% Text title : ThirukkuraL by Thiruvalluvar Nayanar % File name : tirukkuraL.itx % Category : major\_works, upadesha % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Author : Thiruvalluvar nayanAr, Sanskrit translation S.N. Srirama Desikan % Transliterated by : K.T. Shahnaz, NVK Ashraf % Proofread by : K.T. Shahnaz, NVK Ashraf % Latest update : August 28, 2021 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. Thirukkural in Sanskrit ..}## \itxtitle{.. tirukkuraL \- saMskR^itAnuvAdaH ..}##\endtitles ## \chapter{ 1\. dharmakANDaH | upodghAtaH} \section{adhikAra 1\. Ishvaravandanam} akArAdeva niryAnti samastAnyakSharANi cha | charAcharaprapa~ncho.ayamIshvarAdeva jAyate || 1|| Ishasya j~nAnarUpasya vinA pAdaniShevaNam | santvadhItAni shAstraNi na tairasti prayojanama || 2|| bhaktAnAM mAnasAmbhojavAsine jagadIshituH | bhajatAM pAdayugalaM jAyante nityasampada || 3|| dayAloH sarvamitrasya sharaNAgat sakShiNaH | namatAM pAdayugalaM na syAd duHkhaM kadAchana || 4|| mAhAtmyamaprameyasya j~nAtvA taM bhajatAM nR^iNAm | aj~nAnamUlakaM karma dvividhaM chApi nashyati || 5|| pa~nchendriyANi sammR^ishya tAnyathombhyo nivartayan | Ishvaroktena mAgeNNa gachChan nityasukhI bhavet || 6|| IshaM nirupamaM nityaM yo vai sharaNamAshritaH | sa evaduHkharahito nityaM sukhamihAshnute || 7|| dharmasindhoH dayAmR^iteMH nAvaM charaNarUpiNIm | alabdhvA duHkhajaladheH pAraM gantuM na shakyate || 8|| guNAShTakayuteshasya pade yena na vandite | dR^iShTayA virahitaM chakShuriva tasya shiro vR^ithA || 9|| nAvaM bhagavataH pAdarUpiNIM prApnuvanti ye | te taranti bhavAmbhodhimitaraistartumakShamam || 10|| \section{adhikAra 2\. vR^iShTimahimA} loko.ayaM jIvati sadA yato varSheN hetunA | lokasthitikaraM varShe tato.amR^itamidaM viduH || 11|| AhArApekShalokasya bhojyaM dhAnyAdikaM bahu | utpAtha peyatAmeti svayaM varShe jalAtmanA || 12|| chaturbhiH sAgaraiH deshe vyAptepi kShudiyaM sthitA | prANino bAdhate meghe yathAkAlamavarShati || 13|| naShTAyAM varShasampattau dhAnyotpAdanatatparAH | lA~Ngalena bhuvaM naiva karShayeyuH kR^iShIvalAH || 14|| varShe tvavarShat jagatIM nAshayitvA kadAchan | atha svayamanAvR^iShTi bAdhitAmapi rakShati || 15|| jalAnAM bindavo meghAt na pateyuryadi kShitau | loke draShTuM na shakyante haritAstR^iNasampadaH || 16|| pItvA jalanidhiM loke yadi megho na varShati | agAgho.apyudadhistena samR^iddhirahito bhavet || 17|| devatArAdhanaM nityaM visheShAdutsavAdikam | loke naiva pravarteta megho yadi na varShati || 18|| parArthamiha yaddAnamAtmArtha~ncheha yat tapaH | abhayaM na bhavelloke yadi devo na varShati || 19|| jalAbhAve lokayAtrA sarveShAmeva dehinAm | na syAt; varSha vinA naitat; sadAchArAdikaM tathA || 20|| \section{adhikAra 3\. yativaibhavam} sa.nnyAsainAM sadAchArashIlAnAM viditAtmanAm | Amananti same granthAH mAnyA mAhAtmyamuttamam || 21|| nirAshasya muneH shraiShThayagaNanaM \ldq{}jIvayakoTayaH | kati jAtA mR^itAshche\rdq{}ti gaNanena samaM bhavet || 22|| vij~nAya mokShabhavayoH sambhavaM sukhaduHkhayoH | sa.nnyAsaM bhajatAM muktyai prabhAvo bahumanyate || 23|| dhairyA~Nkushen saMyamya gajAn pa~nchendriyAtmakAn | yaH pAlayatyayaM mokShaphalakR^idvIjavadbhavet || 24|| AshApa~nchakamuktasya gIyate shaktiruttamA | gautamAdAttashApo.atra devarAjo nidarshanam || 25|| sarvendriyajayAkhyAnaM karmAnyairduShkaraM janaiH | ye kurvantyuttamAste syuH anyetvadhama madhyamAH || 26|| rUpagAndharasAdInAM tanmAtrANAM vidhAM bhuvi | jAnAti yaH prapa~ncho.ayaM vashe tasya bhaviShyati || 27|| yatoktadharmaniShThAnAM yatInAM mahimAdikam | mantrAdi sahitairvedavAkyaireva nirUpyate || 28|| guNaparvatamArUDhAH munayaH kupitA yadi | kShaNiko.api sa durvAraphalaHshAntiprasAdane || 29|| sarvabhUtadayAsAndrAH ye tu dharmaparAyaNAH | ta eva brAhmaNAH proktAH yatayaH saMshitavratA || 30|| \section{adhikAra 4\. dharmavaishiShTayam} dharmAt sa~njAyate kIrtiH dharmAdutpaghate dhanam | dharmAdapyadhikaM vastu prANinAM kiM nu ghartate || 31|| dharmAnuShThAnavibhavAt dehinAM Ayate sukham | dharmANAmananuShThAnAdaniShThaM sambhavediha || 32|| manovAkkAyakaraNaiH dharmakArye yathAvidhi | kartavyaM khyAt yathAshakti samayasyAnurodhataH || 33|| yat kR^itaM shuddhamanasA sa dharma iti kathyate | hachChuddhirahitaM karma kevalADambarArthakam || 34|| krodho lobhaH kaThoroktirasUyeti chaturvidhAn | doShAn vinA kR^itaM kArye dharma ityuchyate budhaiH || 35|| pashchAditi bhatiM tyaktvA bAlye dharme vitanvataH | sa dharmo mR^ityukAle.api sthitaH sAhyakaro bhavet || 36|| shibikAvAhakaM haShTavA tatratya~ncha samakShataH | dharmaprabhAve suj~neye kutaH shAstraM kutaH shrutiH || 37|| anusyUtatayA dharmakArye janmani yat kR^itam | tat punarjanmamArgasya nirodhakashilAyate || 38|| yallabdhaM dharmamArgeNa tadeva sukhamiShyate | adharmAdvastu yat prAptaM na sA kIrti rna tat sukham || 39|| satkarmaiMva sadA kAryaM sarvayatnena mAnavaiH | apavAdakaraM chAnyat varjanIyatayochyate || 40|| \section{adhikAra 5\. gArhasthyam} trayANAmapi varNAnAM svadharmamanutiShThatAm | gR^ihastho dharmanirato nityaM sAhyakaro matH || 41|| yatIn mR^itAn daridrAMshcha nirgatIn atithInapi | gR^ihastho.annAdidAnena svAshritAnapi rakShati || 42|| pitR^idevAtithInAM cha bandhUnAmAtmanastathA | satkR^itirdharmamAgeNNa gR^ihasthasya varA matA || 43|| apavAdabhayAdvittaM sampAdya sakalaiH saha | bhu~njAnasya gR^ihasthAsya nirduShTaM jIvanaM bhavet || 44|| gArhasthyajIvanaM yat syAt snehadharmasamanvitam | tadeva sArthakaM loke taddhi gArhasthyamuchyate || 45|| gArhasthyajIvanaM yena dhamyeM mAgeM pravartyete | kiM vA prayojanaM tasya vAnaprasthAdinA pathA || 46|| dharmeNa vartmanA yastu gArhasthyamupasevate | mArgantaropajIvibhyaH sa prashasto nigadyate || 47|| kArayitvA parairdharme dharmamArgAbalambinaH | jIvanaM cha gR^igasthasya shlAghyate yatijIvanAt || 48|| sa eva dharmashabdArtho yaddhi gArhasthyajIvanam | gR^ihasthadharma evAtra dharmashabdena kathyate || 49|| dharmamArgamanulla~Nghaya gR^ihastho yadi jIvati | devavatpUjitaH so.atra devalokaM tato vrajet || 50|| \section{adhikAra 6\. patnI} dayAdiguNasampannA bharturAyAnusAratH | karoti jIvanaM yA.atra saiva bhAryeti kathyate || 51|| gR^ihiNI yasya gArhasthyaguNAdirahitA bhavet | niShphalaM jIvanaM tasya satsveva vibhavAdiShu || 52|| patnI ched guNasampannA samR^iddhaM tasya jIvanam | vaiparItye samAyAte shUnyameva hi jIvanam || 53|| pAtivratyena sampannA gR^ihiNI yadi sa~NgatA | tasmAdajyuttaM bhAgyaM gR^ihasthAsya na labhyate || 54|| patimeva hariM matvA prAtaryA bhajate.anvaham | tvaM varShenti taMyA.a.ashapto devo.api kila varShati || 55|| pAtivratyen bhartAramAtmAnaM kIrtimeva cha | yA pAlayati dharmeNa saiva nArIti kathyate || 56|| daNDanAghaistu nArINAM rakShaNe kiM prayojanam | pAtivratyAt svataH strINAmAtmarakShaNamuttamam || 57|| pAtivratyenasahitAM patishushrUShaNe ratAm | gR^ihasthA gR^ihiNIM prApya svargalokaM bhajanti he || 58|| pAtivratyayashohInAM bhAryAM yo labhate naraH | sagArve siMhavat so.ayaM shatrumadhye na gachChati || 59|| sa~ncharitravatI bhAryA mA~NgalyaM jIvitasya sA | satputrANAmavAptitastu tato bhUShaNavadbhavet || 60|| \section{adhikAra 7\. putrabhAgyam} shAstrAnugatabuddhInAM putrANAM lAbha eva tu | lavdhavyeShu mahadbhAgyaM anyanneha prashasyate || 61|| nirduShTaguNasampannaM putraM prApnoti yo naraH | duHkhAni taM na bAdhante bhAvijanmasu saptasu || 62|| tanayena pituH svargalokArthe dAnakAraNAt | putraM svArjitavittena samaM vai manyate pitA || 63|| dattaM yat putra hastena sAmAnyamapi bhojanam | amR^itAdadhikaM tattu vartate madhuraM pituH || 64|| putradehapariShva~Ngo dehAnandaM vivardhayet | janayechChravaNAnandaM teShAM skhalitabhAShitam || 65|| aspaShTamadhuraM putrabhAShitaM shR^iNoti yaH | sa eva kathayet ramyaM vINAveNvAdi vAditam || 66|| pitA vidyApradAnena paNDitAgresaraM sutam | yadi kuryAtsutasyaitat mahat sAhyamudIryate || 67|| vidyAvantaM sutaM dR^iShTavA modate na pitA param | adhikaM tena tuShyanti sarve bhUtalavAsinaH || 68|| \ldq{}putraste guNavAn vidvAn\rdq{} iti vAkyaM mahAtmanAm | shrutvaiva jananI tasya jananAdapi tuShyati || 69|| kiMvA tapaH kR^itaM pitrA prAptumetAdR^irAM sutam | iti lokaiH stutH putraH pituH syAdupakArakaH || 70|| \section{adhikAra 8\. prItiH} argalaM nAsti hi prIteH prItAnAmashrubindavaH | prakAshayanti sarveShAM prItimantaHsthitAmapi || 71|| naraH premNA virahitH sarvamAtmArthamichChati | premavAn svasharIraM cha parArthamiti manyate || 72|| sarvatra priyabhAvena kurvan jIvanamAtmanaH | jIvasya dehasambandhaphalaM pUrNamihAshnute || 73|| karute svajanaprema sava sauhArdajIvanam | tadeva vardhayet snehamadhikaM sarvajantuShu || 74|| premArdrahR^idayo yastu vartase svIyabandhuShu | so.atra kIrti sukhaM chaitya svargaloke sukhaM vaset || 75|| sAdhanaM dharmamAtrasya premeti kathanaM vR^ithA | adharmavarjane.apyetat sAdhanaM vastutattvataH || 76|| nirasthikAn kITagaNAn Atapo bAghate yathA | jIvaM premNA virahitaM tathA dharmo.api bAghate || 77|| mahIruhasya shuShkasyamarau pallavajanmavat | gR^iheShu hR^idaye preM vinA jIvan muchyate || 78|| dehAntara~NgabhUtena premNA rhitadehinAm | bAhayA~NgasAmavAyena phalaM naiva bhaved dhruvam || 79|| sa deho jIvasahitH yaH premavashamAgataH | charmAvR^itAsthikR^iTaHsyAt premNA virahitastu yaH || 80|| \section{adhikAra 9\. atithisatkAraH} sambhArAH sambhriyante ye gR^ihasthAshramavAsinA | sarve te viniyoktavyAH sadaivAtithipUjane || 81|| priyAtithimasammAnya gR^ihe yadvastu bhujyate | sAkShAdamR^itamevAstu na tachChlAghyaM kadAchana || 82|| svagR^ihaprAptamatithiM bhaktyA satkurvataH sadA | dAridryaM na bhavet kintu dhanaM chApyabhivardhate || 83|| shuddhAtithiM veshma gataM sevamAnasya sAdaram | narasya gehe vasati prasannA padmasambhavA || 84|| bhojayitvA.atithiM pUrve shiShTaM svIkR^itya jIvatH | bIjAvApaM vinA kShetre jAtante sasyasampadaH || 85|| toShayitvA.atithiM prAptamanyAn atithisattamAn | yo hi pratIkShate so.ayaM devAnAmatithirbhavet || 86|| sadArAdhanayaj~nasya phalaM vAchAmagocharam | atitheryogyatA bhedAt phalamedo.api sammatH || 87|| yasyAtithInAM satkArayaj~ne buddhirna jAyate | labdhaM vastu paribhraShTaM bhavediti sa chintayet || 88|| daridra eva mantavyo vitte satyapi puShkale | bhAtithyadAnavimukho yo bhaved bhuvane jaDaH || 89|| shirIShapuShpamAghrANAt mlAnaM sa~njAyate yathA | tathA.atithInAM vadanaM syAd gR^ihasthe parA~Nmukhe || 90|| \section{adhikAra 10\. madhurAlApaH} yat kathyate dharmavidbhiH sadayaM premapUrvakam | va~nchanArahitaM tattu bhavenmadhurabhAShaNam || 91|| saharShe cha daridrebhyaH kR^itAt dAnAdaninditAt | prasannavadanasyaitat shreShThaM madhurabhAShaNam || 92|| dR^iShTvA prasannamadhuraM yadvai hR^idayapUrvakam | uchyate suhitaM satyaM sa dharmaH paramo mataH || 93|| sarvatra madhuraM vAkyaM prayuktaM sukhavardhakam | sarvadA duHkhajanakaM dAridyramapi nAshayet || 94|| vinayo madhurAlApaH dvayamAbharaNaM nR^iNAm | tAbhyAM dvAbhyAM vihInasya kimanyairbhUShaNaiH phalam || 95|| anyeShAmupakArArthe yo vrUte madhuraM vachaH | tasya papAni nashyanti dharma evAbhivardhate || 96|| paropakArajanakaM mAdhuryasAhitaM vachaH | vaktAraM sukhinaM kR^itvA puNyaM chApi prayachChati || 97|| paraduHkhAya yA na syuH prayuktA madhuroktayaH | aihikAmuShmikaM saukhyaM prayokturvitaranti tAH || 98|| madhuroktyA mahat saukhyaM bhavediti vidannapi | duHkhadaM kaThinaM vAkyaM kuto vA vakti mAnavaH || 99|| kathanaM kaThinoktInAM madhure vachasi sthite | madhuraM phalamutsR^ijya kaShAyasyAshanaM bhavet || 100|| \section{adhikAra 11\. kR^itaj~natA} asmAbhirakR^ite sAhye yastu sAhyaM karoti naH | lokadvayapradAne.api tasya nAsti pratikriyA || 101|| samaye rachitaM sAhyaM svalpaM syAt parimANatH | tadeva kAlameden mahat syAd bhuvanAdapi || 102|| anAlochya pratiphalaM sAhyaM premNA vinirmitam | vimR^iShTa sat samudrAdapyadhikaM syAnna saMshayaH || 103|| svalpaM yavasaM sAhyaM vimR^ishya bahu lAbhadam | tAlavR^ikShAdapi mahat tanmanyante narottamAH || 104|| kR^ite cha pratikartavyaM svIyashaktayanusArataH | prAptalAbhAnusAreNa pratikAro vigahryate || 105|| j~nAnAchArasameyAnAM sambandhaM naiva vismaret | ApatsahAyabhUtanAM maitrIM naiva parityajet || 106|| kaShTakAle samAyAte upakurvanti ye narAH | santaH smaranti tanmaitrIM saptasaptasu janmasu || 107|| kR^itAnAmupakArANAmadharme vismR^itirbhavet | vismR^itistvapakArANAM sadyo dharmaH sa kathyate || 108|| upakR^itya prathamataH maraNAntakarA yadi | upakArA api kR^itAH lIyante tatra chaiva te || 109|| dharmAntaravihInAnAM vidyate pApamochanam | kR^itaj~natAdharmahIne nAsti vai pApamokShaNam || 110|| \section{adhikAra 12\. tATasthyam} shatrumitratR^itIyeShu nyAyamArgAnusAriNaH | niShpakShapAtatArUpo dharme yo.asya phalaM bhavet || 111|| niShpakShapAtino vittaM na tu kevalamAtmanaH | sthiraM satputrapautrAdi santateH syAt sukhAvaham || 112|| pakShapAtArjitaM vittaM sukhaM naiva prayachChati | kadAchit sukhadaM bhAyAdathApi parivarjayet || 113|| ayaM mAdhyasthyavartIti viparIto.ayamityapi | sadasatputrajanmabhyAM j~nAtuM shakyaM visheShataH || 114|| sukhaduHkhe hi saMsAre karmAdhIne bhaviShyataH | ato madhyasthavR^ittiH syAt shreShThamAbharaNaM satAm || 115|| hR^idayaM pakShapAtena yadi pApaM vichintayet | tadutpAta iti j~neyaM bhAvinAshasya mUchakam || 116|| niShpakShapAtino dharmashIlasya samupAgatam | dAridryamapi manyante bhAgyameva manIShiNaH || 117|| madhye sthitA tulA dravyaM nyAyatastulayedyathA | tathA niShpakShapAtitvaM mAdhyasthaM lakShaNaM satAm || 118|| pakShapAtaM vinA chittaM madhyasthaM cha bhavedyati | vAchi madhyasthabhAvo.api tadA nUnaM bhaviShyati || 119|| anyeShAmapi vastUni svakIyAnIva pashyatA | kriyate yattu vANijyaM tadvANijyamitIryate || 120|| \section{adhikAra 13\. nigrahashIlatA} tanoti nigraho martyamuttaM devapUjitam | anigraho naraM ghore narake patayatyapi || 121|| nigrahaH shAshvataM vittamiti tat pAlayet sadA | nigrahAdadhikaM shreyo mAnavAnaM na vidyate || 122|| j~nAtavyaM tattvato j~nAtvA saMyamI yo bhavennaraH | mahAtmanAM guNAj~nAnAM kR^ipayA sa sukhI vaset || 123|| sadA nigrahashIlo yaH svIyamArgAvalambinaH | mahonnatA sthiti stasya shailAdapyadhikA bhavet || 124|| sadA nigrahashIlatvaM sarveShAmuttaM matam | teShu chApyagragaNyasya tadbhavedadhikaM dhanam || 125|| pa~nchendriyANi samyamya vidyamAnasya karmavat | AtmarakShaNashaktiH syAt saptasvapi cha janmasu || 126|| niroddhavyeShu bahuShu jihvAM vA rodhdumarhati | anyathA shabdadoSheNa jAyate duHkhabhAjanam || 127|| shaktavA kushabdaM yo.anyasya kurute manaso vyathAm | tAtkR^itAshchAnyadharmAH syuraniShTaphaladAyakAH || 128|| vahnijaH syAt vraNAH shAntaH chihnamAtraM na shAmyati | vAgagnijavraNasyeha naivopashamanaM bhavet || 129|| akrodhaH saMyamI yastu vidyayA cha niShevitaH | svat eva samAgamya taM rakSheddharmadevatA || 130|| \section{adhikAra 14\. sadAchArasampattiH} sadAchAro manuShyANAM sarvashreyAMsi yachChati | prANebhyo.api sadAchAraH shreShTha ityeva pAlayet || 131|| premNA parishrameNApi sadAchAraM tu pAlayet | sarvadharme sadAchAraH shreShTho jIvitasAhyAdaH || 132|| yaH sadAchArasampannaH sa kulIna itIryate | yaH sadAchArarahitastvakulInaH sa gaNyate || 133|| adhItavismR^itaM vedaM prApnoti paThanAt punaH | vipro naShakulAchAraH punarnApnoti vipratAm || 134|| asUyAviShTamanujo yathA vittaM na vindati | tathA kulAchArahIno labhate na samunnatim || 135|| dhIrAH sadAchArahAnAt dR^iShTvA nIchakulodbhavam | na mu~nchanti sadAchAraM dussAdhamapi sarvadA || 136|| sadAchAreNa sarve.api labhante paramaM yashaH | sadAchAraparityAgAdapavAdo mudhA bhavet || 137|| upayorlaukayoH saukhyaM sadAchAreNa jAyate | tathA duHkha durAchArAt prApyate lokayordvayoH || 138|| doShayuktAni vAkyAni vismR^ityApi pramAdataH | teShAM mukhAnna niryAnti ye sadAchArashAlinaH || 139|| ye tu naiva pravartante kAladeshAnusAratH | adhIteShvapi shAstreShu j~nAnino na bhavanti te || 140|| \section{adhikAra 15\. paradAraparA~NmukhatA} parapatnIsa~NgamechChAdoShasteShu na vidyate | dharmArthashAstra tattvaj~nA ye bhavanti mahItale || 141|| parapatnIlampaTanAM madhye mR^iDhatamo hi saH | paradAra gR^ihadvAre kAmArto yaH pratIkShate || 142|| jIvannapi mR^itaprAyaH sa tu saMshaya mantarA | vishvastasuhR^idaH patnIM yo bhoktumabhivA~nChati || 143|| pApaM ki~nchidanAlochya paranArIratAtmanaH | kimanyai rvibhavaiH pUNaiMH sa duHkhAnna vimuchyate || 144|| sarvasAdhAraNaM matvA sa~NgataH paravallabhAm | apavAdaM sthiraM dhatte garhitaM tatkulaM bhavet || 145|| apavAdo bhayaM pApaM dveShashcheti chaturvidhAH | doShA nainaM vimu~nchanti yo.anyabhAryAM niShevate || 146|| dharma mArgeNa gArhasthyasevaneneha jIvataH | anyadIyeShu dAreShu matireva na jAyate || 147|| parastrIdarshane chittadADharthe yadrU vidyate satAm | nedaM teShAM dharmamAtraM pUrNAchAro.api sa smR^itaH || 148|| ghorAmmodhi vR^ite.apyasmin loke te shnuvate sukham | parA~NganApariShva~NgaM kAmArtA ye na kurvate || 149|| tyaktvA dharma madharmaNAM kartA chApi visheShataH | shlAghya eva bhavedatra parastrIvimukho yadi || 150|| \section{adhikAra 16\. kShamA} dhAraNAt khanakasyApi dharaNyA iva niHsamA | svAparAdhiShu yA kShAntiH sa dharmaH paramo nR^iNAm || 151|| apakAraH parakR^itaH soDhavyaH sarvadA naraiH | vismartA tvapakAraNAM tato bhuvi mahIyate || 152|| daridreShu daridraH syAt bhraShTastvatithipUjanAt | mUDhanindA sahiShNustu samartheShUttamo bhavet || 153|| Atmano guNasampattyA vikhyAtiM yashchikIrShati | tena kShamAvatA bhAvyamaparAdhijaneShvapi || 154|| shatrUNAmapakartAraM santo na bahukurvate | ariShvapi kShamAvantaM svarNavat hR^idi kurvate || 155|| virodhiShvapakartR^iNAM tiShThedekadinaM sukham | paradrohasahiShNUnaM yAvajjIvaM bhavadyashaH || 156|| parairanarthAt vihitAt labdhvApi manaso vyathAm | adharmAcharaNA~nchitta nirodho hi prashasyate || 157|| kurvatAmAtmano drohaM mano.aha~NkAra karaNAt | akR^itvaiva pratIkAraM jetavyAH kShamayaiva te || 158|| maryAdAM samatikramya nindakAn kaThinoktibhiH | kShamayA ye sahante.atra shuddhAste munibhiH samAH || 159|| mahAneva sa mantavyaH vinA.annaM yastapasyati | paranindAsahiShNustu tato.api syAnmahattaraH || 160|| \section{adhikAra 17\. anasUyatA} asUyAhInachittena sanmAgai~Nka pravartinA | anasUyA rakShaNIyA sadAchArasamA sadA || 161|| asUyA yasya na bhavet sarvadA sarvajantuShu | sa eva bhagyavAn loke sarvabhAgyeShu tadvaram || 162|| parotkarShamasodvaiva yastvasUyAparo bhavet | iha vittaM pare puNyamubhayaM tasya hIyate || 163|| asUyayA bhavedduHkhamiti matvA manIShiNaH | adharme naiva kurvanti hyasUyAvashamAgatAH || 164|| asUyayA samaH shatrurvartate na mahItale | ripau kadAchichChAnte.api nUnaM sA kurute vyathAm || 165|| yo vai na sahate.anyasya vibhavaM samupAgatam | bandhavAstasya nashyanti vastrAhAravivarjitAH || 166|| dR^iShTvA naramasUyADhyaM manyunA sahitA ramA | dadAti tasya dAridryaM svayaM chApi vimu~nchati || 167|| asUyayA samaH pApI vidyate naiva bhUtale | bhAgyaM sarve nAshayitvA kupathe cha nayennaram || 168|| asUyAsahite bhAgyaM dAridryaM sajjaneShvapi | yadi syAt kAraNaM tatra ki syAditi vichAryatAm || 169|| asUyAvAnnaro loke na prApnoti samunnatim | asUyayA virahitaM na jahAtyunnatirnaram || 170|| \section{adhikAra 18\. alobhaH} adharmAdanyAvastUni yo.apahartumabhIchChati | kulanAshaM sa bhajate doShA api bhajanti tam || 171|| anyAyAllajjitA martyA lobhena paravastuShu | svalpalAbhamabhIpsantaH niShiddhaM naiva kurvate || 172|| nyAyamArgAgataM nityasukhaM yaiH prArthate naraH | alpasaukhyAt na te kuryuH lobhamanyeShvadhArmikam || 173|| jitvA pa~nchendriyagrAmaM tattvaj~nAnasamanvitAH | j~nAtvApi svaka dAridryamalubdhAH paravastuShu || 174|| paradravyApahArArthe ninditaM karma kurvataH | sUkShmeNa shAstraj~nAnena vidyate kiM prayojanam || 175|| sarvabhUtadayApUrve gArhasthyamanutiShThataH | paravastupralobhena gArhasthyamapi niShphalam || 176|| paradravyApahAreNa labdhaM vastu parityajet | phalapradAnavelAyAM na tachChreyaH pradAsyati || 177|| yo.anyadIyaM vastujAtamapahartu na kA~NkShati | na kShIyate tasya bhAgyaM bhUya evAbhivardhate || 178|| paradravyeShvalubdhA ye j~nAnino dharmavittamAH | tAnU vAsayogyAn vij~nAya teShveva ramate ramA || 179|| pariNAmamanAlochya paralubdho vinashyati | alubdho yastu varteta rAjate sa jayI bhuvi || 180|| \section{adhikAra 19\. parokShanindAvarjanam} apyanuktvA dharmashabdamadharmAchAra tatparaH | parokShanindAdoSheNa rahitashchet prashasyate || 181|| parokShe dUShayitvA yA pratyakShe kapaTastutiH | dharmahAneradharmasya karaNAt pApadaiva sA || 182|| parokShe dUShaNAdagre stutyA yajjIvyate mughA | tato.api dharmannaShTasya shAstroktA sadnatirbhavet || 183|| pratyakShe dUShyatAM samyak vinA dAkShiNyameva vA | pariNAmamanAlochya parokShe na tu dUShayet || 184|| vAchA dharme vadennAma manastatra na vidyate | ityeva sa hi mantavyaH parokShe yastu nindati || 185|| yo nindati parokShe.anyaM tatkR^iteShu bahuShvapi | doSheShu sAramanviShya tamanyo dUShayeturaH || 186|| yo vA madhuravAkyena snehamanyairna varghayet | parokShanindakasyAsya bhajenmitramamitratAm || 187|| vishvastamitradoShaNAM parokShe sa.nprakAshakAH | udAsIna manuShyeShu na kuryuH kimivApriyam || 188|| \ldq{}mamAsya bharaNaM dharma\rdq{} iti matvA vasundharA | parokShanindAsaktasya dehabhAraM vibharti kim? || 189|| parokShanindakaH svIyadoShAn anyakR^itAniva | yadi jAnAti taM naiva bAdhante duHkharAshayaH || 190|| \section{adhikAra 20\. vR^ithAlApaniShedhaH} jugupsAjanakaM vyarthabhAShaNaM janasaMsadi | prayu~Nkte yaH sa sarveShAM parIhAsa padaM bhavet || 191|| mitreShvaniShTakaraNAdapi paNDita maNDale | vR^ithApralApo vij~neyo mahAniShTaphalapradaH || 192|| avinItiparaH so.ayamiti spaShTaM pratIyate | nirarthakAni vAkyAni brUte yastu visheShataH || 193|| hInamarthaguNAbhyAM yat vAkyaM sarvatra kathyate | nItyA virahitaM tattu nAshayet sadguNAnapi || 194|| brUyurnirarthakaM vAkyaM mahAsthAnagatA yadi | tadA kIrtipratiShThAbhyAmbhavanti rahitA amI || 195|| nirarthakAnAM vAkyAnAM prayoktA yaH punaH punaH | na naraH sa hi mantavyo R^ijIShaM syAnnareShvayam || 196|| adharmasahitaM vAkyaM mahAntaH kathayantvapi | aprayojakavAkyAni varjanIyAni tairapi || 197|| mokShAdyuttamalAbhArthe mImAMsante mithastu ye | alpalAbhakaraM vAkyaM na te brUyurmanIShiNaH || 198|| avidyArahitAH santaH tattvaj~nAnasamanvitAH | vismR^ityApyarthavidhuraM vAkyaM naiva prayu~njate || 199|| vAchyaM tadeva vAkyeShu yallAbhajanakaM vachaH | tyAjyaM tadeva vAkyeShu yallAbharahitaM vachaH || 200|| \section{adhikAra 21\. duShkarmabhItiH} duShkarmaniratA lokAH pApebhyo na hi bimyati | satkarmaniratA santa pApAdvibhyati sarvadA || 201|| duShkarmaNA duHkhameva yasmAdutpadyate tataH | vahnerapyadhika matvA metavyaM duShTakarmaNaH || 202|| tadAtmakShemajanakamuttamaM j~nAnamuchyate | duHkhAnutpAdabuddhiryA svAparAdhijaneShvapi || 203|| paraduHkhapradaM karma pramAdenApi na smaret | anyathA smarato.asyaiva dharmo nAshaM vichintayet || 204|| \ldq{}ahaM daridra\rdq{} ityuktvA na kuryAtkarma ninditam | na chet daridra eva syAt bhAvijanmasu saptasu || 205|| \ldq{}svakR^itaM duShkR^itaM svasya bhAviduHkhapradAyakam\rdq{} | iti chintayatA.anyeShAM na kAryA duShkR^itiH sadA || 206|| itaraiH shatrubhirjAtu muchyetehApi janmani | duShkarmanAmA shatrustu bAdhate bhAvijanmasu || 207|| narachChAyA yathA tasya pAdAbhyAM saha gachChati | pratijanma tathA yAntI duShkR^itirbAdhate naram || 208|| vinA duHkhaM sadA yo vai sukhI bhavitumichChati | IShadapyatra duShkarma na kuryAt sa parasya tu || 209|| adharmeNa pathA gachChan anyebhyo duShkR^iti naraH | yadi kashchinna kurute taM duHkhaM dUratastyajet || 210|| \section{adhikAra 22\. lokopakAritA} meghAnaM varShatAM nityaM ki sAhyaM kurvate janAH | meghatulyA mahAnto.api niShkAmamupakurvate || 211|| lokopakartR^ibhirvittaM prayatnAt samupArjitam | satpAtre dIyamAnaM sat prayojanakaraM bhavet || 212|| lokopakAritAkhyena dharmeNa bhuvi jIvanAt | satkAryamuttamaM nAsti svarge vA bhUtale.api vA || 213|| lokanAmupakartA yaH shiShTAchAraparAyaNaH | sa jIvati sharIreNa mR^itaprAyo naro.aparaH || 214|| jalapUrNataTAkena bhavanti sukhino janAH | lokopakAriNo bhAgyaM lokasaukhyaM prayachChati || 215|| phalabhAranato vR^ikShaH prAmamadhyaM gato yathA | lokopakArI vittADhayastathA syAdupakArakaH || 216|| sarvabhAgairyathA vR^ikShaH rugNAnAmauShadhAyate | lokopakAriNo vittaM tathA sarvopakArakam || 217|| lokopakAramAhAtmyaM jAnanto j~nAnisattamAH | svasya dAridryakAle.api pareShAmupakarvate || 218|| lokopakArichittasya dAridryamidamuchyate | na shaknomyadhikaM dAntu dArudryayeti yanmatam || 219|| lokopakArAt dAridryaM jAyeteti vadet yadi | bhapyAtmavikrayeNaitat dAridryakrayaNaM varam || 220|| \section{adhikAra 23\. dAnam} arthibhyo.apekShitaM yattu dIyate dAnamuchyate | itarANi tu dAnAni svArthamUlAni kevalam || 221|| mokShalAbhI bhavet kAmaM yAchanaM na hi sammatam | narake.api samAyAte dAnaM sarvAtmanA varam || 222|| \ldq{}ahaM daridro dehI\rdq{} ti vAkyashravaNamantarA | mahakulaprasUteShu dR^ishyate dAnashIlatA || 223|| yAchakasya mukhaM dAnAt prasannaM na bhavet yadi | dAtR^itvamapi yA~ncheva jAyate duHkhadaM sadA || 224|| avArayan kShughaM bhojyaiye~NgI tatsahanakShamaH | tAmApAkurvato.annAdyai gR^ihasthAnAdhiko mataH || 225|| dhanI kShughaM yadArtasya vArayet, bhAvijanmasu | tadAtmaphala lAbhAya sthiraM muladhanaM bhavet || 226|| bhuktavantaM sahAnyen labdhaM vastu vibhajya tu | kShuNNAmA.ayaM mahArogo dUrannityaM vimu~nchita || 227|| abhuktaM svena chAnyebhyo.apyadattaM yasya vai dhanam | kShIyate ki na jAnAti sa saukhyaM dAnamUlakam? || 228|| adatvaiva parebhyo yadbhujyate svArjitaM dhanam | daridryAnmaraNA~ncha syA daho kaShTataraM tataH || 229|| nAsti mR^ityusamaM duHkhamathApyarthibhirIpsitam | tebhyo dAtumashaktasya mR^ityureva varo mataH || 230|| \section{adhikAra 24\. kIrtiH} arthibhyo vA~nChitaM dattvA kIrtyA saha vasennaraH | narasya janmasAphalyaM nAsti kIrti vinA bhuvi || 231|| yAchakebhyo dAridryebhyaH svalpaM vApi prayachChataH | kIrtireva sadA sadbhirgItA bhavati shAshvatI || 232|| bahukAlamabhivyApya tiShThantIM kIrtimantarA | loke nirupamaM nityamekaM vastu na vidyate || 233|| pR^ithivyAH sthitiparyantAM kIrti yo labhate naraH | svargaloko.api taM stauti na tu j~nAnasamanvitAn || 234|| sthirakIrtyA cha maraNaM yashHkAyena jIvanam | mahatAM j~nAninAmeva labhyaM syAt nAparasya tu || 235|| yadIShTaM mAnuShaM janma kIrtyA jananamuttamam | anyathA mR^igajanmaiva shlAghyate martyajanmanaH || 236|| ashakto jIvituM kIrtyA na dveShTyAtmAnamAtmanA | kintvAtmanindakaM dveShTi kiM bhavedatra kAraNam || 237|| anavApya yasho loke ye hi jIvanti mAnavAH | ninditaM jIvanaM teShAmiti sadbhiH prakIrtyate || 238|| yashasA tu vihInasya kAyaM yA bibhR^iyAnmahI | nirduShTa sasyasampattivihInA sA bhaved dhuvam || 239|| apavAdena rahito yo jIvati sa jIvati | jIvannapyapavAdena mR^itaprAyo hi gaNyate || 240|| \section{adhikAra 25\. dayA} dayArUpaM dhanaM sarvadhanAduttama muchyate | itarANi dhanAnIha santi nIchajaneShvapi || 241|| sanmArgeNa parAmR^ishya bhavitavyaM dayAvatA | sarvashAstra parAmarshedayaikA sAhyAkAriNI || 242|| andhakAramayaM dhoraM narakaM na bhajanti te | ye vai dayAdrahR^idayA vartante sarvajantuShu || 243|| rakShaNAt sarvajantUnAM dayAyAshcha pradarshanAt | naro na labhate nUnaM duShkarma narakapradam || 244|| dayArdrahR^idayo bhUtvA duHkhaM nApnoti bhUtale | nidarshanaM bhavedatra loko.ayaM prANisa~NkulaH || 245|| janAH prANidayAhInAH prANino hiMsayanti ye | dharmatyAgAgataM janmaduHkhaM nAdyApi taiH smR^itam || 246|| vittahIno na labhate ihaloke yathA sukham | paraloke na labhate dayAshUnyaH sukhaM tathA || 247|| satkarmaNA daridro.api kadAchiddhanikaH sukhI | nirdayasya kutaH saukhyaM na kadApi sa vardhate || 248|| j~nAnashUnyo yathA shAstrAttattvArthe naiva vindati | nirdayaH svakR^itAddharmAttathA na labhate phalam || 249|| yadA karuNayA hIno hiMsayeddurbalaM tadA | svasmAdvalIyasAmagre chintayet svabhayasthitim || 250|| \section{adhikAra 26\. mA.nsavarjanam} poShaNArthe svadehasya kR^itvA yaH prANihiMsanam | tanmAMsabhakShaNaparaH sa dayAvAn kathaM bhavet || 251|| dhanasyArakShaNAnmArtyo nirdhano jAyate yathA | tathA mAMsashanaparo dayAhInaH prakIrtyate || 252|| prANimAMsarasAsvAda nimagnasya hi mAnasam | ghAtakasyAttashstrasya chittavannirdayaM bhavet || 253|| ahiMsaiva dayA proktA hiMseyamadayA matA | prANibhAMsAshanaM loke pApamAkhyAyate || 254|| mAMsahArobhivR^iddhashchet sadehaM prANinAmiha | durlabhA sthitireva syAt narakashchApi jAyate || 255|| mAMsArthe na bhavet prANi hiMsA chediha bhUrishaH | dhanArthe naiva varteran mAMsavikrayiNo narAH || 256|| mAMsAM na bhakShayet prAj~naH, kriyamANe vimarshane | vraNo hi prANinAM mAMsamiti j~nAnaM bhavet yataH || 257|| nirduShTaj~nAna sampannAstridoShaNa vivarjitAH | sharIraM prANarahitaM shavaM matvA na bhu~njate || 258|| nAnAyAgavidhAnena jAyamAnAt phalAdapi | mAMsAhAraparityAgAchChrepaH phalamavApyate || 259|| prANihiMsA virahitaM vimukhaM mAMsabhakShaNe | sarve devA narAshchaiva vinamanti narottamam || 260|| \section{adhikAra 27\. tapaH} upavAsAdiduHkhAnAM sahanaM jIvasantteH | duHkhAnutpAdanaM cheti tapolakShaNamuchyate || 261|| janmAntaratapobhyAsa shAlino manujasya tu | tapaH syAdatra nirvighnaM viparIte vR^ithAshramaH || 262|| AhArAdipradAnena prashastAnAM tapasvinAm | gR^ihasthAH sAhyamichChanto nivR^ittAstapasaH kimu || 263|| sAdhUnAM sa~Ngrahe duShTajanAnAM nigrahepi cha | shaktiHsmaraNamAtreNa mahatAM syAttapobalAt || 264|| tathaivAbhIpsitaM sarve prayatnAdbhAjanmasu | labhyate hi gR^ihasthena tapaH kartumiha kShaNam || 265|| kriyate yaistapaH karma kR^itakR^ityAsta eva hi | AshApAshavashA hanta klishyanta itare janAH || 266|| asakR^idvahnisantaptaM suvarNe suShThu rAjate | tapaH kleshitakAyasya j~nAnaM samyak prakAshate || 267|| pashyantamAtmanA.a.atmAnaM tapasyantaM jitendriyam | sarve narA namasyanti bahumAnapurassaram || 268|| shApe.apyanugrahe chaiva shaktimantastapasvinaH | kAlapAshavinirmuktAH prApnuvanti parAM gatim || 269|| bahavastapasA hInAH, viralAstu tapasvinaH | dhanikAstena viralA itare bahavo.abhavan || 270|| \section{adhikAra 28\. durAchAraH} va~nchakasya durAchAraM tachCharIragatAnyapi | pa~ncha bhUtAni dR^iShTavaiva mandamantarhasanti hi || 271|| akAryamiti matvApi kurvataH punareva tat | AkAsheneva mahatA tapoveSheNa kiM phalam? || 272|| manaso nigrahaM hitvA muniveShasya vartanam | vuAghracharmavR^itto ghenuH sasyaM charati chet, tathA || 273|| tapoveShanilInena paradAraparigrahaH | gulmalInaniShAdena pakShigrahaNavadbhavet || 274|| \ldq{}ahaM vitakta\rdq{} ityutkvA dushcharyAM yo niShevate | \ldq{}kiM kR^itaM kiM kR^itaM he\rdq{} ti phalakAle sa khidyate || 275|| manovairAgyamaprApya virakta iva yo naraH | vartate kapaTAchAraH kaThino nAsti tatsamaH || 276|| bahirgu~njAsamAkArAH bahavo raktavAsasaH | aj~nAna mantareterShAM gu~nAgre shyAmatA yathA || 277|| duShTachittAstapassiddhA iva snAnena kevalam | kapaTAchArasa~nChannA va~nchakAH santi bhUrishaH || 278|| kAThinyamArdave bANavINaroH karmaNA grathA | munAvapi tathA j~neyaM na veShastatra kAraNam || 279|| lokadUShye durAchArastyajyatechet tapasvibhiH | kuto vA muNDanaM teShAM jaTAbhAreNa vA kimu || 280|| \section{adhikAra 29\. chauryaniShedhaH} parairanindito loke yo vai jIvitumichChati | vinA vastvapahArechChAM tena rakShyaM sadA manaH || 281|| niShiddhasmaraNenApi doShaH syAditi kathyate | aj~nAtvaivApahartavyamiti tyAjyA matistataH || 282|| chauryadupArjitaM vittaM pravR^iddhamiva pashyatAm | bhUtvA nyAyArjitairvittaissaha pashchAdvinashyati || 283|| chauryeNa paravastUnAM prAtyA jAto manorathaH | pashchAtkarmeparIpAke dadyAt duHkhaM hi shAshvatam || 284|| chauryamAcharituM yuktakAlaM yastu pratIkShate | sarva bhUtadayAyAM sa snehayukto na jAyate || 285|| gre paradravyachauryeShu lampaTAH santi mAnavAH | vyayIkR^itya mitaM vittaM jIvanti na hi te sukham || 286|| AtmAnAtma vivekAdau samarthAnAM manIShiNAm | chaurya kAraNamaj~nAnaM jAyate na kadAchana || 287|| kR^itatatvavichAraNAM hR^idaye yatidharmavat | abhyasta chaurya vidyAnAM chitte syAdva~nchanA sthirA || 288|| ye chauryamAtraM jAnanti dharmAnnApi vidanti ye | akR^ityamadhikaM kR^itvA sadyo nashyanti te dhruvam || 289|| jIvanaM spaShTamAkR^ityA chorANAmiha durlabham | chauryakarmavihInAnAM svarge.api sulabhAyate || 290|| \section{adhikAra 30\. satyavachanam} vachanena prayuktena kasyachit mAtrayA.api chet | duHkhAnutpAdanaM loke satyalakShaNamuchyate || 291|| asatya vachanaM chApi yadi syAt prANinAmiha | aninditopakArAya tat satyavachanaM matam || 292|| asatyamiti matvApi kathayannanR^itaM vachaH | pashchAttaptamanA bhUtvA tato duHkhaM sa vindati || 293|| satyamArgeNa gachChantaM tathA hR^idayapUrvakam | kR^itvA manasi sarve.api prashaMsanti narottamAH || 294|| manovAksamabhAvena satyavAdI naro bhuvi | tapodAnaguNADhyebhyo narebhyopyuttamaH smR^itaH || 295|| na satyavachanAdanyadvidyate kIrtivardhakam | kAyakleshaM vinA vaktustat svargamapi yachChati || 296|| anR^itaM vAkya mutsR^ijya jIvadbharbhuvi mAnavaiH | sameShAmanyadharmaNAM tyAgo.api kila sammataH || 297|| bAhyadehasya saMshuddhiH salile snAnato yathA | antarhR^idayasaMshuddhistathA syAt satyabhAShaNAt || 298|| lokAndhakAraM nudatAM dIpAnAM na hi dIpatA | hR^ittamonAshakaM satyavachanaM dIpa uchyate || 299|| sarva shAstraparAmarshAdidamekaM sunishchitam | yat satyavachanAdanyo dharmo nAsti mahItale || 300|| \section{adhikAra 31\. krodhavijayaH} ashakte koparahitaH jitakrodha itIryate | shakte krodhaM jayatu vA mA vA sa viShayaH paraH || 301|| shakteShu kopakaraNAt daNDaduHkhamihAshnute | ashakte kupito nindAM pApaM cha labhate dvayam || 302|| vismR^itya vartitavyaM tu sarvatra krodhamantarA | krodhAdbhavanti duHkhAnAM pariNAmAstvanekadhA || 303|| mukhe vikasaM manasi tuShTiM krodho vinAshayet | tasmAt krodhasamaH shatruH ko nvasti bhuvi dehinAm? || 304|| ya AtmarakShaNe vyagraH sa kopaM parivarjayet | anyathA shatru bhUto.asau nAshayet kopashAlinam || 305|| AshrayaM nAshayedvahniH kopAgni svAshritaiH saha | j~nAnopadeShTan dUrasthAna dahennaukAsamAn gurUn || 306|| vastunA koparUpeNa svaprabhAva prakAshakaH | mahIM tADayate hasta iva nR^inaM prabAdhyate || 307|| chaNDajvAlAsametAgnidAhena sadR^ishIM vyathAm | kurvatyapi nare krodho na kAryo yadi shakyate || 308|| krodhaM yastu mahAprAj~no manasaH sannidhApayet | vA~nChitAH sampadaH sarvAH sadya evApnuvanti tam || 309|| narAH krodhavashaM prAptA mR^itaprAyA bhavanti hi | jitakrodhA narAH sarve manyante yogibhiH samAH || 310|| \section{adhikAra 32\. apakAratyAgaH} yashaH pade mahAbhAgye prApte.api parahiMsayA | apakAramatiM tyaktvA lakShye jIvanti sAdhavaH || 311|| virodhAdapakartushcha prApte.api samayAntare | apakAramakR^itvaiva lakShye tiShThanti sAdhavaH || 312|| kAraNena vinA drohaM kurvatAmapi dehinAm | apakAro na kartavyono chet duHkhaM sa vindati || 313|| upakR^ityApi shtrUNA mupakArApakArayoH | vismR^itiH sAdhubhirdattaM daNDanaM syAdvirodhiShu || 314|| paraduHkhaM svaduHkhena samaM matvApi to janaH | parAnna trAyate tasya tattvaj~nAnena kiM phalam? || 315|| \ldq{}anena karmaNA duHkhaM prANinAM bhavitA dhruvam\rdq{} | iti nirdhAritAt kAryAt sarvadA virato bhavet || 316|| sarvatra sarvadA ki~nchidapi duHkhapradAyakam | buddhipUrve na kartavyaM sa dharmaH paramo mataH || 317|| \ldq{}mamedaM duHkhajanakam\rdq{}iti j~nAtvApi tAdR^isham | prANinAmitareShAM cha kuto vA kurvate janAH? || 318|| apakArAn yaH karoti pUrvAhNe paradehinAm | aparAhNe tu duHkhAni svata eva bhajanti tam || 319|| parApakAro no kAryaH nirduHkhaM vastumichChatA | paraduHkhakarA eva duHkhavanto bhavanti hi || 320|| \section{adhikAra 33\. avadhaH} prANinAmavadhenaiva sarvapuNyaphalaM bhavet | hananAtprANivargANAM sarva pApaphalaM bhavet || 321|| labdhaM vibhajya bhuktvA tu yatprANiparirakShaNam | shAstrakArokta dharmeShu prashastamidamIryate || 322|| Adyo nirupamo dharmaH prANinAmavadho mataH | vimR^iShTe satyakathanaM dvitIyaM sthAnamarhati || 323|| akR^itvA prANinAM hatyAM lakShyamArge pravartanam | mokShAdilokajanakaH sanmArga iti manyate || 324|| avadhAkhyaM varaM dharme yaH sadA parirakShati | saMsArabhItyA sa.nnyAsa bhAjino.apyuttamo hi saH || 325|| avadhAkhye vare dharme vidyamAnasya shAshvatam | jIvite.agraye kR^itAnto.api na vishet prANabhakShakaH || 326|| AtmAno maraNaM vApi jAyatAM prANimUlakam | na kAryA prANinAM hatyA svAtmarakShaNamichChatA || 327|| jIvanAM hatyayA shreShThaM bhAgyaM kAmaM bhaved bhR^Isham | vadhamUlagAtaM bhAgyaM santaH pashyanti gArhitam || 328|| vadhadoShaM vijAnantaH santo hatyAkAran janAn | kulInAnapi chaNDAlasamAn pashyanti karmaNA || 329|| rugNAn daridrAn shAstraj~nAH pashyanto nIvajIvanAn | "ime janmAntare jaghnuH prANA\rdq{} nityeva jAnate || 330|| \section{adhikAra 34\. anityatA} anityeShu padArtheShu nityatAyA nirUpaNAt | mandabuddhiryadi bhavet ninditaM tasya jIvitam || 331|| AyAnti sampado lokA iva nATakamandiram | niryAnti sampado lokA ivAnte nATakAlayAt || 332|| asthiraM sarvadA bhAgyaM tadbhAgyaM yadi labhyate | sadyastena sthirA dharmAH kartavyA mokShamichChatA || 333|| kR^ipANasadR^isho bhUtvA divasaH tattvavittamAn | vishasya kramashaH kAle kShINapraNAN karotyaho || 334|| UrdhvashvAsaH svalajjihnaH mR^ityubAdhAyuto yadA | na bhavettvarayA pUrve mokShArthe dharmamAcharet || 335|| AsItpUrvadine kashvidadya so.ayaM mR^ito.abhavat | ityasthiratvamAhAtmya parItaM lokajIvitam || 336|| kShaNikaM jIvanaM mUDhA na smaranti kadAchana | chintayanti paraM nAnA koTisho viShayAn vR^ithA || 337|| dvije chANDaM parityajya vyomamArge gate sati | dvijasyANDena sambandho yaH sa syAjjIvadehayoH || 338|| jIvasya maraNaM loke nidrayA sadR^ishaM bhavet | pashchAt prabodha tulyaM syAt jIvasya, jananaM punaH || 339|| rogAdhInasharIrasya koNe jIvaH sthito.adhipaiH | vyAdhibhirhisito.adyApi kiM na lebhe sthiraM gR^iham? || 340|| \section{adhikAra 35\. sa.nnyAsaH} AsaktiM kurute naiva yasmin yasmishva vastuni | tasmAttasmAdvastunaH sa na duHkhaM labhate naraH || 341|| yadIchChasi sukhaM vastuM satsveva vahuvastuShu | jahi tAni mahatsaukhyaM tava tena bhavedapi || 342|| Adau pa~nchendriyagrAhyAdviShayAdvirato bhavet | pashchAtsarvapadArtheShu tyAgabuddhirvarA matA || 343|| sarvasa~NgaparityAgAt sulabhaM vardhate tapaH | bandhanAdyoga vibhraShTastvaj~nAnavashago bhavet || 344|| saMsArAnmuktikAmasya deho bhavati bhAradaH | tathA satyanyadehena kutaH sambandhakalpanam || 345|| memedamahameveti