% Text title : Mumukshu Sakhah % File name : mumukShusakhaH.itx % Category : major\_works, vedanta, shrIdharasvAmI, upadesha, advice % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Shridharaswami % Proofread by : Manish Gavkar % Description/comments : shrIdharasvAmI stotraratnamAlikA % Acknowledge-Permission: Upendra Shripad Dasare, https://shridharamrut.com/ % Latest update : July 1, 2023 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Mumukshu Sakha with meaning in Marathi ..}## \itxtitle{.. mumukShusakhaH (sArthaH marAThI) ..}##\endtitles ## \section{prastAvanA} || shrIrAma samartha || namaH shAntAya divyAya satya dharma svarUpiNe | svAnandAmR^itatR^iptAya shrIdharAya namo namaH || || shrIdharo vijayatetarAm || jayAche darshane sparshane puNya joDe | ashI jyA.nchI khyAti Ahe va jyA.nnA tyA.nchyA sadgurunIcha (shrIsamartha rAmadAsA.nnI) ApalyA lADakyA shiShyAlA bhagavAna yA nAvAne gauravile ashyA mahAna dattAvatArI sa.nta shrImadparamaha.nsa parivrAjakAchArya shrI bhagavAna shrIdharasvAmI yA.nchyA divya charaNI ApaNa sarvajaNa vinamrabhAvAne va.ndana karuyA | satpuruShA.nchyA ma.ngalAcharaNAne vAchakAchyA pAramArthika vighnA.nchA nAsha hoto ase shAstra sA.ngate\. hR^idayI vedagarbha vilase | mukhIsarasvatI vilAse | sAhitya bolatA jaise | bhAsatI devaguru || je akha.nDa sAvadhAna | jayAsa trikAlAche j~nAna | sarvakAla nirabhimAnI | Atmaj~nAnI || shA.nti kShamA dayAshIla | pavitra ANI sattvashIla | a.ntara buddha j~nAnashIla | IshvarI puruSha || dharma sthApaneche nara | te IshvarAche avatAra || shrIsamartha rAmadAsa svAmInI shrIdAsabodhAta varNilele Adarsha divya jIvanAche sAkShAt darshana mhaNaje bhagavAna shrIdharacha hota\. \ldq{}aishI kaLavaLyAchI jAtI | lAbhAviNa karI prIti |\rdq{} yA tukobA.nchyA vachanApramANe pratyeka AtmasAkShAtkArI sa.ntAlA shAshvata sukhAchA ThevA sApaDalyAvara, sarvahI jIvamAtrA.nnA adhikArApramANe yA sukhAchI prAptI vhAvI ashI sadbhAvanA asate\. \ldq{}sevito hA rasa vATito ANika\rdq{} yA vachanApramANe shrI bhagavAna shrIdharA.nche AjIvana kArya hote\. adhyAtmamArgAne jANARyA mumukShu sAdhakA.nchyA (maga to gR^ihastha aso vA brahmachArI sAdhaka aso) uddhAra hoNyAsAThI \ldq{}buDate he jana dekhavenA DoLA | mhaNuni kaLavaLA yeta ase |\rdq{} yA bhAvanene bhagavAna shrIdharA.nnI ApalyA divya AcharaNAne, tapAchyA sAmarthyAne, veLoveLI utsphUrta divya vANIne bodha kelA, lokoddhAra kelA\. shrI ravindranAtha TAgora mhaNatAta tase \ldq{}AmAra jIvanahI AmAra bAnI |\rdq{} tase bhagavAna shrIdharA.nche jIvana bodhaprada Ahe\. lokoddhArAche kaThINa kArya janmasiddhA.nnAcha shakya asate\. bhagavAna shrIdhara he tyApaikIcha hota\. mumukShu sakhA\- mokShAchI ichChA karaNArA to mumukShu ANi tyAchA sakhA mhaNaje mitra hitachintaka to dUsarA artha\- mokShaichChuka asA mitra jyAchA Ahe\. arthAt\- samAnashIle vyasaneShu sakhyam | hyA uktipramANe doghA.nchI ekacha AvaDa asalyAne te sakhA hotAta\. tyApramANe mokShAchI ichChA karaNAre tyAlA poShaka ase dona tattva\- manovR^itti hyA sakhA hotAta\. mokSha mhaNaje ba.ndhanApAsUna (janma-maraNAchyA pheRyAchyA) suTakA\. mumukShusakhA kAvyAta bhagavAna shrIdharasvAmI yA.nnI mokShaprAptIsAThI AtmanAtmaviveka hA tyA.nchA sakhA asUna tyA j~nAnavichArAta nimagna rAhUna nira.ntara brahmabhAva dhAraNa karuna rahAve asA aneka rItine bodha kelA Ahe\. mokSha mhaNaje kAya? Atya.ntika duHkhanivR^ittI va Atya.ntika shAshvata sukhaprAptI mhaNaje mokSha hoya\. shuddhabrahmacha a.ntaHkaraNAchyA upAdhIne yukta hoUna aneka jIvItvAsa prApta hote\. a.ntaHkaraNa he mAyeche kArya hoya\. hI a.ntaHkaraNAchI upAdhI j~nAnavichArAne (AtmAnAtmavivekAne) nighUna jAte tevhA urate te shuddha brahma arthAt shuddhAtmA\. tattvamasi, praj~nAnaM brahma, sarva khalvidaM brahma, ityAdi mahAvAkyA.nchA sadgurukR^ipene paripUrNa bodha hoUna jo svataHlA mI brahma Ahe, ase anubhavato tyAlA jIvanamukta mhaNatAta\. tyAlAcha mokSha prApta jhAlA ase mhaTale jAte\. bhagavAna shrIdharA.nnI AdhI kele maga sA.ngitale yA samarthoktipramANe prathama yA a.ntaryAtrechA anubhava ghetalA va na.ntara sAdhakA.nnA bodha kelA Ahe\. \section{pUrvapIThikA} || shrIgurave namaH || mumukShu\-sakhaH ashyA shake 1886\-1887 yA varShAta varadapUrI shrIdharAshramA.nta shrImat pa\. pa\. bhagavAn sadguru shrIdharasvAmI mahArAjA.nnI ekA.ntA.nta asatA.nnA sarva mumukShu.nchyA uddhArAsAThI mArgadarshaka \ldq{}mumukShusakhaH\rdq{} yA sa.nskR^ita gra.nthAchI rachanA kelI\. tyAveLI mauna asUna lekhaNI ki.nvA tuLashIchyA kADIne lihiNehI ba.nda hote\. phakta hAtAchyA boTAne.n jamInI.nvara lihUna deta asata va te sevekarI lihUna gheta\. paNa ase lihiNe.n sevekaRyA.nnA kA.nhI veLI ghoTALyAta TAkita asalyAne sevekaRyA.nchyA prArthanenusAra jaminIvara ki.nvA bhi.ntIvara gerUne lihUna deNyAsa suruvAta jhAlI\. dhyAnadhAraNA, samAdhi yA avasthetUna bAhera AlyAna.ntara uraNARyA atya.nta alpa ashyA veLA.nta he.n likhANa hota ase.n\. ekA.ntAchA avadhi sa.npaNyAchI veLa yetA.ncha likhANa pUrNa vhAve yA hetUne.n jAsta khola vichAra na karatA.n lekhana pUrNa karaNyAta Ale\. ekA.ntAtUna bAhera paDalyAvara shrInI.n yA lekhanA.nta sudhAraNA karAvayAchI asUna tyAta adyApa kA.nhI viShayA.nchA samAvesha karAvayAchA Ahe\. tUrta he bA.ndhUna ThevA ! puDhachyA chAturmAsA.nta ki.nvA ekA.ntA.nta jevhA veLa miLela te.nvhA.n yA.nta sudhAraNA karu.n, ase sA.ngitale\. \-\-\-sachchidAnandasvAmi \section{mumukShusakhA} mumukShu mhaNaje mokShAchA ichChuka\. mokShaprAptIchI ichChA karaNArA sAdhaka\. janma maraNAchyA pheRyAmadhUna suTakA karavUna gheNArA tApasI ANi chira\-saukhyAchyA shodhA.nta prayatnashIla asA sAdhaka\. janmojanmIchyA puNyashIla sAttvika karmA.nnI puShTa hotA hotA jo sAdhaka vairAgyapravR^ittichyA suvarNashikharAparya.nta chaDhAI karUna, brahmatattvAchA makara.nda chAkhaNyAchA paramochcha Ana.nda miLavato ANi ana.nta ashyA pramudita sthitita akha.nDa vihAra karato, tyAsa mokShaprAptI jhAlI ase mhaNatAta\. hI mokShaprAptIchI avasthA prApta karaNyAsAThI tyAchA mArga phAra khaDatara ANi kATyA kuTayA.nnI bharalelA asato\. tyA.nta kA.nhI atya.nta prabaLa ase shatrU mohaka rUpa ghevUna tyAlA vAra.nvAra pathabhraShTa karitAta\. tyAtila sarvAta balashAlI shatrU jo ajeyacha mhaNAvA lAgela, to mhaNaje kAma hA Ahe\. hyAchyA mohamaya halyApAsUna hyA jagA.nta lAkhA.nta ekhAdAcha sAdhaka vAchU shakato\. kAma hA AlyAbarobara krodha ANi lobha yA dona mahAmallA.nnA paNa ANato ANi sahajacha vijayI hoto\. paramaha.nsa parivrAjakAchArya shrIdharasvAmI.nnI yA gra.nthAta mokShavighnakarAH mhaNUna shloka na.n\. 32, 33 madhye yAchA ullekha kelA asUna gItechA paNa AdhAra dilA Ahe\. ye hi sa.nsparshajA bhogA duHkhayonaya eva te | AdyantavantaH kaunteya na teShu ramate budhaH || 32|| j~nAnaM vairAgyamevaM cha kAmanAshAya sAdhanam || 33|| ANi parabrahmAche j~nAna hecha tyA kAmAche nAsha karaNyAsa samartha Ahe\. he j~nAna mhaNaje hyA mumukShuchA kharA sakhA mhaNaje mitra Ahe\. te j~nAna tyAlA tyA.nchyA yashoma.ndirAparya.nta pohochavite\. prakaraNa 6 ve shloka 40 madhye tyA.nnI spaShTa kele Ahe kI.n kA.nTayAnecha kA.nTA kADhAvA,\- aneka janma saMskArAddehatAruNyato.api cha | viShayIjanasaMsargAt kAmotpattiH prajAyate || 40|| tyApramANe krodhAchAcha krodha karuna tyAlA ApalyA manAmadhUna upaTUna TAkAvA\. (sAtaveM pra\. shlo\. 23) krodhena kAmaM chotpATya kaNTakenaiva kaNTakam | pashchAt krodho.api tyaktavyaH so.apyevaM kaNTa kAyate || 23|| mI va mAjhe hI bhAvanAcha naShTa jhAlyAvara j~nAnaprAptI hote\. (sAtave pra\. shlo\. naM\. 40) dehendriyeShvahambhAva idaM bhAvastadantike | yasya no bhavataH kvApi sa jIvanmukta iShyate || 40|| jagAche mithyAtattva he AThavyA prakaraNA.nta sA.ngitale Ahe\. jyApramANe svapnA.nta sarva kA.nhI je disate, te satya vATate, para.ntu jAgrata avasthA prApta jhAlyAvara te sarva dR^ishya lupta hote\. para.ntu tyAchI smR^iti sA.ngaNArA eka sAkShI AmachyA hR^idayA.nta draShTA (baghaNArA) mhaNuna hajara (upasthitacha) asato\. tocha Amache Atmatattva Ahe\. to svapna\-jAgR^iti ANi suShupti (gADha nidrA jyAta svapna paNa disata nAhI.n) hyA tinhI paristhitita dR^iShTA sAkShItattva Ahe\. sAdhakAlA he sarva jaga ApalyAlA jyApramANe svapnasR^iShTI hI mithyA bhAsate, tyA.npramANe jagat he mithyA rUpacha bhAsate\. puDhe akarAvyA prakaraNA.nta guru hAcha kharA sAdhakAlA bhavasAgara pAra karavUna deto, he sA.ngitale Ahe\. gurudvAre je kathana kele jAte te shravaNa\-manana karunacha sAdhaka puDhe vATachAla karu shakato\. nitya anitya hyAtIla viveka, Asakti rahita rAhaNe ANi shamadamAdi ShaTsampatti hIcha mumukShuchI sAdhane arthAt sakhA Aheta\. ase bArAvyA adhyAyAta spaShTa kele Ahe\. guru hecha sAkShAt parabrahma asUna tyAshivAya ANakhI kuNIhI paramAtmA nAhI.n ase shruti mhaNate\. he shevaTI terAvyA adhyAyA.nta sAgUna hA \ldq{}mumukShusakhA\rdq{} pUrNa virAma gheto\. \-\-\- sau\. nalinI prabhAkara pATIla \chapter{anukramaNikA} 1\. shrI sadgurustavananAma prakaraNaM prathamam (46) 2\. brahmaNaH paramakAraNatvaM nAma prakaraNaM dvitIyam (50) 3\. bhogAnAM duHkhakAraNatvaM nAma prakaraNaM tR^itIyam (36) 4\. brahmaj~nAnena paramAnandaprAptinAma prakaraNaM chaturtham (76) 5\. saMsArasya duHkhamUlatvanAma prakaraNaM pa~nchamam (36) 6\. mokShavighnakarAH nAma prakaraNaM ShaShTham (45) 7\. dehajugupsitattvaM tathA kAmanindA prakaraNaM saptamam (84) 8\. jaganmithyAtvaM nAma prakaraNamaShTamam (59) 9\. mAyArUpasR^iShTikramaH nAma prakaraNaM navamam (112) 10\. gurukR^ipayA dehAdhyasanAshaH nAma prakaraNaM dashamam (45) 11\. shravaNAdInAM mokSharAdhanatvaM nAma prakaraNamekAdasham (54) 12\. sR^iShTisvarUpaM nAma prakaraNaM dvAdasham (101) 13\. shrIsadgurustutirnAma prakaraNaM trayodasham (13) \section{1\. shrI sadgurustavananAma prakaraNaM prathamam |} (shrI sadgurustutinAmaka pahile prakaraNa) sarvAtishaya AnandI yasya deho svayaM prabhaH | sarvama~NgalarUpI yaH sadguruM taM bhajAmahe || 1|| artha \- jyA.nchA deha atishaya Ana.ndadAyaka, svaya.nprakAshI (tejasvI) asUna je pUrNaprakAre pAvanakAraka, ma.ngaladAyaka Aheta ashyA sadguru.nche mI smaraNa karato\. || 1|| saMsAravAridheH pAraM netuM seturyamunnataH | tamAshrayema nityaM hi chidAnandaM guruM param || 2|| artha \- sa.nsArarUpI sAgara taruna jANyAsAThI je utkR^iShTa setucha Aheta, ashyA paramAna.ndadAyaka sadguruchA mI satata Ashraya gheto\. || 2|| gururbrahmA guruviShNurgururdeva sadAshivaH | gururiShTo gururbandhurgururmAtA guruH pitA || 3|| artha \- guru hecha mAtA pitA ANi ba.ndhu Aheta, guru hecha brahmA viShNu ANi mahesha Aheta\. ( guru he iShTa ichChita ase yogya Aheta) || 3|| kShudhitAnAM sudivyAnnaM tR^iShitAnAM sujIvanam | mumukShuNAM supIyUShaM yastaM guruM bhajAmahe || 4|| artha \- bhukelelyA.nche sugrAsa anna, tahAnalelyA.nsAThI uttama jala, mokShechChA asaNARyA.nche amR^ita, ashyA guru.nche mI stavana karato\. || 4|| tR^iShNAvarte bhrAmyamANAn dInAnyo bhavasAgarAt | nijAnandavibhau nityaM sthApayettaM guruM namaH || 5|| artha \- sukhAchyA ichChene vyAkuLa hovUna je bhavasAgarA.nta gaTA.ngaLayA khAta asatAta, dishAhIna ase bhaTakata asatAta, tyA lokA.nnA AtmAna.ndAmadhye sthira karuna dishAdarshana karaviNAre je sadguru, tyA.nnA mI namana karato\. || 5|| saMsAradAvataptAnAM svabodhAmR^ita vR^iShTibhiH | sa~njIvayati namAmastaM chidAnandaghanaM gurum || 6|| artha \- sa.nsArarUpI dAvAnalAmadhye horapaLUna nighaNARyA jIvA.nvara, svabodhAmR^itarUpI Atmaj~nAnAchI shItala varShA karaNARyA, chidAna.ndaghana arthAt akhaNDa Ana.ndAche meghacha ashyA sadguru.nnA mI va.ndana karato\. || 6|| yena datto nijAnando mumukShUNAM vimuktaye | ya AnandasudhAsindhurbrahma taM sadguruM namaH || 7|| artha \- jyA.nnI mokShAchI ichChA karaNARyA.nnA, hyA jIvanamaraNAchyA ba.ndhanApAsUna suTakA karuna gheNyAsAThI AtmAna.nda pradAna kelA Ahe\. ashyA Ana.ndamaya amR^itAchA samudracha, brahmarUpa sadguru.nnA mI va.ndana karato\. || 7|| kAmarAvaNarAmo yo hanumAnbrahmacharyapaH | samartha sarvadR^iShTyA yo namastaM gurusattamam || 8|| artha \- kAmarUpI rAvaNAchA nAsha karaNAre jaNU shrIrAmacha, tasecha brahmashcharyAche pAlana karuna sarva dR^iShTIne samartha ase jaNU hanumAnacha, ashyA sadguru.nnA mI va.ndana karato\. || 8|| shivaM bhavati yasmAnnaH sha~Nkaro yashcha sarvataH | yato muktAvayaM syAmastaM namAmi guruM sadA || 9|| artha \- jyA.nchyAmuLe Amache satata ma.ngalacha hote, je sadA shubhakartAcha ase Aheta ANi jyA.nchyAmuLe AmhI sadA muktichA Ana.ndacha prApta karato, tyA sadguru.nnA mI va.ndana karato || 9|| dehadroNyopaviShThAnnAM saMsArAbdhititIrShuNAm | dhruvavadyo dishenmArgaM taM guruM satataM namaH || 10|| artha \- deharUpI ku.nDA.nta aDakalelyA.nnA, tasecha sa.nsArasAgarA.ntUna taruna jANyAsa je nishchita pAvana dishAdarshaka Aheta, tyA guru.nnA mI va.ndana karato || 10|| mAyA nAreti samproktA tasyA AyatanaM bR^ihat | tena nArAyaNaM yastaM praNamAmi guruM hR^idA || 11|| artha \- mAyArUpI jalAmadhye pahuDalelA ANi sImAhIna ase vyApakatva jyA.nche Ahe, mhaNUna tyA.nsa nArAyaNa ase mhaNatAta\. tyA parameshvarAche mI va.ndana karato\. || 11|| bhavAbdhireva mohAbdhistatpArayitu ma~njasA | yatkR^ipApotavannityaM sharaNyaM taM guruM namaH || 12|| artha \- sa.nsAra sAgara mhaNajecha moharUpI samudra pAra karaNyAsa jo ApalyA nitya kR^ipAdR^iShTirUpI jahAjAne achUka tAraNakartA Ahe tyA sadgurusa mI va.ndana karato\. || 12|| patanbindushcha sindhau syAtsindhureva yathA tathA | yatpade patitAH shiShyA brahmaiva taM guruM namaH || 13|| artha \- jyApramANe samudrA.nta paDalyAna.ntara jalabi.ndu tyAtacha vilIna hovUna jAto, tyApramANe gurucharaNI Ashraya ghetalyA na.ntara shiShya hA gurupramANe brahmarUpacha hoto\. || 13|| shiShyasantApachandro yaH shiShyAj~nAnatamo raviH | bhavakarpUravadAho yastaM guruM satataM namaH || 14|| artha \- shiShyAchyA sa.ntapta manAsa cha.ndrApramANe shItalatA deNARyA, shiShyAchyA aj~nAnarUpI a.ndhaHkArAchA j~nAnarUpI sUryAne nAsha karaNARyA, bhavasAgararUpI ba.ndhanAlA karpUrA pramANe sarvA.ngAne naShTa karaNARyA gurulA mI va.ndana karato\. || 14|| kAmamattebha siMho yo mohAhigaruDastathA | shiShyAsyapUrNachandrAbdhistaM guru satataM namaH || 15|| artha \- kAmarUpI hattIchyA samora si.nhacha kI kAya ANi moharUpI mahAsarpAlA garuDApramANe bhAsaNAre ANi shiShyAchyA mukhacha.ndrAlA pAhUna j~nAna pradAna karaNyAchyA ichChene u.nchabaLUna bharatI yeNArA samudracha kI kAya, ashyA sadgurulA mI va.ndana karato || 15|| shiShyaduHkhA.abdhyagastistu bhaktahR^itpadmaShaTpadaH | shiShyachakorachandro yastaM guruM satataM namaH || 16|| artha \- shiShyAchyA duHkharUpI sAgarAlA agastI R^iShi.npramANe piUna samApta karaNARyA, bhaktAchyA hR^idayarUpa kamalAvara bhu.ngApramANe gu.njana karaNARyA, shiShyarUpI chakora pakShyAsa cha.ndrApramANe havAhavAsA vATaNARyA, ashyA shrI gurulA mI satata va.ndana karato\. || 16|| vairAgyasya vasanto yo j~nAnavarShartureva hi | tR^ipteH sharad R^ituryastaM sadguruM satataM namaH || 17|| artha \- vairAgya bhAvanevara vasa.ntarUpa, j~nAnarUpI varShAR^itu ANi tR^iptIsAThI sharadaR^itu (jyApramANe shA.nta ujvala chA.ndaNyAne sharadaR^itutIla cha.ndra atya.nta AlhAdadAyaka Ana.ndAchA varShAva karato tyApramANe) ashyA hyA sadgurulA mI satata va.ndana karato\. || 17|| brahmaj~nAna suramyaM yanmuktisAdhanapAdapaiH | sagandhamokShapuShpaistad gururUpeNa rAjate || 18|| artha \- muktikaritA sAdhana mhaNaje brahmaj~nAna ! tyA suramyaj~nAnAche he vR^ikShacha ase guru ANi suga.ndhita mokSharUpI puShpA.nnI baharalele he vR^ikSharUpI guru atya.nta shobhAyamAna disatAta\. ashyA gurulA mI va.ndana karato || 18|| upasAdhanarUpA yAH latAH saMveShTya pAdapAn | puShpaiH parNeshcha nityaM hi bahushobhAM vitanvate || 19|| artha \- jyApramANe vR^ikShA.nnA ApalyA phulApAnA.nnI veShTita karuna, hyA latA tyA.nchI shobhA dviguNita karitAta, tyApramANe upasAdhanA.nnI guru sushobhita hotAta\. (guruvachana gurugra.ntha he upasAdhana) || 19|| jIvanmuktaphalAnA~ncha rAshayo.atrAmR^itopamAH | itastatashcha vartante mumukShUNA~NkR^ite sadA || 20|| artha \- amR^itApramANe atya.nta shubhaphaladAyaka ashyA jIvanamuktIchyA phaLA.nchyA rAshi mokShAchI ichChA ThevaNA\-yA.nkarItA, yathAtathA (itastataH) virAjamAna jhAlelyA disatAta || 20|| atIvasundaro.atraikaH kAsAro hR^idaya~NgamaH | vartate yasya pAnIyaM bhavarogavinAsham || 21|| artha \- yethe atya.nta hR^idaya.ngama ase taLe shobhAyamAna jhAlele Ahe, jyAche jala he bhavarogAchA vinAsha karaNAre Ahe (janma mR^ityu chyA chakrAtUna bAhera kADhaNAre Ahe) || 21|| suvAsanAsukalhArai rAjitaM yasya darshanam | niShkAmatAshilAbhishcha netrAnandakaraM mahat || 22|| artha \- shubhavAsanA ANi hitakArI AshIrvAdA.nsahita jyA.nche darshana Ahe, niShkAmabhAva hA shilepramANe sthita ANi pakkA Ahe (te vitarAgI Aheta) ase gurujI ApalyA netrA.nnA atya.nta Ana.ndadAyaka vATatAta || 22|| brahmaj~nAnaM nAmadheya yasya karNa rasAyanam | tenodyAnamidaM nityaM tR^ipyate shobhate.api cha || 23|| artha \- jyApramANe kAnA.nsAThI amR^ita rasAyanacha ase jyA.nche j~nAnAmR^ita vachana Ahe, jyAche nAva \ldq{}brahmaj~nAna\rdq{} Ahe, tyAmuLe he udyAna nitya tR^iptI karuna phAracha ramaNIya ase vATate\. || 23|| sarva saundarya sAraikA mAtaivAstyatra saukhyadA | parAmarshakarI saumyA daivIsampadala~NkR^itA || 24|| artha \- (shrI guru) sarva sau.ndaryAche sAracha ashI saukhya pradAna karaNArI mAtAcha Ahe ase vATate\. daivI sa.npattIne ala.nkR^ita ashI saumya ANi sarvaprakArachA upadesha deNArI ashI mArgadarshikAcha Ahe\. || 24|| bahutR^iptikarA nityA, shAntinAmnI manoharA | darshanAdeva sAdhubhyo j~nAnavairAgyadA shubhA || 25|| artha \- sadA khUpa tR^iptI pradAna karaNArI \ldq{}shA.ntI\rdq{} nAmaka manohara j~nAna ANi vairAgya utpanna karuna (bhava sAgarA.ntIla mAyA ANi moha hyA.npAsUna vAchavaNArI) kevaLa sa.nta sajjanA.nchyA darshanAnecha shubhakArI ashI, gurumAUlI chI vANI Ahe\. || 25|| sharachchandranibhaH svachChaH prakAsho.asyAshcha sarvataH | Anandayati sarveShAM sugandhashchApyanupamaH || 26|| artha \- sharada R^itutIla cha.ndra jyApramANe sarvatra svachCha prakAsha vitarita karato tyApramANe gurumAUlIchI kR^ipAmayavANI sarvatra sukhamaya suga.ndhita anupameya asA Ana.nda prasArita karate\. || 26|| sarvAH satkR^itayo nityaM rUpaM dhR^itvAtishobhanAH | paricharanti sarvatra manaHshuddhiM vitanvate || 27|| artha \- sarva satkR^itI yA atya.nta sushobhita rUpa dhAraNa karuna, nitya manaHshuddhikAraka suvichAra prasArita karitAta\. || 27|| bhaktishchAtmAnubhUtishcha tAsu mukhye samAdR^ite | mumukShUNAM hitArthAya yatate.atra divAnisham || 28|| AtmAnAtmaviveko.atra satAM mAMlihite rataH | nityAnityavichAro.api tena sAkaM pravartate || 29|| artha \- bhakti ANi anubhUti hyA (manaHshuddhi sAThI) visheSha mahatvAchyA Aheta\. tyA Atma \-anAtma \-viveka karaNyA.nta satata gu.ntalelyA asatAta\. rAtra.ndivasa tyA mumukShu.nchyA hitAsAThI prayatna karIta asatAta\. nitya shAshvat ANi anitya ashAshvata hyAchA paNa vichAra hyA barobaracha hota asato\. (28 \-29) divyA.atrasthA haridvarNA pAvanA bahusharmadA | viraktiriti vikhyAtA mumukShAprasavaikabhUH || 30|| artha \- hyA sthaLI atya.nta tejasvI haridvarNA (hiravyA ANi sonerI ra.ngAchI) pavitra atya.nta sukhadAyaka ashI viraktI nAmaka dharA (jamIna) mumukShu (vitarAgI, nirmohI) ratnA.nnA prasavate\. atIva shobhamAnA sA samAdhAna tR^iNA~NkuraiH | AtmAnanda vidhAtrI cha mR^idusparshA hitAvahA\. || 31|| artha \- samAdhAnarUpI tR^iNA.nkurA.nnI atIva naTalelI atIva sukhAvaha shubhaphaladAyI ashI AtmAna.nda rUpI devatA virAjita asate\. || 31|| susaumyavR^ittayaH sarvauH kura~NgAshcha samantataH | svAdyantyo vicharantIha sukomalatR^iNA~NkurAn || 32|| artha \- susaumya vR^ittI arthAt sattvaguNI ashyA hariNashAvakA.nche yethe arthAt mumukShu janA.nche ApalyA (svAdya.nta arthAta sva+Adi+a.nta hyA vedA.nta) vichArA.nmadhye bAgaDaNe chAlU asate\. || 32|| kimapyapUrva saundaryaM mayUrA nijanartanaiH | vicharantIha ye proktA sadbhAvA mokShamArgiNAm || 33|| artha \- mokShamArgI arthAta vitarAgI vedA.nta abhyAsU janA.nche suvichArarUpa mayUra yethe atya.nta apUrva sau.ndaryAne naTUna nartana karIta asatAta\. || 33|| shrutayaH kokilArUpairgAyanti bahususvaram | tattvamasIti vAkyaM tatsmArayantyevameva hi || 34|| artha \- shruti arthAta vedashAstrarUpI kokiLA ati madhura svarAmadhye.n gAyana karIta asatAta\. tyA.nta \ldq{}tat tva.n asi\rdq{} hyA madhura vAkyAche tyA satata smaraNa karavIta asatAta\. tyAche smAraka bhajana ALavIta asatAta\. || 34|| satsa~Nkalpa shukAnAM yadAgatAnA~ncha svAgatam | harSho vivardhayannAste mR^idukarNAmR^itaM madhu || 35|| artha \- yethe yeNARyA satsa.nkalparUpI shukA.nche (popaTAche) arthAta vedaj~nAnechChujanA.nche tyA kokiLA ApalyA sumadhura karNAmR^itAchyA kukajanAne atya.nta harSha va ulhAsAne svAgata karIta asatAta\. || 35|| ShaDguNaishvaryasampannashcheshvarI hyasya chAlakaH | yenaiva sarvasaukaryaM prApnuvanti mumukShuvaH || 36|| artha \- ShaDguNA.nnI yukta (yasha shrI j~nAna vairAgya sAmarthya audArya) asA parameshvaracha hyA.nnA chAlaka Ahe\. (yenaiva \-tyAchyA muLecha bhagavat\-kR^ipA\-leshAta vA iti\. nArada bhakti sUtra) sarva mumukShujana Apale kArya sulabha ritIne karitAta\. || 36|| shamadamAvubhAvatra sUdyAnadvAri tiShThataH | yayo prasAdato.antaH syAtpraveshaH sumumukShUNAm || 37|| artha \- hyA atya.nta pavitra ashyA udyAnAchyA dArAmadhye \ldq{}shama\rdq{} ANi \ldq{}dama\rdq{} he dona niya.ntraka ubhe asatAta\. hyA.nchyA sa.ntuShTIkaraNAna.ntaracha A.nta hyA udyAnA.nta pravesha miLato\. || 37|| shraddhAkAryalayasyAntarbhavet prathamadarshanam | mumukShuratra gatvaiva puraH sarati tattvavit || 38|| artha \- shraddhA ThevaNyA viShayI niHsha.nka jhAlyAvaracha prathama darshanI sthira buddhi hovUna tattvaj~nAnI puDhe pAUla TAkato\. tyAlA bhaktiprAptIchA prasAda prApta hovUnacha puDhe pravesha miLato\. || 38|| atra kAryAlaye supyag titikShaikA parIkShikA | tasyAH parIkShaNAdUrdhva bhaginIvoparatirhi sA || 39|| artha \- hyA kAryAlayA.nta titikShA nAvAchI eka parikShIkA Ahe\. tyA parikShIkena.ntara tichIcha eka bhaginI \ldq{}uparati\rdq{} hI Ahe\. || 39|| upasarpya mumukShuM taM premNA madhurayA girA | samAshvAsya hitoktyaiva kArayechChAnti darshanam || 40|| artha \- hyA parikShemadhUna puDhe sarakalyAna.ntara mumukShulA ApalyA premaLa vANIne hitakArI kalyANakArI ashyA ApalyA vachanA.nnI AshvAsana deUna shA.nti devatA Apale darshana dete\. || 40|| gurubhakteH kuTIrANi suramyANi samantataH | mumukShUNAM kR^ite yatra chidAnandAyate manaH || 41|| artha \- tyAchyA Asama.ntA.nta atya.nta ramya ase gurubhaktirUpI Ashrama muktiprAptechChu (mumukShu) janA.nchyA manAlA shAshvata Ana.nda prApta karavUna detAta\. || 41|| brahmAnandaprakAsho.atra sarvatra samavasthitaH | yenAtra parivartante sharIrANi mumukShUNAm || 42|| artha \- brahmAna.ndAchA prakAsha yethe sarvatra pasaralelA asato\. to Ana.nda mumukShu janA.nchyA sharIrA.nta parivartita hoto\. || 42|| dhanyA mumukShuvo ye.atra svechChayaiva vasanti te | anantAnandasamprAptAvarhA bhAgyaikashAlinaH || 43|| artha \- te mumukShu jana dhanya Aheta kI je yethe svechChene paribhramaNa karatAta\. tyA.nchI akhaNDa Ana.nda prApta karaNyAchI yogyatA asate\. te atya.nta bhAgyashAlI asatAta\. gauravatvAt gurushchApi bR^ihatvAt brahmacheti vA | a~nchatiM kAshate nityaM kimapyAtmeti shrUyate || 44|| artha \- gurutvAmuLe arthAt moThepaNAmuLe je Ahe te guru mhaTale jAte\. brahmatvAmuLe je Ahe te brahma mhaTale jAte\. ANi satkAra kele jAte (a.nchati) sat rUpAne asate, tasecha je prakAshita hote te \ldq{}Atmatattva\rdq{} Ahe\. || 44|| sadAnandaghanaM svachChamavA~NmAnasagocharam | vayaM mumukShavaH sarve tatsAkShAtkartumudyatAH || 45|| artha \- AmhI sarve mumukShujana tyA nirmala shAshvata nitya Ana.ndAchyA je kI vANI ANi mana hyApAsUna anivarchanIya Ahe, tyAchyA AkalanakakShe bAhera Ahota\. tyAchA sAkShAtkAra karavUna gheNyAsa udyukta Ahota\. || 45|| brahmaj~nAnaM viraktiryad brahmAnubhavakAraNam | asmAbhistadvichAro.atra kriyate bAlabhAShayA || 46|| artha \- tyA brahmatattvAchA anubhava hoNyAsa brahmaj~nAna ANi virakti he Avashyaka tattva kAraNIbhUta Aheta\. tyAchA AmhI hyA bAla bhASheta (aparipakva) bhASheta samajaNyAchA durbala prayatna kelA Ahe\. iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe shrIsadgurustavaH nAma prathama prakaraNaM sampUrNam | \section{2\. brahmaNaH paramakAraNatvaM nAma prakaraNaM dvitIyam |} (brahmatattvAche mukhya kAraNa, prakaraNa dusare) yato bhUtAni jAyante yena jIvanti sarvadA | yadvishanti sa Anando brahmaivAhaM shrutirmudA || 1|| artha \- jyA muLe sarva jIva utpanna hotAta, jyA muLecha sarva jIva jIvita rAhatAta, jyAmadhyecha sarva jIva shevaTI vilIna hotAta, tocha parama Ana.nda mhaNaje brahmatattvacha Ahe\. ase shruti mhaNaje veda sA.ngatAta (dhvanita karatAta) || 1|| dvivyAdyanekasa~NkhyAnAM pUrvekA vartate yathA | bhinnatvasya bahutvasya pUrvamekaM hi kAraNam || 2|| artha \- dona tIna Adi aneka sa.nkhyA.nchyA pUrvI ekacha sa.nkhyA asate, tyApramANe bhinnatA ANi vividhatA hyApUrvI suddhA ekatva hecha kAraNa Ahe\. || 2|| brahmaikAnandarUpaM yattadupAdAnakAraNam | jagato.asya jagachchaivaM kAryaM bahuvidhaM bhidA || 3|| artha \- brahmAna.ndarUpAne je kAraNa Ahe, techa hyA sarva jagAche pUrvI, ANi hyA sarva jagatA.nta AtA, tyAche utpattIkAraNa mhaNaje upAdAna kAraNa Ahe\. je AtA bahuvidha prakArA.nta vibhAjita disata Ahe\. || 3|| sarvapUrvaM bhavedyattat sarvakAraNamIritam | svapUrNe kAraNe kAryaM hATake kaTakAdivat || 4|| artha \- sarva charAcharAche je Adya kAraNa parivartita jhAle Ahe te brahmatattvacha Ahe\. jyApramANe ekA suvarNApAsUna kaDe (hAtA.ntIla eka ala.nkAra \ldq{}kaTaka\rdq{}) Adi banavile jAtAta je, te vividha rUpa dhAraNa karatAta\. ala~NkAre suvarNaM sadastibhAtipriyatvataH | nAmarUpAdala~NkAraH so.api neva pR^ithaksthiti || 5|| artha \- jyApramANe ala.nkArA.nmadhye sone hA mULa dhAtu (asti bhAti \-priyatva.n) hyA mUla tattvAtacha vidyamAna asato ANi kevaLa tyAche nAva ANi rUpa hyA varunacha tyAsa vega vegaLe mAnale jAte, para.ntu tyA.nta sone hecha eka vidyamAna asate\. || 5|| asti bhAti priyatvena kAraNaM lakShyate yataH | kAraNaM hi bhaved grAhyaM kAryaM syAnniShprayojakam || 6|| artha \- asaNe prakAshita hoNe, priya vATaNe (asti bhAti \-priyatva.n) hyA prakArAne kAraNa hecha vidyamAna asate\. para.ntu tyA.nche je kArya asate te grAhya nasUna kAraNa hecha grAhya asate, vichAra karaNyAsa yogya asate\. || 6|| AnandAptihiM hetuHsyAt sarveShAM karmaNAM yataH | Anandastata evAyaM jagatkAraNamuchyate || 7|| artha \- Ana.nda prApta karaNe hAcha sarva kAryA.nchA hetu asato, tyAcha pramANe hyA jagA.nta nirmitIchA suddhA Ana.ndaprAptI hAcha hetu asato\. || 7|| kAryaM kAraNa sApekShaM mR^itsApekSho yathA ghaTaH | kAryAnnAnandalAbhaH syAdAnandAptistu kAraNAt || 8|| artha \- kArya ANi kAraNa hyA.nta jyApramANe (udA0 \-ghaTa ANi mR^ittikA disate, mhaNaje mAtI hecha kAraNa ANi ghaTa he kArya hyAta suddhA ghaTa hA nashvara ANi mAtI hIcha shAshvata) asA artha Ahe\. tyApramANe kAryAmadhye Ana.ndaprApti nasUna kAraNAtacha Ana.nda Ahe, ase mhaTale Ahe\. || 8|| asti bhAtipriya~nchaiva nAmarUpa~ncha pa~nchakam | AdyaM trayaM brahmarUpaM kAryarUpaM tato dvayam || 9|| artha \- asti, bhAti, priya.n, rUpa.n, nAma hyA pa.nchakAmadhye pahile tIna je Aheta (asti, bhAti, priya.n) he brahmarUpa asUna na.ntarache dona nAma rUpa he (arthAt sarva prANimAtrA.nche nAma rUpa he) kAryarUpa Aheta\. || 9|| upekShya nAmarUpe dve hyadhiShThAnasya saMshrayAt | astibhAti priyatvaM tadAnandabrahmaNo bhavet || 10|| artha \- tyA.ntIla shevaTache dona (nAma, rUpa) he jara soDale, vagaLale tara prathama bhAgA.ntIla tIna (asti, bhAti, priya.n) he chaitanyamaya Atmatattvacha Ahe, he sadA \ldq{}asti\rdq{} hyA rUpA.nta Aheta\. te janmAlA yete, te.nvhA tyA rUpAta yete\. ANi te jyAche tyAlA phAra priya asate, mhaNUna \ldq{}priyatva\rdq{} rUpA.nta yete\. tara he brahmatattvAchyA Ana.ndA.nta sammilita hotAta, mhaNUna he brahmAna.ndacha mhaTale jAIla || 110|| utpattimadbhavetkAryaM manutpannaM tu kAraNam | yajjanyaM tadanitya~ncha duHkhaM vikR^itimajjaDam || 11|| artha \- utpatti rUpAne kArya prakaTa hote ANi kAraNa rUpAne je anutpanna asate te sadrUpAne astitvAtacha asate\. je utpanna hoNAre asate, te nAsha paNa pAvatecha, te anityarUpAne asate, te duHkha ANi vikR^iti utpanna karaNAre asUna tyA.nchA tasAcha shevaTa asato\. || 11|| etattaduttamaM satyaM yatra ki~nchinna jAyate | duHkhAbhAvArthamevAyaM kAryAbhAvaH prachakShyate || 12|| artha \- jyA ThikANI kA.nhI utpanna hota nAhI te nitya vidyamAna asate, te uttama ANi satya (sat arthAta avinAshI tattva) asate\. je sat tattva asate te chira asUna tyA.nta kA.nhIhI kArya utpanna hota nasUna te uttama Ahe\. tyA.nta duHkhAchA abhAva asUna tethe koThalecha kArya utpanna hota nAhI\. te kevaLa Ana.nda rUpacha Ahe\. || 12|| yadyaddhi kriyate sarveshanandAptyai tathaiva cha | duHkhasya hi nivR^ityartha nAnyo heturhi karmaNaH || 13|| artha \- je je kArya kele jAte te kevaLa Ana.ndaprApti sAThIcha kele jAte\. duHkhAchI nivR^ittI arthAta dUra karaNyAsAThIcha kele jAte\. ANi dusarA koThalAcha hetu nasato\. || 13|| ekamevAdvitIyaM yadbrahmaNo lakShyamIyate | tasminnisphUrtike nitye niShkriye kiM prajAyate || 14|| artha \- ekacha eka brahmatattvAne he sarva vyApta kelele Ahe\. tyA.nta jara kA.nhIcha sphuraNa utpanna jhAle nAhI.n, tara kAya kArya utpanna hoNAra\. || 14|| yadi duHkhanivR^ityarthaM kAryaM kimapi chettadA | AnandabrahmaNA kvApi duHkhasya na hi shakyatA || 15|| Anande duHkhasadbhAvastejasIva tamo yathA | vandhyAkumAravannaiva mantuM sa~NghaTate kadA || 16|| artha \- tyA Ana.ndamaya tattvAta.n duHkha kase utpanna hoIla, tara a.ndhAratva ANi prakAsha he barobara sahakAryAne rAhatIla kA.n? ki.nvA vA.njha strIchA putra he mhaNaje barobara hoIla kA.n? tadvat cha Ana.ndasvarUpa brahmatattvApAsUna duHkhanivR^ittisAThI kA.nhI kArya sa.nbhavata nAhI.n\. || 15 \-16|| AnandarUpaM yadbrahma tatkAryaM syAdasambhavam | svapUrNAnandarUpasya kiM kAryeNa prayojanam || 17|| artha \- nitya chira shAshvata Ana.ndarUpa akhaNDa brahmApAsUna kA.nhI kArya utpanna hoNe shakya nAhI.n\. jo svataHcha Ana.ndarUpa Ahe, tyApAsUna kArya niShpatti sa.nbhavata nAhI.n\. (kAraNa kArya he nehamIcha Ana.nda nirmANa vhAvA mhaNUna kele jAte) || 17|| yataH prayojanAbhAvaH kAryotpatti sambhavet | yadi kArya vibhAvyeta bhramapAtraM hi tadbhaveta || 18|| artha \- jara kAryAche prayojana nAhI, hetucha nAhI tara kArya sa.nbhavata nAhI.n\. ANi jara Ahe ase vATata asela tara to bhramacha asela\. || 18|| sthANau puruShabhrAntistu nAdhiShThAnAtpR^ithak sthitA | sthANureva bhavetsatyaH puruSho rajjusarpavat || 19|| artha \- ekhAdyA lAkaDAchyA khoDAvara puruShAchI bhrA.nti utpanna jhAlI (a.ndhArA.nta ekhAde shuShka jhADAche khoDa ubha.n pAhUna tethe koNI bhUtacha ubhe Ahe asA bhrama utpanna jhAlA) tara te tyA ThikANI lAkaDAche khoDacha ubhe Ahe, he khare astitva asate ANi puruSha ki.nvA bhUta he khare nasate\. te ekhAdyA dorIlAcha sApa, sApa mhaNUna bhramita vhAve tase asate\. || 19|| rajjavAmasarpabhUtAyAM rajjavaj~nAnAdyathA tvahiH | kAryashUnye tathA.a.anandetadaj~nAnAjjagaststhitiH || 20|| artha \- rajju mhaNaje ekhAdyA dorI madhye sarpAchA bhrama hoto\. tyA.ntIla (satya) dorI asaNe he j~nAna nasalyAmuLe AmhAsa hyA kAryashUnya ashyA jagAta tyA (bhrAmaka) Ana.nda ANi jagatAchI pratItI hote\. kharA Ana.nda brahmatattva he samajata nAhI ANi bhrAmaka ase he duHkhapUrNa jagatacha khare vATate\. || 20|| ekamevAdvayaM brahma svataH AnandarUpakam | tadaj~nAnAvashAttasminnatkArya pratIyate || 21|| artha \- ekameva brahmatattvacha Ana.ndarUpa Ahe\. tyAchyA astitvAchyA aj~nAnAnecha tyAtacha kAryAchA bhAsa hoto\. || 21|| yadidaM dR^iShyate ki~nchi~njagatsthAvaraja~Ngamam | tatsuShuptAvivasvapnaH satyaM naiva kadAchana || 22|| artha \- je kA.nhI sthAvara ja.ngama jagata (chara, achara ase) AmhAsa disate te satya nasUna jyApramANe AmhAlA jhopemadhye svapnasR^iShTI disate ki.nvA gADha jhopemadhye jyApramANe AmhAlA ApalA