॥ શ્રીવેદવ્યાસાય નમઃ। નારાયણં નમસ્કૃત્ય નરં ચૈવ નરોત્તમમ્। દેવીં સરસ્વતીં વ્યાસં તતો જયમુદીરયેત્॥ 12-1-1 (80862) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। કૃત્વોદકં તે સુહૃદાં સર્વેષાં પાણ્ડુનન્દનાઃ। વિદુરો ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ સર્વાશ્ચ ભરતસ્ત્રિયઃ॥ 12-1-1x (6703) તત્ર તે સુમહાત્માનો ન્યવસન્કુરુનન્દનાઃ। શૌચં નિર્વર્તયિષ્યન્તો માસચ્ચાત્રં બહિઃ પુરાત્॥ 12-1-2 (80863) કૃતોદકં તુ રાજાનં ધર્માત્માનં યુધિષ્ઠિરમ્। અભિજગ્મુર્મહાત્માનઃ સિદ્ધા બ્રહ્મર્ષિસત્તમાઃ॥ 12-1-3 (80864) દ્વૈપાયનો નારદશ્ચ દેવલશ્ચ મહાનૃષિઃ। દેવસ્થાનશ્ચ કણ્વશ્ચ તેષાં શિષ્યાશ્ચ સત્તમાઃ॥ 12-1-4 (80865) અન્યે ચ વેદવિદ્વાંસઃ કૃતપ્રજ્ઞા દ્વિજાતયઃ। ગૃહસ્થાઃ સ્નાતકાઃ સન્તો દદૃશુઃ કુરુસત્તમમ્॥ 12-1-5 (80866) તેઽભિગમ્ય મહાત્માનં પૂજિતાશ્ચ યથાવિધિ। આસનેષુ મહાર્હેષુ વિવિશુઃ પરમર્ષયઃ॥ 12-1-6 (80867) પ્રતિગૃહ્ય તતઃ પૂજાં તત્કાલસદૃશીં તદા। પર્યુપાંસન્યથાન્યાયં પરિવાર્ય યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-1-7 (80868) પુણ્યે ભાગીરથીતીરે શોકવ્યાકુલચેતસમ્। આશ્વાસયન્તો રાજેન્દ્રં વિપ્રાઃ શતસહસ્રશઃ॥ 12-1-8 (80869) નારદસ્ત્વવ્રવીત્કાલે ધર્મપુત્રં યુધિષ્ઠિરમ્। સંભાષ્ય મુનિભિઃ સાર્ધં કૃષ્ણદ્વૈપાયનાદિભિઃ॥ 12-1-9 (80870) નારદ ઉવાચ। 12-1-10x (6704) પાર્થસ્ય બાહુવીર્યેણ પ્રસાદાન્માધવસ્ય ચ। જિતા સેયં મહી કૃત્સ્ના ધર્મેણ ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-1-10 (80871) દિષ્ટ્યા મુક્તાઃ સ્થ સંગ્રામાદસ્માલ્લોકભયંકરાત્। ક્ષત્રધર્મરતશ્ચાસિ કચ્ચિન્મોદસિ પાણ્ડવ॥ 12-1-11 (80872) કચ્ચિચ્ચ નિહતામિત્રઃ પ્રીણાસિ સુહૃદો નૃપ। કચ્ચિચ્છ્રિયમિમાં પ્રાપ્ય ન ત્વાં શોકઃ પ્રબાધતે॥ 12-1-12 (80873) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-1-13x (6705) વિજિતેયં મહી કૃત્સ્ના કૃષ્ણબાહુબલાશ્રયાત્। બ્રાહ્મણાનાં પ્રસાદેન ભીમાર્જુનબલેન ચ॥ 12-1-13 (80874) ઇદં તુ મે મહદ્દુઃખં વર્તતે હૃદિ નિત્યદા। કૃત્વા જ્ઞાતિક્ષયમિમં મહાન્તં ઘોરદર્શનમ્॥ 12-1-14 (80875) સૌભદ્રં દ્રૌપદેયાંશ્ચ ઘાતયિત્વા સુતાન્પ્રિયાન્। જયોઽયમજયાકારો ભગવન્પ્રતિભાતિ મે॥ 12-1-15 (80876) કિંનુ વક્ષ્યતિ વાર્ષ્ણેયી વધૂર્મે મધુસૂદનમ્। દ્વારકાવાસિની કૃષ્ણમિતઃ પ્રતિગતં હરિમ્॥ 12-1-16 (80877) દ્રૌપદી હતપુત્રેયં કૃપણા હતબાન્ધવા। અસ્મત્પ્રિયહિતે યુક્તા ભૂયઃ પીડયતીવ મામ્॥ 12-1-17 (80878) ઇદમન્યચ્ચ ભગવન્યત્ત્વાં વક્ષ્યામિ નારદ। મન્ત્રસંવરણેનાસ્મિ કુન્ત્યા દુઃખેન યોજિતઃ॥ 12-1-18 (80879) યઃ સ નાગાયુતપ્રાણો લોકેઽપ્રતિરથો રણે। સિંહવિક્રાન્તગામી ચ જિતકાશી યતવ્રતઃ॥ 12-1-19 (80880) આશ્રયો ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં માની તીક્ષ્ણપરાક્રમઃ। અમર્ષી નિત્યસંરમ્ભી ક્ષેપ્તાઽસ્માકં રણેરણે॥ 12-1-20 (80881) શીઘ્રાસ્ત્રશ્ચિત્રયોધી ચ કૃતી ચાદ્ભુતવિક્રમઃ। ગૂઢોત્પન્નઃ સુતઃ કુન્ત્યા ભ્રાતાઽસ્માકમસૌ કિલ 12-1-21 (80882) તોયકર્મણિ તં કુન્તી કથયામાસ મે તદા। પુત્રં સર્વગુણોયેતં કર્ણં ત્યક્તં જલે પુરા॥ 12-1-22 (80883) મઞ્જૂષાયાં સમાધાય ગઙ્ગાસ્રોતસ્યમજ્જયત્। યં સૂતપુત્રં લોકોઽયં રાધેયં ચાભ્યમન્યત॥ 12-1-23 (80884) સ સૂર્યપુત્રઃ કુન્ત્યા યૈ ભ્રાતાઽસ્માકં ચ માતૃતઃ। અજાનતા મયા સડ્ખ્યે રાજ્યલુબ્ધેન ઘાતિતઃ। તન્મે દહતિ ગાત્રાણિ તૂલરાશિમિવાનલઃ॥ 12-1-24 (80885) ન હિ તં વેદ પાર્થોઽપિ ભ્રાતરં શ્વેતવાહનઃ। નાહં ન ભીમો ન યમૌ સ ત્વસ્માન્વેદ તત્વતઃ॥ 12-1-25 (80886) ગતા કિલ પૃથા તસ્ય સકાશમિતિ નઃ શ્ચુતમ્। અસ્માકં શમકામા વૈ ત્વં ચ પુત્રો મમેત્યથ॥ 12-1-26 (80887) પૃથાયા ન કૃતઃ કામસ્તેન ચાપિ મહાત્મના। અતીવાનુચિતં માતરવોચ ઇતિ સોઽબ્રવીત્॥ 12-1-27 (80888) ન હિ શક્ષ્યામિ સંત્યક્તુમહં દુર્યોધનં રણે। અનાર્યત્વં નૃશંસત્વં કૃતઘ્નત્વં ચ મે ભવેત્॥ 12-1-28 (80889) યુધિષ્ઠિરેણ સન્ધિં હિ યદિ કુર્યાં મતે તવ। ભીતો રણે શ્વેતવાહાદિતિ માં મંસ્યતે જનઃ॥ 12-1-29 (80890) સોઽહં નિર્જિત્ય સમરે વિજયં સહકેશવમ્। સંધાસ્યે ધર્મપુત્રેણ પશ્ચાદિતિ ચ સોઽબ્રવીત્॥ 12-1-30 (80891) તમવોચત્કિલ પૃથા પુનઃ પૃથુલવક્ષસમ્। ચતુર્ણામભયં દેહિ કામં યુધ્યસ્વ ફલ્ગુનમ્॥ 12-1-31 (80892) સોઽબ્રવીન્માતરં ધીમાન્વેપમાનાં કૃતાઞ્જલિઃ। પ્રાપ્તાન્વિષહ્યાંશ્ચતુરો ન હનિષ્યામિ તે સુતાન્॥ 12-1-32 (80893) પઞ્ચૈવ હિ સુતા દેવિ ભવિષ્યન્તિ તવ ધ્રુવાઃ। સાર્જુના વા હતે કર્ણે સકર્ણા વા હતેઽર્જુને॥ 12-1-33 (80894) તં પુત્રગૃદ્ધિની ભૂયો માતા પુત્રમથાબ્રવીત્। ભ્રાતૄણાં સ્વસ્તિ કુર્વીથા યેષાં સ્વસ્તિ ચિકીર્ષસિ॥ 12-1-34 (80895) એવમુક્ત્વા કિલ પૃથા વિસૃજ્યોપયયૌ ગૃહાન્। સોઽર્જુનેન હતો વીરો ભ્રાત્રા ભ્રાતા સહોદરઃ॥ 12-1-35 (80896) ન ચૈવ નિઃસૃતો મન્ત્રઃ પૃથાયાસ્તસ્ય વા મુને। અથ શૂરો મહેષ્વાસઃ પાર્થેનાજૌ નિપાતિતઃ॥ 12-1-36 (80897) અહં ત્વજ્ઞાસિષં પશ્ચાત્સ્વસોદર્યં દ્વિજોત્તમ। પૂર્વજં ભ્રાતરં કર્ણં પૃથાયા વચનાત્પ્રભો॥ 12-1-37 (80898) તેન મે દૂયતે તીવ્રં હૃદયં ભ્રાતૃઘાતિનઃ। કર્ણાર્જુનસહાયોઽહં જયેયમપિ વાસવમ્॥ 12-1-38 (80899) સભાયાં ક્લિશ્યમાનસ્ય ધાર્તરાષ્ટ્રૈર્દુરાત્મભિઃ। સહસોત્પતિતઃ ક્રોધઃ કર્ણં દૃષ્ટ્વા પ્રશામ્યતિ॥ 12-1-39 (80900) યદા હ્યસ્ય ગિરો રૂક્ષાઃ શ્રૃણોમિ કટુકોદયાઃ। સભાયાં ગદતો દ્યૂતે દુર્યોધનહિતૈષિણઃ॥ 12-1-40 (80901) તદા નશ્યતિ મે રોષઃ પાદૌ તસ્ય નિરીક્ષ્ય હ। કુન્ત્યા હિ સદૃશૌ પાદૌ કર્ણસ્યેતિ મતિર્મમ॥ 12-1-41 (80902) સાદૃશ્યહેતુમન્વિચ્છન્પૃથાયાસ્તસ્ય ચૈવ હ। કારણં નાધિગચ્છામિ કથંચિદપિ ચિન્તયન્॥ 12-1-42 (80903) કથં નુ તસ્ય સંગ્રામે પૃથિવી ચક્રમગ્રસત્। કથં નુ શપ્તો ભ્રાતા મે તત્ત્વં વક્તુમિહાર્હસિ॥ 12-1-43 (80904) શ્રોતુમિચ્છામિ ભગવંસ્ત્વત્તઃ સર્વં યથાતથમ્। ભવાન્હિ સર્વવિદ્વિદ્વાઁલ્લોકે વેદ કૃતાકૃતમ્॥ ॥ 12-1-44 (80905) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પ્રથમોઽધ્યાયઃ॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-1-1 કૃતોદકાસ્તે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-1-2 તત્ર ગઙ્ગાતીરે॥ 12-1-8 આશ્વાસયન્તઃ હેતૌ શતૃપ્રત્યયઃ। આશ્વાસનાર્થં પર્યુપાસન્નિત્યર્થઃ॥ 12-1-16 વધૂઃ કનિષ્ઠભ્રાતૃભાર્યાત્વાત્સ્નુષાભૂતા। વાર્ષ્ણેયી સુભદ્રા॥ 12-1-18 મન્ત્રસંવરણેન ગૂઢોત્પન્નસ્યાસ્મદ્ભાતુઃ કર્ણસ્યાપ્રકાશેન॥ 12-1-20 અમર્ષી પરોત્કર્ષાસહિષ્ણુઃ। નિત્યસંરમ્ભી સદા ક્રોધવાન્॥ 12-1-24 માતૃતઃ માતૃસંબન્ધેન॥ 12-1-26 પાણ્ડવવત્ ત્વં ચ પુત્રો મભેત્યવ્રવીદિતિ શેષઃ॥ 12-1-27 કામોઽભિલષિતમ્॥ 12-1-32 વધ્યાન્વિષબહ્યાનિતિ થ. પાઠઃo। વિષહ્યાન્વશગાન્॥ 12-1-35 વિસૃજ્ય કર્ણમિતિ શેષઃ॥ 12-1-43 ચક્રં રથચક્રમ્॥ 12-1-44 કૃતં કાર્યમ્। અકૃતં કારણમ્॥

12-2-0 (80935) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-2-0x (6707) સ એવમુક્તસ્તુ તદા નારદો વદતાંવરઃ। કથયામાસ તત્સર્વં યથા શપ્તઃ સ સૂતજઃ॥ 12-2-1 (80936) નારદ ઉવાચ। 12-2-2x (6708) એવમેતન્મહાબાહો યથા વદસિ ભારત। ન કર્ણાર્જુનયોઃ કિંચિદવિષહ્યં ભવેદ્રણે॥ 12-2-2 (80937) ગુહ્યમેતત્તુ દેવાનાં કથયિષ્યામિ તે નૃપ। તન્નિબોધ મહાબાહો યથાવૃત્તમિદં પુરા॥ 12-2-3 (80938) ક્ષત્રં સ્વર્ગં કથં ગચ્છેચ્છસ્ત્રપૂતમિતિ પ્રભો। સંઘર્ષજનનસ્તસ્માત્કન્યાગર્ભો વિસર્જિતઃ॥ 12-2-4 (80939) સ બાલસ્તેજસા યુક્તઃ સૂતપુત્રત્વમાગતઃ। ચકારાઙ્ગિરસાં શ્રેષ્ઠે ધનુર્વેદં ગુરૌ તવ॥ 12-2-5 (80940) સ બલં ભીમસેનસ્ય ફલ્ગુનસ્યાસ્ત્રલાઘવમ્। બુદ્ધિં ચ તવ રાજેન્દ્ર યમયોર્વિનયં તથા॥ 12-2-6 (80941) સખ્યં ચ વાસુદેવેન બાલ્યે ગાણ્ડીવધન્વનઃ। રાજાનામનુરાગં ચ ચિન્તયાનો વ્યદહ્યત॥ 12-2-7 (80942) સ સખ્યમગમદ્બાલ્યે રાજ્ઞા દુર્યોધનેન ચ। યુષ્માભિર્નિત્યસંઘૃષ્ટો દૈવાચ્ચાપિ સ્વભાવતઃ॥ 12-2-8 (80943) વિદ્યાધિકમથાલક્ષ્ય ધનુર્વેદે ધનઞ્જયમ્। દ્રોણં રહસ્યુપાગમ્ય કર્ણો વચનમબ્રવીત્॥ 12-2-9 (80944) બ્રહ્માસ્ત્રં વેત્તુમિચ્છામિ સરહસ્યનિવર્તનમ્। અર્જુનેન સમો યુદ્ધે ભવેયમિતિ મે મતિઃ॥ 12-2-10 (80945) સમઃ પુત્રેષુ ચ સ્નેહઃ શિષ્યેષુ ચ તવ ધ્રુવમ્। ત્વત્પ્રસાદાન્ન મા બ્રૂયુરકૃતાસ્ત્રં વિચક્ષણાઃ॥ 12-2-11 (80946) દ્રોણસ્તથોક્તઃ કર્ણેન સાપેક્ષઃ ફલ્ગુનં પ્રતિ। દૌરાત્મ્યં ચૈવ કર્ણસ્ય વિદિત્વા તમુવાચ હ॥ 12-2-12 (80947) બ્રહ્માસ્ત્રં બ્રાહ્મણો વિદ્યાદ્યથાવચ્ચરિતવ્રતઃ। ક્ષત્રિયો વા તપસ્વી યો નાન્યો વિદ્યાત્કથંચન॥ 12-2-13 (80948) ઇત્યુક્તોઽઙ્ગિરસાં શ્રેષ્ઠમામન્ત્ર્ય પ્રતિપૂજ્ય ચ। જગામ સહસા રાજન્મહેન્દ્રં પર્વતં પ્રતિ॥ 12-2-14 (80949) સ તુ રામમુપાગમ્ય શિરસાઽભિપ્રણમ્ય ચ। બ્રાહ્મણો ભાર્ગવોઽસ્મીતિ ગૌરવેણાભ્યવન્દત॥ 12-2-15 (80950) રામસ્તં પ્રતિજગ્રાહ પૃષ્ટ્વા ગોત્રાદિ સર્વશઃ। ઉષ્યતાં સ્વાગતં ચેતિ પ્રીતિમાંશ્ચાભવદ્ભૃશમ્॥ 12-2-16 (80951) તત્ર કર્ણસ્ય વસતો મહેન્દ્રે સ્વર્ગસંમિતે। ગન્ધર્વૈ રાક્ષસૈર્યક્ષૈર્દેવૈશ્ચાસીત્સમાગમઃ॥ 12-2-17 (80952) સ તત્રેષ્વસ્ત્રમકરોદ્ભૃગુશ્રેષ્ઠાદ્યથાવિધિ। પ્રિયશ્ચાભવદત્યર્થં દેવદાનવરક્ષસામ્॥ 12-2-18 (80953) સ કદાચિત્સમુદ્રાન્તે વિચરન્નાશ્રમાન્તિકે। એકઃ ખઙ્ગધનુષ્પાણિઃ પરિચક્રામ સૂતજઃ॥ 12-2-19 (80954) સોઽગ્નિહોત્રપ્રસક્તસ્ય કસ્યચિદ્બ્રહ્મવાદિનઃ। જઘાનાજ્ઞાનતઃ પાર્થ હોમધેનું યદૃચ્છયા॥ 12-2-20 (80955) તદજ્ઞાનકૃતં મત્વા બ્રાહ્મણાય ન્યવેદયત્। કર્ણઃ પ્રસાદયંશ્ચૈનમિદમિત્યબ્રવીદ્વચઃ॥ 12-2-21 (80956) અબુદ્ધિપૂર્વં ભગવન્ધેનુરેષા હતા તવ। મયા તત્ર પ્રસાદં મે કુરુષ્વેતિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-2-22 (80957) તં સ વિપ્રોઽબ્રવીત્ક્રુદ્ધો વાચા નિર્ભર્ત્સયન્નિવ। દુરાચાર વધાર્હસ્ત્વં ફલં પ્રાપ્સ્યસિ દુર્મતે॥ 12-2-23 (80958) યેન વિસ્પર્ધસે નિત્યં યદર્થં ઘટસેઽનિશમ્। યુધ્યતસ્તેન તે પાપ ભૂમિશ્ચક્રં ગ્રસિષ્યતિ॥ 12-2-24 (80959) તતશ્ચક્રે મહીગ્રસ્તે મૂર્ધાનં તે વિચેષ્ટતઃ। પાતયિષ્યતિ વિક્રમ્ય શત્રુર્ગચ્છ નરાધમ॥ 12-2-25 (80960) યથેયં ગૌર્હતા મૂઢ પ્રમત્તસ્ય ત્વયા મમ। પ્રમત્તસ્યૈવ મે વાચા શિરસ્તે પાતયિષ્યતિ॥ 12-2-26 (80961) શપ્તઃ પ્રસાદયામાસ કર્ણસ્તં દ્વિજસત્તમમ્। ગોભિર્ધનૈશ્ચ રત્નૈશ્ચ સ ચૈનં પુનરબ્રવીત્॥ 12-2-27 (80962) નેદમવ્યાહૃતં કુર્યાદ્બ્રહ્મલોકેઽપિ કેવલમ્। ગચ્છ વા તિષ્ઠ વા યદ્વા કાર્યં યત્તત્સમાચર॥ 12-2-28 (80963) ઇત્યુક્તો બ્રાહ્મણેનાથ કર્ણો દૈન્યાદધોમુખઃ। રામમભ્યાગમદ્ભીતસ્તદેવ મનસા સ્મરન્॥ ॥ 12-2-29 (80964) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ॥ 2॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-2-4 સંઘર્ષજનનો વૈરાગ્ન્યુદ્દીપકઃ। સંચિન્ત્ય જનિતસ્તસ્માદિતિ ટ.ડ. પાઠઃ। કન્યાગર્ભો વિનિર્મિત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કન્યાગર્ભો દેવૈઃ ક્ષત્રસ્ય સ્વર્ગમનાય નિર્મિત ઇત્યર્થઃ॥ 12-2-5 ચકારાઽધીતવાન્। અઙ્ગિરસાં શ્રેષ્ઠે દ્રોણે॥ 12-2-8 દૈવાદ્દેવાનાં સંકલ્પાત્॥ 12-2-10 રહસ્યં તત્પ્રસાદનવિધિર્નિવર્તનમુપસંહારસ્તાભ્યાં સહિતં સરહસ્યનિવર્તનમ્॥ 12-2-15 ગુરુરેવ પિતેત્યભિસંધિઃ 12-2-19 સમુદ્રાન્તે દક્ષિણસમુદ્રસમીપે॥ 12-2-20 હોમધેનું કર્ણપર્વોક્તદિશા વત્સવધ એવાત્ર ધેનુવધો જ્ઞેયઃ॥ 12-2-26 પ્રમત્તેન ત્વયા મમ। પ્રમત્તસ્ય તથાઽરાતિરિતિ ઝ. પાઠ॥ 12-2-28 નેદં મદ્વચનં કુર્યાદ્બ્રહ્મલોકેઽપિ ચાન્યથા ઇતિ ટ. પાઠઃ॥

12-3-0 (80965) નારદ ઉવાચ। 12-3-0x (6709) કર્ણસ્ય બાહુવીર્યેણ પ્રશ્રયેણ દમેન ચ। તુતોષ ભૃગુશાર્દૂલો ગુરુશુશ્રૂષયા તથા॥ 12-3-1 (80966) તતસ્તસ્મૈ મહાતેજા બ્રહ્માસ્ત્રં સનિવર્તનમ્। પ્રોવાચ સુમહાપ્રજ્ઞઃ સ તપસ્વી તપસ્વિને॥ 12-3-2 (80967) વિદિતાસ્ત્રસ્તતઃ કર્ણો રમમાણોઽઽશ્રમે ભૃગોઃ। ચકાર વૈ ધનુર્વેદે યત્નમદ્ભુતવિક્રમઃ॥ 12-3-3 (80968) તતઃ કદાચિદ્રામસ્તુ ચરન્નાશ્રમમન્તિકાત્। કર્ણેન સહિતો ધીમાનુપવાસેન કર્શિતઃ॥ 12-3-4 (80969) સુષ્વાપ જામદગ્ન્યસ્તુ વિસ્રમ્ભોત્પન્નસૌહૃદઃ। તસ્યોત્સઙ્ગે સમાધાય શિરઃ ક્લાન્તમના ગુરુઃ॥ 12-3-5 (80970) અથ ક્રિમિઃ શ્લેષ્મમયો માંસશોણિતભોજનઃ। દારુણો દારુણાકારઃ કર્ણસ્યાભ્યાશમાગતઃ॥ 12-3-6 (80971) સ તસ્યોરુમથાસાદ્ય બિભેદ રુધિરાશનઃ। ન ચૈનમશકત્ક્ષેપ્તું વક્તું વાઽપિ ગુરોર્ભયાત્॥ 12-3-7 (80972) સ દશ્યમાનોઽપિ તથા કૃમિણા તેન ભારત। ગુરોઃ પ્રબોધનાકાઙ્ક્ષી તમુપૈક્ષત સૂર્યજઃ॥ 12-3-8 (80973) કર્ણસ્તુ વેદનાં ધૈર્યાદસહ્યાં વિનિગૃહ્ય તામ્। અકમ્પયન્નવ્યથયન્ધારયામાસ ભાર્ગવમ્॥ 12-3-9 (80974) યદા સ રુધિરેણાઙ્ગે પરિસ્પૃષ્ટોઽભવદ્ગુરુઃ। તદાઽબુધ્યત તેજસ્વી સંરબ્ધશ્ચૈનમબ્રવીત્॥ 12-3-10 (80975) અહોઽસ્મ્યશુચિતાં પ્રાપ્તઃ કિમિદં ચ કૃતં ત્વયા। કથયસ્વ ભયં ત્યક્ત્વા યાથાતથ્યમિદં મમ॥ 12-3-11 (80976) તસ્ય કર્ણસ્તદાચષ્ટ કૃમિણા પરિભક્ષણમ્। દદર્શ રામસ્તં ચાપિ કૃમિં સૂકરસંસ્થિતમ્॥ 12-3-12 (80977) અષ્ટપાદં તીક્ષ્ણદંષ્ટ્રં સૂચીભિઃ પરિસંવૃતમ્। રોમભિઃ સન્નિરુદ્ધાઙ્ગમલર્કં નામ નામતઃ॥ 12-3-13 (80978) સ દૃષ્ટમાત્રો રામેણ કિમિઃ પ્રાણાનવાસૃજત્। તસ્મિન્નેવાસૃજિ ક્લિન્નસ્તદદ્ભુતમિવાભવત્॥ 12-3-14 (80979) તતોઽન્તરિક્ષે દદૃશે વિશ્વરૂપઃ કરાલવાન્। રાક્ષસો લોહિતગ્રીવઃ કૃષ્ણાઙ્ગો મેઘવાહનઃ॥ 12-3-15 (80980) સ રામં પ્રાઞ્જલિર્ભૂત્વા બભાષે પૂર્ણમાનસઃ। સ્વસ્તિ તે ભૃગુશાર્દૂલ ગમિષ્યેઽહં યથાગતમ્॥ 12-3-16 (80981) મોક્ષિતો નરકાદસ્માદ્ભવતા મુનિસત્તમ। ભદ્રં ચ તેઽસ્તુ સિદ્ધિશ્ચ પ્રિયં મે ભવતા કૃતમ્ 12-3-17 (80982) તમુવાચ મહાબાહુર્જામદગ્ન્યઃ પ્રતાપવાન્। કસ્ત્વં કસ્માચ્ચ નરકં પ્રતિપન્નો બ્રવીહિ તત્॥ 12-3-18 (80983) સોઽબ્રવીદહમાસં પ્રાગ્દંશો નામ મહાસુરઃ। પુરા દેવયુગે તાત ભૃગોસ્તુ સવયા ઇવ॥ 12-3-19 (80984) સોઽહં ભૃગોઃ સુદયિતાં ભાર્યામપહરં બલાત્। મહર્ષેરભિશાપેન ક્રિમિભૂતોઽપતં ભુવિ॥ 12-3-20 (80985) અબ્રવીદ્ધિ સ માં ક્રુદ્ધસ્તવ પૂર્વપિતામહઃ। મૂત્ર શ્લેષ્માશનઃ પાય નિરયં પ્રતિપત્સ્યસે॥ 12-3-21 (80986) શાપસ્યાન્તો ભવેદ્બ્રહ્મન્નિત્યેવં તમથાબ્રવમ્। ભવિતા ભાર્ગવાદ્રામાદિંતિ મામબ્રવીદ્ભૃગુઃ॥ 12-3-22 (80987) સોઽહમેનાં ગતિં પ્રાપ્તો યથા નકુશલસ્તથા। ત્વયા સાધો સમાગમ્ય વિમુક્તઃ પાપયોનિતઃ॥ 12-3-23 (80988) એવમુક્ત્વા નમસ્કૃત્ય યયૌ રામં મહાસુરઃ। રામઃ કર્ણં તુ સક્રોધમિદં વચનમબ્રવીત્॥ 12-3-24 (80989) અતિદુઃખમિદં મૂઢ ન જાતુ બ્રાહ્મણઃ સહેત્। ક્ષત્રિયસ્યેવ તે ધૈર્યં કામયા સત્યમુચ્યતામ્॥ 12-3-25 (80990) તમુવાચ તતઃ કર્ણઃ શાપાદ્ભીતઃ પ્રસાદયન્। બ્રહ્મક્ષત્રાન્તરે જાતં સૂતં માં વિદ્ધિ ભાર્ગવ॥ 12-3-26 (80991) રાધેયઃ કર્ણ ઇતિ માં પ્રવદન્તિ જના ભુવિ। પ્રસાદં કુરુ મે બ્રહ્મન્નસ્ત્રલુબ્ધસ્ય ભાર્ગવ॥ 12-3-27 (80992) પિતા ગુરુર્ન સંદેહો વેદવિદ્યાપ્રદઃ પ્રભુઃ। અતો ભાર્ગવ ઇત્યુક્તં મયા ગોત્રં તવાન્તિકે॥ 12-3-28 (80993) તમુવાચ ભૃગુશ્રેષ્ઠઃ સરોપઃ પ્રદહન્નિવ। ભૂમૌ નિપતિતં દીનં વેપમાનં કૃતાઞ્જલિમ્॥ 12-3-29 (80994) યસ્માન્મિથ્યાવિચીર્ણોઽહમસ્ત્રલોભાદિહ ત્વયા। તસ્માદેતન્ન તે મૂઢ બ્રહ્માસ્ત્રં પ્રતિભાસ્યતિ॥ 12-3-30 (80995) અન્યત્ર વધકાલાત્તે સદૃશે ન સમીયુપઃ। અબ્રાહ્મણે ન હિ બ્રહ્મ ચિરં તિષ્ઠેત્કદાચન॥ 12-3-31 (80996) ગચ્છેદાનીં ન તે સ્થાનમનૃતસ્યેહ વિદ્યતે। ન ત્વયા સદૃશો યુદ્ધે ભવિતા ક્ષત્રિયો ભુવિ॥ 12-3-32 (80997) એવમુક્તઃ સ રામેણ ન્યાયેનોપજગામહ। દુર્યોધનમુપાગમ્ય કૃતાસ્ત્રોઽસ્મીતિ ચાબ્રવીત્॥ ॥ 12-3-33 (80998) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ તૃતીયોઽધ્યાયઃ॥ 3॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-3-1 દભેનેન્દ્રિયજયેન॥ 12-3-5 વિસ્રમ્ભો વિશ્વાસઃ॥ 12-3-6 શ્લેષ્મમેદોમાંસેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-3-7 ક્ષેપ્તું દૂરીકર્તુમ્। ભયાન્નિદ્રાભઙ્ગભયાત્॥ 12-3-8 પ્રબોધનાશઙ્કીતિ ઝ. પાઠઃ। 12-3-12 સૂકરસ્યેવ સંસ્થિતં સંસ્થાનં પસ્ય તમ્। સૂકરસન્નિભમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-3-13 સૂચીભિરિવ તીક્ષ્ણૈ રોમભિઃ સંવૃતમ્। સન્નિરુદ્ધાઙ્ગં ત્રાસેન સંકુચિતાઙ્ગં નામ પ્રસિદ્ધમ્। નામતો નામ્રા॥ 12-3-14 અસૃજિ શોણિતે॥ 12-3-19 યાસ્કો નામેતિ ડ. પાઠઃ। પ્રસ્તો નામેતિ થ. પાઠઃ। દેવયુગે સત્યયુગે॥ 12-3-23 નકુશલઃ અભદ્રઃ॥ 12-3-25 કામયા સ્વરસેન। કામયે સત્યમુચ્યતામિતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-3-26 બ્રહ્મક્ષત્રયોરન્તરે અન્યત્ર જાતમ્॥ 12-3-29 પ્રહસન્નિવેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-3-30 તસ્માદિતિ। હેમૂઢ તે તવ વધકાલાદન્યત્ર બ્રહ્માસ્ત્રં ન પ્રતિભાસ્યતીતિ ન કિંતુ વધકાલએવ ન પ્રતિભાસ્યતિ। કાલાન્તરે તુ પ્રતિભાસ્યત્યેવેત્યર્થ ઇત્યુત્તરેણ સંબન્ધઃ॥ 12-3-31 સદૃશેઽર્જુનાદૌ શૂરે તે પુરતઃ સ્થિતે સમીયુષઃ યુધ્યમાનસ્ય। સમિત્યાજિસમિદ્યુધ ઇતિ સંપૂર્વસ્ય ઇણો યુદ્ધાર્થત્વદર્શનાત્। ચિરં મરણાવધિ ન તિષ્ઠેદ્બ્રહ્મ બ્રહ્માસ્ત્રમ્॥ 12-3-33 ન્યાયેનાભિવન્દનાદિપૂર્વકં ઉપજગામ। ઇષ્ટં દેશમિતિ શેષઃ॥

12-4-0 (80999) નારદ ઉવાચ। 12-4-0x (6710) કર્ણસ્તુ સમવાપ્યૈવમસ્ત્રં ભાર્ગવનન્દનાત્। દુર્યોધનેન સહિતો મુમુદે ભરતર્ષભ॥ 12-4-1 (81000) તતઃ કદાચિદાજાતઃ સમાજગ્મુઃ સ્વયંવરે। કલિઙ્ગવિષયે રાજન્રાજ્ઞશ્ચિત્રાઙ્ગદસ્ય ચ॥ 12-4-2 (81001) શ્રીમદ્રાજપુરં નામ નગરં તત્ર ભારત। રાજાનઃ શતશસ્તત્ર કન્યાર્થે સમુપાગમન્॥ 12-4-3 (81002) શ્રુત્વા દુર્યોધનસ્તત્ર સમેતાન્સર્વપાર્થિવાન્। રથેન કાઞ્ચનાઙ્ગેન કર્ણેન સહિતો યયૌ॥ 12-4-4 (81003) તતઃ સ્વયંવરે તસ્મિન્નાનાદેશ્યા મહારથાઃ। સમાજગ્મુર્નૃપતયઃ કન્યાર્થે નૃપસત્તમ॥ 12-4-5 (81004) શિશુપાલો જરાસન્ધો ભીષ્મકો વક્ર એવ ચ। કપોતરોમા નીલશ્ચ રુક્મી ચ દૃઢવિક્રમઃ॥ 12-4-6 (81005) સૃગાલશ્ચ મહારાજઃ સ્ત્રીરાજ્યાધિપતિશ્ચ યઃ। વિશોકઃ શતધન્વા ચ ભોજો વીરશ્ચ નામતઃ॥ 12-4-7 (81006) એતે ચાન્યે ચ બહવો દક્ષિણાં દિશમાશ્રિતાઃ। મ્લેચ્છાશ્ચાર્યાશ્ચ રાજાનઃ પ્રાચ્યોદીચ્યાસ્તથૈવ ચ॥ 12-4-8 (81007) કાઞ્ચનાઙ્ગદિનઃ સર્વે શુદ્ધજામ્બૂનદપ્રભાઃ। સર્વે ભાસ્વરદેહાશ્ચ વ્યાઘ્રા ઇવ બલોત્કટાઃ॥ 12-4-9 (81008) તતઃ સમુપવિષ્ટેષુ તેષુ રાજસુ ભારત। વિવેશ રઙ્ગં સા કન્યા ધાત્રીવર્ષવરાન્વિતા॥ 12-4-10 (81009) તતઃ સંશ્રાવ્યમાણેષુ રાજ્ઞાં નામસુ ભારત। અત્યક્રામદ્ધાર્તરાષ્ટ્રં સા કન્યા વરવર્ણિની॥ 12-4-11 (81010) દુર્યોધનસ્તુ કૌરવ્યો નામર્ષયત લઙ્ઘનમ્। પ્રત્યપેધચ્ચ તાં કન્યામસત્કૃત્ય નરાધિપાન્॥ 12-4-12 (81011) સ વીર્યમદમત્તત્વાદ્ભીષ્મદ્રોણાવુપાશ્રિતઃ। રથમારોપ્ય તાં કન્યામાજુહાવ નરાધિપાન્॥ 12-4-13 (81012) તમન્વગાદ્રથી ખઙ્ગી બદ્ધગોધાઙ્ગુલિત્રવાન્। કર્ણઃ શસ્ત્રભૃતાં શ્રેષ્ઠઃ પૃષ્ઠતઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-4-14 (81013) તતો વિમર્દઃ સુમહાન્રાજ્ઞામાસીદ્યુયુત્સતામ્। સન્નહ્યતાં તનુત્રાણિ રથાન્યોજયતામપિ। 12-4-15 (81014) તેઽભ્યધાવન્ત સંક્રુદ્ધાઃ કર્ણદુર્યોધનાવુભૌ। શરવર્ષાણિ મુઞ્ચન્તો મેઘાઃ પર્વતયોરિવ॥ 12-4-16 (81015) કર્ણસ્તેષામાપતતામેકૈકેન શરેણ હ। ધનૂંષિ ચ શરવ્રાતાન્પાતયામાસ ભૂતલે॥ 12-4-17 (81016) તતો વિધનુષઃ કાંશ્ચિત્કાંશ્ચિદુદ્યતકાર્મુકાન્। કાંશ્ચિદુત્સૃજતો બાણાન્રથશક્તિગદાસ્તથા॥ 12-4-18 (81017) લાઘવાવ્દ્યાકુલીકૃત્ય કર્ણઃ પ્રહરતાં વરઃ। હતસૂતાંશ્ચ ભૂયિષ્ઠાન્સ વિજિગ્યે નરાધિપાન્॥ 12-4-19 (81018) તે સ્વયં વાહયન્તોઽશ્વાન્યાહિ યાહીતિ વાદિનઃ। વ્યપેયુસ્તે રણં હિત્વા રાજાનો ભગ્નમાનસાઃ॥ 12-4-20 (81019) દુર્યોધનસ્તુ કર્ણેન પાલ્યમાનોઽભ્યયાત્તદા। હૃષ્ટઃ કન્યામુપાદાય નગરં નાગસાહ્વયમ્॥ ॥ 12-4-21 (81020) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ॥ 4॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-4-2 વિષયે દેશે॥ 12-4-6 ભીષ્મકો બક એવ ચેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-4-7 ત્રૈલોક્યાધિપતિશ્ચ ય ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ। ત્રૈરાજ્યેતિ થ. પાઠ॥ 12-4-10 વર્ષવરઃ ષણ્ઢઃ॥ 12-4-17 શિરાંસિ સશરાંશ્ચાપાનિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-4-20 વ્યપેયુઃ વ્યપગતાઃ॥

12-5-0 (81021) નારદ ઉવાચ। 12-5-0x (6711) આદિત્કૃતબલં કર્ણં દૃષ્ટ્વા રાજા સ માગધઃ। આહ્વયદ્દ્વૈરથેનાજૌ જરાસન્ધો મહીપતિઃ॥ 12-5-1 (81022) તયોઃ સમભવદ્યુદ્ધં દિવ્યાસ્ત્રવિદુષોર્દ્વયોઃ। યુધિ નાનાપ્રહરણૈરન્યોન્યમભિવર્ષતોઃ॥ 12-5-2 (81023) ક્ષીણબાણૌ વિધનુષૌ ભગ્નખઙ્ગૌ મહીં ગતૌ। બાહુભિઃ સમસજ્જેતામુભાવતિબલાન્વિતૌ॥ 12-5-3 (81024) [બાહુકણ્ટકયુદ્ધેન તસ્ય કર્ણોઽથ યુધ્યતઃ।] વિભેદં સંધિં દેહસ્ય જરયા શ્લેષિતસ્ય હિ॥ 12-5-4 (81025) સ વિકારં શરીરસ્ય દૃષ્ટ્વા નૃપતિરાત્મનઃ। પ્રીતોઽસ્મીત્યબ્રવીત્કર્ણં વૈરમુત્સૃજ્ય દૂરતઃ॥ 12-5-5 (81026) પ્રીત્યા દદૌ સ કર્ણાય માલિનીં નગરીમનુ। અઙ્ગેષુ નરશાર્દૂલ સ રાજાઽઽસીત્સપત્નજિત્॥ 12-5-6 (81027) પાલયામાસ વર્ણાંસ્તુ કર્ણઃ પરબલાર્દનઃ। દુર્યોધનસ્યાનુમતે તવાપિ વિદિતં તથા॥ 12-5-7 (81028) એવં શસ્ત્રપ્રતાપેન પ્રથિતઃ સોઽભવત્ક્ષિતૌ। ત્વદ્ધિતાર્થં સુરેન્દ્રેણ ભિક્ષિતો વર્મકુણ્ડલે॥ 12-5-8 (81029) સ દિવ્યે સહજે પ્રાદાત્કુણ્ડલે પરમાર્ચિતે। સહજં કવચં ચાપિ મોહિતો દેવમાયયા॥ 12-5-9 (81030) વિમુક્તઃ કુણ્ડલાભ્યાં ચ સહજેન ચ વર્મણા। નિહતો વિજયેનાજૌ વાસુદેવસ્ય પશ્યતઃ॥ 12-5-10 (81031) બ્રાહ્મણસ્યાપિ શાપેન રામસ્ય ચ મહાત્મનઃ। કુન્ત્યાશ્ચ વરદાનેન માયયા ચ શતક્રતોઃ॥ 12-5-11 (81032) ભીષ્માવમાનાત્સઙ્ખ્યાયાં રથાનામર્ધકીર્તનાત્। શલ્યતેજોવધાચ્ચાપિ વાસુદેવનયેન ચ। 12-5-12 (81033) રુદ્રસ્ય દેવરાજસ્ય યમસ્ય વરુણસ્ય ચ। કુબેરદ્રોણયોશ્ચૈવ કૃપસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 12-5-13 (81034) અસ્ત્રાણિ દિવ્યાન્યાદાય યુધિ ગાણ્ડીવધન્વના। હતો વૈકર્તનઃ કર્ણો દિવાકરસમદ્યુતિઃ॥ 12-5-14 (81035) એવં શપ્તસ્તવ ભ્રાતા બહુભિશ્ચાપિ વઞ્ચિતઃ। ન શોચ્યઃ પુરુષવ્યાઘ્ર યુદ્ધે હિ નિધનં ગતઃ॥ ॥ 12-5-15 (81036) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચમોઽધ્યાયઃ॥ 5॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-5-4 બાહુકણ્ટકયુદ્ધેન બાહુકણ્ટકં કેતકપત્રં તદ્વદ્યત્ર બલિના દુર્બલસ્ય શરીરં પાટ્યતે તદ્વાહુકણ્ટકં નામ યુદ્ધમ્॥ 12-5-5 વિકારં પાટનરૂપમ્॥ 12-5-7 પાલયામાસ ચમ્પાં ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-6-0 (81037) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-6-0x (6712) એતાવદુક્ત્વા દેવર્ષિર્વિરરામ સ નારદઃ। યુધિષ્ઠિરસ્તુ રાજર્ષિર્દધ્યૌ શોકપરિપ્લુતઃ॥ 12-6-1 (81038) તં દીનમનસં વીરમધોવદનમાતુરમ્। નિઃશ્વસન્તં યથા નાગં પર્યશ્રુનયનં તથા॥ 12-6-2 (81039) કુન્તી શોકપરીતાઙ્ગી દુઃખોપહતચેતના। અબ્રવીન્મધુરાભાષા કાલે વચનમર્થવત્॥ 12-6-3 (81040) યુધિષ્ઠિર મહાબાહો નૈનં શોચિતુમર્હસિ। જહિ શોકં મહાપ્રાજ્ઞ શ્રૃણુ ચેદં વચો મમ॥ 12-6-4 (81041) યાચિતઃ સ મયા પૂર્વં ભ્રાતા જ્ઞાપયિતું તવ। ભાસ્કરેણ ચ દેવેન પિત્રા ધર્મભૃતાં વરઃ॥ 12-6-5 (81042) યદ્વાચ્યં હિતકામેન સુહૃદાં ભૂતિમિચ્છતા। તથા દિવાકરેણોક્તઃ સ્વપ્નાન્તે મમ ચાગ્રતઃ॥ 12-6-6 (81043) ન ચૈનમશકદ્ભાનુરહં વા સ્નેહકારણૈઃ। પુરા પ્રત્યનુનેતું વા નેતું વાઽપ્યેકતાં ત્વયા॥ 12-6-7 (81044) તતઃ કાલપરીતઃ સ વૈરસ્યોદ્ધરણે રતઃ। પ્રતીપકારી યુષ્માકમિતિ ચોપેક્ષિતો મયા॥ 12-6-8 (81045) ઇત્યુક્તો ધર્મરાજસ્તુ માત્રા બાષ્પાકુલેક્ષણઃ। ઉવાચ વાક્યં ધર્માત્મા શોકવ્યાકુલલોચનઃ॥ 12-6-9 (81046) ભવત્યા ગૂઢમન્ત્રત્વાદ્વઞ્ચિતાઃ સ્મ તદા ભૃશમ્॥ 12-6-10 (81047) શશાપ ચ મહાતેજાઃ સર્વલોકેષુ યોષિતઃ। ન ગુહ્યં ધારયિષ્યન્તીત્યેવં દુઃખસમન્વિતઃ॥ 12-6-11 (81048) સ રાજા પુત્રપૌત્રાણાં સંબન્ધિસુહૃદાં તદા। સ્મરન્નુદ્વિગ્નહૃદયો બભૂવોદ્વિગ્નચેતનઃ॥ 12-6-12 (81049) તતઃ શોકપરીતાત્મા સધૂમ ઇવ પાવકઃ। નિર્વેદમગમદ્ધીમાન્રાજ્યે સંતાપપીડિતઃ॥ ॥ 12-6-13 (81050) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ॥ 6॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-6-1 દધ્યૌ ભ્રાતૃવધજં દોષં ચિન્તિતવાન્॥ 12-6-5 યાતિતઃ સ મયા પૂર્વં ભ્રાત્ર્યમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર યાતિતઃ પ્રવર્તિતસ્તવતુભ્યં ભ્રાત્ર્યં ભ્રાતુઃ કર્મ કનિષ્ઠાનાં પરિપાલનં જ્ઞઃપયિતું ત્વયા સૌભ્રાત્રં યુધિષ્ઠિરાદિભ્યઃ પ્રદર્શનીયમિત્યભ્યર્થિત ઇત્યર્થઃ॥ 12-6-7 પ્રત્યનુનેતું શયયિતુમ્॥ 12-6-8 કાલપરીતો મૃત્યુગ્રસ્તઃ। ઉદ્ધરણે શત્રૂણાં નિઃશેષનાશેનોન્મૂલને॥ 12-6-12 કર્મણિષષ્ઠ્યૌ॥ 12-6-13 નિર્વેદં રાજ્યાદૌ વૈરાગ્યમ્॥

12-7-0 (81051) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-7-0x (6713) યુધિષ્ઠિરસ્તુ ધર્માત્મા શોકવ્યાકુલચેતનઃ। શુશોચ દુઃખસંતપ્તઃ સ્મૃત્વા કર્ણં મહારથમ્॥ 12-7-1 (81052) આવિષ્ટો દુઃખશોકાભ્યાં નિઃશ્વસંશ્ચ પુનઃ પુનઃ। દૃષ્ટ્વાર્જુનમુવાચેદં વચનં શોકકર્શિતઃ॥ 12-7-2 (81053) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-7-3x (6714) યદ્ભૈક્ષ્યમાચરિષ્યામ વૃષ્ણ્યન્ધકપુરે વયમ્। જ્ઞાતીન્નિષ્પુરુષાન્કૃત્વા નેમાં પ્રાપ્સ્યામ દુર્ગતિમ્॥ 12-7-3 (81054) અમિત્રા નઃ સમૃદ્ધાર્થા વૃત્તાર્થાઃ કુરવઃ કિલ। આત્માનમાત્મના હત્વા કિં ધર્મફલમાપ્નુમઃ॥ 12-7-4 (81055) ધિગસ્તુ ક્ષાત્રમાચારં ધિગસ્તુ બલમૌરસમ્। ધિગસ્તુ ચાર્થં યેનેમામાપદં ગમિતા વયમ્॥ 12-7-5 (81056) સાધુ ક્ષમા દમઃ શૌચમવિરોધો વિમત્સરઃ। અહિંસા સત્યવચનં નિત્યાનિ વનચારિણામ્॥ 12-7-6 (81057) વયં તુ લોભાન્મોહાચ્ચ દમ્ભં માનં ચ સંશ્રિતાઃ। ઇમામવસ્થાં સંપ્રાપ્તા રાજ્યક્લેશબુભુક્ષયા॥ 12-7-7 (81058) ત્રૈલોક્યસ્યાપિ રાજ્યેન નાસ્માન્કશ્ચિત્પ્રહર્ષયેત્। બાન્ધવાન્નિહતાન્દૃષ્ટ્વા પૃથિવ્યામામિષૈષિણઃ॥ 12-7-8 (81059) તે વયં પૃથિવીહેતોરવધ્યાન્પૃથિવીતલે। સંપરિત્યજ્ય જીવામો હીનાર્થા હતબાન્ધવાઃ॥ 12-7-9 (81060) આમિષે ગૃધ્યમાનાનામશુભં વૈ શુનામિવ। આમિષં ચૈવ નો નષ્ટમામિષસ્ય ચ ભોજિનામ્॥ 12-7-10 (81061) ન પૃથિવ્યા સકલયા ન સુવર્ણસ્ય રાશિભિઃ। ન ગજાશ્વેન સર્વેણ તે ત્યાજ્યા ય ઇમે હતાઃ॥ 12-7-11 (81062) કામમન્યુપરીતાસ્તે ક્રોધામર્ષસમન્વિતાઃ। મૃત્યુયાનં સમારુહ્ય ગતા વૈવસ્વતક્ષયમ્॥ 12-7-12 (81063) બહુકલ્યાણમિચ્છન્ત ઈહન્તે પિતરઃ સુતાન્। તપસા બ્રહ્મચર્યેણ વન્દનેન તિતિક્ષયા॥ 12-7-13 (81064) ઉપવાસૈસ્તથેજ્યાભિર્વ્રતકૌતુકમઙ્ગલૈઃ। લભન્તે માતરો ગર્ભાંસ્તાન્માસાન્દશ બિભ્રતિ॥ 12-7-14 (81065) યદિ સ્વસ્તિ પ્રજાયન્તે જાતા જીવન્તિ વા યદિ। સંભાઘિતા જાતબલા વિદધ્યુર્યદિ નઃ સુખમ્। ઇહ ચામુત્ર ચૈવેતિ કૃપણાઃ ફલહેતવઃ॥ 12-7-15 (81066) તાસામયં સમુદ્યોગો નિર્વૃત્તઃ કેવલોઽફલઃ। યદાસાં નિહતાઃ પુત્રા યુવાનો મૃષ્ટકુણ્ડલાઃ॥ 12-7-16 (81067) અભુક્ત્વા પાર્થિવાન્ભોગાનૃણાન્યનપહાય ચ। પિતૃભ્યો દેવતાભ્યશ્ચ ગતા વૈયસ્વતક્ષયમ્॥ 12-7-17 (81068) યદૈષામમ્બ પિતરૌ જાતકર્મકરાવિહ। સંજાતબાલરૂપેષુ તદૈવ નિહતા નૃષાઃ॥ 12-7-18 (81069) સંયુક્તાઃ કામમન્યુભ્યાં ક્રોધામર્ષસમન્વિતાઃ। ન તે જયફલં કિંચિદ્ભોક્તારો જાતુ કર્હિચિત્॥ 12-7-19 (81070) પાઞ્ચાલાનાં કુરૂણાં ચ હતા એવ હિ યે હતાઃ। ન સકામા વયં તે ચ ન ચાસ્માભિર્ન તૈર્જિતમ્॥ 12-7-20 (81071) ન તૈર્ભુક્તેયમવનિર્ન નાર્યો ગીતવાદિતમ્। નામાત્યસુહૃદાં વાક્યં ન ચ શ્રુતવતાં શ્રુતમ્। ન રત્નાનિ પરાર્ધ્યાનિ ન ભૂર્ન દ્રવિણાગમઃ॥ 12-7-21 (81072) ન ચ ધર્મ્યાનિમાઁલ્લોકાન્પ્રપદ્યામ સ્વકર્મભિઃ। વયમેવાસ્ય લોકસ્ય વિનાશે કારણં સ્મૃતાઃ। ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રેણ નિકૃતિપ્રીતિસંયુતાઃ॥ 12-7-22 (81073) સદૈવ નિકૃતિપ્રજ્ઞો દ્વેષ્ટા વિદ્વેષજીવનઃ। મિથ્યાવૃત્તશ્ચ સતતમસ્માસ્વનપરાધિષુ॥ 12-7-23 (81074) ઋદ્ધિમસ્માસુ તાં દૃષ્ટ્વા વિવર્ણો હરિણઃ કૃશઃ। ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ નૃપતિઃ સૌબલેન નિવેદિતઃ॥ 12-7-24 (81075) તં પિતા પુત્રગૃધ્નુત્વાદનુમેનેઽનયે સ્થિતમ્। અનપેક્ષ્યૈવ પિતરં ગાઙ્ગેયં વિદુરં તથા॥ 12-7-25 (81076) અસંશયં ત્વયં રાજા યથૈવાહં તથા ગતઃ। અનિયમ્યાશુચિં લુબ્ધં પુત્રં કામવશાનુગમ્॥ 12-7-26 (81077) યશસઃ પતિતો દીપ્તાદ્ધાતયિત્વા સહોદરાન્। ઇમૌ હિ વૃદ્ધૌ શોકાગ્નૌ પ્રક્ષિપ્ય સ સુયોધનઃ। અસ્મત્પ્રદ્વેષસંતપ્તઃ પાપબુદ્ધિઃ સદૈવ હ॥ 12-7-27 (81078) કો હિ બન્ધુઃ કુલીનઃ સંસ્તથા બ્રૂયાત્સુહૃજ્જને। યથાઽસાવવદદ્વાક્યં યુયુત્સુઃ કૃષ્ણસન્નિધૌ॥ 12-7-28 (81079) આત્મનો હિ વયં દોષાદ્વિનષ્ટાઃ શાશ્વતીઃ સમાઃ। પ્રદહન્તો દિશઃ સર્વા ભાસ્વરા ઇવ તેજસા॥ 12-7-29 (81080) સોઽસ્માકં વૈરપુરુષો દુર્મતિઃ પ્રગ્રહં ગતઃ। દુર્યોધનકૃતે હ્યેતત્કુલં નો વિનિપાતિતમ્॥ 12-7-30 (81081) અવધ્યાનાં વધં કૃત્વા લોકે પ્રાપ્તાઃ સ્મ વાચ્યતાં ॥ 12-7-31 (81082) કુલસ્યાસ્યાન્તકરણં દુર્મતિં પાપપૂરુષમ્। રાજા રાષ્ટ્રેશ્વરં કૃત્વા ધૃતરાષ્ટ્રોઽદ્ય શોચતિ॥ 12-7-32 (81083) હતાઃ શૂરાઃ કૃતં પાપં વિષયોઽસૌ વિનાશિતઃ। હત્વા નો વિગતો મન્યુઃ શોકો માં દારયત્યયમ્॥ 12-7-33 (81084) ધનઞ્જય કૃતં પાપં કલ્યાણેનોપહન્યતે। [ખ્યાપનેનાનુતાપેન દાનેન તપસાઽપિ વા। નિવૃત્ત્યા તીર્થગમનાચ્છુતિસ્મૃતિજપેન વા॥] 12-7-34 (81085) ત્યાગવાંશ્ચ પુનઃ પાપં નાલં કર્તુમિતિ શ્રુતિઃ। ત્યાગવાઞ્જન્મમરણે નાપ્નોતીતિ શ્રુતિર્યતઃ। પ્રાપ્તવર્ત્મા કૃતમતિર્બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-7-35 (81086) સ ધનઞ્જય નિર્દ્વન્દ્વો મુનિર્જ્ઞાનસમન્વિતઃ। વનમામન્ત્ર્ય વઃ સર્વાન્ગમિષ્યામિ પરંતપ॥ 12-7-36 (81087) ન હિ કૃત્સ્નતમો ધર્મઃ શક્યઃ પ્રાપ્તુમિતિ શ્રુતિઃ। પરિગ્રહવતા તન્મે પ્રત્યક્ષમરિસૂદન॥ 12-7-37 (81088) મયા નિસૃષ્ટં પાપં હિ પરિગ્રહમભીપ્સતા। જન્મક્ષયનિમિત્તં ચ પ્રાપ્તું શક્યમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-7-38 (81089) સ પરિગ્રહમુત્સૃજ્ય કૃત્સ્નં રાજ્યં સુખાનિ ચ। ગમિષ્યામિ વિનિર્મુક્તો વિશોકો નિર્મમઃ ક્વચિત્। પ્રશાસધ્વમિમામુર્વી ક્ષેમાં નિહતકણ્ટકામ્। ન મમાર્થોઽસ્તિ રાજ્યેન ભોગૈર્વા કુરુનન્દન॥ 12-7-39 (81090) એતાવદુક્ત્વા વચનં કુરુરાજો યુધિષ્ઠિરઃ। ઉપારમત્તતઃ પાર્થઃ કનીયાન્પ્રત્યભાષત॥ ॥ 12-7-40 (81091) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તમોઽધ્યાયઃ॥ 7॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-7-2 દુઃખં દેહેન્દ્રિયાદીનાં તાપઃ। શોકસ્તત્કૃતં વૈકલ્યમ્॥ 12-7-3 યદ્યદિ ભૈક્ષ્યમાચીર્ણં સ્યાત્તર્હિ જ્ઞાતિવધાજ્જાતા દુર્ગતિર્ન પ્રાપ્તા સ્યાદિત્યર્થઃ। લિઙ્નિમિત્તે લૃઙ્ક્રિયાતિપત્તૌ॥ 12-7-8 પૃથિવ્યાં વિજયૈષિણ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-7-10 અમિષે ગૃધ્યમાનાનામશુભં વૈ શુનામિવ। આમિષં ચૈવ નોહીષ્ટમામિષસ્ય વિવર્જનમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર આમિષે રાજ્યનિમિત્તે। અશુભં જ્ઞાતિદ્રોહાખ્યમ્। શુનામિવેતરેષાં ભવતિ નો હ્યસ્માકં ત્વામિષં ચાઽઽમિષસ્ય વિવર્જનં ચેતિ દ્વયમપીષ્ટમિત્યર્થઃ॥ 12-7-11 બન્ધૂનામર્થે સર્વં ત્યાજ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-7-14 વ્રતાનિ ગૌરીવ્રતાદીનિ। કૌતુકાનિ દુર્ગોત્સવાદીનિ। મઙ્ગલાનિ લક્ષ્મીનારાયણશિલાદીનિ તૈઃ॥ 12-7-16 યદા સંનિહિતાઃ પુત્રા ઇતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-7-17 અનપહાય અપરિહૃત્ય। અનવદાયેતિ પાઠે અપરિશોધ્ય। પિતૃભ્ય ઇતિ ષષ્ઠ્યર્થે ચતુર્થી॥ 12-7-18 અર્જુનેન સહ વદન્નપિ સન્નિહિતાં માતરં સમ્બોધયતિ હે અમ્બેતિ। પિતરૌ માતાપિતરૌ ગાન્ધારીધૃતરાષ્ટ્રૌ યદૈવ જાતકર્મકરૌ તદૈવ તે નૃપા દુર્યોધનપ્રભૃતયો હતાઃ॥ 12-7-19 ન તે જન્મફલં કિંચિદિતિ દ. પાઠઃ॥ 12-7-21 શ્રુતવતાં પણ્ડિતાનામ્। રત્નાનીત્યાદૌ ભુક્તાનીત્યાદિર્યથાલિઙ્ગં શેષઃ। નામાત્યસમિતૌ કથ્યં ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-7-24 હરિણઃ પાણ્ડુરઃ। ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય નૃપતેરિતિ ડ.થ. દ. પાઠઃ॥ 12-7-27 પાપબુદ્ધિઃ સુહૃજ્જનૈરિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-7-29 ભાસ્કરસ્યેવ તેજસેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-7-30 પ્રગ્રહં દૃઢબન્ધનમ્। ગતઃ પ્રાપ્તઃ। નોઽત્માભિઃ॥ 12-7-33 વિષયઃ આપિષમ્। નોઽસ્માકમ્। તાન્હત્વા વિગતઃ॥ 12-7-34 કલ્યાણેનોપકારેણ। નિવૃત્ત્યા ત્યાગેન॥ 12-7-35 શ્રુતિસ્ત્યાગેનૈકે અમૃતત્વમાનશુરિતિ। પ્રાપ્તવર્ત્મા લબ્ધયોગમાર્ગઃ। ત્યાગે યદા કૃતમતિરિતિ ટ. ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-7-37 નહિ કશ્ચિદ્ગૃહે ધર્મ ઇતિ ડ. દ. પાઠઃ। પરિગ્રહવતા ગૃહસ્થેન નહિ પ્રાપ્તું શક્યઃ॥

12-8-0 (81092) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-8-0x (6715) અથાર્જુન ઉવાચેદમધિક્ષિપ્ત ઇવાક્ષમી। અભિનીતતરં વાક્યં દૃઢવાદપરાક્રમઃ॥ 12-8-1 (81093) દર્શયન્નૈન્દ્રિરાત્માનમુગ્રમુગ્રપરાક્રમઃ। સ્મયમાનો મહાતેજાઃ સૃક્કિણી પરિસંલિહન્॥ 12-8-2 (81094) અર્જુન ઉવાચ। 12-8-3x (6716) અહો દુઃખમહો કૃચ્છ્રમહો વૈક્લવ્યમુત્તમમ્। યત્કૃત્વાઽમાનુષં કર્મ ત્યજેથાઃ શ્રિયમુત્તમામ્॥ 12-8-3 (81095) શત્રૂન્હત્વા મહીં લબ્ધ્વા સ્વધર્મેણોપપાદિતામ્। હતામિત્રઃ કથં સ ત્વં ત્યજેથા બુદ્ધિલાઘવાત્॥ 12-8-4 (81096) ક્લીબસ્ય હિ કુતો રાજ્યં દીર્ઘસૂત્રસ્ય વા પુનઃ। કિમર્થં ચ મહીપાલાનવધીઃ ક્રોધમૂર્ચ્છિતઃ॥ 12-8-5 (81097) યો હ્યાજિજીવિષેદ્ભૈક્ષં કર્મણા નૈવ કસ્ય ચિત્। સમારમ્ભાન્બુભૂષેત હતસ્વસ્તિરકિઞ્ચનઃ। સર્વલોકેષુ વિખ્યાતો ન પુત્રપશુસંહિતઃ॥ 12-8-6 (81098) કાપાલીં નૃપ પાપિષ્ઠાં વૃત્તિમાસાદ્ય જીવતઃ। સંત્યજ્ય રાજ્યમૃદ્ધં તે લોકોઽયં કિં વદિષ્યતિ॥ 12-8-7 (81099) સર્વારમ્ભાન્સમુત્સૃજ્ય હતસ્વસ્તિરકિઞ્ચનઃ। કસ્માદાશંસસે ભૈક્ષં ચર્તું પ્રાકૃતવત્પ્રભો॥ 12-8-8 (81100) કસ્માદ્રાજકુલે જાતો જિત્વા કૃત્સ્નાં વસુંધરામ્। ધર્માર્થાવખિલૌ હિત્વા વનં મૌઢ્યાત્પ્રતિષ્ઠસે॥ 12-8-9 (81101) યદીમાનિ હવીંષીહ વિમથિષ્યન્ત્યસાધવઃ। ભવતા વિપ્રહીણત્વાત્પ્રાપ્તં ત્વામેવ કિલ્વિષમ્॥ 12-8-10 (81102) આકિઞ્ચન્યં મુનીનાં ચ ઇતિ વૈ નહુષોઽબ્રવીત્। કૃત્વા નૃશંસં હ્યધને ધિગસ્ત્વધનતામિહ॥ 12-8-11 (81103) આશ્વસ્તન્યમૃષીણાં હિ વિદ્યતે વેદ તદ્ભવાન્। યં ત્વિમં ધર્મમિત્યાહુર્ધનાદેષ પ્રવર્તતે॥ 12-8-12 (81104) ધર્મં સ હરતે તસ્ય ધનં હરતિ યસ્ય યઃ। હ્રિયમાણે ધને રાજન્વયં કસ્ય ક્ષમેમહિ॥ 12-8-13 (81105) અભિશસ્તં પ્રપશ્યન્તિ દરિદ્રં પાર્શ્વતઃ સ્થિતમ્। દારિદ્ર્યં પાતકં લોકે કસ્તચ્છંસિતુમર્હતિ॥ 12-8-14 (81106) પતિતઃ શોચ્યતે રાજન્નિર્ધનશ્ચાપિ શોચ્યતે। વિશેષં નાધિગચ્છામિ પતિતસ્યાધનસ્ય ચ॥ 12-8-15 (81107) અર્થેભ્યો હિ વિવૃદ્ધેભ્યઃ સંભૃતેભ્યસ્તતસ્તતઃ। ક્રિયાઃ સર્વાઃ પ્રવર્તન્તે પર્વતેભ્ય ઇવાપગાઃ॥ 12-8-16 (81108) અર્થાદ્ધર્મશ્ચ કામશ્ચ સ્વર્ગશ્ચૈવ નરાધિપ। પ્રાણયાત્રાઽપિ લોકસ્ય વિના હ્યર્થં ન સિધ્દ્યતિ॥ 12-8-17 (81109) અર્થેન હિ વિહીનસ્ય પુરુષસ્યાલ્પમેધસઃ। વિચ્છિદ્યન્તે ક્રિયાઃ સર્વા ગ્રીષ્મે કુસરિતો યથા॥ 12-8-18 (81110) યસ્યાર્થાસ્તસ્ય મિત્રાણિ યસ્યાર્થાસ્તસ્ય બાન્ધવાઃ। યસ્યાર્થાઃ સ પુમાઁલ્લોકે યસ્યાર્થાઃ સ ચ પણ્ડિતઃ॥ 12-8-19 (81111) અધનેનાર્થકામેન નાર્થઃ શક્યો વિધિત્સિતુમ્। અર્થૈરર્થા નિબધ્યન્તે ગજૈરિવ મહાગજાઃ॥ 12-8-20 (81112) ધર્મઃ કામશ્ચ સ્વર્ગશ્ચ હર્ષઃ ક્રોધઃ શ્રુતં દમઃ। અર્થાદેતાનિ સર્વાણિ પ્રવર્તન્તે નરાધિપ॥ 12-8-21 (81113) ધનાત્કુલં પ્રભવતિ ધનાદ્ધર્મઃ પ્રવર્ધતે। નાધનસ્યાસ્ત્યયં લોકો ન પરઃ પુરુષોત્તમ॥ 12-8-22 (81114) નાધનો ધર્મકૃત્યાનિ યથાવદનુતિષ્ઠતિ। ધનાદ્ધિ ધર્મઃ સ્રવતિ શૈલાદભિનદી યથા॥ 12-8-23 (81115) યઃ કૃશાર્થઃ કૃશગવઃ કૃશભૃત્યઃ કૃશાંતિથિઃ। સ વૈ રાજન્કૃશો નામ ન શરીરકૃશઃ કૃશઃ॥ 12-8-24 (81116) અવેક્ષસ્વ યથાન્યાયં પશ્ય દેવાસુરં યથા। રાજન્કિમન્યજ્જ્ઞાતીનાં વધાદ્ગૃધ્યન્તિ દેવતાઃ॥ 12-8-25 (81117) ન ચેદ્ધર્તવ્યમન્યસ્ય કથં તદ્ધર્મમારભેત્। એતાવાનેવ વેદેષુ નિશ્ચયઃ કવિભિઃ કૃતઃ॥ 12-8-26 (81118) અધ્યેતવ્યા ત્રયી નિત્યં ભવિતવ્યં વિપશ્ચિતા। સર્વથા ધનમાહાર્યં યષ્ટવ્યં ચાપિ યત્નતઃ॥ 12-8-27 (81119) દ્રોહાદ્દેવૈરવાપ્તાનિ દિવિ સ્થાનાનિ સર્વશઃ। દ્રોહાત્કિમન્યજ્જ્ઞાતીનાં ગૃધ્યન્તે યેન દેવતાઃ॥ 12-8-28 (81120) ઇતિ દેવા વ્યવસિતા વેદવાદાશ્ચ શાશ્વતાઃ। અધીયન્તેઽધ્યાપયન્તે યજન્તે યાજયન્તિ ચ॥ 12-8-29 (81121) કૃત્સ્નં તદેવ તચ્છ્રેયો યદપ્યાદદતેઽન્યતઃ। ન પશ્યામોઽનપકૃતં ધનં કિંચિત્ક્વચિદ્વયમ્॥ 12-8-30 (81122) એવમેવ હિ રાજાનો યજન્તિ પૃથિવીમિમામ્। જિત્વા મમેયં બ્રુવતે પુત્રા ઇવ પિતૃર્ધનમ્॥ 12-8-31 (81123) રાજર્ષયોઽપિ તે સ્વર્ગ્યા ધર્મો હ્યેષાં નિરુચ્યતે॥ 12-8-32 (81124) યથૈવ પૂર્ણાદુદધેઃ સ્યન્દન્ત્યાપો દિશો દશ। એવં રાજકુલાદ્વિત્તં પૃથિવીં પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-8-33 (81125) આસીદિયં દિલીપસ્ય નૃગસ્ય નહુષસ્ય ચ। અંબરીપસ્ય માન્ધાતુઃ પૃથિવી સા ત્વયિ સ્થિતા॥ 12-8-34 (81126) સ ત્વાં દ્રવ્યમયો યજ્ઞઃ સંપ્રાપ્તઃ સર્વદક્ષિણઃ। તં ચેન્ન યજસે રાજન્પ્રાપ્તસ્ત્વં રાજ્યકિલ્બિષમ્॥ 12-8-35 (81127) યેષાં રાજાઽશ્વમેધેન યજતે દક્ષિણાવતા। ઉપેત્ય તસ્યાવભૃથે પૂતાઃ સર્વે ભવન્તિ તે॥ 12-8-36 (81128) વિશ્વરૂપો મહાદેવઃ સર્વમેધે મહામખે। જુહાવ સર્વભૂતાનિ તથૈવાત્માનમાત્મના॥ 12-8-37 (81129) શાશ્વતોઽયં ભૂતિપથો નાસ્ત્યન્તમનુશુશ્રુમ। મહાજનપથં ગન્તા મા રાજન્કુપથં ગમઃ॥ ॥ 12-8-38 (81130) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ॥ 8॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-8-1 દૃઢૌ યુક્તિશક્ત્યુપેતૌ વાદપરાક્રમાવુક્તિવિક્રમૌ યસ્ય સ તથા॥ 12-8-2 દર્શયન્નૈન્દ્રમાત્મનિમિતિ ડ.થ.દ. પાઠઃ॥ 12-8-5 ક્લીબસ્ય સ્વીયવધે કાતરસ્ય। દીર્ઘસૂત્રસ્ય પરવધે અલસસ્ય॥ 12-8-6 યઃ પુમાન્હતસ્વસ્તિર્નષ્ટકલ્યાણઃ। અકિઞ્ચનો દરિદ્રઃ। અતએવ કમાત્સર્વલોકેષુ ન વિખ્યાતઃ। પુત્રપશુસંહિતઃ પુત્રાદિભિરાશ્લિષ્ટશ્ચ ન ભવતિ। સ ભૈક્ષં આજિજીવિષેદુપજીવિતુમિચ્છેત્। સ કર્મણા પૌરુષેણ કસ્યચિદપિ પરસ્ય। સમારભ્યન્ત ઇતિ સમારમ્ભા અર્થાસ્તાન્નૈવ બુભૂષેત નૈવ પ્રાપ્તુમિચ્છેત્। ત્વં તુ પ્રાપ્તકલ્યાણઃ સંપન્નઃ ખ્યાતઃ પુત્રાદ્યાશ્લિષ્ટશ્ચ પૌરુષેણાર્થાંલ્લબ્ધ્વા નાજિજીવિષેદ્ભૈક્ષં કર્મણા યેન કેનચિત્। સમારમ્ભાદ્વુભૂષેત હતસ્વસ્તિરકિઞ્ચનઃ। ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ। યો હ્યાજિજીવિષેદ્ભૈક્ષં કર્મણા નૈવ કેનચિત્। ઇતિ થ. પાઠઃ। સર્વલોકેન વિખ્યાતો ન પુત્રપશુસંહિતઃ। કાપાલીં નૃપ પાપિષ્ઠાં વૃત્તિમાસ્થાય જીવતીતિ ટ. ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-8-7 કાપાલીં ભિક્ષાપાત્રવતીમ્। સંત્યજ્યરાજ્યમૃદ્ધિં ત્વાં લોકોઽયં પ્રવદિષ્યતીતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-8-8 સર્વારમ્ભાન્સર્વાર્થાન્ધર્માદીન્ પ્રાકૃતવન્મૂઢવત્॥ 12-8-11 આકિઞ્ચન્યં મુનીનાં ચ રાજ્યાદપ્યધિકં મતમિતિ યદ્વાક્યં તદુદ્દિશ્ય નહુષો રાજા અધનતામિહ ધિગસ્ત્વિત્યબ્રવીત્। અધને ધનાભાવે નિમિત્તે સતિ પુરુષો નૃશંસં કર્મ કૃત્વા જીવતીતિ દારિદ્ર્યં પાપહેતુત્વાન્નિન્દિતવાનિત્યર્થઃ। આકિઞ્ચન્યમહીનસ્ય મૃત્યવે ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-8-25 યત્તૂક્તં જ્ઞાતીનાં પરસ્પરં યુદ્ધે હતાનાં હન્તૄણાં ચ શ્રેયો નાસ્તીતિ તચ્છિષ્ટાચારદર્શનેન દૂષયતિ। અવેક્ષસ્વેત્યાદિના॥ 12-8-26 અન્યસ્ય પરસ્ય ધનં ચેન્ન હર્તવ્યં તત્તર્હિ રાજા કથં ધર્મમાચરેત્। તસ્ય વૃત્ત્યન્તરાભાવાન્ન કથંચિદિત્યર્થઃ॥ 12-8-32 નિરુચ્યતે ઉત્કૃષ્ટત્વેન કીર્ત્યતે॥ 12-8-33 સ્યન્દન્તિ પ્રસ્રવન્તિ॥

12-9-0 (81131) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-9-0x (6717) મુહૂર્તં તાવદેકાગ્રો મનઃ શ્રોત્રેઽન્તરાત્મનિ। ધારયન્નપિ તે શ્રુત્વા રોચતે વચનં મમ॥ 12-9-1 (81132) સાર્થગમ્યમહં માર્ગં ન જાતુ ત્વત્કૃતે પુનઃ। ગચ્છેયં તં ગમિષ્યામિ હિત્વા ગ્રામ્યસુખાન્યુત॥ 12-9-2 (81133) ક્ષેમ્યશ્ચૈકાકિના ગમ્યઃ પન્થા કોસ્તીતિ પૃચ્છ મામ્। અથવા નેચ્છસિ પ્રષ્ટુમપૃચ્છન્નપિ મે શૃણુ॥ 12-9-3 (81134) હિત્વા ગ્રામ્યસુખાચારં તપ્યમાનો મહત્તપઃ। અરણ્યે ફલમૂલાશી ચરિષ્યામિ મૃગૈઃ સહ॥ 12-9-4 (81135) જુહ્વાનોઽગ્નિં યથાકાલમુભૌ કાલાવુપસ્પૃશન્। કૃશઃ પરિમિતાહારશ્ચર્મચીરજટાધરઃ॥ 12-9-5 (81136) શીતવાતાતપસહઃ ક્ષુત્પિપાસાશ્રમક્ષમઃ। તપસા વિધિદૃષ્ટેન શરીરમુપશોષયન્॥ 12-9-6 (81137) મનઃકર્ણસુખા નિત્યં શ્રૃણ્વન્નુચ્ચાવચા ગિરઃ। મુદિતાનામરણ્યેષુ નદતાં મૃગપક્ષિણામ્। 12-9-7 (81138) આજિઘ્રન્પેશલાન્ગન્ધાન્ફુલ્લાનાં વૃક્ષવીરુધામ્॥ નાનારૂપાન્વને પશ્યન્રમણીયાન્વનૌકસઃ॥ 12-9-8 (81139) વાનપ્રસ્થજનસ્યાપિ દર્શનં કૂલવાસિનઃ। નાપ્રિયાણ્યાચરિષ્યામિ કિંપુનર્ગ્રામવાસિનામ્॥ 12-9-9 (81140) એકાન્તશીલી વિમૃશન્પક્વાપક્વેન વર્તયન્। પિતૄન્દેવાંશ્ચ વન્યેન વાગ્ભિરદ્ભિશ્ચ તર્પયન્॥ 12-9-10 (81141) એવમારણ્યશાસ્ત્રાણામુગ્રમુગ્રતરં વિધિમ્। સેવમાનઃ પ્રતીક્ષિષ્યે દેહસ્યાસ્ય સમાપનમ્॥ 12-9-11 (81142) અથવૈકોઽહમેકાહમેકૈકસ્મિન્વનસ્પતૌ। ચરન્ભૈક્ષં મુનિર્મુણ્ડઃ ક્ષપયિષ્યે કલેવરમ્॥ 12-9-12 (81143) પાંસુભિઃ સમભિચ્છન્નઃ શૂન્યાગારપ્રતિશ્રયઃ। વૃક્ષમૂલનિકેતો વા ત્યક્તસર્વપ્રિયાપ્રિયઃ॥ 12-9-13 (81144) ન શોચન્ન પ્રહૃષ્યંશ્ચ તુલ્યનિન્દાત્મસંસ્તુતિઃ। નિરાશીર્નિર્મમો ભૂત્વા નિર્દ્વન્દ્વો નિષ્પરિગ્રહઃ॥ 12-9-14 (81145) આત્મારામઃ પ્રસન્નાત્મા જડાન્ધબધિરાકૃતિઃ। અકુર્વાણઃ પરૈઃ કાંચિત્સંવિદં જાતુ કૈરપિ॥ 12-9-15 (81146) જઙ્ગમાજઙ્ગમાન્સર્વાનવિહિંસંશ્ચતુર્વિધાન્। પ્રજાઃ સર્વાઃ સ્વધર્મસ્થાઃ સમઃ પ્રાણભૃતઃ પ્રતિ॥ 12-9-16 (81147) ન ચાપ્યવહસન્કંચિન્ન કુર્વન્ભ્રુકુટીઃ ક્વચિત્। પ્રસન્નવદનો નિત્યં સર્વેન્દ્રિયસુસંયતઃ॥ 12-9-17 (81148) અપૃચ્છન્કસ્યચિન્માર્ગં પ્રવ્રજન્નેવ કેનચિત્। ન દેશં ન દિશં કાંચિદ્ગન્તુમિચ્છન્વિશેષતઃ॥ 12-9-18 (81149) ગમને નિરપેક્ષશ્ચ પશ્ચાદનવલોકયન્। ઋજુઃ પ્રણિહિતો ગચ્છન્સ્ત્રીસંસ્થાપરિવર્જકઃ॥ 12-9-19 (81150) સ્વભાવસ્તુ પ્રયાત્યગ્રે પ્રભવન્ત્યશનાન્યપિ। દ્વન્દ્વાનિ ચ વિરુદ્ધાનિ તાનિ સર્વાણ્યચિન્તયન્॥ 12-9-20 (81151) અલ્પં વા સ્વાદુ વા ભોજ્યં પૂર્વાલાભેન જાતુચિત્। અન્યેષ્વપિ ચરઁલ્લાભમલાભે સપ્ત પૂરયન્॥ 12-9-21 (81152) વિધૂમે ન્યસ્તમુસલે વ્યઙ્ગારે ભુક્તવજ્જને। અતીતપાત્રસંચારે કાલે વિગતભિક્ષુકે॥ 12-9-22 (81153) એકકાલં ચરન્ભૈક્ષં ત્રીનથ દ્વે ચ પઞ્ચ વા। સ્નેહપાશં વિમુચ્યાહં ચરિષ્યામિ મહીમિમામ્॥ 12-9-23 (81154) અલાભે સતિ વા લાભે સમદર્શી મહાતપાઃ। ન જિજીવિષુવત્કિંચિન્ન મુમૂર્ષુવદાચરન્॥ 12-9-24 (81155) જીવિતં મરણં ચૈવ નાભિનન્દન્ન ચ દ્વિપન્। વાસ્યૈકં તક્ષતો બાહું ચન્દનેનૈકપુક્ષતઃ। નાકલ્યાણં ન કલ્યાણં ચિન્તયન્નુભયોસ્તયોઃ॥ 12-9-25 (81156) યાઃ કાશ્ચિજ્જીવતા શક્યાઃ કર્તુમભ્યુદયક્રિયાઃ। સર્વાસ્તાઃ સમભિત્યજ્ય નિમેષાદિવ્યવસ્થિતઃ॥ 12-9-26 (81157) તેષુ નિત્યમસક્તશ્ચ ત્યક્તસર્વેન્દ્રિયક્રિયઃ। અપરિત્યક્તસંકલ્પઃ સુનિર્ણિક્તાત્મકલ્મપઃ॥ 12-9-27 (81158) વિમુક્તઃ સર્વસઙ્ગેભ્યો વ્યતીતઃ સર્વવાગુરાઃ। ન વશે કસ્યચિત્તિષ્ઠન્સધર્મા માતરિશ્વનઃ॥ 12-9-28 (81159) વીતરાગશ્ચરન્નેવં તુષ્ટિં પ્રાપ્સ્યામિ માનસીમ્। તૃષ્ણયા હિ મહત્પાપમજ્ઞાનાદસ્મિ કારિતઃ॥ 12-9-29 (81160) કુશલાકુશલાન્યેકે કૃત્વા કર્માણિ માનવાઃ। કાર્યકારણસંશ્લિષ્ટં સ્વજનં નામ બ્રિભ્રતિ॥ 12-9-30 (81161) આયુપોઽન્તે પ્રહાયેદં ક્ષીણપ્રાણં કલેવરમ્। પ્રતિગૃહ્ણાતિ તત્પાપં કર્તુઃ કર્મફલં હિ તત્॥ 12-9-31 (81162) એવં સંસારચક્રેઽસ્મિન્વ્યાવિદ્ધે રથચક્રવત્। સમેતિ ભૂતગ્રામોઽયં ભૂતગ્રામેણ કાર્યવાન્॥ 12-9-32 (81163) જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિવેદનાભિરભિદ્રુતમ્। અપારમિવ ચાસ્વસ્થં સંસારં ત્યજતઃ સુખમ્॥ 12-9-33 (81164) દિવઃ પતત્સુ દેવેષુ સ્થાનેભ્યશ્ચ મહર્ષિષુ। કો હિ નામ ભવેનાર્થી ભવેત્કારણતત્ત્વવિત્॥ 12-9-34 (81165) કૃત્વા હિ વિવિધં કર્મ તત્તદ્વિવિધલક્ષણમ્। પાર્થિવૈર્નૃપતિઃ સ્વલ્પૈઃ કારણૈરેવ બધ્યતે॥ 12-9-35 (81166) તસ્માત્પ્રજ્ઞામુતમિદં ચિરાન્માં પ્રત્યુપસ્થિતમ્। તત્પ્રાપ્ય પ્રાર્થયે સ્થાનમવ્યયં શાશ્વતં ધ્રુવમ્॥ 12-9-36 (81167) એતયા સંતતં ધૃત્યા ચરન્નેવંપ્રકારયા। જન્મમૃત્યુજરાવ્યાધિવેદનાભિરભિદ્રુતમ્। દેહં સંસ્થાપયિષ્યામિ નિર્ભયં માર્ગમાસ્થિતઃ॥ ॥ 12-9-37 (81168) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ નવમોઽધ્યાયઃ॥ 9॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-9-1 મુહૂર્તં તાવદેકાગ્રો મનઃ શ્રોત્રેઽન્તરાત્મનિ। ધારયન્નપિ તચ્છુત્વા રોચેત વચનં મમેતિ ઝ. પાઠઃ। 12-9-8 પેશલાન્રભ્યાન્॥ 12-9-15 આત્મારામઃ યોગેનાત્મન્યેવ રમમાણઃ। પ્રસન્નાત્મા શુદ્ધસત્વઃ। કેનચિન્નિમિત્તેન સંવિદં સંવાદમકુર્વાણઃ કૃત્યાભાવાત્॥ 12-9-16 ચતુર્વિધાન્ જંગમસ્ય જરાયુજાણ્ડજસ્વેદજભેદેન ત્રૈવિધ્યાત્। સ્વધર્મસ્થાઃ પ્રાણભૃત ઇન્દ્રિયપોષકાશ્ચ પ્રજાઃ પ્રતિ સમ ઇત્યન્વયઃ॥ 12-9-18 કેનચિન્માર્ગેણ॥ 12-9-19 પ્રણિહિતોઽન્તર્મુખઃ॥ 12-9-21 પૂર્વાલાભેન પૂર્વસ્મિન્ ગૃહેઽલાભેઃ હેતુના જાતુ કદાચિત્। અન્યેષ્વપિ ગૃહેષુ લાભં લબ્ધમન્નં ચરન્ભક્ષયન્॥ 12-9-22 ભૈક્ષકાલમાહ વિધૂમે ઇતિ। ગૃહે ઇતિ શેષઃ॥ 12-9-23 ત્રીન્ગૃહાન્॥ 12-9-24 જિજીવિષુવદ્ધનાદિસંગ્રહમ્। મુમૂર્ષુવદન્નાદિત્યાગમ્॥ 12-9-25 વાસી તક્ષાયુધં તયા॥ 12-9-26 નિમેષોન્મેષાશનપાનાદિશારીરનિર્વાહમાત્રકર્મસ્વવસ્થિત ઇતર્થઃ॥ 12-9-27 તેષ્વપિ કર્મસુ અસક્તઃ। અપરિત્યક્તો નિત્યં વશીકૃતઃ સંકલ્પો મનઃ ક્રિયાયેન। દૃઢમના ઇત્યર્થઃ। સુનિર્ણિક્તાત્મકલ્મષઃ સમ્યગ્દૂરીકૃતધીમલઃ॥ 12-9-28 વાગુરાઃ સ્નેહપાશાન્॥ 12-9-30 એકે મૂઢાઃ કાર્યકારણસંશ્લિષ્ટં સ્વસુખેન નિમિત્તભૂતેન સંલગ્નં સ્ત્ર્યાદિકં બિભ્રત્યાત્મોપકારકત્વેન પુષ્ણન્તિ। કુશલાકુશલાન્યેવં કૃત્વા કર્ગાણિ માનવઃ। કાર્યકારણસંશ્લિયઃ સ્વજનં નાભિનન્દતિ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-9-32 વ્યાવિદ્ધે ભ્રામ્યમાણે। સમેતિ સંયોગમેતિ॥ 12-9-35 વિવિધં સામાદ્યુપાયવત્ વિવિધલક્ષણં નાનાવિધકપટાદિરૂપં કર્મ કૃત્વા સ્વલ્પૈઃ પાર્થિવૈઃ ક્ષુદ્રરાજભિર્તૃપતિર્મહારાજો બધ્યતે। કારણૈઃ સ્વાપમાનાદિભિર્હેતુભિઃ બહવો મિલિત્વા એકં મહાન્તં ઘ્નન્તીત્યર્થઃ॥ 12-9-36 યસ્માદ્દુઃખમયં ક્ષયિષ્ણુ ચ ઐશ્વર્યં તસ્માત્। સ્થાનં મોક્ષમ્। અવ્યયમપક્ષયશૂન્યમ્। શાશ્વતમનાદિ। ધ્રુવં સદૈકરૂપમ્॥ 12-9-37 સંસ્થાપયિષ્યામિ સમાપયિષ્યામિ॥

12-10-0 (80906) ભીમ ઉવાચ। 12-10-0x (6706) શ્રોત્રિયસ્યેવ તે રાજન્મન્દકસ્યાવિપશ્ચિતઃ। અનુવાકહતા બુદ્ધિર્નૈષા તત્ત્વાર્થદર્શિની॥ 12-10-1 (80907) આલસ્યે કૃતચિત્તસ્ય રાજધર્માનસૂયતઃ। વિનાશે ધાર્તરાષ્ટ્રાણાં કિં ફલં ભરતર્ષભ॥ 12-10-2 (80908) ક્ષમાઽનુકમ્પા કારુણ્યમાનૃશંસ્યં ન વિદ્યતે। ક્ષાત્રમાચરતો માર્ગમપિ બન્ધોસ્ત્વદન્તરે॥ 12-10-3 (80909) યદીમાં ભવતો બુદ્ધિં વિદ્યામ વયમીદૃશીમ્। શસ્ત્રં નૈવ ગ્રહીષ્યામો ન વધિષ્યામ કંચન॥ 12-10-4 (80910) ભૈક્ષમેવાચરિષ્યામ શરીરસ્યાવિમોક્ષણાત્। ન ચેદં દારુણં યુદ્ધમભવિષ્યન્મહીક્ષિતામ્॥ 12-10-5 (80911) પ્રાણસ્યાન્નમિદં સર્વમિતિ વૈ કવયો વિદુઃ। સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ સર્વં પ્રાણસ્ય ભોજનમ્॥ 12-10-6 (80912) આદદાનસ્ય ચેદ્રાજ્યં યે કેચિત્પરિપન્થિનઃ। હન્તવ્યાસ્ત ઇતિ પ્રાજ્ઞાઃ ક્ષત્રધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-10-7 (80913) તે સદોષા હતાઽસ્માભિરન્નસ્ય પરિપન્થિનઃ। તાન્હત્વા ભુઙ્ક્ષ્વ ધર્મેણ યુધિષ્ઠિર મહીમિમામ્॥ 12-10-8 (80914) યથા હિ પુરુષઃ ખાત્વા કૂપમપ્રાપ્ય ચોદકમ્। પઙ્કદિગ્ધો નિવર્તેત્ કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-9 (80915) યથાઽઽરુહ્ય મહાવૃક્ષમપહૃત્ય તતો મધુ। અપ્રાશ્ય નિધનં ગચ્છેત્કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-10 (80916) યથા મહાન્તમધ્વાનમાશયા પુરુષઃ પતન્। સ નિરાશો નિવર્તેત કર્મૈતન્નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-11 (80917) યથા શત્રૂન્ઘાતયિત્વા પુરુષઃ કુરુનન્દન। આત્માનં ઘાતયેત્પશ્ચાત્કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-12 (80918) યથાન્નં ક્ષુધિતો લબ્ધ્વા ન ભુઞ્જીયાદ્યદૃચ્છયા। કામી ચ કામિનીં લબ્ધ્વા કર્મેદં નસ્તથોપમમ્॥ 12-10-13 (80919) વયમેવાત્ર ગર્હ્યા હિ યદ્વયં મન્દચેતસમ્। ત્વાં રાજન્નનુગચ્છામો જ્યેષ્ઠોઽયમિતિ ભારત॥ 12-10-14 (80920) વયં હિ બાહુબલિનઃ કૃતવિદ્યા મનસ્વિનઃ। ક્લીબસ્ય વાક્યે તિષ્ઠામો યથૈવાશક્તયસ્તથા॥ 12-10-15 (80921) અગતીકગતીનસ્માન્નષ્ટાર્થનર્થસિદ્ધયે। કથં વૈ નાનુપશ્યેયુર્જનાઃ પશ્યત યાદૃશમ્॥ 12-10-16 (80922) આપત્કાલે હિ સંન્યાસઃ કર્તવ્ય ઇતિ શિષ્યતે। જરયાઽભિપરીતેન શત્રુભિર્વ્યંસિતેન વા॥ 12-10-17 (80923) તસ્માદિહ કૃતપ્રજ્ઞાસ્ત્યાગં ન પરિચક્ષતે। ધર્મવ્યતિક્રમં ચૈવ મન્યન્તે સૂક્ષ્મદર્શિનઃ॥ 12-10-18 (80924) કથં તસ્માત્સમુત્પન્નાસ્તન્નિષ્ઠાસ્તદુપાશ્રયાઃ। તદેવ નિન્દાં ભાષેયુર્ધાતા તત્ર ન ગર્હ્યતે॥ 12-10-19 (80925) શ્રિયા વિહીનૈરધનૈર્નાસ્તિકૈઃ સંપ્રવર્તિતમ્। વેદવાદસ્ય વિજ્ઞાનં સત્યાભાસમિવાનૃત્॥ 12-10-20 (80926) શક્યં તુ મૌનમાસ્થાય બિભ્રતાઽઽત્માનમાત્મના। ધર્મચ્છઝ સમાસ્થાય ચ્યવિતું ન તુ જીવિતુમ્। 12-10-21 (80927) શક્યં પુનરરણ્યેષુ સુખમેકેન જીવિતુમ્। અબિભ્રતા પુત્રપૌત્રાન્દેવર્ષીનતિથીન્પિતૄન્॥ 12-10-22 (80928) નેમે મૃગાઃ સ્વર્ગજિતો ન વરાહા ન પક્ષિણઃ। અથાન્યેન પ્રકારેણ પુણ્યમાહુર્ન તે જનાઃ॥ 12-10-23 (80929) યદિ સંન્યાસતઃ સિદ્ધિં રાજા કશ્ચિદવાપ્નુયાત્। પર્વતાશ્ચ દુમાશ્ચૈવ ક્ષિપ્તં સિદ્ધિમવાપ્નુયુઃ॥ 12-10-24 (80930) એતે હિ નિત્યસંન્યાસા દૃશ્યન્તે નિરુપદ્રવાઃ। અપરિગ્રહવન્તશ્ચ સતતં બ્રહ્મચારિણઃ॥ 12-10-25 (80931) અથ ચેદાત્મભાગ્યેષુ નાન્યેષાં સિદ્ધિમશ્ર્નુતે। તસ્માત્કર્મૈવ કર્તવ્યં નાસ્તિ સિદ્ધિરકર્મણઃ॥ 12-10-26 (80932) ઔદકાઃ સૃષ્ટયશ્ચૈવ જન્તવઃ સિદ્ધિમાપ્નુયુઃ। તેષામાત્મૈવ ભર્તવ્યો નાન્યઃ કશ્ચન વિદ્યતે॥ 12-10-27 (80933) અવેક્ષસ્વ યથા સ્વૈઃ કર્મભિર્વ્યાપૃતં જગત્। તસ્માત્કર્મૈવ કર્તવ્યં ન્પ્રસ્તિ સિદ્ધિરકર્મણઃ॥ ॥ 12-10-28 (80934) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દશમોઽધ્યાયઃ॥ 10॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-10-1 શ્રોત્રિયસ્ય વેદપાઠકસ્ય મન્દત્વાદેવાવિપશ્ચિતોઽર્થજ્ઞાશૂન્યસ્ય। અનુવાકેન નિત્યપાઠેન હતા નષ્ટા॥ 12-10-3 ત્વદન્તરે ત્વત્તોઽન્યત્ર॥ 12-10-6 પ્રાણસ્ય પ્રાણવતો બલિષ્ઠસ્યેદં સર્વમન્નમિવાન્નં ભોગ્યમ્। ભોજનં ભુજ્યતે પાલ્યતે ઇતિ વ્યુત્પત્ત્યા પાલનીયમ્॥ 12-10-8 હતાસ્માભિરિતિ સંધિરાર્ષઃ। હત્વા નિઘ્નન્ ત્વં। હન્તેરન્યેભ્યોઽપિ દૃશ્યત ઇતિ ક્વનિપ્ અનુનાસિકલોપો હ્રસ્વસ્યેતિ તુક્। રાજ્યસ્ય પરિપન્થિન ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-10-9 તથા તેન પ્રકારેણોપમીયત ઇતિ તથોપમમ્॥ 12-10-11 પતન્ ગચ્છન્ 12-10-15 અશક્તયઃ શક્તિહીનાઃ॥ 12-10-16 અગતીકગતીનનાથરક્ષકાન્। દૈર્ધ્યમાર્ષમ્। એતત્ યાદૃશં મમ વચનં તાદૃશં પશ્યત।યુક્તમયુક્તં વેતિ પરીક્ષયતેત્યર્થઃ॥ 12-10-17 વ્યંસિતેન દુર્ગતિંપ્રાપિતેન॥ 12-10-18 ત્યાગં સંન્યાસમ્। ક્ષત્રિયસ્ય મૌણ્ડ્યાદિકં નિષિદ્ધં તસ્યાચરણે ધર્મવ્યતિક્રમોઽસ્ત્યેવેતિ ભાવઃ॥ 12-10-19 હિંસાર્થમુત્પન્ના હિંસ્નયોનૌ જાતાઃ। હિંસૈકજીવનાસ્તદેવ તસ્યૈવ હિંસ્નધર્મસ્ય નિન્દાં કથં ભાષેયુઃ। કથં વા તત્ર ધાતા તસ્ય ધર્મસ્ય સ્નષ્ટા ન ગર્હ્યતે ન નિન્દ્યતે। ધાતૃવિહિતત્વાત્સહજત્વાચ્ચ નાસૌ ધર્મો નિન્દ્ય ઇત્યર્થઃ। તએવ ભૂષયેયુર્યે તે શ્રદ્ધાહ્યત્ર ગર્હ્યતે ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-10-20 શ્રિયા વિહીનૈરનયૈર્નાસ્તિકૈઃ સંપ્રકીર્તિતમ્। વેદાભાસમિવાજ્ઞાનમિતિ થ. પાઠઃ। શ્રિયા ત્રય્યા વિદ્યયા વિહીનૈઃ। અધનૈર્લક્ષ્મ્યા ચ હીનૈઃ। ઇદમનૃતં સંપ્રવર્તિતમ્। વેદયતીતિ વેદો વિધિસ્તસ્ય વાદોઽર્થવાદસ્તત્સંબન્ધિ વિજ્ઞાનં સંન્યાસવિધિસ્તુત્યર્થં ભરતાદિકીર્તનં પ્રજાપતિવપોત્ખનનવદર્થવાદો નતુ તાવતા મૌણ્ડ્યે ક્ષત્રિયસ્યાધિકારઃ સિધ્યતીતિ ભાવઃ॥ 12-10-21 આત્માનં દેહમાત્મના સ્વેનૈવ બિભ્રતા નિશ્ચલં સ્થાપયતા ધર્મચ્છઝ કપટયોગં આસ્થાય ચ્યવિતું મર્તુમેવ શક્યં ન જીવિતુમ્। કેવલં પ્રણિધાનેન શરીરનાશો ભવેદિત્યર્થઃ॥ 12-10-26 આત્મભાગ્યેષુ સ્વસંપત્સુ અન્યેષાં સિદ્ધિં પરકર્માર્જિતં ફલમ્॥

12-11-0 (69053) અર્જુન ઉવાચ। 12-11-0x (5628) અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। તાપસૈઃ સહ સંવાદં શક્રસ્ય ભરતર્ષભ॥ 12-11-1 (69054) `શક્યં પુનરરણ્યેષુ સુખમેતેન જીવિતુમ્।' કેચિદ્ગૃહાન્પરિત્યજ્ય વનમભ્યાગમન્દ્વિજાઃ। અજાતશ્મશ્રવો મન્દાઃ કુલે જાતાઃ પ્રવવ્રજુઃ॥ 12-11-2 (69055) ધર્મોઽયમિતિ મન્વાનાઃ સમૃદ્ધા ધર્મચારિણઃ। ત્યક્ત્વા ભ્રાતૄન્પિતૄંશ્ચૈવ તાનિન્દ્રોઽન્વકૃપાયત॥ 12-11-3 (69056) સ તાન્બભાષે મઘવાન્પક્ષીભૂત્વા હિરણ્મયઃ। સુદુષ્કરં મનુષ્યૈસ્તુ યત્કૃતં વિઘસાશિભિઃ॥ 12-11-4 (69057) પુણ્યં ભવતિ કર્મૈષાં પ્રશસ્તં ચૈવ જીવિતમ્। સિદ્ધાર્થાસ્તે ગતિં મુખ્યાં પ્રાપ્તાઃ કર્મપરાયણાઃ॥ 12-11-5 (69058) ઋષય ઊચુઃ। 12-11-6x (5629) અહો બતાયં શકુનિર્વિઘસાશાન્પ્રશંસતિ। અસ્માન્નૂનમયં શાસ્તિ વયં ચ વિઘસાશિનઃ॥ 12-11-6 (69059) શકુનિરુવાચ। 12-11-7x (5630) નાહં યુષ્માન્પ્રશંસામિ પઙ્કદિગ્ધાન્રજસ્વલાન્। ઉચ્છિષ્ટભોજિનો મન્દાનન્યે વૈ વિઘસાશિનઃ॥ 12-11-7 (69060) ઋષય ઊચુઃ। 12-11-8x (5631) ઇદં શ્રેયઃ પરમિતિ વયમેવમમંસ્મહિ। શકુને બ્રૂહિ યચ્છ્રેયો વયં તે શ્રદ્દધામહે॥ 12-11-8 (69061) શકુનિરુવાચ। 12-11-9x (5632) યદિ માં નાભિશઙ્કધ્વં વિભજ્યાત્માનમાત્મના। તતોઽહં વઃ પ્રવક્ષ્યામિ યાથાતથ્યં હિતં વચઃ॥ 12-11-9 (69062) ઋષય ઊચુઃ। 12-11-10x (5633) શૃણુમસ્તે વચસ્તાત પન્થાનો વિદિતાસ્તવ। નિયોગે ચૈવ ધર્માત્મન્સ્થાતુમિચ્છામ શાધિ નઃ॥ 12-11-10 (69063) શકુનિરુવાચ। 12-11-11x (5634) ચતુષ્પદાં ગૌઃ પ્રવરા લોહાનાં કાઞ્ચનં વરમ્। શબ્દાનાં પ્રવરો મન્ત્રો બ્રાહ્મણો દ્વિપદાં વરઃ॥ 12-11-11 (69064) મન્ત્રોઽયં જાતકર્માદિર્બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે। જીવતોઽપિ યથાકાલં શ્મશાનનિધનાન્તકઃ॥ 12-11-12 (69065) કર્માણિ વૈદિકાન્યસ્ય સ્વર્ગ્યઃ પન્થાસ્ત્વનુત્તમઃ। અથ સર્વાણિ કર્માણિ મન્ત્રસિદ્ધાનિ ચક્ષતે। આમ્નાયદૃઢવાદીનિ તથા સિદ્ધિરિહેષ્યતે॥ 12-11-13 (69066) માસાર્ધમાસા ઋતવ આદિત્યશશિતારકમ્। ગ્રસન્તે કર્મ ભૂતાનિ તદિદં કર્મશંસિનામ્॥ 12-11-14 (69067) સિદ્ધિક્ષેત્રમિદં પુણ્યમયમેવાશ્રમો મહાન્॥ 12-11-15 (69068) અથ યે કર્મ નિન્દન્તો મનુષ્યાઃ કાપથં ગતાઃ। મૂઢાનામર્થહીનાનાં તેષામેનસ્તુ વિદ્યતે॥ 12-11-16 (69069) દેવવંશાન્પિતૃવંશાન્બ્રહ્મવંશાંશ્ચ શાશ્ચતાન્। સંત્યજ્ય મૂઢા વર્તન્તે તતો યાન્ત્યશુચીન્પથઃ॥ 12-11-17 (69070) એતદ્વોઽસ્તુ તપોયુક્તં દદામીત્યૃષિચોદિતમ્। તસ્માત્તદધ્યાવસતસ્તપસ્વિત્વમિહોચ્યતે॥ 12-11-18 (69071) દેવવંશાન્બ્રહ્મવંશાન્પિતૃવંશાંશ્ચ શાશ્વતાન્। સંવિભજ્ય ગુરોશ્ચર્યાં તદ્વૈ દુષ્કરમુચ્યતે॥ 12-11-19 (69072) દેવા વૈ દુષ્કરં કૃત્વા વિભૂતિં પરમાં ગતાઃ। તસ્માદ્ગાર્હસ્થ્યમુદ્વોઢું દુષ્કરં પ્રબ્રવીમિ વઃ॥ 12-11-20 (69073) તપઃ શ્રેષ્ઠં પ્રજાનાં હિ મૂલમેતન્ન સંશયઃ। કુટુમ્વવિધિનાઽનેન યસ્મિન્સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-11-21 (69074) એતદ્વિદુસ્તપો વિપ્રા દ્વન્દ્વાતીતા વિમત્સરાઃ। એતસ્માદ્વનમધ્યે તુ લોકેષુ તપ ઉચ્યતે॥ 12-11-22 (69075) દુરાધર્ષં પદં ચૈવ ગચ્છન્તિ વિઘસાશિનઃ। સાયંપ્રાતર્વિભજ્યાન્નં સ્વકુટુમ્બે યથાવિધિ॥ 12-11-23 (69076) દત્ત્વાઽતિથિભ્યો દેવેભ્યઃ પિતૃભ્યઃ સ્વજનાય ચ। અવશિષ્ટાનિ યેઽશ્નન્તિ તાનાહુર્વિઘસાશિનઃ॥ 12-11-24 (69077) તસ્માત્સ્વધર્મમાસ્થાય સુવ્રતાઃ સત્યવાદિનઃ। લોકસ્ય ગુરવો ભૂત્વા તે ભવન્ત્યનુપસ્કૃતાઃ॥ 12-11-25 (69078) ત્રિદિવં પ્રાપ્ય શક્રસ્ય સ્વર્ગલોકે વિમત્સરાઃ। વસન્તિ શાશ્વતાન્વર્ષાઞ્જના દુષ્કરકારિણઃ॥ 12-11-26 (69079) અર્જુન ઉવાચ। 12-11-27x (5635) તતસ્તે તદ્વચઃ શ્રુત્વા ધર્માર્થસહિતં હિતમ્। ઉત્સૃજ્ય નાસ્તિકમતિં ગાર્હસ્થ્યં ધર્મમાશ્રિતાઃ॥ 12-11-27 (69080) તસ્માત્ત્વમપિ સર્વજ્ઞ ધૈર્યમાલમ્બ્ય શાશ્વતમ્। પ્રશાધિ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં હતામિત્રાં નરોત્તમ॥ ॥ 12-11-28 (69081) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાદશોઽધ્યાયઃ॥ 11॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-11-4 વિઘસાશિભિઃ મહાયજ્ઞાવશિષ્ટભોજિભિઃ॥ 12-11-6 શાસ્તિ જ્ઞાપયતિ। વિઘસં શીર્ણતૃણપર્ણફલાદિકં તદદનશીલાસ્તુ વયમેવાતો વિઘસાશિનિઃ શ્રેયાંસઃ સ્મ ઇતિ મેનિરે ઇત્યર્થઃ॥ 12-11-7 પઙ્કદિગ્ધાન્રજસ્વલાનિત્યાગન્તુકસ્વાભાવિકદોષયુક્તત્વમુક્તં ક્રમેણ। ઉચ્છિષ્ઠભોજિન ઇતિ। પ્રાયેણ શીર્ણતૃણમર્ણફલાનિ મૃગકીટપક્ષ્યુચ્છિષ્ટાનિ ભવન્તિ તદ્ભોજિનઃ॥ 12-11-8 તે તવ વચ ઇતિ શેષઃ॥ 12-11-10 પન્થાનઃ શ્રેયોમાર્ગાઃ॥ 12-11-12 મન્ત્રો મન્ત્રોક્તસંસ્કારઃ॥ 12-11-15 ઈહન્તે સર્વભૂતાનિ તદિદં કર્મસંજ્ઞિતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-11-22 એતસ્માત્ ગાર્હસ્થ્યાત્ અનન્તરં વનમધ્યે તપ ઉચ્યત ઇત્યન્વયઃ॥ 12-11-25 અનુપસ્કૃતાઃ નિઃસંશયાઃ॥

12-12-0 (69419) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-12-0x (5662) અર્જુનસ્ય વચઃ શ્રુત્વા નકુલો વાક્યમબ્રવીત્। રાજાનમભિસંપ્રેક્ષ્ય સર્વધર્મભૃતાં વરમ્॥ 12-12-1 (69420) અનુરુધ્ય મહાપ્રાજ્ઞો ભ્રાતુશ્ચિત્તમરિંદમ। વ્યૂઢોરસ્કો મહાબાહુસ્તામ્રાસ્યો મિતભાષિતા॥ 12-12-2 (69421) નકુલ ઉવાચ। 12-12-3x (5663) વિશાખયૂપે દેવાનાં સર્વેષામગ્નયશ્ચિતાઃ। તસ્માદ્વિદ્વિ મહારાજ દેવાઃ કર્મફલે સ્થિતાઃ॥ 12-12-3 (69422) અનાસ્તિકાનાં ભૂતાનાં પ્રાણદાઃ પિતરશ્ચ યે। તેઽપિ કર્મૈવ કુર્વન્તિ વિધિં પશ્યસ્વ પાર્થિવ॥ 12-12-4 (69423) વેદવાદાપવિદ્ધાસ્તુ તાન્વિદ્ધિ ભૃશનાસ્તિકાન્। ન હિ વેદોક્તમુત્સૃજ્ય વિપ્રઃ સર્વેષુ કર્મસુ॥ 12-12-5 (69424) દેવયાનેન નાકસ્ય પૃષ્ઠમાપ્નોતિ ભારત। અત્યાશ્રમાનયં સર્વાનિત્યાહુર્વેદમિશ્ચયાઃ॥ 12-12-6 (69425) બ્રાહ્મણાઃ શ્રુતિસંપન્નાસ્તાન્નિબોધ નરાધિપ। વિત્તાનિ ધર્મલબ્ધાનિ ક્રતુમુખ્યેષ્વવાસૃજન્॥ 12-12-7 (69426) કૃતાત્મા સ મહારાજ સ વૈ ત્યાગી સ્મૃતો નરઃ॥ 12-12-8 (69427) અનવેક્ષ્ય સુખાદાનં તથૈવોર્ધ્વં પ્રતિષ્ઠિતઃ। આત્મત્યાગી મહારાજ સ ત્યાગી તાપસો મતઃ॥ 12-12-9 (69428) અનિકેતઃ પરિપતન્વૃક્ષમૂલાશ્રયો મુનિઃ। અયાચકઃ સદાયોગી સ ત્યાગી પાર્થ ભિક્ષુકઃ॥ 12-12-10 (69429) ક્રોધહર્ષાવનાદૃત્ય પૈશુન્યં ચ વિશેષતઃ। વિપ્રો વેદાનધીતે યઃ સ ત્યાગી ગુરુપૂજકઃ॥ 12-12-11 (69430) આશ્રમાંસ્તુલયા સર્વાન્ધૃતાનાહુર્મનીષિણઃ। એકતશ્ચ ત્રયો રાજન્ગૃહસ્થાશ્રમ એકતઃ॥ 12-12-13aસમીક્ષ્ય તુલયા પાર્થ કામં સ્વર્ગં ચ ભારત। અયં પન્થા મહર્ષીણાપ્રિયં લોકવિદાં ગતિઃ॥ 12-12-12 (69431) ઇતિ યઃ કુરુતે ભાવં સ ત્યાગી ભરતર્ષભ। નરઃ પરિત્યજ્ય ગૃહાન્વનમેતિ વિમૂઢવત્॥ 12-12-14 (69432) યદા કામાન્સમીક્ષેત ધર્મવૈતંસિકો નરઃ। અથૈનં મૃત્યુપાશેન કણ્ઠે બધ્નાતિ સૃત્યુરાટ્॥ 12-12-15 (69433) અભિમાનકૃતં કર્મ નૈતત્ફલવદુચ્યતે। ત્યાગયુક્તં મહારાજ સર્વમેવ મહાફલમ્॥ 12-12-16 (69434) શમો દમસ્તથા ધૈર્યં સત્યં શૌચમથાર્જવમ્। યજ્ઞો ધૃતિશ્ચ ધર્મશ્ચ નિત્યમાર્ષો વિધિઃ સ્મૃતઃ॥ 12-12-17 (69435) પિતૃદેવાતિથિકૃતે સમારમ્ભોઽત્ર શસ્યતે। અત્રૈવ હિ મહારાજ ત્રિવર્ગઃ કેવલં ફલમ્॥ 12-12-18 (69436) એતસ્મિન્વર્તમાનસ્ય વિધૌ વિપ્રનિષેવિતે। ત્યાગિનઃ પ્રસૃતસ્યેહ નોચ્છિત્તિર્વિદ્યતે ક્વચિત્॥ 12-12-19 (69437) અસૃજદ્ધિ પ્રજા રાજન્પ્રજાપતિરકલ્મષઃ। માં યક્ષ્યન્તીતિ ધર્માત્મા યજ્ઞૈર્વિવિધદક્ષિણૈઃ॥ 12-12-20 (69438) વીરુધશ્ચૈવ વૃક્ષાંશ્ચ યજ્ઞાર્થં વૈ તથૌષધીઃ। પશૂંશ્ચૈવ તથા મેધ્યાન્યજ્ઞાર્થાનિ હવીંષિ ચ॥ 12-12-21 (69439) ગૃહસ્થાશ્રમિણસ્તચ્ચ યજ્ઞકર્માવિરોધિતમ્। તસ્માદ્ગાર્હસ્થ્યમેવેહ દુષ્કરં દુર્લભં તથા॥ 12-12-22 (69440) તત્સંપ્રાપ્ય ગૃહસ્થા યે પશુધાન્યધનાન્વિતાઃ। ન યજન્તે મહારાજ શાશ્વતં તેષુ કિલ્વિષમ્॥ 12-12-23 (69441) સ્વાધ્યાયયજ્ઞા ઋષયો જ્ઞાનયજ્ઞાસ્તથા પરે। અથાપરે મહાયજ્ઞાન્મનસ્યેવ વિતન્વતે॥ 12-12-24 (69442) `ઇદમન્યન્મહારાજ વિદ્વદ્ભિઃ કથિતં મમ। ભૂમિરગ્નિશ્ચ વાયુશ્ચ ન ચાપો ન દિવાકરઃ॥ 12-12-25 (69443) નક્ષત્રાણિ ન ચન્દ્રશ્ચ ન દિશઃ કાલ એવ ચ। શબ્દઃ સ્પર્શશ્ચ રૂપં ચ ન ગન્ધો ન રસઃ ક્વચિત્॥ 12-12-26 (69444) ન ચ સન્તિ પ્રમાણાનિ યૈઃ પ્રમેયં પ્રસાધ્યતે। પ્રત્યક્ષમનુમાનં ન નોપમાનમથાગમઃ॥ 12-12-27 (69445) નાર્થાપત્તિર્ન ચૈતિહ્યં ન દૃષ્ટાન્તો ન સંશયઃ। ન ક્વચિન્નિર્ણયો રાજન્ન ધર્માધર્મ એવ ચ॥ 12-12-28 (69446) તિર્યક્વ સ્થાવરં ચૈવ ન દેવા ન ચ માનુષાઃ। વર્ણાશ્રમવિભાગાશ્ચ ન ચ કર્તા ન કામકૃત્। ન ચાર્થશ્ચ વિભૂતિશ્ચ ન ચાર્થસ્ય વિચેષ્ટિતમ્॥ 12-12-29 (69447) તમોભૂતમિદં સર્વમનાલોકં જગન્નૃપ। ન ચાત્મા વિદ્યમાનોપિ મનસા યોગમિચ્છતિ॥ 12-12-30 (69448) અચેતનં મનસ્ત્વાસીદાત્મા એવ સચેતનઃ। ઈશ્વરશ્ચેતનસ્ત્વેકસ્તેનેદં ગહનીકૃતમ્। મન્ત્રાશ્ચ ચેતના રાજન્ન ચ દેહેન યોજિતાઃ॥ 12-12-31 (69449) તેન વિશ્વસૃજો નામ ઋષયો મન્ત્રદેવતાઃ। ચૈતન્યમીશ્વરાત્પ્રાપ્ય બ્રહ્માણ્ડં તૈર્વિનિર્મિતમ્॥ 12-12-32 (69450) ઇષ્ટ્વા વિશ્વસૃજં યજ્ઞં નિર્મિતઃ પ્રપિતામહઃ। સૃષ્ટિસ્તેન સમારબ્ધા પ્રસાદાદીશ્વરસ્ય ચ॥ 12-12-33 (69451) ચૈતન્યમીશ્વરસ્યેદં સચેતનમિદં જગત્। યોગેન ચ સમાવિષ્ટં જગત્કૃત્સ્નં ચ શંભુના॥ 12-12-34 (69452) ધર્મશ્ચાર્થશ્ચ કામશ્ચ ઉક્તો મોક્ષશ્ચ સંક્ષયે। બ્રહ્મણઃ પરમેશસ્ય ઈશ્વરેણ યદૃચ્છયા॥ 12-12-35 (69453) અજ્ઞો જન્તુરનીશશ્ચ ભાજનં સુખદુઃખયોઃ। ઈશ્વરપ્રેરિતો ગચ્છેત્સ્વર્ગં વા શ્વભ્રમેવ વા॥ 12-12-36 (69454) પ્રધાનં પુરુષઃ ચૈવ આત્માનં સર્વદેહિનામ્। મનસા વિષયૈશ્ચૈવ ચેતનેન પ્રચોદિતાઃ। સુખદુઃખેન યુજ્યન્તે કર્મભિશ્ચ પ્રચોદિતાઃ॥ 12-12-37 (69455) વર્ણાશ્રમવિભાગાશ્ચ ઈશ્વરેણ પ્રવર્તિતાઃ। સદેવાસુરગન્ધર્વં યેનેદં નિર્મિતં જગત્॥ 12-12-38 (69456) ત્વં ચાન્યે ચ મહારાજ ઈશ્વરસ્ય વશે સ્થિતાઃ। જીવન્તે ચ મ્રિયન્તે ચ ન સ્વતન્ત્રાઃ કથંચન॥ 12-12-39 (69457) હિત્વાહિત્વા ચ ભૂતાનિ હત્વા સર્વમિદં જગત્। યજન્તે કર્મણા દેવા ન સ પાપેન લિપ્યતે॥ 12-12-40 (69458) હિંસાત્મકાનિ કર્માણિ સર્વેષાં ગૃહમેધિનામ્। દેવતાનામૃષીણાં ચ તે ચ યાન્તિ પરાં ગતિમ્॥ 12-12-41 (69459) પાતિતાઃ શત્રવઃ પૂર્વ સર્વત્ર વસુધાધિપૈઃ। પ્રજાનાં હિતકામૈશ્ચ આત્મનશ્ચ હિતૈષિભિઃ। 12-12-42 (69460) યદિ તત્ર ભવેત્પાપં કથં તે સ્વર્ગમાસ્થિતાઃ। ન પ્રાપ્તા નરકં રાજન્વેષ્ટિતાઃ પાપકર્મભિઃ॥' 12-12-43 (69461) એવં મનઃસમાધાનં માર્ગમાતિષ્ઠતો નૃપ। દ્વિજાતેર્બ્રહ્મભૂતસ્ય સ્પૃહયન્તિ દિવૌકસઃ॥ 12-12-44 (69462) સ રત્નાનિ વિચિત્રાણિ સંહૃતાનિ તતસ્તતઃ। મખેષ્વનભિસન્ત્યજ્ય નાસ્તિક્યમભિજલ્પસિ॥ 12-12-45 (69463) કુટુમ્બમાસ્થિતે ત્યાગં ન પશ્યામિ નરાધિપ। રાજસૂયાશ્વમેધેષુ સર્વમેધેષુ વા પુનઃ॥ 12-12-46 (69464) યે ચાન્યે ક્રતવસ્તાત બ્રાહ્મણૈરભિપૂજિતાઃ। તૈર્યજસ્વ મહીપાલ શક્રો દેવપતિર્યથા। 12-12-47 (69465) રાજ્ઞઃ પ્રમાદદોષેણ દસ્યુભિઃ પરિમુષ્યતામ્। અશરણ્યઃ પ્રજાનાં યઃ સ રાજા કલિરુચ્યતે॥ 12-12-48 (69466) અશ્વાન્ગાશ્ચૈવ દાસીશ્ચ કરેણૂશ્ચ સ્વલંકૃતાઃ। ગ્રામાઞ્જનપદાંશ્ચૈવ ક્ષેત્રાણિ ચ ગૃહાણિ ચ॥ 12-12-49 (69467) અપ્રદાય દ્વિજાતિભ્યો માત્સર્યાવિષ્ટચેતસઃ। વયં તે રાજકલયો ભવિષ્યામ વિશાંપતે॥ 12-12-50 (69468) અદાતારોઽશરણ્યાશ્ચ રાજકિલ્વિષભાગિનઃ। દુઃખાનામેવ ભોક્તારો ન સુખાનાં કદાચન॥ 12-12-51 (69469) અનિષ્ટ્વા ચ મહાયજ્ઞૈરકૃત્વા ચ પિતૃસ્વધામ્। તીર્થેષ્વનભિસંપ્લુત્ય પ્રવ્રજિષ્યસિ ચેત્પ્રભો॥ 12-12-52 (69470) છિન્નાભ્રમિવ ગન્તાસિ વિલયં મારુતેરિતમ્। લોકયોરુભયોર્ભ્રષ્ટો હ્યન્તરાલે વ્યવસ્થિતઃ॥ 12-12-53 (69471) અન્તર્બહિશ્ચ યત્કિંચિન્મનોવ્યાસઙ્ગકારકમ્। પરિત્યજ્ય ભવેત્ત્યાગી ન હિત્વા પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-12-54 (69472) એતસ્મિન્વર્તમાનસ્ય વિધૌ વિપ્રનિષેવિતે। બ્રાહ્મણસ્ય મહારાજ નોચ્છિત્તિર્વિદ્યતે ક્વચિત્॥ 12-12-55 (69473) નિહત્ય શત્રૂંસ્તરસા સમૃદ્ધાઞ્શક્રો યથા દૈત્યબલાનિ સઙ્ખ્યે। કઃ પાર્થ શોચેન્નિરતઃ સ્વધર્મે પૂર્વૈઃ સ્મૃતે પાર્થિવશિષ્ટજુષ્ટે॥ 12-12-56 (69474) ક્ષાત્રેણ ધર્મેણ પરાક્રમેણ જિત્વા મહીં મન્ત્રવિદ્ભ્યઃ પ્રદાય। નાકસ્ય પૃષ્ઠેઽસિ નરેન્દ્ર ગન્તા ન શોચિતવ્યં ભવતાઽદ્ય પાર્થ॥ ॥ 12-12-57 (69475) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ॥ 12॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-12-2 તમ્રાસ્યો દુઃખેન વિવર્ણમુસ્રઃ॥ 12-12-3 વિશાખયૂપે ક્ષેત્રવિશેષે। દેવાનાં દેવૈઃ। અગ્નયોઽગ્નિસ્થાપનાર્થાનિ સ્થણ્ડિલાનિ। ચિતા ઇષ્ટકાભી રચિતા અદ્યાપિ દૃશ્યન્તે। તેન દેવત્વમપિ કર્મફલમેવેત્યર્થઃ। વિશાલયૂપ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-12-4 અનાસ્તિકાનામાસ્તિક્યશૂન્યાનામપિ પ્રાણદા વૃષ્ટિદ્વારા અન્નપ્રદાઃ। વિધિં અગ્નિં વા અકામયતેત્યાદિ અગ્ન્યાદિભાવસ્ય કર્મસાધ્યત્વજ્ઞાપકમ્। અનાસ્તિકનાસ્તિકાનાં પ્રાણદા ઇતિ થ. ડ. પાઠઃ॥ 12-12-5 વેદવાદઃ અપવિદ્ધસ્ત્યક્તો યૈસ્તાન્॥ 12-12-6 દેવયાનેન માર્ગણ। પૃષ્ઠમુપરિભાગં બ્રહ્મલોકમિત્યર્થઃ। અયં ગૃહાશ્રમઃ સર્વાનાશ્રમાન્ અતિ અતિક્રાન્તઃ। તેભ્યઃ શ્રેષ્ઠ ઇત્યર્થઃ॥ 12-12-7 તાન્બ્રાહ્મણાન્ ગત્વા નિબોધ બુધ્યસ્વ। અવાસૃજન્ સમાર્પયન્॥ 12-12-8 કૃતાત્મા જિતચિત્તઃ॥ 12-12-9 સુખાદાનં ગાર્હથ્યસુખભોગમ્। ઊર્ધ્વં વનાદૌ પ્રતિષ્ઠિતો નિષ્ઠાવાન્ સન્યઃ આત્મત્યાગી દેહત્યાગી॥ 12-12-10 પરિપતન્ ભિક્ષાર્થં પર્યટન્॥ 12-12-13 આશ્રમાન્તરે સ્વર્ગએવાસ્તિ ન કામઃ। ગાર્હસ્થ્યે તૂભયમસ્તીતિ અયમેવ માર્ગો ગતિશ્ચેત્યર્થઃ॥ 12-12-15 ધર્મવૈતંસિકો ધર્મધ્વજી॥ 12-12-16 ત્યાગયુક્તં અભિમાનત્યાગોપેતમ્॥ 12-12-17 આર્ષઃ ઋષીણાં હિતઃ॥ 12-12-18 અત્ર ગાર્હસ્થ્યે॥ 12-12-19 ઇહ વિધૌ। પ્રસૃતસ્ય નિષ્ઠાવતઃ॥ 12-12-48 પ્રમાદો રાજ્યાકરણમ્। પરિમુષ્યતાં લુપ્યમાનાનામ્॥ 12-12-53 અન્તરાલે પિશાચયોનૌ॥

12-13-0 (69886) સહદેવ ઉવાચ। 12-13-0x (5708) ન બાહ્યં દ્રવ્યમુત્સૃજ્ય સિદ્ધિર્ભવતિ ભારત। શારીરં દ્રવ્યમુત્સૃજ્ય સિદ્ધિર્ભવતિ વા ન વા॥ 12-13-1 (69887) બાહ્યદ્રવ્યવિમુક્તસ્ય શારીરેષ્વનુગૃધ્યતઃ। યો ધર્મો યત્સુખં વા સ્યાદ્દ્વિષતાં તત્તથાઽસ્તુ નઃ॥ 12-13-2 (69888) શારીરંદ્રવ્યમુત્સૃજ્ય પૃથિવીમનુશાસતઃ। યો ધર્મો યત્સુખં વા સ્યાત્સુહૃદાં તત્તથાઽસ્તુ નઃ॥ 12-13-3 (69889) દ્વ્યક્ષરસ્તુ ભવેન્મૃત્યુરુયક્ષરં બ્રહ્મ શાશ્વતમ્। મમેતિ દ્વ્યક્ષરો મૃત્યુર્ન મમેતિ ચ શાશ્વતમ્॥ 12-13-4 (69890) બ્રહ્મમૃત્યૂ તતો રાજન્નાત્મન્યેવ સમાશ્રિતૌ। અદૃશ્યમાનૌ ભૂતાનિ યોજયેતામસંશયમ્॥ 12-13-5 (69891) અવિનાશોઽસ્ય સત્વસ્ય નિયતો યદિ ભારત। હિત્વા શરીરં ભૂતાનાં ન હિંસા પ્રતિપત્સ્યતે॥ 12-13-6 (69892) અથાપિ ચ સહોત્પત્તિઃ સત્વસ્ય પ્રલયસ્તથા। નષ્ટે શરીરે નષ્ટઃ સ્યાદ્વૃથા ચ સ્યાત્ક્રિયાપથઃ॥ 12-13-7 (69893) તસ્માદેકાન્તમુત્સૃજ્ય પૂર્વૈઃ પૂર્વતરૈશ્ચ યઃ। પન્થા નિષેવિતઃ સદ્ભિઃ સ નિષેવ્યો વિજાનતા॥ 12-13-8 (69894) `સ્વાયંભુવેન મનુના તથાઽન્યૈશ્તક્રવર્તિભિઃ। યદ્યયં હ્યધમઃ પન્થાઃ કસ્માત્તૈસ્તૈર્નિષેવિતઃ॥ 12-13-9 (69895) કૃતત્રેતાદિયુક્તાનિ ગુણવન્તિ ચ ભારત। યુગાનિ બહુશસ્તૈશ્ચ ભુક્તેયમવની નૃપ॥' 12-13-10 (69896) લબ્ધ્વાઽપિ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં સહસ્થાવરજઙ્ગમામ્। ન ભુઙ્ક્તે યો નૃપઃ સમ્યક્કિંફલં તસ્ય જીવિતે॥ 12-13-11 (69897) અથવા વસતો રાજન્વને વન્યેન જીવતઃ। દ્રવ્યેષુ યસ્ય મમતા મૃત્યોરાસ્યે સ વર્તતે॥ 12-13-12 (69898) બાહ્યાન્તરાણાં ભૂતાનાં સ્વભાવં પશ્ય ભારત। યે તુ પશ્યન્તિ તદ્ભૂતં મુચ્યન્તે તે મહાભયાત્॥ 12-13-13 (69899) ભવાન્પિતા ભવાન્માતા ભવાન્ભ્રાતા ભવાન્ગુરુઃ। દુઃખપ્રલાપાનાર્તસ્ય તન્મે ત્વં ક્ષન્તુમર્હસિ॥ 12-13-14 (69900) તથ્યં વા યદિ વાઽતથ્યં યન્મયૈતત્પ્રભાષિતમ્। તદ્વિદ્વિ પૃથિવીપાલ ભક્ત્યા ભરતસત્તમ॥ ॥ 12-13-15 (69901) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ॥ 13॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-13-2 સુહૃદાં તત્તથાસ્તુ ન ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-13-4 મમેતિ સ્વીકારઃ નમમેતિ પરિત્યાગશ્ચ એતૌ મૃત્યુશાશ્વતૌ સંસારમોક્ષયોર્મૂલે ઇત્યર્થઃ॥ 12-13-7 સત્વસ્ય કર્તૃત્વધર્મવત્યા બુદ્ધેઃ॥

12-14-0 (70431) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-14-0x (5742) અવ્યાહરતિ કૌન્તેયે ધર્મરાજે યુધિષ્ઠિરે। ભ્રાતૃણાં બ્રુવતાં તાંસ્તાન્વિવિધાન્વેદનિશ્ચયાન્॥ 12-14-1 (70432) મહાભિજનસંપન્ના શ્રીમત્યાયતલોચના। અભ્યભાષત રાજાનં દ્રૌપદી યોષિતાં વરા॥ 12-14-2 (70433) આસીનમૃષભં રાજ્ઞાં ભ્રાતૃભિઃ પરિવારિતમ્। સિંહશાર્દૂલસદૃશૈર્વારણૈરિવ યૂથપમ્॥ 12-14-3 (70434) અભિમાનવતી નિત્યં વિશેષેણ યુધિષ્ઠિરે। લાલિતા સતતં રાજ્ઞા ધર્માધર્મનિદર્શિની॥ 12-14-4 (70435) આમન્ત્રયિત્વા સુશ્રોણી સામ્ના પરમવલ્ગુના। ભર્તારમભિસંપ્રેક્ષ્ય તતો વચનમબ્રવીત્॥ 12-14-5 (70436) દ્રૌપદ્યુવાચ। 12-14-6x (5743) ઇમે તે ભ્રાતરઃ પાર્થ શુષ્યન્તે સ્તોકકા ઇવ। વાવાશ્યમાનાસ્તિષ્ઠન્તિ ન ચૈનાનભિનન્દસે॥ 12-14-6 (70437) નન્દયૈતાન્મહારાજ મત્તાનિવ મહાદ્વિપાન્। ઉપપન્નેન વાક્યેન સતતં દુઃખભાગિનઃ॥ 12-14-7 (70438) કથં દ્વૈતવને રાજન્પૂર્વમુક્ત્વા તથા વચઃ। ભ્રાતૄનેતાન્સ્મ સહિતાઞ્શીતવાતાતપાર્દિતાન્॥ 12-14-8 (70439) વયં દુર્યોધનં હત્વા મૃધે ભોક્ષ્યામ મેદિનીમ્। સંપૂર્ણાં સર્વકામાનામાહવે વિજયૈષિણઃ॥ 12-14-9 (70440) નૃવીરાંશ્ચ રથાન્હત્વા નિહત્ય ચ મહાગજાન્। સંસ્તીર્ય ચ રથૈર્ભૂમિં સસાદિભિરરિંદમાઃ॥ 12-14-10 (70441) યજેભ વિવિધૈર્યજ્ઞૈઃ સમૃદ્ધૈરાપ્તદક્ષિણૈઃ। વનવાસકૃતં દુઃખં ભવિષ્યતિ સુખાય નઃ॥ 12-14-11 (70442) ઇત્યેતાનેવમુક્ત્વા ત્વં સ્વયં ધર્મભૃતાં વર। કથમદ્ય પુનર્વીર વિનિહંસિ મનાંસિ નઃ॥ 12-14-12 (70443) ન ક્લીબો વસુધાં ભુઙ્ક્તે ન ક્લીબો ધનમશ્નુતે। ન ક્લીબસ્ય ગૃહે પુત્રા મત્સ્યાઃ પઙ્ક ઇવાસતે॥ 12-14-13 (70444) નાદણ્ડઃ ક્ષત્રિયો ભાતિ નાદણ્ડો ભૂમિમશ્નુતે। નાદણ્ડસ્ય પ્રજા રાજ્ઞઃ સુખં વિન્દન્તિ ભારત॥ 12-14-14 (70445) `સદેવાસુરગન્ઘર્વૈરપ્સરોભિર્વિભૂષિતમ્। રક્ષોભિર્ગુહ્યકૈર્નાગૈર્મનુષ્યૈશ્ચ વિભૂષિતમ્॥ 12-14-15 (70446) ત્રિવર્ગેણ ચ સંપૂર્ણં ત્રિવર્ગસ્યાગમેન ચ। દણ્ડેનાભ્યાહૃતં સર્વં જગદ્ભોગાય કલ્પતે॥ 12-14-16 (70447) સ્વાયંભુવં મહીપાલ આગમં શૃણુ શાશ્વતમ્। વિપ્રાણાં વિદિતશ્ચાયં તવ ચૈવ વિશાંપતે॥ 12-14-17 (70448) અરાજકે હિ લોકેઽસ્મિન્સર્વતો વિદ્રુતે ભયાત્। રક્ષાર્થમસ્ય લોકસ્ય રાજાનમસૃજત્પ્રભુઃ। મહાકાયં મહાવીર્યં પાલને જગતઃ ક્ષમમ્॥ 12-14-18 (70449) અનિલાગ્નિયમાર્કાણામિન્દ્રસ્ય વરુણસ્ય ચ। ચન્દ્રવિત્તેશયોશ્ચૈવ માત્રા નિર્હૃત્ય શાશ્વતીઃ॥ 12-14-19 (70450) યસ્માદેષાં સુરેન્દ્રાણાં સંભવત્યંશતો નૃપઃ। તસ્માદભિભવત્યેષ સર્વભૂતાનિ તેજસા॥ 12-14-20 (70451) તપત્યાદિત્યવચ્ચૈવ ચક્ષૂંષિ ચ મનાંસિ ચ। ચ ચૈનં ભુવિ શક્નોતિ કશ્ચિદપ્યભિવીક્ષિતુમ્॥ 12-14-21 (70452) સોઽગ્નિર્ભવતિ વાયુશ્ચ સોઽર્કઃ સોમશ્ચ ધર્મરાટ્। સ કુબેરઃ સ વરુણઃ સ મહેન્દ્રઃ પ્રતાપવાન્॥ 12-14-22 (70453) પિતામહસ્ય દેવસ્ય વિષ્ણોઃ શર્વસ્ય ચૈવ હિ। ઋષીણાં ચૈવ સર્વેષાં તસ્મિંસ્તેજઃ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-14-23 (70454) બાલોઽપિ નાવમન્તવ્યો મનુષ્ય ઇતિ ભૂમિપઃ। મહતી દેવતા હ્યેષા નરરૂપેણ તિષ્ઠતિ॥ 12-14-24 (70455) એકમેવ દહત્યગ્નિર્નરં દુરુપસર્પિણમ્। કુલં દહતિ રાજાગ્નિઃ સપશુદ્રવ્યસંચયમ્॥ 12-14-25 (70456) ધૃતરાષ્ટ્રકુલં દગ્ધં ક્રોધોદ્ભૂતેન વહ્નિના। પ્રત્યક્ષમેતલ્લોકસ્ય સંશયો હિ ન વિદ્યતે॥ 12-14-26 (70457) કુલજો વૃત્તસંપન્નો ધાર્મિકશ્ચ મહીપતિઃ। પ્રજાનાં પાલને યુક્તઃ પૂજ્યતે દૈવતૈરપિ॥ 12-14-27 (70458) કાર્યં યોઽવેક્ષ્ય શક્તિં ચ દેશકાલૌ ચ તત્વતઃ। કુરુતે ધર્મસિદ્ધ્યર્થં વૈશ્વરૂપ્યં પુનઃ પુનઃ॥ 12-14-28 (70459) તસ્ય પ્રસાદે પઝા શ્રીર્વિજયશ્ચ પરાક્રમે। મૃત્યુશ્ચ વસતિ ક્રોધે સર્વતેજોમયો હિ સઃ॥ 12-14-29 (70460) તં યસ્તુ દ્વેષ્ટિ સંમોહાત્સ વિનશ્યતિ માનવઃ। તસ્ય હ્યાશુવિનાશાય રાજાઽપિ કુરુતે મનઃ॥ 12-14-30 (70461) તસ્માદ્ધર્મં યદિષ્ટેષુ સ વ્યવસ્યતિ પાર્થિવઃ। અનિષ્ટં ચાપ્યનિષ્ટેષુ તદ્ધર્મં ન વિચાલયેત્॥ 12-14-31 (70462) તસ્યાર્થે સર્વભૂતાનાં ગોપ્તારં ધર્મમાત્મજમ્॥ બ્રહ્મતેજોમયં દણ્ડમસૃજત્પૂર્વમીશ્વરઃ॥ 12-14-32 (70463) તસ્ય સર્વાણિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ। ભયાદ્ભોગાય કલ્પન્તે ધર્માન્ન વિચલન્તિ ચ॥ 12-14-33 (70464) દેશકાલૌ ચ શક્તિં ચ કાર્યં ચાવેક્ષ્ય તત્વતઃ। યથાર્હતઃ સંપ્રણયેન્નરેષ્વન્યાયવર્તિષુ॥ 12-14-34 (70465) સ રાજા પુરુષો દણ્ડઃ સ નેતા શાસિતા ચ સઃ। વર્ણાનામાશ્રમાણાં ચ ધર્મપ્રભુરથાવ્યયઃ॥ 12-14-35 (70466) દણ્ડઃ શાસ્તિ પ્રજાઃ સર્વા દણ્ડ એવાભિરક્ષતિ। દણ્ડઃ સુપ્તેષુ જાગર્તિ દણ્ડં ધર્મં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-14-36 (70467) સુસમીક્ષ્ય ધૃતો દણ્ડઃ સર્વા રઞ્જયતિ પ્રજાઃ। અસમીક્ષ્ય પ્રણીતસ્તુ વિનાશયતિ સર્વશઃ॥ 12-14-37 (70468) યદિ ન પ્રણયેદ્રાજા દણ્ડં દણ્ડ્યેષ્વતન્દ્રિતઃ। જલે મત્સ્યાનિવાભક્ષ્યન્દુર્બલાન્બલવત્તરાઃ॥ 12-14-38 (70469) કાકોઽદ્યાચ્ચ પુરોડાશં શ્વા ચૈવાવલિહેદ્ધવિઃ। સ્વામિત્વં ન ક્વચિચ્ચ સ્યાત્પ્રપદ્યેતાધરોત્તરમ્॥ 12-14-39 (70470) સર્વો દણ્ડજિતો લોકો દુર્લભસ્તુ શુચિર્નરઃ। દણ્ડસ્ય હિ ભયાત્સર્વં જગદ્ભોગાય કલ્પતે॥ 12-14-40 (70471) દેવદાનવગન્ધર્વા રક્ષાંસિ પતગોરગાઃ। તેઽપિ ભોગાય કલ્પન્તે દણ્ડેનૈવાભિપીડિતાઃ॥ 12-14-41 (70472) દૂષ્યેયુઃ સર્વવર્ણાશ્ચ ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ। સર્વલોકપ્રકોપશ્ચ ભવેદ્દણ્ડસ્ય વિભ્રમાત્॥ 12-14-42 (70473) યત્ર શ્યામો લોહિતાક્ષો દણ્ડશ્ચરતિ પાપહા। પ્રજાસ્તત્ર ન મુહ્યન્તિ નેતા ચેત્સાધુ પશ્યતિ॥ 12-14-43 (70474) આહુસ્તસ્ય પ્રણેતારં રાજાનં સત્યવાદિનમ્। સમીક્ષ્યકારિણં પ્રાજ્ઞં ધર્મકામાર્થકોવિદમ્॥ 12-14-44 (70475) તં રાજા પ્રણયન્સમ્યક્સ્વર્ગાયાભિપ્રવર્તતે। કામાત્મવિષયી ક્ષુદ્રો દણ્ડેનૈવ નિહન્યતે॥ 12-14-45 (70476) દણ્ડો હિ સુમહાતેજા દુર્ધરશ્ચાકૃતાત્મભિઃ। ધર્માદ્વિચલિતં હન્તિ નૃપમેવ સબાન્ધવમ્॥ 12-14-46 (70477) તતો દુર્ગં ચ રાષ્ટ્રં ચ લોકં ચ સચરાચરમ્। અન્તરિક્ષગતાંશ્ચૈવ મુનીન્દેવાંશ્ચ હિંસતિ॥ 12-14-47 (70478) સોઽસહાયેન મૂઢેન લુબ્ધેનાકૃતબુદ્ધિના। અશક્યો ન્યાયતો નેતું વિષયાંશ્ચૈવ સેવતા॥ 12-14-48 (70479) શુચિના સત્યસન્ધેન નીતિશાસ્ત્રાનુસારિણા। દણ્ડઃ પ્રણેતું શક્યો હિ સુસહાયેન ધીમતા॥ 12-14-49 (70480) સ્વરાષ્ટ્રે ન્યાયવર્તી સ્યાદ્ભૃશદણ્ડશ્ચ શત્રુષુ। સુહૃત્સ્વજિહ્મઃ સ્નિગ્ધેષુ બ્રાહ્મણેષુ ક્ષમાન્વિતઃ॥ 12-14-50 (70481) એવંવૃત્તસ્ય રાજ્ઞસ્તુ શિલોઞ્છેનાપિ જીવતઃ। વિસ્તીર્યેત યશો લોકે તૈલબિન્દુરિવામ્ભસિ॥ 12-14-51 (70482) અતસ્તુ વિપરીતસ્ય નૃપતેરકૃતાત્મનઃ। સંક્ષિપ્યેન યશો લોકે ઘૃતબિન્દુરિવામ્ભસિ॥ 12-14-52 (70483) દેવદેવેન રુદ્રેણ બ્રહ્મણા ચ મહીપતે। વિષ્ણુના ચૈવ દેવેન શક્રેણ ચ મહાત્મના॥ 12-14-53 (70484) લોકપાલૈશ્ચ ભૂતૈશ્ચ પાણ્ડવૈશ્ચ મહાત્મભિઃ। ધર્માદ્વિચલિતા રાજન્ધાર્તરાષ્ટ્રા નિપાતિતાઃ। અધાર્મિકા દુરાચારાઃ સસૈન્યા વિનિપાતિતાઃ॥ 12-14-54 (70485) તાન્નિહત્ય ન દોષસ્તે સ્વલ્પોઽપિ જગતીપતે। છલેન માયયા વાઽથ ક્ષત્રધર્મેણ વા નૃપ॥' 12-14-55 (70486) મિત્રતા સર્વભૂતેષુ દાનમધ્યયનં તપઃ। બ્રાહ્મણસ્યૈવ ધર્મઃ સ્યાન્ન રાજ્ઞો રાજસત્તમ॥ 12-14-56 (70487) અસતાં પ્રતિષેધશ્ચ સતાં ચ પરિપાલનમ્। એષ રાજ્ઞાં પરો ધર્મઃ સમરે ચાપલાયનમ્॥ 12-14-57 (70488) યસ્મિન્ક્ષમા ચ ક્રોધશ્ચ દાનાદાને ભયાભયે। નિગ્રહાનુગ્રહૌ ચોભૌ સ વૈ ધર્મવિદુચ્યતે॥ 12-14-58 (70489) ન શ્રુતેન ન દાનેન ન સાંત્વેન ન ચેજ્યયા। ત્વયેયં પૃથિવી લબ્ધા ન સંકોચેન ચાપ્યુત॥ 12-14-59 (70490) યત્તદ્બલમમિત્રાણાં તથા વીરસમુદ્યતમ્। હસ્ત્યશ્વરથસંપન્નં ત્રિભિરઙ્ગૈરનુત્તમમ્॥ 12-14-60 (70491) રક્ષિતં દ્રોણકર્ણાભ્યામશ્વત્થામ્ના કૃપેણ ચ। તત્ત્વયા નિહતં વીર તસ્માદ્ભુઙ્ક્ષ્વ વસુંધરામ્॥ 12-14-61 (70492) જમ્બૂદ્વીપો મહારાજ નાનાજનપદૈર્યુતઃ। ત્વયા પુરુષશાર્દૂલ દણ્ડેન મૃદિતઃ પ્રભો॥ 12-14-62 (70493) જમ્બૂદ્વીપેન સદૃશઃ ક્રૌઞ્ચદ્વીપો નરાધિપ। અપરેણ મહામેરોર્દણ્ડેન મૃદિતસ્ત્વયા॥ 12-14-63 (70494) ક્રૌઞ્ચદ્વીપેન સદૃશઃ શાકદ્વીપો નરાધિપ। પૂર્વેણ તુ મહામેરોર્દણ્ડેન મૃદિતસ્ત્વયા॥ 12-14-64 (70495) ઉત્તરેણ મહામેરોઃ શાકદ્વીપેન સંમિતઃ। ભદ્રાશ્વઃ પુરુષવ્યાઘ્ર દણ્ડેન મૃદિતસ્ત્વયા॥ 12-14-65 (70496) દ્વીપાશ્ચ સાન્તરદ્વીપા નાનાજનપદાશ્રયાઃ। વિગાહ્ય સાગરં વીર દણ્ડેન મૃદિતાસ્ત્વયા॥ 12-14-66 (70497) એતાન્યપ્રતિમેયાનિ કૃત્વા કર્માણિ ભારત। ન પ્રીયસે મહારાજ પૂજ્યમાનો દ્વિજાતિભિઃ॥ 12-14-67 (70498) સ ત્વં ભ્રાતૄનિમાન્દૃષ્ટ્વા પ્રતિનન્દસ્વ ભારત। ઋષભાનિવ સંમત્તાન્ગજેન્દ્રાન્ગર્જિતાનિવ॥ 12-14-68 (70499) અમરપ્રતિમાઃ સર્વે શત્રુસાહાઃ પરંતપાઃ। એકૈકોઽપિ સુખાયૈષાં મમ સ્યાદિતિ મે મતિઃ॥ 12-14-69 (70500) કિં પુનઃ પુરુષવ્યાઘ્રાઃ પતયો મે નરર્ષભાઃ। સમસ્તાનીન્દ્રિયાણીવ શરીરસ્ય વિચેષ્ટને॥ 12-14-70 (70501) અનૃતં નાબ્રવીચ્છ્વશ્રૂઃ સર્વજ્ઞા સર્વદર્શિની। યુધિષ્ઠિરસ્ત્વાં પાઞ્ચાલિ સુખે ધાસ્યત્યનુત્તમે॥ 12-14-71 (70502) ઇત્વા રાજસહસ્રાણિ બહૂન્યાશુપરાક્રમઃ। તદ્વ્યર્થં સંપ્રપશ્યામિ મોહાત્તવ જનાધિપ॥ 12-14-72 (70503) યેષામુન્મત્તકો જ્યેષ્ઠઃ સર્વે તેઽપ્યનુસારિણઃ। તવોન્માદાન્મહારાજસોન્માદાઃ સર્વપાણ્ડવાઃ॥ 12-14-73 (70504) યદિ હિ સ્યુરનુન્મત્તા ભ્રાતરસ્તે નરાધિપ। બદ્ધ્વા ત્વાં નાસ્તિકૈઃ સાર્ધં પ્રશાસેયુર્વસુંધરામ્॥ 12-14-74 (70505) કુરુતે મૂઢ એવં હિ યઃ શ્રેયો નાધિગચ્છતિ। ધૂપૈરઞ્જનયોગૈશ્ચ નસ્યકર્મભિરેવ ચ॥ 12-14-75 (70506) `ઉન્મત્તિરપનેતવ્યા તવ રાજન્યદૃચ્છયા।' ભેષજૈઃ સ ચિકિત્સ્યઃ સ્યાદ્ય ઉન્માર્ગેણ ગચ્છતિ॥ 12-14-76 (70507) સાહં સર્વાધમા લોકે સ્ત્રીણાં ભરતસત્તમ। તથા વિનિકૃતા પુત્રૈર્યાઽહમિચ્છામિ જીવિતુમ્॥ 12-14-77 (70508) ધૃતરાષ્ટ્રસુતા રાજન્નિત્યમુત્પથગામિનઃ। તાદૃશાનાં વધે દોષં નાહં પશ્યામિ કર્હિચિત્॥ 12-14-78 (70509) ઇમાંશ્ચોશનસા ગીતાઞ્શ્લોકાઞ્શ્રૃણુ નરાધિપ॥ 12-14-79 (70510) આત્મહન્તાઽર્થહન્તા ચ બન્ધુહન્તા વિષપ્રદઃ। અકારણેન હન્તા ચ યશ્ચ ભાર્યાં પરામૃશેત્॥ 12-14-80 (70511) નિર્દોષં વધમેતેષાં ષણ્ણામપ્યાતતાયિનામ્। બ્રહ્મા પ્રોવાચ ભગવાન્ભાર્ગવાય મહાત્મને॥ 12-14-81 (70512) બ્રહ્મક્ષત્રવિશાં રાજન્સત્પથે વર્તિનામપિ। પ્રસહ્યાગારમાગમ્ય હન્તારં ગરદં તથા॥ 12-14-82 (70513) અભક્ષ્યાપેયદાતારમગ્નિદં ચ નિશાતયેત્। માર્ગ એષ મહીપાનાં ગોબ્રાહ્મણવધેષુ ચ॥ 12-14-83 (70514) કેશગ્રહે ચ નારીણામપિ યુધ્યેત્પિતામહમ્। બ્રહ્માણં દેવદેવેશં કિં પુનઃ પાપકારિણમ્॥ 12-14-84 (70515) ગોબ્રાહ્મણાર્થે વ્યસને ચ રાજ્ઞાં રાષ્ટ્રોપમર્દે સ્વશરીરહેતોઃ। સ્ત્રીણાં ચ વિક્રુષ્ટરુતાનિ શ્રુત્વા વિપ્રોઽપિ યુધ્યેત મહાપ્રભાવઃ॥ 12-14-85 (70516) ધર્માદ્વિચલિતં વિપ્રં નિહન્યાદાતતાયિનમ્। તસ્યાન્યત્ર વધં વિદ્વાન્મનસાઽપિ ન ચિન્તયેત્॥ 12-14-86 (70517) ગોબ્રાહ્મણવધે વૃત્તં મન્ત્રત્રાણાર્થમેવ ચ। નિહન્યાત્ક્ષત્રિયો વિપ્રં સ્વકુટુમ્બસ્ય ચાપ્તયે॥ 12-14-87 (70518) તસ્કરેણ નૃશંસેન ધર્માત્પ્રચલિતેન ચ। ક્ષત્રબન્ધુઃ પરં શક્ત્યા યુધ્યેદ્વિપ્રેણ સંયુગે॥ 12-14-88 (70519) આતતાયિનમાયાન્તમપિ વેદાન્તપારગમ્। જિઘાંસન્તં જિઘાંસીયાન્ન તેન ભ્રૂણહા ભવેત્॥ 12-14-89 (70520) બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયો વૈશ્યઃ શૂદ્રો વાઽપ્યન્ત્યજોપિ વા। ન હન્યાદ્બ્રાહ્મણં શાન્તં તૃણેનાપિ કદાચન॥ 12-14-90 (70521) બ્રાહ્મણાયાવગુર્યાદ્યઃ સ્પૃષ્ટ્વા ગુરુતરં મહત્। વર્ષાણાં ત્રિશતં પાપઃ પ્રતિષ્ઠાં નાધિગચ્છતિ॥ 12-14-91 (70522) સહસ્રાણિ ચ વર્ષાણિ નિહત્ય નરકે પતેત્। તસ્માન્નૈવાવગુર્યાદ્ધિ નૈવ શસ્ત્રં નિપાતયેત્॥ 12-14-92 (70523) શોણિતં યાવતઃ પાંસૂન્ગૃહ્ણાતીતિ હિ ધારણા। તાવતીઃ સ સમાઃ પાપો નરકે પરિવર્તતે॥ 12-14-93 (70524) ત્વગસ્થિભેદં વિપ્રસ્ય યઃ કુર્યાત્કારયેત વા। બ્રહ્મહા સ તુ વિજ્ઞેયઃ પ્રાયશ્ચિત્તી નરાધમઃ॥ 12-14-94 (70525) શ્રોત્રિયં બ્રાહ્મણં હત્વા તથાઽઽત્રેયીં ચ બ્રાહ્મણીમ્। ચતુર્વિશતિવર્ષાણિ ચરેદ્બ્રહ્મહણો વ્રતમ્॥ 12-14-95 (70526) દ્વિગુણાં બ્રહ્મહત્યેયં સર્વૈઃ પ્રોક્તા મહર્ષિભિઃ। પ્રાયશ્ચિત્તમકુર્વાણં કૃતાઙ્કં વિપ્રવાસયેત્॥ 12-14-96 (70527) બ્રાહ્મણં ક્ષત્રિયં વૈશ્યં શૂદ્રં વા ઘાતયેન્નૃપઃ। બ્રહ્મઘ્નં તસ્કરં ચૈવ માભૂદેવં ચરિષ્યતિ॥ 12-14-97 (70528) છિત્ત્વા હસ્તૌ ચ પાદૌ ચ નાસિકોષ્ઠૌ ચ ભૂપતિઃ। બ્રહ્મઘ્નં ચોત્તમં પાપં નેત્રોદ્ધારેણ યોજયેત્॥ 12-14-98 (70529) શૂદ્રસ્યૈવ સ્મૃતો દણ્ડસ્તદ્વદ્રાજન્યવૈશ્યયોઃ। પ્રાયશ્ચિત્તમકુર્વાણં બ્રાહ્મણં તુ પ્રવાસયેત્॥ 12-14-99 (70530) ક્ષત્રિયં વૈશ્યશૂદ્રૌ ચ શસ્ત્રેણૈવ ચ ઘાતયેત્। બ્રહ્મઘ્નાન્બ્રાહ્મણાત્રાજા કૃતાઙ્કાન્વિપ્રવાસયેત્॥ 12-14-100 (70531) વિકલેન્દ્રિયાંસ્ત્રિવર્ણાંશ્ચ ચણ્ડાલૈઃ સહ વાસયેત્। તૈશ્ચ યઃ સંપિબેત્કશ્ચિત્સ પિબન્બ્રહ્મહા ભવેત્॥ 12-14-101 (70532) પ્રેતાનાં ન ચ દેયાનિ પિણ્ડદાનાનિ કેનચિત્॥ 12-14-102 (70533) કૃષ્ણવર્ણા વિરૂપા ચ નિર્ણીતા લમ્બમૂર્ધજા। દુનોત્યદૃષ્ટ્વા કર્તારં બ્રહ્મહત્યેતિ તાં વિદુઃ॥ 12-14-103 (70534) બ્રહ્મઘ્નેન પિબન્તશ્ચ વિપ્રા દેશાઃ પુરાણિ ચ। અચિરાદેવ પીડ્યન્તે દુર્ભિક્ષવ્યાધિતસ્કરૈઃ॥ 12-14-104 (70535) બ્રાહ્મણં પાપકર્માણં વિપ્રાણામાતતાયિનમ્। ક્ષત્રિયં વૈશ્યશૂદ્રૌ ચ નેત્રોદ્ધારેણ યોજયેત્॥ 12-14-105 (70536) દુર્બલાનાં બલં રાજા બલિનો યે ચ સાધવઃ। બલિનાં દુર્બલાનાં ચ પાપાનાં મૃત્ત્યુરિષ્યતે॥ 12-14-106 (70537) સદોષમપિ યો હન્યાદશ્રાવ્ય જગતીપતે। દુર્બલં બલવન્તં વા સ પરાજયમર્હતિ॥ 12-14-107 (70538) રાજાજ્ઞાં પ્રાડ્વિવાકં ચ નેચ્છેદ્યચ્ચાપિ નિષ્પતેત્। સાક્ષિણં સાધુવાક્યં ચ જિતં તમપિ નિર્દિશેત્॥ 12-14-108 (70539) બન્ધનાન્નિષ્પતેદ્યચ્ચ પ્રતિભૂર્ન દદાતિ ચ। કુલજશ્ચ ધનાઢ્યશ્ચ સ પરાજયમર્હતિ॥ 12-14-109 (70540) રાજાજ્ઞયા સમાહૂતો યો ન ગચ્છેત્સભાં નરઃ। બલવન્તમુપાશ્રિત્ય સાયુધઃ સ પરાજિતઃ॥ 12-14-110 (70541) તં દણ્ડેન વિનિર્જિત્ય મહાસાહસિકં નરમ્। વિયુક્તદેહસર્વસ્વં પરલોકં વિસર્જયેત્॥ 12-14-111 (70542) મૃતસ્યાપિ ન દેયાનિ પિણ્ડદાનાનિ કેનચિત્। દત્ત્વા દણ્ડં પ્રયચ્છેત મધ્યમં પૂર્વસાહયમ્॥ 12-14-112 (70543) કુલસ્ત્રીવ્યભિચારં ચ રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિમર્દનમ્। બ્રહ્મહત્યાં ચ ચૌર્યં ચ રાજદ્રોહં ચ પઞ્ચમમ્॥ 12-14-113 (70544) યુદ્ધાદન્યત્ર હિંસાયાં સુરાપસ્ય ચ કીર્તને। મહાન્તં ગુરુતલ્પે ચ મિત્રદ્રોહે ચ પાતકમ્॥ 12-14-114 (70545) ન કથંચિદુપેક્ષેત મહાસાહસિકં નરમ્। સર્વસ્વમપહૃત્યાશુ તતઃ પ્રાણૈર્વિયોજયેત્॥ 12-14-115 (70546) ત્રિષુ વર્ણેષુ યો દણ્ડઃ પ્રણીતો બ્રહ્મણા પુરા। મહાસાહસિકં વિપ્રં કૃતાઙ્કં વિપ્રવાસયેત્॥ 12-14-116 (70547) સાહસ્રો વા ભવેદ્દણ્ડઃ કાઞ્ચનો દેહનિષ્ક્રિયા। ચતુર્ણામપિ વર્ણાનામેવમાહોશના કવિઃ॥ 12-14-117 (70548) નારીણાં બાલવૃદ્ધાનાં ગોપતેશ્ચ મહામતિઃ। પાપાનાં દુર્વિનીતાનાં પ્રાણાન્તં ચ બૃહસ્પતિઃ। દણ્ડમાહ મહાભાગ સર્વેષામાતતાયિનામ્॥ 12-14-118 (70549) સર્વેષાં પાપબુદ્ધીનાં પાપકર્મૈવ ક્વુર્વતામ્। ધૃતરાષ્ટ્રસ્ય પુત્રાણાં દણ્ડો નિર્દોષ ઇષ્યતે। સૌબલસ્ય ચ દુર્બુદ્ધેઃ કર્ણસ્ય ચ દુરાત્મનઃ॥ 12-14-119 (70550) પશ્યતાં ચૈવ શૂરાણાં યાઽહં દ્યૂતે સભાં તદા। રજસ્વલા સમાનીતા ભવતાં પશ્યતાં નૃપ। વાસસૈકેન સંવીતા તવ દોષેણ ભૂપતે॥ 12-14-120 (70551) માભૂદ્ધર્મવિલોપસ્તે ધૃતરાષ્ટ્રકુલક્ષયાત્। ક્રોધાગ્નિના તુ દગ્ધં ચ સપશુદ્રવ્યસંચયમ્॥ 12-14-121 (70552) સાઽહમેવંવિધં દુઃખં સંપ્રાપ્તા તવ હેતુના। આદિત્યસ્ય પ્રસાદેન ન ચ પ્રાણૈર્વિયોજિતા॥ 12-14-122 (70553) રક્ષિતા દેવદેવેન જગતઃ કાલહેતુના। દિવાકરેણ દેવેન વિવસ્ત્રા ન કૃતા તદા'॥ 12-14-123 (70554) એતેષાં યતમાનાનાં ન મેઽદ્ય વચનં મૃષા। ત્વં તુ સર્વાં મહીં ત્યક્ત્વા કુરુષે સ્વયમાપદમ્॥ 12-14-124 (70555) યથાઽઽસ્તાં સંમતૌ રાજ્ઞાં પૃથિવ્યાં રાજસત્તમ્। માંધાતા ચામ્બરીષશ્ચ તથા રાજન્વિરાજસે॥ 12-14-125 (70556) પ્રશાધિ પૃથિવીં દેવીં પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્। સપર્વતવનદ્વીપાં મા રાજન્વિમના ભવ॥ 12-14-126 (70557) યજસ્વ વિવિધૈર્યજ્ઞૈર્યુધ્યસ્વારીન્પ્રયચ્છ ચ। ધનાનિ ભોગાન્વાસાંસિ દ્વિજાતિભ્યો નૃપોત્તમ॥ ॥ 12-14-127 (70558) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ॥ 14॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-14-6 સ્તોકકાશ્ચાતકા વાવાશ્યમાનાઃ પુનઃ પુનઃ ક્રન્દન્તઃ॥ 12-14-7 ઉપપન્નેન યુક્તિયુક્તેન॥ 12-14-9 સર્વકામાનાં સર્વૈરર્થૈઃ॥ 12-14-13 ક્લીબોઽધીરઃ। અવિપાલા ઇવાસત ઇતિ. ટ. ડ. પાઠઃ। વત્સપાલા ઇવાસત ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-14-57 પ્રતિષેધો દણ્ડો રાજ્યાન્નિર્વાસનં વા॥ 12-14-58 દાનં આદાનં ચ તે॥ 12-14-59 સંકોચેન યાઞ્ચયા॥ 12-14-63 અપરેણ પશ્ચિમતઃ 12-14-64 ક્રૌઞ્ચદ્વીપાદિવશીકરણં સિદ્ધદ્વારા રાજસૂયે॥ 12-14-73 સર્વે તેપ્યવમાનિતા ઇતિ ટ. ડ. દ. પઠઃ॥ 12-14-75 નસ્યકર્મ નાસાદ્વારા ભેષજગ્રહણમ્॥

12-15-0 (70933) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-15-0x (5791) યાજ્ઞસેન્યા વચઃ શ્રુત્વા પુનરેવાર્જુનોઽબ્રવીત્। અનુમાન્ય મહાબાહું જ્યેષ્ઠં ભ્રાતરમીશ્વરમ્॥ 12-15-1 (70934) અર્જુન ઉવાચ। 12-15-2x (5792) દણ્ડઃ શાસ્તિ પ્રજાઃ સર્વા દણ્ડ એવાભિરક્ષતિ। દણ઼્ડઃ સુપ્તેષુ જાગર્તિ દણ્ડં ધર્મં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-15-2 (70935) દણ્ડઃ સંરક્ષતે ધર્મં તથૈવાર્યં જનાધિપ। કામં સંરક્ષતે દણ્ડસ્ત્રિવર્ગો દણ્ડ ઉચ્યતે॥ 12-15-3 (70936) દણ્ડેન રક્ષ્યતે ધાન્યં ધનં દણ્ડેન રક્ષ્યતે। એતદ્વિદ્વાનુપાદાય સ્વભાવં પશ્ય લૌકિકમ્॥ 12-15-4 (70937) રાજદણ્ડભયાદેકે નરાઃ પાપં ન કુર્વતે। યમદણ્ડભયાદેકે પરલોકભયાદપિ॥ 12-15-5 (70938) પરસ્પરભયાદેકે પાપાઃ પાપં ન કુર્વતે। એવં સાંસિદ્ધિકે લોકે સર્વં દણ્ડે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-15-6 (70939) દણ્ડસ્યૈવ ભયાદેકે ન ખાદન્તિ પરસ્પરમ્। અન્ધેતમસિ મજ્જેયુર્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-7 (70940) યસ્માદદાન્તાન્દમયત્યશિષ્ટાન્દણ્ડયત્યપિ। દમનાદ્દણ્ડનાચ્ચૈવ તસ્માદ્દણ્ડં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-15-8 (70941) વાચિ દણ્ડો બ્રાહ્મણાનાં ક્ષત્રિયાણાં ભુજાર્પણમ્। ધનદણ્ડાઃ સ્મૃતા વૈશ્યા નિર્દણ્ડઃ શૂદ્ર ઉચ્યતે॥ 12-15-9 (70942) અસંમોહાય મર્ત્યાનામર્થસંરક્ષણાય ચ। મર્યાદા સ્થાપિતા લોકે દણ્ડસંજ્ઞા વિશાંપતે॥ 12-15-10 (70943) યત્ર શ્યામો લોહિતાક્ષો દણ્ડશ્ચરતિ સૂદ્યતઃ। પ્રજાસ્તત્ર ન મુહ્યન્તિ નેતા ચેત્સાધુ પશ્યતિ॥ 12-15-11 (70944) બ્રહ્મચારી ગૃહસ્થશ્ચ વાનપ્રસ્થસ્ચ ભિક્ષુકઃ। દણ્ડસ્યૈવ ભયાદેતે મનુષ્યા વર્ત્મનિ સ્થિતાઃ॥ 12-15-12 (70945) નાભીતો યજતે રાજન્નાભીતો દાતુમિચ્છતિ। નાભીતઃ પુરુષઃ કશ્ચિત્સમયે સ્થાતુમિચ્છતિ॥ 12-15-13 (70946) નાચ્છિત્ત્વા પરમર્માણિ નાકૃત્વા કર્મ દુષ્કરમ્। નાહત્વા મત્સ્યઘાતીવ પ્રાપ્નોતિ મહતીં શ્રિયમ્॥ 12-15-14 (70947) નાઘ્નતઃ કીર્તિરસ્તીહ ન વિત્તં ન પુનઃ પ્રજાઃ। ઇન્દ્રો વૃત્રવધેનૈવ મહેન્દ્રઃ સમપદ્યત। `માહેન્દ્રં ચ ગૃહં લેભે લોકાનાં ચેશ્વરોઽભવત્॥' 12-15-15 (70948) ય એવ દેવા હન્તારસ્તાઁલ્લોકોઽર્ચયતે ભૃશમ્। હન્તારુદ્રસ્તથાસ્કન્દઃ શક્રોઽગ્નિર્વરુણો યમઃ॥ 12-15-16 (70949) હન્તા કાલસ્તથા વાયુર્મૃત્યુર્વૈશ્રવણો રવિઃ। વસવો મરુતઃ સાધ્યા વિશ્વેદેવાશ્ચ ભારત॥ 12-15-17 (70950) એતાન્દેવાન્નમસ્યન્તિ પ્રતાપપ્રણતા જનાઃ। ન બ્રહ્માણં ન ધાતારં ન પૂષાણં કથંચન॥ 12-15-18 (70951) મધ્યસ્થાન્સર્વભૂતેષુ દાન્તાઞ્શમપરાયણાન્। યજન્તે માનવાઃ કેચિત્પ્રશાન્તાન્સર્વકર્મસુ॥ 12-15-19 (70952) ન હિ પશ્યામિ જીવન્તં લોકે કંચિદર્હિસયા। સત્વૈઃ સત્વા હિ જીવન્તિ દુર્બલૈર્બલવત્તરાઃ॥ 12-15-20 (70953) નકુલો મૂષિકાનત્તિ બિડાલો નકુલં તથા। બિડાલમત્તિ શ્વા રાજઞ્શ્વાનં વ્યાલમૃગસ્તથા॥ 12-15-21 (70954) તાનત્તિ પુરુષઃ સર્વાન્પશ્ય ધર્મો યથા ગતઃ। પ્રાણસ્યાન્નમિદં સર્વં જઙ્ગમં સ્થાવરં ચ યત્॥ 12-15-22 (70955) વિધાનં દૈવવિહિતં તત્ર વિદ્વાન્ન મુહ્યતિ। યથા સૃષ્ટોઽસિ રાજેન્દ્ર તથા ભવિતુમર્હસિ॥ 12-15-23 (70956) વિનીતક્રોધહર્ષા હિ મન્દા વનમુપાશ્રિતાઃ। વિના વધં ન કુર્વન્તિ તાપસાઃ પ્રાણયાપનમ્॥ 12-15-24 (70957) ઉદકે બહવઃ પ્રાણાઃ પૃથિવ્યાં ચ ફલેષુ ચ। ન ચ કશ્ચિન્ન તાન્હન્તિ કિમન્યત્પ્રાણયાપનમ્॥ 12-15-25 (70958) સૂક્ષ્મયોનીનિ ભૂતાનિ તર્કગમ્યાનિ કાનિચિત્। પક્ષ્મણોઽપિ નિપાતેન યેષાં સ્યાત્સ્કન્ધપર્યયઃ॥ 12-15-26 (70959) ગ્રામાન્નિષ્ક્રમ્ય મુનયો વિગતક્રોધમત્સરાઃ। વને કુટુમ્બધર્માણો દૃશ્યન્તે પરિમોહિતાઃ॥ 12-15-27 (70960) ભૂમિં ભિત્ત્વૌષધીશ્છિત્ત્વા વૃક્ષાદીનણ્ડજાન્પશૂન્। મનુષ્યાસ્તન્વયે યજ્ઞાંસ્તે સ્વર્ગં પ્રાપ્નુવન્તિ ચ॥ 12-15-28 (70961) દણ્ડનીત્યાં પ્રણીતાયાં સર્વે સિધ્યન્ત્યુપક્રમાઃ। કૌન્તેય સર્વભૂતાનાં તત્ર મે નાસ્તિ સંશયઃ॥ 12-15-29 (70962) દણ્ડશ્ચેન્ન ભવેલ્લોકે વિનશ્યેયુરિમાઃ પ્રજાઃ। જલે મત્સ્યાનિવાભક્ષ્યન્દુર્બલાન્બલવત્તરાઃ॥ 12-15-30 (70963) સત્યં બતેદં બ્રહ્મણા પૂર્વમુક્તં દણ્ડઃ પ્રજા રક્ષતિ સાધુનીતઃ। પશ્યાગ્નયઃ પૂતિમાંસસ્ય ભીતાઃ સન્તર્જિતા દણ્ડભયાજ્જ્વલન્તિ॥ 12-15-31 (70964) અન્ધંતમ ઇવેદં સ્યાન્ન પ્રજ્ઞાયેત કિંચન। દણ્ડશ્ચેન્ન ભવેલ્લોકે વિભજન્સાધ્વસાધુની॥ 12-15-32 (70965) યેઽપિ સંભિન્નમર્યાદા નાસ્તિકા વેદનિન્દકાઃ। તેઽપિ ભોગાય કલ્પન્તે દણ્ડેનાશુ નિપીડિતાઃ॥ 12-15-33 (70966) સર્વો દણ્ડજિતો લોકો દુર્લભો હિ શુચિર્જનઃ। દણ્ડસ્ય હિ ભયાદ્ભીતો ભોગાયૈવ પ્રકલ્પતે॥ 12-15-34 (70967) ચાતુર્વર્ણ્યપ્રમોદાય સુનીતિકરણાય ચ। દણ્ડો વિધાત્રા વિહિતો ધર્માર્થૌં ભુવિ રક્ષિતુમ્॥ 12-15-35 (70968) યદિ દણ્ડાન્ન વિભ્યેયુર્વયાંસિ શ્વાપદાનિ ચ। અદ્યુઃ પશૂન્મનુષ્યાંશ્ચ યજ્ઞાર્થાનિ હવીંષિ ચ॥ 12-15-36 (70969) ન બ્રહ્મચાર્યધીયીત ન કાલ્યં દુહતે ચ ગૌઃ। ન કન્યોદ્વહનં ગચ્છેદ્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-37 (70970) વિષ્વગ્લોપઃ પ્રવર્તેત ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ। મમત્વં ન પ્રજાનીયુર્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-38 (70971) ન સંવત્સરસત્રાણિ તિષ્ઠેયુરકુતોભયાઃ। વિધિવદ્દક્ષિણાવન્તિ યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-39 (70972) ચરેયુર્નાશ્રમે ધર્મં યથોક્તં વિધિમાશ્રિતાઃ। ન વિદ્યાં પ્રાપ્નુયાત્કશ્ચિદ્યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-40 (70973) ન ચોષ્ટ્રા ન બલીવર્દા નાશ્વાશ્વતરગર્દભાઃ। ન વિદ્યાં પ્રાપ્નુર્યાનાનિ યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-41 (70974) ન પ્રેષ્યા વચનં કુર્યુર્ન બાલો જાતુ કર્હિચિત્। તિષ્ઠેત્પિતુર્મતે ધર્મે યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-42 (70975) દણ્ડે સ્થિતાઃ પ્રજાઃ સર્વા ભયં દણ્ડે વિદુર્બુધાઃ। દણ્ડે સ્વર્ગો મનુષ્યાણાં લોકોઽયં ચ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-15-43 (70976) ન તત્ર કૂટં પાપં વા વઞ્ચના વાઽપિ દૃશ્યતે। યત્ર દણ્ડઃ સુવિહિતશ્ચરત્યરિવિનાશનઃ॥ 12-15-44 (70977) હવિઃ શ્વા પ્રલિહેદ્દૃષ્ટ્વા દણ્ડશ્ચેન્નોદ્યતો ભવેત્। હરેત્કાકઃ પુરોડાશં યદિ દણ્ડો ન પાલયેત્॥ 12-15-45 (70978) યદીદં ધર્મતો રાજ્યં વિહિતં યદ્યધર્મતઃ। કાર્યસ્તત્ર ન શોકો વૈ ભુઙ્ક્ષ્વ ભોગાન્યજસ્વ ચ॥ 12-15-46 (70979) સુખેન ધર્મં શ્રીમન્તશ્ચરન્તિ શુચિવાસસઃ। સંવસન્તઃ પ્રિયૈર્દારૈર્ભુઞ્જાનાશ્ચાન્નમુત્તમમ્॥ 12-15-47 (70980) અર્થે સર્વે સમારમ્ભાઃ સમાયત્તા ન સંશયઃ। સ ચ દણ્ડે સમાયત્તઃ પશ્ય દણ્ડસ્ય ગૌસ્વમ્॥ 12-15-48 (70981) લોકયાત્રાર્થમેવેહ ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્। અહિંસાઽસાધુહિંસેતિ શ્રેયાન્ધર્મપરિગ્રહઃ॥ 12-15-49 (70982) નાત્યન્તં ગુણવત્કિંચિન્ન ચાપ્યત્યન્તનિર્ગુણમ્। ઉભયં સર્વકાર્યેષુ દૃશ્યતે સાધ્વસાધુ ચ॥ 12-15-50 (70983) પશૂનાં વૃષણં છિત્ત્વા તતો ભિન્દન્તિ નસ્સુ તાન્। વહન્તિ બહવો ભારાન્બધ્નન્તિ દમયન્તિ ચ॥ 12-15-51 (70984) એવં પર્યાકુલે લોકે વિતથૈર્જર્ઝરીકૃતે। તૈસ્તૈર્ન્યાયૈર્મહારાજ પુરાણં ધર્મમાચર॥ 12-15-52 (70985) યજ દેહિ પ્રજા રક્ષ ધર્મં સમનુપાલય। અમિત્રાઞ્જહિ કૌન્તેય મિત્રાણિ પરિપાલય॥ 12-15-53 (70986) મા ચ તે નિઘ્નતઃ શત્રૂન્મન્યુર્ભવતુ પાર્થિવ। ન તત્ર કિલ્વિષં કિંચિદ્ધન્તુર્ભવતિ ભારત॥ 12-15-54 (70987) આતતાયી હિ યો હન્યાદાતતાયિનમાગતમ્। ન તેન ભ્રૂણહા સ સ્યાન્મન્યુસ્તં મન્યુમાર્ચ્છતિ॥ 12-15-55 (70988) અવધ્યઃ સર્વભૂતાનામન્તરાત્મા ન સંશયઃ। અવધ્યે ચાત્મનિ કથં વધ્યો ભવતિ કસ્યચિત્॥ 12-15-56 (70989) યથા હિ પુરુષઃ શાલાં પુનઃ સંપ્રવિશેન્નવામ્। એવ જીવઃ શરીરાણિ તાનિતાનિ પ્રપદ્યતે॥ 12-15-57 (70990) દેહાન્પુરાણાનુત્સૃજ્ય નવાન્સંપ્રતિપદ્યતે। એવં મૃત્યુમુખં પ્રાહુર્જના યે તત્ત્વદર્શિનઃ॥ ॥ 12-15-58 (70991) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચદશોઽધ્યાયઃ॥ 15॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-15-6 સંસિદ્ધિકે પશુવત્ દણ્ડાર્હસ્વભાવે॥ 12-15-8 દમયતિ તાડનાદિના। દણ્ડયતિ વિત્તમપહરતિ॥ 12-15-9 ભુજ્યત ઇતિ ભુજં ભક્તં તન્માત્રાર્પણં વેતનપ્રદાનમિત્યર્થઃ॥ 12-15-11 શ્યામઃ દૃઢાભિઘાતેન દણ્ડ્યસ્યાન્ધ્યજનકત્વાત્। લોહિતાક્ષો દણ્ડયિતુઃ ક્રોધાતિશયાત્। સૂદ્યતઃ સુતરામુદ્યતઃ। સાધુ યથાપરાધમ્॥ 12-15-20 સત્વૈઃ સત્વાનીતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-15-21 વ્યાલમૃગશ્ચિત્રવ્યાઘ્રઃ॥ 12-15-22 પશ્ય કાલો યથા ગત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। પશ્ય ધર્મં યથાગતમિતિ ડ. ત. પાઠઃ॥ 12-15-23 યથાસૃષ્ટઃ શૌર્યં તેજો ધૃતિર્દાક્ષ્યમિત્યાદ્યુક્તસ્વભાવઃ ક્ષત્રિયઃ સૃષ્ટોઽસિ ધાત્રા॥ 12-15-24 વિનીતાવપનીતૌ ક્રોધહર્ષૌ યૈસ્તે। મન્દાઃ ક્ષત્રિયાઃ। વધં કન્દમૂલાદિવધમ્॥ 12-15-26 સ્કન્ધપર્યયો દેહસ્ય નાશઃ॥ 12-15-29 દણ્ડયુક્તા નીતિર્દણ્ડનીતિસ્તસ્યાં પ્રણીતાયાં પ્રવર્તિતાયામ્॥ 12-15-30 અભક્ષ્યન્ ભક્ષયેયુઃ॥ 12-15-31 પશ્યાગ્નયશ્ચ પ્રતિશામ્યેતિ ઝ.પાઠઃ। સંતર્જિતાઃ ફૂત્કારેણ॥ 12-15-33 ભોગાય પાલનાય। મર્યાદાયા ઇતિ શેષઃ॥ 12-15-36 હન્યુઃ પશૂનિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-15-37 ન કલ્યાણીં દુહેત ગામિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કલ્યાણીમપત્યવતીં ન દુહેત લોક ઇત્યર્થઃ। ઉદ્વહનં ન ગચ્છેત્ કિંતુ વ્યભિચરેદેવ॥ 12-15-38 વિશ્વલોપ ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। સેતવો મર્યાદાઃ। મમત્વં પરિચ્છિન્નં ન જાનીયુઃ। સર્વઃ સર્વત્ર મમત્વં કુર્યાદિત્યર્થરઃ॥ 12-15-39 તિષ્ઠેયુરનુતિષ્ઠેયુઃ ॥ 12-15-42 ન તિષ્ઠેદ્યુવતીધર્મ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-15-46 યદિ દણ્ડવતો રાજ્યં વિહિતં યદ્યધર્મતઃ। કાર્યં તત્ર ન કાર્યં ચ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-15-47 સંવર્ષન્તઃ ફલૈદીનૈરિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-15-51 નસ્મુ નાસિકાસુ। ભિન્દન્તિ મસ્તકમિતિ પાઠે મસ્તકં ભિન્દન્તિ શૃઙ્ગવૃદ્ધિર્માભૂદિતીત્યર્થઃ॥ 12-15-52 જર્ઝરીકૃતે દણ્ડેન। તદભાવે ભારવહનાદિકાર્યં ન સ્યાદતઃ પુરાણમેવ ધર્મમાચર। નત્વત્ર પ્રવાહાયાતં હિંસાદિદોષમવેક્ષસ્વેતિ ભાવઃ॥ 12-15-54 મન્યુર્દૈન્યમ્॥ 12-15-55 આતતાયી શસ્ત્રપાણિઃ। મન્યુઃ ક્રોધઃ। મન્યું ક્રોધમાર્ચ્છતિ। આ સર્વત ઋચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ। મન્યુઃ કર્તા નાહં કર્તેતિ શ્રુતેસ્તત્ર ન ભ્રૂણહા ભવતીત્યર્થઃ॥

12-16-0 (71360) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-16-0x (5835) અર્જુનસ્ય વચઃ શ્રુત્વા ભીમસેનોઽત્યમર્ષણઃ। ધૈર્યમાસ્થાય તં જ્યેષ્ઠં ભ્રાતા ભ્રાતરમબ્રવીત્॥ 12-16-1 (71361) રાજન્વિદિતધર્મોઽસિ ન તેઽસ્ત્યવિદિતં ભુવિ। ઉપશિક્ષામ તે વૃત્તં સદૈવ ન ચ શક્નુમઃ॥ 12-16-2 (71362) ન વક્ષ્યામિ ન વક્ષ્યામીત્યેવં મે મનસિ સ્થિતમ્। અતિદુઃખાત્તુ વક્ષ્યામિ તન્નિબોધ જનાધિપ॥ 12-16-3 (71363) ભવતઃ સંપ્રમોહેન સર્વં સંશયિતં કૃતમ્। વિક્લબત્વં ચ નઃ પ્રાપ્તમબલત્વં તથૈવ ચ॥ 12-16-4 (71364) કથં હિ રાજા લોકસ્ય સર્વશાસ્ત્રવિશારદઃ। મોહમાપદ્યસે દૈન્યાદ્યથા કાપુરુષસ્તથા॥ 12-16-5 (71365) આગતિશ્ચ ગતિશ્ચૈવ લોકસ્ય વિદિતા તવ। આયત્યાં ચ તદાત્વે ચ ન તેઽસ્ત્યવિદિતં પ્રભો॥ 12-16-6 (71366) એવં ગતે મહારાજ રાજ્યં પ્રતિ જનાધિપ। હેતુમાત્રં તુ વક્ષ્યામિ તમિહૈકમનાઃ શ્રૃણુ॥ 12-16-7 (71367) દ્વિવિધો જાયતે વ્યાધિઃ શારીરો માનસસ્તથા। પરસ્પરં તયોર્જન્મ નિર્દ્વન્દ્વં નોપલભ્યતે॥ 12-16-8 (71368) શારીરાજ્જાયતે વ્યાધિર્માનસો નાત્ર સંશયઃ। માનસાજ્જાયતે વ્યાધિઃ શારીર ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-16-9 (71369) શારીરમાનસે દુઃખે યોઽતીતે ત્વનુશોચતિ। દુઃખેન લભતે દુઃખં દ્વાવનર્થૌ ચ વિન્દતિ॥ 12-16-10 (71370) શીતોષ્ણે ચૈવ વાયુશ્ચ ત્રયઃ શારીરજા ગુણાઃ। તેષાં ગુણાનાં સામ્યં યત્તદાહુઃ સ્વસ્થલક્ષણમ્॥ 12-16-11 (71371) તેષામન્યતમોદ્રેકે વિધાનમુપદિશ્યતે। ઉષ્ણેન બાધ્યતે શીતં શીતેનોષ્ણં પ્રબાધ્યતે। `ઉભાભ્યાં બાધ્યતે વાયુર્વિધાનમિદમુચ્યતે॥' 12-16-12 (71372) સત્વં રજસ્તય ઇતિ માનસાઃ સ્યુસ્ત્રયો ગુણાઃ। તેષાં ગુણાનાં સામ્યં યત્તદાહુઃ સ્વસ્થલક્ષણમ્॥ 12-16-13 (71373) તેષામન્યતમોદ્રેકે વિધાનમુપદિશ્યતે। હર્ષેણ બાધ્યતે શોકો હર્ષઃ શોકેન બાધ્યતે। `ઉભાભ્યાં બાધ્યતે મોહો વિધાનમિદમુચ્યતે॥' 12-16-14 (71374) કશ્ચિત્સુખે વર્તમાનો દુઃખસ્ય સ્મર્તુમિચ્છતિ। કશ્ચિદ્દુઃખે વર્તમાનઃ સુખસ્ય સ્મર્તુમિચ્છતિ॥ 12-16-15 (71375) સ ત્વં ન દુઃખી દુઃખસ્ય ન સુખી ચ સુખસ્ય ચ। નાદુઃખી દુઃખભાગસ્ય નાસુખી ચ સુખસ્ય ચ। સ્મર્તુમર્હસિ કૌરવ્ય દિષ્ટં હિ બલવત્તરમ્॥ 12-16-16 (71376) અથવા તે સ્વભાવોઽયં યેન પાર્થિવ તુષ્યસે। દૃષ્ટ્વા સભાગતાં કૃષ્ણામેકવસ્ત્રાં રજસ્વલામ્। મિષતાં પાણ્ડુપુત્રાણાં ન તસ્ય સ્મર્તુમર્હસિ॥ 12-16-17 (71377) પ્રવ્રાજનં ચ નગરાદજિનૈશ્ચ વિવાસનમ્। મહારણ્યનિવાસશ્ચ ન તસ્ય સ્મર્તુમર્હસિ॥ 12-16-18 (71378) જટાસુરાત્પરિક્લેશં ચિત્રસેનેન ચાહવમ્। સૈન્ધવાચ્ચ પરિક્લેશં કથં વિસ્મૃતવાનસિ॥ 12-16-19 (71379) પુનરજ્ઞાતચર્યાયાં કીચકેન પદા વધમ્। દ્રૌપદ્યા રાજપુત્ર્યાંશ્ચ કથં વિસ્મૃતવાનસિ॥ 12-16-20 (71380) યચ્ચ તે દ્રોણભીષ્માભ્યાં યુદ્ધમાસીદરિંદમ્। મનસૈકેન યોદ્ધવ્યં તત્તે યુદ્ધમુપસ્થિતમ્॥ 12-16-21 (71381) યત્ર નાસ્તિ શરૈઃ કાર્યં ન મિત્રૈર્ન ચ બન્ધુભિઃ। આત્મનૈકેન યોદ્ધવ્યં તત્તે યુદ્ધમુપસ્થિતમ્॥ 12-16-22 (71382) તસ્મિન્નનિર્જિતે યુદ્ધે પ્રાણાન્યદિ વિમોક્ષ્યસે। અન્યં દેહં સમાસ્થાય તતસ્તૈરિહ યોત્સ્યસે॥ 12-16-23 (71383) `યો હ્યનાઢ્યઃ સ પતિતસ્તદુચ્છિષ્ટં તદલ્પકમ્। બહ્વપથ્યં બલવતો ન કિંચિત્રાયતે બલમ્ ॥' 12-16-24 (71384) તસ્માદદ્યૈવ ગન્તવ્યં યુધ્યસ્વ ભરતર્ષભ। પરમવ્યક્તરૂપસ્ય વ્યક્તં ત્યક્ત્વા સ્વકર્મભિઃ॥ 12-16-25 (71385) તસ્મિન્નનિર્જિતે યુદ્ધે કામવસ્થાં ગમિષ્યસિ। એતજ્જિત્વા મહારાજ કૃતકૃત્યો ભવિષ્યસિ॥ 12-16-26 (71386) એતાં બુદ્ધિં વિનિશ્ચિત્ય ભૂતાનામાગતિં ગતિમ્। પિતૃપૈતામહે વૃત્તે શાધિ રાજ્યં યથોચિતમ્॥ 12-16-27 (71387) દિષ્ટ્યા દુર્યોધનઃ પાપો નિહતઃ સાનુગો યુધિ। દ્રૌપદ્યાઃ કેશપક્ષસ્ય દિષ્ટ્યા તે પદવીં ગતાઃ॥ 12-16-28 (71388) યજસ્વ વાજિમેધેન વિધિવદ્દક્ષિણાવતા। વયં તે કિંકરાઃ પાર્થ વાસુદેવશ્ચ વીર્યવાન્॥ ॥ 12-16-29 (71389) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષોડશોઽધ્યાયઃ॥ 16॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-16-2 નચ શક્નુમઃ। કર્તુમિતિ શેષઃ॥ 12-16-6 અગતિશ્ચ ગતિશ્ચૈવેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર આયત્યામુત્તરકાલે। તદાત્વે વર્તમાનકાલે અગતિર્દુર્માગઃ। ગતિઃ સન્માર્ગ ઇત્યર્થઃ॥ 12-16-8 નિર્દ્વન્દ્વં શરીરં વિના વ્યાધિર્નાસ્તિ મનોવિના આધિર્નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-16-11 શીતોષ્ણે કફપિત્તે। વાયુર્વાતઃ॥ 12-16-12 વિધાનં ચિકિત્સા। ઉષ્ણેન દ્રવ્યેણ॥ 12-16-16 ન દુઃખી સુખજાતસ્ય ન સુખી દુઃખજસ્ય વા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-16-17 યેન પાર્થિવ ક્લિશ્યસે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-16-18 ન તસ્ય સ્મર્તુમર્હસીત્યત્ર કથમિતિ વક્ષ્યમાણં પદમપકૃષ્ય યોજના॥ 12-16-22 યત્ર નાભિસરૈરિતિ દ. પાઠઃ। તત્ર ન અભિસરૈરિતિ છેદઃ॥ 12-16-23 તસ્મિન્મનસિ॥ 12-16-25 યુધ્યસ્વ। મનોજયાર્થં સન્નદ્ધો ભવેત્યર્થઃ॥ 12-16-26 તસ્મિન્મનસિ કામવસ્થામ્। અવાચ્યામિત્યર્થઃ। એતન્મનઃ॥ 12-16-28 દિષ્ટ્યા ત્વં પદવીં ગત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-17-0 (71779) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-17-0x (5862) અસંતોષઃ પ્રમાદશ્ચ મદો રાગોઽપ્રશાન્તતા। બલં મોહોઽભિમાનશ્ચાપ્યુદ્વેગશ્ચૈવ સર્વશઃ॥ 12-17-1 (71780) એભિઃ પાપ્મભિરાવિષ્ટો રાજ્યં ત્વમભિકાઙ્ક્ષસે। નિરામિષો વિનિર્મુક્તઃ પ્રશાન્તઃ સુસુખી ભવ॥ 12-17-2 (71781) ય ઇમામખિલાં ભૂમિં શિષ્યાદેકો મહીપતિઃ। તસ્યાપ્યુદરમેકં વૈ કિમિદં ત્વં પ્રશંસસિ॥ 12-17-3 (71782) નાહ્ના પૂરયિતું શક્યાં ન માસૈર્ભરતર્ષભ। અપૂર્યાં પૂરયન્નિચ્છામાયુષાઽપિ ન શક્નુયાત્॥ 12-17-4 (71783) યથેદ્ધઃ પ્રજ્વલત્યગ્નિરસમિદ્ધઃ પ્રશામ્યતિ। અલ્પાહારતયાગ્નિં ત્વં શમયૌદર્યમુત્થિતમ્॥ 12-17-5 (71784) આત્મોદરકૃતેઽપ્રાજ્ઞઃ કરોતિ વિશસં બહુ। જયોદરં પૃથિવ્યા તે શ્રેયો નિર્જિતયા જિતમ્॥ 12-17-6 (71785) માનુષાન્કામભોગાંસ્ત્વમૈશ્વર્યં ચ પ્રશંસસિ। અભોગિનોઽબલાશ્ચૈવ યાન્તિ સ્થાનમનુત્તમમ્॥ 12-17-7 (71786) યોગઃ ક્ષેમશ્ચ રાષ્ટ્રસ્ય ધર્માધર્મૌ ત્વયિ સ્થિતૌ। મુચ્યસ્વ મહતો ભારાત્ત્યાગમેવાભિસંશ્રય॥ 12-17-8 (71787) એકોદરકૃતે વ્યાઘ્રઃ કરોતિ વિશસં બહુ। તમન્યેઽપ્યુપજીવન્તિ મન્દવેગતરા મૃગાઃ॥ 12-17-9 (71788) વિષયાન્પ્રતિસંગૃહ્ય સંન્યાસે કુરુતે મતિમ્। ન ચ તુષ્યન્તિ રાજાનઃ પશ્ય બુદ્ધ્યન્તરં યથા॥ 12-17-10 (71789) પત્રાહારૈરશ્મકુટ્ટૈર્દન્તોલૂખલિકૈસ્તથા। અબ્ભક્ષૈર્વાયુભક્ષૈશ્ચ તેરયં નરકો જિતઃ॥ 12-17-11 (71790) યસ્ત્વિમાં વસુધાં કૃત્સ્નાં પ્રશાસેદખિલાં નૃપઃ। તુલ્યાશ્મકાઞ્ચનો યશ્ચ સ કૃતાર્થો ન પાર્થિવઃ॥ 12-17-12 (71791) સંકલ્પેષુ નિરારમ્ભો નિરાશીર્નિર્મમો ભવ। અશોકં સ્થાનમાતિષ્ઠ ઇહ ચામુત્ર ચાવ્યયમ્॥ 12-17-13 (71792) નિરામિષા ન શોચન્તિ શોચન્તિ ત્વામિષૈષિણઃ। પરિત્યજ્યામિષં સર્વં મૃષાવાદાત્પ્રમોક્ષ્યસે॥ 12-17-14 (71793) પન્થાનૌ પિતૃયાનશ્ચ દેવયાનશ્ચ વિશ્રુતૌ। ઈજાનાઃ પિતૃયાનેન દેવયાનેન મોક્ષિણઃ॥ 12-17-15 (71794) તપસા બ્રહ્મર્યેણ સ્વાધ્યાયેન મહર્ષયઃ। વિમુચ્ય દેહાંસ્તે યાન્તિ મૃત્યોરવિષયં ગતાઃ॥ 12-17-16 (71795) આમિષં બન્ધનં લોકે કર્મેહોક્તં તથાઽઽમિષમ્। તાભ્યાં વિમુક્તઃ પાપાભ્યાં પદમાપ્નોતિ તત્પરમ્॥ 12-17-17 (71796) અપિ ગાથાં પુરા ગીતાં જનકેન વદન્ત્યુત। નિર્દ્વન્દ્વેન વિમુક્તેન મોક્ષં સમનુપશ્યતા॥ 12-17-18 (71797) અનન્તં બત મે વિત્તં યસ્ય મે નાસ્તિ કિંચન। મિથિલાયાં પ્રદીપ્તાયાં ન મે કિંચિત્પ્રદહ્યતે॥ 12-17-19 (71798) પ્રજ્ઞાપ્રાસાદમારુહ્ય ન શોચેચ્છોચતો જનાન્। જગતીસ્થોઽથવાઽદ્રિસ્થો મન્દબુદ્ધિર્નચેક્ષતે॥ 12-17-20 (71799) દૃશ્યં પશ્યતિ યઃ પશ્યન્સ ચક્ષુષ્માન્સ બુદ્ધિમાન્। અજ્ઞાતાનાં ચ વિજ્ઞાનાત્સંબોધાદ્રુદ્ધિરુચ્યતે॥ 12-17-21 (71800) યસ્તુ માનં વિજાનાતિ બહુમાનમિયાત્સ વૈ। બ્રહ્મભાવપ્રભૂતાનાં વૈદ્યાનાં ભાવિતાત્મનામ્॥ 12-17-22 (71801) યદા ભૂતપૃથગ્ભાવમેકસ્થમનુપશ્યતિ। તત એવ ચ વિસ્તારં બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-17-23 (71802) તે જનાસ્તાં ગતિં યાન્તિ નાવિદ્વાંસોઽલ્પચેતસઃ। નાબુદ્ધયો નાતપસઃ સર્વં બુદ્ધૌ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ ॥ 12-17-24 (71803) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ॥ 17॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-17-5 ઇદ્ધઃ પ્રદીપ્તઃ॥ 12-17-6 વિશસં વિશસનમ્॥ 12-17-7 અબલાસ્તપઃકૃશાઃ॥ 12-17-8 અલબ્ધલાભો યોગઃ। લબ્ધસંરક્ષણં ક્ષેમઃ॥ 12-17-21 દૃશ્યં દ્રષ્ટું યોગ્યં કર્તવ્યમકર્તવ્યં ચ॥ 12-17-22 યસ્તુ વાચં વિજાનાતીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-17-24 તે બુદ્ધિમન્તઃ॥

12-18-0 (72208) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-18-0x (5909) તૂષ્ણીંભૂતં તુ રાજાનં પુનરેવાર્જુનોઽબ્રવીત્। સંતપ્તઃ શોકદુઃખાભ્યાં રાજવાક્શલ્યપીડિતઃ॥ 12-18-1 (72209) અર્જુન ઉવાચ। 12-18-2x (5910) કથયન્તિ પુરાવૃત્તમિતિહાસમિમં જનાઃ। વિદેહરાજ્ઞઃ સંવાદં ભાર્યયા સહ ભારત॥ 12-18-2 (72210) ઉત્સૃજ્ય રાજ્યં ભિક્ષાર્થં કૃતબુદ્ધિં નરેશ્વરમ્। વિદેહરાજમહીષી દુઃખિતા પ્રત્યભાષત॥ 12-18-3 (72211) ધનાન્યપત્યં મિત્રાણિ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ। પન્થાનં પાવનં હિત્વા જનકો મૌઢ્યમાસ્થિતઃ॥ 12-18-4 (72212) તં દદર્શ પ્રિયા ભાર્યા ભૈક્ષવૃત્તિમકિંચનમ્। ધાનામુષ્ટિમુપાસીનં નિરીહં ગતમત્સરમ્॥ 12-18-5 (72213) તમુવાચ સમામત્ય ભર્તારમકુતોભયમ્। ક્રુદ્ધા મનસ્વિની ભાર્યા વિવિક્તે હેતુમદ્વચઃ॥ 12-18-6 (72214) કથમુત્સૃજ્ય રાજ્યં સ્વં ધનધાન્યસમન્વિતમ્। કાપાલીં વૃત્તિમાસ્થાય ધાન્યમુષ્ટિમુપાસસે॥ 12-18-7 (72215) પ્રતિજ્ઞા તેઽન્યથા રાજન્વિચેષ્ટા ચાન્યથા તવ। યદ્રાજ્યં મહદુત્સૃજ્ય સ્વલ્પે લુભ્યસિ પાર્થિવ॥ 12-18-8 (72216) નૈતેનાતિથયો રાજન્દેવર્ષિપિતરસ્તથા। અદ્ય શક્યાસ્ત્વયા ભર્તું મોઘસ્તેઽયં પરિશ્રમઃ॥ 12-18-9 (72217) દેવતાતિથિભિશ્ચૈવ પિતૃભિશ્ચૈવ પાર્થિવ। સર્વૈરેતૈઃ પરિત્યક્તઃ પરિવ્રજસિ નિષ્ક્રિયઃ॥ 12-18-10 (72218) યસ્ત્વં ત્રૈવિદ્યવૃદ્ધાનાં બ્રાહ્મણાનાં સહસ્રશઃ। ભર્તા ભૂત્વા ચ લોકસ્ય સોઽદ્યાન્યૈર્ભૂતિમિચ્છસિ॥ 12-18-11 (72219) શ્રિયં હિત્વા પ્રદીપ્તાં ત્વં શ્વવત્સંપ્રતિ વીક્ષ્યસે। અપુત્રા જનની તેઽદ્ય કૌસલ્યા ચાપતિસ્ત્વયા॥ 12-18-12 (72220) આશ્રિતા ધર્મકામાસ્ત્વાં ક્ષત્રિયાઃ પર્યુપાસતે। ત્વદાશામભિકાઙ્ક્ષન્તઃ કૃપણાઃ ફલહેતુકાઃ॥ 12-18-13 (72221) તાંશ્ચ ત્વં વિફલાન્કૃત્વા કં નુ લોકં ગમિષ્યસિ। રાજન્સંશયિતે મોક્ષે પરતન્ત્રેષુ દેહિષુ॥ 12-18-14 (72222) નૈવ તેઽસ્તિ પરો લોકો નાપરઃ પાપકર્મણઃ। ધર્મ્યાન્દારાન્પરિત્યજ્ય યસ્ત્વમિચ્છસિ જીવિતુમ્॥ 12-18-15 (72223) સ્રજો ગન્ધાનલંકારાન્વાસાંસિ વિવિધાનિ ચ। કિમર્થમભિસંત્યજ્ય પરિવ્રજસિ નિષ્ક્રિયઃ॥ 12-18-16 (72224) નિપાનં સર્વભૂતાનાં ભૂત્વા ત્વં પાવનં મહત। આઢ્યો વનસ્પતિર્ભૂત્વા સોન્યાંસ્ત્વં પર્યુપાસસે॥ 12-18-17 (72225) ખાદન્તિ હસ્તિનં ન્યાસે ક્રવ્યાદા બહવોઽપ્યુત। બહવઃ કૃમયશ્ચૈવ કિં પુનસ્ત્વામનર્થકમ્॥ 12-18-18 (72226) ય ઇમાં કુણ્ડિકાં ભિન્દ્યાન્ત્રિવિષ્ટબ્ધં ચ યો હરેત્। વાસશ્ચાપિ હરેત્તસ્મિન્કથં તે માનસં ભવેત્॥ 12-18-19 (72227) યસ્ત્વં સર્વં સમુત્સૃજ્ય ધાનામુષ્ટિમનુગ્રહઃ। યદનેન કૃતં સર્વં કિમિદં મમ દીયતે॥ 12-18-20 (72228) ધાનામુષ્ટેરિહાર્થશ્ચેત્પ્રતિજ્ઞા તે વિનશ્યતિ। કા વાઽહં તવ કો મે ત્વં કશ્ચ તે મય્યનુગ્રહઃ॥ 12-18-21 (72229) પ્રશાધિ પૃથિવીં રાજન્યત્ર તેઽનુગ્રહો ભવેત્। પ્રાસાદે શયનં યાનં વાસાંસ્યાભરણાનિ ચ॥ 12-18-22 (72230) શ્રિયાં નિરાશૈરધનેસ્ત્યક્તમિત્રૈરકિંચનૈઃ। સૌખિકૈઃ સંભૃતો યોઽર્થઃ સ સંત્યજતિ કિંનુ તં॥ 12-18-23 (72231) યોઽત્યન્તં પ્રતિગૃહ્ણીયાદ્યશ્ચ દદ્યાત્સદૈવ હિ। તયોસ્ત્વમન્તરં વિદ્ધિ શ્રેયાંસ્તાભ્યાં ક ઉચ્યતે॥ 12-18-24 (72232) સદૈવ યાચમાનેષુ તથા દમ્ભાન્વિતેષુ ચ। એતેષુ દક્ષિણા દત્તા દાવાગ્રાવિવ દુર્હુતમ્॥ 12-18-25 (72233) જાતવેદા યથા રાજન્નાદગ્ધ્વૈવોપશામ્યતિ। સદૈવ યાચમાનો વૈ તથા શામ્યતિ ન દ્વિજઃ॥ 12-18-26 (72234) સતાં વૈ દદતોઽન્નં ચ લોકેઽસ્મિન્પ્રકૃતિર્ધ્રુવા। ન ચેદ્રાજા ભવેદ્દાતા કુતઃ સ્યુર્મોક્ષકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 12-18-27 (72235) અન્નાદ્ગૃહસ્થા લોકેઽસ્મિન્ભિક્ષવસ્તત એવ ચ। અન્નાત્પ્રાણઃ પ્રભવતિ અન્નદઃ પ્રાણદો ભવેત્॥ 12-18-28 (72236) ગૃહસ્થેભ્યોઽપિ નિર્મુક્તા ગૃહસ્થાનેવ સંશ્રિતાઃ। પ્રભવં ચ પ્રતિષ્ઠાં ચ દાન્તા વિન્દન્ત આસતે॥ 12-18-29 (72237) ત્યાગાન્ન ભિક્ષુકં વિન્દ્યાન્ન મૌઢ્યાન્ન ચ યાચનાત્। ઋજુસ્તુ યોઽર્થં ત્યજતિ તં મુક્તં વિદ્ધિ ભિક્ષુકમ્॥ 12-18-30 (72238) અસક્તઃ શક્તવદ્ગચ્છન્નિઃ સઙ્ગો મુક્તબન્ધનઃ। સમઃ શત્રૌ ચ મિત્રે ચ સ વૈ મુક્તો મહીપતે॥ 12-18-31 (72239) પરિવ્રજન્તિ દાનાર્થં મુણ્ડાઃ કાષાયવાસસઃ। સિતા બહુવિધૈઃ પાશૈઃ સંચિન્વન્તો વૃથામિષમ્॥ 12-18-32 (72240) ત્રયીં ચ નામવાર્તાં ચ ત્યક્ત્વા પુત્રાન્વ્રજન્તિ યે। ત્રિવિષ્ટબ્ધં ચ વાસશ્ચ પ્રતિગૃહ્ણન્ત્યબુદ્ધયઃ॥ 12-18-33 (72241) અનિષ્કષાયે કાષાયમીહાર્થમિતિ વિદ્ધિ તમ્। ધર્મધ્વજાનાં મુણ્ડાનાં વૃત્ત્યર્થમિતિ મે મતિઃ॥ 12-18-34 (72242) કાષાયૈરજિનૈશ્ચીરૈર્નગ્નાન્મુણ્ડાઞ્જટાધરાન્। બિભ્રત્સાધૂન્મહારાજ જય લોકાઞ્જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-18-35 (72243) અગ્ન્યાધેયાનિ ગુર્વર્થં ક્રતૂનપિ સુદક્ષિણાન્। દદાત્યહરહઃ પૂર્વં કો નુ ધર્મરતસ્તતઃ॥ 12-18-36 (72244) અર્જુન ઉવાચ। 12-18-37x (5911) તત્ત્વજ્ઞો જનકો રાજા લોકેઽસ્મિન્નિતિ ગીયતે। સોઽપ્યાસીન્મોહસંપન્નો મા મોહવશમન્વગાઃ॥ 12-18-37 (72245) એવં ધર્મમનુક્રાન્તા સદા દાનતપઃ પરાઃ। આનૃશંસ્યગુણોપેતાઃ કામક્રોધવિવર્જિતાઃ॥ 12-18-38 (72246) પ્રજાનાં પાલને યુક્તા દમમુત્તમમાસ્થિતાઃ। ઇષ્ટ્વા લોકાનવાપ્સ્યામો ગુરુવૃદ્ધોપચાયિનઃ॥ 12-18-39 (72247) દેવતાતિથિભૂતાનાં નિર્વપન્તો યથાવિધિ। સ્થાનમિષ્ટમવાપ્સ્યામો બ્રહ્મણ્યાઃ સત્યવાદિનઃ॥ ॥ 12-18-40 (72248) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ॥ 18॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-18-5 ધાના ભૃષ્ટયવાઃ। નિરીહં વિતૃષ્ણમ્॥ 12-18-8 સ્વલ્પે મુહ્યસીતિ દ.થ. પાઠઃ। પ્રતિજ્ઞાતે તે વૃથેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-18-9 એતેન ધાનામુષ્ટિના॥ 12-18-12 કૌસલ્યા પાતિતા ત્વયેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-18-13 ફલહેતુકાઃ ફલાર્થિનઃ॥ 12-18-17 નિપીયતેઽસ્મિન્સ્વેચ્છયા ગોભિર્જલમિતિ નિપાનં આહાવઃ। કૂપોપાન્તસ્થક્ષુદ્રજલાશય ઇતિયાવત્। તથા આઢ્યઃ ફલવાન્॥ 12-18-18 હસ્તિનમપિ ન્યાસે કૃતે સતિ ક્રવ્યાદા માંસાદાઃ ખાદન્તિ। અનર્થકં સર્વપુરુષાર્થહીનમ્॥ 12-18-19 ત્રિવિષ્ટબ્ધં ત્રિદણ્ડમ્॥ 12-18-20 અનુગ્રહઃ અન્વગ્રહીઃ। યદાનેન સમં સર્વં કિમિદં હ્યવસીયતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અવસીયસે અધ્યવસ્યતિ। અનેન ધાનામુષ્ટિના સર્વં રાજ્યાદિકં સમમ્। સઙ્ગિત્વાવિશેષાત્ ઇત્યર્થઃ॥ 12-18-23 સૌખિકૈઃ સંભૃતાનર્થાન્યઃ સંત્યજતિ કિંનુ તત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર સૌખિકૈઃ પરમમુખાર્થિભિઃ સંન્યાસિભિઃ। સંભૃતાનર્થાન્ કુણ્ડિકાદીન્ વીક્ષ્ય યઃ સ્વયમપિ તથા કરોતિ સ કિંનુ તદ્રાજ્યાદિકં ત્યજતિ। અપિતુ નૈવ ત્યજતિ। કિંતૂચિતં પરિગ્રહં ત્યક્ત્વા દૈવોપહતત્વાદનુચિતં પરિગ્રહાન્તરમેવ કરોતીત્યસઙ્ગત્વમસ્ય દુર્લભમિત્યર્થઃ॥ 12-18-25 સદૈવ વાચમાનઃ પરિવ્રાટ્। સદૈવ યાચમાનેષુ સત્સુ (દણ્ડ)ડમ્ભવિવર્જિષુ ઇતિ ટ.ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-18-26 સદૈવ યાચમાનો હિ તથા શામ્યતિ વૈ દ્વિજઃ। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-18-27 સતાં સંન્યાસિનાં પ્રકૃતિર્જીવનમ્। સતાં ચ વેદા અન્નં ચ લોકેઽસ્મિન્પ્રકૃતિર્ધ્રુવા। અન્નદાતા ભવેદ્દાતા કુશાસ્ત્રં મોક્ષકાઙ્ક્ષિણઃ। ઇતિ ટ.ડ.થ.દ. પાઠઃ॥ 12-18-32 પરિવ્રજન્તિ યેઽનર્થા ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-18-34 અનિષ્કષાયે રાગાદિદોષવર્જનાભાવે। અનિષ્કષાયાઃ કાષાયમિતિ ડ. થ. દ. પાઠઃ॥

