% Text title : yuktidIpikA % File name : yuktidIpikA.itx % Category : major\_works % Location : doc\_z\_misc\_major\_works % Transliterated by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Proofread by : Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com % Latest update : September 15, 2014, October 6, 2018 % Send corrections to : sanskrit at cheerful dot c om % % This text is prepared by volunteers and is to be used for personal study % and research. The file is not to be copied or reposted for promotion of % any website or individuals or for commercial purpose without permission. % Please help to maintain respect for volunteer spirit. % \documentstyle[11pt,multicol,itrans]{article} #include=ijag.inc #endwordvowel=.h \portraitwide \parindent=100pt \let\usedvng=\Largedvng % for 1 column \pagenumbering{itrans} \def\engtitle#1{\hrule\medskip\centerline{\LARGE #1}} \def\itxtitle#1{\medskip\centerline{\LARGEdvng #1}\medskip\hrule} \def\endtitles{\medskip\obeyspaceslines} %% \begin{document} \engtitle{.. yuktidIpikA ..}## \itxtitle{.. yuktidIpikA ..}##\endtitles ## vItAvItaviShANasya pakShatAvanasevinaH | pravAdAH sAMkhyakariNaH sallakIShaMDabha~NgurAH || 1|| R^iShaye paramAyArkamarIchisamatejase | saMsAragahanamadhvAntasUryAya gurave namaH || 2|| tattvaM jij~nAsamAnAya viprAyAsuraye muniH | taduvAcha mahattantraM duHkhatrayanivR^ittaye || 3|| na tasyAdhigamaH shakyaH kartuM varShashatairapi | bhUyastvAditi saMchintya munibhiH sUkShmabuddhibhiH || 4|| granthenAlpena saMkShipya tadArShamanushAsanam | nibaddhamamalapraj~naiH shiShyANAM hitakAmyayA || 5|| pratipakShAH punastasya puruSheshANuvAdinaH | vainAshikAH prAkR^itikA vikArapuruShAstathA || 6|| teShAmichChAvighAtArthamAchAryaiH sUkShmabuddhibhiH | rachitAH sveShu tantreShu viShamAstarkagahvarAH || 7|| shiShyairduravagAhAste tattvArthabhrAntabuddhibhiH | tasmAdIshvarakR^iShNena saMkShiptArthamidaM kR^itam || 8|| saptatyAkhyaM prakaraNaM sakalaM shAstrameva vA | yasmAt sarvapadArthAnAmiha vyAkhyA kariShyate || 9|| pradhAnAstitvamekatvamarthavattvamathAnyatA | pArArthya~ncha tathA.anaikyaM viyogo yoga eva cha || 10|| sheShavR^ittirakartR^itvaM chUlikArthAH smR^itA dasha | viparyayaH pa~nchavidhastathoktA nava tuShTayaH || 11|| karaNAnAmasAmarthyamaShTAviMshatidhA matam | iti ShaShTiH padArthAnAmaShTAbhiH saha siddhibhiH || 12|| yathAkramaM lakShaNataH kArtsnyenehAbhidhAsyate | tasmAdataH shAstramidamalaM nAnAtvasiddhaye || 13|| alpagranthamanalpArthaM sarvaistantraguNairyutam | pAramarShasya tantrasya bimbamAdarshagaM yathA || 14|| tasya vyAkhyAM kariShyAmi yathAnyAyopapattaye | kAruNyAdapyayuktAM tAM pratigR^ihNantu sUrayaH || 15|| Aha, kariShyati bhavAn vyAkhyAm | idaM tvAdAvupanyastaM sarvaistantraguNairyutamidaM tantramiti | ke tantraguNAH, kiyanto veti ? uchyate \- sUtrapramANAvayavopapattiranyUnatA saMshayanirNayoktiH | uddeshanirdeshamanukramashcha saMj~nopadeshAviha tantrasampat || sUtrANi cha pramANAni cha avayavAshcha, sUtrapramANAvayavAH | teShAm upapattiH sUtrapramANAvayavopapattiH | upapattiH sambhava ityanarthAntaram | ananyo.artho.anarthAntaram | upapattishabdaH pratyekaM parisamApyate sUtropapattirityAdi | Aha, lakShaNopetasUtropapattiriti vaktavyam | itarathA hi alakShaNopetasyApi sUtrasya tantrA~NgabhAvaH syAditi | uchyate na, nAntarIyakatvAt | na hyantareNa lakShaNopetatvaM sUtratvam | ato na vaktavyametaditi | Aha, atha sUtramiti kasmAt ? uchyate\- sUchanAt sUtram | sUchayati tAMstAnarthavisheShAniti sUtram | tadyathA\- kAraNamastyavyaktam ##(kA0 16)##, bhedAnAM parimANAditi ##(kA0 15)## | atra pratij~nAhetU kaNThoktau | tayorupayogi dR^iShTAntaM sAdhyasiddhaye samarthamiti kR^itvA mUlashakalAdayo.atrAntaranabhihitA apyetasmAdavasIyante | athavA bhikShorupasaMhR^itabahiShkaraNAntaHkaraNasya teShu teShvatIndriyeShu api pradhAnAdiShvartheShu buddhiM sUchayatIti sUtram | athavA, saukShmyAttadanupalabdhiriti ##(kA0 8)## sUtram | tadyathA\- alpAkSharamasandigdhaM sAravadvishvatomukham | astobhamanavadyaM cha sUtraM sUtravido viduH || astobhamapunaruktamityarthaH | tathA labhUni sUchitArthAni svalpAkSharapadAni cha . sarvataH sArabhUtAni sUtrANyAhurmanIShiNaH || pramANAni cha pratyakShAdIni, tAnyuttaratra vakShyati 'dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cha' ##(kA0 4)##, 'prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTamityAdi' ##(kA0 5)## | avayavAH punarjij~nAsAdayaH, pratij~nAdayashcha | tatra jij~nAsAdayo vyAkhyA~Ngam | pratij~nAdayaH parapratyAyanA~Ngam .tAnuttaratra vakShyAmaH | Aha, avayavAnabhidhAnamupadeshAt | na hi tathA pratyakShAdIni pramANAnyupadiShTAni tathA avayavA upadiShTAH | tasmAdavayavopapattirityetadasat | bhAShyakAraprAmANyAdadoSha iti chet syAnmatam | yadyapi sUtrakAreNAvayavopadesho na kR^itastathA.api bhAShyakArAH kechideShAM saMgrahaM chakruH | te cha naH pramANam | tasmAdyukatamavayavopapattiriti | etachchAyuktam | kasmAt ? utsUtratvAt | nahyutsUtraM vyAchakShANA bhAShyakArAH pramANaM bhavanti | tathA chaitadutsUtritamiti | uchyate, na | li~NgAt | naitadyuktamanupadeshAnna santi jij~nAsAdayaH | kintarhyanupadiShTamapyeShAmastitvaM li~NgAt pratipadyAmahe yadayamAchAryo duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA tadapaghAtake hetAviti ##(kA0 1)## jij~nAsAprayojanamAchaShTe | kAraNamastyavyaktamiti ##(kA0 16)## pratij~nAM karoti | bhedAnAM parimANAditi ##(kA0 15)## hetumupadishati | naTavad vyavatiShThate liMgamiti ##(kA0 42)## dR^iShTAntaM dyotayati | kShIrasya yathA tathA pravR^ittiH pradhAnastyetyupasaMharati ##(kA0 57)## | tasmAt trividhaM karaNaM dvArIti (kA0 35) nigamayati | na chAnabhipretairAchAryANAM shAstre vyavahAro lakShyate | tena vayaM li~NgAtpratipadyAmahe santi jij~nAsAdayo.avayavAH shAstra iti | Aha, satAmanupadeshe prayojanavachanam | evaM chenmanyase\- santi jij~nAsAdayo.avayavAH, shAstre teShAmanupadeshe prayojanaM vaktavyam\- amuShmAddhetorAchAryeNa nopadishyante, santi cha te iti | uchyate, pramANAntarbhAvAt | pramANeShvantarbhAva eShAmityayamupadiShTo heturasmAbhiH | anumAnA~NgaM hi jij~nAsAdayaH, tasmAttadantarbhUtAste iti na pR^ithagupadishyante | ki~ncha, tantrAntarokteH | tantrAntareShu hi vindhyavAsiprabhR^itirAchAryairupadiShTAH | pramANaM cha naste AchAryA ityatashchAnupadesho jij~nAsAdInAmiti | Aha na, pramANAnupadeshaprasaMgAt | yadi cha tantrAntaropadeshAdevAvayavAnAmanupadeshaH, pratyakShAdInyapi cha tantrAntareShUpadishyante | shrotrAdivR^ittiH pratyakSham | sambandhAdekasmAchCheShasiddhiranumAnam | yo yatrAbhiyuktaH karmaNi chAduShTassa tatrAptastasyopadesha Aptavachanamiti teShAmapyanupadeshaprasa~NgaH | atha sati tantrAntaropadeshe pramANAnyupadishyante nAvayavA iti, nanvetadichChAmAtramiti | uchyate, pUrva eva tarhi parihAro.astu | athavA punarastu tantrAntarokterityayamapi parihAraH | yattUktaM pramANAnupadeshaprasa~Nga iti atra brUmaH\- ayuktametat | kasmAt ? prayojanavatAmupadeshasyAdoShatvAt | anupadesho hi prayojanavatashchodyata iti yuktametat | upadeshameva tu sadoSha iti kR^itvA kaH pratyAchakShIta ? tasmAnna ki~nchidetat | ki~nchAnyat, pradhAnopadeshe guNabhUtAntarbhAvasiddheH | tadyathA, takShNuhi chaitra ityukte yAvadbhissAdhanavisheShairvinA takShaNaM nopapadyate sarvAstAMshchaitra upAdatte | tathA pratyakShAdiShu pramANeShUpadiShTeShu yaireShAmavinAbhAvaH sarvANi tAnyupAdAsyAmahe | ki~nchAnyAt, anyatrApi tadanuShThAnAt | na kevalamiha, anyatrApyayamAchAryaH pradhAnAmevopadeshaM karoti | tada~NgabhUtAstu tadupadeshAdeva pratIyante | tadyathA, kAraNamastyavyaktam ##(kA0 16) bhedAnAM parimANAditi (kA0 15)## | itarathA hi dR^iShTAntAbhAvAdasAdhanametatsyAt | pashyati tvAchAryo nAdR^iShTAntaM sAdhanaM sAdhyamApnotIti kR^itvA pratipAdakAH pratipAdanakAle tantrAntaropadiShTAnapi mUlashakalAdInAkShepsyanti iti | ki~nchAnyat, anumAne bhUtavadupadeshAt | atashchaitadevaM yadayamAchAryastrividhamanumAnamAkhyAtamiti ##(kA0 5)## bravIti | kathaM kR^itvA j~nApakam? AkhyAtasya hi pratyAmnAye bhUtavAchinA shabdenopadesho bhavati | na chAnena pUrvaM trividhamanumAnamAkhyAtam | AkhyAtamiti chet, na tadAkhyAtaM kvachiditi shakyaM pratipAdayitum | so.ayamanAkhyAyApi yadbhUtavAchinaM shabdamupAdatte tajj~nApayatyAchAryastantrAntaraklR^iptAnAmapIha sannivesho.a~NgIkriyate | kimetasya j~nApane prayojanam ? tantrAntaropadiShTo.api karmayonInAm prANabhedAdInAM cha lakShaNopadeshassaMgR^ihIto bhavatIti siddhaM tantrAntaropadeshAdavayavAnupadeshaH | tasmAtsUktamevAvayavopapattiriti | anyUnatA | padArthakArtsnyamasheShatA.anyUnatetyabhidhIyate | padArthAshcha dasha chUlikArthAH, paMchAshatpratyayAH | tatrAstitvamekatvaM paMchabhirvItaiH siddham | arthavattvaM kAryakAraNabhAvaH | pArArthyaM saMhatyakAriNAM parArthatvAt | ata evAnyatvam | chetanAshakterguNatrayAjjanmamaraNakaraNAnAmityevamAdibhiH puruShabahutvam | puruShasya darshanArtha iti saMyogaH | prApte sharIrabhede iti viyogaH | samyagj~nAnAdhigamAditi sheShavR^ittiH | tasmAchcha viparyAsAditi puruShasyAkartR^itvamityete dasha chUlikArthAH | pa~ncha viparyayabhedA bhavantyashaktishcha karaNavaikalyAt | aShTAviMshatibhedA tuShTirnavadhA.aShTadhA siddhiH || ##(kA0 47)## iti pa~nchAshatpratyayAH | saiShA ShaShTiH padArthAnAm | tadupapattiranyUnatA | saMshayanirNayoktiH | saMshayashcha nirNayashcha tau saMshayanirNayau tayoruktissaMshayanirNayoktiH | sAmAnyAbhidhAnaM saMshayaH | tadyathA mahadAdi tachcha kAryaM prakR^itivirUpaM sarUpaM chetyukte ##(kA0 8)## saMshayo bhavati kena dharmeNa kAryaM prakR^itivirUpaM kena vA sarUpamiti | visheShAbhidhAnaM nirNayaH | sa cha dvividhaH, shabdato.arthatashcha | shabdastAvat yathA hetumadAdibhiH kAryaM prakR^itivirUpam, traiguNyAdibhiH prakR^itisarUpamiti | arthatastat yathA tebhyo bhUtAni pa~ncha pa~nchabhyaH, ete smR^itA visheShAH ##(kA0 38) | kiM kAraNam ? yasmAt shAntA ghorAshcha mUDhAshcha (kA0 38)## | ashAntaghoramUDhatvAttanmAtrANyavisheShAH | uddeshanirdesham | uddeshashcha nirdeshashcha uddeshanirdesham | sarvo dvandvo vibhAShayaikavadbhavati iti dvandvaikavadbhAvaH | sa~NkShepavachanamuddeshaH | tadyathA, eSha pratyayasargo viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyaH ##(kA0 46)## | vistaravachanaM nirdeshaH | tadyathA, pa~ncha viparyayabhedA bhavanti ##(kA0 47) bhedastamaso.aShTavidha (kA0 48)## ityAdiH | anukramashcha\- padArthAnAmAnupUrvyA sanniveshopadesho.anukramaH, tadyathA \- 'prakR^itermahAMstato.ahaMkArastasmAd gaNashcha ShoDashakaH' ##(kA0 22)## ityantena | saMj~nopadeshau | saMj~nipratyAyanArthaH shabdaH saMj~nA | sA cha dvividhA | arthanibandhanA, svarUpanibandhanA cha | tatrArthanibandhanA.arthavashenArthakriyApekShA | jAtyAdyarthasvarUpAntarbhAvI yathA.arthastathAbhUtameva saMj~ninaM pratyAyati | tadyathA pAchako lAvaka iti | svarUpanibandhanA punaH saMj~nipratyAyanopAyamAtram | svarUpamAtropakAriNI vinA.avayavArthaM samayavashAdatathAbhUtamapi saMj~ninaM pratyAyati | tadyathA, gajakarNo.ashvakarNa iti | prayatnato bhagavataH paramarSherArSheNa j~nAnena sarvatattvAnAM svarUpamupalabhya saMj~nAM vidadhato nAsti svarUpanibandhanaH shabdaH | tadyathA, pradhIyante.atra vikArA iti pradhAnam, puri sheta iti puruSha ityAdi | tanmatAnusAriNAmapyAchAryANAM tAbhireva saMvyavahArAnnAstyapUrvasaMj~nAvidhAnaM pratyAdaraH | upadeshaH | itikartavyatA, phalasamAkhyAnamupadeshaH | tadyathA, evaM tattvAbhayasAnnAsmi na me nAhamityaparisheSham | aviparyayAdvishuddhaM kevalamutpadyate j~nAnam || ##(kA0 64)## ete sUtropapattyAdayastantraguNAH | iti karaNaM prakArArtham | evamprakArA anye.api draShTavyAH | tadyathA, utsargo.apavAdo.atidesha ityAdiH | tatrotsargaH prakR^itivirUpaM ##(kA0 8) vyaktam, sarUpaM (kA0 8)## chetyapavAdaH | tathA tadviparIta ##(kA0 11) ityutsargaH, tathA cha pumAn (kA0 11 )## ityapavAdaH | sAmAnyamachetanaM prasavadharmi vyaktaM, tathA pradhAnam ##(kA0 11)## ityatideshaH | ityevamanyA api tantrayuktayaH shakyA iha pradarshayitum | atiprasa~Ngastu prakR^itaM tirodadhAtIti nivartyate | siddhaM tantrayuktInAM sambandhopapattestantramidamiti | ki~ncha tantrAntarAvirodhAt | yadi khalvapIdamapi prakaraNaM syAt tantrAntare pAta~njalapa~nchAdhikaraNavArShagaNaprabhR^itInAmanyatamasya sheShabhUtaM syAt | taishchApyavirodhastatra tatreti vakShyAmaH | pUrvatantrasheShabhAvAditi chet, tulyam | etAnyapi pUrvatantrasheShabhUtAni, teShAmapi prakaraNatvaprasa~NgaH | atha matam\- sakalapadArthasaMgrahAttantrAntarANyetAni, evamihApi sakalapadArthasaMgrahAttantrAntaratvamabhyupagantavyam | tasmAdyuktametattantramidam | ityupodghAtaH || \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 1 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha, kiMguNavishiShTAya shiShyAya punaridaM tantraM vyAkhyeyamiti | uchyate\- jij~nAsave matimate mImAMsakAyArthine.abhyupagatAya shiShyAya vyAkhyeyaM shAstram | kasmAt ? paramarShiprAmANyAt | yasmAd bhagavAn vishvAgrajaH paramarShirbhagavadAsurerjij~nAsAmupalabhyottaraguNavisheShasampadaM cha vyAkhyAtavAn | raja eva duHkhaM tannirAkariShNorviveko.ayaM, sattvAt | sattvaM chAsmAnnAnetyevamAdinA vachanapratipAdyo.ayamartho mahadbhishchoktaH | tasmAdrajoduHkhopaghAtopaghAtakajij~nAsoH sattvAddharmAdikushalamUlavipAkotpitsorduHkhatrayanivR^ittaya idaM shAstraM pravR^ittam | tadarthAtpariNamate shiShyasyeti | kathaM nAma shiShyasya niHshreyasena yogaH syAdityevamarthamidaM vyAkhyAnaM kriyata iti | Aha, yaduktaM jij~nAsave vyAkhyAnaM kartavyamiti tatra kutaH punariyaM jij~nAsA kasmin vA.arthe bhavatIti ? uchyate \- yattAvaduktaM kutaH punariyaM jij~nAsA bhavatItyatra brUmaH || duHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA || duHkhaM raja ityanarthAntaram | duHkhayatIti duHkhaM bhavatIti | trayamiti saMkhyApadaM sarvadravyaviShayaM, duHkhashabdena vishiShyate | prAdhAnyAchcha vyatiriktabuddhyA gR^ihyamANaM sambandhitvAdAdhArasya bhedanibandhanAyAH ShaShThyA nimittattvaM pratipadyate\- duHkhAnAM trayaM duHkhatrayam | abhihanyate.anenetyabhighAtaH | kaH punarayamabhighAto nAma ? uchyate\- yo.asAvuparyuktaduHkhatrayeNAntaHkaraNena chetanAshakterabhisambandhaH | tasmAdduHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA | yaduktaM kasminnarthe bhavatIti tatrAha\- || tadapaghAtake hetau | || apahantItyapaghAtakaH, tasyApaghAtakastadapaghAtakaH | Aha, tadapaghAtake iti samAsA.anupapattiH, pratiShedhAt | kartari yau tR^ijakau tAbhyAM saha ShaShThI na samasyate | tasmAttasyApaghAtaka iti vaktavyam | uchyate\- na, shAstre darshanAt | "tatprayojako hetushcha" iti shAstre dR^iShTaH prayogaH | padakArashchAha\- jAtivAchakatvAt | tathA kadAchidguNo guNavisheSho bhavati, kadAchidguNinA guNo vishiShyata iti chUrNikArasya prayogaH tasmadanavadyametat | ayaM tu piNDArthaH | trividhena duHkhenAbhihato brAhmaNastadapaghAtakaM hetuM jij~nAsate | ko nAmAsau hetuH syAdyo duHkhatrayamabhihanyAditi | Aha, duHkhashabdAvachanamAdAvama~NgalArthatvAt | ma~NgalAdIni hi shAstrANi prathante vIrapuruShANi cha bhavanti, adhyetArashcha maMgalenAbhihatasaMskArAH shAstrArthAnAsu pratipadyante | duHkhamityayaM chAma~NgalArthaH shabdaH, tasmAnnArabdhavyaH shAstrAdAviti | uchyate na, vAkyasyArthe prayogAt padasyAnarthakyAdama~NgalArthatvAnupapattiH | vAkyamarthapratyAyanArthaM prayujyate, vishiShTArthAbhidhAnAt | na padam | tathA hi padArthavyatirekeNa vishiShTa eva vAkyArthaH pratIyate, kevalaM tu padaM sAmAnyArthAdaprachyutaM vishiShTArthAbhidhAnAsamartham | ataeva na vivakShitArthapratyAyanayogyatayopAdIyate | tadyathA\- devadattetyayaM shabdaH kartR^ivAchakatvenopAttaH, sarvakriyAviShayatvAt, nAntareNa karmakriyAshabdau vishiShTArthaH pratIyate | tathA gAmiti karma, sarvakriyAkartrabhidhAnanimittatvAt | tathA abhyAjeti kriyA, sarvakarmakartR^iviShayatvAt | yadA tu devadatta gAmabhyAja shuklAmityuchyate tadA devadattena goshabdena karmAntarebhyo vichChidya svAtmanyavasthApyate | kriyA cha goshabdashcha sarvakartR^ibhyo devadattakarmatayA vyavasthApyate | kartR^ikarmaNI chAbhyAjikriyAyAH sAdhanabhAvenaiva niyamyete | shuklashabdo goshabdashcha goshabdaM sarvaguNaviShayamAdheyAntarebhyo vyavachChedya svAtmana AdhAratve niyamya, tadviShayatAM pratipAdayatItyanena krameNa vishiShTo vAkyArthaH | kevalAnAntu padAnAM sAmAnyArthAt prachyutAnAmvisheShAnabhidhAnAdAnarthakyam | Aha cha\- pR^itha~NniviShTatattvAnAmpR^ithagarthAbhipAtinAm | indriyANAM yathA kAryamR^ite dehAnna labhyate || tathaiva sarvashabdAnAmpR^ithagarthAbhidhAyinAm | vAkyebhyaH pravibhaktAnAmarthavattA na labhyate || iti evaM sati kuto.ayaM nishchayapratilambho yadduHkhashabdo.ayamama~NgalArtho yAvatA sandihyata eva ayaM kiM svArthapratipattyarthamupAtto.atha heyatvAyeti | vAkyasya tu ma~NgalArthatvam, duHkhaprahANArthamupAdAnAt | yaddhi duHkhaprahANArthaM vAkyamupAdIyate tanma~NgalArthaM dR^iShTam | tadyathA vyAdhyapagamaH syAdalakShmIrmA bhUditi | duHkhaprahANArthaM chedaM vAkyamupAttaM tasmAnma~NgalArthamidam | tatra yaduktaM duHkhashabdAvachanamAdAvama~NgalArthatvAdityetadayuktam | Aha, trayagrahaNAnarthakyaM, guNaikatvAt | duHkhaM raja iti pratipanno bhavAn, tachchaikaM shAstre paThyate | tasmAttrayagrahaNamanarthakamiti | nimittabhedAdbhedopachAra iti chet, syAnmatam | yadyapi ekaM duHkhaM tathApi nimittAnAmadhyAtmAdhibhUtAdhidaivalakShaNAnAM bhedAdasya bhedopachAraH kariShyata iti | tachcha naivam | kasmAt ? nimittAnantyena guNAnantyaprasa~NgAt | AdhyAtmikaM hi dvividhaM, shArIraM mAnasaM cha | shArIraM tAvadvAtapittashleShmaNAM vaiShamyanimittam | tathA mAnasaM kAmakrodhalobhamohaviShAdabhayerShyA.asUyAratyavisheShadarshananimittam | AdhibhautikaM cha manuShyapashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvaranimittam | AdhidaivikaM shItoShNavAtavarShAshanyavashyAyAveshanimittam | tatra nimittabhedAttritvapragij~nasya guNAnantyaprasa~NgaH, sa cha neShTastasmAnna nimittabhedAttritvam | uchyate\- yaduktaM rajasa ekatvAt tritvAnupapattiH, tasya nimittabhedAt tritvopachAra iti satyametat | yattUktaM nimittAnantyena guNAnantyaprasa~Nga iti tadayuktam | kasmAt ? bhede.api sati varNasaMkhyAvaddvyavasthAnopapatteH | tadyathA chatvAro varNA ityasyAH saMkhyAyAH sati paippalAdAdibhede teShAM brAhmaNatvAdivyatirekAbhAvAnna saMkhyAntarahetutvaM no khalvapi varNAvyatirekAdekatvaM bhavati | evaM trINi duHkhAnItyasyAH saMkhyAyAH sati sharIrAdibhede teShAmAdhyAtmikAdivyatirekAsambhavAnna sa~NkhyAntarahetutvaM no khalvapi duHkhAvyatirekAdekatvaM bhavitumarhati | ki~nchAnyat, nimittabhedAd bhedopachAra iti bhavAneva pratipannaH | na chopachAraH paramArtha ityalamasthAne yatnena | Aha\- abhighAtAjjij~nAsAyAmatiprasa~NgaH, sarveShAM sambhavAt | yathAsurerduHkhatrayAbhighAtAjjij~nAsA bhavatItyetadiShTaM tena sarveShAmabhighAto.astIti sarveShAM jij~nAsAprasa~NgaH | atha mataM duHkhAbhighAte kasyachijjij~nAsA bhavati kasyachinneti | nanvevamichChAmAtram | prAkprasa~NgAchcha | prAgapyAsurerjij~nAsAyA duHkhatrayAbhighAto na chAsyAtyantike hetau jij~nAsA babhUva | tena kiM prAptam ? pashchAdasya yato babhUva tadvaktavyam | yathA.anyatra brahmaNo.abhyAsanimittAdadharmakShayAt pUrvadharmAnugrahAchcha vividiShA, tathA.anyeShAM kushalamUlAbhyAsaparipAkAt | na chApadiShTamato laghUktametat | ki~nchAnyat, tadapaghAtAchchAnirmokSho.akR^itsnatvAt | mokSho hi kAmarUpArUpyadhAtutrayAdiShyate | daivamAnuShyatiryagyonitrayAdvA | ekadeshashcha saMsArasya duHkhatrayam | tasmAt prayojanamapyayuktam | ki~ncha nimittAntarasadbhAvAddivyakAmadhyAnasukhAnapekShasyApi vividiShA sambhavati, na kevalaM tApodvignasyApi | tasmAnnimittamapyayuktam | ki~nchAnyat | ubhayathA chAsambhavAt | parikalpyamAnA khalvapIyaM jij~nAsA puruShasya vA syAdguNAnAM vA | kiMchAtaH ? tanna tAvatpuruShasya sambhavati | kasmAt ? nairguNyAbhyupagamAt | ichChAdveShaprayatnasukhaduHkhadharmAdharmaj~nAnasaMskArANAmAtmaguNatvaM na bhavadbhirabhyupagamyate | na guNAnAm, AchetanyAt | na hyachetanA ghaTAdayo hitAhitaprAptiparihAraM jij~nAsamAnA dR^ishyate | na cha chetanA bhavatAM guNAH, sAmAnyamachetanaM prasavadharmi pradhAnamiti ##(kA0 11)## vakShyamANavachanAt | kiMchAnyat, tattvAntarAnupapatteH | na cha guNapuruShavyatiriktaM vastutastattvAntaramasti yasya jij~nAsA parikalpyamAnA parikalpyeta | tasmAdanupapannA jij~nAsA | uchyate | yaduktamabhighAtAjjij~nAsAyAmatiprasa~NgaH, sarveShAM tatsambhavAditi atra brUmaH na, abhighAtatvenApratipatteH | yadyapyavishiShTo.abhighAtastathApi sarve nainamabhighAtatvena pratipadyante | tathAhi, satsvAdhyAtmikAdiduHkheShvarjanarakShaNakShayasaMgahiMsAsu cha prItyabhiShva~NgAdeShAM na viShayeShUdvegApadveShau | na cha viShayaparityAgo bhavati | tasmAnnAvishiShTo.abhighAtaH | visheShe.abhighAtabuddhernimittAbhidhAnamiti chet ? athApi syAdyeyamasati visheShe sarvaprANabhR^itAmAsurereva bhagavato duHkhatrayAbhighAtabuddhirbhavati, na punaranyeShAmityatra nimittamabhidhAnIyam | na hyantareNa nimittamasau visheSho.avasthApayituM shakyata iti | etachchAyuktam | kasmAt ? prashnAsambandhAt | kuto jij~nAsA bhavatItyevaM chodakena pUrvamakAri prashnastasyAshcha sAkShAt kAraNamabhighAtaH kAraNAntarANAmanabhidhAnAdityasyaiva nirdeshaH kR^itaH | yattu khalvidAnIM kAraNakAraNamapi pR^ichChyate tadanavasthAprasa~NgabhayAnnochyate | atha nirbandhaH kriyate tena pUravadharmAnugrahasya kushalamUlAbhyAsaparipAkasya kAraNakAraNatvamasmAbhirna pratiShidhyata iti tadeva kiM na gR^ihyate ? etena prAkprasa~NgaH pratyuktaH | yattUktaM tadabhighAte chAnirmokSho.akR^itsnatvAdityetadapyayuktam | kasmAt ? shAstrArthAnavabodhAt | aShTavikalpo daivastairyagyonishcha pa~nchadhA bhavati, mAnuShyashchaikavidha ##(kA0 53)## ityetAvAnasmAkaM saMsAraH | na tu tadvyatiriktAH kAmarUpArUpyadhAtavaH kvachidapi siddhAH | chaturdashavidhe cha saMsAre yA sukhamAtrA sA duHkhabhUyastvAttachChabdavAchyA bhavatIti | tathA choktam\- atra janmajarAmaraNakR^itaM duHkhaM prApnoti chetanaH puruShaH | li~NgasyAvinivR^ittestasmAdduHkhaM samAsena || ##(kA0 55)## dR^ishyate cha loke bhUyasA grahaNam | tadyathA.a.amravanamiti | tasmAt kR^itsnavikalpapratiShedho.ayam | yatpunaretaduktaM divyakAmadhyAnasukhAnapekShasyApi vividiShAsambhavAnnimittamayuktamiti tadapyanupapannam | kasmAt ? uttaratra pratiShedhAt | iShTamevaitatsa~NgR^ihItam | tathA chottarasUtreNa pratiShetsyatyAchAryaH "dR^iShTavadAnushravikaH sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH" ##(kA0 2)## | tasmAddivyasukhAnapekShasyApi yuktA vividiShA | dhyAnasukhamapi kShayAtishayau nAtivartate | tadapyatraiva sa~NgR^ihItam | tasmAtpratiShedhya evAyaM pakSha iti na ki~nchidabhidhIyate | yadapyuktamubhayathA.asambhavAjjij~nAsA.anupapattiriti astu guNAnAM jij~nAsA | yattUktamAchetanyAdasambhava iti satyAchetanye buddherichChAdisadbhAvamuttaratra pratipAdayiShyAmaH | tasmAdupapannA jij~nAsA | Aha\- tachChabdAnarthakyaM pratipadasambandhAt | yo.ayamAchAryeNa tachChabdaH sUtre paThito.asya khalu pratipadamasambandhAt svalpAmapyarthavattAM nopalabhAmahe | tasmAnainamapuShkalArthamadhyeShyAmaha iti | uchyate\- kathaM hi nAma prayoktR^ipAratantryAchChabdasya shabdAntareNa sambandho na syAditi ? Aha, na brUmo.avidyamAnasambandho.asambandhaH kintarhyayuktasambandho yaH sa khalvasambandhaH | tadyathA anAchAro mANavaka iti dravyeNa kriyAshaktitvAnna shakyaM ki~nchidanAchAravatA kShaNamapyavasthAtum | ayuktaM tvAcharannanAchAra ityuchyate | tathA chAsya tachChabdasya pratipadaM sambandho na yuktastasmAdanarthakastachChabdaH | AnantaryAjjij~nAsAshabdasyeti chet, syAnmatam | anantarasya vidhirvA bhavati pratiShedho vetyanayA yuktyA jij~nAsAshabdasya tachChabdenAbhisambandhaH shakya iti | tachcha naivam | kasmAt ? tadapaghAte prayojanAsadbhAvAt | na hi jij~nAsA.apaghAte ki~nchit prayojanamastIti satyapi sambandhe na tachChabdenArthaH | abhighAtasyeti chet ? athApi syAdyadi jij~nAsApaghAtena kiMchitprayojanamastIti | atastatsambandho neShyate | tena tarhyabhighAtashabdenAsyAbhisambandhaH kariShyate | tathA chApi tachChabdorthavAn bhaviShyatIti | etadanupapannam | kasmAt ? nimittAvasthAne punaH punarutpatteH | naimittiko.ayamabhighAtastasya nimittavattvAdAtyantiko.apaghAto na syAt | itarathA jvaranimittako dAha iva shItadravyasaMsparshAtprashAnto.api nimittAvasthAnAtpunaH punaH pravartate ityaphalatvamasya vyAyAmasya | trayashabdasyeti chet na, pAratantryAt | AshrayaparatantrA hi saMkhyA, tasyA nAntareNAshrayeNopaghAtamapaghAtaH shakyaH kartum | Anarthakya~ncha samAnamiti sutarAM tachChabdena nArthaH | duHkhashabdasyeti chetsAmAnyam \- yadyeteShAmpadAnAmabhisambandhe yathoktadoShopapattiH, duHkhashabdaM tarhi tat\-shabdenAbhisaMbhantsyAmaH | tasminneSha niShedho vishatIti | tachcha naivam | kasmAt ? anekapadavyavadhAnAt | kathamanantaravR^ittinA sarvanAmnA.anekapadavyavahitasya duHkhashabdasyAbhisambandhaH shakyet pratipAdayitum ? tasmAnna ki~nchidetat | ki~nchAnyat | upasarjanatvAt | ayaM khalvapi duHkhashabdaH samAsa upasarjanIbhUtaH | na chaikasminkAle shabdasya pradhAnatvamupasarjanatvaM cha yuktitaH sambhavati | pradhAnasya cha padAntareNAbhisambandhaH | tasmAdvivAdAspadamevaitatsUtram | ki~nchAnyat | nityAnAmapaghAtAnupapatteH | iha nityAnAmapaghAtaH kartuM na shakyate | tadyathA puruShANAm | anityAnA~nchApaghAto dR^iShTaH | tadyathA, jvarAdInAm | nitya~ncha duHkham | tasmAttadapaghAte.abhyutthAnAnarthakyam | vR^ittyapaghAte tadapaghAta iti chet, syAtpunareShA buddhiH | satyaM nityAnAmapaghAto na yuktitaH sambhavati | na tu vayaM guNalakShaNasya duHkhasyApaghAtaM brUmaH, kintarhi vR^ittirasyAbhibhUyata iti | tachcha naivam | kasmAt ? uktottaratvAt | uktamatrottaraM nimittAvasthAne punaH punarutpatteriti | tasmAdayamapyamArgaH | ki~nchAnyat | avisheShAtkalpayitvA.api vR^ittyapaghAtaM vR^ittivR^ittimatorananyatvAd vR^ittyapaghAte vR^ittimadapaghAtaH prApta iti nAsti kashchidvisheShaH | tasmAt kR^isho.ayaM parihAra iti nArthastachChabdena | uchyate\- yaduktaM tachChabdAnarthakyam, pratipadamasambandhAdityastu duHkhashabdenAbhisambandhaH | tatsambandhe yathoktadoShopapattiriti chet syAnmatam | yadi tarhi tachChabdasya duHkhashabdenaivAbhisambandho.abhyupagamyate tena ye.asmAbhiH pUrvamabhihitA doShAste prasajyante | tasmAt pratiShiddhasya pakShasya parigrahe sAhasamAtramiti | etachcha naivaM, kasmAt ? pratividhAnAt | satyamasati pratividhAne sAhasamAtraM syAt | pratividhIyate tu, tasmAdadoSho.ayamiti | kintaditi chet syAnmatam | uchyatAntarhi kintat pratividhAnaM yasyAvaShTambhenAnekadoShavyAhato.apyayaM pakSha AshrIyate | na hyanuktamasmAbhirAkAramAtreNa shakyaM pratipattumiti | uchyate\- bADham | yattAvaduktamanekapadavyavadhAnAnna duHkhashabdasya tachChabdenAbhisambandha ityatra brUmaH na, anabhyupagamAt | yo hyanantarakR^itaM shabdasya shabdAntareNa saha sambandhamAchaShTe tampratyayamupAlambhaH syAt | vayantvarthakR^itaM sambandhamAchakShmahe | tathA choktam\- yasya yenAbhisambandho dUrasthasyApi tasya saH | arthatastvasamAnAmAnantarye.apyasambhavaH || ki~nchAnyat\- shAstre darshanAt | shAstre cha vyavahitAnAmapi sarvanAmnAmabhisambandho dR^ishyate "yasya guNasya hi bhAvAddravye shabdaniveshastadabhidhAne tvatalA"vityatrArthakR^itashcha sambandhaH shabdAnAmabhyupagataH | ~NyApprAtipadikAt, bahuShu bahuvachanam, supo dhAtuprAtipadikayoH, aluguttarapade ityevamAdInAM sambandhAbhyupagamaH | tathA "anaDvAhamudahAriNi bhagini vahasi yA tvaM shirasi kumbhamavAchInamabhidhAvantamadrAkShIriti" vArtike dR^iShTAntaH | na hyatra satyAnantarye shirasA.anaDuho vahanaM kumbhasya vA saraNamupapadyate | yathA chAtra vyavahitAnAmabhisambandhastathehApi draShTavyaH | yatpunaretaduktamupasarjanatvAtpadAntareNAnabhisambandha iti etadanupapannam | kasmAt ? samAsAdapoddhAre buddhayA vyavasthitasya svAtantryopapatteH | satyamupasarjanasya padAntareNAbhisambandho nopapadyate | na tu vayaM samAsavR^ittereva tachChabdenAbhisambandha iti pratipadyAmahe, kintarhi samAsAdapoddhR^itasya buddhivyavasthitasyopajanitasvAtantryasya shabdAntareNa sambandhamichChAma iti | athaitadaniShTam "yogapramANe cha tadabhAve darshanaM syAt" "atha shabdAnushAsanaM, keShAM shabdAnAm" iti chaivamAdInAmprayogANAM virodhaH prApnoti | aniShTa~nchaitat | yatpunaretaduktam\- nityAnAmapaghAtAnupapattervR^ittyapaghAte cha tadapaghAtaprasa~NgAditi, etadapyanupapannam | kasmAt ? guNashakteH prayojanoparame satyAtmakalpena vyavasthAnAbhyupagamAt | naitadabhyupagamyate guNasyochChittirbhavati, vR^ittirvA.asyAbhibhUyate | kintarhi puruShArthanibandhanA charitArtha shaktirasya puruShArthapravR^ittau prayojanAsadbhAvAdAtmakalpena vyavatiShThata ityetadvivakShitam | tasmAdyuktametattadapaghAtake hetau jij~nAsA pravartata iti | || dR^iShTe sA.apArthA chet || syAdetat pratyakSho duHkapratIkAraheturasti | tasya samatikrame kiM prayojanam ? tadyathA shArIrasya tAvadayamapagamaheturanekadravyarasAyanopabhogaH | mAnasasyApi manoj~nastrIpAnavilepanabhojanavastrAla~NkArAdiviShayasamprAptiH | Adhibhautikasya nItishAstrAbhyAsaH, shastrAstrakushalatA, viShamasthAnAnadhyAsanaM cha | AdhidaivikasyApi yathAkAlaM vividhanivasanAstaraNagarbhagR^ihaprAsAdajAlAntarachandanavyajanamaNihArAdisevA vividhauShadhamaMgalastutimantraprayogAnuShThAnamiti dR^iShTe hetau sA jij~nAsA.apArtheti chet \- || naikAntAtyatato.abhAvAt || 1 || etachcha naivam | kasmAt ? ekAntAtyantato.abhAvAt | ekAnto nAma niyamena bhAvaH | atyantaM bhUtasyAvinAshaH | ekAntashcha atyantaM cha te ekAntAtyante tayorabhAva ekAntAtyantato.abhAvaH tasmAt | ShaShThIsthAne pa~nchamI | ShaShThyA eva vA tasiH ShaShThyA vyAshraya iti yogavibhAgAt | asamAsakaraNaM vR^ittapUraNArtham, mAnasasya cha duHkhasya pratIkAre doShAntaropasaMgrahArtham | tathA hi, stryAdInAM satyetasmin doShadvaye.ashakyamarjjanaM kartumasvAbhAvikatvAt | satyarjane rakShaNamashakyaM, sAdhAraNatvAt | sati cha rakShaNe kShayaH, kR^itakatvAt | sa~NgAchchAnupashamo bhUtopaghAtamantareNa chAsambhava ityete doShAH | Aha, kathametadavagamyate yaddR^iShTasya hetoranaikAntikatvamanAtyantikatvaM cheti ? uchyate\- pratyakSha evaitadupalabhyate | yadAyurvedavihitasya kriyAkramasyAbhiyuktamAtmavantaM bheShajabhiShakparichArakasampannaM pratyAnarthakyam | Aha cha \- sarveShAM vyAdhirUpANAM nidAnaM trividhaM smR^itam | AhArashcha vihArashcha karma pUrvakR^itaM tathA || tatrAhAravihArotthAn rogAn dravyamapohati | yastu karmakR^ito vyAdhirmaraNAtsa nivartate || punarapyAha\- sopadravaH sarvarUpo balamAMsendriyApahaH | sAriShThashchaiva yo vyAdhistaM bhiShak parivarjayet || ityevamanaikAntikatvam | anAtyantikatvaM tu nivR^ittAnAmapi vyAdhInAmpunarutpattidarshanAt | mahatA khalvapi prayatnena nivartitA vyAdhayaH punarutpadyante | tathA choktam \- punarjvare samutpanne kriyA pUrvajvarAnugA | iti tasmAdyathaivAsyAyurvedAdeH pratIkArahetutvaM pratyakShasiddhamevamekAntAtyantato.abhAvo.api | tathA mAnasasya cha | yathA cha shArIraduHkhapratIkArahetavo.anaikAntikAH tathA stryAdayo.api | kasmAt ? tatsannidhAne viShayAntarAbhilAShadarshanAt | yadi hi stryAdayo viShayAH sarvadA duHkhapratIkArasamarthA bhaveyuH, kimati teShu sannihiteShu viShayiNo viShayAntarajighR^ikShA syAt ? evamanaikAntikatvam | anAtyantikatvamapi | nivR^ittechChAnAmapi bhUyaH prArthanAsambhavAt | yadi hi viShayopabhogo.atyantameva mAnasaM duHkhamapahanyAt kiM prAptaM yena bhUyastaM prati viShayiNo.abhilAShaH syAt ? kiM kAraNam ? yasmAnna hyavidyamAne tamasi devadattasya pradIpaM pratyapekShA bhavati | dR^ishyate cha nivR^ittechChAnAmapi viShayopabhogAdviShayiNAM bhUyo viShayAbhilAShaH | tena manyAmahe nAyaM dR^iShTo heturduHkhamahapanti | kintarhi sutarAM vR^iddhiM karoti | Aha cha \- na jAtu kAmaH kAmAnAmupabhogena shAmyati | haviShA kR^iShNavartmeva bhUya evAbhivardhate || apara Aha\- saMvedyatvAd gurutvAchcha ninditatvAchcha sAdhubhiH | sarvatrAsannidhAnAchcha na dR^iShTo heturiShyate || saMvedyatvAt | bhogasAdhanavikalAnAmarthinAM madhye viShayiNopayujyamAnAstaissaMvedyante | teShAmapradAyopayujyamAnaM nairghR^iNyamAviShkuryAt | viShayiNA pradIyamAno vA.arthibhyaH parimitatvAdavachChidyetetyanupAyo.ayaM duHkhApaghAte buddhimatAm | kiM cha gurutvAt | bhogAnAM vividhanivasanastrIpAnabhojanavilepanAlaMkArAdInAM samagrye sukhamutpadyate | nAnyataravaikalye | sAmagryaM chaiShAM svAbhAvikatvAdanupapannam | Aha cha \- nAbhijAtiM na vij~nAnaM na cha shauryamapekShate | lakShmI saMskArayogAchcha kvachidevAvatiShThate || ityevamanekArthAshrayatvAd gururviShayopabhogaH | kiM cha ninditatvAchcha sAdhubhiH | ninditaH khalvapi sAdhubhirviShayopabhogaH | yasmAdAha\- AyAsAshcha vighAtashcha vipralambhabhayAni cha . yachchAnyadashivaM loke tatkAmebhyaH pravartate || punarapyAha\- ayaM sakShetriyo vyAdhirayamAtyantiko jvaraH | idamAspadamItInAmeSha yoniH sapApmanAm || agAdhametatpAtAlameSha pa~Nko duruttaraH | kleshavyAdhibhayAkIrNametachChvabhraM bhayAvaham || vividhAyAsashokAnAmetadAyatanaM mahat | dainyashramaviShAdAnAmetatkShetramapAvR^itam || yasmAdviShayasambhogAdvihagaH pa~njarAviva | gato vaneShu ramate sa sukhAni samashnute || tasmAt sAdhubhirapAkR^itatvAdasAdhurviShayopabhogaH | kiM cha sarvatrAsannidhAnAt | na hi supratiniviShTasyApi kAminaH sarvatra viShayasannidhAnena bhavitavyam | no khalvapi ekasmin deshe.avasthAnaM sambhavati, viShayAbhAvaprasa~NgAt | tasmAdavashyaM viyogena bhavitavyam | viyoge cha sati dhruvo.aniShTAnubandha iti ko.artho viShayaparigraheNa ? tatra yaduktaM dR^iShTasya hetoH sadbhAvAdapArthakA jij~nAseti etadayuktam || 1|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 2 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha\- yadyekAntAtyantato.abhAvAddR^iShTe hetAvaparitoShastena tarhyastyayamanyo heturubhayadoShavarjitaH sa kasmAnna parigR^ihyate ? ko.asAviti chet uchyate, shAstroktaH karmavidhiH | sa hyaikAntikaH | katham ? evaM hyAha \- pashubandhena sarvAMllokAn jayati | na tUktaM kadAchijjayati, kadAchinneti | phalasya pratyakShAnupalabdheranaikAntikatvamiti chet, syAnmatam pratyakShata evedaM vihitasya karmaNaH phalaM nopalabhyate | tathA hi putrakAma iShTiM nirUpya duhitaramapi na prApnoti | arthakAmashcha karma kR^itvA mAShakamapi na labhate | tasmAnnAyamanaikAntika iti | etachcha naivam | kasmAt ? sAdhanavaikalyAttadanupapatteH | anekasAdhanasAdhyo hi karmavidhiH | yatra phalaM nopalabhyate tatra sAdhanavaikalyamanumAtavyam | kasmAt ? na hyetadiShTaM, sati kAraNe kAryaM na bhavati | kiM chAnyat, saMsArAbhAvaprasa~NgAt | yadi khalvapi karmaNaH phalavattvaM neShyate tena tannimittasya saMsAsarasyAbhAvaprasa~NgaH | aniShTaM chaitat | tasmAtsiddhamasyaikAntikatvam | Atyantikatvamapi siddhameva | yasmAdAha apAma somamamR^itA abhUmeti | atra somapAnAdamR^itatvAvAptiH shrUyate | tasmAttadevAnuShThAtavyam | kimanyena hetunA parikalpiteneti jij~nAsA.apArthaiveti | uchyate || dR^iShTavadAnushravikaH || anushrUyate ityanushravaH | anushrave bhava AnushravikaH | dR^iShTena tulyaM vartate dR^iShTavat | kimasAvanabhipreta iti vAkyasheShaH | Aha kaH punarayamanushravaH ? uchyate\- mantrabrAhmaNaM yAvadvA purAtanamanushrUyamANaM prAmANyenAbhyupagamyate tatrabhavadbhiH | yathAshrutinibandhanAH smR^itayaH | a~NgAni vedAstarkA vA | yathAha vedavedA~NgatarkeShu vedasaMj~nA niruchyate | iti | Aha, kiM pUrvasmAdeva hetorayamAnushraviko heturanabhipreta iti ? netyuchyate | kintarhi || sa hyavishuddhikShayAtishayayuktaH | || iti | sa ityAnushravikasya hetoH pratinirdeshaH | hishabdo yasmAdarthe | avishuddhishcha kShayashchAtishayashcha tairyuktaH | etaduktaM bhavati | yasmAdayamAnushraviko heturavishuddho.anityastAratamyavAMshchAto dR^iShTa ivAnabhipretaH | tatrAvishuddhiyuktastAvat hiMsAvidhAnAt | yadAha brAhmaNe\- brAhmaNamAlabhetetyAdi | tathA\- ShaTshatAni niyujyante pashUnAM madhyame.ahani | ashvamedhasya vachanAdUnAni pashubhistribhiH || iti hiMsA chAvishuddhiH | prANinAmiShTasharIravyApAdanAt | Aha, tadanupapattiH | shAstrachoditatvAt | yadi shAstreNa choditeyaM hiMsA na syAt muktasaMshayamavishuddhitvamasyAH pratipadyAmahe, shAsrachoditA tu | tasmAnneyamavishuddhiH | tatprAmANyAnabhyupagamAdavishuddhiriti chet syAnmatam, vedaprAmANyamabhyupagachChatAmasaMshayametadevaM syAt | hetuvAdakushalAstu vayam | tasmAdadhIyatAM yadi kashchidastyubhayapakShaprasiddho hetuH yato nissaMshayaH pratyayaH syAditi | etachchAyuktam | kasmAt ? abhyupagamavirodhAt | dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cheti prAmANyatrayamabhyupagataM bhavadbhiH | idAnIM vedasyAptavachanatve satyaprAmANyaM bruvataH svamatavyAghAtaH | tasmAdayuktametat | vedasyAptavachanatvAnupapatteradoSha iti chetsyAnmatam | AptavachanatvaM prAkprasAdhyAsya vedasya pashchAt ayamupAlambho yuktamabhidhAtuM syAt | tattvasiddham | tasmAdanupAlambho.ayamiti | etadapyuktam | kasmAt ? puruShabuddhipUrvakatve sati rAgAdiyogAchChabdo vichArArhaH syAt kimAptavachanaM na veti | apuruShabuddhipUrvakastvAmnAyaH svatantraH puruShanishshreyasArthaM pravartate | tasmAnnaivaMvidhamaniShTaM vichAramarhati | kiM chAnyat avishuddhitvAnupapattiprasa~NgAt | yadi chaitasminnarthe bhavAnapi paryanupayujyeta \- kathamidaM nishchIyate yaduta prANinAmiShTasharIravyApAdanAdavishuddhihiMseti ? avashyamabhidhAnIyaM shAstrata iti | tadeva cha shAstraM kratau hiMsAmAha | tasmAt ko.atra hetuH anyatra pramANamihaivaitadapramANaM bhavitumarhati hiMsAto dharma iti ? anugrahopaghAtalakShaNatvAdahiMsAhiMsayoH pratyakShasiddhiriti chet \- athApi syAt ahiMsAtashchAnugraho bhavatIShTasharIravyApAdanalakShaNaH, hiMsAtashchopaghAto bhavati abhipretasharIravyApAdanalakShaNaH | kriyAnurUpaM cha phalamanumAtuM yuktamiti pratyakShasiddhamanayoriShTAniShTaphalahetutvam | tasmAt ko.atra shAstravyApAra iti ? etachchAnupapannam | kasmAt ? aniShTaprasaMgAt | evaM hi parikalpyamAne gurubhAryAgamane.api sattvAntarAnugrahasAmarthAdiShTaphalasambandhaH syAt | mANavakaM chopanIya vratAdeshashauchabrahmacharyyasvAdhyAyAbhyAsabhaikShAgniparicharaNagurushushrUShAdiShu pravartayato.aniShTaphalasambandhaH syAt | tasmAllokashAstraviruddho.asattarko neShTa iti | ubhayAbhidhAnAchChAstravirodhaprasa~Nga iti chet syAnmatam tadeva shAstramahiMsAmAha, tadeva hiMsAm | evaM sati parasparaviruddhayorarthayoshchoditatvAdubhayAnugrahAsambhave shAstravirodhaprasa~Nga iti | tachcha naivam | kasmAt ? utsargApavAdayorviShayabhedAt | sAmAnye hi shAstramahiMsAmutsR^ijya visheShe kratulakShaNe.apavAdaM shAsti | sAmAnyavihitaM cha visheShavihitena bAdhyate | tadyathA \- dadhi brAhmaNebho dIyatAM takraM kauNDinyAyeti | tasmAdutsargApavAdayorviShayabhedAnnAsti shAstravirodha iti | kiM chAnyat | kanyAgamanavat punarvidhAne doShAbhAvAt | yathA khalvapi shAsre pratiShiddhaM kanyAgamanamiti nedAnImabhirUpaH pratigR^ihya, tAmabhigamyAdharmabhAgbhavati | gR^ihasthaH sadR^ishIM bhAryAM vindetAnanyapUrvikAm | iti shAstrAntarasadbhAvAt | evaM shAstre pratiShiddhA hiMsA | nedAnIM kratau hiMsAyAM pravartamAno.aniShTaphalabhAk syAt | pUrvoktAdeva shAstrAntarasadbhAvAt | tara yaduktaM prANinAmiShTasharIravyApAdanAdavishuddhirhiMsetyetadayuktam | uchyate \- na, abhiprAyAnavabodhAt | chitramapi bahvetadabhidhIyamAno nAbhiprAyaM veda bhavAn | kiM kAraNam ? yasmAnna vayaM vedasya prAmANyaM pratyAchakShmahe | no khalvapi brUmaH shAstrachoditAyAM hiMsAyAM pravartamAnasyAniShTaphalasambandho bhavati | kintarhi sati svargaprAptinimittatve vedavihitasya karmaNaH samanuShThAnaM prANijamupaghAtamantareNa na sambhavati iti hitakAmairabhyupekShyate | yasmAt na hyetaduktaM yadanyeShAmupaghAtenAtmAnugrahaH kArya iti | Aha \- na tatparasya sandadhyAtpratikUlaM yadAtmanaH | eSha sa~NkShepato dharmaH kAmAdanyaH pravartate || Aha yadyetannAbhyupagamyate kathaM pUrvamuktaM prANinAmiShTasharIravyApAdanAdavishuddhirhiMseti ? uchyate kArye kAraNopachArAt | yo.asau hiMsAnimittakaH kAruNyAn manasi naH paritApa utpadyate sA khalvavishuddhirabhipretA | tasyAM kAraNamupacharyoktamavishuddhirhiMseti | yathA mudgaistR^iptAH gobhiH sukhina iti | Aha kathametadavagamyate hiMsAkAryaM paritApamAtramavishuddhirAchAryasyAbhipretA, na punarhiMsaiveti ? uchyate, prakarShapratyayopalabdheH | vakShyatyupadiShTAt tadviparItaH shreyAniti ##(kA0 2)## | samAnajAtIyaM cha pratiyoginamapekShya prakarShapratyaya utpadyate | yadi chAnushravikasya prashasyatA nAbhipretA syAt prakarShapratyayAnupapattiprasa~NgaH | tasmAnnotsUtrametat | Aha, sannyAsAnupapattiH | aviyogashravaNAt | na hi karmaNo.atyAgasannyAsayostvamIshiShe | kintarhi shAstraM yadAha tadavashyaM kartavyam | tachchAmaraNAt karmabhiraviyogaM shAsti | kasmAt ? evaM hyAha\- "jarAmaryametat satraM yadagnihotradArshapaurNamAsau, jarayA ha etasmAt satrAdvimuchyate, mR^ityunA cha ." punarapyAha "kurvanneveha karmANi jijIviShechChataM samAH ." tasmAdAmaraNAt karmaNAmatyAgaH | tasmin sati hetvantarakarmaNAmAnarthakyam | uchyate, na, sAdhanAnAmasvabhAvikatvAt | patnIsaMyogAdibhiranekaiH sAdhanairayaM karmavidhiH prasAdhyate | teShAM chAsvAbhAvikatvAt ashakyamarjanaM prayogataH pUrvaM kartumiti pratipAditam | tasmAdanityAni karmANi | hetushAstravipratipattau shAstrabalIyastvamiti chet syAnmatam | yatra hetushAstrayorvipratipattirbhavati tatra vipralambhabhUyiShThatvAdanumAnasya balIyaH shAstramityavashayamabhyupagantavyamiti | tachchAnupapannam | kasmAt ? shaktito viniyogAt | shaktimapekShya shAstramagnihotrAdIni karmANi vidadhatteShAmanityatAM j~nApayati | katham ? evaM hyAha, "yo.alaM sannagnihotrAyAgnihotraM na juhoti tameShA devatA.aparuNaddhyasmAllokAdamuShmAchchobhAbhyAm ." tasmAdanityAni karmANi | kiM chAnyat | jarAgrahaNasAmarthyAt | tvadIya eva j~nApake jarAgrahaNamasti | ato.anumIyate shaktyapekShamanityaM cha karma | kiM chAnyat shAstrahAneH | ubhayaM hi shAstre nirdiShTam | karmANi sannyAsashcha | yadi punaH karmANi nityakartavyatayeShyante tena sannyAsashAstraM hIyate | tasmAdviShayarAgAviShkaraNametadvaH | Aha, na, shrutibalIyastvAt | tulyabalayorhi shAstrayorekaviShayasannipAte dvayoryugapadanugrahAsambhave vikalpaparyAyau bhavataH | shrutismR^itisannipAte cha shrutirbalIyasI, smR^itivihitashcha sannyAsaH | tasmAnnAnayorvikalpaH | na khalvapi paryAyo nyAyyaH | uchyate\- taditaratra tulyam | yathaiva karmaNAM samanuShThAnaM shAsti shAstraM tathA sannyAsamapi | katham ? evaM hyAha\- na karmaNA na prajayA dhanena tyAgenaikenAmR^itatvamAnashuH | pareNa nAkaM nihitaM guhAyAM vibhrAjate yadyatayo vishanti || tathA\- na karmaNA mR^ityumR^iShayo niSheddhuH prajAvanto draviNamichChamANAH | athApare R^iShayo manIShiNaH paraM karmabhyo.amR^itatvamAnashuH || brAhmaNaM chAtra bhavati\- "tadya idaM viduH, ye cheme.araNyAH shraddhAtapa ityupAsate te.archiShamabhisambhavanti | archiSho harahna ApUryamANapakShamApUryamANapakShAdyAnShaDuda~NDeti mAsAMstAnmAsebhyaH saMvatsaraM saMvatsarAdAdityamAdityAchchandramasaM chandramaso vidyutaM tatpuruSho.amANavaH sa etAn brahma gamayati ." punarapyAha\- "etameva viditvA munirbhavati, etameva pravrAjino lokamichChantaH pravrajanti | etaddha sma vai pUrve vidvAMsaH prajAM nAkAmayanta, prajayA kiM kariShyAmo yeShAM nAyamAtmA nAyaM loka iti te ha sma putraiShaNAyAshcha vittaiShaNAyAshcha lokaiShaNAyAshcha vyutthAyAtha bhikShAcharyaM charantIti ." tasmAdete tyAgasannyAsayorubhayorli~Ngam | Aha \- yadyapyevaM shAstraM tathA.api samanuShThAne vidhirasti | vihitaM chAvashyaM kartavyam | sannyAse tvarthavAdamAtramityanayorayaM visheShaH | tasmin sati samanuShThAnaM jyAyo na tyAgaH | uchyate\- ko.ayaM vidhiH, ko.ayamarthavAdaH ? Aha\- vidhistadarthatvenApUrvopadeshaH | yo hi vidhyarthena li~NA loTA kR^ityairvA.apUrvopadeshaH kriyate sa vidhiH | yathA\- agnihotraM juhuyAt svargakAmaH | vAyavyaM shvetamajamAlabheta bhUtikAma iti | stutirarthavAdaH | tasya tu vihitasya prarochanArthaM yA stutiH so.arthavAdaH | tadyathA\- "vAyurvai kShepiShThA devatA vAyumeva tena bhAgadheyenopadhAvati, sa evainaM bhUtiM gamayati" iti | evaMvidhAM hi stutimupashrutya phalArthine hi yajamAnAya vidhiH prarochate | etasmin hitakAmaH pravartate iti | uchyate\- na, ata eva sannyAsasiddhiH | evaM chenmanyase yamAmnAyaH shreyAMsamarthaM manyate, taM prarochanAya stauti tathA sannyAsasiddhiH | kasmAt ? stutatvAt | bahulArthinAM sannyAsamAmnAyaH stauti | sa kasmAnna prarochate ? itarathA hyAnarthakyam | yadi khalvapyarthavAdaH stuvannapi na prarochayet yaduktaM prarochanArtho.arthavAda iti tadbhavadbhirhApitavyaM syAt | anarthako hyevaM satyarthavAdo na prarochanArthaH | arthAntaravachanaM vA | yadi prarochanArthatvamasya neShyate tena tarhyarthAntaraM vaktavyam | mA bhUdanarthakatvaM vedaikadeshasyeti | tasmAnnAnayA vibhIShikayA vayaM shakyAH sanmArgAdapanetum | kiMchAnyat | ubhayathA vikalpe.aniShTaprasa~NgAt | ihAyamAmnAyo vidheyatvena vA sannyAsaM stUyAt avidheyatvena vA | kiMchAtaH ? tadyadi tAvadvidheyatvena stauti kimanyadvichAryate ? siddhaH sannyAsaH | atha vidheyatvena, stutAvasya prayojanaM kartavyam | yaddhi kartavyatayA neShTaM tadapuruShabuddhipUrvakaH svatantraH puruShanishshreyasArthaM pravartamAna AmnAyaH kimiti prarochayeta ? tasmAdetAmapi kalpanAM kR^itvA kR^ishamevaitat | athavobhathA vikalpa ityasyAyamanyo.arthaH | ihAyamAmnAyo bhUtArthena vA sannyAsaM prarochayet | abhUtArthena vA ? kiM chAtaH ? tadyadi tAvadbhUtArthena prarochayati tathA satyamR^itatvaprApakasya sannyAsasyAparigrahe viShayArAgAdanyo heturvaktavyaH | athAbhUtArthena, puruSho niHshreyasAddhIyate | kasmAt ? na hyetadyuktaM yadashreyasi mArge pramANabhUta AmnAyo mAtR^imodakanyAyenehitArthinaH prANinaH pratArayet | tasmAdayuktametat | ki~nchAnyat anekAntAt | nachAyamekAnto yadvihitameva kartavyam | tathA cha shAbarAH paThanti grAmagamanaM bhavataH shobhanamityatrAntareNa vidhiM stutireva devadattaM grAmagamanAya prarochayatIti | ki~nchAnyat, Asha~NkAprasa~NgAt | yadi khalvapi ki~nchit satyaM ki~nchidanR^itaM brUyAdvedaH tathA sati pauruSheyavAkyavadvedavAkye.api AshaMkA prasajyeta | tathA cha sati yaduktameva prasaMgaH | aniShTaM chaitat | kiM cha vidhyanumAnaM vA tat, evamekadeshabhUtatvAt | athavA vidhyekadesho.arthavAda ityatisR^iShTaM bhavatA | tatra sannyAse.arthavAdamupalabhya vidhirapyastIti anumAtavyam | anupalambhAdadoSha iti chet syAchchaivaM yadyasau vidhirupalabhyate | tasmAdanupalambhAdayaM doShAnnivartiShyata iti | etachchAnupapannam | kasmAt ? anekabhedatvAt | upalabdhau yatnaH kriyatAm | anekabhedo hi prativedamAmnAyaH | tatra yaduktaM vidhisadbhAvAt kriyAprAdhAnyamityetadapyayuktam | itikartavyatAnupadeshAt sannyAsAnupapattiriti chet\- athApi syAdyadi sannyAsamapyAmnAyo vidheyaM manyeta | tena yathA gArhasthyasyetikartavyatAM bhAryodvahanAdikAM mantravadupadishati tathA sannyAsamapyupadishet | na tUpadiShTavAn | tasmAnnAsti sannyAsa iti | etadapyayuktam | kasmAt ? abhAvAt | itikartavyatAnAM hi sarvAsAmabhAvaH sannyAsaH | tatra kiM shAstramupadekShyati ? yAvatI khalvitikartavyatA sannyAsA~NgaM tAmupadishati shAstram | katham ? evaM hyAha\- "tapaHshraddhe ye hyupavasanti araNye shAntA vidvAMso bhaikShacharyA charantaH sUryadvAreNa te virajasaH prayAnti yatrAmR^itaH sa puruSho.avyayAtmA ." tatra tapaHshraddhe ye hyapavasantItyenaM shraddhayopetaM yamaniyamalakShaNaM dharmamAha | araNya iti gR^ihebhyo vinissR^itim | shAntA itIndriyANAmantaHkaraNasya cha viShayAbhilAShAdvinivartanam | vidvAMsa iti pUrvarAtrApararAtrAdiShu kAleShvanirviNNasya yogino j~nAnAbhyAsam | bhaikShacharyAM charanta iti sharIrasthitinimittaM parimitamabhyavahAraniyogam | uttarArdhena cha phalamAchaShTe | tannibandhanashcha vistaraH sanyAsetikartavyatAyAM manvAdibhirabhihitaH | shrutinirvachanAshcha smR^itayo bhavatAM pramANamiti pakShaH | tatra yaduktamitikartavyatA.anupadeshAnnAsti sannyAsa ityedayuktam | evaM cha nityAni karmANi | yattvanenaitaduktamAnushraviko heturanaikAntika iti satyametat | avashyaM hi karmaNaH phalamabhyupagantavyam | itarathA hi tannimittasya saMsArasyAbhAvAdaniShTaprasa~NgaH | tasmAdaniShTAmevaitadAchAryasya | Aha, kathametadanumAtavyamiti ? uchyate, kShayagrahaNasAmarthyAt | yadi pUrvasUtroktamihAnuvartate kShayagrahaNamanarthakaM syAt | kasmAt ? atyantAbhAvaparyAyo hi kShaya iti kR^itvA | evaM siddho.avishuddhiyogaH | Aha, kShayayoga idAnIM kathamanumAtavya iti ? uchyate \- kShayayogo.a~NgaparimANAt | kShayayogaH punarasya hetora~NgaparimANAdveditavyaH | yAni hi yajera~NgAni pashupuroDAshAdIni tAni parimitAni | parimitAnAM sAdhanAnAM tantvAdInAM parimitaM kAryaM paTAdi dR^iShTam | parimitaM kShayadharmi dR^iShTam | tadvadeva | ki~nchAnyat | saMsAropalambhAt | dR^ishyate chAyaM vAgbuddhisvabhAvAhAravihArabhedabhinnakarmavihAravaichitryanimittaH saMsAraH | yadi punaH sAkShAt kR^itaM karmAkShayaphalaM syAt sa punarAvR^ittyabhAvAt prANinAM nopalabhyeta | shabdasAmarthyAnnityatvamiti chet syAdetat | "shabdapramANakA vayaM,yachChabda Aha tadasmAkaM pramANam ." sa chAsya hetoramR^itatvamAha "tarati mR^ityuM, tarati pApmAnamityAdi" | tasmAdanichChatA.apyetadavashyamabhyupagantavyam | anabhyupagame vA pratij~nAhAnirvedaH pramANamiti | etachcha naivam | kasmAt ? shabdAntareNa virodhAt | anityatvamasya hetoH shabdo.anumanyate | tasyaivaM sati virodhaH prApnoti | katham ? evaM hyAha\- "atha ye ime grAme iShTApUrte dattamityupAsate, athaitamevAdhvAnaM punarnivartante | yathaitamAkAshaM AkAshAdvAyum | te dhUmamabhisambhavanti | dhUmo bhUtvA.abhraM bhavati | megho bhUtvA pravarShati | ta iha vrIhiyavA oShadhivanaspatayastilA mAShA iti jAyante | tato vai yo.annamati yo retaH si~nchati sa bhUya eva bhavatIti ." tatra yaduktaM shabdasAmarthyAnnityatvamityedayuktam | ubhayathAbhidhAnAchChAstravirodhaprasa~Nga iti chet syAnmatam | tadeva shAstraM nityatvamAha tadevAnityatvam | evaM sati parasparavirodhinorarthayoshchoditatvAt ubhayAnugrahAsambhave sati shAstravirodhaprasa~Nga iti | tachcha naivam | kasmAt ? asambhave satyarthAntaraklR^ipteH | yatra hi pramANabhUtA shrutirasambhavinamarthaM chodayati, tatrArthAntaraM kalpayati | tadyathA\- "sa Atmano vapAmudakhidat" "stenaM manaH" "anR^itavAdino vAg" ityevamAdiShu | evamihApi nAsti sambhavaH yadeko.artho nityashcha syAdanityashcheti | tasmAnnityatvavAchakasya shAstrAntarasya bhaktyArthAntaraM parikalpayiShyAmaH | tadvaditaratrApIti chet syAnmatam\- yathaiva bhavatA nityAnityayorekatrAsambhavAnnityatvasya bhaktyA kalpanA kR^itA tathaivAnityatvasyApi kariShyata iti | etachchAyuktam | kasmAt ? sarvapramANavirodhaprasa~NgAt | vinAshe hi bhaktyA kalpyamAne sarvapramANavirodhaH prasajyeta | katham ? pratyakShavirodhastAvat saMsAropalambhAt | anumAnavirodhaH a~NgaparimANe satya~Ngino nityatvAnupapatteH | shabdavirodhaH te dhUmamabhisambhavantIti vachanAt | na tu nityatve bhaktyA kalpyamAne doSho.ayamupadyate | tasmAdviShametat | Aha, kathamidAnIM bhaktyA kalpayitavyaM shAstramiti ? uchyate, prakR^iShTArthatayA | yathA