nAnAj~nAna vivarjitAH | prApnuvanti mahtsthAnaM devanamapi durlabham || 346|| mamakAraha~NkR^itibhyAM vimukto yo na jAyate | duHkhAnyapi na mu~nchanti sarvadA taM narAdhamam || 347|| uttamaH sa hi mntavyaH sarve tyAjati yaH kShaNe | aj~nAnavashamApannA bhavanti manujAH pare || 348|| dvividhe bandhane yAte janmaduHkhaM vimuchyate | anyathA janmamaraNa pravAhastvanavasthitH || 349|| sarvabandhavinirmukte harau badhnAti yo manaH | sarvasmAd bandhanAmuktiH svatastasya bhaviShyati || 350|| \section{adhikAra 36\. tattvaj~nAnam} asatyaM satyamityeva pashyadbhirbhramamUlataH | prApyate janma chAj~nAnAt garhitaM duHkhadAyakam || 351|| avidyAM samatikramya tattvaj~nAna niShevaNAt | janmaduHkhamalabdhvaiva prApyate brahmaNaH padam || 352|| asaMshayamadhItyAta stattvaj~nAna mupeyuShAm | bhUlokAdapi dUrasthamatke syAhbrahmaNaH padam || 353|| indriyANIndriyArthebhyaH niyamya manaso vashe | sthApanenApi kiM kArye tattvaj~nAnaM na chedbhavet || 354|| teShu teShu padArtheShu padArthAntara vibhramam | vihAya tattvato j~nAnaM tattvaj~nAnamitIryate || 355|| adhyetavyaM gurumukhAdadhItya bahudhA bahu | tattvArthaj~nAna sampannA yAnti mokShapathaM sthiram || 356|| shrutArthasya parAmarshAt tattvamAghaM vijAnataH | janmAsya punarastIti na mantavyaM kadAchana || 357|| janmabAdhAkarAj~nAna muktaye muktidasya tu | brahmaNo darshanaM yattu tattvaj~nAnaM taduchyate || 358|| j~nAtvA brahma jagaddhetuM yatamAnasya muktaye | janmamR^ityumayaM duHkhaM na jAyeta kadAchana || 359|| kAmaH krodhastathA.aj~nAnamiti doShAstrayo hR^idi | nAmnApi na bhaveyushvedbhavaduHkhaM vinashyati || 360|| \section{adhikAra 37\. nirAshA} anusyUtaM pravR^ittasya sarvadA sarvajantuShu | saMsAramaya duHkhasya bIjamAshetyudIryate || 361|| labhyatAM janmarAhityaM labdhavyaM ki~nchidasti chet | tadapi prApyate sarva vastunairAshya buddhitaH || 362|| nirAshAsadR^ishaM shreShThaM vittaM nAsri jagattale | lokAntare.api tattulyaM vastu labdhuM na shakryate || 363|| AshAvirahitAvasthA mokSha ityuchyate budhaiH | avasthA sApi tattvasya brahmaNo bhajanAdbhavet || 364|| te janmarahitA j~neyA ye nirAshAstu sarvataH | AshAyutAnAM niHsheShaM bandhamuktirna jAyate || 365|| AshA samayamAlakShya pAtayet janmabandhane | nirAshArakShaNaM tasmAchChreShTho dharmaH pragIyate || 366|| sarvashAvijaye prApte kAyashoShaNa mantarA | labhyate janmarAhityaM sarvo dharmaH kR^ito bhavet || 367|| nirAshAnAM kuto duHkham, AshApAshavashAtmanAm | uparyupari duHkhAni samayAnti nirargelam || 368|| duHkheShu paramaM duHkhamAshAduHkhaM vimu~nchataH | na paraM brahmaNo loke, sukhamatrApi shAshvatam || 369|| sadA davIyasImAshAM yo vai jayati sarvadA | nirvikArAM tathA nityaM muktiM sadyaH sa vindati || 370|| \section{adhikAra 38\. vidhiH} arthArjane prayatnaH syAdarthaprApakakarmaNA | AlasyaM jAyate tasminnartha nAshakakarmaNA || 371|| viduSho.api bhavenmauDhyaM arthanAshakakarmaNA | mUDhasyApi bhavejj~nAna marthaprApakakarmaNA || 372|| adhIta sarva shAstrairapyashubhaM karma yat kR^itam | tadeva samayaM prApya tattvaj~nAnaM vinAshayet || 373|| eko bhavati vittADhyo vidyayA sahito.aparaH | kAraNaM vidhirevAtra svabhAvo lokasammataH || 374|| akAle.apyApnuyAdvitta manukR^ile vidhau sati | kAle.api tanna labhyeta viparIte vidhau sati || 375|| surakShitamapi bhrashyet vidhimUlamanAgatam | arakShitaM cha tittiShThe dvidhimUlaM yadAgatam || 376|| koTisa~NkhyAyutaM vittaM sampAdayatu vopari | vidhinA yAvadApnoti bhoktuM nAlaM tato.adhikam || 377|| duShkarmavashamApannA mahAbhAgyAt sthitAdapi | narAH sukhaM na vindanti sa.nnyAsaM prApnuvanti cha || 378|| labdhvA shubhataraM karma hR^iShTo bhavasi sarvadA | ashubhe tu samAyAte vR^ithA shochasi tat kutaH? || 379|| vidhinA tu samaM vastu balavanneha vidyate | vinAshya mAnuShaM yatnaM vidhireva jayet sadA || 380|| iti upodghAtaH sampUrNaH | \chapter{2\. arthakANDaH | rAjadharmAdhyAyaH |} \section{adhikAra 39\. rAjamahimA} rAjyamantrisuhR^itsainyadurgakoshaishcha ShaDvidhaiH | a~NgaH samanvito rAjA rAjasiMha itIryate || 381|| dAtR^itvaM j~nAnasampattiH utsAho dhIratA tathA | guNairetaishchaturbhiryo nityayuktaH sa pArthivaH || 382|| pauruShaM jAgarUkatvaM vidyA cheti trayo guNAH | rAjyabhAraniyuktAnAM rAj~nAM svAbhAvikA matAH || 383|| adharmenmUlanaM svIyadharmAcharaNashIlatA | duraha~NkArarAhityaM tritayaM nR^ipalakShaNam || 384|| kuryAddhanArjanopAyamArjayet pAlayeddhanam | rakShitaM cha yathAshAstraM dadyAt pAtreShu bhUmipa || 385|| vimukhaH krUravAkyAnAM rAjA sulabhadarshanaH | yo bhavet tasya sAmrAjyaM sarvashlAghyaM bhaviShyati || 386|| yo dadAti janAn pAti priyabhAShaNapUrvakam | tasya rAj~naH sthiraM kIrtimarthAshcha vitarenmahI || 387|| dharmanItyanusAreNa pAlayan sakalAH prajAH | pArthivaH shleghyate sarvaiH jagatAM patirityasau || 388|| kaThinaM chApi mahatAM vAkyaM pashchAddhitapradam | shrutvA yaH sahate rAjA tiShThettasya vashe mahI || 389|| dAnaM dayA daNDanItiH dInarakSheti sadguNaiH | chaturbhiH sa~Ngato bhUpo dIpavat syAnmahIkShitAm || 390|| \section{adhikAra 40\. vidyA} adhyetavyAH same granthAH nissandehaM yathArthataH | adhItagranthadR^iShTenna pathA yuktaM pravartanam || 391|| nyAyavyAkaraNAkhye dve shAstre mukhye nR^iNAmiha | ubhe hi chakShuShI syAtAmiti sadbhirudIryate || 392|| chakShuShmantasta eva syuH j~nAnachakShuryutAstu ye | itareShAmubhe netre vraNe syAtAM mukhotthite || 393|| yatsa~Ngana janAstuShTAH bhaveyuH, sa~NgamaM punaH | viyogakAle vA~nCheyuH sa bhavetpaNDitottamaH || 394|| riktavaddhanikasyAgre vinItA gurusannidhau | bhUtvA paThanti ye nityaM shiShTAste ninditAH pare || 395|| vidyabhyAsAnusAreNa nR^iNAM j~nAnAM pravardhate | khananAnuguNaM toyaM vardhate saikate yathA || 396|| sarve deshAH same grAmAH svIyAH syurviduShAM bhuvi | tathA sati kutaH kaishchit vidyA nAdhIyate sadA || 397|| ekajanmanyadhigatA vidyA nR^inaM hi kenachit | saptajanmasvanugatA tasya sAhyakarI bhavet || 398|| nijAnandakarIM vidyAM pareShAM nijamUlataH | AnandadAtrIM vij~nAya tAM prAj~nA bahukurvate || 399|| vidyAdhanaM sthiraM shreShThamekameva dhanaM bhavet | dhanAnyanyAnyasthirANi vastuto na dhanAni hi || 400|| \section{adhikAra 41\. vidyAvihInaH} anadhItyaiva sadgranthAn sadgoShThayAM yaH prabhAShate | vinA ra~NgasthalImakShaprayoktrA sa bhavet samaH || 401|| apaNDitasya viduShAM purato bhAShaNe matiH | nAryaH kuchAbhyAM hInAyAH strItvakA~NkSheva niShphalA || 402|| vidyAvihInamanujAH samakShaM j~nAnashAlinAm | maunamAlambya tiShThantaH bhajante nopahAsyAtAm || 403|| vidyAbhyAsaM vinA j~nAnaM vindate svayameva yaH | nirduShTamapi tad j~nAnaM na shrlAghante budhottamAH || 404|| mithyAbhimAno mUDhasya vidyAhInasya kasyachit | budhairbhAShaNaveLAyAM svayaM vilayameShyati || 405|| USharakShetrasadR^ishA vidyAhInA narA bhuvi | kevalaM janimantaste na teShAM sattayA phalam || 406|| sUkShmashAstrArthavij~nAnamantarA dehapuShTitaH | kiM vA prayojanaM nR^iNAM mR^iNmayI pratimaiva te || 407|| paNDitAshritadAridryAt nitarAM khedadAyinI | bhavenmUDhAshritA sampat nAtra kAryA vichAraNA || 408|| astu vidyAvihInAnAM kulaM shreShThamutAdhamam | mahimnA nAdhirohanti te tulAM budhasattamaiH || 409|| mR^igANAM mAnavAnAM cha yathAsti mahadantaram | tathA vidyAvihInAnAM satAM cha granthasevinAm || 410|| \section{adhikAra 42\. shravaNam} shrutvA yad j~nAyate tattvaM tadapyokaM bhavet | satsu vitteShu bahuShu mukhyametadvibhAvyate || 411|| shrotraM shravaNarUpAnnavihInaM syAdyadA tadA | deyaM dehasya chApyannaM shrotrAbhAve kayaM shruti || 412|| shrotraiH shravaNarUpAnnasevino bhUgatA api | havirbhugbhiramartyaistu bhaveyuH sadR^ishA narAH || 413|| yadi nAdhyayanaM sAdhyaM shrutvA vA j~nAnamApnuhi | tad j~nAnaM sAhyadaM khede karayaShTisamaM tava || 414|| vachAMsyAchArashIlAnAM sAhyadAni sadA nR^iNAm | pa~Nkadeshe vicharato hastAlambanadaNDavat || 415|| kaNasho vApi tattvArthaH shretavyAH samaye sati | asakR^it shravaNAt tattvaM j~nAtaM sat pUrNatAM vrajet || 416|| bahushrutA bahuj~nAshcha santo mohavashAt kachit | ajAnanto.api yAthArthye na brUyurmohadaM vachaH || 417|| shAstrashravaNamAtreNa shrotraM bhavati sArthakam | grAhakaM tvanyashabdAnAM shrotraM bAdhiryavanmatam || 418|| apUrvasUkShmashAstrArthashravaNaM yaiH sadA kR^itam | te vinItavachoyuktA bhaveyu rna tathA pare || 419|| shrotrairnavarasAsvAdamakR^itvA jihvayA param | ShaDsAsvAdachaturA jIvanto.api mR^itaiH samAH || 420|| \section{adhikAra 43\. j~nAnasampattiH} anarthonmUlane mUlasAdhanaM j~nAnamiShyate | ripUNAM duShpraveshaM tadantaHprAkAravadbhavet || 421|| nigR^ihya cha~nchalaM chittaM duShkR^ityAdvinivartya tat | niyojanaM cha satkArye j~nAnaprApteH phalaM bhavet || 422|| bahubhyo viShayAn shrutvA teShu yaH kShemadAyakaH | vimR^ishya tasya nishkarShe sAdhanaM j~nAnamuchyate || 423|| spaShTArthakaM suvij~neyaM j~nAnI vAkyamudIrayet | shrutvA.anyavachanaM kliShTamapi vidyAdvimR^ishya cha || 424|| vyasne cha sukhe snigdhAn samabhAvena pashyati | mahadbhiH snehamApnoti j~nAnavAn j~nAnasAdhanAt || 425|| sadAchAraparA lokAH yena yAnti pathA.anisham | pravartanaM tamAlambya j~nAnashIlasya lakShaNam || 426|| pUrvaM bhAviphalaM j~nAtuM samarthA j~nAnino matAH | tad j~nAtumasamarthAstu mantavyA j~nAnavarjitAH || 427|| ye na bibhyati te mUDhA duShkR^ityAt pApabhItidAt | bhIrutA pApakR^ityeShu dhImatAM prakR^itirbhavet || 428|| bhAvishokonmUlanaikadakShANAM dhImatAM purA | chittakShobhakaraM duHkhaM na kadAchidbhaviShyati || 429|| vinAnyaiH sakalairj~nAnamAtrAt sarvArthavAnnaraH | j~nAnAbhAve sarvahIno bhavet sarvArthavAnapi || 430|| \section{adhikAra 44\. doShaShaTkanirAkaraNam} kAmamohakrodhalobhamadamAtsaryasa.nj~nakaiH | doShaiH ShaDbhH vihInasya sampat shlAghyA sthirA bhavet || 431|| dAtavyeShvapradAnaM cha pUjanIyeShvapUjanam | asthane harSha ityete rAj~no doShAH prakIrtitAH || 432|| svalpe doSho.api sa.nprApte taM matvA sumahattaram | mahAnto jAgarUkAH syuH jananindAbhayAkulA || 433|| doSho eva jananAM syuH shatravo nAshakArakAH | doShAtItairjanairbhAvyaM doShAbhAvo guNAH khalu || 434|| AdAveva naro doShAn yaH prAptAn na nivArayet | vinashyet jIvitaM tasya tR^iNaM vahnigataM yathA || 435|| j~nAtvA svadoShAn tAn hitvA paradoShanivAraNe | yatamAno mahIpAlaH kathaM syAd doShabhAjanam || 436|| adatvA dharmakAryArthamabhuttavA cha svayaM dhanam | rakShato lobhino nashyet puruShArthatrayaM vR^ithA || 437|| dAtavyeShvapradAnAkhyo yo doSho lobhanAmakaH | nAyaM sAdhAraNe doShaH ShaDdoSheShvagraNIH kila || 438|| AtmashlAghAparo na syAt kAraNe satyapi svayam | niShphalAni cha kAryANi manasA.api na saMsmaret || 439|| yadavAptuM vR^iNIShe tvaM ekAnte bhaja bhu~NkShva tat | no chet tvadIyalakShyasya vighnaM kuryurvirodhinaH || 440|| \section{adhikAra 45\. mahatsAhyam} vayovR^iddhairdharmavidbhiH buddhimadbhirmahAtmAbhiH | kuryAnmaitrIM mahIpAlo vimR^ishya bahudhA bahu || 441|| prAptaM duHkhaM nirAkR^itya bhAviduHkhanivAraNe | jagarUkeNa viduShA snehaM kuryAchcha sevayA || 442|| mahAtmanaH samAshritya svavashe tAn karoti yaH | mahachbhAgyaM tadevAsya kimanyairbhAgyakoTibhiH || 443|| Atmano.api variShThAnAM mahatAM pathi vartanam | mahad balaM bhaved rAj~nAM chatura~NgabalaiH kimu || 444|| vimR^ishya sachivo grAhyo netratulyo nR^ipeNa tu | yato.amAtyo rAjyabhAraM vahan rAj~naH sahAyakR^it || 445|| j~nAninAM vachanaM shrutvA svabuddhayA tadimR^ishya cha | pAlayan pR^ithivIpAlaH shatrubhirnaiva bAdhyate || 446|| skhAlitye kaThinairvAkyaiH daNDayantaM sumantriNam | yo rAjA labhate tasmin nirvIryAH kila shatravaH || 447|| samaye shikShakaiH sadbhiH sA~Ngatyarahito nR^ipaH | shatrubAdhAvihIno.api svayameva vinashyati || 448|| vinA mUladhanaM lAbho vyApAre naiva labhyate | mahtsAhyaM vinA rAj~nAM tathA sthairya sudurlabham || 449|| anekashatrubAdhAto duHkhaM dashaguNAnvitam | bhupo vindeta satsa~NgaM prAptaM yaH santyajennR^ipaH || 450|| \section{adhikAra 46\. duHsA~Ngatyavarjanam} mahAnto duShTasA~NgatyAt bhItAstiShThanti dUrataH | duShTAn bandhusamAn kR^itvA nIchAstuShyanti taiH saha || 451|| bhUgataM salilaM bhUmibhedAd bhinnarasaM yathA | tathA naraH sa~NgabhedAd bhinnabhinnamatirbhavet || 452|| sAmAnyaj~nAnajanane manaH kAraNamiShyate | ayaM yogyo na vetyetad j~nAnaM sA~Ngatyahetukam || 453|| visheShashemuShI bhAyAdAdau chittanibandhanA | vimarshe sApi sA~NgatyamUlaiveti sthitirdhuvA || 454|| chittashuddhiH kAryashuddhirityetadubhayaM nR^iNAm | satsA~NgatyavashAdeva bhavediti vibhAvyatAm || 455|| loke shuddhamanaskAnAM shuddhA syAd bhAvisantatiH | satsA~NgatyasametAnAM jAyate sakalaM shubham || 456|| praNinAM chittasaMshuddhayA sampat sa~njAyate dhruvam | satsA~NgatyAnmanaHshuddhayA saha kIrtirapi dhruvA || 457|| manaHshuddhiH puNyakR^ityAt svayaM jAyeta keShuchit | satsA~NgatyaM chittashuddhiM vardhayet tAdR^isheShvapi || 458|| AmuShmikaM sukhaM chittashuddhayA manprApyate naraiH | satsa~NgatiH sukhasyAsya prAptau vighnaM nivArayet || 459|| satsa~NgatisamaM mitraM na bhavet sukhasAdhanam | dusa~NgatisamaH shatrurapakartA na vidyate || 460|| \section{adhikAra 47\. vimR^ishyakAritA} vyayamAdau tatashchAyaM tato lAbhaM cha shAshvatam | kAryarambhe vimR^ishyAtha kAryamArabhyatAM budhaiH || 461|| parIkShya sugR^ihItena sanmitreNa vimR^ishya cha | svayaM chAlochya yaH kuryAdasAdhyaM tasya kiM bhavet || 462|| bhAvilAbhechChayA haste sthitaM mUladhanaM bahu | buddhimAnto narA naiva vyayIkurvanti sarvadA || 463|| \ldq{}iyA.NlAbha\rdq{} iti spaShTamaj~nAtvA karmaNi prajAH | sahasA na pravartante mAnahAnibhayArditAH || 464|| kAlaM deshaM balaM shatroraj~nAtvA samarA~NgaNam | pravishan pArthivaH shatruvardhakaH syAnna ghAtakaH || 465|| akartavyasya karaNaM kartavyasya visarjanam | ityetadubhayaM nR^iNAM vinAshAspadamiShyate || 466|| kAryanirvahaNopAyamAdau j~nAtvA kriyAM kuru | pravishya kArye nopAyachintanaM kAryasAdhakam || 467|| bahUnAM sAhyamApyApi sa kAryaM na hi sAdhayet | upAyAMshchaturo yastu na prayu~Nkte yathAyatham || 468|| pareShAM cha guNAn samyak j~nAtvA teShu yathAgatAn | nAcharedyastu tasyasyuryatnA doShasamanvitAH || 469|| nijasthityanurodhena kuru sarvaM vimR^ishya cha | na chennindet tvAM hi lokaH kriyatAM lokasa~NgrahaH || 470|| \section{adhikAra 48\. balaparij~nAnam} balaM svIkR^itakAryasya balaM svasya riporbalam | balaM dvayoH pakShayoshcha parAmR^ishya pravartaya || 471|| kAryasya sAdhyatAM tadvadupAyAnAM baliShThatAm | jAnan dattAvadhAno yaH tena sarvamavApyate || 472|| \ldq{}svabalaM svalpami"tyetad vismR^ityotsAhachoditAH | kAryamArabhya madhye tu vighnitA bahavo bhuvi || 473|| akR^itvA cha paraiH snehamaj~nAtvA balamAtmanaH | AtmashlAghAparA loke nAshaM shIghramavApnuyuH || 474|| laghupi~nChaM bhAravastu bhavennAtra vichAraNA | bhArapUrNe tu shakaTe bhavedakShasya bha~njanam || 475|| vR^ikShashAkhAgramAsthAya tato.apyAroDhumUrdhvataH | udyataH shAkhayA sAkaM bhagnaprANopyadhaH patet || 476|| svashaktimanatikramya dharmamArgAnusArataH | dAnashIlasya vintta tu na kadApi vinashyati || 477|| AyaH svalpo yadi bhavet na doShastatra vidyate | AyAd vyayasya chAdhikye mahAn doShaH prasajyate || 478|| vyayIkaroti vintta yaH svArjitAdadhikAMshataH | jIvite tasya sampattirAbhAsA na tu shAshvatI || 479|| AyamArgamanAlochya pareShAmupakurvataH | jIvite tasya sampattiH kShIyate jhaTiti svayam || 480|| \section{adhikAra 49\. kAlaparij~nAnam} ulUko balavAnahni kAkenAlpena jIyate | jayaiShiNastathA rAj~naH kAlaH khralu nirIkShyate || 481|| kAle karma samArabdhaM vichArya cha kR^itaM punaH | asthirAmapi sampattiM baghnAtyekatra susthirAm || 482|| kriyopayuktakaraNaiH kAryaM kAle karoti yaH | sAdhyate sulabhaM tena nAsAdhyaM bhuvi ki~nchana || 483|| kR^itsnAmapi mahIM bhoktuM sa shaknoti mahItale | kAle deshe cha karmANi yaH karoti samAhitaH || 484|| kR^itsnasya jagato vA~nChA yadi syAt kinnu chintayA | yuktakAlaM pratIkShasva niShkriyastvaM bhaja kShamAm || 485|| rAj~naH kAlArthino maunAd vartanaM yuddhamantarA | meShasya yuddhataH pR^iShThagamanena samaM bhavet || 486|| shatroragre budhAH krodhaM visR^ijeryuna vai vahiH | antarnigUhya te kopaM kAle syuH kAryasAdhakAH || 487|| nAshakAle samAyAte ripoH shIrShamaghaH patet | tAvatA maunamAstheyaM kShamayA jayakA~NkShiNA || 488|| kAle.anukUle sa.nprApte tamalabhyaM vibhAvya cha | tadaiva kuru kartavyaM taM kAlaM na hi drakShyasi || 489|| kAryasAdhanaparyantaM bakavattiShTha niShkriyaH | kuru kAryaM kShaNAt kAle cha~nchvA mInaM bako yathA || 490|| \section{adhikAra 50\. sthalaparij~nAnam} samare nijasainyAnAM sthapanArhasthalIM sthirAm | anishchitya na kurvIta yuddha shatruM na dvaShayet || 491|| surakShitasthalasthena vishiShTabalashAlinA | yo jayaH prApyate rAj~nA sa tu sarvArthasAdhakaH || 492|| labdhvA surakShitaM deshamAtmAnaM chApi pAlayan | raNabhUmiM vishan rAjA durbalo.api balI bhavet || 493|| j~nAtvA yuktasthalIM tatna sthitvA samarakarmaNi | yo vished bhUpatistasya naShTAshAH syurvirodhinaH || 494|| agAdhasalilAvAso naknaH sarvAn jayed dhruvam | sa eva tIramApanno hanyate durbalairapi || 495|| mahAnto dR^iDhachakrAshcha na yAntyambunidhau rathAH | mahItale na prayAnti naukA jaladhigAminaH || 496|| vimR^ishya vividhopAyAn sthale yuktatame vare | kAryamAcharato rAj~naH chittadhairyamalaM jaye || 497|| alpasainyavato rAj~no guptasthalamupeyuShaH | samakShaM bahusainyAnAmIsho.api layamApnuyAt || 498|| durgasthalavihIno.api prabhAvarahito.api cha | jetuM na shakyo bhUpAlaH svasthale nivasedyadi || 499|| shUlahastamahAvIrahantR^idantayuto.api san | pa~NkaM vishan madagajaH sR^igAlenApi hanyate || 500|| \section{adhikAra 51\. vimR^ishyavishvasanam} dharmakAmArthabhItyAdyaiH upAyaiH suparIkShya tAn | labdhapratyayavAn bhUpaH kArye bhrutyAn niyojayet || 501|| nirdoShitvaM kulInatvaM lajjA pApeShu bhIrutA | etairguNaitAn rAjA vishvasennijasevakAn || 502|| pUrvoktadoShashUnyeShu paNDitAgresareShvapi | vichAryamANetvaj~nAnaM nUnaM draShTuM hi shakyate || 503|| doShaM guNaM vA kasmishchit sthitaM vij~nAya tattvataH | grAhyaH syAd guNabhUyiShThaH tyAjyo vividhadoShabhAk || 504|| mahatvaM kasyachit puMso nIchatvamaparasya cha | j~nAtuM tayorvR^ittireva nikaShopalatAM vrajet || 505|| na kuryAtpratyayaM bandhuviMhIneShu janeShviha | bandhubandhavihInatvAt na nindAM gaNayanti te || 506|| kR^itvA pratyayamaj~neShu teShAM kArye niyojanAt | na kevalaM kAryahAniraj~natAM vindate nR^ipaH || 507|| udAsInAn pratyayena yaH kAryeShu niyojayet | na kevalamayaM nashyet kintu bhAviparamparA || 508|| vimR^ishya vishvaset sarvAn vichArAnantaraM punaH | avishvAsaM vinA teShAM yuktaM kAryeShu yojanam || 509|| avimR^ishyaiva vishvAsaH vimR^iShTasya parigrahe | avishvAsaH itItyetadubhayaM khedadAyakam || 510|| \section{adhikAra 52\. vimR^ishya kAryakaraNam} shubhAshubhe parAmR^ishya shubhakAryaikakAriNam | puruShaM yojayet kArye nirbhayaM pR^ithivIpatiH || 511|| AyamArga parAmR^ishya dhanaM sampAdya bhUrishaH | tadrakShako vinA vighnaM rAjakArye niyujyatAm || 512|| j~nAnaM prItirakAluShyaM nirAshA dhanasa~nchaye | guNairetaiH samAyukto rAjakArye niyojyatAm || 513|| jitA guNaparIkShAyAM tataH sthAne niyantritAH | ante kechit sthAnadoShAt jAyante duShTabuddhayaH || 514|| budhvopAyaM vighnarAshimapohya kR^itisAdhane | samarthamantarA nAnyaM rAjakArye niveshayet || 515|| karturguNaM kriyAtattvaM kAlasyApyanukUlatAm | samyagvij~nAya kAryeShu naro yojyo narAdhipaiH || 516|| anena hetunA kAryametat kartumayaM kShamaH | itthamAlochya tatkArye sa eva preryatAM nR^ipaiH || 517|| svakAryasAdhanArhashchet kAshchittasmin kriyAbharam | nikShipya rAj~nA dAtavyaM svAtantryaM kAryasAdhane || 518|| bandhuvat svIkR^itaM kAryaM kurvantaM premapUrvakam | dUrIkaroti durvAdhAt yastu taM visR^ijedramA || 519|| tR^ipteShu karmakAreShu lokaH syAt kleshavarjitaH | tattarpaNavidhau rAj~nA yatnaH svIkriyatAM sadA || 520|| \section{adhikAra 53\. bandhuprIti} naShTAyAmapi sampattau sambandhaM pUrvakAlikam | smR^itvaiva shlAghanaM loke bandhulakShaNamuchyate || 521|| premapUrvakabAndhavyaM kasyachillabhyate yadi | tadeva sampadaH sarvAH tasmai yachChet sadAtanA || 522|| premapUrvakabAndhavyarahitasya hi jIvanam | jalapUrNataTAkasya tIrAbhAvasaM bhavet || 523|| bandhusAhyakaro yastu sadA bandhubhirAvR^itaH | tena sampAditaM vittaM prayojanakaraM bhavet || 524|| bandhunAM dhanadAtAraM priyabhAShaNatatparam | taM sarvadA bandhuvargAstiShThanti pariveShTitAH || 525|| pR^ithivyAM dAnashauNDasya jitakrodhasya bhUpateH | vashaMvadA sadA tiShThet sakalA bandhusantatiH || 526|| kAkaH svIyAn samAhUya bhakShayedArjitaM cha taiH | svArjitaM bandhubhiH sAkaM bhuM~NkShva sampatsthirA bhavet || 527|| sAmyabuddhiM vinA rAjA yogyatAbhedamUlakam | vibhajya sarvAn yaH pashyet tasya syurbAndhavAH same || 528|| sthitaM bAndhavyamAdau yad hetunA kenachit svatH | ChinnaM tad hetunAnyen pUrvavat punaredhate || 529|| snehaM ChitvA gataM pashchAdAgataM svAryakaraNAt | alochya taM tu gR^ihNIyAdupakR^itya mahIpatiH || 530|| \section{adhikAra 54\. avismaraNam} sukhabhogAsaktatayA kartavyArthasya vismR^itiH | chaNDakopodbhavAnarthAt, adhikAniShTadA bhavet || 531|| narasya nityadAridryaM yathA buddhiM vinAshayet | vismR^itiH samaye tadvanAshayet prathitaM yashAH || 532|| puruShArthachatuShkAptyai yatnamAcharatAmapi | na te sidhyanti vismR^ityA nedaM pArthivamAtrakam || 533|| bAhyadurgairnAsti lAbho bhaye tu hR^idaye sthite | sthito.api vibhavo vyartho yadi syAdvismR^itirnare || 534|| prathamaM vipadaM prAptAM vismR^ityA tvanivArayan | khede samIpamAyAte pashchAdudvijate naraH || 535|| avismR^itisamAravyen guNena sadR^ishaM varam | sarvatra sarvakAleShu na tiShThet kShemadAyakam || 536|| asAdhyamidamityetat tasya nAsti kadAchana | avismR^ityA sAdhanIyaM karma kartuM yatet yaH || 537|| shlAghitaM nItishAstraj~naiH kriyatAM karma sAdaram | akurvANasya vismR^ityA sapta janma vR^ithA bhavet || 538|| santoShakAle garveNa kartavyaM yastu vismaret | smartavyAstena vismR^ityA purA nAshavasha~NgatAH || 539|| chikIrShitamavismR^itya jAgarUkatayA.anisham | tatprAptyai yatamAnena vA~nChitaM sAdhyate dhruvam || 540|| \section{adhikAra 55\. nItiparipAlanam} pakShapAtaM vinA rAj~nA mAdhyasthyamavalambatA | yathAshAstraM daNDadAnaM nItipAlanamuchyate || 541|| loke jIvagaNAH sarve vartante vR^iShTikA~NkShuNaH | deshe janAstathA rAj~naH kA~NkShante nItipAlanam || 542|| viprapravartitaM vedaM dharmaM vedeShu bodhitam | lakShyIkR^itya nyAyyamArge rakShaNaM rAjalakShaNam || 543|| svavashe mAnavAn kR^itvA rakShantaM nyAyyavartmani | mahIpatiM prajAH sarvAH prekShante prItipUrvakam || 544|| nItishAstrAnurodhena rakShato dharmavartmanA | rAj~no deshe kAlavR^iShTiH sasyAvR^iddhishcha jAyate || 545|| shUlamAtreNa bhUpAlo jayaM yuddhe na vindate | labhate nItidaNDena jayaM, daNDo R^ijuryadi || 546|| nItidaNDena sakalaM jagadyaH pAti pArthivaH | sa eva nItidaNDastaM pAlayennAtra saMshayaH || 547|| janAnAM sulabho bhUtvA teShAM shrutvA cha vA~nChitam | ayachChan pArthivo nItiM sApavAdo vinashyati || 548|| shatrubhyo rakShaNaM nR^iNAM, daNDanAdaparAdhinAm | pApApanodanaM, rAj~nAM dharma eva na pApadam || 549|| mR^itidaNDapradAnaM tu pApinAmAtatAyinAm | tR^iNAnirmUlanasamaM rUDhasasyAbhivR^iddhaye || 550|| \section{adhikAra 56\. anItyApAlanam} janahiMsAparo rAjA nyAyAtItapadAnugAH | nirghuNAd ghAtakAchchApi bhuvi krUratamo mataH || 551|| nItyA pAlayatA rAj~nA prajAbhyo vittayAchanam | choreNa shUlinA pAnthAt vittachauryasamaM matam || 552|| deshe dine dine jAtAnanarthAn vimR^ishan nR^ipaH | parihAramakurvANaH kShINarAjyaH kramAdbhavet || 553|| bhAvyanarthamanAlochya nyAyyamArgavirodhataH | bhUpasya rakShato vittaM nashyet tena prajA api || 554|| adharmapAlanodbhUtakleshabhAjAM nuNAM bhuvi | ashrupAtaH shriyaM rAj~no nAshayedAyudhAtmanA || 555|| vindate susthirAM kIrti bhUpo dharmeNa pAlayan | anItyA pAlayan rAjA naShTakIrtirbhaviShyati || 556|| dayAdhUnyamahIpAlapAlyamAnanR^iNAM sthitam | vR^iShTihInapradeshasthajanAsthitisamAM viduH || 557|| dharmamArgaM samulla~Nghya rakShataH pR^ithivIpateH | deshe satAM tu dAridryAt sampatkleshAya kalpate || 558|| payodharA na varShanti kAle vR^iShTishcha niShphalA | dharmya panthAnamulla~Nghya nR^ipe shAsati medinIm || 559|| arakShati bhuvaM bhUpe pathA nyAyAnurodhinA | viprAH kShutiM vismareyuH na dadyuH pashavaH payaH || 560|| \section{adhikAra 57\. nirbhayatvam} duShTa vichArya tATasthyAt punastaM doShakarmaNaH | nivArayan pAlayed yaH sa bhUpAla itIryate || 561|| daNDayeShu kaThino bhUtvA daNDanAvasare sati | laghu daNDayato rAj~naH sampattiShThedacha~nchalA || 562|| adharmapAlanAdyasya prajAH syurbhayAvihvalAH | achirAdeva bhUpAlaH sa layaM yAsyati dhruvam || 563|| \ldq{}asmAkaM pArthivaH krUra\rdq{} iti deshajaneritam | ya etachChuNuyAdvAkya> kShINAyuH sa vinashyati || 564|| aprasannamukho nR^iNAmagamyaH sulabhena yaH | mahIpAlastasya vittaM bhUtAviShTamiva vR^ithA || 565|| dAkShiNyaguNahInasya kaTuvAkyaprayogiNaH | bhUpasya nikhilaM vittamasthiraM kShIyate kShaNAt || 566|| kaTuvAkyamadharmeNa pAlanaM cha mahIbhujAm | arividhvaMsanApekShisattvanirmUlahetukam || 567|| anAlochyaiva sachivaiH kR^ite kArye cha vighnite | yaH kupyet sachivAn rAjA kShIyante tasya sampadaH || 568|| pUrvaM durgamanirmAya rAjA yuddhabhuvaM gataH | vimekto.anucharaiH sarvairbhItaH san kShayamApnuyAt || 569|| niyujya vidyArahitAn mukhyasthAneShu bhUpati | pAlayedyAdi tarhyetaiH bhUmerbhAro nirarthakaH || 570|| \section{adhikAra 58\. dAkShiNyam} tadaiva bhavitA loke prajAnAM sukhajIvanam | dAkShiNyaguNasampUrtiH yadA syAt pR^ithvIpatau || 571|| loko jIvati dAkShiNyAt tadvihInanarA bhuvi | yadi jIvanti tairbhUmeH bhAra eva na saMshayaH || 572|| sAhityena vinA gAnaM yathA syAnna manoharam | dAkShiNyavarjitaM kutsnaM jagattadvannirarthakam || 573|| dAkShiNyaguNahInasya kiM netrAbhyAM prayojanam | te hyala~NkArarUpeNa lasataH kevalaM mukhe || 574|| netrasyAla~NkaraNaM puMsAM dAkShiNyaguNa iShyate | tadvihInaM tu nayanaM dhatte vraNasamAnatAm || 575|| sthite.api netre dAkShiNyaguNahIno bhavedyadi | acha~nchalamahIrUDhatarureva sa mAnavaH || 576|| dAkShiNyavarjitA martyA netrahInA matA bhuvi | kechinnayanavanto.api santi dAkShiNyasaMyutAH || 577|| dAkShiNyaguNashIlasya gachChato nyAyyavartmani | pArthivasya vashe kR^itsnaM jagadvarteta susthiram || 578|| kR^itAparAdhini jane dAkShiNyaM sa.npradarshya cha | taddeShasahanaM rAj~nAM bhavet svAbhAviko guNaH || 579|| suhR^iddattaM viShaM chApi pItvA pratyayakAraNAt | maitrIM cha tena kurvanti dAkShiNyaguNakA~NkShiNaH || 580|| \section{adhikAraH 59\. chArapreShaNam} pArthivashchArapuruShaM nItishAstraM tathottamam | ime netrasame kR^itvA pAlayedanishaM bhuvi || 581|| sarvakAle sarvadeshe pravR^ittAn viShayAn samAn | budhvA shIghraM chAramUlAdrakShaNaM rAjalakShaNam || 582|| sa shatruvashamApannaH pArthivaH kShayamApnuyAt | budhvApi viShayAn chArauH yaH pUrvaM na vichArayet || 583|| sevakAn bAndhavAn shatrUn sarvAn vAchA cha karmaNA | vimR^ishya rAj~ne viShayadAtA chAra iti shrutaH || 584|| paradurj~neyaviShayAn nirbhItaH shatrusannidhau | gUDhArthagopanapaTuH chAra ityabhidhIyate || 585|| shAstrAgArAdikaM kShikShuveSho gatvA vichArya cha | j~nAto.api shatrubhirdhIro yaH syAchchAraH sa gaNyate || 586|| anekaguptaviShayAn bahirAnAyya medhayA | j~nAtvA yathAvad bhUpAya kathanaM chAralakShaNam || 587|| chAraNaikena kathitamanyachAreNa cheritam | ekArthakaM yadi bhavet gR^ihyatAM tat tyajetaram || 588|| parasparamasaMvedyAn trayashchArAn niyojya tu | tribhirukto.api viShayaH samashched gR^ihyatAmayam || 589|| chArAya deyaM sanmAnaM rAj~nA guptaM na tad bahiH | no ched guptArthaviShayaH sarvaishcha vidito bhavet || 590|| \section{adhikAraH 60\. utsAhasampattiH} utsAhahito loke sampanna iti kathyate | tadabhAve bhavedrikta itaraiH sahito.api saH || 591|| utsAhasadR^ishaM vittaM sthiraM loke na vartate | dhanamanyatkramAchChIghraM dhruvaM vilayameShyati || 592|| naShtAyAmapi sampattau sa tu khedaM na vindate | utsAharUpasampattyA sadA yaH sahito bhuvi || 593|| anAhUtApi lakshmIstaM svayamanviShaya vindate | yasminnakuNThitotsAho vidyate sarvadA nare || 594|| dairghyaM prasUnanAlasya nIrAgAdhanibandhanam | tathA jIvitavR^iddhishra syAdutsAhanibandhanA || 595|| bhUpena chintyatAM svIyamaunnatyaM prati sarvadA | kAryaM bhavatu vA mA vA shlAghyate yatnavAnnarai || 596|| aunnatyaM na vimu~nchanti bANaviddhA api dvipAH | tadvadutsAhavanto.api na vighnAdviramanti hi || 597|| utsAhavarjitanR^ipA "vayaM dAnAguNAnvitAH\rdq{} | iti matvA na vai doShamApnuvanti kadApi te || 598|| mahAkAyasamAyuktaH krUradantasamanvitaH | gaje.api vyAghramAlokya bhItaH sadyaH palAyate || 599|| narANAM balamutsAhaH tadvihInanarA drumAH | AkAreNaiva te vR^ikShAH niShphalAshcha nirarthakAH || 600|| \section{adhikAraH 61\. AlasyAbhAvaH} kuladIpaM prabhAyuktamAlasyAbhihinta tamaH | krameNa samabhivyApya shamayet prabhayA vinA || 601|| AlasyavashamApanno yaH prayatnavivarjitaH | kulagauravahAniH syAd doShAH syustasya jIvite || 602|| anarthakaramAlasyaM jaDo yaH kurute vashe | tannAshAtpUrvamevAsya kulaM vilayamApnuyAt || 603|| yo vA.a.alasyaguNAviShTaH shuddhayatnavivarjitaH | tasya doShAH sambhavanti lIyate cha kulonnatiH || 604|| dIrghanidrAdIrghasUtravismR^ityAlasyasaMyutAH | naukAM magnonmukhAM prAptA iva nashyanti te dhruvam || 605|| svayaM maitrI bhavatu vA mahadbhiH chakravartibhiH | na ko.api lAbhastena syAt AlasyaguNavAn yadi || 606|| visheShayatnarahitAH kAryeShvAlasyabhAgjanAH | krUravAkyairvinindyAste bhavanti suhR^idAM puraH || 607|| AlasyAbhihito doShaH satkule januShaM naram | yadyApnoti jhADityeShaH shatrUNAM vashamAnayet || 608|| kulInatvaM pauruShaM cha tasya syAddoShavarjitam | AlasyarUpadoSheNa yo bhavenna vashIkR^itaH || 609|| viShNustrivikramo bhUtvA mitavAn yajjagattrayam | vindet tajjagatsarvamAlasyarahito nR^ipaH || 610|| \section{adhikAraH 62\. prayatnashIlatvam} sAdhyamidamityetAM matiM tyaktvA prayatyatAm | sa eva yatnaste dadyAt balaM kAryasamApane || 611|| jahAti taM naraM loko yaH kartavyaM parityajet | tasmAt prayatnashUnyatvaM mu~ncha kartavyakarmasu || 612|| paropakaraNe buddhisteShAmeva pravartate | akuNThitaprayatnAravyaguNena sahitAstu ye || 613|| paropakAraM kartuM na shaknuyAdyatnavarjitaH | karavartikR^ipANo.api bhIruH kiM kartumarhati || 614|| yaH sukhechChAM parityajya karmaNyeva kR^itAdarH | sa tu svIyajanakleshaM vArayet stambhatAM gataH || 615|| sampadaM sarvadA dadyAt vyavasAyo mahIbhujAm | dAridryaM tasya janayet vyavasAyavihInatA || 616|| alakShmIH sgyAmalA jyeShThA nivasedalasAshritA | Alasyavarjite puMsi vartate padmasambhavA || 617|| j~nAtvA yathAvaktAryeShu yatnaH svIkriyatAM tvayA | vidhinA niShphale yatne na nindyastvaM bhaviShyasi || 618|| vidhau te pratikUle.api mA yatnaM tyaja sarvadA | alabdhe.api phale kAyaklesho naiva vR^ithA bhavet || 619|| vinAlasyaM karmalopamantarA yatnavAn naraH | pratikUlaM vighiM chApi sa kadAchidvijeShyati || 620|| \section{adhikAraH 63\. autsukyam} prApte.api vyasane khedaM tyaktavotsAhaparo bhava | khApanodanapaTurutsAhAnAsti kashchana || 621|| nirargalAgataM duHkaprAvAhaM buddhimAnnaraH | hR^idaye sukharUpeNa jAnan duHkhAdvimuchyate || 622|| duHkheShvacha~nchalo bhUtvA naro dhairyaguNAnvitaH | duHkhasya duHkhaM janayannArabdhaM karma sAdhayet || 623|| vR^iShabhaH shakaTe baddho yatnAllakShya> yathA vrajet | vyavasAyaparastadvad duHkhaM dUrIkarotyaho || 624|| uparyupari duHkheShu prApteShvapi manodhR^itim | yo vindate sa vai martyo duHkhaM duHkhasya yachChati || 625|| dhane labdhe.api tallabdhamiti yastu na tuShyati | dAridrye naShTamityuktvA vyasanaM na sa vindate || 626|| duHkhAshrayo deha\rdq{} iti j~nAtvA tattvavidAM varAH | duHkhakAle samAyate na mu~nchanti manodhR^itim || 627|| anAdR^itya sukhaM prAptaM \ldq{}duHkhaM svAbhAvikaM nR^iNAm\rdq{} | iti bhAvayato duHkhaM svaprayatnAnna jAyate || 628|| sukhAnubhavavelAyAM manasA yo na tatspR^ishet | duHkhAnubhavavelAyAM duHkhaM taM naiva bAdhate || 629|| shatruNApi shlaghanIyamaunnatyaM prApnuyAdayam | duHkhamApatitaM yastu sukharUpeNa bhAvayet || 630|| \section{adhikAraH 64\. amAtyaH} uchitaH samayaH, kAryasAdhike sainyasampadau | kriyAprakArastachChraiShThyamime mantriguNAH smR^itAH || 631|| sAmarthyaM yatnashIlatvaM kulInatvaM manodhR^itiH | vidyeti pa~nchabhishchaitaiH sahitaH sachivo mataH || 632|| ripupakShajanatyaktA svapakShajanarakShakaH | gAtAnAM punarAnetA bhavet sachivasattamaH || 633|| sahetukaM kriyAkartA kartavyArthavimarshakaH | bhAvAviShkaraNe dhIraH sachichashreShTha uchyate || 634|| rAjadharme cha nipuNaH svashAstrArthavishAradaH | kAlochitamatiH kArye bhavet sachivasattamaH || 635|| yasya svAbhAvikaM j~nAnaM shAstrj~nAnena sa~Ngatam | mantriNastasya purataH kiM kuryuH shatruva~nchanAH || 636|| nItishAstraprakAreNa na yuktaM kAryasAdhanam | deshakAlAnurodhena kAryasAdhanamuttamam || 637|| ashR^iNvataH satAM vAkyaM svayaM tattvamajAnataH | nR^ipasya samaye tattvakathanaM mantrilakShaNam || 638|| kumArgabodhakAmAtyanikaTe vartanAdapi | koTisaptatishatrUNAM madhye vAso.api sAmpratam || 639|| smR^itvA yathAvatkAryANi samyakU tatkartumudyataH | naitAni pUrNatAM yAnti sAmarthya na bhavedyadi || 640|| \section{adhikAraH 65\. vAgmitvam} vAgmitvaguNasampUrtyA sachivaH shreShThyamApnuyAt | guNamadhye visheSheNa vAgmitA rAjate yataH || 641|| vakturvachanabha~Ngayaiva yataH syAtAM shubhAshubhe | Alochya sAvadhAnena tasmAdvAkyaM prajujyatAm || 642|| yadvachaH shrutamAtreNa janAnAvarjayed guNaiH | ashrutAnAM cha shushrUShA bhavet tattAttvikaM vacha || 643|| vaktR^ishrotrormanastattvaM j~nAtvA vachanamuchyatAm | tAdR^igvachaHprayogeNa dharmArthau bhuvi siddhayataH || 644|| vivakShA te yadi bhaveduchyatAM tAdR^ishaM vacha | itareShAM vachobhishcha yajjetuM naiva shakyate || 645|| mano.anukUlamanyeShAmuktavA teShAM vachasyapi | tyaktavA doShAn bhAvamAtragrahaNaM mantriNAM guNaH || 646|| vAde kastaM jetumishaH paramAnasara~njakam | vismR^ityA rahitaM dhIraM vAkyaM yaH samudIrayet || 647|| nAnArthAnAnupUrvyeNa sagrathya madhuraM vachaH | prayu~njAnasya vachanaM loko gR^ihNAti sAdaram || 648|| nirduShTaM sArthakaM vAkyaM ye na jAnanti bhAShitum | vAkyajAlamanusyUtaM vaktumeva hi te kShamAH || 649|| adhItagranthamanyeShAM ye bodhayitumakShamAH | nirgandhaphullakusumaiH te bhajante samAnatAm || 650|| \section{adhikAraH 66\. kriyAshuddhi} samIchInena sAhyena sampat kevalamApyate | yadi karma bhavet suShThu sarvaM tena hi sid.hdhyati || 651|| iha kIrtiH pare puNyaM na siddhayedyena karmaNA | sarvadA tanna kartavyaM mantriNA bhUtimichChatA || 652|| uparyuparyAtmavR^iddhikA~NkShAyAM yatnamAsthitaiH | tyajyatAM tAdR^ishaM kAryaM yadgaukhavidhAtakam || 653|| prApto.api vyasane tasya nirmUlanakR^ite.api vA | nindyaM kAryaM na kurvanti vishuddhamatayo janAH || 654|| pashchAttApakaraM kAryaM na kurvIta kadAchana | pramAdena kR^ite chApi pashchAtApamatiM tyaja || 655|| mAturbubhukShAshamanasa~NkaTe.api samAgate | sadbhirvigarhitaM varjyaM kAryaM na hi samAcharet || 656|| vidhAya ninditaM kAryaM sApavAdaM dhanArjanAt | virduShTakarmajanitadAridryaM hi satAM varam || 657|| na kuryAnninditaM karma tat pramAdAt kriyet chet | kAryavasAnavelAyAM duHkhameva bhavet tataH || 658|| parahiMsAbalAllabdhaM vittaM mu~nchet tamAshritam | kramaprAptadhanaM naShTamapyante mudamarpayet || 659|| va~nchanAmArgasa.nprAptavittarakShaNakarma tu | apakkAmaghaTakShiptajalarakShaNavadbhavet || 660|| \section{adhikAraH 67\. kriyAdArDhyam} karturmanasi yaddArDhyaM tatkriyAdArDhyamIryate | sainyadurgAdidArDhya tu nAtra dArDhyapaderitam || 661|| niShiddhakarmaNastyAgo daivAttasmin kR^ite.api cha | chittadArDhyAparityAga itImau prakR^ite matau || 662|| karmArabdhamitItyetadante chejj~nAyate paraiH | dR^iDhaM bhavati tat, madhye j~nAtaM ched duHkhamApatet || 663|| evaM kartavyamityetadvaktuM shaktAH same bhuvi | yathoktaM kAryakaraNe samartho nAsti kashchana || 664|| kAryasAdhanashIlasya kriyAdArDhyaM tu mantriNaH | mahatvajananAdrAj~naH sarvairapi mahIyate || 665|| chikIrShitaprakAreNa ye dhIrAH kAryasAdhane | chikIrShitaM phalaM chApi prApnuvanti tathaiva te || 666|| mahArathAkShakShudrA.a.aNisamAH santo dR^iDhakriyAH | mahatve nAkR^itirhetuH dArDhyaM syAttatra kAraNam || 667|| prasannamanasA kArye pravR^ittena phalechChayA | AlasyadIrghasUtratvamantarA tadvidhIyatAm || 668|| ante sukhapradaM kAryaM kAyaklesheShu satsvapi | avashyameva kartavyaM dR^iDhachittasamanvitaiH || 669|| dArDhye sthite.apyanyakArye svIkR^ite pUtakarmaNi | manodArDhyavihInAMstu mAnayanti na mAnavAH || 670|| \section{adhikAraH 68\. kAryAcharaNaprakAraH} anivAryamidaM cheti vimarshannirNaye sati | AlasyaM naiva kartavyamanyathA vyasanaM bhavet || 671|| yadAlasyena kartavyaM tatrAlasya pradarshyatAm | tvarayA karaNIyaM yat tatrAlasyaM na shobhanAm || 672|| labdhe.avakAsho sarvatra kR^itvA kAryaM samApyatAm | tadabhAve yadA yattu sAdhyaM tat tatra sAdhyatAm || 673|| ArabdhakArye yachChiShTaM shiShTaM yaddhatashatruShu | dvayaM gUDhaM sadante tu dahechChiShTasphuli~Ngavat || 674|| dravyakAlakriyAhetusthalAnAmanukUlatAm | pa~nchAnAmapi vispaShThaM budhvA kAryaM vidhIyatAm || 675|| kriyAsambandhino yatnAn vighnAn sambhAvitAn tathA | ante mahAphalaprAptiM trayaM budhvA kriyAM kuru || 676|| kArye prApte kriyAtattvaM budhvA pUrvaM tu sA kriyA | yaiH kR^itA bhAvameShAM cha j~nAtvA kArye matiM kuru || 677|| mattebhamekaM sa.nprepya yathanyo gR^ihyate gajaH | kR^itenaikena kAryeNa tathAnyadapi sAdhyatAm || 678|| suhR^idAM sAhyakaraNaM na mukhyaM kuru tachChanaiH | apriyA ye svashatrostaiH sakhyaM prathamataH kuru || 679|| durbalAH svAshritajanatrAsanirmUlanechChayA | baliShThaiH saha sambandhaM kuryurarthaM pradAya vA || 680|| \section{adhikAraH 69\. dautyam} bandhuprItiH kulInatvaM rAjavA~nChitasadguNAH | atairvisheShaNairyukto dUto bhavitumarhati || 681|| vimR^ishya vAkyakathanapATavaM j~nAnamArjavam | rAjaprItirime dUto trayaH svAbhAvikA guNAH || 682|| nijarAjajayopAyakathanaM parabhUpatau | dUtasya lakShaNaM nItishAstraj~natvaM nigadyate || 683|| vimarshasahitA vidyA rUpaM svAbhAvikI matiH | etattritayasampanno dautyakarma samAcharet || 684|| grathayitvA bahUn shabdAnapashabdAnapohya cha | patyuemano.anukUlaM yo vakti dUtaH sa kathyate || 685|| nitIj~nAH sphuTavaktA cha dhairyavAn ripusannidhau | kAlAnukUlapraj~nAvan dUtaH syAt shAstrasammataH || 686|| kartavyArthaparij~nAtA tatkR^itau deshakAlavit | vimR^ishya kathanIyArthavaktA syAd dUtasattamaH || 687|| arthakAmoShvanAsaktiH sarvadA sAhyakAritA | manodArDhya cha dUtAnAM lakShaNaM