% Text title : sAMkhyasAra % File name : sAMkhyasAra.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : September 15, 2014, October 6, 2018 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sA~NkhyasAraH ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyasAraH ..}##\endtitles ## pUrvabhAgaH | prathamaH parichChedaH | mahadAkhyaH svayambhUryo jagada~Nkura IshvaraH | sarvAtmane namastasmai viShNave sarvajiShNave || 1|| sA~NkhyakArikayA leshAdAtmatattvaM vivechitam | sA~NkhyasAraviveko.ato vij~nAnena prapa~nchyate || 2|| prAyaH sa~NkalitA sA~NkhyaprakriyA kArikAgaNe | sA.ato.atra varNyate leshAt tadanuktAMshamAtrataH || 3|| sA~NkhyabhAShye prakR^ityAdeH svarUpaM vistarAn mayA | proktaM tasmAt tadapyatra sa~NkShepAdeva vakShyate || 4|| AtmAnAtmavivekasAkShAtkArAt kartR^itvAdyakhilAbhimAnanivR^ittyA tatkAryarAgadveShadharmAdharmAdyanutpAdAt pUrvotpannakarmaNAM chAvidyArAgAdisahakAryuchChedarUpadAnena vipAkAnArambhakatvAt prArabdhasamAptyanantaraM punarjanmAbhAvena trividhaduHkhAtyantanivR^ittirUpo mokSho bhavatIti shrutismR^itiDiNDimaH | tatra shrutayaH | athAkAmayamAno yo.akAmo niShkAmo na tasya prANA utkrAmantIhaiva samavalIyante | AtmAnaM chedvijAnIyAdayamastIti pUruShaH | kimichChan kasya kAmAya sharIramanusa~ncharet || yadA sarve pramuchyante kAmA ye.asya hR^idi shritAH | atha martyo.amR^ito bhavatyatra brahma samashnute || kAmAn yaH kAmayate manyamAnaH sa karmabhirjAyate tatra tatra | paryAptakAmasya kR^itAtmanastu ihaiva sarve pravilIyanti kAmAH || ityAdyAH | smR^itayashcha kaurmAdyAH | yathA kaurme | rAgadveShAdayo doShAH sarve bhrAntinibandhanAH | kAryo hyasya bhaveddoShaH puNyApuNyamiti shrutiH || tadvashAdeva sarveShAM sarvadehasamudbhavaH | iti | mokShadharme cha | indriyANIndriyArthAshcha nopasarpantyatarShulam | hInashcha karaNairdehI na dehaM punararhati || tasmAt tarShAtmakAd rAgAd bIjAjjAyanti jantavaH | iti | nanu rAgAbhAve.api kevalakarmavashAnnarakAdiprApteH kathaM rAgasya karmasahakAritvaM vipAkArambha upapannam | narakAdau visheShato rAgAbhAve.api sAmAnyato rAgasattvAt | niShiddhastryAdigAminAM stryAdirAgAdeva taptalohamayanArIsamAli~NganAdirUpanarakotpatteH | yadyapyavidyAsmitArAgadveShabhayAkhyaM kleshapa~nchakameva janmAdivipAkArambhe karmaNAM sahakAri bhavati | tadeva saktaH saha karmaNaiti li~NgaM mano yatra niShiktamasya | iti shrutAvabhimAnarAgadveShAdijanyasya viShayavAsanAkhyasa~NgasAmAnyasyaiva janmAdivipAkArambhe karmasahakAritvasiddheH | yatra yatra mano dehI dhArayet sakalaM dhiyA | snehAddveShAdbhayAdvA.api yAti tattatsarUpatAm || ityAdismR^iteshcha | tathA cha kleshamUlaH karmAshayaH | sati mUle tadvipAko jAtyAyurbhogA iti yogasUtrAbhyAmapyadR^iShTe tadvipAkArambhe cha kleshAnAM hetutvavachanAchcha | tathA.apyavidyAsmitAsattve rAgasyAvashyakatvAddveShabhayayoshcha rAgamUlakatvAdrAga eva mukhyato janmAdihetutayA yathoktavAkyairnirdishyata iti | nanu | kShIyante chAsya karmANi tasmin dR^iShTe parAvare | ityAdishruterj~nAnasya prAchInakarmanAshakatvamevochitaM dAhakatvaM kathamiShyata iti chenna | j~nAnAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhAH | ityAdivAkyairdAhasyApi shravaNena lAghavAddAhaparatvasyaiva nAshAdivAkyeShvapi kalpanauchityAt | karmaNAM dAhashcha kleshAkhyasahakAryuchChedena naiShphalyam | karmaNAM nAshastu prArabdhabhogAnte chittanAshAdeva bhaviShyati | ato lokasiddhenAvidyAnAshenaiva dvAreNa karmaphalAnutpattisambhavAnna j~nAnasya karmanAshakatvaM gauravAdityAdikaM yogavArttike prapra~nchitamasmAbhiriti dik | tasmAdvivekasAkShAtkArAdavidyAsmitArAgAdikleshanivR^ittau trividhaduHkhAtyantanivR^ittirUpaparamapuruShArthaH siddhyatItyupapannam | tathA cha yogasUtradvayam | heyaM duHkhamanAgatam | vivekkhyAtiraviplavA hAnopAya iti | iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre.abhyarhitattvAdAdau vivekakhyAtiphalasya paramapuruShArthasya parichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha dvitIyaH parichChedaH athAtmAnAtmavivekaj~nAnasya kiM svarUpaM taduchyate | AtmA tAvat sukhaduHkhAdyanubhaviteti sAmAnyato lokaprasiddhiH anAtmA cha prakR^ityAdirjaDavargaH tayoranyonyavaidharmyeNa pariNAmitvApariNAmitvAdirUpeNa doShaguNAtmakena heyopAdeyatayA pR^ithaktvena j~nAnaM vivekaj~nAnam | tathA cha shrutiH | sa eSha neti netyAtmA.agR^ihyo na hi gR^ihyate.ashIryo na hi shIryate.asa~Ngo na hi sajyate.asito na vyathate na riShyatItyAdi | smR^itishcha | so.atha pratinivR^ittAkSho gurudarpaNabodhitaH | svato.anyAM vikriyAM mauDhyAdAsthitAma~njasaikShata || athAsau prakR^itirnAhamiyaM hi kaluShAtmikA | shuddhabuddhasvabhAvo.ahamiti tyajati tAM vidan || evaM dehendriyAdibhyaH shuddhatvenAtmani smR^ite | nikhilA savikAreyaM tyaktaprAyA.ahicharmavat || iti | sUtraM cha | evaM tattvAbhyAsAnneti netIti tyAgAdvivekasiddhiriti | tattvaj~nAnasya lakShaNaM cha mAtsye kR^itam | avyaktAdye visheShAnte vikAre.asmiMshcha varNite | chetanAchetanAnyatvaj~nAnena j~nAnamuchyate || iti | yadyapyanyonyabhedaj~nAnameva vivekaj~nAnaM tathApyAtmavisheShyakameva tanmokShakAraNaM bhavati | AtmA vA.are draShTavya ityAdi shrutismR^itibhyaH | nanvanAtmanyAtmabuddhirUpA yA.avidyA pAta~njalAdiShUktA tasyAH kathamAtmavisheShyakavivekaj~nAnanAshyatvaM prakArAdibhedAditi chenna | tAdR^ishAvidyAyA anAtmavisheShyakavivekaj~nAnadvAreNAtmavisheShyakavivekaj~nAnanAshyatvAditi | yachcha yogena nirvikalpakamAtmaj~nAnaM jAyate tadvivekaj~nAnadvAraiva mokShakAraNaM bhavati na tu sAkShAdavidyAnivartakatvAbhAvAt | ahaM gauraH kartA sukhI duHkhItyAdi j~nAnameva hyavidyA saMsArAnarthahetutayA shrutismR^itinyAyasiddhA tasyAshcha nivartikA nAhaM gaura ityAdirUpA vivekakhyAtireva bhavati | samAne viShaye grAhyAbhAvatvaprakArakagrAhyAbhAvaj~nAnatvenaiva virodhAt | anyathA shuktanirvikalpakasyApi idaM rajatamiti j~nAnavirodhitvApatteH | ki~ncha yatoktAbhAvaj~nAne grAhyaj~nAnavirodhitvasyAvashyakatayA nirvikalpakaj~nAnasya bhramanivartakatvaM na pR^ithak kalpyate gauravAt | api chAthA.ata Adesho neti neti na hyetasmAditi netyanyat paramastItyAdishrutyA vivekopadeshApekShayottamopadesho nAstItyuchyate | kShetrakShetraj~nayorevamantaraM j~nAnachakShuShA | bhUtaprakR^itimokShaM cha ye viduryAnti te param || iti gItAdivAkyaishcha vivekaj~nAnasyaiva mokShahetutvamuchyate | ato vivekaj~nAnameva sAkShAdavidyAnivR^ittyA mokShahetuH | yogena kevalAtmasAkShAtkArastu yogyAnupalabdhividhayopAdhyAdigatadharmAbhAvamupAdhyAdibhedaM cha grAhayati tato.avidyAnivR^ittiriti | etena sarvabhUteShu samatAj~nAnamAtmanaH sarvAtmakatvAdij~nAnaM cha shrutismR^ityorgIyamAnaM vivekaj~nAnasyaiva sheShabhUtaM sarvadarshaneShu mantavyam | j~nAnAntarANAM sAkShAdabhimAnAnivartakatvAt | brahmamImAMsAyAM tvayaM visheSho yat paramAtmavivekasheShatvam | sA~NkhyashAstre tu sAmAnyAtmavivekasheShatvamiti dik | nanu yathoktavivekakhyAtito.apyatyantamavidyochChedo na ghaTate | vivekakhyAteravidyApratibandhakatvamAtratvena vivekakhyAtinAshottaraM punarabhimAnasambhavAt | shuktirajatavivekadarshino.api kAlAntare shuktau rajatabhramavaditi | maivam | dR^iShTAntavaiShamyAt | shuktyAdiShu jAte.api sAkShAtkAre