% Text title : Vedanta Paribhasha % File name : paribhasha.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Dharmaraja Adhvarindra % Transliterated by : Sunder Hattangadi % Proofread by : Sunder Hattangadi % Translated by : - % Latest update : March 8, 2004 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Vedanta Paribhasha ..}## \itxtitle{.. vedAnta paribhAShA ..}##\endtitles ## ##by Dharmaraja Adhvarindra## 1 pratyakSha pramANam.h . 2 anumAnam.h . 3 upamAnam.h . 4 AgamaH . 5 arthApattiH . 6 anupalabdhi . 7 prAmANyam.h . 8 prayojanam.h . \medskip\hrule\medskip 1 pratyakSha pramANam.h . yadavidyAvilAsena bhUtabhautikasR^iShTayaH . ta.n naumi paramAtmAna.n sachchidAnandavigraham.h .. 1.. yadantevAsipa~nchAsyairnirastA bhedivAraNAH . taM praNaumi nR^isi.nhAkhya.n yatIndraM parama.n gurum.h .. 2.. shrImadve~NkaTanAthAkhyAn.h velA~NguDinivAsinaH . jagadgurUnaha.n vande sarvatantrapravartakAn.h .. 3.. yena chintAmaNau TIkA dashaTIkAvibha~njinI . tarkachUDAmaNirnAma kR^itA vidvanmanoramA .. 4.. TIkA shashadharasyApi bAlavyutpattidAyinI . padayojanayA pa~nchapAdikA vyAkR^itA tathA .. 5.. tena bodhAya mandAnA.n vedAntArthAvalambinI . dharmarAjAdhvarIndreNa paribhAShA vitanyate .. 6.. iha khalu dharmArthakAmamokShAkhyeShu chaturvidhapuruShArtheShu mokSha eva paramapuruShArthaH\, ##"##na sa punarAvartate##"## ityAdishrutyA tasyaiva nityatvAvagamAt.h\, itareShA.n trayANAM pratyakSheNa\, ##"##tadyatheha karmajito lokaH kShIyate\, evamevAmutra puNyajito lokaH kShIyate##"## ityAdishrutyA cha anityatvAvagamAchcha . sa cha brahmAj~nAnAditi brahma tajj~nAna.n tatpramANa~ncha saprapa~ncha.n nirUpyate . tatra pramAkaraNaM pramANam.h . tatra smR^itivyAvR^ittaM pramAtvamanadhigatAvAdhitArthaviShayakaj~nAnatvam.h . smR^itisAdhAraNantu avAdhitArthaviShayakaj~nAnatvam.h . nIrUpasyApi kAlasyendriyavedyatvAbhyupagamena\, dhArAvAhikabuddherapi pUrvapUrvaj~nAnAviShaya\-tattatkShaNavisheShaviShayakatvena na tatrAvyAptiH . ki~ncha siddhAnte dhArAvAhikabuddhisthale na j~nAnabhedaH\, kintu yAvadghaTasphuraNa.n tAvadghaTAkArAntaHkaraNavR^ittirekaiva\, na tu nAnA\, vR^itteH svavirodhivR^ityutpattiparyanta.n sthAyitvAbhyupagamAt.h\; tathA cha tatpratiphalitachaitanyarUpa.n ghaTAdij~nAnamapi tatra tAvatkAlInamekameva iti nAvyAptisha~NkApi . nanu siddhAnte ghaTAdermithyAtvena bAdhitatvAt.h katha.n tajj~nAnaM pramANam.h \? uchyate . brahmasAkShAtkArAnantara.n hi ghaTAdInAM bAdhaH\, ##"##yatra tvasya sarvamAtmaivAbhUt.h tat.h kena kaM pashyet.h##"## iti shruteH . na tu sa.nsAradashAyAM bAdhaH\, ##"##yatra hi dvaitamiva bhavati taditara itaraM pashyati##"## iti shruteH . tathA cha ##'##abAdhita##'## \- padena sa.nsAradashAyAmabAdhitatva.n vivakShitam.h\, iti na ghaTAdipramAyamavyAptiH . taduktam.h \- ##"##dehAtmapratyayo yadvat.h pramANatnena kalpitaH . laukika.n tadvadevedaM pramANAntvA.a.atmanishchayAt.h ..##"## iti . ##'##A AtmanishchayAt.h##'##\-brahmasAkShAtkAraparyantamityarthaH. ##'##laukikam.h##'## iti ghaTAdij~nAnamityarthaH . tAni cha pramANAni ShaT.h \- pratyakShAnumAnaupamAnAgama\- arthApattianupalabdhibhedAt.h . tatra pratyakShapramAyAH karaNaM pratyakShapramANam.h . pratyakShapramA chAtra chaitanyameva\, ##"##yat.h sAkShAdaparokShAd brahma##"## iti shruteH . ##'##aparokShAdi##'##tyasya aparokShamityarthaH . nanu chaitanyamanAdi tat.h katha.n chakShurAdestatkaraNatvena pramANatvamiti . uchyate . chaitanyasyAnAditve.api tadabhivya~njaka\- antaHkaraNavR^ittirindriyasannikarShAdinA jAyate iti vR^ittivishiShTa.n chaitanyamAdimadityuchyate j~nAnAvachChedakatvAchcha vR^ittau j~nAnatvopachAraH . tadukta.n vivaraNe ##"##antaHkaraNavR^ittau j~nAnatvopachArAt.h##"##. nanu niravayavasyAntaHkaraNasya pariNAmAtmikA vR^ittiH katham\? ittham.h . na tAvadantaHkaraNam.h niravayavam.h\, sAdidravyatvena sAvayavatvAt.h . sAditva~ncha ##"##tanmano.asR^ijata##"## ityAdishruteH . vR^ittirUpaj~nAnasya manodharmatve cha ##"##kAmaH sa~Nkalpo vichikitsA shraddhA.ashraddhA dhR^itiradhR^itirhrIrdhIrrbhIrityetat.h sarvaM mana eva ##"## iti shrutirmAnam.h \, ##'##dhI##'## \-shabdena vR^ittirUpaj~nAnAbhidhAnAt.h . ata eva kAmAderapi manodharmatvam.h .. nanu kAmAderantaHkaraNadharmatve\, ##"##ahamichChAmi\, ahaM jAnAmi, ahaM bibhemi##"##ityAdyanubhava AtmadharmatvamavagAhamAnaH kathamupapadyate \? uchyate . ayaHpiNDasya dagdhR^itvAbhAve.api dagdhR^itvAshrayavahnitAdAtmyAdhyAsAd.h yathA ##"##ayo dahati##"## iti vyavahAraH tathA sukhAdyAkArapariNAmyantaH\- karaNaikyAdhyAsAt.h ##"##ahaM sukhI, ahaM duHkhI##"## ityAdi vyavahAraH . nanu antaHkaraNasyendriyatayA.atIndriyatvAt.h kathaM pratyakShaviShayateti . uchyate . na tAvadantaHkaraNamindriyamityatra mAnamasti . ##"##manaHShaShThAnIndriyANi##"## iti bhagavadgItAvachanaM pramANamiti chet.h na anindriyeNApi manasA ShaTtvasa.nkhyApUraNAvirodhAt.h . nahIndriyagatasa.nkhyApUraNamindriyenaiveti niyamaH ##"##yajamAnapa~nchamA iDAM bhakShayanti##"## ityatra R^itviggatapa~nchatvasa.nkhyAyA anR^itvijA.api yajamAnena ##"##vedAnadhyApayAmAsa mahAbhAratapa~nchamAn.h##"## ityAdau cha vedagatapa~nchatvasa.nkhyAyA avedenApi bhAratena pUraNadarshanAt.h ##"##indriyebhyaH parA hyarthA arthebhyashcha paraM manaH##"## ityAdishrutyA manaso.anindriyatvAvagamAchcha . na chaivaM manaso.anindriyatve sukhAdipratyakShasya sAkShAttva.n na syAt.h indriyAjanyatvAditi vAchyam.h . nahIndriyajanyatvena j~nAnasya sAkShAttvam.h anumityAderapimanojanyatayA sAkShAttvApatteH Ishvaraj~nAnasyAnindriyajanyasya sAkShAttvAnApatteshcha . siddhAnte pratyakShatvaprayojaka.n kimiti chet ki.n j~nAnagatasya pratyakShatvasya prayojakaM pR^ichChasi ki.nvA viShayagatasya . Adye pramANachaitanyasya viShayAvachChinnachaitanyAbheda iti brUmaH . tathAhi trividha.n chaitanyam.h \- viShayachaitanyaM pramANachaitanyaM pramAtR^ichaitanyaM cheti . tatra ghaTAdyavachChinna.n chaitanya.n viShayachaitanyam.h antaHkaraNavR^ittyavachChinna.n chaitanya.n pramANachaitanyam.h antaHkaraNavachChinna.n chaitanyaM pramAtR^ichaitanyam.h . tatra yathA taDAgodaka.n ChidrAnnirgatya kulyAtmanA kedArAn.h pravishya tadvadeva chatuShkoNAdyAkAraM bhavati tathA taijasamantaHkaraNamapi chakShurAdidvArA nirgatya ghaTAdiviShayadesha.n gatvA ghaTAdiviShayAkAreNa pariNamate . sa eva pariNAmo vR^ittirityuchyate . anumityAdisthale tu antaHkaraNasya na vahnyAdideshagamanam.h vahnyAdeshchakShurAdyasannikarShAt.h . tathA cha ##"##aya.n ghaTaH##"## ityAdipratyakShasthale ghaTAdestadAkAravR^itteshcha bahirekatra deshe samavadhAnAt.h tadubhayAvachChinna.n chaitanyamekameva vibhAjakayorapyantaHkaraNavR^ittighaTAdiviShayayoH ekadeshasthatvena bhedAjanakatvAt.h . ata eva maThAntarvartighaTAvachChinnAkAsho na maThAvachChinnAkAshAdbhidyate . tathA cha ##"##aya.n ghaTaH ##"## iti ghaTapratyakShasthale ghaTAkAravR^itterghaTasa.nyogitayA ghaTAvachChinnachaitanyasya tadvR^ittyavachChinnachaitanyasya chAbhinnatayA tatra ghaTaj~nAnasya ghaTA.nshe pratyakShatvam.h . sukhAdyavachChinnachaitanyasya tadvR^ittyavachChinnachaitanyasya cha niyamenaikadeshasthitopAdhidvayAvachChinnatvAt.h niyamena ##"##ahaM sukhI##"## ityAdij~nAnasya pratyakShatvam.h . nanveva.n svavR^ittisukhAdismaraNasyApi sukhAdya.nshe pratyakShatvApattiriti chet na tatra smaryamANasukhasyAtItatvena smR^itirUpAntaHkaraNavR^ittervartamAnatvena tatropAdhyorbhinnakAlInatayA tattadavachChinnachaitanyayorbhedAt.h . upAdhyorekadeshasthatve sati ekakAlInatvasyaivopAdheyAbhedaprayojakatvAt.h . yadi chaikadeshasthatvamAtramupadheyAbhedaprayojakam.h tadA ##"##ahaM pUrva.n sukhI##"## ityAdismR^itAvativyAptivAraNAya vartamAtatva.n viShaya\-visheShaNa.n deyam.h . nanvevamapi svakIyadharmAdharmau vartamAnau yadA shabdAdinA j~nAyate tadA tAdR^ishashAbdaj~nAnAdAvativyAptiH tatra dharmAdyavachChinna\-tadvR^ittyavachChinnachaitanyayorekatvAditi chet.h na . yogyatvasyApi viShayavisheShaNatvAt.h . antaHkaraNadharmatvAvisheShe.api ki~nchidayogyamityatra phalavalakalpyaH svabhAva eva sharaNam.h . anyathA nyAyamate.apyAtmadharmatvAvisheShAt.h sukhAdivat.h dharmAderapi pratyakShatvApattirdurvArA . na chaivamapi sukhasya vartamAnatAdashAyAM ##"##tvaM sukhI ##"## ityAdivAkyajanyaj~nAnasya pratyakShatA syAditi vAchyam.h iShTatvAt.h . ##"## dashamastvamasi ##"## ityAdau sannikR^iShTaviShaye shabdAdapyaparokShaj~nAnAbhyupagamAt.h . ata eva ##"## parvato vahnimAn.h ##"##ityAdij~nAnamapi bahva.nshe parokSham.h parvatA.nshe.aparokSham.h parvatAdyavachChinnachaitanyasya bahirniHsR^itAntaHkaraNavR^ittyavachChinnachaitanyAbhedAt.h . vahnya.nshe tu antaHkaraNavR^ittinirgamanAbhAvena vahnyavachChinna\- chaitanyasya pramANachaitanyasya cha parasparaM bhedAt.h . tathAchAnubhavaH ##"##parvataM pashyAmi##"## ##"##vahnimanuminomi ##"## iti . nyAyamate tu ##"## parvatamanuminomi ##"## ityunuvyavasAyApattiH . asannikR^iShTapakShakAnumitau tu sarvA.nshe.api j~nAnaM parokSham.h . ##"##surabhi chandanam.h##"## ityAdij~nAnamapi chandanakhaNDA.nshe.aparokSham.h saurabhA.nshe cha parokSham.h saurabhasya chakShurindriyAyogyatayA yogyatvaghaTitasya niruktalakShaNasyAbhAvAt.h . na chaivamekatra j~nAne parokShatvAparokShatvayorabhyupagame tayorjAtitva.n na syAditi vAchyam.h iShTatvAt.h . jAtitvopAdhitvaparibhAShAyAH sakalapramANAgocharatayA.aprAmANikatvAt.h . ##"##ghaTo.ayam.h##"## ityAdipratyakSha.n hi ghaTatvAdisadbhAve mAnam.h na tu tasya jAtitvepi jAtitvarUpasAdhyaprasiddhau tatsAdhakAnumAnasyApyanavakAshAt.h . samavAyAsiddhayA brahmabhinnanikhilaprapa~nchasyAnityatayA cha nityatvasamavetatvaghaTitajAtitvasya ghaTatvAdAvasiddheshcha . evamevopAdhitva.n nirasanIyam.h . ##"##parvato vahnimAn.h##"## ityAdau cha parvatA.nshe vahnya.nshe chAntaHkaraNavR^ittibhedA~NgIkAreNa tattadvR^ittyavachChedakabhedena parokShatvAparokShatvayorekatra chaitanye vR^ittau na kashchit.h virodhaH . tathA cha tattadindriyayogyavartamAnaviShayAvachChinnachaitanyabhinnatva.n tattadAkAravR^ittyavachChinnaj~nAnasya tattada.nshe pratyakShatvam.h . ghaTAderviShayasya pratyakShatvantu pramAtrabhinnatvam.h . nanu katha.n ghaTAderantaHkaraNAvachChinnachaitanyabhedaH ##"##ahamidaM pashyAmi##"## iti bhedAnubhavavirodhAditi chet uchyate . pramAtrabhedo nAma na tAvadaikyam.h kintu pramAtR^isattAtiriktasattAkatvAbhAvaH . tathA cha ghaTAdeH svAvachChinnachaitanye.adhyastatayA viShayachaitanyasattaiva ghaTAdisattA adhiShThAnasattAtiriktayA AropitasattAyAna~NgIkArAt.h . viShayachaitanya.n cha pUrvoktaprakAreNa pramAtR^ichaitanyameveti pramAtR^ichaitanyaisyaiva ghaTAdyadhiShThAnatayA pramAtR^isattaiva ghaTAdisattA nAnyeti siddha.n ghaTAderaparokShatvam.h anumityAdisthale tvantaHkaraNasya vahnyAdideshanirgamanAbhAvena vahnyavachChinnachaitanyasya pramAtR^ichaitanyAtmakatayA vahnyAdisattA pramAtR^isattAto bhinnA iti nAtivyAptiH . nanvevamapi dharmAdharmAdigocharAnumityAdisthale dharmAdharmayoH pratyakShatvApattiH dharmAdyavachChinnachaitanyasya pramAtR^ichaitanyAbhinnatayA dharmAdisattAyAH pramAtR^isattAnatirekAditi chet.h na yogyatvasyApi visheShavisheShaNatvAt.h . nanvevamapi ##"##rUpI ghaTaH##"## iti pratyakShasthale ghaTagataparimANAdeH pratyakShatvApattiH rUpAvachChinnachaitanyasya parimANAdyavachChinnachaitanyasya chaikatayA rUpAvachChinnachaitanyasya pramAtR^ichaitanyAbhede parimANAdyavachChinnachaitanyasyApi pramAtrabhinnatayA parimANAdimattAyAH pramAtR^isattAtirikttatvAbhAvAt.h iti chet.h na tattadAkAravR^ittyupahitatvasyApi pramAtR^ivisheShaNatvAt.h . rUpAkAravR^ittidashAyAM parimANAdyAkAravR^ittyabhAvena ativyAptyabhAvAt.h . nanveva.n vR^ittAvavyAptiH anavasthAbhiyA vR^ittigocharavR^ittyana~NgIkAreNa tatra svAkAravR^ittyupahitatvaghaTitoktalakShaNAbhAvAt.h iti chet.h na . anavasthAbhiyA vR^ittervR^ittyantarAviShayatve.api svaviShayatvAbhyupagamena svaviShayavR^ittyupahitapramAtR^ichaitanyAbhinnasattAkatvasya tatrApi bhAvAt.h . evA~nchAntaHkaraNataddharmAdInA.n kevalasAkShiviShayatve.api tattadAkAravR^ittyabhyupagamena uktalakShaNasya tatrApi sattAnnAvyAptiH . na chAntaHkaraNataddharmAdIna.n vR^ittiviShayatvAbhyupagame kevalasAkShiviShayatvAbhyupagamavirodha iti vAchyam.h . na hi vR^itti.n vinA sAkShiviShayatva.n kevalasAkShivedyatvam.h kintvindriyAnumAnAdipramANavyApAramantareNa sAkShiviShayatvam.h ata evAha~NkAraTIkAyAmAchAryairahamAkArAntaH\- karaNavR^ittira~NgIkR^itA . ata eva cha prAtibhAsikarajatasthale rajatAkArAvidyAvR^ittiH sAmpradAyikaira~NgIkR^itA . tathAchAntaHkaraNataddharmAdiShu kevalasAkShivedyeShu vR^ittyupahitatvaghaTitalakShaNasya sattvAnnAvyAptiH . tadaya.n nirgalitArthaH \- ##"##svAkAravR^ittyupahita\- pramAtR^ichaitanyasattAtiriktasattAkatvashUnyatve sati yogyatva.n viShayasya pratyakShatvam.h .