% Text title : nATyashAstram.h adhyAya 17 kAkusvaravyanjanaH % File name : natya17.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Proofread by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Latest update : July 16, 2010 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 17 ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram.h adhyAya 17 kAkusvaravya~njanaH ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha saptadasho.adhyAyaH | evaM tu saMskR^itaM pAThyaM mayA proktaM dvijottamAH | prAkR^itasyApi pAThyasya sampravakShyAmi lakShaNam || 1|| etadeva viparyastaM saMskAraguNavarjitam | viGYeyaM prAkR^itaM pAThyaM nAnAvasthAntarAtmakam || 2|| trividhaM tachcha viGYeyaM nATyayoge samAsataH | samAnashabdaM vibhraShTaM deshIgatamathApi cha || 3|| kamalAmalareNutara~NgalolasalilAdivAkyasampannam | prAkR^itabandheShvevaM saMskR^itamapi yogamupayAti || 4|| ye varNAH saMyogAt svaravarNAnyatvaM nyUnatAM chApi | gachChanti padanyastAste vibhraShTA iti GYeyAH || 5|| ye varNA varNagatA vya~njanayuktAshcha ye svarA niyatAH | tAnaparasparavR^itte prAkR^itayuktyA pravakShyAmi || 6|| yathA \- e_o_AraparANi_a aM AraparaM a pA_a_e Natthi | basa_AramajjhimA_i a kacha vaggatavANihaNA_im || 7|| vachchanti kagatadayavA lopaM atthaM cha se vahaMti sarA | khadhathadhabhA uNa hattaM urveti atthaM a muMchaMtA || 8|| upparahuttara_Aro heTAhutto a pA_a_e Natthi | mottUNa bhadrachodraha padrahvadachandrajA_I sa || 9|| khadhathadhabhANa ha_Aro muhamehakahAvahUpahva_esu | kagatadayavANa NichchaM vIyammi Thi_o saro ho_I || 10|| Cha iti ShakAro nityaM boddhavyaH ShaTapadAdiyogeShu | kila shabdAntyo repho bhavati tathA khu tti khalushabdaH || 11|| Da iti cha bhavati TakAro bhaTakaTakakuTItaTAdyeShu | satvaM cha bhavati shaShayoH sarvatra tathA hi sa sa AdeshaH || 12|| aShTaspashcha dakAro bhavatyanAdau takAra itarAdyaH | baDavAtaDAgatulyo bhavati DakAro.api cha kakAraH || 13|| vardhanagate cha bhAve dhakAravarNo.api DhatvamupayAti | sarvatra cha prayoge bhavati nakAro.api cha NakAraH || 14|| ApAnam AvAnaM bhavati pakArena vatvayuktena | ayathAtathAdikeShu tu bhakAravarNo vrajIta hatvam || 15|| paruShaM pharusaM vidyAtpakAravarNo.api phatvamupayAti | yastu mR^itaH so.api ma_o yashcha mR^igaH so.api hi tathaiva || 16|| okAratvaM gachChedaukArashchauShadhAdiShu niyuktaH | prachalAchirAchalAdiShu bhavati chakAro.api tu yakAraH || 17|| aparasparaniShpannA hyevaM prAkR^itasamAshrayA varNAH | saMyuktAnAM tu punarvakShye parivR^ittisaMyogam || 18|| shchapsatsadhyAH Cha iti tathAbhyahyadhyA bhavanti tu jhakArAH | ShTaH TThaH staH sthaH Shmau mhaH kShNo hNaH ShNo NhaH kShaH khakArarUpo.api || 19|| AshcharyaM achChariyaM nishchayamichChanti NichChayaM cha yathA | vatsaM vachChaM cha yathA apsarasaM