% Text title : sAMkhyatattvapradIpa % File name : sAMkhyatattvapradIpa.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : September 15, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. sAMkhyatattvapradIpaH ..}## \itxtitle{.. sA~NkhyatattvapradIpaH ..}##\endtitles ## shrIgaNeshAya namaH | prakR^itiM puruShaM shuddhaM praNipatya praNIyate | pradIpaH sAMkhyatattvasya paropakR^itaye mayA || iha khalu pravAhavidhvastottaraNopAyA iva sAMkhyatantrAdhyayanaparishramAlasAstatprakriyAj~nAnatarIvihInAH shabdodadhAvananyAvalambanAH sIdanti tattaraNopAyaH sakalasAMkhyaprakriyAdyotako bahvartho.alpAkSharo mayA prakAshyate | kApilatantrAdhyayanAlasaistatprakriyAjij~nAsAyAmidameva prakaraNaM samyagavalokanIyamatyugrashubhAshubhAdR^iShTaphalavat prayatnaM vinaiva sarvamatraivAdhigantavyam ayatnalabdherthe yatnAdarshanAt | uktaM cha sAMkhyAchAryaiH | akke chenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet | iShTasyArthasya saMsiddhau ko vidvAn yatnamAcharet || R^ijumArgeNa siddhyato.arthasya vakreNa sAdhanAyogAt iti kechit | duHkhatrayAbhighAtodvignachittAstAnnivR^ittyupAyameva tAvadabhikAmayante | taM chAgre darshayiShyAmaH | duHkhatrayaM cha AdhyAtmikamAdhibhautikamAdhidaivikaM cha | tatrAdhyAtmikaM dvidhA shArIraM mAnasaM cha vAtapittashleShmaNAM vaiShamyanimittaM shArIram kAmakrodhalobhamoherShyAviShAdaviShayavisheShAdarshanakAraNakaM mAnasam | AntaropAyasAdhyatvAdAdhyAtmikaM duHkhamiti vyapadishyate | brAhmopAyasAdhyamapi duHkhaM dvividham | AdhibhautikamAdhidaivaikaM cha | tatrAdhibhautikaM mAnuShapakShisarIsR^ipasthAvaranibandhanam | AdhidaivikaM pakSharAkShavinAyakagrahAdyAveshanimittam | sarvaM mAnasapratyakSham | etad duHkhaM rajaHpariNAmavisheSho nityapariNAmitvAdidamapi nityamiti na shakyate bAdhitum tathApi shakya eva tadabhibhavaH kartuM sAdhanena tachcha sAdhanaM shAstrajanitaM prakR^itipuruShAnyatAj~nAnaM nAnyaditi tachChAstrapratipAdyArthashchaturvidhaH tadyathA kashchidarthaH prakR^itireva na tu kasyachit vikR^itiryathA mUlaprakR^itiH sA sarvasya mUlamAdikAraNaM na tu tasyAH kAraNAntaraM ki~nchit pramANasiddhaM tathAtve vA mUlakShatikArItyanavasthA syAt svasyaiva svakAraNatve tu tasyApekShayA kAraNatvAt svasyaiva pUrvavartitvaM kAryatvAt pashchAdvartitvamityasaMbhavaH | sakAraNatve ajAmekAM lohitashuklakR^iShNAmityajatvapratipAdanaparashrutivirodhaH syAt | sA cha prakarotIti prakR^itiH pradhAnaM sattvarajastamasAM sAmyAvasthA | kashchidarthaH prakR^itirvikR^itishcha tachcha mahattattvamaha~NkAraH pa~nchatanmAtrANi cheti saptasa~NkhyAko gaNaH kasyachitprakR^itiH kasyachidvikR^itiH | tadyathA mahattattvamaha~NkArasya prakR^itirvikR^itishcha mUlaprakR^iteH tathA aha~NkAraH pa~nchatanmAtrANAmindriyANAM cha prakR^itirvikR^itirmahataH tathA pa~nchatanmAtrANi bhUtAnAmAkAshAdInAM prakR^itayo vikR^itayashchAha~NkArasya | pa~ncha mahAbhUtAnyekAdashendriyANi cheti ShoDashasa~NkhyAko gaNo vikR^itireva na tu kasyachitprakR^itiH | nanu pR^ithivyAdInAmapi goghaTavR^ikShAdayo vikArA upalabhyante tathA tadvikAravisheShANAM payobIjAdInAM dadhya~NkurAdaya iti kathaM vikR^ititvameva teShAmiti chenna tattvAntaropAdAnatvaM prakR^ititvamihAbhyupagatam na tveteShAM tadasti sthaulyendriyagrAhyatayA goghaTAdInAM samAnatvAt na tattvAntaratA pR^ithivyAdibhyaH | uktaM cha tattvakaumudyAm "sarveShAM goghaTAdInAM sthUlatendriyagrAhyatA cha sameti" na tattvAntaram | puruShastu na kasyachit prakR^itirapariNAmitvAnnApi vikR^itirnityatvAdanyathA sAdhanasAdhyAbhivyaktiH syAt ghaTavat | pramANavirahiNo.arthasya nR^ishR^i~NgasAdR^ishyAbhyupagamAt | uktaprameyasAdhakaM trividhaM pramANamurarIkatyam pratyakShamanumAnamAptavachanaM cheti | sA~NkhyAchAryaiH | anyavAdya~NgIkR^itapramANAnAmeteShveva triShvantarbhAvaH | uktaM cha 'sarvapramANasiddhatvAditi' sarveShAM vAdyantarAbhyupagatAnAM pramANAnAM siddhatvAt triShvevAntarbhAvAdityarthaH | nanu yatra yatra pratyakShamapravartamAnaM tattadatyantA.asaditi vyAptiH suprasiddhA shashashR^i~NgakUrmalomAdau evaM pradhAnasyApi pratyakShAsiddhatvAt tadatyantAsattvameva yuktaM gaganakusumAdInAmiveti chenna nahi yat pratyakShAgocharaM