% Text title : sAMkhyakArikAparamArthaTIkA.inf % File name : sAMkhyakArikAparamArthaTIkA.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Latest update : September 15, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sAMkhyakArikAparamArthaTIkA ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyakArikAparamArthaTIkA ..}##\endtitles ## shrIrastu | suvarNasaptatishAstram | pUrvakhaNDaH | kArikA 1 || duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA tadabhighAtake hetau | dR^iShTe sApArthA chennaikAntAtyantato.abhAvAt || 1 || || Ch: trividhaduHkhAbhighAtAjjij~nAsA tadabhighAtake hetau | dR^iShTe.apArthA [chet] na, [heto]ranaikAntikAnAtyantikatvAt || asyA AryAyA upodghAta uchyate | purA kila maharShirAkAshajAtaH (brahmasutaH ?) svAbhAvikadharmaj~nAnavairAgyaishvaryachaturguNAtmakaH kapilo nAma babhUva | andhatamasi majjajjagadidamavalokya [asya] mahAkAruNyamudapAdi aho khalu jagad [idam] andhe tamasi vartata iti | [evaM] lokaM vichintayan ekaM brAhmaNamAsurisagotraM varShasahasrayAjinamadrAkShIt | nigUDhAtmA tamupetya vAchamevamuvAcha bho Asure ramase gR^ihasthadharmeNa iti | imAM vAchamuktvA anantaH pratijagAma | bhUyo.api varShasahasre pUrNe pratyAgamya tathaivAbhyuvAcha | evamukte brAhmaNo muniM pratyuvAcha satyaM bhagavan rame gR^ihasthadharmeNa iti | tadA maharShiH shrutvaitat punarniragAt | sa pashchAdbhUya abhyupetya [tAmeva] vAchamabhyuvAcha | brAhmaNastaM pratyAha evameveti | maharShistu apR^ichChat | utsahase shuddhaM brahmacharyaM vastuM na vA iti | brAhmaNa Aha utsahe tathA vastumiti | atha gR^ihasthadharmamapahAya pravrajyAcharyAmAcharan kapilashiShyo babhUva | para Aha | kasmAddhetorasya brAhmaNasya jij~nAsA samutpannA | uttaramAha | trividhaduHkhAbhighAtAt | kiM punastrividhaM duHkham | (1) AdhyAtmikam (2) Adhibhautikam (3) Adhidaivikam | [tatra] AdhyAtmikaM yad vAtapittashleShmaNAM vaiShamyAt pravartate vyAdhiduHkham | yathoktaM chikitsA[tantre] | "nAbheradho vAtasthAnamuchyate | hR^idayAdadhaH pittasthAnamuchyate | hR^idayAdUrdhvaM sarvaM shleShmasambandhi | vAtamutkaTaM sat shleShmapitte abhibhUya vAtarogamutpAdayati | pittashleShmaNI apyevam ||" idamuchyate shArIraM duHkham | mAnasaM duHkhaM\- priyaviprayogaH apriyasaMyogaH prArthitAlAbhaH etattrividhaM mAnasaM duHkham | IdR^ishaM duHkhamAdhyAtmikaM duHkhamabhidhIyate | AdhibhautikaM tu yanmartyapashupakShyuragataTasetubhedAdinA pravartate duHkham | [ida]mAdhibhautikaM duHkhamuchyate | AdhidaivikaM yat shItAtapavAtavarShAshanyAdirnAnAvidho marmabhedI | [ida]mAdhidaivikaM duHkhamabhidhIyate | [etaiH] tribhirduHkhairabhighAtAt [1245, c. 2] samutpannA jij~nAsA duHkhAbhighAtake hetau | para Aha | etadduHkhatrayAbhighAtako [dvividho].ayaM hetuH vispaShTaM pratyakShaH | prathamaH, aShTA~NgAyurvedoktaH, shArIraduHkhasyAbhighAtakaH | dvitIyaH, priyAH ShaD viShayA mAnasaduHkhasyAbhighAtakAH | imau hetU pratyakShAveva | kathaM punarjij~nAsA | samAdhIyate | nAyamartho yujyate | dvividhadoShasattvAt | jij~nAsA na yuktiviruddhA | sa dvividho doShashcha [hetoH] (1) anaikAntikatA (2) anAtyantikatA cheti || 1|| kArikA 2 para Aha | yadi aShTA~NgAyurvedAdikaM doShadvayayuktatvAn na heturalaM duHkhAbhighAtAya | chaturShu vedeShu tu hetvantaramasti | ayaM heturaikAntikamAtyantika~ncha phalaM prApayati | ato bhavato jij~nAsA apArthA | uktaM hi vede | apAma somamamR^itA abhUmAganma jyotiravidAma devAn | kiM nUnamasmAn kR^iNavadarAtiH kimu dhUrtiramR^ita martyasya || iti | uttaramAha | || dR^iShTavadAnushravikaH sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH | tadviparItaH shreyAn vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt || 2 || || Ch: dR^iShTavadAnushravikaH avishuddhikShayAtishayayuktaH | etadvividhahetuviparItaH shreyAn vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt || dR^iShTo heturAyurvedoktaH anaikAntikAnAtyantika[rUpa]doShayuktaH | Anushraviko hetuH upadeshashravaNalabdhaH brahmaNa Arabhya [kapila]maharShiparyantam | atashchatvAro vedA AnushravikA uchyante | ime vedA api dvidhA duShTAH yathA Ayurvedo dR^iShTaH | ki~ncha punardoShatrayayuktaH | (1) avishuddhiH | yathoktaM vede he pasho tava pitA mAtA bandhavaH sarve.api tvAmanumanyatAm | idaM sharIraM tyaktvA divi janma lapsyase || iti | yathoktamashvamedhe | ShaT shatAni nihanyante pashUnAm | ShaTshatapashavasatribhirUnAH | [yadi tato.api] UnAH, tadA na divi janma prApayanti AnandAdipa~nchavR^ittyartham | yadyanR^itaM brUyAnmanuShyaH, deA maharShayashchAhurnaitatpApamiti | evamAdipApamAnushravike hetAvasti | tasmAdavishuddhaH | (2) kShayaH | yathoktaM vede | kAlena samatItAni kAlo hi duratikramaH || iti | yadAyaM dharmaH kShIyate tadA dAtA svargAnnivartate | ataH kShayayuktaH | (3) atishayaH yathA ADhyamavalokya daridraH khidyate | surUpaM vIkShya kurUpaH prAj~na~ncha dR^iShTvA mUrkhaH khidyate | tathA svarge.api uttamavargaM dR^iShTvA hInavargaH khidyate | tasmAdatishayayuktaH | ete trayaH, pUrva[muktau] dvau, tAbhyAM saha pa~ncha doShAH iti vedo na [duHkhAbhighAtAya] hetuH | para Aha | yathA chetko hetuH shreyAn | uttaramAha | etadvividhahetuviparItaH shreyAniti | yau dvau hetU Ayurvedokto vedoktashcha | (1) aikAntikaH (2) AtyantikaH (3) vishuddhaH (4) akShayaH (5) samAnaH iti | tasmAt pUrvadvayAdutkR^iShTaH | para Aha | ayaM hetuH kuto labhyate | uttaramAha | vyaktAvyaktaj~navij~nAnAditi | vyaktam, mahAnaha~NkAraH pa~ncha tanmAtrANi pa~ncha [karme]ndriyANi pa~ncha buddhIndriyANi manaH pa~ncha mahAbhUtAni cha | etAni sapta vyaktamityAkhyAyante | prakR^itikR^itatvAt | avyaktaM pradhAnaM mUlakAraNam | j~naH puruShaH | etatpa~nchaviMshatitattvaprameyaj~nAnAM na vR^iddhiH na kShayaH duHkhatrayAdaikAntikamokShashcha bhavati | yathoktA mokShe gAthA | pa~nchaviMshatitattvaj~no yatra tatrAshrame vaset | jaTI muNDI shikhI vApi muchyate nAtra saMshayaH || 2 || iti kArikA 3 para Aha | kathaM mUlaprakR^itivikR^itipuruShANAM pravibhAgaH | uttaramAha | || mUlaprakR^itiravikR^itiH mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | ShoDashakastu vikAro na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH || 3 || || Ch: mUlaprakR^itiravikR^itiH mahadAdyAH prakR^itayo vikR^itayashcha . ShoDashako vikAra eva puruSho na prakR^itiH vikR^itirvA || mUlaprakR^itiH sarvajananI | anyasmAdanutpattermUlaprakR^itiriti vyapadishyate | mUlaprakR^itirmahadAdInAM janakatvAnmUleti nAma labhate | avikR^itiH anyasmAdanutpatteH | mahAnaha~NkAraH pa~ncha tanmAtrANi, etAni sapta prakR^itayo vikR^itayashcha | mahAn mUlaprakR^itita utpanna iti vikR^itiH | pa~ncha tanmAtrANi janayatIti prakR^itiH | pa~ncha tanmAtrANi aha~NkArAdutpannAni iti vikR^itayaH | mahAbhUtAni indriyANi cha utpAdayantIti prakR^itayaH | [tatra] shabdatanmAtramAkAshaM shrotrendriya~ncha janayatIti prakR^itiH yAvadgandhatanmAtraM pR^ithivIM ghrANendriya~ncha janayatIti | evaM saptApi prakR^itayo vikR^itayashcha | ShoDashako vikAra eveti | AkAshAdipa~nchamahAbhUtAni shrotrAdipa~ncha[buddhI]ndriyANi jihvAdipa~nchakarmendriyANi manashcha itIme ShoDasha dharmA anyasmAdevotpannatvAd anyAnutpAdakatvAchcha vikAra eva | puruSho na prakR^itirvikR^itirveti | puruSho.atra AtmA uchyate | j~nAnAtmakatvAt | sa AtmA notpAdako nAnyasmAdutpannaH | pUrvatrayAdbhinna iti na prakR^itirna vikR^itiH || 3|| kArikA 4 para Aha | ime [vyaktAvyaktaj~nAH] trayaH padArthAH kena pramANena j~nApyante | loke pramANaM hi [prameya]j~nApanasamartham | yathA tulAhastAdIni dIrghaM hrasvaM guru laghu vA j~nApayanti | uttaramAha | || dR^iShTamanumAnamAptavachana~ncha sarvapramANasiddhatvAt | trividhaM pramANamiShTaM prameyasiddhiH pramANAddhi || 4 || || Ch: dR^iShTamanumAnamAptavachana~ncha sarvaprameyAni j~nApayanti | ataH pramANaM trividhamiShTaM prameyasiddhiH pramANAt [hi] || asmin shAstre trividhaM pramANaM sthApitam | (1) dR^iShTam (2) anumAnam (3) Aptavachana~ncheti | dR^iShTaM pramANam indriyaviShayAbhyAmutpannaM [yad] etajj~nAnaprakAshitamavyabhichAri asandigdha~ncha; idamuchyate dR^iShTaM pramANam | anumAnaM pramANaM dR^iShTapUrvakam | tattrividhaM (1) pUrvavat (2) sheShavat (3) sAmAnyato dR^iShTamiti | yo.ayamarthaH pratyakShAnumAnapramANAbhyAM nAdhigamyate | Aptavachanena punarayamadhigamyate | yathA svargaH uttarAvatI (?) | [ayamarthaH] pratyakShAnumAnAbhyAM nAdhigamyate | Aptavachanena punaradhigamyate | AptavachanaM yathoktaM gAthAyAm | Agamo hyAptavachanamAptaM doShakShayA[dviduH] | kShINadoSho.anR^itaM vAkyaM na brUyAddhetvasambhavAt || iti | sarvaprameyAni j~nApayanti iti | yadavashiShTaM pramANamavashiShTaM prameya~ncha; [etatsarvam] asmAt trividhAt pramAnAnna bahirbhavati | upamAnAdi ShaTpramANAnAmAptavachane.antarbhAvAt | prameyasiddhiH pramANAddhIti | prameyaiH pa~nchaviMshatipadArthaiH sarvasa~NgrahAt | siddhiH etatpa~nchaviMshati[padArtha]vittiH | kathaM te prameyamiti nAma labhante | pramANasya gocharatvAt, prameyamiti siddhyati | pratyakShAnumAnAptavachanaiH saMkShepeNa siddhAstrayaH [vyaktAvyaktaj~nAH padArthAH] pa~nchaviMshatidhA tu vistR^itAH || 4|| kArikA 5 para Aha | uktAni trividhapramANAni | kiM pramANalakShaNam | uttaramAha | || prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTaM trividhamanumAnamAkhyAtam | talli~Ngali~NgipUrvakamAptashrutirAptavachanantu || 5 || || Ch: prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTamanumAnaM trividhaM j~nAtam | li~Ngali~NgipUrvakam; AptashrutirAptavachanamuchyate || prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTamiti | shrotraM shabde.adhyavasAyaM janayati | yAvad ghrANaM gandhe.adhyavasAyaH janayati | adhyavasAyakameva, na tu j~nApakam; idamuchyate dR^iShTaM pramANam | anumAnaM trividhaM j~nAtamiti | (1) pUrvavat (2) sheShavat (3) sAmAnyato dR^iShTamiti | etattrividhaM j~nAnaM dR^iShTapramANahetukamiti trividhasya prameyasya trividhasyAdhvanashcha vibhedanakShamam, idamanumAnamuchyate | yathA kashchit kR^iShNameghaM dR^iShTvA jAnIyAd vR^iShTiravashyaM [bhaviShyati] iti | yathA nadyAM pUrNaM nUtanaM pa~NkilaM jalaM dR^iShTvA jAnIyAdavashyamupari vR^iShTirabhUditi | yathA vA pATalipure AmrataruM puShpitaM dR^iShTvA koshaladeshe.apyevamiti jAnIyAt | li~Ngali~NgipUrvakamiti | li~NgaM li~NginA saMyuktaM na viyuktam | li~NgadarshanAdanumitiH sAdhyate | AptashrutirAptavachanamuchyate iti | yathA brahmaNA manunA cha uktAshchatvAro vedA dharmashAstra~ncha || 5|| kArikA 6 para Aha | trividhamanumAnamuktam | [tatra] kena pramANena kasya prameyasya siddhirbudhyate | uttaramAha | || sAmAnyatastu dR^iShTAdatIndriyANAM pratItiranumAnAt | tasmAdapi chAsiddhaM parokShamAptAgamAtsiddham || 6 || || Ch: sAmAnyato dR^iShTAnumAnAdatIndriyANi prameyAni sidhyanti | anumAnAdaprakAshita~nchet tadAptAgamAd dR^iShTam || sAmAnyato dR^iShTeti | yadidamanumAnapramANe sAmAnyato dR^iShTaM pramANamuktam | [yau] prakR^itipuruShau, imau viShayAvatIndriyatvAtsAmAnyato dR^iShTaM pramANaM sAdhayati | mahadAdikAryANi (1) sukhaM (2) duHkhaM (3) mohashcheti triguNayuktAni | ime kAryaguNAH | vinA pradhAnaguNAn kAryaguNA na siddhyanti | ataH kAryaguNena pradhAnamanumIyate | tasmAtprakR^itiH sAmAnyato dR^iShTAnumAnena siddhA | puruSheNa ekAntato vartitavyam | mahadAdivikArANAM parArthatvAt | ataH puruSho.api sAmAnyato dR^iShTAnumAnena siddhaH | yadi dR^iShTAnumAnAbhyAM kashchidartho.asiddhaH | tadA [taduttha]j~nAnabahirbhUtatvAd AptavachanenAdhyavasIyate | yathA shakro devendra uttarAvatI [?] ityAdi || 6|| kArikA 7 para Aha | prakR^itipuruShau na staH | adR^iShTatvAt | yathA anIshvarasya dve shirasI trayo bAhavaH | samAdhIyate | vastutaH satAmarthAnAmaShTavidhA anupalabdhayaH | kA aShTavidhAH | AryayA pradarshayati | || atidUrAtsAmIpyAdindriyaghAtAnmano.anavasthAnAt | saukShmyAdvyavadhAnAdabhibhavAtsamAnAbhihArAchcha || 7 || || Ch: The same. loke vastutaH satAM vastunAmatidUrAdanupalabdhiH | yathA tIrAntarapatitAnAmanupalabdhiH | sAmIpyAdanupalabdhiH | yathA akShigatasya vastuna agrahaH | indriyaghAtAdanupalabdhiH | yathA badhirAndhau shabdarUpe nopalabhete | mano.anavasthAnAdanupalabdhiH | yathA anyAlambanachittaH [purovartinaM] viShayaM nopalabhate | saukShmyAdanupalabdhiH | yatha dhUmoShmatruTinIhAra[paramANavaH] gaganagatAH sUkShmA nopalabhyante | vyavadhAnAdanupalabdhiH | yathA kuDyena vyavahitaM vastu nopalabhyate | abhibhavAdanupalabdhiH | yathA sUryodgame nakShatraM chandrashcha na prakAshate | samAnAbhihArAdanupalabdhiH | yathA mASharAshigataM mAShadhAnyaM samajAtIyaM, durj~nAnam | evamaShTadhA satAM vastunAmanupalabdhiH | asatAmapi vastunAM chaturdhA anupalabdhiH | (1) prAgabhAvAdanupalabdhiH | yathA mR^idA bhAjanaM [yadA] na kR^itam, tadA bhAjanaM nopalabhyate | (2) pradhvaMsAbhAvAdanupalabdhiH | yathA ghaTo dhvasto na punarupalabhyate | (3) itaretarAbhAvAdanupalabdhiH | yathA gavi ashva[tvaM] na dR^ishyate, ashve go[tvaM] na dR^ishyate | (4) atyantAbhAvAdanupalabdhiH | yathA anIshvarasya dve shirasI trayo bAhavaH | evaM dvAdashavidhAH satAmasatA~nchAnupalabdhayaH | tasmAd yaduktaM bhavatA prakR^itipuruShau na staH, anupalabdhatvAd iti | etanna yujyate || 7|| kArikA 8 para Aha | yadi prakR^itipuruShau nopalabhyeta | dvAdashAnAM madhye kena nopalabhyete | samAdhIyate | ekasmAtkAraNAnnopalabhyete | kimekaM kAraNam | AryayA pradarshayati | || saukShmyAttadanupalabdhirnAbhAvAtkAryatastadupalabdhiH | mahadAdi tachcha kAryaM prakR^itivirUpaM sarUpa~ncha || 8 || || Ch: prakR^itiH saukShmyAnnopalabhyate, na kAraNamupalabdhamasad iti | mahadAdi tasya kAryaM prakR^itivirUpaM sarUpa~ncha || prakR^itiH saukShmyAnnopalabhyate, na kAraNamupalabdhamasaditi | iti | pradhAnaM sadeva nopalabhyate | saukShmyAd yathA dhUmAdi[paramANavaH] saukShmyAnnopalabhyante | tathA pradhAnamapi | na tu dvitIyaM shiraH tR^itIyo bAhurivAtyantamasattvAnnopalabhyate | para Aha | yadi nopalabhyate | kathaM tarhi j~nAyate astIti | uchyate | kAryaM pratItya svakAraNaM dR^ishyate | kAryaM pradhAnakR^itamiti sAmAnyato dR^iShTAnumAnAtpradhAnamastIti j~nAyate | para Aha | kiM tatkAryam | uchyate | mahadAdi tasya kAryam | pradhAnAnmahAnutpadyate | mahata aha~NkAraH | aha~NkArAtpa~nchatanmAtrANi | pa~nchatanmAtrebhyaH ShoDasha [vikArA] utpadyante | mahadAdi kAryaM triguNaM dR^ishyate | ataH pradhAnaM triguNamiti j~nAyate | prakR^itivirUpaM sarUpa~ncheti | kAryaM dvividhaM (1) prakR^itivirUpaM (2) prakR^itisarUpa~ncheti | yathA ekasya dvau sutAvutpannau | ekaH pitR^isarUpaH aparastu [pitR^i]virUpaH | [evaM] etatkAraNakaM kAryaM prakR^itisarUpaM virUpa~ncha | iti pashchAdvistareNa vakShyate | IdR^ishaM kAryamasmin shAstre || 8|| kArikA 9 atra pR^ichChAmaH | yadi shiShyA niyojyAH, kiM pradhAnAdau [kAryaM] sat, utAsat Ahosvit sachchAsachcha | kathamevam | AchAryANAM pratipattivaiShamyAt | kechidAchAryA vadanti mR^itpiNDAdau ghaTAdi kAryamasti | iti | vaisheShikA vadanti kAryaM prAgasat pashchAt saMbhavati | iti | shAkyaiH punaruktaM mR^itpiNDe ghaTo naivAsti na cha nAsti | iti | ebhistribhi[stredhA] uktatvAt | samAdhIyate | prathamaM shAkyamataM khaNDayAmaH | pashchAdvaisheShika[mataM] khaNDayAmaH | yadAhuH shAkyAH na san na chAsanniti | tanna yujyate | svabhAvato virodhAt | yadi na sanniti | tadA siddho.asanniti | yadi na chAsan iti | tadA siddhaH sanniti | ayaM saMshchAsaMshcheti na siddhyati | ekatra mitho virodhAt | yathAha kashchit, ayaM puruSho mR^ito jIvati cheti | etadvachanaM mitho viruddhamiti na sAdhIyaH | shAkyavachanamapyevam | (tripiTaka uktam | ayaM kalpo na yuktaH | kutaH | shAkyAnAmetadvAdAsaMbhavAt | yadA te vadanti na sanniti | [tadA] nAsadvAdaH | [yadA] vadanti na chAsanniti | [tadA] na sadvAdaH | sadasadvAdamuktatvAt khaNDanaM na siddham .) adhunA vaisheShikamataM khaNDayAmaH | vaisheShikA bhrAntAH | asmanmate tu kAraNe kAryaM niyatamiti pa~nchakAraNAni pradarshayati | kAni pa~nchakAraNAni | || asadakaraNAdupAdAnagrahaNAtsarvasaMbhavAbhAvAt | shaktasya shakyagrahaNAt kAraNabhAvAchcha satkAryam || 9 || || Ch: asadakaraNAd avashyamupAdAnagrahaNAt sarvasaMbhavAbhAvAt | shaktasya shakyakaraNAt kAraNamanusR^itya kAryabhAvAt satkAryamuchyate || (1) asadakaraNAditi | loke hi asataH karaNaM na siddhyati | yathA sikatAbhyastailam | sataH karaNaM shakyate | yathA tilapIDanena tailodgamaH | yadi kAryamatra nAsti | tato nodbhavet | pashyAmaH khalu mahadAdi pradhAnAjjAtam | ato j~nAyate pradhAne mahadAdyastIti | (2) avashyamupAdAnagrahaNAditi | yadi kashchitkAryaM prArthayate | avashyaM tasminnimittamupAdatte yathA kashchinmanyate shvo mama gR^ihe brAhmaNA bhoktAraH | ato.adya payo gR^ihNAmIti | yadi payasi dadhi na syAt | kuto na jalaM gR^ihNAti | kAryArthinA upAdAnagrahaNAjj~nAyate pradhAne mahAnastIti | (3) sarvasaMbhavAditi | yadi kAraNe kAryaM nAsti | tadA sarvaM sarvamutpAdayet | tR^iNapAShaNavAlukAdIni suvarNarajatAdInyutpAdayeyuH | etatkAryAsaMbhavAjj~nAyate hetau kAryamastIti | (4) shaktasya shakyakaraNAditi | yathA kulAlaH sajjopakaraNo mR^itpiNDAt [shakyaM] ghaTasharAvAdi rachayati | na tu tR^iNavR^ikShAdibhyo ghaTaM sharAvaM vA | iti pradhAnaM shaktaH karoti mahadAdi | ataH pradhAne mahadAdyastIti j~nAyate | (5) kAraNamanusR^itya kAryabhAvAditi | yajjAtIyaM kAraNaM kAryamapi evaMjAtIyakam | yathA yavA~Nkuro.avashyaM yavajAtimanusarati | yadyasatkAryam | tadAvashyaM kAryaM kAraNavirUpaM syAt | tathA sati yavAnmAShAdya~NkuraH siddhyet | evamasaMbhavAjj~nAyate satkAryam | vaisheShikAdayo vadanti kAraNe kAryaM nAstIti | etanna yujyate | ato j~nAyate kAraNe kAryaM niyatamiti || 9|| kArikA 10 antarAprashnaM parisamApya pUrvoktArthaH punaH prastUyate prakR^itivirUpamiti | vairUpyaM navavidham | || hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAshritaM li~Ngam | sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam || 10 || || Ch: hetumadanityamanekamavyApi sakriyaM li~Ngam | sAvayavamAshritaM paratantraM vyaktam [evaM] prakR^itivibhinnam || (1) hetumaditi | mahadAdi pa~nchabhUtaparyantaM sarvaM hetumat | [tathA hi] pradhAnaM mahato hetuH | mahAnaha~NkArasya hetuH | aha~NkAraH pa~nchatanmAtrANAM hetuH | pa~nchatanmAtrANi indriyAdiShoDashatattvAnAM hetavaH | pradhAnantu na tathA | hetuto.anutpannatvAt | ata uktaM virUpamiti | (2) anityamiti | mahadAdi pradhAnAdutpannam | utpannatvAd idamanityam | anityaM dvividham (1) achirakAlAvasthAyyanityaM (2) kShaNikAnityamiti | yAvatparasparavirodhipratyayo nAgataH tAvatkAlaM [vidyamAnaM] achirakAlAvasthAyi yathA parvatAraNyAdi, agnibhaye.anAgate sati tadalpakAlaM tiShThati agnibhaye Agate tu pa~nchamahAbhUtAdi pa~nchatanmAtreShu lIyate | pa~nchatanmAtrANi aha~NkAre lIyante | aha~NkAro mahati lIyate | mahAn pradhAne lIyate | ata idaM mahadAdyanityam | na tathA pradhAnam | nityatvAdalInatvAchcha | (3) anekamiti | mahadAdi anekam | pratipuruShaM vaiShamyAt | aha~NkAro.apyevam | pradhAnantvekameva bahupuruSheShu sAdhAraNatvAt | (4) avyApIti | pradhAnapuruShau sarvatra pR^ithivyAmantarikShe divi cha vyApnutaH | mahadAdi kAryantu na tathA | asarvagatatvAt | tasmAtprakR^itivibhinnam | (5) sakriyamiti | mahadAdikAryaM saMsAramutpipAdayiShuH trayodashavidhakaraNaiH sUkShmasharIraM saMsArayati saMsAre, vikAsayati saMkochayati gamayati Agamayati cha | na tathA pradhAnam | saMkochavikAsAsaMbhavAt | (6) li~Ngamiti | mahadAdivikAraH pradhAnaM prati nivR^ittashchet tadA nopalabhyate | idaM li~NgamAkhyAyate | yathA pa~nchamahAbhUtAdi pa~nchatanmAtreShu layaM prApnoti | punarmahAbhUtAdi nopalabhAmahe | yAvanmahAn pradhAne lIyate | mahAnapi nopalabhyate | na tathA pradhAnam | layaprAptyabhAvAt | (7) sAvayavamiti | mahadAdi sarvaM sAvayavam | avayavAnAM bhedAt | na tathA pradhAnamiti | nityatvAd avayavAnAmabhAvAchcha | (8) Ashritamiti | yan mahAn pradhAnamAshritaH | aha~NkAro mahAntamAshritaH | pa~nchatanmAtrANi aha~NkAramAshritAni | pa~nchamahAbhUtAdiShoDashakaH sarvaH pa~nchatanmAtrANyAshritaH | na tathA pradhAnam | anyenAnutpannatvAt | (9) paratantramiti | mahadAdeH pradhAnAdutpannasya kAryasyAsvatantratvAt | yathA pitari jIvati putro na svatantraH | na tathA pradhAnam | kAraNasya paratantratvAbhAvAt | anena navavidhena kAraNena vyaktAvyaktayorvaiShamyAd virUpamityuktam || 10|| kArikA 11 vairUpyamabhidhAya sArUpyamidAnImuchyate | prakR^itisarUpamityAryayA pradarshayati | || triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmi | vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA cha pumAn || 11 || || Ch: triguNamaviveki \.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\. | [evaM] pradhAnaM vyakta~ncha sarUpam, pumAn sArUpyavairUpyaviparItaH || sArUpyaM ShaDvidham | [tatra] prathamaM triguNamiti | vyaktaM triguNam | vyaktamiti yaduta mahAnaha~NkAro yAvatpa~nchamahAbhUtAni | etattrayodashavidhaM sarvaM sattvarajastamorUpatriguNam | vyaktasya triguNatvAd avyaktaM triguNamiti j~nAyate | kAryasya kAraNAvyatiriktatvAt | yathA kR^iShNatantubhyaH kR^iShNapaTaH | kAryakAraNayoH sarUpatvAd vyaktaM triguNaM j~nAyate | vyaktasya cha pradhAnakR^itatvAt pradhAnaM triguNam iti vyaktAvyaktayoH sArUpyamuktam | (2) avivekIti | vyaktaM guNA iti vivektuM na pAryate | yathA gaurashvashvAnekAtmakau | na tathA guNA vyakta~ncha | pradhAnaM trituNamapyevaM samAnamaviveki iti vyaktamavyakta~ncha sarUpam | (3) viShaya ita i. mahadAdi vyaktaM puruShasyopabhogyatvAd viShaya ityuchyate | pradhAnamapi tathA | puruShasyopabhogyatvAt | (4) sAmAnyamiti | mahadAdi vyaktaM sarvapuruShANAM sAdhAraNopayogi | yathA ekasyA dAsyA bahavaH prabhavaH santi | [sarveShAM] sAdhAraNyena niyojyatvAt | tathA pradhAnamapi sarvapuruShANAM sAdhAraNopayogi | tasmAduktaM sarUpamiti | (5) achetanamiti | mahadAdi vyaktaM sukhaduHkhamohabhedAnna vijAnAti | j~nAnasya puruShamAtralabdhatvAt | puruShavyatiriktA dharmA achetanAH | tathA pradhAnamapi | vyaktamavyakta~ncha samamachetanam | tayorbhAvaH sarUpaH | (6) prasavadharmi [evaM] pradhAnaM vyakta~ncha sarUpamiti | mahAnaha~NkAraM prasUte | aha~NkAraH pa~nchatanmAtrANi prasUte | yAvatpa~nchamahAbhUtAni | pradhAnaM mahAntaM prasUte iti vyaktAvyaktayoH sArUpyam | pumAn sArUpyavairUpyaviparIta iti | vyaktAvyaktayoH ShaDvidhaM sArUpyamasti | puruShasya naitatsArUpyamasti | tasmAtsArUpyaviparItaH vairUpyaviparItashcheti | vyaktAvyaktayornavavidhaM vairUpya[mukta]m | tatrAShTavidhaviparItaH pumAn | ta uktaM vairUpyaviparIta iti | puruShANAmanekatvAnna pradhAnasArUpyam || 11|| kArikA 12 para Aha | vyaktamavyakta~ncha triguNamuktam | ime trayo guNAH kimAtmakAH | AryayA uttarayati | || prItyaprItiviShAdAtmakAH prakAshapravR^ittiniyamArthAH | anyonyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha guNAH || 12 || || Ch: prItyaprIti \.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\. | \.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\.\. mithunavR^ittayashcha triguNadharmAH || prItyaprItiviShAdAtmakA iti | sattvaM rajastama itIme trayo guNAH | prItiH sattvasyAtmA | rajaso.aprItirAtmA | tamaso viShAda AtmA | iti trayaH svabhAvA dR^ishyante | prakAshapravR^ittiniyamArthA iti | kiM kurvanti ime trayo guNAH | AdyaH prakAshaM prabhAM kartuM samarthaH | madhyamastu jananaM pravR^ittiM kartuM samarthaH | antimaH niyamaM bandhaM kartuM samarthaH | idaM triguNAnvayaM kAryam | anyonyAbhibhavAshrayajananamithunavR^ittayashcha triguNadharmA iti | ke dharmAstriguNasya | teShAM dharmAH pa~nchavidhAH | (1) anyonyAbhibhaveti | sattvamutkaTa~nched rajastamasI abhibhavati | yathA mahAn sUryarashmishchandranakShatrAdInabhibhavati | raja utkaTa~nchet sattvatamasI abhibhavati | yathA prakAshamAnaH sUryarashmiH nakShatrANi chandra~nchAbhibhavati | tama utkaTa~nched rajassattve abhibhavati | yathA sUryasya mahatA prakAshena nakShatrANAM chandrasya cha prakAsho na dR^ishyate | (2) anyonyAshrayeti | ime guNAH parasparAshrayAH sarvakAryakaraNasamarthAH | yathA tridaNDI parasparAshrayA kuNDikAdInavaShTabhnAti | (3) anyonyajananeti | kadAchitsattvaM rajastamasI janayati | kadAchid rajassattvatamasI janayati | kadAchittamo rajassattve janayati | yathA trayaH puruShAH parasparamAshrayanyo yugapadekamarthaM kurvanti | tathA mahadAdisthA guNAH parasparamAshrayantaH saMhatya jananamaraNe kurvanti | (4) anyonyamithuneti | sattvaM kadAchidrajasA mithunaM, kadAchit tamasA mithunam | rajaH kadAchitsattvena mithunaM, kadAchit tamasA mithunam | evaM tamo.api kadAchitsattvena mithunaM, kadAchidrajasA mithunam | yathoktA gAthA vyAsamaharShiNA | rajaso mithunaM sattvaM sattvasya mithunaM rajaH | ubhayoH sattvarajasormithunaM tama uchyate || iti . (5) anyonyavR^ittIti | ime trayo guNAH anyonyamarthaM kurvanti | yathA rAjakulastrI supriyarUpashIlA | ayaM sattvaguNa uchyate | etatsattvapariNataM rUpaM bharturbandhoshcha prItiM karoti | idaM svArthakaraNamuchyate | [saiva] sarvAsAM sapatnInAM shokaM janayati | idamanyArthakaraNamuchyate | anyeShAM viShAdamapi janayati | yathA dAsyAdayaH sadA tatparicharyAkhinnA mochanamalabhamAnA viShAdAviShTachittA bhavanti | idamuchyate anyArthajananam | idameva sattvaguNasya svaparArthakaraNamuchyate | rajaH svaparArthaM janayati | yathA kashchichchoro rAjakulastriyaM badhnAti | tadA rAjavaMshyo.ashvArUDho daNDaM gR^ihItvA Agamya paritrAyate | rAjavaMshyo rajaHpariNataH | rAjavaMshyo bhayagocharo.api striyaH ahaM mochanaM lapsye ityAnandaM janayati | idamanyArthajananam | anye chorA rAjadarshanAt sthANuvanna chalanti | idamuchyate.anyeShAM mohajananam | rajaH svaparArthaM janayatItyuktam | tamaH svaparArthaM janayati | yathA mahAn ghanaH kR^iShNameghaH vidyudAdInArabhate | meghastamaHpariNataH | sarve kR^iShIvalA dhAnyopajIvino modante | idamuchyate.anyArthajananam | mohamapi janayati | yathA kAchidyuvatiH bhartR^iviyuktA imaM meghaM vidyuta~ncha dR^iShTvA khidyate bhartA na pratinivR^itta iti | striyo mohaM janayati [megha] itIdamuchyate svArthajananam | shokamapi janayati | yathA vaNijaH pathi vartamAnAH saMklinnA bhAravahanAsamarthA khinnahR^idayA bhavanti | idamuchyate.anyArthajananam | evaM pa~nchavidhAstriguNAnvayA dharmAH || 12|| kArikA 13 ki~nchAsti guNAnAM lakShaNam | || sattvaM laghu prakAshakamiShTamupaShTambhakaM chala~ncha rajaH | guru varaNakameva tamaH pradIpavachchArthato vR^ittiH || 13 || || Ch: sattvaM laghuprakAshakalakShaNamiShTaM raja upaShTambhakachalalakShaNamiShTam | tamo guruvaraNakalakShaNamiShTaM, pradIpavadviruddhasaMyogaH || sattvaM laghuprakAshakalakShaNamiShTamiti | laghu sUkShmam | prakAshakaM pradIpakam | tat sattvamAkhyAtam | sattvamutkaTa~nchet sarvANIndriyANi laghUni mR^idUni viShayagrahaNasamarthAni bhavanti | tadA mantavyaM sattvamutkaTamiti | raja upaShTambhakachalalakShaNamiShTamiti | upaShTambhakamunmanaH anyAvigaNayitR^i | yathA mattagajaH kalahaH mR^igayamANaH dviShantaM gajamAgataM sthagayate | raja utkaTa~nchet tadA manuShyaH sadA kalahaM mR^igayate | sadA chalachitta ekatrAvasthAnAsamarthashcha bhavati | tadA mantavyaM rajoguNa utkaTa iti | tamo guruvaraNakalakShaNamiti | tamoguNo yadyutkaTaH, [tadA] sarvasharIraM guru | indriyANi [tamo]vR^itatvAd viShayagrahaNAsamarthAni | tadA mantavyaM tamo guNa utkaTa vartate | para Aha | yadi guNAH parasparaviruddhAH | [tathApi] ekapuruShatantrasyAsvatantratvAd yugapadekAM vR^ittiM labhante | yathA pradIpArthaM mitho viruddhAnAM saMyogaH | pradIpArthaM hi trayaH padArthA [mitho viruddhA api] saMyujyante | tailavartikayorviruddhaH agniH | tailamapi agnivartikayorviruddham | evamapi mitho viruddhAH padArthAH puruShArthaM vR^ittiM kurvanti | tathA trayo guNA api viruddhasvabhAvatve.api vR^ittiM kurvanti || 13|| kArikA 14 para Aha | ShaT sArUpyANi pUrvamuktAni | [tatra] ekavidhamupalabdhaM mayA | avashiShTAni pa~ncha nopalabdhAni | traiguNyaM sAdhitam | avashiShTAni pa~nchApi sAdhayitavyAni | AryayottaramAha | || avivekyAdiH siddhastraiguNyAttadviparyayAbhAvAt | kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddham || 14 || || Ch: avivekyAdiH siddho guNAdviparyayAbhAvAt | kAryaguNaH kAraNaguNamanusarati [ataH] avyaktaM siddham || avivekyAdiH siddha iti | avivekyAdayaH pa~ncha dharmA yathApUrvamuktA vyakte siddhAH pradhAne.api sidhyanti | tataH siddhatvAtkAryasya | guNAdiparyayAbhAvAditi | amI avivekyAdayaH pa~nchadharmA vyakte siddhatvAt pradhAne.avashyaM santIti j~nAyate | kathamevam | traiguNyAt | apR^ithaksthAyi traiguNya~nchet | [tadA] mitho.avivekIti j~nAyate | yadyaviveki, tadA viShaya iti j~neyam | yadi viShaya ityuchyate | tadA sAmAnyaM j~neyam | yadi sAmAnyaM svIkriyate, tataH achetanaM j~nAyate | yadi viShayaH, yadi sAmAnyam, yadi chAchetanam | tataH prasavadharmi j~nAyate | yadi j~nAyate ime ShaD dharmA vyakte santIti | tadA te ShaD dharmAH pradhAne.api santIti j~nAyate | kathamevaM j~nAyate | viparyaye.abhAvAt | mUlaprakR^itirvivarjita~nchet tadA kAryaM ShaDdharma na syAt | yathA tantutiraskR^ita[shchet], tadA nAsti paTo vyatiriktaH | yatraiva paTavastatraiva tantavaH | tantupaTau hyaviviktau | kAryaM kAraNAdhInam | kAryakAraNe cha na vivikte | kAryaguNaH kAraNaguNamanusarati [ato].avyaktaM siddhamiti | loke.asmin sarve kAryaguNA niyamena kAraNaguNamanusaranti | yathA kR^iShNatantukR^itaH paTaH | sa hi niyamena tantukArShNyamanusarati | tathA vyaktAdyapi traiguNyAt pa~nchadharma siddham | kAryasya ShaDdharmatvAjj~nAyate.avyakte.api ShaDdharmAH santIti || 14|| kArikA 15 para Aha | loke yadi vastu nopalabhyate | tadA tadvastu asadiShyate | yathA dvitIyaH shiraH | tathA prakR^itirapi nopalabhyate | kathaM j~nAyate sAstIti | uchyate | himavato bhArastatparimANa~ncha na j~nAyate | nahi vaktuM shakyate parimANaM nAstIti | tathA prakR^itirapi | kena hetunA j~nAtuM shakyate astIti | || bhedAnAM parimANAt samanvayAchChaktitaH pravR^itteshcha | kAraNakAryavibhAgAdavibhAgAdvaishvarUpyasya || 15 || || Ch: bhinnajAtInAM saparimANatvAt samasvabhAvatvAt shakti[taH] pravR^itteshcha | kAraNakAryavibhAgAd vaishvarUpyasyAvibhAgAt || asti pradhAnam | kathaM j~nAyate | bhinnajAtInAM saparimANatvAditi | loke.asmin yadvastu sakartR^ikam | tadvastu parimANaparichChinnam | yathA kulAlaH saparimANAnmR^itpiNDAt parichChinnaparimANaM ghaTaM kurute | ayaM ghaTo yadi