% Text title : tattvamImAMsA % File name : tattvamImAMsA.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Source : sAnkhyasaNgrahaH 1918 % Latest update : September 15, 2014 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. tattvamImAMsA ..}## \itxtitle{.. tattvamImAMsA ..}##\endtitles ## sukhaikaviShayA bhUtAnAM pravR^ittiH | sukhaM cha sati duHkhahetAvasambhavati | ato bhavati duHkhAbhighAtake jij~nAsA sA cha tattvaj~nAnAt | atastattvamatra nirUpyate | nanu trividhaM duHkham AdhyAtmikamAdhidaivikamAdhibhautikaM cha | tatrAdhyAtmikaM dvividhaM shArIraM mAnasa~ncha | shArIraM vAtapittashleShmaNAM vaiShamyanimittaM mAnasaM kAmakrodhAdinibandhanam | AdhibhautikaM mAnuShapashupakShyAdinimittam | AdhidaivikaM yakSharAkShasagrahAdyAveshanibandhanam | teShAM chaiShAM laukikairevopAyaiH pratIkAraH shakyate | tathA hi shArIrasyauShadhAdibhiH mAnasasya manoj~nastrIpAnabhojanavastrAla~NkArAdiprAptyA Adhibhautikasya nItishAstrAbhyAsasusthAnopaveshAdinA Adhidaivikasya maNimantrAdyupayogeneti sukara upAyaH tattvaj~nAnaM tvanekajanmaraparAbhyAsasAdhyam | tathA cha laukikAnAmAbhANakaH | akke chenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet | iShTasyArthasya samprAptau ko vidvAn yatnamAcharet || iti | akke gR^ihakoNe | maivam | na hyetairupAyaiH sarvameva duHkhaM nivartate | nivR^ittaM punarnotpadyate | yadyapi shAstrIyamapi ahorAtramAsavarShAdisAdhyamupAyAntaraM sukaraM shrUyate apAma somamamR^itA abhUmeti tathApi etadapi laukikopAyatulyameva | tathAhi somayAgaH pashuvadhAdisAdhanatvAnna visheShataH shuddhaH | akR^ite hi tadvadhaprAyashchitte svargAdigatyanantaraM paripachyate eva tadduHkham | na cha na hiMsyAtsarvAbhUtAnIti sAmAnyashAstrabhya visheShashAstreNAgnIShomIyaM pashumAlabhetetyanena bAdhaH sha~NkyaH bhinnaviShayatvena bAdhyabAdhakabhAvAsambhavAt agnIShomIyaM pashumAlabheteti vAkyena hi vadhasya kratUpakArakatvameva bodhyate na tu puruShapratyavAyAbhAvaH | evaM svargAderanityatvamapi sattve sati kAryatvAdanumIyate | tathA cha shrutirapi na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaikenAmR^itatvamAnashuH | pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayo vishanti || karmaNA jyotiShTomAdinA prajayA putreNa dhanena devatAj~nAnena putreNAyaM loko jeyo vidyayA devalokaH karmaNA pitR^iloka iti shrutyantarAt ebhiH pitrAdilokasyaiva prAptirnAmR^itatvasyeti bhAvaha | tarhi kathamamR^itatvamityata Aha tyAgeneti | sarvakarmasaMnyAsasAdhyaj~nAnenetyarthaH | tadamR^itatvaM svarga eva chettattrAha pareNa nAkamiti | tarhi dUrasthatvAnna prApyamiti chettatrAha nihitaM guhAyAmiti | tachchAsannatvAtpR^ithak janairapi labhyamiti chettatrAha yadyataya iti | adUrabhUtamapyavivekinAM dUrabhUtameva | tathA shrutyantaram | karmaNA mR^ityumR^iShayo niSheduH prajAvanto dvaviNamIhamAnAH | tathA.apare R^iShayo ye manIShiNaH paraM karmabhyo.amR^itatvamAnashuriti || apAma somamamR^itA abhUmetyamR^itatvAbhidhAnaM tu chirasthityabhiprAyam | yadAhuH AbhUtasamplavaM sthAnamamR^itatvaM hi bhAShyate iti | tadetatsarvamabhipretyoktaM shAstrakR^idbhiH tadbiparItaH shreyAn vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt | asyArthaH | tasmAtsomapAnAderavishuddhAdanityAt viparIto hiMsAdyasa~NkarAdvishuddha upAyaH shreyAn | sa cha katham ? vyaktasya kAryajAtasya tatkAraNasya avyaktasya pradhAnasya tAbhyAM parasya tasyAtmanashcha vivekena j~nAnAdbhavati iti | na cha vivekotpannaphalasyApi kAryatvAdanityatvaM shaMkyam | bhAvarUpakAryasyaivAnityatvAt duHkhadhvaMsasya tu kAryatve.api nityatvAt | athAtra shAstre chatasro vidhAH | prakR^itirvikR^itirubhayamanubhaya~ncheti | tatra jagato mUlakAraNabhUtaM pradhAnaM na vikAraH kintu prakR^itireva prakarotIti prakR^itiH sattvarajastamasAM sAmyAvasthA | asyAshcha mUlAntaramanavasthAbhayAnnAstIti mUlaprakR^itirityuchyate | saiva shAstrAntare avidyA mAyAshabdenochyate | etadevAvyaktaM sattvAdInAM guNAnAM vaiShamye sati vyaktamityuchyate | yathAhi samudrajale chalitAchalitapradeshAH | evaM triguNAtmike pradhAne pariNAmavAMstadvidhurashcha pradeshaH | tatra prakR^itivikAreShu madhye Adyo vikAro mahAnityuchyate sa etadbuddhilakShaNaH | sa Aha mahAnsAttviko rAjasastAmasashcheti trividhaH | buddhestu prathamo vikAro.aha~NkAraH | ete cha mahadAdayaH prakR^itayo vikR^itayashcha | tathAhi mahattattvamaha~NkArasya prakR^itirvikR^itishcha mUlaprakR^iteH | ayaM hi kramaH prakR^itermahAn mahato.aha~NkAraM aha~NkArAtpa~ncha tanmAtrAH tAbhyaH pa~ncha bhUtAni tanmAtrANi punaH kShIradadhyorantarAle kalalapariNAmAtpariNatAni sUkShmabhUtAni kusumasaurabhyena sUkShmasthUlatayopalakShyamANaM guNavaiShamyameva tanmAtrashabdena bhUtashabdena chochyate | pa~ncha bhUtAni ekAdashendriyANi cheti eSha ShoDashako gaNastu vikAra eva na prakR^itiH | puruShastvAtmA na prakR^itirna vikR^itiH | tadetadAhuH | mUlaprakR^itiravikR^itirmahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | ShoDashakastu vikAro na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH || iti | atha shAstraparibhAShA | dR^iShTamanumAnamAptavachana~ncheti trividhaM laukikaM pramANam | ArShaM tu vij~nAnaM yoginAmeveti tadatra noktam | tatra pR^ithivyAdayaH sukhAdayashchAsmadAdInAM viShayAH | tanmAtralakShaNAstu devAnAM yoginAM cha viShayA na tvasmadAdInAm teShAM chendriyaiH sambandhaH sannikarShaH | eva~ncha viShayasambaddhendriyAshrito yo buddhidharmo.adhyavasAyaH sa eva pramANam | ayaM hi kramaH | viShayasambaddhAnAmindriyANAM vR^ittau satyAM buddhestu tamobhibhave sati yaH sattvasamudrekaH so.adhyavasAya iti j~nAnamiti vR^ittishchAkhyAyate | tadidaM pratyakShapramANam | asmAchcha yashchetanAshakteranugrahastatphalaM pramA bodhaH | buddhisattvaM hi prAkR^itatvAdachetanamiti tadIyo.adhyavasAyo.apyachetanaH ghaTAdivat | evaM hi buddhisattvasya pariNAmabhedAH