tadvadachChara_am || 20|| utsAho uchChAho pathyaM cha pachChaM viGYeyam | tubhyaM tujjhaM mahyaM majjhaM vindhyashcha bhavati viMjjhotti || 21|| daShTo vaTThotti tahA hasto.api cha bhavati hatthotti | grIShmo gimhotti tathA shlakShNaM sahNaM sadA tu viGYeyam || 22|| uShNaM uhNaM yakSho jakkho parya~Nko bhavati pallaMku | viparItaM hamayoge brahmAdau syAd bR^ihaspatau phatvam || 23|| yaGYo bhavati na janno bhIShmo bhimhotti viGYeyaH | uparigato.adhastAdvA bhavetkakArAdikastu yo varNaH || 24|| sa hi saMyogavihInaH shuddhaH kAryaH prayoge.asmin | evametattu viGYeyaM prAkR^itaM saMskR^itaM tathA || 25|| ata UrdhvaM pravakShyAmi deshabhAShAvikalpanam | bhAShA chaturvidhA GYeyA dasharUpe prayogataH || 26|| saMskR^itaM prAkR^itaM chaiva yatra pAThyaM prayujyate | atibhAShAryabhAShA cha jAtibhAShA tathaiva cha || 27|| tathA yonyantarI chaiva bhAShA nATye prakIrtitA | atibhAShA tu devAnAmAryabhAShA tu bhUbhujAm || 28|| saMskArapAThyasaMyuktA samya~N nyAyyapratiShThitA | vividhA jAtibhAShA cha prayoge samudAhR^itA || 29|| mlechChashabdopachArA cha bhArataM varShamAshritA | atha yonyantarI bhAShA grAmyAraNyapashUdbhavA || 30|| nAnAviha~NgajA chaiva nATyadharmI pratiShThitA || 31|| jAtibhAShAshrayaM pAThyaM dvividhaM samudAhR^itam | prAkR^itaM saMskR^itaM chaiva chAturvarNyasamAshrayam | dhIroddhate salalite dhIrodAtte tathaiva cha || 32|| dhIraprashAnte cha tathA pAThyaM yojyaM tu saMskR^itam | eShAmeva tu sarveShAM nAyakAnAM prayogataH || 33|| kAraNavyapadeshena prAkR^itaM samprayojayet | dAridryAdhyayanAbhAvayadR^ichChAdibhireva cha || 34|| aishvaryeNa pramattAnAM dAridryeNa plutAtmanAm | anadhItottamAnAM cha saMskR^itaM na prayojayet || 35|| vyAjali~NgapraviShTAnAM shramaNAnAM tapasvinAm | bhikShuchakracharANAM cha prAkR^itaM samprayojayet || 36|| bhAgavatatApasonmattabAlanIchagrahopasR^iShTeShu | strInIchajAtiShu tathA napuMsake prAkR^itaM yojyam || 37|| parivrANmunishAkyeShu chokSheShu shrotriyeShu cha | shiShTA ye chaiva li~NgasthAH saMskR^itaM teShu yojayet || 38|| rAGYAshcha gaNikAyAshcha shilpakAryAstathaiva cha | kalAvasthAntarakR^itaM yojyaM pAThyaM tu saMskR^itam || 39|| sandhivigrahasambandhaM tathA cha prAptavAggatim | grahanakShatracharitaM khagAnAM rutameva cha || 40|| sarvametattu viGYeyaM kAvyabandhe shubhAshubham || 41|| krIDArthaM sarvalokasya prayoge cha sukhAshrayam | kalAbhyAsAshrayaM chaiva pAThyaM veshyAsu saMskR^itam || 42|| kalopachAraGYAnArthaM krIDArthaM pArthivasya cha | nirdiShTaM shilpakAryAstu nATake saMskR^itaM vachaH || 43|| AmnAyasiddhaM sarvAsAM shubhamapsarasAM vachaH | saMsargAddevatAnAM cha taddhi loko.anuvartate || 44|| ChandataH prAkR^itaM pAThyaM smR^itamapsarasAM bhuvi | mAnuShANAM cha kartavyaM kAraNArthavyapekShayA || 45|| sarvAsveha