12-19-0 (72492) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-19-0x (5954) વેદાહં તાત શાસ્ત્રાણિ અપરાણિ પરાણિ ચ। ઉભયં વેદવચનં કુરુ કર્મ ત્યજેતિ ચ॥ 12-19-1 (72493) આકુલાનિ ચ શાસ્ત્રાણિ હેતુભિશ્ચિન્તિતાનિ ચ। નિશ્ચયશ્ચૈવ યો મન્ત્રે વેદાહં તં યથાવિધિ॥ 12-19-2 (72494) ત્વં તુ કેવલશાસ્ત્રજ્ઞો વીરવ્રતસમન્વિતઃ। શાસ્ત્રાર્થં તત્ત્વતો ગન્તું ન સમર્થઃ કથંચન॥ 12-19-3 (72495) શાસ્ત્રાર્થતત્ત્વદર્શી યો ધર્મનિશ્ચયકોવિદઃ। તેનાપ્યેવં ન વાચ્યોઽયં યદિ ધર્મં પ્રપશ્યસિ॥ 12-19-4 (72496) ભ્રાતૃસૌહૃદમાસ્થાય યદુક્તં વચનં ત્વયા। ન્યાય્યં યુક્તં ચ કૌન્તેય પ્રીતોઽહં તેન તેઽર્જુન॥ 12-19-5 (72497) `મહેશ્વરસમં સત્વં બ્રહ્મણા ચૈવ યત્સમમ્। વાસુદેવસમં ચૈવ ન ભૂતં ન ભવિષ્યતિ॥ 12-19-6 (72498) તથા ત્વં યોધમુખ્યેષુ સત્વં પરમમિષ્યતે॥ 12-19-7 (72499) બલમિન્દ્રે ચ વાયૌ ચ બલં યચ્ચ જનાર્દને। તદ્વલં ભીમસેને ચ ત્વયિ ચાર્જુના વિદ્યતે॥ 12-19-8 (72500) ત્વત્સમશ્ચિત્રયોધી ચ દૂરપાતી ચ પાણ્ડવ। દિવ્યાસ્ત્રબલસંપન્નઃ કો વાઽન્યસ્ત્વત્સમો નરઃ॥ 12-19-9 (72501) યુદ્ધધર્મેષુ સર્વેષુ ક્રિયાણાં નૈપુણેષુ ચ। ન ત્વયા સદૃશઃ કશ્ચિન્ત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે॥ 12-19-10 (72502) ધાર્મિકં ધર્મયુક્તં ચ નિઃશેષં જ્ઞાયતે મયા। ધર્મસૂક્ષ્મં તુ યદ્વાચ્યં તત્ર દુષ્પ્રતરં ત્વયા। ધનઞ્જય ન મે બુદ્ધિમતિશઙ્કિતુમર્હસિ॥ 12-19-11 (72503) યુદ્ધશાસ્ત્રવિદેવ ત્વં ન વૃદ્ધાઃ સેવિતાસ્ત્વયા। સમાસવિસ્તરવિદાં ન તેષાં વેત્સિ નિશ્ચયમ્॥ 12-19-12 (72504) તપસ્ત્યાગો વિધિરિતિ નિશ્ચયસ્તાત ધીમતામ્। પરસ્પરં જ્યાય એષામિતિ નઃ શ્રેયસી મતિઃ॥ 12-19-13 (72505) યત્ત્વેતન્મન્યસે પાર્થ ન જ્યાયોઽસ્તિ ધનાદિતિ। તત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યથા નૈતત્પ્રધાનતઃ॥ 12-19-14 (72506) તપઃ સ્વાધ્યાયશીલા હિ દૃશ્યન્તે ધાર્મિકા જનાઃ। ઋષયસ્તપસા યુક્તા યેષાં લોકાઃ સનાતનાઃ॥ 12-19-15 (72507) અજાતશ્મશ્રવો ધીરાસ્તથાઽન્યે વનવાસિનઃ। અરુણાઃ કેતવશ્ચૈવ સ્વાધ્યાયેન દિવં ગતાઃ॥ 12-19-16 (72508) ઉત્તરેણ તુ પન્થાનમાર્યા વિષયનિગ્રહાત્। અબુદ્ધિજં તમસ્ત્યક્ત્વા લોકાંસ્ત્યાગવતાં ગતાઃ॥ 12-19-17 (72509) દક્ષિણેન તુ પન્થાનં યં ભાસ્વન્તં પ્રચક્ષતે। એતે ક્રિયાવતાં લોકા યે શ્મશાનાનિ ભેજિરે॥ 12-19-18 (72510) અનિર્દેશ્યા ગતિઃ સા તુ યાં પ્રપશ્યન્તિ મોક્ષિણઃ। તસ્માત્ત્યાગઃ પ્રધાનેષ્ટઃ સ તુ દુઃખં પ્રવેદિતુમ્॥ 12-19-19 (72511) અનુસ્મૃત્ય તુ શાસ્ત્રાણિ કવયઃ સમવસ્થિતાઃ। અપીહ સ્યાદપીહ સ્યાત્સારાસારદિદૃક્ષયા॥ 12-19-20 (72512) વેદવાદાનતિક્રમ્ય શાસ્ત્રાણ્યારણ્યકાનિ ચ। વિપાટ્ય કદલીસ્તમ્ભં સારં દદૃશિરે ન તે॥ 12-19-21 (72513) અથૈકાન્તવ્યુદાસેન શરીરે પાઞ્ચભૌતિકે। ઇચ્છાદ્વેષસમાયુક્તમાત્માનં પ્રાહુરિઙ્ગિતૈઃ॥ 12-19-22 (72514) અગ્રાહ્યં ચક્ષુષા સત્વમનિર્દેશ્યં ચ તદ્ગિરા। કર્મહેતુપુરસ્કારં ભૂતેષુ પસ્વિર્તતે॥ 12-19-23 (72515) કલ્યાણગોચરં કૃત્વા માનં તૃષ્ણાં નિગૃહ્ય ચ। કર્મસંતતિમુત્સૃજ્ય સ્યાન્નિરાલમ્બનઃ સુખી॥ 12-19-24 (72516) અસ્મિન્નેવં સૂક્ષ્મગમ્યે માર્ગે સદ્ભિર્નિષેવિતે। કથમર્થમનર્થાઢ્યમર્જુન ત્વં પ્રશંસસિ॥ 12-19-25 (72517) પૂર્વશાસ્ત્રવિદોઽપ્યેવં જનાઃ પશ્યન્તિ ભારત। ક્રિયાસુ નિરતા નિત્યં દાને યજ્ઞે ચ કર્મણિ॥ 12-19-26 (72518) ભવન્તિ સુદુરાવર્તા હેતુમન્તોઽપિ પણ્ડિતાઃ। દૃઢપૂર્વે સ્મૃતા મૂઢા નૈતદસ્તીતિ વાદિનઃ॥ 12-19-27 (72519) અનૃતસ્યાવમન્તારો વક્તારો જનસંસદિ। ચરન્તિ વસુધાં કૃત્સ્નાં વાવદૂકા બહુશ્રુતાઃ॥ 12-19-28 (72520) પાર્થ યન્ન વિજાનીમઃ કસ્તાઞ્જ્ઞાતુમિહાર્હતિ। એવં પ્રાજ્ઞાઃ શ્રુતાશ્ચાપિ મહાન્તઃ શાસ્ત્રવિત્તમાઃ॥ 12-19-29 (72521) તપસા મહદાપ્નોતિ બુદ્ધ્યા વૈ વિન્દતે મહત્। ત્યાગેન સુખમાપ્નોતિ સદા કૌન્તેય ધર્મવિત્॥ ॥ 12-19-30 (72522) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 19॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-19-1 અપરાણિ ધર્મશાસ્ત્રાણિ। પરાણિ બ્રહ્મશાસ્ત્રાણિ॥ 12-19-2 અમૂલાનિ ચ શાસ્ત્રાણિ હેતુભિશ્ચિત્રિતાનિ ચ। નિશ્ચયશ્ચૈષ યન્મન્ત્ર ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-19-3 ત્વં તુ કેવલમસ્ત્રજ્ઞ ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-19-11 તત્ર વિષયે દુષ્પ્રતરં દુરવગાહમ્॥ 12-19-16 અરુણાઃ કેતવઃ ઋષિપ્રભેદાઃ। અરણ્યે બહવશ્ચૈવેતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-19-21 આરણ્યકાનિ વેદાન્તાન્॥ 12-19-24 મનસ્તૃણાં નિગૃહ્ય ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-19-26 પૂર્વશાસ્ત્રવિદઃ કર્મકાણ્ડવિદોઽપિ એવમર્થમનર્થત્વેન પશ્યન્તિ કિમુત જ્ઞાનિનઃ॥ 12-19-27 દુરાવર્તાઃ દુઃખેનાપિ સિદ્ધાન્તં ગ્રાહયિતુમશક્યાઃ। દૃઢઃ પૂર્વઃ પ્રાગ્ભવીયઃ સંસ્કારો યેષાં તે દૃઢપૂર્વે। બહુવ્રીહાવપ્યાર્ષી સર્વનામતા॥ 12-19-29 હે પાર્થ યત્ યાન્ લૌકિકાનપ્યર્થાન્ન વયં વિજાનીમસ્તાન્ ઇતરઃ કો જ્ઞાતુમર્હતિ। ન કોપિ યથા। એવં પ્રાજ્ઞા અપિ અસ્માકમન્યેષાં ચ દુર્જ્ઞેયા ઇત્યર્થઃ॥ 12-19-30 મહદ્વૈરાગ્યમ્। મહત્પરંબ્રહ્મ॥

12-20-0 (72944) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-20-0x (6044) અસ્મિન્વાક્યાન્તરે વક્તા દેવસ્થાનો મહાતપાઃ। અભિનીતતરં વાક્યમિત્યુવાચ યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-20-1 (72945) દેવસ્થાન ઉવાચ। 12-20-2x (6045) યદ્વચઃ ફલ્ગુનેનોક્તં ન જ્યાયોઽસ્તિ ધનાદિતિ। અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ તદેકાન્તમનાઃ શૃણુ॥ 12-20-2 (72946) અજાતશત્રો ધર્મેણ કૃત્સ્ના તે વસુધા જિતા। તાં જિત્વા ચ વૃથા રાજન્ન પરિત્યક્તુમર્હસિ॥ 12-20-3 (72947) ચતુષ્પદી હિ નિઃશ્રેણી બ્રહ્મણ્યેષા પ્રતિષ્ઠિતા। તાં ક્રમેણ મહાબાહો યથાવજ્જય પાર્થિવ। તસ્માત્પાર્થ મહાયજ્ઞૈર્યજસ્વ બહુદક્ષિણૈઃ॥ 12-20-4 (72948) સ્વાધ્યાયયજ્ઞા ઋષયો જ્ઞાનયજ્ઞાસ્તથાઽપરે। કર્મનિષ્ઠાશ્ચ બુદ્ધ્યર્થાસ્તપોનિષ્ઠાશ્ચ પાર્થિવ॥ 12-20-5 (72949) વૈખાનસાનાં કૌન્તેય વચનં શ્રૂયતે યથા॥ 12-20-6 (72950) ઈહેત ધનહેતોર્યસ્તસ્યાનીહા ગરીયસી। ભૂયાન્દોષો હિ વર્ધેત યસ્તત્કર્મ સમાશ્રયેત્॥ 12-20-7 (72951) કૃત્સ્નં ચ ધનસંહારં કુર્વન્તિ વિધિકારણાત્। આત્મના તૃપિતો બુદ્ધ્યા ભ્રૂણહત્યાં ન બુધ્યતે॥ 12-20-8 (72952) અનર્હતે યદ્દદાતિ ન દદાતિ યદર્હતે। અર્હાનર્હાપરિજ્ઞાનાદ્દાનધર્મોઽપિ દુષ્કરઃ॥ 12-20-9 (72953) યજ્ઞાય સૃષ્ટાનિ ધનાનિ ધાત્રા યજ્ઞાદિષ્ટઃ પુરુષો રક્ષિતા ચ। તસ્માત્સર્વં યજ્ઞ એવોપયોજ્યં ધનં તતોઽનન્તર એવ કામઃ॥ 12-20-10 (72954) યજ્ઞૈરિન્દ્રો વિવિધૈ રત્નવદ્ભિ ર્દેવાન્સર્વાનભ્યયાદ્ભૂરિતેજાઃ। તેનેન્દ્રત્વં પ્રાપ્ય વિભ્રાજતેઽસૌ તસ્માદ્યજ્ઞે સર્વમેવોપયોજ્યમ્॥ 12-20-11 (72955) મહાદેવઃ સર્વયજ્ઞે મહાત્મા હુત્વાઽઽત્માનં દેવદેવો બભૂવ। વિશ્વાઁલ્લોકાન્વ્યાપ્ય વિષ્ટભ્ય કીર્ત્યા વિરાજતે દ્યુતિમાન્કૃત્તિવાસાઃ॥ 12-20-12 (72956) આવિક્ષિતઃ પાર્થિવોઽસૌ મરુત્તો વૃદ્ધ્યા શક્રં યોઽજયદ્દેવરાજમ્। યજ્ઞે યસ્ય શ્રીઃ સ્વયં સન્નિવિષ્ટા યસ્મિન્ભાણ્ડં કાઞ્ચનં સર્વમાસીત્॥ 12-20-13 (72957) હરિશ્ચન્દ્રઃ પાર્થિવેન્દ્રઃ શ્રુતસ્તે યજ્ઞૈરિષ્ટ્વા પુણ્યભાગ્વીતશોકઃ। ઋદ્ધ્યા શક્રં યોઽજયન્માનુષઃ સં સ્તસ્માદ્યજ્ઞે સર્વમેવોપયોજ્યમ્॥ ॥ 12-20-14 (72958) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ વિંશોઽધ્યાયઃ॥ 20॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-20-1 વાક્યાન્તરે વાક્યાવસરે। અભિનીતતરં યુક્તિમત્તરમ્॥ 12-20-4 ચતુષ્પદી ચતુરાશ્રમી॥ 12-20-5 ક્રમાદ્બ્રહ્મચારિયતિગૃહસ્થવાનપ્રસ્થા ઇત્યર્થઃ॥ 12-20-7 ધનં હેતુઃ કારણં યસ્ય તસ્ય યજ્ઞાદેર્યજ્ઞાદ્યર્થમ્ ઈહેત ધનં તસ્યાનીહૈવ ગરીયસી। પ્રક્ષાલનાદ્ધિ પઙ્કસ્ય દૂરાદસ્પર્શનં વરમિતિ ન્યાયાત્તમિમં પરધર્મં યઃ ક્ષત્રિય ઉપાશ્રયેત સ દૂષ્યેતેત્યાહ ભૂયાનિતિ॥ 12-20-10 યજ્ઞાર્થમેવ આજ્ઞપ્તો વેદેન॥ 12-20-13 ભાણ્ડમુપકરણં પાત્રાદિ॥

12-21-0 (73414) દેવસ્થાન ઉવાચ। 12-21-0x (6074) અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ઇન્દ્રેણ સમયે પૃષ્ટો યદુવાચ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-21-1 (73415) સંતોષો વૈ સ્વર્ગસમઃ સંતોષઃ પરમં સુખમ્। તુષ્ટેર્ન કિંચિત્પરતઃ સા સમ્યક્પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-21-2 (73416) યદા સંહરતે કામાન્કૂર્મોઽઙ્ગાનીવ સર્વશઃ। તદાઽઽત્મજ્યોતિરચિરાત્સ્વાત્મન્યેવ પ્રસીદતિ॥ 12-21-3 (73417) ન વિભેતિ યદા ચાયં યદા ચાસ્માન્ન બિભ્યતિ। કામદ્વેષૌ ચ જયતિ તદાઽઽત્માનં ચ પશ્યતિ॥ 12-21-4 (73418) યદાઽસૌ સર્વભૂતાનાં ન દ્રુહ્યતિ ન કાઙ્ક્ષતિ। કર્મણા મનસા વાચા બ્રહ્મ સંપદ્યતે તદા॥ 12-21-5 (73419) એવં કૌન્તેય ભૂતાનિ તંતં ધર્મં તથાતથા। તદાઽઽત્મના પ્રપશ્યન્તિ તસ્માદ્વુધ્યસ્વ ભારત॥ 12-21-6 (73420) અન્યે સામ પ્રશંસન્તિ વ્યાયામમપરે જનાઃ। નૈકં ન ચાપરં કેચિદુભયં ચ તથાઽપરે॥ 12-21-7 (73421) યજ્ઞમેકે પ્રશંસન્તિ સંન્યાસમપરે જનાઃ। `નૈકં ન ચાપરં કેચિદુભયં ચ તથાઽપરે॥' 12-21-8 (73422) દાનમેકે પ્રશંસન્તિ કેચિચ્ચૈવ પ્રતિગ્રહમ્। કેચિત્સર્વં પરિત્યજ્ય તૂષ્ણીં ધ્યાયન્ત આસતે॥ 12-21-9 (73423) રાજ્યમેકે પ્રશંસન્તિ પ્રજાનાં પરિપાલનમ્। હત્વા છિત્ત્વા ચ ભિત્ત્વા ચ કેચિદેકાન્તશીલિનઃ॥ 12-21-10 (73424) એતત્સર્વં સમાલોક્ય બુધાનામેવ નિશ્ચયઃ। અદ્રોહેણૈવ ભૂતાનાં યો ધર્મઃ સ સતાં મતઃ॥ 12-21-11 (73425) અદ્રોહઃ સત્યવચનં સંવિભાગો દયા દમઃ। પ્રજનં સ્વેષુ દારેષુ માર્દવં હીરચાપલમ્॥ 12-21-12 (73426) એવં ધર્મં પ્રધાનેષ્ટં મનુઃ સ્વાયંભુવોઽબ્રવીત્। તસ્માદેતત્પ્રયત્નેન કૌન્તેય પ્રતિપાલય॥ 12-21-13 (73427) યો હિ રાજ્યે સ્થિતઃ શશ્વદ્વશી તુલ્યપ્રિયાપ્રિયઃ। ક્ષત્રિયો યજ્ઞશિષ્ટાશી રાજા શાસ્ત્રાર્થતત્ત્વવિત્॥ 12-21-14 (73428) અસાધુનિગ્રહરતઃ સાધૂનાં પ્રગ્રહે રતઃ। ધર્મવર્ત્મનિ સંસ્થાપ્ય પ્રજા વર્તેત ધર્મતઃ॥ 12-21-15 (73429) પુત્રસંક્રામિતશ્રીશ્ચ વને વન્યેન વર્તયેત્। વિધાનમાશ્રમાણાં વૈ કુર્યાત્કર્માણ્યતન્દ્રિતઃ॥ 12-21-16 (73430) ય એવં વર્તતે રાજન્સ રાજા ધર્મનિશ્ચિતઃ। તસ્યાયં ચ પરશ્ચૈવ લોકઃ સ્યાત્સંફલોદયઃ॥ 12-21-17 (73431) નિર્વાણં હિ સુદુષ્પ્રાપ્યં બહુવિઘ્નં ચ મે મતમ્॥ 12-21-18 (73432) એવં ધર્મમનુક્રાન્તાઃ સત્યદાનતપઃ પરાઃ। આનૃશંસ્યગુણૈર્યુક્તાઃ કામક્રોધવિવર્જિતાઃ॥ 12-21-19 (73433) પ્રજાનાં પાલને યુક્તા ધર્મમુત્તમમાસ્થિતાઃ। ગોબ્રાહ્મણાર્થે યુધ્યન્તઃ પ્રાપ્તા ગતિમનુત્તમામ્॥ 12-21-20 (73434) એવં રુદ્રાઃ સવસવસ્તથાઽઽદિત્યાઃ પરંતપ। સાધ્યા રાજર્ષિસઙ્ઘાશ્ચ ધર્મમેતં સમાશ્રિતાઃ। અપ્રમત્તાસ્તતઃ સ્વર્ગં પ્રાપ્તાઃ પુણ્યૈઃ સ્વકર્મભિઃ॥ ॥ 12-21-21 (73435) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 21॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-21-3 યદા પ્રસીદતિ તદા તુષ્ટિઃ પ્રતિતિષ્ઠતીતિ પૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-21-7 સામ પ્રીતિમ્। વ્યાયામં યત્નમ્॥ 12-21-12 પ્રજને પુત્રોત્પાદનમ્॥ 12-21-15 પ્રગ્રહે સંગ્રહે॥

12-22-0 (73905) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-22-0x (6097) અસ્મિન્નેવાન્તરે વાક્યં પુનરેવાર્જુનોઽબ્રવીત્। નિર્વિણ્ણમનસં જ્યેષ્ઠમિદં ભ્રાતરમચ્યુતમ્॥ 12-22-1 (73906) ક્ષત્રધર્મેણ ધર્મજ્ઞ પ્રાપ્ય રાજ્યં સુદુર્લભમ્। જિત્વા ચારીન્નરશ્રેષ્ઠ તપ્યતે કિં ભૃશં ભવાન્॥ 12-22-2 (73907) ક્ષત્રિયાણાં મહારાજ સંગ્રામે નિધનં મતમ્। વિશિષ્ટં બહુભિર્યજ્ઞૈઃ ક્ષત્રધર્મમનુસ્મર॥ 12-22-3 (73908) બ્રાહ્મણાનાં તપસ્ત્યાગઃ પ્રેત્ય ધર્મવિધિઃ સ્મૃતઃ। ક્ષત્રિયાણાં ચ નિધનં સંગ્રામે વિહિતં પ્રભો॥ 12-22-4 (73909) ક્ષાત્રધર્મો મહારૌદ્રઃ શસ્ત્રનિત્ય ઇતિ સ્મૃતઃ। વધશ્ચ ભરતશ્રેષ્ઠ કાલે શસ્ત્રેણ સંયુગે॥ 12-22-5 (73910) બ્રાહ્મણસ્યાપિ ચેદ્રાજન્ક્ષત્રધર્મેણ વર્તતઃ। પ્રશસ્તં જીવિતં લોકે ક્ષત્રં હિ બ્રહ્મસંભવમ્॥ 12-22-6 (73911) ન ત્યાગો ન પુનર્યજ્ઞો ન તપો મનુજેશ્વર। ક્ષત્રિયસ્ય વિધીયન્તે ન પરસ્વોપજીવનમ્॥ 12-22-7 (73912) સ ભવાન્સર્વધર્મજ્ઞો ધર્માત્મા ભરતર્ષભ। રાજા મનીષી નિપુણો લોકે દૃષ્ટપરાવરઃ॥ 12-22-8 (73913) ત્યક્ત્વા સંતાપજં શોકં દંશિતો ભવ કર્મણિ। ક્ષત્રિયસ્ય વિશેષેણ હૃદયં વજ્રસન્નિભમ્॥ 12-22-9 (73914) જિત્વાઽરીન્ક્ષત્રધર્મેણ પ્રાપ્ય રાજ્યમકણ્ટકમ્। વિજિતાત્મા મનુષ્યેન્દ્ર યજ્ઞદાનપરો ભવ॥ 12-22-10 (73915) ઇન્દ્રો વૈ બ્રહ્મણઃ પુત્રઃ ક્ષત્રિયઃ કર્મણાઽભવત્। જ્ઞાતીનાં પાપવૃત્તીનાં જઘાન નવતીર્નવ॥ 12-22-11 (73916) તચ્ચાસ્ય કર્મ પૂજ્યં ચ પ્રશસ્યં ચ વિશાંપતે। તેનેન્દ્રત્વં સમાપેદે દેવાનામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-22-12 (73917) સ ત્વં યજ્ઞૈર્મહારાજ યજસ્વ બહુદક્ષિણૈઃ। યથૈવેન્દ્રો મનુષ્યેન્દ્ર ચિરાય વિગતજ્વરઃ॥ 12-22-13 (73918) મા ત્વમેવં ગતે કિંચિચ્છોચેથાઃ ક્ષત્રિયર્ષભ। ગતાસ્તે ક્ષત્રધર્મેણ શસ્ત્રપૂતાઃ પરાં ગતિમ્॥ 12-22-14 (73919) ભવિતવ્યં તથા તચ્ચ યદ્વૃત્તં ભરતર્ષભ। દિષ્ટં હિ રાજશાર્દૂલ ન શક્યમતિવર્તિતુમ્॥ ॥ 12-22-15 (73920) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 22॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-22-1 અચ્યુતં ધર્માત્॥ 12-22-4 ત્યાગઃ સંન્યાસઃ॥ 12-22-7 યજ્ઞ આત્યયજ્ઞઃ। સમાધિરિતિ યાવ્નત્॥ 12-22-9 દંશિતઃ સન્નદ્ધઃ॥ 12-22-11 બ્રહ્મણઃ કશ્યપસ્ય। નવતીર્નવ દશાધિક શતાષ્ટકમ્॥ 12-22-12 ઇન્દ્રત્વમૈશ્વર્યમ્॥

12-23-0 (74413) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-23-0x (6156) એવમુક્તસ્તુ કૌન્તેયો ગુડાકેશેન ભારત। નોવાચ કિંચિત્કૌરવ્યસ્તતો દ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્॥ 12-23-1 (74414) વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-2x (6157) બીભત્સોર્વચનં સૌમ્ય સત્યમેતદ્યુધિષ્ઠિર। શાસ્ત્રદૃષ્ટઃ પરો ધર્મઃ સ્મૃતો ગાર્હસ્થ્ય આશ્રમઃ॥ 12-23-2 (74415) સ્વધર્મં ચર ધર્મજ્ઞ યથાશાસ્ત્રં યથાવિધિ। ન હિ ગાર્હસ્થ્યમુત્સૃજ્ય તવારણ્યં વિધીયતે॥ 12-23-3 (74416) ગૃહસ્થં હિ સદા દેવાઃ પિતરોઽતિથયસ્તથા। ભૃત્યાશ્ચૈવોપજીવન્તિ તાન્ભરસ્વ મહીપતે॥ 12-23-4 (74417) વયાંસિ પશવશ્ચૈવ ભૂતાનિ ચ જનાધિપ। ગૃહસ્થૈરેવ ધાર્યન્તે તસ્માચ્છ્રેષ્ઠો ગૃહાશ્રમી॥ 12-23-5 (74418) સોઽયં ચતુર્ણામેતેષામાશ્રમાણાં દુરાચરઃ। તં ચરાદ્ય વિધિં પાર્થ દુશ્ચરં દુર્બલેન્દ્રિયૈઃ॥ 12-23-6 (74419) વેદજ્ઞાનં ચ તે કૃત્સ્નં તપશ્ચાચરિતં મહત્। પિતૃપૈતામહં રાજ્યં ધુર્યવદ્વોદ્દુમર્હસિ॥ 12-23-7 (74420) તપો યજ્ઞસ્તથા વિદ્યા ભૈક્ષ્યમિન્દ્રિયસંયમઃ। ધ્યાનં વિદ્યા સમુત્થાનં સંતોષશ્ચ શ્રિયં પ્રતિ। તથા હ્યેકાન્તશીલત્વં તુષ્ટિર્દાનં ચ શક્તિતઃ॥ 12-23-8 (74421) બ્રાહ્મણાનાં મહારાજ ચેષ્ટા સંસિદ્ધિકારિકા। ક્ષત્રિયાણાં તુ વક્ષ્યામિ તવાપિ વિદિતં પુનઃ॥ 12-23-9 (74422) યજ્ઞો વિદ્યા સમુત્થાનમસંતોષઃ શ્રિયં પ્રતિ। દણ્ડધારણમુગ્રત્વં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્॥ 12-23-10 (74423) વેદજ્ઞાનં તથા કૃત્સ્નં તપઃ સુચરિતં તથા। દ્રવિણોપાર્જનં ભૂરિ પાત્રે ચ પ્રતિપાદનમ્॥ 12-23-11 (74424) એતાનિ રાજ્ઞાં કર્માણિ સુકૃતાનિ વિશાંપતે। ઇમં લોકમમું ચૈવ સાધયન્તીતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-23-12 (74425) એષાં જ્યાયસ્તુ કૌન્તેય દણ્ડધારણમુચ્યતે। બલં હિ ક્ષત્રિયે નિત્યં બલે દણ્ડઃ સમાહિતઃ॥ 12-23-13 (74426) એતાશ્ચેષ્ટાઃ ક્ષત્રિયાણાં રાજન્સંસિદ્ધિકારિકાઃ। અપિ ગાથામિમાં ચાપિ બૃહસ્પતિરગાયત॥ 12-23-14 (74427) ભૂમિરેતૌ નિગિરતિ સર્પો બિલશયાનિવ। રાજાનં ચાવિરોદ્ધારં બ્રાહ્મણં ચાપ્રવાસિનમ્॥ 12-23-15 (74428) સુદ્યુમ્નશ્ચાપિ રાજર્ષિઃ શ્રૂયતે દણ્ડધારણાત્। પ્રાપ્તવાન્પરમાં સિદ્ધિં દક્ષઃ પ્રાચેતસો યથા॥ 12-23-16 (74429) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-23-17x (6158) ભગવન્કર્મણા કેન સુદ્યુમ્નો વસુધાધિપઃ। સંસિદ્ધિં પરમાં પ્રાપ્તઃ શ્રોતુમિચ્છામિ તં નૃપમ્॥ 12-23-17 (74430) વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-18x (6159) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। શઙ્ખશ્ચ લિખિતશ્ચાસ્તાં ભ્રાતરૌ સંશિતવ્રતૌ॥ 12-23-18 (74431) તયોરાવસથાવાસ્તાં રમણીયૌ પૃથક્પૃથક્। નિત્યપુષ્પફલૈર્વૃક્ષૈરુપેતૌ બાહુદામનુ॥ 12-23-19 (74432) તતઃ કદાચિલ્લિખિતઃ શઙ્ખસ્યાશ્રમમાગતઃ। યદૃચ્છયાઽથ શઙ્ખોપિ નિષ્ક્રાન્તોઽભવદાશ્રમાત્॥ 12-23-20 (74433) સોઽભિગમ્યાશ્રમં ભ્રાતુશ્ચંક્રમઁલ્લિખિતસ્તદા। ફલાનિ શાતયામાસ સમ્યક્પરિણતાન્યુત॥ 12-23-21 (74434) તાન્યુપાદાય વિસ્રબ્ધો ભક્ષયામાસ સ દ્વિજઃ। તસ્મિંશ્ચ ભક્ષયત્યેવ શઙ્ખોઽપ્યાશ્રમમાગતઃ॥ 12-23-22 (74435) ભક્ષયન્તં તુ તં દૃષ્ટ્વા શઙ્ખો ભ્રાતરમબ્રવીત્। કુતઃ ફલાન્યવાપ્તાનિ હેતુના કેન ખાદસિ॥ 12-23-23 (74436) સોઽબ્રવીદ્ધાતરં જ્યેષ્ઠમુપસૃત્યાભિવાદ્ય ચ। ઇત એવ ગૃહીતાનિ મયેતિ પ્રહસન્નિવ॥ 12-23-24 (74437) તમબ્રતીત્તથા શઙ્ખસ્તીવ્રરોષસમન્વિતઃ। સ્તેયં ત્વયા કૃતમિદં ફલાન્યાદદતા સ્વયમ્॥ 12-23-25 (74438) ગચ્છ રાજાનમાસાદ્ય સ્વકર્મ કથયસ્વ વૈ। અદત્તાદાનમેવં હિ કૃતં પાર્થિવસત્તમ॥ 12-23-26 (74439) સ્તેનં માં ત્વં વિદિત્વા ચ સ્વધર્મમનુપાલય। શીઘ્રં ધારય ચોરસ્ય મમ દણ્ડં નરાધિપ॥ 12-23-27 (74440) ઇત્યુક્તસ્તસ્ય વચનાત્સુદ્યુમ્ન સ નરાધિપમ્। અભ્યગચ્છન્મહાબાહો લિખિતઃ સંશિતવ્રતઃ॥ 12-23-28 (74441) સુદ્યુમ્નસ્ત્વન્તપાલેભ્યઃ શ્રુત્વા લિખિતમાગતમ્। અભ્યગચ્છત્સહામાત્યઃ પદ્ભ્યામેવ જનેશ્વરઃ॥ 12-23-29 (74442) તમબ્રવીત્સમાગમ્ય સ રાજા ધર્મવિત્તમમ્। કિમાગમનમાચક્ષ્વ ભગવન્કૃતમેવ તત્॥ 12-23-30 (74443) એવમુક્તઃ સ વિપ્રર્ષિઃ સુદ્યુમ્નમિદમબ્રવીત્। પ્રતિશ્રુત્ય કરિષ્યેતિ શ્રુત્વા તત્કર્તુમર્હસિ॥ 12-23-31 (74444) અનિસૃષ્ટાનિ ગુરુણા ફલાનિ મનુજર્ષભ। ભક્ષિતાનિ મહારાજ તત્ર માં શાધિ માચિરમ્॥ 12-23-32 (74445) સુદ્યુમ્ન ઉવાચ। 12-23-33x (6160) પ્રમાણં ચેન્મતો રાજા ભવતો દણ્ડધારણે। અનુજ્ઞાયામપિ તથા હેતુઃ સ્યાદ્બ્રાહ્મણર્ષભ॥ 12-23-33 (74446) સ ભવાનભ્યનુજ્ઞાતઃ શુચિકર્મા મહાવ્રતઃ। બ્રૂહિ કામાનતોઽન્યાંસ્ત્વં કરિષ્યામિ હિ તે વચઃ॥ 12-23-34 (74447) વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-35x (6161) સંછન્દ્યમાનો બ્રહ્મર્ષિઃ પાર્થિવેન મહાત્મના। નાન્યં સ વરયામાસ તસ્માદ્દણ્ડાદૃતે વરમ્॥ 12-23-35 (74448) તતઃ સ પૃથિવીપાલો લિખિતસ્ય મહાત્મનઃ। કરૌ પ્રચ્છેદયામાસ ધૃતદણ્ડો જગામ સઃ॥ 12-23-36 (74449) સ ગત્વા ભ્રાતરં શઙ્ખમાર્તરૂપોઽબ્રવીદિદમ્। ધૃતદણ્ડસ્ય દુર્બુદ્ધેર્ભવાંસ્તત્ક્ષન્તુમર્હતિ॥ 12-23-37 (74450) શઙ્ખ ઉવાચ। 12-23-38x (6162) ન કુપ્યે તવ ધર્મજ્ઞ ન ત્વં દૂષયસે મમ। `સુનિર્મલં કુલં બ્રહ્મન્નસ્મિઞ્જગતિ વિશ્રુતમ્।' ધર્મસ્તુ તે વ્યતિક્રાન્તસ્તતસ્તે નિષ્કૃતિઃ કૃતા॥ 12-23-38 (74451) ત્વં ગત્વા બાહુદાં શીઘ્રં તર્પયસ્વ યથાવિધિ। દેવાનૃષીન્પિતૃંશ્ચૈવ મા ચાધર્મે મનઃ કૃથાઃ॥ 12-23-39 (74452) `બ્રહ્મહત્યાં સુરાપાનં સ્તેયં ગુર્વઙ્ગનાગમમ્।' મહાન્તિ પાતકાન્યાહુઃ સંયોગં ચૈવ તૈઃ સહ॥ 12-23-40 (74453) ન સ્તેયસદૃશં બ્રહ્મન્મહાપાતકમસ્તિ હિ। જગત્યસ્મિન્મહાભાગ બ્રહ્મહત્યાસમં હિ તત્॥ 12-23-41 (74454) સર્વપાતકિનાં બ્રહ્મન્દણ્ડઃ શારીર ઉચ્યતે। તસ્કરસ્ય વિશેષેણ નાન્યો દણ્ડો વિધીયતે॥ 12-23-42 (74455) બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયો વાઽપિ વૈશ્યઃ શૂદ્રોઽથવા દ્વિજ। સર્વે કામકૃતે પાપે હન્તવ્યા ન વિચારણા॥ 12-23-43 (74456) રાજભિર્ધૃતદણ્ડા વૈ કૃત્વા પાપાનિ માનવાઃ। નિર્મલાઃ સ્વર્ગમાયાન્તિ સન્તઃ સુકૃતિનો યથા॥ 12-23-44 (74457) ઉદ્ધૃતં નઃ કુલં બ્રહ્મન્નાજ્ઞાદણ્ડે ધૃતે ત્વયિ॥' 12-23-45 (74458) તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા શઙ્ખસ્ય લિખિતસ્તદા। અવગાહ્યાપગાં પુણ્યામુદકાર્થં પ્રચક્રમે॥ 12-23-46 (74459) પ્રાદુરાસ્તાં તતસ્તસ્ય કરૌ જલજસન્નિભૌ। તતઃ સ વિસ્મિતો ભ્રાતુર્દર્શયામાસ તૌ કરૌ॥ 12-23-47 (74460) તતસ્તમબ્રવીચ્છઙ્ખસ્તપસેદં કૃતં મયા। મા ચ તેઽવ વિશઙ્કા ભૂદ્દૈવમત્ર વિધીયતે॥ 12-23-48 (74461) લિખિત ઉવાચ। 12-23-49x (6163) કિંતુ નાહં ત્વયા પૂતઃ પૂર્વમેવ મહાદ્યુતે। યસ્ય તે તપસો વીર્યમીદૃશં દ્વિજસત્તમ॥ 12-23-49 (74462) શઙ્ખ ઉવાચ। 12-23-50x (6164) એવમેતન્મયા કાર્યં નાહં દણ્ડધરસ્તવ। સ ચ પૂતો નરપતિસ્ત્વં ચાપિ પિતૃભિઃ સહ॥ 12-23-50 (74463) વ્યાસ ઉવાચ। 12-23-51x (6165) સ રાજા પાણ્ડવશ્રેષ્ઠ શ્રેયાન્વૈ તેન કર્મણા। પ્રાપ્તવાન્પરમાં સિદ્ધિં દક્ષઃ પ્રાચેતસો યથા॥ 12-23-51 (74464) એષ ધર્મઃ ક્ષત્રિયાણાં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્। ઉત્પથેભ્યો મહારાજ મા સ્મ શોકે મનઃ કૃથાઃ॥ 12-23-52 (74465) ભ્રાતુરસ્ય હિતં વાક્યં શૃણુ ધર્મજ્ઞસત્તમ। દણ્ડ એવ હિ રાજેન્દ્ર ક્ષત્રધર્મો ન મુણ્ડનમ્॥ ॥ 12-23-53 (74466) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશોઽધ્યાયઃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-23-2 ગાર્હસ્થ્યઃ ગૃહસ્થસ્યાયં ગાર્હસ્થ્યઃ॥ 12-23-15 બિલશયાન્મૂષિકાન્। અપ્રવાસિનં ગૃહાદિસઙ્ગિનમ્। સર્પો બિલશયાવિવેતિ ડ.થ.પાઠઃ॥ 12-23-19 બાહુદાં નદીમનુ તત્સમીપે॥ 12-23-21 શઙ્ખસ્ય લિખિતસ્તદેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-23-24 ઉપસ્પૃશ્યાભિવાદ્ય ચેતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-23-26 હે પાર્થિવસત્તમ મયા અદત્તાદાનં કૃતમિત્યસ્મૈ રાજ્ઞે કથયસ્વેતિ સંબન્ધઃ॥ 12-23-29 અન્તપાલેભ્યો દ્વારપાલેભ્યઃ॥ 12-23-31 કરિષ્યેતીતિ સંધિરાર્ષઃ॥ 12-23-32 અનિસૃષ્ટાન્યદત્તાનિ। ગુરુણા જ્યેષ્ઠભ્રાત્રા॥ 12-23-33 યથા દણ્ડધારણે રાજા પ્રમાણં તથાઽનુજ્ઞાયાં હેતુઃ પ્રમાણમ્॥ 12-23-34 શુચિકર્મા મદનુજ્ઞયૈવ શોધિતદોષઃ॥ 12-23-38 મમ મામ્ નિષ્કૃતિઃ પ્રાયશ્ચિત્તમ્॥ 12-23-46 ઉદકસ્યાર્થં પ્રયોજનં આચમનાદિ કર્તુમિતિ શેષઃ॥

12-24-0 (75117) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-24-0x (6230) પુનરેવ મહર્ષિસ્તં કૃષ્ણદ્વૈપાયનોઽર્થવત્। અજાતશત્રું કૌન્તેયમિદં વચનમબ્રવીત્॥ 12-24-1 (75118) અરણ્યે વસતાં તાત ભ્રાતૄણાં તે મનિસ્વિનામ્। મનોરથા મહારાજ યે તત્રાસન્યુધિષ્ઠિર॥ 12-24-2 (75119) તાનિ મે ભરતશ્રેષ્ઠ પ્રાપ્નુવન્તુ મહારથાઃ। પ્રશાધિ પૃથિવીં પાર્થ યયાતિરિવ નાહુષઃ॥ 12-24-3 (75120) અરણ્યે દુઃખવસતિરનુભૂતા તપસ્વિભિઃ। દુઃખસ્યાન્તે નરવ્યાઘ્ર સુખાન્યનુભવન્તુ વૈ॥ 12-24-4 (75121) ધર્મમર્થં ચ કામં ચ ભ્રાતૃભિઃ સહ ભારત। અનુભૂય તતઃ પશ્ચાત્પ્રસ્થાતાઽસિ વિશાંપતે॥ 12-24-5 (75122) અર્થિનાં ચ પિતૃણાં ચ દેવતાનાં ચ ભારત। આનૃણ્યં ગચ્છ કૌન્તેય તતઃ સ્વર્ગં ગમિષ્યસિ॥ 12-24-6 (75123) સર્વમેધાશ્ચમેધાભ્યાં યજસ્વ કુરુનન્દન। તતઃ પશ્ચાન્મહારાજ ગમિષ્યસિ પરાં ગતિમ્॥ 12-24-7 (75124) ભ્રાતૃંશ્ચ સર્વાન્ક્રતુભિઃ સંયોજ્ય બહુદક્ષિણૈઃ। સંપ્રાપ્તઃ કીર્તિમતુલાં પાણ્ડવેય ગમિષ્યસિ॥ 12-24-8 (75125) વિઝસ્તે પુરુષવ્યાઘ્ર વચનં કુરુસત્તમ। શૃણુષ્વૈવં યથા કુર્વન્ન ધર્માચ્ચ્યવસે નૃપ॥ 12-24-9 (75126) આદદાનસ્ય વિજયં વિગ્રહં ચ યુધિષ્ઠિર। સમાનધર્મકુશલાઃ સ્થાપયન્તિ નરેશ્વર॥ 12-24-10 (75127) `પ્રત્યક્ષમનુમાનં ચ ઉપમાનં તથાઽઽગમઃ। અર્થાપત્તિસ્તથૈતિહ્યં સંશયો નિર્ણયસ્તથા॥ 12-24-11 (75128) આકાર ઇઙ્ગિતં ચૈવ ગતિશ્ચેષ્ટા ચ ભારત। પ્રતિજ્ઞા ચૈવ હેતુશ્ચ દૃષ્ટાન્તોપનયસ્તથા॥ 12-24-12 (75129) ઉક્તિર્નિગમનં તેષાં પ્રમેયં ચ પ્રયોજનમ્। એતાનિ સાધનાન્યાહુર્બહુવર્ગપ્રસિદ્ધયે॥ 12-24-13 (75130) પ્રત્યક્ષમનુમાનં ચ સર્વેષાં યોનિરુચ્યતે। પ્રમાણજ્ઞો હિ શક્નોતિ દણ્ડયોનૌ વિચક્ષણઃ। અપ્રમાણવતા નીતો દણ્ડો હન્યાન્મહીપતિમ્॥ 12-24-14 (75131) દેશકાલપ્રતીક્ષી યો દસ્યૂન્મર્ષયતે નૃપઃ। શાસ્ત્રજાં બુદ્ધિમાસ્થાય યુજ્યતે નૈનસા હિ સઃ॥ 12-24-15 (75132) આદાય બલિષઙ્ભાગં યો રાષ્ટ્રં નાભિરક્ષતિ। પ્રતિગૃહ્ણાતિ તત્પાપં ચતુર્થાંશેન ભૂમિપઃ॥ 12-24-16 (75133) નિબોધ ચ યથાઽઽતિષ્ઠન્ધર્માન્ન ચ્યવતે નૃપઃ। નિગ્રહાદ્ધર્મશાસ્ત્રાણામનુરુદ્ધ્યન્નપેતભીઃ। કામક્રોધાવનાદૃત્ય પિતેવ સમદર્શનઃ॥ 12-24-17 (75134) દૈવેનાભ્યાહતો રાજા કર્મકાલે મહાદ્યુતે। ન સાધયતિ યત્કર્મ ન તત્રાહુરતિક્રમમ્॥ 12-24-18 (75135) તરસા બુદ્ધિપૂર્વં વા નિગ્રાહ્યા એવ શત્રવઃ। પાપૈઃ સહ ન સંદધ્યાદ્રાજ્યં પુણ્યં ચ કારયેત્॥ 12-24-19 (75136) શૂરાશ્ચાર્યાશ્ચ સત્કાર્યા વિદ્વાંસશ્ચ યુધિષ્ઠિર। ગોમિનો ધનિનશ્ચૈવ પરિપાલ્યા વિશેષતઃ॥ 12-24-20 (75137) વ્યવાહરેષુ ધર્મેષુ યોક્તવ્યાશ્ચ બહુશ્રુતાઃ। `પ્રમાણજ્ઞા મહીપાલ ન્યાયશાસ્ત્રાવલમ્બિનઃ॥ 12-24-21 (75138) વેદાર્થતત્ત્વવિદ્રાજંસ્તર્કશાસ્ત્રબહુશ્રુતાઃ। મન્ત્રે ચ વ્યવહારે ચ નિયોક્તવ્યા વિજાનતા॥ 12-24-22 (75139) તર્કશાસ્ત્રકૃતા બુદ્ધિર્ધર્મશાસ્ત્રકૃતા ચ યા। દણ્ડનીતિકૃતા ચૈવ ત્રૈલોક્યમપિ સાધયેત્॥ 12-24-23 (75140) નિયોજ્યા વેદતત્ત્વજ્ઞા યજ્ઞકર્મસુ પાર્તિવ। વેદજ્ઞા યે ચ શાસ્ત્રજ્ઞાસ્તે ચ રાજન્સુબુદ્ધયઃ॥ 12-24-24 (75141) આન્વીક્ષકીત્રયીવાર્તાદણ્ડનીતિષુ પારગાઃ। તે તુ સર્વત્ર યોક્તવ્યાસ્તે ચ બુદ્ધેઃ પરં ગતાઃ॥ ' 12-24-25 (75142) ગુણયુક્તેઽપિ નૈકસ્મિન્વિશ્વસેત વિચક્ષણઃ॥ 12-24-26 (75143) અરક્ષિતા દુર્વિનીતો માની સ્તબ્ધોઽભ્યસૂયકઃ। એનસા યુજ્યતે રાજા દુર્દાન્ત ઇતિ ચોચ્યતે॥ 12-24-27 (75144) યે રક્ષ્યમાણા હીયન્તે દૈવેનૃભ્યાહતા નૃપ। તસ્કરૈશ્ચાપિ હીયન્તે સર્વં તદ્રાજકિલ્વિષમ્॥ 12-24-28 (75145) સુમન્ત્રિતે સુનીતે ચ સર્વતશ્ચોપપાદિતે। પૌરુષે કર્મણિ કૃતે નાસ્ત્યધર્મો યુધિષ્ઠિર॥ 12-24-29 (75146) વિચ્છિદ્યન્તે સમારબ્ધાઃ સિદ્ધ્યન્તે ચાપિ દૈવતઃ। કૃતે પુરુષકારે તુ નૈનઃ સ્પૃશતિ પાર્થિવમ્॥ 12-24-30 (75147) અત્ર તે રાજશાર્દૂલ વર્તયિષ્યે કથામિમામ્। યદ્વૃત્તં પૂર્વરાજર્ષેર્હયગ્રીવસ્ય પાણ્ડવ॥ 12-24-31 (75148) શત્રૂન્હત્વા હતસ્યાજૌ શૂરસ્યાક્લિષ્ટકર્મણઃ। અસહાયસ્ય સંગ્રામે નિર્જિતસ્ય યુધિષ્ઠિર॥ 12-24-32 (75149) યત્કર્મ વૈ નિગ્રહે શાત્રવાણાં યોગશ્ચાગ્ર્યઃ પાલને માનવાનામ્। કૃત્વા કર્મ પ્રાપ્ય કીર્તિ સ યુદ્ધા દ્વાજિગ્રીવો મોદતે સ્વર્ગલોકે॥ 12-24-33 (75150) સંત્યક્તાત્મા સમરેષ્વાતતાયી શસ્ત્રૈશ્છિન્નો દસ્યુભિર્વધ્યમાનઃ। અશ્વગ્રીવઃ કર્મશીલો મહાત્મા સંસિદ્ધાર્થો મોદતે સ્વર્ગલોકે॥ 12-24-34 (75151) ધનુર્યૂપો રશના જ્યા શરઃ સ્રુ ક્સ્રુવઃ ખઙ્ગો રુધિરં યત્ર ચાજ્યમ્। રથો વેદી કામજો યુદ્ધમગ્નિ શ્ચાતુર્હોત્રં ચતુરો વાજિમુખ્યાઃ॥ 12-24-35 (75152) હુત્વા તસ્મિન્યજ્ઞવહ્નાવથારી ન્પાપાન્મુક્તો રાજસિંહસ્તરસ્વી। પ્રાણાન્હુત્વા ચાવભૃથે રણે સ વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-36 (75153) રાષ્ટ્રં રક્ષન્બુદ્ધિપૂર્વં નયેન સંત્યક્તાત્મા યજ્ઞશીલો મહાત્મા। સર્વાંલ્લોકાન્વ્યાપ્ય કીર્ત્યા મનસ્વી વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-37 (75154) દૈવીં સિદ્ધિં માનુષીં દણ્ડનીતિં યોગન્યાસૈઃ પાલયિત્વા મહીં ચ। તસ્માદ્રાજા ધર્મશીલો મહાત્મા વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-38 (75155) વિદ્વાંસ્ત્યાગી શ્રદ્દધાનઃ કૃતજ્ઞ સ્ત્યક્ત્વા લોકં માનુષં કર્મ કૃત્વા। મેધાવિનાં વિદુષાં સંમતાનાં તનુત્યજાં લોકમાક્રમ્ય રાજા॥ 12-24-39 (75156) સમ્યગ્વેદાન્પ્રાપ્ય શાસ્ત્રાણ્યધીત્ય સમ્યગ્રાજ્યં પાલયિત્વા મહાત્મા। ચાતુર્વર્ણ્યં સ્થાપયિત્વા સ્વધર્મે વાજિગ્રીવો મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-40 (75157) જિત્વા સંગ્રામાન્પાલયિત્વા પ્રજાશ્ચ સોમં પીત્વા તર્પયિત્વા દ્વિજાગ્ર્યાન્। યુક્ત્યા દણ્ડં ધારયિત્વા પ્રજાનાં યુદ્ધે ક્ષીણે મોદતે દેવલોકે॥ 12-24-41 (75158) વૃત્તં યસ્ય શ્લાઘનીયં મનુષ્યાઃ સન્તો વિદ્વાંસોઽર્હયન્ત્યર્હણીયમ્। સ્વર્ગં જિત્વા વીરલોકાનવાપ્ય સિદ્ધિં પ્રાપ્તઃ પુણ્યકીર્તિર્મહાત્મા॥ ॥ 12-24-42 (75159) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 24॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-24-1 વચનં હિંસાપ્રધાનઃ ક્ષત્રધર્મો મે માસ્ત્વિત્યેવંરૂપમ્॥ 12-24-10 આદદાનસ્ય પરસ્વાપહર્તુઃ। સમાનધર્મઃ અવિષમો ધર્મસ્તત્ર કુશલાઃ સ્થાપયન્તિ અવશ્યકર્તવ્યતયા વ્યવસ્થાપયન્તિ॥ 12-24-15 મર્ષયતે દસ્યૂનપિ ન હન્તિ। એનસા તજ્જેન પાપેન॥ 12-24-17 ધર્મશાસ્ત્રાણાં નિગ્રહાદતિલઙ્ઘનાજ્જાતાદધર્માદ્ધેતોશ્ર્યવતે। તાનિ અનુરુધ્યન્નપેતભીશ્ચ ભવતિ॥ 12-24-19 રાષ્ટ્રપણ્યં ન કારયેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-24-20 ગોમિનો ગોમન્તઃ॥ 12-24-27 સ્તબ્ધો માન્યાનમાનયન્। અભ્યસૂયકો ગુણેષુ દોષદૃષ્ટિઃ॥ 12-24-28 દૈવેન અવર્ષણાદિના॥ 12-24-33 યત્કર્મ કર્તવ્યં તત્કર્મ કૃત્વેતિ સંબન્ધઃ॥ 12-24-35 કામજઃ ક્રોધો યુદ્ધમૂલભૂતોઽગ્નિઃ। ચાતુર્હોત્રં બ્રહ્માદ્યાઃ ઋત્વિજઃ ચતુરશ્ચત્વારઃ॥ 12-24-37 સંત્યક્તાત્મા ત્યક્તાહકારઃ॥ 12-24-38 યોગઃ ક્રિયાયામુત્સાહો ન્યાસા અભિમાનત્યાગાસ્તૈર્યુક્તાં દૈવી સિદ્ધિં યજ્ઞાદિક્રિયામન્યદીયાં માનુષીં ચ સિદ્ધિં દણ્ડનીતિં મહીં ચ પાલયિત્વેતિ યોજના। સ્વયં ચ યજ્ઞશીલઃ॥ 12-24-39 માનુષં લોકમિતિ સંબન્ધઃ। તનુત્યજાં પ્રયાગાદૌ॥

12-25-0 (65647) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-25-0x (5376) દ્વૈપાયનવચઃ શ્રુત્વા કુપિતે ચ ધનઞ્જયે। વ્યાસમામન્ત્ર્ય કૌન્તેયઃ પ્રત્યુવાચ યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-25-1 (65648) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-25-2x (5377) ન પાર્થિવમિદં રાજ્યં ન ભોગાશ્ચ પૃથગ્વિધાઃ। પ્રીણયન્તિ મનો મેઽદ્ય શોકો માં દારયત્યયમ્॥ 12-25-2 (65649) શ્રુત્વા વીરવિહીનાનામપુત્રાણાં ચ યોષિતામ્। પરિદેવયમાનાનાં ન શાન્તિં મનસા લભે॥ 12-25-3 (65650) ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચેદં વ્યાસો યોગવિદાંવરઃ। યુધિષ્ઠિરં મહાપ્રાજ્ઞો ધર્મજ્ઞો વેદપારગઃ॥ 12-25-4 (65651) વ્યાસ ઉવાચ। 12-25-5x (5378) ન કર્મણા લભ્યતે ચેજ્યયા વા નાપ્યસ્તિ દાતા પુરુષસ્ય કશ્ચિત્। પર્યાયયોગાદ્વિહિતં વિધાત્રા કાલેન સર્વં લભતે મનુષ્યઃ॥ 12-25-5 (65652) ન બુદ્ધિશક્ત્યાઽઽધ્યયનેન શક્યં પ્રાપ્તું વિશેષં મનુજૈરકાલે। મૂર્ખોઽપિ ચાપ્નોતિ કદાચિદર્થા ન્કાલો હિ સર્વં પુરુષસ્ય દાતા॥ 12-25-6 (65653) ન ભૂરકાલેષુ ફલં દદાતિ શિલ્પાનિ મન્ત્રાશ્ચ તથૌષધાનિ। તાન્યેવ કાલેન સમાહિતાનિ સિદ્ધ્યન્તિ વર્ધન્તિ ચ ભૂતિકાલે॥ 12-25-7 (65654) કાલેન શીઘ્રાઃ પ્રવહન્તિ વાતાઃ કાલેન વૃષ્ટિર્જલદાનુપૈતિ। કાલેન પઝોત્પલવઞ્જલં ચ કાલેન પુષ્યન્તિ વનેષુ વૃક્ષાઃ॥ 12-25-8 (65655) કાલેન કૃષ્ણાશ્ચ સિતાશ્ચ રાત્ર્યઃ કાલેન ચન્દ્રઃ પરિપૂર્ણબિમ્બઃ। નાકાલતઃ પુષ્પફલં દ્રુમાણાં નાકાલવેગાઃ સરિતો વહન્તિ॥ 12-25-9 (65656) નાકાલમત્તાઃ ખગપન્નગાશ્ચ મૃગદ્વિપાઃ શૈલમૃગાશ્ચ લોકે। નાકાલતઃ સ્ત્રીષુ ભવન્તિ ગર્ભા નાયન્ત્યકાલે શિશિરોષ્ણવર્ષાઃ॥ 12-25-10 (65657) નાકાલતો મ્રિયતે જાયતે વા નાકાલતો વ્યાહરતે ચ બાલઃ। નાકાલતો યૌવનમભ્યુપૈતિ નાકાલતો રોહતિ બીજમુપ્તમ્॥ 12-25-11 (65658) નાકાલતો ભાનુરુપૈતિ યોગં નાકાલતોઽસ્તં ગિરિમભ્યુપૈતિ। નાકાલતો વર્ધતે હીયતે ચ ચન્દ્રઃ સમુદ્રોઽપિ મહોર્મિમાલી॥ 12-25-12 (65659) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ગીતં રાજ્ઞા સેનજિતા દુઃખાર્તેન યુધિષ્ઠિર॥ 12-25-13 (65660) સર્વાનેવૈષ પર્યાયો મર્ત્યાન્સ્પૃશતિ દુઃસહઃ। કાલેન પરિપક્વા હિ મ્રિયન્તે સર્વપાર્થિવાઃ॥ 12-25-14 (65661) ઘ્નન્તિ ચાન્યાન્નરાન્રાજંસ્તાનપ્યન્યે તથા નરાઃ। સંજ્ઞૈષા લૌકિકી રાજન્ન હિનસ્તિ ન હન્યતે॥ 12-25-15 (65662) હન્તીતિ મન્યતે કશ્ચિન્ન હન્તીત્યપિ ચાપરઃ। સ્વભાવતસ્તુ નિયતૌ ભૂતાનાં પ્રભવાપ્યયૌ॥ 12-25-16 (65663) નષ્ટે ધને વા દારે વા પુત્રે પિતરિ વા મૃતે। અહો દુઃખમિતિ ધ્યાયન્દુઃખસ્યાપચિતિં ચરેત્॥ 12-25-17 (65664) સ કિં શોચસિ મૂઢઃ સઞ્શોચ્યાન્કિમનુશોચસિ। પશ્ય દુઃખેષુ દુઃખાનિ ભયેષુ ચ ભયાન્યપિ॥ 12-25-18 (65665) આત્માઽપિ ચાયં ન મમ સર્વાઽપિ પથિવી મમ। યથા મમ તથાઽન્યેષામિતિ પશ્યન્ન મુહ્યતિ॥ 12-25-19 (65666) શોકસ્થાનસહસ્રાણિ હર્ષસ્થાનશતાનિ ચ। દિવસેદિવસે મૂઢમાવિશન્તિ ન પણ્ડિતમ્॥ 12-25-20 (65667) એવમેતાનિ કાલેન પ્રિયદ્વેષ્યાણિ ભાગશઃ। જીવેષુ પરિવર્તન્તે દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-25-21 (65668) દુઃખમેવાસ્તિ ન સુખં તસ્માત્તદુપલભ્યતે। તૃષ્ણાર્તિપ્રભવં દુઃખં દુઃખાર્તિપ્રભવં સુખમ્॥ 12-25-22 (65669) સુખસ્યાનન્તરં દુઃખં દુઃખસ્યાનન્તરં સુખમ્। ન નિત્યં લભતે દુઃખં ન નિત્યં લભતે સુખમ્॥ 12-25-23 (65670) સુખમેવ હિ દુઃખાન્તં કદાચિદ્દુઃખતઃ સુખમ્। તસ્માદેતદ્દ્વયં જહ્યાદ્ય ઇચ્છેચ્છાશ્વતં સુખમ્॥ 12-25-24 (65671) સુખાન્તપ્રભવં દુઃખં દુઃખાન્તપ્રભવં સુખમ્। યન્નિમિત્તો ભવેચ્છોકસ્તાપો વા દુઃખમૂર્ચ્છિતઃ। આયાસો વાઽપિ યન્મૂલસ્તદેકાઙ્ગમપિ ત્યજેત્॥ 12-25-25 (65672) સુખં વા યદિ વા દુઃખં પ્રિયં વા યદિ વાઽપ્રિયમ્। પ્રાપ્તં પ્રાપ્તમુપાસીત હૃદયેનાપરાજિતઃ॥ 12-25-26 (65673) ઈષદપ્યઙ્ગ દારાણાં પુત્રાણામાચરન્પ્રિયમ્। તતો જ્ઞાસ્યસિ કઃ કસ્ય કેન વા કથમેવ ચ॥ 12-25-27 (65674) યે ચ મૂઢતમા લોકે યે ચ બુદ્ધેઃ પરં ગતાઃ। ત એવ સુખમેધન્તે મધ્યમઃ ક્લિશ્યતે જનઃ॥ 12-25-28 (65675) ઇત્યન્નવીન્મહાપ્રાજ્ઞો યુધિષ્ઠિર સ સેનજિત્। પરાવરજ્ઞો લોકસ્ય ધર્મવિત્સુખદુઃખવિત્॥ 12-25-29 (65676) પરદુઃખેન દુઃખી યો ન સ જાતુ સુખી ભવેત્। દુઃખાનાં હિ ક્ષયો નાસ્તિ જાયતે હ્યપરાત્પરમ્॥ 12-25-30 (65677) સુખં ચ દુઃખં ચ ભવાભવૌ ચ લાભાલાભૌ મરણં જીવિતં ચ। પર્યાયતઃ સર્વમવાપ્તુવન્તિ તસ્માન્ન મુહ્યેન્ન ચ સંપ્રહૃષ્યેત્॥ 12-25-31 (65678) દીક્ષાં રાજ્ઞાં સંયુગે ધર્મમાહુ ર્યોગં રાજ્યે દણ્ડનીતિં ચ સમ્યક્। વિત્તત્યાગં દક્ષિણાં ચૈવ યજ્ઞે સમ્યગ્દાનં પાવનાનીતિ વિદ્યાત્॥ 12-25-32 (65679) રક્ષન્રાજ્યં બુદ્ધિપૂર્વં નયેન સંત્યક્તાત્મા યજ્ઞશીલો મહાત્મા। સર્વાલ્લોકાન્ધર્મદૃષ્ટ્યાવલોક ન્નૂધ્વં દેહાન્મોદતે દેવલોકે॥ 12-25-33 (65680) જિત્વા સંગ્રામાન્પાલયિત્વા ચ રાષ્ટ્રં સોમં પીત્વા વર્ધયિત્વા પ્રજાશ્ચ। યુક્ત્યા દણ્ડં ધારયિત્વા પ્રજાનાં પશ્ચાત્ક્ષીણાયુર્મોદતે દેવલોકે॥ 12-25-34 (65681) `યજન્તિ યજ્ઞાન્વિજયન્તિ રાજ્યં રક્ષન્તિ રાષ્ટ્રાણિ પ્રિયાણિ ચૈષામ્।' સમ્યગ્વેદાન્પ્રાપ્ય શાસ્ત્રાણ્યધીત્ય સમ્યગ્રાજ્યં પાલયિત્વા ચ રાજા। ચાતુર્વર્ણ્યં સ્થાપયિત્વા સ્વધર્મે પૂતાત્મા વૈ મોદતે દેવલોકે॥ 12-25-35 (65682) યસ્ય વૃત્તં નમસ્યન્તિ સ્વર્ગસ્થસ્યાપિ માનવાઃ। પૌરજાનપદામાત્યાઃ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ ॥ 12-25-36 (65683) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશોઽધ્યાયઃ (*)॥ 25॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-25-1 કુપિતે રાજ્યકારણાત્॥ 12-25-3 વીરવિહીનાનાં પતિહીનાનામ્॥ 12-25-5 નલભ્યતે વીરો હતવીરાભિર્વીરપત્નીભિરિત્યર્થઃ। નાપિ તાભ્યઃ કશ્ચિત્પતિં દાતું સમર્થોઽસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-25-7 નાભૂતિકાલેષ્વિતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-25-8 પુષ્પ્યન્તીતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-25-14 પર્યાયઃ કાલગતિઃ॥ 12-25-17 અપચિતિં પ્રતીકારમ્॥ 12-25-18 દુઃખેષુ શોકજેષુ મનસ્તાપેષુ। દુઃખાનિ શિરસ્તાડનાદીનિ। દુઃખાદેર્દ્વિગુણીકરણં મૂઢકાર્યમિત્યર્થઃ॥ 12-25-21 યાનિ પ્રિયાણિ તાન્યેવ કાલે દુઃખાનિ ભવન્તિ। યાનિ દ્વેષ્યાણિ તાન્યેવ સુખાનિ॥ 12-25-22 તૃષ્ણયા યાઽઽર્તિરનવસ્થિતચિત્તતા તજ્જં દુઃખમ્। દુઃખસ્યાર્તિર્વિનાશસ્તજ્જં સુખમ્॥ 12-25-25 દુઃખમૂર્છિતઃ દુઃખેન વર્ધિતઃ। એકાઙ્ગમપિ સર્પદષ્ટાઙ્ગુષ્ઠવત્ ત્યજેત્॥ 12-25-27 કેન હેતુના કથં કેન પ્રકારેણ કસ્ય સંબન્ધીતિ જ્ઞાસ્યતિ॥ 12-25-31 ભવાભવૌ ઐશ્વર્યાનૈશ્વર્યે॥ 12-25-33 સંત્યક્તાત્મા નિરહંકારઃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text

12-26-0 (75715) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-26-0x (6266) અભિમન્યૌ હતે બાલે દ્રૌપદ્યાસ્તનયેષુ ચ। ધૃષ્ટદ્યુમ્ને વિરાટે ચ દ્રુપદે ચ મહીપતૌ॥ 12-26-1 (75716) વૃષસેને ચ ધર્મજ્ઞે ધૃષ્ટકેતૌ તુ પાર્થિવે। તથાઽન્યેષુ નરેન્દ્રેષુ નાનાદેશ્યેષુ સંયુગે॥ 12-26-2 (75717) ન ચ મુઞ્ચતિ માં શોકો જ્ઞાતિઘાતિનમાતુરમ્। રાજ્યકામુકમત્યુગ્રં સ્વવંશોચ્છેદકારિણમ્॥ 12-26-3 (75718) યસ્યાઙ્કે ક્રીડમાનેન મયા વિપરિવર્તિતમ્। સ મયા રાજ્યલુબ્ધેન ગાઙ્ગેયો યુધિ પાતિતઃ॥ 12-26-4 (75719) યદા હ્યેનં વિઘૂર્ણન્તં મદર્થં પાર્થસાયકૈઃ। તક્ષ્યમાણં યથા વજ્રૈઃ પ્રેક્ષમાણં શિખણ્ડિનમ્॥ 12-26-5 (75720) જીર્ણસિંહમિવ પ્રાજ્ઞં નરસિંહં પિતામહમ્। કીર્યમાણં શરૈર્દીપ્તૈર્દૃષ્ટ્વા મે વ્યથિતં મનઃ॥ 12-26-6 (75721) પ્રાડ્ભુખં સીદમાનં ચ રથાત્પરરથારુજમ્। ઘૂર્ણમાનં યથા શૈલં તદા મે કશ્મલોઽભવત્॥ 12-26-7 (75722) યઃ સવાણધનુષ્પાણિર્યોધયામાસ ભાર્ગવમ્। બહૂન્યહાનિ કૌરવ્યઃ કુરુક્ષેત્રે મહામૃધે॥ 12-26-8 (75723) સમેતં પાર્થિવં ક્ષત્રં વારાણસ્યાં નદીસુતઃ। કન્યાર્થમાહ્વયદ્વીરો રથેનૈકેન સંયુગે॥ 12-26-9 (75724) યેન ચોગ્રાયુધો રાજા ચક્રવર્તી દુરાસદઃ। દગ્ધશ્ચાસ્ત્રપ્રતાપેન સ મયા યુધિ પાતિતઃ॥ 12-26-10 (75725) સ્વયં મૃત્યું રક્ષમાણઃ પાઞ્ચાલ્યં યઃ શિખણ્ડિનમ્। ન બાણૈઃ પાતયામાસ સોઽર્જુનેન નિપાતિતઃ॥ 12-26-11 (75726) યદૈનં પતિતં ભૂમાવપશ્યં રુધિરોક્ષિતમ્। તદૈવાવિશદન્યુગ્રો જ્વરો માં મુનિસત્તમ॥ 12-26-12 (75727) યેન સંવર્ધિતા બાલા યેન સ્મ પરિરક્ષિતાઃ। સ મયા રાજ્યલુબ્ધેન પાપેન ગુરુધાતિના। અલ્પકાલસ્ય રાજ્યસ્ય કૃતે મૂઢેન પાતિતઃ॥ 12-26-13 (75728) આચાર્યશ્ચ મહેષ્વાસઃ સર્વપાર્થિવપૂજિતઃ। અભિગમ્ય રણે મિથ્યા પાપેનોક્તઃ સુતં પ્રતિ॥ 12-26-14 (75729) તન્મે દહતિ ગાત્રાણિ યન્માં ગુરુરભાષત। સત્યમાખ્યાહિ રાજંસ્ત્વં યદિ જીવતિ મે સુતઃ॥ 12-26-15 (75730) સત્યમામર્શયન્વિપ્રો મયિ તત્પરિપૃષ્ટવાન્। કુઞ્જરં ચાન્તરં કૃત્વા મિથ્યોપચરિતો મયા॥ 12-26-16 (75731) સુભૃશં રાજ્યલુબ્ધેન પાપેન ગુરુઘાતિના। સત્યકઞ્ચુકમુન્મુચ્ય મયા સ ગુરુરાહવે॥ 12-26-17 (75732) અશ્વત્થામા હત ઇતિ નિરુક્તઃ કુઞ્જરે હતે। કાઁલ્લોકાંસ્તુ ગમિષ્યામિ કૃત્વા કર્મ સુદુષ્કરમ્॥ 12-26-18 (75733) અઘાતયં ચ યત્કર્ણં સમરેષ્વપલાયિનમ્। જ્યેષ્ઠભ્રાતરમત્યુગ્રઃ કો મત્તઃ પાપકૃત્તમઃ॥ 12-26-19 (75734) અભિમન્યું ચ યદ્વાલં જાતં સિંહમિવાદ્રિષુ। પ્રાવેશયમહં લુબ્ધો વાહિનીં દ્રોણપાલિતામ્॥ 12-26-20 (75735) તદાપ્રભૃતિ વીભત્સું ન શક્નોમિ નિરીક્ષિતુમ્। કૃષ્ણં ચ પુણ્ડરીકાક્ષં કિલ્વિષી ભ્રૂણહા યથા॥ 12-26-21 (75736) દ્રૌપદીં ચાપ્યદુઃખાર્હાં પઞ્ચપુત્રૈર્વિનાકૃતામ્। શોચામિ પૃથિવીં હીનાં પઞ્ચભિઃ પર્વતૈરિવ॥ 12-26-22 (75737) સોઽહમાગસ્કરઃ પાપઃ પૃથિવીનાશકારકઃ। આસીન એવમેવેદં શોષયિષ્યે કલેવરમ્॥ 12-26-23 (75738) પ્રાયોપવિષ્ટં જાનીધ્વમથ માં ગુરુઘાતિનમ્। જાતિષ્વન્યાસ્વપિ યથા ન ભવેયં કુલાન્તકૃત્॥ 12-26-24 (75739) ન ભોક્ષ્યે ન ચ પાનીયમુપયોક્ષ્યે કથંચન। શોષયિષ્યે પ્રિયાન્પ્રાણાનિહસ્થોઽહં તપોધનાઃ॥ 12-26-25 (75740) યથેષ્ટં ગમ્યતાં કામમનુજાને પ્રસાદ્ય વઃ। સર્વે મામનુજાનીત ત્યક્ષ્યામીદં કલેવરમ્॥ 12-26-26 (75741) વૈશમ્પાયન ઉવચા। 12-26-27x (6267) તમેવંવાદિનં પાર્થં બન્ધુશોકેન વિહ્વલમ્। મૈવમિત્યબ્રવીદ્વ્યાસો નિગૃહ્ય મુનિસત્તમઃ॥ 12-26-27 (75742) વ્યાસ ઉવાચ। 12-26-28x (6268) અતિવેલં મહારાજ ન શોકં કર્તુમર્હસિ। પુનરુક્તં તુ વક્ષ્યામિ દિષ્ટમેતદિતિ પ્રભો॥ 12-26-28 (75743) સંયોગા વિપ્રયોગાશ્ચ જાતાનાં પ્રાણિનાં ધ્રુવમ્। બુદ્ધુદા ઇવ તોયેષુ ભવન્તિ ન ભવન્તિ ચ॥ 12-26-29 (75744) સર્વે ક્ષયાન્તા નિચયાઃ પતનાન્તાઃ સમુચ્છ્રયાઃ। સંયોગા વિપ્રયોગાન્તા મરણાન્તં હિ જીવિતમ્॥ 12-26-30 (75745) સુખં દુઃખાન્તમાલસ્યં દાક્ષ્યં દુઃખં સુખોદયમ્। ભૂતિઃ શ્રીર્હ્રીર્ધૃતિઃ કીર્તિર્દક્ષે વસતિ નાલસે॥ 12-26-31 (75746) નાલં સુખાય સુહૃદો નાલે દુઃખાય શત્રવઃ। ન ચ પ્રજ્ઞાલમર્થેભ્યો ન સુખેભ્યોઽપ્યલં ધનમ્॥ 12-26-32 (75747) યથા સૃષ્ટોઽસિ કૌન્તેય ધાત્રા કર્મસુ તત્ક્રરુ। અત એવ હિ સિદ્ધિસ્તે નેશસ્ત્વં હ્યાત્મનો નૃપ॥ ॥ 12-26-33 (75748) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષઙ્વિશોઽધ્યાયઃ॥ 26॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-26-2 વૃષસેને કર્ણે॥ 12-26-7 પરરથારુજં પરરથાનાં પીડકમ્॥ 12-26-16 આમર્શયન્નિશ્ચિન્વન્॥ 12-26-28 અતિવેલમત્યર્થમ્॥ 12-26-39 આલસ્યં તત્કાલે સુખમપિ દુઃખાન્તમ્। દાક્ષ્યં તત્કાલે દુઃખમપિ સુખોદયમ્। ભૂતિઃ અણિમાદિઃ॥

12-27-0 (65684) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-27-0x (5379) જ્ઞાતિશોકાભિતપ્તસ્ય પ્રાણાનિષ્ટાંસ્ત્યજિષ્યતઃ। જ્યેષ્ઠસ્ય પાણ્ડુપુત્રસ્ય વ્યાસઃ શોકમપાનુદત્॥ 12-27-1 (65685) વ્યાસ ઉવાચ। 12-27-2x (5380) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમભિતિહાસં પુરાતનમ્। અશ્મગીતં નરવ્યાઘ્ર તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-27-2 (65686) અશ્માનં બ્રાહ્મણં પ્રાજ્ઞં વૈદેહો જનકો નૃપઃ। સંશયં પરિપપ્રચ્છ દુઃખશોકસમન્વિતઃ॥ 12-27-3 (65687) જનક ઉવાચ। 12-27-4x (5381) આગમે યદિ વાઽપાયે જ્ઞાતીનાં દ્રવિણસ્ય ચ। નરેણ પ્રતિપત્તવ્યં કલ્યાણં કથમિચ્છતા॥ 12-27-4 (65688) અશ્મોવાચ। 12-27-5x (5382) ઉત્પન્નમિમમાત્માનં નરસ્યાનન્તરં તતઃ। તાનિતાન્યનુવર્તન્તે દુઃખાનિ ચ સુખાનિ ચ॥ 12-27-5 (65689) તેષામન્યતરાપત્તૌ યદ્યદેવોપસેવતે। તદસ્ય ચેતનામાશુ હરત્યભ્રમિવાનિલઃ॥ 12-27-6 (65690) અભિજાતોઽસ્મિ સિદ્ધોઽસ્મિ નાસ્મિ કેવલમાનુષઃ। ઇત્યેભિર્હેતુભિસ્તસ્ય ત્રિભિશ્ચિત્તં પ્રસિચ્યતે॥ 12-27-7 (65691) સંપ્રસક્તમના ભોગાન્વિસૃજ્ય પિતૃસંચિતાન્। પરિક્ષીણઃ પરસ્વાનામાદાનં સાધુ મન્યતે॥ 12-27-8 (65692) તમતિક્રાન્તમર્યાદમાદદાનમસાંપ્રતમ્। પ્રતિષેધન્તિ રાજાનો લુબ્ધા મૃગમિવેષુભિઃ॥ 12-27-9 (65693) યે ચ વિંશતિવર્ષા વા ત્રિંશદ્વર્ષાશ્ચ માનવાઃ। પરેણ તે વર્ષશતાન્ન ભવિષ્યન્તિ પાર્થિવ॥ 12-27-10 (65694) તેષાં પરમદુઃખાનાં બુદ્ધ્યા ભૈષજ્યમાચરેત્। સર્વપ્રાણભૃતાં વૃત્તં પ્રેક્ષમાણસ્તતસ્તતઃ॥ 12-27-11 (65695) માનસાનાં પુનર્યોનિર્દુઃખાનાં ચિત્તવિભ્રમઃ। અનિષ્ટોપનિપાતો વા તૃતીયં નોપપદ્યતે॥ 12-27-12 (65696) એવમેતાનિ દુઃખાનિ તાનિ તાનીહ માનવમ્। વિવિધાન્યુપવર્તન્તે તથા સંસ્પર્શજાન્યપિ॥ 12-27-13 (65697) જરામૃત્યૂ હિ ભૂતાનાં ખાદિતારૌ વૃકાવિવ। બલિનાં દુર્બલાનાં ચ હ્રસ્વાનાં મહતામપિ॥ 12-27-14 (65698) ન કશ્ચિજ્જાત્વતિક્રામેજ્જરામૃત્યૂ હિ માનવઃ। અપિ સાગરપર્યન્તાં વિજિત્યેમાં વસુંધરામ્॥ 12-27-15 (65699) સુખં વા યદિ વા દુઃખં ભૂતાનાં પર્યુપસ્થિતમ્। પ્રાપ્તવ્યમવશૈઃ સર્વં પરિહારો ન વિદ્યતે॥ 12-27-16 (65700) પૂર્વે વયસિ મધ્યે વાઽપ્યુત્તરે વા નરાધિપ। અવર્જનીયાસ્તેઽર્થા વૈ કાઙ્ક્ષિતા યે તતોઽન્યથા॥ 12-27-17 (65701) અપ્રિયૈઃ સહ સંયોગો વિપ્રયોગશ્ચ સુપ્રિયૈઃ। અર્થાનર્થૌ સુખં દુઃખં વિધાનમનુવર્તતે॥ 12-27-18 (65702) પ્રાદુર્ભાવશ્ચ ભૂતાનાં દેહત્યાગસ્તથૈવ ચ। પ્રાપ્તિવ્યાયામયોગશ્ચ સર્વમેતત્પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-27-19 (65703) ગન્ધવર્ણરસસ્પર્શા નિવર્તન્તે સ્વભાવતઃ। તથૈવ સુખદુઃખાનિ વિધાનમનુવર્તતે॥ 12-27-20 (65704) આસનં શયનં યાનમુત્થાનં પાનભોજનમ્। નિયતં સર્વભૂતાનાં કાલેનૈવ ભવત્યુત॥ 12-27-21 (65705) વૈદ્યાશ્ચાપ્યાતુરાઃ સન્તિ બલવન્તશ્ચ દુર્બલાઃ। સ્ત્રીમન્તશ્ચાપરે ષણ્ઢા વિચિત્રઃ કાલપર્યયઃ॥ 12-27-22 (65706) કુલે જન્મ તથા વીર્યમારોગ્યં રૂપમેવ ચ। સૌભાગ્યમુપભોગશ્ચ ભવિતવ્યેન લભ્યતે॥ 12-27-23 (65707) સન્તિ પુત્રાઃ સુબહવો દરિદ્રાણામનિચ્છતામ્। નાસ્તિ પુત્રઃ સમૃદ્ધાનાં વિચિત્રં વિધિચેષ્ટિતમ્॥ 12-27-24 (65708) વ્યાધિરગ્નિર્જલં શસ્ત્રં બુભુક્ષાશ્ચાપદો વિષમ। જ્વરશ્ચ મરણં જન્તોરુચ્ચાચ્ચ પતનં તથા॥ 12-27-25 (65709) નિર્યાણે યસ્ય યદ્દિષ્ટં તેન ગચ્છતિ સેતુના। દૃશ્યતે નાપ્યતિક્રામન્ન નિષ્ક્રાન્તોઽથવા પુનઃ। દૃશ્યતે ચાપ્યતિક્રામન્ન નિગ્રાહ્યોઽથવા પુનઃ॥ 12-27-26 (65710) દૃશ્યતે હિ યુવૈવેહ વિનશ્યન્વસુમાન્નરઃ। દરિદ્રશ્ચ પરિક્લિષ્ટઃ શતવર્ષો જરાન્વિતઃ॥ 12-27-27 (65711) અકિઞ્ચનાશ્ચ દૃશ્યન્તે પુરુષાશ્ચિરજીવિનઃ। સમૃદ્ધે ચ કુલે જાતા વિનશ્યન્તિ પતઙ્ગવત્॥ 12-27-28 (65712) પ્રાયેણ શ્રીમતાં લોકે ભોક્તું શક્તિર્ન વિદ્યતે। દરિદ્રાણાં તુ ભૂયિષ્ઠં કાષ્ઠમશ્મા હિ જીર્યતે॥ 12-27-29 (65713) અહમેતત્કરોમીતિ મન્યતે કાલનોદિતઃ। યદ્યદિષ્ટમસંતોષાહુરાત્મા પાપમાચરેત્॥ 12-27-30 (65714) મૃગયાક્ષાઃ સ્ત્રિયઃ પાનં પ્રસઙ્ગા નિન્દિતા બુધૈઃ। દૃશ્યન્તે પુરુષાશ્ચાત્ર સંપ્રયુક્તા બહુશ્રુતાઃ॥ 12-27-31 (65715) ઇતિ કાલેન સર્વાર્થાનીપ્સિતાનીપ્સિતાનિહ। સ્પૃશન્તિ સર્વભૂતાનિ નિમિત્તં નોપલભ્યતે॥ 12-27-32 (65716) વાયુમાકાશમગ્નિં ચ ચન્દ્રાદિત્યાવહઃ ક્ષપે। જ્યોતીંષિ સરિતઃ શૈલાન્કઃ કરોતિ બિભતિં ચ॥ 12-27-33 (65717) શીતમુષ્ણં તથા વર્ષં કાલેન પરિવર્તતે। એવમેવ મનુષ્યાણાં સુખદુઃખે નરર્ષભ॥ 12-27-34 (65718) નૌષધાનિ ન શસ્ત્રાણિ ન હોમા ન પુનર્જપાઃ। ત્રાયન્તે મૃત્યુનોપેતં જરયા ચાપિ માનવમ્॥ 12-27-35 (65719) યથા કાષ્ઠં ચ કાષ્ઠં ચ સમેયાતાં મહોદધૌ। સમેત્ય ચ વ્યપેયાતાં તદ્વદ્ભૂતસમાગમઃ॥ 12-27-36 (65720) યે ચ નિષ્પરુષૈરુક્તગીતવાદ્યૈરુપસ્થિતાઃ। યે ચાનાથાઃ પરાન્નાદાઃ કાલસ્તેષુ સમક્રિયઃ॥ 12-27-37 (65721) માતાપિતૃસહસ્રાણિ પુત્રદારશતાનિ ચ। સંસારેષ્વનુભૂતાનિ કસ્ય તે કસ્ય વા વયમ્॥ 12-27-38 (65722) નૈવાસ્ય કશ્ચિદ્ભવિતા નાયં ભવતિ કસ્યચિત્। પથિ સંગતમેવેદં દારબન્ધુસુહૃજ્જનૈઃ॥ 12-27-39 (65723) ક્વાસે ક્વ ચ ગમિષ્યામિ કોઽન્વહં કિમિહાસ્થિતઃ। કસ્માત્કિમનુશોચેયમિત્યેવં સ્થાપયેન્મનઃ॥ 12-27-40 (65724) અનિત્યે પ્રિયસંવાસે સંસારે ચક્રવદ્ગતૌ। પથિ સંગતમેવૈતદ્ધાતા માતા પિતા સખા॥ 12-27-41 (65725) ન દૃષ્ટપૂર્વં પ્રત્યક્ષં પરલોકં વિદુર્બુધાઃ। આગમાંસ્ત્વનતિક્રમ્ય શ્રદ્ધાતવ્યં બુભૂષતા॥ 12-27-42 (65726) કુર્વીત પિતૃદૈવત્યં ધર્મ્યાણિ ચ સમાચરેત્। યજેચ્ચ વિદ્વાન્વિધિવત્રિવર્ગં ચાપ્યુપાચરેત્॥ 12-27-43 (65727) સન્નિમજ્જેજ્જગદિદં ગમ્ભીરે કાલસાગરે। જરામૃત્યુમહાગ્રાહે ન કશ્ચિદવબુધ્યતે॥ 12-27-44 (65728) આયુર્વેદમધીયાનાઃ કેવલં સપરિગ્રહાઃ। દૃશ્યન્તે બહવો વૈદ્યા વ્યાધિભિઃ સમબિપ્લુતાઃ॥ 12-27-45 (65729) તે પિબન્તઃ કષાયાંશ્ચ સર્પીષિ વિવિધાનિ ચ। ન મૃત્યુમતિવર્તન્તે વેલામિવ મહોદધિઃ॥ 12-27-46 (65730) રસાયનવિદશ્ચૈવ સુપ્રયુક્તરસાયનાઃ। દૃશ્યન્તે જરયા ભગ્ના નાગા નાગૈરિવોત્તમૈઃ॥ 12-27-47 (65731) તથૈવ તપસોપેતાઃ સ્વાધ્યાયાધ્યયને રતાઃ। દાતારો યજ્ઞશીલાશ્ચ ન તરન્તિ જરાન્તકૌ॥ 12-27-48 (65732) ન હ્યહાનિ નિવર્તન્તે ન માસા ન પુનઃ સમાઃ। જાતાનાં સર્વભૂતાનાં ન પુનર્વૈ સમાગમઃ॥ 12-27-49 (65733) સોઽયં વિપુલમધ્વાનં કાલેન ધ્રુવમધ્રુવઃ। સ્રોતસૈવ સમભ્યેતિ સર્વભૂતનિષેવિતમ્॥ 12-27-50 (65734) દેહો વા જીવિતાદ્વ્યેતિ દેહી વાઽપ્યેતિ દેહતઃ। પથિ સંગતમેવેદં દારૈરન્યૈશ્ચ બન્ધુભિઃ॥ 12-27-51 (65735) નાયમત્યન્તસંવાસો લભ્યતે જાતુ કેનચિત્। અપિ સ્વેન શરીરેણ કિમુતાન્યેન કેનચિત્॥ 12-27-52 (65736) ક્વનુ તેઽદ્ય પિતા રાજન્ક્વનુ તેઽદ્ય પિતામહાઃ। ન ત્વં પશ્યસિ તાનદ્ય ન ત્વાં પશ્યન્તિ તેઽનઘ॥ 12-27-53 (65737) ન ચૈવ પુરુષો દ્રષ્ટા સ્વર્ગસ્ય નરકસ્ય ચ। આગમસ્તુ સતાં ચક્ષુર્નૃપતે તમિહાચર॥ 12-27-54 (65738) ચરિતબ્રહ્મચર્યો હિ પ્રજાયેત યજેત ચ। પિતૃદેવમનુષ્યાણામાનૃણ્યાદનસૂયકઃ॥ 12-27-55 (65739) સ યજ્ઞશીલઃ પ્રજને નિવિષ્ટઃ પ્રાગ્બ્રહ્મચારી પ્રવિભક્તભૈક્ષઃ। આરાધયેત્સ્વર્ગમિમં ચ લોકં પરં ચ મુક્ત્વા હૃદયવ્યલીકમ્॥ 12-27-56 (65740) સમ્યક્સ્વધર્મં ચરતો નૃપસ્ય દ્રવ્યાણિ ચાભ્યાહરતો યથાવત્। પ્રવૃદ્ધચક્રસ્ય યશોઽભિવર્ધતે સર્વેષુ લોકેષુ ચરાચરેષુ॥ 12-27-57 (65741) ઇત્યેવમાકર્ણ્ય વિદેહરાજો વાક્યં સમગ્રં પરિપૂર્ણહેતુ। અશ્માનમામન્ત્ર્ય વિશુદ્ધબુદ્ધિ ર્યયૌ ગૃહં સ્વં પ્રતિ શાન્તશોકઃ॥ 12-27-58 (65742) તથા ત્વમપ્યદ્ય વિમુચ્ય શોક મુત્તિષ્ઠ શક્રોપમ હર્ષમેહિ। ક્ષાત્રેણ ધર્મેણ મહી જિતા તે તાં ભુઙ્ક્ષ્વ કુન્તીસુત માવમંસ્થાઃ॥ ॥ 12-27-59 (65743) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-27-1 પ્રાણાનભ્યુત્સિસૃક્ષત ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અભ્યુત્સિસૃક્ષતઃ ત્યક્તુમિચ્છત ઇત્યર્થઃ॥ 12-27-5 આત્માનં દેહમ્। ઉત્પન્નમનુ અનન્તરં અવ્યવધાનેનૈવ॥ 12-27-7 પ્રસિચ્યતે ક્લિન્નં શ્લથં ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-27-8 ભોગાન્ ભોગ્યાર્થાન્ ધનાદીન્ વિસૃજ્ય આદાચૌર્યં સાધુ હિતમ્॥ 12-27-9 અસાંપ્રતમયુક્તમ્। લુબ્ધા વ્યાધા॥ 12-27-10 વર્ષશતાત્ પરેણ ઊર્ધ્વમ્॥ 12-27-11 તેષાં દારિદ્ર્યોત્થાનભૈષજ્યં પ્રતીકારમ્॥ 12-27-13 સંસ્પર્શજાનિ વિષયસઙ્ગજાનિ॥ 12-27-17 તેઽર્થા જરાદયઃ પદાર્થાઃ। તતોઽન્યથાઽજરત્વાદિરૂપેણ યે મનુષ્યસ્ય કાઙ્ક્ષિતા ઇષ્ટાઃ॥ 12-27-18 વિધાનમદૃષ્ટમ્॥ 12-27-19 પ્રાપ્તિર્લાભો વ્યાયામઃ શ્રમઃ। અલાભ ઇતિયાવત્। તયોર્યોગઃ પ્રતિષ્ઠિતં વિધાનમિત્યનુષજ્યતે॥ 12-27-20 ફલસ્થા ગન્ધાદયો નિવર્તન્તે પૂર્વેપૂર્વે ઉત્તરેઉત્તરે ઉપયાન્તિ તથૈવ સુખાદીનિ અપ્રત્યાખ્યેયાનિ અનુસૃત્ય વર્તતે વિદ્વાન્॥ 12-27-25 બુભુક્ષાઃ ક્ષુત્પ્રભૃતયઃ॥ 12-27-31 પ્રસઙ્ગા યુદ્ધવિવાદાદયઃ। ક્ષત્ર મૃગયાદૌ॥ 12-27-37 ઉપસ્થિતાઃ સેવિતાઃ। કાલો મૃત્યુઃ। યે ચૈવ પુરુષાઃ સ્ત્રીભિર્ગીતવાદ્યૈરુપસ્થિતા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-27-38 સંસારેષુ વ્યતીતેષુ તાનિ તેષુ તદા તદેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-27-40 સ્થાપયેદ્વિચારે ઇતિ શેષઃ॥ 12-27-47 નાગા ગજાઃ। ઉત્તમૈર્વલિષ્ઠૈઃ॥ 12-27-52 સંવાસઃ સહાવસ્થાનમ્॥ 12-27-55 પ્રજાયેત પુત્રાદીનુત્પાદયેત્। આનૃણ્યાદ્ધેતોઃ॥ 12-27-56 પ્રજને પ્રજોત્પાદને। હૃદયવ્યલીકં હૃત્સ્થમપ્રિયમ્॥

12-28-0 (65744) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-28-0x (5383) અવ્યાહરતિ રાજેન્દ્રે ધર્મપુત્રે યુધિષ્ઠિરે। ગુડાકેશો હૃષીકેશમભ્યભાષત પાણ્ડવઃ॥ 12-28-1 (65745) અર્જુન ઉવાચ। 12-28-2x (5384) જ્ઞાતિશોકાભિસંતપ્તો ધર્મપુત્રઃ પરંતપઃ। એષ શોકાર્ણવે મગ્નસ્તમાશ્વાસય માધવ॥ 12-28-2 (65746) સર્વે સ્મ તે સંશયિતાઃ પુનરેવ જનાર્દન। અસ્ય શોકં મહાપ્રાજ્ઞ પ્રણાશયિતુમર્હસિ॥ 12-28-3 (65747) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-28-4x (5385) એવમુક્તસ્તુ ગોવિન્દો વિજયેન મહાત્મના। પર્યવર્તત રાજાનં પુણ્ડરીકેક્ષણોઽચ્યુતઃ॥ 12-28-4 (65748) અનતિક્રમણીયો હિ ધર્મરાજસ્ય કેશવઃ। બાલ્યાત્પ્રભૃતિ ગોવિંદઃ પ્રીત્યા ચાભ્યધિકોર્જુનાત્॥ 12-28-5 (65749) સંપ્રગૃહ્ય મહાબાહુર્ભુજં ચન્દનભૂષિતમ્। શૈલસ્તમ્ભોપમં શૌરિરુવાચાભિવિનોદયન્॥ 12-28-6 (65750) શુશુભે વદનં તસ્ય સુદંષ્ટ્રં ચારુલોચનમ્। વ્યાકોચમિવ વિસ્પષ્ટં પઝં સૂર્યવિબોધિતમ્॥ 12-28-7 (65751) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-28-8x (5386) મા કૃથાઃ પુરુષવ્યાઘ્ર શોકં ત્વં ગાત્રશોષણમ્। ન હિ તે સુલભા ભૂયો યે હતાઽસ્મિન્રણાજિરે॥ 12-28-8 (65752) સ્વપ્નલબ્ધા યથા લાભા વિતથાઃ પ્રતિબોધને। તથા તે ક્ષત્રિયા રાજન્યે વ્યતીતા મહારણે॥ 12-28-9 (65753) સર્વે હ્યભિમુખાઃ શૂરા નિહતા રણશોભિનઃ। નૈષાં કશ્ચિત્પૃષ્ઠતો વા પલાયન્વા નિપાતિતઃ॥ 12-28-10 (65754) સર્વે ત્યક્ત્વાઽઽત્મનઃ પ્રાણાન્યુદ્ધ્વા વીરા મહામૃધે। શસ્ત્રપૂતા દિવં પ્રાપ્તા ન તાઞ્છોચિતુમર્હસિ॥ 12-28-11 (65755) ક્ષત્રધર્મરતાઃ શૂરા વેદવેદાઙ્ગપારગાઃ। પ્રાપ્તા વીરગતિં પુણ્યાં તાન્ન શોચિતુમર્હસિ। મૃતાન્મહાનુભાવાંસ્ત્વં શ્રુત્વૈવ પૃથિવીપતીન્॥ 12-28-12 (65756) અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સૃઞ્જયં પુત્રશોકાર્તં યથાઽયં નારદોઽબ્રવીત્॥ 12-28-13 (65757) નારદ ઉવાચ। 12-28-14x (5387) સુખદુઃખૈરહં ત્વં ચ પ્રજાઃ સર્વાશ્ચ સૃઞ્જય। અવિમુક્તા મરિષ્યામસ્તત્ર કા પરિદેવના॥ 12-28-14 (65758) મહાભાગ્યં પુરા રાજ્ઞાં કીર્ત્યમાનં મયા શૃણુ। ગચ્છાવધાનં નૃપતે તતો દુઃખં પ્રહાસ્યસિ॥ 12-28-15 (65759) મૃતાન્મહાનુભાવાંસ્ત્વં શ્રુત્વૈવ પૃથિવીપતીન્। શમમાનય સંતાપં શૃણુ વિસ્તરશશ્ચ મે। ક્રૂરગ્રહાભિશમનમાયુર્વર્ધનમુત્તમમ્॥ 12-28-16 (65760) અગ્રિમાણાં ક્ષિતિભુજામુદારં ચ મનોહરમ્। આવિક્ષિતં મરુત્તં ચ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ॥ 12-28-17 (65761) યસ્ય સેન્દ્રાઃ સવરુણા બૃહસ્પતિપુરોગમાઃ। દેવા વિશ્વસૃજો રાજ્ઞો યજ્ઞમીયુર્મહાત્મનઃ॥ 12-28-18 (65762) યઃ સ્પર્ધામાનયચ્છક્રં દેવરાજં પુરંદરમ્। શક્રપ્રિયૈષી યં વિદ્વાન્પ્રત્યાચષ્ટ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-28-19 (65763) સંવર્તો યાજયામાસ યં પીડાર્થં બૃહસ્પતેઃ॥ 12-28-20 (65764) યસ્મિન્પ્રશાસતિ મહીં નૃપતૌ રાજસત્તમ। અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી વિબભૌ સસ્યમાલિની॥ 12-28-21 (65765) આવિક્ષિતસ્ય વૈ સત્રે વિશ્વેદેવાઃ સભાસદઃ। મરુતઃ પરિવેષ્ટારઃ સાધ્યાશ્ચાસન્મહાત્મનઃ॥ 12-28-22 (65766) મરુદ્ગણ મરુત્તસ્ય યત્સોમમપિબંસ્તતઃ। દેવાન્મનુષ્યાન્ગન્ધર્વાનત્યરિચ્યન્ત દક્ષિણાઃ॥ 12-28-23 (65767) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-24 (65768) સુહોત્રં ચ દ્વતિથિનં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। યસ્મે હિરણ્યં વવૃષે મઘવા પરિવત્સરમ્॥ 12-28-25 (65769) સત્યનામા વસુમતી યં પ્રાપ્યાસીઞ્જનાધિપમ્। હિરણ્યમવહન્નદ્યસ્તસ્મિઞ્જનપદેશ્વરે॥ 12-28-26 (65770) મત્સ્યાન્કર્કટકાન્નક્રાન્મકરાઞ્છિંશુકાનપિ। નદીષ્વવાસૃજદ્રાજન્મઘવા લોકપૂજિતઃ॥ 12-28-27 (65771) હૈરણ્યાન્પાતિતાન્દૃષ્ટ્વા મત્સ્યાન્મકરકચ્છપાન્। સહસ્રશોઽથ શતશસ્તતોઽસ્મયત વૈતિથિઃ॥ 12-28-28 (65772) તદ્ધિરણ્યમપર્યન્તમાવૃતં કુરુજાઙ્ગલે। ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે બ્રાહ્મણેભ્યઃ સમાર્પયત્॥ 12-28-29 (65773) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ। અદક્ષિણમયજ્વાનં શ્વૈત્ય સંશામ્ય માશુચઃ॥ 12-28-30 (65774) અઙ્ગં બૃહદ્રથં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં શ્વેતાનશ્વાનવાસૃજાત્॥ 12-28-31 (65775) સહસ્રં ચ સહસ્રાણાં કન્યા હમપરિષ્કૃતાઃ। ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-32 (65776) યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં ગજાનાં પઝમાલિનામ્। ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-33 (65777) શતં શતસહસ્રાણિ વૃષાણાં હેમમાલિનામ્। ગવાં સહસ્રાનુચરં દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-34 (65778) અઙ્ગસ્ય યજમાનસ્ય તદા વિષ્ણુપદે ગિરૌ। અમાદ્યદિન્દ્રઃ સોમેન દક્ષિણાભિર્દ્વિજાતયઃ॥ 12-28-35 (65779) યસ્ય યજ્ઞેષુ રાજેન્દ્ર શતસઙ્ખ્યેષુ વૈ પુરા। દેવાન્મનુષ્યાન્ગન્ધર્વાનત્યરિચ્યન્ત દક્ષિણાઃ॥ 12-28-36 (65780) ન જાતો જનિતા નાન્યઃ પુમાન્યઃ સંપ્રદાસ્યતિ। યદઙ્ગઃ પ્રદદૌ વિત્તં સોમસંસ્થાસુ સપ્તસુ॥ 12-28-37 (65781) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-38 (65782) શિબિમૌશીનરં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। ય ઇમાં પૃથિવીં સર્વાં ચર્મવત્સમવેષ્ટયત્॥ 12-28-39 (65783) મહતા રથઘોષેણ પૃથિવીમનુનાદયન્। એકચ્છત્રાં મહીં ચક્રે જૈત્રેણૈકરથેન યઃ॥ 12-28-40 (65784) યાવદસ્ય ગવાશ્વં સ્યાદારણ્યૈઃ પશુભિઃ સહ। તાવતીઃ પ્રદદૌ ગાઃ સ શિબિરૌશીનરોઽધ્વરે॥ 12-28-41 (65785) ન વોઢારં ધુરં તસ્ય કંચિન્મેને પ્રજાપતિઃ। ન ભૂતં ન ભવિષ્યં ચ સર્વરાજસુ સૃઞ્જય। અન્યત્રૌશીનરાચ્છૈબ્યાદ્રાજર્ષેરિન્દ્રવિક્રમાત્॥ 12-28-42 (65786) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-43 (65787) અદક્ષિણમયજ્વાનં પુત્રં સંસ્મૃત્ય મા શુચઃ॥ 12-28-44 (65788) ભરતં ચૈવ દૌષ્યન્તિં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। શાકુન્તલં મહાત્માનં ભૂરિદ્રવિણતેજસમ્॥ 12-28-45 (65789) યોઽબધ્નાત્રિશતં ચાશ્વાન્દેવેભ્યો યમુનામનુ। સરસ્વતીં વિંશતિં ચ ગઙ્ગામનુ ચતુર્દશ॥ 12-28-46 (65790) અશ્વમેધસહસ્રેણ રાજસૂયશતેન ચ। ઇષ્ટવાન્સ મહાતેજા દૌષ્યન્તિર્ભરતઃ પુરા॥ 12-28-47 (65791) ભરતસ્ય મહત્કર્મ સવરાજસુ પાર્થિવાઃ। સ્વં મર્ત્યા ઇવ બાહુભ્યાં નાનુગન્તુમશક્નુવન્॥ 12-28-48 (65792) પરં સહસ્રાદ્યોઽબધ્નાદ્ધયાન્વેદીર્વિતત્ય ચ। સહસ્રં યત્ર પઝાનાં કણ્વાય ભરતો દદૌ॥ 12-28-49 (65793) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-50 (65794) રામં દાશરથિં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। યોઽન્વકમ્પત વૈ નિત્યં પ્રજાઃ પુત્રાનિવૌરસાન્॥ 12-28-51 (65795) નાધનો યસ્ય વિષયે નાનર્થઃ કસ્યચિદ્ભવેત્। સર્વસ્યાસીત્પિતૃસમો રામો રાજ્યં યદન્વશાત્॥ 12-28-52 (65796) કાલવર્ષી ચ પર્જન્યઃ સસ્યાનિ સમપાદયત્। નિત્યં સુભિક્ષમેવાસીદ્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-53 (65797) પ્રાણિનો નાપ્સુ મઞ્જન્તિ નાનર્થે પાવકોઽદહત્। ન વ્યાલતો ભયં ચાસીદ્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-54 (65798) આસન્વર્ષસહસ્રિણ્યસ્તથા વર્ષસહસ્રકાઃ। અરોગાઃ સર્વસિદ્ધાર્થા રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-55 (65799) નાન્યોન્યેન વિવાદોઽભૂત્સ્ત્રીણામપિ કુતો નૃણામ્। ધર્મનિત્યાઃ પ્રજાશ્ચાસન્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-56 (65800) સંતુષ્ટાઃ સર્વસિદ્ધાર્થા નિર્ભયાઃ સ્વૈરચારિણઃ। નરાઃ સત્યવ્રતાશ્ચાસન્રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-57 (65801) નિત્યપુષ્પફલાશ્ચૈવ પાદપા નિરુપદ્રવાઃ। સર્વા દ્રોણદુઘા ગાવો રામે રાજ્યં પ્રશાસતિ॥ 12-28-58 (65802) સ ચતુર્દશ વર્ષાણિ વને પ્રોષ્ય મહાતપાઃ। દશાશ્વમેધાઞ્જારૂથ્યાનાજહાર નિરર્ગલાન્॥ 12-28-59 (65803) યુવા શ્યામો લોહિતાક્ષો માતઙ્ગ ઇવ યૂથપઃ। આજાનુબાહુઃ સુમુખઃ સિંહસ્કન્ધો મહાભુજઃ॥ 12-28-60 (65804) દશવર્ષસહસ્રાણિ દશવર્ષશતાનિ ચ। અયોધ્યાધિપતિર્ભૂત્વા રામો રાજ્યમકારયત્॥ 12-28-61 (65805) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ। અયજ્વાનમદક્ષિણ્યં મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-62 (65806) ભગીરથં ચ રાજાનં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ્। યસ્યેન્દ્રો વિતતે યજ્ઞે સોમં પીત્વા મદોત્કટઃ॥ 12-28-63 (65807) અસુરાણાં સહસ્રાણિ બહૂનિ સુરસત્તમઃ। અજયદ્વાહુવીર્યેણ ભગવાન્પાકશાસનઃ॥ 12-28-64 (65808) યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં કન્યા હેમવિભૂષિતાઃ। ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-65 (65809) સર્વા રથગતાઃ કન્યા રથાઃ સર્વે ચતુર્યુજઃ। શતંશતં રથે નાગાઃ પઝિનો હેમમાલિનઃ॥ 12-28-66 (65810) સહસ્રમશ્વા એકૈકં હસ્તિનં પૃષ્ઠતોઽન્વયુઃ। ગવાં સહસ્રમશ્વેઽશ્વે સહસ્રં ગવ્યજાવિકમ્॥ 12-28-67 (65811) ઉપહ્વરે નિવસતો યસ્યાઙ્કે નિષસાદ હ। ગઙ્ગા ભાગીરથી તસ્માદુર્વશી ચાભવત્પુરા॥ 12-28-68 (65812) ભૂરિદક્ષિણમિક્ષ્વાકું યજમાનં ભગીરથમ્। ત્રિલોકપથગા ગઙ્ગા દુહિતૃત્વમુપેયુષી॥ 12-28-69 (65813) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-70 (65814) દિલીપં ચ મહાત્માનં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। પ્રસ્ય કર્માણિ ભૂરીણિ કથયન્તિ દ્વિજાતયઃ॥ 12-28-71 (65815) ય ઇમાં વસુસંપૂર્ણાં વસુધાં વસુધાધિપઃ। દદૌ તસ્મિન્મહાયજ્ઞે બ્રાહ્મણેભ્યઃ સમાહિતઃ॥ 12-28-72 (65816) યસ્યેહ યજમાનસ્ય યજ્ઞેયજ્ઞે પુરોહિતઃ। સહસ્રં વારણાન્હૈમાન્દક્ષિણામત્યકાલયત્॥ 12-28-73 (65817) યસ્ય યજ્ઞે મહાનાસીદ્યૂપઃ શ્રીમાન્હિરણ્મયઃ। તે દેવાં કર્મ કુર્વાણાઃ શક્રજ્યેષ્ઠા ઉપાસત॥ 12-28-74 (65818) ચષાલે યસ્ય સૌવર્ણે તસ્મિન્યૂપે હિરણ્મયે। નનૃતુર્દેવગન્ધર્વાઃ ષટ્સહસ્રાણિ સપ્તધા॥ 12-28-75 (65819) અવાદયત્તત્ર વીણાં મધ્યે વિશ્વાવસુઃ સ્વયમ્। સર્વભૂતાન્યમન્યન્ત મમ વાદયતીત્યયમ્॥ 12-28-76 (65820) એતદ્રાજ્ઞો દિલીપસ્ય રાજાનો નાનુચક્રિરે। યસ્યેભા હેમસંછન્નાઃ પથિ મત્તાઃ સ્મ શેરતે॥ 12-28-77 (65821) રાજાનં શતધન્વાનં દિલીપં સત્યવાદિનમ્। યેઽપશ્યન્સુમહાત્માનં તેઽપિ સ્વર્ગજિતો નરાઃ॥ 12-28-78 (65822) ત્રયઃ શબ્દા ન જીર્યન્તે દિલીપસ્ય નિવેશને। સ્વાધ્યાયશબ્દઃ જ્યાશબ્દઃ શબ્દો વૈ દીયતામિતિ॥ 12-28-79 (65823) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-80 (65824) માન્ધાતારં યૌવનાશ્વં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। યં દેવા મરુતો ગર્ભં પિતુઃ પાર્શ્વાદપાહરન્॥ 12-28-81 (65825) સમૃદ્ધો યુવનાશ્વસ્ય જઠરે યો મહાત્મનઃ। પૃષદાજ્યોદ્ભવઃ શ્રીમાંસ્ત્રિલોકવિજયી નૃપઃ॥ 12-28-82 (65826) યં દૃષ્ટ્વા પિતુરુત્સઙ્ગે શયાનં દેવરૂપિણમ્। અન્યોન્યમબ્રુવન્દેવાઃ કમયં ધાસ્યતીતિ વૈ॥ 12-28-83 (65827) મામેવ ધાસ્યતીત્યેવમિન્દ્રોઽથાભ્યુપપદ્યત। માંધાતેતિ તતસ્તસ્ય નામ ચક્રે શતક્રતુઃ॥ 12-28-84 (65828) તતસ્તુ પયસો ધારાં પુષ્ટિહેતોર્મહાત્મનઃ। તસ્યાસ્યે યૌવનાશ્વસ્ય પાણિરિન્દ્રસ્ય ચાસ્રવત્॥ 12-28-85 (65829) તં પિવન્પાણિમિન્દ્રસ્ય શતમહ્ના વ્યવર્ધત। સ આસીદ્દ્વાદશસમો દ્વાદશાહેન પાર્થિવઃ॥ 12-28-86 (65830) તમિમં પૃથિવી સર્વા એકાહ્ના સમપદ્યત। ધર્માત્માનં મહાત્માનં શૂરમિન્દ્રસમં યુધિ॥ 12-28-87 (65831) યશ્ચાઙ્ગારં તુ નૃપતિં મરુત્તમસિતં ગયમ્। અઙ્ગં બૃહદ્રથં ચૈવ માન્ધાતા સમરેઽજયત્॥ 12-28-88 (65832) યૌવનાશ્વો યદાઙ્ગારં સમરે પ્રત્યયુધ્યત। વિસ્ફારૈર્ધનુષો દેવા દ્યૌરભેદીતિ મેનિરે॥ 12-28-89 (65833) યત્ર સૂર્ય ઉદેતિ સ્મ યત્ર ચ પ્રતિતિષ્ઠતિ। સર્વં તદ્યૌવનાશ્વસ્ય માન્ધાતુઃ ક્ષેત્રમુચ્યતે॥ 12-28-90 (65834) અશ્વમેધશતેનેષ્ટ્વા રાજસૂયશતેન ચ। અદદદ્રોહિતાન્મત્સ્યાન્બ્રાહ્મણેભ્યો વિશાંપતે॥ 12-28-91 (65835) હૈરણ્યાન્યો જનોત્સેધાનાયતાન્દશયોજનમ્। અતિરિક્તાન્દ્વિજાતિભ્યો વ્યભજંસ્ત્વિતરે જનાઃ॥ 12-28-92 (65836) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-93 (65837) યયાતિં નાહુષં ચૈવ મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। ય ઇમાં પૃથિવીં કૃત્સ્નાં વિજિત્ય સહસાગરામ્॥ 12-28-94 (65838) શમ્યાપાતેનાભ્યતીયાદ્વેદીભિશ્ચિત્રયન્મહીમ્। ઈજાનઃ ક્રતુભિર્મુખ્યૈઃ પર્યગચ્છદ્વસુન્ધરામ્॥ 12-28-95 (65839) ઇષ્ટ્વા ક્રતુસહસ્રેણ વાજપેયશતેન ચ। તર્પયામાસ વિપ્રેન્દ્રાંસ્ત્રિભિઃ કાઞ્ચનપર્વતૈઃ॥ 12-28-96 (65840) વ્યૂઢેનાસુરયુદ્ધેન હત્વા દૈતેયદાનવાન્। વ્યભજત્પૃથિવીં કૃત્સ્નાં યયાતિર્નહુષાત્મજઃ॥ 12-28-97 (65841) અન્ત્યેષુ પુત્રાન્નિક્ષિપ્ય યદુદ્રુહ્યુપુરોગમાન્। પુરું રાજ્યેઽભિષિચ્યાથ સદારઃ પ્રાવિશદ્વનમ્॥ 12-28-98 (65842) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-99 (65843) અમ્બરીષં ચ નાભાગં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। યં પ્રજા વવ્રિરે પુણ્યં ગોપ્તારં નૃપસત્તમમ્॥ 12-28-100 (65844) યઃ સહસ્રં સહસ્રાણાં રાજ્ઞામયુતયાજિનામ્। ઈજાનો વિતતે યજ્ઞે બ્રાહ્મણેભ્યસ્ત્વમન્યત॥ 12-28-101 (65845) નૈતત્પૂર્વે જનાશ્ચક્રુર્ન કરિષ્યન્તિ ચાપરે। ઇત્યમ્બરીષં નાભાગિમન્વમોદન્ત દક્ષિણાઃ॥ 12-28-102 (65846) શતં રાજસહસ્રાણિ શતં રાજશતાનિ ચ। સર્વેઽશ્વમેધૈરીજાનાસ્તેઽન્વયુર્દક્ષિણાયનમ્॥ 12-28-103 (65847) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-104 (65848) શશબિન્દું ચૈત્રરથં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય। યસ્ય ભાર્યાસહસ્રાણાં શતમાસીન્મહાત્મનઃ॥ 12-28-105 (65849) સહસ્રં તુ સહસ્રાણાં યસ્યાસઞ્શાશબિન્દવાઃ। હિરણ્યકવચાઃ સર્વે સર્વે ચોત્તમધન્વિનઃ॥ 12-28-106 (65850) શતં કન્યા રાજપુત્રમેકૈકં પૃથગન્વયુઃ। કન્યાંકન્યાં શતં નાગા નાગંનાગં શતં રથાઃ॥ 12-28-107 (65851) રથેરથે શતં ચાશ્વા દેશજા હેમમાલિનઃ। અશ્વેઅશ્વે શતં ગાવો ગાંગાં તદ્વદજાવિકમ્॥ 12-28-108 (65852) એતદ્ધનમપર્યન્તમશ્વમેધે મહામખે। શશબિન્દુર્મહારાજ બ્રાહ્મણેભ્યો હ્યમન્યત॥ 12-28-109 (65853) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-110 (65854) ગયં ચાધૂર્તરજસં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય। યઃ સ વર્ષશતં રાજા હુતશિષ્ટાશનોઽભવત્॥ 12-28-111 (65855) યસ્મૈ વહ્નિર્વરાન્પ્રાદાત્તતો વવ્રે વરાન્ગયઃ। દદતો મે ક્ષયો મા ભૂદ્ધર્મે શ્રદ્ધા ચ વર્ધતામ્॥ 12-28-112 (65856) મનો મે રભતાં સત્યે ત્વત્પ્રસાદાદ્ધુતાશન। લેભે ચ કામાંસ્તાન્સર્વાન્પાવકાદિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-28-113 (65857) દર્શેન પૂર્ણમાસેન ચાતુર્માસ્યૈઃ પુનઃ પુનઃ। અયજદ્ધયમેધેન સહસ્રં પરિવત્સરાન્॥ 12-28-114 (65858) શતં ગવાં સહસ્રાણિ શતમશ્વશતાનિ ચ। ઉત્થાયોત્થાય વૈ પ્રાદાત્સહસ્રં પરિવત્સરાન્॥ 12-28-115 (65859) તર્પયામાસ સોમેન દેવાન્વિત્તૈર્દ્વિજાનપિ। પિતૄન્સ્વધાભિઃ કામૈશ્ચ સ્ત્રિયઃ સ્વાઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-28-116 (65860) સૌવર્ણાં પૃથિવીં કૃત્વા દશવ્યામાં દ્વિરાયતામ્। દક્ષિણામદદદ્રાજા વાજિમેધે મહાક્રતૌ॥ 12-28-117 (65861) યાવત્યઃ સિકતા રાજન્ગઙ્ગાયાં પુરુષર્ષભ। તાવતીરેવ ગાઃ પ્રાદાદાધૂર્તરજસો ગયઃ॥ 12-28-118 (65862) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-119 (65863) રન્તિદેવં ચ સાંકૃત્યં મૃતં સૃઞ્જય શુશ્રુમ। સમ્યગારાધ્ય યઃ શક્રાદ્વરં લેભે મહાતપાઃ॥ 12-28-120 (65864) અન્નં ચ નો બહુ ભવેદતિથીંશ્ચ લભેમહિ। શ્રદ્ધા ચ નો મા વ્યગમન્મા ચ યાચિષ્મ કંચન॥ 12-28-121 (65865) ઉપાતિષ્ઠન્ત પશવઃ સ્વયં તં સંશિતવ્રતમ્। ગ્રામ્યારણ્યા મહાત્માનં રન્તિદેવં યશસ્વિનમ્॥ 12-28-122 (65866) મહાનદી ચર્મરાશેરુત્ક્લેદાત્સસૃજે યતઃ। તતશ્ચર્મણ્વતીત્યેવં વિખ્યાતા સા મહાનદી॥ 12-28-123 (65867) બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ નિષ્કાન્સદસિ પ્રતતે નૃપઃ। તુભ્યંતુભ્યં નિષ્કમિતિ યદા ક્રોશન્તિ વૈ દ્વિજાઃ॥ 12-28-124 (65868) સહસ્રં તુભ્યમિત્યુક્ત્વા બ્રાહ્મણાન્સંપ્રપદ્ય તે॥ 12-28-125 (65869) અન્વાહાર્યોપકરણં દ્રવ્યોપકરણં ચ યત્। ઘટાઃ પાત્ર્યઃ કટાહાનિ સ્થાલ્યશ્ચ પિઠરાણિ ચ। નાસીત્કિંચિદસૌવર્ણં રન્તિદેવસ્ય ધીમતઃ॥ 12-28-126 (65870) સાંકૃતે રન્તિદેવસ્ય યાં રાત્રિમવસન્ગૃહે। આલભ્યન્ત શતં ગાવઃ સહસ્રાણિ ચ વિંશતિઃ॥ 12-28-127 (65871) તત્ર સ્મ સૂદાઃ ક્રોશન્તિ સુમૃષ્ટમણિકુણ્ડલાઃ। સૂપં ભૂયિષ્ઠમશ્નીધ્વં નાદ્ય માંસં યથા પુરા॥ 12-28-128 (65872) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-129 (65873) સગરં ચ મહાત્માનં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય। ઐક્ષ્વાકં પુરુષવ્યાઘ્રમતિમાનુષવિક્રમમ્॥ 12-28-130 (65874) ષષ્ટિઃ પુત્રસહસ્રાણિ યં યાન્તમનુજગ્મિરે। નક્ષત્રરાજં વર્ષાન્તે વ્યભ્રે જ્યોતિર્ગણા ઇવ॥ 12-28-131 (65875) એકચ્છત્રા મહી યસ્ય પ્રતાપાદભવત્પુરા। યોઽશ્વમેધસહસ્રેણ તર્પયામાસ દેવતાઃ॥ 12-28-132 (65876) યઃ પ્રાદાત્કનકસ્તમ્ભં પ્રાસાદં સર્વકાઞ્ચનમ્। પૂર્ણં પઝદલાક્ષીણાં સ્ત્રીણાં શયનસંકુલમ્॥ 12-28-133 (65877) દ્વિજાતિભ્યોઽનુરૂપેભ્યઃ કામાંશ્ચ વિવિધાન્બહૂન્। યસ્યાદેશેન તદ્વિત્તં વ્યભજન્ત દ્વિજાતયઃ॥ 12-28-134 (65878) ખાનયામાસ યઃ કોપાત્પૃથિવીં સાગરાઙ્કિતામ્। યસ્ય નામ્ના સમુદ્રશ્ચ સાગરત્વમુપાગતઃ॥ 12-28-135 (65879) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-136 (65880) રાજાનં ચ પૃથું વૈન્યં મૃતં શુશ્રુમ સૃઞ્જય। યમભ્યષિઞ્ચન્સંભૂયઃ મહારણ્યે મહર્ષયઃ॥ 12-28-137 (65881) પ્રથયિષ્યતિ વૈ લોકાન્પૃથુરિત્યેવ શબ્દિતઃ। ક્ષતાદ્યો વૈ ત્રાયતીતિ સ તસ્માત્ક્ષત્રિયઃ સ્મૃતઃ॥ 12-28-138 (65882) પૃથું વૈન્યં પ્રજા દૃષ્ટ્વા રક્તાસ્મેતિ યદબ્રુવન્। તતો રાજેતિ નામાસ્ય અનુરાગાદજાયત॥ 12-28-139 (65883) અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી પુટકેપુટકે મધુ। સર્વા દ્રોણદુઘા ગાવો વૈન્યસ્યાસન્પ્રશાસતઃ॥ 12-28-140 (65884) અરોગાઃ સર્વસિદ્ધાર્થા મનુષ્યા અકુતોભયાઃ। યથાઽભિકામમવસન્ક્ષેત્રેષુ ચ ગૃહેષુ ચ॥ 12-28-141 (65885) આપસ્તસ્તમ્ભિરે ચાસ્ય સમુદ્રમભિયાસ્યતઃ। શૈલાશ્ચાપાદ્વ્યદીર્યન્ત ધ્વજભઙ્ગશ્ચ નાભવત્॥ 12-28-142 (65886) હૈરણ્યાંસ્ત્રિનરોત્સેધાન્પર્વતાનેકવિંશતિમ્। બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ રાજા યોશ્વમેધે મહામખે॥ 12-28-143 (65887) સ ચેન્મમાર સૃઞ્જય ચતુર્ભદ્રતરસ્ત્વયા। પુત્રાત્પુણ્યતરશ્ચૈવ મા પુત્રમનુતપ્યથાઃ॥ 12-28-144 (65888) કિં વા તૂષ્ણીં ધ્યાયસે સૃઞ્જય ત્વં ન મે રાજન્વાચિમમાં શૃણોપિ। ન ચેન્મોઘં વિપ્રલપ્તં મમેદં પથ્યં મુમૂર્ષોરિવ સુપ્રયુક્તમ્॥ 12-28-145 (65889) સૃઞ્જય ઉવાચ। 12-28-146x (5388) શૃણોમિ તે નારદ વાચમેનાં વિચિત્રાર્થાં સ્રજમિવ પુણ્યગન્ધામ્। રાજર્ષીણાં પુણ્યકૃતાં મહાત્મનાં કીર્ત્યા યુક્તાનાં શોકનિર્નાશનાર્થામ્॥ 12-28-146 (65890) ન તે મોઘં વિપ્રલપ્તં મહર્ષે દૃષ્ટ્વૈવાહં નારદ ત્વાં વિશોકઃ। શુશ્રૂષે તે વચનં બ્રહ્મવાદિ ન્ન તે તૃપ્યામ્યમૃતસ્યેવ પાનાત્॥ 12-28-147 (65891) અમોઘદર્શિન્મમ ચેત્પ્રસાદં સંતાપદગ્ધસ્ય વિભો પ્રકુર્યાઃ। સુતસ્ય સંજીવનમદ્ય મે સ્યા ત્તવ પ્રસાદાત્સુતસઙ્ગમાપ્નુયામ્॥ 12-28-148 (65892) નારદ ઉવાચ। 12-28-149x (5389) યસ્તે પુત્રઃ શયિતોયં વિજાતઃ સ્વર્ણષ્ઠીવી યમદાત્પર્વતસ્તે। 12-28-149 (65893) પુનસ્તં તે પુત્રમહં દદામિ હિરણ્યનાભં વર્ષસબસ્રિણં ચ॥ ॥ 12-28-149 (65894) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 28॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-28-3 તે વયમ્॥ 12-28-4 પર્યવર્તત અભિમુખોઽભૂત્॥ 12-28-6 ભુજં રાજ્ઞઃ। અભિવિનાદયન્ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-28-7 વ્યાકોચં વિકસિતમ્॥ 12-28-8 હતાઃ અસ્મિન્સંધિરાર્ષઃ॥ 12-28-9 લાભાઃ અર્થાઃ॥ 12-28-15 મહાભાગ્યં માહાત્મ્યમ્॥ 12-28-16 શ્વૈત્યમાનય સંતાપમિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-28-19 યાગં માકુર્વિતિ પ્રત્યાચષ્ટ પ્રત્યાખ્યાતવાન્॥ 12-28-24 ચતુર્ભદ્રતરઃ ચત્વારિ ધર્મજ્ઞાનવૈરાગ્યૈશ્વર્યીખ્યાનિ ભદ્રાણિ યસ્મિન્સ ચતુર્ભદ્રઃ। ત્વયા અવધિભૂતેન ત્વત્તોઽતિશયેન ચતુર્ભદ્ર ઇત્યર્થઃ॥ 12-28-31 અવાસૃજત્ યજ્ઞાર્થમુત્સૃષ્ટવાન્॥ 12-28-32 અત્યકાલયત્ દત્તવાન્॥ 12-28-55 વર્ષસદૃસ્ત્રિણ્યઃ સ્ત્રિયઃ। વર્ષસહસ્રકાઃ પુરુષાઃ॥ 12-28-58 દ્રોણદુધાઃ દ્રોણપરિમિતં ક્ષીરં દુહન્તિ તાઃ॥ 12-28-59 જારૂથ્યાન્ સ્તુત્યાન્। ત્રિગુણદક્ષિણાનિત્યન્યે। નિરર્ગલાનવારિતદ્વારાન્॥ 12-28-66 ચતુર્યુજશ્ચતુરશ્વાઃ॥ 12-28-68 ઉપહ્વરે સમીપે। અઙ્કે ઊરૌ નિષસાદ આસાંચક્રે। તસ્માદ્યોગાત્સા ઉર્વશી ઊરૌ વાસો યસ્યાઃ સા ઇતિ યોગાત્। ઊર્વસીત્યપેક્ષિતે હ્રસ્વત્વં વર્ણવિપર્યયશ્ચ પૃષોદરાદિત્વાત્ જ્ઞેયઃ॥ 12-28-75 સપ્તધા સપ્તસ્વરાનુસારેણાવાદયદિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-28-76 મમ પુરત ઇતિ શેષઃ। માં લક્ષીકૃત્યેત્યર્થઃ॥ 12-28-78 શતધન્વાનં શતં અનન્તાન્ સહતે ધનુર્યસ્ય તં શતધન્વાનમ્। મધ્યમપદલોપી સમાસઃ॥ 12-28-82 પૃષદાજ્યં દધિમિશ્રમાજ્યં કસ્યચિદર્થે પુત્રોત્પાદનાય નિર્મિતં તદ્યુવનાશ્વેન પીતં તત્ રેતોરુધિરયોગં વેનાપિ તદુદરે ગર્ભોઽભવત્। સ પિતુઃ પાર્શ્વં ભિત્ત્વા નિઃસારિતો દેવૈરિત્યાખ્યાયિકાર્યોઽત્ર સૂચિતઃ॥ 12-28-86 અહ્ના એકેન શતં પલાનિ વ્યવર્ધત। દ્વાદશવર્ષતુલ્યઃ॥ 12-28-89 અભેદિ ભિન્ના॥ 12-28-91 મત્સ્યાન્ હૈરણ્યાનિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-28-95 શમ્યા સ્થૂલબુધ્નઃ કાષ્ઠદણ્ડઃ સ બલવતા ક્ષિપ્તો યાવદ્દૂરં પતેત્તાવાન્દેશઃ શમ્યાપાતઃ। તાવતાન્તરેણ પુરઃ પુરો યજ્ઞવેદીં કુર્વાણો વસુંધરાં પર્યગચ્છત્। પરિત્યજ્ય સમુદ્રતીરં પ્રાપ્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-28-97 વ્યભજત્પુત્રેભ્યો દત્તવાન્॥ 12-28-101 નૃપાન્દાત્યે યોજિતવાનિત્યર્થઃ॥ 12-28-102 દક્ષિણાઃ દાક્ષ્યયુક્તાઃ॥ 12-28-103 સર્વે રાજાનોઽમ્બરીષયજ્ઞેષુ વિપ્રદ્વાસ્યં કુર્વાણા અશ્વમેધફલભાગિત્વાત્તદ્યાજિનઃ સન્તઃ અમ્બરીષમાહાત્મ્યાદ્દક્ષિણાયનં અનુપશ્ચાત્ અયુર્ગતાઃ। ઉત્તરાયણમાર્ગેણ હિરણ્યગર્ભલોક પ્રાપ્તા ઇત્યર્થઃ॥ 12-28-106 શાશબિન્દવાઃ શશબિન્દોઃ પુત્રાઃ॥ 12-28-111 ગયં ચામૂર્તરયસમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-28-115 શતમશ્વતરાણિ ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-28-117 દશવ્યામાં પઞ્ચાશદ્ધસ્તવિસ્તારાં દ્વિરાયતાં શતહસ્તદીર્ઘામ્॥ 12-28-122 ઉપાતિષ્ઠન્ત પિતૃકાર્યે માં નિયોજયેતિ॥ 12-28-123 તેષાં મારિતાનાં પશૂનાં ચર્મરાશેઃ। ઉત્ક્લેદાત્ સારદ્રવાત્॥ 12-28-126 પિઠરાણિ વિતતમુખાનિ પાત્રાણિ॥ 12-28-128 નાદ્ય માંસં પશુમાત્રોપયોગસ્ય પ્રાગુક્તત્વાત્॥ 12-28-130 ઐક્ષ્વાકં ઇક્ષ્વાકુવંશજમ્॥ 12-28-134 આદેશેન આજ્ઞયા તદ્વિત્તં સ્વર્ણપ્રાસાદરૂપમ્॥ 12-28-137 વૈન્યં વેનપુત્રમ્। મહારણ્યે દણ્ડકારણ્યે॥ 12-28-140 પુટકેપુટકે પત્રેપત્રે ઇતિ પ્રાઞ્ચઃ॥ 12-28-145 વિપ્રલપ્તં વિપ્રલપિતમ્॥ 12-28-147 વિશોકો જાત ઇતિ શેષઃ॥

12-29-0 (65895) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-29-0x (5390) સ કથં કાઞ્ચનષ્ઠીવી સૃઞ્જયસ્ય સુતોઽભવત્। પર્વતેન કિમથે વા દત્તસ્તેન મમાર ચ॥ 12-29-1 (65896) યદા વર્ષસહસ્રાયુસ્તદા ભવતિ માનવઃ। કથમપ્રાપ્તકૌમારઃ સૃઞ્જયસ્ય સુતો મૃતઃ॥ 12-29-2 (65897) ઉતાહો નામમાત્રં વૈ સુવર્ણષ્ઠીવિનોઽભવત્। કથં વા કાઞ્ચનષ્ઠીવીત્યેતદિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-29-3 (65898) શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચ। 12-29-4x (5391) અત્ર તે વર્ણયિષ્યામિ યથાવૃત્તં જનેશ્વર। નારદઃ પર્વતશ્ચૈવ દ્વાવૃવી લોકસત્તમૌ॥ 12-29-4 (65899) માતુલો ભાગિનેયશ્ચ દેવલોકાદિહાગતૌ। વિહર્તુકામૌ સંપ્રીત્યા માનુષેષુ પુરા વિભો॥ 12-29-5 (65900) હવિઃપવિત્રભોજ્યેન દેવભોજ્યેન ચૈવ હિ। નારદો માતુલસ્તત્ર ભાગિનેયશ્ચ પર્વતઃ॥ 12-29-6 (65901) તાવુભૌ તપસોપેતાવવનીતલચારિણૌ। ભુઞ્જાનૌ માનુષાન્ભોગાન્યથાવત્પર્યધાવતામ્॥ 12-29-7 (65902) પ્રીતિમન્તૌ મુદા યુક્તૌ સમયં ચૈવ ચક્રતુઃ। યો ભવેદ્ધૃદિ સંકલ્પઃ શુભો વા યદિ વાઽશુભઃ॥ 12-29-8 (65903) અન્યોન્યસ્ય ચ આખ્યેયો મૃષા શાપોઽન્યથા ભવેત્। તૌ તથેતિ પ્રતિજ્ઞાય મહર્ષી લોકપૂજિતૌ॥ 12-29-9 (65904) સૃઞ્જયં શ્વૈત્યમભ્યેત્ય રાજાનમિદમૂચતુઃ। આવાં ભવતિ વત્સ્યાવઃ કંચિત્કાલં હિતાય તે॥ 12-29-10 (65905) યથાવત્પૃથિવીપાલ આવયોઃ પ્રગુણીભવ। તથેતિ કૃત્વા રાજા તૌ સત્કૃત્યોપચચાર હ॥ 12-29-11 (65906) તતઃ કદાચિત્તૌ રાજા મહાત્માનૌ તપોધનૌ। અબ્રવીત્પરમપ્રીતઃ સુતેયં દેવરૂપિણી॥ 12-29-12 (65907) એકૈવ મમ કન્યૈષા યુવાં પરિચરિષ્યતિ। દર્શનીયાનવદ્યાઙ્ગી શીલવૃત્તસમાહિતા। સુકુમારી કુમારી ચ પઝકિઞ્જલ્કસુપ્રભા॥ 12-29-13 (65908) પરમં સૌમ્યમિત્યુક્તં તાભ્યાં રાજા શશાસ તામ્। કન્યે વિપ્રાવુપચર દેવવત્પિતૃવચ્ચ હ॥ 12-29-14 (65909) સા તુ કન્યા તથેત્યુક્ત્વા પિતરં ધર્મચારિણી। યથાનિદેશં રાજ્ઞસ્તૌ સત્કૃત્યોપચચાર હ॥ 12-29-15 (65910) તસ્યાસ્તેનોપચારેણ રૂપેણાપ્રતિમેન ચ। નારદં હૃચ્છયસ્તૂર્ણં સહસૈવાભ્યપદ્યત॥ 12-29-16 (65911) વવૃધે હિ તતસ્તસ્ય હૃદિ કામો મહાત્મનઃ। યથા શુક્લસ્ય પક્ષસ્ય પ્રવૃત્તૌ ચન્દ્રમાઃ શનૈઃ॥ 12-29-17 (65912) ન ચ તં ભાગિનેયાય પર્વતાય મહાત્મને। શશંસ મન્મથં તીવ્રં વ્રીડમાનઃ સ ધર્મવિત્॥ 12-29-18 (65913) તપસા ચેઙ્ગિતૈશ્ચૈવ પર્વતોઽથ બુબોધ તમ્। કામાર્તં નારદં ક્રુદ્ધઃ શશાપૈનં તતો ભૃશમ્॥ 12-29-19 (65914) કૃત્વા સમયમવ્યગ્રો ભવાન્વૈ સહિતો મયા। યો ભવેદ્ધૃદિ સંકલ્પઃ શુભો વા યદિ વાઽશુભઃ॥ 12-29-20 (65915) અન્યોન્યસ્ય સ આખ્યેય ઇતિ તદ્વૈ મૃષા કૃતમ્। ભવતા વચનં બ્રહ્મંસ્તસ્માદેષ શપામ્યહમ્॥ 12-29-21 (65916) ન હિ કામં પ્રવર્તન્તં ભવાનાચષ્ટ મે પુરા। સુકુમાર્યાં કુમાર્યાં તે તસ્માન્નૈષ ક્ષમામ્યહમ્॥ 12-29-22 (65917) બ્રહ્મચારી ગુરુર્યસ્માત્તપસ્વી બ્રાહ્મણશ્ચ સન્। અકાર્ષીઃ સમયભ્રંશમાવાભ્યાં યઃ કૃતો મિથઃ॥ 12-29-23 (65918) શપ્સ્યે તસ્માત્સુસંક્રુદ્ધો ભવન્તં તં નિબોધ મે॥ 12-29-24 (65919) સુકુમારી ચ તે ભાર્યા ભવિષ્યતિ ન સંશયઃ। વાનરત્વં ચ તે કન્યા વિવાહાત્પ્રભૃતિ પ્રભો। સંદ્રક્ષ્યન્તિ નરાશ્ચાન્યે સ્વરૂપેણ વિનાકૃતમ્॥ 12-29-25 (65920) સ તદ્વાક્યં તુ વિજ્ઞાય નારદઃ પર્વતં તથા। અશપત્તમપિ ક્રોધાદ્ભાગિનેયં સ માતુલઃ॥ 12-29-26 (65921) તપસા બ્રહ્મચર્યેણ સત્યેન ચ દમેન ચ। યુક્તોઽપિ નિત્યધર્મશ્ચ ન વૈ સ્વર્ગમવાપ્સ્યસિ॥ 12-29-27 (65922) તૌ તુ શાવા ભૃશં ક્રુદ્ધૌ પરસ્પરમમર્ષણૌ। પ્રતિજગ્મતુહૃન્યોન્યં ક્રુદ્ધાવિવ ગજોત્તમૌ॥ 12-29-28 (65923) પર્વતઃ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં વિચચાર મહામતિઃ। પૂજ્યમાનો યથાન્યાંયં તેજસા સ્વેન ભારત॥ 12-29-29 (65924) અથ તામલભત્કન્યાં નારદઃ સૃઞ્જયાત્મજામ્। ધર્મેણ વિપ્રપ્રવરઃ સુકુમારીમનિન્દિતામ્॥ 12-29-30 (65925) સા તુ કન્યા યથાશાપં નારદં તં દદર્શ હ। પાણિગ્રહણમન્ત્રાણાં નિયોગાદેવ નારદમ્॥ 12-29-31 (65926) સુકુમારી ચ દેવર્ષિ વાનરપ્રતિમાનનમ્। નૈવાવમન્યત તદા પ્રીતિમત્યેવ ચાભવત્॥ 12-29-32 (65927) ઉપતસ્થે ચ ભર્તારં ન ચાન્યં મનસાઽપ્યગાત્। દેવં મુનીં વા યક્ષં વા પતિત્વે પતિવત્સલા॥ 12-29-33 (65928) તતઃ કદાચિદ્ભગવાન્પર્વતોઽનુચચાર હ। વનં વિરહિતં કિંચિત્તત્રાપશ્યત્સ નારદમ્॥ 12-29-34 (65929) તતોઽભિવાદ્ય પ્રોવાચ નારદં પર્વતસ્તદા। ભવાન્પ્રસાદં કુરુતાત્સ્વર્ગાદેશાય યે પ્રભો॥ 12-29-35 (65930) તમુવાચ તતો દૃષ્ટ્વા પર્વતં નારદસ્તથા। કૃતાઞ્જલિમુપાસીનં દીનં દીનતરઃ સ્વયમ્॥ 12-29-36 (65931) ત્વયાઽહં પ્રથમં શપ્તો વાનરસ્ત્વં ભવિષ્યસિ। ઇત્યુક્તેન મયા પશ્ચાચ્છપ્તસ્તવમપિ મત્સરાત્॥ 12-29-37 (65932) અદ્યપ્રભૃતિ વૈ વાસં સ્વર્ગે નાવાપ્સ્યસીતિ હ। તવ નૈતદ્વિસદૃશં પુત્રસ્થાને હિ મે ભવાન્॥ 12-29-38 (65933) નિવર્તયેતાં તૌ શાપાવન્યોન્યેન તદા મુની॥ 12-29-39 (65934) શ્રીસમૃદ્ધં તદા દૃષ્ટ્વા નારદં દેવરૂપિણમ્। સુકુમારી પ્રદુદ્રાવ પરપુંસવિશઙ્કયા॥ 12-29-40 (65935) તાં પર્વતસ્તતો દૃષ્ટ્વા પ્રદ્રવન્તીમનિન્દિતામ્। અબ્રવીત્તવ ભર્તૈષ નાત્ર કાર્યા વિચારણા॥ 12-29-41 (65936) ઋષિઃ પરમધર્માત્મા નારદો ભગવાન્પ્રભુઃ। તવૈવાભેદ્યહૃદયો મા તે ભૂદત્ર સંશયઃ॥ 12-29-42 (65937) સાનુનીતા બહુવિધં પર્વતેન મહાત્મના। શાપદોષં ચ તં ભર્તુઃ શ્રુત્વા પ્રકૃતિમાગતા। પર્વતોઽથ યયૌ સ્વર્ગં નારદોઽભ્યગમદ્ગૃહાન્॥ 12-29-43 (65938) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-29-44x (5392) પ્રત્યક્ષકર્તા સર્વસ્ય નારદો ભગવાનૃષિઃ। એષ વક્ષ્યતિ તે પૃષ્ટો યથાવૃત્તં નરોત્તમ॥ ॥ 12-29-44 (65939) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 29॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-29-6 હવિઃ પવિત્રભોજ્યેન શાલ્યન્નેન દેવભોજ્યેન ઘૃતેન તાભ્યાં વિહર્તુકામાવિતિ પૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-29-11 પ્રગુણીભવાનુકૂલો ભવ॥ 12-29-13 સુકુમારી નામ્રા॥ 12-29-14 સૌમ્યમુત્તમમ્॥ 12-29-20 સમયં કૃત્વા ભવાનવસદિતિ શેષઃ॥ 12-29-22 પ્રવર્તન્તં પ્રવર્તમાનમ્। તે ત્વામ્॥

12-30-0 (65940) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-30-0x (5393) તતો રાજા પાણ્ડુસુતો નારદં પ્રત્યભાષત। ભગવઞ્છ્રોતુમિચ્છામિ સુવર્ણષ્ઠીવિસંભવમ્॥ 12-30-1 (65941) એવમુક્તસ્તુ સ મુનિર્ધર્મરાજેન નારદઃ। આચચક્ષે યથાવૃત્તં સુવર્ણષ્ઠીવિનં પ્રતિ॥ 12-30-2 (65942) નારદ ઉવાચ। 12-30-3x (5394) એવમેતન્મહાબાહો યથાઽયં કેશવોઽબ્રવીત્। કાર્યસ્યાસ્ય તુ યચ્છેષં તત્તે વક્ષ્યામિ પૃચ્છતઃ॥ 12-30-3 (65943) અહં ચ પર્વતશ્ચૈવ સ્વસ્રીયો મે મહાપ્નુનિઃ। વસ્તુકામાવભિગતૌ સૃઞ્જયં જયતાં વરમ્॥ 12-30-4 (65944) તત્રાવાં પૂજિતૌ તેન વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા। સર્વકામૈઃ સુવિહિતૌ નિવસાવોઽસ્ય વેશ્મનિ॥ 12-30-5 (65945) વ્યતિક્રાન્તાસુ વર્ષાસુ સમયે ગમનસ્ય ચ। પર્વતો મામુવાચેદં કાલે વચનમર્થવત્॥ 12-30-6 (65946) આવામસ્ય નરેન્દ્રસ્ય ગૃહે પરમપૂજિતૌ। ઉષિતૌ સમયે બ્રહ્મંસ્તદ્વિચિન્તય સાંપ્રતમ્॥ 12-30-7 (65947) તતોઽહમબ્રુવં રાજન્પર્વતં સુભદર્શનમ્। સર્વમેતત્ત્વયિ વિભો ભાગિનેયોપપદ્યતે॥ 12-30-8 (65948) વરેણ ચ્છન્દ્યતાં રાજા લભતાં યદ્યદિચ્છતિ। આવયોસ્તપસા સિદ્ધિં પ્રાપ્નોતુ યદિ મન્યસે॥ 12-30-9 (65949) તત આહૂય રાજાનં સૃઞ્જયં જયતાં વરમ્। પર્વતોઽનુમતો વાક્યમુવાચ કુરુપુઙ્ગવ॥ 12-30-10 (65950) પ્રીતૌ સ્વો નૃપ સત્કારૈર્ભવદાર્જવસંભૃતૈઃ। આવાભ્યામભ્યનુજ્ઞાતો વરં નૃવર ચિન્તય॥ 12-30-11 (65951) દેવાનામવિહિંસાયાં ન ભવેન્માનુષે ક્ષમમ્। તદ્ગૃહાણ મહારાજ પૂજાર્હો નૌ મતો ભવાન્॥ 12-30-12 (65952) સૃઞ્જય ઉવાચ। 12-30-13x (5395) પ્રીતૌ ભવન્તૌ યદિ મે કૃતમેતાવતા મમ। એષ એવ પરો લાભો નિર્વૃત્તો મે મહાફલઃ॥ 12-30-13 (65953) તમેવંવાદિનં ભૂયઃ પર્વતઃ પ્રત્યભાષત। શૃણુ રાજન્સુસંકલ્પં યત્તે હૃદિ ચિરં સ્થિતમ્॥ 12-30-14 (65954) અભીપ્સસિ સુતં વીરં વીર્યવન્તં દૃઢવ્રતમ્। આયુષ્મતં મહાભાગં દેવરાજસમદ્યુતિમ્॥ 12-30-15 (65955) ભવિષ્યત્યેષ તે કામો ન ત્વાયુષ્માન્ભવિષ્યતિ। દેવરાજાભિભૂત્યર્થં સંકલ્પો હ્યે તે હૃદિ॥ 12-30-16 (65956) સુવર્ણષ્ઠીવનાચ્ચૈવ સ્વર્ણષ્ઠીવી ભવિષ્યતિ। રક્ષ્યશ્ચ દેવરાજાત્સ દેવરાજસમદ્યુતિઃ॥ 12-30-17 (65957) તચ્છ્રુત્વા સૃઞ્જયો વાક્યં પર્વતસ્ય મહાત્મનઃ। પ્રસાદયામાસ તદા નૈતદેવં ભવેદિતિ॥ 12-30-18 (65958) આયુષ્માન્મે ભવેત્પુત્રો ભવતોસ્તપસ મુન। ન ચ તં પર્વતઃ કિંચિદુવાચેન્દ્રવ્યપેક્ષયા॥ 12-30-19 (65959) તમહં નૃપતિં દીનમબ્રવં પુનરેવ ચ। સ્મર્તવ્યોઽસ્મિ મહારાજ દર્શયિષ્યામિ તે સુતમ્॥ 12-30-20 (65960) અહં તે દયિતં પુત્રં પ્રેતરાજવશં ગતમ્। પુનર્દાસ્યામિ તદ્રૂપં મા શુચઃ પૃથિવીપતે॥ 12-30-21 (65961) એવમુક્ત્વા તુ નૃપતિં પ્રયાતૌ સ્વો યથેપ્સિતમ્। સૃઞ્જયશ્ચ યથાકામં પ્રવિવેશ સ્વમન્દિરમ્॥ 12-30-22 (65962) સૃઞ્જયસ્યાથ રાજર્ષેઃ કસ્મિંશ્ચિત્કાલપર્યયે। જજ્ઞે પુત્રો મહાવીર્યસ્તેજસા પ્રજ્વલન્નિવ॥ 12-30-23 (65963) વવૃધે સ યથાકાલં સરસીવ મહોત્પલમ્। બભૂવ કાઞ્ચનષ્ઠીવી યથાર્થં નામ તસ્ય તત્॥ 12-30-24 (65964) તદદ્ભુતતમં લોકે પપ્રથે કુરુસત્તમ। બુબુધે તચ્ચ દેવેન્દ્રો વરદાનં મનીષિણોઃ॥ 12-30-25 (65965) તતઃ સ્વાભિભવાદ્ભીતો બૃહસ્પતિમતે સ્થિતઃ। કુમારસ્યાન્તરપ્રેક્ષી નિત્યમેવાભ્યવર્તત॥ 12-30-26 (65966) ચોદયામાસ તદ્વજ્રં દિવ્યાસ્રં મૂર્તિમત્સ્થ્રિતમ્। વ્યાઘ્રો ભૂત્વા જહીમં ત્વં રાજપુત્રમિતિ પ્રભો॥ 12-30-27 (65967) પ્રવૃદ્ધઃ કિલ વીર્યેણ મામેષોઽભિભવિષ્યતિ। સૃઞ્જયસ્ય સુતો વજ્ર યથૈનં પર્વતોઽબ્રવીત્॥ 12-30-28 (65968) એવમુક્તસ્તુ શક્રેણ વજ્રઃ પરપુરંજયઃ। કુમારમન્તરપ્રેક્ષી નિત્યમેવાન્વપદ્યત॥ 12-30-29 (65969) સૃઞ્જયોઽપિ સુતં પ્રાપ્ય દેવરાજસમદ્યુતિમ્। હૃષ્ટઃ સાન્તઃ પુરો રાજા વનનિત્યો બભૂવ હ॥ 12-30-30 (65970) તતો ભાગીરથીતીરે કદાચિન્નિર્જને વને। ધાત્રીદ્વિતીયો બાલઃ સ ક્રીડાર્થં પર્યધાવત॥ 12-30-31 (65971) પઞ્ચવર્ષકદેશીયો બાલો નાગેન્દ્રવિક્રમઃ। સહસોત્પતિતં વ્યાઘ્રમાસસાદ મહાબલમ્॥ 12-30-32 (65972) સ બાલસ્તેન નિષ્પિષ્ટો વેપમાનો નૃપાત્મજઃ। વ્યસુઃ પપાત મેદિન્યાં તતો ધાત્રી વિચુક્રુશે॥ 12-30-33 (65973) હત્વા તુ રાજપુત્રં સ તત્રૈવાન્તરધીયત। શાર્દૂલો દેવરાજસ્ય માયયાન્તર્હિતસ્તદા॥ 12-30-34 (65974) ધાત્ર્યાસ્તુ નિનદં શ્રુત્વા રુદત્યાઃ પરમાર્તવત્। અભ્યધાવત તં દેશં સ્વયમેવ મહીપતિઃ॥ 12-30-35 (65975) સ દદર્શ શયાનં તં ગતાસું પીતશોણિતમ્। કુમારં વિગતાનન્દં નિશાકરમિવ ચ્યુતમ્॥ 12-30-36 (65976) સ તમુત્સઙ્ગમારોપ્ય પરિપીડિતવક્ષસમ્। પુત્રં રુધિરસંસિક્તં પર્યદેવયદાતુરઃ॥ 12-30-37 (65977) તતસ્તા માતરસ્તસ્ય રુદત્યઃ શોકકર્શિતાઃ। અભ્યધાવન્ત તં દેશં યત્ર રાજા સ સૃઞ્જયઃ॥ 12-30-38 (65978) તતઃ સ રાજા સસ્માર મામેવ ગતમાનસઃ। તદાઽહં ચિન્તનં જ્ઞાત્વા ગતવાંસ્તસ્ય દર્શનમ્॥ 12-30-39 (65979) મયૈતાનિ ચ વાક્યાનિ શ્રાવિતઃ શોકલાલસઃ। યાનિ તે યદુવીરેણ કથિતાનિ મહીપતે॥ 12-30-40 (65980) સંજીવિતશ્ચાપિ પુનર્વાસવાનુમતે તદા। ભવિતવ્યં તથા તચ્ચ ન તચ્છક્યમતોઽન્યથા॥ 12-30-41 (65981) તત ઊર્ધ્વં કુમારસ્તુ સ્વર્ણષ્ઠીવી મહાયશાઃ। ચિત્તં પ્રસાદયામાસ પિતૃર્માતુશ્ચ વીર્યવાન્॥ 12-30-42 (65982) કારયામાસ રાજ્યં ચ પિતરિ સ્વર્ગતે નૃપ। વર્ષાણાં શતમેકં ચ સહસ્રં ભીમવિક્રમઃ॥ 12-30-43 (65983) તત ઈજે મહાયજ્ઞૈર્બહુભિર્ભૂરિદક્ષિણૈઃ। તર્પયામાસ દેવાંશ્ચ પિતૄંશ્ચૈવ મહાદ્યુતિઃ॥ 12-30-44 (65984) ઉત્પાદ્ય ચ બહૂન્પુત્રાન્કુલસતાનકારિણઃ। કાલેન મહતા રાજન્કાલધર્મમુપેયિવાન્॥ 12-30-45 (65985) સ ત્વં રાજેન્દ્ર સંજાતં શોકમેકં નિવર્તય। યથા ત્વં કેશવઃ પ્રાહ વ્યામશ્ચ સુમહાતપાઃ॥ 12-30-46 (65986) પિતૃપૈતામહં રાજ્યમાસ્થાય ધુરમુદ્વહ। ઇષ્ટ્વા પુણ્યૈર્મહાયજ્ઞૈરિષ્ટં લોકમવાપ્સ્યસિ॥ ॥ 12-30-47 (65987) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 30॥*

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

* દ્રોણપર્વણિ સ્વર્ણષ્ઠીવિચરિતમન્યાદૃશમત્ર પર્વણિત્વન્યાદૃશમ્। 12-30-7 સાંપ્રતં કલ્યાણમ્॥ 12-30-12 ન ભવેન્માનુષક્ષયમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર યેન દેવપીડા મનુષ્યક્ષયશ્ચ ન ભવતિ તત્તાદૃશં વરં ગૃહાણેતિ ભાવઃ॥ 12-30-16 દેવરાજવિભૂત્યર્થમિતિ ડ. પાઠઃ॥

12-31-0 (65988) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-31-0x (5396) તૂષ્ણીંભૂતં તુ રાજાનં શોચમાનં યુધિષ્ઠિરમ્। તપસ્વી ધર્મતત્ત્વજ્ઞઃ કૃષ્ણદ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્॥ 12-31-1 (65989) વ્યાસ ઉવાચ। 12-31-2x (5397) પ્રજાનાં પાલનં ધર્મો રાજ્ઞાં રાજીવલોચન। ધર્મઃ પ્રમાણં લોકસ્ય નિત્યં ધર્મોઽનુવર્ત્યતામ્॥ 12-31-2 (65990) અનુતિષ્ઠસ્વ તદ્રાજન્પિતૃપૈતામહં પદમ્। બ્રાહ્મણેષુ તુ યો ધર્મઃ સ નિત્યો વેદનિશ્ચિતઃ॥ 12-31-3 (65991) તત્પ્રમાણં પ્રમાણાનાં શાશ્વતં ભરતર્ષભ। તસ્ય ધર્મસ્ય કૃત્સ્નસ્ય ક્ષત્રિયઃ પરિરક્ષિતા॥ 12-31-4 (65992) તથા યઃ પ્રતિહન્ત્યસ્ય શાસનં વિષયે નરઃ। સ બાહુભ્યાં વિનિગ્રાહ્યો લોકયાત્રાવિઘાતકઃ॥ 12-31-5 (65993) પ્રમાણમપ્રમાણં યઃ કુર્યાન્મોહવશં ગતઃ। ભૃત્યો વા યદિ વા પુત્રસ્તપસ્વી વાઽથ કશ્ચન॥ 12-31-6 (65994) પાપાન્સર્વૈરુપાયૈસ્તાન્નિયચ્છેચ્છાતયીત વા। અતોઽન્યથા વર્તમાનો રાજા પ્રાપ્નોતિ કિલ્વિષમ્॥ 12-31-7 (65995) ધર્મં વિનશ્યમાનં હિ યો ન રક્ષેત્સ ધર્મહા। તે ત્વયા ધર્મહન્તારો નિહતાઃ સપદાનુગાઃ॥ 12-31-8 (65996) સ્વધર્મે વર્તમાનસ્ત્વં કિંનુ શોચસિ પાણ્ડવ। રાજા હિ હન્યાદ્દદ્યાચ્ચ પ્રજા રક્ષેચ્ચ ધર્મતઃ॥ 12-31-9 (65997) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-31-10x (5398) ન તેઽતિશઙ્કે વચનં યદ્બ્રવીષિ તપોધન। અપરોક્ષો હિ તે ધર્મઃ સર્વધર્મવિદાં વર॥ 12-31-10 (65998) મયા ત્વવધ્યા બહવો ઘાતિતા રાજ્યકારણાત્। તાનિ કર્માણિ મે બ્રહ્મન્દહન્તિ ચ પચન્તિ ચ॥ 12-31-11 (65999) વ્યાસ ઉવાચ। 12-31-12x (5399) ઈશ્વરો વા ભવેત્કર્તા પુરુષો વાઽપિ ભારત। હઠો વા વર્તતે લોકે કર્મજં વા ફલં સ્મૃતમ્॥ 12-31-12 (66000) ઈશ્વરેણ નિયુક્તો હિ સાધ્વસાધુ ચ ભારત। કુરુતે પુરુષઃ કર્મ ફલમીશ્વરગામિ તત્॥ 12-31-13 (66001) યથાહિ પુરુષશ્છિન્દ્યાદ્વૃક્ષં પરશુના વને। છેત્તુરેવ ભવેત્પાપં પરશોર્ન કથંચન॥ 12-31-14 (66002) અથવા તદુપાદાનાત્પ્રાપ્નુયાત્કર્મણઃ ફલમ્। દણ્ડશસ્ત્રકૃતં પાપં પુરુષે તન્ન વિદ્યતે॥ 12-31-15 (66003) ન ચૈતદિષ્ટં કૌન્તેય યદન્યેન કૃતં ફલમ્। પ્રાપ્નુયાદિતિ તસ્માચ્ચ ઈશ્વરે તન્નિવેશય॥ 12-31-16 (66004) અથાપિ પુરુષઃ કર્તા કર્મણોઃ શુભપાપયોઃ। ન પરો વિદ્યતે તસ્માદેવમપ્યશુભં કુતઃ॥ 12-31-17 (66005) ન હિ કશ્ચિત્ક્વચિદ્રાજન્દિષ્ટં પ્રતિનિવર્તતે। દણ્ડશસ્ત્રકૃતં પાપં પુરુષે તન્ન વિદ્યતે॥ 12-31-18 (66006) યદિ વા મન્યસે રાજન્હતમેકં પ્રતિષ્ઠિતમ્। એવમપ્યશુભં કર્મ ન ભૂતં ન ભવિષ્યતિ॥ 12-31-19 (66007) અથાભિપત્તિર્લોકસ્ય કર્તવ્યા પુણ્યપાપયોઃ। અભિપન્નમિદં લોકે રાજ્ઞામુદ્યતદણ્ડનમ્॥ 12-31-20 (66008) તથાપિ લોકે કર્માણિ સમાવર્તન્તિ ભારત। શુભાશુભફલં ચૈતે પ્રાપ્નુવન્તીતિ મે મતિઃ॥ 12-31-21 (66009) એવં પશ્ય શુભાદેશં કર્મણસ્તત્ફલં ધ્રુવમ્। ત્યજ ત્વં રાજશાર્દૂલ મૈવં શોકે મનઃ કૃથા॥ 12-31-22 (66010) સ્વધર્મે વર્તમાનસ્ય સાપવાદેઽપિ ભારત। એવમાત્મપરિત્યાગસ્તવ રાજન્ન શોભનઃ॥ 12-31-23 (66011) વિહિતાનિ હિ કૌન્તેય પ્રાયશ્ચિત્તાનિ કર્મણામ્। શરીરવાંસ્તાનિ કુર્યાદશરીરઃ પરાભવેત્॥ 12-31-24 (66012) તદ્રાજઞ્જીવમાનસ્ત્વં પ્રાયશ્ચિત્તં કરિષ્યસિ। પ્રાયશ્ચિત્તમકૃત્વા તુ પ્રેત્ય તપ્તાઽસિ ભારત॥ 12-31-25 (66013) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-31-26x (5400) હતાઃ પુત્રાશ્ચ પૌત્રાશ્ચ ભ્રાતરઃ પિતરસ્તથા। શ્વશુરા ગુરવશ્ચૈવ માતુલાશ્ચ પિતામહાઃ॥ 12-31-26 (66014) ક્ષત્રિયાશ્ચ મહાત્માનઃ સંબન્ધિસુહૃદસ્તથા। વયસ્યા ભાગિનેયાશ્ચ જ્ઞાતયશ્ચ પિતામહ॥ 12-31-27 (66015) બહવશ્ચ મનુષ્યેન્દ્રા નાનાદેશસમાગતાઃ। ઘાતિતા રાજ્યલુબ્ધેન મયૈકેન પિતામહ॥ 12-31-28 (66016) તાંસ્તાદૃશાનહં હત્વા ધર્મનિત્યાન્મહીક્ષિતઃ। અસકૃત્સોમપાન્વીરાન્ક્રિં પ્રાપ્સ્યામિ તપોધન॥ 12-31-29 (66017) દહ્યામ્યનિશમદ્યાપિ ચિન્તયાનઃ પુન પુનઃ। હીનાં પાર્થિવસિંહૈસ્તૈઃ શ્રીમદ્ભિઃ પૃથિવીમિમામ્॥ 12-31-30 (66018) દૃષ્ટ્વા જ્ઞાતિવધં ઘોરં હતાંશ્ચ શતશઃ પરાન્। કોટિશશ્ચ નરાનન્યાન્પરિતપ્યે પિતામહ॥ 12-31-31 (66019) કા નુ તાસાં વરસ્ત્રીણામવસ્થાઽદ્ય ભવિષ્યતિ। વિહીનાનાં તુ તનયૈઃ પતિભિર્ભ્રાતૃભિસ્તથા॥ 12-31-32 (66020) અસ્માનન્તકરાન્ઘોરાન્પાણ્ડવાન્વૃષ્ણિસંહતાન્। આક્રોશન્ત્યઃ કૃશા દીનાઃ પ્રપતિષ્યન્તિ ભૂતલે॥ 12-31-33 (66021) અપશ્યન્ત્યઃ પિતૄન્ભ્રાતૄન્પતીન્પુત્રાંશ્ચ યોષિતઃ। ત્યક્ત્વા પ્રાણાન્સ્ત્રિયઃ સર્વાગમિષ્યન્તિ યમક્ષયમ્॥ 12-31-34 (66022) વત્સલત્વાદ્દ્વિજશ્રેષ્ઠ તત્ર યે નાસ્તિ સંસયઃ। વ્યક્તં સૌક્ષ્મ્યાચ્ચ ધર્મસ્ય પ્રાપ્સ્યામઃ સ્ત્રીવધં વયમ્॥ 12-31-35 (66023) તે વયં સુહૃદો હત્વા કૃત્વા પાપમનન્તકમ્। નકરે નિપતિષ્યામો હ્યધઃ શિરસ એવ હ॥ 12-31-36 (66024) શરીરાણિ વિમોક્ષ્યામસ્તપસોગ્રેણ સત્તમ। આશ્રમાણાં વિશેષં ત્વમથાચક્ષ્વ પિતામહ॥ ॥ 12-31-37 (66025) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 31॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-31-7 શાતયીત મારેયત્॥ 12-31-11 મે મામ્॥ 12-31-12 નાપરો વર્તતે લોકે કર્મજં વા ફલં નૃષુ। ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-31-15 પ્રાપ્નુયાત્ પરશોરુપાદાતા। એવં તર્હિ વિન પરશોર્દણ્ડઃ શસ્ત્રં પરશુશ્ચ કૃતસ્તમેવ પાપં કર્તૃ પ્રાપ્નુયાત્તસ્ય પ્રથમપ્રયોજ્યત્વાત્। પુરુષે ઉપાદાતરિ તન્ન વિદ્યતે તસ્ય જઘન્યત્વાત્॥ 12-31-16 યદિ ચૈતન્નેષ્ટં એતત્કિં યદન્યેન પ્રહર્ત્રા કૃતં પાપં તસ્ય ફલં શસ્ત્રકર્તા આપ્નુયાદિતિ। તર્હિ જઘન્યપ્રયોજ્યે ત્વય્યપિ પાપાભાવાદીશ્વરે એવ તન્નિવેશય॥ 12-31-18 યતઃ કશ્ચિદપિ દિષ્ટં પ્રત્યદ્દ્વષ્ટસ્ય પ્રતિકૂલો ભૂત્વાવશ્યંભાવિનઃ કર્મણઃ સકાશાન્ન નિવર્તતે। દૈવસ્ય દુર્લઙઘ્યત્વાદિતિ ભાવઃ॥ 12-31-20 પુણ્યપાપયોઃ સુખ દુઃખયોઃ અભિપત્તિરુપપત્તિઃ કર્તવ્યા સાચ ધર્માધર્માવન્તરેણ ન ઘટતે તૌચ શાસ્ત્રૈકગમ્યાવિતિ ચેદ્રાજ્ઞામુદ્યતદણ્ડનમુદ્ધતદમનં લોકે શાસ્ત્રે ચોપપન્નતરમિત્યર્થઃ॥ 12-31-23 સાપવાદે નિન્દ્યેઽપિ॥

12-32-0 (66026) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-32-0x (5401) યુધિષ્ઠિરસ્ય તદ્વાક્યં શ્રુત્વા દ્વૈપાયનસ્તદા। પરીક્ષ્ય નિપુણં બુદ્ધ્યા ઋષિઃ પ્રોવાચ પાણ્ડવમ્॥ 12-32-1 (66027) વ્યાસ ઉવાચ। 12-32-2x (5402) મા વિષાદં કૃથા રાજન્ક્ષત્રધર્મમનુસ્મરન્। સ્વધર્મેણ હતા હ્યેતે ક્ષત્રિયાઃ ક્ષત્રિયર્ષભ॥ 12-32-2 (66028) કાઙ્ક્ષમાણાઃ શ્રિયં કૃત્સ્નાં પૃથિવ્યાં ચ મબદ્યશઃ। કૃતાન્તવિધિસંયુક્તાઃ કાલેન નિધનં ગતાઃ॥ 12-32-3 (66029) નૃ ત્વં હન્તા ન ભીમોઽયં નાર્જુનો ન યમાવપિ। કાલઃ પર્યાયધર્મેણ પ્રાણાનાદત્ત દેહિનામ્॥ 12-32-4 (66030) ન તસ્ય માતાપિતરૌ નાનુગ્રાહ્યો હિ કશ્ચન। કર્મસાક્ષી પ્રજાનાં યસ્તેન કાલેન સંહૃતાઃ॥ 12-32-5 (66031) હેતુમાત્રમિદં તસ્ય વિહિતં ભરતર્ષભ। યદ્ધન્તિ ભૂતૈર્ભૂતાનિ તદસ્મૈ રૂપમૈશ્વરમ્॥ 12-32-6 (66032) કર્મ મૂર્ત્યાત્મકં વિદ્ધિ સાક્ષિણં શુભપાપયોઃ। સુખદુઃખગુણોદર્કં કાલં કાલફલપ્રદમ્॥ 12-32-7 (66033) તેષામપિ મહાબાહો કર્માણિ પરિચિન્તય। વિનાશહેતુકાનિ ત્વં યૈસ્તૈ કાલવશં ગતાઃ॥ 12-32-8 (66034) આત્મનશ્ચ વિજાનીહિ નિયતવ્રતશીલતામ્। યદા ત્વમીદૃશં કર્મ વિધિનાઽઽક્રમ્ય કારિતઃ॥ 12-32-9 (66035) ત્વષ્ટ્રેવ વિહિતં યન્ત્રં યથા ચેષ્ટયિતુર્વશે। કર્મણા કાલયુક્તેન તથેદં ભ્રામ્યતે જગત્॥ 12-32-10 (66036) પુરુષસ્ય હિ દૃષ્ટ્વેમામુત્પત્તિમનિમિત્તતઃ। યદૃચ્છયા વિનાશં ચ શોકહર્ષાવનર્થકૌ॥ 12-32-11 (66037) વ્યલીકમપિ યત્ત્વત્ર ચિત્તવૈતંસિકં તવ। તદર્થમિષ્યતે રાજન્પ્રાયશ્ચિત્તં તદાચર॥ 12-32-12 (66038) ઇદં તુ શ્રૂયતે પાર્થ યુદ્ધે દેવાસુરે પુરા। અસુરા ભ્રાતરો જ્યેષ્ઠા દેવાશ્ચાપિ યવીયસઃ॥ 12-32-13 (66039) તેષામપિ શ્રીનિમિત્તં મહાનાસીત્સમુચ્છ્રયઃ। યુદ્ધં વર્ષસહસ્રાણિ દ્વાત્રિંશદભવત્કિલ॥ 12-32-14 (66040) એકાર્ણવાં મહીં કૃત્વા રુધિરેણ પરિપ્લુતામ્। જઘ્નુર્દૈત્યાંસ્તથા દેવાસ્ત્રિદિવં ચાભિલેભિરે॥ 12-32-15 (66041) તથૈવ પૃથિવીં લબ્ધ્વા બ્રાહ્મણા વેદપારગાઃ। સંશ્રિતા દાનવાનાં વૈ સાહ્યાર્થં દર્પમોહિતાઃ॥ 12-32-16 (66042) શાલાવૃકા ઇતિ ખ્યાતાસ્ત્રિષુ લોકેષુ ભારત। અષ્ટાશીતિસહસ્રાણિ તે ચાપિ વિબુર્ધૈર્હતાઃ॥ 12-32-17 (66043) ધર્મવ્યુચ્છિત્તિમિચ્છતો યેઽધર્મસ્ય પ્રવર્તકાઃ। હન્તવ્યાસ્તે દુરાત્માનો દેવૈર્દૈત્યા ઇવોલ્વણાઃ॥ 12-32-18 (66044) એકં હત્વા યદિ કુલે શિષ્ટાનાં સ્યાદનામયમ્। કુલં હત્વા ચ રાષ્ટ્રે ચ ન તદ્વૃત્તોપઘાતકમ્॥ 12-32-19 (66045) અધર્મરૂપો ધર્મો હિ કશ્ચિદસ્તિ નરાધિપ। ધર્મરૂપો હ્યધર્મશ્ચ તચ્ચ જ્ઞેયં વિપશ્ચિતા॥ 12-32-20 (66046) તસ્માત્સંસ્તમ્ભયાત્માનં શ્રુતવાનસિ પાણ્ડવ। દેવૈઃ પૂર્વગતં માર્ગમનુયાતોઽસિ ભારત॥ 12-32-21 (66047) ન હીદૃશા ગમિષ્યન્તિ નરકં પાણ્ડવર્ષભ। ભ્રાતૄનાશ્વાસયૈતાંસ્ત્વં સુહૃદશ્ચ પરંતપ॥ 12-32-22 (66048) યો હિ પાપસમારમ્ભે કાર્યે તદ્ભાવભાવિતઃ। કુર્વન્નપિ તથૈવ સ્યાત્કૃત્વા ચ નિરપત્રપઃ॥ 12-32-23 (66049) તસ્મિંસ્તત્કલુષં સર્વં સમસ્તમિતિ શબ્દિતમ્। પ્રાયશ્ચિત્તં ન તસ્યાસ્તિ હ્રાસો વા પાપકર્મણઃ॥ 12-32-24 (66050) ત્વં તુ શુક્લાભિજાતીયઃ પરદોષેણ કારિતઃ। અનિચ્છમાનઃ કર્મેદં કૃત્વા ચ પરિતપ્યસે॥ 12-32-25 (66051) અશ્વમેધો મહાયજ્ઞઃ પ્રાયશ્ચિત્તમુદાહૃતમ્। તમાહર મહારાજ વિપાપ્મૈવં ભવિષ્યસિ॥ 12-32-26 (66052) મરુદ્ભિઃ સહ જિત્વાઽરીન્ભગવાન્પાકશાસનઃ। એકૈકં ક્રતુમાહૃત્ય શતકૃત્વઃ શતક્રતુઃ॥ 12-32-27 (66053) ધૂતપાપ્મા જિતસ્વર્ગો લોકાન્પ્રાપ્ય સુખોદયાન્। મરુદ્ગણૈર્વૃતઃ શક્રઃ શુશુભે ભાસયન્દિશઃ॥ 12-32-28 (66054) સ્વર્ગે લોકે મહીયન્તમપ્સરોભિઃ શચીપતિમ્। ઋષયઃ પર્યુપાસન્તે દેવાશ્ચ વિબુધેશ્વરમ્॥ 12-32-29 (66055) સેયં ત્વામનુસંપ્રાપ્તા વિક્રમેણ વસુંધરા। નિર્જિતાશ્ચ મહીપાલા વિક્રમેણ ત્વયાઽનધ॥ 12-32-30 (66056) તેષાં પુરાણિ રાષ્ટ્રાણિ ગત્વા રાજન્સુહૃદ્વૄતઃ। ભ્રાતૄન્પુત્રાંશ્ચ પૌત્રાંશ્ચ સ્વેસ્વે રાજ્યેઽભિષેચય॥ 12-32-31 (66057) બાલાનપિ ચ ગર્ભસ્થાન્સાંત્વેન સમુદાચરન્। રઞ્જયન્પ્રકૃતીઃ સર્વાઃ પરિપાહિ વસુંધરામ્॥ 12-32-32 (66058) કુમારો નાસ્તિ યેષાં ચ કન્યાસ્તત્રાભિષેચય। કામાશયો હિ સ્ત્રીવર્ગઃ શોકમેવં પ્રહાસ્યસિ॥ 12-32-33 (66059) એવમાશ્વાસનં કૃત્વા સર્વરાષ્ટ્રેષુ ભારત। યજસ્વ વાજિમેધેન યથેન્દ્રો વિજયી પુરા॥ 12-32-34 (66060) અશોચ્યાસ્તે મહાત્માનઃ ક્ષત્રિયાઃ ક્ષત્રિયર્ષભ। સ્વકર્મભિર્ગતા નાશં કૃતાન્તબલમોહિતાઃ॥ 12-32-35 (66061) અવાપ્તઃ ક્ષત્રધર્મસ્તે રાજ્યં પ્રાપ્તમકણ્ટકમ્। રક્ષ સ્વધર્મં કૌન્તેય શ્રેયાન્યઃ પ્રેત્યભાવિકઃ॥ ॥ 12-32-36 (66062) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 32॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-32-3 કૃતાન્તવિધિઃ પરપ્રાજહરણં તેન સંયુક્તાઃ। સ્વાપરાધેનૈવ હતા ઇત્યર્થઃ॥ 12-32-6 ઇદં યુક્ષમ્। અસ્મૈ અસ્ય ઐશ્વરં નિયન્તૃત્વમ્॥ 12-32-11 ઉત્પત્તિવદ્વિનાશોઽપિ યાદૃચ્છિક એવેતિ ભાવઃ॥ 12-32-12 ચિત્તવૈતંસિકં ચિત્તબન્ધનં તદર્થં તન્નિવૃત્ત્યર્થમ્॥ 12-32-13 યવીયસઃ યવીયાંસઃ॥ 12-32-14 સમુચ્છ્રયો વિરોધઃ॥ 12-32-16 સંશ્રિતાઃ સન્નદ્ધાઃ। સાહ્યાર્થં સાહાય્યાર્થમ્॥ 12-32-19 તત્ એકસ્ય કુલસ્ય વા હનનં વૃત્તોપઘાતકમ્ ધર્મનાશકં ન ભવતિ॥ 12-32-23 તદ્ભાવભાવિતઃ પાપભાવનાં ગતઃ। કુર્વન્પાપમિતિ વર્તતે॥ 12-32-24 તસ્ય અપશ્ચાત્તાપિનો નિર્લજ્જસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તં વા તેન પાપહ્રાસો વા નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-32-25 પરદોષેણ દુર્યોધનદોષેણ॥ 12-32-29 મહીયન્તં મહીયમાનમ્॥ 12-32-33 કામાઃ આશેરતેઽસ્મિન્કામાશયઃ। પૂર્ણકામ ઇત્યર્થઃ॥

12-33-0 (66063) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-33-0x (5403) કાનિ કૃત્વેહ કર્માણિ પ્રાયશ્ચિત્તીયતે નરઃ। કિં કૃત્વા મુચ્યતે તત્ર તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-33-1 (66064) વ્યાસ ઉવાચ। 12-33-2x (5404) અકુર્વન્વિહિતં કર્મ પ્રતિષિદ્ધાનિ ચાચરન્। પ્રાયશ્ચિત્તીયતે હ્યેવં નરો મિથ્યાઽનુવર્તયન્॥ 12-33-2 (66065) સૂર્યેણાભ્યુદિતો યશ્ચ બ્રહ્મચારી ભવત્યુત। તથા સૂર્યાભિનિર્મુક્તઃ કુનખી શ્યાવદન્નપિ॥ 12-33-3 (66066) પરિવિત્તિઃ પરિવેત્તા બ્રહ્મેજ્યાયાશ્ચ દૂષકઃ। દિધિષૂપતિસ્તથા યઃ સ્યાદગ્રેદિધિષુરેવ ચ॥ 12-33-4 (66067) અવકીર્ણી ભવેદ્યશ્ચ દ્વિજાતિવધકસ્તથા। અતીર્થે બ્રાહ્મણસ્ત્યાગી તીર્થે ચાપ્રતિપાદકઃ॥ 12-33-5 (66068) ગ્રામયાજી ચ કૌન્તેય માંસસ્ય પરિવિક્રયી। યશ્ચાગ્નીનપવિધ્યેત તથૈવ બ્રહ્મવિક્રયી॥ 12-33-6 (66069) શૂદ્રસ્ત્રીવધકો યશ્ચ પૂર્વઃ પૂર્વસ્તુ ગર્હિતઃ। વૃથા પશુસમાલમ્ભી વનદાહસ્ય કારકઃ॥ 12-33-7 (66070) અનૃતેનોપવર્તી ચ પ્રતિષેદ્ધા ગુરોસ્તથા। `સ્વદત્તસ્યાપહર્તા ચ પરદત્તનિરોધકઃ॥ 12-33-8 (66071) વાગ્દત્તં ચ મનોદત્તં ધારાદત્તં ચ યો હરેત્। પાકભેદેન ભોક્તા ચ ભુઞ્જાનસ્યાપ્યનાદરઃ॥ 12-33-9 (66072) સ્વજનૈઃ કલહં ચૈવ આશ્રિતાનામરક્ષણમ્। ' એતાન્યેનાંસિ સર્વાણિ વ્યુત્ક્રાન્તસમયશ્ચ યઃ॥ 12-33-10 (66073) અકાર્યાણિ તુ વક્ષ્યામિ યાનિ તાનિ નિબોધ મે। લોકવેદવિરુદ્ધાનિ તાન્યેકાગ્રમનાઃ શૃણુ॥ 12-33-11 (66074) સ્વધર્મસ્ય પરિત્યાગઃ પરધર્મસ્ય ચ ક્રિયા। અયાજ્યયાજનં ચૈવ તથાઽભક્ષ્યસ્ય ભક્ષણમ્॥ 12-33-12 (66075) શરણાગતસંત્યાગો ભૃત્યસ્યાભરણં તથા। રસાનાં વિક્રયશ્ચાપિ તિર્યગ્યોનિવધસ્તથા॥ 12-33-13 (66076) આધાનાદીનિ કર્માણિ શક્તિમાન્ન કરોતિ યઃ। અપ્રયચ્છંશ્ચ સર્વાણિ નિત્યદેયાનિ ભારત॥ 12-33-14 (66077) દક્ષિણાનામદાનં ચ બ્રાહ્મણસ્વાભિમર્શનમ્। સર્વાણ્યેતાન્યકાર્યાણિ પ્રાહુર્ધર્મવિદો જનાઃ॥ 12-33-15 (66078) પિત્રા વિવદતે પુત્રો યશ્ચ સ્યાદ્ગુરુતલ્પગઃ। અપ્રજાયન્નરવ્યાઘ્ર ભવત્યધાર્મિકો નરઃ॥ 12-33-16 (66079) ઉક્તાન્યેતાનિ કર્માણિ વિસ્તરેણેતરેણ ચ॥ 12-33-17 (66080) યાનિ કુર્વન્નિકુર્વંશ્ચ પ્રાયશ્ચિત્તીયતે નરઃ। એતાન્યેવ તુ કર્માણિ ક્રિયમાણાનિ માનવૈઃ। યેષુયેષુ નિમિત્તેષુ ન લિપ્યન્તેઽથ તાઞ્શૃણુ॥ 12-33-18 (66081) પ્રગૃહ્ય શસ્ત્રમાયાન્તમપિ વેદાન્તગં રણે। જિઘાંસન્તં જિઘાંસીયાન્ન તેન બ્રહ્મહા ભવેત્॥ 12-33-19 (66082) ઇતિ ચાપ્યત્ર કૌન્તેય મન્ત્રો વેદેષુ પઠ્યતે। વેદપ્રમાણવિહિતં ધર્મં ચ પ્રબ્રવીમિ તે॥ 12-33-20 (66083) અપેતં બ્રાહ્મણં વૃત્તાદ્યો હન્યાદાતતાયિનમ્। ન તેન બ્રહ્મહા સ સ્યાન્મન્યુસ્તન્મન્યુમૃચ્છતિ॥ 12-33-21 (66084) પ્રાણાત્યયે તથા જ્ઞાનાદાચરન્મદિરામપિ। આદેશિતો ધર્મપરૈઃ પુનઃ સંસ્કારમર્હતિ॥ 12-33-22 (66085) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં કૌન્તેયાભક્ષ્યભક્ષણમ્। પ્રાયશ્ચિત્તવિધાનેન સર્વમેતેન શુદ્ધ્યતિ॥ 12-33-23 (66086) ગુરુતલ્પં હિ ગુર્વર્થં ન દૂષયતિ માનવમ્। ઉદ્દાલકઃ શ્વેતકેતું જનયામાસ શિષ્યતઃ॥ 12-33-24 (66087) સ્તેયં કુર્વંશ્ચ ગુર્વર્થમાપત્સુ ન નિષિધ્યતે। બહુશઃ કામકારેણ ન ચેદ્યઃ સંપ્રવર્તતે॥ 12-33-25 (66088) અન્યત્ર બ્રાહ્મણસ્વેભ્ય આદદાનો ન દુષ્યતિ। સ્વયમપ્રાશિતા યશ્ચ ન સ પાપેન લિપ્યતે॥ 12-33-26 (66089) પ્રાણત્રાણેઽનૃતં વાચ્યમાત્મનો વા પરસ્ય ચ। ગુર્વર્થે સ્ત્રીષુ ચૈવ સ્યાદ્વિવાહકરણેષુ ચ॥ 12-33-27 (66090) નાવર્તતે વ્રતં સ્વપ્ને શુક્રમોક્ષે કથંચન। આજ્યહોમઃ સમિદ્ધેઽગ્નૌ પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-33-28 (66091) પારિવિત્ત્યં તુ પતિતે નાસ્તિ પ્રવ્રજિતે તથા। ભિક્ષિતે પારદાર્યં ચ તદ્ધર્મસ્ય ન દૂષકમ્॥ 12-33-29 (66092) વૃથા પશુસમાલમ્ભં નૈવ કુર્યાન્ન કારયેત્। ભ્રનુગ્રહઃ પશૂનાં હિ સંસ્કારો વિધિનોદિતઃ॥ 12-33-30 (66093) અનર્હે બ્રાહ્મણે દત્તમજ્ઞાનાત્તન્ન દૂષકમ્। સત્કારાણાં તથા તીર્થે નિત્યં વા પ્રતિપાદનમ્॥ 12-33-31 (66094) સ્ત્રિયાસ્તથાપચારિણ્યા નિષ્કૃતિઃ સ્યાદદૂષિકા। અપિ સા પૂયતે તેન ન તુ ભર્તા પ્રદુષ્યતિ॥ 12-33-32 (66095) તત્ત્વં જ્ઞાત્વા તુ સોમસ્ય વિક્રયઃ સ્યાદદોષવાન્। અસમર્થસ્ય ભૃત્યસ્ય વિસર્ગઃ સ્યાદદોષવાન્॥ 12-33-33 (66096) વનદાહો ગવામર્થે ક્રિયમાણો ન દૂષકઃ। ઉક્તાન્યેતાનિ કર્માણિ યાનિ કુર્વન્ન દુષ્યતિ॥ 12-33-34 (66097) પ્રાયશ્ચિત્તાનિ વક્ષ્યામિ વિસ્તરેણૈવ ભારત। `યાનિ કૃત્વા નરઃ પૂતો ભવિષ્યતિ નરાધિપ॥' ॥ 12-33-35 (66098) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 33॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-33-1 પ્રાયશ્ચિત્તીયતે પ્રાયશ્ચિત્તેઽધિક્રિયતે॥ 12-33-2 મિથ્યાનુવર્તયન્કાપટ્યં ચરન્॥ 12-33-4 અનૂઢે જ્યેષ્ઠે ઊઢવાન્ કનિષ્ઠઃ પરિવેત્તા। પરિવિત્તિઃ પૂર્વજઃ। જ્યેષ્ઠાયામનૂઢાયાં કનિષ્ઠામૂઢવાનગ્રેદિધિષુઃ। દિધિષૂપતિસ્તુ કનિષ્ઠાવિવાહોત્તરં જ્યેષ્ઠામૂઢવાન્॥ 12-33-5 અબકીર્ણાં નષ્ટવ્રતઃ। અતીર્થે અપાત્રે ત્યાગી દાતા॥ 12-33-6 અપવિધ્યેત ત્યજેત્। બ્રહ્મવિક્રયી ભૃતકાધ્યાપકઃ॥ 12-33-14 નિત્યદેયાનિ ગોગ્રાસાદીનિ॥ 12-33-16 અપ્રજાયન્ ધર્મપત્ન્યાં કાલે મૈથુનમકુર્વન્॥ 12-33-17 ઇતરેણ સંક્ષેપેણ॥ 12-33-19 જિઘાંસી હન્તુમિચ્છાવાન્। ઇયાત્ ગચ્છેત્॥ 12-33-20 મન્ત્રો મન્યુરકાર્ષીન્નમોનમ્ ઇત્યાદિર્મન્યવે સ્વાહેત્યન્તઃ॥ 12-33-21 મન્યુઃ ક્રોધઃ તન્મન્યું શત્રોઃ ક્રોધં પ્રતિ ઋચ્છતિ ગચ્છતિ। ક્રોધ એવ તં પ્રતીપીભૂય પરશરીરદ્વારા હન્તીત્યર્થઃ॥ 12-33-22 આદેશિત ઉપદિષ્ટઃ॥ 12-33-24 ગુર્વર્થં ગુર્વાજ્ઞયા॥ 12-33-26 સ્વય પ્રકાશિતો યશ્ચ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-33-28 વ્રતં નાવર્તતે પુનરુપનયનં ન કર્તવ્યમિત્યર્થઃ। આજ્યહોમઃ પુનર્મામૈત્વિન્દ્રિયમિતિ મન્ત્રેણ॥ 12-33-29 વતિપ્તે જ્યેષ્ઠભ્રાતરિ। ભિક્ષિતે ધર્માર્થમપિ રેતઃ સિઞ્ચેતિ સ્ત્રિયા પ્રાર્થિતે સતિ॥ 12-33-30 પશૂનામનુગ્રહઃ અહિંસનં સંસ્કારઃ પાવિત્ર્યમિત્યન્વયઃ॥

12-34-0 (66099) વ્યાસ ઉવાચ। 12-34-0x (5405) તપસા કર્મણા ચૈવ પ્રદાનેન ચ ભારત। પુનાતિ પાપં પુરુષઃ પૂતશ્ચેન્ન પ્રવર્તતે॥ 12-34-1 (66100) એકકાલં તુ ભુઞ્જાનશ્ચરન્ભૈક્ષં સ્વકર્મકૃત્। કપાલપાણિઃ ખટ્વાઙ્ગી બ્રહ્મચારી સદોત્થિતઃ॥ 12-34-2 (66101) અનસૂયુરધઃ શાયી કર્મ લોકે પ્રકાશયન્। પૂર્ણૈર્દ્વાદશભિર્વર્ષૈર્બ્રહ્મહા વિપ્રમુચ્યતે॥ 12-34-3 (66102) લક્ષ્યઃ શસ્ત્રભૃતાં વા સ્યાદ્વિદુષામિચ્છયાઽઽત્મનઃ। પ્રાસ્યેદાત્માનમગ્નૌ વા સમિદ્ધે ત્રિરવાક્શિરાઃ॥ 12-34-4 (66103) જપન્વાઽન્યતમં વેદં યોજનાનાં શતં વ્રજેત્। સર્વસ્વં વા વેદવિદે બ્રાહ્મણાયોપપાદયેત્॥ 12-34-5 (66104) ધનં વા જીવનાયાલં ગૃહં વા સપરિચ્છદમ્। મુચ્યતે બ્રહ્મહત્યાયા ગોપ્તા ગોબ્રાહ્મણસ્ય ચ॥ 12-34-6 (66105) ષઙ્ગિર્વર્ષૈઃ કૃચ્છ્રભોજી બ્રહ્મહા પૂયતે નરઃ। માસેમાસે સમશ્નંસ્તુ ત્રિભિર્વર્ષૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-7 (66106) સંવત્સરેણ માસાશી પૂયતે નાત્ર સંશયઃ। તથૈવોપવસન્રાજન્સ્વલ્પેનાપિ પ્રપૂયતે॥ 12-34-8 (66107) ક્રતુના ચાશ્વમેધેન પૂયતે નાત્ર સંશયઃ। યે ચાપ્યવભૃથસ્નાતાઃ કેચિદેવંવિધા નરાઃ। તે સર્વે ધૂતપાપ્માનો ભવન્તીતિ પરા શ્રુતિઃ॥ 12-34-9 (66108) બ્રાહ્મણાર્થે હતો યુદ્ધે મુચ્યતે બ્રહ્મહત્યયા॥ 12-34-10 (66109) ગવાં શતસહસ્રં તુ પાત્રેભ્યઃ પ્રતિપાદયેત્। બ્રહ્મહા વિપ્રમુચ્યેત સર્વપાપેભ્ય એવ ચ॥ 12-34-11 (66110) કપિલાનાં સહસ્રાણિ યો દદ્યાત્પઞ્ચવિંશતિમ્। દોગ્ધ્રીણાં સ ચ પાપેભ્યઃ સર્વેભ્યો વિપ્રમુચ્યતે॥ 12-34-12 (66111) ગોસહસ્રં સવત્સાનાં દોગ્ધ્રીણાં પ્રાણસંશયે। સાધુભ્યો વૈ દરિદ્રેભ્યો દત્ત્વા મુચ્યેત કિલ્વિષાત્॥ 12-34-13 (66112) શતં વૈ યસ્તુ કામ્ભોજાન્બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રયચ્છતિ। નિયતેભ્યો મહીપાલ સ ચ પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-14 (66113) મનોરથં તુ યો દદ્યાદેકસ્મા અપિ ભારત। ન કીર્તયેત દત્ત્વા યઃ સ ચ પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-15 (66114) સુરાપાનં સકૃત્કૃત્વા યોઽગ્નિવર્ણાં સુરાં પિબેત્। સ પાવયત્યથાત્માનમિહ લોકે પરત્ર ચ॥ 12-34-16 (66115) મરુપ્રપાતં પ્રપતઞ્જ્વલનં વા સમાવિશન્। મહાપ્રસ્થાનમાતિષ્ઠન્મુચ્યતે સર્વકિલ્બિષૈઃ॥ 12-34-17 (66116) બૃહસ્પતિસવેનેષ્ટ્વા સુરાપો બ્રાહ્મણઃ પુનઃ। સમિતિં બ્રાહ્મણો ગચ્છેદિતિ વૈ બ્રહ્મણઃ શ્રુતિઃ॥ 12-34-18 (66117) ભૂમિપ્રદાનં કુર્યાદ્યઃ સુરાં પીત્વા વિમત્સરઃ। પુનર્ન ચ પિબેદ્રાજન્સંસ્કૃતઃ સ ચ શુધ્યતિ॥ 12-34-19 (66118) ગુરુતલ્પી શિલાં તપ્તામાયસીમભિસંવિશેત્। અવકૃત્યાત્મનઃ શેફં પ્રવ્રજેદૂર્ધ્વદર્શનઃ॥ 12-34-20 (66119) શરીરસ્ય વિમોક્ષેણ મુચ્યતે કર્મણોઽશુભાત્। કર્મભ્યો વિપ્રમુચ્યન્તે યતાઃ સંવત્સરં સ્ત્રિયઃ॥ 12-34-21 (66120) મહાવ્રતં ચરેદ્યસ્તુ દદ્યાત્સર્વસ્વમેવ તુ। ગુર્વર્થે વા હતો યુદ્ધે સ મુચ્યેત્કર્મણોઽશુભાત્॥ 12-34-22 (66121) અનૃતેનોપવર્તી ચેત્પ્રતિરોદ્ધા ગુરોસ્તથા। ઉપાહૃત્ય પ્રિયં તસ્મૈ તસ્માત્પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 12-34-23 (66122) અવકીર્ણનિમિત્તં તુ બ્રહ્મહત્યાવ્રતં ચરેત્। ગોચર્મવાસાઃ ષણ્માસાંસ્તથા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-24 (66123) પરદારોપસેવી તુ પરસ્યાપહરન્વસુ। સંવત્સરં વ્રતી ભૂત્વા તથા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-25 (66124) ધનં તુ યસ્યાપહરેત્તસ્મૈ દદ્યાત્સમં વસુ। વિવિધેનાભ્યુપાયેન તદા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-26 (66125) કૃચ્છ્રાદ્દ્વાદશરાત્રેણ સંયતાત્મા વ્રતે સ્થિતઃ। પરિવેત્તા ભવેત્પૂતઃ પરિવિત્તિસ્તથૈવ ચ॥ 12-34-27 (66126) નિવેશ્યં તુ પુનસ્તેન ભવેત્તારયતા પિતૄન્। ન તુ સ્ત્રિયા ભવેદ્દોષો ન તુ સા તેન લિપ્યતે॥ 12-34-28 (66127) ભોજનં હ્યન્તરાશુદ્ધં ચાતુર્માસ્યે વિધીયતે। સ્ત્રિયસ્તેન પ્રશુધ્યન્તિ ઇતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-34-29 (66128) સ્ત્રિયસ્ત્વાશઙ્કિતાઃ પાપે નોપગમ્યા વિજાનતા। રજસા તા વિશુધ્યન્તે ભસ્મના ભાજનં યથા॥ 12-34-30 (66129) પાદજોચ્છિષ્ટકાંસ્યં યદ્ગવા ઘ્રાતમથાપિ વા। ગણ્ડૂષોચ્છિષ્ટમપિ વા વિશુધ્યેદ્દશભિસ્તુ તત્॥ 12-34-31 (66130) ચતુષ્પાત્સકલો ધર્મો બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે। પાદોન ઇષ્ટો રાજન્યે તથા ધર્મો વિધીયતે॥ 12-34-32 (66131) તથા વૈશ્યે ચ શૂદ્રે ચ પાદઃ પાદો વિધીયતે। વિદ્યાદેવંવિધનૈષાં ગુરુલાઘવનિશ્ચયમ્॥ 12-34-33 (66132) તિર્યગ્યોનિવધં કૃત્વા દ્રુમાંશ્છિત્વોત્તરાન્બહૂન્। ત્રિરાત્રં વાયુભક્ષઃ સ્યાત્કર્મ ચ પ્રથયન્નરઃ॥ 12-34-34 (66133) અગમ્યાગમને રાજન્પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે। આર્દ્રવસ્ત્રેણ ષણ્માસાન્વિભાવ્યં ભસ્મશાયિના॥ 12-34-35 (66134) એવમેવ તુ સર્વેષામકાર્યાણાં વિધિર્ભવેત્। બ્રહ્મણોક્તેન વિધિના દૃષ્ટાન્તાગમહેતુભિઃ॥ 12-34-36 (66135) સાવિત્રીમપ્યધીયાનઃ શુચૌ દેશે મિતાશનઃ। અહિંસો મન્દકં જલ્પાન્મુચ્યતે સર્વકિલ્બિષાત્॥ 12-34-37 (66136) અહઃ સુ સતતં તિષ્ઠેદભ્યાકાશં નિશાઃ સ્વપન્। ત્રિરહ્નિ ત્રિર્નિશાયાં ચ સવાસા જલમાવિશેત્॥ 12-34-38 (66137) સ્ત્રીશૂદ્રપતિતાંશ્ચાપિ નાભિભાષેદ્બ્રતાન્વિતઃ। પાપાન્યજ્ઞાનતઃ કૃત્વા મુચ્યેદેવંવ્રતો દ્વિજઃ॥ 12-34-39 (66138) શુભાશુભફલં પ્રેત્ય લભતે ભૂતસાક્ષિકમ્। અતિરિચ્યેત્તયોર્યસ્તુ તત્કર્તા લભતે ફલમ્॥ 12-34-40 (66139) તસ્માદ્દાનેન તપસા કર્મણા ચ ફલં શુભમ્। વર્ધયેદશુભં કૃત્વા યથા સ્યાદતિરેકવાન્॥ 12-34-41 (66140) કુર્યાચ્છુભાનિ કર્માણિ નિમિત્તે પાપકર્મણામ્। દદ્યાન્નિત્યં ચ વિત્તાનિ તથા મુચ્યેત કિલ્બિષાત્॥ 12-34-42 (66141) અનુરૂપં હિ પાપસ્ય પ્રાયશ્ચિત્તમુદાહૃતમ્। મહાપાતકવર્જં તુ પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-34-43 (66142) ભક્ષ્યાભક્ષ્યેષુ ચાન્યેષુ વાચ્યાવાચ્યે તથૈવ ચ। અજ્ઞાનજ્ઞાનયો રાજન્વિહિતાન્યનુજાનતઃ॥ 12-34-44 (66143) જાનતા તુ કૃતં પાપં ગુરુ સર્વં ભવત્યુત। અજ્ઞાનાત્સ્ખલિતે દોષે પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-34-45 (66144) શક્યતે વિધિના પાપં યથોક્તેન વ્યપોહિતુમ્। આસ્તિકે શ્રદ્દધાને ચ વિધિરેષ વિધીયતે॥ 12-34-46 (66145) નાસ્તિકાશ્રદ્દધાનેષુ પુરુષેષુ કદાચન। દમ્ભદ્વેષપ્રધાનેષુ વિધિરેષ ન શિષ્યતે॥ 12-34-47 (66146) શિષ્ટાચારશ્ચ દિષ્ટશ્ચ ધર્મો ધર્મભૂતાં વર। સેવિતવ્યો નરવ્યાઘ્ર પ્રેત્યેહ ચ હિતેપ્સુના॥ 12-34-48 (66147) સ રાજન્મોક્ષ્યતે પાપાત્તેન પૂર્ણેન હેતુના। ત્રાણાર્થં વા વધે તેષામથવા નૃપકર્મણા॥ 12-34-49 (66148) અથવા તે ઘૃણા કાચિત્પ્રાયશ્ચિત્તં ચરિષ્યસિ। મા ચૈવાનાર્યજુષ્ટેન મૃત્યુના નિધનં ગમઃ॥ 12-34-50 (66149) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-34-51x (5406) એવમુક્તો ભગવતા ધર્મરાજો યુધિષ્ઠિરઃ। ચિન્તયિત્વા મુહૂર્તેન પ્રત્યુવાચ તપોધનમ્॥ ॥ 12-34-51 (66150) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 34॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-34-1 તપસા કચ્છ્રચાન્દ્રાયણાદિના। કર્મણા યજ્ઞાદિના પુનારિશોધયતિ॥ 12-34-3 કર્મ બ્રહ્મહત્યામ્॥ 12-34-5 અવાકૂશિરાઃ યં કંચિદ્વેદં જપન્ યોજનાનાં શતં ત્રિર્વ્રજેત્ શતત્રયયોજનં પદચારેણ તીર્થયાત્રાયાં વેદં જપન્મુચ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-34-7 કચ્છ્રભોજી કૃચ્છ્રરીત્યા ભુઞ્જાનઃ॥ 12-34-17 મરુપ્રપાતં નિર્જલદેશે પર્વતાગ્રાત્પતનમ્। મહાપ્રસ્થાનં કેદારે હિમવદાહોરણમ્॥ 12-34-18 નિષ્પાપઃ સન્ બ્રાહ્મણસભામારોઢું યોગ્યો ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-34-19 ઉદપાનં શિવં કુર્યાત્સુરામિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-34-21 યતાઃ ત્યક્તાહારવિહારાઃ॥ 12-34-22 મહાવ્રતં માસમાત્રં જલસ્યાપિ ત્યાગઃ॥ 12-34-24 ખરચર્મવાસાઃ ષણ્માસાનિતિ ડ.થ.પાઠઃ॥ 12-34-28 તેન કનિષ્ઠેન નિવેશ્યં વિવાહાન્તરં કર્તવ્યમ્॥ 12-34-29 અન્તરાભોજનં ધારણાપારણવ્રતેન માસચતુષ્ટ્યકૃતેન શુધ્યન્તિ મહાપાપયોગે। ભાજનં ત્વૃતુનાશુદ્ધં ચાતુર્માસ્યં વિધીયતે ઇતિ થ. પાઠઃ। ભાજનં પૂતિના શુદ્ધમિતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-34-31 શૂદ્રસ્ય ઉચ્છિષ્ટં કાંસ્યં પાત્રમ્। દશભિઃ શોધનૈઃ શુદ્ધ્યતિ। તાનિ ચ પઞ્ચગવ્યેન મૃત્તોયૈર્ભસ્મનામ્લેન વહ્નિનેતિ॥ 12-34-33 વિધીયતે પાદઃ પાદોઽપકૃષ્ટ ઇત્યર્થઃ। વૈશ્યસ્ય દ્વિપાદઃ। શૂદ્રસ્ય પાદમાત્રઃ। ધર્મઃ શૌચાદિઃ॥ 12-34-36 દૃષ્ટાન્તભૂતો ય આગમસ્તત્રોક્તૈર્હેતુભિર્યાવદેન ઇત્યાદ્યૈઃ॥ 12-34-38 તિષ્ઠેદિત્યુપવેશનાદેર્વ્યાવૃત્તિઃ। અભ્યાકાશં નિરાવરણે સ્થણ઼્ડિલાદૌ। અનુરૂપં હિ પાપસ્ય અભ્યાકાશમિતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-34-40 યત્ર પુણ્યે પાપે વાતિરિચ્યેત્ યોઽધિકો ભવતિ સ ઇતરેણેતરદભિભૂયાતિરિક્તસ્ય ફલં ભુઙ્ક્ત ઇત્યર્થઃ। અતિરિચ્યેત યો યત્ર ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-35-0 (66151) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-35-0x (5407) કિં ભક્ષ્યં ચાપ્યભક્ષ્યં ચ કિંચ દેયં પ્રશસ્યતે। કિંચ પાત્રમપાત્રં વા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-35-1 (66152) વ્યાસ ઉવાચ। 12-35-2x (5408) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સિદ્ધાનાં ચૈવ સંવાદં મનોશ્ચૈવ પ્રજાપતેઃ॥ 12-35-2 (66153) ઋષયસ્તુ વ્રતપરાઃ સમાગમ્ય પુરા વિભુમ્। ધર્મં પપ્રચ્છુરાસીનમાદિકાલે પ્રજાપતિમ્॥ 12-35-3 (66154) કથમન્ત્રં કથં દાનં ગમ્યાગમ્યાઃ કથં સ્ત્રિયઃ। કાર્યાકાર્યં ચ યત્સર્વં શંસ વૈ ત્વં પ્રજાપતે॥ 12-35-4 (66155) તૈરેવમુક્તો ભગવાન્મનુઃ સ્વાયંભુવોઽબ્રવીત્। શુશ્રૂષધ્વં યથાવૃત્તં ધર્મં વ્યાસસમાસતઃ॥ 12-35-5 (66156) અનાદેશે જપો હોમ ઉપવાસસ્તથૈવ ચ। આત્મજ્ઞાનં પુણ્યનદ્યો યત્ર પ્રાયશ્ચ તત્પરાઃ॥ 12-35-6 (66157) અનાદિષ્ટં તથૈતાનિ પુણ્યાનિ ધરણીભૃતઃ। સુવર્ણપ્રાશનમપિ રત્નાદિસ્નાનમેવ ચ॥ 12-35-7 (66158) દેવસ્થાનાભિગમનમાજ્યપ્રાશનમેવ ચ। એતાનિ મેધ્યં પુરુષં કુર્વન્ત્યાશુ ન સંશયઃ॥ 12-35-8 (66159) ન ગર્વેણ ભવેત્પ્રાજ્ઞઃ કદાચિદપિ માનવઃ। દીર્ઘમાયુરથેચ્છન્હિ ત્રિરાત્રં ચોષ્ણપો ભવેત્॥ 12-35-9 (66160) અદત્તસ્યાનુપાદાનં દાનમધ્યયનં તપઃ। અહિંસા સત્યમક્રોધં ક્ષમા ધર્મસ્ય લક્ષણમ્॥ 12-35-10 (66161) સ એવ ધર્મઃ સોઽધર્મો દેશકાલે પ્રતિષ્ઠિતઃ। આદાનમનૃતં હિંસા ધર્મો હ્યાત્યન્તિકઃ સ્મૃતઃ॥ 12-35-11 (66162) દ્વિવિધૌ ચાપ્યુભાવેતૌ ધર્માધર્મૌ વિજાનતામ્। અપ્રવૃત્તિઃ પ્રવૃત્તિશ્ચ દ્વૈવિધ્યં લોકવેદયોઃ॥ 12-35-12 (66163) અપ્રવૃત્તેરમર્ત્યત્વં મર્ત્યત્વં કર્મણઃ ફલમ્। અશુભસ્યાશુભં વિદ્યાચ્છુભસ્ય શુભમેવ ચ। એતયોશ્ચોભયોઃ સ્યાતાં શુભાશુભતયા તથા॥ 12-35-13 (66164) દૈવં ચ દૈવસંયુક્તં પ્રાણશ્ચ પ્રલયસ્તથા। અપ્રેક્ષાપૂર્વકરણાદશુભાનાં શુભં ફલમ્॥ 12-35-14 (66165) ઊર્ધ્વં ભવતિ સંદેહાદિહાદિષ્ટાર્થમેવ ચ। અપ્રેક્ષાપૂર્વકરણાત્પ્રાયશ્ચિત્તં વિધીયતે॥ 12-35-15 (66166) ક્રોધમોહકૃતે ચૈવ દૃષ્ટાન્તાગમહેતુભિઃ। શરીરાણામુપક્લેશો મનસશ્ચ પ્રિયાપ્રિયે। તદૌષધૈશ્ચ મન્ત્રૈશ્ચ પ્રાયશ્ચિત્તૈશ્ચ શામ્યતિ॥ 12-35-16 (66167) ઉપવાસેનૈકરાત્રં દણ્ડોત્સર્ગે નરાધિપઃ। વિશુદ્ધ્યેદાત્મશુદ્ધ્યર્થં ત્રિરાત્રં તુ પુરોહિતઃ॥ 12-35-17 (66168) ક્ષયં શોકં પ્રકુર્વાણો ન મ્રિયેત યદા નરઃ। શસ્ત્રાદિભિરુપાવિષ્ટસ્ત્રિરાત્રં તત્ર નિર્દિશેત્॥ 12-35-18 (66169) જાતિશ્રેણ્યધિવાસાનાં કુલધર્માંશ્ચ શાશ્વતાન્। વર્જયન્તિ ચ યે ધર્મં તેષાં ધર્મો ન વિદ્યતે॥ 12-35-19 (66170) દશ વા વેદશાસ્ત્રજ્ઞાસ્ત્રયો વા ધર્મપાઠકાઃ। યદ્બ્રૂયુઃ કાર્ય ઉત્પન્ને સ ધર્મો ધર્મસંશયે॥ 12-35-20 (66171) અનુષ્ણા મૃત્તિકા ચૈવ તથા ક્ષુદ્રપિપીલિકાઃ। શ્લેષ્માતકસ્તથા વિપ્રૈરભક્ષ્યં વિષમેવ ચ॥ 12-35-21 (66172) અભક્ષ્યા બ્રાહ્મણૈર્મત્સ્યાઃ શકલૈર્યે વિવર્જિતાઃ। ચતુષ્પાત્કચ્છપાદન્યો મણ્ડૂકા જલજાશ્ચ યે॥ 12-35-22 (66173) ભાસા હંસાઃ સુપર્ણાશ્ચ ચક્રવાકાઃ પ્લવા બકાઃ। કાકો મદ્રુશ્ચ ગૃધ્રશ્ચ શ્યેનોલૂકસ્તથૈવ ચ॥ 12-35-23 (66174) ક્રવ્યાદા દંષ્ટ્રિણઃ સર્વે ચતુષ્પાત્પક્ષિણશ્ચ યે। યેષાં ચોભયતો દન્તાશ્ચતુર્દંષ્ટ્રાશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-35-24 (66175) એડકાશ્ચ મૃગોષ્ટ્રાણાં સૂકરાણાં ગવામપિ। માનુષીણાં ખરીણાં ચ ન પિબેદ્બ્રાહ્મણઃ પયઃ॥ 12-35-25 (66176) પ્રેતાન્નં સૂતકાન્નં ચ યચ્ચ કિંચિદનિર્દશમ્। અભોજ્યં ચાપ્યપેયં ચ ધેનોર્દુગ્ધમનિર્દશમ્॥ 12-35-26 (66177) રાજાન્નં તેજ આદત્તે શૂદ્રાન્નં બ્રહ્મવર્ચસમ્। આયુઃ સુવર્ણકારાન્નમવીરાયાશ્ચ યોષિતઃ॥ 12-35-27 (66178) વિષ્ઠા વાર્ધુષિકસ્યાન્નં ગણિકાન્નમથેન્દ્રિયમ્। મૃષ્યન્તિ યે ચોપપતિં સ્ત્રીજિતાન્નં ચ સર્વશઃ॥ 12-35-28 (66179) દીક્ષિતસ્ય કદર્યસ્ય ક્રતુવિક્રયિકસ્ય ચ। તક્ષ્ણશ્ચર્માવકર્તુશ્ચ પુંશ્ચલ્યા રજકસ્ય ચ॥ 12-35-29 (66180) ચિકિત્સકસ્ય યચ્ચાન્નમભોજ્યં રક્ષિણસ્તથા। ગણગ્રામાભિશસ્તાનાં રઙ્ગસ્ત્રીજીવિનાં તથા॥ 12-35-30 (66181) પરિવિત્તીનામપુંસાં ચ બન્દિદ્યૂતવિદાં તથા। વામહસ્તાહૃતં ચાન્નં શુષ્કં પર્યુષિતં ચ યત્॥ 12-35-31 (66182) સુરાનુગતમુચ્છિષ્ટમભોજ્યં શેષિતં ચ યત્। પિષ્ટમાંસેક્ષુશાકાનામાવિકાજાપયસ્તથા। સક્તુ ધાના કરમ્ભાશ્ચ નોપભોગ્યાશ્ચિરસ્થિતાઃ॥ 12-35-32 (66183) પાયસં કૃસરં માંસમપૂપાશ્ચ વૃથા કૃતાઃ। અપેયાશ્ચાપ્યભક્ષ્યાશ્ચ બ્રાહ્મણૈર્ગૃહમેધિભિઃ॥ 12-35-33 (66184) દેવાનૃષીન્મનુષ્યાંશ્ચ પિતૄન્ગૃહ્યાશ્ચ દેવતાઃ। પૂજયિત્વા તતઃ પશ્ચાદ્ગૃહસ્થો ભોક્તુમર્હતિ॥ 12-35-34 (66185) યથા પ્રવ્રજિતો ભિક્ષુસ્તથૈવ સ્વે ગૃહે વસેત્। એવંવૃત્તઃ પ્રિયૈર્દારૈઃ સંબસન્ધર્મમાપ્નુયાત્॥ 12-35-35 (66186) ન દદ્યાદ્યશસે દાનં ન ભયાન્નોપકારિણે। ન નૃત્યગીતશીલેષુ હાસકેષુ ચ ધાર્મિકઃ॥ 12-35-36 (66187) ન મત્તે ચૈવ નોન્મત્તે ન સ્તેને ન ચ કુત્સકે। ન વાગ્ઘીને વિવર્ણે વા નાઙ્ગહીને ન વામને॥ 12-35-37 (66188) ન દુર્જને દૌષ્કુલે વા વ્રતૈર્યો વા ન સંસ્કૃતઃ। ન શ્રોત્રિયમૃતે દાનં બ્રાહ્મણે બ્રહ્મવર્જિતે॥ 12-35-38 (66189) અસમ્યચ્કૈવ યદ્દત્તમસમ્યક્ ચ પ્રતિગ્રહઃ। ઉભયં સ્યાદનર્થાય દાતુરાદાતુરેવ ચ॥ 12-35-39 (66190) યથા ખદિરમાલમ્બ્ય શિલાં વાપ્યર્ણવં તરન્। મઞ્જેત મઞ્જતસ્તદ્વદ્દાતા યશ્ચ પ્રતિગ્રહી॥ 12-35-40 (66191) કાષ્ઠૈરાર્દ્રૈર્યથા વહ્નિરુપસ્તીર્ણો ન દીપ્યતે। તપઃસ્વાધ્યાયચારિત્રૈરેવં હીનઃ પ્રતિગ્રહી॥ 12-35-41 (66192) કપાલે યદ્વદાપઃ સ્યુઃ શ્વદૃતૌ ચ યથા પયઃ। આશ્રયસ્થાનદોષેણ વૃત્તહીને તથા શ્રુતમ્॥ 12-35-42 (66193) નિર્મન્ત્રો નિર્વૃતો યઃ સ્યાદશાસ્ત્રજ્ઞોઽનસૂયકઃ। અનુક્રોશાત્પ્રદાતવ્યં હીનેષ્વવ્રતિકેષુ ચ॥ 12-35-43 (66194) ન વૈ દેયમનુક્રોશાદ્દીનાયાપગુણાય તુ। આપ્તાચરિત ઇત્યેવ ધર્મ ઇત્યેવ વા પુનઃ॥ 12-35-44 (66195) નિષ્કારણં સ્મૃતં દત્તં બ્રાહ્મણે બ્રહ્મવર્જિતે। ન ફલેત્પાત્રદોષેણ ન ચાત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 12-35-45 (66196) યથા દારુમયો હસ્તી યથા ચર્મમયો મૃગઃ। બ્રાહ્મણશ્ચાનધીયાનસ્ત્રયસ્તે નામધારકાઃ॥ 12-35-46 (66197) યથા ષણ્ઢોઽફલઃ સ્ત્રીષુ યથા ગૌર્ગવિ ચાફલા। શકુનિર્વાપ્યપક્ષઃ સ્યાન્નિર્મન્ત્રો બ્રાહ્મણસ્તથા॥ 12-35-47 (66198) ગ્રામસ્થાનં યથા શૂન્યં યથા કૂપશ્ચ નિર્જલઃ। યથા હુતમનગ્નૌ ચ તથૈવ સ્યાન્નિરાકૃતૌ॥ 12-35-48 (66199) દેવતાનાં પિતૄણાં ચ હવ્યકવ્યવિનાશકઃ। સર્વથાઽર્થહરો મૂર્ખો ન લોકાન્પ્રાપ્તુમર્હતિ॥ 12-35-49 (66200) એતત્તે કથિતં સર્વં યથાવૃત્તં યુધિષ્ઠિર। સમાસેન મહદ્ધ્યેતચ્છ્રોતવ્યં નરતર્ષભ॥ ॥ 12-35-50 (66201) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 35॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-35-3 પ્રજાપતિં મનુમ્॥ 12-35-4 કથં પાત્રં દાનમધ્યયનં તપ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કથં કેન પ્રકારેણ। અન્નમદનીયં કિંદ્રવ્યક કર્તવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-35-5 વ્યારો વિસ્તરઃ॥ 12-35-6 અનાદેશે વિશેષતોઽનુક્તે દોષે। યત્ર દેશે તત્પરાઃ જપાદિપરાઃ પ્રાયઃ બહુશઃ સન્તિ સોઽપિ ગઙ્ગાદિવત્પાવન ઇત્યર્થઃ॥ 12-35-7 તથા જપાદિવત્। પુણ્યાન્યેતાનિ વક્ષ્યમાણાનિ। ધરણીભૃતઃ પર્વતા બ્રહ્મગિરિપ્રભૃતયઃ। આદિપદાત્સુવર્ણસ્નાનાદિ। અનાદિષ્ટં પ્રાયશ્ચિત્તં સામાન્યમિત્યર્થઃ॥ 12-35-9 ગર્વેણ યુક્તો ન ભવેત્ પૂજાં નાવગણયેત્। અવગણને તુ ત્રિરાત્રમુષ્ણપો ભવેદિતિ તપ્તકૃચ્છ્રં ધર્મશાસ્ત્રોક્તં કુર્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-35-10 તપ ઉપવાસાદિ॥ 12-35-11 આદાનં સ્તેયમ્। પ્રાણાત્યયાદાવધર્મસ્યાપિ સ્તેયાદેર્ધર્મત્વમિત્યર્થઃ॥ 12-35-12 વૈદિક્યૌ પ્રવૃત્ત્યપ્રવૃત્તી મર્ત્યાત્વામૃતત્વપ્રદે। લૌકિક્યૌ તુ તે શુભે ચેચ્છુભફલે અશુભે ચેદશુભફલે ઇત્યાહ દ્વાભ્યાં દ્વિવિધાવિતિ॥ 12-35-13 એતયોર્લૌકિક્યોઃ। ફલે અપિ કારણાનુરૂપે ઇત્યર્થઃ॥ 12-35-14 દૈવયુક્તં શાસ્ત્રીયં કર્મ। પ્રાણો જીવનમ્। એતેષાં ચતુર્ણામપ્રેક્ષાપૂર્વં યત્કિંચિક્રિયતે તર્હ્યશુભાનો નીચાનામપિ પુંસાં તસ્ય ફલં શુભં ભવતિ॥ 12-35-15 સત્યપિ સંદેહે યલ્લોકવિગાનપરિહારાર્થં કૃતં નિત્યાદિ યચ્ચ કેવલં દૃષ્ટાર્થં કૃતં શ્યેનાદિ તત્રોભયત્રાપિ॥ 12-35-16 ક્રોધાદિના યન્મનસઃ પ્રિયમપ્રિયં કૃતં તત્ર દૃષ્ટાન્તાગમહેતુભિઃ પૂર્વોક્તૈર્યાવદેન ઇત્યાદ્યૈઃ પ્રમાણૈર્દેહસ્ય શોષણમુપવાસાદિકં પ્રાયશ્ચિત્તં કર્તવ્યમ્। ઔષધૈર્હવિષ્યાશનૈઃ। મન્ત્રૈશ્ચ પવિત્રજપૈઃ। ચાદન્યદપિ। તીર્થાટનશ્રમાદિભિસ્તત્પાપં શામ્યતીતિ સાર્ધમ્॥ 12-35-18 ક્ષયં પુત્રાદિમરણનિમિત્તમાત્મવધાર્થં પ્રવૃત્તો ન મ્રિયેત ચેત્ ત્રિરાત્રમુપવાસં ચરેત્॥ 12-35-19 જાતિર્બ્રાહ્મણત્વાદિઃ। શ્રેણી ગૃહસ્થાદીનાં પઙ્ક્તિઃ। અધિવાસો જન્ભભૂમિઃ। જાત્યાદિધર્માંશ્ચ યે વર્જયન્તિ તેષાં ધર્મઃ પ્રાયશ્ચિત્તાદિ સ્વરૂપો ન વિદ્યતે॥ 12-35-20 પાઠકાઃ શોધકાઃ। કાર્યે પ્રાયશ્ચિત્તનિમિત્તે દોષે॥ 12-35-25 એડકા મેષી॥ 12-35-26 અભોજ્યં પાયસાદ્યન્તર્ગતમ્॥ 12-35-27 અવીરાયાઃ પતિપુત્રહીનાયાઃ॥ 12-35-28 ઇન્દ્રિયં શુક્રમ્। ગણિકાદિત્રયાણામન્નમ્॥ 12-35-29 દીક્ષિતસ્ય અગ્નીષોમીયવપાહોમાત્પ્રાઙ્ ન ભોક્તવ્યમ્। કદર્યો ધનવ્યયભયાદ્ભોગત્યાગહીનઃ॥ 12-35-30 રક્ષિણો ગ્રામપાલકસ્ય સીમાદિરક્ષિણો વા॥ 12-35-31 વાદ્યમાનાહૃતં ચાન્નમિતિ ટ.ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-35-32 શેષિતં કુટુમ્બાયાઽદત્ત્વાત્માર્થં રક્ષિતમ્। ધાના ભૃષ્ટયવાઃ। કરમ્ભા દધિસક્તવઃ॥ 12-35-33 કૃસરં તિલમિશ્ર ઓદનઃ। વૃથાકૃતાઃ દેવતાદ્યુદ્દેશં વિના કૃતાઃ॥ 12-35-36 હાસકેષુ પરિહાસપરેષુ ભાણ્ડેષુ॥ 12-35-37 વાગ્ધીને મૂકે મૂર્ખે વા॥ 12-35-42 શ્વદૃતૌ શુનકચર્મમયે કોશે॥ 12-35-43 અનુક્રોશાદ્દયયા॥ 12-35-44 આપ્તચરિત ઇષ્ટકારીતિ બુદ્ધ્યા ધર્મબુદ્ધ્યા વા નિર્મન્ત્રે ન દેયમિત્યાહ નવા ઇતિ॥ 12-35-45 નિષ્કારણં નિષ્ફલમ્॥ 12-35-48 નિરાકૃતૌ મૂર્ખે॥

