13-1-0 (81169) ॥ શ્રીવેદવ્યાસાય નમઃ॥ 13-1-0x (6718) નારાયણં નમસ્કૃત્ય નરં ચૈવ નરોત્તમમ્। દેવીં સરસ્વતીં ચૈવ(વ્યાસં)તતો જયમુદીરયેત્॥ 13-1-1 (81170) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। `શરતલ્પે મહાત્માનં શયાનમપરાજિતમ્। યુધિષ્ઠિર ઉપાગમ્ય પ્રણિપત્યેદમબ્રવીત્॥' 13-1-1x (6719) શમો બહુવિધાકારઃ સૂક્ષ્મ ઉક્તઃ પિતામહ। ન ચ મે હૃદયે શાન્તિરસ્તિ શ્રુત્વેદમીદૃશમ્॥ 13-1-2 (81171) અસ્મિન્નર્થે બહુવિધા શાન્તિરુક્તા પિતામહ। સ્વકૃતાત્કા નુ શાન્તિ સ્યાચ્છમાદ્બહુવિધાદપિ॥ 13-1-3 (81172) શરાચિતં શરીરં હિ તીવ્રવ્રણમુદીક્ષ્ય તે। શમં નોપલભે વીર દુષ્કૃતાન્યેવ ચિન્તયન્॥ 13-1-4 (81173) રુધિરેણાવસિક્તાઙ્ગં પ્રસ્રવન્તં યથાચલમ્। ત્વાં દૃષ્ટ્વા પુરુષવ્યાઘ્ર સીદે વર્ષાસ્વિવામ્બુજમ્॥ 13-1-5 (81174) અતઃ કષ્ટતરં કિન્નુ મત્કૃતે યત્પિતામહઃ। ઇમામવસ્થાં `ગમિતઃ પ્રત્યમિત્રૈ રણાજિરે॥ 13-1-6 (81175) તથા ચાન્યે નૃપતયઃ સહપુત્રાઃ સબાન્ધવાઃ। મત્કૃતે નિધનં પ્રાપ્તાઃ કિન્નુ કષ્ટતરં તતઃ॥ 13-1-7 (81176) વયં હિ ધાર્તરાષ્ટ્રાશ્ચ કામમન્યુવશં ગતાઃ। કૃત્વેદં નિન્દિતં કર્મ પ્રાપ્સ્યામઃ કાં ગતિં નૃપ॥ 13-1-8 (81177) ઇદં તુ ધાર્તરાષ્ટ્રાસ્ય શ્રેયો મન્યે જનાધિપ। ઇમામવસ્થાં સંપ્રાપ્તં યદસૌ ત્વાં ન પશ્યતિ॥ 13-1-9 (81178) સોઽહમાર્તિકરો રાજન્સુહૃદ્વધકરસ્તથા। ન શાન્તિમધિગચ્છામિ પશ્યંસ્ત્વાં દુઃખિતં ક્ષિતૌ॥ 13-1-10 (81179) દુર્યોધનો હિ સમરે સહસૈન્યઃ સહાનુજઃ। નિહતઃ ક્ષત્રધર્મેઽસ્મિન્દુસત્મા કુલપાંસનઃ॥ 13-1-11 (81180) ન સ પશ્યતિ દુષ્ટાત્મા ત્વામદ્ય પતિતં ક્ષિતૌ। અતઃ શ્રેયો મૃતં મન્યે નેહ જીવિતમાત્મનઃ॥ 13-1-12 (81181) અહં હિ સમરે વીર ગમિતઃ શત્રુભિઃ ક્ષયમ્। અભવિષ્યં યદિ પુરા સહ ભ્રાતૃભિરચ્યુત। ન ત્વામેવં સુદુઃખાર્તમદ્રાક્ષં સાયકાર્દિતમ્॥ 13-1-13 (81182) નૂનં હિ પાપકર્માણો ધાત્રા સૃષ્ટાઃ સ્મ હે નૃપ॥ 13-1-14 (81183) અન્યસ્મિન્નપિ લોકે વૈ યથા મુચ્યેમ કિલ્બિષાત્। તથા પ્રશાધિ માં રાજન્મમ ચેદિચ્છસિ પ્રિયમ્॥ 13-1-15 (81184) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-1-16x (6720) પરતન્ત્રં કથં હેતુમાત્માનમનુ પશ્યસિ। કર્મણાં હિ મહાભાગ સૂક્ષ્મં હ્યેતદતીન્દ્રિયમ્॥ 13-1-16 (81185) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સંવાદં મૃત્યુગૌતમ્યોઃ કાલલુબ્ધકપન્નગૈઃ॥ 13-1-17 (81186) ગૌતમી નામ કાઽપ્યાસીત્સ્થવિરા શમસંયુતા। સર્પેણ દષ્ટં સ્વં પુત્રમપશ્યદ્ગતચેતનમ્॥ 13-1-18 (81187) અથ તં સ્નાયુપાશેન બદ્ધ્વા સર્પમમર્ષિતઃ। લુબ્ધકોઽર્જુનકો નામ નામ ગૌતમ્યાઃ સમુપાનયત્॥ 13-1-19 (81188) તાં ચાબ્રવીદયં તે સ પુત્રહા પન્નગાધમઃ। બ્રહિ ક્ષિપ્રં મહાભાગે વધ્યતાં કેન હેતુના॥ 13-1-20 (81189) અગ્નૌ પ્રક્ષિપ્યતામેષ ચ્છિદ્યતાં ખણ્ડશોપિ વા। ન હ્યં બાલહા પાપશ્ચિરં જીવિતુમર્હતિ॥ 13-1-21 (81190) ગૌતમ્યુવાચ। 13-1-22x (6721) વિસૃજૈનમબુદ્ધિસ્ત્વમવધ્યોઽર્જુનક ત્વયા। કો હ્યાત્માનં ગુરું કુર્યાત્પ્રાપ્તવ્યે સતિ ચિન્તયન્ 13-1-22 (81191) પ્લવન્તે ધર્મલઘવો લોકેઽમ્ભસિ યથા પ્લવાઃ। મજ્જન્તિ પાપગુરવઃ શસ્ત્રં સ્કન્નમિવોદકે॥ 13-1-23 (81192) નાસ્યામૃતત્વં ભવિતૈવં હતેઽસ્મિ- ઞ્જીવત્યસ્મિન્કોઽત્યયઃ સ્યાદયં તે। અસ્યોત્સર્ગે પ્રાણયુક્તસ્ય જન્તો- ર્મૃત્યું લોકે કો ન ગચ્છેદનન્તે॥ 13-1-24 (81193) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-25x (6722) જાનામ્યહં નેહ ગુણાગુણજ્ઞાઃ સદાયુક્તા ગુરવો વૈ ભવન્તિ। સ્વર્ગસ્ય તે સૂપદેશા ભવન્તિ તસ્માત્ક્ષુદ્રં સર્પમેનં હનિષ્યે॥ 13-1-25 (81194) શમમીપ્સન્તઃ કાલયોગં ત્યજન્તિ સદ્યઃ શુચં ત્વર્થવિદસ્ત્યજન્તિ। શ્રિયઃ ક્ષયઃ શોચતાં નિત્યશો હિ તસ્માચ્છુચં મુઞ્ચ હતે ભુજઙ્ગે॥ 13-1-26 (81195) ગૌતમ્યુવાચ। 13-1-27x (6723) ન ચૈવાર્તિર્વિદ્યતેઽસ્મદ્વિધાનાં ધર્માત્માનઃ સર્વદા સઞ્જના હિ। નિત્યાયસ્તો બાલજનો ન ચાહં ધર્મોપૈતિ પ્રભવામ્યસ્ય નાહમ્॥ 13-1-27 (81196) ન બ્રાહ્મણાનાં કોપોઽસ્તિ કુતઃ કોપાચ્ચ યાતના। માર્દવાત્ક્ષમ્યતાં સાધો મુચ્યતામેષ પન્નગઃ॥ 13-1-28 (81197) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-29x (6724) હત્વા લાભઃ શ્રેય એવાવ્યયઃ સ્યા- ત્સદ્યોલાભઃસ્યાદ્બલિભ્યઃ પ્રશસ્તઃ। કાલાલ્લાભો યસ્તુ સદ્યો ભવેત શ્રેયોલાભઃ કુત્સિતે ત્વીદૃશિ સ્યાત્॥ 13-1-29 (81198) ગૌતમ્યુવાચ। 13-1-30x (6725) કાઽર્થપ્રાપ્તિર્ગૃહ્ય શત્રું નિહત્ય કા કામાપ્તિઃ પ્રાપ્ય શત્રું ન મુક્ત્વા। કસ્માત્સૌમ્યાહં ન ક્ષમે નો ભુજઙ્ગે મોક્ષાર્થં વા કસ્ય હેતોર્ન કુર્યામ્॥ 13-1-30 (81199) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-31x (6726) અસ્માદેકાદ્બહવો રક્ષિતવ્યા નૈકો બહુભ્યો ગૌતમિ રક્ષિતવ્યઃ। કૃતાગસં ધર્મહેતોસ્ત્યજન્તિ સરીસૃપં પાપમિમં ત્યજ ત્વમ્॥ 13-1-31 (81200) ગૌતમ્યુવાય 13-1-32x (6727) નાસ્મિન્હતે પન્નગે પુત્રકો મે સમ્પ્રાપ્સ્યતે લુબ્ધક જીવિતં વૈ। ગુણં ચાન્યં નાસ્ય વધે પ્રપશ્યે તસ્માત્સર્પં લુબ્ધક મુઞ્ચ જીવમ્॥ 13-1-32 (81201) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-33x (6728) વૃત્રં હત્વા દેવરાટ્ શ્રેષ્ઠભાગ્વૈ યજ્ઞં હત્વા ભાગમવાપ ચૈવ। શૂલી દેવો દેવવૃત્તં ચર ત્વં ક્ષિપ્રં સર્પં જહિ મા ભૂત્તે વિશઙ્કા॥ 13-1-33 (81202) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-1-34x (6729) અસકૃત્પ્રોચ્યમાનાઽપિ ગૌતમી ભુજગં પ્રતિ। લુબ્ધકેન મહાભાગા સા પાપે નાકરોન્મતિમ્॥ 13-1-34 (81203) ઈષદુચ્છ્વસમાનસ્તુ કૃચ્છ્રાત્સંસ્તભ્ય પન્નગઃ। ઉત્સસર્જ ગિરં મન્દાં માનુષીં પાશપીડિતઃ॥ 13-1-35 (81204) સર્પ ઉવાચ। 13-1-36x (6730) કો ન્વર્જુનક દોષોઽત્ર વિદ્યતે મમ બાલિશ। અસ્વતન્ત્રં હિ માં મૃત્યુર્વિવશં યદચૂચુદત્॥ 13-1-36 (81205) તસ્યાયં વચનાદ્દષ્ટો ન કોપેન ન કામ્યયા। તસ્ય તત્કિલ્બિષં લુબ્ધ વિદ્યતે યદિ કિઞ્ચન। 13-1-37 (81206) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-38x (6731) યદ્યન્યવશગેનેદં કૃતં તે પન્નગાશુભમ્। કારણં વૈ ત્વમપ્યત્ર તસ્માત્ત્વમપિ કિલ્બિષી॥ 13-1-38 (81207) મૃત્પાત્રસ્ય ક્રિયાયાં હિ દણ્ડચક્રાદયો યથા। કારણત્વે પ્રકલ્પ્યન્તે તથા ત્વમપિ પન્નગ॥ 13-1-39 (81208) કિલ્બિષી ચાપિ મે વધ્યઃ કિલ્બિષી ચાસિ પન્નગ। આત્માનં કારણં હ્યત્ર ત્વમાખ્યાસિ ભુજઙ્ગમ॥ 13-1-40 (81209) સર્પ ઉવાચ। 13-1-41x (6732) સર્વ એતે હ્યસ્વવશા દણ્ડચક્રાદયો યથા। તથાહમપિ તસ્માન્મે નૈષ દોષો મતસ્તવ॥ 13-1-41 (81210) અથવા મતમેતત્તે તેપ્યન્યોઽન્યપ્રયોજકાઃ। કાર્યકારણસન્દેહો ભવત્યન્યોન્યચોદનાત્॥ 13-1-42 (81211) એવં સતિ ન દોષો મે નાસ્મિ વધ્યો ન કિલ્બિષી। કિલ્બિષં સમવાયે સ્યાન્મન્યસે યદિ કિલ્બિષમ્॥ 13-1-43 (81212) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-44x (6733) કારણં યદિ સ્યાદ્વૈ ન કર્તા સ્યાસ્ત્વમપ્યુત। વિનાશે કારણં ત્વં ચ તસ્માદ્વધ્યોઽસિ મે મતઃ॥ 13-1-44 (81213) અસત્યપિ કૃતે કાર્યે નેહ પન્નગ લિપ્યતે। તસ્માન્નાત્રૈવ હેતુઃ સ્યાદ્વધ્યઃ કિં બહુ ભાષસે॥ 13-1-45 (81214) સર્પ ઉવાચ। 13-1-46x (6734) કાર્યાભાવે ક્રિયા ન સ્યાત્સત્યસત્યપિ કારણે। તસ્માત્સમેઽસ્મિન્હેતૌ મે વાચ્યો હેતુર્વિશેષતઃ॥ 13-1-46 (81215) યદ્યહં કારણત્વેન મતો લુબ્ધક તત્ત્વતઃ। અન્યઃ પ્રયોક્તાસ્યાદત્ર કિન્નુ જન્તુવિનાશને॥ 13-1-47 (81216) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-48x (6735) વધ્યસ્ત્વં મમ દુર્બુદ્ધે બાલઘાતી નૃશંસકૃત્। ભાષસે કિં બહુ પુનર્વધ્યઃ સન્પન્નગાધમ॥ 13-1-48 (81217) સર્પ ઉવાચ। 13-1-49x (6736) યથા હવીંષિ જુહ્વાના મખે વૈ લુબ્ધકર્ત્વિજઃ। ન ફલં પ્રાપ્નુવન્ત્યત્ર ફલયોગે તથા હ્યહમ્॥ 13-1-49 (81218) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-1-50x (6737) તથા બ્રુવતિ તસ્મિંસ્તુ પન્નગે મૃત્યુચોદિતે। આજગામ તતો મૃત્યુઃ પન્નગં ચાબ્રવીદિદમ્॥ 13-1-50 (81219) પ્રચોદિતોઽહં કાલેન પન્નગ ત્વામચૂચુદમ્। વિનાશહેતુર્નાસ્ય ત્વમહં ન પ્રાણિનઃ શિશોઃ॥ 13-1-51 (81220) યથા વાયુર્જલધરાન્વિકર્ષતિ તતસ્તતઃ। તદ્વજ્જલદવત્સર્પ કાલસ્યાહં વશાનુગઃ॥ 13-1-52 (81221) સાત્વિકા રાજસાશ્ચૈવ તામસા યે ચ કેચન। ભાવાઃ કાલાત્મકાઃ સર્વે પ્રવર્તન્તેહ જન્તુષુ॥ 13-1-53 (81222) જઙ્ગમાઃ સ્થાવરાશ્ચૈવ દિવિ વા યદિ વા ભુવિ। સર્વે કાલાત્મકાઃ સર્પ કાલાત્મકમિદં જગત્॥ 13-1-54 (81223) પ્રવૃત્તયશ્ચ લોકે યા તથૈવ ચ નિવૃત્તયઃ। તાસાં વિકૃતયો યાશ્ચ સર્વં કાલાત્મકં સ્મૃતમ્॥ 13-1-55 (81224) આદિત્યશ્ચન્દ્રમા વિષ્ણુરાપો વાયુઃ શતક્રતુઃ। અગ્નિઃ ખં પૃથિવી મિત્રઃ પર્જન્યો વસવોઽદિતિઃ॥ 13-1-56 (81225) સરિતઃ સાગરાશ્ચૈવ ભાવાભાવૌ ચ પન્નગ। સર્વે કાલેન સૃજ્યન્તે હ્રિયન્તે ચ પુનઃપુનઃ॥ 13-1-57 (81226) એવં જ્ઞાત્વા કથં માં સદોષં સર્પ મન્યસે। અથ ચૈવં ગતે દોષે મયિ ત્વમપિ દોષવાન્॥ 13-1-58 (81227) સર્પ ઉવાચ। 13-1-59x (6738) નિર્દોષં દોષવન્તં વા ન ત્વાં મૃત્યો બ્રવીમ્યહમ્। ત્વયાઽહં ચોદિત ઇતિ બ્રવીમ્યેતાવદેવ તુ॥ 13-1-59 (81228) યદિ કાલે તુ દોષોઽસ્તિ યદિ તત્રાપિ નેષ્યતે। દોષો નૈવ પરીક્ષ્યો મે ન હ્યત્રાધિકૃતા વયમ્॥ 13-1-60 (81229) નિર્મોક્ષસ્ત્વસ્ય દોષસ્ય મયા કાર્યો યથા તથા। મૃત્યોરપિ ન દોષઃ સ્યાદિતિ મેઽત્ર પ્રયોજનમ્॥ 13-1-61 (81230) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-1-62x (6739) સર્પોઽથાર્જુનકં પ્રાહ શ્રુતં તે મૃત્યુભાષિતમ્। નાનાગસં માં પાશેન સન્તાપયિતુમર્હસિ। 13-1-62 (81231) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-63x (6740) મૃત્યોઃ શ્રુતં મે વચનં તવ ચૈવ ભુજઙ્ગમ। નૈવ તાવદદોષત્વં ભવતિ ત્વયિ પન્નગ॥ 13-1-63 (81232) મૃત્યુસ્ત્વં ચૈવ હેતુર્હિ બાલસ્યાસ્ય વિનાશને। ઉભયં કારણં મન્યે ન કારણમકારણમ્॥ 13-1-64 (81233) ધિઙ્ભૃત્યું ચ દુરાત્માનં ક્રૂરં દુઃખકરં સતામ્। ત્વાં ચૈવાહં વધિષ્યામિ પરપાપસ્ય કારણમ્॥ 13-1-65 (81234) મૃત્યુરુવાચ। 13-1-66x (6741) વિવશૌ કાલવશગાવાવાં નિર્દિષ્ટકારિણૌ। નાવાં દોષેણ ગન્તવ્યૌ યદિ સમ્યક્પ્રપશ્યસિ॥ 13-1-66 (81235) લુબ્ધક ઉવાચ। 13-1-67x (6742) યુવામુભૌ કાલવશૌ યદિ મે મૃત્યુપન્નગૌ। હર્ષક્રોધૌ યથા સ્યાતામેતદિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-1-67 (81236) મૃત્યુરુવાચ। 13-1-68x (6743) યા કાચિદેવ ચેષ્ટા સ્યાન્સર્વા કાલપ્રચોદિતા। પૂર્વમેવૈતદુક્તં હિ મયા લુબ્ધક તત્વતઃ॥ 13-1-68 (81237) તસ્માદુભૌ કાલવશાવાવાં નિર્દિષ્ટકારિણૌ। નાવાં દોપેણ ગન્તવ્યૌ ત્વયા લુબ્ધક કર્હિચિત્॥ 13-1-69 (81238) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-1-70x (6744) અથોપગમ્ય કાલસ્તુ તસ્મિન્ધર્માર્થસંશયે। અબ્રવીત્પન્નગં મૃત્યું લુબ્ધં ચાર્જુનકં તથા॥ 13-1-70 (81239) ન હ્યહં નાપ્યયં મૃત્યુર્નાયં લુબ્ધક પન્નગઃ। કિલ્બિષી જન્તુમરણે ન વયં હિ પ્રયોજકાઃ॥ 13-1-71 (81240) અકરોદ્યદયં કર્મ તન્નોઽર્જુનક ચોદકમ્। વિનાશહેતુર્નાન્યોઽસ્ય વધ્યતેઽયં સ્વકર્મણા॥ 13-1-72 (81241) યદનેન કૃતં કર્મ તેનાયં નિધનં ગતઃ। વિનાશહેતુઃ કર્માસ્ય સર્વે કર્મવશા વયમ્॥ 13-1-73 (81242) કર્મદાયાદવાઁલ્લોકઃ કર્મસમ્બન્ધલક્ષણઃ। કર્માણિ ચોદયન્તીહ યથાન્યોન્યં તથાવયમ્॥ 13-1-74 (81243) યથા મૃત્પિણ્ડતઃ કર્તા કુરુતે યદ્યદિચ્છતિ। એવમાત્મકૃતં કર્મ માનવઃ પ્રતિપદ્યતે॥ 13-1-75 (81244) યથા ચ્છાયાતપૌ નિત્યં સુસમ્બદ્ધૌ નિરન્તરમ્। તથા કર્મ ચ કર્તા ચ સમ્બદ્ધાવાત્મકર્મભિઃ॥ 13-1-76 (81245) એવં નાહં ન વૈ મૃત્યુર્ન સર્પો ન તથા ભવ ન્। ન ચેયં બ્રાહ્મણી વૃદ્ધા શિશુરેવાત્ર કારણમ્॥ 13-1-77 (81246) તસ્મિંસ્તથા બ્રુવાણે તુ બ્રાહ્મણી ગૌતમી નૃપ। સ્વકર્મપ્રત્યયાઁલ્લોકાન્મત્વાઽર્જુનકમબ્રવીત્॥ 13-1-78 (81247) નૈવ કાલો ન ભુજગો ન મૃત્યુરિહ કારણમ્। સ્વકર્મભિરયં બાલઃ કાલેન નિધં ગતઃ॥ 13-1-79 (81248) મયા ચ તત્કૃતં કર્મ યેનાયં મે મૃતઃ સુતઃ। યાતુ કાલસ્તથા મૃત્યુર્મુઞ્ચાર્જુનક પન્નગમ્॥ 13-1-80 (81249) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-1-81x (6745) તતો યથાગતં જગ્મુર્મૃત્યુઃ કાલોઽથ પન્નગઃ। અભૂદ્વિશોકોઽર્જુનકો વિશોકા ચૈવ ગૌતમી॥ 13-1-81 (81250) એતચ્છ્રુત્વા શમં ગચ્છ મા ભૂઃ શોકપરો નૃપ। સ્વકર્મપ્રત્યયાઁલ્લોકાંસ્ત્રીન્વિદ્ધિ સમિતિંજય॥ 13-1-82 (81251) નૈવ ત્વયા કૃતં કર્મ નાપિ દુર્યોધનેન વૈ। કાલેનૈતત્કૃતં વિદ્ધિ નિહતા યેન પાર્થિવાઃ॥ 13-1-83 (81252) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-1-84x (6746) ઇત્યેતદ્વચનં શ્રુત્વા બભૂવ વિગતજ્વરઃ। યુધિષ્ઠરો મહાતેજાઃ પપ્રચ્છેદં ચ ધર્મવિત્॥ ॥ 13-1-84 (81253) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પ્રથમોઽધ્યાયઃ॥ 1 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-1-2 ધર્મો બહુવિધાકાર ઇતિ ટ. પાઠ॥ 7-1-5 સીદે સીદામિ સદા વર્ષમિવામ્બુદમ્ ઇતિ થ.પાઠઃ॥ 7-1-6 મત્કૃતે મન્નિમિત્તમ્। પ્રત્યમિત્રૈઃ અમિત્રાણાં પ્રતિકૂલૈરસ્મદીયૈરર્જુનશિખણ્ડિપ્રભૃતિભિઃ॥ 7-1-19 અથ તં સાધુપાશેનેતિ ધ. પાઠ॥ 7-1-20 કેન હેતુના કેનોપાયેન॥ 7-1-21 હેતુમેવાહ અગ્નાવિતિ॥ 7-1-22 પ્રાપ્તવ્યમવિચિન્તયન્નિતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-1-23 પ્લવન્તે દુઃખાર્ણવં તરન્તિ। મજ્જન્તિ ચ તત્રૈવ। વસ્ત્રં ક્લિન્નમિવોદકે ઇતિ ટ. પાઠઃ 7-1-24 ઉત્સર્ગે પ્રાણોત્સર્ગે॥ 7-1-29 શ્રેયઃ પરલોકહિતં તદેવાઽવ્યયો લાભઃ સચ શત્રૂન્ હત્વૈવ લભ્ય ઇત્યધ્યાહૃત્ય યોજ્યમ્। બલિભ્યઃ સર્વેભ્યઃ પ્રશસ્તઃ શ્રેષ્ઠશ્ચ સ્યાત્। શત્રુવધાલ્લોકત્રયેપિ માન્યો ભવતીત્યર્થઃ॥ 7-1-31 ત્યજન્તિ નાશયન્તિ॥ 7-1-32 મે પુત્રકો જીવિતં ન સમ્પ્રાપ્સ્યતે। ગુણં પુણ્યમ્। જીવં જીવન્તમ્॥ 7-1-33 શૂલી યજ્ઞં હત્વેતિ સમ્બન્ધઃ॥ 7-1-35 સંસ્તભ્ય ધૈર્યમાલમ્બ્ય॥ 7-1-36 અચૂચુદત્ પ્રેરિતવાન્॥ 7-1-37 દષ્ટો દષ્ટવાન્। કિલ્બિષં ચેદસ્તિ તર્હિ પ્રયોક્તુરેવ ન પ્રયોજ્યસ્ય મમ શરસ્યેવેત્યર્થઃ॥ 7-1-39 ચેતનત્વાત્કિલ્બિષીત્યવશ્યં વધ્યોઽસીત્યર્થઃ॥ 7-1-42 આયુધં હિ અયસ્કાન્તવત્પ્રહર્તારં પ્રયોજયતિ। તેનાયુધકર્તાપિ પ્રયોજકસ્તસ્ય ચાયં કારયિતા પ્રહર્તુકામઃ પ્રયોજક ઇત્યન્યોન્યપ્રયોજ્યત્વાન્ન કસ્યચિદ્ધન્તૃત્વમિત્યર્થઃ॥ 7-1-43 સમવાયે સમુદાયે॥ 7-1-45 યતઃ કૃતેઽપિ અસતિ દુષ્ટે કાર્યે દોષે હેતુઃ કર્તા ન લિપ્યતે તવમતે। તસ્માત્ ચોરાદિરત્રૈવ રાજ્ઞાં વધ્યઃ પ્રાયશ્ચિત્તી ચ ન સ્યાત્॥ 7-1-46 કારણે કર્તરિ સતિ કુઠારોદ્યમનાદિકાર્યેણ છિદિક્રિયા જાયતે અસત્યપિ કર્તરિ તરુશાખાન્તનિઘર્ષેણ કાર્યેણ તજ્જેનાગ્નિના વનદાહક્રિયા જાયતે। તસ્માચ્છાખાયા ઇવ મમાપિ કર્તૃત્વં અપ્રયોજકત્વાન્ન દોષહેતુઃ વિશેષાભાવાદિત્યર્થઃ॥ 7-1-49 એવમૃત્વિગાદિવદન્યપ્રેર્યત્વાન્નાહં કિલ્બિષી કિન્તુ મમ પ્રયોજક એવેતિ ભાવઃ॥ 7-1-53 કાલાત્મકાઃ કાલસ્યેવાઽઽત્મા સ્વભાવો યેષાં તે। કાલાનુસારિણ ઇત્યર્થઃ॥ 7-1-57 ભાવાભાવાવૈશ્વર્યાનૈશ્વર્યે॥ 7-1-63 મે મયા॥ 7-1-67 ભો મૃત્યુપન્નગૌ યદિ યુવાં કાલવશૌ તર્હિ મે મમ તટસ્તસ્ય પરોપકર્તરિ હર્ષઃ અપકર્ત્રોશ્ચ યુવયોરુપરિ દ્વેષો વા યતા સ્યાતાં તથા બ્રૂતમ્। એતદહં વેદિતુમિચ્છામીત્યધ્યાહારપૂર્વકં યોજ્યમ્। એવં સર્વસ્ય પરવશત્વે ઉપકર્ત્રપકર્ત્રોઃ સ્તુતિનિન્દે ન સ્યાતામિતિ ભાવઃ 7-1-68 ઈશ્વરાધીનો જનઃ સદસદ્વા કુર્વાણો ન સ્તુત્યો ન વા નિન્દ્ય ઇતિ ભાવઃ॥ 7-1-69 દોષેણ યુક્તાવિતિ શેષઃ। ગન્તવ્યૌ જ્ઞાતવ્યૌ॥ 7-1-70 ધર્મસ્યાર્થઃ ફલં તત્ર વિષયે॥ 7-1-74 કર્મૈવ દાયાદઃ પુત્રવત્તારકં તદ્વાન્। કર્મસમ્બન્ધઃ કર્મફલયોગઃ તદેવ લક્ષણં પુણ્યપાપવત્તાજ્ઞાપકં યસ્ય તથા॥ 7-1-78 કર્મૈવ પ્રત્યયઃ કારણં યેષાં તાન્ લોકાન્ સ્વર્ગનરકાદીન્॥ 7-1-80 તત્કર્મ પુત્રશોકપ્રદમ્॥

