% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 13 karayuktidharmiivyanjaka % File name : natya13.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Proofread by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Latest update : June 17, 2005 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 13 ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 13 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha trayodasho.adhyAyaH ye tu pUrvaM mayA proktAstrayo vai nATyamaNDapAH | teShAM vibhAgaM viGYAya tataH kakShyAM prayojayet || 1|| ye nepathyagR^ihadvAre mayA pUrvaM prakIrtite | tayorbhANDasya vinyAso madhye kAryaH prayoktR^ibhiH || 2|| kakShyAvibhAgo nirdeshyo ra~NgapIThaparikramAt | parikrameNa ra~Ngasya kakShyA hyanyA vidhIyate || 3|| kakShyAvibhAge GYeyAni gR^ihANi nagarANi cha | udyAnArAmasaritastvAshramA aTavI tathA || 4|| pR^ithivI sAgarAshchaiva trailokyaM sacharAcharam | varShANi saptadvIpAshcha parvatA vividhAstathA || 5|| alokashchaiva lokashcha rasAtalamathApi cha | daityanAgAlayAshchaiva gR^ihANi bhavanAni cha || 6|| nagare vA vane vApi varShe vA parvate.api vA | yatra vArtA pravarteta tatra kakShyAM pravartayet || 7|| bAhyaM vA madhyamaM vApi tathaivAbhyantaraM punaH | dUraM vA sannikR^iShTaM vA deshaM tu parikalpayet || 8|| pUrvapraviShTA ye ra~NgaM GYeyAste.abhyantarA budhaiH | pashchAtpraviShTA viGYeyAH kakShyAbhAge tu bAhyataH || 9|| teShAM tu darshanechChuryaH pravishedra~NgamaNDapam | dakShiNAbhimukhaH so.atha kuryAdAtmanivedanam || 10|| yato mukhaM bhavedbhANDaM dvAraM nepathyakasya cha | sA mantavyA tu dik pUrvA nATyayoge na nityashaH || 11|| niShkrAmedyashcha tasmAdvai sa tenaiva tathA vrajet | yatastasya kR^itaM tena puruSheNa nivedanam || 12|| niShkrAnto.arthavashAchchApi pravishedyadi tadgR^iham | yataH prAptaH sa puruShastena mArgeNa niShkramet || 13|| athavArthavashAchchApi tenaiva saha gachChati | tathaiva pravishet gehamekAkI sahito.api vA || 14|| tayoshchApi pravishatoH kakShyAmanyAM vinirdishet | parikrameNa ra~Ngasya tvanyA kakShyA vidhIyate || 15|| samaishcha sahito gachChennIchaishcha parivAhitaH | atha prekShaNikAshchApi viGYeyA hyagrato gatau || 16|| saiva bhUmistu bahubhirvikR^iShTA syAtparikramaiH | madhyA vA sannikR^iShTA vA teShAmevaM vikalpayet || 17|| nagare vA vane vApi sAgare parvate.api vA | divyAnAM gamanaM kAryaM dvIpe varSheShu vA punaH || 18|| AkAshena vimAnena mAyayApyatha vA punaH | vividhAbhiH kriyAbhirvA nAnArthAbhiH prayogataH || 19|| nATake chChannaveShANAM divyAnAM bhUmisa~ncharaH | mAnuShe kAraNAdeShAM yathA bhavati darshanam || 20|| bhArate tvatha haime vA harivarSha ilAvR^ite | ramye kiMpuruShe vApi kuruShUttarakeShu vA || 21|| divyAnAM