khalvapyamR^itaM vA mR^itamatijIvo mA te hAsiShurasavaH sharIramityabhidhIyate | na cha prANinAmatyantAyAsavo jahati, kintarhi prakR^iShTaM kAlam | evamihApyuchyate tarati mR^ityumiti | nAtyantAya mR^ityuM tarati, kintarhi prakR^iShTaM kAlam | upacharyate hi loke prakR^iShTe nityashabdaH | tadyathA nityaprahasito nityaprajalpita iti | evaM siddhaH kShayayogaH | Aha, atishayayoga idAnImasya hetoH kathamanumAtavya iti | uchyate\- atishayayogaH kriyAbhyAsAt | yatra hi kriyA sakR^it pravartate yatra chAsakR^idAvartate tatrAtishayo dR^iShTaH | tadyathA kR^iShyAdiShu | yaj~ne cha dravyopAdAnashaktyapekShA | kvachit sakR^ideva pravR^ittiH, kvachit punaHpunarAvR^ittiH | tasmAdatishayena bhavitavyam | kiM chAnyat a~NgAtishayAt | ihA~NgAnAmatishayAda~Ngino.api ghaTAderatishayo dR^iShTaH | asti chAyaM pratiyaj~nama~NgAnAM dakShiNAdInAmatishayaH | tasmAdatrApyatishayena bhavitavyam | devatA~NgabhAvagamanAt kShayAtishayAnupapattiriti chet\- athApi syAt yo hi yaj~ne dravyamAtrasya sAdhanabhAvamanumanyate taM prati kShayAtishayadoShAvaparihAryau syAtAm | vayantu dravyasamavAyinIM devatAM kratAva~NgabhAvamupagachChantIM vidmaH | tasmAdadoSho.ayamiti | tachchAnupapannam | kasmAt ? sAdhyatvAt | devatAnAmaparimitatvaM sAdhyam | tada~NgabhAvagamanAchcha doShAbhAvaH | na chAtmakriyA~NgatvamudAsInatvAt iti naH siddhAntaH | tasmAdayuktametat | upetya vA | kratusamanuShThAnAnarthakyaprasa~NgAt | yadi dravyasamavAyinIM devatAmupalabhya tada~NgabhAvagamanAdakShayo niratishayashcha heturavApyate itIShTaM vaH, tena tarhi yadvA tadvA vedoktaM karma kR^itvA shakyo.avAptumarthaH | kiM prANivinAshahetubhiH kratubhiH ? katham ? na hi kiMchitkarma vidyate yatra sharIrasyA~NgabhAvo na syAt | sarvadevatAmayaM cha sharIraM yasmAdAha tasmAdvai vidvAnpuruShamidaM brahmeti manyate | sarvA hyasmin devatAH sharIre.adhi samAhitAH | tatra yaduktaM devatA~NgabhAvagamanAt kShayAtishayAnupapattirityetadayuktam | evamayaM hetustridoShaH | tena yaH phalavisheSho.abhinirvartyate so.api tathAjAtIyaka iti shakyamanumAtum | tasmAnnAsya jij~nAsoratra samAdhiH | Aha, yadi nAyaM shreyAniti kR^itvA.asya jij~nAsornAtra samAdhiH tena tarhi yaH shreyAn phalavisheShaH sa upadeShTavaya iti | uchyate\- || tadviparItaH shreyAn || tadityanena karmavidhiniShpAditasya svargaprAptilakShaNasya phalasyAbhisambandhaH | tasmAdviparItaH shuddho.akShayo niratishaya ityarthaH | ko.asAvityuchyate mokShaH shreyAn | etaduktaM bhavati | ubhAvapyetau prashasyau svargApavargau, AmnAyavihitatvAt | mokShastu prashasyataraH | kasmAt ? yathoktadoShAnupapatteH | sa hyavashyaMbhAvitvAdaikAntikaH | atIndriyatvAdasaMvedyaH | svAtmanyavasthitvAllaghuH sarvatra sannihitashcha | AmnAyastutatvAtprashastaH | sadbhirAsevitatvAdaninditaH | yamaniyamavairAgyaj~nAnAbhyupAyashuddhervishuddhaH | adravyatvAdakShayo niratishayashcha | Aha, kathaM punarayamapavargaH prApyata iti ? uchyate, saMyogAbhAvAt | duHkhaM cha pradhAnam | tathA cha tantrAntareShvapyuktam\- duHkhahetuH kAryakaraNashaktiriti | tena yadA puruShasya saMyogastadA.avishuddhitvamasya | svashaktivisheShayogAtteShu teShu jAtyantaraparivarteShu dharmAdinimittasAmarthyAdAyAsamanubhavati | yadA tu pradhAnasaMyogo vinivartate tadA nimittAbhAve naimittikasyApyabhAva iti kR^itvA na punardvandvAnyanubhavati | Aha, kimarthaH punarayaM pradhAnasya puruSheNa saha saMyogaH ? uchyate, naitadihAbhidhAnIyam | vakShyatyayamupariShTAdAchAryaH "puruShasya darshanArthaH, kaivalyArthastathA pradhAnasya | pa~Ngvandhavadubhayorapi saMyoga iti" ##(kA0 21)## | Aha, viyogastarhi kasmAnnimittAd bhavatIti ? uchyate \- || vyaktAvyaktaj~navij~nAnAt || 2 || vyaktaM chAvyaktaM cha j~nashcha vyaktAvyaktaj~nAH | teShAM vij~nAnaM vyaktAvyaktaj~navij~nAnaM tasmAt | bahuShvaniyamAdalpAcho.api j~nashabdasya na pUrvanipAtaH | athavA j~nAnasya sAdhakatamaM vyaktam | tatpUrvakatvAdavyaktasamadhigamasyetyabhihitam | yadvA vyaktaM cha avyaktaM cha te vyaktAvyakte, te vijAnAti iti vyaktAvyaktaj~naH, tadvij~nAnAt saMyogo nivartate | vakShyati chaitat, "dR^iShTA mayetyupekShata eko dR^iShTA.ahamityuparamatyanyA" iti ##(kA0 66)## | tatra rUpapravR^ittiphalalakShaNaM vyaktam | rUpaM punaH mahAnahaMkAraH pa~ncha tanmAtrANi ekAdashendriyANi pa~ncha mahAbhUtAni | sAmAnyataH pravR^ittirdvividhA | hitakAmaprayojanA cha, ahitapratiShedhaprayojanA cha | visheShataH paMcha karmayonayo vR^ittyAdyAH prANAdyAshcha pa~ncha vAyavaH | phalaM dvividham | dR^iShTamadR^iShTaM cha | tatra dR^iShTaM siddhituShTyashaktiviparyayalakShaNam | adR^iShTaM brahmAdau stambaparyante saMsAre sharIrapratilambha ityetad vyaktam | eShAM guNAnAM sattvarajastamasAma~NgA~NgibhAvagamanAdvisheShagR^ihItiH | yadA tva~NgabhAvamagachChanto nirlikhitavisheShA vyavatiShThante tadA.avyaktamityuchyante | chetanAshaktirUpatvAchchitraM guNavR^ittaM jAnAtIti j~naH | eShAM trayANAM bhedamabhedaM cha vij~nAya saMyoganivR^ittiM labhate | kasmAt ? saMyoganimittapratidvandvibhUtatvAdyoganimittasya | iha yadA.adarshananimittaH pradhAnapuruShayoH saMyogaH tasmAdasya pratidvandvibhUtena j~nAnena viyogahetunA bhavitavyam | ko dR^iShTAntaH ? tamaHprakAshavat | yathA tamasA tirohitAni dravyANi ghaTAdIni nopalabhyante, tatpratidvandvibhUtena tu pradIpena prakashitAnAmeShAmupalabdhirbhavati | tadvadihApi draShTavyamiti siddhaM j~nAnAnmokShaH | uktaM cha\- vR^ikShAgrAchchyutapAdo yadvadanichChannaraH patatyeva | tadvad guNapuruShaj~no.anichChannapi kevalI bhavati || kiM chAnyat | AmnAyAbhihitatvAt | AmnAyanibandhano hyayamartho j~nAnAnmokSha iti, na yAdR^ichChikaH | katham ? evaM hyAha\- "satyaM j~nAnamanantaM brahma yo veda nihitaM guhAyAM parame vyoman so.ashnute sarvAn kAmAn saha brahmaNA vipashchitA ." "yato vAcho nivartante aprApya manasA saha | AnandaM brahmaNo vidvAn na bibheti kutashchana ||" "tameva viditvA.amR^itatvameti nAnyaH panthA ayanAya vidyate ." tathA brAhmaNe.apyuktam | "tarati shokamAtmavit ." "brahmavid brahmaiva bhavatIti ." tasmAdAmnAyaprAmANyAdapi manyAmahe j~nAnAnmokSha iti | Aha, j~nAnavAchino.amR^itatvanimittAbhyupagamAnmahata AmnAyAntarasyAnarthakyam | yadi j~nAnavAchina AmnAyakhaNDakAdamR^itatvamavApyata ityetadabhyupagamyate, tena kriyAvAchino mahata AmnAyAntarasyAnarthakyaM prAptam | kiM kAraNam ? na hyanAyAseneShTAvAptau satyAm AyAsabhUyiShThe karmaNi pravartamAnaH kR^itI bhavatIti | Aha cha \- akke chenmadhu vindeta kimarthaM parvataM vrajet | iShTasyArthasya samprAptau ko vidvAn yatnamAcharet || uchyate\- yadi punaH karmANyatyantakartavyatayeShyante, j~nAnavAchina AmnAyasya kathamarthavattA siddhA bhavati ? Aha, samuchchaye tUbhayArthavattvam | j~nAnakarmaNostu samuchchaye.abhyupagamyamAne dvayorapyAmnAyArthavattA siddhA bhavati | vidvAn yajeta vidvAn yAjayediti vachanAt, tathA sarvapuruShANAM kratAvadhikAraH ashrotriyaShaNDhashUdravarjamitinyAyAt | tasmAjj~nAnakarmaNoH samuchchayAdiShTaprasiddhiH | uchyate\- na, pUrvadoShAparihArAt | yadi niyamato viduShaiva karmANi kartavyAnItyabhyupagamyate tena yaH pUrvokto doShaH saMsArAbhAvaprasa~NgaH, tasyAparihAraH | kiM cha shAstrahAneshcha | yashcha shAstramiShTApUrte samupAsyate te dhUmamabhisaMbhavantIti tadetasyAM kalpanAyAM hIyate | kiM chAnyat\- bhinnaphalatvAt | ihAbhinnaphalAni dravyANi samuchchIyante | tadyathA bhujya~NgAni sUpAdIni | abhinnaM teShAM tR^iptilakShaNaM phalamiti | na chaitajj~nAnakarmaNorabhinnaM phalam | svargApavargahetutvAt | j~nAnasAmarthAtkaivalyamabhinnaM phalamiti chet pUrveNAvisheShaH | yaduktaM saMsArAbhAvaprasaMga iti tadanapahR^itameva bhavati | kiMchAnyat\- shrUyamANaphalavirodhashcha | yachcha kriyAyAH phalaM shrUyate agnihotraM juhuyAt svargakAmo, rAShTramagniShTomena jayatIti tadvirudhyate | karmaNashcha sheShabhAvaH | svArthopasarjanatve satyarthAntaraniShpAdakatvAt | yathA.avahantItyevamAdyAH kriyAH svaM phalamupasarjanIkR^itya taddvAreNa yajerupakurvantyastachCheShabhUtA bhavanti evaM kriyApi j~nAnaphalabhUtatvAttachCheShabhUtA syAt | vidhisadbhAvAt kriyAprAdhAnyamiti chenna\- uktatvAt | kathametat ? nAsti vidhikR^ito visheShaH | upetya vA | tatrApi tadutpatteH | asti hi j~nAnasyApi vidhAyakaM shAstram | katham ? evaM hyAha\- "ya AtmApahatapApmA vijighatso vipipAso vijaro vimR^ityurvishokaH sannyastasaMkalpaH so.anveShTavyaH sa jij~nAsitavyaH | sarvAMshcha kAmAnavApnoti ya AtmAnamanuvidya vijAnAtIti" prajApatervachanaM shrUyate | punarapyAha\- "dve vidye veditavye parA chaivAparA cha" yA | tasmAdvidhisadbhAvAtkriyAprAdhAnyamiti svapakShAnurAgamAtrametat | dR^iShTArthatvAdityeke | eke punarAchAryA manyante dR^iShTameva j~nAnasyAj~nAnanivR^ittilakShaNaM phalaM tasmAnna shAstreNa vidhIyate | kiM kAraNam ? dR^iShTArthasya hi karmaNo na shAstraM prayojakam | svayamevArthitatvAttatra pravR^itterbhujyAdivat | teShAM j~nAnavidhAyakAni vAkyAni tAnyupAyaguNavidhAnArthamanuvAdabhUtAnyAshrIyante | tadyathA dadhnA juhoti, payasA juhotIti | yattu khalvidamuchyate vidvAnyajeta, vidvAn yAjayet, shrotriyasya cha karmaNyadhikAra iti tasyAmayamarthaH\- adhItya vedaM kriyA.anupUrvo cha j~nAtvA karmaNi pravartitavyam | evaM cha sati na kashchiddoShaH | yadi punarniyamata evAtmavidhAM karmaNyadhikArastena saMsArAbhAvaprasaMgaH | svAbhAvikatvAt | vij~nAnasya shAsrasya sarvAdhikAravirodhaH | tasmAnnAsti samuchchayo j~nAnakarmaNoH | apara Aha\- satyam | nAstyanayoH samuchchayaH kintarhi sarvArthA kriyA j~nAnaM pratiShiddhArtham | ye hi ShaNDhAndhavabadhirAdayaH karmaNo.atyantaM nirAkR^itAsteShAM j~nAnAdAshramAntare.amR^itatvAvAptiH | itareShAM tU mUlAshrame karmaNa eveti tasya nAyaM vAdinaH parihAra iti | uchyate\- na, svasamayavirodhAt | evaM bruvANasyAsya vAdinaH svasamaya eva virudhyate | yaduktam\- vidvAMsaH prajAM nAkAmayanta, kiM prajayA kariShyAmaH ? atha yaduktaM putraiShaNAyAshcha vittaiShaNAyAshcha vyutthAya bhaikShacharyAM charantIti | na cha ShaNDAnAM putraiShaNAvyutthAnamathavad bhavati, devakR^itatvAt | kiM chAnyat \- rahasyabhUtatvAt | rahasyabhUtaM hi vedAnAM j~nAnam | yasmAdAha\- taddha smaitadAruNirauddAlakirjyeShThAya putrAya provAcha | idaM jyeShThaputrAya pitA brahma prabrUyAt | praNAyyAntevAsine nAnyasmai yasmai kasmaichana | ya imAmadbhiH parigR^ihItAM vasunA vasumatIM pUrNAM dadyAdetadeva tato bhUya iti | bhavati chAtra \- paraM rahasyaM vedAnAmavasAneShu paThyate | ShaNDAdyarthaM tadiShTaM cheddhiShTyA saphalatA shrute || vidvAn karmANi kurvItetyetaduktaM kila shrutau | sa cha paNDAdirevasyAdyo.atyantaM karmaNashchyutaH || sa eva vartyatAM prAj~naiH kiM nyAyyo.atha matibhramaH ? indriyArthAnurAgo vA dveSho vA mokShavartmani || kaivalyaprAptihetutvAdyA vedavihitA stutiH | prashastA yAj~navalkyAdyairvishiShTaistattvanishchayAt || seyaM viShayarAgAndhairviparItArthavAdibhiH | vidyA kanyeva ShaNDAya dIyamAnA na shobhate || tasmAdrAgAnugairuktAM kuhetupR^itanAmimAm | apohya matimAnyuvatyA hyAshramAdAshramaM vrajet || iti shrImadAchAryeshvarakR^iShNavirachitAyAM sAMkhyasaptatau yuktidIpikAnAmni vivaraNe prathamamAhnikam || \hrule kArikA 3 \hrule Aha\- samyagupadiShTaM bhavatA vyaktAvyaktaj~navij~nAnAnmokSho.avApyate | idAnImupadeShTavyam kathametattrayaM pratipattavyamiti | uchyate \- trayasyAsya pratipattiM dvedhA samAmananti | samAsato vistaratashcha | tadeva trayaM paMchabhiradhikaraNairbhidyate | kAni punaradhikaraNAnIti ? uchyate\- prakR^itivikAravR^ittaM, kAryakAraNavR^ittaM, atishayAnatishayavR^ittaM, nimittanaimittikavR^ittaM, viShayaviShayivR^ittamiti | tatra prakR^itivikAravR^ittapUrvakatvAditareShAmadhikaraNAnAM tadbhedAnvakShyAmaH | tatpunashchaturdhA bhidyate | kiMchitkAraNameva na kAryam | kiMchitkAraNaM cha kAryaM cha | kiMchitkAryameva na kAraNam | kiMchinnaiva kAraNaM na chApi kAryamiti | Aha\- atisAmAnyopadiShTametannAsmAkaM buddhAvavatiShThate | tasmAdvibhajyopadishyatAM kasya padArthasya kiM vR^ittamiti ? uchyate\- bADham | upadishyate\- || mUlaprakR^itiravikR^itiH || mUlamAdhAraH pratiShThetyanarthAntaram | prakarotIti | prakR^itiH | mUlaM chAsau prakR^itirmUlaprakR^itiH | mUlaprakR^itiH kasya mUlam ? mahadAdInAm | saMj~nA khalviyaM pradhAnasya mUlaprakR^itiriti | sA chAvikR^itiravikArAnutpAdyetyarthaH | Aha\- samAsAnupapattiH visheShaNAntaropAdAnAt | mUlamityayaM shabdaH prakR^itivisheShaNArthamupAtto mahadAdivisheShaNAntaramupAdatte | tatra savisheShaNAnAM vR^ittirneti samAsapratiShedhaH prApnoti | samAsAntaravidhAnAdadoSha iti chetsyAnmatam\- yadyetasmin samAse doSho.ayamupapadyate samAsAntaramatra vidhAsyate mUlaM prakR^itInAM mUlaprakR^itiriti | etachchAnupapannam | kasmAt ? doShAntaropapatteH | evamapyupasarjanaM pUrvaM nipatatIti ShaShThyoktasyopasarjanatvAtpUrvanipAtaH | tatraivaM bhavitavyaM mUlaM prakR^itInAM prakR^itimUlamiti | tasmAdidamapyasAramiti | uchyate\- pUrva eva samAso.astu, sambandhishabdaH sApekSho nityaM vR^ittau samasyate | yattUktaM visheShaNAntaropAdAnAtsamAsAnupapattiriti\- tatra brUmaH sambandhishabdAnAM sambandhyantaramanapekShya svarUpapratilambha eva nAstItyAkAMkShAvatAmeva vR^ittyA bhavitavyam | tadyathA devadattasya gurukulamiti sambandhishabdatvAddevadattashabdamapekShamANo.api gurushabdaH kulashabdena saha vR^ittiM pratipadyate | evamihApi mUlamityayaM shabdaH sambandhishabdatvAnmahadAdyapekSho.api prakR^itishabdena saha vR^ittiM pratipadyata iti | ki~nchAnyat | vAkyapratipAdyasyArthasya vR^ittAvupalabdheH | yatra hi vAkyapratipAdyo.artho vR^ittyA na labhyate yathA R^iddhasya rAj~nasya puruShaH iti tatra savisheShaNAnAM vR^ittirneti vyavasthitaM shAstre | gamyate cheha vAkyapratipAdyo.artho vR^ittAvapi satyAm | tasmAdadoSho.ayamiti | kiM cha j~nApakAt | j~nApakaM khalvapi "karmavatkarmaNA tulyakriyaH" | tathA "akArasya vivR^ittopadesha" ityAdi | tasmAnnAtrAsUyA kartavyeti | Aha\- avayavasya pratyavamarshAnupapattiH saMj~nAshabdatvAt | saMj~nAshabdeShu hi nAvayavasya parAmarsho bhavati | tadyathA gajakarNo.ashvakarNaH | kasya gajasya kasyAshvasyeti | uchyate na, arthopapatteH | yatra hyartha upapadyate bhavatyeva tatra saMj~nAshabdeShvayavaparAmarshaH | tadyathA saptaparNAnyasya parvaNi parvaNi, aShTau padAnyasya pa~Nktau pa~Nktau saptaparNo.aShTApadamiti | upapadyate chehAyamarthaH, tasmAdadoSho.ayam | Aha\- mUlaprakR^itiravikR^itiH, prakR^itiriti vaktavyam | yadAha mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapteti | uchyate\- prakR^ititvAvachanam | prakR^ititvaM cha mUlaprakR^iterna vaktavyam | kiM kAraNam ? arthAdApatteH | mUlaprakR^itiravikR^itirityeva siddham | uchyamAnaM hi tadanarthakaM syAt | Aha\- prakR^ititvAnupapattiH | satkAryavAdAbhyupagamAt | prakarotIti prakR^itiH, tadbhAvaH prakR^ititvam | tachcha sati kArye na ghaTate | kasmAt ? na hi satAmAtmAdInAM kAraNamupapadyata iti | uchyate\- taditaratrApi tulyam | yathaiva hi satAmAtmAdInAM kAraNaM nopapannamevamasatAM shashaviShANAdInAmapIti nAsti kashchidvisheShaH | tR^itIyA tu viShAdAvalyaiva koTiH | evamubhayapakShavyudAsAtsvapakShasiddhiriti chet athApi syAt\- sadasatoH kriyAsambandhaM pratyavisheSha upadarshyate bhavatA | tenobhayorapi pakShayorvyudAsaH kR^ito bhavati | na chobhayapakShavyudAsAtsvapakShasiddhiriti | etachchAyuktam | kasmAt ? uttaratra pratiShedhAt | sa khalveSha vAdI satkAryavAdaM pratyAchaShTe tasmAtsvaka evainamadhikAre nivartayiShyAmaH | Aha\- avikR^ityabhidhAnAnarthakyam | mUlaprakR^ititvAttatsiddheH | yadi mUlaM sarvAsAM prakR^itInAm avikR^ityaiva tayA bhavitavyam | itarathA hi mUlaprakR^ititvAnupapattiH | yadi khalvapi pradhAnasyApi prakR^ityantaraM syAnmUlaprakR^ititvaM nopapannaM bhavet | tasmAnmUlaprakR^ititvavachanAdeva tatsiddheravikR^itigrahaNamanarthakamiti | uchyate\- na | anavasthAprasaMganivR^ittyarthatvAt | yathA hi mUlAdInAM bIjaM prakR^itistasyApyanyattasyApyanyadityanavasthA evaM mahadAdInAM pradhAnaM mUlaprakR^itiH tasyApyanyadityanavasthA prasajyeta | sA mA bhUdityatastannivR^ittyarthaM tadabhidhAnam | Aha, na | hetvanupadeshAt | asaMshayametadevaM syAt, na tu heturatropadiShTo bhavadbhiH | na chAnupadiShTahetukaM vipashchidbhiH pratipattuM nyAyyam | tasmAdayuktametat | uchyate, kAraNAntarapratiShedhAt | puruShAkartR^itvAtpradhAnAkhyAnAM guNAnAM chAvasthAntarAnupapatteravikR^ititvasiddhiH | ihArabhyamANA prakR^itiH kAraNAntarairIshvarAdibhirArabhyate, puruSheNa vA, guNairvA | ki~nchAtaH ? tanna tAvatkAraNAntarairIshvarAdibhirArabhyate | kasmAt ? pratiShedhAt | yathA kAraNAntarANi na santi tathottaratra pratiShedhaH kariShyate | idAnIM sattvaM rajastamaH puruSha iti padArthachatuShTayaM pratij~nAyate | tatrApi puruShakartR^itvaM pratyAkhyAyate | tasminpratyAkhyAte guNAnAmevAvasthAntarApekShaH kAryakAraNabhAvaH | sUkShmANAM mUrtilAbhaH kAryam | nivR^itavisheShANAmavibhAgAtmanAvasthAnaM kAraNamityayaM siddhAntaH | tatrAsta~NgatavisheShANAM nivR^ittapariNAmavyApArANAma~NgA~NgibhAvamanupagachChatAmupasaMhR^itashaktInAM sarvavikArasAmyaM sarvashaktipralayaM nissattAsattaM nissadasadavyaktalakShaNamavasthAntaramupasamprAptAnAM nAstyanyatsUkShmataramavasthAntaram, yasyedaM pradhAnalakShaNamavasthAntaraM kAryaM syAt | tasmAtsuShThUchyate mUlaprakR^itiravikR^itiriti | || mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapta | || mahAnAdyo yAsAM tA mahadAdyAH | avayavena vigrahaH, samudAyaH samAsArthaH | anyathA mahAnevAtrAparigR^ihItaH syAt | prakR^itayashcha vikR^itayashcha prakR^itivikR^itayaH | kAraNAni kAryANi chetyarthaH | tatra mahAnahaMkArasya prakR^itiH pradhAnasya vikR^itiH | ahaMkAro.api tanmAtrendriyaparvaNoH prakR^itirvikR^itirmahataH | tanmAtrANi cha bhUtaparvaNaH prakR^itirahaMkArasya vikR^itiH | Aha\- saptagrahaNaM kimartham ? uchyate\- saptagrahaNamavadhiparichChedArtham | akriyamANe hi saptagrahaNe na j~nAyate kriyAnprakR^itigaNaH prakR^itivikR^itisaMj~no bhavati | tatra mahAbhUtendriyaparvaNorapi prakR^ititvaM prasajyeta | Aha\- naitadasti prayojanam | parisheShasiddheH | iha bhavatAM pa~nchashikhAnAM pa~nchaviMshatistattvAni | tatra mUlaprakR^itiravikR^itirityuktam, ShoDashakastu vikAro na prakR^itirna vikR^itiH puruSha iti vakShyati | parisheShataH saptaivAvashiShyante | tasmAnnArthastadarthena saptagrahaNena | uchyate\- ahaMkAraparigrahArtham | evaM tarhi naivAhaMkAro vidyata iti pata~njaliH | mahato.asmi pratyayarUpatvAbhyupagamAt | tatparihArArthametad bhaviShyati | Aha, na | uttaratra parigrahAt | etadasti nAsti prayojanam | vakShyati hi mahatA kaNThenopariShTAdAchAryaH "prakR^itermahAMstato.aha~NkAra" ##(kA0 22)## iti tenaivedaM siddham | nArthastadarthenApi saptagrahaNena | uchyate\- rUpabhede.api tattvAbhedaj~nApanArtham | evaM tarhi dharmAdInyaShTau rUpANi buddhervakShyamANAni, ahaMkArashcha vaikArikataijasabhUtAdirUpatvAt trilakShaNo vakShyamANaH | tatra rUpabhedAttattvabhedo mA bhUdityevamarthaM saptagrahaNaM kriyate | Aha, hetumantareNApratipatteH | kaNThoktamapi yuktimantareNa na tarkashIlAH pratipadyante kimpunaH kleshopapAditam | tasmAdatra samAdhirvAchyaH kathamanekarUpA buddhirekaiveti ? uchyate na, uttaratra vichAraNAt | uttaratraitadvichArayiShyAmaH kimanekarUpAvirbhAve.api tadeva tadvastu bhavati AhosvidrUpabhedAttattvabhedaH ? tasmAdiha tAvaddR^ishyatAmiti siddhaM mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapteti | || ShoDashakastu vikAraH || ShoDashaparimANasya so.ayaM ShoDashakaH saMghaH | tasya parimANaM saMkhyAyAH saMj~nAsaMghasUtrAdhyayaneShviti kanpratyayaH | Aha\- kaH punarayaM ShoDashaka iti ? uchyate \- pa~ncha mahAbhUtAni, ekAdashendriyANi | tushabdo.avadhAraNArthaH | Aha\- shakyaH punarayamartho.antareNApi tushabdamavAptum | katham ? mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH sapteti hyupadiShTaM purastAt | tato.aha~NkAratamAtrapUrvakatve siddhe sati indriyamahAbhUtaparvaNoH punaH shruterniyamo bhaviShyati | tadyathA pa~ncha pa~nchanakhA bhakShyA ityatra kShutpratIkArasamarthAnAM dravyANAmarthAdeva sarveShAM bhakShaNe samprApte punaH shruterniyamo bhavati, tadvadidaM draShTavyam | iShTato.avadhAraNArthaM iti chet syAnmatam | iShTato.avadhAraNArthastarhi tushabdo bhaviShyati | kathaM nAma ShoDashako vikAra eveti yathA vij~nAyate, ShoDashakastu vikAra ityevaM mA j~nAyIti | yadyevamasthAne tarhi tushabdaH paThitaH | ShoDashako vikArastviti vaktavyam | atha mataM vR^ittaparipUranArthamayamasminpradeshe paThitastushabdo yatra nirdoShastatraivAyaM draShTavya iti | etadanupapannam | kasmAt ? asandehAt | mahadAdyAH prakR^itivikR^itayaH saptetyapadiShTe kimiti sAMshayikA bhaviShyAmaH | tasmAtpelavamasya pAThe prayojanaM pashyAmaH | athAyamabhiprAyaH syAt yadyapyetadarthataH siddhaM tathApyayamAchAryaH sphuTapratipattyarthamavadhAraNaM pratyAdriyate | kiM kAraNam ? yasmAt vichitrAH sUtrakArANAmabhiprAyagatayaH | tadyathA bhagavAn pANiniH na kye, rAtsasyetyevamAdiShvantareNa prayatnamiShTato.avadhAraNe siddhe anyatra ajAdI guNavachanAdeva stautiNyoreva ShaNyabhAsAdityevamAdiShu yatnaM karoti | tadvadihApi draShTavyamiti | etadanupapannam | kasmAt ? ashakyatvAt | sati vA punaravadhAraNArthatve tushabdasya kathamivAtra shakyamavadhAraNaM pratipattum ? yAvatA mahAbhUtAnAmapi sharIrAdilakShaNaM kAryamupalabhyata iti | tatra kechit samAdhimAhuH | sharIrAdInAmanarthAntarabhAvAtpR^ithivyAdInAmaprakR^ititvam | yasmAt kila pR^ithivyAdInAM sanniveshavisheShamAtraM kAryaM muShTigranthikuNDalAdivannArthAntarabhUtam | ata eShAmaprakR^ititvamiti | etachchAnupapannam | kasmAt ? avisheShAt | sarvameva hi sAMkhyAnAM kAryamanarthAntarabhUtam | tatraitasyAM kalpanAyAM sarvatattvAnAmaprakR^ititvaM prasajyeta | athaitadaniShTaM, satkAryavyAghAtaH | anye punarAhuH\- apariNAmitvAnmahAbhUtAnAM viakaritvAnavadhAraNamiti | tadapyanupapannam | kasmAt ? pratyakShopalabdheH | pratyakShata evopalabhyate mahAbhUtAnAM kalilA~NkurakShIrAdipariNAmaH | anumAnagrAhyastu tattvAntarANAm | tadetadadharottaraM bhavati | tasmAdayuktametat | Aha \- na tarhi idaM pratipattavyaM ShoDashako vikAra eveti ? uchyate\- pratipattavyam | kiM kAraNam | tattvAntarAnupapatteH | iha puruShArthena hetunA sAmyAtprachyutAnAM guNAnAM yo.ayaM mahadAdirvisheShAnto vipariNAmaH sa tattvAntarotpattiniyamena vyavatiShThate | na tu pR^ithivyAdibhyastattvAntarotpattirasti | tasmAdeteShAM vikAratvameveti | kiM chAnyat | grAhakAntarAbhAvAt | yathA tanmAtrairArabdheShu pR^ithivyAdiShu ahaMkArAttadyogyaM grAhakAntaramindriyalakShaNamutpadyate, naivaM pR^ithivyAdivikArANAM ghaTAdInAM grAhakAntaramasti | tasmAnna tattvAntaram | atashcha pR^ithivyAdayo vikArA eveti | kiM chAnyat | pradhAne prakR^itibhAvapratyastamayavatteShu vikArabhAvapratyastamayAt | yathA pradhAnAtsUkShmataramavasthAntaraM nAstIti tatra prakR^itibhAvasya pratyastamayastathA teShu vikArabhAvapratyastamayaH | tasmAdyuktamuchyate ShoDashako.ayaM vikAra eveti | Aha\- puruShe tarhi kA pratipattiriti ? uchyate\- || na prakR^itirna vikR^itiH puruShaH || 3 || puruSho na hyayamavasthAntaraM pratipadyate | no khalvapyavasthAntarasyAvasthAntaraM bhavatIti | Aha\- naitadyuktimantareNa shraddhIyate, tasmAdupapAdyatAM kathamasyAprakR^ititvamavikR^ititvaM cheti | uchyate\- prakR^ititvAnupapattiH | uttaratra pratividhAnAt | tasmAchcha viparyAsAdityatra ##(kA0 19)## yuktimupadekShyAmaH | tasmAttAvadasyAprakR^ititvam | avikR^ititvaM pradhAnavat | yathA pradhAnamevamayamapi puruShaH kriyamANaH kAraNAntarairIshvarAdibhirnArabhyate | kasmAt ? pratiShedhAt | yathA kAraNAntarANi na santi tathottaratra pratiShedhaH kariShyate | puruShAntaraiH samatvAt | samAH sarve puruShAH | na cha samAnAM kAryakAraNabhAvo dR^iShTaH | kiM cha niShkriyatvAt shuddhatvAchchaiShAM vipariNAmalakShaNA parispandalakShaNA vA kriyA vibhutvAdanupapannA | kasmAt ? eShAmitaretarAnArambhakatvAt | na guNairbhinnajAtIyakatvAt | ihAchetanA guNA ityetatpratipAdayiShyAmaH | yachcha yenArabhyate tachcha tanmayaM bhavati | yadi guNaiH puruShANAmArambhaH tadA teShAmapyachetanatvaM syAt, chetanAstu te | tasmAnna guNairArabhyanta iti siddhametat | kiMchitkAraNameva na kAryam | kiMchitkAraNaM kAryaM cha | kiMchitkAryameva | kiMchinnaiva kAraNaM naiva kAryamiti chaturvidhaM kAraNavR^ittaM pratipAditam | etetpratij~nApiNDasUtram | atra yadapadiShTaM bhavadbhirasmin shAstre prameyamityavagantavyam || 3|| \hrule kArikA 4 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha\- athAsya prameyasya kutaH siddhiriti ? uchyate\- || prameyasiddhiH pramANAddhi || pramIyate taditi prameyam | prameyasya siddhiH prameyasiddhiH | siddhiradhigamo.avabodha ityarthaH | pramIyate.aneneti pramANam | karaNasAdhano lyuT | tadekameva, buddherekatvAbhyupagamAt; upAdhivashAttu bhinnamAshrIyate pratyakShamanumAnamityAdi | tasya yo.asAvupAdhikR^ito bhedastamanAshritya prameyaparichChedakatvasAmAnyama~NgIkR^ityaikavachananirdeshaH kriyate pramANAditi | etasmAtprameyasiddhirityavagantavyam | katham ? vrIhyAdivat | yathA vrIhyAti prameyaM prasthAdinA pramANena parichChidyate evamihApi vyaktAdiprameyaM pratyakShAdipramANena parichChidyate iti | iha hishabda idAnIM kimarthaH syAt ? avadhAraNArtha iti | Aha\- yadyevaM hishabdAvachanam | avadhAraNAnupapatteH | na hyetasmin sUtre kathaMchidavadhAraNamupapadyate | tasmAdavachanameva hishabdasya nyAyyam | prameyasyaiveti chet\- na | anyasyAsambhavAt | sati hi vyabhichArasambhave vastvavadhAryate \- tadyathA gaurevAyaM nAshvaH, devadatta evAyaM na yaj~nadatta iti | na cha prameyAprameyayoH pramANaparichChedyatve.asti prasaMgaH yannivR^ittyarthaM prameyasyaivetyavadhAryate | pramANebhya eveti chenna\- ArShaj~nAnavirodhaprasaMgAt | paramarSherhi bhagavataH j~nAnaM sAMsiddhikamapramANapUrvakamiti vaH pakShaH | sAMsiddhikAshcha bhAvAH prAkR^itikA vaikR^itAshcha dharmAdyA ##(kA0 43)## iti vachanAt | ubhayAvadhAraNe sati ubhayorapi pakShayorye doShAste prasajyante | tasmAdayuktametat | siddhireveti chenna anekAntAt | kadAchiddyayaM pramAtA sannihite.apyAdityAdau li~Nge di~NnishchayAdiShvartheShu pratihanyate | tasmAdanekAntAt siddhirevetyetadayuktamavadhAraNam | uchyate\- yaduktaM hishabdAvachanamavadhAraNAnupapatteriti astu pramANebhya evetyavadhAraNam | yattUktamArShaj~nAnavirodhaprasaMga iti ayamadoShaH | kasmAt ? siddharUpatvAt | sAdhyamAnarUpANi hi vastUni nAntarIyakatvAt svarUpaniShpattaye sAdhanasambandhaM pratyAkAMkShAvanti bhavanti, siddharUpaM tu bhagavataH paramarSherj~nAnam | tasmAdasya sAdhanasambandhaM pratyAkA~NkShA nopapadyata iti | athavA punarastu siddhirevetyavadhAraNam | yattUktamanekAntAditi tadanupapannam | kasmAt ? sattvAdInAma~NgA~NgibhAvAniyamAt | tamaHprakarShasAmagryAtpramANavaikalyopapatteH | iha sattvAdInAmaniyato.a~NgA~NgibhAvaH | deshakAlanimittasAmarthyAddhi kadAchitsattvaM prakR^iShyate, kadAchidrajaH, kadAchittamaH | sattvaprakarShashcha prakAsharUpatvAtpramANam | tatra yadA tamaH prakR^iShyate tadA tenAbhibhUtatvAt sattvasya tatkAryamanumAnaM trikAlA~NgamuttiShThate | ityataH satyAmapyAdityAdili~NgapravR^ittau di~NnishchayAdiShvartheShu pratihanyate | itarathA tu na svarUpahAnam | yasya tu niShpattivaikalyAtpramANapratibandho neShTaH tasya svarUpahAnaM pramANAnAM prAptam | katham ? etAvaddhi teShAM svarUpaM yaduta prameyaparichChedaH | tasmAdyuktametadavadhAraNArtho hishabdaH | Aha\- bahUni pramANAnyAchAryairabhyupagamyante tAni sarvANi kiM bhavAnanumanyate ? uchyate\- || trividhaM pramANamiShTam || kintarhi vidhAnaM vidhA, tisro vidhA asya tattrividhaM triprakAramityarthaH | anenaitadAchaShTe\- ekameva buddhilakShaNaM sattvaM nimittAntarAnugrahopajanitAbhiH kAryavisheShaparichChinnarUpabhedAbhiH shaktibhirupakArAdbhinnamiva pratyavabhAsamAnaM dR^iShTAdishabdavAchyaM bhavati | na tu yathA tantrAntarIyANAM viShayopanipAtibhirindriyairupajanitAvadhyo buddhayastatheha vidyante yAH parikalpyamAnAH svatantrANi trINi pramANAni syuH | syAnmatam, kathaM punaH pramANalakShaNAnAM shaktInAmakavastusannivesharUpabhedA bhavantIti ? uchyate\- sattvAdivat | yathA sattvAdInAM guNAnAmekashabdAdivastusanniveshe.api prakAshAdikAryabhedAdrUpasaMkaro na bhavati, yathA vA shabdasparsharUparasagandhAnAmekadravyasanniveshe.api grAhakAntaragamyakatvAt, yathA vA kartR^ikaraNAdhikaraNasampradAnApAdAnakarmalakShaNAnAM shaktInAmekadravyasanniveshe.api kAryavisheShaparichChinnAni svarUpANi na saMkIryante, tadvadidaM draShTavyam | shaktyantaropajanane vastvantaropapattiriti chenna, anabhyupagamAt | na hi kShaNabha~NgasAhasaM yuktimantareNa daNDabhayAdapi pratipadyAmahe, na tu tasyAmavasara iti sthIyatAM tAvat | Aha, kathaM punaretad gamyate yathA trividhameva pramANaM na punaranekavidhamapIti ? uchyate\- || sarvapramANasiddhatvAt | || sarvANi cha tAni pramANAni sarvapramANAni | siddhasya bhAvaH siddhatvam | sarvapramANAnAM siddhatvaM sarvapramANasiddhatvam | siddhatvamantarbhAva ityarthaH | tasmAt sarvapramANasiddhatvAt | tasminneva trividhe pramANa iti vAkyasheShaH | sarveShAM paraparikalpitAnAM pramANAnAmasminneva trividhe pramANe.antarbhAvAditi yAvaduktaM syAttAvadidamuchyate sarvapramANasiddhatvAditi | athavA sarvapramANeShu siddhaM sarvapramANasiddhaM\- saptamI siddhashuShkapakvabandhairiti samAsaH, yathA sAMkAshyasiddhaH pATaliputrasiddha iti | tadbhAvaH pramANasiddhatvaM tasmAt sarvapramANasiddhatvAt | kasya trividhasya pramANasyeti vAkyasheShaH | kena punarAkAreNa trividhaM pramANaM siddhamiti ? uchyate\- parasparavisheShAt | anyAni punarasmAt trayAt yathA.abhinnAni tathA pratipAdayiShyAmaH | Aha, kimpunastat trividhaM pramANamiti ? uchyate\- || dR^iShTamanumAnamAptavachanaM cha || iti | tatra dR^iShTaM nAma upAttaviShayendriyavR^ittyupanipAtI yo.adhyavasAyaH | anumAnaM dvayoravinAbhAvinorekaM pratyakSheNa pramAya tatpUrvakaM sambandyantare yat pashchAnmAnaM bhavati | AptavachanaM tu pramANabhUtadvArako.atyantaparokShe.arthe nishchayaH | ityuddeshamAtramidam | mUlalakShaNaM tu AchAryo vakShyati svayameva prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTamityAdi | Aha, traividyAnupapattiH, nyUnAdhikashravaNAt | tantrAntarIyAH kechit chatvAri pramANAnIchChanti | pratyakShAnumAnopamAnashabdAH pramANAnIti vachanAt | tathA ShaDityanye | pratyakShamanumAnaM cha shabdaM chopamayA saha | arthApattirabhAvashcha hetavaH sadhyasAdhakAH || ityabhidhAnAt | etAni sambhavaitihyacheShTAsahitAni navetyapare | pratyakShAnumAne eveti vaisheShikabauddhAH | tatra kathamidaM nishchIyate trividhameva pramANaM, na punarnyUnamadhikaM veti ? uchyate\- kimpunaridamupamAnaM nAma ? Aha, prasiddhasAdharmyAt sAdhyasAdhanamupamAnam | prasiddhaH praj~nAtaH, tena sAdharmyAt, sAdhyasyAprasiddhasya sAdhanamadhigamo yastadupamAnam | avabodhavidhistu yenAnupalabdho gavayaH sa tasyopalabdhyarthamadhigatagavayaM paryanuyu~Nkte kiMrUpo gavaya iti | sa tasmA AchaShTe\- yathA gaurevaM gavaya iti | tatra pratipattyA.atyantAnupalakShitagavayasvarUpo vyAkhyAtR^ipratipAditaprasiddhavastusAdharmyaj~nAnAhitasaMskAraH pratipadyate\- nUnamevaMrUpo gavaya iti | apara Aha\- pratirAptavachanopajanitaprasiddhavastusAdharmyaj~nAnAhitasaMskArasyottarakAlaM pratyakSheNa tamupalabhya yA samAkhyAsambandhapratipattiH\- ayamasAvartho.asya shabdasya samAkhyA iti\- tadupamAnamuchyate | yadyevamupamaitihyAvachanam, AptopadeshasiddheH | yathA gaurevaM gavaya iti chAptopadeshabalAt pratipattA aprasiddhaM gavayamupalabhate na sAdharmyamAtrAt | tasmAnna shabdAt pR^ithagupamA | yattu khalviti ha uvAcha yAj~navalkyasya ityetadaitihyaM nAma pramANAntaramupakalpyate tadapi vaktR^ivisheShApekShatvAnna shabdAdarthAntaram | Aha, na | sAdharmyApekShatvAt | yadi hyAptopadesha upamA syAttena yathA svarge.apsarasaH, uttarAH kurava ityevamAdiShvantareNa sAdharmyopAdAnaM pratipattirbhavati evamihApi syAt | gavayantu ayamAkhyAtA pratipAdayiShyan prasiddhasAdharmyagarbhaM shabdamupAdatte na kevalam | pratipattApi tasmAdeva pratipadyate na shabdamAtrAt, tasmAtpR^ithagevAsyopadeshaH kartavyaH | shabdavyApArAttadantarbhAva iti chet syAnmatam shabdavyApArasahito.ayaM prasiddhasAdharmyalakShaNArtho gavayapratipattau na kevalaH, tasmAdasya tatrAntarbhAva iti tadapyanupapannam | kasmAt ? vItAvItayorapi tatprasa~NgAt | vItAvItAvapi hetU parapratipAdanArthamupAdIyamAnau shabdavyApAramapekShete | tayorapyAptavachanatvaprasaMgaH | aniShTaM chaitat | tasmAnnopamAnamAptopadeshaH | uchyate, sAdharmyAvyatireka, upAyabhUtatvAt | AkhyAtR^iprAmANyAdeva pratipatturgavayavij~nAnamupapadyate | sa tu kaushalAddurupapAdo.ayamartha iti kR^itvA prasiddhasAdharmyamupAdatte | tasmAdAkhyAturgavayapratipAdanArthamupAyabhUtaM sAdharmyamupAdadAnasya shabdAdarthAntaramudbhavati | athaivaMjAtIyakAnAmapi pramANAntaratvamiShyate tenAtyalpamidamuchyate chatvAri pramANAnIti | kiM tarhi pANivihArAkShinikochaprabhR^itInAmapyupasaMkhyAnaM kartavyam | kiMcha vaktR^ivisheShApekShatvAt | yatra hyarthavashAtpratipattirutpadyate na tatra pratipattA vaktR^ivisheShamapekShate dR^iShTArtho.ayamadR^iShTArtho.ayamiti | tadyathA.anumAne | asti chopamAne vaktR^ivisheShApekShA | tasmAnna shabdAdarthAntaraM tat | avashyaM chaitadevaM vij~neyam | yo hi manyate prasiddhasAdharmyAdeva gavayapratipattiriti yathAshvastathA gavaya ityetasmAdapi tasya sampratipattiH syAt | na chArhati bhavituM, mithyAj~nAnatvAt | yattu khalvidamuchyate yataH samAkhyAsambandhapratipattiriti tadupamAnamiti | etadanupapannam | kasmAt ? anavasthAprasaMgAt | tadyathA bahuShu niShaNNeShu ko.atra devadatta ityukte yo mukuTI kuMDalI vyUDhoraskastAmrAyatAkSha iti pratyAha | tatashcha samAkhyAsambandhapratipattiriti pramANAntaratvaprasa~Nga ityevamanavasthA pramANAnAM syAt | aniShTaM chaitat | evaM hi na tAvat parata upamAnaM pramANAntaram | yadA svayameva gAM gavayaM chopalabhya vikalpayati yathA.ayaM tathA.ayamiti tadA tasyArthasya pramANAntareNAdhigatatvAt pramANameva tanna bhavatIti | tasmAt suShThUktamayamaitihyAptavachanamAptopadeshAt siddheriti | ki~nchAnyat\- arthApattisaMbhavAbhAvacheShTAnAmanumAnasiddheH | avachanamityanuvartate | tatrArthApattirnAma yatrArthayoH pUrvamavyabhichAramupalabhya pashchAdanyatarasya darshanAchChravaNAdvAnyatarasmipratipattirbhavati | darshanAdyA guDamupalabhya mAdhuryamindriyAntaraviShayaM pratipadyate | shravaNAdyathA guDashabdaM shrutvA mAdhuryamashabdakaM pratipadyata iti | aparA khalvArthApattiH | yatra dharmayoravyabhichAramupalabhya tatpratidvandvinorapi sAhacharyakalpanA | sA tu dvividhA, vyabhichAriNI chAvyabhichAriNI cha | tatra vyabhichAriNI yathA sAvayavamanityamityukte.arthAdApannaM niravayavaM nityamiti | tachcha karmAdiShvadR^iShTamityeShA.anaikAntikatvAtpramANameva na bhavatIti | yA tvavinAbhAvinI avyabhichAriNI yathA kesarivarAhayorupagahvare sannipAtamupalabhyottarakAlaM kevalaM kesariNaM varAhavraNAMkitasharIraM prayAntamupalabhya pratipadyate jito varAha iti tadanumAnam | katham ? yasmAtkesarivarAhayoryau jayaparAjayau tayoravyabhichArI sambandhaH | tatra yadA kesariNo jayamupalabhyAvyabhichAriNamitarasya parAjayaM pratipadyate kimanyatsyAdR^ite.anumAnAt ? adhigatobhayasambandhisamudAyasya hi pratipattuH pratyakShIbhUtAnyatarasambandhino yA sambandhyantarapratipattistadanumAnam | itthaM chArthApattirato na tasmAtpR^ithagbhavitumarhati | sambhavo nAma droNaH prastha ityukte.ardhadroNAdInAM sannidhAnamavasIyate | ityayamapi sAhacharyakalpanayA.arthApattireva | katham ? yasmAduktaparimANe dravye droNashabdo vartate, na nyUne nAdhike | tatra droNa ityukte yadatyantasahabhuvAM tadavayavAnAmanyashabdavAchyAnAmapi sannidhAnam tadarthApattireva | sa chAnumAnamityuktam | abhAvo nAma tadyathA dhUmasya bhAvAdagnerbhAvaH pratIyate evaM dhUmAbhAvAdagnyabhAva ityayaM pratidvandvisAhacharyakalpanayArthApattirabhihitaH | tatra yadA vyabhichArasAhacharyakalpanA tadA pramANAbhAva eva | tadyathA.ayoguNA~NgArAdiShu dhUmAbhAvo nAgnyabhAvaH | yatra tu kvachidekAntaH syAt yathA.akR^itakatvAnnitya iti tatrAnumAnam | katham ? sAhacharyopapatteH | kR^itakatvAnityatvavat | anye tu abhAvamanyathA varNayanti | tadyathA gehe nAsti chaitra ityukte bahirastIti sampratyayo bhavati, tatra gehAbhAvo bahirbhAvasampratipattiheturarthAntarApattireva pratidvandvisAhacharyakalpanayA | katham ? yathaiva hi divA na bhu~Nkte devadattaH pIna ityatrAbhojanapratiyogino meduratvasyopalambhAddivApratiyogini kAle rAtrau bhujiravasIyate evamihApi gehAbhAvAbhidhAnasAmarthyAttatpratiyogini viparyayaH kalpyate | anyathA tu yadyabhAva evAbhipretaH syAnnAsti chaitra eveti brUyAt | arthApattishchAnumAnam | cheShTA nAma abhiprAyasUchakaH kashchidevodaratADanA~njalikaraNAdiH sharIravyApAraH | sa hi bubhukShAdInyapratIyamAnAni pratipAdayatIti pramANamityuchyate | sa chAnumAnameva | kasmAt ? yasmAd bhojanechChAdisahacharo hi vyApAro.anuShThIyamAno yadi sahachAriNaM gamayati tadA nAnumAnAtpR^ithagiti shakyaM pratij~nAtum | Aha\- pratibhA tarhi pramANAntaraM bhaviShyati | uchyate\- keyaM pratibhA nAma ? Aha, yo.ayamanAdau saMsAre devamanuShyatirashchAmabhinne.arthe bAhye stryAdau pratyaye pUrvAbhyAsavAsanApekShaH kuNapakAminIbhakShyAdyAkArabhedabhinnapratyaya itikartavyatA~Ngamutpadyate sA hi pratibhA | tathA choktam\- yathAbhyAsaM hi vAkyebhyo vinApyarthena jAyate | svapratyayAnukAreNa pratipattiranekadhA || yena hi yo.artho.abhyastassukhAditvena tasya vinA.api tenArthena shabdamAtrAt pratipattirutpadyate | tadyathA vyAghro.atra prativasatItyukte vinA.api bAhyenArthenAbhyAsavashAdeva svedavepathuprabhR^itayo bhavanti | tasmAt pratibhaiva devamanuShyatirashchAmitikartavyatA~NgatvAtpramANamiti | Aha cha\- pramANatvena tAM lokaH sarvaH samanugachChati | vyavahArAH pravartante tirashchAmapi tadvashAt || uchyate pratibhAyA dR^iShTAdivyatirekena rUpAntarAnupapatteH | avachanamityanuvartate | yadi pUrvAbhyAsavAsanApekShaH pratyayaH pratibhetyupagamyate tena tarhi asau pratyakShamanumAnamAptavachanaM chetyetadApannam | kasmAt ? yato na dR^iShTAdivyatirekeNa pratyakSharUpaM kadAchidapyupalabhAmahe | tasmAnna tebhyo.arthAntaraM pratibhA | ArShapratyayasambhavAdayuktamiti chet\- syAdetat, astyArSho hi dR^iShTAdivyatirekeNa sarvapadArtheShu sAMsiddhikaH pratyayaH | sa prAtibho bhaviShyatIti | etachchApyayuktam | kasmAt ? uktatvAt | uktametat siddharUpaM bhagavataH paramarSherj~nAnam | ato na pramANApekShamiti | yoginAmiti chenna, anabhyupagamAt | na hi yoginAmapramANapUrvakaM j~nAnamiti yathA tathA vakShyAmaH | sa laukika iti chet na | anishchitatvAt | syAdetat\- asti laukikaH pratyayo dR^iShTAdivyatirekeNa | tadyathA santamase vrajato drAgiti vij~nAnamutpadyate \- asti me pratIghAti dravyaM purastAdUrdhvamavasthitamiti | tachcha naivam | kasmAt ? anishchitatvAt | na hi tatra nishchaya utpadyate idaM taddravyamasti purato vA vyaktamastIti | na chAnishchitaM pramANaj~nAnamiShyate | kiMchAnyat\- anavasthAprasaMgAt | yadi chaivaMjAtIyato.api pratyayaH pramANamabhyupagamyate tenAnavasthA prApnoti | kiM kAraNam ? anavasthAnAdvikaraNasya | kAmakrodhalobhayaviShAdadvArako vikalpaH samya~NmithyA vA yasmAdaneka utpadyate tasmAnna laukikaH pratyayaH pratibhA | yattu khalvidamuchyate\- abhyAsavAsanApekShA.asatsvapi vyAghrAdiShu pratipattirutpadyate | iti | satyametat | sA tu mithyAj~nAnatvAtpramANatvena na parigR^ihyate ityayamadoShaH | tasmAt siddhaM dR^iShTAdivyatirekeNa rUpAntaranupapatteH pratibhAyAH pR^ithaganabhidhAnam | tatashcha sarvapramANasiddhatvAt trividhaM pramANamiShTamiti sthitametat || 4|| \hrule kArikA 5 \hrule Aha\- astvevametat | lakShaNAnabhidhAnAttadapratipattiH | tasmAttadabhidhAnam | anavasthitaM hi dR^iShTAdInAM lakShaNam, dR^iShTivaichitryAt | indriyArthasannikarShotpannaM j~nAnamavyapadeshyamavyabhichAri vyavasAyAtmakaM pratyakShamiti kechit | tathA.a.atmendriyamano.arthasannikarShAdyanniShpadyate tadanyadityeke | satsamprayoge puruShasyendriyANAM buddhijanma tatpratyakShamityapare | shrotrAdivR^ittiriti vArShagaNAH | kalpanApoDhamityanye | itthamanavasthitaM lakShaNam | iti dR^iShTAdInAmapratipattiH | tasmAllakShaNamabhidhAnIyam | uchyate\- || prativiShayAdhyavasAyo dR^iShTam || viShiNvantIti viShayAH shabdAdayaH | athavA viShIyante upalabhyante ityarthaH | te cha dvividhAH | vishiShTA avishiShTAshcha | vishiShTAH pR^ithivyAdilakShaNA asmadAdigamyAH | avishiShTAshcha tanmAtralakShaNA yoginAmUrdhvasrotasAM cha gamyAH | vakShyati chaitadupariShTAt "buddhIndriyANi teShAM pa~ncha visheShAvisheShaviShayANi" ##(kA0 34)## adhyavasAyo buddhiriti ##(kA0 23)## cha vakShyati | viShayaM prati vartata iti prativiShayam | kintat ? indriyam | tasmin yo.adhyavasAyaH sa prativiShayAdhyavasAyaH | upAttaviShayANAmindriyANAM vR^ittyupanipAti sattvodrekAdarajastamaskaM yatprakAsharUpaM tad dR^iShTamiti yAvat | tad dR^iShTaM pratyakShamityarthaH | etatpramANam | anena yashchetanAshakteranugrahastatphalam | prameyAH shabdAdayaH | evamuttaratrApi pramANaphalabhAvo draShTavyaH | Aha\- kiM punaridaM pramANAtphalamarthAntaramAhosvidanarthAntaram ? kathaM tAvat bhavitumarhati anarthAntaramiti ? Aha\- kasmAt ? adhigamarUpatvAt | adhigamarUpaM hi j~nAnaM, tasyotpattyaivAdhigato.artha iti kutaH phalabheda iti ? uchyate\- karaNabhAva idAnIM kathaM syAt ? Aha\- karaNabhAvastu prasiddhivashAt | viShayanirbhAsA hi j~nAnasyotpattiH adhigamarUpApi loke savyApAreva pratIteti kalpanayA karaNabhAvo.abhyupagamyate na paramArthataH | uchyate\- phalasyArthAntarabhAvaH | adhikaraNabhedAt | buddhyAshrayaM hi pramANamadhyavasAyAkhyam, puruShAshrayaM phalamanugrahalakShaNam | na cha bhinnAdhikaraNayorekatvamarhati bhavitum | yattUktamadhigamarUpatvAt j~nAnameva phalamiti tadanupapannam | kasmAt ? asiddhatvAt | yathaiva hi ghaTAdayo.arthA j~nAnamantareNa na tadrUpA nAtadrUpA iti na shakyaM pratipattum, evaM j~nAnamapi puruShapratyayamantareNa na viShayarUpaM nAviShayarUpam | tathA cha shAstram\- "tatsaMyogAdachetanaM chetanAvadiva li~Ngamiti" ##(kA0 20)## vachanAt | ataH puruShapratyayamantareNa j~nAnamadhigamarUpamiti sAMkhyaM pratyasiddhametat | ubhayapakShaprasiddhena cha vyavahAraH | puruShAbhAvAdayuktamiti chenna uttaratra pratipAdanAt | saMghAtaparArthatvAdityatra puruShAstitvaM pratipAdayiShyAmaH | tasmAt siddhamadhyavasAyapramANavAdinaH pramANAtphalamarthAntaramiti | Aha\- yadi hyadhyavasAyaH pramANaM kathaM laukikaH prayogo.arthavAn bhavati pratyakShaM vastu iti ? uchyate\- viShaye pratyakShashabdaH tatpramitatvAt tatkAraNAtvAchcha | yathA prasthapramito vrIhirAshiH prasthashabdavAchyo bhavati evaM pratyakShapramito.arthaH pratyakShashabdavAchyaH syAt | Aha, na | anyatrApi tatprasa~NgAt | yadi pratyakShapramitatvAdviShaye pratyakShashabdastena tarhi anumAmapramito.artho.anumAnamiti syAt | shabdapramito.arthaH shabda iti | na chAgnisvargAdayaH pramANashabdavAchyA bhavanti | tasmAdviShamali~Ngali~NgipUrvakam, yoginAM cha dhyAnabhUmikAsu viharatAmanumAnAgamAtItaM prAtibhaM yadvij~nAnamutpadyate tadupasaMkhyeyaM syAt | kutaH ? na hi sukhAdayaH shrotrAdivR^ittigrAhyAH, yoginAM chAtindriyaM j~nAnamiti | yathAnyAsaM tu kriyamANe te.api viShayAH, teShAM yo.adhyavasAyastasya pratyakShatvaM kena vAryate ? uchyate\- tadabhAvAditaratrApravR^ittiH | pramANAntare tu nAsti sAmAnyaM nimittam | katham ? anumIyate.anenetyanumAnam | na chAgnyAdibhiH kashchidanumIyata ityatastulyashabdavAchyatA na bhavati | Aha\- adhyavasAyagrahaNaM kimartham ? uchyate\- atiprasaMganivR^ittyartham | prativiShayaM dR^iShTamitIyatyuchyamAne yAvatkiMchit prativiShayaM vartate.anugrAhakatvenopaghAtatvena vA tat sarvaM dR^iShTamityetadApadyate | adhyavasAyagrahaNe punaH kriyamANe na doSho bhavati | Aha\- na, pramANAdhikArAt | nAdhyavasAyashabdasya prayojanam | kutaH ? pramANAdhikAro.ayam | na chAdhyavasAyAdR^ite yatkiMchidviShayaM pratipadyate tena kiMchit pramIyate | tena vayaM sAmarthyAdadhyavasAyamevAbhisaMbhantyasyAmaH | tadyathA\- adhyayanAdhikAre brAhmaNA AnIyantAmityukte ya evAdhIyante ta evAnIyante | uchyate\- karaNAntarANAM tu sandehanivR^ittyartham | evaM tarhi shrotrAdInAmanyatamamantaHkaraNaM chetyetad dvAradvAribhAvena chatuShTayaM viShayaM prati vartate | tasmAdadhyavasAyagrahaNaM kriyate sandeho mA bhUditi | Aha\- astvatra sandehaH, naikena kenachit kashchidviShaya upAdIyate | tena vayaM sarveShAM pratyakShatvaM pratipatsyAmahe | uchyate\- sarvAbhyupagame hi shAstrahAniH | yadi punaH sarveShAmeva pramANatvamabhyupagamyate tena yachChAstramekameva darshanaM khyAtireva darshanamiti taddhIyate | vakShyati chAchAryaH "ete pradIpakalpAH" ##(kA0 36)##, "sarvaM pratyupabhogaM yasmAt puruShasya sAdhayati buddhiriti" ##(kA0 37)## tadvirudyate | tasmAdadhyavasAyagrahaNaM kartavyam | sandeho mA bhUditi | Aha\- na, sandehamAtrametad bhavati | sarvasandeheShu chaitadupatiShThate\- vyAkhyAnato visheShapratipattirna hi saMdehAdalakShaNam | tatrAdhyavasAyo dR^iShTamiti vyAkhyAsyAmaH | uchyate\- muktasaMshayaM chendriyavR^ittipratipatteH | syAdetat, yadyatra sandehaH syAt | naivAtra sandehaH prAptaH, kintarhi shrotrAtivR^ittereva grahaNam | Aha\- kiM punaH kAraNaM yena nimittAvisheShe.api shrotrAdivR^itterevAtra grahaNaM prApnoti, nAntaHkaraNasyaiva pratyakShatvam ? uchyate\- tatra cha mukhyA shrotrAdivR^ittiH | kasmAt ? sAkShAdviShayagrahaNasAmarthyAt | nAntaHkaraNam, taddvAreNa pratipatteH | gauNamukhyayoshcha mukhye sampratipattiH | tadyathA\- gauranubandhyaH ajo.agnIShomIya iti vAhIko nAnubadhyate | Aha\- yadIyaM shrotrAdivR^ittireva pratyakShamityabhupeyate ka evaM sati doShaH syAt ? uchyate\- rAgAdiviShayaM yadvij~nAnaM liMgaliMgipUrvakam, yoginAM cha dhyAnabhUmikAsu viharatAmanumAnAgamatItaM prAtibhaM yadvij~nAnamutpadyate tadupasaMkhyeyaM syAt | kutaH ? na hi sukhAdayaH shrotrAdivR^ittibAhyAH, yoginAM chAtIndriyaM j~nAnamiti | yathAnyAsaM tu kriyamAne te.api viShayAH, teShAM yo.adhyavasAyastasya pratyakShatvaM kena vAryate ? Aha\- prativiShayagrahaNaM tarhi kimartham ? uchyate \- prativiShayagrahaNamasadvyudAsArtham | adhyavasAyo dR^iShTamitIyatyuchyamAne mR^igatR^iShNikA.alAtachakragandharvanagarAdiShu api yo.adhyavasAyastad dR^iShTamiti | prativiShayagrahaNAttu teShAM vyudAsaH kR^ito bhavati | Aha\- yadyevaM viShayAdhyavasAya ityeva chochyatAm | kimpratigrahaNena ? uchyate\- pratigrahaNaM sannikarShArtham | viShayAdhyavasAyo dR^iShTamitIyatyuchyamAne viShayamAtre sampratyayaH syAt | pratigrahaNe punaH kriyamANe pratirAbhimukhye vartate | tena sannikR^iShTendriyavR^ittyupanipAtI yo.adhyavasAyastad dR^iShTamityupalabhyate | Aha\- kasya punaratIndriyasannikarShe pratyakShatvaM prApnoti ? uchyate\- anumAnasya | kasmAt ? taddhi li~NgadarshanAdasannikR^iShTe viShaye bhavati | Aha\- anumAnasyAprasa~NgaH | sAmAnyavihitasya visheShavihitena bAdhanAt | sAmAnye hi viShayamAtre.adhyavasAyasya pratyakShatvaM vidhAya visheShe li~Ngali~NgipUrvake.anumAnaM shAsti | sAmAnyavihitaM cha visheShavihitena bAdhyate, yathA taddhi brAhmaNebhyo dIyatAM takraM kauNDinyAyeti | uchyate\- smR^itestarhi pratyakShatvaM prApnoti | tatrAyamapavAdo nAbhinivishata iti | Aha na, smR^iteH, pramANAdhikArAt | pramANAdhikAro.ayam | na cha smR^ityA kiMchit pramIyate | smR^iteH pramite.arthe prAdurbhAvAt | uchyate\- saMshayasya tarhi prApnoti | na saMshayasya, adhyavasAyagrahaNAt | adhyavasAyo hi dR^iShTamityuchyate | na cha saMshayo.adhyavasAyo.anishchitatvAt | uchyate\- indriyAntarAkUtaviShaye tu prasa~NgaH | evaM tarhIndriyArthasannikR^iShTendriyavR^ittyupanipAtIti doSho na bhavati | Aha\- rAgAdyupasaMkhyAnam | yadi sannikR^iShTendriyavR^ittyupanipAtI yo.adhyavasAyastad dR^iShTamityabhyupeyate, tena rAgAdiviShayaM vij~nAnamatIndriyatvAtpratyakShaM na prApnoti | tasyopasaMkhyAnam kartavyam | uchyate\- na tarhIdaM pratigrahaNamindriyavisheShaNaM viShayaM viShayaM prati yo vartate tasmin yo.adhyavasAyastad dR^iShTamiti | kintarhi\- adhyavasAyavisheShaNaM viShayaM viShayaM prati yo.adhyavasAya iti | Aha\- adhyavasAyavisheShaNamiti chet, shabdAdyupasaMkhyAnam | shabdAdInAmeva tena pratyakShatvaM prApnoti | teShAmupasaMkhyAnaM kartavyaM prApnoti | kiM kAraNam ? antaHkaraNasya taiH sannikarShAnupapatteH | pratigrahaNaM sannikarShArthamiti pUrvamatisR^iShTaM bhavatA | tachchedAnImantaHkaraNavisheShaNam | na chAntaHkaraNasya shabdAdibhiH sannikarSha upapadyate, shrotrAdivaiyarthyaprasa~NgAt | dvAridvArabhAvasyApaghAtaprasa~NgAchcha | tasmAtsudUramapi gatvA pratigrahaNaM pratyAkhyAnAnna muchyate | rAgAdyupasaMkhyAnAdveti | uchyate\- astu tarhIndriyANAM prati viShayagrahaNaM visheShaNam | yattUktaM rAgAdInAmupasaMkhyAnaM kartavyamiti tatra brUmaH | ekasheShanirdeshAt siddham | evaM tarhi prativiShayAdhyavasAyashcha prativiShayAdhyavasAyashcha prativiShayAdhyavasAya iti sarUpANAmekasheShaH kariShyate | tatraikena bahira~Ngasyaindriyasya pratyakShasya parigrahaH | dvitIyenAntara~Ngasya prAtibhasyeti rAgAdiviShayaM yoginAM cha yadvij~nAnaM tat saMgR^ihItaM bhavatIti vyAkhyAtaM pratyakSham | Aha\- anumAnamidAnIM vaktavyam . uchyate\- || trividhamanumAmamAkhyAtam | || anumAnaM triprakAramAchAryairAkhyAtam | pUrvavat, sheShavat, sAmAnyatodR^iShTaM cha | tatra pUrvamiti kAraNamuchyate | yasya hi yat kAraNaM sa loke tatpUrvaka ityuchyate | yathA tantupUrvakaH paTo, devadattapUrvako yaj~nadatta iti | pUrvamasyAstIti pUrvavat | sheSha iti vikAranAma, shiShyata iti kR^itvA | tathA choktam\- na sheSho.agneranyasya jAtamityasti | nApatyamanyena jAtaM sambhavatItyarthaH | sheSho.asyAstIti sheShavat | tatra pUrvavat yadA kAraNamabhyuditaM bhaviShayattvaM kAryasya pratipadyate | tadyathA meghodaye bhaviShyattvaM vR^iShTeH | Aha\- naitadastyudAharaNamanekAntAt | na hi meghodayo.avashyaM vR^iShTeH kAraNaM bhavati, vAyvAdinimittapratibandhasambhavAt | uchyate\- yadi tarhi kAraNashaktiM sahakArishaktyantarAnugR^ihItAmapratiyoginIM dR^iShTvA kAryasya vyaktiM pratipadyate | tadyathA yadA lauhadaNDAdisAdhanasampanne vyApAravatA kumbhakAreNAdhiShThitAM mR^idamupalabhya ghaTasya, tadA pUrvavat | sheShavat\- yadA kAryanirvR^itiM dR^iShTvA kAraNasadbhAvaM pratipadyate | tadyathA kumArakaM dR^iShTvA dvayasamApattim | Aha\- naitadastyudAharaNam | anekAntAt | na hi dvayasamApattipUrvaka eva prANabhR^itAM prAdurbhAvo, droNAdInAmanyathotpattivisheShashravaNAt | uchyate\- yadA tarhi prabhAnuraMjitamantarikShaM dR^iShTvA chandrArkayorudayaM pratipadyate tadA sheShavat | Aha\- etadapi nAstyudAharaNam | anekAntAt | na hi prabhA.anurAgo.antarikShe chandrArkanimitta eva bhavati | kintarhi digdAhAdinimitto.api | uchyate \- yadA tu nadIpUraM dR^iShTvA vR^iShTiM pratipadyate tadA sheShavat | etadapi nAstyudAharaNam | anekAntAt | nadIpUrasya hi nimittamanekavidhaM bhavatIti himilayanasetubhaMgagajakrIDAdi | tasmAdayuktametat | uchyate yadA tarhi parNaM dR^iShTvA shAlUkaM pratipadyate, aMkuraM vA dR^iShTvA bIjamiti tadA sheShavat | athavA punarastu pUrvakamevodAharaNam | yattUktaM\- anekAntAditi atra brUmaH\- vItAvItasAmarthyAt | vItAvItAbhyAM hetubhUtAbhyAmabhipretArthasiddhiriti vakShyAmaH | prasaMgidharmAntaranivR^ittimukhena