% Text title : shrIbharatamunipraNItaM nATyashAstram adhyAya 34 % File name : natya34.itx % Category : natyashastra % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Sage Bharata % Latest update : May 31, 2025 % Send corrections to : Sanskrit@cheerful.com % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Natya Shastra Chapter 34 ..}## \itxtitle{.. nATyashAstram adhyAya 34 ..}##\endtitles ## atha chatustriMsho.adhyAyaH | tatavAdyavidhAnaM tu yan mayA.abhihitaM purA | avanaddhagatasyApi tasya vakShyAmi lakShaNam || 1|| yathoktaM munibhiH pUrvaM svAtinAradapuShkaraiH | sarvalakShaNasaMyuktaM sarvAtodyavibhUShitam || 2|| mR^ida~NgAnAM samAsena lakShaNaM paNavasya cha | dardarasya cha sa~NkShepAdvidhAnaM vAdyameva cha || 3|| anadhyAye kadAchittu svAtirmahati durdine | jalAshayaM jagAmAtha salilAnayanaM prati || 4|| tasmi~njalAshaye yAvat praviShTaH pAkashAsanaH | dhArAbhirmahatIbhistu pUrayanniva medinIm || 5|| patantIbhishcha dhArAbhirvAyuvegAjjalAshaye | puShkariNyAM paTuH shabdaH patrANAmabhavattadA || 6|| teShAM dhArodbhavaM nAdaM nishamya sa mahAmuniH | Ashcharyamiti samprAptamavadhAritavAn svayam || 7|| jyeShThamadhyakaniShThAnAM patrANAmavadhArya cha | gambhIramadhuraM hR^idyamajagAmAshramaM tataH || 8|| dhyAtvA sR^iShTiM mR^ida~NgAnAM puShkarAnasR^ijattataH | paNavaM dardaraM chaiva sahito vishvakarmaNA || 9|| devAnAM dundubhiM dR^iShTvA chakAra murajAMstataH | Ali~NgyashchordhvakaM chaiva tathaivA~Nkikameva cha || 10|| charmaNA chAvanaddhAMstu mR^ida~NgAn dardaraM tathA | tantrIbhiH paNavaM chaivamUhApohavishAradaH || 11|| trayaM chAnyAnyapi tathA kAShThAyasakR^itAnyatha | jhallarIpaTahAdIni charmanaddhAni tAni cha || 12|| AtodyasamavAye tu yAni yojyAni vAdakaiH | a~Ngapratya~Ngayogena gadato me nibodhata || 13|| vipa~nchI chaiva chitrA cha dAravIShva~Ngasa~nj~nite | kachChapIghoShakAdIni pratya~NgAni tathaiva cha || 14|| mR^ida~NgA dardarAshchaiva paNavAshchA~Ngasa~nj~nitAH | jhallarIpaTahAdIni pratya~NgAni tathaiva cha || 15|| a~NgalakShaNasaMyukto vij~neyo vaMsha eva hi | shAkhastuNDikinI chaiva pratya~Ngai parikIrtite || 16|| nAsti ki~nchidanAyojyamAtodyaM dasharUpake | rasabhAva prayogaM tu j~nAtvA yojyaM vidhAnataH || 17|| utsave chaiva yAne cha nR^ipANAM ma~NgaleShu cha | shubhakalyANayoge cha vivAhakaraNe tathA || 18|| utpAte sambhrame chaiva sa~NgrAme putrajanmani | IdR^isheShu hi kAryeShu sarvAtodyAni vAdayet || 19|| svabhAvagR^ihavArtAyAmalpabhANDaM prayojayet | utthAnakAryabandheShu sarvAtodyAni vAdayet || 20|| a~NgAnAM tu samatvAchcha Chidra prachChAdane tathA | vishrAmahetoH shobhArthaM bhANDavAdyaM vinirmitam || 21|| tatrAvanaddhe vakShyAmi vidhiM svarasamutthitam | nAnAkaraNasaMyuktaM bhArgajAtivibhUShitam || 22|| yAvanti charmanaddhAni hyAtodyAni dvijottamAH | tAni tripuShkarAdyAni hyavanaddhamiti smR^itam || 23|| eteShAM tu punarbhedAH shatasa~NkhyAH prakIrtitAH | kintu tripuShkarasyAsya lakShaNaM prochyate mayA || 24|| sheShANAM karmabAhulyaM yasmAdasminna dR^ishyate | na svarA prahArAshcha nAkSharANi na mArjanAH || 25|| bherIpaTasajambhAbhistathA dundubhiDiNDamaiH | shaithilyAdAyatattvAchcha svare.agAmbheryamiShyate || 26|| prAyashastAni kAryANi kAlaM kAryaM samIkShya tu | kintu tripuShkarasyAsya shrUyatAM yo vithiH smR^itaH || 27|| vAyvAtmako bhavechChabdaH sa chApi dvividho mataH | svaravAMshaiva vij~neyastathA chaivAbhidhAnavAn || 28|| tatrAbhidhAnavAn nAma nAnAbhAShAsamAshrayaH | svaravAnapi vij~neyo nAnAtodyasamAshrayaH || 29|| shArIryAmeva vINAyAM svarAH sapta prakIrtitAH | tebhyo viniHsR^itAshchaivamAtodyeShu dvijottamAH || 30|| pUrvasharIrAdudbhutAstato gachChanti dAravIm | tataH puShkarajaM chaivamanuyAnti ghanaM punaH || 31|| teShAM vAkkaraNairj~neyAH prahArA vachanAshrayAH | jhaNmaNyA cheti saMyuktA vINAvAdyaprayoginaH || 32|| shArIryAmatha vINAyAM jhaNTu jagadi yAdi cha | bhavedvAkkaraNaM tatra nAnAkaraNasaMyutam || 33|| yaM yaM gAtA svaraM gachChettAmAtodyaiH prayojayet | yatipANisamAyuktaM gurulaghvakSharAnvitam || 34|| pauShkarasya tu vAdyasya mR^ida~NgapaNavAshrayam | vidhAnaM sampravakShyAmi dardarasya tathaiva cha || 35|| ShoDashAkSharasampannaM chaturmArgaM tathaiva cha | vilepanaM ShaTkaraNaM triyati trilayaM tathA || 36|| trigataM triprakAraM cha trisaMyogaM tripANikam | dashArdhapANiprahataM triprahAraM trimArjanam || 37|| viMshatyala~NkArayutaM tathAShTAdashajAtikam | ebhiH prakAraiH sampannaM vAdyaM puShkarajaM bhavet || 38|| tatra ShoDashAkSharamiti yaduktaM tadanuvyAkhyAsyAmaH kakhagaghaTaThaDaDhatathadadhamaralaha iti ShoDashAkSharANIha | niyataM puShkaravAdye vAkkaraNaiH saMvidheyAni || 39|| chaturmAgaM nAma | AliptA~NkitagomukhavitastAshchatvAro mArgAH | dvilepaM nAma | vamordhvakapralepAt | ShaTkaraNaM nAma | rUpaM kR^itapratikR^itaM pratibhedo rUpasheShamodhaH pratishulkA cheti | triyatirnAma | samA srotogatA gopuchChA chetyanvayAt | trilayaM nAma | drutamadhyavilambitayogAt | trigataM nAma | tattvamanugatamoghashcheti | triprachAraM nAma | samaprachAro viShamaprachAraH samaviShamaprachArashcheti | trisaMyogaM nAma | gurusaMyogo laghusaMyogo gurulaghusaMyogashcheti | tripANikaM nAma | samapANiravapANiruparipANishcheti | pa~nchapANiprahataM nAma | samapANyardhasamapANirardhArdhasamapANiH pArshvapANi pradeshinI cheti | triprahAraM nAma | nigR^ihIto.ardhanigR^ihIto muktashcheti | trimArjanaM nAma mAyUryardhamAyUrI kArmAravI cheti | viMshatyala~NkArAH aShTAdashajAvishcha padabhede darshayiShyAmaH || 40|| etAvat sUtram | ataH padabhedaH | tatra ShoDashAkSharaM nAma | abhivya~njitAni pUrvaM yAnyetAni ShoDashAdyAni || tAnyakSharANi jAnIta puShkareShu yathAkramam | paNave darvare chaiva mR^ida~NgeShu tathaiva cha || 41|| kakhatathabhAstu dakShiNamukhe.atra ghaghamahAshcha vAmake niyatAH | gadakArau chaivordhve daThaDoNa lAH syurAli~Nge || 42|| eteShAmakSharANAM svarasaMyogaM vya~njanasaMyogaM cha vyAkhyAsyAmaH | tatra a A i I u e o aM iti svarA vya~njanaiH saha saMyogaM gachChanti | akArekArokAraikAraukArA~NkArA iti kakAre | yathA | kakikukekokamiti | ikAraikAraukArA iti khakAre | khikhekho iti | ukAraikArau gakAre | yathA guge iti | akArekArokAraukArA iti ghakAre | yathA ghadhighugho iti | akArAkArekAraukArA~NkArA TakAre | yathA TaTATiToTamiti | akArAkArekAraikAraukArA~NkArA iti ThakAre | yathA ThaThAThiTheThoThamiti | ekAraukArau DhakAre | yathA DheDho iti | akArAkAraikAraukArA iti NakAre | yathA NaNANeNo iti | akArAkArekAraikArA iti tathayoH | yathA tatAtite yathAthithe iti | akArokAraikAraukArA iti dakAre | yathA dadudedo iti | akArAkArekAraukArA~NkArA iti ghakAre | yathA ghaghAghighe | AkArekAraikArA iti rephe | yathA rarArire iti | akArekAraikArA iti lakAre | yathA lalAlile iti | hakAramakArau shuddhau || 43|| kakAragakAraghakAratakAradhakAdakArANAM repho.anubandhaH | yathA kra gra dhra tra dra ghra | kakArasya lakAro.anubandhaH | yathA kla kle klamiti | hakArasya NakAro.anubandhaH | yathA hNa iti | takArasya thakAro.anubandhaH | yathA ttha iti | dakArasya dhakAro.anubandhaH | yathA ddhaM ddhA ddhe iti | evametaiH saMyogairdvihastasaMyuktAnyakSharANi bhavanti || 44|| tatraita eva dvipuShkare | A~NkikamR^ida~Nge dvipuShkare samahastanipAtanAddhakAraH | tatraivA~NguliprachalanAddhrakAraH | tatraivAvaShTambhAttatraivArdhanigR^ihItAt sthakAraH | tatraiva dakShiNamukhe pArShNinipIDite kakAraH | tatraivA~Nguliku~nchanAtkukAraH | UrdhvakavAmakayoH | samahastanipAtanAddha~NkAraH | pradeshinyA chAli~Nge kre~NkAraH || 45|| pa~nchapANiprahatamiti yaduktaM samapANyavapANyardhArdhapANipArshvapANipradeshinyashcheti | ta ete pa~nchapANiprahatA ke nigR^ihItArdhanigR^ihItayuktA yathAyoga kAryAH | tatra samapANiprahato makAraH sa nigR^ihItaH | gakAradhakAradakArapakArA ardhapANiprahatA ardhanigR^ihItAH | kakArakhakAraTakAradakArAH pArshvapANiprahatA nigR^ihItAshcha | takArathakArAvardhArdhapANihatAvardhanigR^ihItau | pradeshinyA hatAM Ali~Nge DhakAraNakArephavakArA yuktAH | dvihastaprahatA dhrudaOMlke iti | muktapArshve thikrA ityarghapANihatA nigR^ihItAH | evrameteShvakShareShu prayogavashena kAryA prahArAH || 46|| ShoDashaitAni dR^iShTAni vAdyajAnyakSharANi tu | anenaiva vidhAnena yojyaM rvAkkaraNaM budhaiH || 47|| chaturmArgaM yaduktaM tamanuvyAkhyAsyAmaH aDDitAliptamArge tu vitastA gomukhI tathA | mArgAshchatvAra evaite prahArakaraNAshrayAH || 48|| tatra ki~NkamR^ida~NgaprahArayukto.aDDitamArgo vAmordhvaprahArayusta AliptamArgaH | UrdhvakA~Nkike dakShiNamukhe Aliptahasto vitastamArgaH | Ali~NgakakaraNabahulaH sarvapuShkarahato gomukhImArga iti || 49|| tatrADDita prahArajAtam | bhaTakaTathidhadhaTaghedhodhahamandhi dhandhanadhidhi ityaDDitAmArgaH | dhaDaH guTuguTamaghedodhindhadudhidurdhedhi ki~NkAkiTumeTa-kitAM ki~NkekitAnda---tasitAM guTugetyevaM j~neyo vitastyAstu | shuddhaM siddhaM maddhikuTagheghematthiddhidhakhudhuNa~NghedhoTatthimaTa gomukhImArgaH || 50|| kuryAdvitastimAge tharavrivarjitAn prahArAMstu | uddhatamArgeNa vinA sheShAH kAryAstu gomukhyAm || 51|| dro mAMstu guTuguTudhedra thaNaighaTakedorADim evaM vivAdyaM vij~neyaM vAdakaistajj~naiH | ThiNikhiThiNiho DaDaDadho gomukhyAm || 52|| ye tvAliptasamutthA sarvamAgaistu te vidhAtavyA | grahago na lakShyasattvo nATyavidhAnaM samAsAdya | grahamokShaNasandhAnaistu mR^ida~NgAnAM graho bhavati || 53|| eteShAM chaiva vakShyAmi darshanAni yathAkramam | chaturNAmapi mArgANAmakSharagrahaNaM yathA || 54|| dAghadadathimaTAM dhImaThAM dithithiklaM thiklAthintA~NklAthikaTAm | kaTadhimaTAM khokhogheTAtaDDitAvAdyam || 55|| tantrAntikitA dhandhandra ghaTitayeTam | yaTathakikettavitastAyAm || 56|| dhrAmmAM ghuTUghegheTAghaTitakathithidhoTAmAm | AliptakasaMyogo kArye saMvAdane samyak || 57|| dhraTamithigheTA~NgheghetamathidhoNAkhamatthidhaklentAm | khokhothAthA NANANANA cha gomukhyAm || 58|| eteShAM puShkarANAM trividhaH prachAraH | samaprachAro viShamaprachAraH samaviShAmaprachAra iti || 59|| tatra vAmordhvakayorvAmaH savyo vai dakShiNordhvake chApi kAryaH | samaprachAre hyAlipte liptavAdyakaraNe tu || 60|| vAmordhvakasavyAnAM prahato vAmaH karastu kartavyaH | savyordhvakasaMyogAtprahato hastaprachAre tu || 61|| svachChandakaH karANAM prahataM sheSheShu mArgakaraNeShu | aDDitagomukhayoge samaviShamo hastasa~nchAraH || 62|| shR^i~NgArahAsyayoge vAdyaM yojyaM tathA.aDDite mArge | vIrAdbhutaraudrA NAM vitastamArgeNa vAdyaM tu || 63|| karuNarase.api hi vAdyaM yojyaM hyAliptakaraNamArge tu | bIbhatsabhayAnakayostathaiva nityaM hi gomukhyA || 64|| rasasatvabhAvayogAn