13-2-0 (81254) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-2-0x (6747) પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સર્વશાસ્ત્રવિશારદ। શ્રુતં મે મહદાખ્યાનમિદં મતિમતાંવર॥ 13-2-1 (81255) ભૂયસ્તુ શ્રોતુમિચ્છામિ ધર્માર્થસહિતં નૃપ। કથ્યમાનં ત્વયા કિઞ્ચિત્તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-2-2 (81256) કેન મૃત્યુર્ગૃહસ્થેન ધર્મમાશ્રિત્ય નિર્જિતઃ। ઇત્યેતદ્ધર્મમાચક્ષ્વ તત્ત્વેનાપિ ચ પાર્થિવ॥ 13-2-3 (81257) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-2-4x (6748) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। યથા મૃત્યર્ગૃહસ્થેન ધર્મમાશ્રિત્ય નિર્જિતઃ॥ 13-2-4 (81258) મનોઃ પ્રજાપતે રાજન્નિક્ષ્વાકુરભવત્સુતઃ। તસ્ય પુત્રશતં જજ્ઞે નૃપતેઃ સૂર્યવર્ચસઃ॥ 13-2-5 (81259) દશમસ્તસ્ય પુત્રસ્તુ દશાશ્વો નામ ભારત। માહિષ્મત્યામભૂદ્રાજા ધર્માત્મા સત્યવિક્રમઃ॥ 13-2-6 (81260) દશાશ્વસ્ય સુતસ્ત્વાસીદ્રાજા પરમધાર્મિકઃ। સત્યે તપસિ દાને ચ યસ્ય નિત્યં રતં મનઃ॥ 13-2-7 (81261) મદિરાશ્વ ઇતિ ખ્યાતઃ પૃથિવ્યાં પૃથિવીપતિઃ। ધનુર્વેદે ચ વેદે ચ નિરતો યોઽભવત્સદા॥ 13-2-8 (81262) મદિરાશ્વસ્ય પુત્રસ્તુ દ્યુતિમાન્નામ પાર્થિવઃ। મહાભાગો મહાતેજા મહાસત્વો મહાબલઃ॥ 13-2-9 (81263) પુત્રો દ્યુતિમતસ્ત્વાસીદ્રાજા પરમધાર્મિકઃ। સર્વલોકેષુ વિખ્યાતઃ સુવીરો નામ નામતઃ। ધર્માત્મા કોશવાંશ્ચાપિ દેવરાજ ઇવાપરઃ॥ 13-2-10 (81264) સુવીરસ્ય તુ પુત્રોઽભૂત્સર્વસઙ્ગ્રામદુર્જયઃ। દુર્જયો નામ વિખ્યાતઃ સર્વશસ્ત્રભૃતાંવર॥ 13-2-11 (81265) દુર્જયસ્યેન્દ્રવપુષઃ પુત્રોઽગ્નિસદૃશદ્યુતિઃ। દુર્યોધનો નામ મહાન્રાજા રાજર્ષિસત્તમઃ॥ 13-2-12 (81266) તસ્યેન્દ્રસમવીર્યસ્ય સઙ્ગ્રામેષ્વનિવર્તિનઃ। વિષયે વાસવસ્તસ્ય સમ્યગેવ પ્રવર્ષતિ॥ 13-2-13 (81267) રત્નૈર્ધનૈશ્ચ પશુભિઃ સસ્યૈશ્ચાપિ પૃથગ્વિધૈઃ। નગરં વિષયશ્ચાસ્ય પ્રતિપૂર્ણસ્તદાઽભવત્॥ 13-2-14 (81268) ન તસ્ય વિષયે ચાભૂત્કૃપણો નાપિ દુર્ગતઃ। વ્યાધિતો વા કૃશો વાઽપરિ તસ્મિન્નાભૂન્નરઃ ક્વચિત્॥ 13-2-15 (81269) સુદક્ષિણો મધુરવાગનસૂયુર્જિતેન્દ્રિયઃ। ધર્માત્મા ચાનૃશંસશ્ચ વિક્રાન્તોઽથાવિકત્થનઃ॥ 13-2-16 (81270) યજ્વા ચ દાન્તો મેધાવી બ્રહ્મણ્યઃ સત્યસઙ્ગરઃ। ન ચાવમન્તા દાતા ચ વેદવેદાઙ્ગપારગઃ॥ 13-2-17 (81271) તં નર્મદા દેવનદી પુણ્યા શીતજલા શિવા। ચકમે પુરુષવ્યાઘ્રં સ્વેન ભાવેન ભારત॥ 13-2-18 (81272) તસ્યાં જજ્ઞે તદા નદ્યાં કન્યા રાજીવલોચના। નામ્ના સુદર્શના રાજન્રૂપેણ ચ સુદર્શના॥ 13-2-19 (81273) તાદૃગ્રૂપા ન નારીષુ ભૂતપૂર્વા યુધિષ્ઠિર। દુર્યોધનસુતા યાદૃગભવદ્વરવર્ણિની॥ 13-2-20 (81274) તામગ્નિશ્ચકમે સાક્ષાદ્રાજકન્યાં સુદર્શનામ્। સ્વરૂપં દીપ્તિમત્કૃત્વા શરદર્કસમદ્યુતિ॥ 13-2-21 (81275) સા ચાગ્નિશરણે રાજ્ઞઃ શુશ્રૂષાકૃતનિશ્ચયા। નિયુક્તા પિતૃસન્દેશાદારિરાધયિષુઃ શિખિમ્॥ 13-2-22 (81276) તસ્યા મનોહરં રૂપં દૃષ્ટ્વા દેવો હુતાશનઃ। મન્મથેન સમાદિષ્ટઃ પત્નીત્વે યતતે મિથઃ॥ 13-2-23 (81277) ભજ મામનવદ્યાઙ્ગિ કામાત્કમલલોચને। રમ્ભોરુ મૃગશાવાક્ષિ પૂર્ણચન્દ્રનિભાનને॥ 13-2-24 (81278) તવેદં પદ્મપત્રાક્ષં મુખં દૃષ્ટ્વા મનોહરમ્। ભ્રૂલતાલલિતં કાન્તમનઙ્ગો બાધતે હિ મામ્॥ 13-2-25 (81279) લલાટં ચન્દ્રરેખાભં શિરોરુહવિભૂષિતમ્। દૃષ્ટ્વા તે પત્રલેખાન્તમનઙ્ગો બાધતે ભૃશમ્॥ 13-2-26 (81280) બાલાતપેન તુલિતં સસ્વેદપુલકોદ્ગમમ્। બિમ્બાધરોષ્ઠવદનં વિબુદ્ધમિવ પઙ્કજમ્। અતીવ ચારુવિભ્રાન્તં મદમાવહતે મમ॥ 13-2-27 (81281) દન્તપ્રકાશનિયતા વાણી તવ સુરક્ષિતા। તામ્રપલ્લવસંકાશા જિહ્વેયં મે મનોહરા॥ 13-2-28 (81282) સમાઃ સ્નિગ્ધાઃ સુજાતાશ્ચ સહિતાશ્ચ દ્વિજાસ્તવ। દ્વિજપ્રિયે પ્રસીદસ્વ ભજ માં સુભગા હ્યસિ॥ 13-2-29 (81283) મનોજ્ઞં સુકૃતાપાઙ્ગં મુખં તવ મનોહરમ્। સ્તનૌ તે સંહતૌ ભીરુ હારાભરણભૂષિતૌ॥ 13-2-30 (81284) પક્વબિલ્વપ્રતીકાશૌ કર્કશૌ સઙ્ગમક્ષમૌ। ગમ્ભીરનાભિસુભગે ભજ માં વરવર્ણિનિ॥ 13-2-31 (81285) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-2-32x (6749) સૈવમુક્તા વિરહિતે પાવકેન મહાત્મના। ઈષદાકમ્પહૃદયા વ્રીડિતા વાક્યમબ્રવીત્॥ 13-2-32 (81286) નલુ નામ કુલીનાનાં કન્યકાનાં વિશેષતઃ। માતા પિતા પ્રભવતઃ પ્રદાને બાન્ધવાશ્ચ યે॥ 13-2-33 (81287) પાણિગ્રહણમન્ત્રૈશ્ચ હુતે ચૈવ વિભાવસૌ। સતાં મધ્યે નિવિષ્ટાયાઃ કન્યાયાઃ શરણં પતિઃ 13-2-34 (81288) સાઽહં નાત્મવશા દેવ પિતરં વરયસ્વ મે। 13-2-35 (81289) અથ નાતિચિરાદ્રાજા કાલાદ્દુર્યોધનસ્તદા। યજ્ઞસમ્ભારનિપુણાન્મન્ત્રીનાહૂય ચોક્તવાન્। યજ્ઞં યક્ષ્યેઽહમિતિ વૈ સમ્ભારાન્સમ્ભ્રિયન્તુ મે॥ 13-2-36 (81290) તતઃ સમાહિતે તસ્ય યજ્ઞે બ્રાહ્મણસત્તમૈઃ। વિપ્રરૂપી હુતવહો નૃપં કન્યામયાચત॥ 13-2-37 (81291) ન તુ રાજા પ્રદાનાય તસ્મૈ ભાવમકલ્પયત્। દરિદ્રશ્ચાસવર્ણશ્ચ મમાયમિતિ પાર્થિવઃ। ઇતિ તસ્મૈ ન વૈ કન્યાં દિત્સાં ચક્રે નરાધિપઃ॥ 13-2-38 (81292) અથ દીક્ષામુપેતસ્ય યજ્ઞે તસ્ય મહાત્મનઃ। આહિતો હવનાર્થાય વેદ્યામગ્નિઃ પ્રણશ્યત॥ 13-2-39 (81293) તતઃ સ ભીતો નૃપતિર્ભૃશં પ્રવ્યથિતેન્દ્રિયઃ। મન્ત્રિણો બ્રાહ્મણાંશ્ચૈવ પપ્રચ્છ કિમિદં ભવેત્। યજ્ઞે સમિદ્ધો ભગવાન્નષ્ટો મે હવ્યવાહનઃ॥ 13-2-40 (81294) સમ્મન્ત્રકુશલૈસ્તૈસ્તૈર્બ્રાહ્મણૈર્વેદપારગૈઃ। ઋત્વિગ્ભિર્મન્ત્રકુશલૈર્યજ્યતાં વા હુતાશનઃ॥ 13-2-41 (81295) અથ ઋક્સામયજુષાં બ્રાહ્મણૈર્વેદપારગૈઃ। વેદતત્વાર્થકુશલૈસ્તતઃ સોમપુરસ્કરૈઃ॥ 13-2-42 (81296) ગુહ્યૈશ્ચ નામભિઃ સર્વૈરાહૂતો હવ્યવાહનઃ। સ્વરૂપં દીપ્તિમત્કૃત્વા શરદર્કસમદ્યુતિઃ॥ 13-2-43 (81297) તતો મહાત્મા તાનાહ દહનો બ્રાહ્મણર્ષભાન્। વરયામ્યાત્મનોઽર્થાય દુર્યોધનસુતામિતિ॥ 13-2-44 (81298) તતસ્તે કલ્યમુત્થાય તસ્મૈ રાજ્ઞે ન્યવેદયન્। બ્રાહ્મણા વિસ્મિતાઃ સર્વે યદુક્તં ચિત્રભાનુના॥ 13-2-45 (81299) તતઃ સ રાજા તચ્છ્રુત્વા વચનં બ્રહ્મવાદિનામ્। અવાપ્ય પરમં હર્ષં તથેતિ પ્રાહ બુદ્ધિમાન્॥ 13-2-46 (81300) અયાચત ચ તં શુલ્કં ભગવન્તં વિભાવસુમ્। નિત્યં સાન્નિધ્યમિહ તે ચિત્રભાનો ભવેદિતિ॥ 13-2-47 (81301) તમાહ ભગવાનગ્નિરેવમસ્ત્વિતિ પાર્થિવમ્। તતઃ સાન્નિધ્યમદ્યાપિ માહિષ્મત્યાં વિભાવસોઃ॥ દૃષ્ટં હિ સહદેવેન દિશં વિજયતા ચ તત્। 13-2-48 (81302) તતસ્તાં સમલઙ્કૃત્ય કન્યામહતવાસસમ્। દદૌ દુર્યોધનો રાજા પાવકાય મહાત્મને॥ 13-2-49 (81303) પ્રતિજગ્રાહ ચાગ્નિસ્તુ રાજકન્યાં સુદર્શનામ્। વિધિના વેદદૃષ્ટેન વસોર્ધારામિવાધ્વરે॥ 13-2-50 (81304) તસ્યા રૂપેણ શીલેન કુલેન વપુષા શ્રિયા। અભવત્પ્રીતિમાનગ્નિર્ગર્ભં ચાસ્યાં સમાદધે॥ 13-2-51 (81305) તસ્યાઃ સમભવત્પુત્રો નામ્નાઽગ્નેયઃ સુદર્શનઃ॥ 13-2-52 (81306) સુદર્શનસ્તુ રૂપેણ પૂર્ણેન્દુસદૃશોપમઃ। શિશુરેવાધ્યગાત્સર્વં પરં બ્રહ્મ સનાતનમ્॥ 13-2-53 (81307) અથૌઘવાન્નામ નૃપો નૃગસ્યાસીત્પિતામહઃ। તસ્યાપ્યોઘવતી કન્યા પુત્રશ્ચૌઘરથોઽભવત્॥ 13-2-54 (81308) તામોઘવાન્દદૌ તસ્મૈ સ્વયમોઘવતીં સુતામ્। સુદર્શનાય વિદુષે ભાર્યાર્થે દેવરૂપિણીમ્॥ 13-2-55 (81309) સ ગૃહસ્થાશ્રમરતસ્તયા સહ સુદર્શનઃ। કુરુક્ષેત્રેઽવસદ્રાજન્નોઘવત્યા સમન્વિતઃ॥ 13-2-56 (81310) ગૃહસ્થશ્ચાવજેષ્યામિ મૃત્યુમિત્યેવ સ પ્રભો। પ્રતિજ્ઞામકરોદ્ધીમાન્દીપ્તતેજા વિશામ્પતે॥ 13-2-57 (81311) તામેવૌઘવતીં રાજન્સ પાવકસુતોઽબ્રવીત્। અતિથેઃ પ્રતિકૂલં તે ન કર્તવ્યં કથઞ્ચન॥ 13-2-58 (81312) યેનયેન ચ તુષ્યેત નિત્યમેવ ત્વયાઽતિથિઃ। અપ્યાત્મનઃ પ્રદાનેન ન તે કાર્યા વિચારણા॥ 13-2-59 (81313) એતદ્વ્રતં મમ સદા હૃદિ સમ્પરિવર્તતે। ગૃહસ્થાનાં ચ સુશ્રોણિ નાતિથેર્વિદ્યતે પરમ્॥ 13-2-60 (81314) પ્રમાણં યદિ વામોરુ વચસ્તે મમ શોભને। ઇદં વચનમવ્યગ્રા હૃદિ ત્વં ધારયેઃ સદા॥ 13-2-61 (81315) નિષ્ક્રાન્તે મયિ કલ્યાણિ તથા સન્નિહિતેઽનઘે। નાતિથિસ્તેઽવમન્તવ્યઃ પ્રમાણં યદ્યહં તવ॥ 13-2-62 (81316) તમબ્રવીદોઘવતી તથા મૂર્ધ્નિ કૃતાઞ્જલિઃ। ન મે ત્વદ્વચનાત્કિઞ્ચિન્ન કર્તવ્યં કથઞ્ચન॥ 13-2-63 (81317) જિગીષમાણસ્તુ ગૃહે તદા મૃત્યુઃ સુદર્શનમ્। પૃષ્ઠતોઽન્વગમદ્રાજન્રન્ધ્રાન્વેષી તદા સદા॥ 13-2-64 (81318) ઇધ્માર્થં તુ ગતે તસ્મિન્નગ્રિપુત્રે સુદર્શને। અતિધિર્બ્રાહ્મણઃ શ્રીમાંસ્તામાહૌઘવતીં તદા॥ 13-2-65 (81319) આતિથ્યં કૃતમિચ્છામિ ત્વયાઽદ્ય વરવર્ણિનિ। પ્રમાણં યદિ ધર્મસ્તે ગૃહસ્થાશ્રમસમ્મતઃ॥ 13-2-66 (81320) ઇત્યુક્તા તેન વિપ્રેણિ રાજપુત્રી યશસ્વિની। વિધિના પ્રતિજગ્રાહ વેદોક્તેન વિશાંપતે॥ 13-2-67 (81321) આસનં ચૈવ પાદ્યં ચ તસ્મૈ દત્ત્વા દ્વિજાતયે। પ્રોવાચૌઘવતી વિપ્રં કેનાર્થઃ કિં દદામિ તે॥ 13-2-68 (81322) તામબ્રવીત્તતો વિપ્રો રાજપુત્રીં સુદર્શનામ્। ત્વયા મમાર્થઃ કલ્યાણિ નિર્વિશઙ્કૈતદાચર॥ 13-2-69 (81323) યદિ પ્રમાણં ધર્મસ્તે ગૃહસ્થાશ્રમસમ્મતઃ। પ્રદાનેનાત્મનો રાજ્ઞિ કર્તુમર્હસિ મે પ્રિયમ્॥ 13-2-70 (81324) સ તયા છન્દ્યમાનોઽન્યૈરીપ્સિતૈર્નૃપકન્યયા। નાન્યમાત્મપ્રદાનાત્સ તસ્યા વવ્રે પરં દ્વિજઃ॥ 13-2-71 (81325) સા તુ રાજસુતા સ્મૃત્વા ભર્તુર્વચનમાદિતઃ। તથેતિ લજ્જમાના સા તમુવાચ દ્વિજર્ષભમ્॥ 13-2-72 (81326) તતો વિહસ્ય વિપ્રર્ષિઃ સા ચૈવોપવિવેશ હ। સંસ્મૃત્ય ભર્તુર્વચનં ગૃહસ્થાશ્રમકાઙ્ક્ષિણઃ॥ 13-2-73 (81327) અથેધ્માન્સમુપાદાય સ પાવકિરુપાગમત્। મૃત્યુના રૌદ્રભાવેન નિત્યં બન્ધુરિવાન્વિતઃ॥ 13-2-74 (81328) તતસ્ત્વાશ્રમમાગમ્ય સ પાવકસુતસ્તદા। તાં વ્યાજહારૌઘવતીં ક્વાસિ યાતેતિ ચાસકૃત્॥ 13-2-75 (81329) તસ્મૈ પ્રતિવચઃ સા તુ ભર્ત્રે ન પ્રદદૌ તદા। કરાભ્યાં તેન વિપ્રેણ સ્પૃષ્ટા ભર્તૃવ્રતા સતી॥ 13-2-76 (81330) ઉચ્છિષ્ટાઽસ્મીતિ મન્વાના લજ્જિતા ભર્તુરેવ ચ। તૂષ્ણીંભૂતાઽભવત્સાધ્વી વિપ્રકોપાચ્ચ શઙ્કિતા॥ 13-2-77 (81331) અથ તાં કિન્વિતિ પુનઃ પ્રોવાચ સ સુદર્શનઃ। ક્વ સા સાધ્વી ક્વ સાયાતા ગરીય કિમતો મમ॥ 13-2-78 (81332) પતિવ્રતા સત્યશીલા નિત્યં ચૈવાર્જવે રતા। કથં ન પ્રત્યુદેત્યદ્ય સ્મયમાના યથાપુરમ્॥ 13-2-79 (81333) ઉટજસ્થસ્તુ તં વિપ્રઃ પ્રત્યુવાચ સુદર્શનમ્। અતિથિં વિદ્ધિ સમ્પ્રાપ્તં બ્રાહ્મણં પાવકે ચ મામ્॥ 13-2-80 (81334) અનયા છન્દ્યમાનોઽહં ભાર્યયા તવ સત્તમ। તૈસ્તૈરતિથિસત્કારૈર્બ્રહ્મન્નેષા વૃતા મયા॥ 13-2-81 (81335) આત્મપ્રદાનવિધિના મામર્ચતિ શુભાનના। અનૂરૂપં યદત્રાન્યત્તદ્ભવાન્કર્તુમર્હતિ॥ 13-2-82 (81336) કૂટમુદ્ગરહસ્તસ્તુ મૃત્યુસ્તં વૈ સમન્વગાત્। હીનપ્રતિજ્ઞમત્રૈવં વધિષ્યામીતિ ચિન્તયન્॥ 13-2-83 (81337) સુદર્શનસ્તુ મનસા કર્મણા ચક્ષુષા ગિરા। ત્યક્તેર્ષ્યસ્ત્યક્તમન્યુશ્ચ સ્મયમાનોઽબ્રવીદિદમ્॥ 13-2-84 (81338) સુરતં તેઽસ્તુ વિપ્રાગ્ર્ય પ્રીતિર્હિ પરમા મમ। ગૃહસ્થસ્ય હિ ધર્મોઽગ્ર્યઃ સમ્પ્રાપ્તાતિથિપૂજનમ્॥ 13-2-85 (81339) અતિથિઃ પૂજિતો યસ્ય ગૃહસ્થસ્ય તુ ગચ્છતિ। નાન્યસ્તસ્માત્પરો ધર્મ ઇતિ પ્રાહુર્મનીષિણઃ॥ 13-2-86 (81340) પ્રાણાશ્ચ મમ દારાશ્ચ યચ્ચાન્યદ્વિદ્યતે વસુ। અતિથિભ્યો મયા દેયમિતિ મે વ્રતમાહિતમ્॥ 13-2-87 (81341) નિઃસન્દિગ્ધં યથા વાક્યમેતન્મે સમુદાહૃતમ્। તેનાહં વિપ્ર સત્યેન સ્વયમાત્માનમાલભે॥ 13-2-88 (81342) પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્। બુદ્ધિરાત્મા મનઃ કાલો દિશશ્ચૈવ ગુણા દશ॥ 13-2-89 (81343) નિત્યમેવ હિ પશ્યન્તિ દેહિનાં દેહસંશ્રિતાઃ। સુકૃતં દુષ્કૃતં ચાપિ કર્મ કર્મવતાંવર॥ 13-2-90 (81344) યથૈષા નાનૃતા વાણી મયાઽદ્ય સમુદીરિતા। તેન સત્યેન માં દેવાઃ પાલયન્તુ દહન્તુ વા॥ 13-2-91 (81345) તતો નાદઃ સમભવદ્દિક્ષુ સર્વાસુ ભારત। અસકૃત્સત્યમિત્યેવં નૈતન્મિથ્યેતિ સર્વતઃ॥ 13-2-92 (81346) ઉટજાત્તુ તતસ્તસ્માન્નિશ્ચક્રામ સ વૈ દ્વિજઃ। વપુષા દ્યાં ચ ભૂમિં ચ વ્યાપ્ય વાયુરિવોદ્યતઃ॥ 13-2-93 (81347) સ્વરેણ વિપ્રઃ શૈક્ષેણ ત્રીંલ્લોકાનનુનાદયન્। ઉવાચ ચૈનં ધર્મજ્ઞં પૂર્વમામન્ત્ર્ય નામતઃ॥ 13-2-94 (81348) ધર્મોઽહમસ્મિ ભદ્રં તે જિજ્ઞાસાર્થં તવાનઘ। પ્રાપ્તઃ સત્યં ચ તે જ્ઞાત્વા પ્રીતિર્મે પરમા ત્વયિ॥ 13-2-95 (81349) વિજિતશ્ચ ત્વયા મૃત્યુર્યોઽયં ત્વામનુગચ્છતિ। રન્ધ્રાન્વેષી તવ સદા ત્વયા ધૃત્યા વશીકૃતઃ॥ 13-2-96 (81350) ન ચાસ્તિ શક્તિસ્ત્રૈલોક્યે કસ્ય ચિત્પુરુષોત્તમ। પતિવ્રતામિમાં સાધ્વીં તવોદ્વીક્ષિતુમપ્યુત॥ 13-2-97 (81351) રક્ષિતા ત્વદ્ગુણૈરેષા પાતિવ્રત્યગુણૈસ્તથા। અધૃષ્યા યદિયં બ્રૂયાત્તથા તન્નાન્યથા ભવેત્॥ 13-2-98 (81352) એષા હિ તપસા સ્વેન સંયુક્તા બ્રહ્મવાદિની। પાવનાર્થં ચ લોકસ્ય સરિચ્છ્રેષ્ઠા ભવિષ્યતિ॥ 13-2-99 (81353) અર્ધેનૌઘવતી નામ ત્વામર્ધેનાનુયાસ્યતિ। શરીરેણ મહાભાગા યોગો હ્યસ્યા વશે સ્થિતઃ। અનયા સહ લોકાંશ્ચ ગન્તાઽસિ તપસાર્જિતાન્॥ 13-2-100 (81354) યત્ર નાવૃત્તિમભ્યેતિ શાશ્વતાંસ્તાનનુત્તમાન્। અનેન ચૈવ દેહેન લોકાંસ્ત્વમભિપત્સ્યસે॥ 13-2-101 (81355) નિર્જિતશ્ચ ત્વયા મૃત્યુરૈશ્વર્યં ચ તવોત્તમમ્। પઞ્ચભૂતાન્યતિક્રાન્તઃ સ્વવીર્યાચ્ચ મનોજવઃ। 13-2-102 (81356) ગૃહસ્થધર્મેણાનેન કામક્રોધૌ ચ તે જિતૌ॥ સ્નેહો રાગશ્ચ તન્દ્રી ચ મોહો દ્રોહશ્ચ કેવલઃ। તવ શુશ્રૂષયા રાજન્રાજપુત્ર્યા ચ નિર્જિતાઃ॥ 13-2-103 (81357) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-2-104x (6750) શુક્લાનાં તુ સહસ્રેણ વાજિનાં રથમુત્તમમ્। યુક્તં પ્રગૃહ્ય ભગવાન્વાસવોપ્યાજગામ તમ્॥ 13-2-104 (81358) મૃત્યુરાત્મા ચ લોકાશ્ચ જિતા ભૂતાનિ પઞ્ચ ચ। બુદ્ધિઃ કાલો મદો મોહઃ કામક્રોધૌ તથૈવ ચ 13-2-105 (81359) તસ્માદ્ગૃહાશ્રમસ્થસ્ય નાન્યદ્દૈવતમસ્તિ વૈ। ઋતેઽતિથિં નરવ્યાઘ્ર મનસૈતદ્વિચારય॥ 13-2-106 (81360) અતિથિઃ પૂજિતો યદ્ધિ ધ્યાયતે મનસા શુભમ્। ન તત્ક્રતુશતેનાપિ તુલ્યમાહુર્મનીપિણ॥ 13-2-107 (81361) સુદત્તં સુકૃતં વાઽપિ કમ્પયેદપ્યનર્ચિતઃ॥ 13-2-108 (81362) પાત્રં ત્વતિથિમાસાદ્ય શીલાઢ્યં યો ન પૂજયેત્। સ દત્ત્વા તુષ્કૃતં તસ્મૈ પુણ્યમાદાય ગચ્છતિ॥ 13-2-109 (81363) એતત્તે કથિતં પુત્ર મયાઽઽખ્યાનમનુત્તમમ્। યથા હિ વિજિતો મૃત્યુર્ગૃહસ્થેન પુરાઽભવત્॥ 13-2-110 (81364) ધન્યં યશસ્યમાયુષ્યમિદમાખ્યાનમુત્તમમ્। બુભૂષતાઽભિમન્તવ્યં સર્વદુશ્ચરિતાપહમ્॥ 13-2-111 (81365) ઇદં યઃ કથયેદ્વિદ્વાનહન્યહનિ ભારત। સુદર્શનસ્ય ચરિતં પુણ્યાઁલ્લોકાનવાપ્નુયાત્॥ ॥ 13-2-112 (81366) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વિતીયોઽધ્યાયઃ॥ 2 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-2-15 દુર્ગતો દરિદ્રઃ॥ 7-2-21 ચકમે કામયામાસ॥ 7-2-38 અસવર્ણઃ અક્ષત્રિયઃ। દિત્સાં દાતુમિચ્છામ્॥ 7-2-39 પ્રણશ્યત નાદૃશ્યત॥ 7-2-43 દર્શયામાસેતિ શેષઃ। 7-2-45 કલ્યં પ્રાતઃ॥ 7-2-49 અહતં નવં વાસો યસ્યાસ્તામ્॥ 7-2-50 વસોર્ધારાં સન્તતાં ઘૃતધારામ્॥ 7-2-53 દૃશાભ્યાં દૃગ્ભ્યાં સહિતં સદૃશં વક્રં તસ્મિન્ પૂર્ણેન્દોરુપમા સાદૃશ્યં યસ્ય પૂર્ણેન્દુસદૃશોપમઃ॥ 7-2-57 ગૃહસ્થશ્ચ ગૃહસ્થ એવ॥ 7-2-59 આત્મનઃ શરીરસ્ય॥ 7-2-62 પ્રમાણં હિતજ્ઞાપકમ્॥ 7-2-63 કિઞ્ચિન્ન કર્તવ્યમિતિ ન અપિતુ કર્તવ્યમેવ॥ 7-2-64 પૃષ્ઠતસ્તસ્યાપ્રત્યક્ષં ગૃહેઽન્વગમત્॥ 7-2-65 બ્રાહ્મણસ્તદ્રૂપી મૃત્યુઃ॥ 7-2-69 એતદ્રતપ્રદાનમ્॥ 7-2-70 રાજ્ઞિ રાજકન્યે॥ 7-2-71 છન્દ્યમાનઃ પ્રલોભ્યમાનઃ॥ 7-2-77 વિપ્રકારાચ્ચ શઙ્કિતેતિ થ. પાઠ॥ 7-2-82 અનુરૂપં સ્ત્રીદૂષણાનુગુણં દણ્ડમ્॥ 7-2-83 કૂટમુદ્ગરો લોહદણ્ડઃ। હીનપ્રતિજ્ઞં ત્યક્તાતિથિવ્રતમ્॥ 7-2-89 ગુણાઃ ઇન્દ્રિયાણિ તદભિમાનિન્યો દેવતા ઇત્યર્થઃ॥ 7-2-94 શૈક્ષેણ ઉદાત્તાદિધર્મવતા॥ 7-2-100 અર્ધેન ઓઘવતી નામ નદી ભવિષ્યતીતિ શેષઃ। યોગો હીતિ યોગસિદ્ધેયમતઃ શરીરદ્વયં કરિષ્યતીત્યર્થઃ॥ 7-2-103 રાજન્નિતિ ઋષિરાજત્વાત્ રાજજામાનૃત્વાદ્વા સંબોધનમ્॥ 7-2-105 બુદ્ધિરિત્યાદાવપિ જિતેત્યાદ્યનુષઙ્ગઃ॥ 7-2-111 બુભૂષતા મિચ્છતા॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પ્રજ્ઞાશ્રુતાભ્યાં વૃત્તેન શીલેન ચ યથા ભવાન્। ગુણૈશ્ચ વિવિધૈઃ સર્વૈર્વયસા ચ સમન્વિતઃ॥ 13-3-1 (81367) ભવાન્વિશિષ્ટો બુદ્ધ્યા ચ પ્રજ્ઞયા તપસા તથા। `સર્વેષામેવ જાતાનાં સતામેતન્ન સંશયઃ॥' 13-3-2 (81368) તસ્માદ્ભવન્તં પૃચ્છામિ ધર્મં ધર્મભૃતાંવર। નાન્યસ્ત્વદન્યો લોકેષુ પ્રષ્ટવ્યોસ્તિ નરાધિપ॥ 13-3-3 (81369) ક્ષત્રિયો યદિ વા વૈશ્યઃ શૂદ્રો વા રાજસત્તમ। બ્રાહ્મણ્યં પ્રાપ્નુયાદ્યેન તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-3-4 (81370) `બ્રાહ્મણ્યં યદિ દુષ્પ્રાપં ત્રિભિર્વર્ણૈર્નરાધિપ।' તપસા વા સુમહતા કર્મણા વા શ્રુતેન વા। બ્રાહ્મણ્યમથ ચેદિચ્છેત્કથં શક્યં પિતામહ॥ 13-3-5 (81371) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-3-6x (6751) બ્રાહ્મણ્યમતિદુષ્પ્રાપ્યં વર્ણૈઃ ક્ષત્રાદિભિસ્ત્રિભિઃ। પરં હિ સર્વભૂતાનાં સ્થાનમેતદ્યુધિષ્ઠિર॥ 13-3-6 (81372) બહ્વિસ્તુ સંસરન્યોનીર્જાયમાનઃ પુનઃપનઃ। પર્યાયે તાત કસ્મિંશ્ચિદ્બ્રાહ્મણો નામ જાયતે॥ 13-3-7 (81373) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। મતઙ્ગસ્ય ચ સંવાદં ગર્દભ્યાશ્ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-3-8 (81374) દ્વિજાતેઃ કસ્યચિત્તાત તુલ્યવર્ણઃ સુતસ્ત્વભૂત્। મતઙ્ગો નામ નામ્નાઽઽસીત્સર્વૈઃ સમુદિતો ગુણૈઃ॥ 13-3-9 (81375) સ યજ્ઞકારઃ કૌન્તેય પિત્રોત્સૃષ્ટઃ પરંતપ। પ્રાયાદ્ગર્દભયુક્તેન રથેનાપ્યાશુગામિના॥ 13-3-10 (81376) સ બાલં ગર્દભં રાજન્વહન્તં માતુરન્તિકે। નિરવિધ્યત્પ્રતોદેન નાસિકાયાં પુનઃપુનઃ॥ 13-3-11 (81377) તં દૃશ્ય નસિ નિર્ભિન્નં ગર્દભી પુત્રગૃદ્ધિની। ઉવાચ મા શુચઃ પુત્ર ચણ્ડાલસ્ત્વાભિવિધ્યતિ॥ 13-3-12 (81378) બ્રાહ્મણો દારુણો નાસ્તિ મૈત્રો બ્રાહ્મણ ઉચ્યતે। આચાર્યઃ સર્વભૂતાનાં શાસ્તા કિં પ્રહરિષ્યતિ॥ 13-3-13 (81379) અયં તુ પાપપ્રકૃતિર્બાલે ન કુરુતે દયામ્। સ્વયોનિં માનયત્યેષ ભાવો ભાવં નિયચ્છતિ॥ 13-3-14 (81380) એતચ્છ્રુત્વા મતઙ્ગસ્તુ દારુણં રાસભીવચઃ। અવતીર્ય રથાત્તૂર્ણં રાસભીં પ્રત્યભાષત॥ 13-3-15 (81381) બ્રૂહિ રાસભિ કલ્યાણિ માતા મે યેન દૂષિતા। કેન માં વેત્સિ ચણ્ડાલં બ્રાહ્મણ્યં કેન મેઽનશત્। તત્ત્વેનૈતન્મહાપ્રાજ્ઞે બ્રૂહિ સર્વમશેષતઃ॥ 13-3-16 (81382) ગર્દભ્યુવાચ। 13-3-17x (6752) બ્રાહ્મણ્યાં વૃષલેન ત્વં મત્તાયાં નાપિતેન હ। જાતસ્ત્વમસિ ચણ્ડાલો બ્રાહ્મણ્યં તેન તેઽનશત્॥ 13-3-17 (81383) એવમુક્તો મતઙ્ગસ્તુ પ્રતિપ્રાયાદ્ગૃહં પુનઃ। તમાગતમભિપ્રેક્ષ્ય પિતા વાક્યમથાબ્રવીત્॥ 13-3-18 (81384) યસ્ત્વં યજ્ઞાર્થસંસિદ્ધૌ નિયુક્તો ગુરુકર્મણિ। કસ્માત્પ્રતિનિવૃત્તોસિ કચ્ચિન્ન કુશલં તવ॥ 13-3-19 (81385) મતઙ્ગ ઉવાચ। 13-3-20x (6753) અન્ત્યયોનિરયોનિર્વા કથં સ કુશલી ભવેત્। કુશલં તુ કુતસ્તસ્ય યસ્યેયં જનની પિતઃ॥ 13-3-20 (81386) બ્રાહ્મણ્યાં વૃષલાઞ્જાતં પિતર્વેદયતે હિ મામ્। અમાનુષી ગર્દભીયં તસ્માત્તપ્સ્યે તપો મહત્॥ 13-3-21 (81387) એવમુક્ત્વા સ પિતરં પ્રતસ્થે કૃતનિશ્ચયઃ। તતો ગત્વા મહારણ્યમતપત્સુમહત્તપઃ॥ 13-3-22 (81388) તતઃ સ તાપયામાસ વિબુધાંસ્તપસાઽન્વિતઃ। મતઙ્ગઃ સુસુખં પ્રેપ્સુઃ સ્થાનં સુચરિતાદપિ॥ 13-3-23 (81389) તં તથા તપસા યુક્તમુવાચ હરિવાહનઃ। મતઙ્ગ તપ્સ્યસે કિં ત્વં ભોગાનુત્સૃજ્ય માનુષાન્॥ 13-3-24 (81390) વરં દદામિ તે હન્ત વૃણીષ્વ ત્વં યદિચ્છસિ। યચ્ચાપ્યવાપ્યં હૃદિ તે સર્વં તદ્બ્રૂહિ મા ચિરમ્॥ 13-3-25 (81391) મતઙ્ગ ઉવાચ। 13-3-26x (6754) બ્રાહ્મણ્યં કામયાનોઽહમિદમારબ્ધવાંસ્તપઃ। ગચ્છેયં તદવાપ્યેહ વર એષ વૃતો મયા॥ 13-3-26 (81392) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-3-27x (6755) એતચ્છ્રુત્વા તુ વચનં તમુવાચ પુરદરઃ। મતઙ્ગ દુર્લભમિદં વિપ્રત્વં પ્રાર્થ્યતે ત્વયા॥ 13-3-27 (81393) બ્રાહ્મણ્યં પ્રાર્થયાનસ્ત્વમપ્રાપ્યમકૃતાત્મભિઃ। વિનશિષ્યસિ દુર્બુદ્ધે તદુપારમ મા ચિરમ્॥ 13-3-28 (81394) શ્રેષ્ઠં યત્સર્વભૂતેષુ તપો યદતિવર્તતે। તદગ્ર્યં પ્રાર્થયાનસ્ત્વમચિરાદ્વિનશિષ્યસિ॥ 13-3-29 (81395) દેવતાસુરમર્ત્યેષુ યત્પવિત્રં પરં સ્મૃતમ્। ચણ્ડાલયોનૌ જાતેન ન તત્પ્રાપ્યં કથઞ્ચન॥ ॥ 13-3-30 (81396) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ તૃતીયોઽધ્યાયઃ॥ 3 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-3-1 વૃત્તમાચારઃ। શીલં વિનયઃ॥ 7-3-4 બ્રાહ્મણ્યં ચેદિચ્છેત્તર્હિ કેન પ્રાપ્તુયાત્તદિતિ અનુષજ્ય વ્યાખ્યેયમ્॥ 7-3-7 પર્યાયે આવૃત્તૌ જન્મનામ્॥ 7-3-9 તુલ્યવર્ણઃ અન્યવર્ણજોઽપિ જાતકર્માદિસંસ્કારયોગાત્તુલ્યવર્ણત્વં ગતઃ। નામ પ્રસિદ્ધમ્॥ 