ChandagamanaM sarvavarSheShu kIrtitam | bhArate mAnuShANA~ncha gamanaM saMvidhIyate || 22|| gachChedyadi vikR^iShTastu deshakAlavashAnnaraH | a~NkachChede tamanyasmin nirdisheddhi praveshake || 23|| ahnaH pramANaM gatvA tu kAryalAbhaM vinirdished | tathAlAbhe tu kAryasya a~NkachChedo vidhIyate || 24|| kShaNo muhUrto yAno vA divaso vApi nATake | ekA~Nke sa vidhAtavyo bIjasyArthavashAnugaH || 25|| a~NkachChede tu nirvR^ittaM mAsaM vA varShameva vA | nordhvaM varShAtprakartavyaM kAryama~NkasamAshrayam || 26|| evaM tu bhArate varShe kakShyA kAryA prayogataH | mAnuShANAM gatiryA tu divyAnAntu nibodhata || 27|| himavatpR^iShThasaMsthe tu kailAse parvatottame | yakShAshcha guhyakAshchaiva dhanadAnucharAshcha ye || 28|| rakShaHpishAchabhUtAshcha sarve haimavatAH smR^itAH | hemakUTe cha gandharvA viGYeyAH sApsarogaNAH || 29|| sarve nAgAshcha niShadhe sheShavAsukitakShakAH | mahAmerau trayastriMshad GYeyA devagaNA budhaiH || 30|| nIle tu vaiDUryamaye siddhA brahmarShayastathA | daityAnAM dAnavAnA~ncha shvetaparvata iShyate || 31|| pitarashchApi viGYeyA shR^i~NgavantaM samAshritAH | ityete parvatAH shreShThA divyAvAsAH prakIrtitAH || 32|| teShAM kakShyAvibhAgashcha jambUdvIpe bhavedayam | teShAM na cheShTitaM kAryaM svaiH svaiH karmaparAkramaiH || 33|| parichCha\(chChe\)davisheShastu teShAM mAnuShalokavat | sarve bhAvAshcha divyAnAM kAryA mAnuShasaMshrayAH || 34|| teShAntvanimiShatvaM yattanna kAryaM prayoktR^ibhiH | iha bhAvA rasAshchaiva dR^iShTAveva pratiShThitAH || 35|| dR^iShTyA hi sUchito bhAvaH punara~NgairvibhAvyate | evaM kakShyAvibhAgastu mayA prokto dvijottamAH || 36|| punashchaiva pravakShyAmi pravR^ittInAntu lakShaNam | chaturvidhA pravR^ittishcha proktA nATyaprayogataH | AvantI dAkShiNAtyA cha pA~nchAlI choDhramAgadhI || 37|| atrAha pravR^ittiriti kasmAt \?\ uchyate pR^ithivyAM nAnAdeshaveShabhAShAchAravArtAH prakhyApayatIti vR^ittiH | pravR^ittishcha nivedane | atrAha - yathA pR^ithivyAM bahavo deshAH santi , kathamAsAM chaturvidhatvam upapannaM, samAnalakShaNashchAsAM prayoga uchyate \,\ satyametat | samAnalakShaNa AsAM prayogaH | kintu nAnAdeshaveShabhAShAchAro loka iti kR^itvA lokAnumatena vR^ittisaMshritasya nATyasya vR^ittInAM mayA chaturvidhatvamabhihitaM bhAratI sAttvatI kaishikyArabhaTI cheti | vR^ittisaMshritaishcha prayogairabhihitA deshAH | yataH pravR^ittichatuShTayamabhinirvR^ittaM prayogashchotpAditaH | tatra dAkShiNAtyAstAvat bahunR^ittagItavAdyA kaishikIprAyAH chaturamadhuralalitA~NgAbhinayAshcha | tadyathA - mahendro malayaH sahyo mekalaH pAlama~njaraH | eteShu ye shritA deshAH sa GYeyo dakShiNApathaH || 38|| kosalAggstoshalAshchaiva kali~NgA yavanA khasAH | draviDAndhramahArAShTrA vaiShNA