dR^iShTvAbhinayaM gatiprachArAMshcha | vAdyaM nityaM kAryaM yathAkramaM vAdyayogaj~naiH || 65|| evaM prahatavidhAnaM kAryaM mArgAshritaM budhaiH samyak | vakShyAmyatashcha bhUyo dardarapaNavAshritaM vAdyam || 66|| ativAditamanuvAdyaM samavAditamuchyate paNavavAdyam | tatrAtivAditaM syAn murajAnAmagrato yattu || 67|| yatvanugataM mR^ida~NgairanuvAditamuchyate tu tadvAdyam | samavAditaM mR^ida~Ngairj~neyaM sAmyena yadvAdyam || 68|| kakhagA ThaThaNA dehvA NaralA krulilandhraNeti kirikihlA | ete varNAH paNavAtodyavidhAne vidhAtavyAH || 69|| dhodhoNAdhokihulaM prahulaM hNahNiti riNiti rihNathahNe kanthitvADheDheNDhaNAM paNavavAdyam | NhoNikimikirlaiNoNa iti paNavavAdyaM tu || 70|| tasya prahataM kAryaM kaniShThikAnAmikAgrakoNena | nAnAkaraNavibhAgaiH paNave shithilA~nchite tajj~naiH || 71|| vAdakakaniShThikAbhyAM shIghrakR^itAH kare.atha neNohAH | sheShAstu vAdanakR^itAH smR^itAH prahArA bividhAdyAH || 72|| koNAnAmikavAdyaM madhyA~NgulyA hi vAdanaM kAryam | koNAnAmikavAdyaM shuddhaM prahataM bhavedetat || 73|| bhrAntakayogAt krihuLamityetat bhrAntavAdanAgreNa | ribhitakaraNAnuviddhaM tatrAmastatra kArastu || 74|| shIghrakaraNAnuviddhairDakArastvardhahastasaMyogAt | sa tu vAdakena vAdye dhuryeNa visheShataH kAryaH || 75|| sva~nchitakachChau paNavau kR^itvA dhuryaparivAdakasyAM hi | raNaNakikihikiNi~Nka iti prahArA vidhAtavyAH || 76|| a~nchitakakShye paNave rephaH so.ardhe tu hasyordhve grahe | kAryo mayUrakakarA sUkShmaughAstathA prahArA vidhAtavyAH || 77|| kR^itvA cha shithilakakShyAM kAryAstu kaniShThikAprakoNena | tenaiva chare preddho bhAge itya~nchitenaiva || 78|| a~nchitashithile paNave kaThaNAnikiNikiNNikR^itAH | prahArAstu vaibhrAntakakaraNena tathA sva~nchitakakShye cha shithile cha || 79|| a~nchitakakShye paNave kakharaTaNakR^itA matAH prahArAstu | dhinne iti prahArAH paNave tu sadA shithilakakShye || 80|| kakharaTakR^itAH prahArAH sochChvAse hi paNave vidhAtavyAH | sheShA bhrAntakayogAH saMyuktAH saMvidhAtavyAH || 81|| Ta~NkAreNa svanajaM vAdyaM kakShyA~nchite tu sambhavati | tena nakAro yukto hNa iti cha paNave prahAraH syAt || 82|| tiryaggR^ihItavAdanamukhavartita iShyate takArastu | tahulaM tahulaM kramashashchaivaM hyete prahArAstu || 83|| evaM paNave vAdyaM vidhivat sa~NkShepato yathA.abhihitam | vakShyAmyataH paramahaM dardaravAdyAkSharANyeva || 84|| rekLLitikutkhanotvanodhanmogoNehadhiNNasaMyuktAH | iti dardare prahArAH kAryA muktA niShaNNAshcha || 85|| kAryAstatra niShaNNA ragradhrahNi iti cha dakShiNakareNa | vAmena gomadotthA na nakhaspR^iShTaH prakAro.agre || 86|| muktau tItritriNa bhavennipIDane karadvayenApi | dhImuktaH prahataM syAdanusvane tADite chaiva || 87|| syAt pIDite cha dhihNetyetanmuktaM tathA vimukte.api | sheShA bhavanti muktAstankA iti chaiva nigR^ihIte || 88|| shIghrakaraNAnubandhasthitireva hi niHsvanaH skhalitakaM syAt | iti dardare prahArAH samAsatastatra vij~neyAH || 89|| evaM tvasa~NkarakR^itA prahArashuddhiriha kIrtitA tajj~naiH | dardarapaNavamR^ida~NgairmishritavAdyaM pravakShyAmi || 90|| tatra vyaktIbhAvaM vAdye gachChanti mishritAH kechit | kechidyugapatkaraNaM kechit paryAyakaraNaM tu || 91|| ekaikasamprayuktA varNAnugatastathaiva sampR^iktA | ghaOndre redokhokotrihulaM tatkR^itA mR^ida~NgeShu || 92|| atha dardare.api dhindhi~Nklete paNavayostu saMyuktAH | DaNake khodadode didhire didhini mishrAstu || 93|| Abhyo ye.anye sheShAste mishrA eva nityashaH kAryAH | pUrvo.api cha mishratvaM vrajanti sarve yathAyogam || 94|| atha yugapatkaraNAni tu hahNahNekukunaNandhralandohNam | grahulaM nahNAdo evaM yojyAstu paNave hi || 95|| dhuryaH kR^itAsu kramashaH karaNe parivAdanena kartavyA | kokhodedodhoNahNeti kiNikiNiti kR^itAshcha || 96|| paNavAnAmanubandhe kAryaM dhukduhNaketi vAdyaM tu | bhUyaH pratikR^itibhedo mArda~NgikadardaribhyAM cha || 97|| yadyatkuryAnmuraje prahArajAtaM gatiprachAreShu | anugatamakSharavR^ittaM tadeva vAkyaM tu paNave.api || 98|| na hi chitraM kartavyaM gatiprachAreShu vAdanaM tajj~naiH | samaviShamaM tatra hi yadvR^ikShyaM pAdasa~nchAre || 99|| uparikaraNe yatheShTaM kartavyastu paNavo mR^ida~NgeShu | tatra prahArakaraNairmR^ida~NgavAdyaM vidhAtavyam || 100|| prAyeNa sarvavAdeShvAdau paNavagrahaH prayoktavyaH | vakShyAmyahamataH paraM tu lakShaNaM karaNajAtasya || 101|| rUpaM kR^itapratikR^itaM pratibhedo rUpasheShamoghasya | ShaShThI cha pratishukletyevaM j~neyaM karaNajAtam || 102|| tatra rUpaM nAma vibhaktakaraNam | yathA gha~Ngha~NgeghaM kiTimA kiTimA ghaTatthi ghaTapatthi | ghadugurukiTikaTa kR^ihNaM doghe doghe kle || 103|| iti rUpam | kR^itapratikR^itaM nAma yatraikaM karaNaM tripuShkara ityudbhAvayati yathA da~NkhukhuNakramadhimadANNeToTatitoTamatthimAnakram | gurukhe kihule dohNaM dosro dodhoNa khe vAdyam || 104|| pratibhedo nAma yugapatkR^ite karaNe mR^ida~NgAnAM yaduparikaraNena gachChanti yat | dAdhA dhANidhA maTagatamadhiM ghaTe ghaTe doghe ghaTa matthiNahnako kho | ebhiH karaNavisheShaiH pratibhedo nAma vij~neyaH || 105|| iti vAdyam rUpasheShaM nAma karaNAnAmavisheSho yathA khukhuNaM NaNaNaNaNAM maDhAgheva mathiTAM gheTAM ghedo | ye gheTamaDhiNaShNaravo iti vAdya rUpasheShaM tu || 106|| pratishulkaM nAmAnusvAro mArda~NgikadardaravAdakAnAm | yathA | ghaTamathi kuNakiTi gakhAkhA kathidhijANaNakokhoNAkhA | kuTakaTi kuNakiTi kaTakhe pratishulkAkhyaM sadA karaNam || 107|| ogho nAma sarvabhANDavidheyo drutapANilayo nadyoghavat ogho yathA gha~NkiTimathakiTikiTive ghadaghudedeNa dhANa dAdhAnaNokho | ghadugudughudugudupadaghereNiNa ete tathaughe cha || 108|| karaNAnAM samAyogaH ShaDvidhaH parikIrtitaH | anenaiva vidhAnena yojyaM vAkkaraNaM budhaiH || 109|| triyati nAma | samA srotogatA gopuchChA cheti | layayatipANInAM trividhaH saMyogaH | sa cha triprakAro bhavati | tadyathA | rAddhaM viddhaM shayyAgataM cheti || 110|| trilayaM nAma | druto madhyo vilambitashcheti || 111|| tripANikaM nAma samapANirardhapANiruparipANishcheti || 112|| samAyatirdrutashchaiva layo yatra bhavedatha | tathaivoparipANishcha rAddhastveSha vidhirbhavet || 113|| srotogatA yatiryatra layo madhyastathaiva cha | samapANistathA chaiva viddhaM vAdyaM tu tadbhavet || 114|| ardhapANistu yatra syAttathA chaiva sthito layaH | yatishchaiva tu gopuchChA vAdya shayyAgataM tu tat || 115|| sthitAllayAtprabhR^ityeShAM pramANaM sampravartate | kAryahAniM kalAnAM cha sheSheShvanyeShu pANiShu || 116|| yatayaH pANayashchaiva layA vai vAdyasaMshrayAH | yayAkAmaM hi kartavyA nATyashaktimavekShya tu || 117|| trimArjanaM nAma | mAyUrI hyadhamAyUrI tathA kArmAravIti cha | tisrastu mArjanA j~neyAH puShkareShu svarAshrayAH || 118|| gAndhAro vAmake kAryaH ShaDjo dakShiNapuShkare | Urdhvake pa~nchamashchaiva mAyUryAM tu svarA matAH || 119|| vAmake puShkare ShaDja R^iShabho dakShiNe tathA | Urdhvake dhaivatashchaivamardhamAyUryudAhR^itAH || 120|| R^iShabhaH puShkare vAme ShaDjo dakShiNapuShkare | pa~nchamashchordhvake kAryaH kArmAravyAH svarAstvamI || 121|| eteShAmanuvAdI tu jAtInAM yaH svaro mataH | Ali~NgamArjanAM prApto niShAdaH sa vidhIyate || 122|| mAyUrI madhyamagrAme ShaDje tvardhA tathaiva cha | kArmAravI tu kartavyA sAdhAraNasamAshrayA || 123|| svarAH sthAnasthitA ye tu shrutisAdhAraNAshrayAH | ta eva mArjanakR^itAH sheShAH sa~nchAriNo matAH || 124|| vAmake chordhvake kAryA AhAryA lepataH svarAH | shaithilyAdAyatattvAchchAvadhrAkoTanayA.api cha || 125|| svarANAM sambhavaH kAryo mArjanAsu prayoktR^ibhiH | mArjanA tu kR^itA kAryA vAmakordhvakayoH sadA || 126|| lakShaNaM mR^ittikAyAstu gadato me nibodhata | nishsharkarA nissikatA nistR^iNA nistuShA tathA || 127|| na pichChilA na vishadA na kShArA na kaTustathA | nAvadAtA na kR^iShTA cha nAmlA naiva cha tiktakA || 128|| mR^ittikA lepane shastA tayA kAryA tu mArjanA | nadIkUlapradeshasthA shyAmA cha madhurA cha yA || 129|| toyApasaraNashlakShNA tayA kAryA tu mArjanA | badhirA hyavadAttA tu kR^iShNA kurvIta na sthirA || 130|| na tuShA na svarakarI shyAmA svarakarI bhavet yavagodhUmachUrNAM vA tatra dadyAtpralepane | ekastasya tu doShaH syAdekasvarakR^itaM bhavet || 131|| trisaMyogaM nAma | gurusa~nchayo laghusa~nchayo gurulaghusa~nchayashcheti || 132|| tatra gurusa~nchayo nAma | gurusthitalayaudhavR^itto yathA | dhantAM ketAM dhandrA M! ghetaM dhandhaM tathaiva kentAndham | dandandendendrA gheM!tA~NkhentAkhentAmiti cha guru syAt || 133|| laghusa~nchayo nAma | gurulaghumadhyapravR^itto yathA ghaTamaTaghaTamathaTamathaTamadhiddhaDaguDadhaDadhatkR^ilaghu ghaTamathighadugudukhaghadugha~NkR^ito laghulayashcha | iti saMyogau j~neyau mR^ida~NgavAdye prayogaj~naiH || 134|| gurulaghusa~nchayo nAma | gurulaghumadyamapravR^itto yathA | ghaTathimmathithiM mathitaM kiTA ghaTadhiM TatthimaTake | iti saMyogo gurulaghuplutaH syAt || 135|| trigataM nAma | tattvamanugatamoghaM cheti akSharasadR^ishaM vAdyaM sphuTapadavarNaM tathaiva vR^ittasamam | suvibhaktakaraNayuktaM tattve vAdyaM vidhAtavyam || 136|| samapANyavapANiyutaM sphuTaprahArakaraNAnugaM chaiva | geyasya cha vAdyasya cha bhavedavadhAtAya tadanugatam || 137|| naikakaraNAshrayagataM hyuparyuparipANikaM drutalayaM cha | AviddhakaraNabahulaM yojyaM vAdyaM budhairegheH || 138|| sarvasyApi hi vAdyasya aShTau sAmyAni bhavanti | tadyathA akSharasamama~NgasamaM tAlalayatvaM yatisamakaM grahasamakam | nyAsApanyAsasamaM pANisamaM cheti vij~neyam || 139|| yadvR^ittaM tu bhavedgAnaM gurulaghvakSharAnvitam | tadvR^ittaM tu bhavedvAdyaM tadakSharasamaM bhavet || 140|| dhruvANAM grahamokSheShu kalAntarakalAsu cha | yada~NgaM kriyate vAdyaM tada~Ngasamamuchyate || 141|| yachCharIraM bhavedgAnaM kalAtAlapramANajam | tatpramANaM tu tadvAdyaM tadvai tAlasamaM bhavet || 142|| sthite madhye drute vApi laye gAnaM tu yadbhavet | tathA bhavettu tadvAdyaM tadvai layasamaM bhavet || 143|| samA srotogatA chApi gopuchChA cha yatiryathA | tathA bhavettu yadvAdyaM tadvai yatisamaM bhavet || 144|| tatAvanaddhavaMshAnAmekashrutikR^ito.api cha | graho gAnena sahitaM tattu grahasamaM bhavet || 145|| nyAsApanyAsayogastu svarANAM tu bhavedyathA | tadvadvAdyaM yadAtodye nyAsApanyAsajaM tu tat || 146|| samapANyardhapANisthaM tathaivoparipANikam | gItavAdyAnugaM vAdya j~neyaM pANisamaM tu tat || 147|| aShTAdashajAtikamiti yaduktaM tadanuvyAkhyAsyAmaH | tadyathA shuddhA puShkarakaraNA viShamA viShkambhitaikarUpA cha | pArShNisamA paryastA samaviShamakR^itA cha kIrNA cha || 148|| paryavasAnochchitikA saMyuktA samplutA mahArambhA | vigatakramA vigalitA va~nchitikA