chAvItaprayogaH | tatra yadA prasaMginAM himavilayanAdInAM deshakAlali~NgaiH pratiShedhaH kriyate tadA muktasaMshayaM pratipattirbhavati | deshastAvattad yathA\- dakShiNApathe nAsti himavilayanasambhavaH | kAlato yathA prAvR^iTkAle | li~Ngato.api yasmAnmudgagavedhukashyAmAkakAShThasUtrashakR^itprabhR^itInAmanupalambhastathoShmakaluShatvAdInAmupalambhaH | tasmAt parisheShato medhyA evApa iti | tasmAnnAnekAntaH | evaM kR^itvA pUrvANyapyudAharaNAni upapannAni bhavanti | deshAdivichArasAmarthyAt | sAmAnyatodR^iShTaM nAma yatraikadA.arthayoravyabhichAramupalabhya deshAntare kAlAntare cha tajjAtIyayoravyabhichAraM pratipadyate | tadyathA kvachiddhUmAgnisambandhaM dR^iShTvA kvachiddhUmAntareNAgnyantarasyAstitvaM pratipadyate | Aha\- naitadastyudAharaNam | avisheShaprasa~NgAt | sarvatraiva hyanumAne kvachidarthayoravyabhichAramupalabhyAnyatra tajjAtIyayorarthayoravyabhichAraM pratipadyate | tadyathA kvachit sAdhanavato mR^itpiNDAd ghaTaniShpattimupalabhyAnyatra sAdhanavataH piNDAntarAdghaTAntaraniShpattiM pratipadyate, tathaikatra nadIpUrAd vR^iShTimupalabhyAnyatra nadIpUrAntarAdvR^iShTyantaramavasIyate | tathA cha sati trayANAmavisheShaprasaMgaH | uchyate\- yadA tarhi sahabhuvAmekasya vishiShTaguNamupalabhya sheShANAmapi tadvattvamanumIyate tadA sAmAnyatodR^iShTam | tadyathA vR^ikShAdekasya phalasya pAkamupalabhya sheShANAM vR^ikShAntarANAM cha pAko.anumIyate | Aha\- etadapi nAstyudAharaNam | anekAtantAt | na hi sarveShAM phalAnAM tulyakAlaM pAko bhavati | pUrvAparakAlaniShpannatvAt, nimittabhedAchcha | uchyate\- yadA tarhi samudrAdekamudababinduM prAshya sheShasya lavaNatA.anumIate | sthAlyAM vaikaM pulAkamupalabhya sheShANAM pAko.anumIyate tadA sAmAnyatodR^iShTam | Aha\- naitadastyudAharaNam | akR^itsnasa~NgrahAt | vakShyatyayamupariShTAdAchAryaH "sAmAnyatastu dR^iShTAdatIndriyANAM pratItiranumAnAditi" ##(kA0 6)## | tatraivaM pramANe parikalpyamAne kAryakAraNayostatsaMghAtAnAM cha sukhaduHkhamohasvabhAvopalambhAttanmAtrAha~NakArapradhAnAnAM samadhigamaH syAt | na puruShasya, tajjAtIyArthAnupalambhAt | uchyate\- yadA tarhi kvachiddharmeNa dharmAntarasyAvyabhichAramupalabhyaikadharmopalambhAdbhinnajAtIye.atyantAnupalabdhasya dharmAntarasya pratipattistadA sAmAnyatodR^iShTam | tadyathA \- devadatte gamanAddeshAntaraprAptimupalabhyAtyantAdR^iShTajyotiShAM deshAntaraprAptergamanamanumIyate | tathA prAsAdAdInAM vR^iddhipUrvakaM dIrghatvamupalabhyauShadhivanaspatInAM dIrghatvadarshanAdvR^iddhiranumIyate | Aha\- naitadapyastyudAharaNam | pUrveNAvisheShAt | kAryAt kAraNasyAdhigamaH sheShavaditi pUrvamatisR^iShTaM bhavatA | atrApi cha deshAntaraprAptilakShaNAt kAryAd gatilakShaNasya kAraNasyAdhigamaH | tasmAt sheShavatsAmAnyatodR^iShTayorabhedaprasaMgaH | uchyate\- na, aniyamAt | yatra hi niyamataH kAryeNa kAraNamadhigamyate tachCheShavaditi ayamasmadabhisandhiH | na tu tadasti sAmAnyatodR^iShTe | kasmAt ? saMghAtatvasAmAnyAt | pArArthyasAmAnyasAdhanamapi dR^ishyate | yathAha\- avyabhichArAdvisheShAstu pratItAH pratipAdakAH iti | sAdhyasAdhanasAmAnyayorapi dR^ishyate, yathA.anityaH shabdaH kR^itakatvAditi | tatraivaM sati niyamavAdinaH pratij~nAhAniH | etenAsiddhaviruddhAnaikAntikasAdhanAbhAsAH pratyuktAH | te hi saMshayaviparyayAj~nAnahetukatvAdagamakA iti vyAkhyAtamanumAnam | Aha\- Aptavachanasya kiM lakShaNamiti ? uchyate\- || AptashrutirAptavachanantu || 5 || AptA nAma rAgAdiviyuktasyAgR^ihyamANakAraNaparArthAH vyAhR^itiH | shravaNaM shrutiH | AptA chAsau shrutirAptashrutiH | athavA AptA.asyAstItyAptaH | akAro matvarthIyaH | tadyathA tundo ghaTa iti | AptebhyaH shrutirAptashrutiH | AptashrutishchAptashrutiH | sarUpANimityekasheShaH | tatra pUrveNAptashrutigrahanena pratipAdayati apuruShabuddhipUrvaka AmnAyaH, svatantraH puruShaniHshreyasArthaM pravartamAno niHsaMshayaM pramANamiti | dvitIyena manvAdinibandhanAnAM cha smR^itInAM vedA~NgatarketihAsapurANAnAM shiShTAnAM nAnAshilpAbhiyuktAnAM chAduShTamanasAM yadvachastatpramANamityetasiddhaM bhavati | tushabdo.avadhAraNArthaH | AptashrutirevAptavachanaM na shabdamAtram | evaM sati yaduktaM tantrAntarIyaiH shiMshapAdishabdAnAM nirvikalpamanumAne.antarbhAvastrilakShaNatvAditi tadayatnataH pratikShiptaM bhavatIti vyAkhyAtAni pramANAni | etaiH pUrvoktaM prameyaM yathAsvaM pratipattavyamiti || 5|| \hrule kArikA 6\-7 \hrule Aha\- astu tAvadakSharAnnikarShabhAjAmarthAnAM pratyakSheNopalabdhiH | asannikarShabhAjAmapi chopalabdhasambandhAnAmanumAnena | ye tvatIndriyA bhAvAsteShAmubhayavailakShaNyAnnAsti pratyakShAnumAnAbhyAmupalabdhiH | Agamikatve sarvavAdasiddhiprasaMgaH | ityato.atyantamevAgrahaNaM prAptam | tatra yaduktametAvadbhiH pramANaiH sakalapadArthAvabodha iti etadayuktam | uchyate\- syAdetadevaM yadyekarUpamevAnumAnamadhItaM syAt, kiM tarhi trividham | tatra satyameva pUrvavachCheShavatI prAganubhUtasambandhaviShayaphale iti kR^itvA na tAbhyAmasheShapadArthAdhigamo.abhyupagamyate | || sAmAnyatastu dR^iShTAdatIndriyANAM prasiddhiranumAnAt | || yattvetatsAmAnyatodR^iShTamanumAnametasmAdatIndriyANAmarthAnAM samadhigamaH pratyavagantavyaH | katham ? yathA hi kR^itakatvAnityatvayorghaTe sahabhAvamupalabhyAnyatra shabdAdau kR^itakatvadarshanAdanityatvamanumIyate | evaM shakalAdInAM tajjAtIyatA chandanAdipUrvakatvasiddheH, kAryakAraNasya sukhAdijAtIyatayA tatpUrvakatvasiddheH, shayanAdInAM cha saMghAtatvAtpArArthyasiddheH, kAryakAraNasyApi saMghAtatvAtpArArthyasiddhiriti sarvamiShTaM sa~NgR^ihItaM bhavatIti | yeShAM tu sheShavadeva sAmAnyatodR^iShTaM teShAM tasya kAryadvAreNa samadhigamahetutvAt puruShasyAgrahaNaprasaMgaH | vR^ittau kAryopachArAdadoSha iti chet syAnmatam, yadyapi puruShasya kAryAbhAvastathApi puruShAvyaktamahadaha~NkAravisheShANAM sAmprate kAle svavR^ittibhyasteShAM grahaNamityuktam | kasmAt ? vR^ittishaktireShAM kAryatvenopacharitA svamAtmAnaM yunaktIti | tachchAyuktam | kasmAt ? hetvantarAbhidhAnAt | yadi vR^ittyA grahaNaM puruShasya sUpapAdamabhaviShyat saMhatapArArthyamAchAryo hetutvena nAvakShyat | tachchAvR^ittibhUtamityavashyaM sheShavatsAmAnyatodR^iShTayorarthAntarabhAvo.abhyupagantavyaH | tasmAt siddhaM sAmAnyatodR^iShTAdatIndriyANAmarthAnAM samadhigamaH | tasya prayogamAtrabhedAddvaividhyam | vItaH avIta iti | tayorlakShaNamAmananti\- yadA hetuH svarUpeNa sAdhyasiddhau prayujyate | sa vIto.arthAnarAkShepAditaraH parisheShitaH || svarUpaM hi sAdhanasya dvividham\- sAdhAraNamasAdhAraNaM cha | tatra sAdhAraNaM sAdhyasahabhAvI tatpratipattihetutvena yathAvadAshrIyamANo.arthAtmA | asAdhAraNaM punaH parimANamanvayaH saMghAtaparArthatvamityAdi | tatra yadA hetuH parapakShamapekShya yathArthena svarUpeNa sAdhyasiddhAvupadishyate tadA vItAkhyo bhavati | yadA tu svasAdhyAdarthAntarabhUtAnAM prasaMginAM kShepamapohaM kR^itvA parisheShataH sAdhyasiddhAvapadishyate tadA.avItAkhyo bhavati | tadyathA na chet paramANupuruSheshvarakarmadaivakAlasvabhAvayadR^ichChAbhyo jagadutpattiH sambhavati parisheShataH pradhAnAditi tadA punaravItAkhyo bhavati | tatra yadA vIto hetuH svabuddhAvavahitavij~nAnasarUpaM vij~nAnAntaramAdadhAnena vaktrA pratipAdyAdau vAkyabhAvamupanIyate .vAkyamantareNArthasya buddhyantare saMkrAmayitumashakyatvAt, tadA.avayavivAkyaM parikalpyate | tasya punaravayavAH jij~nAsAsaMshayaprayojanashakyaprAptisaMshayavyudAsalakShaNAshcha vyAkhyA~Ngam | pratij~nAhetudR^iShTAntopasaMhAranigamanAni parapratipAdanA~Ngamiti | tatra j~nAtumichChA jij~nAsA | kashchit kaMchidupasadyAha\- puruShaM j~nAtumichChAmi | kimasti nAstIti ? kutaH saMshaya iti paryanuyuktaH pratyAha\- anupalabhyamAnasyobhayathA dR^iShTatvAt | ihAnupalabhyamAnamubhayathA dR^iShTam\- sadbhUtamasadbhUtaM cheti | sadbhUtaM chArkendumaNDalAparabhAgAdi, asadbhUtaM cha shashaviShANAdi | ayamapi chAtmA nopalabhyate | ataH saMshayaH kimasti nAstIti ? kimasyAshchintAyAH prayojanamiti pR^iShTo vyAchaShTe \- shAstratattvAdhigamaH, tatashcha mokShAvAptiH | kathamiti ? yadi tAvadayamAtmA.asti tato.asya aprakR^ititvaudAsInyavibhutvAdisattvavij~nAnAnnairAtmyabhrAntivipakShabhUtAdapavargaprAptiravashyaMbhAvinIti yaduktam vyaktAvyaktaj~navij~nAnAnmokSho.avApyata iti tachChAstramarthavad bhavatIti | atha nAstIti nishchIyate tena sAmAnyatodR^iShTAdanumAnAttadvadanye.api padArthA na santIti vipralambhabhUyiShThamArShaM darshanamapahAyAtmagrahadR^iShTivigamAllokottarmavalambanaM shUnyaM dhyAnaviShayamupasamprAptastraidhAtukakleshanirodhalakShaNamAtyantikaM nirvANamavApsyatIti | shakyashchAyamartho nishchetum, pramANatrayaparigrahAditi vyavasthite, vyudAsya saMshayaM sAdhyAvadhAraNaM pratij~nA | sAdhyasya yadavadhAraNamasti puruSha iti sA pratij~nA | sAdhanasamAsavachanaM hetuH | sAdhyate.aneneti sAdhanaM li~Ngam | samAsaH saMkShepaH | sAdhanasya samAsavachanaM sAdhanasamAsavachanam | sAdhanagrahaNaM tadAbhAsapratiShedhArtham | na hi tAni sAdhanaM, saMshayaviparyayahetutvAt | samAsagrahaNamavayavAntarAvakAshapradAnArtham | li~NganirdeshamAtraM hetuH | yastu tasya sAdhyasahabhAvitvalakShaNaH prapa~nchaH so.avayavAntarANItyuktaM bhavati | udAharaNantvatra nidarshanaM dR^iShTAntaH | tasya sAdhanasya sAdhyena sahabhAvitvanidarshanaM yadasau dR^iShTAntaH | tadyathA saMhatyakAriNAM parArthatvaM dR^iShTaM, yathA shayanAsanarathasharaNAnAm | vyatirekastvavItasya prasa~NgidharmAntaranivR^ittirUpatvAttadantarbhUta iti tadarthaM vaidharmyadR^iShTAnta uchyate | sAdhyadadR^iShTAntayorekakriyopasaMhAraH upanayaH | sAdhyasya chakShurAdipArArthyalakShaNasya, dR^iShTAntasya cha shayanAderekakriyopasaMhAraH | tatrArthAntarabhUtatvAt sAdhyadR^iShTAntayora~njasA naikakriyopapadyate | tenaiva tasyAnidarshanAdityato dharmasAmAnyAdyathedaM tathedamityekakriyopacharyate | yathA shayanAdayaH saMhatatvAtparArthA evaM chakShurAdibhirapi parArthairbhavitavyam | yo.asau paraH sa puruShaH | tadvashAtpratij~nAbhyAso nigamanam | hetudR^iShTAntopasaMhArApekShayA yaH punarabhyAsaH tannigamanam | tadyathA\- tasmAdasti puruSha ityeShAmavayavAnAM parasparasambandhAdvishiShTArthaH samudAyo vAkyamityupadishyate | vAkyamapyanekaM yadA guNIbhUtasvArthamarthAntaropakAritvAditareNa saMsR^ijyate tadA shAstramapyekaM vAkyamityavasIyate | Aha\- jij~nAsAdyanabhidhAnam | tadvyatirekeNApi svayamarthagateH | svanishchayavachcha parapratipAdanAt | yathA hi svayamutpadyate nishchetuH pratyayastathaivAnyaH pratyAyya ityetannyAyyam | na cha svayamevArthaM pratipadyamAnasya jij~nAsAdInAM tatra vyApAraH | tasmAt parArthamapyeShAmupAdAnaM na kalpyate | saMshayavachanAnarthakyam cha, pratItArthatvAt | nishchitau hi vAdiprativAdinau svapakShayoH, tayoritaretarasaMshayaparyanuyoge nAsti prayojanam | kiMchAnyat\- prayojanashakyaprAptyavachanaM cha | sAdhanAbhyupagamAdeva tatpratIteH | na hi mahatAM niShprayojanA pravR^ittirupapadyate | na chAshakye.arthe himavatsamIkaraNAdiShu pravR^itteH | tasmAdanarthakaM tadabhidhAnam | tadbhAve bhAvAditi chet syAdetat satsu jij~nAsAdiShu tattvAdhigamaM prati pravR^ittirbhavati, asatsu na bhavati | tasmAdetAnyapi sAdhanaM bhaviShyantIti | etachchAnupapannam | kasmAt ? atiprasaMgAt | satsvAtmAntaHkaraNendriyAlokaviShayeShu pravR^ittidarshanAtteShAmapi sAdhanatvaM syAt | aniShTaM chaitat | tasmAjjij~nAsAdayo.anarthakAH | pratij~nAdayo durvihitAH | katham ? sAdhyAvadhAraNasyAvayavAntareShvapyupapatteH | yadi sAdhyAvadhAraNaM pratij~netyuchyate tena sAdhyasya hetordR^iShTAntasya vA yadavadhAraNaM tadapi pratij~nA prApnoti, nimittAvisheShAt | sAdhyashabdo hyayaM sAmAnyavR^ittiH | na yatnamantareNa visheShe.avasthApayituM shakyata iti | kiM cha hetulakShaNAnupapattishcha, sAdhanAnupadeshAt | yo hi sAdhanasamAsavachanaM heturityetallakShaNamAchaShTe tena prAksAdhanamabhidheyaM syAt | tato vaktavyamamuShya samAsavachanaM heturiti na chaivamuktam | tasmAdalakShaNametat | kiMchAnyat, samAsavachanaM cha vistaraniShedhaprasa~NgAt | yadi hi samAsagrahaNaM kriyate kiM prAptaM yo.ayamAdhyAtmikAnAM bhedAnAM kAryakAraNAtmakAnAM chaikajAtisamanvayo dR^iShTa ityevamAdiH sAdhanaprapa~nchaH so.aheturityuktaM bhavati | tasmAt samAsagrahaNamaniShTam | li~NgAbhidhAnAdadoSha iti chet syAnmatam, li~NgaM hi naH sAdhanam | tasyAtra nirdeshaH kR^itaH | tasmAtsvamatijADyAdidamaniShTamadhyAropyate, na tvasmatpramAdAditi | etadapyayuktam | kasmAt ? tasya dvidhA bhinnasya pa~nchadhA sAdhanabhAvAt | taddhi li~NgaM vItAvItatveneShTam | tena dvidhA bhinnam | tatrApi vItaH pa~nchaprabhedaH ityataH samudAyAnniShkR^iShTasyaikasya li~NgatvamashakyaM vaktumiti | ki~nchAnyat, dR^iShTAntalakShaNAyogashcha, shabdArthalakShaNe.aniShTaprasa~NgAt | tannidarshanaM dR^iShTAnta iti | atra shabdo vA yena sAdhyasAdhane nidarshyete sa dR^iShTAntaH syAt ? artho vA yatra nidarshyate ? ki~nchAtaH ? na tadyadi tAvachChabdaH parigR^ihyate tata upanayalakShaNaM bAdhyate | kasmAt ? na hi yathA.abhidhAnaM tathA sAdhyamityekakriyA yujyate iti | athArthaH parigR^ihyate tenAbhidheyasya vAkyAnavayavatvAtpa~nchAvayavatvavirodhaH | ki~nchAnyat\- dR^iShTAntopanayanigamanAbhedashcha hetupratij~nArthAbhidhAnAt | sAdhanatvameva sAdhyAvinAbhAvitvalakShaNaM dR^iShTAntopanayayoH pratyAyaya##(yya)##te | pratij~nArthaM cha nigamanasya nAvayavAntaratvaM yujyate | uchyate\- yaduchyate svanishchayenA~NgabhAvagamanAtparapratyAyanArthaM jij~nAsAdyanabhidhAnamiti atra brUmaH\- na, uktatvAt | uktametat purastAdvyAkhyA~NgaM jij~nAsAdayaH | sarvasya chAnugrahaH kartavya ityevamarthaM shAstravyAkhyAnaM vipashchidbhiH pratAyate, na svArthaM svasadR^iShabuddhyarthaM vA | tatraivaM kalpyamAne ye vyutpAdyAstAnprati naivaiShAmAnarthakyam | athaitadaniShTam\- yaduktaM sandigdhaviparyastAvyutpannabuddhyanugrahArtho hi satAM vinishchayaH shAstrakathetyasya vyAghAtaH | kiM cha niyamAnabhyupagamAt | na hi vayameShAmAvashyakamabhidhAnamAchakShmahe, kintarhi yadA prativAdI paryanuyu~Nkte\- kiM jij~nAsasa iti avashyamabhidhAnIyaM shabdamiti | kena dharmeNa, kiM nityo.anitya iti ? kutaH saMshayaH ? mUrtatvAt | yastu na paryanuyu~Nkte na taM pratyete vAchyAH | kvachidAnarthakyAt sarvatra prasa~Nga iti chenna itareShAmapi tatprasa~NgAt | pratij~nAdInAmapi tarhi kvachidanabhidhAnamatasteShAmapi sarvatrAvachanaM prasajyate | tathA cha bhavatoktaM kasyachittu ki~nchit prasiddhameva bhavatItyanyataroktirapi sAdhanaM bhavati, shabda ivArthadvayapratItatvAdubhayAnabhidhAnamiti | yadapyuktaM nishchitatvAt saMshayAvachanamiti asadetat | kasmAt ? uktatvAt | uktametat sati paryanuyoge tadvachanamiti | etena prayojanashakyaprAptI pratyukte | yo hi paryanuyu~njIta kiM prayojano.ayaM shakyo vA.ayamartha iti taM prati vAchyametat | yadapyuktaM tadbhAve bhAvAditi\- na, anabhyupagamAt | na brUmo yasmAt satsu jij~nAsAdiShu tattvAdhigamasadbhAvastasmAdeteShAmavayavatvamiti | kintarhi yaM pratyeShAM pratipattAva~NgabhAvagamanaM taM pratyetAni sAdhanamiti | yadapyuktaM sAdhyAbhidhAyinaH pratij~nAbhyupagamAddhetudR^iShTAntayorapi tatprasa~Nga iti ayuktametat | kasmAt ? jij~nAsAdeH sadbhAve sati tatpratIteH | yadyapi sAdhyashabdo.ayamavisheSheNa siddhatvAdarthAntaramAchaShTe tathApi yaM prati jij~nAsAsaMshayaprayojanashakyaprAptayastasya vyudasya saMshayaM sAdhyasyAvadhAraNaM pratij~nA, na hetudR^iShTAntayostadastItyasadetat | kiMchAnyat tadbhAve.avirodhAt | yadA tu jij~nAsAdayo hetau dR^iShTAnte vA bhavanti tadA kiM kR^itakaH shabdo.atha na kR^itako.atha buddhirnityA kShaNikA veti bhavatyeva tadavadhAraNaM pratij~nA | yadapyuktam sAdhanAnupadeshAddhetulakShaNAyoga iti asadetat | kasmAt ? lokaprasiddhatvAt | yathA sAdhyavatvenepsitaH pakSha iti pratij~nAlakShaNamAchakShANo bhavAnna sAdhyalakShaNamAchaShTe, kasmAt ? sAdhanIyaM sAdhyamiti loke siddhatvAt, evaM sAdhanasamAsavachanaM hetulakShaNamAchakShANA vayaM na sAdhanamAchakShmahe | kasmAt ? sAdhyate.aneneti kR^itvA sAdhanamiti loke siddhatvAt | upetya vA.anumAnanirdeshAt | li~NgaM hi naH sAdhanaM, tachcha nirdiShTaimiti | yattUktaM vItAvItabhede sati pa~nchadhA sAdhanabhAvAditi, atra brUmaH, ayuktametat | kasmAt ? samAsagrahaNasAmarthyAt | ataeva samAsagrahaNaM kriyate, sAdhanasvarUpAbhidhAnamAtraM heturiti yathA vij~nAyate | prapa~nchastvavayavAntarANIti | etena vistarapratiShedhaprasa~NgaH prayuktaH | katham ? na hi samAsashabdasyAyamartha iti kR^itvA | yatpunaretaduktaM shabdArthakalpane.aniShTaprasa~NgAd dR^iShTAntalakShaNAyoga iti, astu tAvachChabdo dR^iShTAntaH | yattUktaM upanayalakShaNaM bAdhyata iti anupapannametat | kasmAt ? asambhave sati sambandhyantare kAryavij~nAnAt | shabde.asambhavAdarthe kAryaM vij~nAsyAmaH | athavA punarastvartho dR^iShTAntaH | yattUktamabhidheyasya vAkyAnavayavatvAtpa~nchAvayavatvavirodha iti arthe.asambhavAchChabde kAryaM vij~nAsyAmaH | yadapyuktam pratij~nAhetvarthAbhidhAnAd dR^iShTAntopanayanigamanAnAM nAvayavAntaratvamiti ayamadoShaH | kasmAt ? apratij~nAnAt | na hyetadasmAbhiH pratij~nAyate | kiM tarhi prameyavachanaM pratij~nA | pramANarUpamAtravachanaM hetuH | tasya prameyasahabhAvitvanidarshanaM dR^iShTAntaH | sAdhyadR^iShTAntayordharmasAmAnyAdekakriyopasaMhAra upanayaH | samudAyasya sAdhyasiddhaye vyApAranirdesho nigamanam | tasmAdayuktametat | kiMchAnyat | ekasya sAdhanabhAvaparikalpanAvattatparikalpane doShAbhAvAt | yathA vAkyam evaM cha tadarthashcha mukhyau shabdArthau, tayorabhinnArthatvAdityabhyupagamAdekamevArthamabhAgamakramaM cha buddhAvavasthApya shrotragrAhyatvAnityatvakR^itakatvaprameyatvAdilakShaNAnAM shaktInAmapoddhArAtsAdhyasAdhanasaMshayarUpApannaM vaktAro bhinnamAchakShate, na chaikArthadharmatvAtsAdhyasAdhanasaMshayAbhidhAnAnAmekatvamanuShajyate | tathaikasya sAdhanasya sAdhyadharmatatsahabhAvitvalakShaNAnAM shaktInAmabhidhAnaM hetudR^iShTAntAdinA.avayavAntaraM naH syAt | tatra yaduktaM pratij~nAhetvarthAbhidhAnAd dR^iShTAntopanayanigamanAnAM nAvayavAntaratvamiti etadayuktam | tasmAtsUktaM dashAvayavo vItaH | tasya purastAtprayogaM nyAyyamAchAryA manyante | kiM kAraNam ? avItalakShaNAvirodhAt | avItasya hi lakShaNaM parisheShataH sAdhyAnugrahaH | tatrAnvayadinA svarUpeNAdhigate pradhAnalakShaNe dharmiNi parapakShapratiShedhamAtreNopasaMhAre kriyamANe parisheShalakShaNaM bAdhyate | kasmAt ? iha pratiShedhamAtramAdAvuchyate | tena yathA hetuvirodhAtparamANvadibhyo na vyaktamutpadyate tathA hetvabhAvAt pradhAnAdapi notpadyate iti shakyaM kalpayitum | atastadvyavachChedo.api chAvItAdgamyate | tathA sati kaH parisheShaH syAt ? svarUpeNa tu parichChinne dharmiNi upasaMhAro yathAvadavakalpyate | na chetparamANvAdibhyo vyaktamutpadyate parisheShataH pradhAnAdeva vyaktamutpadyate iti yathoktebhyo.anvayAdibhya ityuktaM bhavati | tasmAtprAgvItaprayoga iti siddhaM sAmAnyatodR^iShTAdanumAnAdatIndriyANAmarthAnAM samadhigama iti | Aha\- na, kAraNAntarato.anupalabhyamAnAnAmagrahaNAt | yadi sAmAnyatodR^iShTAdanumAnAtsarvaM parokShamadhigamyate ityabhyupagamyate prAptamidaM yeShAmapyarthAnAM kAraNAntarato.anupalabdhisteShAmapi tasmAdeva grahaNam | tadyathA\- || atidUrAtsAmIpyAdindriyaghAtAnmano.anavasthAnAt | saukShmyAdvyavadhAnAdabhibhavAtsamAnAbhihArAchcha || 7 || tatrAtidUrAttAvat tadyathA proDDInasya shakuneH | atisAmIpyAda~njanaprabhR^itInAm | indriyaghAtAchChabdAdInAm | mano.anavasthAnAchChakaTAdInAm | saukShmyAttruTyAdInAm | vyavadhAnAddhiraNyAdInAm | abhibhavAtsUryaprakAshAdgrahAdInAm | samAnAbhihArAdanekapradIpaprabhANAm | chashabdAdaishvaryayogAddevAdInAm | na chArhati bhavituM dharmasAmAnyAnupapatteH | tasmAdayuktaM sarvamatIndriyamanumAnagrAhyamiti | uchyate\- shakyaM tAvatkAraNAntarato.anupalabhyamAnaM kiMchitsAmAnyatodR^iShTAdanumAnAdadhigantum | tadyathA samIpAvasthitasya shakunerayatnena chakShuShA grahaNaM, yathA yathA tu viprakarShaM pratipadyate praNidhAya chakShurgR^ihyate tAvadyAvatkrameNAdarshanamupasamprAptaH | tatra deshaviprakarShe prachIyamAne.adarshanamupachIyamAnamavagamyAtyantAdarshanamapi pashchAttaddhetukamanumIyate | tathA nAtisamIpAvasthitasya dravyasyAsphuTamAkAramavadhArya pashchAdyathA yathArAdupasampadyate tathA tathA pratipadyamAnadarshanashaktayo.anumAtAraH kR^iShNasArA~njanaprabhR^itInAmagrahaNamatisAmIpyAdanumIyate | tathA girisaritsamudrasamIpavartinaM shravaNapratighAtinaM prAk shabdamupalabhya pashchAttasminneva deshe shabdamagR^ihNAnAH shravaNopaghAtamanumimate | || tasmAdapi chAsiddhaM parokShamAptAgamAtsAdhyam || 6 || tasmAdapi chAsiddhamityanenAgamaviShaye sAmAnyatodR^iShTasyAnavatAramAchaShTe | parokShamiti viShayaM prati nirdishati | AptAgamAtsAdhyamiti viShayiNamAha | etaduktaM bhavati\- tasmAdapi sAmAnyatodR^iShTAdanumAnAdyanna siddhyati pratyakShagrAhyamapi svayamadR^iShTaM kAraNAntarapratibaddhaviShayabhAvamatyantaparokShaM vA svargApavargadevatAdi dharmasAmAnyarahitaM tadAptAgamAtsAdhyam | sarvavAdasiddhiprasa~NgAdaprAmANyamiti chet syAdetat, yadi tarhyAgamaH pramANIkriyate tena pratishAstraM ye.abhiyuktAsteShAM prAmANyamityavashyamabhyupagantavyam | evaM sati sarvAchAryaprAmANyAdanekavikalpavichitrA tarkavR^ittirityaparinishchitatvAdbhrAntiH prasajyeta | tathA cha sati jij~nAsUnAmapavargaprAptivighAtaH syAt | tasmAdbhiShajeva bhavatA paropadeshaH prayukto nAsmAnayaM prINAti | etachchAyuktam | kasmAt ? AptalakShaNasyAnavadhAritatvAt | vyapagatarAgAdidoShANAmasandigdhamatInAmatIndriyArthadR^ishvanAmIshvaramaharShINAmAptatvamAchakShmahe, na sarveShAm | yadi chAnyo.apyevaMdharmo.asti bhavatu pramANam | kiMchAnyat | svaviShaye cha tatprAmANyasyAdoShavattvAt | yasya khalvapi yo viShayastasya tasminviShaye vacho.antareNApi sAdhanaM pramANamityavashyamabhyupagantavyam | itarathA pratishAstramAchArasthitiniyamAnAmadR^iShTArthAnAmapratipattiH syAt | etenAkhilali~NgAdAgamo.arthAntaram | yasmAnmahatAbhidhAnena yuktiranviShyate tasmAdyuktyapekShAlli~NgAdAgamo.arthAntaramiti | Aha na, anvayavyatirekAbhyAmadhigamahetutvAt | yathA kR^itakatvAdidharmo.anityatvAdau viShaye dR^iShTastadabhAve chAdR^iShTa ityanitye.arthe nishchayamAdadhAti evaM shabdo.api svArthe tajjAtIye na dR^iShTaH pratipattiheturbhavati | tasmAdanumAnAdabhinna evAyamiti | uchyate\- chandrAdiShvidAnImasAdhAraNaviShayeShu kA pratipattiH syAditi ? Aha\- avayavApekShatvAchchandrashabdo hyanekeShu vachaneShu vartate, jAtidravyaguNakriyAsu cha, tathA DitthAdishabdaH, tasmAdevaMjAtIyakAnAmapi chAnumAnAdabhedaH | uchyate\- svargAdInAM tarhi kathamanumAnatvamiti ? Aha\- Aptavacho.avisaMvAdasAmarthyAt | yathA hairaNyakaprabhR^itInAmAptAnAM vAkyamavyabhichAri evamIshvaramaharShayo.api chAptAH | tasmAdeShAmapi vAkyamavyabhichArIti shakyamatrApi sAmAnyaviShayatvaM kalpayitum | evamanumAnamevAgama iti | uchyate\- yaduktamanvayavyatirekAbhyAmadhigamahetutvAchChabdo.anumAnamiti atra brUmaH na, apratij~nAnAt | na hi vayaM vyavahArAnupAtinAM vR^ikShAdInAmAgamatvamAchakShmahe, kiM tarhi svargAdInAmatyantaparokShaviShayANAm | tasmAdapratij~nAnAdanupAlambho.ayamiti | upetya vA vaktrapekShatvAt | athavopetyApi sarvashabdAnAmAgamatvamanumAnAdarthAntarabhAvaM brUmaH | tathA hi kR^itakatvAditi li~NgaM chaNDAlakApAlikairapi prayujyamAnaM sAhacharyApekShaM nishchayamAdadhAti | na vaktR^ivisheShamapekShate | vaktR^ivisheShApekShastu shabdaH | tasmAnna li~Ngam | kiM chAnyat viparyayAt | na hi li~NgaM deshAntare viparyeti | shabdasya tu dR^iShTo viparyayaH | sa eva hi shabdo deshAntare, kAlAntare tu svArthaM na pratyAyayati arthAntaraM cha prashaMsati | sambandhAnupalabdheriti chet syAdetat, sambandhAntaraM deshAntare.anupalakShitam | tasmAchChabdArthaviparyaya iti | etadanupapannam | li~NgavaidharmyAt | na hi pratyakShAbhimatasya li~Ngina upalabdhau gavAderli~NgaM nopalabhyate | shabdastUpalabhyamAno gavAdau nopalabhyate | tasmAnna li~Ngam | kiMchAnyat | deshaniyamAt | na hi li~Ngasya deshaniyamo dR^iShTaH | asti tu shabdasya deshaniyamaH | tadyathA shavatirgatikarmA kAmbojeShveva bhAShyate | raMhatiH prAchyeShu, tathA dAtirlavanArthaH, dAtramudIchyeShu nAnyatra | tasmAnna shabdo li~Ngam | kiMchAnyat, iShTato viniyogAt | svAbhAvikaM li~Ngam | na hi dhUmognerapakR^iShya shakyate.apsu vAyAvAkAshe.anyatra vA niveshayitum | shabdastu yatra vakturabhiprAyastatra tatra viniveshyate | yatha vR^iddhyAdayaH shabdAH svArthAbhyuchchayAdiShu prasiddhA AdaikShu viniveshyante | tasmAnna te li~Ngam | sarvAbhidhAnashaktitvAchChabdasyAdoSha iti chet syAnmataM sarvAbhidhAnashaktiH shabdaH sarvAbhidheyashaktishchArthastayoH puruShavyApAreNa shaktyavavachChedaH kriyate | katham ? ayameva shabdo.asyArthasya pratyAyako bhavatu | ayameva chArtho.anena shabdenAbhidhIyatAm | etAvati puruShavyApAraH | tasmAchChabdasya svAbhAvikaH sambandho vaktrapekShayA vyajyata iti | etadapyanyupapannam | kasmAt ? sutarAmanumAnAdarthAntaratvaprasaMgAt | evamapi kalpayitvA.anumAnAtsutarAM shabdasyArthAntaratvamApadyate | kasmAt ? na hi yathA vakrapekShayA sarvArthasya sataH shabdasya shaktyavachChedastathA sarvArthaM li~NgaM vaktrapekShayArthAntarAdavachChidyate | yathA chaikaH shabdo jagatyevamuditaH puruShaviniyogApekShaH sarvamarthamabhidhAtuM samarthastathaikaM li~NgaM kayAchidyuktyA sarvArthapratyAyanasamartham | tasmAnna shabdo li~Ngam | yatpunaretaduktam chandrAdInAmavayavApekShaM sAmAnyamabhyupagamyate | tadayuktam | asAdhAraNatvAt | anumAnAbhAve shabdaprasiddho.artha iti vyAghAtaH | kiM chAnyat | jAtyAdisAdhyatvAt jAtiguNadravyakriyANAM cha parasparato.arthAntaratvaM, samudAyashcha sAdhyaH | tasmAdayuktameShAM tadapekShayA sAmAnyaviShayatvam | yadapyuktamAptavAdAvisaMvAdasAmAnyAtsvargAdishabdAnAmanumAnatvamiti, atra brUmaH\- etadapyanupapannam | kasmAt ? pramANaviShayatvAt | satyamastyeShAM sAmAnyaparikalpanA, sA tu pramANaviShayA na tu prameyaviShayA | prameyaM tu sAmAnyamanumAnamasyetyayamabhyupagamo vaH | tachchAsAdhAraNatvAtsvargAdInAM pratiShiddham | tasmAttyajyatAmiyamAsha~NkAnumAnamevAgama iti | anyaH punaranumAnAgamayorabhedapratij~na idamAha | svargAdayaH shabdA na pramANam | kasmAt ? pramANAntareNa tadarthAnupalabdheH | yasya hi shabdasyArthaH pratyakShato.anumAnato vA nopalabhyate sa na pramANam | itarastu pramANam | tadyathA nadyAstIre pakvamAmravanaM, pathi guDashakaTaM viparyastamiti | na cha svargAdishabdAnAmarthaH pramANAntareNopalabhyate | tasmAdyathA vibhurAtmA sarvatra sukhAdisambhavAdityevamAdayo bauddhaM prati dharmyasiddhatvAdayo yathArthAstathA vedashabdA api prAyeNeti | etattu na yuktarUpam | kasmAt ? anyAyena sarvashabdApavAdAt | kA hyatra yuktiryadasmadAdibhiranupalabhyamAnArthaM pramANabhUtAnAmapi vAkyamayathArthaM syAt ? saveNa chAvashyaM kashchidAptastasya cha vAkyamadR^iShTArthamityabhyupagantavyam | ato.ayaM tavAtrApi samAnaH prasaMgaH | na cha pramANaM svArthasiddhaye pramANAntaramapekShate | tatra yadi shabdasya pramANAntarApekShaM yathArthatvamAshrIyate tena na kevalaM svargAdayaH kiM tarhi shabdA evApramANamiti prAptam | anumAnasya cha pramANAntaranirapekShasya gamakatvAbhyupagamAdAgamasya tato.arthAntaratvaM sutarAM prasajyate | tasmAdyuktAgamavirodhina evaMvidhA nAstikavAdAH shreyo.arthibhirdUrAdapohyA iti sthitametat\- anumAnAdasiddhaM vastu yattadAptAgamAtsAdhyamiti | evamasya trividhasya pramANasyaindriyikaM kAraNAntarato.anupalabhyamAnaM cha prameyaM vyAkhyAtam | etasmAttu yadanyattadasaditi pratyavagantavyam || 6\-7|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 8 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha, yadyevaM pradhAnasyAsattvaprasa~NgaH | anupalabdau kAraNAntaratvAnupalabdheH | taddhi pratyakShAviShayatve satyatidUrAdibhiranupalabdhikAraNairnopalabhyate | tanna tAvat atidUrAtsAmIpyAdvyavadhAnAchchAsyAgrahaNam | kasmAt ? vibhutvAt | nendriyaghAtAt, avikalendriyairagrahaNAt | na mano.anavasthAnAt, avasthitamanobhiragrahaNAt | na saukShmyAt, shashaviShANAdInAM sattvaprasa~NgAt | nAbhibhavAt, asambhavAt | na samAnAbhihArAdekatvAt | tasmAt kAraNAntarAbhAvato.anupalabhyamAnasyAsattvamichChataH pradhAnasyApi shashaviShANAdInAmapi sattvaprasa~NgaH | athaitanneShyate kAraNAntaraM tarhyanupalabdhau vaktavyamiti | uchyate\- yattAvaduktaM anupalabdhau kAraNAntarAnupapatteH pradhAnasyAsattvaprasa~Nga iti, atrAstu | || saukShmyAttadanupalabdhirnAbhAvAt | || yattUktaM shashaviShANAdInAmapi sattvaprasa~Nga iti tadayuktam | kasmAt ? sAdhanopapatteH | asti hi pradhAnasya saukShmyAttadanupalabdhau sAdhanaM, na shashaviShANAdInAm | kiM tat ? uchyate || kAryatastadupalabdhiH | || pradhAnasya hi kAryata upalabdhirityetadupariShTAtpratipAdayiShyAmaH | na tu shashaviShANAdInAM kAryamasti | tasmAdviShamo.ayamupanyAsaH | Aha\- evamapi pratij~nAntarAnarthakyam, ekena kR^itatvAt | saukShmyAttadanupalabdhirityukte gamyata etannAbhAvAditi | tasmAttadvachanamanarthakamiti | uchyate\- na, vItAvItaparigrahArthatvAt | evaM siddhe yatpratij~nAdvayaM karoti tat j~nApayatyAchAryaH vItAvItAbhyAmabhipretArthasiddhiH | prAkcha saukShmyAtishayAttadanupalabdhirityAchakShANaH pratipAdayati purastAdvItaH prayoktavyava iti | ekasmiMshcha viShaye dvau prayuMjAnaH samuchchayena siddhiM dyotayati | kiM siddhaM bhavati ? yaduktaM tantrAntarIyaiH na pR^ithakpratipattihetU vItAvItAviti tadiShTamevaM saMgR^ihItaM bhavati | tatra vItasya pratij~nA saukShmyAttadanupalabdhiH | tasya chAvItasya prasa~NgidharmAntaranivR^ittirUpeNa, nAbhAvAt heturubhayayogI | katham ? yasya pratyakShato.anupalabhyamAnasya kAryastadupalabdhistasya saukShmyAttadanupalabdhirdR^iShTA | tadyathendriyANi | yadi punarasyAbhAvAdanupalabdhissyAt, kAryato.anupalabdhiprasa~NgaH | asti cheyaM kAryata upalabdhiH | tasmAnnAbhAvAt | na chedabhAvAt, parisheShataH saukShmyAt tadanupalabdhiriti || Aha, kiM punastatkAryaM yadbhavAnpradhAnasyAstitve li~NgamAchaShTa iti ? uchyate\- || mahadAdi tachcha kAryaM prakR^itivirUpaM sarUpaM cha || 8 || taddhi mahadahaMkArendriyavisheShAvisheShalakShaNaM kAryaM pradhAnena visadR^ishaM sadR^ishaM chetyupariShTAtpravedayiShyAmaH | Aha\- prastAvAbhAvAdayuktametat | kiM punaradhikR^ityedamuchyate prakR^itivirUpaM sarUpaM cha mahadAdi kAryamiti ? uchyate\- vyaktAvyaktaj~navij~nAnAnmokSho.avApyata ityetatprakR^itam | etAni cha parasparavaidharmyasAdharmyapratipattimantareNa na shakyAni vij~nAtumityevamarthamidaM prastUyate | tasmAnnAkasmiko vairUpyasArUpyopanyAsa iti || 8|| || iti shrIyuktidIpikAyAM saptatipaddhatau dvitIyamAhnikam || \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 9 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha\- AstAM tAvadvairUpyasArUpyachintA | kAryamidameva tAvanmahadAdi parIkShiShyAmahe | kiM prAgutpatterasti nAstIti ? kutaH saMshaya iti chet syAnmatam\- asa~NgatArthaM prakaraNAntaramupakShipyate bhavatA | na chAvidyamAnasambandhasya saMshayasya prakaraNAntare.abhidhIyamAnasya nirNItiM sAdhvImAchAryA manyante | avakAshAsambhavAditi | uchyate\- asti saMshayAvakAshaH | kasmAt ? AchAryavipratipatteH | prAgutpatteH kAryamasadityAchAryAH kaNAdAkShapAdaprabhR^itayo manyante | sadasaditi bauddhAH | naiva sannAsadityanye | tasmAdupapannaH saMshayaH | tatredAnIM bhavataH kA pratipattiriti ? uchyate | nA.avidyamAnasya mahadAdervikArasya pradhAnAdAvirbhAva iti pratijAnImahe | kasmAt ? sanniveshavisheShamAtrAbhyupagamAt | na hi naH kAraNAdarthAntarabhUtaM kAryamutpadyata ityabhyupagamaH | kiM tarhi vishvAtmakAnAM sattvarajastamasAmapagatavisheShAvisheShAH sanmAtralakShaNopachayAH pratinivR^ittapariNAmavyApArAH paramavibhAgamupasamprAptAH sUkShmAH shaktayaH | tAsAmadhikArasAmarthyAdupajAtapariNAmavyApArANAM sanmAtrAnukrameNa prachayamupasampadyamAnAnAM sanniveshavisheShamAtraM vyaktam | etasyAM kalpanAyAmasata utpattau kaH prasa~Nga iti ? etenaiva bAhyAnAM tantvAdikAryANAM paTAdInAM sanniveshavisheShamAtratvAdasata utpattiH pratiShiddhA boddhavyA | Aha\- avidyamAnametat | kasmAt ? asiddhe, nArthAntarasiddheH | yadi hi sanniveshavisheShamAtratvaM kAryasya siddhaM syAdata etadyujyate vaktum\- tadabhyupagamAdasadutpatteraprasa~Nga iti | tattvasiddham | dravyAntarabhUtasyAvayavino niShpattipratij~nAnAt | tasmAt kAkaviShANAt shashaviShANasiddhivadayuktaM sanniveshavisheShamAtrAbhyupagamAtsatkAryasiddhiriti | itashchAsat kAryam, agrahaNAt | iha shrotrAdInAM viShayabhUtasya tatsannidhAnAdavashyaM grahaNena bhavitavyam | yadi cha prAgutpatteH satkAryaM syAt tadapi shrotrAdisannidhAnAt gR^ihyeta | na tu gR^ihyate | tasmAdasatkAryam | anupalabdhikAraNasadbhAvAditi chet, tatraitatsyAt, asti prAgutpatteH kAryasyAnupalabdhikAraNaM tasmAdasya sato.apyagrahaNaM bhavati | uttarakAlaM tadvigamAt grahaNamiti | etachchAnupapannam | kasmAt ? anupalabdhyasambhavAt | taddhi pratyakShAviShayatve satyatidUrAdibhiranupalabdhikAraNairnopalabhyate | na chaiShAM tatra sambhavaH | tasmAdasadetat | kAraNAntarAnabhidhAnAt | na chAtidUrAdivyatiriktamanupalabdhau kAraNAntaramadhIdhve yato.asyAgrahaNaM syAt | atashchAsadeva | kiM chAnyat kAraNAnupalabdhiprasa~NgAt | anupalabdhikAraNasadbhAvAtkAryasyAgrahaNamichChataH kAraNAgrahaNaprasa~NgaH | kasmAt ? abhinnadeshatvAt | ekendriyagrAhyatvAt sthUlatvAchcha | tattvaniShTam | tasmAdayuktamanupalabdhikAraNasadbhAvAtsataH kAryasyAgrahaNamiti | pramANAntaranivR^ittiprasa~NgAdayuktamiti chet, syAdetat yadi tarhi pratyakShaviShayamevAsti | tato.anyatrAstItyetadupagamyate | tenAtIndriyaviShayasyAnumAnasya nivR^ittiprasa~NgaH | aniShTaM chaitat | tasmAnnAnupalabdherasatkAryamiti | etadapyayuktam | kasmAt ? kriyAguNavyapadeshAsambhavAt | yaddhi pratyakShato nopalabhyate tatkriyayAstIti saMsUchyate | yathA harmyAvasthitAnAM tR^iNAnAmudvahanAdvAyuH guNena, yathA mAlatIlatAgandhena vyapadeshena vA, kAryAdinA yathendriyANi | na tu prAgutpatteH kAryasya kriyAguNavyapadeshasambhavaH tasmAdasatkAryam | itashchAsatkAryam | kartR^iprayAsasAphalyAt | iha prAgvyApAropakramAt kartArastasmAtphalamupalipsamAnAH kAryavisheShaniyatasAmArthyaM sAdhanamupAdAya vyApriyante | tachchetprAgapi vyApArAt syAttadarthasya parispandasyAnarthakyaM prAptam | aniShTaM chaitat | tasmAt kartR^iprayAsasAphalyAt asatkAryam | pariNAmAdyupapatterna doSha iti chet syAnmataM kAraNasya pariNAmavyUhasaMshleShavyaktiprachayakShaNAndharmAn yasmAt kartrAdIni kurvanti nAnarthakAni syuH | sattvaM cha kAryasya na nirupyate | ka evaM sati doShaH syAditi ? uchyate\- na shakyamevaM kalpayitum | kasmAt ? mArgAntarAnupapatteH | pariNAmo hi nAmAvasthitasya dravyasya dharmAntaranivR^ittiH dharmAntarapravR^ittishcha | tatra sato dharmAntarasya nirodhAbhyupagamAdasatashchotpattipratij~nAnAnnedamarthAntaramArabhyate | evaM vyUhAdayo.apyupasaMhartavyAH | tasmAt pariNAmAdibhirabhibhavAt kartrAdInAmarthavattvAdasatkAryam | tathA choktam\- jahaddharmAntaraM pUrvamupAdatte yadA param | tattvAdaprachyuto dharmo pariNAmaH sa uchyate || kutashcha na satkAryam ? ArambhoparamayorAdyantAvisheShaprasaMgAt | yadi satkAryaM syAt tena yaH kriyArthaH sAdhanAnAmAdau parispandaH so.ante.api syAt | vA yo.ante virAmaH sa AdAvapi syAt | kasmAt ? sadavisheShAt | na tu tadasti | tasmAdasatkAryam | itashchAsatkAryam utpattidharmasyAdyantayoravisheShaprasa~NgAt | yadi satkAryaM syAt tena yathA niShpannasyotpattidharmeNAbhisambandhaH tathA AdAvapi syAt | yathaivAdAvabhisambandhaH tathA.ante.api syAt | dR^iShTastvabhisambandho nAbhisambandhashchAdyantayoH | tasmAdasatkAryam | itashchAsatkAryam | janmasachChabdayorvirodhAt | iha janmashabdaH prAgabhUtasyArthasya bhAvakramamAha | sachChabdastu kriyAntarahetutvamAha | yadi sato janma syAdaikArthyamanayoH syAt | na tvetadasti | tasmAdayuktaM sajjAyata iti | uchyate\- yaduktaM dravyAntarabhUtasyAvayavino niShpattipratij~nAnAnna sanniveshavisheShamAtratvAt satkAryamityatra brUmaha\- tadasiddhiH, bhedenAgrahaNAt | yadi tantvAdibhyo dravyAntarabhUtasyAvayavino niShpattiH syAt tena yathA tantukalApe paTastatraiva vA paTAntaramAhitaM bhedenopalabhyate tathaivopalabhyeta | na tUpalabhyate | tasmAt na dravyAntaram | samavAyAdagrahaNamiti chet syAdetat, saMyoginordravyayoH satyAdhArAdheyabhAve bhedena grahaNaM bhavati | samavAyalakShaNA tu prAptistantupaTayoH | tasmAnnAsti bhedena grahaNamiti | tachchAnupapannam | kasmAt ? asiddhatvAt | siddhe satyarthAntarabhAve.avayavinastatprAptau cha samavAye sarvametatsyAt | tattvasiddhamubhayam | tasmAdayuktametat | kiMchAnyat dR^iShTAntAbhAvAt | mahAparimANaM dravyamanyatrAhitaM samavAyAt bhedena nopalabhyate ityetasminnarthe paryanuyuktasya kaste dR^iShTAntaH ? na chAstyanudAhR^ito vAdaH | vyApte na grahaNamiti chet syAnmatamakAryakAraNabhUtaM dravyaM satyapi sambandhe na dravyAntaraM vyashnuta ityato bhedena gR^ihyate | tantupaTayostu kAryakAraNabhUtatvAt vyAptiH | tasmAnnAsti bhedena grahaNamiti | etadapyayuktam | kasmAt ? sAdhyatvAt | satyarthAntarabhAve.avayavidravyAntaravat kAryakAraNabhAvaH sAdhyaH samavAyashcha | ata iyaM vyAptiH syAt | sA chAprasiddhA ityato na samyagetat | vemAdivat iti chet syAdetat\- yathA satyarthAntarabhAve vemAdayo.avayavinaH kAraNam evaM tantavo.api | etadanupapannam | kasmAt ? anabhyupagamAt | karaNaM vemAdayaH paTasya, na kAraNamityayamabhyupagamo naH | tasmAt viShamo.ayaM dR^iShTAntaH | kiM chAnyat | tadvadavyAptiprasa~NgAt | vemAdivadarthAntaraM paTAttantava ityevaM bruvatastadvadavyAptiprasa~NgaH | kiM chAnyat | sparshakriyAmUrtigurutvAntaravatastadvati pratighAtAditi | iha sparshAntaravati sparshAntaravatpratIghAto dR^iShTaH | tadyathA ghaTasyAshmani | sparshAntaravAMshcha te paTastantubhya ityato.asya tadvyApitvamayuktam | evaM cha kriyAdayo vaktavyAH | tasmAdyuktametat bhedAnAM grahaNAnnAvayavI dravyAntaramiti | itashcha nAvayavI dravyAntaram | kR^itsnaikadeshavR^ittyanupapatteH | sa hyavayaveShu vartamAnaH kR^itsneShu vA vartate pratyavayavaM vA ? kiM chAtaH ? tanna tAvat kR^itsneShu vartate | kasmAt ? ekadeshagrahaNe grahaNAbhAvaprasa~NgAt | yadanekeShu vartate tasya kR^itsnAdhAragrahaNe sati grahaNaM dR^iShTam | tadyathA dvitvAdInAm | evaM cha sati viShANAdigrahaNe gograhaNaprasa~NgaH | kiM chAvayavAnavasathAprasa~NgAt | sa hyavayavAn vyApnuvaMstaddvyatirekeNAvayavAntarAbhAvAt kena vyApnuyAt ? avayavAntarAbhyupagame chAnavasthAprasaMgaH | kR^itsnaikadeshavR^ittiprasa~Ngashcha samAnaH | tasmAnna sarveShu parisamApyate, na pratyekamanekatvaprasa~NgAt | anekAdhAraparisamAptaM hyanekaM rUpAdi dR^iShTamiti | kiMchAnyat shAstrahAneH | pratyavayavaM parisamApto.avayavItyetadichChato mUrtimatA.avayavena samAnadeshaH syAt | tatashcha yachChAstraM mUrtimatAmasamAnadeshatvamiti tasya vyAghAto.avayavaparimANaM cha prApnoti | na mahattvAdiparisamAptatvAdekadravyaM cha prApnoti | tatashcha yachChAstraM dravyamanekadravyamadravyaM vA tasya hAniretAvatA chAsya vR^ittirbhavantI bhavet | sarvathA cha doShaH | tasmAnnAvayavI dravyAntaram | arthAntarAvasthAne.arthAntarotpattivinAshadarshanAdanyatvamiti chet syAdetat \- vidyamAneShu tantuShu paTo na bhavati saMyogalakShaNasya kAraNAntarasyAnutpatteH | saMyogottarakAlaM tu bhavati | kAraNasAmagryA vidhamAneShveva cha tantuShu vinAshamupayAti | vibhAgAdarthAntarAvasthAne chArthAntarotpattivinAshau dR^iShTau | tadyathA himavadavasthAne davAgneH | tasmAdarthAntaraM paTastantubhya iti | etadapyayuktam | kasmAt ? sAdhyatvAt | sAdhyaM tAvadetat\- kimatrArthAntaramutpadyate vinashyati vA ? AhosvittantuShveva samavasthAnavisheShApekShasya paTAbhidhAnasya pravR^itinivR^ittI senAvanavadbhavataH ? tasmAdetadapi nAvayavino dravyAntarabhAve liMgam | tatpuruShabahuvrIhidvandvasamAsopapatteranya iti chet syAnmatam, ihArthAntaratve sati tatpuruSho dR^iShTaH | tadyathA rAj~naH puruSho rAjapuruSha iti | bahuvrIhishcha chitraguH shabalaguH | dvandvashcha plakShanyagrodhAviti | asti chehApi tatpuruShastantUnAM paTaH | bahuvrIhishcha dR^iDhatantuH shuklatantuH | dvandvashcha tantupaTAviti | tasmAchchAvayavyarthAntaram | etachchAyuktam | kasmAt ? anekAntAt | ananyatve.api hi tatpuruSho dR^iShTaH | tadyathA senAgajaH kAnanavR^ikSha iti | bahuvrIhishcha vIrapuruShA mattagajA senA iti | dvandvastu yadi syAtsatyamevArthAntaramavayavI syAt | na tu kashchitpaTAvasthAyAmevaM prayu~Nkte\- tantupaTAvAnayeti | tasmAnmanorathamAtrametat | etena samAkhyAsAmarthyabhedAH prayuktAH | te chApi chAnarthAnatve sati senAdiShu dR^iShTAH | tasmAnnAvayavI dravyAntaram | dravyAntarabhUtasyAvayavino niShpattipratij~nAnAt, na sanniveshavisheShamAtratvAt satkAryamityetadayuktam | yatpunaretaduktamanupalabdherasatkAryamiti, atra brUmaH | etadapyayuktam | kasmAt ? saMshayakAraNatvAt | sa cha sadviShayAnupalabdhiH | ityetasmAdeva hetossAMshayikA vayam | tAmeva tu nishchayArthamavalambamAno na yuktimArgamanuyAti | yat punaretaduktaM kAraNAntarAnabhidhAnAditi\- etadapyanupapannam | kasmAt ? abhiprAyAnavabodhAt | yo hi yathA kuNDe badarANyarthAntarabhUtAnyAhitAni tathA kAraNe kAryamastItyetadAchaShTe taM pratyayamupAlambhaH syAt | vayantu anekashaktadharmiNaH sahakArishaktyantarAnugR^ihItasya pUrvasyAshshaktestirobhAvamuttarasyAshchAvirbhAvamupAdadhAnAH kAraNameva kAryamityanumanyAmahe | tayostu shaktyoryugapadagrahaNam | itaretarapratibandhahetutvAt | vastrasyAyAmavistAravat, kUrmA~Ngamiva draShTavyam | yathA vastrasyopasaMhArapratibandhAdAyAmavistArau na grahaNaviShayatAM pratipadyete, sattAM vA na jihItaH kUrmasyevA~NgAni, tatha tantvAdInAmapi bhAvAnAM kAraNAbhimatA kAryAbhimatA chAvasthA krameNa vA sthirashcha bhavat tannimittastadgrahaNAgrahaNavikalpaH | etena kAraNagrahaNaM pratyuktam | yadapyuktaM pramANAntaranivR^ittiprasa~NgAditi satyametat | yattUktaM kriyAguNavyapadeshAsambhavAdanumAnAbhAva iti tadanupapannam | kasmAt ? pR^ithaktvAnabhyupagamAt | kAryakAraNapR^ithaktvavAdinastatkriyAguNAnAM pR^ithaktvamanumAtuM yuktamityatastantvavasthAne paTakriyAguNagrahaNAdanumAnAbhAva ityayamupAlambhaH sAvakAshaH syAt | asmAkantu kAraNamAtrasyaiva saMghAtAdAkArAntaraparigrahAdvA kriyAguNAnAM prachitirvyaktivisheSho bhavatIti bruvatAmadoShaH | vyapadeshastu kAryakAraNaparyAyaH | so.ayuktaH | kasmAt ? anekAntAt | dravyaguNatvakarmatvAdInAM kriyAguNakAryakAraNabhAvo.atha cha satyamiShyate.atha li~NgaparyAyaH | na tarhi vayaM paryanuyojyA vyapadeshAbhAvAdasatkAryamiti | kiM kAraNam ? prakaraNAt | vipratipattau hi satyAM li~NgataH prAgutpatteH kAryasya samadhigamaM kariShyAma iti prakR^itamevaitat | anaikAntikatvaM cha samAnam | niShpattyanantaraM dravyasyAstitvAbhyupagamAdaguNavato dravyasya guNArambhaH | karmaguNA aguNA iti vachanAdutpannamAtraM dravyaM niShkriyaM nirguNamavatiShThate iti vaH pakShaH | na chAsya tathAbhUtasya li~Ngamasti | atha chAstitvaM bhavadbhirabhyupagamyate | siddhergrahaNAtsadbhAva iti chenna | sarvavivAdasiddhiprasa~NgAt | dR^iShTAntaviruddhamarthaM pratij~nAya pratiShidhyamAnena siddhabuddhiviShayatA smartavyetyetasyAM kalpanAyAM sarvavivAdasiddhiprasaMgaH syAt | kiM chAnyat | pratipakShe samAnatvAt | asmatpakShe.api tarhi bhagavatpa~nchashikhAdInAM pratyakShatvAtsatkAryamabhyupagantavyam | tasmAnna kriyAguNavyapadeshAsambhavAdasatkAryam | yatpunaretaduktaM\- kartR^iprayAsasAphalyAdasatkAryamiti, atra brUmaH\- etadapyayuktam | kasmAt ? || asadakaraNAt || yadyubhayapakShaprasiddhasyAsataH kriyAyogaH syAt ata etadyujyate vaktum kArye sati kartuH prayAso.anarthaka iti | tattvasataH karaNamanupapannam | tasmAdayuktametat | hetvabhidhAnAdasiddhiriti chet syAdetat\- yathA niShpannatvAnmadhvAdInAM dhAraNasamartho ghaTo na kriyata ityayamapadiShTo heturasmAbhiH evamitthaM kAryasyAsataH kAraNaM nopapannamiti noktaM bhavatA | tasmAdasiddhiriti | etachchAnupapannam | kasmAt ? satyasati vA sambandhe doShaprasa~NgAt | taddhi kriyamANaM sati vA sambandhe kArakaiH kriyate.asati vA ? sambandhashchAsya bhavanpravR^ittikAle vA kAraNAnAM syAt, niShpattikAle vA ? kiM chAtaH ? tanna tAvatpravR^ittikAle sambandho yuktaH | kasmAt ? adravyatvAt | pravR^ittikAle kartrAdInAM kriyAguNavyapadeshAbhAvAdavastubhUtaM shashaviShANasthAnIyaM vaH kAryam | na chAsti tathAbhUtasya vastubhUtena sambandhaH | atha niShpattikAle.abhisambadhyate yaduktaM sato niShpannatvAtkriyAnutpattiriti tasya vyAghAtaH | atha matamasatyapi sambandhe niShpattirbhavatIti tena kArakavyApAravaiyarthyaprasaMgaH | prAgapi cha kArakopAdAnAtkAryaniShpattiprasa~Nga iti | uktaM cha asattvAnnAsti sambandhaH kArakaiH sattvasaMgibhiH | asambandhasya chotpattimichChato na vyavasthitiH || iti | Aha, nanu cha madhyame kAle kartrAdibhiH kAryaM kriyate | kaH punarasau madhyamaH kAla iti ? Aha\- ArambhAya prasR^itA yasminkAle bhavanti karttAraH | kAryasyAniShpAdAttaM madhyamaM kAlamichChanti || iti | yadA hetavaH pravR^ittArambhA bhavantyuddishya kAryaM na cha tAvannaimittikasyAtmalAbhaH saMvartate sa madhyamaH kAlaH | tasminkriyate kArakaiH kAryamiti | uchyate, na, avasthAntarAnupatteH | prA~NniShpatterasattA | niShpannasya sattetyavasthAdvayam | sadasadrUpA chAvasthA nAsti yo madhyamaH syAt | ato na yuktametaditi | kiMchAnyat | pUrvadoShAparihArAduddishya kAryaM tasyAtmano lAbhAtmakena saha sambandha iti ? atrApyayaM paryanuyogo naiva nivartata iti | tasmAchchitramapi vAkyaM prasArya na kiMchitparihR^itaM bhavatA | tasmAdyuktametat satyasati vA sambandhe doShaprasaMgAdasanna kriyata iti | yasya punaH satkAryaM tasya doSho nAsti | kasmAt ? || upAdAnagrahaNAt || upAdAnamiti kAraNaM tantvAdyAchakShmahe | taddhi tasya kArakairgR^ihyate abhisambadhyata ityarthaH | tasmAchcha nArthAntaraM kAryam ityataH kAraNenAbhisambaddhAnAM kArakANAM kAryeNaiva sambandho bhavatItyadoShaH | Aha\- nanu cha yasyApi satkAryaM tasyopAdAnAdarthAntaraM tatkAryaM syAt | kasmAt ? kAryArthirupAdAnAt | yadyadarthamupAdIyate tattasmAdarthAntara yathA vemAdibhyaH paTaH | tantavashcha paTAdibhirupAdIyante | tasmAttebhyo.apyarthAntaraM paTa iti | etena sattvaM prayuktam | yadyadarthamupAdIyate tattasminnasat | yathA vemAdiShu paTa iti | uchyate, na avayavipratiShedhAt | pratiShiddhastAvadavayavI dravyAntarabhUtastasmAdanupapannArthametat | kiM chAnyat | || sarvasambhavAbhAvAt || upAdAnasAmAnyAdvemAdivadarthAntaraM paTastantubhya iti brUvato.arthAntaratvasAmAnyAttantuvatsarvasmAtkAraNAtkAryasya sambhavaH syAt | na tvevamasti | tasmAtsarvasambhavAbhAvAdasamyagetat | kiMchAnyat, jAtibhedaprasaMgAdarthAntarArambhaprasa~NgAchcha upAdAnasAmAnyAdvemAdivadarthAntaraM paTastantubhya iti brUvato yathA vemAdibhyo bhinnajAtIyo bhinnadeshashcha, tathA tantubhyaH paTaH syAt yathA chAvasthite paTe vemAdayaH paTAntaraM kurvanti tathA hyavasthite paTe tantavo.api paTAntaramArabheran | na chaitadiShTam | na tarhyupAdAnasAmAnyAdvemAdivattantubhyaH paTasyArthAntaratvam | yatpunaretaduktaM yadyadarthamupAdIyate na tat tatrAstIti, atra brUmaH\- ayuktametat | kasmAt ? AdhArAdheyabhAvAnabhyupagamAt | asakR^iduktamasmAbhirna tantuShu paTo nAma kashchidasti | kiM tarhi tantava eva paTaH | tattu sanmArgavidveShAdbhavatA na gR^ihyate | kiM chAnyat | anekAntAt | upetya vA brUmaH kathaM tAvattilAstailArthamupAdIyante, bhavati chAtra tailam | mR^idvIkA rasArthamupAdIyate, bhavati chAsyAM rasaH | godhukcha payo.arthaM gAmAdatte, bhavati cha tasyAM kShIram | shAlikalApashcha taNDulArthamupAdIyate, santi chAtra taNDulA ityanaikAntiko hetuH | Aha\- AvaraNopalabdherayuktam | tilAdiShvAvaraNaM pratyakShata upalabhyate | tatpratibandhAttailAdInAmagrahaNam | vyApArashcha kartustadvigamArtho na tu kAryasyAvaraNamasti | tasmAdviShamo dR^iShTAntaH | uchyate na, mArgAntaratvAt | yadyatrAsti tatra tadarthamupAdIyate iti pUrvaM bhavatA.atisR^iShTam | idAnIM tvavagamavigamArthaM sato.apyupAdAnamiti brUvato mArgAntaragamanaM pUrvavAdatyAgo.anaikAntikasya chAparihAra iti | yatpunaretaduktaM pariNAmAdyupapatteradoSha iti tathA tadastu | yattUktaM mArgAntarAnupapatteriti atra brUmaH\- etadapyayuktam | kasmAt ? pariNAmadharmAnavabodhAt | sato dharmAntarasya nirodhamasatashchotpattiM pariNAmamabhidadhato vyaktamayamupAlambhaH syAt | na tvanayAnusR^ityA pratiShThAmahe | kiM tarhi sAdhanAnugR^ihItasya dharmiNo dharmAntarasyAvirbhAvaH pUrvasya cha tirobhAvaH pariNAmaH | na chAvirbhAvatirobhAvAvutpattinirodhau | vyUhasaMshleShavyaktiprachayAstu kimasato dharmA uta svato.asanta iti vichAryam | kiM chAtaH | yadi tAvadasato dharmAH yathA kasyeti vAchyam | atha svayamasantaH pashchAdbhavanti tadapyayuktam | kasmAt ? anarthAntaratvAt | satyarthAntarabhAve prAgasantaH pashchAdupalabhyamAnAH satkAryavAdaM nirAkuryuH | sa chaiShAmarthAntarabhAvo na prasiddhaH | tasmAtkimatropapannam ? grahaNAgrahaNavikalpe choktaH parihAraH | kiM chAnyat | dravyAntarotpattivyAghAtAt | upetya vaiShAmutpattiM brUmaH\- yadi hi pariNAmavyUhasaMshleShavyaktiprachayamAtraM kAryamiShyate yaduktaM dravyANi dravyAntaramArabhanta iti tasya vyAghAtaH | kasmAt ? na hyete bhAvA dravyAntaram | tasmAddinakarakiraNapratApamUrChitasyeva dAvAgnyupasarpaNadoShonutApAyaiva bhavataH pratipattiH | etenArambhoparamotpattyavisheShaprasa~Ngo janmasachChabdaH pratyuktaH | katham ? AtmabhUtaM hi tantUnAM paTAkhyaM vyUhasthAnIyaM sanniveshavisheShaM yadA kArakANi svena svena vyApAreNAviShkurvanti tadA kriyate utpadyate jAyata ityevamAdirlokasya vyavahAraH pravartate | yadA tu kArakANi shaktyantarAvirbhAvAtsaMsthAnAntareNautsukyavartitAmavasthAmupasaMharanti tadA prAgupalabdhaM saMsthAnaM vinAshashabdavAchyatAM pratipadyate | paramArthatastu na kasyachidutpAdo.asti na vinAshaH | yatpunaretaduktaM janmashabdaH prAgabhUtasyArthasya bhAvopakramamAheti tadapIchChAmAtram | kasmAt ? vivAdAt | sadasadviShayaM janmeti vivAde.anuShakte janmashabdaH prAgabhUtasya sadbhAvamAchaShTa iti brUvato.anuktasamam | puruShAdAvadR^iShTatvAdasiddhiriti chet syAdetat yadi tarhi kriyate utpadyate jAyata ityeShorthaH sadviShayaH kalpyate, pradhAnapuruShayorapi tatprasaMgaH, sadasadavisheShAditi | atashcha vivAdAvasthamevaitatprakaraNamiti | etachchAyuktam | kasmAt ? saMsthAnaviShayatvAt | yadA bhAvaH svato.anarthAntarabhUtaM saMsthAnaM bhajate tadaite shabdAH pravartanta ityuktam | dR^iShTaM cha loke tadyathA muShTigranthikuNDalAni karoti janayatyutpAdayati, abhivyaktAtmasu cha mUlodakAdiShu bhavatyutpannaM jAtamiti | ubhayapakShaprasiddhe tu shashaviShANAdau naite shabdAH pravartante | tasmAdbhavata evAniShTaprasa~Nga iti | uktaM cha yadyasattvaM ghaTAdInAmutpattau heturiShyate | shashashR^i~Nge.api tulyatvAdutpattiste prasajyate || iti siddhaM satkAryam | itashcha satkAryam | || shaktyasya shakyakaraNAt || shakyamidamasya, shaktashchAyamasyetyayaM niyamaH satAM dR^iShTaH | tadyathA chakShuSho rUpasya | Asti chAyaM paTasya vemAdInAM cha niyamaH | tasmAchcha satkAryam | sahakArivattanniyama iti chet syAnmatam yathApo bIjA~Nkurasyotpattau samarthA bhavanti na kAShThAdagnervA | ubhayaM cha tattAsu cha vidyate | bIjAdapAM vichChinnatvAt | yathA cha sUryaH sUryakAntAdagnimutpAdayituM samartho na chandrakAntAchcha pAnIyam | ubhayaM tattatra na vidyate | tathA cha tattvAdInAM paTasyaiva shaktiniyamaH syAt | na cha paTasya tantuShu sattvaM syAditi | etachchAyuktam | kasmAt ? sAdhyatvAt | aMkurAdayo.api kAryamabAdInAm | ataH sAdhyam | kima~Nkuro.astyatha nAstyeva | tathA sUryakAnte.agniH | tadarthameva chAyaM vivAdo.anuShaktaH | yattUktamapAM vichChinnavAnna tAsva~Nkuro.astIti tatrApi yAsAmapAM bIjAnupraveshada~NkurabhAvena vipariNAmastAbhyastasyAnanyatvaM sAdhyam | ato na kiMchidetat | kiM chAnyat | rUpavyavasthAnAchcha | tadyathA vij~nAnotpattihetutve sati na rUpaM dR^iShTamiti nedAnIM tatsAmAnyAt rUpamapyarUpaM bhavati | evaM paTakAraNatvAdvemAdayo na paTa iti nedAnIM tantavopyapaTaH | tasmAdyuktametachChaktasya shakyakaraNAtsatkAryam | || kAraNabhAvAchcha satkAryam || 9 || ihAsati kArye kAraNabhAvo nAsti | tadyathA vandhyAyAH | asti cheha kAraNabhAvastantupaTayostasmAtsatkAryam | kAraNAntarAtkAryotpattidarshanAdanyatra tadbuddhiriti chet syAnmataM prAkkAraNAntarAtkAryAntarasyAsata utpattimupalabhya pashchAtkAraNAntare kAraNabuddhirbhavatIti | etachchAyuktam | kasmAt ? anabhyupagamAt | asataH kAryasyotpattireva na siddhA shashaviShANAdiShvasiddhatvAt | kutaH punastannimittAkArabuddhiH ? kAraNabhAvAditi chet \- syAdetat, asattvAvisheShe.api paTasya kAraNaM samavAyyasamavAyinimittalakShaNamasti | tasmAtpaTa uchyate, na shashaviShANasyeti | etachchAyuktam | kutaH hetvabhAvAt | asattvAvisheShe.api paTasya kAraNamasti na shashaviShANasyetyatra heturanuktaH | puruShavaditi chet syAdetat, yathA tulyatve sattve paTasya kAraNamasti na puruShasya, evamasattve paTasya saMsthAnaM na shashaviShANasyetyetadapyayuktam | kasmAt ? uktatvAt | saMsthAnaM kAryaM paTasya | saMsthAnaM na puruShasyetyuktaM prAk | saMsthAnavattadvisheSha iti chet syAnmataM yathA sattvAvisheShe paTaH saMsthAnaM na puruSha evamasattvAvisheShe paTaH kAryaM na shashaviShANamiti | etadapyayuktam | kasmAt ? sAmAnyavisheShabhAvAt | sAmAnyasya hi visheShaparigrahaH saMsthAnam | na tvayamasti chetanAshaktau vikalpaH | tasmAnna puruShaH saMsthAnam | asatastu nirAtmakatvAdvisheSho durupapAdaH | tadupapattau vA sattvaprasaMga iti | Aha cha\- nirAtmakatvAdasatAM sarveShAmavishiShTatA | visheShaNaM chedbhinnaM te sattvamabhyupagamyatAm || tasmAdyuktametatkAraNabhAvAchcha satkAryam | evaM tAvadvaisheShikamatenAsatkAryavAdo na vimardasahaH | bauddhapakShe tu bhUyAndoShaH | kathaM tarhi dravyAntaraM paTo neShyate ? "tantuShveva tathAstheShu paTa ityAdibuddhayaH" ityevamAdinA nyAyenAvayavipratiShedhAtsaMyogo.api na saMyogibhyasteShAmarthAntaramiShTaH | tatraitAvatI parikalpanA syAt\- yaduta tantusaMyogo vA paTaH, saMyogakAraNaM vA dravyAntaram ? ubhayaM cha teShAM nArthAntaram | athotpattivinAshau kasyApIti mAyAkAracheShTitam | tadapi chitrataro.ayamupanyAsaH | kANAdAnAM tu dravyAntarottpativinAshAbhyupagamAnna tArkikasadR^isho vichAraH | tasmAtpAramarSha eva pakSho jyAyAn | yathA chAsatkAryaM na saMbhavati tathA chashabdAtsadasatkAryamapi | parasparavirodhAt naiva sannAsaditi eke | etadapyanupapannam | kasmAt ? sattve hetvabhidhAnAnnishchitaH prAgutpatteH kAryasya sadbhAvaH || 9|| \hrule kArikA 10 \hrule prakR^itamidAnIM vakShyAmaH | kiM cha prakR^itam ? mahadAdi tachcha kAryaM prakR^itivirUpaM sarUpaM cheti vachanAdvairUpyam | Aha\- prAksArUpyagrahaNaM, sukhapratipattihetutvAt | adhigatasArUpyasya hi sukhaM vairUpyasya pratipattirbhavatIti prAksArUpyagrahaNaM kartavyam | yathA tantrAntarIyANAM sadanityaM dravyavatkAryaM kAraNaM sAmAnyavisheShavaditi dravyaguNakarmaNAmavisheShasAmAnyamuktvA dravyANi dravyAntaramArabhante guNAshcha guNAntaramityevamAdiH visheSho.abhidhIyate | uchyate\- tadanupapattiH | avisheShAt | yathaivAdhigatasArUpyasya laghIyasI vairUpyapratipattirevamadhigatavairUpyasya laghIyasI sArUpyapratipattiH | kasmAt ? parasparApekShatvAt | vairUpyApekShaM hi sArUpyaM, sArUpyApekShaM cha vairUpyamiti | Aha\- evamapi vairUpyasya prAgabhidhAne prayojanavachanam | dvayoravisheShe.anyatarasya prAgabhidhAne niyamaheturvaktavya iti | uchyate na, vairUpyasya prakaraNAna~NgabhAvAt | vichChinnaM hi vairUpyamatastatpUrvamabhidhAya prakaraNA~NgaM sArUpyaM sukhamabhidhAtumityevamarthamAchAryeNaivaM kriyate | kathaM sArUpyasya prakaraNA~Ngatvamiti chet traiguNyAbhidhAnadvAreNa guNalakShaNopadeshAt | tatsiddhau chAvivekyAdInAM vyaktasiddheH, kAraNaguNAtmakatvAchcha kAryasya pradhAne traiguNyAdipratipatteH, kAryakAraNabhAvAsandehAchcha pradhAnAstitvaprasiddhyapadeshAttatsiddhau cha bhogyasya bhoktrapekShatvAt puruShasiddheradhigatabhoktR^ibhogyasya tatsaMyogasya cha sukhapratipAdyatvAttAdarthyAchcha tattvabhUtabhAvasargANAm | tasmAdyuktametatprakaraNA~NgatvAtsArUpyaM pashchAnnirdishyate | tadasambandhAditaratprAgiti | Aha\- yadi tarhi bhavAnprAgvairUpyAbhidhAnaM nyAyyaM manyate tadvaktavyaM kiM punaridaM vairUpyamiti | uchyate\- || hetumadanityamavyApi sakriyamanekamAshritaM li~Ngam | sAvayavaM paratantraM vyaktaM viparItamavyaktam || 10 || tatra hetuH kAraNamityanarthAntaram | tadasyAstIti hetumat | nityaM dhruvam | na nityamanityam | vyApnotIti vyApi | na vyApyavyApi | asarvagatamityarthaH | saha kriyayA sakriyam | anekaM bhinnam | AshritamAdheyam | li~NgaM tallakShaNopapannam | avayUyanta ityavayavAH | pR^ithagupalabhyanta ityarthaH | sahAvayavaiH sAvayavam | paratantramanyAdhInam | ete hetumadAdayaH paratantrAntA nirapavAdAH vyaktasyAsAdhAraNA pradhAnapuruShAbhyAM dharmAH | Aha\- hetumadityavisheShaH sarvatra sadbhAvAt | vyaktAvyaktapuruShANAM hi sarveShAM heturastIti avisheSha evAyaM paThitavyaH | uchyate na, kArakaparigrahAt | yadyapi vyaktAvyaktapuruShANAmavishiShTaM hetumattvaM tathApi vishiShTasya kArakasya hetoH parigrahaM kariShyAmaH | sa cha vyaktasyaiva nAnyasyeti nAyamavisheSho bhaviShyati | Aha\- tadanupapattiH, visheShAnupAdAnAt | heturiti sAmAnyashabdo.ayam | sAmAnyashabdAshcha nArthaprakaraNashabdAntarAbhisambandhamantareNa visheShe.avatiShThanta iti visheSha upAdeyaH syAt | sa tu nopAdIyate | tasmAtte avisheShA eveti | uchyate na, sarvasambhavino.abhidhAnasya prakarShArthatvAt | iha yaH sarvasaMbhavI dharma ekaviShaya upAdIyate tasmAtprakarSho vij~nAyate | tadyathA bhoktA mANavaka ityukte sarveShAM bhoktR^itvasya saMbhavAdevaM vij~nAyate prakarSheNAyaM bhokteti, evamihApi sarvasambhavItyAhAchAryo vyaktaM hetumaditi | tena vayamasmAtprakarShaM vij~nAsyAmaH | kashcha prakarShaH ? kArakaj~nApakayorubhayorapi sambhave kArakasyaiva grahaNam | anityashabdasambandhAdvA | athavA.ayamAchAryo hetumadityuktvA.anityamiti paThati | shabdAntarAbhisambandhAt | yo.anityasahacharo hetustasyeha grahaNaM gamyate | kashchAnityasahacharo hetuH ? kArakaH | Aha evamapyanupapannametat | kasmAt ? ubhayatra tatsaMbhavAt | utpAdyavya~Ngyayorhi vinAshaM paTAdiShu dR^iShTatvAt avyabhichArAttantrAntarIyA manyante | tasya vA parihAro vaktavyaH | na vA vaktavyo visheShe sthitirastIti | uchyate na, ekAntavAdaprasa~NgAt | sarveNa hi vAdinA.avashyaM kiMchinnityamabhyupagantavyam | antato vinAshe.api na kashchidarthaH shabdabuddhibhyAM na vyajyate | tathA satyekAntavAdo.ayaM syAt | sa cha yuktimadbhirneShyate | tathA cha saMskR^itamapyevaM kalpyamAne vinAshi syAt | tasmAdutpAdyavya~NgyayorvinAshaM bruvato.atisAhasam | Aha\- anityatvAnupapattiH satkAryavAdAbhyupagamAt | yathaiva hi nAsata utpattirastyevaM sato.api vinAshena na bhavitavyam | atha sato.api vinAsho.abhyupagamyate tena pralayakAle vinaShTAnAM tattvAdInAM prashchAdasatAmutpattiH satkAryavAdaM nirAkuryAt | tasmAdanityaM vyaktamityayuktam | uchyate\- na, vyaktyapagamapratij~nAnAt | sadA vayaM sato.avinAshamAchakShANAH ##(na ?)