% Text title : naiShkarmyasiddhiH % File name : naishk.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Sunder Hattangadi % Proofread by : Sunder Hattangadi % Latest update : December 24, 2013 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Naishkarmyasidhi ..}## \itxtitle{.. naiShkarmyasiddhiH ..}##\endtitles ## atha prathamo.adhyAyaH . AbrahmastambaparyantaiH sarvaprANibhiH sarvaprakArasyApi duHkhasya svarasata eva jihAsitatvAttannivR^ittyarthA pravR^ittirasti svarasata eva . duHkhasya cha dehopAdAnaikahetutvAddehasya cha pUrvopachitadharmAdharmamUlatvAdanuchChittiH . tayoshchavihitapratiShiddhakarmamUlatvAdanivR^ittiH . karmaNashcha rAgadveShAspadatvAdrAgadveShayoshcha shobhanAshobhanAdhyAsanibandhanatvAdadhyAsasya chAvichAritasiddhadvaitavastunimittatvAddvaitasya cha shuktikArajatAdivatsarvasyApi svatassiddhAdvitIyAtmAnavabodhamAtropAdAnatvAdavyAvR^ittiH . ataH sarvAnarthaheturAtmAnavabodha eva . sukhasya chAnAgamApAyino.aparatantrasyAtmasvabhAvatvAttasyAnavabodhaH pidhAnam.h . atastasyAtyantochChittAvasheShapuruShArthapari\- samAptiH . aj~nAnanivR^itteshcha samyagj~nAnasvarUpalAbha\- mAtrahetutvAttadupAdAnam.h . asheShAnarthahetvAtmAnavabodha\- viShayasya chAnAgamikapratyakShAdilaukikapramANAviShayatvA\- dvedAntAgamavAkyAdeva samyagj~nAnam.h . ato.asheShavedAntasArasa.ngrahaprakaraNamidamArabhyate . tatrAbhilaShitArthaprachayAya prakaraNArthasa.nsUtraNAya chAyamAdyaH shlokaH . khAnilAgnyabdharitryanta.n srakphaNIvodgata.n yataH . dhvAntachChide namastasmai haraye buddhisAkShiNe .. 1.. svasampradAyasya choditapramANapUrvakatvaj~nApanAya vishiShTaguNasambandhasa.nkIrtanapUrvikA gurornamaskArakriyA . alabdhvAtishaya.n yasmAdvyAvR^ittAstamabAdayaH . garIyase namastasmA avidyAgranthibhedine .. 2.. namaskAranimittasvAshayAviShkaraNArthaH . vedAntodarasa.ngUDha.n sa.nsArotsAri vastugam.h . j~nAna.n vyAkR^itamapyanyairvakShye gurvanushikShayA .. 3.. ki.nvishayaM prakaraNamiti chettadupanyAsaH . yatsiddhAvidamaH siddhiryadasiddhau na ki.nchana . pratyagdharmaikaniShThasya yAthAtmya.n vakShyate sphuTam.h .. 4.. vivakShitaprakaraNArthaprarochanAyAnuktaduruktAprAmANyakAraNa\- sha~NkAvyudAsenasvaguroH prAmANyopavarNanam.h . gurUkto vedarAddhAntastatra no vachmyashaktitaH . sahasrakiraNavyApte khadyotaH kiM prakAshayet.h .. 5.. guruNaiva vedArthasya parisamApitatvAtprakaraNoktau khyAtyAdyaprAmANya\- kAraNAsha~Nketi chettadvyudAsArthamAha . na khyAtilAbhapUjArtha.n grantho.asmAbhirudIryate . svabodhaparishuddhyarthaM brahmavinnikaShAshmasu .. 6.. anarthAnarthahetupuruShArthataddhetuprakaraNArthasa.ngrahaj~nApa \- nAyopanyAsaH . aikAtmyApratipattiryA svAtmAnibhavasa.nshrayA . sA.avidyA sa.nsR^iterbIja.n tannAsho muktirAtmanaH .. 7.. puruShArthahetoravashiShTatvAttadabhivyAhAraH . vedAvasAnavAkyotthasamyagj~nAnAshushukShaNiH . dandahItyAtmano moha.n na karmApratikUlataH .. 8.. pratij~nAtArthasa.nshuddhyarthaM pUrvapakShoktiH . tatra j~nAnamabhyupagamya tAvadupanyAsaH . mukteH kriyAbhiH siddhatvAjj~nAna.n tatra karoti kim.h . katha.n chechChR^iNu tatsarvaM praNidhAya mano yathA .. 9.. akurvataH kriyAH kAmyA niShiddhAstyajatastathA . nityanaimittika.n karma vidhivachchAnutiShThataH .. 10.. kimato bhavati . kAmyakarmaphala.n tasmAddevAdIma.n na Dhaukate . niShiddhasya nirastatvAnnArakI.n naityadhojanim.h .. 11.. dehArambhakayoshcha dharmAdharmayorj~nAninA saha karmiNaH samAnau chodyaparihArau . vartamAnamida.n yAbhyA.n sharIra.n sukhaduHkhadam.h . ArabdhaM puNyapApAbhyAM bhogAdeva tayoH kShayaH .. 12.. kAmyapratiShiddhakarmaphalatvAtsa.nsArasya tannirAsenaivAsheShAnarthanirAsasya siddhatvAtki.n nityAnuShThAneneti chettanna . tadakaraNAdapyanarthaprasakteH . nityAnuShThAnatashchainaM pratyavAyo na sa.nspR^ishet.h . anAdR^ityAtmavij~nAnamataH karmANi sa.nshrayet.h .. 13.. abhyupetyaivamuchyate na tu yathAvasthitAtmavastuviShaya.n j~nAnamasti . tatpratipAdakapramANAbhAvAt.h . yAvantyashcheha vidyante shrutayassmR^itibhissaha . vidadhatyuruyatnena karmAto bhUrisAdhanam.h .. 14.. syAtpramANasambhavo bhavadaparAdhAditi chettanna . yataH . yatnato vIkShamANo.api vidhi.n j~nAnasya na kvachit.h . shrutau smR^itau vA pashyAmi vishvAso nAnyato.asti naH .. 15.. syAtpravR^ittirantareNApi vidhi.n lokavaditi chettanna . yataH . antareNa vidhiM mohAdyaH kuryAtsAmparAyikam.h . na tatsyAdupakArAya bhasmanIva huta.n haviH .. 16.. abhyupagataprAmANyavedArthavijjaiminyanushAsanAchcha . ##"##AmnAyasya kriyArthatvAdAnarthakyam ##"## ito.anyathA . iti sATopamAhochchairvedavijjaiminiH svayam.h .. 17.. mantravarNAchcha . ##"##kurvanneveha karmANi jijIviShechChata.n samAH ##"## . iti mantro.api nishsheSha.n karmaNyAyuravAsR^ijat.h .. 18.. j~nAninashcha vastuni vAkyaprAmANyAbhyupagamAdvAkyasya cha kriyApadapradhAnatvAttatashchAbhipretaj~nAnAbhAvaH . virahayya kriyA.n naiva sa.nhanyante padAnyapi . na samastyapada.n vAkya.n yatsyAjj~nAnavidhAyakam.h .. 19.. j~nAnAbhyupagame.api na doShaH . yataH . karmaNo.a~NgA~NgibhAvena svapradhAnatayA.athavA . sambandhasyeha sa.nsiddherj~nAne satyapyadoShataH .. 20.. yasmAjj~nAnAbhyupagamAnabhyupagame.api na j~nAnAnmuktiH . ataH sarvAshramANA.n hi vA~NmanaHkAyakarmabhiH . svanuShThitairyathAshakti muktiH syAnnAnyasAdhanAt.h .. 21.. asadarthapralApo.ayamiti dUShaNasambhAvanAyAha . iti hR^iShTadhiyA.n vAchaH svapraj~nA.a.adhmAtachetasAm.h . ghuShyante yaj~nashAlAsu dhUmAnaddhadhiyA.n kila .. 22.. dUShaNopakramAvadhij~nApanAyAha . atrAbhidadhmahe doShAn kramasho nyAyabR^i.nhitaiH . vachobhiH pUrvapakShoktighAtibhirnAtisambhramAt.h .. 23.. chaturvidhasyApi karmakAryasya muktAvasambhavAnna mukteH karmakAryatvam.h . aj~nAnahAnamAtratvAnmukteH karma na sAdhanam.h . karmApamArShTi nAj~nAna.n tamasIvotthita.n tamaH .. 24.. karmakAryatvAbhyupagame.api doSha eva . ekena vA bhavenmuktiryadi vA sarvakarmabhiH . pratyeka.n chedvR^ithAnyAni sarvebhyo.apyekakarmatA .. 25.. sarvaprakArasyApi karmaNa utpattita eva vishiShTasAdhyAbhi\- sambandhAnna parisheShyanyAyasiddhiH . duritakShapaNArthatvAnna nitya.n syAdvimuktaye . svargAdiphalasambandhAtkAmya.n karma tathaiva na .. 26.. pramANAsambhavAchcha . sAdhyasAdhanabhAvo.aya.n vachanAtpAralaukikaH . nAshrauShaM mokShada.n karma shrutervaktrAtkatha.nchana .. 27.. abhyupagatAbhyupagamAchcha shvashrUnirgachChoktivadbhavato niShprayojanaH pralApaH . niShiddhakAmyayostyAgastvayApIShTo yathA mayA . nityasyAphalavattvAchcha na mokShaH karmasAdhanaH .. 28.. eva.n tAvat ##"##mukteH kriyAbhiH siddhatvAt ##"## iti nirasto.ayaM pakShaH . athAdhunA sarvakarmapravR^ittihetunirUpaNena yathAvasthitAtmavastuviShayakevalaj~nAnamAtrAdeva sakalasa.nsArAnarthanivR^ittiritImaM pakSha.n draDhayitukAma Aha . iha chedaM parIkShyate . ki.n yathA pratiShiddheShu yAdR^ichChikeShu cha karmasu svAbhAvikasvAshayotthanimittavashAdeveda.n hitamidamahitamiti visheShAn parikalpya mR^igatR^iShNikodakapipAsuriva laukikapramANaprasiddhAnyeva sAdhanAnyupAdAya hitaprAptaye.ahitanirAsAya cha svayameva pravartate nivartate cha tathaivAdR^iShTArtheShu kAmyeShu nityeShu cha karmasu ki.n vAnyadeva tatra pravR^ittinivR^ittinimittamiti . ki.nchAtaH . yadyeva.n shruNu . yadi tAvadyathAvasthitavastusamyagj~nAnaM pramANabhUta.n laukikamAgamika.n vA pravR^ittinimittamiti nishchIyate nivR^ittishAstra.n cha nAbhyupagamyate tadA hatAH karmatyAgino bhrAntivij~nAnamAtrAvaShTambhAdalaukika\- pramANopAttakarmAnuShThAnatyAgitvAchcha . atha mR^igatR^iShNikodakapipAsupravR^ittinimittavadayathAvastubhrAnti\- vij~nAnameva sarvapravR^ittinimitta.n tadA varddhAmahe vaya.n hatAH stha yUyamiti . hita.n samprepsatAM mohAdahita.n cha jihAsatAm.h . upAyAnprAptihanArthAn shAstraM bhAsayate.arkavat.h .. 29.. eva.n tAvatpratyakShAnumAnAgamapramANAvaShTambhAdAtmano niratishayasukhahitAvyatirekasiddherahitasya cha ShaShThagocharavatsvata evAnabhisambandhAdeva.nsvAbhAvyA\- tmAnavabodhamAtrAdeva hitaM me syAdahitaM me mA bhUditi mithyAj~nAna.n tUSharashuktikAnavabodhotthamithyAj~nAnavat\- pravR^ittinimittamiti nirdhAritam.h . shAstra.n cha na padArthashaktyAdhAnakR^iditi . athaitasyaivottaratra prapa~ncha Arabhyate . na parIpsA.n jihAsA.n vA pu.nsaH shAstra.n karoti hi . nije eva tu te yasmAtpashvAdAvapi darshanAt.h .. 30.. ukta.n tAvadanavabuddhavastuyAthAtmya eva vidhipratiSheshashAstreShvadhikriyata iti . lipsate.aj~nAnato.alabdha.n kaNThe chAmIkara.n yathA . varjita.n cha svato bhrAntyA ChAyAyAmAtmano yathA .. 31.. bhayAnmohAvanaddhAtmA rakShaH parijihIrShati . pachchAparihR^ita.n vastu tathAlabdha.n cha lipsate .. 32.. tatraiteShu chaturShu viShayeShu prAptaye parIhArAya cha vibhajya nyAyaH pradarshyate . prAptavyaparihAryeShu j~nAtvopAyA~nChR^iteH pR^ithak.h . kR^itvAtha prApnuyAtprApya.n tathAniShTa.n jahAtyapi .. 33.. athAvashiShTayoH svabhAvata eva . parihR^itAvAptayorbodhAddhAnaprAptI na karmaNA . mohamAtrAntarAyatvAtkriyayA te na sidhyataH .. 34.. kasmAtpunarAtmavastuyAthAtmyAvabodhamAtrAdevAbhilaShita\- niratishayasukhAvAptinishsheShaduHkhanivR^ittI bhavato na tu karmaNeti . uchyate . karmAj~nAnasamutthatvAnnAlaM mohApanuttaye . samyagj~nAna.n virodhyasya tAmisrasyA.nshumAniva .. 35.. nanvAtmaj~nAnamapyavidyopAdAnam.h . na hi shAstrashiShyAchAryAdyanupAdAyAtmaj~nAnamAtmAna.n labhataH iti . naiSha doShaH . yata Atmaj~nAna.n hi svatassiddhaparamArthAtmavastusvarUpamAtrAshayAdevAvidyAtadut panna kArakagrAmapradhva.nsi svAtmopatAveva shAstrAdapekShyate notpannamavidyAnivR^ittau . karma punaH svAtmotpattAvutpanna.n cha . na hikriyA kArakanisspR^ihA kalpakoTivyavahitaphaladAnAya svAtmAna.n bibharti sAdhyamAnamAtrarUpatvAttasyAH . na cha kriyAtmaj~nAnavatsvAtmapratilambhakAla eva svargAdiphalena kartAra.n sambadhnAti . Atmaj~nAnaM punaH puruShArthasiddhau notpadyamAnasvarUpavyatirekeNAnyadrUpAntara.n sAdhanAntara.n vApekShate . kuta etat.h . yataH . balavaddhi pramANottha.n samyagj~nAna.n na bAdhyate . AkA~NkShate na chApyAnyadbAdhanaM prati sAdhanam.h .. 36.. svapakShasya hetvavaShTambhena samarthitatvAnirAsha~Nka\- mupasa.nhriyate . tasmAdduHkhodadherhetoraj~nAnasyApanuttaye . samyagj~nAna.n suparyApta.n kriyA chennoktahetutaH .. 37.. nanu balavadapi samyagj~nAna.n sadapramANotthena bAdhyamAnamupalabhAmahe yata utpannaparamArthabodhasyApi kartR^itvabhoktR^itvarAgadveShAdyanavabodhotthapratyayA Avirbhavanti . na hyabAdhite samyagj~nAne tadviruddhAnAM pratyayAnA.n sambhavo.asti . naitadevam.h . kutaH . bAdhitatvAdavidyAyA vidyA.n sA naiva bAdhate . tadvAsanA nimittatva.n yAnti vidyAsmR^iterdhruvan.h .. 38.. ##"##karmAj~nAnasamutthatvAt ##"## ityukto hetustasya cha samarthana.n pUrvamevAbhihita.n ##"##hita.n samprepsatAm ##"## ityAdinA . tadabhyuchchayArthamavidyAnvayena cha sa.nsArAnvayitvaM pradarshayiShyAmItyata Aha . brAhmaNyAdyAtmake dehe lAtvA nAtmeti bhAvanAm.h . shruteH ki~NkaratAmeti vA~NmanaHkAyakarmasu .. 39.. yasmAtkarmAj~nAnasamutthameva tasmAttadvyAvR^ittau nivartata ityuchyate . dagdhAkhilAdhikArashchedbrahmaj~nAnAgninA muniH . vartamAnaH shrutermUrdhni naiva syAdvedaki~NkaraH .. 40.. athetaro ghanatarAvidyA paTalasa.nvItAntaHkaraNo.a~NgIkR^ita\- kartR^itvAdyasheShakarmAdhikArakAraNo vidhipratiShedhachodanAsa.nda.nshopadaShTaH karmasu pravartamAnaH . shubhaiH prApnoti devatva.n niShiddhairnArakI.n gatim.h . ubhAbhyAM puNyapApAbhyAM mAnuShya.n labhate.avashaH .. 41.. Abrahmastambaparyante ghore duHkhodadhau ghaTIyantravadArohAvarohanyAyenAdhamamadhyamottamasukhaduHkha\- mohavidyuchchapalasampAtadAyinIrvichitrayonIshchaNDotpi~njala\- kashvasanavegAbhihatAmbhodhimadhyavartishuShkAlAbuvachChubhA\- shubhavyAmishrakarmavAyusamIritaH . eva.n cha~NkramyamANo.ayamavidyAkAmakarmabhiH . pAshito jAyate kAmI mriyate chAsukhAvR^itaH .. 42.. yathokte.artha AdaravidhAnAya pramANopanyAsaH . shrutishchema.n jagAdArtha.n kAmasya vinivR^ittaye . tanmUlA sa.nsR^itiryasmAttannAsho.aj~nAnahAnataH .. 43.. kA tvasau shrutiriti chet.h . ##"##yadA sarve pramuchyanta ##"## ##"##iti nu ##"## iti cha vAjinaH . kAmabandhanameveda.n vyAso.apyAha padepade .. 44.. eSha sa.nsArapanthA vyAkhyAtaH . athedAnI.n tadvyAvR^ittaye karmANyArAdupakArakatvena yathA mokShahetutAM pratipadyante tathAbhidhIyate . tasyaiva.n duHkhataptasya katha.nchitpuNyashIlanAt.h . nityehAkShAlitadhiyo vairAgya.n jAyate hR^idi .. 