chaikavAdyA cha || 149|| etAsAM jAtInAM lakShaNanidarshanAnyabhivyAkhyAsyAmaH ekAkSharakR^itaM vAdyaM yadbhavetsArvamArgikam | nityaM karaNayogena sA shuddhA nAmato yathA || 150|| dhandhandraM draM klAkhokhohANeti vihitavAkyA | sA shuddhA vij~neyA madhyastrINAM sadA jAtiH || 151|| svastikahastavichArA sarvamR^ida~NgaprahArasaMyuktA | sA trilayavAdyayuktA puShkarakaraNA bhavejjAtiH || 152|| ghentA~NkentA~NkhentAM dIrkShakR^itairakSharaiH kR^itA yA cha | rAj~nAM svabhAvagamane sA viShamA nAmato jAtiH || 153|| guruyugmaM laghuyugmaM toTakaM vA.api | nityaM yatra tu vAdye viShkambhA nAma sA jAtiH || 154|| vAmordhvakapravR^ittAdoghe kShiptAvakR^iShTalayayuktA | sA karuNA sa prAyA jAtiH syAdekarUpA tu || 155|| thitthaM thikaT thindhikaTaM maTathikaraNaiH sapArShNikR^itaiH | thekleTAghegrathitA pArShNisamA sA bhavejjAtiH || 156|| tAghentAntAndoghedohNAmityakSharaistu saMyuktA | paryastA jAtiriyaM madhyamapuruSheShu kartavyA || 157|| kutvoparipANikR^itaM vAdyaM yaddrutalayaM samArUDham | punareva samalayaM syAt samaviShamA sA tu vij~neyA || 158|| avakIrNaM yad dviguNaistriguNairvA karaNaM mR^ida~NgAnAm | paNaveShu dardareShvavyavakIrNA nAma sA jAtiH || 159|| paryavagachChati pUrvaM yasmin vai prastutaM karaNajAtam | trivighe.api tu layayoge paryavasAnA tu sA jAtiH || 160|| gheNTAndohNaNNNuNahAmebhiH syAttvakSharairhi sambaddhA | sAmyArdhe uchchitikA jAtirvAdye tu boddhavyA || 161|| tha~NkeTA~NkeTakiNAmebhiryA tvakSharaistu saMyuktA | saMyuktakR^itA jAtiH sA sA cheTagatau vidhAtavyA || 162|| sarvA~NgulichalanakR^itA sarvamR^ida~NgaprahArasaMyuktA | bhItanabhoyAnagatau samplutajAtau vidhAtavyA || 163|| avapANikaraNayuktaM kR^itvAdau madhyalayatulyam | vAdya drutalayamante jAtiH syAtsA mahArambhA || 164|| UrdhvA~NkadakShiNamukhe kShiptaprahatA vitastamArgA cha | a~NkordhvakapravR^ittA dakShiNavAmaprahArajAtA cha || 165|| prAyeNodghatamArgA vitastamArgAshrayeNa divyAnAm | dhandrA M! dhandrA M! prAyA jAtirvigatavalabhA nAma || 166|| laghvakSharabhUyiShThA vichitrakaraNA cha sarvamAgeShu | vAdyA.avisarpikaraNA vigalitanAmA tu sA jAtiH || 167|| karaNairbahubhishchitaiH sarvamR^ida~NgasaMhArasaMyuktA | svAbhAvikottamagatau va~nchitikA sA tu vij~neyA || 168|| dhrodhrodhredhredhodhaM ebhiryA tvakSharaishcha saMyuktA | sA hyekavAdyajAnirvR^ittagatividhAnavat kAryA || 169|| evametena vidhinA kartavyaM vAdanaM budhaiH | gatiprachAre gIte cha dasharUpe visheShataH || 170|| saptarUpavidhAnena ChandakAsAriteShu cha | tattvaM chAnugataM chaiva taddhaudho vAdyamiShyate || 171|| vAdyaM gurvakSharakR^itaM tathAlpAkSharameva cha | gatiprachAre kartavyaM gAne samyagihechChatA || 172|| tattvaM chAnugataM chApi oghashchApi kadAchana | rAj~nAM lalitagAmitvAdvAdyaM yojyaM svabhAvajam || 173|| tattvaM tu prathame gAne dvitIye.anugataM bhavet | tR^itIye tvoghasa~nj~naM tu vAdyaM gatiparikrame || 174|| dhruvAsu ChandatashchitraM sheShANAM samprayojayet | tathA sthitAvakR^iShTAyAM vAdyaM tvanugataM bhavet || 175|| prAveshikInAM kartavyaM tattvaM chAnugataM tathA | naiShkrAmikyantarakR^itaM kAryaM trilayavAhitam || 176|| drute prAsAdikInAM drutaM chodhaM cha vAdayet | evaM dhruvANAM kartavyaM vAdya prakaraNAnvitam || 177|| mAtrAMshakavikalpastu dhruvApAdeShu yo bhavet | sa tu bhANDena kartavyastajj~nairgatiparikrame || 178|| evaM gatiprachAreShu kAryaM vAdya prayoktR^ibhiH | tANDave sukumAre cha vAdya vakShyAmi tattvataH || 179|| abhANDamekaM gAnasya parivartaM prayojayet | tasyAnte sannipAte cha kAryo bhANDagraho budhaiH || 180|| athavA nR^ittashobhArthama~NgAnAM parivartanam | sa~NgItasya prakartavyaM layasya cha nivartanam || 181|| yatrAbhineyama~Nge tu tatra vAdyaM prayojayet yatra pANivashAda~NgaM bhUyo bhUyo nivartate | sa tatrArtho.abhineyastu sheShaM nR^ittena yojayet || 182|| yadvR^ittaM tu padaM gAne tAdR^ishaM vAdyamiShyate | gItavAdyapramANena kuryAchchA~NgavicheShTitam || 183|| yathA gurvakSharaM chaiva tathAlpAkSharameva cha | mukhe sopohane kAryaM prakR^itervarNatastathA || 184|| sthite shuddhaprahAraM tu madhye.akSharasamaM tathA | kAryaM tu gItake vAdyaM drute choparipANikam || 185|| samaM raktaM vibhaktaM cha tathA shuddhaprahArajam | nR^ittA~NgagrAhi cha tathA vAdyaM kAryaM tu tANDave || 186|| sanR^itteShu prayogeShu tattvaM hyanugataM tathA | anR^itteShu prayogeShu tattvamoghaM krameNa tu || 187|| sthite madhye drute chApi yathA gAnaM tu gIyate | tathA nR^ittA~NgahAreShu tena chaiva krameNa tu || 188|| yo vidhirgAnavAdyAnAM padAkSharalayAnvitA | sa tu nR^ittA~NgahAreShu kartavyo nATyayoktR^ibhiH || 189|| etAstu jAtayaH proktA dasha chAShTau cha bhANDajAH | ata UrdhvaM pravakShyAmi prakArAn vAdyasaMshrayAn || 190|| tadyathA | chitraH samo vibhaktashchinnashChinnaviddho vido vAdyasaMshrayo.anusR^itaH pratividyuto durgo.avakIrNo.ardhAvakIrNaH parikShipta ekarUpo niyamAnvitaH sAchIkR^itaH samalekashchitralekhaH | sarvasamavAyaH kR^ito dR^iDha iti || 191|| tatra rikhitojakR^itashchitro nAnAkaraNabhUShitaH | prasannakaraNaM chaiva tripANilayasambhavaH || 192|| dardarapaNavamR^ida~NgairnAnAkaraNaiH samanuyAtaH | tAlA~NgaveNuyuktaH sa tu vij~neyaH samo nAma || 193|| nAtyAyatastathA syAdiha sAsthAnasthito vibhaktashcha | akSharapANilayeShu cha vibhaktakaraNe