% Text title : naaTyashaastra adhyaaya 18 dasharuupaniruupaNaM % File name : natya18.itx % Category : nATyashAstra, major\_works, bharata % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Transliterated by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com % Proofread by : Sowmya Krishnapur krsowmya at yahoo.com are needed for devanaagarii output and formatting. % Latest update : November 22, 2006 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 18 ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAyaH 18 ..}##\endtitles ## .. shrIrastu .. bharatamunipraNItaM nATyashAstram.h atha aShTAdasho.adhyAyaH varttayiShyAmyahaM viprA dasharUpavikalpanam | nAmataH karmatashchaiva tathA chaiva prayogataH || 1|| nATakaM saprakaraNama~Nko vyAyoga eva cha | bhANaH samavakArashcha vIthI prahasanaM DimaH || 2|| IhAmR^igashcha viGYeyA dasheme nATyalakShaNe | eteShAM lakShaNamahaM vyAkhyAsyAmyanupUrvashaH || 3|| sarveShAmeva kAvyAnAM mAtR^ikA vR^ittayaH smR^itAH | Abhyo vinisR^itaM hyetaddasharUpaM prayogataH || 4|| jAtibhiH shrutibhishchaiva svarA grAmatvamAgatAH | yathA tathA vR^ittibhedaiH kAvyabandhA bhavanti hi || 5|| grAmau pUrNasvarau dvau tu yathA vai ShaDjamadhyamau | sarvavR^ittiviniShpannau kAvyabandhau tathA tvimau || 6|| GYeyaM prakaraNaM chaiva tathA nATakameva cha | sarvavR^ittiviniShpannaM nAnAbandhasamAshrayam || 7|| vIthI samavakArashcha tathehAmR^iga eva cha | utsR^iShTikA~Nko vyAyogo bhANaH prahasanaM DimaH || 8|| kaishikIvR^ittihInAni rUpANyetAni kArayet | ata UrdhvaM pravakShyAmi kAvyabandhavikalpanam || 9|| prakhyAtavastuviShayaM prakhyAtodAttanAyakaM chaiva | rAjarShivaMshyacharitaM tathaiva divyAshrayopetam || 10|| nAnAvibhUtibhiryutamR^iddhivilAsAdibhirguNaishchaiva | a~NkapraveshakADhyaM bhavati hi tannATakaM nAma || 11|| nR^ipatInAM yachcharitaM nAnArasabhAvacheShTitaM bahudhA | sukhaduHkhotpattikR^itaM bhavati hi tannATakaM nAma || 12|| asyAvasthopetaM kAryaM prasamIkShya binduvistArAt | kartavyo.a~NkaH so.api tu guNAnvitaM nATyatattvaGYaiH || 13|| a~Nka iti rUDhishabdo bhAvaishcha rasaishcha rohayatyarthAn | nAnAvidhAnayukto yasmAttasmAdbhaveda~NkaH || 14|| a~NkasamAptiH kAryA kAvyachChedena bIjasaMhAraH | vastuvyApI binduH kAvyasamuttho.atra nityaM syAt || 15|| yatrArthasya samAptiryatra cha bIjasya bhavati saMhAraH | ki~nchidavalagnabinduH so.a~Nka iti sadAvagantavyaH || 16|| ye nAyakA nigaditAsteShAM pratyakShacharitasaMyogaH | nAnAvasthopetaH kAryastva~Nko.aviprakR^iShTastu || 17|| nAyakadevIgurujanapurohitAmAtyasArthavAhAnAm | naikarasAntaravihito hya~Nka iti sa veditavyastu || 18|| pa~nchAkSharA dashaparA hya~NkAH syurnATake prakaraNe cha | niShkrAmaH sarveShAM yasminna~NkaH sa viGYeyaH || 19|| krodhaprasAdashokAH shApotsargo.atha vidravodvAhau | adbhutasambhavadarshanama~Nke pratyakShajAni syuH || 20|| ekadivasapravR^ittaH kAryastva~Nko.arthabIjamadhikR^itya | AvashyakakAryANAmavirodhena prayogeShu || 21|| ekA~Nkena kadAchidbahUni kAryANi yojayeddhImAn | AvashyakAvirodhena tatra kAvyAni kAryANi || 22|| ra~NgaM