% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 7 % File name : natya07.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : dpadmakar at hotmail.com % Proofread by : dpadmakar at hotmail.com % Latest update : May 24, 2001, March 19, 2011 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 7..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAya 7 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram atha saptamo.adhyAyaH . bhAvAnidAnI.n vyAkhyAsyAmaH . atrAha\- bhAvA iti kasmAt . kiM bhavantIti bhAvAH ki.n vA bhAvayantIti bhAvAH . uchyate \- vAga~NgasattvopetAnkAvyArthAnbhAvayantIti bhAvA iti . bhU iti karaNe dhAtustathA cha bhAvita.n vAsita.n kR^itamityanarthAntaram . loke.api cha prasiddham . aho hyanena gandhena rasena vA sarvameva bhAvitamiti . tachcha vyAptyartham . shlokAshchAtra\- vibhAvenAhR^ito yo.artho hyanubhAvaistu gamyate . vAga~NgasattvAbhinayaiH sa bhAva iti sa.ndnyitaH .. 1.. vAga~NgamukharAgeNa sattvenAbhinayena cha . kaverantargataM bhAvaM bhAvayanbhAva uchyate .. 2.. nAnAbhinayasambaddhAnbhAvayanti rasAnimAn . yasmAtasmAdamI bhAvA vidnyeyA nATyayoktR^ibhiH .. 3.. atha vibhAva iti kasmAt . uchyate\-vibhavo vidnyAnArthaH . vibhAvaH kAraNa.n nimitta.n heturiti paryAyAH . vibhAvyate.anena vAga~NgasattvAbhinayA ityato vibhAvaH . yathA vibhAvita.n vidnyA\- tamityanarthAntaram . atra shlokaH \- bahavo.arthA vibhAvyante vAga~NgAbhinayAshrayAH . anena yasmAttenAya.n vibhAva iti sa.ndnyitaH .. 4.. athAnubhAva iti kasmAt . uchyate\- anubhAvyate.anena vAga~NgasattvakR^ito.abhinaya iti . atra shlokaH \- vAga~NgAbhinayeneha yatastvartho.anubhAvyate . shAkhA~NgopA~Ngasa.nyuktastvanubhAvastataH smR^itaH .. 5 .. eva.n te vibhAvAnubhAvasa.nyuktA bhAvA iti vyAkhyAtAH . ato hyeShAM bhAvAnA.n siddhirbhavati . tasmAdeShAM bhAvAnA.n vibhAvAnubhAvasa.nyuktAnA.n laxaNanidarshanAnyabhivyAkhyAsyAmaH . tatra vibhAvAnubhAvau lokaprasiddhau . lokasvabhAvAnugatatvAchcha tayorlaxaNa.n nochyate.atiprasa~NganivR^ityartham . bhavati chAtra shlokaH \- lokasvabhAvasa.nsiddhA lokayAtrAnugAminaH . anubhAvA vibhAvAshcha dnyeyAstvabhinaye budhaiH .. 6.. tatrAShTau bhAvAH sthAyinaH . trayastri.nshadvyabhichAriNaH . aShTau sAtvikA iti bhedAH . evamete kAvyarasAbhivyaktihetava ekonapa~nchAshadbhAvAH pratyavagantavyAH . ebhyashcha sAmAnyaguNayogena rasA niShpadyante . atra shlokaH\- yo.artho hR^idayasa.nvAdI tasya bhAvo rasodbhavaH . sharIra.n vyApyate tena shuShka.n kAShThamivAgninA .. 7.. atrAha\- yadi kAvyArthasa.nshritairvibhAvAnubhAvavya~njitairekonapa~nchAshadbhAvaiH sAmAnyaguNayogenAbhiniShpadyante rasAstatkatha.n sthAyina eva bhAvA rasatvamApnuavanti . uchyate\- yathA hi samAnalaxaNAstulyapANipAdodarasharIrAH samAnA~Ngapratya~NgA api puruShAH kulashIlavidyAkarmashilpavichaxaNatvAdrAja\- tvamApnuvanti tatraiva chAnye.alpabuddhayasteShAmevAnucharA bhavanti tathA vibhAvAnubhAvavyabhichAriNaH sthAyibhAvAnupAshritA bhavanti . bahvAshrayatvAsvAmibhUtAH sthAyino bhAvAH . tadvatsthAnIyapuruShaguNabhUtA anye bhAvAstAnguNatayA shrayante . sthAyibhAvA rasatvamApnuvanti . parijanabhUtA vyabhichAriNo bhAvAH . atrAha\- ko dR^iShTAnta iti . yathA narendro bahujanaparivAro.api sa eva nAma labhate nAnyaH sumahAnapi puruShaH tathA vibhAvAnubhAvavyabhichAriparivR^itaH sthAyI bhAvo rasanAma labhate . bhavati chAtra shlokaH \- yathA narANA.n nR^ipatiH shiShyANA.n cha yathA guruH . eva.n hi sarvabhAvAnAM bhAvaH sthAyi mahAniha .. 8.. laxaNa.n khalu pUrvamabhihitameShA.n rasasa.ndnyakAnAm . idAnIM bhAvasAmAnyalaxaNamabhidhAsyAmaH . tatra sthAyibhAvAnvaxyAmaH \- ratirnAma pramodAtmikA R^itumAlyAnulepanAbharaNabhojanavarabhavanAnubhavanA\- prAtikUlyAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tAmabhinayetsmitavadanamadhurakathana\- bhrUxepakaTAxAdibhiranubhAvaiH . atra shlokaH \- iShTArthaviShayaprAptyA ratirityupajAyate . saumyatvAdabhineyA sA vA~NmAdhuryA~NgacheShTitaiH .. 