sukhAdayo.apyachetanAH | puruShastu sukhAdyananuSha~NgI chetanaH | so.ayaM buddhitattvavarttinA j~nAnasukhAdinA tatpratibimbito buddhisAdR^ishyaprAptyA j~nAnasukhAdimAniva bhavati chitisAdR^ishyaprAptyA cha achetanApi buddhistadavadhyavasAyashcha chetana iva bhavati | chArvAkAstu pratyakShAnyat na mAnamiti vadanti | tanmate saMdigdhaviparyayastu puruShabodhanaM nopapadyeta | nahi puruShAntaragataH saMshayaH anumAnaM kathanaM vinA vA j~nAtuM shakyaH | pramANAntarANi tvatraivAntarbhavanti | tathAhi upamAnaM tAvat gosadR^isho gavaya iti vAkyaM tajjanito bodho shabda evAntarbhavati chakShuHsaMnikR^iShTasya gavayasya yat gosAdR^ishyaj~nAnaM tatpratyakShameva | evaM jIvatashchaitrasya gR^ihAsattvena bahiHsattvakalpanamarthApattiH sApyanumAna evAntarbhavati | vimatashchaitro bahirbhavitumarhati gR^iheShvavidyamAnatvAt | yadA tvavyApakaH sannekatrAsti tadAnyatra nAsti yadaikatra nAsti tadAnyatrAstIti vyAptigrahAt | evamiha vaTe yakShaH prativasati iti aitihyaM na pramANamanirdiShTasvavaktR^ikatvena sandehAt | Aptoktatvanishchaye tvAgama eva | evamabhAvo nAnupalabdhigamyaH kintu pratyakSha eva | na hi bhUtalasya kaivalyalakShaNAtpariNAmavisheShAdanyo ghaTAbhAvo nAma | sarva eva hi bhAvAH pratikShaNaM pariNAminaH sa cha pariNAmabheda aindriyaka evetyalam | tatra sUkShmasyAvyaktasyApratyakShatve.api mahadAdikAryeNa tadanumIyate | tathAhi sadeva kAryaM kAraNavyApArAtprAgapi | asato hi sattvaM duShkaram nahi nIlaM shilpisahasreNApi pItaM shakyaM kartum | kintu tileShu pIDanena tailasyeva AvirbhAvamAtramutpattiH tirobhAva eva vinAshaH | ki~nchAsambaddhasyApi kAryasya janyatve sambaddhatvAvisheShAtsarvaM kAryaM sarvasmAdbhavediti kAryasambaddhasyaiva kAraNasya janakatvamupeyam | na cha sadasatoH sambandho.astIti satkAryam | ki~ncha tantudharmatvAttantUpAdeyatvAchcha na paTasyArthAntaratvam yannaivaM tannaivaM yathA ghaTapaTau | tathA arthAntarayoH saMyogo vA bhavati yathA kuMDabadarayoH aprAptirvA bhavati himavadvindhyayoH | tasmAdyathA kUrmasharIre kUrmA~NgAni nivishamAnAni tirobhavanti na tatra tAnyutpadyante na vinashyanti vA evamekasmAtsuvarNAdermukuTAdiprAdurbhAva evotpattiH | eva~ncha mahadAdikAryaM pradhAne.abhinivishate avyaktaM bhavati iti | kAraNe sattyeva kAryasya vibhAgAvibhAgAbhyAmavyaktaM kAraNamastIti gamyate | tachchAvyaktaM nityaM vyApakaM cha sarvaM kAryaM vyApnoti tathA niHkriyaM kvachidapyanAshrita~ncha evaM niravayavaM svatantraM cha | etadviparItantu vyaktam | evaM vyaktamavyaktaM cha sukhaduHkhamoharUpaguNatrayAnvitamachetanaM prasavadharmi cha tadviparItaH puruShaH sukhAdayashcha guNAH sattvarajastamorUpAH | sattvasya prayojanaM tu prakAshaH rajastu tasya pravartakaM tamastu niyAmakaM yadi hi tamasA guruNA niyamyeta tadA rajaH laghu sattvaM sarvatra pravarttayet | yathA sattvaM rajastamasI abhibhUya shAntA vR^ittimadhigachChati yathA cha rajaH sattvarajasI