45.. kIdR^igvairAgyamutpadyata iti . uchyate . narakAdbhIryathAsyAbhUttathA kAmyaphalAdapi . yathArthadarshanAttasmAnnitya.n karma chikIrShati .. 46.. eva.n nityanaimittikakarmAnuShThAnena . shudhyamAna.n tu tachchittamIshvarArpitakarmabhiH . vairAgyaM brahmalokAdau vyanaktyatha sunirmalam.h .. 47.. yasmAdrajastamomalopasa.nsR^iShTameva chitta.n kAmabaDishenAkR^iShya viShayadurantasUnAsthAneSha nikShipyate tasmAnnityanaimittikakarmAnuShThAnaparimArjanenApaviddha\- rajastamomalaM prasannamanAkR^ila.n saMmArjitasphaTikashilAkalpaM bAhyaviShayahetukena cha rAgadveShAtmakenAtigrahabaDishenA\- nAkR^iShyamANa.n vidhUtAsheShakalmaShaM pratya~NmAtrapravaNa.n chittadarpaNamavatiShTate . ata idamabhidhIyate . vyutthitAsheShakAmebhyo yadA dhIravatiShThate . tadaiva pratyagAtmAna.n svayamevAvivikShati .. 48.. ataHparamavasitAdhikArANi karmANi pratyakpravaNavatvasUnau kR^itasamprattikAni charitArthAni santi . pratyakpravaNatAM buddheH karmANyutpAdya shuddhitaH . kR^itArthAnyastamAyAnti prAvR^iDante ghanA iva .. 49.. yato nityakarmAnuShThAnasyaiSha mahimA . tasmAnmumukShubhiH kAryamAtmaj~nAnAbhilAShibhiH . nitya.n naimittika.n karma sadaivAtmavishuddhaye .. 50.. yathokte.arthe sarvaj~navachanaM pramANam.h . ##"##ArurukShormuneryoga.n karma kAraNamuchyate . yogArUDhasya tasyaiva shama##"## eveti cha smR^itiH .. 51.. nityakarmAnuShThAnAddharmotpattirdharmotpatteH pApahAnistatashchittashuddhistataH sa.nsArayAthAtmyAvabodhastato vairAgya.n tato mumukShutva.n tatastadupAyaparyeShaNa.n tataH sarvakarmatatsAdhanasa.nnyAsastato yogAbhyAsastatashchittasya pratyakpravaNatA tatastattvamasyAdivAkyArthaparij~nAna.n tato.avidyochChedastatashcha svAtmanye\- vAvasthAnaM ##"##brahmaiva san brahmApyeti ##"## ##"##vimuktashcha vimuchyate ##"## iti . pAramparyeNa karmaiva.n syAdavidyAnivR^ittaye . j~nAnavannAvirodhitvAtkarmAvidyA.n nirasyati .. 52.. na cha karmaNaH kAryamaNvapi muktau sambhAvyate nApi muktau yatsambhavati tatkarmApekShate . taduchyate . utpAdyamApya.n sa.nskArya.n vikArya.n cha kriyAphalam.h . naivaM muktiryatastasmAtkarma tasyA na sAdhanam.h .. 53.. eva.n tAvatkevala.n karma sAkShAdavidyApanuttaye na paryAptamiti prapa~nchitam.h . muktau cha mumukShuj~nAnata\- dviShayasvAbhAvyAnurodhena sarvaprakArasyApi karmaNo.asambhava ukto ##"##hita.n samprepsatAm ##"## ityAdinA . yAdR^ishashchArAdupakArakatvena j~nAnotpattau karmaNA.n samuchchayaH sambhavati tathA pratipAditam.h . avidyochChittau tu labdhAtmasvabhAvasyAtmaj~nAnasyaivAsAdhAraNa.n sAdhakatamatva.n nAnyasya pradhAnabhUtasya guNabhUtasya chetyetadadhunochyate . tatra j~nAna.n guNabhUta.n tAvadaheturityetadAha . sa.nnipatya na cha j~nAna.n karmAj~nAna.n nirasyati . sAdhyasAdhanabhAvatvAdekakAlAnavasthiteH .. 54.. samapradhAnayorapyasambhava eva . bAdhyabAdhakabhAvAchcha pa~nchAsyoraNayoriva . ekadeshAnavasthAnAnna samuchchayatA tayoH .. 55.. kuto bAdhyabAdhakabhAvaH . yasmAt.h . ayathAvastvavidyA syAdvidyA tasyA virodhinI . samuchchayastayoreva.n ravishArvarayoriva .. 56.. tasmAdakArakabrahmAtmani parisamAptAvabodhasyAsheShakarma\- chodanAnAmachodyasvAbhAvyAtkuNThatA . katha.n tat.h . abhidhIyate . bR^ihaspatisave yadvatkShatriyo na pravartate . brAhmaNatvAdyahaMmAnI viprI vA kShatrakarmaNi .. 57.. yathAya.n dR^iShTAnta eva.n dArShTAntiko.apItyetadAha . videho vItasandeho netinetyavasheShitaH . dehAdyanAtmadR^iktadvatkriyA.n vIkShate.api na .. 58.. tasyArthasyAviShkaraNArthamudAharaNam.h . mR^itsnebhake yathebhatva.n shishuradhyasya valgati . adhyasyAtmAni dehAdInmUDhastadvatvicheShTate .. 59.. na cha vaya.n j~nAnakarmaNoH sarvatraiva pratyAchakShmahe . yatra prayojyaprayojakabhAvo j~nAnakarmaNostatra nAsmatpitrApi shakyate nivArayitum.h . tatra vibhAgapradarshanAyodAharaNaM pradarshyate . sthANu.n choradhiyAlAya bhIto yadvatpalAyate . buddhyAdibhistathAtmAnaM bhrAnto.adhyArIpya cheShTate .. 60.. eva.n yatrayatra j~nAnakarmaNoH prayojyaprayojakabhAvastatra sarvatrAya.n nyAyaH . yatra tu na samakAla.n nApi krameNopapadyate samuchchayaH saviShaya uchyate . sthANoH satattvavij~nAna.n yathA nA~NgaM palAyate . Atmanastattvavij~nAna.n tadvannA~Nga.n kriyAvidhau .. 61.. yasmAdguNasyaitatsvAbhAvyam.h . yaddhi yasyAnurodhena svabhAvamanuvartate . tattasya guNabhUta.n syAnna pradhAnAdguNo yataH .. 62.. yasmAt . karmaprakaraNAkA~NkShij~nAna.n karmaguNo bhavet.h . yaddhi prakaraNe yasya tattada~NgaM prachakShate .. 63.. svarUpalAbhamAtreNa yattvavidyA.n nihanti naH . na tada~NgaM pradhAna.n vA j~nAna.n syAtkarmaNaH kvachit.h .. 64.. samuchchayapakShavAdinApyavashyametadabhyupagantavyam.h . yasmAt.h . aj~nAnamanirAkurvajj~nAnameva na sidhyati . vipannakArakagrAma.n j~nAna.n karma na Dhaukate .. 65.. ida.n chApara.n kAraNa.n j~nAnakarmaNoH samuchchayanibarhi . hetusvarUpakAryANi prakAshatamasoriva . virodhIni tato nAsti sA~Ngatya.n j~nAnakarmaNoH .. 66.. evamupasa.nhR^ite kechitsvasampradAyabalAvaShTambhAdAhuryade\- tadvedAntavAkyAdahaM brahmeti vij~nAna.n samutpadyate tannaiva svotpattimAtreNAj~nAna.n nirasyati . ki.n tarhi . ahanyahani drAghIyasA kAlenopAsInasya sato bhAvanopachayAnnishsheSham aj~nAnamapagachChati ##"##devo bhUtvA devAnapyeti ##"## iti shruteH . apare tu bruvate vedAntavAkyajanitamahaM brahmeti vij~nAna.n sa.nsargAtmakatvAdAtmavastuyAthAtmyAvagAhyeva na bhavati . ki.n tarhi . etadeva ga~NgAsrotovatsatatamabhyasyato.anyadevAvAkyArthAtmaka.n vij~nAnAntaramutpadyate . asya pakShadvayasya nivR^ittaya idamabhidhIyate . sakR^itpravR^ittyA mR^idnAti kriyAkArakarUpabhR^it.h . aj~nAnamAgamaj~nAna.n sA~Ngatya.n nAstyato.anayoH .. 67.. eva.n tAvadanAnAtve brahmaNi j~nAnakarmaNoH samuchchayo nirAkR^itaH . athAdhunA pakShAntarAbhyupagamenApi pratyavasthAne pUrvavadanAshvAso yathA tathAbhidhIyate . anutsAritanAnAtvaM brahma yasyApi vAdinaH . tanmatenApi dussAdhyo j~nAnakarmasamuchchayaH .. 68.. tasya vibhAgoktirdUShaNavibhAgapraj~naptaye . brahmAtmA vA bhavettasya yadi vAnAtmarUpakam.h . AtmAnAptirbhavenmohAditarasyApyanAtmanaH .. 69.. tatra yadi tAvadvAstavenaiva vR^ittena brahma prAptamAtmasvAbhAvyAtkevalamAsuramohApidhAnamAtra\- mevAnAptinimitta.n tasminpakShe . mohApidhAnabha~NgAya naiva karmANi kAraNam.h . j~nAnenaiva phalAvAptestatra karma nirarthakam.h .. 70.. anAtmarUpake tu brahmaNi na karma sAdhanabhAvaM pratipadyate nApi j~nAna.n karmasamuchchitamasamuchchita.n vA yasmAdanyasya svata eva sAdhakasya brahmaNo.apyanyatva.n svata eva siddham.h . tatraivam.h . anyasyAnyAtmatAprAptau na kvachiddhetusambhavaH . tasmin satyapi no naShTaH parAtmAnaM prapadyate .. 71.. aparasmi.nstu pakShe vidhiH . paramAtmAnukUlena j~nAnAbhyAsena duHkhinaH . dvaitino.api pramuchyeranna parAtmavirodhinA .. 72.. itarasmi.nstu pakShe vidherevAnavakAshatvam.h . katham.h . samastavyastabhUtasya brahmaNyevAvatiShThataH . brUta karmaNi ko hetuH sarvAnanyatvadarshinaH .. 73.. sarvakarmanimittasambhavAsambhavAbhyA.n sarvakarmasa~Nkarashcha prApnoti . yasmAt.h . sarvajAtyAdimattve.asya nitarA.n hetasambhavaH . visheSha.n hyanupAdAya karma naiva pravartate .. 74.. syAdvidhiradhyAtmabhimAnAditi chennaivam.h . yasmAt.h . na chAdhyAtmAbhimAno.api viduSho.astyAsuratvataH . viduSho.apyAsurashchetsyAnniShphalaM brahmadarshanam.h .. 75.. aj~nAnakAryatvAnna samakAla.n nApi krameNa j~nAnakarmaNorvastvavastu\- tantratvAtsa~NgatirastItyeva.n nirAkR^ito.api kAsha.n kusha.n vAvalambyAha .. athAdhyAtmaM punaryAyAdAshrito mUDhatAM bhavet.h . sa karotyeva karmANi ko hyaj~na.n vinivArayet.h .. 76.. siddhatvAchcha na sAdhyam.h . yataH . sAmAnyetararUpAbhyA.n karmAtmaivAsya yoginaH . nishshvAsochChvAsavattasmAnna niyogamapekShate . .. 77.. astu tarhi bhinnAbhinnAtmakaM brahma . tathA cha sati j~nAnakarmaNo sambhavato bhedAbhedaviShayatvAttayoH . tatra tAvadayaM pakSha eva na sambhavati . ki.n kAraNam.h . na hi bhinno.ayamityabhedabuddhimanirAkR^itya bhedabuddhiH padArthamAli~Ngate . eva.n hyanabhyupagame bhinnAbhinna\- padArthayoralaukikatvaM prasajyeta . atha niShpramANakama\- pyAshrIyate tadapyubhayapakShAbhyupagamAdabhedapakShe duHkhi brahma syAdata Aha . bhinnAbhinna.n visheShaishchedduHkhi syAdbrahma te dhruvam.h . asheShaduHkhitA cha syAdaho praj~nAtmavAdinAm.h .. 78.. tasmAtsamyagevAbhihita.n na j~nAnakarmaNoH samuchchaya ityupasa.nhriyate . tamo.a~Ngatva.n yathA bhAnoragneshshItA~NgatA yathA . vAriNashchoShNatA yadvajj~nAnasyaiva.n kriyA~NgatA .. 79.. yathoktopapattibalenaiva pUrvapakShasyotsAritatvAdvaktavya.n nAvasheShitamityataH pratipattikarmavatpUrvapakShaparihArAya yatki~nchidvaktavyamityata idamabhidhIyate . ##"##mukteH kriyAbhiH siddhatvAt ##"## ityAdyanuchitaM bahu . yadabhANi tadanyAyya.n yathA tadadhunochyate .. 80.. yo.aya.n kAmyAnAM pratiShiddhAnA.n cha tyAgaH pratij~nAyate sA pratij~nA tAvanna shakyate.anuShThAtum.h . ki.n kAraNam.h . karmaNo hi nirvR^ittAtmano dvAbhyAM prakArAbhyA.n nivR^ittiH sambhavatyArabdhaphalasyopabhogenAnArabdhaphalasyAshubhasya prAyashchittairiti . tR^itIyo.api tyAgaprakAro.akartrA\- tmAvabodhAt sa tvAtmaj~nAnAnabhyupagamAdbhavatA nAbhyupagamyate . tatra yAnyanupabhuktaphalAnyanArabdhaphalAni tAnIshvareNApi kenachidapi na shakyante parityaktum.h . athArabdhaphalAni tyajyante tAnyapi na shakyante tyaktum.h . ki.n kAraNam.h . anivR^itteH . anirvR^itta.n hi chikIrShita.n karma shakyate tyaktuM pravR^ittinivR^ittI prati kartuH svAtantryAt.h . nirvR^itte tu karmaNi tadasambhavAdduranuShTheyaH pratij~nAnArthaH . ashakyapratij~nAnAchcha . na cha shakyate pratij~nAtu.n yAvajjIva.n kAmyAni pratiShiddhAni cha karmANi na kariShyAmIti sunipuNAnAmapi sUkShmAparAdhadarshanAt.h . pramANAbhAvAchcha . na cha pramANamasti mokShakAmo nityanaimittike karmaNI kuryAtkAmyapratiShiddhe cha varjayedArabdhaphale chopabhogena kShapayediti . AnantyAchcha . na chopachitAnA.n karmaNAmiyattAsti sa.nsArasyAnAditvAt.h . na cha kAmyaiH pratiShidhairvA teShA.n nivR^ittirasti shuddhyashuddhisAmye satyavirodhAdityAha . na kR^itsnakAmyasa.ntyAgo.anantatvAtkartumiShyate . niShiddhakarmaNashchettu vyatItAnantajanmasu .. 81.. syAnmata.n vyatItAnanantajanmopAttAnA.n karmaNAm.h . kShayo nityena teShA.n chetprAyashchittairyathainasaH . niShphalatvAnna nityena kAmyAdervinivAraNAm.h .. 82.. pramANAbhAvAchcha . katham.h . pApApanuttaye vAkyAtprAyashchitta.n yathA tathA . gabhyate kAmyahAnArtha.n nitya.n karma na vAkyataH .. 83.. athApi syAtkAmyaireva kAmyAnAM pUrvajanmopachitAnA.n kShayo bhaviShyatIti . tanna . yataH . pApmanAM pApmabhirnAsti yathaiveha nirAkriyA . kAmyairapi tathaivAstu kAmyAnAmavirodhataH .. 84.. eva.n tAvat ##"##mukteH kriyAbhiH siddhatvAt ##"## iti nirAkR^itam.h .. athAtmaj~nAnasya sadbhAve pramANAsambhava uktastatparihArAyAha . shrutayassmR^itibhissAmAnantyAtkAminAmiha . vidadhatyuruyatnena karmAto bahukAmadam.h .. 85.. na cha bAhulyaM prAmANye kAraNabhAvaM pratipadyate . ata Aha . prAmANyAya na bAhulya.n na hyekatra pramANatAm.h . vastunyaTanti mAnAni tvekatraikasya mAnatA .. 86.. yattUkta.n ##"##yatnato vIkShamANo.api ##"## iti ##--## tatrApi bhavata evAparAdhaH . kasmAt . yataH . ##"##parIkShya lokAn ##"## ityAdyA Atmaj~nAnavidhAyinIH . naiShkarmyapravaNAssAdhvIH shrutIH ki.n na shR^iNoShi tAH .. 87.. nanu ##"## AtmetyevopAsIta ##"## ##"##AtmA vA are draShTavyaH##"## ityapUrvavidhishruteH puruShasyAtmadarshanakriyAyA.n niyogo.avasIyata iti . naivam . apuruShatantratvAdvastuyAthAtmyaj~nAnasya sakalAnarthabIjAtmAnavabodhotsAriNo muktihetoriti . vidhyabhyupagame.api nApUrvavidhirayam.h . ata Aha . niyamaH parisa.nkhyA vA vidhyartho.api bhavedyataH . anAtmAdarshanenaiva parAtmAnamupAsmahe .. 88.. yachchokta.n ##"##vishvAso nAnyato.asti naH##"## iti ##--## tadapi nidrAturachetasA tvayA svapnAyamAnena pralapitam.h . ki.n kAraNam.h . na hi vayaM pramANabalenaikAtmyaM pratipadyAmaha aikAtmyasya svata evAnubhavamAtrAtmakatvAt.h . ata eva sarvapramANAvatArAsambhava.n vakShyati . pramANavyavasthAyAshchanubhavamAtrAshrayatvAt.h . ata Aha . vAkyaikagamya.n yadvastu nAnyasmAttatra vishvaset.h . nA.aprameye svatassiddhe.avishvAsaH kathamAtmani .. 