tu ye praviShTAH sarveShAM bhavati tatra niShkrAmaH | bIjArthayuktiyuktaM kR^itvA kAvyaM yathArtharasam || 23|| na bahUnIha kAryANi tvekA~Nke viniyojayet | AvashyakAnAM kAryANAM virodho hi tathA bhavet || 24|| GYAtvA divasAvasthAM kShaNayAmamuhUrtalakShaNopetAm | vibhajetsarvamasheShaM pR^ithakpR^ithakkAvyama~NkeShu || 25|| divasAvasAnakAryaM yadya~Nke nopapadyate sarvam | a~NkachChedaM kR^itvA praveshakaistadvidhAtavyam || 26|| viprakR^iShTaM tu yo deshaM gachChetkAryavashAnugaH | a~NkachChede.atha saMkShepAnnirdishettaM praveshakaiH || 27|| sannihitanAyako.a~NkaH kartavyo nATake prakaraNe vA | parijanakathAnubandhaH praveshako nAma viGYeyaH || 28|| prakaraNanATakaviShaye pa~nchAdyA dashaparA bhavantya~NkAH | a~NkAntarasandhiShu cha praveshakAsteShu tAvantaH || 29|| anayorantaravihitaH praveshako.arthakriyAM samabhivIkShya | saMkShepArthaH sandhiShvarthAnAM saMvidhAtavyaH || 30|| a~NkachChedaM kR^itvA mAsakR^itaM varShasa~nchitaM vApi | tatsarvaM kartavyaM varShAdUrdhvaM na tu kadAchit || 31|| yaH kashchitkAryavashAdgachChati puruShaH prakR^iShTamadhvAnam | tatrApya~NkachChedaH kartavyaH pUrvavattaGYaiH || 32|| a~NkAntarAnusArI saMkShepArthamadhikR^itya bindUnAm | prakaraNanATakaviShaye praveshakaH saMvidhAtavyaH || 33|| nottamamadhyamapuruShairAcharito nApyudAttavachanakR^itaH | prAkR^itabhAShAchAraH prayogamAshritya kartavyaH || 34|| kAlotthAnagatirasau vyAkhyAsaMrambhakAryaviShayANAm | arthAbhidhAnayuktaH praveshakaH syAdanekArthaH || 35|| bahvAshrayamapi kAryaM praveshakaiH saMkShipechcha sandhiShu vA | bahuchUrNapadairyuktaM janayati khedaM prayogasya || 36|| yatrArthasya samAptirna bhavatya~Nke prayogabAhulyAt | vR^ittAntasvalpakathaiH praveshakaiH so.abhidhAtavyaH || 37|| yuddhaM rAjyabhraMsho maraNaM nagaroparodhanaM chaiva | pratyakShANi tu nA~Nke praveshakaiH saMvidheyAni || 38|| a~Nke praveshake cha prakaraNamAshritya nATake vApi | na vadhaH kartavyaH syAdyo.abhyudayI nAyakaH khyAtaH || 39|| apasaraNameva kAryaM grahaNaM vA sandhireva vA yojyaH | kAvyashleShairbahubhiryathArasaM nATyatattvaGYaiH || 40|| na mahAjanaparivAraM kartavyaM nATakaM prakaraNaM vA | ye tatra kAryapuruShAshchatvAraH pa~ncha vA te syuH || 41|| kAryaM gopuchChAgraM kartavyaM kAvyabandhamAsAdya | ye chodAttA bhAvAste sarve pR^iShThataH kAryAH || 42|| sarveShAM kAvyAnAM nAnArasabhAvayuktiyuktAnAm | nirvahaNe kartavyo nityaM hi raso.adbhutastajGYaiH || 43|| nATakalakShaNametanmayA samAsena kIrtitaM vidhivat | prakaraNamataH paramahaM lakShaNayuktyA pravakShyAmi || 44|| yatra kavirAtmashaktyA vastu sharIraM cha nAyakaM chaiva | autpattikaM prakurute prakaraNamiti tadbudhairGYeyam || 45|| yadanArShamathAhAryaM kAvyaM prakarotyabhUtaguNayuktam | utpannabIjavastu prakaraNamiti tadapi viGYeyam || 46|| yannATake mayoktaM vastu sharIraM cha vR^ittibhedAshcha | tatprakaraNe.api yojyaM salakShaNaM sarvasandhiShu tu || 47|| vipravaNiksachivAnAM purohitAmAtyasArthavAhAnAm | charitaM yannaikavidhaM GYeyaM tatprakaraNaM nAma || 48|| nodAttanAyakakR^itaM na divyacharitaM