prochyate budhaiH || 688|| dehavAkyaM pramAdyApi na bUyodyo.arisannidhau | rAjavArtAmanyarAj~ni vaktuM yuktaH sa eva hi || 689|| shatrubAdhAmavApto.api nirbhayaH shatrumannidhau | pratiprabhAvavaktA yaH taM dUtaM bruvate budhAH || 690|| \section{adhikAraH 70\. rAjasevA} sachivo nAtidUre syAt rAj~no nAtyantasannidhau | shaityabAdhAnivR^ittyarthaM yathAgnikaTaM gataH || 691|| rAjavA~nChitavastUni svayaM labdhumAnichChate | mAntriNe pArthivo dadyAdakhilaM tena vA~nChitam || 692|| AtmarakShaNavA~nChA chet rAjAprItiM tu mA bhaja | aprasanne mahipAle na shakyaM tasya sAntvanam || 693|| rAj~ni pashyati chAnyeShAM shrotrayorguptabhAShaNam | sahAnyairhAsyavachanaM prayoktavyaM na mantriNA || 694|| rahasyaM bhAShate rAjA yadyanyernaiva tachChuNu | prashnaM na kuryAt kiM veti tenoktaM chet tadA shR^iNu || 695|| j~nAtve~NgitaM cha kAlaM cha bhUpateryattu vA~nChitam | anirAkaraNIyaM tat mantrI bUyAnmanoharam || 696|| pR^iShTo.apyarthasamyuktaM vAkyaM bUyAnmahIpatau | pR^iShTo.api vyarthavachanaM na vadet sachiva H svayam || 697|| \ldq{}kaniShTho vayasA bandhubhUto.aya\rdq{} miti bhUpatau | nirlakShyabhAvamutsR^ijya dIyatAM sthAnagauravam || 698|| rAjavishvAsapAtro.ahamityanenaiva hetunA | aniShTaM bhUpaternaiva kuryAnmantrI vishuddhadhIH || 699|| \ldq{}chirAt parichito rAjA mame\rdq{}ti mamatAparaH | mantrI svAtantryamAlambya nAniShTaM kAryamAcharet || 700|| \section{adhikAraH 71\. i~Ngitaparij~nAnam} mukhanetragatairbhavaiH anuktaM chAntarAshyam | yo vetti sachivo lokabhUShaNaM sa bhaved dhruvam || 701|| parichagataM bhAvami~NgitaiH saMshayaM vinA | j~nAtuM samartho daivena tulya eva vibhAvyatAm || 702|| mukhanetraspandanAdibAhyachihneH parAshayam | yo vetti tasmai vittAdi datvA taM svavashe kuru || 703|| parabhAvaparij~nAtA che~NgitairbhAShaNAdR^ite | AkArairanyatulyo.api j~nAnenAyaM vishiShyate || 704|| mukhanetragataM chihnaM dR^iShTvAnyasya manogatim | ajAnatAM vR^ithA netre darshanaikaprajojane || 705|| varNabhedaM vastiniShThaM sphaTiko darshayedyathA | manogataM bhAvabhedaM mukhaM tadvat pradarshayet || 706|| \ldq{}jaDaM mukhaM j~nAnashUnyam\rdq{}iti vAdo na yujyate | puruShasya sukhaM duHkhaM j~nAtvA svena prakAshanAt || 707|| i~NgitAdbhavAvaj~nAturagre tvAgatya tiShThataH | yo vetti hR^idayaM tasmin duHkhasya kathanaM vR^ithA || 708|| netradR^iShTyA.a.ashayaj~nAtA mantrI yadi vashe bhavet | sadasadbhAvamanyasya tena jAnAti bhUpatiH || 709|| \ldq{}parabhAvaparij~nAne vayaM nishitabuddhayaH\rdq{} | iti vaktuM sa shaktaH syAt dR^iShTyA yo ved chAshayam || 710|| \section{adhikAraH 72\. sabhAsvarUpam} samAsvarUpaM vij~nAya vaktavyArthaM vichArya cha | sabhAyAM shabdajAlaj~naiH vaktavyaM sadguNAnvitaiH || 711|| sAbhikAnAM ruchiM bud.hdhvA doShaH shabdathiyoryathA | na j~nAyeta tathA spaShTaM sabhAyAmuchyatAM vachaH || 712|| sabhikAnAM tu rAsikyamaj~nAtvA bhAShaNodyatAH | asamarthAshcha kathane nirvidyAshcha matAH samaiH || 713|| paNDitAnAM sabhAmadhye svapANDityaM pradarshyatAm | mUDhAnAM purato yuktaM na pANDityapradarshanam || 714|| j~nAninAM bhAShaNAtpUrvaM sabhAyAM svItabhAShaNam | anArabhya vinItena sthitiH syAduttamo guNaH || 715|| shAstraj~nAnAM sabhAyAM yo duShTashabdAnudIrayet | muktimArgachyutenAsau tulyo duShyatvamApnuyAt || 716|| shabdatattvapariShkAradhurINAnAM sabhAgrataH | adhItashAstragranthAnAM vidyA vibhrAjate bhR^isham || 717|| svato.arthagrAhiNAmagre paNDitottamabhAShaNam | rUDhasasye tvAlavAle jalasechanavadbhavet || 718|| vidvatsabhAyAM sushpaShTaM tattvArthakathane paTuH | pramAdyApi na bhASheta kupaNDitasabhA~NgaNe || 719|| svatulyaj~nAnishUnyAyAM sabhAyAM j~nAnibhAShaNam | ashuddhajaladhArAgrashIrNAmR^itasamaM bhavet || 720|| \section{adhikAraH 73\. sabhAkampavihInatA} sabhAsvabhAvaviduShAM bhayanApi sabhA~NgaNe | na syAt skhAlityameteShAM shabdatattvavidAM nR^iNAm || 721|| paNDiteShvagragaNyAste shlAghyante sakalairapi | adhItaM viduShAmagre vispaShTaM yairnirUpyate || 722|| prANAn tyaktuM santi sajjA dhairyeNa bahavo yudhi | vidvatsadasi dhairyeNa vaktAro viralAH kila || 723|| yadadhItaM tvayA shAstraM spaShTaM sadasi tadvada | aj~nAtaM shAstramanyebhyo j~nAnibhyastvaM bhaja svayam || 724|| shabdashAstraM paThitvAdau, arthashAstraM tataH paTha | sabhAyAmuttaraM vaktuM taddhairyaM janayet tava || 725|| manodhairyavihInasya kR^ipANo yudhi niShphalaH | bhItasya niShphalaM shAstraM sUkShmaj~nAnisabhA~NgaNe || 726|| sabhAbhIrujanAdhItashAstraM sadasi niShphalam | kR^ipANo yuddhabhUmisthanapuMsakakare yathA || 727|| satsabhAyAmanekArthakathane bhIruNA sphuTam | adhItAsvapi vidyAsu sakalAsu vR^ithaiva tAH || 728|| adhItaj~nAtavidyAMstAn vidvadgoShThayAM cha bhAShitum | bhItAnaj~nAtavidyobhyo.apyadhamAn manyate janaH || 729|| adhItavidyAn sadgoShThayAM sphuTaM vaktuM chakAtarAn | jIvato.api mR^itaprAyAn loko jAnAti kevalam || 730|| \section{adhikAraH 74\. deshaH} kR^iShikarmavidAM shreShThaiH svadharmanirataiH sadA | dhanArjanaparairvaishyaiH yukto desha itIryate || 731|| ItibAdhAvirahitaM nAnAvastusamanvitam | deshAntarajanashlAghyaM deshamAhurmanIShiNaH || 732|| deshAntarAdAgatAnAM janAnAM vahanAt svayam | vastUnyutpAdha rAj~ne cha dAnAd desha iti smR^itaH || 733|| ghoravyAdhibubhukShAdirahitaM ripubAdhayA | vimuktamedhamAnaM cha bruvate deshasa.nj~nayA || 734|| bhinnalakShyavatAM sa~NgharantashChidrairanarthadaiH | ghAtakaiH kShudrabhUpaishcha mukto deshaH sa kathyate || 735|| parairanAshyaH satataM kkachit prApto.api nAshyatAm | samR^iddhisahito desho desheShUttamatAM vrajet || 736|| taTAkairdR^iDhadurgaishcha parvatairnijharaistataH | nadImiH pa~nchabhishchA~NgaH yuktaM deshaM prachakShate || 737|| sampannIrogatAdhAnyasamR^iddhiH sukhajIvanam | durgashcha pa~ncha deshasya maNDanAni bhavanti hi || 738|| yatnaM vinA svato vastudAtA syAd deshasattamaH | anviShya yatamAnobhyo dAtA desho na chottamaH || 739|| uktasarvaguNADhaye.api deshe nAsti prayojanam | yadi rAj~naH prajAnAM cha mithaH prItirna vartate || 740|| \section{adhikAraH 75\. durgaH} samarthAnAM yuyutsUnAM rAj~nAM durgaH sahAyadaH | trastAntaHsthitarAj~nAM cha durgo bhavati pAlakaH || 741|| salilena vishuddhena marubhUmyA nagena cha | suchChAyADhayanenApi vR^ito durgaH samIryate || 742|| aunnatyadairghyanirbhedasthairyairyuktaM chaturvidhaiH | prakAraM durgashabdaena bruvate shAstravedinaH || 743|| vishAlaprAntadeshena rakShyakShudrapathA yutaH | prAptAridhairyahantA cha durgashabdena kathyate || 744|| aprApyaH shatruvR^indAnAM nAnAhArasamanvitaH | mvagatAnAM sukhavAsapradodurgaH prakIrtyate || 745|| samaye sAhyadA yuddhavIrAH syuryatra sarvadA | sarvavastusamR^iddhishcha patrAsau durgasa.nj~nakaH || 746|| sAkShAtsainyapraveshana paritaH ainyaveShTanAt | kaitavenApi duShprApo durga ityabhighIyate || 747|| parairAveShTite durge svasthAnaikaparAyaNaiH | ripuvAraNakR^idvIraiH vR^ito durgaH sa kathyate || 748|| sthitvaivAntaH parAn yuddhe jetuM shaktaibhaTottamaiH | prApto mahattvaM khyAtashcha durgo bhavati sArthakaH || 749|| parvoktaguNayukto.apidurgaH kiM vA kariShyati | yuddopAyasamarthAnAM sAnnidhyaM na bhavedyadi || 750|| \section{adhikAraH 76\. artharjanopAyaH} anarhAnapyarhatamAn kartuM yena dhanene tu | shakyate tAdR^ihAdchittAt, anyat kiM sArthakaM bhavet || 751|| guNinaM chApyarthahInaM dUShayanti narA bhuvi | nirguNaM chApyarthavantaM mAnayanti janAH sadA || 752|| ashAmyo dhanadIpo.ayaM gatvA sarvatra sarvadA | svAshritAnAM virodhAkhyamandhakAraM vinAshayet || 753|| yuktamArgeNa nItyA cha yaddhanaM samupArjitam | tattasya dharmaM kAmaM cha pradadAti na saMshayaH || 754|| dayAprItI parityajya kriyamANaM dhanArjanam | naivAnandakaraM bhUyAditi matvA parityajet || 755|| nAthahInaM dhanaM ghaTTashulkamUlAgataM dhanam | jitArisavidhAvAptakaro rAj~nAM dhanaM bhavet || 756|| Akishchane jAyamAnaM dayArUpaM shishuM svayam | dhanarUpopamAtA tu varghayet poShayedapi || 757|| pravishet svIkR^ite kArye nirbhIto dhanahastavAn | gajayuddhaM nagArUDho yathA nirmayamIkShate || 758|| krUrAyudho vittasamaH shatrugarvavinAshakaH | drShTuM na shakyate loke tasmAddhanamupArjaya || 759|| sampAdya puShkalaM vittaM dharmamArgeNa tiShThataH | arthakAmau svatastasya siddhayataH pR^ithivItale || 760|| \section{adhikAraH 77\. sainyaprayojanam} chatura~NgasamAyuktaM mR^itibhItivivarjitam | sainyaM jayapradaM rAj~nAmuttaM bhAgyamuchyate || 761|| vipatkAle svayaM shIrNaM bhR^itvApi dhR^itimattayA | sthAtuM shaknoti tat sainyaM yanmUlabalasa.nj~nitam || 762|| mR^iShakA militAH shabdaM kurvantu bhujagAntike | vR^ithA tad bhujagochChavAsasparshAnnashyanti te kShaNAt || 763|| apradharShyA parairnaiva shakyA va~nchayituM paraiH | paramparAgatA dhairyayutA seneti kathyate || 764|| yuddhaM karotu kupitaH svayamAgatya chAntakaH | sthAtuM dhairyeNa tasyAgre yA shaktA saiva vAhinI || 765|| vIryaM mAnaM tathA pUrvavIrANAM mArgagAmitA | rAjavishvasapAtratvaM chatvAraH sainyagA guNAH || 766|| prAptArivAraNopAyaM bud.hdhvA vyuhaM vidyAya cha | ripusainyavinAshAya prasthAnaM sainyalakShaNam || 767|| parAbhighAtasahanaM yuddhakarmapravINatA | abhayaM mAstu vA vyUhamAtrAt senA varA bhavet || 768|| yajamAneShvavishvAso dAridryamadhikaM tathA | dvayaM na syAdyAdi tadA svalpA senApi jeShyati || 769|| chirAnubhavashIlaishcha vIrairyuktApi vAhinI | senApativihInA sA mahimAnaM na vindate || 770|| \section{adhikAraH 78\. senAdArDhyam} bahavo.asmatpateragre hatAH pAShANatAM gatAH | asmadbhUpapuro naiva sthAtavyaM bhoshcha shAtravAH || 771|| amoghaM bANamutsR^ijya shashe prApto jayo vR^ithA | gaje prayuktabANastu mogho.api syAjjayAvahaH || 772|| aribhissaha nirbhItyA yodhanaM vIralakShaNam | prApte khede ripoH sAhyakartA vIryavatAM varaH || 773|| sthitaM shUlaM gaje muktvA samIpasthe gajAntare | anveShTA.anyasya shUlasya vakShaHsthaM prApya tuShyati || 774|| ripushUlAgamaM roShAt pashyato nayAnadvayam | sanimeShaM yadi bhavet tat parAjayalakShaNam || 775|| nijorasi mukhe bANatADanaM tvanavApya tu | atItAn divasAn yuddhe vIro vyarthAn hi manyate || 776|| sthirakIrtikR^ite yuddhe prANAnapi vimu~nchatAm | pAdabaddhA shR^i~NkhalA syAt ala~NkAraprayojanA || 777|| prANAn tR^iNasamAn matvA pravishanto raNA~NgaNam | vIrA bhUpairvAritAshcha viramanti na te tataH || 778|| svapratij~nAbha~NgabhiyA samare martumichChataH | vIrasya daNDanaM dAtuM ko vA shakto bhaved bhuvi || 779|| svIyaM bhUpaM chAshrupAtaparvakaM shedayan bhaTaH | mR^itashchat prArthanApUrvaM mR^itinUnamavApyatAm || 780|| \section{adhikAraH 79\. snehaH} ArjanIyaM snehasamaM shreShThaM vastu na vidyate | shatrubhyo rakShakaM vastu snehAdanyad bhavet kimu || 781|| sneho buddhimatA sAkaM varghate pUrNachandravat | buddhihInaiH kR^itaH snehaH kShIyate kShINachandravat || 782|| guNibhistu kR^itaH snehaH krameNAnandadAyakaH | sadarthaH pathanAdyadvat kramasho modadAyakaH || 783|| parasparakR^itA maitrI na hi toShAya kevalam | skhAlitye suhR^idastasmAd vAraNaM sakhyamuchyate || 784|| maitryAH parichayo hetuH nApi seshaikavartitA | ubhayorbhAvasAmyaM tu maitrImutpAdayet tayoH || 785|| maitrI mukhavikAsena kevalaM na hi jAyate | hR^idayasya vikAso.api maitryAM mukhyamapekShyate || 786|| nivartya ninditAt mArgAt sanmArge taM praveshya cha | duHkhe prApte tulyabhAgabhAgitA snehalakShaNam || 787|| strastaM vastraM svato gatvA yathA gR^iHNAti vai karaH | tathA duHkhe svayaM sAhyakaraNaM sakhyamuchyate || 788|| sarvadA sarvamArgeNa chaikarUpatayA mudA | sAhyaM kR^itvA rakShaNaM tu maitryAH koShThati kathyate || 789|| \ldq{}iyAn snehastasya mayi, tathA tasmina mamApi cha\rdq{} | evaM vishiShya kathanAt snehe nAsti vishiShTatA || 790|| \section{adhikAraH 80\. snehaparIkShA} snehe kR^ite punastasya parityAgo na yujyate | tasmAdanAlochya maitrIkaraNaM janayet vyathAm || 791|| asakR^ihbahudhA charchAmakR^itvA kR^itamitratA | maraNAntakaraM duHkhamAntaM tasmai prayachChati || 792|| kulInatvaM guNaM doShaM bandhupAlanashIlatAm | vimR^ishya samyak j~nAtvA.atha maitrIM kenachidAchara || 793|| kule mahati sambhR^itamapavAdabhayAnvitam | kuru mitraM vA~nChitArthapradAnenApi sarvadA || 794|| kaTuvAkyaM prayujyApi durmArgAd yo nivArayet | lokaj~nAnavatA tena vimR^ishya snehamAchara || 795|| snehatattvaM parij~nAtuM khedaH syAnmAnadaNDavat | tasmAt duHkhasya sa.nprAptirapi kShemAya kalpate || 796|| pramAdAd buddhihInena sAkaM snehasya sambhave | j~nAtvA tasya parityAgAta anyo lAbho na vartate || 797|| utsAhajanakAt kAyodanyakArye vimuchyatAm | tathA maitrI na kartavyA khede sAhyamakurvatA || 798|| upakAraM vipatkAle.apyakurvANasya mitratA | smR^itA maraNakAle.api nirdahechchittamugrataH || 799|| nirduShTapuruShaiH sAkaM nUnaM maitrI vidhIyatAm | guNahInanarasnehaM datvA.arthaM vA parityaja || 800|| \section{adhikAraH 81\. prAktanasnehaH} chirasnigdhena sauhArdat kR^itaM doShaM guNaM tathA | soDhvA tathaiva svIkAraH chirasnehasya lakShaNam || 801|| yathechChaM mitrarachitaM snehasyA~NgaM tadiShyate | tasmAt tatkR^itakAryasya svIkR^itirmahatAM guNaH || 802|| svantryAt mitrarachitaM kAryaM nA~NgIkriyet chet | tena sAkaM kR^itA maitrI tadA vyarthA bhaviShyati || 803|| svavA~nChitaM cha svAtantryAt suhR^it kuryAdyadi svayam | a~NgIkR^itya cha tatkAryashlAghanaM mahatAM guNaH || 804|| svAtantryamathavA.aj~natvaM vaktavyaM tatra kAraNam | svavA~nChitavirodhena suhR^it kAryaM karoti chet || 805|| purA parichitaM mitraM khede prApte.api tatkR^ite | na kadAchidvimu~nchanti snehadharmavasha~NgatAH || 806|| premNA chirAt snehavadbhiH kadAchit khedadAyake | kArye kR^ite.api suhR^idAM teShu prIrtina hIyate || 807|| pUrvamitrakR^itaM doShamuchyamAnaM parairapi | ashruNvato mitrakR^ito doShaH sudinatAM vrajet || 808|| svAtantryeNa chirAnmatrIM kurvatA kenachit saha | sauhArdaM na tyajedyastu lokastaM bahu mAnayet || 809|| kR^ite.api doShe sauhArdat soDhvA taM suhR^idaH svayam | yaH syAchChreShThaguNopetaH shlAghyate ripuNApi saH || 810|| \section{adhikAraH 82\. nirguNajanamaitrI} durguNAH prItisampannA iva kuryushcha mitratAm | tyAgo durguNamaitryAstu varaH syAt tasya vardhanAt || 811|| svArthAya kurvataH snehaM kAryante tadvimu~nchataH | asamathasya sauhArdaM sarvadA niShprayojanam || 812|| dhanaikalakShyA gaNikAH taskarAH parava~nchakAH | lAbhaukalakShyAH snigdhAshcha trayastulyaguNAnvitAH || 813|| patiM bhUmau pAtayitvA dhAvatA vAjinA samam | suhR^it sAhayaM na kuryAchchet aikAntyaM varamiShyate || 814|| aprayojakarA nIchajanamaitrI vigarhitA | tAdR^ishasnehakaraNAt snehabhAvo varaH kila || 815|| mUDhaiH sAkaM dR^iDhasnehakaraNAt, j~nAnibhiH saha | virodhaH koTisa~NkhyAkalAbhaM nUnaM prayachChati || 816|| vahirhAsyaparaiH sAkaM maitryAM yajjAyate sukham | ripumUlasukhaM tasmAt dashakoTiguNAdhikam || 817|| susAdhyakArye dussAdhyamiva yaH suhR^idAcharet | tena sAkaM sthitAM maitrImanuttavaiva parityaja || 818|| uktvaikaM vachasA kAryamanyat koyena kurvatA | maitrI kR^itA tu svapne.api vyasanaM janayiShyati || 819|| gehe rahasi saMstutya sabhAyAM janamaNDale | maitrI nindayatA sAkaM sarvathA na vidhIyatAm || 820|| \section{adhikAraH 83\. AntarasnehashUnyatA} hArdasnehavihInasya bAhyasnehaM vitanvataH | maitrI bhagnA bhavet svarNamayaHkhaNDagataM yathA || 821|| chitte sauhArdahInasya mitravannaTato bahiH | sauhArdama~NganAchittasamaM pariNataM bhavet || 822|| adhIteShvapi shAstreShu hArdamaitryA pravartanam | naiva sAdhyaM bhavetteShAM ye bhavanti virodhinaH || 823|| bahirhAsyamukho bhUtvA chitte drohaM chikIrShataH | va~nchakasya tu sauhardaM dUre kuru bhayAnvitaH || 824|| kR^itvAnyabhAvaM manasi snehamAcharato bahiH | shrutvA vArtAM cha kAryeShu pravR^ittirna varA matA || 825|| virodhino mitrasamaM hitaM vAkyaM bruvantu vA | athApi tadvachobha~NgyA tattvaM j~nAyeta shIghrataH || 826|| prApyApi namratAM chApaH svabhAvAd duHkhado yathA | vinayADhyaM shatruvAkyaM tathAnarthakaraM bhavet || 827|| shatrora~njalimashye.api ChannaH syAt kaThinAyudhaH | tathA shatrorashrupAtaH krUrAyudhasamo bhavet || 828|| bhUtvA bahiH snigdhasamo dUShayed hR^idayen yaH | tameva mArgamAshritya tasya maitrIM vinAshaya || 829|| shatrubhiH saha maitryAM cha prasaktAyAM mukhe param | prasarshya maitrIM hArdAM tAM maitrIM Chindhi nirantaram || 830|| \section{adhikAraH 84\. mauDhyam} kShemadAyakakAryasyaparityAgastathaiva cha | anarthapradakAryasya svIkAro mauDhyalakShaNam || 831|| nAnAvidheShu mauDhyeShu mauDhyaM tachChikharAyate | yachChAstranindite heye durAchAre tu bhogyadhIH || 832|| lajjAvihInatA premashUnyatA shreShThavastuni | nairAshyaM nirvivekatvamime mauDhyaguNA matAH || 833|| shAstraNyadhItya tattvArthAn budhvA choktvA parAn prati | yastu nAcharate tena samo mUDho na vidyate || 834|| yatyApaM narakaM dadyAt bhAvi saptasu janmasu | tatpApamakhilaM mDhaH karotyatraiva janmani || 835|| ajAnatA kriyAtattvaM mUDhenArabdhakarma tu | vighnitaM naiti pUrNatvaM kartAramapi nAshayet || 836|| mUDhasya yadi labhyet dhanaM tena pare janAH | prApnuyuH sakalaM saukhyaM na lAbho bandhumitrayoH || 837|| mUDho dhanaM prApnuyAchchet pittasya pibataH surAm | yA tUnmAdakarAvasthA mUDhaH prApnoti tAM dashAm || 838|| mUDhaiH sAkaM viyogena duHkhaM kasyApi nodbhavet | tasmAnmUDhena maitrI tu bhavedAnandAyinI || 839|| amedhyaspR^iShTapAdasya parya~Nke kShAlanaM vinA | nikShepatulyaM, mUDhasya vidvadgoShThIpraveshanam || 840|| \section{adhikAraH 85\. alpaj~natvam} vidyamAneShvabhAveShu j~nAnAbhAvo vyathAkaraH | anyAbhAvAn vetti loko NAbhAvatven sarvadA || 841|| alpaj~nH prItisaMyukto dhanamarpayanIti yat | na tatrAnyat kAraNaM syAd gR^ihItuH puNyamantarA || 842|| yAvAn khedaH shatruvargairutpadyeta tato.adhikam | prApnuyuH khedamalpaj~nAH svIyAj~nAnabalAt svayam || 843|| \ldq{}j~nAnavAnahamasmi\rdq{}iti yo vAj~nAnakR^ito madaH | sa evAlpaj~nashabdena prakR^ite sa.nprakIrtyate || 844|| alpaj~no yadi tu brUyAdanadhItamadhItavat | tadA kShuNNamadhIte.api viShaye saMshayo bhavet || 845|| svadoShavaraNe yatnahInaH svalpamatirnaraH | mukhyaM gopyaM sthalaM tyaktvA yathAnyAchChAdako bhavet || 846|| paroktagopanIyArthAn pramAdAdIrayan bahiH | alpaj~naH svasya nAnarthAn svayameva samAnayet || 847|| satkAryaM yaH parairuktaM na kuryAdvetti na svayam | tasyAlpabuddheH prANAH syuH AntamAmayarUpiNaH || 848|| alpaj~nasyopadeShTA tu svayamalpo bhavennaraH | alpaj~no mUDhavishvAsAd bhAsate j~nAnavAniva || 849|| astIti sadbhiruktArthAn nAstItyeva vade~ncha yaH | martyarUpAgataM bhUtaM taM manyante narA bhuvi || 850|| \section{adhikAraH 86\. bhedabuddhiH} sameShAM prANivargANAmitaraiH prANibhiH saha | durguNaM melanAbhAvarUpaM medo vivarghayet || 851|| anichChan sa~NgamaM kashchit karotvanyasya chApriyam | tasyApyaniShTakaraNAnnivR^ittiH shlAghyate nR^iNAm || 852|| hR^idayAdbhedabhAvAkhyarogaM duHkhapradAyakam | bahirniShkAsayan kashchit shAshvatIM kIrtimashnute || 853|| duHkhAnAmAdimaM duHkhaM bhedaj~nAnAbhidhaM naraH | nAshayan svayamApnoti sukhAnAmuttamaM sukham || 854|| medaj~nAnAkhyadoSheNa ye bhaveyurna dUShitAH | tAn jetuM bhuvi shaktAH syuH kevA.asmina dharaNItale || 855|| bhedabuddhiM samAlambya vartanaM varamityapi | tiShThato jIvite sampat kShIyate nashyati svayam || 856|| bhedaj~nAnAkhyadurbuddhisametA jayadAyakAn | nItishAstroktatattvArthAn j~nAtuM na prabhavanti te || 857|| bhedabuddhiM ye tyajanti teShAM bhAgyaM vivarghate | vashA ye bhedabhAvasya te tvanarthAnavApnuyuH || 858|| shreyaHsa.nprAptivelAyAM na smeredbhedabhAvanAm | ashreyaHprAptivelAyAM bhedabuddhiM dhruvaM tyajet || 859|| bhedaj~nAnena chaikasya bahvanarthA bhavanti hi | sauhArdAnnitirUpAkhyabhAgyaM jAyeta kasyachit || 860|| \section{adhikAraH 87\. shatrunirNayaH} Atmano.api balADhyaistu vairabhAvo vimuchyatAm | na tyAjyaM sarvadA vairaM svasmAdalpabalAnvitaiH || 861|| svAshriteShu prItihIno sainyAdibalavarjitaH | svayaM cha balahInashchet kathaM shatrUn vijeShyati || 862|| bhetavye bhayahInasya j~nAtavyaM chApyajAnataH | adAturmitrahInasya sulabhA shatruvashyatA || 863|| sarvatra sarvadA sarvaiH sa jetuM sulabho bhavet | yaH krodhavashamApannastvashaktashchittanigrahe || 864|| aj~nAta nItishAstrANAmakartA shAstrakarmaNAm | abhIrurapavAdAnAM nirguNaH syAdriporvashe || 865|| svaparaj~nAnavidhvaMsakAraNakrodhasaMyutaH | vijR^imbhatkAmanichayuktaH kShIyet satvaram || 866|| svArabdhasyaiva kAryasya viruddhaM kurute cha yaH | vairaM sampAdyatAM tena sAkamarthaM pradAya vA || 867|| aguNI doShabhA~N maitrIM na kenApi sa vindate | tadeva maitrIrAhityaM ripaNAM jayadaM bhavet || 868|| aj~nAtanItishAstrArthaiH kAryasAdhanabhIrubhiH | ripurbhiyuddhakartA tu jitvA shreShThasukhaM vrajet || 869|| aj~nAtanItishAstraistu sAkaM vairaM phalapradam | tathA kartumashakto yastasya kIrtirna sidhyati || 870|| \section{adhikAraH 88\. virodhatattvaparij~nAnam} vastutaH parihAsArthamapyanarthapradAyakaH | virodhastu na kenApi na kadAchichchikIrShyatAm || 871|| chApAkhyalA~NgalakaraiH vIrairvairaM na duHkhadam | vAgAkhyalA~NgalakarairbudhairvairaM na sAmpratam || 872|| nAnAjanavirodhI yo bandhumitravivarjitaH | unmattapuruShAchchApi j~nAnahInaH sa gaNyate || 873|| vairiNo.api suhR^idbhUtAn kurvan shlAghyaguNAnvitaH | yo bhavet tatprabhAvasya vashyaM syAt sakalaM jagat || 874|| ekasya nissahAyasya yadyubhau tu virodhinau | sanbhavetAM tayorekaM mitraM kurvIt tatkShaNAt || 875|| tvayA ripurbhaved j~nAtastvaj~nAto vA purA bhR^isham | kleshe prApte tu mAdhyasthyabhAvamAlambya pashya tam || 876|| nUtnamitrasya savidhe svaduHkhaM na nivedayet | shatrUNAM sannidhau svIyadaurbalyaM na prakAshayet || 877|| svasattvavardhakaH kAryatattvaj~no nijarakShakaH | yadi kashchidbhavettasya shatravo layamApnuyuH || 878|| bAlakaNTakavR^ikShasya ChedanaM sulabhaM bhavet | sa eva vR^iddhashChinnashchet ChettushChinno bhavetkaraH || 879|| garvo ripuNAmAdau na hanyate kenachidyadi | shvAsagrahaNakAlaM cha na shakyaM tena jIvitum || 880|| \section{adhikAraH 89\. Antaravairam} rogaprade yadi jalachChAye tyAjye yathA janaiH | j~nAtayo duHkhadAstadvat tyajyA hyAntaravairiNaH || 881|| asitulyAn vyaktashatrUn dR^iShTvA bhItiH kuto vR^ithA | bandhuveShAn gUDhashatrUn dR^iShTvA metavya meva hi || 882|| gUDhashatrubhayAdAtmarakShaNaM yujyate sadA | anyathA nAshamApnoti sUchIchChinnaghaTo yathA || 883|| asaMskR^itamanaskena gUDhavairaM bhavedyadi | bandhunAshakarAn doShAn tadA prApnotyayaM janaH || 884|| bAndhavyamUlakaM gUDhavairaM bhavedyadiH | maraNAntAni duHkhAni labhate tata eva saH || 885|| svAshriteShvAntaraM vairaM yaH kashchitkurute yadi | na tasya maraNAbhAvo bhaviShyati kadAchana || 886|| bahiryathA tAmrakhaNDau yuktau syAtAM na chAntarA | tathA.antaHshatravo.anyonyaM bahiryuktau na vai hR^idA || 887|| antarvirodhinAM vaMsho balahInaH kramAd bhavet | ayaHpiNDaH kR^ipANena ghR^iShTo nAshaM vrajedyathA || 888|| svalpamapyAntaraM vairaM loke bhagnatilopamam | kulanAshakarAniShTaM mahAntaM janayet kila || 889|| loke bhinnamanastattvairmAnavaissaha jIvanam | ekatraiva gR^ihe sarpaiH sahavAsasamaM bhavet || 890|| \section{adhikAraH 90\. mahAtmanindAnirAkaraNam} AtmarakShAsAdhaneShu shreShThaM tat tu prakIrtyate | yatkAryasAdhanapaToH sAmarthyasya parigrahaH || 891|| mahAtmanAM tu viShaye kriyamANA tiraskR^itiH | kasyachitsakalaM duHkhaM pradadAti na saMshayaH || 892|| shatrunirmUlanakR^itimichChAmAtreNa kurvatA | rAj~nA saha kuru dveShaM yadi tvaM nAshamichChasi || 893|| samaM balavatA vairaM kriyate yaddhi durbalaiH | hanturyamasya hastAbhyAmAhvAnasadR^ishaM hi tat || 894|| krUrasattvasamAyuktabhR^ipakrodhavashaM gataH | Atmano rakShaNaM tasmAt kutra gatvA kariShyati || 895|| dagdho.api vahninA kashchit kadAchijjIvituM kShamaH | mahAtAmapakArI tu jIvituM na bhavet kShamaH || 896|| mahAtmA sutapaHshIlaH kupvedyadi mahIpatim | tasya bhR^Ipasya vittena sAmrAjyenApi kiM phalam || 897|| mahadbhiH shailasadR^ishaiH shaptA ye bhuvi pArthivAH | sthirapratiShThAH santo.api kShIyante te sabAndhavAH || 898|| nAnAvrataparAH santaH kupyanti kila yaM prati | devendro vA bhavatveShaH sthAnAdbhraShTaH patatyadhaH || 899|| nAnAtapobalavatAM prAptA ye kopapAtratAm | bhUpAste balavanto.api labheran vilayaM kShaNAt || 900|| \section{adhikAraH 91\. bhAryAnuvartanam} bhAryAvachanakArI na labhate phalamuttamam | bhAryAnusaraNaM lakShyasAdhane bAdhakaM bhavet || 901|| lakShyamutsR^ijya kAmArthaM bhAryAvachanakAribhiH | labdhaM vittaM bhavetteShAM nUnaM lajjApradAyakam || 902|| AtmagauravamutsR^ijya yaH patnyAM bhItimAn bhavet | atathAbhUtamahatAmagre lajjAM sa vindate || 903|| bhAryAbhIrurna labhate lokAntarasukhaM sthiram | kAryanirvAhasAmarthyaM na tasya shlAghyate budhaiH || 904|| bhAryAbhIrurmahAtmabhyo bahubhyashcha nijechChayA | sa tu svIyadhanaM chApi dAtuM bhItimavApnuyAt || 905|| devabhogamavApyApi nAyaM prApnoti gauravam | ramyahastayutAM bhAryAM dR^iShTvA yaH kAtaro bhavet || 906|| bhAryAyAM dAsyakR^ityena jIvatAM pauruShAdapi | strINAM lajjAsametAnAM strItvameva vishiShyate || 907|| bhAryAvachanakartA tu svamitrebhyo.api kA~NkShitam | na syAtpUrayintu shaktaH kuryAddharmAn na shAshvatAn || 908|| dharmakAryaM tannidhAnavittArjanavidhiM tathA | kAmyakarmANi kartuM cha patnIdAso na shaknuyAt || 909|| R^ijupUtamanaskAnAM shreShThasthAnamupeyuShAm | patnIdAsyakarAj~nAnAM sarvathA na bhaviShyati || 910|| \section{adhikAraH 92\. paNyA~NganA} hArdaprema vinA vittahetoH prItiM karoti yA | dAsyAstasyA ramyavAkyaM dadyAd vyasanamantataH || 911|| dhanalAbhAnusareNa brUvatInAM priyaM vachaH | snehaM nirguNadasInAM vimR^ishya visR^ijennaraH || 912|| paNyastrINAmarthahetoH kR^itrimAli~NganaM tu yat | tamovR^itasthale nUtnapretAli~Nganavadbhavet || 913|| arthamAtraikalakShyaNAM dAsInAM kapaTaM sukham | nAdriyante dharmamArgavimarshanaparA budhAH || 914|| svabhAvaj~nAnasahitAH shAstraj~nAnena chAnvitAH | sarvasvAmyA~NganAbhogaM kR^itrimaM na hi vR^iNvate || 915|| paNyastrINAM ChalaM prema yachChantInAM janAn prati | bhujau rUpamadAndhAnAM na spR^isheyurguNaiShiNaH || 916|| kR^itvA.anyaM hR^idi kAyena yachChantInAM svasa~Ngamam | vArastrINAM bhujau chittadArDhyahInAH spR^ishantyaho || 917|| kulaTAbhirva~nchikAbhiH sahAli~Nganakarma tu | nR^iNA vivekashUnyAnAM bhUtaM prANaharaM bhavet || 918|| chAritryamAtrashUnyAnAM dAsInAM madhuro bhujaH | mUDhAdhamajanaprApyanirayena samo bhavet || 919|| dvimanaskA vAranArI dyUto madyaM madapradam | tribhiretairyutaM martya vimu~nchet padmasambhavA || 920|| \section{adhikAraH 93\. madyapAnaniShedhaH} madyapAnapriyAn dR^iShTA na bibhyati virodhinaH | tathA tairArjitA kIrtIH achirAt kShIyate bhuvi || 921|| madyaM na peyaM viduShA kashchit pAtuM vR^iNoti chet | mahAdbhirmAnanIyo.asau na kadAchidbhaviShyati || 922|| jananyAH purato madyapAnaM kleshapradaM yadi | pAnaM mahAtmanAmagre kiyaduHkhakaraM bhavet || 923|| atiheyasurapAnarUpadoShajuShAM puraH | lajjAkhyaramaNI sthAtumashaktA dUrato vrajet || 924|| dhanaM datvA surAM pItvA chonmAdAvasthayA sthitiH | itikartavyatAmUDharUpAj~nAnanirUpikA || 925|| j~nAnAbhAvAnna bhedo.asti nidrANasya mR^itasya cha | viShapAyI surApAyI dvAmivau cha tathA samau || 926|| surAM rahasi saMsevya naShTapraj~nAn madAnvitAn | grAmINA hetubhistattvamUhya nUnaM hasanti hi || 927|| surAM pItvApi \ldq{}no pItaM maye ti kathanaM tyaja | pAnamAtreNa chittasthasatyaM kila vinissaret || 928|| surayA smR^itihInasya j~nAnadAnaM sahetukam | dIpasAhyAnnIramagravastvanveShaNavAd vR^ithA || 929|| apItamadiraH kashchid dR^iShTvA pAnamadAnvitam | \ldq{}iyaM dashA mamApi syAt pAnena\rdq{} ti kiM smaret || 930|| \section{adhikAraH 94\. dyUtaH} na kuryAjjayashIlo.api dyUtaM, nashyejjitaM dhanam | makShyAshayA mInabhuktajalodgArasamaM bhavet || 931|| prApyaukAMshaM shatAMshAnAM tyaktA dyUtopasevakaH | dharmakAmaprAptimArgaM na labheta kadAchana || 932|| akSheNa bhramaNArheNa lAbhArthaM dyUtakAribhiH | sa~nchitArthastathA lAbho ripUNAM savidhaM vrajet || 933|| svAshritAnAM bahukleshapradAnAt kIrtinAshanAt | dAridryadAyakaM dyUtasadR^ishaM nAsti ki~nchana || 934|| sa tu sarvasamartho.api bhavennUnamaki~nchanaH | akShaM dyUtasthalaM dyUtakR^ityaM yaH sevate sadA || 935|| dAridryadevatA dyUtanAmnI yaM tu samAshrayet | iha sarvasukhairmuktaH sa pare narakaM vrajet || 936|| pitrArjitadhanaM tasya sadguNo.api vinashyati | dyUtakrIDA~NgaNe yena sarvaH kAlo.api yApyate || 937|| asatyabhAShaNaM vittanAshaH kAruNyavarjanam | sarvanimAnanarthAMshcha dyUtakarma prayachChati || 938|| dhanavidyAyashovastrabhojanAnAM cha pa~nchakam | taM vihAya viniryAti sevate dyUtakarma yaH || 939|| asakR^innaShTatto.api dyUtaM kuryAdyathepasyA | rogArto.apyasakR^ittadvanmartyo vA~nChati jIvitum || 940|| \section{adhikAraH 95\. auShadham} vAtapittashleShmarUpatrayANAM viShamAM sthitim | Ayurvedadavido vyAdhishabdena bruvate budhAH || 941|| bhuktaM jIrNamabhUdveti vimarshanantaraM punaH | bhu~njAnasya sharIrasya vR^ithA bhavati bheShajam || 942|| bhukte.anne jIrNatAM prApte bhu~njAnaH parimANataH | chiraM chAnena dehena kAlaM nayati mAnavaH || 943|| bhuktasya jIrNatAM budhvA bubhukShAnantaraM naraH | AhAraniyamopeto bhu~njiyAchChAstravartmanA || 944|| yathAshAstraM yathAmAnaM svalpAnnasya niShevaNAt | martyaM prANaharo vyAdhiH yAvajjIvaM na bAdhate || 945|| mitAhArapare saukhyaM shAshvataM vidyate yathA | nityarogo bhavettasminnamitAhArasevake || 946|| jIrNashaktimatikramya yathAvadavimR^ishya cha | bhUri bhuktavato nAnArogAH pradurbhavantyaho || 947|| rogatatvaM parAmR^ishya j~nAtvA rogasya kAraNam | shamanopAyamAlochya vaidyaH kuryAnnivAraNam || 948|| rogArtAnAM vayomAnAM kAlaM rogapramANatAm | Alochya vaidyashAstraj~naH chikitsAM samyagAcharet || 949|| rugNo bhiShagbheShajaM cha samaye bheShajapradaH | etachchatuShkasaMyogashchikitsoti prakIrtyate || 950|| \section{adhikAraH 96\. kulInatvam} asatkulaprasUteShu manuShyeShu svabhAvataH | lajjAmAdhyasthyanAmAnau syAtAM na sa~Ngatau || 951|| lajjAchAritryasatyAkhyaguNAnAM tritayaM bhuvi | tiShThet satkulajAteShu vidyAvirahiteShvapi || 952|| prasannavadanaM dAnamanindA ramyabhAShaNam | itIme suguNAH shuddhakulIne sahajA matAH || 953|| anekakoTisa~NkhyAkadhanalAbhakR^ite.api te | na kuryuH satkulotpannA doShaM kulavidyAtakam || 954|| prasiddhasatkulotpanno dAridryeNa yuto.apyayam | paropakArakaraNAnna kadAchinnivartate || 955|| \ldq{}nirduShTakulachAritryasahitAH syAma sarvadA\rdq{} | ityaM dR^iDhapratij~nAstu ninditaM na vitanvate || 956|| mahAkulaprasUteShu sthitaH svalpo.api durguNAH | vyomachandrakala~Nkena samaM dR^ishyet susphuTam || 957|| kulochitaguNADhyo.api yo vA prItivivarjitaH | tathAvidhe kulInatvasandeho jAyate nR^iNAm || 958|| pUraDhA~NkuramUlAddhi bhUtatvaM j~nAyate yathA | tathA vAkyaprayogeNa kulaM j~nAyeta kasyachit || 959|| shreyo.abhilAShiNAM lajjAvatvaM nUnamapekShyate | vinItena sadA bhAvyaM kulagauravakA~NkShiNA || 960|| \section{adhikAraH 97\. mAnam} kenachidrachitaM kAryaM bhavedapi mahattaram | kulagauravanAshAya yadi tat syAdvisR^ijyatAm || 961|| pauruShaM yashasA sAkaM labdhumAshAsamanvitaH | yashaHkR^ite kulashraiShThyaghAtakaM karma nAcharet || 962|| sampatsamR^iddhivelAyAM vinayaH sarvadA varaH | sampanAshe pauruShaM tu varaM syAdvinayAdapi || 963|| sambhUtA api sadveshaM loke shreShThapadachyutAH | uttamA~NgaparibhraShTakeshatulyA bhavanti te || 964|| mahIdharasamAH santaH svalpaM gu~njAphalopamam | patanonmukhakAryaM cha kurvantaste patantydhaH || 965|| tiraskartuH purobhAge sthitiH pauruShamantarA | neha kIrtiM pare svargaM na yachChet kiM prayojanam || 966|| tiraskartAramAshritya salAbhaM jIvanAdapi | \ldq{}tadakR^itvA mR^itiM prApad\rdq{}iti kIrtirvishiShyate || 967|| kulInatvaM pauruShaM cha yadA nAshonmukhaM bhavet | jIvanaM deharakShArthaM tadA kiM svargadAyakam || 968|| romaukamAtrapatanAt chamaro maraNaM vrajet | mAnanAsho prasakte tu na jIvanti kulodbhavAH || 969|| mAnahAnyA vinaShTAnAM mAninAM mahitaM yashaH | yashasya bahudhA loko mAnayet pR^ithivItale || 970|| \section{adhikAraH 98\. mahattvam} loke kasyachidutsAho mahattvamiti kathyate | vinotsAhaM jIvanechChA mahatvAbhAva uchyate || 971|| tulyAH syurjanmanA sarve kintu karmavibhedataH | mahattvatadAbhAvau tu bhinnau jIveShu tiShThataH || 972|| shreShThakarma vina shreShThakR^ityAt sAmAnyo.api mahAn bhavet | vinA sthAnAM shreShThakR^ityAt sAmAnyo.api mahAn bhavet || 973|| yastvAtmAnaM sadguNAdyaiH rakShan jIvati mAnavaH | mahimAnaM sa vindeta dR^iDhachittA satI yathA || 874|| mahattvaguNasampannAH kartavyaM kAryamuttamam | vihitena pathA kartuM bhaveyuH shaktishAlinaH || 975|| \ldq{}mahAtmanaH puraskR^itya yAmastadgatavartmanA\rdq{} | iti na syAnmatirnIcheShvAtmashlAghApareShu cha || 976|| sajjanArhamahatvAkhyaguNo vidyAdivarjitam | asthAnapuruShaM prApya taM kuryAd garvapUritam || 977|| mahatvaguNashIlAstu bhavanti vinayAnvitAH | tadvihInA nijastotrakaraNaikaparAyaNAH || 978|| gArvabhAvo mahattvasya lakShaNaM sati kAraNe | niShkAraNamaha~NkAravattA nIchatvalakShaNam || 979|| mahAntaH paradoShANAM darshane vimukhAH kila | adhamAH paradoShaikadarshane nitarAM priyAH || 980|| \section{adhikAraH 99\. vishiShTaguNasampattiH} yuktametaditi j~nAtvA vishiShTaguNashAlinAm | sahajAstadguNAsteShAM bhaveyuriti shAstriNaH || 981|| AntaraM guNasaundaryaM syAtsaundaryaM mahAtmanAm | bAhyaM sharIrasaundaryaM na saundaryapaderitam || 982|| upakAraprItilajjAsatyadAkShiNyamityapi | guNAH pa~ncha stambharUpAH shreShThyabhArasamAvahAH || 983|| ahiMsAdharmamAshritya tapastiShThati mukhyataH | parApakAravaimukhyaguNaH shreShThyamupAshrayet || 984|| kAryasiddhisamarthAnAM sAmarthyaM vinayo mataH | shatrUn svavashamAnetuM vinayaH kAraNaM bhavet || 985|| asAmAneShu nIcheShu vartanaM vinayena yat | tanmahattvaM parij~nAtuM nikaShopAlatAM vrajet || 986|| apakarturnarasyApi sAhyaM na kriyate yadi | mahatvaguNavattapi tadA vyarthA bhavet satAm || 987|| magatvarUpasattvena sahitAnAM mahAtmanAm | labdhaM dAridryamapyeShAM nApakarShAya jAyate || 988|| mahatvaguNarUpAbdhitIratulyo mahAn bhuvi | prApte pralayakAle.api shauthilyaM na hi vindate || 989|| mahAtmanAM mahatvAkhyaguNo yadi layaM vrajet | suvishAlA medinIyaM bhAraM boDhaM na shaknuyAt || 990|| \section{adhikAraH 100\. anusR^itya pravartanam} saulabhyena samaiH sAkamanusR^itya pravartanAt | vishiShTaguNasa.nprAptiH sulabheti satAM matam || 991|| premNA pravartanaM shuddhavikhyAtakulajanma cha | dvayametanmahatvAkhyaguNaM yachChati kasyachit || 992|| janaiH sAkaM deshasAmyAnna bhedanuvartanam | guNena sAmyamebhistu bhavechChandAnuvartanam || 993|| nItidharmasametAnAM paropakR^itishAlinAm | mahAtmanAM guNaM lokAH prashaMsanti madAnvitAH || 994|| parihAse.apyanyanindAkaraNaM duHkhamAvahet | parAnusaraNAdaj~nA bhavanti suguNAnvitAH || 995|| vishiShTaguNinAM sattvAllokodyApi pravartate | tadabhAve prapa~ncho.ayaM bhuvi magno bhavet kila || 996|| sajjanArhaguNairhInAH tIkShNAsisamashemuShIm | labdhvApi pAdapasamA manyante mAnavaiH samaiH || 997|| vinA maitrIM virodhaM cha kurvatAM viShaye.api yaH | guNavAnna pravartet doShayuktaH sa gaNyate || 998|| snehatattvaM samAlambya pravartanamajAnatAm | divaso.api prabhAyukto dR^ishyet tamasAvR^itaH || 999|| nirguNenArjitaM vittaM nopayogakaraM bhavet | yathA syAt pAtradoSheNa payo mAdhuryavarjitaH || 1000|| \section{adhikAraH 101\. nirarthakaM vittam} abhuktvA svArjitaM vittaM gR^ihapUrNaM supuShkalam | mR^itiM prAptavatastasya kiM vittena prayojanam || 1001|| \ldq{}vittena sAdhyate sarvam\rdq{}iti buddhayA hyupArjitam | yo na dadyAd j~nAnashUnyaH sa nIchaM janma vindate || 1002|| dhanArjanaikalakShyA ye kR^itvA dAnAdisatkriyAm | nArjayanti parAM kIrtiM bhArAyante bhuvastu te || 1003|| sarvairaspR^ihaNIyasya dAnakR^ityamajAnataH | kiM vAvashiShyate tasya maraNAnantaraM bhuvi || 1004|| dAnaM parebhyaH svenApi bhogashchetyubhayaM nR^iNAm | yadi na syAt koTisa~Nkhyadhanapu~njena kiM phalam || 1005|| satpAtradAnarUpeNa guNena rahito naraH | svayaM bhoktumanichChaMshcha rogaH syAt svIyasampadAm || 1006|| adatvaiva daridrebhyo rakShitaM kenachiddhanam | anUDhasundarIprAptavArdhakena samaM bhavet || 1007|| ##(Text missing)## | grAmamadhye phalaiH pUrNo yathaiva viShapAdapaH || 1008|| abhuktvaiva svayaM dharmakR^itvA prItimantarA | rakShitaM kenachidvittaM labdhvAnyaH sukhamApnuyAt || 1009|| vR^iShTameghaH punarnIralAbhAd vR^iddhiM yathAshnute | samR^iddhanAM cha dAridrya tathA tAtkAlikaM bhavet || 1010|| \section{adhikAraH 102\. lajjashIlatA} akR^ityakaraNotpannalajjA lajjeti kathyate | nArINAM sahajA lajjA tato bhinnaiva dR^ishyate || 1011|| annaM vastraM tathAnyAni samAni syurnR^iNAM bhuvi | satAM lajjAvishiShTatvaM visheShaguNa uchyate || 1012|| yathA sharIramAlambya vartante jIvarAshayaH | lajjAmAshritya vartet mahatvAkhyaguNastathA || 1013|| lajjaivAbharaNaM loke guNaj~nAnAM mahAtmanAm | gabhIragamanaM teShAM lajjAbhAve na shobhate || 1014|| anyaiH prAptApavAdaM cha svena prAptamabhUditi | matvA yo lajjate lajjAsthAnaM taM manyate janaH || 1015|| nijAtmarakShaNopAyalajjAmaprApya sajjanAH | vipulAM pR^ithivIM chApi labdhuM nechChanti sarvadA || 1016|| lajjAyutA narAH prANAn lajjArthaM visR^ijantyapi | prANarakShAkR^ite lajjAM na mu~nchanti kadApi te || 1017|| yadIyakR^ityaM dR^iShTAnye bhaveyurvrIDayAnvitAH | svayaM na lajjito bhUyAt taM dharmo vrIDayA tyajet || 1018|| chAritrahAniH kasyApi nAshayet kulagauravam | kasyachit sakalaM shreyo lajjAbhAvo vyapohati || 1019|| lajjAhInamanaskAnAM prANena saha jIvanam | sUtrabaddhachaladdArupratimAtaulyamAvahet || 1020|| \section{adhikAraH 103\. kulagauravakShaNam} \ldq{}kulagauravanirmANakR^ityAdbhraShTo na chAsmyaham\rdq{} | ityevaM kathanAdanyanmahattvaM nAsti kasyachit || 1021|| pUrNaj~nAnaprayatnAbhyAM yuktenAkuNThitena cha | karmaNA kasyachidvaMshagauravaM bahu vardhate || 1022|| vaMshaunnatyakare kArye sadA prayatatAM nR^iNAm | bad.hdhvA vastraM dR^iDhaM kaTatAM sAhyaM kuryAdvidhiH svayam || 1023|| svakulaunnatyasiddhayarthaM tvarayA yatatAM nR^iNAm | vimarshamantarA kAryaM nirvighnaM setsyati kShaNe || 1024|| vaMshaprabhAvaM saMrakShya jIvatA shAstravartmani | tena bAndhavyamichChaMstu lokastamanuvartate || 1025|| svotpannakulanirvAhashaktiM sampAdya jIvanam | tAttvikaM pauruShaM tAddhi puruShANAM prashasyate || 1026|| dhIro vahedyuddhabhAraM yathA bahuShu satsvApi | shaktastathA vahedvaMshabhAramanyeShu satsvApi || 1027|| kulagauravarakShArthaM kAlo nAtra pratIkShyatAm | AlasyAt kAlakA~NkShAyAM hIyate kulagauravam || 1028|| kulasambhAvitAnArthavAraNe yatnashAlinaH | sharIraM kasyachitkinnu duHkhamAtraikabhAjanam || 1029|| ##(Text missing)## | yasmina kule bhAviduHkhakuThArAbhihataH