hi shuddhAsu jAtiShu dvijasattamAH | shaurasenIM samAshritya bhAShAM kAvyeShu yojayet || 46|| athavA ChandataH kAryA deshabhAShA prayoktR^ibhiH | nAnAdeshasamutthaM hi kAvyaM bhavati nATake || 47|| mAgadhyavantijA prAchyA shaurasenyardhamAgadhI | bAhlIkA dakShiNAtyA cha sapta bhAShAH prakIrtitAH || 48|| shakArAbhIrachaNDAlashavaradramilodrajAH | hInA vanecharANAM cha vibhAShA nATake smR^itA || 49|| mAgadhI tu narendrANAmantaHpurasamAshrayA | cheTAnAM rAjaputrANAM shreShThinAM chArdhamAgadhI || 50|| prAchyA vidUShakAdInAM dhUrtAnAmapyavantijA | nAyikAnAM sakhInAM cha shUrasenyavirodhinI || 51|| yaudhanAgarakAdInAM dakShiNAtyAtha dIvyatAm | bAhlIkabhAShodIchyAnAM khasAnAM cha svadeshajA || 52|| shakAraghoShakAdInAM tatsvabhAvashcha yo gaNaH | shakArabhAShA yoktavyA chANDAlI pulkasAdiShu || 53|| a~NgArakArakavyAdhakAShThayantropajIvinAm | yojyA shakArabhAShA tu kiMchidvAnaukasI tathA || 54|| gajAshvAjAvikoShTrAdighoShasthAnanivAsinAm | AbhIroktiH shAvarI vA drAmiDI vanachAriShu || 55|| sura~NgAkhanakAdInAM sandhikArAshvarakShatAm | vyasane nAyakAnAM chApyAtmarakShAsu mAgadhI || 56|| na barbarakirAtAndhradramilAdyAsu jAtiShu | nATyaprayoge kartavyaM kAvyaM bhAShAsamAshritam || 57|| ga~NgAsAgaramadhye tu ye deshAH samprakIrtitAH | ekArabahulAM teShu bhAShAM tajGYaH prayojayet || 58|| vindhyasAgaramadhye tu ye deshAH shrutimAgatAH | nakArabahulAM teShu bhAShAM tajGYaH prayojayet || 59|| surAShTrAvantideSheShu vetravatyuttareShu cha | ye deshAsteShu kurvIta chakAraprAyasaMshrayAm || 60|| himavatsindhusauvIrAnye janAH samupAshritAH | ukArabahulAM tajGYasteShu bhAShAM prayojayet || 61|| charmaNvatInadItIre ye chArbudasamAshritAH | takArabahulAM nityaM teShu bhAShAM prayojayet || 62|| evaM bhAShAvidhAnaM tu kartavyaM nATakAshrayam | atra noktaM mayA yattu lokAd grAhyaM budhaistu tat || 63|| evaM bhAShAvidhAnaM tu mayA proktaM dvijottamAH | punarvAkyavidhAnaM tu laukikaM sannibodhata || 64|| uttamairmadhyamairnIchairye saMbhAShyA yathA narAH | samAnotkR^iShTahInAshcha nATake tAnnibodhata || 65|| devAnAmapi ye devA mahAtmAno maharShayaH | bhagavanniti te vAchyA yAsteShAM yoShitastathA || 66|| devAshcha li~Nginashchaiva nAnAshrutadharAshcha ye | bhagavanniti ye vAchyAH puruShaiH strIbhireva cha || 67|| Aryeti brAhmaNaM brUyAnmahArAjeti pArthivam | upAdhyAyeti chAchAryaM vR^iddhaM tAteti chaiva hi || 68|| nAmnA rAjeti vA vAchyA brAhmaNaistu narAdhipAH | tatkShAmyaM hi mahIpAlairyasmAtpUjyA dvijAH smR^itAH || 69|| brAhmaNaiH sachivo vAchyo hyamAtyaH sachiveti vA | sheShairanyairjanairvAchyo hInairAryeti nityashaH || 70|| samaiH sambhAShaNaM kAryaM yena nAmnA sa saMGYitaH | hInaiH saparivAraM tu nAmnA sambhAShya uttamaH || 71|| niyogAdhikR^itAshchaiva puruShA yoShitastathA | kArukAH