dUratvAdirUpaviShayadoShANAM paTalAdirUpakaraNadoShANAM chotpattisambhavena punarbhramo yuktaH | anAtmanyAtmAbhimAne tvanAdivAsanaiva doShaH sarvAstikasammataH jAtamAtrasyAbhimAne doShAntarAnupalabdheH | sA mithyAj~nAnavAsanA yadA vivekakhyAtiparamparAjanyadR^iDhavAsanonmUlitA tadaiva vivekasAkShAtkAraniShThochyate | tatpUrvamavashyaM vAsanAleshato mithyAMshasya kasyApyAtmani bhAvAt tasyAM cha vivekakhyAtiniShThAyAM jAtAyAM na punarabhimAnaH sambhavati vAsanAkhyadoShAbhAvAditi tu mahadvaiShamyam | yadi tu buddhipuruShayoranyonyapratibimbanAdikamavivekakAraNaM doSha iShyate tadA tu taddoShaM bAdhitvaiva vivekasAkShAtkAra udita iti na tasya punarbhramahetutvaM phalabalena yogajadharmAsahakR^itasyaiva tasya doShatvakalpanAsambhavAditi | vivekakhyAtiniShThA cha gItAdiShu lakShitA | prakAshaM cha pravR^ittiM cha mohameva cha pANDava | na dveShTi sampravR^ittAni na nivR^ittAni kA~NkShati || udAsInavadAsIno guNairyo na vichAlyate | sarvArambhaparityAgI guNAtItaH sa uchyate || iti | guNAtIto nivR^ittaguNAbhimAnaH | adhikaM tu j~nAnilakShaNamagre vakShyAmaH | nanvevamapi vivekapratiyogipadArthAnAmAnantyena prAtisvikarUpaiH sarvapadArthebhyo vivekagrahAsambhavAt kathaM vivekakhyAtermokShahetutvamiti chenna | dR^ishyatvapariNAmitvAdisAmAnyarUpairvivekagrahasambhavAt | tathA hi | draShTA svasAkShAtprakAshebhyo bhinnaH prakAshakatvAdyo yasya prakAshakaH sa tasmAdbhinnaH yathA ghaTAdAloko vR^ittiprakAshyAchcha vR^ittirityanumAnenAdAvantardR^ishyebhyo buddhivR^ittitadArUDhArthebhyo vivekato buddhIsAkShI sidhyati | karmakartR^ivirodhashchAnukUlastarkaH | atra Atmani vyabhichAravAraNAya sAkShAtpadam | vR^ittidvAraivAtmanaH svaviShayatvAt | nanvatrAnumAne buddhivR^ittimAtrAdvivekaH sidhyatu | tasyA eva sAkShadAtmadR^ishyatvAt na prakR^ityAdibhya iti chenna | vR^ittInAmaj~nAtasattvAbhAvena hyatrAnumAne lAghavAdvakShyamANatarkagaNAchchAkhilavR^ittInAM draShTA vibhukUTasthanityaikaj~nAnasvarUpatayaiva sidhyati | yathA naiyAyikAnAM kShitiH sakartR^ikA kAryatvAdityanumAne lAghavAt karturekatvanityatvAdikaM tadvat | tatra vibhutvaM parichChinnabhinnatvaM kUTasthatvAdikatvaM cha pariNAmibhinnatvAdikamato buddhyAtmanordR^igdR^ishyarUpato vivekagrahe sati taduttarAnumAnena pariNAmitvApariNAmitvAdirUpaiH sAmAnyato.apyAtmAnAtmavivekagraho ghaTata iti | ataeva pAta~njale sattvapuruShAnyatAkhyAtireva mokShahetutayA sthale sthale vyAsabhAShye proktA | sattvapuruShAnyatAkhyAtirUpadR^igdR^ishyavivekagrahottaraM yathoktarItyA prakR^ityAdivivekagrahAt | tatra cha sattvashabde buddhisthatvena buddhisattvamuktamiti | evaM cha prakR^ityAdipadArthAnAM vishiShyaj~nAnAbhAve.api tadvivekaj~nAnaM ghaTate | etena dR^igdR^ishyavivekAdavidyAnivR^ittiriti prAchAM pravAdo.apyupapAditaH | ki~nchAtmA prakR^ititatkAryebhyo bhinno.apariNAmitvAdityAdyanumAnairapi sAmAnyato dR^ishyaviveko draShTari sambhavatIti | yattvAdhunikA vedAntibruvA dR^ishyatvenaiva prakR^ityAdInAM draShTR^itvena cha prakR^ityAdyakhilajaDebhya AtmavivekaM manyante | ghaTadraShTA ghaTAdbhinnaH sarvathA na ghaTo yathA | dehadraShTA tathA deho nAhamityAdirUpataH || tanna | AtmA vA.are draShTavya ityAdishrutibhirAtmano.api dR^ishyatvAt sAkShAddR^ishyatvavivakShayA cha prakR^ityAderasa~NgrahAt karaNadvAraiva taddarshanAt | athaivaM kalpanIyaM Atmano vR^ittivyApyatvameva dR^ishyatvaM shrutyAdibhirvidhIyate na tu prakAshyatvarUpaphalavyApyatvam | svayamprakAshasvarUpasya prakAshApekShAvirahAt | ato.atra dR^ishyatvaM prakAshyatvaM tachchAtmani nAstIti tadapi tuchCham | yathA hyahamityanubhUyamAno.apyAtmA chaitanyAkhyaphalavyApyo na bhavatIti bhavadbhiruchyate tathaiva bauddhairapIShyate sukhaduHkhAdimattvenApi buddhiH svaprakAshatayA chaitanyavyApyA na bhavatIti | tathA chAtmanIva buddhAvapi dR^ishyatvAsiddhyA dR^ishyatvena rUpeNa buddhiviveko.atyantApekShito.api na sidhyatIti bhAShyAdiShu chAnyAnyatra dUShaNAnyuktAnIti dik | nanu sambhavatyevaM sAmAnyarUpeNa vivekagrahaH | tathApi sAmAnyAnyeva bahUni santi pariNAmitvasaMhatyakAritvasukhaduHkhamohAtmakatvachaturviMshatitattvatvAdInyatastaistai rUpairvivekagrahANAM mokShahetutve.ananugamadoSha iti chenna | abhimAnapratibandhakaj~nAnatvenaivAnugamAditi | athaivaM sAmAnyarUpeNa vivekasyaiva sarvAbhimAnanivartakatayA nAhaM deho nendriyANityAdipratyekarUpairvivekagrahANAM mokShahetutvaM shrutismR^ityoruchyamAnaM kathaM ghaTeteti chenna | avAntaravivekAnAM sAmAnyavivekaprapa~nchamAtratvAditi || iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre mokShahetuvivekaj~nAnasya svarUpasya parichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha tR^itIyaH parichChedaH | atha ke te prakR^ityAdayo yebhyaH puruSho vivechanIya ityuchyate | prakR^itirbuddhyaha~NkArau tanmAtraikAdashendriyam | bhUtAni cheti sAmAnyAchchaturviMshatireva te || eteShveva dharmadharmyabhedena guNakarmasAmAnyAnAmantarbhAvaH | tatra prakR^ititvaM sAkShAt paramparayA.akhilavikAropAdAnatvaM prakR^iShTAkR^itiH pariNAmarUpA.asyA iti vyutpatteH | prakR^itiH shaktirajA pradhAnamavyaktaM tamo mAyA.avidyetyAdayaH prakR^iteH paryAyAH | brAhmIti vidyA.avidyeti mAyeti cha tathA pare | prakR^itishcha parA cheti vadanti paramarShayaH || iti smR^iteH | sA cha sAmyAvasthayopalakShitaM sattvAdidravyatrayam | kAryasattvAdivAraNAyopalakShitAntam | sAmyAvasthA cha nyUnAdhikabhAvenAsaMhananAvasthA akAryAvastheti yAvat | mahadAdikaM tu kAryasattvAdikaM na kadA.apyakAryAvasthaM bhavatIti tadvyAvR^ittiH | vaiShamyAvasthAyAmapi prakR^ititvasiddhaya upalakShitamityuktam | akAryamiti tUpalakShitAntasya niShkR^iShTArthaH | sattvAdiguNavatI sattvAdyatiriktA prakR^itiriti na sha~NkanIyam | sattvAdInAmataddharmatvaM tadrUpatvAditi sA~NkhyasUtreNa sattvAdInAM prakR^itisvarUpahetunA prakR^itidharmatvapratiShedhAt | yogasUtratadbhAShyAbhyAmapi guNAnAmeva prakR^ititvavachanAchcha | guNebhya eva kAryotpattau tadanyaprakR^itikalpanAvaiyarthyAchcha | prakR^iterguNA ityAdivAkyaM tu vanasya vR^ikShA itivad bodhyam | sattvaM rajastama iti prakR^iterabhavan guNAH | iti sattvAdInAM prakR^itikAryatvavachanaM tu guNanityatAvAkyavirodhena mahattattvakAraNIbhUtakAryasattvAdiparameva | mahadAdisR^iShTirhi guNavaiShamyAt shrUyate | tachcha vaiShamyaM sajAtIyasavalanena guNAntaravyAvR^ittaprakAshAdiphalopahitaH sattvAdivyavahArayogyaH pariNAma iti | etenAShTAviMshatitattvapakSho.apyupapAdito mantavyaH | vaiShamya eva sattvAdivyavahArashcha shrutau dR^ishyate | yathA tama evedamagra Asa tatpareNeritaM viShamatvaM prayAtyetad vai rajaso rUpaM khalvIritaM viShamatvaM prayAtyetad vai sattvasya rUpamiti | sattvAditrayaM cha sukhaprakAshalAghavaprasAdAdiguNavattayA | saMyogavibhAgAdimattayA.anAshritatvopAdAnatvAdinA cha draShTavye.api puruShopakaraNatvAt puruShabandhakatvAchcha guNashabdenochyate | indriyAdivat | guNAnAM sukhaduHkhamohAtmakatvapravAdastu dharmadharmyabhedAt | manasaH sa~NkalpAtmakatvavat | tatra sattvaM sukhaprasAdaprakAshAdyanekadharmakaM prAdhAnyatastu sukhAtmakamuchyate | evaM rajo.api duHkhakAluShyapravR^ittyAdyanekadharmakaM prAdhAnyatastu duHkhAtmakamuchyate | tathA tamo.api mohAvaraNastambhanAdyanekadharmakaM