vai vAnavAsajAH || 39|| dakShiNasya samudrasya tathA vindhyasya chAntare | ye deshAsteShu yu~njIta dAkShiNAtyAM tu nityashaH || 40|| AvantikA vaidishikAH saurAShTrA mAlavAstathA | saindhavAstvatha sauvIrA AvartAH sArbudeyakAH || 41|| dAshArNAstraipurAshchaiva tathA vai mArtikAvatAH | kurvantyAvantikImete pravR^ittiM nityameva tu || 42|| sAttvatIM kaishikIM chaiva vR^ittimeShAM samAshritA | bhavet pryogo nATye.atra sa tu kAryaH prayoktR^ibhiH || 43|| a~NgA va~NgAH kali~NgAshcha vatsAshchaivoDhramAgadhAH | pauNDrA nepAlakAshchaiva antargiribahirgirAH || 44|| tathA plava~NgamA GYeyA maladA mallavartakAH | brahmottaraprabhR^itayo bhArgavA mArgavAstathA || 45|| prAjyotiShAH pulindAshcha vaidehAstAmraliptakAH | prA~NgAH prAvR^itayashchaiva yu~njantIhoDhramAgadhIm || 46|| anye.api deshAH prAchyAM ye purANe samprakIrtitAH | teShu prayujyate hyeShA pravR^ittishchoDhramAgadhI || 47|| pA~nchAlA saurasenAshcha kAshmIrA hastinApurAH | bAhlIkA shalyakAshchaiva madrakaushInarAstathA || 48|| himavatsaMshritA ye tu ga~NgAyAshchottarAM disham | ye shritA vai janapadAsteShu pA~nchAlamadhyamAH || 49|| pA~nchAlamadhyamAyAM tu sAttvatyArabhaTI smR^itA | prayogastvalpagItArtha AviddhagativikramaH || 50|| dvidhA kriyA bhavatyAsAM ra~NgapIThaparikrame | pradakShiNapradeshA cha tathA chApyapradakShiNA || 51|| AvantI dAkShiNAtyA cha pradakShiNaparikrame | apasavyapradeshAstu pA~nchAlI choDhramAgadhI || 52|| AvantyAM dAkShiNAtyAyAM pArshvadvAramathottaram | pA~nchAlyAmoDhramAgadhyAM yojyaM dvAraM tu dakShiNam || 53|| ekIbhUtAH punashchaitAH prayoktavyAH prayoktR^ibhiH | pArShadaM deshakAlau vApyarthayuktimavekShya cha || 54|| yeShu desheShu yA kAryA pravR^ittiH parikIrtitA | tadvR^ittikAni rUpANi teShu tajGYaH prayojayet || 55|| ekIbhUtAH punastvetA nATakAdau bhavanti hi | avekShya vR^ittibAhulyaM tattatkarma samAcharet || 56|| sArthe bAhulyamekasya sheShANAmatha buddhimAn | yeShAmanyasya bAhulyaM pravR^ittiM pUrayettadA || 57|| prayogo dvividhashchaiva viGYeyo nATakAshrayaH | sukumArastathAviddho nATyayuktisamAshrayaH || 58|| yattvAviddhA~NgahArantu chChedyabhedyAhavAtmakam | mAyendrajAlabahulaM pustanepathyasaMyutam || 59|| puruShairbahubhiryuktamalpastrIkaM tathaiva cha | sAttvatyArabhaTIyuktaM nATyamAviddhasaMGYitam || 60|| DimaH samavakArashcha vyAyogehAmR^igau tathA | etAnyAviddhasaMGYAni viGYeyAni prayoktR^ibhiH || 61|| eShAM prayogaH kartavyo daityadAnavarAkShasaiH | uddhatA ye cha puruShAH shauryavIryabalAnvitAH || 62|| nATakaM saprakaraNaM bhANo vIthya~NkanATike | sukumAraprayogANi mAnuSheShvAshritAstu ye || 63|| atha bAhyaprayogeShu prekShAgR^ihavivarjite | vidikShvapi bhavedra~NgaH kadAchid bharturAGYayA || 64|| pR^iShTha