89.. yadapyuktaM ##"##antareNa vidhim ##"## iti##--## tadapyabuddhipUrvakamiva naH pratibhAti . yasmAtkAlAntaraphaladAyiShu karmasvetadghaTate . AtmalAbhakAla eva phaladAyini tvAtmaj~nAne naitatsama~njasamityAha . j~nAnAtphale hyavApte.asminpratyakShe bhavaghAtini . upakArAya tanneti na nyAyyaM bhAti no vachaH .. 90.. yadapi jaiminIya.n vachanamudghATayasi ##--## tadapi tadvivakShAparij~nAnAdevodbhAvyate . ki.n kAraNam.h . yato na jaiminerayamabhiprAya AmnAyaH . sarva eva kriyArtha iti . yadi hyayamabhiprAyo.abhaviShyat ##"## athAto brahmajij~nAsA . janmAdyasya yataH ##"## ityevamAdibrahmavastusvarUpamAtrayAthAtmyaprakAshanapara.n gambhIranyAyasa.ndR^ibdha.n sarvavedAntArthamImA.nsana.n shrImachChArIraka.n nAsUtrayiShyat.h . asUtrayachcha . tasmAjjaiminerevAyamabhiprAyo yathaiva vidhivAkyAnA.n svArthamAtre prAmANyamevamaikAtmyavAkyAnAmapyanadhigata\- vastuparichChedasAmyAditi . ata idamabhidhIyate . adhichodana.n ya AmnAyastasyaiva syAtkriyArthatA . tattvamasyAdivAkyAnAM brUta karmArthatA katham.h .. 91.. api cha . aikAtmyapakSha ivAdR^iShTArthakarmasu bhavatpakShe.api pravR^ittirdurlakShyA . yataH . svarga.n yiyAsurjuhuyAdagnihotra.n yathAvidhi . dehAdvyutthApitasyaiva.n kartR^itva.n jaimineH katham.h .. 92.. na cha pratyAkhyAtAsheShasharIrAdikarmasAdhanasvabhAva\- syAtmamAtrasya karmasvadhikAraH . yasmAt.h . sarvapramANAsambhAvyo hyaha.nvR^ittyaikasAdhanaH . yuShmadarthamanAditsurjaiminiH preryate katham.h .. 93.. pravR^ittikAraNAbhAvAchcha . yasmAt.h . sukhaduHkhAdibhiryoga Atmano nAhamekShyate . parAktvAtpratyagAtmatvAjjaiminiH preryate katham.h .. 94.. ki.ncha . na tAvadyoga evAsti sharIreNAtmanaH sadA . viShayairdUrato nAsti svargAdau syAtkatha.n sukham.h .. 95.. yasmAdanyathA nopapadyate . narAbhimAnina.n tasmAtkArakAdyAtmadarshinam.h . mantra AhorarIkR^itya ##"##kurvan##"## iti na nirdvayam.h .. 96.. yachchokta.n ##"##virahayya ##"## iti tadapi na samyageva . tathApi tu na yA kAchitkriyA yatra kva chAdhyAharaNIyA ki.n tu yA yatrAbhipretasambandha.n ghaTayitu.n shaknotyAkA~NkShA.n cha vAkyasya pUrayati saivAdhyAharaNIyA . eva.nvishiShTA cha kriyAsmAbhirabhyupagataiva . sA tUpAditsitavAkyArthA\- virodhinyeva nAbhUtArthaprAdurbhAvaphaleti . ShaDbhAvavikArarahitAtmavastuno nirdhUtAsheSha\- dvaitAnarthasyAparAdhInaprakAshasya vijij~nApayiShitatvAdasyasmItyAdikriyApada.n svamahimasiddhArthapratipAdanasamarthamabhyupagantavya.n na viparItArthapratipAdanaparamiti . dhAvediti na dAnArthe pada.n yadvatprayujyate . edhItyAdi tathA nechChetsvataH siddhArthavAchini .. 97.. na cha yathoktavastuvR^ittapratipAdanavyatirekeNa tattvamasyAdivAkya.n vAkyArthAntara.n vaktIti shakyamadhyavasAtumityAha . tattvamasyAdivAkyAnA.n svatassiddhArthabodhanAt.h . arthAntara.n na sa.ndraShTu.n shakyate tridashairapi .. 98.. yasmAdevam.h . ataH sarvAshramANA.n tu vA~NmanaHkAyakarmabhiH . svanuShThitairna muktiH syAjj~nAnAdeva hi sA yataH .. 99.. tasmAchcha kAraNAdetadapyupapannam.h . svamanorathasa.nklR^iptapraj~nAdhmAtadhiyAmataH . shrotriyeShveva vAchastAH shobhante nAtmavediShu .. 100. iti prathamo.adhyAyaH .. 1.. atha dvitIyo.adhyAyaH . pratyakShAdInAmaneva.nviShayatvAtteShA.n svArambhaka\- viShayopanipAtitvAdAtmanashchAsheShaprameyavailakShaNyA\- tsarvAnarthaikahetvaj~nAnApanodij~nAnadivAkarodayahetutva.n vastumAtrayAthAtmyaprakAshanapaTIyasastattvamasyAdervachasa eveti bahvIbhirupapattibhiH pradarshitam.h . atastadarthAratipattau yatkAraNa.n tadapanayanAya dvitIyo.adhyAya Arabhyate . shrAvito vetti vAkyArtha.n nacettattvamasItyataH . tvampadArthAnabhij~natvAdatastatprakriyochyate .. 1.. yo.ayamahambrahmeti vAkyArthastatpratipattirvAkyAdeveti pratyakShAdInAmaneva.nviShayatvAdityavAdiSha.n tasya vishuddhyarthamanaikAttrikatvaM pUrvapakShatvenopasthApyate . kR^itsnAnAtmanivR^ittau cha kashchidApnoti nirvR^itim.h . shrutavAkyasmR^iteshchAnyaH smAryate cha vacho.aparaH .. 2.. etatprasa~Ngena shrotrantaropanyAsamubhayatrApi sambhAvanAyAha . vAkyashravaNamAtrAchcha pishAchakavadApnuyAt.h . triShu yAdR^ichChikI siddhiH smAryamANe tu nishchitA .. 3.. nAyamanaikAntiko hetuH . yataH . sarvo.ayaM mahimA j~neyo vAkyasyaiva yathoditaH . vAkyArtha.n na hyR^ite vAkyAtkashchijjAnAti tattvataH .. 4.. vAkya.n cha pratipAdanAya pravR^itta.n satpratipAdayatyeva sarvapramANAnAmapyeva.nvR^ittatvAt.h . nAha.ngrAhye na taddhIne na pratya~NnApi duHkhini . virodhaH sadasItyasmAdvAkyAbhij~nasya jAyate .. 5.. nAviraktasya sa.nsArAnnivivR^itsA tato bhavet.h . na chAnivR^ittatR^iShNasya puruShasya mumukShutA .. 6.. na chAmumukShorastIha gurupAdopasarpaNam.h . na vinA gurusambandha.n vAkyasya shravaNaM bhavet .. 7.. tathA padapadAthau cha na sto vAkyamR^ite kvachit.h . anvayavyatirekau cha tAvR^ite stA.n kaimAshrayau .. 8.. anvayavyatirekAbhyA.n vinA vAkyArthabodhanam.h . na syAttena vinAj~nAnaprahANa.n nopapadyate .. 9.. vinAj~nAnaprahANena puruShArthaH sudurlabhaH . tasmAdyathoktasiddhyarthaM paro grantho.avatAryate .. 10.. varchaska.n tvannakAryatvAdyathA nAtmeti gamyate . tadbhAgaH sendriyo dehastadvatkimiti nekShyate .. 11.. AdyantayoranAtmatve prasiddhe madhye.api kaH pratibandhaH . prAganAtmaiva jagdha.n sadAtmatAmetyavidyayA . sragAlepanavaddeha.n tasmAtpashyedviviktadhIH .. 12.. athaivamapi madvachana.n nAdriyase svayamevaitasmAchCharIrAd\- ashuchirAshernirAsho bhaviShyasi . manyase tAvadasmIti yAvadasmAnna nIyase . shvabhiH kroDIkR^ite dehe naiva.n tvamabhima.nsyase .. 13.. shira Akramya pAdena bhartsayatyaparAn shunaH . dR^iShTvA sAdhAraNa.n deha.n kasmAtsakto.asi tatra bhoH .. 14.. shrutipariprApito.ayamartho.anAtmA buddhyAdidehAnta itIdamAha . busavrIhipalAlA.nshairbIjameka.n tridhA yathA . buddhimA.nsapurIShA.nshairanna.n tadvadavasthitam.h .. 15.. yathoktArthapratipattau satyA.n na rAgadveShAbhyA.n vikriyate vipashchidityasyArthasya pratipattaye dR^iShTAntaH . varchaske samparityakte doShatashchAvadhArite . yadi doSha.n vadettasmai ki.n tatrochchariturbhavet.h .. 16.. tadvatsUkShme tathA sthUle dehe tyakte vivekataH . yadi doSha.n vadettAbhyA.n ki.n tatra viduSho bhavet.h .. 17.. etAvadeva hyahaM brahmAsmIti vAkyArthApratipattau kAraNa.n yaduta buddhyAdau dehAnte hyahaMmameti nissandhibandhano grahaH . tadvyatireke hi na kutashchidvibhajyata ekala eva pratyagAtma\- nyavatiShThata ityAha . ripau bandhau svadehe cha samaikAtmyaM prapashyataH . vivekinaH kutaH kopaH svadehAvayaveshviva .. 18.. itashchAnAtmA dehAdiH . ghaTAdivachcha dR^ishyatvAttaireva karaNairdR^isheH . svapne chAnanvayAjj~nayo deho.anAtmeti sUribhiH .. 19.. dehAdikAryakaraNasa.nghAtavyatirekAvyatirekadarshinaH pratyakShata eva viruddha.n kAryamupalabhyate . chaturbhiruhyate yattatsarvashaktyA sharIrakam.h . tUlAyate tadevAha.ndhiyAghrAtamachetasAm.h .. 20.. prasiddhatvAprakaraNArthopasa.nhArAyAha . sthUla.n yuktyA nirasyaiva.n nabhaso nIlatAmiva . deha.n sUkShma.n nirAkuryAdato yuktibhirAtmanaH .. 21.. katha.n deha.n sUkShma.n nirAkR^iryAditi . uchyate . ahaMmamatvayatnechChA nAtmadharmAH kR^ishatvavat.h . karmatvenopalabhyatvAdapAyitvAchcha vastravat.h .. 22.. vaidharmye dR^iShTAntaH . noShNimAna.n dahatyagniH svarUpatvAdyathA jvalan.h . tathaivAtmAtmano vidyAdaha.n naivAvisheShataH .. 23.. ekasyAtmanaH karmakartR^ibhAvaH sarvathA nopapadyata iti shrutvA mImA.nsakaH pratyavatiShThate . ahampratyayagrAhyatvAdgrAhaka Atmeti tannivR^ittyarthamAha . yatkarmako hi yo bhAvo nAsau tatkartR^iko yataH . ghaTapratyayavattasmAnnAha.n syAddraShTR^ikarmakaH .. 24.. atrAha pratyakSheNAtmanaH karmakartR^itvAbhyupagame tatpAdopajIvinAnumAnena pratyakShotsAraNamayuktamiti chodya.n tannirAkaraNAya pratyakShopanyAsaH . yatra yo dR^ishyate draShTrA tasyaivAsau guNo na tu . draShTR^istha.n dR^ishyatA.n yasmAnnaiveyAddraShTR^ibodhavat.h .. 25.. pratyakSheNaiva bhavadabhimatasya pratyakShasyAbhAsIkR^itatvAt\- susthamevAnumAnam.h . atastadeva prakriyate tatra cha vikalpadUShaNAbhidhAnam.h . nAtmanA na tada.nshena guNaH svastho.avagamyate . abhinnatvAtsamatvAchcha nira.nshatvAdakarmataH .. 26.. na yugapannapi krameNobhayathA chaikasya dharmiNo grAhyagrAhakatvamupapadyata iti pratipAdanAyAha . draShTR^itvenopayuktatvAttadaiva syAnna dR^ishyatA . kAlAntare cheddR^ishyatva.n na hyadraShTR^ikamiShyate .. 27.. santu kAmamanAtmadharmA mamatvAdayo yathoktanyAyabalAdanAtmatayaiva cha teShu vyavahArAdahaMrUpasya tu pratyagAtmasambandhitayaiva prasiddherahambrahmAsmIti shruteshchAnAtmadharmatvamayuktamiti chettanna . ahandharmastvabhinnashchedahambrahmeti vAkyataH . gauro.ahamityanaikAnto vAkya.n tadvyapanetR^i tat.h .. 28.. katha.n vAkya.n tadvyapanetR^i taditi . uchyate . yo.aya.n sthANuH pumAneSha pundhiyA sthANudhIriva . brahmAsmItidhiyAsheShA hyahambuddhirnivartyate .. 29.. ahamparichChedavyAvR^ittau na ki.nchidavyAvR^itta.n dvaitajAtamavashiShyate dvitIyasambandhasya tanmUlatvAt.h . ata Aha . nivR^ittAyAmahambuddhau mamadhIH pravilIyate . ahambIjA hi sA siddhyettamo.abhAve kutaH phaNI .. 30.. vivakShitadR^iShTAntA.nshaj~nApanAya dR^iShTAntavyAkhyA . tamo.abhibhUtachitto hi rajjvAM pashyati roShaNam.h . bhrAntyA bhrAntyA vinA tasmAnnoraga.n sraji vIkShate .. 31.. ananvayAchcha nAtmadharmo.aha~NkAraH . Atmanashchedahandharmo yAyAnmuktisuShuptayoH . yato nAnveti tenAyamanyadIyo bhavedaham.h .. 32.. AtmadharmatvAbhyupagame.aparihAryadoShaprasaktishcha . yadyAtmadharmo.aha~NkAro nityatva.n tasya bodhavat.h . nityatve mokShashAstrANA.n vaiyarthaM prApnuyAddhruvam.h .. 33.. syAtparihAraH svAbhAvikadharmatvAbhyupagame.apyAmrAdiphalavaditi chettanna . AmrAdeH pariNAmitvAdguNahAnirguNAntaraiH . avikAri tu tadbrahma ##"##na hi draShTuri##"##tishruteH .. 34.. aha~NkArasya chAgamApAyitvAttaddharmiNashchAnityatvaM prApnoti . AgamApAyiniShThatvAdanityatvamiyAddR^ishiH . upayannapayandharmo vikaroti hi dharmiNam.h .. 35.. astvanityatva.n kamupAlabhemahi pramANopapannatvAditi chettanna . sadAviluptasAkShitva.n svatassiddha.n na pAryate . apahnotu.n ghaTasyeva kushAgrIyadhiyAtmanaH .. 36.. etasmAchcha hetoraha.nkArasyAnAtmadharmatvamavasIyatAm.h . pramANaishchAvagamyatvAdghaTAdivadaha.ndR^isheH . yato rAdhiH pramANAnA.n sa katha.n taiH prasidhyati .. 37.. dharmadharmiNoshchetaretaraviruddhAtmakatvAdasa~NgatiH . dharmiNashcha viruddhatvAnna dR^ishyaguNasa~NgatiH . mArutAndolitajvAla.n shaitya.n nAgni.n sisR^ipsati .. 38.. tasmAdvisrabdhamupagamyatAm.h . draShTR^itva.n dR^ishyatA chaiva naikasminnekadA kvachit.h . dR^ishyadR^ishyo na cha draShTA draShTurdarshI dR^ishirna cha .. 39.. sarvasa.nvyavahAralopashcha prApnoti . yasmAt.h . draShTApi yadi dR^ishyAyA AtmeyAtkarmatA.n dhiyaH . yaugapadyamadR^ishyatva.n vaiyarthya.n chApnuyAchChR^itiH .. 40.. kutaH . yasmAt.h . nAluptadR^iShTerdR^ishyatva.n dR^ishyatve draShTR^itA kutaH . syAchcheddR^igeka.n nirdR^ishya.n jagadvA syAdasAkShikam.h .. 41.. uktayukti.n dR^iDhIkartumAgamodAharaNopanyAsaH . ArtamanyaddR^isheH sarva.n ##"##neti netI##"##ti chAsakR^it.h . vadantI nirguNaM brahma katha.n shrutirupekShyate .. 42.. ##"##mahAbhUtAnyaha.nkAra##"## ityetatkShetramuchyate . na dR^isherdvaitayogo.asti vishveshvaramatAdapi .. 43.. adhunA prakR^itArtho.apasa.nhAraH . evametaddhirugj~neyaM mithyAsiddhamanAtmakam.h . mohamUla.n sudurbodha.n dvaita.n yuktibhirAtmanaH .. 44.. kuto mithyAsiddhatva.n dvaitasyeti chet.h . na pR^itha~NnAtmanA siddhirAtmano.anyasya vastunaH . AtmavatkalpitastasmAdaha.nkArAdirAtmani .. 45.. tasmAdaj~nAnavijR^imbhitametat.h . dR^ishyAH shabdAdayaH klR^iptA draShTR^i cha brahma nirguNam.h . aha.n tadubhaya.n bibhradbhrAntimAtmani yachChati ..46.. tata eveyamabhinnasyAtmano bhedabuddhiH . dR^igekA sarvabhUteShu bhAti dR^ishyairanekavat.h . jalabhAjanabhedena mayUkhasragvibhedavat.h .. 47.. yathoktArthasya pratipattaye dR^iShTAntaH . mitrodAsInashatrutva.n yathaikasyAnyakalpanAt.h . abhinnasya chittestadvadbhedo.antaHkaraNAshrayaH .. 48.. apahAro yathA bhAnoH sarvato jalapAtrakaiH . tatkriyAkR^itideshAptistathA buddhibhirAtmanaH .. 49.. na cha viruddhadharmaNAmekatrAnupapattiH . kalpitAnAmavastutvAtsyAdekatrApi sambhavaH . kamanIyAshuchiH svAdvItyekasyAmiva yoShiti .. 50.. na chAya.n kriyAkArakaphalAtmaka AbhAsa IShadapi paramArthavastu spR^ishati tasya mohamAtropAdAnatvAt.h . abhUtAbhiniveshena svAtmAna.n va~nchayatyayam.h . asatyapi dvitIye.arthe somasharmapitA yathA .. 