visara paDato tadvatacha bhrAmaka Ahe\. || 22|| AvR^ityA j~nAnavikShepairbhramakAryasya saMsthitiH | AvR^ityAj~nAnavikShepairvihInaM brahma niShkriyam || 23|| artha \- aj~nAnAchyA vibhramasthitichI punarAvR^itti hota rAhUna tI eka bhrAmaka sthitI banate\. mAtra tyA sthitita brahma he niShkrIyacha asate ANi bhramAchA nirAsa (niShkAsana) hovUna gelyAvarasuddhA te brahmatattva avikArIcha asate\. || 23|| sachchidAnandarUpatvAdadvayatvAchcha sarvadA | AgamApAyyasatkAryamAkAshakusumopamam || 24|| artha \- AkAsha kusuma he jyApramANe eka aprApya vastu Ahe, tyApramANe sat chit Ana.ndamaya ase tattva Ahe\. tyAchA anubhava gheNe he vedaj~nAnaprAptivinA asa.nbhava Ahe\. (na hi j~nAnena sadR^ishaM pavitramiha vidyate || gItA 4\-38||) || 24|| aj~nAne buddhivilaye jIveshajagadAdayaH | sUpto naiva pratIyante kimutAnanda brahmaNi || 25|| artha \- aj~nAnAchA j~nAnAmadhye vilaya jhAlyAshivAya jIva \-Ishvara hyA.ntIla brahmAna.nda kasA prApta hoNAra? nidrita avastheta hA brahmAna.nda prApta hoNAra nAhI.n\. || 25|| asatkalpo vikalpo.aya vishvamityekavastuni | nirvikAre nirAkare vyomavat kalpanA kutaH || 26|| artha \- ashAshvata ANi bhramapUrNa ashyA jagAmadhye nirvikAra gaganasadR^isha asIma ashyA (aphATa brahmatattvAchI) kalpanA kashI karaNAra? || 26|| draShTudarshana dR^iShyAdi bhAvashUnye nira~njane | advitIye pare tattve nirvisheShe bhidA kutaH || 27|| artha \- dR^iShya dR^iShTA ANi darshana hyA vibhAjita tIna goShTI (dR^iShya baghaNArA ANi baghaNyAchI kriyA) tyA advitIya bhAvashUnya ANi nirmala (nira.njana) ashyA brahmatattvA.nta kashyA shakya Aheta\. || 27|| ekAtmake pare tattve bhedakartA kathaM vaset | suShuptau sukhamAtrAyaM bhedaH kenAvalokitaH || 28|| artha \- ekAtmaka ashyA paramatattvAmadhye bheda utpanna karaNArA kasA virAjamAna hoIla? suShupta ashyA gADha spapnarahita nidremadhye dusarA koNI anubhUta hoto kA.n? mAyAvaraNaruDho.ayaM tvaj~nAnabhavapAdapaH IshaH prakANDayukto.ayaM tvaj~nAnabhavapAdapaH || 29|| artha \- aj~nAnarUpI vR^ikSha (aha.n ANi brahmAche j~nAna nasalele) mhaNaje he bhava mhaNaje arthAta AmhAlA AmachyA charmachakShU.nnA je anubhavAsa yete te jaga mAyArUpI paDadyAADa jo bhrAmaka Ahe ashyA paDadyAADa gu.nDALalele asUna tase bhAsate\. hyA prachaNDa vR^ikShAchyA vishAla khoDAvara Ishvara jIvarUpAne AveShTita hovUna virAjita asato\. || 29|| bahubhiH padArthaparNeshcha vAsanApuShpasundaraH | bahujanmaphalotkIrNaH saMsAra iti vishrutaH || 30|| artha \- aneka padArtharUpI patra (pAne) aneka vAsanArUpI puShpa ANi bahutase janma gheNArI jIvayonI hyA.nnI naTalelA hA vR^ikSha sa.nsAra mhaNUna prasiddha Ahe\. || 30|| IkShaNAdi praveshAntA sR^iShTirIshena kalpitA | jAgR^idAdi vimokShAntaH saMsArI jIvakalpitA || 31|| artha \- IshvarAne IkShaNAne sa.nkalpAne hI sR^iShTI nirmANa kelI\. jAgR^iti Adi avasthena.ntara mokShAdi kalpanA.nchI sR^iShTI nirmANa jhAlI\. hI jIvakalpanA mhaNaje sa.nsAra Ahe\. || 31|| kalpanAmAtrakA sR^iShTirnAnandAya kadAchana | kalpitAnnena kiM tR^iptirbhajate ko.api mAnavaH || 32|| artha \- bhrAmaka ashI hI kalpanAmaya sR^iShTI Ana.ndaprAptIsAThI, shAshvat Ana.nda pradAna karAyAsAThI samartha nAhI.n\. hyA ashAshvata ashyA kalpita jagApAsUna tR^iptI kashI miLaNAra? aj~nAnobhdAsitAvetau jIveshAviti vibhramau | nirvikAre.akhilAdhAre na stastau brahmaNi kvachit || 33|| artha \- aj~nAnA.nta utpanna hoNARyA hyA jIvAlA ANi sa.nsArAlA (je kI bhramAnecha utpanna jhAle Aheta) tyA.nta brahmatattva sA.npaData nAhI\. (arthAt te brahmatattvA.nta basata nAhI.n.) || 33|| tasmAnmumukShubhirnevamatirjIveshavAdayoH | kAryA kintu brahmatattvaM nishchalena vichAryatAm || 34|| artha \- mumukShudvAre tyA brahmatattvAchA nishchala, avichala dR^iShTIne vichAra karAvayAsa havA\. arthAt tyA.nnI jIva ANi jagat hyA vichArA.nta gu.ntUna paDU naye\. || 34|| advitIya brahmatattvaM na jAnanti yathAtathA | bhrAntA evAkhilAsteShAM kva muktiH kve ha vA sukham || 35|| artha \- advitIya brahmatattva je jANata nAhI.n tyA.nnA (arthAta je sharIra hecha jIva Ahe, ase mAnatAta) sukha va mukti koThUna miLaNAra? te sarva jIvanabhara hyA sa.nsArA.nta ANi sharIrA.ntacha bhramaNa karIta rAhatAta\. || 35|| kAryAbhAvaH svAbhAvo.ayaM brahmaNaH khalu shAshvataH | tathApi bhAti chetkAryamanyathA bhAva eva saH || 36|| artha \- shAshvata brahmAchA kArya na karaNArA asA (akartR^itvabhAva) nityacha Ahe\. tarIhI he paNa tyAche kArya Ahe, asA bhAsa hoto\. te eka vegaLecha vATaNe (bhAva) Ahe\. || 36|| anyathA bhAva evaM hi bhrama ityuchyate budhaiH | na bhUtvA bhAsate yachcha bhramakAryaM hi tanmatam || 37|| artha \- dusarA jo hA bhAva Ahe tyAlA j~nAte loka bhrama ase mhaNatAta\. je astitvA.nta nasUnahI bhAsate, tyAsa bhrama ase mhaNatAta\. || 37|| na bhAsate.anyathA kAryaM satyasyAvaraNaM vinA | tasmAd brahmaNo.avaraNaM vishvakAryaMsya kAraNam || 38|| artha \- satya arthAt je nishchitarUpAne Ahe, te brahmatattva, tyAvarIla AvaraNAmuLe bhramarUpI paDadA paDalyAmuLe jANavata nAhI, ANi vishva bhAsaNyAche kAraNa hA bhramarUpI paDadAcha Ahe\. || 38|| idamAvaraNaM keshchinmAyeti pravibhAvyate | nAvR^itti brahmaNaH kAchidanyAbhAvAdanAvR^itam || 39|| artha \- kuNI hyA AvaraNAsa (kaiHchit) mAyA ase mhaNatAta\. hI brahmatattvAchI punarAvR^itti nasUna te bhramarUpI paDadyAmuLe jhA.nkalele tattva mhaNaje \ldq{}mAyA\rdq{}cha Ahe\. || 39|| tathApi bhAnti chedasya syAdaj~nAnaM hi kAraNam | vishvasarjanasa~Nkalpe vikShepo.aj~nAnatastataH || 40|| artha \- tathApi te prakAshita hote, arthAta AmhAsa disate te aj~nAna, hyA kAraNAmuLecha ! vishvotpattichyA veLI (jo nirmitIsa kAraNa sa.nkalpa hotA) to vikShepa aj~nAnAmuLecha utpanna jhAlA\. || 40|| aj~nAna brahmaNashchaivaM jagatkAraNamIryate | ito duHkhasya samprAptirAnandechChA cha jAyate || 41|| artha \- brahmatattvAche aj~nAna hecha jagatAche kAraNa Ahe\. tyAmuLecha jagAmadhye duHkhaprAptI ANi Ana.ndAchI ichChA utpanna hote\. || 41|| Anandasya hi samprAptirjagatkAraNa brahmaNaH | kAryAnnaiveti yA buddhistajj~nAnamiti kathyate || 42|| artha \- jagatAche kAraNa je brahmatattva techa Ana.ndAche mULa (srota) kAraNa Ahe, Ana.ndAchyA utpattiche ugamasthAna Ahe, he samajale mhaNaje j~nAna ase mhaTale jAte\. koThalyAhI kAryApAsUna tyA Ana.ndAchI prAptI hota nAhI\. (arthAt vedA.nta viShayA.nta mahAn manIShI.ndvAra ase mhaTale jAte.) || 42|| kAryAdeva bhavetprAptirAnandasya na chAnyathA | matvetthaM bhogabuddhiryA saivAj~nAnamihochyate || 43|| artha \- kAryApAsUnacha Ana.ndAchI prAptI hote, anyathA nAhI\. ashI jI bhoga buddhi tilAcha aj~nAna ase mhaTale Ahe\. || 43|| sarvaduHkhanidhAnantatkAraNAj~nAnameva hi | tenAnandasya samprApterbhramaHkArye prajAyate || 44|| artha \- sarva duHkhAche ghara mhaNaje aj~nAnacha Ahe\. tyAmuLe sarva Ana.ndaprAptIche bhrAmaka kArya utpanna hote\. arthAta tase prayatna kele jAtAta\. || 44|| gu~njApu~njo na chAgniH syAdanyAropita vanhinA | tathAnando na kAryaM syAttasminnAropite.api cha || 45|| artha \- lAla ra.ngAchI ka.ndamuLe mhaNaje kA.nhI nehamI agnicha nasato\. kA.nhI gAjara, lasUNa Adi lAla ra.ngAchI ka.ndamuLe asatAta\. to ra.nga agnichA bhrama paNa utpanna karu shakato\. tyApramANe (ekhAdA kAryAchA pariNAma) hA , ApaNa tyAvara jarI Ana.nda Ahe, asA Aropa kelA tarI, mhaNaje chukUna tyA.nta Ana.nda mAnalA tarI to kharA Ana.nda nasato\. || 45|| (gItA 18 \-38) AnandAvaraNenaiva kAryotpattiryadA bhavet | AnandAvR^ittivR^iddhiH syAtkAryasya sukhabuddhitaH || 46|| artha \- varavara jarI Ana.ndAche AvaraNa asale tarI ase kArya kelyAvara tyA kAryApAsUna sukha vADhela ase vATate \. (rAjasa vR^ittI) || 46|| AnandAvaraNAdduHkhaH sahajaM bhavati dhruvam | tasmAdAvR^ittinAshArtha yatnaH kAryo mumukShubhiH || 47|| artha \- varavara jarI Ana.ndAche AvaraNa asale tarI tyA khAlIla duHkha he kAryAna.ntara nishchitacha asate\. sukhaprAptIchyA buddhine te kArya kele jAte\. tyAsAThI mumukShu sAdhakAlA shAshvata sukhAsAThI tyA bhrAmaka AvaraNAchyA bhedanAchA prayatna kelA pAhije\. || 47|| AnandAvaraNApAye meghApAye yathA raviH | pratyakShaM bhavati bahma svayamAnandarUpataH || 48|| artha \- Ana.ndAvarIla bhrAmaka AvaraNa dUra jhAlyAvara jyApramANe meghA.nmuLe sUrya AchChAdita jhAlyAvara disata nAhI, paNa tyAvarIla te jhAkaNa abhre dUra jhAlyAvara sUryadarshana spaShTa hote, (kAraNa sUrya hA tethecha sthita asato paNa ApalyA dR^iShTisamora DhagA.nchA paDadA paDato.) tyApramANe khare sukha mhaNaje brahmatattva spaShTa va svataHcha Ana.ndasvarUpa asate jevhA.n te anubhUta hote\. jANavate\. || 48|| AvR^ittenashinAdUrdhvaM no yatno.aj~nAnanAshane | svayaM darshanishAnte tu tattamo.api hi nashyati || 49|| artha \- aj~nAnanAshAsAThI kelelA AmachA prayatna je.nvhA tyA bhramarUpa paDadyAlA vara uchalato te.nvhA svataH rAtra samAptIna.ntara a.ndhaHkAra dUra hoto tadvata aj~nAna lupta hovUna j~nAna avatarate\. || 49|| tAvadviShayabhogechChAM yAvadaj~nAnasaMsthitiH | naShTe.aj~nAne svayaM nashyechChAntAgnau cha yathendanam || 50|| artha \- joparya.nta aj~nAnAchA paDadA ApalyAvara asato\. to parya.nta bhogechChA (pa.nchaj~nAne.ndriyA.nnA khAdya puraviNyAchI hAva) asate\. aj~nAna naShTa jhAlyAvara tyA sthitIta ApoApacha naisargikarItyA shA.nti prApta hote\. arthAta bhaDakalelyA agnita ApaNa AhUtI (i.ndhana, jaLaNa) deNe ba.nda kelyAvara to agni shA.ntacha hoto\. (tadvata ApalyA manAlA shA.nti prApta hote.) || 50|| iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe brahmaNaH paramakAraNatvaM nAma dvitIya prakaraNaM sampUrNam | \section{3\. bhogAnAM duHkhakAraNatvaM nAma prakaraNaM tR^itIyam} (bhogA.nmadhIna duHkhAche kAraNaH \-) (bhoga mhaNaje upabhoga gheNe, tyA.ntIla Ananda gheNe va nantara pariNAmI duHkha sahana karaNe |) bhoga eva mahArogA viShaM viShayajaM sukham | vAsanAvR^iddhito bhogaH bhogavR^iddhyAcha vAsanA || 1|| artha \- bhoga mhaNaje viShayA.npAsUna miLaNArA Ana.nda gheNe va pariNAmI duHkha bhogaNe hAcha eka mahAroga asUna pa.nche.ndriyA.nnA te te bhoga puravilyAne tyA \-tyA vAsanA.nchI vR^iddhi hote ANi tyA \-tyA vAsanA.nmuLe to to bhoga paNa vADhato\. || 1|| janimatpadArthabhogechChA yA sA viShayavAsanA | aneka janma hetuHsyAjjanmato duHkhameva hi || 2|| artha \- bhautika padArthA.nchyA bhogAchI ichChA hI tI vAsanA asate\. ANi aneka janma ghyAve lAgaNyAchI tI eka nishchata kAraNIbhUta hoNArI goShTa asUna techa khare duHkhAche kAraNa Ahe\. || 2|| ghaTiyantrAmivAvR^ittirduHkhAnAM janmanAM yataH | kAryamAtre sukhechChA yA tyAjyaiva bhavati dhruvam || 3|| artha \- ghaDyALAchA kATA jyApramANe punaHpunaH tyAcha chakrAkAra sthAnAvara phirato tyApramANe duHkha ANi punarjanma hyAchI punaHpunaH AvR^itti hote\. || 3|| vihAya brahmachaitanya sukhArthaM yadbahirmukham | manoviShayamanveti tadduHkhAya prakalpate || 4|| artha \- brahmachaitanyarUpI sukha soDUna viShayA.npAsUna sukhaprAptI karaNyAchyA mAge lAgalele mana he a.ntarAbAherIla goShTI.nchA pAThalAga karuna duHkhacha prApta karate\. mano hi dvividhaM proktaM shuddhI chA shuddhameva cha | ashuddhaM kAmasa~NkalpaM shuddhaM kAmavivarjitam || 5|| artha \- mana he dona prakArachA sa.nkalpa karIta asate, eka tara shuddha sa.nkalpa ANi dusarA ashuddha sa.nkalpa\. jo sa.nkalpa kAma mhaNaje vAsanesAThI asato to ashuddha sa.nkalpa hoya, ANi jo niShkAma vAsanArahita to shuddha sa.nkalpa mhaTalA jAto\. || 5|| mana eva manuShyANAM kAraNaM bandhamokShayoH | bandhAya viShayAsaktaM muktyainirviShayaH smR^itam || 6|| artha \- mana hecha mANasAchyA baddha ANi mukta avasthelA kAraNa samajale jAte\. baddha mana he viShayA.nmadhyecha gu.ntalele asate\. ANi muktamana he viShayA.npAsUna vAsanArahita rAhUna avikArI rAhate\. || 6|| yato nirviShayasyAsya manaso muktiriShyate | tasmAnnirviShayasyAsya nityaM manaH kAryaM mumukShuNA || 7|| artha \- nirviShaya jhAlele mana he muktisAThI prayatna karuna tyA dishene vATachAla karate\. ANi mhaNUna mumukShune nehamI nirviShaya rAhUnacha kArya karAve\. || 7|| nirasta viShayAsa~Nga sAnniruddhaM mano hR^idi | yadA yAtyunmanIbhAvaM tadAtatparamaM padam || 8|| artha \- jyA veLesa mana he viShayA.nchA sa.nga soDUna hR^idayAmadhye unmanI bhAva dhAraNa karuna sthita hote te.nvhAcha te paramapada prApta karate\. || 8|| tAvadevaniroddhavyaM yAvad hR^idigataM kShayam | etajj~nAnaM cha mokShaM cha ato.anyo granthavistaraH || 9|| artha \- to parya.nta hA nirodha karAvA, jo parya.nta kholavarachyA hR^idayA.ntIla vAsanA naShTa hota nAhIta\. ANi tyA kAmanA.nchA tyAga karAvA ANi hIcha tI j~nAnaprAptIchI avasthA Ahe, bAkI sagaLA nusatA gra.nthavistAracha Ahe\. || 9|| yanmanastrijagatsR^iShTi sthitivyasanakarmakR^ita | tanmano vilaya yAti tadviShNoH paramaM padam || 10|| artha \- jyA sthitimuLe trilokA.nta (svarga, bhU, pAtALa) janma yeto to ApalyA karmAmuLe yeto\. paNa jara mana ichChArahita jhAle tara jI nirvikAra sthitI nirmANa hote, tyAmuLe viShNuche paramapada mhaNaje sthira dhruva sthiti prApta hote\. || 10|| sa~NkalpaprabhavAnkAmAMstyaktvA sarvAnasheShataH | manasaivendriyagrAmaM viniyamya samantataH || 11|| shanaiH shanairuparameda buddhyA dhR^itigR^ihitayA | AtmasaMsthaM manaHkR^itvA na ki~nchichadapi chintayet || 12|| artha \- sarva kAmanA.nchA tyAga karuna vAsanAshUnya ashyA manAchA lAbha gheNyAsa manAchA pakkA nishchaya karuna, manAnecha sarva i.ndriya samUhAchA tAbA ghevUna (niya.ntrita karuna) haLU.n haLU.n buddhimadhye.n dhairya prApta karuna ko.nDUna (dhAraNa karuna) dusare kA.nhI hI chi.ntana karu naye.n || 11 \-12|| yato yato nishchirati manashcha~nchalamasthiram | tatastato niyamyaitadAtmanyeva vashaM nayet || 13|| artha \- jasajase mana cha.nchalapaNA soDUna sthira hota jAte, tasatase hyAlA niya.ntrita karuna Atmasthiti madhye vilIna karAve.n\. || 13|| prashAntamanasaM hyenaM yoginaM sukhamuttamam | upaiti shAntarajasaM brahmabhUtamakalmaSham || 14|| artha \- prashA.nta ashyA niShkAma manAchyA avasthetacha yogI lokA.nche mana Ana.ndita hote ANi rAjas guNa (cha.nchalatA) shA.nta hovUna nirmala ashyA shA.nta brahmasthitita te stabdha hote\. || 14|| AtmAnaM rathinaM vidyAchCharIraM rathameva tu | buddhi tu sArathiM vidyAnmanaH pragrahamevacha || 15|| artha \- buddhilA sArathI mhaNUna mana hAcha lagAma Ahe\. i.ndriya he ghoDe asUna viShaya he tyA.nche (charaNyAche) kuraNa Ahe\. sharIra hA ratha asUna AtmA hA tyA.ntIla savAra yAtrI Ahe\. ashI kalpanA Ahe\. || 15|| indriyANi hayAnnAhurviShayAMsteShu gocharAn | AtmendriyamanoyuktaM bhoktetyAhurmanIShiNaH || 16|| artha \- i.ndriya (netra, ghrANa, karNa, rasanA, sparsha) he pa.nche.ndriya, he tyA rathAche ghoDe asUna tyA.nnA charaNyAsAThI viShaya he hiravegAra rAna, maidAna Ahe\. AtmA hA i.ndriya ANi manoyukta hovUna tyA.nchA bhoga gheNArA mhaNaje bhoktA Ahe, ase j~nAnI manIShI mhaNatAta\. || 16|| yastvavij~nAnavAnbhavatyayuktena manasA sadA | tasyendriyANyavashyAni duShTAshvA iva sAratheH || 17|| artha \- jo sadA avidyAyukta aj~nAnI manAne nitya vegaLayAcha prakAre mhaNaje viShayI hovUna rAhato, to mokATa ANi bebhAna ghoDyAvara basUna dishAhIna yAtrI svArAsArakhA bhaTakata jAto\. || 17|| yastu vij~nAnavAnbhavati yuktena manasA sadA | tasyendriyANi vashyAnI sadashvA iva sAratheH || 18|| artha \- jo vidyAvAn hovUna yogya ashyA manaHsthitine i.ndriyA.nnA ApalyA tAbyAta ThevUna rAhato, to niya.ntrIta ghoDyAvarIla svArAsArakhA yogya dishelA jAto\. || 18|| yastvavij~nAnavAnbhavatyamanaskaH sadA.ashuchiH | na sa tatpadamApnoti saMsAraM chAdhigachChati || 19|| artha \- jo avidyAgrasta hovUna nitya vimanaska ANi apavitra ashyA manaHsthitita rAhato, to te viShNupada prApta karIta nAhI.n\. ANi punaHpunaH sa.nsAra chakrA.nta phasato\. || 19|| yastu vij~nAnavAnbhavati samanaskaH sadA shuchiH | sa tu tatpadamApnoti yasmAdbhUyo na jAyate || 20|| artha \- jo AtmavidyA prApta karuna sattvayukta a.ntaHkaraNAne pavitra va vichArI hovUna te dhruvapada prApta karato to punaHpunaH janmamaraNAchyA chakrA.nta paData nAhI.n\. || 20|| vij~nAnasArathiryastu manaH pragrahavAnnaraH | so.adhvanaH pAramApnoti tadviShNoH paramaM padam || 21|| artha \- vij~nAnayukta asA jo sArathI asato to, ANi jyAche mana he niya.ntrita ashyA lagAmAne (dorIne) barobara tAbyAta Ahe, to mahAn ashyA mArgAne jAUna to parama pada mhaNaje viShNupada prApta karato\. || 21|| indriyebhyaH parAhyarthA arthebhyashcha paraM manaH | manasastu parA buddhirbuddherAtmA mahAnparaH || 22|| artha \- i.ndriyA.npekShA kAmanA ichChA hyA samartha Aheta, kAmanA.npekShA mana he shreShTha Ahe ANi manApekShA buddhi shreShTha Ahe, buddhipekShA Atmatattva shreShTha Ahe\. || 22|| mahataH paramavyaktamavyaktAtpuruShaH paraH | puruShAnnapara ki~nchichatsA kAShThA sA parA gatiH || 23|| artha \- mahat tattvApekShA avyakta tattva shreShTha Ahe\. ANi tyA puruShatattvApekShA kA.nhIhI shreShTha nasUna tI sthitIcha paramagati Ahe\. || 23|| eSha sarveShu bhUteShu guDho.a.atmA na prakAshate | dR^iShyate tvayyayA buddhyA sUkShmayA sUkShmadarshibhiH || 24|| artha \- gUDha ase Atmatattva hyA sarvaprANImAtrA.nmadhye ekadama ase disata nAhI.n\. sUkShmadarshI ashyA tIkShNa buddhinecha te jANavate\. || 24|| yachChedvA~NmanasI prAj~nastadyachChejj~nAna Atmani | j~nAnamAtmani mahati niyachChechChAnta Atmani || 25|| artha \- jara prAj~na ANi j~nAnavAna sAdhaka (uparyukta gUDha Atmatattva) ApalyA vANIta ANi manA.nta shodhU ichChita asela tara tyAne Apale mana shA.nta sthitita dhAraNa karAve.n\. || 25|| indriyANAM vicharatAM viShayeShvapahAriShu | saMyame yatnamAtiShThedvidvAna yanteva vAjinAm || 26|| artha \- manomanI viShayA.n madhye vihAra karatA.nnA tyA manAchecha apaharaNa hote, tyA manAta jyApramANe mokATa suTalelyA ghoDayA.nnA tyAvarIla chatura svAra ApalyA tAbyAmadhye niya.ntraNA.nta Thevato tase vidvAnAne Apale mana niya.ntrita ThevAve\. || 26|| indriyANAM prasa~Ngena doShamR^ichChatyasaMshayam | sAnniyamya tu tAnyeva tataHsiddhiM niyachChati || 27|| artha \- i.ndriya sakriya jhAlyAvara doSha utpanna hotAta, disU lAgatAta, tyA.nche sa.nyamana karuna na.ntaracha siddhi prApta hote\. || 27|| na jAtu \-kAmaHkAmAnAmapabhogena shAmyati | haviShA kR^iShNavartmeva bhUya evAbhivardhate || 28|| artha \- ke.nvhAhI kAma ANi kAmanA hyA upabhogAne shamita hota nAhIta\. Ahuti dilyAvara agni hA jAstacha bhaDakato\. || 28|| yashchaitAnprApnuyAtsarvAn yashchaitAnkevalAMstyajet | prApaNAtsarvakAmAnAM parityAgo vishiShyate || 29|| artha \- jo hyA kAmanA.nnA sarvarthAne prApta karuna gheto ANi jo hyA.nchA sarvashaH tyAga karato tyA doghA.nmadhye tyAgI hAcha sarvashreShTha Ahe\. || 29|| na tathaitAni shakyante sanniyantumasevayA | viShayeShu prajuShTAni yathA j~nAnena nityashaH || 30|| artha \- he viShaya (vAsanA) kevaLa tyA.nche sevana karuna Ana.ndaprAptI karuna deta nAhI.n, tyA.nche niya.ntraNa hota nAhI, tara kevaLa j~nAnAnecha tyA.nche shamana hote\. || 30|| shrutvA spR^iShTvA cha dR^iShTvA cha bhuktvA dhrAtvA cha yo naraH | na hR^iShyati glAyati vA sa vij~neyo jitendriyaH || 31|| artha \- jo mANUsa hyA viShayA.nche aikUna, baghUna, sparshakaruna, dhAraNa karuna Ana.ndita hota nAhI.n ki.nvA tyAsa glAnI hota nAhI.n to sthiradhI, jite.ndrIya jANAvA\. || 31|| indriyANAM tu sarveShAM yadyekaM kSharatIndriyam | tenAsya kSharati praj~nA dR^iteH pAdAdivodakam || 32|| artha \- sarva i.ndriyA.nmadhUna eka jarI i.ndriya DhaLale, arthAta tyA.nta vikAra utpanna jhAlA, tara jyApramANe pAyAvara TAkalele pANI theTa khAlI jamInIkaDecha yete, tyApramANe tyA sAdhakAchI buddhi kSharita (kShINa) hote\. || 32|| yastujAtapadArthebhyaH sukhamichChati mAnavaH | grAhaM dArudhitA dhR^itvA tartumabdhiM sa Ihate || 33|| artha \- manuShya jara hyA bhautika yugAta (jAta\- utpanna jhAlele \- aihika) padArthApAsUna sukha miLela ase samajUna tyAchyA mAge lAgalA tara ekhAdA mANUsa AtmaghAtakI hoIla\. kasA? tara jyApramANe samudrA.nta paDalyAvara (jIva vAchavaNyAsAThI) pohata jAtA.nnA ekhAdyA kALayA va kaThiNa dho.nDAlA lAkUDa mhaNUna samajalA ANi bhramita hovUna magarAlAcha jAUna pakaDU lAgalA tara to AtmaghAtI hoIla va tase te ashakya AtmaghAtakI hoIla\. || 33|| AdimadhyAvasAneShu duHkhaM sarvamidaM yataH | tasmAtsarvaM parityajya tattvaniShTho bhavetsudhIH || 34|| artha \- Adi, madhya ANi a.nta hyA tinhI sthitita he duHkha paryavasAyIcha Ahe, mhaNUna tattvaniShTha subuddha sAdhakAne hyA sarvA.nchA tyAga karuna sukhI vhAve.n\. || 34|| avidyAtimirAtItaM sarvAbhAsavivarjitam | AnandamamalaM nityaM manovAchAmagocharam || 35|| satyaM j~nAnamanantaM yat parabrahmasanAtanam | tadahaM tadahaM cheti svAtmAnaM bhAvayetsudhIH || 36|| artha \- avidyA ANi a.ndhakArAchyA palIkaDIla sarva bhramApAsUna dUra shAshvata nirmaLa ashyA vANI ANi manAlA anAkalanIya te satya ana.nta parabrahma sanAtana \ldq{}brahmatattvacha\rdq{}mI Ahe (tadaham) techa mAjhyA a.ntara.ngAta Ahe, ase subuddha sAdhakAne jANAve.n || 35 \-36|| iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe bhogAnAM duHkha kAraNatvaM nAma tR^itIya prakaraNaM sampUrNam | \section{4\. brahmaj~nAnena paramAnandaprAptinAma prakaraNaM chaturtham} (brahmAj~nAnAne AnandAchI prAptI \- prakaraNa chauthe) sa eSha jagataH sAkShI sarvAtmA vimalAkR^itiH | pratiShThA sarvabhUtAnAM praj~nAnaghalakShaNaH || 1|| artha \- to sarvAtmA nirmaLa, ashyA shuddha svarUpAchA asUna hyA jagAchA sAkShI Ahe\. sarvaprANImAtrA.nmadhIla praj~nArUpa ase moThe pratiShThApUrNa lakShaNa mhaNaje ApalyA madhIla AtmatattvAche bhAna hovUna \ldq{}aha.n asmi\rdq{}he vATaNe jANavate\. || 1|| na karmaNA na prajayA na chAnyenApi kenachit | brahmavedanamAtreNa brahmAtnotyeva mAnavaH || 2|| artha \- kuThalyAhI karmAne nAhI.n, ki.nvA kuThalyAhI janmayonI muLe nAhI.n, paNa kevaLa brahmatattva jANalyAmuLe, tyA tattvAche j~nAna anubhavalyAmuLe to sAdhaka brahmatattva prApta karuna gheto\. || 2|| tadvidyAviShayaM brahma satyaj~nAnasukhAdvayam | saMsAre cha guhAvAchye mAyA j~nAnAdi sa.nj~nake || 3|| artha \- tyA brahmatattvAchA viShaya mhaNaje satya ANi advaya j~nAna\. ANi hecha advaya j~nAna arthAt ekamAtra saukhya Ahe\. para.ntu sa.nsArarUpI guphe madhye bhautika j~nAna he eka j~nAna mhaTale jAte\. || 3|| nihitaM brahma yo veda parame vyomnisa.nj~nite | so.ashnute sakarAnkAmAn krameNaiva dvijottamaH || 4|| artha \- to dvijottama mhaNaje, vidvAnA.ntIla, mahAvidvAna \- hA tyA paramavyomAmadhIla adR^ishya ashyA brahmatattvAlA jANato ANi tocha kramAne tyA brahmatattvA.ntIla Ana.ndAchA AsvAda gheto\. || 4|| pratyagAtmAnamaj~nAna mAyAshakteshcha sAkShiNam | ekaM brahmAhamasmIti brahmaiva bhavati svayam || 5|| artha \- mAyA shaktiche je sAkShI Ahe, te \ldq{}aha.n\rdq{} tattva (je AmachyAmadhye \ldq{}mI Ahe\rdq{}ase je bhAna) te brahmatattvAchA sAkShAtkAra jhAlyAvara kevaLa eka brahmatattvacha astitvA.nta Ahe he jANUna svataH brahmasvarUpa hote\. || 5|| brahmabhUtAtmanastasmAdetasmAchChaktimAshritAm | apa~nchIkR^ita AkAshaH sambhUto rajjusarpavat || 6|| artha \- hyA brahmabhUta arthAt brahmasvarUpa shaktipAsUna he AkAsha nirmANa hote\. ANi maga te sarpa rajjuchyA nyAyAne bhrAmaka vATate\. || 6|| AkAshAdvAyasa.nj~nastu sparsho.apa~nchi~NkR^itaH punaH | vAyoragnistathA chAgnerApa adbhyo vasundharA || 7|| artha \- AkAshApAsUna vAyu utpanna hovUna tyAchyA sparshAne he apa.nchIkR^ita rUpa utpanna hote\. mhaNaje vAyu pAsUna agni, agnipAsUna jala ANi jalApAsUna pR^ithvIchI utpattI jhAlI\. || 7|| tAni sarvANi sUkShmANi pa~nchikR^ityeshvarastadA | tebhya eva visR^iShTaM tat brahmANDAdi shivena ha || 8|| artha \- tyA veLesa IshvarAne (shiva nAmaka shakti ne) pa.nchIkR^ita kriyene hI sarva sUkShmamahAbhUte brahmANDAchyA rUpAne nirmita kelI\. brahmANDasyodare devA mAnavA yakShakinnarAH | manuShyAH pashupakShyAdyAstattatkarmAnusArataH || 9|| artha \- brahmANDAchyA udarAmadhye deva, mAnava, yakSha kinnara, manuShya, pashu, pakShI Adi tyA \-tyA kramAnusAra nirmANa kele\. || 9|| asthistAyvAdirUpo.ayaM sharIraM bhAti dehinAm | yo.amanvamayo hyAtmA bhAti sarvasharIriNaH || 10|| artha \- sarva prANImAtrA.nmadhye he asthira nAshava.nta sharIra avayavAdi rUpAne dR^ishyamAna hote\. Atmatattva amanvamaya (adR^ishyarUpAne) prakAshita hote\. tataH prANamayo hyAtmA vibhinnashchAntarasthitaH | tato vij~nAna AtmA tu tato.anyashchAntarasthitaH || 11|| artha \- tevhA hA prANamaya AtmA vibhinna a.ntarA.nmadhye, sharIrA.nmadhye prakAshita hoto\. jyApramANe ApaNa ApalyA.nta Atmatattva (mI kartA mI bhoktA) anubhavato to tasAcha itara sharIradhArI tattvA.nta paNa tasAcha asato\. Anandamaya AtmA tu tato.anyashchAntarasthitaH | yo.ayamannamayaH soyaM pUrNaH prANamayena tu || 12|| artha \- jasA ApalA Ana.ndamaya AtmA asato, tasAcha to anya dhArakA.nchA paNa asato, jo hA annamaya Ahe, to prANamaya paNa Ahe\. || 12|| manomayena prANo.api tathA pUrNaH svabhAvataH | tato manomayo hyAtmA pUrNo j~nAnamayena tu || 13|| artha \- svabhAvataH naisargikarItyA manomaya koshAmuLecha prANamayakosha paNa pUrNa bharalelA asato\. te.nvhA manomaya AtmA paNa prANamaya AtmatattvAmuLe arthAt j~nAnamaya AtmyAmuLe samR^iddha asato\. || 13|| Anandena sadA pUrNaH sadA j~nAnamayaH sukham | tathAnandamayashchApi brahmaNo.anyena sAkShiNA || 14|| artha \- jase j~nAnamaya sukha nitya Ana.ndAne otaprota bharalele asate\. tasecha brahmatattvAchyA sAkShIbhAvAne Ana.ndamaya tattva otaprota bharalele asate\. sarvAntareNa pUrNashcha brahmanAnyena kenachit | yadidaM brahmapuchChAkhyaM satyaj~nAnAdvayAtmakam || 15|| artha \- brahmatattva Ana.ndarUpAmadhye.n sa.npUrNa vyApta asate ANi jara tyA.nta tumhI brahmAna.ndAchA a.nta samajAla, tara te je parabrahmatattva Ahe, te dvaitabhAvAche samajale jAIla\. (arthAt te tase nasUna ekacha eka brahmatattva advaya rUpAne sarva a.ntakaraNAta bharalele Ahe.) || 15|| sArameva rasaM labdhavA sAkShAd dehI sanAtanama | sukhI bhavati sarvatra anyathA sukhatA kutaH || 16|| artha \- hA anAdi paramatattvarUpI Ana.ndamaya AtmA Ahe, hA sAratattva prApta karunacha Ana.ndI hoto\. anya koThalyAhI bAhya tattvAmuLe nAhI\. || 16|| asatyasminparAnande svAtmabhUte.akhilAtmanAm | ko jIvati naro jantuH ko vA nityaM vicheShTa te || 17|| artha \- he paramAtmarUpa tattva jara ApalyA.nta vidyamAna nasela tara asA koNa mAnava ki.nvA anya prANI jIvita rAhIla? ANi ApalI jIvita cheShTA karaNyAsa samartha rAhIla? tasmAtsarvAtmanA chitte bhAsamAno hyaso naraH | Anandayati duHkhADhyaM jIvAtmAnaM sadA janaH || 18|| artha \- tyAmuLe sarvA.nchyAcha manAmadhye asalele he upasthita Ana.ndamaya tattva arthAt Atmatattva ApaNA.nsa nitya Ana.ndamaya Thevate, jarI Amache jIvana duHkhamaya asale tarI (manuShya punhA Ana.ndAchyA Ashevara jagatocha) || 18|| yadA hyavaiSha etAsminna dR^ishyatvAdi lakShaNe | nirbhedaM paramAdvaitaM vindate cha mahAyatiH || 19|| artha \- jarI hyA AtmatattvAta dR^ishyasvarUpAchI kA.nhI lakShaNe disata nasalI tarI mahAna yogI nirmalarUpAne tyA.ntIla advaita Ana.ndAchI prAptI karuna ghetAta\. || 19|| tadevAbhayamatyantaM kalyANaM paramAmR^itam | sadrUpaM paramaM brahma triparichChedavarjitam || 20|| artha \- techa parabrahmatattva je avinAshI, anAdi, ana.nta hyA rUpAne, tIna prakAre vidyamAna Ahe\. (triparichCheda vivarjita) ase te atya.nta kalyANaprada, abhayakArI, paramAmR^itamaya ANi sat tattva Ahe\. || 20|| yadA hyevaiSha etAsminnalpamapyantaraM naraH | vijAnAti tadA tasya bhayaM syAnnAtra saMshayaH || 21|| artha \- je.nvhAhI manuShya ApaNAsa hyA AtmatattvApAsUna thoDA jarI vismR^ita karato te.nvhA.n tyAsa bhaya utpanna hoIla, he nishchita asUna hyAta sa.nshaya nAhI.n\. || 21|| asyaivAnandakoshena stambAntA viShNupUrvakAH | bhavanti sukhino nityaM tAratamya krameNa tu || 22|| artha \- hyA sukhAchA tAratamya rUpAne vichAra kelA tara, bhrama dUra hoto ANi viShNu tattvAmadhye mati sthira jhAlyAne sAdhaka sukhI hoto\. || 22|| tattpadaviraktasya shrotriyasya prasAdinaH | svarUpabhUta AnandaH svayaM bhAti pare yathA || 23|| artha \- tyA \-tyA viShayA.ntUna virakta jhAlelyA shrotrIya arthAt manIShI sAdhakAchyA kR^ipAprasAdAne sAdhaka Ana.ndIta hotAta\. ANi svataH pramANecha to manIShI dusaRyAsa paNa tejomaya Ana.nda prApta karavUna deto\. || 23|| nimitta ki~nchidAshritya khalu shabdaH pravartate | yato vAcho nivartante nimitAnamabhAvataH || 24|| artha \- koNA nimittAche kAraNa banUna shabda parivartita hotAta ANi je.nvhA.n vAchA tyA shabdA.nnA bolalyAna.ntara nivartita hote te.nvhA te kAraNa nimit he AshIrvAda svarUpa (AshIrvAda deNAre) hote\. || 24|| nirvisheShaparAnande katha shabdaH pravartate | tasmAdetanmanaH sUkShmaM vyAvR^ittaM sarva gocharam || 25|| artha \- nirvisheSha ashyA Ana.ndApAsUna shabda kase parata yetAta? tara tyA ThikANI he mana sUkShma rUpAne tyA parama Ana.ndA.nta vilIna hovUna sarva dR^ishya sR^iShTI hI adR^iShya hote\. || 25|| yasmAchChrItratvagakShyAdi khAdikarmendriyANi cha | vyAvR^itAni paraM prAptaM na samarthAni tAni tu || 26|| artha \- tyA paramAna.ndApAsUna shrotra \-karNa, tvak \-sparsha, akShI \-netra, nA.nkAtIla vAyu pokaLI vagaira kha.n Adi i.ndriya paratUna yetAta\. (arthAt te pa.nche.ndriyA.nnI ANi vANIne paNa varNana kele jAta nAhI.n.) paramAna.nda prApta jhAlyAvara tyA Ana.ndA.nta nhAUna nighAlyAvara te sarva i.ndriya kuchakAmI (nirupayogI, asamartha) hotAta\. || 26|| tadbrahmAnandadvandvaM nirguNaM satyachidghanam | viditvA svAtmarUpeNa na vibheti kutashcha na || 27|| artha \- to nirdva.ndva nirguNa sat+chit+Ana.nda ghanarUpa Ana.nda prApta jhAlyAvara ApalyAlA AtmarUpaprAptI jhAlyAne to sAdhaka nirbhaya hoto\. || 27|| evaM yastu vijAnAti svagurorupadeshataH | saM sAdhvasAdhukarmabhyAM sadA na tapati prabhuH || 28|| artha \- ApalyA guruchyA upadeshAnusAra jo hyApramANe j~nAna prApta karato to koThalyAhI sat asat karmAmuLe lipta hota nAhI.n\. || 28|| tApyatApakarUpeNa vibhAtamakhilaM jagat | pratyagAtmatayA bhAti j~nAnAdvedAntavAkyajAt || 29|| artha \- duHkha ANi duHkhadAyaka rUpAne he sa.npUrNa jagat bharalele Ahe\. paramAtmatattvAshI Apale milana hoNyAne (paramAna.ndAchI prAptI hoNyAne) ApalyA manA.ntIla dvaita tattvAchI kalpanA naShTa hote\. na.ntara advaitAna.nda prApta hoto\. || 29|| shuddhamIshvara chaitanyaM jIvachaitanyameva cha | pramAtA cha pramANaM cha prameya~ncha phalaM yathA || 30|| artha \- Ishvara he shuddha chaitanya Ahe ANi jIva hA chaitanyAchA eka a.nsha Ahe\. jyApramANe pramANa ANi phaLa asate, tasecha he Ahe\. || 30|| iti saptavidhaM proktaM bhidyate vyavahArataH | mAyopAdhivinirmuktaM shuddhamityabhidhIyate || 31|| artha \- hyA sAta prakArA.nnI he sA.ngitale gele Ahe\. te vyavahAra rUpAne bheda kele jAte\. mAyA nAmaka upAdhirahita jo asato to shuddha chaitanya ase mhaTalA jAto\. || 31|| mAyAsambandhashchesho jIvo.avidyAvashastathA | antaHkaraNasambandhAt pramAtetyabhidhIyate || 32|| artha \- hA jIva mAyA sa.nba.ndhAmuLe avidyAgrasta hoto, ANi a.ntaHkaraNAchyA sa.nba.ndhAmuLe pramAtA ase mhaTalA jAto\. || 32|| tathA tadvR^ittisambandhAt pramANamiti kathyate | aj~nAtamapi chaitanyaM prameyamiti kathyate || 33|| artha \- ANi tyA a.ntaHkaraNa ANi mAyA hyA sa.nba.ndhAmuLe pramANa mhaTalA jAto\. ANi aj~nAta ase chaitanya prameya ase mhaTale jAte\. || 33|| tathA j~nAta~ncha chaitanyaM phalamityabhidhIyate | sarvopAdhivinirmuktaM svAtmAnaM bhAvayetsudhIH || 34|| artha \- j~nAta jhAlele chaitanya tyAche phaLa mhaTale jAte\. sarva vikAra ANi upAdhirahita Apale Atmatattva je asate tyAmuLe sudhI mhaNaje mahAn sAdhaka sushobhita hoto, tejAne taLapato\. || 34|| j~nAtvaivaM pratyagAtmAnaM buddhitadvR^itti sAkShiNam | so.ahamityeva tadvR^ityA svAnyatrAtmamatiM tyajet || 35|| artha \- hyApramANe ApalyA paramatattvAlA jANUna tyA vR^ittisAThI ApalyA buddhilA sAkShI ThevUna techa tattva mAjhyAta Ahe\. so.aham hyA j~nAnAne ApalI mati anyatra viShayA.nmadhye dUShita hovU devU naye.n || 35|| janmamR^ityuprahANiH syAdbrahmarUpAtmavedanAt | punarAvartate nAsau punarnevAbhijAyate || 36|| artha \- janma \-mR^ityuchA nAsha hA AtmatattvAche j~nAna jhAlyAvara hoto\. to punhA yeta nAhI.n ANi janma gheta nAhI.n\. || 36|| nivR^ittAyAM vAsanAyAM saMsArasya na ko.api hi | saMsArayAtanAM duHkhaM janma prApnoti kutrachit || 37|| artha \- hyA sa.nsArika vAsanA.npAsUna jo