tadatyantAsaditi vyAptigraho yukto.anyathA gR^ihAnnirgatasya gR^ihadhanaputrapashuvanitAdIn sukhasAdhanabhUtAnapashyatastannAshanishchayajaduHkhavipluShTAntaHkaraNasya rudato maraNaM syAt na tvevamasti | ki~ncha kiM sarvapratyakShaviShayatvaM sattve hetuH ki~nchitpratyakShaviShayatvaM vA ? nAdyaH nahi gR^ihAntaradeshAntarakAlAntaragataM vastu kenApyayoginA pratyakSheNa viShayIkartuM shakyamanyathA sarva eva sarvaj~naH syAt parabuddherapratyakShatayA sarvaiH sarvaM pratyakSheNa gR^ihyate navetyasarvaj~nena nishchetumashakyatayA saMshayAnivR^itteH | nApi charamaH vyabhichArAt nahi nagarasthena svenAnupalabdho gavaya etAvataivAraNyakopalabdhasya tasyApalApasambhavaH | ukta~ncha lIlAvatIkAreNa "sarvAdR^iShTeshcha sandehAt svAdR^iShTervyabhichArata" iti | tasmAt pratyakShapravR^ittipratikUlAbhAvavishiShTaM pratyakShaM yatra na pravartate tadatyantAsaditi nishchetuM shakyam na tu pratyakShApravR^ittimAtrAt anyathA puruShapradhAnamahatsvargApUrvadevatAdInAmatIndriyANAmatyantAbhAvaH syAt | tena viyati gachChataH patatriNo grahaNe.atidUratvameva pratikUlam tathA netragatakajjalagrahaNe.atisAmIpyam evaM rUpashabdAdigrahaNe AndhyabadhiratvAdayaH tathA viShayagrahaNe manasaH kAmAdyabhivyAptiH yathA kAmAdyabhivyAptamanAH sphItAlokamadhyavartinamindriyasannikR^iShTamapyarthaM na pashyati | paramANvAdiviShayatAyAM saukShmyameva pratikUlam yataH praNihitamanA api taM na pashyati | bhittyAdiparavastugrahaNe tadvyavadhAnameva pratikUlaM sampratipannapadArthagrahaNe hastAdivyavadhAnavat | kvachidabhibhavaH yathA ahani saurIbhirbhAbhirabhibhUtaM nakShatrasUryAdigrahe chakShuH samarthaM na bhavati | kvachit samAnAbhihAraH pratikUlaM yathA jalAshaye.ambudavimuktajalabindugrahaNe netrAsAmarthyam | kvachidanudbhavaH yathA kShIradadhyAdyavasthAyAM dadhighR^itAdivivechanAsAmarthyam | evaM sati dR^iDhatarapramANAntaraprasiddhe vastuni pratyakShApravR^ittAvetadanyatamaM pratibandhakaM kalpyate na tu tadabhAvAdevApravR^ittiH | ukta~ncha sA~NkhyamUlakAreNa "saukShmyAt tadanupalabdhirnAbhAvAt" | nanu kvachitpratyakShaprasiddhasya kvachitsandehAdanumAnaviShayatA na tvasya tadastItyabhAva eva yukta iti chenna kAryaM hi kAraNAnumApakaM bhavatIti sarvavAdyabhimatam tathA cha mahadAdikAryAnyathAnupapattyaiva pradhAnasiddhiriti na tadabhAvo yuktaH | nanu kAryAnyathAnupapattyA kAraNasiddhau tantrAntarAbhimatakAraNasiddhiH setsyati na tu tvadabhimatapradhAnasiddhiriti chenna mataparyAlochanena yanmataM kapilasUtranibaddhaM pradhAnasAdhanAnuguNaM tadeva yuktisahamanyat tu bAhyamatavat matAbhAsatvAdbAdhyameva | tadyathA 'asataH sajjAyata' iti bauddhamate pradhAnasiddhiH 'sataH sajjAyata' iti sA~NkhyamataviruddhatvAnna paNDitamukhamaNDanAyAlam sadasatoH kAryakAraNabhAvAsambhavAt asadalIkaM kAraNaM sattvAdirUpashabdAdyAtmakaM kathaM syAt sadasatostAdAtmyadarshanAt kAryaM hi kAraNasamavetaM tantupaTAdisthaleShu prasiddham tathA cha ghaTo.asan paTo.asannityasatsamavetaM sarvo vyavahartA vyavahareta na tu sadidamiti sattAvaishiShTyena pratItiH syAt | atha sadvivarto.ayaM prapa~ncha iti yadvedAntimatam | tadapyasAdhu anenApi sataH sajjAyata iti matasiddhirna syAt | advayasya sadvayatayA bhAne rajjoH srakkhaNDasarppAdyAtmanA bhAnavat bhrAntireva syAt bAdhitaviShayatayA rajjusarpapratyayavat prapa~nchaj~nAnasyApramANatayA pramArUpaM j~nAnamevAstamiyAt | na cheShTApattirgurushiShyottaraprashnayorapramANabuddhyA vyavahAramAtrochChedaH syAt laukikavaidikavyavahArAnuShThAne cha kasyachit pravR^ittyanupapattyA bhogApavargau na syAtAmiti tachChAstrAprAmANyaM syAt | apasiddhAntashcha na hi vedAntimate brahma vivarti bhavati | ukta~ncha \- bAlAn prati vivarto.ayaM brahmaNaH sakalaM jagat | avivartitamAnandamAsthitAH kR^itinaH sadA || iti | sato.asajjAyata iti sataH paramANorasaddvyaNukAkhyaM kAryaM jAyata iti kaNabhakShAkShacharaNamatamapi na yuktisaham tathA hi paramANurhi dvyaNukasamavAyikAraNam dvyaNukaM chAsadityasattvAvisheShAchChashashR^i~NgAdisamavAyikAraNatApi paramANau syAt sadasatoH samavAyAsambhavAchcha asatA tAdAtmye satopyasattvaM syAt nanvasattvaM nAma prAgabhAvapratiyogitvaM na tu vAyurUpAdivat