51.. vastuyAthAtmyAnavabodhapaTalAvanaddhAkShaH san.h . subhrUH sunAsA sumukhI sunetrA chAruhAsinI . kalpanAmAtrasaMmohAdrAmetyAli~Ngate.ashuchim.h .. 52.. sarvasyAnarthajAtasya jihAsitasya mUlamaha.nkAra eva tasyAtmanAtmoparAgAt.h . na tu paramArthata Atmano.avidyayA tatkAryeNa vA sambadho.abhUdasti bhaviShyati vA tasyApariliptadR^iShTisvAbhAvyAt.h . dR^ishyAnurakta.n taddraShTR^i dR^ishya.n draShTranura~njitam.h . ahaMvR^ittyohaya.n rakta.n tannAshe.advaitatAtmanaH .. 53.. iha kechichchodayanti yo.ayamanvayavyatirekAbhyAmanAtmata\- yotsArito.aha.nkAro vAkyArthapratipattaye so.aya.n viparItArthaH sa.nvR^itto yasmAdahaM brahmAsmIti brahmAhampadArthayoH sAmAnAdhikaraNyashravaNAdanAtmArthena sAmAnAdhikaraNyaM prApnoti . vaktavyA cha pratyagAtmani tasya vR^ittiriti sochyate prasiddhalakShaNAguNavR^ittibhiH . nAj~nAsiShamiti prAha suShuptAdutthito.api hi . ayodAhAdivattena lakShaNaM paramAtmanaH .. 54.. pratyaktvAdatisUkShmatvAdAtmadR^iShTyanushIlanAt.h . ato vR^ittIrvihAyAnyA hyaha.nvR^ittyopalakShate .. 55.. AtmanA chAvinAbhAvamathavA vilaya.n vrajet.h . na tu pakShAntara.n yAyAdatashchAha.ndhiyochyate .. 56.. kIdR^ikpunarvastu lakShyam.h . nAmAdibhyaH paro bhUmA niShkalo.akArako.akriyaH . sa evAtmavatAmAtmA svatassiddhaH sa eva naH .. 57.. aj~nAnotthabuddhyAdikartR^itvopAdhimAtmAnaM parigR^ihyaivAnvayavyatirekAbhyAmaha.n sukhI duHkhI chetyaha.nkArAderanAtmadharmatvamukta.n kevalAtmAbhyupagame.ashakyatvAtphalAbhAvAchcha . athedAnImavidyAparikalpita.n sAkShitvamAshritya kartR^itvAdyasheShapariNAmapratiShedhAyAha . eSha sarvadhiyA.n nR^ittamaviluptaikadarshanaH . vIkShate.avIkShamANo.api nimiShattaddhruvo.adhruvam.h .. 58.. nanu sarvasiddhAntAnAmapi svasvadR^iShTyapekShayopapannatvA\- ditaretaradR^iShTyapekShayA dussthitasiddhikatvAnnaikatrApi vishvAsaM pashyAmo na cha sarvatArkikairadUShita.n samarthita.n sarvatArkikopadravApasarpaNAya vartma sambhAvayAmaH . uchyate . visrabdhaiH sambhAvyatAmanubhavamAtrasharaNatvAt\- sarvatArkikaprasthAnAnAm.h . tadabhidhIyate . imaM prAshikamuddishya tarkajvarabhR^ishAturAH . tvAchChiraskavachojAlairmohayantItaretaram.h .. 59.. atrApi chodayanti . anubhavAtmano.api vikriyAbhyupagame.ana\- bhyupagame.api doSha eva . yasmAdAha . ##"##varShAtapAbhyA.n ki.n vyomnashcharmaNyeva tayoH phalam.h . charmopamashchetso.anityaH khatulyashchedasatsamaH ##"## .. 60.. buddhijanmani pu.nsashcha vikR^itiryadyanityatA . athAvikR^itirevAyaM pramAteti na yujyate .. 61.. asya parihAraH . Urdhva.n gachChati dhUme khaM bhidyate svinna bhidyate . na bhidyate chetsthAsnutvaM bhidyate chedbhidAsya kA .. 62.. ityetatpratipattyarthamAha . avikriyasya bhoktR^itva.n syAdahambuddhivibhramAt.h . nauyAnavibhramAdyadvannageShu gatikalpanam.h .. 63.. yathoktArthAviShkaraNAya dR^iShTAntAntaropAdAnam.h . yathA jAtyamaNeH shubhrA jvalantI nishchalA shikhA . sa.nnidhyasa.nnidhAneShu ghaTAdInAmavikriyA .. 64.. ayamatrA.nsho vivakShita iti j~nApanAyAha . yadavasthA vyanaktIti tadavasthaiva sA punaH . bhaNyate na vyanaktIti ghaTAdInAmasa.nnidhau .. 65.. tatra cha . sarvadhIvya~njakastadvatparamAtmA pradIpakaH . sa.nnidhyasa.nnidhAneShu dhIvR^ittinAmavikriyaH .. 66.. na prakAshakriyA kAchidasya svAtmani vidyate . upachArAtkriyA sAsya yaH prakAshasya sa.nnidhiH .. 67.. maiva.n sha~NkiShThAH sA.nkhyarAdhyAnto.ayamiti . yataH . yathA vishuddha AkAshe sahasaivAbhramaNDalam.h . bhUtvA vilIyate tadvadAtmanIhAkhila.n jagat.h .. 68.. tasmAdeSha kUTastho na dvaitaM manAgapi spR^ishati . yataH . shabdAdyAkAranirbhAsAH kShaNapradhva.nsinIrdR^ishA . nityo.akramadR^igAtmaiko vyApnotIva dhiyo.anisham.h .. 69.. eva.n cha sati buddheH pariNAmitva.n yuktam.h . atItAnAgatehatyAnyugapatsarvagocharAn.h . vettyAtmavanna dhIryasmAtteneyaM pariNAminI .. 70.. tatashchaitatsiddham.h . apashyanpashyatIM buddhimashR^iNvan shR^iNvatI.n tathA . niryatno.avikriyo.anichChannichChantI.n chApyaluptadR^ik.h .. 71.. dviShantImadviShannAtmA kupyantI.n chApyakopanaH . nirduHkho duHkhinI.n chaiva nissukhaH sukhinImapi .. 72.. amuhyamAno muhyantI.n kalpayantImakalpayan.h . smarantImasmara.nshchaiva shayAnAmasvapanmuhuH .. 73.. sarvAkArA.n nirAkAraH svArtho.asvArthA.n niri~NganaH . nistrikAlastrikAlasthA.n kUTasthaH kShaNabha~NgurAm.h .. 74.. nirapekShashcha sApekShAM parAchIM pratyagadvayaH . sAvadhi.n nirgateyattaH sarvadeheShu pashyati .. 75.. etasmAchcha kAraNAdayamartho vyavasIyatAm.h . duHkhI yadi bhavedAtmA kassAkShI duHkhino bhavet.h . duHkhinaH sAkShitAyuktA sAkShiNo duHkhitA tathA .. 76.. pUrvasyaiva vyAkhyAnArthamAha . narte syAdvikriyA.n duHkhI sAkShitA kA vikAriNaH . dhIvikriyAsahasrANA.n sAkShyato.ahamavikriyaH .. 77.. eva.n sarvasmin vyabhichAriNyAtmavastvevAvyabhichArItyanubhavato vyavasthApanAyAha . pramANatannibheShvasyA nochChittirmama sa.nvidaH . matto.anyadrUpamAbhAti yattatsyAtkShaNabha~Ngi hi .. 78.. utpattisthitibha~NgeShu kumbhasya viyato yathA . notpattisthitinAshAssyurbuddherevaM mamApi cha ..79.. sukhaduHkhasambandhAnA.n cha pratyakShatvAnna shraddhAmAtragrAhyametat.h . sukhaduHkhAdisambandhA.n yathA daNDena daNDinam.h . rAdhako vIkShate buddhi.n sAkShI tadvadasa.nhataH .. 80.. etasmAchcha hetordhiyaH pariNAmitva.n yuktam.h . yenaivAsyA bhavedyogaH sukhakumbhAdinA dhiyaH . ta.n vidantI tadaivAnya.n vetti nAto vikAriNI .. 81.. asyAshcha kShaNabha~Ngaratve svayamevAtmA sAkShI . na hi kUTasthAvabodhamantareNa buddherevAvirbhAvatirobhAvAdi\- siddhirasti . pariNAmidhiyA.n vR^itta.n nityAkramadR^igAtmanA . ShaDbhAvavikriyAmeti vyApta.n khenA~Nkaro yathA .. 82.. sata AtmanashchAvikAritve yuktiH . smR^itisvapnaprabodheShu na kashchitpratyayo dhiyaH . dR^ishAvyApto.astyato nityamavikArI svaya.ndR^ishiH .. 83.. eva.n tAvatparAbhyupagataprakriyAprasthAnena nirastAsheShavikAraikAtmyaM pratipAditamupapattibhiH . athAdhunA shrautIM prakriyAmavalambyochyate . astu vA pariNAmo.asya dR^isheH kUTastharUpataH . kalpito.api mR^iShaivAsau daNDasyevApsu vakratA .. 84.. ShaTsu bhAvavikAreShu niShiddheshvevamAtmani . doShaH kashchidihAsaktu.n na shakyastArkikashvabhiH .. 85.. prakR^itamevopAdAya buddheH pariNAmitvamAtmanashcha kUTasthatva.n yuktibhiruchyate . pratyartha.n tu vibhidyante buddhayo viShayonmukhAH . na bhidAvagatestadvatsarvAstAshchinnibhA yataH .. 86.. svasambaddhArtha eva . sAvasheShaparichChedinyata eva na kR^itsnavit.h . no chetpariNamedbuddhiH sarvaj~nA svAtmavadbhavet.h .. 87.. ato.avagaterekatvAt.h . chaNDAlabuddheryardR^iShTR^i tadeva brahmabuddhidR^ik.h . eka.n tadubhayorjyotirbhAsyabhedAdanekavat.h .. 88.. kasmAt.h . avasthAdeshakAlAdibhedo nAstyanayoryataH . tasmAjjagaddhiyA.n vR^itta.n jyotireka.n sadekShate .. 89.. sarvadeheShvAtmaikatve pratibuddhaparamArthatattvasyA\- pyapratibuddhadehasambaddhAdasheShaduHkhasambandha iti chettanna . bodhAtprAgapi duHkhitva.n nAnyadehotthamasti naH . bodhAdUrdhva.n kutastatsyAdyatra svagatamapyasat.h .. 90.. na cheya.n svamanIShiketi grAhyam.h . kutaH . shrutyavaShTambhAt.h . shabdAdyAkAranirbhAsA hAnopAdAnadharmiNI . bhAsyetyAha shrutirdR^iShTirAtmano.apariNAminaH .. 91.. kA tvasau shrutiH . dR^iShTerdraShTAramAtmAna.n na pashyerdR^ishyamAnayA . vij~nAtAramare kena vijAnIyAddhiyAM patim.h .. 92.. yasmAtsarvapramANopapanno.ayamarthastasmAdato.anyathAvAdino jAtyandhA ivAnukampanIyA ityAha . tadetadadvayaM brahma nirvikAra.n kubuddhibhiH . jAtyandhagajadR^iShTyeva koTishaH parikalpyate .. 93.. pramANopapanasyArthasyAsambhAvanAttadanukampanIyatvasiddhiH . tadetadAha . yadyadvisheShaNa.n dR^iShTa.n nAtmanastadananvayAt.h . khasya kumbhAdivattasmAdAtmA syAnnirvisheShaNaH .. 94.. atashchAtmano bhedAsa.nsparsho bhedasya mithyAsvAbhAvyAdata Aha . avagatyAtmano yasmAdAgamApAyi kumbhavat.h . sAha.nkAramida.n vishva.n tasmAttatsyAtkachAdivat.h .. 95.. sarvasyaivAnumAnavyApArasya phalamiyadeva yadvivekagrahaNam.h . taduchyate . buddheranAtmadharmatvamanumAnAtprasiddhyati . Atmano.apyadvitIyatvamAtmatvAdeva siddhyati .. 96.. yadyapyaya.n grahItR^igrahaNagrAhyagR^ihItitatphalAtmaka AbrahmastambaparyantaH sa.nsAro.anvayavyatirekAbhyAmanAtmatayA nirmAlyavadapaviddhaH . tathApi tu naivAsau svatassiddhAtma\- vyatiriktAnAtmaprakR^itipadArthavyapAshrayaH sA.nkhyAnAmiva . ki.n tarhi . svatassiddhAnuditAnastamitakUTasthAtmapraj~nAnamAtra\- sharIrapratibimbitAvichAritasiddhAtmAnavabodhAshraya eva tadupAdAnatvAttasyetImamartha.n nirvaktukAma Aha . R^ite j~nAna.n na santyarthA asti j~nAnamR^ite.api tAn.h . eva.n dhiyo hirugjyotirvivichyAdanumAnataH .. 97.. yasmAtpramANaprameyavyavahAra AtmAnavabodhAshraya eva tasmAtsiddhamAtmano.aprameyatvam.h . naiva hi kArya.n svakAraNamatila~NghyAnyatrAkAraka AspadamupanibadhnAti . ata Aha . vyavadhIyanta evAmI buddhidehaghaTAdayaH . AtmatvAdAtmanaH kena vyavadhAnaM manAgapi .. 98.. svayamanavagamAtmakatvAdanavagamAtkatva.n cha mohamAtropAdAnatvAt.h . pramANamantareNaiShAM buddhyAdInAmasiddhatA . anubhUtiphalArthitvAdAtmA j~naH kimapekShate .. 99.. vakShyamANetaretarAdhyAsasiddhyarthamuktavyatirekAnuvAdaH . ghaTabuddherghaTAchcharthAddraShTuryadvadvibhinnatA . ahambuddheraha~NgamyAdduHkhinashcha tathA dR^isheH .. 100.. evametayorAtmAnAtmanoH svataH parataH siddhayorlaukikarajju\- sarpAdhyAropavadavidyopAshraya evetaretarAdhyAropa ityetadAha . abhrayAna.n yathA mohAchChashabhR^ityadhyavasyati . sukhitvAdIndhiyo dharmA.nstadvadAtmani manyate .. 101 .. dagdhR^itva.n cha yathA vahnerayaso manyate kudhIH . chaitanya.n tadvadAtmIyaM mohAtkartari manyate .. 102.. sarva evAyamAtmAnAtmavibhAgaH pratyakShAdipramANavartma\- nyunapatito.avidyotsa~Ngavartyeva na paramAtmavyapAshrayaH . asyAshchAvidyAyAH sarvAnarthahetoH kuto nivR^ittiriti chettadAha . duHkharAshervichitrasya seyaM bhrAntishchirantanI . mUla.n sa.nsAravR^ikShasya tadbAdhastattvadarshanAt.h .. 103.. tadbAdhastattvadarshanAditi kutaH sambhAvyata iti chedata AhAgopAlAvipAlapaNDitamiyameva prasiddhiH . apramotthaM pramotthena j~nAna.n j~nAnena bAdhyate . ahirajjvAdivadbAdho dehAdyAtmamatestathA .. 104.. laukikaprameyavailakShaNyAdAtmano nehAnadhigatAdhigamaH pramANaphalam.h . avidyAnAshamAtra.n tu phalamityupacharyate . nAj~nAtaj~nApana.n nyAyyamavagatyekarUpataH .. 105.. yasmAdAtmAnavabodhamAtropAdAnAH pramAtrAdayastasmAt.h . na vidantyAtmanaH sattA.n draShTR^idarshanagocharAH . na chAnyonyamato.amIShA.n j~neyatvaM bhinnasAdhanam.h .. 106.. draShTrAderasAdhAraNarUpaj~nApanAyAha . bAhya AkAravAn grAhyo grahaNa.n nishchayAdimat.h . anvayyahamiti j~neyaH sAkShI tvAtmA dhruvaH sadA .. 107.. sarvakArakakriyAphalavibhAgAttmakasa.nsArashUnya Atmeti kArakakriyAphalavibhAgasAkShitvAdAtmanastadAha . grAhakagrahaNagrAhyavibhAge yo.avibhAgavAn.h . hAnopAdAnayossAkShI hAnopAdAnavarjitaH .. 108.. grAhakAdiniShThaiva grAhakAdibhAvAbhAvavibhAgasiddhiH kasmAnneti chettadAha . svasAdhana svaya.n naShTo na nAsha.n vettyabhAvataH . ata eva na chAnyeShAmato.asau bhinnasAkShikaH .. 109.. grAhakAderanyasAkShipUrvakatvasiddheH svasAkShiNo.apyanyasAkShipUrvakatvA\- danavastheti chettanna sAkShiNo vyatiriktahetvanapekShatvAdata Aha . dhIvannApekShate siddhimAtmAnyasmAdavikriyaH . nirapekShamapekShyaiva siddhantyanye na tu svayam.h .. 110.. yato grAhakAdiShvAtmabhAvo.avidyAnibandhana eva tasmAdanvayavyatirekAbhyA.n vibhajyAnAtmanaH svayam.h . utpattisthitinAsheShu yo.avagatyaiva vartate . jagato.avikArayAvehi tamasmIti na nashvaram.h .. 111.. svatassiddhAtmachaitanyapratibimbitAvichAritasiddhikAtmAnava\- bodhotthetaretarasvabhAvApekShasiddhatvAtsvatashchAsiddhe\- ranAtmano dvaitendrajAlasya . na svaya.n svasya nAnAtva.n nAvagatyAtmanA yataH . nobhAbhyAmapyatassiddhamadvaita.n dvaitabAdhayA .. 112.. yathoktArthapratipattidraDhimne shrutyudAharaNopanyAsaH . nityAvagatirUpatvAtkArakAdirna chAtmanaH . asthUla.n netinetIti na jAyata iti shrutiH .. 113.. sarvasyAsya grAhakAderdvaitaprapa~nchasyAtmAnavabodha\- mAtropAdAnasya svaya.n seddhumashakyatvAdAtmasiddheshchA\- nupAdeyatvAt.h . AtmanashchennivAryante buddhidehaghaTAdayaH . ShaShThagocharakalpAste vij~neyAH paramArthataH .. 114.. kuto nyAyabalAdeva.n nishchitaM pratIyate . yasmAt.h . nityA.n sa.nvidamAshritya svatassiddhAmavikriyAm.h . siddhAyante dhiyo bodhAstA.nshchAshritya ghaTAdayaH .. 