prAdhAnyatastu mohAtmakamuchyate | ta eva dharmAsteShAM lakShaNAni bhavanti | sattvAdisa~nj~nA chAnvarthA | sato bhAvaH sattvamuttamatvamiti vyutpattyA hi dharmaprAdhAnyenottamaM puruShopakaraNaM sattvashabdArthaH | madhyamaM cha rajaHshabdArtho rAgayogAt | adhamaM cha tamaHshabdArthaH | adharmAvaraNayogAt | tAni cha sattvAdIni pratyekamasa~NkhyavyaktayaH | laghutvAdidharmairanyonyasAdharmyaM vaidharmyaM cha guNAnAmiti sA~NkhyasUtrAt | atra hi sUtre laghutvAdinA bahUnAM sattvAnAM sAdharmyaM tenaiva rajastamobhyAM vaidharmyam | evaM chalatvAdinA gurutvAdinA cha bahUnAM rajasAM bahUnAM cha tamasAM tadubhayamuktamiti | ki~ncha yadi sattvAditrayamekaikavyaktireva syAt tat trayaM vibhveva vaktavyam | ekadA.anekabrahmANDAdisR^iShTishravaNAt | tathA cha kAryANAmanantavaichitryaM na ghaTate | na cha saMyogavaichitryAdvaichitryaM syAditi vAchyam | vibhUnAM trayANAM guNAnAM svataH saMyogavaichitryAsambhavAt | dravyAntarasya chAvachChedakIbhUtasyAbhAvAditi | tasmAt sattvAdInyasa~NkhyavyaktikAnyeva dravyANi | teShu tritvavachanaM tu sattvatvAdivibhAjakopAdhitrayeNa vaisheShikANAM navadravyavachanavaditi siddham | tAni cha sattvAdIni yathAyogyamaNuvibhuparimANakAni | anyathA rajasashchalasvabhAvatvavachanavirodhAt | AkAshakAraNatvasya cha vibhutvauchityAt | sarveShAM kAraNadravyANAM vibhutve kAryANAM parichChinnatvAnupapatteshcha | nanvevaM vaisheShikoktAnyeva pArthivANvAdIni prakR^itirityAyAyamiti chenna | gandhAdiguNashUnyatvena kAraNadravyeShu pR^ithivItvAdyabhAvato.asmAkaM visheShAt | taduktaM viShNupurANAdiShu || avyaktaM kAraNaM yat tat pradhAnamR^iShisattamaiH | prochyate prakR^itiH sUkShmA nityaM sadasadAtmakam || shabdasparshavihInaM tadrUpAdibhirasaMyutam | triguNaM tajjagadyoniranAdiprabhavApyayam || ityAdinA | vaisheShikANAM kAraNadravyeShu gandhAdyanumAnaM tu bhAShye.asmAbhirnirAkR^itam | athaivamapi prakR^iteraNuvibhusAdhAraNasattvAdyanekavyaktirupatve.aparichChinnatvaikatvAkriyatvasiddhAntakShatiriti maivam | kAraNadravyatvarUpaprakR^ititvenaivAparichChinnatvavachanAt | gandhatvena gandhAnAM pR^ithivIvyApakatAvat | AkAshAdiprakR^itInAM vibhutvenaiva prakR^itivibhutvasiddhAntopapatteshcha | tathA puruShabhedena sargabhedena cha bhedAbhAvasyaivaikashabdArthatvAt | ajAmekAmiti shrutitastathA.avagamAt | athAdhyavasAyAbhimAnAdikriyArAhityasyaivAkriyashabdArthatvAt | anyathA shrutismR^itiShUktasya prakR^itikShobhasyAnupapatteriti | prakR^itigatAshchApare visheShA bhAShye draShTavyAH | prakR^ityanumAnaM chedam | sukhaduHkhamohAtmakaM mahadAdikAryaM sukhaduHkhamohAtmakadravyakAryaM sukhaduHkhamohAtmakatvAt vastrAdikAryashayyAdivaditi | shrutismR^itI chAtrAnugrAhakastarkaH | evaM sAmAnyato.anumitAyAH prakR^itervisheShAH shAstrAdyogAchchAvagantavyAH | anumAnasya sAmAnyamAtraviShayakatvAt | nanvantareva sukhAdikamupalabhyate bAhyavastuShu sukhAdau kiM pramANaM yena dR^iShTAntatA syAditi | uchyate | antaHkaraNasya sukhAdihetutayA viShayeShu sukhAdikaM sidhyati | na cha rUpAdigatottamatvAdikameva sukhAdyutpAdane niyAmakam | uttamatvAderjAtirUpatve nIlatvapItatvAdinA jAtisA~NkaryApatteH | kAlAdibhedairekasyA eva rUpavyakteH sukhaduHkhotpAdakatvAchcha | ataH sukhAdimattvamevottamatvAdikam | ki~ncha ghaTarUpamiti pratyayavat strIsukhaM chandanasukhamityAdipratyayAdapi viShaye sukhAdyuchitam | adhikaM tu bhAShye draShTavyam | tadevaM prakR^itirnirUpitA | mahattattvaM nirUpyate | prakR^iteH sakAshAdbuddhyAkhyaM mahattattvaM jAyate | tasya dharmAdirUpaprakR^iShTaguNayogAn mahatsa~nj~nA tadeva cha lakShaNam | mahAn buddhiH praj~netyAdayashcha tasya paryAyAH | tathA choktamanugItAyAm | mahAnAtmA matirviShNurjiShNuH shambhushcha vIryavAn | buddhiH praj~nopalabdhishcha tathA brahmA dhR^itiH smR^itiH || paryAyavAchakairetairmahAnAtmA nigadyate | sarvataH pANipAdashcha sarvato.akShishiromukhaH || sarvataH shrutimAMlloke sarvaM vyApya sa tiShThati | aNimA laghimA prAptirIshAno jyotiravyayaH || j~nAnavantashcha ye kechidalubdhA jitamanyavaH | vimuktAH sarva evaite mahattvamupayAntyuta | viShNurevAdisargeShu svayambhUrbhavati prabhuH || iti | atra sattvAdyaMshatrayeNa mahato devatAtrayopAdhitvAt tadavivekena brahmaviShNushivatvavachanam | taduktaM viShNau | sAttviko rAjasashchaiva tAmasashcha tridhA mahAn | iti | mAtsye cha | savikArAt pradhAnAt tu mahattattvamajAyata | mahAniti yataH khyAtirlokAnAM jAyate sadA || guNebhyaH kShobhyamANebhyastrayo devA vijaj~nire | ekA mUrtistrayo devA brahmaviShNumaheshvarAH || iti | aNimetyAdibhAvanirdesho dharmadharmyabhedAt | brahmasha~NkarApekShayA.apyAdau viShNurUpeNaiva mahAnAvirbhavatIti viShNurevetyardhenoktam | ekameva mahattattvamaMshato rajastamaHsambhedena pariNataM sad vyaShTijIvAnAmupAdhiradharmAdiyuktaM kShudramapi bhavati | mahaduparAgAdviparItamiti sA~NkhyasUtrAt | mahattattvasya prAdhAnyenAsAdhAraNyena chAdhyavasAyo vR^ittiH | mahadaha~NkAramanastritayAtmakasyAntaHkaraNasya mahattattvaM bIjAvastheti | atra prakR^itermahAn mahato.aha~NkAra ityAdisR^iShTikrame shAstrameva pramANam | anumAnena sAmAnyataH kAryANAM sakAraNakatvamAtrasiddheH na tu sR^iShTau bhUtAdikramo vA.antaHkaraNAdikramo vetyekataravadhArakamanumAnaM sambhavati | spaShTali~NgAbhAvAt | shrutismR^ityanugR^ihItaM yathAkatha~nchilli~NgaM tu mahadAdikrame.astIti bhAShye.asmAbhiH pradarshitam | mahattattvaM nirUpitam | aha~NkAro nirUpyate | mahattattvAdaha~NkAra utpadyate | a~NkurAt shAkhAvat | tasya chAbhimAnavR^ittikatvAdaha~NkArasa~nj~nA | kumbhakArasa~nj~nAvat | tadeva lakShaNam | tasya cha paryAyAH kaurme proktAH | aha~NkAro.abhimAna~ncha kartA mantA cha saMsmR^itaH | AtmA cha prakulo jIvo yataH sarvAH pravR^ittayaH || iti | sa chAha~NkArastrividhatayA trividhakAryahetuH | taduktaM kaurme | vaikArikastaijasashcha bhUtAdishchaiva tAmasaH | trividho.ayamaha~NkAro mahataH sambabhUva ha || taijasAdindriyANi syurdevA vaikArikAddasha | ekAdashaM manashchAtra svaguNenobhayAtmakam || bhUtatanmAtrasargastu bhUtAderabhavan prajAH | iti | vaikArikaH sAttvikaH | taijaso rAjasaH | svaguNenindriyavR^ittiShu sAhAyyarUpeNotkarSheNa | ubhayAtmakaM j~nAnakarmobhayendriyAtmakam | anyatramanA abhUvaM nA.ashrauShamityAdishrutyA manaso j~nAnakarmobhayendriyasahakAritvasiddheriti | ekAdashendriyadevAshcha | digvAtArkaprachetoshvivahnIndropendramitrakAH | chandrashcha iti | aha~NkAro nirUpitaH | indriyAdIni nirUpyante | aha~NkArAdAdau mana utpadyate | shabdarAgAchChrotramasya jAyate bhAvitAtmanaH | rUparAgAt tathA chakShurghrANaM gandhajighR^ikShayA || ityAdinA mokShadharmAdAvindriyAdInAM manovR^ittirAgAdikAryatvashravaNAt | tatashchAha~NkArAt sa~NkalpapUrvakaM dashendriyANi pa~nchatanmAtrAni chotpadyante | indriyatanmAtrayoshcha kAryakAraNabhAvasyAbhAvAt kramaniyamo nAsti | tatrendriyeShu nAstyavAntarakAryakAraNabhAvaH pramANAbhAvAt | tanmAtreShu tvasti | sa yathA | shabdatanmAtrAdvakShyamANakrameNa sparshatanmAtraM shabdasparshobhayaguNakamevaM krameNaikaikaguNavR^iddhyA paratanmAtratrayaM pUrvapUrvatanmAtrebhya utpadyate pAta~njalabhAShye tanmAtreShu krameNaikaikaguNavR^iddhivachanAt | tatashcha pa~nchatanmAtrebhyaH