nivR^itta hoto, tyA pAsUna suTato to hyA jagA.nta punhA vAsanAmaya duHkhAchA tApa sahana karaNyAsa koThalyAhI yonIta janma gheta nAhI.n\. || 37|| viShayAshAviShairdagdhaH paramArthemR^itaH stataH | tasya duHkha bhAgadheyaM kiM kR^itaM svAtmavairiNA || 38|| artha \- jo ApalyAcha AtmasukhAchA vairI Ahe\. jo hyA viShayarUpI viShArI AshAmuLe horapaLUna duHkhI hoto tyA abhAgyAlA AtmasukhAche amR^ita koThUna miLaNAra? || 38|| nAhaM deho na buddhishcha na mano nendriyANi cha | viShayA Api naivAhaM kartA bhoktA tathaiva cha || 39|| artha \- mI deha nAhI, mI buddhi nAhI, mI mana ANi i.ndriya paNa nAhI, ANi maga viShaya vAsanA paNa mAjhyAkartA ANi bhoktArUpAlA lAgaNAra nAhI.n\. || 39|| na ki~nchichad bhAvanAkAraH svayamAnandarUpakaH | advayabrahmamAtro.ahaM yo vidyAtsa hi muktibhAk || 40|| artha \- koThalyAhI prakArachI bhAvanA nAhI.n ANi svataHchyAcha AtmarUpA.nta (dUsaRyA koThalyAhI kAraNAshivAya) Ana.ndita rAhato, mI advaya brahmamAtra ase samajato tocha muktiprApta kartA Ahe\. ase samajAve\. || 40|| ahaM mameti yo bhAvo dehAdhyAsAdanAtmani | adhyAyaso.ayaM nirastavyo viduShA brahmaniShThayA || 41|| artha \- jo AtmA nAhI ashyA dehAvara `mI’ va ‘mAjhI’ ashI bhAvanA ThevaNe hA bhrama (adhyAsa) vidvAna ashyA brahmaniShTha sAdhakAne na ThevatA tyAsa dUra kele pAhije\. || 41|| brahmaNo niShprapa~nchatvAttyavaktA brahma vindate | ato nityaM shrutirvakti nyAsa evAtparecha yat || 42|| artha \- brahmatattvAchyA akartR^itvAche dhyAna ThevUna mhaNaje te tase nAhI arthAt kartA va karavitA ase nAhI ANi aliptapaNA Ahe, ase samajalyAvara, ase j~nAta jhAlyAvaracha tyAchI prAptI hote\. mhaNUnacha muni ANi veda nehamIcha sA.ngatAta kI te tattva sarva brahmANDAchyA paNa varache sarvavyApI Ahe\. || 42|| gR^ihIbhUtvApi saMnyasya kAryaM yad brahmachintanam | brahmacharyAshramAdeva nyAsaH shreShTho bhavettaH || 43|| artha \- brahmachi.ntanAche je kArya sanyAsa ghevUna sa.nnyasAshramA.nta je kele jAte te sarvA.nta uttama ase manAvara Thasale jAte\. tyAche j~nAna hote\. (nyAsa, ThasA, ChApa hA artha) || 43|| prakShAlanAdvipa~Nkasya dUrAdasparshanaM param | kimartha~ncha gR^ihIbhR^itvA tataUrdhvanyasedbudhaH || 44|| artha \- chikhala a.ngAlA lAgalyAna.ntara tyAsa sApha karaNyApekShA dhuvUna svachCha karIta basaNyApekShA, durunacha tyAlA TALaNe he bare\. kashAkaritA tyAsa grahaNa karuna, na.ntara varapAsUna shahANyAne tyAche prakShAlana karAve\. || 44|| yadi pravR^itidhaureyaH sanyastuM nehate kvachit | antastyAgI bhavetsya kArya evaM hi muktaye || 45|| artha \- jara ashI kaThINa ghora pravR^itti nasela tara ANi sa.nnyAsa gheNyAchI ichChA nasela tara muktisAThI tyAne a.ntastyAga karAvA\. || 45|| indriyArtheShu mUDhasya dR^iDhadehAbhimAninaH | gR^ihasthAshramasvIkAro bhraShTatAyA varo mataH || 46|| artha \- i.ndriyasa.ntuShTisAThI mUDha ashyA dehAviShayI mamatA bALagaNARyAne gR^ihasthAshrama svIkArAvA\. kAraNa bhraShTa hoNyApekShA te bare || 46|| niShkAmakarmataH so.api bhaktyA kartavyabuddhinA | R^iNatrayamupAkR^itya tadUrdhvanyastuparhati || 47|| artha \- to gR^ihasthAshramI suddhA niShkAma buddhine karma karuna bhakti sa.npanna hovUna tinhI prakArachyA R^iNApAsUna mukta hovU shakato.n\. || 47|| tathA cheddehadaurbalyaM svagR^ihasya samIpataH | kuTiM badhvA viraktaHsan brahmaj~nAnaM samAcharet || 48|| artha \- hyA avastheta suddhA deha durbala jhAlyAvara ApalyAcha gharAjavaLa eka kakSha upalabdha karuna tyAne brahmaj~nAnAche chi.ntana karAve || 48|| shrutvApi na tyajedyastu viShapAnaM suduHkhadam | pItvA viShaM chAnubhUya duHkhaM pashchAtyajeddhi tat || 49|| artha \- je viShapAna kelyAvara atya.nta duHkhaprAptI hote\. tyAsa to he jANUna suddhA tyajU shakata nAhI.n tara maga tyA viShapAnAne duHkha prApta jhAlyAvara te bhogalyAvara tarI tyAsa soDAve\. || 49|| viShauShadhaM yathaivasyAdviShanAshakaraM drutam | saMnyAso.ayaM matastadvadviShayAsaktinAshakaH || 50|| artha \- viShAvarIla utaravayAche je viShanAshaka auShadha asate te jase tyAchA jaladagatIne nAsha karate, tyAcha pramANe sanyAsa hA tyA viShayAsaktichA nAsha karato.n\. || 50|| na jAtuH kAmaH kAmAnupabhogana shAmyati | haviShA kR^iShNavatmaiva bhUya evAbhivardhate || 51|| artha \- ke.nvhA.nhI kAma hA kAmanA.nchA upabhoga gheUna shA.nta hota nAhI, jyApramANe agnimadhye AhUtI TAkIta gelyAvara to jAstacha bhaDakato, paNa vijhata nAhI.n, tasecha he vAsaneche shA.nta hoNe Ahe\. || 51|| chitmUlo vikalpoyaM chittAbhAvena kashchana | chitnirmUlanaM kArya pratyagrUpe chidAtmani || 52|| artha \- chittAche mULasthAnIcha tyAsa nyAve lAgate, mhaNaje shA.nti miLate\. ApalyA mULarUpAshI tyAche Atmamilana jhAlyAvara tyAsa shA.nti prApta hote\. || 52|| akhaNDAnandamAtmAnaM vij~nAya svasvarUpataH | bahirantaH sadAnandarasAsvAdanamAtmani || 53|| artha \- ApalyA svasvarUpAmadhyecha akhaNDa Ana.nda Ahe\. bAhera bhautika Ana.ndAlA kShayacha Ahe\. he jANUna ApalyA AtmasvarUpAtacha tyA akhaNDAna.ndAchA AsvAda ghetA yeto.n\. || 53|| vairAgasya phalaM bodho bodhasyAparatiH phalam | svAnandAnubhavAchChAntireShavoparateH phalam || 54|| artha \- vairAgyAche phalabodha he Ahe\. bodhAchI samAptI hI phaLacha Ahe\. svAna.ndAchA anubhava AlyAvara shA.nti prApta hote\. ANi hyAcha anubhavAna.ntara sAphalyAchA Ana.nda va shA.nti Ahe\. || 54|| yadyuttarottarAbhAvo pUrvarUpaM tu niShphalam | nivR^ittiH paramA tR^iptirAnando.anupamaH svataH || 55|| artha \- uttarottara hA bhAva eka \-eka pAyarI vara chaDhata gelyAvara mAgIla sarva rAhilele aj~nAnarUpa asate, te niShphala vATate\. nivR^itti madhyecha atishaya tR^iptI prApta hovUna tyAcha sthitIta avarNanIya Ana.nda prApta hoto\. || 55|| vA~nChAkShaNe tu yA tR^iptistatra vA~nChaiva kAraNam | tuShTiH svatuShTiparyantA tato vA~nChAM parityajet || 56|| artha \- utpattichyA veLesa tI ichChAcha tyA tR^iptIsAThI kAraNIbhUta vATate\. mAtra tR^iptI hI svataHcha tR^ipta hote, te.nvhA vA.nChA hI tyAgAvIcha lAgate\. (brahmAna.ndAsa bAhya ichChA hI kAraNa mhaNUna lAgata nAhI.n te svataHcha svaya.nbhU ase Ana.ndamaya tattva asate.n.) || 56|| maurkhyonmeShanimeShAbhyAM karmaNAM pralayodayau | tannAsho yatnataH kAryo gurushAstrArthasa~NgahaiH || 57|| artha \- karmarUpI mahAprayalayI lATA je.nvhA mUrkhapaNAchyA udayAmuLe kShaNArdhAta usaLUna vara yetAta tyAveLesa guru ANi shAstrArtha hyA.nchA sahavAsa karuna tyAsa naShTa karaNyAchA prayatna karAvA || 57|| shAstrasajjanasamparkeHshamadamAdi guNAnvitaiH | Adau saMsAramUktyartha praj~nAmevAbhivardhayet || 58|| artha \- hyA sa.nsArApAsUna mukti miLAvI mhaNUna prathama suruvAtIlAcha ApalI buddhi tatprItyartha vikasita karAvI\. tyAkaritA.n shama damAdi guNA.nnI ANi shAstra charchA ANi sajjanasa.ngatI hyA.nnI tyAlA si.nchUna tyAchI puShTI karAvI\. || 58|| gurushAstrokta mArgeNa svAnubhUtyA cha chidghanam | brahmaivAhamiti j~nAtvA vItashoko bhavenmuniH || 59|| artha \- guru ANi shAstra yA.nchyA mArgadarshanAne tyA rastyAne jAUna ANi svAnubhUti ghetalyAvara te akShaya sukhadAyaka brahmatattvacha mAjhyA AtmatattvAmadhe vidyamAna Ahe, he j~nAna prApta karuna gheUna jo mahAna sAdhaka Ahe, tyAne shokarahita vhAve.n\. || 59|| svAnubhUteshcha shAstrasya guroshchaivaikavAkyatA | yasyAbhyAsena tenAtmA satata chAvalokyate || 60|| artha \- svAnubhUtine guru ANi shAstra hyA.ntIla ekavAkyatene jyA sAdhakAche mana satata abhyAsa karuna sajja jhAlele asate, tyAsa AtmatattvAche satata avalokana hote\. || 60|| rUpasya grahaNArthAya yathAM chakShurhi sAdhanam | tathA svarUpabodhAya veda eva hi sAdhanam || 61|| artha \- jyApramANe koThalehI rUpa ApaNa DoLayA.nnIcha pAhato, tasecha ApalyA svarUpAche AtmatattvAche bodharUpAne darshana hoNyAsa \ldq{}veda\rdq{}hecha sAdhana Ahe\. || 61|| vedAnuvachanenaiva viprA vividiShanticha | brahmaNaH shAstrayonitvA~nchChAsyaM vedAt para na hi || 62|| artha \- vedA.ntIla anuvachanApramANe brAhmaNa oLakhale jAtAta\. \ldq{}brahma.n vetti brAmhaNaH\rdq{} jyAsa brahmatattvAche j~nAna Ahe to, brAhmaNa kuLA.nta janmalA mhaNUna navhe.n\. hecha vedavachana Ahe, ANi vedA.nhUna dusare mahAn shAstra nAhI.n\. || 62|| dve vidye veditavye tu shabdabrahma paraM cha yat | shabdabrahmANi niShNAntaH paraM brahmaNigachChati || 63|| artha \- dona vidyA jANalyA pAhIjeta\. eka shabdabrahma he tyA.nta para.n mhaNaje moThe mAnale gele Ahe\. jo shabdabrahmaniShNA.nta asela to parabrahmAchI prAptI karuna gheto\. || 63|| saMnyastasarvasa~NkalpaH samaH shAntamanA muniH | sanyAsayogayuktAtmA j~nAnavAnmokShavAnbhavet || 64|| artha \- sarva sa.nkalpA.nchA kAmanA.nchA tyAga karaNArA ANi prashA.nta ashyA manAchA munI sanyAsa prApta karuna ghevUna ANi j~nAnI hovUna mukta hoto\. (mokShaprApti karito) || 64|| sarvasa~NkalpasaMshAntaM prashAntaghanavAsanam | na ki~nchidbhAnakAraM yattad brahmaparam viduH || 65|| artha \- sarva ichChA, vAsanA virahita, atya.nta shA.nta jyA ThikANI koThalIhI bhAvanA nAhI.n, te parabrahma samajAve.n\. || 65|| brahmatadviditAdanyattathaivAviditAdapi | yato vAcho nivartante aprApya manasA saha || 66|| artha \- manAsahita jethUna vAchA parata phirate, je anirvachanIya Ahe te parabrahma mhaNaje j~nAna ANi je prApta na karatAcha aj~nAna parata phirate te parabrahma Ahe\. || 66|| yasyAmataM mataM tasya mataM tasya na veda saH | avij~nAta vijAnatAM vij~nAtamavijAnatAm || 67|| artha \- tyAche j~nAna karuna ghyAve mhaNAve tara tyA padAvaruna Apale mana parata phiralele asate ANi tyAche aj~nAna mhaTale tara brahma prApti na.ntara (na jANaNe \-neNIva) he naShTa hote kAraNa te j~nAnasvarUpa Ahe\. || 67|| devadatto.ahamityetadvij~nAnaM nirapekShakam | tadvad brahmavido.apyasya brahmahamiti vedanam || 68|| artha \- mI parameshvarAchyAcha ichChenecha janmalo he j~nAna nirapekSha Ahe\. tyAchapramANe mI brahma Ahe (aha.n brahmA.asmi) he paNa j~nAna nirapekShacha Ahe\. (nirIchCha \-virakta \-nirapekSha) || 68|| bhAnuneva jagatsarvaM bhAsyate tasya tejasA | anAtmakamasatuchChaM kiM nu tasyAvabhAsakam || 69|| artha \- sUryAmuLecha sarva jagata tejomaya vATate\. tyAcha pramANe je AtmyAshivAya achetana tattva asate te tuchCha nirjIva nAhI.n kA.n bhAsata? (arthAta AtmatattvAchyA upasthitIche sarva kA.nhI chaitanyamaya bhAsate.) || 69|| vedashAstrapurANAni bhUtAni sa~NkalAnyapi | yenArthavanti taM kiM nu vij~nAtAraM prakAshayet || 70|| artha \- vedashAstra purANe tyAcha pramANe sarva prANImAtra jyAmuLe astitvamAn hotAta, jyAmuLe tyA.nsa astitvA.nta asaNyAchA mAna miLato tyA brahmatattvAmuLe j~nAtA jo (vij~nAtR^i) tyAlA paNa \ldq{}aha.n brahmAsmi\rdq{}he j~nAna kase prApta hoNAra nAhI\. (arthAt hoilacha) || 70|| granthamabhyasya medhAvI j~nAnavij~nAnatatparaH | palAlamiva dhAnyArthI tyajedgranthamasheShataH || 71|| artha \- j~nAna ANi vij~nAna prApta karaNArA jo abhyAsU Ahe tyAne jyApramANe dhAnya goLA karaNArA tyA.ntIla kADayA\-kaDabAko.nDA Adi tyAjya padArtha vagaLUna assala dhAnyacha goLA karato, tadvata tyA abhyAsUne gra.nthAtIla sAratattvacha grahaNa karAve bAkI sarva tyAjya samajUna soDAve.n\. || 71|| ulkAhasto yathAloke dravyamAlokya tAM tyajed | j~nAnena j~neyamAlokya pashchAt tatparivarjayet || 72|| artha \- ulkA, AkAshA.ntIla tArakA tuTalyAvara khAlI jamInIvara yetAta te.nvhA tyA nikhARyAsArakhyA uShNa asatAta mhaNUna hAtAta sparsha jhAlyAbarobara jyApramANe ApaNa tyA.nnA ekadama jhaTakyAne phekUna deto tadvatacha (avaidha mArgAne) yeNAre dhana he pAhatAcha tyAchA avhera tyAga karAvA\. tasecha sAdhakAne ApalyA j~nAnashaktine j~neya arthAta paramatattvAche j~nAna prApta karuna je anya vyarthaj~nAna Ahe, tyAchA tyAga karAvA\. || 72|| shabdakSharaM parambrahma yasminkShINe yadakSharam | tadvidvAnakSharaM dhyAyedyAdichChechChAntimAtmanaH || 73|| artha \- shabda parabrahma Ahe\. tyA.ntIla je kShara Ahe tyAchA tyAga karuna je akShaya tattva shillaka rAhate, tyAchA adhyayanapUrvaka svIkAra karuna shA.nti prApta karuna ghyAvI\. || 73|| shrIkR^iShNo bhagavAneva mahAbhyAsakramo yataH | manasaH shamanopAyameva mevAbhyased budhaH || 74|| artha \- \ldq{}shrIkR^iShNacha bhagavAna Ahe\rdq{}, hA mahAabhyAsa Ahe\. abhyAsakrama Ahe\. brahmasa.nhiteta pahilecha prAra.nbhika vachana AheH \- \ldq{}IshvaraH paramaH kR^iShNaH sachchidAna.nda vigrahaH\rdq{} mhaNUna vidvAna paNDitAne manAchyA shA.ntisAThI hyAcha upAyAchA avalamba karavA\. || 74|| j~nAtR^ij~nAnAdikaM tyaktvA na ki~nchichadapi chintayan | AnandamAtra evAhamitimatvA sthiro bhavet || 75|| artha \- j~nAtA j~nAna Adi sagaLe soDUna itara koThalAhI vichAra na karatA mI Ana.ndamAtracha Ahe, ase chi.ntana karuna mana shA.nta va sthira karAve.n\. || 75|| anArogyaM manaHkShobho yathA na syAtthAvidham | samyagAvaraNaM kR^itvA dhyAnAbhyAsasthitiM charet || 76|| artha \- ArogyahInatA manaHkShobha Adi pratikUla paristhitI nAhI (nase), ase chi.ntana karAve, ANi yogyaprakAre anukUla vAtAvaraNa prApta karuna ghevUna dhyAnAbhyAsa karAvA\. || 76|| iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe brahmAj~nAnena paramAnandaprAptirnAma chaturthaM prakaraNaM sampUrNam | \section{5\. saMsArasya duHkhamUlatva nAma prakaraNaM pa~nchamam |} (sa.nsArAchyA duHkhAche mULa prakaraNa pAchave) duHkhamUlaM hI saMsArI jIvitaM kShaNabha~NgUram | pariNAme viShaM bhogaH sharIraM rogamandiram || 1|| artha \- sarva duHkhA.nche mULa kAraNa mhaNaje hA sa.nsAra Ahe\. he sharIra mhaNaje rogAche ma.ndira asUna hyAtIla sarva bhoga kArya hI pariNAmI viShApramANe hAnIkArakacha Ahe\. || 1|| bhogadAho vikAro.api nAshashchAshAvivardhanam | khinnatA duHkhashokocha pApaM jIvitamuchyate || 2|| artha \- hyA jIvanAmadhye.n pratyeka bhoga dAhakacha hovUna sarvavikAra he nAsha ANi AshA hyA.nchecha vardhana karitAta, arthAt tyA.nchIcha vADha karatAta\. || 2|| AdhibhUtAtmakaistApaistathA chAdhyAtmikairapi | AdhidaivikatApaishcha jIvine kiM sukhaM bhavet || 3|| artha \- Adhi bhautika (Aga lAgaNe, apaghAta hoNe, Adhidaivika bhUka.npa, pUra ityAdi ANi adhyAtmika mhaNaje mAnasika chi.ntA \-manAchI asvasthyatA \- ashyA tApa duHkhApAsUna jIvanA.nta koThUna sukha miLaNAra? yatra duHkha sukhaM bhAti sundaratracha jugupsitam | vikArataH samAdhAnaM jIvaneM kIdR^ishaM sukham || 4|| artha \- vyasanA.ntIla goShTI sevana karaNe jase dAru sevana, anaitika sa.nba.ndha, lA.nchaluchapata gheNe, hyA goShTI.nchA pariNAma paNa duHkhadAyaka asato, ANi je bhramAne su.ndara vATate te ama.ngalacha nighate\. te jIvanAlA sukhadAyaka kase asaNAra? || 4|| kva sharIramasheShANAM shleShmAdInAM mahAchayaH | kva chA~NgashobhAsaubhAgyakamanIyAdayo guNAH || 5|| artha \- koThe he su.ndara AkarShita karaNAre bhrAmakarUpI sharIra ANi khare tara koThe tyA.ntIla shleShmA kapha Adi malA.nnI paripUrNa asaNAre sharIra, ANi khare tara kAmanA karAvI ase sau.ndarya tyA sharIrA.nta nishchita Ahe? kvachidvA vidyeta yaiShA saMsAre sukhabhAvanA | AkhustambamivAsAdya kAlastAmapi kR^intati || 6|| artha \- kvachit koThe hyA sa.nsArA.nta sukhAchA lavalesha Ahe ase vATalecha tara u.ndIra jyApramANe lAkaDAchyA khA.nbAlA koruna TAkato tyApramANe hA kALa tyAche sau.ndarya naShTa karato.n || 6|| ashanA cha pipAsA cha shokamohI jarAmR^itiH | ete ShaDUrmayo j~neyAH jIvane bahuduHkhadAH || 7|| artha \- bhUka, tahAna, shoka, duHkha, moha, jarAvasthA ANi mR^ityu hyA atya.nta duHkhadAyaka ashyA lATA ApalyA jIvanarUpI mahAsAgarAta usaLata asatAta\. || 7|| rAgadveShavimAvatra rAkShasAviva vikramo | Chalato.aharnishaM pApau sharma nau yachChataH kvachit || 8|| artha \- rAga, krodha ANi dveSha he rAkShasAsArakhecha shaktishAlI Aheta\. hyA durguNA.npAsUna divasa rAtra ChaLa asatAnA suddhA ki.nchitahI sukhaprAptI hota nAhI\. || 8|| dAvAnalAvR^itaM divya kamanIya vanaM yathaH | kAmAdikairvikAraishcha jIvanaM tvAvR^itaM tathA || 9|| artha \- dAvAnala araNyA.nta svaya.nbhUcha peTa ghevUna phailaNArA agni jyApramANe su.ndara ramya mohaka ashyA vanAchA nAsha vidhva.nsa karato va tyAvara sarvatra jhaDapa ghAlato tyApramANe kAma Adi vikAra jIvanAchA nAsha karatAta\. || 9|| sarvApadAM padaM pApA bhAvA vibhavabhUmayaH | ayaH shalAkAsadR^ishAH parasparamasa~NiganaH || 10|| artha \- he sarva vikAra mhaNaje Apatti asUna pApa nirmANa karaNArI ashI supIka vaibhava sa.npanna jamInacha Ahe\. ANi hI pApAchIcha utpatti karate, he sarva vikAra mhaNe kAShTa saLaI pramANe ekamekA.npAsUna thoDe vegaLe Aheta\. || 10|| Adye naiva na chAnte.api madhye dehAshrayastusaH | vartate pathikasyeva pAdapasyoshrayo yathA || 11|| artha \- jyApramANe ekhAdA vATasaru rastyA.nta ekhAdyA vR^ikShAchyA ChAyeta Ashraya gheto tyApramANe he vikAra dehAchyA madhe mhaNaje tAruNyA.nta, madhyama vayA.nta Ashraya ghetAta arthAta te vikAra te.nvhAcha baLAvatAta\. || 11|| AyuHpallavakoNAgre lambitAmbuvadadhR^ivam | kadA patati deho.ayaM vaktuM shakto na ko.apihi || 12|| artha \- pANyAchA the.nba jhADAchyA pAnAvaruna ke.nvhA khAlI paDela yAchA nema nasato, tadvaita koNIhI hA ApalA deha ke.nvhA paDela he jANata nAhI.n || 12|| na jAnanti kadA kasmAtkasya mR^ityurbhavediti | mR^ityorbibhyanti sarve.api jIvanaM bhayammandiram || 13|| artha \- koNAchA koThe ANi ke.nvhA mR^ityu hoIla he koNAlAcha mAhita nasate, ANi jIvanAmadhIla bhayAvaha ase he mR^ityubhayarUpI ma.ndIra sarvA.nsacha bheDasAvIta asate\. || 13|| yato hyannamayA dehA evaite bhikShaprANinAm | annasthAnecha vartante jIvo jIvasya jIvanam || 14|| artha \- jyApramANe hA deha annamaya Ahe ANi kAhI prANImAtrA.nche bhojana hI annacha Ahe\. tasecha eka jIva dusaRyA jIvAche bhakShaNahI karatAta, tyAvaruna ase disUna yete kI te eka dusaRyAche jIvanacha Ahe\. || 14|| viShayAshA viShAdAnAdvyathitAnAmachetasAm | aprADhAtmavivenAmAyurAyAsakAraNam || 15|| artha \- AyuShyA.ntIla sarva (AyAsa kAraNam) karmAche udbhavaNAre kAraNa mhaNaje hyA viShayA.nsAThI (pa.nchedriyA.nnA khAdya puraviNe) dhaDapaDa ANi tyA.nta viShAda (nirAshA) hecha duHkhamanA.nche kAraNa Ahe\. avikasita ashyA Atmade.nshemuLecha he sarva kAraNI bhUta Ahe\. || 15|| yujyate veShTanaM vAyorAkAshasyacha khaNDanam | grathana~ncha tara~NgANAsthA nAyuShi yujyate || 16|| artha \- jyApramANe vAyu ANi AkAshAche veShTana joDale gelele disate tyApramANe jIvanA.nta AyuShya ANi hyA kAmanAurmI hyA.nche ekatrIkaraNa jhAlele disate.n\. shuddhasparshastathA rUpaM raso gandho.artha pa~nchakam | ebhirartheshcha mAdyanto na smaranti paraM padam || 17|| artha \- shabda, sparsha, rUpa, rasa, ga.ndha hyA pa.nchedriyA.nchyA tanmAtrAne unmatta mAnAlA parameshvarAchA visara paDato\. sparshalubdho karIvAtra shuddhalubdha kura~Ngavat | nashyetparavasho bhUtvA tatastau parivarjayet || 18|| artha \- jyApramANe sparshAchyA mAge hattI, shabda ma.njULa gIta, dhvanichyA mAge harINa, mohita hovUna mArga bhaTakata jAto tyApramANe paravasha na hotA mANasAne mohApAsUna dUra rahAyalA pAhite\. i.ndriya tR^iptIchyA mAge lAgUna manuShya paravasha hovUna naShTa hoto\. || 18|| rUpalubdho bhaveddagdho dIpalubdhaH pata~Ngavat | rasalubdhI vinaShTaH syAdAmiShe lubdhamInavat || 19|| artha \- rUpAchyA mAge mohita hovUna pata.nga kITaka divyAchyA jyotivara jAUna basato, ANi bhAjUna nighato, tasAcha khAdyAchyA mAge lAgUna arthAt jihvarasAne mohita hovUna mAsA (mIna) annagoLIlA mohita hovUna phashI paDato, naShTa hoto tadvatacha manuShya mohaka vastuchyA mAge lAgUna naShTa hoto\. || 19|| yathaiva gandhalubdho.ahirgandhalubdhastathA pumAn | mR^ityumeti yatstasmAnnechChed gandhamapi kvachita || 20|| artha \- jyApramANe cha.ndanAchyA suga.ndhAchyA mAge lAgUna sarpa tyAsa veShTana ghAlUna basato ANi mANUsapaNa tyA suga.ndhAsAThIcha cha.ndanAjavaLa jAto va sarpada.nshAne naShTa hoto, tadana.ntara (gardI goLA hovUna) mANase sarpAlA mAratAta\. eka.ndara ga.ndhalubdhatemuLe sarpanAsha hoto, mhaNUna ga.ndhalubdha hovU naye || 20|| pramAdo brahmaniShThAyAM viShayAsaktito bhavet | sa hi mR^ityuriti proktonikhilairbrahmavedibhiH || 21|| artha \- viShayA.nmadhye (i.ndriyatR^iptimAge) jAUna brahmatattvAchA shodha ANi abhyAsa hyAchA nAsha hoto, manuShyAchA parameshvara viShayaka chi.ntana ANi abhyAsa nasalyAne AyuShyAchA nAsha hoto, hyAlAcha vedaj~na va vidvAna mR^ityu ase mhaNatAta\. || 21|| yato brahmAtmarUpasya vismR^ityatrAnubhUyate | jIvanaM mR^ityuduHkhaM hi mR^ityurevAtmavismR^itiH || 22|| artha \- jyA pAsUna (viShaye.ndriya tR^iptIsAThI prayatna) brahmatattvAchI vismR^iti hote mhaNaje visara paDato tI sthitI mhaNajecha mR^ityu hoya\. jIvana he mR^ityukaDe neNAre duHkhamaya ase sAtatyacha hoya! || 22|| dehAbhimAnino ye cha viShayAsakta chetasaH | sadA hi mR^ityuduHkhaM taiH sukhabaddhyAnubhUyate || 23|| artha \- je satata ApalyA sharIrAchAcha abhimAna dharuna viShayA.nmadhyecha gaDhalele asatAta, tyA.nnA satatacha sukhAsAThI mhaNUna kelelyA prayatnA.ntUna (sukhabuddhayA) mR^ityuche duHkhacha padarI paDate\. || 23|| maraNonmukhasya jihvAgre patitaM madhubinduvat | viShayabhogasukhaM tachcha kasyAnandAya kalpate || 24|| artha \- jo vyaktI maraNAchyA agadIcha samIpa dArA.nta gelelA Ahe, tyAchyA jIbhevara jara madhAchA the.nba TAkalA tara to jasA vyartha Ahe, tasecha viShayA.npAsUna hoNAre sukha suddhA.n vyarthacha Ahe\. || 24|| shatrunAvikavichchitaM tanuHsyAdbhagnanauriva | vikAravAyunAkShubdhe kiM sukhaM jIvanIdadhau || 25|| artha \- shatrukaDUna bhayabhIta jhAlele chitta ANi sharIra he ekhAdyA phuTakyA nAvesArakhe asUna tyAtacha viShayA.nchyA vikArA.nchA jhajhA.nvAta (prachaNDa vAdaLa) ashyA sthitIta tyAlA jIvanasAgarA.nta koThale saukhya miLaNAra? || 25|| manasA va~nchate jIvaH yathA rAjA kumantriNA | tenAhitena mArgeNa jIvo gachChati nityashaH || 26|| artha \- jyApramANe ekhAdA rAjA duShTa ma.ntrAchyA durvichArI sallyAmuLe phasavilA jAto, tyApramANe hA jIva manAchyA vAITa sallyAmuLe phasavilA jAto\. nitya ahitAchyA kumArgAne jIva mArgakramaNa karato\. || 26|| bhAro.avivekinaH shAstraM bhAroj~nAna~ncha rAgiNaH | ashAntasya mano bhAraM bhAro.anAtmavido vapuH || 27|| artha \- sA.nsArika viShayA.nta Asakta ashyA lokA.nnA shAstra ANi shAstraj~nAna he bhArabhUtacha vATate, jyA.nche chitta bhinna viShayA.nmuLe chalavichala Ahe, tyA.nnA mana he paNa bhArI arthAta ojhecha vATate\. je Atmaj~nAna va Atmasukha hyA.nnI rahita Aheta, tyA.nnA he sharIra suddhA eka ojhecha vATate\. || 27|| yathonmatgajAruDhashchA~Nkushena vinA tathA | deho.aha~NkArAruDho jIvo j~nAnA~NnakushAdvinA || 28|| artha \- jyApramANe unmat hAthIvarIla savAra mANasAjavaLa hattIlA niya.ntrita karaNAre a.nkusha bhAle javaLa nasela tara hattI helakAve khAUna dishAhIna hoIla tyAcha pramANe dehAchA aha.nkAra asaNArA mANUsa j~nAnarUpI a.nkushAchyA abhAvI jIvanA.nta helakAve khAta rAhIla, va dishAhIna hoIla || 28|| dehA.aha~NkArataH kAmaH krodho lobhe mado.apicha | sarvApi viShayAsaktirdehA.ah~NkArato bhavet || 29|| artha \- dehAchA a.nhakAra nirmANa jhAlyAvara dehAvara kAma, krodha, lobha, moha, mada, matsara hyA sarvacha vikArA.nchI AsaktI nirmANa hote\. || 29|| aha~NkAravashAdApadaha~NkArAddurAdhayaH | aha~NkAravashAdIhA nAha~NkArAtparo ripuH || 30|| artha \- aha.nkArAchyA AvaraNAmuLecha sarva sa.nkaTe yetAta\. tyAmuLecha sarva manaHstApa hotAta\. aha.nkArAchyA kachATyA.nta sA.npaDalyAvara ichChA udbhavatAta\. arthAta aha.nkArApekShA moThA mahAna shatrU nAhI.n\. || 30|| dehA.aha~NkAratastR^iShNA rajanItastamo yathA | vivardhate tataH kAryaM dehA.aha~NkR^itinAshanam || 31|| artha \- dehAmadhIla a.nhakAra ANi tR^iShNA hI rAtrIchyA a.ndhaHkArAsArakhI Aheta\. tyAmuLe deha ANi aha.nkAra he kArya phophAvate, tyAchI vR^iddhi hote\. || 31|| j~nAnaM vinA viraktishchejjIvo hyAshrayate mudA | imAM kR^intati tR^iShNeyaM tantrImiva kumUShikA || 32|| artha \- jIva hA j~nAnaviNA arthAta aj~nAnAne Ana.ndAchyA shodhAta asato\. tyAchyA mAge lAgato, paNa jyApramANe ekhAdI chuchU.ndrI hI dorIlA kurataDUna TAkate, tyApramANe hyA vAsanA, tR^iShNA tyA Ana.ndAshI joDaNAre tAra kurataDUna TAkUna naShTa karatAta\. || 32|| shuShka kAsAravat kAmo gate vayasi shuShyati | kAlena jIryate sarvaM tR^iShNaikA taruNAyate || 33|| artha \- vaya nighUna gelyAvara ATalelyA talAvAsArakhA (sukalelA talAva) kAma vikAra paNa shuShka hoto\. kAlAnusAra sarvacha kShINa hote\. paNa vAsanA mAtra uphALUna tAruNyA.ntacha rAhatAta\. || 33|| AshA nAma manuShyANAM kAchidAshcharyashR^i~NkhalA | yayA baddhAH pradhAvanti muktAstiShThanti pa~Nguvat || 34|| artha \- AshA nAmaka beDI hI phAracha AshcharyakAraka Ahe kI jI pAyA.nta paDalyAvara mANUsa dhAvU lAgato ANi jara tichyApAsUna suTalA tara ekhAdyA la.ngaDyAsArakhA eke ThikANIcha khiLalelA rAhato\. || 34|| jIryanti jIryateHkeshAdantA jIryanti jIryataH | jIvanAshAdhnAshAcha jIryato.api na jIryataH || 35|| artha \- kesa ANi dA.nta he naShTa hovU lAgale gaLU.n lAgale mhaNaje haLU.n \-haLU.n kShayacha pAvatAta\. paNa jIvana ANi dhanAchI Asakti hI kA.nhIhI jhAle tarI ANi vaya gele tarI hI kamI hota nAhI.n\. || 35|| patnI me syAtsutI me syAt dhanaM me syAtthetaram | iti me mecha kurvANaM hanti kAlo vR^ikI balAt || 36|| artha \- malA patnI pAhije, putra pAhije, dhana ANi itara sarva have ase (mama, me, mAjhe) me \-me karaNARyA baka\-yAsArakhyA jIvAlA kALarUpI (yama) lAMDagA ghaTTa pakaDUna mArato\. || 36|| iti shrIsamartharAmadAsAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe saMsArasya duHkhamUlatvaMnAma pa~nchama prakaraNaM sampUrNam | \section{6\. mokShavighna karAH nAma prakaraNaM ShaShTham} (mokShAlA vighnakAraka ase tattva, kAraNe) dAreShaNA yathaiva syAttthaiva cha suteShaNA | vitteShaNA tathApyevaM mokShavighnakarA matA || 1|| artha \- patniprAptIchI ichChA, putraprAptIchI ichChA ANi dhana sa.npAdanAchI ichChA hyA mokShaprAptIsAThI vighnakArakacha Aheta\. ase vidvAnA.nche mata Ahe\. || 1|| kAmakrodhI lobhamauhau mado mAtsaryameva cha | ete vikArAmarayo nArA eShAM para padam || 2|| artha \- kAma, krodha mada matsarAdi vikAra mhaNaje paramapada parameshvarAprata jANyAsAThI (mArgAtIla) shatrucha Aheta\. || 2|| yathA dhUmAvR^ito vanhiryathA.a.adarsho malAvR^itaH | brahmaj~nAnaM paraM puMsAM kAmAdhairAvR^itaM tathA || 3|| artha \- jyApramANe dhUrAne jhA.nkalelA agni, ki.nvA dhULIne mAkhalelA ArasA asato tyApramANe kAmAdi vikArA.nchA paDadA paDUna brahmatattva viShayaka j~nAna he jhA.nkale gele Ahe\. || 3|| sarva prathama kAmo.ayaM sarvashreShThI mahAnariH | kAmo.ahi narakAgnInAmindhanaM chAru dAruNam || 4|| artha \- sarvAta mukhya ANi balavAn mhaNaje hA kAmavAsanAmaya shatrU Ahe\. narakarUpI agnimadhye varuna sagaLayA.nta mohaka chAru disaNAre paNa phAracha dAhaka ase i.ndhana jaLaNa sarapaNa Ahe\. || 4|| viShamishritamiShThAnnaM yathA karShati svaM prati | tathaiva chArutaH kAmaH svaM pratyAkarShati svayam || 5|| artha \- jyApramANe (ajANatA) viShamishrita mohaka va miShThAnna asate te ApalyAlA AkarShita karate tyApramANe su.ndaratene mohita karuna hA kAma vikAra ApaNA.nsa svataHkaDe AkarShita karato\. || 5|| ayaM manasijo.ana~NgaH pramAthA balavattaraH | mahAhaThI mahApApmA duShpUro duShTa eva cha || 6|| artha \- hA manAmadhe udbhavaNArA amUrta ajeya, duShTa atya.nta balavAna kadhIhI tR^ipta na hoNArA adhAshI, mahAna pApI mahAhaTTI asA kAmashatrU Ahe\. || 6|| balAdAkR^iShya sarvAnhi niyaktuM pApakarmasu | yatate.aharnishaM nIcho nirlajjo darpavAn malaH || 7|| artha \- jora jabaradastIne sarvA.nnA pApakarmAmadhye DhakalUna rAtra.ndivasa nIcha nirlajja ANi ghame.nDIneyukta asA hA \ldq{}kAma\rdq{}mhaNaje jIvanAlA eka kala.nkacha asato\. || 7|| satyavismArakaM duHkhamapavitraM jugupsitam | shokamohayutaM nindyaM janmada dehajaM sukham || 8|| artha \- sat tattvAche brahmarUpatattvAche vismaraNa karaviNArA kiLasavANyA duHkhadAyaka ashyA apavitra shoka mohakAraka janmataH cha sharIrAbarobara utpanna hoNARyA hyA dehaja sukhAlA dhikkAra aso\. || 8|| viShasarpo yathA kashchiddrShTumAyAti vegataH | vR^ittivegena kAmo.ayaM yAti duShTaM tathaiva cha || 9|| artha \- viShArI sarpa jasA ApaNA.nsa da.nsha karaNyAsa ekadama vegAne yeto, disata nAhI ANi nakaLatacha yeto tyApramANe hA kAma vikAra ApalyAlA nakaLatacha ekadama yevUna dUShita karato\. || 9|| AkR^iShyAnya yathA duShTo duHkhagarte nipAtayet | tathaiva dehagarte cha kAmo pAtayati kShaNAt || 10|| artha \- duShTa manuShya jyApramANe dusaRyAlA phasavUna khola gartemadhye pADato tyApramANo kAma vikAra kShaNArdhAta sharIrA.nta kholavaraparya.nta dUShita vR^itti ropita karato\. || 10|| vapuHsamaM nAstishochyaM nIchaM guNavivarjitam | charbhakuNDaM mahAghoraM duHkhadauShaiH samAvR^itam || 11|| artha \- sharIrasamAna duHkhadAyaka ase kA.nhI nAhI.n\. he eka ghora charmakuNDa (chAmaDyAche kuNDa) duHkha ANi doShA.nnI AveShTita asUna guNavihina ase Ahe\. || 11|| tva~NmAsaraktarUpasya durgandhenAvR^itasya cha | jugupsA.adharmashIlasya kaiva dehasya ramyatA || 12|| artha \- tvachA mA.nsa raktAdi.nnI yukta ase asUna durga.ndhIne AvR^itta ashyA kiLasavANyA adharmapravR^ita ashyA sharIrAta koThalI pavitratA Ahe\. || 12|| kShaNabha~NgUramatyanta taDidvata sharadabhravata | niHsAraM dehasaukhyaM hi tasmAnnechChedvitadbudhaH || 13|| artha \- sharadaR^itutIla atya.nta kShaNabha.ngUra ANi kShaNaika chamakaNARyA vIjepramANe ANi abhrApramANe, DhagApramANe asaNARyA asthita dehasukhAchA vichArava.nta buddhajana vichAra karIta nAhI.n\. || 13|| nikR^iShTAshuchidehasya duHkhaparyavasAnataH | sukhaM bhavati duHkhaM hi yathA.apathyasya svAdataH || 14|| artha \- atya.nta hIna ANi ama.ngala ashyA sharIrAche sukha mhaNUna je pahAve te duHkhasvarUpAtacha badalate\. hI kriyA agadI tashIcha Ahe kI.n ekhAdyA rogyAlA pathya mhaNUna ekhAdA padArtha khAU nako mhaNUna manA kelyAvara to jihvA sukhAsAThI to khAto ANi na.ntara tyAlA duHkhacha pariNAmI bhogAve lAgate\. || 14|| svachitbilasaMsthena nAnAvibhramakAriNA | balAtkAmapishAchena vivashaH paribhUyate || 15|| artha \- svataHchyA chittAmadhyecha jyAne ghara banavUna bila sa.nsthitene nAnA prakArache vibhrama nirmANa karaNArA asA balAtkArI kAmavikAra tyAlA Ashraya dilA tara to manuShya vivasha hovUna hatabala hoto\. || 15|| dainyadoShamayI dIrghA nare sambhogavAsanA | sarvApadAmekasakhI hR^ididAhapradAyinI || 16|| artha \- manuShyAmadhye kAmavAsanA jI asate tI, sarvadoShA.nnI sa.npUrNa dInatA utpanna karaNArI, sarvasa.nkaTA.nchI ekamAtra sakhI (arthAta hichyA sa.ngAmuLecha sarva sa.nkaTe yetAta\. hI atya.nta dAhaka ashI hR^idayAlA pIDA pohachavite) || 16|| mAMsapA~nchAlikA yashcha yanyalolA~Ngapa~njarAH | snAyvasthigranthishAlinyaH tanavaH kimu shobhanAH || 17|| artha \- mA.nsAchI bAhulI, asthipa.njara jyAmadhye asate ashI atya.nta cha.nchala tyAcha pramANe kShaNabha.ngUra ashyA snAyU\-asthi ANi vegavegaLayA gAThI yA.nnI nirmita ashI hI sharIrarUpI strI kAya paNa mohaka asaNAra\. || 17|| tva~NmAMsaraktabAShpAmmbupR^ithakkR^itvA vilochane | samAloyakataH kashchinmohI na bhavituM kShamaH || 18|| artha \- DoLayA.npAsUna jyA.nta kI.n rakta, mA.nsa, vAShpa ANi pANI asate, he jara vagaLale tara tyA.nsa najara miLavitA.nnA (viloyataH) kuNAchA moha kShamya Tharela\. || 18|| keshakajjaladhAriNyaH duHsparshA lAchanapriyAH | tanavo.agnishikhevAtra dahanti tR^iNavadbhR^isham || 19|| artha \- kALebhora kesa ANi kAjaLa dhAraNa kelelyA, jyA.nchA sparsha hA asahya asato, ashyA nayanAkarShaka (striyA.n) ashyA sharIradhArI agnichI jvALA jyApramANe gavatAlA tvarita jALUna bhasma karate, tyApramANe dAhaka asatAta\. || 19|| dUratashcha nago ramyo dUrataHkaNTakaM vanam | dUrato.agnishikhA ramyA tanU ramyA cha dUrataH || 20|| artha \- dUrunacha Do.ngara sAjare disatAta, dUrunacha vana su.ndara disate ANi dUrunacha agnichyA jvALA ramya disatAta\. tyApramANe strIsharIra paNa durunacha ramaNIya disate\. || 20|| naivAli~NganayogyA cha sundarAgnishikhA yathA | naivAli~NganayogyA cha jvalatkAmatanustathA || 21|| artha \- jyApramANe agnijvAlA hyA ali.ngana deNyAsa yogya nAhI.nta, tyAcha pramANe kAmAgnine peTalele sharIra ali.ngana deNyAsa yogya nAhI.n\. || 21|| janmapalvalamatsyAnAM chitkardamachAriNAm | jIvAnAM vAsanArajjustanurvaDishApiNDikA || 22|| artha \- ChoTyA taLayA.nta palvala utpanna jhAlelyA ANi tyAcha chikhalA.nta vaLavaLaNARyA mAshA.nchA deha hA (vara uDaNARyA) pakShyA.nchyA vAsanelA (bhakShya) mhaNUna asato\. || 22|| sarveShAM doSharatnAnAM vAsanA svarNagumphitA | sundarA.a.akarShikApyevaM tanuHsyAdduHkhashR^i~NkhalA || 23|| artha \- sarvacha vAsa doShA.nnA vAsanA hI ratnA.nnA suvarNAne gu.nphAve tashI gu.nphUna TAkate\. su.ndara ANi AkarShaka asalI tarI hI tanu mhaNaje sharIra eka duHkhAchI shrR^i.nkhalA, beDIcha Ahe\. || 23|| kAmanAmnA kirAtena vikIrNeyamitastataH | tanurjIvaviha~NgAnAma~NgabandhanavAgurA || 24|| artha \- kAma nAmaka pAradhyAne itastataH phekalele jALe he sharIrarUpI viha.ngA.nnA ba.ndhaka banavite\. (pAradhI mhaNaje pakShI jALayA.nta pakaDaNAre baheliyA.) || 24|| antarnilIna evAyaM bhogAsaktiM vR^ithaiva hi | janayitvA mokShamArge paripanthI bhavetyipi || 25|| artha \- ApalyA a.ntachittAmadhye daDUna basalelI hI vAsanA.nchI Asakti vyarthacha AmachyA mokShamArga.ntIla bAdhAdAyaka shatrU hote\. || 25|| annodAharaNIyAni gItAvAkyAni kAnichit | prasa~Ngato hitArthAya bodhanAya mumukShuNAm || 26|| artha \- yethe kA.nhI gItetIla vAkye.n udAharaNAdAkhala deta Ahe\. te veLaprasa.ngI mumukShujanA.nchyA hitAsAThI ANi bodha hoNyAsAThI kAmAsa paDatIla || 26|| trividhaM narakasyedaM dvAraM nAshanamAtmanaH | kAmaHkrodhAstathA lobhastasmAdetat trayaM tyajet || 27|| artha \- AtmanAsha karaNArI hI tIna prakArachI dvAre yethe Aheta\. kAma, krodha, lobha hI tIna dvAre asUna tyA.nchA nehamI tyAga karAvA\. || 27|| evairvimuktaH kaunteya tamodvAraistribhirnaraH | AchAratyAtmanaH shreyastato yAti parAM gatim || 28|| artha \- he arjuna ! hyA tamoguNA.nnI yukta ashyA a.ndhaHkAramaya dArA.nnI arthAt mArgA.nnI na jAtA tyA tinhI mArgA.nchA tyAga karuna, jo manuShya \ldq{}shreyasa\rdq{} hyA mArgAne jAto, tyAlA parama gati miLate\. || 28|| kAmakrodhaviyuktAnAM yatInAM yatachetasAm | abhito brahmanirvANaM vartate viditAtmanAm || 29|| artha \- kAma, krodharahita jhAlelyA j~nAnI yogyA.nchyA prayatnashIlatvAne pavitra ashyA chittA.nchA brahmatattvAkaDe laya hoto\. || 29|| shaknotIhaiva yaH soDhuM prAksharIravimokShaNAt | kAmakrodhodbhavaM vegaM sa yuktaH sa sukhI naraH || 30|| artha \- hyA aihika sharIrAchA tyAga karaNyApUrvIcha iha eva yethecha te yogI tyA kAma krodhAchA Avega sahana karaNyAsa samartha hovUna sukhI hotAta\. || 30|| yatendriyamanobuddhirmunirmokShaparAyaNaH | vigatechChAbhayakrodhI yaH sadA mukta eva saH || 31|| artha \- mokSha ichChu ase munI mana ANi buddhilA tyAcha viShayAkaDe (mokShechChekaDe) lAvUna bhaya va ichChArahita hotAta ANi te sadA muktacha hota\. ye hi saMsparshajA bhogA duHkhayonaya eva te | AdyantavantaH kaunteya na teShu ramate budhaH || 32|| artha \- jyAhI bhogA.nchyA sa.nparkAta ApaNa yeto te sarva duHkhAlAcha kAraNa hotAta\. kAraNa te Adi ANi a.nta sahita asalyAmuLe kShaNika nashvara asatAta\. mhaNUna pa.nDita loka tyA.nta ramamANa hota nAhita\. || 32|| ityuktvA bhagavAn kR^iShNo hyante cha samupAdishat | j~nAnaM vairAgyamevaM cha kAmanAshAya sAdhanam || 33|| artha \- ase mhaTalyAna.ntara bhagavAna shrIkR^iShNA.nnI asA upadesha kelA Ahe ki, \ldq{}he j~nAna ANi vairAgyacha kAmAchA nAsha karaNAre Aheta\. techa kAmanAshAche sAdhana Ahe.