115.. yasmAnna kayAchidapi yuktyAtmanaH kArakatva.n kriyAtvaM phalatva.n chopapadyate tasmAdAtmavastuyAthAtmyAnavabodha\- mAtropAdAnatvAnnabhasIva rajodhUmatuShAra nIhAranIla\- tvAdyadhyAso yathoktAtmani sarvo.aya.n kriyAkArakaphalAtmaka\- sa.nsAro.ahaMmamatvayatnechChAdimithyAdhyAsa eveti siddhamimamarthamAha . ahaMmithyAbhishApena duHkhyAtmA tadbubhutsayA . itaH shruti.n tayA netItyuktaH kaivalyamAsthitaH .. 116.. tasyAsya mumukShoH shrautAdvachasaH svapnanimittotsAritanidrasyeveya.n nishchitArthA pramA jAyate . nAha.n na cha mamAtmatvAtsarvadAnAtmavarjitaH . bhAnAviva tamodhyAso.apahnavashcha tathA mayi .. 117.. so.ayamevampratipAnnasvabhAvamAtmAnaM pratipanno.anukroshati . yatra tvasyeti sATopa.n kR^itsnadvaitaniShedhinIm.h . protsArayantI.n sa.nsAramapyashrauSha.n na ki.n shrutim.h .. 118.. ityomityavabuddhAtmA niShkalo.akArako.akriyaH . virakta iva buddhyAderekAkitvamupeyivAn.h .. 119.. iti dvitIyo.adhyAyaH .. 2.. atha tR^itIyo.adhyAyaH . sarvo.ayaM pramitipramANaprameyapramAtR^ilakShaNa Abrahmastambaparyanto mithyAdhyAsa eveti bahusha upapattibhiratiShThipam.h . AtmA cha janmAdiShaDbhAvavikAravarjitaH kUTasthabodha eveti sphuTIkR^itam.h . tayoshcha mithyAdhyAsakUTasthAtmanornAntareNAj~nAna.n sambandho.anyatra chodanApariprApitAt yathA ##"##iyamevargagniH sAma##"## iti . tachchAj~nAna.n svAtmamAtra nimitta.n na sambhavatIti kasyachitkasmi.nshchidviShaye bhavatItyabhyupagantavyam.h . iha cha padArthadvaya.n nirddhAritamAtmAnAtmA cha . tatrAnAtmanastAvannAj~nAnenAbhisambandhaH . tasya hi svarUpamevAj~nAna.n na hi svato.aj~nAnasyAj~nAna.n ghaTate . sambhavadapyaj~nAnasvabhAve.aj~nAna.n kamatishaya.n janayet.h . na cha tatra j~nAnaprAptirasti yena tatpratiShedhAtmakamaj~nAna.n syAt.h . anAtmanashchAj~nAnaprasUtattvAt.h . na hi pUrvasiddha.n sattatolabdhAtmalAbhasya setsyata AshrayasyAshrayi sambhavati . tadanapekShasya cha tasya nissvabhAvatvAt.h . etebhya eva hetubhyo nAnAtmaviShayamaj~nAna.n sambhavatIti grAhyam.h . eva.n tAvannAnAtmano.aj~nAnitva.n nApi tadviShayamaj~nAnam.h . pArisheShyAdAtmana evAstvaj~nAna.n tasyAj~no.asmItyanubhavadarshanAt.h . ##"##so.ahaM bhagavo mantravidevAsmi nAtmavit.h ##"##iti shruteH . na chAtmano.aj~nAnasvarUpatA tasya chaitanyamAtrasvAbhAvyA\- datishayashcha sambhavati j~nAnaviparilopo j~nAnaprApteshcha sambhavastasya j~nAnakAritvAt.h . na cha aj~nAnakAryatva.n kUTasthAtmasvAbhAvyAdaj~nAnAnapekShasya chAtmanaH svata eva svarUpasiddheryuktamAtmana evAj~natvam.h . ki.nviShayaM punastadAtmano.aj~nAnam.h . AtmaviShayamiti brUmaH . nanvAtmano.api j~nAnasvarUpatvAdananyatvAchcha j~nAnaprakR^ititvAdibhyashcha hetubhyo naivAj~nAna.n ghaTate . ghaTata eva . katham.h . aj~nAnamAtranimittatvAttadvibhAgasya sarpAtmateva rajjvAH . tasmAttadapanuttau dvaitAnarthAbhAvaH . tadapanodashcha vAkyAdeva tatpadapadArthAbhij~nasya . ato vAkyavyAkhyAnAyAdhyAya Arabhyate . tatra yathoktena prakAreNa tattvamasyAdivAkyopaniviShTapadapadArthayoH kR^itAnvayavyatirekaH . yadA nA tattvamasyAderbrahmAsmItyavagachChati . pradhvastAhaMmamo naiti tadA gIrmanasoH sR^itim.h .. 1.. yadaiva tadartha.n tvamarthe.avaiti tadaivAvAkyArthatAM pratipadyate gIrmanasoH sR^iti.n na pratipadyata iti . kuta etaddhyavasIyate . yasmAt.h . tatpadaM prakR^itArtha.n syAttvampadaM pratyagAtmani . nIlotpalavadetAbhyA.n duHkhyanAtmatvavAraNe .. 2.. eva.n kR^itAnvayavyatireko vAkyAdevAvAkyArthaM pratipadyata ityuktamatastadvyAkhyAnAya sUtropanyAsaH . sAmAnAdhikaraNya.n cha visheShaNavisheShyatA . lakShyalakShaNasambandhaH padArthapratyagAtmanAm.h .. 3.. asmin sUtra upanyaste kashchichchodayati yo.aya.n vAkyArthapratipattau pUrvAdhyAyenAnvayavyatirekalakShaNo nyAyaH sarvakarmasa.nnyAsapUrvako.abhihitaH kimaya.n vidhipariprApitaH ki.n vA svarasata evAtra pumAnpravartata iti . ki.nchAtaH . shR^iNu . yadyAtmavastusAkShAtkaraNAya vidhipariprApito.aya.n nyAyastadAvashyamAtmavastusAkShAtkaraNAya vyAvR^ittashubhAshubhakarmarAshirekAgramanA anvayavyatirekAbhyA.n yathoktAbhyAmAtmadarshana.n karoti . aparisamApyAtmadarshana.n tataH prachyavamAna ArUDhapatito bhavati . yadi punaryadR^ichChAtaH pravartate tadA na kashchiddoSha iti . vidhipariprApita iti brUmo yata Aha . shamAdisAdhanaH pashyedAtmanyAtmAnama~njasA . anvayavyatirekAbhyA.n tyaktvA yuShmadasheShataH .. 4.. yuShmadarthe parityakte pUrvoktairhetubhiH shrutiH . vIkShApannasya ko.asmIti tattvamityAha sauhR^idAt.h .. 5.. atrApi chodayanti sA.nkhyAH . sharIrendriyamanobuddhi\- ShvanAtmasvAtmeti nissandhibandhanaM mithyAj~nAnamaj~nAna.n tannibandhano hyAtmano.anekAnarthasambandhastasya chAnvayavyatirekAbhyAmeva nirastattvAnnirviShaya.n tattvamasyAdivAkyaM prAptam.h . tasmAdvAkyasya chaiSha mahimA yo.ayamAtmAnAtmanorvibhAga iti . tannirAkaraNAyedamuchyate . bhedasa.nvidida.n j~nAnaM bhedAbhAvashcha sAkShiNi . kAryametadavidyAyA j~nAtmanA tyAjayedvachaH .. 6.. j~nAtmanA tyAjayedvacha ityupashrutyAha kashchit.h . mithyAj~nAnavyatirekeNAtmAnavabodhasyAbhAvAtki.n vAkyena nivartate . aj~nAna.n hi nAma j~nAnAbhAvastasya chAvastusvAbhAvyAtkutaH sa.nsArakAraNatva.n na hyasataH sajjanmeShyate ##"##kutastu khalu somyaiva.n syAt ##"## iti ##"##kathamasataH sajjAyeta ##"## iti shruteriti . atrochyate . aj~nAta eva sarvo.arthaH prAgyato buddhijanmanaH . ekenaiva satA sa.nshcha sannaj~nAto bhavettataH .. 7.. sannaj~nAto bhavettata ityuktamadhastatena shlokena . ko.asau sannaj~nAta ityapekShAyA.n tatsvarUpapratipAdanAyAha . pramitsAyA.n ya AbhAti svayaM mAtR^ipramANayoH . svamahimnA cha yassiddhaH so.aj~nAtArtho.avasIyatAm.h .. 8.. atra kechidAhuH . yatki.nchidiha vAkya.n laukika.n vaidika.n vA tatsarva.n sa.nsargAtmakameva vAkyArtha.n gamayati . atastattvamasyAdivAkyebhyaH sa.nsargAtmakamahaM brahmeti vij~nAya tAvannididhyAsIta yAvadavAkyArthAtmakaH pratyagAtmaviShayo.avabodho.ahaM brahmeti samabhijAyate . tasmAdeva vij~nAnAtkaivalyamApnotIti tannirAkaraNAyedamuchyate . sAmAnAdhikaraNyAderghaTetarakhayoriva . vyAvR^itteH syAdavAkyArthaH sAkShAnnastattvamarthayoH .. 9.. kuto.avAkyArtho.avasIyata iti chettatpratipattyartha.n visheShaNavisheShyayoH sAmarthyoktiH . nirduHkhitva.n tvamarthasya tadarthena visheShaNAt.h . pratyaktA cha tadarthasya tvampadenAsya sa.nnidheH .. 10.. ukta.n sAmAnAdhikaraNya.n visheShaNavisheShyabhAvashcha sa.nkShepato.atha lakShyalakShaNavyAkhyAnAyAha . kUTasthabodhapratyaktvamanimitta.n sadAtmanaH . boddhR^itAhantayorhetustAbhyA.n tenopalakShyate .. 11.. buddheH kUTasthabodhapratyaktvanimitte boddhR^itApratyaktve ye tvasAdhAraNe tayorvisheShavachanam.h . boddhR^itA kartR^itA buddheH karmatA syAdahantayA . tayoraikya.n yathA buddhau pUrvayorevamAtmani .. 12.. yathA buddhau pUrvayorevamAtmanItyatideshena buddhisAdharmya\- vidhAnAnnAnAtvaprasaktau tadapavAdArthamAha . dharmadharmitvabhedo.asyAH so.api naivAtmano yataH . pratyagjyotirato.abhinnaM bhedahetorasambhavAt.h .. 13.. bhedahetasambhava.n darshayannAha . na kasyA.nchidavasthAyAM bodhapratyaktvayorbhidA . vyabhichAro.athavA dR^iShTo yathAhantadvidossadA .. 14.. yasmAdaj~nAnopAdAnAyA eva buddherbhedo nAtmanastasmAdetatsiddham.h . kUTasthabodhato.advaita.n sAkShAttvaM pratyagAtmanaH . kUTasthabodhAdboddhrI dhIH svato hIya.n vinashvarI .. 15.. athAdhunA prakR^itasyaiva pariNAminaH kUTasthasya cha lakShaNamuchyate . visheSha.n ka.nchidAshritya yatsvarUpaM pratIyate . pratyabhij~nApramANena pariNAmI sa dehavat.h .. 16.. sAmAnyAchcha visheShAchcha svamahimnaiva yo bhavet.h . vyuthyAyApyavikArI syAtkumbhAkAshAdivattu saH .. 17.. Atmano buddheshcha bodhapratyagAtmatvamabhihita.n tayorasAdhAraNalakShaNAbhidhAnArthamAha . buddheryatpratyagAtmatva.n tatsyAddehAdyupAshrayAt.h . Atmanastu svarUpa.n tannabhasaH suShitA yathA .. 18.. boddhR^itva.n tadvadevAsyAH pratyayotpattihetutaH . Atmanastu svarUpa.n tattiShThantIva mahIbhR^itaH .. 19.. tayoH kUTasthapariNAminorAtmAnavabodha eva sambandhaheturna punarvAstavaH kashchidapi sambandha upapadyata ityAha . samyaksa.nshayamithyAtvairdhIreveya.n vibhajyate . hAnopAdAnatAmIShAM mohAdadhyasyate dR^ishau .. 20.. kutaH kUTasthAtmasiddhiriti chedyataH . na hAna.n hAnamAtreNa nodayo.apIyatA yataH . tatsiddhiH syAttu taddhIne hAnAdAnavidharmake .. 21.. evam.h . AgamApAyihetubhyA.n dhUtvA sarvAnanAtmanaH . tatastattvamasItyetaddhantyasmadi nija.n tamaH .. 22.. ityAdi punaHpunaruchyate granthalAghavAdbuddhilAghavaM prayojakamiti . tatra yadyapi tattvamasyAdivAkyAdupAdi\- tsitAdvitIyAtmArthavatpArokShyasadvitIyArthaH pratIyate . tathApi tu naivAsAvarthaH shrutyA tAtparyeNa pratipipAdayiShitaH prAgapetasya pratItatvAditImamarthamAha . tadityetatpada.n loke bahvarthapratipAdakam.h . aparityajya pArokShyamabhidhAnotthameva tat.h .. 23.. tvamityapi pada.n tadvatsAkShAnmAtrArthavAchi tu . sa.nsAritAmasa.ntyajya sApi syAdabhidhAnajA .. 24.. viruddhoddeshanatvAchcha pArokShyaduHkhitvayoravivakShitatvamityAha . uddishyamAna.n vAkyastha.n noddeshanaguNAtvitam.h . AkA~NkShitapadArthena sa.nsargaM pratipadyate .. 25.. yata etadevamato.anupAditsitayorapi tattvamarthayorvisheShaNavisheShyabhAvo bhedasa.nsargarahitavAkyArthalakShaNAyaivetyupasa.nhAraH . tado visheShaNArthatva.n visheShyatva.n tvamastathA . lakShyalakShaNasambandhastayoH syAtpratyagAtmanA .. 26.. kathaM punaravivakShitaviruddhanirasyamAnasya lakShaNArthatvam.h . lakShaNa.n sarpavadrajjvAH pratIchaH syAdaha.n tathA . tadbAdhenaiva vAkyArtha.n vetti so.api tadAshrayAt.h .. 27.. iya.n chAvAkyArthapratipattiranvayavyatirekAbhij~nasyaiva . yasmAt.h . yAvadyAvannirasyAya.n dehAdInpratyaga~nchati . tAvattAvattadartho.api tvamarthaM pravivikShati .. 28.. kasmAtpunaH kAraNAddehAdyanAtmatvapratipattAvevAtmA tadarthamAtmatvenAbhili~Ngate na viparyaya iti . uchyate . pratyagAtmAnavabodhasyanAtmasvAbhAvyAttadabhinirvR^ittashchAyaM buddhyAdidehAntastasminnAtmatvamavidyAkR^itamevAtmatvamivAnA\- tmatvamapi sAvidyasyaiva . yato niravidyo vidvAnavAkyArtharUpa eva kevalo.avashiShyate tasmAduchyate . dehAdivyavadhAnatvAttadartha.n svayamapyataH . pArokShyeNaiva jAnAti sAkShAttva.n tadanAtmanaH .. 29.. yathoktArthapratipattisaukaryAya dR^iShTAntopAdAnAm.h . pratyagudbhutapittasya yathA bAhyArthapItatA . chaitanyaM pratyagAtmIyaM bahirvaddR^ishyate tathA .. 30.. yasmAdevamato vishuddhamavasIyatAm.h . padAnyuddhR^itya vAkyebhyo hyanvayavyatirekataH . padArthA.Nllokato buddhvA vetti vAkyArthama~njasA .. 31.. kutaH punaH sAmAnyamAtravR^itteH padasya vAkyArthapratipattihetutvamiti . bADham.h . sAmAnya.n hi padaM brUte visheSho vAkyakartR^ikaH . shrutyAdipratibaddha.n sadvisheShArthaM bhavetpadam.h .. 32.. anvayavyatirekapurassara.n vAkyameva sAmAnAdhikaraNyAdinAvidyA\- paTalapradhva.nsadvAreNa mumukShu.n svArAjye.abhiShechayati na tvanvayavyatirekamAtrasAdhyo.ayamartha ityAha . buddhyAdInAmanAtmatva.n li~NgAdapi cha sidhyati . nivR^ittistAvatA netItyato vAkya.n samAshrayet.h .. 33.. na kevalamanumAnamAtrasharaNo.abhilaShitamartha.n na prApnotItyanartha.n chApnotItyAha . anAdR^itya shrutiM mohAdato bauddhAstamasvinaH . Apedire nirAtmatvamanumAnaikachakShuShaH .. 34.. na chAnAdare kAraNamasti . yasmAtsarvatraivAnAdaranimittaM pramANasya pramANAntarapratipannapratipAdana.n vA viparItapratipAdana.n vA sa.nshayitapratipAdana.n vA na vA pratipAdanamiti####--#### na chaiteShAmanyatamadapi kAraNamasti . yata Aha . mAnAntarAnavaShTabdha.n nirduHkhyAtmAnama~njasA . bodhayantI shrutiH kena na pramANamitIryate .. 35.. na cha sa.nshayitavyamavagamayati . yataH . sarvasa.nshayahetau hi niraste kathamAtmani . jAyeta sa.nshayo vAkyAdanumAnena yuShmadi .. 36.. api cha . yatra syAtsa.nshayo nAsau j~neya Atmeti paNDitaiH . na yataH sa.nshayaprAptirAtmano.avagatitvataH .. 37.. anavabodhakatva.n tu dUrotsAritameva . yata Aha . bodhe.apyanubhavo yasya na katha.nchana jAyate . ta.n kathaM bodhayechChAstra.n loShTa.n narasamAkR^itim.h .. 38.. anvayavyatirekapurassara.n vAkyamevAvAkyArtharUpamAtmAnaM pratipAdayatItyasya pakShasya draDhimna shrutyudAharaNamupanyasyati . jighrANImamaha.n gandhamiti yo vettyavikriyaH . sa AtmA tatpara.n jyotiH shirasIda.n vachaH shruteH .. 