vibhaktastu || 194|| vAdyaM drutalayaM yatra sahasA vinivartate | sarvAtodyeShu bhinneShu prakArashChinna eva saH || 195|| avapANimR^ida~NgeShu paNavoparipANikaH | yadA bhavanti vAdyeShu Chinnaviddhastvasau bhavet || 196|| shuddhAnuviddhaM yadvAdyaM sarvAtodyeShu dR^ishyate | parasparAnuveghena so.anuviddha iti smR^itaH || 197|| mR^ida~NgakaraNe vAdyaM paNavAnugataM cha yat | sUchIviddhairvichitraistu karaNairviddha uchyate || 198|| vishuddhavAdyaprakR^itiH samapANikR^itastathA | svarUpAnugatashchaiva vij~neyo vAdyasaMshrayaH || 199|| murajaH paNavo vApi paNavo dardaro.athavA | anuvAdi yadA vAdye bhavedanusR^itastu saH || 200|| anugamyaM yadAtodyaM gachChetsamalayaM punaH | shrAntavatsamavAdyeShu tadA syAtpartividyutaH || 201|| vAdye prachAraviShamaH sarvamArgaprabodhanaH | avibhaktAkSharapadaH sa durga iti kIrtitaH || 202|| samavR^ittau tu murajAshChAdyante paNavairyadi | nAnA vichitraiH karaNairavakIrNaH sa uchyate || 203|| drutaM layaM samArabhya paNavo dardaro.api vA | avapANau yadA syAtAM tadAtvardhAvakIrNakaH || 204|| paNavaishChAditaM yatra vAdyamalpamR^ida~Ngajam | suvibhaktAkSharapadaM parikShiptaH sa uchyate || 205|| sarvAtodyAni yatraikaM karaNaM bhAvayanti tu | samavR^ittapadAnyevamekarUpa udAhR^itaH || 206|| prashAntaniyamopetaH sphuTavAdyasamanvitaH | upayAti cha gItaM yaH sa j~neyo niyamAnvitaH || 207|| chitraM hi karaNaM yatra vAdyenaikena vAdmate | vR^ittA~NgahArAnukR^ito j~neyaH sAchIkR^itastu saH || 208|| kR^itvoparigataM vAdyaM paNavo dardaro.api vA | prayAti murajaM yatra samalekhaH sa kIrtitaH || 209|| chitraM bahuvidhaM vAdyaM mR^ida~NgapaNavAdibhiH | kriyate yatra saMrabdhaishchitralekhaH sa uchyate || 210|| sarvamArgagato yastu sarvapANilayAshrayaH | vichitrashcha vibhaktashcha tatsamaM samavAyitam || 211|| yastu madhyalayopetaH samaH suvihitAkSharaH | gatiprachAre vihitaH prakAro dR^iDha eva saH || 212|| evamete prakArAstu kartavyA vAdyasaMshrayAH | gatiprachAre gIte vA rasabhAvAnavekShya cha || 213|| prakArA jAtayashchaiva sarvamArgeShu saMsthitAH | ye vai gatiprachAreShu shuddhAste kevalA matAH || 214|| prayogamidAnIM dakShyAmaH | tatropaviShTe prA~Nmukhe ra~Nge kutapa eva vinyAsaH kartavyaH | tatra pUrvoktayornepathyagR^ihadvArayormadhye kutapa-vinyAsaH kAryaH | tatra ra~NgAbhimukho maurajikastasya pANavika-dardarikau vAmataH | eSha prathamamavanaddhakena tasya tataH kutapavinyAsa uktaH | tatrottarAbhimukho gAyakaH | gAyakasya tu vAmapArshve vaiNikaH | vaiNikasya dakShiNena vaMshavAdakau | gAturabhimukhaM gAyikA | iti kutapavinyAsaH || 215|| tatra | prayogeShu praNetavyo veshasthAnavashAnugaH | yathAsthAnasthiteShveShu vAmakAtodyakeShu cha || 126|| evamachalAkampitAskhalitAsannopaviShTeShu mArda~NgikadArdarikapANavikeShu shithilA~nchitavadhrastaniteShu yathAgrAmarAgamArjanAlipteShu mR^ida~NgeShUrudvayanipIDane teShu nigR^ihItArthanigR^ihItamuktaprakArakR^iteShu dardaravAdanavinyastairdevatAnAmAvAhanavisarjanArthaM | prathamameva tAvattrisAma kartavyam || 217|| vAme chAndra masaM sAma tatprINayati pannagAn | dakShiNe jAlajaM sAma tadR^iShIn prINayasyatha || 218|| udIchyAmapi chAgneyaM tadbR^ihaddaivatAni cha | trisAma kIrtitaM samyak trisAmatvAdbudhairatha || 219|| triprakAraM triguNitaM tathA chaivADDitAshrayam | trikalaM ShaTkalaM chaiva trisAma parikIrtitam || 220|| trisAmAkSharapiNDastu gurulaghvakSharAnvitaH | yakArashcha makArashcha trikaistriguNitaM bhavet || 221|| samudAyastadapekSham | trichA di~Ngle jhaNTuM prathamaM sAma | trichA jhaNTuM di~Ngle dvitIyam | trichA jhaNTuM jhaNTuM tR^itIyamiti | tadante pUrvara~NgavidhAnamanuprApya ChandaHsamenAkSharasamena vA vAdyena bahirgIta-vidhAnamanuvartitavyam | AsAritaprayoge cha tattvAnugataprAyaM vAdyaM vidhAtavyam | yatra trisAma sa pratyAhArAya chAsAvavatIrNakoTI tatra vAdyaM pravartate | tatrAdau tAvadvAmordhvakaprahArayutaM pashchAdAli~NganavimardanakaraM gopuchChAM cha trisAmA vichitrakaraNayutaM mArda~NgikasarvabhANDikamapi vAdyaM pashchAtpravartanIyam | pUrvaM hi bhANDavAdyena siddhirutpAdanIyA | strIbAlamUrkhAvakIrNe cha ra~Nge kutUhalajananasamarthavAdyamupapannaM bhavati || 222|| api cha | AchAryAH samamichChanti paruchChedaM tu paNDitAH | striyo madhuramichChanti vikR^iShTamitare janAH || 223|| tasya chAnte tANDavaprayogamadhikR^itya nartakyA avataraNakAle laghuvarNasa~nchayama~Nkike.a~NguliprachalanaprAyaM vAdyaM yojyam | gItakasannipAte cha lAsyAmanuvAdyam | tena nR^ittA~NgahArAnugataM karaNavAdyaM prayojyam | AliptamArgeNa jAtikaraNAnvitamutthApane vAdyaM prayoktavyam | tataH paraM parivartanaM chAturbhAgikaM shuddhajAtyA-shrayaM chaturthakArapravesheShu vAdyama~NguliprachalanaprAyamiti | nAndIshuShkAvakR^iShTAsu karaNAshritaM vAdyaM yojyam | ra~NgadvAre prarochanAyA jarjare trigate chAryAM chADDitamArgAshritaM sannipAtagrahaM prayoktavyam | mahAchAryAM vitastimAgAshritaM pradeshinIgraham | evaM tAvatpUrvara~Nge bhANDavAdyamuktam | nAyakAnAM tu svasthagatiprachAraM vakShyAmaH | tatra ghandrA drAM! drAM! M! iti devatAnAm | ghentA~NkentAM --- kR^iNakiTiprAyaM viprANAm | vya~njakaprAyaM madhyamAnAm || 224|| evaM svasthAvasthAgatiprachAre vidhIyate vAdyam | dvikalAshcha tathaikakalAshchatuShkalAshchaiva pAdavinyAsAH || 225|| tatra