9.. hAso nAma paracheShTAnukaraNakuhakAsambaddhapralApapaurobhAgyamaurkhyAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tamabhinayetpUrvoktairhasitAdibhiranubhAvaiH . bhavati chAtra shlokaH \- paracheShTAnukaraNAddhAsaH samupajAyate . smitahAsAtihasitairabhineyaH sa paNDitaiH .. 10.. shoko nAma iShTajanaviyogavibhavanAshavadhabandhaduHkhAnubhanavanAdibhirvibhAvaiH samutpadyate. tasyAsrapAtaparidevitavilapitavaivarNyasvarabhedasrastagAtratAbhUmi\- patanasasvanaruditAkranditadIrghaniHshvasitajaDatonmAdamohamaraNAdibhiranubhA\- vairabhinayaH prayoktavyaH . ruditamatra trividham \- AnandajamArtijamIrShyAsamudbhava.n cheti . bhavanti chAtrAryAH \- ##[##Anande.apyArtikR^ita.n trividha.n rudita.n sadA budhairdnyeyam . tasya tvabhinayayogAnvibhAvagatitaH pravaxyAmi ..##]## harShotphullakapola.n sAnusmaraNAdapA~NgavisR^itAsram . romA~nchagAtramanibhR^itamAnandasamudbhavaM bhavati .. 11.. paryAptavimuktAsra.n sasvanamasvasthagAtragaticheShTam . bhUminipAtanivartitavilapitamityArtijaM bhavati .. 12.. prasphuritauShThakapola.n sashiraHkampa.n tathA saniHshvAsam . bhrukuTIkaTAxakuTila.n strINAmIrShyAkR^itaM bhavati .. 13.. strInIchaprakR^itiShveSha shoko vyasanasambhavaH . dhairyeNottamamadhyAnA.n nIchAnA.n ruditena cha .. 14.. krodho nAma AdharShaNAkruShTakalahavivAdapratikUlAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . asya vikR^iShTanAsApuTodvR^ittanayanasa.ndaShThoShThapuTa\- gaNDasphuraNAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . ripujo gurujashchaiva praNayiprabhavastathA . bhR^ityajaH kR^itakashcheti krodhaH pa~nchavidhaH smR^itaH.. 15.. atrAryA bhavanti \- bhR^ikuTIkuTilotkaTamukhaH sandaShThoShThaH spR^ishankareNa karam . kruddhaH svabhujAprexI shatrau niryantraNa.n ruShyet .. 16.. ki~nchidavA~NgmukhadR^iShTiH sAsrasvedApamArjanaparashcha . avyaktolbaNacheShTo gurau vinayayantrito ruShyet .. 17.. alpaprataravichAro vikirannashrUNyapA~NgavixepaiH . sabhrukuTisphuritoShThaH praNayopagatAM priyA ruShyet .. 18.. atha parijane tu roShastarjananirbhartsanAxivistAraiH . viprexaNaishcha vividhairabhineyaH krUratArahitaH .. 19.. kAraNamavexamANaH prAyeNAyAsali~Ngasa.nyuktaH . vIrarasAntarachArI kAryaH kR^itako bhavati kopaH .. 20.. utsAho nAma uttamaprakR^itiH. sa chAviShAdashaktidhairyashauryAdibhirvibhAvai\- rutpadyate. tasya dhairyatyAgavaishAradyAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atra shlokaH \- asammohAdibhirvyakto vyavasAyanayAtmakaH . utsAhastvabhineyaH syAdapramAdotthitAdibhiH .. 21.. bhaya.n nAma strInIchaprakR^itikam . gururAjAparAdhashvApadashUnyAgArATavIparvatagahanagajAhidarshananirbhartsana\-kAntAradurdinanishAndhakarolUkanakta~ncharArAvashravaNAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasya prakampitakaracharaNahR^idayakampanastambhamukhashoShajihvAparilehana\- svedavepathutrAsasaparitrANAnveShaNadhAvanotkR^iShTAdibhiranubhavairabhinayaH prayoktavyaH . atra shlokAH \- gururAjAparAdhena raudrANA.n chApi darshanAt . shravaNAdapi ghorANAM bhayaM mohena jAyate .. 22.. gAtrakampanavitrAsairvaktrashoShaNasambhramaiH visphAritaixaNaiH kAryamabhineyakriyAguNaiH .. 23.. sattvavitrAsanodbhUtaM bhayamutpadyate nR^iNAm . srastA~NgAxinimeShaistadabhineya.n tu nartakaiH .. 24.. atrAryA bhavati \- karacharaNahR^idayakampairmukhashoShaNavadanalehanastambhaiH . sambhrAntavadanavepathusa.ntrAsakR^itairabhinayo.asya .. 25.. jugupsA nAma strInIchaprakR^itikA . sA chAhR^idyadarshanashravaNAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasyAH sarvA~Ngasa~NkochaniShThIvanamukhavikUNanahR^illekhAdi\- bhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . bhavati chAtra shlokaH \- nAsAprachChAdaneneha gAtrasa~Nkochanena cha . udvejanaiH sahR^illekhairjugupsAmabhinirdishet .. 26.. vismayo nAma mAyendrajAlamAnuShakarmAtishayachitrapustashilpavidyAtishayAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasya nayanavistArAnimeShaprexitabhrUxeparomaharShaNashiraHkampasAdhuvAdAdibhi\- ranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . bhavati chAtra shlokaH \- karmAtishayanirvR^itto vismayo harShasambhavaH . siddhisthAne tvasau sAdhyaH praharShapulakAdibhiH .. 