##"## tatra sa.nyoga\- sa.nyuktatAdAtmyAdInA.n sannikArShANA.n chaitanyAbhivya~njakavR^ittijanane viniyogaH . sA cha vR^ittishchaturvidhA \- sa.nshayo nishchayo garvaH smaraNamiti . eva.nvidhavR^ittibhedena evamapyantaHkaraNaM mana iti buddhiriti aha~NkAra iti chittamiti chAkhyAyate . taduktam.h \- ##"##manobuddhiraha~NkArashchitta.n karaNamantaram.h . sa.nshayo nishchayo garvaH smaraNa.n viShayA ime ..##"## tachcha pratyakSha.n dvividham.h savikalpakanirvikalpakabhedAt.h . tatra savikalpaka.n vaishiShTyAvagAhi j~nAnam.h . yathA ##"##ghaTamaha.n jAnAmi##"## ityAdij~nAnam.h . nirvikalpakantu sa.nsargAnavagAhi j~nAnam.h . yathA ##"##so.aya.n devadattaH##"## ##"##tattvamasi##"## ityAdivAkyajanya.n j~nAnam.h . nanu shAbdamida.n j~nAnam.h na pratyakSham.h indriyAjanyatvAt.h iti chet na . nahi indriyajanyatvaM pratyakShatve tantram.h dUShitatvAt.h kintu yogyavartamAnaviShayakatve sati pramANachaitanyasya viShayachaitanyAbhinnatvamityuktam.h . tathAcha ##"##so.aya.n devadattaH##"## iti vAkyajanyaj~nAnasya sannikR^iShTaviShayatayA bahirniHsR^itAntaHkaraNavR^ittya\- bhyupagamena devadattavachChinnachaitanyasya vR^ittyavachChinnachaitanyAbhinnatayA ##"##so.aya.n devadattaH##"## iti vAkyajanyaj~nAnasya pratyakShatvam.h . eva.n ##"##tattvamasi##"## ityAdivAkyajanyaj~nAnasyApi tatra pramAtureva viShayatayA tadubhayAbhedasya sattvAt.h . nanu vAkyajanyaj~nAnasya padArthasa.nsargAvagAhitayA katha.n nirvikalpakatvam.h \? uchyate . vAkyajanyaj~nAnaviShayatve hi na padArthasa.nsargatva.n tantram.h anabhimatasa.nsargasyApi vAkyajanyaj~nAnaviShayatvApatteH kintu tAtparyaviShayatvam.h . prakR^ite cha ##"##sadeva somyedamagra AsIt.h##"## ityupakramya ##"##tat satyam.h sa AtmA tattvamasi shvetaketo##"## ityupasa.nhAreNa vishuddhebrahmaNi vedAntAnA.n tAtparyamavasitam.h iti katha.n tAtparyAviShaya.n sa.nsargamavabodhayet.h . idameva ##"##tattvamasi##"## ityAdivAkyAnAmakhaNDArthatva.n yat.h sa.nsargAnavagAhiyathArthaj~nAnajanakatvamiti . taduktam.h . ##"##sa.nsargAsa~NgisamyagdhIhetutA yA girAmiyam.h . uktAkhaNDArthatA yadvA tatprAtipadikArthatA ..##"## prAtipadikArthamAtraparatva.n vA.akhaNDArthatvam.h iti chaturthapAdArthaH . tachcha pratyakShaM punardvividham.h \- jIvasAkShi IshvarasAkShi cheti . tatra jIvo nAma antaHkaraNAvachChinna.n chaitanyam.h tatsAkShI tu antaHkaraNopahita.n chaitanyam.h . antaHkaraNasya visheShaNatvopAdhitvAbhyAmanayorbhedaH . visheShaNa~ncha kAryAnvayi vartamAna.n vyAvartakam.h upAdhishcha kAryAnanvayI vyAvartako vartamAnashcha . ##"##rUpavishiShToghaTo.anityaH##"##ityatra rUpa.n visheShaNam.h ##"##karNashaShkulyavachChinna.n nabhaH shrotram.h##"## ityatra karNashaShkulyupAdhiH . ayamevopAdhirnaiyAyikaiH parichAyaka ityuchyate . prakR^ite chAntaHkaraNasya jaDatayA viShayabhAsakatvAyogena viShayabhAsakachaitanyopAdhitvam.h . aya~ncha jIvasAkShI pratyAtma.n nAnA ekatve chaitrAvagate maitrasyApyanusandhAnaprasa~NgaH . IshvarasAkShI tu mAyopahita.n chaitanyam.h . tachchaikam.h tadupAdhibhUtamAyAyA ekatvAt.h . ##"##indro mAyAbhiH pururUpa Iyate##"## ityAdishrutau mAyAbhiriti bahuvachanasya mAyAgata\- shaktivisheShAbhiprAyatayA mAyAgatasattvarajastamorUpaguNAbhi\- prAyatayA vopapattiH . ##"##mAyAntu prakR^iti.n vidyAnmAyina.n tu maheshvaram.h .##"## ##"##taratyavidyA.n vitatA.n hR^idi yasminniveshite . yogI mAyAmameyAma tasmai vidyAtmane namaH ..##"## ##"##ajAmekA.n lohitashuklakR^iShNAM vahnIH prajA sR^ijamAnA.n sarUpAH . ajo hyeko juShamAno.anushete jahAtyenAM bhuktabhogAmajo.anyaH .. ##"## ityAdi shrutismR^itiShu ekavachanena lAghavAnugR^ihItena mAyAyA ekatva.n nishchIyate . tatashcha tadupahita.n chaitanyam.h IshvarasAkShI . tachchAnAdi tadupAdhermAyAyA anAditvAt.h . mAyAvachChinna.n chaitanya.n cha parameshvaraH . mAyAyA visheShaNatve IshvaratvaM upAdhitve sAkShitvaM itIshvaratvasAkShitvayorbhedaH na tu dharmiNorIshvaratatsAkShiNoH . sa cha parameshvara eko.api svopAdhibhUtamAyAniShThasattvarajastamoguNabhedena brahmAviShNumaheshvarAdishabdavAchyatAM bhajate . nanu IshvarasAkShiNo.anAditve ##"##tadaikShata bahusyAM prajAyeya##"## ityAdau sR^iShTipUrvasamaye parameshvarasyAgantukamIkShaNamuchyamAna.n kathamupapadyate uchyate . yathA viShayendriyasannikarShAdikAraNavashena jIvopAdhyantaHkaraNasya vR^ittibhedA jAyante tathA sR^ijyamAna\- prANikarmavashena parameshvaropAdhibhUtamAyAyA vR^ittivisheShAH ##"##idamidAnI.n sraShTavyam.h##"## ##"##idamidAnIM pAlayitavyam.h##"## ##"## idamidAnI.n sa.nhartavyam.h ##"## ityAdyAkArA jAyante . tAsA.n cha vR^ittInA.n sAditvAttatpratibimbitachaitanyamapi sAdItyuchyate . eva.n sAkShidvaividhyena pratyakShaj~nAnadvaividhyam.h . pratyakShatva.n cha j~neyagata.n jhaptigata.n cha nirUpitam.h . tatra j~naptigatapratyakShatvasya sAmAnyalakShaNa.n chittvameva ##"## parvato vahnimAn.h ##"## ityAdAvapi vahnyadyAkAravR^ittyupahitachaitanyasya svAtmA.nshe svaprakAshatayA pratyakShatvAt.h . tattadviShayAshapratyakShatvantu pUrvoktameva . tasya cha bhrAntirUpapratyakShe nAtivyApitH bhramapramAsAdhAraNapratyakShatva\- sAmAnyanirvachanena tasyApi lakShyatvAt.h . yadA tu pratyakShapramAyA eva lakShaNa.n vaktavya.n tadA pUrvoktalakShaNe.abAdhitatva.n viShayavisheShaNa.n deyam.h . shuktirUpyAdibhramasya sa.nsArakAlInabAdhaviShayaprAtibhAsika\- rajatAdiviShayakatvenoktalakShaNAbhAvAt.h nAtivyAptiH . nanu visa.nvAdipravR^ittyA bhrAntij~nAtasiddhAvapi tasya prAtibhAsikatatkAlotpannarajatAdiviShayakatve na pramANam.h deshAntarIyarajatasya klR^iptasyaiva tadviShayatvasambhavAditi chet.h na tasyAsannikR^iShTatayA pratyakShaviShayatvAyogAt.h . na cha j~nAna.n tatra pratyAsattiH j~nAnasya pratyAsattitve tata eva vahnyAdeH pratyakShatvApattau anumAnAdyuchChedApatteH . nanu rajatotpAdakAnA.n rajatAvayavAdInAmabhAve shuktau katha.n tavApi rajatamutpadyate iti chet.h uchyate . na hi lokasiddhasAmagrI prAtibhAsikarajatotpAdikA kintu vilakShaNaiva . tathA hi kAchAdidiShadUShitalochanasya purovarti\- dravyasa.nyogAdidamAkArA chAkachikyAkArA cha kAchidantaHkaraNa\- vR^ittirudeti . tasyA.n cha vR^ittau idamavachChinnachaitanyaM pratibimbate . tatra pUrvokyarItyA vR^itternirgamanena idamavachChinnachaitanyavR^ittavachChinna\- chaitanyaM pramAtR^ichaitanya.n chAbhinnaM bhavati . tatashcha pramAtR^ichaitanyA\- bhinnaviShayachaitanyaniShThA shuktitva prakArikA.avidyA chAkachikyAdi\- sAdR^ishyasandarshanasamudbodhitarajatasa.nskArasadhrIchInA kAchAdidoSha\- samavahitA rajatarUpArthAkAreNa rajataj~nAnAbhAsAkAreNa cha pariNamate . pariNAmo nAma upAdAnasamasattAkakAryApattiH . vivarto nAma upAdAnaviShamasattAkakAryApattiH . prAtibhAsikarajata~nchAvidyApekShayA pariNAma iti chaitanyApekShayAvivarta iti chochyate . avidyApariNAmarUpa~ncha tadrajatamavidyAdhiShThAne idamavachChinnachaitanye vartate asmanmate sarvasyApi kAryasya svopAdAnAvidyAdhiShThAnAshritatvaniyamAt.h . nanu chaitanyaniShTharajatasya kathamida.n rajatamitipuravartinA tAdAtmyam.h . uchyate \- yathA nyAyamate AtmaniShThasya sukhAdeH sharIraniShThatvenopalambhaH sharIrasya sukhAdyadhikaraNatAvachChedakatvAt.h tathA chaitanyamAtrasya rajataM pratyanadhiShThAnatayA idamavachChinnachaitanyasya tadadhiShThAnatvena idamo.avachChedakatayA rajatasya purovartisa.nsargapratyaya upapadyate . tasya cha viShayachaitanyasya tadantaHkaraNopahita chaitanyAbhinnatayA viShayachaitanye.adhyastamapi rajata.n sAkShiNyadhyasta.n kevalasAkShivedya.n sukhAdivadananyavedyamiti chochyate . nanu sAkShiNyadhyastatve ##"## ahaM rajatam.h ##"## iti ##"## tadvAn.h ##"## iti vA pratyayaH syAt.h ##"## ahaM sukhI ##"## itivat.h iti chet.h uchyate . na hi sukhAdInAmantaHkaraNAvachChinnachaitanyaniShThA\- vidyAkAryatvaprayuktam.h ##"## ahaM sukhI ##"## iti j~nAnam.h sukhAdInA.n ghaTAdivachChuddhachaitanya evAdhyAsAt.h . kintu yasya yadAkArA\- nubhavAhitasa.nskArasahakR^itAvidyAkAryatva.n tasya tadAkArA\- nubhavaviShayatvam.h ityevAnugata.n niyAmakam.h . tathA cha idamAkArAnubhavAhitasa.nskArasahitAvidyAkAryatvAd.h ghaTAde\- ridamAkArAnubhavaviShayatvam.h ahamAkArAnubhavAhitasa.nkAra\- sahakR^itAvidyAkAryatvAdantaHkaraNAderahamAkArAnubhavaviShayatvam.h sharIrendriyAderubhayavidhAnubhavasa.nskArasahitAvidyAkAryatvA\- dubhayavidhAnubhavaviShayatvam.h . tathAchobhayavidhAnubhavaH \- ida.n sharIram.h aha.n dehaH ahaM manuShyaH ahaM brAhmaNaH ida.n chakShuH aha.n kANaH ida.n shrotram.h ahaM badhira iti . prakR^ite prAtibhAsikarajatasya pramAtR^ichaitanyAbhinnedamavachChinnachaitanya\- niShThAvidyAkAryatve.api ida.n rajatamiti satyasthalIyedamAkArA\- nubhavAhitasa.nskArajanyatvAddidamAkArAnubhavaviShayatA na tu ##"## ahaM rajatam.h ##"## ityahamAkArAnubhavaviShayatA ityanusandheyam.h . nanvevamapi mithyArajatasya sAkShAt.h sAkShisambandhitayA bhAnasambhave rajatagocharaj~nAnAbhAsarUpAyA avidyAvR^itterabhyupagamaH kimarthamiti chet.h uchyate . svagocharavR^ittyupahitapramAtR^ichaitanyabhinnasattAkatvAbhAvasya viShayAparokShatvarUpatayA rajatasyAparokShasiddhaye tadabhyupagamAt.h . nanvida.nvR^itte rajatAkAravR^itteshcha pratyekamekaikaviShayatve gurumatavadvishiShTa\- j~nAnAnapyupagame kuto bhramaj~nAnAsiddhiriti chet.h na vR^ittidvaya\- pratibimbitachaitanyasyaikasya satyamithyAvastutAdAtmyAvagAhitvena bhramatvasvIkArAt.h . ata eva sAkShij~nAnasya satyAsatyaviShayatayA prAmANyAniyamAdaprAmANyoktiH sAmpradAyikAnAm.h . nanu siddhAnte deshAntarIyarajatamapyavidyAkAryamadhyasta~ncheti katha.n shuktirUpyasya tato vailakShaNyam.h iti chet.h na . tvanmate satyatvAvisheShe.api keShA~nchit.h kShaNikatva.n keShA~nchit.h sthAyitvam.h ityatra yadeva niyAmaka.n tadeva svabhAvavisheShAdikaM mamApi . yadvA ghaTAdyadhyAse avidyaiva doShatvena hetuH shuktirUpAdyadhyAse tu kAchAdayo.api doShAH . tathAchAgantukadoShajanyatvaM prAtibhAsikatve prayojakam.h . ata eva svapnopalabdharathAdInAmAgantukanidrAdoShajanyatvAt.h . prAtibhAsikatvam.h . nanu svapnasthale pUrvAnubhUtarathAdeH smaraNamAtreNaiva vyavahAropattau na rathAdisR^iShTikalpanam.h gauravAt.h iti chet na rathAdeH smR^itimAtrAbhyupagame ##"## rathaM pashyAmi ##"## ##"## svapne ratha\- madrAkShyam.h ##"## ityAdyanubhavavirodhApatteH . ##"## atha rathAn.h rathayogAn.h pathaH sR^ijate ##"## iti rathAdisR^iShTipratipAdakashruti\- virodhApatteshcha . tasmAt.h shuktirUpyavat.h svapnopalabdharathAdayo.api prAtibhAsikA yAvatpratibhAsamavatiShThante . nanu svapne rathAdyadhiShThAnatayopalabhyamAnadeshavisheShasyApi tadA.asannikR^iShTatayA anirvachanIyaprAtibhAsikadesho.abhyupaganyavyaH tathA cha rathAdyadhyAsaH kutra iti chet na chaitanyasya svayaMprakAshasya rathAdyadhiShThAnatvAt.h . pratIyamAna.n rathAdyastItyeva pratIyate iti sadrUpena prakAshamAna.n chaitanyamevAdhiShThAnam.h . deshavisheSho.api chidadhyastaH prAtibhAsikaH rathAdAvindriyagrAhyatvamapi prAtibhAsikam.h tadA sarvendriyANAmuparamAt.h . ##"## ahaM rathaH ##"## ityAdipratItyApAdanantu pUrvavannirasanIyam.h . svapnarathadayaH sAkShAnmAyApariNAmA iti kechit.h . antaHkaraNadvArA tatpariNAmA ityanye . nanu rathAdeH shuddhachaitanyAdhyastatve idAnI.n tatsAkShA\- tkArAbhAvenajAgaraNe.api svapnopalabdharathAdayo.anuvarteran.h . uchyate . kAryavinAsho hi dvividhaH kashchidupAdAnena saha kashchittu vidyamAnaevopAdAne . Adyo bAdhaH dvitIyastu nivR^ittiH . Adyasya kAraNamadhiShThAnatattvasAkShAtkAraH tena vinopAdAnabhUtAyA avidyAyA anivR^itteH . dvitIyasya kAraNa.n virodhivR^ittyutpatti\- rdoShanivR^ittirvA . tadiha brahmasAkShAtkArAbhAvAt.h svapnaprapa~ncho mA bAdhiShTha musalaprahAreNa ghaTAderiva virodhipratyayAntarodayena svajanakIbhUtanidrAdidoShanAshena vA rathAdinivR^ittau ko virodhaH . eva.n cha shuktirUpyasya shuktyavachChinnachaitanyaniShThatUlAvidyA\- kAryatvapakShe shuktiritij~nAnena tadaj~nAnena saha rajatasya bAdhaH . mUlAvidyAkAryatvapakShe tu mUlAvidyAyA brahmasAkShAtkAramAtra\- nivartyatayA rajatasya tatra shuktij~nAnAnnivR^ittimAtram.h musala\- prahAreNa ghaTasyeva . nanu shuktau rajatasya pratibhAsasamaye prAtibhAsikasattAbhyupagame ##"## neda.n rajatam.h ##"## iti traikAlikaniShedhaj~nAna.n na syAt.h kintu ##"## idAnImida.n na rajatam.h ##"## iti syAt.h ##"## idAnI.n ghaTaH shyAmo na ##"## itivat.h iti chet.h na nahi tatra rajatatvAvachChinnapratiyogitAkAbhAvo niShedhadhIviShayaH kintu laukikapAramArthikatvAvachChinna\- prAtibhAsikarajatapratiyogitAkaH vyadhikaraNadharmAvachChinnaprtaiyogitAkAbhAvAbhyupagamAt.h . nanu prAtibhAsike rajate pAramArthikatvamavagata.n na vA . anavagame pratiyogitAvachChedakAvachChinnarajatasttvaj~nAnAbhAvAdabhAva\- pratyakShAnupapattiH . avagame.aparokShAvabhAsasya tatkAlInaviShaya\- sattAniyatatvAd.h rajate pAramArthikatvamapyanirvachanIya.n rajatadevotpannamiti tadavachChinnarajatasattve tadavachChinnAbhAvastatra katha.n vartata iti chet.h na pAramArthikatvasyAdhiShThAnaniShThasya rajate pratibhAsasambhavena rajataniShThapAramArthikatvotpattyanabhyupagamAt.h . yatrAropyamasannikR^iShTa.n tatraiva prAtibhAsikavastUtpattera~NgIkArAt.h . ata eva indriyasannikR^iShTatayA javAkusumagatalauhityasya sphaTike bhAnasambhavAt.h na sphaTike.anirvachanIyalauhityotpattiH . nanveva.n yatra japAkusuma.n dravyAntaravyavadhAnAdasannikR^iShTa.n tatra lauhityapratItyA prAtibhAsika.n lauhitya.n svIkriyatAmiti chet.h na iShTatvAt.h . evaM pratyakShabhramAntareShvapipratyakShasAmAnyalakShaNAnugamo yathArthapratyakShalakShaNAsadbhAvashcha darshanIyaH . uktaM pratyakShaM prakArAntareNa dvividham.h \- indriyajanya.n tadajanya.n cheti . tatrendriyAjanya.n sukhAditratyakSham.h manasa indriyatvanirAkaraNAt.h . indriyANi pa~ncha ghrANarasanachakShuHshrotratvagAtmakAni . sarvANi chendriyANi svasvaviShayasa.nyuktAnyeva pratyakShaj~nAna.n janayanti . tatra ghrANarasanatvagindriyANi svasthAnasthitAnyeva gandharasa\- sparshopalambhAn.h janayanti chakShuHshrotre tu svata eva viShayadesha.n gatvA svasvaviShaya.n gR^ihNItaH shrotrasyApi chakShurAdivat.h parichChinnatayAbheryAdideshagamanasambhavAt.h . ata evAnubhavo ##"##bherIshabdo mayA shrutaH ##"## iti . vIchitara~NgAdinyAyena karNashaShkulIpradeshe.anantashabdotpattikalpanAyA.n gauravam.h ##"##bherIshabdo mayA shrutaH##"## iti pratyakShasya bhramatvakalpanAyA.n gaurava.n cha syAt.h . tadeva.n vyAkhyAta.n pratyakSham.h . iti vedAntaparibhaShAyAM pratyakShaparichChedaH . \medskip\hrule\medskip 2 || anumAnam.h || athAnumAna.n nirUpyate . anumitikaraNamanumAnam.h . anumitishcha vyAptij~nAnatvena vyAptij~nAnajanyA . vyAptij~nAnAnuvyavasAyAdestattvena tajjanyatvAbhAvAnnAnumititvam.h . anumitikaraNa.n cha vyAptij~nAnam.h . tatsa.nskAro.avAntaravyApAraH . na tu tR^itIyali~NgaparAmarsho.anumitau karaNam.h tasyAnumitihetutvAsiddhyA tatkaraNatvasya dUranirastatvAt.h . na cha sa.nskArajanyatvenAnumiteH smR^ititvApattiH smR^itiprAgabhAvajanyatvasya sa.nskAramAtrajanyatvasya vA smR^ititvaprayojakatayA sa.nskAradhva.nsasAdhAraNasa.nskArajanyatvasya tadaprayojakatvAt.h . na cha yatra vyAptismaraNAdanumitistatra katha.n sa.nskAroheturiti vAchyam.h vyAptismR^itisthale.api tatsa.nskArasyaivAnimitihetutvAt.h . nahi smR^iteH sa.nskAranAshakatvaniyamaH smR^itidhArAdarshanAt.h . na chAnubuddhasa.nskArAdapyanumityApattiH tadudbodhasyApi sahakAritvAt.h . eva.n cha ##"## aya.n dhUmavAn.h ##"## iti pakShadharmatAj~nAne ##"## dhUmo vahnivyApyaH ##"## ityanubhavAhitasa.nskArodbodhe cha sati ##"## vahnimAn.h ##"## ityanumitirbhavati . na tu madhye vyAptismaraNam.h tajjanya.n ##"## vahnivyApyadhUmavAnayam.h ##"## ityAdi vishiShTaj~nAna.n vA hetutvena kalpanIyam.h gauravAnmAnAbhAvAchcha . tachcha vyAptij~nAna.n vahniviShayakaj~nAnA.nsha eva karaNam.h na tu parvataviShayakaj~nAnA.nsha iti ##"## parvato vahnimAn.h ##"## iti j~nAnasya vahnya.nsha eva anumititvam.h na parvatA.nshe tada.nshe pratyakShatvasyopapAditatvAt.h . vyAptishchAsheShasAdhanAshrayAshritasAdhyasAmAnAdhikaraNyarUpA . sA cha vyabhichArAdarshane sati sahachAradarshanena gR^ihyate . tachcha sahachAradarshanaM bhUyodarshana.n sakR^iddarshana.n veti visheSho nAdaraNIyaH sahachAradarshanasyaiva prayojakatvAt.h . tachchAnumAnamanvayirUpamekameva . na tu kevalAnvayi sarvasyApi dharmasyAsmanmate brahmaniShThAtyantAbhAvapratiyogitvena atyantAbhAvApratiyogisAdhyakatvarUpakevalAnvayitvasyAsiddheH . nApyanumAnasya vyatirekirUpatvam.h sAdhyAbhAve sAdhanAbhAva\- nirUpitavyAptij~nAnasya sAdhanena sAdhyAnumitAvanupayogAt.h . katha.n tarhi dhUmAdAvanvayavyAptimaviduSho.api vyatirekavyApti\- j~nAnAdanumitiH . arthApattipramANAditi vakShyAmaH . ata evAnumAnasya nAnvayavyatirekirUpatvam.h vyatirekavyAptirUpatvam.h vyatirekavyAptij~nAnasya anumityahetutvAt.h . tachchAnumAna.n svArthaparArthabhedena dvividham.h . tatra svArthantUktameva parArthantu nyAyasAdhyam.h . nyAyo nAmAvayavasamudAyaH . avayavashcha traya eva \- pratij~nAhetUdAharaNarUpAH udAharaNopanayanigamanarUpA vA . na tu pa~ncha avayavatrayeNaiva vyAptipakShadharmatayorupadarshanasambhavenAdhikavayava\- dvayasya vyarthatvAt.h . evamanumAne nirUpite tasmAd.h brahmabhinnanikhilaprapa~nchasya mithyAtvasiddhiH . tathAhi \- brahmabhinna.n sarvaM mithyA brahmabhinnatvAt.h yadeva.n tadevam.h yathA shuktirUpyam.h . na cha dR^iShTAntasiddhiH tasya sAdhitatvAt.h . na chAprayojakatvam.h shuktirUpyarajjusarpAdInAM mithyAtve brahmabhinnatvasyai lAghavena prayojakatvAt.h . mithyAtva.n cha svAshrayatvenAbhimata\-yAvanniShThAtyantAbhAvapratiyogitvam.h . ##'## abhimata ##'##\-pada.n vastutaH svAshrayAprasiddhyA.asambhavavAraNAya ##'## yAvat.h ##'## \- padamarthAntaravAraNAya . taduktam.h \- ##"## sarveShAmapi bhAvAnA.h svAshrayatvena sammate . pratiyogitvamatyantAbhAvaM prati mR^iShAtmatA .. ##"## iti . yadvA ayaM paTa etattantuniShThAtyantAbhAvapratiyogI paTatvAt.h paTAntaravat.h \- ityAdyanumAnaM mithyAtve pramANam.h . taduktam.h \- ##"## a.nshinaH svA.nshagAtyantAbhAvasya pratiyoginaH . a.nshitvAditarA.nshIva digeShaiva guNAdiShu .. ##"## iti . na cha ghaTAdermithyAtve ##"## san.h ghaTaH ##"## iti prtyakSheNa bAdhaH adhiShThAnabrahmasattayAstatra viShayatayA ghaTAdeH satyatvAsiddheH . na cha nIrUpasya brahmaNaH katha.n chAkShShAdij~nAnviShayateti vAchyam.h nIrUpasyApi rUpAdeH pratyakShaviShayatvAt.h . na cha nIrUpasya dravyasya chakShurAdyayogyatvamiti niyamaH manmate brahmaNo dravyatyAsiddheH . guNAshrayatva.n samavAyikAraNatva.n vA dravyatvam.h iti te.abhimatam.h . na hi nirguNasya brahmaNo guNAshrayatA nApi samavAyikAraNatA samavAyAsiddheH . astu vA dravyatvaM brahmaNaH tathApi nIrUpasya kAlasyeva chAkShuShAdi \- j~nAnaviShayatve na virodhaH . yadvA trividha.n sattvam.h \- pAramArthika.n vyAvahArikaM prAtibhAsika.n cheti . pAramArthika.n sattvaM brahmaNaH vyAvahArika.n sattvamAkAshAdeH prAtibhAsika.n sattva.n shuktirajatAdeH . tathA cha ##"## ghaTaH san.h ##"## iti pratyakShasya vyAvahArikasattvaviShayatvena prAmANyam.h . asmin.h pakShe ghaTAderbrahmaNi niShedho na svarUpeNa kintu pAramArthikatvenaiveti na virodhaH . asmin.h pakShe cha mithyAtvalakShaNe pAramArthikatvAvachChinnapratiyogitAkatva \- matyantAbhAvavisheShaNa.n draShTavyam.h . tasmAdupapannaM mithyAtvAnumAnamiti . iti vedAntaparibhAShAyAmanumAnaparichChedaH . \medskip\hrule\medskip 3 upamAnam.h . athopamAna.n nirUpyate . tatra sAdR^ishyapramAkaraNamupamAnam.h . tathA hi \- nagareShu dR^iShTagopiNDasya puruShasya vana.n gatasya gaveyendriyasannikarShe sati bhavati pratItiH ##"##ayaM piNDo gosadR^ishaH ##"## iti . tadanantara.n cha bhavati nishchayaH ##"##anena sadR^ishI madIyA ##"## gauH ##"## iti . tatrAnvayavyatirekAbhyA.n gavayaniShThagosAdR^ishyaj~nAna.n karaNam.h goniShThagavayasAdR^ishyaj~nAnaM phalam.h . na chedaM pratyakSheNa sambhavati gopiNDasya tadendriyAsannikarShAt.h . nApyanumAnena gavayaniShThagosAdR^ishyasya atalli~NgatvAt.h . nApi madIyA gauretadgavayasadR^ishI enanniShThasAdR^ishyapratiyogitvAt.h yo yadgatasAdR^ishyapratiyogI sa tatsadR^ishaH yathA maitraniShThasAdR^ishyapratiyogI chatro maitrasadR^ishaH \- ityanumAnAt.h tatsambhavaiti vAchyam.h . eva.nvidhAnumAnAnavatAre.api ##"## anena sadR^ishI madIyA gauH ##"## iti pratIteranubhavasiddhatvAt.h ##"## upaminomi ##"## ityanuvyavasAyAchcha . tasmAdupamAnaM mAnAntaram.h . iti vedAntaparibhAShAyAmupamAnaparichChedaH . \medskip\hrule\medskip 4 AgamaH . athAgamo nirUpyate . yasya vAkyasya tAtparya viShayIbhUtasa.nsargo mAnAntareNa na bAdhyate tadvAkyaM pramANam.h . vAkyajanyaj~nAne cha AkA.nkShAyogyatA.a.asattayastAtparyaj~nAna.n cha iti chatvAri kAraNAni . tatra padArthAnAM parasparajij~nAsAviShayatvayogyatvamAkA.nkShA . kriyAshravaNe kArakasya kArakashravaNe kriyAyAH karaNashravaNe itikartavyatAyAshcha jij~nAsAviShayatvAt.h .ajij~nAsorapi vAkyArthabodhAt.h ##'## yogyatva ##"## mupAttam.h . tadavachChedaka.n cha kriyAtvakArakatvA\- dikamitinAtivyAptiH gaurashva ityAdau . abhedAnvaye cha samAnavibhaktikapada\- pratipAdyatva.n tadavachChedakamiti ##"## tattvamasyA ##"## divAkyeShu nAvyAptiH . etAdR^ishAkA.nkShAbhiprAyeNaiva balAbalAdhikaraNe ##"## sA vaishvadevyAmikShA vAjibhyo vAjinam.h ##"## ityatra vaishvadeva \- yAgasyAmikShAnvitatvena na vAjinAkA.nkShA ityAdivyavahAraH . nanu tatrApi vAjinasya jij~nAsA.aviShayatve.api tadyogyatvamastyeva pradeyadravyatvasya yAganirUpitajij~nAsAviShayatAvachChedakatvAditi chet.h na svasamAnajAtIyapadArthAvayabodhavirahasahakR^itapradeya \- dravyatyasyaiva tadavachChedakatvena vAjinadravyasya svasamAna \- jAtIyAmikShAdravyAnvayabodhasahakR^itatvena tAdR^ishAvachChedakatvAbhAvAt.h . AmikShAyAntu naivam.h vAjinAnvayasya tadAnupasthitvAt.h . udAharaNAntareShvapi durbalatvaprayojaka AkA.nkShAviraha eva draShTavyaH . yogyatA tAtparyaviShayasa.nsargAbAdhaH . ##"## vahninA si~nchati ##"## ityAdau tAdR^ishasa.nsargabAdhAnna yogyatA . ##"## sa