7-3-10 યજ્ઞકારઃ યજ્ઞં કારયન્ આર્ત્વિજ્યં કુર્વન્નિત્યર્થઃ। પ્રાયાત્ અગ્નિચયનાર્થમિષ્ટકા આનેતુમિત્યર્થાદ્ગમ્યતે॥ 7-3-11 બાલં અશિક્ષિતમ્॥ 7-3-14 બાલે ત્વયિ। ભાવઃ જાતિસ્વભાવઃ। ભાવં વુદ્ધિં નિયચ્છતિ માર્ગાન્તરાદપકર્ષતિ। ભાવં ભાવોઽધિગચ્છતીતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-3-15 કરુણં રાસભીવચ ઇતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-3-19 સંસિદ્ધૌ સંસિદ્ધ્યર્થમ્॥ 7-3-20 અન્ત્યયોનિશ્ચણ્ડાલજાતિઃ। અયોનિસ્તદન્યઃ કુત્સિતયોનિઃ। તયોર્હીનકર્મતયા કુશલિત્વં નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 7-3-23 સુચરિતાત્તપસશ્ચ હેતોઃ સ્થાનં બ્રાહ્મણ્યં સુખેન પ્રેપ્સુર્વિબુધાંસ્તાપયામાસેતિ સમ્બન્ધઃ॥ 7-3-24 હરિવાહન ઇન્દ્રઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। એવમુક્તો મતઙ્ગસ્તુ સંશિતાત્મા યતવ્રતઃ। અતિષ્ઠદેકપાદેન વર્ષાણાં શતમચ્યુતઃ॥ 13-4-1 (81397) તમુવાચ તતઃ શક્રઃ પુનરેવ મહાયશાઃ। બ્રાહ્મણ્યં દુર્લભં તાત પ્રાર્થયાનો ન લપ્સ્યસે॥ 13-4-2 (81398) મતઙ્ગ પરમં સ્થાનં પ્રાર્થયન્વિનશિષ્યસિ। મા કૃથાઃ સાહસં પુત્ર નૈષ ધર્મપથસ્તવ॥ 13-4-3 (81399) `વિમાર્ગતો માર્ગમાણઃ સર્વથા નભવિષ્યસિ'। ન હિ શક્યં ત્વયા પ્રાપ્તું બ્રાહ્મણ્યમિહ દુર્મતે। અપ્રાપ્યં પ્રાર્થયાનો હિ નચિરાદ્વિનશિષ્યસિ॥ 13-4-4 (81400) મતઙ્ગ પરમં સ્થાનં વાર્યમાણોઽસકૃન્મયા। ચિકીર્ષસ્યેવ તપસા સર્વથા નભવિષ્યસિ॥ 13-4-5 (81401) તિર્યગ્યોનિગતઃ સર્વો માનુષ્યં યદિ ગચ્છતિ। સ જાયતે પુલ્કસો વા ચણ્ડાલો વાઽપ્યસંશયઃ॥ 13-4-6 (81402) પુલ્કસઃ પાપયોનિર્વા યઃ કશ્ચિદિહ લક્ષ્યતે। સ તસ્યામેવ સુચિરં મતઙ્ગ પરિવર્તતે॥ 13-4-7 (81403) તતો દશશતે કાલે લભતે શૂદ્રતામપિ। શૂદ્રયોનાવપિ તતો બહુશઃ પરિવર્તતે॥ 13-4-8 (81404) તતસ્ત્રિંશદ્ગણે કાલે લભતે વૈશ્યતામપિ। વૈશ્યતાયાં ચિરં કાલં તત્રૈવ પરિવર્તતે। તતઃ ષષ્ટિગુણે કાલે રાજન્યો નામ જાયતે॥ 13-4-9 (81405) તતઃ ષષ્ટિગુણે કાલે લભતે બ્રહ્મબન્ધુતામ્। બ્રહ્મબન્ધુશ્ચિરં કાલં તતસ્તુ પરિવર્તતે॥ 13-4-10 (81406) તતસ્તુ દ્વિશતે કાલે લભતે કાણ્ડપૃષ્ઠતામ્। કાણ્ડપૃષ્ઠશ્ચિરં કાલં તત્રૈવ પરિવર્તતે॥ 13-4-11 (81407) તતસ્તુ ત્રિશતે કાલે લભતે જપતામપિ। તં ચ પ્રાપ્ય ચિરં કાલં તત્રૈવ પરિવર્તતે॥ 13-4-12 (81408) તતશ્ચતુઃશતે કાલે શ્રોત્રિયો નામ જાયતે। શ્રોત્રિયત્વે ચિરં કાલં તત્રૈવ પરિવર્તતે॥ 13-4-13 (81409) તદેવં શોકહર્ષૌ તુ કામદ્વેષૌ ચ પુત્રક। અતિમાનાતિવાદૌ ચ પ્રવિશેતે દ્વિજાધમમ્॥ 13-4-14 (81410) તાંશ્ચેજ્જયતિ શત્રૂન્સ તદા પ્રાપ્નોતિ સદ્ગતિમ્। અથ તે વૈ જયન્ત્યેનં તાલં પક્વમિવાપતેત્॥ 13-4-15 (81411) મતઙ્ગ સમ્પ્રધાર્યૈવં યદહં ત્વામચૂચુદમ્। વૃણીષ્વ કામમન્યં ત્વં બ્રાહ્મણ્યં હિ સુદુર્લભમ્॥ ॥ 13-4-16 (81412) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુર્થોઽધ્યાયઃ॥ 4 ॥।

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-4-11 કાણ્ડપૃષ્ઠતાં શસ્ત્રજીવિત્વમ્॥ 7-4-12 જપતાં ગાયત્રીમાત્રસેવિનાં કુલે જન્મેતિ શેષઃ॥ 7-4-13 શ્રોત્રિયઃ અધીતવેદઃ॥ 7-4-14 તત્ તદા શ્રોત્રિયત્વલાભેઽપિ॥ 7-4-15 તે શોકાદયઃ। એનં શ્રોત્રિયમ્॥

ભીષ્મ ઉવાચ। એવમુક્તો મતઙ્ગસ્તુ સંશિતાત્મા યતવ્રતઃ। સહસ્રમેકપાદેન તતો ધ્યાને વ્યતિષ્ઠત॥ 13-5-1 (81413) તં સહસ્રાવરે કાલે શક્રો દ્રષ્ટુમુપાગમત્। તદેવ ચ પુનર્વાક્યમુવાચ બલવૃત્રહા॥ 13-5-2 (81414) મતઙ્ગ ઉવાચ। 13-5-3x (6756) ઇદં વર્ષસહસ્રં વૈ બ્રહ્મચારી સમાહિતઃ। અતિષ્ઠમેકપાદેન બ્રાહ્મણ્યં નાપ્નુયાં કથમ્॥ 13-5-3 (81415) શક્ર ઉવાચ। 13-5-4x (6757) ચણ્ડાલયોનો જાતેન નાવાપ્યં વૈ કથઞ્ચન। અન્યં કામં વૃણીષ્વ ત્વં મા વૃથા તેઽસ્ત્વયં શ્રમઃ॥ 13-5-4 (81416) એવમુક્તો મતઙ્ગસ્તુ ભૃશં શોકપરાયણઃ। અધ્યતિષ્ઠદ્ગયાં ગત્વા સોઽઙ્ગુષ્ટેન શતં સમાઃ॥ 13-5-5 (81417) સુદુર્વહં વહન્યોગં કૃશો ધમનિસન્તતઃ। ત્વગસ્થિભૂતો ધર્માત્મા સ તતાપેતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 13-5-6 (81418) તં તપન્તમભિદ્રુત્ય પાણિં જગ્રાહ વાસવઃ। વરાણામીશ્વરો દાતા સર્વભૂતહિતે રતઃ॥ 13-5-7 (81419) શક્ર ઉવાચ। 13-5-8x (6758) મતઙ્ગ બ્રાહ્મણત્વં તે વિરુદ્ધમિહ દૃશ્યતે। બ્રાહ્મણ્યં દુર્લભતરં સંવૃતં પરિપન્થિભિઃ॥ 13-5-8 (81420) પૂજયન્સુખમાપ્નોતિ દુઃખમાપ્નોત્યપૂજયન્। બ્રાહ્મણે સર્વભૂતાનાં યોગક્ષેમઃ સમાહિતઃ॥ 13-5-9 (81421) બ્રાહ્મણેભ્યોઽનુતૃપ્યન્તે પિતરો દેવતાસ્તથા। બ્રાહ્મણઃ સર્વભૂતાનાં મતઙ્ગ પર ઉચ્યતે॥ 13-5-10 (81422) બ્રાહ્મણઃ કુરુતે તદ્ધિ યથા યદ્યચ્ચ વાઞ્છતિ॥ 13-5-11 (81423) બહ્વીસ્તુ સંસરન્યોનીર્જાયમાનઃ પનુઃપુનઃ। પર્યાયે તાત કસ્મિંશ્ચિદ્બ્રાહ્મણ્યમિહ વિન્દતિ॥ 13-5-12 (81424) તદુત્સૃજ્યેહ દુષ્પ્રાપં બ્રાહ્મણ્યમકૃતાત્મભિઃ। અન્યં વરં વૃણીષ્વ ત્વં દુર્લભોઽયં હિ તે વરઃ॥ 13-5-13 (81425) કિં માં તુદસિ દુઃખાર્તં મૃતં મારયસે ચ મામ્। ત્વાં તુ શોચામિ યો લબ્ધ્વા બ્રાહ્મણ્યં ન બુભૂષસે॥ 13-5-14 (81426) બ્રાહ્મણ્યં યદિ દુષ્પ્રાપં ત્રિભિર્વર્ણૈર્દુરાસદમ્। સુદુર્લભં સદાવાપ્ય નાનુતિષ્ઠન્તિ માનવાઃ॥ 13-5-15 (81427) યે પાપેભ્યઃ પાપતમાસ્તેષામધમ એવ સઃ। બ્રાહ્મણ્યં યોઽવજાનીતે ધનં લબ્ધ્વેવ દુર્લભમ્॥ 13-5-16 (81428) દુષ્પ્રાપં ખલુ વિપ્રત્વં પ્રાપ્તં દુરનુપાલનમ્। દુરવાપમવાપ્યૈતન્નાનુતિષ્ઠન્તિ માનવાઃ॥ 13-5-17 (81429) એકારામો હ્યહં શક્ર નિર્ન્દ્વદ્વો નિષ્પરિગ્રહઃ। અહિંસાદમમાસ્થાય કથં નાર્હામિ વિપ્રતામ્॥ 13-5-18 (81430) દૈવં તુ કથમેતદ્વૈ યદહં માતૃદોષતઃ। એતામવસ્થાં સમ્પ્રાપ્તો ધર્મજ્ઞઃ સન્પુરન્દરં॥ 13-5-19 (81431) નૂનં દૈવં ન શક્યં હિ પૌરુષેણાતિવર્તિતુમ્। યદર્થં યત્નવાનેવ ન લભે વિપ્રતાં વિભો॥ 13-5-20 (81432) એવંગતે તુ ધર્મજ્ઞ દાતુમર્હસિ મે વરમ્। યદિ તેઽહમનુગ્રાહ્યઃ કિચિદ્વા સુકૃતં મમ॥ 13-5-21 (81433) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-5-22x (6759) વૃણીષ્વેતિ તદા પ્રાહ તતસ્તં બલવૃત્રહા। ચોદિતસ્તુ મહેન્દ્રેણ મતઙ્ગઃ પ્રાબ્રવીદિદમ્॥ 13-5-22 (81434) યથા કામવિહારી સ્યાં કામરૂપી વિહઙ્ગમઃ। બ્રહ્મક્ષત્રાવિરોધેન પૂજાં ચ પ્રાપ્નુયામહમ્॥ 13-5-23 (81435) યથા મમાક્ષયા કીર્તિર્ભવેચ્ચાપિ પુરન્દર। કર્તુમર્હસિ તદ્દેવ શિરસા ત્વાં પ્રસાદયે॥ 13-5-24 (81436) શક્ર ઉવાચ। 13-5-25x (6760) મતઙ્ગ ગમ્યતાં શીઘ્રમેવમેતદ્ભવિષ્યતિ। સ્ત્રિયઃ સર્વાસ્ત્વયા લોકે યક્ષ્યન્તે ભૂતિકર્મણિ॥ 13-5-25 (81437) છન્દોદેવ ઇતિ ખ્યાતઃ સ્ત્રીણાં પૂજ્યો ભવિષ્યસિ। કીર્તિશ્ચ તેઽતુલા વત્સ ત્રિષુ લોકેષુ યાસ્યતિ॥ 13-5-26 (81438) એવં તસ્મૈ વરં દત્ત્વા વાસવોઽન્તરધીયત। પ્રાણાંસ્ત્યક્ત્વા મતઙ્ગોપિ પ્રાપ તત્સ્થાનમુત્તમમ્॥ 13-5-27 (81439) એવમેવ પરં સ્થાનં મર્ત્યાનાં ભરતર્ષભ। બ્રાહ્મણ્યં નામ દુષ્પ્રાપમિન્દ્રેણોક્તં મહાત્મના॥ ॥ 13-5-28 (81440) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચમોધ્યાયઃ॥ 5 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-5-1 સહસ્રં વત્સરામ્॥ 7-5-7 અભિદ્રુત્ય ગત્વા॥ 7-5-8 પરિપન્થિભિઃ કામાદ્યૈશ્ચોરૈઃ સંવૃતમતો દુઃસંરક્ષ્યમપીત્યર્થઃ॥ 7-5-9 અપૂજયન્ બ્રાહ્મણ્યમિતિ શેષઃ॥ 7-5-10 બ્રાહ્મણેભ્યસ્તદ્દ્વારા દેવાદયસ્તૃપ્યન્તીત્યર્થઃ॥ 7-5-11 યદ્યદ્વાઞ્છતિ તત્તત્કુરુતે॥ 7-5-15 નાનુતિષ્ઠન્તિ તદુચિતાન્ શમદમાદીન્ન સેવન્તેઽતઃ પ્રાપ્તમપિ દુઃસંરક્ષ્યમિતિ ભાવઃ॥ 7-5-16 અવજાનીતે અવજ્ઞાં કરોતિ। ન રક્ષતીતિ યાવત્॥ 7-5-19 દૈવં પ્રાક્કર્મ। યત્ યતઃ એતાં અબ્રાહ્મણત્વરૂપામ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। બ્રાહ્મણ્યં યદિ દુષ્પ્રાપ્યં ત્રિભિર્વર્ણૈર્નરાધિપ। કથં પ્રાપ્તં મહારાજ ક્ષત્રિયેણ મહાત્મના॥ 13-6-1 (81441) વિશ્વામિત્રેણ ધર્માત્મન્બ્રાહ્મણત્વં નરર્ષભ। શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વેન તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-6-2 (81442) તેન હ્યમિતવીર્યેણ વસિષ્ઠસ્ય મહાત્મનઃ। હતં પુત્રશતં સદ્યસ્તપસાઽપિ પિતામહ॥ 13-6-3 (81443) યાતુધાનાશ્ચ બહવો રાક્ષસાસ્તિગ્મતેજસઃ। મન્યુનાઽઽવિષ્ટદેહેન સૃષ્ટાઃ કાલાન્તકોપમાઃ॥ 13-6-4 (81444) મહાન્કુશિકવંશશ્ચ બ્રહ્મર્ષિશતસંકુલઃ। સ્થાપિતો નરલોકેઽસ્મિન્વિદ્વદ્બ્રાહ્મણસંકુલઃ॥ 13-6-5 (81445) ઋતીકસ્યાત્મજશ્ચૈવ શુનઃશેપો મહાતપાઃ। વિમોક્ષિતો મહાસત્રાત્પશુતામપ્યુપાગતઃ॥ 13-6-6 (81446) હરિશ્ચન્દ્રક્રતૌ દેવાંસ્તોષયિત્વાઽઽત્મતેજસા। પુત્રતામનુસંપ્રાપ્તો વિશ્વામિત્રસ્ય ધીમતઃ॥ 13-6-7 (81447) નાભિવાદયતે જ્યેષ્ઠં દેવરાતં નરાધિપ। પુત્રાઃ પઞ્ચશતં ચાપિ શપ્તાઃ શ્વપચતાં ગતાઃ॥ 13-6-8 (81448) ત્રિશઙ્કુર્બન્ધુભિર્મુક્ત ઐક્ષ્વાકઃ પ્રીતિપૂર્વકમ્। અવાક્શિરાદિવં નીતો દક્ષિણામાશ્રિતોદિશમ્॥ 13-6-9 (81449) વિશ્વામિત્રસ્ય ભગિની નદી દેવર્ષિસેવિતા। કૌશિકીતિ કૃતા પુણ્યા બ્રહ્મર્ષિસુરસેવિતા॥ 13-6-10 (81450) તપોવિઘ્નકરી ચૈવ પઞ્ચચૂડા સુસંમતા। રમ્ભા નામાપ્સરાઃ શાપાદ્યસ્ય શૈલત્વમાગતા॥ 13-6-11 (81451) તથૈવાસ્ય ભયાદ્બદ્ધ્વા વસિષ્ઠઃ સલિલે પુરા। આત્માનં મઞ્જયઞ્શ્રીમાન્વિપાશઃ પુનરુત્થિતઃ॥ 13-6-12 (81452) તદાપ્રભૃતિ પુણ્યા હિ વિપાશાઽભૂન્મહાનદી। વિખ્યાતા કર્મણા તેન વસિષ્ઠસ્ય મહાત્મનઃ॥ 13-6-13 (81453) વશ્યશ્ચ ભગવાન્યેન દેવસેનાગ્રગઃ પ્રભુઃ। સ્તુતઃ પ્રીતમનાશ્ચાસીચ્છાપાચ્ચૈનમમુઞ્ચત॥ 13-6-14 (81454) ધ્રુવસ્યૌત્તાનપાદસ્ય બ્રહ્મર્ષીણાં તથૈવ ચ। મધ્યે જ્વલતિ યો નિત્યમુદીચીમાશ્રિતો દિશમ્॥ 13-6-15 (81455) તસ્યૈતાનિ ચ કર્માણિ તથાઽન્યાનિ ચ કૌરવ। ક્ષત્રિયસ્યેત્યતો જાતમિદં કૌહતૂલં મમ॥ 13-6-16 (81456) કિમેતદિતિ તત્ત્વેન પ્રબ્રૂહિ ભરતર્ષભ। દેહાન્તરમનાસાદ્ય કથં સ બ્રાહ્મણોઽભવત્॥ 13-6-17 (81457) એતત્તત્વેન મે તાત સર્વમાખ્યાતુમર્હસિ। મતઙ્ગસ્ય યથાતત્ત્વં તથૈવૈતદ્વદસ્વ મે॥ 13-6-18 (81458) સ્થાને મતઙ્ગો બ્રાહ્મણ્યં નાલભદ્ભરતર્ષભ। ચણ્ડાલયોનૌજાતો હિ કથં બ્રાહ્મણ્યમાપ્તવાન્॥ ॥ 13-6-19 (81459) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનદર્મપર્વણિ ષષ્ઠોઽધ્યાયઃ॥ 6 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-6-1 શુનઃશેષો દેવાંસ્તોષયિત્વા તૈર્મોક્ષિતઃ સન્પુત્રતાં વિશ્વામિત્રસ્યાનુસમ્પ્રાપ્ત ઇત્યુત્તરેણ સમ્બન્ધઃ॥ 7-6-8 નાભિવાદયતે ન નમસ્કુર્વન્તિ। અનુસ્વારલોષ આર્ષઃ। દેવરાતં દેવૈર્વિશ્વામિત્રાય દત્તં તેન ચ જ્યેષ્ઠં કૃતં સન્તમ્। શપ્તા યેનેતિ શેષઃ॥ 7-6-9 બન્ધુભિર્મુક્તઃ। વસિષ્ઠશાપેન ચણ્ડાલતાં ગતત્વાત્। દિવં યેન નીતઃ॥ 7-6-11 પઞ્ચ ચૂડાઃ વલયભેદા યસ્યાઃ સા॥ 7-6-14 ત્રિશઙ્કું યાજયન્વિશ્વામિત્રો વસિષ્ટપુત્રૈઃ શપ્તઃ શ્વપચસ્ય યાજકસ્ત્વં શ્વપચો ભવિષ્યસીતિ। તં શાપમૃતં કર્તું વિશ્વામિત્રઃ કસ્યાંચિદાપદિ શ્વજાઘનીં ચૌર્યેણાર્જયિત્વા પક્તુમારેભે। તામિન્દ્રઃ શ્યેનરૂપેણ હૃતવાન્। તાવતૈવાયં શાપાન્મુક્તો વવર્ષ ચેન્દ્ર ઇતિ। દેવસેનાનામગ્રગઃ શ્રેષ્ઠ ઇન્દ્રઃ॥ 7-6-15 જ્વલતિ તારારૂપેણ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। શ્રૂયતાં પાર્થ તત્ત્વેન વિશ્વામિત્રો યથા પુરા। બ્રાહ્મણત્વં ગતસ્તાત્ બ્રહ્મર્ષિત્વં તથૈવ ચ॥ 13-7-1 (81460) ભરતસ્યાન્વવાયે વૈ મિથિલો નામ પાર્થિવઃ। બભૂવ ભરતશ્રેષ્ઠ યજ્વા ધર્મભૃતાંવરઃ॥ 13-7-2 (81461) તસ્ય પુત્રો મહાનાસીઞ્જહ્નુર્નામ નરેશ્વરઃ। દુહિતૃત્વમનુપ્રાપ્તા ગઙ્ગા યસ્ય મહાત્મનઃ॥ 13-7-3 (81462) તસ્યાત્મજસ્તુલ્યગુણઃ સિન્ધુદ્વીપો મહાયશાઃ। સિન્ધુદ્વીપાચ્ચ રાજર્ષિર્બલાકાશ્વો મહાબલઃ॥ 13-7-4 (81463) વલ્લભસ્તસ્ય તનયઃ સાક્ષાદ્ધર્મ ઇવાપરઃ। કુશિકસ્તસ્ય તનયઃ સહસ્રાક્ષસમદ્યુતિઃ॥ 13-7-5 (81464) કુશિકસ્યાત્મજઃ શ્રીમાન્ગાધિર્નામ જનેશ્વરઃ। અપુત્રઃ પ્રસવેનાર્થી વનવાસમુપાવસત્॥ 13-7-6 (81465) કન્યા જજ્ઞે સુતાત્તસ્ય વને નિવસતઃ સતઃ। નામ્ના સત્યવતી નામ રૂપેણાપ્રતિમા ભુવિ॥ 13-7-7 (81466) તાં વવ્રે ભાર્ગવઃ શ્રીમાંશ્ચ્યવનસ્યાત્મસમ્ભવઃ। ઋચીક ઇતિ વિખ્યાતો વિપુલે તપસિ સ્થિતઃ॥ 13-7-8 (81467) સ તાં ન પ્રદદૌ તસ્મૈ ઋચીકાય મહાત્મને। દરિદ્ર ઇતિ મત્વા વૈ ગાધિઃ શત્રુનિબર્હણઃ॥ 13-7-9 (81468) પ્રત્યાખ્યાય પુનર્યાન્તમબ્રવીદ્રાજસત્તપ્રઃ। શુલ્કં પ્રદીયતાં મહ્યં તતો વત્સ્યસિ મે સુતામ્॥ 13-7-10 (81469) ઋચીક ઉવાચ। 13-7-11x (6761) કિં પ્રયચ્છામિ રાજેન્દ્ર તુભ્યં શુલ્કમહં નૃપ। દુહિતુર્બ્રૂહ્યસંસક્તો માઽભૂત્તત્ર વિચારણા॥ 13-7-11 (81470) ગાધિરુવાચ। 13-7-12x (6762) ચન્દ્રરશ્મિપ્રકાશાનાં હયાનાં વાતરહસામ્। એકતઃ શ્યામકર્ણાનાં સહસ્રં દાહ ભાર્ગવ॥ 13-7-12 (81471) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-7-13x (6763) તતઃ સ ભૃગુશાર્દૂલશ્ચ્યવનસ્યાત્મજઃ પ્રભુઃ। અબ્રવીદ્વરુણં દેવમાદિત્યં પતિમમ્ભસામ્॥ 13-7-13 (81472) એકતઃ શ્યામકર્ણાનાં હયાનાં ચન્દ્રવર્ચસામ્। સહસ્રં વાતવેગાનાં ભિક્ષે ત્વાં દેવસત્તમ॥ 13-7-14 (81473) તથેતિ વરુણો દેવ આદિત્યો ભૃગુસત્તમમ્। ઉવાચ યત્ર તે ચ્છન્દસ્તત્રોત્થાસ્યન્તિ વાજિનઃ॥ 13-7-15 (81474) ધ્યાતમાત્રે ઋચીકેન હયાનાં ચન્દ્રવર્ચસામ્। ગઙ્ગાજલાત્સમુત્તસ્થૌ સહસ્રં વિપુલૌજસામ્॥ 13-7-16 (81475) અદૂરે કાન્યકુબ્જસ્ય ગઙ્ગાયાસ્તીરમુત્તમમ્। અશ્વતીર્થં તદદ્યાપિ માનવાઃ પરિચક્ષતે॥ 13-7-17 (81476) તતો વૈ ગાધયે તાત સહસ્રં વાજિનાં શુભમ્। ઋચીકઃ પ્રદદૌ પ્રીતઃ શુલ્કાર્થં તપતાં વરઃ॥ 13-7-18 (81477) તતઃ સ વિસ્મિતો રાજા ગાધિઃ શાપભયેન ચ। દદૌ તાં સમલઙ્કૃત્ય કન્યાં ભૃગુસુતાય વૈ॥ 13-7-19 (81478) જગ્રાહ વિધિવત્પાણિં તસ્યા બ્રહ્મર્ષિસત્તમઃ। સા ચ તં પતિમાસાદ્ય પરં હર્ષમવાપ હ॥ 13-7-20 (81479) સ તુતોષ ચ બ્રહ્મર્ષિસ્તસ્યા વૃત્તેન ભારત। છન્દયામાસ ચૈવૈનાં વરેણ વરવર્ણિનીમ્॥ 13-7-21 (81480) માત્રે તત્સર્વમાચખ્યૌ સા કન્યા રાજસત્તમ। અથતામબ્રવીન્માતા સુતાં કિઞ્ચિદવાઙ્મુખીમ્॥ 13-7-22 (81481) મમાપિ પુત્રિ ભર્તા તે પ્રસાદં કર્તુમર્હતિ। અપત્યસ્ય પ્રદાનેન સમર્થશ્ચ મહાતપાઃ॥ 13-7-23 (81482) તતઃ સા ત્વરિતં ગત્વા તત્સર્વં પ્રત્યવેદયત્। માતુશ્ચિકીર્ષિતં રાજન્ઋચીકસ્તામથાબ્રવીત્॥ 13-7-24 (81483) ગુણવન્તં ચ પુત્રં વૈ ત્વં ચ સાઽથ જનિષ્યથ। જનન્યાસ્તવ કલ્યાણિ મા ભૂદ્વૈ પ્રણયોઽન્યથા॥ 13-7-25 (81484) તવ ચૈવ ગુણશ્લાઘી પુત્ર ઉત્પત્સ્યતે મહાન્। અસ્મદ્વંશકરઃ શ્રીમાંસ્તવ ભ્રાતા ચ વંશકૃત્॥ 13-7-26 (81485) ઋતુસ્નાતા ચ સાઽશ્વત્થં ત્વં ચ વૃક્ષમુદુમ્બરમ્। પરિષ્વજેતં કલ્યાણિ તત ઇષ્ટમવાપ્સ્યથઃ॥ 13-7-27 (81486) ચરુદ્વયમિદં ચૈવ મન્ત્રપૂતં શુચિસ્મિતે। ત્વં ચ સા ચોપભુઞ્જીતં તતઃ પુત્રાવવાપ્સ્યથઃ॥ 13-7-28 (81487) તતઃ સત્યવતી હૃષ્ટા માતરં પ્રત્યભાષત। યદૃચીકેન કથિતં તચ્ચાચખ્યૌ ચરુદ્વયમ્॥ 13-7-29 (81488) તામુવાચ તતો માતા સુતાં સત્યવતીં તદા। પુત્રિ પૂર્વોપપન્નાયાઃ કુરુષ્વ વચનં મમ॥ 13-7-30 (81489) ભર્ત્રા ય એષ દત્તસ્તે ચરુર્મન્ત્રપુરસ્કૃતઃ। એનં પ્રયચ્છ મહ્યં ત્વં મદીયં ત્વં ગૃહાણ ચ॥ 13-7-31 (81490) વ્યત્યાસં વૃક્ષયોશ્ચાપિ કરવાવ શુચિસ્મિતે। યદિ પ્રમાણં વચનં મમ માતુરનિન્દિતે॥ 13-7-32 (81491) સ્વમપત્યં વિશિષ્ટં હિ સર્વ ઇચ્છત્યનાવિલમ્। વ્યક્તં ભગવતા ચાત્ર કૃતમેવં ભવિષ્યતિ॥ 13-7-33 (81492) તતો મે ત્વચ્ચરૌ ભાવઃ પાદપે ચ સમુધ્યમે। કથં વિશિષ્ટો ભ્રાતા મે ભવેદિત્યેવ ચિન્તય 13-7-34 (81493) તથાચ કૃતવત્યૌ તે માતા સત્યવતી ચ સા। અથ ગર્ભાવનુપ્રાપ્તે ઉભે તે વૈ યુધિષ્ઠિર॥ 13-7-35 (81494) દૃષ્ટ્વા ગર્ભમનુપ્રાપ્તાં ભાર્યાં સ ચ મહાનૃષિઃ। ઉવાચ તાં સત્યવતીં દુર્મના ભૃગુસત્તમઃ॥ 13-7-36 (81495) વ્યત્યાસેનોપયુક્તસ્તે ચરુર્વ્યક્તં ભવિષ્યતિ। વ્યત્યાસઃ પાદપે ચાપિ સુવ્યક્તં તે કૃતઃ શુભે॥ 13-7-37 (81496) મયા હિ વિશ્વં યદ્બ્રાહ્મ ત્વચ્ચરૌ સન્નિવેશિતમ્। ક્ષત્રવીર્યં ચ સકલં ચરૌ તસ્યા નિવેશિતમ્॥ 13-7-38 (81497) ત્રૈલોક્યવિખ્યાતગુણં ત્વં વિપ્રં જનયિષ્યસિ। સા ચ ક્ષત્રં વિશિષ્ટં વૈ તત એતત્કૃતં મયા॥ 13-7-39 (81498) વ્યત્યાસસ્તુ કૃતો યસ્માત્ત્વયા માત્રા ચ તે શુભે। તસ્માત્સા બ્રાહ્મણં શ્રેષ્ઠં માતા તે જનયિષ્યતિ॥ 13-7-40 (81499) ક્ષત્રિયં તૂગ્રકર્માણં ત્વં ભદ્રે જનયિષ્યસિ। ન હિ તે તત્કૃતં સાધુ માતૃસ્નેહેન ભામિનિ॥ 13-7-41 (81500) સા શ્રુત્વા શોકસંતપ્તા પપાત વરવર્ણિની। ભૂમૌ સત્યવતી રાજંશ્છિન્નેવ રુચિરા લતા॥ 13-7-42 (81501) પ્રતિલભ્ય ચ સા સઞ્જ્ઞાં શિરસા પ્રણિપત્ય ચ। ઉવાચ ભાર્યા ભર્તારં ગાધેયી ભાર્ગવર્ષભમ્॥ 13-7-43 (81502) પ્રસાદયન્ત્યાં ભાર્યાયાં મયિ બ્રહ્મવિદાંવર। પ્રસાદં કુરુ વિપ્રર્ષે ન મે સ્યાત્ત્રત્રિયઃ સુતઃ॥ 13-7-44 (81503) કામં મમોગ્રકર્મા વૈ પૌત્રો ભવિતુમર્હતિ। ન તુ મે સ્યાત્સુતો બ્રહ્મન્નેષ મે દીયતાં વરઃ॥ 13-7-45 (81504) એવમસ્ત્વિતિ હોવાચ સ્વાં ભાર્યાં સુમહાતપાઃ। તતઃ સા જનયામાસ જમદગ્નિં સુતં શુભમ્॥ 13-7-46 (81505) વિશ્વામિત્રં ચાજનયદ્ગાધિભાર્યા યશસ્વિની। ઋષેઃ પ્રસાદાદ્રાજેન્દ્ર બ્રહ્મર્ષિ બ્રહ્મવાદિનમ્॥ 13-7-47 (81506) તતો બ્રાહ્મણતાં યાતો વિશ્વામિત્રો મહાતપાઃ। ક્ષત્રિયઃ સોઽપ્યથ તથા બ્રહ્મવંશસ્ય કારકઃ॥ 13-7-48 (81507) તસ્ય પુત્રા મહાત્માનો બ્રહ્મવંશવિવર્ધનાઃ। તપસ્વિનો બ્રહ્મવિદો ગોત્રકર્તાર એવ ચ॥ 13-7-49 (81508) મધુચ્છન્દશ્ચ ભગવાન્દેવરાતશ્ચ વીર્યવાન્। અક્ષીણશ્ચ શકુન્તશ્ચ બભ્રુઃ કાલપથસ્તથા॥ 13-7-50 (81509) યાજ્ઞવલ્ક્યશ્ચ વિખ્યાતસ્તથા સ્થૂણો મહાવ્રતઃ। ઉલૂકો યમદૂતશ્ચ તથર્ષિઃ સૈન્ધવાયનઃ॥ 13-7-51 (81510) પર્ણજઙ્ઘશ્ચ ભગવાન્ગાવલશ્ચ મહાનૃષિઃ। ઋષિર્વજ્રસ્તથા ખ્યાતઃ સાલઙ્કાયન એવ ચ॥ 13-7-52 (81511) લીલાઢ્યો નારદશ્ચૈવ તથા કૂર્ચામુખઃ સ્મૃતઃ। વાદુલિર્મુસલશ્ચૈવ વક્ષોગ્રીવસ્તથૈવ ચ। 13-7-53 (81512) આઙ્ઘ્રિકો નૈકદૃક્ચૈવ શિલાયૂપઃ સિતઃ શુચિઃ। ચક્રકો મારુતન્તવ્યો વાતઘ્નોઽથાશ્વલાયનઃ॥ 13-7-54 (81513) શ્યામાયનોઽથ ગાર્ગ્યશ્ચ જાબાલિઃ સુશ્રુતસ્તથા। કારીષિરથ સંશ્રુત્યઃ પરપૌરવતન્તવઃ॥ 13-7-55 (81514) મહાનૃષિશ્ચ કપિલસ્તથર્ષિસ્તાડકાયનઃ। તથૈવ ચોપગહનસ્તથર્ષિશ્ચાસુરાયણઃ॥ 13-7-56 (81515) માર્દમર્ષિર્હિરણ્યાક્ષો જઙ્ગારિર્બાભ્રવાયણિઃ। ભૂતિર્વિભૂતિઃ સૂતશ્ચ સુરકૃત્તુ તથૈવ ચ॥ 