27.. evamete sthAyino bhAvA rasasa.ndnyAH pratyavagantavyAH . vyabhichAriNa idAnI.n vyAkhyAsyAmaH . atrAha \- vyabhichAriNa iti kasmAt . uchyate \- vi abhi ityetAvupasargau . chara iti gatyartho dhAtuH . vividhamAbhimukhyena raseShu charantIti vyabhichAriNaH . vAga~NgasattvopetAH prayoge rasAnnayantIti vyabhichAriNaH . atrAha \- katha.n nayantIti . uchyate \- lokasiddhAnta eShaH \- yathA sUrya ida.n dina.n naxatra.n vA nayatIti . na cha tena bAhubhyA.n skandhena vA nIyate . ki.n tu lokaprasiddhametat . yatheda.n sUryo naxatra.n dina vA nayatIti . evamete vyabhichAriNa ityavagantavyAH . tAniha sa~NgrahAbhihitA.nstra\- yastri.nshadvyabhichAriNo bhAvAn varNayiShyAmaH . tatra nirvedo nAma dAridryavyAdhyavamAnAdhixepAkruShTakrodhatADaneShTajana\- viyogatattvadnyAnAdibhirvibhAvaiH samutpadyate strInIchakusattvAnAm . ruditaniHshvasitochChvasitasampradhAraNAdibhiranubhAvaistamabhinayet . atra shlokaH \- dAridryeShTaviyogAdyaiH nirvedo nAma jAyate . sampradhAraNaniHshvAsaistasya tvabhinayo bhavet .. 28.. atrAnuva.nshye Arye bhavataH \- iShTajanaviprayogAddAridryAdvyAdhitastathA duHkhAt . R^iddhiM parasya dR^iShTvA nirvedo nAma sambhavati .. 29.. bAShpapariplutanayanaH punashcha niHshvAsanadInamukhanetraH . yogIva dhyAnaparo bhavati hi nirvedavAnpuruShaH .. 30.. glAnirnAma vAntaviriktavyAdhitaponiyamopavAsamanastApAtishayamadana\- sevanAtivyAyAmAdhvagamanaxutpipAsAnidrAchChedAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasyAH xAmavAkyanayanakapolodaramandapadotxepaNavepanA\- nutsAhatanugAtravaivarNyasvarabhedAbhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atrArye bhavataH \- vAntaviriktavyAdhiShu tapasA jarasA cha jAyate glAniH . kArshyena sAbhineyA mandabhramaNena kampena .. 31.. gaditaiH xAmaxAmairnetravikAraishcha dInasa~nchAraiH . shlathabhAvenA~NgAnAM muhurmuhurnirdished glAnim .. 32.. sha~NkA nAma sandehAtmikA strInIchaprabhavA . chauryAbhigrahaNa\- nR^ipAparAdhapApakarmakaraNAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasyA muhurmuhuravalokanAvakuNThanamukhashoShaNajihvAlehanamukhavaivarNya\- svarabhedavepathushuShkoShThakaNThAyAsasAdharmyAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . chauryAdijanitA sha~NkA prAyaH kAryA bhayAnake . priyavyalIkajanitA tathA shR^i~NgAriNI matA .. 33.. atrAkArasa.nvaraNamapi kechidichChanti . taccha kushalairupAdhibhiri~Ngitaishchopalaxyam . atrArye bhavataH \- dvividhA sha~NkA kAryAhyAtmasamutthA cha parasamutthA cha . yA tatrAtmasamutthA sA dnyeyA dR^iShTicheShTAbhiH .. 34.. ki~nchitpravepitA~Ngastvadhomukho vIxate cha pArshvAni . gurusajjamAnajihvaH shyAmAsyaH sha~NkitaH puruShaH ..35.. asUyA nAma nAnAparAdhadveShaparaishvaryasaubhAgyamedhAvidyAlIlAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasyAshcha pariShadi doShaprakhyApanaguNopaghAterShyAchaxuHpradA\- nAdhomukhabhrukuTIkriyAvadnyAnakutsanAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atrArye bhavataH \- parasaubhAgyeshvaratAmedhAlIlAsamuchChrayAndR^iShTvA . utpadyate hyasUyA kR^itAparAdho bhavedyashcha .. 36.. bhrukuTikuTilotkaTamukhaiH serShyAkrodhaparivR^ittanetraishcha . guNanAshanavidveShaistatrAbhinayaH prayoktavyaH .. 37.. mado nAma madyopayogAdutpadyate . sa cha trividhaH pa~nchavibhAvashcha . atrAryA bhavanti \- dnyeyastu madastrividhastaruNo madhyastathAvakR^iShTashcha . karaNaM pa~nchavidha.n syAttasyAbhinayaH prayoktavyaH .. 38.. kashchinmatto gAyati roditi kashchittathA hasati kashchit . paruShavachanAbhidhAyI kashchitkashchittathA svapiti .. 39.. uttamasattvaH shete hasati cha gAyati cha madhyamaprakR^itiH . paruShavachanAbhidhAyI rodatyapi chAdhamaprakR^itiH .. 40.. smitavachanamadhurarAgo hR^iShTatanuH ki~nchidAkulitavAkyaH . sukumArAviddhagatistaruNamadastUttamaprakR^itiH ..41.. skhalitAghUrNitanayanaH srastavyAkulitabAhuvixepaH . kuTilavyAviddhagatirmadhyamado madhyamaprakR^itiH .. 42.. naShTasmR^itirhatagatishCharditahikkAkaphaiH subIbhatsaH . gurusajjamAnajihvo niShThIvati chAdhamaprakR^itiH .. 