tu sAmyaM kAryaM bhANDe cha samaM cha gAnena | punashchAvasthAkR^itaM vAdyaM vakShyAmi tvaritagamane || 226|| dhandha~NghegheTaM ityevaM vAdyaM prayoktavyam | rathaviShamAdigatama~NguliprachalanakR^itaM vihitam || 227|| tatraiva pUrvaM samyaglikhitaM gatiprachAre tu | punaranyAvasthAyAM vAvidhAnaM pravakShyAmi || 228|| tvaritagamaneShu bhAvA ye pUrvoktA gatiprachAreShu | dhra~NgherghergheprAyaM tatra tu vAdyaM prayoktavyam || 229|| naurathavimAnanepathyAnilAkAshaje.a~NgulIchalanAt | kAryaM hi tachchatuShke.apyanyonyasamAshritaM vAdyamiti || 230|| duHkhArditavyAdhiteShTajanaviyogavibhavanAshavadhabandhaH | vrataniyamopavAsAdiyukteShvAliptamAgabandho vidhAtavyaH || 231|| datyadAnavayakSharAkShasapannagAdInAM dhandrA dhaM!drA dhaM!kutAm | ghegheTAprAyaM kha~njavikalapa~NguvAmanAdInAm || 232|| TaghaTAgheprAyaM cheTakusatvAdInAM thokaTakhukhaNetyAdikam | yatipAshupatashAkyAdInAM dhahudhahughegheprAyam || 233|| opasthApaka nirmuNDavarShavarAdInAM gheTA~NghoTAmbhANTANNNANAprAyam vR^iddhashrotriyaka~nchukisthUlAdInAM khaOndhroghokhokho iti prAyam | gajavAjikharoShTrarathavimAnayAneShu va~NkiTiprAyam || 234|| sarvatrottamamadhyamAdhameShu puruSheShvisthaM rasabhAvAnabhisamIkShya vAdyaM prayoktavyam | evaM tAvatpuruShavAdyam || 236|| strINAM punarabhivyAkhyAsyAmaH | tatrottamastrINAM madhyAmAM cha TosvadhadhidogheNTamadhike iti prAyam | atha rAjastrINAM dha~Nki-hNamathithidohlakakhukhuprAyam | dha~NkitikithighaTamaTamaTamathithe iti brAhmaNInAm | atha madhyamastrINAM veshyAshilpakArINAM kiTiNNANaM tha~Nkathi~NghaTamathihuNakiTikiTiprAyam | TamathikuNa keDakhukhikhi prAyaM gItaM strINAm | evaM tAvatsAmAnyato.abhihitaM strINAm | avasthAntaritAnAM tu ta eva pauruShA vAdyavisheShA bhavanti | sAmAnyato.abhinaye bhayashoka-krau~nChAdayo hi bhAvA AsAM samutpadyante | AsAmapi rasabhAvAbhinayApekShaM bhArgAshritaM vAdya bhavati || 236|| api cha jAtimArgaprachAraistu karaNairakSharaistathA | vAdayedyastvasa~NkIrNaM sa shreShTho vAdako mataH || 237|| athAntaravAdyAni | anubandho viprahAritaM siddhirgrahaNaM parichChinnamiti || 238|| tatrAnubandhasa~nj~namantaravAdyaM yathA dhoNAdhoklaghe iti | pAThyavirAme viprahAritaM yathA ghandrA khaOM!khoNA iti || 239|| siddhirapi | aishvarye vismR^ite shAnte vastrAbharaNasaMyame | siddhirvAdayitavyA tu nAnAkaraNasaMshrayA || 240|| sA cha siddhiryathA samArgakaraNAshrayA kAryA vichitrakaraNA pa~nchakalA | avasthAntare punarevameva kR^itA bhavati || 241|| api sAdhyavirAme vAdyaM pariShatsAdhanakR^ite virAme cha | vastrAbharaNanipAte prakuryAdabhya~njane kAle || 242|| atha parichChinnaM sArvabhANDikam | dhruvAyo grahopashamane gambhIradhIraprahAramudghataM yathArasaM cha ShaTkalam | tatrottamAnAM vitasta-mArgAshritaM draM draM klegheke iti || 243|| athottamastrINAmaDDitAvAdyAshrayaNam | kho kho khA iti | adhamAnAM kha~njanarkuTakastham | yathA Te~NkakhAkiTikiTinA iti || 244|| athaprAsAdikIprAveshikyAkShepikyavakR^iShTAsu | tatra prAsAdikIprAveshikyoH samapANau vibhaktakaraNaM vAdyam | drutAyAmuparipANirvichitrakaraNaM sthitAvakR^iShTAyAmarthasannipAtakR^itamiti | yathA dhoNNedhodho iti || 245|| evametatprayoktavyaM vAdyaM gatiparikrame | prAsAdikyAM dhruvAyAM cha tvantarAyAM tathaiva cha || 246|| abhANDamekaM gItaM tu parivartaM prayojayet | sannipAtAvasAneShu bhANDavAdyagraho bhavet || 247|| atha drutavilambitAyAM yathA | talakho talakho talakho iti | athADDitAyAM yathA | dhoNakhokhoNake---kukhuNANANA khodeM klakhaO~Nke iti || 248|| athoddhAtyam | sambhramAvegaharShArthe vismayotsAhaj~nokaje | grahe gAnasya yadvAdyamudghAtyaM samprakIrtitam || 249|| mokShamidAnIM vakShyAmaH | tadyathA | khennAntikiThidattakittakikidottagogogaghedogheTAghegherAdo iti | yathADDitAyAm | ghaTamathigha~Ngha~NkhokhoNakhokhoNakhokho cheNaM DakkaNiShkaShaNuDDappa iti | atha narkuTakha~njayoH | yodhandrA dhaM!drA taM!kitA~NguTuguTu ghe iti | avasthitAyAm | gha~Ngha~NgheTammaTagheghetthimaTA~NkaTatthimaTatthikaTakiTIthiTI iti | athAvakR^iShTAyAm | ghaTamaTatthirathiguTugheTa iti || 250|| evamete grahA mokShA dhruvANAM gaditA mayA | niShkrAme cha praveshe cha tvAkShepikyantarAsu cha || 251|| tvaM tAlakalAj~nAne mArda~Ngikena prayatitavyam | bhavati chAtra | atAlaj~namakAlaj~namashAstraj~naM cha vAdakam | charmaghAtakamityevaM pravadanti manIShiNaH || 252|| anenaivavidhAnena kAryaM vAdyaM prayatnataH aghamAnAM narkuTakha~njaShedAt prayuktaM cha varNAntarikA | ataHparaM pravakShyAmi tvAtodyAnAM tu lakShaNam || 253|| tridhA kR^itirmR^ida~NgAnAM hArItakayavAshrayA | tathA gopuchCharUpA cha bhavantyeShAM cha rUpataH || 254|| harItakA kR^itistva~Nko yavamadhyastathordhvagaH | Ali~Ngashchaiva gopuchChaH AkR^ityA samprakIrtitaH || 255|| tAlatrayaM tathArdhaM cha mR^ida~Ngo.a~Nkika iShyate | mukhaM tasya cha kartavyaM dvAdashA~Ngulayojitam || 256|| Urdhvako.api tathA kAryashchatustAlapramANataH | a~NgulAni mukhaM tasya kartavyaM tu chaturdasha || 257|| Ali~Ngashchaiva kartavyastAlatrayamathApi cha | mukhaM tasyA~NgulAni syuraShTAdeva samAsataH || 258|| dairghyeNa paNavashchaiva kartavyaH ShoDashA~NgulaH | kR^ishamadhyA~NgulAnyaShTau pa~nchA~NgulamukhastathA || 259|| oShThAvasya tu kartavyau tajj~nairadhyardhama~Ngulam | madhyaM cha suShiraM