39.. yathA ##"##tatsatya.n sa AtmA tattvamasi ##"## ityasya sheShatvenAnvayavyatirekashrutiryathA ##"##ya eSho.akShiNi puruSho dR^ishyate ##"## ityAdyA ##"##atha yo vededa.n jighrANi ##"## ityantA tathA ##"##ahaM brahmAsmi ##"## ityasya sheShaH . ahamaH pratyagAtmArtho nirastAsheShayuShmadaH . bambhaNIti shrutirnyAyyA yo.ayamityAdinA.asakR^it.h .. 40.. kathaM punarayamartho.avasIyate aha.nvyAjenAtrAtmArtho bubodhayiShita iti . yataH . eSha AtmA svaya.njyotI ravisomAgnivAkShu saH . iteShvasta.n dR^igevAste bhAsaya.nchittacheShTitam.h .. 41.. nirNenekti cha pR^iShTo muniH . Atmanaivetyupashrutya ko.ayamAtmetyudIrite . buddheH para.n svatomuktamAtmAna.n munirabhyadhAt.h .. 42.. yasmAchchAtmAtrAha.nvyAjena pratya~NmAtro jigrAhayiShitastasmAdaha.nvR^ittiH svarUpasya vilayenaiva vAkyArthAvagamAya kAraNatvaM pratipadyata itImamarthamAha . aha.nvR^ittyaiva tadbrahma yasmAdeSho.avagachChati . tatsvarUpalayenAtaH kAraNa.n syAdaha.nkR^itiH .. 43.. ata eva cha yaH pratij~nAto.artho ##"##nAha.ngrAhye na taddhIne ##"##ityAdiH sa yuktibhirupapAdita iti kR^itvopasa.nhriyate . gR^ihItAhampadArthashchetkasmAjj~no na prapadyate . pratyakShAdivirodhAchchetpratIchyuktirna yuShmadi .. 44.. pUrvasyaiva shlokArthasya vispaShTArthamAha . parA~nchyeva tu sarvANi pratyakShAdIni nAtmani . pratIchyeva pravR^itta.n tatsadasIti vacho.a~njasA .. 45.. tasmAtpramAtR^ipramANaprameyebhyo hIyamAnopAdIyamAnebhyo.anvayavyatirekAbhyAM mu~njeShIkAvadasheShabuddhivikriyAsAkShitayAtmAna.n niShkR^iShya tattvamasyAdivAkyebhyo.apUrvAdilakShaNamAtmAna.n vijAnIyAt.h . tadetadAha . aha.n duHkhI sukhI cheti yenAyaM pratyayo.adhruvaH . avagatyanta AbhAti sa ma Atmeti vAkyadhIH .. 46.. pramANAntarAnavaShTabdha.n nirastAsheShakArya\- kAraNAtmakadvaitaprapa~ncha.n satyaj~nAnAnanda\- lakShaNamAtmAna.n tattvamasyahambrahmAsmItyAdivAkya.n sa.nshayitamithyAj~nAnAj~nAnapradhva.nsamukhena sAkShAdaparokShAtkaratalanyastAmalakavatpratipAdayatyeve\- tyasakR^idabhihitam.h . tatra kechidAhuH##--##tattvamasyAdivAkyai\- ryathAvasthitavastuyAthAtmyAnvAkhyAnaniShThairna yathokto.arthaH pratipattu.n shakyate.abhidhAshrutitvAtteShAm.h . na hi loke.abhidhAshruteH pramANAntaranirapekShAyA nadyAstIre phalAni santItyAdikAyAH prAmANyamabhyupagatam.h . ato niyogamukhenaivAbhidhAshruteH prAmANya.n yuktaM pramANAntaranirapekShatvAnniyogasya . asya parihArArtha\- masheShapratyakShAdiprameyatvanirAkaraNadvAreNAtIndriyArtha\- viShayatvAdabhidhAshruteH prAmANya.n suptapuruShaprabodhaka\- vAkyasyeva vaktavyamityayamArambhaH . nityAvagatirUpatvAdanyamAnAnapekShaNAt.h . shabdAdiguNahInatvAtsa.nshayAnavatArataH .. 47.. tR^iShNAniShThIvanairnAtmA pratyakShAdyaH pramIyate . pratyagAtmatvahetoshcha svArthatvAdaprameyataH .. 48.. shrutirapImamartha.n nirvadati . diddakShitapariChinnaparAgrUpAdisa.nshrayAt.h . viparItamato dR^iShTyA svatobuddha.n na pashyati .. 49.. nyAyasiddhamato vakti dR^iShTerdraShTAramAtmanaH . na pashyetpratyagAtmAnaM pramANa.n shrutirAdarAt.h .. 50.. anumAnAviShayatve.anyadapi kAraNamuchyate . pratyakShasya parAktvAnna sambandhagrahaNa.n yataH . Atmano.ato.anumityAsyAnubhavo na katha.nchana .. 51.. evamayaM pramAtR^ipramANaprameyavyavahAraH sarva eva parAchInaviShaya eva na pratIchinamAtmAnamavagAhayitumalam.h . eva.n cha satyanenaiva yathokto.artho.avasAtu.n shakyata ityAha . pramANavyavahAro.aya.n sarva eva parAgyataH . suvichAryApyato.anena yuShmadyeva didR^ikShate .. 52.. yasmAllaukikapratyakShAdipramANAnadhigamyo.ahambrahmAsmIti vAkyArthastasmAt.h . anvayavyatirekAbhyA.n nirasyAprANato yateH . vIkShApannasya ko.asmIti tadasIti shrutirjagau .. 53.. so.ayamanvayavyatirekanyAya etAvAneva yadavasAno vAkyArthasta\- dabhij~nasyAhambrahmAsmItyAvirbhavati . draShTR^idR^ishyavibhAgenAgamApAyi\- sAkShivibhAgena cha shrutyabhyupagamataH sa.nkShipyochyate . dR^ishyatvAdghaTavaddeho dehavachchendriyANyapi . manashchendriyavajj~neyaM manovannishchayAdimat.h .. 54.. tathA sakalakAryakAraNAgamApAyi vibhAgasAkShitvenApi . prAgasadyAti pashchAtsatsachcha yAyAdasattathA . anAtmAbhijana.n tatsyAdviparItaH svaya.n dR^ishiH .. 55.. tatra ghaTAdInA.n dR^ishyAnAmanAtmatva.n draShTrAtmapUrvakaM pratyakSheNaiva pramANenopalabhyAnAtmanashchAsAdhAraNAn\- dharmAnavadhArya tairdR^ishyatvAgamApAyAdibhirdharmaiH sharIrendriyamanonishchayAdivR^ittIranAtmatayA vyudasyAha.nvR^ittimato.api dR^ishyatvAvisheShAddraShTR^i\- pUrvakatvamavasIyate . tadetadAha . ghaTAdayo yathA li~Nga.n syuH paramparayAhamaH . dR^ishyatvAdahamapyeva.n li~Nga.n syAddraShTurAtmanaH .. 56.. nanu draShTR^idarshanadR^ishyAnA.n jAgratsvapnasuShupte\- ShvAgamApAyadarshanAdyasAkShikau teShAmAgamApAyau sa AgamApAyavibhAgarahita AtmA yathA yannibandhanau jagataH prakAshAprakAshau sa prakAshAprakAshavibhAgarahitaH sUrya iti . yadA chaiva.n tadA vAkyAvagamyasyArthasyAnuditAnastamita\- vij~nAnamAtrasvabhAvasyAnumAnenaiva pratipannatvAtpunarapi vAkyasya nirviShayatvaprasa~NgaH . naiSha doShaH . li~NgavyavadhAnena tatpratipatteH . nanu sAkShAdaparokShA\- dAtmasvabhAvenAnAtmano hAnopAdAnayoH sambandhagrahaNAtkamatishaya.n vAkya.n kuryAt.h . maiva.n vochaH . li~NgAdhInatvAttatpratipatteH . na hi li~NgavyavadhAnenAtmapratipattiH sAkShAtpratipattirbhavati ##"##yamevaiSha vR^iNute tena labhyaH ##"## iti shruteH . ata Aha . li~NgamastitvaniShThatvAnna syAdvAkyArthabodhakam.h . sadasadvyutthitAtmA.ayamato vAkyAtpratIyate .. 57.. nanu yadi vyAvR^ittasadasadvikalpajAla.n vastvabhIShTa.n vAkyAdbhavatastathApi tUtsAryate vAkyaviShayA tR^iShNA##--##yasmAdantareNApi vAkyashravaNa.n nirastAsheShavikalpamAgopAlAvipAlapaNDita.n suShupte vastu siddhamato nArtho vAkyashravaNena . naitadevam.h . ki.n kAraNam.h . sarvAnarthabIjasyAtmAnavabodhasya suShupte sambhavAt.h . yadi hi suShupte.aj~nAna.n nAbhaviShyadantareNApi vedAntavAkyashravaNamanana\- nididhyAsanAnyahaM brahmAsmItyadhyavasAyAtsarvaprANa\- bhUtAmapi svarasata eva suShuptapratipatteH sakalasa.nsAro\- chChittiprasa~NgaH . na cha kaivalyAtpunarutthAna.n nyAyya\- manirmokShaprasa~NgAt.h . na chAnya eva suShupto.anya evotthita iti shakya.n vaktu.n nAdrAkShamaha.n suShupte.anyat\- ki.nchidapItyuttitasya pratyabhij~nAdarshanAt.h . tasmAdavashya.n suShupte.aj~nAnamabhyupagantavyam.h . nanu yadi tatrAj~nAna\- mabhaviShyadrAgadveShaghaTAj~nAnAdivatpratyakShamabhaviShya\- dyatheha loke ghaTa.n na jAnAmItyaj~nAnamavyavahitaM pratyakSham.h . atrochyate . na . abhivya~njakAbhAvAt.h . kathamabhivya~njakAbhAva iti chechChR^iNu . bAhyA.n vR^ittimanutpAdya vyaktiH syAnnAhamo yathA . narte.antaHkaraNa.n tadvaddhvAntasya vyaktirA~njasI .. 58.. kashchidatikrAntaM pratismR^itya ##"##dR^ishyatvAdahamapyeva.n li~Nga.n syAddraShTurAtmanaH ##"## iti niryuktikamabhihitamityAha . ki.n kAraNam.h . aha.ntajj~nAtrorvivekAprasiddheH . yatheha ghaTadevadattayorgrAhyagrAhakatvena sphuTataro vibhAgaH prasiddho loke na tathehAha.nkAratajj~nAtrorvibhAgo.astIti tasmAdasAdhvetadabhihitamiti . atrochyate . dAhyadAhakataikatra yathA syAdvahnidAruNoH . j~neyaj~nAtR^ikataiva.n syAdaha.nj~nAtroH parasparam.h .. 59.. eva.n tAvadavidyotthasyAntaHkaraNasya bAhyaviShayanimitta\- rUpAvachChedAyAha.nvR^ittirvyApriyate . tayAvachChinna.n satkUTasthapratyagAtmopAdAnAvabodharUpasyAvyavadhAnatayA viShayabhAvaM pratipadyata iti . tatra tayorj~nAtraha.ntArUpayo\- ravabhAsakAvabhAsyasambandhavyatirekeNa nAnyatsambandhAntara\- mupapadyate . aha.ntArUpa.n tvAtmasAtkR^itvA.aha.nka~nchukaM paridhAyopakAryatvopakArakatvakShamaH san bAhyaviShaye\- NopakAriNApakAriNA vAtmAtmIya.n sambandhaM pratipadyate . tadabhidhIyate . ida.n j~nAnaM bhavejj~nAturmamaj~nAna.n tathAhamaH . aj~nAnopAdhineda.n syAdvikriyAto.ahamo mama .. 60.. ekasyaiva j~nAturantarbAhyanimittabhedAdvibhinne.api viShaya idaM mameti j~nAna.n dvairUpya.n jAyata ityuktam.h . atropakriyamANApakriyamANasyaiva j~nAturviShaye mamapratyayo bhavati viparyaye chedampratyaya iti kathamavagamyate . avagamyatAmanvayavyatirekAbhyAm.h . tatkathamityAha . anupakriyamANatvAnna j~nAtuH syAdahaM mama . ghaTAdivadida.n tu syAnmohamAtravyapAshrayAt.h .. 61.. mohatatkAryAshrayatvAjj~nAtR^itvavikriyayoH pUrvatredaMmamaj~nAnvayaH pradarshitaH . athAdhunA tadvyatirekeNa vyatirekapradarshanArthAha . vikriyAj~nAnashUnyatvAnneda.n na cha mamAtmanaH . utthitasya sato.aj~nAna.n nAhamaj~nAsiSha.n yataH .. 62.. AtmAnAtmavivekasyeyattApradarshanArthamAha . vAkyapratyakShamAnAbhyAmiyAnarthaH pratIyate . anarthakR^ittamohAnirvAkyAdeva sadAtmanaH .. 63.. dvitIyAdhyAyAdau shrotR^ichatuShTayamupanyastam.h . tatra kR^itsnAnAtmanivR^ittau satyA.n yaH pratyagAtma\- nyavAkyArthatAM pratipadyate sa kShapitAsheShAntarAyaheturiti na taM prati vaktavya.n ki.nchidapyavashiShyate . yo.api vAkyashravaNamAtrAdeva pratipadyate tasyApyatIndriya\- shaktimattvAnna ki.nchidapyapekShitavyamasti . yashcha shrAvitatattvamasyAdivAkyaH svayamevAnvayavyatireko kR^itvA tadavasAna eva vAkyArthaM pratipadyate.asAvapi yathArthaM pratipanna iti pUrvavadevopekShitavyaH . yaH punaranvayavyatirekau kArayitvApi punaHpunarvAkya.n shrAvyate yathAbhUtArthapratipattaye tasya kR^itAnvayavyatirekasya sataH katha.n vAkya.n shrAvyata iti . uchyate . navasa.nkhyAhR^itaj~nAno dashamo vibhramAdyathA . na vetti dashamo.asmIti vIkShamANo.api tAnnava .. 64.. atha dR^iShTAntagatamartha.n dArShTAntikArthe samarpayiShyannAha . apaviddhadvayo.apyeva.n tattvamasyAdinA vinA . vetti naikalamAtmAna.n nAnveShya.n chAtra kAraNam.h .. 65.. nAnveShya.n chAtra kAraNamityukta.n tatkasmAditi chodite pratyAhAnveShaNAsahiShNutvAt.h . tatkathamityAha . seyaM bhrAntirnirAlambA sarvanyAyavirodhinI . sahate na vichAra.n sA tamo yadvaddivAkaram.h .. 66.. tasyAH khalvasyA avidyAyA bhrAnteH samyagj~nAnotpattidvAreNa nivR^ittiH . bubhutsochChedinI chAsya sadasItyAdinA dR^iDham.h . pratIchi pratipattiH syAnnAsau mAnAntarAdbhavet.h .. 67.. kathaM punarvAkyaM pratipAdayatyeveti ched dR^iShTAntoktiH . jij~nAsordashama.n yadvannavAtikramya tAmyataH . tvameva dashamo.asIti kuryAdevaM pramA.n vachaH .. 68.. sA cha tattvamasyAdivAkyashravaNajA pramotpannavAdeva . na cha naivamiti pratyayAntara jAyate . tadetaddR^iShTAntena pratipAdayati . dashamo.asIti vAkyotthA na dhIrasya vihanyate . AdimadhyAvasAneShu na navasvasya sa.nshayaH .. 69.. eva.n tattvamasItyasmAddvaitanutpratyagAtmani . samyagj~nAtatvamarthasya jAyetaiva pramA dR^iDhA .. 70.. pratyagAtmani pramopajAyata ityukta.n tatra chodyate . ki.n yathA ghaTAdiprameyaviShayA pramA kartrAdi\- kArakabhedAnapahnavena jAyate tathaivotAsheShakAraka\- grAmopamardena kartuH pratyagAtmanIti . uchyate . pratyaktAsya svatorUpa.n niShkriyAkArakAphalam.h . advitIya.n tadiddhA dhIH pratyagAtmeva lakShyate .. 71.. yasmAdevam.h . vipashchito.apyatastasyAmAtmabhAva.n vitanvate . davIyassvindriyArtheShu kShIyate hyuttarottaram.h .. 72.. Aha . yadi vAkyameva yathAbhUtArthavabodhakamatha kasya hetoravidyotthApitasya kartR^itvAderupadesha ityukte pratividhIyate . bhrAntiprasiddhyAnUdyArtha.n tattatvaM bhrAntibAdhayA . aya.n netyupadishyeta tathaiva.n tattvamityapi .. 73.. imamartha.n dR^iShTAntena buddhAvArohayati . sthANuH sthANuritIvoktirna nR^ibuddhi.n nirasyati . vyanuvAdAttathaivoktirbhrAntiM pu.nso na bAdhate .. 74.. yasmAchChrotR^iprasiddhAnuvAdyeva tvamitipada.n tasmAduddishyamAnasthatvAdduHkhitvAderavivakShitatvameva . vidhIyamAnatve hi sati virodhaprasa~Ngo na tu vidhIyamAnA\- nUdyamAnayoriti . svapradhAnayorhi padayorvirodhAsha~NkA sAmAnyali~NgatatvAttayorna viparyaye . anAli~NgitasAmAnyau na jihAsitavAdinau . vyutthitau tattvamau tasmAdanyonyAbhisamIkShaNau .. 75.. apAstasAmAnyArthatvAdanuvAdasthatvAdvidhIyamAnena cha saha virodhAdduHkhitvAderastu kAma.n jihAsitArthayo\- rasa.nsargo yathopanyastadoShavirahAttattvamarthayoH sa.nsargo.astu nIlotpalavaditi chennaivamapyupapadyate . tasmAt.h . tadarthayostu niShThAtmA dvayapArokShyavarjitaH . nAdvitIya.n vinAtmAna.n nAtmA nityadR^ishA vinA .. 76.. atrAha . kimiha jihAsita.n ki.n vopAditsitamiti . uchyate . pratyagAtmArthAbhidhAyinastvampadAdubhayaM pratIyate.aha.n duHkhI pratyagAtmA cha . tatra cha pratyagAtmano.aha.n duHkhItyanenAbhisambandha AtmayAthAtmyAnavabodhahetuka eva . ato.ahamartho.apasR^iShTatvAdaj~nAnotthatvAchcha heya iti pratyakShatovasIyate . tadarthe ki.n heya.n ki.n vopAdeyamiti nAvadhriyate . tata idamabhidhIyate . pArokShya.n yattadarthe syAttaddheyamahamarthavat . pratIchevAhamo.abhedaH pArokShyeNAtmano.api me .. 