prajApatirAtmano vapAmudakhidat.h ##"## ityAdAvapi tAtparyaviShayIbhUtapashuprAshastyAbAdhAt.h yogyatA . ##"## tattvamasyA ##"## \- divAkyeShvapi vAchyAbhedabAdhe.api lakShyasvarUpAbhede bAdhAbhAvAt.h yogyatA . AsattishchAvyavadhAnena padajanyapadArthopasthitiH . mAnAntaropasthApitapadArthasyAnvayabodhAbhAvAt.h ##'## padajanyA ##'## iti . ata evAshrutasthale tattatpadAdhyAhAraH . ##'## dvAram.h ##'## ityAdau ##'## pidhehi ##'## iti . ata eva ##'## iShe tvA ##'## ityAdimantre ##'## Chinadmi ##'## iti padAdhyAhAraH . ata eva vikR^itiShu ##"## sUryAya juShTa.n nirvapAmi ##"## iti padaprayogaH . padArthashcha dvividhaH \- shakyo lakShyashcheti . tatra shaktirnAma padAnAmartheShu mukhyA vR^ittiH . yathA ##'## ghaTa ##'## \- padasya pR^ithubudhnodarAdyAkR^itivishiShTe vastuvisheShe vR^ittiH . sA cha shaktiH padArthAntaram.h siddhAnte kAraNeShu kAryAnukUlashaktimAtrasya padArthAntaratvAt.h . sA cha tattatpadajanyapadArthaj~nAnarUpakAryAnumeyA . tAdR^ishashaktiviShayatva.n shakyatvam.h . tachcha jAtereva na vyakteH vyaktInAmAnantyena gurutvAt.h . katha.n tarhi gavAdipadAdvyaktimAnamiti chet.h jAtervyakti \- samAnasa.nvitsa.nvedyatvAditi brUmaH . yadvA gavAdipadAnA.n vyaktau shaktiH svarUpasatI na tu j~nAtA hetuH jAtau tu sA j~nAtA hetuH . na cha vyaktya.nshe shaktij~nAnamapi kAraNam.h guaravAt.h . jAtishaktimattvaj~nAne sati vyaktishaktimattvaj~nAna.n vinA vyaktidhIvilambAbhAvAchcha . ata eva nyAyamate.apyanvaye shaktiH svarUpasatIti siddhAntaH . j~nAyamAnashaktiviShayatvameva vAchyatvamiti jAtireva vAchyA . athavA vyaktarlakShaNayA.avagamaH . yathA ##"## nIlo ghaTaH ##"## ityatra ##'## nIla ##'## \- shabdasya nIlaguNavishiShTe lakShaNA tathA jAtivAchakasya tadvishiShTe lakShaNA . taduktam.h ##"## ananyalabhyaH shabdArthaH ##"##iti . eva.n shakyo nirUpitaH . atha ##'## lakShya ##'## \- padArtho nirUpyate . tatra lakShaNAviShayo lakShyaH . lakShaNA cha dvividhA \- kevalalakShaNA lakShitalakShaNA cheti . tatra shakyasAkShAtsambandhaH kevalakShaNA . yathA ##"## ga~NgAyA.n ghoShaH ##"## ityatra pravAhasAkShAtsambandhini tIre ##'## ga~NgA ##'## \- padasya kevalalakShaNA . yatra shakyaparamparA \- sambandhenArthAntarapratItistatra lakShitalakShaNA yathA ##'## dvirepha ##'## \- padasya rephadvaye shaktasya ##'## bhramara ##'## \- padaghaTita \- paramparAsambandhena madhukare vR^ittiH . gauNyapi lakShitalakShaNaiva . yathA ##"## si.nho mAnavakaH ##"## ityatra ##'## si.nha ##'## \- shabdavAchya sambandikrauryAdisambandhena mAnavakasya pratItiH . prakArAntareNa lakShaNA trividhA \- jahallakShaNA ajahallakShaNA jahadajahallakShaNA . tatra shakyamanantarbhAvya yatrArthAntara \- pratItistatra jahallakShaNA . yathA ##"## viShaM bhu.nkShva ##"## ityatra swArtha.n vihAya shatrugR^ihe bhojananivR^ittirlakShyate . yatra shakyArtha \- mantarbhAvyaivArthAntarapratItiH tatrAjahallkShaNA yathA ##"## shuklo ghaTaH ##"## iti . atra hi ##'## shukla ##'## \- shabdaH svArtha.n shuklaguNamantarbhAvyaiva tadvati dravye lakShaNayA vartate . yatra hi vishiShTavAchakaH shabda ekadesha.n vihAya ekadeshe vartate tatra jahadajahallakShaNA yayA ##"## so.aya.m devadattaH ##"## iti . atra hi padadvayavAchyayorvishiShTayoraikyA \- nupapatyA padadvayasya visheShyamAtraparatvam.h . yathA vA ##"## tattvamasi ##"## ityAdau ##'## tat ##'## \- padvAchyasya sarvaj~natvAdivishiShTasya ##'## tvaM ##'## \- padavAchyenAntaHkaraNa \- vishiShTenaikyAyogAt.h aikyasiddhyartha.n svarUpe lakShaNeti sAmpradAyikAH . vayantu brUmaH \- ##"## so.aya.n devadattaH ##,'## ##"## tattvamasi ##"## ityAdau vishiShTavAchakapadAnAmekadeshaparatve.api na lakShaNA shaktyupasthitavishiShTayoH abhedAnvayAnupapattau visheShyayoH shaktyupasthitayoreva abhedAnvayAvirodhAt.h . yathA ##"## ghaTo.anityaH ##"## ityatra ##'## ghaTa ##'## \- padavAchyaikadeshaghaTatvasya \- ayogyatve.api yogyaghaTavyaktyA sahAnityatvAnvayaH . yatra padArthaikadeshasya visheShaNatayopasthitiH tatraiva svAtantryeNaupasthitaye lakShaNabhyupagamaH . yathA ##"## nityo ghaTaH ##"## ityatra ##'## ghaTa ##"## \- padAt.h ghaTatvasya shaktyA svAtantryeNAnupasthityA tAdR^ishopasthityartha.n ##'## ghaTa\-padasya ghaTatve lakShaNA . evameva ##"## tattvamasi ##"## ityAdivAkye.api na lakShaNA shaktyA svAtantryeNopasthitayoH ##'## tattvaM ##'## \- padArthayorabhedAnvaye bAdhakAbhAvAt.h . anyathA ##"## gehe ghaTaH ##"## ##"## ghaTe rUpam.h ##"## ##"## ghaTamAnaya ##"## ityAdau ghaTatvagehatvAderabhimatAnvayabodhAyogyatayA tatrApi ##'## ghaTA ##'## \- dipadAnA.n visheShyamAtraparatva.n lakShaNayaiva syAt.h . tasmAt.h ##"## tattvamasi ##"## ityAdivAkyeShu AchAryANA.n lakShaNoktirabhyupagamavAdena bodhyA . jahadajahallakShaNodAharaNantu ##"## kAkebhyo dadhi rakShyatAm.h ##"## ityAdyeva tatra shakyakAkatvaparityAgena ashakyadadhyupadhAtakatva\- puraskAreNAkAke.api ##'## kAka ##'## \- shabdapravR^itteH . lakShaNAbIjantu tAtparyAnupapattireva na tu anvayAnupapattiH ##"## kAkebhyo dadhi rakShyatAm.h ##"## ityatra anvayAnupapattyabhAvAt.h ##"## ga~NgAyA.n ghoShaH ##"## ityAdau tAtparyAnupapatterapi sambhavAt.h . lakShaNA cha na padamAtravR^ittiH kintu vAkyavR^ittirapi . yathA ##"## gambhIrAyA.n nadyA.n ghoShaH ##"## ityatra ##"## gambhIrAyA.n nadyAm.h ##"## iti padadvayasamudAyasya tIre lakShaNA . nanu vAkyasyAshaktatayA katha.n shakyasambandharUpA lakShaNA uchyate . shaktyA yat.h padasambandhena j~nApyate tatsambandho lakShaNA . shaktij~nApyashcha yathA padArthastathA vAkyArtho.apIti na kAchidanupapattiH . evamarthavAdavAkyAnAM prasha.nsArUpANAM prAshastye lakShaNA ##"## so.arodIt.h ##"## ityAdinindArthavAdavAkyAnA.n ninditatve lakShaNA . arthavAdagatapadAnAM prAshatyAdilakShaNAbhyupagame ekena padena lakShaNayA tadupasthitisambhave padAntaravaiyathya syAt.h . eva.n cha vidhyapekShitaprAshastyarUpapadArthapratyAyakatayA arthavAdapadasamudAyasya padasthAnIyatayA vidhivAkyenaikavAkyatvaM bhavati ityarthavAdavAkyAnAM padaikavAkyatA . kva tarhi vAkyaikavAkyatA . yatra pratyekaM bhinnabhinnasa.nsargapratipAdakayorvAkyayorAkA.nkShAvashena mahAvAkyArthabodhakatvam.h . yathA ##"## darshapUrNamAsAbhyA.n svargakAmo yajeta ##"## ityAdivAkyAnA.n ##"## samidho yajati ##"## ityAdivAkyAnA.n cha parasparopekShitA~NgA~NgibhAvabodhakatayA ekavAkyatA . taduktaM bhaTTapAdaiH \- ##"## svArthabodhe samAptAnAma~NgA~NgitvAdyapekShayA . vAkyAnAmekavAkyatvaM punaH sa.nhatya jAyate .. ##"## iti . eva.n dvividho.api padArtho nirUpitaH . tadupasthitishchAsattiH . sA cha shAbdabodhe hetuH tathaivAnvayavyatirekadarshanAt.h . evaM mahAvAkyArthabodhe.avAntaravAkyArthabodho hetuH tathaivAnvayA \- dyavadhAraNAt.h . kramaprApta.n tAtparya.n nirUpyate . tatra tatpratItIchChayochcharitatva.n na tAtparyam.h arthaj~nAnashUnyena purUSheNochcharitAdvedAdarthapratyAyA\- bhAvaprasa~NgAt.h ##"## ayamadhyApako.avyutpannaH ##"## iti visheShadarshanena tAtparyabhramasyApyabhAvAt.h . na cheshvarIyatAtparyaj~nAnAt.h tatra shAbdabodha iti vAchyam.h IshvarAna~NgIkartR^irapi tadvAkyArtha\- pratipattidarshanAt.h uchyate . tatpratItijananayogyatva.n tAtparyam.h . ##"## gehe ghaTaH ##"## iti vAkya.n gehe ghaTasa.nsargapratItijananayogyam.h na tu paTasa.nsargapratItijananayogyamiti tadvAkya.n ghaTasa.nsargaparam.h na tu paTasa.nsargaparamityuchyate . nanu ##"## saindhavamAnaya ##"## ityAdivAkya.n yadA lavaNAnayana \- pratItIchChayA prayukta.n tadApi ashvasa.nsargapratItijanane svarUpayogyatAsattvAt.h lavaNaparatvaj~nAnadashAyAmashvAdi \- sa.nsargaj~nAnApattiriti chet.h na taditaraparatItIchChayA \- nuchcharitatvasyApitAtparyaM prati visheShaNatvAt.h . tathA cha yadvAkya.n yatpratItijananasvarUpayogyatve sati yadanyapratItIchChayA nochcharitam.h tadvAkya.n tatsa.nsarga \- paramityuchyate . shukAdivAkye avyutpannochcharitavedavAkyAdo cha pratItIchChAyA evAbhAvena tadanyapratItIchChayo \- chcharitatvAbhAvena lakShaNasattvAnnAvyAptiH . na chobhayapratItIchChayochcharite.avyAptiH tadanyamAtra \- pratItIchChayA.anuchcharitatvasya vivakShitatvAt.h . uktapratItimAtrajananayogyatAyAshchAvachChedikA shaktiH . asmAkaM mate sarvatra kAraNatAyAH shakterevAvachChedakatvAnna ko.api doShaH . eva.n tAtparyasya tatprattitijanakatvarUpasya shAbdaj~nAnajanakatve siddhe chaturthavarNake tAtparyasya shAbdaj~nAnahetutvenirAkaraNavAkya.n tatpratItIchChayochcharitatvarUpatAtAtparyanirAkaraNaparam.h anyathA tAtparyanishchayaphalakavedAntavichAravaiyarthyaprasa~NgAt.h . kechittu \- shAbdaj~nAtvAvachChedena na tAtparyaj~nAna.n heturityevaMparam.h chaturthavarNakavAkyam.h tAtparyasa.nshayaviparyayottarashAbdaj~nAnavisheShe cha tAtparyaj~nAna.n hetureva ida.n vAkyametatparamutAnyaparamiti sa.nshaye tadviparyaye cha taduttaravAkyArthavisheShanishchayasya tAtparyanishchaya.n vinA.anupapatterityAhuH . tachcha tAtparya.n vede mImA.nsAparishodhitanyAyAdevAvadharyate loke tu prakaraNAdinA . tatra laukikavAkyAnAM mAnAntarA \- vagatArthatayA.anuvAdakatvam.h vede tu vAkyArthasyApUrvatayA nAnuvAdakatvam.h . tatra loke vede cha kAryaparANAmiva siddharthAnAmapi prAmANyam.h ##"## putraste jAtaH ##"## ityAdiShua siddhArthe.api padAnA.n sAmarthyAvadhAraNAt.h . ata eva vedAntavAkyAnAM brahmaNi prAmANyam.h . yatha chaitat.h tathA viShayaparichChede vakShyate . tatra vedAnA.n nityasarvaj~naparameshvarapraNItatvena prAmANyamiti \- naiyAyikAH . vedAnA.n nityatvena nirastasamastapu.ndUShaNatayA prAmANyamithyadhvaramImA.nsakAH . asmAka.n tu mate vedo na nityaH utpattimattvAt.h . utpattimattva.n cha ##"## asya mahato bhUtasya niHshvasitametadyadR^igvedo yajurvedaH sAmavedo.atharvavedaH ##"## ityAdishruteH . nApi vedAnA.n trikShaNavasthAyitvam.h ##"## ya eva vedo devadattenAdhItaH saH eva mayAmi ##"## ityAdipratyabhij~nAvirodhAt.h . ata eva gakArAdivarNAnAmapi na kShaNikatvam.h ##"## so.aya.n gakAraH ##"## ityAdipratyabhij~nAvirodhAt.h . tathA cha varNapadavAkyasamudAyasya vedasya viyadAdivat.h sR^iShTikAlInotpattikatvaM pralayakAlIna \- dhva.nsapratiyogitva.n cha na tu madhye varNAnAmutpattivinAshau anantagakArAdikalpanAyA.n gauravAt.h . anuchchAraNadashAyA.n varNAnAmanabhivyaktistaduchchAraNarUpavya~njakAbhAvAt.h na virudhyate andhakArasthaghaTAnupalambhavat.h . ##"## utpanno gakAraH ##"## ityAdipratyayastu ##"## so.aya.n gakAraH ##"## ityAdipratyabhij~nAvirodhAdapramANam.h . varNAbhivya~njaka \- dhvanigatotpattinirUpitaparamparAsambandhaviShayatvena pramANa.n vA . tasmAnna vedAnA.n kShaNikatvam.h . nanu kShaNikatvAbhAve.api viyadAdiprapa~nchavadutpattimatvena parameshvarakartR^ikatayA pauruSheyatvAdapauruSheyatva.n vedAnAmiti tava siddhAnto bhajyeta iti chet.h na . na hi tAvat.h puruSheNa uchchAryamANatvaM pauruSheyatvam.h gurumate.apyadhyApakaparamparayA pauruSheyatvApatteH . nApi puruShAdhInotpattikatvaM pauruSheyatvam.h naiyAyikAbhimatapauruSheyatvAnumAne.asmadAdinA siddhasAdhanApatteH . kintu sajAtIyochchAraNAnapekShochchAraNaviShayatvam.h . tathA cha sargAdyakAle parameshvaraH pUrvasargasiddhavedAnupUrvIsamAnAnupUrvIka.n veda.n virachitavAn.h na tu tadvijAtIya.n vedamiti na sajAtIyochchAraNa \- anapekShochchAraNaviShayatvaM pauruSheyatva.n vedasya . bhAratAdInAntu sajAtIyochchAraNamanapekShyaivochchAraNamiti teShAM pauruSheyatvam.h . evaM pauruSheyApauruSheyabhedena dvividha Agamo nirUpitaH . iti vedAntaparibhAShAyAmAgamaparichChedaH . \medskip\hrule\medskip 5 arthApattiH . idAnImarthApattirnirUpyate . tatropapAdyaj~nAnenopapAdakakalpana \- martharthApttiH . tatropapAdyaj~nAna.n karaNam.h upapAdakaj~nAnaM phalam.h . yena vinA yadanupapanna.n tat.h tatropapAdyam.h . yasyAbhAve yasyAnupapattiH tat.h tatropapAdakam.h . yathA rAtribhojanena vinA divA.abhu~njAnasya pInatvamanupapannam.h iti tAdR^ishaM pInatvamupapAdyam.h yathA vA rAtribhojanasyAbhAve tAdR^isha \- pInatvasyAnupapattiH iti rAtribhojanamupapAdakam.h . sA chArthApattirdvividhA \- dR^iShTArthApattiH shrutArthApattishcheti . tatra dR^iShTArthApattiryathA ##"## ida.n rajatam.h ##"## iti purovartini pratipannasya rajatasya ##"## neda.n rajatam.h ##"## iti tatraiva niShidhyamAnatva.n satyatva.anupapannam.h iti rajatasya sadbhinnatva.n satyatvAtyantAbhAvavattva.n vA mithyAtva.n kalpayati . shrutArthApattiryathA yatra shrUyamANavAkyasya svArthAnupapattimukhena arthAntarakalpanam.h . yathA ##"## tarati shokamAtmavit.h ##"## ityatra shrutasya shokashabdavAchyabandhajAtasya j~nAnanivartyatvasyAnyathA \- nupapatyA bandhasya mithyAtva.n kalpate . yathA vA ##"## jIvI devadatto ##"## gR^ihe na ##"## iti vAkyashravaNAnantara.n jIvino gR^ihAsattvaM bahiHsattva.n kalpayati . shrutArthApattishcha dvividhA \- abhidhAnAnupapattiH abhihitAnupapattishcha . tatra yatra vAkyaikadeshashravaNe.anvayAbhidhAnAnupapattyA anvayAbhidhAnopayogi padAntara.n kalpyate tatrAbhidhAnAnupapattiH . yathA ##'## dvAram.h ##'## ityatra ##'## pidhehi ##'## iti padAdhyAhAraH yathA vA ##"## vishvajitA vijeta ##"## ityatra ##'## svargakAma ##'## \- padAdhyAhAraH . nanu ##'## dvAram.h ##'## ityAdAvanvayAbhidhAnAt.h pUrvam.h idamanvayAbhidhAnaM pidhAnApasthApakapada.n vinA.anupApannamiti katha.n j~nAnamiti chet.h na ##'## abhidhAna ##'## \- padena karaNavyutpatyA tAtparyasya vivakShitatvAt.h . tathA cha dvArakarmakapidhAnakriyAsa.nsargaparatvaM pidhAnopasthApakapada.n vinA.anupapannamiti j~nAna.n tatrApi sambhAvyate . abhihitAnupapattistu yatra vAkyAvagato.artho.anupapannatvena j~nAtaH sannarthAntara.n kalpayati tatra draShTavyA . tathA ##"## svargakAmo jyotiShTomena yajeta ##"## ityatra svargasAdhanatvasya kShaNikayAgagatatayA.avagatasyA \- nupapattyA madhyavartyapUrva.n kalpyate . na cheyamarthApattiranumAne.antarbhavitumarhati anvayavyaptya \- j~nAnenAnvayinyanantarbhAvAt.h . vyatirekiNashchAnumAnatvaM prAgeva nirastam.h . ata evArthApattisthale ##'## anuminomi ##'## iti nAnuvyavasAyaH kintu ##"## anena ida.n kalpayAmi ##"## iti . nanu arthApattisthale ##"## idamanena vinA.anupapannamiti j~nAnakaraNam ##"## ityuktam.h tatra kimida.n ##"## tena vinA.anupapannatvam.h ##"## . tadabhAvavyapakAbhAvapratiyogitvamiti brUmaH . evamarthApattermAnAntaratvasiddhau vyatireki nAnumAnAntaram.h ##"## pR^ithivItarebhyo bhidyate ##"## iatyAdau gandhavattvamitarabheda.n vinA.anupapannamityAdij~nAnasya karaNatvAt.h . ata evAnuvyavasAyaH ##"## pR^ithivyAmitarabheda.n kalpayAmi ##"## iti . iti vedAntaparibhAShAyAmarthApattiparichChedaH . \medskip\hrule\medskip 6 anupalabdhi . idAnI.n ShaShThaM pramANa.n nirUpyate . j~nAnakaraNAjanyAbhAvAnubhavA \- sAdhAraNakAraNamanupalabdhirUpaM pramANam.h . anumAnAdijanyA \- tIndriyAbhAvAnubhavahetAvanumAnAdAvativyAptivAraNAyAjanyAntaM padam.h . adR^iShTAdau sAdhAraNakAraNe.ativyAptivAraNAyAsadhAraNeti . abhAvasmR^ityasAdhAraNahetusa.nskAre.ativyAptivAraNAyAnubhaveti visheShaNam.h . na chAtIndriyAbhAvAnumitisthale.apyanupalabdhyaivAbhAvo gR^ihyatAm.h visheShAbhAvAditi vAchyam.h . dharmAdharmAdyanupalabdhisattve.api tadabhAvAnishchayena yogyAnupalabdherevAbhAvAgrAhakatvAt.h . nanu keya.n yogyAnupalabdhiH . ki.n yogyasya pratiyogino.anupalabdhiH . uta yogye.adhikaraNe pratiyogino.anupalabdhiH . nAdyaH stambhe pishAchAdibhedasyApratyakShatvApatteH . nAntyaH Atmani dharmAdya \- bhAvasyApi pratyakShatvApatteriti chet.h na ##"## yogyA chAsAvanupa \- labdhishcheti ##"## karmadhArayAshrayaNAt.h . anupalabdheryogyatA cha tarkitapratiyogisattvaprasa~njitapratiyogikatvam.h . yasyAbhAvo gR^ihyate tasya yaH pratiyogI tasya sattvenAdhikaraNe tarkitena prasa~njanayogyamApAdanayogyaM pratiyogyupalabdhisvarUpa.n yasya anupalambhasya tattva.n tadanupalabdheryogyatvamityarthaH . tathAhi - sphItAlokavati bhUtale yadi ghaTaH syAt.h tadA ghaTopalambhaH syAdityApAdanasambhavAt.h tAdR^ishabhUtale ghaTAbhAvo.anupalabdhigamyaH . andhakAre tu tAdR^ishApAdanAsambhavAnnAnupalabdhigamyatA . ata evastambhe tAdAtmyena pishAchasattve stambhavat.h pratyakShatvApattyA tadabhAvo.anupalabdhigamyaH . Atmani dharmAdisattve.apyasyAtIndriyatayA niruktopalambApAdanAsambhavAt.h na dharmAdyabhAvasyAnupalabdhigamyatvam. nanUktarItyA.adhikaraNendriyasannikarShasthale abhAvasyAupalabdhigamyatva.n tvadanumatam.h . tatra klR^iptendriyamevAbhAvAkAravR^ittAvapi karaNam.h indriyAnvayavyatirekAnuvidhAnAditi chet.h na . tatpratiyogyanupalabdhe \- rapyabhAvagrahe hetutvena klR^iptatvena karaNatvamAtrasya kalpanAt.h . indriyasya chAbhAvena sama.n sannikarShAbhAvenAbhAvagrahAhetutvAt.h indriyAnvayavyatirekayoradhikaraNaj~nAnAdyupakShINatvenAnyathAsiddheH . nanu ##"## bhUtale ghaTo na ##"## ityAdyabhAvAnubhavasthale bhUtalA.nshe pratyakShatvamubhayasiddhamiti tatra vR^ittinirgamanasyAvashyakatvena bhUtalAvachChinnachaitanyavat.h tanniShThaghaTAbhAvAvachChinnachaitanyasyApi pramAtrabhinnatayA ghaTAbhAvasya pratyakShataiva siddhAnte.api iti chet.h satyam.h abhAvapratIteH pratyakShatve.api tatkAraNasyAnupa \- labdhermAnAntaratvAt.h . na hi phalIbhUtaj~nAnasya pratryakShatve tatkaraNasya pratyakShapramANatAniyatatvamasti . ##"## dashamastvamasi ##"## ityAdivAkyajanyaj~nAnasya pratyakShatve.api tatkaraNasya vAkyasya pratyakShapramANabhinnapramANatvAbhyupagamAt.h . phalavaijAtya.n vinA kathaM pramANabheda iti chet.h na vR^ittivaijAtyamAtreNa pramANavaijAtyopapatteH . thathA cha ghaTAdyabhAvAkAravR^ittirnendriyajanyA indriyasya viShayeNAsannikarShAt.h kintu ghaTAdyanupalabdhirUpa \- mAnAntarajanyeti bhavatyanupalabdhermAnAntaratvam.h . nanu anupalabdhirUpamAnAntarapakShe.abhAvapratIteH pratyakShatve ghaTavati ghaTAbhAvabhramasyApi pratyakShatvApattau tatrApyanirvachanIya \- ghaTAbhAvo.abhyupagamyeta . na cheShTApattiH tasya mAyopAdAnaka \- tve.abhAvatvAnupapatteH mAyopAdAnakatvAbhAve mAyAyAH saphalakAryopAdAnatvAnupapattiriti chet.h na . ghaTavati ghaTAbhAvabhramona tatkAlotpannaghaTAbhAvaviShayakaH kintu bhUtalarUpAdau vidyamAno laukiko ghaTAbhAvo bhUtale Aropyate ityanyathAkhyAtireva AropyasannikarShasthale sarvatrAnyathAkhyAtereva vyavasthApanAt.h . astu vA pratiyogimati tadabhAvabhramasthale tadabhAvasyAnirvachanIyatvam.h tathApi tadupAdAnaM mAyaiva . nahyupAdAnopAdeyayoratyantasAjAtyam.h tantupaTayorapi tantutvapaTatvAdinA vaijAtyAt.h yatki~nchitsAjAtyasya mAyayA anirvachanIyaghaTAbhAvasya cha mithyAtvadharmasya vidyamAnatvAt.h . anyathA vyAvahArika.n ghaTAbhAvaM prati kathaM mAyopAdAnamiti kuto nAsha~NkathAH . na cha vijAtIyayorapyupAdAnopAdeyabhAve brahmaiva jagadupAdAna.n syAditi vAchyam.h prapa~nchavibhramAdhiShThAnatvarUpasya tasyeShTatvAt.h pariNAmitvarUpasyopAdAnatvasya niravayave brahmaNyanupapatteH . tathA cha prapa~nchasya pariNAmyupAdAnaM mAyA na brahma iti siddhAnta ityalamatiprasa~Ngena . sa chAbhAvashchaturvidhaH \- prAgabhAvaH pradhva.nsAbhAvo.atyanta abhAvo.anyonyAbhAvashcheti . tatra mR^itpiNDAdau kAraNe kAryasya ghaTAderutpatteH pUrva.n yo.abhAvaH sa prAgabhAvaH . sa cha bhaviShyatIti pratItiviShayaH . tatraiva ghaTasya mudgarapAtAnantara.n yo.abhAvaH sa pradhva.nsAbhAvaH . dhva.nsasyApi svAdhikaraNakapAlanAshe nAsha eva . na cha ghaTonmajjanApattiH ghaTadhva.nsadhva.nsasyApi ghaTapratiyogika \- dhva.nsatvAt.h . anyathA prAgabhAvadhva.nsAtmakaghaTasya vinAshe prAgabhAvonmajjanApattiH . na chaivamapi yatra dhva.nsAdhikaraNa.n nitya.n tatra katha.n dhva.nsanAsha iti vAchyam.h . tAdR^ishamadhikaraNa.n yadi chaitanyavyatirikta.n tadA tasya nityatvamasiddham.h brahmavyatiriktasya sarvasya brahmaj~nAnanivartyatAyA vakShyamANatvAt.h . yadi cha dhva.nsAdhikaraNa.n chaitanya.n tadA.asiddhiH Aropitapratiyogika \- dhva.nsasyAdhiShThAne pratIyamAnasyAdhiShThAnamAtratvAt.h . taduktam.h \- ##"## adhiShThAnAvasheSho hi nAshaH kalpitavastunaH ##"## iti eva.n shuktirUpyavinAsho.apIdamavachChinnachaitanyameva . yatrAdhikaraNe yasya kAlatraye.apyabhAvaH so.atyantAbhAvaH . yathA vAyaurUpAtyantAbhAvaH . so.api viyadAdivat.h dhva.nsapratiyogyeva . ##"## idamida.n na ##"## iti pratItiviShayo.anyonyAbhAvaH . ayameva vibhAgo bhedaH pR^ithaktva.n cheti vyavahriyate bhedAtiriktapR^ithaktvAdau pramANAbhAvAt.h . aya.n chAnyonyAbhAvo.adhikaraNasya sAditve sAdiH yatha ghaTe paTabhedaH adhikaraNasyAnAditve.anAdireva yathA jIve brahmabhedaH brahmaNi vA jIvabhedaH . dvividho.api bhedo dhva.nsapratiyogyeva avidyAnivR^ittau tatparatantrANA.n nivR^ittyavashyambhAvAt.h . punarapi bhedo dvividhaH \- sopAdhiko nirupAdhikashcheti . tatropAdhi \- sattAvyApyasattAkatva.n sopAdhikatvam.h . tachChUnyatva.n nirupAdhikatvam.h . tatrAdyo tathA ekasyaivAkAshasya ghaTAdyupAdhibhedena bhedaH . yathA vA ekasya sUryasya jalabhAjanabhedena bhedaH . tathA cha brahmaNo.antaHkaraNa \- bhedAdbhedaH . nirupAdhikabhedo yathA ghaTe paTabhedaH . na cha brahmaNyapi prapa~nchabhedAbhyupagame.advaitavirodhaH tAttvika \- bhedAnabhyupagamena viyadAdivadadvaitAvyAghAtakatvAt.h . prapa~nchasyAdvaite brahmaNi kalpitatvA~NgIkArAt.h .tadukta.n sureshvarAchAryaiH \- ##"## akShamA bhavataH keya.n sAdhakatvaprakalpane . ki.n na pashyasi sa.nsAra.n tatraivAj~nAnakalpitam.h .. ##"## iti . ata eva vivaraNe.avidyAnumAne prAgabhAvavyatiriktatvavisheShaNam.h tattvapradIpikAyAmavidyAlakShaNe bhAvatva\-visheShaNa.n cha sa~NgachChate . eva.n chaturvidhAnAmabhAvAnA.n yogyAnupalabdhyA pratItiH . tatrAnupalabdhirmAnAntaram.h . evamuktAnAM pramANAnAM prAmANya.n svata evotpadyate j~nAyate cha . tathA hi smR^ityanubhavasAdhAraNa.n sa.nvAdipravR^ittyanukUla.n tadvati tatprakArakaj~nAnatvaM prAmANyam.h . tachcha j~nAnasAmAnyasAmagrIprayojyaM na tvadhika.n guNamapekShate pramAmAtre.anugataguNAbhAvAt.h . nApi pratyakShapramAyAM bhUyo.avayavendriyasannikarShaH rUpAdipratyakShe AtmapratyakShe cha tadabhAvAt.h satyapi tasmin.h ##"## pItaH sha~NkhaH ##"## iti pratyakShasya bhramatvAchcha . ata eva na salli~NgaparAmarShAdika \- mapyanumityAdipramAyA.n guNaH asalli~NgaparAmarShAdisthale.api viShayAbAdhenAnumityAdeH pramAtvAt.h . na chaivamapramApa pramA syAt.h j~nAsAmAnyasAmagryA avisheShAditi vAchyam.h . doShAbhAvasyApi hetutvA~NgIkArAt.h . na chaivaM paratastvam.h AgantukabhAkAraNApekShAyAmeva paratastvAt.h . j~nAyate cha prAmANya.n svataH . svato grAhyatva.n cha doShAbhAve sati yAvatsvAshrayagrAhakasAmagrIgrAhyatvam.h . svAshrayo vR^ittij~nAnam.h tadgrAhaka.n sAkShij~nAnam.h . tenApi vR^ittij~nAne gR^ihyamANe tadgataM prAmANyamapi gR^ihyate . na chaivaM prAmANyasa.nshayAnupapattiH tatra sa.nshayAnurodhena doShasyApi sattvena doShAbhAvaghaTita \- svAshrayagrAhakAbhAvena tatra prAmANyasyaivAgrahAt.h . yadvA yAvatsvAshrayagrAhakagrAhyatvayogyatva.n svatastvam.h . sa.nshayasthale prAmANyasyoktayogyatAsattve.api doShavashenAgrahAt.h na sa.nshayAnupapattiH . aprAmANyantu na j~nAnasAmAnyasAmagrIprayojyam.h pramAyA \- mapyaprAmANyApatteH kintu doShaprayojyam.h . nApyaprAmANya.n yAvatsvAshrayagrAhakagrAhyam.h aprAmANyaghaTakatadabhAvavattvAde \- rvR^ittij~nAnAnupanItatvena sAkShiNAgrahItumashakyatvAt.h . kintu visa.nvAdipravR^ittyAdiki~NgakAnumityAdiviShaya iti parata evAprAmANyamutpadyate j~nAyate cha . iti