13-7-57 (81516) અરાલિર્નાચિકશ્ચૈવ ચામ્પેયોજ્જયનૌ તથા। નવતન્તુર્બકનખઃ સેયનો યતિરેવ ચ॥ 13-7-58 (81517) અમ્ભોરુદશ્ચારુમત્સ્યઃ શિરીષી ચાથ ગાર્દભિઃ। ઊર્જયોનિરુદાપેક્ષી નારદી ચ મહાનૃષિઃ। વિશ્વામિત્રાત્મજાઃ સર્વે મુનયો બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 13-7-59 (81518) તથૈવ ક્ષત્રિયો રાજન્વિશ્વામિત્રો મહાતપાઃ। ઋચીકેનાહિતં બ્રહ્મ પરમેતદ્યુધિષ્ઠિર॥ 13-7-60 (81519) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં તત્વેન ભરતર્ષભ। વિશ્વામિત્રસ્ય વૈ જન્મ સોમસૂર્યાગ્નિતેજસઃ॥ 13-7-61 (81520) યત્રયત્ર ચ સન્દેહો ભૂયસ્તે રાજસત્તમ। તત્રતત્ર ચ માં બ્રૂહિ ચ્છેત્તાઽસ્મિ તવ સંશયાન્॥ ॥ 13-7-62 (81521) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તમોઽધ્યાયઃ॥ 7 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-7-1 બ્રાહ્મણેષ્વપિ ઋષિત્વં મન્ત્રદ્રષ્ટૃત્વં ગોત્રપ્રવર્તકત્વં વા॥ 7-7-2 ભરતસ્યાન્વયે ચૈવાજમીઢ ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-7-5 પિપ્પલસ્તસ્ય તનય ઇતિ ય, પાઠઃ। પલ્લવસ્તસ્યેતિ ટ. પાઠઃ॥ 7-7-6 પ્રસવેન સોમાભિષવનિમિત્તેન। અર્થી પુત્રાર્થી॥ 7-7-7 સુતાત્ સોમા ભિષવોપલક્ષિકતાદ્યજ્ઞાત્॥ 7-7-8 ભાર્ગવો ભૃગોર્ગોત્રાપત્યમ્॥ 7-7-10 વત્સ્યસિ ઉદ્વાહેન પ્રાપ્સ્યસિ॥ 7-7-11 અસંસક્તો નિઃસંશયઃ॥ 7-7-13 આદિત્યમદિતેઃ પુત્રમ્॥ 7-7-15 વરેણ પુત્રં તે દાસ્યામીત્યનુગ્રહેણ॥ 7-7-30 પૂર્વોપપન્નાયા ભર્તુઃ સમ્બન્ધાત્પૂર્વમુપપન્નાયાઃ ગુરુત્વેન પ્રાપ્તાયાસ્તવ ભર્ત્રપેક્ષયાહં ગરીયસીત્યર્થઃ। પુત્રિ પૂર્વપ્રપન્નાયા ઇતિ ટ.ધ પાઠઃ॥ 7-7-44 ક્ષત્રિયઃ ક્ષત્રિયવદુગ્રક્રમા॥ 7-7-53 ઊર્ઘ્વલિર્મુસલશ્ચેતિ ટ.ધ.પાઠ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। શ્રુતં મે મહદાખ્યાનમેતત્કુરુકુલોદ્વહ। સુદુષ્પ્રાપં યદ્બ્રવીષિ બ્રાહ્મણ્યં વદતાંવર॥ 13-8-1 (81522) વિશ્વામિઇત્રો મહારાજ રાજા બ્રાહ્મણતાં ગતઃ। કથિતં ભવતા સર્વં વિસ્તરેણ પિતામહ॥ 13-8-2 (81523) તચ્ચ રાજન્મયા સર્વં શ્રુતં બુદ્ધિમતાંવર। આગમો હિ પરોઽસ્માકં ત્વત્તઃ કૌરવનન્દન॥ 13-8-3 (81524) વીતહવ્યશ્ચ નૃપતિઃ શ્રુતો મે વિપ્રતાં ગતઃ। તદેવ તાવદ્ગાઙ્ગેય શ્રોતુમિચ્છામ્યહં વિભો॥ 13-8-4 (81525) સ કેન કર્મણા પ્રાપ્તો બ્રાહ્મણ્યં રાજસત્તમઃ। વરેણ તપસા વાઽપિ તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-8-5 (81526) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-8-6x (6764) શૃણુ રાજન્યથા રાજા વીતહવ્યો મહાયશાઃ। રાજર્ષિર્દુર્લભં પ્રાપ્તો બ્રાહ્મણ્યં લોકસત્કૃતમ્॥ 13-8-6 (81527) મનોર્મહાત્મનસ્તાત પ્રજા ધર્મેણ શાસતઃ। બભૂવ પુત્રો ધર્માત્મા શર્યાતિરિતિ વિશ્રુતઃ॥ 13-8-7 (81528) તસ્યાન્વવાયે દ્વૌ રાજન્રાજાનૌ સમ્બભૂવતુઃ। હૈહયસ્તાલજઙ્ઘશ્ચ વત્સેષુ જયતાંવર॥ 13-8-8 (81529) હૈહયસ્ય તુ રાજેન્દ્ર દશસુ સ્ત્રીષુ ભારત। શતં બભૂવ પુત્રાણાં શૂરાણામનિવર્તિનામ્। તુલ્યરૂપપ્રભાવાનાં બલિનાં યુદ્ધશાલિનામ્॥ 13-8-9 (81530) ધનુર્વેદે ચ વેદે ચ સર્વત્રૈવ કૃતશ્રમાઃ॥ 13-8-10 (81531) કાશિષ્વપિ નૃપો રાજન્દિવોદાસપિતામહઃ। હર્યશ્વ ઇતિ વિખ્યાતો બભૂવ જયતાંવરઃ॥ 13-8-11 (81532) સ વીતહવ્યદાયાદૈરાગત્ય પુરુષર્ષભ। ગઙ્ગાયમુનયોર્મધ્યે સઙ્ગ્રામે વિનિપાતિતઃ॥ 13-8-12 (81533) તં તુ હત્વા નરપતિં હૈહયાસ્તે મહારથાઃ। પ્રતિજગ્મુઃ પુરીં રમ્યાં વત્સાનામકુતોભયાઃ॥ 13-8-13 (81534) હર્યશ્વસ્ય ચ દાયાદઃ કાશિરાજોઽભ્યષિચ્યત। સુદેવો દેવસંકાશઃ સાક્ષાદ્ધર્મ ઇવાપરઃ॥ 13-8-14 (81535) સ પાલયામાસ મહીં ધર્માત્મા કાશિનન્દનઃ। તૈર્વીતહવ્યૈરાગત્ય યુધિ સર્વૈર્વિનિર્જિતઃ॥ 13-8-15 (81536) તમથાજૌ વિનિર્જિત્ય પ્રતિજગ્મુર્યથાગતમ્। સૌદેવિસ્ત્વથ કાશીશોદિવોદાસોઽભ્યષિચ્યત॥ 13-8-16 (81537) દિવોદાસસ્તુ વિજ્ઞાય વીર્ય તેષાં યતાત્મનામ્। વારાણસીં મહાતેજા નિર્મમે શક્રશાસનાત્॥ 13-8-17 (81538) વિપ્રક્ષત્રિયસમ્બાધાં વૈશ્યશૂદ્રસમાકુલામ્। નૈકદ્રવ્યોચ્ચયવતીં સમૃદ્ધવિપણાપણામ્॥ 13-8-18 (81539) ગઙ્ગાયા ઉત્તરે કૂલે વપ્રાન્તે રાજસત્તમ્॥ ગોમત્યા દક્ષિણે કૂલે શક્રસ્યેવામરાવતીમ્। 13-8-19 (81540) તત્ર તં રાજશાર્દૂલં નિવસન્તં મહીપતિમ્। આગત્ય હૈહયા ભૂયઃ પર્યધાવન્ત ભારત॥ 13-8-20 (81541) સ નિષ્ક્રમ્ય દદૌ યુદ્ધં તેભ્યો રાજા મહાબલઃ। દેવાસુરસમં ઘોરં દિવોદાસો મહાદ્યુતિઃ॥ 13-8-21 (81542) સ તુ યુદ્ધે મહારાજ દિનાનાં દશતીર્દશ। હતવાહનભૂયિષ્ઠસ્તતો દૈન્યમુપાગમત્॥ 13-8-22 (81543) હતયોધસ્તતો રાજન્ક્ષીણકોશશ્ચક ભૂમિપઃ। દિવોદાસઃ પુરીં ત્યક્ત્વા પલાયનપરોઽભવત્॥ 13-8-23 (81544) ગત્વાઽઽશ્રમપદં રમ્યં ભરદ્વાજસ્ય ધીમતઃ। જગામ શરણં રાજા કૃતાઞ્જલિરરિંદમ્॥ 13-8-24 (81545) તમુવાચ ભરદ્વાજો જ્યેષ્ઠઃ પુત્રો બૃહસ્પતેઃ। પુરોધાઃ શીલસમ્પન્નો દિવોદાસં મહીપતિમ્॥ 13-8-25 (81546) કિમાગમનકૃત્યં તે સર્વં પ્રબૂહિ મે નૃપ। યત્તે પ્રિયં તત્કરિષ્યે ન મેઽત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 13-8-26 (81547) રાજોવાચ। 13-8-27x (6765) ભગવન્વૈતહવ્યૈર્મે યુદ્ધે વંશઃ પ્રણાશિતઃ। અહમેકઃ પરિદ્યૂનો ભવન્તં શરણં ગતઃ॥ 13-8-27 (81548) શિષ્યસ્નેહેન ભગવંસ્ત્વં માં રક્ષિતુમર્હસિ। એકશેષઃ કૃતો વંશો મમ તૈઃ પાપકર્મભિઃ॥ 13-8-28 (81549) તમુવાચ મહાભાગો ભરદ્વાજઃ પ્રતાપવાન્। ન ભેતવ્યં ન ભેતવ્યં સૌદેવ વ્યેતુ તે ભયમ્॥ 13-8-29 (81550) અહમિષ્ટિં કરિષ્યામિ પુત્રાર્થં તે વિશામ્પતે। વીતહવ્યસહસ્રાણિ યેન ત્વં પ્રહરિષ્યસિ॥ 13-8-30 (81551) તત ઇષ્ટિં ચકારર્ષિસ્તસ્ય વૈ પુત્રકામિકીમ્। અથાસ્ય તનયો જજ્ઞે દૈવોદાસઃ પ્રતર્દનઃ॥ 13-8-31 (81552) સ જાતમાત્રો વવૃધે સમાઃ સદ્યસ્ત્રયોદશ। વેદં ચાપિ જગૌ કૃત્સ્નં ધનુર્વેદં ચ ભારત॥ 13-8-32 (81553) યોગેન ચ *****વિષ્ટો ભરદ્વાજેન ધીમતા। કૃત્સ્નં હિ તેજો યલ્લોકે તદેતદ્દેહમાવિશત્॥ 13-8-33 (81554) તતઃ સ કવચી ધન્વી સ્તૂયમાનઃ સુરર્ષિભિઃ। બન્દિભિર્વન્દ્યમાનશ્ચ બભૌ સૂર્ય ઇવોદિતઃ॥ 13-8-34 (81555) સ રથી બદ્ધનિસ્ત્રિંશો બભૌ દીપ્ત ઇવાનલઃ। પ્રયયૌ સ ધનુર્ધુન્વન્વિવર્ષિષુરિવામ્બુદઃ॥ 13-8-35 (81556) તં દૃષ્ટ્વા પરમં હર્ષં સુદેવતનયો યયૌ। મેને ચ મનસા દગ્ધાન્વૈતહવ્યાન્સ પાર્થિવઃ॥ 13-8-36 (81557) તતોસૌ યૌવરાજ્યે ચ સ્થાપયિત્વા પ્રતર્દનમ્। કૃતકૃત્યં તદાઽઽત્માનં સ રાજા પ્રત્યપદ્યત॥ 13-8-37 (81558) તતસ્તુ વૈતહવ્યાનાં વધાય સ મહીપતિઃ। પુત્રં પ્રસ્થાપયાસાસ પ્રતર્દનમરિંદમમ્॥ 13-8-38 (81559) સરથઃ સ તુ સંતીર્ય ગઙ્ગામાશુ પરાક્રમી। પ્રયયૌ વીતહવ્યાનાં પુરીં પરપુરંજયઃ॥ 13-8-39 (81560) વૈતહવ્યાસ્તુ સંશ્રુત્ય રથઘોષં સમુદ્ધતમ્। નિર્યયુર્નગરાકારૈ રથૈઃ પરરથારુજૈઃ॥ 13-8-40 (81561) નિષ્ક્રમ્ય તે નરવ્યાઘ્રા દંશિતાશ્ચિત્રયોધિનઃ। પ્રતર્દનં સમાજગ્મુઃ શરવર્ષૈરુદાયુધાઃ॥ 13-8-41 (81562) શસ્ત્રૈશ્ચ વિવિધાકારૈ રથૌઘૈશ્ચ યુધિષ્ઠિર। અભ્યવર્ષન્ત રાજાનં હિમવન્તમિવામ્બુદાઃ॥ 13-8-42 (81563) અસ્ત્રૈરસ્ત્રાણિ સંવાર્ય તેષાં રાજા પ્રતર્દનઃ। જઘાન તાન્મહાતેજા વજ્રાનલસમૈઃ શરૈઃ॥ 13-8-43 (81564) કૃત્તોત્તમાઙ્ગાસ્તે રાજન્ભલ્લૈઃ શતસહસ્રશઃ। અપતન્રુધિરાર્દ્રાઙ્ગા નિકૃત્તા ઇવ કિંશુકાઃ॥ 13-8-44 (81565) હતેષુ તેષુ સર્વેષુ વીતહવ્યઃ સુતેષ્વથ। પ્રાદ્રવન્નગરં હિત્વા ભૃગોરાશ્રમમપ્યુત॥ 13-8-45 (81566) યયૌ ભૃગું ચ શરણં વીતહવ્યો નરાધિપઃ। અભયં ચ દદૌ તસ્મૈ વીતહવ્યાય ભાર્ગવઃ। આસનં શિષ્યમધ્યે ચ ભૃગુરન્યત્સમાદિશત્॥ 13-8-46 (81567) અથાનુપદમેવાશુ તત્રાગચ્છત્પ્રતર્દનઃ। સ પ્રાપ્ય ચાશ્રમપદં દિવોદાસાત્મજોઽબ્રવીત્॥ 13-8-47 (81568) ભોભો કેઽત્રાશ્રમે સન્તિ ભૃગોઃ શિષ્યા મહાત્મનઃ। દ્રષ્ટુમિચ્છે મુનિમહં તસ્યાચક્ષત મામિતિ॥ 13-8-48 (81569) સ તં વિદિત્વા તુ ભૃગુર્નિશ્ચક્રામાશ્રમાત્તદા। પૂજયામાસ ચ તતો વિધિના નૃપસત્તમમ્॥ 13-8-49 (81570) ઉવાચ ચૈનં રાજેન્દ્ર કિં કાર્યં બ્રૂહિ પાર્થિવ। સ ચોવાચ નૃપસ્તસ્મૈ યદાગમનકારણમ્॥ 13-8-50 (81571) રાજોવાચ। 13-8-51x (6766) અયં બ્રહ્મન્નિતો રાજા વીતહવ્યો વિસર્જ્યતામ્। અસ્ય પુત્રૈર્હિ મે કૃત્સ્નો બ્રહ્મન્વંશઃ પ્રણાશિતઃ॥ 13-8-51 (81572) ઉત્સાદિતશ્ચ વિષયઃ કાશીનાં રત્નસઞ્ચયઃ। એતસ્ય વીર્યદૃપ્તસ્ય હતં પુત્રશતં મયા। અસ્યેદાનીં વધાદદ્ય ભવિષ્યામ્યનૃણઃ પિતુઃ॥ 13-8-52 (81573) તમુવાચ કૃપાવિષ્ટો ભૃગુર્ધર્મભૃતાંવરઃ। નેહાસ્તિ ક્ષત્રિયઃ કશ્ચિત્સર્વે હીમે દ્વિજાતયઃ॥ 13-8-53 (81574) એતત્તુ વચનં શ્રુત્વા ભૃગોસ્તથ્યં પ્રતર્દનઃ। પાદાવુપસ્પૃશ્ય શનૈઃ પ્રહૃષ્ટો વાક્યમબ્રવીત્॥ 13-8-54 (81575) એવમપ્યસ્મિ ભગવન્કૃતકૃત્યો ન સંશયઃ। ય એષ રાજા વીર્યેણ સ્વજાતિં ત્યાજિતો મયા॥ 13-8-55 (81576) અનુજાનીહિ માં બ્રહ્મન્ધ્યાયસ્વ ચ શિવેન મામ્। ત્યાજિતો હિ મયા જાતિમેવ રાજા ભૃગૂદ્વહ॥ 13-8-56 (81577) તતસ્તેનાભ્યનુજ્ઞાતો યયૌ રાજા પ્રતર્દનઃ। યથાગતં મહારાજ મુક્ત્વા વિષમિવોરગઃ॥ 13-8-57 (81578) ભૃગોર્વચનમાત્રેણ સ ચ બ્રહ્મર્ષિતાં ગતઃ। વીતહવ્યો મહારાજ બ્રહ્મવાદિત્વમેવ ચ॥ 13-8-58 (81579) તસ્ય ગૃત્સમદઃ પુત્રો રૂપેણેન્દ્ર ઇવાપરઃ। શક્રસ્ત્વમિતિ યો દૈત્યૈર્નિગૃહીતઃ કિલાભવત્॥ 13-8-59 (81580) ઋગ્વેદે વર્તતે ચાગ્ર્યા શ્રુતિર્યસ્ય મહાત્મનઃ। યત્ર ગૃત્સમદો રાજન્બ્રાહ્મણૈઃ સ મહીયતે॥ 13-8-60 (81581) સ બ્રહ્મચારી વિપ્રર્ષિઃ શ્રીમાન્ગૃત્સમદોઽભવત્। પુત્રો ગૃત્સમદસ્યાપિ વિપ્રઃ સાવૈનસોઽભવત્॥ 13-8-61 (81582) સાવૈનસસ્ય પુત્રો વૈ વિતસ્ત્યસ્તસ્ય ચાત્મજઃ। વિતસ્ત્યસ્ય સુતસ્તસ્ય શિવસ્તશ્ચાત્મજોઽભવત્॥ 13-8-62 (81583) શ્રવાસ્તસ્ય સુતશ્ચર્ષિઃ શ્રવસશ્ચાભવત્તમઃ। તમસશ્ચ પ્રકાશોઽભૂત્તનયો દ્વિજસત્તમઃ॥ 13-8-63 (81584) પ્રકાશસ્ય ચ વાગિન્દ્રો બભૂવ જયતાંવરઃ। તસ્યાત્મજશ્ચ પ્રમિતિર્વેદવેદાઙ્ગપારગઃ॥ 13-8-64 (81585) ઘૃતાચ્યાં તસ્ય પુત્રસ્તુ રુરુર્નામોદપદ્યત। પ્રમદ્વરાયાં તુ રુરોઃ પુત્રઃ સમુદપદ્યત। શુનકો નામ વિપ્રર્ષિર્યસ્ય પુત્રોઽથ શૌનકઃ॥ 13-8-65 (81586) એવં વિપ્રત્વમગમદ્વીતહવ્યો નરાધિપઃ। ભૃગોઃ પ્રસાદાદ્રાજેન્દ્ર ક્ષત્રિયઃ ક્ષત્રિયર્ષભ॥ 13-8-66 (81587) એષ તે કથિતો વંશો રાજન્ગાર્ત્સમદો મયા। વિસ્તરેણ મહારાજ કિમન્યદનુપૃચ્છસિ॥ ॥ 13-8-67 (81588) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટમોઽધ્યાયઃ॥ 8 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-8-7 શય્યાતિરિતિ વિશ્રુત ઇતિ ટ.ઘ.પાઠઃ॥ 7-8-10 તે ચેતિ શેષઃ॥ 7-8-12 વીતહવ્યદાયાદૈઃ। હૈહયસ્યૈવ નામાન્તરં વીતહવ્ય ઇતિ તત્પુત્રૈઃ॥ 7-8-13 વત્સાનાં વત્સવંશ્યાનાં રાજ્ઞામ્॥ 7-8-19 વપ્રાન્તે તટસમીપે॥ 7-8-22 દશતીર્દશ સહસ્રમિત્યર્થઃ॥ 7-8-27 પરિદ્યૂનઃ સર્વતોનિરસ્તઃ॥ 7-8-32 સદ્યો વવૃધે ત્રયોદશવાર્ષિકોઽભૂત્ સદ્યશ્ચ વેદાન્ જગૌ॥ 7-8-33 યોગેન યોગબલેન॥ 7-8-48 તસ્ય તંપ્રતિ માં આગતં આચક્ષત કથયત॥ 7-8-58 આખ્યાયિકાતાત્પર્થમાહ ભૃગોરિતિ॥ 7-8-60 યત્ર ગાર્ત્સમદં બ્રહ્મ બ્રાહ્મણૈઃ સમુદાહૃતમ્। ઇતિ ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સર્વસાસ્ત્રવિશારદ। દૈવે પુરુષકારે ચ કિંસ્વિચ્છ્રેષ્ઠતરં ભવેત્॥ 13-9-1 (81589) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-9-2x (6767) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। વસિષ્ઠસ્ય ચ સંવાદં બ્રહ્મણશ્ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-9-2 (81590) દૈવમાનુષયોઃ કિંસ્વિત્કર્મણોઃ શ્રેષ્ઠમિત્યુત। પુરા વસિષ્ઠો ભગવાન્પિતામહમપૃચ્છત॥ 13-9-3 (81591) તતઃ પદ્મોદ્ભવો રાજન્દેવદેવઃ પિતામહઃ। ઉવાચ મધુરં વાક્યમર્થવદ્ધેતુભૂષિતમ્॥ 13-9-4 (81592) `બીજતો હ્યઙ્કુરોત્પત્તિરઙ્કુરાત્પર્ણસમ્ભવઃ। પર્ણાન્નાલાઃ પ્રસૂયન્તે નાલાત્સ્કન્ધઃ પ્રવર્તતે॥ 13-9-5 (81593) સ્કન્ધાત્પ્રવર્તતે પુષ્પં પુષ્પાત્સંવર્ધતે ફલમ્। ફલાન્નિર્વર્તતે બીજં બીજાત્સ્યાત્સમ્ભવઃ પુનઃ'॥ 13-9-6 (81594) નાબીજં જાયતે કિઞ્ચિન્ન બીજેને વિના ફલમ્। બીજાદ્બીજં પ્રભવતિ નાબીજં વિદ્યતે ફલમ્॥ 13-9-7 (81595) યાદૃશં વપતે બીજં ક્ષેત્રમાસાદ્ય વાપકઃ। સુકૃતે દુષ્કૃતે વાઽપિ તાદૃશં લભતે ફલમ્॥ 13-9-8 (81596) યથા બીજં વિના ક્ષેત્રમુપ્તં ભવતિ નિષ્ફલમ્। તથા પુરુષકારેણ વિના દૈવં ન સિધ્યતિ॥ 13-9-9 (81597) ક્ષેત્રં પુરુષકારસ્તુ દૈવં બીજમુદાહૃતમ્। ક્ષેત્રબીજસમાયોગાત્તતઃ સસ્યં સમૃદ્ધ્યતે॥ 13-9-10 (81598) કર્મણઃ ફલનિર્વૃત્તિં સ્વયમશ્નાતિ કારકઃ। પ્રત્યક્ષં દૃશ્યતે લોકે કૃતસ્યાપ્યકૃતસ્ય ચ॥ 13-9-11 (81599) શુભેન કર્મણા સૌખ્યં દુઃખં પાપેન કર્મણા। કૃતં સર્વત્ર લભતે નાકૃતં ભુજ્યતે ક્વચિત્॥ 13-9-12 (81600) કૃતી સર્વત્ર લભતે પ્રતિષ્ઠાં ભાગ્યવીક્ષિતઃ। અકૃતી લભતે ભ્રષ્ટઃ ક્ષતે ક્ષારાવસેચનમ્॥ 13-9-13 (81601) તપસા રૂપસૌભાગ્યં રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ। પ્રાપ્યતે કર્મણા સર્વં ન દૈવાદકૃતાત્મના॥ 13-9-14 (81602) તથા સ્વર્ગશ્ચ ભોગશ્ચ નિષ્ઠા યા ચ મનીષિતા। સર્વં પુરુષકારેણ કૃતેનેહોપલભ્યતે॥ 13-9-15 (81603) જ્યોતીંષિ ત્રિદશા નાગા યક્ષાશ્ચન્દ્રાર્કમારુતાઃ। સર્વે પુરુષકારેણ માનુષ્યાદ્દેવતાં ગતાઃ॥ 13-9-16 (81604) અર્થો વા મિત્રવર્ગો વા ઐશ્વર્યં વા કુલાન્વિતમ્। શ્રીશ્ચાપિ દુર્લભા ભોક્તું તથૈવાકૃતકર્મભિઃ॥ 13-9-17 (81605) શૌચેન લભતે વિપ્રઃ ક્ષત્રિયો વિક્રમેણ તુ। વૈશ્યઃ પુરુષકારેણ શૂદ્રઃ શુશ્રૂષયા શ્રિયમ્॥ 13-9-18 (81606) નાદાતારં ભજન્ત્યર્થા ન ક્લીબં નાપિ નિષ્ક્રિયમ્। નાકર્મશીલં નાશૂરં તથા નૈવાતપસ્વિનમ્॥ 13-9-19 (81607) યેન લોકાસ્ત્રયઃ સૃષ્ટા દૈત્યાઃ સર્વાશ્ચ દેવતાઃ। સ એષ ભગવાન્વિષ્ણુઃ સમુદ્રે તપ્યતે તપઃ॥ 13-9-20 (81608) સ્વં ચેત્કર્મફલં ન સ્યાત્સર્વમેવાફલં ભવેત્। લોકો દૈવં સમાલક્ષ્ય ઉદાસીનો ભવેદ્યદિ॥ 13-9-21 (81609) અકૃત્વા માનુષં કર્મ યો દૈવમનુવર્તતે। વૃથા શ્રામ્યતિ સમ્પ્રાપ્ય પતિં ક્લીબમિવાઙ્ગના॥ 13-9-22 (81610) ન તથા માનુષે લોકે ફલમસ્તિ શુભાશુભે। યથા ત્રિદશલોકે હિ ફલમલ્પેન જાયતે॥ 13-9-23 (81611) કૃતઃ પુરુષકારસ્તુ દૈવમેવાનુવર્તતે। ન દૈવમકૃતે કિઞ્ચિત્કસ્યચિદ્દાતુમર્હતિ॥ 13-9-24 (81612) યથા સ્થાનાન્યનિત્યાનિ દૃશ્યન્તે દૈવતેષ્વપિ। કથં કર્મ વિના દૈવં સ્થાસ્યતિ સ્થાપયિષ્યતઃ॥ 13-9-25 (81613) ન દૈવતાનિ લોકેઽસ્મિન્વ્યાપારં યાન્તિ કસ્યચિત્। વ્યાસઙ્ગં જનયન્ત્યુગ્રમાત્માભિભવશઙ્કયા॥ 13-9-26 (81614) ઋષીણાં દેવતાનાં ચ સદા ભવતિ વિગ્રહઃ। કસ્ય વાચા હ્યદૈવં સ્યાદ્યતો દૈવં પ્રવર્તતે॥ 13-9-27 (81615) કથં તસ્ય સમુત્પત્તિર્યતો દૈવં પ્રવર્તતે। એવં ત્રિદશલોકેઽપિ પ્રાપ્યતે પરમં સુખમ્॥ 13-9-28 (81616) આત્મૈવ હ્યાત્મનો બન્ધુરાત્મૈવ રિપુરાત્મનઃ। આત્મૈવ હ્યાત્મનઃ સાક્ષી કૃતસ્યાપ્યકૃતસ્ય ચ॥ 13-9-29 (81617) કૃતં ચ વિકૃતં કિઞ્ચિત્સિદ્ધ્યતે ગુરુકર્મણા। સુકૃતં દુષ્કૃતં કર્મ અકૃતાર્થં પ્રપદ્યતે॥ 13-9-30 (81618) દેવાનાં શરણં પુણ્યં સર્વં પુણ્યૈરવાપ્યતે। પુણ્યહીનં નરં પ્રાપ્ય કિં દૈવં પ્રકરિષ્યતિ॥ 13-9-31 (81619) પુરા યયાતિર્વિભ્રષ્ટશ્ચ્યાવિતઃ પતિતઃ ક્ષિતૌ। પુનરારોપિતઃ સ્વર્ગં દૌહિત્રૈઃ પુણ્યકર્મભિઃ॥ 13-9-32 (81620) પુરૂરવાશ્ચ રાજર્ષિર્દ્વિજૈરભિહિતઃ પુરા। ઐલ ઇત્યભિવિખ્યાતઃ સ્વર્ગં પ્રાપ્તો મહીપતિઃ॥ 13-9-33 (81621) અશ્વમેધાદિભિર્યજ્ઞૈઃ સત્કૃતઃ કોસલાધિપઃ। મહર્ષિશાપાત્સૌદાસઃ પુરુષાદત્વમાગતઃ॥ 13-9-34 (81622) અશ્વત્થામા ચ રામશ્ચ મુનિપુત્રૌ ધનુર્ધરૌ। ન ગચ્છતઃ સ્વર્ગલોકં વેદદૃષ્ટેન કર્મણા॥ 13-9-35 (81623) વસુર્યજ્ઞશતૈરિષ્ટ્વા દ્વિતીય ઇવ વાસવઃ। મિથ્યાભિધાનેનૈકેન રસાતલતલં ગતઃ॥ 13-9-36 (81624) બલિર્વૈરોચનિર્બદ્ધો ધર્મપાશેન દૈવતૈઃ। વિષ્ણોઃ પુરુષકારેણ પાતાલસદનઃ કૃપઃ॥ 13-9-37 (81625) શક્રસ્યાથ રથોપસ્થે વિષ્ઠિતો જનમેજયઃ। દ્વિજસ્ત્રીણાં વધં કૃત્વા કિં દૈવેન ન વારિતઃ॥ 13-9-38 (81626) અજ્ઞાનાદ્બ્રાહ્મણં હત્વા સ્પૃષ્ટો બાલવધેન ચ। વૈશમ્પાયનવિપ્રર્ષિઃ કિં દૈવેન ન વારિતઃ॥ 13-9-39 (81627) ગોપ્રદાનેન મિથ્યા ચ બ્રાહ્મણેભ્યો મહામખે। પુરા નૃગશ્ચ રાજર્ષિઃ કૃકલાસત્વમાગતઃ॥ 13-9-40 (81628) ધુન્ધુમારશ્ચ રાજર્ષિઃ સત્રેષ્વેવ જરાં ગતઃ। પ્રીતિદાયં પરિત્યજ્ય સુષ્વાપ સ ગિરિવ્રજે॥ 13-9-41 (81629) પાણ્ડવાનાં હૃતં રાજ્યં ધાર્તરાષ્ટ્રૈર્મહાબલૈઃ। પુનઃ પ્રત્યાહૃતં ચૈવ ન દૈવાદ્ભુજસંશ્રયાત્॥ 13-9-42 (81630) તપોનિયમસંયુક્તા મુનયઃ સંશિતવ્રતાઃ। કિં તે દૈવબલાચ્છાપમુત્સૃજન્તે ન કર્મણા॥ 13-9-43 (81631) પાપમુત્સૃજતે લોકે સર્વં પ્રાપ્ય સુદુર્લભમ્। લોભમોહસમાપન્નં ન દૈવં ત્રાયતે નરમ્॥ 13-9-44 (81632) યથાઽઽગ્નિઃ પવનોદ્ભૂતઃ સુસૂક્ષ્મોઽપિ મહાન્ભવેત્। તથા કર્મસમાયુક્તં દૈવં સાધુ વિવર્ધતે॥ 13-9-45 (81633) યથા તૈલક્ષયાદ્દીપઃ પ્રમ્લાનિમુપગચ્છતિ। તથા કર્મક્ષયાદ્દૈવં પ્રમ્લાનિમુપગચ્છતિ॥ 13-9-46 (81634) વિપુલમપિ ધનૌઘં પ્રાપ્ય ભોગાન્ત્રિયો વા પુરુષ ઇહ ન શક્તઃ કર્મહીનો હિ ભોક્તુમ્। સુવિહિતમપિ ચાર્થં દૈવતે રક્ષ્યમાણં પુરુષ ઇહ મહાત્મા પ્રાપ્નુતે નિત્યયુક્તઃ॥ 13-9-47 (81635) વ્યયગુમપિ સાધું કર્મણા સંશ્રયન્તે ભવતી મનુજલોકાદ્દૈવલોકો વિશિષ્ટઃ। બહુતરસુસમૃદ્ધ્યા માનુષાણાં ગૃહાણિ પિતૃવનભવનાભં દૃશ્યતે ચામરાણામ્॥ 13-9-48 (81636) ન ચ ફલતિ વિકર્મા જીવલોકે ન દૈવં વ્યપનયતિ વિમાર્ગં નાસ્તિ દૈવે પ્રભુત્વમ્। ગુરુમિવ કૃતમગ્ર્યં કર્મ સંયાતિ દૈવં નયતિ પુરુષકારઃ સઞ્ચિતસ્તત્રતત્ર॥ 13-9-49 (81637) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં મયા વૈ મુનિસત્તમ। ફલં પુરુષકારસ્ય સદા સંદૃશ્ય તત્ત્વતઃ॥ 13-9-50 (81638) અભ્યુત્થાનેન દૈવસ્ય સમારબ્ધેન કેનચિત્। વિધિના કર્મણા ચૈવ સ્વર્ગમાર્ગમવાપ્નુયાત્॥ ॥ 13-9-51 (81639) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ નવમોઽધ્યાયઃ॥ 9 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-9-13 નાકૃતી લભતેઽભીષ્ટં ક્ષિતિઃ ક્ષીરાવસેચનમિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-9-16 ચન્દ્રાર્કતારકા ઇતિ ધ.પાઠઃ। 7-9-18 લભતે શ્રિયમિતિ સર્વત્ર સમ્બન્ધઃ॥ 7-9-24 અકૃતે કર્માભાવે સતિ॥ 