43.. ra~Nge pibataH kAryA madavR^iddhirnATyayogamAsAdya . kAryo madaxayo vai yaH khalu pItvA praviShTaH syAt .. 44.. santrAsAchChokAdvA bhayAtpraharShAchcha kAraNopagatAt . utkramyApi hi kAryo madapraNAshaH kramAttajdnyaiH .. 45.. ebhirbhAvavisheShairmado druta.n sampraNAshamupayAti . abhyudayasukhairvAkyairyathaiva shokaH xaya.n yAti .. 46.. shramo nAma adhvavyAyAmasevanAdibhirvibhAvaiH samutpadyate. tasya gAtraparimardanasa.nvAhananiHshvasitavijR^imbhitamandapadotxepaNanayana\- vadanavikUNanasItkarAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atrAryA \- nR^ittAdhvavyAyAmAnnarasya sa~njAyate shramo nAma . niHshvAsakhedagamanaistasyAbhinayaH prayoktavyaH .. 47.. Alasya.n nAma khedavyAdhigarbhasvabhAvashramasauhityAdibhirvibhAvaiH samutpadyate strInIchAnAm . tadabhinayetsarvakarmAnabhilAShashayanA\- sananidrAtandrIsevanAdibhiranubhAvaiH . atrAryA \- Alasya.n tvabhineya.n khedApagata.n svabhAvaja.n chApi . AhAravarjitAnAmArambhANAmanArambhAt .. 48.. dainya.n nAma daurgatyamanastApAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasyAdhR^itishirorogagAtragauravAnyamanaskatAmR^ijAparivarjanA\- dibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atrAryA \- chintautsukyasamutthA duHkhAdyA bhavati dInatAM pu.nsAm . sarvamR^ijAparihArairvividho.abhinayo bhavettasya .. 49.. chintA nAma aishvaryabhra.nsheShTadravyApahAradAridryAdibhirvibhAvairutpadyate . tAmabhinayenniHshvasitochChvasitasantApadhyAnAdhomukhachintana\- tanukArshyAdibhiranubhAvaiH . atrArye bhavataH \- aishvaryabhra.nsheShTadravyaxayajA bahuprakArA tu . hR^idayavitarkopagatA nR^INA.n chintA samudbhavati .. 50.. sochChvAsairniHshvasitaiH santApaishchaiva hR^idayashUnyatayA . abhinetavyA chintA mR^ijAvihInairadhR^ityA cha .. 51.. moho nAma daivopaghAtavyasanAbhighAtavyAdhibhayAvegapUrvavairA\- nusmaraNAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasya nishchaitanyabhramaNa\- patanAghUrNanAdarshanAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atra shlokastAvadAryA cha \- asthAne taskarAndR^iShTvA trAsanairvividhairapi . tatpratIkArashUnyasya mohaH samupajAyate .. 52.. vyasanAbhighAtabhayapUrvavairasa.nsmaraNarogajo mohaH . sarvendriyasammohAttasyAbhinayaH prayoktavyaH .. 53.. smR^itirnAma sukhaduHkhakR^itAnAM bhAvAnAmanusmaraNam . sA cha svAsthyajaghanyarAtrinidrAchChedasamAnadarshanodAharaNa\- chintAbhyAsAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tAmabhinaye\- chChiraHkampanAvalokanabhrUsamunnamanAdibhiranubhAvaiH . atrArye bhavataH \- sukhaduHkhamatikrAnta.n tathA mativibhAvita.n yathAvR^ittam . chiravismR^ita.n smarati yaH smR^itimAniti veditavyo.asau .. 54.. svAsthyAbhyAsasamutthA shrutidarshanasambhavA smR^itirnipuNaiH . shira udvAhanakampairbhUxepaishchAbhinetavyA .. 55.. dhR^itirnAma shauryavidnyAnashrutivibhavashauchAchAragurubhaktyadhika\- manorathArthalAbhakrIDAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tAmabhinayetprA\- ptAnA.n viShayANAmupabhogAdaprAptAtItopahR^itavinaShTAnAmanu\- shochanAdibhiranubhAvaiH . atrArye bhavataH \- vidnyAnashauchavibhavashrutishaktisamudbhavA dhR^itiH sadbhiH . bhayashokaviShadAdyai rahitA tu sadA prayoktavyA .. 56.. prAptAnAmupabhogaH shabdarasasparsharUpagandhAnAm . aprAptaishcha na shoko yasyA.n hi bhaved dhR^itiH sA tu .. 57.. vrIDA nAma akAryakaraNAtmikA . sA cha guruvyatikramaNAvadnyAna\-pratidnyAtAnirvahanapashchAttApAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tA.n nigUDhavadanAdhomukhavichintanorvIlekhanavastrA~NgulIyakasparsha\- nakhanikR^intanAdibhiranubhAvairabhinayet . atrArye bhavataH \- ki~nchidakArya.n kurvanneva.n yo dR^ishyate shuchibhiranyaiH . pashchAttApena yuto vrIDita iti veditavyo.asau .. 58.. lajjAnigUDhavadano bhUmi.n vilikhannakhA.nshcha vinikR^intan . vastrA~NgulIyakAnA.n sa.nsparsha.n vrIDitaH kuryAt .. 