shilpinashchaiva sambhAShyAste tathaiva hi || 72|| mArSho bhAveti vaktavyaH ki~nchidUnastu mArShakaH | samAno.atha vayasyeti haM hvo haNDeti vAdhamaH || 73|| AyuShmanniti vAchyastu rathI sUtena sarvadA | tapasvIti prashAntastu sAdho iti cha shabdyate || 74|| svAmIti yuvarAjastu kumAro bhartR^idArakaH | saumya bhadramukhetyevaM he pUrvaM chAdhamaM vadet || 75|| yadyasya karma shilpaM vA vidyA vA jAtireva vA | sa tena nAmnA bhAShyo hi nATakAdau prayoktR^ibhiH || 76|| vatsa putraka tAteti nAmnA gotreNa vA punaH | vAchyaH shiShyaH suto vApi pitrA vA guruNApi vA || 77|| sambhAShyA shAkyanirgranthA bhadanteti prayoktR^ibhiH | AmantraNaistu pAShaNDAH sheShAH svasamayAshritaiH || 78|| deveti nR^ipatirvAchyo bhR^ityaiH prakR^itibhistathA | bhaTTeti sArvabhaumastu nityaM parijanena hi || 79|| rAjannityR^iShibhirvAchyo hyapatyapratyayena vA | vayasya rAjanniti vA bhavedvAchyo mahIpatiH || 80|| vidUShakeNa rAGYI cha cheTI cha bhavatItyapi | nAmnA vayasyetyapi vA rAGYA vAchyo vidUShakaH || 81|| sarvastrIbhiH patirvAchya Aryaputreti yauvane | anyadA punarAryeti mahArAjeti bhUpatiH || 82|| Aryeti pUrvajo bhrAtA vAchyaH putra ivAnujaH | yoShidbhiratha kAmyeti rAjaputreti yodhanaiH || 83|| puruShAbhAShaNaM hyeva kAryaM nATye prayoktR^ibhiH | punaH strINAM pravakShyAmi yathAbhAShyAstu nATake || 84|| tapasvinyo devatAshcha vAchyA bhagavatIti cha | gurubhAryA tu vaktavyA sthAnIyA bhavatIti cha || 85|| gamyA bhadreti vAchyA vai vR^iddhAmbeti cha nATake | rAjapatnyastu sambhAShyAH sarvAH parijanena vai || 86|| bhaTTinI svAminI devItyevaM vai nATake budhaiH | devIti mahiShI vAchyA rAGYA parijanena vA || 87|| bhoginyaH parishiShTAstu svAminya iti vA punaH | kumAryashchaiva vaktavyAH preShyAbhirbhartR^idArikAH || 88|| svaseti bhaginI vAchyA vatseti cha yavIyasI | brAhmaNyAryeti vaktavyA li~NgasthA vratinI cha yA || 89|| patnI chAryeti sambhAShyA pitR^inAmnA sutasya sA | samAnAbhistathA sakhyo haleti syAtparasparam || 90|| preShyA hajjeti vaktavyA striyo yA tUttamA bhavet | ajjuketi cha vaktavyA veshyA parijanena cha || 91|| atteti gaNikA mAtA vAchyA parijanena hi | priyeti bhAryA shR^i~NgAre vAchyA rAGYetareNa vA || 92|| purodhaH sArthavAhAnAM bhAryAstvAryeti sarvadA | talli~NgArthAni nAmAni kAryANi kavibhiH sadA || 93|| autpattikAni yAni syurna prakhyAtAni nATake | brahmakShatrasya nAmAni gotrakarmAnurUpataH || 94|| kAvye kAryANi kavibhiH sharmavarmakR^itAni hi | dattaprAyANi nAmAni vaNijAM samprayojayet || 95|| kApAlikAstu ghaNTAntanAmAnaH samudAhR^itA | shauryodAttAni nAmAni tathA shUreShu yojayet || 96|| vijayArthAni nAmAni rAjastrINAM tu nityashaH | dattA mitrA seneti veshyAnAmAni yojayet || 97|| nAnAkusumanAmAnaH preShyAH kAryAstu nATake | ma~NgalArthAni nAmAni cheTAnAmapi yojayet || 