## satkAryavAdaM pratyAchakShImahi | kAraNAnAM tu yaH parasparaM saMsargAt saMsthAnavisheShaparigrahastasya virodhishaktyantarAvirbhavAdvyaktistirodhIyata ityetad vinAshashabdena vivakShitam | tathA cha vArShagaNAH paThanti\- "tadetat trailokyaM vyakterapaiti, na sattvAdapetamapyasti vinAshapratiShedhAt | asaMsargAchchAsya saukShmyaM saukShmyAchchAnupalabdhistasmAdvyaktyapagamo vinAshaH | sa tu dvividhaH\- A sargapralayAt tattvAnAM ki~nchitkAlAntarAvasthAnAditareShAm" iti | Aha\- ayuktametat | kasmAt ? vipratipatteH | sarvameva kShaNikaM buddhibodhyamAkAshanirodhavarjitamiti shAkyaputrIyAH pratipannAH | teShAM pratiShedho vaktavyo vA na vaktavyaM dvividhamanityamiti | uchyate\- na, hetvanupagamAt | pratikShaNamuchChidyate trailokyamityatra li~NgamabhiyuktA api nopalabhAmahe | tasmAt naitadasmAkaM buddhAvavatiShThata iti | Aha\- ante kShayadarshanAt, iha yasyAnte kShayastasya kShaNikatvaM dR^iShTam | tadyathA, pradIpajvAlAbuddhishabdAnAm | asti chAnte kShayaH saMskArANAM tasmAt kShaNikAH uchyante | tadanupapattiH, sAdhyatvAt | iha tu siddhenAtidesho bhavati | tad yathA gavA gavayasya | na tu pradIpajvAlAbuddhishabdAnAM kShaNikatvaM prasiddham | ato na ki~nchidetat | Aha\- naitadaprasiddham | kasmAt ? vR^iddhyadarshanAt | yadi hi avinaShTAyAM jvAlAyAmindhanAntarAle jvAlAntaramutpadyeta vR^iddhirapi syAt, na tu dR^ishyate | tasmAdanavasthitA pradIpajvAlA | ki~nchAshrayAbhAvAt | yadAshrayA jvAlotpattistadutpadyamAnaivAsau niruNaddhIti na yuktamasyA vinA.a.ashrayeNAvasthAtum | upayuktendhanAyA apyavasthAnaprasa~NgAt | ki~nchAvaraNoparipAtena prabhAbhedaprasa~NgAt | jvAlAnAmavasthAnamichChata upariShTAdAvaraNopanipAtAt prabhAyAstantoriva dvaidhIkaraNaM syAt | aniShTa~nchaitat | tasmAnna dIpe jvAlAnAmavasthitirastIti | etena shabdo.api pratyuktaH | katham ? tasyApi yadi vinAsho na syAt, drutapavanAmbudhArAbhighAtAt pratikShaNamapUrvashabdAvirbhAvAt pUrvashabdavinAshAchcha vR^iddhiH syAt | adR^iShTA chAsau | ki~ncha, pratyakShata upalabdheH | pANyupaghAtajo hi shabda utpatterUrdhvaM na bhavatIti pratyakShasiddham | abhivyaktiriti chenna, niyamAdarshanAt | shabdAnAM vAchyavaktR^ibhedabhinnAnAM kAraNaniyamo dR^iShTaH | na chaitadasti samAnendriyagrAhyANAm | ki~ncha\- pR^ithak shruteH | abhivyaktikAraNadeshAchcha pR^ithak shrUyate shabdaH | na chaitadabhivya~NgyAnAM ghaTAdInAM dR^iShTamiti | kShaNikabuddhestu prAgevoktA nAshahetavaH | tatra yaduktaM sAdhyatvAt pradIpajvAlAbuddhishabdAdInAM kShaNikatvasya na saMskArAH kShaNikA ityetadayuktam | uchyate\- yaduktaM vR^iddhyadarshanAditi, atra brUmaH\- ayuktametat | kasmAt ? visheShapratipatteH | kShaNikamityuktaparimANo.ayaM kAlanirdesha AshrIyate, vR^iddhyabhAvAdibhyashcha kadAchidvinAshamAtraM pratIyate | sa tu vinAsha ekakShaNamavasthitAnAM jvAlAnAM bhavati na punaH kShaNadvayamityetadapramANakamAj~nAmAtra~ncha gR^ihItashikShAkaH kaH pratipattumutsaheta ? yattUktamAvaraNopanipAtAt prabhAbhedaprasa~Nga iti, etadapyayuktam | kasmAt ? ubhayathAnupapatteH | kiM tAvadyasya dvaidhIbhAvo dR^iShTastadakShaNikamAhosvid yasya na dR^iShTastat kShaNikamiti | ki~nchAtaH ? tadyadi tAvadevamabhyupagamyate yasya dvaidhIbhAvastadakShaNikamiti tantorakShaNikatvaprasa~NgaH | atha mataM yasya dvaidhIkaraNaM na dR^iShTaM tat kShaNikamiti yathA kimatrodAharaNam | kutaH ? yasmAt na hyanudAhR^ito vAdaH | etena shabdavR^iddhiH pratyuktA | yatpunaretaduktaM pANyupaghAtajashabdAnavasthAnAditi, tatra bhavataivoktaM vya~NgyatvAditi | yattUktaM niyamadarshanAnna vya~NgyaH shabda iti tadayuktam, anekAntAt | yathA shuklakR^iShNau niyamataH shuklakR^iShNashabdAbhyAM pratyAyyete, na cha tau tayorna vya~Ngyau | evaM shabdasyApi vaktyavAdiniyamaH syAt, na chAvya~NgyaH syAt | yadapyuktaM vya~Ngyavya~njakayordeshabhedAnupapatterna vya~NgyaH shabda iti, tadapyayuktam | kasmAt ? chakShurvat tatsiddheH | tadyathA\- chakShuSho rUpasya cha deshabhede.api vya~Ngyavya~njakabhAvaH, evaM shabdasyApi syAt | tasmAnna shabdo.api kShaNikaH | buddhestu svAdhikAra eva kShaNikatve heturiti karaNo ##(kAraNam ?)## vakShyAmaH | tatra yaduktamante kShayadarshanAt pradIpajvAlAbuddhishabdavat kShaNikAH saMskArA ityetadayuktamiti . Aha\- itastarhi pradIpAdInAmanyeShAM cha bhAvAnAM kShaNikatvam | kutaH ? anavasthAnahetvabhAvAt | naShTashchedartho.abhyupagamyate nanu prAptamidamutpannamAtrasyAsya vinAshavighno nAstIti kauTasthyaM sarvabhAvAnAM prAptamiti | uchyate\- na, kAraNopapatteH | adhikAro hi sarvabhUtAnAM saMskAravashAdutpattistadavasthAnameva teShAmalaM sthitaye | sati vinashvaratve saMskAropayoge tu sthityapabhraMsha ityato.asti ki~nchitkAlamavasthAnaM bhAvAnAm | na cha kauTasthyaprasa~NgaH | ki~nchAnyat\- santativinAshaprasa~NgAt | naMShTushchedutpattisamanantaraM vinAsha iShyate, santatirapyante kShayadarshanAt naMShTrI | tasyA api tathaiva vinAshaH prAptaH | tatashcha taDidvilasitavatkShaNadR^iShTanaShTasya trailokyasyAbhAve saMsArochChedaprasa~NgaH | tasmAdayuktaM naMShTurutpattisamakAlameva vinAsha iti | kAraNAvasthAnAt na doSha iti chet\- syAnmatam, asti kAraNaM pUrvotpanno bhAva uttarasyotpattau | sa chApyuttarasya, ityevaM santateranuchChedo virodhibhAvAntarasaMsargAt tUbhayatastathotpatterbhraMsha iti | etadapyayuktam | kasmAt ? pUrvahetutyAgAt | prAguktaM yena naMShTavyamasau mantrauShadhaprayogairapi kShaNAdUrddhvaM nAvatiShThate | sAmprataM tu naMShTrI santatiH kAraNavashAdeva tiShThatIti so.ayaM pUrvahetutyAgaH | vinAshahetvabhAvAt kShaNikatvamiti chet, syAdetat nAsti bhAvAnAM vinAshahetorupalambha iti | ataH svAbhAvikaH pradhvaMsaH | tasmAdutpattisamakAlamasau kena vAryate | idamapyayuktam | kasmAt ? anabhyupagamAt | ko hyetadavamaMsyati ahetuko vinAshaH | kiM tarhi prAgevoktamarthavashAdbhAvAnAM sthitistadava ||virodhidravyAntarasambandhenAdhyAtmikAdinA bhavatIti | vinAshasya vinAshaprasa~NgAdayuktamiti chet, yadi tarhyabhAvo.api hetumAn parikalpyate; prAptamasyApi ghaTavad vinAshitvam | aniShTaM chaitat | tasmAdahetuko vinAsha ityetadayuktam | kasmAt ? vyaktyapagamapratij~nAnAt | bhAvavinAshinaM prati satyamevAyamupAlambhaH syAt | vyaktyapagamastu no vinAshaH | sa tu hetumattvena kathaM virotsyata iti | tasmAnna vinAshahetvabhAvAt kShaNikaM saMskR^itamiti | itashcha na kShaNikam | kasmAt ? agrahaNaprasa~NgAt | ihAsato.agrahaNaM dR^iShTam | tadyathA dvitIyasya shirasaH | kShaNAdUrdhvaM cha te ghaTAdayo na bhavanti | tasmAtteShAmapyagrahaNaprasa~NgaH | tatsadR^ishotpatteradoSha iti chet syAdetat \- utpattisamakAlaM nirodhe.api ghaTasyAnyasya tAdR^ishasyotpattirbhavati, tannirodhe.anyasyetyevamavichChedena grahaNaM bhavati, jvAlAnadIsroto.anusandhAnavaditi | etadapyayuktam | kutaH ? kAraNAbhAvAt | syAdetadevaM yadi tadAnIM sadR^ishotpattau kAraNaM syAt | na tu tadasti, prAgeva nirodhAt | tasmAdasadetat | pUrvotpannasya kAraNabhAvAttatsiddhiriti chenna, upAdAnAt tanniShpattiprasiddheH | ihopAdAnAnmR^itpiNDakasaMj~nakAlloke ghaTaniShpattiH prasiddhA | na cha tadAnimasti mR^itpiNDaH | ki~ncha kramanupalabdheH | iha shibikAdInAmanukrameNa ghaTotpattirupalabhyate | na chAnukramo.asti | ki~ncha kArakasAmagryAbhavAt | iha kumbhakAradaNDachakrasUtropalasAmagryAd ghaTaniShpattiH prasiddhA | na chAstyeShAM tatra sambhavaH | ki~ncha tadutpAdyAntarotpAdyasyAniShpatteH | iha ghaTAd ghaTe nirvR^ittirna prasiddhA loke | na chAprasiddho.asti dR^iShTAntaH | buddhishabdavaditi chet syAdetat yathA buddhirbuddhyantaraM sadR^ishaM sUte, shabdashcha shabdAntaramevaM ghaTAdghaTaniShpattirbhavati iti | etadapyasat | kasmAt ? siddhaM hi buddherbuddhyantaraM shabdAchcha shabdAntaraM jAyata ityetadapyasmAkaM prasiddham | tasmAtpralApamAtrametat | tatra yaduktaM sadR^ishotpatteH so.ayamiti grahaNamavichChinnaM kShaNikatve.api bhAvAnAmityetadayuktam | ki~nchAnyat | kAryotpattikAle kAraNanivR^itteH | yadA na kAraNamasti na tadA kAryamutpadyate dvayorghaTayoryugapadupalabdhiprasa~NgAt | yadA tu kAryamutpadyate tadA kAraNaM niruddhamiti nirbIjaH pradurbhAvaH prApnoti | aniShTaM chaitat, satatotpattiprasaMgAt | anutpanne hetusAmarthyAdadoSha iti chet syAttadanutpanne kArye kAraNena prayojanam | utpanne tadvyApArAnarthakyAt | asti chAnutpanne kArye kAraNam | ato na nirbIjaH prAdurbhAva iti | etadapyayuktam | kasmAt ? abhAve.api tadutpattiprasa~NgAt | aMga tAvat aNusho vibhajyatAmagnau vA kShipyantAm, tantavastadApi prasiddhavinAshAnAmabhUvanniti shakyamupadeShTuM, yadi tebhyaH paTa utpadyate | tasmAdbhrAntiriyam | yugapatkAryakAraNayorutpattinirodhau tulAnatonnatavaditi chet syAdetadyathA nAmonnAmau tulAntaryA ##(?)## yaugapadyena bhavata evamutpattivinAshau kAryakAraNayoriti | tadapyayuktam | kasmAt ? kAryakAraNabhAvAdarshanAt | kimidamudake nimajjadbhiH phenamavalambyate ? tulyA tasya hyekasyAvanatiravasthA tad dvitIyasyonnataye heturbhavati, bhavataH kAraNavinAshaH kAryotpattishcha yaugapadyena bhavataH | na cha tayorhetumadbhAvaH shakyaH kalpayitum | tasmAdayuktametat | visheShagrahaNAt kShaNikatvasiddhiriti chet syAnmatam\- yadyutpannamAtroparatirnAsti bhAvAnAM, kiMkayutaH sharIrAdInAM prANApAnashramarUpAdikR^ito.abjAshmaprabhR^itInAM cha shItoShNasparshakR^ito bhedaH ? ghaNTAdInAM chAshabdakAnAM pashchAchChabdavatAM grahaNam, tasmAdaniShiddhaH kShaNabha~Nga ityetachchAyuktam | kasmAt ? uktatvAt | uktamatrottaraM kAraNAbhAve.anutpattiprasa~NgAediti | ki~ncha saMsthAnAntarAnupaladheH | na hyatra pUrvasaMshAnaviparItaM saMsthAnAntaraM gR^ihNImahe | tasmAdavishiShTAsta ityevamavagamyatAm | visheShagrahaNantvavastvantarAnugrahe shaktyantarAvirbhAvAt | UktaM cha\- "vyakterapagamo.abhIShTaH pUrvasaMsthAnahAnitaH | tadabhAvAdasidho.asya vishe || ## (Here in the Ms, a considerable portion is left bland and it is apparent that discussion on the karikas XI and XII has been left out)## \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 13 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- || sattvaM laghu prakAshakamiShTamupaShTambhakaM chalaM cha rajaH | guru varaNakameva tamaH || evashabdaH pratyekaM parishamApyate | sattvaM laghu prakAShakameveShTam | yat kiMchitkAryakaraNe laghu prakAshaM cha tatsattvarUpamiti pratyavagantavyam | tatra kAryasya tAvadudgamaheturdharmo laghutvam, karaNasya vR^ittipaTutvahetuH | prakAshastu pR^ithivIdharmasya chChAyAlakShaNasya tamasastiraskAreNa dravyAntaraprakAshanam | karaNasyApi grahaNaM sa~NkalpAbhimAnAdhyavasAyaviShayeShu yathAsvaM pravartamAnam | upaShTambhakaM chalameva rajaH | yaH kashchidupastambhashchalatA chopalabhyate tadrajorUpamityavagantavyam | tatropastambhaH prayatnaH, chalatA kriyA | sA cha dvividhA, pariMNAmalakShaNA praspandalakShaNA cha | tatra pariNAmalakShaNayA sahakAribhAvAntarAnugR^ihItasya dharmiNaH pUrvadharmAtprachyutiH | praspandalakShaNA prANAdayaH karmendriyavR^ittayashcha vachanAdyAH | bAhyAnAM dravyANAmutpatananipatanabhramaNAdIni | guru varaNakameva tamaH | yatkiMchid gauravaM varaNaM chopalabhyate tattamorUpamiti pratyavagantavyam | tatra gurutvaM kAryasyAdhogamanaheturdharmaH karaNasya vR^ittimandatA | varaNamapi kAryagataM cha dravyAntaratirodhAnam | karaNagatA chAshuddhiH prakAshapratidvandvibhUtA | ityeSha sattvAdInAmavyatikareNa svabhAvopalambho yata eShAM nAnAtvamavasIyate | yatpunaretaduktaM strIkShatramegheShu svabhAvavyatikaropalambhAdeko guNastrirUpaH, sarve vA sarvarUpA, rUpAntarasya vA sata utpattiriti atra brUmaH na, guNabhUtasya bhaktita upakArAtpradhAnarUpopapatteH | iha guNabhUtasya bhaktitaH pradhAnopakAritve sati bhaktitastadrUpopapattirdR^iShTA | tadyathA kShIrAdeH | taddhi mukhAdiShu dR^iShTapratilabdhapravR^ittiH pittasya svena rUpeNA~NgabhAvaM gachChaMstasyopakArAttiktaM sampadyate | na cha tathA sadeva | sattvamapi straiNaguNabhUtaM sapatnIrajasaH svena rUpeNA~NgabhAvaM gachChaMstasyopakArAdduHkhaM sampadyate | tamaso mohaH | evaM kShAtraM rajaH AryadAralakShaNasya sattvasya dasyulakShaNasya cha tamasaH | evaM medhyaM tamaH kArShike sattvasya proShitadayitAyAshcha rajasaH | tasmAnnAsti guNAnAM svAbhAvavyatikaraH | kiM chAnyat | aguNabhUtAnAM svabhAvagrahaNAt | yadA chaite.a~NgabhAvamapagachChanto madhyasthAstulyasaMskArAshcha pratipadyante tadA svarUpeNaiva | tasmAdasaMkIrNaM guNarUpam | Aha\- na, sandehAt | ubhayathA hi rUpAntaragrahaNaM kShIrAdiShu dR^iShTam | tAdrUpyAttaishcha vipariNatAnAM guNabhAvAchcha | yathoktaM tatra kathamidamekAntena nishchIyante guNabhAvAtsattvAdInAM rUpAntaragrahaNaM na punastAdrUpyAdeveti ? uchyate\- grahaNavikalpopalambhAt | yadi straiNaM sattvaM tAdrUpyAdeva sapatnyA tena gR^ihyate tena bharturapi tathA grahaNaprasaMgo madhyasthAnAM tulyasaMskArANAM cha | aniShTaM chaitat | tasmAd bhAkto.ayaM guNavikalpopalambhaH | kiM chAnyat | uttarakAlaM svarUpagrahaNAnnivR^ittAnushayAbhishchaikArthatAmupagatAbhiH sapatnIbhiH svenaiva rUpeNa straiNasya sattvasya grahaNamupalabhyate | svagR^ihasamavasthitaishchAryadAraiH kShatriyANAm | niShpannashasyaishcha kR^iShIvalairmeghAnAm | tasmAdbhAkto.ayaM grahaNavikalpopalambhaH | tasmAdyuktametat anyo.anyajananavR^ittayo guNAH, na cha saMkIrNasvabhAvA iti | yatpunaretaduktam anyonyamithunatvAnupapattiH, sattvasyetaravirodhAt, ityatra brUmaH \- asti chAyaM virodho guNAnAM || pradIpavachchArthato vR^ittiH || 13 || kimutpadyata iti vAkyasheShaH | tadyathA vartijyotistailAnAM parasparavirodhe.api pradIpakaraNaikakAryasAdhanabhAvopagatAnAM vR^ittaya ekatra saMmUrChitAH sahabhAvaH prakR^iShTamapi kAlamanubhavanti evaM sattvarajastamasAM sati virodhe mahadAdyekakAryasAdhanabhAvopagatAnAM vR^ittaya ekatra mUrChitAH saha bhavantIti | yuktyabhAvAdasiddhiriti chet syAnmatam \- kA punaratra yuktiryena virodhinAmekakAryatA bhavatIti ? uchyate\- guNapradhAnabhAvAt | guNabhUto hi pratiyogI pradhAnabhUtena tadupakarakatvAnna virudhyata iti saMsargeNa varttitumutsahate | tulyabalayostu dvayoH satyameva sahAvasthAnasya nAsti sambandhaH | tathA cha bhagavAn vArShagaNyaH paThati rUpAtishayA vR^ittyatishayAshcha virudhyante | sAmAnyAni tvatishayaiH saha vartante | tadyathA jalAgnI pachanIyasvedanIyeShu kAryeShu, ChAyAtapau cha sUkShmarUprakAshane, shItoShNe cha prajAvasthitau | evaM tatsiddhaH pradIpavatsattvarajastamasAM virodhe.api sahabhAvaH | Aha, yaduktaM laghvAdibhAvasvabhAvabhedAd guNanAnAtvamityatra brUmaH bhinnA lakShaNabhedAshchenmithaH sattvAdayo guNAH | tarhi lakShaNayuktatvAtShaDguNAH prApnuvanti te || yadi laghvAdilakShaNabhedAtsattvAdInAM nAnAtvaM mitho.abhyupagamyate tena laghutvaprakAshatvayorapi bhedo.asti guNadvayaprasaMgaH | evamupastambhachalatAbhyAM gauravavaraNAbhyAM cha dvayaM dvayamiti ShaDguNAH prApnuvanti | atha mataM laghutvaprakAshayorabheda iti pR^ithaganabhidhAnaM prAptam | tadbhede vA grahaNabhedamanichChataH prApto laghutvAdibhede.api guNAbhedastathA chaiko guNa iti prAptam | yatpunaretaduktaM guNabhUtasya bhaktita upakArAtpradhAnarUpApattiriti, a~NgabhAvaM vrajatsattvaM duHkhaM sampadyate yadi . vairUpyasyopasaMhArAtpUrvadoShAnivartanam || yadi hi rajaso.a~NgabhAvamupagachChatsattvamupakArAttadrUpaM bhavati tena pratij~nAtasya rUpAntarasyopasaMhArAttrairUpyaM guNAnAmekaikasya prAptam rUpAntarasya vA sata utpattiH | tasmAtpUrvadoShAparihArAtpratij~nAmAtramevAyaM samAdhiH | yadapyuktaM aguNabhUtAnAM svabhAvagrahaNAditi | a~NgabhAvAnapekShaM tu grahaNaM nAstyR^iSherapi | paramarSherapi guNAnAM kAryameva pratyakShaM na shaktimAtreNAvasthAnamasaMvedyatvAt | tatra chA~NA~NgibhAvagamanamanivAryam | tasmAddoShamanichChatA guNA parityAjyAH | nAsti vA sudUramapi gatvA tatsaMkaradoShaparihAraH | uchyate\- yattAvaduktaM lakShaNabhedAd guNanAnAtvavAdino lakShaNadvayayogAdekaikasya guNaShaTtvaprasaMga iti tanna | kasmAt ? dvayorguNapradhAnabhAvAnupapatteH | ihArthAntarasyArthAntareNa guNapradhAnabhAvo bhavati | yathA strIkShatramegheShu vyAkhyAtam | na cha laghutvaprakAshayorupastambhachalanayorgauravavaraNayoshcha mithau guNapradhAnabhAvo.asti, tadanarthAntaraM dharmAsta iti nAsti ShaTtvaprasaMga iti | kiM cha aprasiddhatvAt | na hyetatkvachitprasiddham yathA yAvanto dharmAstAvanto dharmiNa iti | na chAprasiddhena vyavahAraH | kiMcha pR^ithaktvaikAntaprasa~NgAt | lakShaNabhedAnnAnAtvapratij~nasya sarvArthAnAM svasAmAnyalakShaNayogAtsvato.arthAntaramiti pR^ithaktvaikAntaprasaMgaH | athaitadaniShTaM na tarhi vaktavyaM lakShaNabhedAd guNAnAM ShaTtvamiti | yatpunaretaduktaM a~NgabhUtasya pradhAnarUpApatteH pUrvadoShAnivR^ittiriti tadapyayuktam | kasmAt ? bhaktyabhidhAnAt | asakR^idadhItamasmAbhirbhAkto.ayaM guNAnAM grahaNavikalpa iti | na cha bhaktiH paramArtha ityasthAne yatnaH | yatpunaretaduktaM aguNabhUtAnAM sattvAdInAmR^iSherapyaviShayatvamiti satyametat | yattUktaM kAryasya viShayabhUtatvAda~NgA~NgibhAvagamanaM guNAnAM sakalasatkAryamapekShate | tathA strIkShatrameghAH prakR^itAsteShva~NgabhAvamagachChata iti vij~nAyata iti | sAmAnyashabdAnAM hi prakaraNAdvisheShe.avasthAnaM bhavati | tadyathA bhojanakAle saindhavamAnayetyukte lavaNe sampratipattirnAshvAdiShu | tasmAtprakaraNamanapekShya mahati tantre doShAbhidhAnaM bAlavAkyasthAnIyam | evaM guNalakShaNopadeshAtsiddhaM traiguNyam || 13|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 14 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha\- avivekyAdiridAnIM gaNaH kathaM pratipattavya iti ? uchyate\- || avivekyAdiH siddhastraiguNyAt || yattriguNaM tadaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmIti ##(kA0 11)## | kathamavagamyata iti chet || tadviparyayAbhAvAt | || yasmAdguNaviparyayaH kShetraj~naH | tatra viShayatvamachetanatvaM prasavadharmitvaM cha na bhavatIti purastAtpratipAdayiShyAmaH | tasmAtparisheShato vyakte eteShAM dharmANAmavirodhaH | Aha, tathA pradhAnamiti prAguktaM ##(ka0 11)## bhavatA | tadidAnIM kathaM pratipattavyam pradhAnamapi triguNAdiyuktamiti ? uchyate || kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddham || 14 || iha kAraNaguNAtmakaM kAryaM dR^iShTaM paTAdi | vyakte cha traiguNyAdyupalabhyate | tasmAtkAraNamapyasya tathAjAtIyakamiti shakyamanumAtum | siddhAntamAtropadarshanametadAchAryaH karoti | nyAyaM tu yathokteShu pradesheShUpapAdayiShyAmaH || 14|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 15 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha, kAryadharmasya kAraNopalabdhau hetumadAdiprasaMgaH, avisheShAt | yadi kArye dR^iShTasya dharmasya kAraNe sadbhAvo.abhyupagamyate prAptau hetumadAdInAmapi dharmANAM kAryadR^iShTatvAtpradhAne prasaMgaH | atha kAryopalabdhau tulyAyAM hetumadAdayo neShyante na tarhItareShAmapi kAraNAvasthitirastIti | uchyate na, svarUpavirodhitve tadapavAdavij~nAnAt | kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyetyanena liMgena hetumadAdayo.api kAraNe prasajyante | teShAM tu kAryakAraNarUpavirodhitvAdapavAdo vij~nAyate | katham ? yadi tAvaddhetumadAdayo vyakte dR^iShTatvAtpradhAne vya~njante, kR^itakatvAtkAryameva tanna kAraNamiti prAptam | anityatvAchcha svayamuchChidyamAnamananugrAhakamavyApitvAdibhishchAnantavikArotpAdanashaktihInam | ahetumadAdayaH pradhAne.abhyupagamAdvyakterapi prApyante tAdR^ishAH kAraNAsambhavAtkAryameva tanna bhavatIti prAptam | avivekyAdayastUbhayatrApi bhavanto netaretarasvarUpavirodhinaH | tasmAtkAryakAraNabhAvAbhyupagamAddhetumadAdyapavAdaH, itareShAM cha kAraNasadbhAvaH siddhaH | yaduktaM kAraNaguNAtmakatvAtkAryasyAvyaktamapi siddhamiti tadayuktam | kasmAt ? vyaktAvyaktayoH kAryakAraNabhAvAprasiddheH | siddhe hi vyaktAvyaktayoH kAraNatve etadevaM syAt | tattvasiddham | tasmAdayuktametat | visheShAnabhidhAnAdubhayasAmyamiti chet syAnmatam, yathA bhavAnAha vyaktAvyaktayoH kAryakAraNabhAvo.aprasiddhaH, evaM vayaM vakShyAmaH\- tayoH kAryakAraNabhAvAprasiddhirapyasiddhA | na cha kvachidvisheSho.astyubhayasAmyaM bhaviShyatIti | tachchAyuktam | kasmAt ? sadbhAvAsiddheH | satyam, anabhidhIyamAne visheShe syAdubhayasAmyam | avyaktasya tu sadbhAva evAsiddha ityayaM visheShaH | tasmAdayuktametadapIti | kAryasya kAraNapUrvakatvAdvyaktasya cha kAryatvAdavyaktasadbhAve pratipattiriti chet syAdetat | kAryaM kAraNapUrvakaM dR^iShTam | ghaTAdikAryaM chedavyaktaM pramitatvAttasmAdidamapi kAraNapUrvakaM bhavitumarhati | yachcha tasya kAraNaM tadavyaktamiti | tachchAnupapannam | kasmAt ? anekAntAt | ihAkasmikI cha kAryasyotpattirdR^iShTA | tadyathendradhanuShaH | asatashcha bhrAntimAtrAt | tadyathA mAyAsvapnendrajAlamR^igatR^iShNikAlAtachakragandharvanagarANAm | satashcha kAraNAt | tadyathA mR^idAdibhyo ghaTAdInAm | kAryaM chedavyaktamataH saMshayaH kimindradhanurvadakasmAdasya prAdurbhAvo.atha mAyAdivadasato.atha kAraNAtsato ghaTavaditi ? uchyate\- nAkasmikamasatpUrvaM vyaktam | kasmAt ? || bhedAnAM parimANAt || yatparimitaM tasya sata utpattirdR^iShTA | tadyathA mUlA~NkuraparNanAladaNDavusatuShashUkapuShpakShIrataNDulakaNAnAm | parimitA mahadahaMkArendriyatanmAtramahAbhUtalakShaNabhedAH | tasmAtsatkAraNapUrvakAH | yadeShAM kAraNaM tadavyaktam | || iti yuktidIpikAyAM sAMkhyasaptatipaddhatau tR^itIyamAhnikaM prathamaM cha prakaraNaM samAptam || Aha\- kasmAdastyavyaktam ? asadbhedAnAmapi parimANadarshanAt | anekAnta iti chet syAnmatam, asti hi mAyAsvapnendrajAlAnuvidhAyinAmapi bhedAnAM parimANamiti | tasmAdanaikAntiko heturiti | tachcha naivam | kasmAt ? na hi teShAM niyamo.asti, etAvadbhirevotpattavyaM nAnyairiti | mahadAdayastu pralayakAle tirobhUtAstAvanta evotpadyante | Aha, parimANAnavasthAnaM kAladvayAnupalabdheH | satyaM, sAmprate kAle mahadAdayo yuktaparimANAH pratyakShAnumAnopalabdheH | atItAnAgatayostu kAlayornAsti prasiddhiH | tasmAdayuktametat | uchyate na, viparyaye pramANAnupalabdheH | idAnImetAvanto bhedA ityetachChakyamanumAtum atItAnAgatayostu kAlayornAsti prasiddhiH | tasmAnna bhedAnavasthAprasaMgaH | Aha, bhedAbhedAnavasthAnAt | mahadAdInAM ye bhedA devamanuShyatirya~ncho ghaTAdayashcha teShAmashakyaM parimANaM parichChettum | sAmAnye.antarbhAvAdayuktamiti chet syAnmatam, asti sharIrANAM mahAbhUtasAmAnyaM ghaTAdInAM cha pR^ithivIsAmAnyaM, tatparimANAdete.api parimitA iti | tadayuktam | kasmAt ? abhAvAt | nahi vaH sAmAnyaM dravyAdarthAntarabhUtamasti | sArUpyamAtre sAmAnyaparikalpanAt | uchyate na, tattvAntarAnupapatteH | tattvabhedena parimitA bhedA ityetadvivakShitaM yathoktamasmAbhiruktaM cha yadyasti tattvAntaramuchyatAm | yatpunaretaduktaM sAmAnyasyArthAntarabhUtasya bhavatpakShe.anupapattiriti satyametat | tathAvidhenApi tu tena saMvyavahAro na pratiShidhyate iti vakShyAmaH | tasmAtsiddhaM bhedAnAM parimANAdastyavyaktam | kiM chAnyat | || samanvayAt || iha yena bhedAnAM samanupagatistasya sattvaM dR^iShTam | tadyathA mR^idA ghaTAdInAm | asti cheyaM sukhaduHkhamohaiH shabdAdInAM samanugatiH | tasmAtte.api santi ye cha sukhAdayo.astamitavisheShAstadavyaktam | tasmAdastyavyaktam | Aha, nAsiddhatvAt | sukhAdibhiH shabdAdayo.anugamyanta ityetadaprasiddham kena kAraNena pratipattavyamiti ? uchyate\- tadbuddhinimittatvAt | iha shabdasparsharUparasagandhAnAM sannidhAne svasaMskAravisheShayogAtsukhaduHkhamohAkArAH prANinAM buddhaya utpadyante | yachcha yAdR^ishIM buddhimutpAdayati tattenAnvitam | tadyathA chandanAdibhiH shakalAdayaH | tasmAnnAsiddhiH samanvayasyeti | Aha, asiddha evAyaM samanvayaH | kasmAt ? vilakShaNakAryotpattidarshanAt | na hyayaM niyamaH kAraNasadR^ishameva kAryamutpadyate | kiM tarhi vilakShaNaM agnidhUmashabdAdi | katham ? na hyagnistR^iNAdisvabhAvako.agnisvabhAvako vA dhUmaH | na cha bherIdaNDAdisvabhAvaH shabdaH | tasmAtsukhAdyanugatAH shabdAdaya itIchChAmAtram | uchyate na, visheShitatvAt | sukhAdisvarUpAH shabdAdayaH, tatsannidhAne sukhAdyAkArapratyayotpattirityetadAdita evAsmAbhirvisheShitam | tasmAnna bhinnajAtIyAsta iti | yattu khalvidamuchyate.agnyAdInAM vilakShaNAnAmutpattidarshanAtpradhAnabhedAnAmatajjAtIyaprasaMga iti tadayuktam | kasmAt ? abhiprAyAnavabodhAt | naiva brUmo yo yasya vikAraH sa tajjAtIyaka iti | kiM tarhi yo yajjAtIyakaH sa tasya vikAra iti | tasmAdayuktametat | kiMchAnyat udAharaNAprasiddheH | na chaitadudAharaNaM prasiddhaM agnyAdayaH svakAraNajAtiM nAnuvidadhatIta | kasmAt ? balavIryAnuvidhAnAt | tadyathA agnerdhUmasya cha tvakchandananalikAdisnigdhatAnuvR^ittestaikShNyAdyanuvR^itteshcha | bherIvikAraH shabdo na tu yathA bherIrUpamavasthitam | pradIpeneva tu daNDAbhighAtena vyajyata iti sAdhyametat | na chaikaiko rUpAdInAM dravyAkAraH samudAyadharmatvAt | tasmAnna bherIvikAraH shabdaH | tatra yaduktaM vilakShaNakAryotpattidarshanAdasiddho.anvaya ityetadayuktam | tasmAdyuktametat samanvayAdastyavyaktamiti | kiM chAnyat | || shaktitaH pravR^itteshcha | || iha yAvatI kAchilloke pravR^ittirupalabhyate sA sarvA shaktitaH | tadyathA kumbhakArasya daNDAdisAdhanavinyAsalakShaNAyAshcha shakteH sannidhAnAd ghaTakaraNe pravR^ittirasti | vyaktasya cheyaM kAryatvAttadbhAve pravR^ittiriti | atastasyApi shaktyA bhavitavyam | yA.asau shaktistadavyaktam | tasmAdastyavyaktamiti | Aha, prAkpravR^itteH shaktyabhAvaH, pravR^ittyanupalabdheH | yadi shaktipUrvikA pravR^ittiriti manyadhvaM tena yAvatpravR^ittirnopalabhyate tAvachChaktirnAstItyetadApannam | kasmAt ? satyAM shaktyAM kAryAbhAve svarUpAbhAvaprasaMgAt | yadi khalvapi vidyamAnA shaktiH kenachitprabandhena kAryaM notpAdayechChaktitarashaktetyetadApannam | tasmAtsahakAribhAvAntarasannidhAnAtpravruttisamakalAmevArthAnAM shaktaya utpadyante | tAshcha tAvadeva pradhvaMsante | tatra yaduktaM prAkpravR^itteH shaktidarshanAdvyaktasyApi niShpAdikA shaktirastItyetadayuktam | kiM chAnyat bhedAbhedakalpanAnupapatteH | iha pradhAnameva vA shaktiH syAt pradhAnAdvA bhinnA ? kiM chAtaH ? tadyadi tAvatpradhAnameva shaktistena kArye bhedAchChaktibhedo.avasIyata iti shaktibhedAtpradhAnanAnAtvaprasaMgaH | pradhAnaikatvAdvA tadavyatiriktAnAM shaktInAmekatvaprasaMgaH | tatashcha kAryanAnAtvAbhAvaH | atha mA bhUdayaM doSha iti pradhAnAdarthAntarabhAvaH shaktInAmabhyupagamyate tena bhinnAnAM shaktInAM pravR^ittitaH siddhau pradhAnasiddhirnAstItyetadApannam | kiM chAnyat | svarUpAbhidhAnaM cha | pradhAnasya shaktimAtrAdapyarthAntaratvamabhyupagamya rUpamIdR^ikpradhAnaM svAvasthAyAmiti, tachchAshakyamabhidhAtum | tasmAd bhedAbhedakalpanAnupapatterakalpanIyA shaktiriti | uchyate\- yaduktaM prAkpravR^itteH shaktyabhAvaH pravR^ittyanupalabdheriti, atra brUmaH nAprasiddhatvAt | kAraNaM shaktiH kAryaM pravR^ittiH | na cha kAryAnupalabdhau kAryAbhAva ityetalloke prasiddham | yatpunaruktaM kAryaniShpattau shakteH svarUpahAnamiti atra brUmaH na, pradIpadR^iShTAntAt | yadyathA pradIpasya ghaTAdiprakAshanashaktirasti | atha cha kuDyAdyAvaraNasAmarthyAnna ghaTAdInprakAshayituM shaknoti | na cha shakyate vaktuM pradIpasya prakAshanashaktirashakteti | evamanyeShAmapi bhAvAnAM prAkprarutterapi shaktiH syAt | na chApravR^ittidarshanAdasyAH svarUpahAnaM syAt | yattUktaM sahakAribhAvAntarasannidhAnAtpravR^ittisamakAlamevArthAnAM shaktiprAdurbhAva iti atra brUmaH\- tadaprasiddhiH shaktyapekShatvAt | iha sarvaH kartA svagatAM shaktimapekShya tadyogyatayA sahakAribhAvAntaramupAdatte, sA chetprAkpravR^itterna syAtsAdhanAnAM viShayasvabhAvAnavadhAraNAdanupAdAnaprasaMgaH | aniShTaM chaitat | tasmAtprAkpravR^itteH shaktiH | yatpunaretaduktaM tAvadeva pradhvaMsaM iti atra brUmaH na, kAryaniShThAdarshanAt | yadi pravR^ittisamakAlameva pradhvaMsaH iti atra brUmaH na, kAryaniShThAdarshanat | yadi pravR^ittisamakAlameva pradhvaMsaH syAtkAryaniShThaiva na syAt | tannimittatvAtkAryasya asti tvasau | tasmAnna pravR^ittisamakAlameva shatipradhvaMsaH | sadR^ishasandhAnotpatyA kAryaniShTheti chenna | vinAshasamakAlotpattyasambhavAt | athApi syAdekasyAM shaktau kShaNasAdhyamaMshamavasAya vinaShTAyAmanyattatsadR^ishaM shaktyantaramutpadyate, tasminvinaShTe.anyaditi | evaM shaktisantAnAtkAryaniShThA bhavatIti | etadapyayuktam | kasmAt ? vinAshakAlotpattyasambhavAt | ko hyatra heturyena vinAshasamakAlamanyachChaktirUpaM kAryamavasIyayati na punaH prAktanamevAvasthitamiti ? kiM chAnyat | kauTasthyadoShaparihArAt | kShaNottarakAlAvasthAne cha bhAvAnAM yo doSha upAttaH kauTasthyaprasaMga iti tasya parihAra uktaH | tasmAnnAsti shaktInAM pravR^ittikAle vinAshaH | pravR^ittyuttarakAlamapi nAsti | kasmAt ? punaH pravR^ittidarshanAt | shaktyantarotpattau pravR^ityuttarakAlamapi iti chet na, hetvabhAvAt | ko hyatra nirbandhaH tasyAM vinaShTAyAmanyA pravR^ittyantaraheturbhavati naiva punaH saiveti ? kR^itArthatvAdi chet na anabhyupagamAt | na hyekaghaTArthA shaktirabhyupagamyate | tatra yenaiva hetunA ekaM ghaTamavasAya na vinashyati tenaiva yAvanti kartavyAnIti | tasmAttriShu kAleShu shaktayo.avatiShThante | yatpunaretaduktaM bhedAbhedakalpanAnupapattiriti, atra brUmaH\- astu pradhAnAdabhinnA shaktiH | na tasya nAnAtvaM shaktyekatvaM vA prasajyate | kasmAt ? saMkhyAvyavahArasya buddhyapekShatvAdbuddhinimittasya chAsatkAreNa pradhAnashaktisvabhAvAt, ihAyaM saMkhyAvyavahAro buddhyapekShaH | katham ? yadabhinnAM buddhimutpAdayati tadekaM, pradhAnAvasthAyAM cha shaktayo.astamitavisheShatvAdabhinnAM buddhimutpAdayanti | tasmAdekaM tatpravR^ittikAle visheShAvagrahaNe bhedaM pratipadyate, devashaktirmanuShyashaktirityAdi | tasmAnnAsAmekatvamato na bhedAbhedakalpanAnupapattiriti | vyakte darshanAchChaktInAmavyakte pratipattiriti chet syAdetat | vyakte shaktipravR^ittI dR^iShTe na chAvyakte | kvachidanyato vyaktamevaitasmAddhetoH siddhyati nAvyaktamityetachchAyuktam | kasmAt ? sAmAnyatodR^iShTAntAtsiddheH | yathaiva hi devadattAdhArayA kriyayA tasya deshAntaraprAptimupalabhyAtyantAdR^iShTaM jyotiShAM deshAntaraprAptergamanamanumIyate evaM pravR^itteH shaktiniyamitatvAdvyaktasya cha pravR^ittibhUtatvAdavashyamatyantAdR^iShTA shaktirabhyupagantavyeti siddhaM shaktitaH pravR^itterastyavyaktam | kiM chAnyat | || kAraNakAryavibhAgAt || kAraNaM cha kAryaM cha kAraNakArye tayorvibhAgaH kAryakAraNavibhAgaH | idaM kAraNamidaM kAryamiti buddhyA dvidhAvasthApanaM vibhAgo yaH sa kAraNakAryavibhAgaH | tadavasthitabhAvapUrvakaM dR^iShTam | tadyathA shayanAsanarathacharaNAdiH | asti chAyaM vyaktasya kAraNakAryavibhAgastasmAdidamapyavasthitabhApUrvakaM, yo.asAvavasthito bhAvastadavyaktam | Aha, tadanupalabdherayuktam | na hi shayanAdInAM kAraNakAryavibhAgaH kashchidupalabhyate | tasmAdayuktametat | uchyate na kAryakAraNayorupakArakopakAryaparyAyatvAtkAraNaM kAryamiti nirvatyanirvartakabhAvo.abhipretaH | kiM tarhyupakArakopakAryabhAvaH | sa chAsti shayanAdInAM vyaktasya cha | ato na pramAdAbhidhAnanetat | Aha, kaH punarvyaktasya parasyaparasya kAryakAraNabhAva iti ? uchyate guNAnAM tAvatsattvarajastamasAM prakAshapravR^ittiniyamalakShaNairdharmairitaretaropakAreNa yathA pravR^ittirbhavati, tatha prItyaprItiviShAdAtmakA ityetasminsUtre ##(kA0 12)## vyAkhyAtam | tathA shabdAdInAM pR^ithivyAdiShu parasparArthamekAdhAratvam | shrotrAdInAmitaretarArjanarakShaNasaMskArAH | karaNasya kAryAtsthAnasAdhanaprakhyApanAdikAryasya karaNAdvR^ittikShatabhaMgasaMrohaNasaMshoShaNaparipAlanAni | pR^ithivyAdInAM vR^ittisaMgrahaNapanthivyUhAvakAshadAnairgavAdibhAvo daivamAnuShatirashchAM yathartuvidhAnejyApoShaNAbhyavahArasaMvyavahArairitaretarAdhyayanaM varNAnAM svadharmapravR^ittiviShayabhAvaH | anyashcha lokAdyathAsaMbhavaM draShTavyaH | Aha, tadanupapattiH | kramayaugapadyAsambhavAt | yo.ayaM guNAnAM prakAshapravR^ittiniyamairitaretaropakAro.a.abhyupagamyate sa khalu krameNa vA syAt yugapadvA ? kiM chAtaH ? tanna tAvatkrameNa saMbhavati | kasmAt ? ekasya nirapekShasya pravR^ittAvitarayorapi tatprasaMgAt | yadi tAvatsattvaM pUrvaM guNAntaranirapekShaM svashaktita eva prakAshate tayorupakArakamityAshrIyate | tena yathA sattvamevamitarAvapyupakAranirapekShau svakAryaM kariShyata ityupakArAnarthakyam | atha mA bhUdayaM doSha ityato yaugapadyamAshrIyate | tadapyanupapannam | kasmAt ? sahabhUtAnAmanupakArakatvAd, goviShANavat | kiM chAnyat | sadasadvikalpAnupapatteH | iha sattvaM prakAshamAnaM rajastamasorvidyamAnaM vA prakAshamAviShkuryAt avidyamAnaM vA ? kiM chAtaH ? tadyadi tAvadvidyamAnamabhivyanakti tena sarveShAmekasvAbhAvyAdguNatvaprasaMgaH | kiMcha sattvavachchetarayoH svAtaMtryaprasaMgaH | yathA sattvasya prakAshaktirastItyatastad guNAntaranirapekShaM prakAshate tadvaditarAvapItyadoShaH | atha vA.avidyamAnA prakAshashaktiH sattvasmbandhAdrajastamasorupajAyate | tena yaduktaM prAkpravR^ittereva tiShThante shaktaya iti tad hInam | tatashcha satkAryavAdavyAghAtaH | kiM chAyamanekAntAt | na hyayamekAntaH parasparopakAriNAmavasthitabhAvapUrvakatvamiti | tathA hi sattvAdayaH parasparopakAriNo na chAvasthitabhAvapUrvakAH | tena yaduktaM kAraNakAryavibhAgAdbhedAnAmavyaktamasti etadayuktam | uchyate\- yaduktamupakArAbhAvaH, kramayaugapadyAsambhavAditi, astu yugapadupakAraH | yattUktam sahabhUtAnAmanupakArakatvaM goviShANAdivaditi, atra brUmaH na, anyathAnupapatteH | na hi goviShANayoH sahabhUtatvAdaukArAnupapattiH | kiM tarhi ekakAryAbhAvAt | yeShAM tu kAryamekaM sahabhAve tu teShAmupakAro na pratiShidhyate | tadyathA pR^ithivyAdInAM dhR^itisaMgrahashaktivyUhAvakAshadAnaiH | sharIrasthitayorakramabhAvinorapi khuraviShANayornAsti parasparopakAraH | tasmAnna sahabhAvAsahabhAvAvupakArAnupakArahetU | kiM cha dR^iShTatvAt | dR^iShTaH khalu vegenordhvagamane vAyoraraghaTTAdInAM yugapadupakAraH na kashchiddoShaH tathA guNAnAmapi syAt | saMyoganimitta iti chet sAdhyaM kimarthAntarabhUtamuta prAptimAtraM saMyoga iti | yatpunaretaduktaM sadasadvikalpAnupapatteriti atra brUmaH ayuktametat | kasmAt ? pa~NgvandhavattadupakAre doShAnupapatteH | tadyathA pa~NgvandhayoritaretarasambandhAnna vidyamAnayordR^iggatishaktyoranyonyAtmani vyaktiH na chAvidyamAnayoratha chaikakAryasiddhiryathA cha pR^ithivyAdInAM parasparopakAritvaM shaktayorabhivyajyate na parashaktyA evaM guNAnAmapIti | yatpunaretaduktamanekAntAditi tadayuktam | kasmAt ? shAstrAnavabodhAt | ihAsmAkaM kAryakAraNayorarthAnabhyupagamAdguNAnAmavasthAntaramevAvasthAntarAnapekShaM kAryakAraNashabdavAchyatAM labhate | tatra ye tAvatpradhAnAvasthAnubhAvino guNAsteShAM shaktimAtrarUpatvAdanirdeshyaprakAshAdisvabhAvAnAM nAsti tannibandhana upakAraH | yadA vaiShamyamApadyante tadA.anivAritaprakAshAdirUpAstannimittamupakAraM pratipadyante | tasmAdvyaktAnAmupakArAbhyupagamAdavasthitabhAvapUrvakatvaM na virudhyata iti shAstramanavagamyaivamuchyate.anaikAntiko.ayaM hetuH | pradhAnAvasthAyAmupakArAnabhyupagamAduttarakAlamapi tatprasaMga iti chet syAnmatam, yadi guNAnAmAdye prakope svasAmarthyAdeva pUrvasmAtprachyutistenottarakAlamapi tadvadeva bhaviShyati | atha pradhAnAvasthAyAmapi chopakAro na tarhi nAnaikAntiko heturiti | tachcha naivam | kasmAt ? agnivatsvashaktinimittatvAt | tadyathA sUkShmo.agniH sUkShmaM prakAshaM svayameva karoti, ghaTAdiprakAshane tu tailavarttyAdyapekShate | tadvadguNAnAmAdyaH prakopaH svashaktitaH | mahadAdyapekShastUpakArataH | tasmAdyuktametat kAraNakAryavibhAgAdastyavyaktamiti | kiM chAnyat | || avibhAgAdvaishvarUpyasya || 15 || iha yadvishvarUpaM tasyAvibhAgo dR^iShTaH | tadyathA salilAdInAm | jalabhUmI vishvarUpAshcha mahadAdayaH | tasmAdeShAmapyavibhAgena bhavitavyam | yo.asAvavibhAgastadavyaktam | tasmAdastyavyaktam | Aha, kiM punastadvaishvarUpyaM, ko vA vishvarUpa iti ? uchyate\- vaishvarUpyamiti vishiShTamavasthAnamAchakShmahe, astamitavisheShatvamavibhAga iti | visheShasya sAmAnyapUrvakatvAditi yo.arthastaduktaM bhavati avibhAgAdvaishvarUpyasyeti | evametaiH pa~nchabhirvItairvyaktasya kAraNamastyavyaktamiti siddham | Aha\- vipratiShedhaprasaMgaH | kAraNAntarapratiShedhAvachanAt | yathA bhavAnAha\- pradhAnaM jagadutpattisamarthaM kAraNamasti | evaM tantrAntarIyAH paramANupuruSheshvarakarmadaivasvabhAvakAlayadR^ichChA.abhAvAnkAraNatvenAbhidadhati, teShAM cha pratiShedho nochyata iti | ato vipratiShedhaH prApnoti | kiM pradhAnameva kAraNaM AhosvidetAnyeva vobhayamiti ? anvayadarshanAttadanupapattiriti chet syAnmatam pradhAnAnvaya eva pR^ithivyAdiShu sukhAdilakShaNa upalabhyate | yachcha yenAnvitaM tasyAsau vikAra iti yuktametatprAgapadiShTam | tasmAtpradhAnavikAra eva vyaktamiti | tachchAnupapannam | kasmAt ? anekAnvayasaMbhavAt | paramANvanvayo.api hi vyakta upalabhyate rUpAdisattvAt | puruShAnvayaH karaNasya saMvedakatvAt | IshvarAnvayaH shaktivisheShayuktAnAmupalabdheH | karmadaivAnvayaH jagadvaichitryopalambhAt | svabhAvAnvayo dravyAntarasaMsarge.api bhAvAnAM tasmAdaprachyuteH | kAlAnvayaH yugAdyanuvidhAnAt | yadR^ichChAnvayo niyamAbhAvAt | abhAvAnvayo gavAdInAM parasparAtmasvadarshanAditaretarANi prayuktAni | kAraNAntarapUrvakatve.api khalu vyaktasya shaktyAH parimANAdayaH pUrvameva kalpayitum | tasmAdayuktamanvayAdibhyaH kAraNamastyavyaktamiti | uchyate\- yattAvaduktaM paramANUnAmapratiShedhAt vipratiShedhaprasaMga iti, atra brUmaH\- tadanupapattirastitvAnabhyupagamAt | astitve hi paramANUnAmabhyupagamyamAne sati satyamevaM syAdiyamAshaMkA, kiM paramANupUrvakamidaM vishvamatha pradhAnapUrvakamiti ? na tu teShAM sadbhAvo nishchitaH | tasmAdayuktametat | yattu khalvidamuchyate pR^ithivyAdiShu rUpAdyupalambhAdanvayadarshanAdaNUnAM sadbhAvaH pradhAnavadeva kalpayitavya ityetadapi chAnupapannam | kasmAt ? anyathApi tadupapatteH | tanmAtrapUrvakatve.api hi pR^ithivyAdInAM kalpyamAne rUpAdisattvAdato na yuktametat | sukhAdInAmAtmaguNatvenAbhyupagamAtpradhAne.api tatprasaMga iti chet, athApi syAdyathA tanmAtrANAM rUpAdimattvaM kalpyate tatpUrvakatvaM cha pR^ithivyAdInAM dR^ishyamapi teShu rUpAdisattvaliMgena paramANubhyo niShkR^iShyate, evamasmAbhiH sukhAdInAmAtmaguNatvAbhyupagamAttadbuddhinimittatve pR^ithivyAdInAM pradhAnapUrvatvAkShepaH kariShyata iti | etachchAnupapannam | kasmAt ? AtmaguNatvatiShedhAt | tasmAchcha viparyAsAdityatra ##(kA0 19)## sukhAdInAmAtmaguNatvapratiShedhaM kariShyAmaH tasmAdasamyagetat | Aha, yadi punastanmAtrANAmeva paramANutvamabhyupagamyate ka evaM sati doShaH syAt ? uchyate\- na shakyamevaM bhavitum | kiM kAraNam ? vR^iddhimatyastanmAtralakShaNAH prakR^itayo.asmAbhirabhyupagamyante | kasmAt ? svakAryAddhi prathIyasI prakR^itirbhavatIti cha naH samayaH | mahAnti cha pR^ithivyAdIni mahAbhUtAni | tasmAtteShAM tadatiriktatayA pR^ithivyA bhavitavyam | parichChinnadeshAshcha paramANavaH | tasmAnna tanmAtrAbhyupagamAtteShAmabhyupagamaH | upetya vA tadasambhavaH kR^itakatvAt | astu vA paramANUnAM sadbhAvastathApi tebhyo jagadutpatterasambhavaM brUmaH | kiM kAraNam ? kR^itakatvAt | akR^itakena hi jagatkAraNena yuktaM bhavituM, kR^itakAshcha paramANavaH | tasmAtsatyapi sadbhAve na teShAM jagatkAraNamiShyate iti ? uchyate\- tasyaiva kAraNatvaprasaMgAt | yaddhi tatparamANUnAM kAraNaM tadeva jagatkAraNatvena yuktaM kalpayituM syAt na tanniShAdimatAH paramANavaH | kR^itakatvAsiddherayuktamiti chet syAnmataM yadi paramANUnAM kR^itakatvaM prasiddhamata etadyujyate vaktumamuShmAddhetorakAraNaM paramANava iti | tattvasiddham | tasmAnna kiMchidetat | uchyate\- parichChinnadeshatvAt | iha yatparichChinnadeshaH tatkR^itakaM dR^iShTam | tadyathA ghaTaH, parichChinnadeshashcha | tasmAtparamANavaH kR^itakAH | kiM chAnyat rUpAdimattvAt | iha yadrUpAdimattatkR^itakaM dR^iShTam | tadyathA ghaTAH, rUpAdimantashcha paramANavaH | tasmAtkR^itakAH | kiM chAnyat auShNyayogAt | yadauShNyayuktaM tatkR^itakam | tadyathA pradIpaH, tadvantashchAgneyAH paramANavaH | tasmAtkR^itakAH | kiMcha vegavattvAt | iha yadvegavattatkR^itakam | tadyathA iShurvegavAn, tadvanto vAyavIyAH paramANavaH | tasmAtkR^itakAH | kiMcha snehadravatvayogAt | iha yatsnehadravatvayuktaM tatkR^itakam | yathA kedArAdiShvApaH | itthaM chApyAH paramANavaH | tasmAtkR^itakAH | kiMchAdheyatvAt | iha yadanyasminnAdhIyate tatkR^itakam | tadyathA Thaghavam | AdhIyante cha paramANavaH pR^ithivyAm, tasmAtkR^itakAH | kiMcha arthAntarAdhAratvAt | iha yadarthAntarasyAdhAratvaM pratipadyate tatkR^itakam | tadyathA ghaTaH | arthAntarasya cha dvyaNukAderAdhAratvamaNavaH pratipadyante tasmAtkR^itakAH | kiMcha prAptivyavadhAnAt | iha yayormadhye antarA dravyamavasthitam prAptervyavadhAyakaM bhavati, tau kR^itakau | tadyathA, dvya~NgulI | tathA chANU dvAvantarANvantaramavasthitaM, yo yaH prAptervyavadhAyakaM tau kR^itakau tasmAttAvapi kR^itakau | kiMcha dravyAntarArambhakatvAt | iha yad dravyAntarArambhakaM tatkR^itakaM vaH | tadyathA tantuH, dravyArambhakAshcha paramANavaH | tasmAtkR^itakAH | kiMcha pratyakShatvAt | iha yatpratyakShaM tatkR^itakaM dR^iShTam | tadyathA ghaTaH, pratyakShAshcha yoginAM paramANavaH | tatkR^itakAH | ataeva kR^itakatvamiti chet syAnmataM yata eva yoginAM pratyakShAH paramANavastata eva kR^itakAH | kiM kAraNam | asmadAdipratyakShaM ghaTAdi hi kR^itakaM dR^iShTamiti kR^itvA | etadapyanupapannam | kasmAt ? sharIrakR^itakatvaprasa~NgAt | sharIramapi hi yoginAM pratyakShaM, kAmaM tadapyakR^itakamastu | atha naitadeva tarhi nAkR^itakAH paramANavaH | pradhAnAdiShu prasaMga iti chenna anabhyupagamAt | shrIkapilabrAhmaNairapi pradhAnapuruShAvapratyakShAviti naH shAstram | tasmAdyatkiMchidetat | sattAdivaditi chet syAnmatam, yathA sattAguNatvarUpatvAdInAM sati pratyakShatve.akR^itakatvam evaM paramANUnAM bhaviShyatIti | tadapyayuktam | kasmAt ? sAdhyatvAt | paramANvakR^itakatvavatsattAdInAM sadbhAvo.asiddhaH | tasmAchChashaviShANAtpuruShaviShANasiddhivadagrAhyametat | saukShmyAdaNUnAM kR^itakatvAprasaMga iti chet syAnmatam, na hi paramANubhyaH sUkShmataramanyad bhAvAntaramasti yadeShAmArambhakaM syAt | parA khalveShA kAShThA saukShmyasya yatparamANavaH | tasmAdeShAM kR^itakatvamanupapannamiti | etachchAyuktam | kasmAt ? pAkajeShvatiprasaMgAt | saukShmyAdakR^itakatvaprasaMgaH | te.api paramANavaH sUkShmAH | yattu khalvatisaukShmyAtpradhAnapuruShayorakR^itakatvaM dR^iShTaM tatsati vibhutve | na cha yathA pradhAnapuruShAvevamaNavo.api vishvaM vyashnuvate | tasmAtsati saukShmye pAkajavadeShAM kR^itakatvamanivAryam | yeShAM tu kAryadravyaM pachyata iti pakShasteShAmayamanupAlambha ityataH paramANusamavetaM karmodAhAryam | taddhi sUkShmamatIndriyaM kR^itakaM cheti siddhaM kR^itakAHparamANavaH | kR^itakatvAchchaiShAmanityatApyanapAtinIti kR^itvA.antarAlapralayamahApralayeShu pradhvaMsAtparamANUnAM kAraNAbhAvAtkAryAbhAva iti svashAstrasiddhAdanumAnAjjagaduchChittidoShaprasaMgaH | tathA bhoginAmupachitasya svakarmaNo.anupabhogAtkR^itasya vipraNAshaH | aniShTaM chaitat | tasmAnna jagatkAraNaM paramANavaH | yA.api khalviyamAshaMkA puruShAjjagadutpattirbhaviShyatIti sA.apyayuktA | kasmAt ? pratiShedhAt | tasmAchcha viparyAsAdityatra ##(kA0 19)## puruShasyAkartR^itvamupapAdayiShyAmaH | chaitanyAvisheShAdIshvarasyApi sa eva vidhiH kAraNatvapratiShedhe boddhavyaH | Aha astyevamIshvara iti pAshupatavaisheShikAH | kasmAt ? kAryavisheShasyAtishayabuddhipUrvakatvAt | iha kAryavisheShaH prAsAdavimAnAdiratishayabuddhipUrvako dR^iShTaH | asti chAyaM mahAbhUtendriyabhuvanavinyAsAdilakShaNaH kAryavisheShaH | tasmAdanenApyatishayabuddhipUrvakeNa bhavitavyam | yatpUrvako.ayaM sa IshvaraH | tasmAdastIshvara iti | kiM chAnyat chetanAchetanayorabhisambandhasya chetanakR^itatvAt | iha chetanAchetanayorabhisambandhashchetanakR^ito dR^iShTaH, tadyathA goshakaTayoH | asti chAyaM chetanAchetanayoH sharIrasharIriNorabhisambandhaH | tasmAdanenApi chetanakR^itena bhavitavyam | yatkR^ito.ayaM sa IshvaraH | tasmAdastIshvaraH kAraNam | uchyate\- yattAvaduktaM kAryavisheShasyAtishayabuddhipUrvakatvAdIshvarasadbhAvasiddhiriti