niShkAraNaH | [tadA] ghaTaH parichChinnaparimANo na syAt | ghaTashcha notpannaH syAt | dR^ishyate tu ghaTaH parichChinnaparimANaH | tasmAjj~nAyate sakAraNamiti | yathA tantuniShpannaM paTAdikam | tathA sarvapadArtho.api | eShu dharmeShu (= tattveShu) mahadAdi vyaktamapi parichChinnaparimANam | kiM [tat] parichChinnaM parimANam | mahAnekaH, eko.aha~NkAraH, pa~ncha tanmAtrANi, ekAdashendriyANi, pa~ncha mahAbhUtAni | [evaM] vyaktamidaM saparimANaM dR^iShTamasmAbhiH | iti sAmAnyato dR^iShTAnumAnena j~nAyate pradhAnamavashyamastIti | yadi pradhAnamasat, vyaktamidamaparichChinnaparimANaM syAt | ki~ncha punarasadbhavet | samasvabhAvatvAditi | yathA chandanakhaNDaH | tatkhaNDeShu bahuShvapi chandanasvabhAvo.antata ekaH | tathA vyaktamapi | mahadAdiShu vibhinneShu traiguNyasvabhAva ekaH | teShAmekasvabhAvatvAjj~nAyate tat sarvaM sakAraNamiti | ato j~nAyate pradhAnamastIti | shakti[taH] pravR^itteshcheti | yo yatra shakto bhavati | sa tatra pravartate | yathA kulAlo ghaTaghaTikA[karaNa]shakto ghaTaghaTikayoH pravartate | na paTAdau pravartate | iyaM ghaTikA utpadyamAnA shaktimAshritya sidhyati | sA cha shaktirniyamena sAshrayA yaduta kulAlAshrayA | tathA vyaktamapi | vyaktasyAsti pravR^ittiH | iyaM pravR^ittiH shaktyA siddhyati | sA cha shaktiH sAshrayA | tadAshrayaH pradhAnam | shakti[taH] pravR^itteH j~nAyate pradhAnamastIti | kAraNakAryavibhAgAditi | loke kAraNakAryavibhAgashcha dR^ishyate | yathA mR^itpiNDaH kAraNam | ghaTAdikaM kAryam | ayaM ghaTo jalatailAdidhAraNe samarthaH | na tu mR^itpiNDaH | ayaM kAraNakAryavibhAgaH | tantupaTAvapyevam | tathA mahadAdi vyaktamavashyaM kAryam | etatkAryaM dR^iShTvA jAnImo vyatiriktaM kAraNaM virUpamastIti | tasmAdasti pradhAnam | vaishvarUpyasyAvibhAgAditi | ki~nchAsti kAraNAntaram asti pradhAnaM vastuta iti j~nApayitum | vaishvarUpyasyeti | trividho hi loko yaduta pR^ithivI antarikShaM dyauriti | pralayakAle sarvo loko.avibhaktaH | pa~nchamahAbhUtAni ekAdashendriyANi pa~nchatanmAtreShu vilIya avibhaktAni | yAvanmahAn pradhAne vilIya avibhaktaH | idaM vyaktamidaM pradhAnamiti [vivichya] na vaktuM shakyate | pralayakAle vyaktasyAbhAvAtpradhAnamapi avidyamAnaM bhavet | pradhAnaM yadi nAsti | saMsAro.api na bhavet | naitadyujyate | yatastrividhalokasya punassargasamarthaM pradhAnamasti | ato jAnImaH pradhAnamastIti | [evaM] pa~nchahetubhyaH pradhAnaM sthApitam || 15|| kArikA 16 para Aha | yadi pradhAnamasti | [tathApi] na vyaktaM janayituM shaknoti | nissahAyatvAt | yathA ekaH puruShaH putraM janayituM na shaknoti | ekastanturna paTaM janayituM shaknoti | tathA pradhAnamapi | AryayottaramAha | || kAraNamastyavyaktaM pravartate triguNataH samudayAchcha | pariNAmataH salilavat pratipratiguNAshrayavisheShAt || 16 || || Ch: avyaktaM vyaktajananakAraNam, trayo guNAH samuditA vyaktaM janayanti | pariNAmataH salilavat pratipratiguNavisheShAt || avyaktaM vyaktajananakAraNamiti | pradhAnaM triguNayuktatvAd vyaktaM janayituM shaknotItyarthaH | pradhAnasyeme guNA na santi [chet] | tadA bhavaduktaM satyaM syAt | yadi santi trayo guNAH, [tadA] saMyogAbhAvAd vyaktaM janayituM na shaknotItyetanna yujyeta | trayo guNAssamuditA vyaktaM janayanti iti | yathA bahavastantavaH samuditAH paTaM janayanti | tathA trayo guNA api parasparAshritatvAd vyaktaM janayanti | para Aha | loke jananaM dvividham | (1) pariNAmajaM, yathA dugdhAdijaM dadhyAdi | (2) apariNAmajaM, yathA mAtApitR^ijaH putraH | pradhAnajaM vyaktaM kasya kAraNajasya sambandhi iShyate | uttaramAha | pariNAmataH dugdhadadhivat | pradhAnaM vyaktaM pariNamati | yadeva vyaktaM tadeva pradhAnam | ato na bhinnajAtIyajamiha svIkriyate | para Aha | yadyekaM kAraNaM, na bahuvidhaM kAryaM janayituM shaknuyAt | eShvartheShu pradhAnameka~nchet kathaM trividhaM lokaM janayet | divi jAtA[shche]ttadA sukhinaH | manuShyajAtAstu duHkhinaH | tiryagjAtAstu mUDhA iti | yadyekasmAtkAraNAjjAyate | kathaM tridhA vargo labhyate | samAdhIyate | salilavat pratipratiguNavisheShAt | divyamAdAvekarasaM jalaM prApnoti medinIm | nAnArasaM pariNamati pR^ithak pR^ithagbhAjanavisheShAt || yadi suvarNabhAjane vartate | tadraso.atimadhuraH | yadi pR^ithivIM prApnoti | pR^ithivIgandhamanusR^itya raso nAnA bhavati, na samaH | tathA trividho loko.api [na samaH] | ekasmAtpradhAnAdutpannasya [api] triguNavaiShamyAt | divi sattvaM vishAlam | ato devAH sadA sukhamanubhavanti | manuShyeShu rajo vishAlam | ato manuShyAH bahu duHkhamanubhavanti | tiryaggateShu tamo vishAlam | atastiryagAdayaH sadA mUDhAH | Asu gatiShu sarvatra guNAH sadA saMyuktAH | autkaTyAnautkaTyAbhyAM tathA visheShaH | evamekaM pradhAnaM trIn lokA~njanayati | triguNavaiShamyAttu tAratamyam || 16|| kArikA 17 pradhAnamavasitam | athedAnIM puruShaM vyAkhyAsyAmaH | puruShaH pradhAnavatsUkShmaH | kathaM jAnImaH puruSho.astIti prakAshayitumimAmAryAmAha | || sa~NghAtaparArthatvAt triguNAdiviparyayAdadhiShThAnAt | puruSho.asti bhoktR^ibhAvAtkaivalyArthaM pravR^itteshcha || 17 || || Ch: sa~NghAtaparArthatvAt triguNaviparyayAdadhiShThAnAt | bhoktR^ibhAvAtkaivalyA[rthaM pravR^itte]shcha itIme pa~ncha hetavaH sAdhayanti puruSho.astIti || (1) sa~NghAtaparArthatvAditi | yathA vyaktAvyaktaj~na[vij~nAnA]n mokSho labhyate tathA prathamAryAyAmuktam | ki~ncha pradhAnavyaktasAdhanAni pa~ncha hetavaH samyak pratipAditAH | atha puruSho.atisUkShmaH sAdhayitavyaH | asti puruShaH sa~NghAtaparArthatvAt | loke hi vayaM pashyAmaH sarvaH sa~NghAtaH parArtha iti | yathA shayanAsanAdayaH sa~NghAtA na svArthAH avashyaM parArthAH kalpitAH | astyanya upabhojakaH | tadarthA gR^ihAdisa~NghAtAshchaivam | tathA mahadAdyapi | pa~nchabhUtasa~NghAto deha AkhyAyate | ayaM deho na svArthaH | [kintu] ekAntataH parArtho.adhyavasIyate | puruSha eva paraH | ato jAnImo.asti puruSha iti | (2) triguNaviparyayAditi | pradhAnavyaktayoH ShaDvidhaM sArUpyamuktaM pUrvamAryAyAm | [yathA] triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmi | vyaktaM tathA pradhAnaM tadviparItastathA cha pumAn || iti || etatShaTkaviparyayAduchyate.asti puruSha iti | (3) adhiShThAnAditi | yadi dehamimaM puruSho.adhitiShThati | tadA dehashcheShTate | yadi nAsti dehasyAdhiShThAtA puruShaH | tadA na cheShTate | yathoktaM ShaShTivargatantre | puruShAdhiShThitaM pradhAnaM vyaktaM janayati | iti | tasmAjjAnImo.asti puruSha iti | (4) bhoktR^ibhAvAditi | yathA loke ShaDrasaM pAnaM bhojanaM cha dR^iShTvA j~nAyate astyanyo bhokteti | tathA mahadAdi dR^iShTvA j~nAyate.avashyamanyena bhoktrA bhavitavyaM yasya bhojana[mida]m | tasmAjjAnImo.asti puruSha iti | (5) kaivalyA[rthaM pravR^itte]shcheti | yadi dehamAtramasti | AryajanopadiShTo mokShopAyo nirarthaka eva syAt | yathA purA kashchidR^iShirbrAhmaNAnupagamyaivamuvAcha | sarve [yUyaM] vedadhanAH sarve cha somapAyinaH | sarve dR^iShTAtmajamukhA bhikShudharmamathechChatha || iti | yadi dehamAtramasti | kimarthamidaM [vachanam] | ato jAnImo dehavyatirikta AtmA svabhAvato.astIti | yadi nAstyanya AtmA, dehamAtramasti | tadA mAtApitrAchAryANAM pUjyAnAM maraNAnantaramutsR^iShTAdehA yadi dahyante khanyante vA, evaM paryupAsyante | tadA pApaM labhyeta | na puNyaguNaH syAt | etadarthaM jAnImo.astyanya Atmeti | ki~nchAsti Aptavachanam | majjAsthinI rajjusthUNau bhavataH, raktamAMse mR^itpAMsU bhavataH | ashuchyanityaM duHkhaM [sharIraM] prabhurAtmA etatsambandhavarjitaH || tyaja dharmamadharmaM vApi tyAjyaM tuchChasatyakam | tyAgabhAvo.api tyaktavyaH vishuddhAH kevalaishitA || iti | yadyAtmA nAsti | kaivalyaM na varteta | asmAdAptAgamAtpuruSho niyatamastIti jAnImaH | imAn pa~nchahetUnAshritya puruShAstitvaM sAdhitam || 17|| kArikA 18 para Aha | puruShaH kiM bahusharIreShu saMhatyaiko lakShyate [uta] pratisharIramekaH puruShaH | yadyuchyate kathamevaM saMshaya iti | AchAryANAM mitho viruddhavAditvAt | kashchidAha | ekaH puruShaH sarvasharIrANi vyApnoti | maNigrathanasUtravat | maNayo bahavaH sUtramekam | yathA cha viShNurekaH strIShaShTisahasraiH samamekasmin samaye ramate | tathA puruSho.apyekaH sarvasharIrANi vyApnoti | iti | anyaH kashchidAchAryaH punarAha | pratisharIraM bhinna AtmAstIti | tasmAnmama saMshayo jAtaH | samAdhIyate | bahavaH puruShAH | pratisharIraM pR^ithak pR^ithak puruSho.asti | kathamevaM j~nAyate | AryayA vivR^iNoti | || janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAdayugapatpravR^itteshcha | puruShabahutvaM siddhaM traiguNyaviparyayAchchaiva || 18 || || Ch: janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAdayugapadvR^ittikaraNAchcha | traiguNyavibhedAtpuruShabahutvaM siddham || janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAditi | yadi puruSha ekaH | tadA ekasmin jAyamAne sarve jAyeran | sarvatra sarvAH striyo garbhiNyaH syuH prasavavatyaH syuH putravatyaH syuH putrIvatyashcha syuH | naivaM bhavanti yugapadekasmin samaye pratiprativilakShaNAH [satyaH] | tasmAjjAnImo bahavaH puruShA iti | ki~ncha [yadi] puruSha ekaH, ekasmin mriyamANe sarve.api mriyeran | etadarthAsambhavAjj~nAyate naikaH puruSha iti | ki~ncha karaNAnAM pratiniyamAt | yadyekaH puruShaH, ekasmin badhire sarve.api badhirAH syuH | sarve.api andhamUkakANAdayashcha syurekasmin samaye | tathAtvAsambhavAjj~nAyate bahavaH puruShA iti | ki~ncha traiguNyavibhedAt | yadi puruSha ekaH, traiguNyamavilakShaNaM syAt | yathA eko brAhmaNastrIn putrAn janayati | eko medhAvI sukhI cha | dvitIyaH kopano duHkhI cha | tR^itIyastAmaso mUDhashcha | yadyekaH puruSha ekasmin sAttvike sarve samaM sAttvikAH [syuH] | duHkhini mUDhe chaivam | [ato yad] uktaM bhavatA puruSha eko maNigrathana[sUtra]vad viShNuvachcheti | naitadyujyate | tasmAt hetupa~nchakena jAnImo bahavaH puruShA iti || 18|| kArikA 19 para Aha | mamAtra saMshayaH | [ki]mayaM puruShaH kartA vA akartA veti | yadyuchyate kathamayaM saMshaya iti | lokavyavahArAt | loko hi vadati puruSho gachChati puruSha AgachChati puruShaH karteti | sA~NkhyA vadanti puruSha akarteti | vaisheShikA vadanti puruShaH karteti | tasmAnmama saMshayaH | samAdhIyate | puruShaH akarteti | kathaM j~nAyate | AryayA vivR^iNoti | || tasmAchcha viparyAsAt siddhaM sAkShitvamasya puruShasya | kaivalyaM mAdhyasthyaM draShTR^itvamakartR^ibhAvashcha || 19 || || Ch: vyaktAvyaktaviparyAsAt puruShasya sAkShitvaM siddham | kaivalyaM mAdhyasthyaM draShTR^i[tva]makartR^i[bhAva]shcha || vyaktAvyaktaviparyAsAditi | pUrvasminnAryAdvaya uktaM puruShaH pradhAnAdbhinnaH vyaktAdatiriktashcheti | tadubhayalakShaNaviparyAsAt, ubhayavaiShamyAt | trayo guNAH kartAraH | tattriguNavibhinnatvAd akarteti | para Aha | kiM prayojanamanena iti | uchyate | sAkShitvasya sthApanAt | puruShasya sAkShitvaM siddham | puruShasya j~nAtR^itvAt | nAvashiShTAni tattvAni tathA | kaivalyamiti | prakR^itivikArAbhyAM bhede sati puruShasya parishuddhatvAt kaivalyam | mAdhyasthyamiti | triguNabhinnatvAd guNAnAM cha saMkochavikAsavaiShamyAn mAdhyasthyamiShyate [puruShasya] | yathaikaH parivrAjakaH kevala ekatra sthito gatAgatamanyaM nAnusarati [kintu] kevalaM pashyati | tathA trayo guNAH saMkochavikAsajananamaraNasamarthAH | kevalamekaH puruShaH pashyati tathAvyApArAn | tasmAnmAdhyasthyamiShyate | prakR^itivikArabhinnatvAt puruShasya sachetanatvAd draShTR^itvamuchyate | tadvyApAratvAddraShTetyuchyate na karteti | ato guNAH kurvanti ityayamarthaH siddhaH | asti puruShaH | sa chAneko.akartA ityayamartho.api siddhaH || 19|| kArikA 20 para Aha | yadyakartA puruShaH, ko.adhyavasAyaM karoti dharmaM chariShyAmIti | aniShTaM parihariShyAmi praNidhAnaM vA sAdhayiShyAmIti ko.adhyavasAyaM karoti | yadi trayo guNAH kurvanti tamadhyavasAyam | eShAM sachetanatvaM bhavet | [nedamiShTam] guNAnAmachetanatvasya prAgupanyAsAt | yadi puruSho.adhyavasAyaM karoti | tadA puruShaH kartA siddhyet | [na chaitadiShTam] puruShasyAkartR^itvasya prAgupanyAsAt | tasmAdubhayathA doSho bhavati | AryayottaramAha | || tasmAttatsaMyogAdachetanaM chetanAvadiva li~Ngam | guNakartR^itve.api tathA karteva bhavatyudAsInaH || 20 || || Ch: trayo guNAH puruShasaMyogAdachetanAshchetanAvanta iva [bhavanti] | triguNakartR^itvAdudAsInaH karteva [bhavati] || trayo guNAH puruShasaMyogAditi | ime guNA achetanAH kurvanti | puruShaH sachetano na karoti | anayordvayoH saMyogAdguNAshchetanAvanta iva [bhavanti] | yathA dagdho ghaTo.agninA saMyukta uShNaH, salilena saMyuktaH shItaH | tathA trayo guNAshchetanAvatA saMyuktAshchetanAvanta iva kurvantyadhyavasAyam | ata uktamachetanAshchetanAvanta iveti | [yad] uktaM bhavatA lokavyavahArAt puruShaH kartA iti | tamarthaM samAdadhmaH | triguNakartR^itvAdudAsInaH karteva [bhavatI]ti | tatsaMyogAdakartA kartetyuchyate | yathA kashchidbrAhmaNo bhramAchchorasaMghamadhyaM praviShTaH | chore hantuM gR^ihIte so.api saha hantuM gR^ihItaH | choreNa saha gamanAt choranAma labhyate | tathA puruSho.api kartrAnubaddhaH lokavyavahAreNochyate puruShaH karteti || 20|| kArikA 21 para Aha | prakR^itipuruShau kena hetunA saMyuktau | AryayA uttaramAha | || puruShasya darshanArthaM kaivalyArthaM tathA pradhAnasya | pa~Ngvandhavadubhayorapi saMyogastatkR^itaH sargaH || 21 || || Ch: puruShastriguNadarshanArthI, pradhAna~ncha kaivalyArtham | pa~NgvandhavatsaMyuktau, ityarthavashAllokasargaH || puruShastriguNadarshanArthIti | puruSha evaM manyate ahaM triguNaM pradhAnaM drakShyAmIti | ataH puruShaH pradhAnena saMyujyate | pradhAnaM kaivalyArthamiti | [pradhAnamevaM manyate] ayaM tapasvI puruShaH kevalaH j~nAnadarshanashaktimAn | tasya kaivalyaM prApayiShyAmIti | tadarthaM pradhAnapuruShau saMyujyete | yathA rAjA puruSheNa saMyujyate imaM puruShaM niyokShya iti | sa puruSho.api rAj~nA saMyujyate | rAjA me vR^ittiM dAsyatIti | ato rAjapuruShayoH saMyogo.arthavashAtsiddhaH | tathA pradhAnapuruShayoH saMyuktatvamapi | puruShasya darshanArthaM pradhAnasya kaivalyArthaM pa~NgvandhavatsaMyogaH | atra dR^iShTAntaH | purA kila vaNiksArtha ujjayinIM prasthitaH chaurairabhihataH pR^ithak vishliShTo jagAma | [tadA] eko jAtyandhaH eko jAtipa~Ngushcha sarvajanotsR^iShTAvAstAm | andhaH samantAchcha~NkramamANaH AsInena pa~NgunA dR^iShTaH | pa~NgurapR^ichChat | kastvamiti | andhaH pratyavadat | ahaM jAtyandhaH na jAnAmi yena samantAchcha~Nkrame | tvaM punaH kaH | pa~NguH pratyavadat | ahaM jAtipa~NguH mArgadarshanamAtrakShamaH asamartho gantumiti | [jAtyandho.avadat] tasmAnmama skandha upavisha | ahaM mArgaM netuM shaknomi | tvaM mama panthAnaM darshaya | iti | evaM dvau puruShau mithaHsaMyogena [svA]dhiShThAnadeshamabhyagachChatAm | tayoH saMyogo.arthavashAt siddhaH | gatvA cha tau [svA]dhiShThAnadeshaM pR^ithak pR^ithag vyayujyetAm | tathA puruShaH pradhAnadarshanakAla eva mokShaM labhate | pradhAnamapi puruShasya kaivalyaM kR^itvA pR^itha~Nnivartate | arthavashAllokasarga iti | puruShaH anyadarshanArthaM pradhAnaM kaivalyArthaM saMyujyete | ayaM saMyogaH lokaM sR^ijati | yathA strIpuruShobhayasaMyogAtputraH saMbhavati | tathA pradhAnapuruShasaMyogo mahadAdi sR^ijati || 21|| kArikA 22 para Aha | saMyogo lokaM sR^ijatItyuktam | ayaM sargaH punaH