\rdq{} || 33|| indriyANi mano buddhirasyAdhiShThAnamuchyate | etairvimohayatyeSha j~nAnamAvR^itya dehinAm || 34|| artha \- i.ndriya mana ANi buddhi hecha tyA kAmavikArA.nchyA AshrayAche sthAna Ahe\. mANasAche j~nAna jhA.nkUna TAkUna tyAlA te mohita karatAta\. kAmashatrU bhuraLa pADatAta\. || 34|| tasmAtvamindriyANyAdau niyamya bharatarShabha | pApmAnaM prajahi hyenaM j~nAnavij~nAnanAshanam || 35|| artha \- mhaNUna he arjanA! tU yA i.ndriya Adi nirbala sthAnA.nnA niya.ntrita karuna hyA pApI ashyA kAmAlA jo kI AmachyA j~nAna ANi vij~nAnAchA nAsha karato tyAlA parAbhUta kara ! 35|| indriyANi parANyAhurindriyebhyaH para manaH | manasastu parA buddhiryo buddhaM paratastu saH || 36|| artha \- i.ndriya he shreShTha Aheta\. i.ndriyA.npekShA mana shreShTha Ahe\. manApekShA buddhi ANi buddhipekShA jo shreShTha Ahe, tocha AtmA Ahe\. || 36|| evaM buddheHparambuddhvA saMstabhyAtmAnamAtmanA | jahi shatruM mahAbAho kAmarUpa durAsadam || 37|| artha \- hyApramANe buddhihUnahI shreShTha ase tyA \ldq{}AtmatattvAsa\rdq{} jANUna tyAtacha svataH AtmatattvAmadhye sthirachitta karuna kAmarUpI mahAn va ajeya ashyA shatrUvara vijaya miLava\. || 37|| Atmaj~nAnavashAchchApi dehAtmapratyayAdapi | naro nArIti bhAnAddhA kAmotpattiH prajAyate || 38|| artha \- Atmaj~nAna vasha (prApta) jhAlyAvara suddhA dehAtmAchA pratyaya AlyAvara suddhA nara ANi nArI ase bhAna utpanna hovUna kAmavikAra utpanna hovU shakato\. || 38|| maithunotpattisa~NkalpAt putravAsanayA.api cha | samIchIna dR^ishAvA.api kAmotpattiH prajAyate || 39|| artha \- maithuna karaNyAchI ichChA ANi tyApAsUna putra utpattIchI ichChA suddhA kevala dR^iShTI miLavilyAne paNa utpanna hovU.n shakate\. || 39|| aneka janma saMskArAddehatAruNyato.api cha | viShayIjanasaMsargAt kAmotpattiH prajAyate || 40|| artha \- anekAneka janmasa.nskArA.nmuLe deha tAruNyAvastheta AlyAvara kAmI janA.nchyA sAnnidhyA.nta AlyAvara kAmavikArAchI utpatti hote\. || 40|| rajaso retasashchaiva mishraNaM dehakAraNam | tanormaithunajAtattvAt kAmAsaktiH prajAyate || 41|| artha \- rajas ANi retas hyA.nchyA mishraNAmuLe deha prApta hoto\. ANi sharIrA.nche maithuna jhAlyAvara kAmavAsanechI Asakti (anivArya satata ichChA) nirmANa hote\. || 41|| pitaprakR^ititashchaivamuShNapAnAnnasevanAt | pApekarmabhirapyevaM kAmavR^iddhiH prajAyate || 42|| artha \- pitta prakR^itine tathA uShNa peya va anna sevanAne tathA pApakarmAne kAmavikArA.nchI vR^iddhi hote\. || 42|| rajo.adhikyena strIdeho reto.adhikyena puMstanuH | anyonya deyonI cha hyanyonyachChAtato bhavet || 43|| artha \- raja kaNa adhika pramANA.nta asalyAsa strIdeha ANi reta kaNa adhikatA asalyAsa puruSha deha utpattisa kAraNa hotAta\. ANi vegavegaLayA yonImadhye deha utpattI jhAlyAna.ntara paraspara strI \-puruSha dehAmadhye.n AkarShaNAchI utpattI hote\. || 43|| sukhasvarUpa j~nAnena naShTA dehAtmadhIryadA | dehabuddhau vinaShTAyAM kAmAtpattirna sambhavet || 44|| artha \- sukhAche je akShara rUpa, akShaya Ana.ndarUpa tyAche j~nAna jhAlyAvara ANi dehabuddhi naShTa jhAlyAvara arthAt \ldq{}mI deha Ahe\rdq{} hI aha.n buddhi naShTa jhAlyAvara kAma vikAra utpanna hota nAhI.n\. || 44|| dehAbhimAne galite vij~nAte paramAtmani | yatrayatra mano yAti tatratatra parAmR^itam || 45|| artha \- deha abhimAnAchA asta jhAlyAvara paramAtmaj~nAnAchA udaya hovUna jyA jyA ThikANI mana jAte, tyA tyA ThikANI paramAtmatattvAmR^ita prApta hoto\. || 45|| hyApramANe shrIsamartharAmadAsAMnI anugraha dilele shrIrAmAche padakamalAvarI bhR^i~NgarUpAne gu~njana karaNAre paramahaMsa parivrAjakAMche AchArya bhagavAn shrIdharasvAmI hyAMnI rachalele mokShavighnakarAH he sahAve prakaraNa samAptaH | \section{7\. dehajugupsitattvaM tathA kAmanindA prakaraNaM saptam} (sharIrAchI shisArI (ghR^iNA) ANi kAmavAsanechI nindA \- svadehA.ashuchigandhena na virajyeta yaHpumAn | virAgakAraNaM tasya kimanyadupadishyate || 1|| artha \- svataHchyA sharIrAmadhIla ashuddhI ANi durga.ndhI hyAmuLe jyA mANasAche mana viTata nAhI.n, tyAsa ANakhI kAya upadesha karaNAra kI jyA muLe tyAsa ApalyA sharIrAche hInatva paTela\. || 1|| tva~NmAMsarudhirasnAyumajjAmedo.asthisaMhatau | viNmUtrapUye ramatAM kR^imINAM kiyadantaram || 2|| artha \- kAtaDe, rakta, mA.nsa, pU ANi viShTA, mUtra, hADe, nasA Adi madhyecha Ana.ndAne vaLavahaNARyA kIDyA madhye ANi hyA mANasA.nta kAya pharaka Ahe\. || 2|| mAMsAsR^ikpUyaviNmUtrasnAyumajjAsthisaMhatau | dehechetprItimAn mUDho bhavitA narake.api saH || 3|| artha \- mala mUtra asthi majjA rakta snAyu nADayA.nmadhye jyA mUDha vyaktilA ashyA ama.ngaLa dehAmadhye paNa prIti utpanna hote, to narakAsa paNa prema karu shakato\. || 3|| malAnAM nichayo deho nityAmadhyo jugupsitaH | vinA mUDhaM na kopyatra dehesmin prItimAn bhaveta || 4|| artha \- maLA.nchA nicharA mhaNajecha hA deha nityacha ghR^iNAspada Ahe\. tyA dehAchI prIti mUrkha mANasAshivAya kuNAlA utpanna hoNAra\. || 4|| bahuduHkhAlayaM ghoraM mAtR^ipitR^imalAtmakam | mUtradvArAchcha niShkrAnta vapuHkimiva shobhanam || 5|| artha \- atya.nta duHkhAche ghara ANi mAtA pitA.nchyA maLApAsUna jyAchA udbhava Ahe asA hA deha mUtradvArAtUnacha to udbhavalA Ahe to kAya moThA shobhAyamAna (su.ndara) Ahe\. || 5|| tva~NgamAMsarudhirAsthIni medo majjA tathaiva cha | shukrashleShmAshruviNmUtraM vapuH kimiva shobhanam || 6|| artha \- kAtaDe rakta mA.nsa hADe meda mA.nsa nasA yA.nnI banalelA tathA shukra, kapha, ashru, viShTA, mUtrA.nnI bharalelA hA deha kAya bare su.ndara Ahe\. || 6|| vAtapittakapheryuktaM nAnArogasamanvitam | durgandhaM durgalopetaM vapuH kimava shobhanam || 7|| artha \- vAta, kapha, pitta yukta nAnA rogA.nnI grasta, durga.ndha ANi atya.nta kiLasavANyA ashyA malA.nnIyukta asA hA deha kAya paNa su.ndara Ahe\. || 7|| antraplIhAyakR^idyuktaM snAyUgranthibhirAvR^ittam | bahukoshayUta~nchApi vapuHkimiva shobhanam || 8|| artha \- A.ntaDe plIhA, ta\-he ta\-he che mAsayukta avayacha yA.nnI yukta aneka snA.nyU ANi sA.ndhe gAThI yA.nnI vyApalele tathA aneka koshA.nnI yukta ase sharIra kAya phAra chA.ngale mhaNAve\. || 8|| bahukoshairvibhaktaM yad romakUpai samAvR^itam | duShprekShyaM dUShikAdyaishcha vapuH kimiva shobhanam || 9|| artha \- ana.nta ChidrA.nnIyukta tathA keshamUlA.nnI yukta o.ngaLa ka.nTALavANe he sharIra kAyashobhA deNAre Ahe\. || 9|| yadi vishleShaNaM jAtaM sharIraM shakaTopamam | bhinnadravyaistathA chA~NgaistannAmekaM na sambhavet || 10|| artha \- jara sharIrAche vishleShaNa kele tara te ekhAdyA gADyAsArakhe asUna aneka dravya ANi vibhAgA.nnI bharalele he gADe moThe vAhana hyAlA eka nA.nva paNa detA yeNAra nAhI.n\. || 10|| kimasminnupabhogaishcha kimAla~NkR^itibhista thA | kimA~NgarAgaiH kiM vastraiH kiM gatena sthitena vA || 11|| artha \- ashyA hyA sharIrAlA kAya upabhoga dyAvA, pa.nche.ndriyA.nsa kAya sa.ntuShTa karAve ANi kAya vastra ala.nkArA.nnI naTavAve, kAya ta\-he ta\-he che vilepana (prasAdhane) vAparAvIta, ANi te (sharIra) rAhile kAya, gele kAya sarva vyartha asUna nashvara Ahe! || 11|| dhigetAnviShayAndehAn vikArAMshcha visheShataH | dhik strIpuruShabhAnaM cha dhigaj~nAnaMcha jIvanam || 12|| artha \- hyA sarva dehaviShayA.nchA dhikkAra aso\. hyAtIla strI ANi puruSha hyA prakAre bhAna utpanna hovUna tyA.nta bhedabuddhi vATaNe hyA sarva aj~nAnAchA dhikkAra aso\. || 12|| jAtaM mR^itamidaM dehaM mAtApitR^imalAtmakam | sukhaduHkhAlayAmedhyaM spR^iShTvA snAnaM vidhIyate\. || 13|| artha \- he mAtApityAchyA malA.nnI yukta tathA utpanna sharIra janmalyAvara ki.nvA mR^ita jhAlyAvara jara sparsha kelA tara snAna karAve lAgate, he sharIra duHkhAchyA vistArAchecha ghara Ahe\. || 13|| dhAtubaddha mahArogaM pApamandiramadhruvam | vikArAkAravistIrNa spR^iShTvA snAnaM vidhIyate || 14|| artha \- he aneka dhAtu.nche nirmita tathA rogA.nnIyukta sarva pApA.nche mAheragharacha\. ashyA vikAra AkArA.nnI phophAvale Ahe kI.n sparsha kelyAvara snAnacha karAve lAgate\. || 14|| navadvAramalastrAvaM sadAkAle svabhAvajam | durgandha durmalopetaM spR^iShTvA snAnaM vidhIyate || 15|| artha \- nava dvArA.nmadhUna malAchA strAva satatacha chAlU.n asato\. (dona DoLe dona nAsikA tathA karNa Chidre mukha tathA gudA janana dvAre) ANi tyAsa durga.ndha asUna sparsha kelyAsa snAna karAvecha lAgate\. (pANyAne svachCha karAvecha lAgate.) || 15|| mAtR^isUtakasambadha sUtake naiva nAyate | mAtR^isUtakajaM dehaM spR^iShTavA snAnaM vidhIyate || 16|| artha \- mAte sa.nba.ndhI sUtaka ashaucha pALale jAta nAhI.n\. paNa tyApAsUna utpanna dehAlA sparsha kelyAsa a.nghoLa karAvI lAgate\. || 16|| bhojanAnte smashAnAnte maithunAnte cha yA matiH | yadi sA sarvadaivasyAt ko na muchyeta bandhanAt || 17|| artha \- bhojana kelyAna.ntara, smashAnA.nta jAUna AlyA.ntara ANi maithUna kriyena.ntara pANyAne shuddhIkaraNa karaNyAchI buddhi asela tara tI tashIcha shuddhIkaraNAchI kriyA sarvacha kAryAta ThevalI (arthAt mAnasika Asakti soDUna nirvikAra rAhaNyAchI buddhi ThevalI) tara koNa mukta hoNAra nAhI, arthAta to muktacha hoIla\. || 17|| dehasambhogatopsasya shauchakUpe nimajjanam | vairAgyajanakaM shuddha munInAM matamIdR^isham || 18|| artha \- deha sa.nbhogAna.ntara snAna karaNe he shauchakUpAta jAUna snAna karaNyAsArakhe Ahe\. ase paNDitA.nche mata Ahe\. para.ntu manA.ntIla Asakti dUra hoNe, mana vairAgyapUrNa hoNe mhaNajecha khare nimajjana snAna Ahe, ase j~nAnI lokA.nche mata Ahe\. || 18|| pishAchAveshavajj~neyAvAveshau kAmakrodhayoH | vismArayati chAtmAnaM heya deya guNAstathA || 19|| artha \- kAma ANi krodha yA.nchA jhaTakA yeto te.nvhA a.ngA.nta pishAchcha sa.nchAra jhAlyAsArakhAcha asato\. tyAveLesa te vikAra ApaNAsa ApalyA AtmabuddhichA visara pADUna atya.nta ni.ndanIya ANi hIna guNA.nche pradarshana karatAta\. || 19|| apakAriNi kopashchetkope kopo hi satkR^itaH | jayetkopena kopaM hi shrR^ityA samupadishyate || 20|| artha \- shruti mhaNaje Amache vaidika j~nAna asA upadesha karate kI kA.nTyAnecha kA.nTA kADhAvA\. tyApramANe krodhAchA krodha karunacha (arthAta tyAsa dUra karunacha parAjaya karAvA)\. arthAta duShTabhAvanechA tyAga sadbhAvanenecha karAvA\. || 20|| kopaH kAme.api kR^itvaivaM jayetkAmaM subuddhimAn | kAmo dagdho shivenAyaM kopenaiva yathA tathA || 21|| artha \- kAmavAsanevara paNa krodha karunacha tyAsa ji.nkAve\. bhagavAna sha.nkarAne suddhA kAmadevAchA nAsha krodhAnecha kelA hotA\. tadvata ApaNa hI hyA kAmavAsanechA tyAga (nAyanATa) karAvA\. || 21|| kAmAt kopI varo j~neyo durguNAMshcha dehadyadi | kopena svAnvikArAMsha sandahyaivaM sukhI bhaveta || 22|| artha \- kAmavAsanepekShA krodha hA barA\. krodhAne jara ApalyAmadhIla durguNa jALale jAtIla tara te svataH madhIla durguNa vikAra dagdha karuna sukhI vhAve\. || 22|| krodhena kAmaM chotpATya kaNTakenaiva kaNTakam | pashchAt krodho.api tyaktavyaH sopyevaM kaNTa kAyate || 23|| artha \- krodhAne kAmAlA uchakaTUna TAkUna kA.nTayAnecha kA.nTA kADhAvA\. tyAna.ntara krodhahI kADhUna phekAvA\. kAraNa to suddhA kATyA sArakhAcha rutuna basaNArA duHkhadAyaka Ahe\. || 23|| tyaktvA kAmashcha krodhashcha vishvAmitro mahAtapAH | brahmarShirabhavachchaivaM sarveShAM j~nAtameva hi || 24|| artha \- mahAn tapasvI vishvAmitra suddhA kAma ANi krodha hyA.nchA tyAga karunacha mahAn jhAle\. te brahmarShi jhAle\. ANi brahmarShi padAlA prApta hote jhAle\. he sarva viditacha Ahe\. || 24|| vapuShaHsyAtsukhaM matvA kAmasyAyaM balirbhavet | vapuSho na sukhaM ki~nchinmatvA kAmaM jayedvi saH || 25|| artha \- sharIrApAsUna sukha prApta hoIla ase jANUna kAma hA varachaDha jhAlA\. paNa sharIrApAsUna sukha nAhI.n\. (khare sukha nAhI) he samajalyAvara kAmAvara vijaya miLavitA yeto\. || 25|| vapurasajjaDaM duHkhaM svAtmA sachchitsukhAdvayaH | sukhaM syAdAtmano rUpaM dehasya na kadAchana || 26|| artha \- sharIra he asat duHkhadAyaka ANi jaDa ase Ahe\. AtmA hA akShaya sukhadAyaka ANi advitIya Ahe\. sukha he AtmasvarUpAtacha Ahe\. dehasvarUpA.nta sukha he TikaNAre nAhI.n\. || 26|| vapuraneka yuktaM hi svAtmA nityo.advayaH sadA | tayoraikyaM prapashchanti kima j~nAnamataH param || 27|| artha \- sharIra he aneka tattvA.nnI bharalele asUna AtmA advaya ANi ekacha eka Ahe\. tyAche sharIrAshI ekarUpatva baghaNe he kAya moThe j~nAna jhAle\. || 27|| vapurjugupsitaM heyaM svAtmA priyatamo shuchiH | tayoraikyaM prapashchanti kita j~nAnamataH param || 28|| artha \- sharIra he ghR^iNAspada Ahe ANi AtmA hA nirmala Ahe\. tyAche ekatva mAnaNe he kAya j~nAna jhAle, arthAta hyAtacha sarva aj~nAna spaShTa jhAle\. || 28|| vapurjanmajarAyukta svAtmA.ajo.ajaDa eva hi | tayoraikyaM prapashchanti kima j~nAnamataH param || 29|| artha \- sharIra he janma ANi vR^iddhatvAne yukta Ahe\. ANi AtmA hA ajanmA ANi chaitanyamaya Ahe\. tyA.nnA ekacha samajaNe hyA.nta kA shahANapaNa Ahe || 29|| vapurvikArayuktaM hi svAtmA vikAra varjitaH | tayoraikyaM prapashyanti kimAshcharyamataH param || 30|| artha \- sharIra he vikArayukta ANi AtmA hA avikArI Ahe\. ANi tyA.nnA ekacha samajaNe he kitI AshcharyakAraka Ahe\. || 30|| vapurbAhyaM niyamya~ncha svAtmA tasya niyAmakaH | tayoraikyaM prapashyanti kima j~nAnamataH param || 31 \-32|| artha \- niyamya mhaNaje jyAvara niya.ntraNa ThevatA yetI te\. tara he sharIra mhaNaje ApalyA niya.ntraNA.nta ThevatA yete\. (arthAta AtmyAlA tyAvara niya.ntraNa ThevatA yete.) arthAta AtmA tyAchA niya.ntraka asato\. sharIra he tyA.nchyA tAbyAta asaNAre eka ya.ntra asate\. sAdhana asate\. hyA doghA.nche sharIra va AtmA aikya Ahe\. ase samajaNe he kAya moThe j~nAnI mhaNAve\. || 31 \-32|| vapurdR^ishyaM mR^ityuyuktaM svAtmA.adR^ishya tadAvyayaH | tayoraikyaM prapashyanti kima j~nAnamataH param || 33|| artha \- sharIra he mR^ityu sahita Ahe\. he dR^ishya svarUpa Ahe\. AtmA hA adR^ishya asUna tyAtacha rAhaNArA Ahe\. ANi AtmyAlA ANi sharIrAlA ekacha samajaNe he kAya shahANapaNAche Ahe\. arthAta nAhI.n\. te mUDhapaNAchecha Ahe\. || 33|| vapustva~NmAMsayuktaM hi svAtmA.anandaH svayaM prabhaH | tayoraikyaM prapashyanti kimAshcharyamataH param || 34|| artha \- sharIra he tvachA, mA.nsayukta ANi AtmA hA svaya.nprakAshI Ahe\. tyA doghA.nnA ekacha mAnaNe he kAya moThyA j~nAnI paNDitAche kAma Ahe\. || 34|| sukhaM na dehajaM kvApi svAtmaiva sukharUpakaH | parasparAdhyAsatashcha sukhaM dehAdvibhAsate || 35|| artha \- svAtmA hA svataH sukharUpa Ahe ANi sharIrApAsUna miLaNAre sukha tyA.nta koThalyAhI prakAre hota nAhI.n\. te kevaLa bhramAne tase paraspara ekatva Ahe, ase vATate\. || 35|| ayogolo yathA nAgni deho na sukharUpakaH | ayogolo jvalatyeva vAkyavatsyAtsukhaM vapuH || 36|| artha \- ekhAdA lohagola hA tapta ThevUna lAla jhAlyAvara svataH agni nasato\. paNa agnichyA sa.nparkAta AlyAmuLe agnisArakhA bhAsato\. tyApramANe hA deha sukharUpacha Ahe, ase (Atmasa.nparkAmuLe) bhramAne vATate \ldq{}lokha.nDAchA\rdq{} goLA jaLato, hyA vAkyApramANe sharIrAlA sukharUpa ase mhaTale jAte\. || 36|| annavikArato jAtaM malamAMsaishcha rUpitam | pa~nchabhautikamevedaM vapurAtma sukhaM na hi || 37|| artha \- anna he vikAra utpanna jhAlyAvara svarUpa badalate\. khAlyAna.ntara annAche pachana hovUna mala mA.nsa Adi madhye rUpA.ntara hote\. tasecha pa.nchamahAbhUtA.nche rUpA.ntara hovUna hA deha banato\. arthAta te vikArI Aheta\. paNa tasecha Atmatattva avikArI asate\. || 37|| deha dehi vibhAgaika parityAgena bhAvanA | dehamAtre hi vishvAsaH sa~NgobandhAya kathyate || 38|| artha \- deha (sharIra) ANi dehI (AtmA) he ekacha Aheta asA bhrama utpanna hoto\. deha hA sa.nga utpanna jhAlyAmuLe tyAchA (AtmyAchA) viLakhA utpanna hoto\. to ba.ndhanA sArakhA asato ANi AmhAsa deha mhaNajecha AtmA ase vATU lAgato\. || 38|| dehe yAvadahaM bhAvo dR^ishye.asminyAvadAtmatA | yAvanmamedamityAsthA tAvachchittAdi vibhramaH || 39|| artha \- jo parya.nta hyA dehAmadhye aha.nbhAva ANi dR^ishyasvarUpI dehAmadhyecha AtmA Ahe, ekatvAchI bhAvanA Ahe\. to parya.nta mI ANi mAjhe hI bhAvanA rAhate\. ANi to parya.nta chittAchA vibhrama mI mhaNaje mAjhe sharIra ashI bhAvanA dR^iDha hote\. || 39|| dehendriyeShvahambhAva idaM bhAvastadantike | yasya no bhavataH kvApi sa jIvanmukta iShyate || 40|| artha \- deha ANi i.ndriyA.nmadhIla mohayukta mI ANi mAjhe hA bhAva jyAchA naShTa jhAlA to jIvanamuktacha jhAlA\. tyAlA hA bhAva koThecha utpanna hota nAhI.n\. || 40|| dehendriyeShvahambhAva idaM bhAvastadantike | tAvadvi viShayAsaktiH kAmo.api hi prajAyate || 41|| artha \- deha ANi i.ndriye hyA ThikANI aha.nbhAva, hecha mI ANi mAjhe ashI pakkI samajUta jhAlI kI tyAtUnacha kAma ANi krodha utpanna hoto\. viShayA.nmadhye Asakti nirmANa hote\. || 41|| kAmena viShayAkA~NkShA viShayAtkAmamohitaH | dvAveva santyajennitya ni~njana mupAshrayet || 42|| artha \- kAma utpanna jhAlA mhaNaje sarvacha i.ndriyavAsanA nirmANa hotAta\. ANi maga sarva viShayA.nchA bhoga gheNyAchA moha nirmANa hoto\. para.ntu hyA donhI mohA.nchA tyAga karuna nitya akShaya ashyA brahmatattvAchA Ashraya ghyAvA, tyAche dhyAna karAve.n\. || 42|| dehasyApriya durgandho bhavatyati priya~NkaraH | durprekShyaM hi surUpa~ncha kAmAvesho.ayamIdR^ishaH || 43|| artha \- kAma viShayAchA prAdurbhAva utpanna jhAlyAna.ntara apriya asA durga.ndha paNa chA.ngalA vATU shakato\. ANi je rUpa atya.nta sAdhAraNa asate te suddhA chA.ngale vATU lAgate\. asA kAmAchA prabhAva asato\. || 43|| viShashchAmR^itavadbhAti nirmala~ncha malaM vapuH | bhoga duHkhaM sukhaM cheti kAmAvesho.ayamIdR^ishaH || 44|| artha \- viShasuddhA amR^itAsArakhe vATate ANi ama.ngala ase sharIra paNa atya.nta nirmala ANi su.ndara vATate\. bhoga duHkha he paNa sukhAchecha vATatAta\. asA hA kAmAchA prabhAva Ahe\. || 44|| adharmo dharmavadbhAti tvanyAyo nyAya eva hi | Apteshcha shatruvadbhAti kAmAvesho.ayamIdR^ishaH || 45|| artha \- adharma va kartavyahInatA hecha dharma ANi kartavya vATU lAgatAta\. ayogya anyAya hecha yogya va nyAya vATu lAgatAta\. ApteShTha va nAtevAIka he shatrusArakhe vATU lAgatAta\. asA hA kAmaprabhAva Ahe\. || 45|| na bhayaM nApi lajjAcha bahR^idhairyaM kukarmatA | atIvAnmattA chApi kAmAvesho.ayamIdR^ishaH || 46|| artha \- bhaya lajjA rahAta nAhI.n\. duShkarma karaNyAchI kA.nhI lAja na vATatA to bedhaDaka karato va unmatta manAne dhITa hoto\. || 46|| vismArayati sambandhaM bhogabhogyaM na vetti cha | viveko lupyate yasmAt kAmAvesho.ayamIdR^ishaH || 47|| artha \- Apale sa.nba.ndha kase koThe Aheta kase yogya Aheta he visaruna to kasAhI vAgato tasecha koNatyA viShayAchA kasA upabhoga ghyAyachA he visaruna to kasAhI vartana karato\. asA hA kAmaprabhAva Ahe\. || 47|| bhIShayansaMsthito.apyagre mR^ityushchApi mR^itAyate | mahiShI kAmayenmUDhaH kAmAvesho.ayamIdR^ishaH || 48|| artha \- pariNAmI je bhIShaNa Ahe, mR^ityu suddhA tyAlA vismR^ita hoto\. asA mUDha mR^ityu samIpa AlA tarI ekhAdyA rANIchI mhaNaje parata grahasthI basaviNyAchI ichChA karato\. || 48|| supuNyaM hi svargo.api narakAyate | chANDAlI chApi grAhyeva kAmAvesho.ayamIdR^ishaH || 49|| artha \- chA.ngale puNyadAyaka karma je ma.ngala ANi pAvana asate, tehI tyAsa narakAsamAna hIna vATU lAgate ANi agadI hIna chANDAla ashI vyaktI ki.nvA goShTa paNa tyAsa grAhya vATU lAgate\. || 49|| yAM prajArthantu kAma Ishena nirmitaH | na vidhirnaniShedho.asya duShTAnAM sthitirIdR^ishI || 50|| artha \- jyA kalpanene kI \ldq{}prajotpAdana hoIla\rdq{}hyA hetune IshvarAne \ldq{}kAma\rdq{}nirmANa kelA para.ntu tyAche vidhi yogya upayoga ANi niShedha (ayogya upayoga) hyA.nsa ChaparAvara basavUna duShTA.nnI ashI sthiti nirmANa kelI\. || 50|| kAmashchArdhabalaH syAddhi vidhitastasya sevane | nyAsinAM j~nAnavairAgyAt samUlo.ayaM vinashyati || 51|| artha \- kAma hA ardhavikasita ashyA balAne vidyamAna hoto\. je.nvhA vidhiyukta rItIne tyAche sevana kele jAte ANi ashyA sa.nyamI vyaktichI sAdhanene jevhA.n vairAgya utpanna hote, tyAna.ntara tyAche uchchATana hote\. || 51|| kAryanAshAdbhavechchintA nAsho.asmAdvAsanAkShayaH | vAsanA prakShayo mokShaH sA jIvanamukti ruchyate || 52|| artha \- kAryAchA nAsha jhAlyAna.ntara chi.ntA utpanna hote\. kAmanAsha jhAlyAvara vAsanAkShaya hoto\. vAsanAmukti hIcha mokShaprAptI ANi tyAlAcha jIvana mukti ase mhaNatAta\. || 52|| niShiddha karmaNA kAmo dAvAgnirvAyunA yathA | vivardhate paraM bhUyo durgateH kAraNaM bhavet || 53|| artha \- niShiddha karme karuna kAma tasAcha phophavato jyApramANe vAyumuLe dAvAnala \- ja.ngalAta lAgalelI Aga jhapATyAne phailate ANi tyAcha pramANe to moThayA bhIShaNa durgatIlA janma deto\. || 53|| narakopyapakIrtishcha dAridrayaM rogaH sambhavaH | vardhiShNurbhogadAho.asya shAmennaShTendriyo.api no || 54|| artha \- naraka, durgatI, apakIrti, rogotpatti bhoga hyA pAsUna hA kAma asA dAha nirmita karato kI ApalI i.ndriye naShTa jhAlI tarI hA shamita hota nAhI.n\. || 54|| nistejashcha nirutsAhI nirAnando.ati durgatiH | ashAnto durjanashchaivaM bhavati vyabhichArataH || 55|| artha \- vyabhichAra avaidha rItine kAmavAsanechI pUrti kelyAsa tyA vyaktichI ashI dashA hote kI to nisteja, nirutsAhI, Ana.ndarahita, durgatiprApta, ashA.nta, krodhI durjana asA hoto\. || 55|| kAmo dhAvati sarvatra madonmattagajendravat | j~nAnA~Nkushe samutpanne tIvraM vibhyatyasau tadA || 56|| artha \- madonmata hattIsArakhA hA kAma sarvatra sairAvairA dhAvato, j~nAnarUpI a.nkusha lAvUnacha tyAlA niya.ntrita karatA yete\. || 56|| gR^ihesthevidhi yukte.asau bhraShTe.asAvihito bhavet | kIdR^isho.api bhavetyAjastIvraM saumya viShaM yathA || 57|| artha \- gR^ihastha suddhA vidhiyukta vAgUna suddhA jara bhraShTabuddhi hovUna kumArgAlA lAgalA tara te suddhA saumya viShapAna kelyAsArakhecha hoila\. viSha he saumya aso ki.nvA tIvra aso te tyAjyacha Ahe\. || 57|| vihAya vidhigasyAtra varaM vidhyuktasevanam | tasmAdapi varastyAgastyAgAt kaivalyamashrute || 58|| artha \- ashyA avaidha sevanApekShA vidhiyukta sevana bare ! ANi tyApekShA tyAgacha shreShTha Ahe\. ANi tyAgAnecha kaivalya sukhAchA Ana.nda ghetA yeto || 58|| asheSheNa parityAgo vAsanAnAM sa uttamaH | mokSha ityuchyate sadbhi sa eva vimalakramaH || 59|| artha \- sarva vAsanA.nchA parityAga karuna je.nvhA tyA samApta hotAta, tIcha avasthA uttama mhaTalI jAte\. sa.ntAnI tyAlAcha pavitra mArga mhaNUna \ldq{}mokSha\rdq{}ase sa.nbodhile Ahe\. || 59|| strIkAmau dravyakAmashcha dvAvetAvekalakShaNau | kAryAkAryavivekasya lopasyAdubhayoH samaH || 60|| artha \- strIviShayaka ichChA dAreShaNA ANi dhanaviShayaka kAmanA hyA donhIhI eka lakShaNIcha Ahe\. hyA.nchI ichChA jhAlyAna.ntara kArya ANi akArya na karaNyAsArakhe kAya hyA.nnA vichAracha rahAta nAhI.n\. tyA donhI ichChA.nmadhye vivekAchA lopa hoto\. || 60|| kva dhanAni mahIpAnAM brAhmaNAH kva jaganti vA | koTayo brAhmaNA yAtA bhUpA naShTA parAgavat || 61|| artha \- koTayAvadhI dhanavAna rAje ANi agaNita brAmhaNa hyA jagA.nta Ale ANi gele\. jase asa.nkhya parAgakaNa naShTa hotAta\. tase te gele\. || 61|| anyathechChA svarUpo hi kAmaH prokto manIShibhIH | satyasvarUpa bodhena nirichChaH sana jayedimam || 62|| artha \- vidvAna paNDitA.nnI kAmAsa anyechChA \- dusaRyApAsUna sukha miLaviNyAchI ichChA hyA svarUpAchA mAnalA Ahe\. Atmaj~nAnAchA bodha svaya.nprakAshI asUna Atmaj~nAna jhAlyAvara kAmAchA parAbhava karuna ApaNAsa vijayI hotA yete\. || 62|| guruto j~nAnavairAgyaM gurutastattvadarshanam | guru hI muktidaM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 63|| artha \- guru.npAsUnacha Atmaj~nAna prApta hote\. vairAgyAche j~nAna hovUna gurumuLecha tattvaj~nAnAche sAra kaLate\. gurucha muktidAtA asatAta, mhaNUna jo chatura sAdhaka Ahe tyAne he jANUnacha kAmAvara vijaya prApta karuna ghyAvA\. || 63|| tIrtha gurvAshrameM vAso gurusevAparaM tapaH | gurukR^ipAM gatiM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 64|| artha \- guru.nche AshramA.nta nivAsa karaNe he tIrthATanacha samajAve\. guru.nchI sevA karaNe mhaNaje moThe tapacha mAnAve\. ANi gurukR^ipA jhAlI mhaNaje paramagatIcha miLAlI ase samajUna sAdhakAne kAmashatrulA ji.nkAve\. || 64|| uShNAhArAchcha pAnAchcha tathaivAtyashanAdapi | kAmasyAsya janiM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 65|| artha \- uShNa AhAra ANi uShNa peya tasecha ati AhAra hyApAsUna kAma utpanna hoto, he samajUna sujANa sAdhakAne ApalyA kAmAvara jaya miLavAvA\. || 65|| sa~NkalpaprabhavaH kAmo niHsa~NkalpAt praNashyati | niHsa~NkalpaM sukhaM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 66|| artha \- sa.nkalpAtUnacha mhaNaje kAmanA ichChA.nmadhUnacha \ldq{}kAmA\rdq{} chI utpatti hote ANi jara kAmanArahitatA utpanna jhAlI taracha \ldq{}kAma\rdq{} hA naShTa hoto\. mhaNUnacha niHsa.nkalpa banUnacha chatura sAdhakAne kAmAvara jaya miLavAvA || 66|| saptadhAtumayaM dehaM vikArAkAraduHkhadam | shavavachcha jaDaM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 67|| artha \- saptadhAtu.npAsUna utpanna hA jaDa deha Ahe, ase jANUna ANi vikAra ANi AkArApAsUna duHkha deNArA ANi \ldq{}shava\rdq{} mhaNaje mR^itasharIrApramANecha hA deha jANUna hushAra ANi jANakAra tApasAne kAmAvara jaya miLavAvA\. || 67|| rajaso retaso jAtaM nakAyatanaM vapuH | tadbhoga narakaM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 68|| artha \- rajasa ANi retas pAsUna utpanna hoNArI narakAche ghara ashI hI tanu ANi tyA.nta Ana.nda deNAre bhoga mhaNaje narakacha, he samajUna chatura sAdhakAne kAmAvara jaya miLavAvA\. || 68|| samIchInadR^igudbhUto doShadR^iShTyA vinashyati | bhogaM doShAspadaM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 69|| artha \- dR^iShTI chA.ngalI asatA.nnA jara tyA.nta doSha (kAma vikAra) utpanna jhAlA tara tyA vyaktichA kAmAmuLe nAsha hoto\. (kAma hA dR^iShTI TAkalyAvara utpanna hoto) ANi bhoga mhaNaje tyApAsUna miLaNArA Ana.nda utpanna jhAlA tara to suddhA doSha pUrNacha kAraka asato, he tADUna sAdhakAne tatpara rAhUna tyAvara niya.ntraNa ThevUna jaya miLavAvA\. || 69|| anityAni sharIrANi sukhabhAso na shAshvataH | anyannityaM sukhaM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 70|| artha \- sharIre hI nashvara Aheta ANi tyA.ntIla he sukha paNa nashvaracha Ahe\. mhaNUna anya je shAshvata nitya chidAna.nda rUpa sukha Ahe te te oLakhUna sAdhakAne sukhI vhAve.n || 70|| AbhAsamAtradeho.ayaM mithyaiva svapnadehavat | nityAnityavivekAchcha jayetkAmaM susAdhakaH || 71|| artha \- AbhAsarUpI deha hA jo ApaNA.nsa bhramAmuLe agadI ApalA vATato, agadI kevaLa svapnavat mhaNaje svapna ApalyAlA kA.nhIkALa disate ANi te ApalyAlA agadI kharecha vATate para.ntu jAga AlyAvara tAbaDatoba samajate kI.n are ! te tara agadI khoTecha ApalyA DoLayA.npuDhe disate\. (je.nvhA kI.n kharI netre.ndriya hI hyA sharIrAta nidritAvastheta ba.ndacha asatAta) ANi te sarva nusate bhAsamAtracha hote! mhaNUna nitya ANi anitya arthAta chira ANi achira kAya Aheta hyAchA nITa vichAra karunacha hyA kAmarUpI shatruvara vijaya prApta karAvA\. || 71|| prajotpatyarthamevA.ayaM kAmastu na hi muktaye | bhinnamAtmasukhaM matvA jayetkAmaM susAdhakaH || 72|| artha \- prajotpattIsAThIcha kAma Ahe\. hyAtUna kA.nhI mukti miLaNAra nAhI.n\. Atmasukha he vegaLecha Ahe, he jANUna chatura sAdhakAne kAma vikArAsa ji.nkAve.n\. || 72|| dR^ishyaM nAstItibodhena svAtmAnandasvarUpataH | na strI naiva pumAnmatvA jayetkAmaM susAdhakaH || 73|| artha \- Apale Atmaj~nAna AtmyAche svarUpa jANUna jo Ana.nda hoto to dR^ishyasvarUpAchA nAhI.n\. mhaNUna strI ki.nvA puruSha hA bheda ApalyA dR^iShTIta na ThevatA, kushala sAdhakAne kAmAvara vijaya miLavAvA\. || 73|| dR^ishyaM hyadR^ishyatAM nItvA sthitvA svAnandamAtrataH | bhinnAbhAvaM hi kR^itvaivaM jayetkAmaM susAdhakaH || 74|| artha \- ApalyA svAna.ndarUpAta sthita hovUna ANi dR^ishya jeAhe tyAlA dR^iShTIADa karunacha (samAdhI avastheta pAUla ThevUna) ekA vegaLayAcha nIrava shA.ntatechA anubhava ghevUna kAmavikArAvara jaya miLavAvA\. || 74|| kAryabhAvAtkAmajaniH kAryAbhAvAdvinAnam | kAryashUnyAtmabhAvena jayetkAmaM susAdhakaH || 75|| artha \- kAryabhAva mhaNaje eka prakAre aha.n tattvAmadhye lipta hoNe\. Asaktiyukta kArya kelyAne kAma viShayAchI utpattI hote ANi Asakti rahita kArya kelyAne vikArAchI anupatti hote\. mhaNUna sAdhakAne kAryashUnyatva (mI he kelecha nAhI ase samajUna mhaNaje kartA karavitA to parameshvara Ahe) hyA dR^iDhabhAvanene pratyeka hAlachAla karUna kAma shatruvara jaya miLavAvA\. || 75|| brahmacharyAdvinA naiva mokShaprAptiH kadAchana | ChAndogyespaShTamuktaM yad \ldq{}brahmacharya\rdq{} satA~NgatiH || 76|| artha \- brahmacharya pAlana kelyAshivAya kadhIhI mokShaprAptI hoNAra nAhI\. ChA.ndogya upaniShadA.nta he spaShTa kele Ahe, kI brahmacharya hIcha sa.ntA.nchI gati Ahe\. || 76|| brahmaprAptitarormUlaM brahmacharyamitIyate | brahmacharyaM vinA na syAt kasyApi brahmadhIH kadA || 77|| artha \- brahmaprAptIrUpI vR^ikShAche mULa hecha brahmacharya Ahe\. brahmacharya vinA kuNAchIhI buddhi brahmatattvAche j~nAna prApta karaNyAsAThI kriyAshIla hoNAra nAhI.n\. || 77|| brahmacharyeNa santiShThedapramAdena sAdhakaH | darshanaM sparshanaM keliH kIrtanaM guhyabhAShaNam || 78|| sa~Nkalpo.adhyavasAyashcha kriyAnivR^ittireva cha | etanmaithunamaShTA~NgaM pravadanti manIShiNaH || 79|| artha \- brahyacharyapAlana