abhibhUya ghorAM tathA tamaH sattvarajasI abhibhUya mUDhAmiti | yadyapyete parasparaM virodhashIlAH tathApi yathA vAtapittashleShmANaH parasparavirodhinaH sharIradhAraNarUpaikakAryakAriNaH evamete.api | evaM sukhahetutvAtsattvaM sukhAtmakaM duHkhahetutvAdduHkhAtmakaM rajaH yanmohakaM tattamaH | te cha sukhaduHkhamohAH parasparavirodhinaH svAnurUpANyeva parasparaM viruddhAni sukhaduHkhamohAtmakAni nimittAni kalpayanti | tathAhi ekaiva strI svAminaM prati sukharUpasadbhAvAttaM sukhAkaroti sapatnIstu duHkhAkaroti evamatrApyekasyApi nimittabhedAdbhedaH | sukhaprakAshalAghavaistu parasparamavirodhAnna nimittabhedAH kalpyante | sargAdau tu pariNAmasvabhAvA guNAH kShaNamapyapariNamayya na tiShThantIti sattvaM sattvarUpatayA rajo rajorUpatayA tamastamorUpatayA pravarttate | yathAhi ghanavimuktajalAnAM jambIrakaravIranArikerAdyAshrayabhedAdasti bhedaH evamekarUpANAmapi guNAnAM pratiguNAshrayavisheShAdanekarUpatA | AtmA tu vyaktAvyaktasaMghAtabhinnaH | parArtho hi saMghAto bhavati | yathA shayanAsanAdayaH saMghAtAH sharIrArthA dR^iShTAH | ki~ncha yathA rathAdi yaMtryAdinAdhiShThitaM evaM triguNAtmakamapi pareNa kenachidadhiShThIyamAnaM yuktam | sa chAtmA pratisharIraM bhinnaH na hyekasmin sukhini sarve sukhinaH | sa chAyaM puruShaH sAkShI cha bhavati prakR^itirhi svaviShayacharitaM puruShAya pradarshayati | tathAhi loke arthipratyarthinau vivAdaviShayaM sAkShiNe darshayataH | evaM chAyaM draShTApi bhavati | tathA atraiguNAdasya kaivalyaM cha dharmaH | Atyantiko hi duHkhatrayAbhAvaH kaivalyam | ata evAtriguNatvAnmadhyastho.api bhavati sukhI hi sukhe tR^ipyan duHkhI dviShan madhyastho na bhavati | Ata evobhayarAhityAdudAsIna ityuchyate | evamaprasavadharmitAdakartA.api | yadyapi chetano.ahaM karomIti kR^itichaitanyayoraikAdhikaraNyaM pratIyate tathApi puruShapradhAnAdisambandhAtpuruShachaitanyamavyakte guNakartR^itvaM cha puruShe upacharyate | bhogyaM hi pradhAnaM bhoktAramantareNa na saMbhavati iti bhavati tasya bhoktrapekShA puruShastu bhogyena pradhAnena saMyuktastadgataM duHkhamAtmanyabhimanyamAnaH kaivalyaM prArthayate | tachcha sattvapuruShAnyatAkhyAtinibandhanam na cha sattvapuruShAnyatAkhyAtiH pradhAnamantareNeti kaivalyArthaM puruShaH pradhAnamapekShata iti tayoH saMyogaH ata eva saMyogo na mahadAdisargamantareNa bhogAya kaivalyAya cha paryApta iti saMyoga eva bhogApavargArthaM sargaM karotIti || atha vivekaj~nAnopayoginI buddhirnirUpyate | tasyAshcha vyApAro.adhyavasAyaH tadabhinnaH | eSha buddherlakShaNaM samAnAsamAnajAtIyavyavachChedakatvAt | tathAhi sarvo.api vyavahartA.ahamatrAdhikR^ita iti abhimatya mayA etatkartavyamiti adhyavasyati tatashcha pravartate | tatra chitisannidhAnAdApannachaitanyAyA buddheryo.ayaM kartavyamiti vinishayayaH so.adhyavasAyaH | tatra dharmo yAgAdyanuShThAnajanitaH | j~nAnaM guNapuruShAnyatAkhyAtiH | vairAgyaM rAgAbhAvaH | evamaishvaryamapi