7-9-26 વ્યાપારં પુણ્યરૂપં યાન્તિ અનુમોદન્તે। ઉગ્રં ધર્મવિઘ્નકરમ્। એવં સઞ્જનયન્ત્યુગ્રા આત્મનિર્ભયશઙ્કયેતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-9-27 યદ્યપ્યેવં કર્મપરત્વં દેવર્ષીણામસ્તિ તથાપિ અદૈવં દૈવાભાવો ન વક્તું શક્ય ઇત્યર્થઃ॥ 7-9-28 યતો યસ્માદ્દૈવં પ્રવર્તતે તસ્ય કર્મણોઽપિ દૈવં વિના કથમુત્પત્તિઃ સ્યાન્ન કથમપિ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કર્મણાં ચ સમસ્તાનાં ફલિનાં ભરતર્ષભ। ફલાનિ મહતાં શ્રેષ્ટ પ્રબ્રૂહિ પરિપૃચ્છતઃ॥ 13-10-1 (81640) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-10-2x (6768) હન્ત તે કથયિષ્યામિ યન્માં પૃચ્છસિ ભારત। રહસ્યં યદૃષીણાં તુ તચ્છૃણુષ્વ યુધિષ્ઠિર। યા ગતિઃ પ્રાપ્યતે યેન પ્રેત્યભાવે ચિરેપ્સિતા॥ 13-10-2 (81641) યેનયેન શરીરેણ યદ્યત્કર્મ કરોતિ યઃ। તેનતેન શરીરેણ તત્તત્ફલમુપાશ્નુતે॥ 13-10-3 (81642) યસ્યાંયસ્યામવસ્થાયાં યત્કરોતિ શુભાશુભમ્। તસ્યાંતસ્યામવસ્થાયાં ભુઙ્ક્તે જન્મનિજન્મનિ॥ 13-10-4 (81643) ન નશ્યતિ કૃતં કર્મ ચિત્તપઞ્ચેન્દ્રિયૈરિહ। તે હ્યસ્ય સાક્ષિણો નિત્યં ષષ્ઠ આત્મા શુભાશુભે॥ 13-10-5 (81644) ચક્ષુર્દદ્યાન્મનો દદ્યાદ્વાચં દદ્યાચ્ચ સૂનૃતામ્। અનુવ્રજેદુપાસીત સ યજ્ઞઃ પઞ્ચદક્ષિણઃ॥ 13-10-6 (81645) યો દદ્યાદપરિક્લિષ્ટમન્નમધ્વનિ વર્તતે। શ્રાન્તાયાદૃષ્ટપૂર્વાય તસ્ય પુણ્યફલં મહત્॥ 13-10-7 (81646) સ્થણ્ડિલેષુ શયાનાનાં ગૃહાણિ શયનાનિ ચ। ચીરવલ્કલસંવીતે વાસાંસ્યાભરણાનિ ચ॥ 13-10-8 (81647) વાહનાનિ ચ યાનાનિ યોગાત્મનિ તપોધને। અગ્નીનુપશયાનસ્ય રાજ્ઞઃ પૌરુષમેવ ચ॥ 13-10-9 (81648) રસાનાં પ્રતિસંહારે સૌભાગ્યમનુગચ્છતિ। આમિષપ્રતિસંહારે પશૂન્પુત્રાંશ્ચ વિન્દતિ॥ 13-10-10 (81649) અવાક્શિરાસ્તુ યો લમ્બેદુદવાસં ચ યો વસેત્। મણ્ડૂકશાયી ચ નરો લભતે ચેપ્સિતાં ગતિમ્॥ 13-10-11 (81650) પાદ્યમાસનમેવાથ દીપમન્નં પ્રતિશ્રયમ્। દદ્યાદતિથિપૂજાર્થં સ યજ્ઞઃ પઞ્ચદક્ષિણઃ॥ 13-10-12 (81651) વીરાસનં વીરશય્યાં વીરસ્થાનમુપાસતઃ। અક્ષયાસ્તસ્ય વૈ લોકાઃ સર્વકામગમાસ્તથા॥ 13-10-13 (81652) ધનં લભેત દાનેન મૌનેનાજ્ઞાં વિશાંપતે। ઉપભોગાંશ્ચ તપસા બ્રહ્મચર્યેણ જીવિતમ્॥ 13-10-14 (81653) રૂપમૈશ્વર્યમારોગ્યમહિંસાફલમશ્નુતે। ફલમૂલાશિનો રાજ્યં સ્વર્ગઃ પર્ણાશિનાં ભવેત્॥ 13-10-15 (81654) પ્રાયોપવેશિનો રાજન્સર્વત્ર સુખમુચ્યતે। ગવાઢ્યઃ શાકદીક્ષાયાં સ્વર્ગગામી તૃણાશનઃ॥ 13-10-16 (81655) સ્ત્રિયસ્ત્રિષવણં સ્નાત્વા વાયું પીત્વા ક્રતું લભેત્। સ્વર્ગં સત્યેન લભતે દીક્ષયા કુલમુત્તમમ્॥ 13-10-17 (81656) સલિલાશી ભવેદ્યસ્તુ સદાગ્નિઃ સંસ્કૃતો દ્વિજઃ। મરુત્સાધયતો રાજ્યં નાકપૃષ્ઠમનાશિને॥ 13-10-18 (81657) ઉપવાસં ચ દીક્ષાયામભિષેકં ચ પાર્થિવ। કૃત્વા દ્વાદશવર્ષાણિ વીરસ્થાનાદ્વિશિષ્યતે॥ 13-10-19 (81658) અધીત્ય સર્વવેદાન્વૈ સદ્યો દુઃખાદ્વિમુચ્યતે। `તત્પાઠધારણાત્સ્વર્ગમર્થજ્ઞાનાત્પરાં ગતિમ્॥ 13-10-20 (81659) વિતૃષ્ણાનાં વેદજપાત્સ્વર્ગમોક્ષફલં સ્મૃતમ્।' માનસં હિ ચરન્ધર્મ સ્વર્ગલોકમુપાશ્નુતે॥ 13-10-21 (81660) યા દુસ્ત્યજા દુર્મતિભિર્યા ન જીર્યતિ જીર્યતઃ। યોસૌપ્રાણાન્તિકોરોગસ્તાંતૃષ્ણાં ત્યજતઃ સુખં॥ 13-10-22 (81661) યથા ધેનુસહસ્રેષુ વત્સો વિન્દતિ માતરમ્। એવં પૂર્વકૃતં કર્મ કર્તારમનુગચ્છતિ॥ 13-10-23 (81662) અચોદ્યમાનાનિ યથા પુષ્પાણિ ચ ફલાનિ ચ। સ્વકાલં નાતિવર્તન્તે તથા કર્મ પુરાકૃતમ્॥ 13-10-24 (81663) જીર્યન્તિ જીર્યતઃ કેશા દન્તા જીર્યન્તિ જીર્યતઃ। ચક્ષુઃ શ્રોત્રે ચ જીર્યેતે તૃષ્ણૈકા ન તુ જીર્યતે॥ 13-10-25 (81664) યેન પ્રીણન્તિ પિતરસ્તેન પ્રીતઃ પ્રજાપતિઃ। માતા ચ યેન પ્રીણાતિ પૃથિવી તેન પૂજિતા। યેન પ્રીણાત્યુપાધ્યાયસ્તેન સ્યાદ્બ્રહ્મ પૂજિતમ્॥ 13-10-26 (81665) સર્વે તસ્યાદૃતા ધર્મા યસ્યૈતે ત્રય આદૃતાઃ। અનાદૃતાસ્તુ યસ્યૈતે સર્વાસ્તસ્યાફલાઃ ક્રિયાઃ॥ 13-10-27 (81666) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-10-28x (6769) ભીષ્મસ્યૈતદ્વચઃ શ્રુત્વા વિસ્મિતાઃ કુરુપુઙ્ગવાઃ। આસન્પ્રહૃષ્ટમનસઃ પ્રીતિમન્તોઽભવંસ્તદા॥ 13-10-28 (81667) યન્મન્ત્રે ભવતિ વૃથોપયુજ્યમાને યત્સોમે ભવતિ વૃથાઽભિષૂયમાણે। યચ્ચાગ્નૌ ભવતિ વૃથાઽભિહૂયમાને તત્સર્વં ભવતિ વૃથાઽભિધીયમાને॥ 13-10-29 (81668) ઇત્યેતદૃષિણા પ્રોક્તમુક્તવાનસ્મિ ભારત। શુભાશુભફલપ્રાપ્તૌ કિમતઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 13-10-30 (81669) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દશમોઽધ્યાયઃ॥ 10 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-10-2 ગતિઃ ફલમ્। યેન કર્મણા। પ્રેત્યભાવે મરણોત્તરં દેહાન્તરપ્રાપ્તૌ॥ 7-10-5 અસ્ય કર્તુઃ॥ 7-10-6 દદ્યાદભ્યાગતાયેતિ શેષઃ॥ 7-10-8 વાનપ્રસ્થધર્માણાં ફલાન્યાહ સ્થણ્ડિલેષ્વિત્યાદિના॥ 7-10-9 યોગાત્મનિ યોગયુક્તચિત્તે॥ 7-10-11 સતતં ચૈકશાયી યઃ સ ઇતિ ઝ.પાઠઃ। તત્ર એકશાયી બ્રહ્મચર્યવાન્॥ 7-10-13 વીરા આસતેઽસ્મિન્નિતિ વીરાસનં રણદેશં ઉપેત્ય વીરશય્યાં તત્ર દીર્ઘનિદ્રાં ચ પ્રાપ્ય વીરસ્થાનં સ્વર્ગલોકમ્॥ 7-10-14 આજ્ઞામવિચ્છિન્નામિતિ શેષઃ। તપસા કૃચ્છ્રાદિના જીવિતમાયુઃ॥ 7-10-16 શાકદીક્ષાયાં શાકમાત્રાશનનિયમે॥ 7-10-17 ક્રતું સંકલ્પં સત્યસંકલ્પત્વમિતિ યાવત્। દીક્ષયા યજ્ઞેન॥ 7-10-18 સદાગ્નિઃ અવિચ્છિન્નાગ્નિહોત્રઃ॥ 7-10-19 અભિષેકં તીર્થાટનમ્। વીરસ્થાનાત્સ્વર્ગાદપિ વિશિષ્યતે॥ 7-10-22 માનસં ધર્મં વિવૃણોતિ યેતિ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। આનૃશંસ્યસ્ય ધર્મજ્ઞ ગુણાન્ભક્તજનસ્ય ચ। શ્રોતુમિચ્છામિ ધર્મજ્ઞ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-11-1 (81670) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-11-2x (6770) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। વાસવસ્ય ચ સંવાદં શુકસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 13-11-2 (81671) વિષયે કાશિરાજસ્ય ગ્રામાન્નિષ્ક્રમ્ય લુબ્ધકઃ। સવિષં કાણ્ડમાદાય મૃગયામાસ વૈ મૃગમ્॥ 13-11-3 (81672) તત્ર ચામિષલુબ્ધેન લુબ્ધકેન મહાવને। અવિદૂરે મૃગાન્દૃષ્ટ્વા બાણઃ પ્રતિસમાહિતઃ॥ 13-11-4 (81673) તેન દુર્વારિતાસ્ત્રેણ નિમિત્તચપલેષુણા। મહાન્વનતરુસ્તત્ર વિદ્ધો મૃગજિઘાંસયા॥ 13-11-5 (81674) સ તીક્ષ્ણવિષદિગ્ધેન શરેણાતિબલાત્ક્ષતઃ। ઉત્સૃજ્ય ફલપત્રાણિ પાદપઃ શોષમાગતઃ॥ 13-11-6 (81675) તસ્મિન્વૃક્ષે તથાભૂતે કોટરેષુ ચિરોષિતઃ। ન જહાતિ શુકો વાસં તસ્ય ભક્ત્યા વનસ્પતેઃ॥ 13-11-7 (81676) નિષ્પ્રચારો નિરાહારો ગ્લાનઃ શિથિલવાગપિ। કૃતજ્ઞઃ સહ વૃક્ષેણ ધર્માત્મા સોપ્યશુષ્યત॥ 13-11-8 (81677) તમુદારં મહાસત્વમતિમાનુષચેષ્ટિતમ્। સમદુઃખસુખં દૃષ્ટ્વા વિસ્મિતઃ પાકશાસનઃ॥ 13-11-9 (81678) તતશ્ચિન્તામુપગતઃ શક્રઃ કથમયં દ્વિજઃ। તિર્યગ્યોનાવસમ્ભાવ્યમાનૃશંસ્યમવસ્થિતઃ॥ 13-11-10 (81679) અથવા નાત્ર ચિત્રં હીત્યભવદ્વાસવસ્ય તુ। પ્રાણિનામપિ સર્વેષાં સર્વં સર્વત્ર દૃશ્યતે॥ 13-11-11 (81680) તતો બ્રાહ્મણવેષેણિ માનુષં રૂપમાસ્થિતઃ। અવતીર્ય મહીં શક્રસ્તં પક્ષિણમુવાચ હ॥ 13-11-12 (81681) શુક ભો પક્ષિણાંશ્રેષ્ઠ દાક્ષેયી સુપ્રજાસ્ત્વયા। પૃચ્છે ત્વાં શુકમેનં ત્વં કસ્માન્ન ત્યજસિ દ્રુમમ્॥ 13-11-13 (81682) અથ પૃષ્ટઃ શુકઃ પ્રાહ મૂર્ધ્ના સમભિવાદ્ય તમ્। સ્વાગતં દેવરાજ ત્વં વિજ્ઞાતસ્તપસા મયા॥ 13-11-14 (81683) તતો દશશતાક્ષેણ સાધુસાધ્વિતિ ભાષિતમ્। અહો વિજ્ઞાનમિત્યેવં મનસા પૂજિતસ્તતઃ॥ 13-11-15 (81684) તમેવં શુભકર્માણં શુકં પરમધાર્મિકમ્। જાનન્નપિ ચ તત્પાપં પપ્રચ્છ બલસૂદનઃ॥ 13-11-16 (81685) નિષ્પત્રમફલં શુષ્કમશરણ્યં પતત્ત્રિણામ્। કિમર્થં સેવસે વૃક્ષં યદા મહદિદં વનમ્॥ 13-11-17 (81686) અન્યેઽપિ બહવો વૃક્ષાઃ પત્રસંછન્નકોટરાઃ। શુભાઃ પર્યાપ્તસઞ્ચારા વિદ્યન્તેઽસ્મિન્મહાવને॥ 13-11-18 (81687) ગતાયુષમસામર્થ્યં ક્ષીણસારં હતશ્રિયમ્। વિમૃશ્ય પ્રજ્ઞયા ધીર જહીમં હ્યસ્થિરં દ્રુમમ્॥ 13-11-19 (81688) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-11-20x (6771) તદુપશ્રુત્ય ધર્માત્મા શુકઃ શક્રેણ ભાષિતમ્। સુદીર્ઘમતિનિઃશ્વસ્ય દીનો વાક્યમુવાચ હ॥ 13-11-20 (81689) અનતિક્રમણીયાનિ દૈવતાનિ શચીપતે। યત્રાભવંસ્તત્ર ભવાંસ્તન્નિબોધ સુરાધિપ॥ 13-11-21 (81690) અસ્મિન્નહં દ્રુમે જાતઃ સાધુભિશ્ચ ગુણૈર્યુતે। ચાલભાવેન સઙ્ગુપ્તઃ શત્રુભિશ્ચ ન ધર્ષિતઃ॥ 13-11-22 (81691) કિમનુક્રોશ્યં વૈફલ્યમુત્પાદયસિ મેઽનઘ। `અનુરક્તસ્ય ભક્તસ્ય સંસ્પૃશે ન ચ પાવકમ્।' આનૃશંસ્યાભિયુક્તસ્ય ભક્તસ્યાનન્યગસ્ય ચ॥ 13-11-23 (81692) અનુક્રોશો હિ સાધૂનાં મહદ્ધર્મસ્ય લક્ષણમ્। અનુક્રોશશ્ચ સાધૂનાં સદા પ્રીતિં પ્રયચ્છતિ॥ 13-11-24 (81693) ત્વમેવ દૈવતૈઃ સર્વૈઃ પૃચ્છ્યસે ધર્મસંશયાત્। અતસ્ત્વં દેવદેવાનામાધિપત્યે પ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 13-11-25 (81694) નાર્હસે માં સહસ્રાક્ષ દ્રુમં ત્યાજયિતું ચિરાત્। સમસ્થમુપજીવન્વૈ વિષમસ્થં કથં ત્યજેત્॥ 13-11-26 (81695) તસ્ય વાક્યેન સૌમ્યેન હર્ષિતઃ પાકશાસનઃ। શુકં પ્રોવાચ ધર્મજ્ઞમાનૃશંસ્યેન તોષિતઃ॥ 13-11-27 (81696) વરં વૃણીષ્વેતિ તદા સ ચ વવ્રે વરં શુકઃ। આનૃશંસ્યપરો નિત્યં તસ્ય વૃક્ષસ્ય સમ્ભવમ્॥ 13-11-28 (81697) વિદિત્વા ચ દૃઢાં ભક્તિં તાં શુકે શીલસમ્પદમ્। પ્રીતઃ ક્ષિપ્રમથો વૃક્ષમમૃતેનાવસિક્તવાન્॥ 13-11-29 (81698) તતઃ ફલાનિ પત્રાણિ શાખાશ્ચાપિ મનોહરાઃ। શુકસ્ય દૃઢભક્તિત્વાચ્છ્રીમત્તાં પ્રાપ સ દ્રુમઃ॥ 13-11-30 (81699) શુકશ્ચ કર્મણા તેન આનૃશંસ્યકૃતેન વૈ। આયુષોન્તે મહારાજ પ્રાપ શક્રસલોકતામ્॥ 13-11-31 (81700) એવમેવ મનુષ્યેન્દ્ર ભક્તિમન્તં સમાશ્રિતઃ। સર્વાર્થસિદ્ધિં લભતે શુકં પ્રાપ્ય યથા દ્રુમઃ॥ ॥ 13-11-32 (81701) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકાદશોઽધ્યાયઃ॥ 11 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-11-3 વિષયે દેશે। કાણ્ડં બાણમ્॥ 7-11-4 તત્ર મૃગયાયામ્॥ 7-11-5 દુર્વારિતાસ્ત્રેણ દુર્વાર્યશસ્ત્રેણ। નિમિત્તાલ્લક્ષ્યાચ્ચપલશ્ચલિત ઇષુર્યસ્ય તેન। નિમિત્તવિફલેષુણેતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-11-6 દિગ્ધેન લિપ્તેન॥ 7-11-10 દ્વિજઃ પક્ષી। આનૃશંસ્ય પરદુઃખેન દુઃખિત્વમ્॥ 7-11-11 સર્વેષાં નૃતિર્યગાદીનામ્। સર્વત્ર જાતૌ। સર્વં કૃપાઽનૈષ્ટુર્યાદિકં દૃશ્યતે ઇતિ વાસવસ્ય બુદ્ધિરભવદિતિ સમ્બન્ધઃ॥ 7-11-13 દાક્ષેયો દક્ષદૌહિત્રી શુકીનામ॥ 7-11-14 તપસા જ્ઞાનદૃષ્ટ્યા॥ 7-11-23 અનુક્રોશ્ય કૃપાયિત્વા। વૈફલ્યં જન્મન ઇતિ શેષઃ॥ 7-11-25 સંશયાત્ સંશયં પ્રાપ્ય। અતઃ સંશયચ્છેત્તૃત્વાત્॥ 7-11-28 સમ્ભવં સમ્યગૌશ્વર્યં વરં વવ્રે॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। યથૈવ તે નમસ્કાર્યાઃ પ્રોક્તાઃ શક્રેણ માનદ। એતન્મે સર્વમાચક્ષ્વ યેભ્યઃ સ્પૃહયસે નૃપઃ॥ 13-12-1 (81702) ઉત્તમાપદ્ગતસ્યાપિ યત્ર તે વર્તતે મનઃ। મનુષ્યલોકે સર્વસ્મિન્યદમુત્રેહ ચાપ્યુત॥ 13-12-2 (81703) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-12-3x (6772) સ્પૃહયામિ દ્વિજાતિભ્યો યેષાં બ્રહ્મ પરં ધનમ્। યેષાં સંપ્રત્યયઃ સ્વર્ગસ્તપઃસ્વાધ્યાયસાધનમ્॥ 13-12-3 (81704) યેષાં બાલાશ્ચ વૃદ્ધાશ્ચ પિતૃપૈતામહીં ધુરમ્। ઉદ્વહન્તિ ન સીદન્તિ તેભ્યો વૈ સ્પૃહયામ્યહમ્॥ 13-12-4 (81705) વિદ્યાસ્વભિવિનીતાનાં દાન્તાનાં મૃદુભાષિણામ્। શ્રુતવૃત્તોપપન્નાનાં સદાઽક્ષરવિદાં સતામ્॥ 13-12-5 (81706) સંસત્સુ વદતાં તાત હંસાનામિવ સઙ્ઘશઃ। મઙ્ગલ્યરૂપા રુચિરા દિવ્યજીમૂતનિઃસ્વનાઃ॥ 13-12-6 (81707) સમ્યગુચ્ચરિતા વાચઃ શ્રૂયન્તે હિ યુધિષ્ઠિર। શુશ્રૂષમાણે નૃપતૌ પ્રેત્ય ચેહ સુખાવહાઃ॥ 13-12-7 (81708) યે ચાપિ તેષાં શ્રોતારઃ સદા સદસિ સમ્મતાઃ। વિજ્ઞાનગુણસમ્પન્નાસ્તેભ્યશ્ચ સ્પૃહયામ્યહમ્॥ 13-12-8 (81709) સુસંસ્કૃતાનિ પ્રયતાઃ શુચીનિ ગુણવન્તિ ચ। દદત્યન્નાનિ તૃપ્ત્યર્થં બ્રાહ્મણેભ્યો યુધિષ્ઠર। યે ચાપિ સતતં રાજંસ્તેભ્યશ્ચ સ્પૃહયામ્યહમ્॥ 13-12-9 (81710) શક્યં હ્યેવાહવે યોદ્ધું ન દાતુમનસૂયિતુમ્॥ 13-12-10 (81711) શૂરા વીરાશ્ચ શતશઃ સન્તિ લોકે યુધિષ્ઠિર। તેષાં સંખ્યાયમાનાનાં દાનશૂરો વિશિષ્યતે॥ 13-12-11 (81712) `ભદ્રં તુ જન્મ સમ્પ્રાપ્ય ભૂયો બ્રાહ્મણકો ભવેત્। બન્ધુમધ્યે કુલે જાતઃ સુદુરાપમવાપ્નુયાત્॥' 13-12-12 (81713) ધન્યઃ સ્યાં યદ્યહં ભૂયઃ સૌમ્યબ્રાહ્મણકોપિ વા। કુલે જાતો ધર્મગતિસ્તપોવિદ્યાપરાયણઃ॥ 13-12-13 (81714) ન મે ત્વત્તઃ પ્રિયતરો લોકેઽસ્મિન્પાણ્ડુનન્દન। ત્વત્તશ્ચાપિ પ્રિયતરા બ્રાહ્મણા એવ ભારત॥ 13-12-14 (81715) યથા મમ પ્રિયતમાસ્ત્વત્તો વિપ્રાઃ કુરૂત્તમ। તેન સત્યેન ગચ્છેયં લોકાન્યત્ર સ શન્તનુઃ॥ 13-12-15 (81716) ન મે પિતા પ્રિયતરો બ્રહ્મણેભ્યસ્તથાઽભવત્। ન મે પિતુઃ પિતા વાઽપિ યે ચાન્યેઽપિ સુહૃઞ્જનાઃ॥ 13-12-16 (81717) ન હિ મે વૃજિનં કિઞ્ચિદ્વિદ્યતે બ્રાહ્મણેષ્વિહ। અણુ વા યદિ વા સ્થૂલં વિદ્યતે સાધુકર્મસુ॥ 13-12-17 (81718) કર્મણા મનસા વાઽપિ વાચા વાઽપિ પરંતપ। યન્મે કૃતં બ્રાહ્મણેભ્યસ્તેનાદ્ય ન તપામ્યહમ્॥ 13-12-18 (81719) બ્રહ્મણ્ય ઇતિ મામાહુસ્તયા વાચાઽસ્મિ તોષિતઃ। એતદેવ પવિત્રેભ્યઃ સર્વેભ્યઃ પરમં સ્મૃતમ્॥ 13-12-19 (81720) પશ્યામિ લોકાનમલાઞ્શુચીન્બ્રાહ્મણતોષણાત્। તેષુ મે તાત ગન્તવ્યમહ્નાય ચ ચિરાય ચ॥ 13-12-20 (81721) યથા ભર્ત્રાશ્રયો ધર્મઃ સ્ત્રીણાં લોકે યુદિષ્ઠિર। સ દેવઃ સા ગતિર્નાન્યા ક્ષત્રિયસ્ય તથા દ્વિજાઃ॥ 13-12-21 (81722) ક્ષત્રિયઃ શતવર્ષી ચ દશવર્ષી દ્વિજોત્તમઃ। પિતાપુત્રૌ ચ વિજ્ઞેયૌ તયોર્હિ બ્રાહ્મણો ગુરુઃ॥ 13-12-22 (81723) નારી તુ પત્યભાવે વૈ દેવરં કુરુતે પતિમ્। પૃથિવી બ્રાહ્મણાલાભે ક્ષત્રિયં કુરુતે પતિમ્॥ 13-12-23 (81724) `બ્રાહ્મણાનુજ્ઞયા ગ્રાહ્યં રાજ્યં ચ સપુરોહિતૈઃ। તદ્રક્ષણેન સ્વર્ગોઽસ્ય તત્કોપાન્નરકોઽક્ષયઃ॥' 13-12-24 (81725) પુત્રવચ્ચૈવ તે રક્ષ્યા ઉપાસ્યા ગુરુવચ્ચ તે। અગ્નિવચ્ચોપચાર્યા વૈ બ્રાહ્મણાઃ કુરુસત્તમ્॥ 13-12-25 (81726) ઋજુન્સતઃ સત્યશીલાન્સર્વભૂતહિતે રતાન્। આશીવિષાનિવ ક્રુદ્ધાન્દ્વિજાન્પરિચરેત્સદા॥ 13-12-26 (81727) તેજસસ્તપસશ્ચૈવ નિત્યં બિભ્યેદ્યુધિષ્ઠિર। ઉભે ચૈતે પરિત્યાજ્યે તેજશ્ચૈવ તપસ્તથા॥ 13-12-27 (81728) વ્યવસાયસ્તયોઃ શીઘ્રમુભયોરેવ વિદ્યતે। હન્યુઃ ક્રુદ્ધા મહારાજ બ્રાહ્મણા યે તપસ્વિનઃ॥ 13-12-28 (81729) `દૂરતો માતૃવત્પૂજ્યા વિપ્રદારાઃ સુરક્ષયા। અકોપનાપરાધેન ભૂયો નરકમશ્નુતે॥ 13-12-29 (81730) ભૂયઃ સ્યાદુભયં દત્તં બ્રાહ્મણાદ્યદકોપનાત્। કુર્યાદુભયતઃ શેષં દત્તશેષં ન શેષયેત્॥ 13-12-30 (81731) દણ્ડપાણિર્યથા ગોષ્ઠં પાલો નિત્યં હિ રક્ષયેત્। બ્રાહ્મણેષુ સ્થિતં બ્રહ્મ ક્ષત્રિયઃ પરિપાલયેત્॥ 13-12-31 (81732) પિતેવ પુત્રાન્રક્ષેથા બ્રાહ્મણાન્બ્રહ્મતેજસઃ। ગૃહે ચૈષામવેક્ષેથાઃ કિંસ્વિદસ્તીતિ જીવનમ્॥ ॥ 13-12-32 (81733) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વાદશોઽધ્યાયઃ॥ 12 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-12-2 યદમુત્રેહ ચ હિતં તદ્વદેતિ શેષઃ॥ 7-12-5 અક્ષરં બ્રહ્મ તદ્વિદામ્॥ 7-12-6 હંસસાદૃશ્યં ક્ષીરનીરયોરિવ સારસારયોર્વિવેચનાત્॥ 7-12-7 નૃપતૌ નૃપતેઃ સમીપે ઉચ્ચરિતાઃ॥ 7-12-8 યે ચાપિ તેષાં દાતાર ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-12-13 બ્રાહ્મણકઃ કુત્સિતબ્રાહ્મણોપિ યદ્યહં સ્યાં તર્હિ ધન્યઃ કિમુત ફુલે જાતઃ॥ 7-12-17 યૃજિનં સઙ્કટમ્। ફલાશેથિયાવત્। પૂજ્યત્વાદેવ તાન્પૂજયામિ નતુ ફલાયેત્યર્થઃ॥ 7-12-18 તેન બ્રાહ્મણારાવનેન। ન તપામિ ન વ્યથાં પ્રાપ્તોમિ॥ 7-12-19 બ્રહ્મણ્યો બ્રહ્મજાતૌ આસક્તઃ॥ 7-12-27 બ્રાહ્મણાદ્બિભ્યેત્ નતુ તત્ર તેજસ્તપસી સ્વીયે પ્રકાશયેદિત્યર્થઃ। તેજઃ ક્રોધબલમ્। તપો યોગબલમ્॥ 7-12-28 તયોસ્તપસ્તેજસોર્બ્રહ્મણક્ષત્રિયસ્થયોર્વ્યવસાયઃ ફલમભિભવરૂપં શીઘ્રં તીવ્રં તથાપિ તપસ્વિન એવેતરાન્ હન્યુર્ન તેજસ્વિન ઇત્યર્થઃ॥ 7-12-30 લ્યબ્લોપે પઞ્ચમી। અકોપનં બ્રાહ્મણં પ્રાપ્ય યદ્ભૂયઃ બહુતરં ઉભયં તપસ્તેજઆખ્યં સ્યાત્ તદ્દત્તં ખણ્ડિતં ભવતીતિ શેષઃ। ઉભયત ઉભયં ચેત્ શેષં કુર્યાદ્ દત્તશેષં શેષયેદિત્યન્વયઃ। દ્વાભ્યાં અન્યોન્યસ્મિન્પ્રયુક્તં તેજઆદિદ્વયં ન નિઃશેષં નશ્યતિ કિન્તુ શેષમ્। ક્ષમાવતા ખણ્ડિતસ્ય તસ્યાવશિષ્ટં તુ ન શેષયેન્ન શિષ્યતે અપિતુ નિઃશેષમેવ નશ્યતીત્યર્થઃ॥ 30 ॥ 7-12-32 અભાવે તદ્દેયમિત્યર્થઃ॥ 7-12-42 દ્વાદશોઽધ્યાયઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ચતુર્ણામપિ વેદાનાં સંવાદં શૃણુ પુત્રક॥ 13-13-1 (81734) ઋગ્વેદ ઉવાચ। 13-13-2x (6773) ગૃહાનાશ્રયમાણસ્ય અગ્નિહોત્રં ચ જુહ્વતઃ। સર્વં સુકૃતમાદત્તે યઃ સાયે નુદ્યતેઽતિથિઃ॥ 13-13-2 (81735) ન સ્કન્દતે ન વ્યથતે નાસ્યોર્ધ્વં સર્પતે રજઃ। વરિષ્ઠમગ્નિહોત્રાચ્ચ બ્રાહ્મણસ્ય મુખે હુતમ્॥ 13-13-3 (81736) સામવેદ ઉવાચ। 13-13-4x (6775) ન ચેદ્ધન્તિ પિતરં માતરં વા ન બ્રાહ્મણં નાપવાદં કરોતિ। યત્કિંચિદન્યદ્વૃજિનં કરોતિ। પ્રીતોઽતિથિસ્તદુપહન્તિ પાપમ્॥ 13-13-4 (81737) અથર્વવેદ ઉવાચ। 13-13-5x (6776) યત્ક્રોધનો યજતે યદ્દદાતિ યદ્વા તપસ્તપ્યતિ યજ્જુહોતિ। વૈવસ્વતો હરતે સર્વમસ્ય મોઘં ચેષ્ટં ભવતિ ક્રોધનસ્ય॥ ॥ 13-13-6 (81738) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રયોદશોઽધ્યાયઃ॥ 13 ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। ભૂયસ્તુ શૃણુ રાજેન્દ્ર ધર્માન્ધર્મભૃતાંવર॥ 13-14-1 (81739) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ઇન્દ્રાગ્ન્યોઃ સૂર્યશચ્યોશ્ચ તન્મે નિગદતઃ શૃણુ॥ 13-14-2 (81740) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 13-14-3x (6777) રાજ્યે વિપ્રાન્પ્રપશ્યામિ કામક્રોધવિવર્જિતાન્। એતેન સત્યવાક્યેન પાદઃ કુમ્ભસ્ય પૂર્યતામ્॥ 13-14-3 (81741) અગ્નિરુવાચ। 13-14-4x (6778) યથાઽહં તત્ર નાશ્નામિ યત્ર નાશ્નન્તિ વૈ દ્વિજાઃ એતેન સત્યવાક્યેન પાદઃ કુમ્ભસ્ય પૂર્યતામ્॥ 13-14-4 (81742) સૂર્ય ઉવાચ। 13-14-5x (6779) યથા ગોબ્રાહ્મણસ્યાર્થે ન તપામિ યથાબલમ્। એતેન સત્યવાક્યેન પાદઃ કુમ્ભસ્ય પૂર્યતામ્॥ 