59.. chapalatA nAma rAgadveShamAtsaryAmarShApratikUlyAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasyAshcha vAkpAruShyanirbhartsanavadhabandhasamprahAra\- tADanAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atrAryA bhavati \- avimR^ishya tu yaH kAryaM puruSho vadhatADana.n samArabhate . avinishchitakAritvAtsa tu khalu chapalo budhairdnyeyaH .. 60.. harSho nAma manorathalAbheShTajanasamAgamanamanaHparitoShadeva\- gururAjabhartR^iprasAdabhojanAchChAdanalAbhopabhogAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tamabhinayennayanavadanaprasAdapriyabhAShaNAli~Ngana\- kaNTakitapulakitAsrasvedAdibhiranubhAvaiH . atrArye bhavataH \- aprApye prApye vA labdhe.arthe priyasamAgame vA.api . hR^idayamanorathalAbhe harShaH sa~njAyate pu.nsAm .. 61.. nayanavadanapriyabhAShAli~Nganaishcha romA~nchaiH . lalitaishchA~NgavihAraiH svedAdyairabhinayastasya .. 62.. Avego nAma utpAtavAtavarShAku~njarodbhramaNapriyApriyashravaNa\- vyasanAbhighAtAdirvibhAvaiH samutpadyate . tatrotpAtakR^ito nAma vidyudulkAnirghAtaprapatanachandrasUryoparAgaketudarshanakR^itaH . tamabhinayetsarvA~NgasrastatAvaimanasyamukhavaivarNyaviShAda\- vismayAdibhiH . vAtakR^itaM punaravakuNThanAxiparimArjanavastra\- sa~NgUhanatvaritagamanAdibhiH . varShakR^itaM punaH sarvA~Nga\- sampiNDanapradhAvanachChannAshrayamArgaNAdibhiH . agnikR^ita.n tu dhUmAkulanetratA.a~Ngasa~NkochanavidhUnanAtikrAntApakrAntAdibhiH . ku~njarodbhramaNakR^ita.n nAma tvaritApasarpaNacha~nchalagamana\- bhayastambhavepathupashchAdavalokanavismayAdibhiH . priyashravaNa\- kR^ita.n nAmAbhyutthAnAli~NganavastrAbharaNapradAnAshrupulakitAdibhiH . apriyashravaNakR^ita.n nAma bhUmipatanaviShamavivartanaparidhAvana\- vilApanAkrandanAdibhiH . vyasanAbhighAtaja.n tu sahasApasarpaNa\- shastracharmavarmadhAraNagajaturagarathArohaNasampradhAraNAdibhiH . evamaShTavikalpo.ayamAvegaH sambhramAtmakaH . stheryeNottamamadhyAnA.n nIchAnA.n chApasarpaNaiH .. 63.. atrArye bhavataH \- apriyanivedanAdvA sahasA hyavadhAritArivachanasya . shastraxepAt trAsAdAvego nAma sambhavati .. 64.. apriyanivedanAdyo viShAdabhAvAshrayo.anubhAvasya . sahasAridarshanAchchetpaharaNaparighaTTanaiH kAryaH .. 65.. jaDatAnAma sarvakAryApratipattiH . iShTAniShTashravaNadarshana\- vyAdhyAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tAmabhinayedakathanAvibhAShaNa\- tUShNImbhAvApratibhA.animeShanirIxaNaparavashatvAdibhiranubhAvaiH . atrAryA bhavati \- iShTa.n vA.aniShTa.n vA sukhaduHkhe vA na vetti yo mohAt . tUShNIkaH paravashago bhavati sa jaDasa.ndnyitaH puruShaH .. 66.. garvo nAma aishvaryakularUpayauvanavidyAbaladhanalAbhAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasyAsUyAvadnyAgharShaNAnuttaradAnAsambhAShaNA\- ~NgAvalokana vibhramApahasanavAkpAruShyaguruvyatikramaNAdhi\- xepavachanavichChedAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH atrAryA bhavati \- vidyAvApte rUpAdaishvaryAdatha dhanAgamAdvApi . garvaH khalu nIchAnA.n dR^iShTya~NgavichAraNaiH kAryaH .. 67.. viShAdo nAma kAryAnistaraNadaivavyApattisamutthaH . tamabhinayetsahAyAnveShaNopAyachintanotsAhavighAtavaimanasya\- niHshvasitAdibhiranubhAvairuttamamadhyamAnAm . adhamAnA.n tu viparidhAvanAlokanamukhashoShaNasR^ikvaparilehananidrA\- niHshvasitadhyAnAdibhiranubhAvaiH . atrAryA shlokau \- kAryAnistaraNAdvA chauryAbhigrahaNarAjadoShAdvA . daivAdarthavipatterbhavati viShAdaH sadA pu.nsAm .. 68.. vaichitryopAyachintAbhyA.n kArya uttamamadhyayoH . nidrAniHshvasitadhyAnairadhamAnA.n tu yojayet ..69.. autsukya.n nAma iShTajanaviyogAnusmaraNodyAnadarshanA\- dibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasya dIrghaniHshvasitAdhomukha\- vichintananidrAtandrIshayanAbhilAShAdibhiranubhavairabhinayaH prayoktavyaH . atrAryA bhavati \- iShTajanasya viyogAdautsukya.n jAyate hyanusmR^ityA . chintAnidrAtandrIgAtragurutvairabhinayo.asya .. 70.. nidrA nAma daurbalyashramaklamamadAlasyachintA.atyAhAra\- svabhAvAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tAmabhinayedvadana\- gauravasharIrAvalokananetraghUraNanagAtravijR^imbhana\- mAndyochChvasitasannagAtratA.axinimIlanAdibhiranubhAvaiH . atrArye bhavataH \- AlasyAddaurbalyAtklamAchChramAchchintanAtsvabhAvAchcha . rAtrau jAgaraNAdapi nidrA puruShasya sambhavati .. 