tasya chatvAryevA~NgulAni cha || 260|| dardarashcha ghaTAkAro navA~NgulamukhastathA | vidhAnaM chAsya kartavyaM ghaTasya sadR^ishaM budhaiH || 261|| dvAdashA~NgulavistIrNaM pInoShThasya samAsataH | ataH paraM pravakShyAmi charmalakShaNamuttamam || 262|| na jvaropahataM charma na cha kAkamukhAhatam | nApi doShahataM klinnaM na cha ghUmAgnidUShitam || 263|| ebhirdoShairvinirmuktaM charma nirvartyate gavAm | shuddhapallavasa~NkAshaM himakundendupANDuram || 264|| atyAmiShavihInaM tu klinaM vA charma karmaNi | viditvaiva suvarNAni charmANyAhR^itya buddhimAn || 265|| shItodake nishAmekAM sthApayitvA samuddharat | vadhraiH sulalitairdAtrairgomayairaktamArjitaiH || 266|| chandra kaistanubhiH pashchAt mR^ida~NgAn yojayed budhaH | puShpAvastarta tataH kuryAt trivarti chandra kAshrayAm || 267|| kakShyAkhyaM vai parikaraM grIvAkhyaM svAstikaM tathA | trishataM cha prakurvIta puShkare hyAkShikAni tu || 268|| dasha tatra hi vadhrAstu prakShepyA vartisaMshrayAH | dve hitvA tvAkShike vadhra tR^itIye sampraveshayet || 269|| sarveShvevaM prayogo.ayamAkShikeShu vidhIyate | tantrIbhiH paNavaM nahyet sadR^iDhAbhiH samantataH || 270|| vAtapuShkarikAM chaiva yojayettanuyarmaNA | evaM mR^ida~NgapaNavAH kartavyA dardarAstathA || 271|| nave mR^ida~Nge dAtavyaM rohaNaM satataM budhaiH | gavyaM ghR^itaM cha tailaM cha tilapiShTaM tathaiva cha || 272|| tathA hyetena vidhinA tvA~NgikAli~NgakordhvakAn | devatAbhyarchanaM kR^itvA tataH sthApyA mahItale || 273|| chitrAyAmathavA haste shuklapakShe shubhe.ahani | upAdhyAyaH shuchirvidvAn kulIno rogavarjitaH || 274|| matimAn gItitattvaj~no madhuro.avikale.andri yaH | sopavAso.alpakeshashcha shulkavAsA dR^iDhavrataH || 275|| maNDalatrayamAlipya gomayena sugandhinA | brahmANaM sha~NkaraM viShNuM triShu teShu prakalpayet || 276|| Ali~NgaM sthApayetpUrvaM kR^ite brAhme.atha maNDale | UrdhvakaM tu dvitIye.asmin rudra nAmni nidhApayet || 277|| tiryagutsa~NgikaM samyagvaiShNave maNDale kShipet | balipuShpopahAraistu pUjayetpuShkaratrayam || 277|| pAyasaM ghR^itamaghvaktaM chandanaM kusumAni cha | shuklAni chaiva vAsAMsi datvA li~Nge svayambhuvaH || 279|| tr! yambakAya pradAtavyaH sagaNAyordhvake baliH | svastikairlAjikApuShparUpapiNDAShTakaiH saha || 280|| unmattakaravIrArkapuShpairanyaishcha bhUShitaH | baliH kAryaH prayatnena raktakaudumbaraiH saha || 281|| vaiShNave maNDale sthApyaH sarvabIjagato.a~NkikaH | sragvastrAlepanaiH prItaishcharubhishcha sapAyasaiH || 282|| vAchayitvA dvijaiH svastiM ratvA pUrvaM cha dakShiNAm | pUjayitvAdigandharvAn pashchAdvAdyaM samAcharet || 283|| daivatAni cha vakShyAmi yeShAM te cha bhavanti hi | vajrekShaNaH sha~NkukarNo grahashchApi tathA mahAn || 284|| etAstu devatA viprAH puShkareShu prakIrtitAH | mR^iNmayatvAn mR^ida~NgAstu bhANDaM bhramayatIti cha || 285|| murajAstUrdhvakaraNAdAtodyaM todanAdapi bhANDasyAdau praNIto.atra paNavashcha vidhIyate | dvAraM shabdaM dArayati tasmAdbhavati dardaraH || 286|| sR^iShTvA mR^ida~NgAm paNavaM dardaraM cha mahAmuniH | meghaishcha svarasaMyogaM mR^ida~NgAnAmathAsR^ijat || 287|| vidyujjihvo bhavedvAme meghaH sa tu mahAsvanaH | airAvato mahAmeghastathA chaivordhvake bhavet || 288|| Ali~Ngake taDidmAMshcha nAmnA chaiva balAhakaH | dakShiNe puShkaro meghaH puShkaro vAmayojitaH || 289|| mR^ida~Ngashchaiva nAmnA tu Urdhvake nandyathathochyate | a~NkikaH siddhirityevamAli~Ngashchaiva pi~NgalaH || 290|| bhUtapriyo balistebhyo dAtavyaH siddhimichChatA | apUjayitvA hyetAn vai naiva prekShAM prayojayet || 291|| karIShasya tu sa~NghAte mR^ida~NgaM sthApayed budhaH | susabhyA tAnachalitAstathA cha patitA punaH || 292|| AtodyapaNavaishchaiva nartakopanatAstathA | shAntikarma prayu~njIta vidhidR^iShTena karmaNA || 293|| chatvAraH paNavAH kAryAH dasharUpavidhau punaH | AtodyAnyapi tAnyeva nAnAvasthAsu vAdayet || 294|| nATake saprakaraNe bhANake prahasane tathA mR^ida~NgaM paNavaM chaiva dardaraM chaiva vAdayet | evametadbudhairj~neyaM mR^ida~NgAnAM tu lakShaNam || 295|| gativAdyatAlapAThyagrahamokShavishArado.atha laghuhastaH | ChidrA chChedavidhij~naH siddhasthAne dhruvAkushalaH || 296|| kalaribhitamadhurahastaH suniviShTo raktamArjano balavAn | avahitasharIrabuddhirmR^ida~NgavAdI guNairetaiH || 297|| AlepanapramANaj~nashchaturmArgakR^itashramaH | pratigrAhI cha siddhInAma~NgadoShavivarjitaH || 298|| svabhyastakaraNaH sAme gItaj~no guNitagrahaH | susa~NgItaprayogaj~no mR^ida~NgI tu bhavedguNaiH || 299|| bhrAntordhvahastaH kAlaj~nashChidrA varaNapaNDitaH | abhyastakaraNashchaiva bhavetpANaviko guNaiH || 300|| nishchalo nipuNaH shIghro laghuhastI vidhAnavit | vAdanAntaravAdI cha dardarI tu prashasyate || 301|| etatsarvaM nATyayogaM samIkShya proktaM vAdyaM sarvalokAnubhAvAt | noktaM yachchedAgamAdvastubudhyA | sadbhiH kAryaM mArgajAtIH samIkShya || 302|| sphuTaprahAraM vishadaM vibhaktaM raktaM vikR^iShTaM karalepanaM cha | trimArjanApUritarAgagamyaM | mR^ida~NgavAdyaM guNato vadanti || 303|| vAdye tu yatnaH prathamaM tu kAryaH shayyA hi nATyasya vadanti vAdyam | vAdye cha gIte cha hi su prayukte | nATyaprayoge na vipattimeti || 304|| iti bharatIye nATyashAstre puShkaravAdyo nAmAdhyAyashchatustriMshaH ## \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}