kutapaM nATye yuktA yato mukhaM bharatAH | sA pUrvA mantavyA prayogakAle tu nATyaGYaiH || 65|| dvArANi ShaT chaiva bhavanti chAsya ra~Ngasya digbhAgavinishchitAni | nATyaprayogeNa khalu praveshe prAchyAM pratIchyAM cha dishi praveshaH || 66|| vidhAnamutkramya yathA cha ra~Nge vinA pramANAdvidishaH prayoge | dvArantu yasmAtsamR^ida~NgabhANDaM prAchIM dishaM tAM manasA.adhyavasyet || 67|| vayo.anurUpaH prathamantu vesho vesho.anurUpashcha gatiprachAraH | gatiprachArAnugatashcha pAThyaM pAThyAnurUpAbhinayashca kAryaH || 68|| dharmI yA dvividhA proktA mayA pUrvaM dvijottamAH | laukikI nATyadharmI cha tayorvakShyAmi lakShaNam || 69|| svabhAvabhAvopagataM shuddhaM tvavikR^itaM tathA | lokavArtAkriyopetama~NgalIlAvivarjitam || 70|| svabhAvAbhinayopetaM nAnAstrIpuruShAshrayam | yadIdR^ishaM bhavennATyaM lokadharmI tu sA smR^itA || 71|| ativAkyakriyopetamatisattvAtibhAvakam | lIlA~NgahArAbhinayaM nATyalakShaNalakShitam || 72|| svarAla~NkArasaMyuktamasvasthapuruShAshrayam | yadIdR^ishaM bhavennATyaM nATyadharmI tu sA smR^itA || 73|| lokaprasiddhaM dravyantu yadA nATye prayujyate | mUrtimat sAbhilASha~ncha nATyadharmI tu sA smR^itA || 74|| Asannoktantu yadvAkyaM na shR^iNvanti parasparam | anuktaM shrUyate vAkyaM nATyadharmI tu sA smR^itA || 75|| shailayAnavimAnAni charmavarmAyudhadhvajAH | mUrtimantaH prayujyante nATyadharmI tu sA smR^itA || 76|| ya ekAM bhUmikAM kR^itvA kurvItaikAntare.aparAm | kaushalyAdekakatvAdvA nATyadharmI tu sA smR^itA || 77|| yA gamyA pramadA bhUtvA gamyA bhUmiShu yujyate | gamyA bhUmiShvagamyA cha nATyadharmI tu sA smR^itA || 78|| lalitaira~NgavinyAsaistathotkShiptapadakramaiH | nR^ityate gamyate yachcha nATyadharmI tu sA smR^itA || 79|| yo.ayaM svabhAvo lokasya sukhaduHkhakriyAtmakaH | so.a~NgAbhinayasaMyukto nATyadharmI tu sA smR^itA || 80|| yashchetihAsavedArtho brahmaNA samudAhR^itaH | divyamAnuSharatyarthaM nATyadharmI tu sA smR^itA || 81|| yashcha kakShyAvibhAgo.ayaM nAnAvidhisamAshritaH | ra~NgapIThagataH prokto nATyadharmI tu sA bhavet || 82|| nATyadharmIpravR^ittaM hi sadA nATyaM prayojayet | na hya~NgAbhinayAtki~nchidR^ite rAga pravartate || 83|| sarvasya sahajo bhAvaH sarvo hyabhinayo.arthataH | a~NgAla~NkAracheShTAbhirnATyadharmI prakIrtitA || 84|| evaM kakShyAvibhAgastu dharmI yuktaya eva cha | viGYeyA nATyatattvaGYaiH prayoktavyAshcha tattvataH || 85|| ukto mayehAbhinayo yathAvat shAkhAkR^ito yashcha kR^ito.a~NgahAraiH | punashcha vAkyAbhinayaM yathAvadvakShye svaravya~njanavarNayuktam || 86|| iti bharatIye nATyashAstre karayuktidharmIvya~njako nAma trayodasho.adhyAyaH | ## Encoded by Sowmya Krishnapur krsowmya@yahoo at com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}