karatA.nnA sAdhakAlA kA.nhI doSha arthAt chukA karaNyApAsUna sAvadhAna rahAve lAgela\. tyA mhaNaje strIyA.nche darshana, sparsha, tyA.nja barobara krIDA karaNe, tyA.n barobara ekA.ntAta bolaNe, tyA.nchI ichChA dharaNe ANi tyA.nchA sa.nga karaNe, tasecha tyAne guNagAna kIrtana karaNe he ATha prakArache maithuna vidvAnA.nnI sA.ngItale Ahe\. sa.nkalpa ichChA ANi tyA sa.ndhAta dIrdhodyoga arthAta, adhyavasAya hyA pAsUna nivR^itti jhAlI pAhije\. || 78\-79|| viparItaM brahmacharyamanumaShTheyaM mamukShubhiMH | brahmacharyaM jIvanaM syAnmokShamArgAnugAminAm || 80|| artha \- mamukShusAdhakA.nkaDUna hyAchyA viparita vartana karaNe jarurI Ahe\. brahmacharya hecha tyA.nche jIvana Ahe\. jyA.nnA mokShamArgAvara agresara hoNe Ahe\. || 80|| kAyena manasA vAchA sarvAvasthAsu sarvadA | strImAtre mAtR^ibhAvo hI brahmacharyamitIryate || 81|| artha \- kAyA, vAchA ANi manAne suddhA.n sarva avasthA.nmadhIla strIyA.nviShayI eka mAtR^ibhAvacha asaNe hyAsa brahmacharya mhaTale Ahe || 81 || dvitIyAbhAvato naiva dvitIyA sambhavaH kvachit | dvitIyA.abhAvataH kutra strIbhAvasya janirbhavet || 82|| artha \- ?? || 82|| \ldq{}sarva puruSha eveda\rdq{} shrutirvaktiH yataH svayam | kutra strI, kasya tadbhAvo bhrAntireva hi strI matA || 83|| artha \- shrutine svataH he vachana udhR^ita kele Ahe kI.n sarva puruShAya ida.n arthAt sarva chaitanyamayatattvArta puruSha mhaNaje sachchidAna.nda tattvacha bharalele Ahe arthAta vidyamAna Ahe\. tara maga koThalI strI? ANi koNa kuThalA bhAva? sarva bhrA.nticha Ahe\. || 83|| advayabrahmarUpo.ahaM nityAnando.akhileShviti | brahmabhAve manashchArI brahmacharyamitIryate || 84|| artha \- advaya mhaNaje mI ekacha, dusare koThale tattva nAhI\. asA bhAva jo asato tyAlAcha nitya Ana.nda sarvatra bharalA Ahe, ase mhaNatAta\. ANi hyA brahmarUpa bhAvanene jo vicharaNa karato tyAsacha brahmachArI ase mhaNatAta\. || 84|| iti shrIsamartharAmadAsAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe dehajugupsitattvaM tathA kAmanindAnAma saptama prakaraNaM sampUrNam | \section{8\. jaganmithyAtvaM nAma prakaraNamaShTamam} dR^ishyaM nAstIti bodhena manaso dR^ishyamArjanam | sampannaM chetsadAnando yogI bhavati kevalaH || 1|| artha \- he dR^ishya jagat khare nAhI hyA j~nAnAmuLe sadAna.ndayogI jo asato to ApalyA dR^iShTI samorIla jagatAche mArjana karuna arthAt tyApAsUna dR^iShTI kADhUna ghevUna manAmadhye paramatattvAche dhyAna karato ANi Ana.ndI hoto || 1|| chaitanyasyaikarUpatvAd bhedo yukto na karhichit | jIvatva~ncha tathAj~neyaM rajjvAM sarpagraho yathA || 2|| artha \- chaitanya svarUpAshI Apale ekarUpatva na ThevatA tyA.nta dva.ndva mhaNaje dona bhAva ThevaNe, dujAbhAva karaNe he sarvathA upayukta nAhI, tase karaNe mhaNaje ekhAdyA dorIlA \ldq{}sarpa\rdq{}samajUna bhramita hoNe Ahe || 2|| rajjvaj~nAnAt kShaNenaiva yadvad rajjurhi sarpiNI | bhAti tadvachitiH sAkShAdvishvAkAreNa kevalA || 3|| artha \- rajju mhaNaje dorIchyA khaRyA j~nAnAshivAya tI dorI mhaNaje sApacha Ahe asA manAchA gaira samaja hoto, tasAcha hyA shAshvata ashyA chirachaitanyAvara ApaNa bhrAmaka ashyA hyA jagatAchA bhrama dharuna basato || 3|| upAdAnaM prapa~nchasya brahmaNo.anyanna vidyate | tasmAtsarvaprapa~nchatro.ayaM brahmaivAsti na chetarat || 4|| artha \- upAdAna mhaNaje (mULa ghaTaka dravya) hyA prapa.nchAche jyAvara ApalyAlA rUpa disate te ghaTaka dravya, he brahmatattvacha Ahe dusare brahmAshivAya kAhI hI nAhI, mhaNUna hA sarva prapa.ncha mhaNaje brahmatattvacha Ahe dusare kAhI hI nAhI || 4|| vyApyavyApakatA mithyA sarvamAtmeti shAsanAt | iti j~nAte pare tattve bhedasyAvasaraH kutaH || 5|| artha \- vyApya mhaNaje ApalyA astitvAchyA pA.ngharuNAkhAlI gheNyAsa je yogya Ahe te, ANi vyApale gelele je Ahe te, mhaNaje sarvacha mithyA bhrAmaka asUna sarva tyA parabrahmarUpAchecha shAsanAkhAlI niya.ntrita Ahe\. he jANalyAvara paramatattvAchyA palIkaDe ANakhI kAya vegaLe rAhaNAra? || 5|| brahmaNaH sarvabhUtAni jAyante paramAtmanaH | tasmAdetAni brahmaiva bhavantIti vichintyatAm || 6|| artha \- paramAtmA \-brahmatattvApAsUnacha sarva prANI utpanna jhAle Aheta ase samajalyAvara te sarva prANI brahmabhUtacha Aheta asA vichAra karAvA || 6|| brahmaiva sarvanAmAni rUpANi vividhAni cha | karmANyApi samagrANi bibhartIti vibhAvyatat || 7|| artha \- sarva nAmarUpA.nnI brahmatattvacha vyApalele Ahe\. ANi sarva kArye suddhA tyAnIcha bharalelI Aheta, ase jANave\. || 7|| suvarNajjAyamAnasya suvarNatvaM cha shAshvatam | brahmaNi jAyamAnasya brahmatva~ncha tathA bhavet || 8|| artha \- sonyA pAsUna ghaDalelyA sarvacha ala.nkArAta, vastU.nmadhye sonecha asate he jase nishchita Ahe, tadvat he sarvacha brahmatattvAchecha vividha rUpe.n Aheta he jANaNARyAlA he sarva jagat brahmacha vATate || 8|| svalpamapyantaraM kR^itvA jIvochchetparamAtmanaH | yastiShThati vimUDhAtmA bhayaM tasyAbhibhAShitam || 9|| artha \- thoDe se jarI a.ntara paramAtmApAsUna hyA jagatAche tumhI mAnale tara to mUDha (aj~nAnI) bhayabhIta hoto || 9|| yadaj~nAnAdbhaveddvautamitarattatprapashyati | Atmatvena tadA sarva netarattatra chANvapi || 10|| artha \- jo aj~nAnAne parameshvara ANi jagat hyA.nta dvaita bhAva Thevato tyAsa te samajata nAhI para.ntu jo brahmAtma bhAvAne sarva jagatA kaDe baghato to aNureNu paNa tyAcha tattvAne bharalele Aheta he jANato || 10|| anubhUto.ayapyaM loko vyavahArakShamo.apisan | asadrUpo yathA svapna uttarakShaNabAdhitaH || 11|| artha \- hyA jagatAmadhye anubhava gheta asatA.nnA suddhA to j~nAnI brahmAtmabhAvAne rAhaNArA sAdhupuruSha vyavahArA.nta sakShama asUna suddhA he jaga agadI asatya Ahe, bhrAmaka Ahe , he tyApramANecha jANato jyApramANe ekhAde svapna baghatA \-baghatA tyA.ntUna ekadama jAga yete va tyAchyA a.ntima kShaNAlA Apale aha.n tattva jAgR^ita hovUna ApaNAsa kaLate kI are! khare tara ApaNa hyA jagAta jAge hovUna vAvarato Ahota\. te tara sarva asatyacha hote\. agadI tyApramANe j~nAnI hyA jagatAlA mithyA samajato || 11|| svapne jAgaritaM nAsti jAgare svapnatA na hi | dvayameva laye nAstilayo.api hyanayornacha || 12|| artha \- svapnAmadhye jAgR^itAvasthA nasate tI laya pAvate\. jAgR^itAvasthA madhye svapnAvasthA nasate tI laya pAvate\. tI tyA veLesa nasate\. mAtra doghI.nchA hI laya hota nAhI\. ha.nyAchA kuNAchAcha laya nAsha hota nAhI\. || 12|| trayameva bhavenmithyA guNatrayavinirmitam | asya draShTA guNAtito nityo hyaiSha chidAtmakaH || 13|| artha \- tyA tighI.nchA hI bhramavasha nAsha hoto\. triguNA.nmuLe nirmita ashyA sthitIchA mAtra hyA guNA.nchA jo dR^iShTA Ahe to nAsha pAvata nAhI\. to sadA (nitya) shAshvata chidAna.nda asato || 13|| yadvamR^idi ghaTabhrAntiH shukto hi rajatasthitiH | tadvadabrahmaNi jIvatvaM vIkShamANe vinashyati || 14|| artha \- jyApramANe mR^ittikA (mAtI) ANi ghaTa hyA madhye.n bhrA.ntI utpanna hote ki.nvA shi.npale pAhUna chA.ndIchA bhrama utpanna hoto tyAcha pramANe brahmatattvAchA jIva utpanna jhAlyAvara visara paDUna to jIvabhAvacha (chA.ndIcha Ahe he jase bhramAne vATate) tase vATate\. || 14|| yathA mR^idi ghaTo nAma kanake kuNDalAbhidhA | shuktau hi rajatakhyAtirjIvashuddhastathA pare || 15|| artha \- jyApramANe mAtIlA ghaTa he nA.nva dile jAte, sonyAlA kuNDala ase mhaTale jAte tadvatacha brahmatattvAlA jIva shabdAne mhaTale jAte (ANi shi.npalyAlA chA.ndI mhaNUna samajale jAte) || 15|| yathaiva vyomni nIlatva yathA nIraM marusthale | puruShatvaM yathA sthANau tadvad vishvaM chidAtmani || 16|| artha \- jyApramANe AkAshAlA nILepaNA bhAsato, vALava.nTAta pANI vAhatA.nnA disate (mR^igajaLa)\. ekhAdyA khA.nbAmadhye kuNI mANUsacha ubhA Ahe asA bhrama hoto tadvat he sarva jaga chirasthAI ashyA AtmatattvAche asUna suddhA bhramAne bhAsamAn hote\. AtmatattvAvara jagAchA bhAsa hoto\. || 16|| yathaiva shUnye vedAnto gandharvANAM puraM yathA | yathAkAshe dvichandratvaM tadvat satye jagatsthitiH || 17|| artha \- jyApramANe yAmadhye vedA.nta, ga.ndharvanagara mhaTale jAte ki.nvA AkAshA.nta dona cha.ndra disatAta ase mhaTale jAte (ekhAdyAchyA DoLayA.nta pharaka jhAlyAvara tyAlA dona \-dona pratimA disU lAgatAta ki.nvA boTAne DoLA dAbalyAvara paNa dona dona disate) tyApramANe he jaga kharecha Ahe ase vATate\. || 17|| yathAtara~Ngakallolarjalameva sphuratyalam | aneka nAmarUpaishcha brahmaikaM pravijR^imbhatem || 18|| artha \- jyApramANe tara.nga ANi lATA hyA pANyAmadhye svaya.nsphUrtinecha yetAta tasecha he brahmatattva aneka rUpAne prakaTa hote || 18|| ghaTanAmnA yathA pR^ithvI paTanAmnA hi tattvataH | jagannAmnA chidAbhAti sarvaM brahmaiva kevalam || 19|| artha \- ghaTa hyA nAvAne jyApramANe mAtI (arthAta pR^ithvI tattvacha rUpa badalavUna yete) ki.nvA vastra hyA nAvAne paNa tattvataH jamInImadhUnacha kApUsa yeto va tyAche vastra banate\. tadvata he eka brahmatattvacha sarvatra jagat mhaNUna chit svarUpAne shAshvata rUpAmadhye.n vidyamAna asUna virAjita hote || 19|| yathA vandhyAsutonAsti yathA nAsti maraujalam | yathA nAstinabho vR^ikShastathA nAsti gatsthitiH || 20|| artha \- jyApramANe va.ndhya strI chA putra astitvA.ntacha nasato, jyApramANe vALava.nTAta pANI nasate to nusatA (mR^igajaLa) bhrama asato, jyApramANe nabha nasate paNa bhAsate tyA.nta ga.ndharva nagara va vR^ikSha chitrarUpAne bhAsatAta tyAcha pramANe he jagat paNa khare astitvA.nta nAhI\. || 20|| gR^ihyamANeM ghaTe yadvanmR^ittikA bhAti chai balAt | vIkShyamANeM prapa~nchetU brahmaivAbhAti bhAsuram || 21|| artha \- ghaTa ghetalyAna.ntara jyApramANe AmhI mAtIcha (hAtAta) ghetalI Ahe ase vATate tyApramANe hyA prapa.nchAlA baghitalyAvara tyA \-tyA rUpAne brahmatattvacha prakAshita hota asate\. || 21|| sadaivAtmA vishuddhau.asti hyashuddhau bhAti vai sadA | yathaiva dvividhA rajjurj~nAnino.aj~nAnino.anisham || 22|| artha \- tyAcha pramANe AtmA sadaiva shuddhacha asato para.ntu bhramAne to ashuddhacha vATato\. sarpa rajju bhrama hA j~nAnI ANi aj~nAnI mANasA.nmadhye vegaLAcha bhAsato (j~nAna jhAlyAvara tI dorIcha Ahe mhaNUna bhaya vATata nAhI.) || 22|| yathaiva mR^iNmayaH kumbhastadvaddeho.api chinmayaH | AtmAnAtmaviveko.ayaM vR^ithA kriyate budhaiH || 23|| artha \- jyApramANe ku.nbha hA mR^iNmaya mhaNaje mAtIchA Ahe tadvat hA deha chinmayasvarUpacha Ahe\. AtmA ANi anAtmA hA vivake pa.nDita loka vyarthacha karatAta\. || 23|| sarpatvena yathA rajjU rajatattvena shuktikA | vinirNItA vimUDhena dehatvena tathA.a.atmatA || 24|| artha \- jyApramANe dorIlA sarpa mAnaNe, shi.npalyAlA chA.ndI mAnaNe, tyApramANecha AtmyAlA mUDha manuShya deha samajato\. || 24|| ghaTatvena yathA pR^ithvI jalatvena marIchikA | gR^ihatvena hi kAShThAni kha~Ngatvenaiva lohatA || 25|| artha \- jalatva (mhaNaje pANI asaNe) hyAsa mR^igajaLa, ghaTatva mhaNaje ghaDA asaNe mhaNaje mAtI ANi ghara mhaTale mhaNaje lAkaDI sAmAna ANi shastra mhaTale mhaNaje lokha.nDa, tyApramANe Atmatattva mhaNaje hA dehacha ase aj~nAnAmuLe mUDha manuShyAsa vATate\. || 25|| hR^idAtmani dehatvaM pashyatyaj~nAnayogataH | naShTe.aj~nAne kimapyeva nno jAtaM naiva tiShThati || 26|| artha \- Atmatattva mhaNaje hA dehacha ase aj~nAnAmuLe mUDha manuShyAsa vATate ANi aj~nAna naShTa jhAlyAvara kA.nhIcha rahAta nAhI ANi naShTahI hota nAhI\. || 26|| sukhabuddhyA jagadbhAnaM jagadvastususa~NgrahaH | jagatpadArthambhogechChA bhoge.api kila no sukham || 27|| artha \- sukhaprAptIchyA Ashene jagAche bhAna hote, jagAtIla vastU.nchA sa.ngraha, ANi jagA.ntIla sukhA.nchyA upabhogAchI ichChA hote, paNa bhogA madhye suddhA sukhaprAptI hota nAhI\. || 27|| kiyodbhavaM sukhaM na syAdyataH so duHkhasambhavaH | arjanaM pAlanaM bhogaH karmaNaivahi sidhyati || 28|| artha \- kriyepAsUna utpanna hoNAre je sukha vATate te (khare) sukha miLata nAhI\. mhaNUna te duHkha utpanna karaNArecha asate\. sukha prApta karaNe, tyAlA TikaviNe ANi tyAchA bhoga hoNe he sarva kriyA kelyAnecha hote\. || 28|| karmaNa bhavati shrAnto dehato manaso.api cha | chintA cha vyavadhAna~ncha shakti\-hAso.atha duHkhitA || 29|| artha \- kriyA kelyAne arthAt te te kAma kelyAne shArIrika ANi mAnasika thakavA yeto\. chi.ntA, aDathaLe ANi shaktipAta hovUna pariNAmI duHkhacha hote\. || 29|| arthAnAmarjane kleshastathaiva paripAlane | nAshaM duHkha vyaye duHkhaM bhoge duHkha tathaiva cha || 30|| artha \- dhana miLavatAnA paNa shrama, trAsa hoto, sA.nbhALatA.nnA paNa trAsa hoto ANi nAsha jhAlA, kharcha jhAlA tarI paNa te dhana duHkhadacha Tharate\. upabhoga ghetalA tarI te pariNamI duHkhadAyakacha Tharate\. || 30|| samUhodR^ishyavastUnAM jagannAmnA vibudhyate | bhogyaM bhogashcha bhokteti tripuTyA vyavahAryate || 31|| artha \- disaNARyA vastU.nchA samUha hyAlAcha jaga mhaTale jAte\. bhoga gheNyAsa lAyaka vastU, tyAchA Ana.nda ANi to Ana.nda gheNArA he miLUnacha tyA tripuTIlA (bhogya, bhoga, bhoktA) jaga ase mhaTale jAte\. || 31|| sukhAbhAsaM vinirbhAMya duHkhadaM yaH sadaiva hi | ito.api duHkhadaM kiM syAnmithyAchApi cha pa~nchakam || 32|| artha \- hyA vastU.npAsUna miLaNArA Ana.nda nehamIcha sukhAchA AbhAsamAtra asato, sadaiva pariNAmI duHkhadacha (arthAt pa.nche.ndrIyA.npAsUna miLaNArA Ana.nda hA pariNAmI duHkhadAyakacha asato) tyAchApAsUna miLaNAre duHkha suddhA kase asate tara te suddhA mithyA ANi bhrAmakacha asate\. || 32|| trikAlAbAdhitaM satyaM jagadvaktuM na shakyate | tathaiva bhogya bhoktrAdi j~nAtR^ij~neyAdikaM cha yat || 33|| artha \- he jaga trikAlAbAdhita (vartamAna, bhUta ANi bhaviShya hyA tinhI kALA.nta je TikUna rAhate te trikAla abAdhita) satya Ahe ase mhaNatA yeta nAhI mhaNUna bhAgya ANi bhoktA hyA.nnA nityatva ANi avinAshitva nAhI, jase kI \ldq{}j~nAna\rdq{}ANi \ldq{}j~nAtA\rdq{}hyA.nnA avinAshitva Ahe\. || 33|| AtmendriyamanoyuktaM bhoktetyAhurmanIShiNaH | upAdhinA vihInashchenno bhoktA.a.atmA svabhAvataH || 34|| artha \- AtmA i.ndriye.n ANi manAne gheralelA asato\. to bhoktA asA sa.nbodhilA jAto\. jo anAdi ana.nta asato to upAdhirahita akShararUpa asato\. to \ldq{}jANaNArA\rdq{} \ldq{}j~nAtA\rdq{} hAcha kharA \ldq{}AtmA\rdq{}asato ase jANakAra j~nAnI loka sA.ngatAta\. || 34|| asa~Ngo hyayamAtmeti shrutibodho yatastataH | raktasphaTikavajj~neyaM bhoktA.a.atmeti cha yadvachaH || 35|| artha \- hA AtmA asa.nga mhaNaje nirmala avikArI asato, jyApramANe sphaTika he svachCha asate para.ntu tyAsa ekhAdyA rakta mhaNaje lAla vastUvara Thevale tara tyAvara lAla prabhA paDate, ApalyA netre.ndriyAlA to lAla disato\. para.ntu vAstavika to tasAcha varNahIna ANi svachCha Asato\. hyApramANe \ldq{}AtmA hA bhoktA Ahe\rdq{}he vachana samajUna ghyAve\. || 35|| bhoktA sattvaguNaH shuddho bhogAnAM sAdhanaM rajaH | bhogyaM tamoguNaM pnAhurAtmA chaiShAM prakAshakaH || 36|| artha \- sattvaguNa.nchA AtmA hA bhoktA \ldq{}shuddha AtmA\rdq{}asato ANi (vividha guNa.nchA) vividha bhogA.nchA sAdhaka AtmA hA rajoguNI mhaTalA jAto, ANi jo tamoguNA.nchA grAhaka AtmA asato tyA.nsa tamoguNI AtmA mhaTalA jAto\. hyApramANe hA AtmA vidyamAna asato\. || 36|| AkAsho vAyuragnishcha jalaM bhUmistathaiva cha | sattvaM rajastama iti proktA prakR^itiraShTadhA || 37|| artha \- pR^ithvI, Apa, teja, vAyu, ANi AkAsha hI pa.nchamahAbhUte ANi sattva, raja ANi tama he miLUna aShTadhA prakR^iti hote\. || 37|| svargo martyashcha pAtAlashchotaH proto.anayaiva hi | asyA yatsUkShmarUpaM tanmAyeti samudIryate || 38|| artha \- svarga mR^ityu ANi pAtALa yA.ntIla tinhI loka hyA aShTadhA prakR^itI.nnI kAThokATha bharalele Aheta\. ANi hyA.nche je sUkShmarUpa Ahe te mAyA mhaNUna mhaTale gele Aheta\. || 38|| AsIdbrahmaikamevAgraM nAsIdbhinnaM tataH kvachit | ahaM brahmeti svAtmAnaM tadavettata eva hi || 39|| artha \- brahma he tattvacha tyAchyA suravAtIsa asate ANi tyA shivAya dusare kA.nhIhI nAhI\. ANi \ldq{}aha.n brahma\rdq{}hyA shivAya dusare tattva tethe nAhI\. || 39|| sarvamAsIjjagachchati shrutyA nirdishyate yataH | iyameva hi mAyA.asyAM brahmatejo maheshvarA || 40|| artha \- shruti mhaNaje vedA.nnI asA nirdesha dilA Ahe kI he sarvacha jagat ase Ahe ANi hI sarva mAyA (bhrama) mhaNaje bhagavAna maheshvarAchIcha agAdha shakti Ahe\. || 40|| mAyAmAtramidaM dvaitaM mAyA nAma svakalpanA | \ldq{}ahaM brahmAsmi\rdq{}chaiva yA tayA sarvamidaM jagat || 41|| artha \- mAyA hI parameshvarApAsUna dvaita mhaNaje dusarI hI eka kalpanA Ahe\. jichyA muLe he sarva jaga AbhAsita hote, para.ntu te \ldq{}aha.n brahmAsmicha\rdq{}Ahe\. arthAt sarvatra parameshvarAchIcha shakti Ahe, jI ekamAtra vidyamAn Ahe\. arthAt mAye madhye brahmatejacha Ahe\. || 41|| AbhAsarUpa jagataH mUlAbhAso.ayamIdR^ishaH | asmin brahmaprakAsho yo bimbitaH sa maheshvaraH || 42|| artha \- hyA bhrAmaka (AbhAsa rUpa) jagatAchyA mULAshI hA mukhya prakAshaka ashyA rItIne vidyamAna Ahe\. ANi hyA mULa brahmaprakAshakAche teja pratibimba (ArashyA.nta mukha disAve tase) hyA rUpAne disate\. (te svataH agadI avikArI ANi dUra Ahe.) || 42|| mAyA sA trividhA proktA sattvarAjasatAmasI | \ldq{}ahaM brahmAsmi\rdq{}chetyatra tripuTyodgama IdR^ishaH || 43|| artha \- mAyA jI Ahe tI mAtra trividhA hyA tIna guNA.nnI mhaNaje sattva, raja, tama hyA.nnI naTalelI asUna tyAchA udgama mAtra \ldq{}aha.n brahmA.asmi\rdq{}hyA ekacha tattvAmadhye Ahe || 43|| ahaM bhauktA brahma chAnyad bhogyaM bhogo.asmi vedanam | ahaM j~nAtA brahma j~neya j~nAnamasmIti vedanam || 44|| artha \- mI bhogaNArA asUna je bhogya Ahe bhogaNyAsa yogya Ahe te dusare Ahe ase samajaNe mhaNaje \ldq{}aha.n asmi\rdq{}mI j~nAtA mhaNaje brahma ANi jANaNyAlAyaka j~neya te dusare asA dvaitabhAva hoIla\. || 44|| smaraNaM vismaraNApekShaM vismR^itistu nijAvR^itiH | ato.ahaM smaraNAtpUrvaM svAvR^itishchAnumIyate || 45|| artha \- smaraNa ANi vismaraNa hyA.nta vismaraNa mhaNaje smaraNAchI nivR^itti mhaNaje (tyAchA visara paDaNe, matibhrama) hA prakAra Ahe\. mhaNUna mI mAjhe smaraNa karIta asatA.nnA (dUra koThe tarI kALA ADa) ApalyA sva \-punarAvR^ittilA anumAna karUna jANale pAhije\. || 45|| idamAvaraNaM proktamasachchApi tamastathA | tama AsIdasadveti chedamagna.avadat shrutiH || 46|| artha \- he AchChAdana asat ANi tamas mhaTale gele Ahe\. shruti, vedashAstrA.nnI sA.ngItale Ahe kI he asat hotecha paNa kase? tara te astitvA.nta nasalelecha paNa suravAtIlA bhramA.nne vATale || 46|| AkAshavattamo j~nAnamathavA.a.avaraNa tathA | tasminnahaM brahma cheti vikShempashcha~nchalo.anilaH || 47|| artha \- AkAshApramANecha tama ANi aj~nAna AvaraNa (kI je bhrAmakarItyA asUna khare astitvA.nta nAhIcha ase) he paNa bhAsale\. jyApramANe vAyu cha.nchala asato to sthira nAhI tadvat he vATaNe kI \ldq{}mI brahma nAhI\rdq{}he ulaTarUpAnecha vATate\. || 47|| AbhAso.anala ityukto rasAsvAdo.asya tajjalam | itaHsthUlAnubhUtiryA bhUmiHsA sUkShmarUpataH || 48|| artha \- AbhAsa hA agnirUpa ANi rasAsvAda hA jalarUpa asUna bhUmi hI sthUla svarUpAchI anubhUti Ahe\. hyA sarva anubhUti pa.nchamahAbhUtA.nche sUkShmarUpacha Aheta\. || 48|| aShTadhA prakR^iteH sukShmaM rUpa mAyeti yat sthitam | mAyA sA.apyaShTadhA chaivaM sUkShmarUpeNa bIjavat || 49|| artha \- aShTadhA prakR^itichyA svarUpA.nta mAyAhIcha ubhI rAhate\. mAyeche sUkShmarUpa mhaNaje tyAchyA buDAshI mAyAcha bIja rUpAne Ahe\. || 49|| guNasAmyA cha mAyeyaM mUlA prakR^itirUchyate | brahmaNo.ajAnato bhAti brahmaj~nAnAdvi nashyati || 50|| artha \- guNA.nchA (sattva, raja, tama) sAmyarUpAne udaya jhAlyAvara mAyA utpanna hote hIcha mULa prakR^iti hoya\. brahmatattvAlA vismR^ita kelyAmuLe tI jANavate, ANi tyAche j~nAna jhAlyAvara tI nAsha pAvate\. || 50|| mUlaprakR^itireveyaM mUlamAyetyapIryate | mUlAvidyeti cha proktA jagadvR^ikShasya mUlataH || 51|| artha \- mUla prakR^iti hIcha mUlamAyA mhaNUna mhaTalI jAte\. jagatvR^ikShAchI mUlataH jI vidyA tIcha mUla vidyA hoya\. || 51|| asa~NgaM brahmanityaM hi sachchidAnandamadvayam | tasminna mAyA jIveshau nA vidyAM na jagattathA || 52|| artha \- brahmarUpa tattva he nirvikAra nitya chidAna.ndamaya ANi chinmaya Ahe\. tyA.nta mhaNaje jagadIshvarA.nta vidyA, mAyA ANi he vinAshI tattvapaNa nAhI.n\. || 52|| mAyAyA pUrvarUpaM tu svAtmAj~nAnaM tamo.api vA | tato hyupaniShadbrute mAyA sA tu mahattamaH || 53|| artha \- ApalyA svAtmasvarUpAviShayI aj~nAna ANi tama mhaNaje a.ndhakAra hecha mAyA hyA rUpAche pUrvarUpa mhaNaje Adi rUpa Ahe\. ANi mhaNUnacha Amache upaniShad sA.ngate kI \ldq{}mAyA\rdq{}hI mahattama mhaNaje moThyAta moThyA svarUpAchI Ahe || 53|| jagatsarjanasa~NkalpAdatisUkShmatayAtra hi | asti pravR^ittiprArambhaH nivR^ittibrahmamAtratA || 54|| artha \- jagatAchI utpatti hoNyAsa IshvarAchA jo sa.nkalpa kAraNa jhAlA tyAchA atisUkShmarUpAne prAra.nbha \ldq{}pravR^itti prAra.nbha\rdq{}hA brahmatattvAchI nivR^itticha Ahe || 54|| yathAkAshasthito vAyu tathaivAvaraNe sthitA | ahaM brahmAsmirUpeyaM vedanA bahusUkShmataH || 55|| artha \- jyApramANe AkAshA.nta sthita vAyu hA AvaraNA.nta sthita Ahe, \ldq{}aha.n brahmA.asmi\rdq{}hI j~neyatA atya.nta sUkShma rUpA.nta tashIcha Ahe || 55|| AvaraNedbhavavikShepo hyatisUkShmo.ayamodR^ishaH | sthUlasthUlatayA pashchAdbhavata sR^iShTikAraNam || 56|| artha \- AvaraNA.ntUna utpanna jhAlelA vAyu vikShepamAtrAne atya.nta sUkShmarUpa jhAlA\. tadana.ntara sthUla he sR^iShTirUpAsa sthUlatene kAraNa jhAle || 56|| yathAtishubhro viralo megho hi bhavati kramAt | sthUlasthUlo ghanaH kR^iShNaH vR^iShTeH sAkShAddhikAraNam || 57|| artha \- jyApramANe atishubhra asA megha viraLa hotA hotA kR^iShNamegha ANi kramAne ghanadATa hoto ANi vR^iShTilA sAkShAt kAraNa banato || 57|| tathaiveyaM brahmasphUrtirviralA shubhrA hi sA kramAt | sthUlasthUlA ghanIbhUya jagaH kArajaM bhavet || 58|| artha \- tyApramANecha hI brahmatattvAchI sphUrti suruvAtIlA (sa.nkalpa rUpa IshvarAche sphuraNa Adi kriyA) atya.nta virala shubhrarUpa hote na.ntara tI haLU haLU sthUla ANi sthUla hotA hotA jagat kAraNa banalI || 58|| yathaiva nAvamAshritya tIrtvAbdhiM tAmapi tyajet | brahmAsmi bhAvamAshritya tIrtvA tamapi visR^ijet || 59|| artha \- jyApramANe nA.nveta basUna samudrAvara tara.ngata jAUna shevaTI to pAra kelyAvara tyA nAvelA suddhA soDUna detAta, tyApramANe \ldq{}aha.n brahmAsmi\rdq{}hyAchA Ashraya ghevUna bhavasAgarAlA tarUna jAUna tyAsa paNa arthAt, ApalyA \ldq{}aha.n tattvAlA\rdq{}visarjita karAve || 59|| || iti aShTamo adhyAyaH samApta || hyApramANe shrIsamartharAmadAsAMnI anugraha dilele shrIrAmAche padakamalAvarI bhR^iMgarupAne guMjana karaNAre paramahaMsa parivrAjakAMche AchArya bhagavAn shrIdharasvAmI hyAMnI rachalele mumukShusakha graMthAtIla jaganmithyAtvaM nAma prakaraNa AThave saMpale \section{9\. mAyArUpasR^iShTikramaH nAma prakaraNaM navamam} mAyArUpasR^iShTikramaH nAma prakaraNaM navamam (mAyArUpa sR^iShTikrama navavA adhyAya \-) brahmAsmIti pravAhasya mUlaM brahmaiva shAshvatam | vistArashcha jagadrUpaH vividhatvena bhAsate || 1|| artha \- \ldq{}brahmA.asmi iti\rdq{} mai.n brahma hU, \ldq{}mI brahma Ahe\rdq{} hyA vichAra pravAhAchA mUla udgama mhaNaje te shAshvat parabrahmacha Ahe\. ANi tyAchA vistAra mhaNaje he jagat rUpacha Ahe\. te vividhateche rUpa ghevUna naTalele Ahe\. || 1|| vishvAbhimukhatA yA sA pravR^ittiriti sa.nj~nitA | brahmAbhimukhatA yA sA nivR^ittiriti sa.nj~nitA || 2|| artha \- jI jagata svarUpAkaDe AkarShita hote tI pravR^itti mhaTalI jAte ANi jI brahmatattvAkaDe AkarShita hote, tI nivR^itti mhaTalI jAte\. || 2|| guNasAmyAtmikAyAM sa mAyAyAM bimbito hyajaH | AdinArAyaNaH sAkShI mahesho vA sadAshivaH || 3|| artha \- triguNA.nchI sAmyAvasthA, mhaNaje samapramANA.nta miLavaNI hote, misaLa hote te.nvhA tI \ldq{}mAyA\rdq{} hI nirmANa hote\. hyA shakti madhye \ldq{}aja\rdq{} mhaNaje jyAchA kadhIcha Adi ki.nvA janma nAhI.n, to parameshvara pratibimbita hoto ANi tocha sAkShI mhaNaje AtmatatattvarUpa Adi nArAyaNa, mahesha ki.nvA sadAshiva Ahe\. || 3|| sA punarvikR^itiM prApya sattvodriktA.abhavattataH | avyaktAkhyA cha tasyAM yo sa Ishvara itIryate || 4|| artha \- tI sAmyarUpadhArI triguNAtmaka prakR^iti je.nvhA tyA.nta kevaLa sattvaguNAchAcha udbhava hoUna phophAvate, tevhA Ishvaratattva nirmANa hote\. to avyakta asaNArA tyAcha mAyArUpA.nta \ldq{}Ishvara\rdq{} mhaTalA jAto\. mAyopAdhirjagadyoniH sarvaj~natvAdi lakShaNaH | pArokShyashabalaM brahma nAmA.aspaShTa vapustvayam || 5|| artha \- \ldq{}mAyA\rdq{} yA tattvApAsUna janma mhaNaje utpanna hoNArA to ayonija paramAtmA sarvaj~natA Adi lakShaNA.nnI yukta chitra \-vichitra adR^iShyarUpAne aspaShTa adR^ishya ashyA sharIrAne bhAsato\. || 5|| rajodriktA mahannAmni jAtA sA~NkuratA tataH | a~NkurAtpUrvarUpA cha kApi bIjasthitistviyam || 6|| artha \- rajoguNA.nnI Adhikya ashyA sthitita to AtA (parabrahma rUpa shaktimAna parameshvara) a.nkurita hoto\. ANi tyA a.nkurita hoNyAchyA pUrvI hI koThalI tarI eka sthiti hI \ldq{}bIjarUpa\rdq{} ashI naTalI jAte.n\. || 6|| etasyAM bimbito yatsu svArNagarbhaH sa eva hi | spaShTAspaShTavapushchAsau bahusyAmiti tapyate || 7|| artha \- hyA sthiti madhyecha to svarNarUpa garbhadhAraka eka spaShTa ANi aspaShTa sharIrA.nnI \ldq{}bahu\rdq{} aneka rUpAne taLapU lAgato, prakAshita hoto\. || 7|| mahatastu tamodriktA chAha~NkArabhidA.abhavat | asyAM yo bimbitastasta virADnAmeti vishrutam || 8|| artha \- mahat tattvAmadhye tamoguNAchA vikAsa hovUna aha.nkAra nirmANa hoto\. ANi tyA.nta je.nvhA.n yA tattvAchA virAT asA pratibimbita bhAva utpanna hoto, tocha virATa mhaNUna mhaTalA jAto\. || 8|| ito vyaktAni bhUtAni triguNAH vishvasR^iShTaye | jagatkAraNamevaitatpratyakShaM bhAvyate budhaiH || 9|| artha \- hyApramANe hyA sattva, raja tamA.nnI hI sR^iShTi utpanna jhAlI\. je triguNa vyaktarUpAne vidyamAna jhAle ase vidvAna loka mAnatAta\. || 10|| viShNurasyAbhimAnI cha pradhAna puruShottamaH | ito brahmAyataH sR^iShTIH sarveva sama jAyata || 10|| artha \- mukhya tattva he pradhAna tattva viShNurUpacha asUna viShNutattva Ahe\. hyApramANe hI sR^iShTi nirmANa jhAlI\. ANi sarvacha hyApramANe samarUpAne prakAshita jhAle\. || 10|| lalATAt brahmaNo rudraH sa~njAta iti kathyate | eto trimUrtayo j~neyA sR^iShTisthityantakAriNaH || 11|| artha \- brahmatattvAchyA lalATAmadhUna rudra tattva nirmANa jhAle ase sA.ngatAta\. hyA pAsUnacha tIna tattva nirmANa jhAle\. (1) utpatti (2) sthiti (3) a.nta, ase mhaTale jAte\. || 11|| viShNu sattvAbhimAnI cha vidhishcha rajasa stathA | tamaso rudra ityeva matA triguNadevatAH || 12|| artha \- viShNu he sattvaguNa sa.npanna, brahma he (brahmadeva vidhi) rAjasa tattva sa.npanna, rudra he tAmasa tattva sa.npanna ase triguNa devatA mAnale jAtAta\. || 12|| viShNutaH sUkShmasR^iShTishcha sthUlA sA brahmaNaH smR^itA | viShNurAtmA hi vishvasya sarvA sR^iShTiritaH kramAta || 13|| artha \- viShNu pAsUna sUkShmasR^iShTi, brahmApAsUna sthUla sR^iShTi ANi sarva sR^iShTichA AtmA hA viShNucha Ahe\. hyApramANe sarva sR^iShTi nirmita jhAlI\. || 13|| ayaM viShNurhi samproktaH shrInArAyaNa ityapi | hemagarbho.apyayaM j~neyo nijapUrvasvarUpataH || 14|| artha \- hA viShNunArAyaNa hyA nAvAne paNa jANalA jAto\. ANi ApalyA pUrvasvarUpAvaruna paNa tyAsa \ldq{}hemagarbha\rdq{} he paNa mhaTale jAte\. || 14|| sR^iShTikAmA.ayamAkAshaM sR^iShTvA prathamameva hi | tato vAyustato hyagnistato nira~ncha bhUstataH || 15|| artha \- hyApramANe sR^iShTi utpatti karaNyAchyA kAmanene hyA viShNune prathama AkAshAchI nirmitI kelI tadna.ntara vAyu, agni, jala ANi bhUmi nirmANa kelI\. || 15|| pa~nchatanmAtra bhUtAni triguNAshcha tathaiva saH | prathamaM sR^iShTavAndevaH sUkShmadehavisR^iShTa ye || 16|| artha \- he pa.nchatanmAtra bhUta nirmANa karuna triguNA.nche sR^ijana karuna na.ntara devAne prathama sUkShma deha, nirmANa kele\. || 16|| tanmAtrarUpA Asan ye pa~nchabhUtAMshcha tAMstataH | tamoguNamadhiShThAya sthUlIkartu sa aikShataH || 17|| artha \- he pa.nchamahAbhUta prathama hyA \-tyA tanmAtrechyA rUpA.nta prakAshita jhAle\. tamoguNAchyA adhiShThAnAne te sthUlarUpA.nta prathama dR^ishyarUpa jhAle\. || 18|| AkAshaH shabdaguNako shabdasparshAtmiko.anilaH | shabdasparshastathA rUpaH chAgnistu triguNAtmakaH || 18|| artha \- AkAshApAsUna shabda tanmAtrAchI utpattI jhAlI\. shabda, sparshAtmaka vAyU utpanna jhAlA\. shabda sparsha tathA rUpAtmaka triguNA.nnIyukta agni utpanna jhAlA\. || 18|| shabdasparshastathA rUpaM raso nIraM chaturguNam | shabdasparshastathA rUpaM raso gandhashcha pa~ncha bhUH || 19|| artha \- shabda, sparsha, rUpa tathA rasa hyA.nnI yukta jala utpanna jhAle\. he chAra guNA.nnI yukta jhAle\. shabda, sparsha, rUpa, rasa ANi ga.ndha hyA pA.ncha tanmAtre sahita \ldq{}bhUmi\rdq{} utpanna jhAlI\. sa pa~nchabhUtasattvAMshan rajoshAMshcha tathaiva hi | kR^itvA chaturdhA tatpashchAt krameNAnena sR^iShTavAn || 20|| artha \- pa.nchamahAbhUtA.nnA ANi rajoguNAlA kramashaH chAra\-chAra bhAgA.nta tyAne vibhAjita kele\. ANi kramAne nirmita jhAlI\. tyA.nchyA mishraNAne sR^iShTi chI nirmitI jhAlI\. || 20|| bhUta sattvAMshatritayAdantaH karaNapa~nchakam | mano buddhishcha chitta~ncha tathA.ahaMkAra eva cha || 21|| artha \- sharIrA.ntIla sattvA.nshAchyA tIna bhAgAne a.ntaHkaraNa utpanna hote\. tyA.nta mana buddhi chitta aha.nkAra hyA guNA.nchA samAvesha asato\. || 21|| bhUta sattvaturIyAMshAjj~nAnendriyANi pa~ncha cha | shrotraM tvakR^ichakShurityeva jihvA ghrANaM nibodhata || 22|| artha \- ANi sharIrA.ntIla bhUta sattvA.nshAt, sattvA.nshAchyA chauthyA bhAgApAsUna j~nAne.ndriya pa.nchaka (netra, karNa, jihvA, sparsha, ghrANo.ndriya) utpanna jhAle\. || 22|| sphuraNa~nchAnusandhAnaM j~nAnaM viShayo.astarasya cha | sa~Nkalpashcha vikalpashcha manoviShaya eva cha || 23|| artha \- sphuraNa ANi j~nAna he a.ntaHkaraNAche viShaya Aheta\. sa.nkalpa \- vikalpa he manAche viShaya Aheta\. || 23|| nishchayashcha bhavedbuddheH chittasya smaraNaM tathA | viShayA.aha~N kR^itestadvadabhimAno.avagamyatAm || 24|| artha \- buddhichA viShaya mhaNaje nishchaya hA Ahe\. ANi chittAchA viShaya smaraNa Ahe\. aha.nkArAchA viShaya abhimAna hA hoya\. he jANAve\. || 24|| manaHsthAnaM galAnta~ncha buddhervadanameva cha | aha~NkArasya hR^idayaM nAbhishchittasya cha sthalam || 25|| artha \- manAche sthAna gaLayAmadhye, buddhiche sthAna vadana (mukha) yethe Ahe\. aha.nkArAche sthAna hR^idayAmadhye ANi chittAche sthAna nAbhimadhye Ahe\. || 25|| mUlAdhAraM sphuraNato bhrUmadhyaM j~nAnatastathA | anusandhAnatastvaivamantaH karaNasya vA sthalam || 26|| artha \- mUlAdhArAmadhye sphuraNAche (utsAha) sthAna, bhrUmadhyA.nta mhaNaje donhI bhUvayA.nmadhye j~nAnAche sthAna ANi a.ntaHkaraNAche sthAna anusa.ndhAnAmadhye Ahe\. || 26|| antarasya cha kUTastho manasashchandramAstathA | buddheshchaturmukho j~neyo bR^ihaspatirathApi vA || 27|| artha \- a.ntarAchA (manAchA) devatA kUTastha (AtmA) Ahe\. manAchA devatA cha.ndramA mhaTalA jAto\. buddhichA devatA chaturmukha mhaNaje brahmadeva asuna bR^ihaspati suddhA mAnalA jAto\. || 27|| chittasya viShNurvij~neyo nArAyaNaH sa ityapi | aha~NkArasya rudro.asAvetentaH karaNAdhipaH || 28|| artha \- chittAchA devatA viShNu ANi tocha mhaNaje nArAyaNa hA kartAdhartA Ahe\. aha.nkArachA adhiShThAtA rudra (mahAdeva) asUna techa sarvo.nche mukhya sAdhanAdhikArI Ahe\. || 28|| shravaNasya dig tvacho vAtashchakShoH sUryastathaiva cha | jihvAyA varuNaH prokto ghrANasyAvishvakumArakau || 29|| artha \- shravaNe.ndriyA.nchI devatA dishA, tvak \-sparshe.ndriyAchI devatA vAyu, netre.ndriyA.nchI devatA sUrya, jihvA rase.ndriyAchI devatA varuNa ANi ghrANe.ndriyAchI devatA ashvinIkumAra he mAnale gele Aheta\. || 29|| shabda shrotrasya viShayastvachaH sparshastathaiva cha | akShNaurUpaM rasashchaiva jihvAyAstu nibodhata || 30|| artha \- shrotrAchA viShaya shabda, sparshe.ndriyAchA viShaya \-sparsha, netre.ndriyA.nchA viShaya \-rUpa, jihvechA viShaya \-rasa, hyApramANe mhaTale gele Ahe\. || 30|| ghrANasya viShayo gandhaH sarveShAM sphuTa eva hi | jIvAnAM bAdhakaM proktaM chaitadviShayapa~nchakam || 31|| artha \- nAkAchA viShaya \-ga.ndha, asUna sarva i.ndriyA.nche viShaya vegaLe \-vegaLe Aheta\. ANi he sarva viShaya pa.nchaka jIvA.nnA bAdhakacha Aheta\. || 31|| bhUtarajoM.ashatritayAdvij~neyaM prANapa~nchakam | prANopAnaH samAnashcha vyAnashchodAna ityapi || 32|| artha \- pa.nchaprANa he rajoguNI bhUtAtIla (tinhI.nchI yuti hovUna) nirmANa jhAle, te mhaNaje