patet || 1030|| \section{adhikAraH 104\. kR^iShikarma} nAnAkarmakaro lokaH kR^iShimAtreNa jIvati | ataH kleshakaraM chApi kR^iShikarma prashasyate || 1031|| anyakarmakarANaM cha sameShAM jIvadhAraNAt | janAnAM karShakAH sarve tiShThantyakShANivad bhuvi || 1032|| jIvatAM kR^iShikAryeNa bhaveduttamajIvanam | parAn saMstutya jIvantaH pare sarve parAshrayAH || 1033|| dhAnyasampatsamR^iddhAshcha dayAvantaH kR^iShIvalAH | anyarAj~nAM bhuvaM svIyarAjAdhInaM vitanvate || 1034|| kR^iShiM kareNa saMvardhya bhu~njAnAste kR^iShivalAH | na yAchante parAn, kintu yachChantyalpamathArthinAm || 1035|| kR^iShivAlAnAM hastAstu kR^iShihIno bhavedyadi | viraktAnAM yatInAM cha jIvanaM durlabhaM tadA || 1036|| kR^iShTaM pAdAMshataH shuShkaM kR^itvA bIjasya pAtanAt | dohadaM muShTimAtraM cha vinA bhUH syAt phalapradA || 1037|| karShaNAd dohadaM shreShThaM dvayaM kR^itvA tatastR^iNam | niShkAsya rakShaNAdbhUmeH na mukhyaM jalasechanam || 1038|| kedAramanishaM gatvA svAmI yadi na pashyati | bhUmiraprItipatnIva viraktA taM parityajet || 1039|| \ldq{}daridrA vayam\rdq{}ityuktvA kR^iShikarmaparA~NmukhAn | tAn samIkShyAtha bhUdevo hasedaj~nAnasaMyutAn || 1040|| \section{adhikAraH 105\. dAridryam} dAridryeNa samaM loke kiM bhaved duHkhadAyakam | iti prashnasya dAridryemevetyuttaramuchyatAm || 1041|| labhet sahavAsaM yo dAridryAbhidhapApinA | aihikAmuShmikasukhaM na vindet sa mAnavaH || 1042|| dAdidryasa.nj~nikI tvAshA yamAshritya vasennaram | kulashraiShThyaM cha kIrtishcha taM vihAya viniHsaret || 1043|| mahAkulaprasUtAnAmuttamAnAM vachasyApi | nIchavAkyaprayogAkhyadoSho dAridryato bhavet || 1044|| dAridryaduHkhataptAnAM nR^iNAM tenaiva hetunA | bhinnabhinnAnyanekAni duHkhAni pravishanti tAn || 1045|| dAridrAH shAstratattvarthaj~nAnavanto.api tadvachaH | na ko.api shruNuyAlloke vyarthameva bhavedvachaH || 1046|| adharmahetudAridryasamAviShTaM naraM bhuvi | jananI tamudAsInaM matvA dUrIkarotyaho || 1047|| maraNAntakarakrUradAridryAnubhavavyathA | shchaH punaH kiM bhavedveti daridraH chintayet sadA || 1048|| kashchinmantrabalAdagnau sukhaM svaptumapi kShamaH | paraM daridrAvasthAyAM svaptuM ko vA bhavet kShamaH || 1049|| bhogyArthavasturahitadaridrA rAgavarjitAH | yavAgUlavaNArthaM tairbhikShutvaM nApyagR^ihyata || 1050|| \section{adhikAraH 106\. yAchanA} dAturdarshanavelAyAM tasmina yuktaM hi yAchanam | dAturneti vachastasya doShAya syAnna chArthinAm || 1051|| yAchako vA~nChitaM vastu labhet dAtari | yAchanApi tadA tasya modadA na tu duHkhadA || 1052|| va~nchanAtItachittAnAM dharmaj~nAnAM samakShataH | arthinAM yAchanaM chApi nUnaM shreShThyAya bhUyate || 1053|| svapne.api kapaTaM vAkyaM prayoktumavijAnataH | dAturagre yAchanApi dAnena sAdR^ishaM bhavet || 1054|| netyanuktvA sthitaM vastu dAtumiShTasya kasyachit | adyApi satvAddAtR^iNAmagre tiShThanti yAchakAH || 1055|| vihAya kapaTaM tattvavakturdAturhi darshanAt | yAchakAnAM sudAridryaduHkhaM nashyetsvato.akhilam || 1056|| prItipUrvaM gauraveNa yAchakebhyaH prayachChataH | dAtR^in dR^iShTvA yAchakastu manasyantaH pramodate || 1057|| yAchakAnAmabhAve tu narANAM bhuvi jIvanam | sUtrAkR^iShTachaladdArubimbavat kR^itrimaM bhavet || 1058|| dAtR^iNAmantikaM gatvA dAridrA yAchakA bhuvi | na yAchante yadi tadA mahimA syAt kathaM prabhoH || 1059|| arthibhirvijitakrodhairbhAvyaM kShemArthibhiH sadA | dAridryaM svagataM svasya bhaved j~nAnapradAyakam || 1060|| \section{adhikAraH 107\. yAchanAbhItiH} kApaTyamantarA harShapUrvakaM dAmakiraNam | agre.api yAchanAbhAvaH shreShThaH koTiguNo mataH || 1061|| keShA~nchidyAchanAvR^ittimIshaH shirasi chellikhet | lokakartA nirdayo.asau svayaM bhavatu yAchakaH || 1062|| dAridryaM yAchanAnnashyediti nirNayakAriNA | yatnashUnyena sadR^isho mUrkho nAsti vyathAkaraH || 1063|| dAridryaprAptikAle.api yAch~nAkAryamakurvatAm | mahatvaM sakalAM pR^ithvIM samabhivyApya rAjate || 1064|| svaprayatnabalAvAptayavAgUjalavastunaH | pAnAdapyadhiko modadAyako nAsti kashchana || 1065|| pashurakShaNadhArmArthaM jalayAchanarUpakam | karmApi yAchanAkartuH jihvAyA doShadaM bhavet || 1066|| yAchanIyaM yadi bhaveddAtuH kapaTinaH puraH | na kAryA yAchanetyuktvA yAche.ahaM yAchakAn prati || 1067|| dAridryAmbudhisantArahetuyAchananAvikA | kApaTyAkhyashilAbhUmyA gharShitA shithilA bhavet || 1068|| yAch~nAvyasanasaMsmR^ityA chittaM nUnaM dravIbhavet | kApaTyadoShasmaraNe na dravet, kintu nashyati || 1069|| neti shravaNamAtreNa prANo gachChati chArthinAm | sthite.api neti bruvatAM prANashChanno vaset kimu || 1070|| \section{adhikAraH 108\. nIchatvam} AkAreNa samaiH sAkaM nIchAnAmasti tulyatA | idaM sAmyantvanyavastudvike draShTuM na shakyate || 1071|| vivekaj~nAnavadbhayo.api nIchAH syurbhAgyashAlinaH | yatastaiH sadasachchintA kApi na kriyate kila || 1072|| loke nIchastathA shrIsha itImai bhavataH samau | svechChayA vA~nChitaM kAryamubhAbhyAM kriyate yataH || 1073|| bhuvi nIchajanAH svasmAdapi nIchAn samIkshya tu | \ldq{}tasmAdapi vayaM shreShThaM\rdq{} iti syurmamatAparAH || 1074|| rAjadaNDabhayAnnIchA bhavanti guNashAlinaH | sachchAritrasametAH syuste labdhuM vA~nChitaM kkachit || 1075|| shrutAnekarahasyAnAM svayaM gatvA bahusthAlIm | prasAraNAt prachArArthapaTahAH santi durjanAH || 1076|| bad.hdhvA kaNThe karaM bAdhAkArakAn ghAtakAn vinA | pareShAmadhamo bhuktasiktahastaM na darshayet || 1077|| duHkhashravaNamAtreNa santaH syurupakAriNaH | nIchAH syurikShuvatpiShTA bhavanti sahakAriNaH || 1078|| annavastrAdisampannAn janAnudvIkShya yAchakAH | asUyayA mR^iShAdoShAn sadA shaMsanti teShvapi || 1079|| AtmAnamapi nIchAstu vikretuM vyasanAgame | sajjA bhaveyuH, satkarma nAnyat taiH kartumiShyate || 1080|| iti rAjadharmAdhyAyaH sampUrNaH | \chapter{3\. kAmakANDaH | gAndharvavivAhAdhyAyaH |} \section{adhikAra 109\. darshanaMvitarkashcha tirukkuraL} ramyakeshavatI cheyaM mayUrI kimu devatA | athavA mAnuShItyevaM prApnoti me manaH || 1081|| mayA dR^iShTA ramaNI yatpunarmAM cha pashyati | sainyena saha mAM yoddhuM ki prApaditi tadvabhau || 1082|| antako na mayA pUrva dR^iShTaH, pashyAmi sa.nprati | krUrAkShashchA~NganArUpo jIvatyeSha na saMshayaH || 1083|| nArIguNasametAyAstasyAste krUrachakShuShI | draShTaNAM prANanAshArthamudyukte tiShThataH sadA || 1084|| kiM vAntakaH kimu mR^igI kintu syAnnetrameva vA | trayANAmapi sadR^ishyaM dR^iShTayAmasyAstu dR^ishyate || 1085|| bhrarasyAstvArjavaM prApya vakratAM yadi mu~nchati | tasyAstadA dR^iShTipAtaM sA nUnaM mayi vArayet || 1086|| pra~NganAdhanavakShAjachChAdaka paTTavastrakam | prattebhakAyasa~nchChannamukhavastrasamaM bhavet || 1087|| samare shatruvitrAsahetubhR^itaM balaM mama | ramaNIramyaphAlena nR^inamAsIt parAjitam || 1088|| hariNIdR^iShTisadR^ishadR^iShTayA prakR^itilajjayA | sahitAyA ramaNyAstu maNDanairmaNDanaM vR^ithA || 1089|| kAmo yathA svadraShTaNAM viShayo.api mudAvahaH | na tathA madirA, kintu modayet prAyinaM param || 1090|| \section{adhikAra 110\. bhAvaparij~nAnam} ayAstu sva~njane netre dR^iShTidvyasamanvite | mahyaM rogaM dadAtyekA shmayatyaparA tu tam || 1091|| tasyAH kShaNikadR^iShTiryA sakUtaM preritA mayi | na sA kAmArghabhAgA syAt tato.api mahatI kila || 1092|| sA mAM dadarsha, dR^iShTA sA mayA manrAnanA.abhavat | tadet premavR^iddhayartha rachitaM jalasechanam || 1093|| mayi pashyati sA bhUmiM pashyennamramukhI sthitA | mayyapashyati mAM dR^iShTvA kuryAnmandasmitaM tu sA || 1094|| yadyapyoShA na mAM sAkShAt pashyatyatra na saMshayaH | athApi mIlitAkShIva bhR^itvA mandaM hasediyam || 1095|| aprItavAkyasadR^ishaM brUyAtsA kaThinaM bahiH | parantu hR^idaye krodho nAstIti j~nAyate kShaNAt || 1096|| vachaH krUraM niShkapaTamarivaddarshanaM cha yat | tadantaHprItiyuktAnAM lakShaNaM prochyate budhaiH || 1097|| mayi pashyati tad dR^iShTvA prItA mandaM hasediyam | tasyAshchalantyAstatkR^itya ramaNIyaM prAkAshate || 1098|| udAsInaiH samaM bAhye yadanyonyanirIkShaNam | antaH sthitAM prItimeva tad vyanakti tayostadA || 1099|| loke kAmukayonentre yadi premNA parasparam | pashyetAM, tahiM vachasA bhAShaNe kiM prayojanam || 1100|| \section{adhikAra 111\. sammogasukham} nAsAnetrashrotrajihvAghrANatvakpa~nchakendriyaiH | jAyamAnaM bhogamekA dadAti valayAjjvalA || 1101|| svarogashAmakaM vastu svetaraM dR^ishyate bhuvi | svenotpAditarogasya kintvayaM bheShajaM svayam || 1102|| priyAramyaskandhalabhyanidrAsukhasamaM sukham | pa~NkajAkShamahAviShNovai~NkuNThe.api na labhyate || 1103|| kAmAgni nUtanamimameShA prAptavatI kutaH ? | yo.agniH sannihitaH shIto dUrasthaH pradahatyayam || 1104|| vA~nChitAnekavamtUnAmavAptyA yatsukhaM bhavet | prasUnakuntalabharanArIskandho dadAti tat || 1105|| naShTaH prANaH punaryasya sparshamAtreNa jIvati | tenAmR^itena rachitau tasyAH skandhAviti dhruvam || 1106|| svagehe svArjitaM chAnyaiH vibhajyAshanakarmavat | ramyavarNA~NganAkAyapariShva~NgaH sukhAvahaH || 1107|| vAyugamyasthalenApi madhye vyavadhimantarA | prItikAmukatora~NgapariShva~NgaH sukhaM vahet || 1108|| viprayogaH samAdhAnaM sammoga iti tat trayam | prochyate paramaM bhAgyaM premalakShyaikajIvinAm || 1109|| asakR^id granthapaThanAdaj~nAnaM shiShyate pathA | anusyUtA~NganAbhomAdamogaH shiShyate tataH || 1110|| \section{adhikAra 112\. lAvaNyamahimA} sumeShu mR^idu tva hi shirASha! vijayA mava | vatto.api mArdavayutA matpriyA, garvamutsR^ija || 1111|| nikadR^ishgTakusumasAmyamasyAstu netrayoH | vastIti kiM dhiyA chitta! dR^iShTvA puShpANi muhyasi || 1112|| dehastu chikurastasyAH chakShuShI shUlarUpiNI | muktA dantAshchArugandhaH karau vaMshAnukAriNau || 1113|| asyAstu chakShuShA sAmyaM na labdhamiti lajja yA | nataM kuvalayaM bhUmiM dashyed, dR^iShTiM labheta chet || 1114|| mR^idukAye nAlayuktaM sA shirIpamadhArayat | nAlAbhArAdbhagnamadhyamabhUdashubhanAdanam || 1115|| nArImukhanishAnAthamedaj~nAnavivarjitAH | divi tArAH svapradeshAd bhrAntAH kintu bhramantyaho || 1116|| Adau naShTakalashchandraH punaH prApnoti yaH kalAH | kala~Nkastadgato nArIvadane kintu vartate || 1117|| yadi tvaM mukhavattvasyAH shobhAM chandra! vahestadA | matprItipAtraM tvaM mUyAH sarvadA vijayI bhava || 1118|| asyAH kusumanetrAyA mukhasAmyaM yadIchChasi | he chandra! sarvadR^ishyastvaM tadA mA tiShTha sarvadA || 1119|| shirIShakusamaM haMsapakShau chetyubhayaM bhuvi | strIpAdamArdave dR^iShTe nUnaM syAtyaNTakopamam || 1120|| \section{adhikAra 113\. premaprabhAvakathanam} asyAstu mR^idubhAShiNyAH shvetadantodbhavaM jalam | madhusammishritaM kShIramivAtimadhuraM bhavet || 1121|| jIvasya dehasambandho yAdR^isho dR^ishyate bhuvi | snehabandho mamApyasyAM vartate tAdR^isho dR^iDhaH || 1122|| mannetrakR^iShNatAre! tvaM tyaktvA sthAnamito vraja | no chenmatpriyayA tastumatra naiva hi shakyate || 1123|| saMyoge bhUShaNA~NgIyaM mama jIvanadAyinI | viyoge saiva me nUnaM bhavenmaraNadAyinI || 1124|| yadi syurvismR^itA loke krUrAkShyAste cha sadguNAH | tadaiva smaraNaM yuktaM, na mayA vismR^itA guNAH || 1125|| nApayAti priyo netrAnnimeShasamayo.api saH | naiti khedaM, yato.anyeShAmadR^ishyaH sUkShmarUpadhR^it || 1126|| mannetrastho mAtpriyo.asau ChannaH syAditi sha~NkayA | a~njanAdyairala~NkAro netrayorna vidhIyate || 1127|| yShNavastvashanenAsau hR^idayastho mama priya H | dagdhaH syAditi bhItyA, taduShNaM vastu na bhujyate || 1128|| netraspande kR^ite netrAt priyo.antardhAnameShyati | j~nAtvadaM nirnimeShaM taM kaThina bruvate janAH || 1129|| hR^idaye.asti priyo nityaM tadaj~nAtvA janA bhuvi | nindanti "prItihIno.ayaM viyogaM bahatI\rdq{} ti cha || 1130|| \section{adhikAra 114\. nirlajjAtvakathanam} anubhUya priyaM pashchAt viyujya bahukhidyatH | priyasya tAlaturagArohaNAnnAsti rakShakam || 1131|| viyogaduHkhaM soDhuM yau prANadehau na shaknutaH | tau lajjAM cha parityajya turagAre haNodyatau || 1132|| pustvalajje purA pUrNe masyAstAM adya te vinA | karomi tAlaturagArohaNaM kAmuko yathA || 1133|| kAmanAmAtivego.ayaM pravAho mayi saMsthitau | lajjApustvAbhidhau potau vegena nayati kShaNAt || 1134|| sAya~NkAlodbhavaM duHkhaM kR^itrimAshchAdhirohaNam | dvayametadadAnmahyaM mAlAkulakarA priyA || 1135|| priyAviyogAnno nidrAM labhete mama chakShuvI | tenArgharAtrikAle.api kR^itrimAshchaM smarAmyaham || 1136|| payodhisamakAmAdhimanubhUyApi chA~NganAH | tAlAshchAnnAdhirohanti strIjanmAto vishiShyate || 1137|| \ldq{}shochyeyaM, dhairyahIneya\rdq{} mityetadavichArya cha | strINaM kAmo viniShkramya\rdq{} vithIpargantamAyayau || 1138|| \ldq{}etAvatA janAH sarve jAnantmantarhitaM na mAm\rdq{} | itIva mama kAmo.ayaM vIthyAM bhramati mohitaH || 1139|| \ldq{}asmassamasakhIbhistu na prAptaM vyasanaM purA\rdq{} | \ldq{}asmassamasakhIbhistu\rdq{} ##(Text missing)## || 1140|| \section{adhikAra 115\. apavAdakathanam} kAmasambandhivArtAyAH prasArAjjIvyate mayA | sthitimenAM na jAnanti janAH puShyavashAdaho || 1141|| dussAdhyA kusumAkShIyamityennagare janAH | aj~nAtvA duShprachAreNa mama sAhyaM vitanvate || 1142|| duShprachAro lokakR^ito mama sAhyaprado.abhavat | dussAdha~ncha susAdhaM me bhavitA duShprachArataH || 1143|| mama kAmaH prajAnAM tu prachAreNa pravardhitaH | kAmaH prachArarahitye nUnaM sa~Nkuchito bhavet || 1144|| prachArAd bahubhirj~nAtaH kAmaH syAnmodadAyakaH | modaM modaM madyapAyI sevate tadyathA punaH || 1145|| priyo dR^iShTastvekavoraM, apavAdastadotthitaH | sarpeNa chandragrahaNavArteva prasR^ito.abhavat || 1146|| vavR^idhe kAmarogo.ayamapavAdAkhyadohadAt | mAtR^ikrodhavachorUpasalilenApi poShitaH || 1147|| duShprachAreNa kAmasya nirodho na hi shakyate | yathA ghR^itena vahnestu shamanaM duShkaraM bhuvi || 1148|| datvA.amayavacho mAM tu nirlajjaM tyaktavAn priyaH | tathA satyapavAdArtha na vibhemi kadAchana || 1149|| apavAdaM mamAbhIShTaM grAmINA bruvare yataH | kAmukairvA~nChitaM sarva sAdhyate tattu taistataH || 1150|| \section{adhikAra 116\. viyogasahanam} vitogAbhAvaviShayo yadi syAd bruhi tanmama | viyujyAgamanaM chettu vada tat sahatAM nR^iNAm || 1151|| tadIyadR^iShTiH pUrva me vabhR^ivAnandadAyinI | viyogabhItiM janayet adya, jAto.api sa~NgamaH || 1152|| syAdviyogaH kkachita sAkaM vishvastena priyeNa cha | tasmAt priyeNa rachitAM pratij~nAM naiva vishvaset || 1153|| premapUrvaM na metavya mityuktavApi viyujyataH | priyasya vachanaM vakturdoShAya syAt, na shR^iNvataH || 1154|| yathA priyeNa viraho na syAtkArya tathA tvayA | viyoge prathamaM prApte sa~Ngamo durlabhastataH || 1155|| viyogaviShayaM vaktuM yo bhavennirdayaH priyaH | pratyAgatya punaH prItiM sa kathaM darshayet tvayi || 1156|| kR^ishahastaprakoShThAbhyAM nissR^itA valayAlayaH | kiM nAyakaviyogaM na kathayeyurjanAn prati || 1157|| snigdhacheTIvirahatagrAmavAso vyathAkaraH | priyanAyakavishleShastato.api vyasanapradaH || 1158|| antikasthitimAtreNa dahet sAdhAraNo.analaH | kAmarogasamAno.ayaM na dahed dUravatyapi || 1159|| a~NgIkR^ita cha vishleShamanavApya tato vyathAm | soDhvA viyogaM jIvantyaH santyanekAH striyo bhuvi || 1160|| \section{adhikAra 117\. viyogaduHkhAnubhavaH} lajjayA kAmarogaM tu ChAdayAmi, na shAmyati | nirgate nirgate vAri vardhate strotaso yathA || 1161|| naiva chChAdayituM shaktA kAmarogamahaM balAt | rogadAtre nAyakAya vaktuM lajjA tu jAyate || 1162|| khedaM sodumashakta.asmina sharIre prANanAmakam | yaShTimAlamvya lambete lajjAkAmau tu pArshvayoH || 1163|| kAmarogamamAkhya.ayaM mahAnasti payodharaH | tattIrtvA gantumuchito dR^iDhaH poto na vidyate || 1164|| sukhapradAyAM maitryAM ye duHkhotpAdanatatparAH | khedapradavirodhasya nirAse te kathaM kShamAH || 1165|| kAmo yadA sukhaM dadyAt tatsukhaM sindhuvanmahat | viyogAd duHkhade kAme tad duHkhaM jaladhermahat || 1166|| kAmapravAhe tIrNe.api pAraM me naiva dR^ishyate | gADhAndhakArarAtryAM tu vasAmyekAkinI hmaham || 1167|| sarvalokjanAn nidrAvashAn kR^itvA tu mAM param | sahAyaM prApya tiShThantI yAminI shochyatAM gatA || 1168|| viyogakAle yAminyo vardhante yAH sudIrghataH | viyuktanAyakAchchApi tAH krarAH kila bhAnti me || 1169|| priyasAmIpyagamanashaktirnetrasya chittavat | yadi syAt tarhi mannetre na syAtAM salilAkule || 1170|| \section{adhikAra 118\. nAyakadidR^ikShAmR^ilakakhedaH} tvameva prathamaM netra! mahmaM priyamadasheyaH | kAmAdhirvavR^idhe tena kammAt tvaM rudasi vR^ithA || 1171|| avichArya purA dR^iShTvA priyaM prItipurassaram | adyAj~nAnAt kuto netre khidyete prItisaMyute || 1172|| netre pUrva svayaM gatvA taM nAyakamapashyatAm | rudataH svayamadyAtra, parIhAsapadaM hi tat || 1173|| anivArya kAmarogaM shAshvataM mama chakShuShI | mahmaM dattvA krandituM te hyashakte nIravarjite || 1174|| mannetre ye purA kAmarogaM sAgarasannibham | ayachChatAmidAnIM te khidyete nidrayA vinA || 1175|| kAmarogapradAbhyAM me nayanAbhyAM yadadya tu | tulpo.anubhUyate khedaH tattasya khalu yujyate || 1176|| premNA saharSha ye netre priyaM pUrvamapashyatAm | nirnidre te.adya khedena syAtAmashruvivarjite || 1177|| hArda prema vinA vAkyamAtrAt premadarshakaH | asti kashridadR^iShTvA taM na netre shAntimApatuH || 1178|| Agate nAyake tadvat, aprApte.api cha nAyake | nAyAti nidrA tasmAnme viShaNNe nayane bhR^isham || 1179|| guhyaprakAshapaTahatulyanetrayutA vayam | ato.asmannayane dR^iShTvA rahasyaM janAH || 1180|| \section{adhikAra 119\. vaivarNyamUlakavyasanam} ##(Text missing)## ~NgayakAri ##(Text missing)## | tato.abhUnmayi vaivarNya kasmai tatkathayAmyaham || 1181|| \ldq{}nAyakenArpitaM chedami\rdq{} ti santoShahetunA | vaivarNya mama dehe.asmin vyApya sarvatra vartate || 1182|| vaivarNya kAmarogaM cha datvA mahyaM sa nAyakaH | mattaH saundaryalajje tu pratyagR^ihNAnmudAnvitaH || 1183|| smarAmi nAyakenoktaM tadvIrya cha vadAmyaham | athApi jAtaM vaivarNya, na jAne va~nchanAmimAm || 1184|| mama priyo mAM viyujya yAti tvaM pashya tatra tu | pashyAtra sadyo vaivarNya mama dehamupAgamat || 1185|| yathA dIpatirodhAnaM pratIkShadvartate tamaH | tathA.a.ali~NganavichChedaM vaivarNya sa.npratIkShate || 1186|| pariShvajya priyaM pArshche yadA.ahaM parivartitA | atrAntare tu vaivarNya maddehe vyApR^itaM vabhau || 1187|| \ldq{}vaivarNya prApadeShe\rdq{} ti vaktAraH manti bhR^irishaH | \ldq{}priyo yayau viyujyainAmi\rdq{} ti vaktA na vidyate || 1188|| viyoge sammatAM mAM cha yo.akarot so.api sattamaH | yadi syAttarhi maddehavaivarNyAnnAsti me vyathA || 1189|| viyukta mama sammatyA priyaM khinna janA yadi | na nindeyustadA shlAghyA vivarNeyamiti prathA || 1190|| \section{adhikAra 120\. viyogavyasanAdhikyam} vR^itaH svena priyaH svAM cha kAmayedyAd priyA | bIjAvApaM vinA labdhaphalA syAllakShyajIvite || 1191|| svAnuraktAsu nArIShu nAyakaiH premadarshanam | jantUnAM viShaye meghakR^itavR^iShTisamaM bhavet || 1192|| nAyakAsaktanArINAM khede vishleShamUlake | jAte.api sa~Ngamo bhUyAditi garvayutAstu tAH || 1193|| svavA~nChitapriyatamo yasyAM prItiM na darshayet | anyeShAM spR^ihaNIyAM cha bhAgyahInAM hi tAM viduH || 1194|| a~NganAprItipAtraM yaH kAmukaH prema tAsu cha | na kuryachchet tadA strINAM kiM tairasti prayojanam || 1195|| ekapakShAnurAgAstu janayedyasanaM mahat | kAmastulAbhArasamo dvipakShasthaH sukhapradaH || 1196|| raktakAmukayormadhye vasannekatra kevalam | madIyaduHkhavaivarNye jAnIyAnmadanaH katham || 1197|| svAnuraktapriyeNoktamashrutvA madhuraM vachaH | viyujya bhuvi jIvantyo bhavanti kleshabhAjanam || 1198|| vA~nChitaH kAmukaH prItiM mayi naiva karotu vA | tatkIrtishravaNaM