13-14-5 (81743) શચ્યુવાચ। 13-14-6x (6780) કર્મણા મનસા વાચા નાવમન્યે પુરન્દરમ્। એતેન સત્યવાક્યેન પાદઃ કુમ્ભસ્ય પૂર્યતામ્॥ ॥ 13-14-6 (81744) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુર્દશોઽધ્યાયઃ॥ 14 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-14-3 યથા રાજ્યં પ્રપાસ્યામિ કામકોધવિવર્જિત ઇતિ પાઠાન્તરમ્। પાસ્યામિ પાલયિષ્યામિ। પા પાલન ઇતિ ધાતોઃ। પાદઃ કુમ્ભસ્ય પૂર્વતામિતિ। ચતુર્ભાગાદેકો ભાગઃ પાદઃ। કુમ્ભે એકપાદોનતયોદકપૂરિતે સતિ ચતુર્થઃ પાદઃ સ્વયમેવ પૂર્યતામિત્યર્થઃ। યથા સત્યબલેનાગ્નિરનુષ્ણો ભવતિ તદ્વદિત્યર્થઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। મદ્રરાજસ્ય સંવાદં વ્યાસસ્ય ચ મહાત્મનઃ॥ 13-15-1 (81745) વૈતાને કર્મણિ તતે કુન્તીપુત્ર યથા પુરા। ઉક્તઃ સ ભગવાન્યજ્ઞે તથા તત્રાશૃણોદ્ભવાન્॥ 13-15-2 (81746) મદ્રરાજ ઉવાચ। 13-15-3x (6781) કાનિ તીર્થાનિ ભગવન્ફલાર્થાશ્ચેહ કેઽઽશ્રમાઃ। ક ઇજ્યતે કશ્ચ યજ્ઞઃ કો યૂપઃ ક્રમતે ચ કઃ॥ 13-15-3 (81747) કશ્ચાધ્વરે શસ્યતે ગીતિશબ્દૈઃ કશ્ચાધ્વરે ગીયતે વલ્ગુભાષૈઃ। કો બ્રહ્મશબ્દૈઃ સ્તુતિભિઃ સ્તૂયતે ચ કસ્યેહ વૈ હવિરધ્વર્યવઃ કલ્પયન્તિ॥ 13-15-4 (81748) વર્ણાશ્રમે ગોફલે કશ્ચ સોમે કશ્ચોંકારઃ કશ્ચ વેદાર્થમાર્ગઃ। પૃષ્ટસ્તન્મે બ્રૂહિ સર્વં મહર્ષે લોકજ્યેષ્ઠં કસ્ય વિજ્ઞાનમાહુઃ॥ 13-15-5 (81749) દ્વૈપાયન ઉવાચ। 13-15-6x (6782) લોકજ્યેષ્ઠં યસ્ય વિજ્ઞાનમાહુ ર્યોનિજ્યેષ્ઠં યસ્ય વદન્તિ જન્મ। પૂતાત્માનો બ્રાહ્મણા વેદમુખ્યા અસ્મિન્પ્રશ્નો દીયતાં કેશવાય॥ 13-15-6 (81750) બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 13-15-7x (6783) બાલો જાત્યા ક્ષત્રધર્માર્થશીલો જાતો દેવક્યાં શૂરપુત્રેણ વીર। વેત્તું વેદાનર્હતે ક્ષત્રિયો વૈ દાશાર્હાણામુત્તમઃ પુષ્કરાક્ષઃ॥ 13-15-7 (81751) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-15-8x (6784) પારાશર્ય બ્રૂહિ યદ્બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રીતાત્મા વૈ બ્રહ્મકલ્પઃ સુમેધાઃ। પૃષ્ટો યજ્ઞાર્થં પાણ્ડવસ્યાતિતેજા એતચ્છ્રેયસ્તસ્ય લોકસ્ય ચૈવ॥ 13-15-8 (81752) વ્યાસ ઉવાચ। 13-15-9x (6785) ઉક્તં વાક્યં યદ્ભવાન્મામવોચ- ત્પ્રશ્નં ચિત્રં નાહમત્રોત્સહેઽદ્ય। છેત્તું વિસ્પષ્ટં તિષ્ઠતિ ત્વદ્વિધે વૈ લોકજ્યેષ્ઠે વિશ્વરૂપે સુનાભે॥ 13-15-9 (81753) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-15-10x (6786) તત્ત્વં વાક્યં બ્રૂહિ યત્ત્વં મહર્ષે યસ્મિન્કૃષ્ણઃ પ્રોચ્યતે વૈ યથાવત્। પ્રીતસ્તેઽહં જ્ઞાનશક્ત્યા યથાવ- ત્તસ્માન્નિર્દેશે કર્મણાં બ્રૂહિ સિદ્ધિમ્॥ 13-15-10 (81754) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-15-11x (6787) ઉક્તવાક્યે સત્તમે યાદવાનાં કૃષ્ણો વ્યાસઃ પ્રાઞ્જલિર્વાસુદેવમ્। વિપ્રૈઃ સાર્ધં પૂજયન્દેવદેવં કૃષ્ણં વિષ્ણું વાસુદેવં બભાષે॥ 13-15-11 (81755) વ્યાસ ઉવાચ। 13-15-12x (6788) 13-15-12 (81756) આનન્ત્યં તે વિશ્વકર્મંસ્તવૈવં રૂપં પૌરાણં શાશ્વતં ચ ધ્રુવં ચ। કસ્તે બુદ્ધ્યેદ્વેદવાદેષુ ચૈત- લ્લોકે હ્યસ્મિઞ્શાસકસ્ત્વં પિતેવ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। દ્વારકાયાં યથા પ્રાહ પુરાઽયં મુનિસત્તમઃ। વેદવિપ્રમયત્વં તુ વાસુદેવસ્ય તચ્છૃણુ॥ 13-16-1 (81757) યૂપં વિષ્ણું વાસુદેવં વિજાન- ન્સર્વાન્વિપ્રાન્બોધતે તત્વદર્શિ। વિષ્ણું ક્રાન્તં વાસુદેવં વિજાન- ન્વિપ્રો વિપ્રત્વં ગચ્છતે તત્વદર્શી॥ 13-16-2 (81758) વિષ્ણુર્યજ્ઞસ્ત્વિજ્યતે ચાપિ વિષ્ણુઃ કૃષ્ણો વિષ્ણુર્યશ્ચ કૃત્સ્નઃ પ્રભુશ્ચ। કૃષ્ણો વેદાઙ્ગં વેદવાદાશ્ચ કૃષ્ણ એવં જાનન્બ્રાહ્મણો બ્રહ્મ એતિ॥ 13-16-3 (81759) સ્થાનં સર્વં વૈષ્ણવં યજ્ઞમાર્ગે ચાતુર્હોત્રં વૈષ્ણવં તત્ર કૃષ્ણઃ। સર્વૈર્ભાવૈરિજ્યતે સર્વકામૈઃ પુણ્યાઁલ્લોકાન્બ્રાહ્મણાઃ પ્રાપ્નુવન્તિ॥ 13-16-4 (81760) સોમં સદ્ભાવાદ્યે ચ જાતં પિબન્તિ દીપ્તિં કર્મ યે વિદાનાશ્ચરન્તિ। એકાન્તમિષ્ટં ચિન્તયન્તો દિવિસ્થા- સ્તે વૈ સ્થાનં પ્રાપ્નુવન્તિ વ્રતજ્ઞાઃ॥ 13-16-5 (81761) ઓમિત્યેતદ્ધ્યાયમાનો ન ગચ્છે- દ્દુર્ગં પન્થાનં પાપકર્માપિ વિપ્રઃ। સર્વં કૃષ્ણં વાસુદેવં હિ વિગ્રાઃ કૃત્વા ધ્યાનં દુર્ગતિં ન પ્રયાન્તિ॥ 13-16-6 (81762) આજ્યં યજ્ઞઃ સ્રુક્સ્રુવૌ યજ્ઞદાતા ઇચ્છા પત્ની પત્નિશાલા હવીંષિ। ઇધ્યાઃ પુરોડાશં સર્વદા હોતૃકર્તા કૃત્સ્નં વિષ્ણું સંવિજાનંસ્તમેતિ॥ 13-16-7 (81763) યોગેયોગે કર્મણાં ચાભિહારે યુક્તે વૈતાને કર્મણિ બ્રાહ્મણસ્ય। પુષ્ટ્યર્થેષુ પ્રાપ્નુયાત્કર્મસિદ્ધિં શાન્ત્યર્થેષુ પ્રાપ્નુયાત્સર્વશાન્તિમ્ટ'॥ ॥ 13-16-8 (81764) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષોડશોઽધ્યાયઃ॥ 16 ॥

`દ્વૈપાયન ઉવાચ। શ્રદ્દાત્યાગં નિર્વૃતિં ચાપિ પૂજાં સત્યં ધર્મં યઃ કૃતં ચાભ્યુપૈતિ। કામદ્વેષૌ ત્યજ્ય સર્વેષુ તુલ્યઃ શ્રદ્ધાપૂતઃ સર્વયજ્ઞેષુ યોગ્યઃ॥ 13-17-1 (81765) યસ્મિન્યજ્ઞે સર્વભૂતાઃ પ્રહૃષ્ટાઃ સર્વે ચારમ્ભાઃ શાસ્ત્રદૃષ્ટાઃ પ્રવૃત્તાઃ। ધર્મ્યૈરર્થ્યૈર્યે યજન્તે ધ્રુવં તે પૂતાત્માનો ધર્મમેકં ભજન્તે॥ 13-17-2 (81766) એકાક્ષરં દ્વ્યક્ષરમેકમેવ સદા યજન્તે નિયતાઃ પ્રતીતાઃ। દૃષ્ટ્વા મનાગર્ચયિત્વા સ્મ વિપ્રાઃ સતાં માર્ગં તં ધ્રુવં સમ્ભજન્તે॥ 13-17-3 (81767) પાપાત્માનઃ ક્રોધરગાભિભૂતાઃ કૃષ્ણે ભક્તા નામ સઙ્કીર્તયન્તઃ। પૂતાત્માનો યજ્ઞશીલાઃ સુમેધા યજ્ઞસ્યાન્તે કીર્તિલોકાન્ભજન્તે॥ 13-17-4 (81768) એકો વેદો બ્રાહ્મણાનાં બભૂવ ચતુષ્પાદસ્ત્રિગુણો બ્રહ્મશીર્ષઃ। પાદંપાદં બ્રાહ્મણા વેદમાહુ- સ્ત્રેતાકાલે તં ચ તં વિદ્ધિ શીર્ષમ્॥' ॥ 13-17-5 (81769) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તદશોઽધ્યાયઃ॥ 17 ॥

`દ્વૈપાયન ઉવાચ। સર્વે વેદાઃ સર્વવેદ્યાઃ સશાસ્ત્રાઃ સર્વે યજ્ઞાઃ સર્વ ઇત્યશ્ચ કૃષ્ણઃ। વિદુઃ કૃષ્ણં બ્રાહ્મણાસ્તત્વતો યે તેષાં રાજન્સર્વયજ્ઞઃ સમાપ્તઃ॥ 13-18-1 (81770) જ્ઞેયો યોગી બ્રાહ્મણૈર્વેદતત્વૈ- રારણ્યકૈઃ સૈષ કૃષ્ણઃ પ્રભુત્વાત્। સર્વાન્યજ્ઞાન્બ્રાહ્મણાન્બ્રહ્મ ચૈવ વ્યાપ્યાતિષ્ઠદ્દેવદેવસ્ત્રિલોકે॥ 13-18-2 (81771) સ એષ દેવઃ શક્રમીશં યજાનં પ્રીત્યા પ્રાહ ક્રતુયષ્ટારમગ્ર્યમ્ ન મા શક્રો વેદવેદાર્થતત્વા- દ્ભક્તો ભક્ત્યા શુદ્ધભાવપ્રધાનઃ॥ 13-18-3 (81772) મા જાનન્તે બ્રહ્મશીર્ષં વરિષ્ઠં વિશ્વે વિશ્વં બ્રહ્મયોનિં હ્યયોનિમ્। સર્વત્રાહં શાશ્વતઃ શાશ્વતેશઃ કૃત્સ્નો વેદોઽગ્નિર્નિર્ગુણોઽનન્તતેજાઃ॥ 13-18-4 (81773) સર્વે દેવા વાસુદેવં યજન્તે તતો બુદ્ધ્યા માર્ગમાણાસ્તનૂનામ્। સર્વાન્કામાન્પ્રાપ્નુવન્તે વિશાલાં- સ્ત્રૈલોક્યેઽસ્મિન્કૃષ્ણનામાભિધાનાત્॥ 13-18-5 (81774) કૃષ્ણો યજ્ઞૈરિજ્યતે યાયજૂકૈઃ કૃષ્ણો વીર્યૈરિજ્યતે વિક્રમદ્ભિઃ। કૃષ્ણો વાક્યૈરિજ્યતે સમ્મૃશાનૈઃ કૃષ્ણો મુક્તૈરિજ્યતે વીતમોહૈઃ॥ 13-18-6 (81775) વિદ્યાવન્તઃ સોમપા યે વિપાપા ઇષ્ટ્વા યજ્ઞેર્ગોચરં પ્રાર્થયન્તે। 13-18-7 (81776) ભવગાનુવાચ। સર્વં ક્રાન્તં દેવલોકં વિશાલ- મન્તે ગત્વા મુક્તિલોકં ભજન્તિ॥ 13-18-7x (6789) એવં સર્વે ત્વાશ્રમાઃ સુવ્રતા યે માં જાનન્તો યાન્તિ લોકાનદીનાન્। યે ધ્યાનદીક્ષામુદ્વહન્તો વિપાપા જ્યોતિર્ભૂત્વા દેવલોકં ભજન્તિ॥ 13-18-8 (81777) પૂજ્યન્તે માં પૂજયન્તઃ પ્રહૃષ્ટા માં જાનન્તઃ શ્રદ્ધયા વાસુદેવમ્। ભક્ત્યા તુષ્ટોઽહં તસ્ય સત્ત્વં પ્રયચ્છે સત્વસ્પૃષ્ટો વીતમોહોઽયમેતિ॥ 13-18-9 (81778) દ્વૈપાયન ઉવાચ। 13-18-10x (6790) જ્યોતીંષિ શુક્તાનિ ચ યાનિ લોકે ત્રયો લોકા લોકપાલાસ્ત્રયશ્ચ। ત્રયોઽગ્નયશ્ચાહુતયશ્ચ પઞ્ચ સર્વે દેવા દેવકીપુત્ર એવ॥ 13-18-10 (81779) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-18-11x (6791) વ્યાસસ્યૈતદ્વચઃ શ્રુત્વા મદ્રરાજઃ સહર્ષિભિઃ। વ્યાસં કૃષ્ણં ચ વિધિવત્પ્રીતાત્મા પ્રત્યપૂજયત્॥ 13-18-11 (81780) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-18-12x (6792) કવિઃ પ્રયાતસ્તુ મહર્ષિપુત્રો દ્વૈપાયનસ્તદ્વચનં નિશમ્ય। જગામ પૃથ્વીં શિરસા મહાત્મા નમશ્ચ કૃષ્ણાય ચકાર ભીષ્મઃ॥' ॥ 13-18-12 (81781) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણી દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશોઽધ્યાયઃ॥ 18 ॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ગરુડઃ પક્ષિણાં શ્રેષ્ઠ ઇતિ પૂર્વં પિતામહ। ઉક્તસ્ત્વયા મહાબાહો શ્વેતવાહં પ્રશંસતા॥ 13-19-1 (81782) અત્ર કૌતૂહલ ઇતિ શ્રવણે જાયતે મતિઃ। કથં ગરુત્માન્પક્ષીણાં શ્રૈષ્ઠ્યં પ્રાપ પરન્તપ॥ 13-19-2 (81783) સુપર્ણો વૈનતેયશ્ચ કેન શત્રુશ્ચ ભોગિનામ્। કિંવીર્યઃ કિંબલશ્ચાસૌ વક્તુમર્હસિ ભારત॥ 13-19-3 (81784) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-19-4x (6793) વાસુદેવ મહાબાહો દેવકી સુપ્રજાસ્ત્વયા। શ્રુતં તે ધર્મરાજસ્ય મમ હર્ષવિવર્ધન॥ 13-19-4 (81785) સુપર્ણં શંસ ઇત્યેવ મામાહ કુરુનન્દનઃ। અસ્ય પ્રવક્તુમિચ્છામિ ત્વયાઽજ્ઞપ્તો મહાદ્યુતે॥ 13-19-5 (81786) ત્વં હિ શૌરે મહાબાહો સુપર્ણઃ પ્રોચ્યસે પુરા। અનાદિનિધને કાલે ગરુડશ્ચાસિ કેશવ॥ 13-19-6 (81787) તસ્માત્પૂર્વં પ્રસાદ્ય ત્વાં ધર્મપુત્રાય ધીમતે। ગરુડં પતતાંશ્રેષ્ઠં વક્તુમિચ્છામિ માધવ॥ 13-19-7 (81788) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-19-8x (6794) યથૈવ માં ભવાન્વેદ તથા વેદ યુધિષ્ઠિરઃ। યથા ચ ગરુડો જાતસ્તથાઽસ્મૈ બ્રૂહિ તત્વતઃ'॥ ॥ 13-19-8 (81789) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 19 ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। યુધિષ્ઠિર મહાબાહો શૃણુ રાજન્યથાતથમ્। ગરુડં પક્ષિણાં શ્રેષ્ઠં વૈનતેયં મહાબલમ્॥ 13-20-1 (81790) તથા ચ ગરુડો રાજન્સુપર્ણશ્ચ યથાઽભવત્। યથા ચ ભુજગાન્હન્તિ તથા મે બ્રુવતઃ શૃણુ॥ 13-20-2 (81791) પુરાઽહં તાત રામેણિ જામદગ્ન્યેન ધીમતા। કૈલાસશિખરે રમ્યે મૃગાન્નિઘ્નન્સહસ્રશઃ॥ 13-20-3 (81792) તમહં તાત દૃષ્ટૈવ શસ્ત્રણ્યુત્સૃજ્ય સર્વશઃ। અભિવાદ્ય પૂર્વં રામાય વિનયેનોપતસ્થિવાન્॥ 13-20-4 (81793) તમહં કથાન્તે વરદં સુપર્ણસ્ય બલૌજસી। અપૃચ્છં સ ચ માં પ્રીતઃ પ્રત્યુવાચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-20-5 (81794) કદ્રૂશ્ચ વિનતા ચાસ્તાં પ્રજાપતિસુતે ઉભે। તે તુ ધર્મેણોપયેમે મારીચઃ કશ્યપઃ પ્રભુઃ॥ 13-20-6 (81795) પ્રાદાત્તાભ્યાં વરં પ્રીતો ભાર્યાભ્યાં સુમહાતપાઃ॥ 13-20-7 (81796) તત્ર કદ્રૂર્વરં વવ્રે પુત્રાણાં દશતઃ શતમ્। તુલ્યતેજઃપ્રભાવાનાં સર્વેષાં તુલ્યજન્મનામ્॥ 13-20-8 (81797) વિનતા તુ વવ્રે દ્વૌ પુત્રૌ વીરૌ ભરતસત્તમ। કદ્રૂપુત્રસહસ્રેણ તુલ્યવેગપરાક્રમૌ॥ 13-20-9 (81798) સ તુ તાભ્યાં વરં પ્રાદાત્તથેત્યુક્ત્વા મહાતપાઃ। જનયામાસ તાન્પુત્રાં સ્તાભ્યામાસીદ્યથા પુરા॥ 13-20-10 (81799) કદ્રૂઃ પ્રજજ્ઞે હ્યણ્ડાનાં તથૈવ દશતઃશતમ્। અણ્ડે દ્વે વિનતા ચૈવ દર્શનીયતરે શુભે॥ 13-20-11 (81800) તાનિ ત્વણ્ડાનિ તુ તયોઃ કદ્રૂવિનતયોર્દ્વયોઃ। સોપસ્વેદેષુ પાત્રેષુ નિદધુઃ પરિચારિણઃ॥ 13-20-12 (81801) નિસ્સરન્તિ તદાઽણ્ડેભ્યઃ કદ્રૂપુત્રા ભુજઙ્ગમાઃ। પઞ્ચવર્ષશતે કાલે દૃષ્ટ્વાઽમોઘબલૌજસઃ॥ 13-20-13 (81802) વિનતા તેષુ જાતેષુ પન્નગેષુ મહાત્મસુ। વિપુત્રા પુત્રસંતાપાદ્દણ્ડમેકં બિભેદ હ॥ 13-20-14 (81803) કિમનેન કરિષ્યેઽહમિતિ વાક્યમભાષત। નહિ પઞ્ચશતે કાલે પુરા પુત્રૌ દદર્શ સા॥ 13-20-15 (81804) સાપશ્યદણ્ડાન્નિષ્ક્રાન્તં વિનાપત્રં મનસ્વિનમ્। પૂર્વકાયોપસમ્પન્નં વિયુક્તમિતરેણ હ॥ 13-20-16 (81805) દૃષ્ટ્વા તુ તં તથારૂપમસમગ્રશરીરિણમ્। પુત્રદુઃખાન્વિતાઽશોચત્સ ચ પક્ષી તથા ગતઃ॥ 13-20-17 (81806) અબ્રવીચ્ચ મુદા યુક્તઃ પર્યશ્રુનયનસ્તદા। માતરં ચ પલાશી હ હતોઽહમિતિ ચાસકૃત્॥ 13-20-18 (81807) ન ત્વયા કાઙ્ક્ષિતઃ કાલો યાવાનેવાત્યગાત્પુરા। આવાં ભવાય પુત્રૌ તે શ્વસનાદ્બલવત્તરૌ॥ 13-20-19 (81808) ઈર્ષ્યાક્રોધાભિભૂતત્વાદ્યોહમેવં કૃતસ્ત્વયા। તસ્માત્ત્વમપિ મે માતર્દાસીભાવં ગમિષ્યસિ॥ 13-20-20 (81809) પઞ્ચવર્ષશતાનિ ત્વં સ્પર્ધસે વૈ યયા સહ। દાસી તસ્યા ભવિત્રીતિ સાશ્રુપાતમુવાચ હ॥ 13-20-21 (81810) એષ ચૈવ મહાભાગે બલી બલવતાંવરઃ। મોક્ષયિષ્યતિ તે માતર્દાસીભાવાન્મમાનુજઃ॥' ॥ 13-20-22 (81811) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ વિંશોઽધ્યાયઃ॥ 20 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-20-3 રામેણ સઙ્ગત ઇતિ શેષઃ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। વિનતા પુત્રશોકાર્તા શાપાદ્ભીતા ચ ભારત। પ્રતીક્ષતે સ્મ તં કાલં યઃ પુત્રોક્તસ્તદાઽભવત્॥ 13-21-1 (81812) તતોઽપ્યતીતે પઞ્ચશતે વર્ષાણાં કાલસંયુગે। ગરુડોઽથ મહાવીર્યો જજ્ઞે ભુજગભુગ્બલી॥ 13-21-2 (81813) બન્ધુરાસ્યઃ શિખી પત્રકોશઃ કૂર્મનખો મહાન્। રક્તાક્ષઃ સંહતગ્રીવો હ્રસ્વપાદો મહાશિરાઃ॥ 13-21-3 (81814) યસ્ત્વણ્ડાત્સ વિનિર્ભિન્નો નિષ્ક્રાન્તો ભરતર્ષભ। વિનતાપૂર્વજઃ પુત્રઃ સોઽરુણો દૃશ્યતે દિવિ॥ 13-21-4 (81815) પૂર્વાં દિશામભિપ્રેત્ય સૂર્યસ્યોદયનં પ્રતિ। અરુણોઽરુણસંકાશો નામ્ના ચૈવારુણઃ સ્મૃતઃ॥ 13-21-5 (81816) જાતમાત્રસ્તુ વિહગો ગરુડઃ પન્નગાશનઃ। વિહાય માતરં ક્ષિપ્રમગમત્સર્વતો દિશઃ॥ 13-21-6 (81817) સ તદા વવૃધેઽતીવ સર્વકામૈઃ કદાઽર્ચિતઃ। પિતામહવિસૃષ્ટેન ભોજનેન વિશાંપતે॥ 13-21-7 (81818) તસ્મિંશ્ચ વિહગે તત્ર યથાકામં વિવર્ધતિ। કદ્રૂશ્ચ વિનતા ચૈવાગચ્છતાં સાગરં પ્રતિ॥ 13-21-8 (81819) દદૃશાતે તુ તે યાન્તમુચ્ચૈશ્શ્રવસમન્તિકાત્। સ્નાત્વોપવૃત્તં ત્વરિતં પીતવન્તં ચ વાજિનમ્॥ 13-21-9 (81820) તતઃ કદ્રૂર્હસન્ત્યેવ વિનતામિદમબ્રવીત્। હયસ્ય વર્ણઃ કો ન્વત્ર બ્રૂહિ યસ્તે મતઃ શુભે॥ 13-21-10 (81821) વિનતોવાચ। 13-21-11x (6795) એકવર્ણો હયો રાજ્ઞિ સર્વશ્વેતો મતો મમ। વર્ણં વા કીદૃશં તસ્ય મન્યતે ત્વં મનસ્વિનિ॥ 13-21-11 (81822) કદ્રૂરુવાચ। 13-21-12x (6796) સર્વશ્વેતો મતસ્તુભ્યં ય એષ હયસત્તમઃ। બ્રૂહિ કલ્યાણિ દીવ્યાવો વર્ણાન્યત્વેન ભામિનિ॥ 13-21-12 (81823) વિનતોવાચ। 13-21-13x (6797) યદ્યાર્યે દીવ્યસિ ત્વં મે કઃ પણો નો ભવિષ્યતિ। સા તજ્જ્ઞાત્વા પણેયં વૈ જ્ઞાત્વા તુ વિપણે ત્વયા॥ 13-21-13 (81824) કદ્રૂરુવાચ। 13-21-14x (6798) જિતા દાસી ભવેર્મે ત્વમહં ચાપ્યસિતેક્ષણે। નૈકવર્ણૈકવર્ણત્વે વિનતે રોચતે ચ તે॥ 13-21-14 (81825) રોચતે મે પણે રાજ્ઞિ દાસીત્વેન ન સંશયઃ। સત્યમાતિષ્ઠ ભદ્રં તે સત્યે સ્થાસ્યામિ ચાપ્યહમ્'॥ ॥ 13-21-15 (81826) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 21 ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। વિનતા તુ તથેત્યુક્ત્વા કૃતસંશયના પણે। કદ્રૂરપિ તથેત્યુક્ત્વા પુત્રાનિદમુવાચ હ॥ 13-22-1 (81827) મયા કૃતઃ પણઃ પુત્રા મિથો વિનતયા સહ। ઉચ્ચૈરશ્રવસિ ગાન્ધર્વે તચ્છૃણુધ્વં ભુજઙ્ગમાઃ॥ 13-22-2 (81828) અબ્રવં નૈકવર્ણં તં સૈકવર્ણમથાબ્રવીત્। જિતા દાસી ભવેત્પુત્રાઃ સા વાઽહં વા ન સંશયઃ॥ 13-22-3 (81829) એકવર્ણશ્ચ વાજી સ ચન્દ્રકોકનદપ્રભઃ। સાઽહં દાસી ભવિષ્યામિ જિતા પુત્રા ન સંશયઃ॥ 13-22-4 (81830) તે યૂયમશ્વપ્રવરમાવિશધ્વમતન્દ્રિતાઃ। સર્વશ્વેતં વાલધિષુ વાલા ભૂત્વાઞ્જનપ્રભાઃ॥ 13-22-5 (81831) સર્પા ઊચુઃ। 13-22-5x (6799) નિકૃત્યા ન જયઃ શ્રેયાન્માતઃ સત્યા ગિરઃ શૃણુ। આયત્યાં ચ તદાત્વે ચ ન ચ ધર્મોઽત્ર વિદ્યતે॥ 13-22-6 (81832) સા ત્વં ધર્માદપેતં વૈ કુલસ્યૈવાહિતં તવ। નિકૃત્યા વિજયં માતર્મા સ્મ કાર્ષીઃ કથઞ્ચના॥ 13-22-7 (81833) યદ્યધર્મેણ વિજયં વયં કાઙ્ક્ષામહે ક્વચિત્। ત્વયા નામ નિવાર્યાઃ સ્મ મા કુરુધ્વમિતિ ધ્રુવમ્॥ 13-22-8 (81834) સા ત્વમસ્માનપિ સતો વિપાપાનૃજુબુદ્ધિનઃ। કલ્મષેણાભિસંયોક્તું કાઙ્ક્ષસે લોભમોહિતા॥ 13-22-9 (81835) તે વયં ત્વાં પરિત્યજ્ય દ્રવિષ્યામ દિશો દશ। યત્ર વાક્યં ન તે માતઃ પુનઃ શ્રોષ્યામ ઈદૃશમ્॥ 13-22-10 (81836) ગુરોરપ્યવલિપ્તસ્ય કાર્યાકાર્યમજાનતઃ। ઉત્પથં પ્રતિપન્નસ્ય પરિત્યાગો વિધીયતે॥ 13-22-11 (81837) કદ્રૂરુવાચ। 13-22-12x (6800) શૃણોમિ વિવિધા વાચો હેતુમત્યઃ સમીરિતાઃ। વક્રમાર્ગનિવૃત્ત્યર્થં તદહં વો ન રોચયે॥ 13-22-12 (81838) ન ચ તત્પણિતં મન્દાઃ શક્યં જેતુમતોઽન્વથા। જિતે નિકૃત્યા શ્રુત્વૈતત્ક્ષેમં કુરુત પુત્રકાઃ॥ 13-22-13 (81839) શ્વોઽહં પ્રભાતસમયે જિતા ધર્મેણ પુત્રકાઃ। શૈલૂષિણી ભવિષ્યામિ વિનતાયા ન સંશયઃ॥ 13-22-14 (81840) ઇહ ચામુત્ર ચાર્થાય પુત્રાનિચ્છન્તિ માતરઃ। સેયમીહા વિપન્ના મે યુષ્માનાસાદ્ય સઙ્ગતામ્॥ 13-22-15 (81841) ઇહ વા તારયેત્પુત્રઃ પ્રેત્ય વા તારયેત્પિતૄન્। માત્ર ચિત્રં ભવેકિઞ્ચિત્પુનાતીતિ ચ પુત્રકઃ॥ 13-22-16 (81842) તે યૂયં તારણાર્થાય મમ પુત્રા મનોજવાઃ। આવિશધ્વં હયશ્રેષ્ઠં વાલા ભૂત્વાઽઞ્જનપ્રભાઃ॥ 13-22-17 (81843) જાનામ્યધર્મં સકલં વિજિતા વિનતા ભવેત્। નિકૃત્યા દાસભાવસ્તુ યુષ્માનપ્યવપીડયેત્॥ 13-22-18 (81844) નિકૃત્યા વિજયો વેતિ દાસત્વં વા પરાભવે। ઉભયં નિશ્ચયં કૃત્વા જયો વૈ ધાર્મિકો વરઃ॥ 13-22-19 (81845) યદ્યપ્યધર્મો વિજયો યુષ્માનેવ સ્પૃશેત્પુનઃ। ગુરોર્વચનમાસ્થાય ધર્મો વા સમ્ભવિષ્યતિ'॥ ॥ 13-22-20 (81846) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 22 ॥