prANa, apAna, vyAna, udAna ANi samAna he hoya\. || 32|| bhUtarajasturIyAMshAtpa~nchakarmendiyANi vai | vAg hastau cha pAdau cha pAyushchopastha eva cha || 33|| artha \- rajoguNI bhUtA.nchyA chauthyA bhAgApAsUna pa.nchakarme.ndriya nirmANa jhAle\. vAk, hAta, pAya, pAyu, upastha he te hotA.nta\. || 33|| sattvaM samaShTi tastvai vaM sR^iShTAshchendriyapAlakAH | ebhirevendriyANItthaM sve sve karmANi kurvate || 34|| artha \- sattvaguNApAsuna samaviShTatattvarUpI i.ndriyapAlaka nirmANa hovUna tyA \-tyA i.ndriyA.nche kArya tyA \-tyA karmAta sa.npanna jhAle\. || 34|| nAga kUrmashcha kR^ikaro devadatto dhana~njayaH | upavAtAshcha pa~nchai te proktA upaniShatsu hi || 35|| artha \- nAga, kUrma, kukara, devadatta, dhana.njaya, he pA.ncha upaprANa vAyu upaniShadA.nmadhye sA.ngitale Aheta\. || 35|| eShu prANAdayaH pa~ncha mukhyAHpa~nchasu teShvapi | prANasa.nj~nastathA.apAnaH shreShThaH prANastayorhi saH || 36|| artha \- hyA pa.nchaprANA.nmadhye prANa ANi apAna vAyu he mukhya sA.ngitale Aheta\. tyA.nta prANa hA visheSha shreShTha sA.ngitalA Ahe\. || 36|| sthite yasmiMshcha sthAsyAmi chotkrAnto.ahaM tathaiva cha | iti matvA.asR^ijatprANaM bhagavAn bhUtabhAvanaH || 37|| artha \- bhUtabhavana prajotpAdaka bhagavAna viShNune yA madhye praviShTa hovUna satata utkrApta hovUna prANa tattva utpanna kele\. || 37|| vAyuShveteShu sarveShu mukhyashchaiko.abhavatataH | shreShTho jyeShThashcha prANo hi jIvAtmAnaM vibhartiyaH || 38|| artha \- sarva vAyu.nmadhye tyA veLesa ekacha vAyu mukhya rUpAne udbhavalA\. jyeShTha shreShTha ase prANatattva sarva jIvAtmyA.nmadhye.n praviShTa jhAle\. || 38|| Asya nAsikayormadhye hR^idayaM nAbhimaNDalam | pAndA~NguShThamiti prAhuH prANasthAnAni cha kramAnta || 39|| artha \- to.nDa ANi nAkAmadhye, hR^idayAta ANi bembIta, pAyAchyA a.ngaThyAmadhye hyApramANe kramAne prANa asaNyAche sthAna Ahe\. || 39|| apAno vartate nityaM gudameNDhrorujAnuShu | udare sakale kaTyAM nAbhauja~Nghe cha vA tathA || 40|| artha \- apAna vAyu hA nitya gudAdvArI, shishnAgrA.nta, guDaghe tathA mA.nDI hyA ThikANI sthita asato\. sa.npUrNa udarA.nta poTA.nta ANi kaTisthAnI tathA nAbhImadhye ANi jA.nghemadhye paNa hA tyApramANecha asato\. || 40|| vyAnaH shrotrorukaTyA~ncha kakudbhyAM gulphayorapi | prANasthAne gale.akShNoshcha vyApta sarvatra tiShThati || 41|| artha \- vyAna hA vAyu kAna mA.nDyA, ka.nbara \-nitamba ghoTAdvayA.nmadhye sthita Ahe\. prANa sthAnAmadhye gaLA, DoLe, hyA.nta asUna, sarvatra vyApalA Ahe\. || 41|| udAnaH sarvasandhistha pAdayorhastayorapi | nAbhau samAno vij~neyaH sarvatrApi pravartate || 42|| artha \- hAtApAyA.nchyA sarva sA.ndhyA.nmadhye udAna hA vAyu sthita asUna nAbhi madhye samAna hA vAyu asUna to sarvatra bhramaNa karato\. || 42|| nAgAdi yAyavaH pa~ncha tvagasthyAdiShu saMsthitaH | karmANi dashavAyUnAmita urdhva prachakShate\. || 43|| artha \- tvachA Adi madhye nAga nAmaka vAyu sthita asUna eka.ndara dahA prakArache vAyu vara sA.ngItale gele Aheta ANi tyA.nchI karma paNa udhR^ita kelI gelI Aheta\. || 43|| niHshvAsochChavAsakAsAshcha prANakarmANi prochyate | apAnakhyasya vAyoshcha viNmutrAdi visarjanam || 44|| artha \- shvAsa nishvAsa Adi prANavAyuchI karme Aheta\. apAnAdi vAyu.nche malamUla visarjana he kAma Ahe\. || 44|| samAnaH sarvasAmIpyaM karoti tanupoShaNam | udAna urdhvagamanaM dehasthojjIraNaM tathA || 45|| artha \- \ldq{}samAna\rdq{} vAyu hA sarva sharIrA.nta bhramaNa karuna sarvatra sAmIpya prApta karuna sharIra poShaNa karato\. udAna hA vAyu urdhva gatIsa jAUna sharIrAche shevaTa karaNyAche kArya karato.n\. || 45|| vyAno vivAdakR^itproktashchAlanaM sarvasandhiShu | pa~nchavAyukriyAH proktA upavAyukriyA itaH || 46|| artha \- \ldq{}vyAna\rdq{} vAyu hA sarva sA.ndhyAmadhye bhramaNa karaNArA asUna sA.ndhyA.nche vaLaNe, chAlaNe sa.npUrNa sharIrAta phiraNArA Ahe\. hyApramANe pa.ncha vAyu.nchyA kriyA sA.ngItalyA gelyA Aheta\. AtA upavAyu.nchyA kriyA baghu || 46|| udgArAdikaro nAgaH kUrma unmIlanAdikR^ita | nidrAdikR^iddevadattaH kR^ikaraH kShutkarastathA || 47|| artha \- DhekarAchA udgAra AdikaraNarA vAyu \ldq{}nAga\rdq{} nAmaka Ahe\. kUrma nAmaka vAyu unmIlana kAraka (DoLayA.nchI ughaDa jhA.npa hote) devadatta vAyumuLe nidrAsamayI jA.nbhaI yete, \ldq{}kR^ikara\rdq{} nAmaka vAyumuLe shi.nkA vagaire yetAta\. || 47|| dhana~njayasya shobhAdi karmaproktaM mahAtmabhiH | na jahAti mR^itaM vA.api sharIra~ncha dhana~njaya || 48|| artha \- mahAtmA lokA.nnI, ase mhaTale Ahe kI \-dhana.njaya nAmaka vAyu hA sharIrAsa puShTI deUna shobhAkAraka Ahe\. ANi mR^ityu na.ntara hI hA sharIrAsa phugavato ANi soDIta nAhI.n\. || 48|| atha varNAstu pa~nchAnAM prANAdInAmanukramAta | amR^itanAdAkhyopaniShad vakti manyA mahe.adhunA || 49|| artha \- prajAdi pa.nchaprANA.nche ase anukramAne varNana \ldq{}prANopaniShadA.nta\rdq{}(amR^itanAda nAmaka upaniShadAta) Ahe\. ase mAnale jAte\. || 49|| raktavarNo maNiprakhyaH prANavAyuH prakIrtitaH | apAnastasya madhye tu indragopasamaprabhaH || 50|| artha \- raktavarNa arthAta lAlamaNyApramANe hA prANa vAyu prasiddha Ahe\. \ldq{}apAna\rdq{} vAyu tyA.nta i.ndragopa hyA lAla makhamalI kIDyApramANe disato\. || 50|| samAnastudvayormadhye gokShIradhavalaprabhaH | apANDura udAnashcha vyAno hyarchisamaprabhaH || 51|| artha \- godugdha varNAchA mhaNaje gAIchyA dudhAsArakhA shubhrara.ngAchA tyA doghA.nmadhye samAna vAyu hA asato\. udAna vAyu hA apA.nDUra mhaNaje bhUrakaTa ra.ngAchA asUna vyAna hA vAyu ekhAdyA kiraNA pramANe chamakato\. || 51|| apAnasya vidhiryadvatprANasya hariruchyate | udAnasya yathA rudraH samAnasya tatheshvaraH || 52|| artha \- apAna vAyuche adhipati vidhi arthAta brahmadeva he mhaTale jAtAta\. ANi prANavAyuche adhipati viShNu bhagavAna he sUna udAna vAyuche rudra he adhipati, samAna vAyuche Ishvara he adhipati Ahe\. || 52|| vyAnasya bhavatItyatra tvabhimAnI sadAshivaH | evaM proktAni pa~nchAnAM pa~nchAdhipatayaH kramAta || 53|| artha \- vyAna hyA vAyuche dhipati abhimAnI sadAshiva he mhaTale jAtAta\. ANi hyApramANe he pA.ncha deva pa.nchAdhipati mhaNUna mhaTale gele Aheta\. || 53|| rajasturyaMshabhAgena karmendriyANi chAbhavat | vAg hastau charaNAvevamupasthaH pAyureva cha || 54|| artha \- rajoguNAchyA chauthyA bhAgApAsUna karme.ndriyA.nchI utpatti jhAlI\. vAk (vANI) hasta, pAda, gudA ANi janane.ndriya hI tI hota\. || 54|| vAcho.agnirhastayorindraH pAdayoshcha trivikramaH | prajApatirupasthasya pAyormR^ityustathaiva cha || 55|| artha \- vANIchA agni, hAtA.nchA i.ndra, pAyA.nchA trivikrama, janane.ndriyAchA prajApati, gudA i.ndriyAchA mR^ityu (yama) he devatA hoya\. || 55|| ime karmendriyANAntu santyabhimAninaH kramAnt | dAnAdAne tathA sparsho hastayoH karmatatsphuDam || 56|| artha \- hyA karme.ndriyA.nchyA kramAne dAna pradAna karaNe, sparsha karaNe hyAche hAtAdvAre sphuraNa jhAle\. karmendriyANi proktAni yantrANIva jaDAni hi | vANyekaiva hi samproktA j~nAnakarmobhiyAtmikA || 57|| artha \- karme.ndriya he jaDa ya.ntrApramANe jhAle\. paNa vANI hIcha eka j~nAna ANi karma hyA donhI.nchI vAhaka jhAlI\. doghA.nnA prakaTa karatI jhAlI\. || 57|| udgIraNaM karma yasyAH yaiva j~nAnaikasAdhanA | narANAM bhUShaNaM tardaijjIvanaM (?) lakShaNa~ncha vA || 58|| artha \- \ldq{}udgIraNa.n\rdq{} dhvani spaShTa karaNe, spaShTa bolaNe, mhaNaje j~nAnaprAptIche sAdhana Ahe\. manuShyA.nche ekameva bhUShaNa ANi mAnavI jIvanAche lakShaNa Ahe\. || 58|| parA pashyanti madhyamAM vaikharI cha chaturvidhA | vANIyaM vartate dehe j~nAtavyA.antra mumukShubhiH || 59|| artha \- parA \- pashya.nti \- madhyamA ANi vaikharI hyA chAra prakArachyA vANI sharIrA.nta asatAta\. he mumukShu sAdhakAne samajUna ghetale pAhIje\. || 59|| parAyAma~NkurI bhUya pashyantyA dvidalIkR^itA | madhyamAyAM mukulitA vaikharyAM vikasIkR^itA || 60|| artha \- \ldq{}parA\rdq{} vANI madhye tI a.nkurita hovUna, \ldq{}pashya.nti\rdq{} madhye tI dvidalIta hote na.ntara \ldq{}madhyamA\rdq{} vANImadhye tI unmIlita hovUna \ldq{}vaikharI\rdq{} madhye tI pUrNa vikasita hote\. || 60|| viditaM pAdayoHkarma gamanAgamanAdikam | upasthasya cha pAyoshcha mUtraviShThAvisarjanam || 61|| artha \- pAyA.nmuLe jANe \-yeNe Adi karma hote\. upastha dvArA mala, gUdAdvAre mUtra mala visarjana kriyA hote\. || 61|| pa~nchaviMshatitattvAkhyaM sUkShmaM chaivAtivAhikam | li~NgasharIramityavaM vAsanAvAsita jaguH || 62|| artha \- pa.nchavIsa tattvA.nnI hyA jaDasharIrA.nta sUkShma sharIra, ANi sUkShma rUpAne li.nga sharIra mhaNUna he vAsanA sthAnI virAjamAna asate\. || 62|| dvidhA vibhajya chaikaikaM sthApyaikantu tathaiva cha | dvitIya~ncha punashchaivaM chaturdhA kR^itavAn prabhuH || 63|| artha \- tyAche dona \-dona vibhAga karuna, tyAche punarsthApana karuna ardhyA uralelyA vibhAgAche chAra bhAga prabhune kele\. (pa.nchIkaraNa) arthAta pa.nchamahAbhUtA.nche vishiShTa sa.nmmishraNa\. || 63|| tattadbhUte pradhAnAMshamekaM saMsthApyanantaram | tadanyeShu chaturbhAgAn saMyojya pa~ncha \-pa~ncha te || 64|| artha \- tyA \-tyA bhUtA.nche ardhe bhAga ghevUna, bAkIchyA.nche eka \-eka pAva hisse tyAsa joDUna tyAche punhA pAcha prakAra kele\. || 64|| pa~nchabhUtebhya evaM cha tattvAni pa~nchaviMshati | AkArodIkShaNAdeva devaH svAchintyashaktitaH || 65|| artha \- pa.ncha mahAbhUtA.npAsUna he pa.nchavIsa tattvA.nche AkAra devUna devAne svashaktine tyA.nta chaitanya otale\. || 65|| antaHkaraNaM vyAnaH shrotraM vAkshabdo nabha eva cha | manaH samAnastvagdhastau sparshashchetyanilastathA || 66|| artha \- a.ntaHkaraNAmadhye vyAna, shrotra ANi vAdI madhye shabdarUpa, nabha, manAmadhye samAna hA vAyurUpa ANi tvache madhye vAyurUpa sparsha nirmANa kelA\. || 66|| buddhirudAnashchakShuShI pAdau rUpaM tathA.analaH | chittaM prANashcha jihvaivaM chopasthasya rasojalam || 67|| artha \- buddhimadhye udAna, DoLayA.nnA rUpa ANi pAyA.nnA agnidevatA, chittAmadhye prANa, jihvA va janane.ndriya hyA.nta rasarUpI jaladevatA prakaTa jhAlyA || 67|| aha~NkArastathA.apAno ghrANaM gandhastathaiva bhUH | pa~nchaviMshati tattvAni sUkShmadehasya santyatha || 68|| artha \- aha.nkAra, apAna, ghrANa ga.ndha tasecha bhU \-pR^ithvI (ga.ndhavatI) he pa.nchavIsa tattva sUkShma dehAche sA.ngItale Aheta\. || 68|| pa~nchIkR^ita hi bhUtAnAM leshAnAdAyacheshvaraH | vyaShTiH samaShTiH sthUlAni sharIrANi vinirmame || 69|| artha \- IshvarAne pa.nchIkR^ita ashyA mahAbhUtA.nchyA mishraNA.ntUna tyA.nche lesha (a.nsha) ghevUna bhUte.n prANI utpanna kelIta\. tI vyaShTi samaShTi rUpAne sthUla sharIre utpanna kelI\. || 69|| kAmakrodhau lobhamohau bhayaM nabhaH itIryate | chalarnavalana~nchaiva prasArashcha nirodhanam || 70|| artha \- kAma\. krodha, lobha, moha, bhaya he AkAshatattvA.nta tasecha chAlaNe vaLaNe, prasAra, thA.nbaNe, rokaNe he paNa tyAtacha Ahe\. || 70|| tathaivAku~nchanaM tvaivaM dene pavanaH IdR^ishaH | kShuttR^iShNA.a.alasya nidrA cha maithunaM chA nilastanau || 71|| artha \- \-tyAcha pramANe Aku.nchana hoNe, miTaNe he paNa kArya dehAmadhye Ahe\. te pavana mhaNaje vAyuchecha Ahe\. tyAcha pramANe bhUka, tahAna, ALasa, nidrA, maithuna he tejatattva agnitattvAdvArecha sharIrA.nta kriyAshIla hotAta\. mUtra lAlA tathA raktaM shukraM svedo jalaM matam | asthi charmacha nADI cha keshA mAMsa~ncha bhUstano || 72|| artha \- mUtra, lAla, rakta, ghAma, shukra he sarvatra jalatattvAchecha kArya asUna hADe, kAtaDe, charma, nasA, kesa mA.nsa he sarva bhUtatattvApAsUnacha hotAta\. || 72|| pa~nchabhUtAtmako deho sthUlaH sUkShmastathaiva cha | Anandaghana AtmA.ahaM vinishchitya vimuchyate || 73|| artha \- hA pa.nchabhUtAtmaka deha sthUla ANi sUkShma rUpAta Ahe\. AtmA mAtra Ana.ndAchA ka.nda asUna to tyA dehAsa visarjita karato\. || 73|| ahiMsAsatyamasteya brahmacharyAmparigrahaH | akrodho gurushushrUShA shaucha santoSha Arjavam || 74|| artha \- hyA nimnalikhita sarva a.ntaramukha nitya ashyA sthiti Aheta\. ahi.nsA, satya, asteya, brahmacharya, asa.ngraha, akrodha, gurushushruShA, shaucha, sa.ntoSha saralatA asate\. || 74|| shamo manonigraha~ncha damashchendriyasaMyamaH | karmatyAgashchoparatirnityamantarmukhA sthitiH || 75|| artha \- shama, dama, manonigraha, sa.nyama, karmatyAga, uparati hyA sarva A.ntarika pravR^itti chyA sthiti Aheta\. || 75|| titikShA dvandvasahanaM shraddhA vishvAsa eva hi | tuShTireva samAdhAnaM pUrNAnanda svarUpataH || 76|| artha \- titikShA sahanashakti dva.ndva dvidhAmanaHsthiti shraddhA, mhaNaje vishvAsacha Ahe\. tuShTI mhaNaje samAdhAna, pUrNa Ana.ndasvarUpAche te samAdhAna Ahe\. || 76|| AtmanitvamadambhitvamAstikatvamahiMsatA | ete sarve guNA j~neyAH sAttvikasya visheShataH || 77|| artha \- amAnavitva.n ApalyAkaDe mAna sammAna na gheNe, adA.nbhikatva, Dho.ngIpaNA na karaNe, AstikatA mhaNaje parameshvarAvara shraddhA ThevaNe\. ahi.nsA koNatyAhI prakArachI hi.nsA na karaNe hI sarva sAttvikaguNA.nchI lakShaNe.n Aheta\. || 77|| ahaM kartAsmyahaM bhoktasmyahaM vaktAbhimAnavAn | ete guNA rAjasasya prochyante brahmavAdibhiH || 78|| artha \- mIcha kartA Ahe, mIcha bhogaNyAchA adhikArI Ahe, vaktR^itvAchA abhimAna asaNe, he guNa rAjas pravR^itti che lakShaNa Aheta\. ase j~nAte loka mAnatAta\. || 78|| nidrAlasyamoharAgau maithunaM chauryameva cha | ete guNAstAmasasya prochyante brahmavAdibhiH || 79|| artha \- nidrA, ALasa, Asakti, moha, maithuna ANi chorI karaNe, hI avaguNa tAmas pravR^itti chI Aheta\. ase brahmavid sAdhakA.nche mata Ahe\. || 79|| urdhva gachChanti sattvasthA madhye tiShThanti rAjasAH | jaghanyaguNavR^ittisthA adho gachChanti tAmasaH || 80|| artha \- sattvaguNI loka uchchalokA.nta jAtAta\. rAjasa pravR^ittiche loka madhyama lokA.nta jAtAta, tAmasa pravR^itti che loka nimna lokA.nta jAtAta\. || 80|| buddhikarmendriyaprANapa~nchakairmanasA dhiyAH | sharIraM saptadashabhiH susUkShmaM li~Ngamuchyate || 81|| artha \- buddhi, karme.ndriya, prANapa.nchaka (pa.nchakarme.ndriya, pa.nchaprANa, pa.ncha upaprANa, mana ANi buddhi hyApramANe satarA tattva miLUna sUkShma sharIra banate\. || 81|| manobuddhiraha~NkAraH svAnilAgnijalAni bhUH | etAH prakR^itasyatvaShTau vikArAH ShoDashopachAre || 82|| artha \- mana, buddhi, aha.nkAra sva \-aha.nkAratattva anila (vAyu) agni, jala ANi pR^ithvI miLUna he ATha vikAra soLA tattvA.nchyAhI palIkaDache Aheta\. || 82|| shrotraM tvakchakShuShI jihvA ghrANaM chaiva tu pa~nchakam | payUpasthau karau pAdau vAkchaiva dashamI matA || 83|| artha \- shrotra, chakShu, tvachA, jihvA, va ghrANa he pa.nchedriya ANi pA.ncha karme.ndriya hAta, pAya, vANI, pAyu, upastha he miLUna dahA Aheta\. ase sA.ngitale gele Ahe\. || 83|| shabdasparshashcha rUpa~ncha raso gandhastathaiva cha | trayoviMshatiretAni tattvAni prAkR^itAni tu || 84|| artha \- shabda, sparsha, rUpa, rasa, ga.ndha he miLUna prAkR^itika sarva tattva Aheta\. || 84 || jAgratsvapnaH suShuptishcha trayA.avasthAbhimAninaH | vishvashcha tejasashchaiva prAj~nashcheti cha te trayaH || 85|| artha \- jAgrata svapna, suShupti hyA AtmatattvAchyA tIna avasthA mAnalyA gelyA Aheta\. ANi vishva tejasa ANi prAj~na he tIna te rUpa Aheta\. || 85|| virAD hiraNyagarbhashcha Ishvarashcheti te trayaH | brahmANDaM chaiva piNDANDa lokA bhUrAdayaH kramAt || 86|| artha \- virAT hiraNyagarbha ANiA Ishvara ase te tIna Aheta\. brahmANDa piNDANDa ANi bhUloka ase te kramAne Aheta\. || 86|| svasvopAdhilayAdeva lIyante pratyagAtmani | aNDaM j~nAnAgninA taptaM lIyate kAraNe saha || 87|| artha \- pratyagAtmA hyA avastheta te ApApalI svaupAdhI lIna karuna j~nAnAgnine tapta hovUna aNDakAraNAsahita vilIna hote\. || 87|| paramAtmani lInaM tatparaM brahmaiva jAyate | tataH stimita gambhara na tejo na tamastatam || 88|| artha \- paramAtmyAmadhye lI.nna jhAlyAvara phakta brahma hecha tethe virAjita rAhate\. ANi vismita hovUna ashI sthitI nirmANa hote kI.n tyA ThikANI na a.ndhaHkAra rAhato na tejas rUpa rAhate\. arthAta ekameva advaita brahmAna.ndacha anubhUta hoto\. || 88|| anAkhyamanabhivyaktaM satki~nchidavashiShyate | dhyAtvAmadhyasthamAtmAna kalashAntaradIpavat || 89|| artha \- sat tattva ase kAhI shA.nta va tejasvI rUpA.nta shillaka rAhate kI jyApramANe ekhAdyA ghaTAmadhye sthira rUpAne jyotI dIpaka prakAshita rahAte\. arthAta koThalehI ka.npana nasUna eka sArakhe tI jyota sthirapaNe prakAshita rAhate, arthAt ApalyA madhIla AtmatattvAchA svaya.nprakAshita asalyAchyA anubhUtichA Ana.nda gheto\. || 89|| a~NguShThamAtramAtmAnamadhUmajyotirUpakam | prakAshayantamantasthaM dhyAyetkUTasthamavyayam || 90|| artha \- adhUmajyotisvarUpa mhaNaje arthAta koThalyAhI prakArachA dhUra tyA ThikANI nasUna svachCha prakAshacha Ahe, ashyA sthitita te Atmatattva ApalyA a.ntara.ngAta je sat tattva kuTastha Ahe jo avikArI Ahe, tyAlA koThalyAhI prakAra sa.nshaya ki.nvA aj~nAnAchA dhUra veShTilA gelA nAhI\. ashyA nirmaLa tattvAchA anubhava ghete\. || 90|| vij~nAnAtmA tathA dehe jAgratsvapnasuShuptitaH | mAyayA mohitaH pashchAdbahujanmAntare punaH || 91|| artha \- vij~nAnAtmA (pa.nchakoshAtmaka deha) jAgrata svapna suShupti hyA tIna avasthA.nnI mAyA shaktimuLe veDhalA jAto, ANi punhA bahuta janmA.nnA prApta karato\. || 91 || satkarmamparipAkAttu svavikAraM chikIrShati | ko.ahaM kathamayaM doShaH saMsArAkhya upAgataH || 92|| artha \- satkarma karIta rAhilyAmuLe hA AtmA svavikArA.nnA visarjita karIta \-karIta puDhe pragati pathAvara jAto\. arthAta ko.aha.n mI koNa Ahe? ANi \ldq{}katha.n aya.n\rdq{} he kase Ahe? he sarva vichAra tyAlA satata paDatAta ANi tyAmuLe tyA sa.nsArarUpI doShA.npAsUna to suTata jAto\. || 92|| jAgratsvapne vyavaharansuShuptau kva gatirmama | iti chintAparo bhUtvA svabhAsA cha visheShataH || 93|| artha \- jAgrata svapna ANi suShupti hyA tinhI avasthA malA kashA prApta hotAta? tyA.nta mAjhI kAya gati Ahe? ANi hA ApalA ApalyAlAcha kAya AbhAsa Ahe? asA to vichAra karato\. || 93|| aj~nAnAttu chidAbhAsau bahistApena tApitaH | dagdhaM bhavatyeva tadA tUlapiDamivAgninA || 94|| artha \- bAhya tApAmuLe tapta hovUna (duHkhAne duHkhI hovUna) aj~nAnAmuLe poLalyAsArakhe vidita hote\. jyApramANe agnimuLe tUla kApUsa jaLAvA tase hote\. || 94|| daharasthaH pratyagAtmA naShTej~nAne tataHparam | vitato vyApyavij~nAnaM dahatyeva kSharNana tu || 95|| artha \- sUkShma dahara pratyagAtmA hA aj~nAna naShTa jhAlyAmuLe j~nAnarUpI sarvatra vyApaka svarUpI hovUna to kShaNabharA.nta prajvalita hoto\. || 95|| manomaya j~nAnamayAntsamyagdagdhvA krameNa tu | ghaTastha dIpavatsvachChaH svadanteva prakAshate || 9|| artha \- manomaya j~nAnamaya koshAsa kramAne dagdha samApta karuna to ghaTastha dIpApramANe svA.ntaHkaraNA.nta shA.ntapaNe tevata rAhato\. || 96|| svargemR^ityau cha pAtAle yatkiM~nchitsa charAcharam | pa~nchabhUtAtmakaM sarvaM ShaShThaM ki~nchinna vidyate || 97|| artha \- svarga, mR^ityu, pAtAla, ANi je kA.nhI charAchara jagata Ahe te pa.nchabhUtAtmaka asUna tyAshivAya sahAve kA.nhIhI nAhI.n\. IkShaNAtsR^iShTavAndevaH pR^ithvyaptejo.anilo nabhaH | sthalasUkShmasharIrANi chaiterevA.asR^ijat prabhu || 98|| artha \- IkShaNa dR^iShTikShepa kevaLa dR^iShTipAta karuna parameshvarAne pR^ithvi, Apa, teja, vAyu AkAsha hI pa.nchamahAbhUte nirmita kelI\. sthUla ANi sUkShma bhUte prANI hI hyA.npAsUnacha devAne nirmita kelI\. || 98|| pa~nchatanmAtrataH sUkShmaM sthUlaM tatsthUlabhUtataH | pa~nchabhUtAtmake dehe strI kA sA kashcha puruShaH || 99|| artha \- pa.nchatanmAtrApAsUna sUkShma deha ANi sthUla deha he sthUla bhUtA.npAsUna utpanna kelIta\. ANi hyA pa.nchamahAbhUtAtmaka dehA.nta kAya puruSha deha ANi kAya strIdeha? arthAta sarva ekacha prakAra Ahe\. .n || 99|| suShiraM vyomayaddeho prachAro vAyusa.nj~nakaH | uShNatAgnirdravaM chApaH pR^ithvI kAThinyamityapi || 100|| artha \- sharIrA.nta AkAsharUpAne pokaLI rikta sthAne vAyurUpAne chalana \-valana, agnimuLe uShNatA, jalAmuLe dravatA pAtaLapaNA, pR^ithvImuLe kaDakapaNA hADe vagaire nirmita jhAlI\. || 100|| prANotkramaNatashchordhva shavarUpAttanurbhavet | pR^ithvyaMsha eka evAtra vartate shavarUpataH || 101|| artha \- prANotkramaNa jhAlyAvara sharIra urdhva gatisa jAUna mR^itarUpAne shava banUna rAhate\. pR^ithvIchA jo jaDa a.nsha asato to tevhaDhA yethe jamInIvara rAhato\. to shillaka rAhato\. || 101|| pR^ithivyAM sa layaM gatvA mR^ittikaiva kramAdvadet | avashiShThaM kimatra syAtko dehaH kasya so.abhavat || 102|| artha \- pR^ithvImadhyecha tyAchA vilaya hoto ANi tyAchI mR^ittikA banate\. na.ntara kAya rahAte? kasachA deha ANi koNachA to rahAyalA? || 102|| AkAshAdvAyurutpannastato.agniH samajAyata | agnerApastataH pR^ithvI pR^ithivyo.annaM prajAyate | annAdreto rajashchaiva tAbhyAM dehA ime kramAt || 103|| artha \- AkAshA.nta vAyu utpanna jhAlA tyAchyApAsUna agni utpanna jhAlA\. agnipAsUna pANI ANi pANyApAsUna pR^ithvI utpanna jhAlI\. pR^ithvI pAsUna anna, tyApAsUna reta ANi raja utpanna jhAle\. tyA pAsUna deha nirmita jhAlA\. hyA kramAne sarva utpanna jhAle\. || 103|| ghaTo yadvanmR^ittikAyAH pulli~Ngatvena budhyate | strIli~Ngatvena sA sthAlI mR^ittikekaiva tatra tu || 104|| artha \- ghaTarUpAne je nirmita jhAle te puruShali.nga ANi sthAlI rUpAne je utpanna jhAle te strIli.nga\. mAtra ekAcha mAtIche sarvakAhI.n banale Ahe\. || 104|| tathaiva strI pumAndeho jaDo mR^iNmAtra mR^idbhavaH | kA cha nArI naraH kaH syAd bhramamAtramidaM jagat || 105|| artha \- tyApramANecha sarva strI \-puruSha deha he jaDa ANi ekAcha mAtIche banalele Aheta\. mhaNUna tyA.nta kAya nArI ANi kAya nara hA bheda bhramamAtracha Ahe\. he jaga bhrama mAtracha Ahe\. || 105|| rajo.adhikyAchcha yo dehaH strIli~Ngatvena budhyate | reto.adhikyAchcha yo dehaH pulli~Ngatvena budhyate || 106|| artha \- rajatattvAchyA AdhikyAne mhaNaje bahumAtrene to deha strIli.nga mhaTalA jAto ANi reta tattvAchyA AdhikyAne puruSha deha mhaTalA jAto\. || 106|| anne hi naranArIti vyavahAraH pratIyate | nA.api bhUmau na nIre cha nAgnau vAyo na khe tathA || 107|| artha \- hyAmuLecha vyavahArAta hA bheda nara nArI rUpAne gaNalA jAto\. tyApramANe hA bheda tyA pa.nchamahAbhUtA.nmadhye nAhI kI jyApAsUna Apale mAnavI sharIra mishritarUpAne banale Ahe\. pR^ithvI, Apa, teja, vAyu, AkAsha hI tattve.n sarva sharIrA.nta sArakhyAcha pramANA.nta asatAta\. || 107|| aj~nAnottha bhramAjjAtA vAsanAyA.asadAtmikA | tasyAM puMstrIvadAbhAti svapne mithyA yathA tathA || 108|| artha \- aj~nAnAmuLe bhrama utpanna hovUna ANi asat tattvAShiyI vAsanA utpanna jhAlyAmuLe hA nara nArI bheda jANavato paNa to jyApramANe svapna he mithyA asate tadvatacha Ahe\. svapna tevaDhyApurate khare vATate\. paNa jAgR^ita avasthA prApta jhAlyAvara te sarva mithyA (khoTe) hote he paTate\. || 108|| anenaivAM hijIvatvaM bandho duHkhaM janirmR^itiH | nAtmA naiva cha bhUtAni nAnpnaM nArI naro.apicha || 109|| artha \- hyA aj~nAnajanya bhramAmuLecha jIvatva ANi tyAche ba.ndhana tasecha janma ANi mR^ityu he prApta hote\. anyathA he nara nArI bheda nAhIta\. ANi AtmA ANi jIva he bheda nAhIta\. || 109|| janmaduHkhAthameveyaM bhAvanA nirmitA bhavet | hInamasya bhavenmokSho grahaNaM bandha eka hi || 110|| artha \- janma \-duHkha hyA sAThIcha hI bhAvanA nirmita hote ANi hyA aj~nAnajanya bhramarUpI avasthe pAsUna jo suTalA tyAsa mokShaprAptI hote ANi hyA bhAvaneta jo bA.ndhalA gelA tyAlA sa.nsAra ba.ndhana prApta hote\. || 110|| na charmaNo na raktasya na mAMsasya na chAsthinaH | yato naiva tato j~nAnaM svAtmarUpa tanurjaDA || 111|| artha \- tyA bhramAmuLe charma, rakta, mA.nsa, asthi rUpa dehA.nmadhyecha mIpaNA vATato\. te sarva jaDarUpa Ahe\. svAtmarUpAche j~nAna mhaNaje bhramarahita j~nAna Ahe\. || 111|| yathA bhAnuH svaprakAshastathA hyAtmA svayaM prabhaH | chakAsti sarvadeheShu nijAnandasvarUpataH || 112|| artha \- jyApramANe sUrya hA svaya.nprakAshI Ahe, tyAcha pramANe AtmA paNa svaya.n prakAshI Ahe\. to sarva sharIrA.nta jIvamAtrA.nta svataHrUpAne Ana.nda rUpAne prakAshita hoto\. || 112|| iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe mAyArUpasR^iShTikramaH nAma navamaM prakaraNaM sampUrNam | \section{10\. gurukR^ipayA dehAdhyasanAshaH nAma prakaraNaM dashamam} (gurukR^ipene dehAviShayI bhrAntaj~nAnAchA nAsha \-) dehadhyAvashAchchitte yadyadAbhAti tatsadA | AtmaprakAshataH sarva mR^igatoyaM yathA.apate || 1|| artha \- dehAdhyAsa sharIra mhaNaje mI hI pakkI chUka ashI \- bhrA.nta samajUta asate ANi tyA mohAmuLe je \-je bhAsate te \-te sarva Atmaj~nAna jhAlyAvara mR^igajaLApramANe nAhIse hote\. mR^igajaLa he sUryatApAmuLe bhAsate\. || 1|| ahaM deho mamAyaM vA bhAvanA.aj~nAnakalpitA | nAhaM deho mamAyaM vA bhAvanA j~nAnakalpitA || 2|| artha \- mI mhaNaje mAjhe sharIra ANi he mAjhe hI bhAvanA aj~nAnAmuLecha utpanna hote\. ANi Atmaj~nAnaprAptIna.ntara he mAjhe nAhI.n ashI bhavanA utpanna hote\. || 2|| ahaM mameti yo bhAvo dehAdhyAsAdanAtmani | sa bhAvo bandha ityuktaH stanmuktirmuktiruchyate || 3|| artha \- mI ANi mAjhe hI bhAvanA dehAdhyAsa lAgato te.nvhA hote\. ANi hyA bhAvanA pAsUna suTakA jhAlI kI mhaNaje mukti prApta hote.n\. || 3|| deho.ahamiti sa~Nkalpo mahat saMsAra uchchate | deho.ahamiti sa~NkalpaH sa bandha iti chochyate || 4|| artha \- mI mhaNaje deha hI kalpanA mhaNajecha mahAna sa.nsAra ase mhaTale jAte ANi mI mhaNaje he sharIra hA sa.nkalpa ba.ndhana utpanna karato.n\. || 4|| deho.ahamiti sa~NkalpastaduHkhamiti chochyate | deho.ahamiti yadbhAna sa eva naraka smR^itaH || 5|| artha \- deha mhaNaje \ldq{}mI\rdq{} hA sa.nkalpa duHkha utpanna karato ANi deha mhaNaje \ldq{}mI\rdq{} hI sa.nkalpanAcha he bhAna hoNe mhaNajecha narakavAsa hoya\. || 5|| deho.ahamiti sa~Nkalpo jagatsarvamitIyate | deho.ahamiti sa~Nkalpo hR^idayagranthirIritaH || 6|| artha \- deha mhaNaje mI hI kalpanAcha mhaNaje sarva jaga ANi deha mhaNaje mI hyAtacha hR^idayagra.nthI mhaTale jAte\. || 6|| deho.ahamiti yajj~nAnaM tadevAj~nAnamuchyate | deho.ahamiti yajj~nAnaM tadasadbhAvameva cha || 7|| artha \- deha mhaNaje \ldq{}mI\rdq{} ase vATaNe hecha aj~nAna Ahe\. ANi deha mhaNaje \ldq{}mI\rdq{} hI bhAvanAcha \ldq{}asat bhAvanA\rdq{} mhaTalI jAte\. || 7|| deho.ahamiti yA buddhiH sA chAvidyeti bhaNyate | deho.ahamiti yajj~nAnaM tadeva dvaitamuchyate || 8|| artha \- deha mhaNaje \ldq{}mI\rdq{} hI bhAvanAcha avidyA ase mhaTale jAte\. ANi deha mhaNaje \ldq{}mI\rdq{} hyAsacha dvaita j~nAna mhaTale jAte\. || 8|| deho.ahamiti sa~Nka~NlpaH satyajIvaH sa eva hi | deho.ahamiti yajj~nAnaM parichChinnamitIritam || 9|| artha \- \ldq{}deha hAcha mI\rdq{} hA sa.nkalpa mhaNaje kharA jIvabhAva mhaTale jAte\. deha mhaNaje mI he j~nAna parichChinna j~nAna mhaTale jAte\. || 9|| deho.ahamiti sa~Nkalpo mahApApamiti sphuTam | deho.ahamiti yA buddhi stR^iShNAdoShamayA kila || 10|| artha \- deha mhaNajecha \ldq{}mI hA sa.nkalpa\rdq{} mahApApa mhaTale jAte\. deha mhaNaje \ldq{}mI hI buddhi\rdq{} tR^iShNAdoShAne paripUrNa mhaTalI jAte\. || 10|| lokavAsanayA jantoH trashAstravAsanayApi cha | dehavAsanAyA j~nAnaM yathAvannaiva jAyate || 11|| artha \- lokeShaNa lokapriyatA Adi mohAmuLe shAstravAsanA mhaNaje bahutase j~nAna prApta karunacha tase pradarshana karaNe hI ichChA tasecha dehavAsanA hyA mohAmuLe manuShyAlA khare j~nAna prApta hota nAhI.n\. || 11|| indriyAbhyAM hyajayyAbhyAM dvAbhyAmeva hR^itaM jagata | aho upastha jihvAbhyAM duHkhaM samanubhUyate || 12|| artha \- ajeya ashyA dona i.ndriyA.nkaDUna hyA jagAche sa.npUrNapaNe apaharaNa kele gele Ahe\. te dona i.ndriya (kI jyA.nnA koNI ji.nkUcha shakata nAhI) mhaNaje eka tara rasene.ndriye arthAta kAmavAsanA (hyA.nsa ayogyarItIne mokATa soDalyAmuLe) hyApAsUna pariNAmI duHkhAchIcha prAptI hote\. || 12|| vishvaM sarvabhramApannaM kAntAsu kanakeShu cha | tAsu teShvapyanAsakto dhIro vIraH sukhIkR^itI || 13|| artha \- kA.ntA ANi kanake arthAta strI ANi sone (dhana) hyAmuLecha sarva jagata he bhramita hovUna duHkhAprata pohochale Ahe\. hyA donhI.n madhye jo koNI niHspR^iha rAhIla tocha kharA dhIra ANi vIra Ahe\. || 13|| janitvA pUrNatAM yAnti vikArA yauvane punaH | tAruNyaM tvabdhivat ghoraM tatra satsa~Ngatirhino || 14|| artha \- yauvanAvastheta vikAra he pUrNapaNe vikasita hovUna utpanna hotAta\. tAruNya he ekhAdyA sAgarAsArakhe athA.nga asUna satsa.ngati shivAya (mokATa suTalele) asate\. || 14|| durlabho viShayatyAgo durlabhaM tattvadarshanam | durlabhA sahajAvasthA sadguroH karuNAM vinA || 15|| artha \- viShayavAsanechA tyAga hA atya.nta durmiLa asUna tattvadarshana arthAt tattvaj~nAnAviShayI ichChA paNa kvachitacha Ahe ANi sahaja avasthApaNa durlabha (manuShya mhaNUna ApaNa kAya kele pAhije ase vATaNe mhaNaje sahaja avasthA) hI suddhA sadguru kR^ipevAchUna kaThINa Ahe\. || 15|| gurureva paraMbrahma gurureva parA gatiH | gurureva parA vidyA gurureva parAyaNam || 16|| artha \- guru hecha parabrahma Ahe\. guru hIcha paramagatIAhe\. guru hIcha parAvidyA Ahe ANi guru hecha sharaNa jANyAsa yogya ase sthAna Ahe\. || 16|| gurudeva parAkAShThA gurudeva paraM dhanam | yasmAttattvopadeShTA.asau tasmAdgurutaro guruH || 17|| artha \- guru hI sarvA.nta uchcha ashI sthitI Ahe\. guru hecha paramadhana Ahe\. guru hecha tattvAche upadeshaka asalyAmuLe shreShTha Ahe\. guru hecha sarvashreShTha Ahe\. || 17|| gukArashchAndhakAro hi rukArasteja uchyate | aj~nAnagrAsakaM brahma gurureva na saMshayaH || 18|| artha \- gurushabdA.ntIla pahila akShara je \ldq{}gu\rdq{} hyAchA artha \ldq{}a.ndhaHkAra\rdq{} asA Ahe ANi dusare akShara \ldq{}ru\rdq{} hyAchA artha \ldq{}teja\rdq{} ase Ahe, aj~nAnAchA (a.ndhaHkArAchA) nAshaka guru Ahe\. kAraNa aj~nAnAne brahmatattva he grAsale gele Ahe\. ANi guru hecha tyA aj~nAnAche nivAraNa karatAta, karu shakatAta\. || 18|| gukArasyAd guNAtIto rUpAtItI rukArakaH | guNarUpavihInatvAd gururityabhidhIyate || 19|| artha \- gukAra hA guNA.nchyAhI palIkaDe mhaNaje atIta asato ANi rukAra hA rUpAchyA hI palIkaDe rUpAtIta asato\. arthAta tyAlA koThalehI rUpa sA.ngatA yeNAra nAhI.n\. ANi guNa \-rUpa vihInatvamuLe mhaNaje he donhI hI jyAsa nAhI, tyA palIkaDIla guru he Aheta\. tyA.nche ApaNa ekacha lakShaNa sA.ngU shakata nAhI.n || 19|| gukAraH prathamovarNI mAyAdiguNabhAsakaH | rukAro.asti parabrahmamAyAbhrAntivimochakaH || 20|| artha \- mAyechA jo paDadA brahmarUpAvara aj~nAnarUpAne Ahe tyA.ntIla prathama (AvaraNa) \ldq{}bhrama\rdq{} rUpI a.ndhaHkAra mhaTale pAhije\. to gukAra Ahe\. rukAra hA j~nAnasvarUpa mhaNaje brahmarUpAvarI aj~nAna (bhramAchA) nAshaka Ahe\. || 20|| gukAra~ncha guNAtItaM rukAraM rUpavarjitam | guNAtItamarUpa~ncha yodadyAtsadaguruH smR^itaH || 21|| artha \- \ldq{}gukAra\rdq{} hA guNatIta asUna \ldq{}rukAra\rdq{} hA rUpAtIta Ahe\. jo guNAtIta ANi rUpAtIla j~nAna deto tyAlA sadguru ase mhaTale jAte\. || 21|| dhyAnamUlaM gurormUrtiH pUjAmUlaM guroHpadam | mantramUlaM gurorvAkyaM muktimUlaM guroH kR^ipA || 22|| artha \- dhyAna hIcha guruchI mUrti Ahe\. gurucharaNa mhaNaje pUjA karaNyAtacha Aheta\. guruma.ntra mhaNaje guruvAkya hecha guruma.ntra Aheta\. ANi gurukR^ipA hI muktI prApta karaNyAsa mukhya AdhAra (kAraNacha) Ahe\. tyA muLecha muktI miLate\. || 22|| shoShaNa pApapa~Nkasya dIpanaM j~nAnatejasaH | guroH pAdodakaM samyaka saMsArArNavatArakam || 23|| artha \- pApa rUpI chikhalAsa dUra karaNAre, j~nAnarUpI teja prajvalita karaNAre ase guru pAdodaka arthAta guruche charaNAmR^ita (mhaNaje tyA.nchI Aj~nA pAlana karaNe \- guruvAkyA.nvara vishvAsa ThevaNe) he bhavasAgara taruna jANyAsa atya.nta moThe bhakkama sAdhana Ahe\. || 23|| yathA khanankhanitreNa naro vAryAdhigachChati | tathA gurugatAM vidyA shushruShuradhigachChati || 24|| artha \- jyApramANe tahAna lAgalyAvara manuShya khaNUna khaNUna shevaTI jalaprAptI karuna gheto (shrama kelyAvaracha phalaprAptI hoNe) tyApramANe guruchI sevA karuna shramakaraNARyAsa vidyA prApta hote\. || 24|| guroH paratara nAsti triShu lokeShu ki~nchanaH | gurureva paraMbrahma mokShasAmrAjya dikShitaH || 25|| artha \- gurupekShA shreShTha, ase tinhI lokAta kuNIhI nAhI guru hAcha parabrahmarUpa abhiShikta samrATa Ahe\. || 25|| guruprasAdatassvAtmanyAtmArAma nirIkShaNAt | gachChatA muktimArgeNa svAtmaj~nAnaM pravartate || 26|| artha \- guruprasAdAmuLe svataHchyA a.ntara.ngA.nta AtmyAche nirIkShaNa karuna