atra brUmaH na, sAdhyatvAt | asmadAdibuddhipUrvikAH prAsAdAdayaH, atishayabuddhipUrvikA vA iti sAdhyametat | tasmAdanuttaram | kiMcha prAkpradhAnapravR^itterbuddhyasambhavAtkAraNAntarapratiShedhAt pradhAnAdayaM buddhipUrvakaM kAryavisheShaM kurvIta | prAkcha pradhAnavipariNAmAd buddhireva nAstItyupapannametat | shaktimattvAtsvata iti chet syAtpunaretat sarvashaktiprachita IshvaraH | tasya prAgapi pradhAnavipariNAmAtsvata evechChAyogAd buddhisadbhAvo na pratiShidhyata iti | etadapyanupapannam | kasmAt ? dR^iShTAntAbhAvAt | buddhiH svata evetyatra paryanuyukta##(sya)## kaste dR^iShTAntaH ? tasmAdasadetat | shaktivisheShAdadoSha iti chet, athApi syAt nAnyeShAM buddhimatAmIshvaratulyA shaktiH | ata eShAM pradhAnAchCharIravyUhasamakAlamAtmAdisannikarShAdvA buddhaya utpadyanta iti, Ishvarasya tu svata iti | etadapyanupapannam | kasmAt ? sarvavAdasiddhiprasaMgAt | dR^iShTAntaviruddhamarthamAdAya pratibadhyamAnena shaktivisheShaH smartavya ityetasyAM kalpanAyAM sarvavAdasiddhiprasaMgaH syAt | tasmAd grahamAtrametat | evaM svata Ishvarasya buddhisambhavo na chedbhavet yuktamuchyate prAkpradhAnapravR^itterbuddhyasambhavAnna buddhimatpUrvako.ayaM kAryavisheShaH | kiMcha phalAnupapatteH | dR^iShTamadR^iShTaM vA phalamuddishya buddhimantaH kAryavisheShAnprAsAdavimAnAdInArabhamANA dR^ishyante | anupahatashchAyamaishvaryAt | kiM cha prayojakAnupapatteH | kiM cha anekAntAt | na cha sarvaH kAryavisheSho buddhipUrvakaH | vR^ikShAdInAM tadvyatirekeNotpatteH | sarvasyeshvarabuddhipUrvakatvAbhyupagame dR^iShTAntAbhAvaH | na chAstyanudAhR^ito vAdaH | tasmAdanekAnna buddhimatpUrvakaM vyaktam | kiM cha duHkhottaratvAt | buddhipUrvakashchedasya kAryavisheShaH syAtkarturduHkhottaravidhAne prayojanaM nAsti | shaktimAMshchAyamiti sukhottarameva vidadhyAt | duHkhottarashchAyaM, tasmAnna buddhipUrvakaH kAryavisheShaH | kiMcha duHkhopAyatvAt | buddhipUrvakashchedayaM kAryavisheShaH syAddharmArthakAmamokShaprAptayaH sukhopAyAH syuH, duHkhopAyAshcha, tasmAdabuddhipUrvakaH | dharmAdharmanimittatvAdadoSha iti chet syAnmatam, yadyapIshvarapUrvako.ayaM kAryavisheShaH tathApyAdisarge sukhottarANAmasmadutpannAnAM prANinAM dharmAdharmaparigrahAd hInamadhyamotkR^iShTavayojAtisvabhAvAdiyogo bhavati | tatashcha nAparAdho.ayamIshvarasyeti | etadapyayuktam | kasmAt ? adharmotpattihetvabhAvAt | IshvarashcheddharmAdharmayorutpattAvIShTe dharmameva prANinAM sukhahetutvAdutpAdayet nAdharmaM, prayojanAbhAvAt | atha matam svAbhAvikI dharmAdharmayoH svakAraNAdutpattiH, yaduktaM sarvamIshvarabuddhipUrvakaM vyaktamiti tu tasya vyAghAtaH | tasmAdIshvaro na kAraNam | yatpunaretaduktaM chetanAchetanayorabhisambandhasya chetanakR^itatvAdIshvarasya sadbhAva iti, atra brUmaH\- ayuktametat | kasmAt ? sAdhyatvAt | yo.ayaM chetanAchetanayorgoshakaTayorabhisambandhaH sa kena chetanena kR^itaH ? yadi chaitreNa, tasya kAryakAraNasaMghAtatvAdAchetanyam | atha chaitrashabdavAchyasya piNDasyopadraShTA kShetraj~naH tatkR^ita iShyate tadayuktam, sAdhyatvAt | na hi puruShakartR^itvamasmatpakShe prasiddham | ubhayapakShaprasiddhena vyavahAraH | kiM chAnyat anavasthAprasaMgAt | chetanAchetanayorabhisambandhasya chetanakR^itatvaM bruvataH prAptamIshvarakAryakAraNayorabhisambandhasya chetanakR^itatvam | tathA chAnavasthAprasaMgaH | atha mA bhUdayaM doSha iti svAbhAvika Ishvarasya kAryakAraNayorabhisambandha iShyate, na tarhyaikAntiko hetuH | tayorAchetanyAdadoSha iti chet, syAtpunaretat Ishvarasya yatkAryakAraNaM tadapi chetanamIshvaro.api, tasmAtsambandhena pratyudAharaNamupapadyata iti | etadayuktam | kasmAt ? asambandhaprasaMgAt | chaitanyAvisheShAdAtmana AtmAntareNAbhisambandho nAsti | evamIshvarakAryakAraNayorapi na syAt | aniShTaM chaitat | kiM cha aviparyayaprasaMgAt | ubhayachaitanyapratij~nasya yatheshvarasya karaNaM buddhyAdayaH, evamIshvaro.api buddhyAdInAM karaNaM syAt | kasmAt ? avisheShAt | athaitadaniShTaM, na tarhyubhayoshchaitanyam | kAryakAraNavattA.anabhyupagamAdadoSha iti chet vyApI niravayavo.anantashaktiH sUkShmebhyaH sUkShmatamo mahadbhyo mahattamo.adhikaraNadharmAnAdirityevamanantalakShaNamIshvarapadArtha tadvido vyAchakShate | tasya kutaH kAryakAraNamavalambyedamAdhyAropitamiti ? etadapyanupapannam | kasmAt ? anumAnavirodhAt | itthaM chedIshvaro yadidamanumAnaM kAryavisheShasyAtishayabuddhipUrvakatvAchcha chetanAchetanayorabhisambandhasya chetanakR^itatvAditi tadvyAhanyate | kasmAt ? na hyetAvadIdR^ishArthena sahaitaddR^iShTamiti | upetya vA, mUrtiparigrahavyAghAtAt | yadyekAntenaivaMrUpa IshvaraH, kShityAdimUrtiparigraho vyAhanyeta | kiM chAnyat\- shruteH | shrutirapi chAsya mUrtimAchaShTe kR^ittivAsAH pinAkahasto vitatadhanvA nIlashikhaNDItyAdi | tadabhyupagamAtsvapakShahAniriti chet, syAnmataM yadi tarhi shrutivachanAnmUrtimAnIshvaraH parigR^ihyate | tena siddhamasyAstitvam | kasmAt ? na hyasato mUrtimattvamupapadyata iti kR^itvA | etadapyayuktam | abhiprAyAnavabodhAt | na hyekAntena vayaM bhagavataH shaktivisheShaM pratyAchakShmahe, mAhAtmyasharIrAdiparigrahAt | yathA tu bhavatochyate pradhAnapuruShavyatiriktaH tayoH prayoktA nAstItyayamasmadabhiprAyaH, tasmAdetasya bAdhakam | ato na pradhAnapuruShayorabhisambandho.anyakR^itaH | kiM chAnyat ashakyatvAt | kurvANaH khalvapyayamabhisambandhaM sharIramAtreNa vA sharIriNaH kuryAt, sharIrakAraNena vA ? kiM chAtaH ? tanna tAvachCharIramAtreNa karoti | kasmAt ? anapekShasya sharIrotpattau nimittAbhAvAt | na sharIrakAraNena, vibhutvAt | parichChinnayorgoshakaTayorabhisambandho.anyakR^itaH, vibhU cha pradhAnapuruShau | kiM cha pArArthyAt | goshakaTayorabhisambandhaH parArtho dR^iShTaH | na tu pradhAnapuruShayorabhisambandhaH parArtha iti | IshvarArtha iti chenna, uktatvAt | dR^iShTAdR^iShTArtha IshvarasyAnupapanna ityAdAvevoktametat | evaM tAvatpAshupatAnAmIshvaraparigrahe doShaH | vaisheShikANAM chAyaM doShaH | kiM cha dravyAdipadArthAntarabhAvAbhAvaparikalpanA.anupapattishcha | tairIshvaro dravyaguNakarmasAmAnyavisheShasamavAyabhUto vA parikalpyamAnaH parikalpyate, padArthAntarabhUto vA ? kiM chAtaH ? tanna tAvad dravyAdibhUtaH | kasmAt ? dvividhaM hi dravyaM anekadravyamadravyaM cha | tatra nAnekadravyamIshvaraH, kR^itakatvAdidoShaprasaMgAt | nAdravyaM, parisaMkhyAnAt | pR^ithivyAdIni manaHparyantAni navaiva dravyANi vaH siddhAntaH | itikaraNasya parisamAptyarthatvAt | kiM cha guNakarmanirdeshAt | sati chAsya dravyatve vaisheShikaguNanirdesha AchAryeNa kR^itaH syAt | kAraNAntaraprayogasamarthasya cha karma nirdiShTaM syAt | na tu tathA | tasmAnna dravyaguNAdayaH | AshrayaparatantrA hi guNAdayaH parArthAH | evaM na dravyAdibhUto nApi padArthAntarabhUtaH | padArthatve hi sati dravyAdivallakShaNamuktamabhaviShyat | AchAryeNa tu noktam | tasmAsUtrakAramate nAstIshvaraH | liMgAditi chet, syAnmatam\- saMj~nAkarmatvamasmadvishiShTAnAM li~Ngam | pratyakShapUrvakatvAdvA saMj~nAkarmaNa ityetasmAlliMgAdIshvaraparigraha AchAryasya siddha iti | tadapyayuktam | kasmAt ? abhipretAsiddheH | satyamanena li~NgenAsmadAdibhyo vishiShTashakteH kasyachideva mAhAtmyasharIrasyAnyasya vA pratipattiH syAt | saMj~nAmAtraM tu yathA bhavadbhiH sarvakAraNAnAM sR^iShTyupasaMhArapravR^ittiheturekaH svatantra iShyate | tathA chAsmAlli~NgAtpratipattiH | kiM chAnyat | prAganupadeshe.akaushalaprasaMgAt | Ishvaraparatantre chedaNUnAM pravR^ittinivR^ittI syAtAM tameva prAgupadishet | dharmavatpradhAnapadArthasya vA prAganupadeshAdakushalaH sUtrakAra ityetadApadyate | na chaitadiShTamubhayam | kiM chAnyat asaMkIrtanAt | shAstrapradeshe chAyamIshvaro na kasmiMshchidapyAchAryeNa saMkIrtitaH | na chAsya vadhvA iva shvashuranAmasaMkIrtane doShopapattiH syAt | doShasaMvibhAgArthamidamAchAryasyAniShTamadhyAropyate, na tu matamasyaitat | evaM kANAdAnAmIshvaro.astIti pAshupatopaj~nametat | tasmAdIshvaro.apyakAraNam | karmANubhirvyAkhyAtam | katham ? yathA kR^itakatvAnna jagatkAraNamaNavaH, evaM karmApi na sharIranimittaM, tasmAttadapyakAraNam | itaretaranimittatvAdadoSha iti chet syAnmatam, yathA.antareNa sharIraM karma notpadyamAnaM dR^iShTamevamantareNa karma sharIrasyApi kAraNAntaramashakyaM kalpayitumiti parasparanimittatvAnnAsya parivartasya pUrvakoTiH praj~nAyate | tasmAnnAstyanayoH kAraNAntaramiti | etachchAyuktam | kasmAt ? anavasthAnAmavasthAnapUrvakatvadarshanAt | tadyathA shukrashoNitAchCharIraM sharIrAchChukrashoNitamityasya parivartasya pUrvakoTiradR^iShTA, pratij~nAyate chAyonijatvamIshvarasharIrANAmAdisarge cha | tathA cha bIjA~NkurAdayo.a~NkurAdibhyo bIjamityanavasthA | bhAti chAtrAdisarge paramANumAtrAdapi bIjaprAdurbhAvastathA sharIrakarmaNoranavasthA | idAnImapi chAdisarge chAdhikAramAtravashAchCharIrotpattiH syAt | sAdhAraNavigrahatvaprasaMga iti chet syAdetat, yadyadhikAranimittA sharIrotpattirAdisarge.abhyupagamyate prAptamekena sharIreNa sarvapuruShANAmabhisambandho niyamahetvabhAvAt | tatashcha sharIrAntarAnarthakyam | tenaiva sarveShAmupabhogasAmarthyAditi | etadanupapannam | kasmAt ? pratyakShavirodhAt | satyametadanumAnataH | pratyakShatastu sharIrANi pratipuruSham, tasmAnnAyaM prasaMgaH | apavarganiyamaprasaMga iti chet syAnmataM yadyadhikAramAtravashAchCharIrotpattiH paramarSherevApavargasAdhanaM sharIrAdutpadyeteti | uchyate\- na tasyaiva, kiM tarhi sarveShAM guNAnAM prAdhAnyAttannimittAni sharIrANyAdisarge sAMsiddhikAnyutpadyante | tatra yasya sattvapradhAnaM kAryakaraNaM sa paramarShiH | yasya sattvaM rajobahulaM sa mAhAtmyasharIraH | evaM guNasamparkAd guNapradhAnApradhAnabhAvena yAvatsthAvarasharIraprAdurbhAva ityato nAsti guNAnAM sharIraviniyogapakShapAtaH | tasmAdyuktametatkR^itakatvAnna karma jagatkAraNamiti | etena chaivaM vyAkhyAm | tadapi hi karmaNAmeva prAptaparipAkANAmabhidhAnamarthAntarameveti chetsAdhyam | tasmAdapyakalpanIyamiti | yadapyuktaM kAlAjjagadutpattirbhaviShyatIti tadanupapannam | kasmAt ? kAraNaparispandasyaiva tadabhidhAnasanniveshAt | na hi naH kAlo nAma kashchidasti, kiM tarhi kriyamANakriyANAmevAdityagatigodohaghaTAstanitAdInAM vishiShTAvadhisarUpapratyayanimittatvat | parAparAdili~NgasadbhAvAtpratipattiriti chenna, akR^itakeShu tadanupapatteH | yadeva kR^itakaM tatraiva paramaparamityAdiH pratyayo dR^iShTaH | sa yadi kriyAvyatiriktanimittaH syAdavisheShAnnityAnityeShu syAt | kvachitsAmarthAdapAkajavadadoSha iti chet syAnmatam\- yathA.agnisaMyogaH pAkajahetuH tathA chAvisheShe.api pR^ithivyAmeva pAkajotpattinimittaM bhavati nAkAshAdiShu | evaM kAlo.api parAparAdiheturatha chAnityeShveva syAnna nityeShviti | tachchAyuktam | kasmAt ? visheShopapatteH | rUpAdivikriyAheturagnistadyuktaM yadasau tadvati dravye pAkajAnAdadyAt, ##(nA)## tadvatyAkAshAdau | kAlastu sambandhamAtropakArI na vikriyAhetuH | tasmAdasadetat | evaM yadi kriyAbhyo.anyaH kAla iShyate kAraNaparispandasya jagatkAraNatvamathAnyatsAdhyam | yadR^ichChA.api na kAraNaM karmavat kAryakAraNabhAvAt | kAryakAraNabhUtaM hIdaM vyaktamiti prAgvyAkhyAtam | sa cha kAryakAraNabhAvaH prekShApUrvakR^itAnAM shayanAdInAmupalabdhau yAdR^ichChikeShu chAnupalabdhau na tasyA li~Ngamiti shakyaM vaktum | abhAvo.apyakAraNam, parimANAdidarshanAt | na hi tata utpannAnAM parimANamupapadyata ityato nApyanvayaH | sAtmakanirAtmakayoratyantajAtibhedAt | nApi shaktistadabhAvAt | nopakAro.anavasthAnAt | na vibhAgo nirAtmakatvAt | tasmAnna paramANupuruSheshvarakarmadaivakAlasvabhAvayadR^ichChA.abhAvebhyo vyaktamutpadyate | na chedebhyaH, parisheShataH pradhAnasyaivAstitvali~Ngamidam | tasmAdyuktametat bhedAnAM parimANAdibhyaH kAraNamastyavyaktamiti || 15|| \hrule kArikA 16 \hrule Aha evamapyasya vyaktahetutvamanupapannam, ekatvAt | bahUnAM kAryArambho dR^iShTastantvAdInAm | ekaM pradhAnaM, tasmAnna tadArambhashaktiyuktamiti | uchyate\- yadyapi guNAnAM pradhAnalakShaNamavasthAntaramabhinnabuddhinimittatvAdekamapi kAryakAle kiMchidvaiShamyopajanitavyapadeshyarUpAbhiritaretaropakAriNIbhiH shaktibhiH smudAyatvamApadyate | tasmAdidAnIM || pravartate triguNataH samudayAchcha || pravartate ityanenotpattimAchaShTe | triguNata ityavyapadeshyarUpANAM pradhAnApradhAnabhAvena guNashaktInAM vaiShamyAdvyapadeshyarUpAntaramAha | yatraitachChakyate vaktuM trayaH sattvAdaya iti tadavasthAnaM kAryArambhakamiti | samudayAdityanena parasparApekShANAmArambhashaktimavadyotayati | etaduktaM bhavati\- kAryakAle guNAH parityaktapUrvAvasthA bhedaM pratilabhya parasparopakAreNa saMhanyate | saMhatAshcha vyaktamutpAdayanti | tasmAnnAvasthAntarasyAbhinnabuddhinimittatvAtpradhAnaikatvadoShaH guNabhedAnnaikasya kAryArambha iti | Aha, niShkriyatvAttarhi prakR^iteH kAryArambho.anupapannaH | kriyAtvAnabhyupagame vA vyaktavaidharmyavirodha iti | uchyate\- na, kriyAvaidharmyabhedAt | dvividhA hi kriyA praspandalakShaNA pariNAmalakShaNA cha | tatra praspandaH pradhAnasya saukShmyAtpratiShidhyate | || pariNAmataH || tu tatkAryamArabhate iti | Aha\- nanu cha pariNAmo.api saukShmyAtpradhAnasya nopapadyate | kasmAt ? na hi saukShmyAtsUkShmasyAkAshAdervipariNAmo dR^iShTa iti | uchyate\- saMskArasya saukShmye.api pariNAmo.abhyupagantavyaH | tasmAd yuktaH sUkShmapariNAmIti || Aha, kaH punarayaM pariNAmo nAma ? uchyate\- jahaddharmAntaraM pUrvamAdatte yadA param | tattvAdaprachyuto dharmI pariNAmaH sa uchyate || iti | yadA shaktyantarAnugrahAtpUrvadharmAn tirobhAvya svarUpAdaprachyuto dharmI dharmAntareNAvirbhavati tadavasthAnamasmAkaM pariNAma ityuchyate | Aha, naitadabhidhAnamAtraM dR^iShTAntamantareNa pratipadyAmahe | tasmAdyathA kimiti vaktavyam | uchyate\- yathA pAlAshaM palAshAdaprachyutanimittAntarasyAtapAderanugrahAchChyAmatAM tirobhAvya pItatAM vrajati tathedaM draShTavyam | Aha na, anyathotpatterapratiShedhAt | kathaM punaretavagamyate pAlAshaM svarUpAdaprachyutaM dharmAntarasya parityAgamupAdAnaM cha karoti, na punaranyathA chAnyathA chopapadyata iti ? uchyate\- kShaNabha~NgapratiShedhAt prAgeva kShaNabha~NganirdiShTaM vinaShTAnAM bhAvAnAM punarutpattau nAsti kAraNam | tadabhAve chotpattirayukteti | Aha, dharmadharmiNorananyatvAbhyupagamAddharmotpattivinAshe dharmyutpattivinAshaprasaMgaH | na hi vo dharmebhyo.anyo dharmI | tatra yadi dharmasya nivR^ittirabhyupagamyate dharmiNo.api nivR^ittirananyatvAtprAptA | dharmotpattau tadutpattiH | tatra yaduktaM dharmotpattivirodhe dharmIsvarUpAvasthAnamiti etadayuktam | uchyate na, senAdivadvyavasthAnopapatteH | tadyathA senA~Ngebhyo.ananyatvaM senAyAH | na cha senA~NgAnAM vinAshe senAvinAshaH | tadyathA nAnyaH paTaH | bauddhAnAM saMyogAvayavipratiShedhAt | na cha paTavinAshe tantuvinAshaH | tatra yaduktaM dharmivinAshe dharmavinAsha iti etadayuktam | Aha, evamapyayuktam | tatkasmAt ? sAmAnyavisheShayordharmisvarUpaparikalpanAnupapatteH | iha rUpAdisAmAnyaM vA dharmirUpatvena parikalpyamAnaM parikalpyeta rUpAdivisheSho vA ? kiM chAtaH | tatra tAvadrUpAdisAmAnyaM dharmisvarUpamiti shakyaM kalpayitum | kasmAt ? asambhavAt | yadi tAvatpR^ithivI sAmAnyaM ghaTAdirvisheShastena pR^ithivyapi tanmAtrApekShayA visheShaH | yAvatpradhAnamiti nAsti sAmAnyam | tadabhAvAd dharmisvarUpAbhAvaH | atha visheShA ghaTAdayasteShAM visheShAntareNa sahA.avasthAnAddharmisvarUpAnavasthAnAt | tatashcha yaduktaM svarUpAdaprachyuto dharmI dharmAntaraM vijahAti, dharmAntaramupAdatte iti tadvyAhanyata iti | uchyate\- yaduktaM rUpAdisAmAnyavisheShayordharmisvarUpaparikalpanAnupapattiriti, astu sAmAnyam | yattUktaM sAmAnyaM sAmAnyAntarApekShaM visheShatvamiti na pratyayanivR^ittau sAmAnyAbhAvAvasthitestatashcha dharmisvarUpasiddheH, yAvatpR^ithivItyayaM pratyayo na nivartate sAmAnyaM ghaTAdirvisheShaH, dravyatvaM chAsau, dharmAntaraparivarteShu tadAkArapratyayotpattitaH svarUpAvasthAnasiddherdharmA ghaTAdayaH | yadA tu pR^ithivIpratyayanivR^ittistadA tanmAtrANAM sAmAnyabhAvo dravyatvaM cha visheSho dharma iti yAvatpradhAnaM tasya tu sAmAnyAntarAnupapatteH kauTasthyameva | yatra sarvavisheShAbhAvastatpradhAnam | yadi tu pR^ithivyAdInAM nityamavyAvR^itaM sati kauTasthyameShAM prAptam | tasmAnna dharmisvarUpAbhAvaH | shaktervA sAmAnyabhAvAbhyupagamAt | athavA sukhaduHkhamohashaktaya eveha mahadAdinA visheShAntena li~Ngena pariNAmaM pratipadyante | tAsAM cha satataM sAmAnyapratyayanimittatvAtsvarUpAdaprachyute taddravyatvaM li~Ngasya dharmatvam | aprasiddherayuktamiti chennoktatvAt | prAguktametatsukhAdipUrvakaM vishvamiti | Aha\- evamapi vaishvarUpyAnupapattiH | kAraNavisheShAt | yadi sukhAdishaktaya eva pariNAminyo yadidaM brahmAdi sthAvarAntaM vaishvarUpyaM tannopapadyate | kasmAt ? na hyabhinnaM kAryamutpadyata iti | uchyate\- shaktitashcha pariNAmini, bhavati tena vaishvarUpyam | katham ? || salilavatprati pratiguNAshrayavisheShAt || 16 || yathAntarikShAvishiShTasyAmbhasaH prachyutirAshrayeNa gobhuja~NgamoShTrAdInAM, visheShAtkShIramUtraviShAdivaishvarUpyaM chopapadyate | tathA guNashaktayo vishiShTAH parasparAshrayavisheShAd brahmAdi stambAntaM jAtyAkR^itivAgbuddhisvabhAvAhAravihArarUpaM vaishvarUpyaM pratipadyante | tasmAtsiddhametat prakR^itireva sarvabhAvanAM prasavitrI | na cha kashchiddoSha iti || 16|| || yuktidIpikAyAM sAMkhyasaptatipaddhatau chaturthamAhnikam || \hrule kArikA 17 \hrule Aha, samadhigataM pradhAnam | puruSha idAnIM kAryakAraNavyatirikto.astItyetatpratipAdyam | kutaH saMshaya iti chet anupalabhyamAnasyobhayathA dR^iShTatvAdityuktam | kiM chAnyat | AchAryavipratipatteH | vij~nAnaskandhavyatirikto nAsti kashchidartha iti shAkyaputrIyAH pratipannAH | kasmAt ? sarvapramANAnupalabdheH | iha yadasti tatpratyakShAdinA pramANenopalabhyate, tadyathA rUpAdi | tatashcha tAvadayamAtmA na pratyakShata upalabhyate | kasmAt ? ashabdAdilakShaNAt | nAntaHpratyakShataH | kasmAt ? triguNAdiviparItasya tadaviShayatvAt | na pUrvavachCheShavadbhyAm | kAryakAraNAnupapatteH | na cha sAmAnyatodR^iShTAt | dharmasAmAnyAbhAvAt | nAptavachanAt | anabhyupagamAt | na hi bauddhAnAM shrutismR^itipurANetihAsAH pramANam | yashchaiShAmAgamaH, sa evamAha "Atmaiva hyAtmano nAsti viparItena kalpyate | naiveha sattvamAtmAsti dharmAstvete sahetukAH || dvAdashaiva tavA~NgAni skandhAyatanadhAtavaH | vichintya sarvANyetAni pudgalo nopalabhyate || shUnyamAdhyAtmikaM viddhi shUnyaM pashya bahirgatam | na dR^ishyate so.api kashchidyo bhAvayati shUnyatAm || punarapyAha "asti karmAsti vipAkaH, kArakastu nopalabhyate ya imAnsvAndharmAnAkShipati | anyAMshcha prati sandadhAti, anyatra dharmasaMketAt | tasmAtsarvapramANAnupalabdhernAstyAtmeti | uchyate\- yattAvaduktaM pratyakShataH pUrvavachCheShavadbhyAM chAtmano nopalabdhiriti, satyametat | yattUktaM sAmAnyatodR^iShTAdanupalabdhirAtmasAmAnyAnupapatteriti, tadayuktam | kasmAt ? || saMghAtaparArthatvAt || iha saMghAtAH parArthA dR^iShTAH | tadyathA shayanAsanarathacharaNAdayaH | asti chAyaM sharIralakShaNaH saMghAtaH | tasmAdanenApi parArthena bhavitavyam | yo.asau paraH sa puruShaH | tasmAdasti puruShaH | Aha, saMghAtaparArthatvopalabdheH | shayanAdayo hi satyapi parArthatve saMghAtArthAH | yadi cha tairatideshaH kAryakAraNasaMghAtasya kriyate prAptamasya tadvatsaMghAtArthatvam | evaM puruShaviparItArthasiddhiprasaMgaH | athaitadaniShTaM, na tarhi chakShurAdayaH parArthAH | uchyate\- na shakyametadApAdayitum | kasmAt ? asaMhatatvasiddhau vAdapravR^itteH | siddhe satyasaMhatatve puruShasyAyaM vAdaH pravR^ittaH | tasmAnna pArArthyamanena bAdhyate | kathamavagamyata iti chet, pratyakShato.anupalabdheH | sati hi saMghAtatve devadattAdivadayaM puruShaH pratyakShata evopalabhyeta | tathA cha sati saMshayAbhAvAtpravR^ittirevAsya vAdasya na syAt | tasmAdayuktaM saMhatArthAH shayanAdivachchakShurAdayaH | Aha, parasparopakAritvAtpArArthyasiddhiH | iha kShetrodakasUryAdayaH shasyAdInAmupakArakAH | tathA kAryakAraNatvAtsaMghAtashcha | yathoktaM tasmAdayuktameteShAM pAratantryamiti | uchyate\- na shayanAdivattato.anyenArthavattvAt | tadyathA shayanAdya~NgAnAM sati parasparopakAritve tato.anyenArthavattvAttadabhAve chArthAnarthakyam | evaM chakShurAdInAM sati parasparopakAritve tato.anyenArthavattvaM bhavitumarhati | tadabhAve chArthAnarthakyamiti | Aha, shayanAdInAM devadattArthatvAttasya cha bhedA bahirbhAvAtparasparArthatvaprasaMgaH | evaM shayanAdayo devadattArthAH, kAryakAraNasaMghAtashcha devadattashabdavAchyastatra bhedAnAmeva bhedArthatvAtpuruShArthasiddhiH | dR^iShTAntAbhAvo vA | atha mataM shayanAdayo na devadattArthAH, kiM tarhi kShetraj~nArthAH | tathA sati sAdhyasamo dR^iShTAnta iti | uchyate\- na, prasiddhyanurodhAt | satyaM kAryakAraNasaMghAtasya pArArthyam | bhoktR^itvaM nopapadyate | loke tu devadattArthatvaM shayanAdInAM prasiddham | atastadanugachChanto vayamapyevaM brUmaH | kasmAt ? prasiddheH | prasiddhena hyaprasiddhaM taddharmatAmApadyate bhavadbhirapyuktaM "yasya hi pratikShaNamanyathAtvaM nAsti tasya bAhyapratyayayoH bhedaH, pashchAdvisheShagrahaNe nAsti | tadyathA bhUmerapachyamAnAyAH pAkajAnAm ." na cha bhUmeH pratikShaNamanyathAtvaM nAsti, akShaNikatvaprasaMgAt | saukShmyAdduradhigamo bheda iti dR^iShTAntaH prayuktaH | tasmAtsiddhaM saMghAtaparArthatvAdasti puruShaH | itashcha\- || triguNAdiviparyayAt || triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmi cha bAhyAdhyAtmikaM tathA pradhAnam | tatra yadyetAvadetatsyAt kimapekShya vyaktAvyaktayostraiguNyAditi ? kiM chAnyat | || adhiShThAnAt | || ihAkasmikyAM pradhAnapravR^ittAvarthavashaH sanniveshaniyamo na syAt | shrotrAdi pR^ithivyAdInAM devamAnuShatiryakShu hitayogArthashchApratiShedhArthashcha saH | tasmAdasti tadvyatirikto yadadhiShThitAnAM guNAnAmayaM chitrarUpo vipariNAmaH | kartR^itvaprasaMgAdadhiShThAnAnupapattiriti chet, syAnmataM yadi guNAnAM puruShAdhiShThitAnAM pravR^ittirabhyupagamyate, kartR^itvamasya prAptam | athAkartA na tarhyastyadhiShThAtR^itvamiti | etachchAyuktam | kasmAt ? arthe tadupachArAt | yathA.apuruShArthaH siddhyati tathA guNA kAryakAraNabhAvena vyUhyanta ityatastatpAratantryAdeShAmadhiShThitatvamupapadyate, puruShasya chAdhiShThitR^itvam | ato nAsya kartR^itvaprasaMgaH | tasmAdyuktametat adhiShThAnAtpuruShaH | ki~nchAnyat | || puruSho.asti bhoktR^ibhAvAt || iha sukhaduHkhamohAtmakatvAdachetanaM vyaktamavyaktaM cha, tasmAdasya paraspareNa bhogo nopapadyate, ityavashyaM bhoktrA bhavitavyam | yo.asau bhoktA sa puruShaH | Aha, kaH punarayaM bhogo nAma ? uchyate\- bhoga upalabdhisadbhAvAt | vij~nAnameva hi viShayopalabdhisamarthamityatastAvanmAtramevAstu kiM puruSheNa parikalpiteneti ? uchyate\- kiM punaridaM vij~nAnaM nAmeti ? Aha, chittaM mano vij~nAnamiti | tachcha ShaDvidhaM j~nAnaM\- chakShurvij~nAnaM, shrotravij~nAnaM, ghrANavij~nAnaM, jihvAvij~nAnaM, kAyavij~nAnaM, manovij~nAnamiti | tatra rUpaM pratItya chakShushchotpadyate chakShurvij~nAnam | evaM shrotrashabdaghrANagandhajihvArasamanodharmAshchittamutpAdayanti | tasya dharmAH \- vedanA, saMj~nA, sparsho, manaH, saMskAra evamAdayaH tasmAdvij~nAnaskandhasyaivopabhogasAmarthAnnAstyAtmeti | uchyate\- na, achetanavikArasya chetanAnupatteH | tattu khalvidamiShyate rUpaM pratItya chakShushchotpadyate chakShurvij~nAnamityAdi, tenAchetanavikAratvAttadachetanaM ghaTAdivadityApannam | tasmAnmanodharmashchetaneti manorathamAtrametat | vilakShaNakAryotpattidarshanAttatsiddhiriti chet, syAnmataM nAyaM niyamaH yaduta yajjAtIyaM kAraNaM tajjAtIyakena kAryeNa bhavitavyam | kiM tarhi vilakShaNakAryotpattiriti bhAvAnAmupalabhyate | tadyathA\- shR^i~NgAchCharo jAyate, golomA.avilomabhyo dUrvA | vatsatarAnmuka\.yashchandrakAntendusaMyogAtsalilam | sUryakAntagomayArkasamparkAt sudhodakasamparkAdaraNInirmathanAchchAgniH | evamachetanebhyo rUpAdibhyashchetanamutpadyata iti | etachchAyuktam, chetanAchetanotpattiniyamavattanniyamAt | yathA satyetasminvilakShaNakAryaprAdurbhAve bhavatashchetanAchchittAnnAchetanaM ghaTAdyutpadyata iti niyamaH, tathA satyetasminvilakShaNakAryaprAdurbhAve nAchetanebhyo rUpAdibhyashchetanaM chittamutpadyata ityayaM niyamo naH | tasmAdeShAM dR^iShTAnAM sati bahutve mAyAkAranagaravinyAsavadayathArthaj~nAnaviShayatvAdasAdhIyastvam | pradIpavattadvyavastheti chet, syAdetat yathA.achetanebhyaH sattvAdibhyo.avyavasAyakaM ghaTAdyutpadyata iti nedAnIM vyavasAyako mahAnnotpadyate | evaM rUpAdibhyo.achetanaM ghaTAdyutpadyata iti nedAnIM chetanaM chittaM notpadyata iti | etadapyanupapannam | kasmAt ? shaktibhedAt | prakAshasvAbhAvyAdvyavasAyAtmakaM sattvam | tadyuktaM yadi tatprAnyAdvyavasAyAtmako mahAnutpadyate | tamaH prAdhAnyAdvyavasAyakA ghaTAdayaH | bhavatastvekAkArAH rUpAdayaH tasmAdAyamasamaH samAdhiriti | Aha, kiM vyavasAyachaitanyayoH kashchidrUpabhedo.asti na veti ? uchyate\- kiM tarhi traiguNyAtsati pratyayarUpatve saMvedyA buddhiryathA tu vyavasAyarUpaM tathA chaitanyarUpamiti | tathA cha vArShagaNAH paThanti\- buddhivR^ittyAviShTo hi pratyayatvenAnuvartamAnAmanuyAti puruSha iti | Aha cha arthAkAra ivAbhAti yathA buddhistathA pumAn | AbhAsamAno buddhyA.ato boddhA maNivaduchyate || yathA yathA manovR^ittiH puruSho.asti tathA tathA | buddhirUpamavApnoti chetanatvAtparAshrayam || Aha, rUpAbhedAtpuruShAntaHkaraNayoranyataraparikalpanA.anarthakyam | yadi tarhi yathA vyavasAyarUpaM tathA chaitanyarUpam, evaM sati vyavasAyamAtraM parikalpanIyaM chaitanyamAtraM vA ? kasmAt ? na hyekAntakAriNoryugapat kalpane sAmarthyamasti | rUpAntarAbhidhAnaM vA | atha vyavasAyachaitanyayoH padArthAnAmantarameveti nityato visheShyate, tarhi vaktavyamidamamuShyaiva rUpaM nAmuShyeti | uchyate\- ya evamAha rUpAbhedAdarthAbheda iti sa tAvadidaM praShTavyaH\- atha kim ? bhavataH kiM vij~nAnaviShayayorAkArahedo.asti uta nAstIti ? netyAha | kasmAt ? AkArAntare sati viShayaparichChedAnupapatteH | na hi viShayasya vij~nAnapratyavabhAsamantareNa shakyaM svarUpaM parichChettum | tatra yadanyAkAro gauranyAkAraM govij~nAnaM syAttena yathA.anyAkAreNAshvavij~nAnenAnyAkArasya goraparichChedaH, evamanyAkAreNa govij~nAnenAnyAkArasya goparichChedaH syAt | tasmAnnAsti viShayavij~nAnayorAkArabheda iti | uchyate\- tayoridAnIM viShayaviShayavij~nAnayoH kimubhayatvamutAbheda iti ? Aha, kasmAt ? j~nApyaj~nApakabhAvAditi | uchyate\- j~nAnavij~neyayoryadvadrUpAbhede.api bhinnatA | grAhyagrAhakabhAvena tathaivAtmaprakAshayoH || yathaiva tarhi bhavataH satyapyAkArabhede j~nAnavij~neyayorgrAhyagrAhakabhAvaparikalpanAdbheda evaM puruShAntaHkaraNayorapIti | grAhyagrAhakabhAvAsiddherayuktamiti chet syAdetat, yathA gotadvij~nAnayorgrAhyagrAhakabhAvo nishchito naivaM puruShAntaHkaraNayoH | tasmAdvaiShamyamiti | etadanupapannam | kasmAt ? mArgAntaragamanAt | prAguktaM yeShAmAkArabhedo nAsti teShAmekatvam | idAnIM tu rUpAbhede.api grAhyagrAhakabhAvAdevaM bruvato mArgAntaram | j~nAnamAtrAbhyupagamAdashAkyIyamiti chet syAnmatam, j~nAnamevAntarAsadviShayabhUtAnura~njitaM viShayaviShayirUpeNa pratyavabhAsate | na tu kiMchidbAhyaM kiMchid grAhyarUpApannamasti | tasmAjj~nAnavij~neyayorgrAhyagrAhakabhedAdbheda ityashAkyIyametat iti | tadapyayuktam | kasmAt ? siddhAntabhedAt | yeShAM bAhyo viShayo.asti tatpakShe.ayaM doShaH | itareShAM tu j~nAnamAtrasya viShayaviShayibhAvaM pratiShetsyAma iti | Aha, evamapi viShayAnavasthAprasaMgaH | viShayiNo viShayatvapratij~nAnAt | yadi viShayiNo.apyadhyavasAyasya viShayabhAvaH pratij~nAyate, tena puruShasyApi viShayiNo.anyo viShayIti prAptam, tasyApyanya ityanavasthAH | atha mA bhUdayaM doSha iti puruSho nishchayarUpatvAnna viShayo na tarhyadhyavasAyAdapi nishcheturarthAntaraM kalpayitavyamiti | uchyate\- chetanAtvAtpuruShe tadanupapattiH | indriyANi tAvadgrahaNamAtrarUpatvAdapratyayAnIti pratyayavadantastAvatkaraNaM parikalpyate | anaHkaraNamapyupAttaviShayendriyavR^ittyupanipAtAttadrUpApattAvapi satyAmachetanatvAtsvayamupalabdhumasamarthameva viShayamityato bhoktAraM chetanaM puruShamapekShate | puruShasya tu chetanatvAd draShTrantaramashakyaM kalpayitum | tasmAnnAnavasthAprasaMgaH | Aha, puruShasyAdhyavasAyakartR^itvaprasaMgaH, chaitanyAt | yadyachetanA buddhistena tasyA adhyavasAyo vR^ittirghaTAdivanna prApnoti | ataH puruShasyAdhyavasAyaH prAptaH | tatashcha buddhyabhAva iti | uchyate\- na, kaivalyAdapratibandhaprasaMgAt | anAmishrarUpaM puruShatattvamiti etadupariShTAdvakShyAmaH | sa yadi vyavasAyAtmakaH syAt, apratibandhena di~NnishchayAdiShu suptamattamUrchChitAnAM cha vyavasAyaH syAt | dR^iShTastvevamavasthasya vyavasAyapratibandhaH | tasmAnna puruShasya vyavasAyaha | yasya punarantaHkaraNaM vyavasAyakaM tasyaivaM doSho nAsti | kasmAt ? traiguNyAt | sattvAdisaMsthAnavisheSho hi buddhiH, karaNAntarapratiShedhAt | tatra yadAdhyavasAyalakShaNaM sattvaM guNAbhAvAtpradhAnabhUtena tamasA tiraskR^itashakti bhavati tadA.adhyavasAyapratibandhaH | Aha, kathaM punaretad gamyate sarvamidamachetanamiti ? uchyate\- prakR^itivikArabhUtatvAt | iha yatprakR^itivikArabhUtaM tadachetanam | tadyathA tantupaTAdayaH prakR^itivikArabhUtaM tasmAdachetanam | AkAshe darshanAnnaikAnta iti chenna, asiddhatvAt | na hyAkAshasyAtmapakShe prakR^itivikAratvAbhAvaH siddhaH | tasmAdyuktametatprakR^itivikArabhUtatvAdachetanaM sarvam | ata eva cha chetanasyAprakR^itivikArabhUtatvaM parasparavaidharmyAt | tasmAnnAnyasya paramArthasya bhoktR^itvamAchetanyAdupapadyate, na chet sUktaM bhoktR^ibhAvAdasti puruShaH | || kaivalyArthaM pravR^itteshcha || 17 || iha pravR^ittimatAM nimittamantareNa nivR^ittirnopapadyate | pradhAnamapi cha pravR^ittimad, vyaktadarshanAt | tasmAdyasya kaivalyaM pradhAnapravR^ittihetuH sa puruShaH | pradhAnAnabhyupagamAdubhayAprasiddhiriti chet syAdetat, pradhAnaM chetanavadasmAkamaprasiddham | yAvattasya kaivalyArthaM pravR^ittirbhavatA puruShAstitve li~Ngamapadishyate tadidamasiddhaM pradipAdyata iti | etachchAyuktam | kasmAt ? pUrvaM tatpratipAdanAt | prAkpradhAnamapratipAdyaivamAchakShANaH satyamevaM paryanuyogArhaH syAt, sAdhitaM tu pradhAnaM parimANAdibhirityato na kiMchidetat | sarvAchAryavipratipatteH puruShArthasiddhiriti chet syAnmatam, yadi puruShasya sattvameva syAttena taM pratyAchAryANAM na dharmavivAdaH syAt | asti chAsau | tathA hi keShAMchinnirguNaH, keShAMchitparavAn | ataH sarveShAM vibhuH, parimito.anyeShAM, tathaiko naika iti | tasmAdbhrAntimAtraM puruShakalpaneti | etadanupapannam | kasmAt ? sarvapadArthAbhAvaprasaMgAt | rUpAdiShvapi vipratipatteH | keShAMchitkShaNikAH, keShAMchitkAlAntarAvasthAyinaH, tathAshritAH, svatantrA ityAdi | tathA shrotAdIni bhautikAni, AhaMkArikANi, pauruShANIti vipratipattiH | evaM sarvapadArthAbhAvaH syAt | tasmAdasti puruShaH | tatra yuktaM sarvapramANAnupalabdhernAsti puruSha iti etadayuktam. yadapyuktam "shUnyakamAdhyAtmikaM pashyeti" tasya pashchAtpratiShedhaM vakShyAmaH | yatpunaretaduktaM "asti karmAsti vipAkaH kArakastu nopalabhyata" iti satyametat | na hi puruShaskandhAnAM nikShepe pratisaMdhAne.anyatra vA kAraka iti naH pakShaH | tasmAchChreyo.arthibhiH sarvAgamatarkaviruddhAM nairAtmyavAdaparikalpanAbhrAntimasama~njasAmapohya puruShasattvaparij~nAnAdeva jananamaraNAdisarvopadravapratipakShabhUtaM paramamR^itaM dhruvaM sthAnamavAptavyamiti || 17|| \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- kArikA 18 \-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\-\- Aha, gR^ihNImahe tAvadastyayamAtmeti | idAnImaneko.athaika iti vichAryam | kutaH saMshaya iti chet, sambandhinAmubhayathA dR^iShTatvAt | iha kasyachidanekasyAnekena sambandha upalabhyate | tadyathA shrotrAdinA sharIrasya | kasyachidekasyAnekena | tadyathA.a.akAshasya ghaTAdinA | ayamapi chAtmA kAryakAraNasambandhItyataH saMshayaH kiM shrotrAdivadanekaH, AkAshavadeko veti ? kiM chAnyat | AchAryavipratipatteH | aupaniShadAH khalu eka Atmeti pratipannAH | kANAdAkShapAdArhataprabhR^itayaH punareka iti | yathA chaikAnekatvaM pratyAtmano vipratipattirevaM sAkShitvaudAsInyadraShTR^itvAkartR^itveShu | tasmAdvaktavyaM kathamete dharmAH puruShe.avatiShThanta iti ? uchyate\- yattAvaduktaM sambandhitvAdAtmapadArthe sandehaH kimaneko.athaika iti, atra brUmaH\- bahavaH puruShA iti pratij~nA | kasmAt ? || janmamaraNakaraNAnAM pratiniyamAt || janmeti mahadAdeH sUkShmasharIrAshritasya li~Ngasya yathAsaMskAraM bAhyena sharIreNa sambandhaH | maraNamiti pUrvakR^itasya karmaNaH phalabhogaparisamApteH sAmpratasya cha phalabhogasya pratyupasthAne li~Ngasya pUrvasharIratyAgaH | karaNaM trayodashavidhamiti ##(kA0 32)## vakShyati | janma cha maraNaM cha karaNAni cha janmamaraNakaraNAni | teShAM pratipuruShaM niyamaH .etasmAlli~NgAdAtmano bahutvamavasIyate | etaduktaM bhavati\- janmalakShaNaM cha maraNalakShaNaM cha kAryakAraNasyAvasthAntaram | parasparavirodhinI tamaHprakAshavat | tatra yadyeka AtmA syAt tena yathaikaM dravyaM tamaHprakAshAvekapradeshopanipAtinau na shaknotyanubhavitumasambhavAt, evamayaM janmamaraNe api na shaknuyAdupabhoktum | asti chAyaM kenachitkAryakaraNena janmopabhogaH kenachinmaraNopabhogaH | tena manyAmahe nAnA AtmAnaH, yeShAM virodhidharmopabhogasAmarthyamiti | tathA karaNAnAM prakAshAtishayo viShayagrahaNalakShaNA.ashuddhyatishayashchAShTAviMshatidhA.ashaktiH, tayoH parasparavirodhAdekenAtmanA yugapadupabhogo nopapadyate | na hi shakyamekenAtmanA prakAshAtishayo viShayagrahaNalakShaNo.ashuddhyatishayashchAshaktilakShaNo virodhitvAdyugapadupabhoktum | asti chAyaM karaNanimittaH pratipuruShaM niyamaH | tena manyAmahe nAnA AtmAna iti | kiM chAnyat | || ayugapatpravR^itteshcha | puruShabahutvaM siddham || kasmAt ? ayugapatpravR^itteH pradhAnasyetisheShaH, yasya pravR^ittirupapadyate | kasya pravR^ittirupapadyate ? pradhAnasya | kathamiti ? uchyate\- yadyeka AtmA syAttenaikapuruShAdhikAranibaddhaM pradhAnam | shaktashchAsau yugapadanekAni sharIrANi upabhoktumityato yAvadbhiH sharIrairapachitAsu kAlamAtrAsvasminbhavaparivarte bhavitavyaM sarveShAmutpattiM prati yugapatpravarteta | dR^iShTA tu pradhAnasyAyugapachCharIrabhAvena pravR^ittiH | tasmAdayugapatpravR^itteshcha nAnA AtmAna iti | anye punarAhuH\- bahiShkaraNAmevAyugapatpravR^itteH | katham ? yadyeka AtmA syAttena tatsaMskAropanibaddhAnyeva sarvANi karaNAnItyataH pratipaNDitamavasthitaiH karaNairyugapadviShayAngR^ihNIyAt | bAdhiryAdyupaghAte vA sati piNDAntarasambandhinA karaNenAsya shabdAdikaraNamapratiShiddhaM syAt | na tu tathA bhavati | tasmAtkaraNAnAmayugapatpravR^itternAnA AtmAna iti | tadayuktam | kasmAt ? pUrveNAvisheShAt | karaNAnAM pratiniyamAdityanenAyamupasaMgR^ihIto.arthaH | tasmAdyathoktamevAstu | kiM chAnyat | || triguNAdiviparyayAchchaiva || 18 || iha triguNamaviveki viShayaH sAmAnyamachetanaM prasavadharmItyete dharmAH pratipiNDamupalabhyante | yathA chaite tathA tatpratiyogino nairguNyAdayaH puruShadharmAH | tatra yathaiva guNasvabhAvaviparItasvabhAvasyopalambhAdekasmAtpiNDAdekapuruShasiddhiH evaM pratipiNDaM guNasvabhAvaviparItasvabhAvasyopalambhAtpuruShanAnAtvamavaseyam | tasmAdavasthitametannAnAtmAna iti || 18|| \hrule kArikA 19 \hrule Aha, siddhamAtmano nAnAtvam | sAkShitvakaivalyamAdhyasthyadraShTR^itvAkartR^itvAnAmidAnIM kasmAddhetoH pratipattiriti ? uchyate\- || tasmAchcha viparyAyAtsiddhaM sAkShitvamasya puruShasya | kaivalyaM mAdhyasthyaM draShTR^itvamakartR^ibhAvashcha || 19 || tasmAdityanena hetusAmAnyamAchaShTe | chashabdo.avadhAraNe | viparyAsAditi sAmAnyena hetumupAttaM visheShe.avasthApayati | siddhaM sAkShitvamasya puruShasyetyevamAdinA sAdhyadharmanirdeshaM karoti | tatra sAkShitvamityanena guNAnAM pravR^ittAvastvAtantryaM khyApayati, pradhAnasya tadarthanibandhanatvAtpravR^itteH . adhiShThAtR^itvaM kathamiti ? uchyate\- yathA hi kriyAsAkShiNi kasmiMshchidavasthite kartA tadichChAnuvidhAyI kAryaM nirvartayati, na svatantraH, evaM pradhAnamapi | pravR^ittinivR^ittyoryathA puruShasyArthaH sidhyati tathA mahadaha~NkAratanmAtrendriyabhUtadevamanuShyatiryaksthAvarabhAvena vyUhate, na yadR^ichChAtaH | tasmAtpuruShastadarthaparatantratvAtpradhAnapravR^ittinivR^ittyoH sAkShI | kaivalyamityanena saMsargadharmatvamAtmano nivartayati, na yathA sattvAdInAM paraspareNa prakAshAdidharmApekShANAM saMsargaH, evaM puruShasya tairbhavati | mAdhyasthyamityanenAtishayanihrAsAnupapatteH puruShasya guNaiH saha bAdhAnugrahAnupapattiM svakAryapravR^ittau chApakShapAtaM darshayati | draShTR^itvamityanenodAsInasya kAryakAraNapiNDavyUhasamakAlaM chaitanyashaktisadbhAvAtsukhaduHkhamohasvabhAvAnAM guNacheShTAnAmanivR^ittArthAnAM sannidhAnamAtrAdupalabdhimAtraM pratijAnAti | akartR^ibhAvashchetyanena saptavidhamakartR^itvamAshrayati | na hyayaM viShayeShu bAhyAntaHkaraNasAnnidhye.adhyavasAyaM kurute | na cha sattvAdInAM prakAshapravR^ittiniyamalakShaNairdharmairitaretaropakAreNa pravartamAnAnAM svena chaitanyalakShaNena dharmeNA~NgabhAvaM pratipadyate, nApya~NgibhAvam | evaM saha guNaiH kAryaM na kurute strIkumAravat | sthitaprayogaM na kurute rathashakaTayantraprerakavat | na svAtmano mR^itpiNDavat | na parataH kumbhakAravat | nApyadeshAnmAyAkAravat | nobhayato mAtR^ipitR^ivat | tadevamanena sUtreNAchAryaH puruShasyAdhiShThAtR^itvaM nairguNyamaudAsInyaM bhoktR^itvamakartR^itvaM cha sAdhyatAmApAdya triguNayAdiviparyayaM sAdhanatvenopanyati | taiH pa~nchabhistriguNAdiviparItaiH karmabhiH pa~nchAnAmeShAM yathAsaMbhavaM pravR^ittiravagantavyA | yasmAdayaM sukhAdibhyo.arthAntarabhUtaH tasmAdayaM tatkriyAsAkShI | tatra nairguNyAtsAkShitvam | Aha, tadasiddheH | nairguNyAsiddheH | yadyasya sukhAdidharmatvamAtmanaH prasiddhaM syAdata etadyujjate vaktum | tattvasiddham | tasmAdayuktametat | visheShAnabhidhAnAditarAtsiddhirapIti chet syAnmatam, AtmaguNAH sukhAdayo na shabdaguNA ityatrApi bhavatA visheSho nAbhidhIyate | tasmAdetadapyasiddham | etadapyayuktam | kasmAt ? ahaMkAreNaikavAkyatve bhinnAdhikaraNatvaM syAt | dR^iShTaM tu sukhito.ahaM duHkhito.ahamiti | tasmAtsukhaduHkhayoH shabdAdyAtmabhAvo na yuktaH | uchyate\- na, gaurAdiShvanekAntAt | tadyathA gauraH kR^iShNo.ahamiti sharIradharmerAtmano bhinnAdhikaraNatvamaha~NkAreNa evaM sukhaduHkhayorapi syAt | na chAtmaguNatvaM syAditi | Aha, pR^ithagupalabdherayuktam | yadyapi gaurAdInAmavibhaktamahaMkAreNa grahaNaM tathApi pR^ithagayaM prAgetAnAtmano gR^ihItvA pashchAdavibhaktAngR^ihNanshaktnoti vyavasthApayitumuShyaite na punaramuShyeti | na tvevaM sukhaduHkhayoH pR^ithagupalabdhiH | tasmAdasadetaditi | uchyate\- naivamutpadyate | kasmAt ? mArgAntaragamanAt | ahaMkAreNAvibhaktagrahaNAdAtmaguNatvamiti prAgapadiShTam | idAnIM tu satyapi tasminpR^ithaggrahaNAdabhAvaM bruvato mArgAntaragamanamanaikAntikasya chAparihAraH | kiM chAnyat, saMshayAvyatirekAt | yata eva gaurAdayaH pR^ithagupalabhyante na sukhAdayo eva saMshayaH | na cha yata eva saMshayastata eva nirNayo yuktaH | tasmAdyuktametad gaurAdivadaha~NkAreNApyabhinnagrahaNAchChabdAdyAtmabhUtAH sukhAdayaH | kiM chAnyat | svabhAvAnavadhAraNAdanupAdAnaprasaMgAt | sukhAdyAtmakAH shabdAdaya iti chet syAnmataM, yathAgniH pAkajanimittamupAdIyate.atha chaiShAM pArthivatvamevaM shabdAdayo.api sukhAdinimittatvenopAdIyeran atha chaiShAmAtmaguNatvameva syAditi | tadapyanupapannam | kasmAt ? sAmAnAdhikaraNyadarshanAt | yathA nimittasyAgnerna pAkajaiH sAmAnAdhikaraNyaM pakvo.agniH pachyate.agniriti evaM shabdAdInAM nimittatvAnna sAmAnAdhikaraNyaM syAt | sukhashabdo duHkha iti dR^iShTaM tu | tasmAnna teShAM nimittArthenopAdAnamiti | Aha, evamapi sukhAdInAM shabdAdyAtmabhAvo na yuktaH | kasmAt ? vipratipatteH | yathA hi shabdAH shabdAtmakA eti sarvaiH shabdarUpeNa gR^ihyante, evaM sukhAtmako.ayamiti sarvaistadrUpeNa gR^ihyate | dR^iShTA tu vipratipattiH | tasmAdAtmaguNA iti | uchyate\- na, saMskAravisheShanimittatvAt | tadyathA pittAdisAmarthAnmAdhuryAdiShu vipratipattiH | na chaiShAmashabdAdiguNatvasaMskAravisheShayogAtsukhAdiShu vipratipattiH | na chaiShAmashabdAdiguNatvamiti | kiM chAnyat | nimittatve.api tatprasaMgAt | nimittavAdino.apyetatsamAnam | na hi nimittanaimittikayorvipratipattirasti | tadyathA pradIpaprakAshayoH | tatashcha vipratipatternimittatvamapi shabdAdInAmakalpanIyaM syAt | yashcha dvayordoSho na tamekashchodyata iti | AtmaguNAkAMkShitvAdadoSha iti chet syAnmatam nimittapradhAnatvAdanyaparipAkavashena sukhaduHkhenotpAdayatyAtmanaH | tanmayatve tu nirAkAMkShatvAtpradhAnasya vyavasthAbhedo na yukta iti | tachcha naivam | kasmAt ? uktatvAt | tanmayatve.api guNabhAvAnmAdhuryAdiShu vipratipattirityAdAvevoktametat | tasmAttanmayatve prAdhAnyamiti chAnishchitAbhidhAnametat | Aha, evamapyayuktametat | kasmAt ? atItAnAgateShvapi tu dR^iShTeH | tasmAtsukhAdInAM shabdAdyAtmabhAvo na yukta iti | uchyate\- na, smR^itinimittatvAd buddheH | ayamatItAnAgateShvapi shabdAdiShu smArtasukhaduHkhayogo bhavati | tatsamparkAttu puruSheNa tathAnubhUyate | puruShaguNatve tu pAkajavannimittAdutpannAnAM sukhAdInAM visheShabhAvAttIvramandatAnupapattiH syAt | tasmAtsukhaduHkhayoH shabdAdyAtmabhAvo na yuktaH | kiMchAnyat | anirmokShaprasaMgAt | dravyasya guNairaviprayogAtsukhaduHkhayorAtmaguNatve satyAtmanastAbhyAmanirmokShaprasaMgaH | tasmAttayorAtmaguNatvamayuktamiti | shyAmAdivattadvinivR^ittiriti chet syAnmatam, yathA shyAmaguNatve satyaNoragnisambandhAttadvinivR^ittiH, shabdAdiguNatve chAkAshasyAshabdakasyAvasthAnamevamAtmano.api | etadayuktam | kasmAt ? visheShopAdAnaprasaMgAt | sAdhyatvAchcha, yathA hyaNuH shyAmatAM parityajya rUpavisheShameva raktalakShaNamupAdatte, na rUpavattAM tyajati, evamAtmApi bAhyanimittasAmarthyAtsukhAntaraM duHkhAd duHkhAntaramupAdadIta | na te atyantaM jahyAt | tathA AkAshaM shabdalakShaNaM kasyAMchidavasthAyAmashabdakaM bhavatItyasmAnprati sAdhyo.ayamarthaH | bheryAdishabdAstu tadguNa eveti pratipAdayiShyAmaH tasmAtsukhaduHkhayoH shabdAdyAtmabhAvo.ayuktaH | evamanAmishrarUpa AtmA | tatashchechChAdveShaprayatnadharmaj~nAnasaMskArANAmanekasvabhAvAnAM parasparavirodhinAM cha tadguNatvamanupapannam | tasmAdyuktametannirguNa AtmA nairguNyAchcha sAkShimAtra iti kevalo viviktatvAt | tasmAdayaM guNebhyaH pR^ithagbhUtaH tasmAtkevalaH na taiH saha saMsargeNa vartate | Aha, kaH punarasyAtmano guNebhyaH pR^ithagbhAvo.abhipreta iti ? uchyate\- tadupakAranirapekShANAM sattvAdInAM svakAryasAmarthyapR^ithagbhAvaH | na hi sattvAdayaH prakAshAdibhirdharmairitaretaropakAreNa vartamAnAH puruShakR^itamupakAramapekShante | prakAshAdidharmasannidhAnamAtrAdeva tu pravartante | tathA cha vArShagaNAH paThanti "pradhAnapravR^ittirapratyayA puruSheNAparigR^ihyamANAdisarge vartante" iti | yasmAdguNAstadupakAranirapekShAH pravartante tasmAdasAvapi tatsaMsarga nAnubhavati | dR^iShTA tu loke.apyekakAryatvApR^ithakpR^ithagbhAvaparikalpanA | tadyathA ime bhrAtaraH pR^ithak, eShAM naikaM kAryam | na pR^ithagime yeShAmekamiti | madhyastho viShayitvAt | yasmAdayaM puruSho viShayI tasmAnmadhyasthaH | kiM kAraNam ? viShayANAM hyatulyabalatvAt, nyUnAtishayopapatteshcha paraspareNa bAdhAnugrahAvutpannau | viShayI chAyam | tasmAnnAsti nyUnatAdyupapattiH | tatashchetanAbhAvaH | na chAmishrarUpatvAtsa~NgadveShau guNaviShayau, ato madhyasthaH ? draShTR^itvaM chaitanyAt | prakR^itivikArabhUtatvAt sattvAdibhyashchaitanyamapoddhR^itya puruShe vyavasthApanIyam | na chAchetanAnAM draShTR^itvamupapadyate ityataH puruSha eva chaitanyAd dR^iShTA nAnyattattvAntaram | akartR^ibhAvaH, aprasavadharmitvAt | prasavArtho dharmaH prasavadharmaH so.asyAstIti prasavadharmI | kaH punarasau prasavArtho dharma iti ? uchyate\- praspandanapariNAmau | niShkriyatvAdakarteti yAvat | tadidamaprasavadharmitvAdakarteti | kathamasya niShkriyatvamiti chet ? chaitanyAt | achetanAnAM hi kShIrAdInAM kriyAvattvamupalabdhaM, chetanasya na kasyachidityato niShkriyaH puruShaH | kiMcha anAmishrarUpatvAt | anAmishrarUpaM hi kriyAdimatkShIrAdi | anAmishrarUpashchAyam | tasmAnniShkriyaH | vibhutvAditi chet syAdetat, yathA vibhutve sati pradhAnasya sakriyatvamevaM puruShasya iti vibhutve sakriyatvena bhavitavyamiti | tachcha naivam | kasmAt ? dharmadvayasahitasya sAhacharyopalabdheH | tadvibhutvamAchetanyAnekarUpatvasahitaM kriyAvati dR^iShTaM, na kevalam | na tu tathA puruShe | tasmAdviShamametat | evaM niShkriyaH puruShaH niShkriyatvAchcha pradhAnAtkAryakAraNaM na kurute | kasmAt ? kriyAvataH kumbhakArasya mR^itpiNDAtkAryaniShpattisAmarthyadarshanAt | syAdetat | utpAditasyAnyena sthitiM kurute, dhAtrIkumAravat | sthitasya vA prayogaM rathashakaTayantraprerakavaditi | etadapyanupapannaM, pUrvasmAdeva hetoH athApi syAtsvataH puruShaH kAryakaraNaM kuruta iti tadapyayuktam | chetanAchetanayoratyantabhedAtprakR^itivikArabhAvAnupapatteH | atha matamubhayata iti, tadapi naiva saMbhavati, ubhayadoShaprasaMgAt | syAtpunaretat avyapadishya yoniM puruSho.abhidhyAnamAtreNa kAryakaraNaM kurute ityasadetat | kasmAt ? anutpattAvabhidhyAnAnupapatteH | IshvarakAraNapratiShedhe.abhihitaM prAk pradhAnavipariNAmAdbuddhimato buddhirnAsti | na cha buddhimantareNAbhidhyAnamupapadyate, tadvR^ittibhUtatvAt tathA buddhimatpUrvakasR^iShTipratiShedhaH kR^itaH | sa ihApi yojyaH, adhyavasAyakartR^itvaM cha prAkpratiShiddham | evaM saptavidhenAkartR^itvenAkartA puruShaH | uktaM cha nAdhyavasAyaM kurute puruSho naivaM sthitiM prayogaM vA . na svAtmano na parato na vyapadeshAnna chobhayataH || tadyuktametat || tasmAchcha viparyAsAtsiddhaM sAkShitvamasya puruShasya | kaivalyaM mAdhyasthyaM draShTR^itvamakartR^ibhAvashcha || iti || 19 || \hrule kArikA 20 \hrule yatashchetanAshaktisambandhAtpuruSha eva draShTA nAnyattattvAntaraM, guNAshcha kartAro, na puruShaH || tasmAttatsaMyogAdachetanaM chetanAvadiva li~Ngam | guNakartR^itve cha tathA karteva bhavatyudAsInaH || 20 || puruShasamparkAd hi grahaNadhAraNavij~nAnavachanohApohakriyA yathAnyAyAbhiniveshAnAM karaNadharmANAM pratyayarUpANAmivopalabdheshchetanAshakteshchAdhyavasAyavR^ittimanurudhyamAnAyAstadbhAvasanniveshinAM sattvAdInAM vyApAravatAmabhisambandhAd vyApArAviShTAyA ivopalabdhiH | yatastatrAyamanekakAlapravR^ittamithyApratyayAbhyAsavAsanApekSho bhavabIjaheturj~nAnavisheShaH prANabhR^itAmavabhAsate | shrotramupalabhyate tvakchakShurjihvA ghrANamityAdi | tathA puruShaH karmaNAM kartA, puruShaH sukhaduHkhayoriti | tasmAtkaraNasya grahaNarUpatA puruShasya cha kartR^irUpatA, sambandhyantarasamparkAdanyagatA.anyatropalabhyamAnA bhaktyA.adhyavasAtavyA, na paramArthataH | uktaM cha chetanAdhiShThAtA buddhishchetaneva vibhAvyate . kartR^iShvavasthitashchAtmA bhoktA karteva lakShyate || Aha, saMyogAtpararUpatApattAvatiprasaMgaH, avisheShAt | yadi chetanasaMyogAd buddhyAdInAM pratyayavadupachAraH vyApitvAdasya ghaTAdibhirapi saMyogo na pratiShidhyata ityataH prAptasteShAmapi pratyayavadupachAraH | atha saMyogAvisheShAtkaraNAnAmeva pratyayavadupachAro na ghaTAdInAM, visheShastarhi vaktavya iti | uchyate\- tadaprasaMgaH | shaktyapekShatvAt sphaTikAdivat | yathopadhAnasaMyogavisheShe satyAkAshasphaTikayoH sphATikamevopadhanasarUpaM pratyavabhAsate shaktito nAkAsham, evaM puruShasaMyogAvisheShe buddhighaTayoH shaktito buddhireva chetanArUpApannevopalabhyate, na ghaTaH | Aha, puruShasya vikAryatvaprasaMgaH, rUpAntaropAdanAt | yadi tarhi karaNasambandhAtpuruShaH kartR^itvopachAraM viShayasarUpatAM cha pratipadyate, prAptamasyApi sphaTikavadrUpAntaropAdAnAdvikAryatvam | atha nAsya viShayarUpApattiH, na tarhi karaNasvarUpaH puruSha iti | uchyate\- na, bhaktito.abhyupagamAt | buddhirupAttaviShayendriyavR^ittyupanipAtAttAdrUpyaM pratipadyate | buddhirUpaM tu sannidhAnamAtrAchChaktivisheShayogAtphalabhoktR^itvAchcha rAjani bhR^ityajayaparAjayopachAravatpuruSha upacharyate | na tvasau buddhisamparkAttadrUpo bhavati | ata evAsya satyAM chetanAshaktau vyavasAyakartR^itvaM pratiShidhyate, mA bhUt viShayarUpApattau satyAmanekasvabhAvatvAdikAryatvaprasaMgaH | tasmAdviShayasamparkAdapyavikAryaH puruShaH, na hyasya nityatvAtkiMchidanugrahAya nApaghAtAya | Aha cha muShTiryathA vikIrNaH sUchyagre sarShapAdInAm | tiShThanti na sUkShmabhAvAttadvad dvandvAni sarvaj~ne || iti | chetanAshaktiyogAttu draShTR^itvamasya svAbhAvikam | evaM chedyayuktaM varShAtapAbhyAM kiM vyomnashcharmaNyasti tayoH phalam | charmopamashchetso.anityaH khatulyashchedasatsamaH || iti tadayuktam | kiM kAraNam ? yasmAdavikAryarUpasyAkAshasya sannidhAnamAtrAnmeghapayorajodhUmaprabhR^itibhirabhinnadeshatvAdatyantashuddhasyApi malinamiva rUpamupalakShyate, na cha vikAryatvam, evamanAtmano.api syAt | tadyuktametatpuruShasaMyogAtkaraNasya pratyayopachAraH, puruShasya cha guNasaMyogAtkartR^itvopachAra iti | Aha, ayuktametat | kasmAt ? saMyogAnupapatteH | puruShasya hi guNAnAM cha saMyogaH parikalpyamAno.anyatarakarmajo vA parikalpyate yathA sthANushyenayoH, ubhayakarmajo yathA meShayoH, saMyogajo vA dvya~NgulAkAshayoH, svAbhAviko vA yathA.agnyuShNayoH, shaktinimitto vA yathA chakShurUpayoH, yogyatAlakShaNo vA yathA matsyodakayoriti ? tanna tAvadanyatarakarmaja ubhyakarmajashcha saMyoga eShAmupapadyate | kasmAt ? vibhutvAt | na svAbhAvikaH anirmokShaprasaMgAt | yathA.agneH svAbhAvikAdauShNyAnmokSho na bhavati evamAtmanaH svAbhAvikatvAdguNasaMyogAdanirmokShaprasaMgaH syAt | shaktinimittashcha | kim ? anirmokShaprasaMgAdeva, sa na bhavatItyanuvartate | svasvAmishaktinimitte hi saMyoge parikalpyamAne shaktyoH satatAvasthAnAdanirmokSha eva prasajyeta | yogyatAlakShaNaH shaktimAtrarUpatvAdasaMvedyo.atastadasiddhiH | kiMcha prayojanAntarAnupapatteH | pravR^ittyanuguNaM hi yogyamityuchyate | tasyA eva tu pravR^itte puruShArthamapohya nimittAntaraM shakyaM kalpayitum | Akasmikatve cha niyamadvaitAnupapattiH | tasmAdayuktaM puruShasya guNAnAM cha yogyatAlakShaNaH sambandhaH | na yAdR^ichChikaH | mokShakAraNaniyamAnupapatteH | saMyogakAraNapratidvandvaM kaivalyakAraNam | yadi cha yAdR^ichChiko guNapuruShasaMyogaH syAttasyAj~nAnAnnivR^ittirnAstIti tadarthasyAbhyutthAnasyAnarthakyaM prAptaM visheShAnupapatteshcha kAraNAntaraM kalpayitum | ata etadapyayuktamiti | na vaiShayikaH, anirmokShaprasaMgAt | satatameva hi puruShasya viShayitvamavyAvR^ittaM guNAnAM cha viShayatvamityanirmokShaprasaMga eva syAt | etAvAMshcha saMyogaH parikalpyamAnaH parikalpyeta | sarvathA cha nopapadyate | tasmAttatsaMyogAdityayuktamabhidhAtumiti | uchyate\- saMyogAnityatvAdiha chaupakArikaparikalpanAdadoShaH | ihAnekavidhaH saMyogaH | tadyathA prAptipUrvikA prAptiH | yathodAhR^itaM anyataraja ubhayakarmajaH saMyoga ityAdi | yatrAsau na saMbhavati tatra sannidhimAtrasAmAnyAd bhaktyA kalpyate | tadyathA.a.akAshasya gavAdibhiH | pradeshairiti chenna abhAvAt | te.api hi niravayavatvAdAkAshasya bhaktyA kalpyante, mA bhUtkR^itakatvAnityatvadoShaprasaMgaH | tasmAtpradeshopachArAtkAryamapyupacharitam | anyastu shAstrIyaH saMyogo.arthanimittaH | tatrAnekasaMyogopapatteriha puruShAntaHkaraNayorabhinnadeshatvAtsannidhimAtrasAmAnyAdbhAktaM saMyogaM parikalpyaivamuchyata ityadoShaH || 20|| \hrule kArikA 21 \hrule Aha, vij~nAtaM saMyogadvayam | ayaM tvanyo.arthanimittaH shAstrIyaH saMyogo bhavatA paribhAShyate | tatra vaktavyaM kimartho.asAviti ? uchyate || puruShasya darshanArthaH || dR^iShTirdarshanam | arthashabdo nimittavachanaH | darshanamartho.asyAsau darshanArthaH | darshananimitto darshanahetuH darshanakAraNa ityarthaH | etaduktaM bhavati\- sannidhAnAvisheShe sati Atmana AkAshAdeshcha yasmAddR^ikChaktiyuktaH puruShaH tasmAtkAryakAraNatAmApannena pradhAnena saha bhoktR^itvena saMbadhyate, nAchaitanyAdAkAshAdaya iti | athavA arthashabdaH phalavachanaH | yathA tR^iptyarthA bhujikriyA tR^iptyau satyAM nivartate prAptyarthA gamikriyA prAptau satyAm, evaM puruShasya pradhAnena darshanArthaH saMyogaH darshane sati nivartate | tathA cha vakShyati dR^iShTA mayetiyupekShaka eko dR^iShTAhamityuparataiketi ##(kA0 66)## | Aha, evamapi shabdAdyupalabdhisamakAlameva nivR^ittiprasaMgaH | kiM kAraNam ? tasyAmapyavasthAyAM shakyaM vaktuM dR^iShTA prakR^itiriti . uchyate yadyapyetadevaM tathApi yathA puruShasya darshanArthaH saMyogaH || kaivalyArthastathA pradhAnasya || kaivalyamiti vivekaparichChinnaM sattvAdibhirasaMsargadharmitvamAtmanaH, so.artho.asya so.ayaM kaivalyArthaH | satyapi hi darshanAvisheShe pradhAnaM puruShasya kaivalyArthaM pravartate | yadA.asya buddhistamaso.a~NgitvAdye guNAH kAryarUpApannAH shiraHpANyAdaya AdhyAtmikA, bAhyAshcha gavAdayaH, kAraNarUpApannAshchAlochanakriyAsaMkalpAbhimAnAdhyavasAyalakShaNAH, so.ahamityavishiShTapratyayopasaMhAraM karoti tadA pravartata eva | yadA tvanye guNAH prakR^itibhUtA vikArabhUtAH kAryabhUtAH kAraNabhUtA achetanAH parArthA anyo.ahaM na prakR^itirna vikR^itirna kAryaM na kAraNaM nAchetanaH svArtha iti bhinnapratyayopasaMhAraM karoti tadA nivartate | so.ayaM puruShasya dR^ikChaktinimittaH pradhAnasya cha kaivalyAvadhiparichChinnaH puruShArthaH | satyapi pAribhAShikatve || pa~Ngvandhavadubhayorapi saMyogaH || etaduktaM bhavati | prAgapi kAryakAraNasambandhAtpuruShe chaitvanyamavasthitam | tadyathA agnerdahanaM parashoshChedanamasati dAhye Chedye na vyajyate | tatsannidhAnasamakAlameva tu vyajyate | ityataH pradhAnamapekShate | tathA pradhAnamapyantareNa puruShopakAraM svakAdasarmarthamaniShpannakAryasamaM chetitamanarthakama syAdityataH puruShamapekShate | tatra ubhayoritaretarApekShA taM saMyogamadhikArabandhamAhurAchAryAH | pa~NgvandhadR^iShTAntastu nAntarIyakamAtrapradarshanArtham | yathA pa~NgurnAntareNAndhaM dR^ikChaktyA vishiShTenArthenArthavAnbhavati andhashcha nAntareNa pa~NguM vishiShTenArthena, evaM pradhAnaM nAntareNa puruShaM kR^itamapi kAryaM draShTuM shaktamanavadhikaM cha pravartamAnaM visheShAbhAvAnnaiva nivartate | tathA puruShaH satyapi chetanatve nAntareNa pradhAnamupalabhyAbhAvAdupalabdhA bhavediti pradhAnamapekShate | tasmAditaretarApekShayA saMyogatve kalpyamAne yaduktaM vinA sargeNa bandho hi puruShasya na yujyate | sargastasyaiva mokShArthamaho sAMkhyasya sUktatA || iti tadayuktam | kasmAt ? na hyasau vinA sargeNa na yujyata iti | Aha cha dR^ishyadarshanabhAvena prakR^iteH puruShasya cha | apekShA shAstratattvaj~nairbandha ityabhidhIyate || evaM vinApi sargeNa yasmAdbaddhaH pumAnguNaiH | tasmAdviphalatAM yAtu manorathamanorathaH || iti siddhaH saMyogaH | || tatkR^itaH sargaH || 21 || pradhAnapuruShayorhi bhoktR^ibhogyabhAvApekShanimitto.ayaM tattvasargo mahadAdiH, bhAvasargashcha dharmAdiH, bhUtasargashcha brAhmAdiH pravartate | sA chApekShA puruShAnantyAnna nivartata ityato.arthavatInAM hi prakR^itInAM tadaparisamApterna nivR^itirasti || 21|| || iti shrIyuktidIpikAyAM saptatipaddhatau pa~nchamamAhnikaM dvitIyaM cha prakaraNam || \hrule kArikA 22 \hrule evaM kAraNAntarapratiShedhAtprakR^iteH puruShArtho.ayaM vyaktabhAvena vipariNAma iti sthitam | tatredAnIM vipratipattirAchAryANAm | kechidAhuH pradhAnAdanirdeshyasvarUpaM tattvAntaramutpadyate | tato mahAniti | pata~njalipa~nchAdhikaraNavArShagaNAnAM tu pradhAnAnmahAnutpadyata iti | tadanyeShAM purANetihAsapraNetR^INAM mahato.ahaMkAro vidyata iti pakShaH\- mahato.asmi pratyayakartR^itvAbhyupagamAt | ahaMkArAtpa~ncha tanmAtrANIti sarve | mahataH ShaDavisheShAH sR^ijyante pa~ncha tanmAtrANyahaMkArashcheti vindhyavAsimatam | tathA ahaMkArAdindriyANIti sarve | bhautikAnIndriyANIti pa~nchAdhikaraNamatam | ekarUpANi tanmAtrANItyanye | ekottarANIti vArShagaNyaH | indriyANi saMskAravisheShayogAtparigR^ihItarUpANIti kechit | parichChinnaparimANAnItyapare | vibhUnIti vindhyavAsimatam | adhikaraNamapi kechittrayodashavidhamAhuH | ekAdashakamiti vindhyavAsI | tathA.anyeShAM mahati sarvArthopalbdhiH, manasi vindhyavAsinaH | saMkalpAbhimAnAdhyavasAyanAnAtvamanyeShAm, ekatvaM vindhyavAsinaH | tathA karaNaM nirlikhitasvarUpaM shUnyagrAmanadIkalpam, prAkR^itavaikR^itikAni tu j~nAnAni prerakA~NgasaMgR^ihItAni pradhAnAdAgachChanti cheti pa~nchAdhikaraNaH, na tu tathetyanye | kAraNAnAM mahatI svabhAvAtivR^ittiH pradhAnAt, svalpA cha svata iti vArShagaNyaH | sarvA svata iti pata~njaliH | sarvA parata iti pa~nchAdhikaraNaH | buddhiH kShaNiketi cha kAlAntarAvasthAyinItyapare | evamanekanishchayeShvAchAryeShu ye tAvatpradhAnamahatorantarAle tattvAntaramichChanti tatpratikShepAyAchAryaH svamatamupanyasyati | || prakR^itermahAn || prakR^itermahAnutpadyate | mahAnbuddhirmatirbrahmApUrtiH khyAtirIshvaro vikhara iti paryAyAH | sa tu deshamahattvAtkAlamahattvAchcha mahAn | sarvotpAdyebhyo mahAparimANayuktatvAnmahAn | anyasya tu pakShe naivAhaMkAro vidyata iti pratiShedhavivakShayedamAha | || tato.aha~NkAraH || tasmAnmahato.ahaMkAra utpadyate | yaH punarAha, mahataH ShaDavisheShAH sR^ijyante pa~ncha tanmAtrANyahaMkArashcheti tannirAsArthamAha || tasmAdgaNashcha ShoDashakaH | || tasmAdahaMkArAtShoDashako gaNa utpadyate, pa~ncha tanmAtrANi ekAdashendriyANi cha | anenaiva cha bhautikendriyavAdI pratikShipto boddhavyaH | || tasmAdapi ShoDashakAt pa~nchabhyaH pa~ncha bhUtAni || 22 || tasmAdapi ShoDashakAdgaNAdyaH pa~nchako gaNastataH pa~ncha mahAbhUtAnyutpadyante | pUrvapadalopenAtra mahAbhUtAnIti vaktavye bhUtAnItyuchyate | bhUtasaMj~nA hi tanmAtrANAM na pR^ithivyAdInAmatra tu sAMkhyAchAryANAmavipratipattiH bhUtakauTasthyavAdinastu mImAMsakA ArhatAshcha | tatpratikShepeNedamuchyata iti || 22|| \hrule kArikA 23 \hrule Aha, uktaM pradhAnAdbuddhirutpadyata iti | tatra vaktavyaM kiMlakShaNA punarbuddhirityuchyate || adhyavasAyo buddhiH || ko.ayamadhyavasAyaH ? gaurevAyaM, puruSha evAyamiti yaH pratyayo nishchayo.arthagrahaNaM so.adhyavasAyaH | atra kShaNikavAdyAha yadyarthagrahaNaM buddhiH, anityA | kasmAt ? hetvapekShaNAt | arthagrahaNaM hIndriyAdiviShayasannidhAnamAvaraNAdyabhAvaM chApekShate | na cha nityasya kAraNApekShopapadyate | tasmAdanityA buddhiH | abhivyakteradoSha iti chetsyAdetannendriyasannidhAnAdibhirarthagrahaNaM janyate kiM tarhyabhivyajyata iti | tachcha naivam | dvidhA doShAt | sA hyabhivyaktiH svarUpalAbho vA syAt grahaNapratibandhavyudAso vA | kiM chAtaH ? tadyadi tAvatsvarUpalAbhaH kriyate.arthagrahaNamiti prAptam | arthagrahaNapratibandhasyAndhakArasya vyudAsastadapyayuktam | vipratiShedhAt | grahaNaM cha syAttatpratibandhashcheti vipratiShiddham | kiMcha bhedAt | vya~NgyaM hi ghaTAdi chandrArkauShadhimaNiratnapradIpabhedAnna bhidyate | asti buddhInAmarthabhedAd bhedaH | vR^ittibhedAdadoSho mR^idvaditi chet syAnmatam , yathA mR^iddravyasya ghaTAdisaMsthAnavR^ittibhede.apyabheda evaM buddheriti | tadapyayuktam | ananyatvAt | yadA buddhiranyA vR^ittibhyaH, prAptastadbhede buddhibhedaH | kiMcha dR^iShTAntAsiddheH | sAdhyaM chaitat kiM tadeva mR^iddravyaM ghaTAdivR^ittibhedamanubhavati AhosvitpratyayAntaravashAdanyachchAnyachchotpadyate iti ? avayavabhedAchcha | upetya vA.anuvR^ittiM brUmaH\- na hi tadekaM mR^iddravyam, kiM tarhi bahavo mR^itparamANavo.anekadeshAvachChinnavR^ittaya iti | kiM chAnyat | nivR^ittivibhaktigrahaNAt | taddhi mR^iddravyaM saMsthAnamapekShyApi gR^ihyate, na tvarthagrahaNamanapekShya buddhergrahaNamasti | tasmAdviShamo dR^iShTAntaH | parimANAdadoSha iti chet syAnmatam sattvAdInAma~NgA~NgibhAvaniyamAttena tenArthagrahaNAtmanA vipariNAmo vR^ittiriti | etachchAyuktam | ubhayakalpane doShaprasaMgAt | yadi dharmAntaropAdAnaparityAgau vyaktavyaktI, dattottara eSha pakShaH | atha nAshotpAdau tena dharmadharmiNorananyatvAddharmANAM nAshotpAdAdbuddherapi nAshotpAdaprasaMgaH | tadanabhyupagame vA.anyatvamiti doShaH | Aha cha naShTotpannamananyatvAdanityaM nityameva vA | naShTotpannAvinaShTAnAM nityaM to nAsti chaikadA || yadapyuktam\- sattvAdInAma~NgA~NgibhAvaniyamAditi, tadayuktam | ata evAnityatvasiddheH | tulyAnAM guNapradhAnabhAvAnupapatteH | sattvAdInAna~NgA~NgibhAvAbhyupagamAt vR^iddhikShayAvabhyupagantavyau | tatashcha buddhiranityeti prAptam | tebhyo.ananyatvAt | atha mataM tadavasthApyasau nityeti, na tarhi satvAdyAtmabhUtA buddhiriti prAptam | tatashcha kAryakAraNayoraviveka ityasya virodhaH | tasmAdanityA buddhiriti | uchyate\- yattAvaduktaM hetvapekShaNAdanityA buddhiriti tadayuktam | kasmAt ? siddhasAdhanAt | kasyAtra vipratipattiranityA vA buddhiH syAnnityA veti ? kiM tarhi hetumadanityaM vyaktamiti vachanAdanityaiva | tasmAdiShTamevaitatsa~NgR^ihItam | ataeva kShaNikatvamiti chet, athApi syAddhetvapekShA hi saMskR^itatvam | saMskR^itaM tu kShaNikam | tadyathA pradIpa iti | tasmAdanitye satyapi visheShAnabhidhAne kShaNikatvamevAnena hetunA buddheH pratipAdyata iti | kasmAt ? uttaravachanavirodhaprasaMgAt | evamapi yaduttaraM kShaNikatvaprasiddhyarthamuchyate pratyarthagrahaNAnyatvAdanityetyAdi tasyAnarthakyam | tasmAt pUrvottaraviruddhatvAtsakalamevedaM prakaraNaM nAdhyayanaM, na pratyAkhyAnamarhati | pareShAM tvabhiniShTA buddhiratretyasaMgatArthottarApavAdadoShamanapekShyApi pratyekamapyetadasAdhanam, vR^ittiviShayatvAt | svakAraNapariniShpannAyA hi buddhervyApAro.arthagrahaNasaMj~naka indriyAdisannidhAnApekSho na buddhiH | tadananyatvAtprasaMganivR^ittiriti chedatha matam, vR^ittivR^ittimatorananyatvAditthamapi kalpayitvA.ayaM prasaMgo na nivartate | tathA choktam\- svAlakShaNyaM vR^ittistrayasyeti ##(kA0 29)## | tadapyabAdhakam | kasmAt ? upachArAt | satyamananyA, vR^ittivR^ittimatorbhedenAgrahaNAt, tathApyuparatavyApArasyApi parashvAdervR^ittimataH svarUpa noparamatIti bhedamupacharya vyavahAro nAnAkAryaviShayaH pravartate | ataevAnyatvamapi syAditi tadayuktam, ekAntAt | tadyathA senApa~NktisenAkuNDalAdyuparame na tatsanniveshinAmuparamaH kAryabhedashcha, na chAnyatvam | evaM vR^ittitadvatorapi cha syAt | tasmAdyuktametaddhetvapekShaNasya vR^ittiviShayatvAnna buddheranityatvamiti | etena vyaktivikalpaH prayuktaH, so.api vR^ittiviShaya iti kR^itvA tadapyuktamindriyAdibhede bhedAditi | tadapyanenaivoktam | vR^ittibhedo.atra na bheda iti | kiM chAnekAntAt | yathodakAdibhedAtpratibimbabhedo na chAvya~NgyatvamevamanyatrApi syAt | dravyAntarotpatteradoSha iti chetsyAnmatam, udakasyAnanasaMyogAddravyAntarameva pratibimbalakShaNamutpadyate na tu mukhaM bhidyate iti asadetat | kasmAt ? ubhayoH kAraNatvena kalpanAnupapatteH | na hi mukhaH nimittaM shakyaM vaktum , viprakR^iShTatvAnnAsAdayo mukhApagame.apyupalabdhiprasaMgAtpAkajavat | yatpunaretaduktaM vR^ittibhedAdadoSho mR^idvaditi tathA tadastu | yattUktamananyatvAddR^iShTAntAsiddheshcheti vR^ittyananyatvamidAnImeva pratyuktam | kShaNabha~NgapratiShedhe choktaM na pR^ithivyAdInAmanyathA chAnyathA chotpattiH | yatpunaretaduktaM naikaM mR^iddravyamiti tatra buddhiH pramANam | yadekabuddhinimittaM tadekaM, tatra yadi mR^ido.anekatvena prayojanaM buddhirupalabhyate\- vayamiti | yatpunaretaduktam, mR^iddravyasya saMsthAnavyatirekeNa svabhAvo.avadhAryate na tu buddherarthagrahaNamantareNa svarUpagrahaNamiti, tadayuktam | abhAvasyA.arUpatvAt | upetya vA yathA bAhyAdyavasthAsu vyAkArA chittasantatiH | vidyate bIjamAtrA vastathA dhIriti gR^ihyatAm || yathA bAhyArthAkAravachchittasantatiratha cha suptamUrChitavirodhasamApannAnAmartharUpAdR^ite bIjamAtrAstItyupagamyate sA chiti kApi vA.avastheti vachanAt, na cha gR^ihyate tathA buddhirapIti kasmAnna parikalpyate ? yatpunaretaduktam yadi dharmAntaropAdAnaparityAgau vyaktavyaktI dattottara eSha pakSha iti | taditaratra tulyam | asmAbhirapi tarhyasatkAryapratyAkhyAne dattottara eSha pakSho vyaktitarna kriyate iti | nAshotpAdau tu aniShTAveveti na parihAraM pratyAdaraH kriyate | yadapyuktaM naShTAdutpannAchchAnaShTamanutpannaM chAnyannAstIti tadayuktam, anabhyupagamAt | nAshotpAdau kaH pratijAnIte yaM pratyetadarthavatsyAt ? kiM cha tvatpakShaprApteH | bhavata eva naShTotpannebhyaH skandhebhyo nAnyA santatiratha cha nAsti doShaH | kayA.api yuktayA syAdetadanyaivAsAviti tatashchaikA santatiriti hInam | yadapyuktaM guNavR^iddhikShaye.anityatvamiti tadanupapannam | kasmAt ? rUpAntarApyAyanAt | sattvaM hi prakarShamanubhavadrajastamasI cha nyUnatAM dharmAdirUpAM buddherApyAyanti, nArthAntaraM kurvanti no khalvapyabhAvam, evaM rahastamo vA prakarShamanubhavatsattvaM cha nyUnatAdharmAdirUpaM buddherApyAyanti, nArthAntaraM kurvanti nAbhAvam | evaM guNavR^iddhikShaye.api rUpAntarApyAyanAnnAsti kShayo buddheH | tatra yaduktaM hetvapekShaNAdanityA buddhiriti etadayuktam .yatpunaretaduktaM pratyakShagrahaNAnyatvAtpratikShaNaM dIpAditailadhArAsu shabdabhedAchcha kShaNiketi, atra brUmaH\- grahaNAnyatve choktaM vR^ittibhedo na vR^ittimadbhedaH | kiM chAnyat | bhinnArthagrahaNaikatvAt | upetya vA brUmaH\- yadi pratyarthamanyadanyadgrahaNaM kalpyate, vikalpabAdhasamuchchayasaMshayadvitvAtishayanivAraNeShu, tathA kalmAShaM shabalaM chitramityanekArtharUpamekaM grahaNaM na syAt | dR^iShTaM tat | tasmAnnAyaM kShaNikatve hetuH | evamavasthitamidaM\- adhyavasAyo buddhirna kShaNiketi . buddhestu triguNAtmakatvAttasya guNasya prakarShe tattadrUpAntaramutpadyata iti | Aha, kasya guNasya prakarShe buddheH kiM lakShaNaM rUpAntaramupajAyate ? ityuchyate || dharmo j~nAnaM virAga aishvaryam | sAttvikametad rUpam || atra tvetadrUpamiti satyapi dharmAdibhede buddhirityabhedavivakShAviShaya ekavachananirdeshaH kriyate | etaduktaM bhavati yadA rajastamasI vashamApAdya buddhigataM sattvamutkR^iShTaM bhavati tadA dharmo j~nAnaM virAga aishvaryamityetadrUpaM bhavati | tatra shrutismR^itivihitAnAM karmaNAmanuShThAnAdbuddhyavasthaH sattvAvayava AshayabhUto dharma ityuchyate | sa tu dvividhaH | brahmAdisthAneShvabhipretasharIrendriyaviShayopabhoganirvartako j~nAnAdya~NgabhUtashcha prathamaH | agnihotrahavanAdikriyAnuShThAnasAdhano yamaniyamasAdhana itaraH | tatrAhiMsA satyamasteyamakalkatA brahmacharyamiti pa~ncha yamAH | akrodho gurushushrUShA shauchamAhAralAghavamapramAda iti pa~ncha niyamAH | eteShAmavilopenAnuShThAnAdyaterevaMvidhottaraNe sattvadharma AshayatAM pratipadyate, yo j~nAnAdInAM rUpANAmApyAyanaM karoti | etadabhyudayaniHshreyasayoH sopAnabhUtaM prathamaM parva | yatrAyamavasthito yatiritareShAM parvaNAmanuShThAne yogyo bhavati | j~nAnaM dvividhaM shabdAdyupalabdhilakShaNaM guNapuruShAntaropalabdhilakShaNaM cha | tatra shabdAdyupalabdhilakShaNaM pratyakShAnumAnAgamarUpam | guNapuruShAntaropalabdhilakShaNaM cha dvividhaM apUrvamabhyAsajaM cha | tayorapUrvam\- UhaH shabdo.adhyayanamiti ##(kA0 51)## siddhikANDAnupatitAni pramANAni | abhyAsajaM punaH vairAgyapUrvAvajayapR^iShThalabdhaM shAntamamalaM dhruvaM sakalabhavAbhavapratipakShabhUtam | yadAchAryo vakShyati\- evaM tattvAbhyAsAnnAsmi na me nAhamityaparisheSham | aviparyayAdvishuddhaM kevalamutpadyate j~nAnamiti || ##(kA0 64)## virAgastu rAgapratipakShabhUto j~nAnAbhyAsopajanito buddheH prasAdaH | tasya tu yatamAnavyatirekaikendriyavashIkAralakShaNAshchatasro.avasthA bhavanti | tatrendriyANAM viShayAbhilAShalakShaNakaShAyapAchanaM prati yaH prayatna utsAhaH sA yatamAnasaMj~nA | yatamAnako hyayamasminparvaNyavasthito yatirbhavati | yadA tu keShAMchidindriyANAM paripakvaM sA vyatirekasaMj~nA | vyatirichyante hi tadA yaterindriyANi paripakvANyaparipakvebhyo vishiShTatarANi bhavantItyarthaH | viparipakvasarvendriyastu saMkalpamAtrAvasthitakaShAyo yadA bhavati tadaikendriyasaMj~nA | nivR^ittasarvendriyaviShayechChasya yaterekameva manolakShaNamindriyaM tadA paripakvaM bhavati | saMkalpamAtrAvasthitasyApi paripAko vashIkArasaMj~nA | saMkalpamUlochChinnaviShayamR^igatR^iShNo hi ayaM yatirindriyANAmantaHkaraNasya cha pravR^ittinivR^ittyorIShTe | ekAgra ekarAmo.avidyAparvaNo.atikrAntaH, parasya brahmaNaH pratyanantaro bhavati | tadevaM chaturavasthaM vairAgyaparva vij~nAya tadanuShThAnAya yatiH prayateta | tasyopAyo dR^iShTAnushravikaviShayapratyAkhyAne ya upadiShTo yashcha tuShTiShu vakShyamANastamekIkR^ityottarottarAM tattvabhUmiM vij~nAnasya viShayIkurvanpUrvasyAM tattvabhUmau madhyasthaH syAt | aishvaryamapratighAtalakShaNam, yatpunaraShTavidhaM aNimA mahimA laghimA garimA prAptiH prAkAmyamIshitvaM vashitvaM yatrakAmAvasAyitvamiti | atrANimA, mahimA, laghimA, garimeti bhUtavaisheShikam | buddhestu prAptyAdi | evametachchaturvidhaM mahataH sAttvikaM rUpamiti | Aha, atha guNAntararUpaM kim ? uchyate || tAmasamasmAdviparyastam || 23 || etat asmAddharmAdeH sattvarUpAdiviparyastaM tAmasaM tamaHprakarShopajanitamityarthaH | atra shAstrachoditAnuShThAnAdAshayaniShpannasattvAvayavo dharma ityuktam | shAstrachoditasya nityasya cha karmaNo.anuShThAnAd buddhyavasthastamo.avayava AshayatAM pratipanno.adharmaH | sa chApi dvividhaH\- aniShTasharIrendriyaviShayopabhoganirvartakaH, khyAtivArakashcha | yathA cha j~nAnaM dvividhaM shabdAdyupalabdhilakShaNaM guNapuruShAntaropalabdhilakShaNaM chaivamaj~nAnamapi viparyayeNa vAchyam | yathA cha chaturavasthaM vairAgyaM tathA yatamAnAdikashchaturavastho rAgaH yathA chAShTaguNamaishvaryamaNimAdi tathA.aShTaguNamanaishvaryamevametattAmasaM mahato rUpam | yachchaitadadharmAdinimittabhUtamutkR^iShTaM tamorUpaM tadrajasA sahAvirodhAdekatAmivApannamashuddhirityAchAryaiH paThyate | sattvarUpaM tu prakAsha iti | anayoshchAbhidhAnAdyaH pa~nchAdhikaraNapakShaH prAkR^itavaikR^itAnAM j~nAnAnAM pradhAnavachChuShkanadIsthAnIyAntaHkaraNe bAhye cha prerakaj~nAnAMshakakR^ita upanipAtaH tathA sAttvikasthityAtmakakR^itamapratyayasyAvasthAnamiti tatpratikShiptaM bhavati | kiM kAraNaM ? yasmAdashuddhireva prakAshamalamatipravR^ittaM nivartayituM prakarShApannAnyAbhUtA cha pravartayitum | ityevamaShTarUpA buddhirvyAkhyAtA || 23|| \hrule kArikA 24 \hrule yastvasAvanantaramukto.aha~NkArastaM vyAkhyAsyAmaH | Aha, yadyevaM tasmAdidameva tAvaduchyatAM kimasyAha~NkArasya lakShaNamiti ? uchyate\- || abhimAno.aha~NkAraH || kartuH svAtmapratyavamarshAtmako yo.ayamahamiti pratyaya utpadyate sa khalvahaMkAraH, mahatastattvAntaram | kasmAt ? tasya sarvaviShayAdhyavasAyarUpatvAt, asya tu svAtmapratyavamarshAt | na tvarthAntaram | kasmAt ? prakR^itivikArayorananyatvAbhyupagamAt na hi naH prakR^iterarthAntarabhUto vikAra iti prAgvistareNa pratipAditam | sa cha mUrtipratyayAbhyAM mahataH sthUlataraH | kasmAt ? avibhAgAt, vibhAganiShpatteH kAlAdivat | triguNasya cha mahato vikAratvAdasAvapi triguNaH | kasmAt ? prakR^itirUpasya vikAre dR^iShTatvAt tantupaTavat | tadbhAvasanniviShTAstu ye sattvAdayasya AchAryairvaikArikataijasabhUtAdishabdenAkhyAyante | tathA cha shAstramAha "etasmAddhi mahata Atmana ime traya AtmAnaH sR^ijyante vaikArikataijasabhUtAdayo.ahaMkAralakShaNAH | ahamityevaiShAM sAmAnyalakShaNaM bhavati | guNapravR^ittau cha punarvisheShalakShaNamiti" | Aha, kA punarguNapravR^ittiryasyAmasmipratyayaikarUpasyAha~NkArasya visheShapratipattirbhavatIti ? uchyate\- yo.ayaM || tasmAddvividhaH pravartate sargaH | || dvividha indriyalakShanastanmAtralakShaNashcha | sA guNavR^ittirityuchyate | kasmAt ? tatkAryatvAt | guNapravR^ittikAryo hi sargaH | dR^ishyate cha khalu loke kAryakAraNamupacharyamANam | tadyathA shAlInbhu~Nkta iti | Aha, prAguktamahaMkArAtShoDashako gaNa utpadyate | idAnIM punaruchyate tasmAddvividhaH pravartate sargaH | tadidaM pUrvottaravyAghAtAdayuktamiti | uchyate\- na, sAmAnyena vivakShitatvAt | abhedavivakShAyAM hi kR^itvA kAryakAraNalakShaNamevamasmAbhirupadiShTaM dvividhaH sarga iti | bhedavivakShAyAM punaH || aindriya ekAdashakastAnmAtraH pa~nchakashchaiva || 24 || indriyANAmayamaindriyaH ekAdasha parimANamasya ekAdashakaH | evaM tanmAtreShu vaktavyam | tanmAtrANAM shabdasparshAdInAmayaM tAnmAtraH sargaH | pa~nchakashcha pa~ncha parimANamasyeti pa~nchakaH | asya tu ShoDashakasya vikArasya saMj~nAlakShaNaprayojanAnyuttaratra vakShyati | eShA guNapravR^ittirvyAkhyAtA | yasyAmasmipratyayasya visheShagrahaNaM bhavati\- shabde.ahaM sparshe.ahaM rUpe.ahaM rase.ahaM gandhe.ahamiti | Aha, aha~NkAre sattvAdInAM saMj~nAntarAvachanam, AnarthakyAt | yadidamahaMkAre sattvAdInAM saMj~nAntaramArabhyate vaikArikastaijaso bhUtAdiriti, tanna vaktavyam | kasmAt ? AnarthakyAt | na hi tattvAntarasanniveshinAM sattvAdInAM saMj~nAntarAbhidhAne kiMchitprayojanamastIti, saMj~nAbhUyastvAt | athAyaM nirbandhastattvAntaram, saMj~nAbhUyastvaM prApnoti | prayojanAbhidhAnaM vA | vishiShTayatnAnAmanAkasmikatvAt | athavA prayojanaM vaktavyam\- evamarthamaha~NkAre saMj~nAntarAbhidhAnamiti | kasmAt ? na hi vishiShTayatnAnAmAkasmikatvamupapadyata iti | uchyate\- na, kAryavisheShahetutvAt | mahadAdilakShaNAnAM hi guNAnAmanekarUpastattvArambha iti hi na saMj~nAntaramArabhyate | ahaMkArastu sattvatamobahulayorindriyatanmAtraparvaNoH prakR^itiH tadarthamAchAryANAM yatnavisheShaH | dharmAdivisheShAbhyupAmAnmahati prasaMga iti chet na visheShitatvAt | tattvAntarArambha iti visheShitam, na tu dharmAdayastattvAntaramato na mahati prasaMgaH | visheShAnabhidhAnAdayuktamiti chet syAdetat, kaH punaratra visheSho yena dharmAdi na tattvAntaram, tattvAntaraM tu shrotrAdIti ? etachcha naivam kutaH ? vR^ittimAtre tadupachArAt | vR^ittimAtre hi mahato dharmAdyupachAraH | tathA cha tantrAntare.apyuktam "prakAshavR^ittirdharma" iti | vR^ittiniShpAditastu saMsthAnavisheSho vR^ittimatastattvAntaramityanayorvisheShaH | tasmAdyuktametat kAryavisheShahetutvamiti || 24|| \hrule kArikA 25 \hrule Aha, yadyevamidaM tarhi vaktavyamuShya kAryavisheShasyaivaM saMj~nakAdahaMkArAtpravR^ittiriti | uchyate\- || sAttvika ekAdashakaH pravartate vaikR^itAdaha~NkArAt | || sarga ityanuvartate | ekAdashendriyANi sattvabahulAni vaikR^itAdahaMkArAtpravartante niShpadyanta ityarthaH | ekAdashAbhidhAnAdeva chendriyapratItiH, pUrvasUtre tatsAmAnAdhikaraNyAt | ato na punarindriyagrahaNam | Aha, tanmAtrasargaH punaH kiMguNaH, kasmAchchAha~NkArAtpravartate iti ? uchyate\- || bhUtAdestAnmAtraH sa tAmasaH || bhUtAderbhUtAdisaMj~nakAttamaHpradhAnAttAnmAtraH sargaH | tAnmAtrastu tamobahulo bhUtAdisaMj~nakAdaha~NkArAtpravartate | tatra punastanmAtragrahaNAtsaMkhyA shasyata iti nochyate | Aha, prakR^itivisheShanirdeshAnarthakyam | prAguktaM sattvAdInAmaha~NkArAvasthitAnAM vaikArikAdyAH saMj~nA uchyante | tadyadi sattvaM vaikArikashabdenochyate vaikArikANi chaindriya ekAdashakaH sargaH pravartata ityukte gamyata etat sAttviko.asau, bhUtAdestAnmAtra ityukte gamyata etat tAmasa iti | kasmAt ? na hyasti sambhavo yatsattvAttamobahulaH sargaH syAttamasashcha sattvabahula iti | uchyate\- na, aprasiddhatvaj~nApanAt | yasyaivArthasya j~nApanArthamevamiha kriyate, kathaM gamyate sattvaM vaikArikashabdenochyate, tamo bhUtAdishabdena, rajastaijasashabdena ? aprasiddhArthA hi tAntrikI paribhASheyamanirNItA na gamyata iti | Aha, taijasasaMj~nAnarthakyamiti | uchyate na, || taijasAdubhayam || 25 || ubhayatra tatsAmarthyAt | syAdetadevaM yadyasya kAryasAmarthyameva na syAt | asmAttu taijasAdubhayamapyetattanmAtrendriyasaMj~nakaM pravartata ityanuvartate | katham ? yadA hi vaikAriko.aha~NkAra indriyabhAvena pravartate tadA niShkriyatvAttaijasaM pravartakatvenAkAMkShati, bhUtAdi bhedakatvena | kasmAt ? tenaiva tadbhedAt | tadyathA.agninAgnau prakShipto.agnireva bhavati, Apo vA.apsu prakShiptA Apa eva bhavanti, evaM sattvameva sattve tu bhedaM janayati guNAntarasaMsargamapekShate | bhUtAdilakShaNasya tu tamasaH saMsargAd bhidyamAnaM taijasena cha rajasA kriyAtmakenAnugR^ihItamekAdashendriyabhAvamapekShate | tathA bhUtAdilakShaNaM tamo.aha~NkArAttanmAtrabhAvena pravartamAnaM pravR^ittyarthaM taijasamAkAMkShati, vaikArikaM bhedatvena | kasmAt ? tenaiva tasya bhedAditi yojyam | shAsraM chaivamAha\- "tadetasminvaikArike strakShyamANa eSha bhUtAdistaijasenopaShTabdha evaM vaikArikamabhidhAvati | tathaiva tasminbhUtAdau srakShyamANe eSha bhUtAdistaijasenoShTabdha etaM bhUtAdimabhibhavati ." ityanena nyAyena taijasAdubhayaniShpattiriti vyAkhyAto.aha~NkAraH || 25|| \hrule kArikA 26 \hrule Aha, prAgapadiShTa aindriya ekAdashakaH pravartate vaikR^itAdahaMkArAditi, tatsAmAnyAbhidhAnAnna pratipadyAmahe | tasmAdvaktavyaM kAnIndriyANi bhavato.abhipretAni ? uchyate\- dvividhAnIndriyANi, buddhIndriyANi, karmendriyANi cha | tatra || buddhIndriyANi karNatvakchakShUrasananAsikAkhyAni | || karNau tvakchakShuShI cha rasanaM cha nAsikA cha karNatvakchakShUrasananAsikAH | AkhyAnamAkhyA pratyAyanamityarthaH | etaiH shabdairAkhyA yeShAM tAnImAni karNatvakchakShUrasananAsikAkhyAni | adhiShThAnabhedAddvivachanena vigrahaH kriyate | etAni buddhIndriyANi pratyavagantavyAni | buddherindriyANi buddhIndriyANi | kiM punaretAni buddheriti ? uchyate\- shabdAdiviShayapratipattau dvAram | kasmAt ? abahirvR^ittitvAt | antaHkaraNasya nAsti bahirvR^ittirityato nAlametatsAkShAchChabdAdInarthAnpratipattum | tasmAchChrotrAdilakShaNaM sAkShAd bAhyaviShayaprakAshanasamarthaM kAraNAntaramapekShate | tatpraNAlikayA tasya viShayagrahaNam | tasmAdyuktamuktaM buddherbAhyaviShayapratipattau dvArabhUtatvAdbuddhIndriyANIti | Aha, karmendriyANi punaH kAnIti ? || vAkpANipAdapAyUpasthAH karmendriyANyAhuH || 26 || vAkcha pANI cha pAdau pAyushchopasthashcha vAkpANipAdapAyUpasthAH | etAni karmendriyANyAhurAchakShate | karmArthAnIndriyANi karmendriyANi | kiM punaH karma ? vachanAdi vakShyamANam | etadvikurvat iti karmendriyANi | Aha, kathametadupalabhyate adhiShThAnAdarthAntarabhUtAnIndriyANi, na punaradhiShThAnamAtramiti ? uchyate\- adhiShThAnAdindriyapR^ithaktvam, shaktivisheShopalambhAt | yathA sharIrAsambhavino viShayavyavasAyalakShaNasya shaktivisheShasyopalambhAdarthAntaraM buddhiranumIyate, evamadhiShThAnAsambhavino viShayagrahaNalakShaNasya shaktivisheShasyopalambhAdarthAntaramindriyamiti | Aha, na, asambhavAsiddheH | adhiShThAnamAtrasya viShayagrahaNaM na sambhavati, arthAntarasya cha sambhavati ityetadubhayamapi chAprasiddhamiti | uchyate\- naitadaprasiddham | tulyajAtIyeShu tadanupapatteH | yasmAd bhautikeShvanyeShu ghaTAdiShu viShayagrahaNasAmarthyAsambhavaH AhaMkAravikAravattatsAmarthyApratiShedhAnnendriyANAM nastatpratiShedho.anumAtavya iti | etachchAyuktam | kasmAt ? shaktibhedApatteH | vaikArikaM sattvamAha~NkArikaM prakAsharUpaM, tachChaktivisheShAdindriyANi utpadyante | bhUtAdilakShaNasya tamasaH sAmarthyAt tanmAtrANi parasya, pR^ithivyAdInAmekarUpatvAt | tasmAdayamasamaH samAdhiriti | etena bhautikatvaM pratyuktam | Aha, kathamavagamyate bahUnIndriyANi, na punarekamevendriyaM manovatsarvArthamanekAdhiShThAnaM syAditi ? uchyate\- na, yugapatpravR^ittyapravR^ittiprasaMgAt | yadyekamevendriyaM manovatsarvArthamanekAdhiShThAnaM syAdekaviShayapratipattau vA sarvaviShayapratipattiH | dR^iShTastu grahaNabhedastasmAnnaikamindriyamiti | bhautikairanugrahopaghAtadarshanAdindriyANAM bhautikatvamiti chet syAnmatam, iha bhautikAnAM ghaTAdInAM bhautikairmR^iddaNDachakrasUtrodakamudgarAdibhiranugrahopaghAto dR^iShTaH | yadi cha bhautikAnIndriyANi na syuH naiShAM bhautikaira~njanAdibhiranugrahaH kriyate, upaghAtashcha rajaHprabhR^itibhiriti | etachchAyuktam | kasmAt ? anekAntAt | tadyathA bhautikairvadanAdibhirantaHkaraNasya grahaNadhAraNasmR^itilakShaNo.anugrahaH kriyate, upaghAtashchopalAdibhiH | na chAsya bhautikatvam | evamindriyasyApi syAt | vaisheShikaguNavya~njakatvAdvikArapratItiriti chet atha matam\- pR^ithivyAdivaisheShiko gandho ghrANenAbhivyajyate | audako rase rasanena cha | AgneyaM rUpaM vIkShaNena | vAyavIyaH sparshastvachA .AkAshIyaH shabdaH shrotreNa | yena cha yasya vaisheShikaguNAbhivyaktistasya tadvikAratvaM dR^iShTam | tadyathA pradIpasya rUpAbhivya~njakatve sati taijasatvamiti | etachchAnupapannam | kasmAt ? aniShTaprasaMgAt | vaisheShikaguNavya~njakAnAM tadvikAramichChataH prAptamapAM gandhAbhivyaktihetutvAt pArthivattvam | athaitadaniShTaM, na tarhyaikAntiko heturiti | tatra yaduktaM vaisheShikaguNAbhivya~njakatvAd bhautikAnIndriyANIti etadayuktam || 26|| \hrule kArikA 27 \hrule Aha, ekAdashendriyANi aha~NkArAdutpadyanta iti prAgapadiShTam | idAnIM buddhIndriyakarmendriyANi dashApadishyante | tadidaM padArthanyUnamiti | uchyate\- syAdetadevam, yadyetAvadindriyaparva syAt | kiM tarhIti\- || sa~Nkalpakamatra manaH || atrendriyaparvaNi mano bhavadbhiH pratyavagantavyam | tatra saMkalpakamiti lakShaNamAchakShmahe | saMkalpo.abhilASha ichChAtR^iShNetyAdyanarthAntaram | saMkalpayatIti saMkalpakam | etanmanaso lakShaNam | tasmAdasya pratyakShato.anupalabhyamAnasyAstitvamavasIyate | kasmAt ? vyastasamastAnAmindriyAntarANAM tadasambhavAt | apohya hi manaH saMkalpaM vyastAnAmindriyAntarANAM bhavAnparikalpayet samastAnAM vA ? kiM chAtaH ? tanna tAvadvyasthAnAmindriyANAM saMkalpo bhavati | kiM kAraNam ? aniyataviShayatvAt | niyato hi shrotrAdInAM shabdAdirviShayaH | aniyataviShayashcha saMkalpaH | kiMcha trikAlaviShayatvAt | vartamAnaviShayA shrotrAdivR^ittiH trikAlaviShayashcha saMkalpaH | tasmAnna vyastAnAM nApi samastAnAm | badhirAdiShu tadabhAvaprasaMgAt | yadi samastendriyavR^ittiH saMkalpaH syAtprANAdivaditi chet syAnmatam, yathA samastendriyavR^ittiH prANAdiH, na chAnyataravaikalye tadabhAvaH, evaM samastendriyavR^ittiH saMkalpaH syAnna chAnyataravaikalye tadabhAvaH syAditi | etachchAnupapannam | visheShitatvAt | nirviShayA prANAdivR^ittiH | shabdAdiviShayastu saMkalpa iti visheShitam | tasmAdvyastasamastAnAmindriyANAM saMkalpAnupapattermanaso li~Ngametadastitve iti siddham | Aha, tadavadhAraNIyam, indriyadvaividyAt | dviprakArANi hIndriyANi purastAdupadiShTAni | tatra mano.apyavadhAraNIyaM kiM buddhIndriyamatha karmendriyamiti ? uchyate\- || tachchendriyamubhayathA samAkhyAtam | || hyarthe chaH paThitaH | taddhIndriyamubhayathetyarthaH | mano na kevalaM buddhIndriyamapi tu karmendriyamapi | niyamahetvabhAvAdayuktamiti chet syAtpunaretat, ko.atra niyamahetuH yadindriyatvAvisheShe manasa evobhayaprachAratvamabhyupagamyate, nAnyeShAmiti ? uchyate\- || antastrikAlaviShayaM tasmAdubhayaprachAraM tat || 27 || trikAlaviShayatvAt | iha yasyAntastriShu cha kAleShu karaNasya vR^ittistadubhayaprachAram, tadyathA buddhiH | sAkShAt viShayAnabhisandhAnAdatItAnAgatavartamAnaviShayatvAchcha mano.antastrikAlaviShayam | tasmAdubhayaprachAraM taditi siddham || 27|| || yuktidIpikAyAM sAMkhyasaptatipaddhatau ShaShThamAhnikam || \hrule kArikA 28 \hrule samadhigataM karaNaparva | tasyedAnIM vyastasamastavR^ittayo vaktavyAH | sati chobhayAbhidhAne vyastavR^ittireva tAvaduchyate, na samastavR^ittiH | kiM kAraNam ? prakaraNasheShabhUtatvAt | shrotrAdInAM hi sadbhAvaprakaraNamidamanukrAntam | sa chaiShAM sadbhAvaH shaktivisheShopAlambhAdityuktam | idAnImasau shaktivisheSho.asmAkaM vyastavR^ittirityuchyate | tasmAttadanukramaNaM kariShyAmaH | Aha, yadyevaM tasmAduchyatAM tasya karaNasya kasminnarthe vR^ittiH, kiM lakShaNaM veti ? uchyate\- yaduktaM tasya kasminnarthe vR^ittirityatra brUmaH || rUpAdiShu pa~nchAnAmAlochanamAtramiShyate vR^ittiH | || rUpAdiShu shabdasparsharUparasagandheShu svabhedabhinneShu pa~nchAnAM shrotratvakchakShurjihvAghrANAnAM shravaNasparshanadarshanarasanaghrANalakShaNo vyApAro vR^ittirityuchyate | tatra karaNanirdeshe shrotrendriyasya prAkpAThAttadviShayanirdeshAtilaMghane prayojanaM nAstIti kR^itvA shabdAdiShu pa~nchAnAmityeva paThitavyam | prAktanastu pramAdapAThaH | yatpunaretaduktaM kiMlakShaNeti atra brUmaH\- AlochanamAtramiShyate | AlochanaM grahaNamityanarthAntaram | mAtrashabdo visheShanivR^ittyarthaH | tadyathA bhaikShamAtramasmingrAme labhyata ityukte nAnyo visheSha iti j~nAyate | ChandromAtramadhIte mANavaka ityukte nAnyadadhIta iti | evamAlochanamAtramindriyANAmiShyate vR^ittirityukte nAnyo visheSha iti gamyate | tena kiM siddhaM bhavati ? yaduktamanyairAchAryaiH sAmAnyaj~nAnamindriyANAM visheShaj~nAnaM buddheriti tatpratiShiddhaM bhavati | Aha, kaH punarasmindarshane doSho yata etatpratiShidyata iti ? uchyate\- sAmAnyavisheShayoritaretarApekShatve satyekasminnavirodhAdanyataraparikalpanAnarthakyam | yadi khalvindriyasya sAmAnyaj~nAnaM na syAttena visheShApekShaM sAmAnyaM sAmAnyApekShashcha visheSha iti yatra sAmAnyaj~nAnaM tatra visheShaj~nAnamapi na pratiShidhyata ityubhayamapIndriyasya syAt | tatashchAntaHkaraNaparikalpanAnarthakyam | visheShavato vAntaHkaraNasya kaH sAmAnyena virodha ityubhayasyApi tatra sambhavAdindriyAnarthakyam | tasmAdapratyayamindriyamiti | indriyasya chetpratyayaH syAdyathA pratyayavato.antaHkaraNasyAniyataviShayatvam, evamasyApi syAt na tu tadasti | tasmAdapratyayamindriyamiti | kiMcha kAlAtivR^ittiprasaMgAt | indriyasya chetpratyayaH syAdyathA pratyayavato.antaHkaraNasya trikAlaviShayatvamevamasyApi syAt | na tu tadasti | tasmAdapratyayamindriyamiti | kiM chAnyat smR^ityadarshanAt | indriyasya chetpratyayaH syAdyathA pratyayavato.antaHkaraNasyAdirUpopapattirevamatrApi syAt | na tu tadasti | tasmAdapratyayamindriyaM siddhamiti | uchyate\- na kAraNAntaraprasaMgAt | yadi pradIpavadindriyaM prakAshakaM syAttena yathA tatprakAshiteShu ghaTAdiShvartheShu karaNAntaramArgaNamevamatrApi syAt | na chaitadiShTam | ato na pradIpavadindriyaM prakAshakamiti | antaHkaraNasadbhAvAdayuktamiti chet syAnmatam\- asti kAraNAntaraM buddhilakShaNaM yadindriyeNa pradIpavatprakAshitamarthaM gR^ihNAti | tasmAtparavAdAnuvAdo.ayaM kriyate, na pratiShedha iti | tachcha naivam | kasmAt ? pradIpendriyayoranyatarAnupAdAnaprasaMgAt | indriyamapi prakAshakam, pradIpo.api | tatrAnyatarasyAnupAdAnaM prasaktam | kasmAt ? na hyekArthakAriNo yugapatkaraNe sAmarthyamastIti | kiM chAnyat | antaHkaraNahAneH | indriyeNa pradIpavatprakAshitAnbAhyAnarthAnsAkShAdantaHkaraNaM gR^ihNAtIti vadato.antaHkaraNameva hIyate | tasmAdayuktamantaHkaraNasya sAmarthyam | puruShasyeti chenna karaNAnarthakyaprasaMgAt | sAkShAdviShayagrahaNasamarthaM puruShamichChataH karaNAnarthakyaM prasajyate | tasmAdyuktametat grAhakamindriyaM na tu pradIpavatprakAshakamiti | Aha, bhavatu tAvad grahaNamAtramindriyavR^ittirapratyayA | grahaNapratyayaprakAshAbhedaH ? uchyate\- viShayasamparkAttAdrUpyApattirindriyavR^ittigrahaNaM, tathA viShayendriyavR^ittyanukAreNa nishchayo gaurayaM shuklo dhAvatItyevamAdiH pratyayaH | tathA viShayasamparkAgame shrotrAdivR^itteH tAdrUpyAgamo vartamAnakAlatA, grahaNasyAnubhavAttu saMskArAdhAnaM tatpUrvikA cha smR^itiriti trikAlaviShayA pratyayasyetyayamanayorvisheShaH | bAhyastu prakAsho na viShayarUpApannaH | saMskArAttu ghaTAdInAM vyavadhAnarUpaM pArthivaM ChAyAlakShaNaM vya~njakatvAya kalpate, chakShuSho.anugrahAya | ubhayorvA chakShurviShayayorityapare | tasmAdupapannametat prakAshakaM pradIpAdi, grAhakaM shrotrAdi, vyavasAyakamantaHkaraNamiti | atha karmendriyANAM kA vR^ittirityuchyate\- naiyAyikAstvevamAhuH\- ghrANarasanachakShustvakchChrotrANIndriyANi bhUtebhyaH | bhUtebhya ityanena svaviShayopalabdhilakShaNaM hIndriyANAM bhUtaprakR^ititve sati nirvahati ##(?)## nAnyathA | tAni punarindriyakAraNAni pR^ithivyaptejovAyurAkAshamiti bhUtAni | ebhyaH pa~nchabhyo yathAsaMkhyaM ghrANarasanachakShustvakchChrotrANi pa~nchendriyANi bhavanti | bhUtaprakR^ititvamiti bhUtasvabhAvaM vyAkhyAyamAnaM pa~nchasvapi sambhavati | bhUtakAraNatvaM tvanyeShu chaturShu tathaiva | shrotre tu kathaMchitkarNashaShkulyavachChinnanabhobhAgAbhiprAyeNa vyavahArataH samarthanIyam | evaM bhautikAnIndriyANi svasvaviShayamadhigantumutsahanta iti tallakShaNatvameShAM sidhyatIti, ato bhUtebhya ityuktam | etattu sAMkhyAchAryANAM neShTam | evaM hi sAMkhyavR^iddhA AhuH\- Aha~NkArikANIndriyANi arthaM sAdhayitumarhanti nAnyathA | tathA hi kArakaM kArakatvAdeva prApyakAri bhavati | bhautikAni chendriyANi kathaM prApyakArINi duravartini viShaye bhaveyuH ? AhaMkArikANAM tu teShAM vyApakatvAt | viShayAkArapariNAmAtmikA vR^ittirvR^ittimato.ananyA satI sambhavatyeveti suvachaM prApyakAritvam api cha mahadaNuguNagrahaNamAha~NkAritve teShAM kalpate, na bhautikatve | bhautikatve hi yatparimANaM karaNaM tatparimANaM grAhyaM gR^ihNIyAt | Aha, atha karmendriyANAM kA vR^ittiriti ? uchyate\- || vachanAdAnaviharaNotsargAnandAshcha pa~nchAnAm || 28 || vAkpANipAdapAyUpasthAnAM tu vachanAdAnaviharaNotsargAnandalakShaNA yathAkramaM vR^ittayaH pratyavagantavyAH | tatrochyate.aneneti vachanam | tasmAdya evArthapratyAyanasamartho varNasamudAyaH padavAkyashlokagranthalakShaNaH sa vAgindriyasyArtho nAnyaH | AdIyate.anenetyAdAnam | A~Nabhividhyarthe prayujyate | tatashcha yadeva prakShAlanaparimArjanopasparshanAdhyayanapraharaNashilpavyAyAmAdi kR^itsnaM grahaNaM sa indriyArthA nAnyaH | vishiShTaM haraNaM viharaNam | atashcha yadeva samaviShamanimnonnatacha~NkramaNaparivartananATyavyAyAmAdiH sa indriyArtho nAnyaH | evamutkR^iShTaH sarga utsargaH | nAnyaH | atashcha ya evAshitapItavipariNAmasya samyakstrotomArgAnusAriNo visargaH sa indriyArtho nAnyaH | evamabhivyApyAnandamAnandaH | tatashcha ya evAsAdhAraNaprItinayanAbhiniShpattilakShaNaH sa indriyArtho nAnyaH || 28|| \hrule kArikA 29 \hrule Aha, prAgantaHkaraNavR^ittinirdeshaH, sargakramAnugamAtpUrvaM buddhyahaMkAramanasAM vR^ittinirdeshaH kartavyaH | kiM kAraNam ? evaM hi sargakramo.anugato bhavati | kramabhede vA prayojanaM vaktavyamiti | uchyate\- na, indriyavR^ittipUrvakatvAt | antaHkaraNasya hi indriyavR^ittipravartakaH pratyayaH | tathA cha vakShyati\- dR^iShTe tathA.apyadR^iShTe trayasya tatpUrvikA vR^ittiriti ##(kA0 30)## | tasmAtsargakrameNa vinA tannirdeshaH prAgAchAryeNa kriyate iti | Aha, tadasambhavaH, shAstre prAgabhimAnAbhidhAnAt | shAstraM hyevamAha\- kA nu bhoH saMj~nA mAturudare.avasthitaM kumAraM pratyabhinirvishata iti ? asmItyeShA mAhAtmI saMviditi | tathA kAryakAraNavyUhasamakAlaM mAhAtmyasharIro.asmIti pratibuddhyate | pravR^ittAshchaiva hyavyaktA bhavantyasmItyasmitAmAtrAH | pramANaM cha shAstram | tasmAtprAgantaHkaraNanirdeshaH kartavyaH | uchyate\- tannimittArthena vivakShitatvAt | satyametat kAryakAraNavyUhaniShpattisamakAlamasmItyeShA mAhAtmI saMvit pratyupadhIyate | shabdAdiviShayastvantaHkaraNapratyayaH shrotrAdinimitta iti | etatpUrvashabdena vivakShitam | na cha nimittamatikramya naimittikAbhidhAnaM nyAyyam | athavA naiva vayamidaM praShTavyA yathA prAgantaHkaraNavR^ittinirdeshaH kartavya iti | kiM kAraNam ? yasmAt || svAlakShaNyaM vR^ittistrayasya || svalakShaNameva svAlakShaNyam | svArthe taddhitavR^ittiH, anyabhAvastu kAlashabdavyavAyAditi | yathA buddhyahaMkAramanasAM hi saukShmyAnna shakyaM svarUpamabhidhAtumityato vR^ittireva lakShaNabhAvenopadishyate | shrotrAdInAmapi cha saukShmyAllakShaNamapadeShTumashakyamiti vR^ittirevochyate, na lakShaNam | tadeva chaiShA lakShaNaM bhavati | yachChabdAlochanasamarthaM tachChrotram | evamitareShvapi vaktavyam | buddhyahaMkAramanasAM cha lakShaNamadhyavasAyAdyuktam | tadeva vR^ittitvenAchakShANaH shrotrAdInAmeva chAbhidadhAnaM lakShaNaM chApyAchakShANo vR^ittivR^ittimatorananyatvaM j~nApayati | anyathA tu yathA.adhyavasAyAdi lakShaNamevaM rUpAdiShu pa~nchAnAmalochanamAtraM lakShaNamityuchyate, na tu vR^ittiriti | shrotrAdivad buddhyAdInAmapi vyavasAyAdayo vR^ittirityuchyate, na tu lakShaNam | tasmAdanyathA nirdesho j~nApakaM vR^ittivR^ittimatoranyatvasyeti vyAkhyAtA karaNavR^ittiH | || saiShA bhavatyasAmAnyA | || seti pUrvakR^itAM vR^ittimabhisambadhnAti | eSheti sarvanAmnA pratyAkR^iShTAM tAmeva pratyakShaM prati nirdishati | bhavatIti vakShyamANena dharmAntareNAsyAstadvattAnubhAvitaM khyApayati | asAmAnyeti dharmamAchaShTe | sAmAnyA sAdhAraNetyarthaH | na sAmAnyA.asAmAnyA | pratikaraNaM niyatetyuktaM bhavati | yA hIyamanukrAntA karaNaparvaNo.adhyavasayAdikA vR^ittiriyaM vyastAnAM karaNAnAM pratisvaM niyatA | tatashchaiShAM buddhyAdInAM kAryavisheShanimittabhAvasaMsUchitasya svarUpasyAsaMkaraH siddhaH | Aha, sAmAnyavisheShayoritaretarApekShatvAdasAmAnyAbhidhAnena sAmAnyasyApyabhidhAnAdadhyavasAyAdikA karaNAnAmasAmAnyA vR^ittirityukte.arthAdApannameShAM sAmAnyA.api vR^ittirastIti | tasmAdasAvapi vaktavyeti | uchyate\- || sAmAnyakaraNavR^ittiH prANAdyA vAyavaH pa~ncha || 29 || sAmAnyA chAsau karaNavR^ittiH sAmAnyakaraNavR^ittiH | prANashchAdyo yeShAM te prANAdyAH, prANApAnasamAnodAnavyAnAH pa~ncha samastakaraNavR^ittiH pratyavagantavyeti | taiH sarvaiH sahitaH prANa iti vedAnteShvapi | Aha, ayuktametat | kasmAt ? dharmiNo dharmyantaravR^ittibhAvAnupapatteH | vR^ittirityayaM shabdo vyApAramAchaShTe | na cha dharmAntaraM dharmAntarasya vyApAro bhavitumarhatIti | uchyate\- na kArye kAraNopachArAt | satyametat | dharmI dharmyantarasya vR^ittitvenAshakyaH parikalpayitum | kiM tu sAmAnyakaraNavR^ittyA preryamANo vAyustatpravaNatvAttatkAryatAM pratipadyate | tatra prANAdikArye vAyau prANopachAraM kR^itvA evamuchyate\- prANAdyA vAyavaH pa~ncha | tatpreraNAsiddherayuktamiti chet syAdetat, kathametadavagamyate.arthAntarapreritasya vAyoriyaM kriyA bhavati na punaH svatantrasyeti ? uchyate\- na svataH, tadvyatiriktatvAnupapatteH | iheyamakasmAdbhinnA kriyAvAyoH svato vA syAt, karaNavR^ittivyatiriktatvAdvA | kiM chAtaH ? tatra tAvatsvata upapadyate | kasmAt ? sarvatra prasaMgAt svAbhAvike hi vAyordiksaMchAre.abhyupagamyamAne sarvatra tatsaMbhavaH syAt | tatashcha tiryakpAtAdivR^ittirhanyeta, na chAnyataH | kasmAt ? adarshanAt | na hi pR^ithivyAdInAM vAyupreraNasAmarthyaM kvachidupalabdham | bhastrAdiShu dR^iShTamiti chenna, anyanimittatvAt | atrApi chaitravyApAra upalabhyate ityavashyamanyannimittamupalabhyate ityabhyupagantavyam | Atmeti chenna, kriyApratiShedhAt | upapAditametatpUrvamAtmA niShkriya iti | na cha niShkriyasya preraNamupapadyate | na cha nirnimittA svabhAvabhedAnAmanAkasmikatvAt | tasmAdyattannimittaM sA samastakaraNavR^ittiH | sa chAyaM vAyureka eva sthAnasaMchAravisheShAnnAnAkhyo bhavati | yathaiko devadattaH pAchako lAvaka iti kvachit | tadayuktam | kasmAt ? yugapatparasparAtishayavirodhAt | pUrvasmAtpUrvasmAduttara uttaro vAyurbalIyAniti hyabhyupagamaH | tadetadekasyaikasminkAle nopapadyate | tasmAdupapannaM prANAdyA vAyavaH pa~ncha | kiM punareShAM prANAdInAM lakShaNamiti ? uchyate\- dvividhAH prANAdayaH | antarvR^ittayo bahirvR^ittayashcha | tatra mukhanAsikAbhyAM pragamanAtpraNateshcha prANaH | yo.ayaM mukhanAsikAbhyAM sa~ncharati so.antarvR^ittirvAyuH prANa ityabhidhIyate | yA kAchitpraNatirnAma bhUteShu tadyathA praNateyaM senA, praNato.ayaM vR^ikShaH, praNato.ayaM dharme, praNato.ayamarthe, praNato.ayaM kAme, praNato.ayaM vidyAyAm | tadviparIteShu vA bAhyaprANavR^ittireShA | prANiviShaya evaiShA bhavati | sa khalvayamatrAbhivyakto bhavati | tadyathA mahatA vA duHkhenAbhiplutasya mahatA vA bandhunA viyuktasya, sahitasya vA saurabheyasya, nipAnAvatIrNasya vA mahiShasyAvagateH | apakramaNAchchApAnaH | yo.ayaM rasaM dhAtUn shukraM mUtraM purIShaM vAtArtavagarbhAMshchAkarShannadhogachChannayamantarvR^ittirvAyurapAna ityabhidhIyate | yachchApi kiMchidapakramaNaM nAma bhUteShu tadyathA apakrAnto.ayaM dharmAdibhyastadviparItebhyo vA iti bAhyA khalvapAnavR^ittireShA | apAnaviShaya evaiSha bhavati | balavattarashchAyaM prANodvAyoH kasmAt ? eShA hyetaM prANamUrdhvaM vartamAnamarvAgeva sanniyachChati arvAgeva sanniruNaddhi | eSho.atrAbhivyakto bhavati | tadyathA upakUpamupashvabhraM vA parivartamAnasyA\.\.shatapadIM la~NghayataH | hR^idyavasthAnAtsaha bhAvAchcha samAnaH | yastvayaM prANApAnayormadhye hR^idyavatiShThate sa samAno vAyurantarvR^ittiH yashchApi kashchitsaha bhAvo nAma bhUteShu dvandvArAmatA | tadyathA saha dAsye, saha yakShye, saha tapashchariShyAmi saha bhAryAputrairbandhubhiH suhR^idbhishcha vartiShya bAhyA samAnavR^ittireShA | samAnaviShaya evaiSha bhavati iti | balavattaraH khalvayaM prANApAnAbhyAm | eSha hyetau prANApAnau UrdhvamarvAkcha vartamAnau madhya eva sanniyachChati, madhya eva sanniruNaddhi, sa chaiShau.atrAbhivyakto bhavati | tadyathA srutasArasya vA sArameyasya, anaDuho voDhabhArasya, dharmAbhitaptAyA vA eDakAyA ardhArdhakAyaM shakashaketi | prANAnte sarvaprANinAM prANApAnAvutsR^ijyordhvamadhashcha muktayoktrau hayAviva viShamaM saMchArayan sharIraM sa parAsyati | mUrdhArohaNadAtmotkarShaNAchchodAnaH | yastvayaM prANApAnasamAnAnAM sthAnAnyatikramya rasaM dhAtUMshchAdAya mUrdhAnamArohati tatashcha pratihato nivR^ittaH sthAnakaraNAnupradAnavisheShAdvarNapadavAkyashlokagranthalakShaNasya shabdasyAbhivyaktinimittaM bhavati ayamantarvR^ittirvAyurudAna ityuchyate | yashchApi kashchidAtmotkarSho nAma bhUteShu tadyathA hInAdasmi shreyAn, sadR^ishena vA sadR^ishaH, sadR^ishAdasmi shreyAn, shreyasA vA sadR^ishaH, shreyaso vA shreyAn | etasmiMstathA rUpAbhimAno vA prAptavidyastu | tadyathA bahvantaravisheShAdalpAntaravisheSho.asmyaguNavato vA guNavAnasmIti bAhyodAnavR^ittireShA | udAnaviShaya evaiSha bhavati | balavattaraH khalvayaM pUrvabhyaH | katham ? eSha hyetAnprANAdInUrdhvamavA~Nmadhye cha vartamAnAnUrdhvamevonnayati, UrdhvamevotkarShati | sa chaiSho.atrAbhivyakto bhavati shItodakena vA paryukShitasya prAsamasiM vikoshaM chodyatamabhipashyataH | sharIravyApteratyantAvinAbhAvAchcha vyAnaH | yastvayamAlomanakhAchCharIraM vyApya rasAdInAM dhAtUnAM pR^ithivyAdinAM vyUhaM marmaNAM cha praspandanaM prANAdInAM cha sthitiM karoti so.antarvR^ittirvyAnaH | yashchApi kashchidatyantAvinAbhAvo nAma bhUteShu tadyathA pativratA bhartAraM mR^itamapyanugachChati bhavAntare.apyayameva bhartA syAt tathA dharmAdibhistadviparItaishcheti bAhyo vyAnaviShaya evaiSha prabhavati | balavattamashchAyaM sarvebhyaH | katham ? anena hi vyApte sharIradaNDake tadvashIkR^itAnAM prANAdInAM samA sthitirbhavati | sa eSho.antakAle prANabhR^itAmavinAbhAvena vartamAno.abhivyajyate | tadyathA hA tarhi pAdau haimau shItIbhUtau gulphe ja~Nghe urU kaTirudaramuraHkaNThe.asya khuraghuro vartate hU##(?)## ityavaiSho bAhyo vyAna iti | evamete prANAdyAH sthAnakAryavisheShasUchitAH pa~ncha vAyavo vyAkhyAtAH teShAM prerikA sAmAnyakaraNavR^ittiH | eShA cha tantrAntareShu prayatna ityuchyate | sa cha dharmAdisaMskArabhAvanAvashAdanuparato jIvanam | Aha cha vR^ittirantaH samastAnAM karaNAnAM pradIpavat | aprakAshA kriyArUpA jIvanaM kAyadhArikA || sA yAvadaniruddhA tu hanti vAyuM rajo.adhikA | dharmAdyanAvR^ittivashAttAvajjIvati mAnavaH || atra cha sAmAnyakaraNavR^ittigrahaNasAmarthyAtprANAdyAH pa~ncha vAyavaH | buddhIndriyANi ShaShTham | karmendriyANi saptamam | pUraShTamam | pUrityahaMkArAvasthAsaMvidhamadhikurute | yasmAdAha\- tatra saMvidahaMkAragataM kAryaM kAraNaM pUrayati yasmAt | tasmAtpUrityuktA pratyavabhAsAShTamaM bhoktuH || sA chAha~NkAragatA saMvid buddhigataiva puruSheNopalabhyate | yasmAdvakShyati\- ete pradIpakalpAH parasparavilakShaNA guNavisheShAH | kR^itsnaM puruShasyArthaM prakAshya buddhau prayachChanti || ##(kA0 36)## sarvapratyupabhogaM yasmAtpuruShasya sAdhayati buddhiH || ##(kA0 37)## tasmAtsaiva pUriti | shAstraM chaivamAha\- prANApAnasamAnodAnavyAnAH pa~ncha vAyavaH | ShaShThaM manaH | saptamI pUraShTamI vAk | vAggrahaNena karmendriyaparvaNo grahaNam | manograhaNena buddhIndriyaparvaNaH | tadetatprANAShTamaM vaikArikaM guNasharIrasya paridraShTuH kShetraj~nasya sharIramAdadAnasya nityaM stambhasthAnIyaM pratya~NgaM bhavati, achChedyamabhedyamadAhyamavinAshyamavikampyam | anityAni punarbhautikAni bAhyAni kushamR^ittikAsthAnIyAni upachIyante cheti | Aha, kutaH punariyaM prANAdivR^ittiH pravartata iti ? uchyate\- sA karmayonibhyaH | mahataH prachyutaM hi rajo vikR^itam aNDasthAnIyAH pa~ncha karmayonayo bhavanti\- dhR^itiH shraddhA sukhA vividiShA avividiSheti | Aha cha prachyuto mahato yastu na prApto j~nAnalakShaNam | vyApAro j~nAnayonitvAtsA yoniH kukkuTANDavat || tAsAM lakShaNaviShayasatattvaguNasamanvayA bhavanti | tatra lakShaNaM tAvat vyavasAyAdaprachyavanaM dhR^itiH | phalamanabhisandhAya shAstrokteShu kAryeShvavashyakartavyatAbIjabhAvaH shraddhA | dR^iShTAnushravikaphalAbhilAShadvArako hi buddherAbhogaH sukhA | vettumichChA vividiShA | tannivR^ittiravividiShA | tatra yadA.ayaM jantuH shubhAshubheShu kAryeShu vR^ittyanusArI jij~nAsurajij~nAsurvA sharIraM parityajati tAmeva karmayonimupapadyate | tasyAmupapannastAmeva bhAvayati | etattAvallakShanasatattvam | Aha cha vAchi karmaNi saMkalpe pratij~nAM yo na rakShati | tanniShThastatpratij~nashcha dhR^iteretaddhi lakShaNam || anasUyA brahmacharyaM yajanaM yAjanaM tapaH | dAnaM parigrahaH shauchaM shraddhAyAM lakShaNaM smR^itam || sukhArthI yastu seveta vidyAM karma tapAMsi vA | prAyashchittaparo nityaM sukhAyAM sa tu vartate || dvitvaikatvapR^ithaktvaM nityaM chetanamachetanaM sUkShmam | satkAryamasatkAryavividiShitavyaM vividiShAyAH || viShapItasuptamattavadavividiShA dhyAyinAM sadA yoniH | kAryakaraNakShayakarI prAkR^itikA gatiH samAkhyAtA || viShayasatattvaM punaH sarvaviShayiNI dhR^itiH | AshramaviShayiNI shraddhA | dR^iShTAnushravikaviShayiNI sukhA | vyaktaviShayiNI vividiShA | avyaktaviShayiNyavividiShA | guNasamanvayastu rajastamobahulA dhR^itiH | sattvarajobahulA shraddhA | sattvatamobahulA sukhA | rajobahulA vividiShA | tamobahulA.avividiShA iti | uktaM cha lakShaNaviShayasatattvaM traiguNyasamanvayaM cha pa~nchAnAm | yonInAM yo vidyAdyativR^iShabhaM taM tvahaM manye || ityuktAH prANAdayo yonayashcha | etad dvayamadhigamya samya~NmArgAnugamanaM kuryAt | rajastamodharmAdisAdhanabhAvavinivR^ittitastvatra prANAnAmantarvR^ittiranupAdhikatvAdanivartyA | bahirvR^ittistu mArgAmArgaviShayatayA prayoktavyA | kathamityuchyate\- prANaviShayA tAvatpraNatirdharmAdiviShaya evAparoddhavyA | tato hyasya sattvavR^iddhiH, sattvavR^iddheshchottarottarabuddhirUpAdhigamaH | apAnaviShayastvapakramaNaM dharmAdiviShaya evAparoddhavyamevaM hyasya khyAtiviShayAkArasya tamaso nirhrAsaH | tatashchottarottarabuddhirUpAdhigamaH | tathA samAnaviShayaM sAhacharyasattvadharmAnuguNaM kuryAt | yasmAchChAstramAha\- sattvArAmaH sattvamithunashcha sadA syAditi | AtmotkarSha tUdAnaviShayam | avidyAparvaNo.antyaM rUpaM vivarjya tatpratipakShairnivartayet | atyantAvinAbhAvaM cha vyAnaviShayaM j~nAnaviShaya eva bhAvayet | yonInAM chatasR^iNAM dharmatAbIjatAmevAdadyAt | avividiShAmapi aniShTaphalahetuShu bhAvayet | so.ayaM dharmAdiShu pravaNastatpratipakShApakrAntaH sattvArAmo vinivR^ittAbhimAno j~nAnaniShThaH savishuddhayonirachireNa parama brahmopapadyata iti | Aha cha bAhyAM prANavivR^ittiM samya~NmArge budhaH pratiShThApya | vinivR^ittavikharakaluSho dhruvamamR^itaM sthAnamabhyeti || pa~nchAnAM yonInAM dharmAdinimittatAM cha saMsthApya | paripakvamityadhastAnna punastadbhAvito gachChet || iti vyAkhyAtA vyastasamastA karaNAnAM vR^ittiH || 29|| \hrule kArikA 30 \hrule Aha, yeyamekaikasmin rUpAdAvarthe karaNachatuShTayasya vR^ittiH sA kiM yugapat Ahosvit krameNeti ? kutaH saMshaya iti chet ubhayathA dR^iShTatvAt | ihaikArthaviShayANAM yugapadapi vR^ittirdR^iShTA | tadyathA chandramaNDale chakShuShAM manaso vA | kramashashcha tadyathA ghaTe madhUdakapayasAm | ekArthaviShayaM cha karaNachatuShTayam | ato naH saMshayaH kiM chakShurmanovadyugapadasya vR^ittiH, AhosvinmadhvAdivatkrameNeti ? uchyate\- yathAdarshanamapi tAvaduchyatAm | kimatra yuktaM bhavAn manyate ? sa chetsapyagupadekShyasi ko nirbandhastadeva pratipadyAmahe iti | yadyavaM tasmAdidamasmaddarshanam || yugapachchatuShTayasya tu vR^ittiH || tushabdo.avadhAraNArthaH yugapadevetyarthaH | buddhyahaMkAramanasAM hi buddhIndriyANAM cha samAnadeshatvam | tatra na shakyata etadvaktuM sati shaktisadbhAve viShayasambandhe cha kasyachittatra vR^ittiH kasyachinneti | kiM chAnyat | meghastanitAdiShu kramAnupalabdheH | yadi hi krameNa shrotrAdInAmantaHkaraNasya cha bAhye.arthe vR^ittiH syAdapi tarhi meghastanitakR^iShNasarpAlochanAdiShvapyupalabhyate kramaH | na tUpalabhyate | tasmAdyugapadeva bAhye.arthe chatuShTayavR^ittiriti | uchyate\- yaduktaM shrotrAdInAmantaHkaraNasya chAbhinnakAlaM vR^ittirityatra brUmaH, ayuktametat | kiM kAraNam ? yasmAdasmAkaM || kramashashcha tasya nirdiShTA | || tasyeti chatuShTayamapi sambadhyate | chashabdo.avadhAraNArthaH | kramasha evetyarthaH | kramasha eva hi bAhyAntaHkaraNavR^ittyorekArthanipAtaH | yattUktaM samAnadeshAnAM shaktisambandhasadbhAve vR^ittyabhAvAnupapattiriti, atra brUmaH\- chakShurAdivadetatsyAt | tadyathA chakShustvachoH samAnadeshatve shaktiviShayasambandhopapattau rajodhUmAtapAdigataH sparsha evopalabhyate, na rUpam | evamihApi syAt | tasmAt || dR^iShTe tathApyadR^iShTe || kramasha eva chatuShTayasya vR^ittiH | adR^iShTagrahaNena punaratrAtInAgatavyavahitaviShayagrahaNam | tatrAtItaM dvividham, dR^iShTaviShayadR^iShTaviShayaM cha | atrApi dR^iShTaviShayaM pratyabhij~nAnamityabhipretam, adR^iShTaviShayaM smR^itiH | sA tu li~NgAgamAbhyAmakasmAdvA bhavati | tathA cha vR^iShagaNavIreNApyuktaM bhavati \.