98|| gambhIrArthAni nAmAni hyuttamAnAM prayojayet | yasmAnnAmAnusadR^ishaM karma teShAM bhaviShyati || 99|| jAticheShTAnurUpANi sheShANAmapi kArayet | nAmAni puruShANAM tu strINAM choktAni tattvataH || 100|| evaM nAmavidhAnaM tu kartavyaM kavibhiH sadA | evaM bhAShAvidhAnaM tu GYAtvA karmANyasheShataH || 101|| pAThyaguNAnidAnIM vakShyAmaH | tadyathA saptasvarAH, trINi sthAnAni, chatvAro varNAH, dvividhA kAkuH, ShaDala~NkArAH, ShaDa~NgAnIti | eShAmidAnIM lakShaNamabhivyAkhyAsyAmaH | tatra saptasvarA nAma \- ShaDjarShabhagAndhAramadhyamapa~nchamadhaivataniShAdAH ta ete raseShUpapAdyAH || 102|| yathA \- tataH pAThyaM prayu~njIta ShaDala~NkArasaMyutam | hAsyashR^i~NgArayoH kAryau svarau madhyamapa~nchamau || 103|| ShaDjarShabhau tathA chaiva vIraraudrAdbhuteShvatha | gAndhArashcha niShAdashcha kartavyau karuNe rase || 104|| dhaivatashchaiva kartavyo bIbhatse sabhayAnake | trINi sthAnAni \- uraH kaNThaH shira iti | bhavatyapi cha shArIryAmatha vINAyAM tribhyaH sthAnibhya eva tu | urasaH shirasaH kaNThAtsvaraH kAkuH pravartate || 105|| AbhAShaNaM cha dUrasthe shirasA samprayojayet | nAtidUre cha kaNThena hyurasA chaiva pArshvataH || 106|| urasodAhR^itaM vAkyaM shirasA dIpayed budhaH | kaNThena shamanaM kuryAtpAThyayogeShu sarvadA || 107|| udAttashchAnudAttashcha svaritaH kampitastathA | varNAshchatvAra eva syuH pAThyayoge tapodhanAH || 108|| tatra hAsyashR^i~NgArayoH svaritodAttairvarNaiH pAThyamupapAdyaM, vIraraudrAdbhuteShUdAttakampitaiH karuNabIbhatsabhayAnakeShvanudAttasvaritakampitairiti | dvividhA kAkuH sAkAMkShA nirAkAMkShA cheti vAkyasya sAkAMkShanirAkAMkShakatvAt || 109|| aniyuktArthakaM vAkyaM sAkAMkShamiti saMGYitam | niyuktArthaM tu yadvAkyaM nirAkAMkShaM taduchyate || 110|| tatra sAkAMkShaM nAma tArAdimandrAntamaniyuktArthamaniryAtitavarNAla~NkAraM kaNThoraHsthAnagatam | nirAkAMkShaM nAma niyuktArthaM niryAtitavarNAla~NkAraM shiraHsthAnagataM mAndrAditArAntamiti | atha ShaDala~NkArA nAma \- uchcho dIptashcha mandrashcha nIcho drutavilambitau | pAThyasyaite hyala~NkArA lakShaNaM cha nibodhata || 112|| uchcho nAma shiraHsthAnagatastArasvaraH, sa cha dUrasthAbhAShaNavismayottarottarasaMjalpadUrAhvAnatrAsanAbAdhAdyeShu | dIpto nAma shiraHsthAnagatastArataraH, sa chAkShepakalahavivAdAmarShakruShTAdharShaNakrodhashauryadarpatI\- kShNarUkShAbhidhAnanirbhartsanAkranditAdiShu | mandro nAma uraHsthAnagato nirvedaglAnichintautsukyadainyavyAdhikrIDA\- gADhashastrakShatamUrChAmadaguhyArthavachanAdiShu | nIcho nAma uraHsthAnagato mandrataraH, sa cha svabhAvAbhAShaNavyAdhishamashramArtatrastapatitamUrChitAdiShu | druto nAma kaNThagataH sa cha tvaritaH, lallanamanmanabhayashItajvaratrAsAtyastAtyayikakAryAvedanAdiShu | vilambito nAma kaNThasthAnagatastanumandraH, sa cha