muktimArgAne puDhe vATachAla karIta asatA.nnA sva Atmaj~nAna prApta hote\. || 26|| guruvAkyAdhR^ite chitte brahmaj~nAne prakAshate | abhyAsavAsanAshaktyA taranti bhavasAgaram || 27|| artha \- guru vachane.n hR^idayAta sAThavilyAne brahmaj~nAna prApta hote\. ANi tyAchA abhyAsa karaNyAchI satata ichChA utpanna hovUna manuShya bhavasAgara taruna jAto\. || 27|| gurushiShyAdibhedene brahmaiva pratibhAsate | brahmaiMva kevalaM shuddha vidyate tattvadarshane || 28|| artha \- guru shiShya bhedAmadhUna brahmatattvacha AbhAsita hote\. tattvadarshana mhaNaje eka.ndara tattvaj~nAna, vedA.nta, viShayA.nta \ldq{}brahma\rdq{} hAcha kevaLa eka viShaya Ahe\. || 28|| mokShadvAre kSharapAlAshchatvAraH parikIrtitaH | shamo vichAraH santoShashchachaturthaH sAdhusa~Ngam || 29|| artha \- mokShAchyA dvArA madhe pravesha karAvayAchA asalyAsa chAra dvArapAla asatAta\. (1) shama (2) vichAra (3) sa.ntoSha (4) sAdhusa.nga\. sAdhusa~NgatirevAya kAraNaM prathamaM tataH | yuktiH sampAdyate puShThA dR^iDhA naurivanAvikAt || 30|| artha \- tyA.nta sAdhusa.ngati hIcha prathama moThe kAraNa Ahe\. jyApramANe taruna jANyAsAThI nAva ANi nAvika donhI lAgatAta, paNa nAvikAchI yukti (naipuNya) paNa tyA nAvelA dR^iDha pakke tAbyA.nta ThevaNyAsa kAraNa banUna mArga kramaNa karate\. Atmaj~nAnAnna kShetreNa viraktiprapayA punaH | sAdhavaH pAlayantIha dayayA jIvatAM kR^ite || 31|| artha \- kevaLa sharIrabhAvanene Atmaj~nAnAshivAya virakti prApta hota nAhI\. ANi sAdhusa.nta jIvA.nchyA kalyANAsAThI he kArya karuna tyA.nche pAlana karatAta\. || 31|| marubhUmau yathodyAnaM saMsAre sAdhavastathA | shAnti~ncha navachaitanyaM yachChanti hi mahAtmanaH || 32|| artha \- vALava.nTA.nta ekhAde udyAna miLAve va shItalatA prApta vhAvI tadvata sa.nsArA.nta sAdhusa.ntA.nchI sa.ngatI hI shA.nti ANi navachaitanya pradAna karate\. || 32|| saMsArasAgare santaH sarvasamR^iddhadvIpavat | pathiko yatra gatvaivaM punarduHkha na vindati || 33|| artha \- sa.nsAra sAgarAmadhye sa.nta he sarvasamR^iddhine yukta ase ekhAde dvipacha \- jamInIchA hissA Ahe\. te prApta karuna sa.nsArI manuShya punaH duHkha prApta karata nAhI.n\. || 33|| nadyo yathA parArthAya phalavR^ikShANi vA yathA | parArthAya hi jIvanti sAdhavo dInavatsalAH || 34|| artha \- jyApramANe nadyA paropakarAsAThIcha vahAta asatAta, vR^ikSha he paropakArAsAThIcha phaLa pradAna karatAta, tadvata sa.nta he lokA.nsAThIcha dInavatsala hovUna duHkhitA.nvara premarUpI ChAyA ghAlaNyAsAThI asatAta\. || 34|| ga~NgA pApaM shashI tApaM dainyaM kalpatarustathA | pApaM tApa~ncha dainya~ncha harati santasamAgamaH || 35|| artha \- ga.ngA nadI hI pApakShAlana karate, cha.ndramA tApaharaNa karato ANi kalpataru hA dAridrya dUra karato paNa sa.nta he pApa, tApa, dAridrya dUra karatAta, tinhI.nchA nAsha karatAta\. || 35|| sAdhavo sukho nityaM paraM brahmAtmarUpiNaH | tatra gatvA na bhinnaHsyAt praviShTAbdhau nadI yathA || 36|| artha \- AtmatattvarUpa brahmanirUpaNa karuna sAdhusa.nta he sukharUpa karuna TAkatAta (arthAta sAdhusa.ntA.njavaLa jAUna tyA.nche brahmanirUpaNa jo samajuna gheIla tyAlA)\. jyApramANe nadyA samudrA.nta jAUna miLAlyAvara samudra rUpacha hotAta\. tyA.nche svataHche vegaLepaNa rahAta nAhI.n\. || 36|| Atmaj~nAnaM hI samprApya brahmaivAtmA sanAtanaH | anityamasukhaM lokamimaM prApya bhajasvamAm || 37|| artha \- Atmaj~nAna prApta jhAlyAvara he sanAtana Atmatattvacha brahmacha hovUna ekarUpa hote\. hyA kShaNabha.ngura sukhahIna ashyA jIvanAlA prApta karuna tyA jIvAne mAjhe IshvarAche rUpa prApta hote\. || 37|| avyaktaM vyaktimApannaM manyate mAmabuddhayaH | paraM bhAvamajAnanto mamAvyayamanuttamam || 38|| artha \- malA arthAta \ldq{}para.n\rdq{} akha.nDarUpa ashyA paramatattvAlA jo Ana.ndarUpa Ahe ashyA malA na jANalyAmuLe aj~nAnI loka adR^ishya ase samajUna (je vyakta ANi duHkhamaya Ahe, tyAlAcha phakta samajatAta.) || 38|| avyakto.akShara ityuktastamAhuH paramAM gatim | yamprApya na nivartante taddhAma paramaM mama || 39|| artha \- avyakta je spaShTa rUpAne samajata nAhI.n tasecha nirAkAra ANi nirguNa Ahe te ANi je akhaNDa akShara Ahe ase svarUpa mhaNajecha paramagatI Ahe\. he prApta jhAlyAvara jANaNArA punaH janmamaraNAchyA phe\-yA.nta aDakata nAhI ANi tyA sthAnAvaruna parata yeta nAhI, techa dhAma mhaNaje mAjhe dhAma Ahe\. || 39|| AbrahmabhuvanAllokAH punarAvartino.arjuna | mAmupetya tu kaunteya punarjanma na vidyate || 40|| artha \- brahmalokApAsUna to hyA martyalokAparya.nta sarva lokA.ntIla prANI punarjanmaprApta karatAta\. para.ntu mAjhyA parya.nta pohachaNAre jIva punarjanma gheta nAhI.nta\. || 40|| j~neyaM yattatpravakShyAmi chanj~nAtvA.amR^itamashnute | anAdimmatparaM brahma na sattannAsaduchyate || 41|| artha \- je jANaNyAsa yogya Ahe te mI tulA AtA sA.ngato, je jANalyAmuLe amR^ita grahaNa kele jAte, je anAdi mhaNaje jyAchI suruvAta\. kadhI kevhA he sA.ngatA yeta nAhI, te parabrahmarUpa Ahe\. te \ldq{}asat\rdq{} ase mhaTale jAta nAhI.n\. \ldq{}sat\rdq{} mhaNaje chira.ntana akShara je navhatecha te AdhI hote ase mhaNatA yeta nAhI.n\. mhaNUna tyAlA \ldq{}asat\rdq{} AdhI navhate ase mhaTale jAte\. || 41|| na tadbhAsayate sUryo na shashA~Nko na pAvakaH | yadgatvA na nivartante taddhAma paramaM mama || 42|| artha \- tyA parama tattvAlA sUrya prakAshita karIta nAhI.n\. cha.ndra ANi agnipaNa tyAsa prakAshita karIta nAhIta\. jyA ThikANI pohochalyAvara parata yAve lAgata nAhI.n (punarjanma nAhI.n) te mAjhe dhAma Ahe, ase samaja\. || 42|| tadviddhi praNipAtena pariprashnena sevayA | upadekShyanti te j~nAnaM j~nAninastattvadarshinaH || 43|| artha \- je tattvaj~nAnI va mahAbuddhimAna manIShI Aheta tyA.njapAshI jAUna tyAsa vinamratene namaskAra karuna, ANi sha.nkA vichAruna (brahmaj~nAna) prApta karAve\. yajj~nAtvA na punarmohamevaM yAsyAsi pANDava | chaitra bhUtAnyasheSheNa drakShyasyAtmanyatho mayi || 44|| artha \- je samajUna ghetalyAvara mohaprAptI hota nAhI, tarI sarva prANI tulA mAjhyA a.ntarAtmyA.nta AtA tulA dAkhavito || 44|| ityAha bhagavAn kR^iShNaH sAdhakAyarjunAya cha | brahmaj~nAnaM paraM puMsA tatprAya guruNaiva hi || 45 || artha \- sAdhaka arjunAlA bhagavAna shrIkR^iShNAnI mhaTale Ahe kI, brahmaj~nAna he guru kaDUnacha ghetale pAhije\. brahmaj~nAnAdR^itenasyAnmokShaH kasyApi kutrachit | gR^ihI vApi cha vR^iddho.api muktaHsyAdbrahmavedanAt || 46|| artha \- brahmaj~nAnAvAchUna mokShaprAptI kadhIhI hota nAhI\. sAdhaka taj~na ANi jarI vR^iddha asatA tarI guru upadeshArahita rAhilyAsa tyAsa brahmaj~nAnaprAptI hota nAhI.n\. || 46|| iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe gurukR^ipayA dehadhyAsanAH nAma dashamaM prakaraNaM sampUrNam | \section{11\. shravaNAdInAM mokSharAdhanatvaM nAma prakaraNamekAdasham} (shravaNAdI mokShasAdhana \- prakaraNa akarAve.n) shravaNantu guroHpUrvaM mananantaradanantaram | nididhyAsanametaddhi pUrNabodhasya kAraNam || 1|| artha \- prathama guruchyA upadeshAche shravaNa karuna na.ntara tyAche manana (nITa vichAra karuna, smaraNa karuna) tyAna.ntara \ldq{}nididhyAsanam\rdq{} arthAta guru kivA shAstra vachanA.nche punaHpunaH smaraNa karuna tyA j~nAnAchI vAra.nvAra ujaLaNI karaNe tyA j~nAnA.nta \ldq{}asat\rdq{} tattvAchA niShedha ANi \ldq{}sat\rdq{} tattvAchyA adhiShThAnAchA abhyAsa he yete\. hecha pUrNa bodha prAptiche mukhya sAdhana Ahe\. || 1|| utpattisthitisaMhArasphUrtij~nAnavivarjitam | prathamaM tvekamevAsId brahmaivAnandarUpakam || 2|| artha \- utpatti sthitI ANi sa.nhAra hyA jagatAchyA tIna avasthA sarvaprathama ekadama sphuraNa hoNyApUrvI ekacha sthitIta hotyA tyA mhaNaje kevaLa Ana.ndamaya brahma hecha ekameva advitIya avasthA hoya\. || 2|| adhiShThAnaM prapa~nchasya brahmaNo.anyadyato na hi | tataH sarvaprapa~nchoyaM brahmaiva nijarUpataH || 3|| artha \- brahmatattvAshivAya dusare koThalecha tattva hyA prapa.nchAchyA muLAshI pArshvabhUmIvara nAhI.n\. nijarUpAne mhaNaje he sarvacha jagat mhaNaje brahmarUpacha Ahe\. || 3|| etadbrahmasvarUpaM yo j~nAtvA tatsthitimApnuyAt | sachchidAnanda brahmaiva bhUtvA rArAjate.advayaH || 4|| artha \- hyApramANe brahmAchI hI sthitI jANUna jo tyA sthitIlA prApta karuna gheto, tocha sat chit Ana.ndarUpa hovUna brahmarUpAne jhaLakato\. || 4|| prapa~nchAbhAvatastasya duHkhAbhAvo.api jAyate | na tasya ki~nchidaj~nAnaM nityabodhasvarUpataH || 5|| artha \- prapa.nchAchA mhaNaje (mI va brahma dona Ahota, mI mhaNaje he sharIra hyA bhAvAsa prapa.ncha (kalpanA) bhAva mhaTale Ahe.) dvaita bhAvAchA jethe abhAva Ahe, tathe duHkha bhAvanechA paNa abhAva Ahe\. tyAsa koThalyAhI aj~nAnAchA (mAyechA) sparsha hota nAhI\. ANi nityatattvAchA bodha hA Ana.ndadAyaka asato\. || 5|| mAyAvidye vihAyaivamupAdhIpara jIvayoH | akhaNDa sachchidAnandaM paraM brahma vilakShyate || 6|| artha \- hyA mAyA avidyelA soDUna jIva ApalI (janma \-maraNAchI upAdhI dUra karuna) akhaNDa ase sachchidAna.nda svarUpa jANU shakato\. || 6|| itthaM gurumukhAchChutvA shiShyaiH shamadamAnvitaiH | tad vAkyArthAnusandhAnaM kriyate shravaNaM hitat || 7|| artha \- hyApramANe gurumukhA.ntUna shiShyA.nkaDUna (shama damAdi sAdhanAnI mhaNaje i.ndriya nigraha ANi manonigrahAdi sAdhanA.nnI sajja hovUna guru vAkyAche punaHpunaH prayatnapUrvaka shravaNa va manana (anusa.ndhAna karuna) hitakAraka shravaNa kele jAte\. || 7|| adhiShThAnAdvinAkArya na pratIyeta karhichit | kAryekAraNa bhAnaM hi tadastitvamapi sphuTam || 8|| artha \- koNachehI kArya tyAche adhiShThAna jara yogya asale taracha yashasvI hote, anyathA nAhI\. kArya koNate Ahe ANi tyAche kAraNa hetu kAya Ahe hyAche bhAna asaNe ANi tyAche astitva suddhA spaShTa hote, arthAta \ldq{}tat tva.n asi\rdq{} techa tU Ahesa \ldq{}tadasti tvamapi sphuTama\rdq{} arthAt te Ahe, tU paNa Ahe, he spaShTa hote\. dR^ishyamAneM ghaTe yadavanmR^ittikA bhAti sA balAt | dR^ishyamAne prapa~nche.api brahmaivAbhAti chitsukham || 9|| artha \- jyApramANe hyA disaNARyA jagAta ApalyAlA ghaTa dR^iShTisa paDato tevhA.n tyAtIla mULa tattva mAtIcha Ahe, ase AmhAsa j~nAta hote, tadvatacha hyA disaNARyA sarva prapa.nchAmadhye suddhA AmhAsa brahma hecha sarvatra virAjamAna Ahe, ase bhAsate\. || 9|| bhAvyate yadi chetkAryaM tadadhyastaM hi kAraNa | svAdhiShThAnAttadadhyastaM bhinnaM na syAtkadAchana || 10|| artha \- jara he kArya tyAmAgIla khare tattva kAya Ahe, ANi varuna AvaraNa kashAche bhramita karate he jANavale tara ApalyA madhIla (a.ntarAtmyA.ntIta brahmatattva) svAdhiShThAna je Ahe tyA shivAya dusare tattva nAhI.n ase sarvatra disela\. arthAta \ldq{}sarva.n khalu brahma\rdq{} he tattva anubhavAsa yeIla\. || 10|| rajjusarvo yathA rajjurbrahmaivedaM jagattathA | ayamahaM tvidaM so.ahaM brahmaivAnandamadvayam || 11|| artha \- rajju dorI hIcha sarpAsArakhI vATalI tase brahmatattva hecha dorI Ahe\. paNa jagat he sarpApramANe bhAsate\. parantu svAdhiShThAna jara umagale tara te bhinnatva bhramAne dusarIcha vastu vATaNe he hota nAhI\. hyA.nta \ldq{}hA mI Ahe\rdq{} hA to Ahe, ase na vATatA \ldq{}mI tara brahmachatattvacha Ahe.\rdq{} asA mI advaya Ananda vATato\. || 11|| itthaM yuktyA nishchayArtha sAdhakaishcha samAhitaiH | kR^itaM tattvAnusandhAnaM mananaM tatprakIryate || 12|| artha \- hyApramANe sAdhaka tapasvI kaDUna yukti ne hA artha nishchitArtha nivaDUna ghetalA gelyAsa tyAsacha tattvAnusa.ndhAna, manana ase mhaTale jAte\. || 12|| ghaTAkAsha mahAkAshamivAtmAnaM parAtmani | vilApyAkhaNDabhavena yo.asmi so.asmi sthiro.asmyaham || 13|| artha \- ghaTAmadhIla AkAsha (pokaLI) ANi mahA AkAshAmadhIla pokaLI hyApramANecha AtmA ANi paramAtmA hyA.nchA paraspara (bR^ihada ANi sUkShma) asA sa.nba.ndha Ahe, ANi tyA pAsUna mI khaNDita asA tukaDA nasUna akhaNDa brahmacha Ahe\. asA gajara karuna to Ahe, mI Ahe, ANi mI sthira Ahe, ase samajAve\. || 13|| yatraiva jagadAbhAsau darpaNAntaH puraM yathA | nirvikalpo nirAkAro tadbrahmaivAsmi niShkriyam || 14|| artha \- jyApramANe ArashA.ntIla pratibimba he niShkriya asate tyApramANe mI (Atmatattva) he nirAkara ANi nirvikalpa asate.n\. || 14|| chidAtmAni sadAnande dehAruDhAmaha dhiyam | niveshya li~NgamutsR^ichya kevalohaM svamAtratA || 15|| artha \- chidAtmarUpa sadAna.ndAmadhye mI deha rUpAvara \ldq{}aha.n\rdq{} ANi buddhirUpAne AruDha hoto\. ANi na.ntara svAtmarUpAsa visaruna li.ngamusR^ijya kevala aha.n buddhine mI ase mhaNU lAgato\. || 15|| svaprakAshamadhiShThAnaM svayambhUya sadAtmanA | pashyAmi na sto bhinnaM kevalAnandarUpataH || 16|| artha \- \ldq{}sadAtmanA\rdq{} arthAt sat svarUpI AtmyAne mI svaya.nbhU svaya.n prakAshita ashyA mAjhyA adhiShTAna asaNARyA rUpAlA baghato te.nvhA te mAjhyApekShA alaga vegaLe ase kA.nhI.ncha nasUna kevaLa Ana.nda svarUpacha Ahe, ase disate, arthAta anubhUta hote\. || 16|| kva gataM kena vAnItaM kutra lIjamasajjagat | adhunA naiva pashyAmi sthito.asmi kevalAtmanA || 17|| artha \- asat rUpI nashvara jaga koThe gele? kuNI tyAsa dR^iShTIADa khechUna nele? ANi kashAmadhye te nashvara jagat vilIna jhAle? ase mI AtA koThecha baghU shakata nAhI\. kAraNa AtA malA sarvatra kevaLa Ana.ndamaya Atmatattvacha anubhUta hota Ahe\. || 17|| kiM heyaM kimupAdeyaM kimanyatkiM vilakShaNam | nijAnandasudhAsindhau paripUrNe chidAtmani || 18|| artha \- kAya heya tiraskaraNIya Ahe? kAya upAdeya grAhya Ahe? kAya dusare kA.nhI Ahe? ANi kAya vilakShaNa Ahe? chit tattvAne paripUrNa ANi Ana.ndAchA samudracha kI kAya yevhaDyA moThyA Ana.ndAta mI nhAuna nighAlo Ahe\. || 18|| na ki~nchadaya pashyAmi na shR^iNomi na vedamyaham | svAtmanaiva sadaivAsmi chidAnandaH svalakShaNaH || 18|| artha \- na ki mI kA.nhI baghU shakatoya na ki mI kA.nhI aikU shakatoya, ki.nvA kA.nhI jANU shakatoya ashI Ana.ndamaya sthitI Ahe kI.n satata ApalyA ApalyA madhyecha Ana.ndA.nta akhaNDa ashyA Ana.ndAta je ki svataHchecha lakShaNa Ahe, ashyA avarNanIya sthitIta mI Ahe\. || 19|| itthaM nirvichikitsyerthe chetasaH sthApitasya yat | ekatAnatvametAddhi nididhyAsanamuchyate || 20|| artha \- hyApramANe ApalyA chittAlA hyA avarNanIya ashyA Ana.ndA.nta sthApana karuna ekAcha prakArAne tyAcha sthitIta rAhaNyAchA vAra.nvAra abhyAsa karaNe hyAlAcha nididhyAsana mhaNatAta\. dhyAtR^idhyAne parityajya kramAddhyaiyaikagocharam | nivAtadopavachchitaM samAdhirabhidhIyate || 21|| artha \- dhyAnadhAraNemadhye kramAne eka \-eka soDUna dR^ishyasvarUpA.nta je Ana.ndamaya svaya.nprakAshI tattva dR^iShTigochara hote tyAsa nirvAta ashyA sthaLI divyAchI jyota jyApramANe sthira rAhUna prakAshita hota asate, tase Apale chitta tyA Ana.ndamaya sthitIta dR^iDha rahAve, yAlAcha samAdhI ase mhaNatAta\. || vR^ittayastu tadAnImapyaj~nAtA AtmagocharAH | smaraNAdanumIyanta vyutthitasya samunthitAH || 22|| artha \- tyA veLesa ApaNA.nsa ajANatA, aneka vR^itti, kalpanA jyA ApalyA AtmatattvA.nta sAThalelyA asatAta, tyA dR^iShyarUpa hotAta\. ANi ApalyA smaraNasthalA.ntUna udbhavatAta ANi bhAsU lAgatAta\. (ApalyA chittAmadhye aneka pUrvajanmAche.n sa.nskAra asatAta\. tyA.ntUna ApaNAsa na kaLata te vichAra dR^iShyarUpa ghevUna uThatAta)\. || 22|| anAdAviha saMsAre sa~nchitAH karmakoTayaH | aneka vilayaM yAnti shuddho dharmo.abhivardhate || 23|| artha \- anAdi ashyA hyA sa.nsArAmadhye koTyAvadhI karma sa.nchita jhAlele asatAta\. aneka karmA.nchA vilaya hoto\. ANi shuddha karma jI asatAta te dharmAchI vR^iddhi karitAta\. || 23|| dharmameghamimaM prAhuH samAdhiM yogavittamAH | varShatyeSha yathA dharmomR^itadhArAH sahasrashaH || 24|| artha \- yogyA.nmadhIla mahAyogI hyA dharmameghAlA \ldq{}samAdhI\rdq{} ase mhaNatAta\. sahastradhArA.nnI hA megha jaNU amR^itavarShAcha karato\. || 24|| amunA vAsanAjAle niHsheShaM pravilApate | samUlonmUlite puNyapApAkhye karmasa~nchaye || 24|| artha \- vAsanA.nchyA jALayAmadhye hyA.njakaDUna tyA.nchA (vAsanA.nchA) nipaTArA jhAlelA disato\. ANi karma sa.nchayAmadhye pApa ANi puNyAchA samUla nAsha jhAlelA asato\. || 25|| vAkyamapratibanddhaM satprAkparokShAvabhAsate | karAmalakavadbodhamaparokShaM prasUyate || 26|| artha \- apratiba.nddha sat vAkya he aj~nAt na disaNAre ase vATate\. hAtAvara ThevalelyA AvaLayApramANe je spaShTa va nishchita asate te dR^ishyasvarUpA.nta asate\. || 26|| anyavidyAparij~nAnamarvashyaM nashvara bhavet | brahmavidyAparij~nAnaM brahma prApti karaM sthitam || 27|| artha \- brahmavidyA soDUna anya vidyA.nche j~nAna he nashvara Ahe\. bahmavidyeche j~nAna mAtra (hAtAvara ThevalyApramANe spaShTa) brahmaprApti hecha nishchita Ahe\. || 27|| yatparaM brahma sarvAtmA vishvasyAyatanaM mahat | sUkShmAtsUkShamataraM nitayaM tattvameva tvameva tat || 28|| artha \- vishvAchA AdhAra parabrahma he sUkShmA.nta sUkShma asUna nitya sat tattva rUpa asUna techa tujhyA.nta paNa Ahe\. jAgratsvapnasuShuptyAdi prapa~nchaM yatprakAshate | tadbrahmAhamiti j~nAtvAM sarvabaddhaiH pramuchyate || 29|| artha \- jAgrata spapna suShupti hA prapa.ncha jyA \-jyA muLe prakAshita hoto techa brahmatattva mI Ahe, he jANUna sarva ba.ndhanApAsUna mukti prApta hote\. || 29|| evamevopadesho hi kaivalyopaniShadgataH ChAndogye.api sphuTaM vAkyametattattvamIticha || 30|| artha \- kaivalya upaniShadA.ntahI hecha vAkya spaShTa kele Ahe, ANi ChA.ndogya upaniShadA.ntahI hecha vAkya kI.n \ldq{}tat tattva.n asi\rdq{} he sA.ngitale Ahe\. || 30|| avagamya gurutva tattvaM nityameva samAhitaiH | sAdhakaishchintanaM kAryaM shukopaniMshadi sphuram || 31|| artha \- guru pAsUna hecha j~nAna sAdhakAne sa.nchita karuna miLavale pAhije\. shukopaniShadA.nta sA.ngitale Ahe ki.n sAdhakAne ase chi.ntana karIta rahAve.n\. || 31|| yenakShete shR^iNAtIda jighrati vyAkaroti cha | svAdvasvAdu vijAnAti tatpraj~nAnamudIritam || 32|| artha \- jyAmuLe baghaNe, aikeNe, vAsa gheNe hyA kriyA spaShTa hotAta, tasecha svAda gheNe samajate te \ldq{}praj~nAna\rdq{} ase mhaTale jAte\. || 32|| chaturmukhendra deveShu manuShyAshvargevIdiShu | chaitanyamekaM brahmAtaH praj~nAnaM brahmamayyapi || 33|| artha \- chaturmukha brahmadevA.nta, gAya\-ghoDe hyA.nta, ekacha chaitanya tattva Ahe\. te brahmamaya chaitanya Ahe\. || 33|| paripUrNaH parAtmAsmindehe vidyAdhikAriNi | buddheH sAkShitayA sthitvA sphuranna hamitIryate || 34|| artha \- vidyA prApta karuna gheNyAchI adhikArI buddhi hichyA sAkShIne paripUrNa paramAtmA hyA dehAmadhye sphuraNa pAvato\. || 34|| svataH pUrNa parAtmAtraM brahmashabdena varNitaH | asmItyayekyaM parAmarshatena brahmabhAmyaham || 35|| artha \- svataH pUrNa asA paramAtmA \ldq{}brahma\rdq{} hyA shabdAne varNita kelA gelA Ahe\. \ldq{}asmi\rdq{} hyA vichArAne spaShTIkaraNAne mI \ldq{}brahma\rdq{} Ahe he spaShTa hote\. || 35|| ekamevAdvitIyaM sannAmarUpaM vivarjitam | sR^iShTeH purAdhunApyasya tAdR^iktvaM taditIryate || 36|| artha \- nAma ANi rUpAne rahita ase ekacha eka advitIya \ldq{}sat\rdq{} nAmaka tattva he sR^iShTIchyA pUrvI ANi AtA suddhA tyAcha pramANe Ahe, ase mhaTale jAte\. || 36|| shrIturdehendriyAtItaM vastvanna taditIryate | ekatA grAhyateM.ayasIti tadaikyamanubhUyate || 37|| artha \- shrotyA.nchyA deha \-i.ndriyA.nchyA paNa palIkaDIla tattva ase brahmatattva tyAsa mhaTale jAte\. te ANi sharIra hyAchI ekarUpatA anubhavilI jAte\. || 37|| svaprakAshAparokShatvamayamityuktito matam | aha~NkArAdidehAnta pratyagAtmeti gIyate || 38|| artha \- Atma tattvAsa \ldq{}ayama\rdq{} mhaNaje \ldq{}hA\rdq{} ase mhaTale jAte\. kAraNa te tattva parokSha mhaNaje svaya.nprakAshI Ahe\. aha.nkAra Adi tattva je dehAbarobara naShTa hotAta va je rAhate tyAsa pratyagAtmA mhaNatAta\. || 38|| dR^iShyamAnasya sarvasya jagatastattvamIryate | brahmashabdena tadbrahmasvaprakAshAtmarUpakam || 39|| artha \- dR^ishyamAna arthAta disaNARyA sarvajagatAche tattva mhaTale jAte\. ANi brahma shabdAne svaprakAshita hoNAre te tattva aya.n ase mhaTale jAte\. (arthAta sarva jaga he brahmatattvAdhiShThitacha Ahe he sAra) R^igvedAdivibhAgena mahAvAkyArtha eva hi | shrIshivena shukAyaivamupadiShTaH samAsataH || 40|| artha \- R^igveda Adi vibhAgA.nnI mahAvAkyA.n dvAre hecha j~nAna udhR^ita kele Ahe ANi bhagavAna sha.nkarA.nnI paNa shukadevA.nnA hAcha upadesha dilA Ahe\. || 40|| pUrvasaMskArato yashcha bIjashuddhastathApi cha | viraktaH sa yuvA dhanyaH santasa~NgatidvisheShataH || 41|| artha \- pUrva sa.nskArA.nnI jo shuddha Ahe tyAche bIjacha shuddha Ahe ANi asA virakta yuvaka dhanya hoya\. ANi satsa.ngAmuLe tara to visheShacha dhanya hoto\. || 41|| gR^ihitvAdi cha vR^iddho.api muktAH syAd brahmavedanAt | prakShAlanAddhipa~Nkasya dUrAdasparshanaM vrajet || 42|| artha \- vR^iddha mANUsa paNa brahmaj~nAna prApta jhAlyAvara mukta hoila\. chikhalAche prakShAlana kelyAvara durunacha tyAlA sparshahI na karitA jAve mhaNaje nirmaLa rahAtA yeIla\. || 42|| AshramAdAshramaM gachCheditivachchAnyathAti vA | brahmacharyAdapitvevaM pravrajendAha sA shrutiH || 43|| artha \- ekA AshramA.ntUna dUsaRyA AshramA.nta jAtA.nnA asecha alipta (mAyepAsUna jIva vAchavUna) nirmala rahAve\. (brahmacharyAshrama, gR^ihasthAshrama, vAnaprasthAshrama, sa.nnyAsAshrama hyA ekA.ntUna dusaRyA.nta jAtAnA) suravAtIlA mhaNaje brahmacharyAshramA pAsUnacha ase nirvikAra alipta rAhUna bhramaNa karAve ase shruti veda sA.ngatAta\. || 43|| yauvane yo viraktasyAtatyuNena dharA vahet | jantunAM kulakoTInAM viShayAsaktachetasAm || 44|| artha \- jo tAruNyA.ntacha virakta hovUna rAhato tyA yuvakAdvAre cha pR^ithvI tolalI jAte\. (tara.ngate) anya koTyAvadhI jIvaja.ntu tyAvara viShayAsakta asUna rAhatAta\. || 44|| bhogyebhyo bhUribha~Ngebhyo dhArAbhya iva parvataH | chalannaiva cha yo dhIraH sa vai puruSha uchyate || 45|| artha \- parjanyAchyA aneka dhArA jarI parvatAvara paData asalyA tarI parvata hA achalacha rAhato\. tyApramANe bhogya ashyA aneka mAyAvI rUpA.nnA nivAraNa karuna dhIra ga.nbhIra yogI hA sthira manAne rAhato\. || 45|| yasya nAha~NkR^ito bhAvo buddhiryasya na lipyate | yaH samaH sarvabhUteShu jIvitaM tasya shobhate || 46|| artha \- jyAlA aha.nkArachA bhAva lipta hota nAhI, tyAchI buddhi dUShita hota nAhI\. to sarva bhUtamAyA.nshI samabuddhine rAhato\. tyAche jIvana shobhUna disate\. || 46|| yAntaHshItalayAbudhyA rAgadveShavimuktayA | sAkShivatpashyatInda hi jIvitaM tasya shobhate || 47|| artha \- rAga dveSha hyA pAsUna mukta asUna jyAchI buddhi shItalatelA prApta jhAlI Ahe to hyA sarva jagatAkaDe kevaLa sAkShI yA bhAvAne pAhato\. tyAmuLe tyAche jIvana shobhUna disate va tyAmuLe to jhaLakato\. (AtmatejAne)\. || 47|| yena samyakparij~nAya he yo pAdeyamujjhatA | chittesyAnterpitaH chittaM jIvitaM tasya shobhate || 48|| artha \- jyAne samyak rItine (chANAkShapaNe) jANUna je (heya) paNa gheNyAsArakhe (arthAt mohaka) te TAkUna tyAchA tyAga karuna svachittAchA chittAmadhyecha laya kelA to sAdhaka shobhUna disato\. || 48|| bubhukShoshcha maruryadvatpipAsormR^igatR^iShNikA | mumukShorbhogashrIstadvat naivAkarShedanAgapi || 49|| artha \- bhukene trasta ashyA mANasAlA vALava.nTa, tahAnene vyAkuLa ashyA mANasAlA mR^igajaLa jyApramANe kA.nhIcha AkarShaNa ANi sukha devU shakata nAhI, tyAcha pramANe mokShAchI ichChA karaNARyAlA aihika bhoga kA.nhIcha mohita karu.n shakata nAhI.n\. || 49|| AdhyAtmaratirAsInaH pUrNaH pAvanamAnasaH | prAptAnuttamavishrAntiH na ki~nchidiha vA~nChati || 50|| artha \- jyAche mana pUrNa pAvana pavitra jhAlele Ahe ANi kevaLa adhyAtmAmadhyecha prema utpanna jhAle Ahe tyAsa paramAtma tattvAchA dhyAsa lAgUna to dusare kA.nhI.ncha ichChita nAhI.n\. || 50|| taravo.api hi jIvanti jIvanti mR^igapakShiNaH | sa jIvati nirAta~Nko ya AnandasvarUpatA || 51|| artha \- vR^ikShapaNa jIvita asatAta ANi pashu \-pakShI paNa jIvita asatAta, para.ntu tocha kharA jagato kI jo akShayAna.ndasvarUpa paramAtmyAchyAcha sAnnidhyAta Ana.ndAta rAhato\. || 51|| jAyate mriyate loko mriyate jananAya cha | janmamR^ityunAshayitvA jAtA brahmeha sa kR^itI || 52|| artha \- janmaNe ANi maraNe hecha sAmAnya lo.nkA.nmadhye Ahe\. sAmAnyataH marato te hI punaHjanma gheNyAsAThIcha ase lokA.nmadhye dR^iShTisa paDate\. para.ntu janma ANi mR^ityu chA tyAchyA punaHpunaH pherIchA nAsha karunacha jo rAhato tocha kharA brahma ANi to mhaNaje cha parameshvarAchI kharI kR^iti hoya\. || 52|| ihachedashakadboddhuM prAksharIrasya vistrasaH | tataHsargeShu lokeShu sharIratvAya kalpate || 53|| artha \- jara koNI Apale pUrvajanmIche sharIra naShTa jhAle Ahe he samajaNyAsa asamartha asela arthAta AtmA hA tocha ana.nta Ahe, he j~nAna tyAsa nasela tara tyAlA jagA.nta punaH janma ghevUna sharIraprAptI hoIlacha\. AtmA amara asUna to sharIra badalato he brahmaj~nAna\. || 53|| yonimanye prapadyante sharIratvAya dehinaH | sthANumanye.anusayanti yathA karma yathA shrutam || 54|| artha \- to dehadhArI anya yonItIla sharIra dhAraNa karato\. jyApramANe karma asela tyApramANe tyAlA anya \-anya vR^ikShAdi paNa yonI prApta hote\. || 54|| iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe shravaNAdInAM mokShasAdhanatvaM nAma ekAdashaM prakaraNaM sampUrNam | \section{12\. sR^iShTisvarUpaM nAma prakaraNaM dvAdasham ||} mAyopAdhi jagadyoniH sarvaj~natvAdi lakShaNaH | sa Isha iti vikhyAto.ajadyaH sR^iShTirIkShaNAt || 1|| artha \- \ldq{}mAyA\rdq{} yA upAdhIne yukta jagat rUpI yonI ashI hI sR^iShTi tyA IshvarAne kevaLa ApalyA dR^iShTipAtAne utpanna kelI jo ki, (Ishvara) sarvaj~na Adi lakShaNAnI prasiddha Ahe\. || 1|| mAyAtu prakR^itiM vidyAnmAyinaM tu maheshvaram | tasyAvayavabhUtaistu vyAptaM sarvamidaM jagat || 2|| artha \- mAyA mhaNaje hI pR^ithvI samajAvI ANi Ishvara hA mAyina (mAyA utpanna karaNArA) ase mhaNatAta ANi tyAchyA avayavA.npAsUnacha utpanna ashI hI bhUte (prANI) asUna tyAmuLe he sarva jaga vyApta Ahe\. || 2|| sR^iShTavA bahuvidhAndehAn praviShTo.ayaM yadA tadA | dehAbhimAnatashchAsya hyavidyopAdhirAgatA || 3|| artha \- aneka prakAra se sharIra nirmANa karuna hyA IshvarAne tyAta pravesha kelA ANi dehAbhimAna utpanna hovUna tyA prANyA.nmadhye avidyA prakaTa jhAlI\. || 3|| Isha eva tato jIvo.avidyopAdhita eva hi | deha dR^iShTita evAyaM ki~nchichaj~na iti kathyate || 4|| artha \- parameshvaracha tyA avidyA upAdhIne veShTita jhAlyAne deha dR^iShTine hA ki.nchit j~nAtA ase mhaTale Ahe\. || 4|| dehAbhimAnatashchAsya sR^iShTirmaithunasambhavA | svapne mAnasikI sR^iShTiryathaiveshasyasA bhavet || 5|| artha \- dehAbhimAnataH deha mhaNajecha mI hyA kalpanene grasta hI sR^iShTi maithunAtUnacha utpanna jhAlI\. jyApramANe svapna hI manAmuLecha rachalI gelelI sR^iShTi Ahe\. tI IshvarAchyAcha sR^iShTipramANe satya vATate\. || 5|| naivaikatvena kAryaM syAditi matvA sa IshvaraH | sR^iShTikAmo dvidhA jAtA shaktishcha shaktimAnatA || 6|| artha \- ekaTepaNAne he kArya hoNAra nAhI ase jANUna tyA IshvarAne sR^iShTI utpanna karaNyAchyA ichChene shakti ANi shaktimAna ashI dona rUpe dhAraNa kelI\. || 6|| dvedhA vibhajya chAtmAnamardhena puruSho.abhavat | ardhena nArI tasyAM tu virAjamasR^ijat prabhUH || 7|| artha \- svataHsa dona bhAgAta utpanna karuna vibhAjita karuna ekApAsUna puruSha tattva utpanna kele ANi ardhyAbhAgAne nArI tattva utpanna kele\. ANi tyA.nta shobhA ANi teja nirmANa kele\. || 7|| prakR^itiH puruSho bhUtvA svayamIsho.amIdR^isham | IkShaNena jagatsarvaM prajArUpeNa sR^iShTavAn || 8|| artha \- prakR^iti ANi puruSha rUpAne svaya.n IshvarAne hyApramANe IkShaNAne mhaNaje dR^iShTikShepa karuna he sarva jagat prajArUpAne nirmANa kele\. || 8|| sa~NkalpanaM chekShaNaM vA tapaH prakR^itiruchyate | tatsaMyogena vishvaMyatsa evAbhUtsvashaktitaH || 9|| artha \- sa.nkalpa IkShaNa ki.nvA tapa mhaNajecha prakR^iti ase mhaTale jAte\. tyAchyA sa.nyogAnecha he jaga svashaktine nirmANa jhAle\. || 9|| yachchApi sarvabhUtAnAM bIjaM tadahamarjuna | na tadasti vinAM yatsyAnmayA bhUtaM charAcharam || 10|| artha \- je hI hyA prANImAtrA.nmadhye mULa bIja Ahe\. te sarva mAjhecha rUpa Ahe\. (tU.n arjuna jANa) ase bhagavAna shrIkR^iShNa mhaNAle\. he chara ANi achara disaNAre sarva kA.nhI jagat mAjhyAvAchUna kA.nhIcha nAhI.n\. || 10|| vyaktAvyaktasvarUpeNa prakR^itiH sA dvidhA matA | IkShaNa bhAvato.avyaktA vyaktA chekShaNato hi sA || 11|| artha \- vyakta ANi avyakta hyA dona rUpA.nnI hI sR^iShTi vibhAgalelI Ahe\. IkShaNAchyA bhAvAne avyakta ANi vyakta hI suddhA IkShaNAnecha\. || 11|| avyaktAvdyaktayaH sarvAH prabhavantyaharAgame | rAyiA~Ngame pralIyante tatraivAvyaktasa.nj~nake || 12|| artha \- divasa ujADalyAbarobara je avyakta asate te lagecha vyakta svarUpA.nta rUpA.ntarita hote\. ANi rAtra jhAlyAbarobara je vyakta svarUpA.nta asate te avyakta svarUpA.nta vilIna hovUna jAte\. || 12|| sarva bhUtAni kaunteya prakR^itiM yAnti mAmikAm | kalpakShaye punastAni kalpAdau visR^ijAmyaham || 13|| artha \- he arjuna ! sarva prANImAtra hyA prakR^iti rUpAta jI mAjhyAtUnacha utpanna Ahe, tyA.nta nirmANa hovUna kalpAchyA a.ntIma samayI mAjhyAtacha vilIna hotAta\. ANi kalpAchyA suruvAtIlA mIcha tyA.nche sR^ijana (nirmitI) kato\. || 13|| prakR^itiM svAmavaShTabhya visR^ijAmi punaHpunaH | bhUtagrAmamimaM kR^itsnamavashaM prakR^itervashAt || 14|| artha \- sa.npUrNa dR^ishya jagat prakR^iti hI mAjhyA adhIna asUna mI tyA.nta pravesha karuna punaHpunaH tilA utpanna karato\. ANi hA sa.npUrNa prANI samudAya paravasha asUna prakR^itichyA mhaNaje mAjhyAcha adhIna Ahe\. || 14|| maharShayaH sapta pUrve chatvAro manavastathA | madbhAvA mAnasA jAtA yeShAM loka imAHprajAH || 15|| artha \- sAta mahArShI ANi chAra hI manu mAjhyA manApAsUna, mAnasaputra utpanna jhAle ANi tyA.njapAsUnacha he loka (prajA) utpanna jhAle\. || 15|| bhagavAnuktavAnetatatprasiddhaM yatastataH | manasI prathama sR^iShTirjIvAnAM maithunAttaH || 16|| artha \- bhagavAna shrIkR^iShNa hyApramANe bolale he prasiddhacha Ahe kI.n sarva sR^iShTi AdisamayA.nta mhaNaje suruvAtIlA manAmuLe utpanna jhAlI ANi na.ntara maithunApAsUna utpanna jhAlI\. || 16|| prakR^itiH puruShorUpo.asAvIshaH strIpuruShastathA | bhR^itvA gR^ihI patiH patnI prajAM sR^ijati sa kramAnta || 17|| artha \- prakR^iti ANi puruSha ashyA rUpAne hA Ishvara strI puruSha hyA rUpAne utpanna hovUna gharAmadhye.n pati \-patni banUna kramAne prajA nirmANakartA jhAlA\. || 17|| mama yonirmahad brahma tasmingarbha dadhAmyaham | sambhavaH sarvabhUtAnAM tato bhavati bhArata || 18|| artha \- mAjhI yonI mhaNaje mahadbrahma asUna tyA.nta mI garbhAdhAna karato ANi sarva prANyA.nchI utpatti tyApAsUnacha sa.nbhava hote\. || 18|| ichChAdveShasamutthena dvandvamohena bhArata | sarvabhUtAni sammohaM sarge yAnti parantapa || 19|| artha \- ichChA ANi dveSha utpanna jhAlyAmuLe tyA.n dva.ndvAta (doghA.nchyA pakaDI madhye dishAbhUla hovUna ki.nkartavyamUDha avasthA) mohA muLe sarva prANI mohita va bhraShTa hotAta\. ANi kalpA.nti he mahAn tapa karaNyARyA arjunA ! he sarva janma ghetAta\. || 19|| sR^iShTikramo.ayameveti prasiddhashcheshajIvayoH | karma sarva hi sR^iShTyartha nirvAhArtha tatashcha tat || 20|| artha \- hA sR^iShTikrama prasiddhacha Ahe\. sarva karme hI nirmitI ANi nirvAhA sAThIcha kelI jAtAta\. ase he Ahe\. || 20|| avyataM kAraNaM sUkShma mahat tattvo tato virATa | sthUla sharIramIshasya jagatsminpratiShThitam || 21|| artha \- avyakta kAraNa he sUkShma asUna mahat tattva virATa rUpAne pasaralele Ahe\. ANi IshvarAchyA sthUla sharIrA pAsUna jagat tyA.nta pratIyamAna jhAlele Ahe\. || 21|| rAjate vividhatvena virAD tena sa uchyate | sharIratrayamevaM hi jAnIyAdIshvarasya cha || 22|| artha \- vividha rUpAne he virATa puruShAche rUpa pasaralele Ahe\. ANi te sushobhita hote\. ANi Apale sharIratraya (sthUla \-sUkShma \-kAraNa) he IshvarAchecha rUpa Ahe, he japAve\. || 22|| avyaktopAdhitashcheshaH svarNa garbhastathaiva cha | mahadupAdhitashchaivaM chAha~NkArI virAjataH || 23|| artha \- avyakta ase tattva upAdhisahita svarNa garbharUpAne vyakta hote va tyA.nta mahat upAdhI mhaNaje aha.nkAra tattva nirmANa hote\. || 23|| avyakta kAraNe dehe bIjavatsR^iShTi vAsanA | tataH saivA~NkurIbhUya mahattvamitisphuTam || 24|| artha \- avyakta ashyA kAraNa dehAmadhye bIjarUpAne sR^iShTivAsanA arthAt suptavAsanA asatAta\. maga tyAcha a.nkurita hovUna mahattattvarUpAne spaShTa hovUna phophAvatAta\. || 24|| tasmin hiraNyagarbhaH sa bahusyAmiti tapyate | puruShaprakR^itibhAvena patiH patni tatastu saH || 25|| artha \- tyA.ntacha hiraNyagarbharUpa bIja he bahusyAm ashyA rUpAne mhaNaje mI bahutashyA rUpA.nta udbhavita hoIna ashyA sphuraNatattvAmuLe prasphuTIta hote\. || 25|| yatki~nchinmithunaM sR^iShTau vyaktaM tatpa~nchabhUtataH | sa eva sarvaM yadbhUta yachcha bhavyaM virADiti || 26|| artha \- je kAhI maithunA.ntUna utpanna jhAle te sarva pa.ncha mahAbhUtA.npAsUna vyakta jhAle\. tyAtUnacha sarva kAhI.n bhUta utpanna jhAlele ANi utpanna hoNAre ase virAT rUpa Ahe\. || 26|| Isha eva hi jIvo.ayamavidyopAdhitaH shrutaH | kaivalyopaniShachChlokA uddhR^itA ke cha nAtra tu || 27|| artha \- avidyemuLe upAdhI prApta jIvahI hA IshvaratattvarUpacha Ahe\. kaivalyopaniShadA.ntIla shlokA.nvaruna he spaShTa kele Ahe\. te koNate tattva Ahe kI je IshvarAchyA adhiShThAnAshivAya Ahe? || 27|| hR^itpuNDarIkaM virajaM vishuddhaM vichintyamadhye vishadaM vishokam | achintyamavyaktamanattarUpaM shiva prashAntamamR^itaM brahmayoniyam || 28|| artha \- ApalyA hR^idayakamalAmadhye virAjita asalelyA nirmala shuddha, nirvikAra, shokarahita, achi.ntya jyAche chi.ntana karaNe kaThiNa Ahe\. adR^ishya, amR^itarUpa, shrIsha.nkarAche je atya.nta shA.nta ANi brahmayonI mhaNaje brahmatattvacha Ahe ashyA rUpAmadhye muni dhyAna karuna praviShTa hotAta\. asA 29 kramA.nkAchyA shlokAlA joDUna hA vAkyArtha pUrNa hoto\. || 28|| tathAdimadhyAntavihInamekaM vibhuM chidAnandamarUpamadbhUtam | umAsahAyaM parameshvaraM prabhu trilochanaM nIlakaNTha prashAntam | dhyAtvAmunirgachChati bhUtayoniM samastasAkShiM tamasaH parastAt || 29|| artha \- Adi madhya va a.ntarahita eka sarvavyApI (vibhu.n) tasecha sat chit Ana.ndamaya adbhuta ase shrI sha.nkarA.nche rUpa je umA pArvatI saha Ahe tasecha trinayana nIlakaNTha prashA.nta Ahe\. ashA.nche munI dhyAna karatAta je kI (shivasha.nkara) samasta bhUtayonI mhaNaje prANImAtrA.n madhye sAkShIrUpAne vidyamAna Aheta\. aj~nAnarUpa a.ndhaHkArAlA pAra karuna (to munI) parama tattvAmadhye praviShTa hoto\. || 29|| sa brahmA sa shivaH sendraH so.akSharaH paramaH svarAT | sa eva viShNuH sa prANaH sa kAlo.agniH sa chandramA || 30|| artha \- to brahma Ahe\. to i.ndra Ahe\. tocha shiva Ahe, avinAshI Ahe, tocha parAtpara ANi prakAsharUpa Ahe\. to viShNuprANa ANi kAla Ahe\. to agni Ahe ANi cha.ndramA Ahe\. || 30|| sa eva sarvaM yadbhUtaM yachcha bhavyaM sanAtanam | j~nAtvA taM mR^ityumatyeti nAnyaH panthA vimuktayem || 31|| artha \- je kA.nhI AtAparya.nta hovUna gele ANi hoNAra Ahe, te sanAtana brahmacha Ahe\. tyAlA samajaNArAcha mR^ityulA pAra karuna jAU.n shakato\. pUrNataH mukta hoNyAsAThI tyAchyAshivAya upAya nAhI.n\. || 31|| sarvabhUtasthamAtmAnaM sarvabhUtAni chAtmani | sampashyan brahma paramaM yAtinAnyena hetunA || 32|| artha \- sarva prANI AtmatattvAmadhye sthira Aheta ANi sarva prANImAtrA.nta mAjhyA.nta je tattva Ahe techa tattva Ahe\. he jo sAdhaka anubhUta karato tocha paramatattvAprata pohochato hyA shivAya to dUsaRyA koThalyAhI mArgAne jAta nAhI.n\. || 32|| AtmAnamaraNiM kR^itvAM praNavaM chotrAraNim | j~nAnanirmanthanabhyAsAt pApa dahati paNDitaH || 33|| artha \- a.ntaHkaraNAlA araNIchA varachA bhAga kalpUna praNavAlA tyAchA khAlachA bhAga mAnUna ma.nthana karuna (dona kAShTakhaNDA.nnA ghevUna vara khAlI ThevUna ghAsatAta, va yaj~nAchA agni prakaTa karaNyAsAThI tyA.ntUna ThiNagyA pADUna agni ma.nthana hI kriyA hote va tI karuna yaj~nAchI suruvAta hote) j~nAna ma.nthanAne j~nAna jyoti prakaTa karaNyAchyA (abhyAsA dvAre) sAdhaka jo buddhimAna, prayatnashIla asela to Apale aj~nAnarUpI ba.ndhana jALUna naShTa karela\. || 33|| sa eva mAyAparimohitAtmA sharIramAsthAya karoti sarvam | striyAnnapAnAdivichitrabhogaiH sa eva jAgratparitR^iptimeti || 34|| artha \- to AtmAcha mAyene parimohita hovUna mohAne lapeTalA jAUna sharIrAshI tAdAtmyabhAva utpanna karuna sarva prakArache kArya karato\. tocha jAgR^ita avasthemadhye strI \-anna \-pAna Adi bhoga prApta karuna paritR^ipta hoto\. || 34|| svapne tu jIvaH sukhaduHkha bhoktA svamAyayAkalpita vishvaloke | suShuptikAle sakale vilIne tamo.abhibhUtaH sukharUpameti || 35|| artha \- tocha AtmA ApalyAcha mAyene svapnAmadhye rachalyA gelelyA sa.nsArA.nta sukha bhogato\. to\. suShuptAvastheta sarva (i.ndriye) kAhI vilIna jhAlyAvara tamas (apratiti) j~nAnAne AvR^itta hovUna ApalyA madhyecha Ana.ndAnubhUti gheto\. || 35|| punashcha janmAntarakarmayogAt sa evajIvaH svapitI prabuddhaH | puratraye krIDatiyashcha jIvastatastujAtaM sakalaM vichitram || 36|| artha \- na.ntara punhA pUrvajanmakR^ita karmAchyA sa.nyogAne jIva svapna pAhato ANi jAgA hoto\. to jAgR^ita svapna suShupti rUpI avasthA.n madhye kheLato ANi tyAmuLecha nAnAvidha nAvinya utpanna hote\. tyAchA AdhAra akhaNDa bodha ANi Ana.nda svarUpa Ahe\. tyAtacha tinhI pura avasthA vilIna hovUna jAtAta\. || 36|| AdhAramAnandamakhaNDabodhaM yasmin layaM yAti puratraya~ncha | j~nayaM parabrahma sushAntametatsvayaM prakAshaM tamasaH parastAt || 37|| artha \- atya.nta prashA.nta ase parabrahmatattva vidita kele pAhije, je svaya.nprakAshI asUna aj~nAnarUpI a.ndhaHkArAchyA palIkaDe Ahe\. || 37|| mAyopAdhita evAsya brahmaNo nAma \ldq{}IshvaraH\rdq{}|| avidyApAdhitastasya brahmaNo nAma jIvakaH || 38|| artha \- mAyA upAdhi sahita je Atmatattva tyAlAcha Ishvara mhaNatAta\. avidyA upAdhi sahita tyA brahmatattvAche nA.nva jIva ase Ahe\. || 38|| upAdhibhyAM vihInau tau brahmaivAsa~NgarUpataH | ghaTAkAsho mahAkAsho mahadAkAsho eva hi || 39|| artha \- upAdhIne virahita ase te donhI hI (Ishvara ANi jIva) he asa.nga ase brahmatattvacha Ahe\. ghaTAkAsha, mahAkAsha ANi mahadAkAsha he sarva ekacha Aheta\. || 39|| shubhrAbhavachcha sA mAyA.avidyA kR^iShNAbhravattayo | brahmasUryaprakAsho yo bimbitaH sa imAviti || 40|| artha \- shubhra rUpAne jI asate tI shubhra abhrApramANe (abhra \-Dhaga) ANi avidyA hI kALayA meghApramANe asate\. vidyA mhaNaje brahmaj~nAna he sUryApramANe asate\. sUryodaya jhAlyAvara abhre naShTa hotAta tyApramANe brahmaj~nAnaprAptI jhAlyAvara (kR^iShNavarNIya) avidyA naShTa hote\. || 40|| asa~Ngo brahmasUryo hi tatprakAsho.api tAdR^ishaH | sa~NgIva manyate bhrAntyA tadevAj~nAnamuchyate || 41|| artha \- sUryApramANe tattvaj~nAna he svachCha nirmala svaya.nprakAshI asUna tyAchA prabhAva (prakAsha) paNa tasAcha nirlipta svachCha spaShTa asato\. bhrA.ntichyA sa.ngatIne, bhrA.nti muLe utpanna jhAlele te aj~nAna mhaNUnacha sa.nbodhile jAte\. || 41|| jIvesho bhavato.aj~nAnAt mAyA.avidye tathaiva cha | brahmANDamapi piNDANDapuMstrIsarjanakalpane || 42|| artha \- jIva hA aj~nAnApAsUna ANi mAyA hI avidyepAsUna utpanna hote\. brahmANDa paNa puruSha \-strI li.ngAchyA utpattine tyAcha kalpanene utpanna hote\. || 42|| pravR^ittau sarjanaM kAryaM puMstrI cheti vibhAvanam | nivR^itau sarjanaM kAyraM nApi puMstrIvibhAvanam || 43|| artha \- pravR^ittI rUpAne te sR^ijanAche kArya puruSha \-strI Adi vibhAgA.nta utpanna hote ANi nivR^itti rUpAne te sR^ijanAche kArya asate, tyA.nta puruSha \-strI hA abheda Ahe\. || 43|| akSharaM brahma paramaM svabhAvodhyAtma uchchate | bhUtabhAvodbhavakaro visargaH karmasa.nj~nitaH || 44|| artha \- akShara akhaNDa parabrahma he svabhAvataH adhyAtma mhaNUna oLakhale jAte\. bhUta ANi bhAva hyApramANe jhAlele karma he \ldq{}karma\rdq{} mhaNUnacha oLakhale jAte\. || 44|| pravR^ittilakShaNaM karma j~nAnaM nivR^ittilakShamaNam | pravR^ittissA gR^ihiNA~ncha nivR^itiHsAcha nyAsinAm || 45|| artha \- pravR^ittirUpI kelele karma he \ldq{}karma\rdq{} Ahe ANi nivR^itti rUpAne hoNAre te j~nAna mhaTale jAte\. bhautika sukhAsAThI karma he pravR^itti rUpI karma ANi he lipta karate va tyAche pariNAma bhogAve lAgatAta para.ntu nivR^itti rUpI karma he ApalyAlA Theva ThevalyAsArakhe kalyANakArI asatAta\. || 45|| pravR^ittau dehasambandhAddehAha~NkArato.api cha | IShaNAvatashataH kAryaM nivR^ittau nedR^ishaM kvachit || 46|| artha \- deha sa.nba.ndha, dehabuddhi ANi aha.nkAra hyA muLe pravR^ittirUpa kArya hote\. ichChAvasha hovUnacha kArya hotAta\. mAtra nivR^itti mArgAta hyApramANe ichChAvasha hovUna kA.nhIcha kArya hota nAhIta\. || 46|| janimatpadArthasvIkAraH sa~Ngrahashcha divAnisham | tatsukhechChApravR^ittau cha nivR^ittau nedR^ishaM kvachit || 47|| artha \- utpatti muLecha padArthA.nchA havyAsa asato.n\. ANi rAtra.ndivasa sa.ngrahI vR^ittI ThevalI jAte\. tyApAsUna sukha miLaviNyAchI, miLaNyAchI ichChA asate\. tase nivR^itti madhye nirIchChatAcha asate\. putrechChayA bhavetkAmaH patipatnItvabhAvanam | gR^ihaM dhana pravR^itau cha nivR^ittI ne dR^ishaM kvachit || 48|| artha \- putrAchyA ichChemuLe kAmavAsanA utpanna hote\. ANi pati\-patni hI bhAvanApaNa utpanna hote\. ghara ANi dhana hyA.nchyA pravR^itti madhyecha tI pravR^itta hote\. mAtra nivR^itta pravR^ittilA he kAhI.ncha nako asate\. || 48|| tAratamya~ncha vaividhyaM bhinnatvaM svetaraM sukham | kAryadR^iShTiH pravR^ittau cha nivR^ittau nedR^ishaM kvachit || 49|| artha \- vividha rUpAmadhye tyA \ldq{}tara\rdq{} \ldq{}tama\rdq{} bhAvAne to sukha baghato\. pravR^itti rUpI vichArakAche mAjhe va parakyAche (ashA svArtha buddhine) sukha chi.ntale jAte\. mAtra nivR^itti vichAraka ase kA.nhIcha chi.ntana karIta nAhI.n\. || 49|| utpattiH sR^iShTinirvAhaH kAryAdR^iShTyeva jIvanam | rAgadveShau pravR^ittau cha nivR^ittau nedR^ishaM kvachit || 50|| artha \- nirmiti, sR^iShTimadhye jIvanAsAThI kArya karaNe (jIvikopArjana) hyA hetune kArya karaNe ANi tyAcha barobara rAga (Asakti) ANi dveSha he vikAra asaNe hyApramANe pravR^ittimArgIya mANasAche jIvana asate\. mAtra jo nivR^itti mArgI asato tyAne rAga dveShAdi sarva bhAvA.nvara jaya miLavilelA asato\. tyAchyA vAgaNyA.nta tyA sArakhe kA.nhI.nhI nasate || 50|| ahaM kartA tathA bhoktA phaladAtA maheshvaraH | punarjanma pravR^ittaucha nivR^ittau nedR^ishaM kvachit || 51|| artha \- mI kartA, mI bhoktA, phaLa deNArA Ishvara ase pravR^itti mArgI mANasAche vichAra tyAsa punarjanmAchI prAptI karavatAta ANi nivR^ittirUpa jo sAdhaka asato tyAche ase vichAra nasatAta\. || 51|| bhogato.ayaj~nAnavR^iddhishcha bhogechChAyAvivardhanam | atR^iptihiM pravR^ittaucha nivR^itti nedR^ishaM kvachit || 52|| artha \- bhogApAsUna aj~nAnAchI vR^iddhi hote\. ANi bhoga bhogalyAne ichChA hyA vR^iddhi.ngata hotAta\. pravR^itti mArgAne atR^ipti prApta hote\. mAtra nivR^itti mArgAmadhye sAdhakAlA ichChAcha nasatAta\. bhogechChA nasatAta\. || 52|| ichChAprAptapadArthAnAM chintA tadrakShaNasya cha | prAptatR^iptiH pravR^ittaucha nivR^ittau nedR^ishaM kvachitam || 53|| artha \- ichChA hI aprApta vastu.nsAThI asate\. ANi prApta jhAlelyA vastu.nchyA rakShaNAsAThI chi.ntA asate, eka.ndara pravR^ittishAlI jIvAlA tR^iptI havI asate\. || 53|| bhogAdanantaraM duHkhaM jugupsAM.ashuchitA tathA | viShAderShye pravR^ittaucha nivR^itau nedR^ishaM kvachit || 54|| artha \- tase nivR^ittImArgI sAdhakAsa bhautika sukhapradAyaka vastu.nchI prAptI ANi tatsama dhaDapaDa nasate\. || 54|| pravR^ittishcha nivR^ittishcha bhinnamArgo parasparau | brahmAj~nAnAtpravR^ittiH syAnnivR^ittirbrahmavedanAt || 55|| artha \- pravR^itti ANi nivR^itti he paraspara bhinnamArga Aheta\. brahmatattvAchyA aj~nAnAmuLe manuShya pravR^itti mArgI hoto\. ulaTa brahmaj~nAnAne tyAlA nivR^itti mArga priya vATato\. || 55|| prapa~nchataH pravR^ittiH syAnnivR^ittirniShprapa~nchataH | karmatashcha pravR^ittiH syAnnivR^ittiH karmatyAgataH || 56|| artha \- prapa.nchAta rasa Asakti nirmANa jhAlyAmuLe mANUsa pravR^itti mArgAchA hoto\. nivR^itti mArgI hA prapa.nchApAsUna dUra jAto\. karmabAhulyAmuLe (adhika karma prApta jhAlyAne) pravR^ittimArgI hoto\. karmAtIla nIrasatene to nivR^ittimArgI hoto\. || 56|| kAryAbhAnAtpravR^itti syAnnivR^ittiH stadabhAvataH | pravR^ittirbodhayetkarma nivR^ittirniShkriyAtmatAm || 57|| artha \- kAryAche bhAna jhAlyAmuLe \ldq{}mI kartA Ahe\rdq{} hyA bhAvanechA udaya jhAlyAmuLe aha.n buddhine to pravR^itti mArgI hoto\. ANi tI buddhi nasate (mI kartA Ahe hI buddhi) tevhA.n to nivR^itti mArgI hoto\. || 57|| svabhinnaM vastubhogo hi karmaNA phalamIdR^isham | brahmasvarUpaprAptistu karmaNA na kadAchana || 58|| artha \- ApalyApAsUna sarva bhoga va Ana.nda vegaLe Aheta (mhaNaje Ana.ndaprAptIche sthAna a.ntaHkaraNA.nta nasUna te bAherIla bhautika vastu \-padArthA.nmadhye Ahe.) hI pravR^itti asalyAne karmAche phaLa prApta hote\. para.ntu brahmatattvacha sarvatra a.ntarabAhya bharalele asUna tyA.ntacha sukhabuddhi asaNe mhaNaje nivR^ittimArga asUna tyA pAsUna karmaphalAne liptatA hota nAhI.n\. || 58|| svAnyasya hi samprAptiH yataH karmaphalaM bhavet | svaprAptiH karmaNA naiva spaShTaM kasya nasyAdidam || 59|| artha \- mAjhyApAsUna dusare he vegaLe tattva Ahe Apa para bhAva he vATaNe mhaNaje karmaphala li.npile jAte te bhogAve lAgate\. para.ntu svataHchIcha AtmaprAptI jhAlI mhaNaje dusare tisare kA.nhIcha na rAhatA spaShTapaNe ekacha eka tattva shillaka rAhate\. || 59|| kAryAntarbhUtamevaM hi karmaNA prApyate yataH | kAryashUnyaparaM brahma kAraNaM naiva prApyate || 60|| artha \- kArya kelyAne tadana.ntaracha tyAche phaLa pariNAma he nirmANa hote\. para.ntu jyAchyAkaDUna nirlipta bhAvAne phalAshA na ThevatA kArya he kevaLa kartavyabhAvAne kelyAsa tyAsa tyAche phala chikaTata nAhI\. te brahmabhUta hovUna tyAche kAraNa phala mAthI paData nAhI.n\. || 60|| yadAnandaparaM brahma jagatkAraNamIdR^isham | tadaj~nAnAjjagatkArya tadviruddhaM suduHkhadam || 61|| artha \- hyApramANe paramAna.ndAdAyaka brahmacha jagat utpattiche kAraNa Ahe, te.nvhA tyAchyA j~nAnAmuLe jagatkArya samajate\. tyA ulaTa tyAchyA aj~nAnAne atiduHkhAchI prAptI hote\. || 61|| jagadantarargataM vastu karmaNA prApyate yataH | duHkhAya hi bhavetkarma sukhAya na kadAchana || 62|| artha \- jagatAmadhIla vastu hI karmAmuLecha prApta hote\. he jase khare Ahe tyApramANe duHkhAsAThIcha karma hote ANi sukhAsAThI te ghaData nAhI.n\. || 62|| karmaNA badhyate janturvidyayA cha viyujyate | tasmAtkarma na kurvanti yatayaH pAradarshinaH || 63|| artha \- karmAmuLe prANI hA ba.ndhanA.nta paDato para.ntu j~nAnaprAptIne to mukta hotA mhaNUna je paramachi.ntaka ase yatI asatAta te mahAn yogI asatAta\. te karma karIta nAhI.n arthAta sakAma karma aha.nkArayukta hovUna karIta nAhIta\. || 63|| aniShTamiShTaM mishra~ncha trividhaM karmaNA phalam | bhavatyatyAginAM pretya na tu saMnyAsinAM kvachit || 64|| artha \- iShTa \-aniShTa ANi mishra ase karmAchI vividha prakArachI phaLa.n asatAta\. hI phaLa.n pravR^itti mArgIyA.nnA koThalAcha aha.n pravR^ittichA tyAga na karaNyAne prApta hotAta ANi chikaTatAta\. para.ntu sanyAsI lokA.nnA tI chikaTata nAhI.nta\. || 64|| ajIveshAtmakaM brahma mAyA.avidyAvishUnyataH | nAmarUpavishUnyaM tatjagachChUnyamajaM dhruvam || 65|| artha \- jIvabhAva rahita brahmarUpa, mAyA ANi avidyA yA pAsUna nirlipta nAmarUpa rahita te shUnya ase jagat anAdi va ana.nta nitya ase Ahe\. || 65|| jagatsa~Nkalpa shunyaM tatpumAnnaiva na prakR^itiH | nApi nArI naro naiva prapa~nchAbhAvataH kvachit || 66|| artha \- sa.nkalpashUnya jagat mhaNaje tyA.nta prakR^iti ANi puruSha hA vibhAgacha nAhI.n na ki tethe nara nArI hA bheda Ahe, jyA pAsUna hA prapa.ncha nirmita hoto\. || 66|| kAmAdidoShashUnyaM yannirvikalpaM nirAkulam | AnandaghanamatyachchaM brahmaikaM pravijR^imbhate || 67|| artha \- kAma Adi doShA.npAsUna alipta, advitIya ANi sukhamaya Ana.ndAchI ati uchcha sImAcha ase \ldq{}brahma\rdq{} hecha tattva ekacha eka atya.nta vishAla ANi asImarUpAne phailalele asate, pasaralele asate\. || 67|| yA mA mithyeti sA mAyA mithyAyAshcha janiH kutaH | vidyate yA na sA.avidyA sA kuto.atrAvashiShyate || 68|| artha \- \ldq{}yA mA iti sA mAyA\rdq{} jI nasatecha (\rdq{}mA\rdq{} he sa.nskR^itamadhye niShedhAtmaka avyaya Ahe, jI muLI astitvAtacha nAhI tI mAyA) tI mAyA, mithyA khoTI ashI sthitI tichA janmacha to koThalA? (vidyate yA na sA iti avidyA) jI astitvA.ntacha nAhI.n tI yethe koThUna shillaka rAhaNAra? || 68|| vandhyA putrakathaivAtra jIveshAdiprakalpanA | prajAyA sR^iShTikAryaM taM sarvaMhi vitathaM tathA || 69|| artha \- va.ndhyA strIchA putra koThalA? jIvesha vagaire hyA kalpanA tadvatacha Aheta\. prajotpatti Adi sR^iShTikArya hI tasecha vyartha Ahe\. || 69|| kAryAtpUrvanna kArya syAt nAdhiShThAnAdvitA tataH | ante naiva yataHkAryaM tadetachChashashR^i~Ngavat || 70|| artha \- kAryAchyA pUrvI je kArya nasela, jyAlA adhiShThAna nasela, ANi a.ntima avastheta je kArya shillakacha rahAta nAhI, te sashAchyA shi.ngApramANe asa.nbhava Ahe\. || 70|| AdAvanne jagannAsti vartamAne.api tattathA | AdAvante vartate yat vartamAne.api brahma tat || 71|| artha \- Adi samayI ANi a.ntima samayI jagat rahAta nAhI\. vartamAnA.nta suddhA te tasecha Ahe\. je Adi a.ntI ANi vartamAnA.nta rAhate te brahmatattvacha Ahe\. || 71|| siddhAnto.adhyAtmashAstrANAM sarvApanhava eva hi | nAvidyAstIha no mAyA sarva brahmedamaklavam || 72|| artha \- adhyAtma shAstrAchA siddhA.nta hAcha Ahe kI je kA.nhI sarva satya Ahe, te AvR^itta mhaNaje jhAkalelecha rAhate\. mAyene veShTita hote\. yethe avidyA paNa nasate ANi mAyA paNa nasate\. sarva kAhI.n brahmacha niShkala.nka asate\. || 72|| atadvayAvR^ittirUpeNa neti netItivAkyataH | budhaurnirasyate sarvaM brahmaikaM pravilakShyate || 73|| artha \- budha mhaNaje paNDita lokA.nkaDUna te brahmatattva \ldq{}neti \- na iti\rdq{} ase he nAhI \-he nAhI ase mhaNUna advaya AvR^itti rUpAne te dusare tattva nirasta kele jAte\. je kA.nhI brahmacha Ahe\. (sarva.n khalu ida.n brahmam !) ase siddha kele jAte\. || 73|| sarvaM hi khalvidaM brahma neMha nAnAsti ki~nchana | sachchidAnandabrahmaiva sarvannaivaM samIkShate || 74|| artha \- \ldq{}sarva.n hi khalu ida.n brahma\rdq{}, he sarvacha khare mhaNaje brahmatattvAdhiShThita Ahe ANi vividha vegaLe ase kA.nhIhI nAhI\. sat chit Ana.ndamaya brahmacha sarvatra virAjita Ahe\. || 74|| vyatirekeNa yadvatsyAnadanvaye nApi tattathA | ekamevAdvayaM brahma neMha nAnAsti ki~nchana || 75|| artha \- vyatireka niShedhAtmaka paddhati neti-neti ashyA rItIne je asate, te vyatireka (he ase \-he ase) ashyA rItIne brahmatattvAche varNana sA.ngatA yeta nAhI.n\. te ekameva advitIya brahma asalyAne tyAchyA sArakhe kAhI.ncha nAhI\. te anupameya Ahe\. || 75|| prapa~nchasatyabhAnena tatyAge doSha IkShyate | prapa~nchabhAvataH kasya tatyAge doSha sambhavaH || 76|| artha \- prapa.ncha hecha satya Ahe, ase samajaNARyAsacha tyAchA tyAga karaNe hyA.nta doSha sa.nbhavato paNa jyAlA prapa.ncha hA asatyacha Ahe, ase vATate tyAsa kasalA tyAga ANi kasalA doSha? sanyAsI bhAvanene sAre jagacha mithyA Ahe, tyA.nta kasalA tyAga ANi kasalA doSha? || 76|| shivaHkSharati lokAnvai viShNuH pAti jagatrayam | brahmA sR^ijati lokAnvai evamAdikriyAdikam || 77|| artha \- shiva hA yA lokAchA (jagAchA) a.nta karato\. viShNu hA pAlanakartA Ahe\. ANi brahmA hA sR^ijanakartA Ahe\. hyApramANe Adi kriyA mAnalI jAte\. || 77|| yadyadasti purANeShu yadyadve dveShu nirNayam | sarvopaniShadAM bhAvaM sarvaM shashaviShANavat || 78|| artha \- je \-je purANA.nta Ahe, te \-te vidvAnA.nche mhaNaNe Ahe, upaniShadA.ntahI hAcha bhAva ANi nirNaya Ahe\. kI sarva jagata he shashashR^i.ngavata (je asa.nbhava ase sashyAchyA shi.ngApramANe) ase Ahe vyartha Ahe\. || 78|| nityAnandamayaM brahma kevalaM sarvadA svayam | anantamavyayaM shAntamekarUpamanAmayam || 79|| artha \- nitya sadA Ana.ndamaya brahma he svataHcha svaya.n prakAshI asUna ana.nta ANi akhaNDarUpAtmaka, shA.nta, ekatattvarUpAne ANi nAma rUpAvirahita ase Ahe\. || 79|| vandhyAkumAravachane bhatishchedasti ki~nchana | sashashR^i~NgeNa nAgendro mR^itashchejjagadasti tat || 80|| artha \- va.ndhya strIchyA mulAchyA vachanA.nnI kA.nhI koThe kuNAlA bhayabhIta vhAve lAgate kA? (te ashakyacha Ahe) ANi sashyAchyA shi.ngAnI nAgA.nchA mahArAjA sarpa mAralA gelA, he jase asa.nbhava Ahe, tadvatacha he jaga paNa mithyA Ahe\. || 80|| mR^igatR^iShNAjalaM pItvA vR^iptashchedastvida~njagat | narashR^i~NgeNa naShTashchetkashchidaMstvidameva hi || 81|| artha \- mR^igajaLA.ntIla pANI piUna he jaga tR^ipta jhAle ase jara mhaTale tara, mANasAchyA shi.ngAne he jagata naShTa hoIla, ase mhaNaNyAsArakhe vyartha Ahe\. || 81|| gagane nIlimA satyaM jagatsatyaM bhaviShyati | shuktikA rajataM satyaM bhUShaNaM chejjagadbhaveta || 82|| artha \- gagana mhaNaje AkAsha, he kharecha nILe Ahe, ase mhaTale tara he sAre jaga paNa satyacha Ahe, ase mhaTale jAIla\. ANi shi.npale he kharacha chA.ndIche Ahe, ase mhaTale tara he jagat paNa eka AbhUShaNacha hoIla\. || 82|| rajjusarpeNa daMShTashchennaro bhavatu saMsR^itiH | chitrasthadIpaistamaso nAshashchedastvidaM jagat || 83|| artha \- rajju mhaNaje dorI ANi tilAcha sarpa mAnUna basalA (koNa eka aj~nAnI ANi tyA sarpAchyA dashAne eka manuShya melA ANi tyAlA satgati miLAlI he mhaNaNe jase ashakya va kalpita vATate tyApramANe chitrAmadhIla divyAchyA ujeDAne kharokharacha a.ndhAra kelA ase mhaNaNe suddhA jase ashakya ANi vyarthacha bAlishapaNAche veDepaNAche Ahe, tadvacha he jaga kharecha Ahe ase mhaNaNe hoIla\. (arthAta paNDitA.nche mata he jaga mhaNaje suddhA svapnavat asatyacha Ahe, he tAtparya.) || 83|| sarva hi khalvidaM brahma tajjalAnIrti nityashaH | sattvA shAntamupAsIta shruta samupandishyate || 84|| artha \- khare tara sarvacha (he charAchara jagat) he brahma Ahe\. (sarva.n khalu ida.n brahma) ase dR^iShTine pAhUna tyApramANe shA.ntapaNe tyA brahma tattvAchI upAsanA karAvI, ase Amache shruti vedashAstra sA.ngate\. || 84|| yattadadreshyamagrAhyamagotraM sarvatomukham | paripashyanti dhIrA ye bhUtayoniM tadavyayem || 85|| artha \- je je sarvatra agrAhya agotra mhaNaje jyAche jyAche AmhAsa j~nAna nAhI te suddhA sarva charAchara jagata he brahmatattvAchecha avinAshI rUpa Ahe, ase paNDita j~nAnI loka mAnatAta\. || 85|| lokAnkarmachitAnevaM parIkShya brAhmaNa svayam | AyAnnirvedapatyanta nAstyakR^itaH kR^itena yat || 86|| artha \- ashAtarhene karma karaNARyA.nche parIkShaNa karuna brahmadeva jo svataHcha vairAgyAchA adhipatI Ahe, tyA.nsa karmaphalAne lipta hovU deta nAhI\. (jarI tyA.nnI karme kelIta tarI.) || 86|| parA~nchi khAni vyatR^iNatsvayambhUstasmAtparA~Npashchayati nAntarAtman | kashchiddhIraH pratyagAtmAnamaikShadAvR^ityachakShuramR^itattvamichChan || 87|| artha \- hyA ulaTa tattvAche je loka asatAta (kI.n je sarvatra ekacha brahmarUpa tattva bharalele Ahe, ase mAnata nAhIta.) te svataHlA ANi dusaRyAlA khUpa vegaLepaNAne samajatAta\. tyA.nsa ApalyA a.ntaratattvApramANe mAnIta nAhIta\. koNI dhIrapuruShacha paramAtmatattvAlA ApalyA nayanA.nbhovatIcha veShTita asA samajato\. (mhaNaje sarvatra brahmatattva bharalele tyAlA disate.) || 87|| parAchaHkAmAnanuyanti bAlAste mR^ityoryanti vitatasyacha pAsham | atha dhIrA amR^itattvaM viditvA dhruvamadhruveShviha na prArthayante || 88|| artha \- pratikUla pravR^ittiche kAmanA.nchI ichChA karaNAre va tyAnurUpa chAlaNAre bAlabuddhiche loka mR^ityuchyA vishAla dIrgha pAshAsa bA.ndhale jAtAta ANi dhIra arthAt j~nAnI amR^itattvAsa jANUna nishchita anishchita ase hyA bhautika jagA.nta ichChita nAhI.n\. || 88|| pAshabaddhaH smR^ito jIvaH pAshamuktaH sanAtanaH | tuSheNa baddho vrIhisyAtuShA bhAvenaHtaNDulaH || 89|| artha \- pAshabaddha jo asato to jIva mhaTalA jAto ANi pAshamukta jo asato tyAlA sanAtana mhaTale jAte\. koDyA.nne veShTita tase tA.ndULAche anna (rUpa) sALa, tyAsa \ldq{}brIhi\rdq{} ase mhaNatAta\. ANi ko.nDA kADhUna TAkalyAvara sALIchyA varache tA.ndULAche kaDaka Taraphala bhurakaTa ra.ngAche je asatAta, tyAsa tA.ndULa ase mhaNatAta\. || 89|| dhyAyannAste munishchaivamAsupteshamR^itestuyaH | jIvanmuktaH sa vij~neyaH sa dhanyaH kR^itakR^ityavAn || 90|| artha \- jo sAdhaka munI satata dhyAna karIta rAtra.ndivasa jhopa yeIparya.nta IshatattvAchecha dhyAna karato, satya, ma.ngala hyA viShayIcha dhyAna karato, tocha dhanya samajAvA, tocha kR^itakR^itya ANi jIvanmukta jhAlA ase Ahe\. || 90|| jIvanmuktapadaM tyaktvA svadehe kAlasAtkR^ite | vishatyadeshamuktattva pavano spandatAviva || 91|| artha \- \-jIvanamukta padAchA tyAga karuna, ApalA deha kAlavasha jhAlyAvara to muni koThalyAhI sImemadhye na rAhatA adeshatva.n mhaNaje kuThalecha sthAna sImita na rAhatA, to vAyupramANe sarvatra phailata prasArita hoto\. || 91|| devadvijaguruprAj~napUjanaM shauchamArjavam | brahmacharyamahiMsA cha shArIraM tapa uchyate || 92|| artha \- deva, brAhmaNa, guru ANi vidvAna hyA.nche pUjana, pAvitrya, saralatA he \ldq{}shArIra tapa\rdq{} ase mhaTale jAte\. tyAcha pramANe brahmacharya ANi ahi.nsA he paNa \ldq{}shArIra tapa\rdq{} ase mhaTale jAte\. || 92|| anudvagakaraM vAkyaM satyaM priyahitata~ncha yat | svAdhyAyAmyasanaM chaiva vA~NmayaM tapa uchyate || 93|| artha \- udvega na utpanna karaNAre satya ANi hitakArake priya vATaNAre ase vAkya bolaNe, satata adhyayanarata rAhUna svAdhyAya karuna rAhaNe he vA~Nmamaya tapa Ahe\. || 93|| manaH prasAdaH saumyatvaM maunamAtmavinigrahaH | bhAvasaMshuddhirityetat tapo mAnasamuchyate || 94|| artha \- mana he prasanna ThevaNe, saumya bhAShA bolaNe, mauna dhAraNa karaNe, Atmaniya.ntraNa karaNe, he bhAva je asatAta (vichAra tara.nga) tyA.nsa shuddha ThevaNe hyAsa mAnasa tapa ase mhaNatAta\. || 94|| vividhampata idaM nitya jIvana~ncha mumukShuNAm | anenaiva mumukShusyAtsAdhako mAnya ityapi || 95|| artha \- ase nAnAvidha tapa hecha mumukShu sAdhakA.nche tapasvI jIvana Ahe\. hyAmuLecha mumukShu mokShAchI ichChA karaNARyAche jIvana sAdhaka mhaNUna mhaTale gele Ahe\. || 95|| svavarNAshramadharmeNa tapasA gurutoShaNAt | sadhanaM prabhavetpuMsAM vairAgyAdi chatuShTayam || 96|| artha \- ApalyA varNAshramAchyA dharmAche pAlana karuna, tapAne guruche sa.ntuShTIkaraNa karuna \ldq{}vairAgya chatuShTaya\rdq{} he sAdhana sAdhya kele jAte\. || 96|| paramAtmana evAyaM mokShadharmaprasUritaH | sarvaprathamame vAto gurumArgAdimastu saH || 97|| artha \- paramAtmyA kaDe jANArA hA mokSha mArga ANi tyAchA pravAha hA prathama gururAjA.nkaDe jANArA mArga Ahe\. || 97|| gurureva hariH sAkShAnnAnya ityabravIt shrR^itiH | tadbhaktyApi cha muktiHsyAtkR^itA chedgurubhAvataH || 98|| artha \- shruti arthAta vedA.nnI hecha sA.ngItale Ahe kI.n guru hecha sAkShAta hari mhaNaje parameshvara Aheta\. dusare koNI nAhI.n\. tyA.nchI guruchI bhaktI kelyAnecha muktI miLate ANi tI gurubhAvanene bhaktI kelI pAhije\. || 98|| yomAmajanmAdi~ncha veti loka maheshvaram | asammUDha sa martyeShu sarvapApaiH pramuchayate || 99|| artha \- jo malA anAdi, ajanmA asA loka maheshvara mhaNUna jANato, to asa.nmUDha arthAt dR^iDha buddhi asalelA mUDhabuddhi jyAchI nAhI asA, sAdhaka hyA martya lokA.nmadhye sarva pApA.npAsUna mukta hoto\. || 99|| ityatrApIshabhaktistu brahmarUpeNa bodhitA | brahmarUpeNeMshabhaktiH kAryato vA mumukShubhiH || 100|| artha \- hyApramANe yethe Ishabuddhi hI brahmarUpAne spaShTa kelI Ahe brahmarUpAne IshabhaktI kAryarUpAne mumukShu sAdhakA kaDUna jhAlI pAhije\. || 100|| nityAnityaviveko.ayamihA mutra virAgatA | shamAdiShaTkasampattiH mumukShutvaM hi sAdhanam || 101|| artha \- nitya ANi anitya hyAtIla viveka, AsaktI rahita rAhaNe ANi shama damAdi ShaTsa.npatti hIcha mumukShusAdhakAchI sAdhane Aheta, ase yethe sA.ngitale Ahe\. ShaTsa.npatti \-(1) shama \-i.ndriyanigraha (2) dama \-manonigraha (3) titikShA \- sahanashIla (4) uparati \-sa.nsArAta rasa nasaNe (5) shraddhA \-gurushAstra (6) shA.nti \-sha.nkAnivR^itti\. hyA viShayI pUjyabhAva asalA pAhije\. || 101|| iti shrIsamartharAmadAsAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe sR^iShTisvarUpaM nAma dvAdashaM prakaraNaM sampUrNam | \section{13\. shrIsadgurustutirnAma prakaraNaM trayodasham} (shrI sadgurustutinAmaka terAve prakaraNa) shrIguruM paramAnanda vande Anandavigraham | yasya sannidhimAtreNa chidAnandAyate manaH || 1|| artha \- parama Ana.ndarUpa ANi mUrtima.nta Ana.ndollAsacha ashyA shrI guru.nnA mI va.ndana karito, jyA.nchyA kevala sAnnidhyAne.n niHsIma akhaNDa Ana.ndacha prApta hoto\. || 1|| namaste nAtha bhagavanshivAya gururUpiNe | vidyAvatArasaMsidhyai svIkR^itAneka vigrahaH || 2|| artha \- gururUpI bhagavAn sha.nkarA.nnA namaskAra aso jyA.nnI vidyechyA j~nAnaprAptIsAThI aneka mUrtima.nta avatAra dhAraNa kele Aheta\. arthAt nAnAvidha vidyA kalA.nche je shreShTha guru Aheta, te parameshvarI avatAracha hote\. || 2|| achyutAya namastasmai gurave paramAtmane | svAramoktapadechChUnA dattaM yenAchyuta padam || 3|| arthar \- tyA paramagurulA achyutAlA namaskAra aso, jo AtmArAmAmadhyecha ramamANa hovU.n ichChiNARyA sAdhakA.nlA achyuta pada aDhaLa pada prApta karuna deto\. || namo.achyutAya gurave.aj~nAnadhvAntaika bhAnave | shiShyasanmArgapaTave kR^ipApIyUShasindhave || 4|| artha \- tyA achyuta kadhIhI parAbhUta na hoNARyA ashyA gurulA, aj~nAnarUpI pApA.ndhaHkArAche nAsha karaNARyA sUryAlA namaskAra aso\. shiShyA.nnA sanmArga dAkhaviNyAta pravINa asaNARyA tyAcha pramANe kR^ipArUpI amR^itAchA sAgaracha kI kAya ashyA mahAkanavALU gurusa namaskAra aso\. || 4|| namo.achyutAya gurave shiShyasaMsArasetave | bhaktakAryekasiMhAya namaste chitsukhAtmane || 5|| artha \- tyA gurusa jo achyuta Ahe ANi shiShyA.nnA sa.nsArasAgarA.ntUna pAra karaNyAsa setuchAcha avatAra dhAraNa karato ashyA akShaya Ana.ndarUpI bhakta kArya karaNyAsa si.nhAsArakhA (moThA sAmarthyashAlI asUna) vATA uchalato, tyAsa va.ndana aso\. || 5|| nAnAyuktyupadeshena tAritA shiShyasantatiH | yatkR^ipAsAravedena gurushchitpadamachyutam || 6|| artha \- shiShyarUpI putrA.nnA nAnA prakArachyA upadeshA.nnI yukta ashyA vegavegaLayA yuktyA vAparuna (tyA.nsa saj~nAna karuna) tyA.njavara jo gurukR^ipA karito tyAmuLe guru he tyAsa avinAshI achyutapadAchI prAptI karuna detAta\. || 6|| sachchidAnandarUpAya vyApine paramAtmane | namaH shrIgurunAthAya prakAshanandamUrtaye || 7|| artha \- shrIgurunAthA.nnA namaskAra aso\. je paramAtmarUpAne sarvatra vyApta jhAle Aheta ANi te j~nAna prakAsharUpAne Ana.ndAchI kevaLa mUrticha Aheta\. || 7|| satyAnandasvarUpAya bodhaikasukhakAriNem | namo vedAntavedyAya gurave buddhisAkShiNe || 8|| artha \- tyA sat\-chit\-Ana.ndarUpAne j~nAna he eka kAraNa Ahe kI.n jyAmuLe khare sukha prApta hote\. tyA gurulA va.ndana Ahe kI.n jyAmuLe vedA.nche sAra j~nAta hoNyAsa buddhirUpAne sAkShIbhAva utpanna hoNyAsa te kAraka Aheta\. || 8|| namaste gurave tubhyaM sahajAnandarUpiNe | yasya vAgamR^itaM hanti viShaM saMsArasa.nj~nikam || 9|| artha \- sahaja Ana.nda hecha ekarUpa Ahe ashyA gurulA va.ndana aso\. sa.nsAranAmaka viShAche je hanana karate, ashyA vANIrUpI amR^itAche dAte ashyA guru.nnA namaskAra Ahe\. || 9|| gurureko jagatsarvaM brahmaviShNushivAtmakaH | guroH parataraM nAsti tasmAtsampUjayedgurum || 10|| artha \- guru hecha eka sarvavishvAtmaka pratIkarUpa Aheta\. brahmA, viShNu ANi shivarUpA.nta te gururUpa samAviShTa Ahe\. gurupekShA varachaDha koNI nAhI, mhaNUna tyA gurulAcha va.ndana Ahe\. || 10|| sarvashrutishiroratna virAjitapadAmbujam | vedAntArthapravaktAraM tasmAtsampUjayedgurum || 11|| artha \- sarva vedA.nchyA shirAvarIla ratnamaNi, jyA.nche padakamala shobhiva.nta Aheta\. vedA.nchA artha samajAvUna sA.ngaNAre mhaNUna guruche sarvaprakAre supUjana karAve || 11|| yasya smaraNamAtreNa j~nAnamutpadyate svayam | sa eva sarvasampattistasmAtsampUjayed gurum || 12|| artha \- jyA.nchyA kevaLa smaraNa karaNyAne j~nAna, svaya.nbhUpaNe prakaTa hote, techa sarva prakArA.nnI variShTha ashI sa.npatti Aheta mhaNUna tyA.nche sarvaprakArAne manaHpUrvaka pUjana karAve\. || 12|| gurubhaktiM sadA kuryAchChreyase bhUyase naraH | gurudeva hariH sAkShAnnAnya ityabravIchChratiH || 13|| artha \- guru hecha brahma, guru hecha viShNu, ANi guru hecha shiva Aheta\. tinhI lokA.nta gurushivAya pUjya koNIcha nAhI, mhaNUna tyA.nsa va.ndana karAve\. || 13|| iti shrIsamartharAmadAsAnugR^ihita shrIrAmapadapa~NkajabhR^i~NgAyamAna shrImatparamahaMsa parivrAjakAchArya bhagavatA shrI shrIdharasvAminA virachite mumukShusakhaH granthe shrIsadgurustutirnAma trayodashaM prakaraNaM sampUrNam | samApto.ayaM granthaH | lekhana 1970 varadapura ## Total 757 verses Proofread by Manish Gavkar \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}