vedAntaparibhAShAyAmanupalabdhiparichChedaH . \medskip\hrule\medskip 7 prAmANyam.h . eva.n nirUpitAnAM pramANAnAM prAmANya.n dvividham.h \- vyAvahArikatattvAvedakatvaM pAramArthikatattvAvedakatva.n cheti . tatra brahmasvarUpAvagAhipramANavyatiriktAnA.n sarvapramANAnAmAdyaM prAmANyam.h tadviShayANA.n vyavahAradashAyAM bAdhAbhAvAt.h . dvitIyantu jIvabrahmaikyaparANA.n ##"## sadeva somyedamagra AsIt.h ##"## ityAdinA.n ##"## tattvamasi ##"## ityantAnAm.h tadviShayasya jIvaparaikyasya kAlatrayAMbAdhyatvAt.h . tachchaikya.n ##'## tattvaM ##'## \- padArthaj~nAnAdhIna\- j~nAnamiti prathama.n ##'## tat.h ##'## \- padArtho lakShaNapramANAbhyA.n nirUpyate . tatra lakShaNa.n dvividham.h \- svarUpalakShaNa.n taTasthalakShaNa.n cheti . tatra svarUpameva lakShaNa.n svarUpalakShaNam.h . yathA satyAdikaM brahmasvarUpalakShaNam.h ##"## satya.n j~nAnamanantaM brahma ##,"## ##"## Anando brahmeti vyajAnAt.h ##"## ityAdishruteH . nanu svasya svavR^ittitvAbhAve katha.n lakShaNatvamiti chet.h na svasyaiva svApekShayA dharmidharma \- bhAvalpanayA lakShyalakShaNatvasambhavAt.h . taduktam.h \- ##"## Anando viShayAnubhavao nityatva.n cheti santi dharmAH apR^ithaktve.api chaitanyAt.h pR^ithagivAvabhAsante ##"## iti . taTasthalakShaNa.n nAma yAvallakShyakAlamanavasthitatve sati yadvyAvartaka.n tadeva . yathA gandhavatvaM pR^ithivIlakShaNam.h mahApralaye paramANuShu utpattikAle ghaTAdiShu cha gandhAbhAvAt.h . prakR^ite cha jagajjanmAdikAraNatvam.h . atra ##'## jagat.h ##'## \- padena kAryajAta.n vivakShitam.h . kAraNatva.n cha kartR^itvam.h ato.avidyAdau nAtivyAptiH . kartR^itva.n cha tattadupAdAna \- gocharAparokShaj~nAnachikirShAkR^itimatvam.h . Ishvarasya tAvadupAdAnagocharA \- parokShaj~nAnasadbhAve \- ##"## yaH sarvaj~naH sarvavit.h yasya j~nAnamaya.n tapaH . tasmAdetadbrahma nAma rUpamanna.n cha jAyate . ##"## ityAdishrutirmAnam.h . tAdR^ishachikIrShAsadbhAve cha ##"## so.akAmayata bahu syAM prajAyeya ##"## ityAdishrutirmAnam.h . tAdR^ishakR^itau cha ##"## tanmano.akuruta ##"## ityAdivAkyam.h . j~nAnechChAdyanyatamagarbha.n lakShaNatritaya.n vivakShitam.h anyathA vyarthavisheShaNApatteH . ata eva janmasthitidhva.nsAnAmanyatamasyaiva lakShaNe praveshaH . eva.n cha lakShaNAni nava sampadyante . brahmaNo jagajjanmAdikaraNatve cha ##'## yato vA imAni bhUtAni jAyante yena jAtAni jIvanti yat.h prayntyabhisa.nvishanti ##"## ityAdishrutirmAnam.h . yadvA nikhilajagadupAdAnatvaM brahmaNo lakShaNam.h . upAdAnatva.n cha jagadadhyAsAdhiShThAnatvam.h jagadAkAreNa pariNamamAnamAyAdhiShThAnatva.n vA . etAdR^ishamevopAdAnatvamabhipretya ##"## ida.n sarva.n yadayamAtmA ##"## ##"## sachcha tyachchAbhavat.h ##"## ##"## bahu syAM prajAyeya ##"## ityAdishrutiShu brahmaprapa~nchayostAdAtmyavyapadeshaH . ##"## ghaTaH san.h ##"## ##"## ghaTo bhAti ##"## ##"## ghata iShTaH ##"## ityAdilaukikavyapadesho.api sachchidAnandarUpa\- brahmaikyAdhyAsAt.h . nanvAnandAtmakachidadhyAsAdghaTAderiShTatvavyavahAre duHkhasyApi tatrAdhyAsAt.h tasyApIShTatvavyavahArApattiriti chet.h na ##"## Arope sati nimittAnusaraNam.h na tu nimittamastItyAropaH ##"## ityabhyupagamena duHkhAdau sachchida.nshAdhyAse.api AnandA.nshAdhyAsAbhAvAt.h . jagati nAmarUpA.nshadvayavyavahArastu avidyApariNAmAtmakanAmarUpasambandhAt.h . taduktam.h \- ##"## asti bhAti priya.n rUpa.n nAma chetya.nshapa~nchakam.h . Adya.n trayaM brahmarUpa.n jagadrUpa.n tato dvayam.h .. ##"## iti .. atha jagato janmakramo nirUpate . tatra sargAdyakAle parameshvaraH sR^ijyamAnaprapa~nchavaichitryahetuprANikarmasahakR^ito.aparimitAnirUpita \- shaktivisheShavishiShTamAyAsahitaH san.h nAmarUpAtmakanikhilaprapa~nchaM prathaM buddhAvAkalayya ##"## ida.n kariShyAmi ##"## iti sa~Nkalpayati ##"## tadaikShata bahu syAM prajAyeya ##"## ##"## so.akAmayata bahu syAM prajAyeya ##"## ityAdi shruteH . tata AkAshAdIni pa~nchabhUtAnyapa~nchIkR^itAni tanmAtrapadapratipAdyAnyutpadyante . tatrAkAshasya shabdo guNaH vAyostu shabdasparshau tejasastu shabdasparsharUpANi apA.n tu shabdasparsharUparasAH pR^ithivyAstu shabdasparsharUparasagandhAH . na tu shabdasyAkAshamAtraguNatvaM vAyvAdAvapi tadupalambhAt.h . na chAsau bhramaH bAdhakAbhAvAt.h . imAni bhUtAni triguNamAyAkAryANi triguNAni . guNAH sattvarajastamA.nsi . etaishcha sattvaguNopetaiH pa~nchabhUtairvyastairyathAkrama.n shrotratvak.hchakShU \- rasanaghrANAni p~nchaj~nAnendriyANi jAyante . etaireva sattvaguNopetaiH pa~ncha \- bhUtairmilitairmanobuddhyAha~NkArachittani jAyante . shrotrAdInAM pa~nchAnA.n krameNa digvAtArkavaruNAshvinodhiShTAtR^idevatAH . mana AdInA.n chaturNA krameNa chandrachaturmukhasha~NkarAchyutA adhiShThAtR^idevatAH . etaireva rajoguNopetaiH pa~nchabhUtairyathAkrama.n vAk.hpANipAdapAyUpasthAkhyAni karmendriyANi jAyante . teShA.n cha krameNa vahnIndropendramR^ityuprajApatayo.adhiShThAtR^i \- devatAH . rajoguNopetaiH pa~nchabhUtaireva militaiH pa~ncha vAyavaH prANApanavyAnodAna \- samAnAkhyA jAyante . tatra prAggamanavAn.h vAyuH prANo nAsAdisthAnavartI . arvAggamanavAnapAnaH pAyvAdisthAnavartI . viShvagamanavAn.h vyAnaH akhilasharIravartI . UrdhvagamanavAnutkramaNavAyurudAnaH kaNThasthAnavartI . ashitapItAnnAdisamIkaraNakaraH samAnaH nAbhisthAnavartI . taireva tamoguNopetairapa~nchIkR^itabhUtaiH pa~nchIkR^itabhUtAni jAyante . ##"## tAsA.n trivR^ita.n trivR^itamekaikA.n karavANi ##"## iti shruteH pa~nchIkaraNopalakShaNarthatvAt.h . pa~nchIkaraNaprakArashchettham.h \- AkAshamAdau dvidhA vibhajya tayorekaM bhAgaM punashchaturdhA vibhajya teShA.n chaturNAma.nshAnA.n vAyvAdiShu chaturShu bhUteShu sa.nyojanam.h . eva.n vAyu.n dvidhA vibhajya tayorekaM bhAga.n punashchaturdhA vibhajya teShA.n chaturNAmA.nshAnAmAkAshAdiShu sa.nyojanam.h . eva.n teja AdInAmapi . tadevamekaikabhUtasyArdha.n svA.nshAtmakam.h ardhAntara.n chaturvidhabhUtamayamiti pR^ithivyAdiShu svA.nshAdhikyAt.h pR^ithivyAdivyavahAraH . taduktam.h \- ##"## vaisheShyAttu tadvAdastadvAdaH ##"## iti . pUrvoktairapa~nchIkR^itabhUtaitli~NgasharIraM paralokayAtrAnirvAhakaM mokShaparyantasthAyi manobuddhibhyAmupeta.n j~nAnendriyapa~nchaka \- karmendriyapa~nchaka \- prANadipa~nchakasa.nyukta.n jAyate . taduktam.h \- ##"## pa~nchaprANamanobuddhidashendriysamanvitam.h . apa~nchIkR^itabhUtottha.n sUkShmA~NgaM bhogasAdhanam.h .. ##"## iti . tachcha dvividham.h \- paramapara.n cha . para.n hiraNyagarbhali~NgasharIram.h aparamasmadAdili~NgasharIram.h . tatra hiraNyagarbhali~NgasharIram mahattattvam.h asmadAdili~NgasharIra.n chAha~NkAra ityAkhyAyate . eva.n tamoguNayuktebhyaH pa~nchIkR^itabhUtebhyo bhUmyantarikShasvarmaha \- rjanatapaHsatyAtmakasyordhvalokasaptakasya atalavitalasutala\- talAtalarasAtalamahAtalapAtAlAkhyasya adholokasaptakasya brahmANDasya jarAyujANDajasvedajodbhijjAkhyachaturvidhasthUlasharIrANA.n chotpattiH . tatra jarAyujAni jarAyubhyo jAtAni manuShyapashvAdisharIrANi . aNDajAnyaNDebhyojAtAni pakShipannagAdisharIrANi . svedajAni svedAjjAtAni yUkamashakAdisharIrANi . udbhijjAni bhUminudbhidya jAtAni vR^ikShAdIni . vR^ikShAdInAmapi pApaphalabhogAyatanatvena sharIratvam.h . tatra parameshvarasya pa~nchatanmAtrAdyutpattau saptadashAvayavopeta \- li~NgasharIrotpattau hiraNyagarbhasthUlasharIrotpattau cha sAkShAt.h kartR^itvam.h itaranikhilaprapa~nchotpattau cha hiraNyagarbhAdidvArA ##"## hantAhamimAstisrau devatA anena jIvenAtmanAnupravishya nAmarUpe vyAkaravANi ##"## iti shruteH . hiraNyagarbho nAma mUrtitrayAdanyaH prathamo jIvaH . ##"## sa vai sharIrI prathamaH sa vai puruSha uchyate . AdikartA sa bhUtAnAM brahmAgre samavartata .. ##"## ##"## hiraNyagarbhaH samavartatAgre ##"## ityAdishruteH . evaM bhUtabhautikasR^iShTirnirUpitA . idAnIM pralayo nirUpyate . pralayo nAma trailokyavinAshaH . sa cha chaturvidhaH \- nityaH prAkR^ito naimittika Atyantikashcheti . tatra nityaH pralayaH suShuptiH tasyAH sakalakAryapralayarUpatvAt.h . dharmAdharma \- pUrvasa.nskArANA.n cha tadA kAraNAtmanA.avasthAnam.h . tena suptotthitasya na sukhaduHkhAdyanupapattiH na vA smaraNAnupapattiH . na cha suShuptau antaHkaraNasya vinAshe tadadhInaprANAdikriyAnupapattiH vastutaH shvAsAdyabhAve.api tadupalabdheH puruShAntaravibhramamAtratvAt.h suptasharIropalambhavat.h . na cha eva.n suptasya paretAdavisheShaH suptasya hi li~NgasharIra.n sa.nskArAtmanA.atraiva vartate paretasya tu lokAntare iti vailakShaNyAt.h . yadvA antaHkaraNasya dve shakti \- j~nAnashaktiH kriyAshaktishcheti . tatra j~nAnashaktivishiShTAntaHkaraNasya suShuptaU vinAshaH na tu kriyAshaktivishiShTasya iti prANadyavasthAnamaviruddham.h . ##"## yadA suptaH svapna.n na ka~ncana pashyati athAsmin.h prANa evaikadhA bhavati athaina.n vAk.h sarvairnAmabhiH sahApyeti ##"## ##"## satA somya tadA sampanno bhavati svamapIto bhavati ##"## ityAdishrutiruktasuShuptau mAnam.h . prAkR^itapralayastu kAryabrahmavinAshanimittakaH sakalakAryavinAshaH . yadA tu prAgevotpannabrahmasAkShAtkArasya kArya brahmaNo brahmANDAdhikAra \- lakShaNaprArabdhakarmasamAptau videhakaivalyAtmikA parA muktiH tadA tallokavAsinAmapyutpannabrahmasAkShAtkArANAM brahmaNA saha videhakaivalyam.h . ##"## brahmaNA saha te sarve samprApte pratisa~nchare . parasyAnte kR^itAtmAnaH pravishanti paraM padam.h .. ##"## iti smR^iteH . eva.n svalokavAsibhiH saha kAryabrahmaNi muchyamAne tadadhiShThitabrahmANDa tadantarvartinikhilaloka \ tadantarvartisthAvarAdInAM bhautikAnAM bhUtAnA.n cha prakR^itau mAyAyA.n layaH na tu brahmaNi bAdharUpavinAshasyaiva brahmaniShThatvAt.h ataH prAkR^ita ityuchyate . kAryabrahmaNo divasAvasAnanimittakaH trailokyamAtrapralayaH naimittikapralayaH . brahmadivasashchaturyugasahasraparimitakAlaH ##"## chaturyugasahasrANi brahmaNo dinamuchyate ##"## ityAdivachanAt.h . pralayakAlo.api divasakAlaparimitaH rAtrikAlasya divasakAlatulyatvAt.h . prAkR^itapralaye naimittikapralaye cha purANavachanAni pramANAni . ##"## dviparArdhe tvatikrAnte brahmaNah parameShThinaH . tadA prakR^itayaH sapta kalyante pralayAya hi .. eSha prAkR^itiko rAjan.h pralayo yatra lIyate . ##"## iti vachanaM prAkR^itapralaye mAnam.h . ##"## eSha naimittikaH proktaH pralayo yatra vishvasR^ik.h . shete.anantAsane nityamAtmasAtkR^itya chAkhilam.h . ##"## iti vachana.n naimittikaH pralaye mAnam.h . turIyapralayastu brahmasAkShAtkAranimittakaH sarvamokShaH . sa chaikajIvavAde yugapade nAnAjIvavAde tu krameNa . ##"## sarva ekIbhavanti ##"## ityAdishruteH . tatrAdyAstrayo.api layAH karmoparamanimittAH turIyastu j~nAnodyanimitto layo.aj~nAnena sahaiveti visheShaH . eva.n chaturvidhapralayo nirUpitaH . tasyadAnI.n kramo nirUpyate . bhUtAnAM bhautikAnA.n cha na kAraNalayakrameNa layaH kAraNalayasamaye kAryANAmAshrayamantareNAvasthAnAnupapatteH kintu sR^iShTikramaviparItakrameNa . tattatkAryanAshe tattajjanakAdR^iShTanAshasyaiva prayojakatayA upAdAnanAshasyAprayojakatvAt.h . anyathA nyAyamate.api mahApralaye pR^ithivIparamANugatarUparasAderavinAshApatteH . tathA cha pR^ithivyA apsu apA.n tejasi tejaso vAyau vAyorAkAshe AkAshasya jIvAha~NkAre tasya hiraNyagarbhAha~NkAre tasya chAvidyAyAm.h \- ityeva.nrUpa eva pralayaH . tadukta.n viShNupurANe \- ##"## jagatpratiShThA devarShe pR^ithivyapsu pralIyate . tejasyApaH pralIyante tejo vAyau pralIyate .. vAyushcha lIyate vyomni tachchAvyakte pralIyate . avyaktaM puruShe brahmaniShkale sampralIyate ##"## iti . eva.nvidhapralayakAraNatvaM \' tat.h \' \- padArthasya brahmaNastaTasthalakShaNam.h . nanu vedAntairbrahmaNi jagatkAraNatvena