हलस्तद्धितस्य। "हल" इति दिग्योगे पञ्चमी। "परस्ये"त्यध्याहार्यम्। "यस्येति चे"ति सूत्रादीतीत्यनुवर्तते, "सूर्यतिष्यागस्त्ये"त्यतः "उपधाया" इति षष्ठ()न्तं च, "ढे लोपोऽकद्र्वाः" इत्यतो "लोप" इति च। तदाह--हलः परस्येत्यादिना। अकारलोपात्प्रागेव यकारलोपो न संभवति, अकारे सति यकारस्य ईकारपरकत्वाऽभावात्। ननु कृतेऽकारलोपे खतं यकारस्य उपधात्वम्?। नच अल्लोपस्य स्थानिवत्त्वं शङ्क्यं, यलोपविधौ तन्निषेधादिति चेन्न, यलोपे कर्तव्येऽल्लोपस्याभीयत्वेनाऽसिद्धतया यकारस्य उपधात्वसंभवात्। उपधाग्रहणाननुवृत्तौ त्वल्लोपस्याऽसिद्धत्वाद्यकारस्य ईकारपरकत्वाऽभावाल्लोपो न स्यात्। यदा तु सूत्रारम्भसामथ्र्यादेवाकारव्यवधाने।ञपि यकारस्य लोपः सम्भवतीत्युच्यते, तदोपधाग्रहणानुवृत्तिर्मास्तु। गार्गीति। इह "गोत्रं च चरणैः सहे"ति जातित्वेऽपि "जातेरस्त्रीविषया"दिति न ङीष्, योपधत्वात्। अनपत्याधिकारेति। "तस्यापत्य"मित्यपत्याधिकारविहितभिन्नयञन्तान्न ङीबिति वक्तव्यमित्यर्थः। द्वैप्येति। द्वीपे भवेति विग्रहे "द्वीपादनुसमुद्र यञि"ति यञ्। आदिवृद्धिः। "यस्येति च"। टापि सवर्णदीर्घः। अस्य यञोऽपत्याधिकारविहितत्वाऽबावान्न ङीबिति भावः। नन्वपत्यान्न ङीबित्येतावतैव द्वैप्येत्यत्रातिप्रसङ्गनिरासादधिकारग्रहणं किमर्थमित्यत आह-अधिकारग्रहणादिति। "इह ने"ति शेषः। देवस्यापत्यमिति विग्रहे "देवाद्यञञौ" इति यञ्, आदिवृद्धिः, "यस्येति च"। दैव्यशब्दाट्टाप्, सवर्णदीर्घः, दैव्येति रूपम्। "अनपत्यान्न ङी]बित्युक्ते त्वस्य यञ आपत्यत्वान्ङीब्निषेधो न स्यात्। अधिकारग्रहणे तु अत्रापि निषेधः स्यादेव, अस्य यञ आपत्यत्वे।ञपि "तस्यापत्य"मित्यधिकारबहिर्भूतत्वात्। तदेतदुपपादयति--देवादिति। "देवाद्यञञौ" इति तु "तस्यापत्य"मित्यदिकारात्प्रागेव "प्राग्दीव्यतो"णित्यधिकारपठितः। स चाऽपत्यादिविकारान्तार्थेषु साधारणत्वादपत्यार्थकोऽपि भवति, न त्वपत्याधिकारपठित इत्यर्थः। यद्यपि "यञश्चे"ति सूत्रे "आपत्यग्रहणं कर्तव्य"मित्येव भाष्ये दृश्यते, तथापि तत्र आपत्यपदमपत्याधिकारविहितपरमिति मनोरमायां शब्दरत्ने च प्रपञ्चितम्।

हलस्तद्धितस्य। "हल"इति पञ्चमी। "यस्येति चे"त् सूत्रात्--ईतीत्यनुवर्तते। "नस्ताद्धिते"इत्यतस्तद्धित नानुवर्तते, "आपत्यस्य चे"त्यत्तरसूत्रे पुनस्तद्धितग्रहणात्तदाह---हल उत्तरस्येत्यादि। "तद्धिते"इत्यनुवृत्तौ त्विहापि स्यात्,---साङ्काश्यकः। काम्पिल्यकः। "सङ्काशादिभ्यो णयः"। ततो "धन्वयोपधा"दिति वुञ्। उपधाभूतस्येति। "सूर्यतिष्ये"त्यत "उपधाया"इत्यनुवर्तत इति भावः। ननु "यस्येति चे"ति यञोऽकारलोपे कृते यकारस्य ईकारपरत्वमस्त्येव किमुपधाग्रहणानुवृत्त्या()। न चाऽल्लपोस्य स्थानिवद्भावो, यलोपे तन्निषेधात्। अत्राहुः--यलोपे कर्तव्येऽल्लोपस्याभीयत्वनाऽसिद्धत्वादुपधाग्रहणानुवृत्तिरभ्युपगन्तव्येति। अन्ये त्वाहुः--सूत्रारम्भसामथ्र्यादल्लोपस्याऽसिद्धकत्वं न भवति। तथा चोपधाग्रहणं विनापि नात्र क्षतिः। एवं च "सूर्यतिष्ये"ति सूत्रेऽप्युपधाग्रहणं त्यक्तुं शक्यमुक्तयुक्तेरिति। गार्गीति। गोत्रप्रत्ययान्तस्य जातित्वेऽपि योपधत्बादत्र "जाते"रिति ङीषिन भवति। तथाच आद्युदात्तमेवेदं पदम्। अनपत्याधिकारेति। यद्यपि "आपत्यग्रहणं कर्तव्य वार्तिकम्, तथाप्यपत्याधिकारविहितपरं तत्। तादृशश्च गर्गादियञेव न तु देवाद्यञ्। तस्याऽपत्याधिकाररात्प्रागेवन पाठात्। अतएव भाष्यकृता "यञश्चे"त्यत्र "कञ्क्वरपोऽयञश्चे"ति, "गर्गादिभ्यो य"ञित्यत्र "अय"ञिति अकारः प्राश्लिष्टः। एवं च "यञञोश्चे"ति सूत्रेऽपि "यस्कारदिभ्यो गोत्रे---अयञञोश्चे"त्यकारः प्रश्लिष्टः। एतच्च मनोरमाग्रन्थानुरोधोनोक्तम्। नव्यास्तु---अधिकारग्रहणमिहऽपार्थकं, यथाश्रुतवार्तिकेनैव द्वीपे भवा द्वेप्येति रूपसिद्धेः। न च देवस्यापत्यं स्त्री दैव्येति रुपाऽसिद्धि शङ्क्या, "अयञश्चे"ति भाष्यकारीयमिष्कर्षात्तत्सिद्धेः। नहि "देवाद्यञञौ"इत्यत्राऽयञित्यकारः प्रश्लेष्टं शक्यते। किंचाधिकारग्रहणे अभिजितोऽपत्यं स्त्रीत्यणन्तात्स्वार्थे "अभिजिद्विदभृ"दित्यादिना यञि "आभिजिती"ति रूपं न सिध्येत्।"श्रुमदणोऽयञ"इत्यकारप्रश्लेषेण भाष्यकाररीतियाऽपीह ङीपः संभवादित्याहुः। स्यादेतत्---अकारं प्रश्लिष्य गर्गादिभ्योऽयञि कृते गाग्र्य इति रूपं न सिध्येत्। मैवम्। वार्तिकप्रत्याख्यानाय भाष्यविरुद्ध इति स्पष्टमेव।