12-36-0 (66202) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-36-0x (5409) શ્રોતુમિચ્છામિ ભગવન્વિસ્તરેણ મહામુને। રાજધર્માન્દ્વિજશ્રેષ્ઠ ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય ચાખિલાન્॥ 12-36-1 (66203) આપત્સુ ચ યથા નીતિઃ પ્રણેતવ્યા દ્વિજોત્તમ। ધર્મ્યમાલમ્બ્ય પન્થાનં વિજયેયં કથં મહીમ્॥ 12-36-2 (66204) પ્રાયશ્ચિત્તકથા હ્યેષા ભક્ષ્યાભક્ષ્યસમન્વિતા। કૌતૂહલાનુપ્રવણા હર્ષં જનયતીવ મે॥ 12-36-3 (66205) ધર્મચર્યા ચ રાજ્યં ચ નિત્યમેવ વિરુધ્યતે। એવં મુહ્યતિ મે ચેતશ્ચિન્તયાનસ્ય નિત્યશઃ॥ 12-36-4 (66206) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-36-5x (5410) તમુવાચ મહારાજ વ્યાસો વેદવિદાં વરઃ। નારદં સમભિપ્રેક્ષ્ય સર્વં જાનન્પુરાતનમ્॥ 12-36-5 (66207) શ્રોતુમિચ્છસિ ચેદ્ધર્મં નિખિલેન નરાધિપ। પ્રેહિ ભીષ્મં મહાબાહો વૃદ્ધં કુરુપિતામહમ્॥ 12-36-6 (66208) સ તે ધર્મરહસ્યેષુ સંશયાન્મનસિ સ્થિતાન્। છેત્તા ભાગીરથીપુત્રઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વધર્મવિત્॥ 12-36-7 (66209) જનયામાસ યં દેવી દિવ્યા ત્રિપથગા નદી। સાક્ષાદ્દદર્શ યો દેવાન્સર્વાનિન્દ્રપુરોગમાન્॥ 12-36-8 (66210) બૃહસ્પતિપુરોગાંસ્તુ દેવર્ષીનસકૃત્પ્રભુઃ। તોષયિત્વોપચારેણ રાજનીતિમધીતવાન્॥ 12-36-9 (66211) ઉશના વેદ યચ્છાસ્ત્રં દેવાસુરગુરુર્દ્વિજઃ। સ ચ ધર્મં સવૈયાખ્યં પ્રાપ્તવાન્કુરુસત્તમઃ॥ 12-36-10 (66212) ભાર્ગવાચ્ચ્યવનાચ્ચાપિ વેદાનઙ્ગોપબૃંહિતાન્। પ્રતિપેદે મહાબુદ્ધિર્વસિષ્ઠાચ્ચરિતવ્રતઃ॥ 12-36-11 (66213) પિતામહસુતં જ્યેષ્ઠં કુમારં દીપ્તતેજસમ્। અધ્યાત્મગતિતત્ત્વજ્ઞમુપાશિક્ષત યઃ પુરા॥ 12-36-12 (66214) માર્કણ્ડેયમુખાત્કૃત્સ્નં યતિધર્મમવાપ્તવાન્। રામાદસ્ત્રાણિ શક્રાચ્ચ પ્રાપ્તવાન્પુરુપર્ષભઃ॥ 12-36-13 (66215) મૃત્યુરાત્મેચ્છયા યસ્ય જાતસ્ય મનુજેષ્વપિ। તથાઽનપત્યસ્ય સતઃ પુણ્યલોકાદિવિશ્રુતાઃ॥ 12-36-14 (66216) યસ્ય બ્રહ્મર્ષયઃ પુણ્યા નિત્યમાસન્સ ભસાદઃ। યસ્ય નાવિદિતં કિંચિજ્જ્ઞાનં જ્ઞેયેષુ દૃશ્યતે॥ 12-36-15 (66217) સ તે વક્ષ્યતિ ધર્મજ્ઞઃ સૂક્ષ્મધર્માર્થતત્ત્વવિત્। તમભ્યેહિ પુરા પ્રાણાન્સ વિમુઞ્ચતિ ધર્મવિત્॥ 12-36-16 (66218) એવમુક્તસ્તુ કૌન્તેયો દીર્ઘપ્રજ્ઞો મહામતિઃ। ઉવાચ વદતાં શ્રેષ્ઠં વ્યાસં સત્યવતીસુતમ્॥ 12-36-17 (66219) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-36-18x (5411) વૈશસં સુમહત્કૃત્વા જ્ઞાતીનાં રોમહર્ષણમ્। આગસ્કૃત્સર્વલોકસ્ય પૃથિવીનાશકારકઃ॥ 12-36-18 (66220) ઘાતયિત્વા તમેવાજૌ છલેનાજિહ્નયોધિનમ્। ઉપસંપ્રષ્ટુમર્હામિ તમહં કેન હેતુના॥ 12-36-19 (66221) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-36-20x (5412) તતસ્તં નૃપતિશ્રેષ્ઠં ચાતુર્વર્ણ્યહિતેપ્સયા। પુનરેવ મહાબાહુર્યદુશ્રેષ્ઠોઽબ્રવીદ્વચઃ॥ 12-36-20 (66222) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-36-21x (5413) નેદાનીમતિનિર્બન્ધં શોકે ત્વં કર્તુમર્હસિ। યદાહ ભગવાન્વ્યાસસ્તત્કુરુષ્વ નૃપોત્તમ॥ 12-36-21 (66223) બ્રાહ્મણાસ્ત્વાં મહાબાહો ભ્રાતરશ્ચ મહૌજસઃ। પર્જન્યમિવ ઘર્માન્તે નાથમાના ઉપાસતે॥ 12-36-22 (66224) હતશિષ્ટાશ્ચ રાજાનઃ કૃત્સ્નં ચૈવ સમાગતમ્। ચાતુર્વર્ણ્યં મહારાજ રાષ્ટ્રં તે કુરુજાઙ્ગલમ્॥ 12-36-23 (66225) પ્રિયાર્થમપિ ચૈતેષાં બ્રાહ્મણાનાં મહાત્મનામ્। નિયોગાદસ્ય ચ ગુરોર્વ્યાસસ્યામિતતેજસઃ॥ 12-36-24 (66226) સુહૃદામસ્મદાદીનાં દ્રૌપદ્યાંશ્ચ પરંતપ। કુરુ પ્રિયમમિત્રઘ્ન લોકસ્ય ચ હિતં કુરુ॥ 12-36-25 (66227) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-36-26x (5414) એવમુક્તઃ સ કૃષ્ણેન રાજા રાજીવલોચનઃ। હિતાર્થં સર્વલોકસ્ય સમુત્તસ્થૌ મહામનાઃ॥ 12-36-26 (66228) સોઽનુનીતો નરવ્યાઘ્ર વિષ્ટરશ્રવસા સ્વયમ્। દ્વૈપાયનેન ચ તથા દેવસ્થાનેન જિષ્ણુના॥ 12-36-27 (66229) એતૈશ્ચાન્યૈશ્ચ બહુભિરનુનીતો યુધિષ્ઠિરઃ। વ્યજહાન્માનસં દુઃખં સંતાપં ચ મહાયશાઃ॥ 12-36-28 (66230) શ્રુતવાક્યઃ શ્રુતનિધિઃ શ્રુતશ્રાવ્યવિશારદઃ। વ્યવસ્ય મનસા શાન્તિમગચ્છત્પાણ્ડુનન્દનઃ॥ 12-36-29 (66231) સ તૈઃ પરિવૃતો રાજા નક્ષત્રૈરિવ ચન્દ્રમાઃ। ધૃતરાષ્ટ્રં પુરસ્કૃત્ય સ્વપુરં પ્રવિવેશ હ॥ 12-36-30 (66232) પ્રવિવિક્ષુઃ સ ધર્મજ્ઞઃ કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ। અર્ચયામાસ દેવાંશ્ચ બ્રાહ્મણાંશ્ચ સહસ્રશઃ॥ 12-36-31 (66233) તતો નવં રથં શુભ્રં કમ્બલાજિનસંવૃતમ્। યુક્તં ષોડશભિસ્ત્વશ્ચૈઃ પાણ઼્ડુરૈઃ શુભલક્ષણૈઃ॥ 12-36-32 (66234) મન્ત્રૈરભ્યર્ચિતં પણ્યૈઃ સ્તૂયમાનશ્ચ બન્દિભિઃ। આરુરોહ યથા દેવઃ સોમોઽમ્રતમયં યથમ્॥ 12-36-33 (66235) જગ્રાહ રશ્મીન્કૌન્તેયો ભીમો ભીમપરાક્રમઃ। અર્જુનઃ પાણ્ડુરં છત્રં ધારયામાસ ભાનુમત્॥ 12-36-34 (66236) ધ્રિયમાણં ચ તચ્છત્રં પાણ્ડુરં રાજમૂર્ધનિ। શુશુભે તારકારાજઃ સિતાભ્ર ઇવ ચામ્બરે॥ 12-36-35 (66237) ચામરવ્યજને ત્વસ્ય વીરૌ જગૃહતુસ્તદા। ચન્દ્રરશ્મિપ્રયે શુભ્રે માદ્રીપુત્રાવલંકૃતે॥ 12-36-36 (66238) તે પઞ્ચ રથમાસ્થાય ભ્રાતરઃ સમલંકૃતાઃ। ભૂતાનીવ સમસ્તાનિ રાજન્દદૃશિરે તદા॥ 12-36-37 (66239) આસ્થાય તુ રથં શુભ્રં યુક્તમશ્વૈર્મનોજવૈઃ। અન્વયાત્પૃષ્ઠતો રાજન્યુયુત્સુઃ પાણ્ડવાગ્રજમ્॥ 12-36-38 (66240) રથં હેમમયં શુભ્રં શૈવ્યસુગ્રીવયાજિતમ્। સહ સાત્યકિના કૃષ્ણઃ સમાસ્થાયાન્વયાત્કુરૂન્॥ 12-36-39 (66241) નરયાનેન તુ જ્યેષ્ઠઃ પિતા પાર્થસ્ય ભારત। અગ્રતો ધર્મરાજસ્ય ગાન્ધારીસહિતો યયૌ॥ 12-36-40 (66242) કુરુસ્ત્રિયશ્ચ તાઃ સર્વાઃ કુન્તી કૃષ્ણા ચ માધવી। યાનૈરુચ્ચાવચૈર્જગ્મુર્વિદુરેણ પુરસ્કૃતાઃ॥ 12-36-41 (66243) તતો રથાશ્ચ બહુલા નાગાશ્વસમલંકૃતાઃ। પાદાતાશ્ચ હયાશ્ચૈવ પૃષ્ઠતઃ સમનુવ્રજન્॥ 12-36-42 (66244) તતો વૈતાલિકૈઃ સૂતૈર્માગધૈશ્ચ સુભાષિતૈઃ। સ્તૂયમાનો યયૌ રાજા નગરં નાગસાહ્વયમ્॥ 12-36-43 (66245) તત્પ્રયાણં માહબાહોર્બભૂવાપ્રતિમં ભુવિ। આકુલાકુલમુત્ક્રુષ્ટં હૃષ્ટપુષ્ટજનાકુલમ્॥ 12-36-44 (66246) અભિયાને તુ પાર્થસ્ય નરૈર્નગરવાસિભિઃ। નગરં રાજમાર્ગાશ્ચ યથાવત્સમલંકૃતાઃ॥ 12-36-45 (66247) પાણ્ડુરેણ ચ માલ્યેન પતાકાભિશ્ચ મેદિની। સંસ્કૃતો રાજમાર્ગોઽભૂદ્ધૂપનૈશ્ચ પ્રધૂપિતઃ॥ 12-36-46 (66248) અથ ચૂર્ણૈશ્ચ ગન્ધાનાં નાનાપુષ્પપ્રિયઙ્ગુભિઃ। માલ્યદામભિરાસક્તૈ રાજવેશ્માભિસંવૃતમ્॥ 12-36-47 (66249) કુમ્ભાશ્ચ નગરદ્વારિ વારિપૂર્ણા નવા દૃઢાઃ। સિતાઃ સુમનસો ગૌરાઃ સ્થાપિતાસ્તત્ર તત્ર હ॥ 12-36-48 (66250) તથા સ્વલંકૃતં દ્વારં નગરં પાણ્ડુનન્દનઃ। સ્તૂયમાનઃ શુભૈર્વાક્યૈઃ પ્રવિવેશ સુહૃદ્વૃતઃ॥ ॥ 12-36-49 (66251) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 36॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-36-3 કૌતૂહલેન પ્રસઙ્ગેનાઽનુપ્રવણા અભિમુખા॥ 12-36-6 પ્રેહિ પ્રયાહિ॥ 12-36-10 યચ્ચ દેવગુરુર્દ્રિજ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। સવૈયાખ્યં વ્યાખ્યાસહિતમ્॥ 12-36-16 વિમુઞ્ચતિ વિમોક્ષ્યતિ તતઃ પુરા॥ 12-36-18 વૈશસં વિનાશમ્॥ 12-36-22 નાથમાનાઃ યાચમાનાઃ। ઉપાસત ઇત્યુત્તરત્રાપિ યોજ્યમ્॥ 12-36-27 વિષ્ટરશ્રવસા વિષ્ણુના॥ 12-36-28 સંતાપં શારીરં તાપમ્॥ 12-36-29 વાક્યાનિ વેદાવયવાઃ। નિધિસ્તદર્થવિચારગ્રન્થો મીમાંસા। શ્રુતં શ્રાવ્યં નીતિશાસ્ત્રાદિ। વ્યવસ્ય કર્તવ્યમર્થં નિશ્ચિત્ય॥ 12-36-33 અમૃતમયં દેવતામયમ્॥ 12-36-38 યુયુત્સુર્ધૃતરાષ્ટ્રપુત્રઃ॥ 12-36-46 મેદિની સમલંકૃતેત્યનુષજ્યતે। ધૂપનૈઃ અગરુપ્રભૃતિભિર્ધૂપદ્રવ્યૈઃ॥

12-37-0 (66252) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-37-0x (5415) પ્રવેશને તુ પાર્થાનાં જનાનાં પુરવાસિનામ્। દિદૃક્ષૂણાં સહસ્રાણિ સમાજગ્મુઃ સહસ્રશઃ॥ 12-37-1 (66253) સ રાજમાર્ગઃ શુશુભે સમલંકૃતચત્વરઃ। યથા ચન્દ્રોદયે રાજન્વર્ધમાનો મહોદધિઃ॥ 12-37-2 (66254) ગૃહાણિ રાજમાર્ગેષુ રત્નવન્તિ મહાન્તિ ચ। પ્રાકમ્પન્તીવ ભારેણ સ્ત્રીણાં પૂર્ણાનિ ભારત॥ 12-37-3 (66255) તાઃ શનૈરિવ સવ્રીડં પ્રશશંસુર્યુધિષ્ઠિરમ્। ભીમસેનાર્જુનૌ ચૈવ માદ્રીપુત્રૌ ચ પાણ્ડવૌ॥ 12-37-4 (66256) ધન્યા ત્વમસિ પાઞ્ચાલિ યા ત્વં પુરુષસત્તમાન્। ઉપતિષ્ઠસિ કલ્યાણિ મહર્ષિમિવ ગૌતમી॥ 12-37-5 (66257) તવ કર્માણ્યમોઘાનિ વ્રતચર્યા ચ ભામિનિ। ઇતિ કૃષ્ણાં મહારાજ પ્રશશંસુસ્તદા સ્ત્રિયઃ॥ 12-37-6 (66258) પ્રશંસાવચનૈસ્તાસાં મિથઃ શબ્દૈશ્ચ ભારત। પ્રીતિજૈશ્ચ તદા શબ્દૈઃ પુરમાસીત્સમાકુલમ્॥ 12-37-7 (66259) તમતીત્ય યથાયુક્તં રાજમાર્ગં યુધિષ્ઠિરઃ। અલંકૃતં શોભમાનમુપાપાદ્રાજવેશ્મ હ॥ 12-37-8 (66260) તતઃ પ્રકૃતયઃ સર્વાઃ પૌરા જાનપદાસ્તદા। ઊચુઃ કર્ણસુખા વાચઃ સમુપેત્ય તતસ્તતઃ॥ 12-37-9 (66261) દિષ્ટ્યા જયસિ રાજેન્દ્ર શત્રૂઞ્છત્રુનિષૂદન। દિષ્ટ્યા રાજ્યં પુનઃ પ્રાપ્તં ધર્મેણ ચ બલેન ચ॥ 12-37-10 (66262) ભવ નસ્ત્વં મહારાજ રાજેહ શરદાં શતમ્। પ્રજાઃ પાલય ધર્મેણ યથેન્દ્રસ્ત્રિદિવં તથા॥ 12-37-11 (66263) એવં રાજકુલદ્વારિ મઙ્ગલૈરભિપૂજિતઃ। આશીર્વાદાન્દ્વિજૈરુક્તાન્પ્રતિગૃહ્ય સમન્તતઃ॥ 12-37-12 (66264) પ્રવિશ્ય ભવનં રાજા દેવરાજગૃહોપમમ્। શ્રુત્વા વિજયસંયુક્તં રથાત્પશ્ચાદવાતરત્॥ 12-37-13 (66265) પ્રવિશ્યાભ્યન્તરં શ્રીમાન્દૈવતાન્યભિગમ્ય ચ। પૂજયામાસ રત્નૈશ્ચ ગન્ધમાલ્યૈશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-37-14 (66266) નિશ્ચક્રામ તતઃ શ્રીમાન્પુનરેવ મહાયશાઃ। દદર્શ બ્રાહ્મણાંશ્ચૈવ સોઽભિરૂપાનવસ્થિતાન્॥ 12-37-15 (66267) સ સંવૃતસ્તદા વિપ્રૈરાશીર્વાદવિવક્ષુભિઃ। શુશુભે વિમલશ્ચન્દ્રસ્તારાગણવૃતો યથા॥ 12-37-16 (66268) તાંસ્તુ વૈ પૂજયામાસ કૌન્તેયો વિધિવદ્દ્વિજાન્। સુમનોમોદકૈ રત્નૈર્હિરણ્યેન ચ ભૂરિણા। ગોભિર્વસ્ત્રૈશ્ચ રાજેન્દ્ર વિવિધૈશ્ચ કિમિચ્છકૈઃ॥ 12-37-17 (66269) ધૌમ્યં ગુરું પુરસ્કૃત્ય જ્યેષ્ઠં પિતરમેવ ચ। `પ્રવિવેશ સભાં રાજા સુધર્માં વાસવો યથા॥' 12-37-18 (66270) તતઃ પુણ્યાહઘોષોઽભૂદ્દિવં સ્તબ્ધ્વેવ ભારત। સુહૃદાં પ્રીતિજનનઃ પુણ્યઃ શ્રુતિસુખાવહઃ॥ 12-37-19 (66271) હંસવન્નેદુષાં રાજન્દ્વિજાનાં તત્ર ભારતી। શુશ્રુવે વેદવિદુષાં પુષ્કલાર્થપદાક્ષરા॥ 12-37-20 (66272) તતો દુન્દુભિનિર્ઘોષઃ શઙ્ખાનાં ચ મનોરમઃ। જયં પ્રવદતાં તત્ર સ્વનઃ પ્રાદુરભૂન્નૃપ॥ 12-37-21 (66273) નિઃશબ્દે ચ સ્થિતે તત્ર તતો વિપ્રજને પુનઃ। રાજાનં બ્રાહ્મણચ્છઝા ચાર્વાકો રાક્ષસોઽબ્રવીત્॥ 12-37-22 (66274) તત્ર દુર્યોધનસખા ભિક્ષુરૂપેણ સંવૃતઃ। સાઙ્ખ્યઃ શિખી ત્રિદણ્ડી ચ ધૃષ્ટો વિગતસાધ્વસઃ॥ 12-37-23 (66275) વૃતઃ સર્વૈસ્તથા વિપ્રૈરાશીર્વાદવિવક્ષુભિઃ। પરસ્સહસ્રૈ રાજેન્દ્ર તપોનિયમસંસ્થિતૈઃ॥ 12-37-24 (66276) સુદુષ્ટઃ પાપમાશંસુઃ પાણ્ડવાનાં મહાત્મનામ્। અનામન્ત્ર્યૈવ તાન્વિપ્રાંસ્તમુવાચ મહીપતિમ્॥ 12-37-25 (66277) ચાર્વાક ઉવાચ। 12-37-26x (5416) ઇમે પ્રાહુર્દ્વિજાઃ સર્વે સમારોપ્ય વચો મયિ। ધિગ્ભવન્તં કુનૃપતિં જ્ઞાતિઘાતિનમસ્તુ વૈ॥ 12-37-26 (66278) કિં તે રાજ્યેન કૌન્તેય કૃત્વેમં જ્ઞાતિસંક્ષયમ્। ઘાતયિત્વા ગુરૂંશ્ચૈવ મૃતં શ્રેયો ન જીવિતમ્॥ 12-37-27 (66279) ઇતિ તે વૈ દ્વિજાઃ શ્રુત્વા તસ્ય દુષ્ટસ્ય રક્ષસઃ। વિવ્યથુશ્ચુક્રુશુશ્ચૈવ તસ્ય વાક્યપ્રધર્ષિતાઃ॥ 12-37-28 (66280) તતસ્તે બ્રાહ્મણાઃ સર્વે સ ચ રાજા યુધિષ્ઠિરઃ। વ્રીડિતાઃ પરમોદ્વિગ્રાસ્તૂષ્ણીમાસન્વિશાંપતે॥ 12-37-29 (66281) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-37-30x (5417) પ્રસીદન્તુ ભવન્તો મે પ્રણતસ્યાભિયાચતઃ। પ્રત્યાસન્નવ્યસનિનં ન માં ધિક્કર્તુમર્હથ॥ 12-37-30 (66282) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-37-31x (5418) તતો રાજન્બ્રાહ્માણાસ્તે સર્વ એવ વિશાંપતે। ઊચુર્નૈષ દ્વિજોઽસ્માકમન્યસ્તુ તવ પાર્થિવ॥ 12-37-31 (66283) જજ્ઞુશ્ચૈનં મહાત્માનસ્તતસ્તં જ્ઞાનચક્ષુષા। બ્રાહ્મણા વેદવિદ્વાંસસ્તપોભિર્વિમલીકૃતાઃ॥ 12-37-32 (66284) બ્રાહ્મણા ઊચુઃ। 12-37-33x (5419) એષ દુર્યોધનસખા વિશ્રુતો બ્રહ્મરાક્ષસઃ। પરિવ્રાજકરૂપેણ હિતં તસ્ય ચિકીર્ષતિ॥ 12-37-33 (66285) ન વયં બ્રૂમ ધર્માત્મન્વ્યેતુ તે ભયમીદૃશમ્। ઉપતિષ્ઠતુ કલ્યાણં ભવન્તં ભ્રાતૃભિઃ સહ॥ 12-37-34 (66286) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-37-35x (5420) તતસ્તે બ્રાહ્મણાઃ સર્વે હુંકારૈઃ ક્રોધમૂર્ચ્છિતાઃ। નિર્ભર્ત્સયન્તઃ શુચયો નિજઘ્નુઃ પાપરાક્ષસમ્॥ 12-37-35 (66287) સ પપાત વિનિર્દગ્ધસ્તેજસા બ્રહ્મવાદિનામ્। મહેન્દ્રાશનિનિર્દગ્ધઃ પાદપોઽઙ્કુરવાનિવ॥ 12-37-36 (66288) પૂજિતાશ્ચ યયુર્વિપ્રા રાજાનમભિનન્દ્ય તમ્। રાજા ચ હર્ષમાપેદે પાણ્ડવઃ સસુહૃજ્જનઃ॥ ॥ 12-37-37 (66289) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 37॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-37-3 સ્ત્રીણાં સ્ત્રીભિઃ॥ 12-37-15 અભિરૂપાન્મઙ્ગલદ્રવ્યપાણીન્॥ 12-37-17 કિમિચ્છસિ કિમિચ્છસીતિ પૃચ્છદ્ભિર્ભૃત્યૈર્વિવિધૈર્ગોવસ્ત્રાદિદ્રવ્યૈર્નિમન્ત્રયદ્ભિરિત્યર્થઃ॥ 12-37-19 સ્તબ્ધ્ધા વ્યાપ્ય॥ 12-37-23 સાક્ષઃ શિખીતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-37-30 પ્રત્યાસન્નાઃ સમીપસ્થાઃ વ્યસનિનશ્ચિરદુઃખિનો ભ્રાત્રાદયો યસ્ય તમ્। ભ્રાત્રાદિદુઃખપરિહારાર્થં મમેદં રાજ્યકરણં નતુ સ્વસુખાર્થમિત્યર્થઃ॥ 12-37-32 જજ્ઞુર્જ્ઞાતવન્તઃ॥ 12-37-33 ચાર્વાકો નામ રાક્ષસઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-38-0 (66290) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-38-0x (5421) તતસ્તત્ર તુ રાજાનં તિષ્ઠન્તે ભ્રાતૃભિઃ સહ। ઉવાચ દેવકીપુત્રઃ સર્વદર્શી જનાર્દનઃ॥ 12-38-1 (66291) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-38-2x (5422) બ્રાહ્મણાસ્તાત લોકેઽસ્મિન્નર્ચનીયાઃ સદા મમ। એતે ભૂમિચરા દેવા વાગ્વિષાઃ સુપ્રસાદકાઃ॥ 12-38-2 (66292) પુરા કૃતયુગે રાજંશ્ચાર્વાકો નામ રાક્ષસઃ। તપસ્તેપે મહાબાહો બદર્યાં બહુવાર્ષિકમ્॥ 12-38-3 (66293) વરેણ ચ્છન્દ્યમાનશ્ચ બ્રહ્મણા ચ પુનઃ પુનઃ। અભયં સર્વભૂતેભ્યો વરયામાસ ભારત॥ 12-38-4 (66294) દ્વિજાવમાનાદન્યત્ર પ્રાદાદ્વરમનુત્તમમ્। અભયં સર્વભૂતેભ્યો દદૌ તસ્મૈ જગત્પતિઃ॥ 12-38-5 (66295) સ તુ લબ્ધવરઃ પાપો દેવાનમિતવિક્રમઃ। રાક્ષસસ્તાપયામાસ તીવ્રકર્મા મહાબલઃ॥ 12-38-6 (66296) તતો દેવાઃ સમેતાશ્ચ બ્રહ્માણમિદમબ્રુવન્। વધાય રક્ષસસ્તસ્ય બલવિપ્રકૃતાસ્તદા॥ 12-38-7 (66297) તાનુવાચ તતો દેવો વિહિતં તત્ર વૈ મયા। યથાઽસ્ય ભવિતા મૃત્યુરચિરણેતિ ભારત॥ 12-38-8 (66298) રાજા દુર્યોધનો નામ સખાઽસ્ય ભવિતા નૃષુ। તસ્ય સ્નેહાવબદ્ધોઽસૌ બ્રાહ્મણાનવમંસ્યતે॥ 12-38-9 (66299) તત્રૈનં રુષિતા વિપ્રા વિપ્રકારપ્રધર્ષિતાઃ। ધક્ષ્યન્તિ વાગ્બલાઃ પાપં તતો નાશં ગમિષ્યતિ॥ 12-38-10 (66300) સ એષ નિહતઃ શેતે બ્રહ્મદણ્ડેન રાક્ષસઃ। ચાર્વાકો નૃપતિશ્રેષ્ઠ મા શુચો ભરતર્ષભ॥ 12-38-11 (66301) હતાસ્તે ક્ષત્રધર્મેણ જ્ઞાતયસ્તવ પાર્થિવ। સ્વર્ગતાશ્ચ મહાત્માનો વીરાઃ ક્ષત્રિયપુઙ્ગવાઃ॥ 12-38-12 (66302) સ ત્વમાતિષ્ઠ કાર્યાણિ મા તે ભૂદ્વુદ્ધિરન્યથા। શત્રૂઞ્જહિ પ્રજા રક્ષ દ્વિજાંશ્ચ પરિપૂજય॥ ॥ 12-38-13 (66303) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 38॥

12-39-0 (66304) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-39-0x (5423) તતઃ કુન્તીસુતો રાજા ગતમન્યુર્ગતજ્વરઃ। કાઞ્ચને પ્રાડ્ભુખો હૃષ્ટો ન્યષીદત્પરમાસને॥ 12-39-1 (66305) તમેવાભિમુખૌ પીઠે પ્રદીપ્તે કાઞ્ચને શુભે। સાત્યકિર્વાસુદેવશ્ચ નિષીદતુરરિંદમૌ॥ 12-39-2 (66306) મધ્યે કૃત્વા તુ રાજાનં ભીમસેનાર્જુનાવુભૌ। નિષીદતુર્મહાત્માનૌ શ્લક્ષ્ણયોર્મણિપીઠયોઃ॥ 12-39-3 (66307) દાન્તે શય્યાસને શુભ્રે જામ્બૂનદવિભૂષિતે। પૃથાઽપિ સહદેવેન સહાસ્તે નકુલેન ચ॥ 12-39-4 (66308) સુધર્મા વિદુરો ધૌમ્યો ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ કૌરવઃ। નિષેદુર્જ્વલનાકારેષ્વાસનેષુ પૃથક્પૃથક્॥ 12-39-5 (66309) યુયુત્સુઃ સઞ્જયશ્ચૈવ ગાન્ધારી ચ યશસ્વિની। ધૃતરાષ્ટ્રો યતો રાજા તતઃ સર્વે સમાવિશન્॥ 12-39-6 (66310) તત્રોપવિષ્ટો ધર્માત્મા શ્વેતાઃ સુમનસોઽસ્પૃશત્। સ્વસ્તિકાનક્ષતાન્ભૂમિં સુવર્ણં રજતં મણીન્॥ 12-39-7 (66311) તતઃ પ્રકૃતયઃ સર્વાઃ પુરસ્કૃત્ય પુરોહિતમ્। દદૃશુર્ધર્મરાજાનમાદાય બહુમઙ્ગલમ્॥ 12-39-8 (66312) પૃથિવીં ચ સુવર્ણં ચ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ। આભિષેચનિકં ભાણ્ડં સર્વસંભારસંભૃતમ્॥ 12-39-9 (66313) કાઞ્ચનૌદુમ્બરાસ્તત્ર રાજતાઃ પૃથિવીમયાઃ। પૂર્ણકુમ્ભાઃ સુમનસો લાજા બર્હીષિ ગોરસાઃ॥ 12-39-10 (66314) શમીપિપ્પલપાલાશસમિધો મધુસર્પિષી। સ્રુવ ઔદુમ્બરઃ શઙ્ખસ્તથા હેમવિભૂષિતઃ॥ 12-39-11 (66315) દાશાર્હેણાભ્યનુજ્ઞાતસ્તત્ર ધૌમ્યઃ પુરોહિતઃ। પ્રાગુદક્પ્રવણે વેદીં લક્ષણેનોપલિખ્ય ચ॥ 12-39-12 (66316) વ્યાઘ્રચર્મોત્તરે શુક્લે સર્વતોભદ્ર આસને। દૃઢપાદપ્રતિષ્ઠાને હુતાશનસમત્વિપિ॥ 12-39-13 (66317) ઉપવેશ્ય મહાત્માનં કૃષ્ણાં ચ દ્રુપદાત્મજામ્। જુહાવ પાવકં ધીમાન્વિધિમન્ત્રપુરસ્કૃતમ્॥ 12-39-14 (66318) તત ઉત્થાય દાશાર્હઃ શઙ્ખમાદાય પૂરિતમ્। અભ્યષિઞ્ચત્પતિં પૃથ્વ્યાઃ કુન્તીપુત્રં યુધિષ્ઠિરમ્। ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ રાજર્ષિઃ સર્વાઃ પ્રકૃતયસ્તથા॥ 12-39-15 (66319) અનુજ્ઞાતોઽથ કૃષ્ણેન ભ્રાતૃભિઃ સહ પાણ્ડવઃ। પાઞ્ચજન્યાભિષિક્તશ્ચ રાજાઽમૃતમુખોઽભવત્॥ 12-39-16 (66320) તતોઽનુવાદયામાસુઃ પણવાનકદુન્દુભીન્॥ 12-39-17 (66321) ધર્મરાજોઽપિ તત્સર્વં પ્રતિજગ્રાહ ધર્મતઃ। પૂજયામાસ તાંશ્ચાપિ વિધિવદ્ભૂરિદક્ષિણઃ॥ 12-39-18 (66322) તતો નિષ્કસહસ્રેણ બ્રાહ્મણાન્સ્વસ્ત્યવાચયન્। વેદાધ્યયનસંપન્નાન્ધૃતિશીલસમન્વિતાન્॥ 12-39-19 (66323) તે પ્રીતા બ્રાહ્મણા રાજન્સ્વસ્ત્યૂચુર્જયમેવ ચ। હંસા ઇવ ચ નર્દન્તઃ પ્રશશંસુર્યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-39-20 (66324) યુધિષ્ઠિર મહાબાહો દિષ્ટ્યા જયસિ પાણ્ડવ। દિષ્ટ્યા સ્વધર્મં પ્રાપ્તોઽસિ વિક્રમેણ મહાદ્યુતે॥ 12-39-21 (66325) દિષ્ટ્યા ગાણ્ડીવધન્વા ચ ભીમસેનશ્ચ પાણ્ડવઃ। ત્વં ચાપિ કુશલી રાજન્માદ્રીપુત્રૌ ચ પાણ્ડવૌ॥ 12-39-22 (66326) મુક્તા વીરક્ષયાત્તસ્માત્સંગ્રામાદ્વિજિતદ્વિષઃ। ક્ષિપ્રમુત્તરકાર્યાણિ કુરુ સર્વાણિ ભારત॥ 12-39-23 (66327) તતઃ પ્રીત્યાઽર્ચિતઃ સદ્ભિર્ધર્મરાજો યુધિષ્ઠિરઃ। પ્રતિપેદે મહદ્રાજ્યં સુહૃદ્ભિઃ સહ ભારત॥ ॥ 12-39-24 (66328) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 39॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-39-1 ગતમન્યુર્વીતદૈન્યઃ। ગતજ્વરો વીતશોકઃ॥ 12-39-2 નિષીદતુરિતિ નિષેદતુરિત્યર્થે આર્ષમ્॥ 12-39-4 દાન્તે ગજદન્તમયે॥ 12-39-5 સુધર્મા દુર્યોધનપુરોહિતઃ॥ 12-39-7 સ્વસ્તિકાન્સર્વતોભદ્રાદ્યઙ્કિતાનિ દેવતાપીઠાનિ॥ 12-39-9 ભાણ્ડં ઉપકરણમ્॥ 12-39-10 ઔદુમ્બરાસ્તામ્રમયાઃ॥ 12-39-11 ઉદુમ્બરકાષ્ટમયઃ સ્રુવઃ॥ 12-39-16 અમૃતમુખઃ અત્યન્તં દર્શનીયઃ॥

12-40-0 (66329) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-40-0x (5424) પ્રકૃતીનાં ચ તદ્વાક્યં દેશકાલોપબૃંહિતમ્। શ્રુત્વા યુધિષ્ઠિરો રાજાઽથોત્તરં પ્રત્યભાષત॥ 12-40-1 (66330) ધન્યાઃ પાણ્ડુસુતા નૂનં યેષાં બ્રાહ્મણપુઙ્ગવાઃ। તથ્યાન્વાપ્યથવાઽતથ્યાન્ગુણાનાહુઃ સમાગતાઃ॥ 12-40-2 (66331) અનુગ્રાહ્યા વયં નૂનં ભવતામિતિ મે મતિઃ। યદેવં ગુણસંપન્નાનસ્માન્બ્રૂથ વિમત્સરાઃ॥ 12-40-3 (66332) ધૃતરાષ્ટ્રો મહારાજઃ પિતા નો દૈવતં પરમ્। શાસનેઽસ્ય પ્રિયે ચૈવ સ્થેયં મત્પ્રિયકાઙ્ક્ષિભિઃ॥ 12-40-4 (66333) એતદર્થં હિ જીવામિ કૃત્વા જ્ઞાતિવધં મહત્। અસ્ય શુશ્રૂષણં કાર્યં મયા નિત્યમતન્દ્રિણા॥ 12-40-5 (66334) યદિ ચાહમનુગ્રાહ્યો ભવતાં સુહૃદાં તથા। ધૃતરા યથાપૂર્વં વૃત્તિં વર્તિતુમર્હથ॥ 12-40-6 (66335) એષ નાથો હિ જગતો ભવતાં ચ મયા સહ। અસ્ય પ્રસાદે પૃથિવી પાણ્ડવાઃ સર્વ એવ ચ॥ 12-40-7 (66336) એતન્મનસિ કર્તવ્યં ભવદ્ભિર્વચનં મમ। અનુજ્ઞાપ્યાથ તાન્રાજા યથેષ્ટં ગમ્યતામિતિ॥ 12-40-8 (66337) પૌરજાનપદાન્સર્વાન્વિસૃજ્ય કુરુનન્દનઃ। યૌવરાજ્યેન કૌન્તેયં ભીમસેનમયોજયત્॥ 12-40-9 (66338) મન્ત્રે ચ નિશ્ચયે ચૈવ ષાઙ્ગુણ્યસ્ય ચ ચિન્તને। વિદુરં બુદ્ધિસંપન્નં પ્રીતિમાન્સ સમાદિશત્॥ 12-40-10 (66339) કૃતાકૃતપરિજ્ઞાને તથાઽઽયવ્યયચિન્તને। સંજયં યોજયામાસ વૃદ્ધં સર્વગુણૈર્યુતમ્॥ 12-40-11 (66340) બલસ્ય પરિમાણે ચ ભક્તવેતનયોસ્તથા। નકુલં વ્યાદિશદ્રાજા કર્મણાં ચાન્વવેક્ષણે॥ 12-40-12 (66341) પરચક્રોપરોધે ચ દૃપ્તાનાં ચાવમર્દને। યુધિષ્ઠિરો મહારાજ ફલ્ગુનં વ્યાદિદેશ હ॥ 12-40-13 (66342) દ્વિજાનાં દેવકાર્યેષુ કાર્યેષ્વન્યેષુ ચૈવ હ। ધૌમ્યં પુરોધસાં શ્રેષ્ઠં નિત્યમેવ સમાદિશત્॥ 12-40-14 (66343) સહદેવં સમીપસ્થં નિત્યમેવ સમાદિશત્। તને ગોપ્યો હિ નૃપતિઃ સર્વાવસ્થો વિશાંપતે॥ 12-40-15 (66344) યાન્યાનમન્યદ્યોગ્યાંશ્ચ યેષુ યેષ્વિહ કર્મસુ। તાંસ્તાંસ્તેષ્વેવ યુયુજે પ્રીયમાણો મહીપતિઃ॥ 12-40-16 (66345) વિદુરં સંજયં ચૈવ યુયુત્સું ચ મહામતિમ્। અબ્રવીત્પરવીરઘ્નો ધર્માત્મા ધર્મવત્સલઃ॥ 12-40-17 (66346) ઉત્થાયોત્થાય તત્કાર્યમસ્ય રાજ્ઞઃ પિતુર્મમ। સર્વં ભવદ્ભિઃ કર્તવ્યમપ્રમત્તૈર્યથા મમ॥ 12-40-18 (66347) પૌરજાનપદાનાં ચ યાનિ કાર્યાણિ નિત્યશઃ। રાજાનં સમનુજ્ઞાપ્ય તાનિ કાર્યાણિ ધર્મતઃ॥ ॥ 12-40-19 (66348) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 40॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-40-18 યત્ અસ્ય કાર્યં તચ્ચ ભવદ્ભિઃ કર્તવ્યમિત્યર્થઃ। અપ્રમત્તૈસ્તથામયેતિ ટ. દ. પાઠઃ॥ 12-40-19 તાનિ કાર્યાણિ કર્તવ્યાનીત્યર્થઃ॥

12-41-0 (66349) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-41-0x (5425) તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા જ્ઞાતીનાં યે હતા યુધિ। શ્રાદ્ધાનિ કારયામાસ તેષાં પૃથગુદારધીઃ॥ 12-41-1 (66350) ધૃતરાષ્ટ્રો દદૌ રાજા પુત્રાણામૌર્ધ્વદેહિકમ્। સર્વકામગુણોપેતમન્નં ગાશ્ચ ધનાનિ ચ। રત્નાનિ ચ વિચિત્રાણિ મહાર્હાણિ મહાયશાઃ॥ 12-41-2 (66351) યુધિષ્ઠિરસ્તુ દ્રોણસ્ય કર્ણસ્ય ચ મહાત્મનઃ। ધૃષ્ટદ્યુમ્નાભિમન્યુભ્યાં હેડિમ્બસ્ય ચ રક્ષસઃ॥ 12-41-3 (66352) વિરાટપ્રભૃતીનાં ચ સુહૃદામુપકારિણામ્। દ્રુપદદ્રૌપદેયાનાં દ્રૌપદ્યા સહિતો દદૌ॥ 12-41-4 (66353) બ્રાહ્મણાનાં સહસ્રાણિ પૃથગેકૈકમુદ્દિશન્। ધનૈ રત્નૈશ્ચ ગોભિશ્ચ વસ્ત્રૈશ્ચ સમતર્પયત્॥ 12-41-5 (66354) યે ચાન્યે પૃથિવીપાલા યેષાં નાસ્તિ સુહૃજ્જનઃ। ઉદ્દિશ્યોદ્દિશ્ય તેષાં ચ ચક્રે રાજૌર્ધ્વદેહિકમ્॥ 12-41-6 (66355) સભાઃ પ્રપાશ્ચ વિવિધાસ્તટાકાનિ ચ પાણ્ડવઃ। સુહૃદાં કારયામાસ સર્વેષામૌર્ધ્વદેહિકમ્॥ 12-41-7 (66356) સ તેષામનૃણો ભૂત્વા ગત્વા લોકેષ્વવાચ્યતામ્। કૃતકૃત્યોઽભવદ્રાજા પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-41-8 (66357) ધૃતરાષ્ટ્રં યથાપૂર્વં ગાન્ધારીં વિદુરં તથા। સર્વાંશ્ચ કૌરવાન્માન્યાન્ભૃત્યાંશ્ચ સમપૂજયત્॥ 12-41-9 (66358) યાશ્ચ તત્ર સ્ત્રિયઃ કાશ્ચિદ્ધતવીરા હતાત્મજાઃ॥ સર્વાસ્તાઃ કૌરવો રાજા સંપૂજ્યાપાલાયદ્ધૃણી॥ 12-41-10 (66359) દીનાન્ધકૃપણાનાં ચ ગૃહાચ્છાદનભોજનૈઃ। આનૃશંસ્યપરો રાજા ચકારાનુગ્રહં પ્રભુઃ॥ 12-41-11 (66360) સ વિજિત્ય મહીં કૃત્સ્નામાનૃણ્યં પ્રાપ્ય વૈરિષુ। નિઃસપત્નઃ સુખી રાજા વિજહાર યુધિષ્ઠિરઃ॥ ॥ 12-41-12 (66361) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 41॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-41-10 સંપૂજ્યાપાલયત્પ્રજા ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥

12-42-0 (66362) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-42-0x (5426) અભિષિક્તો મહાપ્રાજ્ઞો રાજ્યં પ્રાપ્ય યુધિષ્ઠિરઃ। દાશાર્હં પુણ્ડરીકાક્ષમુવાચ પ્રાઞ્જલિઃ શુચિઃ॥ 12-42-1 (66363) તવ કૃષ્ણ પ્રસાદેન નયેન ન બલેન ચ। બુદ્ધ્યા ચ યદુશાર્દૂલ તથા વિક્રમણેન ચ॥ 12-42-2 (66364) પુનઃ પ્રાપ્તમિદં રાજ્યં પિતૃપૈતામહં મયા। નમસ્તે પુણ્ડરીકાક્ષ પુનઃ પુનરરિંદમ॥ 12-42-3 (66365) ત્વામેકમાહુઃ પુરુષં ત્વામાહુઃ સાત્વતાં પતિમ્। નામભિસ્ત્વાં બહુવિધૈઃ સ્તુવન્તિ પ્રયતા દ્વિજાઃ॥ 12-42-4 (66366) વિશ્વકર્મન્નમસ્તેઽસ્તુ વિશ્વાત્મન્વિશ્વસંભવ। વિષ્ણો જિષ્ણો હરે કૃષ્ણ વૈકુણ્ઠ પુરુષોત્તમ॥ 12-42-5 (66367) અદિત્યાઃ સપ્તધા ત્વં તુ પુરાણો ગર્ભતાં ગતઃ। પૃશ્નિગર્ભસ્ત્વમેવૈકસ્ત્રિયુગં ત્વાં વદન્ત્યપિ॥ 12-42-6 (66368) શુચિશ્રવા હૃષીકેશો ઘૃતાર્ચિર્હંસ ઉચ્યતે। ત્રિચક્ષુઃ શંભુરેકસ્ત્વં વિભુર્દામોદરોઽપિ ચ॥ 12-42-7 (66369) વરાહોઽગ્નિર્બૃહદ્ભાનુર્વૃષભસ્તાર્ક્ષ્યલક્ષણઃ। અનીકસાહઃ પુરુષઃ શિપિવિષ્ટ ઉરુક્રમઃ॥ 12-42-8 (66370) વરિષ્ઠ ઉગ્રસેનાનીઃ સત્યો વાજસનિર્ગુહઃ। અચ્યુતશ્ચ્યાવનોઽરીણાં સંસ્કૃતો વિકૃતિર્વૃષઃ॥ 12-42-9 (66371) કૃષ્ણધર્મસ્ત્વમેવાદિર્વૃષદર્ભો વૃષાકપિઃ। સિન્ધુર્વિધૂર્મિસ્ત્રિકકુપ્ ત્રિધામા ત્રિવૃદચ્યુતઃ॥ 12-42-10 (66372) સમ્રાડ્ વિરાટ્ સ્વરાટ્ ચૈવ સ્વરાડ્ભૂતમયો ભવઃ। વિભૂર્ભૂરતિભૂઃ કૃષ્ણઃ કૃષ્ણવર્ત્મા ત્વમેવ ચ॥ 12-42-11 (66373) સ્વિષ્ટકૃદ્ભિષજાવર્તઃ કપિલસ્ત્વં ચ વામનઃ। યજ્ઞો ધ્રુવઃ પતઙ્ગશ્ચ જયત્સેનસ્ત્વમુચ્યસે॥ 12-42-12 (66374) શિખણ્ડી નહુષો બભ્રુર્દિવિસ્પૃક્ ત્વં પુનર્વસુઃ। સુબભ્રૂ રુક્મયજ્ઞશ્ચ સુષેણો દુન્દુભિસ્તથા॥ 12-42-13 (66375) ગભસ્તિનેમિઃ શ્રીપઝઃ પુષ્કરઃ શુષ્મધારણઃ। ઋભુર્વિભુઃ સર્વસૂક્ષ્મસ્ત્વ ધરિત્રી ચ પઠ્યસે॥ 12-42-14 (66376) અમ્ભોનિધિસ્ત્વં બ્રહ્મા ત્વં પવિત્રં ધામ ધામવિત્। હિરણ્યગર્ભઃ પુરુષઃ સ્વધા સ્વાહા ચ કેશવઃ॥ 12-42-15 (66377) યોનિસ્ત્વમસ્ય પ્રલયશ્ચ કૃષ્ણ ત્વમેવેદં સૃજસિ વિશ્વમગ્રે। વિશ્વં ચેદં ત્વદ્વશે વિશ્વયોને નમોસ્તુ તે શાર્ઙ્ગચક્રાસિપાણે॥ 12-42-16 (66378) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-42-17x (5427) એવં સ્તુતો ધર્મરાજેન કૃષ્ણઃ સભામધ્યે પ્રીતિમાન્પુષ્કરાક્ષઃ। તમભ્યનન્દદ્ભારતં પુષ્કલાભિ ર્વાગ્ભિર્જ્યેષ્ઠં પાણ્ડવં યાદવાગ્ર્યઃ॥ 12-42-17 (66379) `એતન્નામશતં વિષ્ણોર્ધર્મરાજેન કીર્તિતમ્। યઃ પઠેચ્છૃણુયાદ્વાપિ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥' ॥ 12-42-18 (66380) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 42॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-42-6 સપ્તધા વિષ્ણ્વાખ્ય આદિત્યો વામનશ્ચેતિ દ્વેધા અદિત્યામેવ જન્મ। તતોઽદિતે રૂપાન્તરેષુ પૃશ્નિપ્રભૃતિષુ ક્રમાત્પૃશ્નિગર્ભઃ પરશુરામઃ દાશરધીરામઃ યાદવૌ રામકૃષ્ણૌ ચેતિ। સર્વેષુ ગર્ભેષુ એકએવ ત્વમ્। ત્રિષુ કૃતાદિષુ યુગેષુ ભવં ત્રિયુગમ્। આદિત્યાઃ સપ્તરાત્રં ત્વા પુરાણે ધર્મતો ગતઃ। ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-42-7 નૃચક્ષુઃ શંભુરિતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-42-8 વરુણોઽગ્નિર્વૃહિદ્ભાનુર્વૃષણ ઇતિ થ.દ. પાઠઃ॥ 12-42-9 વાચિષ્ઠ ઉગ્રસેનાનીરિતિ ડ. થ. દ. પાઠઃ। સંકૃતિઃ પ્રકૃતિર્વિભુરિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-42-10 ત્રિકકુપ્ ઊર્ધ્વવર્ત્મા ત્વમેવેતિ થ. દ. પાઠઃ॥

12-43-0 (66381) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-43-0x (5428) તતો વિસર્જયામાસ સર્વાસ્તાઃ પ્રકૃતીર્નૃપઃ। વિવિશુશ્ચાભ્યનુજ્ઞાતા યથાસ્વાનિ ગૃહાણિ તે॥ 12-43-1 (66382) તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા ભીમં ભીમપરાક્રમમ્। સાન્ત્વયન્નબ્રવીચ્છ્રીમાનર્જુનં યમજૌ તથા॥ 12-43-2 (66383) શત્રુભિર્વિવિધૈઃ શસ્ત્રૈઃ ક્ષતદેહા મહારણે। શ્રાન્તા ભવન્તઃ સુભૃશં તાપિતાઃ શોકમન્યુભિઃ॥ 12-43-3 (66384) અરણ્યે દુઃખવસતિર્મત્કૃતે ભરતર્ષભાઃ। ભવદ્ભિરનુભૂતા હિ યથા કાપુરુષૈસ્તથા॥ 12-43-4 (66385) યથાસુખં યથાજોષં જયોઽયમનુભૂયતામ્। વિશ્રાન્તાઁલ્લબ્ધવિશ્વાસાઞ્શ્વઃ સમેતાઽસ્મિ વઃ પુનઃ॥ 12-43-5 (66386) તતો દુર્યોધનગૃહં પ્રાસાદૈરુપશોભિતમ્। બહુરત્નસમાકીર્ણં દાસીદાસસમાકુલમ્॥ 12-43-6 (66387) ધૃતરાષ્ટ્રાભ્યનુજ્ઞાતં ભ્રાત્રા દત્તં વૃકોદરઃ। પ્રતિપેદે મહાબાહુર્મન્દિરં મઘવાનિવ॥ 12-43-7 (66388) યથા દુર્યોધનગૃહં તથા દુઃશાસનસ્ય તુ। પ્રાસાદભાલાસંયુક્તં હેમતોરણભૂષિતમ્॥ 12-43-8 (66389) દાસીદાસસુસંપૂર્ણં પ્રભૂતધનધાન્યવત્। પ્રતિપેદે મહાબાહુરર્જુનો રાજશાસનાત્॥ 12-43-9 (66390) દુર્મર્ષણસ્ય ભવનં દુઃશાસનગૃહાદ્વરમ્। કુબેરભવનપ્રખ્યં મણિહેમવિભૂષિતમ્॥ 12-43-10 (66391) નકુલાય વરાર્હાય કર્શિતાય મહાવને। દદૌ પ્રીતો મહારાજ ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-43-11 (66392) દુર્મુખસ્ય ચ વેશ્માગ્ર્યં શ્રીમત્કનકભૂષણમ્। પૂર્ણપઝદલાક્ષીણાં સ્ત્રીણાં શયનસંકુલમ્॥ 12-43-12 (66393) પ્રદદૌ સહદેવાય સંતતં પ્રિયકારિણે। મુમુદે તચ્ચ લબ્ધ્વાઽસૌ કૈલાસં ધનદો યથા॥ 12-43-13 (66394) યુયુત્સુર્વિદુરશ્ચૈવ સઞ્જયશ્ચ વિશાંપતે। સુધર્મા ચૈવ ધૌમ્યશ્ચ યથા સ્વાઞ્જગ્મુરાલયાન્॥ 12-43-14 (66395) સહ સાત્યકિના શૌરિરર્જુનસ્ય નિવેશનમ્। વિવેશ પુરુષવ્યાઘ્રો વ્યાઘ્રો ગિરિગુહામિવ॥ 12-43-15 (66396) તત્ર ભક્ષ્યાન્નપાનૈસ્તે મુદિતાઃ સુસુખોષિતાઃ। સુખપ્રબદ્ધા રાજાનમુપતસ્થુર્યુધિષ્ઠિરમ્॥ ॥ 12-43-16 (66397) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 43॥

12-44-0 (66398) જનમેજય ઉવાચ। 12-44-0x (5429) પ્રાપ્ય રાજ્યં મહાબાહુર્ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ। યદન્યદકરોદ્વિપ્ર તન્મે વક્તુમિહાર્હસિ॥ 12-44-1 (66399) ભગવાન્વા હૃષીકેશસ્ત્રૈલોક્યસ્ય પરો ગુરુઃ। ઋષે યદકરોદ્વીરસ્તચ્ચ વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-44-2 (66400) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-44-3x (5430) શૃણુ તત્ત્વેન રાજેન્દ્ર કીર્ત્યમાનં મયાઽનઘ। વાસુદેવં પુરસ્કૃત્ય યદકુર્વત પાણ્ડવાઃ॥ 12-44-3 (66401) પ્રાપ્ય રાજ્યં મહારાજ કુન્તીપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ। વર્ણાન્સંસ્થાપયામાસ નયેન વિનયેન ચ॥ 12-44-4 (66402) બ્રાહ્મણાનાં સહસ્રં ચ સ્નાતકાનાં મહાત્મનામ્। સહસ્રનિષ્કૈરેકૈકં તર્પયામાસ પાણ્ડવઃ॥ 12-44-5 (66403) તથાઽનુજીવિનો ભૃત્યાન્સંશ્રિતાનતિથીનપિ। કામૈઃ સંતર્પયામાસ કૃપણાંસ્તાર્કિકાનપિ॥ 12-44-6 (66404) પુરોહિતાય ધૌમ્યાય પ્રાદાદયુતશઃ સ ગાઃ। ધનં સુવર્ણં રજતં વાસાંસિ વિવિધાન્યપિ॥ 12-44-7 (66405) કૃપાય ચ મહારાજ પિતૃવત્તમતર્પયત્। વિદુરાય ચ રાજાઽસૌ પૂજાં ચક્રે યતવ્રતઃ॥ 12-44-8 (66406) ભક્ષ્યાન્નપાનૈર્વિવિધૈર્વાસોભિઃ શયનાસનૈઃ। સર્વાન્સંતોપયામાસ સંશ્રિતાન્દદતાં વરઃ॥ 12-44-9 (66407) લબ્ધપ્રશમનં કૃત્વા સ રાજા રાજસત્તમ। યુયુત્સોર્ધાર્તરાષ્ટ્રસ્ય પૂજાં ચક્રે મહાયેશાઃ॥ 12-44-10 (66408) ધૃતરાષ્ટ્રાય તદ્રાજ્યં ગાન્ધાર્યૈ વિદુરાય ચ। નિવેદ્ય સુસ્થવદ્રાજા સુખમાસ્તે યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-44-11 (66409) તથા સર્વં સ નગરં પ્રસાદ્ય ભરતર્ષભ। વાસુદેવં મહાત્માનમભ્યગચ્છત્કૃતાઞ્જલિઃ॥ 12-44-12 (66410) તતો મહતિ પર્યઙ્કે મણિકાઞ્ચનભૂષિતે। દદર્શ કૃષ્ણમાસીનં નીલં મેરાવિવામ્બુદમ્॥ 12-44-13 (66411) જાજ્વલ્યમાનં વપુષા દિવ્યાભરણભૂષિતમ્। પીતકૌશેયવસનં હેમ્નેવોપગત મણિમ્॥ 12-44-14 (66412) કૌસ્તુભેનોરસિસ્થેન મણિનાઽભિવિરાજિતમ્। ઉદ્યતેવોદયં શૈલં સૂર્યેણાભિવિરાજિતમ્॥ 12-44-15 (66413) નૌપમ્યં વિદ્યતે તસ્ય ત્રિષુ લોકેષુ કિંચન॥ 12-44-16 (66414) સોઽભિગમ્ય મહાત્માનં વિષ્ણું પુરુષસત્તમમ્। ઉવાચ મધુરં રાજા સ્મિતપૂર્વમિદં તદા॥ 12-44-17 (66415) સુખેન તે નિશા કચ્ચિદ્વ્યુષ્ટા બુદ્ધિમતાં વર। કચ્ચિજ્જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પ્રસન્નાનિ તવાચ્યુત॥ 12-44-18 (66416) તથૈવોપશ્રિતા દેવી બુદ્ધિર્બુદ્ધિમતાં વર। વયં રાજ્યમનુપ્રાપ્તાઃ પૃથિવી ચ વશે સ્થિતા॥ 12-44-19 (66417) તવ પ્રસાદાદ્ભગવંસ્ત્રિલોકગતિવિક્રમ। જયં પ્રાપ્તા યશશ્ચાગ્ર્યં ન ચ ધર્મચ્યુતા વયમ્॥ 12-44-20 (66418) તં તથા ભાષમાણં તુ ધર્મરાજમરિંદમમ્। નોવાચ ભગવાન્કિંચિદ્ધ્યાનમેવાન્વપદ્યત॥ ॥ 12-44-21 (66419) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુશ્ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 44॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-44-10 લબ્ધપ્રશમનં લબ્ધસ્ય ધનાદેઃ યથોચિતમંશતઃ પાત્રે સમર્પણેન શાન્તિકમ્॥

12-45-0 (66420) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-45-0x (5431) કિમિદં પરમાશ્ચર્યં ધ્યાયસ્યમિતવિક્રમ। કચ્ચિલ્લોકત્રયસ્યાસ્ય સ્વસ્તિ લોકપરાયણ॥ 12-45-1 (66421) `ઇન્દ્રિયાણિ મનશ્ચૈવ બુદ્ધૌ સંવેશિતાનિ તે'। ચતુર્થં ધ્યાનમાર્ગં ત્વમાલમ્બ્ય પુરુષર્ષભ। અપક્રાન્તો યતો જીવસ્તેન મે વિસ્મિતં મનઃ॥ 12-45-2 (66422) નિગૃહીતો હિ વાયુસ્તે પઞ્ચકર્મા શરીરગઃ। ઇન્દ્રિયાણિ ચ સર્વાણિ મનસિ સ્થાપિતાનિ તે॥ 12-45-3 (66423) વાક્ચ સત્વં ચ ગોવિન્દ બુદ્ધૌ સંવેશિતાનિ તે। સર્વે ચૈવ ગુણા દેવાઃ ક્ષેત્રજ્ઞે તે નિવેશિતાઃ॥ 12-45-4 (66424) નેઙ્ગન્તિ તવ રોમાણિ સ્થિરા બુદ્ધિસ્તથા મનઃ। કાષ્ઠકુડ્યશિલાભૂતો નિરીહશ્ચાસિ માધવ॥ 12-45-5 (66425) યથા દીપો નિવાતસ્થો નિરિઙ્ગો જ્વલતેઽચ્યુત। તથાઽસિ ભગવન્દેન નિશ્ચલો યોગનિશ્ચયાત્॥ 12-45-6 (66426) યદિ શ્રોતુમિહાર્હામિ ન રહસ્યં ચ તે યદિ। છિન્ધિ મે સંશયં દેવ પ્રપન્નાયાભિયાચતે॥ 12-45-7 (66427) ત્વં હિ કર્તા વિકર્તા ચ ત્વં ક્ષરશ્ચાક્ષરશ્ચ હ। અનાદિનિધનો હ્યાદ્યસ્ત્વમેકઃ પુરુષોત્તમ॥ 12-45-8 (66428) ત્વં પ્રપન્નાય ભક્તાય શિરસા પ્રણતાય ચ। ધ્યાનસ્યાસ્ય યથાતત્ત્વં બ્રૂહિ ધર્મભૃતાં વર॥ 12-45-9 (66429) તતઃ સ્વગોચરે ન્યસ્ય મનોબુદ્ધીન્દ્રિયાણિ ચ। સ્મિતપૂર્વમુવાચેદં ભગવાન્વાસવાનુજઃ॥ 12-45-10 (66430) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-45-11x (5432) શરતલ્પગતો ભીષ્મઃ શામ્યન્નિવ હુતાશનઃ। માં ધ્યાતિ પુરુષવ્યાઘ્રસ્તતો મે તદ્ગતં મનઃ॥ 12-45-11 (66431) યસ્ય જ્યાતલનિર્ઘોષં વિસ્ફૂર્જિતમિવાશનેઃ। ન સહેદ્દેવરાજોઽપિ તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-12 (66432) યેનાભિજિત્ય તરસા સમસ્તં રાજમણ્ડલમ્। ઊઢાસ્તિસ્રઃ પુરા કન્યાસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-13 (66433) ત્રયોવિંશતિરાત્રં યો યોધયામાસ ભાર્ગવમ્। ન ચ રામેણ નિસ્તીર્ણસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-14 (66434) યં ગઙ્ગા ગર્ભવિધિના ધારયામાસ ભારતમ્। વસિષ્ઠશિષ્યં તં તાત ગતોઽસ્મિ મનસા નૃપ॥ 12-45-15 (66435) દિવ્યાસ્રાણિ મહાતેજા યો ધારયતિ બુદ્ધિમાન્। સાઙ્ગાંશ્ચ ચતુરો વેદાંસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-16 (66436) રામસ્ય દયિતં શિષ્યં જામદગ્ન્યસ્ય પાણ્ડવ। આધારં સર્વ્રવિદ્યાનાં તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-17 (66437) `એકીકૃત્યેન્દ્રિયગ્રામં મનઃ સંયમ્ય મેધયા। શરણં મામુપાગચ્છત્તતો મે તદ્ગતં મનઃ॥ ' 12-45-18 (66438) સ હિ ભૂતં ભવિષ્યચ્ચ ભવચ્ચ ભરતર્ષભ। વેત્તિ ધર્મવિદાં શ્રેષ્ઠસ્તમસ્મિ મનસા ગતઃ॥ 12-45-19 (66439) તસ્મિન્હિ પુરુષવ્યાઘ્રે શાન્તે ભીષ્મે મહાત્મનિ। ભવિષ્યતિ મહી પાર્થ નષ્ટચન્દ્રેવ શર્વરી॥ 12-45-20 (66440) તદ્યુધિષ્ઠિર ગાઙ્ગેયં ભીષ્મં ભીમપરાક્રમમ્। અભિગમ્યોપસંગૃહ્ય પૃચ્છ યત્તે મનોગતમ્॥ 12-45-21 (66441) ચાતુર્વિદ્યં ચાતુર્હોત્રં ચાતુરાશ્રમ્યમેવ ચ। રાજધર્માંશ્ચિ નિખિલાન્પૃચ્છૈનં પૃથિવીપતે॥ 12-45-22 (66442) તસ્મિન્નસ્તમિતે ભીષ્મે કૌરવાણાં ધુંરધરે। જ્ઞાનાન્યલ્પીભવિષ્યન્તિ તસ્માત્ત્વાં ચોદયામ્યહમ્॥ 12-45-23 (66443) તચ્છ્રુત્વા વાસુદેવસ્ય તથ્યં વચનમુત્તમમ્। સાશ્રુકણ્ઠઃ સ ધર્મજ્ઞો જનાર્દનમુવાચ હ॥ 12-45-24 (66444) યદ્ભવાનાહ ભીષ્મસ્ય પ્રભાવં પ્રતિ માધવ। તથા તન્નાત્ર સંદેહો વિદ્યતે મમ માધવ॥ 12-45-25 (66445) મહાભાગ્યં ચ ભીષ્મસ્ય પ્રભાવશ્ચ મહાદ્યુતે। શ્રુતં મયા કથયતાં બ્રાહ્મણાનાં મહાત્મનામ્॥ 12-45-26 (66446) ભવાંશ્ચ કર્તા લોકાનાં યદ્બ્રવીત્યરિસૂદન। તથા તદ્રનભિધ્યેયં વાક્યં યાદવનન્દન॥ 12-45-27 (66447) યદિ ત્વનુગ્રહવતી બુદ્ધિસ્તે મયિ માધવ। ત્વામગ્રતઃ પુરસ્કૃત્ય ભીષ્મં યાસ્યામહે વયમ્॥ 12-45-28 (66448) આવૃત્તે ભગવત્યર્કે સ હિ લોકાન્ગમિષ્યતિ। ત્વદ્દર્શનં મહાબાહો તસ્માદર્હતિ કૌરવઃ॥ 12-45-29 (66449) તવ હ્યાદ્યસ્ય દેવસ્ય ક્ષરસ્યૈવાક્ષરસ્ય ચ। દર્શનં ત્વસ્ય લાભઃ સ્યાત્ત્વં હિ બ્રહ્મમયો નિધિઃ॥ 12-45-30 (66450) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-45-31x (5433) શ્રુત્વૈવં ધર્મરાજસ્ય વચનં મધુસૂદનઃ। પાર્શ્વસ્થં સાત્યકિં પ્રાહ રથો મે યુજ્યતામિતિ॥ 12-45-31 (66451) સાત્યકિસ્ત્વાશુ નિષ્ક્રમ્ય કેશવસ્ય સમીપતઃ। દારુકં પ્રાહ કૃષ્ણસ્ય યુજ્યતાં રથ ઇત્યુત॥ 12-45-32 (66452) સ સાત્યકેરાશુ વચો નિશમ્ય રથોત્તમં કાઞ્ચનભૂષિતાઙ્ગમ્। મસારગલ્વર્કમયૈર્વિભઙ્ગૈ ર્વિભૂષિતં હેમનિબદ્ધચક્રમ્॥ 12-45-33 (66453) દિવાકરાંશુપ્રભમાશુગામિનં વિચિત્રનાનામણિભૂષિતાન્તરમ્। નવોદિતં સૂર્યમિવ પ્રતાપિનં વિચિત્રતાર્ક્ષ્યધ્વજિનં પતાકિનમ્॥ 12-45-34 (66454) સુગ્રીવશૈબ્યપ્રપ્નુખૈર્વરાશ્વૈ ર્મનોજવૈઃ કાઞ્ચનભૂષિતાઙ્ગૈઃ। સંયુક્તમાવેદયદચ્યુતાય કૃતાઞ્જલિર્દારુકો રાજસિંહ॥ ॥ 12-45-35 (66455) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પ્રઞ્ચચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 45॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-45-2 ચતુર્થં જાગ્રત્સ્વપ્નસુષુપ્તિભ્યઃ પરમ્। અપક્રાન્તો યતો દેવ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-45-3 પઞ્ચકર્મા પ્રાણનાદિકારી॥ 12-45-4 સત્વં મનઃ। વાગુપલક્ષિતાનીન્દ્રિયાણિ ચ બુદ્ધૌ મહત્તત્ત્વે। ગુણાઃ શબ્દાદિગુણભાજો દેવાઃ શ્રોત્રાદીનિ ઇન્દ્રિયાણિ॥ 12-45-5 નેઙ્ગન્તિ ન કમ્પન્તે। નિરીહો નિશ્ચેષ્ટઃ॥ 12-45-6 નિરિઙ્ગઃ અચલઃ॥ 12-45-10 ગોચરે સ્વસ્વસ્થાને॥ 12-45-11 ધ્યાતિ ધ્યાયતિ॥ 12-45-22 ચતસ્રો વિદ્યાઃ ધર્માર્થકામમોક્ષવિદ્યાઃ સર્વવર્ણસાધારણાઃ ચાતુર્હોત્રં ત્રૈવર્ણિકાનાં વિશેષધર્મો યજ્ઞાદિઃ॥ 12-45-27 અનભિધ્યેયં અવિચારણીયમ્॥ 12-45-33 મસારગલ્વર્કમયૈર્વિભઙ્ગૈઃ મસારો મરકતમણિઃ ગલુશ્ચન્દ્રકાન્તઃ અર્કઃ સૂર્યકાન્તઃ તન્મયૈઃ વિભઙ્ગૈઃ વિસ્તરૈઃ॥

12-46-0 (66456) જનમેજય ઉવાચ। 12-46-0x (5434) શરતલ્પે શયાનસ્તુ ભરતાનાં પિતામહઃ। કથમુત્સૃષ્ટવાન્દેહં કં ચ યોગમધારયત્॥ 12-46-1 (66457) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-46-2x (5435) શૃણુષ્વાવહિતો રાજઞ્શુચિર્ભૂત્વા સમાહિતઃ। ભીષ્મસ્ય કુરુશાર્દૂલ દેહોત્સર્ગં મહાત્મનઃ॥ 12-46-2 (66458) પ્રવૃત્તમાત્રે ત્વયનમુત્તરેણ દિવાકરે। `શુક્લપક્ષસ્ય ચાષ્ટભ્યાં માઘમાસસ્ય પાર્થિવ॥ 12-46-3 (66459) પ્રાજાપત્યે ચ નક્ષત્રે મધ્યં પ્રાપ્તે દિવાકરે।' સમાવેશયદાત્માનમાત્મત્યેવ સમાહિતઃ॥ 12-46-4 (66460) વિકીર્ણાંશુરિવાદિત્યો ભીષ્મઃ શરશતૈશ્ચિતઃ। શુશુભે પરયા લક્ષ્મ્યા વૃતો બ્રાહ્મણસત્તમૈઃ॥ 12-46-5 (66461) વ્યાસેન દેવશ્રવસા નારદેન સુરર્ષિણા। દેવસ્થાનેન વાત્સ્યેન તથાઽશ્મકસુમન્તુના॥ 12-46-6 (66462) તથા જૈમિનિના ચૈવ પૈલેન ચ મહાત્મના। શાણ્ડિલ્યદેવલાભ્યાં ચ મૈત્રેયેણ ચ ધીમતા॥ 12-46-7 (66463) અસિતેન વસિષ્ઠેન કૌશિકેન મહાત્મના। હારિતલોમશાભ્યાં ચ તથાઽઽત્રેયેણ ધીમતા॥ 12-46-8 (66464) [બૃહસ્પતિશ્ચ શુક્રશ્ચ ચ્યવનશ્ચ મહામુનિઃ। સનત્કુમારઃ કપિલો ચાલ્મીકિસ્તુમ્બુરુઃ કુરુઃ॥ 12-46-9 (66465) મૌદ્ગલ્યો ભાર્ગવો રામસ્તૃણબિન્દુર્મહામુનિઃ। પિપ્પલાદોઽથ વાયુશ્ચ સવર્તઃ પુલહઃ કચઃ॥ 12-46-10 (66466) કાશ્યપશ્ચ પુલસ્ત્યશ્ચ ક્રતુર્દક્ષઃ પરાશરઃ। મરીચિરઙ્ગિરાઃ કાશ્યો ગૌતમો ગાલવો મુનિઃ॥ 12-46-11 (66467) ધૌમ્યો વિભાણ્ડો માણ્ડવ્યોધૌમ્રઃ કૃષ્ણાનુભૌતિકઃ। ઉલૂકઃ પરમો વિપ્રો માર્કણ્ડેયો મહામુનિઃ। ભાસ્કરિઃ પૂરણઃ કૃષ્ણઃ સૂતઃ પરમધાર્મિકઃ॥ 12-46-12 (66468) એતૈશ્ચાન્યૈર્મુનિગણૈર્મહાભાગૈર્મહાત્મભિઃ। શ્રદ્ધાદમશમોપેતૈર્વૃતશ્ચન્દ્ર ઇવ ગ્રહૈઃ॥ 12-46-13 (66469) ભીષ્મસ્તુ પુરુષવ્યાઘ્રઃ કર્મણા મનસા ગિરા। શરતલ્પગતઃ કૃષ્ણં પ્રદધ્યૌ પ્રાઞ્જલિઃ શુચિઃ॥ 12-46-14 (66470) સ્વરેણ હૃષ્ટપુષ્ટેન તુષ્ટાવ મધુસૂદનમ્। યોગેશ્વરં પઝનાભં વિષ્ણું જિષ્ણું જગત્પતિમ્। `અનાદિનિધનં વિષ્ણુમાત્મયોનિં સનાતનમ્॥' 12-46-15 (66471) કૃતાઞ્જલિપુટો ભૂત્વા વાગ્વિદાં પ્રવરઃ પ્રભુઃ॥ ભીષ્મઃ પરમધર્માત્મા વાસુદેવમથાસ્તુવત્॥ 12-46-16 (66472) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-46-17x (5436) આરિરાધયિષુઃ કૃષ્ણં વાચં જિગદિષામિ યામ્। તયા વ્યાસસમાસિન્યા પ્રીયતાં પુરુષોત્તમઃ॥ 12-46-17 (66473) શુચિં શુચિપદં હંસં તત્પરં પરમેષ્ઠિનમ્। યુક્ત્વા સર્વાત્મનાઽઽત્માનં તં પ્રપદ્યે પ્રજાપતિમ્॥ 12-46-18 (66474) અનાદ્યન્તં પરં બ્રહ્મ ન દેવા નર્ષયો વિદુઃ। એકોઽયં વેદ ભગવાન્ધાતા નારાયણો હરિઃ॥ 12-46-19 (66475) નારાયણાદૃષિગણાસ્તથા સિદ્ધમહોરગાઃ। દેવા દેવર્ષયશ્ચૈવ યં વિદુર્દુઃખભેષજમ્॥ 12-46-20 (66476) દેવદાનવગન્ધર્વા યક્ષરાક્ષસપન્નગાઃ। યં ન જાનન્તિ કો હ્યેષ કુતો વા ભગવાનિતિ॥ 12-46-21 (66477) `યમાહુર્જગતઃ કોશં યસ્મિંશ્ચ નિહિતાઃ પ્રજાઃ। યસ્મિઁલ્લોકાઃ સ્ફુરન્ત્યેતે જાલે શકુનયો યથા॥' 12-46-22 (66478) યસ્મિન્વિશ્વાનિ ભૂતાનિ તિષ્ઠન્તિ ચ વિશન્તિ ચ। ગુણભૂતાનિ ભૂતેશે સૂત્રે મણિગણા ઇવ॥ 12-46-23 (66479) `યં ચ વિશ્વસ્ય કર્તારં જગતસ્તસ્થુષાં પતિમ્ વદન્તિ જગતોઽધ્યક્ષમધ્યાત્મપરિચિન્તકાઃ॥ ' 12-46-24 (66480) યસ્મિન્નિત્યે તતે તન્તૌ દૃઢે સ્રગિવ તિષ્ઠતિ। સદસદ્ગ્રથિતં વિશ્વં વિશ્વાઙ્ગે વિશ્વકર્મણિ॥ 12-46-25 (66481) હરિં સહસ્રશિરસં સહસ્રચરણેક્ષણમ્। સહસ્રબાહુમકુટં સહસ્રવદનોજ્જ્વલમ્॥ 12-46-26 (66482) પ્રાહુર્નારાયણં દેવં યં વિશ્વસ્ય પરાયણમ્। અણીયસામણીયાંસં સ્થવિષ્ઠં ચ સ્થવીયસામ્। ગરીયસાં ગરિષ્ઠં ચ શ્રેષ્ઠં ચ શ્રેયસામપિ॥ 12-46-27 (66483) ચં વાકેષ્વનુવાકેષુ નિષત્સૂપનિષત્સુ ચ। ગૃણન્તિ સત્યકર્માણં સત્યં સત્યેષુ સામસુ॥ 12-46-28 (66484) ચતુર્ભિશ્ચતુરાત્માનં સત્વસ્થં સાત્વતાં પતિમ્। યં દિવ્યૈર્દેવમર્ચન્તિ ગુહ્યૈઃ પરમનામભિઃ॥ 12-46-29 (66485) [યસ્મિન્નિત્યં તપસ્તપ્તં યદઙ્ગેષ્વનુતિષ્ઠતિ। સર્વાત્મા સર્વવિત્સર્વઃ સર્વજ્ઞઃ સર્વભાવનઃ॥ ] 12-46-30 (66486) યં દેવં દેવકી દેવી વસુદેવાદજીજનત્। ભૌમસ્ય બ્રહ્મણો ગુપ્ત્યૈ દીપ્તમગ્નિમિવારણિઃ॥ 12-46-31 (66487) યમનન્યો વ્યપેતાશીરાત્માનં વીતકલ્મષમ્। ઇષ્ટ્વાનન્ત્યાય ગોવિન્દં પશ્યત્યાત્માનમાત્મનિ॥ 12-46-32 (66488) `અપ્રતર્ક્યમવિજ્ઞેયં હરિં નારાયણં વિભુમ્।' અતિવાય્વિન્દ્રકર્માણમતિસૂર્યાગ્નિતેજસમ્। અતિબુદ્ધીન્દ્રિયાત્માનં તં પ્રપદ્યે પ્રજાપતિમ્॥ 12-46-33 (66489) પુરાણે પુરુષં પ્રોક્તં બ્રહ્મપ્રોક્તં યુગાદિષુ। ક્ષયે સંકર્ષણં પ્રોક્તં તમુપાસ્યમુપાસ્મહે॥ 12-46-34 (66490) યમેકં બહુધાત્માનં પ્રાદુર્ભૂતમધોક્ષજમ્। નાન્યભક્તાઃ ક્રિયાવન્તો યજન્તે સર્વકામદમ્॥ 12-46-35 (66491) ઋતમેકાક્ષરં બ્રહ્મ યત્તત્સદસતઃ પરમ્। અનાદિમધ્યપર્યન્તં ન દેવા નર્ષયો વિદુઃ॥ 12-46-36 (66492) યં સુરાસુરગન્ધર્વાઃ સિદ્ધા ઋષિમહોરગાઃ। પ્રયતા નિત્યમર્ચન્તિ પરમં સુખભેષજમ્॥ 12-46-37 (66493) અનાદિનિધનં દેવમાત્મયોનિં સનાતનમ્। અપ્રેક્ષ્યમનભિજ્ઞેયં હરિં નારાયણં પ્રભુમ્॥ 12-46-38 (66494) અથ ભીષ્મસ્તવરાજઃ॥ 12-46-39x (5437) હિરણ્યવર્ણં યં ગર્ભમદિતિર્દૈત્યનાશનમ્। એકં દ્વાદશધા જજ્ઞે તસ્મૈ સૂર્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-39 (66495) શુક્લે દેવાન્પિતૄન્કૃષ્ણે તર્પયત્યમૃતેન યઃ। યશ્ચ રાજા દ્વિજાતીનાં તસ્મૈ સોમાત્મને નમઃ॥ 12-46-40 (66496) `હુતાશનમુખૈર્દેવૈર્ધાર્યતે સકલં જગત્। હવિઃ પ્રથમભોક્તા યસ્તસ્મૈ હોત્રાત્મને નમઃ॥ ' 12-46-41 (66497) મહતસ્તમસઃ પારે પુરુષં હ્યતિતેજસમ્। યં જ્ઞાત્વા મૃત્યુમત્યેતિ તસ્મૈ જ્ઞેયાત્મને નમઃ॥ 12-46-42 (66498) યં બૃહન્તં બૃહત્યુક્થે યમગ્નૌ યં મહાધ્વરે। યં વિપ્રસઙ્ઘા ગાયન્તિ તસ્મૈ વેદાત્મને નમઃ॥ 12-46-43 (66499) પાદાઙ્ગં સંધિપર્વાણં સ્વરવ્યઞ્જનભૂષિતમ્। યમાહુરક્ષરં વિપ્રાસ્તસ્મૈ વાગાત્મને નમઃ॥ 12-46-44 (66500) [યજ્ઞાઙ્ગો યો વરાહો વૈ ભૂત્વા ગામુજ્જહારહ। લોકત્રયહિતાર્થાય તસ્મૈ વીર્યાત્મને નમઃ॥] 12-46-45 (66501) ઋગ્યજુઃસામધામાનં દશાર્ધહવિરાકૃતિમ્। યં સપ્તતન્તું તન્વન્તિ તસ્મૈ યજ્ઞાત્મને નમઃ॥ 12-46-46 (66502) [ચતુર્ભિશ્ચ ચતુર્ભિશ્ચ દ્વાભ્યાં પઞ્ચભિરેવ ચ। હૂયતે ચ પુનર્દ્વાભ્યાં તસ્મૈ હોમાત્મને નમઃ॥] 12-46-47 (66503) યઃ સુપર્ણો યજુર્નામ ચ્છન્દોગાત્રસ્ત્રિવૃચ્છિરાઃ। રથન્તરબૃહત્પક્ષસ્તસ્મૈ સ્તોત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-48 (66504) યઃ સહસ્રસવે સત્રે જજ્ઞે વિશ્વસૃજામૃષિઃ। હિરણ્યપક્ષઃ શકુનિસ્તસ્મૈ તાર્ક્ષ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-49 (66505) યશ્ચિનોતિ સતાં સેતુમૃતેનામૃતયોનિના। ધર્માર્થવ્યવહારાઙ્ગૈસ્તસ્મૈ સત્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-50 (66506) યં પૃથગ્ધર્મચરણાઃ પૃથગ્ધર્મફલૈષિણઃ। પૃથગ્ધર્મૈઃ સમર્ચન્તિ તસ્મૈ ધર્માત્મને નમઃ॥ 12-46-51 (66507) [યતઃ સર્વે પ્રસૂયન્તે હ્યનઙ્ગાત્માઙ્ગદેહિનઃ। ઉન્માદઃ સર્વભૂતાનાં તસ્મૈ કામાત્મને નમઃ॥] 12-46-52 (66508) યં તં વ્યક્તસ્થમવ્યક્તં વિચિન્વન્તિ મહર્ષયઃ। ક્ષેત્રે ક્ષેત્રજ્ઞમાસીનં તસ્મૈ ક્ષેત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-53 (66509) યં દૃગાત્માનમાત્મસ્થં વૃતં ષોડશભિર્ગુણૈઃ। પ્રાહુઃ સપ્તદશંસાઙ્ખ્યાસ્તસ્મૈ સાઙ્ખ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-54 (66510) યં વિનિદ્રા જિતશ્વાસાઃ સંતુષ્ટાઃ સંયતેન્દ્રિયાઃ। જ્યોતિઃ પશ્યન્તિ યુઞ્જાનાસ્તસ્મૈ યોગાત્મેન નમઃ॥ 12-46-55 (66511) અપુણ્યપુણ્યોપરમે યં પુનર્ભવનિર્ભયાઃ। શાન્તાઃ સંન્યાસિનો યાન્તિ તસ્મૈ મોક્ષાત્મને નમઃ॥ 12-46-56 (66512) યસ્યાગ્રિરાસ્યં દ્યૌર્મૂર્ધા ખં નાભિશ્ચરણૌ ક્ષિતિઃ। સૂર્યશ્ચક્ષુર્દિશઃ શ્રોત્રં તસ્મૈ લોકાત્મને નમઃ॥ 12-46-57 (66513) યુગેષ્વાવર્તતે યોંઽશૈર્માસર્ત્વયનહાયનૈઃ। સર્ગપ્રલયયોઃ કર્તા તસ્મૈ કાલાત્મને નમઃ॥ 12-46-58 (66514) યોઽસૌ યુગસહસ્રાન્તે પ્રદીપ્તાર્ચિર્વિભાવસુઃ। સંભક્ષયતિ ભૂતાનિ તસ્મૈ ઘોરાત્મને નમઃ॥ 12-46-59 (66515) સંભક્ષ્ય સર્વભૂતાનિ કૃત્વા ચૈકાર્ણવં જગત્। બાલઃ સ્વપિતિ યશ્ચૈકસ્તસ્મૈ માયાત્મને નમઃ॥ 12-46-60 (66516) સહસ્રશિરસે તસ્મૈ પુરુષાયામિતાત્મને। ચતુઃસમુદ્રપયસિ યોગનિદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-61 (66517) અજસ્ય નાભાવધ્યેકં યસ્મિન્વિશ્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્। પુષ્કરં પુષ્કરાક્ષસ્ય તસ્મૈ પઝાત્મને નમઃ॥ 12-46-62 (66518) યસ્ય કેશેષુ જીમૂતા નદ્યઃ સર્વાઙ્ગસંધિષુ। કુક્ષૌ સમુદ્રાશ્ચત્વારસ્તસ્મૈ તોયાત્મને નમઃ॥ 12-46-63 (66519) યસ્માત્સર્ગાઃ પ્રવર્તન્તે સર્ગપ્રલયવિક્રિયાઃ। યસ્મિંશ્ચૈવ પ્રલીયન્તે તસ્મૈ હેત્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-64 (66520) [યો નિષણ્ણો ભવેદ્રાત્રૌ દિવા ભવતિ વિષ્ઠિતઃ। ઇષ્ટાનિષ્ટસ્ય ચ દ્રષ્ટા તસ્મૈ દ્રષ્ટ્રાત્મને નમઃ॥] 12-46-65 (66521) અકાર્યઃ સર્વકાર્યેષુ ધર્મકાર્યાર્થમુદ્યતઃ। વૈકુણ્ઠસ્ય હિ તદ્રૂપં તસ્મૈ કાર્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-66 (66522) બ્રહ્મ વક્તં ભુજૌ ક્ષત્રં કૃત્સ્નમૂરૂદરં વિશઃ। પાદૌ યસ્યાશ્રિતાઃ શૂદ્રાસ્તસ્મૈવર્ણાત્મને નમઃ॥ 12-46-67 (66523) અન્નપાનેન્ધનમયો રસપ્રાણવિવર્ધનઃ। યો ધારયતિ ભૂતાનિ તસ્મૈ પ્રાણાત્મને નમઃ॥ 12-46-68 (66524) [પ્રાણાનાં ધારણાર્થાય યોઽન્નં ભુઙ્ક્તે ચતુર્વિધમ્। અન્તર્ભૂતઃ પચત્યગ્નિસ્તસ્મૈ પાકાત્મને નમઃ॥ ] 12-46-69 (66525) વિષયે વર્તમાનાનાં યં તં વૈષયિકૈર્ગુણૈઃ। પ્રાહુર્વિષયગોપ્તારં તસ્મૈ ગોપ્ત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-70 (66526) અપ્રમેયશરીરાય સર્વતો બુદ્ધિચક્ષુષે। અપારપરિમાણાય તસ્મૈ દિવ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-71 (66527) પરઃ કાલાત્પરો યજ્ઞાત્પરઃ સદસતશ્ચ યઃ। અનાદિરાદિર્વિશ્વસ્ય તસ્મૈ વિશ્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-72 (66528) વૈદ્યુતો જાઠરશ્ચૈવ પાવકઃ શુચિરેવ ચ। દહનઃ સર્વભક્ષાણાં તસ્મૈ વહ્ન્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-73 (66529) રસાતલગતઃ શ્રીમાર્નનન્તો ભગવાન્પ્રભુઃ। જગદ્ધારયતે યોઽસૌ તસ્મૈ શેષાત્મને નમઃ॥ 12-46-74 (66530) જ્વલનાર્કેન્દુતારાણાં જ્યોતિષાં દિવ્યમૂર્તિનામ્। યસ્તેજયતિ તેજાંસિ તસ્મૈ તેજાત્મને નમઃ॥ 12-46-75 (66531) આત્મજ્ઞાનમિદં જ્ઞાનં જ્ઞાત્વા પઞ્ચસ્વવસ્થિતમ્। યં જ્ઞાનેનાધિગચ્છન્તિ તસ્મૈ જ્ઞાનાત્મને નમઃ॥ 12-46-76 (66532) સાઙ્ખ્યૈર્યોગૈર્વિનિશ્ચિત્ય સાધ્યૈશ્ચ પરમર્ષિભિઃ। યસ્ય તુ જ્ઞાયતે તત્વં તસ્મૈ ગુહ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-77 (66533) જટિને દણ્ડિને નિત્યં લમ્બોદરશરીરિણે। કમણ્ડલુનિષઙ્ગાય તસ્મૈ બ્રહ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-78 (66534) [શૂલિને ત્રિદશેશાય ત્ર્યમ્બકાય મહાત્મને। ભસ્મદિગ્ધોર્ધ્વલિઙ્ગાય તસ્મા રુદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-79 (66535) ચન્દ્રાર્ધકૃતશીર્ષાય વ્યાલયજ્ઞોપવીતિને। પિનાકશૂલહસ્તાય તસ્મૈ ઉગ્રાત્મને નમઃ॥] 12-46-80 (66536) યો જાતો વસુદેવેન દેવક્યાં યદુનન્દનઃ। શઙ્ખચક્રગદાપાણિર્વાસુદેવાત્મને નમઃ॥ 12-46-81 (66537) શિરઃકપાલમાલાય વ્યાઘ્રચર્મનિવાસિને। ભસ્મદિગ્ધશરીરાય તસ્મૈ રુદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-82 (66538) યો મોહયતિ ભૂતાનિ સર્વપાશાનુબન્ધનૈઃ। સર્વસ્ય રક્ષણાર્થાય તસ્મૈ મોહાત્મને નમઃ॥ 12-46-83 (66539) ચૈતન્યં સર્વતો નિત્યં સર્વપ્રાણિહૃદિ સ્થિતમ્। સર્વાતીતતરં સૂક્ષ્મં તસ્મૈ સૂક્ષ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-84 (66540) પઞ્ચભૂતાત્મભૂતાય ભૂતાદિનિધનાય ચ। અક્રોધદ્રોહમોહાય તસ્મૈ શાન્તાત્મને નમઃ॥ 12-46-85 (66541) યસ્મિન્સર્વં યતઃ સર્વં યઃ સર્વં સર્વતશ્ચ યઃ। યશ્ચ સર્વમયો દેવસ્તસ્મૈ સર્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-86 (66542) યઃ શેતે ક્ષીરપર્યઙ્કે દિવ્યનાગવિભૂષિતે। ફણાસહસ્રરચિતે તસ્મૈ નિદ્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-87 (66543) વિશ્વે ચ મરુતશ્ચૈવ રુદ્રાદિત્યાશ્વિનાવપિ। વસવઃ સિદ્ધસાધ્યાશ્ચ તસ્મૈ દેવાત્મને નમઃ॥ 12-46-88 (66544) અવ્યક્તં બુદ્ધ્યહંકારો મનોબુદ્ધીન્દ્રિયાણિ ચ। તન્માત્રાણિ વિશેષાશ્ચ તસ્મૈ તત્વાત્મને નમઃ॥ 12-46-89 (66545) ભૂતં ભવ્યં ભવિષ્યચ્ચ ભૂતાદિપ્રભવાવ્યયઃ। યોઽગ્રજઃ સર્વભૂતાનાં તસ્મૈ ભૂતાત્મને નમઃ॥ 12-46-90 (66546) યં હિ સૂક્ષ્મં વિચિન્વન્તિ પરં સૂક્ષ્મવિદો જનાઃ। સૂક્ષ્માત્સૂક્ષ્મં ચ યદ્બ્રહ્મ તસ્મૈ સૂક્ષ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-91 (66547) મત્સ્યો ભૂત્વા વિરિઞ્ચાય યેન વેદાઃ સમાહૃતાઃ। રસાતલગતઃ શીઘ્રં તસ્મૈ મત્સ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-92 (66548) મન્દરાદ્રિર્ધૃતો યેન પ્રાપ્તે હ્યમૃતમન્થને। અતિકર્કશદેહાય તસ્મૈ કૂર્માત્મને નમઃ॥ 12-46-93 (66549) વારાહં રૂપમાસ્થાય મહીં સવનપર્વતામ્। ઉદ્ધરત્યેકદંષ્ટ્રેણ તસ્મૈ ક્રોડાત્મને નમઃ॥ 12-46-94 (66550) નારસિંહવપુઃ કૃત્વા સર્વલોકભયંકરમ્। હિરણ્યકશિપું જઘ્ને તસ્મૈ સિંહાત્મને નમઃ॥ 12-46-95 (66551) પિઙ્ગેક્ષણસટં યસ્ય રૂપં દંષ્ટ્રાનખૈર્યુતમ્। દાનવેન્દ્રાન્તકરણં તસ્મૈ દૃપ્તાત્મને નમઃ॥ 12-46-96 (66552) યં ન દેવા ન ગન્ધર્વા ન દૈત્યા ન ચ દાનવાઃ। તત્વતો હિ વિજાનન્તિ તસ્મૈ સૂક્ષ્માત્મને નમઃ॥] વામનં રૂપમાસ્થાય બલિં સંયમ્ય માયયા। ત્રૈલોક્યં ક્રાન્તવાન્યસ્તુ તસ્મૈ ક્રાન્તાત્મને નમઃ॥ 12-46-97 (66553) જમદગ્નિસુતો ભૂત્વા રામઃ શસ્ત્રભૃતાં વરઃ। મહીં નિઃક્ષત્રિયાં ચક્રે તસ્મૈ રામાત્મને નમઃ॥ 12-46-98 (66554) ત્રિઃસપ્તકૃત્વો યશ્ચૈકો ધર્મે વ્યુત્ક્રાન્તિગૌરવાત્। જઘાન ક્ષત્રિયાન્સઙ્ખ્યે તસ્મૈ ક્રોધાત્મને નમઃ॥ 12-46-99 (66555) [વિભજ્ય પઞ્ચધાઽઽત્માનં વાયુર્ભૂત્વા શરીરગઃ। યશ્ચેષ્ટયતિ ભૂતાનિ તસ્મૈ વાય્વાત્મને નમઃ॥] 12-46-100 (66556) રામો દશિરથિર્ભૂત્વા પુલસ્ત્યકુલનન્દનમ્। જઘાન રાવણં સઙ્ખ્યે તસ્મૈ ક્ષત્રાત્મને નમઃ॥ 12-46-101 (66557) યો હલી મુસલી શ્રીમાન્નીલામ્બરધરઃ સ્થિતઃ। રામાય રૌહિણેયાય તસ્મૈ ભોગાત્મને નમઃ॥ 12-46-102 (66558) શઙ્ખિને ચક્રિણે નિત્યં શાર્ઙ્ગિણે પીતવાસસે। વનમાલાધરાયૈવ તસ્મૈ કૃષ્ણાત્મને નમઃ॥ 12-46-103 (66559) વસુદેવસુતઃ શ્રીમાન્ક્રીડિતો નન્દગોકુલે। કંસસ્ય નિધનાર્થાય તસ્મૈ ક્રીડાત્મને નમઃ॥ 12-46-104 (66560) વાસુદેવત્વમાગમ્ય યદોર્વંશસમુદ્ભવઃ। ભૂભારહરણં ચક્રે તસ્મૈ કૃષ્ણાત્મને નમઃ॥ 12-46-105 (66561) સારથ્યમર્જુનસ્યાજૌ કુર્વન્ગીતામૃતં દદૌ। લોકત્રયોપકારાય તસ્મૈ બ્રહ્માત્મને નમઃ॥ 12-46-106 (66562) દાનવાંસ્તુ વશે કૃત્વા પુનર્બુદ્ધત્વમાગતઃ। સર્ગસ્ય રક્ષણાર્થાય તસ્મૈ બુદ્ધાત્મને નમઃ॥ 12-46-107 (66563) હનિષ્યતિ કલૌ પ્રાપ્તે મ્લેચ્છાંસ્તુરગવાહનઃ। ધર્મસંસ્થાપકો યસ્તુ તસ્મૈ કલ્ક્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-108 (66564) તારાન્વયે કાલનેમિં હત્વા દાનવપુઙ્ગવમ્। દદૌ રાજ્યં મહેન્દ્રાય તસ્મૈ સાઙ્ખ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-109 (66565) યઃ સર્વપ્રાણિનાં દેહે સાક્ષિભૂતો હ્યવસ્થિતઃ। અક્ષરઃ ક્ષરમાણાનાં તસ્મૈ સાક્ષ્યાત્મને નમઃ॥ 12-46-110 (66566) નમોસ્તુ તે મહાદેવ નમસ્તે ભક્તવત્સલ। સુબ્રહ્મણ્ય નમસ્તેઽસ્તુ પ્રસીદ પરમેશ્વર॥ 12-46-111 (66567) અવ્યક્તવ્યક્તરૂપેણ વ્યાપ્તં સર્વં ત્વયા વિભો। નારાયણં સહસ્રાક્ષં સર્વલોકમહેશ્વરમ્॥ 12-46-112 (66568) હિરણ્યનાભ યજ્ઞાઙ્ગમમૃતં વિશ્વતોમુખમ્। સર્વદા સર્વકાર્યેષુ નાસ્તિ તેષામમઙ્ગલમ્॥ 12-46-113 (66569) યેષાં હૃદિસ્થો દેવેશો મઙ્ગલાયતનં હરિઃ। મઙ્ગલ ભગવાન્વિષ્ણુર્મઙ્ગલં મધુસૂદનઃ॥ 12-46-114 (66570) મઙ્ગલં પુણ઼્ડરીકાક્ષો મઙ્ગલં ગરુડધ્વજઃ। વિશ્વકર્મન્નમસ્તેઽસ્તુ વિશ્વાત્મન્વિશ્વસંભવ॥ 12-46-115 (66571) અપવર્ગસ્થભૂતાનાં પઞ્ચાનાં પરમાસ્થિત। નમસ્તે ત્રિષુ લોકેષુ વમસ્તે પરતસ્ત્રિષુ॥ 12-46-116 (66572) નમસ્તે દિક્ષુ સર્વાસુ ત્વં હિ સર્વપરાયણમ્। નમસ્તે ભગવન્વિષ્ણો ત્યેકાનાં પ્રભવાવ્યય॥ 12-46-117 (66573) ત્વં હિ કર્તા હૃષીકેશઃ સંહર્તા ચાપરાજિતઃ। તેન પશ્યામિ તે દિવ્યાન્ભાવાન્હિ ત્રિષુવર્ત્મસુ॥ 12-46-118 (66574) તચ્ચ પશ્યામિ તત્વેન યત્તે રૂપં સનાતનમ્। દિવં તે શિરસા વ્યાપ્તં પદ્ભ્યાં દેવી વસુંધરા। વિક્રમેણ ત્રયો લોકાઃ પુરુષોઽસિ સનાતનઃ॥ 12-46-119 (66575) [દિશો ભુજા રવિશ્ચક્ષુર્વીર્યે શુક્રઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ। સપ્તમાર્ગા નિરુદ્ધાસ્તે વાયોરમિતતેજસઃ॥] 12-46-120 (66576) વ્યક્તાવ્યક્તસ્વરૂપેણ વ્યાપ્તં સર્વં ત્વયા વિભો। અવ્યક્તં બ્રાહ્મણં રૂપં વ્યક્તમેતચ્ચરાચરમ્॥ 12-46-121 (66577) અતસીપુષ્પસંકાશં પીતવાસસમચ્યુતમ્। યે નમસ્યન્તિ ગોવિન્દં ન તેષાં વિદ્યતે ભયમ્॥ 12-46-122 (66578) [એકોઽપિ કૃષ્ણસ્ય કૃતઃ પ્રણામો દશાશ્વમેધાવભૃથેન તુલ્યઃ। દશાશ્વમેધી પુનરેતિ જન્મ કૃષ્ણપ્રણામી ન પુનર્ભવાય॥ 12-46-123 (66579) કૃષ્ણવ્રતાઃ કૃષ્ણમનુસ્મરન્તો રાત્રૌ ચ કૃષ્ણં પુનરુત્થિતા યે। તે કૃષ્ણદેહાઃ પ્રવિશન્તિ કૃષ્ણ માજ્યં યથા મન્ત્રહુતં હુતાશે॥ 12-46-124 (66580) નમો નરકસંત્રાસરક્ષામણ્ડલકારિણે। સંસારનિમ્નગાવર્તતરિકાષ્ઠાય વિષ્ણવે॥ 12-46-125 (66581) નમો બ્રહ્મણ્યદેવાય ગોબ્રાહ્મણહિતાય ચ। જગદ્ધિતાય કૃષ્ણાય ગોવિન્દાય નમોનમઃ॥ 12-46-126 (66582) પ્રાણકાન્તારપાથેયં સંસારોચ્છેદભેષજમ્। દુઃખશોકપરિત્રાણં હરિરિત્યક્ષરદ્વયમ્॥] 12-46-127 (66583) નારાયણપરં બ્રહ્મ નારાયણપરં તપઃ। નારાયણપરં સત્યં નારાયણપરં પરમ્॥ 12-46-128 (66584) યથા વિષ્ણુમયં સત્યં યથા વિષ્ણુમયં હવિઃ। તથા વિષ્ણુમયં સર્વં પાપ્મા ને નશ્યતાં તથા॥ 12-46-129 (66585) તસ્ય યજ્ઞવરાહસ્ય વિષ્ણોરમિતતેજસઃ। પ્રણામં યેઽપિ કુર્વન્તિ તેષામપિ નમોનમઃ॥ 12-46-130 (66586) ત્વાં પ્રપન્નાય ભક્તાય ગતિમિષ્ટાં જિગીષવે। યચ્છ્રેયઃ પુણ્ડરીકાક્ષ તદ્ધ્યાયસ્વ સુરોત્તમ॥ 12-46-131 (66587) ઇતિ વિદ્યાતપોયોનિરયોનિર્વિષ્ણુરીડિતઃ। વાગ્યજ્ઞેનાર્ચિતો દેવઃ પ્રીયતાં મે જનાર્દનઃ॥ 12-46-132 (66588) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-46-133x (5438) એતાવદુક્ત્વા વચનં ભીષ્મસ્તદ્રતમાનસઃ। નમ ઇત્યેવ કૃષ્ણાય પ્રણામમકરોત્તદા॥ 12-46-133 (66589) તસ્મિન્નુપરતે વાક્યે તતસ્તે બ્રહ્મવાદિનઃ। ભીષ્મં વાગ્ભિર્વાષ્પગલાસ્તમાનર્ચુર્મહાદ્યુતિમ્॥ 12-46-134 (66590) તેઽસ્તુવન્તશ્ચ વિપ્રેન્દ્રાઃ કેશવં પુરુષોત્તમમ્। ભીષ્મં ચ શનકૈઃ સર્વે પ્રશશંસુઃ પુનઃ પુનઃ॥ 12-46-135 (66591) અધિગમ્ય તુ યોગેન ભક્તિં ભીષ્મસ્ય માધવઃ। ત્રૈલોક્યદર્શનં જ્ઞાનં દિવ્યં દત્ત્વા યયૌ હરિઃ॥ 12-46-136 (66592) વિદિત્વા ભક્તિયોગં તં ભીષ્મસ્ય પુરુષોત્તમઃ। સહસોત્થાય તં હૃષ્ટો યાનમેવાન્વપદ્યત॥ 12-46-137 (66593) કેશવઃ સાત્યકિશ્ચૈવ રથેનકેન જગ્મતુઃ। અપરેણ મહાત્માનૌ યુધિષ્ઠિરધનઞ્જયૌ॥ 12-46-138 (66594) ભીમસેનો યમૌ ચોભૌ રથમેકં સમાસ્થિતાઃ। કૃપો યુયુત્સુઃ સૂતશ્ચ સઞ્જયશ્ચાપરં રથમ્॥ 12-46-139 (66595) તે રથૈર્નગરાકારૈઃ પ્રયાતાઃ પુરુષર્ષભાઃ। નેમિઘોષેણ મહતા કમ્પયન્તે વસુંધરામ્॥ 12-46-140 (66596) તતો ગિરઃ પુરુષવરસ્તવેરિતાં દ્વિજેરિતાઃ પથિષુ મનાક્ સ શુશ્રુવે। કૃતાઞ્જલિં પ્રણતમથાપરં જનં સ કેશિહા મુદિતમનાસ્થનન્દત॥ 12-46-141 (66597) ઇતિ સ્મરન્પઠતિ ચ શાર્ઙ્ગધન્વનઃ શૃણોતુ વા યદુકુલનન્દનસ્તવમ્। સ ચક્રભૃત્પ્રતિહતસર્વાકિલ્વિષો જનાર્દનં પ્રવિશતિ દેહસંક્ષયે॥ 12-46-142 (66598) યં યોગિનઃ પ્રાણવિયોગકાલે યત્નેન ચિત્તે વિનિવેશયન્તિ। સ તં પુરસ્તાદ્ધરિમીક્ષમાણઃ પ્રાણાઞ્જહૌ પ્રાપ્તફલો હિ ભીષ્મઃ॥ 12-46-143 (66599) સ્વવરાજઃ સમાપ્તોઽયં વિષ્ણોરદ્ભુતકર્મણઃ। ગાઙ્ગેયેન પુરા ગીતો મહાપાતકનાશનઃ॥ 12-46-144 (66600) ઇમં નરઃ સ્તવરાજં મુમુક્ષુઃ પઠઞ્શુચિઃ કલુષિતકલ્મષાપહમ્। અતીત્ય લોકાન્મલિનઃ સમામતા ન્પદં સ ગચ્છત્યમૃતં મહાત્મનઃ॥ ॥ 12-46-145 (66601) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-46-17 જિગદિષામિ વક્તુમિચ્છામિ। વ્યાસસમાસિન્યા વિસ્તરસંક્ષેપવત્યા॥ 12-46-25 સદસત્કાર્યં કારણં ચ વિશ્વં કર્મ યસ્માત્॥ 12-46-28 વાકેષુ મન્ત્રેષુ સામાન્યતઃ કર્મપ્રકાશકેષુ। અનુવાકેષુ મન્ત્રાર્થવિવરણભૂતેષુ બ્રાહ્મણવાક્યેષુ। નિષત્સુ કર્માઙ્ગાદ્યવબદ્ધદેવતાદિજ્ઞાનવાક્યેષુ। ઉપનિષત્સુ કેવલાત્મજ્ઞાપકવાક્યેષુ ગૃણન્તિ ધ્યાયન્તિ। સત્યમબાધિતમ્। સત્યેષ્વબાધિતાર્થેષુ। સામસુ જ્યેષ્ઠસામાદિષુ॥ 12-46-29 ચતુર્ભિર્નામભિર્વાસુદેવસકર્ષણપ્રદ્યુમ્રાનિરુદ્ધરૂપૈઃ॥ 12-46-30 નિત્યં તપઃ સ્વધર્મસ્તદ્યસ્મિન્। યત્પ્રીત્યર્થં તપ્તં સદ્યદ્યસ્માદઙ્ગેષુ ચિત્તેષ્વનુતિષ્ઠતિ ઉપતિષ્ઠતિ યશ્ચ સર્વાત્મા તં પ્રપદ્યે ઇતિ સર્વેષાં યચ્છબ્દસંબદ્ધાનાં પ્રથમેનાન્વયઃ। ઈશ્વલરાર્થમનુષ્ઠિતો ધર્મઃ સ્વચિત્તશુદ્ધિદ્વારાસ્વાર્થએવ ભવતીતિ ભાવઃ॥ 12-46-31 ભૌમં બ્રહ્મ વેદા બ્રાહ્મણા યજ્ઞાશ્ચ॥ 12-46-32 આત્માનં સર્વેશ્વરમાત્મનિ હાર્દાકાશે ઇષ્ટ્વા યોગેન પશ્યતિ। આનન્ત્યાય મોક્ષાય॥ 12-46-34 પુરાણે અતીતકલ્પાદિવિષયે। પુરુષં પૂર્ણં સર્વમસ્મિન્નતીતમસ્ત્યેવેતિ યોગાત્પુરુષ ઇતિ નામ। યુગાદિષુ યુગારમ્ભેષુ। બૃંહકત્વાત્સૃષ્ટેરેનં બ્રહ્મેત્યાહુઃ। ક્ષયે સર્વસ્ય સમ્યક્વર્ષણાદયં સંકર્ષણ ઇત્યુક્તઃ॥ 12-46-35 નાન્યભક્તા અનન્યભક્તાઃ॥ 12-46-39 હિરણ્યગર્ભમિતિ ડ. થ. પાઠઃ। જજ્ઞે જનયામાસ॥ 12-46-43 ઉક્થે બહ્વૃચાઃ। અગ્નૌ ચયનેઽધ્વર્યવઃ॥ 12-46-47 ચતુર્ભિરિતિ। આશ્રાવયેતિ ચતુરક્ષરં અસ્તુ શ્રૌષિડિતિ ચતુરક્ષરં યજેતિ દ્વ્યક્ષરં યે યજામહે ઇતિ પઞ્ચાક્ષરં દ્વ્યક્ષરો વષટ્કાર ઇતિ સપ્તદશભિરક્ષરૈર્યો હૂયતે તસ્મૈ હોમાત્મને નમઃ॥ 12-46-49 યઃ સહસ્રસમે સત્ર ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર સહસ્રસમે સહસ્રસં વત્સરે સત્રે ઇત્યર્થઃ॥ 12-46-54 યં ત્રિધાત્માનમિતિ ઝ.પાઠઃ॥

12-47-0 (66602) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-47-0x (5439) તતઃ સ ચ હૃષીકેશઃ સ ચ રાજા યુધિષ્ઠિરઃ। કૃપાદયશ્ચ તે સર્વે ચત્વારઃ પાણ્ડવાશ્ચ તે॥ 12-47-1 (66603) રથૈસ્તૈર્નગરપ્રખ્યૈઃ પતાકાધ્વજશોભિતૈઃ। યયુરાશુ કુરુક્ષેત્રં વાજિભિઃ શીઘ્રગામિભિઃ॥ 12-47-2 (66604) તેઽવતીર્ય કુરુક્ષેત્રે કેશમઢજ્જાસ્થિસંકુલે। દેહન્યાસઃ કૃંતો યત્ર ક્ષત્રિયૈસ્તૈર્મહારથૈઃ॥ 12-47-3 (66605) ગજાશ્વદેહાસ્થિચયૈઃ પર્વતૈરિવ સંચિતમ્। નરશીર્ષકપાલૈશ્ચ હંસૈરિવ ચ સર્વશઃ॥ 12-47-4 (66606) ચિતાસહસ્રૈર્નિચિતં વર્મશસ્ત્રસમાકુલમ્। આપાનભૂમિં કાલસ્ય તદા ભુક્તોજ્ઝિતામિવ॥ 12-47-5 (66607) ભૂતસઙ્ઘાનુચરિતં રક્ષોગણનિષેવિતમ્। પશ્યન્તસ્તે કુરુક્ષેત્રં યયુરાશુ મહારથાઃ॥ 12-47-6 (66608) ગચ્છન્નેવ મહાબાહુઃ સર્વં યાદવનન્દનઃ। યુધિષ્ઠિરાય પ્રોવાચ જામદગ્ન્યસ્ય વિક્રમમ્॥ 12-47-7 (66609) અમી રામહ્રદાઃ પઞ્ચ દૃશ્યન્તે પાર્થ દૂરતઃ। યેષુ સંતર્પયામાસ પિતૄન્ક્ષત્રિયશોણિતૈઃ॥ 12-47-8 (66610) ત્રિઃસપ્તકૃત્વો વસુધાં કૃત્વા નિઃક્ષત્રિયાં પ્રભુઃ। ઇહેદાનીં તતો રામઃ કર્મણો વિરરામ હ॥ 12-47-9 (66611) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-47-10x (5440) ત્રિઃસપ્તકૃત્વઃ પૃથિવી કૃતા નિઃક્ષત્રિયા પુરા। રામેણેતિ યદાત્થ ત્વમત્ર મે સંશયો મહાન્॥ 12-47-10 (66612) ક્ષત્રબીજં યથા દગ્ધં રામેણ યદુપુઙ્ગવ। કથં ભૂયઃ સમુત્યત્તિઃ ક્ષત્રસ્યામિતવિક્રમ॥ 12-47-11 (66613) મહાત્મના ભગવતા રામેણ યદુપુઙ્ગવ। કથમુત્સાદિત્તં ક્ષત્રં કથમૃદ્ધિગતં પુનઃ॥ 12-47-12 (66614) મહતા રથયુદ્ધેન કોટિશઃ ક્ષત્રિયા હતાઃ। તથાઽભૂચ્ચ મહી કીર્ણા ક્ષત્રિયૈર્વદતાં વર॥ 12-47-13 (66615) કિમર્થં ભાર્ગવેણેદં ક્ષત્રમુત્સાદિતં પુરા। રામેણ યદુશાર્દૂલ કુરુક્ષેત્રે મહાત્મના॥ 12-47-14 (66616) એતન્મે છિન્ધિ વાર્ષ્ણેય સંશયં તાર્ક્ષ્યકેતન। આગમો હિ પરઃ કૃષ્ણ ત્વત્તો નો વાસવાનુજ॥ 12-47-15 (66617) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-47-16x (5441) તતો વ્રજન્નેવ ગદાગ્રજઃ પ્રભુઃ શશંસ તસ્મૈ નિખિલેન તત્ત્વતઃ। યુધિષ્ઠિરાયાપ્રતિમૌજસે તદા યથાઽભવત્ક્ષત્રિયસંકુલા મહી॥ ॥ 12-47-16 (66618) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 47॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-47-15 આગમો વેદઃ। ત્વત્તઃ ત્વદ્વચનાત્રો પરઃ નાધિકઃ॥

12-48-0 (66619) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-48-0x (5442) શૃણુ કૌન્તેય રામસ્ય પ્રભાવો યો મયા શ્રુતઃ। મહર્ષીણાં કથયતાં કારણં તસ્ય જન્મ ચ॥ 12-48-1 (66620) યથા ચ જામદગ્ન્યેન કોટિશઃ ક્ષત્રિયા હતાઃ। ઉદ્ભૂતા રાજવંશેષુ યે ભૂયો ભારતે હતાઃ॥ 12-48-2 (66621) જહ્નોરજસ્તુ તનયો બલાકાશ્ચસ્તુ તત્સુતઃ। કુશિકો નામ ધર્મજ્ઞસ્તસ્ય પુત્રો મહીપતે॥ 12-48-3 (66622) અગ્ર્યં તપઃ સમાતિષ્ઠત્સહસ્રાક્ષસમો ભુવિ। પુત્રં લભેયમજિતં ત્રિલોકેશ્વરમિત્યુત॥ 12-48-4 (66623) તમુગ્રતપસં દૃષ્ટ્વા સહસ્રાક્ષઃ પુરંદરઃ। સમર્થં પુત્રજનને સ્વયમેવૈત્ય ભારત॥ 12-48-5 (66624) પુત્રત્વમગમદ્રાજંસ્તસ્ય લોકેશ્વરેશ્વરઃ। ગાધિર્નામાભવત્પુત્રઃ કૌશિકઃ પાકશાસનઃ॥ 12-48-6 (66625) તસ્ય કન્યાઽભવદ્રાજન્નામ્ના સત્યવતી પ્રભો। તાં ગાધિર્ભૃગુપુત્રાય ઋચીકાય દદૌ પ્રભુઃ॥ 12-48-7 (66626) તતસ્તયા હિ કૌન્તેય ભાર્ગવઃ કુરુનદનઃ। પુત્રાર્થં શ્રપયામાસ ચરું ગાધેસ્તથૈવ ચ॥ 12-48-8 (66627) આહૂય ચાહ તાં ભાર્યામૃચીકો ભાર્ગવસ્તદા। ઉપયોજ્યશ્ચરુરયં ત્વયા માત્રાઽપ્યયં તવ॥ 12-48-9 (66628) તસ્યા જનિષ્યતે પુત્રો દીપ્તિમાન્ક્ષત્રિયર્ષભઃ। અજય્યઃ ક્ષત્રિયૈર્લોકે ક્ષત્રિયર્ષભસૂદનઃ॥ 12-48-10 (66629) તવાપિ પુત્રં કલ્યાણિ ધૃતિમન્તં શમાત્મકમ્। તપોન્વિતં દ્વિજશ્રેષ્ઠં ચરુરેષ વિધાસ્યતિ॥ 12-48-11 (66630) ઇત્યેવમુક્ત્વા તાં ભાર્યાં સર્ચીકો ભૃગુનન્દનઃ। તપસ્યભિરતઃ શ્રીમાઞ્જગામારણ્યમેવ હિ॥ 12-48-12 (66631) એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ તીર્થયાત્રાપરો નૃપઃ। ગાધિઃ સદારઃ સંપ્રાપ્ત ઋચીકસ્યાશ્રમં પ્રતિ॥ 12-48-13 (66632) ચરુદ્વયં ગૃહીત્વા તુ રાજન્સત્યવતી તદા। ભર્ત્રા દત્તં પ્રસન્નેન માત્રે હૃષ્ટા ન્યવેદયત્॥ 12-48-14 (66633) માતા તુ તસ્યાઃ કૌન્તેય દુહિત્રે સ્વં ચરું દદૌ। તસ્યાશ્રરુમથાજ્ઞાતમાત્મસંસ્થં ચકાર હ॥ 12-48-15 (66634) અથ સત્યવતી ગર્ભં ક્ષત્રિયાન્તકરં તદા। ધારયામાસ દીપ્તેન વપુષા ઘોરદર્શનમ્॥ 12-48-16 (66635) તામૃચીકસ્તદા દૃષ્ટ્વા ધ્યાનયોગેન ભારત। અબ્રવીદ્ભૃગુશાર્દૂલઃ સ્વાં ભાર્યાં દેવરૂપિણીમ્॥ 12-48-17 (66636) માત્રાઽસિ વ્યંસિતા ભદ્રે ચરુવ્યત્યાસહેતુના। તસ્માજ્જનિષ્યતે પુત્રઃ ક્રૂરકર્માઽત્યમર્ષણઃ। `જનયિષ્યતિ માતા તે બ્રહ્મભૂતં તપોધનમ્॥' 12-48-18 (66637) વિશ્વં હિ બ્રહ્મ સુમહચ્ચરૌ તવ સમાહિતમ્। ક્ષત્રવીર્યં ચ સકલં તવ માત્રે સમર્પિતમ્॥ 12-48-19 (66638) વિપર્યયેણ તે ભદ્રે નૈતદેવં ભવિષ્યતિ। માતુસ્તે બ્રાહ્મણો ભૂયાત્તવ ચ ક્ષત્રિયઃ સુતઃ॥ 12-48-20 (66639) સૈવમુક્તા મહાભાગા ભર્ત્રા સત્યવતી તદા। પપાત શિરસા તસ્મૈ વેપન્તી ચાબ્રવીદિદમ્॥ 12-48-21 (66640) નાર્હોઽસિ ભગવન્નદ્ય વક્તુમેવંવિધં વચઃ। બ્રાહ્મણાપશદં પુત્રં પ્રાપ્સ્યસીતિ હિ માં પ્રભો॥ 12-48-22 (66641) ઋચીક ઉવાચ। 12-48-23x (5443) નૈષ સંકલ્પિતઃ કામો મયા ભદ્રે તથા ત્વયિ। ઉગ્રકર્મા ભવેત્પુત્રશ્ચરુવ્યત્યાસહેતુના॥ 12-48-23 (66642) સત્યવત્યુવાચ। 12-48-24x (5444) ઇચ્છઁલ્લોકાનપિ મુને સૃજેથાઃ કિં પુનઃ સુતમ્। શમાત્મકમૃજું પુત્રં દાતુમર્હસિ મે પ્રભો॥ 12-48-24 (66643) ઋચીક ઉવાચ। 12-48-25x (5445) નોક્તપૂર્વં મયા ભદ્રે સ્વૈરેષ્વપ્યનૃતં વચઃ। કિમુતાગ્નિં સમાધાય મન્ત્રવચ્ચરુસાધને॥ 12-48-25 (66644) [દૃષ્ટમેતત્પુરા ભદ્રે જ્ઞાતં ચ તપસા મયા। બ્રહ્મભૂતં હિ સકલં પિતુસ્તવ કુલં ભવેત્॥] 12-48-26 (66645) સત્યવત્યુવાચ। 12-48-27x (5446) કામમેવં ભવેત્પૌત્રો મામૈવં તનયઃ પ્રભો। શમાત્મકમૃજું પુત્રં લભેયં જપતાં વર॥ 12-48-27 (66646) ઋચીક ઉવાચ। 12-48-28x (5447) પુત્રે નાસ્તિ વિશેષો મે પૌત્રે ચ વરવર્ણિનિ। યથા ત્વયોક્તં વચનં તથા ભદ્રે ભવિષ્યતિ॥ 12-48-28 (66647) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-48-29x (5448) તતઃ સત્યવતી પુત્રં જનયામાસ ભાર્ગવમ્। તપસ્યભિરતં શાન્તં જમદગ્નિં યતવ્રતમ્॥ 12-48-29 (66648) વિશ્વામિત્રં ચ દાયાદં ગાધિઃ કુશિકનન્દનઃ। પ્રાપ બ્રહ્મર્ષિસમિતં વિશ્વેન બ્રહ્મણા યુતમ્॥ 12-48-30 (66649) ઋચીકો જનયામાસ જમદગ્નિં તપોનિધિમ્। સોઽપિ પુત્રં હ્યજનયજ્જમદગ્નિઃ સુદારુણમ્॥ 12-48-31 (66650) સર્વવિદ્યાન્તગં શ્રેષ્ઠં ધનુર્વેદસ્ય પારગમ્। રામં ક્ષત્રિયહન્તારં પ્રદીપ્તમિવ પાવકમ્॥ 12-48-32 (66651) [તેષયિત્વા મહાદેવં પર્વતે ગન્ધમાદને। અસ્ત્રાણિ વરયામાસ પરશું ચાતિતેજસમ્॥ 12-48-33 (66652) સ તેનાકુણ્ઠધારેણ જ્વલિતાનલવર્ચસા। કુઠારેણાપ્રમેયેણ લોકેષ્વપ્રતિમોઽભવત્॥] 12-48-34 (66653) એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ કૃતવીર્યાત્મજો બલી। અર્જુનો નામ તેજસ્વી ક્ષત્રિયો હૈહયાધિપઃ॥ 12-48-35 (66654) દત્તાત્રેયપ્રસાદેન રાજા બાહુસહસ્રવાન્। ચક્રવર્તી મહાતેજા વિપ્રાણામાશ્વમેધિકે॥ 12-48-36 (66655) દદૌ સ પૃથિવીં સર્વાં સપ્તદ્વીપાં સપર્વતામ્। સબાહ્વસ્ત્રબલેનાજૌ જિત્વા પરમધર્મવિત્॥ 12-48-37 (66656) તૃષિતેન ચ કૌન્તેય ભિક્ષિતશ્ચિત્રભાનુના। સહસ્ત્રબાહુર્વિક્રાન્તઃ પ્રાદાદ્ભિક્ષામથાગ્નયે॥ 12-48-38 (66657) ગ્રામાન્પુરાણિ રાષ્ટ્રાણિ ઘોષાંશ્ચૈવ તુ વીર્યવાન્। જજ્વાલ તસ્ય વાણેદ્ધચિત્રભાનુર્દિધક્ષયા॥ 12-48-39 (66658) સ તસ્ય પુરુષેન્દ્રસ્ય પ્રભાવેણ મહૌજસઃ। દદાહ કાર્તવીર્યસ્ય શૈલાનપિ ધરામપિ॥ 12-48-40 (66659) સ શૂન્યમાશ્રમારણ્યમાપવસ્ય મહાત્મનઃ। દદાહ પવનેનેદ્ધશ્ચિત્રભાનુઃ સહૈહયઃ॥ 12-48-41 (66660) આપવસ્તં તતો રોષાચ્છશાપાર્જુનમચ્યુત। દગ્ધે શ્રમે મહાબાહો કાર્તવીર્યેણ વીર્યવાન્॥ 12-48-42 (66661) ત્વયા ન વર્જિતં યસ્માન્મમેદં હિ મહદ્વનમ્। દગ્ધં તસ્માદ્રણે રામો બાહૂંસ્તે ચ્છેત્સ્યતેઽર્જુન॥ 12-48-43 (66662) અર્જુનસ્તુ મહાતેજા બલી નિત્યં શમાત્મકઃ। બ્રહ્મણ્યશ્ચ શરણ્યશ્ચ દાતા શૂરશ્ચ ભારત। નાચિન્તયત્તદા શાપં તેન દત્તં મહાત્મના॥ 12-48-44 (66663) તસ્ય પુત્રાઃ સુબલિનઃ શાપેનાસન્પિતુર્વધે। નિમિત્તમવલિપ્તા વૈ નૃશંસાશ્ચૈવ નિત્યદા॥ 12-48-45 (66664) જમદગ્નેસ્તુ ધેન્વાસ્તે વત્સમાનિન્યુરચ્યુત। અજ્ઞાતં કાર્તવીર્યસ્ય હૈહયેન્દ્રસ્ય ધીમતઃ॥ 12-48-46 (66665) તન્નિમિત્તમભૂદ્યુદ્ધં જામદગ્નેર્મહાત્મનઃ। તતોઽર્જુનસ્ય બાહૂન્સ ચિચ્છેદ રુષિતોઽનઘ॥ 12-48-47 (66666) તં ભ્રમન્તં તતો વત્સં જામદગ્ન્યઃ સ્વમાશ્રમમ્। પ્રત્યાનયત રાજેન્દ્ર તેષામન્તઃ પુરાત્પ્રભુઃ॥ 12-48-48 (66667) અર્જુનસ્ય સુતાસ્તે તુ સંભૂયાબુદ્ધયસ્તદા। ગત્વાઽઽશ્રમમસંબુદ્ધા જમદગ્નેર્મહાત્મનઃ। અપાતયન્ત ભલ્લાગ્રૈઃ શિરઃ કાયાન્નરાધિપ॥ 12-48-49 (66668) સમિત્કુશાર્થં રામસ્ય નિર્યાતસ્ય યશસ્વિનઃ। `પ્રત્યક્ષં રામમાતુશ્ચ તથૈવાશ્રમવાસિનામ્॥ 12-48-50 (66669) શ્રુત્વા રામસ્તમર્થં ચ ક્રુદ્ધઃ કાલાનલોપમઃ। ધનુર્વેદેઽદ્વિતીયો હિ દિવ્યાસ્ત્રૈઃ સમલંકૃતઃ॥ 12-48-51 (66670) ચન્દ્રબિમ્બાર્ધસંકાશં પરશું ગૃહ્ય ભાર્ગવઃ।' તતઃ પિતૃવધામર્ષાદ્રામઃ પરમમન્યુમાન્। નિઃક્ષત્રિયાં પ્રતિશ્રુત્ય મહીં શસ્ત્રમગૃહ્ણત॥ 12-48-52 (66671) તતઃ સ ભૃગુશાર્દૂલઃ કાર્તવીર્યસ્ય વીર્યવાન્। વિક્રમ્ય નિજઘાનાશુ પુત્રાન્પૌત્રાંશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-48-53 (66672) સ હૈહયસહસ્રાણિ હત્વા પરમમન્યુમાન્। મહીં સાગરપર્યન્તાં ચકાર રુધિરોક્ષિતામ્॥ 12-48-54 (66673) સ તથા સુમહાતેજાઃ કૃત્વા નિઃક્ષત્રિયાં મહીમ્। કૃપયા પરયાઽઽવિષ્ટો વનમેવ જગામ હ॥ 12-48-55 (66674) તતો વર્ષસહસ્રેષુ સમતીતેષુ કેષુચિત્। કોપં સંપ્રાપ્તવાંસ્તત્ર પ્રકૃત્યા કોપનઃ પ્રભુઃ॥ 12-48-56 (66675) વિશ્વામિત્રસ્ય પૌત્રસ્તુ રૈભ્યપુત્રો મહાતપાઃ। પરાવસુર્મહારાજ ક્ષિપ્ત્વાઽઽહ જનસંસદિ॥ 12-48-57 (66676) યે તે યયાતિપતને યજ્ઞે સન્તઃ સમાગતાઃ। પ્રતર્દનપ્રભૃતયો રામ કિં ક્ષત્રિયા ન તે॥ 12-48-58 (66677) મિથ્યાપ્રતિજ્ઞો રામ ત્વં કત્થસે જનસંસદિ। ભયાત્ક્ષત્રિયવીરાણાં પર્વતં સમુપાશ્રિતઃ॥ 12-48-59 (66678) સા પુનઃ ક્ષત્રિયશતૈઃ પૃથિવી સર્વતઃ સ્તૃતા। પરાવસોર્વચઃ શ્રુત્વા શસ્ત્રં જગ્રાહ ભાર્ગવઃ॥ 12-48-60 (66679) તતો યે ક્ષત્રિયા રાજઞ્શતશસ્તેન વર્જિતાઃ। તે વિવૃદ્ધા મહાવીર્યાઃ પૃથિવીપતયોઽભવન્॥ 12-48-61 (66680) સ પુનસ્તાઞ્જઘાનાશુ બાલાનપિ નરાધિપ। ગર્ભસ્થૈસ્તુ મહી વ્યાપ્તા પુનરેવાભવત્તદા॥ 12-48-62 (66681) જાતંજાતં સ ગર્ભં તુ પુનરેવ જઘાન હ। અરક્ષંશ્ચ સુતાન્કાંશ્ચિત્તદા ક્ષત્રિયયોષિતઃ॥ 12-48-63 (66682) ત્રિઃસપ્તકૃત્વઃ પૃથિવીં કૃત્વા નિઃક્ષત્રિયાં પ્રભુઃ। દક્ષિણામશ્વમેધાન્તે કશ્યપાયાદદત્તતઃ॥ 12-48-64 (66683) સ ક્ષત્રિયાણાં શેષાર્થં કરેણોદ્દિશ્ય કશ્યપઃ। સ્રુક્પ્રગ્રહવતા રાજંસ્તતો વાક્યમથાબ્રવીત્॥ 12-48-65 (66684) ગચ્છ પારં સમુદ્રસ્ય દક્ષિણસ્ય મહામુને। ન તે મદ્વિષયે રામ વસ્તવ્યમિહ કર્હિચિત્॥ 12-48-66 (66685) `પૃથિવી દક્ષિણા દત્તા વાજિમેધે મમ ત્વયા। પુનરસ્યાઃ પૃથિવ્યા હિ દત્ત્વા દાતુમનીશ્વરઃ॥' 12-48-67 (66686) તતઃ શૂર્પાકરં દેશં સાગરસ્તસ્ય નિર્મમે। સંત્રાસાજ્જામદગ્ન્યસ્ય સોઽપરાન્તમહીતલમ્॥ 12-48-68 (66687) કશ્યપસ્તાં મહારાજ પ્રતિગૃહ્ય વસુંધરામ્। કૃત્વા બ્રાહ્મણસંસ્થાં વૈ પ્રવિષ્ટઃ સુમહદ્વનમ્॥ 12-48-69 (66688) તતઃ શૂદ્રાશ્ચ વૈશ્યાશ્ચ યથા સ્વૈરપ્રચારિણઃ। અવર્તન્ત દ્વિજાગ્ર્યાણાં દારેષુ ભરતર્ષભ॥ 12-48-70 (66689) અરાજકે જીવલોકે દુર્બલા બલવત્તરૈઃ। વધ્યન્તે ન હિ વિત્તેષુ પ્રભુત્વં કસ્યચિત્તદા॥ 12-48-71 (66690) `બ્રાહ્મણાઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યાઃ શૃદ્રાશ્ચોત્પથગામિનઃ। પરસ્પરં સમાશ્રિત્ય ઘાતયન્ત્યપથસ્થિતાઃ॥ 12-48-72 (66691) સ્વધર્મં બ્રાહ્મણાસ્ત્યક્ત્વા પાષણ઼્ડત્વં સમાશ્રિતાઃ। ચૌરિકાનૃતમાયાશ્ચ સર્વે ચૈવ પ્રકુર્વતે॥ 12-48-73 (66692) સ્વધર્મસ્થાન્દ્વિજાન્હત્વા તથાઽઽશ્રમનિવાસિનઃ। વૈશ્યાઃ સત્પથસંસ્થાશ્ચ શૂદ્રા યે ચૈવ ધાર્મિકાઃ॥ 12-48-74 (66693) તાન્સર્વાન્ઘાતયન્તિ સ્મ દુરાચારાઃ સુનિર્ભયાઃ। યજ્ઞાધ્યયનશીલાંશ્ચ આશ્રમસ્થાંસ્તપસ્વિનિઃ॥ 12-48-75 (66694) ગોબાલવૃદ્ધનારીણાં નાશં કુર્વન્તિ ચાપરે। આન્વીક્ષકી ત્રયી વાર્તા ન ચ નીતિઃ પ્રવર્તતે॥ 12-48-76 (66695) વ્રાત્યતાં સમનુપ્રાપ્તા બહવો હિ દ્વિજાતયઃ। અધરોત્તરાપચારેણ મ્લેચ્છભૂતાશ્ચ સર્વશઃ॥ ' 12-48-77 (66696) તતઃ કાલેન પૃથિવી પીડ્યમાના દુરાત્મભિઃ। વિપર્યયેણ તેનાશુ પ્રવિવેશ પસાતલમ્। અરક્ષ્યમાણા વિધિવત્ક્ષત્રિયૈર્ધર્મરક્ષિભિઃ॥ 12-48-78 (66697) તાં દૃષ્ટ્વા દ્રવતીં તત્ર સંત્રાસાત્સ મહામનાઃ। ઊરુણા ધારયામાસ કશ્યપઃ પૃથિવીં તતઃ। નિમજ્જન્તીં તતો રાજંસ્તેનોર્વીતિ મહી સ્મૃતા॥ 12-48-79 (66698) રક્ષણાર્થં સમુદ્દિશ્ય યયાચે પૃથિવી તદા। પ્રસાદ્ય કશ્યપં દેવી ક્ષત્રિયાન્બાહુશાલિનઃ॥ 12-48-80 (66699) પૃથિવ્યુવાચ। 12-48-81x (5449) સન્તિ બ્રહ્મન્મયા ગુપ્તાઃ સ્ત્રીષુ ક્ષત્રિયપુઙ્ગવાઃ। હૈહયાનાં કુલે જાતાસ્તે સંરક્ષન્તુ માં મુને॥ 12-48-81 (66700) અસ્તિ પૌરવદાયાદો વિદૂરથસુતઃ પ્રભો। ઋક્ષૈઃ સંવર્ધિતો વિપ્ર ઋક્ષવત્યથ પર્વતે॥ 12-48-82 (66701) તથાઽનુકમ્પમાનેન યજ્વનાથામિતૌજસા। પરાશરેણ દાયાદઃ સૌદાસસ્યાભિરક્ષિતઃ॥ 12-48-83 (66702) સર્વકર્માણિ કુરુતે શૂદ્રવત્તસ્ય સ દ્વિજઃ। સર્વકર્મેત્યભિખ્યાતઃ સ માં રક્ષતુ પાર્થિવઃ॥ 12-48-84 (66703) શિબિપુત્રો મહાતેજા ગોપતિર્નામ નામતઃ। વને સંવર્ધિતો ગોભિઃ સોઽભિરક્ષતુ માં મુને॥ 12-48-85 (66704) પ્રતર્દનસ્ય પુત્રસ્તુ વત્સો નામ મહાબલઃ। વત્સૈઃ સંવર્ધિતો ગોષ્ઠે સ માં રક્ષતુ પાર્થિવઃ॥ 12-48-86 (66705) દધિવાહનપુત્રસ્તુ પૌત્રો દિવિરથસ્ય ચ। અઙ્ગઃ સ ગૌતમેનાસીદ્ગઙ્ગાકૂલેઽભિરક્ષિતઃ॥ 12-48-87 (66706) બૃહદ્રથો મહાતેજા ભૂરિભૂતિપરિષ્કૃતઃ। ગોલાઙ્ગૂલૈર્મહાભાગો ગૃધ્રકૂટેઽભિરક્ષિતઃ॥ 12-48-88 (66707) મરુત્તસ્યાન્વવાયે ચ રક્ષિતાઃ ક્ષત્રિયાત્મજાઃ। મરુત્પતિસમા વીર્યે સમુદ્રેણાભિરક્ષિતાઃ॥ 12-48-89 (66708) એતે ક્ષત્રિયદાયાદાસ્તત્રતત્ર પરિશ્રુતાઃ। વ્યોકારહેમકારાદિજાતિં નિત્યં સમાશ્રિતાઃ॥ 12-48-90 (66709) યદિ મામભિરક્ષન્તિ તતઃ સ્થાસ્યામિ નિશ્ચલા। એતેષાં પિતરશ્ચૈવ તથૈવ ચ પિતામહાઃ॥ 12-48-91 (66710) મદર્થં નિહતા યુદ્ધે રામેણાક્લિષ્ટકર્મણા। તેષામપચિતિશ્ચૈવ મયા કાર્યા મહામુને॥ 12-48-92 (66711) ન હ્યહં કામયે નિત્યમતિક્રાન્તેન રક્ષણમ્। વર્તમાનેન વર્તેયં તત્ક્ષિપ્રં સંવિધીયતામ્॥ 12-48-93 (66712) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-48-94x (5450) તતઃ પૃથિવ્યા નિર્દિષ્ટાંસ્તાન્સમાનીય કશ્યપઃ। અભ્યષિઞ્ચન્મહીપાલાન્ક્ષત્રિયાન્વીર્યસંમતાન્॥ 12-48-94 (66713) તેષાં પુત્રાશ્ચ પૌત્રાશ્ચ યેષાં વંશાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ। એવમેતત્પુરાવૃત્તં યન્માં પૃચ્છસિ પાણ઼્ડવ॥ 12-48-95 (66714) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-48-96x (5451) એવં બ્રુવંસ્તં ચ યદુપ્રવીરો યુધિષ્ઠિરં ધર્મભૃતાં વરિષ્ઠમ્। રથેન તેનાશુ યયૌ યથાઽર્કો વિશન્પ્રભાભિર્ભગવાંસ્ત્રિલોકીમ્॥ ॥ 12-48-96 (66715) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 48॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-48-2 ભારતે ભારતસંગ્રામે॥ 12-48-5 સ્વયમેવાન્વપદ્યતેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-48-8 ગાધેઃ પુત્રાર્થં તસ્યાશ્ચ પુત્રાર્થં ચરું ચરુદ્વયમ્॥ 12-48-9 ઉપયોજ્યઃ ભોજ્યઃ ભોક્તવ્યઃ॥ 12-48-18 વ્યંસિતા વઞ્ચિતા॥ 12-48-38 ચિત્રભાનુના અગ્નિના॥ 12-48-41 આપવસ્ય વસિષ્ઠસ્ય॥ 12-48-42 શ્રમે આશ્રમે॥ 12-48-45 પિતુર્વધે વધનિમિત્તમાસન્॥ 12-48-46 નિમિત્તાદિતિ પાઠે શાપાદેવ હેતોઃ॥ 12-48-60 સ્તૃતા વ્યાપ્તા। શાસ્ત્રં જગ્રાહ તત્કાર્યં ક્ષત્રિયાણામન્તં કૃતવાન્॥ 12-48-61 વર્જિતાઃ અહૃતાઃ॥ 12-48-68 શૂર્પારકમિતિ ઝ. પાઠઃ॥। 12-48-79 ધૃતા તેનોરુણા યેન તેનોર્વીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-48-84 દ્વિજઃ ક્ષત્રિયોઽપિ॥ 12-48-92 અપચિતિઃ આનૃણ્યાર્થં પૂજા॥ 12-48-93 નિત્યમતિક્રાન્તેન ધર્માતિક્રમિણા॥

12-49-0 (66716) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-49-0x (5452) તતો રામસ્ય તત્કર્મ શ્રુત્વા રાજા યુધિષ્ઠિરઃ। વિસ્મયં પરમં ગત્વા પ્રત્યુવાચ જનાર્દનમ્॥ 12-49-1 (66717) અહો રામસ્ય વાર્ષ્ણેય શક્રસ્યેવ મહાત્મનઃ। વિક્રમો વસુધા યેન ક્રોધાન્નિઃક્ષત્રિયા કૃતા॥ 12-49-2 (66718) ગોભિઃ સમુદ્રેણ તથા ગોલાઙ્ગૂલર્ક્ષવાનરૈઃ। ગુપ્તા રામભયોદ્વિગ્નાઃ ક્ષત્રિયાણાં કુલોદ્વહાઃ॥ 12-49-3 (66719) અહો ધન્યો નૃલોકોઽયં સમાગ્યાશ્ચ નરા ભુવિ। યત્ર કર્મેદૃશં ધર્મ્યં દ્વિજાગ્ર્યૈઃ કૃતમચ્યુત॥ 12-49-4 (66720) કથયન્તૌ કથાં તાત તાવચ્યુતયુધિષ્ઠિરૌ। જગ્મતુર્યત્ર ગાઙ્ગેયઃ શરતલ્પગતઃ પ્રભુઃ॥ 12-49-5 (66721) તતસ્તે દદૃશુર્ભીષ્મં શરપ્રસ્તરશાયિનમ્। સ્વરશ્મિમાલાસંવીતં સાયંસૂર્યસમપ્રભમ્॥ 12-49-6 (66722) ઉપાસ્યમાનં મુનિભિર્દેવૈરિવ શતક્રતુમ્। દેશે પરમધર્મિષ્ઠે નદીમોઘવતીમનુ॥ 12-49-7 (66723) દૂરાદેવ તમાલોક્ય કૃષ્ણો રાજા ચ ધર્મજઃ। ચત્વારઃ પાણ્ડવાશ્ચૈવ તે ચ શારદ્વતાદયઃ॥ 12-49-8 (66724) અવમ્કન્દ્યાથ વાહેભ્યઃ સંયમ્ય પ્રચલં મનઃ। એકીકૃત્યેન્દ્રિયગ્રામમુપતમ્થુર્મહામુનીન્॥ 12-49-9 (66725) અભિવાદ્ય તુ ગોવિન્દઃ સાત્યકિસ્તે ચ પાર્થિવાઃ। વ્યાસાદીસ્તાનૃપીન્પશ્ચાદ્ગાઙ્ગેયમુપતસ્થિરે॥ 12-49-10 (66726) તપોવૃદ્ધિ તતઃ પૃષ્ટ્વા ગાઙ્ગેયં યદુપુઙ્ગવઃ। પરિવાર્ય તતઃ સર્વે નિપેદુઃ પુરુષર્ષભાઃ॥ 12-49-11 (66727) તતો નિશામ્ય ગાઙ્ગેયં શામ્યમાનમિવાનલમ્। કિંચિદ્દીનમના ભીષ્મમિતિહોવાચ કેશવઃ॥ 12-49-12 (66728) કચ્ચિજ્જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પ્રસન્નાનિ યથાપુરમ્। કચ્ચિન્ન વ્યાકુલા ચૈવ બુદ્ધિસ્તે વદતાં વર॥ 12-49-13 (66729) શરાભિઘાતદુઃખાર્તં કચ્ચિદ્ગાત્રં ન દૂયતે। માનસાદપિ દુઃખાદ્ધિ શારીરં બલવત્તરમ્॥ 12-49-14 (66730) વરદાનાત્પિતુઃ કામં છન્દમૃત્યુરસિ પ્રભો। શન્તનોર્ધર્મનિત્યસ્ય ન ત્વેતદિહ કારણમ્॥ 12-49-15 (66731) સુમૂક્ષ્મોઽપિ તુ દેહે વૈ શલ્યો જનયતે રુજમ્। કિંપુનઃ શરસંઘાતૈશ્ચિતસ્ય તવ પાર્થિવ॥ 12-49-16 (66732) કામં નૈતત્તવાખ્યેયં પ્રાણિનાં પ્રભવાપ્યયૌ। ભવાનુપદિશેચ્છ્રેયો દેવાનામપિ ભારત॥ 12-49-17 (66733) યચ્ચ ભૂતં ભવિષ્યં ચ ભવચ્ચ પુરુષર્ષભ। સર્વં તજ્જ્ઞાનવૃદ્ધસ્ય તવ પાણાવિવાહિતમ્॥ 12-49-18 (66734) સંસારસ્યેહ ભૂતાનાં ધર્મસ્ય ચ ફલોદયઃ। વિદિતસ્તે મહાપ્રાજ્ઞ ત્વં હિ ધર્મમયો નિધિઃ॥ 12-49-19 (66735) ત્વ, હિ રાજ્યે સ્થિતં સ્ફીતે સમગ્રાઙ્ગમરોગિણમ્। સ્ત્રીસહસ્રૈઃ પરિવૃતં પશ્યામીવોર્ધ્વરેતસમ્॥ 12-49-20 (66736) ઋતે શાન્તનવાદ્ભીષ્માત્રિષુ લોકેષુ પાર્થિવમ્। સત્યધર્માન્મહાવીર્યાચ્છૂરાદ્ધર્મૈકતત્પરાત્॥ 12-49-21 (66737) મૃત્યુમાવાર્ય તપસા શરસંસ્તરશાયિનઃ। ત્રિવર્ગપ્રભવં કંચિન્ન ચ તાતાનુશુશ્રુમ॥ 12-49-22 (66738) સત્યે તપસિ દાને ચ યજ્ઞાધિકરણે તથા। ધનુર્વેદે ચ વેદે ચ નિત્યં ચૈવાન્વવેક્ષણે॥ 12-49-23 (66739) અનૃશંસં શુચિં દાન્તં સર્વભૂતહિતે રતમ્। મહારથં ત્વત્સદૃશં ન કંચિદનુશુશ્રુમ॥ 12-49-24 (66740) ત્વં હિ દેવાન્સગન્ધર્વાનસુરાન્યક્ષરાક્ષસાન્। શક્તસ્ત્વેકરથેનૈવ વિજેતું નાત્ર સંશયઃ॥ 12-49-25 (66741) સ ત્વં ભીષ્મ મહાબાહો વસૂનાં વાસવોપમઃ। નિત્યં વિપ્રૈઃ સમાખ્યાતો નવમોઽનવમો ગુણૈઃ॥ 12-49-26 (66742) અહં ચ ત્વાઽભિજાનામિ સ્વયં પુરુષસત્તમ। ત્રિદશેષ્વપિ વિખ્યાતસ્ત્વં શક્ત્યા પુરુષોત્તમઃ॥ 12-49-27 (66743) મનુષ્યેષુ મનુષ્યેન્દ્ર ન દૃષ્ટો ન ચ મે શ્રુતઃ। ભવતો હિ ગુણૈસ્તુલ્યઃ પૃથિવ્યાં પુરુષઃ ક્વચિત્॥ 12-49-28 (66744) ત્વં હિ સર્વગુણૈ રાજન્દેવાનપ્યતિરિચ્યસે॥ 12-49-29 (66745) તપસા હિ ભવાઞ્શક્તઃ સ્રષ્ટું લોકાંશ્ચરાચરાન્। કિંપુનશ્ચાત્મનો લોકાનુત્તમાનુત્તમૈર્ગુણૈઃ॥ 12-49-30 (66746) તદસ્ય તપ્યમાનસ્ય જ્ઞાતીનાં સંક્ષયેન વૈ। જ્યેષ્ઠસ્ય પાણ્ડુપુત્રસ્ય શોકં ભીષ્મ વ્યપાનુદ॥ 12-49-31 (66747) યે હિ ધર્માઃ સમાખ્યાતાશ્ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય ભારત। ચાતુરાશ્રમ્યસંયુક્તાઃ સર્વે તે વિદિતાસ્તવ॥ 12-49-32 (66748) ચાતુર્વિદ્યે ચ યે પ્રોક્તાશ્ચાતુર્હોત્રે ચ ભારત। યોગે સાઙ્ખ્યે ચ નિયતા યે ચ ધર્માઃ સનાતનાઃ॥ 12-49-33 (66749) ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય યશ્ચોક્તો ધર્મો ન સ્મ વિરુધ્યતે। સેવ્યમાનઃ સવૈયાખ્યો ગાઙ્ગેય વિદિતસ્તવ॥ 12-49-34 (66750) પ્રતિલોમપ્રસૂતાનાં મ્લેચ્છાનાં ચૈવ યઃ સ્મૃતઃ। દેશજાતિકુલાનાં ચ જાનીષે ધર્મલક્ષણમ્। 12-49-35 (66751) વેદોક્તો યશ્ચ શિષ્ટોક્તઃ સદૈવ વિદિતસ્તવ। `પ્રવૃત્તશ્ચ નિવૃત્તશ્ચ સ ચાપિ વિદિતસ્તવ॥' 12-49-36 (66752) ઇતિહાસપુરાણાર્થાઃ કાર્ત્સ્ન્યેન વિદિતાસ્તવ। ધર્મશાસ્ત્રં ચ સકલં નિત્યં મનસિ તે સ્થિતમ્॥ 12-49-37 (66753) યે ચ કેચન લોકેઽસ્મિન્નર્થાઃ સંશયકારકાઃ। તેષાં છેત્તા નાસ્તિ લોકે ત્વદન્યઃ પુરુષર્ષભઃ॥ 12-49-38 (66754) સ પાણ્ડવેયસ્ય મનઃસમુત્થિતં નરેન્દ્ર શોકં વ્યપકર્ષ મેધયા। ભવદ્વિધા હ્યુત્તમબુદ્ધિર્વિસ્તરા વિમુહ્યમાનસ્ય જનસ્ય શાન્તયે॥ ॥ 12-49-39 (66755) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 49॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-49-1 અવસ્કન્દ્યાવરુહ્ય વાહેભ્યઃ॥ 12-49-11 યદુપુંગવો નિપસાદેતિ શેષઃ। તતો વૃદ્ધં તથા દૃષ્ટ્વા ગાઙ્ગેયં યદુકૌરવાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-49-12 નિશામ્ય આલોચ્ય॥ 12-49-15 છન્દમૃત્યુઃ ઇચ્છામરણઃ। નત્વેતદિહ કારણમિતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-49-20 નહિ રાજ્યે સ્થિતમિતિ ટ.ડ. પાઠઃ॥ 12-49-21 ભીષ્માદૃતે મૃત્યુમાવાર્ય સ્થિતં કમપિ ન શુશ્રુમેતિ દ્વયોઃ સંબન્ધઃ॥ 12-49-26 વસૂનામષ્ટાનામંશેર્ઘટિતો નવમઃ ગુણૈરનવમશ્ચ॥

12-50-0 (66756) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-50-0x (5453) શ્રુત્વા તુ વચનં ભીષ્મો વાસુદેવસ્ય ધીમતઃ। કિંચિદુન્નામ્ય વદનં પ્રાઞ્જલિર્વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-50-1 (66757) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-50-2x (5454) નમસ્તે ભગવન્કૃષ્ણ લોકાનાં પ્રભવાપ્યય। ત્વં હિ કર્તા હૃષીકેશ સંહર્તા ચાપરાજિતઃ॥ 12-50-2 (66758) વિશ્વકર્મન્નમસ્તેઽસ્તુ વિશ્વાત્મન્વિશ્વસંભવ। અપવર્ગસ્થ ભૂતાનાં પઞ્ચાનાં પરતઃ સ્થિત॥ 12-50-3 (66759) નમસ્તે ત્રિષુ લોકેષુ નમસ્તે પરતસ્ત્રિષુ। યોગેશ્વર નમસ્તેઽસ્તુ ત્વં હિ સર્વપરાયણઃ॥ 12-50-4 (66760) મત્સંશ્રિતં યદાત્થ ત્વં વચઃ પુરુષસત્તમ। તેન પશ્યામિ તે દિવ્યાન્ભાવાંસ્ત્રિષુ ચ વર્ત્મસુ॥ 12-50-5 (66761) તચ્ચ પશ્યામિ તત્વેન યત્તે રૂપં સનાતનમ્। સપ્ત માર્ગા નિરુદ્ધાસ્તે વાયોરમિતતેજસઃ॥ 12-50-6 (66762) દિવં તે શિરસા વ્યાપ્તં પભ્દ્યાં દેવી વસુંધરા। દિશો ભુજા રવિશ્ચક્ષુર્વીર્યે શુક્રઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-50-7 (66763) અતસીપુષ્પસંકાશં પીતવાસસમચ્યુતમ્। વપુર્હ્યનુમિમીમસ્તે મેઘસ્યેવ સવિદ્યુતઃ॥ 12-50-8 (66764) ત્વાં પ્રપન્નાય ભક્તાય ગતિમિષ્ટાં જિગીષવે। યચ્છ્રેયઃ પુણ્ડરીકાક્ષ તદ્ધ્યાયસ્વ સુરોત્તમ॥ 12-50-9 (66765) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-50-10x (5455) યતઃ ખલુ પરા ભક્તિર્મયિ તે પુરુષર્ષભ। તતો મયા વપુર્દિવ્યં તવ રાજન્પ્રદર્શિતમ્॥ 12-50-10 (66766) ન હ્યભક્તાય રાજેન્દ્ર ભક્તાયાનૃજવે ન ચ। દર્શયામ્યહમાત્માનં ન ચાદાન્તાય ભારત॥ 12-50-11 (66767) ભવાંસ્તુ મમ ભક્તશ્ચ નિત્યં ચાર્જવમાસ્થિતઃ। દમે તપસિ સત્યે ચ દાને ચ નિરતઃ શુચિઃ॥ 12-50-12 (66768) અર્હસ્ત્વં ભીષ્મ માં દ્રષ્ટું તપસા સ્વેન પાર્થિવ। તવ હ્યુપસ્થિતા લોકા યેભ્યો નાવર્તતે પુનઃ॥ 12-50-13 (66769) પઞ્ચાશતં ષટ્ ચ કુરુપ્રવીર શેષં દિનાનાં તવ જીવિતસ્ય। તતઃ શુભૈઃ કર્મફલોદયૈસ્ત્વં સમેષ્યસે ભીષ્મ વિમુચ્ય દેહમ્॥ 12-50-14 (66770) એતે હિ દેવા વસવો વિમાના ન્યાસ્થાય સર્વે જ્વલિતાગ્નિકલ્પાઃ। અન્તર્હિતાસ્ત્વાં પ્રતિપાલયન્તિ કાષ્ઠાં પ્રપદ્યન્તમુદક્પતઙ્ગામ્॥ 12-50-15 (66771) વ્યાવૃત્તમાત્રે ભગવત્યુદીચીં સૂર્યે જગત્કાલવશં પ્રપન્ને। ગન્તાસિ લોકાન્પુરુષપ્રવીર નાવર્તતે યાનુપલભ્ય વિદ્વાન્॥ 12-50-16 (66772) અમું ચ લોકં ત્વયિ ભીષ્મ યાતે જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પરાભવિષ્યન્। અતસ્તુ સર્વે તવ સન્નિકર્ષં સમાગતા ધર્મવિવેચનાય॥ 12-50-17 (66773) તજ્જ્ઞાતિશોકોપહતશ્રુતાય સત્યાભિસન્ધાય યુધિષ્ઠિરાય। પ્રબ્રૂષિ ધર્માર્થસમાધિયુક્તં સત્યં વચોઽસ્યાપનુદેચ્છુચં યત્॥ ॥ 12-50-18 (66774) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 50॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-50-4 યોગીશ્વરેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-50-14 પઞ્ચાશતં ષટ્ચેતિ। તવ જીવિતસંબન્ધિનાં દિનાનાં શેષં પઞ્ચષટ્ ચ પઞ્ચવારમાવર્તિતાઃ ષડિતિ રીત્યા ત્રિઁશદિતિ જ્ઞેયમ્। તાવદેવ આશતં શતાવધિ। યદ્દિનાનાં શતેન શક્યં તત્રિંશતાપિ કર્તું શક્યમિત્યર્થઃ। અષ્ટપઞ્ચાશતં રાત્ર્યઃ શયાનસ્યાદ્ય મે ગતા ઇતિ ભીષ્મો વક્ષ્યતિ। તત્ર ત્રિશદતઃ પરં શિષ્ટા અષ્ટાવિંશતિરિતઃ પૂર્વં વ્યતીતાઃ। તથાહિ ભીષ્મસ્ય શરતલ્પશયનાનન્તરમષ્ઠૌ દિનાનિ યુદ્ધમ્। તતો દુર્યોધનાશૌચં યુયુત્સોઃ ષોડશદિનાનિ। તેન સહ પુરં પ્રવિશતાં પાણ્ડવાનામપિ તાવન્તિ દિનાનિ ગતાનિ। પઞ્ચવિંશે સર્વેષાં શ્રાદ્ધદાનમ્। ષઙ્વિંશે પુરપ્રવેશઃ। સપ્તવિંશે રાજ્યાભિષેકઃ। અષ્ટાવિંશે પ્રકૃતિસાંત્વનમાભ્યુદયિકં દાનં ચ। ઊનત્રિંશે ભીષ્મંપ્રત્યાગમનં તદ્દિનમારભ્ય ત્રિંશદ્દિનાનિ શિષ્ટાનીતિ જ્ઞેયમ્॥ 12-50-15 પતંગઃ સૂર્યઃ 12-50-16 કાલવશં જગત્। પ્રપન્ને પ્રાપ્તે ક્ષેપ્તુમિતિ શેષઃ॥

12-51-0 (66775) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-51-0x (5456) તતઃ કૃષ્ણસ્ય તદ્વાક્યં ધર્માર્થસહિતં હિતમ્। શ્રુત્વા શાન્તનવઃ કૃષ્ણં પ્રત્યુવાચ કૃતાઞ્જલિઃ॥ 12-51-1 (66776) લોકનાથ મહાબાહો શિવ નારાયણાચ્યુત। તવ વાક્યમુપશ્રુત્ય હર્ષેણાસ્મિ પરિપ્લુતઃ॥ 12-51-2 (66777) કિંચાહમભિધાસ્યામિ વાક્પતે તવ સન્નિધૌ। યદા વાચોગતં સર્વં તવ વાચિ સમાહિતમ્॥ 12-51-3 (66778) યચ્ચ કિંચિત્કૃતં લોકે કર્તવ્યં ક્રિયતે ચ યત્। ત્વત્તસ્તન્નિઃ સૃતં દેવ લોકે બુદ્ધિમતો હિતે॥ 12-51-4 (66779) કથયેદ્દેવલોકં યો દેવરાજસમીપતઃ। ધર્મકામાર્થમોક્ષાણાં સોઽર્થં બ્રૂયાત્તવાગ્રતઃ॥ 12-51-5 (66780) શરાભિતાપાદ્વ્યથિતં મનો મે મધુસૂદન। ગાત્રાણિ ચાવસીદન્તિ ન ચ બુદ્ધિઃ પ્રસીદતિ॥ 12-51-6 (66781) ન ચ મે પ્રતિભા કાચિદસ્તિ કિંચિત્પ્રભાષિતુમ્। પીડ્યમાનસ્ય ગોવિન્દ વિપાનલસમૈઃ શરૈઃ॥ 12-51-7 (66782) બલં મે પ્રજહાતીવ પ્રાણાઃ સત્વરયન્તિ ચ। મર્માણિ પરિતપ્યન્તિ ભ્રાન્તચિત્તસ્તથા હ્યહમ્॥ 12-51-8 (66783) દૌર્બલ્યાત્સજ્જતે વાઙ્ભે સ કથં વક્તુમુત્સહે। સાધુ મે ત્વં પ્રસીદસ્વ દાશાર્હકુલવર્ધન॥ 12-51-9 (66784) તત્ક્ષમસ્વ મહાબાહો ન બ્રૂયાં કિંચિદચ્યુત॥ ત્વત્સન્નિધૌ ચ સીદેદ્ધિ વાચસ્પતિરપિ બ્રુવન્॥ 12-51-10 (66785) ન દિશઃ સંપ્રજાનામિ નાકાશં ન ચ મેદિનીમ્। કેવલં તવ વીર્યેણ તિષ્ઠામિ મધુસૂદન॥ 12-51-11 (66786) સ્વયમેવ ભવાંસ્તસ્માદ્ધર્મરાજસ્ય યદ્ધિતમ્। તદ્બ્રવીત્વાશુ સર્વેષામાગમાનાં ત્વમાગમઃ॥ 12-51-12 (66787) કથં ત્વયિ સ્થિતે કૃષ્ણે શાશ્વતે લોકકર્તરિ। પ્રબ્રૂયાન્મદ્વિધઃ કશ્ચિદ્ગુરૌ શિષ્ય ઇવ સ્થિતે॥ 12-51-13 (66788) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-51-14x (5457) ઉપપન્નમિદં વાક્યં કૌરવાણાં ધુરન્ધરે। મહાવીર્યે મહાસત્વે સ્થિરે સર્વાર્થદર્શિનિ॥ 12-51-14 (66789) યચ્ચ મામાત્થ ગાઙ્ગેય બાણઘાતરુજં પ્રતિ। ગૃહાણાત્ર વરં ભીષ્મ મત્પ્રસાદકૃતં પ્રભો॥ 12-51-15 (66790) ન તે ગ્લાનિર્ન તે મૂર્ચ્છા ન તાપો ન ચ તે રુજા। પ્રભવિષ્યન્તિ ગાઙ્ગેય ક્ષુત્પિપાસે ન ચાપ્યુત॥ 12-51-16 (66791) જ્ઞાનાનિ ચ સમગ્રાણિ પ્રતિભાસ્યન્તિ તેઽનઘ। ન ચ તે ક્વચિદાસત્તિર્બુદ્ધેઃ પ્રાદુર્ભવિષ્યતિ॥ 12-51-17 (66792) સત્વસ્થં ચ મનો નિત્યં તવ ભીષ્મ ભવિષ્યતિ। રજસ્તમોભ્યાં નિર્મુક્તં ઘનૈર્મુક્ત ઇવોડુરાટ્॥ 12-51-18 (66793) યદ્યચ્ચ ધર્મસંયુક્તમર્થયુક્તમથાપિ ચ। ચિન્તયિષ્યસિ તત્રાગ્ર્યા બુદ્ધિસ્તવ ભવિષ્યતિ॥ 12-51-19 (66794) ઇમં ચ રાજશાર્દૂલ ભૂતગ્રામં ચતુર્વિધમ્। ચક્ષુર્દિવ્યં સમાશ્રિત્ય દ્રક્ષ્યસ્યમિતવિક્રમ॥ 12-51-20 (66795) ચતુર્વિધં પ્રજાજાલં સંયુક્તો જ્ઞાનચક્ષુષા। ભીષ્મ દ્રક્ષ્યસિ તત્ત્વેન જલે મીન ઇવામલે॥ 12-51-21 (66796) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-51-22x (5458) તતસ્તે વ્યાસસહિતાઃ સર્વ એવ મહર્ષયઃ। ઋગ્યજુઃસામસહિતૈર્વચોભિઃ કૃષ્ણમાર્ચયન્॥ 12-51-22 (66797) તતઃ સર્વાર્તવં દિવ્યં પુષ્પવર્ષં ન ભસ્તલાત્। પપાત યત્ર વાર્ષ્ણેયઃ સગાઙ્ગેયઃ સપાણ્ડવઃ॥ 12-51-23 (66798) વાદિત્રાણિ ચ સર્વાણિ જગુશ્ચાપ્સરસાં ગણાઃ। ન ચાહિતમનિષ્ટં ચ કિંચિત્તત્ર વ્યદૃશ્યત॥ 12-51-24 (66799) વવૌ શિવઃ સુખો વાયુઃ સર્વગન્ધવહઃ શુચિઃ। શાન્તાયાં દિશિશન્તાશ્ચ પ્રાવદન્મૃગપક્ષિણઃ॥ 12-51-25 (66800) તતો મુહૂર્તાદ્ભગવાન્સહસ્રાંશુર્દિવાકરઃ। દહન્વનમિવૈકાન્તે પ્રતીચ્યાં પ્રત્યદૃશ્યત॥ 12-51-26 (66801) તતો મહર્ષયઃ સર્વે સમુત્થાય જનાર્દનમ્। ભીષ્મમામન્ત્રયાંચક્રૂ રાજાનં ચ યુધિષ્ઠિરમ્॥ 12-51-27 (66802) તતઃ પ્રણામમકરોત્કેશવઃ સહપાણ્ડવઃ। સાત્યકિઃ સ઼ઞ્જયશ્ચૈવ સ ચ શારદ્વતઃ કૃપઃ॥ 12-51-28 (66803) તતસ્તે ધર્મનિરતાઃ સમ્યક્ તૈરભિપૂજિતાઃ। શ્વઃ સમેષ્યામ ઇત્યુક્ત્વા યથેષ્ટં ત્વરિતા યયુઃ॥ 12-51-29 (66804) તથૈવામન્ત્ર્ય ગાઙ્ગેયં કેશવઃ પાણ્ડવાસ્તથા। પ્રદક્ષિણમુપાવૃત્ય રથાનારુરુહુઃ શુભાન્॥ 12-51-30 (66805) તતો રથૈઃ કાઞ્ચનચિત્રકૂબરૈ ર્મહીધરાભૈઃ સમદૈશ્ચ દન્તિભિઃ। હયૈઃ સુપર્ણૈરિવ ચાશુગામિભિઃ પદાતિભિશ્ચાત્તશરાસનાદિભિઃ॥ 12-51-31 (66806) યયૌ રથાનાં પુરતો હિ સા ચમૂ સ્તથૈવ પશ્ચાદતિમાત્રસારિણી। પુરશ્ચ પશ્ચાચ્ચ યથા મહાનદી તમૃક્ષવન્તં ગિરિમેત્ય નર્મદા॥ 12-51-32 (66807) તતઃ પુરસ્તાદ્ભગવાન્નિશાકરઃ। સમુત્થિતસ્તામભિહર્ષયંશ્ચમૂમ્। દિવાકરાપીતરસા મહૌષધીઃ પુનઃ સ્વકેનૈવ ગુણેન યોજયન્॥ 12-51-33 (66808) તતઃ પુરં સુરપુરસંમિતદ્યુતિ પ્રવિશ્ય તે યદુવૃષપાણ્ડવાસ્તદા। યથોચિતાન્ભવનવરાન્સમાવિશન્ શ્રમાન્વિતા મૃગપતયો ગુહા ઇવ॥ ॥ 12-51-34 (66809) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 51॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-51-3 વાચોગતં વાચાં વિષયઃ સર્વોઽપિ તવ વાચિ વેદે॥ 12-51-4 હિતે પ્રિયે। લોકે દેવલોકે ઇહ પરત્ર ચ। તત્સર્વં ત્રૈકાલિકમ્। ત્વત્તો નિઃસૃતમિતિ ઉક્તેર્થે હેતુરુક્તઃ॥ 12-51-12 આગમાનાં સમાગમમિતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-51-17 આસત્તિરવસન્નતા॥

12-52-0 (66810) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-52-0x (5459) તતઃ પ્રવિશ્ય ભવનં પ્રવિશ્યે મધુસૂદનઃ। યામમાત્રાવશેષાયાં યામિન્યાં પ્રત્યબુધ્યત॥ 12-52-1 (66811) સ ધ્યાનપથમાવિશ્ય સર્વજ્ઞાનાનિ માધવઃ। અવલોક્ય તતઃ પશ્ચાદ્દધ્યૌ બ્રહ્મ સનાતનમ્॥ 12-52-2 (66812) સૂતાઃ સ્તુતિપુરાણજ્ઞા રક્તકણ્ઠાઃ સુશિક્ષિતાઃ। અસ્તુવન્વિશ્વકર્માણં વાસુદેવં પ્રજાપતિમ્॥ 12-52-3 (66813) પઠન્તિ પાણિસ્વનિકાસ્તથા ગાયન્તિ ગાયનાઃ। શઙ્ખાનથ મૃદઙ્ગાંશ્ચ પ્રવાદ્યન્તિ સહસ્રશઃ॥ 12-52-4 (66814) વીણાપણવવેણૂનાં સ્વનશ્ચાતિમનોરમઃ। સહાસ ઇવ વિસ્તીર્ણઃ શુશ્રુવે તસ્ય વેશ્મનિ॥ 12-52-5 (66815) તતો યુધિષ્ઠિરસ્યાપિ રાજ્ઞો મઙ્ગલસંહિતાઃ। ઉચ્ચેરુર્મધુરા વાચો ગીતવાદિત્રબૃંહિતાઃ॥ 12-52-6 (66816) તત ઉત્થાય દાશાર્હઃ સ્નાતઃ પ્રાઞ્જલિરચ્યુતઃ। જપ્ત્વા ગુહ્યં મહાબાહુરગ્નીનાશ્રિત્ય તસ્થિવાન્॥ 12-52-7 (66817) તતઃ સહસ્રં વિપ્રાણાં ચતુર્વેદવિદાં તથા। ગવાં સહસ્રેણૈકૈકં વાચયામાસ માધવઃ॥ 12-52-8 (66818) મઙ્ગલાલમ્ભનં કૃત્વા આત્માનમવલોક્ય ચ। આદર્શે વિમલે કૃષ્ણસ્તતઃ સાત્યકિમબ્રવીત્॥ 12-52-9 (66819) ગચ્છ શૈનેય જાનીહિ ગત્વા રાજનિવેશનમ્। અપિ સઞ્જો મહાતેજા ભીષ્મં દ્રષ્ટું યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-52-10 (66820) તતઃ કૃષ્ણસ્ય વચનાત્સાત્યંકિસ્ત્વરિતો યયૌ। ઉપગમ્ય ચ રાજાનં યુધિષ્ઠિરમભાષત॥ 12-52-11 (66821) યુક્તો રથવરો રાજન્વાસુદેવસ્ય ધીમતઃ। સમીપમાપગેયસ્ય પ્રયાસ્યતિ જનાર્દનઃ॥ 12-52-12 (66822) ભવત્પ્રતીક્ષઃ કૃષ્ણોઽસૌ ધર્મરાજ મહાદ્યુતે। યદત્રાનન્તરં કૃત્યં તદ્ભવાન્કર્તુમર્હતિ॥ 12-52-13 (66823) એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ। યુજ્યતાં મે રથવરઃ ફલ્ગુનાપ્રતિમદ્યુતે॥ 12-52-14 (66824) ન સૈનિકૈશ્ચ યાતવ્યં યાસ્યામો વયમેવ હિ। ન ચ પીડયિતવ્યો મે ભીષ્મો ધર્મભૃતાં વરઃ॥ 12-52-15 (66825) અતઃ પુરઃસરાશ્ચાપિ નિવર્તન્તુ ધનઞ્જય। અદ્યપ્રભૃતિ ગાઙ્ગેયઃ પરં ગુહ્યં પ્રવક્ષ્યતિ। અતો નેચ્છામિ કૌન્તેય પૃથગ્જનસમાગમમ્॥ 12-52-16 (66826) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-52-17x (5460) સ તદ્વાક્યમથાજ્ઞાય કુન્તીપુત્રો ધનઞ્જયઃ। યુક્તં રથવરં તસ્મા આચચક્ષે નરર્ષભઃ॥ 12-52-17 (66827) તતો યુધિષ્ઠિરો રાજા યમૌ ભીમાર્જુનાવપિ। ભૂતાનીવ સમસ્તાનિ યયુઃ કૃષ્ણનિવેશનમ્॥ 12-52-18 (66828) આગચ્છત્સ્વથ કૃષ્ણોઽપિ પાણ્ડવેષુ મહાત્મસુ। શૈનેયસહિતો ધીમાન્રથમેવાન્વપદ્યત॥ 12-52-19 (66829) રથસ્થાઃ સંવિદં કૃત્વા સુખાં પૃષ્ટ્વા ચ શર્વરીમ્। મેઘઘોષૈ રથવરૈઃ પ્રયયુસ્તે નરર્ષભાઃ॥ 12-52-20 (66830) બલાહકં મેઘપુષ્પં શૈબ્યં સુગ્રીવમેવચ। દારુકશ્ચોદયામાસ વાસુદેવસ્ય વાજિનઃ॥ 12-52-21 (66831) તે હયા વાસુદેવસ્ય દારુકેણ પ્રચોદિતાઃ। ગાં ખુરાગ્રૈસ્તથા રાજઁલ્લિખન્તઃ પ્રયયુસ્તદા॥ 12-52-22 (66832) તે ગ્રસન્ત ઇવાકાશં વેગવન્તો મહાબલાઃ। ક્ષેત્રં ધર્મસ્ય કૃત્સ્નસ્ય કુરુક્ષેત્રમવાતરન્॥ 12-52-23 (66833) તતો યયુર્યત્ર ભીષ્મઃ શરતલ્પગતઃ પ્રભુઃ। આસ્તે મહર્ષિભિઃ સાર્ધ્રં બ્રહ્મા દેવગણૈર્યથા॥ 12-52-24 (66834) તતોઽવતીર્ય ગોવિન્દો રથાત્સ ચ યુધિષ્ઠિરઃ। ભીમો ગાણ્ડીવધન્વા ચ યમૌ સાત્યકિરેવ ચ। ઋષીનભ્યર્ચયામાસુઃ કરાનુદ્યમ્ય દક્ષિણાન્॥ 12-52-25 (66835) સ તૈઃ પરિવૃતો રાજા નક્ષત્રૈરિવ ચન્દ્રમાઃ। અભ્યાજગામ ગાઙ્ગેયં બ્રહ્માણમિવ વાસવઃ॥ 12-52-26 (66836) શરતલ્પે શયાનં તમાદિત્યં પતિતં યથા। સ દદર્શ મહાબાહું ભયાચ્ચાગતસાધ્વસઃ॥ ॥ 12-52-27 (66837) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 52॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-52-9 મઙ્ગલાનાં ગવાદીનામાલમ્ભનં સ્પર્શમ્॥ 12-52-27 આગતસાધ્વસઃ ભયજન્યકમ્પાદિમાન્॥

12-53-0 (66838) જનમેજય ઉવાચ। 12-53-0x (5461) ધર્માત્મનિ મહાવીર્યે સત્યસન્ધે જિતાત્મનિ। દેવવ્રતે મહાભાગે શરતલ્પગતેઽચ્યુતે॥ 12-53-1 (66839) શયાને વીરશયને ભીષ્મે શન્તનુનન્દને। ગાઙ્ગેયે પુરુષવ્યાઘ્રે પાણ્ડવૈઃ પર્યુપાસિતે॥ 12-53-2 (66840) કાઃ કથાઃ સમવર્તન્ત તસ્મિન્વીરસમાગમે। હતેષુ સર્વસૈન્યેષુ તન્મે શંસ મહામુને॥ 12-53-3 (66841) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-53-4x (5462) શરતલ્પગતે ભીષ્મે કૌરવાણાં પિતામહે। આજગ્મુર્ઋષયઃ સિદ્ધા નારદપ્રમુખા નૃપ॥ 12-53-4 (66842) હતશિષ્ટાશ્ચ રાજાનો યુધિષ્ઠિરપુરોગમાઃ। ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ કૃષ્ણશ્ચ ભીમાર્જુનયમાસ્તથા॥ 12-53-5 (66843) તેઽભિગમ્ય મહાત્માનો ભરતાનાં પિતામહમ્। અન્વશોચન્ત ગાઙ્ગેયમાદિત્યં પતિતં યથા॥ 12-53-6 (66844) મુહૂર્તમિવ ચ ધ્યાત્વા નારદો દેવદર્શનઃ। ઉવાચ પાણ્ડવાન્સર્વાન્હતશિષ્ટાંશ્ચ પાર્થિવાન્॥ 12-53-7 (66845) પ્રાપ્તકાલં સમાચક્ષે ભીષ્મોઽયમનુયુજ્યતામ્। અસ્તમેતિ હિ ગાઙ્ગેયો ભાનુમાનિવ ભારત॥ 12-53-8 (66846) અયં પ્રાણાનુત્સિસૃક્ષુસ્તં સર્વેઽભ્યનુપૃચ્છત। કૃત્સ્નાન્હિ વિવિધાન્ધર્માંશ્ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય વેત્ત્યયમ્॥ 12-53-9 (66847) એષ વૃદ્ધઃ પરાઁલ્લોકાન્સંપ્રાપ્નોતિ તનું ત્યજન્। તં શીઘ્રમનુયુઞ્જીધ્વં સંશયાન્મનસિ સ્થિતાન્॥ 12-53-10 (66848) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-53-11x (5463) એવમુક્તે નારદેન ભીષ્મમીયુર્નરાધિપાઃ। પ્રષ્ટું ચાશક્રુવન્તસ્તે વીક્ષાંચક્રુઃ પરસ્પરમ્॥ 12-53-11 (66849) અથોવાચ હૃષીકેશં પાણ્ડુપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ। નાન્યસ્ત્વદ્દેવકીપુત્ર શક્તઃ પ્રષ્ટું પિતામહમ્॥ 12-53-12 (66850) પ્રવ્યાહર યદુશ્રેષ્ઠ ત્વમગ્રે મધુસૂદન। ત્વં હિ નસ્તાત સર્વેષાં સર્વધર્મવિદુત્તમઃ॥ 12-53-13 (66851) એવમુક્તઃ પાણ્ડવેન ભગવાન્કેશવસ્તદા। અભિગમ્ય દુરાધર્ષં પ્રવ્યાહારયદચ્યુતઃ॥ 12-53-14 (66852) કચ્ચિત્સુખેન રજની વ્યુષ્ટા તે રાજસત્તમ। વિસ્પષ્ટલક્ષણા બુદ્ધિઃ કચ્ચિચ્ચોપસ્થિતા તવ॥ 12-53-15 (66853) કચ્ચિજ્જ્ઞાનાનિ સર્વાણિ પ્રતિભાન્તિ ચ તેઽનઘ। ન ગ્લાયતે ચ હૃદયં ન ચ તે વ્યાકુલં મનઃ॥ 12-53-16 (66854) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-53-17x (5464) દાહો મોહઃ શ્રમશ્ચૈવ ક્લમો ગ્લાનિસ્તથા રુજા। તવ પ્રસાદાદ્વાર્ષ્ણેય સદ્યો વ્યપગતાનિ મે॥ 12-53-17 (66855) યચ્ચ ભૂતં ભવિષ્યચ્ચ ભવચ્ચ પરમદ્યુતે। તત્સર્વમનુપશ્યામિ પાણૌ ફલમિવાહિતમ્॥ 12-53-18 (66856) વેદોક્તાશ્ચૈવ યે ધર્મા વેદાન્તાધિગતાશ્ચ યે। તાન્સર્વાન્સંપ્રપશ્યામિ વરદાનાત્તવાચ્યુત॥ 12-53-19 (66857) શિષ્ટૈશ્ચ ધર્મો યઃ પ્રોક્તઃ સ ચ મે હૃદિ વર્તતે। દેશજાતિકુલાનાં ચ ધર્મજ્ઞોઽસ્મિ જનાર્દન॥ 12-53-20 (66858) ચતુર્ષ્વાશ્રમધર્મેષુ યોઽર્થઃ સ ચ હૃદિ સ્થિતઃ। રાજધર્માંશ્ચ સકલાનવગચ્છામિ કેશવ॥ 12-53-21 (66859) યચ્ચ યત્ર ચ વક્તવ્યં તદ્વક્ષ્યામિ જનાર્દન। તવ પ્રસાદાદ્ધિ શુભા મનો મે બુદ્ધિરાવિશત્॥ 12-53-22 (66860) યુવેવાસ્મિ સમાવૃત્તસ્ત્વદનુધ્યાનબૃંહિતઃ। વક્તું શ્રેયઃ સમર્થોઽસ્મિ ત્વત્પ્રસાદાજ્જનાર્દન॥ 12-53-23 (66861) સ્વયં કિમર્થં તુ ભવાઞ્શ્રેયો ન પ્રાહ પાણ્ડવમ્। કિં તે વિવક્ષિતં ચાત્ર તદાશુ વદ માધવ॥ 12-53-24 (66862) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-53-25x (5465) યશસઃ શ્રેયસશ્ચૈવ મૂલ માં વિદ્ધિ કૌરવ। મત્તઃ સર્વેઽભિનિર્વૃત્તા ભાવાઃ સદસદાત્મકાઃ॥ 12-53-25 (66863) શીતાંશુશ્ચન્દ્ર ઇત્યુક્તે લોકે કો વિસ્મયિષ્યતિ। તથૈવ યશસા પૂર્ણે મયિ કો વિસ્મયિષ્યતિ॥ 12-53-26 (66864) આધેયં તુ મયા ભૂયો યશસ્તવ મહાદ્યુતે। તતો મે વિપુલા બુદ્ધિસ્ત્વયિ ભીષ્મ સમાહિતા॥ 12-53-27 (66865) યાવદ્ધિ પૃથિવીપાલ પૃથ્વીયં સ્થાસ્યતિ ધ્રુવા। તાવત્તવાક્ષયા કીર્તિર્લોકાનનુચરિષ્યતિ॥ 12-53-28 (66866) યચ્ચ ત્વં વક્ષ્યસે ભીષ્મ પાણ્ડવાયાનુપૃચ્છતે। વેદપ્રવાદ ઇવ તે સ્થાસ્યતે વસુધાતલે॥ 12-53-29 (66867) યશ્ચૈતેન પ્રમાણેન યોક્ષ્યત્યાત્માનમાત્મના। સ ફલં સર્વપુણ્યાનાં પ્રેત્ય ચાનુભવિષ્યતિ॥ 12-53-30 (66868) એતસ્માત્કારણાદ્ભીષ્મ મતિર્દિવ્યા મયા હિ તે। દત્તા યશો વિપ્રથયેત્કથં ભૂયસ્તવેતિ હ॥ 12-53-31 (66869) યાવદ્ધિ પ્રથતે લોકે પુરુષસ્ય યશો ભુવિ। તાવત્તસ્યાક્ષયા કીર્તિર્ભવતીતિ વિનિશ્ચિતા॥ 12-53-32 (66870) રાજાનો હતશિષ્ટાસ્ત્વાં રાજન્નભિત આસતે। ધર્માનનુયુયુક્ષન્તસ્તેભ્યઃ પ્રબ્રૂહિ ભારત॥ 12-53-33 (66871) ભવાન્હિ વયસા વૃદ્ધઃ શ્રુતાચારસમન્વિતઃ। કુશલો રાજધર્માણાં સર્વેષામપરાશ્ચ યે॥ 12-53-34 (66872) જન્મપ્રભૃતિ તે કિંચિદ્વૄજિનં ન દદર્શ હ। જ્ઞાતારં સર્વધર્માણાં ત્વાં વિદુઃ સર્વપાર્થિવાઃ॥ 12-53-35 (66873) તેભ્યઃ પિતેવ પુત્રેભ્યો રાજન્બ્રૂહિ પરં નયમ્। ઋષયશ્ચૈવ દેવાશ્ચ ત્વયા નિત્યમુપાસિતાઃ॥ 12-53-36 (66874) તસ્માદ્વક્તવ્યમેવેદં ત્વયાઽવશ્યમશેષતઃ। ધર્મં શુશ્રૂષમાણેભ્યઃ પૃષ્ટેન ન સતા પુનઃ॥ 12-53-37 (66875) વક્તવ્યં વિદુષા ચેતિ ધર્મમાહુર્મનીષિણઃ। અપ્રતિબ્રુવતઃ કષ્ટો દોષો હિ ભવિતા પ્રભો॥ 12-53-38 (66876) તસ્માત્પુત્રૈશ્ચ પૌત્રેશ્ચ ધર્માન્પૃષ્ટાન્સનાતનાન્। વિદ્વઞ્જિજ્ઞાસમાનેભ્યઃ પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ ॥ 12-53-39 (66877) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 53॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-53-8 અનુયુજ્યતાં પૃચ્છ્યતામ્॥ 12-53-32 યશઃ પરચિત્તચમાત્કૃતિજનકો ગુણૌધઃ। કીર્તિઃ સાધુતયાઽન્યૈઃ કથનમ્॥ 12-53-33 અનુયુયુક્ષન્તઃ પ્રષ્ટુમિચ્છન્તઃ॥

12-54-0 (66878) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-54-0x (5466) અથાવ્રવીન્મહાતેજા વાક્યં કૌરવનન્દનઃ। હન્ત ધર્માન્પ્રવક્ષ્યામિ દૃઢે વાઙ્ભનસી મમ॥ 12-54-1 (66879) તવ પ્રસાદાદ્ગોવિન્દ ભૂતાત્મા હ્યસિ શાશ્વતઃ। યુધિષ્ઠિરસ્તુ ધર્માત્મા માં ધર્માનનુપૃચ્છતુ। એવં પ્રીતો ભવિષ્યામિ ધર્માન્વક્ષ્યામિ ચાખિલાન્॥ 12-54-2 (66880) યસ્મિન્રાજર્ષભે જાતે ધર્માત્મનિ મહાત્મનિ। અહૃષ્યન્નૃષયઃ સર્વે સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-3 (66881) સર્વેષાં દીપ્તયશસાં કુરૂણાં ધર્મચારિણામ્। યસ્ય નાસ્તિ સમઃ કશ્ચિત્સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-4 (66882) ધૃતિર્દમો બ્રહ્મચર્યં ક્ષમા ધર્મશ્ચ નિત્યદા। યસ્મિન્નોજશ્ચ તેજશ્ચ સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-5 (66883) સંબન્ધિનોઽતિથીન્ભૃત્યાન્સંશ્રિતાંશ્ચૈવ યો ભૃશમ્। સંમાનયતિ સત્કૃત્ય સ માં પૃચ્છતુ પાણ઼્ડવઃ॥ 12-54-6 (66884) સત્યં દાનં તપઃ શૌર્યં શાન્તિર્દાક્ષ્યમસંભ્રમઃ। યસ્મિન્નેતાનિ સર્વાણિ સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-7 (66885) યો ન કામાન્ન સંરમ્ભાન્ન ભયાન્નાર્થકારણાત્। કુર્યાદધર્મં ધર્માત્મા સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-8 (66886) સત્યનિત્યઃ ક્ષમાનિત્યો જ્ઞાનનિત્યોઽતિથિપ્રિયઃ। યો દદાતિ સતાં નિત્યં સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-9 (66887) ઇજ્યાધ્યયનનિત્યશ્ચ ધર્મે ચ નિરતઃ સદા। ક્ષાન્તઃ શ્રુતરહસ્યશ્ચ સ માં પૃચ્છતુ પાણ્ડવઃ॥ 12-54-10 (66888) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-54-11x (5467) લજ્જયા પરયોપેતો ધર્મરાજો યુધિષ્ઠિરઃ। અભિશાપભયાદ્ભીતો ભવન્તં નોપસર્પતિ॥ 12-54-11 (66889) લોકસ્ય કદનં કૃત્વા લોકનાથો વિશાંપતે। અભિશાપભયાદ્ભીતો ભવન્તં નોપસર્પતિ॥ 12-54-12 (66890) પૂજ્યાન્માન્યાંશ્ચ ભક્તાંશ્ચ ગુરૂન્સંબન્ધિબાન્ધવાન્। અર્ઘાર્હાનિષુભિર્ભિત્ત્વા ભવન્તં નોપસર્પતિ॥ 12-54-13 (66891) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-54-14x (5468) બ્રાહ્મણાનાં યથા ધર્મો દાનમધ્યયનં તપઃ। ક્ષત્રિયાણાં તથા કૃષ્ણ સમરે દેહપાતનમ્॥ 12-54-14 (66892) પિતૄન્પિતામહાન્ભ્રાતૄન્ગુરૂન્સંબન્ધિબાન્ધવાન્। મિથ્યાપ્રવૃત્તાન્યઃ સખ્યે નિહન્યાદ્ધર્મ એવ સઃ॥ 12-54-15 (66893) સમયત્યાગિનો લુબ્ધાન્ગુરૂનપિ ચ કેશવ। નિહન્તિ સમરે પાપાન્ક્ષત્રિયો યઃ સ ધર્મવિત્॥ 12-54-16 (66894) યો લોભાન્ન સમીક્ષેત ધર્મસેતું સનાતનમ્। નિહન્તિ યસ્તં સમરે ક્ષત્રિયો વૈ સ ધર્મવિત્॥ 12-54-17 (66895) લોહિતોદાં કેશતૃણાં ગજશૈલાં ધ્વજદ્રુમામ્। મહીં કરોતિ યુદ્ધેષુ ક્ષત્રિયો યઃ સ ધર્મવિત્॥ 12-54-18 (66896) આહૂતેન રણે નિત્યં યોદ્ધવ્યં ક્ષત્રબન્ધુના। ધર્મ્યં સ્વર્ગ્યં ચ લોક્યં ચ યુદ્ધં હિ મનુરબ્રવીત્॥ 12-54-19 (66897) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-54-20x (5469) એવમુક્તસ્તુ ભીષ્મેણ ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ। વિનીતવદુપાગમ્ય તસ્થૈ સંદર્શનેઽગ્રતઃ॥ 12-54-20 (66898) અથાસ્ય પાદૌ જગ્રાહ ભીષ્મશ્ચાપિ નનન્દ તમ્। મૂર્ધ્નિં ચૈનમુપાઘ્રાય નિષીદેત્યબ્રવીત્તદા॥ 12-54-21 (66899) તમુવાચાથ ગાઙ્ગેયો વૃષભઃ સર્વધન્વિનામ્। માં પૃચ્છ તાત વિસ્રબ્ધં મા ભૈસ્ત્વં કુરુસત્તમ॥ ॥ 12-54-22 (66900) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુઃપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 54॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-54-2 ભૂતાત્મા પ્રાણિનામન્તરાત્માસિ। તેન મમાભિપ્રાયં વેત્સીતિ ભાવઃ॥ 12-54-11 અભિશાપો લોકગર્હ્યતા॥