shR^i~NgArakaruNavitarkitavichArAmarShAsUyitAvyaktArthapravAdalajjA\- chintAtarjanavismayadoShAnukIrtanadIrgharoganipIDanAdiShu atrAnuvaMshyA shlokA bhavanti || 113\-114|| uttarottarasaMjalpaparuShAkShepaNeShu cha | tIkShNarUkShAbhinayane Avege krandite tathA || 115|| parokShasya samAhvAne tarjane trAsane tathA | dUrasthAbhAShaNe chaiva tathA nirbhartsaneShu cha || 116|| bhAveShveteShu nityaM hi nAnArasasamAshrayA | uchchA dIptA drutA chaiva kAkuH kAryA prayoktR^ibhiH || 117|| vyAdhite cha jvarArte cha bhayArte shItaviplute | niyamasthe vitarke cha gADhashastrakShateShu cha || 118|| guhyArthavachane chaiva chintAyAM tapasi sthite | mandrA nIchA cha kartavyA kAkurnATyaprayoktR^ibhiH || 119|| lalle cha manmane chaiva bhayArte shItaviplute | mandrA drutA cha kartavyA kAkurnATyaprayoktR^ibhiH || 120|| dR^iShTanaShTAnusaraNe iShTAniShTashrute tathA | iShTArthakhyApane chaiva chintAdhyAne tathaiva cha || 121|| unmAde.asUyite chaiva upAlambhe tathaiva hi | avyaktArthapravAde cha kathAyoge tathaiva cha || 122|| uttarottarasaMjalpe kArye.atishayasaMyute | vikR^ite vyAdhite krodhe duHkhe shoke tathaiva cha || 123|| vismayAmarShayoshchaiva praharShe paridevite | vilambitA cha dIptA cha kAkurmandrA cha vai bhavet || 124|| laghvakSharaprAyakR^ite gurvakSharakR^ite tathA | uchchA dIptA cha kartavyA kAkustatra prayoktR^ibhiH || 125|| yAni saumyArthayuktAni sukhabhAvakR^itAni cha | mandrA vilambitA chaiva tatra kAkurvidhIyate || 126|| yAni syustIkShNarUkShANi dIptA chochchA cha teShvapi | evaM nAnAshrayopetaM pAThyaM yojyaM prayoktR^ibhiH || 127|| hAsyashR^i~NgArakaruNeShviShTA kAkurvilambitA | vIraraudrAdbhuteShUchchA dIptA vApi prashasyate || 128|| bhayAnake sabIbhatse drutA nIchA cha kIrtitA | evaM bhAvarasopetA kAkuH kAryA prayoktR^ibhiH || 129|| athA~NgAni ShaT \- vichChedo.arpaNa visargo.anubandho dIpanaM prashamanamiti | tatra vichChedo nAma virAmakR^itaH | arpaNaM nAma lIlAyamAnamadhuravalgunA svareNa pUrayateva ra~NgaM yatpaThyate tadarpaNam | visargo nAma vAkyanyAsaH | anubandho nAma padAntareShvapi vichChedaH, anuchChvasanaM vA | dIpanaM nAma tristhAnashobhi vardhamAnasvaraM cheti | prashamanaM nAma tAragatAnAM svarANAM prashAmyatAmavaisvaryeNAvatAraNamiti | eShAM cha rasagataH prayogaH \- tatra hAsyashR^i~NgArayorAkAMkShAyAmarpaNavichChedadIpanaprashamanayuktaM pAThyaM kAryam | dIpanaprashamanayuktaM karuNe | vichChedaprashamanadIpanAnubandhabahulaM vIraraudrAdbhuteShu visargavichChedayuktaM bIbhatsabhayAnakayoriti | sarveShAmapyeShAM mandramadhyatArakR^itaH prayogastristhAnagataH | tatra dUrasthAbhAShaNe tAraM shirasA, nAtidUre madhyaM kaNThena, pArshvato mandramurasA prayojayetpAThyamiti | mandrAttAraM na gachChet, tArAdvA mandramiti || 130|| eShAM cha drutamadhyavilambitAstrayo layA