na rAjasambhogam | bAhyajanasamprayuktaM tajGYeyaM prakaraNaM tajGYaiH || 49|| dAsaviTashreShThiyutaM veshastryupachArakAraNopetam | mandakulastrIcharitaM kAvyaM kAryaM prakaraNe tu || 50|| sachivashreShThibrAhmaNapurohitAmAtyasArthavAhAnAm | gR^ihavArtA yatra bhavenna tatra veshyA~NganA kAryA || 51|| yadi veshayuvatiyuktaM na kulastrI sa~Ngamo.api syAt | atha kulajanaprayuktaM na veshayuvatirbhavettatra || 52|| yadi vA kAraNayuktyA veshakulastrIkR^itopachAraH syAt | avikR^itabhAShAchAraM tatra tu pAThyaM prayoktavyam || 53|| madhyamapuruShairnityaM yojyo viShkambhako.atra tattvajGYaiH | saMskR^itavachanAnugataH saMkShepArthaH praveshakavat || 54|| shuddhaH saMkIrNo vA dvividho viShkambhako.api kartavyaH | madhyamapAtraH shuddhaH saMkIrNo nIchamadhyakR^itaH || 55|| a~NkAntarAlavihitaH praveshako.arthakriyAM samabhivIkShya | saMkShepAtsandhInAmarthAnAM chaiva kartavyaH || 56|| anayoshcha bandhayogAdanyo bhedaH prayoktR^ibhiH kAryaH | prakhyAtastvitaro vA nATakayoge prakaraNe vA || 57|| prakaraNanATakabhedAdutpAdyaM vastu nAyakaM nR^ipatim | antaHpurasa~NgItakakanyAmadhikR^itya kartavyA || 58|| strIprAyA chatura~NkA lalitAbhinayAtmikA suvihitA~NgI | bahunR^ittagItapAThyA ratisambhogAtmikA chaiva || 59|| rAjopachArayuktA prasAdanakrodhadambhasaMyuktA | nAyakadevIdUtI saparijanA nATikA GYeyA || 60|| antarbhAvagatA hyeShA bhAvayorubhayoryataH | ata eva dashaitAni rUpANItyuditAni vai || 61|| prakaraNanATakalakShaNamuktaM viprA mayA samAsena | vakShyAmyataH paramahaM lakShaNaM yuktyA samavakAram || 62|| devAsurabIjakR^itaH prakhyAtodAttanAyakashchaiva | trya~NkastathA trikapaTastrividravaH syAttrishR^i~NgAraH || 63|| dvAdashanAyakabahulo hyaShTAdashanADikApramANashcha | vakShyAmyasyA~NkavidhiM yAvatyo nADikA yatra || 64|| a~Nkastu saprahasanaH savidravaH sakapaTaH savIthIkaH | dvAdashanADIvihitaH prathamaH kAryaH kriyopetaH || 65|| kAryastathA dvitIyaH samAshrito nADikAshchatasrastu | vastusamApanavihito dvinADikaH syAttR^itIyastu || 66|| nADIsaMGYA GYeyA mAnaM kAlasya yanmuhUrtArdham | tannADikApramANaM yathoktama~NkeShu saMyojyam || 67|| yA nADiketi saMGYA kAlavibhAge kriyAbhisampannA | kAryA cha sA prayatnAdyathA krameNaiva shAstroktA || 68|| a~Nko.a~NkastvanyArthaH kartavyaH kAvyabandhamAsAdya | arthaM hi samavakAre hyapratisambandhamichChanti || 69|| yuddhajalasambhavo vA vAyvagnigajendrasaMbhramakR^ito vA | nagaroparodhajo vA viGYeyo vidravastrividhaH || 70|| vastugatakramavihito devavashAdvA paraprayukto vA | sukhaduHkhotpattikR^itastrividhaH kapaTo.atra viGYeyaH || 71|| trividhashchAtra vidhiGYaiH pR^ithakpR^ithakkAryavihitArthaH | shR^i~NgAraH kartavyo dharme chArthe cha kAme cha || 72|| yasmin dharmaprApakamAtmahitaM bhavati sAdhanaM bahudhA | vrataniyamatapoyukto GYeyo.asau dharmashR^i~NgAraH || 73|| arthasyechChAyogAdbahudhA chaivArthato.arthashR^i~NgAraH | strIsamprayogaviShayeShvarthArthA vA ratiryatra || 74|| kanyAvilobhanakR^itaM prAptau strIpuMsayostu ramyaM vA | nibhR^itaM sAvegaM vA yasya bhavetkAmashR^i~NgAraH || 