12-55-0 (66901) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-55-0x (5470) પ્રણિપત્ય હૃષીકેશમભિવાદ્ય પિતામહમ્। અનુમાન્ય ગુરૂન્સર્વાન્પર્યપૃચ્છદ્યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-55-1 (66902) રાજ્ઞાં વૈ પરમો ધર્મ ઇતિ ધર્મવિદો વિદુઃ। મહાન્તમેતં ભારં ચ મન્યે તદ્બ્રૂહિ પાર્થિવ॥ 12-55-2 (66903) રાજધર્માન્વિશેષેણ કથયસ્ય પિતામહ। સર્વસ્ય જીવલોકસ્ય રાજધર્મઃ પરાયણમ્॥ 12-55-3 (66904) ત્રિવર્ગો હિ સમાસક્તો રાજધર્મેષુ કૌરવ। મોક્ષધર્મશ્ચ વિસ્પષ્ટઃ સકલોઽત્ર સમાહિતઃ॥ 12-55-4 (66905) યથા હિ રશ્મયોઽશ્વસ્ય દ્વિરદસ્યાઙ્કુશો યથા। નરેન્દ્રધર્મો લોકસ્ય તથા પ્રગ્રહણં સ્મૃતમ્॥ 12-55-5 (66906) અત્ર વૈ સંપ્રમૂઢે તુ ધર્મે રાજર્ષિસેવિતે। લોકસ્ય સંસ્થા ન ભવેત્સર્વં ચ વ્યાકુલીભવેત્॥ 12-55-6 (66907) ઉદયન્હિ યથા સૂર્યો નાશયત્યશુભં તમઃ। રાજધર્મસ્તથા લોક્યામાક્ષિપત્યશુભાં ગતિમ્॥ 12-55-7 (66908) તદગ્રે રાજધર્માન્હિ મદર્થે ત્વં પિતામહ। પ્રબ્રૂહિ ભરતશ્રેષ્ઠ ત્વં હિ ધર્મભૂતાં વરઃ॥ 12-55-8 (66909) આગમશ્ચ પરસ્ત્વત્તઃ સર્વેષાં નઃ પરન્તપ। ભવન્તં હિ પરં બુદ્ધૌ વાસુદેવોઽભિમન્યતે॥ 12-55-9 (66910) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-55-10x (5471) નમો ધર્માય મહતે નમઃ કૃષ્ણાય વેધસે। બ્રાહ્મણેભ્યો નમસ્કૃત્ય ધર્માન્વક્ષ્યામિ શાશ્વતાન્॥ 12-55-10 (66911) શૃણુ કાર્ત્સ્ન્યેન મત્તસ્ત્વં રાજધર્માન્યુધિષ્ઠિર। નિરુચ્યમાનાન્નિયતો યચ્ચાન્યદપિ વાઞ્છસિ॥ 12-55-11 (66912) આદાવેવ કુરુશ્રેષ્ઠ રાજ્ઞા રઞ્જનમિચ્છતા। દેવતાનાં દ્વિજાનાં ચ વર્તિતવ્યં યથાવિધિ॥ 12-55-12 (66913) દૈવતાન્યર્ચયિત્વા હિ બ્રાહ્મણાંશ્ચ કુરૂદ્વહ। આનૃણ્યં યાતિ ધર્મસ્ય લોકેન ચ સમર્ચ્યતે॥ 12-55-13 (66914) ઉત્થાનેન સદા પુત્ર પ્રયતેથા યુધિષ્ઠિર। ન હ્યુત્થાનમૃતે દૈવં રાજ્ઞામર્થં પ્રસાધયેત્॥ 12-55-14 (66915) સાધારણં દ્વયં હ્યેતદ્દૈવમુત્થાનમેવ ચ। પૌરુષં હિ પરં મન્યે દૈવં નિશ્ચિત્ય મુહ્યતે॥ 12-55-15 (66916) વિપન્ને ચ સમારમ્ભે સન્તાપં મા સ્મ વૈ કૃથાઃ। ઘટેતૈવં સદાઽઽત્માનં રાજ્ઞામેષ પરો નયઃ॥ 12-55-16 (66917) ન હિ સત્યાદૃતે કિંચિદ્રાજ્ઞાં વૈ સિદ્ધિકારકમ્। સત્યે હિ રાજા નિરતઃ પ્રેત્ય ચેહ ચ નન્દતિ॥ 12-55-17 (66918) ઋષીણામપિ રાજેન્દ્ર સત્યમેવ પરં ધનમ્। તથા રાજ્ઞાં પરં સત્યાન્નાન્યદ્વિશ્વાસકારણમ્॥ 12-55-18 (66919) ગુણવાઞ્શીલવાન્દાન્તો મૃદુદણ્ડો જિતેન્દ્રિયઃ। સુદર્શઃ સ્થૂલલક્ષ્યશ્ચ ન ભ્રશ્યેત સદા શ્રિયઃ॥ 12-55-19 (66920) આર્જવં સર્વકાર્યેષુ શ્રયેથાઃ કુરુનન્દન। પુનર્નયવિચારેણ ત્રયીસંવરણેન ચ। `આર્જવેન સમાયુક્તા મોદન્તે ઋષયો દિવિ॥' 12-55-20 (66921) મૃદુર્હિ રાજા સતતં લઙ્ઘ્યો ભવતિ સર્વશઃ। તીક્ષ્ણાચ્ચોદ્વિજતે લોકસ્તસ્માદુભયમાચરેત્॥ 12-55-21 (66922) અદણ્ડ્યાશ્ચૈવ તે પુત્ર વિપ્રાઃ સ્યુર્દદતાં વર। ભૂતમેતત્પરં લોકે બ્રાહ્મણા નામ પાણ્ડવ॥ 12-55-22 (66923) મનુના ચાત્ર રાજેન્દ્ર ગીતૌ શ્લોકૌ મહાત્મના। ધર્મેષુ સ્વેષુ કૌરવ્ય હૃદિ તૌ કર્તુમર્હસિ॥ 12-55-23 (66924) અભ્દ્યોઽગ્નિર્બ્રહ્મતઃ ક્ષત્રમશ્મનો લોહમુત્થિતમ્। તેષાં સર્વત્રગં તેજઃ સ્વાસુ યોનિષુ શામ્યતિ॥ 12-55-24 (66925) અયો હન્તિ યદાઽશ્માનમગ્નિરાપો નિહન્તિ ચ। બ્રહ્મ ચ ક્ષત્રિયો દ્વેષ્ટિ તદા સીદન્તિ તે ત્રયઃ॥ 12-55-25 (66926) એવં કૃત્વા મહારાજ નમસ્યા એવ તે દ્વિજાઃ। ભૌમં બ્રહ્મ દ્વિજશ્રેષ્ઠા ધારયન્તિ શમાન્વિતાઃ॥ 12-55-26 (66927) એવં ચૈવ નરવ્યાઘ્ર લોકયાત્રાવિઘાતકાઃ। નિગ્રાહ્યા એવ બાહુભ્યાં બ્રાહ્મણાસ્તે નરેશ્વર॥ 12-55-27 (66928) શ્લોકૌ ચોશનસા ગીતૌ પુરા તાત મહર્ષિણા। તૌ નિવોધ મહારાજ ત્વમેકાગ્રમના નૃપ॥ 12-55-28 (66929) ઉદ્યમ્ય શસ્ત્રમાયાન્તમપિ વેદાન્તગં રણે। નિગૃહ્ણીયાત્સ્વધર્મેણ ધર્માપેક્ષી નરાધિપઃ॥ 12-55-29 (66930) વિનશ્યમાનં ધર્મં હિ યોઽભિરક્ષેત્સ ધર્મવિત્। ન તેન ધર્મહા સ સ્યાન્મન્યુસ્તન્મન્યુમૃચ્છતિ॥ 12-55-30 (66931) એવં ચૈવ નરશ્રેષ્ઠ રક્ષ્યા એવ દ્વિજાતયઃ। સાપરાધાનપિ હિ તાન્વિષયાન્તે સમુત્સૃજેત્॥ 12-55-31 (66932) અભિશસ્તમપિ હ્યેષાં પીડયેન્ન વિશાંપતે। બ્રહ્મઘ્ને ગુરુતલ્પે ચ ભ્રૂણહત્યે તથૈવ ચ॥ 12-55-32 (66933) રાજદ્વિષ્ટે ચ વિપ્રસ્ય વિષયાન્તે વિવાસનમ્। વિધીયતે ન શારીરં ભયમેષાં કદાચન॥ 12-55-33 (66934) દયિતાશ્ચ નરાસ્તે સ્યુર્ભક્તિમન્તો દ્વિજેષુ યે। ન શોકઃ પરમા તુષ્ટી રાજ્ઞાં ભવતિ સંચયાત્॥ 12-55-34 (66935) દુર્ગેષુ ચ મહારાજ ષટ્સુ યે શાસ્ત્રનિશ્ચિતાઃ। સર્વદુર્ગેષુ મન્યન્તે નરદુર્ગં સુદુર્ગમમ્॥ 12-55-35 (66936) તસ્માન્નિત્યં દયા કાર્યા ચાતુર્વર્ણ્યે વિપશ્ચિતા। ધર્માત્મા સત્યવાક્ચૈવ રાજા રઞ્જયતિ પ્રજાઃ॥ 12-55-36 (66937) ન ચ ક્ષાન્તેન તે નિત્યં ભાવ્યં પુરુષસત્તમ। અધર્મો હિ મૃદ્ રાજા ક્ષમાવાનિવ કુઞ્જરઃ॥ 12-55-37 (66938) વાર્હસ્પત્યે ચ શાસ્ત્રે ચ શ્લોકોઽયં નિયતઃ પ્રભો। અસ્મિન્નર્થે નિગદિતસ્તન્મે નિગદતઃ શૃણુ॥ 12-55-38 (66939) ક્ષમમાણં નૃપં નિત્યં નીચઃ પરિભવેઞ્જનઃ। હસ્તિયન્તા ગજસ્યેવ શિર એવારુરુક્ષતિ॥ 12-55-39 (66940) તસ્માન્નૈવ મૃદુર્નિત્યં તીક્ષ્ણો વાઽપિ ભવેન્નૃપઃ। વસન્તેઽર્ક ઇવ શ્રીમાન્ન શીતો ન ચ ઘર્મદઃ॥ 12-55-40 (66941) પ્રત્યક્ષેણાનુમાનેન તથૌપમ્યાગમૈરપિ। પરીક્ષ્યાસ્તે મહારાજ સ્વે પરે ચૈવ નિત્યશઃ॥ 12-55-41 (66942) વ્યસનાનિ ચ સર્વાણિ ત્યજેથા ભૂરિદક્ષિણ। નચૈતાનિ પ્રયુઞ્જીથાઃ સઙ્ગં તુ પરિવર્જય॥ 12-55-42 (66943) વ્યસની યસ્તુ લોકેઽસ્મિન્પરિભૂતો ભવત્યુત। ઉદ્વેજયતિ લોકં ચ યોઽતિદ્વેષી મહીપતિઃ॥ 12-55-43 (66944) ભવિતવ્યં સદા રાજ્ઞા ગર્ભિણીસહધર્મિણા। કારણં ચ મહારાજ શૃણુ યેનેદમુચ્યતે॥ 12-55-44 (66945) યથા હિ ગર્ભિણી હિત્વા સ્વં પ્રિયં મનસોઽનુગમ્। ગર્ભસ્ય હિતમાધત્તે તથા રાજ્ઞાઽપ્યસંશયમ્॥ 12-55-45 (66946) વર્તિતવ્યં કુરુશ્રેષ્ઠ સદા ધર્માનુવર્તિના। સ્વં પ્રિયં તુ પરિત્યજ્ય યદ્યલ્લોકહિતં ભવેત્॥ 12-55-46 (66947) ન સન્ત્યાજ્યં ચ તે ધૈર્યં કદાચિદપિ પાણ્ડવ। ધીરસ્ય સ્પષ્ટદણ્ડસ્ય ન હ્યાજ્ઞા પ્રતિહન્યતે॥ 12-55-47 (66948) પરિહાસશ્ચ ભૃત્યૈસ્તે નાત્યર્થં વદતાં વર। કર્તવ્યો રાજશાર્દૂલ દોષમત્ર હિ મે શૃણુ॥ 12-55-48 (66949) અવમન્યન્તિ ભર્તારં સહર્ષમુપજીવિનઃ। સ્વે સ્થાને ન ચ તિષ્ઠન્તિ લઙ્ઘ્યન્તિ ચ તદ્વચઃ॥ 12-55-49 (66950) પ્રેષ્યમાણા વિકલ્પન્તે ગુહ્યં ચાપ્યનુયુઞ્જતે। અયાચ્યં ચૈવ યાચન્તે ભોજ્યાન્યાહારયન્તિ ચ॥ 12-55-50 (66951) ક્રુથ્યન્તિ પરિદીપ્તન્તિ ભૂમિપાયાધિતિષ્ઠતે। ઉત્કોચૈર્વઞ્ચનાભિશ્ચ કાર્યાણિ ઘ્નન્તિ ચાસ્ય તે॥ 12-55-51 (66952) જર્ઝરં ચાસ્ય વિષયં કુર્વન્તિ પ્રતિરૂપકૈઃ। સ્ત્રીરક્ષિભિશ્ચ સજ્જન્તે તુલ્યવેષા ભવન્તિ ચ॥ 12-55-52 (66953) વાન્તં નિષ્ઠીવનં ચૈવ કુર્વતે ચાસ્ય સન્નિધૌ। નિર્લજ્જા રાજશાર્દૂલ વ્યાહરન્તિ ચ તદ્વચઃ॥ 12-55-53 (66954) હયં વા દન્તિનં વાઽપિ રથં વા નૃપસંમતમ્। અધિરોહન્ત્યવજ્ઞાય સહર્ષાઃ પાર્થિવે મૃદૌ॥ 12-55-54 (66955) ઇદં તે દુષ્કરં રાજન્નિદં તે દુર્વિચેષ્ટિતમ્। ઇત્યેવં સુહૃદો નામ બ્રુવતે પરિપદ્ગતાઃ॥ 12-55-55 (66956) ક્રુદ્ધે ચાસ્મિન્હસન્ત્યેવ ન ચ હૃષ્યન્તિ પૂજિતાઃ। સઙ્ઘર્ષશીલાશ્ચ તદા ભવન્ત્યન્યોન્યકારણાત્॥ 12-55-56 (66957) વિસ્રંસયન્તિ મન્ત્રં ચ વિવૃણ્વન્તિ ચ દુષ્કૃતમ્। લીલયા ચૈવ કુર્વન્તિ સાવજ્ઞાસ્તસ્ય શાસનમ્॥ 12-55-57 (66958) અલઙ્કારાણિ ભોજ્યં ચ તથા સ્નાનાનુલેપને। હેલયાના નરવ્યાઘ્ર સ્વસ્થાસ્તસ્યોપભુઞ્જયે॥ 12-55-58 (66959) નિન્દન્તે સ્વાનધીકારાન્સન્ત્યજન્તે ચ ભારત। ન વૃત્ત્યા પરિતૃષ્યન્તિ રાજદેયં હરન્તિ ચ॥ 12-55-59 (66960) ક્રીડિતું તેન ચેચ્છન્તિ સસૂત્રેણેવ પક્ષિણા। અસ્મત્પ્રણેયો રાજેતિ લોકાંશ્ચૈવ વદન્ત્યુત॥ 12-55-60 (66961) એતે ચૈવાપરે ચૈવ દોષાઃ પ્રાદુર્ભવન્ત્યુત। નૃપતૌ માર્દવોપેતે હર્ષુલે ચ યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 12-55-61 (66962) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 55॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-55-2 ધર્મઃ પ્રજાપાલનાત્મકઃ પરમઃ સર્વધર્મશ્રેષ્ઠઃ। એતં ધર્મં ભારં દુવેહં મન્યે॥ 12-55-5 પ્રગ્રહણં નિયન્ત્રણમ્॥ 12-55-6 સંસ્થા મર્યાદાવ્યવસ્થા॥ 12-55-8 અગ્રે ઇતરેભ્યો ધર્મેભ્યઃ પૂર્વમ્॥ 12-55-9 પરઃ આગમઃ પરં રહસ્યમ્। નઃ અસ્માકં ત્વત્તએવ વિહિતમસ્તુ॥ 12-55-18 સત્યાન્નાન્યદાશ્વાસકારમિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-55-19 સ્થૂલલક્ષ્યઃ બહુપ્રદઃ॥ 12-55-26 ભૌમં બ્રહ્મ વેદાન્ યજ્ઞાંશ્ચ॥ 12-55-29 સ્વધર્મેણ શસ્ત્રોદ્યમનેન નિગૃહ્ણીયાદેવ નતુ હન્યાત્॥ 12-55-30 વિનશ્યમાનમાતતાયિદોષાત્। તેન જાતતાયિનિગ્રહેણ॥ 12-55-32 અભિશસ્તં સતાઽસતા વા દોષેણ યુક્તં તથાખ્યાપિતમ્॥ 12-55-33 શારીરં કશાઘાતાદિજમ્॥ 12-55-35 ષટ્સુ મરુજલપૃથ્વીવનપર્વતનસ્મવેષુ॥ 12-55-37 અધર્મો ધર્મવિરોધી॥ 12-55-39 ગજસ્ય ક્ષમમાણસ્ય॥ 12-55-42 વ્યસનાનિ મૃગયાદીનિ॥ 12-55-46 પ્રિયમિષ્ટમ્॥ 12-55-47 ન ભયં વિદ્યતે ક્વચિત્। ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તે ત્વયા॥ 12-55-52 પ્રતિરૂપકૈઃ કૃત્રિમૈઃ શાસનપત્રૈઃ। વિષયં દેશમ્। જર્ઝરં નિઃસારમ્। સ્ત્રીરક્ષિભિઃ સજ્જન્તે પ્રીતિ કુર્વન્તિ અન્તઃપુરે પ્રવેશમિચ્છન્તઃ॥ 12-55-54 નાદૃત્ય હર્ષુલે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર હર્ષુલે પરિહાસશીલે ઇત્યર્થઃ॥ 12-55-57 વિસ્રંસયન્તિ ભેદયન્તિ॥ 12-55-58 સ્વસ્થાઃ નિર્ભયાઃ॥ 12-55-59 રાજદેયં રાજભાગમ્॥

12-56-0 (66963) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-56-0x (5472) નિત્યોદ્યુક્તેન વૈ રાજ્ઞા ભવિતવ્યં યુધિષ્ઠિર। પ્રશસ્યતે ન રાજા હિ નારીવોદ્યમવર્જિતઃ॥ 12-56-1 (66964) ભગવાનુશના ચાહ શ્લોકમત્ર વિશાંપતે। તદિહૈકમના રાજન્ગદતસ્તં નિબોધ મે॥ 12-56-2 (66965) દ્વાવિમૌ ગ્રસતે ભૂમિઃ સર્પો બિલશયાનિવ। રાજાનં ચાવિરોદ્ધારં બ્રાહ્મણં ચાપ્રવાસિનમ્॥ 12-56-3 (66966) તદેતન્નરશાર્દૂલ હૃદિ ત્વં કર્તુમર્હસિ। સન્ધેયાનભિસન્ધત્સ્વ વિરોધ્યાંશ્ચ વિરોધય॥ 12-56-4 (66967) સપ્તાઙ્ગસ્ય ચ રાજ્યસ્ય વિપરીતં ય આચરેત્। ગુરુર્વા યદિ વા મિત્રં પ્રતિહન્તવ્ય એવ સઃ॥ 12-56-5 (66968) મરુત્તેન હિ રાજ્ઞા વૈ ગીતઃ શ્લોકઃ પુરાતનઃ। રાજ્યાધિકારે રાજેન્દ્ર બૃહસ્પતિમતઃ પુરા॥ 12-56-6 (66969) ગુરોરપ્યવલિપ્તસ્ય કાર્યાકાર્યમજાનતઃ। ઉત્પથં પ્રતિપન્નસ્ય પરિત્યાગો વિધીયતે॥ 12-56-7 (66970) બાહોઃ પુત્રેણ રાજ્ઞા ચ સગરેણ ચ ધીમતા। અસમઞ્જઃ સુતો જ્યેષ્ઠસ્ત્યક્તઃ પૌરહિતૈષિણા॥ 12-56-8 (66971) અસમઞ્જઃ સરય્વાં સ પૌરાણાં બાલકાન્નૃપ। ન્યમજ્જયદતઃ પિત્રા નિર્ભર્ત્સ્ય સ વિવાસિતઃ॥ 12-56-9 (66972) ઋષિણોદ્દાલકેનાપિ શ્વેતકેતુર્મહાતપાઃ। મિથ્યા વિપ્રાનુપચરન્સન્ત્યક્તો દયિતઃ સુતઃ॥ 12-56-10 (66973) લોકરઞ્જનમેવાત્ર રાજ્ઞાં ધર્મઃ સનાતનઃ। સત્યસ્ય રક્ષણં ચૈવ વ્યવહારસ્ય ચાર્જવમ્॥ 12-56-11 (66974) ન હિંસ્યાત્પરવિત્તાનિ દેયં કાલે ચ દાપયેત્। વિક્રાન્તઃ સત્યવાક્ક્ષાન્તો નૃપો ન ચલતે પથઃ॥ 12-56-12 (66975) ગુપ્તમન્ત્રો જિતક્રોધઃ શાસ્ત્રાર્થકૃતનિશ્ચયઃ। ધર્મે ચાર્થે ચ કામે ચ મોક્ષે ચ સતતં રતઃ॥ 12-56-13 (66976) ત્રય્યા સંવૃતમન્ત્રશ્ચ રાજા ભવિતુર્મહતિ। વૃજિનં ચ નરેન્દ્રાણાં નાન્યચ્ચારક્ષણાત્પરમ્॥ 12-56-14 (66977) ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય ધર્માશ્ચ રક્ષિતવ્યા મહીક્ષિતા। ધર્મસંકરરક્ષા ચ રાજ્ઞાં ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-56-15 (66978) ન વિશ્વસેચ્ચ નૃપતિર્ન ચાત્યર્થં ચ વિશ્વસેત્। ષાઙ્ગુણ્યગુણદોષાંશ્ચ નિત્યં બુદ્ધ્યાઽવલોકયેત્॥ 12-56-16 (66979) અચ્છિદ્રદર્શી નૃપતિર્નિત્યમેવ પ્રશસ્યતે। ત્રિવર્ગે વિદિતાર્થશ્ચ યુક્તાચારપથશ્ચ યઃ॥ 12-56-17 (66980) કોશસ્યોપાર્જનરતિર્યમવૈશ્રવણોપમઃ। વેત્તા ચ દશવર્ગસ્ય સ્થાનવૃદ્ધિક્ષયાત્મનઃ॥ 12-56-18 (66981) અભૃતાનાં ભવેદ્ભર્તા ભૃતાનામન્વવેક્ષકઃ। નૃપતિઃ સુભુખશ્ચ સ્યાત્સ્મિતપૂર્વાભિભાષિતા॥ 12-56-19 (66982) ઉપાસિતા ---- જિતતન્દ્રિરલોલુપઃ। સતાં વૃત્તે સ્થિતમતિઃ સતાં હ્યાચારદર્શનઃ॥ 12-56-20 (66983) ન ચાદદીત વિત્તાનિ સતાં હસ્તાત્કદાચન। અસભ્દ્યશ્ચ સમાદાય સભ્દ્યસ્તુ પ્રતિપાદયેત્॥ 12-56-21 (66984) સ્વયં પ્રહર્તા દાતા ચ વશ્યાત્મા વશ્યસાધનઃ। કાલે દાતા ચ ભોક્તા ચ શુદ્ધાચારસ્તથૈવ ચ॥ 12-56-22 (66985) શૂરાન્ભક્તાનસંહાર્યાન્કુલે જાતાનરોગિણઃ। શિષ્ટાઞ્શિષ્ટાભિસંબન્ધાન્માનિનોઽનવમાનિનઃ॥ 12-56-23 (66986) વિદ્યાવિદો લોકવિદઃ પરલોકાન્વવેક્ષકાન્। ધર્મે ચ નિરતાન્સાધૂનચલાનચલાનિવ। 12-56-24 (66987) સહાયાન્સતતં કુર્યાદ્રાજા ભૂતિપરિષ્કૃતાન્। તૈશ્ચ તુલ્યો ભવેદ્ભોગૈશ્છત્રમાત્રાજ્ઞયાઽધિકઃ॥ 12-56-25 (66988) પ્રત્યક્ષા ચ પરોક્ષા ચ વૃત્તિશ્ચાસ્ય ભવેત્સમા। એવં કુર્વન્નરેન્દ્રો હિ ન ખેદમિહ વિન્દતિ॥ 12-56-26 (66989) સર્વાભિશઙ્કી નૃપતિર્યશ્ચ સર્વહરો ભવેત્। સ ક્ષિપ્રમનૃર્જુર્લુબ્ધઃ સ્વજનેનૈવ બાધ્યતે॥ 12-56-27 (66990) શુચિસ્તુ પૃથિવીપાલો લોકસ્યાનુગ્રહે રતઃ। ન પતત્યરિભિર્ગ્રસ્તઃ પતિતશ્ચાધિતિષ્ઠતિ॥ 12-56-28 (66991) અક્રોધનો હ્યવ્યસની મૃદુદણ્ડો જિતેન્દ્રિયઃ। રાજા ભવતિ ભૂતાનાં વિશ્વાસ્યો હિમવાનિવ॥ 12-56-29 (66992) પ્રાજ્ઞો ન્યાયગુણોપેતઃ પરરન્ધ્રેષુ લાલસઃ। સુદર્શઃ સર્વવર્ણાનાં નયાપનયવિત્તથા॥ 12-56-30 (66993) ક્ષિપ્રકારી જિતક્રોધઃ સુપ્રસાદો મહામનાઃ। અરોગપ્રકૃતિર્યુક્તઃ ક્રિયાવાનવિકત્થનઃ॥ 12-56-31 (66994) આરબ્ધાન્યેવ કાર્યાણિ ન પર્યવસિતાન્યપિ। યસ્ય રાજ્ઞઃ પ્રદૃશ્યન્તે સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-56-32 (66995) પુત્રા ઇવ પિતુર્ગેહે વિષયે યસ્ય માનવાઃ। નિર્ભયા વિચરિષ્યન્તિ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-56-33 (66996) અગૂઢવિભવા યસ્ય પૌરા રાષ્ટ્રનિવાસિનઃ। નયાપનયવેત્તારઃ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-56-34 (66997) સ્વધર્મનિરતા યસ્ય જના વિષયવાસિનઃ। અસઙ્ઘાતરતા દાન્તાઃ પાલ્યમાના યથાવિધિ॥ 12-56-35 (66998) વશ્યા યત્તા વિનીતાશ્ચ ન ચ સઙ્ઘર્ષશીલિનઃ। વિષયે દાનરુચયો નરા યસ્ય સ પાર્થિવઃ॥ 12-56-36 (66999) ન યસ્ય કૂટં કપટં ન માયા ન ચ મત્સરઃ। વિષયે ભૂમિપાલસ્ય તસ્ય ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-56-37 (67000) યઃ સત્કરોતિ જ્ઞાનાનિ શ્રેયાન્પરહિતે રતઃ। સતાં વર્ત્માનુગસ્ત્યાગી સ રાજા સ્વર્ગમર્હતિ॥ 12-56-38 (67001) યસ્ય ચારાશ્ચ મન્ત્રાશ્ચ નિત્યં ચૈવ કૃતાકૃતાઃ। ન જ્ઞાયન્તે હિ રિપુભિઃ સ રાજા રાજ્યમર્હતિ॥ 12-56-39 (67002) શ્લોકદ્વયં પુરા ગીતં ભાર્ગવેણ મહાત્મના। આખ્યાતે રાજચરિતે નૃપતિં પ્રતિ ભારત॥ 12-56-40 (67003) રાજાનં પ્રથમં વિન્દેત્તતો ભાર્યાં તતો ધનમ્। રાજન્યસતિ લોકેઽસ્મિન્કુતો ભાર્યા કુતો ધનં॥ 12-56-41 (67004) તદ્રાજ્યે રાજ્યકામાનાં નાન્યો ધર્મઃ સનાતનઃ। ઋતે રક્ષાં તુ વિસ્પષ્ટાં રક્ષા લોકસ્ય ધારિણી॥ 12-56-42 (67005) પ્રાચેતસેન મનુના શ્લોકૌ ચેમાવુદાહૃતૌ। રાજધર્મેષુ રાજેન્દ્ર તાવિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 12-56-43 (67006) ષડેતાન્પુરુષો જહ્યાદ્ભિન્નાં નાવમિવાર્ણવે। અપ્રવક્તારમાચાર્યમનધીયાનમૃત્વિજમ્॥ 12-56-44 (67007) અરક્ષિતારં રાજાનં ભાર્યાં ચાપ્રિયવાદિનીમ્। ગ્રામકામં ચ ગોપાલં વનકામં ચ નાપિતમ્॥ ॥ 12-56-45 (67008) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્પઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 56॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-56-3 અપ્રવાસિનં વેદાધ્યયનાર્થમ્॥ 12-56-5 સપ્ત સ્વામ્યમાત્યસુહૃત્કોશરાષ્ટ્રદુર્ગબલાનિ અઙ્ગાનિ યસ્ય તસ્ય સપ્તાઙ્ગસ્ય॥ 12-56-12 ન હિં સ્યાત્ કરાર્થં ધાન્યાનિ રુદ્ધા વૃષ્ટ્યાદિના ન નાશયત્। દેય---નમ્॥ 12-56-14 વૃજિનં સંકટં અરક્ષણાત્ મન્ત્રસ્યાગોપનાદન્યન્નાસ્તિ॥ 12-56-15 ધર્માણાં સંકરોવ્યત્યયસ્તસ્માત્પ્રજાનાં રક્ષા ધર્મસંકરરક્ષા॥ 12-56-16 ન વિશ્વસેત્। ચાત્ વિશ્વસેદપ્યાપ્તેષુ। તેષ્વપિ અત્યર્થં ન વિશ્વસેત્॥ 12-56-23 શૂરાન્સહાયાન્ કુર્યાદિતિ તૃતીયેનાન્વયઃ। અસંહાર્યાન્પરૈરપ્રતાર્યાન્। શિષ્ટાભિસંબન્ધાન્ શિષ્ટપરિવારાન્। અનવમાનિનઃ અવમાનં પરસ્યાકુર્વતઃ॥ 12-56-24 અચલાન્ સ્થિરાન્ અચલાનિવપર્વતાનિવ॥ 12-56-25 છત્રમાત્રેણ સહિતા યા આજ્ઞા ઇદમિત્થં કુરુઇદં નેતિ તયાધિકઃ। અન્યત્સર્વં શૂરૈઃ સમાનં ભુઞ્જીત॥ 12-56-32 સુપર્યવસિતાનિ ચ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-56-35 અસંઘાતરતાઃ સંઘાતે શરીરે પ્રીતિમન્તો ન ભવન્તિ કિંતુ તત્સાધ્યે ધર્મે એવેત્યર્થઃ॥ 12-56-36 સંઘર્ષઃ પરાભિભવસ્તચ્છીલિનો ન॥ 12-56-37 કૂટં દમ્ભઃ। કપટમનૃતમ્। મત્સરઃ પરોત્કર્ષાસહિષ્ણુત્વમ્॥ 12-56-38 જ્ઞેયે પરહિતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ। જ્ઞેયઃ પૌરહિતે ઇતિ થ. દ. પાઠઃ। રાજ્યમર્હતીતિ ઝ. પાઠઃ। જ્ઞાનાનિ જ્ઞાનયુક્તાન્પણ્ડિતાન્॥ 12-56-39 કૃતા અપ્યકૃતા ઇવેતિ કૃતાકૃતાઃ॥ 12-56-41 પ્રથમં શ્રેષ્ઠં અસત્યશુભે॥

12-57-0 (67009) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-57-0x (5473) એતત્તે રાજધર્માણાં નવનીતં યુધિષ્ઠિર। બૃહસ્પતિર્હિ ભગવાન્નાન્યં ધર્મં પ્રશંસતિ॥ 12-57-1 (67010) વિશાલાક્ષશ્ચ ભગવાન્કાવ્યશ્ચૈવ મહાતપાઃ। સહસ્રાક્ષો મહેન્દ્રશ્ચ તથા પ્રાચેતસો મનુઃ॥ 12-57-2 (67011) ભરદ્વાજશ્ચ ભગવાંસ્તથા ગૌરશિરા મુનિઃ। રાજશાસ્ત્રપ્રણેતારો બ્રાહ્મણા બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-57-3 (67012) રક્ષામેવ પ્રશંસન્તિ ધર્મં ધર્મભૃતાં વર। રાજ્ઞાં રાજીવતામ્રાક્ષ સાધનં ચાત્ર મે શૃણુ॥ 12-57-4 (67013) ચારશ્ચ પ્રણિધિશ્ચૈવ કાલે દાનમમત્સરઃ। યુક્ત્યા દાનં ન ચાદાનમયોગેન યુધિષ્ઠિર॥ 12-57-5 (67014) સતાં સંગ્રહણં શૌર્યં દાક્ષ્યં સત્યં પ્રજાહિતમ્। અનાર્જવૈરાર્જવૈશ્ચ શત્રુપક્ષાવિવર્ધનમ્॥ 12-57-6 (67015) કેતનાનાં ચ જીર્ણાનામવેક્ષા ચૈવ સીદતામ્। દ્વિવિધસ્ય ચ દણ્ડસ્ય પ્રયોગઃ કાલચોદિતઃ॥ 12-57-7 (67016) સાધૂનામપરિત્યાગઃ કુલીનાનાં ચ ધારણમ્। નિચયશ્ચ નિચેયાનાં સેવા બુદ્ધિમતામપિ॥ 12-57-8 (67017) બલાનાં હર્ષણં નિત્યં પ્રજાનામન્વવેક્ષણમ્। કાર્યેષ્વખેદઃ કોશસ્ય તથૈવ ચ વિવર્ધનમ્॥ 12-57-9 (67018) પુરગુપ્તિરવિશ્વાસઃ પૌરસંઘાતભેદનમ્। અરિમધ્યસ્થમિત્રાણાં યથાવચ્ચાન્વવેક્ષણમ્॥ 12-57-10 (67019) ઉપજાપશ્ચ ભૃત્યાનામાત્મનઃ પુરદર્શનમ્। અવિશ્વાસઃ સ્વયં ચૈવ પરસ્યાશ્વાસનં તથા॥ 12-57-11 (67020) નીતિવર્ત્માનુસારેણ નિત્યમુત્થાનમેવ ચ। રિપૂણામનવજ્ઞાનં નિત્યં ચાનાર્યવર્જનમ્॥ 12-57-12 (67021) ઉત્થાનં હિ નરેન્દ્રાણાં બૃહસ્પતિરભાષત। રાજધર્મસ્ય યન્મૂલં શ્લોકાંશ્ચાત્ર નિબોધ મે॥ 12-57-13 (67022) ઉત્થાનેનામૃતં લબ્ધમુત્થાનેનાસુરા હતાઃ। ઉત્થાનેન મહેન્દ્રેણ શ્રૈષ્ઠ્યં પ્રાપ્તં દિવીહ ચ॥ 12-57-14 (67023) ઉત્થાનધીરઃ પુરુષો વાગ્ધીરાનધિતિષ્ઠતિ। ઉત્થાનવીરાન્વાગ્વીરા રમયન્ત ઉપાસતે॥ 12-57-15 (67024) ઉત્થાનહીનો રાજા હિ બુદ્ધિમાનપિ નિત્યશઃ। પ્રધર્ષણીયઃ શત્રૂણાં ભુજઙ્ગ ઇવ નિર્વિષઃ॥ 12-57-16 (67025) ન ચ શત્રુરવજ્ઞેયો દુર્બલોઽપિ બલીયસા। અલ્પોઽપિ હિ દહત્યગ્નિર્વિષમલ્પં હિનસ્તિ ચ॥ 12-57-17 (67026) એકાઙ્ગેનાપિ સંભૂતઃ શત્રુર્દુર્ગમુપાશ્રિતઃ। સર્વં તાપયતે દેશમપિ રાજ્ઞઃ સમૃદ્ધિનઃ॥ 12-57-18 (67027) રાજ્ઞો રહસ્યં યદ્વાક્યં જયાર્થે લોકસંગ્રહઃ। હૃદિ યચ્ચાસ્ય જિહ્નં સ્યાત્કારણાર્થં ચ યદ્ભવેત્॥ 12-57-19 (67028) યચ્ચાસ્ય કાર્યં વૃજિનં માર્દવેનૈવ ધાર્યતે। રઞ્જનાર્થં ચ લોકસ્ય ધર્મિષ્ઠામાચરેત્ક્રિયામ્॥ 12-57-20 (67029) રાજ્યં હિ સુમહત્તત્ર દુર્ધાર્યમકૃતાત્મભિઃ। ન શક્યં મૃદુના વોદુમાઘાતસ્થાનમુલ્વણમ્॥ 12-57-21 (67030) રાજ્યં સર્વામિષં નિત્યમાર્જવેનૈવ ધાર્યતે। તસ્માન્મિશ્રેણ સતતં વર્તિતવ્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-57-22 (67031) યદ્યપ્યસ્ય વિપક્તિઃ સ્યાદ્રક્ષમાણસ્ય વૈ પ્રજાઃ। સોપ્યસ્ય વિપુલો ધર્મ એવં વૃત્તા હિ ભૂમિપાઃ॥ 12-57-23 (67032) એષ તે રાજધર્માણાં લેશઃ સમનુવર્ણિતઃ। ભૂયસ્તે યત્ર સંદેહસ્તદ્બ્રૂહિ કુરુસત્તમ॥ 12-57-24 (67033) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-57-25x (5474) તતો વ્યાસશ્ચ ભગવાન્દેવસ્થાનોઽશ્મ એવ ચ। વાસુદેવઃ કૃપશ્ચૈવ સાત્યકિઃ સઞ્જયસ્તથા॥ 12-57-25 (67034) સાધુસાધ્વિતિ સંહૃષ્ટા ઘુષ્યમાણૈરિવાનનૈઃ। અસ્તુવંશ્ચ નરવ્યાઘ્રં ભીષ્મં ધર્મભૃતાં વરમ્॥ 12-57-26 (67035) તતો દીનમના ભીષ્મમુવાચ કુરુનન્દનઃ। નેત્રાભ્યામશ્રુપૂર્ણાભ્યાં પાદૌ તસ્ય શનૈઃ સ્પૃશન્॥ 12-57-27 (67036) શ્વ ઇદાનીં સ્વસંદેહં પ્રવક્ષ્યામિ પિતામહ। ઉપૈતિ સવિતા હ્યસ્તં રસમાપીય પાર્થિવમ્॥ 12-57-28 (67037) તતો દ્વિજાતીનભિવાદ્ય કેશવઃ। કૃપશ્ચ તે ચૈવ યુધિષ્ઠિરાદયઃ। પ્રદક્ષિણીકૃત્ય મહાનદીસુતં તતો રથાનારુરુહુર્મુદાન્વિતાઃ॥ 12-57-29 (67038) દૃષદ્વતીં ચાપ્યવગાહ્ય સુવ્રતાઃ। કૃતોદકાર્થાઃ કૃતજપ્યમઙ્ગલાઃ। ઉપાસ્ય સંધ્યાં વિધિવત્પરંતપા સ્તતઃ પુરં તે વિવિશુર્ગજાહ્વયમ્॥ ॥ 12-57-30 (67039) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 57॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-57-1 એતદ્રક્ષણં નવનીતં નવનીતવત્સર્વધર્મસારમ્। ન્યાય્યં ધર્મં પ્રશંસતીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-57-5 ચારો ગુપ્તસ્પશઃ। પ્રણિધિઃ પ્રકટસ્પશઃ। દાનં ભક્તવેતનયોઃ યુક્તેરાદાનમ્। અયોગેનાનુપાયેન આદાનં કરગ્રહણં નચ॥ 12-57-7 કેતનાનાં ગૃહાદીનામ્। દ્વિવિધસ્ય શારીરદણ્ડોઽર્થદણ્ડશ્ચેતિ ભેદાત્॥ 12-57-8 નિચેયાનાં સંગ્રાહ્યાણાં ધાન્યાદીનાં નિચયઃ સંગ્રહઃ॥ 12-57-10 અવિશ્વાસો યામિકાદીનામપિ॥ 12-57-11 અવિશ્વાસો ભૃત્યાનામેવ॥ 12-57-12 ઉત્થાનમુદ્યોગઃ। અનાર્યં હીનકર્મ કદર્યત્વાદિ તદ્વર્જનમ્॥ 12-57-15 વાગ્વીરાન્ પણ્ડિતાન્। ઉત્થાનમેવ મહત્પાણ઼્ડિત્યમિત્યર્થઃ॥ 12-57-18 એકાઙ્ગેન હસ્ત્યશ્વરથપાદાતાનામન્યતમેનાપિ સંભૂતઃ સંપન્નઃ। સમૃદ્ધિનઃ સમૃદ્ધિમતઃ॥ 12-57-21 અકૃતાત્મભિઃ ક્રૂરૈઃ॥ 12-57-22 મિશ્રેણ ક્રૌર્યમાર્દવાભ્યામ્॥ 12-57-28 પ્રક્ષ્યામિ ત્વાં પિતામહ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-58-0 (67040) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-58-0x (5475) તતઃ કલ્યં સમુત્થાય કૃતપૂર્વાહ્ણિકક્રિયાઃ। યયુસ્તે નગરાકારૈઃ રથૈઃ પાણ્ડવયાદવાઃ॥ 12-58-1 (67041) પ્રતિપદ્ય કુરુક્ષેત્રં ભીષ્મમાસાદ્ય ચાનઘમ્। સુખાં ચ રજનીં પૃષ્ટ્વા ગાઙ્ગેયં રથિનાં વરમ્॥ 12-58-2 (67042) વ્યાસાદીનભિવાદ્યર્ષીન્સર્વૈસ્તૈશ્ચાભિનન્દિતાઃ। નિષેદુરભિતો ભીષ્મં પરિવાર્ય સમન્તતઃ॥ 12-58-3 (67043) તતો રાજા મહાતેજા ધર્મપુત્રો યુધિષ્ઠિરઃ। અબ્રવીત્પ્રાઞ્જલિર્ભીષ્મં પ્રતિપૂજ્ય યથાવિધિ॥ 12-58-4 (67044) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-58-5x (5476) ય એષ રાજન્રાજેતિ શબ્દશ્ચરતિ ભારત। કથમેષ સમુત્પન્નસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-58-5 (67045) તુલ્યપાણિભુજગ્રીવસ્તુલ્યબુદ્ધીન્દ્રિયાત્મકઃ। તુલ્યદુઃખસુખાત્મા ચ તુલ્યપૃષ્ઠમુખોદરઃ॥ 12-58-6 (67046) તુલ્યશુક્રાસ્થિમજ્જા ચ તુલ્યમાંસાસૃગેવ ચ। નેઃશ્વાસોચ્છ્વાસતુલ્યશ્ચ તુલ્યપ્રાણશરીરવાન્॥ 12-58-7 (67047) સમાનજન્મમરણઃ સમઃ સર્વૈર્ગુણૈર્નૃણામ્। વિશિષ્ટબુદ્ધીઞ્શૂરાંશ્ચ કથમેકોઽધિતિષ્ઠતિ॥ 12-58-8 (67048) કથમેકો મહીં કૃત્સ્નાં શૂરવીરાર્યસંકુલમ્। રક્ષત્યપિ ચ લોકસ્ય પ્રસાદમભિવાઞ્છતિ॥ 12-58-9 (67049) એકસ્ય તુ પ્રસાદેન કૃત્સ્નો લોકઃ પ્રસીદતિ। વ્યાકુલે ચાકુલઃ સર્વો ભવતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-58-10 (67050) એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું ત્વત્તો હિ ભરતર્ષભ। કૃત્સ્નં તન્મે યથાતત્ત્વં પ્રબ્રૂહિ વદતાં વર॥ 12-58-11 (67051) નૈતત્કારણમત્યલ્પં ભવિષ્યતિ વિશાંપતે। યદેકસ્મિઞ્જગત્સર્વં દેવવદ્યાતિ સન્નતિમ્॥ 12-58-12 (67052) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-58-13x (5477) નિયતસ્ત્વં નરવ્યાઘ્ર શૃણુ સર્વમશેષતઃ। યથા રાજ્યં સમુત્પન્નમાદૌ કૃતયુગેઽભવત્॥ 12-58-13 (67053) નૈવ રાજ્યં ન રાજાઽઽસીન્ન ચ દણ્ડો ન દાણ્ડિકઃ। ધર્મેણૈવ પ્રજાઃ સર્વા રક્ષન્તિ સ્મ પરસ્પરમ્॥ 12-58-14 (67054) પાલ્યમાનાસ્તથાઽન્યોન્યં નરા ધર્મેણ ભારત। દૈન્યં પરમુપાજગ્મુસ્તતસ્તાન્મોહ આવિશત્॥ 12-58-15 (67055) તે મોહવશમાપન્ના મનુજા મનુજર્ષભ। પ્રતિપત્તિવિમોહાચ્ચ ધર્મસ્તેષામનીનશત્॥ 12-58-16 (67056) નષ્ટાયાં પ્રતિપત્તૌ ચ મોહવશ્યા નરાસ્તદા। લોભસ્ય વશમાપન્નાઃ સર્વે ભરતસત્તમ॥ 12-58-17 (67057) અપ્રાપ્તસ્યાભિમર્શં તુ કુર્વન્તો મનુજાસ્તતઃ। કામો નામાપરસ્તત્ર પ્રત્યપદ્યત વૈ પ્રભો॥ 12-58-18 (67058) તાંસ્તુ કામવશં પ્રાપ્તાન્રાગો નામાભિસંસ્પૃશત્। રક્તાશ્ચ નાભ્યજાનન્ત કાર્યાકાર્યે યુધિષ્ઠિર॥ 12-58-19 (67059) અગમ્યાગમનં ચૈવ વાચ્યાવાચ્યં તથૈવ ચ। ભક્ષ્યાભક્ષ્યં ચરાજેન્દ્ર દોષાદોષં ચ નાત્યજન્॥ 12-58-20 (67060) વિપ્લુતે નરલોકેઽસ્મિંસ્તતો બ્રહ્મ નનાશ હ। નાશાચ્ચ બ્રહ્મણો રાજન્ધર્મો નાશમથાગમત્॥ 12-58-21 (67061) નષ્ટે બ્રહ્મણિ ધર્મે ચ દેવાસ્ત્રાસમથાગમન્। તે ત્રસ્તા નરશાર્દૂલ બ્રહ્માણં શરણં યયુઃ॥ 12-58-22 (67062) પ્રપદ્ય ભગવન્તં તે દેવં લોકપિતામહમ્। ઊચુઃ પ્રાઞ્જલયઃ સર્વે દુઃખવેગસમાહતાઃ॥ 12-58-23 (67063) ભગવન્નરલોકસ્થં ગ્રસ્તં બ્રહ્મ સનાતનમ્। લોભમોહાદિભિર્ભાવૈસ્તતો નો ભયમાવિશત્॥ 12-58-24 (67064) બ્રહ્મણશ્ચ પ્રણાશેન ધર્મો વ્યનશદીશ્ચર। તતસ્તુ સમતાં યાતા મર્ત્યૈસ્ત્રિભુવનેશ્વરાઃ॥ 12-58-25 (67065) અધોર્ભિવર્ષાસ્તુ વયં ભૌમાસ્તૂર્ધ્વપ્રવર્ષિણઃ। ક્રિયાવ્યુપરમાત્તેષાં તતોઽગચ્છામ સંશયમ્॥ 12-58-26 (67066) અત્ર નિઃશ્રેયસં યન્નસ્તદ્ધ્યાયસ્વ પિતામહ। ત્વત્પ્રસાદાત્સમુત્થોસૌ પ્રભાવો નો ભવત્વયમ્॥ 12-58-27 (67067) તાનુવાચ સુરાન્સર્વાન્સ્વયંભૂર્ભગવાંસ્તતઃ। શ્રેયોઽહં ચિન્તયિષ્યામિવ્યેતુ વો ભીઃ સુરોત્તમાઃ॥ 12-58-28 (67068) તતોઽધ્યાયસહસ્રાણાં શતં ચક્રે સ્વબુદ્ધિજમ્। યત્ર ધર્મસ્તથૈવાર્થઃ કામશ્ચૈવાનુવર્ણિતઃ॥ 12-58-29 (67069) ત્રિવર્ગ ઇતિ વિખ્યાતો ગણ એવ સ્વયંભુવા। ચતુર્થો મોક્ષ ઇત્યેવ પૃથગર્થઃ પૃથગ્ગુણઃ॥ 12-58-30 (67070) મોક્ષસ્યાસ્તિ ત્રિવર્ગોઽન્યઃ પ્રોક્તઃ સત્વં રજસ્તમઃ। સ્થાનં વૃદ્ધિઃ ક્ષયશ્ચૈવ ત્રિવર્ગશ્ચૈવ દણ્ડજઃ॥ 12-58-31 (67071) આત્માદેશશ્ચ કાલશ્ચાપ્યુપાયાઃ કૃત્યમેવ ચ। સહાયાઃ કારણં ચૈવ ષડ્વર્ગો નીતિજઃ સ્મૃતઃ॥ 12-58-32 (67072) ત્રયી ચાન્વીક્ષિકી ચૈવ વાર્તા ચ ભરતર્ષભ। દણ્ડનીતિશ્ચ વિપુલા વિદ્યાસ્તત્ર નિદર્શિતાઃ॥ 12-58-33 (67073) અમાત્યલિપ્સા પ્રણિધી રાજપુત્રસ્ય લક્ષણમ્। ચારશ્ચ વિવિધોપાયઃ પ્રણિધિશ્ચ પૃથગ્વિધઃ॥ 12-58-34 (67074) સામભેદઃ પ્રદાનં ચ તતો દણ્ડશ્ચ પાર્થિવ। ઉપેક્ષા પઞ્ચમી ચાત્ર કાર્ત્સ્ન્યેન સમુદાહૃતા॥ 12-58-35 (67075) મન્ત્રશ્ચ વર્ણિતઃ કૃત્સ્નો મન્ત્રભેદાર્થ એવ ચ। વિભ્રમશ્ચૈવ મન્ત્રસ્ય સિદ્ધ્યસિદ્ધ્યોશ્ચ યત્ફલમ્॥ 12-58-36 (67076) સંધિશ્ચ ત્રિવિધાભિખ્યો હીનો મધ્યસ્તથોત્તમઃ। ભયસત્કારવિત્તાખ્યં કાર્ત્સ્ન્યેન પરિવર્ણિતમ્॥ 12-58-37 (67077) યાત્રાકાલાશ્ચ ચત્વારસ્ત્રિવર્ગસ્ય ચ વિસ્તરઃ। વિજયો ધર્મયુક્તશ્ચ તથાર્થવિજયશ્ચ હ॥ 12-58-38 (67078) આસુરશ્ચૈવ વિજયઃ કાર્ત્સ્ન્યેન પરિવર્ણિતઃ। લક્ષણં પઞ્ચવર્ગસ્ય ત્રિવિધં ચાત્ર વર્ણિતમ્॥ 12-58-39 (67079) પ્રકાશશ્ચાપ્રકાશશ્ચ દણ઼્ડોઽથ પરિશબ્દિતઃ। પ્રકાશોઽષ્ટવિધસ્તત્ર ગુહ્યશ્ચ બહુવિસ્તરઃ॥ 12-58-40 (67080) રથા નાગા હયાશ્ચૈવ પાદાતાશ્ચૈવ પાણ્ડવ। વિષ્ટિર્નાવશ્ચરાશ્ચૈવ દેશિકા ઇતિ ચાષ્ટમઃ। અઙ્ગાન્યેતાનિ કૌરવ્ય પ્રકાશાનિ બલસ્ય તુ॥ 12-58-41 (67081) જઙ્ગમાજઙ્ગમાશ્ચોક્તાશ્ચૂર્ણયોગા વિષાદયઃ। સ્પર્શે ચાભ્યવહાર્યે ચાપ્યુપાંશુર્વિવિધઃ સ્મૃતઃ॥ 12-58-42 (67082) `ક્રીડાપૂર્વે રણે દ્યૂતે વિસ્રમ્ભણસમન્વિતમ્। ઉક્તં કૈતવ્યમિત્યેતદુપાયો નવમો બુધૈઃ॥ 12-58-43 (67083) ઉપેક્ષા સર્વકાર્યેષુ કર્મણાં કરણેષુ ચ। અનિષ્ટાનાં સમુત્થાને ત્રિવર્ગો નશ્યતે યયા॥ 12-58-44 (67084) ઇન્દ્રજાલાદિકા માયા વાજીવનકુશીલવૈઃ। સુનિમિત્તૈદુર્નિમિત્તૈરુત્પાતૈશ્ચ સમન્વિતમ્॥ 12-58-45 (67085) ડમ્ભો લિઙ્ગં સમાશ્રિત્ય શત્રુવર્ગે પ્રયુજ્યતે। શાઠ્યં નિશ્ચેષ્ટતા પ્રોક્તા ચિત્તદોષપ્રદૂષિકા॥' 12-58-46 (67086) અરિર્મિત્ર ઉદાસીન ઇત્યેતેઽપ્યનુવર્ણિતાઃ। કૃત્સ્ના માર્ગગુણાશ્ચૈવ તથા ભૂમિગુણાશ્ચ હ। આત્મરક્ષણમાશ્વાસઃ સ્પર્શાનાં ચાન્વવેક્ષણમ્॥ 12-58-47 (67087) કલ્પના વિવિધાશ્ચાપિ નૃનાગરથવાજિનામ્। વ્યૂહાશ્ચ વિવિધાભિખ્યા વિચિત્રં યુદ્ધકૌશલમ્॥ 12-58-48 (67088) ઉત્પાતાશ્ચ નિપાતાશ્ચ સુયુદ્ધં સુપલાયિતમ્। શસ્ત્રાણાં પાલનં જ્ઞાનં તથૈવ ભરતર્ષભ॥ 12-58-49 (67089) બલવ્યસનયુક્તં ચ તથૈવ બલહર્ષણમ્। પીડા ચાપદકાલશ્ચ ભયકાલશ્ચ પાણ્ડવ॥ 12-58-50 (67090) તથાખ્યાતવિધાનં ચ યોગઃ સંચાર એવ ચ। ચોરૈરાટવિકૈશ્ચોગ્રૈઃ પરરાષ્ટ્રસ્ય પીડનમ્॥ 12-58-51 (67091) અગ્નિદૈર્ગરદૈશ્ચેવ પ્રતિરૂપકકારકૈઃ। શ્રેણિમુખ્યોપજાપેન વીરુધશ્છેદનેન ચ॥ 12-58-52 (67092) દૂષણેન ચ નાગાનામાતઙ્કજનનેન ચ। આરાધનેન ભક્તસ્ય પત્યુશ્ચોપગ્રહેણ ચ॥ 12-58-53 (67093) સપ્તાઙ્ગસ્ય ચ રાજ્યસ્ય હ્રાસવૃદ્ધિસમીક્ષણમ્। દૂતસામર્થ્યયોગશ્ચ રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિવર્ધનમ્॥ 12-58-54 (67094) અરિમધ્યસ્થમિત્રાણાં સમ્યક્ચોક્તં પ્રપઞ્ચનમ્। અવમર્દઃ પ્રતીઘાતસ્તથૈવ ચ બલીયસામ્॥ 12-58-55 (67095) વ્યવહારઃ સુસૂક્ષ્મશ્ચ તથા કણ્ટકશોધનમ્। શ્રમો વ્યાયામયોગશ્ચ યોગદ્રવ્યસ્ય સઞ્ચયઃ॥ 12-58-56 (67096) અભૃતાનાં ચ ભરણં ભૃતાનાં ચાન્વવેક્ષણમ્। અન્તકાલે પ્રદાનં ચ વ્યસને ચાપ્રસઙ્ગિતા॥ 12-58-57 (67097) તથા રાજગુણાશ્ચૈવ સેનાપતિગુણાશ્ચ હ। કરણસ્ય ચ કર્તુશ્ચ ગુણદોષાસ્તથૈવ ચ॥ 12-58-58 (67098) દુષ્ટેઙ્ગિતં ચ વિવિધં વૃત્તિશ્ચૈવાનુવર્તિનામ્। શઙ્કિતત્વં ચ સર્વસ્ય પ્રમાદસ્ય ચ વર્જનમ્॥ 12-58-59 (67099) અલબ્ધલિપ્સા લબ્ધસ્ય તથૈવ ચ વિવર્ધનમ્। પ્રદાનં ચ વિવૃદ્ધસ્ય પાત્રેભ્યો વિધિવત્તથા॥ 12-58-60 (67100) વિસર્ગોઽર્થસ્ય ધર્માર્થમર્થાર્થં કામહેતુકમ્। ચતુર્થં વ્યસનાઘાતે તથૈવાત્રાનુવર્ણિતમ્॥ 12-58-61 (67101) ક્રોધજાનિ તતોગ્રાણિ કામજાનિ તથૈવ ચ। દશોક્તાનિ કુરુશ્રેષ્ઠ વ્યસનાન્યત્ર ચૈવ હ॥ 12-58-62 (67102) મૃગયાક્ષાસ્તથા પાનં સ્ત્રિયશ્ચ ભરતર્ષભ। કામજાન્યાહુરાચાર્યાઃ પ્રોક્તાનીહ સ્વયંભુવા॥ 12-58-63 (67103) વાક્પારુષ્યં તથોગ્રત્વ દણ્ડપારુષ્યમેવ ચ। આત્મનો નિગ્રહસ્ત્યાગો હ્યર્થદૂષણમેવ ચ॥ 12-58-64 (67104) યન્ત્રાણિ વિવિધાન્યેવ ક્રિયાસ્તેષાં ચ વર્ણિતાઃ। અવમર્દઃ પ્રતીઘાતઃ કેતનાનાં ચ ભઞ્જનમ્॥ 12-58-65 (67105) ચૈત્યદ્રુમાવમર્દશ્ચ રોધઃ કર્માન્તનાશનમ્। અપસ્કરોઽથ વમનં તથોપાસ્યા ચ વર્ણિતા॥ 12-58-66 (67106) પણવાનકશઙ્ખાનાં ભેરીણાં ચ યુધિષ્ઠિર। ઉપાર્જનં ચ દ્રવ્યાણાં પરમર્મ ચ તાનિ ષટ્॥ 12-58-67 (67107) લબ્ધસ્ય ચ પ્રશમનં સતાં ચૈવાભિપૂજનમ્। વિદ્વદ્ભિરેકીભાવશ્ચ જપહોમવિધિજ્ઞતા॥ 12-58-68 (67108) મઙ્ગલાલમ્ભનં ચૈવ શરીરસ્ય પ્રતિક્રિયા। આહારયોજનં ચૈવ નિત્યમાસ્તિક્યમેવ ચ॥ 12-58-69 (67109) એકેન ચ યથોત્થેયં સત્યત્વં મધુરા ગિરઃ। ઉત્તમાનાં સમાજાનાં ક્રિયાઃ કેતનજાસ્તથા॥ 12-58-70 (67110) પ્રત્યક્ષાશ્ચ પરોક્ષાશ્ચ સર્વાધિકરણેષ્વથ। વૃત્તેર્ભરતશાર્દૂલ નિત્યં ચૈવાન્વવેક્ષણમ્॥ 12-58-71 (67111) અદણ્ડ્યત્વં ચ વિપ્રાણાં યુક્ત્યા દણ઼્ડનિપાતનમ્। અનુજીવિ સ્વજાતિભ્યો ગુણેભ્યશ્ચ સમુદ્ભવઃ॥ 12-58-72 (67112) રક્ષણં ચૈવ પૌરાણાં રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિવર્ધનમ્। મણ્ડલસ્થા ચ યા ચિન્તા રાજન્દ્વાદશરાજિકા॥ 12-58-73 (67113) દ્વિસપ્તતિમતિશ્ચૈવ પ્રોક્તા યા ચ સ્વયંભુવા। દેશજાતિકુલાનાં ચ ધર્માઃ સમનુવર્ણિતાઃ॥ 12-58-74 (67114) ધર્મશ્ચાર્થશ્ચ કામશ્ચ મોક્ષશ્ચાત્રાનુવર્ણિતાઃ। ઉપાયાશ્ચાર્થલિપ્સા ચ વિવિધા ભૂરિદક્ષિણઃ॥ 12-58-75 (67115) મૂલકર્મક્રિયા ચાત્ર માયાયોગશ્ચ વર્ણિતઃ। દૂષણં સ્રોતસાં ચૈવ વર્ણિતં ચ સ્થિરામ્ભસામ્॥ 12-58-76 (67116) યૈર્યૈરુપાયૈર્લોકસ્તુ ન ચલેદાર્યવર્ત્મનઃ। તત્સર્વં રાજશાર્દૂલ નીતિશાસ્ત્રેઽભિવર્ણિતમ્॥ 12-58-77 (67117) એતત્કૃત્વા સુભં શાસ્ત્રં તતઃ સ ભગવાન્પ્રભુઃ। દેવાનુવાચ સંહૃષ્ટઃ સર્વાઞ્છક્રપુરોગમાન્॥ 12-58-78 (67118) ઉપકારાય લોકસ્ય ત્રિવર્ગસ્થાપનાય ચ। નવનીતં સરસ્વત્યા બુદ્ધિરેષા પ્રભાષિતા॥ 12-58-79 (67119) દણ્ડેન સહિતા હ્યેષા લોકરક્ષણકારિકા। નિગ્રહાનુગ્રહરતા લોકાનનુચરિષ્યતિ॥ 12-58-80 (67120) દણ્ડેન નીયતે ચેદં દણ્ડં નયતિ વા પુનઃ। દણ્ડનીતિરિતિખ્યાતા ત્રીઁલ્લોકાનવપત્સ્યતે॥ 12-58-81 (67121) પાઙ્ગુણ્યગુણસારૈષા સ્થાસ્યત્યગ્રે મહાત્મસુ। ધર્માર્થકામમોક્ષાશ્ચ સકલા હ્યત્ર શબ્દિતાઃ॥ 12-58-82 (67122) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-58-83x (5478) તતસ્તાં ભગવાન્નીતિં પૂર્વં જગ્રાહ શંકરઃ। બહુરૂપો વિશાલાક્ષઃ શિવઃ સ્થાણુરુમાપતિઃ॥ 12-58-83 (67123) અનાદિનિધનો દેવશ્ચૈતન્યાદિસમન્વિતઃ। જ્ઞાનાનિ ચ વશે યસ્ય તારકાદીન્યશેષતઃ॥ 12-58-84 (67124) અણિમાદિગુણોપેતમૈશ્વર્યં ન ચ કૃત્રિમમ્। તુષ્ટ્યર્થં બ્રહ્મણઃ પુત્રો લલાટાદુત્થિતઃ પ્રભુઃ॥ 12-58-85 (67125) અરુદત્સસ્વનં ઘોરં જગતઃ પ્રભુરવ્યયઃ। જાયમાનઃ પિતા પુત્રે પુત્રઃ પિતરિ ચૈવ હિ॥ 12-58-86 (67126) બુદ્ધિં વિશ્વસૃજે દત્ત્વા બ્રહ્માણ્ડં યેન નિર્મિતમ્। યસ્મિન્હિરણ્મયો હંસઃ શકુનિઃ સમપદ્યત॥ 12-58-87 (67127) કર્તા સર્વસ્ય લોકસ્ય બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ। સ દેવઃ સર્વભૂતાનાં મહાદેવઃ સનાતનઃ। અસંખ્યાતસહસ્રાણાં રુદ્રાણાં સ્થાનમવ્યયમ્॥ 12-58-88 (67128) યુગાનામાયુષો હ્રાસં વિજ્ઞાય ભગવાઞ્શિવઃ। સંચિક્ષેપ તતઃ શાસ્ત્રં મહાસ્ત્રં બ્રહ્મણા કૃતમ્॥ 12-58-89 (67129) વૈશાલાક્ષમિતિ પ્રોક્તં તદિન્દ્રઃ પ્રત્યપદ્યત। દશાધ્યાયસહસ્રાણિ સુબ્રહ્મણ્યો મહાતપાઃ॥ 12-58-90 (67130) મઘવાનપિ તચ્છાસ્ત્રં દેવાત્પ્રાપ્ય મહેશ્વરાત્। પ્રજાનાં હિતમન્વિચ્છન્સંચિક્ષેપ પુરંદરઃ॥ 12-58-91 (67131) સહસ્ત્રૈઃ પઞ્ચભિસ્તાત યદુક્તં બાહુદન્તકમ્। અધ્યાયાનાં સહસ્ત્રૈસ્તુ ત્રિભિરેવ બૃહસ્પતિઃ। સંચિક્ષેપેશ્વરો બુદ્ધ્યા બાર્હસ્પત્યં યદુચ્યતે॥ 12-58-92 (67132) અધ્યાયાનાં સહસ્રેણ કાવ્યઃ સંક્ષેપમબ્રવીત્। તચ્છાસ્ત્રમમિતપ્રજ્ઞો યોગાચાર્યો મહાયશાઃ॥ 12-58-93 (67133) એવં લોકાનુરોધેન શાસ્ત્રમેતન્મહર્ષિભિઃ। સંક્ષિપ્તમાયુર્વિજ્ઞાય લોકાનાં હ્રાસિ પાણ્ડવ॥ 12-58-94 (67134) અથ દેવાઃ સમાગમ્ય વિષ્ણુમૂચુઃ પ્રજાપતિમ્। એકો યોઽર્હતિ મર્ત્યેભ્યઃ શ્રૈષ્ઠ્ય વૈ તં સમાદિશ॥ 12-58-95 (67135) તતઃ સંચિન્ત્ય ભગવાન્દેવો નારાયણઃ પ્રભુઃ। તૈજસં વૈ વિરજસં સોઽસૃજન્માનસં સુતમ્॥ 12-58-96 (67136) વિરજાસ્તુ મહાભાગઃ પ્રભુત્વં ભુવિ નૈચ્છત। ન્યાસાયૈવાભવદ્વુદ્ધિઃ પ્રણીતા તસ્ય પાણ્ડવ॥ 12-58-97 (67137) કીર્તિમાંસ્તસ્ય પુત્રોઽભૂત્સોઽપિ મર્ત્યાધિકોઽભવત્। કર્દમસ્તસ્ય તુ સુતઃ સોઽપ્યતપ્યન્મહત્તપઃ॥ 12-58-98 (67138) પ્રજાપતેઃ કર્દમસ્ય ત્વનઙ્ગો નામ વીર્યવાન્। પ્રજા રક્ષયિતા સાધુર્દણ્ડનીતિવિશારદઃ॥ 12-58-99 (67139) અનઙ્ગપુત્રોઽતિબલો નીતિમાનભિગમ્ય વૈ। પ્રતિપેદે મહારાજ્યમથેન્દ્રિયવશોઽભવત્॥ 12-58-100 (67140) `પ્રાપ્ય નારીં મહાભાગાં રૂપિણીં કામમોહિતઃ। સૌભાગ્યેન ચ સંપન્નાં ગુણૈશ્ચાનુત્તમાં સતીમ્'॥ 12-58-101 (67141) મૃત્યોસ્તુ દુહિતા રાજન્સુનીથા નામ નામતઃ। પ્રખ્યાતા ત્રિષુ લોકેષુ યા સા વેનમજીજનત્॥ 12-58-102 (67142) તં પ્રજાસુ વિધર્માણં રાગદ્વેષવશાનુગમ્। મન્ત્રપૂતૈઃ કુશૈર્જઘ્નુર્ઋષયો બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-58-103 (67143) મમન્થુર્દક્ષિણં ચોરુમૃષયસ્તસ્ય ભારત। તતોઽસ્ય વિકૃતો જજ્ઞે હ્રસ્વકઃ પુરુષોઽશુચિઃ॥ 12-58-104 (67144) દગ્ધસ્થૂણાપ્રતીકાશો રક્તાક્ષઃ કૃષ્ણમૂર્ધજઃ। નિષીદેત્યેવમૂચુસ્તમૃષયો બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 12-58-105 (67145) તસ્માન્નિષાદાઃ સંભૂતાઃ ક્રૂરાઃ શૈલવનાશ્રયાઃ। યે ચાન્યે વિન્ધ્યનિલયા મ્લેચ્છાઃ શતસહસ્રશઃ॥ 12-58-106 (67146) ભૂયોઽસ્ય દક્ષિણં પાણિં મમન્થુસ્તે મહર્ષયઃ। તતઃ પુરુષ ઉત્પન્નો રુપેણેન્દ્ર ઇવાપરઃ॥ 12-58-107 (67147) કવચી બદ્ધનિસ્ત્રિંશઃ સશરઃ સશરાસનઃ। વેદવેદાઙ્ગવિચ્ચૈવ ધનુર્વેદે ચ પારગઃ॥ 12-58-108 (67148) તં દણ્ડનીતિઃ સકલા શ્રિતા રાજન્નરોત્તમમ્। તતસ્તુ પ્રાઞ્જલિર્વૈન્યો મહર્ષીસ્તાનુવાચ હ॥ 12-58-109 (67149) સુસૂક્ષ્મા મે સમુત્પન્ના બુદ્ધિર્ધરર્માર્થદર્શિની। અનયા કિં મયા કાર્યં તન્મે તત્ત્વેન શંસત॥ 12-58-110 (67150) યન્માં ભવન્તો વક્ષ્યન્તિ કાર્યમર્થસમન્વિતમ્। તદહં વઃ કરિષ્યામિ નાત્ર કાર્યા વિચારણા॥ 12-58-111 (67151) તમૂચુસ્તત્ર દેવાસ્તે તે ચૈવ પરમર્ષયઃ। નિયતો યત્ર ધર્મો વૈ તમશઙ્કઃ સમાચર॥ 12-58-112 (67152) પ્રિયાપ્રિયે પરિત્યજ્ય સમઃ સર્વેષુ જન્તુષુ। કામં ક્રોધં ચ લોભં ચ માનં ચોત્સૃજ્ય દૂરતઃ॥ 12-58-113 (67153) યશ્ચ ધર્માત્પ્રવિચલેલ્લોકે કશ્ચન માનવઃ। નિગ્રાહ્યસ્તે સ્વબાહુભ્યાં શશ્વદ્ધર્મમવેક્ષતા॥ 12-58-114 (67154) પ્રતિજ્ઞાં ચાધિરોહસ્વ મનસા કર્મણા ગિરા। પાલયિષ્યામ્યહં ભૌમં બ્રહ્મ ઇત્યેવ ચાસકૃત્॥ 12-58-115 (67155) યશ્ચાત્ર ધર્મ ઇત્યુક્તો દણ્ડનીતિવ્યપાશ્રયઃ। તમશઙ્કઃ કરિષ્યામિ સ્વવશો ન કદાચન॥ 12-58-116 (67156) અદણ્ડ્યા મે દ્વિજાશ્ચેતિ પ્રતિજાનીષ્વ ચાભિભો। લોકં ચ સંકરાત્કૃત્સ્નં ત્રાતાઽસ્મીતિ પરંતપ॥ 12-58-117 (67157) વૈન્યસ્તતસ્તાનુવાચ દેવાનૃષિપુરોગમાન્। બ્રાહ્મણા મે સહાયાશ્ચેદેવમસ્તુ સુરર્ષભાઃ॥ 12-58-118 (67158) એવમસ્ત્વિતિ વૈન્યસ્તુ તૈરુક્તો બ્રહ્મવાદિભિઃ। પુરોધાશ્ચાભવત્તસ્ય શુક્રો બ્રહ્મમયો નિધિઃ॥ 12-58-119 (67159) મન્ત્રિણો વાલખિલ્યાશ્ચ સારસ્વત્યો ગણસ્તથા। મહર્ષિર્ભગવાન્ગર્ગસ્તસ્ય સાંવત્સરોઽભવત્॥ 12-58-120 (67160) આત્મનાઽષ્ટમ ઇત્યેવ શ્રુતિરેષાં પરા નૃષુ। ઉત્પન્નૌ બન્દિનૌ ચાસ્ય તત્પૂર્વૌ સૂતમાગધૌ॥ 12-58-121 (67161) તયો પ્રીતો દદૌ રાજા પૃથુર્વૈન્યઃ પ્રતાપવાન્। અનૂપદેશં સૂતાય મગધં માગધાય ચ॥ 12-58-122 (67162) સમતાં વસુધાયાશ્ચ સ સમ્યગુદપાદયત્। વૈષમ્યં હિ પરં ભૂમેરિતિ નઃ પરમા શ્રુતિઃ॥ 12-58-123 (67163) મન્વન્તરેષુ સર્વેષુ વિષમા જાયતે મહી। ઉજ્જહાર તતો વૈન્યઃ શિલાજાલાન્સમન્તતઃ॥ 12-58-124 (67164) ધનુષ્કોટ્યા મહારાજ તેન શૈલા વિમર્દિતાઃ। સ વિષ્ણુના ચ દેવેન શક્રેણ વિબુધૈઃ સહ। ઋષિભિશ્ચ પ્રજાપાલ્યે બ્રહ્મણા ચાભિષેચિતઃ॥ 12-58-125 (67165) તં સાક્ષાત્પૃથિવી ભેજે રત્નાન્યાદાય પાણ઼્ડવ। સાગરઃ સરિતાં ભર્તા હિમવાંશ્ચાચલોત્તમઃ॥ 12-58-126 (67166) શક્રશ્ચ ધનમક્ષય્યં પ્રાદાત્તસ્મૈ યુધિષ્ઠિર। રુક્મં ચાપિ મહામેરુઃ સ્વયં કનકપર્વતઃ॥ 12-58-127 (67167) યક્ષરાક્ષસભર્તા ચ ભગવાન્નરવાહનઃ। ધર્મે ચાર્થે ચ કામે ચ સમર્થં પ્રદદૌ ધનમ્॥ 12-58-128 (67168) હયા રથાશ્ચ નાગાશ્ચ કોટિશઃ પુરુષાસ્તથા। પ્રાદુર્બભૂવુર્વૈન્યસ્ય ચિન્તયાનસ્ય પાણ્ડવ॥ 12-58-129 (67169) ન જરા ન ચ દુર્ભિક્ષં નાધયો વ્યાધયઃ કુતઃ। સરીસૃપેભ્યઃ સ્તેનેભ્યો ન ચાન્યેભ્યઃ કદાચન। ભયમાસીત્તતસ્તસ્ય પૃથિવી સસ્યમાલિની॥ 12-58-130 (67170) આપસ્તસ્તમ્ભિરે ચાસ્ય સમુદ્રમભિયાસ્યતઃ। પર્વતાશ્ચ દદુર્માર્ગં ધ્વજભઙ્ગશ્ચ નાભવત્॥ 12-58-131 (67171) તેનેયં પૃથિવી દુગ્ધા સસ્યાનિ દશ સપ્ત ચ। યક્ષરાક્ષસનાગાનામીપ્સિતં યસ્ય યસ્ય યત્॥ 12-58-132 (67172) તેન ધર્મોત્તરશ્ચાયં કૃતો લોકો મહાત્મના। રઞ્જિતાશ્ચ પ્રજાઃ સર્વાસ્તેન રાજેતિ શબ્દ્યતે॥ 12-58-133 (67173) બ્રાહ્મણાનાં ક્ષતત્રાણાત્તતઃ ક્ષત્રિય ઉચ્યતે। પ્રથિતા ધર્મતશ્ચેયં પૃથિવી સાધુભિઃ સ્મૃતા॥ 12-58-134 (67174) સ્થાપનં ચાકરોદ્વિષ્ણુઃ સ્વયમેવ સનાતનઃ। નાતિવર્તિષ્યતે કશ્ચિદ્રાજંસ્ત્વામિતિ ભારત॥ 12-58-135 (67175) તતઃ સ ભગવાન્વિષ્ણુરાવિવેશ ચ પાર્થિવમ્। દેવવન્નરદેવાનાં નમતીદં જગત્તતઃ॥ 12-58-136 (67176) દણ્ડનીત્યા ચ સતતં રક્ષિતારં નરેશ્વરમ્। નાધર્ષયેત્તથા કશ્ચિચ્ચારનિષ્પન્દદર્શનાત્॥ 12-58-137 (67177) શુભં હિ કર્મ રાજેન્દ્ર શુભત્વાયોપકલ્પતે। આત્મના કરણૈશ્ચૈવ સમસ્યેહ મહીક્ષિતઃ॥ 12-58-138 (67178) કો હેતુર્યદ્વશે તિષ્ઠેલ્લોકો દૈવાદૃતે ગુણાત્॥ 12-58-139 (67179) વિષ્ણોર્લલાટાત્કમલં સૌવર્ણમભવત્તદા। શ્રિયઃ સકાશાદર્થશ્ચ જાતો ધર્મસ્ય પાણ્ડવ। અથ ધર્મસ્તથૈવાર્થઃ શ્રીશ્ચ રાજ્યે પ્રતિષ્ઠિતા॥ 12-58-141 (67181) સુકૃતસ્ય ક્ષયાચ્ચૈવ સ્વર્લોકાદેત્ય મેદિનીમ્। પાર્થિવો જાયતે તાત દણ્ડનીતિવિશારદઃ॥ 12-58-142 (67182) માહાત્મ્યેન ચ સંયુક્તો વૈષ્ણવેન નરો ભુવિ। બુદ્ધ્યા ભવતિ સંયુક્તો માહાત્મ્યં ચાધિગચ્છતિ॥ 12-58-143 (67183) સ્થાપિતં ચ તતો દેવૈર્ન કશ્ચિદતિવર્તતે। તિષ્ઠત્યેકસ્ય ચ વશે તં ચૈવાનુવિધીયતે॥ 12-58-144 (67184) શુભં હિ કર્મ રાજેન્દ્ર શુભત્વાયોપકલ્પતે। તુલ્યસ્યૈકસ્ય યેનાયં લોકો વચસિ તિષ્ઠતિ॥ 12-58-145 (67185) યોઽસ્ય વૈ મુખમદ્રાક્ષીત્સોઽસ્ય સર્વો વશાનુગઃ। સુભગં ચાર્થવન્તં ચ રૂપવન્તં ચ પશ્યતિ॥ 12-58-146 (67186) મહત્ત્વાત્તસ્ય દણ્ડસ્ય નીતિર્વિસ્પષ્ટલક્ષણા। નયશ્ચારશ્ચ વિપુલો યેન સર્વમિદં તતમ્॥ 12-58-147 (67187) આગમશ્ચ પુરાણાનાં મહર્ષીણાં ચ સંભવઃ। તીર્થવંશશ્ચ વંશશ્ચ ક્ષત્રિયાણાં યુધિષ્ઠિર॥ 12-58-148 (67188) સકલં ચાતુરાશ્રમ્યં ચાતુર્હોત્રં તથૈવ ચ। ચાતુર્વર્ણ્યં તથૈવાત્ર ચાતુર્વિદ્યં ચ કીર્તિમ્॥ 12-58-149 (67189) ઇતિહાસોપવેદાશ્ચ ન્યાયઃ કૃત્સ્નશ્ચ વર્ણિતઃ। તપો જ્ઞાનમર્હિસા ચ સત્યં દાનમમત્સરઃ॥ 12-58-150 (67190) વૃદ્ધોપસેવા દાનં ચ શૌચમુત્થાનમેવ ચ। સર્વભૂતાનુકમ્પા ચ સર્વમત્રોપવર્ણિતમ્॥ 12-58-151 (67191) ભુવિ વાચોગતં યચ્ચ તચ્ચ સર્વં સમર્પિતમ્। તસ્મિન્પૈતામહે શાસ્ત્રે પાણ્ડવેય ન સંશયઃ॥ 12-58-152 (67192) તતો જગતિ રાજેન્દ્ર સતતં શબ્દિતં બુધૈઃ। દેવાશ્ચ નરદેવાશ્ચ તુલ્યા ઇતિ વિશાંપતે॥ 12-58-153 (67193) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં મહત્ત્વં પ્રતિ રાજસુ। કાર્ત્સ્ન્યેન ભરતશ્રેષ્ઠ કિમન્યદિહ વર્તતે॥ ॥ 12-58-154 (67194) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 58॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-58-1 કલ્યં પ્રાતઃ॥ 12-58-5 આનુષત્વે સમાનેઽપિ કિંનિમિત્તેયં એકસ્મિન્નિગ્રાહનુગ્રહશક્તિરિતિ પૃચ્છતિ ય ઇત્યાદિના॥ 12-58-14 દણ્ડઃ દમનમ્। દાણ્ડિકો દણ્ડપ્રણેતા॥ 12-58-15 મોહો વૈચિત્યમ્॥ 12-58-16 પ્રતિપત્તિવિમોહાત્ જ્ઞાનલોપાત્॥ 12-58-20 નાત્યજન્દુષ્ટમદુષ્ટં ચ સર્વં સ્વીચક્રુરિત્યર્થઃ॥ 12-58-21 બ્રહ્મ વેદઃ। ધર્મો યજ્ઞઃ॥ 12-58-25 મર્ત્યૈઃ સમતાં યાતાઃ સ્મ। સ્વાહાદ્યભાવેન ક્ષીણાઃ સ્મ ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-26 હવિર્ધારાભિરૂર્ધ્વપ્રવર્ષિણઃ। તતશ્ચાન્નાભાવાન્નશ્યામ ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-30 પૃથગર્થઃ ત્રિવર્ગફલાપેક્ષયા વિપરીતફલઃ। પૃથગ્ગુણઃ ત્રિવર્ગસાધનાપેક્ષયા વિપરીતસાધનઃ॥ 12-58-31 મોક્ષસ્ય ત્રિવર્ગો ધર્માદિરન્યો નિષ્કામઃ। ધર્માદેર્ભેદશ્ચ સત્વાદિગુણપ્રાધાન્યનિમિત્ત ઇત્યર્થઃ। દણ્ડાત્સ્થાનં સામ્યં વણિજાં વૃદ્ધિસ્તપસ્વિનાં ક્ષયશ્ચોરાણાં ચ ભવતીત્યાહાર્ધેન સ્થાનમિતિ॥ 12-58-32 નીતિજાન્ષઙ્ગુણાનાહ આત્મેતિ। આત્માચિત્તમ્। નીતિબલાત્પ્રજાનાં ચિત્તં દુઃસ્થિતમપિ સુસ્થિતં ભવતિ। કુદેશોઽપિ સુદેશો ભવતિ। કલિરપિ કૃતં ભવતિ। ઉપાયાઃ સાધનાનિ। કૃત્યં કૃતિનિર્વર્ત્યં પ્રયોજનમ્। સહાયાઃ સુહૃદાદયઃ॥ 12-58-33 ત્રયી કર્મકાણ્ડઃ। આન્વીક્ષિકી જ્ઞાનકાણ્ડઃ। વાર્તા કૃષિવાણિજ્યાદિજીવિકાકાણ્ડઃ। દણ્ડનીતિઃ પાલનવિદ્યા। એતે ધર્માદયસ્તત્ર બ્રહ્મકૃતશતસહસ્રાધ્યાયે દર્શિતાઃ॥ 12-58-34 પ્રણિધિર્ગુપ્તશ્ચારઃ। સચ ચારો વિવિધોપાયઃ। બ્રહ્મચાર્યાદિવેષધારી। એકૈકસ્મિન્સ્થાને પૃથક્પૃથગ્વેષઃ॥ 12-58-35 સામાદિચતુષ્ટયમુપેક્ષા ચ પઞ્ચમીત્યુપાયાઃ॥ 12-58-36 વિભ્રમો ભેદાર્થે॥ 12-58-37 ભયેન સંધિર્હીનઃ। સત્કારેણ મધ્યમઃ। વિત્તગ્રહણેનોત્તમઃ। તન્ત્રયં સંધિકારણં વર્ણિતમ્॥ 12-58-38 ચત્વારો મિત્રવૃદ્ધિઃ કોશસંચયશ્ચ સ્વસ્ય મિત્રનાશઃ કોશહાનિશ્ચ પરસ્યેતિ॥ 12-58-39 આસુરો વિજયઃ સૌપ્તિકે ગતઃ। પઞ્ચવર્ગોઽમાત્યરાષ્ટ્રદુર્ગાણિ બલં કોશશ્ચ પઞ્ચમઃ। ત્રિવિધમુત્તમમધ્યમાધમભેદેન॥ 12-58-40 દણ્ડઃ સેના॥ 12-58-41 વિષ્ટિર્વિષ્ટિગૃહીતા ભારવાહાઃ। ચરાશ્ચારાઃ। દેશિકા ઉપદેષ્ટારો ગુરવઃ॥ 12-58-42 જંગમા મહાવૃશ્ચિકાદિજાઃ। અજંગમાઃ રક્તશૃઙ્ગિકાદયઃ। સ્પર્શે વસ્રાદૌ। અભ્યવહાર્યેઽન્નાદૌ। ઉપાંશરભિચારાદિરિતિ વિવિધો વિષયોગરૂપો દણ્ડઃ॥ 12-58-47 માર્ગેગુણાઃ ગ્રહનક્ષત્રાદિમાર્ગગુણાઃ। ભૂમિગુણાશ્ચતુરશીતિભૂવલાનિ યામલોક્તાનિ। આત્મરક્ષણં મન્ત્રયન્ત્રાદિના। સર્ગાણાં ચાન્વવેક્ષણમ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-58-48 કલ્પનાઃ બલપુષ્ટિકરા યોગાઃ। વિવિધાભિખ્યાશ્ચક્રવ્યૂહક્રૌઞ્ચવ્યૂહાદિનાનાનામાનઃ॥ 12-58-49 ઉત્પાતા- ગ્રહયુદ્ધાદયો ધૂમકેત્વાદયશ્ચ। નિપાતાઃ ઉલ્કાપાતભૂમિકમ્પાદયઃ। શાસ્ત્રાણાં પાલનં તીક્ષ્ણીકરણમ્। શાસ્ત્રાણાં પાલનં ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-58-50 આપદાં સમૂહ આપદં તસ્ય કાલ આપદકાલઃ॥ 12-58-51 આખ્યાતમભિમન્ત્રિતદુન્દુભિષ્વનિના પ્રયાણાદિકથનમ્। યોગઃ પતાકાદિમન્ત્રણાદિ। તયોઃ સંચારઃ શ્રવણદર્શનાભ્યાં પરમોહનમ્। એતત્સર્વં તત્ર ઉક્તમિતિ સર્વત્ર યોજ્યમ્॥ 12-58-52 ગરદૈઃ વિષદૈઃ પ્રતિરૂપકં પ્રતિમા તત્કારકૈસ્તદ્દ્વારા કાર્મણકારિભિઃ કૌલિકૈઃ। શ્રેણિમુખ્યાઃ બલાધ્યક્ષાદયસ્તેષામુપજાપો ભેદનં તેન। વીરુધશ્છેદનેન ધાન્યાદ્યુચ્છેદેન॥ 12-58-53 નાગાનાં દૂષણં મન્ત્રતન્ત્રૌષધાદિના તેન પરરાષ્ટ્રસ્ય પીડનમુક્તમિતિ પ્રપૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-58-56 કણ્ટકશોધનં ખલાનામુન્મૂલનમ્। શ્રમો મલ્લક્રીડા। વ્યાયામયોગઃ આયુધપ્રયોગાભ્યાસઃ॥ 12-58-57 અર્થસ્ય કાલે દાને ચ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। અપ્રસઙ્ગિતા અસંબન્ધઃ॥ 12-58-58 રાજગુણાઃ ઉત્થાનાદયઃ॥ 12-58-60 પાત્રેભ્યઃ પ્રદાનં પ્રથમમ્॥ 12-58-61 વિસર્ગો દાનં ધર્માર્થં યજ્ઞાર્થં દ્વિતીયમ્। કામ્યં તૃતીયમ્। વ્યસનાધાતે ચતુર્થમ્॥ 12-58-65 અવમર્દઃ પરચક્રેણ દેશાદેઃ પીડનમ્॥ 12-58-67 તાનિ દ્રવ્યાણિ ષટ્ મણયઃ પશવઃ પૃથ્વી વાસો દાસ્યાદિ કાઞ્ચનમિતિ॥ 12-58-69 મઙ્ગલં સ્વર્ણાદિકં તસ્યાલમ્ભનં સ્પર્શઃ। પ્રતિક્રિયા અલંકરણમ્॥ 12-58-70 એકસ્યાપ્યુત્થાનપ્રકારઃ। કેતનજાઃ ગૃહજાઃ। ક્રિયાઃ ધ્વજારોહણાદ્યાઃ॥ 12-58-71 અધિકરણેષુ જનોપવેશનસ્થાનેષુ ચત્વરાદિષુ॥ 12-58-72 જાતિતો ગુણતશ્ચ સમુદ્ભવો માન્યત્વમ્॥ 12-58-73 દ્વાદશાનાં રાજ્ઞાં સમૂહો દ્વાદશરાજિકા। મધ્યસ્થસ્ય વિજિગીષોશ્રતુર્દિક્ષુ ચત્વારોઽરયસ્તેભ્યોઽપરે ચત્વારો મિત્રાણિ તેભ્યઃ પરે ચત્વાર ઉદાસીના ઇતિ॥ 12-58-75 હે ભૂરિદક્ષિણ॥ 12-58-76 મૂલકર્માણિ કોશવૃદ્ધિકરાણિ કૃષ્યાદીનિ તેષાં ક્રિયા કરણપ્રકારઃ॥ 12-58-81 નીયતે પુરુષાર્થફલાય ઇદં જગત્ દણ્ડં નયતિ પ્રણયતિ અનયા યા ચેતિ વા॥ 12-58-89 પ્રજાનામાયુષઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। સંચિક્ષેપ સંક્ષિપ્તં કૃતવાન્॥ 12-58-90 વૈશાલાક્ષં બાહુદન્તકં બાર્હસ્પત્યમિત્યુત્તરોત્તરસંક્ષિપ્તદણ્ડનીતિગ્રન્થનામાનિ॥ 12-58-98 પઞ્ચાદિગોઽભવદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર પઞ્ચાતિગઃ વિષયાતિગઃ મુક્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-99 અનઙ્ગઇત્યઙ્ગસ્યૈવ નામાન્તરમ્॥ 12-58-120 સાંવત્સરો જ્યૌતિષિકઃ॥ 12-58-121 આત્મના સ્વશરીરેણ સહાષ્ટમઃ પૃથુર્વિષ્ણોઃ સકાશાદિત્યર્થઃ। તથાહિ- વિષ્ણુઃ પ્રથમઃ। વિરજા દ્વિતીયઃ। કીર્તિમાંસ્તૃતીયઃ। કદમશ્ચતુર્થઃ। અનઙ્ગઃ પઞ્ચમઃ। અતિબલઃ ષષ્ઠઃ। વેનઃ સપ્તમઃ। પૃથુરષ્ટમ ઇતિ॥ 12-58-134 પ્રથિતાવનતા ચેતિ વિગ્રહે વર્ણલોપવિકારાભ્યાં પૃથિવી॥ 12-58-135 સ્થાપનં મર્યાદામ્॥ 12-58-136 તપસા ભગવાન્વિષ્ણુરાવિવેશ ચ ભૂમિપમ્। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-58-138 ચારાણાં નિષ્પન્દઃ સંચારસ્તદ્દ્વારા યદ્દર્શનં લોકવૃત્તાન્તસ્ય મહીક્ષિતઃ કર્મેતિ સંબન્ધઃ॥ 12-58-139 વિષ્ણુર્ભૂમિપમાવિવેશેત્યુક્તં તત્રોપપત્તિઃ ક ઇત્યર્ધેન॥ 12-58-144 સ્થાપનામથ ચેદ્દેવીં ન કશ્ચિદતિવર્તત ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-58-145 તુલ્યસ્ય સ્તાદ્યવયવૈઃ સમસ્ય॥ 12-58-147 દણ્ડસામર્થ્યાદેવ લોકે નીત્યાદિકં દૃશ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-58-148 આગમાદિકં ચાત્ર ગ્રન્થે કીર્તિતમ્॥

12-59-0 (67195) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-59-0x (5479) તતઃ પુનઃ સ ગાઙ્ગેયમભિવાદ્ય પિતામહમ્। પ્રાઞ્જલિર્નિયતો ભૂત્વા પર્યપૃચ્છદ્યુધિષ્ઠિરઃ॥ 12-59-1 (67196) કે ધર્માઃ સર્વવર્ણાનાં ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય કે પૃથક્। ચાતુર્વર્ણ્યાશ્રમાણાં ચ રાજધર્માશ્ચ કે મતાઃ॥ 12-59-2 (67197) કેન વૈ વર્ધતે રાષ્ટ્રં રાજા કેન વિવર્ધતે। કેન પૌરાશ્ચ ભૃત્યાશ્ચ વર્ધન્તે ભરતર્ષભ॥ 12-59-3 (67198) કોશં દણ્ડં ચ દુર્ગં ચ સહાયાન્મન્ત્રિણસ્તથા। ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યાન્કીદૃશાન્વર્જયેન્નૃપઃ॥ 12-59-4 (67199) કેષુ વિશ્વસિતવ્યં સ્યાદ્રાજ્ઞા કસ્યાંચિદાપદિ। કુતો વાઽઽત્મા દૃઢં રક્ષ્યસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-59-5 (67200) `દ્વૈધીભાવે ચ ભૃત્યાનાં શપથઃ કીદૃશો ભવેત્। અધર્મસ્ય ફલં યચ્ચ શપથસ્ય વિલઙ્ઘને॥ 12-59-6 (67201) સર્વમેતદ્યથાતત્વં વ્યવહારં ચ તાદૃશમ્। સમાસવ્યાસયોગેન કથયસ્વ પિતામહ॥' 12-59-7 (67202) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-59-8x (5480) નમો ધર્માય મહતે નમઃ કૃષ્ણાય વેધસે। બ્રાહ્મણેભ્યો નમસ્કૃત્ય ધર્માન્વક્ષ્યામિ શાશ્વતાન્॥ 12-59-8 (67203) અક્રોધઃ સત્યવચનં સંવિભાગશ્ચ સર્વશઃ। પ્રજનં સ્વેષુ દારેષુ શૌચમદ્રોહ એવ ચ॥ 12-59-9 (67204) આર્જવં ભૃત્યભરણં ત એતે સાર્વવર્ણિકાઃ। બ્રાહ્મણસ્ય તુ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ કેવલમ્॥ 12-59-10 (67205) દમમેવ મહારાજ ધર્મમાહુઃ પુરાતનમ્। સ્વાધ્યાયોઽધ્યાપનં ચૈવ તત્ર કર્મ સમાપ્યતે॥ 12-59-11 (67206) તં ચેદ્દ્વિજમુપાગચ્છેદ્વર્તમાનં સ્વકર્મણિ। અકુર્વાણં વિકર્માણિ શાન્તં પ્રજ્ઞાનતર્પિતમ્॥ 12-59-12 (67207) કુર્વીતાપત્યસંતાનમથો દદ્યાદ્યજેત ચ। સંવિભજ્ય ચ ભોક્તવ્યં ધનં સદ્ભિરીતીષ્યતે॥ 12-59-13 (67208) પરિનિષ્ઠિતકાર્યસ્તુ સ્વાધ્યાયેનૈવ વૈ દ્વિજઃ। કુર્યાદન્યન્ન વા કુર્યાન્મૈત્રો બ્રાહ્મણ ઉચ્યતે॥ 12-59-14 (67209) ક્ષત્રિયસ્યાપિ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ ભારત। દદ્યાદ્રાજા ન યાચેત યજેત ન ચ યાજયેત્॥ 12-59-15 (67210) નાધ્યાપયેદધીયીત પ્રજાશ્ચ પરિપાલયેત્। નિત્યોદ્યુક્તો દસ્યુવદે રણે કુર્યાત્પરાક્રમમ્॥ 12-59-16 (67211) યે તુ ક્રતુભિરીજાનાઃ શ્રુતવન્તશ્ચ ભૂમિપાઃ। ય એવાહવજેતારસ્ત એષાં લોકજિત્તમાઃ॥ 12-59-17 (67212) અવિક્ષતેન દેહેન સમરાદ્યો નિવર્તતે। ક્ષત્રિયો નાસ્ય તત્કર્મ પ્રશંસન્તિ પુરાવિદઃ॥ 12-59-18 (67213) એવં હિ ક્ષત્રબન્ધૂનાં ધર્મમાહુઃ પ્રધાનતઃ। નાસ્ય કૃત્યતમં કિંચિદન્યદ્દસ્યુનિબર્હણાત્॥ 12-59-19 (67214) દાનમધ્યયનં યજ્ઞો રાજ્ઞાં ક્ષેમો વિધીયતે। તસ્માદ્રાજ્ઞા વિશેષેણ યોદ્ધવ્યં ધર્મમીપ્સતા॥ 12-59-20 (67215) સ્વેષુ ધર્મેષ્વવસ્થાપ્યઃ પ્રજાઃ સર્વા મહીપતિઃ। ધર્મેણ સર્વકૃત્યાનિ શમનિષ્ઠાનિ કારયેત્॥ 12-59-21 (67216) પરિનિષ્ઠિતકાર્યસ્તુ નૃપતિઃ પરિપાલનાત્। કુર્યાદન્યન્ન વા કુર્યાદૈન્દ્રો રાજન્ય ઉચ્યતે॥ 12-59-22 (67217) વૈશ્યસ્યાપિ હિ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ શાશ્વતમ્। દાનમધ્યયનં યજ્ઞઃ શૌચેન ધનસંચયઃ॥ 12-59-23 (67218) પિતૃવત્પાલયેદ્વૈશ્યો યુક્તઃ સર્વાન્પશૂનિહ। વિકર્મ તદ્ભવેદન્યત્કર્મ યત્સ સમાચરેત્॥ 12-59-24 (67219) રક્ષયા સ હિ તેષાં વૈ મહત્સુખમવાપ્નુયાત્। પ્રજાપતિર્હિ વૈશ્યાય સૃષ્ટ્વા પરિદદૌ પશૂન્॥ 12-59-25 (67220) બ્રાહ્મણાય ચ રાજ્ઞે ચ સર્વાઃ પરિદદે પ્રજાઃ। તસ્ય વૃત્તિં પ્રવક્ષ્યામિ યચ્ચ તસ્યોપજીવનમ્॥ 12-59-26 (67221) પણ્ણામેકાં પિબેદ્ધેનું શતાચ્ચ મિથુનં હરેત્। લયે ચ સપ્તમો ભાગસ્તથા શૃઙ્ગે કલા ખુરે॥ 12-59-27 (67222) સસ્યાનાં સર્વબીજાનામેષા સાંવત્સરી ભૃતિઃ॥ 12-59-28 (67223) ન ચ વૈશ્યસ્ય કામઃ સ્યાન્ન રક્ષેયં પશૂનિતિ। વૈશ્યે ચેચ્છતિ નાન્યેન રક્ષિતવ્યાઃ કથંચન॥ 12-59-29 (67224) શૂદ્રસ્યાપિ હિ યો ધર્મસ્તં તે વક્ષ્યામિ ભારત। પ્રજાપતિર્હિ વર્ણાનાં દાસં શૂદ્રમકલ્પયત્॥ 12-59-30 (67225) તસ્માચ્છૂદ્રસ્ય વર્ણાનાં પરિચર્યા વિધીયતે। તેષાં શુશ્રૂષણાચ્ચૈવ મહત્સુખમવાપ્નુયાત્॥ 12-59-31 (67226) શૂદ્ર એતાન્પરિચરેત્રીન્વર્ણાનનસૂયકઃ। સંચયાંશ્ચ ન કુર્વીત જાતુ શૂદ્રઃ કથંચન॥ 12-59-32 (67227) પાપીયાન્હિ ધનં લબ્ધ્વા વશે કુર્યાદ્ગરીયસઃ। રાજ્ઞા વા સમનુજ્ઞાતઃ કામં કુર્વીત ધાર્મિકઃ॥ 12-59-33 (67228) તસ્ય વૃત્તિં પ્રવક્ષ્યામિ યચ્ચ તસ્યોપજીવનમ્। અવશ્યં ભરણીયો હિ વર્ણાનાં શૂદ્ર ઉચ્યતે॥ 12-59-34 (67229) છત્રં વેષ્ટનમૌશીરમુપાનદ્વ્યજનાનિ ચ। યાતયામાનિ દેયાનિ શૂદ્રાય પરિચારિણે॥ 12-59-35 (67230) અધાર્યાણિ વિશીર્ણાનિ વસનાનિ દ્વિજાતિભિઃ। શૂદ્રાયૈવ પ્રદેયાનિ તસ્ય ધર્મધનં હિ તત્॥ 12-59-36 (67231) યંચ કશ્ચિદ્દ્વિજાતીનાં શૂદ્રઃ શુશ્રૂષુરાવ્રજેત્। કલ્પ્યાં તેન તુ તસ્યાહુર્વૃત્તિં ધર્મવિદો જનાઃ॥ 12-59-37 (67232) દેયઃ પિણ્ડોઽનપત્યાય ભર્તવ્યૌ વૃદ્ધદુર્બલૌ। શૂદ્રેણ તુ ન હાતવ્યો ભર્તા કસ્યાંચિદાપદિ॥ 12-59-38 (67233) અતિરેકેણ ભર્તવ્યો ભર્તા દ્રવ્યપરિક્ષયે। ન હિ સ્વમસ્તિ શૂદ્રસ્ય ભર્તૃહાર્યધનો હિ સઃ॥ 12-59-39 (67234) ઉક્તસ્ત્રયાણાં વર્ણાનાં યજ્ઞસ્ત્રય્યેવ ભારત। સ્વાહાકારવષટ્કારૌ મન્ત્રઃ શૂદ્રે ન વિદ્યતે॥ 12-59-40 (67235) તસ્માચ્છૂદ્રઃ પાકયજ્ઞૈયજેતાવ્રતવાન્સ્વયમ્। પૂર્ણપાત્રમયીમાહુઃ પાકયજ્ઞસ્ય દક્ષિણામ્॥ 12-59-41 (67236) શૂદ્રઃ પૈજવનો નામ સહસ્રાણાં શતં દદૌ। ઐન્દ્રાગ્નેન વિધાનેન દક્ષિણામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-59-42 (67237) યતો હિ સર્વવર્ણાનાં યજ્ઞસ્તસ્યૈવ ભારત॥ 12-59-43 (67238) અગ્રે સર્વેષુ યજ્ઞેષુ શ્રદ્ધાયજ્ઞો વિધીયતે। દૈવતં હિ મહચ્છ્રદ્ધા પવિત્રં યજતાં ચ યત્। દૈવતં હિ પરં વિપ્રાઃ સ્વેનસ્વેન પરસ્પરમ્॥ 12-59-44 (67239) અયજન્નિહ સત્રૈસ્તે તૈસ્તૈઃ કામૈઃ સમાહિતાઃ। સંસૃષ્ટા બ્રાહ્મણૈરેવ ત્રિષુ વર્ણેષુ સૃષ્ટયઃ॥ 12-59-45 (67240) દેવાનામપિ યે દેવા યદ્બ્રૂયુસ્તે પરં હિતમ્। તસ્માદ્વર્ણૈઃ સર્વયજ્ઞાઃ સંસૃજ્યન્તે ન કામ્યયા॥ 12-59-46 (67241) ઋગ્યજુઃ સામવિત્પૂજ્યો નિત્યં સ્યાદ્દેવવદ્દ્વિજઃ। અનૃગ્યજુરસામા ચ પ્રાજાપત્ય ઉપદ્રવઃ। યજ્ઞો મનીષયા તાત સર્વવર્ણેષુ ભારત॥ 12-59-47 (67242) નાસ્ય યજ્ઞકૃતો દેવા ઈહન્તે નેતરે જનાઃ। તતઃ સર્વેષુ વર્ણેષુ શ્રદ્ધાયજ્ઞો વિધીયતે॥ 12-59-48 (67243) સ્વં દૈવતં બ્રાહ્મણઃ સ્વેન નિત્યં પરાન્વર્ણાનયજન્નૈવમાસીત્। અધરો વિતાનસ્ત્વથ તત્ર સૃષ્ટો ન બ્રાહ્મણસ્ત્રિષુ વર્ણેષુ રાજન્॥ 12-59-49 (67244) તસ્માદ્વર્ણા ઋજવો જ્ઞાતિવર્ણાઃ સંસૃજ્યન્તે તસ્ય વિકાર એવ। એકં સામ યજુરેકમૃગેકા વિપ્રશ્વૈકો નિશ્ચયે તેષુ સૃષ્ટઃ॥ 12-59-50 (67245) અત્ર ગાથા યજ્ઞગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। વૈખાનસાનાં રાજેન્દ્ર મુનીનાં યષ્ટુમિચ્છતામ્॥ 12-59-51 (67246) ઉદિતેઽનુદિતે વાઽપિ શ્રદ્દધાનો જિતેન્દ્રિયઃ। વહ્નિં જુહોતિ ધર્મેણ શ્રદ્ધા વૈ કારણં મહત્॥ 12-59-52 (67247) યત્સ્કન્નમસ્ય તત્પૂર્વં યદસ્કન્નં તદુત્તરમ્। બહૂનિ યજ્ઞરૂપાણિ નાનાકર્મફલાનિ ચ॥ 12-59-53 (67248) તાનિ યઃ સંપ્રજાનાતિ જ્ઞાનનિશ્ચયનિશ્ચિતઃ। દ્વિજાતિઃ શ્રદ્ધયોપેતઃ સ યષ્ટું પુરુષોઽર્હતિ॥ 12-59-54 (67249) સ્તેનો વા યદિ વા પાપો યદિ વા પાપકૃત્તમઃ। યષ્ટુમિચ્છતિ યજ્ઞં યઃ સાધુમેવ વદન્તિ તમ્॥ 12-59-55 (67250) ઋષયસ્તં પ્રશંસન્તિ સાધુ ચૈતદસંશયમ્। સર્વથા સર્વદા વર્ણૈર્યષ્ટવ્યમિતિ નિર્ણયઃ॥ 12-59-56 (67251) ન હિ યજ્ઞસમં કિંચિત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે। તસ્માદ્યષ્ટવ્યમિત્યાહુઃ પુરુષેણાનસૂયતા। શ્રદ્ધાપવિત્રમાશ્રિત્ય યથાશક્તિ યથેચ્છયા॥ ॥ 12-59-57 (67252) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 59॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-59-2 સર્વવર્ણાનાં અનુલોમવિલોમજાદીનામ્। ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય યે આશ્રમાઃ બ્રાહ્મણસ્ય ચત્વાર આશ્રમાઃ ક્ષત્રિયસ્ય ત્રયો વૈશ્યસ્ય દ્વૌ શૂદ્રસ્યૈક ઇતિ તેષામ્॥ 12-59-11 તત્રાધ્યયને। તાવતૈવ નૈષ્ઠિકઃ કૃતાર્થો ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-59-12 સ્વયમુપાગતે વિત્તે દારક્રિયાપૂર્વકં અપત્યસંતાનમિચ્છેત્સ ઇત્યાહ દ્વાભ્યાં તં ચેદિતિ॥ 12-59-27 ષણ્ણાં ધેનૂનાં રક્ષકો વૈશ્ય એકસ્યાઃ ક્ષીરં સ્વવેતનં હરેત્। શતસ્ય રક્ષકો વર્ષે એકં ગોવૃષભમિથુનં વેતનં હરેત્। લબ્ધાચ્ચ સપ્તમં ભાગમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર વાણિજ્યે તુ લબ્ધાત્સપ્તમં ભાગં ધનિકાદ્ધરેત્। ગવયાદિશૃઙ્ગવાણિજ્યે લાભાત્સપ્તમમેવ। ખુરે પશુવિશેષખુરે મહામૂલ્યે કલા ષોડશો ભાગ ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-28 એવં સસ્યાનામપિ સપ્તમમેવાંશં હરેત્॥ 12-59-33 કુર્વીત સંચયાનિત્યપકૃષ્યતે॥ 12-59-35 યાતયામાનિ ભુક્તભોગાનિ જીર્ણાનીતિયાવત્॥ 12-59-37 દ્વિજાતીનાં મધ્યે યં કંચિત્પ્રતિ। તેન દ્વિજાતિના॥ 12-59-39 અતિરેકેણ સ્વકુટુમ્બપોષણાદાધિક્યેન। ભર્તા પોષ્ટા॥ 12-59-41 પાકયજ્ઞૈઃ ક્ષુદ્રયજ્ઞૈઃ। અવ્રતવાન્ શ્રૌતવ્રતોપાયહીનઃ॥ 12-59-42 સહસ્રાણાં શતં લક્ષં પૂર્ણપાત્રાણિ। શૂદ્રઃ પૈલવનો નામેતિ ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-59-43 સર્વવર્ણાનાં ત્રૈવર્ણિકાનાં યો યજ્ઞઃ સ તસ્યૈવ શૂદ્રસ્યૈવ ભવતિ તસ્ય તત્સેવકત્વાત્॥ 12-59-45 સૃષ્ટયઃ સંતાનાનિ તેન સર્વેષાં વર્ણાનાં બ્રાહ્મણજત્વાદસ્ત્યેવ શૂદ્રસ્યાપિ યજ્ઞેઽધિકાર ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-46 યદ્બ્રૂયુસ્તે તત્તે તવ પરં હિતમ્। વર્ણૈઃ સશૂદ્રૈઃ। સર્વયજ્ઞાઃ શ્રૌતાઃ સ્માર્તાશ્ચ ન કામ્યયા સ્વભાવાત્સંસૃજ્યન્ત ઇતિ પૂર્વસ્યોપસંહારઃ॥ 12-59-47 દ્વિજસ્ત્રૈવર્ણિકઃ પૂજ્યઃ। શૂદ્રેણ ઉપદ્રવતીતિ તત્સમીપગામિત્વાદુપદ્રવો દાસઃ શૂદ્રઃ સ વેદહીનોઽપિ પ્રાજાપત્યઃ પ્રજાપતિદેવતાકઃ। યથાગ્નેયો બ્રાહ્મણ ઐન્દ્રઃ ક્ષત્રિયસ્તદ્વત્। તથાચ માનસે દેવતોદ્દેશેન દ્રવ્યત્યાગાત્મકે યજ્ઞે સર્વે વર્ણા અધિક્રિયન્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-48 અસ્ય માનસયજ્ઞકર્તુર્દેવા ઇતરે જનાશ્ચ ન ઈહન્તે ઇતિ ન અપિતુ શ્રદ્ધાપૂતત્વાત્સર્વેપ્યસ્ય યજ્ઞે ભાગં કામયન્ત ઇત્યર્થઃ॥ 12-59-49 બ્રાહ્મણસ્ત્રયાણામપિ વર્ણાનાં સ્વમસાધારણં દૈવતમતઃ કારણાત્તે યાગં કૃતવન્તએવ॥ 12-59-50 સર્વેઽપિ વર્ણા ઋજવઃ સાધવએવ યજ્ઞસંયોગાત્। એવં ધર્મસામ્યેઽપિ જ્ઞાતિસામ્યં નાસ્તીત્યાશંક્યાહ। જ્ઞાતિવર્મા અપિ ક્ષત્રિયવૈશ્યશૂદ્રાસ્તસ્ય બ્રાહ્મણસ્યૈવ વિકારે ક્ષત્રિયાદિકન્યાસૂત્પન્ને મૂર્ધાભિષિક્તાદૌ સંસૃજ્યન્તએવ। તેન ધર્મતો જન્મતશ્ચ સર્વે વર્ણા બ્રાહ્મણસંસૃષ્ટા ઇતિ સ્થિતમ્। તત્ર હેતુમાહ એક ઇતિ। તેષુ તત્ત્વનિશ્ચયે ક્રિયમાણે એકો વિપ્રો બ્રહ્મૈવ પ્રથમો બ્રાહ્મણઃ સૃષ્ટો જાતઃ। બ્રાહ્મણસંતતિત્વાત્સર્વેઽપ્યેતે બ્રાહ્મણા એવેત્યર્થઃ। તત્ર દૃષ્ટાન્તઃ। એકં સામેતિ। અકારો વૈ સર્વા વાક્સૈષા સ્પર્શોષ્મભિર્વ્યજ્યમાના બહ્ની નાનારૂપા ભવતીતિ શ્રુતેરેકમકારરૂપમેવાક્ષરં યથા સામાદિરૂપં તથા બ્રહ્મૈવ બ્રાહ્મણાદિરૂપમિત્યર્થઃ। તસ્માદ્વર્ણાદ્વહવો રાજધર્માઃ સંસૃજ્યન્તે તસ્ય વિપાક એષઃ। એકં સામ યજુરેકમૃગેકા વિપ્રશ્ચૈકો નિશ્ચયસ્તેષુ દૃષ્ટઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-59-51 યજ્ઞગીતા વિષ્ણુગીતાઃ॥ 12-59-53 બહ્વૃચબ્રાહ્મણે ષોડશકમગ્નિહોત્રમુક્તમ્। તત્ર મારુતં વિષ્યન્દમાનમિતિ સ્કન્નમપિ મરુદ્દૈવત્યં ભવતીતિ તત્પૂર્વમાદ્યમગ્નિહોત્રં યદસ્કન્નં યથાવિધિહુતમુત્તર સર્વોત્કૃષ્ટમ્॥ બહૂનીતિ રૌદ્રાદીનિ॥ 12-59-54 તાનિ ષોડશાઽગ્નિહોત્રરૂપાણિ॥ 12-59-55 યજ્ઞં વિષ્ણુમ્। યષ્ટું યજ્ઞદાનાદિના આરાધિતુમ્॥ 12-59-57 શ્રદ્ધાપવિત્રં યથા સ્યાત્તથા યષ્ટવ્યમિતિ સંબન્ધઃ। આશ્રિત્ય શાસ્ત્રમિતિ શેષઃ॥

12-60-0 (80753) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-60-0x (6684) આશ્રમાણાં મહાબાહો શૃણુ સત્યપરાક્રમ। ચતુર્ણામપિ નામાનિ કર્માણિ ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-60-1 (80754) વાનપ્રસ્થં ભૈક્ષચર્યં ગાર્હસ્થ્યં ચ મહાશ્રમમ્। બ્રહ્મચર્યાશ્રમં પ્રાહુશ્ચતુર્થં બ્રહ્મણેરિતમ્॥ 12-60-2 (80755) ચૂડાકરણસંસ્કારં દ્વિજાતિત્વમવાપ્ય ચ। આધાનાદીનિ કર્માણિ પ્રાપ્ય વેદાનધીત્ય ચ॥ 12-60-3 (80756) સદારો વાઽપ્યદારો વા વિનીતઃ સંયતેન્દ્રિયઃ। વાનપ્રસ્થાશ્રમં ગચ્છેત્કૃતકૃત્યો ગૃહાશ્રમાત્॥ 12-60-4 (80757) તત્રારણ્યકશાસ્ત્રાણિ સમધીત્ય સ ધર્મવિત્। ઊર્ધ્વરેતાઃ પ્રજા હિત્વા ગચ્છત્યક્ષરસાત્મતામ્॥ 12-60-5 (80758) એતાન્યેવ નિમિત્તાનિ મુનીનામૂર્ધ્વરેતસામ્। કર્તવ્યાનીહ વિપ્રેણ રાજન્નાદૌ વિપશ્ચિતા॥ 12-60-6 (80759) ચરિતબ્રહ્મચર્યસ્ય બ્રાહ્મણસ્ય વિશાંપતે। ભૈક્ષચર્યાસ્વધીકારઃ પ્રશસ્તો દેહમોક્ષણે॥ 12-60-7 (80760) યત્રાસ્તમિતશાયી સ્યાન્નિરગ્નિરનિકેતનઃ। યથોપલબ્ધજીવી સ્યાન્મુનિર્દાન્તો જિતેન્દ્રિયઃ॥ 12-60-8 (80761) નિરાશીર્નિર્નમસ્કારો નિર્ભોગો નિર્વિકારવાન્। વિપ્રઃ ક્ષેમાશ્રમં પ્રાપ્તો ગચ્છત્યક્ષરસાત્મતામ્॥ 12-60-9 (80762) અધીત્ય વેદાન્કૃતસર્વકૃત્યઃ સંતાનમુત્પાદ્ય સુખાનિ ભુક્ત્વા। સમાહિતઃ પ્રચરેદ્દુશ્ચરં તં ગાર્હસ્થ્યધર્મં મુનિધર્મજુષ્ટમ્॥ 12-60-10 (80763) સ્વદારતુષ્ટસ્ત્વૃતુકાલગામી નિયોગસેવી ન શઠો ન જિહ્નઃ। મિતાશનો દેવરતઃ કૃતજ્ઞઃ સત્યો મૃદુશ્ચાનૃશંસઃ ક્ષમાવાન્॥ 12-60-11 (80764) દાન્તો વિધેયો હવ્યકવ્યાપ્રમત્તો હ્યન્નસ્ય દાતા સતતં દ્વિજેભ્યઃ। અમત્સરી સર્વલિઙ્ગપ્રદાતા વૈતાનનિત્યશ્ચ ગૃહાશ્રમી સ્યાત્॥ 12-60-12 (80765) અથાત્ર નારાયણગીતમાહુ ર્મહર્ષયસ્તાત મહાનુભાવાઃ। મહાર્થમત્યન્તતપઃ પ્રયુક્તં તદુચ્યમાનં હિ મયા નિબોધ॥ 12-60-13 (80766) સત્યાર્જવં ચાતિથિપૂજનં ચ ધર્મસ્તથાર્થશ્ચ રતિઃ સ્વદારૈઃ। નિષેવિતવ્યાનિ સુખાનિ લોકે હ્યસ્મિન્પરે ચૈવ મતં મમૈતત્॥ 12-60-14 (80767) ભરણં પુત્રદારાણાં વેદાનાં ચાનુપાલનમ્। સેવતામાશ્રમં શ્રેષ્ઠં વદન્તિ પરમર્ષયઃ॥ 12-60-15 (80768) એવં હિ યો બ્રાહ્મણો યજ્ઞશીલો ગાર્હસ્થ્યમધ્યાવસતે યથાવત્। ગૃહસ્થવૃત્તિં પ્રતિગાહ્ય સમ્ય ક્સ્વર્ગે વિશુદ્ધં ફલમશ્નુતે સઃ॥ 12-60-16 (80769) તસ્ય દેહં પરિત્યજ્ય ઇષ્ટકામાક્ષયા મતાઃ। આનન્ત્યાયોપકલ્પન્તે સર્વતોક્ષિશિરોમુખાઃ॥ 12-60-17 (80770) વસન્નેકો જપન્નેકઃ સર્વાન્વેદાન્યુધિષ્ઠિર। એકસ્મિન્નેવ ચાચાર્યે શુશ્રૂષુર્મલપઙ્કવાન્॥ 12-60-18 (80771) બ્રહ્મચારી વ્રતી નિત્યં નિત્યં દીક્ષાપરો વશી। `ગુરુચ્છાયાનુગો નિત્યમધીયાનઃ સુયન્ત્રિતઃ।' અવિચાલ્યવ્રતોપેતં કૃત્યં કુર્વન્વસેત્સદા॥ 12-60-19 (80772) શુશ્રૂષાં સતતં કુર્વન્ગુરોઃ સંપ્રણમેત ચ। ષટ્કર્મસ્વનિવૃત્તશ્ચ ન પ્રવૃત્તશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-60-20 (80773) નાચરત્યધિકારેણ સેવેત દ્વિષતો ન ચ। એષોઽઽશ્રમપદસ્તાત બ્રહ્મચારિણ ઇષ્યતે॥ ॥ 12-60-21 (80774) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 60॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-60-2 ક્રમો ન વિવક્ષિતઃ। ચતુર્થં બ્રાહ્મણૈર્વૃતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-60-5 અક્ષરસામ્યતમિતિ ટ. દ. પાઠઃ॥ 12-60-6 એતાનિ દ્વિજત્વાવાપ્ત્યાદીનિ॥ 12-60-7 મધ્યમમાશ્રમદ્વયમનિત્યમિત્યાહ ચરિતેતિ॥ 12-60-11 શઠો ધૂર્તઃ। જિહ્નઃ કુટિલઃ॥ 12-60-12 વિધેયઃ ગુરુશાસ્ત્રાજ્ઞાપાલકઃ। અપ્રમત્તઃ અવહિતઃ। સર્વેભ્યો લિઙ્ગયુક્તેભ્ય આશ્રમેભ્યઃ પ્રદાતાઽન્નાદેઃ। લિઙ્ગપ્રદાતેતિ મધ્યમપદલોપી સમાસઃ। વૈતાનં શ્રૌતકર્મ તત્ર નિત્યઃ॥ 12-60-17 કામાઃ અક્ષયા ઇતિ ચ્છેદઃ। સંધિરાર્ષઃ। સર્વતોક્ષિશિરોમુખા ઇત્યનેન યત્રય દેશે કાલે વા યોગ્યં સંકલ્પયતિ તત્સર્વં સદ્ય ઉપતિષ્ઠતીત્યર્થઃ॥

12-61-0 (80775) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-61-0x (6685) પુનઃ શિવાન્મહોદર્કાનહિંસ્રાંલ્લોકસંમતાન્। બ્રૂહિ ધર્માન્સુખોપાયાન્મદ્વિધાનાં સુખાવહાન્॥ 12-61-1 (80776) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-61-2x (6686) બ્રાહ્મણસ્ય તુ ચત્વારસ્ત્વાશ્રમા વિહિતાઃ પ્રભો। વર્ણાસ્તાન્નાનુવર્તન્તે ત્રયો ભારતસત્તમ॥ 12-61-2 (80777) ઉક્તાનિ કર્માણિ બહૂનિ રાજ ન્સ્વર્ગ્યાણિ રાજન્યપરાયણાનિ। શાસ્ત્રસ્ય સર્વસ્ય વિધૌ સ્મૃતાનિ ક્ષાત્રે હિ સર્વં વિહિતં યથાવત્॥ 12-61-3 (80778) ક્ષાત્રાણિ વૈશ્યાનિ ચ સેવમાનઃ શૌદ્રાણિ કર્માણિ ચ બ્રાહ્મણઃ સત્। અસ્મિઁલ્લોકે નિન્દિતો મન્દચેતાઃ। પરે ચ લોકે નિરયં પ્રયાતિ॥ 12-61-4 (80779) યા સંજ્ઞા વિહિતા લોકે દાસે શુનિ વૃકે પશૌ। વિકર્મણિ સ્થિતે વિપ્રે તાં સંજ્ઞાં કુરુ પાણ્ડવ॥ 12-61-5 (80780) ષટ્કર્મસંપ્રવૃત્તસ્ય આશ્રમેષુ ચતુર્ષ્વપિ। સર્વધર્મોપપન્નસ્ય તદ્ભૂતસ્ય કૃતાત્મનઃ॥ 12-61-6 (80781) બ્રાહ્મણસ્ય વિશુદ્ધસ્ય તપસ્યભિરતસ્ય ચ। નિરાશિષો વદાન્યસ્ય લોકા હ્યક્ષરસંજ્ઞિતાઃ॥ 12-61-7 (80782) યો યસ્મિન્કુરુતે કર્મ યાદૃશં યેન યત્ર ચ। તાદૃશં તાદૃશેનૈવ સગુણં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-61-8 (80783) વૃદ્ધ્યા કૃષિવણિક્ત્વેન જીવસંજીવનેન ચ। વેત્તુમર્હસિ રાજેન્દ્ર સ્વાધ્યાત્મગુણિતેન ચ॥ 12-61-9 (80784) કાલસંચોદિતઃ કાલે કાલપર્યાયનિશ્ચિતઃ। ઉત્તમાધમમધ્યાનિ કર્માણિ કુરુતેઽવશઃ॥ 12-61-10 (80785) અન્તવન્તિ પ્રદાનાનિ પરં શ્રેયસ્કરાણિ ચ। સ્વકર્મવિહિતો લોકો હ્યક્ષરઃ સર્વતોમુખઃ॥ ॥ 12-61-11 (80786) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 61॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-61-6 ષટ્કર્માણિ પ્રાણાયામઃ પ્રત્યાહારો ધ્યાનં ધારણા તર્ક સમાધિરિતિ। ઇજ્યાદીનામાશ્રમાન્તરેષ્વયોગાત્। સર્વધર્મોઽહિંસા॥ 12-61-7 તપસિ વિચારે। અક્ષરસંજ્ઞિતાઃ અક્ષયાઃ॥ 12-61-8 યઃ પુમાન્યસ્મિન્નવસ્થાવિશેષે યત્ર દેશે કાલે વા યેન ફલેન નિમિત્તેન યત્કર્મ કરોતિ સાધ્વસાધુ વા તત્સકલં લોભાચ્ચિરાભ્યાસાચ્ચ સગુણમેવેતિ પ્રતિપદ્યતે નત્વિદં નિન્દ્યમિતિ તતો વિરજ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-61-9 જીવૈ સંજીવનં મૃગયાજીવિત્વં તેન। વૃભ્દ્યાદિભિઃ સમાનમિતિ હેત્તુમર્હસિ ઉક્તહેતોરિત્યર્થઃ॥ 12-61-10 કાલેન પર્યેત્યાવિર્ભવતીતિ કાલપર્યાયઃ પ્રાગ્ભવીયો વાસનાસમૂહસ્તેન નિશ્ચિતઃ॥

12-62-0 (67253) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-62-0x (5481) જ્યાકર્ષણં શત્રુનિવર્હણં ચ કૃપિર્વણિજ્યા પશુપાલનં ચ। શુશ્રૂષણં ચાપિ તથાઽર્થહેતો રકાર્યમેતત્પરમં દ્વિજસ્ય॥ 12-62-1 (67254) સેવ્યં તુ બ્રહ્મ ષટ્કર્મ ગૃહસ્થેન મનીષિણા। કૃતકૃત્યસ્ય ચારણ્યે વાસો વિપ્રસ્ય શસ્યતે॥ 12-62-2 (67255) રાજપ્રેષ્યં કૃષિધનં જીવનં ચ વણિજ્યયા। કૌટિલ્યં કૌલટેયં ચ બ્રાહ્મણસ્ય વિગર્હિતમ્॥ 12-62-3 (67256) શૂદ્રો રાજન્ભવતિ બ્રહ્મબન્ધુ ર્દુશ્ચારિત્રો યશ્ચ ધર્માદપેતઃ। વૃપલીપતિઃ પિશુનો નર્તનશ્ચ। ગ્રામપ્રેષ્યો યશ્ચ ભવેદ્વિકર્મા॥ 12-62-4 (67257) `એવંવિધો બ્રાહ્મણઃ કૌરવેન્દ્ર વૃત્તાપેતો યો ભવેન્મન્દચેતાઃ। ' જપન્વેદાનજપંશ્ચાપિ રાજન્ સમઃ શૂદ્રૈર્દાસવચ્ચાપિ ભોજ્યઃ। એતે સર્વે શૂદ્રસમા ભવન્તિ રાજન્નેતાન્વર્જયેદ્દેવકૃત્યે॥ 12-62-5 (67258) નિર્મર્યાદે વાક્છઠે ક્રૂરવૃત્તૌ। હિંસાકામે ત્યક્તવૃત્તસ્વધર્મો। હવ્યં કવ્યં યાનિ ચાન્યાનિ રાજન્ દેયાન્યદેયાનિ ભવન્તિ તસ્મિન્॥ 12-62-6 (67259) તસ્માદ્ધર્મો વિહિતો બ્રાહ્મણસ્ય દમઃ શૌચં ચાર્જવં ચાપિ રાજન્। તથા વિપ્રસ્યાશ્રમાઃ સર્વ એવ પુરા રાજન્બ્રહ્મણા સંનિસૃષ્ટાઃ॥ 12-62-7 (67260) યઃ સ્યાદ્દાન્તઃ સોમપાશ્ચાર્યશીલઃ સાનુક્રોશઃ સર્વસહો નિરાશીઃ। ઋજુર્મૃદુરનૃશંસઃ ક્ષમાવાન્ સ વૈ વિપ્રો નેતરઃ પાપકર્મા॥ 12-62-8 (67261) વિપ્રં વૈશ્યં રાજપુત્રં ચ રાજન્ લોકાઃ સર્વે સંશ્રિતા ધર્મકામાઃ। તસ્માદ્વર્ણાઞ્જાતિધર્મેષુ સક્તા ઞ્જેતું વિષ્ણુર્નેચ્છતિ પાણ્ડુપુત્ર॥ 12-62-9 (67262) લોકશ્ચાયં સર્વલોકસ્ય ન સ્યા ચ્ચાતુર્વર્ણ્યં વેદવાદાશ્ચ ન સ્યુઃ। સર્વાશ્ચેજ્યાઃ સર્વલોકક્રિયાશ્ચ સદ્યઃ સર્વે ચાશ્રમાશ્ચૈવ ન સ્યુઃ॥ 12-62-10 (67263) યચ્ચ ત્રયાણાં વર્ણાનામિચ્છેદાશ્રમસેવનમ્। કર્તુમાશ્રમદૃષ્ટાંશ્ચ ધર્માસ્તાઞ્શૃણુ પાણ્ડવ॥ 12-62-11 (67264) શુશ્રૂષોઃ કૃતકાર્યસ્ય કૃતસંતાનકર્મણઃ। અભ્યનુજ્ઞાપ્ય રાજાનં શૂદ્રસ્ય જગતીપતે॥ 12-62-12 (67265) અલ્પાન્તરગતસ્યાપિ દેશધર્મગતસ્ય વા। આશ્રમા વિહિતાઃ સર્વે વર્જયિત્વા નિરાશિષમ્॥ 12-62-13 (67266) ભૈક્ષચર્યાં નચૈવાહુસ્તસ્ય તદ્ધર્મવાદિનઃ। તથા વૈશ્યસ્ય રાજેન્દ્ર રાજપુત્રસ્ય ચૈવ હિ॥ 12-62-14 (67267) કૃતકૃત્યો વયોતીતો રાજ્ઞઃ કૃતપરિશ્રમઃ। વૈશ્યો ગચ્છેદનુજ્ઞાતો નૃપેણાશ્રમસંશ્રયમ્॥ 12-62-15 (67268) વેદાનધીત્ય ધર્મેણ રાજશાસ્ત્રાણિ ચાનઘ। સંતાનાદીનિ કર્માણિ કૃત્વા સોમં નિષેવ્ય ચ॥ 12-62-16 (67269) પાલયિત્વા પ્રજાઃ સર્વા ધર્મેણ વદતાંવર। રાજસૂયાશ્વમેધાદીન્મખાનન્યાંસ્તથૈવ ચ॥ 12-62-17 (67270) આનયિત્વા યથાન્યાયં વિપ્રેભ્યો દત્તદક્ષિણઃ। સંગ્રામે વિજયં પ્રાપ્ય તથાઽલ્પં યદિ વા બહુ॥ 12-62-18 (67271) સ્થાપયિત્વા પ્રજાપાલં પુત્રં રાજ્યે ચ પાણ્ડવ। અન્યગોત્રં પ્રશસ્તં વા ક્ષત્રિયં ક્ષત્રિયર્ષભ॥ 12-62-19 (67272) અર્ચયિત્વા પિતૄઞ્શ્રાદ્ધૈઃ પિતૃયજ્ઞૈર્યથાવિધિ। દેવાન્યજ્ઞૈર્ઋષીન્વેદૈરર્ચયિત્વા તુ યત્નતઃ॥ 12-62-20 (67273) અન્તકાલે ચ સંપ્રાપ્તે ય ઇચ્છેદાશ્રમાન્તરમ્। સોનુપૂર્વ્યાશ્રમાન્રાજન્ગત્વા સિદ્ધિમવાપ્નુયાત્॥ 12-62-21 (67274) રાજર્ષિત્વેન રાજેન્દ્ર ભૈક્ષ્યચર્યાદ્યસેવયા। અપેતગૃહધર્માપિ ચરેજ્જીવિતકામ્યયા॥ 12-62-22 (67275) ન ચૈતન્નૈષ્ઠિકં કર્મ ત્રયાણાં ભૂરિદક્ષિણ। ચતુર્ણાં રાજશાર્દૂલ પ્રાહુરાશ્રમવાસિનામ્॥ 12-62-23 (67276) બાહ્વાયત્તં ક્ષત્રિયૈર્માનવાનાં લોકશ્રેષ્ઠં ધર્મમાસેવમાનૈઃ। સર્વે ધર્માઃ સોપધર્માસ્ત્રયાણાં રાજ્ઞો ધર્મં નીતિશાસ્ત્રે શૃણોમિ॥ 12-62-24 (67277) યથા રાજન્હસ્તિપદે પદાનિ સંલીયન્તે સર્વસત્વોદ્ભવાનિ। એવં ધર્માન્રાજધર્મેષુ સર્વાન્ સર્વાવસ્થાન્સંપ્રલીનાન્નિબોધ॥ 12-62-25 (67278) અલ્પાશ્રયાનલ્પફલાન્વદન્તિ ધર્માનન્યાન્ધર્મવિદો મનુષ્યાઃ। મહાશ્રયં બહુકલ્યાણરૂપં ક્ષાત્રં ધર્મં નેતરં પ્રાહુરાર્યાઃ॥ 12-62-26 (67279) સર્વે ધર્મા રાજધર્મપ્રધાનાઃ સર્વે વર્ણાઃ પાલ્યમાના ભવન્તિ। સર્વસ્ત્યાગો રાજધર્મેષુ રાજં સ્ત્યાગં ધર્મં ચાહુરગ્ર્યં પુરાણમ્॥ 12-62-27 (67280) મજ્જેત્રયી દણ્ડનીતૌ હતાયાં સર્વે ધર્માઃ પ્રક્ષયેયુર્વિરુદ્ધાઃ। સર્વે ધર્માશ્ચાશ્રમાણાં હતાઃ સ્યુઃ ક્ષાત્રે નષ્ટે રાજધર્મે પુરાણે॥ 12-62-28 (67281) સર્વે ભોગા રાજધર્મેષુ દૃષ્ટાઃ સર્વા દીક્ષા રાજધર્મેષુ ચોક્તાઃ। સર્વા વિદ્યા રાજધર્મેષુ યુક્તાઃ સર્વે લોકા રાજધર્મે પ્રવિષ્ટાઃ॥ 12-62-29 (67282) `સર્વે ધર્મા રાજધર્મેષુ દૃષ્ટાઃ સર્વે ભોગા રાજધર્મેષુ રાજન્।' સર્વે યોગા રાજધર્મેષુ ચોક્તાઃ સર્વે ધર્મા રાજધર્મે પ્રવિષ્ટાઃ। તસ્માદ્ધર્મો રાજધર્માદ્વિશિષ્ટો નાન્યો લોકે વિદ્યતેઽજાતશત્રો॥ 12-62-30 (67283) સર્વાણ્યેતાનિ કર્માણિ ક્ષાત્રે ભરતસત્તમ। ભવન્તિ જીવલોકાશ્ચ ક્ષત્રધર્મે પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 12-62-31 (67284) યથા જીવાઃ પ્રાકૃતૈર્વધ્યમાના ધર્મશ્રુતીનામુપપીડનાય। એવં ધર્મા રાજધર્મૈર્વિયુક્તાઃ સંચિન્વન્તો નાદ્રિયન્તે સ્વધર્મમ્॥ ॥ 12-62-32 (67285) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 62॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-62-3 કૌટિલ્યમનાર્જવમ્। કૌલટેયં કુલટાપ્રધાનં જારકર્મ। કુસીદં ચ વિવર્જયેત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર કુસીદં વૃદ્ધિજીવિકામિત્યર્થઃ॥ 12-62-5 રાજપ્રેષ્યાદિર્વેદાન્ જપન્નજપન્વા શૂદ્રઇવ પઙ્ક્તેર્વહિર્ભોજનીય એવેતિ ભાવઃ॥ 12-62-11 યો રાજા ત્રયાણાં બ્રાહ્મણવૈશ્યશૂદ્રાણાં સ્વરાજ્યે આશ્રમધર્મસેવનં યથોક્તં ઇચ્છેત્ તેનાવશ્યજ્ઞાતવ્યાન્ધર્માઞ્શૃણુ॥ 12-62-12 શુશ્રૂષોર્વેદાન્તેષ્વનધિકારાત્પુરાણદ્વારા આત્માનં શ્રોતુમિચ્છોઃ। કૃતકાર્યસ્ય યાવચ્છરીરસામર્થ્યં સેવિતત્રૈવર્ણ્યસ્ય॥ 12-62-13 અલ્પાન્તરગતસ્ય આચારનિષ્ઠયા ત્રૈવર્ણિકસમસ્ય આશ્રમાઃ સર્વે વિહિતાઃ। શૂદ્રોઽપિ નૈષ્ઠિકં બ્રહ્મચર્યં વાનપ્રસ્થં વા સકલવિક્ષેપકકર્મત્યાગરૂપં સંન્યાસં વાઽનુતિષ્ઠેદેવ। નિરાશિષં શાન્તિદાન્ત્યાદિકલ્યાણગુણરહિતમ્॥ 12-62-22 અપેતગૃહધર્મોઽપીતિ ખ. પાઠઃ॥

12-63-0 (80787) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-63-0x (6687) ચાતુરાશ્રમ્યધર્માશ્ચ યતિધર્માશ્ચ પાણ્ડવ। લોકવેદોત્તરાશ્ચૈવ ક્ષાત્રધર્મે સમાહિતાઃ॥ 12-63-1 (80788) સર્વાણ્યેતાનિ કર્માણિ ક્ષાત્રે ભરતસત્તમ। નિરાશિષો જીવલોકાઃ ક્ષત્રધર્મે વ્યવસ્થિતે॥ 12-63-2 (80789) અપ્રત્યક્ષં બહુફલં ધર્મમાશ્રમવાસિનામ્। પ્રરૂપયન્તિ તદ્ભાવમાગમૈરેવ શાશ્વતમ્॥ 12-63-3 (80790) અપરે વચનૈઃ પુણ્યૈર્વાદિનો લોકનિશ્ચયે। અનિશ્ચયજ્ઞા ધર્માણામદૃષ્ટાન્તે પરે રતાઃ॥ 12-63-4 (80791) પ્રત્યક્ષં ફલભૂયિષ્ઠમાત્મસાક્ષિકમચ્છલમ્। સર્વલોકહિતં ધર્મં ક્ષત્રિયેષુ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-63-5 (80792) ધર્માશ્રમેઽધ્યવસિનાં બ્રાહ્મણાનાં યુધિષ્ઠિર। યથા ત્રયાણાં વર્ણાનાં સંખ્યાતોપશ્રુતિઃ પુરા। રાજધર્મેષ્વનુમતા લોકાઃ સુચરિતૈઃ સહ॥ 12-63-6 (80793) ઉદાહૃતં તે રાજેન્દ્ર યથા વિષ્ણું મહૌજસમ્। સર્વભૂતેશ્વરં દેવં બ્રાહ્મં નારાયણં પુરા। જગ્મુઃ સુબહુશઃ શૂરા રાજાનો દણ્ડનીતયે॥ 12-63-7 (80794) એકૈકમાત્મનઃ કર્મ તુલયિત્વાશ્રમં પુરા। જાનઃ પર્યુપાસન્ત દૃષ્ટાન્તવચને સ્થિતાઃ॥ 12-63-8 (80795) સાધ્યા દેવા વસવશ્ચાશ્વિનૌ ચ રુદ્રાશ્ચ વિશ્વે મરુતાં ગણાશ્ચ। સૃષ્ટાઃ પુરા હ્યાદિદેવેન દેવાઃ ક્ષાત્રે ધર્મે વર્તયન્તે ચ સિદ્ધાઃ॥ 12-63-9 (80796) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ધર્મમર્થવિનિશ્ચયે। નિર્મર્યાદે વર્તમાને દાનવૈકાર્ણવે પુરા॥ 12-63-10 (80797) બભૂવ રાજા રાજેન્દ્ર માન્ધાતા નામ વીર્યવાન્। પુરા વસુમતીપાલો યજ્ઞં ચક્રે દિદૃક્ષયા॥ 12-63-11 (80798) અનાદિમધ્યનિધનં દેવં નારાયણં પ્રભુમ્। સ રાજા રાજશાર્દૂલ માન્ધાતા પરમેશ્વરમ્॥ 12-63-12 (80799) જગામ શિરસા પાદૌ યજ્ઞે વિષ્ણોર્મહાત્મનઃ। દર્શયામાસ તં વિષ્ણૂ રૂપમાસ્થાય વાસવમ્॥ 12-63-13 (80800) સ પાર્થિવૈર્વૃતઃ સદ્ભિરર્ચયામાસ તં પ્રભુમ્। તસ્ય પાર્થિવસઙ્ઘસ્ય તસ્ય ચૈવ મહાત્મનઃ। સંવાદોઽયં મહાનાસીદ્વિષ્ણું પ્રતિ મહાદ્યુતિમ્॥ 12-63-14 (80801) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-63-15x (6688) કિમિષ્યસે ધર્મભૂતાં વરિષ્ઠ યં દ્રષ્ટુકામોઽસિ તમપ્રમેયમ્। અનન્તમાયામિતમન્ત્રવીર્યં નારાયણં હ્યાદિદેવં પુરાણમ્॥ 12-63-15 (80802) નાસૌ દેવો વિશ્વરૂપો મયાઽપિ શક્યો દ્રષ્ટું બ્રહ્મણા વાઽપિ સાક્ષાત્ યેઽન્યે કામાસ્તવ રાજન્હૃદિસ્થા દાસ્યે ચૈતાંસ્ત્વં હિ મર્ત્યેષુ રાજા॥ 12-63-16 (80803) સત્યે સ્થિતો ધર્મપરો જિતેન્દ્રિયઃ શૂરો દૃઢપ્રીતિરતઃ સુરાણામ્। બુદ્ધ્યા ભક્ત્યા ચોત્તમઃ શ્રદ્ધયા ચ તતસ્તેઽહં દઝિ વરાન્યથેષ્ટમ્॥ 12-63-17 (80804) માન્ધાતોવાચ। 12-63-18x (6689) અસંશયં ભગવન્નાદિદેવં વક્ષ્યામિ ત્વાઽહં શિરસા સંપ્રસાદ્ય। ત્યક્ત્વા કામાન્ધર્મકામો હ્યરણ્ય મિચ્છે ગન્તું સત્પથં સાધુજુષ્ટમ્॥ 12-63-18 (80805) ક્ષાત્રાદ્ધર્માદ્વિપુલાદપ્રમેયા શ્લોકાઃ પ્રાપ્તાઃ સ્થાપિતં સ્વં યશશ્ચ। ધર્મો યોઽસાવાદિદેવાત્પ્રવૃત્તો લોકશ્રેષ્ઠં તં ન જાનામિ કર્તુમ્॥ 12-63-19 (80806) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-63-20x (6690) અસૈનિકા ધર્મપરાશ્ચ ધર્મે પરાં ગતિં ન નયન્તે હ્યયુક્તમ્। ક્ષાત્રો ધર્મો હ્યાદિદેવાત્પ્રવૃત્તઃ પશ્ચાદન્યે શેષભૂતાશ્ચ ધર્માઃ॥ 12-63-20 (80807) શેષાઃ સૃષ્ટા હ્યન્તવન્તો હ્યનન્તાઃ સપ્રસ્થાનાઃ ક્ષાત્રધર્મા વિશિષ્ટાઃ। અસ્મિન્ધર્મે સર્વધર્માઃ પ્રવિષ્ટાઃ ક્ષાત્રં ધર્મં શ્રેષ્ઠતમં વદન્તિ॥ 12-63-21 (80808) કર્મણા વૈ પુરા દેવા ઋષયશ્ચામિતૌજસઃ। ત્રાતાઃ સર્વે પ્રસહ્યારીન્ક્ષત્રધર્મેણ વિષ્ણુના॥ 12-63-22 (80809) યદિ હ્યસૌ ભગવન્નાહનિષ્ય દ્રિપૂ સર્વાનસુરાનપ્રમેયઃ। ન ચ બ્રહ્મા નૈવ લોકાદિકર્તા સન્તો ધર્માશ્ચાદિધર્માશ્ચ ન સ્યુઃ॥ 12-63-23 (80810) ઇમામુર્વી નાજયદ્વિક્રમેણ દેવશ્રેષ્ઠઃ સાસુરામાદિદેવઃ। ચાતુર્વર્ણ્યં ચાતુરાશ્રમ્યધર્માઃ સર્વે ન સ્યુર્બ્રાહ્મણાનાં વિનાશાત્॥ 12-63-24 (80811) નષ્ટા ધર્માઃ શતધા શાશ્વતાસ્તે ક્ષાત્રેણ ધર્મેણ પુનઃ પ્રવૃદ્ધાઃ। યુગેયુગે હ્યાદિધર્માઃ પ્રવૃત્તા લોકજ્યેષ્ઠં ક્ષાત્રધર્મં વદન્તિ॥ 12-63-25 (80812) આત્મત્યાગઃ સર્વભૂતાનુકમ્પા લોકજ્ઞાનં પાલનં મોક્ષણં ચ। વિષણ્ણાનાં મોક્ષણં પીડિતાનાં ક્ષાત્રે ધર્મે વિદ્યતે પાર્થિવાનામ્॥ 12-63-26 (80813) નિર્મર્યાદાઃ કામમન્યુપ્રવૃત્તા ભીતા રાજ્ઞો નાધિગચ્છન્તિ પાપમ્। શિષ્ટાશ્ચાન્યે સર્વધર્મોપપન્નાઃ સાધ્વાચારાઃ સાધુધર્મં વદન્તિ॥ 12-63-27 (80814) પુત્રવત્પાલ્યમાનાનિ ધર્મલિઙ્ગાનિ પાર્થિવૈઃ। લોકે ભૂતાનિ સર્વાણિ ચરન્તે નાત્ર સંશયઃ॥ 12-63-28 (80815) સર્વધર્મપરં ક્ષાત્રં લોકશ્રેષ્ઠં સનાતનમ્। શશ્વદક્ષરપર્યન્તમક્ષરં સર્વતોમુખમ્॥ ॥ 12-63-29 (80816) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 63॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-63-1 રાજધર્માશ્ચ પાણ્ડવ। લોકાલોકોત્તરાશ્ચૈવ ધર્માઃ ક્ષાત્રે સમર્પિતા ઇતિ ટ. ડ.દ. પાઠઃ॥ 12-63-3 બહુદ્વારમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-63-4 અદૃષ્ટાન્તે ન દૃષ્ટોઽન્તો યસ્ય તસ્મિન્॥ 12-63-5 સુખભૂયિષ્ઠમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-63-6 ધર્માશ્રમે ગાર્હસ્થ્યે વર્ણાનાં ધર્માણાં ઉપશ્રુતિરન્તર્ભાવઃ સંખ્યા પ્રકટા। તથા રાજધર્મેષુ ધર્મૈઃ સહ લોકા અન્તર્ભૂતાઃ। અનુલોમા રાજધર્મો લોકે સુચરિતૈરિહેતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-63-8 આશ્રમં આશ્રમવિહિતં તુલયિત્વા કિં દણ્ડનીતિજો ધર્મો મહાન્ ઉત આશ્રમધર્મ ઇતિ સંદિહ્ય દૃષ્ટાન્તવચને સિદ્ધાન્તં શ્રોતુમ્॥ 12-63-13 વાસયં ઐન્દ્રં રૂપમ્॥ 12-63-20 ન સન્તિ સૈનિકા યેષાં તે અસૈનિકાઃ અરાજાનઃ યુક્તં અભિનિવેશશૂન્યં યથા સ્યાત્તથા હેલયૈવ ન નયન્તે ઇત્યર્થઃ। શેષભૂતાઃ અઙ્ગભૂતાઃ॥ 12-63-26 આત્મત્યાગો યુદ્ધે મરણમ્ 12-63-29 અક્ષરપર્યન્તં મોક્ષાવસાનમ્॥

12-64-0 (67286) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-64-0x (5482) એવંવીર્યઃ સર્વધર્મોપપન્નઃ ક્ષાત્રઃ શ્રેષ્ઠઃ સર્વધર્મેષુ ધર્મઃ। પાલ્યો યુષ્માભિર્લોકપાલૈરુદારૈ ર્વિપર્યયે સ્યાદભવઃ પ્રજાનામ્। 12-64-1 (67287) ભૂસસ્કારં ધર્મસંસ્કારયોગ્યં દીક્ષાચર્યાં પાલનં ચ પ્રજાનામ્। વિદ્યાદ્રાજ્ઞઃ સર્વભૂતાનુકમ્પા દેહત્યાગં ચાહવે ધર્મમગ્ર્યમ્॥ 12-64-2 (67288) ત્યાગં શ્રેષ્ઠં મુનયો વૈ વદન્તિ સર્વશ્રેષ્ઠં યચ્છરીરં ત્યજન્તિ। નિત્યં વ્યક્તં રાજધર્મેષુ સર્વે પ્રત્યક્ષં તે ભૂમિપાલા યથૈતે॥ 12-64-3 (67289) બહુશ્રુત્યા ગુરુશુશ્રૂષયા વા પરસ્પરાઃ સંહનનાદ્વદન્તિ। નિત્યં ધર્મં ક્ષત્રિયો બ્રહ્મચારી। ચરેદેકો હ્યાશ્રમં ધર્મકામઃ॥ 12-64-4 (67290) સામાન્યાર્થે વ્યવહારે પ્રવૃત્તે પ્રિયાપ્રિયે વર્જયન્નૈવ યત્નાત્। ચાતુર્વર્ણ્યં સ્થાપનાત્પાલનાચ્ચ તૈસ્તૈર્યોગૈર્નિયમૈરૌષધૈશ્ચ॥ 12-64-5 (67291) સર્વોદ્યોગૈરાશ્રમં ધર્મમાહુઃ ક્ષાત્રં શ્રેષ્ઠં સર્વધર્મોપપન્નમ્। વંસ્વં ધર્મં યેન ચરન્તિ વર્ણા સ્તાંસ્તાન્ધર્માનન્યથાર્થાન્વદન્તિ॥ 12-64-6 (67292) નેર્મર્યાદાન્નિત્યમર્થે નિવિષ્ટા નાહુસ્તાન્વૈ પશુભૂતાન્મનુષ્યાન્। યથા નીતિં ગમયત્યર્થયોગા ચ્છ્રેયસ્તસ્માદાશ્રમાત્ક્ષત્રધર્મઃ॥ 12-64-7 (67293) ત્રૈવિદ્યાનાં યા ગતિર્બ્રાહ્મણાનાં યે ચૈવોક્તાઃ સ્વાશ્રમા બ્રાહ્મણાનામ્। એતત્કર્મ ક્ષત્રિયસ્યાહુરગ્ર્ય મન્યત્કુર્વઞ્છૂદ્રવચ્છસ્ત્રવધ્યઃ॥ 12-64-8 (67294) ચાતુરાશ્રમ્યધર્માશ્ચ વેદવાદાશ્ચ પાર્થિવ। બ્રાહ્મણેનાનુગન્તવ્યા નાન્યો વિદ્યાત્કદાચન॥ 12-64-9 (67295) અન્યથા વર્તમાનસ્ય ન સા વૃત્તિઃ પ્રકલ્પ્યતે। કર્મણા વર્ધતે ધર્મો યથા ધર્મસ્તથૈવ સઃ॥ 12-64-10 (67296) યો વિકર્મસ્થિતો વિપ્રો ન સ સન્માનમર્હતિ। કર્મ સ્વમપ્રયુઞ્જાનમવિશ્વાસ્યં હિ તં વિદુઃ॥ 12-64-11 (67297) એતે વર્ણાઃ સર્વધર્મૈશ્ચ હીના ઉત્ક્રષ્ટવ્યાઃ ક્ષત્રિયૈરેવ ધર્માઃ। તસ્માચ્છ્રેષ્ઠા રાજધર્મા ન ચાન્યે વીર્યશ્રેષ્ઠા રાજધર્મા મતા મે॥ 12-64-12 (67298) માન્ધાતોવાચ। 12-64-13x (5483) યવનાઃ કિરાતા ગાન્ધારાશ્ચીનાઃ શબરબર્બરાઃ। શકાસ્તુષારાઃ કઙ્કાશ્ચ પલ્લવાશ્ચાન્ધ્રમદ્રકાઃ॥ 12-64-13 (67299) ઉષ્ટ્રાઃ પુલિન્દા આરટ્ટાઃ કાચા મ્લેચ્છાશ્ચ સર્વશઃ। બ્રહ્મક્ષત્રપ્રસૂતાશ્ચ વૈશ્યાઃ શૂદ્રાશ્ચ માનવાઃ॥ 12-64-14 (67300) કથં ધર્માંશ્ચરિષ્યન્તિ સર્વે વિષયવાસિનઃ। મદ્વિધૈશ્ચ કથં સ્થાપ્યાઃ સર્વે વૈ દસ્યુજીવિનઃ॥ 12-64-15 (67301) એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું મઘવંસ્તદ્બ્રવીહિ મે। ત્વં બન્ધુભૂતો હ્યસ્માકં ક્ષત્રિયાણાં સુરેશ્વર॥ 12-64-16 (67302) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-64-17x (5484) માતાપિત્રોર્હિ શુશ્રૂષા કર્તવ્યા સર્વદસ્યુભિઃ। આચાર્યગુરુશુશ્રૂષા તથૈવાશ્રમવાસિનામ્॥ 12-64-17 (67303) ભૂમિપાનાં ચ શુશ્રૂષા કર્તવ્યા સર્વદસ્યુભિઃ। દેશધર્મક્રિયાશ્ચૈવ તેષાં ધર્મો વિધીયતે॥ 12-64-18 (67304) પિતૃયજ્ઞાસ્તથા કૂપાઃ પ્રપાશ્ચ શયનાનિ ચ। દાનાનિ ચ યથાકાલં દાતવ્યાનિ દ્વિજાતિષુ॥ 12-64-19 (67305) અહિંસા સત્યમક્રોધો વૃત્તિદાયાનુપાલનમ્। ભરણં પુત્રદારાણાં શૌચમદ્રોહ એવ ચ॥ 12-64-20 (67306) દક્ષિણા સર્વયજ્ઞાનાં દાતવ્યા ધર્મમિચ્છતા। પાકયજ્ઞા મહાર્થાશ્ચ દાતવ્યાઃ સર્વદસ્યુભિઃ॥ 12-64-21 (67307) એતાન્યેવંપ્રકારાણિ વિહિતાનિ પુરાઽનઘ। સર્વલોકસ્ય કર્માણિ કર્તવ્યાનીહ પાર્થિવ॥ 12-64-22 (67308) માન્ધાતોવાચ। 12-64-23x (5485) દૃશ્યન્તે માનુષે લોકે સર્વવર્ણેષુ દસ્યવઃ। લિઙ્ગાન્તરે વર્તમાના આશ્રમેષુ તથૈવ ચ॥ 12-64-23 (67309) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-64-24x (5486) વિનષ્ટાયાં દણ્ડનીત્યાં રાજધર્મે વિનાકૃતે। સંપ્રમુહ્યન્તિ ભૂતાનિ રાજદૌરાત્મ્યતોઽનઘ॥ 12-64-24 (67310) અસઙ્ખ્યાતા ભવિષ્યન્તિ ભિક્ષવો લિઙ્ગિનસ્તથા। આશ્રમાણાં વિકલ્પાશ્ચ વૃત્તેઽસ્મિન્વૈકૃતે યુગે॥ 12-64-25 (67311) અશૃણ્વાનાઃ પુરાણાનાં ધર્માણાં શતશો નરાઃ। ઉત્પથં પ્રતિપત્સ્યન્તે કામમન્યુસમીરિતાઃ॥ 12-64-26 (67312) યદા નિવર્ત્યતે પાપો દણ્ડનીત્યા મહાત્મભિઃ। તદા ધર્મો ન ચલતે સંભૂતઃ શાશ્વતઃ પુરા॥ 12-64-27 (67313) સર્વલોકગુરું ચૈવ રાજાનં યોઽવમન્યતે। ન તસ્ય દત્તં ન કૃતં ન શ્રુતં ફલતિ ક્વચિત્॥ 12-64-28 (67314) માનુષાણામધિપતિં દેવભૂતં મહાદ્યુતિમ્। દેવાશ્ચ બહુમન્યન્તે ધર્મકામં નરેશ્વરમ્॥ 12-64-29 (67315) પ્રજાપતિર્હિ ભગવાન્યઃ સર્વમસૃજજ્જગત્। સ પ્રવૃત્તિનિવૃત્ત્યર્થં ધર્માણાં ક્ષત્રમિચ્છતિ॥ 12-64-30 (67316) પ્રવૃત્તસ્ય હિ ધર્મસ્ય બુદ્ધ્યા યઃ સ્મરતે ગતિમ્। સ મે માન્યશ્ચ પૂજ્યશ્ચ સ ચ ક્ષત્રે પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-64-31 (67317) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-64-32x (5487) એવમુક્ત્વા સ ભગવાન્મરુદ્ગણવૃતઃ પ્રભુઃ। જગામ ભવનં વિષ્ણુરક્ષરં શાશ્વતં પરમ્॥ 12-64-32 (67318) એવં પ્રવર્તિતે ધર્મે પુરા સુચરિતેઽનઘ। કઃ ક્ષત્રમતિવર્તેત ચેતનાવાન્બહુશ્રુતઃ॥ 12-64-33 (67319) અન્યાયેન પ્રવૃત્તાનિ નિવૃત્તાનિ તથૈવ ચ। અન્તરા વિલયં યાન્તિ યથા પથિ વિચક્ષુષઃ॥ 12-64-34 (67320) આદૌ પ્રવર્તિતે ચક્રે તથૈવાદિપરાયણે। વર્તસ્વ પુરુષવ્યાઘ્ર સંવિજાનામિ તેઽનઘ॥ ॥ 12-64-35 (67321) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુઃષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 64॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-64-2 ભૂસંસ્કારં ભુવઃ સંપન્નસસ્યત્વમ્। રાજસંસ્કારયોગમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર રાજસંસ્કારો તજસૂયાદિરર્થઃ॥ 12-64-5 નિયમૈરૌરસૈશ્ચેતિ ઝ.પાઠઃ। તત્ર ઔરસૈઃ પૌરુષૈઃ ઇત્યર્થઃ॥ 12-64-6 યેન ક્ષાત્રધર્મેણ। અન્યથાર્થાન્નિષ્પ્રયોજનાન્ વદન્તિ॥ 12-64-7 નિર્મર્યાદે નિત્યમર્થે વિનષ્ટે ન ર્મચિન્તા પશુભૂતે મનુષ્યે। ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-64-8 યા ગતિર્યજ્ઞાદિઃ આશ્રમધર્મશ્ચ એતદ્દ્વયમ્॥ 12-64-10 કર્મણા ત્યજ્યતે ધર્મો યથૈવ સ્યાત્તથૈવ સઃ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-64-12 ઉત્ક્રષ્ટવ્યા ઉત્કર્ષં પ્રાપણીયા॥ 12-64-15 દસ્યુજીવિનો દસ્યુવૃત્તિજીવિનઃ॥ 12-64-26 પરમા ગતીઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-64-31 ગતિં ફલમ્॥ 12-64-35 આદિપરાયણે પૂર્વેષાં શરણભૂતે વર્તસ્વ। તે ત્વામ્॥

12-65-0 (67322) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-65-0x (5488) શ્રુતા મે કથિતાઃ પૂર્વં ચત્વારો માનવાશ્રમાઃ। વ્યાખ્યાનમેષામાચક્ષ્વ પૃચ્છતો મે પિતામહ॥ 12-65-1 (67323) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-65-2x (5489) વિદિતાઃ સર્વ એવેહ ધર્માસ્તવ યુધિષ્ઠિર। યથા મમ મહાબાહો વિદિતાઃ સાધુસંમતાઃ॥ 12-65-2 (67324) યત્તુ લિઙ્ગાન્તરગતં પૃચ્છસે માં યુધિષ્ઠિર। ધર્મં ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠ તન્નિબોધ નરાધિપ। 12-65-3 (67325) સર્વાણ્યેતાનિ કૌન્તેય વિદ્યન્તે ભરતર્ષભ। સાધ્વાચારપ્રવૃત્તાનાં ચાતુરાશ્રમ્યકર્મણામ્॥ 12-65-4 (67326) અકામદ્વેષસંયુક્તો દણ઼્ડનીત્યા યુધિષ્ઠિર। સમદર્શી ચ ભૂતેષુ ભૈક્ષ્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-5 (67327) વેત્તિ દાનં વિસર્ગં ચ વિગ્રહાનુગ્રહૌ તથા। યથોક્તવૃત્તો ધીરશ્ચ ક્ષમાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-6 (67328) અર્હાન્પૂજયતો નિત્યં સંવિભાગેન પાણ્ડવ। સર્વતસ્તસ્ય કૌન્તેય ભૈક્ષ્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-7 (67329) જ્ઞાતિસંબન્ધિમિત્રાણિ વ્યાપન્નાનિ યુધિષ્ઠિર। સમભ્યુદ્ધરમાણસ્ય દીક્ષાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-8 (67330) લોકમુખ્યેષુ સત્કારં લિઙ્ગિમુખ્યેષુ ચાસકૃત્। કુર્વતસ્તસ્ય કૌન્તેય વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-9 (67331) આહ્નિકં પિતૃયજ્ઞાંશ્ચ ભૂતયજ્ઞાન્સમાનુષાન્। કુર્વતઃ પાર્થ વિપુલાન્વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-10 (67332) સંવિભાગેન ભૂતાનામતિથીનાં તથાઽર્ચનાત્। દેવયજ્ઞૈશ્ચ રાજેન્દ્ર વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-11 (67333) મર્દનં પરરાષ્ટ્રાણાં શિષ્ટાર્થં સત્યવિક્રમ। કુર્વતઃ પુરુષવ્યાઘ્ર વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-12 (67334) પાલનાત્સર્વભૂતાનાં સ્વરાષ્ટ્રપરિપાલનાત્। દીક્ષા બહુવિધા રાજન્સત્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-13 (67335) વેદાધ્યયનનિત્યત્વં ક્ષમાઽથાચાર્યપૂજનમ્। તથોપાધ્યાયશુશ્રૂષા બ્રહ્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-14 (67336) આહ્નિકાઞ્જપમાનસ્ય દેવાન્પૂજયતઃ સદા। ધર્મેણ પુરુષવ્યાઘ્ર ધર્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-15 (67337) મૃત્યુર્વા રક્ષણં વેતિ યસ્ય રાજ્ઞો વિનિશ્ચયઃ। પ્રાણદ્યૂતે વ્યવસ્થાપ્ય બ્રહ્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-16 (67338) અજિહ્નમશઠં માર્ગં વર્તમાનસ્ય ભારત। સર્વદા સર્વભૂતેષુ બ્રહ્માશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-17 (67339) વાનપ્રસ્થેષુ વિપ્રેષુ ત્રૈવિદ્યેષુ ચ ભારત। પ્રયચ્છતોઽર્થાન્વિપુલાન્વન્યાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-18 (67340) સર્વભૂતેષ્વનુક્રોશં કુર્વતસ્તવ ભારત। આનૃશંસ્યે પ્રવૃત્તસ્ય નિયતઃ પુણ્યસંચયઃ॥ 12-65-19 (67341) બાલવૃદ્ધેષુ કૌન્તેય સર્વાવસ્થં યુધિષ્ઠિર। અનુક્રોશક્રિયા પાર્થ ધર્મ એષ સનાતનઃ॥ 12-65-20 (67342) બલાત્કૃતેષુ ભૂતેષુ પરિત્રાણં કુરૂદ્વહ। શરણાગતેષુ કૌરવ્ય પરં કારુણ્યમાચર॥ 12-65-21 (67343) ચરાચરાણાં ભૂતાનાં રક્ષણં ચાપિ સર્વશઃ। યથાર્હપૂજાં ચ તથા કુર્વન્ગાર્હસ્થ્યમાવસેત્॥ 12-65-22 (67344) જ્યેષ્ઠાનુજ્યેષ્ઠપત્નીનાં ભ્રાતૄણાં પુત્રનપ્તૃણામ્। નિગ્રહાનુગ્રહૌ પાર્થ ગાર્હસ્થ્યમમિતં તપઃ॥ 12-65-23 (67345) સાધૂનામર્ચનીયાનાં પૂજાસુ વિદિતાત્મનામ્। પાલનં પુરુષવ્યાઘ્ર ગૃહાશ્રમપદં ભવેત્॥ 12-65-24 (67346) આશ્રમસ્થાનિ ભૂતાનિ યસ્ય વેશ્મનિ ભારત। ભુઞ્જતે વિપુલં ભોજ્યં તદ્ગાર્હસ્થ્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-65-25 (67347) યઃ સ્થિતઃ પુરુષો ધર્મે ધાત્રા સૃષ્ટે યથાર્થવત્। આશ્રમાણાં હિ સર્વેષાં ફલં પ્રાપ્નોત્યનામયમ્॥ 12-65-26 (67348) યસ્મિન્ન નશ્યન્તિ ગુણાઃ કૌન્તેય પુરુષે સદા। આશ્રમસ્થં તમપ્યાહુર્નરશ્રેષ્ઠં યુધિષ્ઠિર॥ 12-65-27 (67349) સ્થાનમાનં કુલેમાનં વયોમાનં તથૈવ ચ। કુર્વન્વસતિ સર્વેષુ હ્યાશ્રમેષુ યુધિષ્ઠિર॥ 12-65-28 (67350) દેશધર્માંશ્ચ કૌન્તેય કુલધર્માસ્તથૈવ ચ। પાલયન્પુરુષવ્યાઘ્ર રાજા સર્વાશ્રમી ભવેત્॥ 12-65-29 (67351) કાલે વિભૂતિં ભૂતાનામુપહારાંસ્તથૈવ ચ। અર્હયન્પુરુષવ્યાઘ્ર સાધૂનામાશ્રમે વસેત્॥ 12-65-30 (67352) દેશધર્મગતશ્ચાપિ યો ધર્મં પ્રત્યવેક્ષતે। સર્વલોકસ્ય કૌન્તેય રાજા ભવતિ સોશ્રમી॥ 12-65-31 (67353) યે ધર્મકુશલા લોકે ધર્મં કુર્વન્તિ ભારત। પાલિતા યસ્ય વિષયે પાદાંશસ્તસ્ય ભૂપતેઃ॥ 12-65-32 (67354) ધર્મારામાન્ધર્મપરાન્યે ન રક્ષન્તિ માનવાન્। પાર્થિવાઃ પુરુષવ્યાઘ્ર તેષાં પાપં હરન્તિ તે॥ 12-65-33 (67355) યે ચ રક્ષાસહાયાઃ સ્યુઃ પાર્થિવાનાં યુધિષ્ઠિર। તે ચૈવાંશહરાઃ સર્વે ધર્મે પરકૃતેઽનઘ॥ 12-65-34 (67356) સર્વાશ્રમપદેઽપ્યાહુર્ગાર્હસ્થ્યં દીપ્તનિર્ણયમ્। પાવનં પુરુષવ્યાઘ્ર યદ્વયં પર્યુપાસ્મહે॥ 12-65-35 (67357) આત્મોપમસ્તુ ભૂતેષુ યો વૈ ભવતિ માનવઃ। ન્યસ્તદણ્ડો જિતક્રોધઃ પ્રેત્યેહ લભતે સુખમ્॥ 12-65-36 (67358) ધર્મોચ્છ્રિતા સત્યજલા શીલયષ્ટિર્દમધ્વજા। ત્યાગવાતાધ્વગા શીઘ્રા નૌસ્તયા સન્તરિષ્યતિ॥ 12-65-37 (67359) યદા સર્વત્ર નિર્મુક્તઃ કામો નાસ્ય હૃદિ સ્થિતઃ। યદા સત્યાન્વિતો વૃત્તૈસ્તદા બ્રહ્મ સમ શ્નુતે॥ 12-65-38 (67360) સુપ્રસન્નસ્તુ ભાવેન યોગેન ચ નરાધિપ। ધર્મં પુરુષશાર્દૂલ પ્રાપ્સ્યસે પાલને રતઃ॥ 12-65-39 (67361) વેદાધ્યયનશીલાનાં વિપ્રાણાં સાધુકર્મણામ્। પાલને યત્નમાતિષ્ઠ સર્વલોકસ્ય ચાનઘ॥ 12-65-40 (67362) વને ચરન્તિ યે ધર્મમાશ્રમેષુ ચ ભારત। રક્ષણાત્તચ્છતગુણં ધર્મં પ્રાપ્નોતિ પાર્થિવઃ॥ 12-65-41 (67363) એષ તે વિવિધો ધર્મઃ પાણ્ડવશ્રેષ્ઠ કીર્તિતઃ। યુધિષ્ઠિર ત્વમેનં વૈ પૂર્વં દૃષ્ટં સનાતનમ્॥ 12-65-42 (67364) ચાતુરાશ્રમ્યમૈકાગ્ર્યં ચાતુર્વર્ણ્યં ચ પાણ્ડવં। ધર્મં પુરુષશાર્દૂલ પ્રાપ્સ્યસે પાલને રતઃ॥ ॥ 12-65-43 (67365) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 65॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-65-4 એતાનિ ચાતુરાશ્રમ્યકારિણાં લિઙ્ગાનિ સતાં રાજ્ઞાં રાજધર્મેષ્વેવ વર્તન્તે ઇત્યર્થઃ॥ 12-65-5 ભૈક્ષ્યાશ્રમઃ બ્રહ્મચર્યમ્॥ 12-65-6 ક્ષમાશ્રમો ગાર્હસ્થ્યમ્॥ 12-65-7 ભૈક્ષ્યાશ્રમઃ સંન્યાસઃ॥ 12-65-8 દીક્ષાશ્રમો વૈખાનસઃ॥ 12-65-12 શિષ્ટાર્થં શિષ્ટસંરક્ષણાર્થમ્॥ 12-65-13 સત્યાશ્રમઃ ક્ષાત્રાશ્રમઃ॥ 12-65-15 ધર્માશ્રમઃ યત્યાશ્રમઃ॥ 12-65-19 સર્વાવસ્થં પદં ભવેત્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-65-31 સોશ્રમી સઃ આશ્રમી સર્વાશ્રમફલભાગિત્યર્થઃ॥ 12-65-37 ધર્મે સ્થિતા સત્વવીર્યા ધર્મસેતુવટારકા। ત્યાગવાતાધ્વગાશીઘ્રા નૌસ્તં સન્તારયિષ્યતિ। ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર ધર્મસેતુઃ સાસ્ત્રં સૈવ વટારકા બન્ધનરજ્જુર્યત્રેત્યર્થઃ॥

12-66-0 (67366) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-66-0x (5490) ચાતુરાશ્રમ્યમુક્તં તે ચાતુર્વણ્યં તથૈવ ચ। રાષ્ટ્રસ્ય યત્કૃત્યતમં તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-66-1 (67367) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-66-2x (5491) રાષ્ટ્રસ્ય યત્કૃત્યતમં રાજ્ઞ એવાભિષેચનમ્। અનિન્દ્રમબલં રાષ્ટ્રં દસ્યવોઽભિભવન્ત્યુત॥ 12-66-2 (67368) અરાજકેષુ રાષ્ટ્રેષુ ધર્મો ન વ્યવતિષ્ઠતે। પરસ્પરં ચ ખાદન્તિ સર્વથા ધિગરાજકમ્॥ 12-66-3 (67369) ઇન્દ્રમેવ પ્રણમતે યદ્રાજાનમિતિ શ્રુતિઃ। યથૈવેન્દ્રસ્તથા રાજા સંપૂજ્યો ભૂતિમિચ્છતા॥ 12-66-4 (67370) નારાજકેષુ રાષ્ટ્રેષુ વસ્તવ્યમિતિ વૈદિકમ્। નારાજકેષુ રાષ્ટ્રેષુ હવ્યં વહતિ પાવકઃ॥ 12-66-5 (67371) અથ ચેદધિવેર્તેત રાજ્યાર્થી બલવત્તરઃ। અરાજકાણિ રાષ્ટ્રાણિ હતવીરાણિ વા પુનઃ॥ 12-66-6 (67372) પ્રત્યુદ્ગમ્યાભિપૂજ્યઃ સ્યાદેતદત્ર સુમન્ત્રિતમ્। ન હિ રાજ્યાત્પાપતરમસ્તિ કિંચિદરાજકાત્॥ 12-66-7 (67373) સ ચેત્સમનુપશ્યેત સમગ્રં કુશલં ભવેત્। બલવાન્હિ પ્રકુપિતઃ કુર્યાન્નિઃ શેષતામપિ॥ 12-66-8 (67374) ભૂયાંસં લભતે ક્લેશં યા ગૌર્ભવતિ દુર્દુહા। અથ યા સુદુહા રાજન્નૈવ તાં વિતુદન્ત્યપિ॥ 12-66-9 (67375) યદતપ્તં પ્રણમતે ન તત્સંતાપયન્ત્યુત। યત્સ્વયં નમતે દારુ ન તત્સંનામયન્ત્યપિ॥ 12-66-10 (67376) એતયોપમયા ધીરઃ સન્નમેત બલીયસે। ઇન્દ્રાય સ પ્રણમતે નમતે યો બલીયસે॥ 12-66-11 (67377) તસ્માદ્રાજૈવ કર્તવ્યઃ સતતં ભૂતિમિચ્છતા। ન ધનાર્થો ન દારાર્થસ્તેષાં યેષામરાજકમ્॥ 12-66-12 (67378) પ્રીયતે હિ હરન્પાપઃ પરવિત્તમરાજકે। યદાઽસ્ય તદ્ધરન્ત્યન્યે તદા રાજાનમિચ્છતિ॥ 12-66-13 (67379) પાપા હ્યપિ તદા ક્ષેમં ન લભન્તે કદાચન। એકસ્ય હિ દ્વૌ હરતો દ્વયોશ્ચ બહવોઽપરે॥ 12-66-14 (67380) અદાસઃ ક્રિયતે દાસો હ્રિયન્તે ચ બલાત્સ્ત્રિયઃ। એતસ્માત્કારણાદ્દેવાઃ પ્રજાપાલાન્પ્રચક્રિરે॥ 12-66-15 (67381) રાજા ચેન્ન ભવેલ્લોકે પૃથિવ્યા દણ્ડધારકઃ। જલે મત્સ્યાનિવાભક્ષ્યન્દુર્બલં બલવત્તરાઃ॥ 12-66-16 (67382) અરાજકાઃ પ્રજાઃ પૂર્વં વિનેશુરિતિ નઃ શ્રુતમ્। પરસ્પરં ભક્ષયન્તો મત્સ્યા ઇવ જલે કૃશાન્॥ 12-66-17 (67383) સમેત્ય તાસ્તતશ્ચક્રુઃ સમયાનિતિ નઃ શ્રુતમ્। વાક્શૂરો દણ્ડપરુષો યશ્ચ સ્યાત્પારદારિકઃ॥ 12-66-18 (67384) યશ્ચ નઃ સમયં ભિન્દ્યાત્ત્યાજ્યા નસ્તાદૃશા ઇતિ। વિશ્વાસાર્થં ચ સર્વેષાં વર્ણાનામવિશેષતઃ। તાસ્તથા સમયં કૃત્વા સમયેનાવતસ્થિરે॥ 12-66-19 (67385) સહિતાસ્તાસ્તદા જગ્મુરસુખાર્તાઃ પિતામહમ્। અનીશ્વરા વિનશ્યામો ભગવન્નીશ્વરં દિશ॥ 12-66-20 (67386) યં પૂજયેમ સંભૂય યશ્ચ નઃ પ્રતિપાલયેત્। તાભ્યો મનું વ્યાદિદેશ મનુર્નાભિનનન્દ તાઃ॥ 12-66-21 (67387) મનુરુવાચ। 12-66-22x (5492) બિભેમિ કર્મણઃ પાપાદ્રાજ્યં હિ ભૃશદુષ્કરમ્। વિશેષતો મનુષ્યેષુ મિથ્યાવૃત્તેષુ નિત્યદા॥ 12-66-22 (67388) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-66-23x (5493) તમબ્રુવન્પ્રજા મા ભૈર્વિધાસ્યામો ધનં તવ। પશૂનામથ પઞ્ચાંશં ધરણ્યસ્ય તથૈવ ચ॥ 12-66-23 (67389) ધાન્યસ્ય દશમં ભાગં દાસ્યામઃ કોશવર્ધનમ્। કન્યાં શુલ્કે ચારુરૂપાં વિવાહેષૂદ્યતાસુ ચ॥ 12-66-24 (67390) મુખ્યેન શસ્ત્રપત્રેણ યે મનુષ્યાઃ પ્રધાનતઃ। ભવન્તં તેઽનુયાસ્યન્તિ મહેન્દ્રમિવ દેવતાઃ॥ 12-66-25 (67391) સ ત્વં જાતબલો રાજન્દુષ્પ્રધર્ષઃ પ્રતાપવાન્। સુખે ધાસ્યસિ નઃ સર્વાન્કુબેર ઇવ નૈર્ઋતાન્॥ 12-66-26 (67392) યં ચ ધર્મં ચરિષ્યન્તિ પ્રજા રાજ્ઞા સુરક્ષિતાઃ। ચતુર્થં તસ્ય ધર્મસ્ય ત્વત્સંસ્થં નો ભવિષ્યતિ॥ 12-66-27 (67393) તેન ધર્મેણ મહતા સુખં લબ્ધેન ભાવિતઃ। પાહ્યસ્માન્સર્વતો રાજન્દેવાનિવ શતક્રતુઃ॥ 12-66-28 (67394) વિજયાય હિ નિર્યાહિ પ્રતપત્રશ્મિવાનિવ। માનં વિધમ શત્રૂણાં ધર્મં જનય નઃ સદા॥ 12-66-29 (67395) સ નિર્યયૌ મહાતેજા બલેન મહતા વૃતઃ। મહાભિજનસંપન્નસ્તેજસા પ્રજ્વલન્નિવ॥ 12-66-30 (67396) તસ્ય દૃષ્ટ્વા મહત્વં તે મહેન્દ્રસ્યેવ દેવતાઃ। અપતત્રસિરે સર્વે સ્વધર્મે ચ દદુર્મનઃ। `વર્ણિનશ્ચાશ્રમાશ્ચૈવ મ્લેચ્છાઃ સર્વે ચ દસ્યવઃ॥' 12-66-31 (67397) તતો મહીં પરિયયૌ પર્જન્ય ઇવ વૃષ્ટિમાન્। શમયન્સર્વતઃ પાપાન્સ્વકર્મસુ ચ યોજયન્॥ 12-66-32 (67398) એવં યે ભૂતિમિચ્છેયુઃ પૃથિવ્યાં માનવાઃ ક્વચિત્। કુર્યૂ રાજાનમેવાગ્રે પ્રજાનુગ્રહકારણાત્॥ 12-66-33 (67399) નમસ્યેરંશ્ચ તં ભક્ત્યા શિષ્યા ઇવ ગુરું સદા। દેવા ઇવ ચ દેવેન્દ્રં નરા રાજાનમન્તિકાત્॥ 12-66-34 (67400) સત્કૃતં સ્વજનેનેહ પરોઽપિ બહુમન્યતે। સ્વજનેન ત્વવજ્ઞાતં પરે પરિભવન્ત્યુત॥ 12-66-35 (67401) રાજ્ઞઃ પરૈઃ પરિભવઃ સર્વેષામસુખાવહઃ। તસ્માચ્છત્રં ચ પત્રં ચ વાસાંસ્યાભરણાનિ ચ॥ 12-66-36 (67402) ભોજનાન્યથ પાનાનિ રાજ્ઞે દદ્યુર્ગૃહાણિ ચ। આસનાનિ ચ શય્યાશ્ચ સર્વોપકરણાનિ ચ॥ 12-66-37 (67403) ગોપ્તા ચાસ્ય દુરાધર્ષઃ સ્મિતપૂર્વાભિભાષિતા। આભાષિતશ્ચ મધુરં પ્રત્યાભાષેત માનવાન્॥ 12-66-38 (67404) કૃતજ્ઞો દૃઢભક્તિઃ સ્યાત્સંવિભાગી જિતેન્દ્રિયઃ। ઈક્ષિતઃ પ્રતિવીક્ષેત મૃદુ વલ્ગુ ચ ચર્જુ ચ॥ ॥ 12-66-39 (67405) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્ષષ્ટિમોઽધ્યાયઃ॥ 66॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-66-4 ઇન્દ્રમેવ પ્રવૃણુતે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-66-12 ધનાદેરર્થ ઉપભોગઃ॥ 12-66-18 વાક્શૂરો નિષ્ટુરભાષી। દણ્ડપરુષ ઉગ્રદણ્ડઃ॥ 12-66-23 કર્તૄનેનો ગમિષ્યતિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-66-24 વિવાહેસૂદ્યતાસુ કન્યાસુ શુલ્કે મૌલ્યપ્રસંગે સતિ સુરૂપાં કન્યાં તુભ્યં દાસ્યામ ઇત્યર્થઃ॥ 12-66-25 શસ્ત્રપત્રેણ શસ્ત્રેણ વાહનેન ચ। પ્રધાનતઃ શ્રેષ્ટાઃ। પ્રથમાર્થે તસિઃ॥ 12-66-29 માનં દર્પમ્। વિધમ નાશય॥ 12-66-31 અપતત્રસિરે ત્રાસં પ્રાપ્તાઃ॥

12-67-0 (67406) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-67-0x (5494) કિમાહુર્દૈવતં વિપ્રા રાજાનં ભરતર્ષભ। મનુષ્યાણામધિપતિં તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-67-1 (67407) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-67-2x (5495) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। બૃહસ્પતિં વસુમના યથા પપ્રચ્છ ભારત॥ 12-67-2 (67408) રાજા વસુમના નામ કૌસલ્યો ધીમતાં વરઃ। મહર્ષિ કિલ પપ્રચ્છ કૃતપ્રજ્ઞં બૃહસ્પતિમ્॥ 12-67-3 (67409) સર્વં વૈનયિકં કૃત્વા વિનયજ્ઞો બૃહસ્પતિમ્। દક્ષિણાનન્તરો ભૂત્વા પ્રણમ્ય વિધિપૂર્વકમ્॥ 12-67-4 (67410) વિધિં પપ્રચ્છ રાજસ્ય સર્વલોકહિતે રતઃ। પ્રજાનાં સુખમન્વિચ્છન્ધર્મશીલં બૃહસ્પતિમ્॥ 12-67-5 (67411) કેન ભૂતાનિ વર્ધન્તે ક્ષયં ગચ્છન્તિ કેન વા। કમર્ચન્તો મહાપ્રાજ્ઞ સુખમવ્યયમાપ્નુયુઃ॥ `એતન્મે શંસ દેવર્ષે ધર્મકામાર્થસંશયમ્'॥ 12-67-6 (67412) એવં પૃષ્ટો મહાપ્રાજ્ઞઃ કૌસલ્યેનામિતૌજસા। રાજસત્કારમવ્યગ્રો રાજ્યસ્ય ચ વિવર્ધનમ્। દણ્ડનીતિં સમાશ્રિત્ય શશંસાસ્મૈ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-67-7 (67413) રાજમૂલો મહાપ્રાજ્ઞ ધર્મો લોકસ્ય લક્ષ્યતે। પ્રજા રાજભયાદેવ ન ખાદન્તિ પરસ્પરમ્॥ 12-67-8 (67414) રાજા હ્યેવાખિલં લોકં સમુદીર્ણં સમુત્સુકમ્। પ્રસાદયતિ ધર્મેણ પ્રસાદ્ય ચ વિરાજતે॥ 12-67-9 (67415) યથા હ્યનુદયે રાજન્ભૂતાનિ શશિસૂર્યયોઃ। અન્ધે તમસિ મજ્જેયુરપશ્યન્તઃ પરસ્પરમ્॥ 12-67-10 (67416) યથા હ્યનુદકે મત્સ્યા નિરાક્રન્દે વિહઙ્ગમાઃ। વિહરેયુર્યથાકામં વિહિંસન્તઃ પુનઃ પુનઃ॥ 12-67-11 (67417) વિમથ્યાતિક્રમેરંશ્ચ વિષહ્યાપિ પરસ્પરમ્। અભાવમચિરેણૈવ ગચ્છેયુર્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-67-12 (67418) એવમેવ વિના રાજ્ઞા વિનશ્યેયુરિમાઃ પ્રજાઃ। અન્ધે તમસિ મજ્જેયુરગોપાઃ પશવો યથા॥ 12-67-13 (67419) હરેયુર્બલવન્તોઽપિ દુર્બલાનાં પરિગ્રહાન્। હન્યુર્વ્યાયચ્છમાનાંશ્ચ યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-14 (67420) મમેદમિતિ લોકેઽસ્મિન્ન ભવેત્સ્વપરિગ્રહઃ। ન દારા ન ચ પુત્રઃ સ્યાન્ન ધનં ન પરિગ્રહઃ। વિષ્વગ્લોપઃ પ્રવર્તેત યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-15 (67421) યાનં વસ્ત્રમલઙ્કારાન્રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ। હરેયુઃ સહસા પાપા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-16 (67422) પતેદ્બહુવિધં શસ્ત્રં બહુધા ધર્મચારિષુ। અધર્મઃ પ્રગૃહીતઃ સ્યાદ્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-17 (67423) માતરં પિતરં વૃદ્ધમાચાર્યમતિથિં ગુરુમ્। ક્લિશ્નીયુરપિ હિંસ્યુર્વા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-18 (67424) `અન્યાંશ્ચ ક્રોશતો હિંસ્યુર્લોકોઽયં દસ્યુવદ્ભવેત્।' વધબન્ધપરિક્લેશો નિત્યમર્થવતાં ભવેત્। મમત્વં ચ ન વિન્દેયુર્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-19 (67425) અન્તાશ્ચાકાલ એવ સ્યુર્લોકોઽયં દસ્યુસાદ્ભવેત્। પતેદ્બહુવિધં રાજ્યં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-20 (67426) ન યોનિદોષો વર્તેત ન કૃષિર્ન વણિક્પથઃ। મજ્જેદ્ધર્મસ્ત્રયી ન સ્યાદ્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-21 (67427) ન યજ્ઞાઃ સંપ્રવર્તેયુર્વિધિવત્સ્વાપ્તદક્ષિણાઃ। ન વિવાહાઃ સમાજો વા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-22 (67428) ન વૃષાઃ સંપ્રવર્તેરન્ન મથ્યેરંશ્ચ ગર્ગરાઃ। ઘોષાઃ પ્રણાશં ગચ્છેયુર્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-23 (67429) ત્રસ્તમુદ્વિગ્નહૃદયં હાહાભૂતમચેતનમ્। ક્ષણેન વિનશેત્સર્વં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-24 (67430) ન સંવત્સરસત્રાણિ તિષ્ઠેયુરકુતોભયાઃ। વિધિવદ્દક્ષિણાવન્તિ યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-25 (67431) બ્રાહ્મણાશ્ચતુરો વેદાન્નાધીયીરંસ્તપસ્વિનઃ। વિદ્યાસ્નાતા વ્રતસ્નાતા યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-26 (67432) ન ભવેદ્ધર્મસંસેવી મોહવિપ્રહતો જનઃ। હર્તા સ્વચ્છેન્દ્રિયો ગચ્છેદ્યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-27 (67433) હસ્તાદ્ધસ્તં પરિમુષેદ્ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ। ભયાર્તં વિદ્રવેત્સર્વં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-28 (67434) અનયાઃ સંપ્રવપર્તેરન્ભવેદ્વૈ વર્ણસઙ્કરઃ। દુર્ભિક્ષમાવિશેદ્રાષ્ટ્રં યદિ રાજા ન પાલયેત્॥ 12-67-29 (67435) વિવૃત્ય હિ યથાકામં ગૃહદ્વારાણિ શેરતે। મનુષ્યા રક્ષિતા રાજ્ઞા સમન્તાદકુતોભયાઃ॥ 12-67-30 (67436) નાક્રુષ્ટં સહતે કશ્ચિત્કુતો વા હસ્તલાઘવમ્। યદિ રાજા ન સમ્યગ્ગાં રક્ષયત્યપિ ધાર્મિકઃ॥ 12-67-31 (67437) સ્ત્રિયશ્ચાપુરુષા માર્ગં સર્વાલઙ્કારભૂષિતાઃ। નિર્ભયાઃ પ્રતિપદ્યન્તે યદિ રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-32 (67438) ધર્મમેવ પ્રપદ્યન્તે ન હિંસન્તિ પરસ્પરમ્। અનુગૃહ્ણન્તિ ચાન્યોન્યં યદા રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-33 (67439) યજન્તે ચ મહાયજ્ઞૈસ્ત્રયો વર્ણાઃ પૃથગ્વિધૈઃ। યુક્તાશ્ચાધીયતે વિદ્યાં યદા રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-34 (67440) વાર્તામૂલો હ્યયં લોકસ્તયા વૈ ધાર્યતે સદા। તત્સર્વં વર્તતે સમ્યગ્યદા રક્ષતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-35 (67441) યદા રાજા ધુરં શ્રેષ્ઠામાદાય વહતિ પ્રજાઃ। મહતા બલયોગેન તદા લોકઃ પ્રસીદયિ॥ 12-67-36 (67442) યસ્યાભાવેન ભૂતાનામભાવઃ સ્યાત્સમન્તતઃ। ભાવે ચ ભાવો નિત્યં સ્યાત્કસ્તં ન પ્રતિપૂજયેત્॥ 12-67-37 (67443) તસ્ય યો વહતે ભારં સર્વલોકસુખાવહમ્। તિષ્ઠન્પ્રિયહિતે રાજ્ઞ ઉભૌ લોકાવિમૌ જયેત્॥ 12-67-38 (67444) યસ્તસ્ય પુરુષઃ પાપં મનસાઽપ્યનુચિન્તયેત્। અસંશયમિહ ક્લિષ્ટઃ પ્રેત્યાપિ નરકં વ્રજેત્॥ 12-67-39 (67445) ન હિ જાત્વવમન્તવ્યો મનુષ્ય ઇતિ ભૂમિપઃ। મહતી દેવતા હ્યેષા નરરૂપેણ તિષ્ઠતિ॥ 12-67-40 (67446) કુરુતે પઞ્ચરૂપાણિ કાલયુક્તાનિ યઃ સદા। ભવત્યગ્નિસ્તથાઽઽદિત્યો મૃત્યુર્વૈશ્રવણો યમઃ॥ 12-67-41 (67447) યદા હ્યાસીદતઃ પાપાન્દહત્યુગ્રેણ તેજસા। મિથ્યોપચરિતો રાજા તદા ભવતિ પાવકઃ॥ 12-67-42 (67448) યદા પશ્યતિ ચારેણ સર્વભૂતાનિ ભૂમિપઃ। ક્ષેમં ચ કૃત્વા વ્રજતિ તદા ભવતિ ભાસ્કરઃ॥ 12-67-43 (67449) અશુચીંશ્ચ યદા ક્રુદ્ધઃ ક્ષિણોતિ શતશો નરાન્। સપુત્રપૌત્રાન્સામાત્યાંસ્તદા ભવતિ સોન્તકઃ॥ 12-67-44 (67450) યદા ત્વધાર્મિકાન્સર્વાંસ્તીક્ષ્ણૈર્દણ઼્ડૈર્નિયચ્છતિ। ધાર્મિકાંશ્ચાનુગૃહ્ણાતિ ભવત્યથ યમસ્તદા॥ 12-67-45 (67451) યદા તુ ધનધારાભિસ્તર્પયત્યુપકારિણઃ। આચ્છિનત્તિ ચ રત્નાનિ વિવિધાન્યપકારિણાં॥ 12-67-46 (67452) શ્રિયં દદાતિ કસ્મૈચિત્કસ્માચ્ચિદપકર્ષતિ। તદા વૈશ્રવણો રાજા લોકે ભવતિ ભૂમિપઃ॥ 12-67-47 (67453) નાસ્યાપવાદે સ્થાતવ્યં દક્ષેણાક્લિષ્ટકર્મણા। ધર્મમાકાઙ્ક્ષતા લોકે ઈશ્વરસ્યાનસૂયતા॥ 12-67-48 (67454) ન હિ રાજ્ઞઃ પ્રતીપાનિ કુર્વન્સુખમવાપ્નુયાત્। પુત્રો ભ્રાતા વયસ્યો વા યદ્યપ્યાત્મસમો ભવેત્॥ 12-67-49 (67455) કુર્યાત્કૃષ્ણગતિઃ શેષં જ્વલિતોઽનિલસારથિઃ। ન તુ રાજ્ઞાઽભિપન્નસ્ય શેષં ક્વચન વિદ્યતે॥ 12-67-50 (67456) તસ્ય સર્વાણિ રક્ષ્યાણિ દૂરતઃ પરિવર્જયેત્। મૃત્યોરિવ જુગુપ્સેત રાજસ્વહરણાન્નરઃ॥ 12-67-51 (67457) વધ્યેતભિમૃશન્સદ્યો મૃગઃ કૂટમિવ સ્પૃશન્। આત્મસ્વમિવ સંરક્ષેદ્રાજસ્વમિહ બુદ્ધિમાન્॥ 12-67-52 (67458) મહાન્તં નરકં ઘોરમપ્રતિષ્ઠમચેતસઃ। પતન્તિ ચિરરાત્રાય રાજવિત્તાપહારિણઃ॥ 12-67-53 (67459) રાજા ભોજો વિરાટ્ સમ્રાટ્ ક્ષત્રિયો ભૂપતિર્નૃપઃ। ય એભિઃ સ્તૂયતે શબ્દૈઃ કસ્તં નાર્ચિતુમર્હતિ॥ 12-67-54 (67460) તસ્માદ્બુભૂષુર્નિયતો જિતાત્મા સંયતેન્દ્રિયઃ। મેધાવી ધૃતિમાન્દક્ષઃ સંશ્રયેત્ મહીપતિમ્॥ 12-67-55 (67461) કૃતજ્ઞં પ્રાજ્ઞમક્ષુદ્રં દૃઢભક્તિં જિતેન્દ્રિયમ્। ધર્મનિત્યં સ્થિતં સ્થાને મન્ત્રિણં પૂજયેન્નૃપઃ॥ 12-67-56 (67462) દૃઢભક્તિં કૃતપ્રજ્ઞં ધર્મજ્ઞં સંયતેન્દ્રિયમ્। શૂરમક્ષુદ્રકર્માણં પ્રસિદ્ધં જનમાશ્રયેત્॥ 12-67-57 (67463) રાજા પ્રગલ્ભં પુરુષં કરોતિ રાજા ભૃશં બૃંહયતે મનુષ્યમ્। રાજાભિપન્નસ્ય કુતઃ સુખાનિ રાજાઽભ્યુપેતં સુખિનં કરોતિ॥ 12-67-58 (67464) `રાજા પ્રજાનાં પ્રથમં શરીરં પ્રજાશ્ચ રાજ્ઞોઽપ્રતિમં શરીરમ્। રાજ્ઞા વિહીના ન ભવન્તિ દેશા દેશૈર્વિહીના ન નૃપા ભવન્તિ॥' 12-67-59 (67465) રાજા પ્રજાનાં હૃદયં ગરીયો ગતિઃ પ્રતિષ્ઠા સુખમુત્તમં ચ। સમાશ્રિતા લોકમિમં પરં ચ જયન્તિ સમ્યક્પુરુષા નરેન્દ્ર॥ 12-67-60 (67466) નરાધિપશ્ચાપ્યનુશિષ્ય મેદિનીં દમેન સત્યેન ચ સૌહૃદેન। મહદ્ભિરિષ્ટ્વા ક્રતુભિર્મહાયશા સ્ત્રિવિષ્ટપે સ્થાનમુપૈતિ શાશ્વતમ્॥ 12-67-61 (67467) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-67-62x (5496) સ એવમુક્તોઽઙ્ગિરસા કૌસલ્યો રાજસત્તમઃ। પ્રયત્નાત્કૃતવાન્વીરઃ પ્રજાપાલનમુત્તમમ્॥ ॥ 12-67-62 (67468) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 67॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-67-4 વૈનયિકં અભ્યુત્થાનાભિવાદનાદિકમ્। દક્ષિણા દક્ષિણાતોઽનન્તરઃ। સમીપે ભૂત્વાપ્રદક્ષિણીકૃત્યેત્યર્થઃ॥ 12-67-11 અનુદકે અલ્પોદકે। નિરાક્રન્દે હિંસ્રભયરહિતે॥ 12-67-14 વ્યાયચ્છમાનાન્સ્વંસ્વમર્થં અદાતૄન્॥ 12-67-15 વિષ્વક્સર્વતઃ લોપઃ અર્થાનાં લુમ્પનમ્॥ 12-67-18 અન્ધાશ્ચ ક્રોશત ઇતિ દ.પાઠઃ॥ 12-67-21 યોનિદોષઃ વ્યભિચારે વિગાનમ્॥ 12-67-23 ન સંપ્રવર્તેરન્ ન રેતઃ સિઞ્ચેરન્। ગર્ગરાઃ દધિમન્થનપાત્રાણિ॥ 12-67-28 હસ્તાદ્ધસ્તં હસ્તસ્થમપિ ચોરા હરેયુઃ॥ 12-67-30 વિવૃત્ય ઉદ્ધાટ્ય॥ 12-67-31 હસ્તલાઘવં તત્સાધ્યં તાડનમ્। અક્રુષ્ટં ગાલનં વા કુતો ન સહતે। અપિતુ અનાયકત્વાત્સહત એવ। ગાં પૃથ્વીમ્॥ 12-67-32 અપુરુષાઃ અરક્ષિતા અપિ॥ 12-67-35 ત્રય્યા વૈ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર વાર્તા જીવિકા તન્મૂલઃ। ત્રય્યા ચ વૃષ્ટ્યા દિહેતુતયા ત્રાયતે રક્ષતે સર્વં ત્રયી વાર્તાદિરિત્યર્થઃ॥ 12-67-42 આસીદતઃ સમીપસ્થાન્। મિથ્યોપચરિતો વઞ્ચિતઃ॥ 12-67-48 તસ્યોપદેશે સ્થાતવ્યમિતિ ટ.ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-67-50 અભિપન્નસ્ય તિરસ્કૃતસ્ય॥ 12-67-52 કૂટં મારણયન્ત્રમ્॥ 12-67-54 ભોજઃ સુખાનાં ભોજયિતા॥ 12-67-55 બુભૂષુર્ભવિતુમિચ્છુઃ॥ 12-67-58 નિષિદ્ધજનમાશ્રયેદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર નિષિદ્ધા જના યેન તમ્। અહમેકં એવેદં કાર્યં કરિષ્યામિ કિમેતૈરિતિ વાદિનમિત્યર્થઃ॥ 12-67-60 સમાશ્રિતા રાજાનમિતિ શેષઃ॥