pa~nchabhUtAni jAyante | tatrAha~NkArAt pa~nchatanmAtrANAM taddvArA bhUtAnAM chotpattau kramaH kUrmaviShNvAdipurANeShUktaH | yathA kUrme | bhUtAdistu vikurvANaH shabdamAtraM sasarja ha | AkAshaM suShiraM tasmAdutpannaM shabdalakShaNam || AkAshastu vikurvANaH sparshamAtraM sasarja ha | vAyurutpadyate tasmAt tasya sparsho guNo mataH || ityAdikrameNeti | nanvevamAkAshAdibhUtachatuShTayasyApi tattvAntarArambhakatvena prakR^ititvApattyA kevalavikR^ititvasiddhAntakShatiriti chenna | AkAshAdInAM sparshAditanmAtreShvaha~NkAropaShTambhamAtreNa kAraNatvasya purANeShUktatvAditi | tadevaM trayoviMshatitattvAnAmutpattiruktA | tatra pa~nchabhUtAni varjayitvA.aha~NkAraM cha buddhau praveshya saptadashakaM li~NgasharIrasa~nj~naM bhavati vahnerindhanavadAtmano.abhivyaktisthAnatvAt | tachcha sarvapuruShANAM sargAdAvutpadya prAkR^itapralayaparyantaM tiShThati | tenaiva chehalokaparalokayoH saMsaraNaM jIvAnAM bhavati | prANashcha buddhereva vR^ittibheda ityato na li~NgasharIrAt pR^itha~N nirdishyate | tasya li~NgasharIrasya sUkShmANi pa~nchabhUtAnyAshrayashchitrAdivadAshrayaM vinA paramasUkShmasya lokAntaragamanAsambhavAt | idaM cha li~NgasharIramAdau svayambhuva upAdhibhUtamekameva jAyate | tasyaiva virADAkhyavakShyamANasthUlasharIravat | tatashcha vyaShTijIvAnAmupAdhibhUtAni vyaShTili~NgasharIrANi tadaMshabhUtAni tato vibhajyante | piturli~NgasharIrAt putrali~NgasharIravat | taduktaM sUtrakAreNa | vyaktibhedaH karmavisheShAditi | manunA.apyuktam | teShAM tvavayavAn sUkShmAn ShaNNAmapyamitaujasAm | sanniveshyAtmamAtrAsu sarvabhUtAni nirmame || iti | ShaNNAmiti ShaDindriyaM samastali~NgasharIropalakShakam | tathA cha svayambhUH svali~NgasharIrAvayavAn sUkShmAn alpAn AtmamAtrAsu svAMshachetaneShu saMyojya sarvaprANinaH sasarjetyarthaH | li~NgasharIraM nirUpitam | sthUlasharIrotpattiruchyate | dashaguNitamahattattvamadhye.aha~NkAro.aha~NkArasyApi dashaguNitasya madhye vyoma vyomno.api dashaguNitasya madhye vAyurvAyorapi dashaguNitasya madhye tejaH tejaso.api dashaguNitasya madhye jalaM jalasyApi dashaguNitasya madhye pR^ithivI samutpadyate | saiva sthUlasharIrasya bIjam | tadeva cha pR^ithivIrUpaM bIjamaNDarUpeNa pariNamate | tasyApi dashaguNitasyANDarUpasya pR^ithivyAvaraNasya madhye chaturdashabhuvanAtmakaM svayambhuvaM sthUlasharIraM tatsa~NkalpAdevotpadyate | tenaiva sharIreNa svayambhUrnArAyaNa ityuchyate | taduktaM manunA svayambhuvaM prakR^itya | so.abhidhyAya sharIrAt svAt sisR^ikShurvividhAH prajAH | apa eva sasarjAdau tAsu bIjamavAsR^ijat || tadaNDamabhavaddhaimaM sahasrAMshusamaprabham | tasmin jaj~ne svayaM brahmA sarvalokapitAmahaH || sa vai sharIrI prathamaH sa vai puruSha uchyate | AdikartA sa bhUtAnAM brahmAgre samavartata || Ape nArA iti proktA Apo vai narasUnavaH | tA yadasyAyanaM pUrvaM tena nArAyaNaH smR^itaH || ityAdineti | tata eva chAdipuruShAt vyaShTipuruShANAM vibhAgAdante cha tatraiva layAt sa eva chaika Atmeti shrutismR^ityorvyavahriyate | ato na vyavahAraparatayA nArAyaNa eva sarvabhUtAnAmAtmeti shrutismR^itivirodha iti | tatashcha sa nArAyaNo virAT sharIrI svanAbhikamalakarNikAsthAnIyasya sumerorupari chaturmukhAkhyasvayambhuvaM sR^iShTvA taddvArA.anyAnapi vyaShTisharIriNaH sthAvarAntAn sasarja | tathA cha smaryate | tachCharIrasamutpannaiH kAryaistaiH karaNaiH saha | kShetraj~nAH samajAyanta gAtrebhyastasya dhImataH || iti | yattu sheShashAyino nArAyaNasya nAbhikamalashrotrachakShurAdibhyashchaturmukhasyAvirbhAvaH shrUyate taddainandinasargeShveva kalpabhedena mantavyam | dainandinapralayeShveva hi nArAyaNasharIre pravishyaikIbhUya suptAnAM devAnAM chaturmukhAdikrameNAvirbhAvaH sheShashAyinaH sakAshAdghaTate na tvAdisargeShu | dainandinapralaya eva lIlAvigraheNa shayanAditi | tadevaM sa~NkShepatashchaturviMshatitattvAni teShAM sR^iShTirUpaM prayojanaM choktam | tatra yadyasmAjjAyate tasya tadApUraNenaiva sthitiH tatastasya saMhAro.api tatraiva bhavati | yadyasmAjjAyate tattvaM tattatra pravilIyate | lIyante pratilomAni jAyante chottarottaram || iti bhAratAdibhya iti | ete cha sR^iShTisthitisaMhArarUpAH sthUlA eva pariNAmAshchaturviMshatitattvAnAM kUTasthapuruShavivekAya pradarshitAH | sUkShmA apyanye pratikShaNapariNAmA eteShAM smaryante | tathA | nityadA hya~NgabhUtAni bhavanti na bhavanti cha | kAlenAlakShyavegena sUkShmatvAttanna dR^ishyate || iti | atashcha sarvaM jaDavastu paramArthataH sarvadaivAsaduchyate | tatashcha tasmAdvirajyAtmaiva paramArthasatyo duHkhabhIrubhirdraShTavyaH | taduktamanugItAyAm | avyaktabIjaprabhavo budhiskandhamayo mahAn | mahAha~NkAraviTapa indriyA~NkurakoTaraH || mahAbhUtaprashAkhashcha visheShapratishAkhavAn | sadAparNaH sadApuShpaH shubhAshubhaphalodayaH || AjIvaH sarvabhUtAnAM brahmavR^ittaH sanAtanaH | etajj~nAtvA cha tattvena j~nAnena paramAsinA || ChittvA chAkSharatAM prApya jahAti mR^ityujanmanI | iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre vivekapratiyoginAM prakR^ityAdInAM svarUpaparichChedaH || *|| iti sA~NkhyasArasya pUrvabhAgaH || \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- athottarabhAgaH || prathamaH parichChedaH || atha shiShyaiH sukhenaiva grahItuM padyamAlayA | vivekasyAnuyogyAtmA puruShAkhyo nirUpyate || 1|| tatra sAmAnyataH siddho jAne.ahamiti dhIbalAt | draShTA.ato nityavibhvAdidharmaireva sa sAdhyate || 2|| bhoktA nityastadarthatvAt tatkarmotpAditatvataH | mahadAdivikArANAM sarveShAmavisheShataH || 3|| api chAdR^iShTasaMskArAdhAratvAdbIjarUpataH | dhIranAdirato.asyAshcha siddhA bhokturanAditA || 4|| svasvAmibhAvAnAditvamR^ite bhoktR^ivyavasthiteH | svabhaktavR^ittisaMskAravattvaM svatvaM tu buddhiShu || 5|| svAmyaM svaniShThasaMskArahetuvR^itteshcha bhoktari | atashcha ghaTate svatvanAshe kaivalyamAtmanaH || 6|| bhoktushchAnAdibhAvasya vinAshe hetvasambhavAt | na nAsho bhokturastIti bhoktA nityo hi sidhyati || 7|| janyo j~nAnaprakAsho.asya nityatve tu na yujyate | na hyaprakAshe kutrApi prakAshotpattirIkShyate || 8|| kArye prakAshAkhyaguNe.avayavAnAM hi tadguNaH | kAraNaM tena nAnityaH prakAsho nityavastuni || 9|| prakAshAshrayasaMyogAt prakAshabhUma indhane | Adarshe chAvR^iterbha~NgAt prakAshotpattivibhramaH || 10|| tasmAnnityAtmano j~nAnaM nityaM vAchyaM tathA sati | lAghavAjj~nAnamevAtmA nirAdhAraH prakalpyate || 11|| anAshritatayA dravyaM saMyogAdeshcha tanmatam | ato j~nAne.ahamityAdibuddhirapyupapadyate || 12|| piNDe.ahandhIrhi mUDhAnAM dhruvaivAnAdidoShataH | saMyogAttatra piNDe tu j~nAnavattvamatiH pramA || 13|| santu vA.a.adheyatA.alpatvajanmanAshAdibuddhayaH | shrotrasya nabhasIvArthaj~nAnasya j~nAnamAtrake || 14|| tasmAllAghavatarkeNa bAdhakAbhAvatastathA | shrutyAdibhishcha nityAtmA chidrUpeNaiva sidhyati || 15|| tajj~nAnaM vibhu nityatvAddehavyApitayA.api cha | madhyatve nAshitA hi syAdaNutve vA.alpadeshatA || 16|| vibhutve.api svadhIvR^ittereva sAkShAnnirIkShaNAt | na sarvatra sadA sarvabhAnaM j~nAne prasajyate || 17|| arthabhAnaM chitAvarthapratibimbo mato budhaiH | vR^ittereva chittau sAkShAtpratibimbanayogyatA || 18|| ato.asa~Nge.api kUTasthachaitanye vibhuni dhruve | vR^ittidvArakamevAnyabhAnaM