buddhidharmo yato.aNimAdiprAdurbhAvaH | ahamatra shaktaH matto nAnyo.atrAdhikR^itaH ato.ahamasmi ityAdiko yo.abhimAnaH so.aha~NkAravyApAratvAdaha~NkAraH | tamupajIvya hi buddhiradhyavasyati karttavyametanmayeti aha~NkArAchcha dvividhaH sargaH sAttvikAdekAdashendriyANi tAmasAttu pa~nchatanmAtrAH | rajasastu tatpravartakatvamAtrAtkAraNatvam | sAttvikarAjasatAmasAha~NkArANAmeva krameNa vaikArikastaijaso bhUtAdiriti saMj~nAH | chakShuHshrotraghrANarasanatvagAkhyAni buddhIndriyANi | vAkpANipAdapAyUpasthAni karmendriyANi | mana ubhayAtmakaM buddhIndriyaM karmendriya~ncha | chakShurAdInAM cha manodhiShThitAnAM svaviShayeShu pravR^itteH | prathamaM vastudarshanantantaraM bAlamUkAdivannirvikalpAtmakaM sAmAnyato j~nAnamutpadyate | pashchAchcha vastudhamairjAtyAdibhiryo.adhyavasAyaH sa sa~NkalpAkhyo manaso vyApAraH | ekasmAdaha~NkArAdekAdashavidhAni indriyANi bhavantItyatra tu shabdAdyupabhogasampravartakAdR^iShTabheda eva niyAmakaH | adR^iShTabhedastu guNapariNAma eva | pa~nchabuddhIndriyANAM sambaddhavastvAlochanaM vR^ittiH vAgAdikarmendriyANAM tu vachanAdayo vR^ittayaH | evaM mahato.adhyavasAyaH aha~NkArasyAbhimAnaH sa~Nkalpo manaso vR^ittirvyApAraH | kAryakaraNAbhimukhAnAM karaNAnAM vR^ittisa~Nkarastu na bhavati | yathAhi parAvaskandAya pravR^ittAH shAktIkayAShTIkAdayaH svaM svaM shaktyAdikamevAdadate na parasparayaShTyAdikam | nanu yAShTIkAnAM chetanatvAdastu tathA pravR^ittiH karaNAnAM tvachetanAnAM pravR^itterayuktatvAttatsvarUpasAmarthyopabhogAbhij~na adhiShThAtA svIkArya iti chenna tatpravR^ittau puruShArthasya hetutvAt etachchopapAdayiShyati | karaNAni tu trayodasha | karaNatvaM tu shabdasparshAdiprakAshanaM karmendriyANAM tu vachanAdivyApAraH | etadbAhyakaraNaM varttamAnakAlamantaShkaraNaM tu trikAlam | nadIpUrabhedAdabhUdvR^iShTiH asti dhUmAdihAgniH pipIlikANDasaMcharaNAdbhaviShyati vR^iShTiriti pratyayAt | ye tu vaisheShikAH kAlamekamatiriktaM svIkurvate | tanmate.apyatItAnAgatAdivyavahArabhedaH upAdhibhedAdeva bhavati evaM cha taistairupAdhibhirevAtItAnAgatAdibhedasiddhau kimatiriktakAlasvIkAreNeti sAMkhyAH | eShAM chendriyANAma pradhAnApradhAnabhAvo.apyasti | yathAhi grAmAdhyakShA karShakAdibhyaH karamAdAya viShayAdhyakShAya prayachChanti viShayAdhyakShashcha sarvAdhyakShAya sa cha bhUpataye evaM bAhyendriyANyAlochya manase samarpayanti manashcha sa~NkalpyAha~NkArAya aha~NkArashchAbhimatya buddhau sarvAdhyakShAyAmiti | ete cha buddhIndriyamanoha~NkArA guNavisheShA guNAnAM sattvarajastamasAM vikArAH parasparaM viruddhAM api puruShArthenaikavAkyatApannAH yathA santamasApanayanena prakAshAya militA vartitailavahnayaH pradIpo bhavati | nanu kasmAdbuddhau prayachChanti na punaraha~NkArAya manase veti chenna puruShArthasya prayojakatayA sAkShAtsAdhanaM pradhAnaM buddhireva aha~NkArAdayastu taM prati gauNAH | asmadAdibhiH parasparavyAvR^ittAni nAnubhUyante iti shabdAditanmAtrANi