12-68-0 (67469) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-68-0x (5497) પાર્થિવેન વિશેષેણ કિં કાર્યમવશિષ્યતે। કથં રક્ષ્યો જનપદઃ કથં વધ્યાશ્ચ શત્રવઃ॥ 12-68-1 (67470) કથં ચારાન્પ્રયુઞ્જીત વર્ણાન્વિશ્વાસયેત્કથમ્। કથં ભૃત્યાન્કથં દારાન્કથં પુત્રાંશ્ચ ભારત॥ 12-68-2 (67471) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-68-2x (5498) રાજવૃત્તં મહારાજ શૃણુષ્વાવહિતોઽખિલમ્। યત્કાર્યં પાર્થિવેનાદૌ પાર્થિવપ્રકૃતેન વા॥ 12-68-3 (67472) આત્મા જેયઃ સદા રાજ્ઞા તતો જેયાશ્ચ શત્રવઃ। અજિતાત્મા નરપતિર્વિજયેત કથં રિપૂન્॥ 12-68-4 (67473) એતાવાનાત્મવિજયઃ પઞ્ચવર્ગવિનિગ્રહઃ। જિતેન્દ્રિયો નરપતિર્બાધિતું શક્નુયાદ્રિપુન્॥ 12-68-5 (67474) ન્યસેત ગુલ્માન્દુર્ગેષુ સન્ધૌ ચ કુરુનન્દન। નગરોપવને ચૈવ પુરોદ્યાને તથૈવ ચ॥ 12-68-6 (67475) સંસ્થાનેષુ ચ સર્વેષુ પુટેષુ નગરસ્ય ચ। મધ્યે ચ નરશાર્દૂલ તથા રાજનિવેશને॥ 12-68-7 (67476) પ્રણિર્ધીશ્ચ તતઃ કુર્યાજ્જડાન્ધબધિરાકૃતીન્। પુંસઃ પરીક્ષિતાન્પ્રાજ્ઞાન્ક્ષુત્પિપાસાશ્રમક્ષમાન્॥ 12-68-8 (67477) અમાત્યેષુ ચ સર્વેષુ મિત્રેષુ ત્રિવિધેષુ ચ। પુત્રેષુ ચ મહારાજ પ્રણિદધ્યાત્સમાહિતઃ॥ 12-68-9 (67478) પુરે જનપદે ચૈવ તથા સામન્તરાજસુ। યથા ન વિદ્યુરન્યોન્યં પ્રણિધેયાસ્તથા હિ તે॥ 12-68-10 (67479) ચારાંશ્ચ વિદ્યાત્પ્રહિતાન્પરેણ ભરતર્ષભ। આપણેષુ વિહારેષુ સમવાયેષુ વીથિષુ॥ 12-68-11 (67480) આરામેષુ તથોદ્યાને પણ્ડિતાનાં સમાગમે। વેશેષુ ચત્વરે ચૈવ સભાસ્વાવસથેષુ ચ॥ 12-68-12 (67481) એવં વિહન્યાચ્ચારેણ પરચારં વિચક્ષણઃ। ચારે ચ વિહતે સર્વં હતં ભવતિ ભારત॥ 12-68-13 (67482) યદા તુ હીનં નૃપતિર્વિદ્યાદાત્માનમાત્મના। અમાત્યૈઃ સહ સંમન્ત્ર્ય કુર્યાત્સન્ધિં બલીયસા॥ 12-68-14 (67483) `વિદ્વાંસઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યા બ્રાહ્મણાશ્ચ બહુશ્રુતાઃ। દણ્ડનીતૌ તુ નિષ્પન્ના મન્ત્રિણઃ પૃથિવીપતે॥ 12-68-15 (67484) પ્રષ્ટવ્યો બ્રાહ્મણઃ પૂર્વં નીતિશાસ્ત્રસ્ય તત્વવિત્। પશ્ચાત્પૃચ્છેત ભૂપાલઃ ક્ષત્રિયં નીતિકોવિદમ્। વૈશ્યશૂદ્રૌ તથા ભૂયઃ શાસ્ત્રજ્ઞૌ હિતકારિણૌ॥ ' 12-68-16 (67485) અજ્ઞાયમાને હીનત્વે સન્ધિં કુર્યાત્પરેણ વૈ। લિપ્સુર્વા કંચિદેવાર્થં ત્વરમાણો વિચક્ષણઃ॥ 12-68-17 (67486) ગુણવન્તો મહોત્સાહા ધર્મજ્ઞાઃ સાધવશ્ચ યે। સન્દધીત નૃપસ્તૈશ્ચ રાષ્ટ્રં ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-68-18 (67487) ઉચ્છિદ્યમાનમાત્માનં જ્ઞાત્વા રાજા મહામતિઃ। પૂર્વાપકારિણો હન્યાલ્લોકદ્વિષ્ટાંશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-68-19 (67488) યો નોપકર્તું શક્નોતિ નાપકર્તું મહીપતિઃ। ન શક્યરૂપશ્ચોદ્ધર્તુમુપેક્ષ્યસ્તાદૃશો ભવેત્॥ 12-68-20 (67489) યાત્રાં યાયાદવિજ્ઞાતમનાક્રન્દમનન્તરમ્। વ્યાસક્તં ચ પ્રમત્તં ચ દુર્બલં ચ વિચક્ષણઃ॥ 12-68-21 (67490) યાત્રામાજ્ઞાપયેદ્વીરઃ કલ્યઃ પુષ્ટબલઃ સુખી। પૂર્વં કૃત્વા વિધાનં ચ યાત્રાયાં નગરે તથા॥ 12-68-22 (67491) ન ચ પશ્યો ભવેદસ્ય નૃપો યશ્ચાતિવીર્યવાન્। હીનશ્ચ બલવીર્યાભ્યાં કર્ષયંસ્તત્પરો વસેત્॥ 12-68-23 (67492) રાષ્ટ્રં ચ પીડયેત્તસ્ય શસ્ત્રાગ્નિવિષમૂર્ચ્છનૈઃ। અમાત્યવલ્લભાનાં ચ વિવાદાંસ્તસ્ય કારયેત્॥ 12-68-24 (67493) વર્જનીયં સદા યુદ્ધં રાજ્યકામેન ધીમતા। ઉપાયૈસ્ત્રિભિરાદાનમર્થસ્યાહ બૃહસ્પતિઃ॥ 12-68-25 (67494) સાન્ત્વેન તુ પ્રદાનેન ભેદેન ચ નરાધિપ। યમર્થં શક્નુયાત્પ્રાપ્તું તેન તુષ્યેત પણ્ડિતઃ॥ 12-68-26 (67495) આદદીત બલિં ચાપિ પ્રજાભ્યઃ કુરુનન્દન। ષઙ્ભાગમમિતપ્રજ્ઞસ્તાસામેવાભિગુપ્તયે॥ 12-68-27 (67496) દશાધર્મગતેભ્યો યદ્વસુ બહ્વલ્પમેવ વા। તન્નાદદીત સહસા પૌરાણાં રક્ષણાય વૈ॥ 12-68-28 (67497) યથા પુત્રાસ્તથા પૌરા દ્રષ્ટવ્યાસ્તે ન સંશયઃ। ભક્તિશ્ચૈષુ ન કર્તવ્યા વ્યવહારપ્રદર્શને॥ 12-68-29 (67498) શ્રોતું ચૈવ ન્યસેદ્રાજા પ્રાજ્ઞાન્સર્વાર્થદર્શિનઃ। વ્યવહારેષુ સતતં તત્ર રાજ્યં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-68-30 (67499) આકરે લવણે શુલ્કે તરે નાગબલે તથા। ન્યસેદમાત્યાન્નૃપતિઃ સ્વાપ્તાન્વા પુરુષાન્હિતાન્॥ 12-68-31 (67500) સમ્યગ્દણ્ડધરો નિત્યં રાજા ધર્મમવાપ્નુયાત્। નૃપસ્ય સતતં દણ્ડઃ સમ્યગ્ધર્મઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-68-32 (67501) વેદવેદાઙ્ગવિત્પ્રાજ્ઞઃ સુતપસ્વી નૃપો ભવેત્। દાનશીલશ્ચ સતતં યજ્ઞશીલશ્ચ ભારત॥ 12-68-33 (67502) એતે ગુણાઃ સમસ્તાઃ સ્યુર્નૃપસ્ય સતતં સ્થિરાઃ। વ્યવહારસ્ય લોપેન કુતઃ સ્વર્ગઃ કુતો યશઃ॥ 12-68-34 (67503) યદા તુ પીડિતો રાજા ભવેદ્રાજ્ઞા બલીયસા। [તદાભિસંશ્રયેદ્દુર્ગં બુદ્ધિમાન્પૃથિવીપતિઃ॥ 12-68-35 (67504) વિધાવાક્રમ્ય મિત્રાણિ વિધાનમુપકલ્પયેત્। સામભેદાન્વિરોધાર્થં વિધાનમુપકલ્પયેત્॥] 12-68-36 (67505) `ત્રિધા તુ કૃત્વા મિત્રાણિ વિધાનમુપકલ્પયેત્।' ઘોષાન્ન્યસેત માર્ગેષુ ગ્રામાનુત્થાપયેદપિ। પ્રવેશયેચ્ચ તાન્સર્વાઞ્શાખાનગરકેષ્વપિ॥ 12-68-37 (67506) યે ગુપ્તાશ્ચૈવ દુર્ગાશ્ચ દેશાસ્તેષુ પ્રવેશયેત્। ધનિનો બલમુખ્યાંશ્ચ સાન્ત્વયિત્વા પુનઃ પુનઃ॥ 12-68-38 (67507) સસ્યાભિહારં કુર્વીત સ્વયમેવ નરાધિપઃ। અસંભવે પ્રવેશસ્ય દાહયેદગ્નિના ભૃશમ્॥ 12-68-39 (67508) ક્ષેત્રસ્થેષુ ચ સસ્યેષુ શત્રોરુપજપેન્નરાન્। વિનાશયેદ્વા તત્સર્વં બલેનાથ સ્વકેન વૈ॥ 12-68-40 (67509) નદીમાર્ગેષુ ચ તથા સંક્રમાનવસાદયેત્। જલં વિસ્રાવયેત્સર્વમવિસ્રાવ્યં ચ દૂષયેત્॥ 12-68-41 (67510) તદાત્વેનાયતીભિશ્ચ નિવસેદ્ભૂમ્યનન્તરમ્। પ્રતિઘાતં પરસ્યાજૌ યુદ્ધકાલેઽપ્યુપસ્થિતે॥ 12-68-42 (67511) દુર્ગાણાં ચાભિતો રાજા મૂલચ્છેદં પ્રકારયેત્। સર્વેષાં ક્ષુદ્રવૃક્ષાણાં ચૈત્યવૃક્ષાન્વિવર્જયેત્॥ 12-68-43 (67512) પ્રવૃદ્ધાનાં ચ વૃક્ષાણાં શાખાં પ્રચ્છેદયેત્તથા। ચૈત્યાનાં સર્વથા ત્યાજ્યમપિ પત્રસ્ય પાતનમ્॥ 12-68-44 (67513) `દેવાનામાશ્રયાશ્ચૈત્યા યક્ષરાક્ષસભોગિનામ્। પિશાચપન્નગાનાં ચ ગન્ધર્વાપ્સરસામપિ। રૌદ્રાણાં ચૈવ ભૂતાનાં તસ્માત્તાન્પરિવર્જયેત્॥ 12-68-45 (67514) શ્રૂયતે હિ નિકુમ્ભેન સૌદાસસ્ય બલં હતમ્। મહેશ્વરગણેશેન વારાણસ્યાં નરાધિપ॥ ' 12-68-46 (67515) પ્રગણ્ડીઃ કારયેત્સમ્યગાકાશજનનીસ્તદા। આપૂરયેચ્ચ પરિખાં સ્થાણુનક્રઝષાકુલામ્॥ 12-68-47 (67516) સઙ્કટદ્વારકાણિ સ્યુરુચ્છ્વાસાર્થં પુરસ્ય ચ। તેષાં ચ દ્વારવદ્ગુપ્તિઃ કાર્યા સર્વાત્મના ભવેત્॥ 12-68-48 (67517) દ્વારેષુ ચ ગુરૂણ્યેવ યન્ત્રાણિ સ્થાપયેત્સદા। આરાપયેચ્છતઘ્નીશ્ચ સ્વાધીનાનિ ચ કારયેત્॥ 12-68-49 (67518) કાષ્ઠાનિ ચાભિહાર્યાણિ તથા કૂપાંશ્ચ ખાનયેત્। સંશોધયેત્તથા કૂપાન્કૃતાન્પૂર્વપયોર્થિભિઃ॥ 12-68-50 (67519) તૃણચ્છન્નાનિ વેશ્માનિ પઙ્કેનાથ પ્રલેપયેત્। નિર્હરેચ્ચ તૃણં માસિ ચૈત્રે વહ્નિભયાત્પુરા॥ 12-68-51 (67520) નક્તમેવ ચ ભક્તાનિ પાચયેત નરાધિપઃ। ન દિવા જ્વાલયેદગ્નિં વર્જયિત્વાઽઽગ્નિહોત્રિકમ્॥ 12-68-52 (67521) `યથાસંભવશૈલાનિ ચૈષ્ટકાનિ ચ કારયેત્। મૃણ્મયાનિ ચ કુર્વીત જ્ઞાત્વા દેશં બલાબલમ્॥ ' 12-68-53 (67522) કર્મારારિષ્ટશાલાસુ જ્વલેદગ્નિઃ સુરક્ષિતઃ। ગૃહાણિ ચ પ્રવેશ્યાન્તર્વિધેયઃ સ્યાદ્ધુતાશનઃ॥ 12-68-54 (67523) મહાદણ્ડશ્ચ તસ્ય સ્યાદ્યસ્યાગ્નિર્વૈ દિવા ભવેત્। પ્રઘોષયેદથૈવં ચ રક્ષણાર્થં પુરસ્ય ચ॥ 12-68-55 (67524) ભિક્ષુકાંશ્ચાક્રિકાંશ્ચૈવ ક્લીબોન્મત્તાન્કુશીલવાન્। બાહ્યાન્કુર્યાન્નરશ્રેષ્ઠ દોષાય સ્યુર્હિ તે શઠાઃ॥ 12-68-56 (67525) ચત્વરેષ્વથ તીર્થેષુ સભાસ્વાવસથેષુ ચ। યથાર્થવર્ણં પ્રણિધિં કુર્યાત્સર્વત્ર પાર્થિવઃ॥ 12-68-57 (67526) વિશાલાન્રાજમાર્ગાંશ્ચ કારયેત નરાધિપઃ। પ્રપાશ્ચ વિપણીશ્ચૈવ યથોદ્દેશં સમાદિશેત્॥ 12-68-58 (67527) ભાણ્ડાગારાયુધાગારાન્ધાન્યાગારાંશ્ચ સર્વશઃ। અશ્વાગારાન્ગજાગારાન્બલાધિકરણાનિ ચ॥ 12-68-59 (67528) પરિખાશ્ચૈવ કૌરવ્ય પ્રતોલીસઙ્કટાનિ ચ। ન જાતુ કશ્ચિત્પશ્યેત ગુહ્યમેતદ્યુધિષ્ઠિર॥ 12-68-60 (67529) અર્થસંનિચયં કુર્યાદ્રાજા પરબલાર્દિતઃ। તૈલં મધુ ઘૃતં સસ્યમૌષધાનિ ચ સર્વશઃ॥ 12-68-61 (67530) અઙ્ગારકુશમુઞ્જાનાં પલાશશરવર્ણિનામ્। યવસેન્ધનદિગ્ધાનાં કારયેત ચ સંચયાન્॥ 12-68-62 (67531) આયુધાનાં ચ સર્વેષાં શક્ત્યૃષ્ટિપ્રાસચર્મણામ્। સંચયાનેવમાદીનાં કારયેત નરાધિપઃ॥ 12-68-63 (67532) ઔષધાનિ ચ સર્વાણિ મૂલાનિ ચ ફલાનિ ચ। ચતુર્વિધાંશ્ચ વૈદ્યાન્વૈ સંગૃહ્ણીયાદ્વિશેષઠઃ॥ 12-68-64 (67533) નટાંશ્ચ નર્તકાંશ્ચૈવ મલ્લાન્માયાવિનસ્તથા। શોભયેયુઃ પુરવરં મોદયેયુશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-68-65 (67534) યતઃ શઙ્કા ભવેચ્ચાપિ ભૃત્યતોઽથાપિ મન્ત્રિતઃ। પૌરેભ્યો નૃપતેર્વાપિ સ્વાધીનાન્કારયેત તાન્॥ 12-68-66 (67535) કૃતે કર્માણિ રાજા તાન્પૂજયેદ્ધનસંચયૈઃ। માનનેન યથાર્હેણ સાન્ત્વેન વિવિધેન ચ॥ 12-68-67 (67536) નિર્વેદયિત્વા તુ પરં હત્વા વા કુરુનન્દન। ગતાનૃણ્યો ભવેદ્રાજા યથા શાસ્ત્રે નિદર્શિતમ્॥ 12-68-68 (67537) રાજ્ઞા સપ્તૈવ રક્ષ્યાણિ તાનિ ચૈવ નિબોધ મે। આત્માઽમાત્યાશ્ચ કોશાશ્ચ દણ્ડો મિત્રાણિ ચૈવ હિ॥ 12-68-69 (67538) તથા જનપદાશ્ચૈવ પુરં ચ કુરુનન્દન। એતત્સપ્તાત્મકં રાજ્યં પરિપાલ્યં પ્રયત્નતઃ॥ 12-68-70 (67539) ષાઙ્ગુણ્યં ચ ત્રિવર્ગં ચ ત્રિવર્ગપરમં તથા। યો વેત્તિ પુરુષવ્યાઘ્ર સ ભુઙ્ક્તે પૃથિવીમિમામ્॥ 12-68-71 (67540) ષાઙ્ગુણ્યમિતિ યત્પ્રોક્તં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર। સન્ધાયાસનમિત્યેવ યાત્રાસન્ધાનમેવ ચ॥ 12-68-72 (67541) વિગૃહ્યાસનમિત્યેવ યાત્રાં સંપરિગૃહ્ય ચ। દ્વૈધીભાવસ્તથાઽન્યેષાં સંશ્રયોઽથ પરસ્ય ચ॥ 12-68-73 (67542) ત્રિવર્ગશ્ચાપિ યઃ પ્રોક્તસ્તમિહૈકમનાઃ શૃણુ। ક્ષયઃ સ્થાનં ચ વૃદ્ધિશ્ચ ત્રિવર્ગઃ પરમસ્તથા॥ 12-68-74 (67543) `ધર્મશ્ચાર્થશ્ચ કામશ્ચ ત્રિવર્ગો વૈ સનાતનઃ। મન્ત્રશ્ચૈવ પ્રભાવશ્ચ ઉત્સાહશ્ચૈવ તાન્ત્રિકઃ। શક્તિત્રયં સમાખ્યાતં ત્રિવર્ગસ્ય ચ તત્પરમ્॥ 12-68-75 (67544) કાર્યં ચ કારણં ચૈવ કર્તા ચ પરિકીર્તિતઃ। એતત્પરતરં વિદ્યાન્ત્રિવર્ગાદપિ ભારત। સર્વેપાં ચ ક્ષયે રાજન્યસ્ત્રિવર્ગઃ સનાતનઃ॥ 12-68-76 (67545) સત્વં રજસ્તમશ્ચૈવ ત્રિવર્ગકરણં સ્મૃતમ્। તેનાત્યન્તવિમુક્તશ્ચ મુક્તઃ પુરુષ ઉચ્યતે॥ 12-68-77 (67546) કાર્યસ્ય સર્વથા નાશો મોક્ષ ઇત્યભિધીયતે। તેન મોક્ષપરશ્ચૈવ દેવદેવઃ પિતામહઃ। તુષ્ટ્યર્થસ્ય ત્રિવર્ગસ્ય રક્ષામાહ પિતામહઃ॥ 12-68-78 (67547) જગતો લૌકિકી યાત્રા યત્ર નિત્યં પ્રતિષ્ઠિતા।' ધર્મોઽર્થશ્ચૈવ કામશ્ચ સેવિતવ્યાઃ સ્વકાલતઃ॥ 12-68-79 (67548) `સેવા ધર્મસ્ય કર્તવ્યા સતતં ભૂરિવત્સરૈઃ। પુરુષૈર્નરશાર્દૂલ તન્મૂલાઃ સર્વથા ક્રિયાઃ॥' 12-68-80 (67549) ધર્મેણ ચ મહીપાલશ્ચિરં રક્ષતિ મેદિનીમ્। `યઃ કશ્ચિદ્ધાર્મિકો રાજા સ વિપન્નોઽપિ ભૂપતિઃ। અર્થકામવિહીનોઽપિ ચિરં પાલયતે મહીમ્॥' 12-68-81 (67550) અસ્મિન્નર્થે હિ દ્વૌ શ્લોકૌ ગીતાવઙ્ગિરસા સ્વયમ્। યાદવીપુત્ર ભદ્રં તે શ્રોતુમર્હસિ તાવપિ॥ 12-68-82 (67551) કૃત્વા કાર્યાણિ ધર્મેણ સમ્યક્સંપાલ્ય મેદિનીમ્। પાલયિત્વા તથા પૌરાન્પરત્ર સુખમેધતે॥ 12-68-83 (67552) કિં તસ્ય તપસા રાજ્ઞઃ કિંચ તસ્યાધ્વરૈઃ કૃતૈઃ। સુપાલિતાઃ પ્રજા યસ્ય સર્વધર્મકૃદેવ સઃ॥ 12-68-84 (67553) શ્લોકાશ્ચોશનસા ગીતાસ્તાન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર। દણ્ડનીતેશ્ચ યન્મૂલં ત્રિવર્ગસ્ય ચ ભૂપતે॥ 12-68-85 (67554) ભાર્ગવાઙ્ગિરસં કર્મ ષોડશાઙ્ગં ચ યદ્બલમ્। વિષં માયા ચ દૈવં ચ પૌરુષં ચાત્મસિદ્ધયે॥ 12-68-86 (67555) પ્રાગુદક્પ્રવણં દુર્ગં સમાસાદ્ય મહીપતિઃ। ત્રિવર્ગત્રયસંપૂર્ણમુપાદાય તમુદ્વહેત્॥ 12-68-87 (67556) ષટ્પઞ્ચ ચ વિનિર્જિત્ય દશ ચાષ્ટૌ ચ ભૂપતિઃ। ત્રિવર્ગૈર્દશભિર્યુક્તઃ સુરૈરપિ ન જીર્યતે॥ 12-68-88 (67557) ન બુદ્ધિં પરિગૃહ્ણીત સ્ત્રીણાં મૂર્ખજનસ્ય ચ। દૈવોપહતબુદ્ધીનાં યે ચ વેદૈર્વિવર્જિતાઃ। ન તેષાં શૃણુયાદ્રાજા બુદ્ધિસ્તેષાં પરાઙ્ભુખી॥ 12-68-89 (67558) સ્ત્રીપ્રધાનાનિ રાજ્યાનિ વિદ્વદ્ભિર્વર્જિતાનિ ચ। મૂર્ખામાત્યાગ્નિતપ્તાનિ શુષ્યન્તે જલબિન્દુવત્॥ 12-68-90 (67559) વિદ્વાંસઃ પ્રથિતા યે ચ યે ચાપ્તાઃ સર્વકર્મસુ। બુદ્ધેષુ દૃષ્ટકર્માણિ તેષાં ચ શૃણુયાન્નૃપઃ॥ 12-68-91 (67560) દૈવં પુરુષકારં ચ ત્રિવર્ગં ચ સમાશ્રિતઃ। દૈવતાનિ ચ વિપ્રાંશ્ચ પ્રણમ્ય વિજયી ભવેત્॥' ॥ 12-68-92 (67561) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટષષ્ટિમોઽધ્યાયઃ॥ 68॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-68-3 પાર્થિવેન પૃથુવંશ્યેન રાજ્ઞા। પાર્થિવપ્રકૃતેન વા વિજાતીયેનાપિ તત્કાર્યકારિણા॥ 12-68-4 આત્મા ચિત્તમ્॥ 12-68-5 પઞ્ચવર્ગઃ શ્રોત્રાદિઃ॥ 12-68-6 ગુલ્માન્ રક્ષિણઃ પત્તીન્। સંધૌ સીમાન્તે॥ 12-68-7 સંસ્થાનેષુ કોષ્ઠપાલાદ્યુપવેશનસ્થાનેષુ। મધ્યેઽન્તઃ પુરે॥ 12-68-8 પ્રણિધીન્ ચારાન્॥ 12-68-11 વિહારેષુ યૂનાં મલ્લક્રીડાસ્થાનેષુ॥ 12-68-12 સભાસુ રાજસંસત્સુ। આવસથેષુ તત્ર તત્ર મહતાં ગૃહેષુ॥ 12-68-13 એવં વિચિનુયાદ્રાજા પરચારં વિચક્ષણઃ। ચારે હિ વિદિતે પૂર્વં હિતં ભવતિ પાણ્ડવ। ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર વિચિનુયાત્ અન્વિષ્યાત્ ઇત્યર્થઃ॥ 12-68-18 તૈર્દ્વારભૂતૈઃ તાન્દ્વારીકૃત્યબલવદ્ભિર્નૃપૈઃ સહ સંધિં કુર્યાત્॥ 12-68-19 પૂર્વાપકારિણઃ પૂર્વં દુષ્ટા ઇતિ અપકૃતાઃ પશ્ચાદ્દયયાનુગૃહીતાઃ॥ 12-68-21 અવિજ્ઞાતં ક્રિયાવિશેષણમિદમ્। અનાકન્દં મિત્રહીનમ્। અનન્તરં બન્ધુજનહીનમ્। વ્યાસક્તં અન્યેન યુદ્ધં કુર્વાણમ્। પ્રમત્તં અનવહિતમ્। યાત્રાયાં યદિ વિજ્ઞાતમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર યાત્રાયાં યદિ ઇચ્છાસ્યાત્તર્હિ દુર્બલત્વાદિના વિજ્ઞાતં શત્રું પ્રતિ યાત્રામાજ્ઞાપયેદિત્યુત્તરેણ સંબન્ધઃ॥ 12-68-22 વિધાનં રક્ષણાદિસામગ્રીસંપાદનમ્ ॥ 12-68-23 કર્ષયન્ વીર્યવન્તં। તત્પરઃ કર્ષણપરઃ॥ 12-68-28 દશધર્મગતેભ્ય ઇતિ। તદાદદીત સહસેતિ ચ ઝ. પાઠઃ। તત્ર દશધર્મગતાઃ મત્તોન્મત્તાદય ઇત્યર્થઃ॥ 12-68-29 ભક્તિઃ સ્વીયત્વેન સ્નેહઃ॥ 12-68-30 સૂતં ચ વિન્યસેદ્રાજા પ્રાજ્ઞં સર્વાર્થદર્શિનમ્। ઇતિ ટ.ડ.થ.દ. પાઠઃ॥ 12-68-31 આકરે સ્વર્ણાદ્યુત્પત્તિસ્થાને। લવણે તદુત્પત્તિસ્થાને। શુલ્કે ધાન્યાદિવિક્રયસ્થાને। તરે નદીસંતરણે। નાગબલે હસ્તિયૂથે॥ 12-68-37 ઘોષાન્ વનસ્થાન્માર્ગેષુ રાજપથેષુ ન્યસેત્॥ 12-68-40 ઉપજપેત્ ભેદયિત્વા તદ્દ્વારા દાહયેત્॥ 12-68-41 સંક્રમાન્ અવતરણાર્થાન્સેતન્। જલં તટાકાદિસ્થં વિસ્રાવયેત્। તદયોગ્યં વાપીકૂપાદિસ્થં દૂષયેત્ વિષાદિના નાશયેત્॥ 12-68-42 તદાત્વેન વર્તમાનકાલે આયતીભિઃ ઉત્તરકાલેષુ ચ। અપવર્ગે તૃતીયા। સર્વદા આજૌ પરસ્ય શત્રોઃ પ્રતિઘાતં હન્તારં ભૂમ્યનન્તરં નિકટદેશવાસિનં તચ્છત્રુમાશ્રિત્યનિવસેત્॥ 12-68-47 પ્રગણ્ડીર્દુર્ગપ્રાકારભિત્તૌ શૂરાણામુપવેશનસ્થાનાનિ। આકાશજનનીસ્તત્રૈવૈકપક્ષાયાં ભિત્તૌ તત્રત્યાનાં રક્ષણભૂતાયાં બાહ્યાર્થદર્શનાર્થાનિ ક્ષુદ્રચ્છિદ્રાણિ યદ્દ્વારા આગ્નેયાસ્ત્રગુલિકાઃ પ્રક્ષિપ્યન્તે। સ્થાણવઃ સશૂલાઃ। પ્રકુણ્ઠીઃ કારયેત્ ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-68-48 સંકટદ્વારકાણિ સૂક્ષ્મદ્વારાણિ। તેષાં ચ દ્વારવત્ ગુપ્તિઃ કાર્યા। કુલિકદ્વારકાણિ સ્યુઃ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-68-54 કર્મારો લોહકારાદિઃ। અન્તર્વિધેયઃ આચ્છાદિતઃ કર્તવ્યઃ॥ 12-68-55 મહાદણ્ડો વધઃ॥ 12-68-56 ચાક્રિકાન્ શાકટિકાન્। કુશીલવાન્ ફાલલેખાન્॥ 12-68-62 વર્ણિનાં લેખકાનામ્। યવસં ધાસઃ। દિગ્ધાનાં વિષાક્તવાણાનામ્॥ 12-68-64 ચતુર્વિધાન્ વિષશલ્યરોગકૃત્યાહરાન્॥ 12-68-72 સન્ધાયાસનં સન્ધિં કૃત્વાઽવસ્થિતિઃ। યાત્રાસન્ધાનં યાનમ્॥ 12-68-73 યાત્રાં સંપરિગૃહ્યાઽઽસનં શત્રોર્ભયપ્રદર્શનાર્થં યાનં પ્રદર્શ્ય સ્વસ્થાનેઽવસ્થાનમ્। દ્વૈધીભાવ ઉભયત્ર સંધિકરણમ્॥

12-69-0 (67562) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-69-0x (5499) દણ઼્ડનીતિશ્ચ રાજા ચ સમસ્તૌ તાવુભાવપિ। તત્ર કિં કુર્વતઃ સિદ્ધિસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-69-1 (67563) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-69-2x (5500) માહાત્મ્યં દણ્ડનીત્યાસ્તુ સાધ્યં શબ્દૈઃ સહેતુકૈઃ। શૃણુ મે શંસતો રાજન્યથાવદિહ ભારત॥ 12-69-2 (67564) દણ્ડનીતિઃ સ્વધર્મેષુ ચાતુર્વર્ણ્યં નિયચ્છતિ। પ્રયુક્તા સ્વામિના સમ્યગધર્મેભ્યો નિયચ્છતિ॥ 12-69-3 (67565) ચાતુર્વર્ણ્યે સ્વધર્મસ્થે મર્યાદાનામસંકરે। દણ઼્ડનીતિકૃતે ક્ષેમે પ્રજાનામકુતોભયે॥ 12-69-4 (67566) સોમે પ્રયત્નં કુર્વન્તિ વયો વર્ણા યથાવિધિ। તસ્માદેવ મનુષ્યાણાં સુખં વિદ્ધિ સમાહિતમ્॥ 12-69-5 (67567) કાલો વા કારણં રાજ્ઞો રાજા વા કાલકારણમ્। ઇતિ તે સંશયો માભૂદ્રાજા કાલસ્ય કારણમ્॥ 12-69-6 (67568) દણ્ડનીત્યાં યદા રાજા સમ્યક્કાર્ત્સ્ન્યેન વર્તતે। તદા કૃતયુગં નામ કાલઃ શ્રેષ્ઠઃ પ્રવર્તતે॥ 12-69-7 (67569) ભવેત્કૃતયુગે ધર્મો નાધર્મો વિદ્યતે ક્વચિત્। સર્વેષામેવ વર્ણાનાં નાધર્મે રમતે મનઃ॥ 12-69-8 (67570) યોગક્ષેમાઃ પ્રવર્તન્તે પ્રજાનાં નાત્ર સંશયઃ। વૈદિકાનિ ચ કર્માણિ ભવન્ત્યપિ ગુણાન્યુત॥ 12-69-9 (67571) ઋતવશ્ચ સુખાઃ સર્વે ભવન્ત્યુત નિરામયાઃ। પ્રસીદન્તિ નરાણાં ચ સ્વરવર્ણમનાંસિ ચ॥ 12-69-10 (67572) વ્યાધયો ન ભવન્ત્યત્ર નાલ્પાયુર્દૃશ્યતે નરઃ। વિધવા ન ભવન્ત્યત્ર નૃશંસો નાત્ર જાયતે॥ 12-69-11 (67573) અકૃષ્ટપચ્યા પૃથિવી ભવન્ત્યોષધયસ્તથા। ત્વક્પત્રફલમૂલાનિ વીર્યવન્તિ ભવન્તિ ચ॥ 12-69-12 (67574) નાધર્મો વિદ્યતે તત્ર ધર્મ એવ તુ કેવલમ્। ઇતિ કાર્તયુગાનેતાન્ગુણાન્વિદ્ધિ યુધિષ્ઠિર॥ 12-69-13 (67575) દણ્ડનીત્યા યદા રાજા ત્રીનંશાનનુવર્તતે। ચતુર્થમંશમુત્સૃજ્ય તદા ત્રેતા પ્રવર્તતે॥ 12-69-14 (67576) અધર્મસ્ય ચતુર્થાંશસ્ત્રીનંશાનનુવર્તતે। કૃષ્ટપચ્યૈવ પૃથિવી ભવન્ત્યોષધયસ્તથા॥ 12-69-15 (67577) અર્ધં ત્યક્ત્વા યદા રાજા નીત્યર્ધમનુવર્તતે। તતસ્તુ દ્વાપરં નામ સ કાલઃ સંપ્રવર્તતે॥ 12-69-16 (67578) અશુભસ્ય યદા ત્વર્ધં દ્વાવંશાવનુવર્તતે। કુષ્ટપચ્યૈવ પૃથિવી ભવત્યર્ધફલા તથા॥ 12-69-17 (67579) દણ્ડનીતિં પરિત્યજ્ય યદા કાર્ત્સ્ન્યેન ભૂમિપઃ। પ્રજાઃ ક્લિશ્નાત્યયોગેન પ્રવર્તેત તદા કલિઃ॥ 12-69-18 (67580) કલાવધર્મો ભૂયિષ્ઠો ધર્મો ભવતિ ન ક્વચિત્। સર્વેષામેવ વર્ણાનાં સ્વધર્માચ્ચ્યવતે મનઃ॥ 12-69-19 (67581) શૂદ્રા ભૈક્ષેણ જીવન્તિ બ્રાહ્મણાઃ પરિચર્યયા। યોગક્ષેમસ્ય નાશશ્ચ વર્તતે વર્ણસંકરઃ॥ 12-69-20 (67582) વૈદિકાનિ ચ કર્માણિ ભવન્તિ વિગુણાન્યુત। ઋતવો ન સુખાઃ સર્વે ભવન્ત્યામયિનસ્તથા॥ 12-69-21 (67583) હ્રસન્ત ચ મનુષ્યાણાં સ્વરવર્ણમનાંસ્યુત। વ્યાધયશ્ચ ભવન્ત્યત્ર મ્રિયન્તે ચાશતાયુષઃ॥ 12-69-22 (67584) વિધવાશ્ચ ભવન્ત્યત્ર નૃશંસા જાયતે પ્રજા। ક્વચિદ્વર્ષતિ પર્જન્યઃ ક્વચિત્સસ્યં પ્રરોહતિ॥ 12-69-23 (67585) રસાઃ સર્વે ક્ષયં યાન્તિ યદા નેચ્છતિ ભૂમિપઃ। પ્રજાઃ સંરક્ષિતું સમ્યગ્દણ઼્ડનીતિસમાહિતઃ॥ 12-69-24 (67586) રાજા કૃતયુગસ્રષ્ટા ત્રેતાયા દ્વાપરસ્ય ચ। યુગસ્ય ચ ચતુર્થસ્ય રાજા ભવતિ કારણમ્॥ 12-69-25 (67587) કૃતસ્ય કરણાદ્રાજા સ્વર્ગમત્યન્તમશ્નુતે। ત્રેતાયાઃ કરણાદ્રાજા સ્વર્ગં નાત્યન્તમશ્નુતે॥ 12-69-26 (67588) પ્રવર્તનાદ્દ્વાપરસ્ય યથાભાગમુપાશ્નુતે। કલેઃ પ્રવર્તનાદ્રાજા પાપમત્યન્તમશ્નુતે॥ 12-69-27 (67589) તતો વસતિ દુષ્કર્મા નરકે શાશ્વતીઃ સમાઃ। પ્રજાનાં કલ્મષે મગ્નોઽકીર્તિ પાપં ચ વિન્દતિ॥ 12-69-28 (67590) દણ્ડનીતિં પુરસ્કૃત્ય ક્ષત્રિયેણ વિજાનતા। લિપ્સિતવ્યમલભ્યં ચ લબ્ધં રક્ષ્યં ચ ભારત। `યોગક્ષેમાઃ પ્રવર્તન્તે પ્રજાનાં નાત્ર સંશયઃ॥' 12-69-29 (67591) લોકસ્ય સીમન્તકરી મર્યાદા લોકપાવની। સમ્યઙ્ગીતા દણ્ડનીતિર્યથા માતા યથા પિતા॥ 12-69-30 (67592) યસ્યાં ભવન્તિ ભૂતાનિ તદ્વિદ્ધિ ભરતર્ષભ। એષ એવ પરો ધર્મો યદ્રાજા દણ્ડનીતિમાન્॥ 12-69-31 (67593) તસ્માત્કૌરવ્ય ધર્મેણ પ્રજાઃ પાલય નીતિમાન્। એવં વૃત્તઃ પ્રજા રક્ષન્સ્વર્ગં જેતાસિ દુર્જયમ્॥ ॥ 12-69-32 (67594) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 69॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-69-3 અધર્મેભ્ય ઇતિ પ઼ઞ્ચમી॥ 3॥ 12-69-11 કપણો ન ત્વિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-69-18 અયોગેન અનુપ્રાયેન॥ 12-69-20 યોગક્ષેમસ્ય નાશાચ્ચેતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-69-30 સીમન્તકરી ત્ર્યવસ્યાપિકા॥

12-70-0 (67595) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-70-0x (5501) ક્તેન વૃત્તેન વૃત્તક્ષ વર્તમાનો મહીપતિઃ। સુખેનાર્યાન્તુસુખોદર્કાનિહ ચ પ્રેત્ય ચાશ્નુતે॥ 12-70-1 (67596) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-70-2x (5502) ઇત્થં ગુણાનાં ષટ્ત્રિંશી ષટ્ત્રિંશદ્ગુણસંયુતા। યાન્ગુણાંસ્તુ ગુણોપેતઃ કુર્વન્ગુણમવાપ્નુયાત્॥ 12-70-2 (67597) ચરેદ્ધર્માનકટુકો મુઞ્ચેત્સ્નેહં ન ચાસ્તિકઃ। અનૃશંસશ્ચરેદર્થં ચરેત્કામમનુદ્ધતઃ॥ 12-70-3 (67598) પ્રિયં બ્રૂયાદકૃપણઃ શૂરઃ સ્યાદવિકત્થનઃ। દાતા નાપાત્રવર્ષી સ્યાત્પ્રગલ્ભઃ સ્યાદનિષ્ઠુરઃ॥ 12-70-4 (67599) સંદધીત ન ચાનાર્યૈર્વિગૃહ્ણીયાચ્ચ શત્રુભિઃ। નાનાપ્તૈશ્ચારયેચ્ચારં કુર્યાત્કાર્યમપીડયા॥ 12-70-5 (67600) અર્થં બ્રૂયાન્ન ચાસત્સુ ગુણાન્બ્રૂયાન્ન ચાત્મનઃ। આદદ્યાન્ન ચ સાધુભ્યો નાસત્પુરુષમાશ્રયેત્॥ 12-70-6 (67601) નાપરીક્ષ્ય નયેદ્દણ્ડં ન ચ મન્ત્રં પ્રકાશયેત્। વિસૃજેન્ન ચ લુબ્ધેભ્યો વિશ્વસેન્નાપકારિષુ॥ 12-70-7 (67602) અનીર્ષુર્ગુપ્તદારઃ સ્યાચ્ચોક્ષઃ સ્યાદઘૃણી નૃપઃ। સ્ત્રિયઃ સેવેત નાત્યર્થં મૃષ્ટં ભુઞ્જીત નાહિતમ્॥ 12-70-8 (67603) અસ્તબ્ધઃ પૂજયન્માન્યાન્ગુરૂન્સેવેદમાયયા। અર્ચેદ્દેવાનદમ્ભેન શ્રિયમિચ્છેદકૃત્સિતામ્॥ 12-70-9 (67604) સેવેત પ્રણયં હિત્વા દક્ષઃ સ્યાન્ન ત્વકાલવિત્। સાન્ત્વયેન્ન ચ મોક્ષાય અનુગૃહ્ણન્ન ચાક્ષિપેત્॥ 12-70-10 (67605) પ્રહરેન્ન ત્વવિજ્ઞાય હત્વા શત્રૂન્ન શોચયેત્। ક્રોધં કુર્યાન્ન ચાકસ્માન્મૃદુઃ સ્યાન્નાપકારિષુ॥ 12-70-11 (67606) એવં ચરસ્વ રાજ્યસ્થો યદિ શ્રેય ઇહેચ્છસિ। અતોઽન્યથા નરપતિર્ભયમૃચ્છત્યનુત્તમમ્॥ 12-70-12 (67607) ઇતિ સર્વાન્ગુણાનેતાન્યથોક્તાન્યોઽનુવર્તતે। અનુભૂયેહ ભદ્રાણિ પ્રેત્ય સ્વર્ગે મહીયતે॥ 12-70-13 (67608) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 12-70-14x (5503) 12-70-14 (67609) ઇદં વચઃ શાન્તનવસ્ય શુશ્રુવા ન્યુધિષ્ઠિરઃ પાર્થિવમુખ્યસંવૃતઃ। તદા વવન્દે ચ પિતામહં નૃપો યથોક્તમેતચ્ચ ચકાર બુદ્ધિમાન્॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-70-2 ષટ્ત્રિંશી ષટ્ત્રિંશત્સંખ્યાકા॥ 12-70-5 વિગૃહ્ણીયાન્ન બન્ધુભિઃ। નાભક્તં ચારયેચ્ચારં ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અભક્તં અલ્પાન્નં ઇત્યર્થઃ॥ 12-70-8 ચોક્ષઃ શુદ્ધઃ॥ 12-70-11 ન શોચયેત્ શત્રુબન્ધૂનાં શોકં અપનુદેત્॥ 12-70-12 અનુત્તમં મહત્તરમ્॥

12-71-0 (67610) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-71-0x (5504) કથં રાજા પ્રજા રક્ષન્નાધિબન્ધેન યુજ્યતે। ધર્મે ચ નાપરાધ્નોતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-71-1 (67611) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-71-2x (5505) સમાસેનૈવ તે રાજન્ધર્માન્વક્ષ્યામિ શાશ્વતાન્। વિસ્તરેણૈવ ધર્માણાં ન જાત્વન્તમવાપ્નુયાત્॥ 12-71-2 (67612) ધર્મનિષ્ઠાઞ્શ્રુતવતો દેવવ્રતસમાહિતાન્। અર્ચિતાન્વાસયેથાસ્ત્વં ગૃહે ગુણવતો દ્વિજાન્॥ 12-71-3 (67613) પ્રત્યુત્થાયોપસંગૃહ્ય ચરણાવભિવાદ્ય ચ। અથ સર્વાણિ કુર્વીથાઃ કાર્યાણિ સપુરોહિતઃ॥ 12-71-4 (67614) ધર્મકાર્યાણિ નિર્વર્ત્ય મઙ્ગલાનિ પ્રયુજ્ય ચ। બ્રાહ્મણાન્વાચયેથાસ્ત્વમર્થસિદ્ધિજયાશિષઃ॥ 12-71-5 (67615) આર્જવેન ચ સંપન્નો ધૃત્યા બુદ્ધ્યા ચ ભારત। ધર્માર્થૌ પ્રતિગૃહ્ણીયાત્કામક્રોધૌ ચ વર્જયેત્॥ 12-71-6 (67616) કામક્રોધૌ પુરસ્કૃત્ય યોઽર્થં રાજાઽનુતિષ્ઠતિ। ન સ ધર્મં ન ચાપ્યર્થં પ્રતિગૃહ્ણાતિ બાલિશઃ॥ 12-71-7 (67617) મા સ્મ લુબ્ધાંશ્ચ મૂર્ખાંશ્ચ કામાર્થે ચ પ્રયૂયુજઃ। અલુબ્ધાન્બુદ્ધિસંપન્નાન્સર્વકર્મસુ યોજયેત્॥ 12-71-8 (67618) મૂર્ખો હ્યધિકૃતોઽર્થેષુ કાર્યાણામવિશારદઃ। પ્રજાઃ ક્લિશ્નાત્યયોગેન કામક્રોધસમન્વિતઃ॥ 12-71-9 (67619) બલિષષ્ઠેન શુલ્કેન દણ્ડેનાથાપરાધિનામ્। શાસ્ત્રાનીતેન લિપ્સેથા વેતનેન ધનાગમમ્॥ 12-71-10 (67620) દાપયિત્વા કરં ધર્મ્યં રાષ્ટ્રં નીત્યા યથાવિધિ। તથૈતં કલ્પયેદ્રાજા યોગક્ષેમમતન્દ્રિતઃ॥ 12-71-11 (67621) ગોપાયિતારં દાતારં ધર્મનિત્યમતન્દ્રિતમ્। અકામદ્વેષસંયુક્તમનુરજ્યન્તિ માનવાઃ॥ 12-71-12 (67622) તસ્માદ્ધર્મેણ લાભેન લિપ્સેથાસ્ત્વં ધનાગમમ્। ધર્માર્થાવધ્રુવૌ તસ્ય યો ન શાસ્ત્રપરો ભવેત્॥ 12-71-13 (67623) અપશાસ્ત્રધનો રાજા સંચયં નાધિગચ્છતિ। અસ્થાને ચાસ્ય તદ્વિત્તં સર્વમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-71-14 (67624) અર્થમૂલોઽપિ હિંસાં ચ કુરુતે સ્વયમાત્મનઃ। કરૈરશાસ્ત્રદૃષ્ટૈર્હિ મોહાત્સંપીડયન્પ્રજાઃ॥ 12-71-15 (67625) ઊધશ્છિન્દ્યાત્તુ યો ધેન્વાઃ ક્ષીરાર્થી ન લભેત્પયઃ। એવં રાષ્ટ્રમયોગેન પીડિતં ન વિવર્ધતે॥ 12-71-16 (67626) `યવસોદકમાદાય સાન્ત્વેન વિનયેન ચ।' યો હિ દોગ્ધ્રીમુપાસ્તે ચ સ નિત્યં વિન્દતે પયઃ। એવં રાષ્ટ્રમુપાયેન ભુઞ્જાનો લભતે ફલમ્॥ 12-71-17 (67627) અથ રાષ્ટ્રમુપાયેન ભુજ્યમાનં સુરક્ષિતમ્। જનયત્યતુલાં નિત્યં કોશવૃદ્ધિં યુધિષ્ઠિર॥ 12-71-18 (67628) દોગ્ધ્રી ધાન્યં હિરણ્યં ચ મહી રાજા સુરક્ષિતા। નિત્યં સ્વેભ્યઃ પરેભ્યશ્ચ તૃપ્તા માતા યથા પયઃ॥ 12-71-19 (67629) માલાકારોપમો રાજન્ભવ માઽઽઙ્ગારિકોપમઃ। તથાયુક્તશ્ચિરં રાજ્યં ભોક્તું શક્ષ્યસિ પાલયન્॥ 12-71-20 (67630) પરચક્રાભિયાનેન યદિ તે સ્યાદ્ધનક્ષયઃ। અથ સામ્નૈવ લિપ્સેથા ધનમબ્રાહ્મણેષુ યત્॥ 12-71-21 (67631) મા સ્મ તે બ્રાહ્મણં દૃષ્ટ્વા ધનસ્થં પ્રચલેન્મનઃ। અન્ત્યાયામપ્યવસ્થાયાં કિમુ સ્ફીતસ્ય ભારત॥ 12-71-22 (67632) ધનાનિ તેભ્યો દદ્યાસ્ત્વં યથાશક્તિ યથાર્હતઃ। સાન્ત્વયન્પરિરક્ષંશ્ચ સ્વર્ગમાપ્સ્યસિ દુર્જયમ્॥ 12-71-23 (67633) એવં ધર્મ્યેણ વૃત્તેન પ્રજાસ્ત્વં પરિપાલય। સ્વર્ગ્યં પુણ્યં યશો નિત્યં પ્રાપ્સ્યસે કુરુનન્દન॥ 12-71-24 (67634) ધર્મેણ વ્યવહારેણ પ્રજાઃ પાલય પાણ્ડવ। યુધિષ્ઠિર યથાયુક્તો નાધિબન્ધેન યોક્ષ્યસે॥ 12-71-25 (67635) એષ એવ પરો ધર્મો યદ્રાજા રક્ષતિ પ્રજાઃ। ભૂતાનાં હિ યદા ધર્મો રક્ષણં પરમા દયા॥ 12-71-26 (67636) તસ્માદેવં પરં ધર્મં મન્યન્તે ધર્મકોવિદાઃ। યો રાજા રક્ષણે યુક્તો ભૂતેષુ કુરુતે દયામ્॥ 12-71-27 (67637) યદહ્ના કુરુતે પાપમરક્ષન્ભયતઃ પ્રજાઃ। રાજા વર્ષસહસ્રેણ તસ્યાન્તમધિગચ્છતિ॥ 12-71-28 (67638) યદહ્ના કુરુતે ધર્મં પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્। દશવર્ષસહસ્રાણિ તસ્ય ભુઙ્ક્તે ફલં દિવિ॥ 12-71-29 (67639) સ્વિષ્ટિઃ સ્વધીતિઃ સુતપા લોકાઞ્જયતિ યાવતઃ। ક્ષણેન તાનવાપ્નોતિ પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-71-30 (67640) એવં ધર્મં પ્રયત્નેન કૌન્તેય પરિપાલય। તતઃ પુણ્યફલં લબ્ધ્વા નાનુબન્ધેન યોક્ષ્યસે॥ 12-71-31 (67641) સ્વર્ગલોકે સુમહતીં શ્રિયં પ્રાપ્સ્યસિ પાણ્ડવ। અસંભવશ્ચ ધર્માણામીદૃશાનામરાજસુ॥ 12-71-32 (67642) તસ્માદ્રાજૈવ નાન્યોઽસ્તિ યો ધર્મફલમાપ્નુયાત્। સ રાજ્યં ધૃતિમાન્પ્રાપ્ય ધર્મેણ પરિપાલય। ઇન્દ્રં તર્પય સોમેન કામૈશ્ચ સુહૃદો જનાન્॥ ॥ 12-71-33 (67643) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 71॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-71-1 બહ્વીનાં પ્રજાનાં પરિપાલન કથં સ્યાદિતિ ચિન્તા આધિઃ સ એવ બન્ધસ્તેન ન યુજ્યતે॥ 12-71-9 અયોગેન યોગ ઇષ્ટપ્રાપ્તિ સ્તદભાવેન॥ 12-71-10 બલી રાજદેયં તદેવ સસ્યાદેઃ ષષ્ઠંશસ્તેન બલિષષ્ઠેન। વેતનેન પથિરક્ષિતૈર્વણિગ્ભિર્યદ્દત્તં તદ્રાજ્ઞો વેતનં સેવાધનમ્॥ 12-71-11 ધાન્યાદેઃ ષષ્ઠાંશે હૃતે શેષેણ પ્રજાનાં યદિ વાર્ષિકો ગ્રાસો ન ભવેત્તદા રાજૈવ તાસાં યોગક્ષેમં કલ્પયેદિત્યાહ દાપયિત્વેતિ॥ 12-71-19 દોગ્ધ્રી પૂરયિત્રી॥ 12-71-20 આઙ્ગારિક ઇઙ્ગાલકર્તા॥ 12-71-25 યથાયુક્ત ઉક્તેન પ્રકારેણાઽવહિતઃ॥ 12-71-27 યો દયાં કુરુતે તં ધર્મં મન્યન્તે ઇતિ યોજના॥ 12-71-28 અન્તં યાતનાભોગનિષ્કૃતિમ્॥ 12-71-30 સ્વિષ્ટિઃ સ્વધીતિઃ સુતપા ઇતિ ક્રમેણ ગૃહસ્થબ્રહ્મચારિવાનપ્રસ્થધર્માન્સમ્યગનુતિષ્ઠન્॥

12-72-0 (67644) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-72-0x (5506) `કીદૃશો બ્રાહ્મણો રાજા કાર્યાકાર્યવિચારણે। ક્ષમઃ કર્તું સમર્થો વા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥' 12-72-1 (67645) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-72-2x (5507) ય એવ તુ સતો રક્ષેદસતશ્ચ નિવર્તયેત્। સ એવ રાજ્ઞા કર્તવ્યો રાજન્રાજપુરોહિતઃ॥ 12-72-2 (67646) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। પુરૂરવસ ઐલસ્ય સંવાદં માતરિશ્વના॥ 12-72-3 (67647) પુરૂરવા ઉવાચ। 12-72-4x (5508) કુતઃ સ્વિદ્બ્રાહ્મણો જાતો વર્ણાશ્ચાપિ કુતસ્ત્રયઃ। કસ્માચ્ચ ભવતિ શ્રેયાંસ્તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-72-4 (67648) માતરિશ્વોવાચ। 12-72-5x (5509) બ્રાહ્મણો મુખતઃ સૃષ્ટો બ્રહ્મણો રાજસત્તમ। બાહુભ્યાં ક્ષત્રિયઃ સૃષ્ટ ઊરુભ્યાં વૈશ્ય એવ ચ॥ 12-72-5 (67649) વર્ણાનાં પરિચર્યાર્યં ત્રયાણાં ભરતર્ષભ। વર્ણશ્ચતુર્થઃ પશ્ચાત્તુ પભ્દ્યાં શૂદ્રો વિનિર્મિતઃ॥ 12-72-6 (67650) બ્રાહ્મણો જાયમાનો હિ પૃથિવ્યામનુજાયતે। ઈશ્વરઃ સર્વભૂતાનાં ધર્મકોશસ્ય ગુપ્તયે॥ 12-72-7 (67651) `સર્વસ્વં બ્રાહ્મણસ્યેદં યત્કિંચિદિહ દૃશ્યતે। ધર્મયુક્તં પ્રશસ્તં ચ જગત્યસ્મિન્નૃપાત્મજ॥' 12-72-8 (67652) તતઃ પૃથિવ્યા યન્તારં ક્ષત્રિયં દણ્ડધારણે। દ્વિતીયં વર્ણમકરોત્પ્રજાનામનુગુપ્તયે॥ 12-72-9 (67653) વૈશ્યસ્તુ ધનધાન્યેન ત્રીન્વર્ણાન્બિભૃયાદિમાન્। શૂદ્રો હ્યેતાન્પરિચરેદિતિ બ્રહ્માનુશાસનમ્॥ 12-72-10 (67654) ઐલ ઉવાચ। 12-72-11x (5510) દ્વિજસ્ય ક્ષત્રબન્ધોર્વા કસ્યેયં પૃથિવી ભવેત્। ધર્મતઃ સહ વિત્તેન સમ્યગ્વાયો પ્રચક્ષ્વ મે॥ 12-72-11 (67655) વાયુરુવાચ। 12-72-12x (5511) વિપ્રસ્ય સર્વમેવૈતદ્યત્કિંચિજ્જગતીગતમ્। `ધનં ધાન્યં હિરણ્યં ચ સ્ત્રિયો રત્નાનિ વાહનમ્॥ 12-72-12 (67656) મઙ્ગલં ચ પ્રશસ્તં ચ યચ્ચાન્યદપિ વિદ્યતે। ' જ્યેષ્ઠેનાભિજનેનેહ તદ્ધર્મકુશલા વિદુઃ॥ 12-72-13 (67657) સ્વમેવ બ્રાહ્મણો ભુઙ્ક્તે સ્વં વસ્તે સ્વં દદાતિ ચ। ગુરુર્હિ સર્વવર્ણાનાં જ્યેષ્ઠઃ શ્રેષ્ઠશ્ચ વૈ દ્વિજઃ॥ 12-72-14 (67658) પત્યભાવે યથૈવ સ્ત્રી દેવરં કુરુતે પતિમ્। `આનન્તર્યાત્તથા ક્ષત્રં પૃથિવી કુરુતે પતિમ્।' એષ તે પ્રથમઃ કલ્પ આપદ્યન્યો ભવેદતઃ॥ 12-72-15 (67659) યદિ સ્વર્ગે પરં સ્થાનં ધર્મતઃ પરિમાર્ગસિ। યત્કિંચિજ્જયસે ભૂમિં બ્રાહ્મણાય નિવેદય॥ 12-72-16 (67660) શ્રુતવૃત્તોપપન્નાય ધર્મજ્ઞાય તપસ્વિને। સ્વધર્મપરિતૃપ્તાય યો ન વિત્તપરો ભવેત્॥ 12-72-17 (67661) યો રાજાનં નયેદ્બુદ્ધ્યા સર્વતઃ પરિપૂર્ણયા। બ્રાહ્મણો હિ કુલે જાતઃ કૃતપ્રજ્ઞો વિનીતવાન્॥ 12-72-18 (67662) શ્રેયો નયતિ રાજાનં બ્રુવંશ્ચિત્રાં સરસ્વતીમ્। રાજા ચરતિ યં ધર્મં બ્રાહ્મણેન નિદર્શિતમ્॥ 12-72-19 (67663) શુશ્રૂષુરનહંવાદી ક્ષત્રધર્મવ્રતે સ્થિતઃ। તાવતા સત્કૃતઃ પ્રાજ્ઞશ્ચિરં યશસિ તિષ્ઠતિ॥ 12-72-20 (67664) તસ્ય ધર્મસ્ય સર્વસ્ય ભાગી રાજપુરોહિતઃ। એવમેવ પ્રજાઃ સર્વા રાજાનમભિસંશ્રિતાઃ॥ 12-72-21 (67665) `બ્રાહ્મણં ચ સવિદ્વાંસં રાજશાસ્ત્રવિપશ્ચિતમ્।' સમ્યગ્વૃત્તાઃ સ્વધર્મસ્થા ન કુતશ્ચિદ્ભયાન્વિતાઃ॥ 12-72-22 (67666) રાષ્ટ્રે ચરન્તિ યં ધર્મં રાજ્ઞા સાધ્વભિરક્ષિતાઃ। ચતુર્થં તસ્ય ધર્મસ્ય રાજા ભાગં તુ વિન્દતિ॥ 12-72-23 (67667) દેવા મનુષ્યાઃ પિતરો ગન્ધર્વોરગરાક્ષસાઃ। યજ્ઞમેવોપજીવન્તિ નાસ્તિ યષ્ટા હ્યરાજકે॥ 12-72-24 (67668) ઇતો દત્તેન જીવન્તિ દેવતાઃ પિતરસ્તથા। રાજન્યેવાસ્ય ધર્મસ્ય યોગક્ષેમઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 12-72-25 (67669) છાયાયામપ્સુ વાયૌ ચ સુખમુષ્ણેઽધિગચ્છતિ। અગ્નૌ વાસસિ સૂર્યે ચ સુખં શીતેઽધિગચ્છતિ। શબ્દે સ્પર્શે રસે રૂપે ગન્ધે ચ રમતે મનઃ॥ 12-72-26 (67670) તેષુ ભોગેષુ સર્વેષુ ન ભીતો લભતે સુખમ્। અભયસ્ય હિ યો દાતા તસ્યૈવ સુમહત્ફલમ્॥ 12-72-27 (67671) ન હિ પ્રાણસમં દાનં ત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે। ઇન્દ્રો રાજા યમો રાજા ધર્મો રાજા તથૈવ ચ। રાજા બિભર્તિ ભૂતાનિ રાજ્ઞા સર્વમિદં ધૃતમ્॥ ॥ 12-72-28 (67672) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 72॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-72-2 નિવર્તયેદ્રાજ્યાદ્દૂરીકારયેત્॥

12-73-0 (67673) ` યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-73-0x (5512) રાજ્ઞા પુરોહિતઃ કાર્યઃ કીદૃશો વર્ણતો ભવેત્। પુરોધા યાદૃશઃ કાર્યઃ કથયસ્વ પિતામહ॥ 12-73-1 (67674) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-73-2x (5513) ગૌરો વા લોહિતો વાઽપિ શ્યામો વા નીરુજઃ સુખી। અક્રોધનો હ્યચપલઃ સર્વતશ્ચ જિતેન્દ્રિયઃ॥' 12-73-2 (67675) રાજ્ઞા પુરોહિતઃ કાર્યો ભવેદ્વિદ્વાન્બહુશ્રુતઃ। ઉભૌ સમીક્ષ્ય ધર્માર્થાવપ્રમેયાવનન્તરમ્॥ 12-73-3 (67676) ધર્માત્મા મન્ત્રવિદ્યેષાં રાજ્ઞાં રાજન્પુરોહિતઃ। `તેષામર્થશ્ચ કામશ્ચ ધર્મશ્ચેતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-73-4 (67677) શ્લોકાશ્ચોશનસા ગીતાસ્તાન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર। ઉચ્છિષ્ટઃ સ ભવેદ્રાજા યસ્ય નાસ્તિ પુરોહિતઃ॥ 12-73-5 (67678) રક્ષસામસુરાણાં ચ પિશાચોરગપક્ષિણામ્। શત્રૂણાં ચ ભવેદ્વધ્યો યસ્ય નાસ્તિ પુરોહિતઃ॥ 12-73-6 (67679) બ્રહ્મત્વં સર્વયજ્ઞેષુ કુર્વીતાથર્વણો દ્વિજઃ। રાજ્ઞશ્ચાથર્વવેદેન સર્વકર્માણિ કારયેત્॥ 12-73-7 (67680) બ્રૂયાદ્ગર્હ્યાણિ સતતં મહોત્પાતાન્યઘાનિ ચ। ઇષ્ટમઙ્ગલયુક્તાનિ તથાઽન્તઃ પુરિકાણિ ચ॥ 12-73-8 (67681) ગીતનૃત્તાધિકારેષુ સંમતેષુ મહીપતેઃ। કર્તવ્યં કરણીયં વૈ વૈશ્વદેવબલિસ્તથા॥ 12-73-9 (67682) પક્ષસંધિષુ કુર્વીત મહાશાન્તિં પુરોહિતઃ। રૌદ્રહોમસહસ્રં ચ સ્વસ્ય રાજ્ઞઃ પ્રિયં હિતમ્॥ 12-73-10 (67683) રાજ્ઞઃ પાપમલાઃ સપ્ત યાનૃચ્છતિ પુરોહિતઃ। અમાત્યાશ્ચ કુકર્માણો મન્ત્રિણશ્ચાપ્યુપેક્ષકાઃ॥ 12-73-11 (67684) ચૌર્યમવ્યવહારશ્ચ વ્યવહારોપસેવિનામ્। અદણ્ડ્યદણ્ડનં ચૈવ દણ્ડ્યાનાં ચાપ્યદણ્ડનમ્॥ 12-73-12 (67685) હિંસા ચાન્યત્ર સંગ્રામાદ્રાજ્ઞશ્ચ મલ ઉચ્યતે। કુભૃત્યૈસ્તુ પ્રજાનાશઃ સપ્તમસ્તુ મહામલઃ॥ 12-73-13 (67686) રૌદ્રૈર્હોમૈર્મહાશાન્ત્યા ઘૃતકમ્બલકર્મણા। ભૃગ્વઙ્ગિરોવિધિજ્ઞો વૈ પુરોધા નિર્ણુદે મલાત્॥ 12-73-14 (67687) એતાન્હિત્વા દિવં યાતિ રાજા સપ્ત મહામલાન્। સામાત્યઃ સપુરોધાશ્ચ પ્રજાનાં પાલને રતઃ॥ 12-73-15 (67688) એતસ્મિન્નેવ કૌરવ્ય પૌરોહિત્યે મહામતે। શ્લોકાનાહ મહેન્દ્રસ્ય ગુરુર્દેવો બૃહસ્પતિઃ॥ 12-73-16 (67689) તાન્નિબોધ મહીપાલ મહાભાગ હિતાઞ્શુભાન્। ઋગ્વેદે સામવેદે ચ યજુર્વેદે ચ વાજિનામ્॥ 12-73-17 (67690) ન નિર્દિષ્ટાનિ કર્માણિ ત્રિષુ સ્થાનેષુ ભૂભૃતામ્। શાન્તિકં પૌષ્ટિકં ચૈવ અરિષ્ટાનાં ચ શાતનમ્॥ 12-73-18 (67691) શપ્તાસ્તે યાજ્ઞવલ્ક્યેન યજ્ઞાનાં હિતમીહતા। બ્રહ્મિષ્ઠાનાં વરિષ્ઠેન બ્રહ્મણઃ સંમતે વિભોઃ॥ 12-73-19 (67692) બહ્વૃચં સામગં ચૈવ વાજિનં ચ વિવર્જયેત્। બહ્વૃચો રાષ્ટ્રનાશાય રાજનાશાય સામગઃ। અધ્વર્યુર્બલનાશાય પ્રોક્તો વાજસનેયકઃ॥ 12-73-20 (67693) અબ્રાહ્મણેષુ વર્ણેષુ મન્ત્રાન્વાજસનેયકાન્। શાન્તિકે પૌષ્ટિકે ચૈવ નિત્યં કર્મણિ વર્જયેત્॥ 12-73-21 (67694) બ્રાહ્મણસ્ય મહીપસ્ય સર્વથા ન વિરોધિનઃ। વેદાશ્ચત્વાર ઇત્યેતે બ્રાહ્મણા યે ચ તદ્વિદુઃ॥ 12-73-22 (67695) પૌરોહિત્યે પ્રમાણં તુ બ્રાહ્મણશ્ચ મહીપતેઃ। જાત્યા ન ક્ષત્રિયઃ પ્રોક્તઃ ક્ષતત્રાણં કરોતિ યઃ॥ 12-73-23 (67696) ચાતુર્વર્ણ્યબહિષ્ઠોઽપિ સ એવ ક્ષત્રિયઃ સ્મૃતઃ। ભાર્ગવાઙ્ગિરસૈર્મન્ત્રૈસ્તેષાં કર્મ વિધીયતે॥ 12-73-24 (67697) વૈતાનં કર્મ યચ્ચૈવ ગૃહ્યકર્મ ચ યત્સ્મૃતમ્। દ્વિજાતીનાં ત્રયાણાં તુ સર્વકર્મ વિધીયતે॥ 12-73-25 (67698) રાજધર્મપ્રવૃત્તાનાં હિતાર્થં ત્રીમિ કારયેત્। શાન્તિકં પૌષ્ટિકં ચૈવ તથાઽભિચરણં ચ યત્॥ 12-73-26 (67699) અગ્નિષ્ટોમમુખૈર્યજ્ઞૈર્દૂષિતા ભૂપકર્મભિઃ। ન સમ્યક્ફલમૃચ્છન્તિ યે યજન્તિ દ્વિજાતયઃ॥ 12-73-27 (67700) પૌરોહિત્યં તુ કુર્વાણા નાશં યાસ્યન્તિ ભૂભૃતામ્। યજ્ઞકર્માણિ કુર્વાણા ઋત્વિજસ્તુ વિરોધિનઃ॥ 12-73-28 (67701) બ્રહ્મક્ષત્રવિશઃ સર્વે પૌરોહિત્યે વિવર્જિતાઃ। તદભાવે ચ પારક્યં નિર્દિષ્ટં રાજકર્મસુ॥ 12-73-29 (67702) ઋષિણા યાજ્ઞવલ્ક્યેન તત્તથા ન તદન્યથા। ભાર્ગવાઙ્ગિરસાં વેદે કૃતવિદ્યઃ ષડઙ્ગવિત્॥ 12-73-30 (67703) યજ્ઞકર્મવિધિજ્ઞસ્તુ વિધિજ્ઞઃ પૌષ્ટિકેષુ ચ। અષ્ટાદશવિકલ્પાનાં વિધિજ્ઞઃ શાન્તિકર્મણામ્॥ 12-73-31 (67704) સર્વરોગવિહીનશ્ચ સંયતઃ સંયતેન્દ્રિયઃ। શ્વિત્રકુષ્ઠક્ષયક્ષીણૈર્ગ્રહાપસ્મારદૂષિતૈઃ॥ 12-73-32 (67705) અશસ્તૈર્વાતદુષ્ટૈશ્ચ દૂરસ્થૈઃ સંવદેન્નૃપઃ। રોગિણં ઋત્વિજં ચૈવ વર્જયેચ્ચ પુરોહિતમ્॥ 12-73-33 (67706) નચાન્યસ્ય કૃતં યેન પૌરોહિત્યં કદાચન। યસ્ય યાજ્યો મૃતશ્ચૈવ ભ્રષ્ટઃ પ્રવ્રજિતો યથા॥ 12-73-34 (67707) યુદ્ધે પરાજિતશ્ચૈવ સર્વાંસ્તાન્વર્જયેન્નૃપઃ। નક્ષત્રસ્યાનુકૂલ્યેન યઃ સંજાતો નરેશ્વરઃ॥ 12-73-35 (67708) રાજશાસ્ત્રવિનીતશ્ચ શ્રેયાન્રાજ્ઞઃ પુરોહિતઃ। અધન્યાનાં નિમિત્તાનામુત્પાતાનામથાર્થવિત્॥ 12-73-36 (67709) શત્રુપક્ષક્ષયજ્ઞશ્ચ શ્રેયાન્રાજ્ઞઃ પુરોહિતઃ। વાજિનં તદભાવે ચ ચરકાધ્વર્યવાનપિ॥ 12-73-37 (67710) બહ્વૃચં સામગં ચૈવ નીતિશાસ્ત્રકૃતશ્રમાન્। કૃતિનોઽથર્વણો વેદે સ્થાપયેત્તુ પુરોહિતાન્॥ 12-73-38 (67711) હિંસાલિઙ્ગા હિ નિર્દિષ્ટા મન્ત્રા વૈતાનિકૈર્દ્વિજૈઃ। ન તાનુચ્ચારયેત્પ્રાજ્ઞઃ ક્ષાત્રધર્મવિરોધિનઃ॥ 12-73-39 (67712) પ્રજાગુણાઃ પુરોધાશ્ચ પુરોહિતગુણાઃ પ્રજાઃ।' રાજા વૈ સગુણો યેષાં કુશલં તેષુ સર્વશઃ॥ 12-73-40 (67713) ઉભૌ પ્રજા વર્ધયતો દેવાન્પૂર્વાપરાન્પિતૄન્। યૌ ભવેતાં સ્થિતૌ ધર્મે શ્રદ્ધેયૌ સુતપસ્વિનૌ॥ 12-73-41 (67714) પરસ્પરસ્ય સુહૃદૌ વિહિતૌ સમચેતસૌ। બ્રહ્મક્ષત્રસ્ય સમાનાત્પ્રજા સુખમવાપ્નુયાત્॥ 12-73-42 (67715) વિમાનનાત્તયોરેવ પ્રજા નશ્યેયુરેવ હિ। બ્રહ્મક્ષત્રં હિ સર્વાસાં પ્રજાનાં મૂલમુચ્યતે॥ 12-73-43 (67716) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ઐલકશ્યપસંવાદં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-73-44 (67717) ઐલ ઉવાચ। 12-73-45x (5514) યદા હિ બ્રહ્મ પ્રજહાતિ ક્ષત્રં ક્ષત્રં યદા વા પ્રજહાતિ બ્રહ્મ। અન્વગ્બલં કતમેઽસ્મિન્ભજન્તે તથા બલં કતમેઽસ્મિન્ધ્રિયન્તે॥ 12-73-45 (67718) કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-46x (5515) દ્વિધા હિ રાષ્ટ્રં ભવતિ ક્ષત્રિયસ્ય બ્રહ્મ ક્ષત્રં યત્ર વિરુધ્યતીહ। અન્વગ્બલં દસ્યવસ્તદ્ભજન્તે તથા વર્ણં તત્ર વિદન્તિ સન્તઃ॥ 12-73-46 (67719) નૈષાં બ્રહ્મ ચ વર્ધતે નોત પુત્રા ન ગર્ગરો મથ્યતે નો જયન્તે। નૈષાં પુત્રા દેવમધીયતે ચ યદા બ્રહ્મ ક્ષત્રિયાઃ સંત્યજન્તિ॥ 12-73-47 (67720) નૈષામર્થો વર્ધતે જાતુ ગેહે નાધીયતે તત્પ્રજા નો યજન્તે। અપધ્વસ્તા દસ્યુભૂતા ભવન્તિ યે બ્રાહ્મણાન્ક્ષત્રિયાઃ સંત્યજન્તિ॥ 12-73-48 (67721) એતૌ હિ નિત્યં સંયુક્તાવિતરેતરધારણે। ક્ષત્રં વૈ બ્રહ્મણો યોનિર્યોનિઃ ક્ષત્રસ્ય વૈ દ્વિજઃ॥ 12-73-49 (67722) ઉભાવેતૌ નિત્યમભિપ્રપન્નૌ સંપ્રાપતુર્મહતીં સંપ્રતિષ્ઠામ્। તયોઃ સન્ધિર્ભિદ્યતે ચેત્પુરાણ સ્તતઃ સર્વં ભવતિ હિ સંપ્રમૂઢમ્॥ 12-73-50 (67723) નાત્ર પારં લભતે પારગામી મહોદધૌ નૌરિવ સંપ્રભિન્ના। ચાતુર્વણ્યં ભવતિ હિ સંપ્રમૂઢં પ્રજાસ્તતઃ ક્ષયસંસ્થા ભવન્તિ॥ 12-73-51 (67724) બ્રહ્મવૃક્ષો રક્ષ્યમાણો મધુ હેમ ચ વર્ષતિ। અરક્ષ્યમાણઃ સતતમશ્રુ પાપં ચ વર્ષતિ॥ 12-73-52 (67725) અબ્રહ્મચારી ચરણાદપેતો યદા બ્રહ્મ બ્રહ્મણિ ત્રાણમિચ્છેત્। આશ્ચર્યતો વર્ષતિ તત્ર દેવ સ્તત્રાભીક્ષ્ણં દુષ્પ્રભાશ્ચાવિશન્તિ॥ 12-73-53 (67726) સ્ત્રિયં હત્વા બ્રાહ્મણં વાઽપિ પાપઃ સભાયાં યત્ર લભતે સાધુવાદમ્। રાજ્ઞઃ સકાશે ન વિભેતિ ચાપિ તતો ભયં વિદ્યતે ક્ષત્રિયસ્ય॥ 12-73-54 (67727) પાપૈઃ પાપે ક્રિયમાણેઽતિવેલં તતો રુદ્રો જાયતે દેવ એષઃ। પાપૈઃ પાપાઃ સંજનયન્તિ રુદ્રં તતઃ સર્વાન્સાધ્વસાધૂન્હિનસ્તિ॥ 12-73-55 (67728) ઐલ ઉવાચ। 12-73-56x (5516) કુતો રુદ્રઃ કીદૃશો વાઽપિ રુદ્રઃ સત્વૈઃ સત્વં દૃશ્યતે વધ્યમાનમ્। એતત્સર્વં કશ્યપ મે પ્રચક્ષ્વ યતો રુદ્રો જાયતે દેવ એષઃ॥ 12-73-56 (67729) કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-57x (5517) આત્મા રુદ્રો હૃદયે માનવાનાં સ્વં સ્વં દેહં પરદેહં ચ હન્તિ। વાતોત્પાતૈઃ સદૃશં રુદ્રમાહુ ર્દેવં જીમૂતૈઃ સદૃશં રૂપમસ્ય॥ 12-73-57 (67730) ઐલ ઉવાચ। 12-73-58x (5518) ન વૈ વાતઃ પરિવૃણોતિ કશ્ચિ ન્ન જીમૂતો વર્ષતિ તત્ર દેવઃ। તથા યુક્તો દૃશ્યતે માનુષેષુ કામદ્વેષાદ્વધ્યતે મુહ્યતે ચ॥ 12-73-58 (67731) કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-59x (5519) યથૈકગેહાજ્જાતવેદાઃ પ્રદીપ્તઃ કૃત્સ્નં ગ્રામં દહતે ચ ત્વરાવાન્। વિમોહનં કુરુતે દેવ એપ તતઃ સર્વં સ્પૃશ્યતે પુણ્યપાપૈઃ॥ 12-73-59 (67732) ઐલ ઉવાચ। 12-73-60x (5520) યદિ દણ્ડઃ સ્પૃશતેઽપુણ્યપાપં પાપં પાપે ક્રિયમાણે વિશેષાત્। કસ્ય હેતોઃ સુકૃતં નામ કુર્યા દ્દુષ્કૃતં વા કસ્ય હેતોર્ન કુર્યાત્॥ 12-73-60 (67733) કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-61x (5521) અસંત્યાગાત્પાપકૃતામપાપાં સ્તુલ્યો દણ્ડઃ સ્પૃશતે મિશ્રભાવાત્। શુષ્કેણાર્દ્રં દહ્યતે મિશ્રભાવા ન્ન મિશ્રઃ સ્યાત્પાપકૃદ્ભિઃ કથંચિત્॥ 12-73-61 (67734) ઐલ ઉવાચ। 12-73-62x (5522) સાધ્વસાધૂન્ધારયતીહ ભૂમિઃ સાધ્વસાધૂંસ્તાપયતીહ સૂર્યઃ। સાધ્વસાધૂંશ્ચાપિ વાતીહ વાયુ રાપસ્તથા સાધ્વસાધૂન્વહન્તિ॥ 12-73-62 (67735) કશ્યપ ઉવાચ। 12-73-63x (5523) એવમસ્મિન્વર્તતે લોક એષ નામુત્રૈવં વર્તતે રાજપુત્ર। પ્રેત્યૈતયોરન્તરાવાન્વિશેષો યો વૈ પુણ્યં ચરતે યશ્ચ પાપમ્॥ 12-73-63 (67736) પુણ્યસ્ય લોકો મધુમાન્ઘૃતાર્ચિ ર્હિરણ્યજ્યોતિરમૃતસ્ય નાભિઃ। તત્ર પ્રેત્ય મોદતે બ્રહ્મચારી ન તત્ર મૃત્યુર્ન જરા નોત દુઃખમ્॥ 12-73-64 (67737) પાપસ્ય લોકો નિરયોઽપ્રકાશો નિત્યં દુઃખં શોકભૂયિષ્ઠમેવ। તત્રાત્માનં શોચતિ પાપકર્મા વહ્વીઃ સમાઃ પ્રતપન્નપ્રતિષ્ઠઃ॥ 12-73-65 (67738) મિથોભેદાદ્બ્રાહ્મણક્ષત્રિયાણાં પ્રજા દુઃખં દુઃસહં ચાવિશન્તિ। એવં જ્ઞાત્વા કાર્ય એવેહ વિદ્વાન્ પુરોહિતો નૈકવિદ્યો નૃપેણ॥ 12-73-66 (67739) તં ચૈવ લબ્ધ્વાભિષિઞ્ચેત્તથા ધર્મો વિધીયતે। અગ્રં હિ બ્રાહ્મણઃ પ્રોક્તં સર્વસ્યૈવેહ ધર્મતઃ॥ 12-73-67 (67740) પૂર્વં હિ બ્રહ્મણઃ સૃષ્ટિરિતિ બ્રહ્મવિદો વિદુઃ। જ્યેષ્ઠેનાભિજનેનાસ્ય પ્રાપ્તં પૂર્વં યદુત્તમમ્॥ 12-73-68 (67741) તસ્માન્માન્યશ્ચ પૂજ્યશ્ચ બ્રાહ્મણઃ પ્રસૃતાગ્રભુક્। સર્વં શ્રેષ્ઠં વિશિષ્ટં ચ નિવેદ્યં તસ્ય ધીમતઃ॥ 12-73-69 (67742) અવશ્યમેતત્કર્તવ્યં રાજ્ઞા બલવતાઽપિ હિ। બ્રહ્મ વર્ધયતિ ક્ષત્રં ક્ષત્રતો બ્રહ્મ વર્ધતે। રાજ્ઞઃ સર્વસ્ય ચાન્યસ્ય સ્વામી રાજ્ઞઃ પુરોહિતઃ॥ ॥ 12-73-70 (67743) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 73॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-73-14 નિર્ણુદે મોચયેત્। રાજાનમિતિ શેષઃ॥ 12-73-46 ક્ષત્ર કર્તૃ। તત્ર ક્ષત્રે સન્તઃ વર્ણં વિન્દન્તિ। બ્રાહ્મણાનામવમન્તા મ્લેચ્છજાતીયોઽયં રાજેત્યનુમાનાજ્જાનન્તિ। યથોક્તંભોગેન જ્ઞાયતે કર્મ કર્મણા જ્ઞાયતે જનિરિતિ। તથા બલં તદ્ભિયન્તે ચ સન્ત ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-73-50 અભિપ્રપન્નૌ અન્યોન્યશરણૌ। ક્ષત્રશરણં બ્રહ્મ તપસ્યતિ બ્રહ્મશરણં ક્ષત્રં જયતીતિ ભાવઃ॥ 12-73-52 મધુ સુખમ્। અશ્રુ દુઃખમ્। પાપં નરકમ્॥ 12-73-53 બ્રહ્મ બ્રાહ્મણજાતિઃ। બ્રહ્મચરણાદપેતત્વાદબ્રહ્મચારી વેદાધ્યયનશૂન્યઃ સન્ ત્રાણં રક્ષણં ઇચ્છેત્તદા દેવસ્તત્ર આશ્ચર્યતો વર્ષતિ। તત્ર વર્ષઃ અત્યન્તં દુર્લભમિત્યર્થઃ॥ 12-73-55 રુદ્રો હિંસ્રઃ। દેવો રાજા। રુદ્રં કલિમ્॥ 12-73-57 માનવાનાં હૃદયે ય આત્મા જીવોઽસ્તિ સ એવ રુદ્રઃ સંહર્તા ભવતિ। નનુ કુતઃ શાન્તસ્યાત્મનો રુદ્રત્વમત આહ વાતેતિ। યથા ઉત્પાતવાત આકાશોત્થ આકાશોત્થાં મેઘદેવતામિતસ્તતો નયતિ ગર્જયતિ વિદ્યુદશનિવારીણિ ચ તત આવિર્ભાવયત્યેવમાત્મોત્થિતાઃ કાપ્નક્રોધાદયઃ સર્વં હિંસ્રં કારયન્તીત્યર્થઃ॥ 12-73-58 યથા આકાશેન યુક્તાસ્તતઃ પૃથગ્ભૂતાઃ વાતો મેઘાશ્ચ મેઘપ્રવર્તકદેવતા ચ પ્રત્યક્ષેણ શાસ્ત્રજ્ઞાનેન ચ દૃશ્યન્તે નૈવં જીવો વા તદભિભાવકઃ કામાદિર્વા પૃથક્ દૃશ્યતે કિંત્વાત્મન્યેવ વહ્યૌષ્ણ્યવત્કામદ્વેષૌ વર્તેતે તૌ ચૈતસ્ય સંબન્ધકૌ મોહકો ચ ભવત ઇત્યર્થઃ॥ 12-73-59 યથાઽલ્પોઽપિ વહ્નિરધિકમધિકં કાષ્ઠભારમુપારુહ્ય કૃત્સ્નં ગ્રામં દહતિ તત્ર ન કેવલં કાષ્ઠાનાં દાહકત્વં નાપિ કાષ્ઠાન્યનુપારૂઢસ્યાગ્નેઃ કિંતુ તદુભયસંઘાતસ્યૈવ। તત્રાપિ વિવેકે ક્રિયમાણે વહ્નેરેવોપાધ્યાવેશાદ્દાહકત્વમ્। એવમાત્માનમારુહ્યાહંકારવહ્નિઃ કામક્રોધાદિવાતૈરુદ્દીપિતો રુદ્રત્વં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-73-60 અપુણ્યપાપમપ્યાત્માનં યદિ વિશેષાત્ ક્રિયમાણે પાપે નિમિત્તભૂતે સતિ દણ્ડઃ પાપં દણ્ડાત્મકં પાપં ગાલનતાડનાદિ દુઃખં કર્તૃ સ્પૃશતે મોહાદિતિ બ્રવીષિ તર્હિ પુણ્યકરણં પાપવર્જનં ચ શાસ્ત્રચોદિતં વૃથૈવ સ્યાત્॥ 12-73-67 તં પુરોહિતં લબ્ધ્વા આત્માનં રાજ્યેઽભિષિઞ્ચેત્॥ 12-73-70 એવં રાજ્ઞા વિશેષેણ પૂજ્યા વૈ બ્રાહ્મણાઃ સદા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-74-0 (67744) `યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-74-0x (5524) બ્રહ્મક્ષત્રસ્ય સામર્થ્યં કથિતં તે પિતામહ। પુરોહિતપ્રભાવશ્ચ લક્ષણં ચ પુરોધસઃ॥ 12-74-1 (67745) ઇદાનીં શ્રોતુમિચ્છામિ બ્રહ્મક્ષત્રવિનિર્ણયમ્। બ્રહ્મક્ષત્રં હિ સર્વસ્ય કારણં જગતઃ પરમ્। યોગક્ષેમો હિ રાષ્ટ્રસ્ય તાભ્યામાયત્ત એવ ચ॥' 12-74-2 (67746) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-74-3x (5525) યોગક્ષેમો હિ રાષ્ટ્રસ્ય રાજન્યાયત્ત ઉચ્યતે। યોગક્ષેમો હિ રાજ્ઞો હિ સમાયત્તઃ પુરોહિતે॥ 12-74-3 (67747) યત્રાદૃષ્ટં ભયં બ્રહ્મ પ્રજાનાં શમયત્યુત। દૃષ્ટં ચ રાજા બાહુભ્યાં તદ્રાજ્યં સુખમેધતે॥ 12-74-4 (67748) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। મુચુકુન્દસ્ય સંવાદં રાજ્ઞો વૈશ્રવણસ્ય ચ॥ 12-74-5 (67749) મુચુકુન્દો વિજિત્યેમાં પૃથિવીં પૃથિવીપતિઃ। જિજ્ઞાસમાનઃ સ બલમભ્યયાદલકાધિપમ્॥ 12-74-6 (67750) તતો વૈશ્રવણો રાજા રાક્ષસાનસૃજત્તદા। તે બલાન્યવમૃદ્ગન્ત મુચુકુન્દસ્ય નૈર્ઋતાઃ॥ 12-74-7 (67751) સ હન્યમાને સૈન્યે સ્વે મુચુકુન્દો નરાધિપઃ। ગર્હયામાસ વિદ્વાંસં પુરોહિતમરિન્દમઃ॥ 12-74-8 (67752) તત ઉગ્રં તપસ્તપ્ત્વા વસિષ્ઠો ધર્મવિત્તમઃ। રક્ષાંસ્યુપાવધીત્તત્ર પન્થાનં ચાપ્યવિન્દત॥ 12-74-9 (67753) તતો વૈશ્રવણો રાજા મુચુકુન્દમગર્હયત્। વધ્યમાનેષુ સૈન્યેષુ વચનં ચેદમબ્રવીત્॥ 12-74-10 (67754) ધનદ ઉવાચ। 12-74-11x (5526) બલવન્તસ્ત્વયા પૂર્વે રાજાનઃ સપુરોહિતાઃ। ન ચૈવં સમવર્તન્ત યથા ત્વમિવ વર્તસે॥ 12-74-11 (67755) તે ખલ્વપિ કૃતાસ્ત્રાશ્ચ બલવન્તશ્ચ ભૂમિપાઃ। આગમ્ય પર્યુપાસન્તે મામીશં સુખદુઃખયોઃ॥ 12-74-12 (67756) યદ્યસ્તિ બાહુવીર્યં તે તદ્દર્શયિતુમર્હસિ। કિં બ્રાહ્મણબલેન ત્વમતિમાત્રં પ્રવર્તસે॥ 12-74-13 (67757) મુચુકુન્દસ્તતઃ ક્રુદ્ધઃ પ્રત્યુવાચ ધનેશ્વરમ્। ન્યાયપૂર્વમસંલબ્ધમસંભ્રાન્તમિદં વચઃ॥ 12-74-14 (67758) બ્રહ્મક્ષત્રમિદં સૃષ્ટમેકયોનિ સ્વયંભુવા। પૃથગ્બલવિધાનં ચ તલ્લોકં પરિપાલયેત્॥ 12-74-15 (67759) તપોમન્ત્રબલં નિત્યં બ્રાહ્મણેષુ પ્રતિષ્ઠિતમ્। અસ્રબાહુબલં નિત્યં ક્ષત્રિયેષુ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-74-16 (67760) તાભ્યાં સંભૂય કર્તવ્યં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્। તથા ચ માં પ્રવર્તન્તં કિં ગર્હસ્યલકાધિપ॥ 12-74-17 (67761) તતોઽબ્રવીદ્વૈશ્રવણો રાજાનં સપુરોહિતમ્। નાહં રાજ્યમનિર્દિષ્ટં કસ્મૈચિદ્વિદધામ્યુત॥ 12-74-18 (67762) નાચ્છિન્દે વાઽપ્યનિર્દિષ્ટમિતિ જાનીહિ પાર્થિવ। પ્રશાધિ પૃથિવીં કૃત્સ્નાં મદ્દત્તામખિલામિમામ્। [એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ મુચુકુન્દો મહીપતિઃ॥] 12-74-19 (67763) નાહં રાજ્યં ભવદ્દત્તં ભોક્તુમિચ્છામિ પાર્થિવ। બાહુવીર્યાર્જિતં રાજ્યમશ્નીયામિતિ કામયે॥ 12-74-20 (67764) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-74-21x (5527) તતો વૈશ્રવણો રાજા વિસ્મયં પરમં યયૌ। ક્ષત્રધર્મે સ્થિતં દૃષ્ટ્વા મુચુકુન્દમરિન્દમમ્॥ 12-74-21 (67765) તતો રાજા મુચુકુન્દઃ સોન્વશાસદ્વસુંધરામ્। બાહુવીર્યાર્જિતાં સમ્યક્ક્ષત્રધર્મમનુવ્રતઃ॥ 12-74-22 (67766) એવં યો બ્રહ્મવિદ્રાજા બ્રહ્મપૂર્વં પ્રવર્તતે। સ ભુઙ્ક્તે વિજિતામુવીં યશશ્ચ મહદશ્નુતે॥ 12-74-23 (67767) નિત્યોદકી બ્રાહ્મણઃ સ્યાન્નિત્યશસ્ત્રશ્ચ ક્ષત્રિયઃ। તયોર્હિ સર્વમાયત્તં યત્કિંચિજ્જગતીગતમ્॥ 12-74-24 (67768) યશશ્ચ તેજશ્વ મહીં ચ કૃત્સ્નાં પ્રાપ્નોતિ રાજન્વિપુલાં ચ કીર્તિમ્। પ્રધાનધર્મં નૃપતે નિયચ્છ તથા ચ ધર્મસ્ય ચતુર્થમંશમ્॥ ॥ 12-74-25 (67769) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુઃસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 74॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-74-7 અસૃજદતિસૃષ્ટવાન્। આજ્ઞાપિતવાનિતિ યાવત્॥ 12-74-11 ત્વયા ત્વત્તઃ॥ 12-74-25 નિયચ્છ ગૃહાણેત્યર્થઃ।

12-75-0 (67770) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-75-0x (5528) યયા વૃત્ત્યા મહીપાલો વિવર્ધયતિ માનવાન્। પુણ્યાંશ્ચ લોકાઞ્જયતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-75-1 (67771) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-75-2x (5529) દાનશીલો ભવેદ્રાજા યજ્ઞશીલશ્ચ ભારત। ઉપવાસતપઃ શીલઃ પ્રજાનાં પાલને રતઃ॥ 12-75-2 (67772) સર્વાશ્ચૈવ પ્રજા નિત્યં રાજા ધર્મેણ પાલયન્। ઉત્થાનેન પ્રદાનેન પૂજયેચ્ચાપિ ધાર્મિકાન્॥ 12-75-3 (67773) રાજ્ઞા હિ પૂજિતો ધર્મસ્તતઃ સર્વત્ર પૂજ્યતે। યદ્યદાચરતે રાજા તત્પ્રજાનાં સ્મ રોચતે॥ 12-75-4 (67774) નિત્યમુદ્યતદણ્ડશ્ચ ભવેન્મૃત્યુરિવારિષુ। નિહન્યાત્સર્વતો દસ્યૂન્ન રાજ્ઞો દસ્યુષુ ક્ષમા॥ 12-75-5 (67775) યં હિ ધર્મં ચરન્તીહ પ્રજા રાજ્ઞા સુરક્ષિતાઃ। ચતુર્થં તસ્ય ધર્મસ્ય રાજા ભાગં ચ વિન્દતિ॥ 12-75-6 (67776) યદધીતે યદ્દદાતિ યઞ્જુહોતિ યદર્ચતિ। રાજા ચતુર્થભાક્તસ્ય પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-75-7 (67777) યદ્રાષ્ટ્રોઽકુશલં કિંચિદ્રાજ્ઞો રક્ષયતઃ પ્રજાઃ। ચતુર્થં તસ્ય પાપસ્ય રાજા ભારત વિન્દતિ॥ 12-75-8 (67778) અપ્યાહુઃ સર્વમેવેતિ ભૂયોઽર્ધમિતિ નિશ્ચયઃ। કર્મણા પૃથિવીપાલ નૃશંસોઽનૃતવાગપિ॥ 12-75-9 (67779) તાદૃશાત્કિલ્બિપાદ્રાજા શૃણુ યેન પ્રમુચ્યતે। પ્રત્યાહર્તુમશક્યં સ્યાદ્ધનં ચોરૈર્હૃતં યદિ। તત્સ્વકોશાત્પ્રદેયં સ્યાદશક્તેનોપજીવતઃ॥ 12-75-10 (67780) સર્વવર્ણૈઃ સદા રક્ષ્યં બ્રહ્મસ્વં બ્રાહ્મણા યથા। ન સ્થેયં વિષયે તેન યોઽપકુર્યાદ્દ્વિજાતિષુ॥ 12-75-11 (67781) બ્રહ્મસ્વે રક્ષ્યમાણે તુ સર્વં ભવતિ રક્ષિતમ્। તેષાં પ્રસાદે નિર્વૃત્તે કૃતકૃત્યો ભવેન્નૃપઃ॥ 12-75-12 (67782) પર્જન્યમિવ ભૂતાનિ મહાદ્રુમમિવ દ્વિજાઃ। નરાસ્તમુપજીવન્તિ નૃપં સર્વાર્થસાધકમ્॥ 12-75-13 (67783) ન હિ કામાત્મના રાજ્ઞા સતતં શઠબુદ્ધિના। નૃશંનેનાતિલુબ્ધેન શક્યં પાલયિતું પ્રજાઃ॥ 12-75-14 (67784) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-75-15x (5530) નાહં રાજ્યસુખાન્વેષી રાજ્યમિચ્છામ્યપિ ક્ષણમ્। ધર્માર્થં રોચયે રાજ્યં ધર્મશ્ચાત્ર ન વિદ્યતે॥ 12-75-15 (67785) તદલ મમ રાજ્યેન યત્ર ધર્મો ન વિદ્યતે। વનમેવ ગમિષ્યામિ તસ્માદ્ધર્મચિકીર્ષયા॥ 12-75-16 (67786) તત્ર મેધ્યેષ્વરણ્યેષુ ન્યસ્તદણ્ડો જિતેન્દ્રિયઃ। ધર્મમારાધયિષ્યામિ મુનિર્મૂલફલાશનઃ॥ 12-75-17 (67787) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-75-18x (5531) વેદાહં તવ યા બુદ્ધિરાનૃશંસ્યેઽગુણૈવ સા। ન ચ નિત્યાનૃશંસેન શક્યં રાજ્યમુપાસિતુમ્॥ 12-75-18 (67788) સદૈવ ત્વાં મૃદુપ્રજ્ઞમત્યાર્યમતિધાર્મિકમ્। ક્લીબં ધર્મઘૃણાયુક્તં ન લોકો બહુમન્યતે॥ 12-75-19 (67789) રાજધર્મમવેક્ષસ્વ પિતૃપૈતામહોચિતમ્। નૈતદ્રાજ્ઞામથો વૃત્તં યથા ત્વં સ્થાતુમિચ્છસિ॥ 12-75-20 (67790) ન હિ વૈક્લવ્યસંસૃષ્ટમાનૃશંસ્યમિહાસ્થિતઃ। પ્રજાપાલનસંભૂતં પ્રાપ્તો ધર્મફલં હ્યસિ॥ 12-75-21 (67791) ન હ્યેતામાશિષં પાણ્ડુર્ન ચ કુન્ત્યભ્યભાષત। `વિચિત્રવીર્યો ધર્માત્મા ચિત્રવીર્યો નરાધિપઃ॥ 12-75-22 (67792) શન્તનુશ્ચ મહીપાલઃ સર્વક્ષત્રસ્ય પૂજિતઃ।' તવૈતાં પ્રાજ્ઞતાં તાત યથા ચરસિ મેધયા॥ 12-75-23 (67793) શૌર્યં બલં ચ સત્યં ચ પિતા તવ સદાઽબ્રવીત્। મહત્ત્વં બલમૌદાર્યં ભવતઃ કુન્ત્યયાચત॥ 12-75-24 (67794) નિત્યં સ્વાહા સ્વધા નિત્યં ચોભે માનુષદૈવતે। પુત્રેષ્વાશાસતે નિત્યં પિતરો દૈવતાનિ ચ॥ 12-75-25 (67795) દાનમધ્યયનં યજ્ઞં પ્રજાનાં પરિપાલનમ્। ધર્મ્યમેતદધર્મ્યં વા જન્મનૈવાભ્યજાયથાઃ॥ 12-75-26 (67796) કુલે ધુરિ ચ યુક્તાનાં વહતાં ભારમીદૃશમ્। સીદતામપિ કૌન્તેય કીર્તિર્ન પરિહીયતે॥ 12-75-27 (67797) સમન્તતો વિનીતો યો વહત્યસ્ખલિતો હિ સઃ। નિર્દોષકર્મવચનાત્સિદ્ધિઃ કર્મણ એવ સા॥ 12-75-28 (67798) નૈકાન્તે વિનિપાતેઽપિ વિહરેદિહ કશ્ચન। ધર્મી ગૃહી વા રાજા વા બ્રહ્મચાર્યથવા દ્વિજઃ॥ 12-75-29 (67799) અલ્પં હિ સારભૂયિષ્ઠં યત્કર્મોદારમેવ તત્। કૃતમેવાકૃતાચ્છ્રેયો ન પાપીયોઽસ્ય કર્મણઃ॥ 12-75-30 (67800) યદા કુલીનો ધર્મજ્ઞઃ પ્રાપ્નોત્યૈશ્વર્યમુત્તમમ્। યોગક્ષેમસ્તદા રાજ્ઞઃ કુશલાયૈવ કલ્પતે॥ 12-75-31 (67801) દાનેનાન્યં બલેનાન્યમન્યં સૂનૃતયા ગિરા। સર્વતઃ પ્રતિગૃહ્ણીયાદ્રાજ્યં પ્રાપ્યેહ ધાર્મિકઃ॥ 12-75-32 (67802) યં હિ વૈદ્યાઃ કુલે જાતા હ્યવૃત્તિભયપીડિતાઃ। પ્રાપ્ય તૃપ્તાઃ પ્રતિષ્ઠન્તિ ધર્મઃ કોઽભ્યધિકસ્તતઃ॥ 12-75-33 (67803) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-75-34x (5532) કિં ન્વતઃ પરમં સ્વર્ગ્યં કા તતઃ પ્રીતિરુત્તમા। કિં તતઃ પરમૈશ્વર્યં બ્રૂહિ મે યદિ પશ્યસિ॥ 12-75-34 (67804) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-75-35x (5533) યસ્મિન્ભયાર્દિતાઃ સન્તઃ ક્ષેમં વિન્દન્ત્યપિ ક્ષણમ્। સ સ્વર્ગજિત્તમોઽસ્માકં સત્યમેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 12-75-35 (67805) ત્વમેવ પ્રીતિમાંસ્તસ્માત્કુરૂણાં કુરુસત્તમ। ભવ રાજા જય સ્વર્ગં સતો રક્ષાઽસતો જહિ॥ 12-75-36 (67806) અનુ ત્વાં તાત જીવન્તુ સુહૃદઃ સાધુભિઃ સહ। પર્જન્યમિવ ભૂતાનિ સ્વાદુદ્રુમમિવ દ્વિજાઃ॥ 12-75-37 (67807) ધૃષ્ટં શૂરં પ્રહર્તારમનૃશંસં જિતેન્દ્રિયમ્। વત્સલં સંવિભક્તારમુપજીવન્તુ બાન્ધવાઃ॥ ॥ 12-75-38 (67808) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 75॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-75-5 ન કામાત્કસ્યચિત્ક્ષમેદિતિ ઝ.પાઠઃ॥ 12-75-7 યદધીતે બ્રાહ્મણાદિઃ॥ 12-75-10 અશક્તેન રાજ્ઞા ઉપજીવતઃ ધનોપજીવિનો વણિજાદેઃ॥ 12-75-32 પ્રતિગૃહ્ણીયાદ્વશીકુર્યાત્॥

12-76-0 (67809) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-76-0x (5534) સ્વકર્મણ્યપરે યુક્તાસ્તથૈવાન્યે વિકર્મણિ। તેષાં વિશેષમાચક્ષ્વ બ્રાહ્મણાનાં પિતામહ॥ 12-76-1 (67810) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-76-2x (5535) વિદ્યાલક્ષણસંપન્નાઃ સર્વત્રામ્નાયદર્શિનઃ। એતે બ્રહ્મસમા રાજન્બ્રાહ્મણાઃ પરિકીર્તિતાઃ॥ 12-76-2 (67811) ઋત્વિગાચાર્યસંપન્નાઃ સ્વેષુ કર્મસ્વવસ્થિતાઃ। એતે દેવસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥ 12-76-3 (67812) `ગોઽજાવિમહિષાણાં ચ બડવાનાં ચ પોષકાઃ। વૃત્ત્યર્થં પ્રતિપદ્યન્તે તાન્વૈશ્યાન્સંપ્રચક્ષતે॥ 12-76-4 (67813) ઐશ્વર્યકામા યે ચાપિ સામિપા વાઽપિ ભારત। નિગ્રહાનુગ્રહરતાંસ્તાન્દ્વિજાન્ક્ષત્રિયાન્વિદુઃ॥ 12-76-5 (67814) અશ્વારોહા ગજારોહા રથિનોઽથ પદાતયઃ। એતે વૈશ્યસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥ 12-76-6 (67815) જન્મકર્મવિહીના યે કદર્યા બ્રહ્મબન્ધવઃ। એતે શૂદ્રસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥ 12-76-7 (67816) અશ્રોત્રિયાઃ સર્વે એતે સર્વે ચાનાહિતાગ્નયઃ। તાન્સર્વાન્ધાર્મિકો રાજા બલિં વિષ્ટિં ચ કારયેત્॥ 12-76-8 (67817) આહ્વાયકા દેવલકા નાક્ષત્રા ગ્રામયાજકાઃ। એતે બ્રાહ્મણચાણ્ડાલા મહાપથિકપઞ્ચમાઃ॥ 12-76-9 (67818) [ઋત્વિક્પુરોહિતો મન્ત્રી દૂતો વાર્તાનુકર્ષકઃ। એતે ક્ષત્રસમા રાજન્બ્રાહ્મણાનાં ભવન્ત્યુત॥] 12-76-10 (67819) `મ્લેચ્છદેશાશ્ચ યે કેચિત્પાપૈરધ્યુષિતા નરૈઃ। ગત્વા તુ બ્રાહ્મણસ્તાંશ્ચ ચણ્ડાલઃ પ્રેત્ય ચેહ ચ॥ 12-76-11 (67820) વ્રાત્યાન્મ્લેચ્છાંશ્ચ શૂદ્રાંશ્ચ યાજયિત્વા દ્વિજાધમઃ। અકીર્તિમિહ સંપ્રાપ્ય નરકં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-76-12 (67821) મહાવૃન્દસમુદ્રાભ્યાં પર્યાયેણૈકવિંશતિમ્। બ્રાહ્મણો ઋગ્યજુઃ સામ્નાં મૂઢઃ કૃત્વા તુ વિપ્લવમ્॥ 12-76-13 (67822) કલ્પમેકં કૃમિસ્થોઽથ નાનાવિષ્ઠાસુ જાયતે। વ્રાત્યે મ્લેચ્છે તથા શૂદ્રે તસ્કરે પત્તિતેઽશુચૌ॥ 12-76-14 (67823) કુદેશે ચ સુરાપે ચ બ્રહ્મઘ્ને વૃષલીપતૌ। અનધીતેષુ સર્વત્ર ભુઞ્જાને યત્ર તત્ર વા॥ 12-76-15 (67824) વાલસ્ત્રીવૃદ્ધહન્તુશ્ચ માતાપિત્રોર્ગુરોસ્તથા। મિત્રદ્રુહિ કૃતઘ્ને ચ ગોઘ્ને ચૈવ કથંચન॥ 12-76-16 (67825) પુત્રઘાતિનિ શત્રૌ ચ ન મન્ત્રાદ્યાજયેદ્દ્વિજઃ। સ તેષાં વિપ્લવઃ પ્રોક્તો મન્ત્રવિદ્ભિઃ સનાતનૈઃ॥ 12-76-17 (67826) યદિ વિપ્રો વિદેશસ્થસ્તીર્થયાત્રાં ગતોઽપિ વા। યદિ ભીતઃ પ્રપન્નો વા કુદેશં શૌચવર્જિતમ્॥ 12-76-18 (67827) સુસયતઃ શુચિર્ભુત્વા મન્ત્રાનુચ્ચારયેદ્દ્વિજઃ। આર્તશ્ચોચ્ચારયેન્મન્ત્રમાર્તત્રાણપરોઽથવા। હીનેષ્વપિ પ્રયુઞ્જાનો નાસૌ વિપ્લાવકઃ સ્મૃતઃ॥ 12-76-19 (67828) ક્રૂરકર્મા વિકર્મા વા કર્મભિર્વઞ્ચિતોઽથવા। તત્ત્વવિત્તરતે પાપં શીલવાન્સયતેન્દ્રિયઃ॥ ' 12-76-20 (67829) એતેભ્યો બલિમાદદ્યાદ્ધીનકોશો મહીપતિઃ। ઋતે બ્રહ્મસમેભ્યશ્ચ દેવકલ્પેભ્ય એવ ચ॥ 12-76-21 (67830) અબ્રાહ્મણાનાં વિત્તસ્ય સ્વામી રાજેતિ નઃ શ્રુતિઃ। બ્રાહ્મણાનાં ચ યેકેચિદ્વિકર્મસ્થા ઇતિ શ્રુતિઃ। `પ્રાગુક્તાંશ્ચાપ્યનુક્તાંશ્ચ સર્વાસ્તાન્દાપયેત્કરાન્' 12-76-22 (67831) વિકર્મસ્થાશ્ચ નોપેક્ષ્યા વિપ્રા રાજ્ઞા કથંચન। નિયમ્યાઃ સંવિભજ્યાશ્ચ ધર્માનુગ્રહકામ્યયા॥ 12-76-23 (67832) યસ્ય સ્મ વિષયે રાજ્ઞઃ સ્તેનો ભવતિ વૈ દ્વિજઃ। રાજ્ઞ એવાપરાધં તં મન્યન્તે તદ્વિદો જનાઃ॥ 12-76-24 (67833) અવૃત્ત્યા યો ભવેત્સ્તેનો વેદવિત્સ્નાતકસ્તથા। રાજન્સ રાજ્ઞા ભર્તવ્ય ઇતિ વેદવિદો વિદુઃ॥ 12-76-25 (67834) સ ચેન્નાપિ નિવર્તેત કૃતવૃત્તિઃ પરન્તપ। તતો નિર્વાસનીયઃ સ્યાત્તસ્માદ્દેશાત્સબાન્ધવઃ॥ 12-76-26 (67835) `યજ્ઞઃ શ્રુતમપૈશુન્યમર્હિસાઽતિથિપૂજનમ્। દમઃ સત્યં તપો દાનમેતદ્બ્રાહ્મણલક્ષણમ્॥' ॥ 12-76-27 (67836) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષટ્સપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 76॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-76-3 ઋગ્યજુઃસામસંપન્નાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-76-7 જન્મકર્મજન્મોચિતકર્મ તેન વિહીનાઃ॥ 12-76-8 બલિં કરવાનમ્। વિષ્ટિંવિના વેતનં રાજસેવામ્॥ 12-76-9 આહ્વાયકા ધર્માધિકારિણઃ। દેવલકા વેતનેન દેવપૂજાકર્તારઃ। મહાપથિકઃ સમુદ્રે નૌયાનેન ગચ્છન્। યદ્વા મહાપથિ શુલ્કગ્રાહકઃ॥

12-77-0 (67837) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-77-0x (5536) કેષાં પ્રભવતે રાજા વિત્તસ્ય ભરતર્ષભ। કયા ચ વૃત્ત્યા વર્તેત તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-77-1 (67838) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-77-2x (5537) અબ્રાહ્મણાનાં વિત્તસ્ય સ્વામી રાજેતિ વૈદિકમ્। બ્રાહ્મણાનાં ચ યે કેચિદ્વિકર્મસ્થા ભવન્ત્યુત॥ 12-77-2 (67839) વિકર્મસ્થાશ્ચ નોપેક્ષ્યા વિપ્રા રાજ્ઞા કથંચન। ઇતિ રાજ્ઞાં પુરાવૃત્તમભિજલ્પન્તિ સાધવઃ॥ 12-77-3 (67840) યસ્ય સ્મ વિષયે રાજ્ઞઃ સ્તેનો ભવતિ વૈ દ્વિજઃ। રાજ્ઞ એવાપરાધં તં મન્યન્તે કિલ્વિષં નૃપ॥ 12-77-4 (67841) અભિશસ્તમિવાત્માનં મન્યન્તે તેન કર્મણા। તસ્માદ્રાજર્ષયઃ સર્વે બ્રાહ્મણાનન્વપાલયન્॥ 12-77-5 (67842) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ગીતં કેકયરાજેન હિયમાણેન રક્ષસા॥ 12-77-6 (67843) કેકયાનામધિપતિં રક્ષો જગ્રાહ દારુણમ્। સ્વાધ્યાયેનાન્વિતં રાજન્નરણ્યે સંશિતવ્રતમ્॥ 12-77-7 (67844) રાજોવાચ। 12-77-8x (5538) ન મે સ્તેનો જનપદે ન કદર્યો ન મદ્યપઃ। નાનાહિતાગ્નિર્નાયજ્વા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-8 (67845) ન ચ મે બ્રાહ્મણોઽવિદ્વાન્નાવ્રતી નાપ્યસોમપઃ। દ્વિજાતિર્વિષયે મહ્યં મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-9 (67846) નાનાપ્તદક્ષિણૈર્યજ્ઞૈર્યજન્તે વિષયે મમ। નાધીતે ચાવ્રતી કશ્ચિન્મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-10 (67847) અધ્યાપયન્ત્યધીયન્તે યજન્તે યાજયન્તિ ચ। દદતિ પ્રતિગૃહ્ણન્તિ ષટ્સુ કર્મસ્વવસ્થિતાઃ॥ 12-77-11 (67848) પૂજિતાઃ સંવિભક્તાશ્ચ મૃદવઃ સત્યવાદિનઃ। બ્રાહ્મણા મે સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-12 (67849) ન યાચન્તે પ્રયચ્છન્તિ સત્યધર્મવિશારદાઃ। નાધ્યાપયન્ત્યધીયન્તે યજન્તે યાજયન્તિ ન॥ 12-77-13 (67850) બ્રાહ્મણાન્પરિરક્ષન્તિ સઙ્ગ્રામેષ્વપલાયિનઃ। ક્ષત્રિયા મે સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-14 (67851) કૃષિગોરક્ષવાણિજ્યમુપજીવન્ત્યમાયયા। અપ્રમત્તાઃ ક્રિયાવન્તઃ સુવૃત્તાઃ સત્યવાદિનઃ॥ 12-77-15 (67852) સંવિભાગં દમં શૌચં સૌહૃદં ચ વ્યપાશ્રિતાઃ। મમ વૈશ્યાઃ સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-16 (67853) ત્રીન્વર્ણાનુપતિષ્ઠન્તે યથાવદનસૂયકાઃ। મમ શૂદ્રાઃ સ્વકર્મસ્થા મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-17 (67854) કૃપણાનાથવૃદ્ધાનાં દુર્બલાતુરયોષિતામ્। સંવિભક્તાઽસ્મિ સર્વેષાં મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-18 (67855) કુલાનુરૂપધર્માણાં પ્રસ્થિતાનાં યથાવિધિ। અવ્યુચ્છેત્તાઽસ્મિ સર્વેષાં મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-19 (67856) તપસ્વિનો મે વિષયે પૂજિતાઃ પરિપાલિતાઃ। સંવિભક્તાશ્ચ સત્કૃત્ય મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-20 (67857) નાસંવિભજ્ય ભોક્તાઽસ્મિ ન વિશામિ પરસ્ત્રિયમ્। સ્વતન્ત્રો જાતુ ન ક્રીડે મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-21 (67858) નાબ્રહ્મચારી ભિક્ષાવાન્ભિક્ષુર્વા બ્રહ્મચર્યવાન્। અનૃત્વિજા હુતં નાસ્તિ મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-22 (67859) `કૃતં રાજ્યં મયા સર્વં રાજ્યસ્થેનાપિ કાર્યવત્। નાહં વ્યુત્ક્રામિતઃ સત્યાન્મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ ' 12-77-23 (67860) નાવજાનામ્યહં વૈદ્યાન્ન વૃદ્ધાન્ન તપસ્વિનઃ। રાષ્ટ્રે સ્વપતિ જાગર્મિ મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-24 (67861) `શુક્લકર્માસ્મિ સર્વત્ર ન દુર્ગતિભયં મમ। ધર્મચારી ગૃહસ્થશ્ચ મા મમાન્તરમાવિશઃ॥' 12-77-25 (67862) વેદાધ્યયનસંપન્નસ્તપસ્વી સત્યધર્મવિત્। સ્વામી સર્વસ્ય રાષ્ટ્રસ્ય ધીમાન્મમ પુરોહિતઃ॥ 12-77-26 (67863) દાનેન દિવ્યાનભિવાઞ્છામિ લોકાન્ સત્યેનાથ બ્રાહ્મણાનાં ચ ગુપ્ત્યા। શુશ્રૂષયા ચાપિ ગુરૂનુપૈમિ ન મે ભયં વિદ્યતે રાક્ષસેભ્યઃ॥ 12-77-27 (67864) ન મે રાષ્ટ્રે વિધવા બ્રહ્મબન્ધુ ર્ન બ્રાહ્મણઃ કિતવો નોત ચોરઃ। નાયાજ્યયાજી ન ચ પાપકર્મા ન મે ભયં વિદ્યતે રાક્ષસેભ્યઃ॥ 12-77-28 (67865) ન મે શસ્ત્રૈરનિર્ભિન્નં ગાત્રે વ્દ્યઙ્ગુલમન્તરમ્। ધર્માર્થં યુધ્યમાનસ્ય મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-29 (67866) ગોબ્રાહ્મણેભ્યો યજ્ઞેભ્યો નિત્યં સ્વસ્ત્યયનં મમ। આશાસતે જના રાષ્ટ્રે મા મમાન્તરમાવિશઃ॥ 12-77-30 (67867) રાક્ષસ ઉવાચ। 12-77-31x (5539) `નારીણાં વ્યભિચારાચ્ચ અન્યાયાચ્ચ મહીક્ષિતામ્। વિપ્રાણાં કર્મદોષાચ્ચ પ્રજાનાં જાયતે ભયમ્॥ 12-77-31 (67868) અવૃષ્ટિર્મારકો દોષઃ સતતં ક્ષુદ્ભયાનિ ચ। વિગ્રહશ્ચ સદા તસ્મિન્દેશે ભવતિ દારુણઃ॥ 12-77-32 (67869) યક્ષરક્ષઃપિશાચેભ્યો નાસુરેભ્યઃ કથંચન। ભયમુત્પદ્યતે તત્ર યત્ર વિપ્રાઃ સુસંયતાઃ॥ 12-77-33 (67870) ગન્ધર્વાપ્સરસઃ સિદ્ધાઃ પન્નગાશ્ચ સરીસૃપાઃ। માનવાન્ન જિઘાંસન્તિ યત્ર નાર્યઃ પતિવ્રતાઃ॥ 12-77-34 (67871) બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યા યત્ર શૂદ્રાશ્ચ ધાર્મિકાઃ। નાઽનાવૃષ્ટિભયં તત્ર ન દુર્ભિક્ષં ન વિભ્રમઃ॥ 12-77-35 (67872) ધાર્મિકો યત્ર ભૂપાલો ન તત્રાસ્તિ પરાભવઃ। ઉત્પાતા ન ચ દૃશ્યન્તે ન દિવ્યા ન ચ માનુષાઃ॥ 12-77-36 (67873) યસ્માત્સર્વાસ્વવસ્થાસુ ધર્મમેવાન્વવેક્ષસે। તસ્માત્પ્રાપ્નુહિ કૈકેય ગૃહં સ્વસ્તિ વ્રજામ્યહમ્॥ 12-77-37 (67874) યેષાં ગોબ્રાહ્મણા રક્ષ્યાઃ પ્રજા રક્ષ્યાશ્ચ કેકય। ન રક્ષોઽભ્યો ભયં તેષાં કુત એવ તુ પાતકમ્॥ 12-77-38 (67875) યેષાં પુરોગમા વિપ્રા યેષાં બ્રહ્મ પરં બલમ્। સુરક્ષિતાસ્તથા વિપ્રાસ્તે વૈ સ્વર્ગજિતો નૃપાઃ॥ 12-77-39 (67876) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-77-40x (5540) તસ્માદ્દ્વિજાતીન્રક્ષેત તે હિ રક્ષન્તિ રક્ષિતાઃ। આશીરેષાં ભવેદ્રાજન્રાજ્ઞાં સમ્યક્પ્રવર્તતામ્॥ 12-77-40 (67877) તસ્માદ્રાજ્ઞા વિશેષેણ વિકર્મસ્થા દ્વિજાતયઃ। નિયમ્યાઃ સંવિભજ્યાશ્ચ પ્રજાનુગ્રહકારણાત્॥ 12-77-41 (67878) એવં યો વર્તતે રાજા પૌરજાનપદેષ્વિહ। અનુભૂયેહ ભદ્રાણિ પ્રાપ્નોતીન્દ્રસલોકતામ્॥ ॥ 12-77-42 (67879) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 77॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-77-8 મામકાન્તરમાવિભઃ ઇતિ ટ. ડ.થ. પાઠઃ। મામકાન્તરમાવિશઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-77-27 ન પાપકારી ન ચ પાપવક્તા ઇતિ ટ.ડ.થ.દ. પાઠઃ॥

12-78-0 (80817) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-0x (6691) વ્યાખ્યાતા રાજધર્મેણ વૃત્તિરાપત્સુ ભારત। કથંચિદ્વૈશ્યધર્મેણ જીવેદ્વા બ્રાહ્મણો ન વા॥ 12-78-1 (80818) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-2x (6692) અશક્તઃ ક્ષત્રધર્મેણ વૈશ્યધર્મેણ વર્તયેત્। કૃષિં ગોરક્ષ્યમાસ્થાય વ્યસને વૃત્તિસંક્ષયે॥ 12-78-2 (80819) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-3x (6693) કાનિ પણ્યાનિ વિક્રીણન્સ્વર્ગલોકાન્ન હીયતે। બ્રાહ્મણો વૈશ્યધર્મેણ વર્તયન્ભરતર્ષભ॥ 12-78-3 (80820) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-4x (6694) સુરાલવણમિત્યેતત્તિલાન્કેસરિણઃ પશૂન્। વૃષભાન્મધુ માંસં ચ કૃતાન્નં ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-78-4 (80821) સર્વાસ્વવસ્થાસ્વેતાનિ બ્રાહ્મણઃ પરિવર્જયેત્। એતેષાં વિક્રયાત્તાત બ્રાહ્મણો નરકે પતેત્॥ 12-78-5 (80822) અજોઽગ્નિર્વરુણો મેષઃ સૂર્યોઽશ્વઃ પૃથિવી વિરાટ્। ધેનુર્યજ્ઞશ્ચ સોમશ્ચ ન વિક્રેયાઃ કથંચન॥ 12-78-6 (80823) પક્વેનામસ્ય નિમયં ન પ્રશંસન્તિ સાધવઃ। નિમયેત્પક્વમામેન ભોજનાર્થાય ભારત॥ 12-78-7 (80824) વયં સિદ્ધમશિષ્યામો ભવાન્સાધયતામિદમ્। એવં સંવીક્ષ્ય સમયં નાધર્મોઽસ્તિ કથંચન॥ 12-78-8 (80825) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યથા કર્મઃ સનાતનઃ। વ્યવહારપ્રવૃત્તાનાં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-78-9 (80826) ભવતેઽહં દદાનીદં ભવાનેતત્પ્રયચ્છતુ। ઉચિતો વર્તતે ધર્મો ન બલાત્સંપ્રવર્તતે॥ 12-78-10 (80827) ઇત્યેવં સંપ્રવર્તન્તે વ્યવહારાઃ પુરાતનઃ। ઋષીણામિતરેષાં ચ સાધુ ચૈતદસંશયમ્॥ 12-78-11 (80828) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-12x (6695) અથ તાત યદા સર્વાઃ શસ્ત્રમાદદતે પ્રજાઃ। વ્યુત્ક્રમન્તે સ્વધર્મેભ્યઃ ક્ષત્રસ્ય ક્ષીયતે બલમ્॥ 12-78-12 (80829) તદા ત્રાતા તુ કો નુ સ્યાત્કો ધર્મઃ કિં પરાયણમ્। એતં મે સંશયં બ્રૂહિ વિસ્તરેણ પિતામહ॥ 12-78-13 (80830) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-14x (6696) દાનેન તપસા યજ્ઞૈદદ્રોહેણ દમેન ચ। બ્રાહ્મણપ્રમુખા વર્ણાઃ ક્ષેમમિચ્છેયુરાત્મનઃ॥ 12-78-14 (80831) તેષાં યે વેદબલિનસ્ત ઉત્થાય સમન્તતઃ। રાજ્ઞો બલં વર્ધયેયુર્મહેન્દ્રસ્યેવ દેવતાઃ॥ 12-78-15 (80832) રાજ્ઞો હિ ક્ષીયમાણસ્ય બ્રહ્મૈવાહુઃ પરાયણમ્। તસ્માદ્બ્રાહ્મબલેનૈવ સમુત્થેયં વિજાનતા॥ 12-78-16 (80833) યદા તુ વિજયી રાજા ક્ષેમં રાષ્ટ્રેઽભિસન્દધેત્। તદા વર્ણા યથાધર્મં નિવિશેયુઃ સ્વકર્મસુ॥ 12-78-17 (80834) ઉન્મર્યાદે પ્રવૃત્તે તુ દસ્યુભિઃ સંકરે કૃતે। સર્વે વર્ણા ન દુષ્યેયુઃ શસ્ત્રવન્તો યુધિષ્ઠિર॥ 12-78-18 (80835) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-19x (6697) અથ ચેત્સર્વતઃ ક્ષત્રં પ્રદુષ્યેદ્બ્રાહ્મણં પ્રતિ। કસ્તત્ર બ્રાહ્મણાંસ્ત્રાતા કો ધર્મઃ કિં પરાયણમ્॥ 12-78-19 (80836) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-20x (6698) તપસા બ્રહ્મચર્યેણ શસ્ત્રેણ ચ બલેન ચ। અમાયયા માયયા ચ નિયન્તવ્યં તદા ભવેત્॥ 12-78-20 (80837) ક્ષત્રિયસ્યાતિવૃત્તસ્ય બ્રાહ્મણેષુ વિશેષતઃ। બ્રહ્મૈવ સંનિયન્તૃ સ્યાત્ક્ષત્રં હિ બ્રહ્મસંભવમ્॥ 12-78-21 (80838) અભ્દ્યોઽગ્નિર્બ્રહ્મતઃ ક્ષત્રમશ્મનો લોહમુત્થિતમ્। તેષાં સર્વત્રગં તેજઃ સ્વસ્વયોનિષુ શામ્યતિ॥ 12-78-22 (80839) યદા છિનત્ત્યયોઽશ્માનમગ્નિશ્ચાપોઽભિહન્તિ ચ। ક્ષત્રં ચ બ્રાહ્મણં દ્વેષ્ટિ તદા શામ્યન્તિ તે ત્રયઃ॥ 12-78-23 (80840) તસ્માદ્બ્રહ્મણિ શામ્યન્તિ ક્ષત્રિયાણાં યુધિષ્ઠિર। સમુદીર્ણાન્યજેયાનિ તેજાંસિ ચ બલાનિ ચ॥ 12-78-24 (80841) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-25x (6699) બ્રહ્મવીર્યે મૃદૂભૂતે ક્ષત્રવીર્યે ચ દુર્બલે। દુષ્ટેષુ સર્વવર્ણેષુ બ્રાહ્મણાન્પ્રતિ ભારત॥ 12-78-25 (80842) યે તત્ર યુદ્ધં કુર્વન્તિ ત્યક્ત્વા જીવિતમાત્મનઃ। `બ્રાહ્મણાન્પરિરક્ષન્તિ તેષાં લોકા ભવન્તિ કે॥ 12-78-26 (80843) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-27x (6700) બ્રાહ્મણાન્પરિરક્ષન્તો ધર્મમાત્માનમેવ ચ। મનસ્વિનો મન્યુમન્તઃ પુણ્યાઁલ્લોકાન્વ્રજન્ત્યમી। બ્રાહ્મણાર્થં હિ સર્વેષાં શસ્ત્રગ્રહણભિષ્યતે॥ 12-78-27 (80844) અતિસ્વિષ્ટમધીતાનાં લોકાનતિતપસ્વિનામ્। અનાશકાગ્ન્યાહિતાનાં શૂરા યાન્તિ પરાં ગતિમ્॥ 12-78-28 (80845) બ્રાહ્મણસ્ત્રિષુ વર્ણેષુ શસ્ત્રં ગૃહ્ણન્ન દુષ્યતિ। એષ એવાત્મનસ્ત્યાગો નાન્યં ધર્મં વિદુર્જના॥ 12-78-29 (80846) તેભ્યો નમશ્ચ ભદ્રં ચ યે શરીરાણિ જુહ્વતિ। બ્રહ્મદ્વિપો જિઘાંસન્તસ્તેષાં નોઽસ્તુ સલોકતા॥ 12-78-30 (80847) બ્રહ્મલોકજિતઃ સ્વર્ગ્યાન્વીરાંસ્તાન્મનુરવ્રવીત્। યથાઽશ્વમેધાવભૃથે સ્નાતાઃ પૂતા ભવન્ત્યુત। દુષ્કૃતઃ સુકૃતશ્ચૈવ તથા શસ્ત્રહતા રણે॥ 12-78-31 (80848) ભવત્યધર્મો ધર્મો હિ ધર્મોઽધર્મો ભવત્યુત। કારણાદ્દેશકાલસ્ય દેશઃ કાલઃ સ તાદૃશઃ॥ 12-78-32 (80849) મૈત્રાઃ ક્રૂરાણિ કુર્વન્તો જયન્તિ સ્વર્ગમુત્તમમ્। ધર્મ્યાઃ પાપાનિ કુર્વાણા ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ 12-78-33 (80850) બ્રાહ્મણસ્ત્રિષુ કાલેષુ શસ્ત્રં ગૃહ્ણન્ન દુષ્યતિ। આત્મત્રાણે દસ્યુદોષે સર્વસ્વહરણે તથા॥ 12-78-34 (80851) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-78-35x (6701) અભ્યુત્થિતે દસ્યુબલે ક્ષત્રાર્થે વર્ણસઙ્કરે। સંપ્રમૂઢેષુ વર્ણેષુ યદન્યોઽભિભવેદ્વલી॥ 12-78-35 (80852) બ્રાહ્મણો યદિ વા વૈશ્યઃ શૂદ્રો વા રાજસત્તમ। દસ્યુભ્યો યઃ પ્રજા રક્ષેદ્દણ્ડં ધર્મેણ ધારયેત્॥ 12-78-36 (80853) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-78-37x (6702) કાર્યં કુર્યાન્ન વા કુર્યાત્સ વાર્યો વા ભવેન્ન વા। ન સ્મ શસ્ત્રં ગૃહીતવ્યમન્યત્ર ક્ષત્રબન્ધુતઃ॥ 12-78-37 (80854) અપારે યો ભવેત્પારમપ્લવેઃ યઃ પ્લવો ભવેત્। શૂદ્રો વા યદિ વાઽપ્યન્યઃ સર્વથા માનમર્હતિ॥ 12-78-38 (80855) યમાશ્રિત્ય નરા રાજન્વર્તયેયુર્યથાસુખમ્। અનાથાસ્તપ્યમાનાશ્ચ દસ્યુભિઃ પરિપીડિતાઃ॥ 12-78-39 (80856) તમેવ પૂજયેયુસ્તે પ્રીત્યા સ્વમિવ બાન્ધવમ્। યહદ્ધ્યભીષ્ટં કૌરવ્ય કર્તા સન્માનમર્હતિ॥ 12-78-40 (80857) કિમનડુહા યો ન વહેત્કિં ધેન્વા વાઽપ્યદુગ્ધયા। બન્ધ્યયા ભાર્યયા કોઽર્થઃ કોઽર્થો રાજ્ઞાઽપ્યરક્ષતા॥ 12-78-41 (80858) યથા દારુમયો હસ્તી યથા ચર્મમયો મૃગઃ। યથા હ્યદક્ષઃ પુરુષઃ પથિ ક્ષેત્રં યથોપરમ્॥ 12-78-42 (80859) યથા વિપ્રોઽનધીયાનો રાજા યશ્ચ ન રક્ષિતા। મેઘો ન વર્ષતે યશ્ચ સર્વ એવ નિરર્થકાઃ॥ 12-78-43 (80860) નિત્યં યસ્તુ સતો રક્ષેદસતશ્ચ નિવર્તયેત્। સ એવ રાજા કર્તવ્યસ્તેન સર્વમિદં ધૃતમ્॥ ॥ 12-78-44 (80861) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 78॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-78-4 કેસરિણઃ અશ્વાન્। પશૂન્ગોજાવિમહિષાદીન્। કૃતાન્નં પક્વમન્નમ્॥ 12-78-6 વિરાટ્ અન્નમ્॥ 12-78-7 પક્વેનામસ્ય વિનિમયે પક્વદો દુષ્યતિ નત્વામદ ઇત્યર્થઃ॥ 12-78-8 ઇદમપ્યપવદતિ વયમિતિ। નિમયમ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-19 કસ્તસ્ય બ્રાહ્મણસ્ત્રાતેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-29 એવમેવાત્મનસ્ત્યાગાન્નાન્યં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-30 નોઽસ્માકમ્॥ 12-78-33 મૈત્રા ઉત્તઙ્કપરાશરાદયઃ। ક્રૂરાણિ સર્પરાક્ષસસત્રાદીનિ। ધર્મ્યા ધર્માદનપેતાઃ ક્ષત્રિયાઃ। પાપાનિ પરરાષ્ટ્રાવમર્દાદીનિ। અધર્મસ્ય ધર્મત્વેન ઉદાહરણદ્વયમુક્તમ્। ઇદમેવાઽર્હિસાખ્યધર્માશ્રયેઽધર્મરૂપમપિ ભવતીતિ જ્ઞેયમ્॥ 12-78-41 કિં તૈર્યેઽનડુહો નોહ્યાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-78-42 યદાહ્યનર્થઃ ષણ્ઢો વા પાર્થ ક્ષેત્રં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-79-0 (67880) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-79-0x (5541) ક્વ સમર્થાઃ કથંશીલા ઋત્વિજઃ સ્યુઃ પિતામહ। કથંવિધાશ્ચ રાજેન્દ્ર તદ્બ્રૂહિ વદતાં વર॥ 12-79-1 (67881) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-79-2x (5542) પ્રતિકર્મપરા રાજન્વૃત્તિરસ્ય વિધીયતે। છન્દઃ સામાદિ વિજ્ઞાય દ્વિજાનાં શ્રુતમેવચ॥ 12-79-2 (67882) યે ત્વેકરતયો નિત્યં ધીરાશ્ચ પ્રિયવાદિનઃ। પરસ્પરસ્ય સુહૃદઃ સમન્તાત્સમદર્શિનઃ॥ 12-79-3 (67883) આનૃશંસ્યં સત્યવાક્યમહિંસા દમ આર્જવમ્। અદ્રોહોઽનભિમાનશ્ચ હ્રીસ્તિતિક્ષા દમઃ શમઃ॥ 12-79-4 (67884) `યસ્મિન્નેતાનિ દૃશ્યન્તે સ પુરોહિત ઉચ્યતે।' ધીમાન્સત્યધૃતિર્દાન્તો ભૂતાનામવિહિંસકઃ। અકામદ્વેષસંયુક્તસ્ત્રિભિઃ શુક્લૈઃ સમન્વિતઃ॥ 12-79-5 (67885) અહિંસકો જ્ઞાનતૃપ્તઃ સ બ્રહ્માસનમર્હતિ। એતે મહર્ત્વિજસ્તાત સર્વે માન્યા યથાર્હતઃ॥ 12-79-6 (67886) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-79-7x (5543) યદિદં વેદવચનં દક્ષિણાસુ વિધીયતે। ઇદં દેયમિદં દેયં ન ક્વચિવ્દ્યવતિષ્ઠતે॥ 12-79-7 (67887) દેયં પ્રતિધનં શાસ્ત્રમાપદ્ધર્મા ન શાસ્ત્રતઃ। આજ્ઞા શાસ્ત્રસ્ય ઘોરે યં ન શક્તિં સમવેક્ષતે॥ 12-79-8 (67888) શ્રદ્ધામાલમ્બ્ય યષ્ટવ્યમિત્યેષા વૈદિકી શ્રુતિઃ। મિથ્યોપેતસ્ય યજ્ઞસ્ય કિમુ શ્રદ્ધા કરિષ્યતિ॥ 12-79-9 (67889) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-79-10x (5544) ન વેદાનાં પરિભવાન્ન શાઠ્યેન ન માયયા। કશ્ચિન્મહદવાપ્નોતિ મા તે ભૂદ્બુદ્ધિરીદૃશી॥ 12-79-10 (67890) યજ્ઞાઙ્ગં દક્ષિણા તાત મન્ત્રાણાં પરિબૃંહણમ્। ન મન્ત્રા દક્ષિણાહીનાસ્તારયન્તિ કથંચન॥ 12-79-11 (67891) શક્તિસ્તુ પૂર્ણપાત્રેણ સંમિતા નાવમા ભવેત્। અવશ્યં તાત યષ્ટવ્યં ત્રિભિર્વર્ણૈર્થથાબલમ્॥ 12-79-12 (67892) સોમો રાજા બ્રાહ્મણાનામિત્યેષા વૈદિકી શ્રુતિઃ। તં ચ વિક્રેતુમિચ્છન્તિ ન તથા વૃત્તિરિષ્યતે॥ 12-79-13 (67893) તેન ક્રીતેન ધર્મેણ તતો યજ્ઞઃ પ્રતાયતે। ઇત્યેવં ધર્મમાખ્યાતમૃષિભિર્ધર્મકોવિદૈઃ॥ 12-79-14 (67894) પુમાન્યજ્ઞશ્ચ સોમશ્ચ ન્યાયવૃત્તો યદા ભવેત્। અન્યાયવૃત્તઃ પુરુષો ન પરસ્ય ન ચાત્મનઃ॥ 12-79-15 (67895) શરીરં યજ્ઞપાત્રાણિ ઇત્યેષા શ્રૂયતે શ્રુતિઃ। તાનિ સમ્યક્પ્રણીતાનિ બ્રાહ્મણાનાં મહાત્મનામ્॥ 12-79-16 (67896) તપો યજ્ઞાદપિ શ્રેષ્ઠમિત્યેષા પરમા શ્રુતિઃ। તત્તે તપઃ પ્રવક્ષ્યામિ વિદ્વંસ્તદપિ મે શૃણુ॥ 12-79-17 (67897) અહિંસા સત્યવચનમાનૃશંસ્યં દમો ઘૃણા। એતત્તપો વિદુર્ધીરા ન શરીરસ્ય શોષણમ્॥ 12-79-18 (67898) અપ્રામાણ્યં ચ વેદાનાં શાસ્ત્રાણાં ચાતિલઙ્ઘનમ્। અવ્યવસ્થા ચ સર્વત્ર તદ્વૈ નાશનમાત્મનઃ॥ 12-79-19 (67899) નિબોધ દશહોતૄણાં વિધાનં પાર્થ યાદૃશમ્। ચિત્તિઃ સ્રુક્ ચિત્તમાજ્યં ચ પવિત્રં જ્ઞાનમુત્તમમ્। `ન શાઠ્યં ન ચ જિહ્યત્વં કાલો દેશશ્ચ તે દશ॥' 12-79-20 (67900) સર્વં દિહ્નં મૃત્યુપદમાર્જવં બ્રહ્મણઃ પદમ્। એતાવાઞ્જ્ઞાનવિષયઃ કિં પ્રલાપઃ કરિષ્યતિ॥ ॥ 12-79-21 (67901) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 79॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-79-2 રાજ્ઞાં શાન્તિકપૌષ્ટિકાદિકર્મપ્રયોગશુદ્ધ્યાખ્યં પ્રતિકર્મ ઋત્વિગ્ભિઃ કર્તવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-79-5 ત્રિભિઃ શ્રુતવૃત્તવશૈઃ। શુક્લૈનિંર્દોષૈઃ॥ 12-79-7 ઇદં દેયમિદં દેયમિતિ યદિદં વેદવચનમિતિ ઇતિ શબ્દાધ્યાહારેણ યોજ્યમ્। વ્યવતિષ્ઠતે વ્યવસ્થાં પ્રાપ્નોતિ। અલ્પેઽપ્યપચ્છેદનિમિત્તે સર્વસ્વદક્ષિણાબિધાનાદુત્તરક્રતુકલાપલોપપ્રાપ્તેઃ॥ 12-79-9 ગોઃસ્થાને ચરુમાત્રદાનરૂપોઽનુકલ્પોમિથ્યાચારસ્તદુપેતો યજ્ઞઃ શ્રદ્ધયાપિનિ સંપૂર્યત ઇત્યર્થઃ॥ 12-79-21 જિહ્નં શાઠ્યમ્। આર્જવં અવક્રત્વમ્॥

12-80-0 (67902) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-80-0x (5545) યદપ્યલ્પતરં કર્મ તદપ્યેકેન દુષ્કરમ્। પુરુષેણાસહાયેન કિમુ રાજ્યં પિતામહ॥ 12-80-1 (67903) કિંશીલઃ કિંસમાચારો રાજ્ઞો યઃ સચિવો ભવેત્। કીદૃશે વિશ્વસેદ્રાજા કીદૃશે ન ચ વિશ્વસેત્॥ 12-80-2 (67904) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-80-3x (5546) ચતુર્વિધાનિ મિત્રાણિ રાજ્ઞાં રાજન્ભવન્ત્યુત। સહાર્થો ભજઃ નિશ્ચ સહજઃ કૃત્રિમસ્તથા॥ 12-80-3 (67905) ધર્માત્મા પઞ્ચમં મિત્રં સ તુ નૈકસ્ય ન દ્વયોઃ। યતો ધર્મસ્તતો વા સ્યાન્મધ્યસ્થો વા તતો ભવેત્॥ 12-80-4 (67906) યો યસ્યાર્થો ન રોચેત ન તં તસ્ય પ્રકાશયેત। `મિત્રાણાં પ્રકૃતિર્નાસ્તિ ત્વમિત્રાણાં ચ ભારત। ઉપકારાદ્ભવેન્મિત્રમપકારાદ્ભવેદરિઃ॥ 12-80-5 (67907) યસ્યૈવ હિ મનુષ્યસ્ય નરો મરણમૃચ્છતિ। તસ્ય પર્યાગતે કાલે પુનર્જીવિતુમિચ્છતિ॥ 12-80-6 (67908) ધર્માધર્મેણ રાજાનશ્ચરન્તિ વિજિગીષવઃ। ચતુર્ણાં મધ્યમૌ શ્રેષ્ઠૌ નિત્યં શઙ્ક્યૌ તથાઽપરૌ। સર્વે નિત્યં શઙ્કિતવ્યાઃ પ્રત્યક્ષં કાર્યમાત્મનઃ॥ 12-80-7 (67909) ન હિ રાજ્ઞા પ્રમાદો વૈ કર્તવ્યો મિત્રરક્ષણે। પ્રમાદિનં હિ રાજાનં લોકાઃ પરિભવન્ત્યુત॥ 12-80-8 (67910) અસાધુઃ સાધુતામેતિ સાધુર્ભવતિ દારુણઃ। અરિશ્ચ મિત્રં ભવતિ મિત્રં ચાપિ પ્રદુષ્યતિ॥ 12-80-9 (67911) અનિત્યચિત્તઃ પુરુષસ્તસ્મિન્કો જાતુ વિશ્વસેત્। તસ્માત્પ્રધાનં યત્કાર્યં પ્રત્યક્ષં તત્સમાચરેત્॥ 12-80-10 (67912) એકાન્તેન હિ વિશ્વાસઃ કૃત્સ્નો કર્માર્થનાશકઃ। અવિશ્વાસશ્ચ સર્વત્ર મૃત્યુર્નાપિ વિશિષ્યતે॥ 12-80-11 (67913) અકાલમૃત્યુર્વિશ્વાસોઽવિશ્વસન્હિ વિપદ્યતે। યસ્મિન્કરોતિ વિશ્વાસમિચ્છતસ્તસ્ય જીવતિ॥ 12-80-12 (67914) તસ્માદ્વિશ્વસિતવ્યં ચ શઙ્કિતવ્યં ચ કેષુચિત્। એષા નીતિગતિસ્તાત લક્ષ્મીશ્ચૈષા સનાતની॥ 12-80-13 (67915) યં મન્યેત મમાભાવાદિમમર્થાગમઃ સ્પૃશેત્। નિત્યં તસ્માચ્છઙ્કિતવ્યમમિત્રં તં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-80-14 (67916) યસ્ય ક્ષેત્રાદપ્યુદકં ક્ષેત્રમન્યસ્ય ગચ્છતિ। ન તત્રાનિચ્છતસ્તસ્ય ભિદ્યેરન્સર્વસેતવઃ॥ 12-80-15 (67917) તથૈવાત્યુદકાદ્ભીતસ્તસ્ય ભેદનમિચ્છતિ। યમેવંલક્ષણં વિદ્યાત્તમમિત્રં વિદુર્બુધાઃ॥ 12-80-16 (67918) યસ્તુ વૃદ્ધ્યા ન તપ્યેત ક્ષયે દીનતરો ભવેત્। એતદુત્તમમિત્રસ્ય નિમિત્તમભિચક્ષતે॥ 12-80-17 (67919) યન્મન્યેત મમાભાવાદસ્યાભાવો ભવેદિતિ। તસ્મિન્કુર્વીત વિશ્વાસં યથા પિતરી વૈ તથા॥ 12-80-18 (67920) તં શક્ત્યા વર્તમાનં ચ સર્વતઃ પરિબૃંહયેત્। નિત્યં ક્ષતાદ્વારયતિ યો ધર્મેષ્વપિ કર્મસુ॥ 12-80-19 (67921) ક્ષતાદ્ભીતં વિજાનીયાદુત્તમં મિત્રલક્ષણમ્। યે યસ્ય ક્ષયમિચ્છન્તિ તે તસ્ય રિપવઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-80-20 (67922) વ્યસનાન્નિત્યભીતો યઃ સમૃદ્ધ્યા યો ન દુષ્યતિ। યત્સ્યાદેવંવિધં મિત્રં તદાત્મસમમુચ્યતે॥ 12-80-21 (67923) રૂપવર્ણસ્વરોપેતસ્તિતિક્ષુરનસૂયકઃ। કુલીનઃ શીલસંપન્નઃ સ તે સ્યાત્પ્રત્યનન્તરઃ॥ 12-80-22 (67924) મેધાવી સ્મૃતિમાન્દક્ષઃ પ્રકૃત્યા ચાનૃશંસ્યવાન્। યો માનિતોઽમાનિતો વા ન સન્તુષ્યેત્કથંચન॥ 12-80-23 (67925) ઋત્વિગ્વા યદિ વાઽઽચાર્યઃ સખા વાઽત્યંતસત્કૃતઃ। ગૃહે વસેદમાત્યસ્તે સ સ્યાત્પરમપૂજિતઃ॥ 12-80-24 (67926) સંવિદ્યાઃ પરમં મિત્રં પ્રકૃતિં ચાર્થધર્મયોઃ। વિશ્વાસસ્તે ભવેત્તત્ર યથા પિતરિ વૈ તથા॥ 12-80-25 (67927) નૈવ દ્વૌ ન ત્રયઃ કાર્યા ન મૃષ્યેરન્પરસ્પરમ્। એકાર્થે હેતુભૂતાનાં ભેદો ભવતિ સર્વદા॥ 12-80-26 (67928) કીર્તિપ્રધાનો યસ્ત સ્યાદ્યશ્ચ સ્યાત્સમયે સ્થિતઃ। સમર્થાન્યશ્ચ ન દ્વેષ્ટિ નાનર્થાન્કુરુતે ચ યઃ॥ 12-80-27 (67929) યો ન કામાદ્ભયાલ્લોભાત્ક્રોધાદ્વા ધર્મમુત્સૃજેત્। દક્ષઃ પર્યાપ્તવચનઃ સ તે સ્યાત્પ્રત્યનન્તરઃ॥ 12-80-28 (67930) કુલીનઃ શીલસંપન્નસ્તિતિક્ષુરવિકત્થનઃ। શૂરશ્ચાર્યશ્ચ વિદ્વાંશ્ચ પ્રતિપત્તિવિશારદઃ॥ 12-80-29 (67931) એતે હ્યમાત્યાઃ કર્તવ્યાઃ સર્વકર્મસ્વવસ્થિતાઃ। પૂજિતાઃ સંબિભક્તાશ્ચ સુસહાયાઃ સ્વનુષ્ઠિતાઃ॥ 12-80-30 (67932) કૃત્સ્નપ્રેતે વિનિક્ષિપ્તાઃ પ્રતિરૂપેષુ કર્મસુ। યુક્તા મહત્સુ કાર્યેષુ શ્રેયાંસ્યુત્પાદયન્ત્યુત॥ 12-80-31 (67933) એતે કર્માણિ કુર્વન્તિ સ્પર્ધમાના મિથઃ સદા। અનુતિષ્ઠન્તિ ચૈવાર્થમાચક્ષાણાઃ પરસ્પરમ્॥ 12-80-32 (67934) જ્ઞાતિભ્યો બિભિયાશ્ચૈવ મૃત્યોરિવ યતસ્તદા। ઉપરાજેવ રાજર્ધિ જ્ઞાતિર્ન સહતે સદા॥ 12-80-33 (67935) ઋજોર્મૃદોર્વદાન્યસ્ય હ્રીમતઃ સત્યવાદિનઃ। નાન્યો જ્ઞાતેર્મહાબાહો વિનાશમભિનન્દતિ॥ 12-80-34 (67936) અજ્ઞાતયોઽપ્યસુખદા જ્ઞાતયોઽપિ સુખાવહાઃ। અજ્ઞાતિમન્તં પુરુષં પરે ચાભિભવન્ત્યુત॥ 12-80-35 (67937) નિકૃતસ્ય નરૈરન્યૈર્જ્ઞાતિરેવ પરાયણમ્। નાન્યો નિકારં સહતે જ્ઞાતિર્જ્ઞાતેઃ કદાચન॥ 12-80-36 (67938) આત્માનમેવ જાનાતિ નિકૃતં બાન્ધવૈપરિ। તેષુ સન્તિ ગુણાશ્ચૈવ નૈર્ગુણ્યં ચૈવ લક્ષ્યતે॥ 12-80-37 (67939) નાજ્ઞાતિરનુગૃહ્ણાતિ નાજ્ઞાતિર્વૃદ્ધિમશ્નુતે। ઉભયં જ્ઞાતિવર્ગેષુ દૃશ્યતે સાધ્વસાધુ ચ॥ 12-80-38 (67940) સંમાનયેત્પૂજયેચ્ચ વાચા નિત્યં ચ કર્મણા। કુર્યાચ્ચ પ્રિયમેતેભ્યો નાપ્રિયં કિંચિદ ચરેત્॥ 12-80-39 (67941) વિશ્વસ્તવદવિશ્વસ્તસ્તેષુ વર્તેત સર્વદા ન હિ દોષો ગુણો વેતિ નિરૂપ્યસ્તેષુ દૃશ્યતે॥ 12-80-40 (67942) અસ્યૈવં વર્તમાનસ્ય પુરુષસ્યાપ્રમાદિનઃ। અમિત્રાઃ સંપ્રસીદન્તિ તતો મિત્રં ભવન્ત્યપિ॥ 12-80-41 (67943) ય એવં વર્તતે નિત્યં જ્ઞાતિસંબન્ધિમણ્ડલે। મિત્રેષ્વમિત્રે મધ્યસ્થે ચિરં યશસિ તિષ્ઠતિ॥ ॥ 12-80-42 (67944) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 80॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-80-3 સહાર્થઃ અયં શત્રુરુભાથ્યામુન્મૂલનીયઃ અસ્ય રાજ્યં ઉભાભ્યાં વિભજ્ય ગ્રાહ્યમિતિં પણપૂર્વં કૃતઃ। ભજમાનઃ પિતૃપૈતામહક્રમાગતઃ સહજઃ માતૃષ્વસ્ત્રીયાદિઃ કૃત્રિમો ધનાદિના આવર્જિતઃ॥ 12-80-7 સર્વે પઞ્ચાપિ પ્રત્યક્ષં કાર્યમુદ્દિશ્ય મન્ત્રિતમપિ દુષ્ટામાત્યનિગ્રહાદિકં કાર્યં પઞ્ચાનામપિ સમક્ષં ન કુર્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-80-14 મમાભાવાત્ મયિ મૃતે અર્થાગમઃ ઇમં સ્પૃશેત્ ઇતિ યં મન્યેત તસ્માચ્છઙ્કિતવ્યમિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-80-18 યત્ મિત્રં કર્તૃ॥ 12-80-28 પ્રત્યનન્તરઃ પ્રતિનિધિઃ પ્રધાન હતિયાવત્॥ 12-80-30 સ્યનુષ્ઠિતાઃ સુપ્તુભક્તિં કર્તવ્યં યેષાં તે॥ 12-80-31 કૃત્સ્નમપ્રતિકઞ્ચુકં યથા રક્ષત્તથા વિનિક્ષિપ્તા અધિકૃતાઃ। પ્રતિરૂપેષ્વનુરૂપેષુ કર્મસ્વાયવ્યયસકલનાદિષુ। કાર્યેષુ પરામિભવાદિષુ॥ 12-80-33 ઉપરાજા સમીભવર્તી સામન્તઃ॥ 12-80-36 નિકૃતસ્ય લઙ્ઘિતસ્ય લઙ્ઘિતસ્ય॥ 12-80-37 બાન્ધવૈઃ સંબન્ધિભિર્નિકૃતે કસ્મિંશ્ચિત્પુરુષે તજ્જ્ઞાતિઃ આત્માનમેવ નિકૃતં જાનાતિ। તેષુ જ્ઞાતિષુ॥ 12-80-41 તથા મિત્રીભવન્ત્યપીતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-81-0 (67945) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-81-0x (5547) એવમગ્રાહ્યકે તસ્મિઞ્જ્ઞાતિસંબન્ધિમણ્ડલે। મિત્રેષ્વમિત્રેષ્વપિ ચ કથં ભાવો વિભાવ્યતે॥ 12-81-1 (67946) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-81-2x (5548) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સંવાદં વાસુદેવસ્ય મહર્ષેર્નારદસ્ય ચ॥ 12-81-2 (67947) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-81-3x (5549) નાસુહૃત્પરર્મ મન્ત્રં નારદાર્હતિ વેદિતુમ્। અપણ્ડિતો વાઽપિ સુહૃત્પણ્ડિતો વાપ્યનાત્મવાન્॥ 12-81-3 (67948) સ તે સૌહૃદમાસ્થાય કિંચિદ્વક્ષ્યામિ નારદ। કૃત્સ્નાં બુદ્ધિં ચ તે પ્રેક્ષ્ય સંપૃચ્છે ત્રિદિવઙ્ગમ॥ 12-81-4 (67949) દાસ્યમૈશ્વર્યવાદેન જ્ઞાતીનાં વૈ કરોમ્યહમ્। અર્ધંભોક્તાઽસ્મિ ભોગાનાં વાગ્દુરુક્તાનિ ચ ક્ષમે॥ 12-81-5 (67950) અરણીમગ્નિકામો વા મથ્નાતિ દહૃયં મમ। વાચા દુરુક્તં દેવર્ષે તન્માં દહતિ નિત્યદા॥ 12-81-6 (67951) બલં સઙ્કર્ષણે નિત્યં સૌકુમાર્યં પુનર્ગદે। રૂપેણ મત્તઃ પ્રદ્યુમ્નઃ સોઽસહાયોઽસ્મિ નારદ॥ 12-81-7 (67952) અન્યે હિ સુમહાભાગા બલવન્તો દુરાસદાઃ। નિત્યોત્થાનેન સંપન્ના નારદાન્ધકવૃષ્ણયઃ॥ 12-81-8 (67953) યસ્ય ન સ્યુર્ન વૈ સ સ્યાદ્યસ્ય સ્યુઃ કૃત્સ્નમેવ તત્। દ્વયોરેનં પ્રચરતોર્વૃણોમ્યેકરતં ન ચ॥ 12-81-9 (67954) સ્યાતાં યસ્યાહુકાક્રૂરૌ કિં નુ દુઃખતરં તતઃ। યસ્ય ચાપિ ન તૌ સ્યાતાં કિં નુ દુઃખતરં તતઃ॥ 12-81-10 (67955) સોઽહં કિત્નવમાતેવ દ્વયોરપિ મહામુને। નૈકસ્ય જયમાશંસે દ્વિતીયસ્ય પરાજયમ્॥ 12-81-11 (67956) મમૈવં ક્લિશ્યમાનસ્ય નારદોભયદર્શનાત્। વક્તુમર્હસિ યચ્છ્રેયો જ્ઞાતીનામાત્મનસ્તથા॥ 12-81-12 (67957) નારદ ઉવાચ। 12-81-13x (5550) આપદો દ્વિવિધાઃ કૃષ્ણ બાહ્યાશ્ચામ્યન્તરાશ્ચ હ। પ્રાદુર્ભવન્તિ વાર્ષ્ણેય સ્વકૃતા યદિ વાઽન્યતઃ॥ 12-81-13 (67958) સેયમાભ્યન્તરા તુભ્યમાપત્કૃચ્છ્રા સ્વકર્મજા। અક્રૂરભોજપ્રભવા સર્વે હ્યેતે તદન્વયઃ॥ 12-81-14 (67959) અર્થહેતોર્હિ કામાદ્વા વીરબીભત્સયાઽપિ વા। આત્મના પ્રાપ્તમૈશ્વર્યમન્યત્ર પ્રતિપાદિતમ્॥ 12-81-15 (67960) કૃતમૂલમિદાનીં તદ્રાજશબ્દસહાયવત્। ન શક્યં પુનરાદાતું વાન્તમન્નમિવ સ્વયમ્॥ 12-81-16 (67961) બભ્રૂગ્રસેનતો રાજ્યં નાપ્નું શક્યં કથંચન। જ્ઞાતિભેદભયાત્કૃષ્ણ ત્વયા ચાપિ વિશેષતઃ॥ 12-81-17 (67962) તચ્ચ સિધ્યેત્પ્રયત્નેન કૃત્વા કર્મ સુદુષ્કરમ્। મહાક્ષયં વ્યયો વા સ્યાદ્વિનાશો વા પુનર્ભવેત્॥ 12-81-18 (67963) અનાયસેન શસ્ત્રેણ મૃદુના હૃદયચ્છિદા। જિહ્વામુદ્ધર સર્વેષાં પરિમૃદજ્યાનુમૃજ્ય ચ॥ 12-81-19 (67964) વાસુદેવ ઉવાચ। 12-81-20x (5551) અનાયસં મુને શસ્ત્રં મૃદુ વિદ્યામહં કથમ્। યેનૈષામુદ્ધરે જિહ્વાં પરિમૃજ્યાનુમૃજ્ય ચ॥ 12-81-20 (67965) નારદ ઉવાચ। 12-81-21x (5552) શક્ત્યાઽન્નદાનં સતતં તિતિક્ષાઽઽર્જવમાર્દવમ્। યથાર્હપ્રતિપૂજા ચ શસ્ત્રમેતદનાયસમ્॥ 12-81-21 (67966) જ્ઞાતીનાં વક્તુકામાનાં કટુકાનિ લધૂનિ ચ। ગિરા ત્વં હૃદયં વાચં શમયસ્ય મનાંસિ ચ॥ 12-81-22 (67967) નામહાપુરુષઃ કશ્ચિન્નાનાત્મા નાસહાયવાન્। મહતીં ધુરમાદાય સમુદ્યમ્યોરસા વહેત્॥ 12-81-23 (67968) સર્વ એવ ગુરું ભારમનઙ્વાન્વહતે સમે। દુર્ગે પ્રતીતઃ સુગવો ભારં વહતિ દુર્વહમ્॥ 12-81-24 (67969) ભેદાદ્વિનાશઃ સઙ્ઘાનાં સઙ્ઘમુખ્યોઽસિ કેશવ। યથા ત્વાં પ્રાપ્ય નોત્સીદેદયં સઙ્ઘસ્તથા કુરુ॥ 12-81-25 (67970) નાન્યત્ર બુદ્ધિક્ષાન્તિભ્યાં નાન્યત્રેન્દ્રિયનિગ્રહાત્। નાન્યત્ર ધનસન્ત્યાગાદ્ગુણઃ પ્રાજ્ઞેઽવતિષ્ઠતે॥ 12-81-26 (67971) ધન્યં યશસ્યમાયુષ્વં સ્વપક્ષોદ્ભાવનં સદા। જ્ઞાતીનામવિનાશઃ સ્યાદ્યથા કૃષ્ણ તથા કુરુ॥ 12-81-27 (67972) આયત્યાં ચ તદાત્વે ચ ન તેઽસ્ત્યવિદિતં પ્રભો। ષાઙ્ગુણ્યસ્ય વિધાનેન યાત્રા યાનવિધૌ તથા॥ 12-81-28 (67973) યાદવાઃ કુકુરા ભોજાઃ સર્વે ચાન્ધકવૃષ્ણયઃ। ત્વય્યાયત્તા મહાબાહો લોકા લોકેશ્વરાશ્ચ યે॥ 12-81-29 (67974) ઉપાસન્તે હિ ત્વદ્બુદ્ધિમૃષયશ્ચાપિ માધવ। ત્વં ગુરુઃ સર્વભૂતાનાં જાનીષે ત્વં પરાં ગતિમ્॥ 12-81-30 (67975) ત્વામાસાદ્ય યદુશ્રેષ્ઠમેધન્તે વાદવાઃ સુખમ્॥ ॥ 12-81-31 (67976) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 81॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-81-1 અગ્રાહ્યકે વશીકર્તુમશક્યે॥ 12-81-6 વાશબ્દ ઇવાર્થઃ॥ 12-81-9 તે યસ્ય પક્ષે ન સ્યુઃ સ નસ્યાન્નશ્યેદેવ। યસ્ય પક્ષે તે સ્યુસ્તત્ તસ્માત્ કૃત્સ્નં ફલં પ્રાપ્નોતીતિ શેષઃ॥ 12-81-11 કિતવમાતેવ કિતવયોર્દ્યૂતકારિણોરેકા માતેવ॥ 12-81-13 અન્યતઃ બાહ્યાઃ આપદઃ સ્વકૃતાઃ જ્ઞાતિકૃતાઃ અન્તરા આપદઃ॥ 12-81-14 એતે સંકર્ષણાદયઃ। તદન્વથા અક્રૂરાન્વયાઃ॥ 12-81-15 તત્ર હેતુરર્થેતિ। તત્સ્નેહપ્રભવા ઇયં તવ આપદિતિ સાર્ધઃ। સ્વકર્મજેત્યુક્તં તદ્વિવૃણોતિ આત્મનેતિ સાર્ધેન। અન્યત્ર આહુકે॥ 12-81-16 જ્ઞાતિશબ્દં સહાયવન્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર તત્ ઐશ્વર્યં કૃતમૂલં યતો જ્ઞાતિશબ્દં જ્ઞાતિત્વાદનુચ્છેદનીયમિત્યર્થઃ॥ 12-81-18 તચ્ચ રાજ્યસ્ય પુનરાદાનં ચ॥

12-82-0 (67977) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-82-0x (5553) એષા પ્રથમતો વૃત્તિર્દ્વિતીયાં શૃણુ ભારત। યઃ કશ્ચિદ્વેદયેદર્થં રાજ્ઞા રક્ષ્યઃ સ માનવઃ॥ 12-82-1 (67978) હ્રિયમાણમમાત્યેન ભૃત્યો વા યદિ વા ભૃતઃ। યો રાજકોશં નશ્યન્તમાચક્ષીત યુધિષ્ઠિર॥ 12-82-2 (67979) શ્રોતવ્યમસ્ય ચ રહો રક્ષ્યશ્ચામાત્યતો ભવેત્। અમાત્યા હ્યપહર્તારો ભૂયિષ્ઠં ઘ્નન્તિ ભારત॥ 12-82-3 (67980) રાજકોશસ્ય ગોપ્તારં રાજકોશવિલોપકાઃ। સમેત્ય સર્વે બાધન્તે સ વિનશ્યત્યરક્ષિતઃ॥ 12-82-4 (67981) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। મુનિઃ કાલકવૃક્ષીયઃ કૌસલ્યં યદુવાચ હ॥ 12-82-5 (67982) કોસલાનામાધિપત્યં સંપ્રાપ્તં ક્ષેમદર્શિનમ્। મુનિઃ કાલકવૃક્ષીય આજગોમેતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-82-6 (67983) સ કાકં પઞ્જરે બદ્ધ્વા વિષયં ક્ષેમદર્શિનઃ। સર્વં પર્યચરદ્યુક્તઃ પ્રવૃત્ત્યર્થી પુનઃ પુનઃ॥ 12-82-7 (67984) અધીયે વાયસીં વિદ્યાં શંસન્તિ મમ વાયસાઃ। અનાગતમતીતં ચ યચ્ચ સંપ્રતિ વર્તતે॥ 12-82-8 (67985) ઇતિ રાષ્ટ્રે પરિપતન્બહુભિઃ પુરુષૈઃ સહ। સર્વેષાં રાજયુક્તાનાં દુષ્કૃતં પરિદૃષ્ટવાન્॥ 12-82-9 (67986) સ બુદ્ધ્વા તસ્ય રાષ્ટ્રસ્ય વ્યવસાયં હિ સર્વશઃ। રાજયુક્તાપચારાંશ્ચ સર્વાન્બુદ્ધ્વા તતસ્તતઃ॥ 12-82-10 (67987) તતઃ સ કાકમાદાય રાજાનં દ્રષ્ટુમાગમત્। સર્વજ્ઞોઽસ્મીતિ વચનં બ્રુવાણઃ સંશિતવ્રતઃ॥ 12-82-11 (67988) સ સ્મ કૌસલ્યમાગમ્ય રાજામાત્યમલંકૃતમ્। પ્રાહ કાકસ્ય વચનાદમુત્રેદં ત્વયા કૃતમ્॥ 12-82-12 (67989) અસૌ ચાસૌ ચ જાનીતે રાજકેશસ્ત્વયા હૃતઃ। એવમાખ્યાતિ કાકોઽયં તચ્છીઘ્રમનુગમ્યતામ્॥ 12-82-13 (67990) તથાઽન્યાનપિ સ પ્રાહ રાજકોશહરાંસ્તદા। ન ચાસ્ય વચનં કિંચિદનૃતં શ્રૂયતે ક્વચિત્॥ 12-82-14 (67991) તેન વિપ્રકૃતાઃ સર્વે રાજયુક્તાઃ કુરૂદ્વહ। તમતિક્રમ્ય સુપ્તં તુ નિશિ કાકમપોથયન્॥ 12-82-15 (67992) વાયસં તુ વિનિર્ભિન્નં દૃષ્ટ્વા વાણેન પઞ્જરે। પૂર્વાહ્ણે બ્રાહ્મણો વાક્યં ક્ષેમદર્શિનમબ્રવીત્॥ 12-82-16 (67993) રાજંસ્ત્વામભયં યાચે પ્રભું પ્રાણધનેશ્વરમ્। અનુજ્ઞાતસ્ત્વયા બ્રૂયાં વચનં ભવતો હિતમ્॥ 12-82-17 (67994) મિત્રાર્થમભિસંતપ્તો ભક્ત્યા સર્વાત્મનાઽઽગતઃ। હ્રિયન્તે હિ મહાર્થાશ્ચ પુરુષે વિક્રમત્યપિ॥ 12-82-18 (67995) સંબુબોધયિષુર્મિત્રં સદશ્વમિવ સારથિઃ। અતિમન્યુપ્રસક્તો હિ પ્રસહ્ય હિતકારણાત્॥ 12-82-19 (67996) તથાવિધસ્ય સુહૃદા ક્ષન્તવ્યં સંવિજાનતા। ઐશ્વર્યમિચ્છતા નિત્યં પુરુષેણ બુભૂષતા॥ 12-82-20 (67997) તં રાજા પ્રત્યુવાચેદં યત્કિંચિન્માં ભવાન્વદેત્। કસ્માદહં ન ક્ષમેયમાકાઙ્ક્ષન્નાત્મનો હિતમ્॥ 12-82-21 (67998) બ્રાહ્મણ પ્રતિજાને તે પ્રબ્રૂહિ યદિહેચ્છસિ। કરિષ્યામિ હિ તે વાક્યં યન્માં વિપ્ર પ્રવક્ષ્યસિ॥ 12-82-22 (67999) મુનિરુવાચ। 12-82-23x (5554) વિદ્વાન્નયાનપાયાંશ્ચ ભયાખ્યાતૄન્ભયાનિ ચ। ભક્ત્યા વૃત્તિં સમાખ્યાતું ભવતોઽન્તિકમાગતઃ॥ 12-82-23 (68000) પ્રાગેવોક્તં તુ દોષોઽયમાચાર્યૈર્નૃપસેવનમ્। અગતેઃ કુગતિર્હ્યેષા યા રાજ્ઞા સહજીવિકા॥ 12-82-24 (68001) આશીવિષૈશ્ચ તસ્યાહુઃ સંગમં યસ્ય રાજભિઃ। બહુમિત્રાંશ્ચ રાજાનો બહ્વભિત્રાસ્તથૈવ ચ॥ 12-82-25 (68002) તેભ્યઃ સર્વેભ્ય એવાહુર્ભયં રાજોપજીવિનામ્। તથાઽસ્ય રાજતો રાજન્મુહુર્તાદાગતં ભયમ્॥ 12-82-26 (68003) નૈકાન્તેનાપ્રમાદો હિ શક્યઃ કર્તું મહીપતૌ। ન તુ પ્રમાદઃ કર્તવ્યઃ કથંચિદ્ભૂતિમિચ્છતા॥ 12-82-27 (68004) પ્રમાદાત્સ્ખલતે બુદ્ધિઃ સ્ખલતો નાસ્તિ જીવિતમ્। અગ્નિં દીપ્તમિવાસીદેદ્રાજાનપ્નુપશિક્ષિતઃ॥ 12-82-28 (68005) આશીવિષમિવ ક્રુદ્ધં પ્રભું પ્રાણધનેશ્વરમ્। યત્નેનોપચરેન્નિત્યં નાહમસ્મીતિ માનવઃ॥ 12-82-29 (68006) દુર્વ્યાહૃતાચ્છઙ્કમાનો દુઃસ્થિતાદ્દુરનુષ્ઠિતાત્। દુરાસદાદ્દુર્વૃજિનાદિઙ્ગિતાદ્ધ્યાયિતાદપિ॥ 12-82-30 (68007) દેવતેવ હિ સર્વાર્થાન્કુર્યાદ્રાજા પ્રસાદિતઃ। વૈશ્વાનર ઇવ ક્રુદ્ધઃ સમૂલમપિ નિર્દહેત્॥ 12-82-31 (68008) ઇતિ રાજન્યમઃ પ્રાહ વર્તતે ચ તથૈવ તત્। અથ ભૂયાંસમેવાર્થં કરિષ્યામિ પુનઃ પુનઃ॥ 12-82-32 (68009) દદાત્યત્મદ્વિધોઽઽમાત્યો બુદ્ધિસાહાય્યમાપદિ। વાયસસ્ત્વેષ મે રાજન્નન્તકાયાભિસંહિતઃ॥ 12-82-33 (68010) ન ચ મેઽત્ર ભવાન્ગર્હ્યો ન ચ યેષાં ભવાન્પ્રિયઃ। હિતાહિતાંસ્તુ બુદ્ધ્યેથા માપરોક્ષમતિર્ભવ॥ 12-82-34 (68011) યે ત્વાદાનપરા એવ વસન્તિ ભવતો ગૃહે। અભૂતિકામા ભૂતાનાં તાદૃશૈર્મેઽભિસંહિતમ્॥ 12-82-35 (68012) યો વા ભવદ્વિનાશેન રાજ્યમિચ્છત્યનન્તરમ્। આન્તરૈરાભેસંધાય રાજન્સિદ્ધ્યતિ નાન્યથા॥ 12-82-36 (68013) તેષામહં ભયાદ્રાજન્ગમિષ્યામ્યન્યમાશ્રમમ્। તૈર્હિ મે સંધિતો બાણઃ કાકે નિપતિતઃ પ્રભો॥ 12-82-37 (68014) છઝના મમ કાકશ્ચ ગમિતો યમસાદનમ્। દૃષ્ટં હ્યેતન્મયા રાજંસ્તપોદીર્ઘેન ચક્ષુષા॥ 12-82-38 (68015) બહુનક્રઝષગ્રાહાં તિમિંગિલગણૈર્યુતામ્। કાકેન વાલિશેનેમામતાર્ષમહમાપગામ્॥ 12-82-39 (68016) સ્થાણ્વશ્મકણ્ટકવર્તીં સિંહ વ્યાઘ્રસમાકુલામ્। દુરાસદાં દુષ્પ્રસહાં ગુહાં હૈમવતીમિવ। 12-82-40 (68017) અગ્નિના તામસં દુર્ગં નૌભિરાપ્યં ચ ગમ્યતે। રાજદુર્ગાવતરણે નોપાયં પણ્ડિતા વિદુઃ॥ 12-82-41 (68018) ગહનં ભવતો રાજ્યમન્ધકારં તમોન્વિતમ્। નેહ વિશ્વસિતું શક્યં ભવતાઽપિ કુતો મયા॥ 12-82-42 (68019) અતો નાયં શુભો વાસસ્તુલ્યે સદસતી ઇહ। વધો હ્યેવાત્ર સુકૃતે દુષ્કૃતે ન ચ સંશયઃ॥ 12-82-43 (68020) ન્યાયતો દુષ્કૃતે ઘાતઃ સુકૃતે ન કથનમ્। નેહ યુક્તં સ્થિરં સ્થાતું જવેનૈવાવ્રજેદ્વુધઃ॥ 12-82-44 (68021) સીતા નામ નદી રાજન્પ્લવો યસ્યાં નિમજ્જતિ। તયોપમામિમાં મન્યે વાગુરાં સર્વધાતિનીમ્॥ 12-82-45 (68022) મધુપ્રપાતો હિ ભવાન્ભોજનં વિષસંયુતમ્। અસતામિવ તે ભાવો વર્તતે ન સતામિવ॥ 12-82-46 (68023) આશીવિષૈઃ પરિવૃતઃ કૂપસ્ત્વમસિ પાર્થિવ॥ 12-82-47 (68024) દુર્ગતીર્થા બૃહત્કૂલા કાવેરી ચોરસંયુતા। નદી મધુરપાનીયા યથા રાજંસ્તથા ભવાન્। શ્વગૃધ્રગોમાયુયુતો રાજહંસસમો હ્યસિ॥ 12-82-48 (68025) યથાઽઽશ્રિત્ય મહાવૃક્ષં કક્ષઃ સંવર્ધતે મહાન્। તતસ્તં સંવૃણોત્યેવ તમતીત્ય ચ વર્ધતે॥ 12-82-49 (68026) તેનૈવોગ્રેન્ધનેનૈનં દાવો દહતિ દારુણઃ। તથોપમા હ્યમાત્યાસ્તે રાજંસ્તાન્પરિશોધય॥ 12-82-50 (68027) ત્વયા ચૈવ કૃતા રાજન્ભવતા પરિપાલિતાઃ। ભવન્તં પર્યવજ્ઞાય જિઘાંસન્તિ ભવત્પ્રિયમ્॥ 12-82-51 (68028) ઉષિતં શઙ્કમાનેન પ્રમાદં પરિરક્ષતા। અન્તઃ સર્પ ઇવાગારે વીરપત્ન્યા ઇવાલયે। શીલં જિજ્ઞાસમાનેન રાજ્ઞઃ સાહસજીવિનઃ॥ 12-82-52 (68029) કચ્ચિજ્જિતેન્દ્રિયો રાજા કચ્ચિદસ્યાન્તરા જિતાઃ। કચ્ચિદેષાં પ્રિયો રાજા કચ્ચિદ્રાજ્ઞઃ પ્રિયાઃ પ્રજાઃ॥ 12-82-53 (68030) વિજિજ્ઞાસુરિહ પ્રાપ્તસ્તવાહં રાજસત્તમ। તસ્ય મે રોચતે રાજન્ક્ષુધિતસ્યેવ ભોજનમ્॥ 12-82-54 (68031) અમાત્યા મે ન રોચન્તે વિતૃષ્ણસ્ય યથોદકમ્। ભવતોઽર્થકૃદિત્યેવં મયિ તે દોષમાદધન્। વિદ્યતે કારણં નાન્યદિતિ મે નાત્ર સંશયઃ॥ 12-82-55 (68032) ન હિ તેષામહં દ્રોગ્ધા તત્તેષાં દ્રોહવદ્ગતમ્। અરેર્હિ દુર્હૃદાદ્ભેયં ભગ્નપૃષ્ઠાદિવોરગાત્॥ 12-82-56 (68033) રાજોવાચ। 12-82-57x (5555) ભૂયસા પરિહારેણ સત્કારેણ ચ ભૂયસા। પૂજિતો બ્રાહ્મણશ્રેષ્ઠ ભૂયો વસ ગૃહે મમ॥ 12-82-57 (68034) યે ત્વાં બ્રાહ્મણ નેચ્છન્તિ તે ન વત્સ્યન્તિ મે ગૃહે। ભવતૈવ હિ તજ્જ્ઞેયં યત્તદેષામનન્તરમ્॥ 12-82-58 (68035) યથા સ્યાત્સુધૃતો દણ્ડો યથા ચ સુકૃતં કૃતમ્। તથા સમીક્ષ્ય ભગવઞ્શ્રેયસે વિનિયુઙ્ક્ષ્વ મામ્॥ 12-82-59 (68036) મુનિરુવાચ। 12-82-60x (5556) અદર્શયન્નિમં દોષમેકૈકં દુર્બલં કુરુ। તતઃ કારણમાજ્ઞાય પુરુષંપુરુષં જહિ। એકદોષા હિ બહવો મૃદ્ગીયુરપિ કણ્ટકાન્॥ 12-82-60 (68037) `અર્થે સર્વં જગદ્વદ્ધમર્થેનૈવ નિબધ્યતે। અર્થે દર્પો મનુષ્યાણાં તસ્માદર્થં વિરોચય॥ 12-82-61 (68038) એકેનૈકસ્ય દોષેણ તદ્વિરુદ્ધં પ્રચોદય। સ તસ્ય દોષાનુદ્ભાવ્ય તસ્યાર્થં ગ્રાહયિષ્યતિ॥ 12-82-62 (68039) સામપૂર્વં ચ કેષાંચિદ્ભેદેન ચ પરસ્પરમ્। વૈરં કારય ભૂપાલ પશ્ચાદ્દણ્ડં પ્રચોદય॥ 12-82-63 (68040) બિલ્વેન ચ યથા બિલ્વમાકારં છાદ્ય બુદ્ધિમાન્। અશુદ્ધં સચિવં રાજન્નશુદ્ધેનૈવ નાશય॥' 12-82-64 (68041) મન્ત્રભેદભયાદ્રાજંસ્તસ્માદેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 12-82-65 (68042) વયં તુ બ્રાહ્મણા નામ મૃદુદણ્ડાઃ કૃપાલવઃ। સ્વસ્તિ ચેચ્છામ ભવતઃ પરેષાં ચ યથાઽઽત્મનઃ॥ 12-82-66 (68043) રાજન્નાત્માનમાચક્ષે સંબન્ધી ભવતો હ્યહમ્। મુનિઃ કાલકવૃક્ષીય ઇત્યેવમભિસંજ્ઞિતઃ। પિતુઃ સખા ચ ભવતઃ સંમતઃ સત્યસંગરઃ॥ 12-82-67 (68044) વ્યાપન્ને ભવતો રાજ્યે રાજન્પિતરિ સંસ્થિતે। સર્વકામાન્પરિત્યજ્ય તપસ્તપ્તં તદા મયા॥ 12-82-68 (68045) સ્નેહાત્ત્વાં તુ બ્રવીમ્યેતન્મા ભૂયો વિભ્રો દિતિ॥ 12-82-69 (68046) ઉભે દૃષ્ટ્વા દુઃખસુખે રાજ્યં પ્રાપ્ય યદૃચ્છયા। રાજ્યેનામાત્યસંસ્થેન કથં રાજન્પ્રમાદ્યસિ॥ 12-82-70 (68047) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-82-71x (5557) તતો રાજકુલે નાન્દી સંજજ્ઞે ભૂયસા પુનઃ। પુરોહિતકુલે ચૈવ સંપ્રાપ્તે બ્રાહ્મણર્ષભે॥ 12-82-71 (68048) એકચ્છત્રાં મહીં કૃત્વા કૌસલ્યાય યશસ્વિને। મુનિઃ કાલકવૃક્ષીય ઈજે ક્રતુભિરુત્તમૈઃ॥ 12-82-72 (68049) હિતં તદ્વચનં શ્રુત્વા કૌસલ્યોઽપ્યજયન્મહીમ્। તથા ચ કૃતવાન્રાજા યથોક્તં તેન ભારત॥ ॥ 12-82-73 (68050) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વ્યશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 82॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-82-7 પ્રવૃત્ત્યર્થા અમાત્યદોષદર્શને રાજાનં પ્રવર્તયિતુકામઃ॥ 12-82-9 પરિપતન્પરિતો ભ્રમન્। રાજયુક્તાનાં રાજ્ઞા તેષુ તેષુ કાર્યેષુ નિયુક્તાનામ્। દુષ્કૃતં સ્વામિદ્રવ્યાપહારરૂપં વાપમ્॥ 12-82-12 રાજાનમાગમ્ય તત્સમક્ષમેવામાત્યં પ્રાહ। અમુત્રસ્થાને ત્વયા ઇદં ધનચૌર્યં કૃતમિતિ॥ 12-82-13 અનુગમ્યતાં આલોચ્યતામ્॥ 12-82-18,19 હ્રિયન્ત ઇતિ મિત્રં ત્વાં સંબુબોધયિપુરાગત ઇતિ શ્લોકદ્વયભેકાન્વયમ્॥ 12-82-23 જ્ઞાત્વા પાપાનપાપાભૃત્યતસ્તે ભયાનિ ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-82-29 નાહમસ્મીતિ મત્વા જીવનાશં ત્યક્ત્વેત્યર્થઃ॥ 12-82-35 આદાનપરાઃ કોશલોપ્તારઃ। મે મયિ। તાદૃશૈરભિસંહિતમભિસંધિર્વૈરં કૃતમ્। મદીયકાકહનનાદિતિ ભાવઃ॥ 12-82-36 આન્તરૈઃ સૂદાદિભિઃ અભિસંધાયાઽન્નદૌ વિષં પ્રક્ષેપ્તવ્યમિતિ સ્નેહં કૃત્વા। તેષામભીપ્સિતો ભવદ્વિનાશઃ સિધ્યતિ ચાઽન્યથા ન સિધ્યતિ વ। આયુઃશેષે સતીતિ ભાવઃ॥ 12-82-37 તેષાં ત્વદ્વૈરિણામ્ ॥ 12-82-39 ઇમાં રાજનીતિનદીમ્। નક્રાદિતુલ્યૈરધિકારિપુરુષૈર્વ્યાપ્તામ્। બાલિશેન સ્વમૃત્યું સંપાદયતા વિરુદ્ધલક્ષણયા તન્મરણાન્મૃતોઽસ્મીતિ ભાવઃ॥ 12-82-41 અગ્નિના દીપેન આપ્યં જલરૂપમ્॥ 12-82-42 ગહનં કપટમ્। અન્ધકારમિવ તમોન્વિતં ધર્માધર્મદર્શનશૂન્યમ્॥ 12-82-52 ઉષિતં મયેતિ શેષઃ॥ 12-82-53 જિજ્ઞાસામેવાહ કચ્ચિદિતિ॥ 12-82-54 રોચતે ભવાનિતિ શેષઃ॥ 12-82-56 ભેયં ભેતવ્યમ્। ભગ્નપૃષ્ઠાત્ પૃષ્ઠભઙ્ગેન કોપિતાત્॥ 12-82-60 તેષામકસ્માત્ યુગપચ્ચ વધે દોષમાહ એકેતિ। સંહતાઃ કણ્ટકાનપિ મૃદ્રીયુઃ કિમુત માદૃશાન્મૃદૂનિત્યર્થઃ॥ 12-82-68 પિતરિ ત્વદીયે સંસ્થિતે મૃતે॥ 12-82-69 વિભ્રમેત્ અનાપ્તેષ્વાપ્તબુદ્ધિં ભવાન્માકાર્ષીત્॥ 12-82-71 નાન્દી મઙ્ગલપાઠઃ। તતસ્તસ્મિન્મન્ત્રિણિ વૃતે સતિ॥ 12-82-72 કૌસલ્યાય કૌસલ્યાર્થે॥

12-83-0 (68051) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-83-0x (5558) સભાસદઃ સહાયાશ્ચ સુહૃદશ્ચ વિશાંપતે। પરિચ્છદાસ્તથાઽમાત્યાઃ કીદૃશાઃ સ્યુઃ પિતામહ॥ 12-83-1 (68052) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-83-2x (5559) હ્રીનિષેવાસ્તથા દાન્તાઃ સત્યાર્જવસમન્વિતાઃ। શક્તાઃ કથયિતું સમ્યક્તે તવ સ્યુઃ સભાસદઃ॥ 12-83-2 (68053) અમાત્યાશ્ચાતિશૂરાશ્ચ બ્રહ્મણ્યાશ્ચ બહુશ્રુતાઃ। સુસંતૃષ્ટાશ્ચ કૌન્તેય મહોત્સાહાશ્ચ કર્મસુ॥ 12-83-3 (68054) એતાન્સહાયાઁલ્લિપ્સેથાઃ સર્વાસ્વાપત્સુ ભારત॥ 12-83-4 (68055) કુલીનઃ પૂજિતો નિત્યં ન હિ શક્તિં નિગૂહતિ। પ્રસન્નમપ્રસન્નં વા પીડિતં હતમેવ વા। આવર્તયતિ ભૂયિષ્ઠં તદેવ હ્યનુપાલિતમ્॥ 12-83-5 (68056) કુલીના દેશજાઃ પ્રાજ્ઞા રૂપવન્તો બહુશ્રુતાઃ। પ્રગલ્ભાશ્ચાનુરક્તાશ્ચ તે તવ સ્યુઃ પરિચ્છદાઃ॥ 12-83-6 (68057) દૌષ્કુલેયાશ્ચ લુબ્ધાશ્ચ નૃશંસા નિરપત્રપાઃ। તે ત્વાં તાત નિષેવેયુર્યાવદાર્દ્રકપાણયઃ॥ 12-83-7 (68058) કુલીનાઞ્શીલસંપન્નાનિઙ્ગિતજ્ઞાનનિષ્ઠુરાન્। દેશકાલવિધાનજ્ઞાન્ભર્તૃકાર્યહિતૈપિણઃ। નિત્યમર્થેષુ સર્વેષુ રાજા કુર્વીત મન્ત્રિણઃ॥ 12-83-8 (68059) અર્થમાનાર્ઘસત્કારૈર્ભોગૈરુચ્ચાવચૈઃ પ્રિયૈઃ। યાનર્થભાજો મન્યેથાસ્તેતે સ્યુઃ સુખભાગિનઃ॥ 12-83-9 (68060) અભિન્નવૃત્તા વિદ્વાંસઃ સદ્વૄત્તાશ્ચરિતવ્રતાઃ। નત્વાં નિત્યાર્થિનો જહ્યુરક્ષુદ્રાઃ સત્યવાદિનઃ॥ 12-83-10 (68061) અનાર્યા યે ન જાનન્તિ સમયં મન્દચેતસઃ। તેભ્યઃ પરિજુગુપ્સેથા યે ચાપિ સમયચ્યુતાઃ॥ 12-83-11 (68062) નૈકમિચ્છેદ્ગણં હિત્વા સ્યાચ્ચેદન્યતરગ્રહઃ। યસ્ત્વેકો બહુભિઃ શ્રેયાન્કામં તેન ગણં ત્યજેત્॥ 12-83-12 (68063) શ્રેયસો લક્ષણં ચૈતદ્વિક્રમો યસ્ય દૃશ્યતે। કીર્તિપ્રધાનો યશ્ચ સ્યાત્સમયે યશ્ચ તિષ્ઠતિ॥ 12-83-13 (68064) સમર્થાન્પૂજયેદ્યશ્ચ નાસ્પર્ધ્યૈઃ સ્પર્ધતે ચ યઃ। ન ચ કામાદ્ભયાત્ક્રોધાલ્લોભાદ્વા ધર્મમુત્સૃજેત્॥ 12-83-14 (68065) અમાની અત્યવાક્શક્તો જિતાત્મા માનસંયુતઃ। સ તે મન્ત્રસહાયઃ સ્યાત્સર્વાવસ્થાપરીક્ષિતઃ॥ 12-83-15 (68066) કુલીનઃ કુલસંપન્નસ્તિતિક્ષુર્દશ આત્મવાન્। શૂરઃ કૃતજ્ઞઃ સત્યશ્ચ શ્રેયસઃ પાર્થ લક્ષણમ્॥ 12-83-16 (68067) તસ્યૈવં વર્તમાનસ્ય પુરુષસ્ય વિજાનતઃ। અમિત્રાઃ સંપ્રસીદન્તિ તથા મિત્રીભવન્ત્યપિ॥ 12-83-17 (68068) અત ઊર્ધ્વમમાત્યાનાં પરીક્ષેત ગુણાગુણમ્। સંયતાત્મા કૃતપ્રજ્ઞો ભૂતિકામશ્ચ ભૂમિપઃ॥ 12-83-18 (68069) સંબન્ધિપુરુષૈરાપ્તૈરભિજાતૈઃ સ્વદેશજૈઃ। અહાર્યૈરવ્યભીચારૈઃ સર્વશઃ સુપરીક્ષિતૈઃ॥ 12-83-19 (68070) યૌનાઃ શ્રૌતાસ્તથા મૌલાસ્તથૈવાપ્યનહંકૃતાઃ। કર્તવ્યા ભૂતિકામેન પુરુષેણ બુભૂપતા॥ 12-83-20 (68071) એષાં વૈનયિકી બુદ્ધિઃ પ્રકૃતિશ્ચૈવ શોભના। તેજો ધૈર્યં ક્ષમા શૌચમનુરાગઃ સ્થિતિર્ધૃતિઃ॥ 12-83-21 (68072) પરીક્ષ્ય ચ ગુણાન્નિત્યં પ્રૌઢભાવાન્ધુરંધરાન્। પઞ્ચોપધાવ્યતીતાંશ્ચ કુર્યાદ્રાજાઽર્થકારિણઃ॥ 12-83-22 (68073) પર્યાપ્તવચનાન્વીરાન્પ્રતિપત્તિવિશારદાન્। કુલીનાન્સત્વસંપન્નાનિઙ્ગિતજ્ઞાનનિષ્ઠુરાન્॥ 12-83-23 (68074) દેશકાલવિધાનજ્ઞાન્ભર્તૃકાર્યહિતૈષિણઃ। નિત્યમર્થેષુ સર્વેષુ રાજન્કુર્વીત મન્ત્રિણઃ॥ 12-83-24 (68075) હીનતેજોભિસંસૃષ્ટો નૈવ જાતુ વ્યવસ્યતિ। અવશ્યં જનયત્યેવ સર્વકર્મસુ સંશયમ્॥ 12-83-25 (68076) એવમલ્પશ્રુતો મન્ત્રી કલ્યાણાભિજનોઽપ્યુત। ધર્માર્થકામસંયુક્તો નાલં મન્ત્રં પરીક્ષિતુમ્॥ 12-83-26 (68077) તથૈવાનભિજાતોઽપિ કામમસ્તુ બહુશ્રુતઃ। અનાયક ઇવાચક્ષુર્મુહ્યત્યૂહ્યેષુ કર્મસુ॥ 12-83-27 (68078) યો વાઽપ્યસ્થિરસંકલ્પો બુદ્ધિમાનાગતાગમઃ। 12-83-28bઉપાયજ્ઞોઽપિ નાલં સ કર્મ પ્રાપયિતું ચિરમ્॥ 12-83-28 (68079) કેવલાત્પુનરાદાનાત્કર્મણો નોપપદ્યતે। પરામર્શો વિશેષણામશ્રુતસ્યેહ દુર્મતેઃ॥ 12-83-29 (68080) મન્ત્રિણ્યનનુરક્તે તુ વિશ્વાસો નોપપદ્યતે। તસ્માદનનુરક્તાય નૈવ મન્ત્રં પ્રકાશયેત્॥ 12-83-30 (68081) વ્યથયેદ્ધિ સ રાજાનં મન્ત્રિભિઃ સહિતોઽનૃજુઃ। મારુતોપહિતચ્છિદ્રૈઃ પ્રવિશ્યાગ્નિરિવ દ્રુમમ્॥ 12-83-31 (68082) સંક્રુદ્ધશ્ચૈકદા સ્વામી સ્થાનાચ્ચૈવાપકર્ષતિ। વાચા ક્ષિપતિ સંરબ્ધઃ પુનઃ પશ્ચાત્પ્રસીદતિ॥ 12-83-32 (68083) તાનિતાન્યનુરક્તેન શક્યાનિ હિ તિતિક્ષિતુમ્। મન્ત્રિણાં ચ ભવેત્ક્રોધો વિસ્ફૂર્જિતમિવાશનેઃ॥ 12-83-33 (68084) યસ્તુ સંહરતે તાનિ ભર્તુઃ પ્રિયચિકીર્ષયા। સમાનસુખદુઃખં તં પૃચ્છેદર્થેષુ માનવમ્॥ 12-83-34 (68085) અનૃજુસ્ત્વનુરક્તોઽપિ સંપન્નશ્ચેતરૈર્ગુણૈઃ। રાજ્ઞઃ પ્રજ્ઞાનયુક્તોઽપિ ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-35 (68086) યોઽમિત્રૈઃ સહ સંબદ્ધો ન પરાન્બહુમન્યતે। અસુહૃત્તાદૃશો જ્ઞેયો ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-36 (68087) અવિદ્વાનશુચિઃ સ્તબ્ધઃ શત્રુસેવી વિકત્થનઃ। અસુહૃત્ક્રોધનો લુબ્ધો ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-37 (68088) આગન્તુશ્ચાનુરક્તોઽપિ કામમસ્તુ બહુશ્રુતઃ। સત્કૃતઃ સંવિભક્તો વા ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-38 (68089) વિધર્મતો વિપ્રકૃતઃ પિતા યસ્યાભવત્પુરા। સત્કૃતઃ સ્થાપિતઃ સોઽપિ ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-39 (68090) યઃ સ્વલ્પેનાપિ કાર્યેણ સુહૃદાક્ષારિતો ભવેત્। પુનરન્યૈર્ગુણૈર્યુક્તો ન મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-40 (68091) કૃતપ્રજ્ઞશ્ચ મેધાવી બુધો જાનપદઃ શુચિઃ। સર્વકર્મસુ યઃ શુદ્ધઃ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-41 (68092) જ્ઞાનવિજ્ઞાનસંપન્નઃ પ્રકૃતિજ્ઞઃ પરાત્મનોઃ। સુહૃદાત્મસમો રાજ્ઞઃ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-42 (68093) સત્યવાક્શીલસંપન્નો ગન્ભીરઃ સત્રપો મૃદુઃ। પિતૃપૈતામહો યઃ સ્યાત્સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-43 (68094) સંતુષ્ટઃ સંમતઃ સદ્ભિઃ શૌટીરો દ્વેષ્યપાપકઃ। મન્ત્રવિત્કાલવિચ્છૂરઃ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-44 (68095) સર્વલોકમિમં શક્તઃ સાન્ત્વેન કુરુતે વશમ્। તસ્મૈ મન્ત્રઃ પ્રયોક્તવ્યો દણ્ડમાધિત્સતા નૃપ॥ 12-83-45 (68096) પૌરજાનપદા યસ્મિન્વિશ્વાસં ધર્મતો ગતાઃ। યોદ્ધા નયવિપશ્ચિચ્ચ સ મન્ત્રં શ્રોતુમર્હતિ॥ 12-83-46 (68097) તસ્માત્સર્વૈર્ગુણૈરેતૈરુપપન્નાઃ સુપૂજિતાઃ। મન્ત્રિણઃ પ્રકૃતિજ્ઞાઃ સ્યુખ્યવરા મહદીપ્સવઃ॥ 12-83-47 (68098) સ્વાસુ પ્રકૃતિષુ ચ્છિદ્રં લક્ષયેરન્પરસ્ય ચ। મન્ત્રિણાં મન્ત્રમૂલં હિ રાજ્ઞો રાષ્ટ્રં વિવર્ધતે॥ 12-83-48 (68099) નાસ્ય ચ્છિદ્રં પરઃ પશ્યેચ્છિદ્રેષુ પરમન્વિયાત્। ગૂહેત્કૂર્મ ઇવાઙગાનિ રક્ષેદ્વિવરમાત્મનઃ॥ 12-83-49 (68100) મન્ત્રગ્રાહા હિ રાજસ્ય મન્ત્રિણો યે મનીષિણઃ। મન્ત્રસંહનનો રાજા મન્ત્રાઙ્ગાનીતરે જન્ગઃ॥ 12-83-50 (68101) રાજ્યં પ્રણિધિમૂલં હિ મન્ત્રસારં પ્રચક્ષતે। સ્વામિનં ત્વનુવર્ન્તતે વૃત્ત્યર્થમિહ મન્ત્રિણઃ॥ 12-83-51 (68102) સંવિનીયમદક્રોધૌ માનમીર્ષ્યાં ચ નિર્વૃતાઃ। નિત્યં પઞ્ચોપધાતીતૈર્મન્ત્રયેત્સહ મન્ત્રિભિઃ॥ 12-83-52 (68103) તેષાં ત્રયાણાં ત્રિવિધં વિમર્શં વિબુધ્ય ચિત્તં વિનિવેશ્ય તત્ર। સ્વનિશ્ચયં તં પરનિશ્ચયં ચ નિદર્શયેદુત્તરમન્ત્રકાલે॥ 12-83-53 (68104) ધર્માર્થકામજ્ઞમુપેત્ય પૃચ્છે દ્યુક્તો ગુરું બ્રાહ્મણમુત્તરાર્થમ્। નિષ્ઠા કૃતા તેન યદા સહઃ સ્યા ત્તં મન્ત્રમાર્ગં પ્રણયેદસક્તઃ॥ 12-83-54 (68105) એવં સદા મન્ત્રયિતત્ર્યમાહુ ર્યે મન્ત્રતત્ત્વાર્થવિનિશ્ચયજ્ઞાઃ। તસ્માત્તમેવં પ્રણયેત્સદૈવ મન્ત્રં પ્રજાસંગ્રહણે સમર્થમ્॥ 12-83-55 (68106) ન વામનાઃ કુબ્જકૃશા ન ખઞ્જા નાન્ધા જડાઃ સ્ત્રી ચ નપુંસકાશ્ચ। ન ચાત્ર તિર્યક્ચ પુરો ન પશ્ચા ન્નોર્ધ્વં ન ચાધઃ પ્રપરેત્કથંચિત્॥ 12-83-56 (68107) આરુહ્ય વા વેશ્મ તથૈવ શૂન્યં સ્થલં પ્રકાશં કુશકાશહીનમ્। વાગઙ્ગદોષાન્પરિહૃત્ય સર્વા ન્સંમન્ત્રયેત્કાર્યમહીનકાલમ્॥ ॥ 12-83-57 (68108) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્ર્યશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 83॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-83-1 સભાસદઃ વ્યવહારનિર્ણાયકા। સહાયાઃ યુદ્ધાદાવુપયોગિનઃ। સુહૃદો હિતકર્તારઃ। પરિચ્છદાઃ સેનાન્યાદયઃ॥ 12-83-2 ક્રમેણૈષાં લક્ષણાન્યાહ હીતિ। કથયિતું ન્યાયાન્યાયૌ વક્તુમ્ હીનિષેધાસ્તથા દાન્તાઃ સત્યલજ્જાસમન્વિતાઃ ઇતિ થ. પાઠઃ॥ 12-83-5 સુલ્દમાહ સાર્ધેન કુલીન ઇતિ॥ 12-83-7 યાવદાર્દ્રકપાણયઃ। શુષ્કહસ્તાસ્તુ સદ્યો વિક્રિયન્તે ઇત્યર્થઃ। તે ત્વાં જાતુ ન સેવેયુર્યાવતે સ્વઙ્ગપાણયઃ। ઇતિ ડ. થ.પાઠઃ॥ 12-83-9 અર્થો ધનમ્। માનઃ સન્માનઃ। અર્ધો વસ્રાદિદાનમ્। સત્કાર આદરઃ। યાન્પ્રિયાન્મન્યેથાત્તેઽર્થભાજઃ સુખભાગિનશ્ચ સ્યુઃ॥ 12-83-11 સમયં ધર્માધર્મમયદામ્। જુગુપ્સેથાઃ રક્ષસ્વ॥ 12-83-12 અન્યતરગ્રહઃ ગણૈકયોરેક્તરસ્ય ગ્રાણપ્રસઙ્ગ। એકશ્ચેદ્ગુણી તદા ગણં ત્યક્ત્વા સ એવ ગ્રાહ॥ 12-83-13 શ્રેયસઃ સાધોઃ॥ 12-83-14 સત્યઃ સત્યવાન્॥ 12-83-18 ભૂમિપઃ પરીક્ષેતેતિ યોજના॥ 12-83-19 અભિજાતૈઃ કુલીનૈઃ। અહાર્યૈઃ ધનાદિના વશીકર્તુમશક્યૈઃ। સંબન્ધિપુરુષૈર્યેષાં સંબન્ધોઽસ્તિ તાદૃશૈઃ॥ 12-83-20 યૌના ઉત્તમયોનયઃ। મૌલાઃ પરંપરાગતાઃ કર્તવ્યાઃ। મન્ત્રિણ ઇતિ શેષઃ॥ 12-83-21 પ્રકૃતિઃ પૂર્વકર્મજઃ સંસ્કારઃ। તેજઃ પરાભિભવસામર્થ્યમ્। સ્થિતિરવ્યભિચારિતા। ધૃતિર્ધારણસમાર્થ્યમ્॥ 12-83-22 પઞ્ચ મન્ત્રિણ ઇતિ તૃતીયેનાન્વયઃ। ઉપધા ચ્છલં તદ્વ્યતીતાન્॥ 12-83-23 પર્યાપ્તં કૃત્સ્નસ્ય વિવિત્સિતસ્યાર્થસ્ય નિર્વાહકં વચનં યેષાં તાન્॥ 12-83-25 હીનતેજસા મિત્રેણાભિસંસૃષ્ટઃ સંબદ્ધઃ। ન વ્યવસ્યતિ ન કર્તવ્યાકર્તવ્યે નિશ્ચિનોતિ॥ 12-83-28 પ્રાપયિતું સમાપયિતુમ્॥ 12-83-29 આરમ્ભશૂરોઽપિ મૂર્ખઃ કર્મણઃ ફલવિશેષાન્ જ્ઞાતું ન શક્નોતીત્યર્થઃ॥ 12-83-32 અનુરક્તલક્ષણમાહ શિભિઃ સંક્રુદ્ધ ઇત્યાદિભિઃ॥ 12-83-38 આગન્તુર્નૂતનઃ। સોઽપ્ય વિશ્વાસ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-83-39 વિધર્મતોઽન્યાયેન॥ 12-83-40 આક્ષારિતો ધનગ્રહણેન રિક્તઃ કૃતઃ॥ 12-83-41 જાનપદઃ સ્વદેશજઃ॥ 12-83-42 પરસ્ય શત્રોઃ આત્મનશ્ચ પ્રકૃતીઃ સ્વામ્યમાત્યાદિકા જાનાતીતિ પ્રકૃતિજ્ઞઃ॥ 12-83-43 ગમ્ભીરો મન્ત્રગોપનસમર્થઃ॥ 12-83-44 શૌટીરઃ પ્રગલ્ભઃ। દ્વેષ્યવદ્ધેયં પાપં યસ્ય સ દ્વેષ્યપાપકઃ॥ 12-83-45 આધિત્સતા આધાતુચ્છિતા॥ 12-83-47 પઞ્ચાનામભાવે ત્રયો વા કાર્યા ઇત્યર્થઃ॥ 12-83-49 વિવરં છિદ્રમ્ ॥ 12-83-50 મન્ત્રસંહનનો મન્ત્રકવચઃ॥ 12-83-52 ઉપવાશ્છલાનિ। તાનિ પઞ્ચ॥ 12-83-56 અત્ર મન્ત્રસ્થાને॥

12-84-0 (68109) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-84-0x (5560) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। બૃહસ્પતેશ્ચ સંવાદં શક્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-84-1 (68110) શક્ર ઉવાચ। 12-84-2x (5561) કિંસ્વિદેકપઢં બ્રહ્મન્પુરુષઃ સમ્યગાચરન્। પ્રમાણં સર્વભૂતાનાં યશશ્ચૈવાપ્નુયાન્મહત્॥ 12-84-2 (68111) બૃહસ્પતિ ઉવાચ। 12-84-3x (5562) સાન્ત્વમેકપદં શક્ર પુરુષઃ સમ્યગાચરન્। પ્રમાણં સર્વભૂતાનાં યશશ્ચૈવાપ્નુયાન્મહત્॥ 12-84-3 (68112) એતદેકપદં શક્ર સર્વલોકસુખાવહમ્। આચરન્સર્વભૂતેષુ પ્રિયો ભવતિ સર્વદા॥ 12-84-4 (68113) યો હિ નાભાષતે કિંચિત્સર્વદા ભુકુટીમુખઃ। દ્વેષ્યો ભવતિ ભૂતાનાં સ સાન્ત્વમિહ નાચરન્॥ 12-84-5 (68114) યસ્તુ સર્વમભિપ્રેક્ષ્ય પૂર્વમેવાભિભાષતે। સ્મિતપૂર્વાભિભાષી ચ તસ્ય લોકઃ પ્રસીદતિ॥ 12-84-6 (68115) દાનમેવ હિ સર્વત્ર સાન્ત્વેનાનભિજલ્પિતમ્। ન પ્રીણયતિ ભૂતાનિ નિર્વ્યઞ્જનમિવાશનમ્॥ 12-84-7 (68116) આદદન્નપિ ભૂતાનાં મધુરામીરયન્ગિરમ્। સર્વલોકમિમં શક્ર સાન્ત્વેવ કુરુતે વશે॥ 12-84-8 (68117) તસ્માત્સાન્ત્વં પ્રયોક્તવ્યં દણ્ડમાધિત્સતાઽપિ હિ। પ્રીતિં ચ જનયત્યેવં ન ચાસ્યોદ્વિજતે જનઃ॥ 12-84-9 (68118) સુકૃતસ્ય હિ સાન્ત્વસ્ય શ્લક્ષ્ણસ્ય મધુરસ્ય ચ। સમ્યગાસેવ્યમાનસ્ય તુલ્યં જાતુ ન વિદ્યતે॥ 12-84-10 (68119) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-84-11x (5563) ઇત્યુક્તઃ કૃતવાન્સર્વં યથા શક્રઃ પુરોધસા। તથા ત્વમપિ કૌન્તેય સમ્યગેતત્સમાચર॥ ॥ 12-84-11 (68120) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુરશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 84॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-84-1 અત્ર મન્ત્રમૂલભૂતે પ્રજાસંગ્રહણે વિષયે॥ 12-84-2 એકપદં યત્ર સર્વે ગુણાઃ અન્તર્ભવન્તિ તદેવ કર્તવ્યં વસ્તુ। પ્રમાણં સંમતમ્॥ 12-84-3 સાન્ત્વં નિષ્કપટં પ્રિયવચનમ્॥ 12-84-5 નાભાષતે તૂષ્ણીમાસ્તે। નાચરન્ અનાચરન્॥

12-85-0 (68121) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-85-0x (5564) કથંસ્વિદિહ રાજેન્દ્ર પાલયન્પાર્થિવઃ પ્રજાઃ। પ્રૈતિ ધર્મં વિશેષેણ કીર્તિમાપ્નોતિ શાશ્વતીમ્॥ 12-85-1 (68122) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-85-2x (5565) વ્યવહારેણ શુદ્ધેન પ્રજાપાલનતત્પરઃ। પ્રાપ્ય ધર્મં ચ કીર્તિ ચ લોકાનાપ્નોત્યસૌ શુચિઃ॥ 12-85-2 (68123) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-85-3x (5566) કીદૃશવ્યવહારં તુ કૈશ્ચ વ્યવહરેન્નૃપઃ। એતત્પૃષ્ટો મહાપ્રાજ્ઞ યથાવદ્વક્તુમર્હસિ॥ 12-85-3 (68124) યે ચૈવ પૂર્વકથિતા ગુણાસ્તે પુરુષં પ્રતિ। નૈકસ્મિન્પુરુષે હ્યેતે વિદ્યન્ત ઇતિ મે મતિઃ॥ 12-85-4 (68125) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-85-5x (5567) એવમેતન્મહાપ્રાજ્ઞ યથા વદસિ બુદ્ધિમન્। દુર્લભઃ પુરુષઃ કશ્ચિદેભિર્યુક્તો ગુણૈઃ શુભૈઃ॥ 12-85-5 (68126) કિંતુ સંક્ષેપતઃ શીલં પ્રયત્નેનેહ દુર્લભમ્। વક્ષ્યામિ તુ યથાઽમાત્યાન્યાદૃશાંશ્ચ કરિષ્યસિ॥ 12-85-6 (68127) ચતુરો બ્રાહ્મણાન્વૈદ્યાન્પ્રગલ્ભાન્સ્નાતકાઞ્શુચીન્। ક્ષત્રિયાન્દશ ચાષ્ટૌ ચ બલિનઃ શસ્ત્રપાણિનઃ॥ 12-85-7 (68128) વૈશ્યાન્વિત્તેન સંપન્નાનેકવિંશતિસઙ્ખ્યયા। ત્રીંશ્ચ શૂદ્રાન્વિનીતાંશ્ચ શુચીન્કર્મણિ પૂર્વકે॥ 12-85-8 (68129) અષ્ટાભિશ્ચ ગુણૈર્યુક્તં સૂતં પૌરાણિકં તથા। પઞ્ચાશદ્વર્ષવયસં પ્રગલ્ભમનસૂયકમ્॥ 12-85-9 (68130) શ્રુતિસ્મૃતિસમાયુક્તં વિનીતં સમદર્શિનમ્। કાર્યે વિવદમાનાનાં શક્તમર્થેષ્વલોલુપમ્॥ 12-85-10 (68131) વર્જિતં ચૈવ વ્યસનૈઃ સુઘોરૈઃ સપ્તભિર્ભૃશમ્। અષ્ટાનાં મન્ત્રિણાં મધ્યે મન્ત્રં રાજોપધારયેત્॥ 12-85-11 (68132) તતઃ સંપ્રેષયેદ્રાષ્ટ્રે રાષ્ટ્રીયાય ચ દર્શયેત્। અનેન વ્યવહારેણ દ્રષ્ટવ્યાસ્તે પ્રજાઃ સદા॥ 12-85-12 (68133) ન ચાપિ ગૂઢં દ્રવ્યં તે ગ્રાહ્યં કાર્યોપઘાતકમ્। કાર્યે ખલુ વિપન્ને ત્વાં યો ધર્મસ્તં ચ પીડયેત્॥ 12-85-13 (68134) વિદ્રવેચ્ચૈવ રાષ્ટ્રં તે શ્યેનાત્પક્ષિગણા ઇવ। પરિસ્રવેચ્ચ સતતં નૌર્વિશીર્ણેવ સાગરે॥ 12-85-14 (68135) પ્રજાઃ પાલયતોઽસમ્યગધર્મેણેહ ભૂપતેઃ। હાર્દં ભયં સંભવતિ સ્વર્ગશ્ચસ્ય વિરુધ્યતે॥ 12-85-15 (68136) અથ યો ધર્મતઃ પાતિ રાજાઽમાત્યોઽથવાઽઽત્મજઃ। ધર્માસને સન્નિયુક્તો ધર્મમૂલે નરર્ષભ॥ 12-85-16 (68137) `સ્વર્ગં યાતિ મહીપાલો નિયુક્તૈઃ સચિવૈઃ સહ।' કાર્યેષ્વધિકૃતાઃ સમ્યગકુર્વન્તો નૃપાનુગાઃ। આત્માનં પુરતઃ કૃત્વા યાન્ત્યધઃ સહ પાર્થિવાઃ॥ 12-85-17 (68138) બલાત્કૃતાનાં વલિભિઃ કૃપણં બહુજલ્પતામ્। નાથો વૈ ભૂમિપો નિત્યમનાથાનાં નૃણાં ભવેત્॥ 12-85-18 (68139) તતઃ સાક્ષિબલં સાધુ દ્વૈધવાદકૃતં ભવેત્। અસાક્ષિકમનાથં વા પરીક્ષ્યં તદ્વિશેષતઃ॥ 12-85-19 (68140) અપરાધાનુરૂપં ચ દણ્ડં પાપેષુ ધારયેત્। વિયોજયેદ્ધનૈર્ઋદ્ધાનધનાનથ બન્ધનૈઃ॥ 12-85-20 (68141) વિનયેચ્ચાપિ દુર્વૃત્તાન્પ્રહારૈરપિ પાર્થિવઃ। સાન્ત્વેનોપપ્રદાનેન શિષ્ટાંશ્ચ પરિપાલયેત્॥ 12-85-21 (68142) રાજ્ઞો વધં ચિકીર્ષેદ્યસ્તસ્ય ચિત્રો વધો ભવેત્। આદીપકસ્ય સ્તેનસ્ય વર્ણસંકરિકસ્ય ચ॥ 12-85-22 (68143) સમ્યક્પ્રણયતો દણ્ડં ભૂમિપસ્ય વિશાંપતે। યુક્તસ્ય વા નાસ્ત્યધર્મો ધર્મ એવ હિ શાશ્વતઃ॥ 12-85-23 (68144) કામકારેણ દણ્ડં તુ યઃ કુર્યાદવિચક્ષણઃ। સ ઇહાકીર્તિસંયુક્તો મૃતો નરકમૃચ્છતિ॥ 12-85-24 (68145) ન પરસ્ય પ્રવાદેન પરેષાં દણ્ડમર્પયેત્। આગમાનુગમં કૃત્વા બધ્નીયાન્મોક્ષયીત વા॥ 12-85-25 (68146) ન તુ હન્યાન્નૃપો જાતુ દૂતં કસ્યાંચિદાપદિ। દૂતસ્ય હન્તા નિરયમાવિશેત્સચિવૈઃ સહ॥ 12-85-26 (68147) યથોક્તવાદિનં દૂતં ક્ષત્રધર્મરતો નૃપઃ। યો હન્યાત્પિતરસ્તસ્ય ભ્રૂણહત્યામવાપ્નુયુઃ॥ 12-85-27 (68148) કુલીનઃ શીલસંપન્નો વાગ્મી દક્ષઃ પ્રિયંવદઃ। યથોક્તવાદીસ્મૃતિમાન્દૂતઃ સ્યાત્સપ્તભિર્ગુણૈઃ॥ 12-85-28 (68149) એતૈરેવ ગુણૈર્યુક્તઃ પ્રતીહારોઽસ્ય રક્ષિતા। શિરોરક્ષશ્ચ ભવતિ ગુણૈરેતૈઃ સમન્વિતઃ॥ 12-85-29 (68150) ધર્મશાસ્ત્રાર્થતત્ત્વજ્ઞઃ સાંધિવિગ્રહિકો ભવેત્। મતિમાન્ધૃતિમાન્હ્રીમાન્રહસ્યવિનિગૂહિતા॥ 12-85-30 (68151) કુલીનઃ સત્વસંપન્નઃ શુક્લોઽમાત્યઃ પ્રશસ્યતે। એતૈરેવ ગુણૈર્યુક્તસ્તથા સેનાપતિર્ભવેત્॥ 12-85-31 (68152) વ્યૂહયન્ત્રાયુધાનાં ચ તત્ત્વજ્ઞો વિક્રમાન્વિતઃ। વર્ષશીતોષ્ણવાતાનાં સહિષ્ણુઃ પરરન્ધ્રવિત્॥ 12-85-32 (68153) વિશ્વાસયેત્પરાંશ્ચૈવ વિશ્વસેચ્ચ ન કસ્યચિત્। પુત્રેષ્વપિ હિ રાજેન્દ્ર વિશ્વાસો ન પ્રશસ્યતે॥ 12-85-33 (68154) એતચ્છાસ્ત્રાર્થતત્ત્વં તુ મયાઽઽખ્યાતં તવાનઘ। અવિશ્વાસો નરેન્દ્રાણાં ગુહ્યં પરમમુચ્યતે॥ ॥ 12-85-34 (68155) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 85॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-85-2 શુદ્ધેન પક્ષપાતહીનેન॥ 12-85-3 વ્યવહરેત્ નિર્ણયં કુર્યાત્॥ 12-85-8 પૂર્વકે નિત્યે॥ 12-85-9 અષ્ટાભિર્ગુણૈઃ શુશ્રૂષા શ્રવણં ગ્રહણં ધારણમૂહનમપોહનં વિજ્ઞાનં તત્ત્વજ્ઞાનં ચેતિ તૈઃ॥ 12-85-11 મૃગયાક્ષાઃ સ્ત્રિયઃ પાનમિતિ ચતુર્ભિઃ કાસજૈઃ। દણ્ડપાતનં વાક્યારુષ્યં અર્થદૂષણમિતિ ત્રિભિઃ ક્રોધજૈરિતિ સપ્તભિઃ। અષ્ટાનાં બ્રાહ્મણચતુષ્ટયં શૂદ્રત્રયં સૂતશ્ચેતિ તેષામ્॥ 12-85-12 તે ત્વયા દ્રષ્ટવ્યાઃ॥ 12-85-13 ગૂઢં ન્યાસાપહારાદિકં તે ત્વયા ન ગ્રાહ્યમ્॥ 12-85-14 પરિસ્રવેત્ મન્દં મન્દમન્યત્ર ગચ્છેત્॥ 12-85-16 ધર્મમૂલે રાજ્યે॥ 12-85-10 વિશેષતસ્તપ્તપરશુગ્રહણાદિનાં તત્પરીક્ષ્યમિતિ॥ 12-85-20 વિયોજદ્ધવૈર્લુબ્ધાન્દરિદ્રાન્વધબન્ધનૈરિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-85-22 ચિત્રોઽનેકધા। આદીપકસ્ય ગૃહાદિદાહકત્ય॥ 12-85-23 યુક્તસ્ય યથાશાસ્ત્રમવહિતસ્ય॥ 12-85-29 પ્રતીલ્પિ દ્વારપાલઃ। શિરોરક્ષઃ શિરાંસીવ શિરાંસિ દુર્ગનગરાદીનિ પ્રધાનસ્થાનાનિ તદ્રક્ષણકર્તા॥ 12-85-31 એતૈર્ધર્મેત્યાદિભિરમાત્યગુણૈઃ॥ 12-85-32 વ્યૂહઃ સેનાયા નિવેશનપ્રકારવિશેષઃ। યન્ત્રાણિ ધનુરાદીનિ॥