raseShUpapAdyAH | tatra hAsyashR^i~NgArayormadhyalayaH, karuNe vilambito, vIraraudrAdbhutabIbhatsabhayAnakeShu druta iti | atha virAmaH ardhasamApto kAryavashAnna ChandovashAt | kasmAt, dR^ishyante hyekadvitrichaturakSharA virAmAH | yathA \- kiM ! gachCha, mA visha sudurjana ! vArito.a.asi kAryaM tvayA na mama sarvajanopayuktam | sUchAsu chA~Nkuragate cha tathopachAre \- ShvalpAkSharANi hi padAni bhavanti kAvye || 132|| evaM virAme prayatno.anuShTheyaH | kasmAt, virAmo hyarthAnudarshakaH saH | atra shlokau \- virAmeShu prayatno hi nityaM kAryaH prayoktR^ibhiH | kasmAdabhinayo hyasminnarthApekShI yataH smR^itaH || 133|| yatra vyagrAvubhau hastau tatra dR^iShTisamanvitaH | vAchikAbhinayaH kAryo virAmairarthadarshakaiH || 134|| prAyo vIre cha raudre cha karau praharaNAkulau | bIbhatse kutsitatvAchcha bhavataH ku~nchitau karau || 135|| hAsye choddeshamAtreNa karuNe cha pralambitau | adbhute vismayAtstabdhau bhayAchchaiva bhayAnake || 136|| evamAdiShu chAnyeShu pravichAre.api hastayoH | ala~NkAravirAmAbhyAM sAdhyate hyarthanishchayaH || 137|| ye virAmAH smR^itA vR^itte teShvala~NkAra iShyate | samApte.arthe pade vApi tathA prANavashena vA || 138|| padavarNasamAse cha drute bahvarthasa~NkaTe | kAryo virAmaH pAdAnte tathA prANavashena vA || 139|| sheShamarthavashenaiva virAmaM samprayojayet | atra cha bhAvagatAni cha kR^iShyAkSharANi boddhavyAni, tadyathA \- AkAraikArasaMyuktamaikAraukArasaMyutam | vya~njanaM yadbhaveddIrghaM kR^iShyaM tattu vidhIyate || 140|| viShAde cha vitarke cha prashne.athAmarSha eva cha | kalAkAlapramANena pAThyaM kAryaM prayoktR^ibhiH || 141|| sheShANAmarthayogena virAme viramediha | ekadvitrichatuHpa~nchaShaTkalaM cha vilambitam || 142|| vilambite virAme hi sadA gurvakSharaM bhavet | ShaNNAM kalAnAM parato vilambo cha vidhIyate || 143|| athavA kAraNopetaM prayogaM kAryameva cha | samIkShya vR^itte kartavyo virAmo rasabhAvataH || 144|| ye virAmAH smR^itAH pAThye vR^ittapAdasamudbhavAH | utkramyApi kramaM tajGYaiH kAryAste.arthavashAnugAH || 145|| nApashabdaM paThettajGYo bhinnavR^ittaM tathaiva hi | vishramennAvirAmeShu dainye kAkuM na dIpayet || 146|| varjitaM kAvyadoShaistu lakShaNADhyaM guNAnvitam | svarAla~NkArasaMyuktaM paThetpAThyaM yathAvidhi || 147|| ala~NkArA virAmAshcha ye pAThye saMskR^ite smR^itAH | ta eva sarve kartavyA strINAM pAThye tvasaMskR^ite || 148|| evametatsvarakR^itaM kalAtAlalayAnvitam | dasharUpavidhAne tu pAThyaM yojyaM prayoktR^ibhiH || 149|| uktaM kAkuvidhAnaM tu yathAvadanupUrvashaH | ata UrdhvaM pravakShyAmi dasharUpavikalpanam || 150|| || iti bharatIye nATyashAstre vAgabhinaye kAkusvaravya~njano nAma saptadasho.adhyAyaH || ## Encoded by Sowmya Krishnapur krsowmya@yahoo at com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}