77.. kathaM punastadartho.advitIyalakShaNaH pratyagAtmopAshraya.n sadvitIyatva.n duHkhitva.n niranvayamapanudatIti . uchyate . na chaitayornivartakanivartyabhAva.n vayaM brUmaH . katha.n tarhi . tvamarthe pratyagAtmani prAganavabuddhAdvitIyatA sAnenAvabodhyate . ato.anavabodhanirAsena tadutthasya sadvitIyatvasya tvamarthatvasya parokShatvasya cha tadarthasthasya nirasanAnna vaiyadhikaraNyAdi\- chodyasyAvasaro.astIti . tadidamabhidhIyate . tattvamarthena sampR^ikto nAnAtva.n vinivartayet.h . nAparityaktapArokShya.n tva.n tadartha.n sisR^ipsati .. 78.. kasmAtpunaH kAraNAttadartho.advitIyalakShaNastvamarthena pratyagAtmanA pR^ithagarthaH sannavidyottha.n sadvitIyatva.n nihantIti . uchyate . virodhAt.h . taduchyate . sa.nsAritAdvitIyena pArokShya.n chAtmanA saha . prAsa~Ngika.n viruddhatvAttattvambhyAM bAdhana.n tayoH .. 79.. tattvamarthayostu bAdhakatve.anyadapi kAraNamuchyate . aj~nAtapuruShArthatvAchChrautatvAttattvamarthayoH . svamarthamaparityajya bAdhakau stA.n viruddhayoH .. 80.. eva.n tAvadyathopakrAntena prakriyAvartmanA na pratyakShAdipramANAntarairvirodhagandho.api sambhAvyate . yadA punaH sarvaprakAreNApi yatamAnA naivema.n vAkyArtha.n sambhAvayAmaH pratyakShAdipramANAntaravirodhata eva tasminnapi pakSha uchyate . pratyakShAdiviruddha.n chedvAkyamartha.n vadetkvachit.h . syAttu taddR^iShTividhyartha.n yoShAgnivadasa.nshayam.h .. 81.. yadA tu tattvamasyAdivAkya.n sarvaprakAreNApi vichAryamANa.n na kriyA.n kaTAkSheNApi vIkShate tadA prasa.nkhyAnAdivyApAro dussambhAvya iti . taduchyate . vastvekaniShTha.n vAkya.n chenna tasya syAtkriyArthatA . vastuno hyekarUpatvAdvikalpasyApyasambhavaH .. 82.. bhinnaviShayatvAchcha na pramANAntaravirodhaH . katham.h . uchyate . apUrvAdhigama.n kurvatpramANa.n syAnna chenna tat.h . na virodhastato yukto vibhinnArthAvabodhinoH .. 83.. ya evamapi bhinnaviShayANA.n virodha.n vakti so.atrApi virodhaM brUyAt.h . nAya.n shabdaH kuto yasmAdrUpaM pashyAmi chakShuShA . iti yadvattathaivAya.n virodho.akShajavAkyayoH .. 84.. pramANAnA.n satA.n na virodhaH shrotrAdInAmiva bhinnaviShayatvAt.h . yayoshchAbhinnaviShayatva.n tayorAkhunakulayoriva pratiniyata eva bAdhyabAdhakabhAvaH syAt.h . atastaduchyate . pratyakSha.n chenna shAbda.n syAchChAbda.n chedakShaja.n katham.h . pratyakShAbhAsaH pratyakShe hyAgamAbhAsa Agame .. 85.. na cha pratij~nAhetudR^iShTAntanyAya iha sambhavati shabdAdInAM pratyekaM pramANatvAdata Aha . svamahimnA pramANAni kurvantyarthAvabodhanam.h . itaretarasAchivye prAmANya.n neShyate svataH .. 86.. na cha sukhaduHkhAdisambandho.avagatyAtmanaH pratyakShAdipramANairgR^ihyate yena virodhaH pratyakShAdipramANairuddhATyate . duHkhitAvagatishchetsyAnna pramIyeta sAtmavat.h . karmaNyeva pramA nyAyyA na tu kartaryapi kvachit.h .. 87.. abhyupagame.api cha prasa.nkhyAnashatenApi naiva tva.n sambhAvitadoShAnmuchyate . ata Aha . pramANabaddhamUlatvAdduHkhitva.n kena vAryate . agnyuShNavannivR^ittishchennairAtmya.n hyeti saugatam.h .. 88.. atha matam.h . nirAkuryAtprasa.nkhyAna.n duHkhitva.n chetsvanuShThitam.h . pratyakShAdiviruddhatvAtkathamutpAdayetpramAm.h .. 89.. nanu prasa.nkhyAna.n nAma tattvamasyAdishabdArthAnvaya\- vyatirekayuktiviShayabuddhyAmreDanamabhidhIyate tachchAnuShThIyamAnaM pramitivardhanayA paripUrNAM pramiti.n janayati na punaraikAgryavardhanayeti . yathAsheShAshuchinIDe strIkR^iNape kAminIti nirvastukaH puruShAyAsamAtrajanitaH pratyaya iti . tanna . yataH . abhyAsopachayAdbuddheryatsyAdaikAgryameva tat.h . na hi pramANAnyabhyAsAtkurvantyarthAvabodhanam.h .. 90.. abhyAsopachitA kR^itsnaM bhAvanA chennivartayet.h . naikAntikI nivR^ittirassyAdbhAvanAja.n hi tatphalam.h .. 91.. api chAha . duHkhasmItyapi cheddhvastA kalpakoTyupabR^i.nhitA . svalpIyo.abhyAsajAsthAsnvI bhAvanetyatra kA pramA .. 92.. nanu shAstrAtsthAsnutvaM bhaviShyati . naivam.h . yathAvasthitavastuyAthAtmyAvabodhamAtrakAritvAchChAstrasya . na hi padArthashaktyAdhAnakR^ichChAstram.h . prasiddha.n cha loke . bhAvanAjaM phala.n yatsyAdyachcha syAtkarmaNaH phalam.h . na tatsthAsnviti mantavya.n draviDeShviva sa~Ngatam.h .. 93.. yadyapi pratyakShAdipramANopAtamAtmano duHkhitvam.h . tathApi tattvamasyAdivAkyotthapratyaya eva balIyAniti nishchayo.avyabhichAriprAmANyavAkyopattatvAtprameyasya cha svata eva nirduHkhitvasiddheH . pratyakShAdestu vyabhichAritvA\- tsambhAvanAyAshcha puruShaparikalpanAmAtrAva\- ShTambhatvAchcheti . nirduHkhitva.n svatassiddhaM pratyakShAdeshcha duHkhitA . ko hyAtmAnamanAdR^itya vishvasedbAhyamAnataH .. 94.. sambandhArtha eva . api pratyakShabAdhena pravR^ittiH pratyagAtmani . ##"##parA~nchi khAni##"## tyetasmAdvachaso gamyate shruteH .. 95.. abhyupagamyaivamuchyate na tu pramANa.n satpramANAntareNa virudhyata ityasakR^idavochAma . yatrApi vAkyapratyakShayorvirodhAsha~NkA tatrApi puruShamohavashAdeva sA jAyate na tu paramArthata iti . ata Aha . pramA.n chejjanayedvAkyaM pratyakShAdivirodhinIm.h . gauNIM pratyakShatAM brUyAnmukhyArthAsambhavAdbudhaH .. 96.. tasyArthasya sukhapratipattyarthamudAharaNam.h . agnissamyagadhIte.asau jahAsochchaishcha ma~nchakaH . yathA tadvadaha.nvR^ittyA lakShyate.anarhayApi saH .. 97.. kasmAtpunaH kAraNAtsAkShAdevAtmA nAbhidhIyate kimanayA kalpanayeti tatrAha . tvamityatadvihAyAnyanna vartAtmAvabodhate . samastIha tvamartho.api guNaleshena vartate .. 98.. kasmAtpunarhetorhyahamityetadapi guNaleshena vartate na punaH sAkShAdeveti . vidhUtasarvakalpanAkAraNasvAbhAvyAdAtmanaH ata Aha . vyomni dhUmatuShArAbhramalinAnIva durdhiyaH . kalpayeyustathA mUDhAH sa.nsAraM pratyagAtmani .. 99.. nanu sarvakalpanAnAmapyAtmanyatyantAsambhave samAne.aha.nvR^ittau kaH pakShapAte heturyena vR^ittyantarANi vidhUyAha.nvR^ittyaivAtmopalakShyata iti . uchyate . chinnibheyamaha.nvR^ittiH pratIchIvAtmano.anyataH . pUrvoktebhyashcha hetubhyastasmAdAtmAnayochyate .. 100.. vR^ittibhiryuShmadarthAbhirlakShyate cheddR^ishiH paraH . anAtmatvaM bhavettasya vitatha.n cha vachaH shruteH .. 101.. yathoktena . anena guNaleshena hyatyaha.nkartR^ikarmayA . lakShyate.asAvaha.nvR^ittyA nA~njasAtrAbhidhIyate .. 102.. nA~njasAtrAbhidhIyata iti ko heturiti chet.h . ShaShThIguNakriyAjAtirUDhayaH shabdahetavaH . nAtmanyanyatamo.amIShA.n tenAtmA nAbhidhIyate .. 103.. yadi shabdo.abhidhAnAbhidheyatvasambandhA~NgIkAreNa nAtmani vartate katha.n shabdAdahaM brahmAsmIti samyagbodhotpattiH . uchyate . asatye vartmani sthitvA nirupAyamupeyate . AtmatvakAraNAdvidmo guNavR^ittyA vibodhitAH .. 104.. kathaM punarabhidhAnamabhidheyenAnabhisambaddha.n sadanabhidheye.arthe pramA.n janayatIti . shR^iNu yathAnabhisambaddhamapyanabhidhe\- ye.arthe.avidyAnirAkaraNamukhena bodhayatItyAha . shayAnAH prAyasho loke bodhyamAnAH svanAmabhiH . sahasaiva prabudhyante yathaivaM pratyagAtmani .. 105.. na hi nAmnAsti sambandho vyutthitasya sharIrataH . tathApi budhyate tena yathaiva.n tattvamityataH .. 106.. yathA cha . bodhAbodhau nabho.aspR^iShTvA kR^iShNadhInIDagau yathA . bAdhyetarAtmakau syAtA.n tathehAtmani gamyatAm.h .. 107.. ##"##asatye vartmani sthitvA##"## ityupashrutyAtivismito mahatA sambhrameNa kashchichchodayati . nAsannupAyo loke.asti paramArthavinishchaye . nAsalli~NgAddhi bAShpadeH kashchidagniM prapadyate .. 108.. ityeva.n chodayedyo.api joShayetta.n ghaTAdinA . sadasadbhyA.n vibhakto.asau paryAyashcha na chAnayoH .. 109.. eva.n kuchodyamunmUlyAthedAnIM prakR^itamabhidhIyate . prakR^ita.n chAnabhidheye kathamabhidhAshrutiravidyAdhva.nsyAtmani j~nAna.n janayatIti . tatraiva kAraNAntaramuchyate . atidusstho.aprabodho.atra hyAtmaivAsya prabuddhatA . nimittamAtrAvdyetyeShA nAsAgre badara.n yathA .. 110.. anuditAnastamitakUTasthabodhamAtrasvAbhAvyAdAtmano dussambhAvyo.avidyAsadbhAva iti chenna . avidyAprasiddhyaiva tatsadbhAvasiddherulUkanishAvadityata idamuchyate . aho dhArShTyamavidyAyA na kashchidativartate . pramANa.n vastvanAdR^itya paramAtmeva tiShThati .. 111.. yasmAdavidyAprasiddhyaivAvidyAsadbhAvasiddhirata AtmavastuvR^ittAnurodhena na katha.nchanApi tatsambhAvanApyasti yata Aha . j~nAna.n yasya nija.n rUpa.n kriyAkArakavarjitam.h . sambhAvanApyavidyAyAstatra syAtkena hetunA .. 112.. so.ayamevamanuditAnastamitAvagatimAtrasharIra AtmApi sannavichAritaprasiddhAvidyAmAtravyavahita evAtathaivekShyate yato.ataH . anumAnAdayaM bhAvAvdyAvR^itto.abhAvamAshritaH . tato.apyasya nivR^ittiH syAdvAkyAdeva bubhutsataH .. 113.. na vyAvR^ittiryathA bhAvAdbhAvenaivAvisheShataH . abhAvAdapyabhAvatvAdvyAvR^ittirna tatheShyate .. 114.. bhAvavadabhAvAdapi nivR^ittiranumAnAdeva kimiti na bhavatIti chechChR^iNu . yato nAnumAnena vyAviddhAsheShakriyAkArakaphalAtmani svArAjye.abhiShektu.n shakyate tasmAt.h . avidyAnidrayA so.ayaM prasupto durvivekayA . bhAvAbhAvavyudAsinyA shrutyaiva pratibodhyate .. 115.. atrAhAnuditAnastamitavij~nAnAtmamAtrasvarUpatvAddussambhAvyA avidyeti . naitadevam.h . kutaH . yata Aha . kuto avidyeti chodya.n syAnnaiva prAgghetvasambhavAt.h . kAlatrayAparichChitterna chordhva.n chodyasambhavaH .. 116.. yasmAttattvamasyAdivAkyamevAtmano.asheShAmavidyA.n niranvayAmapanudati tasmAt.h . addhAtamamanAdR^itya pramANa.n sadasIti ye . bubhutsante.anyataH kuryuste.akShNApi rasavedanam.h .. 117.. evamapratihatAmahaM brahmeti pramA.n tattvamasyAdivAkya.n kurvadapi na pratipAdayatIti chedabhimata.n na kutashchanApi pratipattiH syAdata Aha . ida.n chedanR^itaM brUyAtsatyAmavagatAvapi . na chAnyatrApi vishvAso hyavagatyavisheShataH .. 118.. na chopAditsitAdvAkyArthAdvAkyArthAntara.n kalpayitu.n yuktam.h . yasmAt.h . na chedanubhavo.ataH syAtpadArthAvagatAvapi . kalpya.n vidhyantara.n tatra na hyanyo.artho.avagamyate .. 119.. na cha yathAbhimato.artho yathoktena nyAyena nAvasIyate . ko.asau nyAya ityAha . nAmAdibhyo nirAkR^itya tvamartha.n niShparigrahaH . nisspR^iho yuShmadarthebhyaH shamAdividhichoditaH .. 120.. bha~NktvA chAnnamayAdI.nstAnpa~nchAnAtmatayArgalAn.h . ahaM brahmeti vAkyArtha.n vetti chennArtha IhayA .. 121.. na chedevamupagamyate vAkyasya pramANasya sato.aprAmANyaM prApnoti . tadAha . yadartha.n cha pravR^itta.n yadvAkya.n tatra na chechChrutam.h . pramAmutpAdayettasya prAmANya.n kena hetunA .. 122.. atha manyase . jAnIyAchchetprasa.nkhyAnAchChabdassatyavachAH katham.h . pArokShya.n shabdo naH prAha prasa.nkhyAnAttvasa.nshayam.h .. 123.. na cha yuktishabdAvR^ittilakShaNAtprasa.nkhyAnAdyathAva\- tpratipattirbhaviShyatIti sambhAvayAmaH . yasmAt.h . yuktishabdau purApyasya na chedakurutAM pramAm.h . sAkShAdAvartanAttAbhyA.n kimapUrvaM phaliShyati .. 124.. athaivamapi prasa.nkhyAnamantareNa prANAndhArayitu.n na shaknoShIti chechChravaNAdAveva sampAdayiShyAmaH . katham.h . prasa.nkhyAne shrutAvasya nyAyo.astvAmreDanAtmakaH . IShachChruta.n sAmishruta.n samyakshrutvAvagachChati .. 125.. nanu prasa.nkhyAnavidhimanabhyupagachChataH pAramaha.nsI charyA bauddhAdicharyAvadashAstrapUrvikA prApnoti tatashchArUDhapatitatva.n na syAdasheShakarmaNA.n cha nivR^ittirna prApnotIti . uchyate . tvamarthasyAvabodhAya vidhirapyAshrito yataH . tamantareNa ye doShAste.api nAyAntyahetavaH .. 126.. iti tR^itIyo.adhyAyaH .. 3.. atha chaturtho.adhyAyaH . pUrvAdhyAyeShu yadvastu vistareNodita.n sphuTam.h . sa.nkShepato.adhunA vakShye tadeva sukhavittaye .. 1.. sa.nkShepavistarAbhyA.n hi mandottamadhiyA.n nR^iNAm.h . vastUchyamAnametyantaHkaraNa.n tena bhaNyate .. 2.. AtmAnAtmA cha loke.asminpratyakShAdipramANataH . siddhastayoranAtmA tu sarvatraivAtmapUrvakaH .. 3.. anAtmatva.n svatassiddha.n dehAdbhinnasya vastunaH . j~nAturapyAtmatA tadvanmadhye sa.nshayadarshanam.h .. 4.. asAdhAraNA.nstayordharmAn j~nAtvA dhUmAgnivadbudhaH . anAtmano.atha buddhyantAn jAnIyAdanumAnataH .. 5.. idamityeva bAhye.arthe hyahamityeva boddhari . dvaya.n dR^iShTa.n yato dehe tenAyaM muhyate janaH .. 6.. kena punarnyAyenAtmAnAtmanorashvamahiShayoriva vibhAgaH kriyata iti . uchyate . nyAyaH purodito.asmAbhirAtmAnAtmavibhAgakR^it.h . tenedamarthamutsArya hyahamityatra yo bhavet.h .. 7.. vidyAttattvamasItyasmAdbhAvAbhAvadR^isha.n sadA . anantaramabAhyArthaM pratyaksthaM munira~njasA .. 