12-86-0 (68156) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-86-0x (5568) કથંવિધં પુરં રાજા સ્વયમાવસ્તુમર્હતિ। કૃતં વા કારયિત્વા વા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-86-1 (68157) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-86-2x (5569) વસ્તવ્યં યત્ર કૌન્તેય સપુત્રજ્ઞાતિબન્ધુના। ન્યાય્યં ચ પરિપ્રષ્ટું વૃત્તિં ગુપ્તિં ચ ભારત॥ 12-86-2 (68158) તસ્માત્તે ર્તયિષ્યામિ દુર્ગકર્મ વિશેષતઃ। શ્રુત્વા તથા વિધાતવ્યમનુષ્ઠેયં ચ યત્નતઃ॥ 12-86-3 (68159) ષઙ્વિધં દુર્ગમાસ્થાય પુરાણ્યથ નિવેશયેત્। સર્વસંપત્પ્રધાનં ચ બાહુલ્યં ચાપિ સંભવેત્॥ 12-86-4 (68160) ધન્વદુર્ગં મહીદુર્ગં ગિરિદુર્ગં તથૈવ ચ। મનુષ્યદુર્ગં મૃદ્દુર્ગં વનદુર્ગં ચ તાનિ ષટ્॥ 12-86-5 (68161) યત્પુરં દુર્ગસંપન્નં ધાન્યાયુધસમન્વિતમ્। દૃઢપ્રાકારપરિખં હસ્ત્યશ્વરથસંકુલમ્॥ 12-86-6 (68162) વિદ્વાંસઃ શિલ્પિનો યત્ર નિચયાશ્ચ સુસંચિતાઃ। ધાર્મિકશ્ચ જનો યત્ર દાક્ષ્યમુત્તમમાસ્થિતઃ॥ 12-86-7 (68163) ઊર્જસ્વિનરનાગાશ્વં ચત્વરાપણશોભિતમ્। પ્રસિદ્ધવ્યવહારં ચ પ્રશાન્તમકુતોભયમ્॥ 12-86-8 (68164) સુપ્રભં સાનુનાદં ચ સુપ્રશસ્તનિવેશનમ્। શૂરાઢ્યં પ્રાજ્ઞસંપૂર્ણં બ્રહ્મઘોષાનુનાદિતમ્॥ 12-86-9 (68165) સમાજોત્સવસંપન્નં સદાપૂજિતદૈવતમ્। વશ્યામાત્યબલો રાજા તત્પુરં સ્વયમાવિશેત્॥ 12-86-10 (68166) તત્ર કોશં બલં મિત્રં વ્યવહારં ચ વર્ધયેત્। પુરે જનપદે ચૈવ સર્વદોષાન્નિવર્તયેત્॥ 12-86-11 (68167) ભાણ્ડાગારાયુધાગારં પ્રયત્નેનાભિવર્ધયેત્। નિચયાન્વર્ધયેત્સર્વાંસ્તથા યન્ત્રકટંકટાન્॥ 12-86-12 (68168) કાષ્ઠલોહતુષાઙ્ગારદારુશૃઙ્ગાસ્થિવૈણવાન્। મજ્જાસ્નેહવસાક્ષૌદ્રમૌષધગ્રામમેવ ચ॥ 12-86-13 (68169) શણં સર્જરસં ધાન્યમાયુધાનિ શરાંસ્તથા। ચર્મ સ્નાયું તથા વેત્રં મુઞ્જવલ્વજદંધ્વનાન્॥ 12-86-14 (68170) આશયાશ્ચોદપાનાશ્ચ પ્રભૂતસલિલાકરાઃ। નિરોદ્ધવ્યાઃ સદા રાજ્ઞા ક્ષીરિણશ્ચ મહીરુહાઃ॥ 12-86-15 (68171) સત્કૃતાશ્ચ પ્રયત્નેન આચાર્યર્ત્વિક્પુરોહિતાઃ। મહેષ્વાસાઃ સ્થપતયઃ સાંવત્સરચિકિત્સકાઃ॥ 12-86-16 (68172) પ્રાજ્ઞા મેધાવિનો દાન્તા દક્ષાઃ શૂરા બહુશ્રુતાઃ। કુલીનાઃ સત્વસંપન્ના યુક્તાઃ સર્વેષુ કર્મસુ॥ 12-86-17 (68173) પૂજયેદ્ધાર્મિકાન્રાજા નિગૃહ્ણીયાદધાર્મેકાન્। નિયુઞ્જ્યાચ્ચ પ્રયત્નેન સર્વવર્ણાન્સ્વકર્મસુ॥ 12-86-18 (68174) બાહ્યમાભ્યન્તરં ચૈવ પૌરજાનપદં તથા। ચારૈઃ સુવિદિતં કૃત્વા તતઃ કર્મ પ્રયોજયેત્॥ 12-86-19 (68175) ચરાન્મન્ત્રં ચ કોશં ચ દણ્ડં ચૈવ વિશેષતઃ। અનુતિષ્ઠેત્સ્વયં રાજા સર્વં હ્યત્ર પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-86-20 (68176) ઉદાસીનારિમિત્રાણાં સર્વમેવ ચિકીર્ષિતમ્। પુરે જનપદે ચૈવ જ્ઞાતવ્યં ચારચક્ષુષા॥ 12-86-21 (68177) તતસ્તેષાં વિધાતવ્યં સર્વમેવાપ્રમાદતઃ। ભક્તાન્પૂજયતા નિત્યં દ્વિષતશ્ચ નિગૃહ્ણતા॥ 12-86-22 (68178) યષ્ટવ્યં ક્રતુભિર્નિત્યં દાતવ્યં ચાપ્યપીડયા। પ્રજાનાં રક્ષણં કાર્યં ન કાર્યં ધર્મબાધકમ્॥ 12-86-23 (68179) કૃપણાનાથવૃદ્ધાનાં વિધવાનાં ચ યોષિતામ્। યોગક્ષેમં ચ વૃત્તિં ચ નિત્યમેવ પ્રકલ્પયેત્॥ 12-86-24 (68180) આશ્રમેષુ યથાકાલં ચૈલભાજનભોજનમ્। સદૈવોપહરેદ્રાજા સત્કૃયાભ્યર્ચ્ય માન્ય ચ॥ 12-86-25 (68181) આત્માનં સર્વકાર્યાણિ તાપસે રાષ્ટ્રમેવ ચ। નિવેદયેત્પ્રયત્નેન તિષ્ઠેત્પ્રહ્વશ્ચ સર્વદા॥ 12-86-26 (68182) ` તે કસ્યાંચિદવસ્થાયાં શરણં શરણાર્થિને। રાજ્ઞે દદ્યુર્યથાકામં તાપસાઃ શંસિતવ્રતાઃ॥' 12-86-27 (68183) સર્વાર્થત્યાગિનં રાજા કુલે જાતં બહુશ્રુતમ્। પૂજયેત્તાદૃશં દૃષ્ટ્વા શયનાસનભોજનૈઃ॥ 12-86-28 (68184) તસ્મિન્કુર્વીત વિશ્વાસં રાજા કસ્યાંચિદાપદિ। તાપસેષુ હિ વિશ્વાસમપિ કુર્વન્તિ દસ્યવઃ॥ 12-86-29 (68185) તસ્મિન્નિધીનાદધીત પુનઃ પ્રત્યાદદીત ચ। ન ચાપ્યભીક્ષ્ણં સેવેત ભૃશં વા પ્રતિપૂજયેત્॥ 12-86-30 (68186) અન્યઃ કાર્યઃ સ્વરાષ્ટ્રેષુ પરરાષ્ટ્રેષુ ચાપરઃ। અટવીષુ પરઃ કાર્યઃ સામન્તનગરેષ્વપિ॥ 12-86-31 (68187) તેષુ સત્કારમાનાભ્યાં સંવિભાગાંશ્ચ કારયેત્। પરરાષ્ટ્રાટવીસ્થેષુ યથા સ્વવિષયે તથા॥ 12-86-32 (68188) તે કસ્યાંચિદવસ્થાયાં શરણં શરણાર્થિને। રાજ્ઞે દદ્યુર્થથાકામં તાપસાઃ સંશિતવ્રતાઃ॥ 12-86-33 (68189) એષ તે લક્ષણોદ્દેશઃ સંક્ષેપેણ પ્રકીર્તિતઃ। યાદૃશે નગરે રાજા સ્વયમાવસ્તુમર્હતિ॥ ॥ 12-86-34 (68190) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષડશીતિમમોઽધ્યાયઃ॥ 86॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-86-5 ધન્વા નિર્જલદેશસ્તદેવ પરિતશ્ચ દુર્ગં ધન્વદુર્ગમ્। મહીદુર્ગં કોટઃ॥ 12-86-9 સાનુનાદં મીતવાદિત્રધ્વનિમત્॥ 12-86-12 નિચયાન્ ધાન્યાદિસંગ્રહાન્। તથા યન્ત્રાલયાયુધાન્। ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-86-14 દંધ્વનાન્ ધ્વનિમતો નિઃસાણાદીન્। બન્ધનાનિતિ પાઠાન્તરે સ્પષ્ટોઽર્થઃ॥ 12-86-15 આશયાઃ નિપાનાનિ। ઉદપાનાઃ કૂપાઃ। નિરોદ્ધવ્યા રક્ષણીયાઃ॥ 12-86-17 પ્રજ્ઞા ગ્રન્થાર્થગ્રહણસામર્થ્યમ્। મેધા ઊહાપોહકૌશલમ્॥ 12-86-20 અતુતિષ્ઠેદાલોચયેત્॥ 12-86-22 વિધાતવ્યં પ્રતિકર્તવ્યમ્॥ 12-86-26 તાપસે તપસ્વિજને॥ 12-86-29 વિશ્વાસં નાધિકુર્વન્તિ દસ્યવ ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥। 12-86-30 નિધીન્ ધનભાણ્ડાનિ। અભીક્ષ્ણં ન સેવેત્। દસ્યૂનાં તત્સૂચને તપસ્વિનાશાપત્તેઃ ન પ્રતિપૂજયેચ્ચ॥ 12-86-31 અન્યસ્તાપસઃ કાર્યઃ સખિત્વેન સંપાદનીયઃ॥ 12-86-32 તેષુ તત્તત્સ્થાનસ્થેષુ તાપસેષુ॥

12-87-0 (68191) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-87-0x (5570) રાષ્ટ્રગુપ્તિં ચ મે રાજન્રાષ્ટ્રસ્યૈવ તુ સંગ્રહમ્। સમ્યગ્જિજ્ઞાસમાનાય પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-87-1 (68192) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-87-2x (5571) રાષ્ટ્રગુપ્તિં ચ તે સમ્યગ્રાષ્ટ્રસ્યૈવ તુ સંગ્રહમ્। હન્ત સર્વં પ્રવક્ષ્યામિ તત્ત્વમેકમનાઃ શૃણુ॥ 12-87-2 (68193) ગ્રામસ્યાધિપતિઃ કાર્યો દશગ્રામપતિસ્તથા। વિંશતિત્રિંશતીશં ચ સહસ્રસ્ય ચ કારયેત્॥ 12-87-3 (68194) ગ્રામેયાન્ગ્રામદોષાંશ્ચ ગ્રામિકઃ પ્રતિભાવેયેત્। તાનાચક્ષીત દશિને દશિકો વિંશિને પુનઃ॥ 12-87-4 (68195) વિંશાધિપસ્તુ તત્સર્વં વૃત્તં જાનપદે જને। ગ્રામાણાં શતપાલાય સર્વમેવ નિવેદયેત્॥ 12-87-5 (68196) યાનિ ગ્રામ્યાણિ ભોજ્યાનિ ગ્રામિકસ્તાન્યુપાશ્નિયા। દશપસ્તેન ભર્તવ્યસ્તેનાપિ દ્વિગુણાધિપઃ॥ 12-87-6 (68197) ગ્રામં ગ્રામશતાધ્યક્ષો ભોક્તુમર્હતિ સત્કુરઃ। મહાન્તં ભરતશ્રેષ્ઠ સુસ્ફીતં જનસંકુલમ્। તત્ર હ્યનેકપાયત્તં રાજ્ઞો ભવતિ ભારત॥ 12-87-7 (68198) શાખાનગરમર્હસ્તુ સહસ્રપતિરુત્તમઃ। ધાન્યહૈરણ્યભોગેન ભોક્તું રાષ્ટ્રીયસંગતઃ॥ 12-87-8 (68199) તેષાં સંગ્રામકૃત્યં સ્યાદ્વામકૃત્યં ચ તેષુ યત્। ધર્મજ્ઞઃ સચિવઃ કશ્ચિત્તત્તત્પશ્યેદતન્દ્રિતઃ॥ 12-87-9 (68200) નગરેનગરે વા સ્યાદેકઃ સર્વાર્થચિન્તકઃ। ઉચ્ચૈઃ સ્થાને ઘોરરૂપો નક્ષત્રાણામિવ ગ્રહઃ॥ 12-87-10 (68201) ભવેત્સ તાન્પરિક્રામેત્સર્વાનેવ સભાસદઃ। તેષાં વૃત્તિં પરિણયેત્કશ્ચિદ્રાષ્ટ્રેષુ તચ્ચરઃ॥ 12-87-11 (68202) જિઘાંસવઃ પાપકામાઃ પરસ્વાદાયિનઃ શઠાઃ। રક્ષાભ્યધિકૃતા નામ તેભ્યો રક્ષેદિમાઃ પ્રજાઃ॥ 12-87-12 (68203) વિક્રયં ક્રયમધ્વાનં ભક્તં ચ સપરિવ્યયમ્। યોગક્ષેમં ચ સંપ્રેક્ષ્ય વણિજાં કારયેત્કરાન્॥ 12-87-13 (68204) ઉત્પત્તિં દાનવૃત્તિં ચ શિલ્પં સંપ્રેક્ષ્ય ચાસકૃત્। શિલ્પં પ્રતિ કરાનેવં શિલ્પિનઃ પ્રતિ કારયેત્॥ 12-87-14 (68205) ઉચ્ચાવચકરન્યાયાઃ પૂર્વરાજ્ઞાં યુધિષ્ઠિર। યથાયથા ન સીદેરંસ્તથા કુર્યાન્મહીપતિઃ॥ 12-87-15 (68206) ફલં કર્મ ચ સંપ્રેક્ષ્ય તતઃ સર્વં પ્રકલ્પયેત્। ફલં કર્મ ચ નિર્હેતુ ન કશ્ચિત્સંપ્રવર્તતે॥ 12-87-16 (68207) યથા રાજા ચ કર્તા ચ સ્યાતાં કર્મણિ ભાગિનૌ। સંવેક્ષ્ય તુ તથા રાજ્ઞા પ્રણેયાઃ સતતં કરાઃ॥ 12-87-17 (68208) નોચ્છિદ્યાહાત્મનો મૂલં પરેષાં ચાપિ તૃષ્ણયા। ઈહાદ્વારાણિ સંરુધ્ય રાજા સંવૃતદર્શનઃ॥ 12-87-18 (68209) પ્રદ્વિષન્તિ પરિખ્યાતં રાજાનમતિખાદિનમ્। પ્રદ્વિષ્ટસ્ય કુતઃ શ્રેયો સંવૃતો લભતે શ્રિયમ્॥ 12-87-19 (68210) વત્સૌપમ્યેન દોગ્ધવ્યં રાષ્ટ્રમક્ષીણબુદ્ધિના। ભૃતો વત્સો જાતબલઃ ષીડાં સહતિ ભારત॥ 12-87-20 (68211) ન કર્મ કુરુતે વત્સો ભૃશં દુગ્ધો યુધિષ્ઠિર। રાષ્ટ્રમપ્યાતિદુગ્ધં હિ ન કર્મ કુરુતે મહત્॥ 12-87-21 (68212) યો રાષ્ટ્રમનુગૃહ્ણાતિ પરિરક્ષન્સ્વયં નૃપઃ। સંજાતમુપજીવન્સ લભતે સુમહત્ફલમ્॥ 12-87-22 (68213) આપદર્થં ચ નિચયાત્રાજાનો હિ ચિચિન્વતે। રાષ્ટ્રં ચ કોશભૂતં સ્યાત્કોશો વેશ્મગતસ્તથા॥ 12-87-23 (68214) પૌરજાનપદાન્સર્વાન્સંશ્રિતોષાશ્રિતાંસ્તથા। યથાશક્ત્યનુકમ્પેત સર્વાન્સ્વલ્પધનાનપિ॥ 12-87-24 (68215) બાહ્યં જનં ભેદયિત્વા ભોક્તવ્યો મધ્યમઃ સુખમ્। એવં નાસ્ય પ્રકુપ્યન્તિ જનાઃ સુખિતદુઃ ખિતાઃ॥ 12-87-25 (68216) પ્રામેવ તુ ધનાદાનમનુભાષ્ય તતઃ પુનઃ। સન્નિપત્ય સ્વવિષયે ભયં રાષ્ટ્રે પ્રદર્શયેત્॥ 12-87-26 (68217) ઇયમાપત્સમુત્પન્ના પરચક્રભયં મહત્। અપિ ચાન્તાય કલ્પન્તે વેણોરિવ ફલાગમાઃ॥ 12-87-27 (68218) અરયો મે સમુત્થાય બહુભિર્દસ્યુભિઃ સહ। ઇદમાત્મવધાયૈવ રાષ્ટ્રમિચ્છન્તિ બાધિતુમ્। 12-87-28 (68219) અસ્યામાપદિ ઘોરાયાં સંપ્રાપ્તે દારુણે ભયે। પરિત્રાણાય ભવતઃ પ્રાર્થયિષ્યે ધનાનિ વઃ॥ 12-87-29 (68220) પ્રતિદાસ્યે ચ ભવતાં સર્વં ચાહં ભયક્ષયે। નારયઃ પ્રતિદાસ્યન્તિ યદ્ધરેયુર્બલાદિતઃ॥ 12-87-30 (68221) કલત્રમાદિતઃ કૃત્વા સર્વં વો વિનશેદિતિ। શરીરપુત્રદારાર્થમર્થસંચય ઇષ્યતે॥ 12-87-31 (68222) નન્દામિ વઃ પ્રભાવેણ પુત્રાણામિવ ચોદયે। યખાશક્ત્યુપગૃહ્ણામિ રાષ્ટ્રસ્યાપીડયા ચ વઃ॥ 12-87-32 (68223) આપત્સ્વેવ નિવોઢવ્યં ભવદ્ભિઃ સંગતૈરિહ। ન વઃ પ્રિયતરં કાર્યં ધનં કસ્યાંચિદાપદિ॥ 12-87-33 (68224) ઇતિ વાચા મધુરયા શ્લક્ષ્ણયા સોપચારયા। સ્વરશ્મીનભ્યવસૃજેદ્યોગમાધાય કાલવિત્॥ 12-87-34 (68225) પ્રચારં ભૃત્યભરણં વ્યયં સંગ્રામતો ભયમ્। યોગક્ષેણં ચ સંપ્રેક્ષ્ય ગોમિનઃ કારયેત્કરમ્॥ 12-87-35 (68226) ઉપેક્ષિતા હિ નશ્યેયુર્ગોમિનોઽરણ્યવાસિનઃ। તસ્માત્તેષુ વિશેષેણ મૃદુપૂર્વં સમાચરેત્॥ 12-87-36 (68227) સાન્ત્વનં રક્ષણં દાનમવસ્થા ચાપ્યભીક્ષ્ણશઃ। ગોમિનાં પાર્થ કર્તવ્યઃ સંવિભાગઃ પ્રિયાણિ ચ॥ 12-87-37 (68228) અજસ્રમુપયોક્તવ્યં ફલં ગોમિષુ ભારત। પ્રભાવયન્તિ રાષ્ટ્રં ચ વ્યવહારં કૃષિં તથા॥ 12-87-38 (68229) તસ્માદ્ગોમિષુ યત્નેન પ્રીતિં કુર્યાદ્વિચક્ષણઃ। દયાવાનપ્રમત્તશ્ચ કરાન્સંપ્રણયન્મૃદૂન્॥ 12-87-39 (68230) સર્વત્ર ક્ષેમચરણં સુલભં નામ ગોમિષુ। ન હ્યતઃ સદૃશં કિંચિદ્ધનમસ્તિ યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 12-87-40 (68231) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 87॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-87-3 દશગ્રામ્યાસ્તથા પરઃ। દ્વિગુણાયાઃ શતસ્યૈવમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-87-13 કારયેત્ દાપયેત્॥ 12-87-16 ફલં ધાન્યધનવૃદ્ધ્યાદિ। વૃદ્ધ્યનુરૂપઃ કરઃ કલ્પ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-87-18 આત્મનો મૂલં રાષ્ટ્રમ્। પરેષાં મૂલં કૃષ્યાદિ। ઈહા લોભઃ॥ 12-87-19 અતિખાદિનં બહુભક્ષમ્॥ 12-87-24 સંશ્રિતાઃ સાક્ષાદાશ્રિતાઃ। ઉપાશ્રિતાઃ વ્યવહિતાઃ॥ 12-87-25 આટવીકો દસ્યુસઙ્ઘો બાહ્યજનસ્તં યયમુપતિષ્ઠધ્વમિતિ ભેદયિત્વા મધ્યમો ગ્રામીણજનો ભોક્તવ્યસ્તતો બહુલં ધનમાદદ્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-87-26 તત્ર પ્રકારમાહ પ્રાગિતિ। ચોરનિગ્રહાર્થં કટકબન્ધઃ કર્તવ્યસ્તદર્થં ધનમપેક્ષિતમિતિ પૂર્વમેવ આભાષ્ય સૂચનાં કૃત્વા તતઃ સન્નિપત્ય તેષુ તેષુ ગ્રામેષુ ગત્વા ભયં દર્શયેત્॥ 12-87-33 આપત્સ્વેવ ચ વોઢવ્યં ભવદ્ભિઃ પુઙ્ગવૈરિવેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-87-34 સ્વરશ્મીન્સ્વસ્ય રશ્મિભૂતાન્ અધિકારિણઃ પ્રજાસુ ધનમુદ્ગુહીતું અભ્યવસૃજેત્પ્રેરયેત્। યોગં ધનગ્રહણોપાયમ્॥ 12-87-35 ગોમિનઃ વૈશ્યાન્। સંપ્રેક્ષ્ય સંદર્શયિત્વા॥

12-88-0 (68232) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-88-0x (5572) યદા રાજા સમર્થોઽપિ કોશાર્થી સ્યાન્મહામતે। કથં પ્રવર્તેત કરસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-88-1 (68233) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-88-2x (5573) યથાદેશં યથાકાલં યથાબુદ્ધિ યથાબલમ્। અનુશિષ્યાત્પ્રજા રાજા ધર્માર્થી તદ્ધિતે રતઃ॥ 12-88-2 (68234) યથા તાસાં ચ મન્યેત શ્રેય આત્મન એવ ચ। તથા ધર્માણિ સર્વાણિ રાજા રાષ્ટ્રેષુ વર્તયેત્॥ 12-88-3 (68235) મધુદોહં દુહેદ્રાષ્ટ્રં ભ્રમરાન્ન પ્રપાતયેત્। વત્સાપેક્ષી દુહેચ્ચૈવ સ્તનાંશ્ચ ન વિકુટ્ટયેત્॥ 12-88-4 (68236) જલૌકાવત્પિબેદ્રાષ્ટ્રં મૃદુનૈવ નરાધિપઃ। વ્યાઘ્રીવ ચ હરેત્પુત્રાન્સંદશેન્ન ચ પીડયેત્॥ 12-88-5 (68237) યથા શલ્યકવાનાખુઃ પદં ધૂનયતે સદા। અતીક્ષ્ણેનાભ્યુપાયેન તથા રાષ્ટ્રં સમાપિબેત્॥ 12-88-6 (68238) અલ્પેનાલ્પેન દેયેન વર્ધમાનં પ્રદાપયેત્। તતો ભૂયસ્તતો ભૂયઃ ક્રમવૃદ્ધિં સમાચરેત્॥ 12-88-7 (68239) દમયન્નિવ દમ્યાનિ શશ્વદ્ભારં વિવર્ધયેત્। મૃદુપૂર્વં પ્રયત્નેન પાશાનભ્યવહારયેત્॥ 12-88-8 (68240) સકૃત્પાશાવકીર્ણાસ્તે ન ભવિષ્યન્તિ દુર્દમાઃ। ઉચિતેનૈવ ભોક્તવ્યાસ્તે ભવિષ્યન્ત્યયત્નતઃ॥ 12-88-9 (68241) તસ્માત્સર્વસમારમ્ભો દુર્લભઃ પુરુષં પ્રતિ। યથા મુખ્યાન્સાન્ત્વયિત્વા ભોક્તવ્યા ઇતરે જનાઃ॥ 12-88-10 (68242) તતસ્તાન્ભેદયિત્વા તુ પરસ્પરવિવક્ષિતાન્। ભુઞ્જીત સાન્ત્વયંશ્ચૈવ યથાસુખમયત્નતઃ॥ 12-88-11 (68243) ન ચાસ્થાને ન ચાકાલે કરાંસ્તેભ્યો નિપાતયેત્। આનુપૂર્વ્યેણ સાન્ત્વેન યથાકાલં યથાવિધિ॥ 12-88-12 (68244) ઉપાયાન્પ્રબ્રવીમ્યેતાન્ન મે માયા વિવક્ષિતા। અનુપાયેન દમયન્પ્રકોપયતિ વાજિનઃ॥ 12-88-13 (68245) પાનાગારનિવોશાશ્ચ વેશ્યાઃ પ્રાપણિકાસ્તથા। કુશીલવાઃ સકિતવા યે ચાન્યે કેચિદીદૃશાઃ॥ 12-88-14 (68246) નિયમ્યાઃ સર્વ એવૈતે યે રાષ્ટ્રસ્યોપઘાતકાઃ। એતે રાષ્ટ્રેઽભિતિષ્ઠન્તો બાધન્તે ભદ્રિકાઃ પ્રજાઃ॥ 12-88-15 (68247) ન કેનચિદ્યાચિતવ્યઃ કશ્ચિત્કિંચિદનાપદિ। ઇતિ વ્યવસ્થા ભૂતાનાં પુરસ્તાન્મનુના કૃતા॥ 12-88-16 (68248) સર્વે તથાઽનુજીવેયુર્ન કુર્યુઃ કર્મ ચેદિહ। સર્વ એવ ઇમે લોકા ન ભવેયુરસંશયમ્॥ 12-88-17 (68249) પ્રભુર્નિયમને રાજા ય એતાન્ન નિયચ્છતિ। ભુઙ્ક્તે સ તસ્ય પાપસ્ય ચતુર્ભાગમિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-88-18 (68250) ભોક્તા તસ્ય તુ પાપસ્ય સુકૃતસ્ય યથાતથા। નિયન્તવ્યાઃ સદા રાજ્ઞા પાપા યે સ્યુર્નરાધિપ॥ 12-88-19 (68251) કૃતપાપસ્ત્વસૌ રાજા ય એતાન્ન નિયચ્છતિ। તથા કૃતસ્ય ધર્મસ્ય ચતુર્ભાગમુપાશ્નુતે। 12-88-20 (68252) સ્થાનાન્યેતાનિ સંયમ્ય પ્રસઙ્ગો ભૂતિનાશનઃ। કામે પ્રસક્તઃ પુરુષઃ કિમકાર્યં વિવર્જયેત્॥ 12-88-21 (68253) મદ્યમાંસપરસ્વાનિ તથા દારધનાનિ ચ। આહરેદ્રાગવશગસ્તથા શાસ્ત્રં પ્રદર્શયેત્॥ 12-88-22 (68254) આપદ્યેવ તુ યાચન્તે યેષાં નાસ્તિ પરિગ્રહઃ। દાતવ્યં ધર્મતસ્તેભ્યસ્ત્વનુક્રોશાદ્ભયાન્ન તુ॥ 12-88-23 (68255) મા તે રાષ્ટ્રે યાચનકા ભવેયુર્મા ચ દસ્યવઃ। ઉપાદાતાર એવૈતે નૈતે ભૂતસ્ય ભાવકાઃ॥ 12-88-24 (68256) યે ભૂતાન્યનુગૃહ્ણન્તિ વર્ધયન્તિ ચ યે પ્રજાઃ। તેતે રાષ્ટ્રેષુ વર્તન્તાં મા ભૂતાનાં પ્રબાધકાઃ॥ 12-88-25 (68257) દણ્ડ્યાસ્તે ચ મહારાજ ધનાદાનપ્રયોજકાઃ। પ્રયોગં કારયેથાસ્તે યથા દદ્યુઃ કરાંસ્તથા॥ 12-88-26 (68258) કૃષિગોરક્ષ્યવાણિજ્યં યચ્ચાન્યત્કિંચિદીદૃશમ્। પુરુષૈઃ કારયેત્કર્મ બહુભિઃ કર્મભેદતઃ॥ 12-88-27 (68259) નરશ્ચેત્કૃષિગોરક્ષ્યં વાણિજ્યં ચાપ્યનુષ્ઠિતઃ। સંશયં લભતે કિંચિત્તેન રાજા વિગર્હ્યતે॥ 12-88-28 (68260) ધનિનઃ પૂજયેન્નિત્યં પાનાચ્છાદનભોજનૈઃ। વક્તવ્યાશ્ચાનુગૃહ્ણીધ્વં પ્રજાઃ સહ મયેતિ વૈ॥ 12-88-29 (68261) અઙ્ગમેતન્મહદ્રાજ્યે ધનિનો નામ ભારત। કકુદં સર્વભૂતાનાં ધનસ્થો નાત્ર સંશયઃ॥ 12-88-30 (68262) પ્રાજ્ઞઃ શૂરો ધનસ્થશ્ચ સ્વામી ધાર્મિક એવ ચ। તપસ્વી સત્યવાદી ચ બુદ્ધિમાંશ્ચાપિ રક્ષતિ॥ 12-88-31 (68263) તસ્માત્સર્વેષુ ભૂતેષુ પ્રીતિમાન્ભવ પાર્થિવ। સત્યમાર્જવમક્રોધમાનૃશંસ્યં ચ પાલય॥ 12-88-32 (68264) એવં દણ્ડં ચ કોશં ચ મિત્રં ભૂમિં ચ લપ્સ્યસિ। સત્યાર્જવપરો રાજન્મિત્રકોશબલાન્વિતઃ॥ ॥ 12-88-33 (68265) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 88॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-88-4 ભ્રમરા ઇવ પાદપમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-88-6 શલ્યકવાંસ્તીક્ષ્ણતુણ્ડ આખુવિશેષઃ। સહિ નિદ્રિતસ્ય મનુષ્યસ્ય પાદતલસ્થં માંસમતીક્ષ્ણેનૈવોપાયેન ભક્ષયતિ। યથા વિલેખકઃ કર્ણમાખુઃ પાદત્વચં યથેતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-88-8 દમ્યાનિ વત્સતરકુલાનિ યથા ક્રમેણ દમયેતદ્વત્પ્રજા અપીત્યાહ દમયન્નિવેતિ। અભ્યવ હારયેદ્વાહયેત્॥ 12-88-9 સકૃત્સદ્યઃ પાશાવકીર્ણાઃ સન્તો નભવિષ્યન્તિ મરિષ્યન્તિ। યતો દુર્દમા અથ ઉચિતેન ક્રમેણ તે ભોક્તવ્યા દમ્યાઃ પ્રજાશ્ચ। અસત્પાશાવકીર્ણાસ્તે ભવિષ્યન્તીહ દુર્મદાઃ। ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-88-10 પુરુષં પ્રતીત્યસ્ય પ્રતિપુરુષમિત્યર્થઃ॥ 12-88-11 તતો મુખ્યદ્વારા તાનિતરાન્ વિવક્ષિતાન્વોદુમિષ્ટાન્। તતસ્તાન્ભોજયિત્વાત પરસ્પરવિવર્જિતાન્। ઇતિ થ.દ. પાઠઃ॥ 12-88-14 મદ્યશાલાઃ સંદેશહરાઃ કુટ્ટન્યઃ। કુત્સિતેન શીલેન વાન્તિ ગચ્છન્તિ ધર્મં હિંસન્તિ વા કુશીલ વા વિટાઃ। કિતમા દ્યૂતકારાશ્ચ નિ ગ્રાહ્યા ઇત્યાહ પાનેતિ॥ 12-88-15 ભદ્રિકાઃ કલ્યાણઃ॥ 12-88-16 યાચિતવ્યઃ દત્તમૃણં કરં વેતિ શેષઃ॥ 12-88-17 અનુજાવેયુરનુસરેયુઃ। અન્યથા દોષમાહ નેતિ॥ 12-88-20 તથા તથાભૂતઃ નિયચ્છન્નિત્યર્થઃ॥ 12-88-21 સ્થાનાનિ મદ્યાદીનામ્॥ 12-88-22 શાસ્ત્રમાજ્ઞાં પ્રદર્શયેત્પ્રવર્તયેત્॥ 12-88-28 સંશયં ચોરેભ્યો રાજકીયેભ્યો વા ભયાત્॥

12-89-0 (68266) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-89-0x (5574) વનસ્પતીભક્ષ્યફલાન્ન ચ્છિન્દ્યુર્વિષયે તવ। બ્રાહ્મણાનાં મૂલફલં ધર્મમાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-89-1 (68267) બ્રાહ્મણેભ્યોઽતિરિક્તં ચ ભુઞ્જીરન્નિતરે જનાઃ। ન બ્રાહ્મણોપરોધેન હરેદન્યઃ કથંચન॥ 12-89-2 (68268) વિપ્રશ્ચેત્ત્યાગમાતિષ્ઠેદાખ્યાયા વૃત્તિકર્શિતઃ। પરિકલ્યાસ્ય વૃત્તિઃ સ્યાત્સદારસ્ય નરાધિપ॥ 12-89-3 (68269) સ ચેન્નોપનિવર્તેત વાચ્યો બ્રાહ્મણસંસદિ। કસ્મિન્નિદાનીં મર્યાદામયં લોકઃ કરિષ્યતિ॥ 12-89-4 (68270) અસંશયં નિવર્તેત ન ચેત્ત્યક્ષ્યત્યતઃ પરમ્। પૂર્વં પરોક્ષં વક્તવ્યમેતત્કૌન્તેય શાશ્વતમ્॥ 12-89-5 (68271) આહુરેતજ્જના બ્રહ્મન્ન ચૈતચ્છ્રદ્દધામ્યહમ્। નિમન્ત્ર્યશ્ચ ભવેદ્ભોગૈરવૃત્ત્યા ચ તદા ચરેત્॥ 12-89-6 (68272) કૃષિગોરક્ષ્યવાણિજ્યં લોકાનામિહ જીવનમ્। ઊર્ધ્વં ચૈવ ત્રયી વિદ્યા સા ભૂતાન્ભાવયત્યુત॥ 12-89-7 (68273) તસ્યાં પ્રપતમાનાયાં યે સ્યુસ્તત્પરિપન્થિનઃ। દસ્યવસ્તદ્વધાયેહ બ્રહ્મા ક્ષત્રમથાસૃજત્॥ 12-89-8 (68274) શત્રૂઞ્જય પ્રજા રક્ષ યજસ્વ ક્રતુભિર્નૃપ। યુધ્યસ્વ સમરે વીરો ભૂત્વા કૌરવનન્દન॥ 12-89-9 (68275) સંરક્ષ્યાન્રક્ષતે રાજા સ રાજા રાજસત્તમઃ। યે કેચિત્તાન્ન રક્ષન્તિ તૈરર્થો નાસ્તિ કશ્ચન॥ 12-89-10 (68276) સદૈવ રાજ્ઞા યોદ્ધવ્યં સર્વલોકાદ્યુધિષ્ઠિર। તસ્યાદ્ધેતોર્હિ ભુઞ્જીત મનુષ્યાનેવ માનવઃ॥ 12-89-11 (68277) આન્તરેભ્યઃ પરાન્રક્ષન્પરેભ્યઃ પુનરાન્તરાન્। પરાન્પરેભ્યઃ સ્વાન્ખેભ્યઃ સર્વાન્પાલય નિત્યદા॥ 12-89-12 (68278) આત્માનં સર્વતો રક્ષન્રાજન્રક્ષસ્વ મેદિનીમ્। આત્મમૂલમિદં સર્વમાહુર્વૈ વિદુષો જનાઃ॥ 12-89-13 (68279) કિં છિદ્રં કોનુ સઙ્ગો મે કિંવાઽસ્ત્યવિનિપાતિતમ્। કુતો મામાશ્રયેદ્દોષ ઇતિ નિત્યં વિચિન્તયેત્॥ 12-89-14 (68280) અતીતદિવસે વૃત્તં પ્રશંસન્તિ ન વા પુનઃ। ગુપ્તૈશ્ચારૈરનુમતૈઃ પૃથિવીમનુસારયેત્॥ 12-89-15 (68281) જાનીત યદિ મે વૃત્તં પ્રશંસન્તિ ન વા પુનઃ। કચ્ચિદ્રોચેજ્જનપદે કચ્ચિદ્રાષ્ટ્રે ચ મે વશઃ॥ 12-89-16 (68282) ધર્મજ્ઞાનાં ધૃતિમતાં સંગ્રામેષ્વપલાયિનામ્। રાષ્ટ્રે તુ યેઽનુજીવન્તિ યે તુ રાજ્ઞોઽનુજીવિનઃ॥ 12-89-17 (68283) અમાત્યાનાં ચ સર્વેષાં મધ્યસ્થાનાં ચ સર્વશઃ। યે ચ ત્વાઽભિપ્રશંસેયુર્નિન્દેયુરથવા પુનઃ॥ 12-89-18 (68284) સર્વાન્સુપરિણીતાંસ્તાન્કારયેથા યુધિષ્ઠિર। એકાન્તેન હિ સર્વેષાં ન શક્યં તાત રોચિતુમ્। મિત્રામિત્રમથો મધ્યં સર્વભૂતેષુ ભારત॥ 12-89-19 (68285) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-89-20x (5575) તુલ્યબાહુબલાનાં ચ તુલ્યાનાં ચ ગુણૈરપિ। કથં સ્યાદધિકઃ કશ્ચિત્સ ચ ભુઞ્જીત માનવાન્॥ 12-89-20 (68286) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-89-21x (5576) યચ્ચરા હ્યચરાનદ્યુરદંષ્ટ્રાન્દંષ્ટ્રિણસ્તથા। આશીવિષા ઇવ ક્રુદ્ધા ભુજઙ્ગાન્ભુજગા ઇવ॥ 12-89-21 (68287) એતેભ્યશ્ચાપ્રમત્તઃ સ્યાત્સદા શત્રોર્યુધિષ્ઠિર। ભારુણ્ડસદૃશા હ્યેતે નિપતન્તિ પ્રમાદતઃ॥ 12-89-22 (68288) કચ્ચિત્તે વણિજો રાષ્ટ્રે નોદ્વિજન્તિ કરાર્દિતાઃ। ક્રીણન્તો બહુનાઽલ્પેન કાન્તારકૃતવિશ્રમાઃ॥ 12-89-23 (68289) કચ્ચિત્કૃષિકરા રાષ્ટ્રં ન જહત્યતિપીડિતાઃ। યે બહન્તિ ધુરં રાજ્ઞાં તે ભરન્તીતરાનપિ॥ 12-89-24 (68290) `આલસ્યેન હૃતઃ પાદઃ પાદઃ પાષણ઼્ડમાશ્રિતઃ। રાજાનં સેવતે પાદઃ પાદઃ કૃષિમુપાશ્રિતઃ॥ 12-89-25 (68291) એકપાદં ત્રયઃ પાદા ભક્ષયન્તિ દિનેદિને। તસ્માત્સર્વપ્રયત્નેન પાદં રક્ષ યુધિષ્ઠિર॥ ' 12-89-26 (68292) ઇતો દત્તેન જીવન્તિ દેવાઃ પિતૃગણાસ્તથા। માનુષોરગરક્ષાંસિ વયાંસિ પશવસ્તથા॥ 12-89-27 (68293) એષા તે રાષ્ટ્રવૃત્તિશ્ચ રાજ્ઞાં ગુપ્તિશ્ચ ભારત। પ્રોક્તોદ્દિશ્યૈતમેવાર્થં ભૂયો વક્ષ્યામિ પા--વ॥ ॥ 12-89-28 (68294) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 89॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-89-1 મૂલફલં બ્રાહ્મણાનાં સ્વમિતિ ધર્મમાહુરતો ન ચ્છિન્દ્યુઃ॥ 12-89-3 ત્યાગં રાષ્ટ્રસ્ય॥ 12-89-6 ભોગાર્થી ચેદ્રાષ્ટ્રં ત્યજતિ તદા ભોગૈરપિ નિમન્ત્ર્યઃ। અવૃત્ત્યા ચેતદાવૃત્ત્યાપિ નિમન્ત્ર્ય ઇત્યાહ આહુરિતિ॥ 12-89-7 ઊર્ધ્વં સ્વર્ગમ્॥ 12-89-11 લોકાત્ લોકહિતાર્થં યોદ્ધવ્યમ્। ભયુધ્યાંખારાનિતિ ચાર્થઃ॥ 12-89-13 વિદુષો વિદ્વાંસઃ॥ 12-89-14 રાજ્ઞો વ્યસગીત્યેતિ શેષઃ॥ 12-89-19 સુપરિણીતાન્ સત્કૃતાન્ 12-89-21 અલવાનેપ દુર્બલં ભુજ્જીત તુલ્યાત્તુ આત્માનં રક્ષેચ્છલેન ચ તં ભુજ્જીતેત્યુત્તરમાહ યદિ આદિના॥ 12-89-22 ભારુણ્ડઃ ગૃધ્રઃ॥

12-90-0 (68295) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-90-0x (5577) આનઙ્ગિરાઃ ક્ષત્રધર્માનુચધ્યો બ્રહ્મવિત્તમઃ। માન્ધાત્રે યૌવનાશ્ચાય પ્રીતિમાનભ્યભાષત॥ 12-90-1 (68296) સ યથાઽનુશશાસૈજમુચધ્યો બ્રહ્મવિત્તમઃ। તત્તેઽહં સંપ્રવક્ષ્યામિ નિખિલેન યુધિષ્ઠિર॥ 12-90-2 (68297) ઉચથ્ય ઉવાચ। 12-90-3x (5578) ધર્મામ રાજા ભવતિ ન કામકરણાય તુ। માન્યાતરભિજાનીહિ રાજા લોકસ્ય રક્ષિતા॥ 12-90-3 (68298) રાજા ચરતિ ચેદ્ધર્મં દેવત્વાયૈવ કલ્પતે। સ ચેદધર્મં ચરતિ નરકાયૈવ ગચ્છતિ॥ 12-90-4 (68299) ધર્મે તિષ્ઠન્તિ ભૂતાનિ ધર્મો રાજનિ તિષ્ઠાતિ। તં રાજા સાધુ યઃ શાસ્તિ સ રાજા શ્રિયમશ્નુતે॥ 12-90-5 (68300) રાજાપરાધાન્માન્ધાતર્લક્ષ્મીવાન્પાપ ઉચ્યતે। દેવાશ્ચ ગર્હાં ગચ્છન્તિ ધર્મો નાસ્તીતિ ચોચ્યતે॥ 12-90-6 (68301) અધર્મે વર્તમાનાનામર્થસિદ્ધિઃ પ્રદૃશ્યતે। તદેવ મઙ્ગલં લોકઃ સર્વઃ સમનુવર્તતે॥ 12-90-7 (68302) ઉચ્છિદ્યતે ધર્મવૃત્તમધર્મો વર્તતે મહાન્। ભયમાહુર્દિવારાત્રં યદા પાપા ન વાર્યતે॥ 12-90-8 (68303) ઇદં મમ ઇદં નેતિ સાધૂનાં તાત ધર્મતઃ। ન વૈ વ્યવસ્થા ભવતિ યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-9 (68304) નૈવ ભાર્યા ન પશવો ન ક્ષેત્રં ન નિવેશનમ્। સંદૃશ્યેત મનુષ્યાણાં યદા પાપબલં ભવેત્॥ 12-90-10 (68305) દેવાઃ પૂજાં ન જાનન્તિ ન સ્વધાં પિતરસ્તદા। ન પૂજ્યન્તે હ્યતિથયો યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-11 (68306) ન વેદાનધિગચ્છન્તિ વ્રતવન્તો દ્વિજાતયઃ। ન યજ્ઞાંસ્તન્વતે વિપ્રા યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-12 (68307) વધ્યાનામિવ સત્વાનાં મનો ભવતિ વિહ્વલમ્। મનુષ્યાણાં મહારાજ યદા પાપો ન વાર્યતે॥ 12-90-13 (68308) ઉભૌ લોકાવભિપ્રેક્ષ્ય રાજાનમસૃજંસ્તથા। મુનયોઽથ મહદ્ભૂતમયં ધર્મો ભવિષ્યતિ॥ 12-90-14 (68309) યસ્મિન્ધર્મો વિરાજેત તં રાજાનં પ્રચક્ષતે। યસ્મિન્વિલીયતે ધર્મસ્તં દેવા વૃષલં વિદુઃ॥ 12-90-15 (68310) વૃષો હિ ભગવાન્ધર્મો યસ્તસ્ય કુરુતે લયમ્। વૃષલં તં વીવદુર્દેવાસ્તસ્માદ્ધર્મં ન લોપયેત્॥ 12-90-16 (68311) ધર્મે વર્ધતિ વર્ધન્તિ સર્વભૂતાનિ સર્વદા। તસ્મિન્હ્રસતિ હીયન્તે તસ્માદ્ધર્મં વિવર્ધયેત્॥ 12-90-17 (68312) ધનાનિ સ્પૌતિ ધર્મો હિ ધારણાદ્વેતિ નિશ્ચયઃ। માનવાન મનુષ્યેન્દ્ર સ સીમાન્તકરઃ સ્મૃતઃ॥ 12-90-18 (68313) પ્રભવાર્થંમહિ ભૂતાનાં ધર્મઃ સૃષ્ટઃ સ્વયંભુવા। તસ્માત્પ્રવર્ધયેદ્ધર્મં પ્રજાનુગ્રહકારણાત્॥ 12-90-19 (68314) તસ્માદ્ધિ રાજશાર્દૂલ ધર્મઃ શ્રેષ્ઠતરઃ સ્મૃતઃ। સ રાજાયઃ પ્રજાઃ શાસ્તિ સાધુકૃત્પુરુષર્ષભ॥ 12-90-20 (68315) કામક્રોધાવનાદૃત્ય ધર્મમેવાનુપાલયેત્। ધર્મઃ શ્રેયસ્કરતમો રાજ્ઞાં ભરતસત્તમ॥ 12-90-21 (68316) ધર્મસ્ય બ્રાહ્મણે યોનિસ્તસ્માત્તાન્પૂજયેત્સદા। બ્રાહ્મણાનાં ચ માન્ધાતઃ કુર્યાત્કામાનમત્સરી॥ 12-90-22 (68317) તેષાં હ્યકામકરણાદ્રાજ્ઞઃ સંજાયતે ભયમ્। મિત્રાણિ ન ચ વર્ધન્તે તથાઽમિત્રીભવન્ત્યપિ॥ 12-90-23 (68318) બ્રાહ્મણાનાં સદાસૂયન્બાલ્યાદ્વૈરોચનિર્બલિઃ। અથાસ્માચ્છ્રીરપાક્રામદ્યાઽસ્મિન્નાસીત્પ્રતાપિની॥ 12-90-24 (68319) તતસ્તસ્માદપાક્રમ્ય સાઽગચ્છત્પાકશાસનમ્। અથ સોઽન્વતપત્પશ્ચાચ્છ્રિયં દૃષ્ટ્વા પુરંદરે॥ 12-90-25 (68320) એતત્ફલમસૂયાયા અભિમાનસ્ય ચાભિભો। તસ્માદ્બુધ્યસ્વ માન્ધાતર્મા ત્વાં જહ્યાત્પ્રતાપિની॥ 12-90-26 (68321) દર્પોનામ શ્રિયઃ પુત્રો જજ્ઞેઽધર્માદિતિ શ્રુતિઃ। તેન દેવાસુરા રાજન્નીતાઃ સુબહવોઽવ્યયમ્॥ 12-90-27 (68322) રાજર્ષયશ્ચ બહવસ્તથા બુધ્યસ્વ પાર્થિવ। રાજા ભવતિ તં જિત્વા દાસસ્તેન પરાજિતઃ॥ 12-90-28 (68323) સ યથા દર્પસહિતમધર્મં નાનુસેવતે। તથા વર્તસ્વ માન્ધાતશ્ચિરં ચેત્સ્થાતુમિચ્છસિ॥ 12-90-29 (68324) મત્તાત્પ્રમત્તાત્પૌગણ્ડાદુન્મત્તાચ્ચ વિશેષતઃ। નિન્દિતાચ્ચાસદાચારાદ્દુર્હૃદાં ચાપિ સેવનાત્॥ 12-90-30 (68325) નિગૃહીતાદમાત્યાચ્ચ સ્ત્રીભ્યશ્ચૈવ વિશેષતઃ। પર્વતાદ્વિષમાદ્દુર્ગાદ્ધસ્તિનોઽશ્વાત્સરીસૃપાત્॥ 12-90-31 (68326) એતેભ્યોઽનિત્યયુક્તઃ સ્યાન્નક્તં ચર્યાં ચ વર્જયેત્। અત્યાશાં ચાભિમાનં ચ દમ્ભં ક્રોધં ચ વર્જયેત્॥ 12-90-32 (68327) અવિજ્ઞાતાસુ ચ સ્ત્રીષુ ક્લીબાસુ સ્વૈરિણીષુ ચ। પરભાર્યાસુ કન્યાસુ નાચરેન્મૈથુનં નૃપ॥ 12-90-33 (68328) કુલેષુ પાપરક્ષાંસિ જાયન્તે વર્ણસંકરાત્। અપુમાંસોઽઙ્ગહીનાશ્ચ સ્થૂલજિહ્વા વિચેતસઃ॥ 12-90-34 (68329) એતે ચાન્યે ચ જાયન્તે યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ। તસ્માદ્રાજ્ઞા વિશેષેણં વર્તિતવ્યં પ્રજાહિતે॥ 12-90-35 (68330) ક્ષત્રિયસ્ય પ્રમત્તસ્ય દોષઃ સંજાયતે મહાન્। અધર્માઃ સંપ્રવર્ધન્તે પ્રજાસંકરકારકાઃ॥ 12-90-36 (68331) અશીતે વિદ્યતે શીતં શીતે શીતં ન વિદ્યતે। અવૃષ્ટિરતિવૃષ્ટિશ્ચ વ્યાધિશ્ચાપ્યાવિશેત્પ્રજાઃ॥ 12-90-37 (68332) નક્ષત્રાણ્યુપતિષ્ઠન્તિ ગ્રહા ઘોરાસ્તથાગતે। ઉત્પાતાશ્ચાત્ર દૃશ્યન્તે બહવો રાજનાશનાઃ॥ 12-90-38 (68333) અરક્ષિતાત્મા યો રાજા પ્રજાશ્ચાપિ ન રક્ષતિ। પ્રજાશ્ચ તસ્ય ક્ષીયન્તે તતઃ સોઽનુ વિનશ્યતિ॥ 12-90-39 (68334) દ્વાવાદદાતે હ્યેકસ્ય દ્વયોઃ સુબહવોઽપરે। કુમાર્યઃ સંપ્રલુપ્યન્તે તદાહુર્નૃપદૂષણમ્॥ 12-90-40 (68335) મમૈતદિતિ નૈતચ્ચ મનુષ્યેષ્વવતિષ્ઠતિ। ત્યક્ત્વા ધર્મં યદા રાજા પ્રમાદમનુતિષ્ઠિત॥ ॥ 12-90-41 (68336) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ નવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 90॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-90-1 અઙ્ગિરાઃ આઙ્ગિરસાઃ॥ 12-90-12 ન ભાર્યામધિગચ્છન્તીતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-90-15 ધર્મો ધર્મપાલઃ॥ 12-90-16 કુરુતે હ્યલમિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અલં વારણમિત્યર્થઃ। તેન વૃષં લુનાતિ ચ્છિનત્તીતિ વૃષલ ઇતિ યોગો દર્શિતઃ॥ 12-90-18 ધર્મપદસ્ય દ્વેધા વ્યુત્પત્તિમાહ ધનાનીતિ। ધારણાદ્વા ધર્મઃ। સીમાન્તકરઃ યાવત્પાપં તાવદ્યાતનાકર ઇત્યર્થઃ॥ 12-90-28 તં દર્પમ્॥ 12-90-30 પૌગણ્ડાદ્વાલકાદજ્ઞાદિત્યર્થઃ। કદમ્યાશાદુદાવર્તાદ્દુર્હૃદાં ચાપીતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-90-32 અનિત્યયુક્તઃ સ્યાત્ નિત્યમયુક્તઃ સ્યાદિત્યર્થઃ। એકચર્યાં ચ વર્જયેદિતિ દ. પાઠઃ॥ 12-90-34 અપુમાંસઃ ક્લીબાઃ। સ્થૂલજિહ્વા મૂકાઃ॥ 12-90-38 નક્ષત્રાણિ ધૂમકેત્વાદયઃ॥ 12-90-40 એકસ્ય ધનં દ્વાવાદદાતે આચ્છિદ્ય ગૃહ્ણીતઃ॥

12-91-0 (68337) ઉચથ્ય ઉવાચ। 12-91-0x (5579) કાલવર્ષી ચ પર્જન્યો ધર્મચારી ચ પાર્થિવઃ। સંપદ્યદેષા ભવતિ સા બિભર્તિ સુખં પ્રજાઃ॥ 12-91-1 (68338) યો ન જાનાતિ નિર્હર્તું વસ્ત્રાણાં રજકો મલમ્। રત્નાનિ વા શોધયિતું યથા નાસ્તિ તથૈવ સઃ॥ 12-91-2 (68339) એવમેતદ્દ્વિજેન્દ્રાણાં ક્ષત્રિયાણાં વિશાં તથા। શૂદ્રશ્ચતુર્થો વર્ણાનાં નાનાકર્મસ્વવસ્થિતઃ॥ 12-91-3 (68340) કર્મ શૂદ્રે કૃષિર્વૈશ્યે દણ્ડનીતિશ્ચ રાજનિ। બ્રહ્મચર્યં તપો મન્ત્રાઃ સત્યં ચાપિ દ્વિજાતિષુ॥ 12-91-4 (68341) તેષાં યઃ ક્ષત્રિયો વેદ પાત્રાણામિવ શોધનમ્। શીલદોષાન્વિનિર્હર્તું સ પિતા સ પ્રજાપતિઃ॥ 12-91-5 (68342) કૃતં ત્રેતા દ્વાપરશ્ચ કલિશ્ચ ભરતર્ષભ। રાજવૃત્તાનિ સર્વાણિ રાજૈવ યુગમુચ્યતે॥ 12-91-6 (68343) ચાતુર્વર્ણ્યં તથા વેદાશ્ચાતુરાશ્રમ્યમેવ ચ। સર્વમેતત્પ્રમુહ્યેત યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ॥ 12-91-7 (68344) અગ્નિત્રેતા ત્રયી વિદ્યા યજ્ઞાશ્ચ સહદક્ષિણાઃ। સર્વ એવ પ્રમુહ્યન્તે યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ॥ 12-91-8 (68345) રાજૈવ કર્તા ભૂતાનાં રાજૈવ ચ વિનાશકઃ। ધર્માત્મા યઃ સ કર્તા સ્યાદધર્માત્મા વિનાશકઃ॥ 12-91-9 (68346) રાજ્ઞો ભાર્યાશ્ચ પુત્રાશ્ચ બાન્ધવાઃ સુહૃદસ્તથા। સમેત્ય સર્વે શોચન્તિ યદા રાજા પ્રમાદ્યતિ॥ 12-91-10 (68347) હસ્તિનોઽશ્વાશ્ચ ગાવશ્ચાપ્યુષ્ટ્રાશ્વતરગર્દભાઃ। અધર્મવૃત્તે નૃપતૌ સર્વે સીદન્તિ જન્તવઃ॥ 12-91-11 (68348) [દુર્બલાર્થં બલં સૃષ્ટં ધાત્રા માન્ધાતરુચ્યતે। અબલં તુ મહદ્ભૂતં યસ્મિન્સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-91-12 (68349) યશ્ચ ભૂતં સંભજતે યે ચ ભૂતાસ્તદન્વયાઃ। અધર્મસ્થે હિ નૃપતૌ સર્વે શોચન્તિ પાર્થિવ॥] 12-91-13 (68350) દુર્બલસ્ય ચ યચ્ચક્ષુર્મુનેરાશીવિષસ્ય ચ। અવિષહ્યતમં મન્યે મા સ્મ દુર્બલમાસદઃ॥ 12-91-14 (68351) દુર્બલાંસ્તાત મન્યેથા નિત્યમેવાવિમાનિ તાન્। મા ત્વાં દુર્બલચક્ષૂંષિ પ્રદહેયુઃ સબાન્ધવમ્॥ 12-91-15 (68352) ન હિ દુર્બલદગ્ધસ્ય કુલે કિંચિત્પ્રરોહતિ। આમૂલં નિર્દહન્ત્યેવ મા સ્મ દુર્બલમાસદ॥ 12-91-16 (68353) અબલં વૈ બલાચ્છ્રેયો યચ્ચાતિબલવદ્બલમ્। બલસ્યાબલદગ્ધસ્ય ન કિંચિતવશિષ્યતે॥ 12-91-17 (68354) વિમાનિતો હતઃ ક્લિષ્ટસ્ત્રાતારં ચેન્ન વિન્દન્તે। અમાનુષકૃતસ્તત્ર દણ્ડો હન્તિ નરાધિપમ્॥ 12-91-18 (68355) મા સ્મ તાત બલસ્થસ્ત્વં ભુઞ્જીથા દુર્બલં જનમ્। મા ત્વાં દુર્બલચક્ષૂંષિ દહન્ત્વગ્નિરિવાશયમ્॥ 12-91-19 (68356) યાનિ મિથ્યાભિશસ્તાનાં પતન્ત્યશ્રૂણિ રોદતામ્। તાનિ પુત્રાન્પશૂન્ઘ્નન્તિ તેષાં મિથ્યાભિશંસિનાં॥ 12-91-20 (68357) યદિ નાત્મનિ પુત્રેષુ ન ચેત્પૌત્રેષુ નપ્નૃષુ। ન હિ પાપં કૃતં કર્મ સદ્યઃ ફલતિ ગૌરિબ॥ 12-91-21 (68358) યત્રાબલો વધ્યમાનસ્ત્રાતારં નાધિગચ્છતિ। મહાન્દૈવકૃતસ્તત્ર દણ્ડઃ પતતિ દારુણઃ॥ 12-91-22 (68359) યુક્તા યદા જાનપદા ભિક્ષન્તે બ્રાહ્મણા ઇવ। અભીક્ષ્ણં ભિક્ષુરૂપેણ રાજાનં ઘ્નન્તિ તાદૃશાઃ॥ 12-91-23 (68360) રાજ્ઞો યદા જનપદે બહવો રાજપૂરુષાઃ। અનયેનોપવર્તન્તે તદ્રાજ્ઞઃ કિલ્બિષં મહત્॥ 12-91-24 (68361) યદા યુક્ત્યા નયેદર્થાન્કામાદર્થવશેન વા। કૃપણં યાચમાનાનાં તદ્રાજ્ઞો વૈશસં મહત્॥ 12-91-25 (68362) મહાન્વૃક્ષો જાયતે વર્ધતે ચ તં ચૈવ ભૂતાનિ સમાશ્રયન્તિ। યદા વૃક્ષશ્છિદ્યતે દહ્યતે ચ તદાશ્રયા અનિકેતા ભવન્તિ॥ 12-91-26 (68363) યદા રાષ્ટ્રે ધર્મમગ્ર્યં ચરન્તિ સંસ્કારં કા રાજગુણં બ્રુવાણાઃ। તૈશ્ચાધર્મશ્ચરિતો ધર્મમોહા ત્તૂપ જહ્યાત્સુકૃતં દુષ્કૃતં ચ॥ 12-91-27 (68364) યત્ર પાપા જ્ઞાયમાનાશ્ચરન્તિ સભાં કલિર્વિન્દતે તત્ર રાજ્ઞઃ। યત્ર રાજા શાસ્તિ નરાન્ન શક્ત્યા ન તદ્રાજ્યં વર્ધતે ભૂમિપસ્ય॥ 12-91-28 (68365) યશ્ચામાત્યાન્માનયિત્વા યથા હિ મન્ત્રે ચ યુદ્ધે ચ નૃપોઽનુયુઞ્જ્યાત્। બિબર્ધતે તસ્ય રાષ્ટ્રં નૃપસ્ય ભુઙ્ક્તે મહીં ચાપ્યખિલાં ચિરાય॥ 12-91-29 (68366) અત્રાપિ સુકૃતં કર્મ વાચં ચૈવ સુભાષિતામ્। સમીક્ષ્ય પૂજયન્રાજા ધર્મં પ્રાપ્નોત્યનુત્તમમ્॥ 12-91-30 (68367) સંવિભજ્ય યદા ભુઙ્ક્તે નચાન્યાનવમન્યતે। નિહન્તિ બલિનં દૃપ્તં સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-31 (68368) ત્રાયતે હિ યદા સર્વં વાચા કાયેન કર્મણા। પુત્રસ્યાપિ ન મૃષ્યેચ્ચ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-32 (68369) સંવિભજ્ય યદા ભુઙ્ક્તે નૃપતિર્દુર્બલાન્નરાન્। તદા ભવન્તિ બલિનઃ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-33 (68370) યદા રક્ષતિ રાષ્ટ્રાણિ યદા દસ્યૂનપોહતિ। યદા જયતિ સંગ્રામે સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-34 (68371) પાપમાચરતો યત્ર કર્મણા વ્યાહૃતેન વા। પ્રિયસ્યાપિ ન મૃષ્યેત સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-35 (68372) યદા સારણિકાન્રાજા પુત્રવત્પરિરક્ષતિ। ભિનત્તિ ન ચ મર્યાદાં સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-36 (68373) યદાપ્તદક્ષિણૈર્યજ્ઞૈર્યજતે શ્રદ્ધયાઽન્વિતઃ। કામદ્વેષાવનાદૃત્ય સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-37 (68374) કૃપણાનાથવૃદ્ધાનાં યદાઽશ્રુ પરિમાર્જતિ। હર્ષં સંજનયન્નૄણાં સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-38 (68375) વિવર્ધયતિ મિત્રાણિ તથાઽરીંશ્ચાપિ કર્ષતિ। સંપૂજયતિ સાધૂંશ્ચ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-39 (68376) સત્યં પાલયતિ પ્રીત્યા નિત્યં ભૂમિં પ્રયચ્છતિ। પૂજયેદતિથીન્ભૃત્યાન્સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-40 (68377) નિગ્રહાનુગ્રહૌ ચોભૌ યત્ર સ્યાતાં પ્રતિષ્ઠિતૌ। અસ્મિઁલ્લોકે પરે ચૈવ રાજા સ પ્રાપ્નુતે ફલમ્॥ 12-91-41 (68378) યમો રાજા ધાર્મિકાણાં માન્ધાતઃ પરમેશ્વરઃ। સંયચ્છન્યમવત્પ્રાણાનસંયચ્છંસ્તુ પાવકઃ॥ 12-91-42 (68379) ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યાન્સત્કૃત્યાનવમત્ય ચ। યદા સમ્યક્પ્રગૃહ્ણાતિ સ રાજ્ઞો ધર્મ ઉચ્યતે॥ 12-91-43 (68380) યમો યચ્છતિ ભૂતાનિ સર્વાણ્યેવાવિશેષતઃ। તથા રાજ્ઞાઽનુકર્તવ્યં યન્તવ્યા વિધિવત્પ્રજાઃ॥ 12-91-44 (68381) સહસ્રાક્ષેણ રાજા હિ સર્વથૈવોપમીયતે। સ પશ્યતિ ચ યં ધર્મ સ ધર્મઃ પુરુષર્ષભ॥ 12-91-45 (68382) અપ્રમાદેન શિક્ષેથાઃ ક્ષમાં બુદ્ધિં ધૃતિં મતિમ્। ભૂતાનાં તત્ત્વજિજ્ઞાસા સાધ્વસાધુ ચ સર્વદા॥ 12-91-46 (68383) સંગ્રહઃ સર્વભૂતાનાં દાનં ચ મધુરા ચ વાક્। પૌરજાનપદાશ્ચૈવ ગોપ્તવ્યાઃ સ્વપ્રજા યથા॥ 12-91-47 (68384) ન જાત્વદક્ષો નૃપતિઃ પ્રજાઃ શક્નોતિ રક્ષિતુમ્। ભારો હિ સુમહાંસ્તાત રાજ્યં નામ સુદુર્વહમ્॥ 12-91-48 (68385) તદ્દણ્ડવિન્નૃપઃ પ્રાજ્ઞઃ શૂરઃ શક્નોતિ રક્ષિતુમ્। ન હિ શક્યમદણ્ડેન ક્લીબેનાબુદ્ધિનાઽપિ વા॥ 12-91-49 (68386) અભિરૂપૈઃ કુલે જાતૈર્દક્ષૈર્ભક્તૈર્બહુશ્રુતૈઃ। સર્વં બુદ્ધ્યા પરીક્ષેથાસ્તાપસાશ્રમિણામપિ॥ 12-91-50 (68387) અતસ્ત્વં સર્વભૂતાનાં ધર્મં વેત્સ્યસિ વૈ પરમ્। સ્વદેશે પરદેશે વા ન તે ધર્મો વિનઙ્ક્ષ્યતિ॥ 12-91-51 (68388) ધર્મેચાર્થે ચ કામે ચ ધર્મ એવોત્તરો ભવેત્। અસ્મિંલ્લોકે પરે ચૈવ ધર્માત્મા સુખમેધતે॥ 12-91-52 (68389) ત્યજન્તિ દારાન્પુત્રાંશ્ચ મનુષ્યાઃ પરિપૂજિતાઃ। સંગ્રહશ્ચૈવ ભૂતાનાં દાનં ચ મધુરા ચ વાક્॥ 12-91-53 (68390) અપ્રમાદશ્ચ શૌચં ચ રાજ્ઞો ભૂતિકરં મહત્। એતેભ્યશ્ચૈવ માન્ધાતઃ સતતં મા પ્રમાદિથાઃ॥ 12-91-54 (68391) અપ્રમત્તો ભવેદ્રાજા છિદ્રદર્શી પરાત્મનોઃ। નાસ્ય ચ્છિદ્રં પરઃ પશ્યેચ્છિદ્રેષુ પરમન્વિયાત્॥ 12-91-55 (68392) એતદ્વૄત્તં વાસવસ્ય યમસ્ય વરુણસ્ય ચ। રાજર્ષીણાં ચ સર્વેષાં તત્ત્વમપ્યનુપાલય॥ 12-91-56 (68393) તત્કુરુષ્વ મહારાજ વૃત્તં રાજર્ષિસેવિતમ્। આતિષ્ઠ દિવ્યં પન્થાનમહ્નાય પુરુષર્ષભ॥ 12-91-57 (68394) ધર્મવૃત્તં હિ રાજાનં પ્રેત્ય ચેહ ચ ભારત। દેવર્ષિપિતૃગન્ધર્વાઃ કીર્તયન્તિ મહૌજસઃ॥ 12-91-58 (68395) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-91-59x (5580) સ એવમુક્તો માન્ધાતા તેનોચથ્યેન ભારત। કૃતવાનવિશઙ્કશ્ચ એકઃ પ્રાપ ચ મેદિનીમ્॥ 12-91-59 (68396) ભવાનપિ તથા સમ્યઙ્ભાન્ધાતેવ મહીપતે। ધર્મં કૃત્વા મહીં રક્ષ સ્વર્ગે સ્થાનમવાપ્સ્યસિ॥ ॥ 12-91-60 (68397) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 91॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-91-3 દ્વિજાદીનાં મધ્યે યઃ કશ્ચિન્છૂદ્રો વા નાનાકર્મસ્વવસ્થિતઃ સ્વકર્મચ્યુતો મૂઢઃ એવં રજકતુલ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-91-8 અગ્નિત્રેતા વહ્નિત્રયમ્॥ 12-91-12 અબલસ્ય પાલનાન્મહત્પુણ્યમપાલનાચ્ચ મહત્પાપમિત્યર્થઃ। 12-91-13 ભૂતં દુર્બલં સંભજતેઽન્નાદિના સેવતે। તદન્વયાઃ દાતૃસંબન્ધિનઃ॥ 12-91-21 યદિ આત્મનિ ફલં પાપ ન ફલતિ તર્હિ પુત્રાદિષુ ફલતિ નતુ સદ્યઃ ફલતીત્યર્થઃ॥ 12-91-22 મોહાદ્દૈવકૃત ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-91-25 નયેત્ અપહરેત્॥ 12-91-27 મહાનિતિ દૃષ્ટાન્તમુક્ત્વા દાર્ષ્ટાન્તિકમાહ યદેતિ। યદા ધર્મં ચરતિ તદા રાજા વર્ધત ઇતિ ભાવઃ। દુષ્કૃતં ચાપયાતીત્યર્થઃ। રાજપુત્રં બ્રુવાણા ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-91-28 યદા રાજ્રા શાસ્તિ નરાનશિષ્ટાંસ્તદા રાજ્યં વર્ધતે ભૂમિપસ્યેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-91-31 નામાત્યાનવમન્યત ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-91-33 સંવિભજ્ય યદા ભુઙ્ક્તે નૃપતિર્યદિ પાર્થિવ। દુર્બલાનાં બલં ચૈવેતિ ટ. ડ.છ. પાઠઃ॥ 12-91-36 સારણિકાન્ પ્રસારિણીપ્રધાનાન્વણિજઃ॥ 12-91-42 ધાર્મિકાણં પરમેશ્વરોઽનુગ્રાહકઃ। પ્રાણાન્ ઇન્દ્રિયાણિ સંયચ્છન્ભવેત્। અનિયચ્છંસ્તુ પાવકઃ સ્વાશ્રયદાહી ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-91-50 અમિરૂપૈરમાત્યૈઃ સહેતિ શેષઃ॥ 12-91-54 પ્રમાદિથાઃ પ્રમાદ્યેષાઃ॥

12-92-0 (68398) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-92-0x (5581) કથં ધર્મે સ્થાતુમિચ્છન્રાજા વર્તેત ભારત। પૃચ્છામિ ત્વાં કુરુશ્રેષ્ઠ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-92-1 (68399) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-92-2x (5582) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ગીતં દૃષ્ટાર્થતત્ત્વેન વામદેવેન ધીમતા॥ 12-92-2 (68400) રાજા વસુમના નામ કૌસલ્યો બલવાઞ્શુચિઃ। મહર્ષિ પરિપપ્રચ્છ વામદેવં તપસ્વિનમ્॥ 12-92-3 (68401) ધર્માર્થસહિતૈર્વાક્યૈર્ભગવન્નનુશાધિ મામ્। યેન વૃત્તેન વૈ તિષ્ઠન્ન ચ્યવેયં સ્વધર્મતઃ॥ 12-92-4 (68402) તમબ્રવીદ્ધામદેવસ્તેજસ્વી તપતાં વરઃ। હેમવર્ણં સુખાસીનં યયાતિમિવ નાહુષમ્॥ 12-92-5 (68403) વામદેવ ઉવાચ। 12-92-6x (5583) ધર્મમેવાનુવર્તસ્વ ન ધર્માદ્વિદ્યતે પરમ્। ધર્મે સ્થિતા હિ રાજાનો જયન્તિ પૃથિવીમિનામ્॥ 12-92-6 (68404) અર્થસિદ્ધેઃ પરં ધર્મં મન્યતે યો મહીપતિઃ। વૃદ્ધ્યાં ચ કુરુતે બૃદ્ધિં સ ધર્મેણ વિરાજતે॥ 12-92-7 (68405) અધર્મદર્શી યો રાજા બલાદેવ પ્રવર્તતે। ક્ષિપ્રમેવાપયાતોઽસ્માદુભૌ પ્રથમમધ્યમૌ॥ 12-92-8 (68406) અસત્પાપિષ્ઠસચિવો વધ્યો લોકસ્ય ધર્મહા। સહૈવ પરિવારેણ ક્ષિપ્રમેવાવસીદતિ॥ 12-92-9 (68407) અર્થાનામનનુષ્ઠાતા કામચારી વિકત્થનઃ। અપિ સર્વાં મહીં લબ્ધ્વા ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-92-10 (68408) અથાદદાનઃ કલ્યાણમનસૂયુર્જિતેન્દ્રિયઃ। વર્ધતે મતિમાન્રાજા સ્રોતોભિરિવ સાગરઃ॥ 12-92-11 (68409) ન પૂર્ણોઽસ્મીતિ મન્યેત ધર્મતઃ કામતોઽર્થતઃ। બુદ્ધિતો મન્ત્રતશ્ચાપિ સતતં વસુધાધિપ॥ 12-92-12 (68410) એતેષ્વેવ હિ સર્વેષુ લોકયાત્રા પ્રતિષ્ઠિતા। એતાનિ શૃણ્વઁલ્લભતે યશઃ કીર્તિ શ્રિયં પ્રજાઃ॥ 12-92-13 (68411) એવં યો ધર્મસંરમ્ભી ધર્માર્થપરિચિન્તકઃ। અર્થાન્પરીક્ષ્યારભતે સ ધ્રુવં મહદશ્નુતે॥ 12-92-14 (68412) અદાતા હ્યનભિસ્નેહો દણ઼્ડેનાવર્તયન્પ્રજાઃ। સાહસપ્રકૃતી રાજા ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-92-15 (68413) અથ પાપં કૃતં બુદ્ધ્યા ન ચ પશ્યત્યબુદ્ધિમાન્। અકીર્ત્યાઽભિસમાયુક્તો ભૂયો નરકમશ્નુતે॥ 12-92-16 (68414) તતો ન યાચિતુર્દાતુઃ શુક્લસ્ય રસવેદિનઃ। વ્યસનં સ્વમિવોત્પન્નં વિજિઘાંસન્તિ માનવાઃ॥ 12-92-17 (68415) યસ્ય નાસ્તિ ગુરુર્ધર્મે ન ચાન્યાનપિ પૃચ્છતિ। સુખતન્ત્રોઽર્થલાભેષુ ન ચિરં સુખમશ્નુતે॥ 12-92-18 (68416) ગુરુપ્રધાનો ધર્મેષુ સ્વયમર્થાનવેક્ષિતા। ધર્મપ્રધાનો લાભેષુ સ ચિરં સુખમશ્નુતે॥ ॥ 12-92-19 (68417) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વમિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વિનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 92॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-92-8 ઉભૌ ધર્માર્થૌ॥ 12-92-9 અસન્તો દુષ્ટાઃ॥ 12-92-13 એતેષુ ધર્માદિષુ॥

12-93-0 (68418) વામદેવ ઉવાચ। 12-93-0x (5584) યત્રાધર્મં પ્રણયતે દુર્બલે બલવત્તરઃ। તાં વૃત્તિમુપજીવન્તિ યે ભવન્તિ તદન્વયાઃ॥ 12-93-1 (68419) રાજાનમનુવર્તન્તે તં પાપાભિપ્રવર્તકમ્। અવિનીતમનુષ્યં તત્ક્ષિપ્રં રાષ્ટ્રં વિનશ્યતિ॥ 12-93-2 (68420) યદ્વૄત્તમુપજીવન્તિ પ્રકૃતિસ્થસ્ય માનવાઃ। તદેવ વિષમસ્થસ્ય સ્વજનોઽપિ ન મૃષ્યતે॥ 12-93-3 (68421) સાહસપ્રવૃત્તે ર્યત્ર કિંચિદુલ્વણમાચરેત્। અશાસ્ત્રલક્ષણો રાજા ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-93-4 (68422) સદ્વૄત્તાચરિતાં વૃત્તિં ક્ષત્રિયો નાનુવર્તતે। જિતાનામજિતાનાં ચ ક્ષત્રધર્માદપૈતિ સઃ॥ 12-93-5 (68423) દ્વિષન્તં કૃતકલ્યાણં ગૃહીત્વા નૃપતિં રણે। યો ન નયતે દ્વેષાત્ક્ષત્રધર્માદપૈતિ સઃ॥ 12-93-6 (68424) શક્તઃ આત્સુસુખો રાજા કુર્યાત્તારણમાપદિ। પ્રિયો અતિ ભૂતાનાં ન ચ વિભ્રશ્યતે શ્રિયઃ॥ 12-93-7 (68425) અપ્રિયં યસ્ય કુર્વીત ભૂયસ્તસ્ય પ્રિયં ચરેત્। અચિરેણ પ્રિયઃ સ સ્યાદ્યોઽપ્રિયે પ્રિયમાચરેત્॥ 12-93-8 (68426) મૃષાવાદં પરિહરેત્કુર્યાત્પ્રિયમયાચિતઃ। ન કામાન્ન ચ સંરમ્ભાન્ન દ્વેષાદ્ધર્મમુત્સૃજેત્॥ 12-93-9 (68427) `અમાયયૈવ વર્તેત ન ચ સત્યં ત્યજેદ્બુધઃ। દમં ધર્મં ચ શીલં ચ ક્ષત્રધર્મં પ્રજાહિતમ્॥' 12-93-10 (68428) નાપત્રપેત પ્રશ્નેષુ નાભિભાવિગિરં સૃજેત્। ન ત્વરેત ન ચાસૂયેત્તથા સંગૃહ્યતે પરઃ॥ 12-93-11 (68429) પ્રિયે નાતિભૃશં હૃષ્યેદપ્રિયે ન ચ સંજ્વરેત્। ન તપ્યેદર્થકૃચ્છ્રેષુ પ્રજાહિતમનુસ્મરન્॥ 12-93-12 (68430) યઃ પ્રિયં કુરુતે નિત્યં ગુણતો વસુધાધિપઃ। તસ્ય કર્માણિ સિદ્ધ્યન્તિ ન ચ સંત્યજ્યતે શ્રિયા॥ 12-93-13 (68431) નિવૃત્તં પ્રતિકૂલેભ્યો વર્તમાનમનુપ્રિયે। ભક્તં ભજેત નૃપતિસ્તદ્વૈ વૃત્તં સતામિહ॥ 12-93-14 (68432) અપ્રકીર્ણેન્દ્રિયગ્રામમત્યન્તાનુગતં શુચિમ્। શક્તં ચૈવાનુરક્તં ચ યુઞ્જ્યાન્મહતિ કર્મણિ॥ 12-93-15 (68433) `શ્રેયસો લક્ષણં ચૈતદ્વિક્રમો યત્ર દૃશ્યતે। કીર્તિપ્રધાનો યશ્ચ સ્યાત્સમયે યશ્ચ તિષ્ઠતિ। સમર્થાન્પૂજયેદ્યશ્ચ ન ચ સ્પર્ધેત યશ્ચતૈઃ॥ 12-93-16 (68434) એવમેતૈર્ગુણૈર્યુક્તો યોઽનુરજ્યતિ ભૂમિપમ્। ભર્તુરર્થેષ્વપ્રમત્તં નિયુઞ્જ્યાદર્થકર્મણિ॥ 12-93-17 (68435) મૂઢમૈન્દ્રિયકં લુબ્ધમનાર્યચરિતં શઠમ્। અનતીતોપધં હિંસ્રં દુર્બુદ્ધિમબહુશ્રુતમ્॥ 12-93-18 (68436) ત્યક્તોપાત્તં મદ્યરતં દ્યૂતસ્ત્રીમૃગયાપરમ્। કાર્યે મહતિ યુઞ્જાનો હીયતે નૃપતિઃ શ્રિયા॥ 12-93-19 (68437) રક્ષિતાત્મા ચ યો રાજા રક્ષ્યાન્યશ્ચાનુરક્ષતિ। પ્રજાશ્ચ તસ્ય વર્ધન્તે સુખં ચ મહદશ્નુતે॥ 12-93-20 (68438) યે કેચિદ્ભૂમિપતયઃ સર્વાંસ્તાનન્વવેક્ષયેત્। સુહૃદ્ભિરનભિખ્યાતૈસ્તેન રાજા ન રિષ્યતે॥ 12-93-21 (68439) અપકૃત્ય બલસ્થસ્વ દૂરસ્થોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્। શ્યેનાભિપતનૈરેતે નિપતન્તિ પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-93-22 (68440) દૃઢમૂલસ્ત્વદુષ્ટાત્મા વિદિત્વા બલમાત્મનઃ। અબલાનભિયુઞ્જીત ન તુ યે બલવત્તરાઃ॥ 12-93-23 (68441) વિક્રમેણ મહીં લબ્ધ્વા પ્રજા ધર્મેણ પાલયેત્। આહવે નિધનં કુર્યાદ્રાજા ધર્મપરાયણઃ॥ 12-93-24 (68442) મરણાન્તમિદં સર્વં નેહ કિંચિદનામયમ્। તસ્માદ્ધર્મે સ્થિતો રાજા પ્રજા ધર્મેમ પાલયેત્॥ 12-93-25 (68443) રક્ષાધિકરણં યુદ્ધં તથા ધર્માનુશાસનમ્। મન્ત્રચિન્તા સુખં કાલે પઞ્ચભિર્વર્ધતે મહી॥ 12-93-26 (68444) એતાનિ યસ્ય ગુપ્તાનિ સ રાજા રાજસત્તમ। સતતં વર્તમાનોઽત્ર રાજા ભુઙ્ક્તે મહીમિમામ્॥ 12-93-27 (68445) નૈતાન્યેકેન શક્યાનિ સાતત્યેનાનુવીક્ષિતુમ્। એતેષ્વાપ્તાન્પ્રતિષ્ઠાપ્ય રાજા ભુઙ્ક્તે ચિરં મહીમ્॥ 12-93-28 (68446) દાતારં સંવિભક્તારં માર્દવોપગતં શુચિમ્। અસંત્યક્તમનુષ્યં ચ તં જનાઃ કુર્વતે નૃપમ્॥ 12-93-29 (68447) યસ્તુ નૈઃશ્રેયસં શ્રુત્વા જ્ઞાનં તત્પ્રતિપદ્યતે। આત્મનો મતમુત્સૃજ્ય તં લોકોઽનુવિધીયતે॥ 12-93-30 (68448) યોઽર્થકામસ્ય વચનં પ્રાતિકૂલ્યાન્ન મૃષ્યતે। શૃણોતિ પ્રતિકૂલાનિ સર્વદા વિમના ઇવ॥ 12-93-31 (68449) અગ્રામ્યચરિતાં વૃત્તિં યો ન સેવેત નિત્યદા। જિતાનામજિતાનાં ચ ક્ષત્રધર્માદપૈતિ સઃ॥ 12-93-32 (68450) [નિગૃહીતાદમાત્યાચ્ચ સ્ત્રીભ્યશ્ચૈવ વિશેષતઃ। પર્વતાદ્વિષમાદ્દુર્ગાદ્ધસ્તિનોઽશ્વાત્સરીસૃપાત્। એતેભ્યો નિત્યયુક્તઃ સન્રક્ષેદાત્માનમેવ તુ॥] 12-93-33 (68451) મુખ્યાનમાત્યાન્યો હિત્વા નિહીનાન્કુરુતે પ્રિયાન્। સ વૈ વ્યસનમાસાદ્ય સાધુમાર્ગં ન વિન્દતિ॥ 12-93-34 (68452) યઃ કલ્યાણગુણાઞ્જ્ઞાતીન્પ્રદ્વેષાન્નો બુભૂષતિ। અદૃઢાત્મા દૃઢક્રોધઃ નાસ્યાર્થો વસતેઽન્તિકે॥ 12-93-35 (68453) અથ યો ગુણસંપન્નાન્હૃદયસ્ય પ્રિયાનપિ। પ્રિયેણ કુરુતે વશ્યાંશ્ચિરં યશસિ તિષ્ઠતિ॥ 12-93-36 (68454) નાકાલે પ્રણયેદર્થાન્નાપ્રિયે જાતુ સંજ્વરેત્। પ્રિયે નાતિભૃશં તુષ્યેદ્યુઞ્જીતારોગ્યકર્મણિ॥ 12-93-37 (68455) કે વાઽનુરક્તા રાજાનઃ કે ભયાત્સમુપાશ્રિતાઃ। મધ્યસ્થદોષાઃ કે ચૈષામિતિ નિત્યં વિચિન્તયેત્॥ 12-93-38 (68456) ન જાતુ બલવાન્ભૂત્વા દુર્બલે વિશ્વસેત્ક્વચિત્। ભારુણ્ડસદૃશા હ્યેતે નિપતન્તિ પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-93-39 (68457) અપિ સર્વગુણૈર્યુક્તં ભર્તારં પ્રિયવાદિન। અભિદ્રુહ્યતિ પાપાત્મા ન તસ્માદ્વિશ્વસેજ્જનાન્॥ 12-93-40 (68458) એતદ્રાજોપનિષદં યયાતિઃ સ્માહ નાહુષઃ। મનુષ્યવિષયે યુક્તો હન્તિ શત્રૂન્સવાસવાન્॥ ॥ 12-93-41 (68459) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 93॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-93-1 યત્ર રાષ્ટ્રે। પ્રણયતે આરોપયતિ॥ 12-93-2 અનુવર્તન્તેઽન્યે॥ 12-93-3 પ્રકૃતિઃ સ્વધર્મઃ। વિષમઃ કુમાર્ગઃ॥ 12-93-5 જિત્તાનામાપન્નાનામ્। અજિતાનાં સ્વસ્થાનામ્॥ 12-93-6 કૃતકલ્યાણં પ્રાગુપકારં કૃતવન્તમ્॥ 12-93-12 પ્રિયં ભૃત્યાદીનામ્॥ 12-93-17 અનુરજ્યત્યનુરઞ્જયતિ। એવમેવ ગુણૈર્યુક્તો યો ન રક્ષતિ ભૂમિપમ્। ભર્તુરર્થેષ્વસૂયન્તં ન તં યુઞ્જીત કર્મણિ ઇતિ ડ.થ.પાઠઃ॥ 12-93-21 સુહૃદ્ભિશ્ચારૈઃ। અનભિખ્યાતૈઃ સ્વેષાં પરેષાં ચાવિદિતૈઃ॥ 12-93-26 રક્ષાધિકરણં દુર્ગાદિ। સુખં સુખપ્રદાનમ્॥ 12-93-27 ગુપ્તાનિ મુરક્ષિતાનિ॥ 12-93-32 અગ્રામ્યૈર્બુદ્ધિમદ્ભિઃ। વૃત્તિં લાભોપાયમ્॥ 12-93-41 રાજોપનિષદં રાજ્ઞાં રહસ્યવિદ્યામ્॥

12-94-0 (68460) વામદેવ ઉવાચ। 12-94-0x (5585) અયુદ્ધેનૈવ વિજયં વર્ધયેદ્વસુધાધિપઃ। જઘન્યમાહુર્વિજયં યુદ્ધેન ચ નરાધિપ॥ 12-94-1 (68461) ન ચાપ્યલબ્ધં લિપ્સેત મૂલે નાતિદૃઢે સતિ। ન હિ દુર્બલમૂલસ્ય રાજ્ઞો લાભો વિવર્ધતે॥ 12-94-2 (68462) યસ્ય સ્ફીતો જનપદઃ સંપન્નપ્રિયરાજકઃ। સંતુષ્ટઃ પુષ્ટસચિવો દૃઢમૂલઃ સ પાર્થિવઃ॥ 12-94-3 (68463) યસ્ય યોધાઃ સુસંતુષ્ટાઃ સ્વનુરક્તાઃ સુપૂજિતાઃ। અલ્પેનાપિ સ દણ્ડેન મહીં જયતિ પાર્થિવઃ॥ 12-94-4 (68464) `દણ્ડો હિ બલવાન્યત્ર તત્ર સામ પ્રયુજ્યતે। પ્રદાનં સામપૂર્વં ચ ભેદમૂલં પ્રશસ્યતે॥ 12-94-5 (68465) ત્રયાણાં વિફલં કર્મ યદા પશ્યેત ભૂમિપઃ। રન્ધ્રં જ્ઞાત્વા તતો દણ્ડં પ્રયુઞ્જીતાવિચારયન્॥ 12-94-6 (68466) અભિભૂતો યદા શત્રુઃ શત્રુભિર્બલવત્તરૈઃ। ઉપેક્ષા તત્ર કર્તવ્યા વધ્યતા બલિનાં બલમ્॥ 12-94-7 (68467) દુર્બલો હિ મહીપાલો યદા ભવતિ ભારત। ઉપેક્ષા તત્ર કર્તવ્યા ચતુર્ણામવિરોધીનિ। ઉપાયઃ પઞ્ચમઃ સોઽપિ સર્વેષાં બલવત્તરઃ॥ 12-94-8 (68468) ભાર્ગવેણ ચ ગીતાનાં શ્લોકાનાં કોસલાધિપ। વિજ્ઞાય તત્વં તત્વજ્ઞ તત્વતસ્તત્કરિષ્યતિ॥ 12-94-9 (68469) યદિ રક્ષઃપિશાચેન હન્યતે યત્રકુત્રચિત્। ઉપેક્ષા તત્ર કર્તવ્યા વાચ્યતાં બલિનાં બલમ્॥ 12-94-10 (68470) દુર્બલોઽપિ મહીપાલ શત્રૂણાં શત્રુમુદ્ધરેત્। પાદલગ્નં કરસ્થેન કણ્ટકેનૈવ કણ્ટકમ્॥ 12-94-11 (68471) શઠાનાં ઉચિવાનાં ચ મ્લેચ્છાનાં ચ મહીપતે। એષ ઉક્ત ઉપાયાનામુપેક્ષા બલવત્તમ॥ 12-94-12 (68472) અશ્મના નાશયેલ્લોહં લોહેનાશ્માનમેવ તુ। બિલ્વાનિ વા પરૈર્બિલ્વૈર્મ્લેચ્છૈર્મ્લેચ્છાન્પ્રસાદયેત્॥ 12-94-13 (68473) દાસાનાં ચ પ્રદૃપ્તાનામેતદેવ હિ કારયેત્। ચણ્ડાલમ્લેચ્છજાતીનાં દણ્ડેનૈવ નિવારણમ્। શઠાનાં દુર્વિનીતૈશ્ચ પૂર્વમુક્તં સમાચરેત્॥ 12-94-14 (68474) અન્ત્યાઃ શઠાશ્ચ સચિવાસ્તથા કુબ્રાહ્મણાદયઃ। ઉપાયૈઃ પઞ્ચભિઃ સાધ્યાશ્ચતુર્વર્ગવિરોધિનઃ॥ 12-94-15 (68475) પૌરજાનપદા યસ્ય સ્વનુરક્તા અપીડિતાઃ। રાષ્ટ્રકર્મકરા હ્યેતે રાષ્ટ્રસ્ય ચ વિરોધિનઃ॥ 12-94-16 (68476) દુર્વિનીતા વિનીતાશ્ચ સર્વે સાધ્યાઃ પ્રયત્નતઃ। ચણ્ડાલમ્લેચ્છજાત્યાશ્ચ પાષણ્ડાશ્ચ વિકર્મિણઃ। બલિનશ્ચાશ્રમાશ્ચૈવ તથા ગાયકનર્તકાઃ॥' 12-94-17 (68477) પૌરજાનપદા યસ્ય ભૂતેષુ ચ દયાલવઃ। સધના ધાન્યવન્તશ્ચ દૃઢમૂલઃ સ પાર્થિવઃ॥ 12-94-18 (68478) પ્રતાપકાલમધિકં યદા મન્યેત ચાત્મનઃ। તદા લિપ્સેત મેધાવી પરભૂમિધનાન્યુત॥ 12-94-19 (68479) ભોગેષૂદયમાનસ્ય ભૂતેષુ ચ દયાવતઃ। વર્ધતે ત્વરમાણસ્ય વિષયો રક્ષિતાત્મનઃ॥ 12-94-20 (68480) તક્ષેદાત્માનમેવં સ વનં પરશુના યથા। યઃ સમ્યગ્વર્તમાનેષુ સ્વેષુ મિથ્યા પ્રવર્તતે॥ 12-94-21 (68481) નૈવ દ્વિષન્તો હીયન્તે રાજ્ઞો નિત્યમનિઘ્નતઃ। ક્રોધં નિહન્તું યો વેદ તસ્ય દ્વેષ્ટા ન વિદ્યતે॥ 12-94-22 (68482) યદાર્યજનવિદ્વિષ્ટં કર્મ તન્નાચરેદ્બુધઃ। યત્કલ્યાણમભિધ્યાયેત્તત્રાત્માનં નિયોજયેત્॥ 12-94-23 (68483) નૈવમન્યેઽવજાનન્તિ નાત્મના પરિતપ્યતે। કૃત્યશેષેણ યો રાજા સુખાન્યનુબુભૂષતિ॥ 12-94-24 (68484) ઇદં વૃત્તં મનુષ્યેષુ વર્તતે યો મહીપતિઃ। ઉભૌ લોકૌ વિનિર્જિત્ય વિજયે સંપ્રતિષ્ઠતે॥ 12-94-25 (68485) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-94-26x (5586) ઇત્યુક્તો વામદેવેન સર્વં તત્કૃતવાન્નૃપઃ। તથા કુર્વંસ્ત્વમપ્યેતૌ લોકૌજેતા ન સંશયઃ॥ ॥ 12-94-26 (68486) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્નવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 94॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-94-2 નાતિદૃઢે અનતિદૃઢે॥ 12-94-4 દણ્ડેન સૈન્યેન॥ 12-94-24 કૃત્યશેષેણ પરકૃત્યં કાર્સ્ત્ન્યેન ન સમાપયેત્। સમાપિતે તુ પરોઽવમૃન્યતે સ્વસ્ય ચ તાપો ભવતીત્યર્થઃ॥ 12-94-26 નૃપો વસુમનાઃ॥

12-95-0 (68487) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-95-0x (5587) અથ યો વિજિગીષેત ક્ષત્રિયઃ ક્ષત્રિયં યુધિ। કસ્તસ્ય વિજયે ધર્મો હ્યેતં પૃષ્ટો બ્રવીહિ મે॥ 12-95-1 (68488) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-95-2x (5588) સસહાયોઽસહાયો વા રાષ્ટ્રમાગમ્ય ભૂમિપઃ। બ્રૂયાદહં યો રાજેતિ રક્ષિષ્યામિ ચ વઃ સદા॥ 12-95-2 (68489) મમ ધર્મબલિં દત્ત કિંવા માં પ્રતિપત્સ્યથ। તે ચોક્તમાગતં તત્ર ઘૃણીયુઃ કુશલં ભવેત્॥ 12-95-3 (68490) તે ચેદક્ષત્રિયાઃ સન્તો વિરુધ્યેરન્કથંચન। સર્વોપાયૈર્નિયન્તવ્યા વિકર્મસ્થા નરાધિપ॥ 12-95-4 (68491) અશસ્ત્રં ક્ષત્રિયં મત્વા શસ્ત્રં ગૃહ્ણાત્યથાપરઃ। ત્રાણાયાપ્યસમર્થં તં મન્યમાનમતીવ ચ॥ 12-95-5 (68492) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-95-6x (5589) અથઃ યઃ ક્ષત્રિયો રાજા ક્ષત્રિયં પ્રત્યુપાવ્રજેત્। કથં સંપ્રતિયોદ્ધવ્યસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-95-6 (68493) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-95-7x (5590) નાસન્નહ્યો નાકવચો યોદ્ધવ્યઃ ક્ષત્રિયો રણે। એક એકેન ભાવ્યશ્ચ વિસૃજેતિ ક્ષિપામિ ચ॥ 12-95-7 (68494) સ ચેત્સન્નદ્ધ આગચ્છેત્સન્નદ્ધવ્યં તતો ભવેત્। સ ચેત્સસૈન્ય આગચ્છેત્સસૈન્યસ્તમથાહ્વયેત્॥ 12-95-8 (68495) સ ચેન્નિકૃત્યા યુધ્યેત નિકૃત્યા પ્રતિયોધયેત્। અથ ચેદ્ધર્મતો યુધ્યેદ્ધર્મેણૈવ નિવારયેત્॥ 12-95-9 (68496) નાશ્વેન રથિનં યાયાદુદિયાદ્રથિનં રથી। વ્યસને ન પ્રહર્તવ્યં ન ભીતાય જિતાય ચ॥ 12-95-10 (68497) નેષુર્લિપ્તો ન કર્ણી સ્યાદસતામેતદાયુધમ્। યથાર્થમેવ યોદ્ધવ્યં ન ક્રુદ્ધ્યેત જિઘાંસતઃ॥ 12-95-11 (68498) `નાસ્ત્યેકસ્ય ગજો યુદ્ધે ગજશ્ચેકસ્ય વિદ્યતે। ન પદાતિર્ગજં યુધ્યેન્ન ગતેન પદાતિનમ્॥ 12-95-12 (68499) હસ્તિના યોધયેન્નાગં કદાચિચ્છિક્ષિતો હયઃ। દિવ્યાસ્ત્રબલસંપન્નઃ કામં યુધ્યેત સર્વદા। નાગે ભૂમૌ સમે ચૈવ રથેનાશ્વેન વા પુનઃ॥ 12-95-13 (68500) રામરાવણયોર્યુદ્ધે હરયો વૈ પદાતયઃ। લક્ષ્મણશ્ચ મહાભાગસ્તથા રાજન્વિભીષણઃ॥ 12-95-14 (68501) રાવણસ્યાન્તકાલે ચ રથેનૈન્દ્રેણ રાધવઃ। નિજઘાન દુરાચારં રાવણં પાપકારિણમ્॥ 12-95-15 (68502) દિવ્યાસ્ત્રબલસંપન્ને સર્વમેતદ્વિધીયતે। દેવાસુરેષુ સર્વેષુ દૃષ્ટમેતત્પુરાતનૈઃ॥' 12-95-16 (68503) [સાધૂનાં તુ યદા ભેદાત્સાધુશ્ચેદ્વ્યસની ભવેત્।] નિષ્પ્રાણો નાભિહન્તવ્યો નાનપત્યઃ કથંચન। ભગ્નશસ્ત્રો વિપન્નશ્ચ કૃત્તજ્યો હતવાહનઃ। 12-95-17 (68504) ચિકિત્સ્યઃ સ્યાત્સ્વવિષયે પ્રાપ્યો વા સ્વગૃહે ભવેત્। નિર્વ્રણશ્ચ સ ભોક્તવ્ય એષ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-95-18 (68505) તસ્માદ્ધર્મેણ યોદ્ધવ્યમિતિ સ્વાયંભુવોઽબ્રવાત્। સત્સુ નિત્યઃ સતાં ધર્મસ્તમાસ્થાય ન નાશયેત્॥ 12-95-19 (68506) યો વૈ જયત્યધર્મેણ ક્ષત્રિયો ધર્મસંગરઃ। આત્માનમાત્મના હન્તિ પાપો નિકૃતિજીવનઃ॥ 12-95-20 (68507) કર્મ ચૈતદસાધૂનાં સાધૂન્યોઽસાધુના જયેત્। ધર્મેણ નિધનં શ્રેયો ન જયઃ પાપકર્મણા॥ 12-95-21 (68508) નાધર્મશ્ચરિતો રાજન્સદ્યઃ ફલતિ ગૌરિવ। મૂલાનિ ચ પ્રશાખાશ્ચ દહન્સમધિગચ્છતે॥ 12-95-22 (68509) પાપેન કર્મણા વિત્તં લબ્ધ્વા પાપઃ પ્રહૃષ્યતિ। સ વર્ધમાનસ્તેનૈવ પાપઃ પાપે પ્રસજ્જતિ॥ 12-95-23 (68510) ન ધર્મોઽસ્તીતિ મન્વાનઃ શુચીનવહસન્નિવ। અશ્રદ્દધાનશ્ચ ભવેદ્વિનાશમુપગચ્છતિ સ બદ્ધો વારુણૈઃ પાશૈરમર્ત્યૈરવમન્યતે। 12-95-24 (68511) મહાદૃતિરિવાધ્માતઃ સ્વકૃતેનૈવ વર્ધતે। તતઃ સમૂલો હ્રિયતે નદીકૂલાદિવ દ્રુમા॥ 12-95-25 (68512) અથૈનમભિનિન્દન્તિ ભિન્નં કુમ્ભમિવાશ્યાનિ। તસ્માદ્ધર્મેણ વિજયં કોશં લિપ્સેત ભૂમિપઃ॥ ॥ 12-95-26 (68513) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 95॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-95-2 રાષ્ટ્રં પરકીયમ્॥ 12-95-5 ત્રાણાયાપ્યસમર્થં પરં ચાતીવ મન્યમાનં ક્ષત્રિયમશસ્ત્રં જ્ઞાત્વાઽપરો હીનોઽપિ શસ્ત્રં ગૃહ્ણાતિ॥ 12-95-11 લિપ્તો વિવદિગ્ધઃ। કર્ણી ઋજુઃ પ્રતીપકણ્ટકઃ॥ 12-95-25 મહાદૃતિર્મહાંશ્ચર્મકોશઃ। આધ્માતો વાયુના પૂરિતઃ॥

12-96-0 (68514) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-96-0x (5591) નાધર્મેણ મહીં જેતું લિપ્સેત જગતીપતિઃ। અધર્મવિજયં લબ્ધ્વા કો નુ મન્યેત ભૂમિપઃ॥ 12-96-1 (68515) અધર્મયુક્તો વિજયો હ્યધ્રુવોઽસ્વર્ગ્ય એવ ચ। પાતયત્યેવ રાજાનં મહીં ચ ભરતર્ષભ॥ 12-96-2 (68516) વિશીર્ણકવચં ચૈવ તવાસ્મીતિ ચ વાદિનમ્। કૃતાઞ્જલિં ન્યસ્તશસ્ત્રં ગૃહીત્વા ન વિહિંસયેત્॥ 12-96-3 (68517) બલેન વિજિતો યશ્ચ ન તં યુધ્યેત ભૂમિપઃ। સંવત્સરં વિપ્રણયેત્તસ્માજ્જાતઃ પુનર્ભવેત્॥ 12-96-4 (68518) નાર્વાક્સંવત્સરાત્કન્યા પ્રષ્ટવ્યા વિક્રમાહૃતા। એવમેવ ધનં સર્વં યચ્ચાન્યત્સહસા હૃતમ્॥ 12-96-5 (68519) ન તુ વધ્યે ધનં તિષ્ઠેત્પિબેયુર્બ્રાહ્મણાઃ પયઃ। યુઞ્જીરન્નપ્યનડુહઃ ક્ષન્તવ્યં વા પુનર્ભવેત્॥ 12-96-6 (68520) રાજ્ઞા રાજૈવ યોદ્ધવ્યસ્તથા ધર્મો વિધીયતે। નાન્યો રાજાનમભ્યસ્યેદરાજન્યઃ કથંચન॥ 12-96-7 (68521) અનીકયોઃ સંહતયોર્યદીયાદ્બ્રાહ્મણોઽન્તરા। શાન્તિમિચ્છન્નુભયતો ન યોદ્ધવ્યં તદા ભવેત્॥ 12-96-8 (68522) મર્યાદાં શાશ્વતીં ભિન્દ્યાદ્બ્રાહ્મણં યોઽભિલઙ્ઘયેત્। અથ ચેલ્લઙ્ઘયેદેવ મર્યાદાં ક્ષત્રિયબ્રુવઃ। અસઙ્ખ્યેપતદૂર્ધ્વં સ્યાદનાદેયશ્ચ સંસદિ॥ 12-96-9 (68523) યસ્તુ ધર્મવિલોપેન મર્યાદાભેદનેન ચ। તાં વૃત્તિં નાનુવર્તેત વિજિગીષુર્મહીપતિઃ॥ 12-96-10 (68524) ધર્મલબ્ધાદ્ધિ વિજયાલ્લાભઃ કોઽભ્યધિકો ભવેત્॥ 12-96-11 (68525) સહસા ન્યાય્યભૂતાનિ ક્ષિપ્રમેવ પ્રસાદયેત્। સાન્ત્વેન ભોગદાનેન સ રાજ્ઞાં પરમો નયઃ॥ 12-96-12 (68526) ભુજ્યમાના હ્યભોગેન સ્વરાષ્ટ્રાદભિતાપિતાઃ। અમિત્રાન્પર્યુપાસીરન્વ્યસનૌઘપ્રતીક્ષિણઃ॥ 12-96-13 (68527) અમિત્રોપગ્રહં ચાસ્ય તે કુર્યુઃ ક્ષિપ્રમાપદિ। સંતુષ્ટાઃ સર્વતો રાજન્રાજવ્યસનકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 12-96-14 (68528) નામિત્રો વિનિકર્તવ્યો નાતિચ્છેદ્યઃ કથંચન। જીવિતં હ્યપ્યતિચ્છિન્નઃ સંત્યજેદેકદા નરઃ॥ 12-96-15 (68529) અલ્પેનાપિ ચ સંયુક્તસ્તુષ્યતે નાપરાધિતઃ। શુદ્ધં જીવિતમેવાપિ તાદૃશો બહુમન્યતે॥ 12-96-16 (68530) યસ્ય સ્ફીતો જનપદઃ સંપન્નઃ પ્રિયરાજકઃ। સંતુષ્ટભૃત્યસચિવો દૃઢમૂલઃ સ પાર્થિવઃ॥ 12-96-17 (68531) ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યા યે ચાન્યે શ્રુતસત્તમાઃ। પૂજાર્હાઃ પૂજિતા યસ્ય સ વૈ લોકવિદુચ્યતે॥ 12-96-18 (68532) એતેનૈવ ચ વૃત્તેન મહીં પ્રાપ સુરોત્તમઃ। અન્યેઽપિ ચૈવ વિજયં વિજિગીષન્તિ પાર્થિવાઃ॥ 12-96-19 (68533) ભૂમિવર્જં ધનં રાજા જિત્વા રાજન્મહાહવે। અપિ ચાન્નોષધીઃ શશ્વદાજહાર પ્રતર્દનઃ॥ 12-96-20 (68534) અગ્રિહોત્રાગ્નિશેષં ચ હવિર્ભોજનમેવ ચ। આજહાર દિવોદાસસ્તતો વિપ્રકૃતોઽભવત્॥ 12-96-21 (68535) સરાજકાનિ રાષ્ટ્રાણિ નાભાગો દક્ષિણાં દદૌ। અન્યત્ર શ્રોત્રિયસ્વાચ્ચ તાપસાર્થાચ્ચ ભારત॥ 12-96-22 (68536) ઉચ્ચાવચાનિ વિત્તાનિ ધર્મજ્ઞાનાં યુધિષ્ઠિર। આસન્રાજ્ઞાં પુરાણાનાં સર્વં તન્મમ રોચતે॥ 12-96-23 (68537) સર્વવિદ્યાતિરેકેણ જયમિચ્છેન્મહીપતિઃ। ન માયયા ન દમ્ભેન ય ઇચ્છેદ્ભૂતિમાત્મનઃ॥ ॥ 12-96-24 (68538) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષણ્ણવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 96॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-96-4 --ણયેદ્દાસોઽસ્મીતિ વદેતિ તં શિક્ષયેત્। તતઃ સંવત્સરાદૂધ્વરા એવાઽબ્રુવન્નપિ તતો જાતો જેતુઃ પુત્રએવ ભવેત્। તતશ્ચ મોક્તવ્ય ઇત્યર્થઃ॥ 12-96-5 નશ્વ સંવત્સરં કન્યાઃ સ્પ્રષ્ટવ્યાઃ સહસાહૃતાઃ ઇતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-96-7 અભ્યસ્યેદભિમુખં શસ્ત્રં ક્ષિપેત્॥ 12-96-9 ક્ષત્રિયબ્રુવઃ ક્ષત્રિયાધમઃ॥ 12-96-10 અસંખ્યેયઃ ક્ષત્રિયેષુ ન ગણનીયઃ॥ 12-96-14 અમિત્રોપગ્રહં તદ્વૈરિણામાનુકૂલ્યમ્। તે બલાદ્ભુજ્યમાનાઃ॥ 12-96-15 વિનિકર્તવ્યો નિકૃત્ય વઞ્ચયિતવ્યઃ॥ 12-96-21 અગ્નિશેષં યજ્ઞાઙ્ગભૂતં હવિઃ। ભોજનં સિદ્ધાન્નમ્। એતન્ન હર્તવ્યમિત્યર્થઃ। વિપ્રકૃતો વઞ્ચિતઃ॥ 12-96-23 રાજ્ઞા સર્વં હર્તવ્યમિત્યર્થઃ॥

12-97-0 (68539) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-97-0x (5592) ક્ષત્રધર્માદ્ધિ પાપીયાન્ન ધર્મોઽસ્તિ નરાધિપ। અપયાને ચ યુદ્ધે ચ રાજા હન્તિ મહાજનમ્॥ 12-97-1 (68540) અથ સ્મ કર્મણા કેન લોકાઞ્જયતિ પાર્થિવઃ। વિદ્વઞ્જિજ્ઞાસમાનાય પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-97-2 (68541) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-97-3x (5593) નિગ્રહેણ ચ પાપાનાં સાધૂનાં સંગ્રહેણ ચ। યજ્ઞૈર્દાનૈશ્ચ રાજાનો ભવન્તિ શુચયોઽમલાઃ॥ 12-97-3 (68542) ઉપરુન્ધન્તિ રાજાનો ભૂતાનિ વિજયાર્થિનઃ। ત એવ વિજયં પ્રાપ્ય વર્ધયન્તિ પુનઃ પ્રજાઃ॥ 12-97-4 (68543) અપવિધ્યન્તિ પાપાનિ દાનયજ્ઞતપોબલૈઃ। અનુગ્રહેણ ભૂતાનાં પુણ્યમેષાં વિવર્ધતે॥ 12-97-5 (68544) યથૈવ ક્ષેત્રનિર્યાતા નિર્યાતં ક્ષેત્રમેવ ચ। હિનસ્તિ ધાન્યકક્ષં ચ ન ચ ધાન્યં વિનશ્યતિ॥ 12-97-6 (68545) એવં શસ્ત્રાણિ મુઞ્ચન્તો ઘ્નન્તિ વધ્યાનનેકધા। તસ્યૈષા નિષ્કૃતિર્દૃષ્ટા ભૂતાનાં ભાવનં પુનઃ॥ 12-97-7 (68546) યો ભૂતાનિ સદાઽનર્થાદ્વધાત્ક્લેશાચ્ચ રક્ષતિ। દસ્યુભ્યઃ પ્રાણદાનાત્સ ધનદઃ સુખદો વિરાટ્॥ 12-97-8 (68547) સ સર્વયજ્ઞારીજાનો રાજાઽથાભયદક્ષિણૈઃ। અનુભૂયેહ ભદ્રાણિ પ્રાપ્નોતીન્દ્રસલોકતામ્॥ 12-97-9 (68548) બ્રાહ્મણાર્થે સમુત્પન્ને યોઽભિનિષ્પત્ય યુધ્યતિ। આત્માનં યૂપમુત્સૃજ્ય સ યજ્ઞોઽનન્તદક્ષિણઃ॥ 12-97-10 (68549) અભીતો વિકિરઞ્શત્રૂન્પ્રતિગૃહ્ય શરાંસ્તથા। ન તસ્માન્ત્રિદશાઃ શ્રેયો ભુવિ પશ્યન્તિ કિંચન॥ 12-97-11 (68550) તસ્ય શસ્ત્રાણિ યાવન્તિ ત્વચં ભિન્દન્તિ સંયુગે। તાવતઃ સોઽશ્નુતે લોકાન્સર્વકામદુહોઽક્ષયાન્॥ 12-97-12 (68551) યદસ્ય રુધિરં ગાત્રાદાહવે સંપ્રવર્તતે। સહ તેનૈવ સ્રાવેણ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 12-97-13 (68552) યાનિ દુઃખાનિ સહતે પ્રાણાનામતિપાતને। ન તપોઽસ્તિ તતો ભૂય ઇતિ ધર્મવિદો વિદુઃ॥ 12-97-14 (68553) પૃષ્ઠતો ભીરવઃ સઙ્ખ્યે વર્તન્તે ધર્મપૂરુષાઃ। શૂરાચ્છરણમિચ્છન્તઃ પર્જન્યાદિવ જીવનમ્॥ 12-97-15 (68554) યદિ શૂરં તથા ક્ષેમે પ્રતીક્ષેરન્યથા ભયે। પ્રતિરૂપં જનાઃ કુર્યુર્ન ચ તદ્વર્તતે તથા॥ 12-97-16 (68555) યદિ તે કૃતમાજ્ઞાય નમસ્કુર્યુઃ સદૈવ તમ્। યુક્તં ન્યાય્યં ચ કુર્યુસ્તે ન ચ તદ્વર્તતે તથા॥ 12-97-17 (68556) પુરુષાણાં સમાનાનાં દૃશ્યતે મહદન્તરમ્। સંગ્રામેઽનીકવેલાયામુત્કૃષ્ટેષુ પતત્સુ ચ॥ 12-97-18 (68557) પતત્યભિમુખં શૂરઃ પરાન્ભીરુઃ પલાયતે। આસ્થાય સ્વર્ગ્યમધ્વાનં સહાયાન્વિષમે ત્યજન્॥ 12-97-19 (68558) મા સ્મ તાંસ્તાદૃશાંસ્તાત જનિષ્ટાઽધર્મપૂરુષાન્॥ 12-97-20 (68559) યે સહાયાન્રણે હિત્વા સ્વસ્તિમન્તો ગૃહાન્યયુઃ। અસ્વસ્તિ તેભ્યઃ કુર્વન્તિ દેવા ઇન્દ્રપુરોગમાઃ॥ 12-97-21 (68560) ત્યાગેન યઃ સહાયાનાં સ્વાન્પ્રાણાંસ્ત્રાતુમિચ્છતિ। તં હન્યુઃ કાષ્ઠલોહૈર્વા દહેયુર્વા કટાગ્નિના। પશુવન્મારયેયુર્વા ક્ષત્રિયા યે સ્યુરીદૃશાઃ॥ 12-97-22 (68561) અધર્મઃ ક્ષત્રિયસ્યૈષ યચ્છય્યામરણં ભવેત્। વિસૃજઞ્શ્લેષ્મપિત્તાનિ કૃપણં પરિદેવયન્॥ 12-97-23 (68562) અવિક્ષતેન દેહેન પ્રલયં યોઽધિગચ્છતિ। ક્ષત્રિયો નાસ્ય તત્કર્મ પ્રશંસન્તિ પુરાવિદઃ॥ 12-97-24 (68563) ન ગૃહે મરણં તાત ક્ષત્રિયાણાં પ્રશસ્યતે। શૌણ્ડીરાણામશૌણ્ડીર્યમધર્મં કૃપણં ચ તત્॥ 12-97-25 (68564) ઇદં કૃચ્છ્રમહો દુઃખં પાપીય ઇતિ નિષ્ટનન્। પ્રતિધ્વસ્તમુખઃ પૂતિરમાત્યાનનુશોચયન્॥ 12-97-26 (68565) અરોગાણાં સ્પૃહયતે મુહુર્મૃત્યુમપીચ્છતિ। વીરો દૃપ્તો મનસ્વી ચ નેદૃશં મૃત્યુમર્હતિ॥ 12-97-27 (68566) રણેષુ કદનં કૃત્વા સુહૃદ્ભિઃ પ્રતિપૂજિત। તીક્ષ્ણૈઃ શસ્ત્રૈરભિક્લિષ્ટઃ ક્ષત્રિયો મુત્યુમર્હતિ॥ 12-97-28 (68567) શૂરો હિ સત્વમન્યુભ્યામાવિષ્ટો યુધ્યતે મશમ્। કૃત્યમાનાનિ ગાત્રાણિ પરૈર્નૈવાવબુધ્યતે॥ 12-97-29 (68568) સ સઙ્ખ્યે નિધનં પ્રાપ્ય પ્રશસ્તં લોકપૂજિતમ્। સ્વધર્મં વિપુલં પ્રાપ્ય શક્રસ્યૈતિ સલોકતામ્॥ 12-97-30 (68569) સર્વોપાયૈ રણમુખમાતિષ્ઠંસ્ત્યક્તજીવિતઃ। પ્રાપ્નોતીન્દ્રસ્ય સાલોક્યં શૂરઃ પૃષ્ઠમદર્શયન્॥ 12-97-31 (68570) યત્રયત્ર હતઃ શૂરઃ શત્રુભિઃ પરિવારિતઃ। અક્ષયાંલ્લભતે લોકાન્યદિ દૈન્યં ન સેવતે॥ ॥ 12-97-32 (68571) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 97॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-97-1 મહાજનં કટકાશ્રિતં વૈશ્યાદિજનમ્॥ 12-97-2 કેન તદ્વધપ્રાયશ્ચિત્તં કૃત્વા પુણ્યફલમાપ્નોતીત્યર્થઃ॥ 12-97-4 ઉપરુન્ધન્તિ પીડયન્તિ॥ 12-97-5 અપવિધ્યન્તિ દૂરીકુર્વન્તિ॥ 12-97-6 નિર્યાતા તૃણાદ્યપનયેન શોધકઃ। કક્ષં તૃણં। ક્ષેત્રનિર્વાહો નિર્દહેત્ક્ષેત્રમેકદા ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-97-7 ભાવનં વર્ધનમ્। પાવનં મહદિતિ દ. પાઠઃ॥ 12-97-10 આત્માનં દેહયૂપં યજ્ઞસ્તમ્ભં ઉત્સૃજ્ય ઉચ્છ્રિત્ય। યજ્ઞો યુદ્ધયજ્ઞઃ॥ 12-97-18 અનીકવેલાયાં અનીકાનાં સંઘટ્ટકાલે॥ 12-97-19 વિષમે પ્રાણસંકટે ત્યજન્ ભીરુરિતિ સંબન્ધઃ॥ 12-97-22 તે તૃણમયે કટે બદ્ધ્વા દહનં કટાગ્નિના દાહઃ॥ 12-97-25 શૌણ઼્ડીરાણાં શૂરત્વાભિમાનવતામ્॥ 12-97-26 નિષ્ટનઞ્શબ્દં કુર્વન્। પૂતિઃ દુર્ગન્ધિઃ। અમાત્યાન્પુત્રાન્॥

12-98-0 (68572) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-98-0x (5594) કે લોકા યુધ્યમાનાનાં શૂરાણામનિવર્તિનામ્। ભવન્તિ નિધનં પ્રાપ્ય તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-98-1 (68573) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-98-2x (5595) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। અમ્બરીપસ્ય સંવાદમિન્દ્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-98-2 (68574) અમ્બરીષો હિ નાભાગઃ સ્વર્ગં ગત્વા સુદુર્લભમ્। દદર્શ સુર--કસ્થં શક્રેણ સચિવૈઃ સહ॥ 12-98-3 (68575) સર્વતેજોમયં દિવ્યં વિમાનવરમાસ્થિતમ્। ઉ---ગચ્છન્તં સ્થાનં સેનાપતિં શુભમ્॥ 12-98-4 (68576) સ દષ્ટ્વાપરિ ગચ્છન્તં સેનાપતિમુદારધીઃ। `શૂરસ્થાનમનુપ્રાપ્તં સુદેવં નામ નામતઃ।' ઋદ્ધિં દૃષ્ટ્વા સુદેવસ્ય વિસ્મિતઃ પ્રાહ વાસવમ્॥ 12-98-5 (68577) અમ્બરીપ ઉવાચ। 12-98-6x (5596) સાગરાન્તાં મહીં કૃત્સ્નામનુશાસ્ય યથાવિધિ। ચાતુર્વર્ણ્યે યથાશાસ્ત્રં પ્રવૃત્તો ધર્મકામ્યયા॥ 12-98-6 (68578) બ્રહ્મચર્યેણ ઘોરેણ ગુર્વાચારેણ સેવયા। વેદાનધીત્ય ધર્મેણ રાજશાસ્ત્રં ચ કેવલમ્॥ 12-98-7 (68579) અતિથીનન્નપાનેન પિતૄંશ્ચ સ્વધયા તથા। ઋષીન્સ્વાધ્યાયદીક્ષાભિર્દેવાન્યજ્ઞૈરનુત્તમૈઃ॥ 12-98-8 (68580) ક્ષત્રધ--સ્થિતો ભૂત્વા યથાશાસ્ત્રં યથાવિધિ। ઉદીક્ષમાણઃ પૃતનાં જયામિ યુધિ વાસવ॥ 12-98-9 (68581) દે--જ સુદેવોઽયં મમ સેનાપતિઃ પુરા। આસાદ્યોધઃ પ્રશાન્તાત્મા સોઽયં કસ્માદતીવ મામ્। વિમાનં સૂર્યસઙ્કાશમાસ્થિતો મોદતે દિવિ॥ 12-98-10 (68582) અનેન ઋતુભિર્મુખ્યૈર્નેષ્ટં નાપિ દ્વિજાતયઃ। તર્પિતા વિધિવચ્છક્ર સોઽયં કસ્માદતીત્ય મામ્॥ 12-98-11 (68583) ઐશ્વર્યમીદૃશં પ્રાપ્તઃ સર્વદેવૈઃ સુદુર્લભમ્। 12-98-12 (68584) ઇન્દ્ર ઉવાચ। `યદનેન કૃતં કર્મ પ્રત્યક્ષં તે મહીપતે। પુરા પાલયતઃ સમ્યક્પૃથિવીં ધર્મતો નૃપ॥ 12-98-12x (5597) શત્રવો નિર્જિતાઃ સર્વે યે તવાહિતકારિણઃ। સંયમો વિયમશ્ચૈવ સુયમશ્ચ નહાબલઃ॥ 12-98-13 (68585) રાક્ષસા દુર્જયા લોકે ત્રયસ્તે યુદ્ધદુર્મદાઃ। પુત્રાસ્તે શતશૃઙ્ગસ્ય રાક્ષસસ્ય મહીપતેઃ॥ 12-98-14 (68586) તથા તસ્મિઞ્શુભે કાલે તવ યજ્ઞં વિતન્વતઃ। અશ્વમેધં મહાયાગં દેવાનાં હિતકામ્યયા॥ 12-98-15 (68587) તસ્ય તે ખલુ વિઘ્નાર્થમાગતા રાક્ષસાસ્ત્રયઃ। કોટીશતપરીવારાં રાક્ષસાનાં મહાચમૂમ્। પરિગૃહ્ય તતઃ સર્વાઃ પ્રજા વન્દીકૃતાસ્તવ॥ 12-98-16 (68588) વિહ્વલાશ્ચ પ્રજાઃ સર્વાઃ સર્વે ચ તવ સૈનિકાઃ। નિરાકૃતસ્તુ યચ્ચાસીત્સુદેવઃ સૈન્યનાયકઃ॥ 12-98-17 (68589) તત્રામાત્યવચઃ શ્રુત્વા નિરસ્તઃ સર્વકર્મસુ। શ્રુત્વા તેષાં વચો ભૂયઃ સોપધં વસુધાધિપઃ॥ 12-98-18 (68590) સર્વસૈન્યસમાયુક્તઃ સુદેવઃ પ્રેરિતસ્ત્વયા। સાક્ષસાનાં વધાર્થાય દુર્જયાનાં નરાધિપ॥ 12-98-19 (68591) નાજિત્વા રાક્ષસીં સેનાં પુનરાગમનં તવ। બન્દીમોક્ષમકૃત્વા ચ ન ચાગમનમિષ્યતે॥ 12-98-20 (68592) સુદેવસ્તદ્વચઃ શ્રુત્વા પ્રસ્થાનમકરોન્નૃપ। સંપ્રાપ્તશ્ચ સ તં દેશં યત્ર બન્દીકૃતાઃ પ્રજાઃ॥ 12-98-21 (68593) પશ્યતિ સ્મ મહાઘોરાં રાક્ષસાનાં મહાચમૂમ્। દૃષ્ટ્વા સુચિન્તયામાસ સુદેવો વાહિનીપતિઃ॥ 12-98-22 (68594) નેયં શક્યા ચમૂર્જેતુમપિ સેન્દ્રૈઃ સુરાસુરૈઃ। નામ્બરીષઃ કલામેકામેષાં ક્ષપયિતું ક્ષમઃ। દિવ્યાસ્ત્રબલભૂયિષ્ઠઃ કિમહં પુનરીદૃશઃ॥ 12-98-23 (68595) તતઃ સેનાં પુનઃ સર્વાં પ્રેષયામાસ પાર્થિવ। યત્ર ત્વં સચિવૈઃ સર્વૈર્મન્ત્રિભિઃ સોપધૈર્નૃપ॥ 12-98-24 (68596) તતો રુદ્રં મહાદેવં પ્રપન્નો જગતઃ પતિમ્। શ્મશાનનિલયં દેવં તુષ્ટાવ વૃષભધ્વજમ્॥ 12-98-25 (68597) સ્તુત્વા શસ્ત્રં સમાદાય સ્વશિરશ્છેત્તુમુદ્યતઃ॥ 12-98-26 (68598) કારુણ્યાદ્દેવદેવેન ગૃહીતસ્તસ્ય દક્ષિણઃ। સ પાણિઃ સહ શસ્ત્રેણ દૃષ્ટ્વા ચેદમુવાચ હ॥ 12-98-27 (68599) કિમિદં સાહસં પુત્ર કુર્તકામો વદસ્વ મે। સ ઉવાચ મહાદેવં શિરસા ત્વવનીં ગતઃ॥ 12-98-28 (68600) ભગવન્વાહિનીમેનાં રાક્ષસાનાં સુરેશ્વર। અશક્તોઽહં રણે જેતું તસ્માત્ત્યક્ષ્યામિ જીવિતમ્। ગતિર્ભવ મહાદેવ મમાર્તસ્ય જગત્પતે॥ 12-98-29 (68601) નાગન્તવ્યમજિત્વા ચ મામાહ જગતીપતિઃ। અમ્બરીષો મહાદેવ ક્ષારિતઃ સચિવૈઃ સહ॥ 12-98-30 (68602) તમુવાચ મહાદેવઃ સુદેવં પતિતં ક્ષિતૌ। અધોમુખં મહાત્માનં સત્વાનાં હિતકામ્યયા॥ 12-98-31 (68603) ધનુર્વેદં સમાહૂય સગણં સહવિગ્રહમ્। રથનાગાશ્વકલિલં દિવ્યાસ્ત્રસમલંકૃતમ્॥ 12-98-32 (68604) રથં ચ સુમહાભાગં યેન તન્ત્રિપુરં હતમ્। ધનુઃ પિનાકં ખઙ્ગં ચ રૌદ્રમસ્ત્રં ચ શંકરઃ। નિજઘાનાસુરાન્સર્વાન્યેન દેવસ્ત્રિયમ્બકઃ॥ 12-98-33 (68605) ઉવાચ ચ મહાદેવઃ સુદેવં વાહિનીપતિમ્। રથાદસ્માત્સુદેવ ત્વં દુર્જયઃ સ સુરાસુરૈઃ॥ 12-98-34 (68606) માયયા મોહિતો ભૂમૌ ન પદં કર્તુમર્હસિ। રથસ્થસ્ત્રિદશાન્સર્વાઞ્જેષ્યસિ ત્વં સદાનવાન્॥ 12-98-35 (68607) રાક્ષસાશ્ચ પિશાચાશ્ચ ન શક્તા દ્રષ્ટુમીદૃશમ્। રથં સૂર્યસહસ્રાભં કિમુ યોદ્ધું ત્વયા સહ॥ 12-98-36 (68608) સ જિત્વા રાક્ષસાન્સર્વાન્કૃત્વા બન્દીવિમોક્ષણમ્। ઘાતયિત્વા ચ તાન્સર્વાન્બાહુયુદ્ધે ત્વયં હતઃ। વિયમં પ્રાપ્ય ભૂપાલ વિયમશ્ચ નિપાતિતઃ॥' 12-98-37 (68609) તસ્ય વિક્રમતસ્તાત સુદેવસ્ય બભૂવ હ। સંગ્રામયજ્ઞઃ સુમહાન્યશ્ચાન્યો યુધ્યતે નરઃ॥ 12-98-38 (68610) સન્નદ્ધો દીક્ષિતઃ સર્વો યોધઃ પ્રાપ્ય ચમૂમુખમ્। યુદ્ધયજ્ઞાધિકારસ્થો ભવતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-98-39 (68611) અમ્બરીષ ઉવાચ। 12-98-40x (5598) કાનિ યજ્ઞે હવીંષ્યસ્મિન્કિમાજ્યં કા ચ દક્ષિણા। ઋત્વિજશ્ચાત્ર ક્રે પ્રોક્તાસ્તન્મે બ્રૂહિ શતક્રતો॥ 12-98-40 (68612) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-98-41x (5599) ઋત્વિજઃ કુઞ્જરાસ્તત્ર વાજિનોઽધ્વર્યવસ્તથા। હવીંષિ પરમાંસાનિ રુધિરં ત્વાજ્યમુચ્યતે॥ 12-98-41 (68613) શૃગાલગૃધ્રકાકોલાઃ સદસ્યાસ્તત્ર પન્ત્રિણઃ। આજ્યશેષં પિબન્ત્યેતે હવિઃ પ્રાશ્નન્તિ ચાધ્વરે॥ 12-98-42 (68614) પ્રાસતોમરસંઘાતાઃ ખઙ્ગશક્તિપરશ્વથાઃ। જ્વલન્તો નિશિતાઃ પીતાઃ સ્રુચસ્તસ્યાથ સત્રિણઃ॥ 12-98-43 (68615) ચાપવેગાયતસ્તીક્ષ્ણઃ પરકાયાવભેદનઃ। ઋજુઃ સુનિશિતઃ પીતઃ સાયકશ્ચ સ્રુવો મ--॥ 12-98-44 (68616) દ્વીપિચર્માવનદ્ધશ્ચ નાગદન્તકૃતત્સરુઃ। હસ્તિહસ્તહરઃ ખઙ્ગઃ સ્ફયો ભવેત્તસ્ય સંયુગે॥ 12-98-45 (68617) જ્વલિતૈર્નિશિતૈઃ પ્રાસશક્ત્યૃષ્ટિસપરશ્વથૈઃ। શૈક્યાયસમયૈસ્તીક્ષ્ણૈરભિઘાતો ભવેદ્વસુ॥ 12-98-46 (68618) [સઙ્ખ્યાસમયવિસ્તીર્ણમભિજાતોદ્ભવં બહુ।] આવેધાદ્યચ્ચ રુધિરં સંગ્રામે સ્રવતે ભુવિ। સાઽસ્ય પૂર્ણાહુતિર્હોત્રૈઃ સમૃદ્ધા સર્વકામધુક્॥ 12-98-47 (68619) છિન્ધિ ભિન્ધીતિ યઃ શબ્દઃ શ્રૂયતે વાહિનીમુખે। સામાનિ સામગાસ્તસ્ય ગાયન્તિ યમસાદને॥ 12-98-48 (68620) હવિર્ધાનં તુ તસ્યાહુઃ પરેષાં વાહિનીમુખમ્॥ 12-98-49 (68621) કુઞ્જરાણાં હયાનાં ચ વર્મિણાં ચ સમુચ્ચય। અગ્નિઃ શ્યેનચિતો નામ યજ્ઞે તસ્ય વિધીયતે॥ 12-98-50 (68622) ઉત્તિષ્ઠતે કબન્ધોઽત્ર સહસ્રે પતિતે તુ યઃ। સ યૂપસ્તસ્ય શૂરસ્ય ખાદિરોઽષ્ટાશ્રિરુચ્યતે॥ 12-98-51 (68623) ઇડોપહૂતાઃ ક્રોશન્તિ કુઞ્જરાસ્ત્વઙ્કુશેરિતાઃ। જ્યાઘુષ્ટતલતાલેન વષટ્કારેણ પાર્થિવ॥ 12-98-52 (68624) ઉદ્ગાતા તત્ર સંગ્રામે ત્રિસામા દુન્દુભિર્નૃપ। બ્રહ્મસ્વે હ્રિયમાણે તુ ત્યક્ત્વા યુદ્ધે પ્રિયાં તનુમ્। આત્માનં યૂપમુચ્છ્રિત્ય સ યજ્ઞોઽનન્તદક્ષિણઃ॥ 12-98-53 (68625) ભર્તુરર્થે ચ યઃ શૂરો નિષ્ક્રામેદ્વાહિનીમુખાત્। ન ભયાદ્વિનિવર્તેત તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-54 (68626) દ્વીપિચર્માવૃતૈઃ ખઙ્ગૈર્બાહુભિઃ પરિઘોપમૈઃ। યસ્ય વેદિરુપસ્તીર્ણા તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-55 (68627) યસ્તુ નાપેક્ષતે કંચિત્સહાયં વિષમે સ્થિતઃ। વિગાહ્ય વાહિનીમધ્યં તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-56 (68628) યસ્ય શોણિતસંઘટ્ટા ભેરીમણ્ડૂકકચ્છપા। વીરાસ્થિશર્કરા દુર્ગા માંસશોણિતકર્દમા॥ 12-98-57 (68629) અસિચર્મપ્લવા ઘોરા કેશશૈવલશાદ્વલા। અશ્વનાગરથૈશ્ચૈવ સંછિન્નૈઃ કૃતસંક્રમા॥ 12-98-58 (68630) પતાકાધ્વજવાનીરા હતવાહનવારણા। શોણિતોદકસંપૂર્ણા દુસ્તરા પારગૈર્નરૈઃ॥ 12-98-59 (68631) રહતનાગમહાનક્રા પરલોકવહાઽશિવા। ઋષ્ટિખઙ્ગમહામીના ગૃધ્રકઙ્કબલપ્લવા॥ 12-98-60 (68632) પુરુષાદાનુચરિતા ભીરૂણાં કશ્મલાવહા। નદી યોધસ્ય સંગ્રામે તદસ્યાવભૃથં નૃપ॥ 12-98-61 (68633) વેદિર્યસ્ય ત્વમિત્રાણાં શિરોભિર્વ્યવકીર્યતે। અશ્વસ્કન્ધૈર્ગજસ્કન્ધૈસ્તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-62 (68634) પત્ની શાલાકૃતા યસ્ય પરેષાં વાહિનીમુખમ્। હવિર્ધાનં સ્વવાહિન્યાસ્તદસ્યાહુર્મનીષિણઃ॥ 12-98-63 (68635) સદસ્યા દક્ષિણા યોધા આગ્નીધ્રશ્ચોત્તરાં દિશમ્। શત્રુસેના અલત્રસ્ય સર્વલોકાનદૂરતઃ॥ 12-98-64 (68636) યસ્ય ભયતો વ્યૂહે ભવત્યાકાશમગ્રતઃ। સાસ્ય વેદિસ્તદા યજ્ઞૈર્નિત્યં વ્યૂહાસ્ત્રયોઽગ્નયઃ॥ 12-98-65 (68637) યસ્તુ યોધઃ પરાવૃત્તઃ સંત્રસ્તો હન્યતે પરૈઃ। અપ્રતિષ્ઠઃ સ નરકં યાતિ નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ॥ 12-98-66 (68638) યસ્ય શોણિતવેગેણ વેદિઃ સ્યાત્સંપરિપ્લુતા। કેશમાંસાસ્થિસંપૂર્ણા સ ગચ્છેત્પરમાં ગતિમ્॥ 12-98-67 (68639) યસ્તુ સેનાપતિં હત્વા તદ્યાનમધિરોહતિ। સ વિષ્ણુવિક્રમક્રામી બૃહસ્પતિસમઃ પ્રભુઃ॥ 12-98-68 (68640) નાયકં તત્કુમારં વા યો વા સ્યાત્તત્ર પૂજિતઃ। જીવગ્રાહં પ્રગૃહ્ણાતિ તસ્ય લોકા યથા મમ॥ 12-98-69 (68641) આહવે તુ હતં શૂરં ન શોચેત કથંચન। અશોચ્યો હિ હતઃ શૂરઃ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 12-98-70 (68642) ન હ્યન્નં નોદકં તસ્ય ન સ્નાનં નાપ્યશૌચકમ્। હતસ્ય કર્તુમિચ્છન્તિ તસ્ય લોકાઞ્શૃણુષ્વ મે॥ 12-98-71 (68643) વરાપ્સરઃ સહસ્રાણિ શૂરમત્યોધને હતમ્। ત્વરમાણાનિ ધાવન્તિ મમ ભર્તા ભવેદિતિ॥ 12-98-72 (68644) એતત્તપશ્ચ પુણ્યં ચ ધર્મશ્ચૈવ સનાતનઃ। ચત્વારશ્ચાશ્રમાસ્તસ્ય યો યુદ્ધે ન પલાયતે॥ 12-98-73 (68645) વૃદ્ધબાલૌ ન હન્તવ્યૌ ન ચ સ્ત્રી નૈવ પૃષ્ઠતઃ। તૃણપૂર્ણમુખશ્ચૈવ તવાસ્મીતિ ચ યો વદેત્॥ 12-98-74 (68646) અહં વૃત્રં બલં પાકં મહાકાયં વિરોચનમ્। દુરાવારં ચ નમુચિં શતમાયં ચ શમ્બરમ્॥ 12-98-75 (68647) વિપ્રચિત્તિં ચ દૈતેયં દનોઃ પુત્રાંશ્ચ સર્વશઃ। પ્રહ્વાદં ચ નિહત્યાજૌ તતો દેવાધિપોઽભવમ્॥ 12-98-76 (68648) ઇત્યેતચ્છક્રવચનં નિશમ્ય પ્રતિપૂજ્ય ચ। યોધાનામાત્મનઃ સિદ્ધિમમ્બરીષોઽભિપન્નવાન્॥ ॥ 12-98-77 (68649) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 98॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-98-3 નાભાગિઃ નાભાગપુત્રઃ॥ 12-98-38 યશ્ચાન્યોઽક્ષત્રિયોઽપિ યુધ્યતે નરસ્તસ્યાપ્યયં ચ યજ્ઞોઽસ્તિ॥ 12-98-43 પીતાઃ ક્ષારપાનીયેન સંભાવિતાઃ॥ 12-98-45 સ્ફ્યઃ યાગીયોપકરણવિશેષઃ॥ 12-98-46 શૈક્યાયસમયૈઃ સર્વલોહમયૈઃ। વસુ યત્કિંચિદ્યજ્ઞિયં દ્રવ્યમ્॥ 12-98-49 હવિધાનં હવિષઃ સ્થાપ નસ્થલમ્॥ 12-98-64 સદસ્યોત્તરયોધાગ્નિરાગ્નીધ્રસ્યોત્તરાથ દિક્। ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-98-68 બૃહસ્પતિસવઃ ક્રતુઃ ઇતિ ડ.દ. પાઠઃ॥ 12-98-69 નાયકં વા પ્રમાણં વેતિ ડ.દ.પાઠઃ॥

12-99-0 (68650) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-99-0x (5600) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમ-તિહાસં પુરાતનમ્। પ્રતર્દનો મૈથિલશ્ચ સંગ્રામં યત્ર ચક્રતુઃ॥ 12-99-1 (68651) યજ્ઞોપવીતી સંગ્રામે જનકો મિથિલાધિપઃ। યોધાનુદ્ધર્ષયામાસ તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-99-2 (68652) જનકો મૈથિલો રાજા મહાત્મા સર્વતત્ત્વવિત્। યોધાનાં દર્શયામાસ સ્વર્ગં નરકમેવ ચ॥ 12-99-3 (68653) અભીરૂણામિમે લોકા ભાસ્વન્તો હન્ત પશ્યત। પૂર્ણા ગન્ધર્વકન્યાભિઃ સર્વકામદુહોઽક્ષયાઃ॥ 12-99-4 (68654) ઇમે પલાયમાનાનાં નરકાઃ પ્રત્યુપસ્થિતાઃ। અકીર્તિઃ શાશ્વતી ચૈવ યતિતવ્યમનન્તરમ્॥ 12-99-5 (68655) તાન્દૃષ્ટ્વાઽરીન્વિજયત ભૂત્વા સંત્યાગબુદ્ધયઃ। નરકસ્યાપ્રતિષ્ઠસ્ય મા ભૂત વશવર્તિનઃ॥ 12-99-6 (68656) ત્યાગમૂલં હિ શૂરાણાં સ્વર્ગદ્વારમનુત્તમમ્। ઇત્યુક્તાસ્તે નૃપતિના યોધાઃ પરપુરંજય॥ 12-99-7 (68657) અજયન્ત રણે શત્રૂન્હર્ષયન્તો નરેશ્વરમ્। તસ્માત્ત્યક્તાત્મના નિત્યં સ્થાતવ્યં રણમૂર્ધનિ॥ 12-99-8 (68658) ગજાનાં રથિનો મધ્યે રથાનામનુસાદિનઃ। સાદિનામન્તરે સ્થાપ્યં પાદાતમપિ દંશિતમ્॥ 12-99-9 (68659) ય એવં વ્યૂહતે રાજા સ નિત્યં જયતે રિપૂન્। તસ્મદિતદ્વિધાતવ્યં નિત્યમેવ યુધિષ્ઠિર॥ 12-99-10 (68660) સ્વર્ગે સુકૃતમિચ્છન્તઃ સુયુદ્ધેનાતિમન્યવઃ। ક્ષોભયેયુરનીકાનિ સાગરં મકરા યથા॥ 12-99-11 (68661) હર્ષયેયુર્વિષણ્ણાંશ્ચ વ્યવસ્થાપ્ય પરસ્પરમ્। તેષાં ચ ભૂમિં રક્ષેયુર્ભગ્નાન્નાત્યનુસારયેત્॥ 12-99-12 (68662) પુનરાવર્તમાનાનાં નિરાશાનાં ચ જીવિતે। વેગઃ સુદુઃસહો રાજંસ્તસ્માન્નાત્યનુસારયેત્॥ 12-99-13 (68663) ન હિ પ્રહર્તુમિચ્છન્તિ શૂરાઃ પ્રદ્રવતો ભયાત્। તસ્માત્પલાયમાનાનાં કુર્યાન્નાત્યનુસારણમ્॥ 12-99-14 (68664) ચરાણામચરા હ્યન્નમદંષ્ટ્રા દંષ્ટ્રિણામપિ। અપાણયઃ પાણિમતામન્નં શૂરસ્ય કાતરાઃ॥ 12-99-15 (68665) સમાનપૃષ્ઠોદરપાણિપાદાઃ પશ્ચાચ્છરં ભીરવોઽનુવ્રજન્તિ। અતો ભયાર્તાઃ પ્રણિપત્ય ભૂયઃ કૃત્વાઞ્જલીનુપતિષ્ઠન્તિ શૂરાન્॥ 12-99-16 (68666) શૂરબાહુષુ લોકોઽયં લમ્બતે પુત્રવત્સદ। તસ્માત્સર્વેષુ લોકેષુ શૂરઃ સંમાનમર્હતિ॥ 12-99-17 (68667) ન હિ શૌર્યાત્પરં કિંચિન્ત્રિષુ લોકેષુ વિદ્યતે। શૂરઃ સર્વં પાલયતિ સર્વં શૂરે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ ॥ 12-99-18 (68668) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 99॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-99-1 અત્ર શૂરપ્રોત્સાહને વિષયે॥ 12-99-3 દર્શયામાસ યોગબલેન॥ 12-99-5 પતિતવ્યમનન્તરમિતિ ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-99-9 ગજાનાં મધ્યે રથિનઃ સ્થાપ્યાઃ॥ 12-99-12 નાત્યનુસારેયાતિદ્રાવયેત્ પરાવૃત્તિભયાત્॥ 12-99-13 તદેવાહ પુનરિતિ॥

12-100-0 (68669) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-100-0x (5601) યથા જયાર્થિનઃ સેનાં નયન્તિ ભરતર્ષભ। ઈષદ્ધર્મં પ્રપીડ્યાપિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-100-1 (68670) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-100-2x (5602) સન્ત્યેવ હિ સ્થિતા ધર્મ ઉપપત્ત્યા તથા પરે। સાધ્વાચારતયા કેચિત્તથૈવૌપયિકાદપિ॥ 12-100-2 (68671) ઉપાયધર્માન્વક્ષ્યામિ સંસિદ્ધાનર્થસિદ્ધયે। નિર્મર્યાદા દસ્યવસ્તુ ભવન્તિ પરિપન્થિનઃ॥ 12-100-3 (68672) તેષાં પ્રતિવિઘાતાર્થં પ્રવક્ષ્યામ્યથ નૈગમમ્। કાર્યાણાં સંપ્રસિદ્ધ્યર્થં તાનુપાયાન્નિબોધ મે॥ 12-100-4 (68673) ઉભે પ્રજ્ઞે વેદિતવ્યે ઋજ્વી વક્રા ચ ભારત। જાનન્વક્રાં ન સેવેત પ્રતિબાધેત ચાગતામ્॥ 12-100-5 (68674) અમિત્રા એવ રાજાનં ભેદેનોપચરન્ત્યુત। તાં રાજા વિકૃતિં જાનન્યથાઽમિત્રાન્પ્રબાધતે॥ 12-100-6 (68675) ગજાનાં પાર્થ વર્માણિ ગોવૃષાજગરાણિ ચ। શલ્યકણ્ટકલોહાનિ તનુત્રાણિ મતાનિ ચ॥ 12-100-7 (68676) શાતપીતાનિ શસ્ત્રાણિ સન્નાહાઃ પીતલોહકાઃ। નાનારઞ્જનરક્તાઃ સ્યુઃ પતાકાઃ કેતવશ્ચ હ॥ 12-100-8 (68677) ઋષ્ટયસ્તોમરાઃ ખઙ્ગા નિશિતાશ્ચ પરશ્વથાઃ। ફલકાન્યથ ચર્માણિ પ્રતિકલ્પ્યાન્યનેકશઃ॥ 12-100-9 (68678) અભિનીતાનિ શસ્ત્રાણિ યોધાશ્ચ કૃતનિશ્ચયાઃ। ચૈત્રે વા માર્ગશીર્ષે વા સેનાયોગઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-100-10 (68679) પક્વસસ્યા હિ પૃથિવી ભવત્યમ્બુમતી તદા। નૈવાતિશીતો નાત્યુષ્ણઃ કાલો ભવતિ ભારત॥ 12-100-11 (68680) તસ્માત્તદા યોજયેત પરેષાં વ્યસનેઽથવા। એતે હિ યોગાઃ સેનાયાઃ પ્રશસ્તાઃ પરબાધને॥ 12-100-12 (68681) જલવાંસ્તૃણવાન્માર્ગઃ સમો ગમ્યઃ પ્રશસ્યતે। ચારૈઃ સુવિદિતાભ્યાસઃ કુશલૈર્વનગોચરૈઃ॥ 12-100-13 (68682) ન હ્યરણ્યાનિ શક્યન્તે ગન્તું મૃગગણૈરિવ। તસ્માત્સેનાસુ તાનેવ યોજયન્તિ જયાર્થિનઃ॥ 12-100-14 (68683) [અગ્રતઃ પુરુષાનીકં શક્તં ચાપિ કુલોદ્ભવમ્।] આવાસસ્તોયવાન્માર્ગઃ પર્યાકાશઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-100-15 (68684) પોષામપસર્પાણાં પ્રતિઘાતસ્તથા ભવેત્। આકાશં હિ વનાભ્યાશે મન્યન્તે ગુણવત્તરમ્॥ 12-100-16 (68685) બહુભિર્ગુણજાતૈશ્ચ યે યુદ્ધકુશલા જનાઃ। [ઉપન્યાસો ભવેત્તત્ર બલાનાં નાતિદૂરતઃ॥] 12-100-17 (68686) ઉપન્યાસોઽપસર્પાણાં પદાતીનાં ચ ગૂહનમ્। હતશત્રુપ્રતીઘાતમાપદર્થં પરાયણમ્॥ 12-100-18 (68687) સપ્તર્પીન્પૃષ્ઠતઃ કૃત્વા યુધ્યેયુરચલા ઇવ। અનેન વિધિના શત્રૂઞ્જિગીષેતાપિ દુર્જયાન્॥ 12-100-19 (68688) યતો વાયુર્યતઃ સૂર્યો યતઃ સોમસ્તતો જયઃ। પૂર્વંપૂર્વં જ્યાય એષાં સન્નિપાતે યુધિષ્ઠિર॥ 12-100-20 (68689) અકર્દ -મનુદકામમર્યાદામલોષ્ટકામ્। અશ્વભૂમિં પ્રશંસન્તિ યે યુદ્ધકુશલા જનાઃ॥ 12-100-21 (68690) સમા નિરુદકાકાશા રથભૂમિઃ પ્રશસ્યતે। નીચદ્રુમા મહાકક્ષા સોદકા હસ્તિયોધિનામ્॥ 12-100-22 (68691) બહુદુર્ગા મહાકક્ષા વેણુવેત્રતિરસ્કૃતા। પદાતીનાં ક્ષમા ભૂમિઃ પર્વતોપવનાનિ ચ॥ 12-100-23 (68692) પદાતિબહુલા સેના દૃઢા ભવતિ ભારત। રથાશ્વબહુલા સેના સુદિનેષુ પ્રશસ્યતે॥ 12-100-24 (68693) પદાતિનાગબહુલા પ્રાવૃટ્કાલે પ્રશસ્યતે। ગુણાનેતાન્પ્રસંખ્યાય દેશકાલૌ પ્રયોજયેત્॥ 12-100-25 (68694) એવં સંચિન્ત્ય યો યાતિ તિથિનક્ષત્રપૂજિતઃ। વિજયં લભતે નિત્યં સેનાં સમ્યક્પ્રયોજયન્॥ 12-100-26 (68695) પ્રસુપ્તાંસ્તૃષિતાઞ્શ્રાન્તાન્પ્રકીર્ણાન્નાભિઘાતયેત્। મોક્ષે પ્રયાણે ચલને પાનભોજનકાલયોઃ। અતિક્ષિપ્તાન્વ્યતિક્ષિપ્તાન્નિહતાન્પ્રતનૂકૃતાન્॥ 12-100-27 (68696) અવિસ્રબ્ધાન્કૃતારમ્ભાનુપન્યાસાત્પ્રતાપિતાન્। બહિશ્વરાનુપન્યાસાન્કૃતવેશ્માનુસારિણઃ॥ 12-100-28 (68697) પારમ્પર્યાગતે દ્વારે યે કેચિદનુવર્તિનઃ। પરિચર્યાપરોદ્ધારો યે ચ કેચન વલ્ગિનઃ॥ 12-100-29 (68698) અનીકં યે વિભિદન્તિ ભિન્નં સંસ્થાપયન્તિ ચ। સમાનાશનપાનાસ્તે કાર્યા દ્વિગુણવેતનાઃ॥ 12-100-30 (68699) `જાતિગોત્રં ચ વિજ્ઞાય કર્મ ચાનુત્તમં શુભમ્। સમાનદેહરક્ષાર્થે કાર્યા દ્વિગુણવેતનાઃ। ત્રિગુણં ચતુર્ગુણં ચૈવ વેતનં તેષુ કારયેત્॥' 12-100-31 (68700) દશાધિપતયઃ કાર્યાઃ શતાધિપતયસ્તથા। તતઃ સહસ્રાધિપતિં કુર્યાચ્છૂરમતન્દ્રિતમ્॥ 12-100-32 (68701) યથા મુખ્યાન્સન્નિપાત્ય વક્તવ્યાઃ સંશયામહે। યથા જયાર્થં સંગ્રામે ન જહ્યામ પરસ્પરમ્॥ 12-100-33 (68702) ઇહૈવ તે નિવર્તન્તાં યે ચ કેચન ભીરવઃ। ન ઘાતયેયુઃ પ્રદરં કુર્વાણાસ્તુમુલે સતિ॥ 12-100-34 (68703) [ન સન્નિપાતે પ્રદરં વધં વા કુર્યુરીદૃશાઃ॥] આત્માનં ચ સ્વપક્ષં ચ પાલયન્હન્તિ સંયુગે॥ 12-100-35 (68704) અર્થનાશો વધોઽકીર્તિરયશશ્ચ પલાયને। અમનોજ્ઞાઽસુખા વાચઃ પુરુષસ્ય પલાયતઃ॥ 12-100-36 (68705) પ્રતિધ્વસ્તોષ્ઠદન્તસ્ય ન્યસ્તસર્વાયુધસ્ય ચ। `હિત્વા પલાયમાનસ્ય સહાયાન્પ્રાણસંશયે।' અમિત્રૈરવરુદ્ધસ્ય દ્વિષતામસ્તુ નઃ સદા॥ 12-100-37 (68706) મનુષ્યાપસદા હ્યેતે યે ભવન્તિ પરાઙ્ભુખાઃ। રાશિવર્ધનમાત્રાસ્તે નૈવ તે પ્રેત્ય નો ઇહ॥ 12-100-38 (68707) અમિત્રા હૃષ્ટમનસઃ પ્રત્યુદ્યાન્તિ પલાયિનમ્। જયિનસ્તુ નરાસ્તાત મઙ્ગલૈર્વન્દનેન ચ॥ 12-100-39 (68708) યસ્ય સ્મ વ્યસને રાજન્નનુમોદન્તિ શત્રવઃ। તદસહ્યતરં દુઃખં મન્યન્તે મરણાદપિ॥ 12-100-40 (68709) શ્રિયં જાનીત ધર્મસ્ય મૂલં સર્વસુખસ્ય ચ। યા ભીરૂણાં પરાખ્યાતિઃ શૂરસ્તામધિગચ્છતિ॥ 12-100-41 (68710) તે વયં સ્વર્ગમિચ્છન્તઃ સંગ્રામે ત્યક્તજીવિતાઃ। જયન્તો વધ્યમાના વા પ્રાપ્નુયામ ચ સદ્ગતિમ્॥ 12-100-42 (68711) એવં સંશપ્તશપથાઃ સમભિત્યક્તજીવિતાઃ। અમિત્રવાહિનીં વીરાઃ પ્રતિગાહન્ત્યભીરવઃ॥ 12-100-43 (68712) અગ્રતઃ પુરુષાઽનીકમસિચર્મવતાં ભવેત્। પૃષ્ઠતઃ શકટાનીકં કલત્રં મધ્યતસ્તથા॥ 12-100-44 (68713) પરેષાં પ્રતિઘાતાર્થં પદાતીનાં ચ ગૂહનમ્। અપિ તસ્મિન્પુરે વૃદ્ધા ભવેયુર્યે પુરોગમાઃ॥ 12-100-45 (68714) યે પુરસ્તાદભિમતાઃ સત્વવન્તો મનસ્વિનઃ। તે પૂર્વમભિવર્તેરંશ્ચૈતાનેવેતરે જનાઃ॥ 12-100-46 (68715) અપિ ચોદ્ધર્ષણં કાર્યં ભીરૂણામપિ યત્નતઃ। સ્કન્ધદર્શનમાત્રાત્તુ તિષ્ઠેયુર્વા સમીપતઃ॥ 12-100-47 (68716) સંહતાન્યોધયેદલ્પાન્કામં વિસ્તારયેદ્બહૂન્। સૂચીમુખમનીકં સ્યાદલ્પાનાં બહુભિઃ સહ॥ 12-100-48 (68717) સંપ્રયુક્તે નિકૃષ્ટે વા સત્યં વા યદિ વાઽનૃતમ્। પ્રગૃહ્ય બાહૂન્ક્રોશેત હન્ત ભગ્નાઃ પરે ઇતિ॥ 12-100-49 (68718) આગતં મે મિત્રબલં પ્રહરધ્વમભીતવત્। સત્વવન્તો નિધાવેયુઃ કુર્વન્તો ભૈરવાન્રવાન્॥ 12-100-50 (68719) ક્ષ્વેડાઃ કિલકિલાશબ્દાઃ ક્રકચા ગોવિષાણિકાઃ। ભેરીમૃદઙ્ગપણવાન્નાદયેયુશ્ચ જર્ઝરાન્॥ ॥ 12-100-51 (68720) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ શતતમોઽધ્યાયઃ॥ 100॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-100-4 નૈગમં વેદોક્તમુપાયમ્॥ 12-100-5 વક્રાં વક્રયૈવ નાશયેત્॥ 12-100-6 અમિત્રાનિવ તાં નિકૃતિં પ્રબાધતે બાધેત॥ 12-100-7 ગજાનાં વર્માણિ વાણઘાતત્રાણાનિ। ગવાદીનાં શલ્યાદીનિ॥ 12-100-21 અમર્યાદાં સેતુપ્રાકારાદિહીનામ્॥ 12-100-24 સુદિનેષુ વૃષ્ટિવર્જિતદિનેષુ॥ 12-100-25 પ્રસંખ્યાય સમ્યગ્વિચાર્ય॥ 12-100-26 તિથૌ નક્ષત્રે ચ પૂજિત આશીર્ભિર્યોજિતઃ॥ 12-100-28 ઉપન્યાસાત્સુરુઙ્ગાદિગુપ્તોપાયાત્। બહિસ્તૃણાદ્યર્થં ચરતો બહિશ્ચરાનલ્પાન્। ઉપન્યાસાન્ તૃણાહ્યાહર્તૄન્॥ 12-100-29 તાન્નાભિઘાતયેદિતિ પ્રપૂર્વેણ સંબન્ધઃ॥ 12-100-30 અનીકં પરકીયમ્॥ 12-100-33 સન્નિપાત્યૈકીકૃત્ય॥ 12-100-35 પ્રદરં ભઙ્ગમ્। વધં વા સ્વીયાનામ્॥ 12-100-37 નોઽસ્મત્સંબન્ધિનાં દ્વિષતાં પુરુષસ્ય દ્રવ્યનાશાદિકમસ્ત્વિતિ પૂર્વેણ સહ દ્વયોઃ સંબન્ધઃ॥ 12-100-38 રાશિર્યોધસંખ્યાશરીરં વા તસ્ય વર્ધનાઃ। વૃથાજન્માન ઇત્યર્થઃ॥ 12-100-39 પલાયિનં જયિનઃ પ્રત્યુદ્યાન્તિ યત્તદસહ્યતરમિત્યપકૃષ્યતે॥ 12-100-44 પુરુષા પુરુષાણામ્। વિભક્તિલોપ આર્ષઃ॥ 12-100-47 સ્કન્ધઃ સમૂહઃ। સમૂહમાત્રાર્થં વા તિષ્ઠેયુઃ॥ 12-100-48 સંહતાનન્યોન્યં શ્લિષ્ટાન્ સ્વાન્પરૈઃ સહ યોધયેત્સેનાપતિઃ॥

12-101-0 (68721) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-101-0x (5603) કિંશીલાઃ કિંસમુત્થાનાઃ કથંરૂપાશ્ચ ભારત। કિંસન્નાહાઃ કથંશસ્ત્રા જનાઃ સ્યુઃ સંયુગે નૃપાઃ॥ 12-101-1 (68722) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-101-2x (5604) યથાચરિતમેવાત્ર શસ્ત્રં પત્રં વિધીયતે। આચારાદ્ધીહ પુરુષસ્તથા કર્મસુ વર્તતે॥ 12-101-2 (68723) ગાન્ધારાઃ સિન્ધુસૌવીરા નખરપ્રાસયોધિનઃ। અભીરવઃ સુબલિનસ્તદ્વલં સર્વપારગમ્॥ 12-101-3 (68724) સર્વશસ્ત્રેષુ કુશલાઃ સત્વવન્તો હ્યુશીનરાઃ। પ્રાચ્યા માતઙ્ગયુદ્ધેષુ કુશલાઃ કૂટયોધિનઃ॥ 12-101-4 (68725) તથા યવનકામ્ભોજા મધુરામભિતશ્ચ યે। એતેઽશ્વયુદ્ધકુશલા દાક્ષિણાત્યાઽસિચર્મિણઃ। સર્વત્ર શૂરા જાયન્તે મહાસત્વા મહાબલાઃ॥ 12-101-5 (68726) આવન્તિકા મહાશૂરાશ્ચતુરઙ્ગે ચ માલવાઃ। એકોઽપિ હિ સહસ્રસ્ય તિષ્ઠત્યભિમુખો રણે॥ 12-101-6 (68727) પ્રાયો દેશાઃ સમુદ્દિષ્ટા લક્ષણાનિ તુ મે શૃણુ॥ 12-101-7 (68728) સિંહશાર્દૂલવાઙ્ગેત્રાઃ સિંહશાર્દૂલગામિનઃ। પારાવતકુલિઙ્ગાક્ષાઃ સર્વે શૂરાઃ પ્રમાથિનઃ। 12-101-8 (68729) મૃગસ્વરા દ્વીપિનેત્રા ઋષભાક્ષાસ્તથા પરે। પ્રમાથિનશ્ચ મન્દ્રાશ્ચ ક્રોધનાઃ કિઙ્કિણીસ્વનાઃ॥ 12-101-9 (68730) મેઘસ્વનાઃ ક્રૂરમુખાઃ કેચિચ્ચ કલનિસ્વનાઃ। જિહ્મનાસાગ્રજિહ્વાશ્ચ દૂરગા દૂરપાતિનઃ॥ 12-101-10 (68731) બિડાલકુબ્જાઃ સ્તબ્ધાક્ષાસ્તનુકેશાસ્તનુત્વચઃ। શીઘ્રાશ્ચપલચિત્તાશ્ચ તે ભવન્તિ દુરાસદાઃ॥ 12-101-11 (68732) ગૌરા નિમીલિતાઃ કેચિન્મૃદુપ્રકૃતયસ્તથા। તુરઙ્ગગતિનિર્ઘોષાસ્તે નરાઃ પારયિષ્ણવઃ॥ 12-101-12 (68733) સુસંહતાઃ પ્રતનવો વ્યૂઢોરસ્કાઃ સુસંસ્થિતાઃ। પ્રવાદિતેષુ કુપ્યન્તિ હૃષ્યન્તિ કલદ્દેષુ ચ॥ 12-101-13 (68734) ગમ્ભીરાક્ષા નિસૃષ્ટાક્ષાઃ પિઙ્ગાક્ષા ભ્રુકુટીમુખાઃ। નકુલાક્ષાસ્તથા ચૈવ સર્વે શૂરાસ્તનુત્યજઃ॥ 12-101-14 (68735) જિહ્નાક્ષાઃ પ્રલલાટાશ્ચ નિર્માંસહનવોઽવ્યથાઃ। વક્રબાહ્વઙ્ગુલીસક્થાઃ કૃશા ધમનિસંતતાઃ॥ 12-101-15 (68736) પ્રવિશન્તિ ચ વેગેન સાંપરાયે હ્યુપસ્થિતે। વારણા ઇવ સંમત્તાસ્તે ભવન્તિ દુરાસદાઃ॥ 12-101-16 (68737) દીપ્તસ્ફુટિતકેશાન્તાઃ સ્થૂલપાર્શ્વહનૂમુખાઃ। ઉન્નતાંસાઃ પૃથુગ્રીવા વિકટાઃ સ્થૂલપિણ્ડિકાઃ॥ 12-101-17 (68738) ઉદ્બન્ધા ઇવ સુગ્રીવા વિનતાવિહગા ઇવ। પિણ્ડશીર્ષાતિવક્રાશ્ચ પૃષદંશમુખાસ્તથા॥ 12-101-18 (68739) અગ્રસ્વરા મન્યુમન્તો યુદ્ધેષ્વારાવસારિણઃ। અધર્મજ્ઞાઽવલિપ્તાશ્ચ ઘોરા રૌદ્રપ્રદર્શનાઃ॥ 12-101-19 (68740) ત્યક્તાત્માનઃ સર્વ એતે ઉદગ્રા હ્યનિવર્તિનઃ। પુરસ્કાર્યાઃ સદા સૈન્યે હન્યન્તે ઘ્નન્તિ ચાપિ તે॥ 12-101-20 (68741) અધાર્મિકા ભિન્નવૃત્તાઃ સાન્ત્વેનૈષાં પરાભવઃ। એવમેવ પ્રદૂષ્યન્તે રાજ્ઞોઽપ્યેતે હ્યભીક્ષ્ણશઃ॥ ॥ 12-101-21 (68742) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 101॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-101-2 આચરિતં કુલદેશાચારાગતમ્। પત્રં વાહનમ્॥ 12-101-5 દાક્ષિણાત્યા અસિચર્મિણ ઇતિ ચ્છેદઃ॥ 12-101-8 કુલિઙ્ગાક્ષાઃ કુલિઙ્ગઃ સર્પઃ॥ 12-101-10 જિહ્મનાઃ સાનુજઙ્ઘાશ્ચેતિ થ. પાઠઃ॥ 12-101-15 પ્રલલાટાઃ ઉન્નતકપાલાઃ॥ 12-101-17 દીપ્તઃ પિઙ્ગલઃ। પિણ્ડિકાઃ જાનુનોરધઃ પશ્ચાદ્ભાગાઃ॥ 12-101-18 સુગ્રીવા વાસુદેવાશ્વાઃ। વિનતાવિહગાઃ ગણ્ડાઃ। પિણ઼્ડશીર્ષાઃ વૃત્તશિરસઃ। અતિવક્રાઃ વિસ્તીર્ણમુખાઃ। સંધિરાર્ષઃ સમાસો વા॥ 12-101-21 એવમેવ પ્રકુષ્યન્તિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-102-0 (68743) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-102-0x (5605) જયિન્યાઃ કાનિ રૂપાણિ ભવન્તિ ભરતર્ષભ। પૃતનાયાઃ પ્રશસ્તાનિ તાનિ ચેચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-102-1 (68744) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-102-2x (5606) જયિન્યા યાનિ રૂપાણિ ભવન્તિ ભરતર્ષભ। પૃતનાયાઃ પ્રશસ્તાનિ તાનિ વક્ષ્યામિ સર્વશઃ॥ 12-102-2 (68745) દૈવે પૂર્વં પ્રકુપિતે માનુષે કાલચોદિતે। તદ્વિદ્વ અઽનુપસ્યન્તિ જ્ઞાનદીર્ઘેણ ચક્ષુષા॥ 12-102-3 (68746) પ્રાયશ્ચિત્તવિધિં ચાત્ર જપહોમાંશ્ચ તદ્વિદઃ। મઙ્ગલ નિ ચ કુર્વન્તિ શમયન્ત્યહિતાનિ ચ॥ 12-102-4 (68747) ઉદીણાનસો યોધા વાહનાનિ ચ ભારત। યસ્યાં ભવન્તિ સેનાયાં ધ્રુવં તસ્યા જયો ભવેત્॥ 12-102-5 (68748) અન્વેવ વાયવો યાન્તિ તથૈવેન્દ્રધનૂંષિ ચ। અનુપ્લવન્તે મેઘાશ્ચ તથાઽઽદિત્યસ્ય રશ્મયઃ॥ 12-102-6 (68749) ગોમાયવશ્ચાતુલોમબલા ગૃધ્રાશ્ચ સર્વશઃ। અર્હયેયુર્યદા સેનાં તદા સિદ્ધિરનુત્તમા॥ 12-102-7 (68750) પ્રસન્નભાઃ પાવકશ્ચોર્ધ્વરશ્મિઃ પ્રદક્ષિણાવર્તશિખો વિધૂમઃ। પુણ્યા ગન્ધાશ્ચાહુતીનાં ભવન્તિ જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રૂપમાહુઃ॥ 12-102-8 (68751) ગમ્ભીરશબ્દાશ્ચ મહાસ્વનાશ્ચ શઙ્ખ્યાશ્ચ ભેર્યશ્ચ નદન્તિ યત્ર। યુયુત્સવશ્ચાપ્રતીપા ભવન્તિ જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રૂપમાહુઃ॥ 12-102-9 (68752) ઇષ્ટા મૃગાઃ પૃષ્ઠતો વામતશ્ચ સંપ્રસ્થિતાનાં ચ ગમિષ્યતાં ચ। જિઘાંસતાં દક્ષિણાઃ સિદ્ધિમાહુ ર્યે ત્વગ્રતસ્તે પ્રતિષેધયન્તિ॥ 12-102-10 (68753) માઙ્ગલ્યશબ્દાઞ્શકુના વદન્તિ હંસાઃ ક્રૌઞ્ચાઃ શતપત્રાશ્ચ ચાષાઃ। હૃષ્ટા યોધાઃ સત્વવન્તો ભવન્તિ જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રૂપમાહુઃ॥ 12-102-11 (68754) શસ્ત્રૈર્યન્ત્રૈઃ કવચૈઃ કેતુભિશ્ચ સુભાનુભિર્મુખવર્ણૈશ્ચ યૂનામ્। ભ્રાજિષ્મતી દુષ્પ્રતિવીક્ષણીયા યેષાં ચમૂસ્તેઽભિભવન્તિ શત્રૂન્॥ 12-102-12 (68755) શુશ્રૂષવશ્ચાનભિમાનિનશ્ચ પરસ્પરં સૌહૃદમાસ્થિતાશ્ચ। યેષાં યોધાઃ શૌર્યમનુષ્ઠિતાશ્ચ જયસ્યૈતદ્ભાવિનો રુપમાહુઃ॥ 12-102-13 (68756) શબ્દાઃ સ્પર્શાસ્તથા ગન્ધા વિચરન્તિ મનઃ પ્રિયાઃ। ધૈર્યં ચાવિશતે યોધાન્વિજયસ્ય મુખં ચ તત્॥ 12-102-14 (68757) શબ્દો વામઃ પ્રસ્થિતસ્ય દક્ષિણઃ પ્રવિવિક્ષતઃ। પશ્ચાત્સંસાધયત્યર્થં પુરસ્તાચ્ચ નિષેધતિ॥ 12-102-15 (68758) સંહત્ય મહતીં સેનાં ચતુરઙ્ગાં યુધિષ્ઠિર। સામ્નૈવ વર્તયેઃ પૂર્વં પ્રસતેથાસ્તતો યુધિ॥ 12-102-16 (68759) જઘન્ય એષ વિજયો યદ્યુદ્ધે સામભાષણમ્। યાદૃચ્છિકો યુધિ જયો દૈવેનેતિ વિચારણમ્॥ 12-102-17 (68760) આપગેવ મહાવેગા ત્રસ્તા ઇવ મહામૃગાઃ। દુર્નિવાર્યતમા ચૈવ પ્રભગ્ના મહતી ચમૂઃ॥ 12-102-18 (68761) ભગ્ના ઇત્યેવ ભજ્યન્તે વિદ્વાંસોઽપિ ન કારણમ્। ઉદારસારા મહતી રુરુસંઘોપમા ચમૂઃ॥ 12-102-19 (68762) પરસ્પરજ્ઞાઃ સંહૃષ્ટાસ્ત્યક્તપ્રાણાઃ સુનિશ્ચિતાઃ। અપિ પઞ્ચત્રતૈ શૂરા નિઘ્નન્તિ પરવાહિનીમ્॥ 12-102-20 (68763) અપિ વા પઞ્ચષટ્સપ્તસંહિતાઃ કૃતનિશ્ચયાઃ। ક્લલીનાઃ પૂજિતાઃ સમ્યગ્વિજયન્તીહ શાત્રવાન્॥ 12-102-21 (68764) સન્નિપાતો ન મન્તવ્યઃ શક્યે સતિ કથંચન। સાન્ત્વભેદપ્રદાનાનાં યુદ્ધમુત્તરમુચ્યતે॥ 12-102-22 (68765) સંસર્પેણ હિ સેનાયા ભયં ભીરૂન્પ્રબાધતે। વજ્રાદિય પ્રજ્વલિતાદિયં સ્વિત્ક્ષપયિષ્યતિ॥ 12-102-23 (68766) અમિપ્રયાતાં સમિતિં જ્ઞાત્વા યે પ્રતિયાન્ત્યથ। તેષાં સન્દન્તિ ગાત્રાણિ યોધાનાં વિવયસ્ય ચ॥ 12-102-24 (68767) વિષયો વ્યથતે રાજન્સર્વઃ સસ્થાણુજઙ્ગમઃ। અસ્ત્રપ્રતાપતપ્તાનાં મજ્જાઃ સીદન્તિ દેહિનામ્॥ 12-102-25 (68768) તેષાં સાન્ત્વં ક્રૂરમિશ્રં પ્રણેતવ્યં પુનઃ પુનઃ। સંપીડ્યમાના હિ પરૈર્યોગમાયાન્તિ સર્વતઃ॥ 12-102-26 (68769) આન્તરાણાં ચ ભેદાર્થં ચરાનભ્યવચારયેત્। યશ્ચ તસ્માત્પરો રાજા તેન સંધિઃ પ્રશસ્યતે॥ 12-102-27 (68770) ન હિ તસ્યાન્યથા પીડા શક્યા કર્તું તથાવિધા। યથા સાર્ધમમિત્રેણ સર્વતઃ પ્રતિબાધનમ્॥ 12-102-28 (68771) ક્ષમા વૈ સાધુમાયાતિ ન હ્યસાધૂન્ક્ષમા સદા। ક્ષમાયાશ્ચાક્ષમાયાશ્ચ પાર્થ વિદ્ધિ પ્રયોજનમ્॥ 12-102-29 (68772) વિજિત્ય ક્ષમમાણસ્ય યશો રાજ્ઞો વિવર્ધતે। મહાપરાધે હ્યપ્યસ્મિન્વિશ્વસન્ત્યપિ શત્રવઃ॥ 12-102-30 (68773) મન્યન્તે કર્ષયિત્વા તુ ક્ષમા સાધ્વીતિ શામ્બરાઃ। અસંતપ્તં તુ યદ્દારુ પ્રત્યેતિ પ્રકૃતિં પુનઃ॥ 12-102-31 (68774) નૈતત્પ્રશંસન્ત્યાચાર્યા ન ચૈતત્સાધુ દર્શનમ્। અક્રોધેનાવિનાશેન નિયન્તવ્યાઃ સ્વપુત્રવત્॥ 12-102-32 (68775) દ્વેષ્યો ભવતિ ભૂતાનામુગ્રો રાજા યુધિષ્ઠિર। મૃદુમપ્યવમન્યન્તે તસ્માદુભયભાગ્ભવેત્॥ 12-102-33 (68776) પ્રહરિષ્યન્પ્રિયં બ્રૂયાત્પ્રહરન્નપિ ભારત। પ્રહૃત્ય ચ પ્રિયં બ્રૂયાચ્છોચન્નિવ રુદન્નિવ॥ 12-102-34 (68777) ન મે પ્રિયા યે સ્મ હતાઃ સંપ્રહૃષ્ટાઃ પરેઽપિ ચ। ન ચ કત્થનમેવાગ્ર્યમુચ્યમાનં પુનઃ પુનઃ॥ 12-102-35 (68778) અહો જીવિતમાકાઙ્ક્ષેન્નેદૃશો વધમર્હતિ। સુદુર્લભાઃ સુપુરુષાઃ સંગ્રામેષ્વપલાયિનઃ॥ 12-102-36 (68779) કૃતં મમાપ્રિયં તેન યેનાયં નિહતો મૃધે। ઇતિ વાચા વદન્હન્તૃન્પૂજયેત રહોગતઃ॥ 12-102-37 (68780) હન્તૄણાં ચ હતાનાં ચ પૂજાં કુર્યાદ્યથાર્થતઃ। ક્રોશેદ્બાહું પ્રગૃહ્યાપિ ચિકીર્ષઞ્જનસંગ્રહમ્॥ 12-102-38 (68781) એવં સર્વાસ્વવસ્થાસુ સાન્ત્વપૂર્વં સમાચરેત્। પ્રિયો ભવતિ ભૂતાનાં ધર્મજ્ઞો વીતભીર્નૃપઃ॥ 12-102-39 (68782) વિશ્વાસં ચાત્ર ગચ્છન્તિ સર્વભૂતાનિ ભારત। વિશ્વસ્તઃ શક્યતે ભોક્તું યથાકાલં સમુત્થિતઃ॥ 12-102-40 (68783) તસ્માદ્વિશ્વાસયેદ્રાજા સર્વભૂતાન્યમાયયા। સર્વતઃ પરિરક્ષેચ્ચ યો મહીં ભોક્તુમિચ્છતિ॥ ॥ 12-102-41 (68784) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 102॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-102-15 શબ્દઃ કાકસ્યેતિ શેષઃ॥ 12-102-22 સન્નિપાતો યુદ્ધમ્॥ 12-102-24 સન્નિતિ યુદ્ધમ્। સ્યન્દન્તિ સ્તિદ્યન્તિ॥ 12-102-25 વિધયો દેશઃ॥ 12-102-26 યોગં સમ્વિમ્॥ 12-102-27 આન્તરાણાં શત્રોઃ સદ્ધીનામ્। તસ્માચ્છત્રોઃ પરઃ શ્રેષ્ઠસ્તેન સન્ધિં ચ કુર્યાત્॥ 12-102-29 ક્ષમા વૈ સાધ્વમાયાનાં નહિ સાધુ સદા ક્ષમા ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-102-30 અસ્મિન્ક્ષમાવતિ॥ 12-102-31 અસંતાપ્ય ઋજૂકૃતં વંશાદિ પુનર્વક્રીભવત્યર્થઃ શત્રું સંતાપ્ય ક્ષમાં કુર્યાદિતિ શમ્બરસ્ય દૈત્યસ્ય મતમ્॥ 12-102-32 સ્વમતમાહ નૈતદિતિ॥ 12-102-40 વિસ્વસ્તો જનઃ॥

12-103-0 (68785) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-103-0x (5607) કથં મૃદૌ કથં તીક્ષ્ણે મહાપક્ષે ચ ભારત। અરૌ વર્તેત નૃપતિસ્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-103-1 (68786) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-103-2x (5608) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। બૃહસ્પતેશ્ચ સંવાદમિન્દ્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 12-103-2 (68787) બૃહસ્પતિં દેવપતિરભિવાદ્ય કૃતાઞ્જલિઃ। ઉપસંગમ્ય પપ્રચ્છ વાસવઃ પરવીરહા॥ 12-103-3 (68788) અહિતેષુ કથં બ્રહ્મન્પ્રવર્તેયમતન્દ્રિતઃ। અસમુછિદ્ય ચૈવૈતાન્નિયચ્છેયમુપાયતઃ॥ 12-103-4 (68789) સેનયોર્થ્યતિષઙ્ગે ચ જયઃ સાધારણો ભવેત્। કિં કુર્વાણં ન માં જહ્યાજ્જ્વલિતા શ્રીઃ પ્રતાપિની॥ 12-103-5 (68790) તતો ર્માર્થકામાનાં કુશલઃ પ્રતિભાનવાન્। રાજધર્મવિધાનજ્ઞઃ પ્રત્યુવાચ પુરંદરમ્॥ 12-103-6 (68791) ન જા કલહેનેચ્છેન્નિયન્તુમપકારિણઃ। બાલૈર સવિતં હ્યેતદ્યદમર્ષો યદક્ષમા॥ 12-103-7 (68792) ન શત્રુર્વિવૃતઃ કાર્યો વધમસ્યાભિકાઙ્ક્ષતા॥ 12-103-8 (68793) ક્રોધં ભયં ચ હર્ષં ચ નિયમ્ય સ્વયમાત્મનિ। અમિત્ર પસેવેત વિશ્વસ્તવદવિશ્વસન્॥ 12-103-9 (68794) પ્રિયમેવ વદેન્નિત્યં નાપ્રિયં કિંચિદાચરેત્। વિરમેચ્છુષ્કવૈરેભ્યઃ કર્ણજાપં ચ વર્જયેત્॥ 12-103-10 (68795) યથા વૈતંસિકો યુક્તો દ્વિજાનાં સદૃશસ્વરઃ। તાન્દ્વિજાન્કુરુતે વશ્યાંસ્તથાયુક્તો મહીપતિઃ। વશં ચોપનયેચ્છત્રૂન્નિહન્યાચ્ચ પુંરદર॥ 12-103-11 (68796) ન નિત્યં પરિભૂયારીન્સુખં સ્વપિતિ વાસવ। જાગર્ત્યેવ હિ દુષ્ટાત્મા સંકરેઽગ્નિરિવોત્થિતઃ॥ 12-103-12 (68797) ન સન્નિપાતઃ કર્તવ્યઃ સામાન્યે વિજયે સતિ। વિશ્વાસ્યૈવોપસંનમ્યો વશે કૃત્વા રિપુઃ પ્રભો॥ 12-103-13 (68798) સંપ્રધાર્ય સહામાત્યૈર્મન્ત્રવિદ્ભિર્મહાત્મભિઃ। ઉપેક્ષ્યમાણો વિજ્ઞાતો હૃદયેનાપરાજિતઃ। અથાસ્ય પ્રહરેત્કાલે વિધેર્વિત્તલિતો યદા॥ 12-103-14 (68799) દણ્ડં ચ દૂષયેદસ્ય પુરુષૈરાપ્તકારિભિઃ॥ 12-103-15 (68800) આદિમધ્યાવસાનજ્ઞાન્પ્રચ્છન્નં ચ વિચારયેત્। બલાનિ દૂષયેદસ્ય જાનન્નેવ પ્રમાણતઃ॥ 12-103-16 (68801) ભેદેનોપપ્રદાનેન સંસૃજેદૌષધૈસ્તથા। ન ત્વેવ ખલુ સંસર્ગં રોચયેદરિભિઃ સહ॥ 12-103-17 (68802) દીર્ઘકાલમપીક્ષેત્ત નિગ્રાહ્યા એવ શત્રવઃ। કાલકાઙ્ગી ચ યુક્તઃ સન્નુપાસીત શચીપતે॥ 12-103-18 (68803) તથા પ્રિયં ચ વક્તવ્યં યથા વિસ્રમ્ભમાપ્નુયાત્। ન સદ્યોઽરીન્વિહન્યાચ્ચ દ્રષ્ટવ્યો વિજયો ધ્રુવઃ। ભૂયઃ શલ્યં ઘટયતિ નવં ચ કુરુતે વ્રણમ્॥ 12-103-19 (68804) પ્રાપ્તે ચ પ્રહરેત્કાલે ન ચ સંવર્તતે પુનઃ। હન્તુકામસ્ય દેવેન્દ્ર પુરુષસ્ય રિપૂન્પ્રતિ॥ 12-103-20 (68805) યં હિ કાલો વ્યતિક્રામેત્પુરુષં કાલકાઙ્ક્ષિણમ્। દુર્લભઃ સ પુનસ્તેન કાલઃ કર્મ ચિકીર્ષતા॥ 12-103-21 (68806) ઔજસ્યં જનયેદેવ સંગૃહ્ણન્સાધુસંમતમ્। કાલેન સાધયેત્કૃત્યમપ્રાપ્તો ન હિ પીડયેત્॥ 12-103-22 (68807) વિહાય કામં ક્રોધં ચ તથાઽહંકારમેવ ચ। યુક્તો વિવરમન્વિચ્છેદહિતાનાં સદા નૃપઃ॥ 12-103-23 (68808) માર્દવં દણ્ડ આલસ્યં પ્રમાદશ્ચ સુરોત્તમ। માયાઃ સુવિહિતાઃ શક્ર શાતયન્ત્યવિચક્ષણમ્॥ 12-103-24 (68809) નિહત્યૈતાનિ ચત્વારિ માયાં પ્રતિવિધાય ચ। તતઃ શક્નોતિ શત્રૂણાં પ્રહર્તુમવિચારયન્॥ 12-103-25 (68810) યદેવૈતેન શક્યેત ગુહ્યં કર્તું તદાઽઽચરેત્। યચ્છન્તિ સતિવા ગુહ્યં મિથો વિશ્રાવયન્ત્યપિ॥ 12-103-26 (68811) અશક્યમિતિ કૃત્વા વા તતોઽન્યૈઃ સંવિદં ચરેત્। બ્રહ્મદણ્ડમદૃષ્ટેષુ દૃષ્ટેષુ ચતુરઙ્ગિણીમ્॥ 12-103-27 (68812) ભેદં ચ પ્રથમં વિદ્યાત્તૂષ્ણીં દણ્ડં તથૈવ ચ। કાલે પ્રયોજયેદ્રાજા તસ્મિંસ્તસ્મિંસ્તદાતદા॥ 12-103-28 (68813) પ્રણિપાતં ચ ગચ્છેત કાલે શત્રોર્બલીયસઃ। યુક્તોઽસ્ય વધમન્વિચ્છેદપ્રમત્તઃ પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-103-29 (68814) પ્રણિપાતેન દાનેન વાચા મધુરયા બ્રુવન્। અમિત્રમુપસેવેત ન ચ જાતુ વિશઙ્કયેત્॥ 12-103-30 (68815) સ્થાનાનિ શઙ્કિતાનાં ચ નિત્યમેવ વિવર્જયેત્। ન ચ તેષ્વાશ્વસેદ્રાજા જાગ્રતીહ નિરાકૃતાઃ॥ 12-103-31 (68816) ન હ્યતો દુષ્કરં કર્મ કિંચિદસ્તિ સુરોત્તમ। યથા વિવિધવૃત્તાનામૈશ્વર્યમમરાધિપ॥ 12-103-32 (68817) તથા વિવિધશીલાનામપિ સંભવ ઉચ્યતે। પ્રયતેદ્યોગમાસ્થાય મિત્રામિત્રાનધારયન્॥ 12-103-33 (68818) મૃદુમપ્યવમન્યન્તે તીક્ષ્ણાદુદ્વિજતે જનઃ। માતીક્ષ્ણો મા મૃદુર્ભૂસ્ત્વં તીક્ષ્ણો ભવ મૃદુર્ભવ॥ 12-103-34 (68819) યથા વપ્રે વેગવતિ સર્વતઃ સંપ્લતોદકે। નિત્યં વિચરણાદ્વાધસ્તથા રાજ્યં પ્રમાદ્યતઃ॥ 12-103-35 (68820) ન બહૂનુપરુધ્યેત યૌગપદ્યેન શાત્રવાન્। સામ્ના દાનેન ભેદેન દણ્ડેન ચ પુરંદર॥ 12-103-36 (68821) એકૈકમેષાં નિષ્પિષ્ય શિષ્ટેષુ નિપુણં ચરેત્। ન તુ શક્તોઽપિ મેધાવી સર્વાનેવાચરેદ્બુધઃ॥ 12-103-37 (68822) યદા સ્યાન્મહતી સેના હયનાગરથાકુલા। પદાતિયન્ત્રબહુલા અનુરક્તા ષડઙ્ગિની॥ 12-103-38 (68823) યદા બહુવિધાં વૃદ્ધિં મન્યેત પ્રતિયોગતઃ। તદા વિવૃત્ય પ્રહરેદ્દસ્યૂનામવિચારયન્॥ 12-103-39 (68824) ન સામ દણ્ડોપનિષત્પ્રશસ્યતે ન માર્દવં શત્રુષુ યાત્રિકં સદા। ન સસ્યઘાતો ન ચ સંકરક્રિયા ન ચાપિ ભૂયઃ પ્રકૃતેર્વિચારણા॥ 12-103-40 (68825) માયાવિભેદાનુપસર્જનાનિ વાચં તથૈવ પ્રથમં પ્રયોગાત્। આપ્તૈર્મનુષ્યૈરુપચારયેત પુરેષુ રાષ્ટ્રેષુ ચ સંપ્રયુક્તાન્॥ 12-103-41 (68826) પુરાઽપિ ચૈતાનનુસૃત્ય ભૂમિપાઃ પુરેષુ ભોગાનખિલાઞ્જયન્તિ પુરેષુ નીતિં વિહિતાં યથાવિધિ પ્રયોજયન્તો બલવૃત્રસૂદન॥ 12-103-42 (68827) પ્રદાય ગૂઢાનિ વસૂનિ નામ પ્રચ્છિદ્ય ભોગાનપહાય ચ સ્વાન્। દુષ્ટાઃ સ્વદોષૈરિતિ કીર્તયિત્વા પુરેષુ રાષ્ટ્રેષુ ચ યોજયન્તિ॥ 12-103-43 (68828) તથૈવ ચાન્યૈરપિ શાસ્ત્રવેદિભિઃ સ્વલંકૃતૈઃ શાસ્ત્રવિધાનલિઙ્ગિતૈઃ। સુશિક્ષિતૈર્ભાષ્યકથાવિશારદૈઃ પરેષુ કૃત્યામુપધારયેચ્ચ॥ 12-103-44 (68829) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 12-103-45x (5609) કાનિ લિઙ્ગાનિ દુષ્ટસ્ય ભવન્તિ દ્વિજસત્તમ। કથં દુષ્ટં વિજાનીયાદેતત્પુષ્ટો બ્રવીહિ મે॥ 12-103-45 (68830) બૃહસ્પતિરુવાચ। 12-103-46x (5610) પરોક્ષમગુણાનાહ સદ્રુણાનભ્યસૂયતિ। પરૈર્વા કીર્ત્યમાનેષુ તૂષ્ણીમાસ્તે પરાઙ્ભુખઃ॥ 12-103-46 (68831) તૂષ્ણીંભાવેઽપિ વિજ્ઞેયં ન ચેદ્ભવતિ કારણમ્। વિશ્વાસં ચોષ્ઠસંદંશં શિરસશ્ચ પ્રકમ્પનમ્॥ 12-103-47 (68832) કરોત્યભીક્ષ્ણં સંસૃષ્ટમસંસૃષ્ટશ્ચ ભાષતે। અદૃષ્ટવદ્વિકુરુતે દૃષ્ટ્વા વા નાભિભાષતે॥ 12-103-48 (68833) પૃથગેત્ય સમશ્નાતિ નેદમદ્ય યથાવિધિ। આસને શયને યાને ભાવા લક્ષ્યા વિશેષતઃ॥ 12-103-49 (68834) આર્તિરાર્તે પ્રિયે પ્રીતિરેતાવન્મિત્રલક્ષણમ્। વિપરીતં તુ બોદ્ધવ્યમરિલક્ષણમેવ તત્॥ 12-103-50 (68835) એતાન્યેવ યથોક્તાનિ બુધ્યેથાસ્ત્રિદશાધિપ। પુરુષાણાં પ્રદુષ્ટાનાં સ્વભાવો બલવત્તરઃ॥ 12-103-51 (68836) ઇતિ દુષ્ટસ્ય વિજ્ઞાનમુક્તં તે સુતસત્તમ। નિશામ્ય શાસ્ત્રતત્ત્વાર્થં યથાવદમરેશ્વરઃ॥ 12-103-52 (68837) ભીષ્મ ઉવાચ 12-103-53x (5611) સ તદ્વચઃ શત્રુનિબર્હણે રત સ્તથા ચકારાવિતથં બૃહસ્પતેઃ। ચચાર કાલે વિજયાય ચારિહા વશં ચ શત્રૂનનયત્પુરંદરઃ॥ ॥ 12-103-53 (68838) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્ર્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 103॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-103-5 વ્યતિષઙ્ગે મિશ્રણે યુદ્ધે ઇત્યર્થઃ। સાધારણોઽનિયતઃ॥ 12-103-6 પ્રત્યુવાચ ગુરુઃ॥ 12-103-7 વિવૃતઃ સાવધાનઃ॥ 12-103-11 વિતસઃ પક્ષિબન્ધનોપાયસ્તદુપજીવી વૈતંસિકઃ॥ 12-103-12 સ્વપિતિ મહીપતિરિત્યનુકર્ષઃ॥ 12-103-13 સામાન્યે અનિશ્ચિતે॥ 12-103-14 પ્રહરેત્કાલે કિંચિદ્વિચલિતે પદે ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-103-15 કિંચાસ્ય દણ્ડં સેનાં ચ ભેદેન દૂષયેત્સઃ॥ 12-103-17 ઔષધૈર્વિષાદિભિઃ॥ 12-103-20 રિપૂન્પ્રતિ હન્તુકામસ્ય॥ 12-103-25 ચત્વારિ માર્દવાદીનિ॥ 12-103-26 યચ્છન્તિ નિગૃહ્ણન્તિ॥ 12-103-27 અદૃષ્ટેષુ દૂરસ્થેષુ બ્રહ્મદણ્ડં પુરોહિતદ્વારમભિચારં પ્રયુઞ્જયાત્। દૃષ્ટે પ્રત્યક્ષશત્રૌ ચતુરઙ્ગિણીમપિ પ્રયુઞ્જ્યાત્॥ 12-103-32 વિવિધવૃત્તાનાં અસ્થિરાણામ્॥ 12-103-35 વેગવતિ પૂરે સતિ વપ્રે તટે વિચરણાદ્વિદારણાદ્વાધ ઇતિ યોજના॥ 12-103-38 ષડઙ્ગિની રથતુરગમાતઙ્ગપદાતિકોશવણિક્પથવતી॥ 12-103-39 વિવૃત્ય પ્રકટીભૂય। દસ્યૂનાં દસ્યૂન્॥ 12-103-40 બલવતિ શત્રૌ સામ ન પ્રશસ્યતે કિં તર્હિ દણ્ડોપનિષત્ રહસ્યદણ્ડઃ। અત એવ શત્રુષુ માર્દવં પાર્યન્તિકં ન કાર્યમ્। નાપિ યાત્રિકં સદા કાર્યમ્। જયસ્યાનિ યતત્વાત્। યાત્રાયાં હિ સસ્યાનાં ઘાતઃ। સંકરક્રિયા વિષાદિના જલાદીનાં નાશનમ્। ભૂયઃ પુનઃ પુનઃ પ્રકૃતે સપ્તવિધાયાઃ વિચારણા તસ્માત્કપટપૂર્વકો દણ્ડએવ શ્રેયાનિત્યર્થઃ॥ 12-103-41 માયાવિભેદાન્નાનાવિધા માયાઃ પ્રયુઞ્જીત। તત ઉપસર્જનાનિ પરસ્પરમિતરેષાં શત્રૂણામુત્થાપનાદીનિ॥ 12-103-42 એતાન્ શત્રૂન્પુરેષુ તત્તત્સ્થાનેષુ અનુસૃત્ય ભોગાંસ્તદીયાન્ જયન્તિ। નીતિં પુરેષુ સ્વીયતેષુ॥ 12-103-43 અનુસરણભેવાહ પ્રદાયેતિ। એતે ન મમામાત્યાઃ દુષ્ટાઃ માં ત્યક્ત્વા રાજાન્તારં પ્રતિગતા ઇતિ લોકમુખાત્કીર્તયિત્વા પરેષાં પુરેષુ રાષ્ટ્રેષુ ચ તાન્યો જયન્તિ॥ 12-103-44 કૃત્યામિવ કૃત્યાં મૃત્યુકારિણીં દેવતામ॥ 12-103-47 તચ્ચેદ્ભવતિ કારણમિતિ થ.દ. પાઠઃ॥ 12-103-48 સંસૃષ્ટં સંસર્ગમ્। અસંસૃષ્ટશ્ચ પરઇવ ભાષતે॥

12-104-0 (68839) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-104-0x (5612) ધાર્મિકોઽર્થાનસંપ્રાપ્ય રાજામાત્યૈઃ પ્રબાધિતઃ। ચ્યુતઃ કોશાચ્ચ દણ્ડાચ્ચ સુખમિચ્છન્કથં ચરેત્॥ 12-104-1 (68840) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-104-2x (5613) અત્રાયં ક્ષેમદર્શીય ઇતિહાસોઽનુગીયતે। તત્તેઽહ સંપ્રવક્ષ્યામિ તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-104-2 (68841) ક્ષેમદર્શી નૃપસુતો યત્ર ક્ષીણબલઃ પુરા। મુનિં કાલકવૃક્ષીયમાજમામેતિ નઃ શ્રુતમ્। તં પપ્રચ્છાનુસંગૃહ્ય કૃચ્છ્રામાપદમાસ્થિતઃ॥ 12-104-3 (68842) અર્થેષુ માગી પુરુષ ઈહમાનઃ પુનઃ પુનઃ। અલબ્ધ્વા મદ્વિધો રાજ્યં બ્રહ્મન્કિં કર્તુમર્હતિ॥ 12-104-4 (68843) અન્યત્ર મરણાદ્દૈન્યાદન્યત્ર પરસંશ્રયાત્। ક્ષુદ્રાદન્યત્ર ચાચારાત્તન્મમાચક્ષ્વ સત્તમ॥ 12-104-5 (68844) વ્યાધિનાં ચાભિપન્નસ્ય માનસેનેતરેણ વા। બહુશ્રુતઃ કૃતપ્રજ્ઞસ્ત્વદ્વિધઃ શરણં ભવેત્॥ 12-104-6 (68845) નિર્વિદ્ય હિ નરઃ કામાન્નિયમ્ય સુખમેધતે। ત્વક્ત્વા પ્રીતિં ચ શોકં ચ લબ્ધ્વા બુદ્ધિમયં વસુ॥ 12-104-7 (68846) સુખમર્થાશ્રયં યેષામનુશોચામિ તાનહમ્। મમ હ્યર્થાઃ સુબહવો નષ્ટાઃ સ્વપ્નગતા ઇવ॥ 12-104-8 (68847) દુષ્કરં બત કુર્વન્તિ મહતોઽર્થાંસ્ત્યજન્તિ યે। વયં ત્વેતાન્પરિત્યક્તુમસતોઽપિ ન શક્નુમઃ॥ 12-104-9 (68848) ઇમામવસ્થાં સંપ્રાપ્તં દીનમાર્તં શ્રિયા ચ્યુતમ્। યદન્યત્સુખમસ્તીહ તદ્બ્રહ્મન્નનુશાધિ મામ્॥ 12-104-10 (68849) કૌસલ્યેનૈવમુક્તસ્તુ રાજપુત્રેણ ધીમતા। મુનિઃ કાલકવૃક્ષીયઃ પ્રત્યુવાચ મહાદ્યુતિઃ॥ 12-104-11 (68850) પુરસ્તાદેવ તે બુદ્ધિરિયં કાર્યા વિજાનતઃ। અનિત્યં સર્વમેવૈતદહં ચ મમ ચાસ્તિ યત્॥ 12-104-12 (68851) યત્કિંચિન્મન્યસેઽસ્તીતિ સર્વં નાસ્તીતિ વિદ્ધિ તત્। એવં ન વ્યથતે પ્રાજ્ઞઃ કૃચ્છ્રામપ્યાપદં ગતઃ॥ 12-104-13 (68852) યદ્ધિ ભૂતં ભવિષ્યચ્ચ ધ્રુવં તન્ન ભવિષ્યતિ। એવં વિદિતવેદ્યસ્ત્વમનર્થેભ્યઃ પ્રમોક્ષ્યસે॥ 12-104-14 (68853) યે ચ પૂર્વસમારમ્ભા યે ચ પૂર્વતરે પરે। સર્વં નાસ્તીતિ તે ચૈવ તજ્જ્ઞાત્વા કો નુ સંજ્વરેત્॥ 12-104-15 (68854) ભૂત્વા ચ ન ભવત્યેતદભૂત્વા ચ ભવિષ્યતિ। શોકે ન હ્યસ્તિ સામર્થ્યં શોચેત સ કથં નરઃ॥ 12-104-16 (68855) ક્વનુ તેઽદ્ય પિતા રાજન્ક્વનુ તેઽદ્ય પિતામહઃ। ન ત્વં પશ્યસિ તાનદ્ય ન ત્વાં પશ્યન્તિ તેઽપિ વા॥ 12-104-17 (68856) આત્મનોઽધ્રુવતાં પશ્યંસ્તાંસ્ત્વં કિમનુશોચસિ। બુદ્ધ્યા ચૈવાનુબુદ્ધ્યસ્વ ધ્રુવં હિ ન ચ વિદ્યતે॥ 12-104-18 (68857) અહં ચ ત્વં ચ નૃપતે સુહૃદઃ શત્રવશ્ચ તે। અવશ્યં ન ભવિષ્યામઃ સર્વં ચ ન ભવિષ્યતિ॥ 12-104-19 (68858) યે તુ વિંશતિવર્ષા વૈ ત્રિંશદ્વર્ષાશ્ચ માનવાઃ। અર્વાગેવ હિ તે સર્વે મરિષ્યન્તિ શરચ્છતાત્॥ 12-104-20 (68859) અપિ ચેન્મહતો વિત્તાન્ન પ્રમુચ્યતે પૂરુષઃ। નૈતન્મમેતિ તન્મત્વા કુર્વીત પ્રિયમાત્મનઃ॥ 12-104-21 (68860) અનાગતં યન્ન મમેતિ વિદ્યા દતિક્રાન્તં યન્ન મમેતિ વિદ્યાત્। દિષ્ટં બલીય ઇતિ મન્યમાના સ્તે પણ્ડિતાસ્તત્સતાં વૃત્તિમાહુઃ॥ 12-104-22 (68861) અનાઢ્યાશ્ચાપિ જીવન્તિ રાજ્યં ચાપ્યનુશાસતે। બુદ્ધિપૌરુષસંપન્નાસ્ત્વયા તુલ્યાધિકા જનાઃ॥ 12-104-23 (68862) ન ચ ત્વમિવ શોચન્તિ તસ્માત્ત્વમપિ મા શુચઃ। કિં ન ત્વં તૈર્નરૈઃ શ્રેયાંસ્તુલ્યો વા બુદ્ધિપૌરુષૈઃ॥ 12-104-24 (68863) રાજોવાચ। 12-104-25x (5614) યાદૃચ્છિકં સર્વમાસીત્તદ્રાજ્યમિતિ ચિન્તયે। હ્રિયતે સર્વમેવેદં કાલેન મહતા દ્વિજ॥ 12-104-25 (68864) તસ્યૈવ હ્રિયમાણસ્ય સ્રોતસેવ તપોધન। ફલમેતત્પ્રપશ્યામિ યથાલબ્ધેન વર્તયન્॥ 12-104-26 (68865) મુનિરુવાચ। 12-104-27x (5615) અનાગતમતીતં ચ યાથાતથ્યવિનિશ્ચયાત્। નાનુશોચેત કૌસલ્ય સર્વાર્થેષુ તથા ભવ॥ 12-104-27 (68866) અવાપ્યાન્કામયન્નર્થાન્નાનવાપ્યાન્કદાચન। પ્રત્યુત્પન્નાનનુભવન્મા શુચસ્ત્વમનાગતાન્॥ 12-104-28 (68867) યથાલબ્ધોપપન્નાર્થૈસ્તથા કૌસલ્ય રંસ્યસે। કચ્ચિચ્છુદ્ધસ્વભાવેન શ્રિયા હીનો ન શોચસિ॥ 12-104-29 (68868) પુરસ્તાદ્ભૂતપૂર્વત્વાદ્ધીનભોગ્યો હિ દુર્મતિઃ। ધાતારં ગર્હતે નિત્યં લબ્ધાર્થશ્ચ ન મૃષ્યતે॥ 12-104-30 (68869) અનર્હાનપિ ચૈવાન્યાન્મન્યતે શ્રીમતો જનાન્। એતસ્માત્કારણાદેતદ્દુઃખં ભૂયોઽનુવર્તતે॥ 12-104-31 (68870) ઈર્ષ્યાભિમાનસંપન્ના રાજન્પુરુષમાનિનઃ। કચ્ચિત્ત્વં ન તથા પ્રાજ્ઞ મત્સરી કોસલાધિપ॥ 12-104-32 (68871) સહસ્વ શ્રિયમન્યેષાં યદ્યપિ ત્વયિ નાસ્તિ સા। અન્યત્રાપિ સતીં લક્ષ્મીં કુશલા ભુઞ્જતે નરાઃ। અભિનિષ્યન્દતે દેહી શ્રીભૂતશ્ચ દ્વિષજ્જનાત્॥ 12-104-33 (68872) શ્રિયં ચ પુત્રપૌત્રં ચ મનુષ્યા ધર્મચારિણઃ। ત્યાગધર્મવિદો ધીરાઃ સ્વયમેવ ત્યજન્ત્યુત॥ 12-104-34 (68873) `ત્યક્તં સ્વાયંભુવે વંશે શુભેન ભરતેન ચ। નાનારત્નસમાકીર્ણં રાજ્યં સ્ફીતમિતિ શ્રુતમ્॥ 12-104-35 (68874) તથાઽન્યૈર્ભૂમિપાલૈશ્ચ ત્યક્તં રાજ્યં મહોદયમ્। ત્યક્ત્વા રાજ્યાનિ તે સર્વે વને વન્યફલાશિનઃ। ગતાશ્ચ તપસઃ પારં દુઃખસ્યાન્તં ચ ભૂમિપા॥ 12-104-36 (68875) બહુસંકુસુકં દૃષ્ટ્વા વિધિત્સાસાધનેન ચ। તથાન્યે સંત્યજન્ત્યેવ મત્વા પરમદુર્લભમ્॥ 12-104-37 (68876) ત્વં પુનઃ પ્રાજ્ઞરૂપઃ સન્કૃપણં પરિતપ્યસે। અકામ્યાન્કામયાનોઽર્થાન્પરાધીનાનુપદ્રવાન્॥ 12-104-38 (68877) તાં બુદ્ધિમનુવિજ્ઞાય ત્વમેવૈનાન્પરિત્યજ। અનર્થાશ્ચાર્થરૂપેણ હ્યર્થાશ્ચાનર્થરૂપિણઃ॥ 12-104-39 (68878) અર્થાયૈવ હિ કેષાંચિદ્ધનનાશા ભવન્ત્યુત। અનિત્યં તત્સુખં મત્વા શ્રિયમન્યે ન લિપ્સતે॥ 12-104-40 (68879) રમમાણઃ શ્રિયા કશ્ચિન્નાન્યચ્છ્રેયોઽભિમન્યતે। તથા તસ્યેહમાનસ્ય સંરમ્ભોઽપિ વિનશ્યતિ॥ 12-104-41 (68880) કૃચ્છ્રાલ્લબ્ધમભિપ્રેતં યથા કૌસલ્ય નશ્યતિ। તદા નિર્વિદ્યતે સોઽર્થાત્પરિભગ્નક્રમો નરઃ॥ 12-104-42 (68881) `અનિત્યાં તાં શ્રિયં મત્વા શ્રિયં વા કઃ પરીપ્સતિ॥' 12-104-43 (68882) ધર્મમેકેઽભિપદ્યન્તે કલ્યાણાભિજના નરાઃ। પરત્ર સુખમિચ્છન્તો નિર્વિદ્યેયુશ્ચ લૌકિકાત્॥ 12-104-44 (68883) જીવિતં સંત્યજન્ત્યેકે ધનલોભપરા નરાઃ। ન જીવિતાર્થં મન્યન્તે પુરુષા હિ ધનાદૃતે॥ 12-104-45 (68884) પશ્ય ચૈષાં કૃપણતાં પશ્ય ચૈષામબુદ્ધિતામ્। અધ્રુવે જીવિતે મોહાદર્થતૃષ્ણામુપાશ્રિતાઃ॥ 12-104-46 (68885) સંચયે ચ વિનાશાન્તે મરણાન્તે ચ જીવિતે। સંયોગે ચ વિયોગાન્તે કોનુ વિપ્રણયેન્મનઃ॥ 12-104-47 (68886) ધનં વા પુરુષો રાજન્પુરુષં વા પુનર્ધનમ્। અવશ્યં પ્રજહાત્યેવ તદ્વિદ્વાન્કોનુ સંજ્વરેત્॥ 12-104-48 (68887) અન્યત્રોપનતા હ્યાપત્પુરુષં તોષયત્યુત। તેન શાન્તિં ન લભતે નાહમેવેતિ કારણાત્॥' 12-104-49 (68888) અન્યેષામપિ નશ્યન્તિ સુહૃદશ્ચ ધનાનિ ચ। પશ્ય બુદ્ધ્યા મનુષ્યાણાં તુલ્યામાપદમાત્મનઃ। નિયચ્છ યચ્છ સંયચ્છ ઇન્દ્રિયાણિ મનસ્તથા॥ 12-104-50 (68889) પ્રતિષેદ્ધા ન ચાપ્યેષુ દુર્બલેષ્વહિતેષુ ચ॥ 12-104-51 (68890) પ્રાપ્તિસૃષ્ટેષુ ભાવેષુ વ્યપકૃષ્ટેષ્વસંભવે। પ્રજ્ઞાનતૃપ્તો વિક્રાન્તસ્ત્વદ્વિધો નાનુશોચતિ॥ 12-104-52 (68891) અલ્પમિચ્છન્નચપલો મૃદુર્દાન્તઃ સુસંસ્થિતઃ। બ્રહ્મચર્યોપપન્નશ્ચ ત્વદ્વિધો નૈવ મુહ્યતિ॥ 12-104-53 (68892) ન ત્વેવ જાલ્મીં કાપાલીં વૃત્તિમેષિતુમર્હસિ। નૃશંસવૃત્તિં પાપિષ્ઠાં દુઃખાં કાપુરુષોચિતામ્॥ 12-104-54 (68893) અપિ મૂલફલાહારો રમસ્વૈકો મહાવને। વાગ્યતઃ સંગૃહીતાત્મા સર્વભૂતદયાન્વિતઃ॥ 12-104-55 (68894) સદૃશં પણ્ડિતસ્યૈતદીષાદન્તેન હસ્તિના। યદેકો રમતેઽરણ્યે યચ્ચાપ્યલ્પેન તુષ્યતિ॥ 12-104-56 (68895) મહાહ્રદઃ સંક્ષુભિત આત્મનૈવ પ્રસીદતિ। `એવં નરઃ સ્વત્માનૈવ કૃતપ્રજ્ઞઃ પ્રસીદતિ॥' 12-104-57 (68896) એતદેવં ગતસ્યાહં સુખં પશ્યામિ કેવલમ્। અસંભવે શ્રિયો રાજન્હીનસ્ય સચિવાદિભિઃ। દૈવે પ્રતિનિવિષ્ટે ચ કિં શ્રેયો મન્યતે ભવાન્॥ ॥ 12-104-58 (68897) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુરધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 104॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-104-4 ભાગી ભાગાર્હઃ। ઈહમાનો યતમાનઃ॥ 12-104-6 ઇતરેણ શારીરેણ॥ 12-104-7 નિર્વિદ્ય વિરજ્ય। કામાદ્વિષયભોગાત્। બુદ્ધિમયં વસુ જ્ઞાનરૂપં ધનમ્॥ 12-104-12 ઇયં નિર્વિદ્યતીતિ શ્લોકેન ત્વયા પ્રોક્તા। અહં ચ યચ્ચ મમાઽસ્ત્યેતત્સર્વમનિત્યમિતિ જાનતસ્તે ત્વયા॥ 12-104-13 નાસ્તિ તુચ્છત્વાત્॥ 12-104-22 તન્નિર્મમત્વમ્॥ 12-104-25 યાદૃચ્છિકમયત્નાદાગતમ્॥ 12-104-26 એતચ્છોકાખ્યં ફલં યથાલબ્ધેન વર્તયન્ જીવન્નપિ પશ્યામિ। યાદૃચ્છિકસ્ય નાશેન જીવનાલોપેઽપિ શોકો ન નશ્યતીત્યર્થઃ॥ 12-104-30 ન મૃષ્યતે તૈર્ન સંતુષ્યતિ॥ 12-104-33 અન્યત્ર શત્રૌ। કુશલા નિર્મત્સરાઃ। અભિનિષ્યદન્તે પ્રસ્રવતિ॥ 12-104-37 વિધિત્સા ક્રિયાણામનુપરમસ્તેન સાધનેન ચ સંકુસુકમસ્થિરમ્॥ 12-104-38 ઉપદ્રવાનસ્થિરાન્॥ 12-104-39 અર્થરૂપેણ ભાસમાનાઃ॥ 12-104-40 આદ્યસ્યોદાહરણં અર્થાયેતિ॥ 12-104-41 દ્વિતીયસ્યોદાહરણ રમમાણ ઇતિ॥ 12-104-42 પરિભગ્નકમો નષ્ટારમ્ભઃ॥ 12-104-47 વિપ્રણયેદ્દદ્યાત્॥ 12-104-50 નિયમ્ય સર્વં સઙ્ગં ચ ઇતિ ટ. ડ. પાઠઃ॥ 12-104-52 પ્રતિકૃષ્ટેષુ ભાગ્યેષુ વ્યપકૃષ્ટેષુ સંભવે ઇતિ ટ.થ. પાઠઃ॥