phalabalAn matam || 19|| anvayavyatirekAbhyAM vR^ittijanyatayA.akhilaH | vR^ityaikAdhikaraNyena kAmAdirdhIShu nAtmasu || 20|| ato.antaHsvavikArANAM svasvabuddhiShvavasthiteH | kUTAstha eva sarvo.api chidAkAshagaNaH samaH || 21|| nityashuddho nityabuddho nityamukto nira~njanaH | svaprakAsho nirAdhAraH pradIpaH sarvavastuShu || 22|| nanvevamekataivAstu lAghavAdAtmanAM svavat | dhIShveva sukhaduHkhAdivaidharmyAditi chenna tat || 23|| bhogAbhogAdivaidharmyeNaikarUpe.api chidgaNe | shrutismR^itibhyAmuktena bhedasiddheH parasparam || 24|| sukhAdipratibimbhAtmA bhogo.apyasya na vastutaH | tathA.apyasya chitau bhAvAbhAvau syAtAM hi bhedakau || 25|| aupAdhikau yathA shyAmarAgau sphaTikabhedakau | svadR^iShTAntashcha viShamo vaidharmyAsiddhito.ambare || 26|| iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre puruShasvarUpaparichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha dvitIyaH parichChedaH || athAtmAnAtmavaidharmye guNadoShAtmake tayoH | vakShye vistArato yena viveko.atisphuTo bhavet || 1|| sAmAnyAtmaghanAkAshe sAnnidhyeritashaktibhiH | jAyate lIyate bhUtvA bhUyo.ayaM jagadambudaH || 2|| triguNAtmakashaktInAM pariNAmairatashchitiH | AdhAravidhayA vishvopAdAnamavikArataH || 3|| yathA.a.adharatayA toyaM dharopAdAnamiShyate | svasthapArthivatanmAtradvAreNaivaM chitirmatA || 4|| ato jagadupAdAnamapi brahmAvikArataH | kUTasthanityaparyAyaparamArthasaduchyate || 5|| svArthatvAt svAnubhUtyA cha siddhatvAt paramArthasat | svataH sthityA svataH siddhyA lokaiH sanniti hIryate || 6|| pratikShaNavikAreNa taistai rUpairapAyataH | prakR^ityAdirasat sarvo jaDArtho.abdhau tara~Ngavat || 7|| yattu kAlAntareNApi nAnyasa~nj~nAmupaiti vai | pariNAmAdisambhUtAM tadvastvityAdikasmR^iteH || 8|| parArthAdhInasattvAchcha paradR^iShTyA cha siddhitaH | parataH sannasanneva tatparApekShayA mataH || 9|| sato.astitvaM tu nAsattA nAstitve satyatA kutaH | iti gAruDatashchaivaM sadasattvavyavasthiteH || 10|| ato na sannAsadidaM jagat sadasadAtmakam | asadviShayakatvAchcha tasya dhIstAttviko bhramaH || 11|| jagadvR^ikShasya chaitanyaM sAro.asArastathetarat | prapa~nchasya sthirAMsho hi chitirevAvikArataH || 12|| tadanyadakhilaM tuchChamasAratvAdudIryate | tathA.anR^itamasachchApi tadapekShAsthiratvataH || 13|| evaMvidhaivAtmasattA anyAsattA cha darshitA | vAsiShThAdau vistarato yathA leshAttaduchyate || 14|| svapno jAgratyasadrUpaH svapne jAgradasadvapuH | mR^itirjanmanyasadrUpA mR^itau janmApyasanmayam || 15|| jaganmayI bhrAntiriti na kadApi na vidyate | vidyate na kadAchichcha jalabudbudavat sthitam || 16|| AtmaivAsti paraM satyaM nAnyAH saMsAradR^iShTayaH | shuktikArajataM yadvadyathA marumarIchikA || 17|| asti sarvagataM shAntaM paramAtmaghanaM shuchi | achintyachinmAtravapuH paramAkAshamAtatam || 18|| tatsarvagaM sarvashakti sarvaM sarvAtmakaM svayam | yatra yatra yathodeti yathA.a.aste tatra tatra vai || 19|| AvirbhAvatirobhAvamayAstribhuvanormayaH | sphurantyatitate yasmin marAviva marIchayaH || 20|| asateva satI toyanadyeva laharI chalA | manasevendrajAlashrIrjAgatI pravitanyate || 21|| brahmaNA tanyate vishvaM manasaiva svayambhuvA | manomayamato vishvaM yannAma paridR^ishyate || 22|| yo hyashuddhamatirmUDho rUDho na vitate pade | vajrasAramidaM tasya jagadastyasadeva sat || 23|| avyutpannasya kanake kAnake kaTake yathA | kaTakaj~naptirevAsti na manAgapi hemadhIH || 24|| tathA.aj~nasya purAgAranaganAgendrabhAsurA | iyaM dR^ishyadR^igevAsti na tvanyA paramArthadR^ik || 25|| ityAdivAkyairvAsiShThe nAtyantAsatyatoditA | jagato.aparavAkyairhi satkAryaM prAkR^itaM matam || 26|| nAmarUpavinirmuktaM yasmin santiShThate jagat | tamAhuM prakR^itiM kechin mAyAmeke.apare tvaNUn || 27|| suShuptAvasthayA chakrapadmarekhAshilodare | yathA sthitA chiterantastatheyaM jagadAvalI || 28|| prakR^itivratatirvyomni jAtA brahmANDasatphalA | ityAdivAkyaiH sA~NkhyIyasatkAryAdyupavarNanAt || 29|| iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre AtmAnAtmanoH satyatvAsatyatvavaidharmyaparichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha tR^itIyaH parichChedaH || tadevAtmanaH sattA darshitA.anyavilakShaNA | atha chidrUpatAM vakShye buddhivR^ittivilakShaNAm || 1|| anubhUtishchitirbodho vedanaM chochyate pumAn | vedyaM jaDaM tamo.aj~nAnaM pradhAnAdikamuchyate || 2|| vedanaM vedyasambandhAdeva vettrabhidhIyate | yathA prakAshyasambandhAt prakAsho.api prakAshakaH || 3|| yathA vA.arthoparAgeNa bhAnamarthasya bhAsakam | evaM vedyoparaktasyAsvAMshasyAdhAratAM.ashini || 4|| asa~NgAyAM chitau vedyoparAgo.ayaM na dhIShviva | kintu sAkShAddvArato vA chiti tatpratibimbanam || 5|| bAhyaM vR^ittyAkhyakaraNAbhAvAdanuparAgataH | chitirnaivekShate chetyaM vibhutve.api cha sarvataH || 6|| tathA chidapi vR^ittyAkhyakaraNAbhAvato.arthavat | svagocharAM vR^ittimR^ite tiShThatyaj~nAtasattayA || 7|| tadevaM chinnirAkArA prakAshAkAsharUpiNI | tiShThatyavyaktarUpA cha mokShAdau vR^ittyabhAvataH || 8|| buddhivR^ittistu sAkArA parichChinnA cha dIpavat | vyaktA cha sarvadA tadvadasa~NkhyA kShaNabha~NgurA || 9|| jaDA cha paradR^ishyatvAdghaTadIpAdivan matA | vR^itteH prakAshatA tvarthAkAratvAdakShataiva hi || 10|| yathA.asyAkAratArhatvAdAdarshastatprakAshakaH | sarvAkAratvayogyatvAt saivaM sarvaprakAshikA || 11|| na punarvR^ittidraShTR^itvaM chitastadbhinnadraShTR^itA | vR^itteryato gauravaM syAddvayorj~nAtR^itvakalpane || 12|| buddhyArUDhaM tvanyavastu taddvArA pratibimbitam | pashyatyanubhavo nAnyo draShTA buddhyAdiko.akhilaH || 13|| ityevaM buddhivR^ittibhyo vailakShaNyaM chitIritam | chidachittvAkhyavaidharmyaM dehAdibhyaH sphuTantvidam || 14|| anyonyapratibimbena sArUpyAdvR^itibodhayoH | bodhavyavahR^itirvR^ittau lohe.agnivyavahAravat || 15|| naivAlpabuddhyAshakyo.ayaM viveko vR^ittibodhayoH | tArkikA yatra sammUDhAH sA~NkhyAnAM shreShThatA yataH || 16|| vij~nAnavAdino bauddhA vR^ittibodhAvivekataH | j~nAtAtmatvashrutau mUDhA menire kShaNikAM chitim || 17|| sattvapuMso viveko.ayaM vR^ittitadbodharUpayoH | nAshakyaH sudhiyAM yadvaddhaMsAnAM kShIranIrayoH || 18|| etadantashcha saMsAro mokShAstatraiva saMsthitaH | yadvR^ittibhyo vivekena tadbodhasyAvadhAraNam || 19|| sarvo.apyanubhavaM veda na kashchidapi vedatAm | vivekamAtramasmin hi bhAsamAne.apyapekShate || 20|| AtmA vivektuM bAhyArthe na shakyo vR^itimishraNAt | ato vR^ittau vivektavyo vR^ittibodhatayaiva saH || 21|| yathA buddhyA vivekArho nAgnira~NgAramishraNAt | so.a~NgAre tu vivekArho kAShThadagdhR^itayA sphuTam || 22|| ataeva shrutau svapne dR^ishyavR^ittivivekataH | svayaMjyotiHsvarUpeNa tasyA draShTA pradarshitaH || 23|| sAkShAt prakAsho yo yasya sa tadbhinno mato budhaiH | ghaTAdibhyo yathA.a.aloka AlokAchchApi vR^ittayaH || 24|| vR^itteH sAkShAt prakAshatvAdato.anubhavarUpakaH | vR^ittibhyo bhinna Atmeti shIghro mArgaH svadarshane || 25|| evamAdiprakAreNa buddhisattvaprakAshataH | vilakShaNatayA siddhashchitprakAsho.asya bhAsakaH || 26|| svapnadehAdidR^iShTAntaistasmAchChrutyAdidarshitaiH | jAgraddehendriyArthebhyashchitirbhinnatayA matA || 27|| svapne dehAdikaM sarvaM chidbhinnaM