71.. tAM mukhagauravagAtrapratilolananayanamIlanajaDatvaiH . jR^imbhaNagAtravimardairanubhAvairabhinayetprAdnyaH.. 72.. apasmAro nAma devayaxanAgabrahmarAxasabhUtapretapishAcha\-grahaNAnusmaranochChiShTashUnyAgArasevanAshuchi\- kAlAntarAparipatanavyAdyAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tasya sphuritaniHshvasitotkampitadhAvanapatanasveda\- stambhavadanaphenajihvAparilehanAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atrArye bhavataH \- bhUtapishAchagrahaNAnusmaraNochChiShTashUnyagR^ihagamanAt . kAlAntarAtipAtAdashucheshchabhavatyapasmAraH .. 73.. sahasA bhUmau patanaM pravepana.n vadanaphenamoxashcha . niHsa.ndnyasyotthAna.n rUpANyetAnyapasmAre .. 74.. supta.n nAma nidrAbhibhavaviShayopagamanaxititalashayana\- prasAraNAnukarShaNAdibhirvibhAvaiH samutpadyate nidrAsamuttham . taduchChvasita.nsannagAtrAxinimIlana\- sarvendriya sammohanotsvapnAyitAdibhiranubhAvairabhinayet . atrArye bhavataH \- nidrAbhibhavendriyoparamaNamohAirhavetsuptam . axinimIlanochChvasanaiH svapnAyitajalpitaiH kAryaH .. 75.. sochChvAsairniHshvAsairmandAxinimIlanena nishcheShTaH . sarvendriyasammohAtsupta.n svapnaishcha yu~njIta .. 76.. vibodho nAma AhArapariNAmanidrAchChedasvapnAnta\- tIvrashabdashravaNAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tamabhinayejjR^imbhaNAxiparimardanashayanamoxaNAdibhiranubhAvaiH . atrAryA bhavati \- AhAravipariNAmAchChabdasparshAdibhishcha sambhUtaH . pratibodhastvabhineyo jR^imbhaNavadanAxiparimardaiH .. 77.. amarSho nAma vidyaishvaryashauryabalAdhikairadhixiptasyAvamAnitasya vA samutpadyate . tamabhinayechChiraHkampanaprasvedanAdhomukhachintana\- dhyAnAdhyavasAyopAyasahAyAnveShaNAdibhiranubhAvaiH . atra shlokau \- AxiptAnA.n sabhAmadhye vidyAshauryabalAdhikaiH . nR^INAmutsAhasa.nyogAdamarSho nAma jAyate .. 78.. utsAhAdhyavasAyAbhyAmadhomukhavichintanaiH . shiraHprakampasvedAdyaistaM prayu~njIta paNDitaH .. 79.. avahittha.n nAma AkAraprachChAdanAtmakam . tachcha lajAbhayApajaya\- gauravajaihmayAdibhirvibhAviH samutpadyate . tasyAnyathAkathanAvalokita\- kathAbha~NgakR^itakadhairyAdibhiranubhAvairabhinayaH prayoktavyaH . atra shloko bhavati \- dhArShTyajaihmyAdisambhItamavahitthaM bhayatmakam . tachchAgaNanayA kArya.n nAtIvottarabhAShaNAt .. 80.. ugratA Ama chauryAbhigrahANanR^ipAparAdhAsatpralApAdibhirvibhAvaiH samutpadyate . tA.n cha vadhabandhanatADananirbhatsanAdibhiranubhAvairabhinayet . atrAryA bhavati \- chauryAbhigrahanavashAnnR^ipAparAdhAdathogratA bhavti . vadhabandhatADanAdibhiranubhAvairabhinayastasyAH .. 81.. bhavati chAtra shlokaH \- nAnAshAtrArthabodhena matiH sa.njAyate nR^iNAm . shiShyopadeshArthakR^itastasyAstvabhinayo bhavet ..82.. vyAdhirnAma vAtapittakaphasannipAtaprabhavaH . tasya jvarAdayo visheShAH . jvarastu dvividhaH sashItaH sadAhashcha . tatra sashIto nAma pravepitasarvA~Ngopkampananiku~nchanA\- gnyabhilASharomA~nchahanuvalananAsAvikUnanamukha\- shoShaNaparidevitAdibhiranubhAvairabhineyaH . sadAho nAma vixiptA~NgakaracharaNabhUmyabhilAShAnulepanashItAbhi\- lAShaparidevanamukhashoShotkruShTAdibhiranubhAvaiH . ye chAnye vyAdhayaste.api khalu mukhavikUNanagAtra\- stambhasrastAxiniHshvasanastanitotkruShTavepanA\- dibhiranubhAvairabhineyAH . atra shloko bhavati \- samAsatastu vyAdhInA.n kartavyo.abhinayo budhaiH . srastA~NgagAtravixepaistathA mukhavikUNanaiH .. 83.. unmAdo nAma iShTajanaviyogavibhavanAshAbhighAta\- vAtapittashleShmaprakopAdibhirvibhAvairutpadyate . tamanimittahasitaruditotkruShTAsambaddhapralApashayitopaviShTotthita\- pradhAvitanR^ittagItapaThitabhasmapA.nsvavadhUlanatR^iNanirmAlyakuchela\- chIraghaTakakapAlasharAvAbharaNadhAraNopabhogairanekaishchAnavasthitaishcheShTA\- nukaraNAdibhiranubhAvairabhinayet . atrArye bhavataH \- iShTajanavibhavanAshAdabhighAtAdvAtapittakaphakopAt . vividhAchchittavikArAdunmAdo nAma sambhavati .. 