kIdR^ishaH | AryayottaramAha | || prakR^itermahAn tato.aha~NkArastasmAdgaNashcha ShoDashakaH | tasmAdapi ShoDashakAtpa~nchabhyaH pa~nchabhUtAni || 22 || || Ch: prakR^iteH krameNa jAyate mahAn, [tataH] aha~NkAraH [tataH] ShoDashakaH | ShoDashake santi pa~ncha [tanmAtrANi], tebhyaH pa~nchabhUtAni jAyante || prakR^iteH krameNa jAyata iti | prakR^itiriti pradhAnaM vA brahma vA bahudhAtmakaM vAkhyAyate | yadi krameNa jAyate | tadA prakR^itermUlatvAnnAsti [anyad] yato jAyeta | prakR^itermahAn prathamamutpadyate | mahAniti buddhirvA saMvittirvA vibhurvA matirvA praj~nA vAkhyAyate | yatra mahAn tatra matiH | ato mahAn matirityAkhyAM labhate | tato mahato.aha~NkAro jAyate | aha~NkAra iti bhUtAdirvA vaikR^ito vA taijaso vAkhyAyate | tato.aha~NkArAt ShoDashaka utpadyate | ShoDashaka iti pa~nchatanmAtrANi pa~nchaj~nAnendriyANi pa~nchakarmendriyANi mana indriya~ncha | pa~nchatanmAtrANi shabdasparsharUparasagandhAH, ime pa~nchatanmAtrAtmakAH tanmAtrashaktayo vA | shrotratvakchakShurjihvAghrANAni pa~ncha j~nAnendriyANi | vAkpANipAdopasthapAyavaH pa~ncha karmendriyANi | ayaM ShoDashakaH aha~NkArAdutpadyate | ata uktaM mahAn [tataH] aha~NkAraH [tataH] ShoDashaka iti | atha ShoDashake santi pa~ncha[tanmAtrANi] tebhyaH pa~nchabhUtAni jAyante | [tatra] shabdatanmAtrAdAkAshamahAbhUtamutpadyate | sparshatanmAtrAdvAyumahAbhUtamutpadyate | rUpatanmAtrAttejomahAbhUtamutpadyate | rasatanmAtrAd ambhamahAbhUtamutpadyate | gandhatanmAtrAtpR^ithivImahAbhUtamutpadyate | prakR^itivikR^itipuruShAn trIn dharmAn dR^iShTA mokSho labhyate ityavocham || 22|| kArikA 23 para Aha | prakR^itermahAnutpadyata ityuktam | mahAn kiMlakShaNakaH | AryayottaramAha | || adhyavasAyo buddhirdharmo j~nAnaM virAga aishvaryam | sAttvikametadrUpaM tAmasamasmAdviparyastam || 23 || || Ch: adhyavasAyo mahAnuchyate dharmo j~nAnaM virAga aishvaryam | sAttvikaM rUpam, asmAdviparyastaM tAmasam || adhyavasAyo mahAnuchyata iti | ko nAmAdhyavasAyaH | yadutAyaM sthANuH ayaM puruSha iti | IdR^ishI buddhiradhyavasAya uchyate | adhyavasAya eva mahAnuchyate | ayaM mahAnaShTA~NgaH | chatvAri a~NgAni sAttvikAni | chatvAri tAmasAni | sAttvikAni a~NgAni yaduta dharmo j~nAnaM virAga aishvarya~ncheti | dharmaH kiMlakShaNaH | yamaniyamAH | [tatra] yamAH pa~ncha | (1) adveShaH, (2) AchAryasatkAraH, (3) antarbahishshaucham, (4) annapAnanigrahaH (5) apramAdaH | niyamA api pa~ncha | (1) ahiMsA, (2) asteyam, (3) satyavachanam, (4) brahmacharyam, (5) ashAThyam | [imAni] dashavidhAni sAdhanAni | ato dharma uchyate | kiM nAma j~nAnam | bAhyaM j~nAnamAbhyantaraM j~nAnamiti j~nAnaM dvividham | brahmaj~nAnaM ShaD vedA~NgAni | (1) shikShA, (2) vyAkaraNam, (3) kalpaH, (4) jyotiSham, (5) ChandaH, (6) niruktam | etAni ShaD vidyAsthAnAni bAhyamuchyate | Abhyantaraj~nAnaM triguNapuruShAntaropalabdhiH | bAhyaj~nAnena laukikaM labhyate | Abhyantaraj~nAnena mokSho labhyate | kiM vairAgyam | bAhyamAbhyantara~ncheti vairAgyaM dvividham | bAhyamiti | dhanAnAmarjanarakShaNakShayakAle kleshAn dR^iShTvA rakShaNAsaktihiMse dvividhadoShau cha dR^iShTvA taddarshananimittaM virakto gR^ihAtpravrajati | evaM virakto na labhate mokSham | tadvairAgyaM bAhyaj~nAnena labhyate | AbhyantaravairAgyamiti | vij~nAtapuruShaguNabhedatvAtpravrajitumichChati | Abhyantaraj~nAnapUrvakaM [yad] vairAgyaM labhyate | tadvairAgyAn mokShaM labhate | bAhyavairAgyeNa punaH saMsAre vartate | AbhyantaravairAgyeNa mokShaM labhate | aishvaryamiti | aishvaryamaShTavidham | (1) aNimA atyantashUnyavadavasthitiH | (2) laghimA atyantaM manovatsiddhiH | (3) [mahimA] AkAshavad atyantavibhutvam | (4) prAptiH yatheShTalAbhaH (5) [ishitvaM] trayANAM lokAnAM mauleshvaratvam | (6) [prAkAmyaM] yathechChaM yugapadviShayopabhogakShamatvam | (7) [vashitvaM] apAratantryabandhaH, trilokasattvAnAmAtmAnusAreNAj~nAkaraNe preraNam | (8) yathAkAmAvasthAyitvaM, yaduta yathAkAlaM yathAdeshaM yathAchittaM cha vR^ittilAbhaH | ete chatvAro dharmAH sAttvikalakShaNAH | sattvamutkaTaM ched rajastamasI abhibhavati | asmin samaye puruShaH sattvabahulatvAd dharmAdIn chaturo guNAn labhate | idaM sAttvikarUpam | asmAdviparyastaM tAmasamiti | dharmAdichatUrUpaviparyastAH (1) adharmaH (2) aj~nAnaM (3) saMrAgitvam (4) anaishvaryam | ime chatvAro dharmAstAmasalakShaNAH | evaM chatvAri sAttvikAni chatvAri tAmasAni a~NgAni yadi mahatA saMyujyante | tadA mahAnaShTA~NgaH | vikArakAle.ayaM pUrvajashcha || 23|| [iti] suvarNasaptatishA[stre] pUrvakhaNDaH || kArikA 24 [atha] suvarNasaptatishA[stre] madhyamakhaNDaH | para Aha mahAnuktaH aha~NkAralakShaNaM kim | AryayottaramAha | || abhimAno.aha~NkArastasmAddvividhaH pravartate sargaH | aindriya ekAdashakastanmAtrapa~nchakashchaiva || 24 || || Ch: aha~NkAro.abhimAnaH tasmAddvividhaH sargaH [pravartate] | (1) ekAdashaka aindriyaH (2) tanmAtrapa~nchako mahAbhUtapa~nchakashcha || aha~NkAro.abhimAna iti | aha~NkArasya kiM lakShaNam | yan mama shabdaH mama sparshaH mama rUpaM mama rasaH mama gandhaM mama puNyaguNaH priya ityevamabhimAno.aha~NkAra AkhyAyate | tasmAddvividhaH sargaH [pravartate] iti | tasmAdaha~NkArAddvividho vikAraH pravartate | ko dvividhaH | (1) ekAdashaka aindriyaH (2) tanmAtrapa~nchako mahAbhUtapa~nchakashcha | ekAdashendriyANAM pa~nchatanmAtrANAM nAmAni prAguktAni || 24|| kArikA 25 aha~NkAralakShaNamuktam | aha~NkArastrividhaH | ko dharmaH pratyekamutpadyate | AryayottaramAha | || sAttvika ekAdashakaH pravartate vaikR^itAdaha~NkArAt | bhUtAdestanmAtraH sa tAmasastaijasAdubhayam || 25 || || Ch: ekAdashakaH sAttviko vaikR^itAdaha~NkArAtpravartate | bhUtAdestAmasastanmAtraH pravartate taijasAdubhayaM pravartate || ekAdashakaH sAttviko vaikR^itAdaha~NkArAtpravartata iti | buddhau sattvamutkaTa~nchet, tadA aha~NkAraM janayati | rajastamasI abhibhavati | so.aha~NkAraH sAttvikaH | AryA vaikR^itaM nAma [taM] vadanti | ayaM vaikR^ito.aha~NkAra ekAdashendriyANyutpAdayati | kathaM j~nAyate | tAni sattvabahulAni laghuprakAshavishuddhAni svaviShayagrahaNasamarthAni | atastAnyekAdasha sAttvikAni ityuchyante | bhUtAdestAmasastanmAtraH pravartata iti | mahati tama utkaTa~nchet, tadA aha~NkAramutpAdayati | sattvarajasI abhibhavati | ayamaha~NkArastAmasaH | ata AryA bhUtAdiM nAma [taM] vadanti | ayamaha~NkAraH pa~nchatanmAtrANyutpAdayati | ataH pa~nchatanmAtrANi pa~nchamahAbhUtAni cha sarvANi tAmasajAtIyAni | taijasAdubhayaM pravartate | iti | mahati raja utkaTa~nchet, tadA aha~NkAraM janayati | sattvatamasI abhibhavati | so.aha~NkAro rAjasaH | ata AryAH [tasya] taijasamiti nAma vyavasthApayanti | ayamaha~NkAra ubhayamutpAdayati | ekAdashendriyANi pa~nchatanmAtrAdIni chotpAdayati | sAtvikavaikR^itiko.aha~NkAra indriyANAmutpAdakastaijasamaha~NkAraM sahAyaM gR^ihNAti | kathamevam | taijasaH sakriyatvena vikR^itaH | sAttvikaH niShkriyatvena vikR^itaH | [ataH] aha~NkAro yadA ekAdashendriyANyutpAdayati | avashyaM taijasamaha~NkAraM sahAyaM gR^ihNAti | bhUtAdyaha~NkAro yadA pa~nchatanmAtrANi pa~nchamahAbhUtAni chotpAdayati | avashyaM taijasamaha~NkAraM sahAyaM gR^ihNAti | kathamevam | tAmasAha~NkArasya niShkriyatvAt taijasasya sakriyatvAt | evaM taijaso.aha~NkAra ekAdashendriyANyutpAdayati pa~nchatanmAtrANi chotpAdayati | ata uktaM taijasAdubhayaM pravartata iti || 25|| kArikA 26 para Aha | sAttvika ekAdashendriyANyutpAdayatItyuktam | kAnyekAdashendriyANi | AryayottaramAha | || buddhIndriyANi shrotratvakchakShUrasananAsikAkhyAni | vAkpANipAdapAyUpasthAn karmendriyANyAhuH || 26 || || Ch: shrotraM tvak chakShUrasanaM nAsikA, imAni pa~ncha buddhIndriyANyAkhyAni | vAk pANiH pAdaH pAyurupasthaH [imAni] pa~ncha karmendriyA[khyAni ] || shrotraM tvak chakShUrasanaM nAsikA, imAni pa~ncha buddhIndriyAkhyAni iti | kathamuchyate [buddhI]ndriyamiti | tAni pa~ncha shabdarUpAdigrahaNasamarthatvAd buddhIndriyANi nAma uchyante | vAk pANiH pAdaH pAyurupasthaH [imAni] pa~ncha karmendriyA[khyAni] iti | kathamuchyate karmendriyamiti | bhAShaNAdivR^ittIrimAni pa~ncha kurvanti | tasmAtpUrvAchAryaiH pa~ncha karmendriyANIti nAma vyavasthApitam | para Aha | eShAM dashendriyANAM kIdR^ishyaH svavR^ittayo bhavanti | shrotrendriyaM shabdatanmAtrAdutpannamAkAshamahAbhUtasajAtIyam | ataH kevalaM shabdaM gR^ihNAti | tvagindriyaM sparshatanmAtrAdutpannaM vAyumahAbhUtasajAtIyam | ataH kevalaM sparshaM gR^ihNAti | chakShurindriyaM rUpatanmAtrAdutpannaM tejomahAbhUtasajAtIyam | ataH kevalaM rUpaM gR^ihNAti | rasanendriyaM rasatanmAtrAdutpannamambhamahAbhUtasajAtIyam | ataH kevalaM rasaM gR^ihNAti | nAsikendriyaM gandhatanmAtrAdutpannaM pR^ithivImahAbhUtasajAtIyam | ataH kevalaM gandhaM gR^ihNAti | [evaM] pa~nchakarmendriyANAM pa~ncha vR^ittayaH santi | vAgindriyaM buddhIndriyasaMyuktaM nAmapadavya~njanAni vaktuM shaknoti | pANIndriyaM buddhIndriyasaMyuktamAdAnadhAraNAdikarmANi suShThu kartuM shaknoti | pAdendriyaM buddhIndriyasaMyuktaM samanimnonnatamArge kramituM shaknoti | upasthendriyaM buddhIndriyasaMyuktamAnandayati putra~ncha janayati | pAyvindriyaM buddhIndriyasaMyuktaM purIShaM mala~nchotsR^ijati | etadarthaM dashendriyANyuchyante || 26|| kArikA 27 para Aha | kIdR^ishaM mana indriyam | AryayottaramAha | || ubhayAtmakamatra manaH saMkalpakamindriya~ncha sAdharmyAt | guNapariNAmavisheShAnnAnAtvaM grAhyabhedAchcha || 27 || || Ch: saMkalpakaM mana indriyamubhayavidhamuchyate | guNapariNAmavisheShAdbAhyabhedAchcha nAnAtvam || saMkalpakaM mana indriyamubhayavidhamuchyata iti | mana indriyamubhayavidhaM saMkalpAtmakam | kathamevam | idaM mana indriyaM yadA buddhIndriyeNa saMyuktaM, tadA buddhIndriyamityAkhyAyate yadA karmendriyeNa saMyuktaM tadA karmendriyamityAkhyAyate | kasmAt | yasmAd idaM mana indriyaM buddhIndriyavR^itiM saMkalpayati | karmendriyavR^ittiM cha saMkalpayati | yathA ekaH puruShaH kadAchitkarmakara uchyate | kadAchitpravaktA | evaM mana indriyamapi | idaM manaH kathamindriyamuchyate | [taddhi] dashendriyasadharma | dashendriyANi vaikR^itAdaha~NkArAdutpadyante | evaM mana indriyamapi | dashendriyasamavR^itti cha | yad dashendriyANi kurvanti, [tat] mana indriyamapi samaM karoti | tasmAdindriyamiti nAma labhate | para Aha | indriyANAM vR^ittayaH pratyekaM vilakShaNAH, mana\-indriyasya pratiniyatA vA na vA | uchyate | yaH saMkalpaH saiva tasya vR^ittiH | tadyathA, kashchitpuruShaH kutrachitpradeshe dhanamannaM vAstIti shR^iNvan manasi vadati ahaM tatra gatvA annaM tato lAbha~ncha lapsye iti | etAdR^ishasaMkalpo mana indriyasya pratiniyatA vR^ittiH | utpattisAmyAdvR^ittisAmyAt saMkalpavR^ittipratiniyamAchcha tadindriyamityAkhyAyate | tasmAdindriyAnyekAdashavidhAnyeva | para Aha | indriyANAmekAdashAnAmeShAM kaH kartA | yadyuchyate kathamayaM saMshaya iti | AchAryANAM pratipattivaiShamyAt | kechidAhuH | puruShakR^itAnIti | kechidAhuH | IshvarakR^itAnIti | kechidAhuH | [sva]bhAvakR^itAnIti | evamAdipratipattayaH pratyekaM viShamAH | ato mama sha~NkA jAtA | eShu indriyaviShayeShu ekAdashavidhAni [indriyANi] niyamena sachetanAtpravartante | kathamevaM j~nAyate | imAnyekAdashendriyANi ekAdashaviShayagrahaNasamarthAni | pradhAnamahadaha~NkArANAmachetanatvAttatsAmarthyaM na yujyate | lokAyatashAstra uktam | [yena] shuklIkR^itA haMsAH shukAshcha haritIkR^itAH | mayUrAshchitritA [yena] sa no vR^ittiM vidhAsyati || iti | idaM lokAyatikavachanam | ato mamedAnIM saMshayaH kasmAdekAdasha [indriyANi] pravartante | uchyate | asmin shAstre na puruShaH kartA | nApIshvaraH kartA | [sva]bhAvo nAmAtirikto dharmo nAsti | tasmAdbhavatoktaH [puruShAdiH] naikAdashendriyANi janayati | para Aha | tathA chet ko dharmo janakaH | uttaramAha | guNapariNAmavisheShAdbAhyabhedAchcha nAnAtvam | trayo guNA aha~NkArasthAH puruShArthavashAdekAdashendriyANi pariNamanti | kaH puruShArthaH | ime ekAdasha bAhyaviShayA bahavaH viShamAshcha | yadyekamindriyaM pravartate | na sarva[viShaya]grahaNasamarthaM syAt | tasmAtpravartante ekAdashendriyANi pratiniyataM cha viShayAn gR^ihNAti | ata ekAdashendriyANi vibhaktAni nAnA cha | atha bhavAn vadati achetano na bahUn janayituM shakta iti | naitadyujyate | achetanasya bahushaktidarshanAt | vakShyati hyasmin shAstre | vatsavivR^iddhinimittaM kShIrasya yathA pravR^ittiraj~nasya | puruShavimokShanimittaM tathA pravR^ittiH pradhAnasya || iti | Ch: vatsavivR^iddhinimittaM aj~nagauH kShIraM pravartate | puruShavimokShanimittaM aj~naM tathA indriyaM pravartate || atastrayo guNA achetanA ekAdashendriyANi janayituM shaktAH | para Aha | jAnIma ekAdashendriyANi aha~NkArAdutpannAnIti | eShAmekAdashendriyANAM vibhinnaH sthAnanikShepaH kena kR^itaH | chakShuruchchaiH sthitaM viprakR^iShTarUpAlokanakShamam | shrotraM pratyekamekasmin pArshve [sthitaM] dUrashabdashravaNam | ghrANamekatra niviShTaM prApyagandhaM gR^ihNAti | rasanaM mukhamadhyaniviShTamAgataM rasaM gR^ihNAti | tvagindriyamantarbahirniviShTa sarvaM sparshAjjAnAti | vAk mukhamadhyaniviShTA nAmapadavya~njanAnyuchchArayati | pANI vAmadakShiNayossthitAvAdAnadhAraNasamarthau | pAdau nIchAvayavasaMniviShTAvUrdhvamadhaH krAmataH | mithunendriyamanyadarshanaparihArArthaM guhyapradeshe niviShTamutsargAnandajananasamartham | mana indriyamaniyatapradeshaM saMkalpavR^ittiM karoti | teShAmindriyANAM sthAnanikShepaH kena kR^itaH | kiM puruShakR^itaH | IshvarakR^itaH | kiM vA [sva]bhAvenAtiriktakAraNena kR^itaH | samAdhIyate | asmin shAstre puruSho.api na kAraNamuchyate | Ishvaro.api na kAraNam | pradhAnaM mukhyaM kAraNam | pradhAnaM triguNAnaha~NkAra~ncha sR^ijati | aha~NkArashcha puruShArthamanusR^itya pravartate | ebhiH tribhirguNaiH indriyANi sthAne nikShiptAni | ata uktaM guNapariNAmavisheShAdbAhyabhedAchcha nAnAtvamiti | saMnikR^iShTaviprakR^iShTavR^ittInAmindriyANAM dvAvarthau, (1) heyaparihAraH (2) sharIrasaMrakShaNam iti | heyaparihAra iti | viprakR^iShTadarshanaM viprakR^iShTashravaNaM heyaparihArAya | sharIrasaMrakShaNamiti | [aShTendriyANi] aShTAviShayAninidriyadeshaM prAptAnupalabhante svasharIrasaMvardhanapAlanAya || 27|| kArikA 28 para Aha | etAnyekAdashendriyANi kAM vR^ittiM kurvanti | AryayottaramAha | || rUpAdiShu pa~nchAnAmAlochanamAtramiShyate vR^ittiH | vachanAdAnaviharaNotsargAnandAstu pa~nchAnAm || 28 || || Ch: rUpAdiviShayAlochanamAtraM pa~nchabuddhIndriyANAM vR^ittiH | vachanAdAnaviharaNAnandotsargAH pa~nchakarmendriyANAM vR^ittiH || rUpAdiviShayAlochanamAtraM pa~nchabuddhIndriyANAM vR^ittiriti | chakShUrUpaM kevalamAlochayati | iyameva chakShuSho vR^ittiH | kevalamAlochayati na tu saMkalpayati dhArayati AdadAti vA | tathAvashiShTAnAmapIndriyANAm | pR^ithak pR^ithak svaviShaye prakAshamAtraM teShAM vR^ittiH | buddhIndriyaM viShayaprakAshanasamartham | karmendriyamupabhogyAdAnakShamam | buddhIndriyavR^ittiruktA | athochyate karmendriyavR^ittiH | [vachanetyAdi] | vachanaM bhAShaNaM vAgindriyagocharaH | AdAnaM pANigocharaH | viharaNaM kramaNaM pAdagocharaH | AnandaH putrotpattishcha upasthagocharaH | utsargaH visargaH pAyugocharaH | iti karmendriyavR^ittaya uktAH || 28|| kArikA 29 atha vakShyante mahadaha~NkAramanasAM vR^ittayaH | || svAlakShaNyA vR^ittiH trayasya saiShA bhavatyasAmAnyA | sAmAnyakaraNavR^ittiH prANAdyA vAyavaH pa~ncha || 29 || || Ch: trayasya svalakShaNaM vR^ittiH, trayodashAnAmasAmAnyA | indriyANAM sAmAnyavR^itiH prANAdyAH pa~ncha vAyavaH || mahato vR^ittiradhyavasAyaH | abhimAnamaha~NkArasya lakShaNam | tallakShaNamevAha~NkArasya vR^ittiH | saMkalpo manaso lakShaNam | tallakShaNameva manaso vR^ittiH | trayodashAnAmasAmAnyeti | dashendriyANAM pR^ithak pR^ithak lakShaNAni kR^itAni | ata[strayodashAnA]masAmAnyA vR^ittiruktA | indriyANAM sAmAnyavR^itiH prANAdyAH pa~ncha vAyava iti | yadyuchyate.asAmAnyavR^ittitvam | sutarAM j~nAyate sAmAnyavR^ittyA bhavitavyamiti | asAmAnyavR^ittiryathA nR^INAM pratyekamekA strI | sAmAnyavR^ittiryathA bahupuruShANAmekA sAdhAraNI dAsI | [indriyANAM] kA sAdhAraNI vR^ittiH | yat pa~nchavidhA vAyavaH | (1) prANa (2) apAna (3) udAna (4) vyAna (5) samAnAH | ete pa~ncha vAyavaH sarvendriyANAM sAmAnyavR^ittiH | prANavAyuriti | mukhanAsikamasya mArgaH | bAhyaviShayagrahaNamasya vR^ittiH yaduta ahaM tiShThAmi ahaM gachChAmi iti | ayameva tadvyApAraH | para Aha | ayaM prANaH katamasyendriyasya vyApAraH | uchyate | trayodashendriyANAmayaM sAdhAraNo vyApAraH | yathA pa~njare shukaH | shukachalanAt pa~njaraM chalati | tathA indriyANyapi | prANavAyuchalanAt trayodashendriyANi sarvANi chalanti | tasmAttattrayodashendriyANAM sAdhAraNo vyApAraH | apAnavAyuriti | bhayakarma dR^iShTvA sadyastato.apasarati | ayaM vAyurbahulashchet, tadA puruSho.avalIno bhavati | udAnavAyuriti | [anena] puruShaH parvatamArurukShati | [manyate cha] ahamutkR^iShTo nAnya evamiti | ahametatkaraNasamartha iti | ayaM vAyurbahulashchet, tadA puruSha uddhato bhavati | yadahamutkR^iShTa ahamADhya ityAdi | iyamudAnasya vR^ittiH | vyAnavAyushsharIraM vyApnoti | ante cha sharIraM mu~nchati | ayaM vAyuryadi bahulaH, tadA puruSho nAnyaM hitvA ramate | ayaM vAyuryadi ki~nchit ki~nchit mu~nchati | [tadA] a~NgAni mR^itavadbhavanti | atyantamochana~nchet tato maraNam | samAnavAyurhR^iddeshe tiShThati | [AhAra] samAnayanasamarthaH | saiva tasya vR^ittiH | ayaM vAyuryadi bahulaH | puruSho lubdho bhavati | dhanaM mR^igayati | sahacharI~ncha mR^igayate | imAH pa~nchaprANavR^ittayastrayodashendriyakR^itAH || 29|| kArikA 30 trayodashendriyANAmeShAmasAmAnyA [sAmAnyA] cha vR^ittiruktA | idAnIM yugapadvR^ittiH kramasho vR^ittishcha vakShyate | AryayA tAmAha | || yugapachchatuShTayasya hi vR^ittiH kramashashcha tasya nirdiShTA | dR^iShTe tathApyadR^iShTe trayasya tatpUrvikA vR^ittiH || 30 || || Ch: buddhyaha~NkAramanasAmindriyasya cha yugapatkramasho vA vR^ittiH | dR^iShTAdR^iShTaviShayayostrayasya vR^ittirindriyapUrvikA || buddhyaha~NkAramanasAmindriyasya cha yugapatkramasho vA vR^ittiriti | rUpadarshane yugapanmahadaha~NkAramanashchakShurindriyANi saha pravR^ittAni ekaM prameyaM gR^ihNanti | yathA chakShustathAvashiShTAnIndriyANyapi | yugapachchatvAri saha pravartante | ekaM prameyaM samaM gR^ihNanti | kramasho vR^ittiH, yathA kashchit pathi gachChan haThAdunnataM vastu ki~nchit dR^iShTvA tadA utpannasaMshayo bhavati | sthANurvA puruSho vA iti | yadi shakunisamavAyaM pashyati veNuvalayaM vA hariNaM vA samIpe pashyati | tadA budhyate | ayaM sthANuriti | yadi chalaM vastraM pashyati, yadi vAku~nchanaM prasAraNa~ncha pashyati | tadA budhyate ayaM puruSha iti | evaM buddhyaha~NkAramana\.indriyANAM kramasho vR^ittiH | yathA chakShurdarshanam | tathA shrotrAdInIndriyANyapi kramikAni j~neyAni | dR^iShTAdR^iShTaviShayayostrayasya vR^ittirindriyapUrviketi | dR^iShTe dharme trayasyendriyAshrayA kramasho vR^ittiruktA | idAnImadR^iShTe.api dharme trayasyendriyAshrayA vR^ittirvakShyate | yathoktaM gAthAyAm | yugAvasAnasamaye bhaviShyati yathA janaH | kuduShTyAchArato buddhadharmasaMghApavAdakaH | vikariShyati duShTaH san pitR^ij~nAtisuhR^ijjanAn | chatastro durgatIrgatvA nayiShyati parAniha || yathAnAgate tathAtIte.api shrotrendriyAshrayA kramasho vR^ittirdharmatrayasya | evaM trividhadharmo bAhyendriyapUrvakaH pravartate || 30|| kArikA 31 para Aha | trayodashemAni karaNAni achetanAni yadi puruSheNa IshvareNa vA nAdhiShThitAni | kathaM pR^ithak pR^ithag gR^ihNanti svaviShayam | AryayottaramAha | || svAM svAM pratipadyante parasparAkUtahetukAM vR^ittim | puruShArtha eva heturna kenachitkAryate karaNam || 31 || || Ch: trayodashakamanyena vinA svAM vR^ittiM kurute | puruShArtha [eva] heturnAnyena kAryate karaNam || trayodashakamanyena vinA svAM vR^ittiM kurta iti | shAstre.asmin IshvaraH puruShashcha na kartetyuktaM prAk | atastrayodasha karaNAni yathAsvaviShayaM svayaM kurvanti nAnyena | yathA kashchidbrAhmaNo brahmachArI shR^iNoti kutrachitpradeshe vedAchAryo.adhyApayati yatheShTamadhIyAnAm | iti | [adhyavasyati] ahamavashyaM tatra gatvA adhyeShye iti | ayameva mahatkR^ito.adhyavasAyaH | aha~NkAro mahadAkUtamupalabhya evaM manyate | sarve brAhmaNA vidyamAnAnyupakaraNAni saMchinvate | ahaM sarvaM nItvA gamiShyAmi tatra gatvA [mama] hR^idayaM mA shithilaM bhavatu | iti | mano.aha~NkArAkUtamupalabhyemaM saMkalpaM karoti | prathamaM kaM vedamadhyeShye | kiM sAmavedamadhyeShye | kiM vA yajurvedam iti | bAhyendriyANAM manassaMkalpaparij~nAne chakShurmArgamavalokayati | shrotramanyavachanaM shR^iNoti | karaH kuNDikAM dhatte | pAdaH panthAnaM krAmati | iti pR^ithak pR^ithak [svAM] vR^ittiM kurvanti | yathA chorAdhipaH Aj~nAM karoti | nirgamane praveshe dhAvane sthitau cha sarvatrAvashyaM mAM shR^iNudhvamiti | sarvo.ayaM chorasa~Ngho.anusaratyAj~nAm | tathA imAni indriyANyapi | buddhishchorAdhipopamA | avashiShTAnIndriyANi chorasa~NghopamAni buddhyAkUtaj~nAnAt pR^ithak pR^ithak svAM vR^ittiM kurvanti | para Aha | imAni trayodasha karaNAni prati prati purovartiviShayAn gR^ihNanti | kimidaM svArtham | uta parArtham | uttaramAha | puruShArtha [eva] heturnAnyena kAryate karaNam iti | ayamarthaH prAguktaH | puruShArthasya kAryatvAt guNAH sR^ijantIndriyANi [yAni] puruShArthaM viShayAn prakAshayanti Aharanti dhArayanti cha | yadyuchyate bhavatA imAnIndriyANyachetanAni kathaM pravartante | uchyate | eShAmindriyANAM nAstyanya IshvaraH [ya]stanmadhyamAgamyAdhitiShThettatpravR^ityupadeshAya | kevalaM puruShaH prakR^ityA yujyamAnaH pravR^ittyutthApanAyaivaM manyate mama kaivalyArthaM tvayA prakAshayitavyam | iti | etatpuruShArthahetostrayo guNA indriyANi sR^ijanti | [tAni cha] svasvavR^ittiM puruShArthavashAtkurvanti | ataH puruShArthaM vinA nAstyanyaH vyatiriktaH pravartakaH || 31|| kArikA 32 para Aha | chaturviMshati[tattveShu] kati nAma tattvAni karaNAni | AryayottaramAha | || karaNaM trayodashavidhaM tadAharaNadhAraNaprakAshakaram | kArya~ncha tasya dashadhA.a.ahAryaM dhAryaM prakAshya~ncha || 32 || || Ch: karaNasaMkhyA trayodasha, [imAni] AharaNadhAraNaprakAshakarANi | teShAM kAryaM dashavidhamAhAryaM dhAryaM prakAshya~ncha || karaNasaMkhyA trayodasheti | asmin shAstre tatra tatroktAni karaNAni trayodashaiva niyatAni | pa~nchaj~nAnendriyANi pa~nchakarmendriyANi buddhyaha~NkAramanAMsi iti | etAni trayodasha kiM kAryaM kurvanti | AharaNadhAraNaprakAshakArANi | teShAM kAryaM dashavidham | shabdAdayaH pa~nchaviShayAH vachanAdayaH pa~nchavR^ittayaH, etAni dasha tatkAryANi | [ki~ncha] tatkAryaM trividham | (1) AhAryam (2) prakAshyam (3) dhAryamiti | tatra tribhirAhR^itaM pa~nchaj~nAnakaraNaiH prakAshitaM pa~nchakarmakaraNAni dhArayanti ityetatkAryatrayasya hetostrayodashendriyANi vyavasthApitAni | ata uktamAhAryaM dhAryaM prakAshyamiti || 32|| kArikA 33 para Aha | katIndriyANi trikAlaviShayAn gR^ihNanti | katIndriyANi vartamAnaviShayAn gR^ihNanti | AryayottaramAha | || antaHkaraNaM trividhaM dashadhA bAhyaM trayasya viShayAkhyam | sAmpratakAlaM bAhyaM trikAlamAbhyantaraM karaNam || 33 || || Ch: antaHkaraNaM trividhaM, dashabAhyakaraNAni trayasya viShayAH | bAhyaM karaNaM sAmprataviShayaM gR^ihNAti, AbhyantaraM trikAlaviShayaM gR^ihNAti || antaHkaraNaM trividhamiti | buddhyaha~NkAramanAMsi trividhAni | etAni antaHkaraNAkhyAni | bAhyaviShayAgrahaNAd antarityAkhyA sthApitA | puruShArthopAyasAdhanasamarthatvAtkaraNamityuchyate | dashabAhyakaraNAni trayasya viShayA iti | dashabAhyakaraNAni pa~nchaj~nAnendriyANi pa~nchakarmendriyANi bAhyaviShayAn gR^ihNanti | ato bAhyakaraNamityAkhyAyante | trayasya viShayA iti | [trayasya] buddhyaha~NkAramana\.indriyANAm | dasha karaNAni tadviShayA iShyante | yathA rAjA prajA niyojayati | tathaiva trINIndriyANi dashakaraNAni kArayanti | bAhyaM karaNaM sAmprataviShayaM gR^ihNAti | imAni dashavidhendriyANi vartamAnaviShayagocharANi | kathaM j~nAyate | shrotrendriyaM sAmpratakAlameva shabdaM gR^ihNAti | [itara]kAladvaye.ashravaNAt | yathA shrotrendriyam | yAvad ghrANendriyamapyevam | vAgindriyaM vartamAnanAmapadavya~njanAni bhAShate | atItAnAgatAni tu na bhAShate | yathA vAgindriyam | tathAvashiShTAni chatvAryapi | AbhyantaraM trikAlaviShayaM gR^ihNAti | iti | buddhyaha~NkAramanAMsi trividhAni trikAlaviShayAn gR^ihNanti | buddhiH sAmprataghaTasharAvAdIn gR^ihNAti | atItamapi gR^ihNAti | yathA purA mAndhAtA [nAma] rAjA babhUva | anAgatamapi gR^ihNAti | yathA janAnAM nAsho bhaviShyatItyuchyate | tathAha~NkAro.api trikAlaviShayAn madIyamiti manyate | evaM mana\.indriyamapi trikAlaviShayAn saMkalpayati | anAgataM prArthayate | atItaM smarati cha | ata uktaM AbhyantaraM trikAlaviShayaM gR^ihNAti iti || 33|| kArikA 34 para Aha | katIndriyANi savisheShaM viShayaM gR^ihNanti | katIndriyANi nirvisheShaM viShayaM gR^ihNanti | AryayottaramAha | || buddhIndriyANi teShAM pa~ncha visheShAvisheShaviShayANi | vAgbhavati shabdaviShayA sheShANyapi pa~nchaviShayANi || 34 || || Ch: trayodashamadhye buddhIndriyANi visheShAvisheShaviShayAn gR^ihNanti | vAk shabdamAtraviShayA sheShANAM chaturNAM pa~nchApi viShayAH || trayodashamadhye buddhIndriyANi visheShAvisheShaviShayAn gR^ihNanti iti | eShAM trayodashakaraNAnAM madhye pa~nchabuddhIndriyANi savisheShanirvisheShaviShayAn gR^ihNanti | savisheShAstriguNamayAH | nirvisheShAH kevalaikaguNAH | yathA svarge pa~nchaviShayAH shabdasparsharUparasagandhAkhyAH | ete pa~nchaviShayA nirvisheShAH | samasattvAtmakatvAt | ete pa~nchaviShayA arajastamaskAH | manuShyagatau pa~nchaviShayAH savisheShAH sattvarajastamoyogasiddhAH | tasmAddevAnAM buddhIndriyANi nirvisheShaviShayAn gR^ihNanti | manuShyANAM buddhIndriyANi tu sattvarajastamorUpavisheShavadviShayAn gR^ihNanti | tasmA[duktaM] buddhIndriyANi visheShAvisheShaviShayAn gR^ihNanti | iti | vAk shabdamAtraviShayeti | devavAk manuShyavAk cha shabdamAtraviShayA nAmapadavya~njanAni bhAShate | sheShANAM chaturNAM pa~nchApi viShayA iti | pANIndriyaM pa~nchaviShayAtmakaM pa~nchA[tmaka]viShayAn gR^ihNAti | tadyathA pANirghaTaM gR^ihNAti | yathA pANiH, tathA sheShANyapIndriyANi | evaM chatvArIndriyANi pa~nchaviShayasaMsthAnAni pa~nchA[tmaka]viShayAn gR^ihNanti || 34|| kArikA 35 athendriyANAM lakShaNAntaramAryayAha | || sAntaHkaraNA buddhiH sarvaM viShayamavagAhate yasmAt | tasmAttrividhaM karaNaM dvAri dvArANi sheShANi || 35 || || Ch: buddhiH sAntaHkaraNA sarvaM viShayamavagAhate | tasmAttrividhaM karaNaM dvAri indriyANi sarvANi dvArANi || buddhiH sAntaHkaraNA sarvaM viShayamavagAhate | iti | buddheraha~NkAreNa mana\.indriyeNa sadA yogAd uktaM buddhiH sAntaHkaraNeti | trilokAn viShayAn trikAlAn viShayAMshchAvagAhate | ata uktaM sarvaM viShayamavagAhata iti | tasmAttrividhaM karaNaM dvAri | iti | buddhyAdi trividhaM karaNa[mAtmAnaM] dvArANAmadhipaM karoti | yadi buddhyAdi trividhaM karaNaM suyuktaM chakShurindriye vartate | [tadA] tachchakShurindriyaM rUpaM prakAshayati na sheShANIndriyANi | imAni trINi [karaNAni] ekendriyasamavAyAt trilokaviShayAn trikAla[viShayAM]shchAvagAhante | tasmAduchyate imAni trINi [karaNAni] dashakaraNAnyadhitiShThanti iti | sheShANi indriyANi sarvANi dvArANi iti | yaduta pa~nchaj~nAnendriyANi pa~nchakarmendriyANi | tri[karaNA]nusAritvAd vivR^itAni saMvR^itAni vA bhavanti | yadi trikaM chakShuShi vartate | tadA chakShurdvAraM vivR^itaM purovartiviShayamavagAhate | sheShANi dvArANi tu saMvR^itAni viShayaM nAvabuddhyante | anyAnusAritvAt kevalaM dvArANi na vastutaH karaNAni | evaM dashendriyANi trividhakaraNena saMyuktAni sarvAn trilokaviShayAnavagAhante || 35|| kArikA 36 ki~nchAryAmAha | || ete pradIpakalpAH parasparavilakShaNA guNavisheShAH | kR^itsnaM puruShasyArthaM prakAshya buddhau prayachChanti || 36 || || Ch: karaNAni pradIpakalpAni guNamanusR^itya parasparavilakShaNAni | trilokaviShayAn prakAshya puruShArthaM buddhau prayachChanti || karaNAni pradIpakalpAnIti | yaduta pa~nchaj~nAnendriyANi pa~nchakarmendriyANi aha~NkAro mana\.indriya~ncha | yathA pradIpa ekatrAvasthitaH padArthAn samaM prakAshayati | evaM karaNAni trIlokaviShayAn prakAshayati | ata uktaM pradIpakalpAnIti | guNamanusR^itya parasparavilakShaNAnIti | parasparavidharmANi | shrotraM shabdaM gR^ihNAti na rUpam | chakShustu rUpaM gR^ihNAti na shabdam | yAvannAsikA kevalaM gandhaM gR^ihNAti na rasam | j~nAnendriyeShu indriyaM prativiShayaM niyataM vilakShaNa~ncha | ata uktaM parasparavilakShaNAnIti | karmendriyamapyevam | vAk kevalaM bhAShaNaM vyavaharati | na sheShAM vR^ittiM karoti | yAvadbuddhiH kevalamadhyavasAyaM karoti | aha~NkAraH kevalamabhimAnaM karoti | manaH kevalaM saMkalpaM karoti | ato.apyuktaM parasparavilakShaNAnIti | tadvailakShaNyaM katham | trIn guNAnanutsR^ityAha~NkAro viShamaH pravartate | ata aha~NkAraH pa~nchatanmAtrANi indriyANi cha sarvANi viShamANi sR^ijati | trilokaviShayAn prakAshya puruShArthaM buddhau prayachChantIti | imAni dvAdashendriyANI lokaviShayAn prakAshya sarvAn buddhau prayachChanti | yathA rAShTre sarve.amAtyajanA deshadhanAni saMgR^ihya rAShTrapAlAya prayachChanti | evaM viShayA dvAdashendriyairbuddhau pradIyante | ato buddhaH puruShaM [viShayAn] pradarshayati | ata uktaM puruShArthaM buddhau prayachChantIti || 36|| kArikA 37 para Aha | kasmAdindriyANi viShayAn prakAshya na svayaM puruShAya pradarshayanti | AryayottaramAha | || sarvaM pratyupabhogaM yasmAtpuruShasya sAdhayati buddhiH | saiva cha vishinaShTi tataH pradhAnapuruShAntaraM sUkShmam || 37 || || Ch: puruShasya sarvaM pratyupabhogaM yasmAd buddhiH sAdhayati | ki~ncha pashchAtkAle pradhAnapuruShayoH sUkShmamantaraM darshayati || puruShasya sarvaM pratyupabhogaM yasmAdbuddhiH sAdhayati iti | puruShasyopabhogaH sarvatra na samaH | yadi vA manuShyagatau yadi vA devagatau yadi vA tiryaggatau dashaviShayopabhogo yAvadaShTaishvaryopabhogaM [na samaH] | j~nAnendriyakarmendriyadashabAhyakaraNAni imAn viShayAn prakAshya buddhAvarpayanti | buddhiH puruShe.arpayituM svIkaroti | tena puruSha upabhogaM labhate | anena cha hetunA buddhiH kramashaH puruShaM yatheShTamupabhoktAramaishvaryasukhasya lAbhinaM cha karoti yAvatpraj~nA notpadyate | ki~ncha pashchAtkAle pradhAnapuruShayoH sUkShmamantaraM darshayati | iti | pashchAtkAlaH prAj~naprAdurbhAvakAlaH | pradhAnapuruShau viviktAvitImaM vivekamanabhyastAchAyacharyA janA na pashyanti | ata uktaM sUkShmamiti | sA cha viveke dvAramiti trayodashake buddhireva puruShaM darshayati | darshanaM kiMlakShaNam | yaduta pradhAnapuruShau bhinnau, trayo guNA bhinnAH, buddhirbhinnA, aha~NkAro bhinnaH, ekAdashendriyANi bhinnAni, pa~nchatanmAtrANi bhinnAni, pa~nchamahAbhUtAni bhinnAni sharIraM bhinnamiti darshanam | evamAdibhedabuddhiH puruShasya j~nAnamutpAdayati | tasmAtpuruSho mokShaM labhate | yathoktaM prAk | pa~nchaviMshatitattvaj~no yatra tatrAshrame vaset | jaTI muNDI shikhI vApi muchyate nAtra saMshayaH || iti | tasmAtkevalaM buddhirekA puruShasya vastutaH karaNam || 37|| kArikA 38 para Aha | pUrvamAryAyAmuktamindriyANi visheShAvisheShaviShayAn gR^ihNanti iti | ke [te] visheShAvisheShAH | AryayottaramAha | || tanmAtrANyavisheShAstebhyo bhUtAni pa~ncha pa~nchabhyaH | ete smR^itA visheShAH shAntA ghorAshcha mUDhAshcha || 38 || || Ch: pa~nchatanmAtrANyavisheShAH tebhya utpannAni pa~nchabhUtAni | bhautikaviShayAH savisheShA yaduta shAntA ghorA mUDhAshcha || pa~nchatanmAtrANyavisheShA iti | bhavAnAha sma | ke visheShAvisheShA iti | adhunA samAdhAsyate | aha~NkArAdutpadyante pa~nchatanmAtrANi sUkShmANi shAntAni sattvalakShaNAni cha | etAnyeva devAnAM viShayA avisheShAshcha | devAnAM shokamohAbhAvAt | tebhya utpannAni pa~nchamahAbhUtAni | bhautikaviShayAH savisheShA iti | shabdatanmAtrAdAkAshamutpannam | yAvad gandhatanmAtrAtpR^ithivI utpannA | imAni pa~nchabhUtAni savisheShANi | ime visheShAH kiMlakShaNAH | (1) shAntAH (2) ghorAH (3) mUDhAshcha | tAni pa~nchamahAbhUtAni manuShyaviShayAH | AkAshamahAbhUtasya kAni trINi lakShaNAni | yathA kashchinmahAn dhanikaH garbhagR^ihamantaH pravishya pa~nchakAmasukhAnyanubhu~Nkte | kadAchidunnataM prAsAdamAruhya sudUramakAshamahAbhUtaM pashyati | [tena] AkAshena sukhamanubhavatItyataH shAntam | athavA unnate prAsAde niviShTaH AkAshashItavAtena spR^ishyate | tadA AkAshaM duHkhajanakam | athavA punaH kashchin mahatyadhvani charan kevalamAkAshaM pashyati | na grAmasamudAyaM pashyati | vishrAntisthAna~ncha nAsti | tadA mohajanakam | tathA sheShANi mahAbhUtAnyapi | evaM devAnAM pa~nchatanmAtrANi viShayA ekAntashAntA ityavisheShAH | manuShyA mahAbhUtaviShayAH | mahAbhUtAni cha triguNavanti | tasmAtsavisheShANi || 38|| kArikA 39 para Aha | visheShA yathAvibhAgamuktAH | kimima eva visheShAH kiM vA punaranye visheShAH santi | samAdhIyate | punaranye visheShAssanti | yathAhAryA | || sUkShmA mAtApitR^ijAH saha prabhUtaistridhA visheShAH syuH | sUkShmAsteShAM niyatA mAtApitR^ijA nivartante || 39 || || Ch: sUkShmA mAtApitR^ijAH prabhUtA [iti] trividhA visheShAH | triShu sUkShmA niyatAH sheShA nivartante || sUkShmA mAtApitR^ijAH prabhUtA [iti] trividhA visheShA iti | sarvANi triShu lokeShu Adau sUkShmasharIrANi kevalatanmAtrakAnyutpannAni | tAni sUkShmasharIrANi garbhAshayaM pravishanti | shukrashoNitasaMyogaH sUkShmasharIraM vardhayati | ShaDvidhA annapAnarasA ApyAyitAH sthUlasharIrasyopachayaM vR^iddhi~ncha puShNanti | mAtuH putrasya chAnnapAnamArgai saMyuktau | ataH [sthUlasharIraM] poShitaM vardhate | yathA vR^ikSho mUle jaladvArayuktatvAd ApyAyayan vardhate | evamayamannapAnarasaH tadgamanamArgeNAntaH pravishya sthUlasharIraM vardhayati | yAdR^ishaM sUkShmasharIrasya pramANaM, sthUlasharIrasyApi tAdR^isham | sUkShmasharIramAbhyantaramuchyate | sthUlasharIraM bAhyamuchyate | sUkShmasharIre.asmin pANipAdashiromukhodarapR^iShThaM manuShyalakShaNaM pUrNaM bhavati | yathA vadanti maharShayashchaturvedeShu | sthUlasharIraM ShaDAshrayam | raktamAMsasnAyUni trividhA mAtR^ijAH | shukramajjasthIni trividhAH pitR^ijAH | ete ShaD dehAshrayA [iti] | bAhyena sthUlasharIreNAbhyantaraM sUkShmasharIraM vardhyate | asyAbhyantarasUkShmasharIrasya sthUlasharIreNopachitasya garbhAshayAnnirgamakAle nirgate cha bAhyapa~nchamahAbhUtAni tadvihR^itisthAnAni bhavanti | yathA rAjaputrasya anye nAnAprAsAdakakShaM gR^ihaM kurvanti | idaM sthAnaM viharaNayogyaM, idaM sthAnaM bhojanayogyaM, idaM sthAnaM svApayogyamiti | tathA pradhAnamapi sUkShmasthUlasharIrayorAshrayasthAnakaraNAya pa~nchamahAbhUtAni sR^ijati | (1) AkAshamahAbhUtamavakAshane sR^ijati | (2) pR^ithivImahAbhUtaM viharaNe sR^ijati | (3) ab mahAbhUtaM shuddhau sR^ijati | (4) tejomahAbhUtamAhArapachane sR^ijati | (5) vAyumahAbhUtaM vyUhane sR^ijati | evaM trividhA visheShAH (1) sUkShmAH (2) mAtApitR^ijAH (3) shAntaghoramUDhAtmakaprabhUtAni | ime trayo.anye visheShA uchyante | para Aha | eShu triShu visheSheShu kati nityAH katyanityAH | uttaramAha | triShu sUkShmA niyatAH sheShA nivartante | iti | eShAM trayANAM madhye pa~nchatanmAtrANi dR^iShTAni | sUkShmA visheShA AdyasharIrajanakA niyatAshcha | yadA sthUlasharIraM nivartate, sUkShmasharIra~ncha yadyadharmayuktam | tadA chatvAri janmAnyupAdatte | (1) chatuShpAt (2) pakShI (3) uragaH (4) tiryag iti | yadi dharmayuktam | tadA chatvAri janmAnyupAdatte | (1) brahmA (2) devaH (3) prajApatiH (4) manuShya iti | evaM sUkShmasharIraM tu niyataM sat saMsaratyaShTasu sthAneShu | yAvat j~nAnavairAgye notpanne staH | j~nAnavairAgye yadyutpanne | tadA etachCharIramukto muchyate | ata uktaM sUkShmA visheShA nityA iti | sheShAH sthUlavisheShA nivartamAnA anityA ityuchyante | maraNakAle sUkShmasharIraM sthUlasharIramutsR^ijati | etat sthUlasharIraM mAtApitR^ijAtaM yadi vA pakShibhiH khAdyate yadi vA pUtikaM shIryate yadi vAgninA dahyate | mUDhasya sUkShmasharIraM saMsAre saMsarati || 39|| kArikA 40 para Aha | bhavatoktaM mAtApitR^i[jaM] sharIraM nivartata iti | kiM punaM sharIraM saMsarati saMsAre | AryayottaramAha | || pUrvotpannamasaktaM niyataM mahadAdisUkShmaparyantam | saMsarati nirupabhogaM bhAvairadhivAsitaM li~Ngam || 40 || || Ch: pUrvotpannaM sharIramasaktaM [niyataM] mahadaha~NkArapa~nchatanmAtrakam | saMsarati nirviShayopabhogaM bhAvairadhivAsitaM li~Ngam || pUrvotpannaM sharIramasaktamiti | purA pradhAnaM pravartamAnaM sat lokamasR^ijat | sUkShmasharIraM prathamamajAyata | pradhAnAdbuddhirajAyata | buddheraha~NkAro.ajAyata | aha~NkArAtpa~nchatanmAtrANyajAyanta | etAni sapta sUkShmasharIramityuchyate | sUkShmasharIralakShaNaM kIdR^isham | brahmarUpasadR^isham | viShayAnanubhUya pashchAdetachCharIraM mokShamApnoti | asaktamiti | yathoktamAchAryaiH | etatsUkShmasharIraM tirya~NmanuShyadevagatiShu sthitamapi, parvatapAShANabhittyAdinA na pratihantuM shakyate | sUkShmatvAt || iti | na cha vikriyate | yAvat praj~nA notpadyate [tAvat] sadA na viyujyate | idaM niyatamAkhyAyate | mahadaha~NkArapa~nchatanmAtrakamiti | etachCharIraM katibhistattvaiH siddhyati | saptavidhasUkShmatattvaiH | ShoDashavidhasthUlatattvaparyantaiH idaM sharIraM kiM karoti | saMsarati, nirviShayopabhogam | tatsUkShmasharIramekAdashendriyasaMyuktaM kadAchit chaturShu janmasu praviShTaM trIn lokAn saMsarati | nirviShayopabhogamiti | yadyekAdashendriyAsaMyuktam | yadi mAtApitR^ijAtasthUlasharIrarahitam | [tadA] viShayopabhogashaktirnAsti | bhAvairadhivAsitaM li~Ngamiti | sUkShmasharIrasya bhAvAH trividhAH | [taiH] bhAvairadhivAsitam | ime trayo bhAvAH pashchAdvakShyante | (1) sAMsiddhikabhAvaH (2) prAkR^itikabhAvaH (3) vaikR^itabhAva iti bhAvAstrividhAH | ebhistribhirbhAvairadhivAsitaM sUkShmasharIram | li~Ngamiti | anAryairadR^iShTatvAt | tatsUkShmasharIraM saMsarati saMsAre || 40 kArikA 41 para Aha | ebhiH trayodashendriyaiH saMsAre saMsaraNAyAlam | kiM mithyAsUkShmasharIreNa | AryayottaramAha | || chitraM yathAshrayamR^ite sthANvAdibhyo vinA yathA ChAyA | tadvadvinA.avisheShaistiShThati na nirAshrayaM li~Ngam || 41 || || Ch: yathA chitraM bhittimR^ite na, sthANvAdibhyo vinA na ChAyA | [tadvat] pa~nchatanmAtrasharIraviyukta~nchet, trayodashakaM nirAshrayaM tiShThati || yathA chitraM bhittimR^ite na, sthANvAdibhyo vinA na ChAyA iti | loke.asmin AdhArAdheyau dvau dharmau saMyuktau dR^iShTau na viyuktau | yathA chitrarUpaM bhittyAshrayam | bhittiM vihAya pR^itha~N na tiShThati | tasmAtsUkShmasharIraM vihAya trayodashakaM na sthAtuM kShamate | ki~ncha sthANuM vinA ChAyA nirAshrayA | agnivirahe prakAsho nAsti | jalavirahe shaityaM nAsti | vAyuvirahe sparsho nAsti | AkAshaM vinA neryApathaH siddhyati | evaM sUkShmasharIraM vinA sthUlali~NgaM nirAshrayamuparamate na tiShThati | tasmAduktaM pa~nchatanmAtrasharIraviyukta~nchet, trayodashakaM nirAshrayaM tiShThatIti || 41|| kArikA 42 para Aha | idaM sUkShmasharIraM trayodashakena saha kimarthaM saMsAre saMsarati | AryayottaramAha | || puruShArthahetukamidaM nimittanaimittikaprasa~Ngena | prakR^itervibhutvayogAnnaTavadvyavatiShThate li~Ngam || 42 || || Ch: puruShArthahetukaM nimittanaimittikahetoH | prakR^itervibhutvashaktyanusArAt naTavatpravartate li~Ngam || puruShArthahetukamiti | puruShArthasya kartavyatvAt pradhAnaM vikriyate | [puruShA]rtho dvividhaH | (1) shabdAdyupalabdhiviShayaH (2) guNapuruShAntaradarshanamantimaH | brahmapadAdiShu puruShAH shabdAdiviShayaiH saMyujyante | saMyuktAH pashchAdvimuchyante | ataH pradhAnaM sUkShmasharIraM vikaroti | idaM sUkShmasharIraM kiMnimittaM saMsarati | nimittanaimittikahetoH | nimittaM yaduta dharmAdIni aShTavidhAni pashchAdvakShyante | AryAmevAha | dharmeNa gamanamUrdhvaM gamanamadhastAdbhavatyadharmeNa | j~nAnena chApavargo viparyayAdiShyate bandhaH || imAni nimittanaimittikAni punaH kiMnimittaM siddhyanti | prakR^itervibhutvashaktyanusArAditi | yathA [kashchit] rAShTrapAlaH svarAShTre arthAnusArAt [kAryaM] karoti | tathA pradhAnamapi devamanuShyatiryagAdisargaM karoti | ata uktaM naTavatpravartate li~Ngamiti | yathA naTaH kadAchiddevarUpo dR^ishyate | kadAchidrAjarUpo dR^ishyate | kadAchinnAgapishAchAdirUpo vichitro vibhinnashcha dR^ishyate | sUkShmasharIramapyevaM trayodashakena saMyuktaM kadAchidgajAshvAdikukShiM pravishya gajAshvAdyAtmanA pariNamate | kadAchinmanuShyadevAdikukShiM pravishya manuShyadevAtmanA pariNamate | ata uktaM prakR^itervibhutvashaktyanusArAnnaTavatpravartate li~Ngamiti || 42|| kArikA 43 para Aha | uktaM prAk trividhairbhAvairadhaivAsitAni trayodashendriyANi saMsAre saMsaranti | iti | ke [te] trividhA bhAvAH | AryayottaramAha | || sAMsiddhikAshcha bhAvAH prAkR^itikA vaikR^itAshcha dharmAdyAH | dR^iShTAH karaNAshrayiNaH kAryAshrayiNashcha kalalAdyAH || 43 || || Ch: sAMsiddhikAH prAkR^itikA vaikR^itA [iti] trayo bhAvAH | dR^iShTA antaHkaraNAshrayiNaH sUkShmAshrayiNashcha kalalAdyAH || sAMsiddhikAH prAkR^itikA vaikR^itA [iti] trayo bhAvA iti | sarvabhAvA bhAvAkhyAstrividhAshcha bhavanti | (1) sAMsiddhikAH (2) prAkR^itikAH (3) vaikR^itA iti | sAMsiddhikA yathA kapilamunerAdau sahajAshchatvAro guNAH | (1) dharma (2) j~nAna (3) virAga (4) aishvaryANIti | ime chaturvidhA guNAH sAMsiddhikAH | ataste chatvAro gunAH sAMsiddhikabhAvAshrayiNaH | ke prAkR^itikAH | prAkR^itikA iti | yathoktaM vede | purA [kila] brahmaNashchatvAraH putrAH samajAyanta | (1) sanka (2) sanandana (3) sanAtana (4) sanatkumAranAmAnaH | eShAM chaturNAM putrANAM sampUrNakaraNakAryANAM sharIravatAM ShoDashavarShe chatvAro bhAvA akasmAtsiddhA dharmaj~nAnavirAgaishvaryAkhyA akasmAnnidhidarshanalAbhavat [iti] | ete chatvAro bhAvA na nimittalabdhAH | ataH prAkR^itikA ityuchyante | vaikR^itA bhAvA iti | vikR^itirnAmAchAryamUrtiH | AchAryamUrtinimittAt shiShyAH sagauravaM sabhaktiM chopagamya shrutvA j~nAnaM labhante | j~nAnAdvairAgyaM labhante | vairAgyAddharmaM labhante | dharmAdaShTavidhamaishvaryaM labhante | ime shiShyaguNAshchatvAra AchAryamUrtilabdhatvAdvaikR^itA uchyante | ebhishchaturbhirguNairadhivAsitaM mahadAdi antaHkaraNaM saMsarati saMsAre | ete chatvAro guNAH pratipakShaiH saha aShTavidhAH | ime.aShTadharmAH kimAshritya vartante | uttaramAha | dR^iShTA antaHkaraNAshrayiNaH sUkShmAshrayiNashcha kalalAdyA iti | antaHkaraNaM yanmahadAdi | samahAnaShTabhAvayuktaH | chatvAro mahadAshrayiNo vartante | yathoktaM prAk | adhyavasAyo buddhirdharmo j~nAnaM virAga aishvaryam | sAttvikametadrUpaM tAmamasamasmAdviparyastam || iti | ime.aShTavidhA antaHkaraNAshrayiNaH siddhAH | te.aShTabhAvAshchAryajanairdivyachakShuShA dR^iShTAH | ata uktaM dR^iShTA iti | sUkShmAshrayiNashcha kalalAdyA iti | yadaShTavidhasharIrANi (1) kalala (2) budbuda (3) peshI (4) ghana[mAMsa] (5) garbha (6) kumAra (7) yauvana (8) sthAvirAkhyAni | imAnyaShTavidhAni chaturbhirannarasairvR^iddhiM labhante | (1) mAtR^inimittAH ShaDrasAshchatvAri sharIrANi vardhayanti | (2) kShIrarasAd garbhasharIraM vardhate | (3) stanyapAnAt kaumArasharIraM vardhate | (4) avashiShTAhAranimittora raso.antime dve sharIre vardhayati | etadaShTavidhaM sharIraM sUkShmasharIramAshritya siddhyati | ime ShoDasha padArthA antaHkaraNamadhivAsayanti | sUkShmasharIra~ncha saMsarati saMsAre || 43|| kArikA 44 para Aha | nimittanaimittikahetornaTavatpravartate li~Ngamiti prAguktam | [tatra] kiM nimittaM kiM naimittikam | uttaramAha | || dharmeNa gamanamUrdhvaM gamanamadhastAdbhavatyadharmeNa | j~nAnena chApavargo viparyayAdiShyate bandhaH || 44 || || Ch: dharmeNa gamanamUrdhvamadharmeNa gamanamadhastAt | j~nAnodvegAbhyAmapavargaH tadviparyayashchettadA bandhaH || loke yadi manuShyo yamaniyamAdi dharmaM karoti | tena dharmeNa janmopAdAnakAle sUkShmasharIramUrdhvaM gatvA aShTasu sthAneShu utpadyate | (1) brAhmaNam (2) prAjApatyam (3) aindram (4) gAndharvam (5) yAkSham (6) rAkShasam (7) yAmam (8) paishAcham ityaShTasthAneShu janma labhate | yadi taddashavidhadharmaviparItamadharmaM karoti | janmopAdAnakAle adho gatvA pa~nchasu sthAneShu utpadyate | (1) chatuShpAt (2) pataga (3) uraga (4) tiryak (5) sthAvareShu pa~nchasu sthAneShu adharmeNotpadyate | j~nAnodvegAbhyAmapavarga iti | sUkShmasharIreNa j~nAnaM labhate j~nAnena vairAgyaM labhate | vairAgyeNa sUkShmasharIraM tyajati | puruShakaivalyAdapavarga ityAkhyAyate | tadviparyayashchettadA bandha iti | j~nAnaviparItamaj~nAnam | yathA puruSho vadati ahaM anukampyaH ahaM priyaH mama priyamiti | aha~NkArA[devaM] manyate ahamiti | idamuchyate.aj~nAnam | idamaj~nAnaM svasharIraM badhnAti | tena manuShyadevatiryakShu vartate | bandhastrividhaH (1) prakR^itibandhaH (2) vikR^itibandhaH (3) dakShiNAbandha iti | ete trayaH prashchAdvakShyante | ata uktaM nimittanaimittiketi | dharmo nimittamAkhyAyate | UrdhvagamanaM naimittikam | adharmo nimittam | adhogamanaM naimittikam | j~nAnodvegau nimittam | apavargo naimittikaH | aj~nAnodvegau nimittam | bandho naimittikaH | [iti] chatvAri nimittAni chatvAri naimittikAni uktAni || 44|| kArikA 45 ki~ncha chatvAri nimittAni chatvAri naimittikAni santi | [tAnya]dhunA vakShyati | || vairAgyAtprakR^itilayaH saMsAro rAjasAdbhavati rAgAt | aishvaryAdavighAto viparyayAttadviparyAsaH || 45 || || Ch: vairAgyAtprakR^itilayaH rAjasAdrAgAtsaMsAraH | aishvaryAdavighAtaH tadviparyayAdvighAto.asti || vairAgyAtprakR^itilaya iti | [yathA] kashchidbrAhmaNaH pravrajito mArgamadhIyAna ekAdashendriyANi nigR^ihNAti | ekAdashaviShayAn dUrataH pariharati | yamaniyamAdidashadharmAn saMrakShati | tadA udvegaM labhate | udvegAdvairAgyam | pa~nchaviMshatitattvaj~nAnaM tu nAsti | tasmAnnAstyapavargaH | ayaM mriyamANaH