pratipAdyamAne sati saprap~ncha.n syAt.h anyathA sR^iShTivAkyAnAmaprAmANyApattiriti chet.h na . na hi sR^iShTivAkyAnA.n sR^iShTau tAtparyam.h kintu advaye brahmaNyeva . tatpratipattau katha.n sR^iShTerupayogaH . ittham.h \- yadi sR^iShTimanupanyasya prapa~nchasya vAyau pratiShiddhasya rUpasyeva brahmaNo.anyatrAvasthAnasha~NkAyA.n na nirvichikitsamadvitIyatvaM pratipAdita.n syAt.h . tataH sR^iShTivAkyAdbrahmopAdeyatvaj~nAne sati upAdAna.n vinA kAryasyAnyatra sadbhAvasha~NkAyA.n nirastAyA.n ##"## neti neti ##"## ityAdinA brahmaNyapi tasyAsattvopapAdanena prapa~nchasya tuchChatvAvagame nirastanikhiladvaitavibhramamakhaNDa.n sachchidAnandaikarasM brahma siddhatIti paramparayA sR^iShTivAkyAnAmapi advitIye brahmaNyeva tAtparyam.h . upAsanAprakaraNapaThitasaguNabrahmavAkyAnA.n cha upAsanAvidhyapekShitaguNAropamAtraparatvam.h na guNaparatvam.h . nirguNaprakaraNapaThitAnA.n saguNavAkyAnAntu niShedhavAkyA \- pekShitaniShedhyasamarpakatvena viniyoga iti na ki~nchidapi vAkyamadvitIyabrahmapratipAdanena virudhyate . tadeva.n svarUpataTasthalakShaNalakShita.n \' tat.h \' padavAchyamIshvarachaitanyaM mAyApratibimbarUpamiti kechit.h . teShAmayamAshayaH \- jIvaparameshvara \- sAdhAraNa.n chaitanyamAtraM bimbam.h tasyaiva bimbasyAvidyAtmikAyAM mAyAyAM pratibimbamIshvarachaitanyam.h antaHkaraNeShu pratibimba.n jIvachaitanyam.h ##"## kAryopAdhiraya.n jIvaH kAraNopadirIshvaraH ##"## iti shruteH . etanmate jalAshayagatasharAvajalagatasUryapratibimbayoriva jIvaparameshvarayorbhedaH . avidyAtmakopAdhervyApakatayA tadupAdhikeshvarasyApi vyApakatvam.h . antaHkaraNasya parichChinnatayA tadupAdhikajIvasyApi parichChinnatvam.h . etanmate.avidyAkR^itadoShA jIva iva parameshvare.api syuH upAdheH pratibimbapakShapAtitvAt.h ityasvarasAt.h bimbAtmakamIshvarachaitanyamityapare . teShAmayamAshayaH \- ekameva chaitanyaM bimbatvAkrAntamIshvarachaitanyam.h pratibimbatvAkrAnta.n jIvachaitanyam.h . bimbapratibimbakalpanopAdhishchaika \- jIvavAde avidyA anekajIvavAde tu antaHkaraNAnyeva . avidyAntaH \- karaNarUpopAdhiprayukto jIvaparabhedaH . upAdhikR^itadoShAshcha pratibimbe jIva eva vartante na tu bimbe parameshvare upAdheH pratibimbapakShapAtitvAt.h . etanmate cha gaganasUryasya jalAdau bhAsamAnapratibimbasUryasyeva jIvaparayorbhedaH . nanu grIvasthamukhasya darpaNapradesha iva bimbachaitanyasya parameshvarasya jIvapradeshe.abhAvAt.h tasya sarvAntaryAmitva.n na syAditi chet.h \, na . sAbhranakShatra\- syAkAshasya jalAdau pratibimbitatve bimbabhUtamahAkAshasyApi jalAdipradesha\- sambandhadarshanena parichChinnAbimbasya pratibimbadeshAsambandhitve.apya\- parichChinnabrahmabimbasya pratibimbadeshasambandhAvirodhAt.h . na cha rUpahInasya brahmaNo na pratibimbasambhavaH\, rUpavata eva tathAtvadarshanAt.h\, iti vAchyam.h \; nIrUpasyApi rUpasya pratibimba\- darshanAt.h . na cha nIrUpasya dravyasya pratibimbAbhAvaniyamaH\, Atmano dravyatvAbhAvasya uktatvAt.h . ##"## ekadhA bahudhA chaiva dR^ishyate jalachandravat.h .##"## ##"##yathA hyaya.n jyotirAtmA vivasvAnapo bhinnA bahudhaiko.anugachChan.h .##"## ityAdivAkyena brahmapratibimbAbhAvAnumAnasya bAdhitatvAchcha . tadeva.n ##"##tat.h##"## \- padArtho nirUpitaH . idAnI.n ##"##tvam.h##"##\-padArtho nirUpyate . ekajIvavAde.avidyApratibimbo jIvaH \, anekajIvavAde tu antaHkaraNapratibimbaH . sa cha jAgratsvapna\- suShuptirUpAvasthAtrayavAn.h . tatra jAgraddashA nAma indriyajanyaj~nAnAvasthA\, avasthAntare indriyAbhAvAt.h nAtivyAptiH . indriyajanyaj~nAna.n cha antaHkaraNavR^ittiH \, svarUpaj~nAnasyAnAditvAt.h . sA chAntaHkaraNavR^ittirAvaraNAbhibhavArthA ityekaM matam.h . tathA hi\- avidyopahitachaitanyasya jIvatvapakShe ghaTAdyadhiShThAna\- chaitanyasya jIvarUpatayA jIvasya sarvadA ghaTAdibhAnaprasaktau ghaTAdyavachChinnachaitanyAvarakamaj~nAnaM mUlAvidyAparatantramavastha\- padavAchyamabhyupagantavyam.h . eva.n sati na sarvadA ghaTAderbhAnaprasa~NgaH\, anAvR^itachaitanyasambandhasyaiva bhAnaprayojakatvAt.h . tasya chAvaraNasya sadAtanatve kadAchidapi ghaTabhAna.n na syAditi tadbha~Nge vaktavye\, tadbha~Ngajanaka.n na chaitanyamAtram.h \, tadbhAsakasya tadanivartakatvAt.h \, nApi vR^ittyupahita.n chaitanyam.h \, parokShasthale.api tannivR^ittyApatteriti parokShavyAvR^ittavR^ittivisheShasya\, tadupahitachaitanyasya vA\, AvaraNabha~njakatvam.h \, iti AvaraNAbhibhavArthA vR^ittiruchyate . sambandhArthA vR^ittirityaparaM matam.h . tatrAvidyopAdhiko.aparichChinno jIvaH . sa cha ghaTAdipradeshe vidyamAno.api ghaTAdyAkArAparokShavR^ittivirahadashAyA.n na ghaTAdikamavabhAsayati\, ghaTAdInA sama.n sambandhAbhAvAt.h \, tattadAkAravR^ittidashAyA.n tu bhAsayati\, tadA sambandhasattvAt.h . nanu avidyopAdhikasyAparichChinnasya jIvasya svata eva samastavastusambadhasya vR^ittivirahadashAyA.n sambandhAbhAvAbhi\- dhAnamasa~Ngatam.h \, asa~NgatvadR^iShTyA sambandhAbhAvAbhidhAne cha vR^ittyanantaramapi sambandho na syAt.h \, iti chet.h \, uchyate . na hi vR^ittivirahadashAyA.n jIvasya ghaTAdinA saha sambandhasAmAnya.n niShedhAmaH . kintarhi \? ghaTAdibhAnaprayojaka.n sambandhavisheSham.h . sa cha sambandhavisheSho viShayasya jIvachaitanyasya cha vya~Ngya\- vya~njakatAlakShaNaH kAdAchitkastattadAkAravR^ittinibandhanaH . tathA hi \- taijasamantaHkaraNa.n svachChadravyatvAt.h svata eva jIvachaitanyAbhivya~njanasamartham.h . ghaTAdikastu na tathA\, asvachCha\- dravyatvAt.h . svAkAravR^ittisa.nyogadashAyAntu vR^ittyabhibhUtajADya\- dharmakatayA vR^ittyutpAditachaitanyAbhivy~njanayogyatashrayatayA cha vR^ittyudayAnantara.n chaitanyamabhivyanakti . tadukta.n vivaraNe \- ##"##antaHkaraNa.n hi svasminniva svasa.nsargiNyapi ghaTAdau chaitanyAbhivyaktiyogyatAmApAdayati ##"## iti . dR^iShTa.n cAsvachChadravyasyapi svachChadravyasambandhadashAyAM pratibimbagrAhitvam.h . tathA kuDyAderjalAdisa.nyogadashAyAM mukhAdi\- pratibimbagrAhitA . ghaTAderabhivya~njAtva.n ca tatpratibimbagrAhitvam.h \, chaitanyasyAbhivyaktatva.n cha tatra pratibimbitatvam.h . eva.nvidhAbhivya~njakatvasiddhyarthamevavR^itteraparokShasthale bahirnirgamanA~NgIkAra . parokShasthale tu vahnyAdervR^ittisa.nsargAbhAvena chaitanyAnabhivya~njakatayA nAparokShatvam.h . etanmate cha viShayANAmaparokShatva.n chaitanyAbhivya~njakatvamiti draShTavyam.h . eva.n jIvasyAparichChinnatve.api vR^itteH sambandhArthatva.n nirUpitam.h . idAnIM parichChinnatvapakShe sambadhArthatva.n nirUpyate . tathA hi \- antaHkaraNopAdhiko jIvaH . tasya na ghaTAdyupAdAnatA\, ghaTAdideshasambandhAt.h . kintu brahmaiva ghaTAdyupAdAnam.h \, tasya mAyopahitasya sakalaghaTAdyanvayitvAt.h . ata eva brahmaNaH sarvaJ`natA . tathA cha jIvasya ghaTAdyadhiShThAnabrahmachaitanyA\- bhedamantareNa ghaTAdyavabhAsAsambhave prApte \, tadavabhAsAya ghaTAdyadhiShThAnabrahma\- chaitanyAbhedasiddhyartha.n ghaTAdyAkAravR^ittiriShyate . nanu vR^ittyApi kathaM pramAtR^ichaitanyaviShayachaitanyayorabhedaH sampAdyate, ghaTAnaHkaraNarUpopAdhibhedena tadavachChinnachaitanyayo \- rabhedAsambhavAt.h \, iti chet.h \, ne . vR^itterbahirdeshanirgamanA~NgIkAreNa vR^ittyantaHkaraNaviShayANAmekadeshasthatvena tadupadheyabhedAbhAvasya uktatvAt.h . evamaparokShastahale vR^ittermatabhedena viniyoga upapAditaH . indriyAjanyaviShayagocharAparokShAntaHkaraNavR^ittyavasthA svapnAvasthA . jAgradavasthAvyAvR^ittyartham.h ##"## indriyAjanye ##"## ti . avidyAvR^ittimatyA.n suShuptAvativyAptivAraNAya ##"## antaHkaraNe ##"## ti . suShuptirnAma avidyA \- gocharAvidyAvR^ittyavasthA . jAgratsvapnayoravidyAkAravR^itterantaHkaraNavR^ittitvAnna tatrAtivyAptiH . atra kechinmaraNabhUrChayoravasthAntaratvamAhuH\, apare tu suShuptAveva tayorantarbhAvamAhuH . tatra tayoravasthAtrayAntarbhAvabahirbhAvayoH ##"## tvaM ##"## \- padArthanirUpaNe upayogAbhAvAt.h na tatra prayatyate . tasya mAyopAdhyapekShayA ekatvam.h \, antaHkaraNopAdhyapekShayA cha nAnAtva.n vyavahriyate . etena jIvasyANutvaM pratyuktam.h \, ##"## buddherguNena chaiva.n hyArAgramAtro hyavaro.api dR^iShTaH . ##"## ityAdau jIvasya ##"## buddhi ##"## \- shabdavAchyAntaHkaraNapariNAmopAdhikasya paramANutvashravaNAt.h . sa cha jIvaH svayaMprakAshaH \, svapnAvasthAmadhikR^itya ##"## atrAyaM puruShaH svaya.n jyotiH ##"## iti shruteH . anubhavarUpashcha \, ##"## praj~nAnaghana eva ##"## ityAdishruteH . ##"## anubhavAmi ##"## iti vyavahArastu vR^itti pratibimbita\- chaitanyamAdAya upapadyate . evaM ##"## tvaM ##"## \- padArtho nirUpitaH . adhunA ##'## tat.h \- tvam.h ##"## \- padArthayoraikyaM mahAvAkyapratipAdya \- mabhidhIyate . nanu ##"## nAhamIshvaraH ##"## ityAdipratyakSheNa \, ki~nchijj~natvasarvaj~natvAdiviruddhadharmAshrayatvAdili~Ngena \, ##"## dvA suparNA ##"## ityAdishrutyA \- ##"## dvAvimau puruShau loke kSharashchAkShara eva cha . kSharaH sarvANi bhUtAni kUTastho.akShara uchyate .. ##"## ityAdismR^ityA cha jIvaparabhedasyAvagatatvena ##"## tattvamasyA ##"## \- divAkyam.h ##"## Adityo yUpaH \, ##"## ##"## yajamAnaH prastaraH ##"## ityAdivAkyavadupacharitArthameva\, iti chet.h \, na . bhedapratyakShasya sambhAvitakaraNadoShasyAsambhAvitadoShavedajanyaj~nAnena bAdhyamAnatvAt.h . anyathA chandragatAdhikaparimANagrAhijyotiH \- shAstrasya chandraprAdeshagrAhipratyakSheNa bAdhApatteH . pAkarakte ghaTe ##"## rakto.ayam.h \, na shyAmaH ##"## itivat.h ##"## savisheShaNe hi ##"## iti nyAyena jIvaparabhedagrAhipratyakShasya visheShaNIbhUtadharma \- bhedaviShayatvAchcha . ata eva nAnumAnamapi pramANam.h \, AgamavirodhAt.h \, merupAShANamayatvAnumAnavat.h . nApyAgamAntaravirodhaH . tatparAtatparavAkyayostatparavAkyasya balavatvena lokasiddhabhedAnuvAdi \- ##"## dvA suparNau ##"## tyAdi \- vAkyApekShayA upakramopasa.nhArAdyavagatAdvaitatAtparyavishiShTasya ##"## tattvamasyA ##"## divAkyasya prabalatvAt.h . na cha jIvaparaikye viruddhadharmAshrayatvAnupapattiH \, shItasyaiva jalasyaupAdhikauShNyAshrayatvavat.h svabhAvato nirguNasyaiva jIvasyAntaHkaraNAdyupAdhika \- kartR^itvAdyAshrayatvapratibhAsopapatteH . yadi cha jalAdAvauShNyamAropitam.h \, tadA prakR^ite.api tulyam.h . na cha siddhAnte kartR^itvasya kvachidapyabhAvA \- dAropyapramAhitasa.nskArAbhAve kathamAropaH \, iti vAchyam.h \, lAghavenAropyaviShayakasa.nkAratvenaiva tasya hetutvAt.h . na cha prAthamikArope kA gatiH \, kartR^itvAdyadhyAsapravAhasyAnAditvAt.h . tatra ##'## tattvam.h ##'## \- padavAchyayorvishiShTayoraikyAyoge.api lakShyasvarUpayoraikyamupapAditameva . ata eva tatpratipAdaka \- ##"## tattvamasyA ##"## divAkyAnAmakhaNDArthatvam.h , ##"## so.ayam.h ##"## ityAdivAkyavat.h . na cha kAryaparANAmeva prAmANyam.h \, ##"## chaitra \, putraste jAtaH ##"## ityAdau siddhe.api sa~NgatigrahAt.h . eva.n sarvapramANAviruddha.n shrutismR^itItihAsapurANapratipAdya.n jIvaparaikya.n vedAntashAstrasya viShaya iti siddham.h . iti vedAntaparibhAShAyA.n viShayaparichChedaH . \medskip\hrule\medskip 8 prayojanam.h . idAnIM prayojana.n nirUpyate . yadavagata.n sat.h svavR^ittitayA iShyate tatprayojanam.h . tachcha dvividham.h \- mukhya.n gauNa.n cheti . tatra sukhaduHkhAbhAvau mukhye prayojane \, tadanyatarasAdhana.n gauNaM prayojanam.h . sukha.n cha dvividham.h \- sAtishaya.n nitatishaya.n cha . tatra sAtishaya.n sukha.n viShayAnuSha~NgajanitAntaHkaraNavR^ittitAratamyakR^itAnandaleshAvirbhAvavisheShaH \, ##"## etasyaivAnandasyAnyAni bhUtAni mAtrAmupajIvanti ##"## ityAdi shruteH . niratishaya.n sukha.n cha brahmaiva \, ##"## Anando brahmeti vyajAnAt.h \, ##"## ##"## vij~nAnamAnandaM brahma ##"## ityAdi