84.. animittaruditahasitopaviShTagItapradhAvitotkruShTaiH . anyaishcha vikArairakR^itairunmAda.n samprayu~njIta .. 85.. maraNa.n nAma vyAdhijamabhighAtaja~ncha . tatra yadAntrayakR^ichChUladoShavaiShamya\- gaNDapiTakajvaraviShUchikAdibhirutpadyate tadvyAdhiprabhavam . abhighAtaja.n tu shastrAhida.nshaviShapAnashvApadagajaturagarathapashuyAnapAta\- vinAshaprabhavam . etayorabhinayavisheShAnvaxyAmaH \- tatra vyAdhija.n viShaNNagAtrAvyAyatA~NgavicheShTitanimIlitanayana\- hikkAshvAsopetAnavexitaparijanAvyaktAxarakathanAdibhiranubhAvairabhinayet . atra shloko bhavati \- vyAdhInAmekabhAvo hi maraNAbhinayaH smR^itaH . viShaNNagAtrairnishcheShTairindriayaishcha vivarjitaH .. 86.. abhighAtaje tu nAnAprakArAbhinayavisheShAH. shastraxatAhidaShTaviShapIta\- gajAdipatitashvApadahatAH . yathA tatra shastraxate tAvatsahasA bhUmipatanavepana\- sphuraNAdibhirabhinayaH prayoktavyaH . ahidaShTaviShapItayorviShayogo yathA kArshyavepathuvidAhahikkAphenaskandhabha~NgajaDatAmaraNAnItyaShTau viShavegAH . atra shlokau bhavataH \- kArshya.n tu prathame vege dvitIye vepathurbhavet . dAha.n tR^itIye hikkA.n cha chaturthe samprayojayet .. 87.. phena~ncha pa~nchame kuryAtShaShThe skandhasya bha~njanam . jaDatA.n saptame kuryAdaShTame maraNaM bhavet .. 88.. atrAryA bhavati \- shvApadagajaturagarathodbhava.n tu pashuyAnapatanaja.n vA.api . shAstraxatavatkuryAdanavexitagAtrasa~nchAram .. 89.. ityeva maraNa.n dnyeya.n nAnAvasthAntarAtmakam . prayoktavyaM budhaiH samyagyathA bhavA~NgacheShTitaiH .. 90.. trAso nAma vidyudulkAshanipAtanirghAtAmbudharamahAsattvapashu\- ravAdibhirvibhAvairutpadyate . tamabhinayetsa.nxiptA~Ngotkampanavepathu\- stambharomA~nchagadgadapralApAdibhiranubhAvaiH . atra shloko bhavati \- mahAbhairavanAdadyaistrAsaH samupajAyate . srastA~NgAxinimeShaishcha tasya tvabhinayo bhavet .. 91.. vitarko nAma sandehavimarshavipratipattyAdibhirvibhAvairutpadyate . tamabhina\- yedvividhavichAritaprashnasampradhAraNamantrasa~NgUhanAdibhiranubhAvaiH . atra shloko bhavati \- vichAraNAdisambhUtaH sandehAtishayAtmakaH . vitarkaH so.abhineyastu shirobhrUxepakampanaiH .. 92.. evamete trayastri.nshadvyabhichAriNo bhAvA deshakAlAvasthA\- nurUpyeNAmagataparagatamadhyasthA uttamamadhyamAdhamaiH strIpu.nsaiH svaprayogavashAdupapAdyA iti . trayastri.nshadime bhAvA vidnyeyA vyabhichAriNaH . sAttvikA.nstu punarbhAvAnpravaxyAmyanupUrvashaH .. 93.. atrAha \- kimanye bhAvAH sattvena vinA.abhinIyante yasmAduchyate ete sAttvikA iti . atrochyate \- iha hi sattva.n nAma manaHprabhavam . tachcha samAhitamanastvAduchyate . manasaH samAdhau sattvaniShpattirbhavati . tasya cha yo.asau svabhAvo romA~nchAshruvaivarNyAdilaxaNo yathAbhAvopagataH sa na shakyo.anyamanasA kartumiti . lokasvabhAvAnukaraNatvAchcha nATyasya sattvamIpsitam . ko dR^iShTAntaH \- iha hi nATyAdharmipravR^ittAH sukhaduHkhakR^itA bhAvAstathA sattvavishuddhAH kAryA yathA sarUpA bhavanti . tatra duHkha.n nAma rodanAtmaka.n tatkathamaduHkhitena sukha.n cha praharShAtmakamasukhitena vAbhineyam . etadevAsya sattva.n yat duHkhitena sukhitena vA.ashruromA~nchau darshiyitavyau iti kR^itvA sAttvikA bhAvA ityabhivyAkhyAtAH . ta ime \- stambhaH svedo.atha romA~nchaH svarabhedo.atha vepathuH . vaivarNyamashrupralaya ityaShTau sAttvikA matAH .. 94.. atrAryAH . tatra \- krodhabhayaharShalajAduHkhashramarogatApaghAtebhyaH . vyAyAmaklamadharmaiH svedaH sampIDanAchchaiva .. 95.. harShabhayashokavismayaviShAdaroShAdisambhavaH stambhaH . shItabhayaharSharoShasparshajarArogajaH kampaH .. 96.. AnandAmarShAbhyA.n dhUmA~njanajR^imbhaNAdbhayAchChokAt . animeShaprexaNataH shItAdrogAdbhavedashru .. 97.. shItakrodhabhayashramarogaklamatApaja.n cha vaivarNyam . sparshabhayashItaharShAt krodhAdrogAchcha romA~nchaH .. 98.. svarabhedo bhayaharShakrodhajarArauxyarogamadajanitaH . shramamUrChamadanidrAbhighAtamohAdibhiH pralayaH .. 99.. evamete budhairdnyeyA bhAvA hyaShTau tu sAttvikAH . karma chaiShAM pravaxyAmi rasabhAvAnubhAvakam .. 100.. niHsa.ndnyo niShprakampashcha sthitaH shUnyajaDAkR^itiH . skannagAtratayA chaiva stambha.n tvabhinayedbudhaH .. 