8.. uchyatA.n tarhi kayA tu paripAyyA vAkyArtha.n vettIti . uchyate . anvayavyatirekAbhyAm.h . tyaktakR^itsnedamarthatvAttyakto.ahamiti manyate . nAvagachChAmyaha.n yasmAnnijAtmAnamanAtmanaH .. 9.. atha sharIrAdibuddhiparyantaH sa sarvo.anAtmaiveti pramANAdvinishchitya kimiti bubhutsAto noparamate . shR^iNu . anuchChinnabubhutsashcha pratyagghetoranAtmanaH . dolAyamAnachitto.ayaM muhyate bhautavannaraH .. 10.. aviluptavij~nAnAtmana AtmatvAdeva nityasAnnidhyAdbubhutsuH kimiti na pratipadyata iti. yasmAt.h . yairadrAkShItpurAtmAna.n yamanAtmeti vIkShate . dR^iShTerdraShTAramAtmAna.n taiH prasiddhaiH pramitsati .. 11.. kasmAtpunarhetoH parAchInAbhiH shabdAdyavalehinIbhirbuddhibhi\- rAtmAnamanAtmavanna vIkShata iti . uchyate . chakShurna vIkShate shabdamatadAtmatvakAraNAt.h . yathaivaM bhautikI dR^iShTirnAtmAnaM paripashyati .. 12.. pratyakShAdipramANasvAbhAvyAnurodhena tAvattadadarshanakAraNamuktam.h . atha prameyasvAbhAvyAnurodhena pratiShedha uchyate . dhIvikriyAsahasrANA.n hAnopAdAnadharmiNAm.h . sadA sAkShiNamAtmAnaM pratyaktvAnnAhamIkShate .. 13.. kva punariya.n vivekabuddhiH kimAtmanyutAnAtmanIti . ki.nchAtaH . yadyAtmani kUTasthatvavyAghAto.anAtmadarshitvAt.h . athAnAtmani tasyApyachaitanyAnna vivekasambandha iti . uchyate . ##"##dAhyadAhakataikatra##"## ityuktaparihArAt.h . buddhAveva viveko.aya.n yadanAtmatayA bhidA . buddhimevopamR^idnAti kadalI.n tatphala.n yathA .. 14.. so.ayamatattve tattvadR^ik.h . anumAnapradIpena hitvA sarvAnanAtmanaH . sa.nsAraikAvalambinyA tadabhAva.n dhiyepsati .. 15.. yo.ayamanvayavyatirekajo viveka AtmAnAtmavibhAga lakShaNo.anAtmasthaH sthANau sa.nshayAvabodhavat\- pratipattavyo.anyathAvastusvAbhAvyAnmR^igatR^iShNikodaka\- prabodhavavadityata Aha . sa.nsArabIjasa.nstho.aya.n taddhiyA muktimichChati . shasho nimIlaneneva mR^ityuM parijihIrShati .. 16.. asyArthasya draDhimne shrutyudAharaNam.h . imamarthaM puraskR^itya shrutyA samyagudAhR^itam.h . ##"##yachchakShuShe##"##ti visrabdha.n ##"##na dR^iShTe ##"##riti cha sphuTam.h .. 17.. buddhyantamapaviddhyaiva.n ko nvaha.n syAmitIikShituH . shrutistattvamasItyAha sarvamAnAtigAminI .. 18.. eSha sa.nkShepataH pUrvAdhyAyatrayasyArtha uktaH . so.aya.n nyAyyo.api vedAntArthaH shAstrAchAryaprasAda\- labhyo.apyanapekShitashAstrAchAryaprasAdo.ananyApekSha\- siddhasvabhAvatvAtkaishchichChraddhadhAnairna pratIyate . teShA.n sa.ngrahArthamabhimataprAmANyodAharaNam.h . bhagavatpUjyapAdaishcha udAhAryevameva tu . suvispaShTo.asmadukto.arthaH sarvabhUtahitaiShibhiH .. 19.. kiM paramAtmana upadesha utAparamAtmana iti . ki.n chAtaH . yadi paramAtmanastasyopadeshamantareNaiva muktatvAnnirarthaka upadeshaH . athAparamAtmanastasyApi svata eva sa.nsAra\- svabhAvatvAnniShphala upadeshaH . evamubhayatrApi doShavattvAdata Aha . ##"##avivichyobhaya.n vakti shrutishchetsyAdgrahastathA ##"## . iti pakShamupAdAya pUrvapakSha.n nishAtya cha .. 20.. tachchedamavivekAtsvato viviktAtmane tattvamasItyupadiShTam.h . yuShmadasmadvibhAgaj~ne syAdarthavadida.n vachaH . yato.anabhij~ne vAkya.n syAdbadhireShviva gAyanam.h .. 21.. tasya cha yuShmadasmadvibhAgavij~nAnasya kA yuktirupAyabhAvaM pratipadyate . shR^iNu . ##"##anvayavyatirekau hi padArthasya padasya cha . syAdetadahamityatra yuktirevAvadhAraNam.h ##"## .. 22.. katha.n tau yuktirityatrAha . ##"##nAdrAkShamahamityasmin suShupte.anyanmanAgapi . na vArayati dR^iShTi.n svAM pratyaya.n tu niShedhati ##"## .. 23.. ##"##eva.n vij~nAtavAchyArthe shrutilokaprasiddhitaH . shrutistattvamasItyAha shroturmohApanuttaye ##"## .. 24.. tatra tvamiti pada.n yatra lakShaNayA vartate so.artha uchyate . ##"##aha.n shabdasya yA niShThA jyotiShi pratyagAtmani . saivoktA sadasItyevaM phala.n tatra vimuktatA ##"## .. 25.. anyachchAnvayavyatirekodAharaNam.h . tathA . ##"##ChittvA tyaktena hastena svaya.n nAtmA visheShyate . tathA shiShTena sarveNa yenayena visheShyate .. 26.. visheShaNamida.n sarva.n sAdhvala.nkaraNa.n yathA . avidyAdhyastamataH sarva.n j~nAta Atmanyasadbhavet.h .. 27.. tasmAttyaktena hastena tulya.n sarva.n visheShaNam.h . anAtmatvena tasmAjj~no muktaH sarvavisheShaNaiH .. 28.. j~nAtaivAtmA sadA grAhyo j~neyamutsR^ijya kevalaH . ahamityapi yadgrAhya.n vyapetA~Ngasama.n hi tat.h ##"## .. 29.. ##"##dR^ishyatvAdahamityeSha nAtmadharmo ghaTAdivat.h . tathAnye pratyayA j~neyA doShAshchAtmAmalo hyataH ##"## .. 30.. sarvanyAyopasa.ngrahaH . ##"##nityamuktatvavij~nAna.n vAkyAdbhavati nAnyataH . vAkyArthasyApi vij~nAnaM padArthasmR^itipUrvakam.h .. 31.. anvayavyatirekAbhyAM padArthassmaryate dhruvam.h . eva.n nirduHkhamAtmAnamakriyaM pratipadyate .. 32.. sadevetyAdivAkyebhyaH pramA sphuTatarA bhavet.h . dashamastvamasItyasmAdyathaivaM pratyagAtmani ##"## .. 33.. vIkShApannasyodAharaNam.h . ##"##navabuddhyapahArAddhi svAtmAna.n dashapUraNam.h . apashyan j~nAtumevechChetsvamAtmAna.n janastathA .. 34.. avidyAbaddhachakShuShTvAtkAmApahR^itadhIH sadA . vivikta.n dR^ishimAtmAna.n nekShate dashama.n yathA ##"## .. 35.. so.ayamevamavidyApaTalAvaguNThitadR^iShTiH san kathamutthApyata ityAha . yathA svApanimittena svapnadR^ikpratibodhitaH . karaNa.n karma kartAra.n svApna.n naivekShate svataH .. 36.. anAtmaj~nastathaivAya.n samyak shrutyAvabodhitaH . guru.n shAstra.n tathA mUDha.n svAtmano.anya.n na pashyati .. 37.. sa ki.n sakalasa.nsArapraviviktamAtmAna.n vAkyAtpratipadyata uta netIti . atra brUmaH . kUTasthAvagatisheShamAtratvA\- tpratipatterata Aha . daNDAvasAnaniShThassyAddaNDasarpo yathA tathA . nityAvagatiniShTha.n syAdvAkyAjjagadasa.nshayam.h .. 38.. kuta etat.h . yasmAt.h . pashyanniti yadAhochchaiH pratyaktvamajamavyayam.h . apUrvAnaparAnanta.n tvamA tadupalakShyate .. 39.. tattvamasyAdivAkyotthavij~nAnaiva bAdhyate . yasmAt.h . asmAdyadapara.n rUpa.n nAstItyeva nirUpyate . anyathAgrahaNAbhAvAdbIja.n tatsvapnabodhayoH .. 40.. asyArthasya draDhimna udAharaNam.h . ##"##kAryakAraNabaddhau tAviShyete vishvataijasau . prAj~naH kAraNabaddhastu dvau tau turye na sidhyataH ##"## .. 41.. ##"##anyathAgR^ihaNataH svapno nidrA tattvamajAnataH . viparyAse tayoH kShINe turIyaM padamashnute ##"## .. 42.. tathA bhagavatpAdIyamudAharaNam.h . ##"##suShuptAkhya.n tamo.aj~nAnaM bIja.n svapnaprabodhayoH . Atmabodhapradagdha.n syAdbIja.n dagdha.n yathAbhavam.h ##"## .. 43.. eva.n gauDairdrAviDairnaH pUjyairayamarthaH prabhAShitaH . aj~nAnamAtropAdhissannahamAdidR^igIshvaraH .. 44.. tatrAnyathAgrahaNavadanyathAgrahaNabIjamagrahaNamanAtmadharma evetyAha . ida.n j~nAnamaha.n j~nAtA j~neyametaditi trayam.h . yo.avikAro vijAnAti parAgevAsya tattamaH .. 45.. yata etadevamatastasyaiva bIjAtmanastamasashchittadharmavishiShTasya svakAryadvitIyAbhisambandho na tvavikAriNa Atmana ityAha dR^iShTAntena . rUpaprakAshayoryadvatsa.ngatirvikriyAvataH . sukhaduHkhAdisambandhashchittasyaiva.n vikAriNaH .. 46.. tadetadanvayavyatirekAbhyA.n darshayiShyannAha . samprasAde.avikAritvAdasta.n yAte vikAriNi . pashyato nAtmanaH ki.nchiddvitIya.n spR^ishate.aNvapi .. 47.. so.aya.n kUTasthaj~nAnamUrtirAtmA . yathA prAj~ne tathaivAya.n svapnajAgaritAntayoH . pashyannapyavikAritvAddvitIya.n na pashyati .. 48.. eva.n j~nAnavato nAsti mamAhaMmatisa.nshrayaH . bhAsvatpradIpahastasya hyandhakAra ivAgrataH .. 49.. tatra dR^iShTAntaH . A prabodhAdyathAsiddhirdvaitAdanyasya vastunaH . bodhAdevamasiddhatvaM buddhyAdeH pratyagAtmanaH .. 50.. sa eSha vidvAnhAnopAdAnashUnyamAtmAnamAtmani pashyan.h . sarvamevAnujAnAti sarvameva niShedhati . bhedAtmalAbho.anuj~nA syAnniShedho.atatsvabhAvataH .. 51.. sarvasyoktatvAdupasa.nhAraH . paramAthArthaniShTha.n yatsarvavedAntanishchitam.h . tamopanuddhiyA.n j~nAna.n tadetatkathitaM mayA .. 52.. etAvadihoktam.h . nehAtmavinmadanyo.asti na matto.aj~no.asti kashchana . ityajAnanvijAnAti yassa brahmaviduttamaH .. 53.. evamAtmAna.n j~nAtvA kiM pravartitavyamuta nivartitavyamAhosvi\- nmuktapragrahateti . uchyate . j~neyAbhinnamida.n yasmAjj~neyavastvanusAryataH . na pravR^itti.n nivR^itti.n vA kaTAkSheNApi vIkShate .. 54.. kuta etajj~neyAbhinnamiti . yataH . prAgAtmabodhAdbodho.ayaM bAhyavastUpasarjanaH . pradhvastAkhilasa.nsAra AtmaikAlambanaH shruteH .. 55.. evamavagataparamArthatattvasya na sheShasheShibhAva\- statkAraNasyotsAritatvAdityAha . vAstavenaiva vR^ittena niruNaddhi yato bhavam.h . nivR^ittimapi mR^idnAti samyagbodhaH pravR^ittivat.h .. 56.. sakR^idAtmaprasUtyaiva niruNaddhyakhilaM bhavam.h . dhvAntamAtranirAsena na tato.anyAnyathAmatiH .. 57.. deshakAlAdyasambaddhAddeshAdermohakAryataH . nAnutpannamadagdha.n vA j~nAnamaj~nAnamastyataH .. 58.. samyagj~nAnashikhipluShTamohatatkAryarUpiNaH . sakR^innivR^itterbAdhyasya ki.n kAryamavashiShyate .. 59.. vAstavenaiva vR^ittenAvidyAyAH pradhvastatvAnna ki.nchidavashiShyata ityuktaH parihAraH . athAparassAmpradAyikaH parihAraH . nivR^ittasarpassarpottha.n yathA kampa.n na mu~nchati . vidhvastAkhilamoho.api mohakArya.n tathAtmavit.h .. 60.. yataH pravR^ittibIjamuchChinna.n tasmAt.h . tarorutkhAtamUlasya shoSheNaiva yathA kShayaH . tathA buddhAtmatattvasya nivR^ittyaiva tanukShayaH .. 61.. athAlepakapakShanirAsArthamAha . buddhadvaitasattvasya yatheShTAcharaNa.n yadi . shunA.n tattvadR^ishA.n chaiva ko bhedo.ashuchibhakShaNe .. 62.. kasmAnna bhavati . yasmAt.h . adharmAjjAyate.aj~nAna.n yatheShTAcharaNa.n tataH . dharmakArye katha.n tatsyAdyatra dharmo.api neShyate .. 63.. pratyAchakShANa AhAto yatheShTAcharaNa.n hariH . ##"##yasya sarve samArambhAH ##"## ##"##prakAsha.n che ##"##ti sarvadR^ik.h .. 64.. tiShThatu tAvatsarvapravR^ittibIjaghasmara.n j~nAnaM mumukShvavasthAyAmapi na sambhavati yatheShTAcharaNam.h . tadAha . ##"## yo hi yatra viraktaH syAnnAsau tasmai pravartate . lokatrayaviraktatvAnmumukShuH kimitIhate ##"## .. 65.. tatra dR^iShTAntaH . ##"##kShudhayA pIDyamAno.api na viSha.n hyattumichChati . miShTAnnadhvastatR^iD jAnannAmUDhastajjighatsati ##"## .. 66.. yato.avagataparamArthatattvasya yatheShTAcharaNa.n na manAgapi ghaTate mumukShutve.api cha tasmAt.h . rAgo li~Ngamabodhasya chittavyAyAmabhUmiShu . kutaH shADvalatA tasya yasyAgniH koTare taroH .. 67.. sakalapuruShArthasamAptikAriNo.asyAtmAvabodhasya kutaH prasUtiriti . uchyate . amAnitvAdiniShTho yo yashchAdveShTrAdisAdhanaH . j~nAnamutpadyate tasya na bahirmukhachetasaH .. 68.. utpanna Atmavij~nAne kimavidyAkAryatvAtpravR^ittivannivR^ittyA\- tmakAmAnitvadayo nivartanta uta neti . neti brUmaH . ki.n kAraNam.h . nivR^ittishAstrAviruddhasvAbhAvyAtparamAtmano na tu niyogavashAt.h . katha.n tarhi . shR^iNu . utpannAtmaprabodhasya tvadveShTR^itvAdayo guNAH . ayatnato bhavantyasya na tu sAdhanarUpiNaH .. 69.. yata etadevamataH . imA.n granthamupAditsuramAnitvAdisAdhanaH . yatnataH syAnna durvR^ittaH pratyagdharmAnugo hyayam.h .. 70.. na dAtavyashchAya.n granthaH . nAviraktAya sa.nsArAnnAnirastaiShaNAya cha . na chAyamavate deya.n vedAntArthapraveshanam.h .. 71.. j~nAtvA yathodita.n samyagj~nAtavya.n nAvashiShyate . na chAnirastakarmeda.n jAnIyAda~njasA tataH .. 72.. nirastasarvakarmANaH pratyakpravaNabuddhayaH . niShkAmA yatayaH shAntA jAnantIda.n yathoditam.h .. 73.. shrImachCha~NkarapAdapadmayugala.n sa.nsevya labdhvochivAn j~nAnaM pAramaha.nsyametadamala.n svAntAndhakArApanut.h . mA bhUdatra virodhinI matirataH sadbhiH parIkShyaM budhaiH sarvatraiva vishuddhaye matamida.n santaH para.n kAraNam.h .. 74.. subhAShita.n chArvapi nAmahAtmanAM divAkaro naktadR^ishAmivAmalaH . prabhAti bhAtyeva vishuddhachetasAM nidhiryathApAstatR^iShAM mahAdhanaH .. 75.. viShNoH pAdAnugA.n yA.n nikhilabhavanuda.n sha.nkaro.avApa yogAt sarvaj~naM brahmasa.nsthaM munigaNasahita.n samyagabhyarchya bhaktayA . vidyA.n ga~NgAmivAhaM pravaraguNanidheH prApya vedAntadIptAM kAruNyAttAmavocha.n janimR^itinivahadhvastaye duHkhitebhyaH .. 76.. vedAntodaravarti bhAsvadamala.n dhvAntachChidasmaddhiyo divya.n j~nAnamatIdriye.apiviShaye vyAhanyate na kvachit.h . yo no nyAyashalAkayaiva nikhila.n sa.nsArabIja.n tamaH protsAryAvirakArShIdguruguruH pUjyAya tasmai namaH .. 77.. sambandhoktiriya.n sAdhvI pratishlokamudAhR^itA . naiShkarmyasiddherj~nAtvemA.n vyAkhyAtAsau bhaveddhruvam.h .. 78.. iti chaturtho.adhyAyaH .. 4.. iti . ## Encoded and proofread by Sunder Hattangadi \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}