kevalamaShTasu prakR^itiShu lIyate | aShTa prakR^itayo yaduta prakR^iterbuddhiraha~NkAraH pa~nchatanmAtrANi | aShTasu prakR^itiShu sthitaH anavAptamokSho mukta iti manyate | pashchAtsaMsaraNakAle triShu lokeShu sthUlasharIraM punarutpAdatte | ata uktaM vairAgyAtprakR^itilaya iti | ayamuchyate prakR^itibandha iti | rAjasAdrAgAtsaMsAra iti | rAjaso rAga iti | yathA kashchinmanyate | ayaM mahAdAnamAcharAmi, mahAyaj~naM devakAryaM karomi, somarasaM pibAmi, paraloke sukhamanubhaviShyAmi iti | anena rAjasarAgeNa brahmasthAnAditiryagjAtiparyante saMsAre janmopAdatte | ayamuchyate dakShiNAbandha iti | aishvaryAdavighAta iti | aishvaryaM sattvajAtIyamaShTA~NgamaNimAlaghimAdi | anenaishvaryeNa brahmAdisthAnaM yatrAShTavidhAvighAto bhavati | imanayaShTaishvaryANi buddhyA saMyogAd vikR^itibandha ityuchyante | tadviparyayAdvighAto.asti iti | yadaishvaryaviparItaM tadanaishvaryam | anaishvaryeNa sarvatra vighAtaH | ayaM vighAto.api vikR^itibandhaH | asya tAmasadharmatvAt | ityasyAmAryAyAM chatvAri nimittanaimittikAnyuktAni | vairAgyaM nimittam | prakR^itilayo naimittikaH | rAjasarAgo nimittam | saMsAro naimittikaH | aishvaryaM nimittam | avighAto naimittikaH | anaishvaryaM nimittam | vighAto naimittikaH | evamaShTanimittAni aShTanaimittikAni itIme ShoDashasargA uktAH || 45|| kArikA 46 para Aha | ime ShoDashanimittanaimittakasargAH kimAtmakAH | AryayottaramAha | || eSha pratyayasargo viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyAH | guNavaiShamyavimardena tasya bhedAstu pa~nchAshat || 46 || || Ch: sargo buddhinimittAtmakaH, viparyayAshaktituShTisiddhayaH | guNavaiShamyavimarshena buddhisargasya pa~nchAshadbhedAH || sargo buddhinimittAtmaka iti | sarga iti ShoDashako vA aShTavidhAni naimittikAni vA | yadi ShoDashavidhaH, [tadA] aShTa nimittAni aShTa naimittikAni cha buddhyAtmakAni | aShTavidhAni vA [iti pakShe] aShTa naimittikAni sargAkhyAni | aShTa nimittAni tadAtmakAni | ata uktaM ShoDashavidhaH sargo buddhinimittAtmaka iti | yathA prAgAryoktA | adhyavasAyo buddhirdharmo j~nAnaM virAga aishvaryam | sAttvikametadrUpaM tAmasamastmAdviparyastam || iti | viparyayAshaktituShTisiddhaya iti | te ShoDashasargabhedAshchaturdhA bhinnAH | (1) viparyaya (2) ashakti (3) tuShTi (4) siddhaya iti | yathA kashchidbrAhmaNashchaturbhiH shiShyaiH saha mahato rAShTrapAlAt svadhAma pratinivavR^ite | pathi gachChan sUrye.anudite tachChiShyaH kashchittadAvochadAchAryam | AchArya mArgamadhye yatki~nchitvastu pashyAmi | na jAne ayaM sthANurvA puruSho vA iti | [evaM] asya shiShyasya sthANau saMshayo.ajAyata | AchAryo dvitIyaM shiShyamavochat | gatvA vimR^ishya vilokaya puruSho vA sthANurvA iti | ayamAchAryavachanena tato dUrAdeva vyalokayat | na tatsamIpaM gantuM samartho.abhUt | tadA avadadAchAryam | AchArya tatsamIpaM gantuM na shaknomi iti | asya dvitIyapuruShasyAshaktiH | athAvochattR^itIyaM shiShyam | tvaM prakAmaM vilokaya nishchinuhi kimetad iti | vilokyAchAryamavochat | AchArya kiM prayojanametadvyavalokanena | sUrya udite mahAn sArthavAhaH prAdurbhavet | anusarAmaH iti asya tR^itIyapuruShasya sthANupuruShAviveke.api tuShTirjAtA | athAvochachchaturthaM shiShyam | taM gatvA vilokaya iti | ayaM vishuddhachakShurindriyatvAd vetrarajjuvalayamapashyat | Urdhva~ncha shakunisamavAyo.asIt | gatvA tanmUlaM pasparsha | pratinivR^ittyAchAryamabravIt AchArya ayaM sthANuH [iti] | ayaM chaturthaH puruSho hi siddhimalabhata | tasmAt ShoDashasargabhedAshchaturdhA bhinnAH | guNavaiShamyavimarsheneti | guNAstrividhAH sattvaM rajastama iti | ime trayo.anyonyaM viruddhaH | sattvamutkaTa~nched rajastamasI abhibhavati | yathA sUryatejo nakShatravahnyAdikamabhibhavati | rajasyutkaTe.apyevam | yadi vimR^ishyate triguNavaiShamyAdi, [tadA] buddhisargAH pa~nchAshadbhinnAH || 46|| kArikA 47 pa~nchAshadbhedAnidAnIM vakShyati | || pa~ncha viparyayabhedA bhavantyashaktishcha karaNavaikalyAt | aShTAviMshatibhedA tuShTirnavadhA.aShTadhA siddhiH || 47 || || Ch: viparyayasya pa~ncha bhedA bhavanti ashakteraShTAviMshatiH | karaNavaikalyAt tuShTernava siddheraShTabhedAH || viparyayasya pa~ncha bhedA bhavantIti | viparyayaH pUrvamuktaH | adhunA pa~ncha bhedA uchyante | (1) tamaH (2) mohaH (3) mahAmohaH (4) tAmisraH (5) andhatAmisra iti || 47|| kArikA 48 adhunAshaktimanuktvA pUrvaM pa~nchaviparyayabhedAn prakAshayati | || bhedastamaso.aShTavidho mohasya cha dashavidho mahAmohaH | tAmisro.aShTAdashadhA tathA bhavantyandhatAmisraH || 48 || || Ch: uktAstamaso.aShTabhedA mohasyAShTau mahAmohasya dasha | tAmistrasyAShTAdasha andhatAmisrasyApi tathA || uktAstamaso.aShTabhedA iti | yadi puruSho.aj~nAnena viraktaH pradhAnabuddhyaha~NkArapa~nchatanmAtrAkhyeShu aShTasu prakR^itiShu lIyate | ayaM puruSho.alabdhamokSho[.api] labdhamatiM karoti | aShTavidhabandhAdarshitvAt | ata uchyate aShTavidhA dR^iShTistama iti | avidyAyAstama iti nAmAntaram | mohasyAShTAviti | aShTavidhamaishvaryaM prAguktam | tatrotpannarAgabandhA devAdayo mokShaM na labhante | aishvaryAsa~Ngena saMsAre saMsaraNAd ukto mohasyAShTavidhabhedaH | aShTAvAdyAH prakR^itibandha ityAkhyAyante | aShTAvantimA vikR^itibandha ityAkhyAyante | mahAmohasya dasheti | pa~nchatanmAtrANi sattvalakShaNAni devAnAM viShayAH | ime pa~ncha viShayAH pa~nchamahAbhUtaiH saMyuktAH triguNalakShaNA [bhavanti] | eShu dashaviShayeShu brahmamanuShyatiryagAdaya etAn vihAya bahiranyo vishiShTaviShayo nAsti ityutpannarAgabandhAH | tadAsa~Ngena sAmAnyato j~nAnamokShadharmarahitA viShayasaktA na mokShaM prArthayante | ato mahAmoha iti nAma | tAmisrasyAShTAdasheti | aShTavidhaishvarye dashavidhaviShaye na nivartamAne daridra imAM chintAM karoti | daridro.asmi, aishvaryaM viShayAH sarve.api kShINA iti | imAM vR^ittiM saMkalpayato.aShTAdashaduHkhAnyudbhavanti | imAni duHkhAni tAmisra ityAkhyAyante | andhatAmisrasyApi aShTAdasheti | yathA prAguktamaShTavidhamaishvaryaM dashavidho viShaya iti | ebhiraShTAdashabhiH sampanno manuShyo maraNasamaya evaM chintAM karoti | ahamaShTavidhamaishvaryaM dashaviShayAMshcha tyajAmi | narakapAlA mAM badhvA yamarAjabhavanaM nayeyuriti | anayA chintayA saMjAtaduHkhaH, na cha sA~NkhyamataM shrotuM samarthaH | ato.andhatAmisra ityAkhyA [duHkhasyAsya] | evaM tama [Adi] pa~nchabhedAnAM dviShaShTibhedA bhavanti || 48|| kArikA 49 adhunAshaktibhedAnAha | || ekAdashendriyavadhA saha buddhivadhairashaktiruddiShTA | saptadasha vadhA buddherviparyayAttuShTisiddhInAm || 49 || || Ch: ekAdashendriyavadhA buddhivadhA ashaktirAkhyAtA | buddhivadhAH saptadasha tuShTisiddhiviparyayAt || ekAdashendriyavadhA iti | badhiratvAndhatvAjighratvajihvAduShTatvakuShThatvonmAdamUkatvavakratvapa~NgutvavandhyatvodAvartAH | ete ekAdashendriyavadhAH | kathamashaktirityuchyate | shravaNAsAmarthyAd yAvanmokShaM labdhumakShamaH | yathA badhiraH puruShaH\- anyaikavyAdhinApi yojyatAm\- kalyANamitraM vadati | ahaM duHkhitaH kiM karavANi iti | kalyANamitra Aha | sA~Nkhyaj~nAnaM parigR^ihIShva, duHkhakShayaM duHkhapAra~ncha gatvA mokShaM prApsyasi iti | [sa] prativadati | nAhaM sA~Nkhyaj~nAnaM svIkartumalam | guruvachanaM na shR^iNomi iti | ashrutvA [guru]vachanaM kuto j~nAnamutpadyeta | yathA badhiraH tathA andhAdayo.apIndriyavadhAnna j~nAnamadhigantuM samarthAH | na cha mokShamAptumalam | buddhivadhA ashaktirAkhyAtA | buddhivadhAH saptadasheti | pashchAdvakShyate | suvarNasaptatishAstre madhyamakhaNDaH | kArikA 50 atha suvarNasaptatishAstre.antimakhaNDaH | tuShTisiddhiviparyayAditi | navavidhatuShTInAmaShTavidhasiddhInAM viparyayaH | etatsaptadashAnAM viparyayo buddhivadha ityAkhyAyate | ekAdashendriyavadhAH saptadashabuddhivadhAshchetIme.aShTAviMshati[rashaktibhedAH] || 49|| nava tuShTibhedAH katham | AryayA vivR^iNvannAha | || AdhyAtmikyashchatasraH prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAkhyAH | bAhyA viShayoparamAtpa~ncha nava cha tuShTayo.abhihitAH || 50 || || Ch: AdhyAtmikyashchatasrastuShTayaH prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAni | bAhyAstuShTayaH pa~ncha viShayoparamAdAhatya nava || AdhyAtmikyashchatasraschatuShTayaH prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAnIti | AdhyAtmikya iti [yAH] buddhyaha~NkAramanAMsyadhikR^itya chatastrastuShTayaH pravartante | (1) prakR^ityA tuShTiH (2) upAdAnAnveShaNayA tuShTiH (3) kAlena tuShTiH (4) bhAgyalAbhena tuShTishcheti | chatasR^iNAM tuShTInAM pradarshanAya evaM dR^iShTAntaH kriyate | yathA brAhmaNA gR^ihaM tyaktvA pravrajitAH | [tatraikaM] kashchitpuruShaH pR^ichChati | kiM buddhvA pravrajito.asi iti | ayaM prativadati | jAnAmyeShAM trayANAM lokANAM pradhAnaM tathyaM kAraNam | ataH pravrajito.asmi iti | sa brAhmaNaH kevalaM jAnAti pradhAnaM kAraNamiti | na jAnAti nityamanityaM vA sachetanamachetanaM vA saguNaM nirguNaM vA vyApyavyApi vA iti | kintu jAnAti astIti kAraNa~ncheti | atastuShTirjAyate | sa na bhavati muktaH | iyaM tuShTiH prakR^ityA jAtA | atha dvitIyaM brAhmaNaM pR^ichChati | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa prativadati | ahaM vijAnAmi pradhAnaM lokakAraNamiti | mokShakAraNamupAdAnamiti cha j~nAtavAnasmi | pradhAnaM tathyaM kAraNamiti [j~nAne] satyapi yadyupAdAnaM nAsti | mokSho na sidhyati | tasmAdupAdAnaM svIkaromi | upAdAnaM sarvapravrajitAnuShThAnapaddhyatyanukaraNam | [tachcha] upakaraNaM chaturvidham | tridaNDakuNDikAkaShAyama~NgalAni | (1) bhasmakoshikA (2) rudrAkShamaNiH (3) tritantuveShTitakAyatvaM (4) mantrapaThanaM (5) jaTAgre kushavallIsthApanamiti | etAni pa~ncha shikShApacharyopakaraNAni ashuddhimapanayantIti ma~Ngalamityuchyante | prAk siddhaiH tribhiH sahAShTopakaraNAni | ebhyo mokShaM lapsye ityanena pravrajito.ahamiti | tasmAdvitIyA tuShTirupAdAnAkhyA | anayA tuShTyA na mokShaM labhate | kevalaM jAnAti pradhAnaM kAraNamiti | nAdhikam | atha tR^itIyaM brAhmaNaM pR^ichChati | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa pratyAha | pradhAnaM chatvAryupAdAnAni kiM kartuM samarthAni | jAnAmi upAdAnaM vinApi [kAlena] mokShaM lapsye iti pravrajyAmichChAmi | iti | ayaM tR^itIyo na mukto bhavati | kasmAt | pa~nchaviMshatipadArthAj~nAnAt | iyaM tR^itIyA tuShTiH kAlatuShTyAkhyA | atha pR^ichChati chaturthaM brAhmaNam | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa pratyAha | pradhAnamupAdAnaM kAlo vA kiM kartuM samarthaH | yadi bhAgyalAbhahInaH | ahaM j~nAtavAn bhAgyalAbhAt mokShaM lapsya iti | ataH pravrajito.asmi | iti | ayaM chaturtho.api na muchyate | j~nAnAbhAvAt | iyaM chaturthI tuShTirbhAgyalAbhatuShTyAkhyA | etAshchatasrastuShTayo naimittikAH siddhAH | bAhyAstuShTayaH pa~nchaviShayoparamAdAhatya naveti | bAhyAstuShTayaH pa~nchavidhA bhavanti | pa~nchaviShayANAM dUrata uparamAt [arjanarakShaNakShayAtR^iptihiMsAdoShAn dR^iShTvA] | yathA ekaH puruShaH pa~ncha brAhmaNaparivrAjakAn dR^iShTvA kramoNopagamya pR^ichChati | Adau prathamaM brAhmaNaM pR^ichChati | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa pratyAha | loke pa~ncha viShayAH santi | tadviSharyArjanArthaM vR^ittayaH\- yadi vA kR^iShiH yadi vA pAshupAlyaM yadi vA rAjasevA yadi vA vANijyam\- sarvA[stA] duShkarAH | tAshchatasro vR^ittIrvihAya yadi vA chauryaM kriyatAm | iyaM [api] viShayArjanavR^ittirniyamena duShkarA | svaparapIDanAt | etA vR^ittI[rduShkarA] dR^iShTvA pravrajyAmichChAmi | ayaM pa~nchamo brAhmaNo na mukto bhavati | atattvaj~natvAt | atha dvitIyaM brAhmaNaM pR^ichChati | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa pratyAha | ahaM jAnAmi pa~nchaviShayA anveShaNena labhyante pUrvavatkR^iShyAdyupAyaiH | viShayAn labdhvA rakShaNaM duShkaram | kasmAt | pa~nchagR^ihacharyAmitho viruddhAH | viShayarakShaNenAtmA parashchopahanyate | rakShaNaduHkhadarshitvAt viShayoparataH pravrajito.ahamiti | asya ShaShThasyApi na mokSho.asti | atattvaj~natvAt | atha tR^itIyaM pR^ichChati | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa pratyAha | ahamalabdhamanveShTumArjayitu~ncha kShamaH | ArjayitvA rakShAmi akShayAya | ime pa~ncha viShayAH svopabhogAt svabhAvataH kShIyante | kShayakAle mahadduHhamutpadyate | eShAM kShINaviShayANAmavadyadarshitvAtpravrajyAmichChAmi | iti | ayamapi na mokShaM labhate | atattvaj~natvAt | atha chaturthaM pR^ichChati | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa pratyAha | ahamalabdhamanveShTuM shakta ArjayAmi | arjayitvA cha rakShAmi | kShINe.api punarArjayAmi | tathA chet kR^itaH pravrajitaH | pa~nchendriyANi na tR^iptAni | uttarottaramutkR^iShTAnveShitvAt | eShAmindriyANAM doShaM pashyAmi | ataH pravrajyAmichChAmi | iti | asyAShTamasyApi na mokSho.asti | atattvaj~natvAt | atha pa~nchamaM pR^ichChati | kiM j~nAtvA pravrajito.asIti | sa pratyAha | ahamalabdhalAbhAyAnveShTuM kShamaH labdhvA rakShAmyakShayAya | upabhujya punarArjayitu~ncha kShamaH | yadyutkR^iShTamichChAmi | ahaM [ta]dapi labdhuM kShamaH | tathA chetkutaH pravrajitaH | viShayA[rjana]vR^ittichatuShTayenAnyo hiMsyate | yadi hiMsako na [bhavAmi] iyaM vR^ittirna siddhyati | kR^iShikR^itchet vR^ikShAn ChindyAm | yoddhA chet, tadA janAn hanyAm | yadi vAnyadhanApahartA | tadAnyAn vadhyAm | yadi vA [vaNik] svavAchA mithyA brUyAm | iti sarve doShA loke viShayeNa sahodyanti | ahametaddoShaM j~nAtvA pravrajyAmichChAmi | asya navamasyApi na bhavati mokShaH | bAhya[viShayo]dvegAttattvaj~nAnAnabhyAsAt | ata uchyate prathamamAdhyAtmikyashchatasraH tataH pa~ncha bAhyA ityAhatya nava tuShTaya iti | AsAM navAnAM tuShTInAM maharShiNA nava nAmAni sthApitAni | viShayamalashodhakatvAt nava tuShTayaH salilAkhyayA uchyante | (1) ambhaH (2) salilam (3) oghaH (4) vR^iShTiH (5) tAram (6) sutAram (7) sunetram (8) sumarIcham (9) uttamAmbhasikamiti | etannanavatuShTiviparItA navAshaktaya AkhyAyante yat anambhaH yAvadanuttamAmbhasikamiti || 50|| kArikA 51 para Aha | ime trayo dharmAH siddhyA saha viruddhAH | ko dharmaH siddhirityAkhyAyate | AryayottaramAha | || UhaH shabdo.adhyayanaM duHkhavighAtatrayaM suhR^itprAptiH | dAna~ncha siddhayo.aShTau siddheH pUrvo.a~NkushastrividhaH || 51 || || Ch: UhaH shravaNamadhyayanaM duHkhavighAtatrayaM suhR^itprAptiH | dAnanimittaM siddhayo.aShTau pUrve trayaH siddhera~NkushAH || UhaH shravaNamadhyayanam || dAnanimittaM siddhayoShTAviti | AbhiraShTavidhashaktibhiH ShaDgatayaH siddhyanti | yathA kashchidbrAhmaNaH pravrajitaH mArgamadhIyAna imAM chintAM karoti | kA vR^ittiruttamA | kiM vastu satyam | kimatyantaM pAryantikam | kiM kR^itvA j~nAnaM bhavati | prakAshinIM siddhi~ncha labhate | ityevaM kR^itohaH j~nAnaM labhate | pradhAnaM bhinnaM buddhirbhinnA, aha~NkAro bhinnaH, pa~nchatanmAtrANi bhinnAni, ekAdashendriyANi bhinnAni, pa~nchamahAbhUtAni bhinnAni, paramAtmA bhinna [iti] | (1) pa~nchamahAbhUteShu doShamavalokayati | doShaM dR^iShTvA udvega utpadyate | tadA pa~nchamahAbhUtAni tyajati | [ida]mUhapadamAkhyAyate | (2) ekAdashendriyeShu doShamavalokayati | doShaM dR^iShTvA udvega utpadyate | tadaikAdashendriyANi tyajati | idaM dhR^itipadamityAkhyAyate | (3) etajj~nAnaviniyogena pa~nchatanmAtreShu doShamavalokayati | doShaM dR^iShTvA