`ભીષ્ય ઉવાચ। શ્રુત્વા તુ વચનં માતુઃ ક્રુદ્ધાયાસ્તે ભુજઙ્ગમાઃ। કૃચ્છ્રેણૈવાન્વમોદન્ત કેચિદ્ધિત્વા દિશો ગતાઃ॥ 13-23-1 (81847) યે પ્રતસ્થુર્દિશસ્તત્ર ક્રુદ્ધા તાનશપદ્ભૃશમ્। ભુજઙ્ગમાનાં માતાઽસૌ કદ્રૂર્વૈરકરી તદા॥ 13-23-2 (81848) ઉત્પત્સ્યતિ હિ રાજન્યઃ પાણ્ડવો જનમેજયઃ। ચતુર્થો ધન્વિનાં શ્રેષ્ઠાત્કુન્તીપુત્રાદ્ધનઞ્જયાત્॥ 13-23-3 (81849) સ સર્પસત્રમાહર્તા ક્રુદ્ધઃ કુરુકુલોદ્વહઃ। તસ્મિન્સત્રેઽગ્નિના યુષ્માન્પઞ્ચત્વમુપનેષ્યતિ॥ 13-23-4 (81850) એવં ક્રુદ્ધાઽશપન્માતા પન્નગાન્ધર્મચારિણઃ। ગુરોઃ પરિત્યાગકૃતં નૈતદન્યદ્ભવિષ્યતિ॥ 13-23-5 (81851) એવં શપ્તા દિશઃ પ્રાપ્તાઃ પન્નગા ધર્મચારિણઃ। વિહાય માતરં ક્રુદ્ધા ગતા વૈરકરીં તદા॥ 13-23-6 (81852) તત્ર યે વૃજિનં તસ્યા અનાપન્ના ભુજઙ્ગમાઃ। તે તસ્ય વાજિનો વાલા બભૂવુરસિતપ્રભાઃ॥ 13-23-7 (81853) તાન્દૃષ્ટ્વા વાલધિસ્થાંશ્ચ પુત્રાન્કદ્રૂરથાબ્રવીત્। વિનતામથ સંહૃષ્ટા હયોસૌ દૃશ્યતામિતિ॥ 13-23-8 (81854) એકવર્ણો ન વા ભદ્રે પણો નૌ સુવ્યવસ્થિતઃ। ઉતકાદુત્તરન્તં તં હયં ચૈવ ચ ભામિનિ॥ 13-23-9 (81855) સા ત્વવક્રમતિર્દેવી વિનતા જિહ્મગામિનીમ્। અબ્રવીદ્ભગિનીં કિઞ્ચિદ્વિહસન્તીવ ભારત॥ 13-23-10 (81856) હન્ત પશ્યાવ ગચ્છાવઃ સુકૃતો નૌ પણઃ શુભે। દાસી વા તે ભવિષ્યામિ ત્વં વા દાસી ભવિષ્યસિ॥ 13-23-11 (81857) એવં સ્થિરં પણં કૃત્વા હયં તે તં દદર્શતુઃ। કૃત્વા સાક્ષિણમાત્માનં ભગિન્યૌ કુરુસત્તમ॥ 13-23-12 (81858) સા દૃષ્ટ્વૈવ હયં મન્દં વિનતા શોકકર્શિતા। શ્વેતં ચન્દ્રાંશુવાલં તં કાલવાલં મનોજવમ્॥ 13-23-13 (81859) તત્ર સા વ્રીલિતા વાક્યં વિનતા સાશ્રુબિન્દુકા। ઉવાચ કાલવાલોઽયં તુરગો વિજિતં ત્વયા॥ 13-23-14 (81860) દાસી માં પ્રેષય સ્વાર્થે યથા કામવશાં શુભે। દાસ્યશ્ચ કામકારા હિ ભર્તૃણાં નાત્ર સંશયઃ'॥ ॥ 13-23-15 (81861) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 23 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-23-9 હયમુદ્દિશ્ય નૌ પણઃ સુવ્યવસ્થિત ઇતિ શેષેણાન્વયઃ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। તતઃ કદ્રૂર્હસન્તી ચ વિનતાં ધર્મચારિણીમ્। દાસીવત્પ્રેષયામાસ સા ચ સર્વં ચકાર તત્॥ 13-24-1 (81862) ન વિવર્ણા ન સંક્ષુબ્ધા ન ચ ક્રુદ્ધા ન દુઃખિતા। પ્રેષ્યકર્મ ચકારાસ્યા વિનતા કમલેક્ષણા॥ 13-24-2 (81863) ઇમા દિશશ્ચતસ્રોઽસ્યાઃ પ્રેષ્યભાવેન વર્તિતાઃ। અથ સ્મ વૈનતેયં વૈ બલદર્પૌ સમીયતુઃ॥ 13-24-3 (81864) તં દર્પવશમાપન્નં પરિધાવન્તમન્તિકાત્। દદર્શ નારદો રાજન્દેવર્ષિર્દર્પસંયુતમ્॥ 13-24-4 (81865) તમબ્રવીચ્ચ દેવર્ષિર્નારદઃ પ્રહસન્નિવ। કિં દર્પવશમાપન્નો ન વૈ પશ્યસિ માતરમ્॥ 13-24-5 (81866) બલેન દૃપ્તઃ સતતમહંમાનકૃતઃ સદા। દાસીં પન્નગરાજસ્ય માતુરન્તર્ગૃહે સતીમ્॥ 13-24-6 (81867) તમબ્રવીદ્વૈનતેયઃ કર્મ કિં તન્મહામતે। જનયિત્રી મયિ સુતે જાતા દાસી તપસ્વિની॥ 13-24-7 (81868) અથાબ્રવીદૃષિર્વાક્યં દીવ્યતી વિજિતા ખગ। નિકૃત્યા પન્નગેન્દ્રસ્ય માત્રા પુત્રૈઃ પુરા સહ॥ 13-24-8 (81869) ગરુડ ઉવાચ। 13-24-9x (6801) કથં જિતા નિકૃત્યા સા ભગવઞ્જનની મમ। બ્રૂહિ તન્મે યથાવૃત્તં શ્રુત્વા વેત્સ્યે તતઃ પરમ્॥ 13-24-9 (81870) તતસ્તસ્ય યથાવૃત્તં સર્વં તન્નારદસ્તદા। આચખ્યૌ ભરતશ્રેષ્ઠ યથાવૃત્તં પતત્રિણઃ॥ 13-24-10 (81871) તચ્છ્રુત્વા વૈનતેયસ્ય કોપો હૃદિ સમાવિશત્। જગર્હે પન્નગાન્સર્વાન્માત્રા સહ પરંતપઃ॥ 13-24-11 (81872) તતસ્તુ રોષાદ્દુઃખાચ્ચ તૂર્ણમુત્પત્યક પક્ષિરાટ્। જગામ યત્ર માતાઽસ્ય કૃચ્છ્રે મહતિ વર્તતે॥ 13-24-12 (81873) તત્રાપશ્યત્તતો દીનાં જટિલાં મલિનાં કૃશામ્। તોયદેન પ્રતિચ્છન્નાં સૂર્યાભામિવ માતરમ્॥ 13-24-13 (81874) તસ્ય દુઃખાચ્ચ રોષાચ્ચ નેત્રાભ્યામશ્રુ ચાસ્રવત્। પ્રવૃત્તિં ચ નિવૃત્તિં ચ પૌરુષે પ્રતિતસ્થુષઃ॥ 13-24-14 (81875) અનુક્ત્વા માતરં કિઞ્ચિત્પતત્રિવરપુઙ્ગવઃ। કદ્રૂમેવ સ ધર્માત્મા વચનં પ્રત્યભાષત॥ 13-24-15 (81876) યદિ ધર્મેણ મે માતા જિતા યદ્યપ્યધર્મતઃ। જ્યેષ્ઠા ત્વમસિ મે માતા ધર્મઃ સર્વઃ સ મે મતઃ॥ 13-24-16 (81877) ઇયં તુ મે સ્યાત્કૃપણા મયિ પુત્રેઽમ્બ દુઃખિતા। અનુજાનીહિ તાં સાધુ મત્કૃતે ધર્મદર્શિનિ॥ 13-24-17 (81878) કદ્રૂઃ શ્રુત્વાસ્ય તદ્વાક્યં વૈનતેયસ્ય ધીમતઃ। ઉવાચ વાક્યં દુષ્પ્રજ્ઞા પરીતા દુઃખમૂર્ચ્છિતા॥ 13-24-18 (81879) નાહં તવ ન તે માતુર્વૈનતેય કથઞ્ચન। કુર્યાં પ્રિયમનિષ્ટાત્મા માં બ્રવીષિ ખગ દ્વિજા॥ 13-24-19 (81880) તાં તદા બ્રુવતીં વાક્યમનિષ્ટં ક્રૂરભાષિણીમ્। દારુણાં સૂનૃતાભિસ્તામનુનેતું પ્રચક્રમે॥ 13-24-20 (81881) ગરુડ રુવાચ। 13-24-21x (6802) જ્યેષ્ઠા ત્વમસિ કલ્યાણિ માતુર્મે ભામિનિ પ્રિયા। સોદર્યી મમ ચાસિ ત્વં જ્યેષ્ઠા માતા ન સંશયઃ॥ 7--24-22x કદ્રૂરુવાચ। 13-24-21 (81882) વિહઙ્ગમ યથાકામં ગચ્છ કામગમ દ્વિજ। સૂનૃતાભિસ્ત્વયા માતા નાદાસી શક્યમણ્ડજ॥ 13-24-22 (81883) અમૃતં યદ્યાહરેસ્ત્વં વિહઙ્ગં જનનીં તવ। અદાસીં મમ પશ્યેમાં વૈનતેય ન સંશયઃ॥ ॥ 13-24-23 (81884) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુર્વિંશોઽધ્યાયઃ॥ 24 ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। તથેત્યુક્ત્વા તુ વિહગઃ પ્રતિજ્ઞાય મહાદ્યુતિઃ। અમૃતાહરણે વાચં તતઃ પિતરમબ્રવીત્॥ 13-25-1 (81885) કામં વૈ સૂનૃતા વાચો વિસૃજ્ય ચ મુહુર્મુહુઃ। યચ્ચાપ્યનુજ્ઞાં માતુર્વૈ ન ચ સા હ્યનુમન્યતે॥ 13-25-2 (81886) સા મા બહુવિધા વાચો વજ્રકલ્પા વિસૃજ્ય વૈ। ભગવન્વિનતા દાસી મમ માતા મહાદ્યુતે॥ 13-25-3 (81887) કદ્રૂઃ પ્રેષયતે ચૈવ દાસીયમિતિ ચાબ્રવીત્। આહરામૃતમિત્યેવ મોક્ષ્યતે વિનતા તતઃ॥ 13-25-4 (81888) સોહં માતૃવિમોક્ષાર્થમાહરિષ્ય ઇતિ બ્રુવન્। અમૃતં પ્રાર્થિતસ્તૂર્ણમાહર્તું પ્રતિનન્દ્ય વૈ॥ 13-25-5 (81889) પિતોવાચ। 13-25-6x (6803) અમૃતં તાત દુષ્પ્રાપં દેવૈરપિ કુતસ્ત્વયા। રક્ષ્યતે હિ ભૃશં પુત્ર રક્ષિભિસ્તન્નિબોધ મે॥ 13-25-6 (81890) ગુપ્તમદ્ભિર્ભૃશં સાધુ સર્વતઃ પરિવારિતમ્। અનન્તરમથો ગુપ્તં જ્વલતા જાતવેદસા॥ 13-25-7 (81891) તતઃ શતસહસ્રાણિ અયુતાન્યર્બુદાનિ ચ। રક્ષન્ત્યમૃતમત્યન્તં કિઙ્કરા નામ રાક્ષસાઃ॥ 13-25-8 (81892) તેષાં શક્ત્યૃષ્ટિશૂલાંશ્ચ શતઘ્ન્યઃ પટ્ટસાસ્તથા। આયુધા રક્ષિણાં તાત વજ્રકલ્પાઃ શિલાસ્તથા॥ 13-25-9 (81893) તતો જાલેન મહતા અવનદ્ધં સમન્તતઃ। અયસ્મયેન વૈ તાત વૃત્રહન્તુઃ સ્મ શાસનાત્॥ 13-25-10 (81894) તત્ત્વમેવંવિધં તાત કથં પ્રાર્થયસેઽમૃતમ્। સુરક્ષિતં વજ્રભૃતાં વૈનતેય વિહઙ્ગમ। ઇન્દ્રેણ દેવૈર્નાગૈશ્ચ ખડ્ગૈર્ગિરિજલાદિભિઃ॥ 13-25-11 (81895) ગરુડ ઉવાચ। 13-25-13x (6804) પુત્રગૃદ્ધ્યા બ્રવીષ્યેતચ્છૃણુ તાત વિનિશ્ચયમ્। બલવાનુપાયવાનસ્મિ ભૂયઃ કિં કરવાણિ તે॥ 13-25-12 (81896) તમબ્રવીત્પિતા હૃષ્ટઃ પ્રહસન્વૈ પુનઃ પુનઃ। યદિ તૌ ભક્ષયેસ્તાત ક્રૂરૌ કચ્છપવારણૌ॥ 13-25-13 (81897) તથા બલમમેયં તે ભવિતા તન્ન સંશયઃ। અમૃતસ્યૈવ ચાહર્તા ભવિષ્યસિ ન સંશયઃ॥ 13-25-14 (81898) ગરુડ ઉવાચ। 13-25-15x (6805) ક્વ તૌ ક્રૂરૌ મહાભાગ વર્તેતે હસ્તિકચ્છપૌ। ભક્ષયિષ્યામ્યહં તાત બલસ્યાપ્યાયનં પ્રતિ॥ 13-25-15 (81899) કશ્યપ ઉવાચ। 13-25-16x (6806) પર્વતો વૈ સમુદ્રાન્તે નભઃ સ્તબ્ધ્વેવ તિષ્ઠતિ। ઉરગો નામ દુષ્પ્રાપઃ પુરા દેવગણૈરપિ॥ 13-25-16 (81900) ગોરુતાનિ સ વિસ્તીર્ણઃ પુષ્પિતદ્રુમસાનુમાન્। તત્ર પન્થાઃ કૃતસ્તાત કુઞ્જરેણ બલીયસા॥ 13-25-17 (81901) ગોરુતાન્યુચ્છ્રયસ્તસ્ય નવ સપ્ત ચ પુત્રક। ગચ્છતાઽગચ્છતા ચૈવ ક્ષપિતઃ સ મહાગિરિઃ॥ 13-25-18 (81902) તાવાન્ભૂમિસમસ્તાત કૃતઃ પન્થાઃ સમુત્થિતઃ। તેન ગત્વા સ માતઙ્ગઃ પિપાસુર્યુદ્ધમિચ્છતિ॥ 13-25-19 (81903) તમતીત્ય તુ શૈલેન્દ્રં હ્રદઃ કોકનદાયુતઃ। કનકેતિ ચ વિખ્યાતસ્તત્ર કૂર્મો મહાબલઃ॥ 13-25-20 (81904) ગોરુતાનિ સ વિસ્તીર્ણઃ કચ્છપઃ કુઞ્જરશ્ચ સઃ। આયામતશ્ચાપિ સમૌ તેજોબલસમન્વિતૌ॥ 13-25-21 (81905) પુનરાવૃત્તિમાપન્નૌ તાવેતૌ મધુકૈટભૌ। જન્માન્તરે વિપ્રમૂઢૌ પરસ્પરવધૈષિણૌ॥ 13-25-22 (81906) યદા સ નાગો વ્રજતિ પિપાસુસ્તં જલાશયમ્। તદૈનં કચ્છપો રોષાત્પ્રતિયાતિ મહાબલઃ॥ 13-25-23 (81907) નખૈશ્ચ દશનૈશ્ચાપિ નિમજ્યોન્મજ્ય વાઽસકૃત્। વિદદારાગ્રહસ્તેન કુઞ્જરં તં જલેચરઃ॥ 13-25-24 (81908) નાગરાડપિ તોયાર્થી પિપાસુશ્ચરણૈરપિ। અગ્રહસ્તેન દન્તાભ્યાં નિવારયતિ વારિજમ્॥ 13-25-25 (81909) સ તુ તોયાદનુત્તિષ્ઠન્વારિજો ગજયૂથપમ્। નખૈશ્ચ દશનૈશ્ચૈવ દ્વિરદં પ્રતિષેધતિ॥ 13-25-26 (81910) નિવારિતો ગજશ્રેષ્ઠઃ પુનર્ગચ્છતિ સ્વં વનમ્। પિપાસુઃ ક્લિન્નહસ્તાગ્રો રુધિરેણ સમુક્ષિતઃ॥ 13-25-27 (81911) તૌ ગચ્છ સહિતૌ પુત્ર યદિ શક્નોષિ ભક્ષય। ન તૌ પૃથક્તયા શક્યાવપ્રમત્તૌ બલે સ્થિતૌ'॥ ॥ 13-25-28 (81912) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 25॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-25-17 ગોરુતાનિ ગવ્યૂતીઃ॥

`ગરુડ ઉવાચ। કથં તૌ ભગવઞ્શક્યૌ મયા વારણકચ્છપૌ॥ યુગપદ્ગૃહીતં તં મે ત્વમુપાયં વક્તુમર્હસિ॥ 13-26-1 (81913) કશ્યય ઉવાચ। 13-26-2x (6807) યોદ્ધુકામે ગજે તસ્મિન્મુહૂર્તં સ જલેચરઃ। ઉત્તિષ્ઠતિ જલાત્તૂર્ણં યોદ્ધુકામઃ પુનઃપુનઃ॥ 13-26-2 (81914) જલજં નિર્ગતં તાત પ્રમત્તં ચૈવ વારણમ્। ગ્રહીષ્યસિ પતઙ્ગેશ નાન્યો યોગોઽત્ર વિદ્યતે॥ 13-26-3 (81915) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-26-4x (6808) ઇત્યેમુક્તો વિહગસ્તદ્ગત્વા વનમુત્તમમ્। દદર્શ વારણેન્દ્રં તં મેઘાચલસમપ્રભમ્॥ 13-26-4 (81916) તાં સ નાગો ગિરેર્વીથિં સમ્પ્રાપ્ત ઇવ ભારતઃ। સ તં દૃષ્ટ્વા મહાભાગઃ સમ્પ્રહૃષ્ટતનૂરુહઃ॥ 13-26-5 (81917) બિભક્ષયિષતો રાજન્દારુણસ્ય મહાત્મનઃ॥ માતઙ્ગં કચ્છપં ચૈવ પ્રહર્ષઃ સુમહાનભૂત્॥ 13-26-6 (81918) અથ વેગેન મહતા ખેચરઃ સ મહાબલઃ। સઙ્કુચ્ય સર્વગાત્રાણિ કૃચ્છ્રેણૈવાન્વપદ્યત॥ 13-26-7 (81919) તથા ગત્વા તમધ્વાનં વારણપ્રવરો બલી। નિશશ્વાસ મહાશ્વાસઃ શ્રમાદ્વિશ્રમણાય ચ॥ 13-26-8 (81920) તસ્ય નિશ્વાસવાતેન મદગન્ધેન ચૈવ હ। ઉદતિષ્ઠન્મહાકૂર્મો વારણપ્રતિષેધકઃ॥ 13-26-9 (81921) તયોઃ સુતુમુલં યુદ્ધં દદર્શ પતગેશ્વરઃ। કચ્છપેન્દ્રદ્વિરદયોરિન્દ્રપ્રહ્વાદયોરિવ॥ 13-26-10 (81922) સ્પૃશન્તમગ્રહસ્તેન તોયં વારણયૂથપમ્। દન્તૈર્નસ્તૈશ્ચ જલજો વારયામાસ ભારત॥ 13-26-11 (81923) જલજં વારણોઽપ્યેવં ચરણૈઃ પુષ્કરેણ ચ। પ્રત્યષેધન્નિમજ્જન્તમુન્મજ્જન્તં તથૈવ ચ॥ 13-26-12 (81924) મુહૂર્તમભવદ્યુદ્ધં તયોર્ભીમપ્રદર્શનમ્। અથ તસ્માજ્જલાદ્રાજન્કચ્છપઃ સ્થલમાસ્થિતઃ॥ 13-26-13 (81925) સ તુ નાગઃ પ્રભગ્રોઽપિ પિપાસુર્ન ન્યવર્તત। તોયગૃધ્નુઃ શનૈસ્તર્ષાદપાસર્પત પૃષ્ઠતઃ॥ 13-26-14 (81926) તં દૃષ્ટ્વા જલજસ્તૂર્ણમપસર્પન્તમાહવાત્। અભિદુદ્રાવ વેગેન વજ્રયાણિરિવાસુરમ્॥ 13-26-15 (81927) તં રોષાત્સ્થલમુત્તીર્ણમસમ્પ્રાપ્તં ગજોત્તમમ્। ઉભાવેવ સમસ્તૌ તુ જગ્રાહ વિનતાસુતઃ॥ 13-26-16 (81928) ચરણેન તુ સવ્યેન જગ્રાહ સ ગજોત્તમમ્। પ્રસ્પન્દમાનં બલવાન્દક્ષિણેન તુ કચ્છપમ્॥ 13-26-17 (81929) ઉત્પપાત તતસ્તૂર્ણં પન્નગેન્દ્રનિષૂદતઃ। દિવં ખં ચ સમુત્પત્ય પક્ષાભ્યામપરાજિતઃ॥ 13-26-18 (81930) તેન ચોત્પતતા તૂર્ણં સઙ્ગૃહીતૌ નખૈર્ભૃશમ્। વજ્રગર્ભૈઃ સુનિશિતૈઃ પ્રાણાંસ્તૂર્ણં મુમોચતુઃ॥ 13-26-19 (81931) તૌ ગૃહ્ય બલવાંસ્તૂર્ણં સ્રસ્તપાદશિરોધરૌ। વિવલ્ગન્નિવ ખે ક્રીડન્ખેચરોઽભિજગામ હ॥ 13-26-20 (81932) અત્તુકામસ્તતો વીરઃ પૃથિવ્યાં પૃથિવીપતે। નિરૈક્ષત ન ચાપશ્યદ્દ્રુમં પર્યાપ્તમાસિતુમ્॥ 13-26-21 (81933) નૈમિષં ત્વથ સમ્પ્રાપ્ય દેવારણ્યં મહાદ્યુતિઃ। અપશ્યત દ્રુમં કઞ્ચિચ્છાખાસ્કન્ધસમાવૃતમ્॥ 13-26-22 (81934) હિમવચ્છિખરપ્રખ્યં યોજનદ્વયમુચ્છ્રિતમ્। પરિણાહેન રાજેન્દ્ર નલ્વમાત્રં સમન્તતઃ॥ 13-26-23 (81935) તસ્ય શાખાઽભવત્કાચિદાયતા પઞ્ચયોજનમ્। દૃઢમૂલા દૃઢસ્કન્ધા વજ્રપત્રસમાચિતા॥ 13-26-24 (81936) તત્રોપવિષ્ટઃ સહસા વૈનતેયો નિગૃહ્ય તૌ। અત્તુકામસ્તતઃ શાખા તસ્ય વેગાદવાપતત્॥ 13-26-25 (81937) તાં પતન્તીમભિપ્રેક્ષ્ય પ્રેક્ષ્ય ચર્ષિગણાનધઃ। આસીનાન્વસુભિઃ સાર્ધં સત્રેણ જગતીપતે॥ 13-26-26 (81938) વૈખાનસાન્નામ યતીન્વાલખિલ્યગણાનપિ। તત્ર ભીરાવિશત્તસ્ય પતગેન્દ્રસ્ય ભારત॥ 13-26-27 (81939) તાન્દૃષ્ટ્વા સ યતીંસ્તત્ર સમાસીનાન્સુરૈઃ સહ। તુણ્ડેન ગૃહ્ય તાં શાખામુત્પપાત ખગેશ્વરઃ। તૌચ પક્ષી ભુજઙ્ગાશો વ્યોમ્નિ ક્રીડન્નિવાવ્રજત્॥ 13-26-28 (81940) તં દૃષ્ટ્વા ગુરુસમ્ભારં પ્રગૃહ્યોત્પતિતં ખગમ્। ઋષયસ્તેઽબ્રુવન્સર્વે ગરુડોઽયમિતિ સ્મ હ। ન ત્વન્યઃ ક્ષમતે કશ્ચિદ્યથાઽયં વીર્યવાન્ખગઃ॥ 13-26-29 (81941) અસૌ યચ્છતિ ધર્માત્મા ગુરુભારસમન્વિતઃ। અયં ક્રીડન્નિવાકાશે તસ્માદ્ગરુડ એવ સઃ॥ 13-26-30 (81942) એવં તે સમયં સર્વે વસવશ્ચ દિવૌકસઃ। અકાર્ષુઃ પક્ષિરાજસ્ય ગરુડેત્યેવ નામ હ॥ 13-26-31 (81943) સ પક્ષી પૃથિવીં સર્વાં પરિધાવંસ્તતસ્તતઃ। મુમુક્ષઃ શાખિનઃ શાખાં ન સ્મ દેશમપશ્યત॥ 13-26-32 (81944) સ વાચમશૃણોદ્દિવ્યામુપર્યુપરિ જલ્પતઃ। દેવદૂતસ્ય વિસ્પષ્ટમાભાષ્ય ગરુડેતિ ચ॥ 13-26-33 (81945) વૈનતેય કુવિન્દેષુ સમુદ્રાન્તે મહાબલ। પાત્યતાં શાખિનઃ શાખા ન હિ તે ધર્મનિશ્ચયાઃ॥ 13-26-34 (81946) તચ્છ્રુત્વા ગરુડસ્તૂર્ણં જગામ લવણામ્ભસઃ। ઉદ્દેશં યત્ર તે મન્દાઃ કુવિન્દાઃ પાપકર્મિણઃ॥ 13-26-35 (81947) તતો ગત્વા તતઃ શાખાં મુમોચ પતતાંવરઃ। તયા હતા ********* દાસ્તદા ષડ્વિંશતો નૃપ॥ 13-26-36 (81948) સ દેશો રાજશાર્દૂલ ખ્યાતઃ પરમદારુણઃ। શાખાપતગ ઇત્યેવ કુવિન્દાનાં મહાત્મનામ્॥' ॥ 13-26-37 (81949) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષડ્વિંશોઽધ્યાયઃ॥ 26 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-26-36 તુણ્ડેન શાખાં ગૃહીત્વા કશ્યપસમીપં ગતે ગરુડે શાખાયા અધોભાગલમ્બિનામૃષીણાં કસ્યપપ્રાર્થનયા શાખાવિસર્જનેન હિમવદ્ગિરિગમનમાદિપર્વોક્તમત્રાનુસન્ધેયમ્॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। હત્વા તં પક્ષિશાર્દૂલઃ કુવિન્દાનાં જનં વ્રતી। ઉપોપવિશ્ય શૈલાગ્રે ભક્ષયામાસ તાવુભૌ। વારણં કચ્છર્પ ચૈવ સંહૃષ્ટઃ સ પતત્રિરાટ્॥ 13-27-1 (81950) તયોઃ સ રુધિરં પીત્વા મેદસી ચ પરન્તપ। સંહૃષ્ટઃ યતતાંશ્રેષ્ઠો લબ્ધ્વા બલમનુત્તમમ્। જંગામ દેવરાજસ્ય ભવનં પન્નગાશનઃ॥ 13-27-2 (81951) તં પ્રણમ્ય મહાત્માનં પાવકં વિસ્ફુલિઙ્ગિનમ્। રાત્રિદિવં પ્રજ્વલિતં રક્ષાર્થમમૃતસ્ય હ॥ 13-27-3 (81952) તં દૃષ્ટ્વા વિહગેન્દ્રસ્ય ભયં તીવ્રમુપાવિશત્। નતુ તોયાન્ન રક્ષિભ્યો ભયમસ્યોપપદ્યતે॥ 13-27-4 (81953) પક્ષિત્વમાત્મનો દૃષ્ટ્વા જ્વલન્તં ચ હુતાશનમ્। પિતામહમથો ગત્વા દદર્શ ભુજગાશનઃ॥ 13-27-5 (81954) તં પ્રણમ્ય મહાત્માનં ગરુડઃ પ્રયતાઞ્જલિઃ। પ્રોવાચ તદસન્દિગ્ધં વચનં પન્નગેશ્વરઃ॥ 13-27-6 (81955) ઉદ્યતં ગુરુકૃત્યે માં ભગવન્ધર્મનિશ્ચિતમ્। વિમોક્ષણાર્થં માતુર્હિ દાસભાવાદનિન્દિતમ્॥ 13-27-7 (81956) કદ્રૂસકાશમમૃતં મયાહર્તવ્યમીશ્વર। તદા મે જનની દેવ દાસભાવાત્પ્રમોક્ષ્યતે॥ 13-27-8 (81957) તત્રામૃતં પ્રજ્વલિતો નિત્યમીશ્વર રક્ષતિ। હિરણ્યરેતા ભગવાન્પાકશાસનશાસનાત્॥ 13-27-9 (81958) તત્ર મે દેવદેવેશ ભયં તીવ્રમથાવિશત્। જ્વલન્તં પાવકં દૃષ્ટ્વા પક્ષિત્વં ચાત્મનઃ પ્રભો॥ 13-27-10 (81959) સમતિક્રમિતું શક્યઃ કથં સ્યાત્પાવકો મયા। તસ્યાભ્યુપાયં વરદ વક્તુમીશોઽસિ મે પ્રભો॥ 13-27-11 (81960) તમબ્રવીન્મહાભાગ તપ્યમાનં વિહઙ્ગમમ્। અગ્નેઃ સંશમનોપાયમુત્સયન્ત પુનઃપુનઃ॥ 13-27-12 (81961) પયસા શામ્યતે વત્સ સર્પિષા ચ હુતાશનઃ। શરીરસ્થોપિ ભૂતાનાં કિં પુનઃ પ્રજ્વલન્ભુવિ॥ 13-27-13 (81962) નવનીતં પયો વાઽપિ પાવકે ત્વં સમાદધેઃ। તતો ગચ્છ યથાકામં ન ત્વા ધક્ષ્યતિ પાવકઃ॥' ॥ 13-27-14 (81963) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 27 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-27-7 જાનીહીતિ શેષઃ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। પિતામહવચઃ શ્રુત્વા ગરુડઃ પતતાંવરઃ। જગામ ગોકુલં કિઞ્ચિન્નવનીતજિહીર્ષયા॥ 13-28-1 (81964) નવનીતં તથાઽપશ્યન્મથિતં કલશે સ્થિતમ્। તદાદાય તતોઽગચ્છદ્યતસ્તદ્રક્ષ્યતેઽમૃતમ્॥ 13-28-2 (81965) સ તત્ર ગત્વા પતગસ્તિર્યક્તોયં મહાબલઃ। હુતાશનમપક્રમ્ય નવનીતમપાતયત્॥ 13-28-3 (81966) સો ર્ચિષ્માન્મન્દવેગોઽભૂત્સર્પિષા તેન તર્પિતઃ। ધૂમકેતુર્ન જજ્વાલ ધૂમમેવ સસર્જ હ॥ 13-28-4 (81967) તમતીત્યાશુ ગરુડો હૃષ્ટાત્મા જાતવેદસમ્। રક્ષાંસિ સમતિક્રામત્પક્ષવાતેન પાતયન્॥ 13-28-5 (81968) તે પતન્તિ શિરોભિસ્ચ જાનુભિશ્ચરણૈસ્તથા। ઉત્સૃજ્ય શસ્ત્રાવરણં પક્ષિપક્ષસમાહતાઃ॥ 13-28-6 (81969) ઉત્પ્લુત્ય ચાવૃતાન્નાગાન્હત્વા ચક્રં વ્યતીત્ય ચ। અરાન્તરેણ શિરસા ભિત્ત્વા જાલં સમાદ્રવત્॥ 13-28-7 (81970) સ ભિત્ત્વા શિરસા જાલં વજ્રવેગસમો બલી। ઉજ્જહાર તતઃ શીઘ્રમમૃતં ભુજગાશનઃ॥ 13-28-8 (81971) તદાદાયાદ્રવચ્છીઘ્રં ગરુડઃ શ્વસનો યથા। અથ સન્નાહમકરોદ્વૃત્રહા વિબુધૈઃ સહ॥ 13-28-9 (81972) તતો માતલિસંયુક્તં હરિભિઃ સ્વર્ણમાલિભિઃ। આરુરોહ રથં શીઘ્રં સૂર્યાગ્નિસમતેજસમ્॥ 13-28-10 (81973) સોઽભ્યદ્રવત્પક્ષિરાજં વૃત્રહા પાકશાસનઃ। ઉદ્યમ્ય નિશિતં વજ્રં વજ્રહસ્તો મહાબલઃ॥ 13-28-11 (81974) તથૈવ ગરુડો રાજન્વજ્રહસ્તં સમાદ્રવત્। તતો વૈ માતલિં પ્રાહ શીઘ્રં વાહય વાજિનઃ॥ 13-28-12 (81975) અથ દિવ્યં મહાઘોરં ગરુડાય સસર્જ હ। વજ્રં સહસ્રનયનસ્તિગ્મવેગપરાક્રમઃ॥ 13-28-13 (81976) ઉત્સિસૃક્ષન્તમાજ્ઞાય વજ્રં વૈ ત્રિદશેશ્વરમ્। તૂર્ણં વેગપરો ભૂત્વા જગામ પતતાંવરઃ॥ 13-28-14 (81977) પિતામહનિસર્ગેણ જ્ઞાત્વા લબ્ધવરઃ ખગઃ। આયુધાનાં વરં વજ્રમથ શક્રમુવાચ હ॥ 13-28-15 (81978) વૃત્રહન્નેષ વજ્રસ્તે વરો લબ્ધઃ પિતામહાત્। અતઃ સમ્માનમાકાઙ્ક્ષન્મુઞ્ચામ્યેકં તનૂરુહમ્॥ 13-28-16 (81979) એતેનાયુધરાજેન યદિ શક્તોસિ વૃત્રહન્। હન્યાસ્ત્વં પરયા શક્તયા ગચ્છામ્યહમનામયઃ॥ 13-28-17 (81980) તત્તુ તૂર્ણં તદા વજ્રં સ્વેન વેગેન ભારત। જઘાન પરયા શક્ત્યા ન ચૈનમદહદ્ભૃશમ્॥ 13-28-18 (81981) તતો દેવર્ષયો રાજન્ગચ્છન્તો વૈ વિહાયસા। દૃષ્ટ્વા વજ્રં વિવક્તં તં પક્ષઇપર્ણેઽબ્રુવન્વચઃ॥ 13-28-19 (81982) સુપર્ણઃ પક્ષિગરુડો યસ્ય પર્ણે વરાયુધમ્। વિષક્તં દેવરાજસ્ય વૃત્રહન્તુઃ સનાતનમ્॥ 13-28-20 (81983) એવં સુપર્ણો વિહગો વૈનતેયઃ પ્રતાપવાન્। ઋષયસ્તં વિજાનન્તિ ચાગ્નેયં વૈષ્ણવં પુનઃ॥ 13-28-21 (81984) વેદાભિષ્ટુતમત્યર્થં સ્વર્ગમાર્ગફલપ્રદમ્। તનુપર્ણં સુપર્ણસ્ય જગૃહુર્બર્હિણસ્તથા॥ 13-28-22 (81985) મયૂરાવિસ્મિતાઃ સર્વે આદ્રવન્તિ સ્મ વજ્રિણમ્॥' ॥ 13-28-23 (81986) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટાવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 28 ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। તતો વ્રજ્રં સહસ્રાક્ષો દૃષ્ટ્વા સક્તં વરાયુધમ્। ઋષીંશ્ચ દૃષ્ટ્વા સહસા સુપર્ણમિદમબ્રવીત્॥ 