trikAlAsattvamiti chenna kimidaM prAgabhAvapratiyogitvamasattvam kiM prAgabhAvapratiyogitvAdasattvamasattvAdvA prAgabhAvapratiyogitvam ? nAdyaH sarveShAM kAryapadArthAnAmasattvAvisheSheNAkAshapuShpAdiShvivAsattvenaiva vyavahAraH syAt teShAmapi prAgabhAvapratiyogitvAt tathA cha kAryapadArthagataguNasAmAnyAdInAmuchChedaH syAt teShAM bhAvadharmatvenAsattvenAvasthAnAt | na cha kUrmalomAderasyAsato visheShaH sAmAnyAdyabhAvena bhedakadharmAbhAvAt | nApi charamaH asattvAtprAgabhAvapratiyogitve narashR^i~NgAdInAmapi prAgabhAvapratiyogitvaM syAt prAgabhAvasya cha svapratiyogyutpAdakatvaniyamena sarveShAmasatAM sattvaM syAt sadasadvibhAgo jagati dattajalA~njaliH syAditi na tArkikavaisheShikamataM vichArasaham | tasmAt sataH sajjAyata iti sA~Nkhyamatameva yuktisaham | sataH kAraNAt svotpatteH prAgapi sadeva kAryaM kAraNavyApArAdabhivyaktimApnoti | na cha siddhasAdhanatA kAraNavaiyarthyaM cheti vAchyam kAryasattve.api tadabhivyaktau kAraNaM prayojanavaditi na ki~nchidavadyam | asatkAryapakShe tu kAraNavaiyarthyaM sphuTameva na hyasataH kAraNasambandho nirUpayituM shakyate sambaddhameva asambaddhena janyate asambaddhasya janyatve sarvasmAt sarvaM syAt kAraNaniyamo.astamiyAt | asachchetkAryaM na kAraNavyApArAt sadbhavitumarhati ukta~ncha tattvakaumudyAm \- nahi nIlaM shilpasahasreNApi pItaM kartuM shakyam | na cha kAraNavyApArAt pUrvaM ghaTo.asan saMshcha vyApArAnantaramiti ghaTasya sattvAsattve dharmAviti vAchyam dharmasya bhAvadharmatvena tenaiva dharmiNaH sattvaM svasthityanyathAnupapattyA sAdhitamiti sadeva kAryaM kAraNavyApArAdUrdhvamiva prAgapi | kAraNavyApArastu tadabhivyaktAvananyathAsiddhaH anyatrApi kAraNavyApArAdabhivyaktireva dR^ishyate yathA.avaghAtena dhAnyeShu taNDulAnAm avapIDanena tileShu tailasya dohanena saurabheyINAM payasa iti | asadutpattau tu na dR^iShTAnto.asti tasmAt sadeva kAryaM kAraNavyApAreNAbhivyajyate | asatA kAraNasambandhAsambhavAt na tasya tadutpAdakatvam ukta~ncha sA~NkhyAchAryaiH asattvAnnAsti sambandhaH kAraNaiH sattvasa~NgibhiH || asambaddhasya chotpattimichChato na vyavasthitiH || ki~ncha sambaddhamapi tadeva karoti yatra yat kAraNaM shaktam shaktishcha kAryaikAdhigamyA yathA chakShuShaiva rUpaj~nAnaM bhavati nendriyAntareNetIdameva tatra shaktamityadhigamyate | tathA cha sA shaktiH shaktakAraNAshrayA shakyakAryAshrayA sarvatra vA syAt ? antye sarvasmAt sarvaM syAt | atha kArye sA shaktistadA kathamasataH kAryasya shaktyAshrayatA tathA cha shaktena shakyamutpAdyate shakyaM cha kAraNAtmakam kAraNaM cha saditi kathaM tadabhinnaM kAryamasatsyAt 'ukta~ncha shaktasya shakyakaraNAditi' | upAdAnopAdeyabhAvagrahaNAchcha na bhedastantupaTayoryayorbhedo na tayorupAdAnopAdeyabhAvo yathAshvavR^ikShayoH | ito.api nArthAntaratvaM tantupaTayoH saMyogAprAptyadarshanAt arthAntaratve saMyogo dR^iShTo rajjughaTakuNDabadarAdau aprAptirapi dR^iShTA sumeruvidhyayoriva iha cha saMyogAprAptyorabhAvAnna tantubhyo.arthAntaraM paTaH | kAryakAraNayorabhedasAdhakaM pramANaM choktaM sA~NkhyAchAryaiH tadyathA na paTastantubhyo bhidyate taddharmatvAt iha yadyato bhidyate tat tasya dharmo na bhavati yathA gaurashvasya dharmashcha paTastantUnAntasmAnnArthAntaram | gurutvAntarAgrahaNAdapi na kAraNAdarthAntaraM kAryam | evamabhede siddhe tantava eva tena tena saMsthAnavisheSheNa pariNatAH paTo na tu paTastantubhyo.arthAntaram | na chAtmAshrayabuddhibhedAdarthakriyAbhedAchcha bhedasiddhiH kAryakAraNayoriti vAchyam ekasminnapi visheShAntarAvirbhAvatirobhAvAbhyAmAtmAshrayArthakriyAbuddhibhedasambhavAnna tadanyathAnupapattyA bhedasiddhiH | tatra ekasyApi kUrmasyAvayavA niHsarantyAvirbhavanti ta eva kUrmasharIre nivishamAnAstirobhavanti nahi te kUrmAvayavA utpadyante dhvaMsante vA evamekasyApi suvarNasya mR^ido va kaTakakuNDalAdayo ghaTAdayo niHsaranta utpannA iti vyavahAraM bhajante ta eva nivishamAnAstirobhavanti nashyantItyuchyante na punaH sadasatornirodhotpAdayornidarshanamasti | uktaM cha bhagavatA nAsato vidyate bhAvo nAbhAvo vidyate sata iti | yathA sa~NkochavikAshavadbhyaH svAvayavebhyaH kUrmo na bhidyate tathA mR^itsuvarNAdibhyo.api kaTakakuNDalAdayo na bhinnAH | na cha