12-105-0 (68898) મુનિરુવાચ। 12-105-0x (5616) અથ ચેત્પૌરુષં કિંચિત્ક્ષત્રિયાત્મનિ પશ્યસિ। બ્રવીમ્યહં તુ તે નીતિં રાજ્યસ્ય પ્રતિપત્તયે॥ 12-105-1 (68899) તાં ચચ્છક્ષ્યસ્યનુષ્ઠાતું કર્મ ચૈવ કરિષ્યસિ। શૃણુ સર્વમશેષેણ યત્તે વક્ષ્યામિ તત્ત્વતઃ॥ 12-105-2 (68900) આચરિષ્યસિ ચેત્કર્મ મહતોઽર્થાનવાપ્સ્યસિ। રાજ્યં વા રાજ્યમન્ત્રં વા મહતીં વા પુનઃ શ્રિયમ્। યદ્યેતદ્રોચતે રાજન્પુનર્બ્રૂહિ બ્રવીમિ તે॥ 12-105-3 (68901) રાજોવાચ। 12-105-4x (5617) બ્રવીતુ ભગવાન્નીતિમભિપન્નોઽસ્મ્યધીહિ ભો। અમોઘ એવ મેઽદ્યાસ્તુ ત્વયા સહ સમાગમઃ॥ 12-105-4 (68902) મુનિરુવાચ। 12-105-5x (5618) હિત્વા માનં ચ દમ્ભં ચ ક્રોધં હર્ષ ભયં તથા। પ્રત્યમિત્રાણિ સેવસ્વ પ્રણિપત્ય કૃતાઞ્જલિઃ। તમુત્તમેન શૌચેન કર્મણા ચાવધારય॥ 12-105-5 (68903) દાતુમર્હતિ તે વિત્તં વૈદેહઃ સત્યવિક્રમઃ। પ્રમાણં સર્વભૂતેષુ પ્રગ્રહં ચ ગમિષ્યસિ॥ 12-105-6 (68904) તતઃ સહાયાન્સોત્સાહાઁલ્લપ્સ્યસેઽવ્યસનાઞ્શુચીન્। વર્તમાનઃ સ્વશાસ્ત્રે વૈ સંયતાત્મા જિતેન્દ્રિયઃ। અભ્યુદ્ધરતિ ચાત્માનં પ્રસાદયતિ ચ પ્રજાઃ॥ 12-105-7 (68905) તેનૈવ ત્વં ધૃતિમતા શ્રીમતા ચાપિ સત્કૃતઃ। પ્રમાણં સર્વભૂતેષુ ગત્વા ચ ગ્રહણં મહત્॥ 12-105-8 (68906) તતઃ સુહૃદ્બલં લબ્ધ્વા મન્ત્રયિત્વા સુમન્ત્રિતમ્। સાન્ત્વેન ભેદયિત્વાઽરીન્બિલ્વં બિલ્વેન શાતય। પરૈર્વા સંવિદં કૃત્વા બલમપ્યસ્ય ઘાતય॥ 12-105-9 (68907) અલભ્યા યે શુભા ભાવાઃ સ્ત્રિયશ્ચાચ્છાદનાનિ ચ। શય્યાસનાનિ યાનાનિ મહાર્હાણિ ગૃહાણિ ચ॥ 12-105-10 (68908) પક્ષિણો મૃગજાતાનિ રસગન્ધાઃ ફલાનિ ચ। તેષ્વેવ સજ્જયેથાસ્ત્વં યથા નશ્યેત્સ્વયં પરઃ॥ 12-105-11 (68909) યદ્યેવં પ્રતિષેદ્ધવ્યો યદ્યુપેક્ષણમર્હતિ। `સદૈવ રાજશાર્દૂલ વિદુષા હિતમિચ્છતા।' ન જાતુ વિવૃતઃ કાર્યઃ શત્રુઃ સુનયમિચ્છતા॥ 12-105-12 (68910) વસસ્વ પુરમામિત્રં વિષયે મિત્રસંમતઃ। ભજસ્વ શ્વેતકાકીયૈર્મિત્રધર્મમનથૈકૈઃ॥ 12-105-13 (68911) આરમ્ભાંશ્ચાસ્ય મહતો દુષ્કરાન્સંપ્રયોજય। નદીબન્ધવિભેદાંશ્ચ બલવદ્ભિર્વિરુધ્યતામ્॥ 12-105-14 (68912) ઉદ્યાનાનિ મહાર્હાણિ શયનાન્યાસનાનિ ચ। પ્રીતિભોગમુખેનૈવ કોશમસ્ય વિરોચય॥ 12-105-15 (68913) યજ્ઞદાને પ્રશંસાસ્મૈ બ્રાહ્મણાનનુવર્તય। તે ત્વા પ્રિયં કરિષ્યન્તિ તચ્છેત્સ્યન્તિ વૃકા ઇવ॥ 12-105-16 (68914) અસંશયં પુણ્યશીલાઃ પ્રાપ્નોતિ પરમાં ગતિમ્। ત્રિવિષ્ટપે પુણ્યતમં સ્થાનં પ્રાપ્નોતિ શાશ્વતમ્॥ 12-105-17 (68915) કોશક્ષયે ત્વમિત્રાણાં વશં કૌસલ્ય ગચ્છતિ। ઉભયત્ર પ્રયુક્તસ્ય ધર્મે ચાધર્મ એવ ચ॥ 12-105-18 (68916) ફલાર્થમૂલમુચ્છિદ્યાત્તેન નન્દન્તિ શત્રવઃ। ન ચાસ્મૈ માનુષં કર્મ દૈવપ્રસ્યોપવર્ણય॥ 12-105-19 (68917) અસંશયં દૈવપરઃ ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ। યાજયૈનં વિશ્વજિતા સર્વસ્વેન વિયુજ્યતામ્॥ 12-105-20 (68918) તતો ગચ્છત્યસિદ્ધાર્થઃ પીડયાનો મહાજનમ્। ત્યાગધર્મવિદં પુણ્યં કંચિદસ્યોપવર્ણય॥ 12-105-21 (68919) અપિ ત્યાગં બુભૂષેત કચ્ચિદ્ગચ્છેદનામયમ્। સિદ્ધેનૌષધિયોગેન સર્વશત્રુવિનાશિના। ગજાનશ્વાન્મનુષ્યાંશ્ચ કૃતકૈરુપઘાતય॥ 12-105-22 (68920) એતે ચાન્યે ચ બહવો દમ્ભયોગાઃ સુચિન્તિતાઃ। શક્યા વિપહતા કર્તું ન ક્લીબેન નૃપાત્મજ॥ ॥ 12-105-23 (68921) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 105॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-105-4 અભિપન્નોઽસ્મિ પૌરુષેણેતિ શેષઃ॥ 12-105-6 પ્રમાણં વિશ્વાસમ્॥ 12-105-7 સ્વશાસ્ત્રે નીતિશાસ્ત્રે॥ 12-105-8 ગ્રહણં આદરમ્॥ 12-105-13 શ્વેતકાકીયૈઃ શ્વા ચ એતશ્ચ કાકશ્ચ તેષામિતિ ધર્માઃ। ક્રમેણ નિત્યં જાગરૂકત્વભયચકિતત્વપરેઙ્ગિતજ્ઞત્વાનિ તૈઃ ઉપાયૈઃ મિત્રધર્મં ભજસ્વ। શ્વેત ઇત્યત્રોમાડોશ્ચેતિ પરરૂપમ્। એતો મૃગઃ॥ 12-105-14 નદીવચ્ચ વિરોધાંશ્ચેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર આરમ્ભાન્વિરોધાંશ્ચ મહાનદીવદ્દુસ્તરાનિત્યર્થઃ॥ 12-105-18 ધર્માધર્માભ્યાં કોશક્ષયે સતિ॥ 12-105-19 ફલસ્ય સ્વર્ગાદેઃ અર્થસ્ય જયાદેઃ મૂલકારણં કોશઃ॥

12-106-0 (68922) રાજોવાચ। 12-106-0x (5619) ન નિકૃત્યા ન દમ્ભેન બ્રહ્મન્નિચ્છામિ જીવિતુમ્। નાધર્મયુક્તાનિચ્છેયમર્થાન્સુમહતોઽપ્યહમ્॥ 12-106-1 (68923) પુરસ્તાદેવ ભગવન્મયૈતદપવર્જિતમ્। યેન પાપં ન શઙ્કેત યદ્વા કૃત્સ્નં હિતં ભવેત્॥ 12-106-2 (68924) આનૃશંસ્યેન ધર્મેણ લોકે હ્યસ્મિઞ્જિજીવિષુઃ। નાહમેતદલં કર્તું નૈતન્મય્યુપપદ્યતે॥ 12-106-3 (68925) મુનિરુવાચ। 12-106-4x (5620) ઉપપન્નસ્ત્વમેતેન યથા ક્ષત્રિય ભાષસે। પ્રકૃત્યા હ્યુપપન્નોઽસિ બુદ્ધ્યા ચાદ્ભુતદર્શનઃ॥ 12-106-4 (68926) ઉભયોરેવ સાહ્યાર્થે યતિષ્યે તવ તસ્ય ચ। સંશ્લેષં વા કરિષ્યામિ શાશ્વતં હ્યનપાયિનમ્॥ 12-106-5 (68927) ત્વાદૃશં હિ કુલે જાતભનૃશંસં બહુશ્રુતમ્। અમાત્યં કો ન કુર્વીત રાજ્યપ્રણયકોવિદમ્॥ 12-106-6 (68928) યસ્ત્વં પ્રવ્રાજિતો રાજ્યાદ્વ્યસનં ચોત્તમં ગતઃ। આનૃશંસ્યેન વૃત્તેન ક્ષત્રિયેચ્છસિ જીવિતુમ્॥ 12-106-7 (68929) આગન્તા મદ્ગૃહં તાત વૈદેહઃ સત્યસંગરઃ। અથાહં તં નિયોક્ષ્યામિ તત્કરિષ્યત્યસંશયમ્॥ 12-106-8 (68930) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-106-9x (5621) તત આહૂય વૈદેહં મુનિર્વચનમબ્રવીત્। અયં રાજકુલે જાતો વિદિતાભ્યન્તરો મમ॥ 12-106-9 (68931) આદર્શ ઇવ શુદ્ધાત્મા શારદશ્ચન્દ્રમા યથા। નાસ્મિન્પશ્યામિ વૃજિનં સર્વતો મે પરીક્ષિતઃ॥ 12-106-10 (68932) તેન તે સંધિરેવાસ્તુ વિશ્વસાસ્મિન્યથા મયિ। ન રાજ્યમનમાત્યેન શક્યં શાસ્તુમમિત્રહન્॥ 12-106-11 (68933) અમાત્ય શુદ્ધ એવ સ્યાદ્બુદ્ધિસંપન્ન એવ વા। તસ્માચ્ચૈવ ભયં રાજ્ઞઃ પશ્ય રાજ્યસ્ય યોજનમ્॥ 12-106-12 (68934) ધર્માત્મનાં ક્વચિલ્લોકે નાન્યાસ્તિ ગતિરીદૃશી। તદા રાજપુત્રોઽયં સતાં માર્ગમનુષ્ઠિતઃ। અસંગૃહીતસ્ત્વેવૈષ ત્વયા ધર્મપુરોગમઃ॥ 12-106-13 (68935) સંસેવ્યમાનઃ શત્રૂંસ્તે ગૃહ્ણીયાન્મહતો ગણાન્॥ 12-106-14 (68936) યદ્યયં પ્રતિયુદ્ધ્યેત સ્વકર્મ ક્ષત્રિયસ્ય તત્। જિગીષમાણસ્ત્વાં યુદ્ધે પિતૃપૈતામહે પદે॥ 12-106-15 (68937) ત્વં અપિ પ્રતિયુદ્ધ્યેથા વિજિગીષુર્વ્રતે સ્થિતઃ। અયુદ્ધ્વૈવ નિયોગાન્મે વશે કુરુ હિતે સ્થિતઃ॥ 12-106-16 (68938) સ ત્વં ધર્મમવેક્ષસ્વ હિત્વા લોભમસાંપ્રતમ્। ન ચ કામાન્ન ચ દ્રોહાત્સ્વધર્મં હાતુમર્હસિ॥ 12-106-17 (68939) નૈવ નિત્યં જયસ્તાત નૈવ નિત્યં પરાજયઃ। તસ્માજ્જયશ્ચ ભોક્તવ્યો ભોક્તવ્યશ્ચ પરાજયઃ॥ 12-106-18 (68940) આત્મન્યપિ ચ સંદૃશ્યાવૃભૌ જયપરાજયૌ। નિઃશેષકારિણાં તાત નિઃશેષકરણાદ્ભયમ્॥ 12-106-19 (68941) ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચેદં વચનં બ્રાહ્મણર્ષભમ્। પ્રતિપૂજ્યાભિસત્કૃત્ય પૂજાર્હમનુમાન્ય ચ॥ 12-106-20 (68942) યથા બ્રૂયાન્મહાપ્રાજ્ઞો યથા બ્રૂયાન્મહાશ્રુતઃ। શ્રેયસ્કામો યથા બ્રૂયાદુભયોરેવ તત્ક્ષમમ્॥ 12-106-21 (68943) યદ્યદ્વચનમુક્તોઽસ્મિ કરિષ્યામિ ચ તત્તથા। એતદ્ધિ પરમં શ્રેયો ન મેઽત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 12-106-22 (68944) તતઃ કૌસલ્યમાહૂય મૈથિલો વાક્યમબ્રવીત્। ધર્મતો બુદ્ધિતશ્ચૈવ બલેન ચ જિતં મયા॥ 12-106-23 (68945) અહં ત્વયા ચાત્મગુણૈર્જિતઃ પાર્થિવસત્તમ। આત્માનમનવજ્ઞાય જિતવદ્વર્તતાં ભવાન્॥ 12-106-24 (68946) નાવમન્યામિ તે બુદ્ધિં નાવમન્યે ચ પૌરુષમ્। નાવમન્યે જયામીતિ જિતવદ્વર્તતાં ભવાન્॥ 12-106-25 (68947) યથાવત્પૂજિતો રાજન્ગૃહં ગન્તાસિ મે ગૃહાત્। તતઃ સંપૂજ્ય તૌ વિપ્રં વિશ્વસ્તૌ જગ્મતુર્ગૃહાન્॥ 12-106-26 (68948) વૈદેહસ્ત્વથ કૌસલ્યં પ્રવેશ્ય ગૃહમઞ્જસા। પ્રાદ્યાર્ધ્યમધુપર્કૈસ્તં પૂજાર્હં પ્રત્યપૂજયત્॥ 12-106-27 (68949) દદૌ દુહિતરં ચાસ્મૈ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ। એષ રાજ્ઞાં પરો ધર્મઃ સમૌ જયપરાજયૌ॥ ॥ 12-106-28 (68950) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષ઼ડધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 106॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-106-5 તસ્ય વિદેહસ્ય॥ 12-106-6 ત્વાદૃશા રાજાનં લબ્ધ્વા અમાત્યકર્મ કો ન કુર્વીતાઽપિતુ સર્વોઽપિ માદૃશઃ કુર્વીતૈવેત્યર્થઃ॥ 12-106-7 ઉત્તમં મહૃત્॥ 12-106-14 ગણાઞ્શત્રુસઙ્ઘાન્॥ 12-106-17 અસાંપ્રતમનુચિતમ્॥ 12-106-24 જિતવત્પ્રાપ્તજયઇવ॥

12-107-0 (68951) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-107-0x (5622) બ્રાહ્મણક્ષત્રિયવિશાં શૂદ્રાણાં ચ પરંતપ। ધર્મવૃત્તં ચ વિત્તં ચ વૃત્ત્યુપાયાઃ ફલાનિ ચ॥ 12-107-1 (68952) રાજ્ઞાં વૃત્તં ચ કોશં ચ કોશસંચયનં જયઃ। અમાત્યગુણવૃત્તિશ્ચ પ્રકૃતીનાં ચ વર્ધનમ્॥ 12-107-2 (68953) ષાઙ્ગુણ્યગુણકલ્પશ્ચ સેનાનીતિસ્તથૈવ ચ। દુષ્ટસ્ય ચ પરિજ્ઞાનમદુષ્ટસ્ય ચ લક્ષણમ્॥ 12-107-3 (68954) સમહીનાધિકાનાં ચ યથાવલ્લક્ષણં ચ યત્। મધ્યમસ્ય ચ તુષ્ટ્યર્થં યથા સ્થેયં વિવર્ધતા॥ 12-107-4 (68955) ક્ષીણગ્રહણવૃત્તિશ્ચ યથા ધર્મં પ્રકીર્તિતમ્। લઘુનાઽદેશરૂપેણ ગ્રન્થયોગેન ભારત॥ 12-107-5 (68956) વિજિગીષોસ્તથા વૃત્તમુક્તં ચૈવ તથૈવ તે। ગણાનાં વૃત્તિમિચ્છામિ શ્રોતું મતિમતાં વર॥ 12-107-6 (68957) યથા ગણાઃ પ્રવર્ધન્તે ન ભિદ્યન્તે ચ ભારત। અરીંશ્ચ વિજિગીષન્તે સુહૃદઃ પ્રાપ્નુવન્તિ ચ॥ 12-107-7 (68958) ભેદમૂલો વિનાશો હિ ગણાનામુપલક્ષયે। મન્ત્રસંવરણં દુઃખં બહૂનામિતિ મે મતિઃ॥ 12-107-8 (68959) એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું નિખિલેન પરંતપ। યથા ચ તે ન ભિદ્યેરંસ્તચ્ચ મે વદ ભારત॥ 12-107-9 (68960) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-107-10x (5623) ગણાનાં ચ કુલાનાં ચ રાજ્ઞાં ભરતસત્તમ। વૈરસંદીપનાવેતૌ લોભામર્ષૌ નરાધિપ॥ 12-107-10 (68961) લોભમેકો હિ વૃણુતે તતોઽમર્ષમનન્તરમ્। તતો હ્યમર્ષસંયુક્તાવન્યોન્યજનિતાશયૌ॥ 12-107-11 (68962) ચારમન્ત્રબલાદાનૈઃ સામદાનવિભેદનૈઃ। ક્ષયવ્યયભયોપાયૈઃ પ્રકર્ષન્તીતરેતરમ્॥ 12-107-12 (68963) તત્રાદાનેન ભિદ્યન્તે ગણાઃ સંઘાતવૃત્તયઃ। ભિન્ના વિમનસઃ સર્વે ગચ્છન્ત્યરિવશં ભયાત્॥ 12-107-13 (68964) ભેદે ગણા વિનશ્યુર્હિ ભિન્નાસ્તુ સુજયાઃ પરૈઃ। તસ્માત્સંઘાતયોગેન પ્રયતેરન્ગણાઃ સદા॥ 12-107-14 (68965) અર્થાશ્ચૈવાધિગમ્યન્તે સંઘાતબલપૌરુષૈઃ। બ્રાહ્માશ્ચ મૈત્રીં કુર્વન્તિ તેષુ સંઘાતવૃત્તિષુ॥ 12-107-15 (68966) જ્ઞાનવૃદ્ધાઃ પ્રશંસન્તિ શુશ્રૂષન્તઃ પરસ્પરમ્। વિનિવૃત્તાભિસંધાનાઃ સુખમેધન્તિ સર્વશઃ॥ 12-107-16 (68967) ધર્મિષ્ઠાન્વ્યવહારાંશ્ચ સ્થાપયન્તશ્ચ શાસ્ત્રતઃ। યથાવત્પ્રતિપશ્યન્તો વિવર્ધન્તે ગણોત્તમાઃ॥ 12-107-17 (68968) પુત્રાન્ભ્રાતૃન્નિગૃહ્ણન્તો વિનયન્તશ્ચ તાન્સદા। વિનીતાંશ્ચ પ્રગૃહ્ણન્તો વિવર્ધન્તે ગણોત્તમાઃ॥ 12-107-18 (68969) ચારમન્ત્રવિધાનેષુ કોશસંનિચયેષુ ચ। નિત્યયુક્તા મહાબાહો વર્ધન્તે સર્વતો ગણાઃ॥ 12-107-19 (68970) પ્રાજ્ઞાંશ્ચારાન્મહોત્સાહાન્કર્મસુ સ્થિરપૌરુષાન્। માનયન્તઃ સદા યુક્તા વિવર્ધન્તે ગણા નૃપ॥ 12-107-20 (68971) દ્રવ્યવન્તશ્ચ શૂરાશ્ચ શસ્ત્રજ્ઞાઃ શાસ્ત્રપારગાઃ। કૃચ્છ્રાસ્વાપત્સુ સંમૂઢાન્ગણાઃ સંતારયન્તિ તે॥ 12-107-21 (68972) ક્રોધો ભેદો ભયં દણ્ડઃ કર્ષણં નિગ્રહો વધઃ। નયત્યરિવશં સદ્યો ગણાન્ભરતસત્તમ॥ 12-107-22 (68973) તસ્માન્માનયિતવ્યાસ્તે ગણમુખ્યાઃ પ્રધાનતઃ। લોકયાત્રા સમાયત્તા ભૂયસી તેષુ પાર્થિવ॥ 12-107-23 (68974) મન્ત્રગુપ્તિઃ પ્રધાનેષુ ચારશ્ચામિત્રકર્શણ। ન ગણાઃ કૃત્સ્નશો મન્ત્રં શ્રોતુમર્હન્તિ ભારત॥ 12-107-24 (68975) ગણમુખ્યૈસ્તુ સંભૂય કાર્યં ગણહિતં મિથઃ॥ 12-107-25 (68976) પૃથગ્ગણસ્ય ભિન્નસ્ય વિતતસ્ય તતોઽન્યથા। અર્થાઃ પ્રત્યવસીદન્તિ તથાઽનર્થા ભવન્તિ વ॥ 12-107-26 (68977) તેષામન્યોન્યભિન્નાનાં સ્વશક્તિમનુતિષ્ઠતામ્। નિગ્રહઃ પણ્ડિતૈઃ કાર્યઃ ક્ષિપ્રમેવ પ્રધાનતઃ॥ 12-107-27 (68978) કુલેષુ કલહા જાતાઃ કુલવૃદ્ધૈરુપેક્ષિતાઃ। ગોત્રસ્ય નાશં કુર્વન્તિ ગણભેદસ્ય કારકમ્॥ 12-107-28 (68979) આભ્યન્તરં ભયં રક્ષ્યમસારં બાહ્યતો ભયમ્। આભ્યન્તરં ભયં રાજન્સદ્યો મૂલાનિ કૃન્તતિ॥ 12-107-29 (68980) અકસ્માત્ક્રોધમોહાભ્યાં લોભાદ્વાઽપિ સ્વભાવજાત્। અન્યોન્યં નાભિભાષન્તે તત્પરાભવલક્ષણમ્॥ 12-107-30 (68981) જાત્યા ચ સદૃશાઃ સર્વે કુલેન સદૃશાસ્તથ। ન ચોદ્યોગેન બુદ્ધ્યા વા રૂપદ્રવ્યેણ વા પુનઃ॥ 12-107-31 (68982) ભેદાચ્ચૈવ પ્રદાનાચ્ચ નામ્યન્તે રિપુભિર્ગણાઃ। તસ્માત્સંઘાતમેવાહુર્ગણાનાં શરણં મહત્॥ ॥ 12-107-32 (68983) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તાધિકસતતમોઽધ્યાયઃ॥ 107॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-107-5 ક્ષીણસ્ય ગ્રહણં વૃત્તિર્જીવિકા ચ। લધુના સુગમેન। આદેશરૂપેણોપદેશાત્મકેન॥ 12-107-6 ગણાનાં શૂરજનસ્તેમાનામ્॥ 12-107-11 એકો રાજા લોભં વૃણુતે। ગણસ્તદાઽસ્મભ્યં ન દદાતી ત્યમર્ષં વૃણુતે॥ 12-107-12 ઇતરેતરં ગણા રાજાનશ્ચ પ્રકર્ષન્તિ॥ 12-107-14 સંઘાતયોગેનૈકમત્યપ્રયોગેણ॥

12-108-0 (68984) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ 12-108-0x (5624) મહાનયં ધર્મપથો બહુશાખશ્ચ ભારત। કિંસ્વિદેવેહ ધર્માણામનુષ્ઠેયતમં મતમ્॥ 12-108-1 (68985) કિં કાર્યં સર્વભૂતાનાં ગરીયો ભવતો મતમ્। યથાઽહં પરમં ધર્મમિહ ચ પ્રેત્ય ચાપ્નુયામ્॥ 12-108-2 (68986) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-108-3x (5625) માતાપિત્રોર્ગુરૂણાં ચ પૂજા બહુમતા મમ। અત્ર વર્તન્નરો લોકાન્યશશ્ચ મહદશ્નુતે॥ 12-108-3 (68987) યદેતે હ્યનુજાનીયુઃ કર્મ તાત સુપૂજિતાઃ। ધર્મં ધર્મવિરુદ્ધં વા તત્કર્તવ્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-108-4 (68988) ન તૈરભ્યનનુજ્ઞાતો ધર્મમન્યં સમાચરેત્। યં મે તેઽભ્યનુજાનીયુઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-108-5 (68989) એત એવ ત્રયો લોકા એત એવાશ્રમાસ્ત્રયઃ। એત એવ ત્રયો વેદા એત એવ ત્રયોઽગ્નયઃ॥ 12-108-6 (68990) પિતાવૈ ગાર્હપત્યોઽગ્નિર્માતાઽગ્નિર્દક્ષણઃ સ્મૃતઃ। ગુરુ વનીયસ્તુ સાઽગ્નિત્રેતા ગરીયસી॥ 12-108-7 (68991) ત્રિષ્વપ્રમાદ્યન્નેતેષુ ત્રીલ્લોઁકાનપિ જેષ્યસિ। પિતૃવૃત્ત્યા ત્વિમં લોકં માતૃવૃત્ત્યા તથા પરમ્॥ 12-108-8 (68992) બ્રહ્મલોકં ગુરોર્વૃત્ત્યા નિયમેન તરિષ્યસિ। સ--ગેતેષુ વર્તસ્વ ત્રિષુ લોકેષુ ભારત॥ 12-108-9 (68993) યશઃ પ્રાપ્સ્યસિ ભદ્રં તે ધર્મં ચ સુમહાફલમ્। નૈતાનતિશયીથાસ્ત્વં નાત્યશ્નીથા ન દૂષયેઃ॥ 12-108-10 (68994) હિયં પરિચરેશ્ચૈવ તદ્વૈ સુકૃતમુત્તમમ્। કીર્તિ પુણ્યં યશો લોકાન્પ્રાપ્સ્યસે ત્વં જનાધિપ॥ 12-108-11 (68995) સર્વે તસ્યાદૃતા લોકા યસ્યૈતે ત્રય આદૃતાઃ। અનાદૃતાસ્તુ યસ્યૈતે સર્વાસ્તસ્યાફલાઃ ક્રિયાઃ॥ 12-108-12 (68996) ન ચાયં ન પરો લોકો ન યશસ્તસ્ય ભારત। અમાનિતા નિત્યમેવ યસ્યૈતે ગુરવસ્ત્રયઃ॥ 12-108-13 (68997) ન ચાસ્મિન્ન પરે લોકે યશસ્તસ્ય પ્રકાશતે। યચ્ચાન્યદપિ કલ્યાણં પારત્રં સમુદાહૃતમ્॥ 12-108-14 (68998) તેભ્ય એવ હિ યત્સર્વં કૃત્યં યન્નિસૃજામ્યહમ્। તદાસીન્મે શતગુણં સહસ્રગુણમેવ ચ। તસ્માન્મે સંપ્રકાશન્તે ત્રયો લોકા યુધિષ્ઠિર॥ 12-108-15 (68999) દશૈવ તુ સદાઽઽચાર્યઃ શ્રોત્રિયાનધિતિષ્ઠતિ। દશાચાર્યાનુપાધ્યાય ઉપાધ્યાયાન્પિતા દશ॥ 12-108-16 (69000) પિતૄન્દશ તુ માતૈકા સર્વાં વા પૃથિવીમપિ। ગુરુત્વેનાભિભવતિ નાસ્તિ માતૃસમો ગુરુઃ॥ 12-108-17 (69001) ગુરુર્ગરીયાન્પિતૃતો માતૃતશ્ચેતિ મે મતિઃ। ઉભૌ હિ માતાપિતરૌ જન્મન્યેવોપયુજ્યતઃ॥ 12-108-18 (69002) શરીરમેતૌ સૃજતઃ પિતા માતા ચ ભારત। આચાર્યશિષ્ટા યા જાતિઃ સાસમ્યગજરામરા॥ 12-108-19 (69003) અવધ્યા હિ સદા માતા પિતા ચાપ્યુપચારિણૌ॥ 12-108-20 (69004) ન સ દુષ્યતિ તત્કૃત્વા ન ચ તે દૂષયન્તિ તમ્। ધર્માય યતમાનાનાં વિદુર્દેવાઃ સહર્ષિભિઃ॥ 12-108-21 (69005) ય આવૃણોત્યવિતથેન કર્મણા ઋતં બ્રુવન્નમૃતં સંપ્રયચ્છન્। તં મન્યેથાઃ પિતરં માતરં ચ તસ્મૈ ન દ્રુહ્યેત્કૃતમસ્ય જાનન્॥ 12-108-22 (69006) વિદ્યાં શ્રુત્વા યે ગુરું નાદ્રિયન્તે પ્રત્યુત્પન્ના મનસા કર્મણા વા। તેષાં પાપં ભ્રૂણહત્યાવિશિષ્ટં નાન્યસ્તેભ્યઃ પાપકૃદસ્તિ લોકે। યથૈવ તે ગુરુભિર્ભાવનીયા સ્તથૈવ તેષાં ગુરવોઽભ્યર્ચનીયાઃ॥ 12-108-23 (69007) તસ્માત્પૂજયિતવ્યાશ્ચ સંવિભજ્યાશ્ચ યત્નતઃ। ગુરવોઽર્ચયિતવ્યાશ્ચ પુરાણં ધર્મમિચ્છતા॥ 12-108-24 (69008) યેન પ્રીણન્તિ પિતરસ્તેન પ્રીતઃ પ્રજાપતિઃ। પ્રીણાતિ જનનીયેન પૃથિવી તેન પૂજિતા॥ 12-108-25 (69009) યેન પ્રીણાત્યુપાધ્યાયસ્તેન સ્યાદ્બ્રહ્મ પૂજિતમ્। માતૃતઃ પિતૃતશ્ચૈવ તસ્માત્પૂજ્યતમો ગુરુઃ॥ 12-108-26 (69010) ઋષયશ્ચ હિ દેવાશ્ચ પ્રીયન્તે પિતૃભિઃ સહ। પૂજ્યમાનેષુ ગુરુષુ તસ્માત્પૂજ્યતમો ગુરુઃ॥ 12-108-27 (69011) કેનચિન્ન ચ વૃત્તેન હ્યવજ્ઞેયો ગુરુર્ભવેત્। ન ચ માતા ન ચ પિતો તાદૃશો યાદૃશો ગુરુઃ॥ 12-108-28 (69012) ન તેઽવમાનમર્હન્તિ ન તેષાં દૂષયેત્કૃતમ્। ગુરૂણામેવ સત્કારં વિદુર્દેવાઃ સહર્ષિભિઃ॥ 12-108-29 (69013) ઉપાધ્યાયં પિતરં માતરં ચ યે વિદ્રુહ્યન્તે મનસા કર્મણા વા। તેષાં પાપં ભ્રૂણહત્યાવિશિષ્ટં તસ્માન્નાન્યઃ પાપકૃદસ્તિ લોકે॥ 12-108-30 (69014) ભૃતો ભર્તારં યો ન વિભિર્તિ પુત્રઃ સ્વયોનિજઃ પિતરં માતરં ચ। તસ્ય પાપં ભ્રૂણહત્યાવિષિષ્ટં તસ્માન્નાન્યઃ પાપકૃદસ્તિ લોકે॥ 12-108-31 (69015) મિત્રદ્રુહઃ કૃતઘ્નસ્ય સ્ત્રીઘ્નસ્ય પિશુનસ્ય ચ। ચતુર્ણામપિ ચૈતેષાં નિષ્કૃતિં નાનુશુશ્રુમ્॥ 12-108-32 (69016) એતત્સર્વં મનુનિર્દેશદૃષ્ટં યત્કર્તવ્યં પુરુષેણેહ કિંચિત્। એતચ્છ્રેયો નાન્યદસ્માદ્વિશિષ્ટં સર્વાન્ધર્માનનુસૃત્યૈતદુક્તમ્॥ ॥ 12-108-33 (69017) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 108॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-108-8 વૃત્ત્યા પૂજ્યા॥ 12-108-21 તત્ વધ્યાનામપિ તેષાં અવધં કૃત્વા। તે આરાધિનોઽપિ પિતૃમાતૃગુરવઃ અવધેન નૈનં દૂષયન્તિ। રાજ્ય હિ વધ્યાનામવધે દુષ્યતિ તદ્વન્નાત્રેત્યર્થઃ। ધર્માય દુષ્ટાનામપિ પિત્રાદીનાં પાલનાય યતમાનાનાં યતમાનાન્દેવા અપ્યનુગ્રાહ્યત્વેન વિદુઃ॥ 12-108-22 આવૃણોતિ અનુગૃહ્ણાતિ। કર્મણા પ્રવચનેન। ઋતં વેદમ્॥ 12-108-32 સ્ત્રીઘ્નસ્ય ગુરુધાતિનઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-108-33 અનુસૃત્યૈકીકૃત્ય। એતત્સારભૂતમ્॥

12-109-0 (69018) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-109-0x (5626) કથં ધર્મે સ્થાતુમિચ્છન્નરો વર્તેત ભારત। તત્ત્વં જિજ્ઞાસમાનાય પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-109-1 (69019) સત્યં ચૈવાનૃતં ચોભે લોકાનાવૃત્ય તિષ્ઠતઃ। તયોઃ કિમાચરેદ્રાજન્પુરુષો ધર્મનિશ્ચિતઃ॥ 12-109-2 (69020) કિંસ્વિત્સત્યં કિમનૃતં કિંસ્વિદ્ધર્મ્યં સનાતનમ્। કસ્મિન્કાલે વદેત્સત્યં કસ્મિન્વાઽપ્યનૃતં વદેત્॥ 12-109-3 (69021) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-109-4x (5627) સત્યસ્ય વચનં સાધુ ન સત્યાદ્વિદ્યતે પરમ્। યત્તુ લોકે સુદુર્જ્ઞેયં તત્તે વક્ષ્યામિ ભારત॥ 12-109-4 (69022) ભવેત્સત્યં ન વક્તવ્યં વક્તવ્યમનૃતં ભવેત્। યત્રાનૃતં ભવેત્સત્યં સત્યં વાઽપ્યનૃતં ભવેત્॥ 12-109-5 (69023) તાદૃશો વર્ધતે પાપો યત્ર સત્યમનિશ્ચિતમ્। સત્યાનૃતે વિનિશ્ચિત્ય તતો ભવતિ ધર્મવિ॥ 12-109-6 (69024) અપ્યનાર્યોઽકૃતપ્રજ્ઞઃ પુરુષોઽપ્યતિદારુણઃ। સુમહત્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યં બલાકોઽન્ધવધાદિવ॥ 12-109-7 (69025) કિમાશ્ચર્યં ચ યન્મૂઢો ધર્મકામોઽપ્યધર્મવિત્। સુમહત્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યં ગઙ્ગાયામિવ કૌશિકઃ॥ 12-109-8 (69026) તાદૃશોઽયમનુપ્રશ્નો યત્ર ધર્મઃ સુદુર્વિદઃ। દુષ્કારં ચાપિ સંખ્યાતું તર્કેણાત્ર વ્યવસ્યતિ॥ 12-109-9 (69027) પ્રભવાર્થાય ભૂતાનાં ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્। યઃ સ્યાત્પ્રભવસંયુક્તઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-10 (69028) `અહિંસા સત્યમક્રોધસ્તપો દાનં દમો મતિઃ। અનસૂયાઽપ્યસામર્થ્યમનીર્ષ્યા શીલમેવ ચ॥ 12-109-11 (69029) એષ ધર્મઃ કુરુશ્રેષ્ઠ કથિતં પરમેષ્ઠિના। બ્રહ્મણા દેવદેવેન અયં ચૈવ સનાતનઃ॥ 12-109-12 (69030) અસ્મિન્ધર્મે સ્થિતો રાજન્નરો ભદ્રાણિ પશ્યતિ। શ્રૌતો વધાત્મકો ધર્મ અહિંસાપરમાર્થિકઃ॥' 12-109-13 (69031) ધારણાદ્ધર્મમિત્યાહુર્ધર્મેણ વિધૃતાઃ પ્રજાઃ। યઃ સ્યાદ્ધારણસંયુક્તઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચઃ॥ 12-109-14 (69032) અહિંસાર્થાય ભૂતાનાં ધર્મપ્રવચનં કૃતમ્। યઃ સ્યાદહિંસાસંયુક્તઃ સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-15 (69033) શ્રુતિં ધર્મં વદન્ત્યન્યે માનાન્યાહુઃ પરે જનાઃ। ન ચ તં સ્વભ્યસૂયામો ન હિ સર્વં વિધીયતે॥ 12-109-16 (69034) યેઽન્યાયેન જિહીર્ષન્તો ધનમિચ્છન્તિ કર્હિચિત્। તેભ્યસ્તુ ન તદાખ્યેયં સ ધર્મ ઇતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-17 (69035) અકૂજનેન ચેન્મોક્ષો નાવકૂજેત્કથંચન। અવશ્યં કૂજિતવ્યં વા શઙ્કેરન્વાઽપ્યકૂજનાત્॥ 12-109-18 (69036) `યેઽન્યે વાઽપ્યનૃતં કુર્યુઃ કુર્યાદેવ વિચારણમ્। શ્રેયસ્તત્રાનૃતં વક્તું સત્યાદિતિ વિચારિતમ્॥ 12-109-19 (69037) અક્ષયાદ્યો વધં રાજન્કુર્યાદેવાવિચારયન્। અબુધ્વાઽનુશયે દોષં શ્રેયસ્તચ્ચાનૃતં ભવેત્॥ 12-109-20 (69038) ન સ્તેનઃ સહ સંબન્ધાન્મુચ્યતે શપથાદપિ।' શ્રેયસ્તત્રાનૃતં વક્તું સત્યાદિતિ હિ ધારણા॥ 12-109-21 (69039) યઃ પાપૈઃ સહ સંબન્ધાન્મુચ્યતે શપથાદપિ। ન ચ તેભ્યો ધનં દદ્યાચ્છક્યે સતિ કથંચન। પાપેભ્યો હિ ધનં દત્તં દાતારમપિ પીડયેત્॥ 12-109-22 (69040) સ્વશરીરોપરોધેન ધનમાદાતુમિચ્છતઃ। સત્યસંપ્રતિપત્ત્યર્થં યદ્બ્રૂયુઃ સાક્ષિણઃ ક્વચિત્। અનુક્ત્વા તત્ર તદ્વાચ્યં સર્વે તેઽનૃતવાદિનઃ॥ 12-109-23 (69041) પ્રાણાત્યયે વિવાહે ચ વક્તવ્યમનૃતં ભવેત્। અર્થસ્ય રક્ષણાર્થાય પરેષાં ધર્મકારણાત્॥ 12-109-24 (69042) પરેષાં સિદ્ધિમાકાઙ્ક્ષન્ન ચ સ્યાદ્ધર્મભિક્ષુકઃ। પ્રતિશ્રુત્ય ન દાતવ્યં શ્વઃ કાર્યસ્તુ બલાત્કૃતઃ॥ 12-109-25 (69043) યઃ કશ્ચિદ્ધર્મસમયાત્પ્રચ્યુતો ધર્મજીવનઃ। દણ્ડેનૈવ સ હન્તવ્યસ્તં પન્થાનં સમાશ્રિતઃ॥ 12-109-26 (69044) ચ્યુતઃ સદૈવ ધર્મેભ્યો ધનવાન્ધર્મમાશ્રિતઃ। કથં સ્વધર્મમુત્સૃજ્ય તમિચ્છેદુપજીવિતુમ્॥ 12-109-27 (69045) સર્વોપાયૈર્નિયન્તવ્યઃ પાપો નિકૃતિજીવનઃ। ધનમિત્યેવ પાપાનાં સર્વેષામિહ નિશ્ચયઃ॥ 12-109-28 (69046) અવિવાહ્યા હ્યસંભોજ્યા નિકૃત્યા નિરયં ગતાઃ। ચ્યુતા દેવમનુષ્યેભ્યો યથા પ્રેતાસ્તથૈવ તે। [નિર્યજ્ઞાસ્તપસા હીના મા સ્મ તૈઃ સહ સંગમઃ॥] 12-109-29 (69047) ધનાદાનાદ્દુઃખતરં જીવિતા ધિક્પ્રયોજનમ્। ઇદં તે રોચતાં ધર્મ ઇતિ વાચ્યં પ્રયત્નતઃ॥ 12-109-30 (69048) ન કશ્ચિદસ્તિ પાપાનાં ધર્મ ઇત્યેષ નિશ્ચયઃ। તથાવિધં ચ યો હન્યાન્ન સ પાપેન લિપ્યતે॥ 12-109-31 (69049) સ્વકર્મણા હતં હન્તિ હત એવ સ હન્યતે। તેષુ યઃ સમયં કશ્ચિત્કુર્વીત હતબુદ્ધિષુ॥ 12-109-32 (69050) યથા કાકાસ્તથૈવ શ્વા તથૈવોપધિજીવનઃ। ઊર્ધ્વં દેહવિમોક્ષાન્તે ભવન્ત્યેતાસુ યોનિષુ॥ 12-109-33 (69051) યસ્મિન્યથા વર્તતિ યો મનુષ્ય સ્તસ્મિંસ્તથા વર્તિતવ્યં સ ધર્મઃ। માયાચારો માયયા બાધિતવ્યઃ સાધ્વાચારઃ સાધુનૈવાભ્યુપેયઃ॥ ॥ 12-109-34 (69052) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ નવાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 109॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-109-6 તાદૃશઃ સત્યાનૃતયોસ્તત્ત્વમજાનન્। તાદૃશો બધ્યતે બાલ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-109-7 અન્ધસ્ય ઘ્નાણચક્ષુષઃ સર્વપ્રાણિવધાયોદ્યતસ્ય વધાદૂલાકો વ્યાધો હિંસ્રસ્વભાવોઽપિ સ્વર્ગં જગામેતિ કર્ણપર્વકથાનુસંધેયા॥ 12-109-8 મૂઢઃ કર્ણપર્વોક્તઃ સત્યવાદીચોરેભ્યઃ સત્યવચનાભિમાનિત્વાન્માર્ગમુપદિશ્ય કાર્પટિકાન્ઘાતિતવાન્। અસૌ ધર્મવિન્નેત્યર્થઃ। કૌશિક ઉલૂકો ગઙ્ગાતીરે સહસ્રશઃ સર્પિણ્યા સ્થાપિતાન્યણ્ડાનિ ભિત્ત્વા મહત્પુણ્યં પ્રાપ। તદભેદને તુ તીક્ષ્ણવિવાણાં સર્પાણાં વૃભ્દ્યા સદ્યો લોકનાશસંભવેત્। સુમહત્પ્રાપ્નુયાત્પાપં ઇતિ ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-109-9 અત્ર ધગલક્ષણે। વ્યવસ્યતિ નિશ્ચિનોતિ॥ 12-109-10 પ્રભવેઽભ્યુદયઃ॥ 12-109-16 શ્રુત્યુક્તોઽર્થઃ સર્વો ધર્મ ઇત્યપિ ન। શ્યેનાદેર્ધર્મત્વાભાવાત્ સર્વંશ્યેનાદ્યતિ નહિ વિધીયતે ધર્મત્વેન ન ચોદ્યતે॥ 12-109-17 ધનમિચ્છન્તિ કસ્યચિ તિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-109-21 વોરેષુ ધનિકં પૃચ્છત્સુ ન વદેત્। વદતો મોક્ષાભાવે ન વેઝીતિ શપથપૂર્વકમપિ વદેત્। તાદૃશસ્થલેઽનૃતે દોષો નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-109-22 તેભ્યઃ સ્તેનેભ્યઃ॥ 12-109-29 મા સંગમઃ સઙ્ગં મા કાર્ષીઃ॥ 12-109-32 સમયં એતાન્હનિધ્યામીતિ વ્રતં યશ્ચિકીર્ષેત્ સ કુર્વીત્। તાદૃશાનાં વધે પુણ્યમસ્તીતિ ભાવઃ॥

12-110-0 (69082) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-110-0x (5636) ક્લિશ્યમાનેષુ ભૂતેષુ તૈસ્તૈર્ભાવૈઃ પૃથક્પૃથક્। દુર્ગાણ્યતિતરેદ્યેન તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 12-110-1 (69083) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-110-2x (5637) આશ્રમેષુ યથોક્તેષુ યથોક્તં યે દ્વિજાતયઃ। વર્તન્તે સંયતાત્માનો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-2 (69084) યે દમ્ભાન્નાચરન્તિ સ્મ યેષાં વૃત્તિશ્ચ સંયતા। વિષયાંશ્ચ નિગૃહ્ણન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-3 (69085) પ્રત્યાહુર્નોચ્યમાના યે ન હિંસન્તિ ચ હિંસિતાઃ। પ્રયચ્છન્તિ ન યાચન્તે દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-4 (69086) વાસયન્ત્યતિથીન્નિત્યં નિત્યં યે ચાનસૂયકાઃ। નિત્યં સ્વાધ્યાયશીલાશ્ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-5 (69087) માતાપિત્રોશ્ચ યે વૃત્તિં વર્તન્તે ધર્મકોવિદાઃ। વર્જયન્તિ દિવાસ્વપ્નં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-6 (69088) યે વા પાપં ન કુર્વન્તિ કર્મણા મનસા ગિરા। નિક્ષિપ્તદણ્ડા ભૂતેષુ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-7 (69089) યે ન લોભાન્નયન્ત્યર્થાન્રાજાનો રજસાઽન્વિતાઃ। વિષયાન્પરિરક્ષન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-8 (69090) સ્વેષુ દારેષુ વર્તન્તે ન્યાયલબ્ધેષ્વૃતાવૃતૌ। અગ્નિહોત્રપરાઃ સન્તો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-9 (69091) આહવેષુ ચ યે શૂરાસ્ત્યક્ત્વા મૃત્યુકૃતં ભયમ્। ધર્મેણ જયમિચ્છન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-10 (69092) યે વદન્તીહ સત્યાનિ પ્રાણત્યાગેઽપ્યુપસ્થિતે। પ્રમાણભૂતા ભૂતાનાં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-11 (69093) કર્માણ્યકુત્સનાર્થાનિ યેષાં વાચશ્ચ સૂનૃતાઃ। યેષામર્થાશ્ચ સાધ્વર્થા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે। 12-110-12 (69094) અનધ્યાયેષુ યે વિપ્રાઃ સ્વાધ્યાયં નૈવ કુર્વતે। તપોનિષ્ઠાઃ સુતપસો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-13 (69095) યે તપશ્ચ તપસ્યન્તિ કૌમારબ્રહ્મચારિણઃ। વિદ્યા વેદવ્રતસ્નાતા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-14 (69096) યે ચ સંશાન્તરજસઃ સંશાન્તતમસશ્ચ યે। સત્વે સ્થિતા મહાભાગા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-15 (69097) યેષાં ન કશ્ચિત્રસતિ ન ત્રસન્તિ હિ કસ્યચિત્। યેષામાત્મસમો લોકો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-16 (69098) પરશ્રિયા ન તપ્યન્તિ યે સન્તઃ પુરુષર્ષભાઃ। ગ્રામ્યાદન્નાન્નિવૃત્તાશ્ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-17 (69099) સર્વાન્દેવાન્નમસ્યન્તિ સર્વધર્માંશ્ચ શૃણ્વતે। યે શ્રદ્દધાનાઃ શાન્તાશ્ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-18 (69100) યે ન માનિત્વમિચ્છન્તિ માનયન્તિ ચ યે પરાન્। માન્યમાનાન્નમસ્યન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-19 (69101) યે ચ શ્રાદ્ધાનિ કુર્વન્તિ તિથ્યાંતિથ્યાં પ્રજાર્થિનઃ। સુવિશુદ્ધેન મનસા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-20 (69102) યે ક્રોધં સંનિયચ્છન્તિ ક્રુદ્ધાન્સંશમયન્તિ ચ। ન ચ રુષ્યન્તિ ભૃત્યાનાં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-21 (69103) મધુ માંસં સ્ત્રિયો નિત્યં વર્જયન્તીહ માનવાઃ। જન્મપ્રભૃતિ મદ્યં ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-22 (69104) યાત્રાર્થં ભોજનં યેષાં સંતાનાર્થં ચ મૈથુનમ્। વાક્ સત્યવચનાર્થં ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-23 (69105) ઈશ્વરં સર્વભૂતાનાં જગતઃ પ્રભવાપ્યયમ્। ભક્તા નારાયણં દેવં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-24 (69106) ય એષ પઝરક્તાક્ષઃ પીતવાસા મહાભુજઃ। સુહૃદ્ધાતા ચ મિત્રં ચ સંબન્ધી ચ તવાચ્યુત॥ 12-110-25 (69107) ય ઇમાન્સકલાઁલ્લોકાંશ્ચર્મવત્પરિવેષ્ટયેત્। ઇચ્છન્પ્રભુરચિન્ત્યાત્મા ગોવિન્દઃ પુરુષોત્તમઃ॥ 12-110-26 (69108) સ્થિતઃ પ્રિયહિતે નિત્યં સ એષ પુરુષોત્તમઃ। રાજંસ્તવ યદુશ્રેષ્ઠો વૈકુણ્ઠઃ પુરુષર્ષભઃ॥ 12-110-27 (69109) ય એનં સંશ્રયન્તીહ ભક્ત્યા નારાયણં હરિમ્। તે તરન્તીહ દુર્ગાણિ ન ચાત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 12-110-28 (69110) ` અસ્મિન્નર્પિતકર્માણઃ સર્વભાવેન ભારત। કૃષ્ણે કમલપત્રાક્ષે દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે। 12-110-29 (69111) લોકરક્ષાર્થમુત્પન્નમદિત્યાં કશ્યપાત્મજમ્। દેવમિન્દ્રં નમસ્યન્તિ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-30 (69112) બ્રહ્માણં લોકકર્તારં યે નમસ્યન્તિ સત્પતિમ્। યષ્ટવ્યં ક્રતુભિર્દેવં દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-31 (69113) યં વિષ્ણુરિન્દ્રઃ શંભુશ્ચ બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ। સ્તુવન્તિ વિવિધૈઃ સ્તોત્રૈર્દેવદેવં મહેશ્વરમ્। સમર્ચયન્તિ યે શશ્વદ્દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥' 12-110-32 (69114) દુર્ગાતિતરણં યે ચ પઠન્તિ શ્રાવયન્તિ ચ। કથયન્તિ ચ વિપ્રેભ્યો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 12-110-33 (69115) ઇતિ કૃત્યસમુદ્દેશઃ કીર્તિતસ્તે મયાઽનઘ। તરતે યેન દુર્ગાણિ પરત્રેહ ચ માનવઃ॥ ॥ 12-110-34 (69116) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 110॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-110-1 ભૂતેષુ ---। દુર્ગાણિ દુસ્તરાણિ॥ 12-110-3 વિષયાન્વિષયાર્થાનિ --॥ 12-110-4 ઉચ્યમાનાઃ નિન્દ્યમાનાઃ॥ 12-110-8 રજસાન્વિતાઃ સન્તોઽર્થાન્ન નયન્તિ ન હરસ્તિ॥ 12-110-23 યાત્રાર્થ જીવનાર્થમ્॥ 12-110-34 કૃત્યસમુદ્દેશઃ કર્તવ્યલેશઃ॥

12-111-0 (69117) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-111-0x (5638) અસૌમ્યાઃ સૌમ્યરૂપેણ સૌમ્યાશ્ચાસૌમ્યરૂપિણઃ। તાદૃશાન્પુરુષાંસ્તાત કથં વિદ્યામહે વયમ્॥ 12-111-1 (69118) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-2x (5639) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। વ્યાઘ્રગોમાયુસંવાદં તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-111-2 (69119) પુરિકાયાં પુરિ પુરા શ્રીમત્યાં પૌરિકો નૃપઃ। પરરિંસાપરઃ ક્રૂરો બભૂવ પુરુષાધમઃ॥ 12-111-3 (69120) સ ત્વાયુષિ પરિક્ષીણે જગામાનીપ્સિતાં ગતિમ્। ગોમાયુત્વં ચ સંપ્રાપ્તો દૂષિતઃ પૂર્વકર્મણા॥ 12-111-4 (69121) સંસ્મૃત્ય પૂર્વજાતિં સ્વાં નિર્વેદં પરમં ગતઃ। ન ભક્ષયન્તિ માંસાનિ પરૈરુપહૃતાન્યપિ॥ 12-111-5 (69122) અહિંસા સર્વભૂતેષુ સત્યવાક્ સુદૃઢવ્રતઃ। ચકાર ચ યથાકાલમાહારં પતિતૈઃ ફલૈઃ॥ 12-111-6 (69123) `પર્ણહારઃ કદાચિચ્ચ નિયમવ્રતવાનપિ। કદા ચદુદકેનાપિ વર્તયન્ન તુ યન્ત્રિતઃ॥' 12-111-7 (69124) શ્મશાને તસ્ય ચાવાસો ગોમાયોઃ સંમતોઽભવત્। જન્મભૂમ્યનુરોધાચ્ચ નાન્યં વા સમરોચયત્॥ 12-111-8 (69125) તસ્ય શૌચમમૃષ્યન્તસ્તે સર્વે સહજાતયઃ। ચાલયન્તિ સ્મ તાં બુદ્ધિં વચનૈઃ પ્રશ્રયોત્તરૈઃ॥ 12-111-9 (69126) વસન્પિતૃવને રૌદ્રે શૌચં લમ્ભિતુમિચ્છસિ। ઇયં વિપ્રતિપત્તિસ્તે યદા ત્વં પિશિતાશનઃ॥ 12-111-10 (69127) તત્સમાનો ભવાત્સમાભિર્ભક્ષ્યં દાસ્યામહે વયમ્। ભુઙ્ક્ષ્વ શૌચં પરિત્યજ્ય યદ્ધિ ભુક્તં તદસ્તિ તે॥ 12-111-11 (69128) ઇતિ તેષાં વચઃ શ્રુત્વા પ્રત્યુવાચ સમાહિતઃ। મધુરૈઃ પ્રશ્રિતૈર્વાક્યૈર્હેતુમદ્ભિરનિષ્ઠુરૈઃ॥ 12-111-12 (69129) અપ્રમાણા પ્રસૂતિર્મે શીલતઃ ક્રિયતે કુલમ્। પ્રાર્થયામિ ચ તત્કર્મ યેન વિસ્તીર્યતે યશઃ॥ 12-111-13 (69130) શ્મશાને યદિ મે વાસઃ સમાધિર્મે નિશામ્યતામ્। આત્મા ફલતિ કર્માણિ નાશ્રમો ધર્મલક્ષણમ્॥ 12-111-14 (69131) આશ્રમે યો દ્વિજં હન્યાદ્દાનં દદ્યાદનાશ્રમે। કિંતુ તત્પાતકં ન સ્યાત્તદ્વા દાનં વૃથા ભવેત્॥ 12-111-15 (69132) ભવન્તઃ સ્વાર્થલોભેન કેવલં ભક્ષણે રતાઃ। અનુબન્ધેષુ યે દોષાસ્તાન્ન પશ્યન્તિ મોહિતાઃ॥ 12-111-16 (69133) અપ્રત્યયકૃતાં ગર્હ્યામર્થાપનયદૂષિતામ્। ઇહ ચામુત્ર ચાનિષ્ટાં તસ્માદ્વૃત્તિં ન રોચયે॥ 12-111-17 (69134) તં શુચિં પણ્ડિતં મત્વા શાર્દૂલઃ ખ્યાતવિક્રમઃ। કૃત્વાઽઽત્મસદૃશીં પૂજાં સાચિવ્યેઽવરયત્સ્વયમ્॥ 12-111-18 (69135) શાર્દૂલ ઉવાચ। 12-111-19x (5640) સૌમ્ય વિજ્ઞાતરૂપસ્ત્વં ગચ્છ યાત્રાં મયા સહ। વ્રિયન્તામીપ્સિતા ભોગાઃ પરિહાર્યાશ્ચ પુષ્કલાઃ॥ 12-111-19 (69136) તીક્ષ્ણા ઇતિ વયં ખ્યાતા ભવન્તં જ્ઞાપયામહે। મૃદુપૂર્વં પ્રશાધિ ત્વં શ્રેયશ્ચાધિગમિષ્યસિ॥ 12-111-20 (69137) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-21x (5641) અથં સંપૂજ્ય તદ્વાક્યં મૃગેન્દ્રસ્ય મહાત્મનઃ। ગોમાયુઃ પ્રશ્રિતં વાક્યં બભાષે કિંચિદાનતઃ॥ 12-111-21 (69138) સદૃશં મૃગરાજૈતત્તવ વાક્યં મદન્તરે। યત્સહાયાન્મૃગયસે ધર્માર્થકુશલાઞ્શુચીન્॥ 12-111-22 (69139) ન શક્યં હ્યનમાત્યેન મહત્ત્વમનુશાસિતુમ્। દુષ્ટામાત્યેન વા વીર શરીરપરિપન્થિના॥ 12-111-23 (69140) સહાયાનનુરક્તાંશ્ચ નયજ્ઞાનુપસંહિતાન્। પરસ્પરમસંતુષ્ટાન્વિજિગીષૂનલોલુપાત્॥ 12-111-24 (69141) અનતીતોપદાન્પ્રાજ્ઞાન્હિતે યુક્તાન્મનસ્વિનઃ। પૂજયેથા મહાભાગ યથા ભ્રાતૃન્યથા પિતૄન્॥ 12-111-25 (69142) ન ત્વેવ મમ સંતોષાદ્રોચતેઽન્યન્મૃગાધિપ। ન કામયે સુખાન્ભોગાનૈશ્વર્યં વા ત્વદાશ્રયમ્॥ 12-111-26 (69143) ન યોક્ષ્યતિ હિ મે શીલં તવ ભૃત્યૈઃ પુરાતનૈઃ। તે ત્યાં વિભેદયિષ્યન્તિ દુઃખશીલા મદન્તરે॥ 12-111-27 (69144) સંશ્રયઃ શ્લાઘનીયસ્ત્વમન્યેષામપિ ભાસ્વતામ્। કૃતાત્મા સુમહાભાગઃ પાપકેષ્વપ્યદારુણઃ॥ 12-111-28 (69145) દીર્ઘદર્શી મહોત્સાહઃ સ્થૂલલક્ષો મહાબલઃ। કૃતે ચામોઘકર્તાઽસિ ભાગ્યૈશ્ચ સમલંકૃતઃ॥ 12-111-29 (69146) કિંતુ સ્વેનાસ્મિ સંતુષ્ટો દુઃખા વૃત્તિરનુષ્ઠિતા। સેવાયાં ચાપિ નાભિજ્ઞઃ સ્વચ્છન્દેન વનેચરઃ॥ 12-111-30 (69147) પ્રાજ્ઞોપક્રોશદોષાશ્ચ સર્વે સંશ્રયવાસિનામ્। વનચર્યા તુ નિઃસઙ્ગા નિર્ભયા વિરવગ્રહા॥ 12-111-31 (69148) નૃપેણ હિયમાણસ્ય યત્તિષ્ઠતિ ભયં હૃદિ। ન તત્તિષ્ઠતિ તુષ્ટાનાં વને મૂલફલાશિનામ્॥ 12-111-32 (69149) પાનીયં વા નિરાયાસં સ્વાદ્વન્નં વા ગુણોત્તરમ્। વિચાર્ય ખલુ પશ્યામિ તત્સુખં યત્ર નિર્વૃત્તિઃ॥ 12-111-33 (69150) અપરાધૈર્ન તાવન્તો ભૃત્યાઃ શિષ્ટા નરાધિપૈઃ। અપજાતૈર્યથા ભૃત્યા દૂષિતાઃ નિધનં ગતાઃ॥ 12-111-34 (69151) યદિ વા તન્મમા કાર્યં મૃગેન્દ્ર યદિ મન્યસે। સમયં કૃતમિચ્છામિ વર્તિતવ્યં યથાવિધિ॥ 12-111-35 (69152) મદીયા માનનીયાસ્તે શ્રોતવ્યં ચ હિતં વચઃ। કલ્પિતા યા ચ મે વૃત્તિઃ સા ભવેત્ત્વયિ સુસ્થિરા॥ 12-111-36 (69153) ન ------- સચિવૈઃ સહ કર્હિચિત્। તીતિમન્તઃ પરીપ્સન્તો વૃથા બ્રૂયુઃ પરે મયિ॥ 12-111-37 (69154) એક એકેન સંગમ્ય રહો બ્રૂયાં હિતં વચઃ। નચ તે શાતિકાર્યેષુ પ્રષ્ટત્ર્યોઽસ્મિ હિતાહિતે॥ 12-111-38 (69155) --- --- પશ્ચાચ્ચ ન હિંસ્યાઃ સચિવાસ્ત્વયા। મદીયાનાં ચ કુપિતો મા ત્વં દણ્ડં નિપાતયેઃ॥ 12-111-39 (69156) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-40x (5642) એવમસ્ત્વિતિ તેનાસૌ મૃગેન્દ્રેણાભિપૂજિતઃ। પ્રાપ્તવાન્મતિસાચિવ્યં ગોમાયુર્વ્યાઘ્રચોદિતઃ॥ 12-111-40 (69157) તં તથા સત્કૃતં દૃષ્ટ્વા યુજ્યમાનં ચ કર્મસુ। પ્રાદ્વિષન્કૃતસંઘાતાઃ પૂર્વભૃત્યા મુહુર્મુહુઃ॥ 12-111-41 (69158) મિત્રબુદ્ધ્યા ચ ગોમાયું સાન્ત્વયિત્વા પ્રવેશ્ય ચ। દોષેષુ સમયાન્નેતુમિચ્છન્ત્યશુભબુદ્ધયઃ॥ 12-111-42 (69159) અન્યથા હ્યુષિતાઃ પૂર્વં પરદ્રવ્યાપહારિણઃ। અશક્તાઃ કિંચિદાહર્તું દ્રવ્યં ગોમાયુયન્ત્રિતાઃ॥ 12-111-43 (69160) વ્યુત્થાનં ચાત્ર કાઙ્ક્ષદ્ભિઃ કથાભિઃ પ્રતિલોભ્યતે। ધનેન મહતા ચૈવ બુદ્ધિરસ્ય વિલોભ્યતે॥ 12-111-44 (69161) ન ચાપિ સ મહાપ્રાજ્ઞસ્તસ્માદ્વૈર્યાચ્ચચાલ હ। અથાસ્ય સમયં કૃત્વા વિનાશાય સ્થિતાઃ પરે॥ 12-111-45 (69162) ઈપ્સિતં તુ મૃગેન્દ્રસ્ય માંસં યત્તત્ર સંસ્કૃતમ્। અપનીય સ્વયં તદ્ધિ તૈર્ન્યસ્તં તસ્ય વેશ્મનિ॥ 12-111-46 (69163) યદર્થં ચાપ્યપહૃતં યેન તચ્ચૈવ મન્ત્રિતમ્। તસ્ય તદ્વિદિતં સર્વં કારણાર્થં ચ મર્ષિતમ્॥ 12-111-47 (69164) સમયોઽયં કૃતસ્તેન સાચિવ્યમુપગચ્છતા। નોપઘાતસ્ત્વયા કાર્યો રાજન્મૈત્રીમિહેચ્છતા `ઇતિ તસ્ય ચ મન્ત્રસ્ય સ્થિત્યર્થં તદુપેક્ષિતમ્॥ 12-111-48 (69165) [ક્ષુધિતસ્ય મૃગેન્દ્રસ્ય ભોક્તુમભ્યુત્થિતસ્ય ચ] ભોજને ચોપહર્તવ્યે તન્માંસં નહ્યદૃશ્યત। મૃગરાજેન ચાજ્ઞપ્તં મૃગ્યતાં ચોર ઇત્યુત॥ 12-111-49 (69166) કૃતકૈશ્ચાપિ તન્માંસં મૃગેન્દ્રાય નિવેદિતમ્। સચિવેનાપનીતં તે વિદુષા પ્રાજ્ઞમાનિના॥ 12-111-50 (69167) સરોષસ્ત્વધ શાર્દૂલઃ શ્રુત્વા ગોમાયુચાપલમ્। બભૂવામર્ષિતો રાજા વધં ચાસ્ય વ્યરોચયત્॥ 12-111-51 (69168) છિદ્રં તુ તસ્ય તદૃષ્ટ્વા પ્રોચુસ્તે પૂર્વમન્ત્રિણઃ। સર્વેષામેવ સોઽસ્માકં વૃત્તિભઙ્ગે પ્રવર્તતે। નિશ્ચિત્યૈવં પુનસ્તસ્ય તે તત્કર્મણ્યવર્તયન્॥ 12-111-52 (69169) ઇદં તસ્યેદૃશં કર્મ કિં તેન ન કૃતં ભવેત્। શ્રુતશ્ચ સ્વામિના પૂર્વં યાદૃશો નૈવ તાદૃશઃ॥ 12-111-53 (69170) વાઙ્ભાત્રેણૈવ ધર્મિષ્ઠઃ સ્વભાવેન તુ દારુણઃ। ધર્મચ્છઝા હ્યયં પાપો વૃથાચારપરિગ્રહઃ॥ 12-111-54 (69171) કાર્યાર્થં ભોજનાદ્યેષુ વ્રતેષુ કૃતવાઞ્શ્રમમ્। યદિ વિપ્રત્યયો હ્યેષ તદિદં દર્શયામ્ તે॥ 12-111-55 (69172) તન્માંસં તૈશ્ચ ગોમાયોસ્તત્ક્ષણાદાશુ ઢૌકિતમ્॥ 12-111-56 (69173) માંસાપનયનં શ્રુત્વા વ્યાઘ્રસ્તેષાં ચ તદ્વચઃ। આજ્ઞાપયામાસ તદા ગોમાયુર્વધ્યતામિતિ॥ 12-111-57 (69174) ગોમાયોર્વ્યસનં શ્રુત્વા શાર્દૂલજનની તતઃ। મૃગરાજં હિતૈર્વાક્યૈઃ સંબોધયિતુમાગમત્॥ 12-111-58 (69175) પુત્ર નૈતત્ત્વયા ગ્રાહ્યં કપટારમ્ભસંયુતમ્। કર્મ સંઘર્ષજૈર્દોષૈર્દુષ્યેતાશુચિભિઃ સુચિઃ॥ 12-111-59 (69176) નોચ્છ્રિતં સહતે કશ્ચિત્પ્રક્રિયા વૈરકારિકા। શુચેરપિ હિ યુક્તસ્ય દોષ એવ નિપાત્યતે॥ 12-111-60 (69177) [મુનેરપિ વનસ્થસ્ય સ્વાનિ કર્માણિ કુર્વતઃ ઉત્પાદ્યન્તે ત્રયઃ પક્ષા મિત્રોદાસીનશત્રવઃ॥] 12-111-61 (69178) લુબ્ધાનાં શુચયો દ્વેષ્યાઃ કાતરાણાં તરસ્વિનઃ। મૂર્ખાણાં પણ્ડિતા દ્વેષ્યા દરિદ્રાણાં મહાધનાઃ। અધાર્મિકાણાં ધર્મિષ્ઠા વિરૂપાણાં સુરૂપિણઃ॥ 12-111-62 (69179) બહ પણ્ડિતા મૂર્ખા લુબ્ધા માયોપજીવિનઃ। આહુંર્દોષમદોષસ્ય બૃહસ્પતિમતેરપિ॥ 12-111-63 (69180) સુન્ય્રસ્તં તે ગૃહે માંસં યદદ્યાપહૃતં તવ। નેચતે દીયમાનં ચ સાધુ તાવદ્વિધીયતામ્॥ 12-111-64 (69181) અસયાઃ સત્યસંકાશાઃ સત્યાશ્ચાસત્યદર્શનાઃ। દૃશ્યન્તે વિવિધા ભાવાસ્તેષુ યુક્તં પરીક્ષણમ્॥ 12-111-65 (69182) તલવદ્દૃશ્યતે વ્યોમ ખદ્યોતો હવ્યવાડિવ। ન ચૈવાસ્તિ તલં વ્યોમ્નિ ખદ્યોતે ન હુતાશનઃ॥ 12-111-66 (69183) તસ્માત્પ્રત્યક્ષદૃષ્ટોઽપિ યુક્તો હ્યર્થઃ પરીક્ષિતુમ્। પરીક્ષ્ય જ્ઞાપયન્નર્થાન્ન પશ્ચાત્પરિતપ્યતે॥ 12-111-67 (69184) ન દુષ્કરમિદં પુત્રં યત્પ્રભુર્ઘાતયેત્પરમ્। શ્લાઘનીયા યશસ્યા ચ લોકે પ્રભવતાં ક્ષમા॥ 12-111-68 (69185) સ્થાપિતોઽયં ત્વયા પુત્ર સામન્તેષ્વપિ વિશ્રુતઃ। દુઃખેનાસાદ્યતે પાત્રં ધાર્યતામેષ તે સુહૃત્॥ 12-111-69 (69186) દૂષિતં પરદોષૈર્હિ ગૃહ્ણીતે યોઽન્યથા શુચિમ્। સ્વયં સંદૂષિતામાત્યઃ ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-111-70 (69187) એતસ્માદરિસંઘાતાદ્ગોમાયોઃ કશ્ચિદાગતઃ। ધર્માત્મા તેન ચાખ્યાતં યથૈતત્કપટં કૃતમ્॥ 12-111-71 (69188) તતો વિજ્ઞાતચારિત્રઃ સત્કૃત્ય સ વિમોક્ષિતઃ। પરિષ્વક્તશ્ચ સસ્નેહં મૃગેન્દ્રેણ પુનઃ પુનઃ॥ 12-111-72 (69189) અનુજ્ઞાય મૃગેન્દ્રં તુ ગોમાયુર્નીતિશાસ્ત્રવિત્। તેનામર્ષેણ સંતપ્તઃ પ્રાયમાસિતુમૈચ્છત॥ 12-111-73 (69190) ગોમાયું તુ સ શાર્દૂલઃ સ્નેહાત્પ્રસૃતલોચનઃ। ન્યવારયત્સ ધર્મિષ્ઠં પૂજયા પ્રતિપૂજયન્॥ 12-111-74 (69191) તં સ ગોમાયુરાલોક્ય સ્નેહાદાગતસંભ્રમઃ। બભાષે પ્રણતો વાક્યં બાષ્પગદ્ગદયા ગિરા॥ 12-111-75 (69192) પૂજિતોઽહં ત્વયા પૂર્વં પશ્ચાચ્ચૈવ વિમાનિતઃ। પરેષામાસ્પદં નીતો વસ્તું નાર્હામ્યહં ત્વયિ॥ 12-111-76 (69193) અસંતુષ્ટાશ્ચ્યુતાઃ સ્થાનાન્માનાત્પ્રત્યવરોપિતાઃ। સ્વયં ચોપદ્રુતા ભૃત્યા યે ચાપ્યુપહિતાઃ પરૈઃ॥ 12-111-77 (69194) પરિક્ષીણાશ્ચ લુબ્ધાશ્ચ ક્રુદ્ધા ભીતાઃ પ્રતારિતાઃ। હૃતસ્વા માનિનો યે ચ ત્યક્તોપાત્તા મહેપ્સવઃ॥ 12-111-78 (69195) સંલાલિતાશ્ચ યે કેચિદ્વ્યસનૌઘપ્રતીક્ષિણઃ। અન્તર્હિતાઃ સોહપૃતાસ્તે સર્વેઽપરસાધનાઃ॥ 12-111-79 (69196) અવમાનેન યુક્તસ્ય સ્થાપિતસ્ય ચ મે પુનઃ। કથં યાસ્યસિ વિશ્વાસમહમેષ્વામિ વા કથમ્॥ 12-111-80 (69197) સમર્થ ઇતિ સંગૃહ્ય સ્થાપયિત્વા પરીક્ષિતઃ। કૃતં ચ સમયં ભિત્ત્વા ત્વયાઽહમવમાનિતઃ॥ 12-111-81 (69198) પ્રથમં યઃ સમાખ્યાતઃ શીલવાનિતિ સંસદિ। ન વાચ્યં તસ્ય વૈગુણ્યં પ્રતિજ્ઞાં પરિરક્ષતા॥ 12-111-82 (69199) એવં ચાવમતસ્યેહ વિશ્વાસં મે ન યાસ્યસિ। ત્વયિ ચાપેતવિશ્વાસે મમોદ્વેગો ભવિષ્યતિ॥ 12-111-83 (69200) શઙ્કિતસ્ત્વમહં ભીતઃ પરે ચ્છિદ્રાનુસારિણઃ। અસ્ત્રિગ્ધાશ્ચૈવ દુસ્તોષાઃ કર્મ ચૈતદ્બહુચ્છલમ્॥ 12-111-84 (69201) દુઃખેન શ્લિષ્યતે ભિન્નં શ્લિષ્ટં દુઃખેન ભિદ્યતે। ભિન્નશ્લિષ્ટે તુ યા પ્રીતિર્ન સા સ્નેહેન વર્ધતે॥ 12-111-85 (69202) કશ્ચિત્તવ હિતે ભર્તુર્દૃશ્યતે ન પરાત્મનઃ। કાર્યાપેક્ષા હિ વર્ન્તતે ભાવસ્ત્રિગ્ધાઃ સુદુર્લભાઃ॥ 12-111-86 (69203) સુદુઃખં પુરુષજ્ઞાનં ચિત્તં હ્યેષાં ચલાચલમ્। સમર્થો વાપ્યશઙ્કો વા શતેષ્વેકોઽધિગમ્યતે॥ 12-111-87 (69204) અકસ્માત્પ્રક્રિયા નૄણામકસ્માચ્ચાપકર્ષણમ્। શુભાશુભે મહત્ત્વં ચ પ્રહર્તું બુદ્ધિલાઘવમ્॥ 12-111-88 (69205) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-111-89x (5643) એવંવિધં સાન્ત્વમુક્ત્વા ધર્મકામાર્થહેતુમત્। પ્રસાદયિત્વા રાજાનં ગોમાયુર્વનમભ્યગાત્॥ 12-111-89 (69206) અગૃહ્યાનુનયં તસ્ય મૃગેન્દ્રસ્ય ચ બુદ્ધિમાન્। ગોમાયુઃ પ્રાયમાસીનસ્ત્યક્ત્વા દેહં દિવં યયૌ॥ ॥ 12-111-90 (69207) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 111॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-111-10 વિપ્રતિપત્તિર્વિપરીતા બુદ્ધિઃ॥ 12-111-16 અનુબન્ધેષુ પરિણામેષુ॥ 12-111-17 અપ્રત્યયોઽસંતોષસ્તેન કૃતામ્। અર્થાપનયો ધર્મહાનિઃ॥ 12-111-19 યાત્રાં રાજકાર્યં ગચ્છ પ્રાપ્નુહિ। પરિહાર્યાશ્ચાનીપ્સિતાઃ॥ 12-111-20 જ્ઞાપયામહે સૂચયામહે॥ 12-111-22 મદન્તરે મન્નિમિત્તમ્॥ 12-111-23 ન શક્યમ્। રાજ્ઞેતિ શેષઃ॥ 12-111-26 -- ----- -- સન્તોશદિતિ ટ. ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-111-27 યોક્ષ્યતિ યોગં પ્રાપ્સ્યતિ। દુઃખશીલા ભવિષ્યન્તિ॥ 12-111-29 સ્થૂલલક્ષો બહુપ્રદઃ॥ 12-111-31 ઉપક્રોધો નિન્દા તજ્જા દોષા ઉપક્રોશદોષાઃ સન્તિ॥ 12-111-33 યત્ર નિર્વૃતિઃ સુખં તત્ખલુ સુખં સ્વર્ગં પશ્યામિ। નિર્વૃતિઃ સુસ્થિતિરિતિ વા॥ 12-111-34 શિષ્ટાઃ કૃતદણ્ડઃ॥ 12-111-46 તસ્ય ગોમાયોર્વેશ્મનિ॥ 12-111-47 તસ્ય ગોમાયોઃ। કારણાર્થં સ્વસ્ય બન્ધવિચ્છેદો ભવત્વિતિ હેતોરિત્યર્થઃ॥ 12-111-51 પરોક્ષસ્ત્વથ ઇતિ ટ. દ. પાઠઃ॥ 12-111-55 વિપ્રત્યયોઽવિશ્વાસઃ॥ 12-111-56 ગોમાયોર્ગૃહે ઢૌકીતં પ્રવેશિતં માંસં પ્રદર્શયામાસુરિત્યર્થઃ। તત્ક્ષણાદેવ દર્શિતં ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-111-58 શાર્દૂલસ્ય વચઃ શ્રુત્વા ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-111-59 સંઘર્ષજૈઃ સ્પર્ધોત્થૈઃ॥ 12-111-60 પ્રક્રિયા પ્રકૃષ્ટં કર્મ॥ 12-111-66 તલવત્ અવાઙ્ભુસ્વકટાહગર્ભવત્॥ 12-111-68 પ્રભવતાં પ્રભૂણામ્॥ 12-111-71 ગોમાયોશ્ચારઃ॥ 12-111-73 પ્રાયં મરણાર્થમુપવેશનં આસિતું આચરિતુમ્॥ 12-111-76 વક્તું નાર્હોસ્મ્યહં ત્વયા ઇતિ ટ. ડ. દ. પાઠઃ॥ 12-111-79 અપરસાશ્ચ અધનાશ્ચેતિ અપરસાધનાઃ। પ્રીતિશૂન્યા નિર્ઘનાશ્ચેત્યર્થઃ॥ 12-111-84 છિદ્રાનુદર્શિનઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-111-87 પુરુષજ્ઞાનં સુદુઃખં દુર્લભં યત એષાં નૃપાણાં ચિત્તં ચલાચલમસ્થિરં ગમ્યતે જ્ઞાયતે સુપુરુષજ્ઞાનં દુર્ધટમિત્યર્થઃ॥ 12-111-88 પ્રક્રિયા મહીકરણં બુદ્ધેર્લાઘવં તુચ્છત્વમેવ હેતુઃ॥ 12-111-89 પ્રસાદયિત્વા પ્રસાદ્ય॥ 12-111-90 અગૃહ્ય અગૃહીત્વા॥

12-112-0 (69208) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-112-0x (5644) કિં પાર્થિવેન કર્તવ્યં કિંચ કૃત્વા સુખી ભવેત્। તન્મમાચક્ષ્વ તત્ત્વેન સર્વધર્મભૃતાં વર॥ 12-112-1 (69209) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-112-2x (5645) હન્ત તેઽહં પ્રવક્ષ્યામિ શૃણુ કાર્યૈકનિશ્ચયમ્। યથા રાજ્ઞેહ કર્તવ્યં યચ્ચ કૃત્વા સુખી ભવેત્॥ 12-112-2 (69210) નચૈવં વર્તિતવ્યં સ્મ યથેદમનુશુશ્રુમ્। ઉષ્ટ્રસ્ય તુ મહદ્વૃત્તં તન્નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 12-112-3 (69211) જાતિસ્મરો મહાનુષ્ટ્રઃ પ્રજાપતિકુલોદ્ભવઃ। તપઃ સુમહદાતિષ્ઠદરણ્યે સંશિતવ્રતઃ॥ 12-112-4 (69212) તપસસ્તસ્ય ચાન્તેઽથ પ્રીતિમાનભવદ્વિભુઃ। વરેણ ચ્છન્દયામાસ તતશ્ચૈનં પિતામહઃ॥ 12-112-5 (69213) ઉષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-112-6x (5646) ભગવંસ્ત્વત્પ્રસાદાન્મે દીર્ઘા ગ્રીવા ભવેદિયમ્। યોજનાનાં શતં સાગ્રમિચ્છેયં ચારિતું વિભો॥ 12-112-6 (69214) એવમસ્વિતિ ચોક્તઃ સ વરદેન મહાત્મના। પ્રતિલભ્ય વરં શ્રેષ્ઠં યયાવુષ્ટ્રઃ સ્વકં વનમ્॥ 12-112-7 (69215) સ ચકાર તદાઽઽલસ્યં વરદાનાત્સુદુર્મતિઃ। ન ચૈચ્છચ્ચિરતું ગન્તું દુરાત્મા કાલમોહિતઃ॥ 12-112-8 (69216) સ કદાચિત્પ્રસાર્યૈવ તાં ગ્રીવાં શતયોજનામ્। ચચાર શ્રાન્તહૃદયો વાતશ્ચાગાત્તતો મહાન્॥ 12-112-9 (69217) સ ગુહાયાં શિરોગ્રીવાં નિધાય પશુરાત્મનઃ। આસ્તે વર્ષમથાભ્યાગાત્સુમહત્પ્લાવયજ્જગત્॥ 12-112-10 (69218) અથ શીતપરીતાઙ્ગો જમ્બુકઃ ક્ષુચ્છ્રમાન્વિતઃ। સદારસ્તાં ગુહામાશુ પ્રવિવેશ જલાર્દિતઃ॥ 12-112-11 (69219) સ દૃષ્ટ્વા માંસજીવી તુ સુભૃશં ક્ષુચ્છ્રમાન્વિતઃ॥ અભક્ષયત્તતો ગ્રીવામુષ્ટ્રસ્ય ભરતર્ષભ॥ 12-112-12 (69220) યદા ત્વબુધ્યતાત્માનં ભક્ષ્યમાણં સ વૈ પશુ। તદા સંકોચને યત્નમકરોદ્ભૃશદુઃખિતઃ॥ 12-112-13 (69221) યાવદૂર્ધ્વમધશ્ચૈવ ગ્રીવાં સંક્ષિપતે પશુઃ। તાવત્તેન સદારેણ જમ્બુકેન સ ભક્ષિતઃ॥ 12-112-14 (69222) સ હત્વા ભક્ષયિત્વા ચ તમુષ્ટ્રં જમ્બુકસ્તદા। વિગતે વાતવર્પે તુ નિશ્ચક્રામ ગુહોદરાત્॥ 12-112-15 (69223) એવં દુર્બુદ્ધિના પ્રાપ્તમુષ્ટ્રેણ નિધનં તદા। આલસ્યસ્ય ક્રમાત્પશ્ય મહાન્તં દોષમાગતમ્॥ 12-112-16 (69224) ત્વમપ્યેવંવિધં હિત્વા યોગેન નિયતેન્દ્રિયઃ। વર્તસ્વ બુદ્ધિમૂલં તુ વિજયં મનુરબ્રવીત્॥ 12-112-17 (69225) બુદ્ધિશ્રેષ્ઠાનિ કર્માણિ બાહુમધ્યાનિ ભારત। તાનિ જઙ્ઘાજઘન્યાનિ ભારપ્રત્યવરાણિ ચ॥ 12-112-18 (69226) રાજ્યં તિષ્ઠતિ દક્ષસ્ય સંગૃહીતેન્દ્રિયસ્ય ચ। [આર્તસ્ય બુદ્ધિમૂલં હિ વિજયં મનુરબ્રવીત્।] ગુપ્તં મન્ત્રં શ્રુતવતઃ સુસહાયસ્ય ચાનઘ॥ 12-112-19 (69227) `અસહાયવતો હ્યર્થા ન તિષ્ઠન્તિ કદાચન।' પરીક્ષિતસહાયસ્ય તિષ્ઠન્તીહ યુધિષ્ઠિર। સહાયયુક્તેન મહી કૃત્સ્ના શક્યા પ્રશાસિતુમ્॥ 12-112-20 (69228) ઇદં હિ સદ્ભિઃ કથિતં વિધિજ્ઞૈઃ પુરા મહેન્દ્રપ્રતિમપ્રભાવઃ। મયાઽપિ ચોક્તં તવ શાસ્ત્રદૃષ્ટ્યા ત્વમપ્રમત્તઃ પ્રચરસ્વ રાજન્॥ ॥ 12-112-21 (69229) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 112॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-112-8 ચરિતું ભક્ષિતુમ્॥ 12-112-17 યોગેનોપાયેન। એવંવિધમાલસ્યમ્॥ 12-112-18 બાહૂપલક્ષિતં શૈર્યમ્। જઙ્ઘોપલક્ષિતં પાદવિહરણમ્। ભારો ભારવહનમ્॥

12-113-0 (69230) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-113-0x (5647) રાજા રાજ્યમનુપ્રાપ્ય દુર્બલો ભરતર્ષભ। અમિત્રસ્યાતિવૃદ્ધસ્ય કથં તિષ્ઠેદસાધનઃ॥ 12-113-1 (69231) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-113-2x (5648) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સરિતાં ચૈવ સંવાદં સાગરસ્ય ચ ભારત॥ 12-113-2 (69232) સુરારિનિલયઃ શશ્વત્સાગરઃ સરિતાં પતિઃ। પપ્રચ્છ સરિતઃ સર્વાઃ સંશયં જાતમાત્મનઃ॥ 12-113-3 (69233) સાગર ઉવાચ। 12-113-4x (5649) સમૂલશાખાન્પશ્યામિ નિહતાન્ક્વાપિ નો દ્રુમાન્। યુષ્માભિરિહ પૂર્ણાભિરન્યાંસ્તત્ર ન વેતસાન્॥ 12-113-4 (69234) અ-પકાયશ્ચાલ્પસારો વેતસઃ કૂલજશ્ચ યઃ। અજ્ઞયા વા નાનીતઃ કિં ચ વા તેન વઃ કૃતમ્॥ 12-113-5 (69235) તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ સર્વાસામેવ વો મતમ્। યથા ચેમાનિ કૂલાનિ હિત્વા નાયાતિ વેતસઃ॥ 12-113-6 (69236) તત્ર પ્રાહ નદી ગઙ્ગા વાક્યમુત્તરમર્થવત્। હેતુમદ્ગ્રાહકં ચૈવ સાગરં સરિતાં પતિમ્॥ 12-113-7 (69237) ગઙ્ગોવાચ। 12-113-8x (5650) તિષ્ઠન્ત્યેતે યથાસ્થાનં નગા હ્યેકનિકેતનાઃ। તતસ્ત્યજન્તિ તત્સ્થાનં પ્રાતિલોમ્યાન્ન વેતસઃ॥ 12-113-8 (69238) વેતસો વેગમાયાન્તં દૃષ્ટ્વા નમતિ નાપરે। સ ચ વેગે હ્યતિક્રાન્તે સ્થાનમાપદ્યતે પુનઃ॥ 12-113-9 (69239) કાલજ્ઞઃ સમયજ્ઞશ્ચ સદાવશ્યશ્ચ નો દ્રુમઃ। અનુલોમવૃત્તિતસ્તબ્ધસ્તેન ત્વાં નૈતિ વેતસઃ॥ 12-113-10 (69240) મારુતોદકવેગેન યે નમન્ત્યુન્નમન્તિ ચ। ઓષધ્યઃ પાદપા ગુલ્મા ન તે યાન્તિ પરાભવમ્॥ 12-113-11 (69241) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-113-12x (5651) યો હિ શત્રોર્વિવૃદ્ધસ્ય પ્રભોર્બન્ધવિનાશને। પૂર્વં ન સહતે વેગં ક્ષિપ્રમેવ વિનશ્યતિ॥ 12-113-12 (69242) સારાસારં બલં વીર્યમાત્મનો દ્વિષતશ્ચ યઃ। જાનન્વિચરતિ પ્રાજ્ઞો ન સ યાતિ પરાભવમ્॥ 12-113-13 (69243) એવમેવ યદા વિદ્વાન્મન્યતે વિપુલં બલમ્। સંશ્રયેદ્વૈતસીં વૃત્તિમેતત્પ્રજ્ઞાનલક્ષણમ્॥ ॥ 12-113-14 (69244) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 113॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-113-4 નિહતાનુન્મૂલિતાન્। કાયિન ઇતિ પાઠે મહાશરીરાન્। અન્યાનલ્પશરીરાન્વેતસાન્ ન હતાન્પશ્યામિ॥ 12-113-5 અવજ્ઞાય ન શક્યો વા ઇતિ દ. પાઠઃ॥ 12-113-8 એકનિકેતનાઃ સ્તબ્ધા ઇત્યર્થઃ। પ્રાતિલોમ્યાદસ્માકં પ્રાતિકૂલ્યાત્॥ 12-113-14 વૈતસીં વૃત્તિમસ્તબ્ધત્વમ્॥

12-114-0 (69245) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-114-0x (5652) વિદ્વાન્મૂઢપ્રગલ્ભેન મૃદુસ્તીક્ષ્ણેન ભારત। આક્રુશ્યમાનઃ સદસિ કથં કુર્યાદરિંદમ્॥ 12-114-1 (69246) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-114-2x (5653) શ્રૂયતાં પૃથિવીપાલ યથૈઽષોર્થોઽવગમ્યતે। સદા સચેતાઃ સહતે નરસ્યેહાલ્પચેતસઃ॥ 12-114-2 (69247) આક્રુશ્ય દૂષ્યમાણશ્ચ સુકૃતં તસ્ય વિન્દતિ। દુષ્કૃતં ચાત્મનો મર્ષી તસ્મિન્નેવ પ્રમાર્જતિ॥ 12-114-3 (69248) ગર્હિતં તમુપેક્ષેત વાશ્યમાનમિવાતુરમ્। લોકે વિદ્વેષમાપન્નો નિષ્ફલં પ્રતિપદ્યતે॥ 12-114-4 (69249) ઇતિ સંશ્લાઘતે નિત્યં તેન પાપેન કર્મણા। ઇદમુક્તો મયા કશ્ચિત્સર્વતો જનસંસદિ। સ તત્ર વ્રીડિતઃ શુષ્કો મૃતકલ્પોઽવતિષ્ઠતે॥ 12-114-5 (69250) શ્લાઘન્નશ્લાઘનીયેન કર્મણા નિરપત્રપઃ। ઉપેક્ષિતવ્યો દાન્તેન તાદૃશઃ પુરુષાધમઃ॥ 12-114-6 (69251) યદ્યદ્બ્રૂયાદલ્પમતિસ્તત્તદસ્ય સહેત્તદા॥ 12-114-7 (69252) પ્રકૃત્યા હિ પ્રશંસન્વા નિન્દન્વા કિં કરિષ્યતિ। વને કાક ઇવાબુદ્ધિર્વાશ્યમાનો નિરર્થકમ્॥ 12-114-8 (69253) યદિ વાગ્ભિઃ પ્રયોગઃ સ્યાત્પ્રયોજ્યઃ પાપકર્મણા। વાગેવાર્થો ભવેત્તસ્ય ન હ્યેવાર્થો જિઘાંસતઃ॥ 12-114-9 (69254) નિષેકં વૈ પરસ્યાસાવાચષ્ટે વૃત્તચેષ્ટયા। મયૂર ઇવ કૌપીનં નૃત્યં સંદર્શયન્નિવ॥ 12-114-10 (69255) યસ્યાવાચ્યં ન લોકેઽસ્મિન્નાકાર્યં ચાપિ કિંચન। વાચં તેન ન સંદધ્યાચ્છુચિઃ સંશ્લિષ્ટકર્મણા॥ 12-114-11 (69256) પ્રત્યક્ષં ગુણવાદી યઃ પરોક્ષં તુ વિનિન્દકઃ। સ માનવઃ શ્વવલ્લોકે નષ્ટલોકપરાયણઃ॥ 12-114-12 (69257) તાદૃગ્દિનશતં ચાપિ યદ્દદાતિ જુહોતિ ચ। પરોક્ષેણાપવાદેન તં નાશયતિ તત્ક્ષણાત્॥ 12-114-13 (69258) તસ્માત્પ્રાજ્ઞો નરઃ સદ્યસ્તાદૃશં પાપચેતસમ્। વર્જયેન્મતિમાન્વર્જ્યં સારમેયામિષં યથા॥ 12-114-14 (69259) પરિવાદં બ્રુવાણો હિ દુરાત્મા વૈ મહાજને। પ્રકાશયતિ દોષાન્સ્વાન્સર્પઃ ફણમિવોન્નતમ્॥ 12-114-15 (69260) તં સ્વકર્મણિ કુર્વાણં પ્રતિકર્તું ય ઇચ્છતિ। ભસ્મકૂટ ઇવાબુદ્ધિઃ ખરો રજસિ મજ્જતિ॥ 12-114-16 (69261) મનુષ્યસાલાવૃકમપ્રશાન્તં જનાપવાદે સતતં નિવિષ્ટમ્। માતઙ્ગમુન્મત્તમિવોન્નદન્તં ત્યજેત તં શ્વાનમિવાતિરૌદ્રમ્॥ 12-114-17 (69262) અનાર્યજુષ્ટે પથિ વર્તમાનં દમાદપેતં વિનયાચ્ચ પાપમ્। અરિવ્રતં નિત્યમભૂતિકામં ધિગસ્તુ તં પાપમતિં મનુષ્યમ્॥ 12-114-18 (69263) પ્રત્યુચ્યમાનસ્ત્વથ ભૂય એવ નિશામ્ય માભૂસ્ત્વમથાર્તરૂપઃ। ઉચ્ચસ્ય નીચેન હિ સંપ્રયોગં વિગર્હયન્તિ સ્થિરબુદ્ધયો યે॥ 12-114-19 (69264) ક્રુદ્ધો દશેદ્વાઽપિ ચ તાડયેદ્વા સ પાંસુભિર્વા વિકિરેત્તુષૈર્વા। વિવૃત્ય દન્તાંશ્ચ વિભીષયેદ્વા સિદ્ધં હિ મૂઢે કુપિતે નૃશંસે॥ 12-114-20 (69265) વિગર્હણાં નાઽપિ દુરાત્મના કૃતાં સહેત યઃ સંસદિ દુર્જનાનામ્। પઠેદિદં ચાપિ નિદર્શનં સદા ન વાઙ્ભયં સ લભતિ કિંચિદપ્રિયમ્॥ ॥ 12-114-21 (69266) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્દશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 114॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-114-1 મૂઢશ્ચાસૌ પ્રગલ્ભશ્ચ તેન॥ 12-114-2 સહતે દુરુક્તમ્॥ 12-114-3 મર્ષી તિતિક્ષુઃ॥ 12-114-4 વાશ્યમાનં રટન્તમ્॥ 12-114-9 યથા વાચા હતો ન હન્યતે એવં વાચા દૂષિતો ન દુષ્યતીત્યર્થઃ॥ 12-114-10 સ એવં વદન્વૃત્તેન ક્રિયયા ચેષ્ટયા વાગાદિવ્યાપારેણ ચ લિઙ્ગેન નિષેકં સ્વમાતરિ રેતઃ સેકં પરસ્ય પરેણ પિતુરન્યેન કૃતમિત્યાચષ્ટે વ્યક્તં કથયતિ। કૌપીનં ગુહ્યપ્રદેશં સંદર્શયન્નિવ નૃત્યં કુર્વન્મયૂરો યથા શ્લાઘતે સમ્યઙ્નૃત્યામીતિ મન્યતે નતુ મમ ગુહ્યં લોકાઃ પશ્યન્તીતિ ત્રપતે એવં સ્વલોપિ મયા સ મહાનમુકસભાયાં દુરુક્તમુક્ત ઇતિ શ્લાઘતે નત્વનેન મમ માતુર્દોષઃ સ્પષ્ટીક્રિયતે મયૈવેતિ ન ત્રપતે ઇત્યર્થઃ॥ 12-114-11 મયૂર ઇવ કાલીનં ઇતિ થ. દ. પાઠઃ। સંશ્લિષ્ટજન્મના ઇતિ ટ.થ. દ. પાઠઃ॥ 12-114-13 તાદૃક્પુમાન્॥ 12-114-14 સારમેયામિષં શુનોમાંસમ્॥ 12-114-15 દોષાન્ જારજત્વાદીન્॥ 12-114-16 ભસ્મકૂટે ભસ્મરાશૌ સ્વર ઇવાબુદ્ધિઃ રજસિ દુઃખે નિમજ્જતિ॥ 12-114-17 સાલાવૃકં શ્વાનમેવ મનુષ્યત્વેન લોકે ગૃહીતમિત્યર્થઃ॥ 12-114-20 કુદ્ધો દશાર્ધેન હિ તાડયેદ્વા ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર દશાર્ધેન સંવૃતાઙ્ગુલિપઞ્ચકેન પાણિનેત્યર્થઃ। ઇદં સર્વં કુપિતમૂઢે સિદ્ધમેવ॥

12-115-0 (69267) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-115-0x (5654) પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સંશયો મે મહાનયમ્। સંછેત્તવ્યસ્ત્વયા રાજન્ભવાન્કુલકરો હિ નઃ॥ 12-115-1 (69268) પુરુષાણામયં તાત દુર્વૃત્તાનાં દુરાત્મનામ્। કથિતો વાક્યસંચારસ્તતો વિજ્ઞાપયામિ તે॥ 12-115-2 (69269) યદ્ધિતં રાજ્યતન્ત્રસ્ય કુલસ્ય ચ સુખોદયમ્। અયત્યાં ચ તદાત્વે ચ ક્ષેમવૃદ્ધિકરં ચ તત્॥ 12-115-3 (69270) પુત્રપૌત્રાભિરામં ચ રાષ્ટ્રવૃદ્ધિકરં ચ યત્। અન્નપાને શરીરે ચ હિતં યત્તદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-115-4 (69271) અભિષિક્તો હિ યો રાજા રાજ્યસ્થો મિત્રસંવૃત। સમુહૃત્સમુપેતો વા સ કથં રઞ્જયેત્પ્રજાઃ॥ 12-115-5 (69272) યો હ્યસત્પ્રગ્રહરતિઃ સ્નેહરાગબલાત્કૃતઃ। ઇન્દ્રિયાણામનીશત્વાદસજ્જનબુભૂષકઃ॥ 12-115-6 (69273) તસ્ય ભૃત્યા વિમુખતાં યાન્તિ સર્વે કુલોદ્ગતાઃ। ન ચ ભૃત્યબલૈરર્થૈઃ સ રાજા સંપ્રયુજ્યતે॥ 12-115-7 (69274) એતન્મે ચિન્તયાનસ્ય રાજધર્માન્દિવાનિશમ્। બૃહસ્પતિસમો બુદ્ધ્યા ભવાઞ્શંસિતુમર્હતિ॥ 12-115-8 (69275) શાસતા પુરુષવ્યાઘ્ર ત્વં નઃ કુલહિતે રતઃ। ક્ષત્તા ચૈકો મહાપ્રાજ્ઞો યો નઃ શંસતિ સર્વદા॥ 12-115-9 (69276) ત્વત્તઃ કુલહિતં વાક્યં શ્રુત્વા રાજ્યહિતોદયમ્। અમૃતસ્યાવ્યયસ્યેવ તૃપ્તઃ સ્વપ્સ્યામ્યહં સુખમ્॥ 12-115-10 (69277) કીદૃશાઃ સન્નિકર્ષસ્થા ભૃત્યાઃ સર્વગુણાન્વિતાઃ। કીદૃશૈઃ કિં કુલીનૈર્વા સહ યાત્રા વિધીયતે॥ 12-115-11 (69278) ન હ્યેકો ભૃત્યરહિતો રાજા ભવતિ રક્ષિતા। રાજ્યં ચેદં જનઃ સર્વસ્તત્કુલીનઃ પ્રશાસતિ॥ 12-115-12 (69279) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-115-13x (5655) ન ચ પ્રશાસ્તું રાજ્યં હિ શક્યમેકેન ભારત॥ 12-115-13 (69280) અસહાયવતા તાત નૈવાર્થાઃ કેચિદપ્યુત। લબ્ધું લબ્ધા હ્યપિ સદા રક્ષિતું ભરતર્ષભ॥ 12-115-14 (69281) યસ્ય ભૃત્યજનઃ સર્વો જ્ઞાનવિજ્ઞાનકોવિદઃ। હિતૈષી કુલજઃ સ્નિગ્ધઃ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-115-15 (69282) મન્ત્રિણો યસ્ય કુલજા અસંહાર્યાઃ સહોષિતાઃ। નૃપતેર્મતિમાપ્સન્તે સત્પથજ્ઞાનકોવિદાઃ॥ 12-115-16 (69283) અનાગતવિધાતારઃ કાલજ્ઞાનવિશારદાઃ। અતિક્રાન્તમશોચન્તઃ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-115-17 (69284) સમદુઃખસુખા યસ્ય સહાયાઃ પ્રિયકારિણઃ। અર્થચિન્તાપરાઃ સભ્યાઃ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-115-18 (69285) યસ્ય નાર્તો જનપદઃ સન્નિકર્ષગતઃ સદા। અક્ષુદ્રઃ સત્પથાલમ્બી સ રાજા રાજ્યભાગ્ભવેત્॥ 12-115-19 (69286) કોશોઽક્ષપટલં યસ્ય કોશવૃદ્ધિકરૈર્નરૈઃ। આપ્તૈસ્તુષ્ટૈશ્ચ પૃષ્ટૈશ્ચ ધાર્યતે સ નૃપોત્તમઃ॥ 12-115-20 (69287) કોષ્ઠાગારમસંહાર્યૈરાપ્તૈઃ સંચયતત્પરૈઃ। પાત્રભૂતૈરલુબ્ધૈશ્ચ પાલ્યમાનં ગુણી ભવેત્॥ 12-115-21 (69288) વ્યવહારશ્ચ નગરે યસ્ય ધર્મફલોદયઃ। દૃશ્યતે શઙ્ખલિખિતઃ સ ધર્મફલભાઙ્ નૃપઃ॥ 12-115-22 (69289) સંગૃહીતમનુષ્યશ્ચ યો રાજા રાજધર્મવિત્। ષઙ્ભાગં પરિગૃહ્ણાતિ સ ધર્મફલમશ્નુતે॥ ॥ 12-115-23 (69290) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 115॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-115-2 અયં નિન્દારૂપઃ॥ 12-115-3 હિનં અનિન્દ્યમ્। આયત્યાં ઉત્તરકાલે। તદાત્વે વર્તમાનાકલે॥ 12-115-5 મિત્રસુહૃદૌ પ્રત્યુપકારમપેક્ષ્યાનપેક્ષ્ય ચોપકર્તારૌ તદ્વાન્। સમુપેતઃ શૌર્યાદિનેતિ શેષઃ॥ 12-115-7 ભૃત્યબલપ્રાપ્યૈરર્થૈર્ધનાદિભિઃ॥ 12-115-14 લબ્ધું લબ્ધાશ્ચ રક્ષિતું શક્યા ઇતિં શેષઃ॥ 12-115-16 અસંહાર્યાઃ ઉત્કોચાદિના અભેદ્યાઃ॥ 12-115-21 કોષ્ઠાગારં ધાન્યાદિસામગ્રીગૃહમ્। ગુણીભવેત્ બહુગુણિભાવં ગચ્છેત્॥ 12-115-22 વ્યવહારઃ અર્થિપ્રત્યર્થિનોર્વિવાદે નિર્ણયઃ। શઙ્ખલિખિત ઇતિ। યથા ફલમાત્રસ્તેને શઙ્ખેન લિખિતસ્ય હસ્તચ્છેદો રાજાનં પ્રતિષેધયિત્વા કારિતસ્તદ્વદિત્યર્થઃ॥

12-116-0 (69291) `યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-116-0x (5656) ન સન્તિ કુલજા યત્ર સહાયાઃ પાર્થિવસ્ય તુ। અકુલીનાશ્ચ કર્તવ્યા ન વા ભરતસત્તમ્॥' 12-116-1 (69292) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-116-2x (5657) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। નિદર્શનં પરં લોકે સજ્જનાચરિતં સદા॥ 12-116-2 (69293) અસ્યૈવાર્થસ્ય સદૃશં યચ્છ્રુતં મે તપોવને। જામદગ્ન્યસ્ય રામસ્ય યદુક્તમૃષિસત્તમૈઃ॥ 12-116-3 (69294) વને મહતિ કસ્મિંશ્ચિદમનુષ્યનિષેવિતે। ઋષિર્મૂલફલાહારો નિયતો નિયતેન્દ્રિયઃ॥ 12-116-4 (69295) દીક્ષાદમપરિશ્રાન્તઃ સ્વાધ્યાયપરમઃ શુચિઃ। ઉપવાસવિશુદ્ધાત્મા સતતં સત્પથે સ્થિતઃ॥ 12-116-5 (69296) તસ્ય સંદૃશ્ય સદ્ભાવમુપવિષ્ટસ્ય ધીમતઃ। સર્વે સત્વાઃ સમીપસ્થા ભવન્તિ વનચારિણઃ॥ 12-116-6 (69297) સિંહા વ્યાઘ્રાઃ સશરભા મત્તાશ્ચૈવ મહાગજાઃ। દ્વીપિનઃ ખઙ્ગભલ્લૂકા યે ચાન્યે ભીમદર્શનાઃ॥ 12-116-7 (69298) તે સુખપ્રશ્નદાઃ સર્વે ભવન્તિ ક્ષતજાશનાઃ। તસ્યર્ષેઃ શિષ્યવચ્ચૈવ ચિત્તજ્ઞાઃ પ્રિયકારિણઃ॥ 12-116-8 (69299) ઉક્ત્વા ચ તે સુખપ્રશ્નં સર્વે યાન્તિ યથાસુખમ્। ગ્રામ્યસ્ત્વેકઃ પશુસ્તત્ર નાજહાત્સ મહામુનિમ્॥ 12-116-9 (69300) ભક્તોઽનુરક્તઃ સતતમુપવાસકૃશોઽબલઃ। ફલમૂલોત્તરાહારઃ શાન્તઃ શિષ્ટાકૃતિર્યથા॥ 12-116-10 (69301) તસ્યર્ષેરુપવિષ્ટસ્ય પાદમૂલે મહામતેઃ। મનુષ્યવદ્ગતો ભાવં સ્નેહબદ્ધોઽભવદ્ભૃશમ્॥ 12-116-11 (69302) તતોઽભ્યયાન્મહારૌદ્રો દ્વીપી ક્ષતજભોજનઃ। શ્વાર્થમત્યર્થમુદ્ધુષ્ટઃ ક્રૂરઃ કાલઇવાન્તકઃ॥ 12-116-12 (69303) લેલિહ્યમાનસ્તૃષિતઃ પુચ્છાસ્ફોટનતત્પરઃ। વ્યાદિતાસ્યઃ ક્ષુધાઃ ભુગ્નઃ પ્રાર્થયાનસ્તદામિષમ્॥ 12-116-13 (69304) દૃષ્ટ્વા તં ક્રૂરમાયાન્તં જીવિતાર્થી નરાધિપ। પ્રોવાચ શ્વા મુનિં તત્ર તચ્છૃણુષ્વ વિશાંપતે॥ 12-116-14 (69305) શ્વશત્રુર્ભગવન્નેષ દ્વીપી માં હન્તુમિચ્છતિ। ત્વત્પ્રસાદાદ્ભયં ન સ્યાદસ્માન્મમ મહામુને। [તથા કુરુ મહાબાહો સર્વજ્ઞસ્ત્વં ન સંશયઃ॥ 12-116-15 (69306) સ મુનિસ્તસ્ય વિજ્ઞાય ભાવજ્ઞો ભયકારણમ્। રુતજ્ઞઃ સર્વસત્વાનાં તમૈશ્વર્યસમન્વિતઃ॥] 12-116-16 (69307) મુનિરુવાચ। 12-116-17x (5658) ન ભયં દ્વીપિનઃ કાર્યં મૃત્યુતસ્તે કથંચન। એષ શ્વરૂપરહિતો દ્વીપી ભવસિ પુત્રક॥ 12-116-17 (69308) તતઃ શ્વા દ્વીપિતાં નીતો જામ્બૂનદનિભાકૃતિ। ચિત્રાઙ્ગો વિસ્ફુરદ્દંષ્ટ્રો વને વસતિ નિર્ભયઃ॥ 12-116-18 (69309) તં દૃષ્ટ્વા સંમુખે દ્વીપી આત્મનઃ સદૃશં પશુમ્। અવિરુદ્ધસ્તતસ્તસ્ય ક્ષણેન સમપદ્યત॥ 12-116-19 (69310) તતોઽભ્યયાન્મહારૌદ્રો વ્યાદિતાસ્યઃ ક્ષુધાન્વિઃ। દ્વીપિનં લેલિહન્વક્રં વ્યાઘ્રો રુધિરલાલસઃ॥ 12-116-20 (69311) વ્યાઘ્રં દૃષ્ટ્વા ક્ષુધા ભુગ્નં દંષ્ટ્રિણં વનચારિણમ્। દ્વીપિ જીવિતરક્ષાર્થમૃષિં શરણમેયિવાન્॥ 12-116-21 (69312) તતઃ સંવાસજં સ્નેહમૃષિણા કુર્વતા તદા। સ દ્વીપી વ્યાઘ્રતાં નીતો રિપુભ્યો બલવત્તરઃ॥ 12-116-22 (69313) તતોઽદૃષ્ટ્વા સ શાર્દૂલો નાભ્યઘ્નત્તં વિશાંપતે। સ તુ શ્ચા વ્યાઘ્રતાં પ્રાપ્ય બલવાન્પિશિતાશનઃ॥ 12-116-23 (69314) ન મૂલફલભોગેષુ સ્પૃહામપ્યકરોત્તદા। યથા મૃગપતિર્નિત્યં પ્રકાઙ્ક્ષતિ વનૌકસઃ। તથૈવ સ મહારાજ વ્યાઘ્રઃ સમભવત્તદા॥ ॥ 12-116-24 (69315) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષોડશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 116॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-116-2 અત્ર ઉત્તમાધમમધ્યમસ્થાનેષુ ક્રમાત્ તએવ યોજ્યા નતુ ઉચ્ચસ્થાને નીચો નિયોજ્ય ઇત્યસ્મિત્રર્થે॥ 12-116-3 અસ્યૈવ વક્ષ્યમાણસ્ય॥ 12-116-6 સત્વાઃ પ્રાણિનઃ॥ 12-116-8 સુખપ્રશ્નદાઃ સુખિનઃ સ્થ ઇતિ પ્રશ્નસ્યોત્તરં સુખિનઃ સ્મઃ ઇતિ તત્પ્રદા ઇત્યર્થઃ॥ 12-116-11 ભાવં ચિત્તમ્॥ 12-116-13 સુધામત્તઃ ઇતિ ડ.થ. પાઠઃ॥ 12-116-17 દ્વીપિનો દ્વીપિરૂપાન્મૃત્યુતઃ॥ 12-116-21 ક્ષુધાભુગ્નં પીડિતમ્॥

12-117-0 (69316) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-117-0x (5659) વ્યાઘ્રશ્વોટજમૂલસ્થસ્તૃપ્તઃ સુપ્તો હતૈર્મૃગૈઃ। નાગભાગાત્તમુદ્દેશં મત્તો મેઘ ઇવોત્થિતઃ॥ 12-117-1 (69317) પ્ર--કરટઃ પ્રાંશુઃ પઝી વિતતકુમ્ભકઃ। સુ--ણો મહાકાયો મેઘગમ્ભીરનિઃ સ્વનઃ॥ 12-117-2 (69318) તં દૃષ્ટ્વા કુઞ્જરં મત્તમાયાન્તં બલગર્વિતમ્। વ્યા હસ્તિભયાન્ત્રસ્તસ્તમૃષિં શરણં યયૌ॥ 12-117-3 (69319) તતોઽનયત્કુઞ્જરત્વં વ્યાઘ્રં તમૃષિસત્તમઃ। મહમેઘોપમં દૃષ્ટ્વા સ ભીતો હ્યભવદ્ગજઃ॥ 12-117-4 (69320) તતઃ કમલષણ઼્ડાનિ સલ્લકીગહનાનિ ચ। વ્ય--રત્સ મુદાયુક્તઃ પઝરેણુવિભૂષિતઃ॥ 12-117-5 (69321) કદચિદ્દમમાણસ્ય હસ્તિનઃ સંમુખં તદા। ઋષેસ્તસ્યોટસ્થસ્ય કાલોઽગચ્છદ્દિવાનિશમ્॥ 12-117-6 (69322) અથાજગામ તં દેશં કેસરી કેસરારુણઃ। ગિન્વિન્દરજો ભીમઃ સિંહો નાગકુલાન્તકઃ॥ 12-117-7 (69323) તં--- સિંહમાયાન્તં નાગઃ સિંહભયાર્દિતઃ। ઋષિં શરણમાપેદે વેપમાનો ભયાતુરઃ॥ 12-117-8 (69324) સ ત-ઃ સિંહતાં નીતો ગજેન્દ્રો મુનિના તદા। તં ચ નાગણયત્સિંહં તુલ્યજાતિસમન્વયાત્॥ 12-117-9 (69325) દૃષ્ટ્વા ચ સોઽભવત્સિંહો વન્યો હિંસન્નવાગ્બલઃ। સ ચાશ્રપેઽવસત્સિંહસ્તસ્મિન્નેવ સુખી વને॥ 12-117-10 (69326) ન ચાન્યે ક્ષુદ્રપશવસ્તપોવનસમીપતઃ। વ્યદૃશ્યન્ત તદા ત્રસ્તા જીવિતાકાઙ્ક્ષિણસ્તથા॥ 12-117-11 (69327) કદાચિત્કાલયોગેન સર્વપ્રાણિવિહિંસકઃ। બલવાન્ક્ષતજાહારો નાનાસત્વભયંકરઃ॥ 12-117-12 (69328) અષ્ટપાદર્ધ્વનયનઃ શરભો વનગોચરઃ। તં સિંહં હન્તુમાગચ્છન્મુનેસ્તસ્ય નિવેશને॥ 12-117-13 (69329) `તં દૃષ્ટ્વા શરભં યાન્તં સિંહઃ પરભયાન્વિતઃ। ઋષિં શરણમાપેદે વેપમાનઃ કૃતાઞ્જલિઃ॥' 12-117-14 (69330) સં મુનિઃ શરભં ચક્રે બલોત્કટમરિંદમ। તતઃ સ શરભો વન્યો મુનેઃ શરભમગ્રતઃ। દૃષ્ટ્વા બલિનમત્યુગ્રં દ્રુતં સંપ્રાદ્રવદ્વનમ્॥ 12-117-15 (69331) સ એવં શરભસ્થાને ન્યસ્તો વૈ મુનિના તદા। મુનેઃ પાર્શ્વગતો નિત્યં શરભઃ સુખમાપ્તવાન્॥ 12-117-16 (69332) તતઃ શરભસંત્રસ્તાઃ સર્વે મૃગગણા વનાત્। દિશઃ સંપ્રાદ્રવત્રાજન્ભયાજ્જીવિતકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 12-117-17 (69333) શરભોઽપ્યતિસંહૃષ્ટો નિત્યં પ્રાણિવધે રતઃ। ફલમૂલાશનં કર્તું નૈચ્છત્સ પિશિતાશનઃ॥ 12-117-18 (69334) તતઃ ક્ષુદ્રસમાચારો બલેન ચ સમન્વિતઃ। ઇયેષ તં મુનિં હન્તુમકૃતજ્ઞઃ કૃતાન્વયઃ॥ 12-117-19 (69335) `ચિન્તયામાસ ચ તદા શરભઃ શ્વાનપૂર્વકઃ॥ 12-117-20 (69336) અસ્ય પ્રભાવાત્સંપ્રાપ્તો વાઙ્ભાત્રેણૈવ કેવલમ્। શરભત્વં સુદુષ્પ્રાપં સર્વભૂતભયંકરમ્॥ 12-117-21 (69337) અન્યેઽપ્યત્ર ભયત્રસ્તાઃ સન્તિ સત્વા ભયાર્દિતાઃ। મુનિમાશ્રિત્ય જીવન્તો મૃગાઃ પક્ષિગણાસ્તથા॥ 12-117-22 (69338) તેષામપિ કદાચિચ્ચ શરભત્વં પ્રયચ્છતિ। સર્વસત્વોત્તમં લોકે બલં યત્ર પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-117-23 (69339) પક્ષિણામપ્યયં દદ્યાત્કદાચિદ્ગારુડં બલમ્॥ 12-117-24 (69340) યાવદન્યસ્ય સંપ્રીતઃ કારુણ્યં તુ સમાશ્રિતઃ। ન દદાતિ બલં તુષ્ટઃ સત્વસ્યાન્યસ્ય કસ્યચિત્॥ 12-117-25 (69341) તાવદેનમહં વિપ્રં વધિષ્યામિ ચ શીઘ્રતઃ। સ્થાતું મયા શક્યમિહ મુનિઘાતાન્ન સંશયઃ॥' 12-117-26 (69342) તતસ્તેન તપઃશક્ત્યા વિદિતો જ્ઞાનચક્ષુષા। વિજ્ઞાય ચ મુનિઃ પ્રાજ્ઞસ્તતઃ શાપં પ્રયુક્તવાન્॥ 12-117-27 (69343) `અહમગ્નિપ્રભો નામ મુનિર્ભૃગુકુલાન્વયઃ। મનસા નિર્દહેયં ચ જગત્સંધારયામિ ચ॥ 12-117-28 (69344) મમ વશ્યં જગત્સર્વં દેવા યચ્ચ ચરાચરમ્। સન્તિ દેવાશ્ચ યે ભીતાઃ સ્વધર્મં ન ત્યજન્તિ યે। સ્વધર્માચ્ચલિતાન્સર્વાન્વાઙ્ભાત્રેણાપિ નિર્દહે॥ 12-117-29 (69345) કિમઙ્ગ ત્વં મયા નીતઃ શરભત્વમનામયમ્। ક્રૂરઃ સ સર્વભૂતેષુ હીનશ્ચાશુચિરેવ ચ॥' 12-117-30 (69346) શ્વા ત્વં દ્વીપિત્વમાપન્નો દ્વીપી વ્યાઘ્રત્વમાગતઃ। વ્યાઘ્રાન્નાગો મદપટુર્નાગઃ સિંહત્વમાગતઃ॥ 12-117-31 (69347) સિંહસ્ત્વં બલમાપન્નો ભૂયઃ શરભતાં ગતઃ। મયા સ્નેહપરીતેન વિસૃષ્ટો ન કુલાન્વયઃ॥ 12-117-32 (69348) યસ્માદેવમપાપં માં પાપ હિંસિતુમિચ્છસિ। તસ્માત્સ્વયોનિમાપન્નઃ પુનઃ શ્વાનો ભવિષ્યસિ॥ 12-117-33 (69349) તતો મુનિજનદ્વેષ્ટા દુષ્ટાત્મા પ્રાકૃતોઽબુધઃ। ઋષિણા શરભઃ શપ્તસ્તદ્રૂપં પુનરાપ્તવાન્॥ ॥ 12-117-34 (69350) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 117॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-117-1 મૃગૈસ્તૃપ્તઃ॥ 12-117-9 સમન્વયાત્સંબન્ધાત્॥ 12-117-19 તતો રુધિરતર્ષેણ બલિના શરભોઽન્વિતઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-117-31 મદપટુઃ પ્રવહન્મદઃ॥ 12-117-32 વિસૃષ્ટો વિવિધેન રૂપેણ ત્વં સૃષ્ટઃ। ન તુ ત્વં કુલાન્વયઃ। તેન તેન કુલેનાન્વયઃ સંબન્ધો યસ્ય સ કુલાન્વયસ્તાદૃશસ્ત્વં ન ભવસિ॥ 12-117-33 શ્વૈવ ત્વં હિ ભવિષ્યસીતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-118-0 (69351) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-118-0x (5660) સ શ્વા પ્રકૃતિમાપન્નઃ પરં દૈન્યમુપાગમત્। ઋષિણા હુંકૃતઃ પાપસ્તપોવનબહિષ્કૃતઃ॥ 12-118-1 (69352) એવં રાજ્ઞા મતિમતા વિદિત્વા શીલશૌચતામ્। આર્જવં પ્રકૃતિં સત્વં શ્રુતં વૃત્તં કુલં દમમ્॥ 12-118-2 (69353) અનુક્રોશં બલં વીર્યં પ્રભાવં પ્રશમં ક્ષમામ્। ભૃત્યાયેમન્ત્રિણો યોગ્યાસ્તત્ર સ્થાપ્યાઃ સુરક્ષિતાઃ॥ 12-118-3 (69354) નાષરીક્ષ્ય મહીપાલઃ પ્રકર્તું ભૃત્યમર્હતિ। અકુલીનનરાકીર્ણો ન રાજા સુખમેધતે॥ 12-118-4 (69355) કુલજઃ પ્રાકૃતો રાજંસ્તત્કુલીનતયા સદા। ન પાપે કુરુતે બુદ્ધિં નિન્દ્યમાનોઽપ્યનાગસિ॥ 12-118-5 (69356) અકુલીનસ્તુ પુરુષઃ પ્રાકૃતઃ સાધુસંક્ષયાત્। દુર્લભૈશ્વર્યતાં પ્રાપ્તો નિન્દિતઃ શત્રુતાં વ્રજેત્॥ 12-118-6 (69357) `કાકઃ શ્વાનોઽકુલીનશ્ચ બિડાલઃ સર્પ એવ ચ। અકુલીના ચ યા નારી તુલ્યાસ્તે પરિકીર્તિતાઃ॥ 12-118-7 (69358) લોકપાલાઃ સદોદ્વિગ્નાઃ પશ્યન્ત્યકુલજાન્યથા। નારીં વા પુરુષં વાઽથ શીલં તત્રાપિ કારણમ્॥ 12-118-8 (69359) દુષ્કુલીના ચ યા સ્ત્રી સ્યાદ્દુષ્કુલીનશ્ચ યઃ પુમ। અહિંસાશીલસંયોગાદ્ધર્મશ્ચાઽઽકુલતાં વ્રજેત્॥ 12-118-9 (69360) ધર્મં પ્રતિ મહારાજ શ્લોકાનાહ બૃહસ્પતિઃ। શૃણુ સર્વાન્મહીપાલ હૃદિ તાંશ્ચ કરિષ્યસિ॥ 12-118-10 (69361) અસિતં સિતકર્માણં યથા દાન્તં તપસ્વિનમ્। વૃત્તસ્થમપિ ચણ્ડાલં તં દેવા બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 12-118-11 (69362) યદિ ઘાતયતે કશ્ચિત્પાપસત્વં પ્રજાહિતઃ। સર્વસત્વહિતાર્થાય ન તેનાસૌ વિહિંસકઃ॥ 12-118-12 (69363) દ્વીપિનં શરભં સિંહં વ્યાઘ્રં કુઞ્જરમેવ ચ। મહિષં ચ વરાહં ચ સૂકરં શ્વાનપન્નગાન્॥ 12-118-13 (69364) ગોબ્રાહ્મણહિતાર્થાય બાલસ્ત્રીરક્ષણાય ચ। વૃદ્ધાતુરપરિત્રાણે યો હિનસ્તિ સ ધર્મવિત્॥ 12-118-14 (69365) બ્રાહ્મણઃ પાપકર્મા ચ મ્લેચ્છો વા ધાર્મિકઃ શુ વઃ। શ્રેયાંસ્તત્ર ભવેન્મ્લેચ્છો બ્રાહ્મણઃ પાપકૃત્તમઃ॥ 12-118-15 (69366) દુષ્કુલીનઃ કુલીનો વા યઃ કશ્ચિચ્છીલવાન્નરઃ। પ્રકૃતિં તસ્ય વિજ્ઞાય સ્થિરાં વા યદિ વાઽસ્થિરામ્॥ 12-118-16 (69367) શીલં વાઽનુત્તમં કર્મ કુર્યાદ્રાજા સમાહિતઃ। નિયુઞ્જીત મહીપાલો દુર્વૃત્તં પાપકર્મસુ॥' 12-118-17 (69368) કુલીનં શિક્ષિતં પ્રાજ્ઞં જ્ઞાનવિજ્ઞાનકોવિદમ્। સર્વશાસ્ત્રાર્થતત્ત્વજ્ઞં સહિષ્ણું દેશજં તથા॥ 12-118-18 (69369) કૃતજ્ઞં બલવન્તં ચ ક્ષાન્તં દાન્તં જિતેન્દ્રિયમ્। અલુબ્ધં લબ્ધસંતુષ્ટં સ્વામિમિત્રબુભૂષકમ્॥ 12-118-19 (69370) સચિવં દેશકાલજ્ઞં સર્વસંગ્રહણે રતમ્। સંસ્કૃતં યુક્તવચનં હિતૈષિણમતન્દ્રિતમ્॥ 12-118-20 (69371) યુક્તાચારં સ્વવિષયે સંધિવિગ્રહકોવિદમ્। શસ્તં ત્રિવર્ગવેત્તારં પૌરજાનપદપ્રિયમ્॥ 12-118-21 (69372) સેનાવ્યૂહનતત્ત્વજ્ઞં બલહર્ષણકોવિદમ્। ઇઙ્ગિતાકરાતત્ત્વજ્ઞં યાત્રાસેનાવિશારદમ્॥ 12-118-22 (69373) હસ્તિશિક્ષાશ્વતત્ત્વજ્ઞમહંકારવિવર્જિતમ્। પ્રગલ્ભં દક્ષિણં દાન્તં બલિનં યુક્તમન્ત્રિણમ્॥ 12-118-23 (69374) ચૌક્ષં ચૌક્ષજનાકીર્ણં સુવેષં સુખદર્શનમ્। નાયકં નીતિકુશલં ગુણૈઃ ષઙ્ભિઃ સમન્વિતમ્॥ 12-118-24 (69375) અસ્તબ્ધં પ્રશ્રિતં શ્લક્ષ્ણં મૃદુવાદિનમેવ ચ। ધીરં મહર્દ્ધિ ચ દેશકાલોપપાદકમ્॥ 12-118-25 (69376) સચિ યઃ પ્રકુરુતે ન ચૈનમવમન્યતે। તસ્ય વિસ્તીર્યતે રાજ્યં જ્યોત્સ્ના ગ્રહપતેરિવ॥ 12-118-26 (69377) એતૈરેવ ગુણૈર્યુક્તો રાજા શાસ્ત્રવિશારદઃ। એષ્ટવ્યો ધર્મપરમઃ પ્રજાપાલનતત્પરઃ॥ 12-118-27 (69378) ધીરો મર્ષી શુચિઃ શીઘ્રઃ કાલે પુરુષકારવિત્। શુશ્રૂષુઃ શ્રુતવાઞ્શ્રોતા ઊહાપોહવિશારદઃ॥ 12-118-28 (69379) મેધાવી ધારણાયુક્તો યથાન્યાયોપપાદકઃ। દાન્તઃ સદા પ્રિયાભાષી ક્ષમાવાંશ્ચ વિપર્યયે॥ 12-118-29 (69380) નાતિચ્છેત્તા સ્વયંકારી શ્રદ્ધાલુઃ સુખદર્શનઃ। આર્તહસ્તપ્રદો નિત્યમાપ્તામાત્યો નયે રતઃ॥ 12-118-30 (69381) નાહંવાદી નનિર્દ્વન્દ્વો નયત્કિંચનકારકઃ। કૃતે કર્મણ્યમોઘાનાં કર્તા ભૃત્યજનપ્રિયઃ॥ 12-118-31 (69382) સંગૃહીતજનોઽસ્તબ્ધઃ પ્રસન્નવદનઃ સદા। ત્રાતા ભૃત્યજનાપેક્ષી ન ક્રોધી સુમહામનાઃ॥ 12-118-32 (69383) યુક્તદણ્ડો ન નિર્દણ્ડો ધર્મકાર્યાનુશાસનઃ। ચારનેત્રઃ પ્રજાવેક્ષી ધર્માર્થકુશલઃ સદા॥ 12-118-33 (69384) રાજા ગુણશતાકીર્ણ એષ્ટવ્યસ્તાદૃશો ભવેત્। યોધાશ્ચૈવ મનુષ્યેન્દ્ર સર્વૈર્ગુણગણૈર્વૃતાઃ॥ 12-118-34 (69385) અન્વેષ્ટવ્યાઃ સુપુરુષાઃ સહાયા રાજ્યધારણે। ન વિમાનયિતવ્યાસ્તે રાજ્ઞા વૃદ્ધિમભીપ્સતા॥ 12-118-35 (69386) યોધાઃ સમરશૌણ્ડીરાઃ કૃતજ્ઞાઃ શાસ્ત્રકોવિદાઃ। ધર્મશાસ્ત્રસમાયુક્તાઃ પદાતિજનસંવૃતાઃ॥ 12-118-36 (69387) અર્થમાનવિવૃદ્ધાશ્ચ રથચર્યાવિશારદાઃ। ઇષ્વસ્ત્રકુશલા યસ્ય તસ્યેયં નૃપતેર્મહી॥ 12-118-37 (69388) `જ્ઞાતીનામનવજ્ઞાનં ભૃત્યેષ્વશઠતા તથા। નૈપુણં ચાર્થચર્યાસુ યસ્યૈતે તસ્ય સા મહી॥ 12-118-38 (69389) આલસ્યં ચૈવ નિદ્રા ચ વ્યસનાન્યતિહાસ્યતા। યસ્તૈતાનિ ન વિદ્યન્તે તસ્યૈવ સુચિરં મહી॥ 12-118-39 (69390) વૃદ્ધસેવી મહોત્સાહો વર્ણાનાં ચૈવ રક્ષિતા। ધર્મચર્યાઃ સદા યસ્ય તસ્યેયં સુચિરં મહી॥ 12-118-40 (69391) નીતિવર્ત્માનુસરણં નિત્યમુત્થાનમેવ ચ। રિપૂણામનવજ્ઞાનં તસ્યેયં સુચિરં મહી॥ 12-118-41 (69392) ઉત્થાનં ચૈવ દૈવં ચ તયોર્નાનાત્વમેવ ચ॥ મનુના વર્ણિતં પૂર્વં વક્ષ્યે શૃણુ તદેવ હિ॥ 12-118-42 (69393) ઉત્થાનં હિ નરેન્દ્રાણાં બૃહસ્પતિરભાષત। નયાનયવિધાનજ્ઞઃ સદા ભવ કુરૂદ્વહ॥ 12-118-43 (69394) દુર્હૃદાં છિદ્રદર્શી યઃ સુહૃદામુપકારવાન્। વિશેષવિચ્ચ ભૃત્યાનાં સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ ' 12-118-44 (69395) સર્વસંગ્રહણે યુક્તો નૃપો ભવતિ યઃ સદા। ઉત્થાનશીલો મન્ત્રાઢ્યઃ સ રાજા રાજસત્તમઃ॥ 12-118-45 (69396) શક્યા ચાશ્વસહસ્રેણ વીરારોહેણ ભારત। સંગૃહીતમનુષ્યેણ કૃત્સ્ના જેતું વસુંધરા॥ ॥ 12-118-46 (69397) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 118॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-118-6 અકુલીનસ્તુ નિન્દામાત્રેણ શત્રુતાં વ્રજેત્। સાધુસંશ્રશ્ચાદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-118-19 સ્વામિનો મિત્રાણાં બુભૂષકં ઐશ્વર્યલિપ્સુમ્॥ 12-118-20 સર્વસંગ્રહણે પ્રાણિમાત્રરઞ્જને॥ 12-118-24 ચૌક્ષં શુદ્ધમ્॥ 12-118-28 મર્ષી ક્ષમી॥ 12-118-29 વિપર્યયેઽક્ષમાવતિ અપકારિણિ ક્ષમાવાન્॥ 12-118-31 નનિર્દ્વન્દ્વો નનિષ્પરિગ્રહઃ॥ 12-118-33 ચારનેત્રઃ પરાપેક્ષી ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-118-37 અભયા ગજપૃષ્ઠસ્થાઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-119-0 (69398) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-119-0x (5661) એવં ગુણયુતાન્ભૃત્યાન્સ્વેસ્વે સ્થાને નરાધિપઃ। નિયોજયતિ કૃત્યેષુ સ રાજ્યફલમશ્નુતે॥ 12-119-1 (69399) ન વા સ્વસ્થાનમુત્ક્રમ્ય પ્રમાણમપિ સત્કૃતમ્। આરોપ્ય ચાપિ સ્વસ્થાનમુત્ક્રમ્યાન્યત્પ્રપદ્યતે॥ 12-119-2 (69400) સ્વજાતિગુણસંપન્નાઃ સ્વેષુ ધર્મેષ્વવસ્થિતાઃ। પ્રકર્તવ્યા હ્યમાત્યાસ્તુ નાસ્થાને પ્રક્રિયા ક્ષમા॥ 12-119-3 (69401) અનુરૂપાણિ કર્માણિ ભૃત્યેભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ। સ ભૃત્યગુણસંપન્નં રાજા ફલમુપાશ્નુતે॥ 12-119-4 (69402) શરભઃ શરભસ્થાને સિંહઃ સિંહ ઇવોત્થિતઃ। વ્યાઘ્રો વ્યાઘ્ર ઇવ સ્થાપ્યો દ્વીપી દ્વીપી યથા તથા॥ 12-119-5 (69403) કર્મસ્વિહાનુરૂપેષુ ન્યસ્યા ભૃત્યા યથાવિધિ। પ્રતિલોમં ન ભૃત્યાસ્તે સ્થાપ્યાઃ કર્મફલૈષિણા॥ 12-119-6 (69404) યઃ પ્રમાણમતિક્રમ્ય પ્રતિલોમં નરાધિપઃ। ભૃત્યાન્સ્થાપયતેઽબુદ્ધિર્ન સ રઞ્જયતે પ્રજાઃ॥ 12-119-7 (69405) ન બાલિશા ન ચ ક્ષુદ્રા નાપ્રાજ્ઞા નાજિતેન્દ્રિયાઃ। નાકુલીના જનાઃ પાર્શ્વે સ્થાપ્યા રાજ્ઞા ગુણૈષિણા॥ 12-119-8 (69406) સાધવઃ કુલજાઃ શૂરા જ્ઞાનવન્તોઽનસૂયકાઃ। અક્ષુદ્રાઃ શુચયો દક્ષાઃ સ્યુર્નરાઃ પારિપાર્શ્વકાઃ॥ 12-119-9 (69407) ઉદ્ભૂતાસ્તત્પરાઃ શાન્તાશ્ચૌક્ષાઃ પ્રકૃતિજાઃ શુભાઃ। સ્વેસ્વે સ્થાનેઽનુપાકૃષ્ટાસ્તે સ્યૂ રાજ્ઞો બહિશ્ચરાઃ॥ 12-119-10 (69408) સિંહસ્ય સતતં પાર્શ્વે સિંહ એવ જનો ભવેત્। અસિંહઃ સિંહસહિતઃ સિંહવલ્લભતે ફલમ્॥ 12-119-11 (69409) યસ્તુ સિંહઃ શ્વભિઃ કીર્ણઃ સિંહકર્મફલે રતઃ। ન સ સિંહફલં ભોક્તું શક્તઃ શ્વભિરુપાસિતઃ॥ 12-119-12 (69410) એવ મેતૈર્મનુષ્યેન્દ્ર શૂરૈઃ પ્રાજ્ઞૈર્બહુશ્રુતૈઃ। કુલીનૈઃ સહ શક્યેત કૃત્સ્ના જેતું વસુંધરા॥ 12-119-13 (69411) નાવૈદ્યો નાનૃજુઃ પાર્શ્વે નાપ્રાજ્ઞો ના મહાયશાઃ। સંગ્રાહ્યો વસુધાપાલૈર્ભૃત્યો ભૃત્યવતાં વર॥ 12-119-14 (69412) વાણવદ્વિસૃતા યાન્તિ સ્વામિકાર્યપરા નરાઃ। યે ભૃત્યાઃ પાર્થિવહિતાસ્તેષુ સાન્ત્વં સદા ચરેત્॥ 12-119-15 (69413) કોશશ્ચ સતતં રક્ષ્યો યત્નમાસ્થાય રાજભિઃ। કોશમૂલા હિ રાજાનઃ કોશવૃદ્ધિકરો ભવેત્॥ 12-119-16 (69414) કોષ્ઠાગારં ચ તે નિત્યં સ્ફીતં ધાન્યૈઃ સુસંચિતૈઃ। સદા ત્વં સત્સુ સંન્યસ્તધનધાન્યપકો ભવ। 12-119-17 (69415) નિત્યયુક્તાશ્ચ તે ભૃત્યા ભવન્તુ રણકોવિદાઃ। વાજિનાં ચ પ્રયોગેષુ વૈશારદ્યમિહેષ્યતે॥ 12-119-18 (69416) જ્ઞાતિબન્ધુજનાવેક્ષી મિત્રસંબન્ધિસત્કૃતઃ। પૌરકાર્યહિતાન્વેક્ષઈ ભવ કૌરવનન્દન॥ 12-119-19 (69417) એષા તે નૈષ્ઠિકી બુદ્ધિઃ પ્રજ્ઞા ચાભિહિતા મષા। શ્વાતે નિદર્શનં તાત કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-119-20 (69418) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 119॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-119-1 એવં નીચાનનીચે નૈવ યોજયેત્॥ 12-119-7 અબુદ્ધિરિતિ ચ્છેદઃ॥ 12-119-10 બહિશ્ચરાઃ પ્રાણા ઇવેતિ શેષઃ॥ 12-119-15 વિસૃતાઃ અપરાવર્તિનઃ॥

12-120-0 (69476) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-120-0x (5664) રાજવૃત્તાન્યનેકાનિ ત્વયા પ્રોક્તાનિ ભારત। પૂર્વૈઃ પૂર્વનિયુક્તાનિ રાજધર્માર્થવેદિભિઃ॥ 12-120-1 (69477) તદેવ વિસ્તરેણોક્તં પૂર્વવૃત્તં સતાં મતમ્। પ્રણેયં રાજધર્માણાં પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ॥ 12-120-2 (69478) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-120-3x (5665) રક્ષણં સર્વભૂતાનામિતિ ક્ષાત્રં પરં મતમ્। તદ્યથા રક્ષણં કુર્યાત્તથા શૃણુ મહીપતે॥ 12-120-3 (69479) યથા બર્હાણિ ચિત્રાણિ બિભર્તિ ભુજગાશનઃ। તથા બહુવિધં રાજા રૂપં કુર્વીત્ ધર્મવિત્॥ 12-120-4 (69480) તૈક્ષ્ણ્યં જિહ્નત્વમાદાનં સત્યમાર્જવમેવ ચ। મધ્યસ્થાઃ સત્વમાતિષ્ઠંસ્તથા વૈ સુખમૃચ્છતિ॥ 12-120-5 (69481) યસ્મિન્નર્થે યથૈવ સ્યાત્તદૂર્ણં રૂપમાદિશેત્। બહુરૂપસ્ય રાજ્ઞો હિ સૂક્ષ્મોઽપ્યર્થો ન સીદતિ॥ 12-120-6 (69482) નિત્યં રક્ષિતમન્ત્રઃ સ્યાદ્યથા મૂકઃ શરચ્છિખી। શ્લક્ષ્ણાક્ષરગતઃ શ્રીમાન્ભવેચ્છાસ્ત્રવિશારદઃ॥ 12-120-7 (69483) આયવ્યયેષુ યુક્તઃ સ્યાજ્જલસ્રવણેષ્વિવ। શૈલાદ્વર્ષોદકાનીવ દ્વિજાન્સિદ્ધાન્સમાશ્રયેત્। આત્માર્થં હિ સદા રાજા કુર્યાદ્ધર્મધ્વજોત્તમમ્॥ 12-120-8 (69484) નિત્યમુદ્યતદણ્ડઃ સ્યાદાચારે ચાપ્રમાદવાન્। લોકે ચાયવ્યયૌ દૃષ્ટ્વા વૃક્ષાદ્વૃક્ષમિવાવ્રજેત્॥ 12-120-9 (69485) આજ્ઞાવાન્સ્યાત્સ્વયૂથ્યેષુ ભૌમાનિ ચરણૈઃ કિરન્। જતિપક્ષઃ પરિસ્પન્દેત્પ્રેક્ષેદ્વૈકલ્યમાત્મનઃ॥ 12-120-10 (69486) દોષાન્વિવૃણુયાચ્છત્રોઃ પરપક્ષાંશ્ચ સૂદયેત્। ક નનેષ્વિવ પુષ્પાણિ બહિરર્થાન્સમાચરેત્॥ 12-120-11 (69487) ઉચ્છ્રિતાનાશ્રયેત્સ્ફૂતાન્નરેન્દ્રાનચલોપમાન્। શ્રયેચ્છાયામિવ જ્ઞાતિં ગુપ્તં શરણમાશ્રયેત્॥ 12-120-12 (69488) પ્રાવૃષીવાસિતગ્રીવો માદ્યેત નિશિ નિર્જને। માયૂરેણ ગુણેનૈવ સ્ત્રીભિરારક્ષિતશ્ચરેત્॥ 12-120-13 (69489) ન જહ્યાચ્ચ તનુત્રાણં રક્ષેદાત્માનમાત્મના। ચારભૂમિષ્વિવ તતાન્પાશાંશ્ચ પરિવર્જયેત્॥ 12-120-14 (69490) પ્રણયેદ્વાઽપિ તાં ભૂમિં પ્રણશ્યેદ્ગ્રહણે પુનઃ। `એવં મયૂરધર્મેણ વર્તયન્સતતં નરઃ।' હન્યાત્ક્રુદ્ધાનતિવિષાંસ્તાઞ્જિહ્મગતયોઽહિતાઃ॥ 12-120-15 (69491) નાસૂયેચ્ચાવગર્હ્યાણિ સન્નિવાસાન્નિવાસયેત્। સદા બર્હિસમં કામં પ્રશસ્તં કૃતમાચરેત્। સર્વતશ્ચાદદેત્પ્રજ્ઞાં પતઙ્ગં ગહનેષ્વિવ॥ 12-120-16 (69492) એવં મયૂરવદ્રાજા સ્વરાજ્યં પરિપાલયેત્। આત્મબુદ્ધિકરીં નીતિં વિદધીત વિચક્ષણઃ॥ 12-120-17 (69493) આત્મસંયમનં બુદ્ધ્યા પરબુદ્ધ્યા વિચારણામ્। બુદ્ધ્યા ચાત્મગુણપ્રાપ્તિરેતચ્છાસ્ત્રનિદર્શનમ્॥ 12-120-18 (69494) પરં વિશ્વાસયેત્સામ્ના સ્વશક્તિં ચોપલક્ષયેત્। આત્મનઃ પરિમર્શેન બુદ્ધિં બુદ્ધ્યા વિચારયેત્॥ 12-120-19 (69495) સાન્ત્વયોગમતિઃ પ્રાજ્ઞઃ કાર્યાકાર્યપ્રયોજનકઃ। નિગૂઢબુદ્ધેર્ધીરસ્ય વક્તવ્યે વક્ષ્યતે તથા॥ 12-120-20 (69496) સંનિકૃષ્ટાં કથાં પ્રાજ્ઞો યદિ બુદ્ધ્યા બૃહસ્પતિઃ। સ્વભાવમેષ્યતે તપ્તં કૃષ્ણાયસમિવોદકે॥ 12-120-21 (69497) અનુયુઞ્જીત સત્યાનિ સર્વાણ્યેવ મહીપતિઃ। આગમૈરુપદિષ્ટાનિ સ્વસ્ય ચૈવ પરસ્ય ચ॥ 12-120-22 (69498) મૃદું ક્રૂરં તથા પ્રાજ્ઞં શૂરં ચાર્થવિધાનવિત્। સ્વકર્મણિ નિયુઞ્જીત યે ચાન્યે વચનાધિકાઃ॥ 12-120-23 (69499) અપ્યદૃષ્ટાનિ યુક્તાનિ સ્વાનુરૂપેષુ કર્મસુ। સર્વાંસ્તાનનુવર્તેત સ્વરાંસ્તન્ત્રીરિવાયતાઃ॥ 12-120-24 (69500) ધર્માણામવિરોધેન સર્વેષાં પ્રિયમાચરેત્। મમાયમિતિ રાજા યઃ સપર્વત ઇવાચલઃ॥ 12-120-25 (69501) વ્યવહારં સમાધાય સૂર્યો રશ્મીનિવાયતાન્। ધર્મમેવાભિરક્ષેત કૃત્વા તુલ્યે પ્રિયાપ્રિયે॥ 12-120-26 (69502) કુલપ્રકૃતિદેશાનાં ધર્મજ્ઞાન્મૃદુભાષિણઃ। મધ્યે વયસિ નિર્દોષાન્હિતે યુક્તાઞ્જિતક્લમાન્॥ 12-120-27 (69503) અલુબ્ધાઞ્શિક્ષિતાન્દાન્તાન્ધર્મેષુ પરિનિષ્ઠિતાન્। સ્થાપયેત્સર્વકાર્યેષુ રાજા સર્વાર્થરક્ષિણઃ॥ 12-120-28 (69504) એતેન ચ પ્રકારેણ કૃત્યાનામાગતિં ગતિમ્। યુક્ત્યા સમનુતિષ્ઠેન તુષ્ટશ્ચારૈઃ પુરસ્કૃતઃ॥ 12-120-29 (69505) અમોઘક્રોધહર્શસ્ય સ્વયં કૃત્યાઽનુદર્શિનાઃ। આત્મપ્રત્યયકોશસ્ય વસુદૈવ વસુંધરા॥ 12-120-30 (69506) વ્યક્તશ્ચાનુગ્રહો યસ્ય યથોક્તશ્ચાપિ નિગ્રહઃ। ગુપ્તાત્મા ગુપ્તરાષ્ટ્રસ્ય સ રાજા રાજધર્મવિત્॥ 12-120-31 (69507) નિત્યં રાષ્ટ્રમવેક્ષેત ગોભિઃ સૂર્ય ઇવાતપન્। ચારાંશ્ચાનુચરાન્વિદ્યાત્તથા બુદ્ધ્યા સ્વયં ચરેત્॥ 12-120-32 (69508) કાલપ્રાપ્તમુપાદદ્યાન્નાર્થં રાજા પ્રસૂચયેત્। અહન્યહનિ સંદુહ્યાન્મહીં ગામિવ બુદ્ધિમાન્॥ 12-120-33 (69509) યથાક્રમેણ પુષ્પેભ્યશ્ચિનોતિ મધુ ષટ્પદઃ। તથા દ્રવ્યમુપાદાય રાજા કુર્વીત સંચયમ્॥ 12-120-34 (69510) યદ્ધિ ગુપ્તાવશિષ્ટં સ્યાત્તદ્વિત્તં ધર્મકામયોઃ। સંચયાન્ન વિસર્ગી સ્યાદ્રાજા શાસ્ત્રવિદાત્મવાન્॥ 12-120-35 (69511) નાર્થમલ્પં પરિભવેન્નાવમન્યેત શાત્રવાન્। બુદ્ધ્યાઽનુબુદ્ધ્યા ચાત્માનં ન ચાબુદ્ધેષુ વિશ્વસેત્॥ 12-120-36 (69512) ધૃતિર્દાક્ષ્યં સંયમો બુદ્ધિરાત્મા ધૈર્યં શૌર્યં દેશકાલાપ્રમાદઃ। અલ્પસ્ય વા મહતો વા વિવૃદ્ધૌ ધનસ્યૈતાન્યષ્ટ સમિંધનાનિ॥ 12-120-37 (69513) અગ્નિસ્તોકો વર્ધતેઽપ્યાજ્યસિક્તો બીજં ચૈકં બહુસહસ્રમેતિ। ક્ષયોદયૌ વિપુલૌ સન્નિયમ્યૌ તસ્માદલ્પં નાવમન્યેત વિત્તમ્॥ 12-120-38 (69514) બાલોઽપ્યબાલઃ સ્થવિરો રિપુર્યઃ। સદા પ્રમત્તં પુરુષં નિહન્યાત્। કાલેનાન્યસ્તસ્ય મૂલં હરેત્ કાલજ્ઞાનં પાર્થિવાના વરિષ્ઠમ્॥ 12-120-39 (69515) હરેત્કીર્તિ ધર્મમસ્યોપરુન્ધ્યા દર્થે વિઘ્નં વીર્યમસ્યોપહન્યાત્। રિપુર્દ્વેષ્ટા દુર્બલો વા બલી વા તસ્માચ્છત્રોર્નૈવ બિભ્યેદ્યથાત્મા॥ 12-120-40 (69516) ક્ષયં શત્રોઃ સંચયં પાલનં વા ઉભાવર્થૌ સહિતૌ ધર્મકામૌ। તતશ્ચાન્યન્મતિમાન્સંદધીત તસ્માદ્રાજા બુદ્ધિમન્તં શ્રયેત॥ 12-120-41 (69517) બુદ્ધિર્દીપ્તા બલવન્તં હિનસ્તિ બલં બુદ્ધ્યા પાલ્યતે વર્ધમાનમ્। શત્રુર્બુદ્ધ્યા સીદતે પીડ્યમાનો બુદ્ધિપૂર્વં કર્મ યત્તત્પ્રશસ્તમ્॥ 12-120-42 (69518) સર્વાન્કામાન્કામયાનો હિ ધીરઃ સત્વેનાલ્પેનાપ્નુતે હીનદોષઃ। યશ્ચાત્માનં પ્રાર્થયતેઽર્થ્યમાનૈઃ શ્રેયઃ પાત્રં પૂરયતે ચ નાલ્પમ્॥ 12-120-43 (69519) તસ્માદ્રાજા પ્રગૃહીતઃ પ્રજાસુ મૂલં લક્ષ્મ્યાઃ સર્વશો હ્યાદદીત। દીર્ઘં કાલં હ્યપિ સંપીડ્યમાનો વ્યુષ્યાત્સંપદ્વ્યવસાયેન શક્ત્યા॥ 12-120-44 (69520) વિદ્યા તપો વા વિપુલં ધનં વા સર્વં હ્યેતદ્વ્યવસાયેન શક્યમ્। બ્રહ્માયત્તં નિવસતિ દેહવત્સુ તસ્માદ્વિદ્યાદ્વ્યવસાયં પ્રભૂતમ્॥ 12-120-45 (69521) યત્રાસતે મતિમન્તો મનસ્વિનઃ શક્રો વિષ્ણુર્યત્ર સરસ્વતી ચ। વસન્તિ ભૂતાનિ ચ યત્ર નિત્યં તસ્માદ્વિદ્વાન્નાવમન્યેત દેહમ્॥ 12-120-46 (69522) લુબ્ધં હન્યાત્સંપ્રદાનાદ્ધિ નિત્યં લુબ્ધસ્તૃપ્તિં પરવિત્તસ્ય નૈતિ। સર્વો લુબ્ધઃ સર્વગુણોપભોગો યોઽર્થૈર્હીનો ધર્મકામૌ જહાતિ॥ 12-120-47 (69523) ધનં ભોગં પુત્રદારં સમૃદ્ધિં સર્વં લુબ્ધઃ પ્રાર્થયતે પરેષામ્। લુબ્ધે દોષાઃ સંભવન્તીહ સર્વે તસ્માદ્રાજા ન પ્રગૃહ્ણીત્ લુબ્ધમ્॥ 12-120-48 (69524) સંદર્શનેન પુરુષં જઘન્યમપિ ચોદયેત્। આરમ્ભાન્દ્વિષતાં પ્રાજ્ઞઃ સર્વાર્થાંશ્ચ પ્રસૂદયેત્॥ 12-120-49 (69525) ધર્માન્વિતેષુ વિજ્ઞાતા મન્ત્રગુપ્તિંશ્ચ પાણ્ડવ। આપ્તો રાજન્કુલીનશ્ચ પર્યાપ્તો રાષ્ટ્રસંગ્રહે॥ 12-120-50 (69526) વિવિપ્રયુક્તાન્નરદેવધર્મા નુક્તાન્સમાસેન નિબોધ બુદ્ધ્યા। ઇમાન્વિદધ્યાદનુસૃત્ય યો વૈ રાજા મહીં પાલયિતું સ શક્તઃ॥ 12-120-51 (69527) સુનીતિજં યસ્ય વિધાનજં સુખં ધર્મપ્રણીતં વિધિવત્પ્રસિદ્ધ્યતિ। ન નિન્દ્યતે તસ્ય ગતિર્મહીપતે સ વિન્દતે રાજ્યસુખં હ્યનુત્તમમ્॥ 12-120-52 (69528) ધનૈર્વિશિષ્ટાન્મતિશીલપૂજિતા ન્ગુણોપપન્નાન્યુધિ દૃષ્ટવિક્રમાન્। ગુણેષુ યુક્તાનચિરાદિવાત્મવાં સ્તતોઽભિસંધાય નિહન્તિ શાત્રવાન્॥ 12-120-53 (69529) પશ્યેદુપાયાન્વિવિધેષુ કર્મસુ ન ચાનુપાયેન મતિં નિવેશયેત્। શ્રિયં વિશિષ્ટાં વિપુલં યશો ધનં ન દોષદર્શી પુરુષઃ સમશ્નુતે॥ 12-120-54 (69530) પ્રીતિપ્રવૃત્તિં વિનિવર્તનં ચ સુહૃસુ વિજ્ઞાય વિચાર્ય ચોભયોઃ। યદેવ મિત્રં ગુરુભારમાવહે ત્તદેવ સુસ્નિગ્ધમુદાહરેદ્બુધઃ॥ 12-120-55 (69531) એતાન્મયોક્તાંશ્ચર રાજધર્મા ન્નૃણાં ચ ગુપ્તૌ મતિમાદધત્સ્વ। અવાપ્સ્યસે પુણ્યફલં સુખેન સર્વો હિ લોકો નૃપ ધર્મમૂલઃ॥ ॥ 12-120-56 (69532) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ વિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 120॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-120-2 રાજધર્માણાં રાજધર્મવિદાં મતં યદ્વિસ્તરેણોક્તં તદેવ પ્રણેયં પ્રકર્ષેણ નેતું વોઢુ શક્યં સંક્ષિપ્તમિત્યર્થઃ। પ્રણયં રાજધર્માણામિતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-120-4 બર્હાણિ પક્ષાન્। ભુજગાશનો મયૂરઃ॥ 12-120-5 તૈક્ષ્ણ્યં ક્રૂરત્વમ્। જિહ્મત્વં કોટિલ્યમ્॥ 12-120-6 યસ્મિંન્નર્થે દણ્ડેઽનુગ્રહે વા। રૂપમાદિશેદ્દર્શયેત્॥ 12-120-7 શરચ્છિસ્વી શરત્કાલમયૂરઃ॥ 12-120-8 યુક્તોઽવહિતઃ સ્યાત્। વર્ષોદકાનિ વૃષ્ટ્યા જનિતાનિ મહાનદીજલાનિ। અર્થકામઃ શિખાં રાજા કુર્યાદ્ધર્મધ્વજોપમામ્ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર શિખાં યોગ્યલિઙ્ગં ક્રૂરત્વાદિકં કુર્યાત્ પ્રકાશયેદિત્યર્થઃ॥ 12-120-9 લોકે ચાયવ્યયૌ દૃષ્ટ્વા વૃહદ્વૃક્ષમિવાસ્રવદિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર બૃહન્તો વૃક્ષા યત્ર તદ્વૃહદ્વક્ષં તાલવનમ્। આસ્રવત્ રસં પ્રસ્રવત્। યથા રસગ્રાહી પ્રદેશવિશેષે એવ પ્રહૃત્ય રસં ગૃહ્ણીતિ નતુ કૃત્સ્નવૃક્ષચ્છેદેનેક્ષુકાણ્ડાદિવત્તતો રસં જિઘૃક્ષતિ। એવં પ્રજાનામાયવ્યયૌ જ્ઞાત્વા તા જીવયંસ્તાભ્યો ધનરસમાદદ્યાદિત્યર્થઃ॥ 12-120-10 ભૌમાનિ પરેષાં સસ્યાનિ ચરણૈરશ્વાદિગમનૈઃ કિરન્ નાશયન્નિત્યર્થઃ॥ 12-120-13 અસિતગ્રીવો મયૂરઃ॥ 12-120-14 ચારૈર્દર્શિતાસુ ભૂમિષુ ધાત્રીસૌવિદલ્લસૂપકારાદિષુ પરૈર્ભેદિતેષુ તતાન્વિષાદીન્પાશાન્॥ 12-120-15 પાશજ્ઞાને સતિ તાં કપટભૂમિં પ્રતિપદ્યાત્માનં પ્રણયેત્પ્રાપયેત્તદાનશ્યેદેવ। વાશબ્દ એવાર્થે॥ 12-120-16 સન્નિવાસાન્દૃઢમૂલાન્પક્ષા નમાત્યાદીન્ શૂરાંશ્ચ વાસયેત્સ્થાપયેત્। બર્હિસમં મયૂરતુલ્યં કામં યથેષ્ટં પ્રશસ્તં કૃતં પ્રશસ્તાં ક્રિયાં પક્ષાણાં વિસ્ફારણમાચરેત્। પતઙ્ગં શલભસમૂહો યથા ગહનેષુ પતતિ ગહનં ચ નિષ્પન્નં કરોતિ એવં સંભૂય શત્રૂરાષ્ટ્રે પતિતવ્યમિત્યર્થઃ॥ 12-120-18 બુદ્ધ્યા આત્મનઃ સંયમનં ઇત્થમેવ કર્તું યુક્તં નિયમં કુર્યાત્। પરબુદ્ધ્યા ચ તત્રૈવાર્થે સંવાદિતયા તસ્યાર્થસ્ય વિચારણં દૃઢતરો નિશ્ચયઃ કાર્યઃ। બુદ્ધ્યા શાસ્ત્રોત્થધિયા આત્મગુણસ્ય પૂર્વોક્તનિશ્ચયહેતોઃ પ્રાપ્તિર્ભવતિ। એતદેવ શાસ્ત્રસ્ય નિદર્શનં પ્રયોજનં યત્કાર્યક્ષોદક્ષમતા બુદ્ધેરિત્યર્થઃ॥ 12-120-19 આત્મનઃ સ્વસ્ય પરિમર્શેન સર્વતોઽતીતાનાગતવિચારેણ બુદ્ધિં કાર્યનિશ્ચયં બુદ્ધ્યા ઊહાપોહકૌશલરૂપયા મેધયા વિચારયેત્સાધકબાધકભૂમૌ સંચારયેત્॥ 12-120-21 પ્રાજ્ઞો બુદ્ધ્યા બૃહસ્પતિસમોઽપિ સન્ યદિ નિકૃષ્ટાં કથાં નિર્બુદ્ધિત્વવાદં પ્રાપ્નુયાત્તર્હિ સદ્યએવ યુક્ત્યા સ્વભાવં સ્વાસ્થ્યં એષ્યતે। ઉદકે પ્રક્ષિપ્તં તપ્તાયસં શૈત્યમિવ॥ 12-120-33 ન અર્થં પ્રસૂચયેત્ અર્થવૃત્તાં ન જ્ઞાપયેત્॥ 12-120-35 સંચયાન્ન વિસર્ગી સ્યાત્। કોશાદ્ધનં ન દદ્યાદપિતૂપર્યાહૃતમેવેત્યર્થઃ॥ 12-120-37 આત્મા દેહઃ। દેશે કાલે વાઽપ્રમાદ ઇત્યેકમ્॥ 12-120-39 અબાલઃ અહીનઃ। અન્યઃ સંપન્નઃ॥ 12-120-41 ધર્મકામૌ બુદ્ધ્યા સંદધીત સંધિં વા કુર્યાત્। અન્યત્ વિગ્રહાદિકં કુર્યાત્॥ 12-120-42 વર્ધમાનં ક્ષીયમાણમ્॥ 12-120-43 અલ્પેનાપિ સત્વેન બલેન। અર્થ્યમાનૈર્યુક્તમ્। આત્માનં પ્રાર્થયતે। લુબ્ધો દૃપ્તશ્ચ ભવતીત્યર્થઃ। શ્રેયઃ પાત્રં ન પૂરયતે તતઃ શ્રેયોઽપસર્પતીત્યર્થઃ॥ 12-120-44 પ્રગૃહીતઃ સ્રિગ્ધઃ। લક્ષ્મ્યાઃ મૂલં અર્થં સર્વશઃ સર્વાભ્યઃ સંપીઢ્યમાનઃ સંપીડ્યન્॥ 12-120-45 વ્યવસ યેન ઉદ્યોગેન વિદ્યાત્ લભેત્॥ 12-120-46 અનુદ્યોગેન જન્મ ન નાશ્યેદિત્યાહ યત્રેતિ॥ 12-120-47 સમૃદ્ધિં ચ પ્રાપ્યાપીતિ શેષઃ। ધનં ઉત્કોચરૂપમ્॥ 12-120-52 વિધાનજં દૈવપ્રાપ્તમ્॥ 12-120-53 ગુણોપપન્નાઞ્શૌર્યાદિયુક્તાન્। ગુણેષુ સંધિવિગ્રહાદિષુ આત્મવાનપ્રમત્તઃ॥ 12-120-54 દોષદર્શી નિર્દોષષ્વેપીતિ શેષઃ॥ 12-120-55 ઉદાહરેત્પ્રશંસેત્॥ 12-120-56 ચરાનુતિષ્ઠ। આદધત્સ્વ આધત્સ્વા। દધ ધારણે ઇત્યસ્ય રૂપમ્॥

12-121-0 (69533) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-121-0x (5666) અયં પિતામહેનોક્તો રાજધર્મઃ સનાતનઃ। કીદૃશશ્ચ મહાદણ્ડો દણ્ડે સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-121-1 (69534) દેવતાનામૃષીણાં ચ પિતૄણાં ચ મહાત્મનામ્। યક્ષરક્ષઃ પિશાચાનાં મર્ત્યાનાં ચ વિશેષતઃ॥ 12-121-2 (69535) સર્વેષાં પ્રાણિનાં લોકે તિર્યક્ષ્વપિ નિવાસિનામ્। સર્વસ્યાપિ મહાતેજા દણ્ડઃ શ્રેયાનિતિ પ્રભો॥ 12-121-3 (69536) ઇત્યેતદુક્તં ભવતા દણ્ડે વૈ સચરાચરમ્। પશ્યતાં લોક આયત્તં સસુરાસુરમાનુષમ્। એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું તત્ત્વેન ભરતર્ષભ॥ 12-121-4 (69537) કો દણ્ડઃ કીદૃશો દણ્ડઃ કિંરૂપઃ કિંપરાયણઃ। કિમાત્મકઃ કથંભૂતઃ કતિમૂર્તિઃ કથં પ્રભુઃ॥ 12-121-5 (69538) જાગર્તિ ચ કથં દણ્ડઃ પ્રજાસુ વિહિતાત્મકઃ। કશ્ચ પૂર્વાપરમિદં જાગર્તિ પ્રતિપાલયન્॥ 12-121-6 (69539) કશ્ચ વિજ્ઞાયતે પૂર્વઃ કો વરો દણ્ડસંજ્ઞિતઃ। કિંસંસ્થશ્ચાભવદ્દણ્ડઃ કા ચાસ્ય ગતિરિષ્યતે॥ 12-121-7 (69540) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-121-8x (5667) શૃણુ કૌરવ્ય યો દણ્ડો વ્યવહારો યથા ચ સઃ। યસ્મિન્હિ સર્વમાયત્તં સ ધર્મ ઇતિ કેવલઃ॥ 12-121-8 (69541) ધર્મસ્યાર્થે મહારાજ વ્યવહાર ઇતીષ્યતે। તસ્ય લોપઃ કથં ન સ્યાલ્લોકેષ્વિહ મહાત્મનઃ॥ 12-121-9 (69542) ઇત્યર્થં વ્યવાહરસ્ય વ્યવહારત્વમિષ્યતે। અપિ ચૈતત્પુરા રાજન્મનુના પ્રોક્તમાદિતઃ॥ 12-121-10 (69543) સુપ્રણીતેન દણ્ડેન પ્રિયાપ્રિયસમાત્મના। પ્રજા રક્ષતિ યઃ સમ્યગ્ધર્મ એવ સ કેવલઃ॥ 12-121-11 (69544) યથોક્તમેતદ્વચનં પ્રાગેવ મનુના પુરા। યન્મયોક્તં વસિષ્ઠેન બ્રહ્મણો વચનં મહત્॥ 12-121-12 (69545) પ્રાગિદં વચનં પ્રોક્તમતઃ પ્રાગ્વચનં વિદુઃ। વ્યવહારસ્ય ચાખ્યાનાદ્વ્યવહાર ઇહોચ્યતે॥ 12-121-13 (69546) દણ્ડાન્ત્રિવર્ગઃ સતતં સુપ્રણીતાત્પ્રવર્તતે। દૈવં હિ પરમો દણ્ડો રૂપતોઽગ્નિરિવોત્થિતઃ॥ 12-121-14 (69547) નીલોત્પલદલશ્યામશ્ચતુર્દંષ્ટ્રશ્ચતુર્ભુજઃ। અષ્ટપાન્નૈકનયનઃ શઙ્કુકર્ણોર્ધ્વરોમવાન્॥ 12-121-15 (69548) જટી દ્વિજિહ્વસ્તામ્રાસ્યો મૃગરાજતનુચ્છદઃ। એતદ્રૂપં બિભર્ત્યુગ્રં દણ્ડો નિત્યં દુરાસદઃ॥ 12-121-16 (69549) અસિર્ધનુર્ગદા શક્તિસ્ત્રિશૂલં મુદ્ગરઃ શરઃ। મુસલં પરશુશ્ચક્રં પ્રાસદણ્ડર્ષ્ટિતોમરાઃ॥ 12-121-17 (69550) સર્વપ્રહરણીયાનિ યાનિ યાનીહ કાનિચિત્। દણ્ડ એવ સ સર્વાત્મા લોકે ચરતિ મૂર્તિમાન્॥ 12-121-18 (69551) ભિન્દંશ્છિન્દન્રુજન્કૃન્તન્દારયન્પાટયંસ્તથા। ઘાતયન્નભિધાવંશ્ચ દણ્ડ એવ ચરત્યુત॥ 12-121-19 (69552) અસિર્વિશસનો ધર્મસ્તીક્ષ્ણવર્મા દુરાસદઃ। શ્રીગર્ભો વિજયઃ શાસ્તા વ્યવહારઃ પ્રજાગરઃ॥ 12-121-20 (69553) શાસ્ત્રં બ્રાહ્મણમન્ત્રાશ્ચ શાસ્તા પ્રવચનં પરમ્। ધર્મપાલોઽક્ષરો ગોપઃ સત્યગો નિત્યગો ગૃહઃ॥ 12-121-21 (69554) અસઙ્ગો રુદ્રતનયો મનુર્જ્યેષ્ઠઃ શિવંકરઃ। નામાન્યેતાનિ દણ્ડસ્ય કીર્તિતાનિ યુધિષ્ઠિર॥ 12-121-22 (69555) દણ્ડો હિ ભગવાન્વિષ્ણુર્યજ્ઞો નારાયણઃ પ્રભુઃ। શશ્વદ્રુપં મહદ્બિભ્રન્મહાત્પુરુષ ઉચ્યતે॥ 12-121-23 (69556) તથોક્તા બ્રહ્મકન્યેતિ લક્ષ્મીર્નીતિઃ સરસ્વતી। દણ્ડનીતિર્જગદ્ધાત્રી દણ્ડો હિ બહુવિગ્રહઃ॥ 12-121-24 (69557) અર્થાનર્થૌ સુખં દુઃખં ધર્માધર્મૌ બલાબલે। દૌર્ભાગ્યં ભાગધેયં ચ પુણ્યાપુણ્યે ગુણાગુણૌ॥ 12-121-25 (69558) કામાકામાવૃતુર્માસઃ શર્વરી દિવસઃ ક્ષણઃ। અપ્રમાદઃ પ્રમાદશ્ચ હર્ષશોકૌ શમો દમઃ॥ 12-121-26 (69559) દૈવં પુરુષકારશ્ચ મોક્ષામોક્ષૌ ભયાભયે। હિંસાહિંસે તપો યજ્ઞઃ સંયમોઽથ વિષામૃતે॥ 12-121-27 (69560) અન્તશ્ચાદિશ્ચ મધ્યં ચ કૃતાનાં ચ પ્રપઞ્ચનમ્। મદઃ પ્રમોદો દર્પશ્ચ દમ્ભો ધૈર્યં નયાનયૌ॥ 12-121-28 (69561) અશક્તિઃ શક્તિરિત્યેવં માનસ્તમ્ભૌ વ્યયાવ્યયૌ। વિનયશ્ચ વિસર્ગશ્ચ કાલાકાલૌ ચ કૌરવ॥ 12-121-29 (69562) અનૃતં ચાજ્ઞતા સત્યં શ્રદ્ધાશ્રદ્ધે તથૈવ ચ। ક્લીબતા વ્યવસાયશ્ચ લાભાલાભૌ જયાજયૌ॥ 12-121-30 (69563) તીક્ષ્ણતા મૃદુતાત્યુગ્રમાગમાનાગમૌ તથા। વિરોધશ્ચાવિરોધશ્ચ કાર્યાકાર્યે બલાબલે॥ 12-121-31 (69564) અસૂયા ચાનસૂયા ચ ધર્માધર્મૌ તથૈવ ચ। અપત્રપાનપત્રપે હ્રીશ્ચ સંપદ્વિપચ્ચ હ॥ 12-121-32 (69565) તેજઃ કર્માણિ પાણ્ડિત્યં વાક્શક્તિર્બુદ્ધિતત્વતા। એવં દણ્ડસ્ય લોકેઽસ્મિઞ્જાગર્તિ બહુરૂપતા॥ 12-121-33 (69566) ન સ્યાદ્યદીહ દણ્ડો વૈ પ્રમથેયુઃ પરસ્પરમ્। ભયાદ્દણ્ડસ્ય નાન્યોન્યં ઘ્નન્તિ ચૈવ યુધિષ્ઠિર॥ 12-121-34 (69567) દણ્ડેન રક્ષ્યમાણા હિ રાજન્નહરહઃ પ્રજાઃ। રાજાનં વર્ધયન્તીહ તસ્માદ્દણ્ડઃ પરાયણમ્॥ 12-121-35 (69568) વ્યવસ્થાપયતે નિત્યમિમં લોકં નરેશ્વર। સત્યે વ્યવસ્થિતો ધર્મો બ્રાહ્મણેષ્વવતિષ્ઠતે॥ 12-121-36 (69569) ધર્મયુક્તા દ્વિજશ્રેષ્ઠા દેવયુક્તા ભવન્તિ ચ। બભૂવ યજ્ઞો દેવેભ્યો યજ્ઞઃ પ્રીણાતિ દેવતાઃ॥ 12-121-37 (69570) પ્રીતાશ્ચ દેવતા લોકમિન્દ્રે પ્રતિદદત્યુત। અત્રં દદાતિ શક્રશ્ચાપ્યનુગૃહ્ણન્નિમાઃ પ્રજાઃ॥ 12-121-38 (69571) પ્રાણાશ્ચ સર્વભૂતાનાં નિત્યમન્ને પ્રતિષ્ઠિતાઃ। તસ્માત્પ્રજાઃ પ્રતિષ્ઠન્તે દણ્ડો જાગર્તિ તાસુ ચ॥ 12-121-39 (69572) એવંપ્નયોજનશ્ચૈવ દણ્ડઃ ક્ષત્રિયતાં ગતઃ। રક્ષપ્રજાઃ સ જાગર્તિ નિત્યં સ્વવહિતોક્ષરઃ॥ 12-121-40 (69573) ઈશ્વરઃ પુરુષઃ પ્રાણઃ સત્વં વૃત્તં પ્રજાપતિઃ। ભૂતાત્મા જીવ ઇત્યેવં નામભિઃ પ્રોચ્યતેઽષ્ટભિઃ॥ 12-121-41 (69574) અદદદ્દણ્ડમેવાસ્મૈ ધૃતમૈશ્વર્યમેવ ચ। બલે નયશ્ચ સંયુક્તઃ સદા પઞ્ચવિધાત્મકઃ॥ 12-121-42 (69575) કુલં બહુધનામાત્યાઃ પ્રજ્ઞા પ્રોક્તા બલાનિ તુ। આહાર્યમષ્ટકૈર્દ્રવ્યૈર્બલમન્યદ્યુધિષ્ઠિર॥ 12-121-43 (69576) હસ્તિનોઽશ્વા રથાઃ પત્તિર્નાવો વિષ્ટિસ્તથૈવ ચ। દેશિકાશ્ચાદિકાશ્ચૈવ તદષ્ટાઙ્ગં બલં સ્મૃતમ્॥ 12-121-44 (69577) અથ ચાઙ્ગસ્ય યુક્તસ્ય રથિનો હસ્તિયાયિનઃ। અશ્વારોહાઃ પદાતાશ્ચ મન્ત્રિણો રસદાશ્ચ યે॥ 12-121-45 (69578) ભિક્ષુકાઃ પ્રાડ્વિવાકાશ્ચ મૌહૂર્તા દૈવચિન્તકાઃ। કોશો મિત્રાણિ ધાન્યં ચ સર્વોપકરણાનિ ચ॥ 12-121-46 (69579) સપ્તપ્રકૃતિ ચાષ્ટાઙ્ગં શરીરમિહ તં વિદુઃ। રાજ્યસ્ય દણ્ડમેવાઙ્ગં દણ્ડઃ પ્રભવ એવ ચ॥ 12-121-47 (69580) ઈશ્વરેણ પ્રસન્નેન કારણાત્ક્ષત્રિયસ્ય ચ। દણ્ડો દત્તઃ સદા ગોપ્તા દણ્ડો હીદં સનાતનમ્॥ 12-121-48 (69581) રાજા પૂજ્યતમો નાન્યો યથા ધર્મઃ પ્રદર્શિતઃ। બ્રહ્મણા લોકરક્ષાર્થં સ્વધર્મસ્થાપનાય ચ॥ 12-121-49 (69582) ભર્તૃપ્રત્યય ઉત્પન્નો વ્યવહારસ્તથાવિધઃ। તસ્યાદ્ય સહિતો દૃષ્ટો ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ॥ 12-121-50 (69583) વ્યવહારસ્તુ વેદાત્મા વેદપ્રત્યય ઉચ્યતે। મૌલશ્ચ નરશાર્દૂલ શાસ્ત્રોક્તશ્ચ તથાઽપરઃ॥ 12-121-51 (69584) ઉક્તો યશ્ચાપિ દણ્ડોઽસૌ ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ। જ્ઞેયો નઃ સ નરેન્દ્રસ્થો દણ્ડઃ પ્રત્યય એવ ચ॥ 12-121-52 (69585) દણ્ડપ્રત્યયદૃષ્ટોઽપિ વ્યવહારાત્મકઃ સ્મૃતઃ। વ્યવહારઃ સ્મૃતો યશ્ચ સ વેદવિષયાત્મકઃ॥ 12-121-53 (69586) યશ્ચ વેદપ્રસૂતાત્મા સ ધર્મો ગુણદર્શનઃ। ધર્મપ્રત્યય ઉદ્દિષ્ટો યશ્ચ ધર્મઃ કૃતાત્મભિઃ॥ 12-121-54 (69587) વ્યવહારઃ પ્રજાગોપ્તા બ્રહ્મદૃષ્ટો યુધિષ્ઠિર। ત્રીન્ધારયતિ લોકાન્વૈ સત્યાત્મા ભૂતિવર્ધનઃ॥ 12-121-55 (69588) યશ્ચ દણ્ડઃ સ દૃષ્ટો નો વ્યવહારઃ સનાતનઃ। વ્યવહારશ્ચ દૃષ્ટો યઃ સ વેદ ઇતિ નઃ શ્રુતિઃ॥ 12-121-56 (69589) યશ્ચ વેદઃ સ વૈ ધર્મો યશ્ચ ધર્મઃ સ સત્પથઃ। બ્રહ્મા પિતામહઃ પૂર્વં ભગવાંશ્ચ પ્રજાપતિઃ॥ 12-121-57 (69590) લોકાનાં સ હિ સર્વેષાં સસુરાસુરરક્ષસામ્। સ મનુષ્યોરગવતાં કર્તા ચૈવ સ ભૂતકૃત્॥ 12-121-58 (69591) તતો નો વ્યવહારોઽયં ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ। તસ્માદિદમવોચામ વ્યવહારનિદર્શનમ્॥ 12-121-59 (69592) માતા પિતા ચ ભ્રાતા ચ ભાર્યા ચૈવ પુરોહિતઃ। નાદણ્ડ્યો વિદ્યતે રાજ્ઞો યઃ સ્વધર્મેણ તિષ્ઠતિ॥ ॥ 12-121-60 (69593) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 121॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-121-11 પ્રજારક્ષકત્વાદ્વ્યવહાર એવ ધર્મપદવાચ્યોઽપીત્યાહ સુપ્રણીતેનેતિ॥ 12-121-12 બ્રહ્મણએવ વચનં મનુમુખાચ્છ્રુતમિત્યર્થઃ॥ 12-121-13 દણ્ડએવ ઉક્તવચનાદ્ધર્મશબ્દેન વ્યવહારશબ્દેન ચોચ્યત ઇત્યર્થઃ। પ્રાગ્વચનં ધર્મવચનમ્॥ 12-121-16 એવં વ્યવહારરૂપિણો દણ્ડસ્ય રૂપમુક્ત્વા ધર્માખ્યદણ્ડરૂપમાહ। તામ્રાસ્યો મૃગરાજતનુચ્છદ ઇતિ। તામ્રો વહ્નિરેવાહનવનીયાદિરાસ્યં યસ્ય સ તથા। મૃગરાજઃ કૃષ્ણમૃગસ્તત્સંબન્ધિચર્મ તનુચ્છદઃ શરીરાચ્છાદકં પ્રાવરણમસ્ય। એતેન દીક્ષાપ્રધાનો યજ્ઞ ઉક્તઃ। એતચ્ચ સર્વેષાં દાનોપવાસહોમાદીનામુપલક્ષણમ્॥ 12-121-23 મુખ્યં દણ્ડસ્ય રૂપમાહ દણ્ડો હીતિ॥ 12-121-24 તત્પત્ન્યા રૂપમાહ તથેતિ। દણ્ડેન સહિતા નીતિર્દણ્ડનીતિઃ॥ 12-121-25 કિંપરાયણમિત્યસ્યોત્તરં અર્થાનર્થાવિત્યાદિ॥ 12-121-36 કિમાત્મકઃ કથંભૂતઃ કથંમૂર્તિરિતિપ્રશ્નત્રયસ્યોત્તરમાહ વ્યવસ્થાપયતઇતિ। લોકપાલનાત્મકઃ સત્યપક્ષપાતી બ્રાહ્મણમૂર્તિસ્વરૂપ ઇત્યર્થઃ॥ 12-121-37 દણ્ડસ્ય બ્રાહ્મણભૂર્તિત્વં વિવૃણ્વન્ કથં જાગર્તિ ઇત્યસ્યોત્તરમાહ ધર્મયુક્તા ઇત્યાદિના। બ્રાહ્મણમૂર્તિર્દણ્ડો યજ્ઞાદિદ્વારાન્નસૃષ્ટિહેતુતયા ભૂતાનિ પાલયન્ જાગર્તીતિ શ્લોકત્રયાર્થઃ॥ 12-121-42 અદદદીશ્વર ઇતિ શેષઃ। અસ્મૈ રાજ્ઞે। દણ્ડં દણ્ડનીતિમ્। અતએવાયં બલેન સંયુક્તઃ પઞ્ચવિધ આત્મા યસ્ય સ તથા। ધર્મવ્યવહારદણ્ડેશ્વરજીવરૂપેણ પઞ્ચપ્રકારાત્મકો રાજા। બલં નથૈશ્ચ સંયુક્તં સદા પઞ્ચવિધાત્મકમિતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-121-43 બહુધનસહિતા અમાત્યા બહુધનામાત્યાઃ। બલાનિ તુ તેજઓજઃ સહ આખ્યાનિ દેહેન્દ્રિયબુદ્ધિસમાર્થ્યાનિ। અષ્ટકૈરષ્ટસંખ્યાકૈરનન્તરશ્લોકે વક્ષ્યમાણૈર્હસ્ત્યાદિભિરાહાર્યમાર્જનીયમ્। અન્યદ્વલં કોશવૃદ્ધિરૂપમ્॥ 12-121-45 અઙ્ગસ્ય સૈન્યસ્ય યુક્તસ્ય સન્નદ્ધસ્ય રથાદિકં શરીરં વિદુરિતિ તૃતીયેનાન્વયઃ। રસદાઃ વૈદ્યાઃ। 12-121-46 પ્રાડ્વિવાકાઃ વિવદમાનયોર્દ્વયોઃ પ્રવૃત્તિનિમિત્તવેત્તારઃ॥ 12-121-47 દણ્ડં સૈન્યમ્। દણ્ડઃ પ્રસિદ્ધઃ॥ 12-121-48 દણ્ડો દણ્ડાદીનમ્॥ 12-121-50 ભર્તૃપ્રત્યયઃ ભર્તારૌ દ્વૌ વિવદમાનૌ પ્રત્યયઃ કારણં યસ્ય સ તથા વાદિપ્રતિવાદિભ્યાં પ્રવર્તિતો વ્યવહારઃ। તયોરન્યતરસ્ય પ્રત્યયોઽભ્યુપગમો લક્ષણં યસ્ય સ ભર્તૃપ્રત્યયલક્ષણઃ। અન્યતરપરાજયાદિત્યર્થઃ। સહિતો હિતમિષ્ટં તેન યુક્તઃ સહિતઃ। અન્યતરજયાવહ ઇત્યર્થઃ॥ 12-121-51 વેદાત્મા વેદોક્તો દોષઃ પારદાર્યાદિસ્તન્નિવૃત્ત્યર્થં પરિષદં પ્રતિગતશ્ચેત્તત્ર પ્રાયશ્ચિત્તાત્મકો વેદહેતુક એવ દણ્ડઃ। મૌલઃ કુલાચારપ્રયુક્તો યો વ્યવહારસ્તત્રાપિ શાસ્ત્રોક્તો દણ્ડઃ। તથાચ શાસ્ત્રવિદામનુક્રમણં ધર્મજ્ઞાનાં સમયઃ પ્રમાણં વેદાશ્ચેતિ॥ 12-121-52 તેષાં ત્રયાણાં દણ્ડાનાં મધ્યે આદ્યઃ ક્ષત્રિયાધીન ઇત્યાહ। ઉક્ત ઇતિ। નઃ અસ્માભિઃ ક્ષત્રિયૈર્દણ્ડોઽપિ જ્ઞેયઃ તત્ર પ્રત્યયોઽપિ જ્ઞેયઃ॥ 12-121-53 અસ્યાપિ વેદમૂલત્વમાહ દણ્ડ ઇતિ। વિવિધોઽવહારઃ અન્યોન્યં પરપક્ષક્ષેપેણ સ્વપક્ષસાધનં વ્યવહારસ્તદાત્મકો ન્યાયઃ સ યદ્યપિ દણ્ડઃ પ્રત્યયદૃષ્ટસ્તથાપિ સ વ્યવહારપદાર્થો મન્વાદિભિઃ સ્મૃતોઽસ્તિ। અતઃ સોઽપિ વૈદિકપ્રણીતત્વાદ્વેદવિષયાત્મકો વેદાર્થગોચરોઽસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-121-54 ઉદ્દિષ્ટો મમ પારદાર્યજેનાધર્મેણ ધર્મલોપો માભૂદિતિ પશ્ચાત્તાપવત્યુદ્દિષ્ટઃ પ્રાયશ્ચિત્તરૂપો દણ્ડો ધર્મ એવેત્યર્થઃ॥ 12-121-60 યો રાજા સ્વધર્મેણ તિષ્ઠતિ તસ્ય રાજ્ઞ ઇતિ સંબન્ધઃ॥

12-122-0 (69594) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-122-0x (5668) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। અઙ્ગેષુ રાજા દ્યુતિમાન્વસુહોમ ઇતિ શ્રુતઃ॥ 12-122-1 (69595) સ રાજા ધર્મવિન્નિત્યં સહ પત્ન્યા મહાતપાઃ। મુઞ્જપૃષ્ઠં જગામાથ દેવર્ષિગણસેવિતમ્। 12-122-2 (69596) તત્ર શૃઙ્ગે હિમવતો વસતિં સમુપાગમત્। યત્ર મુઞ્જવટે રામો જટાહરણમાદિશત્॥ 12-122-3 (69597) તદાદિ ચ મહાપ્રાજ્ઞઃ ઋષિભિઃ સંશિતવ્રતૈઃ। મુઞ્જપૃષ્ઠ ઇતિ પ્રોક્તઃ સ દેશો રુદ્રસેવિતઃ॥ 12-122-4 (69598) સ તત્ર બહુભિર્યુક્તસ્તદા શ્રુતિમયૈર્ગુણૈઃ। બ્રાહ્મણાનામનુમતો દેવર્ષિસદૃશોઽભવત્॥ 12-122-5 (69599) તં કદાચિદદીનાત્મા સખા શક્રસ્ય માનિતઃ। અભ્યગચ્છન્મહીપાલો માન્ધાતા શત્રુકર્શનઃ॥ 12-122-6 (69600) સોપસૃત્ય તુ માન્ધાતા વસુહોમં નરાધિપમ્। દૃષ્ટ્વા પ્રકૃષ્ટતપસં વિનયેનોપતિષ્ઠતે॥ 12-122-7 (69601) વસુહોમોઽપિ રાજ્ઞો વૈ ગામર્ધ્યં ચ ન્યવેદયત્। સપ્તાઙ્ગસ્ય તુ રાજ્યસ્ય પપ્રચ્છ કુશલાવ્યયૌ॥ 12-122-8 (69602) સદ્ભિરાચરિતં પૂર્વં યથાવદનુયાયિનમ્। અબ્રવીદ્વસુહોમસ્તં રાજન્કિં કરવાણિ તે॥ 12-122-9 (69603) સોઽબ્રવીત્પરમપ્રીતો માન્ધાતા રાજસત્તમઃ। વસુહોમં મહાપ્રાજ્ઞમાસીનં કુરુનન્દન॥ 12-122-10 (69604) બૃહસ્પતેર્મતં રાજન્નઘીતં સકલં ત્વયા। તથૈવૌશનસં શાસ્ત્રં વિજ્ઞાતં તે નરોત્તમ॥ 12-122-11 (69605) તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ દણ્ડ ઉત્પદ્યતે કથમ્। કિં વાઽસ્ય પૂર્વં જાગર્તિ કિં વા પરમમુચ્યતે॥ 12-122-12 (69606) કથં ક્ષત્રિયસંસ્થશ્ચ દણ્ડઃ સંપ્રત્યવસ્થિતઃ। બ્રૂહિ મે તદ્યથાતત્વં દદામ્યાચાર્યવેતનમ્॥ 12-122-13 (69607) વસુહોમ ઉવાચ। 12-122-14x (5669) શૃણુ રાજન્યથા દણ્ડઃ સંભૂતો લોકસંગ્રહઃ। પ્રજાવિનયરક્ષાર્થં ધર્મસ્યાત્મા સનાતનઃ॥ 12-122-14 (69608) બ્રહ્મા યિયક્ષુર્ભગવાન્સર્વલોકપિતામહઃ। ઋત્વિજં નાત્મનસ્તુલ્યં દદર્શેતિ હિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-122-15 (69609) સ ગર્ભં ભગવાન્દેવો બહુવર્ષાણ્યધારયત્। અથ પૂર્ણે સહસ્રે તુ સ ગર્ભઃ ક્ષુવતોઽપતત્॥ 12-122-16 (69610) સ ક્ષુપો નામ સંભૂતઃ પ્રજાપતિરરિંદમ્। ઋત્વિગાસીન્મહારાજ યજ્ઞે તસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-122-17 (69611) તસ્મિન્પ્રવૃત્તે સત્રે તુ બ્રહ્મણઃ પાર્થિવર્ષભ। ઇષ્ટરૂપપ્રચારત્વાદ્દણ્ડઃ સોઽન્તર્હિતોઽભવત્॥ 12-122-18 (69612) તસ્મિન્નન્તર્હિતે ચાપિ પ્રજાનાં સંકરોઽભવત્। નૈવ કાર્યં ન વા કાર્યં ભોજ્યાભોજ્યં ન વિદ્યતે॥ 12-122-19 (69613) પેયાપેયે કુતઃ સિદ્ધિર્હિસન્તિ ચ પરસ્પરમ્। ગમ્યાગમ્યં તદા નાસીત્સ્વં પરસ્વં ચ વૈ સમમ્॥ 12-122-20 (69614) પરસ્પરં વિલુમ્પન્તિ સારમેયા યથાઽઽમિષમ્। અબલાન્બલિનો જઘ્નુર્નિર્મર્યાદં પ્રવર્તતે॥ 12-122-21 (69615) તતઃ પિતામહો વિષ્ણું ભગવન્તં સનાતનમ્। સંપૂજ્ય વરદં દેવં મહાદેવમથાબ્રવીત્॥ 12-122-22 (69616) અત્ર ત્વમનુકમ્પાં વૈ કર્તુમર્હસિ શઙ્કર। અયં વિષ્ણુઃ સખા તુભ્યં ધર્મસ્ય પરિરક્ષણે॥ 12-122-23 (69617) `ત્વં હિ સર્વવિધાનજ્ઞઃ સત્વાનાં ત્વં ગતિઃ પરા।' સંકરો ન ભવેદત્ર યથા તદ્વૈ વિધીયતામ્॥ 12-122-24 (69618) તતઃ સ ભગવાન્ધ્યાત્વા તદા શૂલવરાયુધઃ। ` દેવદેવો મહાદેવઃ કારણં જગતઃ પરમ્॥ 12-122-25 (69619) બ્રહ્મવિષ્ણ્વિન્દ્રસહિતઃ સર્વૈશ્ચ સસુરાસુરૈઃ। લોકસન્ધારણાર્થં ચ લોકસંકરનાશનમ્।' આત્માનમાત્માના દણ્ડં સસૃજે દેવસત્તમઃ॥ 12-122-26 (69620) તસ્માચ્ચ ધર્મચરણાન્નીતિં દેવીં સરસ્વતીમ્। અસૃજદ્દણ્ડનીતિં વૈ ત્રિષુ લોકેષુ વિશ્રુતામ્॥ 12-122-27 (69621) `યથાઽસૌ નીયતે દણ્ડઃ સતતં પાપકારિષુ। દણ્ડસ્ય નયનાત્સા હિ દણ્ડનીતિરિહોચ્યતે॥' 12-122-28 (69622) ભૂયઃ સ ભગવાન્ધ્યાત્વા ચિરં શૂલઘરઃ પ્રભુઃ। `અસૃજત્સર્વશાસ્ત્રાણિ મહાદેવો મહેશ્વરઃ॥ 12-122-29 (69623) દણ્ડનીતેઃ પ્રયોગાર્થં પ્રમાણાનિ ચ સર્વશઃ। વિદ્યાશ્ચતસ્રઃ કૂટસ્થાસ્તાસાં ભેદવિકલ્પનાઃ॥ 12-122-30 (69624) અઙ્ગાનિ વેદાશ્ચત્વારો મીમાંસા ન્યાયવિસ્તરઃ। પુરાણં ધર્મશાસ્ત્રં ચ વિદ્યા હ્યેતાશ્ચતુર્દશ॥ 12-122-31 (69625) આયુર્વેદો ધનુર્વેદો ગાન્ધર્વશ્ચેતિ તે ત્રયઃ। અર્થશાસ્ત્રં ચતુર્થં તુ વિદ્યા હ્યષ્ટાદશૈવ તુ॥ 12-122-32 (69626) દશ ચાષ્ટૌ ચ વિખ્યાતા એતા ધર્મસ્ય સંહિતાઃ। એતાસામેવ વિદ્યાનાં વ્યાસમાહ મહેશ્વરઃ॥ 12-122-33 (69627) શતાનિ ત્રીણિ શાસ્ત્રાણાં મહાતન્ત્રાણિ સપ્તતિમ્। વ્યાસ એવ તુ વિદ્યાનાં મહાદેવેન કીર્તિતઃ॥ 12-122-34 (69628) તન્ત્રં પાશુપતં નામ પઞ્ચરાત્રં ચ વિશ્રુતમ્। યોગશાસ્ત્રં ચ સાઙ્ખ્યં ચ તન્ત્રં લોકાયતં તથા॥ 12-122-35 (69629) તન્ત્રં બ્રહ્મતુલા નામ તર્કવિદ્યા દિવૌકસામ્। સુખદુઃખાર્થજિજ્ઞાસા કારણં ચેતિ વિશ્રુતમ્॥ 12-122-36 (69630) તર્કવિદ્યાસ્તથા ચાષ્ટૌ સ ચોક્તો ન્યાયવિસ્તરઃ। દશ ચાષ્ટૌ ચ વિજ્ઞેયાઃ પૌરાણા યજ્ઞસંહિતાઃ॥ 12-122-37 (69631) પુરાણાશ્ચ પ્રણીતાશ્ચ તાવદેવેહ સંહિતાઃ। ધર્મશાસ્ત્રાણિ તદ્વચ્ચ એકાર્થાનિ ચ નાન્યથા॥ 12-122-38 (69632) એકાર્થાનિ પુરાણાનિ વેદાશ્ચૈકાર્યસંહિતાઃ। નાનાર્થાનિ ચ સર્વાણિ તતઃ શાસ્ત્રાણિ શંકરઃ॥ 12-122-39 (69633) પ્રોવાચ ભગવાન્દેવઃ કાલજ્ઞાનાનિ યાનિ ચ। ચતુઃષષ્ટિપ્રમાણાનિ આયુર્વેદં ચ સોત્તરમ્॥ 12-122-40 (69634) અષ્ટાદશવિકલ્પાં તાં દણ્ડનીતિં ચ શાશ્વતીમ્। ગાન્ધર્વમિતિહાસં ચ નાનાવિસ્તરમુક્તવાન્॥ 12-122-41 (69635) ઇત્યેતાઃ શંકરપ્રોક્તા વિદ્યાઃ શબ્દાર્થસંહિતાઃ। પુનર્ભેદસહસ્રં તુ તાસામેવ તુ વિસ્તરઃ॥ 12-122-42 (69636) ઋષિભિર્દેવગન્ધર્વૈઃ સવિકલ્પઃ સવિસ્તરઃ। શશ્વદભ્યસ્યતે લોકે વેદ એવ તુ સર્વશઃ॥ 12-122-43 (69637) વેદાશ્ચતસ્રઃ સંક્ષિપ્તા વેદવાદાશ્ચ તે સ્મૃતાઃ। એતાસાં પારગો યશ્ચ સ ચોક્તો વેદપારગઃ॥ 12-122-44 (69638) વેદાનાં પારગો રુદ્રો વિષ્ણુરિન્દ્રો બૃહસ્પતિઃ। શક્રઃ સ્વાયંભુવશ્ચૈવ મનુઃ પરમધર્મવિત્॥ 12-122-45 (69639) બ્રહ્મા ચ પરમો દેવઃ સદા સર્વૈઃ સુરાસુરૈઃ। સર્વસ્યાનુગ્રહાચ્ચૈવ વ્યાસો વૈ વેદપારગઃ॥ 12-122-46 (69640) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-122-47x (5670) અહં શાન્તનવો ભીષ્મઃ પ્રસાદાન્માધવસ્ય ચ। શંકરસ્ય પ્રસાદાચ્ચ બ્રહ્મણશ્ચ કુરૂદ્વહ। વેદપારગ ઇત્યુક્તો યાજ્ઞવલ્ક્યશ્ચ સર્વશઃ॥ 12-122-47 (69641) કલ્પેકલ્પે મહાભાગૈર્ઋષિભિસ્તત્ત્વદર્શિભિઃ। ઋષિપુત્રૈર્ઋષિગણૈર્ભિદ્યન્તે મિશ્રકૈરપિ॥ 12-122-48 (69642) શિવેન બ્રહ્મણા ચૈવ વિષ્ણુના ચ વિકલ્પિતાઃ। આદિકલ્પે પુનશ્ચૈવ ભિદ્યન્તે સાધુભિઃ પુનઃ॥ 12-122-49 (69643) ઇદાનીમપિ વિદ્વદ્ભિર્ભિદ્યન્તે ચ વિકલ્પકૈઃ। પૂર્વજન્માનુસારેણ બહુધેયં સરસ્વતી॥ 12-122-50 (69644) ભૂયઃ સ ભગવાન્ધ્યાત્વા ચિરં શૂલવરાયુધઃ।' તસ્યતસ્ય નિકાયસ્ય ચકારૈકૈકમીશ્વરમ્॥ 12-122-51 (69645) દેવાનામીશ્વરં ચક્રે દૈવં દશશતેક્ષણમ્। યમં વૈવસ્વતં ચાપિ પિતૄણામકરોત્પતિમ્॥ 12-122-52 (69646) અપાં રાજ્યે સુરાણાં ચ વિદધે વરુણં પ્રભુમ્। ધનાનાં રાક્ષસાનાં ચ કુવેરમપિ ચેશ્વરમ્॥ 12-122-53 (69647) પર્વતાનાં પતિં મેરું સરિતાં ચ મહોદધિમ્। મૃત્યું પ્રાણેશ્વરમથો તેજસાં ચ હુતાશનમ્॥ 12-122-54 (69648) રુદ્રાણામપિ ચેશાનં ગોપ્તારં વિદધે પ્રભુઃ। મહાત્માનં મહાદેવં વિશાલાક્ષં સનાતનમ્॥ 12-122-55 (69649) `દશ ચૈકશ્ચ યે રુદ્રાસ્તસ્યૈતે મૂર્તિસંભવાઃ। નાનારૂપધરો દેવઃ સ એવ ભગવાઞ્શિવઃ॥' 12-122-56 (69650) વસિષ્ઠમીશં વિપ્રાણાં વસૂનાં જાતવેદસમ્। તેજસાં ભાસ્કરં ચક્રે નક્ષત્રાણાં નિશાકરમ્॥ 12-122-57 (69651) વીરુધાં વસુમન્તં ચ ભૂતાનાં ચ પ્રભું વરમ્। કુમારં દ્વાદશભુજં સ્કન્દં રાજાનમાદિશત્॥ 12-122-58 (69652) કાલં સર્વેશમકરોત્સંહારવિનયાત્મકમ્। મૃત્યોશ્ચતુર્વિભાગસ્ય દુઃખસ્ય ચ સુખસ્ય ચ॥ 12-122-59 (69653) ઈશ્વરો દેવદેવસ્તુ રાજરાજો નરાધિપઃ। સર્વેષામેવ રુદ્રાણાં શૂલપાણિરિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-122-60 (69654) `ઈશ્વરશ્ચેતનઃ કર્તા પુરુષઃ કારણં શિવઃ। વિષ્ણુર્બ્રહ્મા શશી સૂર્યઃ શક્રો દેવાશ્ચ સાન્વયાઃ॥ 12-122-61 (69655) સૃજતે ગ્રસતે ચૈતત્તમોભૂતમિદં યથા। અપ્રજ્ઞાતં જગત્સર્વં યદા હ્યેકો મહેશ્વરઃ॥ ' 12-122-62 (69656) તમેનં બ્રહ્મણઃ પુત્રમનુજાતં ક્ષુપં દદૌ। પ્રજાનામધિપં શ્રેષ્ઠં સર્વધર્મભૃતામપિ॥ 12-122-63 (69657) મહાદેવસ્તતસ્તસ્મિન્વૃત્તે યજ્ઞે સમાહિતઃ। દણ઼્ડં ધર્મસ્ય ગોપ્તારં વિષ્ણવે સત્કૃતં દદૌ॥ 12-122-64 (69658) વિષ્ણુરઙ્ગિરસે પ્રાદાદઙ્ગિરા મુનિસત્તમઃ। પ્રાદાદિન્દ્રમરીચિભ્યા મરીચિર્ભૃગવે દદૌ॥ 12-122-65 (69659) ભૃગુર્દદાવૃષિભ્યસ્તુ દણ્ડં ધર્મસમાહિતમ્। ઋષયો લોકપાલેભ્યો લોકપાલાઃ ક્ષુપાય ચ॥ 12-122-66 (69660) ક્ષુપસ્તુ મનવે પ્રાદાદાદિત્યતનયાય ચ। પુત્રેભ્યઃ શ્રાદ્ધદેવસ્તુ સૂક્ષ્મધર્માર્થકારણાત્॥ 12-122-67 (69661) વિભજ્ય દણ઼્ડઃ કર્તવ્યો દણ્ડે તુ નયમિચ્છતા। દુર્વાચા નિગ્રહો દણ્ડો હિરણ્યં બાહ્યતઃ ક્રિયા॥ 12-122-68 (69662) વ્યઙ્ગત્વં ચ શરીરસ્ય વધો વાઽનલ્પકારણાત્। શરીરપીડા કાર્યા તુ સ્વદેશાચ્ચ વિવાસનમ્॥ 12-122-69 (69663) તં દદૌ સૂર્યપુત્રાય મનવે રક્ષણાત્મકમ્। આનુપૂર્વ્યાચ્ચ દણ્ડોઽયં પ્રજા જાગર્તિ પાલયન્॥ 12-122-70 (69664) ઇન્દ્રો જાગર્તિ ભગવાનિન્દ્રાદગ્નિર્વિભાવસુઃ। અગ્નેર્જાગર્તિ વરુણો વરુણાચ્ચ પ્રજાપતિઃ॥ 12-122-71 (69665) પ્રજાપતેસ્તતો ધર્મો જાગર્તિ વિનયાત્મકઃ। ધર્માચ્ચ બ્રહ્મણઃ પુત્રો વ્યવસાયઃ સનાતનઃ॥ 12-122-72 (69666) વ્યવસાયાત્તતસ્તેજો જાગર્તિ પરિપાલયત્। ઓષધ્યસ્તેજસસ્તસ્માદોષધીભ્યશ્ચ પર્વતાઃ॥ 12-122-73 (69667) પર્વતેભ્યશ્ચ જાગર્તિ રસો રસગુણાત્તથા। જાગર્તિ નિર્ઋતિર્દેવી જ્યોતીંષિ નિર્ઋતીમનુ॥ 12-122-74 (69668) વેદાઃ પ્રતિષ્ઠા જ્યોતિર્ભ્યસ્તતો હયશિરાઃ પ્રભુઃ। બ્રહ્મા પિતામહસ્તસ્માજ્જાગર્તિ પ્રભુરવ્યયઃ॥ 12-122-75 (69669) પિતામહાન્મહાદેવો જાગર્તિ ભગવાઞ્શિવઃ। વિશ્વેદેવાઃ શિવાચ્ચાપિ વિશ્વેભ્ય ઋષયસ્તથા॥ 12-122-76 (69670) ઋષિભ્યો ભગવાન્સોમઃ સોમાદ્દેવાઃ સનાતનાઃ। દેવેભ્યો બ્રાહ્મણા લોકે જાગ્રતીત્યુપધારય॥ 12-122-77 (69671) બ્રાહ્મણેભ્યશ્ચ રાજન્યા લોકાન્રક્ષન્તિ ધર્મતાઃ। સ્થાવરં જઙ્ગમં ચૈવ ક્ષત્રિયેભ્યઃ સનાતનમ્॥ 12-122-78 (69672) પ્રજા જાગ્રતિ લોકેઽસ્મિન્દણ્ડો જાગર્તિ તાસુ ચ। સર્વસંક્ષેપકો દણ઼્ડઃ પિતામહસુતઃ પ્રભુઃ॥ 12-122-79 (69673) જાગર્તિ કાલઃ પૂર્વં ચ મધ્યે ચાન્તે ચ ભારત। ઈશઃ સર્વસ્ય કાલો હિ મહાદેવઃ પ્રજાપતિઃ॥ 12-122-80 (69674) દેવદેવઃ શિવઃ સર્વો જાગર્તિ સતતં પ્રભુઃ। કપર્દી શંકરો રુદ્રો ભવઃ સ્થાણુરુમાપતિઃ॥ 12-122-81 (69675) ઇત્યેષ દણ્ડો વ્યાખ્યાતસ્તથૌષધ્યસ્તથાપરે। ભૂમિપાલો યથાન્યાયં વર્તેતાનેન ધર્મવિત્॥ 12-122-82 (69676) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-122-83x (5671) ઇતીદં વસુહોમસ્ય યોઽઽત્મવાઞ્શૃણુયાન્મતમ્। શ્રુત્વા સમ્યક્પ્રવર્તેત સ લોકાનાપ્નુયાન્નૃપઃ॥ 12-122-83 (69677) ઇતિ તે સર્વમાખ્યાતં યો દણ્ડો મનુજર્ષભ। નિયન્તા સર્વલોકસ્ય ધર્માક્રાન્તસ્ય ભારત॥ 12-122-84 (69678) `વસુહોમાચ્છ્રુતં રાજ્ઞા માન્ધાત્રા ભૂભૃતા પુરા। મયાપિ કથિતં રાજન્નાખ્યાનં પ્રથિતં મયા॥' ॥ 12-122-85 (69679) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 122॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-122-1 અત્ર દણ્ડોત્પત્તૌ વિષયે॥ 12-122-13 આચાર્યવેતનં ગુરુદક્ષિણામ્॥ 12-122-15 યિયક્ષુર્યષ્ટુમિચ્છુઃ॥ 12-122-16 સગર્ભં શિરસા દેવઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। ક્ષુવતઃ ક્ષુતવતઃ॥ 12-122-18 અષ્ટં રૂપં દીક્ષાપરિગ્રહઃ પ્રજાનિયન્તા દીક્ષાં પ્રવિષ્ટ ઇતિ નિયમનરૂપો દણ્ડોઽન્તર્હિતોઽભવદિત્યર્થઃ॥ 12-122-59 કર્તુમર્હસિ કેશવ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। વિનયો વિવૃદ્ધિઃ। ચત્વારો વિભાગા યસ્ય તસ્ય શસ્ત્રં શત્રુર્યમઃ કર્મ ચ। રોગોઽપથ્યાશનપ્રયોજકો રાગો યમઃ કર્મ ચેતિ વા॥ 12-122-68 વિભજ્ય ન્યાયં ન્યાયાભાસં ચ વિવિચ્ય। દુષ્ટનિગ્રહ એવ દણ્ડસ્ય મુખ્યં પ્રયોજનમ્। હિરણ્યાદિગ્રહણં તુ લોકાનાં બિભીષિકાર્થં નતુ કોશ વૃદ્ધ્યર્થમિત્યર્થઃ॥ 12-122-69 વિવાસનં સ્વદેશાદ્દૂરીકરણામ્॥ 12-122-73 ઓષધીભ્યશ્ચ પાદપાઃ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥ 12-122-74 પાદપેભ્યશ્ચ જાગર્તિ ઇતિ ટ. પાઠઃ॥