101.. vyajanagrahaNAchchApi svedApanayanena cha . svedasyAbhinayo yojyastathA vAtAbhilAShataH .. 102.. muhuH kaNTikitatvena tathollukasanena cha . pulakena cha romA~ncha.n gAtrasparshena darshayet .. 103.. svarabhedo.abhinetavyo bhinnagadgadanisvanaiH . vepanAtsphuraNAtkampAdvepathu.n sampradarshayet .. 104.. mukhavarNaparAvR^ittyA nADIpIDanayogataH . vaivarNyamabhinetavyaM prayatnAttaddhi duShkaram .. 105.. bAShpAmbuplutanetratvAnnetrasaMmArjanena cha . muhurashrukaNApAtairasra.n tvabhinayedbudhaH ..106.. nishcheShTo niShprakampatvAdavyaktashvasitAdapi . mahInipatanAchchApi pralayAbhinayo bhavet .. 107.. ekonapa~nchAshadime yathAvadbhAvAstryavasthA gaditA mayeha . bhUyashcha ye yatra rase niyojyAstAn shrotumarhanti cha vipramukhyAH .. 108.. ##[## atra shlokAH \- sha~NkAvyAdhistathAglAnishchintAsUyA bhaya.n tathA . vismayashcha vitarkashcha stambhashchapalatA tathA .. romA~nchaharShau nidrA cha tathonmAdamadAvapi . svedashchaivAvahittha.n cha pralayo vepathustathA .. viShAdashramanirvedA garvAvegau dhR^itiH smR^itiH . matirmoho vibodhashcha suptamautsukyavarjite .. krodhAmarShau cha hAsashcha shoko.apasmAra eva cha . dainya.n cha maraNa.n chaiva ratirutsAhasa.nyutA .. trAsavaivarNyaruditaiH svarabhedaH shamo.api cha . jaDatA cha tathA ShaT cha chatvAri.nshatprakIrtitAH ..##]## AlasyaugryajugupsAkhyairevaM bhAvaistu varjitAH . udbhAvayanti shR^i~NgAra.n sarve bhAvAH svasa.ndnyayA .. 109.. ##[## yathA.avasaramete hi sthAyisa~nchArisattvajAH . uddIpayanti shR^i~NgAra.n rasamAsAdya sa.ndnyitam ..##]## glAniH sha~NkA hyasUyA cha shramashchapalatA tathA . supta.n nidrAvahittha.n cha hAsye bhAvAH prakIrtitAH .. 110.. nirvedashchaiva chintA cha dainya.n glAnyAsrameva cha jaDatA maraNa.n chaiva vyAdhishcha karuNe smR^itAH .. 111.. garvo.asUyA madotsAhAvAvego.amarSha eva cha . krodhashchapalataugrya.n cha vidnyeyA raudrasambhavAH .. 112.. asammohastathotsAha Avego harSha eva cha . matishchaiva tathogratvamamarSho mada eva cha .. 113.. romA~nchaH svarabhedashcha krodho.asUyA dhR^itistathA . garvashchaiva vitarkashcha vIre bhAvA bhavanti hi .. 114.. svedashcha vepathushchaiva romA~ncho gadgadastathA . trAsashcha maraNashchaiava vaivarNya.n cha bhayAnake .. 115.. apasmArastathonmAdo viShAdo mada eva cha . mR^ityurvyAdhirbhaya.n chaiva bhAvA bIbhatsasa.nshrayAH .. 116.. stambhaH svedashcha mohashcha romA~ncho vismayastathA . Avego jaDatA harSho mUrChA chaivAdbhutAshrayAH .. 117.. ye tvete sAttvikA bhAvA nAnAbhinayasa.nshritAH . raseShveteShu sarve te dnyeyA nATyaprayoktR^ibhiH .. 118.. na hyekarasaja.n kAvya.n ki~nchidasti prayogataH . bhAvo vApi raso vApi pravR^ittirvR^ittireva cha .. 119.. ##[## bahUnA.n samavetAnA.n rUpa.n yasya bhavedbahu . sa mantavyo rasaH sthAyI sheShAH sa~nchAriNo matAH .. dIpayantaH pravartante ye punaH sthAyina.n rasam . te tu sa~nchAriNo dnyeyAste hi sthAyitvamAgatAH .. vibhAvAnubhAvayuto hya~NgavastusamAshrayaH . sa.nchAribhistu sa.nyuktaH sthAyyeva tu raso bhavet .. sthAyI sattvAtirekeNa prayoktavyaH prayoktR^ibhiH . sa~nchAryAkAramAtreNa sthAyI yasmAdavasthitaH .. ye tvete sAttvikA bhAvA nAnAbhinayayojitAH . raseShveteShu sarveShu te dnyeyA nATyakovidaiH .. na hyekarasaja.n kAvya.n naikabhAvaikavR^ittikam . vimarde rAgamAyAti prayukta.n hi prayatnataH .. bhAvA vA.api rasA vA.api pravR^ittirvR^ittireva vA . bIbhatsAdbhutashAntAnA.n traividhya.n nAtra kathyate .. ShaNNA.n rasAnA.n traividhya.n nAnAbhAvArasAnvitam . sattvaprayojito hyarthaH prayogo.atra virAjate .. viditvA hi virAjante loke chitra.n hi durlabham ..##]## nAnAbhAvArthasampannAH sthAyisattvAbhichAriNaH . puShpAvakIrNAH kartavyAH kAvyeShu hi rasA budhaiH .. 120.. eva.n rasAshcha bhAvAshcha vyavasthA nATake smR^itAH . ya evametA~njAnAti sa gachChetsiddhimuttamAm .. 121.. iti shrIbhAratIye nATyashAstre bhAvavya~njako nAma saptamo.adhyAyaH .. ## Encoded by Padmakar Dadegaonkar dadegaonkar@yahoo.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}