nAma buddhyarthakriyAbhedAt kAryakAraNayorbhedasiddhiriti vAchyam naTe vyabhichArAt | naTo hi dasharatho.ahaM rAmo.ahaM yudhiShThiro.ahamiti svayamanantanAmA bhUtvA nAmAntareNa veshAntaramarthakriyAntara~ncha kurute tathA cha satyapi bhedatraye naTabhedAdarshanAt yathAhuH \- rUpamatho api kAryamatho abhidhApi naTasya pR^ithagviditA | na pR^ithaktvamupaiti naTaH kimiti prativAchyamavashyamidaM kushalaiH || ekasyApi vahnerdAhakatvapAchakatvabhedena nAnArthakriyAkAritvaM dR^ishyate na hyetAvatA vahnirbhedamadhigachChati ekaikasya tR^iNasyAtapavR^iShTyAdinivR^ittAvasAmarthye.api bahUni militvAvasthAvisheShamavApya yathA tAnyeva tannivR^ittau sAmarthyamadhigachChanti tathaika eva tantuH prAvaraNAdyarthakriyAsamartho.api militAsta evAvasthAvisheShaM prApyAvirbhUtapaTabhAvAH prAvaraNAdyarthakriyAM kariShyanti tasmAtsadeva kAryaM kAraNAt tadabhivyaktiriti | nanvAvirbhAvaH kAraNavyApArAtpUrvaM sannasan vA ? Adye kAraNavyApArAsambavaH nahi sadutpattau kenApi kAraNAni vyApAryante | antye prAptamasadutpAdanatvamiti chenna tavApi keyamutpattiH satyasatI vA ? Adye na kAraNaprayojanaM pashyAmaH | antye.asadutpattirutpadyata iti tadutpatterapyutpattyantaraM tatrApyanyaditi sphuTaivAnavasthA | atha paTAt tadutpattirnAtirichyate tadA paTa ityukte punarutpadyate iti na vAchyaM paunaruktyAt tathotpadyate ityuktvA punaH paTa iti na vAchyaM pUrvoktadoShAdeva paTo vinashyatItyapi na vAchyaM virodhAt tasmAtsvasattAsamavAyo vA svakAraNasamavAyo vA paTotpattiH samavAyasya cha nityatvena sarvathApi na paTotpattiH sambhavati na tadartha~ncha kAraNAni vyApAryyante tathA cha sata eva paTAderAvirbhAve kAraNApekSheti na ki~nchidavadyam | na cha paTAdikAryarUpeNa kAraNasambandhastasyAkriyatvAt kriyAsambadhitvAtkArakANAmanyathA kArakatvakShatiH syAt tasmAtsatkAryamiti sthitam | duHkhatrayAbhibhavasAdhanaM prakR^itipuruShAnyatAj~nAnaM tadupayogitvAt vyaktavairUpyaM pratipAdanIyam | tachcha vyaktaM pR^ithivyAdi tachchAvyaktAtpradhAnAdvilakShaNam yata idaM sakAraNakaM tata evAnityaM parAbhimatavinAshasAmagryA tirobhavati | avyApakaM cha kAraNaM hi kAryaM vyApnoti na tu kAryaM kAraNam | sakriyaM cha buddhyAdayaH pUrvapUrvopAttaM dehaM parityajanti dehAntaraM chopAdadate saiva teShAM kriyA pR^ithivyAdInAM kriyA pariNAmarUpeNa prasiddhaiva | pratipuruShaM buddhyAdibhedAdanekam tathA ghaTasharIrAdibhedena pR^ithivyAdyapyanekam | svakAraNAshritam yadyapi buddhyAdInAM pradhAnabhedAbhAvAt nAshrayAshrayibhAvastathApi katha~nchit bhedavivakShayAshrayAshrayibhAvo yatheha vane tilakAH | sAvayavamavayavAvayavisaMyogasaMyogibuddhipradhAnayostu na saMyogastAdAtmyAt nApi sattvarajastamasAM saMyogaH aprAptipUrvikA prAptiH saMyogastadabhAvAt | nityameva paratantraM svakArye.aha~NkArAkhye janayitavye prakR^ityA pUramapekShate anyathA kShINA satI nAha~NkAraM janayituM kShamA bhavati tathAha~NkAro.api svakArye prakR^ityA pUramapekShate evaM kAraNamAtraM svakArye janayitavye tadapekShAM kurute tathA cha svakArye janayitavye paratantraM vyaktam | yata ityabhivyApya yaduktaM tadviparItamavyaktam yadyapyavyaktasya pariNAmalakShaNAkriyAsti tathApi na parispandaH || idAnIM vyaktAvyaktayoH sAdharmyaM puruShAchcha vaidharmyaM pratipAdanIyam | vyaktaM hi triguNaM trayo guNAH sukhaduHkhamohAtmakA asyeti | atra kAryakAraNayorabhedAt sukhAdishabdaiH sattvAdayo.abhidhIyante triguNamityuktyA sattvAdInAmAtmaguNatvaM parAbhimatamapAkR^itaM veditavyam | tathA aviveki yathA pradhAnaM sato na vivichyate tathA mahadAdayo.api pradhAnAnna vivichyante tatsvarUpatvAt | yadvA saMbhUyakAritA.avivekaH nahyekaM ki~nchitkAryaM janayituM kShamaM bhavatyapi tu saMbhUya sarvaH sarvaM karoti | evamachetanaM pradhAnabuddhyAdayaH sarve achetanA tathA prasavarUpadharmavantaH | ete vyaktadharmAH kathitAsta evAvyaktasyApItyavagantavyamidameva vyaktAvyaktayoH sAdharmyam || ete sAdharmyavaidharmyAbhyAM vyaktAvyakte nirUpite tadubhayagatadharmarahitatvAt viparItaH puruSha iti puruShasya vyaktAvyaktavaidharmyam | nanvahetumattvanityatvAdi pradhAnasAdharmyaM puruShasya pratIyate tathA chAnekatvaM vyaktasAdharmyamevaM sati kathaM vyaktAvyaktaviparItaH