udvega utpadyate | tadA tanmAtrANi tyajati | [ida]mupagatasamapadamityAkhyAyate | (4) aha~NkAre.aShTaishvaryeShu cha doShamavalokayati | doShaM dR^iShTvA udvega utpadyate | tadA aha~NkArAdIMstyajati | [idaM] prAptipadamityAkhyAyate | (5) buddhau doShamavalokayati | doShaM dR^iShTvA udvega utpadyate | buddhityAgaM labhate | [idaM] nivR^ittipadamityAkhyAyate | (6) pradhAne doShamavalokayati | doShaM dR^iShTvA udvega utpadyate | tadA pradhAnaM tyajati | etatkaivalyapadamityuchyate | sa brAhmaNo.anenohena mokShaM labhate | iyaM siddhirUhena labdatvAdUhasiddhirityAkhyAyate | UhasiddhiruktA | atha shravaNasiddhiH kathyate | yathA kashchidbrAhmaNaH shabdamadhIyAnamanyaM shR^iNoti | yatpradhAnaM bhinnaM buddhirbhinnA yAvatparamAtmA bhinna iti | imamadhyayanashabdaM shR^iNvan pa~nchaviMshatipadArthAn buddhavAn | tadA UhapadaM praviShTaH pa~nchabhUtAni tyajati | dhR^itipadaM praviShTa ekAdashendriyANi tyajati | upagatasamapadaM praviShTaH pa~ncha tanmAtrANi tyajati | prAptipadaM praviShTaH aha~NkArAdIMstyajati | nivR^ittipadaM praviShTo buddhiM tyajati | kaivalyapadaM praviShTaH pradhAnaM tyajati | ayaM mokSha ityAkhyAyate | shravaNasiddhiruktA | athAdhyayanasiddhiH | aShTa buddhya~NgAni siddhiprApakANi santi | yathA kashchidbrAhmaNo gurukulaM gachChati | (1) prItyA shushrUShate | (2) sashraddhaM tattvaM shR^iNoti | (3) gR^ihNAti | (4) smR^itvA dhArayati | (5) padArthAn jAnAti | (6) Uhate | (7) apohati | (8) yathAbhUtamabhinivishate | imAnyaShTa buddhya~NgAnItyuchyante | ebhirbuddhya~NgaiH pa~nchaviMshatitattvAnyupalabhate | ShaDgatIH pravishya mokShaM labhate | [atha] duHkhavighAtatrayasiddhiH | (1) AbhyantaraduHkhavighAtaH | yathA kashchidbrAhmaNa AbhyantaraduHkhena shirovyAdhyAdinAbhihato vaidyaM gatvA labdhavyAdhyupashamo [bhavati] | anenAbhyantaraduHkhena jij~nAsA udeti | etadduHkhanimittanirodhaj~nAnAnveShaNArthaM siddhagurukulaM vrajati | aShTasu buddhya~NgeShu pravartate | pa~nchaviMshatitattvAnyupalabhate | ShaDgatyavalokanapraveshAnmokShaM labhate | iyaM siddhirAbhyantaraduHkhena bhavati | yathA shArIraM duHkham | tathA mAnasaM duHkhamapi | (2) bAhyaduHkhavighAtaH | yathA kashchidbrAhmaNo bAhyaduHkhenAbhihato bhavati | yaduta martyapashupakShiNAM vR^ikShashilAdiparyantAnAmabhighAtaduHkham | [tat] kShantumashaknuvan duHkhanimittanirodhajij~nAsAyAM pravartate | gurukulaM gachChati | aShTabuddhya~NgAnyabhyasyati | pa~nchaviMshatitattvAnyupalabhate | ShaDgatyavalokanapraveshAnmokShamApnoti | iyaM siddhirbAhyaduHkhena labhyate | (3) AdhidaivikaduHkha[vighAtaH] | yathA kashchidbrAhmaNa Adhidaivikena duHkhena shItAtapavarShAdinAbhihato bhavati | tatsoDhumashaknuvan guruM vrajati | aShTabuddhya~NgAni prArthayate | pa~nchaviMshatitattvAnyupalabhate | ShaDgatyavalokanAni pravishati | ato mokShaM labhate | (7) suhR^itprAptiriti | aShTabhirbuddhya~NgairaprAptaM j~nAnaM kevalaM kalyANamitrAtprApnoti | prApte pAryantike j~nAne mokShaM labhate | (8) dAnanimittasiddhiH | yathA kashchidbrAhmaNo janadviShTo jAnAtyanyaM dviShantam | tasmAtpravrajati | pravrajitamAchAryaH satIrthyA api dviShanti | na j~nAnaM dadati | svayaM j~nAtvA [svA]lpabhAgyatAM grAmAntaM gachChati vastum | svaya~ncha vadati ayaM pradesho brAhmaNarahitaH | [atra] varShAvAsaM vasAmIti | gatvoShito bahu labhate bhikShAm | sa shiShTaM suhR^idbhyo bandhubhyo gopAlA~NganAparyantebhyaH pratyarpayati | asmin grAme sarve.api janA snigdhA bhavanti | varShAvAsaM parisamIpsorjanAH sarve.api tridaNDamamatraM vastrANyanyAni cha dadati | [tataH] shakrotsavaH saMnihitaH | tadA janAn dadati | ko mayA saha enamutsavaM draShTuM mama mahAjanapadamAgamiShyati | yadi jigamiShatha, [yUyaM] sarve janA mahyaM yatki~nchiddatvA gachChata iti | tatra gatvA gurukulaM prayAti | utkR^iShTaM vastu samR^iddhR^ityAchAryaM satkaroti | avashiShTAni krameNa sahAdhyAyibhyaH saMvibhajati | AchAryaH suhR^ijjanAH sarve.api snigdhA bhavanti | tadA gururj~nAnaM dadAti | anena j~nAnena pAryantikaM j~nAnaM prApnoti | tadA mokShaM cha labhate | iyaM j~nAnalabdhA siddhiH | AsAmaShTasiddhInAM prAchInairmaharShibhirnAmAntarANi sthApitAni | (1) svatArasiddhiH (2) sutArasiddhiH (3) tAratArasiddhiH (4) pramodatArasiddhiH (5) pramuditatArasiddhiH (6) mohanatArasiddhiH (7) ramyakatArasiddhiH (8) sadApramuditatArasiddhiH iti | AsAmaShTAsiddhinAM viparItAshchet, tadAshaktaya AkhyAyante yaduta atArAshaktiH yAvadasadApramuditAshaktiH | evamekAdashendriyapAtAdishaktayaH saptadashabuddhivadhAdashaktayashcha aShTAviMshatirashaktayo bhavanti | ime viparyayAshaktituShTisiddhibhedAH pa~nchAshatpadArthA uktAH | pUrve trayaH siddhera~NkushA iti | yathA matto gajo.a~Nkushaniyantrito na yathechChasvAtantramApnoti | evaM pa~nchaviparyayairaShTAviMshatyashaktibhirnavatuShTibhirniyantrito loko na tattvaj~nAnamadhigachChati | yadi tattvaj~nAnaM jahAti tadAShTa siddhayo na bhavanti | ata uktaM pUrve trayaH siddhera~NkushA iti | ataH viparyayAshaktituShTIstyaktA aShTavidhasiddhIryantenAbhyasyet || 51|| kArikA 52 para Aha bhAvairadhivAsitaM li~Ngam | ataH saMsarati saMsAre iti pUrvamuktam | li~NgaM dvividham | (1) sUkShmaM li~Ngam, AdAvutpannam | (2) mAtApitR^ijaM sharIramekAdashendriyANi cha | ubhayaM saMyuktamaShTabhirbhAvairadhivAsitam, ataH saMsarati saMsAre | atra saMshayaM kiM pUrvamutpadyate | kiM li~NgaM pUrvam, kiM vA bhAvAH pUrvamiti | AryayottaramAha | || na vinA bhAvairli~NgaM na vinA li~Ngena bhAvanirvR^ittiH | li~NgAkhyo bhAvAkhyastasmAdbhavati dvidhA sargaH || 52 || || Ch: vinA bhAvairna vibhaktaM li~NgaM vinA sUkShmali~Ngena na bhAvAH | li~NgAkhyo bhAvAkhyastasmAtsargo dvividhaH || vinA bhAvairna vibhaktaM li~Ngamiti | yadi bhAvA na santi | li~NgaM na siddhyet | yathauShNyaM vinA nAgniH siddhyati | vinA sUkShmali~Ngena na bhAvA iti | bhAvA li~NgavirahitAshchet, na siddhyanti | yathAgniM vinA auShNyaM na siddhyati | imAvubhau dharmau parasparApekShau analauShNyavat | tau cha dharmau yugapadudbhavataH yathA goH shR^i~Ngadvayam | li~NgAkhyo bhAvAkhyastasmAtsargo dvividha iti | prakR^itivikArasya dve Akhye staH | (1) li~NgAkhyaH sargaH (2) bhAvAkhyaH sarga iti | saMsArasya sargAdAveva dvaividhyaM sampannam || para Aha | asya sarasya kiM dvaividhyamevAsti kiM vA punarastyanyAkhyaH [sarga] iti | samAdhIyate || prAchInamaharShibhirnAmAntarANi sthApitAni | (1) svatAramiti | ayaM puruSho.atimAtraM svohatIkShNaH kevalaM praj~nAM labdhvA mokShaM sAdhayati | na paropadeshena | ato vadanti svatArasiddhiriti | svohamAtreNa labdhvA na pareNa iti svatAram | saiva praj~nA | praj~nA hi aihikAnmochayitvA AmuShmikaM prApayati | ataH parAkrAntakAla iti vyapadishanti | tadA hi mokSho nAma | mokSha eva siddhirityAkhyAyate | hetustAramuchyate | phalaM siddhiruchyate | imAM tArasiddhiM svohena labdhatvAt svatArasiddhiriti vadanti | pashchAtsapta tArasiddhaya abhinnA nAmAntaramAtreNa viShamAH | (2) sutArasiddhiriti | AtmanA pareNa [cha] labdhapraj~no mokShaM sAdhayati | ayaM puruShaH samR^iddhendriyaH ki~nchidavaraH paropadeshena [labdha]bahusvArtho mokShamAptuM shaknoti | ataH sutArasiddhiriti vyapadishanti | (3) tAratArasiddhiriti | ekAntataH paropadeshena labdhatvAttAreti | [ayaM] samR^iddhendriyaH tato.api avaraH | (4) pramodatArasiddhiriti | ayaM puruSha AbhyantaraduHkhena shirovyAdhyAdinAbhihato guruM vrajati | chikitsAM prArthayate | tAtkAlikImAbhyantaraduHkhanivR^ittiM labhate | iyamekavidhapramodAya bhavati | [atha] chintayati | idaM nivR^ittimAtraM, nAtyantikanivR^ittiriti | yadA kaivalyaM, tadA tu AtyantikanivR^ittiriti j~nAnAt sAMkhyAchAryaM vrajati | praj~nAM shikShate | mokShasiddhiM prArthayate | paramaM pramodamApnoti | asmAdubhayavidhapramoda[lAbhA]t pramodatArasiddhirityAkhyA bhavati | (5) pramuditatArasiddhiriti | ayaM puruSha AbhyantarabAhyobhayavidhaduHkhAbhihataH [chikitsA]chAryaM gatvA duHkhadvayasya chikitsAM prArthayate | yato duHkhadvayasya tAtkAlikI shAntiH tadaivobhayavidhapramodo bhavati | neyamAtyantikI nivR^ittiriti j~nAtvA tArasiddhiM shikShitumAchAryaM prArthayate | [siddhi]lAbhAtpramodaH pramuditAkhyAmupAdatte | (6) mohana[tArasiddhi]riti | ayaM puruShaH (1) AbhyantaraduHkhaM shirovyAdhyAdi | (2) bAhyaduHkhamasigadAdi (3) daivaduHkhaM vAtavarShashItAtapAdi | etatsarvaduHkhatrayAbhibhUtaH AchAryaM gatvA chikitsAM prArthayate | tachchikitsA yato vishiShyate | [tato] mohanamiti vyapadishyate | [iyaM] nAtyantikanivR^ittiriti j~nAtvA AchAryamupagamya shikShAbhyAsAttArasiddhiM labhate | asmAnmohanatArasiddhirityAkhyA bhavati | (7) ramyakatArasiddhiriti | [ayaM puruSha] AchAryAnukampAprItibhyAM tAM tArasiddhiM shikShate | AchAryAttAmAkhyAmupAdatte | (8) sadApramuditasiddhiriti | ayaM puruShaH sarvadviShTo dhanavastradAnaM pratigR^ihNAti | [tAni] datvA sarveShAM snigdho bhavati | sarve.api tasya siddhiM kartumabhilaShanti | ataH sadApramuditatArasiddhiriti vadanti || indriyavadhAdashaktaya ekAdasha buddhivashAdashaktayaH saptadasha chAhatyAshaktayo.aShTAviMshatiH | pa~nchaviparyayairnavatuShTibhiraShTasiddhibhiH saha pa~nchAshadantata uktA iti siddham || pUrve trayaH siddhera~NkushA iti pa~nchaviparyayA aShTAviMshatyashaktayo navatuShTayashcha | ime [pUrve] antimAShTasiddhigajasyA~NkushAH | aShTavidhAH [siddhayaH] mokShaM sAdhayitumarhanti | trividhA[~Nkushena] tu na shaknuvanti | yathA mattagajaH svAtantrArho.a~Nkushena na yathechChaM svAtantryaM prayAti | tathAShTasiddhayo.api | avashyaM tattvaj~nAnenAShTasiddhayo labhyante | trividhA~Nkushena tattvaj~nAnaM na labhyate | ato.avashyaM pUrvaM trividhaM tyaktvA antimAShTasiddhIryatnenAbhyaset | para Aha | atha prathamaM pUrvapadArthaM pashchAt paurvAparyaM pR^ichChAmi | bhAvairadhivAsitaM li~Ngam, ataH saMsarati saMsAre iti purastAduktam | bhAvA aShTAveva yaduta chatvAro dharmAshchatvAro.adharmAH | chatvAro dharmA (1) dharmaH (2) j~nAnam (3) virAgaH (4) aishvarya~ncheti | eShAM chaturNAM dharmANAM viparItA eva chatvAro.adharmAH | [ime].aShTau bhAvA ityAkhyAyante | pUrvaishchaturbhiH dharmairadhivAsitaM devagatiM prApnoti | antimaishchaturbhiradharmairadhivAsitaM martyapashugatidvayaM prApnoti | adhivAsitaM li~Nga[mityatra] li~NgaM dvividham | pradhAnabuddhyaha~NkArapa~nchatanmAtrANi sUkShmali~NgamityAkhyAyante | pa~nchatanmAtrebhya utpannamekAdashendriyasaMyuktaM sat uddhitaM sthUlali~NgamityAkhyAyate | eShAmaShTavidhabhAvAnAmadhivAsitali~Ngadvayasya cha kiM pUrvamutpadyate | kimaShTabhAvAH kiM pUrvaM kiM vA li~NgadvayaM pUrvamiti | samAdhIyate | [atra] dve vyAkhyAne staH | aShTabhAvAnAM li~Ngasya cha nAsti pUrvAparabhAvaH | avashyaM saMyuktAni yugapadutpadyante | yathAgnauShNye na viyogaM labhete | yathA vA goH shR^i~Nge dve.avashyaM yugapatprAdurbhavataH | tathA.aShTa bhAvA li~Nga~ncha | yadA pradhAnabuddhyaha~NkArapa~nchatanmAtra[rUpa]sUkShmali~Ngamasti | tadAvashyamaShTasu bhAveShu chaturvidhAH santi | yadi na santi chatvAro dharmAH tadA chatvAro[.adharmAH] santi | iti dharmAdharmAH [sUkShmali~NgAt] niyamena na viyogaM labhante | tathA mAtApitR^ijAtaM sthUlasharIramapi | evaM li~NgasharIramapi aShTabhAvena niyamena na viyogaM labhate || kArikA 53 asti bhautikAkhyastR^itIyaH sargaH | yathAhAryA | || aShTavikalpo daivastairyagyonashcha pa~nchadhA bhavati | mAnuShyakashchaikavidhaH samAsato bhautikaH sargaH || 53 || || Ch: daivagatiraShTavikalpA tairyaggatiH pa~nchavikalpA | mAnuShyakagatirekasarga eva [iti] samAsato bhautikaH sarga uchyate || daivagatiraShTavikalpeti | (1) brAhmaH sargaH (2) prAjApatyaH sarga (3) aindraH sargaH (4) gAndharvaH sargaH (5) AsuraH sargaH (6) yAkShaH sargaH (7) rAkShasaH sargaH (8) paishAchaH sargaH iti | tairyaggatiH pa~nchavikalpeti | (1) chAtuShpAdaH sargaH (2) pAtagaH sargaH (3) auragaH sargaH (4) tairya~nchaH sargaH (5) sthAvaraH sarga iti | mAnuShyakagatirekasarga eveti | manuShyagaterekajAtimAtratvAt | bhautikastrividha ukto yaduta devatirya~NmanuShyatrayali~NgabhAvAstraya iti || 53|| kArikA 54 para Aha | triShu lokeShu kutra kimutkaTamupalabhyate | AryayottaramAha | || UrdhvaM sattvavishAlastamovishAlashcha mUlataH sargaH | madhye rajovishAlo brahmAdistambaparyantaH || 54 || || Ch: UrdhvaM sattvavishAlaH mUlataH sargastamovishAlaH | madhyasargo rajovishAlo brahmAdistambaparyantaH || UrdhvaM sattvavishAla iti | brAhmasargasthAnAdau sattvamativishAlam | atrApi rajastamasI staH sattvenAbhibhUte | ato brahmAdayo devA bahvAnandamanubhavanti | mUlataH sargastamovishAla iti | yat tiryakpakShistambAdisthAvarasargaparyantaH | atra tamo vishAlam | atrApi rajassattve staH tamasAbhibhUte | atastiryagAdayo mohabahulAH | mUlataH sarga iti | triShu sargeShu teShAM [tiryagAdInAM] atyantamadhamatvAnmUlata ityuktam | madhyasargo rajovishAla iti | mAnuShasarge rajo vishAlam | sattvatamasI api staH | rajobahulatvAdabhibhUtasattvatamaskatvAchcha manuShyeShu shokaduHkhe bahule | manuShyagatermadhyeti nAma | tisR^iShu gatiShu madhyavartitvAt | antimaH sargaH kathaM stamba ityuchyate | yadoShadhivanaspatiparvatapAShANAdayaH, ebhistrayANAM lokAnAmavaShTabdhatvAt stambanAmA uchyate | evaM li~NgasargaH bhAvasargo bhautikasargashcha sarvathoktaH | trividho.ayaM sargaH pradhAnakR^ita ityataH pradhAnakAryamavasitam | yaduta lokaM sR^iShTvA mokShaM prApnotIti || 54|| kArikA 55 para Aha | triShu lokeShu manuShyadevatiryakShu kaH sukhaM duHkha~nchAnubhavati | kiM pradhAnamanubhavati kiM vA buddhyaha~NkArapa~nchatanmAtrANi yAvadekAdashendriyANi anubhavanti kiM vAyaM puruSho.anubhavati | AryayottaramAha | || atra jarAmaraNakR^itaM duHkhaM prApnoti chetanaH puruShaH . li~NasyAvinivR^ittestasmAd duHkhaM samAsena || 55 || || Ch: atra jarAmaraNaduHkhaM kevalaM chetanaH puruShaH prApnoti | li~NgasyAvinivR^ittau tasmAtsamAsenoktamidaM duHkham || atra jarAmaraNaduHkhaM kevalaM chetanaH puruShaH prApnotIti | triShu lokeShu duHkhamasti jarAkR^itam | valitatvak, palitaM, shvAsamokaH, yaShTyavalambanaM, bandhumitrairlaghvIkaraNam, evamAdiduHkhAni sarvANi jarAnimittAni | maraNaduHkhamiti | [yathA] kashchitpuruShaH labdhaiShTaishvaryo yadi vA pa~nchasUkShmaviShayAnupalabhate | yadi vA sthUlaviShayAnupalabhate | sa maraNamupagato yamena gR^ihyate | atra maraNaduHkhAkhyaM duHkhamanubhavati | ki~ncha santi trINi duHkhAnyavAntarakAlInAni | imAni duHkhAni chetanaH puruSho.anubhavati | pradhAnaM sthUlasharIra~ncha nAnubhavataH | achetanatvAt | ata uktaM puruShasya duHkhaM, na pradhAnAdInAmiti | para Aha | kiyatkAlaM puruSha imAni duHkhAnyanubhavati | uttaramAha | li~NgasyAvinivR^ittau tasmAtsamAsenoktamidaM duHkhamiti | [yadA] mahadAdili~NgaM sUkShmasharIraduHkhaM na nivartate | idaM sthUlasharIraM loke saMsarati na nivartate | etAdR^ishakAlamadhye puruSho duHkhamanubhavati | yadA sUkShmasthUlali~NgaM nivartate | tadA puruSho muchyate | yadA muchyate | tadA etAdR^ishaduHkhAni nAntato.anubhavati | yadA na nivartate sUkShmasthUlali~Ngam | tadA na duHkhAnmokShamApnoti [puruShaH] | tasmAtsamAsenoktaM sUkShmali~NgaM sthUlali~Nga~ncha duHkhamiti || 55|| ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}