nUnaM shravaNAnandaM mama || 1199|| premahIne tu puruShe he chitta! vadasi vyathAm | na tena tava lAbho.asti jalaghergopanaM yathA || 1200|| \section{adhikAra 121\. anubhR^itasukhaM smR^itvA rodanam} pAnakAle paraM nR^iNAM madyAnmodapradAyakAt | smR^itamAtreNa chAnandadAtA kAmo vishiShyate || 1201|| vishlepe.api priyaH svIyapriyAM chittaM yadi smaret | tadeva vArayet khedaM, sarvadA modadaH smaraH || 1202|| kShutaM prA~NnisseradAsyAt sthagitaM tadbhavettataH | j~nAyate tena mAM smR^itvA priyo vyasmaradipyapi || 1203|| vAsaM karoti machchite sarvadA priyakAmukaH | tathA tadIyachitte.api vasAmi kimahaM na vA? || 1204|| mama vastuM svachitte na sthAnaM yachChati yaH priyaH | hR^idaye mama nirlajaM kathaM nityaM vasedasau || 1205|| priyeNa bhuktadivasAn smR^itvA jIvAmi sa.nprati | tadabhAve jIvanaM me sarvadA durlabhaM bhavet || 1206|| priye smR^ite.api machchittaM dagdhaM vishleShaduHkhataH | yadyahaM taM vismareyaM na jAne kiM bhavediti || 1207|| priyaM smarAmyahorAtraM tadartha na sa kupyAni | mahopakAraM manye.ahamidaM tena kR^itaM mama || 1208|| \ldq{}AvAmabhinnAvi\rdq{} tyaktavA vinA prema pravartate | ##(Text missing)## tatkR^ityaM ##(Text missing)## || 1209|| priyo mayA saha sthitvA viyujyAdya jagAma | ##(Text missing)## chandramAH ! || 1210|| \section{adhikAra 122\. dR^iShTasvapnakathanam} priyAndeshasahitaH svapno yaH samupAgataH | nidrAyAM tasya chAtithyaM kIdR^ishaM karavANyaham || 1211|| netre nidrAvashaM prApte svapne prAptaM priyaM prati | kathaM \ldq{}kR^ichCheNa jIvAmI\rdq{} tyetad brUyAM viheShataH || 1212|| jAgraddashAyAM yo naiva mayi prItiM vyadhAt priyaH | svapne vA darshanAttasya jIvAmyatra katha~nchana || 1213|| mayi jAgrati yaH prItiM kAmuko nAkaronmayi | svapnena sa samAnItastatna prItiM karomyaham || 1214|| jAgraddashAyAM yad dR^iShTaM tadAsIt kShaNikaM sukham | adya svapnagatAnando yaH so.api kShaNiko.abhavat || 1215|| bhuvi jAgradavastheyaM sarvadA na bhavedyadi | tadA priyaH svapnadR^iShTo mAM viyujya na yAspati || 1216|| mayi jAgrati saMyujya yaH krUro nAkarot priyam | svapno paraM samAgatya mAM kuto vyathayatyasau || 1217|| matsvapne kAmukaH prApya skandhamAruhya vartate | nidrAnte pUrvavatso.ayaM mama mAnasamAvishet || 1218|| adR^ishyaM svapnavelAyAM tathA jAgraddashAsvapi | priyaM prItimakurvantaM smR^itvA khedayutAH striyaH || 1219|| \ldq{}tyAktavA.asmAn nAyakaH prAyAdi\rdq{} ti nindanti yAH striyaH | avirbhavantaM svapne taM na nindanti hi tAH kimu || 1220|| \section{adhikAra 123\. sAya~NkAladarshanena khedaH} saMyujyAtha viyuktAnAM nAroNAM kAmukaiH saha | prANabhugyamarUpastvaM sAya~NkAla ! vibhAsi me || 1221|| sAyaMsandhye ! ayi bhrAnte ! khinnA tvaM dR^ishyase.adhunA | tava priyo matpriyavad dayAshUnyo.abhavat kimu? || 1222|| sushItalA prasannA yA sAyaM sandhyA purA babhai | saivAdya mama nairAshyamR^ilakaM khedamAtanot || 1223|| priye dUraM gate vadhyasthalaM ghAtakavat svayam | sAya~NkAlaH samAgatya mama prANAn haratyayam || 1224|| prAtaHkAlekR^ite ko.ayamupakAro mayA kR^itaH | sAya~NkAlakR^ite ko.ayamapakAro mayA kR^itaH || 1225|| kAmukena yadA.ahaM tu nyavasaM premapUrvakam | sAya~NkAlo vyathAM kuryodityetannAvidaM purA || 1226|| kAmarogAkhyakusumaM prAtaH korakatAM gatam | madhyAhne pakkatAM prApya sAyaM vikasati svayam || 1227|| sAya~NkAlasya tIkShNasya dUto bhUtvA svayaM kila | gopahastagato veNurAyudhAtmA hinasti mAm || 1228|| chittakShobhakare tasmin sAya~NkAle samAgate | yathA.ahaM tadvadanye.api grAmINAH khedamApnuyuH || 1229|| patyurviyogakAle.api sthitAH prANAH, dhanAtyaye | gataM priyaM vichintyAdya sAyaM niryAnti dehataH || 1230|| \section{adhikAra 124\. avayavasaundaryahAniH} viyogakhedaM datvA me dUradeshaM yayau priyaH | taM smR^itvA rodanAnnetre puShpaiH syAtAM jite.adhunA || 1231|| ##(Text missing)## karoditi | vArtAmashrunibhAnnetre vivarNe vadataH kimu || 1232|| patisaMyogasamaye smandhau modena vardhitau | kR^ishau bhUtvAdya vishleShaM bodhayantAviva sthitau || 1233|| skandhau nAyakavishleShAt kShINau shobhAvivarjitau | tadartha kShINahastabhyAM babhUvurvalayAshchyutAH || 1234|| skandhau vibhraShTavalayau hInashobhau tathAvimau | nirdayasya priyasyAsya kAThinyaguNamUchatuH || 1235|| skandhakShayaM tato bhrashaM valayAnAM nirokShya cha | priyaM nindanti kaThinaM janAH, khinnastato.asmyaham || 1236|| he chitta ! bhujayoH kArshyaM nirdayAya priyAya me | vinivedya tato jAtaM mahattvaM prApyatAM tvayA || 1237|| pariShyavajya priyaM hasto yadA tu shithilIkR^itaH | tadA valayahastAyAH bhAlamAsittu niShprabham || 1238|| Ali~NgitAyAM kAminyAM madhye vAyurvishedyadi | tasyAstadA shItanetre syAtAM vaivarNyasaMyute || 1239|| priyAyAH bhAladeshasthavaivarNyaM samudIkShya tu | tadIyanayanAkrAntavaivarNyaM prApa khinnatAm || 1240|| \section{adhikAra 125\. manasyeva kathanam} duHkharUpAmayaM hantumekaM bheShajamasti chet | he chitta ! samyagAlechya na brUyAH kintu tattu me || 1241|| kAmuke mayi chAprIte he chitta ! tvaM paraM kutaH ? | smR^itvA taM duHkhamApnoShi bhrAntastvaM vijayI bhavA || 1242|| he chitta ! mayyuShitvA tvaM smR^itvA taM khidyase kutaH | khedapradaH priyo mAM tu smR^itvA nAyAti chAntikam || 1243|| he mAnasa ! priyaM ##(Text missing)## ShTuM mannetre | ime netre tvayA sAkaM nItvA gachCha tadantikam || 1244|| kAmuko vA~nChito.asmAbhiH, asmAnnAsau vR^iNetu vA | he chitta ! kathamasmAbhirayaM tyaktuM hi shakyate || 1245|| tvatpriyastvAM viyujyAtha miledyadi tadA punaH | ratiM na kuruShe dhairyAt pashchAtkupyasi he manaH ! || 1246|| sachchitta ! tyaja kAmaM vA lajjAM vA tvaM parityaja | tadetadubhayaM soDhumekadA naiva shaknuyAm || 1247|| viyogasamaye nAtho nAkarot prItimityatH | khinnastamanusR^itya tvaM chitta ! yAsi kuto bhramAt || 1248|| manmAnasa ! tvayi sadA priye tiShThati mAmake | tamanviShya bahiH kasmAt vR^ithA gachChasi kutra vA || 1249|| tyaktvA.asmAn gatavantaM taM priyaM chitte niveshya | smR^itvA dehaH kR^ishe bhUtvA shobhAvirahito.abhavat || 1250|| \section{adhikAra 126\. dhairyahAniH} lajjArUpArgalopetaM kavATaM dhairyanAmakam | kAmanAmakuThAro.aya bhinatti shatadhA kila || 1251|| kAmanAtmakavastvetat, nUnaM dAkShiNyavarjitam | yato madIyaM chittaM tadrAtrAvapi niyojayet || 1252|| kAmamantashChAdayittuM madIyaM prayate bahu | mAmatItya tu tadvegAt niryAti kShutavadbahiH || 1253|| dhairyavAnahamityAsIdadyAvadhi matirmam | kintvadyAntaH sthitaH kAmo niShkramya prAvishat sabhAm || 1254|| priyasya viprayuktasya padAnugamanaM vinA | sthAtuM dhairyeNa kAminyo na jAnanti kadApi tAH || 1255|| madgataH kAmarogo.ayamavAchyamahimAnvitaH | viraktasya priyasyAnugamanaM me yato matam || 1256|| priyaH premNA samAgatya kuryAnnaH prArthinaM yadi | tarhi lajjAbhidhaM vastu naiva j~nAnaM bhavenmama || 1257|| strvartidhairyasa.nj~nAkaprAkArasya vibhedanam | va~nchakapriyanamroktirUpasainyena shakyate || 1258|| priye samAgate tyaktvA tamanyatnAgamaM krudhA | machchitte tena saMyukte tvalabhe tena sa~Ngamam || 1259|| agnilagravasAtulyaM priyalagnaM dravenmanaH | tAdR^ikchittayutA nAryo viyuktAH syuH kathaM priyam || 1260|| \section{adhikAra 127\. kAmukayoranyonyavyasanam} priyagamapathaM prekShya netre syAtaM cha niShprabhe | gAtAhnAM gaNanAt strINAma~NgulyaH kShINatAM gatAH || 1261|| tyaktvA gataM priyaM chAhaM vismareya yadi priye ! | skandhAbhyAM hInashobhAbhyAM strastAH syurvalayAstadA || 1262|| jayaiShI dhairyasAhyena priyo deshAntaraM yayau | ahamadyApi jIvAmi tadAgamanakA~NkShyA || 1263|| \ldq{}asmAn vihAya gatavAn pratyegachChet priyo.adya saH | iti matvA mano vR^ikShashAkhAmAsthAya pashyati || 1264|| pashyeyaM tu yathechChaM taM priye pratyAgate sati | tadA kShINabhujAbhyAM tu vaivarNyamapayAsyati || 1265|| ekadA mAM samAgachChet matpriyaH, tadanantaram | duHkhavyAdhiryathA nashyet pibeyaM tatprabhAM tathA || 1266|| netratulyaH kAmuko me yadyAgachChenmadantikam | Ali~Nganamuta tyAgo sambhogo vA tadA bhavet || 1267|| samAptasa~Ngaro rAjA jayatAt shatrumaNDalam | sapatnIkA vayaM kurmaH sAyaM sandhyAmala~NkR^itAm || 1268|| pratyAgantuM yaddinaM tu nirdishet proShitaH priyaH | viyuktAyAstadekaM tu dinaM saptadinaM bhavet || 1269|| bhagrachittA kAmukI sA jIvitAntaM vrajedyadi | priyAgamena no lAbhaH saMshleSho vA bhavet katham? || 1270|| \section{adhikAra 128\. abhij~nAnanivedanam} gupte.api viShaye.atItya niryAte tava chakShuShI | antargataM rahasyArthamachirAnmama vakShyataH || 1271|| vaMshutulyakarA yA tu pUrNasaundaryashAlinI | tasyA priyAyAM lajjAkhyastrIdharmaH pUrNatAM gataH || 1272|| AbaddhamaNirandhrAntaHprasaratsUtravad dhruvam | priyAlAvaNyamadhye.api syAdabhij~nAnamuttamam || 1273|| prasUnakuTmalAntaHsthasaurabheNa samaM bhuvi | kAminIhAsyamadhye.api sUchanA bhAti kAchana || 1274|| mAmuddishya tu kAminyA sa~Nketo yaH purA kR^itaH | sa tu madyasanAdhikyavArakauShadhagArbhitaH || 1275|| premAdhikyena chAdau yanmelanaM, taditaH param | viyogamUlakaprematyAgachihnanidarshanam || 1276|| priyaH kAyena baddho.api vishleShaM manasA yayau | j~nAtvedaM valayAH pUrva mama hastAdvinissR^itAH || 1277|| mAM viyujya priyaH pUrvadina eva jagAma saH | matkAye kintu vaivarNyamabhUt saptadinAtpurA || 1278|| svIyaskandhau svavalayAn svapAdau yaddadarsha sA | tadetad bhAvivishleShanirUpa kanidarshanam || 1279|| kAmarogaM svanetrAbhyAmuktavA strIbhishcha yAchanam | bhavet strItvaguNasyApi strItvadharmaprakalpanam || 1280|| \section{adhikAra 129\. sambhogatvarA} tuShTiM darshanamAtreNa modaM cha smaraNAt tataH | kAmArto labhate loke na surAsevakastathA || 1281|| tAlapAdapavat kAmo vR^iddhe sati visheShataH | viyigo yavavatsvalpo.apyakAryaH kAmukaiH saha || 1282|| vakkR^itya ##(Text missing)## | athApi tamadR^iShTvA me netre nAvApaturmudam || 1283|| viyujya taM priya gantumaichChamAdau sakhi priye ! | manmanastatta vismR^itya rantuM tena sahAgamat || 1284|| priye dR^iShTiM gate doShAn tadIyAn vismarAmyaham | a~njanAla~NkR^itaM netraM shalAkAM vismaredyathA || 1285|| priye dR^iShTipathaM yAte doShastasminna dR^ishyate | priyA.adarshanavelAyAM guNastasminna dR^ishyate || 1286|| budhvApi yatnavaiphalyaM vipralambhaM karoti sA | pravAhAkarShaNaguNaM j~nAtvA.apyenaM vishedyatA || 1287|| surApAnAd bhaveddhAniriti j~nAtvApi mAnavaH | harShAt pibedyathA tadvat tava vakShaH punarvR^iNe || 1288|| loke kAmasukhaM puShpAdapi mAdavasamyutam | budhvA tattvamidaM kechit, labhante phalamuttamam || 1289|| svayaM pUrva samAgatya pariShva~Nga cha kA~NkShatI | yatmayA sa~NgatA tachcha vismR^itya kaluShIkR^itA || 1290|| \section{adhikAra 130\. manasi nirvedaH} vismR^ita naH priyAdhInaM vartate tasya mAnasam | sthitvA tvaM maddhashe chitta ! na sAhyaM kuruShe mama || 1291|| kAmuko na vR^iNotyasmAniti j~nAtvApi he manaH | na sa kupyediti dhiyA tvaM prayAsi tadantikam || 1292|| mAM vihAya yathechChaM hi prayAsi tvaM priyaM prati | na santi mitrANyArtAnAmiti kiM manyase manaH ! || 1293|| vipralambhamakR^itvaiva tena bhogaM tu vA~nChasi | chitta ! ko vA tvayA sArdha vichAraM kartumIhate || 1294|| aprApte nAyake tasya prAptyartha, prAptyanantaram | viyogabhItyA chetyevaM sarvadA khidyate manaH || 1295|| viyuktapriyadoShANAM smaraNAvasare sati | mAM bhakShayati kiM chittamitIva vyasanaM mama || 1296|| vismartu kAmuko yena manasA naiva shakyate | tAdR^i~NmUDhamanoyogAt lajjAM vismR^itavatyaham || 1297|| aprItanAyakopekShA na yukteti vichintya tu | jIvanAshAyutaM chittaM sadA dhyAyati tadguNAn || 1298|| svasya duHkhe samAyAte svAdhInaM svIyamAnasam | svasmai sAhyaM na kuryAchchet ke vAnye sAhyakAriNaH || 1299|| svashasthaM svIyachittaM bandhutAM chenna pAlayet | bandhatvapAlanAbhAvo hyanyeShAM yujyate kila || 1300|| \section{adhikAra 131\. vipralambhaH} viyuktakAmukaprAptaduHkhaM draShTumahaM vR^iNam | tasmAt tamapariShvajya viyuktA bhava matpriye ! || 1301|| vyartho.amitaviyogaH syAt lavaNAmitabhojyavat | mito viyogaH svAdyaH syAt mitaM cha lavaNaM yathA || 1302|| viyogaduHkhAdunmochya yaH striyaM na pariShvajet | duHkhitasya punarduHkhadAtrA tulpo bhavedayam || 1303|| gAtAM striyaM samAshvAsya melanaM na kriyet chet | svato mlAnalatAyAstanmUlavichChedavadbhavet || 1304|| guNashIlanarANAM tu taddhi lAvaNyamuchyate | kusumAkShya~NganAchitte yA vishleShavisheShatA || 1305|| vinA saMshleShavishleShau kAmaH syAdrasavarjitaH | atipakkApakvaphale dR^ishyete virase yathA || 1306|| kiM sa~Ngamasukha pashchAt syAnna veti vichintanAt | sukhamUlaviyoge.api duHkhamekaM pradR^ishyate || 1307|| asmatkR^ite priyaH khidyediti matvApi yA priyA | na khidyettAdR^ishastrINAM nindayA kiM prayojanam || 1308|| ChAyAmAshritya yat tiShThet tajjalaM rasasaMyutam | premapUrNanaraiH sAkaM vipralambho rasapradaH || 1309|| viyogena kR^ishAM nArIM yo nirAkurute priyaH | tenApi sa~NgaM chittamAshayA vA~nChati dhruvam || 1310|| \section{adhikAra 132\. vipralambharahasyam} tvadvakShaH sakalastrIbhiH svanetrAbhyAM yathechChayA | yato dR^iShTvA.anubhUtaM tat, nAhaM bhoktuM vR^iNe priye ! || 1311|| dIrghAyuShmAniti vachaH kShutAdau kathyate janaiH | shrotumAshIrvacho mattaH priyaH kShutamathA.akarot || 1312|| \ldq{}pradarshanArthamanyAsAM tvayaitanmaNDanaM kR^itam\rdq{} | iti mAlAbhUShitA~Nga priyaM dR^iShTvA chukopa sA || 1313|| \ldq{}sarvasmAdapyahaM prItivisheShaM tvayi cha nyadhAm\rdq{} | iti priyavachaH shrutvA kA vA.anyeti chukopa sA || 1314|| \ldq{}iha janmani vishleSho na syAdi\rdq{} tyavadaM priyAm | \ldq{}bhAvijanmani vishleSho bhavedve\rdq{}tyarudat priyA || 1315|| \ldq{}tvaM mayA tu smR^ite\rdq{} tyukta, \ldq{}vismR^itasya hi saMsmR^itiH | tena mAM vismR^ito.asi tvam\rdq{}iti tatyAja mAM priyA || 1316|| kShutaM kR^itaM mayA, sadya AshiShaM prAha mAM priyA | \ldq{}kAM smR^itvA kShutamAyAta\rdq{} miti kruddhA ruroda sA || 1317|| \ldq{}kAM tvAM smR^itavatItyaMsho na j~nAtaH syAdyathA mayA | tathA kartu kShutaM rudraM rvaya\rdq{}tyuktvA ruroda sA || 1318|| viyoge.api samAshvAsya kR^itA prItA mayA priyA | \ldq{}stryantare.api tvayA chetthaM kR^itami\rdq{}tyarudat priyA || 1319|| priyA~NgashobhAvaishiShTayaM samyakpashyAmyahaM yadA | \ldq{}mayyIkShase kayA sAmyam\rdq{}iti kruddhayet tadA priyA || 1320|| \section{adhikAra 133\. vipralambhasukham} nirduShTena priyeNApi vipralambho bhavedyati | tadasmAsu visheShaNa premAdhikyapradAyakam || 1321|| vipralambhena sa~njAtamatyalpaM vsasanaM bhuvi | nAyakapremavichChedakArakaM chApi sammatam || 1322|| jalaM bhumyaM yathA sholaShTaM tathA snigdhapriyaiH saha | jAtAdviyogAdanyaH kiM devaloko bhavediha || 1323|| dR^iDhabhAvipariShva~NgahetuvishleShakarmaNi | manmanobha~njikA kAchit senA sa~njAyate kila || 1324|| akAraNaM viyuktasya kAminImR^iduhastayoH | sparshabhAgyavihInasya harShaH kAshchid bhaved dhruvam || 1325|| kAmukasya tu vishleShaH saMshleShAdapi modadaH | bhuktaM jIrNa sukhaM dadyAt yathA vai bhAvibhojanAt || 1326|| parAjito vipralambhe yaH syAna ma vijayI mataH | bhAvisaMshleShavelAyAM tattvametat sphuTaM bhavet || 1327|| bhAlasvedakaraM bhoga kR^itvA yA sukhamanvabhUt | viyujyAnayA sukha tadvat kimaha prApnuyAM punaH || 1328|| vipralambhaM punaH shobhAyuteyaM kurutAt priyA | sa.nprArthya ?t kopashAntyai mama rAtrirvivardhatAm || 1329|| vipralambhAt kAmabhogaH sukha prApnoti bhUtale | tato jAtAchcha saMshleShAt vipralambhaH sukhaM vrajet || 1330|| iti gAndharvavivAhAdhyAyaH sampUrNaH | iti tirukkuraL samAptA | anukramaNikA 1\. Ishvaravandanam 2\. vR^iShTimahimA 3\. yativaibhavam 4\. dharmavaishiShTayam 5\. gArhasthyam 6\. patnI 7\. putrabhAgyam 8\. prItiH 9\. atithisatkAraH 10\. madhurAlApaH 11\. kR^itaj~natA 12\. tATasthyam 13\. nigrahashIlatA 14\. sadAchArasampattiH 15\. paradAraparA~NmukhatA 16\. kShamA 17\. anasUyatA 18\. alobhaH 19\. parokShanindAvarjanam 20\. vR^ithAlApaniShedhaH 21\. duShkarmabhItiH 22\. lokopakAritA 23\. dAnam 24\. kIrtiH 25\. dayA 26\. mA.nsavarjanam 27\. tapaH 28\. durAchAraH 29\. chauryaniShedhaH 30\. satyavachanam 31\. krodhavijayaH 32\. apakAratyAgaH 33\. avadhaH 34\. anityatA 35\. sa.nnyAsaH 36\. tattvaj~nAnam 37\. nirAshA 38\. vidhiH 39\. rAjamahimA 40\. vidyA 41\. vidyAvihInaH 42\. shravaNam 43\. j~nAnasampattiH 44\. doShaShaTkanirAkaraNam 45\. mahatsAhyam 46\. duHsA~Ngatyavarjanam 47\. vimR^ishyakAritA 48\. balaparij~nAnam 49\. kAlaparij~nAnam 50\. sthalaparij~nAnam 51\. vimR^ishyavishvasanam 52\. vimR^ishya kAryakaraNam 53\. bandhuprIti 54\. avismaraNam 55\. nItiparipAlanam 56\. anItyApAlanam 57\. nirbhayatvam 58\. dAkShiNyam \section{adhikAraH 59\. chArapreShaNam \section{adhikAraH 60\. utsAhasampattiH \section{adhikAraH 61\. AlasyAbhAvaH \section{adhikAraH 62\. prayatnashIlatvam \section{adhikAraH 63\. autsukyam \section{adhikAraH 64\. amAtyaH \section{adhikAraH 65\. vAgmitvam \section{adhikAraH 66\. kriyAshuddhi \section{adhikAraH 67\. kriyAdArDhyam \section{adhikAraH 68\. kAryAcharaNaprakAraH \section{adhikAraH 69\. dautyam \section{adhikAraH 70\. rAjasevA \section{adhikAraH 71\. i~Ngitaparij~nAnam \section{adhikAraH 72\. sabhAsvarUpam \section{adhikAraH 73\. sabhAkampavihInatA \section{adhikAraH 74\. deshaH \section{adhikAraH 75\. durgaH \section{adhikAraH 76\. artharjanopAyaH \section{adhikAraH 77\. sainyaprayojanam \section{adhikAraH 78\. senAdArDhyam \section{adhikAraH 79\. snehaH \section{adhikAraH 80\. snehaparIkShA \section{adhikAraH 81\. prAktanasnehaH \section{adhikAraH 82\. nirguNajanamaitrI \section{adhikAraH 83\. AntarasnehashUnyatA \section{adhikAraH 84\. mauDhyam \section{adhikAraH 85\. alpaj~natvam \section{adhikAraH 86\. bhedabuddhiH \section{adhikAraH 87\. shatrunirNayaH \section{adhikAraH 88\. virodhatattvaparij~nAnam \section{adhikAraH 89\. Antaravairam \section{adhikAraH 90\. mahAtmanindAnirAkaraNam \section{adhikAraH 91\. bhAryAnuvartanam \section{adhikAraH 92\. paNyA~NganA \section{adhikAraH 93\. madyapAnaniShedhaH \section{adhikAraH 94\. dyUtaH \section{adhikAraH 95\. auShadham \section{adhikAraH 96\. kulInatvam \section{adhikAraH 97\. mAnam \section{adhikAraH 98\. mahattvam \section{adhikAraH 99\. vishiShTaguNasampattiH \section{adhikAraH 100\. anusR^itya pravartanam \section{adhikAraH 101\. nirarthakaM vittam \section{adhikAraH 102\. lajjashIlatA \section{adhikAraH 103\. kulagauravakShaNam \section{adhikAraH 104\. kR^iShikarma \section{adhikAraH 105\. dAridryam \section{adhikAraH 106\. yAchanA \section{adhikAraH 107\. yAchanAbhItiH \section{adhikAraH 108\. nIchatvam 109\. darshanaMvitarkashcha tirukkuraL 110\. bhAvaparij~nAnam 111\. sammogasukham 112\. lAvaNyamahimA 113\. premaprabhAvakathanam 114\. nirlajjAtvakathanam 115\. apavAdakathanam 116\. viyogasahanam 117\. viyogaduHkhAnubhavaH 118\. nAyakadidR^ikShAmR^ilakakhedaH 119\. vaivarNyamUlakavyasanam 120\. viyogavyasanAdhikyam 121\. anubhR^itasukhaM smR^itvA rodanam 122\. dR^iShTasvapnakathanam 123\. sAya~NkAladarshanena khedaH 124\. avayavasaundaryahAniH 125\. manasyeva kathanam 126\. dhairyahAniH 127\. kAmukayoranyonyavyasanam 128\. abhij~nAnanivedanam 129\. sambhogatvarA 130\. manasi nirvedaH 131\. vipralambhaH 132\. vipralambharahasyam 133\. vipralambhasukham ## Source: Thiruvalluvar's Thirukkural in Sanskrit Slokas By S. N. Srirama Desikan, Siromani With an Introduction by Dr. C.P. Ramaswamy Aiyar \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}