puruSha iti chenna ahetumattvAdisAdharmye.apyatraiguNyAdyasyAstyeva vaidharmyamiti na doShaH | na cha traiguNyamaprasiddham prItyaprItiviShAdAtmakA guNA iti sAMkhyAchAryAH | atra krameNa prItiH sukhaM tadeva sattvam tathA aprItirduHkhamaprItyAtmako rajo guNaH evaM viShAdo moho viShAdAtmakastamoguNaH | yanmate prItirduHkhAbhAvaH tathA duHkhamapi prItyabhAvastannivR^ittyarthaM mUlakAreNAtmagrahaNaM kR^itamAtmashabdasya bhAvatattvena netaretarAshrayastathAsatyekasyApi siddhirna syAt | prakAshapravR^ittiniyamanameShAM krameNa prayojanamapyavagantavyam | kriyAtmakena rajasa laghu sattvaM sarvatra nItaM syAdativAyunA tUlAvayavavadyadi guruNA tamasA niyamanaM na syAttamoniyataM tu kvachideva pravartayati tatastamo niyamArtham | anyonyAbhibhavavR^ittayaH | eteShAmanyatamenArthavashAdudbhUtenAnyatamamabhibhUyate tadyathA sattvaM rajastamasI abhibhUyAtmanaH shAntAM vR^ittimadhigachChati tathA rajaH sattvatamasI abhibhUya ghorAM vR^ittimeti evaM tamaH sattvarajasI abhibhUya mUDhAmiti | tathA.anyonyAshrayavR^ittayaH | yathAhuH sattvaM pravR^ittiniyamAvAshritya rajastamasoH prakAshenopakaroti rajaH prakAshaniyamAvAshritya pravR^ityetarayoH tamaH prakAshapravR^ittI Ashritya niyamenetarayoriti | tathA anyonyajananavR^ittayaH | anyatamo.anyatamaM janayati jananamatra parimANaH sa cha guNAnAM sadR^isharUpaH | ata eva na hetumattvaM tattvAntarasya hetorabhAvAt | nApyanityatvaM tattvAntare layAbhAvAt | anyonyasaMj~nAvyabhichAriNashcha | ukta~ncha anyonyamithunAH sarve sarve sarvatragAminaH | rajaso mithunaM sattvaM sattvasya mithunaM rajaH || tamasashchApi mithune te sattvarajasI ubhe | mithunavR^ittitvaM sahachArAvyabhichAritvam || ubhayoH sattvarajasormithunaM tama uchyate | naiShAmAdiH samprayogo viyogo vopalabhyate || iti | niyatakR^ityaM tu teShAmidaM laghutvaM prakAshakatvaM cha sattvasyaiva na tu tayoH kasyachit tatrordhvagamanahetubhUto dharmo lAghavaM gauravAsahavarti yato.agnerUrdhvajvAlA gatirbhavati tadeva kasyachittiryaggamane heturyathA vAyoH | evaM karaNAnAM vR^ittikushalatAheturlAghavaM gurutve tu tAni mandAni syuriti sattvasya prakAshAtmakatvamuktam | sattvatamasI akriyatayA svakAryotpAdane.avasIdantI rajasopaShTebhyete | avasAdAdvimuchyotsAhe prayatnavatI kriyete | uktaM cha sattvaM laghu prakAshakamiShTamupaShTambhakaM chalaM cha rajaH | kuta upaShTambhakaM yatashchalamiti | rajashchalatayA sarvatastraiguNyaM chAlayedyadi guruNA AvR^iNvatA tamasA tatra pratibandho na syAt tamasA tu tatastato vyAvR^ittya kvachideva pravartyate iti niyAmakaM tamaH | yathAhuH guru varaNakameva tama iti | tathAcha laghu prakAshakaM sattvameva upaShTambhakaM chalaM cha raja eva guru varaNakaM tama eva | nanu parasparaM virodhashIlAnAM guNAnAM sundopasundanyAyena parasparaM bAdha eva yukto na tvekakAryakartR^itvamiti chet na evaMbhUtAnAmapyekakAryakartR^itAyAH pradarshanAt | tadyathA varttitaile analavirodhinI athAnalena militvA rUpaprakAshalakShaNaM kAryaM kurutaH yathAcha vAtapittashleShmANaH parasparaM virodhashIlA api militAH santaH sharIradhAraNakAryyakAriNaH tathA sattvarajastamAMsi viruddhashIlAnyapi saha vartsyanti militvA chaikaM kAryyaM kariShyanti cha puruShArthavashAt | ukta~ncha pradIpavachchArthato vR^ittiriti | guNAnAM pradhAnAtmakatvAdaikye.apyabhibhAvyAbhibhAvakarUpeNa nAnAtvam | uktaM ekaiva strI guNakularUpashIlayauvanasampannA svAminaM sukhAkaroti tat kasya hetostaM prati tasyAH sukharUpasamudbhavAt saiva sapatnIrduHkhAkaroti tatkasya hetostAM prati tasyAH duHkharUpasamudbhavAt evaM puruShAntaraM tAmavindamAnaM saiva mohayati tatkasya hetostaM prati tasyAH moharUpasamudbhavAt | anayA striyA sarve bhAvA vyAkhyAtAH | tatra yatsukhakAraNaM tatsukhAtmakaM sattvam evaM yat duHkhakAraNaM tat duHkhAtmakaM rajaH tathA yanmohahetustanmohAtmakaM tamaH | tasmAtkAraNavyApArAtsadeva kAryaM pUrvam | tadeva punastadvyApArAdAvirbhavati yathA santyeva kUrmA~NgAni niHsaranti vibhajyante idaM kUrmasharIrametAni tada~NgAni tena tAni sa~NkochitAni tasminnavyaktIbhavanti tathA mR^itsuvarNAdibhyaH santyeva ghaTakuNDalAdInyAvirbhavanti vibhajyante iyaM mR^idayaM tatkAryo ghaTa ityAdi | tathA santyeva pR^ithivyAdIni kAraNAttanmAtrAdAvirbhavanti vibhajyante idamasya kAraNamidamasya kAryamiti tathA santyeva tanmAtrANyaha~NkArAdAvirbhavanti vibhajyante evaM sannevAha~NkAro mahato.abhivyaktimeti sanneva cha mahAnmUlaprakR^iterabhivyaktiM yAti | evaM kAraNabhUtAtparamAvyaktAtsAkShAtpAramparyeNa samanvitasya kAryabhUtasya prapa~nchasya vibhAgaH | sargamAtraM mR^itpiNDaM hemapiNDaM vA vishanto ghaTakuNDalAdayo.avyaktIbhavanti kAraNarUpeNAbhivyaktA api kAryarUpeNAnabhivyaktIbhavanti tathA pR^ithivyAdayastanmAtrANi vishantaH svasvarUpeNa tanmAtrANyabhivyaktayanti svasvarUpeNa kAraNamabhivyaktamapi kAryasvarUpaM svakIyaM svasminnanabhivyaktayati tanmAtrANi tathAha~NkAraM vishantyaha~NkAraM svApekShayA.avyaktayanti tathAha~NkAro mahAntaM vishan mahAntamavyaktayati mahAnpradhAnaM svakAraNaM vishan tadavyaktayati pradhAnasya tu na kvachitpravesho.akAraNatvAdapi tu tatsarvakAryANAmavyaktam kAraNam evamavibhAgaH | prakR^itau vishvasyaivaM vibhAgAvibhAgau | kechana avyaktaM vA mahAntaM vAha~NkAraM vA indriyANi vA bhUtAni vA AtmatvenAdAya tAnevopAsate te tu vakShyamANarItyA.apAkaraNIyAH | avyaktAdervyatiriktaH puruSho.asti avyaktamahadaha~NkArAdayaH parArthAH kutaH sa~NghAtatvAt yaH sa~NghAto bhavati sa parArtho dR^iShTastailatAmbUlaghR^itadadhidugdhAnnavastrAdivat sukhaduHkhamohAtmakatvena sarve sa~NghAtAstathAcha yadarthaM sa~NghAtAH sa eva puruShaH | nanu shayanAsanAdiH sa~NghAtaH sa~NghAtasharIrAdiparArtho dR^iShTo na tvAtmAnaM prati parArthaH tasmAtsa~NghAtAntarameva sAdhayeyurnAsaMhatamAtmAnamiti yaduktam tanna sAdhu sa~NghAtasya sa~NghAtAntarArthatve tasyApi sa~NghAtatvAtsaMghAtAntarArthatA tasyApi sa~NghAtatvAttathAtvaM tasyApi tathAtvamityanavasthA dustarA syAt | ki~ncha sa~NghAtasya pArArthyamAtreNa vyAptirna tu sa~NghAtapArArthyena | na cha dR^iShTAntadR^iShTatvAttathA kalpyata iti vAchyam | dR^iShTAntadR^iShTayAvaddharmANAM dArShTAntike sAdhanAyAnumAnamichChato dR^iShTAntamahAnasAdigatamahAnasatvAdeH parvatAdAvabhAvAtsarvAnumAnochChedaH syAt | yathAhuH triguNatvAdayo hi dharmA sa~NghAtatvena vyAptAH te tu asminpare vyAvartamAnAstraiguNyAdi vyAvartayanti brAhmaNyamiva nivartamAnaM kaThatvAdikam | adhiShThAnAdapi puruShAstitvaM siddhyati triguNAtmakAnAM buddhyAdInAmadhiShThIyamAnatvAt yathA rathAdiryantrAdibhiradhiShThIyate tathA sukhaduHkhamohAtmakaM buddhyAdi pareNAdhiShThAtavyam | bhoktR^ibhAvAdapi puruShAstitvamavaseyam bhogye hi sukhaduHkhe anukUlapratikUlavedanIye pratyAtmamanubhUyete tenAnayoranukUlatayA pratikUlatayA vA.anubhavitrA kenachidbhavitavyam | na cha buddhyAdireva tatheti vAchyam | teShAM sukhAdyAtmakatvena svenaiva svavedane AtmAshrayaH syAt | kaivalyArthaM pravR^itterapi puruShAstitvaM siddham duHkhatrayAtyantikanivR^ittilakShaNaM kaivalyaM na tAvadbuddhyAdInAM te hi sukhaduHkhamohAtmakAH kathaM svabhAvAdviyojayituM shakyAH tasmAtkaivalyArthamAgamAnAM mahAdhiyAM cha pravR^itterasti buddhyAdvyatirikta Atmeti puruShAstitvaM siddham | nanu bhavatvevaM buddhyAdyatiriktAtmasiddhistathApi sa kiM pratisharIraM bhinna eka eva veti chedbhinna eveti brUmaH janmamaraNAdivyavasthAnyathAnupapattyA bahutvasyaiva sambhavAt | uktaM cha sAMkhyAchAryaiH | janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAdayugapatpravR^itteshcha | puruShabahutvaM siddhaM traiguNyaviparyayAchchaiva || jAtivishiShTAbhirapUrvAbhirdehendriyamano.aha~NkArabuddhivedanAbhiH puruShasyAbhisambandho janma na tu puruShasya pariNAmastasyApariNAmitvAt teShAmeva cha dehAdInAmupAttAnAM parityAgo maraNaM na tvAtmano vinAshastasya kUTasthasya nityatvAt | buddhyAdIni karaNAni trayodasha teShAM janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamo vyavasthA sA tviyaM sharvasharIreShvekasminpuruShe na sambhavati tathA satyekasminsukhini sarve sukhinaH syuH duHkhini vA duHkhino bhaveyuH tathA ekasmin mriyamANe sarve mriyeran jAyamAne cha jAyeran evamekasminnandhabadhirAdau sarva eva tathA syuH na tvevamasti tathA ekasminvichitte sarve vichittAH syurityavyavasthA puruShabhede tu samyagupapadyate vyavasthA | nachaikasminnapi puruShe dehAntaropAdhivashAt upapadyata eva