\.\. anAgatavyavahitaviShayaj~nAnaM tu li~NgagAgamAbhyAm | Aha cha viShayendriyasaMyogAtpratyakShaj~nAnamuchyate | tadevAtIndriyaM jAtaM punarbhAvanayA smR^itiH || tadeva bhAvanApekShaj~nAnaM kAlAntare punaH | tatraiva sendriyaM jAtaM pratyabhij~nAnamuchyate || tatra duShTe kramaH prati nAsti sandehaH | yatpunaretaduktaM dR^iShTe meghastanitakR^iShTasarpAlochanAdau kramAnupalabdheryugapachchatuShTayasya vR^ittirityatra brUmaH\- etadapyayuktam | kiM kAraNam ? yasmAt || trayasya tatpUrvikA vR^ittiH || 30 || na tAvad buddhyahaMkAramanasAM sAkShAd bAhyArthagrahaNasAmarthyamasti, antaHkaraNAnupapattiprasaMgAt, shrotrAdivaiyarthyaprasaMgAt, dvAridvArabhAvavyAghAtaprasa~NgAchcha | tasmAtpUrvaM shrotrAdInAmarthasambandho.asti meghastanitAdAvapyavashyametadabhyupagantavyam | pashchAttu tadvR^ittyupanipAtAdantaHkaraNasyetyasti kramo.atrApi | tatra yaduktaM meghastanitAdiShu kramAnanugate yugapachchatuShTayasya vR^ittirityetadayuktam | anyaistvanyathA.anvayo darshitaH | tadyathA chatuShTayasya mano.ahaMkArabuddhInAmantaHkaraNAnAM bAhyenaikena karaNena shrotreNa vA chakShuShA vA saha chatuShTayasyetyarthaH | asya dR^iShTe vartamAne yugapadvR^ittiH pUrvAchAryairnirdiShTA | AchAryeNa tu krameNetyarthaH | adR^iShTe.atItAdAvapi kramashashcha krameNaiva, yatastrayasyAntaHkaraNasya tatpUrvikA bAhyendriyapUrvikA vR^ittiH | yadA yathA.anubhavastathA saMskAraH, yathA cha saMskArastathA smR^itirityevaM vR^ittirbAhyendriyapUrviketi || 30|| \hrule kArikA 31 \hrule Aha, kiM punareShAM karaNAnAM svaviShayaniyamena vR^ittirbhavati AhosvidvyatikareNeti ? uchyate\- nanu cha prAgeva rUpAdiShu pa~nchAnAmAlochanamAtramiShyate vR^ittiriti ##(kA0 28)## choktvA.a.achAryeNAnte.apadiShTaM saiShA bhavatyasAmAnyeti ##(kA0 29)## | tatraivaM gate bhavataH saMshayaH | kutaH ityuchyate\- satyamevaitat | tathApi jAyate saMshayaH | kutaH ? karaNAntareNa svaviShayopalabdhau karaNAntarautsukyadarshanAt | iha karaNAntareNa chakShuShA.a.amradADimAdirUpopalabdhau satyAM karaNAntarasya jihvAlakShaNasyautsukyaM pravR^ittishchopalabdhA | tadyadi svaviShayaniyatAnIndriyAni, naiShAM karaNAntaraviShayopalambhAttatsAhacharyApekShaH svaviShayagrahaNabhAvaH syAt | asti cha | tasmAdupapannaH saMshayaH | tatredAnIM bhavataH pratipattiriti | uchyate\- atrApi nAstIndriyANAM svaviShayagrahaNavyatikaraH | kiM tarhi || svAM svAM pratipadyante parasparAkUtahetukIM vR^ittim | puruShArtha eva heturna kenachit kAryate karaNam || 31 || yasya karaNasya yA vR^ittirapadiShTA tadyathA shrotrasya shabdagrahaNam, chakShuSho rUpagrahaNam ityAdi | tAmeva pratipadyante\- svaviShayajidhR^ikShayA.avalambanta ityarthaH | parasparasyAkUtaM parasparAkUtam | AkUtamabhiprAyo.abhisandhirityarthaH | parasparAkUtaM hetuH pratipatterasyAH, seyaM parasparAkUtahetukI | parasparAkUtaM pratipatteH kAraNamiti kR^itvA tAchChabdyaM labhate | tadyathA dadhitrapusaM jvaraH | etaduktaM bhavati yadA chakShuShA.a.amradADimAdi rUpamupalabdhaM bhavati tadA rasanendriyamupAttaviShayasya chakShuSho vR^ittiM saMvedya svaviShayajighR^ikShayautsuktavadvikAramApadyate, rasanasya vR^itiM saMvedya pAdau viharaNamArabhete hastAvAdAnaM, tAvadyAvadasau viShayo rasanendriyayogyatAM nItaH | tato rasanaM svaviShaye pravartate | evamitareShvapi vaktavyam | Aha, yadyevaM tena tarhIndriyAntaravR^ittisaMvedane.akShapratyayavatvaprasaMgaH | yadi tarhIndriyAntareNendriyAntarasya vR^ittiH saMvedyate, prAptamasya pratyayavattvam | athApratyayamindriyaM parasparAkUtasaMvedanaM, tarhi na vAchyamiti | kiM cha parasparadvAridvArabhAvaprasaMgashcha | indriyAntaraM chedindriyAntarasya vR^ittiM saMvedya svArthamAkAMkShet, prAptamasya dvAritvamitarasya cha dvAratvam | tadayuktamindriyANAM parasparAkUtasaMvedanamiti | uchyate\- na, upachArAt | prAgevopadiShTamasmAbhirapratyayamindriyamiti | kiM tarhi svaviShayasya paToH sahachAriNamarthamindriyAntaraviShayatAmApannaM saMspR^ishya svabhAvata indriyAntaraM svaviShayaM prati sAkAMkShaM bhavati, tatsannidhau vikriyAdarshanAt | tatra saMvedanamupacharyaivamuchyate ityadoShaH | kiM chAnyat | bhautikAvayavapratyayavivR^ittivattadvivR^itteH | yathA buddheH prasAdamanantaraM bhautikAnAmavayavAnAM mukhanayanAdInAM prasAdo bhavati, na chaiShAM pratyayavattvam, evamihApi syAt | na cha pratyayavattvam | etena dvAridvArabhAvaH pratyuktaH | mano.adhiShThAnasAmarthyAdvA | athavA parasparaviShayamAkUtaM parasparAkUtam, yathA jalaviShayaH puruShaH jalapuruShaH | AkUtamichChA saMkalpaH mana ityarthaH | sa heturasyAH seyaM parasparAkUtahetukI tAm | etaduktaM bhavati, yathA kiMchidindriyaM viShaye pravR^ittaM bhavati tadA taddvAreNa samastamarthamupalabhya tatsahachAriNamarthAntaramAkAMkShadindriyAntaraM vR^ittyA pratitiShThate | tenAkAMkShAvatA manasA.adhiShThitAmindriyaM vikriyAmApadyate | tathA cha tantrAntare.apyuktaM\- "yasya yasyendriyasya viShayaM manodhyAyatyabhisampattyarthena tasya tasyautsukyaM pravR^ittishcha bhavatIti ." etaduktaM svAM svAM pratipadyante parasparAkUtahetukIM vR^ittiriti | kimindriyaM manovR^ittyAdhiShThAya svaviShaye pravartayati yathA parashvAdIMshchaitra iti ? netyuchyate | kiM tarhi svaviShayasaMkalpAnugR^ihItasya manasaH saMsparshAtsvayamevendriyaM svaviShayaM pratipadyate | kasmAt ? prayogashaktyasiddheH | na hi yathA chaitrasya parashvAdiprayogashaktiH siddhA evaM manasa indriyaprayogashaktiH | tasmAdayuktamindriyasya manaH prerakamiti | raja iti chetsyAnmatam, rajaso hIndriyAntaraprayogasAmarthyaM vidyate | tasmAdayuktamuktaM prayogashaktyasiddhernendriyANAM manaHprayojakamiti | etachchAyuktam ? kasmAt ? avisheShAt | indriyAntare.api hi tarhi rajo.astItyata AtmabhUtenaivAsya nimittena pravR^ittirapratiShiddhA, kiM manasA parikalpiteneti ? kiM chAnyat, karaNAntarAnupapatteH | chaitro hi parashvAdInAM prayogaM karaNAntareNa karoti | na tu manasaH karaNAntaramastItyasamAnam | pANivaditi chenna chaitravyApArApekShatvAt | tadapi hi chaitravyApArApekShaM pravartate na svataH | kiMcha tadvyatirekeNa pravR^ittyupalabdheH | yasya hi prayojakAntarApekShA pravR^ittiH na tasya kadAchidapi svatantrasya bhavati | asti tu saMkalpavyatirekeNa meghastanitAdiShvindriyasya pravR^ittiH | tasmAnnendriyAntarasya manaH kArakam | na chetkArakaM yathA maulAnAM guNAnAmevamihApi puruShArtha evaM heturna kena chitkAryate karaNamiti siddham || 31|| \hrule kArikA 32 \hrule Aha, karaNaM pratyAchAryavipratipatteH | tadavadhAraNaM karttavyam | AchAryANAM karaNaM prati vipratipattiH | ekAdashavidhamiti vArShagaNAH | dashavidhamiti tAntrikAH pa~nchAdikaraNaprabhR^itayaH | dvAdashavidhamiti pata~njaliH | tasmAdbhavataH katividhaM karaNamabhipretamiti vaktavyametat | uchyate\- || karaNaM trayodashavidhaM tadAharaNadhAraNaprakAshakaram | || pa~ncha karmendriyANi pa~ncha buddhIndriyANi mano.aha~NkAro buddhishchetyetatsarvaM puruShArthopayogikaraNam | kasmAt ? apuruShArthopayogitve tattvAntarAnupapattiprasaMgAt | yadi yathA vArShagaNA AhuH\- li~NgamAtre mahAnasaMvedyaH kAryakAraNarUpeNa vishiShTAvishiShTalakShaNena, tathA syAttattvAntaram | tanna syAt, anarthakatvAt | Aha, satyam, pradhAnalakShaNAnAM guNAnAM vaiShamyamAtrarUpatve.api tattvAntaramasau bhaviShyatIti | kasmAt ? sAmyAdvaiShamyamupAkhyAntaramiti | etachchAyuktam | kasmAt ? tattvAnavasthAprasaMgAt | evaM hi parikalpyamAne pradhAnamahatoryadantarAlaM tadapi cha kriyArUpatvAdakriyAvata upAkhyAntaramiti tattvAntarAnavasthAprasaMgaH | abhyupagame vA mahatastattvAntarANAM cha kriyAkAlavirodhaH | tasmAttattvAntarAnupapattiranavasthA vA, trayodashavidhaM karaNamityanyataravadavashyamabhyupagantavyam | tatra chAsmatpratij~nAtameva nirdoShaM lakShyate | tasmAdupapannametat trayodashavidhaM karaNamiti | Aha, karaNamiti kriyAkArakasambandhagarbho.ayaM nirdeshaH | katham ? yena tatkaraNamiti | tatra vaktavyam kA kriyA, kiM cha tatkriyate yadapekShya buddhyAdInAM karaNatvamiti ? uchyate\- yaduktaM kA kriyetyatra brUmaH\- tannirvartakamihAbhipretAt na daNDAdivat, kiM tarhi tadAharaNadhAraNaprakAshakaram | tatrAharaNaM karmendriyANi kurvanti, viShayArjanasamarthatvAt | dhAraNaM buddhIndriyANi kurvanti, viShayasannidhAne sati shrotrAdivR^ittestadrUpApatteH | prakAshamantaHkaraNaM karoti, nishchayasAmarthyAt | apara Aha\- AharaNaM karmendriyANi kurvanti | dhAraNaM mano.ahaMkArashcha | prakAshanaM buddhIndriyANi buddhishcheti | etadabhisandhAya buddhyAdInAM karaNatvamuchyata iti | yattUktaM kiM kAryamiti, uchyate\- || kAryaM cha tasya dashadhA || dashadheti pa~ncha visheShAH pa~nchAvisheShAH | tadapyata eva kAryashabdaM labhate | || AhAryaM dhAryaM prakAshyaM cha || 32 || taddhyAhartavyaM dhAraNIyaM prakAshayitavyaM cha | ataH kAryamityuchyate, na nirvartyatvAt || 32|| \hrule kArikA 13 \hrule etasmiMstrayodashavidhe tu karaNe trayodashaM kataraditi ? uchyate\- buddhirahaMkAro manashcha | tasmAt | || antaHkaraNaM trividham || kasmAt ? viShayAnabhisandhAnAt | shrotrAdipraNAlikayA cha viShayasampratipatteH | avisheShAbhidhAnAd buddhyAdipratipattirayukteti chetsyAnmatam, avisheSheNedamuktamAchAryeNa antaHkaraNaM trividhamiti | tatra kathamidamavagamyate buddhyahaMkAramanasAM grahaNAbhipretaM, na punaranyeShAmiti ? uchyate\- na, prathamasaMkhyAvyatikramahetvanupapatteH | buddhyAdisaMkhyAM hi vyatikramamANasya pratipattau nAsti hetuH | tasmAtteShAmeva grahaNam | yathA vasantAya kapi~njalAnAlabhata iti | shrotrasyAntaHkaraNatvaprasaMgAdayuktamiti chet syAdetat\- buddhimahaMkAraM choktvA tata Aha buddhIndriyANi karNatvakchakShUrasananAsikAkhyAnIti ##(kA0 26)## | tasmAchChrotramantaHkaraNaM prasajyata iti | etadanupapannam | kasmAt ? manasaH pR^ithagabhidhAnAt | ata evedamAchAryeNApekShya manaso.antaHkaraNatvaM pR^ithaguktam\- tachchendriyamubhayathA samAkhyAtam, antastrikAlaviShayamiti ##(kA0 27)## tasmAdupapannamantaHkaraNaM trividhaM buddhyAdIni | || dashadhA bAhyam | || pa~ncha buddhIndriyANi pa~ncha karmendriyANItyetadbAhyaM dashaprakAramAchAryairAkhyAyate | Aha, dashadhA bAhyamityasyAnarthakyam, parisheShabuddheH | antaHkaraNaM trividhamityukte gamyata etatparisheShAdeva dashadhA bAhyamiti | tasmAttadgrahaNamanarthakamiti | uchyate\- na, viShayArthatvAt | trayasya viShayAkhyamityevaM vakShyAmItyAchArya Arabhate | akriyamANe tvasmin kintat trayasya viShayAkhyamiti na j~nAyate | Aha, evamapi viShayagrahaNAtsiddherbAhyagrahaNapArthakamiti | uchyate\- vaktavyaM tAvadidamavashyaM viShayabhAvapratipattyartham | tatra sheShe vA yathAnyAsaM vochyamAne na kashchidvisheShaH | athavA nedaM bAhyasaMj~nApratipattyarthamArabhyate, kiM tarhi niyamArtham | katham ? dashadhA bAhyaM shabdAdiviShayagrahaNabhUtameva trayasyApi viShayAkhyaM yathA syAt, mA bhUdantaHprANAdibhUtam | athavA dashadhaiva bAhyam | bhedaviShayaM bAhyamityarthaH | prANAdibhUtasya tu bhedo nAstItyadoShaH | tadetat || trayasya viShayAkhyam | || buddhyahaMkAramanolakShaNasya hi trayasyopAttaviShayA buddhIndriyakarmendriyavR^ittayaH samparkAdviShayarUpapratyavabhAsanimittatAmupagachChantyo viShayAkhyatAM labhante | tathA mano.ahaMkArAvapi buddheH | buddhistu nishchayarUpatvAtkaraNAntaranirapekShA sarvamarthaM pravR^ittau prati nishchayarUpeNAdhyastaM puruShAyopasaMharati | tatra shabdAdisannidhAne vR^ittInAM tAdrUpyApattestadapagame cha tAdrUpyApagamAt prApyakAri | || sAmpratakAlaM bAhyam | || upAttaviShayendriyavR^ittisannidhAnAttu tadAkArasaMskArAdhAnanimittasmR^itipratyayavashAt || trikAlamAbhyantaraM karaNam || 33 || \hrule kArikA 34 \hrule Aha, prAkChabdAdiShu shrotrAdInAmAlochanamAtraM vR^ittirityavisheSheNoktam | tatra kiM tathaiva pratipattavyamathendriyANAM viShayavisheSho.astIti ? atha choktaM kAryaM cha tasya dashadhA visheShalakShaNamavisheShalakShaNaM cha | tatra kena karaNena kasya viShayasya grahaNamiti ? uchyate\- || buddhIndriyANi teShAM pa~ncha visheShAvisheShaviShayANi | || teShAM pUrvoktAnAmindriyANAM yAni buddhIndriyANi pa~ncha shrotrAdIni tAni visheShAvisheShaviShayANi pratipattR^ibhedena | tatra devAnAM yAni indriyANi tAni dharmotkarShAdvishuddhAnyavisheShAnapi gR^ihNanti prAgeva visheShAt, yoginAM cha samprAptavisheShANAm | asmadAdInAM tu visheShAneva tamasA parivR^itatvAt | Aha, kiM karmendriyANAmapi pratipattR^ibhedAdgrahaNabhedo bhavati ? netyuchyate | kiM tarhi sarveShAmeva || vAgbhavati shabdaviShayA | || vAgindriyasya vAyvabhihateShu vadanapradesheShu tAlvAdiShu dhvanervarNapadavAkyashlokagranthabhAvena vikArApAdanaM sarvaprANinAmavishiShTam | Aha, athetarAni karmendriyANi kathamiti ? uchyate\- || sheShANyapi pa~nchaviShayANi || 34 || pANipAdapAyUpasthAstu AdAnaviharaNotsargAnandalakShaNaiH karmabhiH shabdasparsharasarUpagandhasamudAyarUpA mUrtIrvikurvantIti | Aha, yadi pa~nchaviShayANyevAvisheShANIti niyamo.abhyupagamyate tenaikakaraNeShvAdAnAdikriyA.anupapattiprasaMga iti | uchyate na, niyamapratiShedhArthatvAt | svaviShayaniyamo buddhIndriyavatkarmendriyANAmapi mA vij~nAyItyato niyamapratiShedhArthamidamArabhyate | tadarthameva chApishabdamAchAryo.adhijage | sambhAvanArthamapi cha pa~nchaviShayANyetAni prAgeva tu chatustriviShayANIti | Aha, kathametadavagamyate visheShAvisheShaviShayANIndriyANi, na punarasadviShayANi iti ? uchyate\- visheShANAmasattvAsiddheH | pratyakShatastAvadvisheShA upalabhyante | tasmAdeShAmasattvamashakyaM pratij~nAtum | athApi syAtsAdhyametatpratyakShamevaitadanavadyam, bAhyavastuviShayamayamR^igatR^iShNikAdivij~nAnavatpratyakShAbhAsam | etachchAyuktam | kasmAt ? vikalpAnupapatteH | sarvamabhUtamabhyupagantavyam | yatra nAsti kiMchid bhUtArthena pratyakShaM yadapyekShyetarat pratyakShAbhAsaM syAt | uktastvayaM vikalpaH | tasmAdayuktaM j~nAnamAtramidamiti | kiM chAnyat | viparItadarshanaprasaMgAt | mR^igatR^iShNikAsvapnaviShayairasadbhiH satAmasattvamichChatastadvadeva viparItadarshanaprasaMgaH | tathA hi gandharvanagarAdiShu kadAchittamevArthaM gAM pashyati, kashchidgajaM pashyati, kadAchitpatAkAm | svapne chaikamUrtipatitAnAM gopuruShAshvarAsabhanadIvR^ikShaprabhR^itInAM darshanaM smaraNe viparyayeNa dR^iShTam | tathA vAtAyanena hastiyUthapraveshane\.\.\. | vichChinnAnAM chAvayavAnAM punaH sandhAnaM AkAshagamanamanIshvarasyAnimittaM rAjyalAbha iti | taditaratrApi syAt | na tvasti | tasmAdayuktaM mR^igatR^iShNikAsvapnAdivadasattvaM bhAvAnAm | arthakriyA cha na syAt | yathA svapne snAtAnuliptAshitapItavastrAchChAditAnAmaphalatvaM dR^iShTam, evamihApi syAt | shukravisargavaditi chet, syAdetat\- yathA dvayasamAptipUrvakaH shukravisargaH sa cha tadabhAve.api svapne bhavati, evamitaratsyAditi | tadayuktam, rAgAdinimittatvAt | tathAhi jAgrato.api tat dvayasamApattimantareNa bhavati | tasmAnmanora~njanAnimittaM tat | pretavaditi chet syAdiyaM mama sadbuddhiH, yathA pretAnAmasadbhiHpUyanadyAdibhirarthakriyA, narakapAlaishcha bAdhanam | evamatrApi syAditi | tadayuktam | asiddhatvAt | na hyetadasaditi siddham | kiMcha pratyakSheNa chApratyakShabAdhanAt | iha pratyakShaM balIya ityapratyakShasya tena pratyAkhyAnamupapadyate | bhavantastvapratyakShena pratyakShaM pratyAchakShate | tasmAdayuktaM narakalApAdivadasatAmarthakriyeti | svabhAvabhedAttadasattvamiti chet, syAdetat\- yadi paramArthato narakapAlAH syusteShAmapi duHkhasambandhaH syAt, mUrtimattvAvisheShAt | na tu teShAM bAdhA.asti | tasmAd bhrAntirasAviti | etadayuktam | kasmAt ? karmashaktivaichitryAt | pratyakShameva tAvatkarmanimitto vAgbuddhisvabhAvAhAravihArashaktibhedabhinno vichitraH saMsAra upalabhyate | sa nipuNamavekShitumashakyaH, gambhIratvAt | kiM punarapratyakShakarmaNAM vipAkavaishvarUpyamatarkagocharamasmadAdibuddhayaH parichChetsyanti ? tasmAnmanorathamAtrametat | dharmAdharmAnupapattishcha syAt | yathA svapne brahmahatyAsurApAnAgamyagamanAdInAmaphalatvam, evamitaratrApi syAt, asadavisheShAt | middhopaghAtAttadvisheSha iti chet na, avisheShAt | asattve tulye kvachidupaghAtaH kvachinnetIchChAmAtrametat | evaM chet nAsantaH pR^ithivyAdayaH | na chedasanto yuktamupadiShTaM buddhIndriyANi teShAM pa~ncha visheShAvisheShaviShayANIti || 34|| || iti shrIyuktidIpikAyAM saptamamAhnikam || \hrule kArikA 35 \hrule dvAridvArabhAvameShAmidAnIM vakShyAmaH | tatra bAhyaM karaNaM dvAram, antaHkaraNaM dvArIti | Aha, karaNAvisheShAdayuktam antaHkaraNasya hIndriyAnAM cha karaNatvamavishiShTam | tatra ko heturantaHkaraNaM dvAri, dvArANIndriyANIti ? uchyate\- || sAntaHkaraNA buddhiH sarvaM viShayamavagAhate yasmAt | tasmAt trividhaM karaNaM dvAri dvArANi sheShANi || 35 || sahAntaHkaraNena vartate yA sA.antaHkaraNA buddhiH | ahaMkAramanobhyAM sahitA buddhirityarthaH | atra chAntaHkaraNagrahaNenaiva buddhergrahaNe siddhe bhUyo buddhigrahaNaM prAdhAnyakhyApanArtham | bhavati hi pradhAnasya sAmAnye.antarbhUtasyApi pR^ithagupadeshaH | tadyathA jagAma taM vanoddeshaM vyAsaH saha maharShibhiH | iti maharShigrahaNe vyAso.apyantarbhUtaH prAdhAnyAtpR^ithaguchyate, evaM sAntaHkaraNA buddhiH sarvaM viShayamavagAhate, vishiShTAnavishiShTAMshcha shabdAdInsannikR^iShTaviprakR^iShTavyavahitAnpramANabalena svavR^itte viShayIkarotItyarthaH | etaduktaM bhavati aniyataviShayo dvArI, niyataviShayANi dvArANi | tadyathA prAsAdasya pUrvottaradakShiNapashchimAnAM svadi~Nniyamo na pUrvamuttaraM dakShiNaM pashchimaM vA kadAchidbhavati, tathetarANyapi dvArINi | tatrAniyatAH sarvadigavasthitairdvAraiH pravartanta evamihApi shrotrAdIni svaviShayaniyatAni | sAntaHkaraNA tu buddhiH sarvaM viShayamavagAhate yasmAt tasmAdaniyataviShayatvAdupapannamettrividhaM karaNaM dvAri, dvArANi sheShANIti || 35|| \hrule kArikA 36 \hrule || ete pradIpakalpAH parasparavilakShaNA guNavisheShAH | kR^itsnaM puruShasyArthaM prakAshya buddhau prayachChanti || 36 || ete ityanena trayamabhisambadhnAti shrotrAdInAmanyatamaM mano.ahaMkArashcha | pradIpakalpA ityanena prakAshasAmyaM karaNaparvaNa AchaShTe, yathA pradIpaH prakAshaka evaM karaNamapi, tadvyApAre sati viShayAvirbhAvAnupapatteH | parasparavilakShaNa ityanena vyastavR^ittiM pUrvoktAmAkarShati | tayA hyeShAM vailakShaNyamanumIyate, AlochanasaMkalpAbhimAnabhedAt | guNavisheShA ityanena sattvAdInAM puruShavij~nAnamuddishya tadbhAvena pariNAmaM khyApayati | kR^itsnaM puruShasyArthamiti visheShAvisheShalakShaNaM kAryaM AhAryadhAryaprakAshyatayA yathAsambhavaM prakAshya svavR^ittyanuguNaM kR^itvA viShayavyApAreNAnubhUya buddhAvAdhatte, atadviShayatAmApAdayatItyarthaH | kadAchittu buddhireva bAhyakaraNasaMkalpAbhimAnagR^ihItam | sarvathA tvayaM shAstrArtho yena vA tena karaNena viShayamupAttaM buddhiradhyavasyati | tayA chAdhyavasAyarUpApannayA chetanAshaktiranugR^ihyate na karaNAntarasya puruSheNa samabandho.asti | tatashcha dvAriNAM bahutvAttaddarshanavisheShasvAtantryasamuchchayAntaHkaraNapuruShakartR^itvadoShANAmaprasaMgaH || 36|| \hrule kArikA 37 \hrule Aha, kaH punaratra heturyena dvAritvAvisheShe satyahaMkAramanasI buddhau viShayAdhAnaM kuruto na punaranayoH sAkShAtpuruSheNa sambandha iti ? uchyate\- || sarva pratyupabhogaM yasmAt puruShasya sAdhayati buddhiH | || ahaMkAramanasorhi, nAsti nishchayarUpatA, saMkalpAbhimAnamAtrarUpatvAt | anishchitaviShayayA cha karaNavR^ittyA puruShasya samandho.anarthakaH syAt | svayaM vA nishcheturasya kartR^itvaM syAt | tatashchAmishranishchayakAraNatvAdayamapyAmishrarUpaH syAt | sarvaM chaitaduktottaraM nishchayarUpA hi buddhiH | atastadvR^ittyupanipAtI viShayaH sannidhAnamAtrAtpuruSheNa saMchetito nAsyaudAsInyaM bAdhitumutsahate, no khalvapyAnarthakyamanuShajyate | etaduktaM sarvaM pratyupabhogaM yasmAtpuruShasya sAdhayati buddhiriti | Aha, evamapi shabdAdilakShaNo viShayaH prakR^itaH, sa cha buddhyA sarvaH pratipAdyate | tatra viShayAntaramapyasti pradhAnapuruShAntaralakShaNam | tathA chAhuH | "upabhogasya shabdAdyupalabdhirAdiH guNapuruShopalabdhirantaH" | tasmAttatpratipattyarthaM karaNAntaraM vaktavyamiti | uchyate\- na vaktavyam | kiM kAraNam | yasmAt || saiva cha vishinaShTi punaH pradhAnapuruShAntaraM sUkShmam || 37 || yato yasmAtkAraNAt sA buddhireva hi kAShThApannena tamasA.abhibhUtatvAddharmAdInAM sattvadharmANAM prakR^itibhUtAnvikArabhUtAnparatantrAnupakAryAnupakArakAnachetanAnsaMsargadharmiNashcha guNAnAtmatvenAdhyavasya puruShAyopaharati | sa cha mithyAj~nAnAbhyAsavAsanAnura~njitaM buddhipratyayamanurudhyamAno darshitaviShayatvAttathaiva pratipadyate | yadA tu dharmAdyabhyAsAttamorUpAgame satyuttarottarANAM sattvadharmANamutkarShastadA vinivR^ittamithyApratyayA vR^ittiH | na prakR^itivikArabhUtaH svatantro.anupakAryo.anupakArakashchetano.asaMsargadharmA cha | tato viparItAshcha guNA iti shuddhAdhyavasAyaM karoti | puruShashcha paropahR^itapravR^ittitvAttathaiva pratipadyate | tadetad guNAnAM puruShasya chAntaraM dvayorapi nishchayasvabhAvatvAdasmAtpUrvoktadharmabhede.api sati sUkShmaM gambhIraM durj~neyam | atashcha sUkShmaM yad buddhimAtramavalambya tadavishiShTAyAshchetanAshakaktergrAhyagrAhaka\.\.\.\.\. || 37|| \hrule kArikA 38 \hrule vyAkhyAtaM karaNaparva | kAryaparvedAnIM vaktavyam | tasya cha purastAduddeshaH kR^itaH\- kAryaM cha tasya dashadhA pa~ncha visheShA iti | sAmprataM tu nirdeshaM kariShyAmaH | Aha, yadyevaM tasmAdidameva tAvaduchyatAM ke visheShAH, ke.avisheShA iti | uchyate\- || tanmAtrANyavisheShAH || yAni tanmAtrANi pa~nchAhaMkArAdutpadyante iti prAgapadiShTam | te khalvavisheShAH | kAni punastanmAtrANItyuchyate shabdatanmAtraM, sparshatanmAtraM, rUpatanmAtraM, rasatanmAtraM, gandhatanmAtramiti | kathaM punastanmAtrANIti ? uchyate\- tulyajAtIyavisheShAnupapatteH | anye shabdajAtyabhede.api | sati visheShA udAtAnudAttasvaritAnunAsikAdayastatra na santi tasmAchChabdatanmAtram | evaM sparshatanmAtre mR^idukaThinAdayaH | evaM rUpatanmAtre shuklakR^iShNAdayaH | evaM rasatanmAtre madhurAmlAdayaH | evaM gandhatanmAtre surabhyAdayaH | tasmAttasya tasya guNasya sAmAnyamevAtra, na visheSha iti tanmAtrAsvete.avisheShAH | Aha, atha ke punarvisheShA iti ? uchyate\- yAni khalu || tebhyo bhUtAni pa~ncha pa~nchabhyaH | || utpadyante || ete smR^itA visheShAH || tatra shabdatanmAtrAdAkAsham, sparshatanmAtrAdvAyuH, rUpatanmAtrAttejaH, rasatanmAtrAdApaH, gandhatanmAtrAtpR^ithivI | tebhyo bhUtAnItyetAvati vaktavye pa~ncha pa~nchabhya iti grahaNaM samasaMkhyAkatastadutpattij~nApanArtham | tenaikaikasmAttanmAtrAdekaikasya visheShasyotpattiH siddhA | tatashcha yadanyeShAmAchAryANAmabhipretam ekalakShaNebhyastanmAtrebhyaH parasparAnupraveshAdekottarA visheShAH sR^ijyanta iti tatpratiShiddhaM bhavati | kintarhi antareNApi tanmAtrAnupraveshamekottarebhyo bhUtebhya ekottarANAM bhUtavisheShANAmutpattiH | tatra shabdaguNAchChabdatanmAtrAdAkAshamekaguNam, shabdasparshaguNAtsparshatanmAtrAddviguNo vAyuH, shabdasparsharUpaguNAdrUpatanmAtrAttriguNaM tejaH, shabdasparsharUparasaguNAdrasatanmAtrAchchaturguNA ApaH, shabdasparsharUparasagandhAd gandhatanmAtrAtpa~nchaguNA pR^ithivI | atra cha vAyoH shItaH sparsha apAM cha, tejasa uShNaH, anuShNAshItaH pR^ithivyAH | rUpaM cha shuklaM bhAsvaraM cha tejaso.apAM cha, kR^iShNaM pR^ithivyAH | raso madhuro.apAm, sAdhAraNaH pR^ithivyAH | gandhastu pArthiva eva tadavayavAnupraveshAdbhUtAntareShUpalabhyate | ityete pR^ithivyAdInAM dharmAH | anye cha parasparAnugrAhakAH | ke punasta ityAha\- AkAro gaurAM raukShyaM varaNaM sthairyameva cha | sthitibhedaH kShamA kR^iShNachChAyA sarvopabhogyate || iti te pArthivA dharmAstadvishiShTAstathA pare | jalAgnipavanAkAshavyApakAstAnnibodhata || snehaH saukShmyaM prabhA shauklyaM mArdavaM gauravaM cha yat | shaityaM rakShA pavitratvaM santAnashchaudakA guNAH || UrdhvagaM pAvakaM dagdhR^i pAchakaM laghu bhAsvaram | pradhvaMsyojasvitA jyotiH pUrvAbhyAM savilakShaNam || tiryaggatiH pavitratvamAkShepo nodanaM balam | raukShyamachChAyatA shaityaM vAyordharmAH pR^ithagvidhAH || sarvatogatiravyUho viShkambhashcheti te trayaH | AkAshadharmA vij~neyAH pUrvadharmavirodhinaH || saMhatAnAM tu yatkAryaM sAmAnyaM te gavAdayaH | itaretaradharmebhyo visheShAnnAtra saMshayaH || tatrAkArAdidharmaiH pR^ithivyA lokasya chopakriyate bhUtAntarANAM cha | tatrAkArAttAvat gavAdInAM ghaTAdInAM chAkAranirvR^ittiH gauravAdeShAmavasthAnam | raukShyAdapAM saMgraho vaishadyaM cha bhUtAnAm | varaNAdanabhipretAnAM ChAdanam | sthairyAdvR^ittiH prajAnAM bhUtAntarANAM cha | sthitermAtrAdisannidhAnAdyanugrahaH | bhedAdghaTAdiniShpattiH | vyUhashchAvayavAnAm | kShAnterupabhogabhogyatA | kR^iShNachChAyatvAdrAtrisampachChAyAkAryaprasiddhishcha | sarvopabhogyatvAtsarvabhUtAnugrahaH | evaM snehAdibhirlokasyopakAraH kriyate bhUtAntarANAM cha | snehAdrUpasampadvAyupratIkAro.agnishamanaM saMgrahashcha pR^ithivyAH | saukShmyAdanupraveshaH | shauklyAchchandrAdvinirvR^ittiH | mArdavAtsnAnAvagAhanamekakriyA kaThinAnAm chAvanAmanam | gauravAtsantAnAchcha bhUtAnugrahArthaM srotastvam | shaityAduShNapratIkAraH | rakShAtaH prajAsu ghorashamanam | pavitratvAddharmopachayaH shauchavidhiralakShyopaghAtashcha | santAnAddravyasaMghAtaH | tathordhvagatyAdibhirdharmamAtraistejasAM lokasya chopakriyate bhUtAntarANAM cha | UrdhvagateH pAkaprakAshasiddhiH | pAvakatvAd dravyashauchaM cha | dAhakatvAtkShArotpattiH | shItapratIkAro nabhasashchoShNatvaM shabdaniShpattyartham | pAchakatvAtsvedya svedanamannapaktiH pR^ithivyavayavAnAM kriyAyogyatA, tathA bAhyAntarapariNAmaH, rasalohitamAMsasnAyvasthimajjAshukrANAM lAghavAddAhyAtikramaH | bhAsvaratvAddravyAntaraprakAshanam | pradhvaMsitvAddagdhapakvAnAmupabhogaH | taijasaH prajApAlanam | tathA tiryakpAtAdibhirdharmairvAyunA lokasya chopakAraH kriyate bhUtAntarANAM cha | tiryakpAtAddR^iShTivikShepo gandhasaMvahanaM cha | pavitratvAtpUtidravyapavanam | AkShepanodanAbhyAmutkarShaH prathamaM dharmAmbhasaH | vyUhashcha sharIre rasAdInAM dhAtUnAM cha | agneshchopadhmAnamabhidhAtashchAkAshasya | balAtsamIkaraNaM sarveShAm | raukShyAdvishoShaNam | achChAyatvAdahorAtraprasiddhiH | shaityAduShNapratIkAraH | tathA sarvatogatyAdibhirdharmairnabhasA lokasyopakAraH kriyate bhUtAntarANAM cha | sarvatogateH samantAttulyadeshashravaNanAmekashrutitvam | avyUhaviShkambhAbhyAM sarveShAmavakAshatAdAnamityuktAH pR^ithivyAdayaH | ete visheShA ityuchyanta iti | Aha, kathaM punarete visheShA ityuchyante ? yasmAt || shAntA ghorAshcha mUDhAshcha || 38 || tatra shAntAstAvat svasaMskAravisheShayogAttatsannidhau prasAdAdidharmotpatteH | ghorAstu sheShAdidharmanimittatvAt | mUDhAshcha varaNAdidharmahetutvAt | tanmAtrANi punarashAntaghoramUDhAni ato.avisheShA ityuchyante | tadete yathA vyAkhyAtA avisheShA visheShAH puruShArthasiddhyarthaM bahudhA vyavatiShThante | kasmAt ? na hyeteShAmekadhA.avasthAne puruShArthaH siddhyatIti || 38|| \hrule kArikA 39 \hrule Aha, atisAmAnyoktamidamityato na pratipadyAmahe | tasmAdvaktavyaM kathaM visheShaNAmavasthAnamiti ? uchyate\- || sUkShmA mAtApitR^ijAH saha prabhUtaistridhA visheShAH syuH | || tatra sUkShmA nAma cheShTAshritaM prANAShTakaM saMsarati | mAtR^ipitR^ijAstu dvividhAH | jarAyujA aNDajAshcha | teShAM koshopahR^itAH koshAH lomarudhiramAMsAsthisnAyushukralakShaNaH | tatra lomarudhiramAMsAnAM mAtR^itaH sambhavaH | asthisnAyushukrANAM pitR^itaH | tatraivAshitapItAdhyAsA daShTau koshAnapare vyAchakShate | kathaM punareShAM koshatvam ? AveShTanasAmarthyAt | yathA koshakAraH koshenAveShTito.asvatantraH, evaM sUkShmasharIraM saprANametairAveShTitamasvatantraM tattatkarmopachinoti | prabhUtAstUdbhijjAH svedajAshcha tadetaistrividhairdaivamAnavatairyagyonalakShaNastrividho bhUtasarga Arabhyate | tatra devAnAM chaturvidhaM sharIraM pradhAnAnugrahAt, yathA paramarSherviri~nchasya cha | tatsiddhibhyo yathA brahmaNaH putrANAM tatputraputrANAM cha | mAtApitR^ito yathA.aditeH kashyapasya cha putrANAm | kevalAdvA yathA pitR^ito mitrAvaruNAbhyAM vashiShThasya | manuShyANAM tu jarAyujam | dharmashaktivisheShAttu kasyachidanyathA.api bhavati | yathA droNakR^ipakR^ipIdhR^iShTadyumnAdInAm | tiryagyonInAmapi chaturvidham jarAyujaM gavAdInAmaNDajaM chaiva pakShiNAm | tR^iNAdeshchodbhijjaM kShudrajantUnAM svedajaM smR^itam || evaM trividhA visheShA vyAkhyAtAH | tatra kechinniyatAH kechidaniyatA ityAha\- ke punaratra niyatAH, ke vA.aniyatAH ? || sUkShmAsteShAM niyatA mAtApitR^ijA nivartante || 39 || sUkShmA AsargapralayAnnityAH mAtR^ipitR^ijA nivartante | saha prabhUtairiti vartate | kechittu prabhUtagrahaNena bAhyAnAmeva visheShANAM grahaNamichChanti | teShAmudbhijjasvedajayoragrahaNam | tasmAdubhayathA prabhUtA ityetadanavadyam | Aha, sUkShmAbhidhAnamaprasiddhatvAt | mAtApitR^ijAshcha prabhUtAshcha ityato yukta eShAM parigrahaH | sUkShmAstvaprasiddhA | tasmAdvaktavyaM kathameShAmutpattirastitvaM veti ? uchyate\- pUrvasarge prakR^iterupapannAnAM prANinAM sattvadharmotkarShAdantareNa dvayasamApattiM manasaivApatyamanyadvA yathepsitaM prAdurbabhUva | priyaM khalvapi chakShuShA nirIkShya kR^itArthamAtmAnaM manyate | tasyAmapi kShINAyAM vAksiddhirbabhUva | abhibhAShya prANino yadichChanti tadApAdayanti | tadadyApyanuvartate\- yachCha~NkhI virutenApatyaM bibharti | priyaM khalvapi sambhAShya mahatIM prItimanubhavati | tasyAmupakShINAyAM hastasiddhirbabhUva | saMspR^ishya pANimIpsitamarthamupapAdayanti | tadetadadyApyanuvartate\- yatpriyaM chirAdAlokya pANau saMspR^ishya prItirbhavati | asyAmupakShINAyAmAshleShasiddhirbabhUva | Ali~Nganena prANina IpsitaM labhante | tadetadadyApyanuvartate\- yatpriyamAli~Ngya nirvR^ittirbhavati | tasyAmupakShINAyAM dvandvasiddhirArabdhA | strIpuMsau saMdhR^iShyApatyamutpAdayetAM mamedaM mamedamiti cha parigrahAH pravR^ittAH | etasminnevAvasare saMsAro varNyate | tatra chAchAryANAM vipratipattiH | pa~nchAdhikaraNasya tAvadvaivartaM sharIraM mAtApitR^isaMsargakAle karaNAviShTaM shukrashoNitamanupravishati | tadanupraveshAchcha kalalAdibhAvena vivardhate | vyUDhAvayavaM tUpalabdhapratyayaM mAturudarAnnissR^itya yau dharmAdharmau ShaTsiddhyupabhogakAle kR^itau tadvashAdavatiShThate | yAvattatkShayAchCharIrapAtastAvat | yadi dharmasaMskR^itaM karaNaM tato dyudeshaM sUkShmasharIreNa prApyate, tadviparyayAttu yAtanAsthAnaM tiryagyoniM vA, mishrIbhAvena mAnuShyam | evamAtivAhikaM sUkShmasharIramindriyANAM dhAraNaprApaNasamarthaM nityaM bAhyenApAyinA pariveShTyate parityajyate cha | pata~njalestu sUkShmasharIraM yatsiddhikAle pUrvamindriyANi bIjadeshaM nayati tatra tatkR^itAshayavashAt dyudeshaM yAtanAsthAnaM vA karaNAni vA prApayya nivartate | tatra chaivaM yuktAshayasya karmavashAdanyadutpadyate yadindriyANi bIjadeshaM nayati tadapi nivartate, sharIrapAte chAnyadutpadyate | evamanekAni sharIrANi | vindhyavAsinastu vibhutvAdindriyANAM bIjadeshe vR^ittyA janma | tattyAgo maraNam | tasmAnnAsti sUkShmasharIram | tasmAnnirvisheShaH saMsAra iti pakShaH | eShA sUkShmasharIrasyotpattiH || 39|| \hrule kArikA 40 \hrule Aha, evamanekanishchayeShvAchAryeShu bhavataH kA pratipattiriti ? uchyate\- yattAvatpata~njalirAha sUkShmasharIraM vinivartate punashchAnyadutpadyate, tat sUkShmAsteShAM niyatA iti vachanAdasmAbhirnAbhyupagamyate | tasmAt || pUrvotpannamasaktaM niyataM mahadAdisUkShmaparyantam | saMsarati nirupabhogaM bhAvairadhivAsitaM li~Ngam || 40 || tatra pUrvotpannamityanena mahadAdeH sUkShmaparyantasya li~NgasyAsargapralayAnnityatvamAha | asaktamityanena gUDhasthirabIjAnupraveshamAchaShTe | na hi li~NgaM kvachidvyAhanyate, kiM tarhi likShAdi bIjamapyAvishati | badaragolamapi bhitvA pravishati | niyatamityanena pratipuruShavyavasthAM pratijAnAti | sAdhAraNo hi mahAnprakR^ititvAditi vArShagaNAnAM pakShaH | mahadAdItyanena prANAShTakaM parigR^ihNAti pUrvAtmAnaH prANAdyAshcha pa~ncha vAyava iti | sUkShmaparyantamiti tattvAntarapratiShedhamAha, etAvadeva nAto.anyaditi | saMsaratIti gatimAchaShTe, tatashchAvibhutvAd bIjAveshatyAgau prakhyAto bhavataH | nirupabhogamiti sharIrAntarasyAvakAshaM karoti | sUkShmasharIrasya hyupabhogasAmarthye.abhyupagamyamAne sharIrAntarasya niravakAshatvAdanutpattiprasaMgaH syAt | bhAvairadhivAsitamityanena bhAvAShTakaparigrahaM dyotayati | buddhirUpairiha dharmAdibhiradhivAsitam | tatsAmarthyAtsarvatrApratihataM prANAShTakaM sUkShmasharIre.avasthAnagamanamAtraphale vyavasthitam | dyutiryakpreteShu saMsaratIti tenaiva chArthasiddhau sharIrAntaraparikalpanA.anarthakyamato na bahUni sharIrANi || 40|| \hrule kArikA 41 \hrule yatpunaretaduktam\- vibhutvAdindriyANAM svAtmanyavasthAnaM vR^ittilAbho vR^ittinirodhashcha saMsAra iti, ayuktametat | kasmAt ? vibhutvAsiddheH | na hi vibhutvamindriyANAM kashchidabhyupagachChati | kiM kAraNam ? satatopalabdhiprasaMgAt | yugapadupalabdhiprasaMgAchcha | kAryakaraNapuruShANAM hi vibhutve satatopalabdhiprasaMgaH | viShayANAM pratibandhAbhAvAtprasajyate | prAtpyavisheShAchcha sarvavisheShANAM yugapadupalabdhiprasaMgaH | vyavahitaviShayagrahaNaM cha | sarvatra sannidhAnAtsannikR^iShTaviprakR^iShTayoH pratyakShAnumAnAgamAnAM chAvisheShaH prasajyate | vR^ittivisheShAttadvisheSha iti chet na, hetvabhAvAt | vibhUnAmihAsti vR^ittivisheSha ityatra heturanuktaH | tasmAnna karaNAnAM vibhutvamupapadyate | tasmAt || chitraM yathA.a.ashrayamR^ite sthANvAdibhyo vinA yathA chChAyA | tadvadvinA visheShairna tiShThati nirAshrayaM li~Ngam || 41 || yathA hi chitrasya kuDyamR^ite.avasthAnaM nAsti, sthANupuruShAdibhyo vA vinA chChAyAyAH tadvadvinA visheShairna tiShThati nirAshrayaM li~Ngam | tasmAdupapannametat savisheShaH saMsAraH | Aha, yadi savisheShaH saMsArabIjadeshagamane sharIramupalabhyeta | na tvevam | tasmAdayuktametat | uchyate\- na, visheShitatvAt | sUkShmaM tachCharIramiti visheShitam | tato nAsyAhetukamagrahaNamiti | Aha, sUkShmasharIrayogAtpUrveshvaratvaprasaMgaH | tasmAdayuktaM tannimittamasyAgrahaNamiti | uchyate\- na anekAntAt | tadyathA kShudrajantUnAM sUkShmasharIraM laghimA cha, na chaiShAmIshvaratvamevaM sarvaprANinAM syAt | atha matamagR^ihyamANena sambandhAt sthUlasyApi sharIrasyAgrahaNaM pretA~njanasiddhamAlyAdivat | tadapyanupapannam | anekAntAt | tadyathA karaNairagR^ihyamANaiH sharIrasya sambandhaH | na chAgrahaNam, pishAchAdibhirvA tathaitadapi syAt | kiMcha antaHkaraNAnuvidhAne chaishvaryAbhimAnAt | yasya chAdhyavasAyamanuvidadhatyaNimAdIni tasyaishvaryamabhipretam | na tu yasya svabhAvasiddhAni | anyathA tu pipIlikAdInAmapyAkAshagamanAdaishvaryaM syAt | Aha, na, sharIrAnupapattiprasaMgAt | sUkShmasharIrotpattau tarhi charitArthayoH sharIrAntarasAmarthyaM virudhyate | tasmAdayuktam savisheShaH saMsAraH | uchyate\- na anabhyupagamAt | na dharmAdharmanimittaM vaivartaM sharIram, kiM tarhi AdhikArikamityadoShaH | na chAnekasharIratvamabhyupagamyate | tasmAtpakShAntaropAlambho.ayam | kiM cha kR^itsnAshayapariNAmApratij~nAnAt | kR^itsnasyAshayasya pariNAmaM jAnannevamupAlabhyaH syAdekadeshastu no vipariNAmI | tasmAnna kiMchidetat | nimittAvasheShAdAshayaikadeshAbhivyaktirayukteti chet, syAnmatam\- iha nimittAnAmalpabahutvavisheShAdAshayAbhivyaktivisheSho dR^iShTaH | tadyathA vAyvAdikrodhAdiShu | prAyaNakAlashchAyaM phalAbhivyaktau nimittam | avishiShTashchAsau | tasmAdAshayaikadeshapariNAmo.anupapanna iti | etachchAyuktam | kasmAt ? naimittikatvAt | pUrvakR^itasya karmaNaH phalabhogaparisamAptiH, sAmpratasya cha phalopabhogArthavipariNAmaH prAyaNasya nimittam | na tu prAyaNo vipariNamasyeti | kiMcha sharIrAntarAbhAvashcha | kR^itsnasyAshayasyAbhivyaktimichChataH sharIrAntarAbhAvo nimittAntarAbhAvAtprApnoti | tatra kR^iteneti chet na, kalalAdyavasthAnAshe tadasambhavAt | tatra kR^itAbhyAM hi bIjAveshaH karaNasya niShpAdito yAvatkalalAdyasthAyAmeva tachCharIraM vinaShTamiti tatra kR^itAshayasyAsambhavAchCharIrAntarAnupapattiprasaMgaH | kiM cha sthAvarANAM cha sharIrAntarAsambhavaH | Ashayasya sthAvarasharIrArambhe charitArthatvAtsthAvarasharIreNa chAshayopAdAnasambhavAttasya saMsArAbhAvaH prAptaH | tasmAdupapannametatpuruShArthamAdisargotpannaM sUkShmasharIraM saMsarati | yAvachcha sa puruShArtho na parisamApyate tAvattiShThata iti || 41|| \hrule kArikA 42 \hrule Aha, yadi puruShArthA li~Ngasyotpattirabhyupagamyate tatsamanantaramevAnena puruShArtho.avasAyayitavyo na punardevamAnuShatiryagbhAvena punaH punarAja~njavIbhAvo.anuShThAtavya iti | uchyate\- || puruShArthahetukamidaM nimittanaimittikaprasa~Ngena | prakR^itervibhutvayogAnnaTavad vyavatiShThate li~Ngam || 42 || yadyapi puruShArthasiddhyarthaM li~Ngamutpadyate, tathApi sattvarajastamasAM trayANAmapi prAdhAnyAdrajastamobhyAmabhibhUte sattve tatpreritaM nimittanaimittikasharIrendriyaviShayopabhoganirvartakaM shR^iNoti | tadyathA agnihotraM juhuyAtsvargakAmo, yamarAjyamagniShTomenAbhijayatIti | tatra phalechChayA yonIH prANAdIMshcha sammukhIkR^itya kriyAmArabhate | guNavR^ittavaichitryAchcha prayatnavAnapi manovAgdehairmalinamapi karma karoti | tatashcha prakR^itervibhutvayogAttena tena nimittenopasthApitaM devamanuShyatiryakpretAdisharIramekasvabhAvamapi sannaTavadvyavatiShThate li~NgamAkR^itivisheShopAdAnatyAgasAmyataH | vibhutvaM guNAnAM trayANAmapi sAmyAditaretarAbhibhavo dR^iShTaH | tasmAdbhAvanimittaH saMsAraH | tannimittAnupAdAnAnmokShaH || 42|| \hrule kArikA 43 \hrule Aha, bhAvA iti tatra bhavatA.abhidhIyate, na chAsya shabdasyArthaM pratipadyAmahe | tasmAdvaktavyamidaM ke punaramI bhAvA iti ? uchyate\- dharmAdyA bhAvAH | dharmo j~nAnaM vairAgyamaishvaryamadharmo.aj~nAnamavairAgyamanaishvaryamityete bhAvAH | tatrAchAryANAM vipratipattiH | pa~nchAdhikaraNasya tAvaddvividhaM j~nAnaM prAkR^itikaM vaikR^itikaM cha | prAkR^itikaM trividhaM\- tattvasamakAlaM sAMsiddhikamAbhiShyandikaM cha | tatra tattvasamakAlaM saMhatashcha mahAMstattvAtmanA mahati pratyayo bhavati | utpannakAryakAraNasya tu sAMsiddhikamAbhiShyandikaM cha bhavati | sAMsiddhikaM yatsaMhatavyUhasamakAlaM niShpadyate, yathA paramarSherj~nAnam | AbhiShyandikaM cha saMsiddhakAryakaraNasya kAraNAntareNotpadyate | vaikR^itaM tu dvividhaM svavaikR^itaM paravaikR^itaM cha | svavaikR^itaM tArakam | paravaikR^itaM siddhyantarANi | Aha cha tattvasamaM vaivartam tatrAbhiShyandikaM dvitIyaM syAt | vaikR^itamatastR^itIyaM ShATkaushikametadAkhAtam || atra tu sattvaiH sahotpattyavisheShAtsAMsiddhikamabhedenAha\- vaikR^itamapi cha dvividhaM svavaikR^itaM tatra tArakaM bhavati | syAtsaptavidhaM paravaikR^itaM svatArAdi nirdiShTam || iti yathA j~nAnamevaM dharmAdayo.apIti | vindhyavAsinastu nAsti tattvasamaM sAMsiddhikaM cha | kiM tarhi siddhirUpameva | tatra paramarSherapi sargasaMghAtavyUhottarakAlameva j~nAnaM niShpadyate yasmAd gurumukhAbhipratipatteH pratipatsyata ityapItyAha\- siddhaM nimittaM naimittikasyAnugrahaM kurute, nApUrvamutpAdayatIti | nimittanaimittikabhAvAchchaivamupapadyate | tatra paramarSheH paTurUhaH anyeShAM kliShTa ityayaM visheShaH | sarveShAmeva tu tArakAdyavishiShTamAchArya Aha\- trividhA bhAvAH sAMsiddhikAH prAkR^itikA vaikR^itikAshcheti | tatra sAMsiddhikagrahaNAttattvasamakAlaM pratyAchaShTe, naiva tadastIti | katham ? yadi hi tathA syAttattvAntarAnutpattisaMghAto vyUhashchAnarthakaH syAt | mahatyutpannaM j~nAnaM tatraivopalabdhamiti kaH saMghAtArthaH ? tathA charSherUho nopapadyate, pratibandhAbhAvAt | na hyasya kAryakAraNavyUhasamakAlaj~nAnotpattau kashchitpratibandho.asti | aparivR^itakhalatvAdyataH kAlAntaraM pratIkShate | tasmAdasya sahaiva kAryakAraNAbhyAM j~nAnamabhiniShpadyate pradIpaprakAshAdityataH sAMsiddhikam | anyeShAM tu sattvasyApaTutvAtkAlAntareNa prakR^ityabhiShyandAd drAgiti bhavati | kR^iShNasarpadarshanavat | tatprAkR^itam | vaikR^itaM tu dvividhaM pUrvavat | yathA cha paramarSherj~nAnaM sAMsiddhikamevaM mAhAtmyasharIrasyaishvaryaM, bhR^igvAdInAM dharmaH, sanakAdInAM vairAgyam | adharmo yakSharakShaHprabhR^itInAm | anaishvaryaM ShaTsiddhikShayakAlotpannAnAM manuShyANAM tirashchA~ncha | rAgo.aj~nAnaM paramarShivarjyAnAm | prAkR^itAstu tadyathA vairAgyaM bhagavadAsureH | tasya hi paramarShisambhAvanAdutpanno dharmaH, ashuddhiM pratidvandvibhAvAdapajagAma | tasyAmapahatAyAM prakR^iteH shuddhisrotaH pravR^ittaM yenAnugR^ihIto duHkhatrayAbhighAtAdutpannajij~nAsaH pravrajitaH | tathA maheshvarasamparkAnnandina aishvaryam | nahuShasyAgastyasamparkAddharma ityAdi | vaikR^itAstu bhAvA asmadAdInAm | evaM trividhabhAvaparigrahAttvAchAryasya na sarvaM svataH pata~njalivat, na sarvaM parataH pa~nchAdhikaraNavat | kintarhi mahatI svabhAvAtivR^ittiH prakR^itito.alpA svato vikR^ititaH | evam || sAMsiddhikAshcha bhAvAH prAkR^itikA vaikR^itAshcha dharmAdyAH | dR^iShTAH karaNAshrayiNaH || yathA chaite tathA || kAryAshrayiNashcha kalalAdyAH || 43 || trividhA eveti kalalAdigrahaNena sharIrANyAha | teShAmAkR^itivaishvarUpyaM chaturdashavidhe saMsAre trividham | tatra sAMsiddhikastAvat vaivarttAnAM grahanakShatratArAdInAm | jAtikR^itashcha visheShaH haMsAnAM shauklyam, tittiramayUrAdInAM chitrachChadatvamiti | prAkR^itaM yathAmAhAtmyaM sharIrAbhimAnAt tasya hyabhimAno bhavati\- hantAhaM putrAnsrakShye ye me karma kariShyanti | ye mAM paraM cha j~nAsyanti | sa yAdR^iksargamabhidhyAyati tAdR^ikpradhAnAdutpadyate | tadyathA maheshvarasya rudrakoTisR^iShTAviti | vaikR^itAstu kalalAdyAH | yathA bhiShagvede.abhihitam\- kShIraM pItvA garbhiNI gauraM putraM janayatIti | ete bhAvA vyAkhyAtAH | eShAM vaishvarUpyAlli~Ngasya gativisheShaH saMsAro bhavatIti || 43|| \hrule kArikA 44 \hrule Aha, kasya punarbhAvasyAnuShThAnAtko gamanavisheSho li~Ngasya niShpadyata iti ? uchyate\- || dharmeNa gamanamUrdhvam || ukto dharmaH | tadanuShThAnAdaShTavikalpAyAM devabhUmAvutpattirbhavati | || gamanamadhastAd bhavatyadharmeNa | || adharmo.apyuktaH | tadanuShThAnApa~nchavikalpAyAM tiryagbhUmAvutpattirbhavati | Aha, ekabhUmivisheShAnupapattiH, gativisheShAt | yadi bhAvAnAM bhUmivisheShanimittatvaM niyamyate tenaikasyAM bhUmau hInamadhyamotkR^iShTatvaM jAtyAkR^itisvabhAvAnugrahopaghAtAnAM na prApnoti | uchyate\- na tarhyanena bhUmivisheSho niyamyate, kiM tarhi Urdhvashabda utkR^iShTavachanaH | dharmeNa deveShu mAnaveShu tiryakShu chordhvagamanamutkR^iShTaM janma bhavati | tathA.adharmAdadhogamanamapakR^iShTaM janma bhavati | || j~nAnena chApavargaH || chashabdo.avadhAraNArthaH | j~nAnenaivApavargaH, na bhAvAntareNeti | yaduktamanyairAchAryaiH\- vairAgyAtpuruShakaivalyaM j~nAnavairAgyAbhyAM cheti tatpratiShiddhaM bhavati | Aha, yadi punarvairAgyAtpuruShakaivalyamabhyupagamyate ka evaM sati doShaH syAt ? uchyate\- na shakyamevaM pratipattum | kasmAt ? saMsAranimittApratipakShatvAt | yadi rAganimittaH pradhAnapuruShasaMyogaH syAt prAptamidaM tatpratipakSheNa vairAgyeNa viyogo bhaviShyatIti | na tvevam | kutaH ? saMyogakR^ite kAryakaraNasarge niShpatteH | kAryakaraNavyUhottarakAlaM hi rAgo bhavati | tasmAnnAsau kAryakaraNaniShpatternimittamiti shakyamAshrayitum | yasya tu j~nAnAnmokSha iti pakShaH, tasya pratipakShAdaj~nAnAdbandha iti prAptamasti, na chAsau prAgapi kAryakaraNaniShpatteH | tasmAnna vairAgyAnmokShaH | ataeva na j~nAnavairAgyAbhyAM mokSho.asti | ubhayanimittAsambhavAt | tasmAtsUktaM j~nAnenaivApavargaH | || viparyayAdiShyate bandhaH || 44 || j~nAnaviparyayo.aj~nAnam | tasmAd bandhastrividho bhavati prakR^itibandho dakShiNAbandho vaikArikabandhashcheti || 44|| \hrule kArikA 45 \hrule Aha, kasmAd bhAvAtprakR^itibandho bhavati ? uchyate\- || vairAgyAt prakR^itilayaH || vairAgyAdaShTasu prakR^itiShu layaM gachChati, asAvuchyate prakR^itibandha iti | Aha, yadi vairAgyAtprakR^itilayaH prApto yadetatprakR^itau vairAgyamA~njasam | anyA prakR^itistriguNA, kAraNabhUtA, kAryabhUtA, kAryakAraNabhUtA, akAryakAraNabhUtA achetanA paratantrA cheti | anyaH puruSho nirguNo, na kAryaM, na kAraNaM, na kAryakAraNaM, tadviparItaH chetanaH svatantrashcheti tato.api prakR^itau layaH tatashchAnirmokShaprasaMga iti | uchyate\- viparyayAditi vartate | tadihAbhisambhantsyAmaH | tatashcha viparItaM yadeva vairAgyaM tuShTikANDAnupatitaM prakR^ityAdiShu paratvAbhimAnaH tata eva prakR^itilayo bhavati nAnyasmAt | athavA.atrApi yattatprakR^itAvanyatvaj~nAnaM tata eva mokSho na vairAgyAt | kutaH ? bhavabIjApratipakShatvAditi hyuktam | Ambhasikasya cha mokShaprasaMgAt | tulyA hyasya nAnAtvasaMvid, AsaMgadoShanivR^itteH | na chaitadiShTam | tasmAdyuktametat vairAgyAtprakR^itilaya iti | Aha, atha dakShiNAbandhaH kutaH ? uchyate\- || saMsAro bhavati rAjasAd rAgAt | || yo.ayaM dR^iShTAnushravikaviShayAbhilAShaH sa rAgaH | tatra dR^iShTaviShayarAgAttatprAptinirvartakaM karma karoti | tatashcha tatropapadyate | AnushravikaviShayAbhilAShAdagnihotrAdiShu pravartate | tatashcha svargAdiShUpapattirbhavati | asau dakShiNAbandhaH | dR^iShTAnushravikaviShayAbhilAShadvAreNa tannirvartake karmaNi pravartamAno guNavR^ittivaichitryAdaniShTaphalanirvartakamapi karma karoti | evaM mAnuShye gatyantare yopapattiH sarvA.asau rAgAt | Aha, rAjasaMgrahaNAnarthakyam tatpUrvakatvAdrAgasya | rajonimitta eva hi rAgaH | tatra saMsAro rAgAdityeva vaktavyam, rAjasagrahaNamanarthakamiti | uchyate\- na, viShayavisheShaNatvAt | viShaye yo rAgaH sa saMsAraheturityasyArthasya j~nApanArthamidamuchyate | anyathA yo yateH sAttviko yamaniyamadhyAnAdyanuShThAnAnurAgaH pravachanarAgo vA so.api saMsArAya syAt | || aishvaryAdavighAtaH || yadaShTaguNamaishvaryamaNimAdi prAgupadiShTaM tasmAtsve sve viShaye.avighAta utpadyate | tadabhiratirvaikAriko bandhaH | Aha, yadi tribhistribhirnimittairvairAgyAdibhistrividho bandho nirvartyate yaduktamaj~nAnAd bandha iti tadayuktam | bhAvAntaraM hyaj~nAnamataH phalAntareNa bhavitavyamiti | uchyate\- na, mUlakAraNatvAt | j~nAnavarjitAnAM hi bhAvAnAM yatphalaM tatrAj~nAnaM mUlam | tannimittatvAtsarveShAm | na hi j~nAnivairAgyamalaM prakR^itilayAya | tathetarANi paramarShyAdAvadR^iShTatvAd vichitraM kAryamekasmAtkAraNAdayuktamiti vairAgyAdInyasAdhAraNAni pR^ithak kalpyante, sAdhAraNaM tvaj~nAnamato na kashchiddoShaH | || viparyayAttadviparyAsaH || 45 || anaishvaryAttu aNimAderaShTavidhAdavighAtaviparyayo vighAto bhavati | tadevametadaShTavidhaM dharmAdividhAnamupAdAyAShTavidhaM naimittikamupapadyate | evameSha tattvasargo bhAvasargashcha vyAkhyAtaH | etachcha vyaktasya rUpaM pravR^ittishcha parikalpyate | phalamidAnIM vakShyAmaH || 45|| || iti yuktidIpikAyAmaShTamamAhnikaM tR^itIyaM cha prakaraNam || \hrule kArikA 46 \hrule Aha, kiM punastatphalamiti ? uchyate\- yaH khalu || eSha pratyayasargo viparyayAshaktituShTisiddhyAkhyaH | || tatphalamiti vAkyasheShaH | eSha iti vakShyamANasya sammukhIkaraNArthamuchyate | pratyayasarga iti pratyayaH padArtho lakShaNamiti paryAyAH, pratyayAnAM sargaH pratyayasargaH padArthasargo lakShaNasarga ityarthaH | athavA pratyayo buddhirnishchayo.adhyavasAya iti paryAyAH | tasya sargo.ayamataH pratyayasargaH pratyayakAryaM pratyayavyApAra ityarthaH | athavA pratyayapUrvakaH sargaH pratyayasargaH | buddhipUrvaka ityuktaH | katham ? evaM hi shAstram\- "mahadAdivisheShAntaH sargo buddhipUrvakatvAt | utpannakAryakaraNastu mAhAtmyasharIra ekAkinamAtmAnamavekShyAbhidadhyau hantA.ahaM putrAnsrakShye ye me karma kariShyanti | ye mAM paraM chAparaM cha j~nAsyanti | tasyA.abhidhyAyataH pa~ncha mukhyasrotaso devAH prAdurbabhUvuH | teShUtpanneShu na tuShTiM lebhe | tato.anye tiryaksrotaso.aShTAviMshatiH prajaj~ne | teShvapyasya matirnaiva tasthe | athApare navordhvasrotaso devAH prAdurbabhUvuH | teShvapyutpanneShu naiva kR^itArthamAtmAnaM mene | tato.anye.aShTAvarvAksrotasa utpeduH | evaM tasmAd brahmaNo.abhidhyAnAdutpannastasmAtpratyayasargaH | sa viparyayAkhyaH ashaktyAkhyaH tuShTyAkhyaH siddhyAkhyashcheti ." tatrAshreyasaH shreyastvenAbhidhAnaM viparyayaH | vaikalyAdasAmarthyamashaktiH | chikIrShitAdUnena nirvR^itistuShTiH | yatheShTasya sAdhanaM siddhiH | tadyathA dharmArthapravR^itto.agniShTomAdInparityajya saMkaraM kurvIta so.asya viparyayaH | sAdhanavaikalyAdasAmarthyamashaktiH | AdhAnamAtrasantoShastuShTiH | kR^itsnasya kriyAtisheShasyAnuShThAnaM siddhiH | evamarthAdiShu yojyam | yashchAyaM chaturvidhaH phalavisheSho viparyayAdirAkhyAtaH | || guNavaiShamyavimardAt tasya bhedAstu pa~nchAshat || 46 || guNAnAM vaiShamyaM guNavaiShamyam | guNavaiShamyaM prAdhAnyaguNabhAvayoga ityarthaH | guNavaiShamyAdvimardo guNavaiShamyavimardaH, pratyayaparyAyeNa sattvarajastamasAmitaretarabhAvaH | tannimittA eShAM pratyayANAM pa~nchAshadbhedA bhavanti || 46|| \hrule kArikA 47 \hrule kathamityuchyate\- || pa~ncha viparyayabhedA bhavanti || tamo moho mahAmohastAmisro.andhatAmisra iti | tatrAshreyasi pravR^ittasya pratyayAvare shreyo.abhimAne Adyo viparyayastama ityabhidhIyate | bhautikeShvAkAreShu shiraHpANyAdiShvAtmagraho yo.ayaM vyUDhoraskaH sitadashanastAmrAkShaH pralambabAhuH so.ahamiti | tathA shravaNasparshanarasanaghrANavachanAdAnaviharaNotsargAnandasaMkalpAbhimAnAdhyavasAyalakShaNAsu karaNavR^ittiShvahaM shrotA draShTA chetyevamAdirAdyakAlapravR^itto grahaH sarvasmAdavaro moha ityuchyate | kathaM punarayamavaraH ityuchyate pUrvaM sharIrendriyavyatiriktamupalabdhumichChansaukShmyAttattadanadhigame bhUtAkAramabhUtaM pramANaM paraparikalpitaM vA.anumanyeta, svayaM vA parikalpayediti na mArgAd dUrApagatametat | ayaM tu pratyakShAdigatotpattisthitivinAsheShvanekarUpakeShu kAryakaraNeShvahamiti abhimanyate, tasmAtpUrvasyAdavaraH | bAhye tu viShaye mamedamityabhiniveshaH pUrvasmAdavara ityuchyate | pUrvaH sharIriNo.apratyakShatvAtkaraNavR^ittyavisheShAd vAtmavR^itteH kAryakaraNe kuryAdAtmabuddhimiti shakyametad bhinnanimittAkAradeshasvabhAvaprayojanAnugrahopaghAtotpattisthitivinAshAMshcha mAtR^ipitR^iputrabhrAtR^iputradAragohirAyavasanAchChAdanAdInayamakasmAdAtmatvena pashyati, tasmAtpUrvasmAdavaraH | krodhashchaturtho viparyayaH pUrvasmAdavaraH tAmisra ityabhidhIyate | kathaM punarayaM pUrvasmAdavara iti ? uchyate\- pUrvo.abhiniveshapratiShedhamabhyanujAnAti | yadA.asya bAhyadravyaviyoge kashchitkushalasaMsR^iShTa evaM bravIti saMsArasya \.