chiti bhAsate | jAgratyevaM visheShastu yadbAhyamapi bhAsate || 28|| svapne manomayatvAchcha sAkShAchchidviShayo.akhilam | karaNadvArato bAhyaM chito jAgrati gocharaH || 29|| sarvaM dehAdikaM svapnajAgratorekarUpataH | bhAti chidvyomni nAtrArthabAhyAntarbhedato bhidA || 30|| chidvyomni vAsanAto dhIH pramANAdvA.artharUpiNI | tatashchito.arthabhAnaM yat tat samaM svapnajAgratoH || 31|| tadidaM svAnubhUtyaiva prochyate na parokShataH | svapnadR^iShTAntasadR^isho nopAyo.astyAtmadarshane || 32|| suShuptau hi yathA svapne svAtmanyevekShate.akhilam | AtmAnaM chaikadeshasthaM manyate jAgare tathA || 33|| suShuptirAtmanastattvaM svarUpAvasthitestadA | jAgratsvapnau mAyikau tu mR^iShAsArUpyato dhiyA || 34|| buddheH suShuptistamasA.a.avaraNaM tadvilakShaNA | chiteH suShuptirvR^ittyAkhyadR^ishyAvaraNashUnyatA || 35|| pUrNaH kUTasthanityashcha svasvadhImAtravR^ittidR^ik | vR^ittyAkhyadR^ishyavirahAt sarvadA nekShate pumAn || 36|| vR^ittideshe yathA bodhastathA sarvatra sarvadA | vR^ithaiva tapyate mUDhairvyayanAshAdinA.a.atmanaH || 37|| duHkhabhogamahAroganidAnaM dehagehinI | buddhirna tyajyate mUDhairmahAnidrAsukhaM yataH || 38|| anAdibuddhigArhasthyaM vivekastyajyate na chet | na mokSho bAhyasannyAsAdihAmutrAsukhaM param || 39|| samachinmAtrarUpeShu svaparAtmasu sarvadA | buddhimAtravivekena svaparAdibhidA mR^iShA || 40|| chinmAtre nirguNe svAminyAropyaivAtmakartR^itAm | svAmyavaj~nAparAdhena vadhyate dhIH svakarmabhiH || 41|| sAdhvI tu dhIH patiM dR^iShTvA yAthAtathyena tatparA | ihAnandamayI chAnte patidehe layaM vrajet || 42|| nAhaM kartA sukhI duHkhI chinmAtrAkAsharUpakaH | evaM nAthaM chintayantI na patyurduHkhabhogadA || 43|| iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre AtmAnAtmanoshchidachittvavaidharmyaparichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha chaturthaH parichChedaH || ityevamAtmanaH prokto buddhyAdibhyo vilakShaNaH | chitprakAsho.adhunA.a.anandarUpatA vakShyate tathA || 1|| duHkhaM kAmasukhApekShA sukhaM duHkhasukhAtyayaH | iti smR^iteH sukhAtmatvaM nityanirduHkhatA.a.atmanaH || 2|| paribhAShAbalAdrUDhibAdhaH sarvatra sammataH | anyathA paribhASheyaM mokShashAstre bhavedvR^ithA || 3|| yadvA parokShavAdena paramapriyatAptaye | rUpikA sukhagIH puMsi vibhutvAptyai svashabdavat || 4|| nAnandaM na nirAnandamityAdishrutibhiH sphuTam | AtmanyAnandarUpatvaniShedhAdyuktisaMyutAt || 5|| upAsAdyarthashUnyatvAnneti neti shrutestathA | niShedhavAkyaM balavadvidhivAkyAditi sthitiH || 6|| nirnirAnandamiti cha svopAdhyAnandabhoktR^itAm | svAmitvarUpiNIM vakti na nirdhana itIva hi || 7|| preyo.anyasmAchcha sarvasmAditi shrutyA sukhAdapi | ukta AtmA priyastasya sukhatvoktishcha nochitA || 8|| AnandAdyAH pradhAnasya iti vedAntasUtrataH | vedAnte.api na siddhAnta AtmanaH sukharUpatA || 9|| vistArAdbrahmamImAMsAbhAShye.asmAbhiH parIkShitam | chiterasukharUpatvaM premA vyAkhyAyate.adhunA || 10|| mA na bhUvamahaM shashvadbhUyAsamiti rUpakaH | nirnimitto.anurAgo yaH sa premA paramashchiti || 11|| anyAsheShatayA buddheH sneho.ayaM na sukheShvapi | ataH priyatamaH svAtmA nAnyo.ato hyadhikaH priyaH || 12|| AtmatvenAtmani premA na sukhatvAdyapekShate | ahaM syAmiti chedyasmAt sukhaM syAmiti neShyate || 13|| tathA cha sukhatAduHkhAbhAvate vA.a.atmatA.api cha | premNi prayojikA siddhA svataHpremAtmataiva tu || 14|| tasmAdvastuta Atmaiva priyo naipAdhikatvataH | aupAdhikItaraprItirasthiratvAnna tAttvikI || 15|| prItiranyatra chAnityAvivekAdyaiH sukhAdiShu | AtmaprItistu nityA.ato nityAnandaH pumAn mataH || 16|| AtmanaH priyatAM buddhiryadi pashyet samAhitA | sarvAtishAyinIM tarhi sukhAbdhau kiM na majjati || 17|| priyadarshanato buddheH sukhaM lokeShu dR^ishyate | ato.anumeyaM paramapriyadR^iShTyA paraM sukham || 18|| AtmArthatvena sarvatra prItirAtmA svataH priyaH | iti shashvachChrutiH prAha AtmadR^iShTividhitsayA || 19|| tato.apyanupamaM j~neyaM priyAtmekShaNataH sukham | bhu~njate tat sukhaM dhIrA jIvanmuktA mahAdhiyaH || 20|| antarAtmasukhaM satyamavisaMvAdi yoginam | apashyan kR^ipaNo bAhyasukhArthI va~nchito janaH || 21|| sukhAshayA bahiH pashyan dehI hIndriyarandhrakaiH | vAtAyanairgR^ihItvA.antaH sukhaM vetti na bAhyadR^ik || 22|| dukhalabhyAn duHkhamayAn pariNAme.atiduHkhadAn | viShayotthAn sukhAbhAsAn dhik svAtmasukharodhakAn || 23|| iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre AtmAnAtmanoH priyApriyatvavaidharmyaparichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha pa~nchamaH parichChedaH | parichChedatrayeNoktaM sachchidAnandarUpakam | gIyamAnaM shrutismR^ityorAtmano lakShaNatrayam || 1|| tadvaiparItyamanyeShAM lakShaNaM cheritaM sphuTam | AbhyAM tu guNadoShAbhyAM viveko doShahR^it paraH || 2|| nairguNyasaguNatvAdivaidharmyANyaparANyapi | bahUni vakShye sa~NkShepAt pumprakR^ityorataH param || 3|| dhiyo.arthAkArayA vR^ittyA janitatvAt sukhAdayaH | sAmAnAdhikaraNyena kalpyante lAghavAd dhiyAm || 4|| mahadAderjaDatvena taddhetushcha jaDo mataH | kAryakAraNasAjAtyaM dR^iShTaM loke hi sarvataH || 5|| ata AtmA bodhamAtratayA sidhyati lAghavAt | guNAH sarve prakR^ityAdervikArAshchetare.akhilAH || 6|| AtmA tu nirguNastadvat kUTasthashcha mato budhaiH | chiteH kUTasthasa~nj~nA tu sthiratvAd girikUTavat || 7|| lepashchetarasambandhe tadrUpairuparaktatA | yathA viShayasambandhAdbuddhau bhavati vAsanA || 8|| bhANDAdau dravyayogAchcha tattaddravyasya vAsanA | lepahetushcha sambandhaH sa~NgaH sambandhi chA~njanam || 9|| ato nira~njano.asa~Ngo nirlepashchochyate pumAn | nabhaHpuShkarapatrAdidR^iShTAntaiH paramarShibhiH || 10|| chinmAtrAnantashaktyabdhau pumarthapavaneritAH | sattvAdishaktayo yAnti vishvabudbudarUpatAm || 11|| ata IshashchidAtmaiva jagataH sannidhAnataH | maNivat prerakatvena jaDAnAmayasAmiva || 12|| pumAneva jagatkartA jagadbhartA.akhileshvaraH | svAmyarthe mR^ityavadyasmAjjaDavargaH pravartate || 13|| karaNAni cha deheShu rAjArthamadhikArivat | bhogyajAtaM manomantriNyarpayanti svabhAvataH || 14|| tairbhogyairyuktamAtmAnamAvedayati dhIshchiti | IkShAmAtreNa tadbhu~Nkte rAjevAtmA.akhileshvaraH || 15|| dhanAderIshvaro deho dehasyendriyamIshvaram | indriyasyeshvarI buddhirbuddherAtmeshvaraH paraH || 16|| kUTasthasyeshvarasyAnyo nAsti preraka ityataH | IshvarasyAvadhitvena draShTA vai parameshvaraH || 17|| anyasyAgantukaishvaryaM bahuvyApArasa~Nkulam | nirvyApArasya nirdoShamanAdyaishvaryamAtmanaH || 18|| sarvashaktimayo hyAtmA shaktimaNDalatANDavaH | saMsAraM tannivR^ittiM cha mAyayA.a.apnoti helayA || 19|| sarvAtishAyi nirdoShamaishvaryamidamAtmanaH | pashyato yogino brAhmamapyaishvaryaM tR^iNAyate || 20|| bAhyasyAtmochyate deho dehasyAtmendriyANi cha | buddhirAtmendriyAntasya buddherAtmA tu chinnabhaH || 21|| ata AtmAvadhitvena paramAtmochyate chitiH | tathA.antaHkaraNairyogAjjIva ityuchyate chitiH || 22|| avidyAkAryarahitaH paramAtmani cha smR^itiH | yasya yadvyApakaM tasya tadbrahmA.ato dharAdikam || 23|| prakR^ityantaM bhavedbrahma svasvakAryAdyapekShayA | seshvare sA~NkhyavAde.api chiterevAnumanyate || 24|| pare vA paramAtmatvAdikaM tu na jaDe kvachit | adhyakShavyApakatvAbhyAM paraM brahma tu chetanaH || 25|| tasyAdhyakShaM vyApakaM cha na hetuvidhayA.asti hi | asa~NkhyAtmA nabhorAshiravibhaktaikarUpakaH || 26|| so.atashchidghanavij~nAnaghanAtmaghanasaMj~nakaH | prakAshasyAnapekShatvAt svasya draShTR^itayA.api cha || 27|| svaprakAshaH pumAnukta itare tadvilakShaNAH | bhogo.abhyavahR^itiH sA cha kUTasthe nAsti dhIShviva || 28|| dhIvR^ittipratibimbAkhyagauNabhogA tu bhoktR^itA | sAkShAddhIvR^itidraShTR^itvAd buddhisAkShyuchyate pumAn || 29|| vinA vikAraM draShTR^itvAt sAkShI tUkto.akhilasya saH | chaityoparAgarUpatvAt sAkShitA.apyadhruvA chitaH || 30|| upalakShaNamevedamapi vyAvR^ittaye jaDAt | ataH pumAnanirdeshyo.aNushcha sUkShmashcha kathyate || 31|| vinA dR^ishyamadR^ishyatvAdavyaktashchochyate sataH | adR^ishyo dR^ishyate rAhurgR^ihItena yathendunA || 32|| adR^ishyaM chAsyamAdarshe chit tathA svasvabuddhiShu | chiti vishvasya sa~Ngashched vishvaM bhAseta sarvadA || 33|| vishvAdhAro.apyataH shUnyamiti chidgIyate khavat | dR^ishyadoShAn mR^iShAbuddhirdR^iShTyAropya nirmale || 34|| Adarshe malavadvyomni doShadR^iShTyA tu tapyate | vastutashchiti nAstyeva malo dR^ishyAshritaH sadA || 35|| atashcha nirmalaH svastho nirdoShashchochyate pumAn | sajAtIyeShu vaidharmyalakShaNA nAsti yadbhidA || 36|| ata AtmA samaH prokta aikarUpyAchcha sarvadA | dehAdhyakShatayA dehI puryabhivyaktitaH pumAn || 37|| ekAkievAdadvitIyaH kevalashchochyate tu saH | chichChaktyapratibandhena prochyate.anAvR^itaH pumAn || 38|| sarvasvAmitayA chAtmA kShetraj~naH kShetravedanAt | hR^itsarovaradhIpadmadalavR^ittiShu lIlayA || 39|| charannivAnandamInAn bhu~njAno haMsa uchyate | hakAreNa bahiryAti sakAreNa vishan punaH || 40|| prAnavR^ittyA.anaya chApi prANyAtmA haMsa uchyate | sharIrAgarihR^iddyAmaguhAyAM buddhibhAryayA || 41|| vyajyamAnastayA sArdhaM svapanniva guhAshayaH | triguNAtmakamAyAM svAM sAnnidhyAt pariNAmayan || 42|| mAyIti kathyate chAtmA tatkR^itAnR^itaveShadhR^ik | svAnyekAdasha bhUtAni pa~nchaitAni tu ShoDasha || 43|| puMsaH kalAstattvatastu niraMshatvAt sa niShkalaH | ahaMshabdaH svAmivAchI svAmI sAkShI tu chetasaH || 44|| ato.ahamiti shabdena chinmAtraM prochyate budhaiH | sarveshvaraH sarvavettA sarvakartA.advayaH pumAn || 45|| sAmAnyAduchyate yadvad rAjA sarvanarAdhipaH | AtmAdvaitasya sUtreNa jAtimAtreNa varNanAt || 46|| pralaye hi vijAtIyadvaitashUnyatvamAtmanAm | asa~NgatvAnnityashuddho nityabuddhashcha chittvataH || 47|| nityamuktastathA nityanirduHkhatvAt pumAn mataH | ityAdugurushAstroktadishA svAnubhavena cha || 48|| vaidharmyAdAtmano.anAtmavivekaH kriyatAM budhaiH | parichChedachatuShkeNa pumprakR^ityoH suvistarAt | vaidharmyagaNa ukto.ayaM dhyAyinAmAshu muktidaH || 49|| iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre AtmavaidharmyagaNaparichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha ShaShThaH parichChedaH | vivekameva sadyuktyA matvA tadanubhUyate | rAjayogaM yathA kuryAt samAsena taduchyate || 1|| ashakto rAjayogasya haThayoge.adhikAravAn | vAsiShThe cha vasiShThAya bhusuNDenaivamIritam || 2|| j~nAnAvR^ittI rAjayoge prANAyamAsane haThe | mukhye te.a~NgatayA.anyonyaM sevye shaktyanusArataH || 3|| viShaye.anantadoShA ye shrutismR^itisamIritAH | ta Adau paridraShTavyAshchittasthairyAya yogibhiH || 4|| kAmabIjAnyanantAni samprarohanti yaddhR^idi | tatrATavInibhe j~nAnapuNyasasyaM na vardhate || 5|| doShadR^iShTyagnisandagdhe kAmabIje tu chetasi | gurushAstrahalaiH kR^iShTe sukShetre tadvivardhate || 6|| satyeShvasattAM prachurAM tathA ramyeShvaramyatAm | sukheShu prachuraM duHkhaM pashyan dhIro virajyate || 7|| brahmaloko.api narako vinAshAmedhyapUritaH | yuktashcha svAdhikairanyaistraiguNyAdapi duHkhayuk || 8|| tatratyairapi muktyarthaM yatyate janmabhIrubhiH | ato j~neyaH samAsena lokaH sarvo.api duHkhayukt || 9|| idaM me syAdidaM mA syAditIchChAvyathitaM manaH | svabhAvAt tena vij~neyaM duHkhaM chittena sa~NgatiH || 10|| sukhaM suShuptiH paramA duHkhaM viShayavedanam | sukhaduHkhasamAso.ayaM kimanyairbahubhAShitaiH || 11|| tasmAdanarthAnarthAbhAn parIkShya viShayAn sudhIH | utsR^ijet paramArthArthI bAlaramyAnahIniva || 12|| ityAdikAnantadoShadR^iShTyA rAgasya tAnave | mAyAvivekataH shuddhamAtmAnaM chintayet sadA || 13|| idaM taditi nirdeShTuM guruNA.api na shakyate | udAsInasyAtmatattvaM svayameva prakAshate || 14|| buddhibodhAtmako buddhisAkShI buddheH paro vibhuH | kUTastho.ahaM chidAditya ityekAgro.anuchintayet || 15|| vR^ittibodho ghaTachChidramiva nAshyalpa IkShyate | vastuto vR^ittibodho.ahaM pUrNo vyomavadakShayaH || 16|| antaryad dR^ishyate sarvaM tadbuddhervR^ittiruchyate | tebhyo duHkhAtmakebhyo.ahaM sAkShAt tadvIkShitA pR^ithak || 17|| karmakartR^ivirodho hi vR^ittyA vR^ittiprakAshane | vR^ittidhArAkalpane cha gauravAditi nishchitam || 18|| harShashokabhayakrodhalobhamohamadaistathA | dveShAbhimAnakArpaNyanidrAlasyasmarAdibhiH || 19|| dharmAdharmaishcha sampUrNA buddhirduHkhamayI tu me | AtmAnaM darshayatyeva bhAskarAyeva rogiNaH || 20|| ahaM sarvagataM shAntaM paramAtmaghanaM shuchi | achintyachinmAtranabho vishvadarpaNamakShayam || 21|| nira~njanaM nirAdhAraM nirguNaM nirupadravam | nirvisheShaM sajAtIyAt samastArthAvabhAsakam || 22|| brahmaviShNumaheshAdyAH sthAvarAntAshcha chetanAH | avaidharmyAtmakAbhedAdahamityanuchintayet || 23|| ahamanye cha puruShAH samachidvyomarUpiNaH | ata Atmaika evA.ahamiti shrutiShu gIyate || 24|| iti pashyan svabhogaishcha yogI vishvaM prapUjayet | Atmayogo.apyayaM proktaH shrutyuktaH sA~NkhyayoginAm || 25|| sarvabhUtasthamAtmAnaM sarvabhUtAni chAtmani | samaM pashyannAtmayAjI svArAjyamadhigachChati || 26|| ityevaM manunA.apyAtmayAgo j~nAnA~NgamIritaH | tasmAdabhayadAnena svabhogAdyarchanena cha || 27|| sammAnayan bhUtajAtamAtmAnamanuchintayet | brahmaviShNushivAdInAM bhoge rAgashcha hIyate || 28|| teShAM svasAmyadR^iShTyA.ataH sAmyaM yogI vichintayet | utpattau pralaye chaiva sarvAvasthAsu sarvadA || 29|| sarveShAmekarUpatvaM draShTU rAgAdikaM kutaH | viShNvAdayo mahaishvaryaM bhu~nja nA api nAdhikA || 30|| matto.ato.alaM tadaishvaryairavivekijanapriyaiH | guNakarmAdibhiH ki~nchinnirIkShyAdhikamAtmanaH || 31|| tadarthaM yatate loko nAhaM pashyAmi me.adhikam | tathA nyUnaM na pashyAmi yadatikramasha~NkayA || 32|| devA daityajayAyeva yatiShye tajjayAshayA | ahaM yathA tathaivAnye AbrahmA nArakA janAH || 33|| dR^ishyante svAtmavat premNA pitR^ibhrAtR^isutAdivat | ka Isha Ishitavyo vA kaH shreShThaH ko.adhamo.api vA || 34|| abhinne bhedadR^iShTyA syAnmR^ityorbhayamiti shrutiH | chidvyomasvekarUpeShu IshAnIshAdirUpakaH || 35|| rUpabhedo hyasan sarvaH sphaTike rUpabhedavat | dhiyAM rUpaiH pumAneko bahurUpa iveyate || 36|| vR^ikacharmAdirUpAdyairmAyIva bahurUpadhR^ik | mAmAli~Ngya nirAkAraM vividhAkAradhAriNI || 37|| mAyaivaikA hi nR^ityantI mohayatyakhilA dhiyaH | puMsAM bhedo buddhibhedAdambubhedAdyathA raveH || 38|| vyomnashcha ChidrarUpeNa bhedaH kumbhAdibhedataH | ataH shuddho buddhamuktaH sarvadA sarvago.avyayaH || 39|| ahamanye cha tatrA.aho shatrumitrAdidhIrmR^iShA | brahmaNIshe