12-123-0 (69680) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-123-0x (5672) તાત ધર્માર્થકામાનાં શ્રોતુમિચ્છામિ નિશ્ચયમ્। લોકયાત્રા હિ કાર્ત્સ્ન્યેન ત્રિષ્વેતેષુ પ્રતિષ્ઠિતા॥ 12-123-1 (69681) ધર્માર્થકામાઃ કિંમૂલાઃ પ્રભવઃ પ્રલયશ્ચ કઃ। અન્યોન્યં ચાનુષજ્જન્તે વર્તન્તે ચ પૃથક્પૃથક્॥ 12-123-2 (69682) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-123-3x (5673) ય એતે સ્યુઃ સુમનસો લોકસંસ્થાર્થનિશ્ચયે। કામપ્રભવસંસ્થાસુ સજ્જન્તે ચ ત્રયસ્તદા॥ 12-123-3 (69683) ધર્મમૂલોઽર્થ ઇત્યુક્તઃ કામોઽર્થફલમુચ્યતે। સંકલ્પમૂલાસ્તે સર્વે સંકલ્પો વિષયાત્મકઃ॥ 12-123-4 (69684) વિષયાશ્ચૈવ કાર્ત્સ્ન્યેન સર્વ આહારસિદ્ધયે। મૂલમેતન્ત્રિવર્ગસ્ય નિવૃત્તિર્મોક્ષ ઉચ્યતે॥ 12-123-5 (69685) ધર્મઃ શરીરસંગુપ્તિર્ધર્માર્થશ્ચાર્થ ઇષ્યતે। કામો રતિફલશ્ચાત્ર સર્વે રતિફલાઃ સ્મૃતાઃ॥ 12-123-6 (69686) સન્નિકૃષ્ટાંશ્ચરેદેતાન્ન ચૈતાન્મનસા ત્યજેત્। વિમુક્તસ્તપસા સર્વાન્ધર્માદીન્કામનૈષ્ઠિકાન્॥ 12-123-7 (69687) શ્રેષ્ઠબુદ્ધિસ્ત્રિવર્ગસ્ય ઉદયં પ્રાપ્નુયાત્ક્ષણાત્। [કર્મણા બુદ્ધિપૂર્વેણ ભવત્યર્થો ન વા પુનઃ॥] 12-123-8 (69688) અર્થાર્થમન્યદ્ભવતિ વિપરીતમથાપરમ્। અનર્થાર્થમવાપ્યાર્થમન્યત્રાદ્યોપકારકમ્।] બુદ્ધ્યા બુદ્ધ ઇહાર્થેન તદહ્ના તુ નિકૃષ્ટયા॥ 12-123-9 (69689) અપધ્યાનમલો ધર્મો મલોઽર્થસ્ય નિગૂહનમ્। સંપ્રમોહમલઃ કામો ભૂયસ્તદ્ગુણવર્ધિતઃ॥ 12-123-10 (69690) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। અરિષ્ટસ્ય ચ સંવાદં કામન્દસ્ય ચ ભારત॥ 12-123-11 (69691) કામન્દમૃષિમાસીનમભિવાદ્ય નરાધિપઃ। આઙ્ગોરિષ્ઠોઽથ પપ્રચ્છ કૃત્વા સમયમવ્યયમ્॥ 12-123-12 (69692) યઃ પાપં કુરુતે રાજા કામમોહબલાત્કૃતઃ। પ્રત્યાસન્નસ્ય તસ્યર્ષે કિં સ્યાત્પાપપ્રણાશનમ્॥ 12-123-13 (69693) અધર્મં ધર્મ ઇતિ ચ યો મોહાદાચરેન્નરઃ। તં ચાપિ પ્રથિતં લોકે કથં રાજા નિવર્તયેત્॥ 12-123-14 (69694) કામન્દ ઉવાચ। 12-123-15x (5674) યો ધર્માર્થૌ પરિત્યજ્ય કામમેવાનુવર્તતે। સ ધર્માર્થપરિત્યાગાત્પ્રજ્ઞાનાશમિહાર્ચ્છતિ॥ 12-123-15 (69695) પ્રજ્ઞાનાશાત્મકો મોહસ્તથા ધર્માર્થનાશકઃ। તસ્માન્નાસ્તિકતા ચૈવ દુરાચારશ્ચ જાયતે॥ 12-123-16 (69696) દુરાચારાન્યદા રાજા પ્રદુષ્ટાન્ન નિયચ્છતિ। તસ્માદુદ્વિજતે લોકઃ સર્પાદ્વેશ્મગતાદિવ॥ 12-123-17 (69697) તં પ્રજા નાનુરજ્યન્તે ન વિપ્રા ન ચ સાધવઃ। તતઃ સંક્ષયમાપ્નોતિ તથા વધ્યત્વમેવ ચ॥ 12-123-18 (69698) અપધ્વસ્તસ્ત્વવમતો દુઃખં જીવતિ જીવિતમ્। જીવતે યદપધ્વસ્તઃ શુદ્ધં મરણમેવ તત્॥ 12-123-19 (69699) અત્રૈતદાહુરાચાર્યાઃ પાપસ્ય પરિવર્તનમ્। સેવિતવ્યા ત્રયી વિદ્યા સત્કારો બ્રાહ્મણેષુ ચ॥ 12-123-20 (69700) મહામના ભવેદ્ધર્મે વિવહેચ્ચ મહાકુલે। બ્રાહ્મણાંશ્ચાપિ સેવેત ક્ષમાયુક્તાન્મનસ્વિનઃ॥ 12-123-21 (69701) જપેદુદકશીલઃ સ્યાત્સુમુખો ન ચ નાસ્તિકઃ। ધર્માન્વિતાન્સંપ્રવિશેદ્બહિઃ પ્લુત્યૈવ દુષ્કૃતમ્॥ 12-123-22 (69702) પ્રસાદયેન્મધુરયા વાચા વાઽપ્યથ કર્મણા। ઇત્યસ્તીતિ વદેન્નિત્યં પરેષાં કીર્તયન્ગુણાન્॥ 12-123-23 (69703) અપાપો હ્યેવમાચારઃ ક્ષિપ્રં બહુમતો ભવેત્। પાપાન્યપિ હિ કૃચ્છ્રાણિ શમયેન્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-123-24 (69704) ગુરવો હિ પરં ધર્મં યં બ્રૂયુસ્તં તથા કુરુ। ગુરૂણાં હિ પ્રસાદાદ્વૈ શ્રેયઃ પરમવાપ્સ્યસિ॥ ॥ 12-123-25 (69705) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 123॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-123-2 કિંમૂલાઃ કિમુદ્દિશ્ય ક્રિયન્ત ઇત્યર્થઃ। પ્રભવત્યસ્માદિતિ પ્રભવઃ। કિમેષામુત્પત્તિસ્થાનમ્। તેષાં સાહિત્યં કથં પૃથક્પૃથકવચ કથમિતિ ચત્વારઃ પ્રશ્નાઃ॥ 12-123-3 સૂચીકટાહન્યાયેન ધર્માર્થકામાનાં સાહિત્યમાહ ય ઇતિ। તે ધર્માર્થકામાસ્ત્રયોઽપિ સજ્જન્તે યુગપદુત્પદ્યન્તે॥ 12-123-7 સ્વર્ગાદિકં બાહ્યં ફલં વિપ્રકૃષ્ટં તદર્થા એતે વિપ્રકૃષ્ટાઃ। આત્મજ્ઞાનરૂપં ફલં તુ સન્નિકૃષ્ટં તદર્થા એતે સન્નિકૃષ્ટાસ્તાંશ્ચરેત્ સેવેત। ધર્મશ્ચિત્તશુદ્ધ્યર્થોઽર્થો નિષ્કામકર્માર્થઃ કામો દેહધારણમાત્રાર્થઃ ઇત્યેવમેતે સેવ્યા ઇત્યર્થઃ। ધર્માદીન્કામનૈષ્ઠિકાન્કામાન્તાન્ધર્માર્થકામાન્સર્વાનપિ મનસાપિ ન ત્યજેત્કિમુત સ્વરૂપેણ ન ત્યજેદિત્યર્થઃ। કથં તર્હ્યેતાંસ્ત્યજેદિત્યાહ તપસા વિમુક્ત ઇતિ। વિચારેણૈવ તેભ્યો વિમુક્તો ભવેત્। સઙ્ગફલત્યાગપૂર્વકં ધર્માદીનનુતિષ્ઠેદિતિ ભાવઃ॥ 12-123-8 અસ્માત્કર્મણ ઇદં ફલં પ્રાપ્સ્યે ઇતિ બુદ્ધિપૂર્વં કૃતેનાપિ કર્મણાર્થઃ કદાચિદ્ભવતિ કદાચિન્નેતિ વ્યભિચારઃ॥ 12-123-9 અર્થાર્થં ધર્માદપિ અન્યત્ સેવાકૃષ્યાદિકં ભવતીતિ ન ધર્મૈકલભ્યોઽર્થં ઇત્યર્થાર્થં ધર્મો ન કાર્યઃ। પ્રત્યુત વિપરીતમપિ અપરં મતમસ્તિ કેચિદ્ધઠેનૈવાર્થો ભવતિ સ્વભાવેન વા દૈવેન વેતિ મન્યત ઇતિ તદર્થમલં ધર્મેણેત્યર્થઃ। એવં ધર્મસ્યાર્થહેતુત્વં દૂરીકૃત્યાર્થસ્યાપિ ધર્મહેતુત્વં દૂષયતિ। અર્થમવાપ્યાઽપિ જગદનર્થાર્થમપાયાર્થં ભવતિ। તથાહિ ધનમત્તઃ સર્વં પાપં કરોતીતિ નાર્થેન ધર્મોત્પત્તિર્નિત્યાસ્તિ। અર્થં વિનાપિ ધર્મોત્પત્તિરસ્તીત્યાહાન્યત્રાદ્યોપકારકમ્। સ્વાર્થે ત્રલ્। અન્યત્રાન્યદેવોપવાસવ્રતાદિકં આદ્યસ્ય ધર્મસ્યોપકારકં વર્ધકં ભવતિ॥ 12-123-10 અપધ્યાનં ફલાભિસન્ધિઃ। નિગૂહનં દાનભોગયોરપ્રતિપાદનમ્॥ 12-123-13 પ્રત્યાસન્નસ્ય પશ્ચાત્તપ્તસ્ય॥ 12-123-20 એવં નિન્દિતસ્ય કર્તવ્યમાહ અત્રેતિ॥ 12-123-23 તવાસ્મીતિ વદેન્નિત્યં ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥

12-124-0 (69706) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-124-0x (5675) ઇમે જના મનુષ્યેન્દ્ર પ્રશંસન્તિ સદા ભુવિ। ધર્મસ્ય શીલમેવાદૌ તતો મે સંશયો મહાન્॥ 12-124-1 (69707) યદિ તચ્છક્યમસ્માભિર્જ્ઞાતું ધર્મભૂતાં વર। શ્રોતુમિચ્છામિ તત્સર્વં યથૈતદુપલભ્યતે॥ 12-124-2 (69708) કથં તત્પ્રાપ્યતે શીલં શ્રોતુમિચ્છામિ ભારત। કિંલક્ષણં ચ તત્પ્રોક્તં બ્રૂહિ મે વદતાં વર॥ 12-124-3 (69709) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-124-4x (5676) પુરા દુર્યોધનેનેહ ધૃતરાષ્ટ્રાય માનદ। આખ્યાતં તપ્યમાનેન શ્રિયં દૃષ્ટ્વા તવાગતામ્॥ 12-124-4 (69710) ઇન્દ્રપ્રસ્થે મહારાજ તવ સભ્રાતૃકસ્ય હ। સભાયાં ચાપહસનં તત્સર્વં શૃણુ ભારત॥ 12-124-5 (69711) ભવતસ્તાં સભાં દૃષ્ટ્વા સમૃદ્ધિં ચાપ્યનુત્તમામ્। દુર્યોધનસ્તદા દીનઃ સર્વં પિત્રે ન્યવેદયત્॥ 12-124-6 (69712) શ્રુત્વા હિ ધૃતરાષ્ટ્રશ્ચ દુર્યોધનવચસ્તદા। અબ્રવીત્કર્ણસહિતં દુર્યોધનમિદં વચઃ॥ 12-124-7 (69713) ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-8x (5677) કિમર્થં તપ્યસે પુત્ર શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ। શ્રુત્વા ત્વામનુનેષ્યામિ યદિ સમ્યગ્ભવિષ્યતિ॥ 12-124-8 (69714) યદા ત્વાં મહદૈશ્વર્યં પ્રાપ્તં પરપુરંજય। કિંકરા ભ્રાતરઃ સર્વે મિત્રસંબન્ધિબાન્ધવાઃ॥ 12-124-9 (69715) આચ્છાદયસિ પ્રાવારાનશ્નાસિ પિશિતૌદનમ્। આજાનેયા વહન્તિ ત્વાં કસ્માચ્છેચસિ પુત્રક॥ 12-124-10 (69716) દુર્યોધન ઉવાચ। 12-124-11x (5678) દશ તાત સહસ્રાણિ સ્નાતકાનાં મહાત્મનામ્। ભુઞ્જતે રુક્મપાત્રીભિર્યુધિષ્ઠિરનિવેશને॥ 12-124-11 (69717) દૃષ્ટ્વા ચ તાં સભાં દિવ્યપુષ્પફલાન્વિતામ્। અશ્વાંસ્તિત્તિરકલ્માષાન્રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 12-124-12 (69718) દૃષ્ટ્વા તાં પાણ્ડવેયાનામૃદ્ધિમિન્દ્રોપમાં શુભામ્। અમિત્રાણાં સુમહતીમનુશોચામિ માનદ॥ 12-124-13 (69719) ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-14x (5679) યદીચ્છસિ શ્રિયં તાત યાદૃશી સા યુધિષ્ઠિરે। વિશિષ્ટાં વા નરશ્રેષ્ઠ શીલવાન્ભવ પુત્રક॥ 12-124-14 (69720) શીલેન હિ ત્રયો લોકાઃ શક્યા જેતું ન સંશયઃ। ન હિ કિંચિદસાધ્યંવૈ લોકે શીલવતાં સતામ્॥ 12-124-15 (69721) એકરાત્રેણ માન્ધાતા ત્ર્યહેણ જનમેજયઃ। સપ્તરાત્રેણ નાભાગઃ પૃથિવીં પ્રતિપેદિવાન્॥ 12-124-16 (69722) એતે હિ પાર્થિવાઃ સર્વે શીલવન્તો યશોન્વિતાઃ। તતસ્તેષાં ગુણક્રીતા વસુધા સ્વયમાગતા॥ 12-124-17 (69723) દુર્યોધન ઉવાચ। 12-124-18x (5680) કથં તત્પ્રાપ્યતે શીલં શ્રોતુમિચ્છામિ ભારત। યેન શીલેન સંપ્રાપ્તાઃ ક્ષિપ્રમેવ વસુંધરામ્॥ 12-124-18 (69724) ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-19x (5681) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। નારદેન પુરા વૃત્તં શીલમાશ્રિત્ય ભારત॥ 12-124-19 (69725) પ્રા--દેન હૃતં રાજ્યં મહેન્દ્રસ્ય મહાત્મનઃ। શ---માશ્રિત્ય દૈત્યેન ત્રૈલોક્યં ચ વશે કૃતમ્॥ 12-124-20 (69726) ત--બૃહસ્પતિં શક્રઃ પ્રાઞ્જલિઃ સમુપસ્થિતઃ। તમુવાચ મહાપ્રાજ્ઞઃ શ્રેય ઇચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-124-21 (69727) તતો બૃહસ્પતિસ્તસ્મૈ જ્ઞાનં નૈશ્રેયસં પરમ્। કથયામાસ ભગવાન્દેવેન્દ્રાય કુરૂદ્વહ॥ 12-124-22 (69728) એતાવચ્છ્રેય ઇત્યેવ બૃહસ્પતિરભાષત। ઇન્દ્રસ્તુ ભૂયઃ પપ્રચ્છ કો વિશેષો ભવેદિતિ॥ 12-124-23 (69729) બૃહસ્પતિરુવાચ। 12-124-24x (5682) વિશેષોઽસ્તિ મહાંસ્તાત ભાર્ગવસ્ય મહાત્મનઃ। તત્રાગમય ભદ્રં તે ભૂય એવ સુરોત્તમ॥ 12-124-24 (69730) આત્મનસ્તુ તતઃ શ્રેયો ભાર્ગવઃ સુમહાયશાઃ। જ્ઞાનમાગમયત્પ્રીત્યા પુનઃ સ પરમદ્યુતિઃ॥ 12-124-25 (69731) તેનાપિ સમનુજ્ઞાતો ભાર્ગવેણ મહાત્મના। શ્રેયોઽસ્તીતિ પરં ભૂયઃ શુક્રમાહ શતક્રતુઃ॥ 12-124-26 (69732) ભાર્ગવસ્ત્વાહ સર્વજ્ઞઃ પ્રહ્લાદસ્ય મહાત્મનઃ। જ્ઞાનમસ્તિ વિશેષેણેત્યુક્તો હૃષ્ટશ્ચ સોઽભવત્॥ 12-124-27 (69733) સ તત્ર બ્રાહ્મણો ભૂત્વા પ્રહ્લાદં પાકશાસનઃ। સ્તુત્વા પ્રોવાચ મેધાવી શ્રેય ઇચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-124-28 (69734) પ્રહ્લાદસ્ત્વબ્રવીદ્વિપ્રં ક્ષણો નાસ્તિ દ્વિજોત્તમ। ત્રૈલોક્યરાજ્યસક્તસ્ય તતો નોપદિશામિ તે॥ 12-124-29 (69735) બ્રાહ્મણસ્ત્વબ્રવીદ્રાજન્યસ્મિન્કાલે ક્ષણો ભવેત્। તદોપાદેષ્ટુમિચ્છામિ યદિ કાર્યાન્તરં ભવેત્॥ 12-124-30 (69736) તતઃ પ્રીતોઽભવદ્રાજા પ્રહ્વાદો બ્રહ્મવાદિનઃ। તથેત્યુક્ત્વા દદૌ કાલે જ્ઞાનતત્ત્વં દ્વિજે તદા॥ 12-124-31 (69737) બ્રાહ્મણોઽપિ યથાન્યાયં ગુરુવૃત્તિમનુત્તમામ્। ચકાર સર્વભાવેન યદ્યચ્ચ મનસેચ્છતિ॥ 12-124-32 (69738) પૃષ્ટશ્ચ તેન બહુશઃ પ્રાપ્તં કથમરિંદમ્। ત્રૈલોક્યરાજ્યં ધર્મજ્ઞ કારણં તદ્બ્રવીહિ મે। [પ્રહ્લાદોઽપિ મહારાજ બ્રાહ્મણં વાક્યમબ્રવીત્॥] 12-124-33 (69739) પ્રહ્લાદ ઉવાચ। 12-124-34x (5683) નાસૂયામિ દ્વિજાન્વિપ્ર રાજાસ્મીતિ કથંચન। કામ્યાનિ વદતાં તેષાં સંયચ્છામિ વહામિ ચ॥ 12-124-34 (69740) તે વિસ્રબ્ધાઃ પ્રભાષન્તે સંયચ્છન્તિ ચ માં સદા। તેષાં કાર્યપથે યુક્તં શુશ્રૂષુમનહંકૃતમ્॥ 12-124-35 (69741) ધર્માત્માનં જિતક્રોધં નિયતં સંયતેન્દ્રિયમ્। સમાસિઞ્ચન્તિ શાસ્ત્રજ્ઞાઃ ક્ષૌદ્રં મધ્વિવ મક્ષિકાઃ॥ 12-124-36 (69742) સોઽહં વાગગ્રવિદ્યાનાં રસાનામવલેહિતા। સ્વજાત્યાનધિતિષ્ઠામિ નક્ષત્રાણીવ ચન્દ્રમાઃ॥ 12-124-37 (69743) એતત્પૃથિવ્યામમૃતમેતચ્ચક્ષુરનુત્તમમ્। યદ્બ્રાહ્મણમુખે હવ્યમેતચ્છ્રુત્વા પ્રવર્તતે॥ 12-124-38 (69744) એતાવચ્છેય ઇત્યાહ પ્રહ્લાદો બ્રહ્મવાદિનમ્। શુશ્રૂષિતસ્તેન તદા દૈત્યેન્દ્રો વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-124-39 (69745) યથાવદ્ગુરુવૃત્ત્યા તે પ્રીતોઽસ્મિ દ્વિજસત્તમ। વરં વૃણીષ્વ ભદ્રં તે પ્રદાતાઽસ્મિ ન સંશયઃ॥ 12-124-40 (69746) કૃતમિત્યેવ દૈત્યેન્દ્રમુવાચ દ્વિજસત્તમઃ। પ્રહ્લાદસ્ત્વબ્રવીત્પ્રીતો ગૃહ્યતાં વર ઇત્યુત॥ 12-124-41 (69747) બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 12-124-42x (5684) યદિ રાજન્પ્રસન્નસ્ત્વં મમ ચેદિચ્છસિ પ્રિયમ્। ભવતઃ શીલમિચ્છામિ પ્રાપ્નુમેષ વરો મમ॥ 12-124-42 (69748) તતઃ પ્રીતસ્તુ દૈત્યેન્દ્રો ભયમસ્યાભવન્મહત્। વરે પ્રદિષ્ટે વિપ્રેણ નાલ્પચેતાયમિત્યુત॥ 12-124-43 (69749) એવમસ્ત્વિતિ સ પ્રાહ પ્રહ્લાદો વિસ્મિતસ્તદા। ઉપાકૃત્ય તુ વિપ્રાય વરં દુઃખાન્વિતોઽભવત્॥ 12-124-44 (69750) દત્તે વરે ગતે વિપ્રે ચિન્તાઽસીન્મહતી તદા। પ્રહ્લાદસ્ય મહારાજ નિશ્ચયં ન ચ જગ્મિવાન્॥ 12-124-45 (69751) તસ્ય ચિન્તયતસ્તાવચ્છાયાભૂતં મહાદ્યુતેઃ। તેજોવિગ્રહવત્તાત શરીરમજહાત્તદા॥ 12-124-46 (69752) તમપૃચ્છન્મહારાજઃ પ્રહ્લાદઃ કો ભવાનિતિ। પ્રત્યાહ તં તુ શીલોસ્મિ ત્યક્તો ગચ્છામ્યહં ત્વયા॥ 12-124-47 (69753) તસ્મિન્દ્વિજોત્તમે રાજન્વત્સ્યામ્યહમરિંદમ। યોઽસૌ શિષ્યત્વમાગમ્ય ત્વયિ નિત્યં સમાહિતઃ। ઇત્યુક્ત્વાઽન્તર્હિતં તદ્વૈ શક્રં ચાન્વાવિશત્પ્રભો॥ 12-124-48 (69754) તસ્મિંસ્તેજસિ યાતે તુ તાદૃગ્રૂપસ્તતોપરઃ। શરીરાન્નિઃ સૃતસ્તસ્ય કો ભવાનિતિ સોબ્રવીત્॥ 12-124-49 (69755) ધર્મં પ્રહ્લાદ માં વિદ્ધિ યત્રાસૌ દ્વિજસત્તમઃ। તત્ર યાસ્યામિ દૈત્યેન્દ્ર યતઃ શીલં તતો હ્યહમ્॥ 12-124-50 (69756) તતોઽપરો મહારાજ પ્રજ્વલન્નિવ તેજસા। શરીરાન્નિઃ સૃતસ્તસ્ય પ્રહ્લાદસ્ય મહાત્મનઃ॥ 12-124-51 (69757) કો ભવાનિતિ પૃષ્ટશ્ચ તમાહ સ મહાદ્યુતિઃ। સત્યં વિદ્ધ્યસુરેન્દ્રાદ્ય પ્રયાસ્યે ધર્મમન્વહમ્॥ 12-124-52 (69758) તસ્મિન્નનુગતે ધર્મં પુરુષે પુરુષોઽપરઃ। નિશ્ચક્રામ તતસ્તસ્માત્પૃષ્ટશ્ચાહ મહાતપાઃ॥ 12-124-53 (69759) વૃત્તં પ્રહ્લાદ માં વિદ્ધિ યતઃ સત્યં તતો હ્યહમ્। તસ્મિન્ગતે મહાશ્વેતા શરીરાત્તસ્ય નિર્યયૌ॥ 12-124-54 (69760) પૃષ્ટશ્ચાહ બલં વિદ્ધિ યતો વૃત્તમહં તતઃ। ઇત્યુક્ત્વા પ્રયયૌ તત્ર યતો વૃત્તં નરાધિપ॥ 12-124-55 (69761) તતઃ પ્રભામયી દેવી શરીરાત્તસ્ય નિર્યયૌ। તામપૃચ્છત્સ દૈત્યેન્દ્રઃ સા શ્રીરિત્યેનમબ્રવીત્॥ 12-124-56 (69762) ઉષિતાઽસ્મિ સુખં નિત્યં ત્વયિ સત્યપરાક્રમ। ત્વયા યુક્તા ગમિષ્યામિ બલં હ્યનુગતા હ્યહમ્॥ 12-124-57 (69763) તતો ભયં પ્રાદુરાસીત્પ્રહ્લાદસ્ય મહાત્મનઃ। અપૃચ્છત ચ તાં ભૂયઃ ક્વ યાસિ કમલાલયે॥ 12-124-58 (69764) ત્વં હિ સત્યવ્રતા દેવી લોકસ્ય પરમેશ્વરી। કશ્ચાસૌ બ્રાહ્મણશ્રેષ્ઠસ્તત્ત્વમિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 12-124-59 (69765) શ્રીરુવાચ। 12-124-60x (5685) સ શક્તો બ્રહ્મચારી યસ્ત્વત્તશ્ચૈવોપશિક્ષિતઃ। ત્રૈલોક્યે તે યદશ્વર્યં તત્તેનાપહૃતં પ્રભો॥ 12-124-60 (69766) શીલેન હિ ત્રયો લોકાસ્ત્વયા ધર્મજ્ઞ નિર્જિતાઃ। તદ્વિજ્ઞાય સુરેન્દ્રેણ તવ શીલં હૃતં પ્રભો॥ 12-124-61 (69767) ધર્મઃ સત્યં તથા વૃત્તં બલં ચૈવ તથાઽપ્યહમ્। શીલમૂલા મહાપ્રાજ્ઞ સદા નાસ્ત્યત્ર સંશયઃ॥ 12-124-62 (69768) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-124-63x (5686) એવમુક્ત્વા ગતા શ્રીસ્તુ તે ચ સર્વે યુધિષ્ઠિર। દુર્યોધનસ્તુ પિતરં ભૂય એવાબ્રવીત્તદા॥ 12-124-63 (69769) શીલસ્ય તત્ત્વમિચ્છામિ વેત્તું કૌરવનન્દન। પ્રાપ્યતે ચ યથા શીલં તં ચોપાયં બ્રવીહિ મે॥ 12-124-64 (69770) ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-65x (5687) સોપાયં પૂર્વમુદ્દિષ્ટં પ્રહ્લાદેન મહાત્મના। સંક્ષેપતસ્તુ શીલસ્ય શૃણુ પ્રાપ્તિં નરેશ્વર॥ 12-124-65 (69771) અદ્રોહઃ સર્વભૂતેષુ કર્મણા મનસા ગિરા। અનુગ્રહશ્ચ દાનં ચ શીલમેતત્પ્રશસ્યતે॥ 12-124-66 (69772) યદન્યેષાં હિતં ન સ્યાદાત્મનઃ કર્મ પૌરુષમ્। અપત્રપેત વા યેન ન તત્કુર્યાત્કથંચન॥ 12-124-67 (69773) તત્તુ કર્મ તથા કુર્યાદ્યેન શ્લાધ્યેત સંસદિ। શીલં સમાસેનૈતત્તે કથિતં કુરુસત્તમ॥ 12-124-68 (69774) યદ્યપ્યશીલા નૃપતે પ્રાપ્નુવન્તિ શ્રિયં ક્વચિત્। ન ભુઞ્જતે ચિરં તાત સમૂલાશ્ચ પતન્તિ તે॥ 12-124-69 (69775) ધૃતરાષ્ટ્ર ઉવાચ। 12-124-70x (5688) એતદ્વિદિત્વા તત્ત્વેન શીલવાન્ભવ પુત્રક। યદીચ્છસિ શ્રિયં તાત સુવિશિષ્ટાં યુધિષ્ઠિરાત્। `અધિકાં ચાપિ રાજેન્દ્ર તતસ્ત્વં શીલવાન્ભવા॥' 12-124-70 (69776) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-124-71x (5689) એતત્કથિતવાન્પુત્રે ધૃતરાષ્ટ્રો મહીપતિઃ। એતત્કુરુષ્વ કૌન્તેય તતઃ પ્રાપ્સ્યસિ તત્ફલમ્॥ ॥ 12-124-71 (69777) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ચતુર્વિશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 124॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-124-1 ધર્મસ્ય કારણમિતિ શેષઃ॥ 12-124-8 યદિ સમ્યગ્ભવિષ્યસાતિ દ. પાઠઃ॥ 12-124-13 ઋદ્ધિં વૈશ્રવણીમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-124-22 નૈશ્રેયચસં મોક્ષોપયોગિ॥ 12-124-23 કો વિશેષઃ। નૈશ્રેયસાદપિ કિંશ્રેય ઇત્યર્થઃ॥ 12-124-37 ક્ષુદ્રાભિર્મધુમક્ષિકાભિર્નિર્મિતં ક્ષૌદ્રં મધુ। તત્ર મક્ષિકામધ્વિવ માં તે શાસ્ત્રેણ સિઞ્ચન્તિ। વાગગ્રવિદ્યાનાં વાગગ્રે એવં નતુ પુસ્તકે વિદ્યા યેષાં તેષામ્। સોઽહં વાગન્ત્યપુષ્ટાનાં મધૂનાં પરિલેહિતેતિ ડ. પાઠઃ॥ 12-124-43 વિપ્રેણ વિપ્રાય। ચેતાયમિતિ સંધિરાર્ષઃ॥ 12-124-46 તેજોવિગ્રહવત્ તેજોમયશરીરં શીલમ્॥ 12-124-64 શીલં સમધિગચ્છામીતિ થ. પાઠઃ॥

12-125-0 (69778) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-125-0x (5690) શીલં પ્રધાનં પુરુષે કથિતં તે પિતામહ। કથમાશા સમુત્પન્ના કા ચ સા તદ્વદસ્વ મે॥ 12-125-1 (69779) સંશયો મે મહાનેષ સમુત્પન્નઃ પિતામહ। છેત્તા ચ તસ્ય નાન્યોઽસ્તિ ત્વત્તઃ પરપુરંજય॥ 12-125-2 (69780) પિતામહાશા મહતી મમાસીદ્ધિ સુયોધને। પ્રાપ્તે યુદ્ધે તુ તદ્યુક્તં તત્કર્તાઽયમિતિ પ્રભો॥ 12-125-3 (69781) સર્વસ્યાશા સુમહતી પુરુષસ્યોપજાયતે। સ્યાં વિહન્યમાનાયાં દુઃખો મૃત્યુર્ન સંશયઃ॥ 12-125-4 (69782) ઽહં હતાશો દુર્બુદ્ધિઃ કૃતસ્તેન દુરાત્મના। ર્તરાષ્ટ્રેણ રાજેન્દ્ર પશ્ય મન્દાત્મતાં મમ॥ 12-125-5 (69783) આશાં બૃહત્તરીં મન્યે પર્વતાદપિ સદ્રુમાત્। આકાશાદપિ વા રાજન્નપ્રમેયાઽથવા પુનઃ॥ 12-125-6 (69784) એષા ચૈવ કુરુશ્રેષ્ઠ દુર્વિચિન્ત્યા સુદુર્લભા। દુર્લભત્વાચ્ચ પશ્યામિ કિમન્યદ્દુર્લભં તતઃ॥ 12-125-7 (69785) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-125-8x (5691) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યુધિષ્ઠિર નિબોધ મે। ઇતિહાસં સુમિત્રસ્ય નિર્વૃત્તમૃષભસ્ય ચ॥ 12-125-8 (69786) સુમિત્રો નામ રાજર્ષિર્હૈહયો મૃગયાં ગતઃ। સસાર ચ મૃગં વિદ્ધ્વા બાણેનાનતપર્વણા॥ 12-125-9 (69787) સ મૃગો બાણમાદાય યયાવતિપરાક્રમઃ। સ ચ રાજા બલી તૂર્ણં સસાર મૃગમન્તિકાત્॥ 12-125-10 (69788) તતો નિમ્નં સ્થલં ચૈવ સમૃગોઽદ્રવદાશુગઃ। મુહૂર્તમિવ રાજેન્દ્ર સમેન સ પથાઽગમત્॥ 12-125-11 (69789) તતઃ સ રાજા તારુણ્યાદૌરસન બલેન ચ। ચચાર બાણાસનભૃત્સખઙ્ગો હંસવત્તદા॥ 12-125-12 (69790) તતો નદાન્નદીશ્ચૈવ પલ્વલાનિ વનાનિ ચ। અતિક્રમ્યાભ્યતિક્રમ્ય સસારૈકો વનેચરઃ॥ 12-125-13 (69791) સ તુ તાવન્મૃગો રાજન્નાસાદ્યાસાદ્ય પાર્થિવમ્। પુનરભ્યેતિ જવનો જવેન મહતા તતઃ॥ 12-125-14 (69792) સ તસ્ય બાણૈર્બહુભિઃ સમભ્યસ્તો વનેચરઃ। પ્રક્રીડન્નિવ રાજેન્દ્ર પુનરભ્યેતિ ચાન્તિકમ્॥ 12-125-15 (69793) પુનશ્ચ જવમાસ્થાય જવનો મૃગયૂથપઃ। [અતીત્યાતીત્ય રાજેન્દ્ર પુનરભ્યેતિ ચાન્તિકમ્॥] 12-125-16 (69794) તસ્ય મર્મચ્છિદં ઘોરં સુમિત્રોઽમિત્રકર્શનઃ। સમાદાય શરં શ્રેષ્ઠં કાર્મુકાન્નિરવાસયત્॥ 12-125-17 (69795) [તતો ગવ્યૂતિમાત્રેણ મૃગયૂથપયૂથપઃ।] તસ્ય બાણપથં મુક્ત્વા તસ્થિવાન્પ્રહસન્નિવ॥ 12-125-18 (69796) તસ્મિન્નિપતિતે બાણે ભૂમૌ જ્વલિતતેજસિ। પ્રવિવેશ મૃગોઽરણ્યં મૃગં રાજાઽપ્યભિદ્રવત્॥ ॥ 12-125-19 (69797) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 125॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-125-3 યુક્તં યુદ્ધં વિનૈવ રાજ્યાર્ધદાનમ્। કર્તા કરિષ્યતિ॥ 12-125-7 દુર્લભા દુર્જયા॥ 12-125-12 બાણાસનભૃદ્ધનુર્ધરઃ॥ 12-125-15 સમભ્યસ્તો બિદ્ધઃ॥

12-126-0 (69798) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-126-0x (5692) પ્રવિશ્ય ચ મહારણ્યં તાપસાનામથાશ્રમમ્। આસસાદ તતો રાજા શ્રાન્તશ્ચોપાવિશત્તદા॥ 12-126-1 (69799) તં કાર્મુકધરં દૃષ્ટ્વા શ્રમાર્તં ક્ષુધિતં તદા। સમેત્ય ઋષયસ્તસ્મૈ પૂજાં ચક્રુર્યથાવિધિ॥ 12-126-2 (69800) સ પૂજામૃષિભિર્દત્તાં પ્રતિગૃહ્ય નરાધિપઃ। અપૃચ્છત્તાપસાન્સર્વાંસ્તપોવૃદ્ધિમનુત્તમામ્॥ 12-126-3 (69801) તે તસ્ય રાજ્ઞો વચનં પ્રતિગૃહ્ય તપોધનાઃ। ઋષયો રાજશાર્દૂલમપૃચ્છંસ્તત્પ્રયોજનમ્॥ 12-126-4 (69802) કેન ભદ્રમુખાર્થેન તપોવનમુપાગતઃ। પદાતિર્બદ્ધનિસ્ત્રિંશો ધન્વી બાણી નરેશ્વર॥ 12-126-5 (69803) એતદિચ્છામહે શ્રોતું કુતઃ પ્રાપ્તોઽસિ માનદ। કસ્મિન્કુલે તુ જાતસ્ત્વં કિંનામા ચાસિ બ્રૂહિ નઃ॥ 12-126-6 (69804) તતઃ સ રાજા સર્વેભ્યો દ્વિજેભ્યઃ પુરુષર્ષભ। આચખ્યૌ તદ્યથાવૃત્તં પરિચર્યાં ચ ભારત॥ 12-126-7 (69805) હૈહયાનાં કુલે જાતઃ સુમિત્રોઽમિત્રકર્શનઃ। ચરામિ મૃગયૂથાનિ નિઘ્રન્બાણૈઃ સહસ્રશઃ॥ 12-126-8 (69806) બલેન મહતા બ્રહ્મન્સામાત્યઃ સાવરોધકઃ। મૃગસ્તુ વિદ્ધો બાણેન મયા સરતિ શલ્યવાન્॥ 12-126-9 (69807) તં દ્રવન્તમનુપ્રાપ્તો વનમેતદ્યદૃચ્છયા। ભવત્સકાશં નષ્ટશ્રીર્હતાશઃ શ્રમકર્શિતઃ॥ 12-126-10 (69808) કિંનુ દુઃખમતોઽન્યદ્વૈ યદહં શ્રમકર્શિતઃ। ભવતામાશ્રમં પ્રાપ્તો હતાશો ભ્રષ્ટલક્ષણઃ॥ 12-126-11 (69809) ન રાજલક્ષણત્યાગઃ પુનરસ્ય તપોધનાઃ। દુઃખં કરોતિ મે તીવ્રં યથાઽઽશા વિહતા મમ॥ 12-126-12 (69810) હિમવાન્વા મહાશૈલઃ સમુદ્રો વા મહોદધિઃ। મહત્ત્વાન્નાન્વપદ્યેતાં રોદસ્યોરન્તરં યથા॥ 12-126-13 (69811) આશાયાસ્તપસિ શ્રેષ્ઠાસ્તથા નાન્તમહં ગતઃ। ભવતાં વિદિતં સર્વં સર્વજ્ઞા હિ તપોધનાઃ॥ 12-126-14 (69812) ભવન્તઃ સુમહાભાગાસ્તસ્માત્પૃચ્છામિ સંશયમ્। આશાવાન્પુરુષો યઃ સ્યાદન્તરિક્ષમથાપિ વા॥ 12-126-15 (69813) કિંનુ જ્યાયસ્તરં લોકે મહત્ત્વે પ્રતિભાતિ વઃ। એતદિચ્છામિ તત્ત્વેન શ્રોતું કિમિહ દુર્લભમ્॥ 12-126-16 (69814) યદિ ગુહ્યં ન વો નિત્યં તદા પ્રબ્રૂત મા ચિરમ્। ન હિ ગુહ્યતમં શ્રોતુમિચ્છામિ દ્વિજપુઙ્ગવાઃ॥ 12-126-17 (69815) ભવત્તપોવિઘાતો વા યેન સ્યાદ્વિરમે તતઃ। યદિ વાઽસ્તિ કથાયોગો યોઽયં પ્રશ્નો મયેરિતઃ॥ 12-126-18 (69816) એતત્કારણસામર્થ્યં શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ। ભવન્તોઽપિ તપોનિત્યા બ્રૂયુરેતત્સમાહિતાઃ॥ ॥ 12-126-19 (69817) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ષઙ્વિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 126॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-126-5 હે ભદ્રમુખ॥ 12-126-12 આશા મૃગાશા॥ 12-126-13 હિમવાનુચ્ચત્વેન મહોદધિર્વિતતત્વેન ચ ગગનાન્તં નાન્વપદ્યેતામ્। તસ્ય તતોઽપ્યુચ્ચત્વાદ્વિતતત્વાચ્ચ॥ 12-126-15 આશાવાન્ આશાયા મહત્ત્વેન તદ્વતોઽપિ મહત્ત્વમન્તરિક્ષવત્॥ 12-126-17 યદ્યગુહ્યં તપોનિત્યં મમ બ્રૂતેહ માચિરમિતિ થ.દ.પાઠઃ॥

12-127-0 (69818) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-127-0x (5693) તતસ્તેષાં સમેતાનામૃષીણામૃષિસત્તમઃ। ઋષભો નામ વિપ્રર્ષિર્વિસ્મયન્નિદમબ્રવીત્॥ 12-127-1 (69819) પુરાઽહં રાજશાર્દૂલ તીર્થાન્યનુચરન્પ્રભો। સમાસાદિતવાન્દિવ્યં નરનારાયણાશ્રમમ્॥ 12-127-2 (69820) યત્ર સા બદરી રમ્યા સરો વૈહાયસં તથા। યત્ર ચાશ્વશિરા રાજન્વેદાન્પઠતિ શાશ્વતાન્॥ 12-127-3 (69821) તસ્મિન્સરસિ કૃત્વાઽહં વિધિવત્તર્પણં પુરા। પિતૃણાં દેવતાનાં ચ તતોશ્રમમિયાં તદા॥ 12-127-4 (69822) રમાતે યત્ર તૌ નિત્યં નરનારાયણાવૃષી। અદૂરાદાશ્રમાત્કિંચિદ્વાસાર્થમગમં તદા॥ 12-127-5 (69823) અત્ર ચીરાજિનધરં કૃશમુચ્ચમતીવ ચ। અદ્રાક્ષમૃષિમાયાન્તં તનું નામ તપોનિધિમ્॥ 12-127-6 (69824) અન્યૈર્નરૈર્મહાબાહો વપુષાઽપ્રતિમં તદા। કૃશતા ચાપિ રાજર્ષે ન દૃષ્ટા તાદૃશી મયા॥ 12-127-7 (69825) શરીરમપિ રાજેન્દ્ર તનુ કાનિષ્ઠિકાસમમ્। ગ્રીવા બાહૂ તથા પાદૌ કેશાશ્ચાદ્ભુતદર્શનાઃ॥ 12-127-8 (69826) શિરઃ કાયાનુરૂપં ચ કર્ણૌ નેત્રે તથૈવ ચ। તસ્ય વાક્ચૈવ ચેષ્ટા ચ સામાન્યે રાજસત્તમ॥ 12-127-9 (69827) દૃષ્ટ્વાઽહં તં કૃશં વિપ્રં ભીતઃ પરમદુર્મનાઃ। પાદૌ તસ્યાભિવાદ્યાથ સ્થિતઃ પ્રાઞ્જલિરગ્રતઃ॥ 12-127-10 (69828) નિવેદ્ય નામગોત્રે ચ તથા કાર્યં નરર્ષભ। પ્રદિષ્ટે ચાસને તેન શનૈરહમુપાવિશમ્॥ 12-127-11 (69829) તતઃ સ કથયામાસ ધર્માર્થસહિતાઃ કથાઃ। ઋષિમધ્યે મહારાજ તત્ર ધર્મભૃતાં વરઃ॥ 12-127-12 (69830) ત--સ્તુ કથયત્યેવ રાજા રાજીવલોચનઃ। ઉપયાજ્જવનૈરશ્વૈઃ સબલઃ સાવરોધનઃ॥ 12-127-13 (69831) સ્મરમ્પુત્રમરણ્યે વૈ નષ્ટં પરમદુર્મનાઃ। ભૂવિદ્યુમ્નપિતા શ્રીમાન્વીરદ્યુમ્નો મહાયશાઃ॥ 12-127-14 (69832) ઇહ દ્રક્ષ્યામિ તં પુત્રં દ્રક્ષ્યામીહેતિ ભારત। એવમાશાકૃશો રાજા ચરન્વનમિદં પુરા॥ 12-127-15 (69833) દુર્લભઃ સ મયા દ્રષ્ટું ભૂય એવ ચ ધાર્મિક। એકઃ પુત્રો મહારણ્યે નષ્ટ ઇત્યસકૃત્તદા॥ 12-127-16 (69834) ન સ શક્યો મયા દ્રષ્ટુમાશા ચ મહતી મમ। તયા પરીતગાત્રોઽહં મુમૂર્ષુર્નાત્ર સંશયઃ॥ 12-127-17 (69835) એતચ્છ્રુત્વા તુ ભગવાંસ્તનુર્મુનિવરોત્તમઃ। અવાક્શિરા ધ્યાનપરો મુહૂર્તમિવ તસ્થિવાન્॥ 12-127-18 (69836) તમનુધ્યાન્તમાલક્ષ્ય રાજા પરમદુર્મનાઃ। ઉવાચ વાક્યં દીનાત્મા મન્દમન્દમિવાસકૃત્॥ 12-127-19 (69837) દુર્લભં કિંનુ દેવર્ષે આશાયાશ્ચૈવ કિં મહત્। બ્રવીતુ ભગવાનેતદ્યદિ ગુહ્યં ન ચેત્તદા॥ 12-127-20 (69838) તનુરુવાચ। 12-127-21x (5694) મહર્ષિર્ભગવાંસ્તેન પૂર્વમાસીદ્વિમાનિતઃ। બાલિશાં બુદ્ધિમાસ્થાય મન્દભાગ્યતયાઽઽત્મનઃ। અર્થયન્કુશલં રાજન્કાઞ્ચનં વલ્કલાનિ ચ॥ 12-127-21 (69839) [અવજ્ઞાપૂર્વકેનાપિ ન સંપાદિતવાંસ્તતઃ।] નિર્વિણ્ણઃ સ તુ વિપ્રર્ષિર્નિરાશઃ સમપદ્યત॥ 12-127-22 (69840) એવમુક્તોઽભિવાદ્યાથ તમૃષિં લોકપૂજિતમ્। શ્રાન્તોઽવસીદદ્ધર્માત્મા યથા ત્વં નરસત્તમ॥ 12-127-23 (69841) અર્ધ્યં તતઃ સમાનીય પાદ્યં ચૈવ મહાયશાઃ। આરણ્યેનૈવ વિધિના રાજ્ઞે સર્વં ન્યવેદયત્॥ 12-127-24 (69842) તતસ્તમૃષયઃ સર્વે પરિવાર્ય નરર્ષભમ્। ઉપાવિશન્પુરસ્કૃત્ય સપ્તર્ષય ઇવ ધ્રુવમ્॥ 12-127-25 (69843) અપૃચ્છંશ્ચૈવ તત્રૈનં રાજાનમપરાજિતમ્। પ્રયોજનમિદં સર્વમાશ્રમસ્ય પ્રવેશને॥ ॥ 12-127-26 (69844) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 127॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-127-3 વૈહાયસં વિહાયસા ગચ્છન્ત્યા મન્દાકિન્યા વૈહાયસ્યા ઇદં વૈહાયસમ્॥ 12-127-4 તતોશ્રમં તત આશ્રમં મણ્ડપં ઇયાં ગતવામહ॥ 12-127-5 રેમાતે રજસા યત્રેતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-127-7 વપુયાઽષ્ટગુણાન્વિતમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-127-21 તેન તવ પુત્રેણ ભૂરિદ્યુમ્રેન॥ 12-127-23 એવં મુનિના ઉક્તઃ વીરદ્યુમ્નઃ અવસીદત્ નષ્ટપ્રાયોઽભૂદિત્યર્થઃ॥ 12-127-26 એવં મુનિના રાજપૂજાનન્તરં આગતાઃ કિમર્થં આશ્રમે ત્વં પ્રવિષ્ટ ોઽસીત્ય પૃચ્છન્॥

12-128-0 (69845) રાજોવચા। 12-128-0x (5695) વીરદ્યુમ્ન ઇતિ ખ્યાતો રાજાઽહં દિક્ષુ વિશ્રુતઃ। ભૂરિદ્યુમ્નં સુતં નષ્ટમન્વેષ્ટું વનમાગતઃ॥ 12-128-1 (69846) એકઃ પુત્રઃ સ વિપ્રાગ્ર્ય બાલ એવ ચ સોઽનઘઃ। ન દૃશ્યતે વને ચાસ્મિંસ્તમન્વેષ્ટું ચરામ્યહમ્॥ 12-128-2 (69847) ઋષભ ઉવાચ। 12-128-3x (5696) ઇત્યુક્તે તેન વચને રાજ્ઞા મુનિરધોમુખઃ। તૂષ્ણીમેવાભવત્તત્ર ન ચ પ્રત્યુક્તવાન્નૃપમ્॥ 12-128-3 (69848) સ હિ તેન પુરા વિપ્રો રાજ્ઞા નાત્યર્થમાનિતઃ। આશાકૃતશ્ચ રાજેન્દ્ર તપો દીર્ઘં સમાશ્રિતઃ॥ 12-128-4 (69849) પ્રતિગ્રહમહં રાજ્ઞાં ન કરિષ્યે કથંચન। અન્યેષાં ચૈવ વર્ણાનામિતિ કૃત્વા ધિયં તદા॥ 12-128-5 (69850) આશા હિ પુરુષં બાલમાલાપયતિ તસ્થૂષી। તામહં વ્યપનેષ્યામિ ઇતિ કૃત્વા વ્યવસ્થિતઃ। [વીરદ્યુમ્નસ્તુ તં ભૂયઃ પપ્રચ્છ મુનિસત્તમમ્॥] 12-128-6 (69851) રાજોવાચ। 12-128-7x (5697) આશાયાઃ કિંચ વૃત્તં વૈ કિંચેહ ભુવિ દુર્લભમ્। બ્રવીતુ ભગવાનેતત્ત્વં હિ ધર્માર્થદર્શિવાન્॥ 12-128-7 (69852) ઋષભ ઉવાચ। 12-128-8x (5698) તતઃ સંસ્મૃત્ય તત્સર્વં સ્મારયિષ્યન્નિવાબ્રવીત્। રાજાનં ભગવાન્વિપ્રસ્તતઃ કૃશતનુસ્તદા॥ 12-128-8 (69853) ઋષિરુવાચ। 12-128-9x (5699) કૃશત્વેન સમં રાજન્નાશાયા વિદ્યતે નૃપ। તસ્યા વૈ દુર્લભત્વાચ્ચ પ્રાર્થિતઃ પાર્થિવો મયા॥ 12-128-9 (69854) રાજોવાચ। 12-128-10x (5700) કૃશાકૃશે મયા બ્રહ્મન્ગૃહીતે વચનાત્તવ। દુર્લભત્વં ચ તસ્યૈવ વેદવાક્યમિવાદ્વિજે॥ 12-128-10 (69855) સંશયસ્તુ મહાપ્રાજ્ઞ સંજાતો હૃદયે મમ। તન્મુને મમ તત્ત્વેન વક્તુમર્હસિ પૃચ્છતઃ॥ 12-128-11 (69856) ત્વત્તઃ કૃશતરં કિંનુ બ્રવીતુ ભગવાનિદમ્। યદિ ગુહ્યં ન તે વિપ્ર લોકે કિંચેહ દુર્લભમ્॥ 12-128-12 (69857) કૃશ ઉવાચ। 12-128-13x (5701) દુર્લભોઽપ્યથવા નાસ્તિ યોઽર્થી ધૃતિમવાપ્નુયાત્। સ દુર્લભતરસ્તાત યોઽર્થિનં નાવમન્યતે॥ 12-128-13 (69858) સત્કૃત્ય નોપક્રિયતે પરં શક્ત્યા યથાર્થતઃ। યા સક્તા સર્વભૂતેષુ સાઽઽશા કૃશતરી મયા॥ 12-128-14 (69859) કૃતઘ્નેષુ ચ યા સક્તા નૃશંસેષ્વલસેષુ ચ। અપકારિષુ ચાસક્તા સાઽઽશા કૃશતરી મયા॥ 12-128-15 (69860) એકપુત્રઃ પિતા પુત્રે નષ્ટે વા પ્રોષિતેઽપિ વા। પ્રવૃત્તિં યો ન જાનાતિ સાઽઽશા કૃશતરી મતા॥ 12-128-16 (69861) પ્રસવે ચૈવ નારીણાં વૃદ્ધાનાં પુત્રકારિતા। તથા નરેન્દ્ર ધનિનાં સાઽશા કૃશતરી મતા॥ 12-128-17 (69862) પ્રદાનકાઙ્ક્ષિણીનાં ચ કન્યાનાં વયસિ સ્થિતે। શ્રુત્વા કથાસ્તથાયુક્તાઃ સાઽઽશા કૃશતરી મતા॥ 12-128-18 (69863) એતચ્છ્રુત્વા તતો રાજન્સ રાજા સાવરોધનઃ। સંસ્પૃશ્ય પાદૌ શિરસા નિપપાત દ્વિજર્ષભે॥ 12-128-19 (69864) રાજોવાચ। 12-128-20x (5702) પ્રસાદયે ત્વાં ભગવન્પુત્રેણેચ્છામિ સંગમમ્। યદેતદુક્તં ભવતા સંપ્રતિ દ્વિજસત્તમ। વૃણીષ્વ ચ વરાન્વિપ્ર યાનિચ્છસિ યથાવિધિ। અબ્રવીચ્ચૈવ તદ્વાક્યં રાજા રાજીવલોચનઃ॥ 12-128-20 (69865) સત્યમેતત્ત્વયા વિપ્ર યથોક્તં નાન્યથા મૃષા॥ 12-128-21 (69866) તતઃ પ્રહસ્ય ભગવાંસ્તનુર્ધર્મભૃતાં વરઃ। પુત્રમસ્યાનયત્ક્ષિપ્રં તપસા ચ શ્રુતેન ચ॥ 12-128-22 (69867) સ સમાનીય તત્પુત્રં તમુપાલભ્ય પાર્થિવમ્। આત્માનં દર્શયામાસ ધર્મં ધર્મભૃતાંવરઃ॥ 12-128-23 (69868) સ દર્શયિત્વા ચાત્માનં દિવ્યમદ્ભુતદર્શનમ્। વિપાપ્મા વિગતક્રોધશ્ચચાર વનમન્તિકાત્॥ 12-128-24 (69869) એતદૄષ્ટં મયા રાજંસ્ત્વત્તશ્ચ વચનં શ્રુતમ્। આશામપનય ત્વાશુ તતઃ કૃષતરીમિમામ્॥ 12-128-25 (69870) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-128-26x (5703) સ તથોક્તસ્તદા રાજન્નૃષભેણ મહાત્મના। સુમિત્રોઽપાનયત્ક્ષિપ્રમાશાં કૃશતરીં તતઃ॥ 12-128-26 (69871) એવં ત્વમપિ કૌન્તેય શ્રુત્વા વાણીમિમાં મમ। સ્થિરો ભવ મહારાજ હિમવાનિવ નિશ્ચલઃ॥ 12-128-27 (69872) ત્વં હિ શ્રુત્વા ચ પૃષ્ટ્વા ચ કૃચ્છ્રેષ્વર્થેષુ તેષ્વિહ। શ્રુત્વા મમ મહારાજ ન સંતપ્તુમિહાર્હસિ॥ ॥ 12-128-28 (69873) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ અષ્ટાવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 128॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-128-4 આશયા કૃતઃ હતઃ। કૃ હિંસાયામિત્યસ્ય રૂપમ્॥ 12-128-9 આશાયાઃ આશાવતઃ સમં અન્યત્ કૃશત્વેન સમં કિમપિ નાસ્તિ તસ્યાઃ તદ્ગૃહીતાર્થસ્ય॥ 12-128-10 કૃશાકૃશે ય આશાજિતઃ સ કૃશઃ। યેનાશા જિતા સ પુષ્ટ ઇત્યર્થઃ। તસ્યૈવ આશાવિષયસ્યૈવ॥ 12-128-14 આદરેણાશાં પ્રદર્શ્ય યોઽર્થિનં નોપકુરુતે તત્ર યા આશા સા અતિકૃશા। મયા મત્તઃ। દીનત્વસંપાદકત્વ॥ 12-128-18 તથાયુક્તાઃ પ્રદાનં સ્થિતમિતિ શબ્દયુક્તાઃ॥ 12-128-23 ઉપાલભ્ય તત્રાપરાધં સ્થાપયિત્વા॥ 12-128-28 મમ મત્તઃ॥

12-129-0 (69874) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-129-0x (5704) નામૃતસ્યેવ પર્યાપ્તિર્મમાસ્તિ બ્રુવતિ ત્વયિ। [યથાહિ સ્વાત્મવૃત્તિસ્થસ્તથા તૃપ્તોઽસ્મિ ભારત॥] 12-129-1 (69875) તસ્માત્કથય ભૂયોઽપિ ત્વં મમેહ પિતામહ। [ન હિ તૃપ્તિમહં યામિ પિબન્ધર્મામૃતં હિ તે॥] 12-129-2 (69876) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-129-2x (5705) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ગૌતમસ્ય ચ સંવાદં યમસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 12-129-3 (69877) પારિયાત્રં ગિરિં પ્રાપ્ય ગૌતમસ્યાશ્રમો મહાન્। વસતે ગૌતમો યત્ર તપસા દગ્ધકિલ્વિષઃ॥ 12-129-4 (69878) પૃષ્ટિં વર્ષસહસ્રાણિ સોઽતપ્યદ્ગૌતમસ્તપઃ। તમુગ્રતપસા યુક્તં ભાવિતં સુમહામુનિમ્॥ 12-129-5 (69879) ઉપયાતો નરવ્યાઘ્ર લોકપાલો યમસ્તદા। તમપશ્યત્સુતપસમૃષિં વૈ ગૌતમં તદા॥ 12-129-6 (69880) સ તં વિદિત્વા બ્રહ્મર્ષિયેમમાગતમોજસા। પ્રાઞ્જલિઃ પ્રણતો ભૂત્વા ઉપસૃપ્તસ્તપોધનઃ॥ 12-129-7 (69881) તં ધર્મરાજો દૃષ્ટ્વૈવ નમસ્કૃત્ય દ્વિજોત્તમમ્। ન્યમન્ત્રયત ધર્મેણ ક્રિયતાં કિમિતિ બ્રુવન્॥ 12-129-8 (69882) ગૌતમ ઉવાચ। 12-129-9x (5706) માતાપિતૃભ્યામાનૃણ્યં કિં કૃત્વા સમવાપ્નુયાત્। કથં ચ લોકાનાપ્નોતિ પુરુષો દુર્લભાઞ્શુભાન્॥ 12-129-9 (69883) યમ ઉવાચ। 12-129-10x (5707) તપઃ શૌચવતા નિત્યં સત્યધર્મરતેન ચ। માતાપિત્રોરહરહઃ પૂજનં કાર્યમઞ્જસા॥ 12-129-10 (69884) અશ્વમેધૈશ્ચ યષ્ટવ્યં બહુભિઃ સ્વાપ્તદક્ષિણૈઃ। તેન લોકાનવાપ્નોતિ પુરુષોઽદ્ભુતદર્શનાન્॥ ॥ 12-129-11 (69885) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ એકોનત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 129॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-129-1 પર્યાપ્તિરલંભાવસ્તૃપ્તિરિતિ યાવત્॥ 12-129-8 ન્યમન્ત્રયત તં સુમુખીકૃતવાન્॥ 12-129-11 અશ્વમેધૈરિતિ સ્વધર્મમાત્રસ્યોપલક્ષણમ્॥

12-130-0 (69902) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-130-0x (5709) ત્રૈઃ પ્રહીયમાણસ્ય બહ્વમિત્રસ્ય કા ગતિઃ। -- સંક્ષીણકોશસ્ય બલહીનસ્ય ભારત॥ 12-130-1 (69903) --માત્યસહાયસ્ય શ્રુતમન્ત્રસ્ય સર્વતઃ। જ્યાત્પ્રચ્યવમાનસ્ય ગતિમન્યામપશ્યતઃ॥ 12-130-2 (69904) પરચક્રાભિયાતસ્ય પરરાષ્ટ્રાણિ મૃદ્ગતઃ। વિગ્રહે વર્તમાનસ્ય દુર્બલસ્ય બલીયસા॥ 12-130-3 (69905) અસંવિહિતરાષ્ટ્રસ્ય દેશકાલાવજાનતઃ। અપ્રાપ્યં ચ ભવેત્સાન્ત્વં ભેદો વાઽપ્યતિપીડનાત્। 12-130-4 (69906) જીવિતં ત્વર્થહેતોર્વા તત્ર કિં સુકૃતં ભવેત્॥ 12-130-5 (69907) ભીષ્મ ઉવાચ। ગુહ્યાં મા ધર્મમપ્રાક્ષીરતીવ ભરતર્ષભ। 12-130-6x (5710) પ્રવક્તું નોત્સહે પૃષ્ટો ધર્મમેતં યુધિષ્ઠિર॥ ધર્મો હ્યણીયાન્વચનાદ્વુદ્ધેશ્ચ ભરતર્ષભ। શ્રુત્વૌપમ્યં સદાચારૈઃ સાધુર્ભવતિ સ ક્વચિત્॥ 12-130-6 (69908) કર્મણા બુદ્ધિપૂર્વેણ ભવત્યાઢ્યે ન વા પુનઃ। તાદૃશોઽયમનુપ્રશ્નસ્તદ્ધ્યાયસ્વ સ્વયા ધિયા॥ 12-130-7 (69909) ઉપાયં ધર્મબહુલં યાત્રાર્થં શૃણુ ભારત। નાહમેતાદૃશે ધર્મે બુભૂષે ધર્મકારણાત્॥ 12-130-8 (69910) દુઃખાદાન ઇહ હ્યેષ સ્યાત્તુ પશ્ચાત્ક્ષમો મમ। અભિગમ્ય મતીનાં હિ સર્વાસામેવ નિશ્ચયમ્॥ 12-130-9 (69911) યથાયથા હિ પુરુષો નિત્યં શાસ્ત્રમવેક્ષતે। તથાતથા વિજાનાતિ વિજ્ઞાનં ચાસ્ય રોચતે॥ 12-130-10 (69912) અવિજ્ઞાનાદયોગો હિ પુરુષસ્યોપજાયતે। વિજ્ઞાનાદપિ યોગશ્ચ યોગો ભૂતિકરઃ પરઃ॥ 12-130-11 (69913) અશઙ્કમાનો વચનમનસૂયુરિદં શૃણુ। રાજ્ઞઃ કોશક્ષયાદેવ જાયતે બલસંક્ષયઃ॥ 12-130-12 (69914) કોશં સંજનયેદ્રાજા નિત્યમેભ્યો યથાબલમ્। કાલં પ્રાપ્યાનુગૃહ્ણીયાદેષ ધર્મોઽત્ર સાંપ્રતમ્॥ 12-130-13 (69915) ઉપાયધર્મં પ્રાપ્યૈનં પૂર્વૈરાચરિતં જનૈઃ। અન્યો ધર્મઃ સમર્થાનામાપત્સ્વલ્પશ્ચ ભારત॥ 12-130-14 (69916) પ્રકાર્યં પ્રોચ્યતે ધર્મો વૃત્તિર્ધર્મે ગરીયસી। ધર્મં પ્રાપ્ય યથાન્યાયં ન બલીયાન્નિષીદતિ॥ 12-130-15 (69917) યસ્માદ્ધર્મસ્યોપચિતિરેકાન્તેન ન વિદ્યતે। તસ્માદાપદ્યધર્મોઽપિ શ્રૂયતે ધર્મલક્ષણઃ॥ 12-130-16 (69918) અધર્મો જાયતે તસ્મિન્નિતિ વૈ કવયો વિદુઃ। અનન્તરં ક્ષત્રિયસ્ય તત્ર કિં વિચિકિત્સ્યતે॥ 12-130-17 (69919) યથાસ્ય ધર્મો ન ગ્લાયેન્નેયાચ્છત્રુવશં યથા। તત્કર્તવ્યમિહેત્યાહુર્નાત્માનમવસાદયેત્॥ 12-130-18 (69920) સર્વાત્મનૈવ ધર્મસ્ય ન પરસ્ય ન ચાત્મનઃ। સર્વોપાયૈરુજ્જિહીર્ષેદાત્માનમિતિ નિશ્ચયઃ॥ 12-130-19 (69921) તત્ર ધર્મવિદસ્તાત નિશ્ચયો ધર્મનૈપુણૈઃ। ઉદ્યમં જીવનં ક્ષાત્રે બાહુવીર્યાદિતિ શ્રુતિઃ॥ 12-130-20 (69922) ક્ષત્રિયો વૃત્તિસંરોધે કસ્ય નાદાતુમર્હતિ। અન્યત્ર તાપસસ્વાચ્ચ શ્રોત્રિયસ્વાચ્ચ ભારત॥ 12-130-21 (69923) યથા વૈ બ્રાહ્મણઃ સીદન્નયાજ્યમપિ યાજયેત્। અભોજ્યમપિ ચાશ્નીયાત્તત્રેદં નાત્ર સંશયઃ॥ 12-130-22 (69924) પીડિતસ્ય કિમદ્વારમુત્પથેનાર્દિતસ્ય ચ। અદ્વારતઃ પ્રદ્રવતિ યથા ભવતિ પીડિતઃ॥ 12-130-23 (69925) તસ્ય કોશબલગ્લાન્યાં સર્વલોકપરાભવઃ। ભૈક્ષચર્યા ન વિહિતા ન ચ વિટ્શૂદ્રજીવિકા॥ 12-130-24 (69926) સ્વધર્માનન્તરાવૃત્તિર્યાઽન્યામનુપજીવતઃ। જહતઃ પ્રથમં કલ્પમનુકલ્પેન જીવનમ્॥ 12-130-25 (69927) આપદ્ગતેન ધર્માણામન્યાયેનોપજીવનમ્। અપિ હ્યેતદ્બ્રાહ્મણેષુ દૃષ્ટં વૃત્તિપરિક્ષયે॥ 12-130-26 (69928) ક્ષત્રિયે સંશયઃ કસ્માદિત્યેત્નિશ્ચિતં સદા। આદદીત વિશિષ્ટેભ્યો નાવસીદેત્કથંચન॥ 12-130-27 (69929) આર્તાનાં રક્ષિતારં ચ પ્રજાનાં ક્ષત્રિયં વિદુઃ। તસ્માત્સંરક્ષતા કાર્યમાદાનં ક્ષત્રબન્ધુના॥ 12-130-28 (69930) અન્યત્રાપિ વિહિંસાયા વૃત્તિર્નેહાસ્તિ કસ્યચિત્। અપ્યરણ્યસમુત્થસ્ય એકસ્ય ચરતો મુનેઃ॥ 12-130-29 (69931) ન શઙ્ખલિખિતાં વૃત્તિં શક્યમાસ્થાય જીવિતુમ્। વિશેષતઃ કુરુશ્રેષ્ઠ પ્રજાપાલનમીપ્સતા॥ 12-130-30 (69932) પરસ્પરાભિહરણં રાજ્ઞા રાષ્ટ્રેણ ચાપદિ। નિત્યમેવ હિ કર્તવ્યમેષ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-130-31 (69933) રાજા રાષ્ટ્રં યથાપત્સુ દ્રવ્યૌધૈઃ પરિરક્ષતિ। રાષ્ટ્રેણ રાજા વ્યસને પરિરક્ષ્યસ્તથા ભવેત્॥ 12-130-32 (69934) કોશં દણ઼્ડં બલં મિત્રં યદન્યદપિ સંચિતમ્। ન કુર્વીતાન્તરં રાષ્ટ્રે રાજા પરિગતઃ ક્ષુધા॥ 12-130-33 (69935) બીજં ભક્તેન સંપાદ્યમિતિ ધર્મવિદો વિદુઃ। અત્રૈતચ્છમ્બરસ્યાહુર્મહામાયસ્ય દર્શનમ્॥ 12-130-34 (69936) ધિક્તસ્ય જીવિતં રાજ્ઞો રાષ્ટ્રં યસ્યાવસીદતિ। અવૃત્ત્યાન્યમનુષ્યોઽપિ યો વૈદેશિક ઇત્યપિ॥ 12-130-35 (69937) રાજ્ઞઃ કોશબલં મૂલં કોશમૂલં પુનર્બલમ્। તન્મૂલં સર્વધર્માણાં ધર્મમૂલાઃ પુનઃ પ્રજાઃ॥ 12-130-36 (69938) નાન્યાનપીડયિત્વેહ કોશઃ શક્યઃ કુતો બલમ્। તદર્થં પીડયિત્વા ચ ન દોષં પ્રાપ્નુમર્હતિ॥ 12-130-37 (69939) અકાર્યમપિ કાર્યાર્થં ક્રિયતે યજ્ઞકર્મસુ। એતસ્મિન્કારણે રાજા ન દોષં પ્રાપ્નુમર્હતિ॥ 12-130-38 (69940) અર્થાર્થમન્યદ્ભવતિ વિપરીતમથાપરમ્। અનર્થાર્થમથાપ્યન્યત્તત્સર્વં હ્યર્થકારણમ્। એવં બુદ્ધ્યા સંપ્રપશ્યેન્મેધાવી કાર્યનિશ્ચયમ્॥ 12-130-39 (69941) યજ્ઞાર્થમન્યદ્ભવતિ યજ્ઞોઽન્યાર્થસ્તથાઃ પરઃ। યજ્ઞસ્વાર્થાર્થમેવાન્યત્તત્સર્વં યજ્ઞસાધકમ્॥ 12-130-40 (69942) ઉપમામત્ર વક્ષ્યામિ ધર્મતત્ત્વપ્રકાશિનીમ્॥ 12-130-41 (69943) યૂપં છિન્દન્તિ યજ્ઞાર્થં તત્ર યે પરિપન્થિઃ। દ્રુમાઃ કેચન સામન્તા ધ્રુવં છિન્દન્તિ તાનપિ॥ 12-130-42 (69944) તે ચાપિ નિપતન્તોઽન્યાન્નિઘ્નન્ત્યપિ વનસ્પતીન્। એવં કોશસ્ય મહતો યે નરાઃ પરિપન્થિનઃ। તાનહત્વા ન પશ્યામિ સિદ્ધિમત્ર પરંતપ॥ 12-130-43 (69945) ધનેન જયતે લોકમિમં ચામું ચ ભારત। સત્યં ચ ધર્મવચનં યથા નાસ્ત્યધનસ્તથા॥ 12-130-44 (69946) સર્વોપાયૈરાદદીત ધનં યજ્ઞપ્રયોજનમ્। ન તુલ્યદોષઃ સ્યાદેવં કાર્યાકાર્યેષુ ભારત॥ 12-130-45 (69947) નોભૌ સભવતો રાજન્કથંચિદપિ ભારત। ન હ્યરણ્યેષુ પશ્યામિ ધનવૃદ્ધાનહં ક્વચિત્॥ 12-130-46 (69948) યદિદં દૃશ્યતે વિત્તં પૃથિવ્યામિહ કિંચન। મમેદં સ્યાન્મમેદં સ્યાદિત્યેવં મન્યતે જનઃ॥ 12-130-47 (69949) ન ચ રાજ્ઞઃ સમો ધર્મઃ કશ્ચિદસ્તિ કથંચન। ધર્મઃ સંશબ્દિતો રાજ્ઞામાપદર્થસ્તતોઽન્યથા॥ 12-130-48 (69950) જ્ઞાનેન કર્મણા ચાન્યે તપન્ત્યન્યે તપસ્વિનઃ। બુદ્ધ્યા દાક્ષ્યેણ ચૈવાન્યે ચિન્વન્તિ ધનસંચયાન્॥ 12-130-49 (69951) અધનં દુર્બલં પ્રાહુર્ધનેન બલવાન્ભવેત્। સર્વં બલવતઃ પ્રાપ્યં સર્વં તરતિ કોશવાન્॥ 12-130-50 (69952) કોશો ધર્મશ્ચ કામશ્ચ પરલોકસ્તથા હ્યયમ્। તં ધર્મેણ વિલિપ્સેત નાધર્મેણ કદાચન॥ ॥ 12-130-51 (69953)

ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શતસાહસ્ત્રિકાયાં સંહિતાયાં વૈયાસિક્યાં શાન્તિપર્વણિ રાજધર્મપર્વણિ ત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 130॥ સમાપ્તં ચ રાજધર્મપર્વ ॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-130-2 સર્વતઃ સર્વૈઃ॥ 12-130-3 પરસ્ય ચક્રં રાષ્ટ્રં પ્રત્યભિયાતસ્ય। બલીયસા સાર્ધમ્॥ 12-130-4 અસંવિહિતમસમ્યગ્રક્ષિતં રાષ્ટ્રં યેન તસ્ય। અતિપીડનાત્ પરકીયામાત્યાદીનાં ભેદોઽપ્યપ્રાપ્યઃ॥ 12-130-5 મા મામપ્રાક્ષીઃ પૃષ્ટવાનસિ। ગુહ્યં ધર્મજ મા પ્રાક્ષીરતીવ ભરતર્ષભ। અપૃષ્ટો નોત્સંહે વક્તું ધર્મમેતં યુધિષ્ઠિરેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-130-6 વચનાચ્છાસ્ત્રાત્॥ 12-130-8 યાત્રાર્થં રાજ્ઞાં વ્યવહારનિર્વાહાર્થમ્। બુભૂષે પ્રાપ્તુમિચ્છામિ॥ 12-130-9 એષ ઉપાયો દુઃખાદાનઃ અજાનાં દુઃખેનાઽઽદીયતેઙ્ગીક્રિયતે॥ 12-130-11 અયોગ ઉપાયાભાવઃ॥ 12-130-13 અનુગૃહ્ણીયાત્ પ્રાક્કર્ષિતાઃ પ્રજા ઇતિ શેષઃ॥ 12-130-14 ઉપાયધર્મમુપધર્મમ્। અમુખ્યધર્મમિતિયાવત્॥ 12-130-17 અનન્તરં આપન્નિવૃત્ત્યુત્તરં તત્ર પૂર્વોક્તાધર્મે કિં વિચિકિત્સ્યતે પ્રાયશ્ચિત્તાદિકં કરાગ્રહણાદિકં ચ વિધીયતે દોષપરિહારાર્થમિત્યર્થઃ॥ 12-130-19 ધર્મસ્યેતિ કર્મણિષષ્ઠી। પરસ્ય ધર્મં નોજ્જિહી ર્ષેત્રાપ્યાત્મનો ધર્મમુજ્જિહીર્ષેદપિ તુ આત્માન મેવ ઉજ્જિહીર્ષેત્। સ્વપરધર્મલોપેઽપ્યાત્માનમેવોદ્ધર્તુમિચ્છેદિત્યર્થઃ॥ 12-130-30 શઙ્ખેલલાટાસ્થ્નિ છિખિતાં વૃત્તિમ્। દિષ્ટમાત્રાલમ્બિના રાજ્ઞ જીવિતં ન શક્યમ્॥ 12-130-33 અન્તરં દૂરતઃ॥ 12-130-34 બીજભક્તેન સંપાદિતં ચેદગ્રે ભક્તદૌર્વલ્યં યથાભવતિ એવમત્યધે રાજા પ્રજાભિર્ન રક્ષિતો નશ્યતિ। નષ્ટે ચ તસ્મિન્સર્વાઃ પ્રજા અપિ નશ્યન્તીત્યર્થઃ। એતત્પૂર્વાર્ધોક્તં દર્શનં શાસ્ત્રમ્॥ 12-130-35 અવૃત્ત્યા જીવિકાયા અભાવેન યસ્ય રાષ્ટ્રં અવસીદતિ યો વા અમનુષ્યઃ યો વા વૈદેશિકો દેશાન્તરોપજીવી તસ્ય રાજ્ઞો જીવીતં ધિક્॥ 12-130-36 રાજ્ઞો મૂલં કોશો બલં ચ। કોશો બલસ્ય મૂલ તદ્બલં ધર્માણાં મૂલમ્। અતઃ સર્વસ્ય મૂલભૂતં કોશં વર્ધયેત્॥ 12-130-39 અન્યત્ આપદિ પ્રજાપીડનમપ્યર્થાર્થં ભવતિ। અ અપીડનં વિપરીતં અનર્થાર્થં ભવતિ। યદપ્યન્યત્ અનર્થાર્થં અર્થાભાવાર્થં કુઞ્જરપાલાદિ ભવતિ તદેવેહાર્થસ્ય કારણં ઉત્પાદકં ભવતિ॥ 12-130-40 યથા પશ્વાદિકં યજ્ઞાર્થં યજ્ઞશ્ચ ચિત્તસંસ્કારાર્થઃ। પશ્વાદિકં યજ્ઞઃ સંસ્કારશ્ચેતિ ત્રયં અર્થાર્થં મોક્ષાર્થં ભવતિ। એવં દણ઼્ડઃ કોશાર્થં કોશો બલાર્થં બલં શત્રુપરાભવાર્થમ્। કોશો બલં જયશ્ચેતિ ત્રયં રાષ્ટ્રપુષ્ટ્યર્થમિતિ ભાવઃ॥ 12-130-42 સામન્તાઃ પ્રતિપક્ષભૂતાઃ॥ 12-130-44 યથા નાસ્ત્યધનસ્તથેતિ જીવન્મૃતત્વમધનસ્યોક્તમ્॥ 12-130-45 કાર્યાકાર્યેષુ વિહિતનિષિદ્ધેષુ આપદિ પ્રજાપીડનં વિહિતં તદેવાનાપદિ નિષિદ્ધં। તથાભૂતેષ્વર્થેષુ તુલ્યદોષો ન સ્યાદ્દેશકાલાનુસારેણ કાર્યમપ્યકાર્યં ભવત્યકાર્યમપિ કાર્યં ભવતિ તત્ર વિપરીતં ન પ્રતિપદ્યેતેતિ ભાવઃ॥ 12-130-46 ઉભૌ ધનસંગ્રહત્યાગાવેકસ્મિન્પુરુષે ન સંભવતઃ॥ 12-130-47 અન્યેષુ ત્યાગાર્થસંભવમાહ યદિદમિતિ॥ 12-130-48 ન ચ રાજ્યસમો ધર્મ ઇતિ ઝ. પાઠઃ। અનાપદ્યેવ રાજ્ઞો બહુકરાદાનં પાપમૂલમાપદિ તુ ન તત્તથા ભવતીત્યર્થઃ॥

12-131-0 (69954) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-131-0x (5711) ક્ષીણસ્ય દીર્ઘસૂત્રસ્ય સાનુક્રોશસ્ય બન્ધુષુ। પરિશઙ્કિતમુખ્યસ્ય દુષ્ટમન્ત્રસ્ય ભારત॥ 12-131-1 (69955) વિરક્તરાજ્યપૌરસ્ય નિર્દ્રવ્યનિચયસ્ય ચ। અસંભાવિતમિત્રસ્ય ભિન્નામાત્યસ્ય સર્વતઃ॥ 12-131-2 (69956) પરચક્રાભિયાતસ્ય દુર્બલસ્ય બલીયસા। આપન્નચેતસો બ્રૂહિ કિં કાર્યમવશિષ્યતે॥ 12-131-3 (69957) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-131-4x (5712) બાહ્યશ્ચેદ્વિજિગીષુઃ સ્યાદ્ધર્માર્થકુશલઃ શુચિઃ। જવેન સન્ધિં કુર્વીત પૂર્વં પૂર્વં વિમોક્ષયેત્॥ 12-131-4 (69958) [યોઽધર્મવિજિગીષુઃ સ્યાદ્બલવાન્પાપનિશ્ચયઃ।] આત્મનઃ સન્નિરોધેન સન્ધિં તેનાપિ રોચયેત્॥ 12-131-5 (69959) અપાસ્ય રાજધાનીં વા તરેદન્યેન વાઽઽપદમ્। તદ્ભાવભાવો દ્રવ્યાણિ જીવન્પુનરુપાર્જયેત્॥ 12-131-6 (69960) યાસ્તુ કોશબલત્યાગાચ્છક્યાસ્તરિતુમાપદઃ। કસ્તત્રાધિકમાત્માનં સંત્યજેદર્થધર્મવિત્॥ 12-131-7 (69961) અપરાધાજ્જુગુપ્સેત કા સપત્નધને દયા। ન ત્વેવાત્મા પ્રદાતવ્યઃ શક્યે સતિ કથંચન॥ 12-131-8 (69962) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-131-9x (5713) આભ્યન્તરે ચ કુપિતે બાહ્યે ચોપનિપીડિતે। ક્ષીણે કોશે શ્રુતે મન્ત્રે કિં કાર્યમવશિષ્યતે॥ 12-131-9 (69963) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-131-10x (5714) ક્ષિપ્રં વા સન્ધિકામઃ સ્યાત્ક્ષિપ્રં વા તીક્ષ્ણવિક્રમ। યદાઽપનયનં ક્ષિપ્રમેતદ્વૈ સાંપરાયિકમ્॥ 12-131-10 (69964) અનુરક્તેન પુષ્ટેન હૃષ્ટેન જગતીપતિઃ। અલ્પેનાપિ સ્વસૈન્યેન ભૂમિં જયતિ ભૂમિપઃ॥ 12-131-11 (69965) હતો વા દિવમારોહેદ્ધત્વા ચ સુખમાવહેત્। યુદ્ધે હિ સંત્યજન્પ્રાણાઞ્શક્રસ્યૈતિ સલોકતામ્॥ 12-131-12 (69966) સર્વલોકાગસં કૃત્વા મૃદુત્વં ગન્તુમેવ ચ। વિશ્વાસાદ્વિનયં કુર્યાત્સંજહ્યાદ્વાઽપ્યુપાનહૌ॥ 12-131-13 (69967) અપચિક્રમિષુઃ ક્ષિપ્રં સેનાં સ્વાં પરિસાન્ત્વયન્। વિલઙ્ઘયિત્વા સત્રેણ તતઃ સ્વયમુપક્રમેત્॥ ॥ 12-131-14 (69968) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 131॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-131-1 સાનુક્રોશસ્ય બન્ધુક્ષયભયાત્ યોદ્ધુમનિચ્છતઃ। પરિશઙ્કિતમુખ્યસ્ય અમાત્યેષુ શઙ્કાવતઃ॥ 12-131-2 દ્રવ્યાભાવાદેવ ન સંભાવિતાનિ આવર્જિતાનિ મિત્રાણિ યેન તસ્ય ભિન્નાઃ શત્રુભિર્દદી કૃતા અમાત્યા યસ્ય॥ 12-131-3 બલીયસા શત્રુણા આપન્નં વાક્રુ લીકૃતં ચેતો યસ્ય॥ 12-131-4 મોક્ષયેત્ સામ્નૈવેત્યર્થઃ॥ 12-131-5 અધર્મપ્રધાનો વિજિગીષુરધર્મવિજિગીષુઃ॥ 12-131-7 દુષ્ટતમે તુ રાજ્યધનં ત્યક્ત્વા આત્માનં રક્ષેદિત્યાહ યાસ્ત્વિતિ। યાસ્તુ સ્યુઃ કેવલત્યાગાદિતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-131-9 આભ્યન્તરેઽમાત્યાદૌ બાહ્યોદુર્ગરાષ્ટ્રાદૌ॥ 12-131-10 ધર્મિષ્ઠે બાહ્યે ક્ષિપ્રં સંધિઃ। અધર્મિ તુ --- કર્તવ્યઃ। યદા ત્વેવં તદા અપનયનં શત્રો----। અથવા સાંપરાયિકં ધર્મયુદ્ધેન મરણે પર-- કહિતં ભવતિ॥ 12-131-13 વિશ્વાસાત્ વિશ્વાસં પ્રાપય્ય વિક્યં કુર્યાત્ મૃદુર્ભવેત્। નતુ યુદ્ધમેવ હઠેન શ્રયેત્॥

12-132-0 (69969) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-132-0x (5715) હીને પરમકે ધર્મે સર્વલોકાતિલઙ્ઘને। સર્વસ્મિન્દસ્યુસાદ્ભૂતે પૃથિવ્યામુપજીવને॥ 12-132-1 (69970) કેન સ્વિદ્બ્રાહ્મણો જીવેજ્જઘન્યે કાલ આગતે। અસંત્યજન્પુત્રપૌત્રાનનુક્રોશાત્પિતામહ॥ 12-132-2 (69971) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-132-3x (5716) વિજ્ઞાનબલમાસ્થાય જીવિતવ્યં તથા ગતે। સર્વં સાધ્વર્થમેવેદમસાધ્વર્થં ન કિંચન॥ 12-132-3 (69972) અસાધુભ્યોઽર્થમાદાય સાધુભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ। આત્માનં સંક્રમં કૃત્વા કૃચ્છ્રધર્મકૃદેવ સઃ॥ 12-132-4 (69973) અરોષેણાત્મનો રાજન્રાજ્યે સ્થિતિમકોપયન્। અદત્તમપ્યાદદીત્ ભ્રાતુર્વિત્તં મમેતિ વા॥ 12-132-5 (69974) વિજ્ઞાનબલપૂતો યો વર્તતે નિન્દિતેષ્વપિ। વૃત્તિવિજ્ઞાનવાન્ધીરઃ કસ્તં વક્તુમિહાર્હતિ॥ 12-132-6 (69975) યેષાં બહુકૃતા બુદ્ધિસ્તેષામન્યા ન રોચતે। યજસા તે પ્રવર્તન્તે બલવન્તો યુધિષ્ઠિર॥ 12-132-7 (69976) યદૈવ પ્રકૃતં શાસ્ત્રં જનસ્તદનુવર્તતે। યદૈવમધ્યાસેવન્તે મેધ્રાવી વાઽપ્યથોત્તરમ્॥ 12-132-8 (69977) ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યાન્સત્કૃતાનભિસત્કૃતાન્। ન બ્રાહ્મણાન્ઘાતયીત દોષાન્પ્રાપ્નોતિ ઘાતયન્॥ 12-132-9 (69978) એતત્પ્રમાણં લોકસ્ય ચક્ષુરેતત્સાતનમ્। તત્પ્રમાણોઽવગાહેત તેન તત્સાધ્વસાધુ વા॥ 12-132-10 (69979) હવો ગ્રામવાસ્તવ્યા દોષાન્બ્રૂયુઃ પરસ્પરમ્। ન તેષાં વચનાદ્રાજા સત્કુર્યાદ્ધાતયીત વા॥ 12-132-11 (69980) ન વાચ્યઃ પરિવાદો વૈ ન શ્રોતવ્યઃ કથંચન। કર્ણૌ તત્ર પિધાતવ્યૌ ગન્તવ્યં વા તતોઽન્યતઃ॥ 12-132-12 (69981) ન સતાં શીલમેતદ્વૈ પરિવાદો ન પૈશુનમ્। ગુણાનામેવ વક્તારઃ સન્તો નિત્યં યુધિષ્ઠિર॥ 12-132-13 (69982) યથા સમધુરૌ દમ્યૌ સુદાન્તૌ સાધુવાહિનૌ। ધુરમુદ્યમ્ય વહતસ્તથા વર્તેત વૈ નૃપઃ॥ 12-132-14 (69983) યથાયથાઽસ્ય બહવઃ સહાયાઃ સ્યુસ્તથા ચરેત્। આચારમેવ મન્યન્તે ગરીયો ધર્મલક્ષણમ્॥ 12-132-15 (69984) અપરે નૈવમિચ્છન્તિ યે શઙ્ખલિખિંતપ્રિયાઃ। અર્થે ક્ષીણેઽથવા લુબ્ધાસ્તે બ્રૂયુર્વાક્યમીદૃશમ્॥ 12-132-16 (69985) આર્ષમષ્યત્ર પશ્યન્તિ વિકર્મસ્થસ્ય પાતનમ્। ન ચાર્ષાત્સદૃશં કિંચિત્પ્રમાણં દૃશ્યતે ક્વચિત્॥ 12-132-17 (69986) દેવા હ્યપિ વિકર્મસ્થં ઘાતયન્તિ નરાધમમ્। વ્યાજેન વિન્દન્વિત્તં હિ ધર્મતઃ પરિહીયતે॥ 12-132-18 (69987) સર્વતઃ સત્કૃતઃ સદ્ભિર્ભૂતિપ્રવરકારણૈઃ। હૃદયેનાભ્યનુજ્ઞાતો યો ધર્મસ્તં વ્યવસ્યતિ॥ 12-132-19 (69988) યશ્ચતુર્ગુણસંપન્નં ધર્મં વેદ સ ધર્મવિત્। અહેરિવ હિ ધર્મસ્ય પદં દુઃખં ગવેષિતુમ્॥ 12-132-20 (69989) યથા મૃગસ્ય વિદ્ધસ્ય મૃગવ્યાધઃ પદં નયેત્। લક્ષેદ્રુધિરપાતેન તથા ધર્મપદં નયેત્॥ 12-132-21 (69990) યથા સમ્યગ્વિતેન પથા ગન્તવ્યમપ્યુત। રાજર્ષીણાં વૃત્તમેતદેવં ગચ્છ યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 12-132-22 (69991) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ દ્વાત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 132॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-132-1 હીને ધર્મે રાજ્ઞામિતિ શેષઃ। પરમકે સર્વોપાયેન બ્રાહ્મણા રક્ષ્યા ઇત્યસ્મિ્॥ 12-132-2 જઘન્યે આપદ્બહૂલે બ્રાહ્મણઃ કેન જીદત્યસ્ય બ્રાહ્મણં કથં રક્ષેદિત્યર્થઃ॥ 12-132-3 સાધ્વર્થં સતાનમ્॥ 12-132-4 સંક્રમમાગમનમાર્ગમ્॥ 12-132-5 સ્થિતિં પાલનધર્મમ્। સ્યષ્ટસ્ય રાજ્ઞો બ્રાહ્મણપાલનાર્થં સર્વસ્વહરણેઽપિ દોષો નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 12-132-6 વક્તું નિન્દિતુમ્॥ 12-132-9 અન્ત્યાપદ્યપિ ઋત્વિધનવતોઽપિ ન ઘાતયીત ધનહરણેન હિંસ્યાદિત્યર્થઃ। પુરોહિતાચાર્યૈ- સત્કૃતૈરપિ સત્કૃતઃ। નાઽબ્રાહ્મણાન્યાદોષાન્પ્રાપ્નોતિ યાજયન્નિતિ ટ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-132-11 સ્તવ્યા ગ્રામવાસિનઃ॥ 12-132-16 એવં ત્વિગાદીનામદડ- લિખિતસ્ય ભ્રાતુરપિ હસ્તચ્છેદઃ કૃતસ્તાદૃશધર્મપરા॥ 12-132-19 સદ્ભિર્મન્વાદિભિઃ સત્કૃતઃ। ભૂતિપ્રવરકારણૈઃ ભૂતિપ્રવરા ઈશ્વરાઃ કારણાનિ પારમ્પર્યાગતાનિ કુલદેશગ્રામાદિપરિગૃહીતાનિ તૈરપિ નિમિત્તૈઃ સત્કૃતઃ। મન્વાદિભિરનુક્તોઽપિ શિષ્ટૈરાદૃત ઇત્યર્થઃ। હૃદયેનાભ્યનુજ્ઞાતઃ હેતુદ્વયાભાવેઽપિ સ્વયં ચ યો ધર્મત્વેન નિશ્ચિતઃ॥ 12-132-20 ચત્વારો ગુણાઃ આન્વીક્ષિકી ત્રયી વાર્તા દણ્ડનીતિશ્ચેતિ। ય એષામવિરુદ્ધશ્ચતુર્ગુણસંપન્નઃ॥ 12-132-21 પદં સ્થાનં લક્ષેલ્લક્ષયેત્। નયેત્ અન્યાન્પ્રાપયેત્। યુક્ત્યેતિ શેષઃ॥

12-133-0 (69992) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-133-0x (5717) સ્વરાષ્ટ્રાત્પરરાષ્ટ્રાચ્ચ કોશં સંજનયેન્નૃપઃ। કોશાદ્ધિ ધર્મઃ કૌન્તેય રાજ્યમૂલં પ્રવર્તતે॥ 12-133-1 (69993) તસ્માત્સંજનયેત્કોશં સત્કૃત્ય પરિપાલયેત્। પરિપાલ્યાનુગૃહ્ણીયાદેવ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 12-133-2 (69994) સ કોશઃ શુદ્ધભાવેન ન નૃશંસેન જાયતે। મધ્યમં પદમાસ્થાય કોશસંગ્રહણં ચરેત્॥ 12-133-3 (69995) અબલસ્ય કુતઃ કોશો હ્યકોશસ્ય કુતો બલમ્। અબલસ્ય કુતો રાજ્યમરાજ્યે શ્રીર્ભવેત્કુતઃ॥ 12-133-4 (69996) ઉચ્ચૈર્વૃત્તેઃ શ્રિયો હાનિર્યથૈવ મરણં તથા। તસ્માત્કોશં બલં મિત્રમથ રાજા વિવર્ધયેત્॥ 12-133-5 (69997) હીનકોશં હિ રાજાનમવમન્યન્તિ શત્રવઃ। ન ચાસ્યાલ્પે તુષ્યન્તિ કર્મણાઽપ્યુત્સહન્તિ ચ॥ 12-133-6 (69998) શ્રિયો હિ કારણાદ્રાજા સત્ક્રિયાં લભતે પરામ્। સાઽસ્ય ગૂહતિ પાપાનિ વાસો ગુહ્યમિવ સ્ત્રિયાઃ॥ 12-133-7 (69999) ઋદ્ધિમસ્યાનુતપ્યન્તે પુરા વિપ્રકૃતા નરાઃ। સાલાવૃકા ઇવાજસ્નં જિઘાંસૂનેવ વિન્દતિ। ઈદૃશસ્ય કુતો રાજ્યં સુખં ભરતસત્તમ॥ 12-133-8 (70000) ઉદ્યચ્છેદેવ ન ગ્લાયેદુદ્યમો હ્યેવ પૌરુષમ્। અપ્યપર્વણિ ભજ્યેત ન નમેતેહ કસ્યચિત્॥ 12-133-9 (70001) અપ્યરણ્યં સમાશ્રિત્ય ચરેન્મૃગગણૈઃ સહ। ન ત્વેવોદ્રિક્તમર્યાદૈર્દસ્યુભિઃ સહિતશ્ચરેત્॥ 12-133-10 (70002) દસ્યૂનાં સુલભા સેના રૌદ્રકર્મસુ ભારત। એકાન્તતો હ્યમર્યાદાત્સર્વોઽપ્યુદ્વિજતે જનઃ॥ 12-133-11 (70003) દસ્યવોઽપ્યભિશઙ્કન્તે નિરનુક્રોશકારિણઃ॥ 12-133-12 (70004) સ્થાપયેદેવ મર્યાદાં જનચિત્તપ્રસાદિનીમ્। અલ્પાપ્યર્થેષુ મર્યાદા લોકે ભવતિ પૂજિતા॥ 12-133-13 (70005) નાયં લોકોઽસ્તિ ન પર ઇતિ વ્યવસિતો જનઃ। નાલં ગન્તુમિહાશ્વાસં નાસ્તિક્યભયશઙ્કિતૈઃ॥ 12-133-14 (70006) યથા સદ્ભિઃ પરાદાનમહિંસા દસ્યુભિસ્તથા। અનુરજ્યન્તિ ભૂતાનિ સમર્યાદેષુ દસ્યુષુ॥ 12-133-15 (70007) અયુધ્યમાનસ્યાદાનં દારામર્શઃ કૃતઘ્નતા। બ્રહ્મવિત્તસ્ય ચાદાનં નિઃશેષકરણં તથા॥ 12-133-16 (70008) સ્ત્રિયા મોષઃ પથિસ્થાનં સાધુષ્વેવ વિગર્હિતમ્। સદોષ એવ ભવતિ દસ્યુરેતાનિ વર્જયેત્॥ 12-133-17 (70009) અભિસંદધતે યે ચ વિનાશાયાસ્ય ભારત। સશેષમેવોપલભ્ય કુર્વન્તીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 12-133-18 (70010) તસ્માત્સશેષં કર્તવ્યં સ્વાધીનમપિ દસ્યુભિઃ। ન બલસ્થોઽહમસ્મીતિ નૃશંસાનિ સમાચરેત્॥ 12-133-19 (70011) સશેષકારિણસ્તત્ર શેષં પશ્યન્તિ સર્વશઃ। નિઃશેષકારિણો નિત્યં નિઃશેષકરણાદ્ભયમ્॥ ॥ 12-133-20 (70012) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 133॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-133-5 ઉચ્ચૈર્વૃત્તેઃ મહતઃ॥ 12-133-7 વાસઃ પાપમિવ સ્ત્રિય ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-133-8 વિપ્રકૃતાઃ સાલાવૃકવત્ જિઘાંસૂનેવ વિન્દન્તિ આશ્રયન્તિ કપટેન હન્તુમ્। આર્ષો વચનવ્યત્યયઃ॥ 12-133-10 દસ્યુભિઃ દસ્યુપ્રાયૈરમાત્યૈઃ॥ 12-133-11 અત્યન્તાપન્નસ્ય વનસ્થા દસ્યવોઽપિ કાર્યકરા ઇત્યાહ દસ્યૂનામિતિ। દસ્યૂનાં સુલભાં સેનાં રૌદ્રકર્મસુ કારયેદિતિ ધ. પાઠઃ। તેષ્વપિ સત્યેન માર્દવેન ચ સ્થેયમિત્યાહ એકાન્તત ઇતિ॥ 12-133-14 જનઃ પ્રાકૃતઃ। અલં પર્યાપ્તં યુક્તમિત્યર્થઃ॥ 12-133-15 સદ્ભિર્દસ્યુભિઃ પરાદાનં પરસ્વહરણમપિ કૃત અહિંસા ભવતિ તથા વક્ષ્યે ઇત શેષઃ॥ 12-133-16 નિઃશેષકરણં સર્વહરણમ્॥ 12-133-17 સ્ત્રિયા કન્યાયાઃ મોષશ્ચૌર્યમ્॥ 12-133-19 યસ્માદેવં તસ્માત્ સશેષભેપરલુમ્પનં કર્તવ્યમ્॥ 12-133-20 યો યથા કરોતિ તથૈવ પ્રજા કુર્વન્તીત્યાહ સશેષેતિ॥

12-134-0 (70013) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-134-0x (5718) `અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્।' અત્ર કામન્દવચનં કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। પ્રત્યક્ષાવેવ ધર્માર્થૌ ક્ષત્રિયસ્ય વિજાનતઃ॥ 12-134-1 (70014) તૌ તુ ન વ્યવધાતવ્યૌ પરોક્ષા ધર્મયાતના। અધર્મો ધર્મ ઇત્યેતદ્યથા વૃક્ષફલં તથા॥ 12-134-2 (70015) ધર્માધર્મફલે જાતુ દદર્શેહ ન કશ્ચન। વુભૂષેદ્બલમેવૈતત્સર્વં બલવતો વશે॥ 12-134-3 (70016) શ્રિયં બલમમાત્યાંશ્ચ બલવાનિહ વિન્દતિ। યો હ્યનાઢ્યઃ સ પતિતસ્તદુચ્છિષ્ટં યદલ્પકમ્॥ 12-134-4 (70017) બહ્વપથ્યે બલવતિ ન કિંચિત્ક્રિયતે ભયાત્। ઉભૌ સત્યાધિકારૌ તૌ ત્રાયેતે મહતો ભયાત્॥ 12-134-5 (70018) અતિ ધર્માદ્બલં મન્યે બલાદ્ધર્મઃ પ્રવર્તતે। બલે પ્રતિષ્ઠિતો ધર્મો ધરણ્યામિવ જંગમઃ॥ 12-134-6 (70019) ધૂમો વાયોરિવ વશે બલં ધર્મોઽનુવર્તતે। અનીશ્વરો બલં ધર્મો દ્રુમં વલ્લીવ સંશ્રિતા॥ 12-134-7 (70020) વશે બલવતાં ધર્મઃ સુખં ભોગવતામિવ। નાસ્ત્યસાધ્યં બલવતાં સર્વં બલવતા જિતમ્॥ 12-134-8 (70021) દુરાચારઃ ક્ષીણબલઃ પરિમાણં ન ગચ્છતિ। અથ તસ્માદુદ્વિજતે સર્વો લોકો વૃકાદિવ॥ 12-134-9 (70022) અપધ્વસ્તો હ્યવમતો દુઃખં જીવતિ જીવિતમ્। જીવિતં યદધિક્ષિપ્તં યથૈવ મરણં તથા॥ 12-134-10 (70023) યદેવમાહુઃ પાપેન ચારિત્રેણ વિવક્ષિતમ્। સુભૃશં તપ્યતે તેન વાક્શલ્યેન પરિક્ષતઃ॥ 12-134-11 (70024) અત્રૈતદાહુરાચાર્યાઃ પાપસ્ય પરિમોક્ષણે। ત્રયીં વિદ્યામુપાસીત તથોપાસીત વૈ દ્વિજાન્॥ 12-134-12 (70025) પ્રસાદયેન્મધુરયા વાચા ચાપ્યથ કર્મણા। મહામનાશ્ચૈવ ભવેદ્વિવહેચ્ચ મહાકુલે॥ 12-134-13 (70026) ઇત્યસ્તીતિ વદેદેવ પરેષાં કીર્તયેદ્ગુણાન્। જપેદુદકશીલઃ સ્યાત્પેશલો નાતિજલ્પકઃ॥ 12-134-14 (70027) બ્રહ્મ ક્ષત્રં સંપ્રવિશેદ્બહુ કૃત્વા સુદુષ્કરમ્। ઉચ્યમાનો હિ લોકેન બહુ તત્તદચિન્તયન્॥ 12-134-15 (70028) ઉપપ્રાપ્યૈવમાચારં ક્ષિપ્રં બહુમતો ભવેત્। સુખં ચ વિત્તં ભુઞ્જીત વૃત્તેનૈકેન ગોપયેત્॥ 12-134-16 (70029) `અપિ તેભ્યો મૃગાન્હત્વા નયેચ્ચ સતતં વને। યસ્મિન્ન પ્રતિગૃહ્ણન્તિ દસ્યુભોજનશઙ્કયા।' લોકે ચ લભતે પૂજાં પરત્રેહ મહત્ફલમ્॥ ॥ 12-134-17 (70030) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશદધિશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 134॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-134-2 યથા વૃકપદંસ્થેતિ ઝ. દ. પાઠઃ॥ 12-134-6 અતિ અતિશયિતમ્॥ 12-134-10 અપધ્વસ્તઃ ઐશ્વર્યાચ્ચ્યુતઃ॥ 12-134-12 અત્રાધર્મેણ ધનાર્જને કૃતે સતિ॥

12-135-0 (70031) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-135-0x (5719) અત્રાપ્યુદાહન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। યથા દસ્યુઃ સમર્યાદો દસ્યુત્વાત્સિદ્ધિમાપ્તવાન્॥ 12-135-1 (70032) પ્રહર્તા મતિમાઞ્શૂરઃ શ્રુતવાન્સુનૃશંસવાન્। અક્ષન્નાશ્રમિણાં ધર્મં બ્રહ્મણ્યો ગુરુપૂજકઃ॥ 12-135-2 (70033) અનિષાદ્યાં ક્ષત્રિયાજ્જાતઃ ક્ષત્રધર્માનુપાલકઃ। કાપચ્યો નામ નૈષાદિર્દસ્યુત્વાત્સિદ્ધિમાપ્તવાન્॥ 12-135-3 (70034) અરણ્યે સાયં પૂર્વાહ્ણે મૃગયૂથપ્રકોપિતા। વેધિજ્ઞો મૃગજાતીનાં નૈષાદાનાં ચ કોવિદઃ॥ 12-135-4 (70035) સર્વકાનનદેશજ્ઞઃ પારિયાત્રચરઃ સદા। ધર્મજ્ઞઃ સર્વવર્ણાનામમોઘેષુર્દૃઢાયુધઃ॥ 12-135-5 (70036) અપ્યનેકશતાં સેનામેક એવ જિગાય સઃ। સ વૃદ્ધાવમ્બપિતરૌ મહારણ્યેઽભ્યપૂજયત્॥ 12-135-6 (70037) મધુમાંસૈર્મૂલફલૈરન્નૈરુચ્ચાવચૈરપિ। સત્કૃત્ય ભોજયામાસ સમ્યક્પરિચચાર હ॥ 12-135-7 (70038) આરણ્યકાન્પ્રવ્રજિતાન્બ્રાહ્મણાન્પરિપાલયન્। અપિ તેભ્યો મૃગાન્હત્વા નિનાય સતતં વને॥ 12-135-8 (70039) યેઽસ્માન્ન પ્રતિગૃહ્ણન્તિ દસ્યુભોજનશઙ્કયા। તેષામાસજ્ય ગેહેષુ કલ્ય એવ સ ગચ્છતિ॥ 12-135-9 (70040) તં બહૂનિ સહસ્રાણિ ગ્રામણીત્વેઽભિવવ્રિરે। નિર્મર્યાદાનિ દસ્યૂનાં નિરનુક્રોશવર્તિનામ્॥ 12-135-10 (70041) દસ્યવ ઊચુઃ। 12-135-11x (5720) મુહૂર્તદેશકાલજ્ઞઃ પ્રાજ્ઞઃ શૂરો દૃઢવ્રતઃ। ગ્રામણીર્ભવ નો મુખ્યઃ સર્વેપામેવ સંમતઃ॥ 12-135-11 (70042) યથાયથા વક્ષ્યસિ નઃ કરિષ્યામસ્તથાતથા। પાલયાસ્માન્યથાન્યાયં યથા માતા યથા પિતા॥ 12-135-12 (70043) કાપચ્ય ઉવાચ। 12-135-13x (5721) મા વધીસ્ત્વં સ્ત્રિયં ભીરું મા શિશું મા તપસ્વિનમ્। નાયુધ્યમાનો હન્તવ્યો ન ચ ગ્રાહ્યા બલાત્સ્ત્રિયઃ॥ 12-135-13 (70044) સર્વથા સ્ત્રી ન હન્તવ્યા સર્વસત્વેષુ બુધ્યત। નિત્યં ગોબ્રાહ્મણે સ્વસ્તિ યોદ્ધવ્યં ચ તદર્થતઃ॥ 12-135-14 (70045) સત્યં ચ નાપિ હર્તવ્યં સારવિઘ્નં ચ મા કૃથાઃ। પૂજ્યન્તે યત્ર દેવાશ્ચ પિતરોઽતિથયશ્ચ હ॥ 12-135-15 (70046) સર્વભૂતેષ્વપિ વરો બ્રાહ્મણો મોક્ષમર્હતિ। કાર્યા ચાપચિતિસ્તેષાં સર્વસ્વેનાપિ ભાવયેત્॥ 12-135-16 (70047) યસ્ય ત્વેતે સંપ્રદુષ્ટાસ્તસ્ય વિદ્યાત્પરાભવમ્। ન તસ્ય ત્રિષુ લોકેષુ ત્રાતા ભવતિ કસ્ચન॥ 12-135-17 (70048) યો બ્રાહ્મણાન્પરિભવેદ્વિનાશં ચાપિ રોચયેત્। સૂર્યોદય ઇવ ધ્વાન્તે ધ્રુવં તસ્ય પરાભવઃ॥ 12-135-18 (70049) ઇહૈવ ફલમાસીનઃ પ્રત્યાકાઙ્ક્ષેત સર્વશઃ। યેયે નો ન પ્રદાસ્યન્તિ તાંસ્તાંસ્તેનાભિયાસ્યસિ॥ 12-135-19 (70050) શિષ્ટ્યર્થં વિહિતો દણ્ડો ન વધાર્થં વિધીયતે। યે ચ શિષ્ટાન્પ્રબાધન્તે ધર્મસ્તેષાં વધઃ સ્મૃતઃ॥ 12-135-20 (70051) યે ચ રાષ્ટ્રોપરોધેન વૃદ્ધિં કુર્વન્તિ કેચન। તાનેવાનુમ્રિયેરંસ્તે કુણપં કૃમયો યથા॥ 12-135-21 (70052) યે પુનર્ધર્મશાસ્ત્રેણ વર્તેરન્નિહ દસ્યવઃ। અપિ તે દસ્યવો ભૂત્વા ક્ષિપ્રં સિદ્ધિમવાપ્નુયુઃ। 12-135-22 (70053) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-135-23x (5722) તે સર્વમેવાનુચક્રુઃ કાપચ્યસ્યાનુશાસનમ્। વૃદ્ધિં ચ લેભિરે સર્વે પાપેભ્યશ્ચાપ્યુપારમન્॥ 12-135-23 (70054) કાપચ્યઃ કર્મણા તેન મહતીં સિદ્ધિમાપ્તવાન્। સાધૂનામાચરન્ક્ષેમં દસ્યૂન્પાપાન્નિવર્તયન્॥ 12-135-24 (70055) ઇદં કાપચ્યચરિતં યો નિત્યમનુચિન્તયેત્। નારણ્યેભ્યોઽપિ ભૂતેભ્યો ભયમૃચ્છેત્કથંચન॥ 12-135-25 (70056) ન ભયં તસ્ય મર્ત્યેભ્યો નામર્ત્યેભ્યઃ કથંચન। ન સતો નાસતો રાજન્સ હ્યરણ્યેષુ ગોપતિઃ॥ ॥ 12-135-26 (70057) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ પઞ્ચત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 135॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-135-3 કાયવ્યો નામેતિ ઝ. પાઠઃ। કાપવ્યો નામેતિ ટ. પાઠઃ। કાશ્યપો નામેતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-135-4 નિપાતાનાં ચ કોવિદ ઇતિ ડ. થ. ધ. પાઠઃ॥ 12-135-5 પારિયાત્રઃ પર્વતવિશેષઃ॥ 12-135-9 આસજ્ય ક્વચિન્નિધાય। કલ્યે પ્રાતઃ॥ 12-135-13 માવધીસ્ત્વમિત્યેકવચનં ગણાભિપ્રાયેણ॥ 12-135-14 સ્વસ્તિ કલ્યાણં ચિન્તનીયમ્॥ 12-135-15 સારો વિવાહાદિકાર્યં તત્ર વિઘ્નં મા કૃથાઃ। સસ્યં ચ નોપહન્તવ્યં સીરવિઘ્નં ચ મા કૃથાઃ ઇતિ ટ. ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-135-16 અપચિતિઃ પૂજા॥ 12-135-18 ધ્વાન્તે ધ્વાન્તસ્ય॥ 12-135-19 યે યે વણિજઃ। નઃ અસ્મભ્યમ્॥ 12-135-20 શિષ્ટ્યર્થં દુષ્ટાનાં શાસનાર્થમ્॥

12-136-0 (70058) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-136-0x (5723) અત્ર ગાથા બ્રહ્મગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। યેન માર્ગેણ રાજાનઃ કોશં સંજનયન્ત્યુત॥ 12-136-1 (70059) ન ધનં યજ્ઞશીલાનાં હાર્યં દેવસ્વમેવ ચ। દસ્યૂનાં નિષ્ક્રિયાણાં ચ ક્ષત્રિયો હર્તુમર્હતિ॥ 12-136-2 (70060) ઇમાઃ પ્રજાઃ ક્ષત્રિયાણાં રક્ષ્યા હન્યાશ્ચ ભારત। થનં હિ ક્ષત્રિયસ્યેહ દ્વિતીયસ્ય ન વિદ્યતે॥ 12-136-3 (70061) તદસ્ય સ્યાદ્બલાર્થં વા ધનં યજ્ઞાર્થમેવ વા। અભોજ્યાશ્ચૌષધીશ્છિત્ત્વા ભોજ્યા એવ પચન્ત્યુત॥ 12-136-4 (70062) યો વૈ ન દેવાન્ન પિતૃન્ન મર્ત્યાન્હવિષાઽર્ચતિ। અનર્થકં ધનં તત્ર પ્રાહુર્ધમેવિદો જનાઃ॥ 12-136-5 (70063) હરેત્તદ્દ્રવિણં રાજન્ધાર્મિકઃ પૃથિવીતિઃ। ન હિ ન પ્રીણયેલ્લોકાન્ન લોકે ગર્હતે નૃપમ્॥ 12-136-6 (70064) અસાધુભ્યોઽર્થમાદાય સાધુભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ। આત્માનં સંક્રમં કૃત્વા મન્યે ધર્મવિદેવ સઃ॥ 12-136-7 (70065) [તથાતથા જયેલ્લોકાઞ્શક્ત્યા ચૈવ યથાયથા।] ઔદ્ભિદા જન્તવો યદ્વચ્છ્રુત્વા વાજો યથાતથા॥ 12-136-8 (70066) અનિમિત્તાત્સંભવન્તિ તથા યજ્ઞઃ પ્રજાયતે। યથૈવ દંશમશકં યથા કીટપિપીલિકમ્॥ 12-136-9 (70067) સૈવ વૃત્તિર્હિ યજ્ઞેષુ યથા ધર્મો વિધીયતે॥ 12-136-10 (70068) યથા હ્યકસ્માદ્ભવતિ ભૂમૌ પાંસુસ્તૃણોલપમ્। તથૈવેહ ભવેદ્ધર્મઃ સૂક્ષ્મઃ સૂક્ષ્મતરઃ સ્મૃતઃ॥ ॥ 12-136-11 (70069) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ ષટ્ત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 136॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-136-4 ઔષધીશ્છિત્ત્વા તાભિરિન્ધનીકૃતાભિર્ભોજ્યા વ્રીહ્યાદ્યાઃ। દુષ્ટાન્ હિંસિત્વા સાધૂન્પાલયેદિતિ ભાવઃ॥

12-137-0 (70070) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-137-0x (5724) અનાગતવિધાતા ચ પ્રત્યુત્પન્નમતિશ્ચ યઃ। દ્વાવેતૌ સુખમેધેતે દીર્ઘસૂત્રી વિનશ્યતિ॥ 12-137-1 (70071) અત્રૈવ ચેદમવ્યગ્રં શૃણ્વાખ્યાનમનુત્તમમ્। દ્રીર્ઘસૂત્રમુપાશ્રિત્ય કાર્યાકાર્યવિનિશ્ચયે॥ 12-137-2 (70072) નાતિગાધે જલસ્થાને સુહૃદઃ કુશલાસ્ત્રયઃ। પ્રભૂતમત્સ્યે કૌન્તેય બભૂવુઃ સહચારિણઃ॥ 12-137-3 (70073) તત્રૈકઃ પ્રાપ્તકાલજ્ઞો દીર્ઘદર્શી તથાઽપરઃ। દીર્ઘસૂત્રશ્ચ તત્રૈકસ્ત્રયાણાં જલચારિણામ્॥ 12-137-4 (70074) ક્રદાચિત્તજ્જલસ્થાનં મત્સ્યબન્ધાઃ સમન્તતઃ। સ્રાવયામાસુરથો નિમ્નેષુ વિવિધૈર્મુખૈઃ॥ 12-137-5 (70075) ક્ષીયમાણં તદ્બુદ્ધ્વા જલસ્થાનં ભયાગમે। અબ્રવીદ્દીર્ઘદર્શી તુ તાવુભૌ સુહૃદૌ તદા॥ 12-137-6 (70076) જ્ઞયમાપત્સમુત્પન્ના સર્વેષાં સલિલૌકસામ્। શીઘ્રમન્યત્ર ગચ્છામઃ પન્થા યાવન્ન શુષ્યતિ॥ 12-137-7 (70077) અનાગતમનર્થં હિ સુનયૈર્યઃ પ્રબાધતે। સ ન સંશયમાપ્નોતિ તથાઽન્યત્ર વ્રજામહે॥ 12-137-8 (70078) શીર્ઘસૂત્રસ્તુ યસ્તત્ર સોઽબ્રવીત્સમ્યગુષ્યતામ્। ન તુ કાર્યા ત્વરા તાવદિતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ॥ 12-137-9 (70079) અથ સંપ્રતિપત્તિજ્ઞસ્ત્વબ્રવીદ્દીર્ઘદર્શિનમ્। પ્રાપ્તે કાલે ન મે કિંચિન્ન્યાયતઃ પરિહાસ્યતે॥ 12-137-10 (70080) એવપ્નુક્તો નિરાક્રામદ્દીર્ઘદર્શી મહામતિઃ। અગામ સ્રોતસૈકેન ગમ્ભીરં સલિલાશયમ્॥ 12-137-11 (70081) તતઃ પ્રસૃતતોયં તં પ્રસમીક્ષ્ય જલાશયમ્। બબન્ધુર્વિવિધૈર્યોગૈર્મત્સ્યાન્મત્સ્યોપજીવિનઃ॥ 12-137-12 (70082) વિલોડ્યમાને તસ્મિંસ્તુ સ્રુતતોયે જલાશયે। અગચ્છદ્ગ્રહણં તત્ર દીર્ઘસૂત્રઃ સહાપરૈ----॥ 12-137-13 (70083) ઉદ્દાનં ક્રિયમાણં તુ મત્સ્યાનાં ------। પ્રવિશ્યાન્તરમન્યેષામગ્રસત્પ્રતિ-------॥ 12-137-14 (70084) ગ્રસ્તમેવ તદુદ્દાનં ગૃહીત્વા----સઃ। સર્વાનેવ ચ તાંસ્તત્ર તે વિ--- ઇતિ॥ 12-137-15 (70085) તતઃ પ્રક્ષાલ્યમાનેષુ મત્સ્યેષુ વિપુલે જલે। ત્વક્ત્વા રજ્જું પ્રમુક્તોસૌ શીઘ્રં સંપ્રતિપત્તિમાન્॥ 12-137-16 (70086) દીર્ઘસૂત્રસ્તુ મન્દાત્મા હીનેયુદ્ધિરચેતનઃ। મરણં પ્રાપ્તવાન્મૂઢો યથૈવોપહતેન્દ્રિયઃ॥ 12-137-17 (70087) એવં પ્રાપ્તતમં કાલં યો મોહાન્નાવબુધ્યતે। સ વિનશ્યતિ વૈ ક્ષિપ્રં દીર્ઘસૂત્રો યથા ઝષઃ॥ 12-137-18 (70088) આદૌ ન કુરુતે શ્રેયઃ કુશલોઽસ્મીતિ યઃ પુમાન્। સ હિ સંશયમાપ્નોતિ યથા સંપ્રતિપત્તિમાન્॥ 12-137-19 (70089) અનાગતવિધાતા ચ પ્રત્યુત્પન્નમતિશ્ચ યઃ। દ્વાવેતૌ સુખમેધેતે દીર્ઘસૂત્રી વિનશ્યતિ॥ 12-137-20 (70090) કાષ્ઠા કલા મુહૂર્તાશ્ચ દિનરાત્ર્યઃ ક્ષણા લવાઃ। માસાઃ પક્ષાઃ ષડૃતવઃ કાલઃ સંવત્સરાણિ ચ॥ 12-137-21 (70091) પૃથિવી દેશ ઇત્યુક્તઃ સ ચ કાલો ન દૃશ્યતે। અભિપ્રેતાર્થસિદ્ધ્યર્થં દૂરતો ન્યાયતસ્તથા॥ 12-137-22 (70092) એતૌ ધર્માર્થશાસ્ત્રેષુ મોક્ષશાસ્ત્રેષુ ચર્ષિભિઃ। પ્રધાનાવિતિ નિર્દિષ્ટૌ કામે ચાભિમતૌ નૃણામ્॥ 12-137-23 (70093) પરીક્ષ્યકારી યુક્તશ્ચ સ સમ્યગુપપાદયેત્। દેશકાલાવભિપ્રેતૌ તોભ્યાં ફલમવાપ્નુયાત્॥ ॥ 12-137-24 (70094) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ સપ્તત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 137॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-137-4 તત્રૈકો દીર્ઘકાલજ્ઞ ઉત્પન્નપ્રતિભોઽપરઃ ઇતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-137-5 વિવિધૈર્મુખૈર્જલનિર્ગમનમાર્ગૈઃ॥ 12-137-11 સલિલાશયં જલાશયાન્તરમ્॥ 12-137-14 ઉદ્દાનં ગ્રથનં અગ્રસત્ ગ્રથનસૂત્રં મુખેન જગ્રાહેત્યર્થઃ॥ 12-137-15 સચ મત્સ્યઃ તથૈવ ગૃહીતવદેવ તત્રાસ્તે ઇતિ શેષઃ॥ 12-137-21 કાલસ્ય દેશસ્ય ચ સૂક્ષ્મતાં અવહિતો જાનીયાદિતિ શ્લોકદ્વયાર્થઃ॥ 12-137-23 એતૌ દેશકાલૌ॥

12-138-0 (70095) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-138-0x (5725) સર્વત્ર બુદ્ધિઃ કથિતા શ્રેષ્ઠા તે ભરતર્ષભ। અનાગતા તથોત્પન્ના દીર્ઘસૂત્રા વિનાશિની॥ 12-138-1 (70096) તદિચ્છામિ પરાં બુદ્ધિં શ્રોતું તે ભરતર્ષભ। યથા રાજા ન મુહ્યેત શત્રુભિઃ પરિપીડિતઃ॥ 12-138-2 (70097) ------યાજ્ઞં સર્વશાસ્ત્રવિશારદમ્। પૃચ્છ------- તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 12-138-3 (70098) શત્રુભિબહુ------થા મુચ્યેત પાર્થિવઃ। એતદિચ્છામ્ય------ર્વમેવ યથાવિધિ॥ 12-138-4 (70099) વિષમસ્થં હિ રાજા----ત્રવઃ પરિપન્થિનઃ। બહવોઽપ્યેકમુદ્ધર્તું યતન્તે પૂર્વતાપિતાઃ॥ 12-138-5 (70100) સર્વતઃ પ્રાર્થ્યમાનેન દર્બલેન મહાબલૈઃ। એકેનૈવાસહાયેન શક્યં સ્થાતું ભવેત્કથમ્॥ 12-138-6 (70101) કથં મિત્રમરિં ચાપિ વિન્દેત ભરતર્ષભ। ચેષ્ટિતવ્યં કથં ચાત્ર શત્રોર્મિત્રસ્ય ચાન્તરે॥ 12-138-7 (70102) અજાતલક્ષણે રાજન્નમિત્રે મિત્રતાં ગતે। કથં નુ પુરુષઃ કુર્યાત્કૃત્વા કિં વા સુખી ભવેત્॥ 12-138-8 (70103) વિગ્રહં કેન વા કુર્યાત્સંધિં વા કેન યોજયેત્। કથં વા શત્રુમધ્યસ્થો વર્તેત બલવાનપિ॥ 12-138-9 (70104) એતદ્ધૈ સર્વકૃત્યાનાં પરં કૃત્યં નરાધિપ। નૈતસ્ય કશ્ચિદ્વક્તાઽસ્તિ શ્રોતા વાઽપિ સુદુર્લભઃ॥ 12-138-10 (70105) ઋતે પિતામહાદ્ભીષ્માત્સત્યસંધાજ્જિતેન્દ્રિયાત્। તદન્વીક્ષ્ય મહાભાગ સર્વમેતદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-138-11 (70106) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-138-12x (5726) ત્વદ્યુક્તોઽયમનુપ્રશ્નો યુધિષ્ઠિર ગુણોદયઃ। શૃણુ મે પુત્ર કાર્ત્સ્ન્યેન ગુહ્યમાપત્સુ ભારત॥ 12-138-12 (70107) અમિત્રો મિત્રતાં યાતિ મિત્રં ચાપિ પ્રદુષ્યતિ। સામર્થ્યયોગાત્કાર્યાણામનિત્યા હિ સદા ગતિઃ॥ 12-138-13 (70108) તસ્માદ્વિશ્વસિતવ્યં ચ વિગ્રહં ચ સમાચરેત્। દેશં કાલં ચ વિજ્ઞાય કાર્યાકાર્યવિનિશ્ચયે॥ 12-138-14 (70109) સંધાતવ્યં બુધૈર્નિત્યં વ્યવસ્ય ચ હિતાર્થિભિઃ। અમિત્રૈરપિ સંધેયં પ્રાણા રક્ષ્યા હિ ભારત॥ 12-138-15 (70110) યો હ્યમિત્રૈર્નરૈર્નિત્યં ન સંદધ્યાદપણ્ડિતઃ। ન સોર્થં પ્રાપ્નુયાત્કિંચિત્ફલાન્યપિ ચ ભારત॥ 12-138-16 (70111) યસ્ત્વમિત્રેણ સંધત્તે મિત્રેણ ચ વિરુધ્યતે। અર્થયુક્તિં સમાલોક્ય સુમહદ્વિન્દતે ફલમ્॥ 12-138-17 (70112) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। માર્જારસ્ય ચ સંવાદં ન્યગ્રોધે મૂષિકસ્ય ચ॥ 12-138-18 (70113) વને મહતિ કસ્મિંશ્ચિન્ન્યગ્રોધઃ સુમહાનભૂત્। લતાજાલપરિચ્છન્નો નાનાદ્વિજગણાયુતઃ॥ 12-138-19 (70114) સ્કન્ધવાન્મેઘસંકાશઃ શીતચ્છાયો મનોરમઃ। અરણ્યમભિતો જાતસ્તરુર્વ્યાલમૃગાયુતઃ॥ 12-138-20 (70115) તસ્ય મૂલમુપાશ્રિત્ય કૃત્વા શતમુખં બિલમ્। વસતિ સ્મ મહાપ્રાજ્ઞઃ પલિતો નામ મૂષિકઃ॥ 12-138-21 (70116) શાખાં તસ્ય સમાશ્રિત્ય વસતિ સ્મ સુખં તદા। લોમશો નામ માર્જારઃ સર્વસત્વાવસાદકઃ॥ 12-138-22 (70117) તત્ર ત્વાગત્ય ચણ્ડાલો હ્યરણ્યકૃતકેતનઃ। યુયોજ યન્ત્રમુન્માથં નિત્યમસ્તંગતે રવૌ॥ 12-138-23 (70118) તત્ર સ્નાયુમયાન્પાશાન્યથાવત્સંવિધાય સઃ। ગૃહં ગત્વા સુખં શેતે પ્રભાતામેતિ શર્વરીમ્॥ 12-138-24 (70119) તત્ર સ્મ નિત્યં બધ્યન્તે નક્તં બહુવિધા મૃગાઃ। કદાચિદત્ર માર્જારઃ સંપ્રવૃત્તો વ્યબધ્યત॥ 12-138-25 (70120) તસ્મિન્બદ્ધે મહાપ્રાણે શત્રૌ નિત્યાતતાયિનિ। તં કાલં પલિતો જ્ઞાત્વા પ્રચચાર સુનિર્ભયઃ॥ 12-138-26 (70121) તેનાનુચરતા તસ્મિન્વતે વિશ્વસ્તચારિણા। ભક્ષ્યં મૃગયમાણે નચિરાદ્દૃષ્ટમામિષમ્॥ 12-138-27 (70122) સ તમુન્માથમારુહ્ય તદામિષમભક્ષયત્। તસ્યોપરિ સપત્નસ્ય બદ્ધસ્ય મનસા હસન્॥ 12-138-28 (70123) આમિષે તુ પ્રસક્તઃ સ કદાચિતવલોકયન્। અપશ્યદપરં ઘોરમાત્મનો રિપુમાગતમ્॥ 12-138-29 (70124) શરપ્રસૂનસંકાશં મહીવિવરશાયિનમ્। સકુલં હરિકં નામ ચપલં તામ્રલોચનમ્॥ 12-138-30 (70125) તન મૂષિકગન્ધેન ત્વરમાણ ઉપાગતમ્। સક્ષ્યાર્થં લેલિહન્વક્રં ભૂમાવૂર્ધ્વમુખઃ સ્થિતઃ॥ 12-138-31 (70126) --ાખાગતમરિં ચાન્યમપશ્યત્કોટરાલયમ્। સૂલકં ચન્દ્રકં નામ વક્રતુણ્ડં દુરાસદમ્॥ 12-138-32 (70127) પતસ્ય વિષયં તસ્ય નકુલોલૂકયોસ્તથા। યથાસ્યાસીદિયં ચિન્તા તત્પ્રાપ્તસ્ય મહદ્ભયમ્॥ 12-138-33 (70128) પપદ્યસ્યાં સુકષ્ટાયાં મરણે સમુપસ્થિતે। મન્તાદ્ભય ઉત્પન્ને કથં કાર્યં મનીષિણા॥ 12-138-34 (70129) તથા સર્વતો રુદ્ધઃ સર્વત્ર ભયકર્શિતઃ। ભવદ્ભયસંત્રસ્તશ્ચક્રે ચ પરમાં મતિમ્॥ 12-138-35 (70130) આપદ્વિનાશભૂયિષ્ઠં શઙ્કનીયં હિ જીવિતમ્। મન્તાત્સંશયઃ સોઽયં તસ્માદાપદુપસ્થિતા॥ 12-138-36 (70131) ગતં હિ સહસા ભૂમિં નકુલો મામવાપ્નુયાત્। ઉલૂકશ્ચેહ તિષ્ઠન્તં માર્જારઃ પાશસંક્ષયાત્॥ 12-138-37 (70132) ન ત્વેવાસ્મદ્વિધઃ પ્રાજ્ઞઃ સંમોહં ગન્તુમર્હતિ। રિષ્યે જીવિતે યત્નં યાવદુચ્છ્વાસનિગ્રહાત્॥ 12-138-38 (70133) ન હિ બુદ્ધ્યાઽન્વિતઃ પ્રાજ્ઞો નીતિશાસ્ત્રવિશારદઃ। નિમજ્જત્યાપદં પ્રાપ્ય મહતોઽર્થાનવાપ્ય હ॥ 12-138-39 (70134) ન ત્વન્યામિહ માર્જારાદ્ગતિં પશ્યામિ સાંપ્રતમ્। વિષમસ્થો હ્યયં શત્રુઃ કૃત્યં ચાસ્ય મહન્મયા॥ 12-138-40 (70135) જીવિતાર્થી કથં ત્વદ્ય શત્રુભિઃ પ્રાર્થિતસ્ત્રિભિઃ। પ્રાણહેતોરિમં મિત્રં માર્જારં સંશ્રયામિ વૈ॥ 12-138-41 (70136) નીતિશાસ્ત્રં સમાશ્રિત્ય હિતમસ્યોપવર્ણયે। યેનેમં શત્રુસંઘાતં મતિપૂર્વેણ વઞ્ચયે॥ 12-138-42 (70137) અયમત્યન્તશત્રુર્મે વૈષમ્યં પરમં ગતઃ। મૂઢો ગ્રાહયિતું સ્વાર્થં સંગત્યા યદિ શક્યતે॥ 12-138-43 (70138) કદાજિદ્વ્યસનં પ્રાપ્ય સંધિં કુર્યાન્મયા સહ॥ 12-138-44 (70139) બલિના સન્નિકૃષ્ટસ્ય શત્રોરપિ પરિગ્રહઃ। કાર્ય ઇત્યાહુરાચાર્યા વિષમે જીવિતાર્થિના॥ 12-138-45 (70140) શ્રેષ્ઠો હિ પણ્ડિતઃ શત્રુર્ન ચ મિત્રમપણ્ડિતઃ। અમિત્રે ખલુ માર્જારે જીવિતં સંપ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 12-138-46 (70141) તતોઽસ્મૈ સંપ્રવક્ષ્યામિ હેતુમાત્માભિરક્ષણે। અપીજાનીમયં શત્રુઃ સંગત્યા પણ્ડિતો ભવેત્॥ 12-138-47 (70142) એવં વિચિન્તયામાસ મૂષિકઃ શત્રુચેષ્ટિતમ્॥ 12-138-48 (70143) તતોઽર્થગતિતત્ત્વજ્ઞઃ સંધિવિગ્રહકાલવિત્। સાન્ત્વપૂર્વમિદં વાક્યં માર્જારં મૂષિકોઽબ્રવીત્॥ 12-138-49 (70144) સૌહૃદેનાભિભાષે ત્વાં કચ્ચિન્માર્જાર જીવસે। જીવિતં હિ તવેચ્છામિ શ્રેયઃ સાધારણં હિ નૌ॥ 12-138-50 (70145) ન તે સૌમ્ય ભયં કાર્યં જીવિષ્યસિ યથા પુરા। અહં ત્વામુદ્ધરિષ્યામિ પ્રાણાઞ્જહ્યાં હિ તે કૃતે॥ 12-138-51 (70146) અસ્તિ કશ્ચિદુપાયોઽત્ર પુષ્કલ પ્રતિભાતિ મે। યેન શક્યસ્ત્વયા મોક્ષઃ પ્રાપ્નું શ્રેયસ્તથા મયા॥ 12-138-52 (70147) મયાઽપ્યુપાયો દૃષ્ટોઽયં વિચાર્ય મતિમાત્મનઃ। આત્માર્થં ચ ત્વદર્થં ચ શ્રેયઃ સાધારણાં હિ નૌ॥ 12-138-53 (70148) ઇદં હિ નકુલોલૂકં પાપબુદ્ધ્યા હિ સંસ્થિતમ્। ન ધર્ષયતિ માર્જાર તેન તે સ્વસ્તિ સાંપ્રતમ્॥ 12-138-54 (70149) કૂજંશ્ચપલનેત્રોઽયં કૌશિકો માં નિરીક્ષતે। નગશાખાગ્રગઃ પાપસ્તસ્યાહં ભૃશમુદ્વિજે॥ 12-138-55 (70150) સતાં સાપ્તપદં મૈત્રં સ સખા મેઽસિ પણ્ડિતઃ। સાહાય્યકં કરિષ્યામિ નાસ્તિ તે પ્રાણતો ભયમ્॥ 12-138-56 (70151) ન હિ શક્તોઽસિ માર્જાર પાશં છેત્તું મયા વિના। અહં છેત્સ્યામિ પાશાંસ્તે યદિ માં ત્વં ન હિંસસિ॥ 12-138-57 (70152) ત્વમાશ્રિતો દ્રુમસ્યાગ્રં મૂલં ત્વહમુપાશ્રિતઃ। ચિરોષિતાવુભાવાવાં વૃક્ષેઽસ્મિન્વિદિતં ચ તે॥ 12-138-58 (70153) યસ્મિન્નાશ્વાસતે કશ્ચિદ્યશ્ચ નાશ્વસિતિ ક્વચિત્। ન તૌ ધીરાઃ પ્રશંસન્તિ નિત્યમુદ્વિગ્રમાનસૌ॥ 12-138-59 (70154) તસ્માદ્વિવર્ધતાં પ્રીતિર્નિત્યં સંગતમસ્તુ નૌ। કાલાતીતમિહાર્થં હિ ન પ્રશંસન્તિ પણ્ડિતાઃ॥ 12-138-60 (70155) અર્થયુક્તિમિમાં તત્ર યથાભૂતાં નિશામય। તવ જીવિતમિચ્છામિ ત્વં મમેચ્છસિ જીવિતમ્॥ 12-138-61 (70156) કશ્ચિત્તરતિ કાષ્ઠેન સુગમ્ભીરાં મહાનદીમ્। સ તારયતિ તત્કાષ્ઠં સ ચ કાષ્ઠેન તાર્યતે॥ 12-138-62 (70157) ઈદૃશો નૌ ક્રિયાયોગો ભવિષ્યતિ સુવિસ્તરઃ। અહં ત્વાં તારયિષ્યામિ માં ચ ત્વં તારયિષ્યસિ॥ 12-138-63 (70158) એવમુક્ત્વા તુ પલિતસ્તમર્થમુભયોર્હિતમ્। હેતુમદ્ગ્રહણીયં ચ કાલાપેક્ષી વ્યતિષ્ઠત॥ 12-138-64 (70159) અથ સુવ્યાહૃતં શ્રુત્વા તસ્ય શત્રોર્વિચક્ષણઃ। હેતુમદ્ગ્રહણીયાર્થં માર્જારો વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-138-65 (70160) બુદ્ધિમાન્વાક્યસંપન્નસ્તદ્વાક્યમનુવર્તયન્। સ્વામવસ્થાં પ્રતીક્ષ્યૈનં સામ્નૈવ પ્રત્યપૂજયત્॥ 12-138-66 (70161) તતસ્તીક્ષ્ણાગ્રદશનો મણિવૈદૂર્યલોચનઃ। મૂષિકં મન્દમુદ્વીક્ષ્ય માર્જારો લોમશોઽબ્રબીત્॥ 12-138-67 (70162) નન્દામિ સૌમ્ય ભદ્રં તે યો માં જીવિતુમિચ્છસિ। શ્રેયશ્ચ યદિ જાનીષે ક્રિયતાં મા વિચારય॥ 12-138-68 (70163) અહં હિ ભૃશમાપન્નસ્ત્વમાપન્નતરો મયા। દ્વયોરાપન્નયોઃ સન્ધિઃ ક્રિયતાં મા ચિરાય ચ॥ 12-138-69 (70164) વિધત્સ્વ પ્રાપ્તકાલં યત્કાર્થં સિધ્યતુ ચાવયોઃ। મયિ કૃચ્છ્રાદ્વિનિર્મુક્તે ન વિનઙ્ક્ષ્યતિ તે કૃતમ્॥ 12-138-70 (70165) ન્યસ્તમાનોસ્મિ ભક્તોસ્મિ શિષ્યસ્ત્વદ્ધિતકૃત્તથા। તથા નિદેશવર્તી ચ ભવન્તં શરણં ગતઃ॥ 12-138-71 (70166) ઇત્યેવમુક્તઃ પલિતો માર્જારં વશમાગતમ્। વાક્યં હિતમુવાચેદમભિજાતાર્થમર્થવિત્॥ 12-138-72 (70167) ઉદારં યદ્ભવાનાહ નૈતચ્ચિત્રં ભવદ્વિધે। વિહિતો યસ્તુ માર્ગો મે હિતાર્થં શૃણુ તં મમ॥ 12-138-73 (70168) અહં ત્વાઽનુપ્રવેક્ષ્યામિ નકુલાન્મે મહદ્ભયમ્। ત્રાયસ્વ માં મા વધીશ્ચ શક્તોઽસ્મિ તવ રક્ષણે॥ 12-138-74 (70169) ઉલૂકાચ્ચૈવ માં રક્ષ ક્ષુદ્રઃ પ્રાર્થયતે હિ મામ્। અહં છેત્સ્યામિ તે પાશાન્સખે સત્યેને તે શપે॥ 12-138-75 (70170) તદ્વચઃ સંગતં શ્રુત્વા લોમશો યુક્તમર્થવત્। હર્ષાદુદ્વીક્ષ્ય પલિતં સ્વાગતેનાભ્યપૂજયત્॥ 12-138-76 (70171) તં સંપૂજ્યાથ પલિતં માર્જારઃ સૌહૃદે સ્થિતમ્। સ વિચિન્ત્યાબ્રવીદ્ધીરઃ પ્રીતસ્ત્વરિત એવ ચ॥ 12-138-77 (70172) ક્ષિપ્રમાગચ્છ ભદ્રં તે ત્વં મે પ્રાણસમઃ સખા। તવ પ્રાજ્ઞપ્રસાદાદ્ધિ પ્રિયં પ્રાપ્સ્યામિ જીવિતમ્॥ 12-138-78 (70173) યદ્યદેવંગતેનાદ્ય શક્યં કર્તું મયા તવ। તદાજ્ઞાપસ્ય કર્તાસ્મિ સિદ્ધિરેવાસ્તુ નૌ સખે॥ 12-138-79 (70174) અસ્માત્તે સંશયાન્મુક્તઃ સમિત્રગણબાન્ધવઃ। સર્વકાર્યાણિ કર્તાઽહં પ્રિયાણિ ચ હિતાનિ ચ॥ 12-138-80 (70175) મુક્તશ્ચ વ્યસનાદસ્માત્સૌમ્યાહમપિ નામ તે। પ્રીતિમુત્પાદયેયં ન પ્રતિકર્તું ચ શક્નુયામ્॥ 12-138-81 (70176) પ્રત્યુપકુર્વન્બહ્વપિ ન ભાતિ પૂર્વોપકારિણા તુલ્યઃ। એકઃ કરોતિ હિ કૃતે નિષ્કારણમેવ કુરુતેઽન્યઃ॥ 12-138-82 (70177) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-138-83x (5727) એવમાશ્વાસિતો બિદ્વાન્માર્જારેણ સ મૂષિકઃ। પ્રવિવેશ સુવિસ્રબ્ધઃ સમ્યગઙ્ગીચકાર હ॥ 12-138-83 (70178) ગ્રાહયિત્વા તુ તં સ્વાર્થં માર્જારં મૂષિકસ્તથા। માર્જારોરસિ વિસ્રબ્ધઃ સુષ્વાપ પિતૃમાતૃવત્॥ 12-138-84 (70179) નિલીનં તસ્ય ગાત્રેષુ માર્જારસ્યાથ મૂષિકમ્। દૃષ્ટ્વા તૌ નકુલોલૂકૌ નિરાશૌ પ્રત્યપદ્યતામ્॥ 12-138-85 (70180) તથૈવ તૌ સુસંત્રસ્તૌ દૃઢમાગતતન્દ્રિતૌ। દૃષ્ટ્વા તયોઃ પરાં પ્રીતિં વિસ્મયં પરમં ગતૌ॥ 12-138-86 (70181) બલિનૌ મતિમન્તૌ ચ સુવૃત્તૌ ચાપ્યુપાસિતૌ। અશક્તૌ તુ નયાત્તસ્માત્સંપ્રધર્ષયિતું બલાત્॥ 12-138-87 (70182) કાર્યાર્થં કૃતસંધી તૌ દૃષ્ટ્વા માર્જારમૂષિકૌ। ઉલૂકનકુલૌ તૂર્ણં જગ્મતુસ્તૌ સ્વમાલયમ્॥ 12-138-88 (70183) લીનઃ સ તસ્ય ગાત્રેષુ પલિતો દેશકાલવિત્। ચિચ્છેદ પાશાન્નૃપતે કાલાકાઙ્ક્ષી શનૈઃ શનૈઃ॥ 12-138-89 (70184) અથ બન્ધપરિક્લિષ્ટો માર્જારો વીક્ષ્ય મૂષિકમ્। છિન્દન્તં વૈ તદા પાશાનત્વરન્તં ત્વરાન્વિતઃ॥ 12-138-90 (70185) તમત્વરન્તં પલિતં પાશાનાં છેદને તદા। સંચોદયિતુમારેભે માર્જારો મૂષિકં તતઃ॥ 12-138-91 (70186) કિં સૌમ્ય નાતિત્વરસે કિં કૃતાર્થોઽવમન્યસે। છિન્ધિ પાશાનમિત્રઘ્ન પુરા શ્વપચ એતિ સઃ॥ 12-138-92 (70187) ઇત્યુક્તસ્ત્વરતાઽનેન મતિમાન્પલિતોઽબ્રવીત્। માર્જારમકૃતપ્રજ્ઞં તથ્યમાત્મહિતં વચઃ॥ 12-138-93 (70188) તૂષ્ણીં ભવ ન તે સૌમ્ય ત્વરા કાર્યા ન સંભ્રમઃ। વયમેવાત્ર કાલજ્ઞા ન કાલઃ પરિહાસ્યતે॥ 12-138-94 (70189) અકાલે કૃત્યમારબ્ધં કર્તુર્નાર્થાય કલ્પતે। તદેવ કાલ આરબ્ધં મહતેઽર્થાય કલ્પતે॥ 12-138-95 (70190) અકાલે વિપ્રમુક્તાન્મે ત્વત્ત એવ ભયં ભવેત્। તસ્માત્કાલં પ્રતીક્ષસ્વ કિમિતિ ત્વરસે સખે॥ 12-138-96 (70191) યાવત્પશ્યામિ ચણ્ડાલમાયાન્તં શસ્ત્રપાણિનમ્। તતશ્છેત્સ્યામિ તે પાશાન્પ્રાપ્તે સાધારણે ભયે॥ 12-138-97 (70192) તસ્મિન્કાલે પ્રમુક્તસ્ત્વં તરુમેવાધિરોક્ષ્યસે। ન હિ તે જીવિતાદન્યત્કિંચિત્કૃત્યં ભવિષ્યતિ॥ 12-138-98 (70193) તસ્મિન્કાલેઽપિ ચ તતા દિવાકીર્તિભયાર્દિતઃ। મમ ન ગ્રહણે શક્તઃ પલાયનપરાયણઃ॥' 12-138-99 (70194) તતો ભવત્યપક્રાન્તે ત્રસ્તે ભીતે ચ લુબ્ધકાત્। અહં બિલં પ્રવેક્ષ્યામિ ભવાઞ્શાખાં ગમિષ્યતિ॥ 12-138-100 (70195) એવમુક્તસ્તુ માર્જારો મૂષિકેણાત્મનો હિતમ્। વચનં વાક્યતત્ત્વજ્ઞો જીવિતાર્થી મહામતિઃ॥ 12-138-101 (70196) અથાત્મકૃત્યે ત્વરિતઃ સમ્યક્પ્રાર્થિતમાચરન્। ઉવાચ લોમશો વાક્યં મૂષિકં ચિરકારિણામ્॥ 12-138-102 (70197) નહ્યેવં મિત્રકાર્યાણિ પ્રીત્યા કુર્વન્તિ સાધવઃ॥ 12-138-103 (70198) યથા ત્વં મોક્ષિતઃ કૃચ્છ્રાત્ત્વરમાણેન વૈ મયા। તથા હિ ત્વરમાણેન ત્વયા કાર્યમિદં મમ। યત્નં કુરુ મહાપ્રાજ્ઞ યથા સ્વસ્ત્યાવયોર્ભવેત્॥ 12-138-104 (70199) અથવા પૂર્વવૈરં ત્વં સ્મરન્કાલં જિહીર્ષસિ। પશ્ય દુષ્કૃતકર્મંસ્ત્વં વ્યક્તમાયુઃક્ષયો મમ॥ 12-138-105 (70200) યદિ કિંચિન્મયાઽજ્ઞાનાત્પુરસ્તાદ્દુષ્કૃતં કૃતમ્। ન તન્મનસિ કર્તવ્યં ક્ષામયે ત્વાં પ્રસીદ મે॥ 12-138-106 (70201) તમેવંવાદિનં પ્રાજ્ઞં શાસ્ત્રવિદ્બુદ્ધિસત્તમઃ। ઉવાચેદં વચઃ શ્રેષ્ઠં માર્જારં મૂષિકસ્તદા॥ 12-138-107 (70202) શ્રુતં મે તવ માર્જાર સ્વમર્થં પરિગૃહ્ણતઃ। મમાપિ ત્વં વિજાનાસિ સ્વમર્થં પરિગૃહ્ણતઃ॥ 12-138-108 (70203) યન્મિત્રં ભીતવત્સાધ્યં યસ્મિન્મિત્રે ભયં હિતમ્। આરક્ષિતં તતઃ કાર્યં પાણિઃ સર્પમુખાદિવ॥ 12-138-109 (70204) કૃત્વા બલવતા સંધિમાત્માનં યો ન રક્ષતિ। અપથ્યમિવ તદ્ભુક્તં તસ્યાર્થાય કલ્પતે॥ 12-138-110 (70205) કશ્ચિત્કસ્યચિન્મિત્રં ન કશ્ચિત્કસ્યચિદ્રિપુઃ। અર્થતસ્તુ નિબધ્યન્તે મિત્રાણિ રિપવસ્તથા॥ 12-138-111 (70206) અર્થૈરર્થા નિબધ્યન્તે ગજૈરિવ મહાગજાઃ। ન ચ કશ્ચિત્કૃતે કાર્યે કર્તારં સમવેક્ષતે। તસ્માત્સર્વાણિ કાર્યાણિ સાવશેષાણિ કારયેત્॥ 12-138-112 (70207) તસ્મિન્કાલેઽપિ ચ ભવાન્દિવાકીર્તિભયાર્દિતઃ। મમ ન ગ્રહણે શક્તઃ પલાયપરાયણઃ॥ 12-138-113 (70208) છિન્નં તુ તન્તુબાહુલ્યં તન્તુરેકોઽવશેષિતઃ। છેત્સ્યામ્યહં તમપ્યાશુ નિર્વૃતો ભવ લોમશ॥ 12-138-114 (70209) તયોઃ સંવદતોરેવં તથૈવાપન્નયોર્દ્વયોઃ। ક્ષયં જગામ સા રાત્રિર્લોમશં ત્વાગમદ્ભયમ્॥ 12-138-115 (70210) તતઃ પ્રભાતસમયે વિકટઃ કૃષ્ણપિઙ્ગલઃ। સ્થૂલસ્ફિગ્વિકૃતો રૂક્ષઃ શ્વયૂથપરિવારિતઃ॥ 12-138-116 (70211) શઙ્કુકર્ણો મહાવક્રઃ ખનિત્રી ઘોરદર્શનઃ। પરિઘો નામ ચણ્ડાલઃ શસ્ત્રપાણિરદૃશ્યત॥ 12-138-117 (70212) તં દૃષ્ટ્વા યમદૂતાભં માર્જારસ્ત્રસ્તચેતનઃ। ઉવાચ પલિતં ભીતઃ કિમિદાનીં કરિષ્યસિ॥ 12-138-118 (70213) તથૈવ ચ સુસંત્રસ્તૌ તં દૃષ્ટ્વા ઘોરસંકુલમ્। ક્ષણેન નકુલોલૂકૌ નૈરાશ્યમુપજગ્મતુઃ॥ 12-138-119 (70214) બલિનૌ મતિમન્તૌ ચ સંઘાતં ચાપ્યુપાગતૌ। અશક્તૌ સુનયાત્તસ્માત્સંપ્રધર્ષયિતું બલાત્॥ 12-138-120 (70215) કાર્યાર્થે કૃતસંધી તૌ દૃષ્ટ્વા માર્જારમૂષિકૌ। ઉલૂકનકુલૌ તૂર્ણં જગ્મતુઃ સ્વંસ્વમાલયમ્॥ 12-138-121 (70216) તતશ્ચિચ્છેદ તં તન્તું માર્જારસ્ય સ મૂષિકઃ। વિપ્રમુક્તોઽથ માર્જારસ્તમેવાભ્યપતદ્દુમમ્॥ 12-138-122 (70217) સ તસ્માત્સંભ્રમાન્મુક્તો મુક્તો ઘોરેણ સત્રુણા। બિલં વિવેશ પલિતઃ શાખાં લેભે સ લોમશઃ॥ 12-138-123 (70218) ઉન્માથમપ્યુપાદાય ચણ્ડાલો વીક્ષ્ય સર્વશઃ। વિહતાશઃ ક્ષણેનૈવ તસ્માદ્દેશાદપાક્રમત્। જગામ સ સ્વભવનં ચણ્ડાલો ભરતર્ષભ॥ 12-138-124 (70219) તતસ્તસ્માદ્ભાન્મુક્તો દુર્લભં પ્રાપ્ય જીવિતમ્। બિલસ્થં પાદપાગ્રસ્થઃ પલિતં લોમશોઽબ્રવીત્॥ 12-138-125 (70220) અકૃત્વા સંવિદં કાંચિત્સહસા ત્વમપસ્રુતઃ। કૃતજ્ઞઃ કૃતકલ્યાણઃ કચ્ચિન્માં નાભિશઙ્કસે॥ 12-138-126 (70221) ગત્વા ચ મમ વિશ્વાસં દત્ત્વા ચ મમ જીવિતમ્। મિત્રોપભોગસમયે કિં હિ માં નોપસર્પસિ॥ 12-138-127 (70222) કૃત્વા હિ પૂર્વં મિત્રાણિ યઃ પશ્ચાન્નાનુતિષ્ઠતિ। ન સ મિત્રાણિ લભતે કૃચ્છ્રાત્સ્વાપત્સુ દુર્મતિઃ॥ 12-138-128 (70223) સત્કૃતોઽહં ત્વયા મિત્ર સામર્થ્યાદાત્માનઃ સખે। સ માં મિત્રત્વમાપન્નમુપભોક્તું ત્વમર્હસિ॥ 12-138-129 (70224) યાનિ મે સન્તિ મિત્રાણિ યે ચ મે સન્તિ બાન્ધવાઃ। સર્વે ત્વાં પૂજયિષ્યન્તિ શિષ્યા ગુરુમિવ પ્રિયમ્॥ 12-138-130 (70225) અહં ચ પૂજયિષ્યે ત્વાં સમિત્રગણબાન્ધવમ્। જીવિતસ્ય પ્રદાતારં કૃતજ્ઞઃ કો ન પૂજયેત્॥ 12-138-131 (70226) ઈશ્વરો મે ભવાનસ્તુ શરીરસ્ય ગૃહસ્ય ચ। અર્થાનાં ચૈવ સર્વેષામનુશાસ્તા ચ મે ભવ॥ 12-138-132 (70227) અમાત્યો મે ભવ પ્રાજ્ઞ પિતેવેહ પ્રશાધિ મામ્। ન તેઽસ્તિ ભયમસ્મત્તો જીવિતેનાત્મનઃ શપે॥ 12-138-133 (70228) બુદ્ધ્યા ત્વમુશના સાક્ષાદ્બલેનાધિકૃતા વયમ્। ત્વં મન્ત્રબલયુક્તો હિ દદ્યા વિજયમેવ મે॥ 12-138-134 (70229) એવમુક્તઃ પરં સાન્ત્વં માર્જારેણ સ મૂષિકઃ। ઉવાચ પરમાર્થજ્ઞઃ શ્લક્ષ્ણમાત્મહિતં વચઃ॥ 12-138-135 (70230) યદ્ભવાનાહ તત્સર્વં મયા તે લોમશ શ્રુતમ્। મમાપિ તાવદ્બ્રુવતઃ શૃણુ યત્પ્રતિભાતિ મે॥ 12-138-136 (70231) વેદિતવ્યાનિ મિત્રાણિ બોદ્ધવ્યાશ્ચાપિ શત્રવઃ। એતત્સુસૂક્ષ્મં લોકેઽસ્મિન્દૃશ્યતે પ્રાજ્ઞસંમતૈઃ॥ 12-138-137 (70232) શત્રુરૂપા હિ સુહૃદો મિત્રરૂપાશ્ચ શત્રવઃ। સાન્ત્વિતાસ્તે ન બુધ્યન્તે રાગલોભવશં ગતાઃ॥ 12-138-138 (70233) યેષાં સૌમ્યાનિ મિત્રાણિ ક્રોધનાશ્ચૈવ શત્રવઃ। સાન્ત્વિતાસ્તે ન બુધ્યન્તે રાગલોભવશંગતાઃ॥ 12-138-139 (70234) નાસ્તિ જાત્યા રિપુર્નામ મિત્રં નામ ન વિદ્યતે। સામર્થ્યયોગાજ્જાયન્તે મિત્રાણિ રિપવસ્તથા॥ 12-138-140 (70235) યો યસ્મિઞ્જીવતિ સ્વાર્થે પશ્યેત્પીડાં ન જીવતિ। સ તસ્ય મિત્રં તાવત્સ્યઃદ્યાવન્ન સ્યાદ્વિપર્યયઃ॥ 12-138-141 (70236) નાસ્તિ મૈત્રી સ્થિરા નામ ન ચ ધ્રુવમસૌહૃદમ્। અર્થયુક્ત્યાઽનુજાયન્તે મિત્રાણિ રિપવસ્તથા॥ 12-138-142 (70237) મિત્રં ચ શત્રુતામેતિ કસ્મિંશ્ચિત્કાલપર્યયે। શત્રુશ્ચ મિત્રતામેતિ સ્વાર્થો હિ બલવત્તરઃ॥ 12-138-143 (70238) યો વિશ્વસિતિ મિત્રેષુ ન વિશ્વસિતિ શત્રુષુ। અર્થયુક્તિમવિજ્ઞાય ચલિતં તસ્ય જીવિતમ્॥ 12-138-144 (70239) મિત્રે વા યદિ વા શત્રૌ તસ્યાપિ ચલિતા મતિઃ। ન વિશ્વસેદવિશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્વસેત્। વિશ્વાસાદ્ભયમુત્પન્નમપિ મૂલાનિ કૃન્તતિ॥ 12-138-145 (70240) અર્થયુક્ત્યા હિ જાયન્તે પિતા માતા સુતસ્તથા। માતુલા ભાગિનેયાશ્ચ તથા સંબન્ધિબાન્ધવાઃ॥ 12-138-146 (70241) પુત્રં હિ માતાપિતરૌ ત્યજતઃ પતિતં પ્રિયમ્। લોકો રક્ષતિ ચાત્માનં પશ્ય સ્વાર્થસ્ય સારતામ્॥ 12-138-147 (70242) સામાન્યા નિષ્કૃતિઃ પ્રાજ્ઞ યો મોક્ષાત્સમન્તરમ્। કૃત્યં મૃગયતે કર્તું સુખોપાયમસંશયમ્॥ 12-138-148 (70243) અસ્મિન્નિલય એવં ત્વં ન્યગ્રોધાદવતારિતઃ। પૂર્વં નિવિષ્ટમુન્માથં ચપલન્વાન્ન બુદ્ધવાન્॥ 12-138-149 (70244) આત્મનશ્ચપલો નાસ્તિ કુતોઽન્યેષાં ભવિષ્યતિ। તસ્માત્સર્વાણિ કાર્યાણિ ચપલો હન્ત્યસંશયમ્॥ 12-138-150 (70245) બ્રવીષિ મધુરં યચ્ચ પ્રિયો મેઽદ્ય ભવાનિતિ। તન્મિથ્યાકારણં સર્વં વિસ્તરેણાપિ મે શૃણુ॥ 12-138-151 (70246) કારણાત્પ્રિયતામેતિ દ્વેષ્યો ભવતિ કારણાત્। અર્થાર્થી જીવલોકોઽયં ન કશ્ચિત્કસ્યચિત્પ્રિયઃ॥ 12-138-152 (70247) સખ્યં સોદર્યયોર્ભ્રાત્રોદર્પંત્યોર્વા પરસ્પરમ્। કસ્યચિન્નાભિજાનામિ પ્રીતિં નિષ્કારણામિહ॥ 12-138-153 (70248) યદ્યપિ ભ્રાતરઃ ક્રુદ્ધા ભાર્યા વા કારણાન્તરે। સ્વભાવતસ્તે પ્રીયન્તે નેતરઃ પ્રાકૃતો જનઃ॥ 12-138-154 (70249) પ્રિયો ભવતિ દાનેન પ્રિયવાદેન ચાપરઃ। મન્ત્રહોમજપૈરન્યઃ કાર્યાર્થે પ્રીયતે જનઃ॥ 12-138-155 (70250) ઉત્પન્ના કારણાત્પ્રીતિરાસીન્નૌ કારણાન્તરે। પ્રધ્વસ્તે કારણસ્થાને સા પ્રીતિર્નાભિવર્તતે॥ 12-138-156 (70251) કિંનુ તત્કારણં મન્યે યેનાહં ભવતઃ પ્રિયઃ। અન્યત્રાભ્યવહારાર્થાત્તત્રાપિ ચ બુધા વયમ્॥ 12-138-157 (70252) કાલો હેતું વિકુરુતે સ્વાર્થસ્તમનુવર્તતે। સ્વાર્ધં પ્રાજ્ઞોઽભિજાનાતિ પ્રાજ્ઞં લોકોઽનુવર્તતે। ન ત્વીદૃશં ત્વયા વાચ્યં વિદ્યતે સ્વાર્થપણ્ડિતઃ॥ 12-138-158 (70253) ન કાલો હિ સમર્થસ્ય સ્નેહહેતુરયં તવ। તસ્માન્નાહં ચલે સ્વાર્થાત્સુસ્થિતઃ સંધિવિગ્રહે॥ 12-138-159 (70254) અભ્રાણામિવ રુપાણિ વિકુર્વન્તિ પદેપદે। અદ્યૈવ હિ રિપુર્ભૂત્વા પુનરદ્યૈવ મે સુહૃત્। પુનશ્ચ રિપુરદ્યૈવ યુક્તીનાં પશ્ય ચાપલમ્॥ 12-138-160 (70255) આસીન્મૈત્રી તુ તાવન્નૌ યાવદ્ધેતુરભૂત્પુરા। સાગતા સહ તેનૈવ કાલયુક્તેન હેતુના॥ 12-138-161 (70256) ત્વં હિ મેઽત્યન્તતઃ શત્રુઃ સામર્થ્યાન્મિત્રતાં ગતઃ। તત્કૃત્યમભિનિર્વર્ત્ય પ્રકૃતિઃ શત્રુતાં ગતા॥ 12-138-162 (70257) સોઽહમેવં પ્રણીતાનિ જ્ઞાત્વા શાસ્ત્રાણિ તત્ત્વતઃ। પ્રાવિશેયં કથં પાશં ત્વત્કૃતે તદ્બ્રવીહિ મે॥ 12-138-163 (70258) ત્વદ્વીર્યેણ વિમુક્તોઽહં મદ્વીર્યેણ તથા ભવાન્। અન્યોન્યાનુગ્રહે વૃત્તે નાસ્તિ ભૂયઃ સમાગમઃ॥ 12-138-164 (70259) ત્વં હિ સૌમ્ય કૃતાર્થોઽદ્ય નિવૃત્તાર્થાસ્તથા વયમ્। ન તેઽસ્ત્યદ્ય મયા કૃત્યં કિંચિદન્યત્ર ભક્ષણાત્॥ 12-138-165 (70260) અહમન્નં ભવાન્ભોક્તા દુર્બલોઽહં ભવાન્બલી। નાવયોર્વિદ્યતે સંધિર્વિયુક્તે વિષમે બલે॥ 12-138-166 (70261) સ મન્યેઽહં તવ પ્રજ્ઞાં યન્મોક્ષાત્પ્રત્યનન્તરમ્। ભક્ષ્યં મૃગયતે નૂનં સુખોપાયમસંશયમ્॥ 12-138-167 (70262) --ર્થી હ્યેવ સુવ્યક્તો વિમુક્તઃ પ્રસૃતઃ ક્ષુધા। શાસ્ત્રજાં મતિમાસ્થાય પ્રાતરાશમિહેચ્છસિ॥ 12-138-168 (70263) જાનામિ ક્ષુધિતં ચ ત્વામાહારસમયશ્ચ તે। સ ત્વં મામભિસંધાય ભક્ષ્યં મૃગયસે પુનઃ॥ 12-138-169 (70264) કિંચાત્ર પુત્રદારાર્થં યદ્વાણીં સૃજસે મયિ। શુશ્રૂષાં યતસે કર્તું સખે મમ તત્ક્ષમમ્॥ 12-138-170 (70265) ત્વયા માં સહિતં દૃષ્ટ્વા પ્રિયા ભાર્યા સુતાશ્ચ યે। કસ્માત્તે માં ન ખાદેયુઃ સ્પૃષ્ટવા પ્રણયિનિ ત્વયિ॥ 12-138-171 (70266) નાહં ત્વયા સમેષ્યામિ વૃત્તે હેતુસમાગમે। શિવં ધ્યાયસ્વ મેઽત્રસ્થઃ સુકૃતં સ્મરસે યદિ॥ 12-138-172 (70267) શત્રોરન્નાદ્યભૂતઃ સન્ક્લિષ્ટસ્ય ક્ષુધિતસ્ય ચ। ભક્ષ્યં મૃગયમાણસ્ય કઃ પ્રાજ્ઞો વિષયં વ્રજેત્॥ 12-138-173 (70268) સ્વસ્તિ તેઽસ્તુ ગમિષ્યામિ દૂરાદપિ તવોદ્વિજે। [વિશ્વસ્તં વા પ્રમત્તં વા એતદેવ કૃતં ભવેત્॥] 12-138-174 (70269) નાહં ત્વયા સમેષ્યામિ નિવૃત્તો ભવ લોમશ। બલવત્સન્નિકર્ષો હિ ન કદાચિત્પ્રશસ્યતે॥ 12-138-175 (70270) યદિ ત્વં સુકૃતં વેત્સિ તત્સખ્યમનુસારય। પ્રશાન્તાદપિ હિ પ્રાજ્ઞાદ્ભેતવ્યં બલિનઃ સદા॥ 12-138-176 (70271) યદિ ત્વર્થેન તે કાર્યં બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે। કામં સર્વં પ્રદાસ્યામિ ન ત્વાત્માનં કથંચન॥ 12-138-177 (70272) આત્માર્થે સંતતિસ્ત્યાજ્યા રાજ્યં રત્નં ધનાનિ ચ। અપિ સર્વસ્વમુત્સૃજ્ય રક્ષેદાત્માનમાત્મવાન્॥ 12-138-178 (70273) ઐશ્વર્યધનરત્નાનાં પ્રત્યમિત્રેઽપિ વર્તતામ્। દૃષ્ટા હિ પુનરાવૃત્તિર્જીવતામિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 12-138-179 (70274) ન ત્વાત્મનઃ સંપ્રદાનં ધનરત્નવદિષ્યતે। આત્મા હિ સર્વદા રક્ષ્યો દારૈરપિ ધનૈરપિ॥ 12-138-180 (70275) આત્મરક્ષણતન્ત્રાણાં સુપરીક્ષિતકારિણામ્। આપદો નોપપદ્યન્તે પુરુષાણાં સ્વદોષજાઃ॥ 12-138-181 (70276) શત્રું સમ્યગવિજ્ઞાતો વિપ્રિયો હ્યબલીયસા। `શઙ્કનીયઃ સ સર્વત્ર પ્રિયમપ્યાચરન્સદા॥ 12-138-182 (70277) કુલજાનાં સુમિત્રાણાં ધાર્મિકાણાં મહાત્મનામ્।' ન તેષાં ચાલ્યતે બુદ્ધિઃ શાસ્ત્રાર્થકૃતિશ્ચયા॥ 12-138-183 (70278) ઇત્યભિવ્યક્તમેવાસૌ પલિતેનાપહાસિતઃ। માર્જારો વ્રીડિતો ભૂત્વા મૂષિકં વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-138-184 (70279) સત્યં શપે ત્વયાઽહં વૈ મિત્રદ્રોહો વિગર્હિતઃ। સંમન્યેઽહં તવ પ્રજ્ઞાં યસ્ત્વં મમ હિતે રતઃ॥ 12-138-185 (70280) ઉક્તવાનર્થતત્ત્વેન મયા સંભિન્નદર્શનઃ। ન તુ મામન્યથા સાધો ત્વં ગ્રહીતુમિહાર્હસિ॥ 12-138-186 (70281) પ્રાણપ્રદાનજં ત્વત્તો મયિ સૌહૃદમાગતમ્। ધર્મજ્ઞોઽસ્મિ ગુણજ્ઞોઽસ્મિ કૃતજ્ઞોસ્મિ વિશેષતઃ॥ 12-138-187 (70282) મિત્રેષુ વત્સલશ્ચાસ્મિ ત્વદ્ભક્તશ્ચ વિશેષતઃ। ત્વં મામેવંગતે સાધો ન વાચયિતુમર્હસિ॥ 12-138-188 (70283) ત્વયા હિ વાચ્યમાનોઽહં જહ્યાં પ્રાણાન્સબાન્ધવઃ। ધિક્શબ્દો હિ બુધૈર્દૃષ્ટો મદ્વિધેષુ મનસ્વિષુ। પતનં ધર્મતત્ત્વજ્ઞ ન મે શઙ્કિતુમર્હસિ॥ 12-138-189 (70284) ઇતિ સંસ્તૂયમાનોઽપિ માર્જારેણ સ મૂષિકઃ। મનસા ભાવગમ્ભીરં માર્જારમિદમબ્રવીત્॥ 12-138-190 (70285) સાધુર્ભવાન્કૃતાર્થોઽસ્મિ પ્રિયે ચ ન ચ વિશ્વસે। સંસ્તવૈર્વા ધનૌઘૈર્વા નાહં શક્યઃ પુનસ્ત્વયા॥ 12-138-191 (70286) ન હ્યમિત્રવશં યાન્તિ પ્રાજ્ઞા નિષ્કારણં સખે। અસ્મિન્નર્થે ચ ગાથે દ્વે નિબોધોશનસા કૃતે॥ 12-138-192 (70287) શત્રુસાધારણે કૃત્યે કૃત્વા સન્ધિં બલીયસા। સમાહિતશ્ચરેદ્બુદ્ધ્યા કૃતાર્થશ્ચ ન વિશ્વસેત્॥ 12-138-193 (70288) ન વિશ્વસેદવશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્ચસેત્। નિત્યં વિશ્વાસયેદન્યાન્પરેષાં તુ ન વિશ્વસેત્॥ 12-138-194 (70289) તસ્માત્સર્વાસ્વવસ્થાસુ રક્ષેજ્જીવિતમાત્મનઃ। દ્રવ્યાણિ સંતતિશ્ચૈવ સર્વં ભવતિ જીવતામ્॥ 12-138-195 (70290) સંક્ષેપો નીતિશાસ્ત્રાણામવિશ્વાસઃ પરો મતઃ। નૃષુ તસ્માદવિશ્વાસઃ પુષ્કલં હિતમાત્મનઃ॥ 12-138-196 (70291) વધ્યન્તે ન હ્યવિશ્વસ્તાઃ શત્રુર્ભિર્દુર્બલા અપિ। વિશ્વસ્તાસ્તેષુ વધ્યન્તે બલવન્તોઽપિ શત્રુભિઃ॥ 12-138-197 (70292) ત્વદ્વિધેભ્યો મયા હ્યાત્મા રક્ષ્યો માર્જાર સર્વદા। રક્ષ ત્વમપિ ચાત્માનં ચણ્ડાલાજ્જાતિકિલ્બિષાત્॥ 12-138-198 (70293) સ તસ્ય બ્રુવતસ્ત્વેવં સંત્રાસાજ્જાતસાધ્વસઃ। કથાં હિત્વા જવેનાશુ માર્જારઃ પ્રયયૌ તતઃ॥ 12-138-199 (70294) તતઃ શાસ્ત્રાર્થતત્ત્વજ્ઞો બુદ્ધિસામર્થ્યમાત્મનઃ। વિશ્રાવ્ય પલિતઃ પ્રાજ્ઞો બિલમન્યજ્જગામ હ॥ 12-138-200 (70295) એવં પ્રજ્ઞાવતા બુદ્ધ્યા દુર્બલેન મહાબલાઃ। એકેન બહવોઽમિત્રાઃ પલિતેનાભિસંધિતાઃ॥ 12-138-201 (70296) અરિણાપિ સમર્થેન સન્ધિં કુર્વીત પણ્ડિતઃ। મૂષિકશ્ચ બિડાલશ્ચ મુક્તાવન્યોન્યસંશ્રયાત્॥ 12-138-202 (70297) ઇત્યેવં ક્ષત્રધર્મસ્ય મયા માર્ગો નિદર્શિતઃ। વિસ્તરેણ મહારાજ સંક્ષેપમપિ મે શૃણુ॥ 12-138-203 (70298) અન્યોન્યં કૃતવૈરૌ તુ ચક્રતુઃ પ્રીતિમુત્તમામ્। અન્યોન્યમભિસંધાતું સંબભૂવ તયોર્મતિઃ॥ 12-138-204 (70299) તત્ર પ્રાજ્ઞોઽભિસંધત્તે સમ્યગ્બુદ્ધિબલાશ્રયાત્। અભિસંધીયતે પ્રાજ્ઞઃ પ્રમાદાદપિ વા બુધૈઃ॥ 12-138-205 (70300) તસ્માદભીતવદ્ભીતો વિશ્વસ્તવદવિશ્વસેત્। ન હ્યપ્રમત્તશ્ચલતિ ચલિતોઽવા ન નશ્યતિ॥ 12-138-206 (70301) કાલે હિ રિપુણા સંધિઃ કાલે મિત્રેણ વિગ્રહઃ। કાર્ય ઇત્યેવ તત્વજ્ઞાઃ પ્રાહુર્નિત્યં નરાધિપ॥ 12-138-207 (70302) એતજ્જ્ઞાત્વા મહારાજ શાસ્ત્રાર્થમભિગમ્ય ચ। અભિયુક્તોઽપ્રમત્તશ્ચ પ્રાગ્ભયાદ્ભીતવચ્ચરેત્॥ 12-138-208 (70303) ભીતવત્સંહિતઃ કાર્યઃ પ્રતિસંધિસ્તથૈવ ચ। ભયાદુત્પદ્યતે બુદ્ધિરપ્રમત્તાભિયોગજા॥ 12-138-209 (70304) ન ભયં જાયતે રાજન્ભીતસ્યાનાગતે ભયે। અભીતસ્ય ચ વિસ્રમ્ભાત્સુમહજ્જાયતે ભયમ્॥ 12-138-210 (70305) ન ભીરુરિતિ ચાત્યન્તં મન્ત્રો દેયઃ કથંચન। અવિજ્ઞાનાદ્ધિ વિજ્ઞાને ગચ્છેદાસ્પદદર્શનામ્॥ 12-138-211 (70306) તસ્માદભીતવદ્ભીતો વિશ્વસ્તવદવિશ્વસન્। કાર્યાણાં ગુરુતાં જ્ઞાત્વા નાદૃતં કિંચિદાચરેત્॥ 12-138-212 (70307) એવમેતન્મયા પ્રોક્તમિતિહાસં યુધિષ્ઠિર। શ્રુત્વા ત્વં સુહૃદાં મધ્યે યથાવત્સમુદાચર॥ 12-138-213 (70308) ઉપલભ્ય મતિં ચાગ્ર્યામરિમિત્રાન્તરં તથા। સંધિવિગ્રહકાલૌ ચ મોક્ષોપાયં તથાઽઽપદિ॥ 12-138-214 (70309) શત્રુસાધારણે કૃત્યે કૃત્વા સન્ધિં બલીયસા। સમાગતશ્ચરેદ્બુદ્ધ્યા કૃતાર્થો ન ચ વિશ્વસેત્॥ 12-138-215 (70310) અવિરુદ્ધાં ત્રિવર્ગેણ નીતિમેતાં મહીપતે। અભ્યુત્તિષ્ઠ શ્રુતાત્તસ્માદ્ભૂયઃ સંરઞ્જયન્પ્રજાઃ॥ 12-138-216 (70311) બ્રાહ્મણૈશ્ચાપિ તે સાર્ધં યાત્રા ભવતુ પાણ્ડવ। બ્રાહ્મણાદ્ધિ પરં શ્રેયો દિવિ ચેહ ચ ભારત॥ 12-138-217 (70312) એતે ધર્મસ્ય વેત્તારઃ કૃતજ્ઞાઃ સતતં પ્રભો। પૂજિતાઃ શુભકર્તારઃ પૂજયૈનાઞ્જાધિપ॥ 12-138-218 (70313) રાજ્યં શ્રેયઃ પરં રાજન્યશશ્ચ મહદાપ્સ્યસે। કુલસ્ય સંતતિં ચૈવ યથાન્યાયં યથાક્રમમ્॥ 12-138-219 (70314) શ્રુતં ચ તે ભારત સંધિવિગ્રહં વિભાવિતં બુદ્ધિવિશેષકારિતમ્। તથા ત્વવેક્ષ્ય ક્ષિતિપેન સર્વદા નિષેવિતવ્યં નૃપ શત્રુમણ્ડલમ્॥ ॥ 12-138-220 (70315) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ અષ્ટત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 138॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-138-5 ઉદ્ધર્તુમુન્મૂલયિતુમ્॥ 12-138-6 સર્વતઃ સર્વદિક્સ્થૈઃ પ્રાર્થ્યમાનેન પ્રસિતુમિતિ શેષઃ॥ 12-138-9 પ્રાકૃતકૃત્રિમમિત્રયોર્મધ્યે કેન સન્ધિઃ કર્તવ્યઃ કેન વા વૈરમ્॥ 12-138-18 વ્યવસ્ય નિશ્ચિત્ય અત્ર પૂર્વશ્લોકોક્તેઽર્થે॥ 12-138-20 વૈરાજ્યમભિતે જાત ઇતિ ટ. ડ. થ. દ. પાઠઃ॥ 12-138-23 ઉન્માથં કૂટયન્ત્રં પશુમૃગપક્ષિબન્ધનમ્॥ 12-138-26 પલિતો મૂષિકઃ॥ 12-138-28 તદામિષં તસ્ય ઉન્માથે ધૃતમામિષમ્। સપત્નસ્ય સપત્નં બદ્ધં અનાદૃત્ય॥ 12-138-30 શરસ્તૃણવિશેષ સ્તત્પ્રસૂનં પુષ્પમ્॥ 12-138-51 યદિ માં ન જિઘાંસસિ ઇતિ ઝ. દ. પાઠઃ॥ 12-138-105 સ્મરન્કાલં ચિકીર્ષસીતિ થ. દ. પાઠઃ॥ 12-138-160 પુનરદ્યૈવ સૌહૃદમિતિ થ. દ. ધ. પાઠઃ॥

12-139-0 (70316) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 12-139-0x (5728) ઉક્તો મન્ત્રો મહાબાહો વિશ્વાસો નાસ્તિ શત્રુષુ। કથં હિ રાજા વર્તેત યદિ સર્વત્ર નાશ્વસેત્॥ 12-139-1 (70317) વિશ્વાસાદ્ધિ પરં રાજન્રાજ્ઞામુત્પદ્યતે ભયમ્। કથં હિ નાશ્વસન્રાજા શત્રૂઞ્જયતિ પાર્થિવઃ॥ 12-139-2 (70318) એતન્મે સંશયં છિન્ધિ મનો મે સંપ્રમુહ્યતિ। અવિશ્વાસે કથામેતામુપાશ્રિત્ય પિતામહ॥ 12-139-3 (70319) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-139-4x (5729) શૃણુષ્વ રાજન્યો વૃત્તો બ્રહ્મદત્તનિવેશને। પૂજન્યા સહ સંવાદો બ્રહ્મદત્તસ્ય ભૂપતેઃ॥ 12-139-4 (70320) કામ્પિલ્યે બ્રહ્મદત્તસ્ય ત્વન્તઃ પુરનિવાસિની। પૂજી નામ શકુનિર્દીર્ઘકાલં સહોપિતા। 12-139-5 (70321) રુદજ્ઞા સર્વભૂતાનાં યથા વૈ જીવજીવકઃ। સર્વજ્ઞા સર્વતત્ત્વજ્ઞા તિર્યગ્યોનિં ગતાઽપિ સ॥ 12-139-6 (70322) અભિપ્રજાતા સા તત્ર પુત્રમેકં સુવર્ચસમ્। સમકાલં ચ રાજ્ઞોઽપિ દેવ્યાં પુત્રો વ્યજાયત॥ 12-139-7 (70323) તયોરર્થે કૃતજ્ઞા તુ ખેચરી પૂજની સદા। સમદ્રતીરં સા ગત્વા આજહાર ફલદ્વયમ્॥ 12-139-8 (70324) અષ્ટ્યર્થં ચ સ્વપુત્રસ્ય રાજપુત્રસ્ય ચૈવ હ। લમેકં સુતાયાદાદ્રાજપુત્રાય ચાપરમ્॥ 12-139-9 (70325) ---મૃતાસ્યાદસદૃશં બલતેજોભિવર્ધનમ્। [આદાયાદાય સૈવાશુ તયોઃ પ્રાદાત્પુનઃ પુનઃ॥] 12-139-10 (70326) તતોઽગચ્છત્પરાં વૃદ્ધિં રાજપુત્રઃ ફલાશનાત્। તતઃ સ ધાત્ર્યા કક્ષેણ ઉહ્યમાનો નૃપાત્મજઃ॥ 12-139-11 (70327) દદર્શ તં પક્ષિસુતં બાલ્યાદાગત્ય બાલકઃ। તતો બાલ્યાચ્ચ યત્નેન તેનાક્રીડત પક્ષિણા॥ 12-139-12 (70328) શૂન્યે ચ તમુપાદાય પક્ષિણં સમજાતકમ્। હત્વા તતઃ સ રાજેન્દ્ર ધાત્ર્યા હસ્તમુપાગતઃ॥ 12-139-13 (70329) અથ સા પૂજની રાજન્નાગમત્ફલહારિણી। અપશ્યન્નિહતં પુત્રં તેન બાલેન ભૂતલે॥ 12-139-14 (70330) બાષ્પપૂર્ણમુખી દીના દૃષ્ટ્વા તં પતિતં સુતમ્। પૂજની દુઃખસંતપ્તા રુદન્તી વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-139-15 (70331) ક્ષત્રિયે સંગતં નાસ્તિ ન પ્રીતિર્ન ચ સૌહૃદમ્। કારણે સાન્ત્વયન્ત્યેતે કૃતાર્થાઃ સંત્યજન્તિ ચ॥ 12-139-16 (70332) ક્ષત્રિયેષુ ન વિશ્વાસઃ કાર્યઃ સર્વાપકારિષુ। અપકૃત્યાપિ સતતં સાન્ત્વયન્તિ નિરર્થકમ્॥ 12-139-17 (70333) ઇયમસ્ય કરોમ્યદ્ય સદૃશીં વૈરયાતનામ્। કૃતઘ્નસ્ય નૃશંસસ્ય ભૃશં વિશ્વાસઘાતિનઃ॥ 12-139-18 (70334) સહસંજાતવૃદ્ધસ્ય તથૈવ સહભોજિનઃ। શરણ્યસ્ય વધશ્ચૈવ ત્રિવિધં તસ્ય કિલ્વિષમ્॥ 12-139-19 (70335) ઇત્યુક્ત્વા ચરણાભ્યાં તુ નેત્રે નૃપસુતસ્ય સા। હૃત્વા સ્વસ્થા તત ઇદં પૂજની વાક્યમબ્રવીત્॥ 12-139-20 (70336) ઇચ્છયેહ કૃતં પાપં સદ્ય એવોપસર્પતિ। કૃતં પ્રતિકૃતં યેષાં ન નશ્યતિ શુભાશુભમ્॥ 12-139-21 (70337) પાપં કર્મ કૃતં કિંચિદ્યદિ તસ્મિન્ન દૃશ્યતે। નિપાત્યતેઽસ્ય પુત્રેષુ પૌત્રેષ્વપિ ચ નપ્નૃષુ॥ 12-139-22 (70338) બ્રહ્મદત્તઃ સુતં દૃષ્ટ્વા પૂજન્યા હૃતલોચનમ્। કૃતપ્રતિકૃતં મત્વા પૂજનીમિદમબ્રવીત્॥ 12-139-23 (70339) અસ્તિ વૈ કૃતમસ્માભિરસ્તિ પ્રતિકૃતં ત્વયા। ઉભયં તત્સમીભૂતં વસ પૂજનિ મા ગમઃ॥ 12-139-24 (70340) પૂજન્યુવાચ। 12-139-25x (5730) સકૃત્કૃતાપરાધસ્ય તત્રૈવ પરિલમ્બતઃ। ન તદ્બુધાઃ પ્રશંસન્તિ શ્રેયસ્તત્રાપસર્પણમ્॥ 12-139-25 (70341) સાન્ત્વે પ્રયુક્તે વિવૃતે વૈરે ચૈવ ન વિશ્વસેત્। ક્ષિપ્રં સ હન્યતે મૂઢો ન હિ વૈરં પ્રશામ્યતિ॥ 12-139-26 (70342) અન્યોન્યકૃતવૈરાણાં પુત્રપૌત્રં નિયચ્છતિ। પુત્રપૌત્રવિનાશે ચ પરલોકં નિયચ્છતિ॥ 12-139-27 (70343) સર્વેષાં કૃતવૈરાણામવિશ્વાસઃ સુખાવહઃ। એકાન્તતો ન વિશ્વાસઃ કાર્યો વિશ્વાસઘાતકે॥ 12-139-28 (70344) ન વિશ્વસેદવિશ્વસ્તે વિશ્વસ્તે નાતિવિશ્વસેત્। વિશ્વાસાદ્ભયમુત્પન્નમપિ મૂલં નિકૃન્તતિ। કામં વિશ્વાસયેદન્યાન્પરેષાં ચ ન વિશ્વસેત્॥ 12-139-29 (70345) માતા પિતા બાન્ધવાનાં વરિષ્ઠૌ ભાર્યા ક્ષેત્રં બીજમાત્રં તુ પુત્રઃ। ભ્રાતા શત્રુઃ ક્લિન્નપાણિર્વયસ્ય આત્મા હ્યેકઃ સુખદુઃખસ્ય ભોક્તા॥ 12-139-30 (70346) અન્યોન્યકૃતવૈરાણાં ન સંધિરુપપદ્યતે। સ ચ હેતુરતિક્રાન્તો યદર્થમહમાવસમ્॥ 12-139-31 (70347) પૂજિતસ્યાર્થમાનાભ્યાં સાન્ત્વં પૂર્વાપકારિણઃ। હૃદયં ભવત્યવિશ્વસ્તં કર્મ ત્રાસયતે બલાત્॥ 12-139-32 (70348) પૂર્વં સંમાનના યત્ર પશ્ચાચ્ચૈવ વિમાનના। જહ્યાત્સ સત્વવાન્વાસં સંમાનિતવિમાનિતઃ॥ 12-139-33 (70349) ઉષિતાઽસ્મિ તવાગારે દીર્ઘકાલમહિંસિતા। તદિદં વૈરમુત્પન્નં સુખમાસ્ખ વ્રજામ્યહમ્॥ 12-139-34 (70350) બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-35x (5731) યઃ કૃતે પ્રતિકુર્યાદ્વૈ ન સ તત્રાપરાધ્નુયાત્। અનૃણસ્તેન ભવતિ વસ પૂજનિ માગમઃ॥ 12-139-35 (70351) પૂજન્યુવાચ। 12-139-36x (5732) ન કૃતસ્ય તુ કર્તુશ્ચ સખ્યં સંધીયતે પુનઃ। હૃદયં તત્ર જાનાતિ કર્તુશ્ચૈવ કૃતસ્ય ચ॥ 12-139-36 (70352) બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-37x (5733) કૃતસ્ય ચૈવ કર્તુશ્ચ સખ્યં સંધીયતે પુનઃ। વૈરસ્યોપશમો દૃષ્ટઃ પાપં નોપાશ્નુતે પુનઃ॥ 12-139-37 (70353) પૂજન્યુવાચ। 12-139-38x (5734) નાસ્તિ વૈરમતિક્રાન્તં સાન્ત્વિતોઽસ્મીતિ નાશ્વસેત્। વિશ્વાસાદ્બધ્યતે લોકસ્તસ્માચ્છ્રેયોપ્યદર્શનમ્॥ 12-139-38 (70354) તરસા યે ન શક્યન્તે શસ્ત્રૈઃ સુનિસિતૈરપિ। સામ્ના તેઽપિ નિગૃહ્યતે ગજા ઇવ કરેણુભિઃ॥ 12-139-39 (70355) બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-40x (5735) સંવાસાજ્જાયતે સ્નેહો જીવિતાન્તકરેષ્વપિ। અન્યોન્યસ્ય હિ વિશ્વાસઃ શ્વાનશ્વપચયોરિવ॥ 12-139-40 (70356) અન્યોન્યકૃતવૈરાણાં સંવાસાન્મૃદુતાં ગતમ્। નૈવ તિષ્ઠતિ તદ્વૈરં પુષ્કરસ્થમિવોદકમ્॥ 12-139-41 (70357) પૂજન્યુવાચ। 12-139-42x (5736) વૈરં પઞ્ચસમુત્થાનં તચ્ચ બુધ્યન્તિ પણ્ડિતાઃ। સ્ત્રીકૃતં વાસ્તુજં વાગ્જં સ્વસપત્નાપરાધજમ્॥ 12-139-42 (70358) તત્ર દાતા ન હન્તવ્યઃ ક્ષત્રિયેણ વિશેષતઃ। પ્રકાશં વાઽપ્રકાશં વા બુદ્ધ્વા દોષબલાબલમ્॥ 12-139-43 (70359) કૃતવૈરે ન વિશ્વાસઃ કાર્યસ્ત્વિહ સુહૃદ્યપિ। પ્રચ્છન્નં તિષ્ઠતે વૈરં ગૂઢોઽગ્નિરિવ દારુષુ॥ 12-139-44 (70360) ન વિત્તેન ન પારુષ્યૈર્ન ચ સાન્ત્વેન ચ શ્રુતૈઃ। વૈરાગ્નિઃ શામ્યતે રાજન્નિમગ્નોઽગ્નિરિવાર્ણવે॥ 12-139-45 (70361) ન હિ વૈરાગ્નિરુદ્ધૂતઃ કર્મ ચાપ્યપરાધજમ્। શામ્યત્યદગ્ધ્વા નૃપતે વિના હ્યેકતરક્ષયાત્॥ 12-139-46 (70362) સત્કૃતસ્યાર્થામનાભ્યાં તત્ર પૂર્વાપકારિણઃ। નૈવ શાન્તિર્ન વિશ્વાસઃ કર્મણા જાયતે બલાત્॥ 12-139-47 (70363) નૈવાપકારે કસ્મિંશ્ચિદહં ત્વયિ તથા ભવાન્। ઉષિતાવાઽપિ ચક્રિતં નેદાનીં વિશ્વસામ્યહમ્॥ 12-139-48 (70364) બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-49x (5737) કાલેન ક્રિયતે કાર્યં તથૈવ વિવિધાઃ ક્રિયાઃ કાલેનૈવ પ્રવર્તન્તે કઃ કસ્યેત્યપરાધ્યતિ॥ 12-139-49 (70365) તુલ્યં ચોભે પ્રવર્તેતે મરણં જન્મ ચૈવ હિ। કાર્યતે ચૈવ કાલેન તન્નિમિત્તં ન જીવતિ॥ 12-139-50 (70366) બધ્યન્તે યુગપત્કેચિદેકૈકં ચાપરે તથા। કાલો દહતિ ભૂતાનિ સંપ્રાપ્તોઽગ્નિરિવેન્ધનમ્॥ 12-139-51 (70367) નાહં પ્રમાણં નૈવ ત્વભન્યોન્યં કારણં શુભે। કાલો નિત્યમુપાદત્તે સુખં દુઃખં ચ દેહિનામ્॥ 12-139-52 (70368) એવં વસેહ સન્નેહા યથાકામમહિંસિતા। યત્કૃતં તત્તુ મે ક્ષાન્તં ત્વં ચ વૈ ક્ષમ પૂજનિ॥ 12-139-53 (70369) પૂજન્યુવાચ। 12-139-54x (5738) યદિ કાલઃ પ્રમાણં તે ન વૈરં કસ્યચિદ્ભવેત્। કસ્માદપચિતિં યાન્તિ બાન્ધવા બાન્ધવે હતે॥ 12-139-54 (70370) કસ્માદ્દેવાસુરાઃ સર્વે અન્યોન્યમભિજઘ્નિરે। યદિ કાલેન નિર્યાણં સુખદુઃખે ભવાભવૌ॥ 12-139-55 (70371) ભિષજો ભૈષજં કર્તું કસ્માદિચ્છન્તિ રોગિણઃ। યદિ કાલેન પચ્યન્તે ભેષજૈઃ કિં પ્રયોજનમ્॥ 12-139-56 (70372) પ્રલાપઃ સુમહાન્કસ્માત્ક્રિયતે શોકમૂર્ચ્છિતૈઃ। યદિ કાલઃ પ્રમાણં તે કસ્માદ્ધર્મોઽસ્તિ કર્તૃષુ॥ 12-139-57 (70373) તવ પુત્રો મમાપત્યં હતવાન્હિંસિતો મયા। અનન્તરં ત્વયાહં ચ બાધિતવ્યા મહીપતે॥ 12-139-58 (70374) અહં હિ પુત્રશોકેન કૃતપાપા તવાત્મજે। તથા ત્વયા પ્રહર્તવ્યં મયિ તત્ત્વં ચ મે શૃણુ॥ 12-139-59 (70375) ભક્ષાર્થં ક્રીડનાર્થં ચ નરા વાઞ્છન્તિ પક્ષિણઃ। તૃતીયો નાસ્તિ સંયોગો વધબન્ધાદૃતે ક્ષમઃ॥ 12-139-60 (70376) વધબન્ધભયાદેકે મોક્ષતન્ત્રમુપાશ્રિતાઃ। જનીમરણજં દુઃખં પ્રાહુર્વેદવિદો જનાઃ॥ 12-139-61 (70377) સર્વસ્ય દયિતાઃ પ્રાણાઃ સર્વસ્ય દયિતાઃ સુતાઃ। દુઃખાદુદ્વિજતે સર્વં સર્વસ્ય સુખમીપ્સિતમ્॥ 12-139-62 (70378) દુઃખં જરા બ્રહ્મદત્ત દુઃખમર્થવિપર્યયઃ। દુઃખં ચાનિષ્ટસંવાસો દુઃખમિષ્ટવિયોજનમ્॥ 12-139-63 (70379) વૈરબન્ધકૃતં દુઃખં સ્ત્રીકૃતં સહ તથા। દુઃખં દુઃખેન સતતં વિવર્ધતિ---- ધિપ॥ 12-139-64 (70380) ન દુઃખં પરદુઃખે વૈ કેચિદાહુર----યઃ। યો દુઃખં નાભિજાનાતિ સ જલ્પતિ માહાજને॥ 12-139-65 (70381) યસ્તુ શોચતિ દુઃખાર્તાઃ સ કથં વક્તમુત્સહેત। રસજ્ઞઃ સર્વદુઃખસ્ય યથાઽઽત્મનિ તથા પરે॥ 12-139-66 (70382) `ભિન્ના શ્લિષ્ટા ન સજ્યન્તે શસ્ત્રૈઃ સુનિશિતૈરપિ।' સામ્ના તેઽપિ નિગૃહ્યન્તે ગજા ઇવ કરેણુભિઃ॥ 12-139-67 (70383) યત્કૃતં તે મયા રાજંસ્ત્વયા ચ મમ યત્કૃતમ્। ન તદ્વર્ષશતૈઃ શક્યં વ્યપોહિતુમરિંદમ્॥ 12-139-68 (70384) આવયોઃ કૃતમન્યોન્યં તસ્ય સંધિર્ન વિદ્યતે। સ્મૃત્વાસ્મૃત્વા હિ તે પુત્રં નવં વૈરં ભવિષ્યતિ॥ 12-139-69 (70385) વૈરમન્તિકમાસાદ્ય યઃ પ્રીતિં કર્તુમિચ્છતિ। મૃણ્મયસ્યેવ ભગ્નસ્ય તસ્ય સંધિર્ન વિદ્યતે॥ 12-139-70 (70386) નિશ્ચયઃ સ્વાર્થશાસ્ત્રેષુ ન વિશ્વાસઃ સુખોદયઃ। ઉશના ચૈવ ગાથે દ્વે પ્રહ્લાદાયાબ્રવીત્પુરા॥ 12-139-71 (70387) યે વૈરિણઃ શ્રદ્દધતે સત્યે સત્યેતરેઽપિ વા। વધ્યન્તે શ્રદ્દધાના હિ મધુ શુષ્કતૃણૈરિવ॥ 12-139-72 (70388) ન હિ વૈરાણિ શામ્યન્તિ કુલેષ્વાદશમાદ્યુગાત્। આખ્યાતારશ્ચ વિદ્યન્તે કુલે ચેજ્જાયતે પુમાન્॥ 12-139-73 (70389) ઉપગૃહ્ય તુ વૈરાણિ સાન્ત્વયન્તિ નરાધિપાઃ। અથૈનં પ્રતિહિંસન્તિ પૂર્ણં ઘટમિવાશ્મનિ॥ 12-139-74 (70390) સદા ન વિશ્વસેદ્રાજન્પાપં કૃત્વેહ કસ્યચિત્। અપકૃત્ય પરેષાં હિ વિશ્વાસાદ્દુઃખમશ્નુતે॥ 12-139-75 (70391) બ્રહ્મદત્ત ઉવાચ। 12-139-76x (5739) નાવિશ્વાસાચ્ચિનોત્યર્થમીહતે ચાપિ કિંચન। ભયાત્ત્વેકતરં મિત્રં કૃતકૃત્યા ભવત્વિહ॥ 12-139-76 (70392) પૂજન્યુવાચ। 12-139-77x (5740) યસ્યેહ વ્રણિનૌ પાદૌ પભ્દ્યાં ચ પરિધાવતઃ। ક્ષિણ્યેતે તસ્ય તૌ પાદૌ સુગુપ્તમપિ ધાવતઃ॥ 12-139-77 (70393) નેત્રાભ્યાં સરુજાભ્યાં યઃ પ્રતિવાતમુદીક્ષતે। તસ્ય વાયુરુજાઽત્યર્થં નેત્રયોર્ભવતિ ધ્રુવમ્॥ 12-139-78 (70394) દુષ્ટં પન્થાનમાસાદ્ય યો મોહાદભિપદ્યતે। આત્મનો બલમજ્ઞાત્વા તદન્તં તસ્ય જીવિતમ્॥ 12-139-79 (70395) યસ્તુ વર્ષમવિજ્ઞાય ક્ષેત્રં કર્ષતિ કર્ષકઃ। હીનઃ પુરુષકારેણ તસ્ય વૈ નાપ્નુતે ફલમ્॥ 12-139-80 (70396) યસ્તુ તિક્તં કષાયં વા સ્વાદુ વા મધુરં હિતમ્। આહારં કુરુતે નિત્યં સોઽમૃતત્વાય કલ્પતે॥ 12-139-81 (70397) પથ્યં મુક્ત્વા તુ યો મોહાદ્દુષ્ટમશ્નાતિ ભોજનમ્। પરિણામમવિજ્ઞાય તદન્તં તસ્ય જીવિતમ્॥ 12-139-82 (70398) દૈવં પુરુષકારશ્ચ સ્થિતાવન્યોન્યસંશ્રયાત્। ઉદાત્તં કર્મ વૈ તત્ર દૈવં ક્લીબા ઉપાસતે॥ 12-139-83 (70399) કર્મ ચાત્મહિતં કાર્યં તીક્ષ્ણં વા યદિ વા મૃદુ। ગ્રસ્યતેઽકર્મશીલસ્તુ સદાઽનર્થૈરકિંચનઃ॥ 12-139-84 (70400) તસ્માત્સંશયિતવ્યેઽર્થે કાર્ય એવ પરાક્રમઃ। સર્વસ્વમપિ સંત્યજ્ય કાર્યમાત્મહિતં નરૈઃ॥ 12-139-85 (70401) વિદ્યા શૌચં ચ દાક્ષ્યં ચ બલં શૌર્યં ચ પઞ્ચમમ્। મિત્રાણિ સહજાન્યાહુર્વર્તયન્તીહ યૈર્બુધાઃ॥ 12-139-86 (70402) નિવેશનં ચ કુપ્યં ચ ક્ષેત્રં ભાર્યાં સુહૃજ્જનમ્। એતાન્યુપચિતાન્યાહુઃ સર્વત્ર લભતે પુમાન્॥ 12-139-87 (70403) સર્વત્ર રમતે પ્રાજ્ઞઃ સર્વત્ર ચ વિરોચતે। ન વિભીષયતે કિંચિદ્ભીષિતો ન બિભેતિ ચ॥ 12-139-88 (70404) નિત્યં બુદ્ધિમતોઽપ્યર્થઃ સ્વલ્પકોઽપિ વિવર્ધતે। દાક્ષ્યેણ કુર્વતાં કર્મં સંયમાત્પ્રતિતિષ્ઠતિ॥ 12-139-89 (70405) ગૃહસ્નેહાવબદ્ધાનાં નરાણામલ્પમેધસામ્। કુસ્ત્રી ખાદતિ માંસાનિ માઘમાં સેગવા ઇવ॥ 12-139-90 (70406) ગૃહં ક્ષેત્રાણિ મિત્રાણિ સ્વદેશ ઇતિ ચાપરે। ઇત્યેવમવસીદન્તિ નરા બુદ્ધિવિપર્યયે॥ 12-139-91 (70407) ઉત્પથાચ્ચ વિમાનાચ્ચ દેશાદ્દુર્ભિક્ષપીડિતાત્। અન્યત્ર વસતિં ગચ્છેદ્વસેદ્વા નિત્યમાનિતઃ॥ 12-139-92 (70408) તસ્માદન્યત્ર યાસ્યામિ વસ્તું નાહમિહોત્સહે। કૃતમેતદનાહાર્યં તવ પુત્રે ચ પાર્થિવ॥ 12-139-93 (70409) કુભાર્યાં ચ કુપુત્રં ચ કુરાજાનં કુસૌહૃદમ્। કુસંબન્ધં કુદેશં ચ દૂરતઃ પરિવર્જયેત્॥ 12-139-94 (70410) કુમિત્રે નાસ્તિ વિશ્વાસઃ કુભાર્યાયાં કુતો રતિઃ। કુરાજ્યે નિર્વૃતિર્નાસ્તિ કુદેશે નાસ્તિ જીવિકા॥ 12-139-95 (70411) કુપુત્રે સૌહૃદં નાસ્તિ નિત્યમસ્થિરસૌહૃદમ્। અવમાનઃ કુંસબન્ધે ભવત્યર્થવિપર્યયે॥ 12-139-96 (70412) સા ભાર્યા યા પ્રિયં બ્રૂતે સ પુત્રો યત્ર નિર્વૃતિઃ। તન્મિત્રં યત્ર વિશ્વાસઃ સ દેશો યત્ર જીવતિ॥ 12-139-97 (70413) યત્ર નાસ્તિ બલાત્કારઃ સ રાજા તીવ્રશાસનઃ। સ ચ યૌનાભિસંબન્ધો યઃ સતોઽપિ બુભૂષતિ॥ 12-139-98 (70414) ભાર્યા દેશોઽથ મિત્રાણિ પુત્રસંબન્ધિબાન્ધવાઃ। એતે સર્વે ગુણવતિ ધર્મનેત્રે મહીપતૌ॥ 12-139-99 (70415) અધર્મજ્ઞસ્ય વિષયે પ્રજા નશ્યન્તિ નિગ્રહાત્। રાજા મૂલં ત્રિવર્ગસ્ય અપ્રમત્તોઽનુપાલયન્॥ 12-139-100 (70416) બલિષઙ્ભાગમુદ્ધૃત્ય ફલં સમુપયોજયેત્। ન રક્ષતિ પ્રજાઃ સમ્યગ્યઃ સ પાર્થિવતસ્કરઃ॥ 12-139-101 (70417) દત્વાઽભયં યઃ સ્વયમેવ રાજા ન તત્પ્રમાણં કુરુતેઽર્થલોભાત્। સ સર્વલોકાદુપલભ્ય પાપ મધર્મબુદ્ધિર્નિરયં પ્રયાતિ॥ 12-139-102 (70418) દત્ત્વાઽભયં સ્વયં રાજા પ્રમાણં કુરુતે યદિ। સ સર્વં સુખમાપ્નોતિ પ્રજા ધર્મેણ પાલયન્॥ 12-139-103 (70419) પિતા ભ્રાતા ગુરુઃ શાસ્તા વહ્નિર્વૈશ્રવણો યમઃ। સપ્ત રાજ્ઞો ગુણાનેતાન્મનુરાહ પ્રજાપતિઃ॥ 12-139-104 (70420) પિતા હિ રાજા લોકસ્ય પ્રજાનાં યોઽનુકમ્પિતા। તસ્મિન્મિથ્યાપનીતે હિ તિર્યગ્ભવતિ માનવઃ॥ 12-139-105 (70421) સંભાવયતિ માતેવ દીનમપ્યુપપદ્યતે। દહત્યગ્નિરિવાનિષ્ટાન્યમયત્યહિતાંસ્તદા॥ 12-139-106 (70422) ઇષ્ટેષુ વિસૃજન્નર્થાન્કુબેર ઇવ કામદઃ। ગુરુર્ધર્મોપદે--- ગોપ્તા ચ પરિપાલનાત્॥ 12-139-107 (70423) યસ્તુ રઞ્જયતે ---- પૌરજાનપદાન્ગુણૈઃ। ન તસ્ય ભ્રશ્યતે---જ્યં ગુણધર્માનુપાલનાત્॥ 12-139-108 (70424) યઃ સમ્યક્પ્રતિ---હ્ણાતિ પૌરજાનપદાર્ચનમ્। સ સુખં પ્રેક્ષતે રાજા ઇહ લોકે પરત્ર ચ॥ 12-139-109 (70425) નિત્યોદ્વિગ્નાઃ પ્રજા યસ્ય કરુભારપ્રપીડિતાઃ। અનર્થૈર્વિપ્રલુપ્યન્તે સ ગચ્છતિ પરાભવમ્॥ 12-139-110 (70426) પ્રજા યસ્ય વિવર્ધન્તે સરસીવ મહોત્પલમ્। સ રાજા સર્વસુખદઃ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 12-139-111 (70427) બલિના વિગ્રહો રાજન્ન કદાચિત્પ્રશસ્યતે। બલિના વિગ્રહી તસ્ય કુતો રાજ્યં કુતઃ સુખમ્॥ 12-139-112 (70428) ભીષ્મ ઉવાચ। 12-139-113x (5741) સૈવમુક્ત્વા શકુનિકા બ્રહ્મદત્તં નરાધિપમ્। રાજાનં સમનુજ્ઞાપ્ય જગામાભીપ્સિતાં દિશમ્॥ 12-139-113 (70429) એતત્તે બ્રહ્મદત્તસ્ય પૂજન્યા સહ ભાષિતમ્। મયોક્તં ભરતશ્રેષ્ઠ કિમન્યચ્છ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 12-139-114 (70430) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે શાન્તિપર્વણિ આપદ્ધર્મપર્વણિ એકોનચત્વારિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 139॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-139-6 જીવજીવકઃ શાકુનિકઃ। જીવજીવક ઇતિ પક્ષિવિશેષ ઇત્યન્યે॥ 12-139-7 અભિપ્રજાતા પ્રસૂતવતી। દેવ્યાં રાજભાર્યાયામ્॥ 12-139-13 સમજાતકં સમાનવયસમ્॥ 12-139-21 ઇચ્છયા બુદ્ધિપૂર્વકમ્। ઉપસર્પતિ ફલરૂપેણ કર્તારમ્॥ 12-139-22 પાપમપરાધકૃતમેનઃ॥ 12-139-24 માગમઃ માસ્મગમઃ॥ 12-139-25 પરિલમ્બતઃ વિશ્વાસં કુર્વતઃ॥ 12-139-27 નિયચ્છતિ મૃત્યુર્નાશયતિ। તતો નષ્ટસંતતિત્વાત્પરલોકં ચ નિયચ્છતિ॥ 12-139-30 ભાર્યા જરેતિ ઝ. પાઠઃ। જરા વીર્યહરત્વાત્। બીજમાત્રં પ્રસવરૂપત્વાત્। શત્રુઃ રિક્યહરત્વાત્। ક્લિન્નપાણિઃ ઉપક્રિયમાણઃ। ધનાદિના પૂજ્યમાનમેવ મિત્રં નાન્યદિત્યર્થઃ॥ 12-139-31 હેતુઃ પુત્રરક્ષા સ્નેહો વા॥ 12-139-32 કર્મ સ્વકૃતમ્॥ 12-139-36 અન્યોન્યસ્યાપકારમુભાવપિ નિત્યં સ્મરત ઇત્યર્થઃ॥ 12-139-39 ન શક્યન્તે જેતુમિતિ શેષઃ॥ 12-139-40 શ્વપચશ્ચણ્ડાલઃ। શ્વમાંસાહારોઽપિ શુના સહ સખ્યમેતિ॥ 12-139-42 વૈરં સ્ત્રીકૃતં કૃષ્ણશિશુપાલયોઃ વાસ્તુ ગૃંહાદિકં સ્થાનં તજ્જં કૌરવપાણ્ડવાનામ્। વાગ્જં દ્રોણદ્રુપદયોઃ। સાપન્નં જાતિવૈરં મૂષકમાર્જારયોઃ। અપરાધજં આવયોઃ॥ 12-139-43 કૃતવૈરોઽપિ દાતાઽર્થાદિના માનયિતા અર્થાશાવત રાજ્ઞા ન હન્તવ્યઃ॥ 12-139-46 વૈરાગ્નિઃ અદગ્ધ્વા ન શામ્યત્યપરાધજં કર્મ એકતરક્ષયાદ્વિના ન શામ્યતીતિ યોજના॥ 12-139-50 કાર્યતે જાયતે। તન્નિમિત્તં કાલનિમિત્તમ્। ન જીવતિ મ્રિયતે॥ 12-139-53 ક્ષમ ક્ષમસ્વ॥ 12-139-57 કસ્માદ્ધર્મોઽસ્તિ કર્તૃષુ। તદા વિધિનિષેધકથા વ્યર્થા સ્યાદિતિ ભાવઃ॥ 12-139-67 ભિન્નકમા ન સજ્યન્ત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 12-139-72 વૈરિણો વાક્યે ઇતિ શેષઃ। શત્રુણા દર્શિતં પુરઃસ્થિતં મધુ શ્રદ્દધાનાઃ શુષ્કતૃણૈશ્છન્ને પ્રપાતે યથા પતન્તિ તદ્વદેતે ઇત્યર્થઃ॥ 12-139-76 સર્વથાઽનાશ્વાસે નૃણાં જીવનમેવ ન સ્યાદિત્યાહ નેતિ॥ 12-139-82 પરિમાણમવિજ્ઞાય ઇતિ ડ. થ. પાટઃ॥ 12-139-85 તસ્માત્સર્વં વ્યપોહ્યાર્થમિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-139-87 કુપ્યં તામ્રાદિ। ચાદકુપ્યં સ્વર્ણરત્નાદિ। ઉપહિતાન્યાહુરિતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર ઉપહિતાનિ ઉપધિમિત્રાણીત્યર્થઃ॥ 12-139-88 કિંચિત્તમિતિ શેષઃ॥ 12-139-90 ખાદતિ। સ્વાપરાધૈસ્તં સંતાપયતિ શુષ્કં કરોતિ। માઘમાં કર્કટીમ્। સેગવાસ્તદપત્યાનિ। કર્કટ્યા નાશહેતુર્ગર્ભ એવેતિ પ્રસિદ્ધમ્॥ 12-139-92 ઉત્પતેત્સહજાદ્દેશાદ્વ્યાધિદુર્ભિક્ષપીડિતાદિતિ ઝ. પાઠઃ॥ 12-139-93 મે મયા। અનાહાર્યં અપરિહાર્યમિત્યર્થઃ॥ 12-139-98 ભીરેવ નાસ્તિ સંબન્ધો દરિદ્રં યો બુભૂષતિ ઇતિ ઝ. પાઠઃ તત્ર યત્ર દેશે બલાત્કારો નાસ્તિ તત્ર ભીરે વનાસ્તિ। યો રાજા દરિદ્રં જનં બુભૂષતિ પાલયિતુમિચ્છતિ સ એવ તેન સહ પાલ્યપાલકભાવલક્ષણઃ સંબન્ધ ઇતિ યોજ્યમ્। યં જનોઽપિ બુભૂષતિ ઇતિ ડ. થ. પાઠઃ॥ 12-139-99 ધર્મનેત્રો ધર્મનેતા॥ 12-139-101 સમુપયોજયેત્ ભક્ષયેત્॥ 12-139-102 અભયમિતિ ચ્છેદઃ॥ 12-139-106 સંભાવયતિ ઇષ્ટં ચિન્તયતિ। ઉપપદ્યતે પાલયતિ॥