vyavastheti vAchyam karacharaNastanAdibhedenApi janmamaraNAdivyavasthA syAt | guNatrayaviparyayAdapi puruShabahutvamavaseyam | tadyathA kechitsattvabahulAH yathorddhvasrotasaH kechidrahobahulAH yathA manuShyAH kechittamobahulAH yathA tiryagyonayaH | puruShasya bahutvavadatriguNatvaM vivekitvamaviShayatvamasAdhAraNatvaM chetanatvamaprasavadharmitvaM sAkShitvAdikamapi boddhavyam | pradhAnapuruShayoH saMyogakR^ito.ayaM sargaH sa chApekShAM vinA bhinnayorna sambhavati apekShA cha svadarshanArthaM puruSheNa pradhAnasya pradhAnaM hi viShayAtmakatayA bhogyam bhogashcha bhoktAramantareNa na bhavatIti bhoktrapekShA pradhAnasya puruShasya svakaivalyArthaM pradhAnApekShA pradhAnena hi bhogyena sambhinnaH puruShastadgataM duHkhatrayaM svAtmanyabhimanyamAnaH kaivalyaM prArthayate tattu sattvapuruShAnyatAkhyAtikAraNakaM sattvapuruShAnyatAkhyAtishcha pradhAnamantarA na bhavatIti puruShasya pradhAnApekShayA pa~NgvandhavadubhayoH saMyogaH bhogAyAnAdiparamparAsaMyukto.api kaivalyAya punaH saMyujyate sa cha saMyogo mahadAdisargamantareNa bhogApavargayoH samartho na bhavatIti saMyoga eva mahadAdisargaM karoti | ukta~ncha | prakR^itermahAMstato.aha~NkArastasmAdgaNashcha ShoDashakaH | tasmAdapi ShoDashakAtpa~nchabhyaH pa~ncha bhUtAni || ekAdashendriyANi pa~ncha tanmAtrANi cheti ShoDashasaMkhyAmito gaNaH ShoDashakaH | ukta~ncha tatra shabdatanmAtrAdAkAshaM shabdaguNam, shabdatanmAtrasahitAchcha sparshatanmAtrAdvAyuH shabdasparshaguNaH, shabdasparshatanmAtrasahitAdrUpatanmAtrAttejaH shabdasparsharUpaguNaM, shabdasparsharUpatanmAtrasahitAdrasatanmAtrAchChabdasparsharUparasaguNaM jalam, shabdasparsharUparasatanmAtrAsahitAdgandhatanmAtrAchChabdasparsharUparasagandhaguNA pR^ithivI jAyate | adhyavasAyo buddhiH kriyAkriyAvatorabhedavivakShayA vyapadeshaH | dharmo j~nAnaM virAga aishvaryamiti sAttvikAH buddhidharmAH etadviparItAstvadharmAdayastAmasAH | buddhidharmAdaishvaryAdaNimAdiprAdurbhAvaH | tachcha aNimA mahimA chaiva garimA laghimA tathA | prAptiH prAkAmyamIshitvaM vashitvaM chAShTasiddhayaH || iti | nanvekAdashaka indriyagaNaH pa~nchatanmAtrakaM cheti dvividhaH pravartate sargo.aha~NkArAt tathA chaikasmAdaha~NkArAt kAraNAtkathaM prakAshajaDAtmako vilakShaNaH sarga iti yaduktaM tanna sundaram prakAshalAghavAbhyAmekAdashaka indriyagaNaH sAttvikAdaha~NkArAdbhavati bhUtAdestvaha~NkArAt tAmasAttanmAtragaNaH | yadyapyeko.aha~NkArastathApi guNodbhavAbhibhavAbhyAM bhinnaM kAryaM karoti | nanu yadi sattvatamobhyAmeva sargaH kR^itaM tarhi rajasA aki~nchikareNeti chenna taijasAdubhayamiti mUlakaraH taijasAdubhayaM gaNadvayaM bhavati sargadvayaM sattvatamasoriti | yadyapi rajaso na kAryAntaramasti tathApi sattvatamasI svayamakriye samarthe api na kAryaM kuruto rajasA chAlite tu tatprasAdAt prAptakriye svakAryotpAdane samarthe bhavata iti rAjasAdubhayam | yathAhuH ubhayasminnapi kArye sattvatamasoH kriyotpAdanadvAreNAsti rajasaH kAraNatvamiti na vyarthaM raja iti | indriyavichArastu tattvapradIpe kR^ita iti vistarabhayAnneha pratanyate | mahadaha~NkAramanAMsyantarindriyANi tAni svalakShaNAni svamasAdhAraNaM lakShaNaM yeShAM tAni svalakShaNAni tachcha mahato.adhyavasAyaH aha~NkArasyAbhimAnaH sa~Nkalpo manaso vR^ittirvyApAraH | eteShAM vR^ittidvaividhyaM sAdhAraNatvAsAdhAraNatvAbhyAmAha saiShA bhavatyasAmAnyA iti | eShoktA.asAdhAraNI vR^ittiH sAdhAraNI vR^ittistu karaNAnAM prANAdyA vAyavaH pa~ncha karaNatrayasya pa~ncha vAyavo vR^ittirjIvanaM tadbhAve bhAvAt abhAve chAbhAvAt | tatra prANo nAsAgrahR^innAbhipAdA~NguShThavR^ittiH apAnaH kR^ikATikApR^iShThapArshvapAyUpasthavR^ittiH samAno hR^innAbhisarvasandhivR^ittiH udAno hR^itkaNThatAlamUrdhabhrUmadhyavR^ittiH vyAnastvagvR^ittiriti pa~ncha vAyavaH | avidyA pa~nchavidhA tathAhi avidyA.asmitArAgadveShAbhiniveshA yathAsaMkhyaM tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrasaMj~nakA cheti pa~nchaparvA | pratyayasargatadbhedAstvativistarabhayAtsanto.api na nidarshyante pratyayasargo buddhisargaH ukta~ncha eSha pratyayasargo viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyaH | pratIyate.aneneti pratyayo buddhistasya sargaH pratyayasargaH | daivasargastu mUlakAreNaiva spaShTo niruktaH | sa cha aShTavikalpo daivaH sargaH brAhmaprAjApatyaindrapaitryagAndharvayAkSharAkShasapaishAcha ityaShTavikalpo daivasargaH | tiryagyonayashcha pa~nchavidhA bhavanti pashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvarAH | mAnuShashchaikavidhaH brAhmaNatvAdyavantarajAtibhedAvivakShayA saMsthAnasya chaturShvapyavisheShAditi || nanu prAdhAniko.ayaM sargaH pradhAnaM cha jaDaM kathaM svArthaM parArthaM vA pravR^ittiM kartumarhati tasmAtkenachichchetanena prakR^ityadhiShThAtrA bhavitavyam | na cha kShetraj~nAstathA teShAM prakR^itisvarUpAnabhij~natvAt tasmAdasti prakR^iteradhiShThAtA kashchitsarvaj~naH sa eveshvara iti chenna achetanamapi prayojanavashAt pravartamAnaM dR^iShTaM yathA vatsavivR^iddhyarthamachetanamapi kShIraM pravartate tathA jaDApi prakR^itiH puruShavimokShAya pravartiShyate | ki~nchAbhokturIshvarasya pravR^ittau na karuNAM vinA.anyat prayojanaM pashyAmaH | sA cha nirupAdhiparaduHkhaprahANechChA sR^iShTeH pUrvaM prANyabhAvAdeva tatsambandhiduHkhAbhAvAt kasya nivR^ittau pravR^ittiH syAdIshvarasya | na cha sargAnantaramIshvarapravR^ittiH sargasya jAtatvAdeva neshvaraprayojanaM pashyAmaH | na cha duHkhanivR^ittiH prayojanaM tadarthaM tatpravR^ittau jagati ko.api duHkhI na syAt | ukta~ncha prekShAvataH pravR^itteH svArthakAruNyAbhyAM vyAptatvAt te cha jagatsargAdvyAvartamAne prekShAvatpravR^ittipUrvakatvamapi nivartayataH na hyAptasakalepsitasya bhagavato jagatsR^ijataH kimapyabhilaShitaM bhavati nApi kAruNyAdasya sarge pravR^ittiH prAksargAjjIvAnAmindriyasharIraviShayAnutpattau duHkhAbhAvena kasya prahANechChA kAruNyena sR^iShTiH sR^iShTyA cha kAruNyamiti parasparAshrayaH | api cha karuNayA pravR^ittaH sukhina eva jantUnsR^ijet na daridrAn | na cha karmavaichitryAt jagadvaichitryam tarhi kR^itamIshvareNa tata eva jagadvaichitryopapatteH pravR^ittistu pArArthyaprayojanavashAt jaDasyApi dR^ishyate vatsavivR^iddhinimittaM dugdhasyeva | nanu bhavatu prakR^iteH pravartakaH puruShArtho nivartakaM na tu kamapi pashyAma iti chenna yathA nartakI pariShadbhyo nR^ityaM darshayitvA svayameva nivartate na tu tasyAH svanivR^ittau nivartakAntarApekShA tathA shabdAdyAtmakaM svasvarUpaM puruShAdbhedena prakAshya sAdhitapuruShaprayojanA svayameva nivartate prakR^itiH | yathAhuH sAMkhyAchAryAH | ra~Ngasya darshayitvA nivartate yathA nartakI nR^ityAt | puruShasya tathAtmAnaM prakAshya vinivartate prakR^itiH || nanu yathA darshitanR^ityA nartakI draShTR^ikautuhalAtpunaH pravartate tathA prakR^itirapi puruShAyAtmAnaM darshayitvA nivR^ittApi punashchet pravartete tadA muktAnAmapi punaH saMsAraprAptiH syAditi chenna yathA parapuruShadarshanAsahA sUryadarshanavarjitApi kulavadhUH pramAdAdvigalitA~NgapaTA chedavalokyate parapuruSheNa tadA.asau tathA pravartate.apramattAM yathainAM punaH puruShAntarAni na pashyanti tathA prakR^itiH kulavadhUto.apyadhikA dR^iShTA biMbakena punarna darshanamArgameti | uktaM cha | prakR^iteH sukumArataraM na ki~nchidastIti me matirbhavati | yA dR^iShTAsmIti punarna darshanamupaiti puruShasyeti || dharmo j~nAnaM virAga aishvaryamiti sAttvikA buddhidharmAH | adharmAj~nAnAvairAgyAnaishvaryAbhidhAnAshchatvArastAmasAH | atra j~nAnavarjitaiH saptabhiH prakR^itirbadhnAtyAtmAnaM vivekakhyAtyA prakR^itipuruShAnyatAj~nAnena saiva vimochayati | ukta~ncha | rUpaiH saptabhirevambadhnAtyAtmAnamAtmanA prakR^itiH | saiva cha puruShArthama prati vimochayatyekarUpeNa || yathA vidrumamaNimauktikashuktimakarakachChapanAgashaMkhakapardakAdIn vihAya paramakAruNikena lIlAvigrahadhAriNA bhagavatA ratnyAnyeva samuddhR^itAnyudadherdevasamR^iddhyarthaM tathA jalpatarkAbhAsAkhyA.anyatrasulabhaprameyavitaNDAdIMshcha vihAya sAMkhyamAtaikalabhyaprameyaratnAni sAMkhyataMtrAdhyayanaparishramAlasAnAM sAMkhyatantrodadhermayA samuddhR^itAni | rAmakR^iShNakathA yAvadyAvachchandradivAkarau | sAMkhyatattvapradIpo.ayaM tAvadastu mahItale || iti shrImatparamahaMsaparivrAjakAchAryapUjyapAdashrIvaikuNThashiShyayatikavirAjayatiprakAshitaH sAMkhyatattvapradIpaH samAptaH || ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}