75|| uShNiggAyatryAdInyanyAni cha yAni bandhakuTilAni | vR^ittAni samavakAre kavibhistAni prayojyAni || 76|| evaM kAryastajGYairnAnArasasaMshrayaH samavakAraH | vakShyAmyataH paramahaM lakShaNamIhAmR^igasyApi || 77|| divyApuruShAshrayakR^ito divyastrIkAraNopagatayuddhaH | suvihitavastunibaddho vipratyayakArakashchaiva || 78|| uddhatapuruShaprAyaH strIroShagrathitakAvyabandhashcha | saMkShobhavidravakR^itaH sampheTakR^itastathA chaiva || 79|| strIbhedanApaharaNAvamardanaprAptavastushR^i~NgAraH | IhAmR^igastu kAryaH susamAhitakAvyabandhashcha || 80|| yadvyAyoge kAryaM ye puruShA vR^ittayo rasAshchaiva | IhAmR^ige.api te syuH kevalamamarastriyA yogaH || 81|| yatra tu vadhepsitAnAM vadho hyudagro bhaveddhi puruShANAm | ki~nchidvyAjaM kR^itvA teShAM yuddhaM shamayitavyam || 82|| IhAmR^igasya lakShaNamuktaM viprAH samAsayogena | DimalakShaNaM tu bhUyo lakShaNayuktyA pravakShyAmi || 83|| prakhyAtavastuviShayaH prakhyAtodAttanAyakashchaiva | ShaDrasalakShaNayuktashchatura~Nko vai DimaH kAryaH || 84|| shR^i~NgArahAsyavarjaM sheShaiH sarvai rasaiH samAyuktaH | dIptarasakAvyayonirnAnAbhAvopasampannaH || 85|| nirghAtolkApAtairuparAgeNendusUryayoryuktaH | yuddhaniyuddhAdharShaNasampheTakR^itashcha kartavyaH || 86|| mAyendrajAlabahulo bahupustotthAnayogayuktashcha | devabhujagendrarAkShasayakShapishAchAvakIrNashcha || 87|| ShoDashanAyakabahulaH sAtvattyArabhaTIvR^ittisampannaH | kAryo DimaH prayatnAnnAnAshrayabhAvasampannaH || 88|| DimalakShaNamityuktaM mayA samAsena lakShaNAnugatam | vyAyogasya tu lakShaNamataH paraM sampravakShyAmi || 89|| vyAyogastu vidhiGYaiH kAryaH prakhyAtanAyakasharIraH | alpastrIjanayuktastvekAhakR^itastathA chaiva || 90|| bahavashcha tatra puruShA vyAyachChante yathA samavakAre | na cha divyanAyakayuktaH kAryastvekA~Nka evAyam || 91|| na cha divyanAyakakR^itaH kAryo rAjarShinAyakanibaddhaH | yuddhaniyuddhAgharShaNasaMgharShakR^itashcha kartavyaH || 92|| evaMvidhastu kAryo vyAyogo dIptakAvyarasayoniH | vakShyAmyataH paramahaM lakShaNamutsR^iShTA~Nkasya || 93|| prakhyAtavastuviShayastvaprakhyAtaH kadAchideva syAt | divyapuruShairviyuktaH sheShairyukto bhavetpuMbhiH || 94|| karuNarasaprAyakR^ito nivR^ittayuddhodyataprahArashcha | strIparidevitabahulo nirveditabhAShitashchaiva || 95|| nAnAvyAkulacheShTaH sAtvattyArabhaTikaishikIhInaH | kAryaH kAvyavidhiGYaiH satataM hyutsR^iShTikA~Nkastu || 96|| yaddivyanAyakakR^itaM kAvyaM saMgrAmabandhavadhayuktam | tadbhArate tu varShe kartavyaM kAvyabandheShu || 97|| kasmAdbhAratamiShTaM varSheShvanyeShu devavihiteShu | hR^idyA sarvA bhUmiH shubhagandhA kA~nchanI yasmAt || 98|| upavanagamanakrIDA vihAranArIratipramodAH syuH | teShu hi varSheShu sadA na tatra duHkhaM na vA shokaH || 99|| ye teShAmadhivAsAH purANavAdeShu parvatAH proktAH | sambhogasteShu bhavetkarmArambho bhavedasmin || 100|| prahasanamapi viGYeyaM dvividhaM shuddhaM tathA sa~NkIrNam | a~Nkasya lakShaNamidaM vyAkhyAtamasheShayogamAtragatam || 101|| prahasanamataH paraM salakShaNaM sampravakShyAmi | vakShyAmi tayoryuktyA pR^ithagpR^ithaglakShaNavisheSham || 102|| bhagavattApasaviprairanyairapi hAsyavAdasambaddham | kApuruShasamprayuktaM parihAsAbhAShaNaprAyam || 103|| avikR^itabhAShAchAraM visheShabhAvopapannacharitapadam | niyatagativastuviShayaM shuddhaM GYeyaM prahasanaM tu || 104|| veshyAcheTanapuMsakaviTadhUrtA bandhakI cha yatra syuH | anibhR^itaveShaparichChadacheShTitakaraNaistu saMkIrNam || 105|| lokopachArayuktA yA vArtA yashcha dambhasaMyogaH | sa prahasane prayojyo dhUrtapravivAdasampannaH || 106|| vIthya~NgaiH saMyuktaM kartavyaM prahasanaM yathAyogyam | bhANasyApi tu lakShaNamataH paraM sampravakShyAmi || 107|| AtmAnubhUtashaMsI parasaMshrayavarNanAvisheShastu | vividhAshrayo hi bhANo viGYeyastvekahAryashcha || 108|| paravachanamAtmasaMsthaM prativachanairuttamottamagrathitaiH | AkAshapuruShakathitaira~NgavikArairabhinayaishchaiva || 109|| dhUrtaviTasamprayojyo nAnAvasthAntarAtmakashchaiva | ekA~Nko bahucheShTaH satataM kAryo budhairbhANaH || 110|| bhANasyApi hi nikhilaM lakShaNamuktaM tathAgamAnugatam | vIthyAH samprati nikhilaM kathayAmi yathAkramaM viprAH || 111|| sarvarasalakShaNADhyA yuktA hya~NgaistrayodashabhiH | vIthI syAdekA~NkA tathaikahAryA dvihAryA vA || 112|| adhamottamamadhyAbhiryuktA syAtprakR^itibhistisR^ibhiH | uddhAtyakAvalagitAvaspanditanAlyasatpralApAshcha || 113|| vAkkelyatha prapa~ncho mR^idavAdhibale ChalaM trigatam | vyAhAro gaNDashcha trayodashA~NgAnyudAhR^itAnyasyAH || 114|| atha vIthI samproktA lakShaNameShAM pravakShyAmi | padAni tvagatArthAni ye narAH punarAdarAt || 115|| yojayanti padairanyaistaduddhAtyakamuchyate | yatrAnyasmin samAveshya kAryamanyatprasAdhyate || 116|| tachchAvalagitaM nAma viGYeyaM nATyayoktR^ibhiH | AkShipte.arthe tu kasmi.NshchichChubhAshubhasamutthite || 117|| kaushalAduchyate.anyo.arthastadavaspanditaM bhavet | hAsyenopagatArthaprahelikA nAliketi viGYeyA || 118|| mUrkhajanasannikarShe hitamapi yatra prabhAShate vidvAn | na cha gR^ihyate.asya vachanaM viGYeyo.asatpralApo.asau || 119|| ekadviprativachanA vAkkelI syAtprayoge.asmin | yadasadbhUtaM vachanaM saMstavayuktaM dvayoH parasparaM yattu || 120|| ekasya chArthahetoH sa hAsyajananaH prapa~nchaH syAt | yatkAraNAd guNAnAM doShIkaraNaM bhavedvivAdakR^itam || 121|| doShaguNIkaraNaM vA tanmR^idavaM nAma viGYeyam | paravachanamAtmanashchottarottarasamudbhavaM dvayoryatra || 122|| anyonyArthavisheShakamadhibalamiti tad budhairGYeyam | anyArthameva vAkyaM ChalamabhisandhAnahAsyaroShakaram || 123|| shrutisArUpyAdyasmin bahavo.arthA yuktibhirniyujyante | yaddhAsyamahAsyaM vA tattrigataM nAma viGYeyam || 124|| pratyakShavR^ittirukto vyAhAro hAsyaleshArthaH | saMrambhasaMbhramayutaM vivAdayuktaM tathApavAdakR^itam || 125|| bahuvachanAkShepakR^itaM gaNDaM pravadanti tattvaGYAH | iti dasharUpavidhAnaM sarvaM proktaM mayA hi lakShaNataH | punarasya sharIragataM sandhividhau lakShaNaM vakShye || 126|| iti bharatIye nATyashAstre dasharUpanirUpaNaM nAmAShTAdasho.adhyAyaH | ## Encoded by Sowmya Krishnapur krsowmya@yahoo at com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}