avisheShAH sUkShmANi cha | AkAshAdiShu tu sthUleShu kvachitsattvapradhAnatayA shAntAH sukhAH prasannA laghavaH kechidrajastamaHpradhAnatayA ghorA mUDhAshcha | te visheShAH punaH tridhA sUkShmaM sharIraM mAtApitR^ijaM mahAbhUtAni cha | pradhAnenAdisarge pratipuruShamekaikamutpAditaM tathA.avyAhataM shilAmapyanupravishati | sargAdAmahApralayamavatiShThate sUkShmaM sharIraM tachcha mahadaha~NkAraikAdashendriyapa~nchatanmAtrasamudAyaH | etachcha sharIraM bhogAnarha iti sthUlaM sharIraM ShATkaushikamAshrayati | lomalohitamAMsAni mAtR^itaH snAyvasthimajjAnaH pitR^ita iti ShaT koshAH | nanu dharmAdharmanimittaH saMsAraH tasya cha sUkShmasharIre.abhAvAtkathaM sthUlasharIrAshrayaNamiti chet na dharmAdyanvitabuddhyA saMyogena tasyApi dharmAdyabhivAsitatvAt yathAhi surabhipuShpAdisambandhAdvastramapi tadAmodavAsitaM bhavati | dharmAdharmAdinimittakaM cha sthUlasharIragrahaNaM tayoH saMsargeNa sUkShmasharIraM sthUlasharIramAshritya devo vA manuShyo vA pashurvA bhavati | yathAhi naTastAM bhUmikAma vidhAya dharmarAjo vA bhavati vatsarAjo vA bhavati iti | hetustvatra puruShArtha eva | tatrordhvagamanasya nimittaM dharmaH | evamadharmeNAdhogatiH | j~nAnena mokSho.aj~nAnena bandhaH | tattvAnabhij~nasya puruShasya vairAgyamAtrAtprakR^ityAdiShvAtmabudhyopAsyamAneShu tatraiva layaH rAgAtsaMsAraH aishvaryAdichChAyA avighAtaH vighAtashchAnaishvaryAt | ayaM buddhisargaH chaturdhA viparyayAshaktituShTisiddhibhedAt | tatra viparyayo.aj~nAnamavidyA | viparyayaH pa~nchadhA avidyAsmitArAgadveShAbhiniveshA yathAsaMkhyaM tamomohamahAmohatAmisrAndhatAmisrasaMj~nAbhedAt | prakR^ityAdiShvanAtmasvAtmabuddhiravidyA tamaH | devAdInAmaNidAdyaishvaryeShu shAshvatikatvAbhimAno.asmitA mohaH | shabdAdiShu viShayeShu rAga AsaktirmahAmohaH | devAdInAmasurAdibhyaH svaishvaryANimAbhighAtabhayamabhinivesho.andhatAmisraH | ashaktistu andhatvapa~NgutvAdirUpA karaNavaikalyahetukA | tuShTayo dvedhA AdhyAtmikA bAhyAshcha prakR^itivyatirikta AtmAstIti nishchitya saMnyAsAdeva tavApavarto bhaviShyatIti upadeshAdau yA tuShTayastA AdhyAtmikyaH pa~nchaviShayoparamAt yA tuShTayastA bAhyAH | AtmavidyAnAmadhyayanamananAdayaH siddhibhedAH | evaM nirUpito buddhisargaH | tanmAtrasargo.api devamanuShyapashvAdibhedAdbahudhA | tatrordhAdhomadhyalokAH sattvarajotamobahulAH | nanu sukhaduHkhAdayaH prAkR^itA buddhiguNAH kathaM chetane bhavantIti chetsatyam puri li~Nge sherate sa puruShaH | evaM cha li~NgapuruShayoH sambandhAlli~NgadharmAnAtmanyadhyavasyati | ayaM cha mahadAdi pR^ithivyAdimahAbhUtAntaH sargaH prakR^ityaiva kR^itaH | niShkAraNatve tu sadaiva syAnnaiva vA syAt | Ishvarastu na tatropAdAnaM chitishakterapariNAmAt | nApi IshvarAdhiShThitAyA prakR^iteH kartR^itvaM nirvyApArasyAdhShThAtR^itvAsambhavAt | nahi nirvyApArastakShAvAsyAdyadhitiShThati | nanu prakR^iteH kartR^itve tasyA nityatvenAnuparamAtkadApi mokSho na syAditi chenna | yathA hi odanakAmaH pakvaudano na pravartate punastatra evaM yaM yaM puruShaM prakR^itirmochitavatI na taM prati punaH pravartate | nanvachetanAyAM prakR^itau kathaM chetanadharmaH pravR^ittiH tasmAdasti prakR^iteradhiShThAtA chetanaH AtmAnastu prakR^itisvarUpAnabhij~natvAnnAdhiShThAtumarhanti tasmAdasti sarvArthadarshI prakR^iteradhiShThAtA sa cheshvara eveti chetsatyam yathAhi vatvavivR^iddhyarthamachetanamapi kShIraM pravartate tathA prakR^itirapi puruShamokShAya pravartiShyate | na cheshvarAdhiShThAnatvena kShIre pravR^ittiH sha~NkayA | dvidhA hi pravR^ittirbhavati svArthAya kAruNyAya vA | na chAptasakalakAmasyeshvarasya kimapi prArthanIyamasti sargAtprAk duHkhAbhAvena karuNAyA asaMbhavAt | ki~ncha karuNayA prerita IshvaraH sukhina eva sarvAn prANinaH sR^ijet na vichitrAn | prakR^itestvachetanatayA nedaM dvayaM kintu parArthaiva pravR^ittiH yathA pAriShadAnpradarshayannivartate naTaH evaM prakR^itiH AtmAnaM shabdAdyAtmanA puruShAdbhedena prakAshya nivartate | phalAbhAve.api nirguNe upakAriNyapi puruShe prakR^itistapasvinI pravartate eva yathAhi guNavAnupakAryapi bhR^ityo nirguNe upakAriNyapi svAmini niShphalArAdhanaH | yadyapi nATyAnnivR^itto.api naTaH kAlAntare punarapi pravartate evaM muktaM prati prakR^itistu na punaH pravartate yathAhi vigalitavasanA kulavadhUH kadAchitkenachiddR^iShTA chettadAsau tathA yatate yathA na puruShAntarANi pashyanti evaM prakR^itirapi vivekena sAkShAtkR^itA.atilajjAvashAtpunaH svAtmAnaM na pradarshayati | nanu savAsanakleshakarmAshayAnAM bandhanasaMj~nitAnAmapyapariNAmini puruShe.asambhavAtkathaM mokShaH mucherbandhanavishleShArthatvAt | ata eva na saMsAro.api sambhavati niShkriyatvAt | maivam | yathAhi bhR^ityagatau jayaparAjayau svAminyupacharyete evaM prakR^itigatayorapi bhogApavargayorvivekAgrahAtpuruShe upachAraH | tatra dharmAdharmAj~nAnavairAgyAvairAgyaishvaryAnaishvaryarUpaiH saptabhirbhAvairbadhnAti tattvaj~nAnena tu mochayati | evaM cha kR^itAdasmAttattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamiti shuddhamutpadyate j~nAnaM yadviShayo abhyAsastaM sAkShAtkArayatIti | nAsmItyanena kriyAmAtranniShidhyate asteH kriyArthatvAt | nAhamityanena kartR^itvaM na me ityanena svAmitvaM niShidhyate | bhogavivekasAkShAtkArau prakR^iteH prasotavyau tau cha prasUtAviti nivR^ittA prakR^itistAM niShkriyaH svachChapuruShaH pashyati prakR^itipuruShayorasaMsarge.apyavivekakhyAtinibandhanaH saMsAraH punarna bhavati iti | ante tattvaj~nAnasya tadAnImeva sharIrapAtastu na bhavati | yathAhi nivR^itte kulAlavyApAre saMskAravashAt chakraM bhramattiShThati evaM saMskAravashAt sharIramapi sharIrapAtAnantaraM tu pradhAnasya nivR^ittatvAdAtyantikamapi duHkhaM nashyati duHkhAbhAvarUpaM kaivalyamApnoti || iti shrImaddevIdattAtmajagamasevakasUnvAchAryakR^iShNamitrakR^itA tattvamImAMsA samAptA || ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}