shruteH . AnandAtmakabrahmAvAptishcha mokShaH \, shokanivR^ittishcha \, ##"## brahma veda brahmaiva bhavati \, ##"## ##"## tarati shokamAtmavit.h ##"## ityAdi shruteH . na tu lokAntarAvAptiH \, tajjanyavaiShayikAnando vA mokShaH \, tasya kR^itakatvenAnityatve muktasya punarAvR^ittyApatteH . nanu tvanmate.apyAnandAvApteranarthanivR^itteshcha sAditve tulyo doShaH \, anAditve mokShamuddishya shravaNAdau pravR^ittyanupapattiriti chet.h \, na \, siddhasyaiva brahmasvarUpasya mokShasyAsiddhatvabhrameNa tatsAdhane pravR^ittyupapatteH . anarthanivR^ittirapyadhiShThAnabhUtabrahma \- svarUpatayA siddhaiva . loke.api prAptaprApti \- parihR^itaparihArayoH prayojanatva.n dR^iShTameva . yathA hastagatvismR^itasuvarNAdau ##"## tava haste suvarNam.h ##"## ityAptopadeshAdaprAptamiva prApnoti . yathA vA valayitacharaNAyA.n sraji sarpatvabhramavataH ##"## nAya.n sarpaH ##"## ityAptavAkyAt.h parihR^itasyaiva sarpasya parihAraH . evaM prAptasyApyAnandasya prAptiH \, parihR^itasyApyanarthasya nivR^ittirmokShaH prayojana.n cha . sa cha j~nAnaikasAdhyaH \, ##"## tameva viditvA.atimR^ityumeti \, nAnyaH panthA vidyate.ayanAya ##"## iti shruteH \, aj~nAnnanivR^itteH j~nAnaikasAdhyatva \- niyamAchcha . tachcha j~nAnaM brahmAtmaikyagocharam.h \, ##"## abhaya.n vai janaka prApto.asi \, ##"## ##"## tadAtmAnamevAvet.h \- ahaM brahmAsmi ##"## ityAdi shruteH \, ##"## tattvamasyAdivAkyottha.n j~nAnaM mokShasya sAdhanam.h ##"## iti nAradIyavachanAchcha . tachcha j~nAnamaparokSharUpam.h \, parokShatve.aparokShabhramanivartaka \- tvAnupapatteH . tachchAparokShaj~nAna.n ##"## tattvamasyA ##"## divAkyAditi kechit.h \, manananididhyAsanasa.nskR^itAntaHkaraNAdevetyepare . tatra pUrvAchAryANAmAshayaH \- sa.nvidAparokShya.n na karaNavisheShotpatti \- nibandhanam.h \, kintu prameyavisheShanibandhanam.h ityupAditam.h . tathA cha brahmaNaH pramAtR^ijIvAbhinnatayA tadgochara.n shabdajanyamapi j~nAnamaparokSham.h . ata eva pratardanAdhikaraNe pratardanaM prati ##"## prANo.asmi praj~nAtmA \, taM mAmAyuramR^itamupAsva ##"## iti indraproktavAkye ##'## prANa ##'## \- shabdasya brahmaparatve nishchite sati ##"## mAmupAsva ##"## ityashachChAbdAnupapattimAsha~Nkya taduttaratvena pravR^itte ##"## shAstradR^iShTyA tUpadesho vAmadevavat.h ##"## ityatra sUtre shAstrIyA dR^iShTiH shAstradR^iShTiH \, ##"## tattvamasyA ##"## divAkyajanyam.h ##"## ahaM brahma ##"## iti j~nAna.n ##'## shAstradR^iShTi ##'## \- shabdenoktamiti . anyeShA.n tvevamAshayaH \- karaNavisheShanibandhanamevaj~nAnAnAM pratyakShatvam.h \, na viShayavisheShanibandhanam.h \, ekasminneva sUkShmavastuni paTukaraNApaTukaraNayoH pratyakShatvApratyakShatvavyavahAradarshanAt.h . tatha cha sa.nvitsAkShAtve indriyajanyatvasyaiva prayojakatayA na shabdajanyaj~nAnasyAparokShatvam.h . brahmasAkShAtkAre.api manana \- nididhyAsanasa.nskR^itaM mana eva karaNam.h \, ##"## manasaivAnudraShTavyam.h ##"## ityAdishruteH . mano.agamyatvashrutishchAsa.nskR^itamanoviShayA . na chaivaM brahmaNa aupaniShadatvAnupapattiH \, asmaduktamanaso vedajanyaj~nAnAnantarameva pravR^ittatayA vedopajIvitvAt.h \; vedAnupajIvimAnAntaragamyatvasyaiva virodhitvAt.h . ##'## shAstradR^iShTi ##'## \- sUtramapi brahmaviShayakamAnasapratyakShasya shAstra[rayojyatvAdupapadyate . taduktam.h \- ##"## ' api sa.nrAdhane ' sUtrAt.h shAstrArtha dhyAnajA pramA . shAstradR^iShtirmatA \, tAntu vetti vAchaspatiH param.h .. ##"## tachcha j~nAnaM pApakShayAt.h \, sa cha karmAnuShThAnAditi paramparayA karmaNA.n viniyogaH . ata eva ##"## tameta.n vedAnuvachanena brAhmaNA vividiShanti yaj~nena dAnena tapasA.anAshakena ##"## ityAdi shrutiH \, ##"## kaShAye karmabhiH pakve tato j~nAnaM pravartate ##"## ityAdi smR^itishcha sa~NgachChate . eva.n shravaNamanananididhyAsanAnyapi j~nAnasAdhanAni \, maitreyIbrAhmaNe ##"## AtmA vA are draShTavyaH ##"## iti darshanamanUdya tatsAdhanatvena ##"## shrotavyo mantavyo nididhyAsitavyaH ##"## iti shravaNamanananididhyAsanAnA.n vidhAnAt.h . shravaNa.n nAma vedAntAnAmadvitIye brahmaNi ttatparyAvadhAraNAnukUlA mAnasI kriyA . manana.n nAma shabdAvadhArite.arthe mAnAntaravirodhasha~NkAyA.n tannirAkaraNAnukUlatarkAtmakaj~nAnajanako mAnaso vyApAraH . nididhyAsana.n nAma anAdidurvAsanayA viShayeShvAkR^iShyamANasya chittasya viShayebhyo.apakR^iShya AtmaviShayakasthairyAnukUlo mAnaso vyApAraH . tatra nididhyAsanaM brahmasAkShAtkAre sAkShAt.h kAraNam.h \, ##"## te dhyAnayogAnugatA apashyan.h \, devAtmashakti.n svaguNairnigUDhAm.h ##"## ityAdi shruteH . nididhyAsane cha manana.n hetuH \, akR^itamananasyArtha \- dArDhyAbhAvena tadviShayakanididhyAsanAyogAt.h . manane cha shravaNa.n hetuH \, shravaNAbhAve tAtparyAnishchayena shAbdaj~nAnAbhAvena shrutArthaviShayakayuktatvAyuktatvanishchyAnukUlamananAyogAt.h . etAni trINyapi j~nAnotpattau kAraNAnIti kechidAchAryA Uchire . apare tu shravaNaM pradhAnam.h \, manananididhyAsanayostu shravaNAt.h parAchInayorapi shravaNaphalabrahmadarshananirvartakatayA ArAdupakAraka \- tayA.a~NgatvamityAhuH . tadapya~Ngatva.n na tArtIyasheShatvarUpam.h \, tasya shrutyAdyanyatamapramANagamyasya prakR^ite shrutyAdyabhAve.asambhavAt.h . tathA hi ##"## brIhibhiryajeta \, ##"## ##"## dadhnA juhoti ##"## ityAdAviva manananididhyAsanayora~Ngatve na kAchit.h tR^itIyA shrutirasti . nApi ##"## barhirdevasadana.n dAmi ##"## ityAdi mantrANAM barhiHkhaNDana \- prakAshanasAmarthyavat.h ki~nchlli~Ngamasti . nApi pradeshAntarapaThitasya pravrgasya ##"## agniShTome pravR^iNakti ##"## iti vAkyavat.h shravaNAnuvAdena manananididhyAsanaviniyojaka.n ki~nchidvAkyamasti . nApi ##"## darshapUrNamAsAbhyA.n svargakAmo yajeta ##"## iti vAkyAvagataphala \- sAdhanatAkadarshapUrNamAsaprakaraNe prayAjAdInAmiva phalasAdhanatve \- nAvagatasya shravaNasya prakaraNe manananididhyAsanayorAmnAnam.h . nanu ##'## draShTavyaH ##'## iti darshanAnuvAdena shravaNe vihite sati phalavattayA shravaNaprakaraNe tatsannidhAvAmnAtayormanananididhyAsanayoH prayAjanyAyena prakaraNAdevA~Ngateti chet.h \, na \, ##"## te dhyAnayogAnugatA apashyan.h ##"## itAdi shrutyante dhyAnasya darshanasAdhanatvenAvagatasya a~NgAkA~NkShyAyAM prayAjanyayena shravaNamananayorevA~NgatvApatteH . kramasamAkhye cha dUraniraste . ki~ncha prayAjAdiShva~NgatvavichAraH saprayojanaH . pUrvapakShe vikR^itiShu na prayAjAdyanuShThAnam.h \; siddhAnte tu tatrApi tadanuShThAnamiti . prakR^ite tu shravaNa.n na kasyachit.h prakR^itiH \, yena manananididhyAsanayo \- statrApyanuShThAnama~NgatvavichAraphalaM bhavet.h . tasmAnna tArtIyasheShatvaM manananididhyAsanayoH \, kintu tathA ghaTAdikArye mR^itpiNDAdInA.n sahakArikAraNateti prAdhAnyAprAdhAnyavyapadeshaH \, tathA shravaNa \- manananididhyAsanAnAmapIti mantavyam.h . sUchita.n chaitadvivaraNAchAryaiH \- ##"## shaktitAtparyavishiShtashabdAvadhAraNaM prameyAvagamaM pratyavyavadhAnena kAraNaM bhavati \, pramANasya prameyAvagamaM pratyavyavadhAnAt.h . manananididhyAsane tu chittasyapratyagAtmapravaNatA \- sa.nskArapariniShpanna \- tadekAgravR^ittikAryadvAreNa brahmAnubhavahetutAM pratipadyete iti phalaM pratyavyavahitakAraNasya shaktitAtparyavishiShTa \- shabdAvadhAraNasya vyavahite manananididhyAsane tada~Nge a~NgIkriyate . shravaNAdiShu cha mumukShUNAmadhikAraH \, kAmye karmaNi phalakAmasyAdhikAritvAt.h . mumukShAyA.n cha nityAnityavastuvivekasyehAmutrArthaphalabhogavirAgasya shamadamoparatititikShAsamAdhAnashraddhAnA.n cha viniyogaH . antarindriyanigrahaH shamaH . bahirindriyanigraho damaH . vikShepAbhAva uparatiH . shItoShNAdi \- dvandvashana.n titikShA . chittaikAgra.n samAdhAnam.h . guruvedAntavAkyeShu vishvAsaH shraddhA . atra ##'## uparama ##'## \- shabdena sa.nnyAso.abhidhIyate \; tathA cha sa.nnyAsinAmeva shravaNAdAvadhikAraH \, iti kechit.h . apare tu ##'## uparama ##'## \- shabdasya sa.nnyAsavAchakatvAbhAvAt.h \, vikShepAbhAvamAtrasya gR^ihastheShvapi sambhavAt.h \, janakAderapi brahmavichArasya shrUyamANatvAt.h \, sarvAshramasAdhAraNa.n shravaNAdividhAnamityAhuH . saguNopAsanamapi chittaikAgryadvArAnirvisheShabrahmasAkShAtkArahetuH . taduktam.h \- ##"## nirvisheShaM paraM brahma sAkShAtkartumanIshvaraH . ye mandAste.anukampyantesavisheShanirUpaNaiH .. vashIkR^ite manasyeShA.n saguNabrahmashIlanAt.h . tadevAvirbhavet.h sAkShAdapetopAdhikalpanam.h .. ##"## iti . saguNopAsakAnA.n cha archirAdimArgeNa brahmalokagatAnA.n tatraiva shravaNAdyutpannatattvasAkShAtkArANAM brahmaNA saha mokShaH . karmiNAntu dhUmAdimArgeNa pitR^iloka.n gatAnAmupabhogena karmakShaye sati pUrvakR^itasukR^itaduShkR^itAnusAreNa brahmAdisyhAvarAnteShu punarutpattiH . tathA cha shrutiH \- ##"## ramaNIyacharaNA ramaNIyA.n yonimApadyante \, kapUyacharaNAH kapUyA.n yonimApadyante ##"## iti . pratiShiddhAnuShThAyinA.n tu rauravAdinarakavisheSheShu tattatpApochita \- tIvraduHkhamanubhUya shvashUkarAditiryagyoniShu sthAvarAdiShu chotpattiH \, ityalaM prasa~NgAgataprapa~nchena . nirguNabrahmasAkShAtkAravatastu na lokAntaragamanam.h \, ##"## na tasya prANA utkrAmanti ##"## iti shruteH \, kintu yAvatprArabdhakarmakShaya.n sukhaduHkhe anubhUya pashchAdapavR^ijyate . nanu ##"## kShIyante chAsya karmANi tasmin.h dR^iShTe parAvare ##"## ityAdi shrutyA \, ##"## j~nAnAgniH sarvakarmANi bhasmasAt.h kurute tathA ##"## ityAdi smR^ityA cha j~nAnasya sakalakarmakShayahetutvanishchaye sati prArabdhakarmAvasthAnamanupapannamiti chet.h \, na . ##"## tasya tAvadeva chira.n yAvanna vimokShye \, atha sampatsye ##"## ityAdi shrutyA \, ##"## nAbhukta.n kShIyate karma ##"## ityAdi smR^ityA chotpAditakAryakarma \- vyatiriktAnA.n sa~nchitakarmaNAmeva j~nAnavinAshyatvAvagamAt.h . sa~nchita.n dvividham.h \- sukR^ita.n duShkR^ita.n cha . tathA cha shrutiH \- ##"## tasya putrA dAyamupayanti \, suhR^idaH sAdhukR^ityAm.h \, dviShantaH pApakR^ityAm.h ##"## iti . nanu brahmaj~nAnAnmUlAj~nAnanivR^ittau tatkAryaprArabdhakarmaNo.api nivR^itteH katha.n j~nAninA.n dehadhAraNamupapadyate iti chet.h \, na \, apratibaddhaj~nAnasyaivAj~nAnanivartakatayA prArabdhakarmarUpa\- pratibandhakadashAyAmaj~nAnanivR^itterana~NgIkArAt.h . nanvevamapi tattvaj~nAnAdAdekasya muktau sarvamuktiH syAt.h \, avidyAyA ekatvena tannivR^ittau kvachidapi sa.nsArAyogAditi chet.h \, na \, iShTApatterityeke . apare tu etaddoShaparihArAyaiva ##"## indro mAyAbhiH ##"## iti bahuvachanashrutyanugR^ihItamavidyAyAnAnAtva \- ma~NgIkartavyamityAhuH . anye tu ekaivAvidyA \, tasyAshchAvidyAyA jIvabhedena brahmasvarUpAvaraNashaktayo nAnA \; tathA cha yasya brahmaj~nAna.n tasya brahmasvarUpAvaraNashaktivishiShTAvidyAnAshaH \, na tvanyaM prati \, ityupagamAt.h naikamuktau sarvamuktiH . ata eva ##"## yAvadadhikAramavasthitirAdhikArikANAm.h ##"## ityasminnadhikaraNe adhikAripurUShANAmutpannatattvaj~nAnAnAmindrAdInA.n dehadhAraNA \- nupapattimAsha~Nkya adhikArApAdakaprArabdhakarmasamAptyanantara.n videhakaivalyamiti siddhAntitam.h . taduktamAchAryavAchaspatimishraiH \- ##"## upasanAdisa.nsiddhitoShiteshvarachoditam.h . adhikAra.n samApyaite pravishanti paraM padam.h .. ##"## iti . etachchaikamukto sarvamuktiriti pakShe nopapadyate . tasmAdekAvidyApakShe.api pratijIvamAvaraNabhedopagamena vyavasthopapAdanIyA . tadevaM brahmaj~nAnAnmokShaH . sa chAnarthanivR^ittirniratishaya \- brahmAnandAvAptishcheti siddhaM prayojanam.h . iti vedAntaparibhAShAyAM prayojanaparichChedaH . iti dharmarAja adhvarIndra virachitA vedAnta paribhAShA samAptA .. ## \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}