harAvindre sarvabhUtagaNe tathA || 40|| uttamAdhamamadhyatvavibhAgo mAyayA mR^iShA | triguNAtmakamAyAyAstraividyAdAtmano.api hi || 41|| uttamAdhamamadhyatvatraividhyaM naiva hi svataH | yathA dehe tathA.anyatra chitprakAsho.ayamavyayaH || 42|| vyaktatAvyaktatAmAtrabhedo hyantarabAhyayoH | evamanye.api puruShA baddhamuktAvisheShataH || 43|| IshAnIshAvisheShAchcha puruShArtho na me.astyataH | mahAnidraiva me sAdhvI duHkhabhogaharA priyA || 44|| apriyA mUDhachittAnAmasAdhvI dhIhatAtmanAm | chidAdarshe mayi dhiyo yadyapi pratibimbanam || 45|| tattvato naiva doShAya tathA.api tyAjyameva tat | svabhAvAdasya heyatvaM svAnubhUtyA hi sidhyati || 46|| yathA ko.api parasyApi vairUpyaM na didR^ikShati | svAminyAropyAtmadoShAn sAdhvIyamanutapyate || 47|| nirdoShaM svAminaM dR^iShTvA nirdoShA syAt pativratA | evamasyA rUpabhede.apyekarUpo.asmi sarvadA || 48|| bhu~njAno vA.apyabhu~njAnastAM madarthAmananyagAm | yathaikarUpatopAdhiyogAyogadashAsvaho || 49|| AdarshasyAmalasyaiva chinnabhodarpaNasya me | dR^ishyabuddhigatA doShAH sAkShAttaddraShTari prabhau || 50|| na santi mayi mohAdyA bhAskare bhAsyadoShavat | duHkhairbaddhA svamAtmAnaM tyaktvA madbhAvamAgatA || 51|| muchyate duHkhabandhAddhIrna me mokSho na bandhanam | kUTasthAsa~Ngachidvyomni dhIduHkhapratibimbanam || 52|| yo.anyo bandho bhogarUpaH so.api chiddarpaNe mR^iShA | jAgradAditrayAvasthAsAkShI tAbhirvivarjitaH || 53|| ahaM pUrNashchidAditya udayAstavivarjitaH | darpaNe mukhavadvishvaM mayi bodhe na tAttvikam || 54|| vibhutve cha bAhyAntaH suShuptyAdAvadarshanAt | mayi vA.anyatra vA puMsi kevalAnubhave vibhau || 55|| bhAti yattadvivartto dhIpratibimbAtmakatvataH | shuktau rajatavad vishvamato mayi na doShakR^it || 56|| marIchau toyavat tadvadvyomAdau nagarAdivat | kAlatraye.api nAstyeva mayi vishvaM sanAtane || 57|| anyatrAstvathavA mA.astu buddhyAdau mama tena kim | mayi sarvaM yathA vyomni sarvatrAhaM yathA nabhaH || 58|| na sarvaM mayi sarvatra nAhaM chAlepataH khavat | ata evAvibhAgAkhyAbhedena kShIranIravat || 59|| j~nAnAtmakamidaM vishvaM gAyanti paramarShayaH | jaganmama madarthatvAnmachCharIrasukhAdivat || 60|| yatha mama tathA.anyeShAM mamaiveti dhiyo bhramaH | vastutastu na kasyApi kimapi vyabhichArataH || 61|| svAmitvasyAdhruvatvena pAnthasyAvAsagehavat | ekaM chinmAtramastIha shuddhaM shUnyaM nira~njanam || 62|| sUkShmAt sUkShmataraM tatra na jaganna jagatkriyA | dR^ishyate sarvadR^ishyADhyA svasvabuddhiparamparA || 63|| chinmaNDalamahAdarshe pratibimbamupAgatA | kvachidvyaktaM kvachit sUkShmaM nabhaH sarvatra tiShThati || 64|| yathA tathA chidAkAshaM dhIdeshe.anyatra cha sthitam | chidAkAshamayaM vishvaM yato.ato dhIritastataH || 65|| bhramantI tatra tatraiva bhAsate.arke ghaTAdivat | dharmAdharmau janmamR^ityU sukhaduHkhAdi chAkhilam || 66|| jAgratyapi mR^iShA svapna iva janmAdikaM mama | dR^ishyayogaviyogAbhyAM chito janmavinAshadhIH || 67|| abhivyaktyanabhivyaktidoShAbhyAM shashino yathA | mahAsuShuptau bhavajanmamR^ityu\- duHsvapnadhArAH kShaNabha~NgurA dhiyaH | pashyAmyahaM tAbhiraliptarUpo ghanairUrtairvigatai raveH kim || 68|| ityevaM satataM dhyAyannekAgramanasA sudhIH | sAkShAtkarotyAtmatattvaM vAgagochararUpataH || 69|| svarUpaM nirmalaM shAntaM manastyajati chet kShaNam | tadaiva dR^ishyasaMskArasheShAt sa~NkShubhyatIndriyam || 70|| utthitanutthitAMstatra indriyArIn punaH punaH | vivekenaiva vajreNa hanyAdindro girIniva || 71|| iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre rAjayogaprakAraparichChedaH || *|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- atha saptamaH parichChedaH | evamAtmAnubhavino jIvanmuktasya lakShaNam | spaShTaM vakShye bhavedyena j~nAnAj~nAnaparIkShaNam || 1|| shravaNAn mananAdvA.api anyathA.a.atmaj~natAbhramAt | kuryAdgurumavidvAMsaM syAchchAj~no j~nAbhimAnyapi || 2|| naishvaryAnAgataj~natvAdikaM j~nAnasya lakShaNam | tadR^ite.api hi kaivalyaM yogabhAShyakR^iteritam || 3|| shrautasmArtAni vAkyAni j~nAnino mokShabhAginaH | lakShakANyeva likhyante vishvAsAtishayAya vai || 4|| yatra sarvANi bhUtAni AtmaivAbhUd vijAnataH | tatra ko mohaH kaH shoka ekatvamanupashyataH || 5|| yaH sarvatrAnabhisnehastat tat prApya shubhAshubham | nAbhinandanti na dveShTi tasya praj~nA pratiShThitA || 6|| na vismarati sarvatra yathA satatago gatim | na vismarati nishchetyaM chinmAtraM prAj~nadhIstathA || 7|| nodeti nAstamAyAti sukhe duHkhe mukhaprabhA | yathApUrvasthitiryasya sa jIvanmukta uchyate || 8|| yo jAgartti suShuptastho yasya jAgranna vidyate | yasya nirvAsano bodhaH sa jIvanmukta uchyate || 9|| rAgadveShabhayAdInAmanurUpaM charannapi | yo.antarvyomavadatyachChaH sa jIvanmukta uchyate || 10|| yasya nAha~NkR^ito bhAvo buddhiryasya na lipyate | kurvato.akurvato vA.api sa jIvanmukta uchyate || 11|| api shItaruchAvarke atyuShNe.apIndumaNDale | apyadhaHprasavatyagnau jIvanmuto na chAnyadhIH || 12|| chidAtmana imA nityamprasphurantIha shaktayaH | ityasyAshcharyajAleShu nAbhyudeti kutUhalam || 13|| paravyasaninI nArI vyagrA.api gR^ihakarmaNi | tadevAsvAdayatyantarnarasa~NgarasAyanam || 14|| evaM tattve pare shuddhe dhIro vishrAntimAgataH | tadevAsvAdayatyantarbahirvyavaharannapi || 15|| yo nityamadhyAtmamayo nityamantarmukhaH sukhI | gambhIrashcha prasannashcha girAviva mahAhR^idaH || 16|| parAnandarasAkShubdho ramate svAtmanA.a.atmani | sarvakarmaparityAgI nityahR^iShTo nirAmayaH || 17|| na puNyena na pApena netareNApi lipyate | yena kena chidAchChanno yena kena chidAshitaH || 18|| yatra kvachana shAyI cha sa samrADiva rAjate | varNadharmAshramAchArashAstramantranayepsitaH || 19|| nirgachChati jagajjAlAt pa~njarAdiva kesarI | vAchAmatItaviShamo viShayAshAdR^ishekShitaH || 20|| kAmapyupagataH shobhAM sharadIva nabhastalam | niHstotro nirnamaskAraH pUjyapUjAvivarjitaH || 21|| saMyukto vA viyukto vA sadAchAranayakramaiH | etAvadeva khalu li~Ngamali~NgamUrtteH saMshAntasaMsR^itichirabhramanirvR^ittasya | tadyasya yanmadanakopaviShAdalobha\- mohApadAmanudinaM nipuNaM tanutvam || 22|| turyavishrAntiyuktasya pratitIpasya bhavArNavAt | na kR^itenAkR^itenArtho na shrutismR^itivibhramaiH || 23|| tanuM tayajatu vA tIrthe shvapachasya gR^ihe.athavA | j~nAnasamprAptisamaye mukta evAmalAshayaH || 24|| na mokSho nabhasaH pR^iShThe na pAtAle na bhUtale | sarvAshAsa~NkShaye chetaHkShayo mokSha iti shruteH || 25|| jIvanmuktapadaM tyaktA svadehe kAlasAtkR^ite | vishatyadehamuktatvaM pavano.aspandatAmiva || 26|| anAptAkhilashailAdipratibimbe hi yAdR^ishI | syAddarpaNe darpaNatA kevalAtmasvarUpiNI || 27|| ahaM tvaM jagadityAdau prashAnte dR^ishyasambhrame | syAt tAdR^ishI kevalatA sthite draShTaryavIkShaNe || 28|| chinmAtraM chetyarahitamanantamajaraM shivam | anAdimadhyanilayaM yadanAdhi nirAmayam || 29|| na shUnyaM nApi chAkAraM na dR^ishyaM na cha darshanam | anAkhyamanabhivyaktaM tat ki~nchidavashiShyate || 30|| iti shrIvij~nAnabhikShuvirachite sA~NkhyasAre jIvanmuktiparamamuktyoH parichChedaH || *|| iti sA~NkhyasArasyottarabhAgaH | sA~NkhyasArAkhyaM prakaraNaM samAptam | \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}