\.\. buddhAvavasthApya vimR^ishyatAM yAvadayaM kAlo yadi kashchitpriyeNAviyuktapUrvaH | tasmAdAgamApAyiShu bAhyeShu dravyeShu viduShA nAbhiniveshaH kArya iti, tadA pratyAha satyamevametaditi | sannikR^iShTastu viyogakAla iti na buddhiravasthApayituM shakyate | krodhAviShTastu svavikalpitagrAhaviparItabuddhirashakyo daNDenApinivartayitum | tasmAtpUrvasmAdavaraH | maraNaviShAdaH pa~nchamo viparyayaH pUrvasmAdavaro.andhatAmistra ityabhidhIyate | kathaM punarayaM pUrvasmAdavara ityuchyate\- pUrvo.abhiniveshAtpratiShidhyamAnaH pratIkAramantato jihvAkShinirIkShato ##(?)## nApi tAvadArabhate | na tu brahmAdau stambaparyante saMsAre svanimittaniyatatamapAtasya vinAshasya kenachitpratIkAraH kR^itaH | tasmAdaparihAryaM maraNamanushochatpUrvasmAdavara iti | ete pa~ncha viparyayabhedA bhavanti | || ashaktishcha karaNavaikalyAt | aShTAviMshatibhedA || bhavatItyanuvartate | tatra bAhyakaraNavaikalyaM saha manasaikAdashaprakAram | saptadashavidhaM buddhivaikalyam | ete.ashaktibhedAH | || tuShTirnavadhA.aShTadhA siddhiH || 47 || evaM chaturvidhasya pratyayasargasya guNavaiShamyavimardena pa~nchAshadbhedA bhavanti || 47|| \hrule kArikA 48 \hrule vistareNa tu padArthashatasahasramAnantyaM vA lakShaNAnAm | kathamityuchyate yasmAt\- || bhedastamaso.aShTavidhaH || ya ete pa~ncha viparyayabhedA vyAkhyAtAH teShu tamaso.aShTavidho bhedaH | katham ? paravij~nAnamAshritya pravR^ittasyAShTAsu prakR^itiShvaparAsu parAbhimAnagrahAt | || mohasya cha || kim ? aShTavidho bheda iti | chashabdAtkAryakaraNasAmarthye.aShTavidhe.aNimAdAvahamiti pratyayaH | || dashavidho mahAmohaH | || mAtR^ipitR^ibhrAtR^isvasR^ipatnIputraduhitR^igurumitropakArilakShaNe dashavidhe kuTumbe yo.ayaM mametyabhiniveshaH | dR^iShTAnushravikeShu vA shabdAdiShvityapare | sa dashavidho mahAmohaH parisaMkhyAyate | || tAmisro.aShTAdashadhA || aShTavidhe kAryakaraNasAmarthye dashavidhe cha kuTumbe viShayeShu vA yaH pratihanyamAnasyAveshaH | || tathA bhavatyandhatAmisraH || 48 || tatheti sAmAnyAtideshArthaH | andhatAmisro.aShTAdashadhaiveti | katham ? asAvapyaShTavidhAtkAryakaraNasAmarthyAddashavidhAchcha kuTumbAtpratyavasAnasya viShAdaH | evamete pa~ncha viparyayabhedAH svalakShaNato viShayavisheShA lakShitAH | tatrApi chAShTAsu prakR^itiShu sattvarajastamasAM saMhataviviktapariNatavyastasamastAnAM paratvAbhimAnabhedAdekaikA prakR^itiH pa~nchadashabhedA | ata eva te.aShTau pa~nchadasha viMshaM shataM cha bhavanti | yathA mokShe pravR^ittasya evaM dharmakAmeShvapi | ekaH padArtho vistareNa parisaMkhyAyamAno.anantabhedaH sampadyate | nidarshanamAtrametadAchAryeNa kR^itam | evamashaktyAdiShvapi lakShaNAntareShu yojyam | seyamavidyA pa~nchaparvA saprapa~nchA vyAkhyAtA | tadanantaroddiShTAnashaktibhedAnvakShyAmaH || 48|| \hrule kArikA 49 \hrule Aha, ativyAsAbhihitamidamiti nAsmAkaM buddhAvavatiShThate | tasmAdviparyayoktaM bhedAbhidhAnaM parityajya vaktavyam kathamashaktiraShTAviMshatibhedeti ? uchyate\- || ekAdashendriyavadhAH saha buddhivadhairashaktiruddiShTA | || indriyANAM vadhA indriyavadhAH | svasaMskAraviShayayogAtprakarShApannena tamasA grahaNarUpasya sattvasyAbhibhavAtsvaviShayeShvapravR^ittayaH | tadyathA bAdhiryamAndhyamaghratvaM mUkatA jaDatA cha yA | unmAdakauShThyakauNyAni klaibyodAvartapa~NgutAH || tatra bAdhiryaM shrotrasya, AndhyaM chakShuShaH, aghratvaM nAsikAyAH, mUkatA vAchaH, jaDatA rasanasya, unmAdo manasaH, kauShThyaM tvachaH, kauNyaM pANeH, klaibyamupasthasya, udAvartaH pAyoH, pa~NgutA pAdayorityevamindriyavadhA ekAdasha | anye tu || saptadasha vadhA buddherviparyayAttuShTisiddhInAm || 49 || tatra tuShTayaH prakR^ityAdyA vakShyamANAH, tAsAM dvividho viparyayaH | avyutpannasya yogadharmeNa tasyAM bhUmAvapravR^ittiH, vyutpannasya chottarabhUmyaparij~nAnAtpUrvasyAM bhUmAvakShemarUpeNa grahaNam | Atmavido vA sarvAsu bhUmiShu | teShu yatpUrvaM tadashaktibhAvAbhipretam | yanmadhyamaM tadApekShikam | katham ? tanmAtrabhUmyavastho hi yogyasmitAdibhUmyanavajayAttuShTo mahAbhUtAtikramAtsiddhaH | tathA vijitAsmitArUpo mahadAdyavasthApekShayA tuShTaH, pUrvabhUmyapekShayA siddhaH | evaM mahadavasthaH pradhAnApekShayA pUrvApekShayA cha | pradhAnAvasthaH puruShApekShayA pUrvApekShayA cha | guNapuruShAntaraj~nastu siddha eva | tasmAdavyutpannasyAmbhaHprabhR^itiShu navAnambhaHprabhR^itayo buddhivadhAH | tArakAdiviparyayeNAShTAvatArakAdayaH | eShA khalvashaktiraShTAviMshatibhedA | tuShTistu sannihitaviShayasantoShAchchikIrShitAdarthAdUnena nivR^ittiH sAmAnyata ekaiva, pratyarthamanantA, shatena tuShTaH sahasreNeti | shAstre tu bAhyAdhyAtmikAnAM sukhaduHkhamohAnAM prAptiShvapagameShu vAchA.avyavasthyalakShaNA upAyanavatvAnnava tuShTayo bhavanti || 49|| \hrule kArikA 50 \hrule tAsAm || AdhyAtmikyashchatasraH | prakR^ityupAdAnakAlabhAgyAkhyAH | || AdhyAtmikI iti sharIrasharIriNorvisheShamupalipsamAnena yoginA yadanAtmanyAtmabuddhiravasthApyate sA khalvAdhyAtmikI siddhiH tuShTiH santoShaH kShema ityarthaH | tAsAM prakR^ityAkhyA | yadA vItAvItaiH pradhAnamadhigamya tatpUrvakatvaM cha mahadAdInAM vikArANAmAnantyAchcha pradhAnAtmanaH kR^itsnasya mahadAdibhAvena vipariNAmAsambhavAdekadeshasyAprakR^itivikArabhUtasya bhoktR^itvamakartR^itvaM chAdhyavasya sa~NgadveShanivR^ittiM labhate, sA.a.adyA tuShTirambha ityabhidhIyate | kasmAt ? amitaM hi pradhAnatattvaM bhAti jagadbIjabhUtatvAnmahadAdibhAvapariNAmena nyUnasyaikadeshasyAtmana evA.a.apUrAt | tadvyatirekeNa chAnyasyaikadeshasyobhayadharmiNo bhoktR^ibhUtasya sadbhAvAtsamprakShAlane.api chApasaMhR^itam, vaishvarUpyasyAnuchChedAt | tathA cha shAstramAha\- ambha iti guNali~NgasannichayamevAdhikurute | guNAshcha sattvarajastamAMsi | li~NgaM cha mahadAdi atra sannihitaM bhavati | tadidaM pradhAnamamitaM bhAtyamitamupalabhyata ityambhaH | sa khalvayaM yogI pradhAnalakShaNAM bhUmimavajitya tanmahimnA cha tadashUnyaM dR^iShTvA vyatiriktasya padArthAntarasyAbhAvaM manyamAnastAmeva bhUmiM kaivalyamiti gR^ihNAti | bhinne cha dehe prakR^itau layaM gachChati, tatashcha punarAvartate | tasyAM cha tuShTAvanye sapta mahadAdikAraNino.avaruddhA draShTavyAH | tatra yathA prAdhAnikasya puruShe nAsti vij~nAnaM evamitareShAmuttareShu tattveShu | mahatkAraNinaH pradhAne.asmitAkAraNino mahati, tanmAtrakAraNino.ahaMkAre | tadekadeshAshchaiShAM bhoktAraH pUrvavat | atrApi cha sattvAdInAM saMhataviviktapariNatavyastasamastAnAM bhedAdavidyA.avachChedAnantyamavaseyam | Aha, tuShTyavidyayorabhedaH lakShaNaikatvAt | aShTAsu prakR^itiShvAtmabuddhistuShTiH | tadeva cha tama ityavidyAkANDe nirdiShTam | tasmAtpadArthasaMkara iti | uchyate\- na, pratyayavisheShAt | tamaHpradhAnapuruShopadeshe sati pratyayanirdidhArayiShayA tayoH pradhAnameva jyAyo na puruSha ityabhinivisheta | tuShTistu kiM paramityAshritya pravR^ittaH pradhAnaj~nAnamAtre santoShAtpadArthAntaraM vij~nAtumeva nAdriyate | kiM cha prahANavisheShAt | nirUDhamUlo hyanAtmani Atmagraho j~nAnottarakAlabhAvanayA prahAtavyaH | tamobahulatvAttama ityabhidhIyate | pelavastu sattvabahulo darshanapraNayastuShTiH | kiMcha tattvAbhijayAt | vijitabhUmikasya hi yoginastanmAhAtmyavashIkR^itatvAd bhUmyantare pravR^ittistuShTiH | itarasya tvabhiniveshamAtramevetyanayorvisheShaH | tasmAnna padArthasaMkara iti vyAkhyAtA prakR^ityAkhyA tuShTiH | yadA tu satyapi prakR^itisAmarthye nAnapekShya yathAsvamupAdAnaM bhAvAnAmutpattiH sambhavati prakR^ityavisheShe sarvakAlamutpattiprasaMgAt, prakR^itikR^ityamevedaM vishvamityabhyupagachChatastadavisheShAd goH puruShAdutpattiprasaMgaH, puruShasya vA mahiShAt | kiM cha jAtyabhedaprasaMgAt | prakR^itikR^ityamidaM vishvamityabhyupagachChato jAtibhedo na syAt, tadavisheShAt | dR^iShTaM tUpAdAnAjjAtyanuvidhAnaM bhAvAnAm | tasmAttadeva kAraNatvena parikalpayituM nyAyyam | upAdAnaikadesha eva cha kAryakAraNavidhAtmA bhoktetyetasmAd darshanAtsa~NgadveShanivR^ittiM labhate, sA dvitIyA tuShTiH salilamityabhidhIyate | kathaM punaretatsalilam ? satyupAdAne vikAro lIyata iti | tathA cha kR^itvA shAsramAha "salilaM salilamiti vaikArikopanipAtamevAdhikurute, sati tasmiMllIyate jagaditi" | sa khalvayaM yogI pArthivAnavajitya tanmahimnA jagadashUnyaM dR^iShTvA padArthAntarasyAbhAvaM manyamAnastAmeva bhUmiM kaivalyamiti gR^ihNAti | bhinne cha dehe pR^ithivyAdiShu lIyate | tatashcha punarAvartate | yadA cha satyupAdAnasAmarthye na tAvataiva bhAvAnAM prAdurbhAvaH kiM tarhi sannihitasAdhanAnAmapi kAlaM pratyapekShA bhavati\- kAlavisheShAdbIjAda~Nkuro jAyate, a~NkurAnnAlaM, nAlAtkANDam, kANDAtprasava ityAdi | anyathA tUpAdAnAnAM sannidhAnamAtrAtkShaNenaivAmIShAmavasthAvisheShANAmabhivyaktiH syAt | kiMcha kAlaviparyayeNotpattiprasaMgAt | na chaitadiShTam | kiM cha tadanabhidhAnAt | dR^ishyante cha prANinAM kAlAnurUpAH svAbhAvAhAravihAravyavasthAH | tasmAdasAveva kAraNam | tadekadeshashchAprakR^itivikArabhUto bhoktetyetasmAddarshanAtsaMgadveShanivR^ittiM labhate, sA tR^itIyA tuShTirogha ityabhidhIyate | kathaM punarayaM kAla ogha ityuchyate ? salilaughavatsarvAbhyAvahanAt | tadyathA salilaughastR^iNaM kAShThamashmAnaM prANinaM vA svamUrtisaMsR^iShTaM sarvamevAbhyAvahati, evamayaM kAlo garbhAdbAlyaM, bAlyAtkaumAraM, kaumArAdyauvanaM, yauvanAtsthAviryam, sthAviryAnmaraNaM, tathA bIjAnmUlaM mUlAda~Nkuramiti vahati | tathA chAha yAmeva prathamAM rAtriM garbhe bhavati pUruShaH | samprasthitastAM bhavati sa gachChanna nivartate || tasmAdoghasAmAnyAdoghaH kAlaH | sa khalvayaM yogI kAlamavajitya padArthAntarAbhAvaM manyamAnastAmeva bhUmiM kaivalyamiti manyate | dehabhede cha kAlamanupravishati | tatashcha punarAvartate | yadA tu satyapi kAlasAmarthye bhAvAnAmutpattiH bhAgyAnapekShate | kasmAt ? tatsannidhAne.apyaprAdurbhAvAt | satyapi sAdhanasAmarthye kAlavisheShe cha kasyachidutpattirbhavati kasyachinneti | tasmAdasti kAraNAntaraM yadapekShya bhAvAnAmutpattiranutpattishcha | kiM chAbhyutthAnAnupapattiprasaMgAt | kAlamAtrAtphalaM bhavatItyetadichChataH shAstrokteShu kriyAvisheSheShvabhiShechanavratopavAsAgnihotrAdiShvabhyutthAnaM na syAt | kasmAt ? AnarthakyAt | asti cha, tasmAnna kAlanimittA bhAvAnAmutpattiH | kiM cha tadanuvidhAnAt | dR^ishyante khalvapi prakR^ityupAdAnakAlAvisheShe.api bhAgyavisheShAtphalavisheShAH | tasmAttatsaMkAra eva kAraNam | tadekadeshashchAprakR^itivikArabhUto bhoktetyetasmAddarshanAtsaMgadveShanivR^ittiM labhate | sA chaturthI tuShTirvR^iShTirityabhidhIyate | kathaM punarvR^iShTirityuchyate | sarvasattvApyAyanAt | yathA hi shIrNAnAmapi tR^iNalatAdInAM vR^iShTiM prApya punarApyAyanaM bhavati, evameva sarveShAM prANinAM bhAgyavipariNAmAtpunarApyAyanaM bhavati | tasmAdvR^iShTisAmyAd bhAgyAkhyA tuShTirvR^iShTirityabhidhIyate | shAstramapyAha\- "vR^iShTirvR^iShTiriti shriya evopanipAtamadhikurute | sA hi vR^iShTivatsarvamApyAyatIti ." sa khalvayaM yogI bhAgyAnyavajitya tanmahimnA jagadashUnyaM dR^iShTvA padArthAntarasyAbhAvaM manyamAnastAmeva bhUmiM kaivalyamiti gR^ihNAti | sa tasyAmeva dehabhede lIyate | tatashcha punarAvartata iti | Aha, kAlabhAgyayorapratipattiH, samAkhyAparij~nAnAt | prakR^ityAtmakasya tAvadyogino.aShTau prakR^itayo viShaya ityuktaM purastAt | upAdAnAtmakasya cha pR^ithivyAdIni mahAbhUtAni | kAlabhAgyayostu na tathoktam | tasmAdvaktavyaM kasya tattvasyaiShA samAkhyeti ? uchyate\- na, uktatvAt | prAgevaitadapadiShTaM na kAlo nAma kashchitpadArtho.asti | kiM tarhi kriyAsu kAlasaMj~nA | tAshcha karaNavR^ittiriti | pratipAditam | na chAnyA vR^ittirvR^ittimataH | tasmAtkAraNachaitanyapratij~naH kAlAtmaka iti | bhAgyasaMj~nA tu dharmAdharmayoH | tau cha buddhidharmAviti prAgapadiShTam | tasmAdbhAgyavAdI buddhichaitanika iti | Aha, na tuShTyantaratvAt | prakR^ititvAnmahAnpUrvaM prakR^ityAkhyAyAM tuShTAvavaruddhaH | tasyedAnIM tuShTyantaratvena parikalpanaM nAtisama~njasamiti | uchyate\- mahAMstarhi pUrvatuShTiviShayabhAvAdapakR^iShyata iti | kAryakaraNavR^ittikriyArUpAM vR^ittimaddyotyAM parikalpya tasyAM kAlatvamayamAha | mahatashcha rUpaM dharmAdikaM mahato.arthAntaraM bhAgyamiti bhAgyavAn | athavA bAhya evAyaM kAlaH karmakAraNaM nirdishyate | tatra chAnye.api svamatiparikalpitapadArthAntarAtmabhAvagrahA eveti sA~NkhyAH pravAdinaH pratikShiptA boddhavyA iti | apara Aha, prakR^itichaitanikaH pradhAnabhAvAshAdyupAdAnakAlabhAgyavAdino mahadaha~NkAratanmAtravAdina iti | tadetadapasiddhatvAdayuktam | na hi mahadaha~NkAratanmAtralakShaNAH prakR^itaya upAdAnakAlabhAgyabhAvena prasiddhAH | tasmAdidamapyayuktam | evametA AdhyAtmikyashchatasrastuShTayaH | || bAhyA viShayoparamAt pa~ncha cha nava tuShTayo.abhihitAH || 50 || chashabdo.avadhAraNArthaH | avyutpannAtmavichArasya yogino viShayadoShadarshanamAtrAtsaMgadoShanivR^ittirbAhyA tuShTiH | tatra yadA.arjanadoShamavagachChati na tAvatsarvasyAbhijAtirastIti arthinA.avashyaM viShayArjane vartitavyam | teShAmasvAbhAvikatvAtkvachidevAvasthitirityuktaM prAk | kiM cha sapratyanIkatvAt | svAbhAvikamavasthAnaM viShayANAmaparikalpyA.api yadA pratigrahAdibhirarjanaM pratyAdriyate tadapyayuktam | kutaH ? sapratyanIkatvAt | evamapi nAsti kashchidapratyanIka viShayopArjanAya iti tadvighAte.avashyaM prayatitavyam | sa cha yadi pratiyatamAnaH pratyanIkivighAtaM kuryAtparopaghAtenAtmA.anugrahAnuShThAnAchChAstravirodhaH | yasmAdAha\- na tatparasya sandadhyAtpratikUlaM yadAtmanaH | eSha saMkShepato dharmaH kAmAdanyaH pravartate || punarapyAha\- prANinAmupaghAtena yo.arthaH samupajAyate | so.anapekShaiH prahAtavyo lokAntaravighAtakR^it || tasmAtsaMghAtamAtratvAtsattvAdInAM ghaTAdivat | AbrahmaNaH parij~nAya dehAnAmanavasthitim || satyaM sadbhirAdIptaM tR^iNolkAchapalaM sukham | sudR^iDhairna nipAtavyaM duHkhairdehAntarodbhavaiH || atha punarayaM pratyanIkairvihanyate, tato.asya viShayAbhAvaH | sukhArthaM cha pravR^ittasya bhUyiShThaM duHkhamevetyetasmAddarshanAnmAdhyasthyaM labhate, sA pa~nchamI tuShTiH sutAramityabhidhIyate | kathaM punaH sutAramityuchyate ? sukhamanenopAyena taranti viShayasaMkaTamiti sutAram | yadA tu yogI pUrvadoShAdhigame.abhijAtyA vA yatnArjitaviShayatve sati rakShAdoShamupanyasyati | katham ? bhoktR^ibhogyabhAvAvyatirekAt sarvaprANisAdhAraNA viShayAH, tasmAtteShAM rakShA vidheyA | tasyAM cha pravartamAno yadi paramuparundhyAt tadA pUrvoktadoShaH, athAtmAnaM, viShayAbhAvaH | rAtrindivaM cha tadekAgramanasaH sukhArthaM pravR^itasya bhUyiShThaM duHkhamevetyetasmAddarshanAnmAdhyasthyaM labhate | sA ShaShThI tuShTiH supAramityabhidhIyate | kathaM punaH supAramityuchyate ? sukhamanena pAraM viShayArNavasya prayAntIti | yadA tu sati pUrvadoShe, sati vA grAmanagaranigamasanniveshAdyupAyAnuShThAnAdvA kR^itaviShayarakSho yogI kShayadoShamupanyasyati | katham ? yena dravyeNa mohAdvarantumichChanti dehinaH | tadevaiShAM vinAshitvAd bhavatyaratikAraNam || yatnopAttAH suguptAshcha viShayA viShayaiShiNAm | pashyatAmeva nashyanti budbudAH salile yathA || na tadasti jagatyasminbhUtaM sthAvaraja~Ngamam | pratyakShato.anumAnAdvA vinAsho yasya nekShyate || tasmAdvinAshiShvAsaktAnAM putradAragR^ihAdiShu | mameti buddhiM yatnena buddhimAnvinivartayet || iti etasmAddarshanAnmAdhyasthyaM labhate, sA saptamI tuShTiH sunetramityuchyate | kathaM punaH sunetramityuchyate ? sukhamanenAtmAnaM kaivalyAvasthAM nayantIti sunetram | yadA tu satsu pUrvadoSheShu prasa~NgadoShamupanyasyati | katham ? prAptaviShayANAmindriyANAM tadabhilAShAnnivR^itistatsukham | viShayajighR^ikShayA cha duHkham | prAptirapyeShAmanupashAntaye tadupabhogakaushalAya cha | yasmAdAha\- yadA prabandhAdviShayI viShayAnupasevate | tadAsyetastvabhiprAyaH sutarAM sampravartate || ato.api yena puruShaH shamayed vaDavAnalam | nendriyANyupabhogena viShayebhyo nivartayet || tasmAdviShayasamparkamasamarthaM nivartane | indriyANAM parij~nAya nirAsa~Ngamatishcharet || ityetasmAd darshanAnmAdhyasthyaM labhate sA.aShTamI tuShTiH sumArIchamityuchyate | kathaM sumArIchamityuchyate ? archateH pUjArthasya shobhanamarchitaM viShayasaMganivR^ittasya yogino.avasthAnaM bhavati | yadA tu pUrvadoSheShu hiMsAdoShamupanyasyati | katham ? anupahatyAnyabhUtAni viShayabhogAnupapatteH | upabhogo hi nAma manoj~nAbhyavahAraH, strIsevA, hayagajanarAdibhiryAnamityevamAdi | tatra manoj~nA.abhyavahArachikIrShuShA tada~NgAnAM go.ajA.avibalIvardastrIpuruShAdInAmavashyamupaghAtaH kAryaH | anupaghAte vA viShayAnupapattiprasaMgaH | striyamAsevamAnenAnyAsAM strINAM mAtR^ipitR^ibhrAtR^iprabhR^itInAM cha, anyathA tadabhAvo hayAdInAm | tasmAdupabhogArthinAvashyamanyopaghAtaH kAryo nihitadaNDena vA viShayopabhogastyAjya iti | Aha cha yathA yathA hi viShayo vR^iddhiM gR^ihNAti dehinAm | apaghAtastada~NgAnAM tathaivAsya vivardhate || tasmAdanichChannanyeShAM prANinAM dehapIDanam | santoSheNaiva varteta tyaktasarvaparichChadaH || satyavAchaH prashAntasya sarvabhUtAnyanichChataH | bhAvAndhakArAntaj~nAnamachireNa pravartate || ityetasmAddarshanAnmAdhyasthyaM labhate, sA navamI tuShTiruttamAbhayamityapadishyate | katham ? uttamaM hi prANinAM sarvebhyo hiMsAbhayamiti tadapagamAduttamA.abhayamiti | Aha, arjanarakShaNalakShaNayorapi tuShTyoH paropaghAtadoShAH, apadiShTo.asyAmapi cha | tatra kathamanayorvisheShaH pratipattavya iti ? uchyate na, viShayabhedAt | tatra yeShAmarjanarakShaNe pratyAdriyate viShayI tadarthinA pratyanIkAnAmavashyamabhighAto.anuShThAtavya ityAdAvuktam | iha tu yeShAmevArjanarakShaNe tadanupaghAtenAshakyo viShayopabhoga ityetadvivakShitam | tasmAdasaMkIrNametadityevamambhaHprabhR^itayo nava viShayebhyaH saMgadveShanivR^ittihetavo vyAkhyAtAH | te j~nAnavirahitAnAM yoginAM tuShTishabdavAchyatAM labhante | j~nAninAM tu vairAgyaparvasaMj~nitA svAsu svAsu tattvabhUmiShu siddhA eveti || 50|| \hrule kArikA 51 \hrule Aha\- prAgapadiShTamaShTadhA siddhiriti tadidAnImabhidhIyatAmiti | uchyate\- || UhaH shabdo.adhyayanaM duHkhavighAtAstrayaH suhR^itprAptiH | dAna~ncha siddhayo.aShTau || tatroho nAma yadA pratyakShAnumAnAgamavyatirekeNAbhipretamarthaM vichAraNAbalenaiva pratipadyate, sA.a.adyA siddhiH tArakamityapadishyate\- tArayati saMsArArNavAditi tArakam | yadA tu svayaM pratipattau pratihanyamAno gurUpadeshAt pratipadyate sA dvitIyA siddhiH sutAramityapadishyate | katham ? sukhamanenadyatve.api bhavasa~NkaTAt tarantIti | yadA tvanyopadeshAdapyasamarthaH pratipattumadhyayanena sAdhayati sA tR^itIyA siddhiH tArayantamityapadishyate | tadetat tAraNakriyAyA adyatve.api avyAvR^itatvAt mahAviShayatvAt tArayantamityapadishyate | ta ete trayaH sAdhanopAyairAbrAhmaNaH prANino.abhipretamarthaM prApnuvanti | Aha cha\- "sAkShAtkR^itadharmANa R^iShayo babhUvuH, te.aparebhyo.asAkShAtkR^itadharmebhya upadeshena mantrAn samprAhurupadeshAya glAyanto.apare bilmagrahaNAyemaM granthaM samAmnAsiShurveda~ncha vedA~NgAni cheti" | bilmaM bhAsanam\- samyak pratibhAsAya vishiShTaH saMketa uktaH | eShAM tu sAdhanopAyAnAM pratyanIkapratiShedhAya duHkhavighAtatrayam | duHkhAni trINi\- AdhyAtmikAdIni | tatra chAdhyAtmikAnAM vAtAdInAM siddhipratyanIkAnAmAyurvedakriyAnuShThAnena vighAtaM kR^itvA pUrveShAM trayANAmanyatamena sAdhayati sA chaturthI siddhiH pramodamityabhidhIyate | katham ? nivR^ittarogA hi prANinaH pramodanta iti kR^itvA | yadA tvAdhibhautikAnAM mAnuShAdinimittAnAM siddhipratyanIkAnAM sAmAdinA yatidharmAnuguNena vopAyena pUrveShAM trayANAmanyatamena sAdhayati, sA pa~nchamI siddhiH pramuditamityabhidhIyate | katham ? anudvigno hi pramudita iti kR^itvA | yadA tu shItAdInyAdhidaivikAni dvandvAni siddhipratyanIkAni svadharmAnurodhena pratihatya pUrveShAM trayANAmanyatamena sAdhayati, sA ShaShThI siddhirmodanAmamityabhidhIyate | katham ? dvandvAnupahatA hi prANino modanta iti kR^itvA | suhR^itprAptiH\- yadA tu kR^ishalaM saMspR^iShTaM sanmitramAshritya sandehanivR^ittiM labhate, sA ramyakamiti saptamI siddhirapadishyate | ramyo hi loke sanmitrasamparkaH, tasya saMj~nAyAM ramyameva ramyakam | dAnam\- yadA tu daurbhAgyaM dAnenAtItya pUrveShAM trayANAmanyatamena sAdhayati sA.aShTAmI siddhiH sadApramuditamityabhidhIyate | subhago hi sadApramudito bhavati, tasmAddaurbhAgyanivR^ittiH sadApramuditam | ityevametAH siddhayo.aShTau vyAkhyAtAH | etAsAM saMshrayeNAbhipretamarthaM yataH saMsAdhayantItyataH pUrvAchAryAgataM mArgamArurukShustatpravaNaH syAditi | Aha, kaH punaratra heturyena puruShArthatvAvisheShe sati guNAnAM sarvasiddhinimittaM tvanubhavatIti ? uchyate\- yasmAt || siddheH pUrvo.a~NkushastrividhaH || 51 || sAdhyapratipattisAmarthyasAmAnyama~NgIkR^ityAha siddheriti | pUrvo viparyayAshaktituShTilakShaNaH aMkusha ivAMkushaH, nivartanasAmAnyAt | nityapravR^ittasyApi pradhAnAtsiddhisrotaso viparyayAshaktituShTipratibandhAtsarvaprANiShvapravR^ittirbhavati | viparyayAttAvatsthAvareShu | te hi mukhyAH srotaso viparyayAtmAnaH | ashaktestiryakShu | te hi tiryaksrotaso.ashaktyAtmAnaH | tuShTirdeveShu | te hyUrdhvasrotasastuShTyAtmAnaH | mAnuShAstvarvAksrotasaH saMsiddhyAtmAnaH | tasmAtta eva tArakAdiShu pravartante | sattvarajastamasAM chA~NgA~NgibhAvaniyamAdviparyayAshaktituShTibhiH pratihanyata iti na sarveShAM sarvadA siddhirbhavati | ata etaduktaM siddheH pUrvo.a~NkushAstrividha iti | yathA cha sidddheH viparyayAshaktituShTayaH pratipakShAH, evaM siddhirapi viparyayAdInAm | sA hyutpannA sarvAnetAnnivartayati | katham ? aviparItaj~nAnaM viparyayamatItAnAgatavartamAneShu sannikR^iShTeShu viprakR^iShTeShu indriyagrAhyeShvatIndriyeShu chApratighAtAdashaktiM puruShasya prakR^itivikAravyatiriktasya darshanAtsarvAsu bhUmiShu tuShTim | evametAni srotAMsi prANAdayaH karmayonayashcha vyAkhyAtAH | eteShAM mArge.avasthApanAtparAM siddhikaivalyalakShaNAmachireNa prApnoti | Aha cha yonInAM sapramANAnAM samya~NmArge niyojanAt | srotasAM cha vishuddhatvAnnirAsa~Ngamatishcharet || iti || 51|| || iti yuktidIpikAyAM navamamAhnikam || \hrule kArikA 52 \hrule evaM yatpUrvamapadiShTaM saMyogakR^itaH sarga ##(kA0 21)## iti tadvyAkhyAtam | atredAnImAchAryANAM vipratipattiH | dharmAdInAM sharIramantareNAnutpatteH | sharIrasya cha dharmAdyabhAve nimittantarAsambhavAdubhayamidamanAdi | tasmAdekarUpa evAyaM yathaivAdyatve tathaivAtikrAntAsvanAgatAsu kAlakoTiShu sarga iti | AchArya Aha\- naitadevam, kiM tarhi prAkpradhAnapravR^itterdharmAdharmayorasambhavo buddhidharmatvAttasyAshcha pradhAnavikAratvAt | tatastadvyatiriktaM shabdAdyupalabdhiguNalakShaNaM guNapuruShAntaropalabdhilakShaNaM chArthamuddishya sattvAdayo mahadaha~NkAratanmAtrendriyabhUtatvenAvasthAya paramarShihiraNyagarbhAdInAM sharIramutpAdayanti | ShaTsiddhikShayakAlottaraM tu guNavimardavaichitryAdrajastamovR^ittyanupAti saMsArachakraM pravR^ittam | || na vinA bhAvairli~Ngam || devamanuShyatiryagbhAvena vyavatiShThata iti vAkyasheShaH . || na vinA li~Ngena bhAvasaMsiddhiH | || saMsiddhiratra niShpattirabhipretA | || li~NgAkhyo bhAvAkhyastasmAd dvividhaH pravartate sargaH || 52 || so.ayaM li~NgAkhyo bhAvAkhyashcha ShaTsiddhikShayakAlAdUrdhvaM bhavati | guNasamanantaraM tu adhikAralakShaNaH | tasmAd dvidhA sargaH adhikAralakShaNo bhAvAkhyashcha | yeShAM tu dharmAdharmasharIrayoH paryAyeNa hetuhetumadbhAvasteShAM kAraNamastyavyaktamityatra ##(kA0 16)## prativihitam | ye.api cha sAMkhyA evamAhuH\- "dharmAdharmAdhikAravashAtpradhAnasya pravR^ittiriti" teShAmanyataraparikalpanAnarthakyamiti | katham ? yadi tAvadadhikAra evAyaM pradhAnapravR^ittaye.alam, kiM dharmAdharmAbhyAm ? atha tAvadantareNAdhikArasya pradhAnapravR^ittAvasAmarthyam, evamapi kimadhikAreNa ? tayoreva pravR^ittisAmarthyAt | tasmAdadhikArabhAvanimitto dvidhA sargaH | tatra yathedaM sharIramavibhaktaM dharmArthakAmamokShalakShaNAsu kriyAsu vibhaktaM bhavedityataH pANyAdivikalpo.asya bhavati, evaM sattvasargo.apyavibhakto dharmArthakAmamokShalakShaNAsu kriyAsu samartho bhavediti || 52|| \hrule kArikA 53 \hrule || aShTavikalpo daivastairyagyonashcha pa~nchadhA bhavati | mAnuShyashchaikavidhaH || aShTau vikalpA asya so.ayamaShTavikalpaH | aShTaprakAro.aShTabheda ityarthaH | tadyathA brahmaprajApatIndrapitR^igandharvanAgarakShaHpishAchAH | tairyagyonashcha pa~nchadhA bhavati\- pashumR^igapakShisarIsR^ipasthAvarAH | mAnuShyashchaikavidhaH cha jAtyantarAnupapatteH | Aha kimetAvAneva bhUtasargavikalpaH, Ahosvidanyo.astIti ? uchyate\- vikalpAntaramastyeteShAmeva sthAnAnAmantargaNabhedAt | ayaM tu Ahosvidanyo.astIti ? uchyate\- vikalpAntaramastyeteShAmeva sthAnAmantaragaNabhedAt | ayaM tu || samAsato bhautikaH sargaH || 53 || kim ? upadiShTa ita vAkyasheShaH | tatra devAnAM sAdhyamarudrudrAdibhedAt | tirashchAM grAmyAraNyAdibhedAt | mAnuShANAM cha brAhmaNakShatriyaviTshUdrabhedAt | udbhidbhedashcha vistareNApadishyamAna AnantyamApAdayet | tasmAtsamAsato bhUtasargo.apadishyate || 53|| \hrule kArikA 54 \hrule Aha, vikalpAntaravachanam, srotobhedAt | daivamAnuShatairyagyonA iti trividho bhUtAnAM vikalpa upadishyate | srotAMsi tu chatvAryuktAni | tasmAdvikalpAntaraM vaktavyamiti | uchyate\- na, guNadharmasaMgrahasAmarthAt | sattvabahulA UrdhvasrotasaH | rajobahulA arvAksrotasaH | tamobahulAstiryaksrotaso mukhyasrotasashcha | tasmAdanayorabhedenopadeshaH | Aha, asurAdyupasaMkhyAnaM kartavyam | itareShvanantarbhAvAdabhedena vopadeshaH kAryA na tu daivamAnuShatirashcha iti | uchyate\- na, ukteShveva tatsaMgrahAt | asurANAM tAvadaindra eva sthAne.antarbhAvaH, pUrvadevatvAt | pUrvadevA hyasurAH | kiMcha paryAyeNendratvAt | dhanviprabhR^itInAM paryAyeNendratvaM shrUyate | tathA yakShANAM rakShassvekarUpatvAt | kinnaravidyAdharANAM gandharveShu, samAnashIlatvAt | pretAnAM pitR^iShvadhipatisAmAnyAt | tasmAttrivikalpa eva bhUtasargaH | sa chAyam || UrdhvaM sattvavishAlaH || UrdhvamityanenAShTau devasthAnAnyAha | tatrAyaM sargaM sattvavishAlaH | pishAchebhyo rakShasAm, rakShobhyo nAgAnAm, nAgebhyo gandharvANAm, gandharvebhyaH pitR^INAm, pitR^ibhyastridashAnAm, tebhyaH prajApatInAm, tebhyo.api brahmaNaH | evaM vishAlagrahaNaM samarthitaM bhavati | || tamovishAlastu mUlataH sargaH | || mUlatastu sargastamovishAlaH | pashubhyo hi mR^igANAM prakR^iShTataraM tamaH, mR^igebhyaH pakShiNAm, pakShibhyaH sarIsR^ipANAm, sarIsR^ipebhyaH sthAvarANAm | || madhye rajovishAlaH || devebhyastiryagbhyashchAvakR^iShTAsu bhUmiShu yathA yathA sattvatamaso nirhrAsaH, tathA tathA rajaso vR^iddhiH | manuShyAstUbhayormadhyamiti tatra paramaH prakarSho rajasaH | arvAk srotasaH siddhirUpatvAdatyantaM kriyApravR^ittatvAt | yathA cha mAnuSheShu rajaHprakarSha evaM brahmaNaH sthAne sattvasya, sthAvareShu tamasaH | sa khalvayam\- || brahmAdistambaparyantaH || 54 || chaturdashabhedastrivikalpaH sattvAdyatishayanirhrAsaviShayabhAvena yaH sargo vyAkhyAtaH | \hrule kArikA 55 \hrule || atra jarAmaraNakR^itaM duHkhaM prAnoti chetanaH puruShaH | || jarAkR^itaM maraNakR^itaM jarAmaraNakR^itam | tatra jarAkR^itaM tAvadyathA balItaraMgitagAtratvam, daNDamantareNa cha~NkramaNAdiShvapravR^ittiH, sarvendriyANAM viShayopabhogeShvasAmarthyam, prabalakAsashvAsatA, sAsrAvilekShaNatA, dashanAnAmasthiratvam, varNavikR^itiH, shaithilyamabhivyAhArasaMgo mandA smR^itirityevamAdi | maraNakR^itamapi pR^ithivyAdInAM sharIrabhAvenAvasthitau sahabhAvapratipakShatA svabhAvabhedavR^ittisaMgrahapanthivyUhAvakAshadAnAderupakArasya prachyutiH | indriyAdhiShThAnavikArAchChabdasparsharUparasagandhAnAM satAmagrahaNamasatAM cha grahaNamabhUtAkAraM sambhavaviparItaM vA sarvArthAnAM grahaNam | tadyathA paurNamAsyAM dakShiNataH khaNDasyendumaNDalasya pishAchAdInAM pANDarasya cha nabhasa ityAdi | tathA vAtAdivaiShamyAtsamupajanitAnekaprakAravyAdhiH prabhrashyamAnasakalendriyavR^ittiH srastA~NgaH tAmrapItAsrAvilekShaNo bhramadAhashvAsAdiparigamAntarmarmasandhirjalArthaM disho.avalokayan sabrahmalokeShvapi lokeShu trAtAramavindan rAgAdyanekakAlAtpakvenAtmagraheNAtmakAryakaraNopahyimANabuddhirmandamandeShvapi smR^itipralambheShu dayitajanasyAtmanashchAnusmarandashavidhAtkuTumbAdyaH prabhrashyate so.ayamavashyambhAvI sarvasattvAnAM prakR^iShTodvegakArI chAvyutpannashchAparihAryashchAniyatakAlashcha mahAtmabhiH paramarShyAdibhirandhatAmisrashabdenApadiShTo maraNakR^itaM duHkham | tachchedaM duHkhaM pradhAnamahadahaMkAratanmAtrendriyabhUtavisheShalakShaNasya tattvaparvaNashchaitanyAsambhavAtpuruSha eva chaitanyashaktiyogAdupalabhyate | tadapi samIkShyoktamAchAryeNa atra jarAmaraNakR^itaM duHkhaM prApnoti chetanaH puruSha iti | Aha, janmakR^itasyopasaMkhyAnam | yathaiva hi jarAmaraNaM chAtmanaH prakR^iShTodvegakArakamevaM janmApi | tathA hyayaM mAturudare jarAyupariveShTitasharIro.amedhyaparisnuto vraNamAtrAyAM garbhadhAnyAM yathAsukhasambhavAtparipItitagAtro mAturashanAdibhiH pIDyamAno garbhAvAse duHkhamanubhUya pashchAtsaMvR^itenAsthidvayavivareNa nissR^ito mUtrarudhirakalilaiH pariShiktagAtro bAhyena vAyunA karaishcha saMsparshadasibhiriva tudyamAnaH svasaMvedyaM duHkhamAtmani vartamAnamAkhyAtumasamarthaH svasukhaduHkhasAmanyAtparatra parikalpitasukhaduHkhabuddhibhirdR^iDhagAtrairupachitakleshaishcha yAtyamAno janmaduHkhamanubhavati | tasmAttadapi vaktavyamiti | uchyate\- na, avyApitavAt | mAnuShatirashchAmeva janmakR^itaM duHkhaM bhavati na devAnAm | katham ? taDidvilasitavatkShaNamAtreNa sharIraprAdurbhAvAt | jarAmaraNakR^itaM tu teShvapi na nivartate | tasmAtprAdhAnyAdetadevopadiShTaM netaraditi | Aha, itaragrahaNAprasaMgaH, tulyatvAt | na hi devasthAneShu jarAmaraNaM vA shrUyate, tasmAdavyApitvAttayorapyagrahaNaprasaMgaH | uchyate\- na, smR^itivachanAt | jIryate.anayeti jarA kShaya ityuktaM bhavati | sa cha devabhUmAvapi bhavati | kasmAt ? evaM hyAha\- rajoviShaktira~NgeShu vaivarNyaM mlAnapuShpatA | patiShyatAM devalokAtprANinAmupajAyate || shakrAdInAM vyAdhishravaNAchCharIrakShayaH | evaM hyAha\- "tvAShTrIyaM sAma bhavati indraM kShAmamapi na sarvabhUtAni prasvApayituM nAshaknuvaM stametena sAmnA tvAShTrIyeNAsvApayaditi ." tathA prajApatervAyurakShayIt | dakShAbhishApAchcha somasya kShayaH | tathA "prajApatirvai somAya rAj~ne duhitR^IradAnnakShatrANi, sa rohiNyAmevAvasat | tAnyapekShyamANAni punaragachChan | tasmAt svAnanupeyamAnA punargachChati | tAnyanvAgachChattAni punarayAchata | tAnyasmai na punaradadAt | sA.abravItsarveShveva samAsata vasAtha te punardAsyAmIti | sa rohiNyAmevAvasattasminnanR^ite yakShmo.agR^ihNAt | chandramA vai somo rAja yadrAjAnaM yakShmogR^ihNAttadrAjayakShmasya janma | sa tR^iNamivAshuShyat | sa prajApatA anAthata | so.abravItsarveShveva samAvadvasAtha tvA.ato mokShyAmIti | tasmAchchandramAH sarveShu nakShatreShu samAvadvasati | taM vaishvadevena charuNAmAvasyAM rAtrImayA yajante nainaM yakShmodamu~nchadityAdi ." tasmAddevabhUmAvapi jarAkR^itaM duHkhamasti | tathA maraNakR^itaM bhUmyantaragamanAttatrotpannAnAM yayAtirudAharaNam | yathA gopathabrAhmaNam\- "devAnAM ha vA pa~nchadashashatAni AsaMstAni brahmakilbiShAdakShIyanta | tatastrayastriMshadevAsata tadetadR^ichApyuktam | sodaryANAM pa~nchadashAnAM shatAnAM trayastriMshadudashiShyanta devAH | sheShAH prAsIyanteti ." shvetAraNye chAntakasya rudreNa kR^itaM duHkhamastIti | udAharaNamAtrAdvA | athavodAharaNamAtrameva duHkhAnAm | Adishabdalopo vA vaktavyaH | jarAmaraNakR^itamevodAharaNatvenAbhipretam | na punarduHkhAntaram | kasmAt ? tatrApi hyAdishabdalopa udAharaNamAtratvAt shaktyA parikalpayitumidamityuchyate | na sarvaduHkhAspadatvAt | sarveShAM hi duHkhAnAmAspadaM jarAmaraNakR^itaM sAdhAraNam | katham ? tadbandhumitrANAmapyudvegahetutvAt | na tu janmakR^itam, sambandhinAM praharShanimittatvAt | yatashcha brahmAdau stambaparyante jagati jarAmaraNakR^itaM duHkhaM na kashchidativartate | || li~NgasyavinivR^ittestasmAdduHkhaM samAsena || 55 || sukhaleshasya tadvyAptatvAt | yAvadidaM li~NgaM na nivartate tAvadavashyaM duHkhena bhavitavyam | paryAyeNa saMskArasya sAmarthyAllokAntaropapatteH | tathA chAha\- sukhaM cha duHkhaM cha hi saMshayaM vAreNAyaM sevate tatra tatra | kathampunarduHkhena vyAptaM sukhamiti chet, AbrahmaNo.ashuddhyAtishayopapatteH | tasyAshcha duHkhamUlatvAt | prajApaterakShirogashravaNAt, indrasya kAmopatApAt | gautamaparibhAvAd rambhAyAshchAbhishApAtpAShANabhAvopapatteH, nAgAnAM sarpasatrAyAsAt, vaishravaNasya yaskAbhishApAddhastibhAvopapattiH | jaratkAro pitR^INAM cha garte.avalambanAt, pishAchAnAM mantrauShadhima~NgalaprayogairudvAsanAnmAnuShatirashchAM pratyakShata eva prAyeNa duHkhAspadatvAt | tasmAnnAsti saMsAre kashchitpradesho yatra saha li~NgenAtmAnaM duHkhaM nAvApnuyAdityata evaM prayatitavyaM yena li~NgasyaivAtyantochChedaH | tato hi sarvaduHkhAnAmatyantopashamaH | samAsagrahaNaM tu sukhamohayoravakAshadAnArtham | anyathA saMsAre tayorabhAva evAbhyupagataH syAt || 55|| \hrule kArikA 56 \hrule evaM yathAvatsargamupAkhyAyopasaMharannAha\- || ityeSha prakR^itivikR^itaH pravartate tattvabhUtabhAvAkhyaH . pratipuruShavimokShArthaM svArtha iva parArtha ArambhaH || 56 || itikaraNena sargasamAptiM dyotayati | eSha ityuktamapi pratyAmnAyArthaM punarapekShate | prakR^ityA kR^itaH prakR^itikR^itaH | anena vAkyaparisamAptyarthaM vItAvItAbhyAM siddhaM pradhAnAstitvam | aNvAdipratiShedhaM chApekShate | prakR^itikR^ita eva nANvAdikR^itaH | pravartata iti kriyAprabandhamAha | pravR^itto na pravartsyati kiM tarhi pravartata evAnantAnAM sharIrAdibhAvena parasparAnugraheNa cha | neyaM kriyA kadAchidapi bhUtabhaviShyadrUpA bhavati | kintarhi vartamAnarUpA | yathA vahanti nadyaH, tiShThanti parvatA iti | tattvabhUtabhAvAkhya ityuktAnAM nigamArthaM pratyAmnAyaM karoti | tattvAkhyo mahadAdibhirbhAvAkhyo vyomAdiH | puruShaM puruShaM prati vimokShaH pratipuruShavimokShaH | tadarthaM pratipuruShavimokShArtham | sarvapuruShAdhikAranibaddhAyAH sarvashakternirAkAMkShIkaraNArthamityarthaH | svArtha iva parArtha ArambhaH | kAryakAraNabhAvena | tatra kAryasya tAvachChabdAdeH svArtha ivendriyANAM viShayabhAvaH | indriyANAmaprAptaviShayANAM laulyamadhiShThAnavikArAnumeyaM svArthamiva | karaNAnAM cha saMkalpAbhimAnAdhyavasAyAnAM viShayadvAribhAvopagamanaM manaHprabhR^itInAM cha svapravR^ittiviShayatvam | mano.ahaMkArayoshcha buddhau svapravR^ittyupasaMhAro buddheshcha shAntaghoramUDhatvaM vyavasAyakartR^itvaM cha sattarajastamasAM cha prakAshapravR^ittiniyamalakShaNairdharmaiH parasparopakAritvam | na chaiSha svArthaH, sarvasyAsyAchaitanyAt | kiM tarhi parArtha evAyamArambhaH | saMghAtatvAditi | Aha, yaduktaM pratipuruShavimokShArthamayamArambha iti tadayuktam | AchAryavipratipatteH | pratipuruShamanyatpradhAnaM sharIrAdyarthaM karoti | teShAM cha mAhAtmyasharIrapradhAnaM yadA pravartate tadetarANyapi | tannivR^ittau cha teShAmapi nivR^ittiriti paurikaH sAMkhyAchAryo manyate | tatkathamapratiShidhyaikA prakR^itirabhyupagamyate iti ? uchyate\- na, pramANAbhAvAt | na tAvatpratyakShata eva tachChakyaM nishchetum | pradhAnAnAmatIndriyatvAt | li~NgaM chAsandigdhaM nAsti | AptAshcha no nAbhidadhurato manyAmahe naitadevamiti | kiMcha ekenArthaparisamApteH | aparimitatvAdetadekaM pradhAnamalaM sarvapuruShasharIrotpAdanAya | tasmAdanyaparikalpanAnarthakyam | parimitamiti chedatha matam, parimitaM pradhAnamiti na, uchChedaprasaMgAt | evamapi tasyochChedaH prAptaH kShIravat | tathA cha saMsArochChedaprasaMgaH | kiM cha anavasthAprasaMgAt | ekasyeshvarasya yogino vechChAyogAdanekasharIratvam | tatparimitAdayuktam | pratisharIraM vA pradhAnaparikalpane pradhAnAnavasthA bhavati | parimitasharIrakAraNatvAbhyupagamAdanyaparikalpanAnarthakyam | tatashcha pradhAnaikatvameva | tasmAdayuktaM pratipuruShaM pradhAnAnIti | yattUktaM mAhAtmyasharIrapradhAnapravR^ittAvitareShAM pravR^itistannivR^ittau nivR^ittirityatra brUmaH\- na, atishayAbhAvAt | yathA kShetraj~nAnAM niratishayatvAditaretarApravartakatvamevameShAmapi sAtishayatve vA pradhAnAnupapattiprasaMgaH, vaiShamyAt | tasmAdyuktaM pratipuruShavimokShArthamekA prakR^itiH pravartata iti || 56|| \hrule kArikA 57 \hrule Aha, tadanupapattirAchetanyAt | ihAchetanAnAM ghaTAdInAmuddishya pravR^ittiradR^iShTA | sA chediyamachetanA prakR^itirasyA apyuddishya puruShArthaM pravR^ittirnopapadyate | bhavati chechchaitanyaM tarhi prAptamasyA | tatra yaduktaM pratipuruShavimokShArtha prakR^iteH pravR^ittiriti etadayuktamiti | uchyate\- na, dR^iShTAntopapatteH | || vatsavivR^iddhinimittaM kShIrasya yathA pravR^ittiraj~nasya | puruShavimokShanimittaM tathA pravR^ittiH pradhAnasya || 57 || yathA kShIramachetanaM vatsavivR^iddhimuddishya pravartate, evaM pradhAnamapi puruShavimokShamuddishya pravartate | na chAsya chaitanyaM syAt | sAdhyatvAdayuktamiti chet syAnmatam, sAdhyametat kiM kShIrasyoddishya vatsavivR^iddhiM pravR^ittiH, atha neti ? tasmAdudAharaNaM sAdhyatvAdayuktamiti | etachchAyuktam | kasmAt ? tadabhAve.abhAvAt tadbhAve cha bhAvAt | yatra nAsti vatsavivR^iddhistatra na kShIrasya pravR^ittirupalabdhA | yatrAsti tatropalabdhA | yadyasmin sati bhavati tasya tadarthA pravR^ittirdR^iShTA | tadyathA ghaTe kumbhakArasya | sa chAyamIdR^isho.asmAkamuddesho.abhipretaH yaduta tAdarthyam | tasmAnnAstyudAharaNasAdhyatvamiti | asadbhAvAbhidhAnAtsatkAryavirodha iti chenna, vyaktiparyAyatvAt | vyaktiparyAyo hi taditi shAstralokaprAmANyAt | shAstraM tAvat sattAmAtro mahAn vyaktimAtra ityarthaH | loke.api nAstyasminkUpe salilamityuchyate | na kvachidapi kUpe salilaM nAstyabhivyaktaM na tad bhavati | tasmAnna satkAryavirodhaH | adR^iShTapreraNatvAdasiddhiriti chedatha matam | dharmAdharmapreritaM kShIraM pravartate na vatsavivR^iddhyarthamiti, tadapyayuktam | kasmAt ? doShasAmyAt | dharmAdharmAvachetanau vivR^iddhikAle kShIraM pravartayatastadavasAne cha nivartayataH | tasamAditthamapi parikalpyamAne samAno doShaH | IshvarapreraNAditi chet syAnmatam Ishvarastatra kShIraM pravartayate vatsArthaM, na svayamiti | tadayuktam | kasmAt ? pratiShedhAt | prAkpratiShiddhamIshvarakarma | tasmAdidamapyayuktam | evaM chedavasthito dR^iShTAntaH | vArShagaNAnAM tu yathA strIpuMsharIrANAmachetanAnAmuddishyetaretaraM pravR^ittistathA pradhAnasyetyayaM dR^iShTAntaH | Aha, kathamavagamyate tAdarthyAdutpannena vyaktena puruShasya sambandho na punaH sAnnidhyamAtrAt, bhikShuvaditi ? uchyate\- na, anapavargaprasaMgAt | sAnnidhyamAtrAtpuruShopabhogamabhyupagachChato nApavargaprasaMgaH syAnnityasAnnidhyAt | tasmAdayuktametat | apravartayitAraM prati kAryakAraNAnAM pravR^ittirayukteti chet syAnmatam\- apravartayitA kR^iShNAdInAM bhikShurato na teShAmapi taM prati pravR^ittiH | evamapravartayitA kAryakaraNAnAM puruShaH | tasmAtteShAmapi taM prati pravR^ittirayuktetyetadapyata evAnaikAntikam | vatso hi kShIrasyApravartayitA.atha cha taM prati tasya pravR^ittiH | tasmAdyuktametapuruShavimokShArthA prakR^itteH pravR^ittirna chaitanyaprasaMga iti || 57|| \hrule kArikA 58 \hrule Aha, na, apravR^ittiprasaMgAt | yadi pradhAnasya puruShakaivalyArthA pravR^ittistena tadabhAve kaivalyaM siddhamevetyapravR^ittiprasaMgaH | atha kevale puruShe pradhAnaM pravartate na tarhyasya tadarthA pravR^ittiriti | || autsukyanivR^ittyarthaM yathA kriyAsu pravartate lokaH | puruShasya vimokShArthaM pravartate tadvadavyaktam || 58 || prAgevaitadapadiShTam\- yathA dR^ishyadarshanashaktiyuktatvAdanyatarAbhAve cha tayorAnarthakyAtpradhAnapuruShayoritaretarasambandhaM pratyautsukyam | dR^iShTA choparamArthA.api lokasyautsukyanivR^ittyarthA pravR^ittistathA pradhAnasyApyuparamArthA pravR^ittiH | atha dR^ishyadarshanashaktyorautsukyanivR^ittyarthaM pravartata ityekatra kR^itArthatvAditareShvapravR^ittiprasaMga iti chet syAdetat | pradhAnamekasya puruShasyAtmAnaM prakAshyoparamede dR^ishyadarshanashaktayorautsukyanivR^ittirbhaviShyati || 58|| \hrule kArikA 59 \hrule apravR^ittishchetyetadapi nopapannam | kasmAt ? dR^iShTAntAntarasAmarthyAt | tadyathA kim ? uchyate\- || ra~Ngasya darshayitvA nivartate nartakI yathA nR^ityAt | puruShasya tathA.a.atmAnaM prakAshya vinivartate prakR^itiH || 59 || tatra nAnAvarNasvabhAvavij~nAnAnAM prekShArthinAM puruShANAM saMghAto ra~Nga ityuchyate | nartakyAshcha tadArAdhanA nR^ittikriyA.anekapuruShArthA | yadi vA.atra kashchid brUyAt nR^ittAchAryeNa kushIlavairvA dR^iShTaiveyaM kasmAnna nivartate ? katham ? akR^itArthatvAt | evaM sarvapuruShANAM kAryakAraNasambandhenautsukyavatAM nirAkAMkShIkaraNArthaM pravR^ittA prakR^itiH kathamekasya puruShasyautsukyanivR^ittau kR^itArthA syAt ? tasmAnnaikasya puruShasyAtmAnaM prakAshya prakR^iternivR^ittiryukteti | atra cha\-\.\.\.\.\.\.\.\. \hrule kArikA 64 \hrule \.\.\.\.\.\. kAryakAraNakriyAsAkShI puruShaH | tasmAdye bhautikAH shiraHpANyAdayo ye chAhaMkArikAH shravaNAdayo vachanAdayaH saMkalpAbhimAnAdhyavasAyAshcha te lakShaNaviparyayAt\- nAhaM nAShTau prakR^itayaH | tadetadevaM tattvAnAmabhyAsaikAgramanaso yateH punaH punarabhyAsAt ekasyApyasmitArUpasya parikalpitaviShayabhedapratiShedhamukhena || nAsmi na me nAhamityaparisheSham | || AprakR^iteH pratipakShagrahaNAt || aviparyayAt || pa~nchasrotaso.asyAvidyAparvaNo nivR^itteH shAntaM dhruvaM sakalabhAvAnubandhapratipakShabhUtaM dharmAdyApyAyitasya buddhitattvasyAsandigdhamaviparItaM || vishuddhaM kevalamutpadyate j~nAnam || 64 || Aha, vishuddhaM kevalam | anyatarAnabhidhAnamarthAbhedAt | yadeva vishuddhaM tadeva kevalamityarthAbhedAdanyatarachChakyamavaktumiti | uchyate\- guNAntararUpanivR^ittihetutvAt | rajastamodharmANAM tAvad grahaNAchChuddhaM saMshayaviparyayavyatiriktaM cha kevalaM kShetraj~naparij~nAne.apUrvameva iti || 64|| \hrule kArikA 65 \hrule Aha, tatsamakAlameva sharIrasya pAtaH prApnoti | sati dha\.\.\.\.vasthAnenAj~nAnahetukaM sharIramiti | uchyate\- aj~nAnahetukaM sharIram | atha chAyaM nAnAtvadarshI | || dharmAdInAmakAraNaprAptau | tiShThati saMskAravashAchchakrabhramavad dhR^itasharIraH || 67 || ya\.\.\. sharIrAntaropArjitA dharmAdayo na tAvatkAraNam | buddhi\.\.\. mupasamprAptA akR^itArthatvAd buddhishcha pradhAnaM tadA tiShThatyayaM nAnAtvadarshI tasya saMskArasya sAmarthyAt | ko dR^iShTAntaH ? chakrabhramavaddhR^itasharIraH | tadyathA kumbhakAraprayatnavishiShTena daNDena ghaTAdiniShpattiyogyakriyA chakrasya bhramaH | tena tulyaM chakrabhramavat | yathA chakrabhramaNaM ghaTArtham | niShpanne ghaTAdiniShpattiyogyakriyA chakrasya bhramaH | tena tulyaM chakrabhramavat | yathA chakrabhramaNaM ghaTArtham | niShpanne ghaTe pUrvasaMskArAnurodhAnna nivartate na cha tadA nivR^ittamiti kR^itvA saMskArakShaye.apyavatiShThate, evaM samyagdarshanArthaM sharIraM samyagj~nAnAdhigame.api na nivartate pUrvasaMskAravashAt | na cha tadA nivR^ittamiti kR^itvA saMskArakShaye.apyavasthApyata iti || 67|| \hrule kArikA 68 \hrule yadA tu saMskArakShaye tannimittasya sharIrasya bhedaH, ataH || prApte sharIrabhede || dharmAdharmau kR^itArthau kAraNe buddhilakShaNe layaM gachChataH | yashchAsya bhUtAvayavaH sharIrArambhakaH sa sarvabhUteShu bhUtAni tanmAtreShu, indriyANi tanmAtrANi chAhaMkAre, ahaMkAro buddhau buddhiravyakte | seyaM tattvAnupUrvI tadarthapradhAnAdutpannA parisamApte punaH pradhAne pralayaM gachChatIti | pradhAnamapyarthavashAdevAsya sharIrANi teShu teShu jAtyantaraparivarteShu karoti | sa chAryashcharitArthaH | ataH || charitArthatvAt pradhAnavinivR^ittau | || atIndriyamasaMvedya laghu sarvatra sannihitaM prashastamanirmitaM vishuddhamakShayaM niratishayam || ekAntamAtyantikamabhayaM kaivalyamApnoti || 68 || etachchAvasthAnaM bauddhairnirupadhisheShanirvANalakShaNamapavargo vyAkhyAtaH | etatparaM brahmaM dhruvamamalamabhayamatra sarveShAM guNadharmANAM pratipralayaH | etatprApya sarvAyAsaiH sarvabandhanairanAdikAlapravR^ittarAgadveShaviyukto mukto bhavati | etadarthaM brAhmaNA dayitaputradAradhanasambandhamapahAya gurushushrUShAparAH sharIramaraNyeShu yAtayanti | kathaM nAmaikAntikamAtyantikaM cha kaivalyaM syAditi yatraivotthAnaM shAstrasya tatraivopasaMhAra AchAryeNa kR^itaH || 68|| \hrule kArikA 69 \hrule Aha, kimarthaM punaridaM shAstraM kena vA pUrvaM prakAshitamiti ? uchyate\- yaduktaM kimarthamiti\- || puruShArthArthamidam || kathaM nAmAj~nAnavashAttatsaMskAropanipatitAnAM prANinAmapavargaH syAdityevamarthamidaM shAstraM vyAkhyAtam | yattUktaM keneti, uchyate\- || guhyaM paramarShiNA samAkhyAtam | || guhyamiti gUhanIyam | rahasyamakR^itAtmanAM yamaniyameShvanavasthitAnAmAdarAdapyanadhyeyam | paramarShirbhagavAnsAMsiddhikairdharmaj~nAnavairAgyaishvaryairAviShTapiNDo vishvAgrajaH kapilamuniH | tena kapilamuninA samAkhyAtam | samyagAkhyAtam, chirAbhyastasya vidyAsrotaso nirvachanasAmarthyAt syAdetat, kathamidaM guhyamiti ? uchyate\- kathaM vedaM guhyaM na syAt ? bhavAgrotpannairapi sanakasanAtanasanandanasanatkumAraprabhR^itibhiranityAnAM || sthityutpattipralayAshchintyante cha yatra bhUtAnAm || 69 || tatra sthitistAvadrUpapravR^ittiphalanirdeshenotpattirapi prakR^itermahAnityAdiH | pralayo.apyavibhAgAdvaishvarUpyasyeti vachanAt | autsukyAnuparamAtprakR^itipuruShayoH | sthitirutpattirdR^ishyadarshanashaktayoH sApekShatvAt | tathA choktaM\- puruShasya darshanArthaH kaivalyArthastathA pradhAnasya | pa~Ngvandhavadubhayorapi saMyogastatkR^itaH sargaH || iti ##(kA0 21)## pralayaH prApte sharIrabhede charitArthatvAtpradhAnavinivR^ittAviti ##(kA0 68)## | athavA sthitikShaNabha~NgapratiShedhAtkAlAntareShvasyAnAshAdutpattirvipariNAmAnnAbhUtaprAdurbhAvAdakasmAdasambhavAt, pralayo.api nimittAntarAtsvAbhAvyAdeva bhUtAnAmapi vyaktAnAM niShpattimatAmiti yAvat | evaM cha mahadAdayo.api parigR^ihItA iti | Aha, puruShAdayastarhi parityaktAH | kathaM vA bhUtashabda iti ? uchyate\- vitathapratiShedhArthatvAt | yAvat kiMchidavitathaM bhUtaM tasya sarvasyeha sthityAdaya uchyanta iti | utpattivinAshapratiShedhAvisheShAt | evamapi puruShAdInAmutpattipralayAvapi prApnutaH | kiM kAraNam ? avisheShAditi | uchyate\- sambhavato visheShaNaM bhavati | tatra sthitireva puruShAdInAm | itareShAM tu sthityutpattipralayA iti vij~nAsyAmaH || 69|| \hrule kArikA 70 \hrule Aha, kasmai punaridaM shAstraM paramarShiNA prakAshitamiti ? uchyate\- || etatpravitramagryaM munirAsuraye.anukampayA pradadau | || tatra pavitraM pAvanAt | agryaM sarvaduHkhakShapaNasamarthatvAt | pavitrAntarANi punarekadeshaM kShAlayantyadhamarShaNaga~NgAdIni | tasmAdidamevAgryaM munirAsuraye.anukampayA pradadau | Aha, sampradAnasyAkasmikatvam, dharmAdinimittAnupapatteH | na tAvatparamarSherdharmArthaM shAstrapradAnamupapadyate, phalenAnabhiShva~NgAt | nArthakAmArtham, shiShyANAmanAyAsaprasaMgAt | na mokShArtham, sAMsiddhikenaiva j~nAnena tatprApteH | tasmAdviparItArthAsambhavAt parisheShAdakasmAdAchAryaH shAstranidhAnaM pradadAviti | uchyate\- nAkasmAt, kiM tarhi anukampayA pradadau | AdhyAtmikAdhidaivikAdhibhautikairduHkhaiH pIDyamAnamAsurimupalabhya svAtmani cha j~nAnasAmarthyAtsati kAryakAraNasamprayoge duHkhAnAmapravR^ittiM parij~nAya shiShyaguNAMshcha kathaM nAma yathA mama sukhaduHkheShu j~nAnopanipAtAtsAmyamevamAsurerapi syAttaddvAreNAnyeShAmapi puruShANAmevamanukampayA bhagavAnparamarShiH shAstramAkhyAtavAn | yathA cha paramarShirAsuraye tathA || Asurirapi || dashamAya kumArAya bhagavat\- || pa~nchashikhAya tena cha bahudhA kR^itaM tantram || 70 || bahubhyo janakavashiShThAdibhyaH samAkhyAtam | asya tu shAstrasya bhagavato.agre pravR^ittatvAnna shAstrAntaravad vaMshaH shakyo varShashatasahasrairapyAkhyAtum || 70|| \hrule kArikA 71 \hrule saMkShepeNa tu dvAva\.\. hArItavAddhalikairAtapaurikArShabheshvarapa~nchAdhikaraNapata~njalivArShagaNyakauNDinyamUkAdika\- || shiShyaparamparayA.a.agatam || bhagavAnIshvarakR^iShNashcha sAhAyakaM shAstram | pUrvAchAryasUtraprabandhe gurulAghavamanAdriyamANaH paurastyAnyAkhyAnavyA\.\.\.na garbhamatipramAdaM dadAtIti granthabhUyastvamupajAyate | tachchedAnIntanaiH prANibhiralpatvAdAyuSho granthata eva na sUpapAdaM kiM punaH shravaNaprayogAbhyAm | Aha cha\- chaturbhiH prakArairvidyA sUpayuktA bhavati\- AgamakAlena svAdhyAyakAlena prayogakAlena cha | tatra chAsyAgamanakAlenaivAyuH paryupayuktaM syAttatashcha shAstrAnarthakyam | ityasya mandadhiyAmapyAshu grahaNadhAraNaprayogasampatsyAditi ShaShTitantrAdupAkhyAnagAthAvyavahitAni vAkyAnyekata upamR^idya shiShyAnukampArthaM yAvat || IshvarakR^iShNena chaitadAryAbhiH | || saptatyA || saMkShiptamAryamatinA || sarvasattvahitapravR^ittena || samyag vij~nAya siddhAntam || 71 || kathaM chAsya samyaksiddhAntavij~nAnasyApyanekagranthashatasahasrAkhyeyaM sAMkhyapadArthaM satattvamakhaNDamAchAryANAM saptatyA saMkShiptavAn || 71|| \hrule kArikA 72 \hrule Aha cha\- || saptatyAM kila ye.arthAste.arthAH kR^itsnasya ShaShTitantrasya | AkhyAyikAvirahitAH paravAdavivarjitAshchApi || 72 || yatashcha nArAyaNamanujanakavashiShThadvaipAyanapravR^ittibhirAchAryaiH pradhAnapuruShAdayaH padArthAH parigR^ihItAshchopadiShTAshcha prashastAshchAtaH svabhAvataH prasiddhamaishvaryasya phalata R^iddhyA AryamArgamalaMkartumiti bhagavadIshvarakR^iShNena padArthasvarUpanirUpaNanipuNasAramatinA paramarShyAdiyathoktAgamena pramANatrayaM puraskR^itya tarkadR^ishA vichAraH kR^itaH | na chAsya mUlakanakapiNDasyeva svalpamapi doShajAtamastIti || 72|| Aha cha\- aj~nAnadhvAntashAntyarthamR^iShichandramasashchyutA | malinaistIrthajaladaishChAdyate j~nAnachandrikA || iti sadbhirasambhrAntaiH kudR^iShTitimirApahA | prakAshikeyaM sargasya dhAryatAM yuktidIpikA || sphuTAbhidheyA madhurApi bhAratI manIShiNo nopakhalaM virAjate | kR^ishAnugarbhA.apyabhito himAgame kaduShNatAM yAti divAkaradyutiH || nayanti santashcha yataH svashaktito guNaM pareShAM tanumapyudAratAm | iti prayAtveSha mama shramaH satAM vichAraNAnugrahamAtrapAtratAm || || iti yuktidIpikAyAM sAMkhyasaptatipaddhatau chaturthaM prakaraNamekAdashaM chAhnikaM sampUrNam || kR^itiriyaM shrIvAchaspatimishrANAm ##(?)## ## Encoded and proofread by Dhaval Patel drdhaval2785 at gmail.com \medskip\hrule\obeylines Please send corrections to sanskrit@cheerful.com Last updated \today https://sanskritdocuments.org \end{document}