13-29-1 (81987) ન તે સુપર્ણ પશ્યામિ પ્રભાવં તેન યોધયે। ઇત્યુક્તે ન મયા રક્ષા શક્યા કર્તુમતોઽન્યથા। ઇદં વજ્રં મયા સાર્ધં નિવૃત્તં હિ યથાગતમ્॥ 13-29-2 (81988) તતઃ સહસ્રનયને નિવૃત્તે ગરુડસ્તથા। કદ્રૂમભ્યગમત્તૂર્ણમમૃતં ગૃહ્ય ભારતઃ॥ 13-29-3 (81989) ગરુડ ઉવાચ। 13-29-4x (6809) તદાહૃતં મયા શીઘ્રમમૃતં જનનીકૃતે। અદાસી સા ભવત્વદ્ય વિનતા ધર્મિચારિણી॥ 13-29-4 (81990) કદ્રૂરુવાચ। 13-29-5x (6810) સ્વાગતં સ્વાહૃતં ચેદમમૃતં વિનતાત્મજ। અદાસી જનની તેઽદ્ય પુત્ર કામવશા શુભા। 13-29-5 (81991) એવમુક્તે તદા સા ચ સમ્પ્રાપ્તા વિનતા ગૃહમ્॥ ઉપનીય યથાન્યાયં વિહગો બલિનાંવરઃ। 13-29-6 (81992) સ્મૃત્વા નિકૃત્યા વિજયં માતુઃ સમ્પ્રતિપદ્ય ચ॥ વધં ચ ભુજગેન્દ્રાણાં યે વાલાસ્તસ્ય વાજિનઃ। 13-29-7 (81993) બભૂવુરસિતપ્રખ્યા નિકૃત્યા વૈ જિતં ત્વયા॥ તામુવાચ તતો ન્યાય્યં વિહગો બલિનાંવરઃ। 13-29-8 (81994) ઉઞ્જહારામૃતં તૂર્ણમુત્પપાત ચ રંહસા॥ તદ્ગૃહીત્વાઽમૃતં તૂર્ણં પ્રયાન્તમપરાજિતમ્। 13-29-9 (81995) કિમર્થં વૈનતેય ત્વમાહૃત્યામૃતમુત્તમમ્। પુનર્હરતિ દુર્બુદ્ધે મા જાતુ વૃજિતં કૃથાઃ॥ 13-29-10 (81996) સુપર્ણિ ઉવાચ। 13-29-11x (6811) અમૃતાહરણં મેઽદ્ય યત્કૃતં જનનીકૃતે। ભવત્યા વચનાદેતદાહરામૃતમિત્યુત॥ 13-29-11 (81997) આહૃતં તદિદં શીઘ્રં મુક્તા ચ જનની મમ। હરામ્યેષ પુનસ્તત્ર યત એતન્મયાઽઽહૃતમ્॥ 13-29-12 (81998) યદિ માં ભવતી બ્રૂયાદમૃતં મે ચ દીયતામ્। તથા કુર્યાં ન વા કુર્યાં ન હિ ત્વમમૃતક્ષમા। મયા ધર્મેણ સત્યેન વિનતા ચ સમુદ્ધૃતા॥ 13-29-13 (81999) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-29-14x (6812) તતો ગત્વાઽથ ગરુડઃ પુરન્દરમુવાચ હ। ઇદં મયા વૃત્રહન્તર્હૃતં તેઽમૃતમુત્તમમ્। માત્રર્થે હિ તથૈવેદં ગૃહાણામૃતમાહૃતમ્॥ 13-29-14 (82000) માતા ચ મમ દેવેશ દાસીત્વમુપજગ્મુષી। ભુજઙ્ગમાનાં માતુર્વૈ સા મુક્તાઽમૃતદર્શનાત્॥ 13-29-15 (82001) એતચ્છ્રુત્વા સહસ્રાક્ષઃ સુપર્ણમનુમન્યતે। ઉવાચ ચ મુદા યુક્તો દિષ્ટ્યાદિષ્ટ્યેતિ વાસવઃ॥ 13-29-16 (82002) ક્રષયો યે સહસ્રાક્ષમુપાસન્તિ સુરૈઃ સહ। તે સર્વે ચ મુદા યુક્તા વિશ્વેદેવાસ્તથૈવ ચ॥ 13-29-17 (82003) તતસ્તમૃષયઃ સર્વે દેવાશ્ચ ભરતર્ષભ। ઊચુઃ પુરન્દરં દૃષ્ટા ગરુડો લભતાં વરમ્॥ 13-29-18 (82004) તતઃ શચીપતિર્વાક્યમુવાચ પ્રહસન્નિવ। જનિષ્યતિ હૃષીકેશઃ સ્વયમેવૈષ પક્ષિરાટ્॥ 13-29-19 (82005) કેશવઃ પુણ્ડરીકાક્ષઃ શૂરપુત્રસ્ય વેશ્મનિ। સ્વયં ધર્મસ્ય રક્ષાર્થં વિભજ્ય ભુજગાશનઃ॥ 13-29-20 (82006) એષ તે પાણ્ડવશ્રેષ્ઠ ગરુડોઽથ પતત્રિરાટ્। સુપર્ણો વૈનતેયશ્ચ કીર્તિતો ભદ્રમસ્તુ તે॥ 13-29-21 (82007) તદેતદ્ભરતશ્રેષ્ઠ મયાઽઽખ્યાનં પ્રકીર્તિતમ્। સુપર્ણસ્ય મહાબાહો કિં ભૂયઃ કથયામિ તે॥' ॥ 13-29-22 (82008) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 29 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-29-1 જિતં ત્વયેતિ તાં કદ્રૂમુવાચેત્યુત્તરેણ સમ્બન્ધઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। બ્રાહ્મણાનાં તુ યે લોકે પ્રતિશ્રુત્ય પિતામહ। ન પ્રયચ્છન્તિ લોભાત્તે કે ભવન્તિ મહામતે॥ 13-30-1 (82009) એતન્મે તત્વતો બ્રૂહિ ધર્મે ધર્મભૃતાંવર। પ્રતિશ્રુત્ય દુરાત્માનો ન પ્રયચ્છન્તિ યે નરાઃ॥ 13-30-2 (82010) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-30-3x (6813) યો ન દદ્યાત્પ્રતિશ્રુત્ય સ્વલ્પં વા યદિ વા બહુ। આશાસ્તસ્ય હતાઃ સર્વાઃ ક્લીબસ્યેવ પ્રજાફલમ્॥ 13-30-3 (82011) યાં રાત્રિં જાયતે પાપો યાં ચ રાત્રિં વિનશ્યતિ। એતસ્મિન્નન્તરે યદ્યત્સુકૃતં તસ્ય ભારત॥ 13-30-4 (82012) યચ્ચ તસ્ય હુતં કિઞ્ચિદ્દત્તં વા ભરતર્ષભ। તપસ્તપ્તમથો વાઽપિ સર્વં તસ્યોપહન્યતે॥ 13-30-5 (82013) અથૈતદ્વચનં પ્રાહુર્ધર્મશાસ્ત્રવિદો જનાઃ। નિશાસ્ય ભરતશ્રેષ્ઠ બુદ્ધ્યા પરમયુક્તયા॥ 13-30-6 (82014) અપિ ચોદાહરન્તીમં ધર્મશાસ્ત્રવિદો જનાઃ। અશ્વાનાં શ્યામકર્ણાનાં સહસ્રેણ સ મુચ્યતે॥ 13-30-7 (82015) અત્રૈવોદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સૃગાલસ્ય ચ સંવાદં વાનરસ્ય ચ ભારત॥ 13-30-8 (82016) તૌ સખાયૌ પુરા હ્યાસ્તાં માનુષત્વે પરંતપ। અન્યાં યોનિં સમાપન્નૌ સૃગાલીં વાનરીં તથા। સમ્ભાષણાત્તતઃ સખ્યં તત્રતત્ર પરસ્પરમ્॥ 13-30-9 (82017) તતઃ પરાસૂન્ખાદન્તં સૃગાલં વાનરોઽબ્રવીત્। શ્મશાનમધ્યે સમ્પ્રેક્ષ્ય પૂર્વજાતિમનુસ્મરન્॥ 13-30-10 (82018) કિં ત્વયા પાપકં પૂર્વં કૃતં કર્મ સુદારુણમ્। યસ્ત્વં શ્મશાને મૃતકાન્પૂતિકાનત્સિ કુત્સિતાન્॥ 13-30-11 (82019) એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ સૃગાલો વાનરં તદા। બ્રાહ્મણસ્ય પ્રતિશ્રુત્ય ન મયા તદુપાહૃતમ્॥ 13-30-12 (82020) તત્કૃતે પાપિકાં યોનિમાપન્નોસ્મિ પ્લવઙ્ગમ। તસ્માદેવંવિધં ભક્ષ્યં ભક્ષયામિ બુભુક્ષિતઃ॥ 13-30-13 (82021) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-30-14x (6814) સૃગાલો વાનરં પ્રાહ પુનરેવ નરોત્તમ। કિં ત્વયા પાતકં કર્મ કૃતં યેનાસિ વાનરઃ॥ 13-30-14 (82022) વાનર ઉવાચ। 13-30-15x (6815) સ ચાપ્યાહ ફલાહારો બ્રાહ્મણાનાં પ્લવઙ્ગમઃ। તસ્માન્ન બ્રાહ્મણસ્વં તુ હર્ત્તવ્યં વિદુષા સદા। સીમાવિવાદે મોક્તવ્યં દાતવ્યં ચ પ્રતિશ્રુતમ્॥ 13-30-15 (82023) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-30-16x (6816) ઇત્યેતદ્બ્રુવતો રાજન્બ્રાહ્મણસ્ય મયા શ્રુતમ્। કથાં કથયતઃ પુણ્યાં ધર્મજ્ઞસ્ય પુરાતનીમ્॥ 13-30-16 (82024) શ્રુતં ચાપિ મયા ભૂયઃ કૃષ્ણસ્યાપિ વિશાંપતે। કથાં કથયતઃ પૂર્વં બ્રાહ્મણં પ્રતિ પાણ્ડવ॥ 13-30-17 (82025) ન હર્તવ્યં વિપ્રધનં ક્ષન્તવ્યં તેષુ નિત્યશઃ। બાલાશ્ચ નાવમન્તવ્યા દરિદ્રાઃ કૃપણા અપિ॥ 13-30-18 (82026) એવમેવ ચ માં નિત્યં બ્રાહ્મણાઃ સંદિશન્તિ વૈ। પ્રતિશ્રુતં ભવેદ્દેયં નાશા કાર્યા દ્વિજોત્તમે॥ 13-30-19 (82027) બ્રાહ્મણો હ્યાશયા પૂર્વં કૃતયા પૃથિવીપતે। સુસમિદ્ધો યતા દીપ્તઃ પાવકસ્તદ્વિધઃ સ્મૃતઃ॥ 13-30-20 (82028) યં નિરીક્ષેત સઙ્ક્રુદ્ધ આશયા પૂર્વજાતયા। પ્રદહેચ્ચ હિતં રાજન્કક્ષમક્ષય્યભુગ્યથા॥ 13-30-21 (82029) સ એવ હિ યદા તુષ્ટો વચસા પ્રતિનન્દતિ। ભવત્યગદસંકાશો વિષયે તસ્ય ભારત॥ 13-30-22 (82030) પુત્રાન્પૌત્રાન્પશૂંશ્ચૈવ બાન્ધવાન્સચિવાંસ્તથા। પુરં જનપદં ચૈવ શાન્તિરિષ્ટેન પોષયેત્॥ 13-30-23 (82031) એતદ્ધિ પરમં તેજો બ્રાહ્મણસ્યેહ દૃશ્યતે। સહસ્રકિરણસ્યેવ સવિતુર્ધરણીતલે॥ 13-30-24 (82032) તસ્માદ્દાતવ્યમેવેહ પ્રતિશ્રુત્ય યુધિષ્ઠિર। યદીચ્છેચ્છોભનાં જાતિં પ્રાપ્તું ભરતસત્તમ॥ 13-30-25 (82033) બ્રાહ્મણસ્ય હિ દત્તેન ધ્રુવં સ્વર્ગો હ્યનુત્તમઃ। શક્યઃ પ્રાપ્તું વિશેષેણ દાનં હિ મહતી ક્રિયા॥ 13-30-26 (82034) ઇતો દત્તેન જીવન્તિ દેવતાઃ પિતરસ્થા। તસ્માદ્દાનાનિ દેયાનિ બ્રાહ્મણેભ્યો વિજાનતા॥ 13-30-27 (82035) મહદ્ધિ ભરતશ્રેષ્ઠ બ્રાહ્મણસ્તીર્થમુચ્યતે। વેલાયાં ન તુ કસ્યાં ચિદ્ગચ્છેદ્વિપ્રો હ્યપૂજિતઃ॥ ॥ 13-30-28 (82036) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 30 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-30-6 નિશામ્ય વિચાર્ય॥ 7-30-10 તતઃ પુરા સખાયં તં સૃગાલમિતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-30-16 બ્રુવતોઽધ્યાપકસ્ય કથાં કથયતો મુખાત્ શ્રુતમ્॥ 7-30-17 કૃષ્ણસ્ય વ્યાસસ્ય। નૃગકથાં કથયતો વાસુદેવસ્ય વા મુખાત્॥ 7-30-19 આશા વન્ધ્યાશા॥ 7-30-21 અક્ષય્યં પિત્રર્થમુદ્દિષ્ટં દાનં ભુઙ્ક્તે ઇત્યક્ષય્યભુગગ્નિઃ॥ 7-30-22 અગદસંકાશઃ ચિકિત્સકતુલ્યઃ॥ 7-30-23 શાન્તિરિષ્ટેન શાન્ત્યાહિતેન ક્ષેમેણ॥ 7-30-30 ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। મિત્રસૌહાર્દયોગેન ઉપદેશં કરોતિ યઃ। જાત્યાઽધરસ્ય રાજર્ષે દોષસ્તસ્ય ભવેન્ન વા॥ 13-31-1 (82037) એતદિચ્છામિ તત્ત્વેન વ્યાખ્યાતું વૈ પિતામહ। સૂક્ષ્મા ગતિર્હિ ધર્મસ્યિ યત્ર મુહ્યન્તિ માનવાઃ॥ 13-31-2 (82038) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-31-3x (6817) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ શૃણુ રાજન્યથાક્રમમ્। `મદુક્તં વચનં રાજન્યથાન્યાયં યથાગમમ્।' ઋષીણાં વદતાં પૂર્વં શ્રુતમાસીદ્યથા પુરા॥ 13-31-3 (82039) ઉપદેશો ન કર્તવ્યો જાતિહીનસ્ય કસ્ય ચિત્। ઉપદેશે મહાન્દોષ ઉપાધ્યાયસ્ય ભાષ્યતે॥ 13-31-4 (82040) `નાધ્યાપયેચ્છૂદ્રમિહ તથા નૈવ ચ યાજયેત્।' નિદર્શનમિદં રાજઞ્શૃણુ મે ભરતર્ષભ॥ 13-31-5 (82041) દુરુક્તવચને રાજન્યથાપૂર્વં યુધિષ્ઠિર। બ્રહ્માશ્રમપદે વૃત્તં પાર્શ્વે હિમવતઃ શુભે॥ 13-31-6 (82042) તત્રાશ્રમપદં પુણ્યં નાનાવૃક્ષગણાયુતમ્। નાનાગુલ્મલતાકીર્ણં મૃગદ્વિજનિષેવિતમ્। સિદ્ધચારણસંઘુષ્ટં રમ્યં પુષ્પિતકાનનમ્॥ 13-31-7 (82043) વ્રતિભિર્બહુભિઃ કીર્ણં તાપસૈરુપશોભિતમ્। બ્રાહ્મણૈશ્ચ મહાભાગૈઃ સૂર્યજ્વલનસન્નિભૈઃ॥ 13-31-8 (82044) નિયમવ્રતસમ્પન્નૈઃ સમાકીર્ણં તપસ્વિભિઃ। દીક્ષિતૈર્ભરતશ્રેષ્ઠ યતાહારૈઃ કૃતાત્મભિઃ॥ 13-31-9 (82045) વેદાધ્યયનઘોષૈશ્ચ નાદિતં ભરતર્ષભ। વાલખિલ્યૈશ્ચ બહુભિર્યતિભિશ્ચ નિષેવિતમ્॥ 13-31-10 (82046) તત્ર કશ્ચિત્સમુત્સાહં કૃત્વા શૂદ્રો દયાન્વિતઃ। આગતો હ્યાશ્રમપદં પૂજિતશ્ચ તપસ્વિભિઃ॥ 13-31-11 (82047) તાંસ્તુ દૃષ્ટ્વા મુનિગણાન્દેવકલ્પાન્મહૌજસઃ। વિવિધાં વહતો દીક્ષાં સમ્પ્રાહૃષ્યત ભારત॥ 13-31-12 (82048) અથાસ્ય બુદ્ધિરભાવત્તાપસ્યે ભરતર્ષભ। તતોઽબ્રવીત્કુલપતિં પાદૌ સઙ્ગૃહ્ય ભારત॥ 13-31-13 (82049) ભવત્પ્રસાદાદિચ્છામિ ધર્મં ચર્તું દ્વિજર્ષભ। તસ્માદભિગતં ત્વં માં પ્રવ્રાજયિતુમર્હસિ॥ 13-31-14 (82050) વર્ણાવરોઽહં ભગવઞ્શૂદ્રો જાત્યાઽસ્મિ સત્તમ। શુશ્રૂષાં કર્તુમિચ્છામિ પ્રપન્નાય પ્રસીદ મે॥ 13-31-15 (82051) કુલપતિરુવાચ। 13-31-16x (6818) ન શક્યમિહ શૂદ્રેણ લિઙ્ગમાશ્રિત્ય વર્તિતુમ્। આસ્યતાં યદિ તે બુદ્ધિઃ શુશ્રૂષાનિરતો ભવ॥ 13-31-16 (82052) શુશ્રૂષયા પરાઁલ્લોકાનવાપ્સ્યસિ ન સંશયઃ॥ 13-31-17 (82053) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-31-18x (6819) એવમુક્તસ્તુ મુનિના સ શૂદ્રોઽચિન્તયન્નૃપ। કથમત્ર મયા કાર્યં શ્રુદ્ધા ધર્મપરા ચ મે॥ 13-31-18 (82054) વિજ્ઞાતમેવં ભવતુ કરિષ્યે પ્રિયમાત્મનઃ। ગત્વાઽઽશ્રમપદાદ્દૂરમુટજં કૃતવાંસ્તુ સઃ॥ 13-31-19 (82055) તત્ર વેદીં ચ ભૂમિં ચ દેવતાયતનાનિ ચ। નિવેશ્ય ભરતશ્રેષ્ઠ નિયમસ્થોઽભવન્મુનિઃ॥ 13-31-20 (82056) અભિષેકાંશ્ચ નિયમાન્દેવતાયતનેષુ ચ। બલિં ચ કૃત્વા હુત્વા ચ દેવતાં ચાપ્યપૂજયત્॥ 13-31-21 (82057) સઙ્કલ્પનિયમોપેતઃ ફલાહારો જિતેન્દ્રિયઃ। નિત્યં સન્નિહિતાભિસ્તુ ઓષધીભિઃ ફલૈસ્તથા॥ 13-31-22 (82058) અતિથીન્પૂજયામાસ યથાવત્સમુપાગતાન્। એવં હિ સુમહાન્કાલો વ્યત્યક્રામત તસ્ય વૈ॥ 13-31-23 (82059) અથાસ્ય મુનિરાગચ્ચત્સઙ્ગત્યા વૈ તમાશ્રમમ્। સમ્પૂજ્ય સ્વાગતેનર્ષિં વિધિવત્સમતોષયત્॥ 13-31-24 (82060) અનૂકૂલાઃ કથાઃ કૃત્વા યથાગતમપૃચ્છત। ઋષિઃ પરમતેજસ્વી ધર્માત્મા સંશિતવ્રતઃ॥ 13-31-25 (82061) એવં સુબહુશસ્તસ્ય શૂદ્રસ્ય ભરતર્ષભ। સોઽગચ્છદાશ્રમમૃષિઃ શૂદ્રં દ્રષ્ટું નરર્ષભઃ॥ 13-31-26 (82062) અથ તં તાપસં શૂદ્રઃ સોઽબ્રવીદ્ભરતર્ષભ। પિતૃકાર્યં કરિષ્યામિ તત્ર મેઽનુગ્રહં કુરુ॥ 13-31-27 (82063) બાઢમિત્યેવ તં વિપ્ર ઉવાચ ભરતર્ષભ। શુચિર્ભૂત્વા સ શૂદ્રસ્તુ તસ્યર્ષેઃ પાદ્યમાનયત્॥ 13-31-28 (82064) અથ દર્ભાશ્ચ વન્યાંશ્ચ ઓષધીર્ભરતર્ષભ। પવિત્રમાસનં ચૈવ બૃસીં ચિ સમુપાનયત્॥ 13-31-29 (82065) અથ દક્ષિણમાવૃત્ય બૃસીં ચરમશૈર્ષિકીમ્। કૃતામન્યાયતો દૃષ્ટ્વા તં શૂદ્રમૃષિરબ્રવીત્॥ 13-31-30 (82066) કુરુષ્વૈતાં પૂર્વશીર્ષાં ભવાંશ્ચોદઙ્મુખઃ શુચિઃ। સ ચ તત્કૃતવાઞ્શૂદ્રઃ સર્વં યદૃષિરબ્રવીત્॥ 13-31-31 (82067) યથોપદિષ્ટં મેધાવી દર્ભાર્ઘાદિ યથાતથમ્। હવ્યકવ્યવિધિં કૃત્સ્નમુક્તં તેન તપસ્વિના॥ 13-31-32 (82068) ઋષિણા પિતૃકાર્યેષુ સદા ધર્મપથે સ્થિતઃ। પિતૃકાર્યે કૃતે ચાપિ વિસૃષ્ટઃ સ જગામ હ॥ 13-31-33 (82069) અથ દીર્ઘસ્ય કાલસ્ય સ તપ્યઞ્શૂદ્રતાપસઃ। વને પઞ્ચત્વમગમત્સુકૃતેન ચ તેન વૈ। અજાયત મહારાજ વંશે સ ચ મહાદ્યુતિઃ॥ 13-31-34 (82070) તથૈવ સ ઋષિસ્તાત કાલધર્મમવાપ હ। પુરોહિતકુલે વિપ્રઃ સ જાતોઽસ્ય વશાનુગઃ॥ 13-31-35 (82071) એવં તૌ તત્ર સમ્ભૂતાવુભૌ શૂદ્રમુની તદા। ક્રમેણ વર્ધિતૌ ચાપિ વિદ્યાસુ કુશલાવુભૌ॥ 13-31-36 (82072) અથર્વવેદે વેદે ચ બભૂવર્ષિઃ સુનિષ્ઠિતઃ। કલ્પપ્રયોગે ચોત્પન્ને જ્યોતિષે ચ પરં ગતઃ। સાઙ્ખ્યે ચૈવ પરા પ્રીતિસ્તસ્ય ચૈવં વ્યવર્ધત॥ 13-31-37 (82073) પિતર્યુપરતે ચાપિ કૃતશૌચસ્તુ પાર્થિવઃ। અભિષિક્તઃ પ્રકૃતિભી રાજપુત્રઃ સ પાર્થિવઃ॥ 13-31-38 (82074) અભિષિક્તેન સ ઋષિરભિષિક્તઃ પુરોહિતઃ॥ 13-31-39 (82075) સ તં પુરોધાય સુખમવસદ્ભરતર્ષભઃ। રાજ્યં શશાસ ધર્મેણ પ્રજાશ્ચ પરિપાલયન્॥ 13-31-40 (82076) પુણ્યાહવાચને નિત્યં ધર્મકાર્યેષુ ચાસકૃત્। ઉત્સ્મયન્પ્રાહસચ્ચાપિ દૃષ્ટ્વા રાજા પુરોહિતમ્। એવં સ બહુશો રાજન્પુરોધસમુપાહસત્॥ 13-31-41 (82077) લક્ષયિત્વા પુરોધાસ્તુ બહુશસ્તં નરાધિપમ્। ઉત્સ્મયન્તં ચ સતતં દૃષ્ટ્વા તં મન્યુમાનભૂત્॥ 13-31-42 (82078) અથ શૂન્યે પુરોધાસ્તુ સહ રાજ્ઞા સમાગતઃ। કથાભિરનુકૂલાભી રાજાનં ચાભ્યોરચયત્॥ 13-31-43 (82079) તતોઽબ્રવીન્નરેન્દ્રં સ પુરોધા ભરતર્ષભ। વરમિચ્છામ્યહં ત્વેકં ત્વયા દત્તં મહાદ્યુતે॥ 13-31-44 (82080) રાજોવાચ। 13-31-45x (6820) વરાણાં તે શતં દદ્યાં કિં બતૈકં દ્વિજોત્તમ। સ્નેહાચ્ચ બહુમાનાચ્ચ નાસ્ત્યદેયં હિ મે તવ॥ 13-31-45 (82081) પુરોહિત ઉવાચ। 13-31-46x (6821) એકં વૈ વરમિચ્છામિ યદિ તુષ્ટિસિ પાર્થિવ। પ્રતિજાનીહિ તાવત્ત્વં સત્યં યદ્વદ નાનૃતમ્॥ 13-31-46 (82082) ભીષ્મ ઉવાચિ। 13-31-47x (6822) બાઢમિત્યેવ તં રાજા પ્રત્યુવાચ યુધિષ્ઠિર। યદિ જ્ઞાસ્યામિ વક્ષ્યામિ અજાનન્ન તુ સંવદે॥ 13-31-47 (82083) પુરોહિત ઉવાચ। 13-31-48x (6823) પુણ્યાહવાચને નિત્યં ધર્મકૃત્યેષુ ચાસકૃત્। શાન્તિહોમેષુ ચ સદા કિં ત્વં હસસિ વીક્ષ્ય માં॥ 13-31-48 (82084) સવ્રીડં વૈ ભવતિ હિ મનો મે હસતા ત્વયા। કામયા શાપિતો રાજન્નાન્યથાવક્તુમર્હસિ॥ 13-31-49 (82085) ભાવ્યં હિ કારણેનાત્ર ન તે હાસ્યમકારણમ્। કૌતૂહલં મે સુભૃશં તત્ત્વેન કથમસ્વ મે॥ 13-31-50 (82086) રાજોવાચ। 13-31-51x (6824) એવમુક્તે ત્વયા વિપ્ર યદવાચ્યં ભવેદપિ। અવશ્યમેવ વક્તવ્યં શૃણુષ્વૈકમના દ્વિજ॥ 13-31-51 (82087) પૂર્વદેહે યથા વૃત્તં તન્નિબોધ દ્વિજોત્તમ। જાતિં સ્મરામ્યહં બ્રહ્મન્નવધાનેન મે શૃણુ॥ 13-31-52 (82088) શુદ્રોઽહમભવં પૂર્વં તપસે કૃતનિશ્ચયઃ। ઋષિરુગ્રતપાસ્ત્વં ચ તદાઽભૂર્દ્વિજસત્તમ॥ 13-31-53 (82089) પ્રીયતા હિ તદા બ્રહ્મન્મમાનુગ્રહબુદ્ધિના। પિતૃકાર્યે ત્વયા પૂર્વમુપદેશઃ કૃતોઽનઘ॥ 13-31-54 (82090) વૃસ્યાં દર્ભેષુ હવ્યે ચ કવ્યે ચ મુનિસત્તમ। એતેન કર્મદોષેણ પુરોધાસ્ત્વમજાયથાઃ॥ 13-31-55 (82091) અહં રાજા ચ વિપ્રેન્દ્ર પશ્ય કાલસ્ય પર્યયમ્। મત્કૃતસ્યોપદેશસ્ય ત્વયાઽવાપ્તમિદં ફલમ્॥ 13-31-56 (82092) એતસ્માત્કારણાદ્બ્રહ્મન્પ્રહસે ત્વાં દ્વિજોત્તમ। ન ત્વાં પરિભવન્બ્રહ્મનપ્રહસામિ ગુરુર્ભવાન્॥ 13-31-57 (82093) વિપર્યયેણ મે મન્યુસ્તેન સન્તપ્યતે મનઃ। જાતિં સ્મરામ્યહં તુભ્યમતસ્ત્વાં પ્રહસામિ વૈ॥ 13-31-58 (82094) એવં તવોગ્રં હિ તપ ઉપદેશેન નાશિતમ્। પુરોહિતત્વમુત્સૃજ્ય યતસ્વ ત્વં પુનર્ભવે॥ 13-31-59 (82095) ઇતસ્ત્વમધમામન્યાં મા યોનિં પ્રાપ્સ્યસે દ્વિજ। ગૃહ્યતાં દ્રવિણં વિપ્ર પૂતાત્મા ભવ સત્તમ॥ 13-31-60 (82096) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-31-61x (6825) તતો વિસૃષ્ટો રાજ્ઞા તુ વિપ્રો દાનાન્યનેકશઃ। બ્રાહ્મણેભ્યો દદૌ વિત્તં ભૂમિં ગ્રામાંશ્ચ સર્વશઃ॥ 13-31-61 (82097) કૃચ્છ્રાણિ ચીર્ત્વા ચ તતો યથોક્તાનિ દ્વિજોત્તમૈઃ। તીર્થાનિ ચાપિ ગત્વા વૈ દાનાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 13-31-62 (82098) દત્ત્વા ગાશ્ચૈવ વિપ્રેભ્યઃ પૂતાત્માઽભવદાત્મવાન્। તમેવ ચાશ્રમં ગત્વા ચચાર વિપુલં તપઃ॥ 13-31-63 (82099) તતઃ સિદ્ધિં પરાં પ્રાપ્તો બ્રાહ્મણો રાજસત્તમ। સમ્મતસ્ચાભવત્તેષામાશ્રમે તન્નિવાસિનામ્॥ 13-31-64 (82100) એવં પ્રાપ્તો મહત્કૃચ્છ્રમૃષિઃ સન્નૃપસત્તમ। બ્રાહ્મણેન ન વક્તવ્યં તસ્માદ્વર્ણાવરે જને॥ 13-31-65 (82101) `વર્જયેદુપદેશં ચ સદૈવ બ્રાહ્મણો નૃપ। ઉપદેશં હિ કુર્વાણો દ્વિજઃ કૃચ્છ્રમવાપ્નુયાત્॥ 13-31-66 (82102) નેષિતવ્યં સદા વાચા દ્વિજેન નૃપસત્તમ। ન ચ પ્રવક્તવ્યમિહ કિઞ્ચિદ્વર્ણાવરે નરે॥' 13-31-67 (82103) બ્રાહ્મણાઃ ક્ષત્રિયા વૈશ્યાસ્ત્રયો વર્ણા દ્વિજાતયઃ। એતેષુ કથયન્રાજન્બ્રાહ્મણો ન પ્રદુષ્યતિ॥ 13-31-68 (82104) તસ્માત્સદ્ભિર્ન વક્તવ્યં કસ્યચિત્કિંચિદગ્રતઃ। સૂક્ષ્મા ગતિર્હિ ધર્મસ્ય દુર્જ્ઞેયા હ્યકૃતાત્મભિઃ॥ 13-31-69 (82105) તસ્માન્મૌનેન મુનયો દીક્ષાં કુર્વન્તિ ચાદૃતાઃ। દુરુક્તસ્ય ભયાદ્રાજન્નાભાષન્તે ચ કિઞ્ચન॥ 13-31-70 (82106) ધાર્મિકા ગુણસમ્પન્નાઃ સત્યાર્જવસમન્વિતાઃ। દુરુક્તવાચાભિહિતૈઃ પ્રાપ્નુવન્તીહ દુષ્કૃતમ્॥ 13-31-71 (82107) ઉપદેશો ન કર્તવ્યો હ્યજ્ઞાત્વા યસ્યકસ્ય ચિત્। ઉપદેશાદ્ધિ તત્પાપં બ્રાહ્મણઃ સમવાપ્નુયાત્॥ 13-31-72 (82108) વિમૃશ્ય તસ્માત્પ્રાજ્ઞેન વક્તવ્યં ધર્મમિચ્છતા। સત્યાનૃતેન હિ કૃત ઉપદેશો હિનસ્તિ હિ॥ 13-31-73 (82109) વક્તવ્યમિહ પૃષ્ટેન વિનિશ્ચયવિપર્યયમ્। સ ચોપદેશઃ કર્તવ્યો યેન ધર્મમવાપ્નુયાત્॥ 13-31-74 (82110) એતત્તે સર્વમાખ્યાતમુપદેશકૃતે મયા। મહાન્ક્લેશો હિ ભવતિ તસ્માન્નોપદિશેદિહ॥ ॥ 13-31-75 (82111) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકવિંશોઽધ્યાયઃ॥ 31 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-31-1 મિત્રમુપકારમપેક્ષ્યોપકર્તા। સુહૃદુપકારમનપેક્ષ્યોપકર્તા। લોભાત્ કૃપયા વેત્યર્થઃ॥ 7-31-4 ઉપાધ્યાયસ્યોપદેશકર્તુઃ॥ 7-31-6 દુરુક્તં દુઃખસ્થં નીચં પ્રતિ ઉક્તં વચનમ્॥ 7-31-8 વ્રતિભિર્બ્રહ્મચારિભિઃ। તાપસૈર્વાનપ્રસ્થૈઃ॥ 7-31-10 યતિભિઃ સંન્યાસિભિઃ॥ 7-31-11 દયાન્વિતઃ સર્વભૂતાભયદાનેન પ્રવ્રજ્યાં કૃતવાનિત્યર્થઃ॥ 7-31-12 દીક્ષાં નિયમમ્॥ 7-31-13 પ્રવ્રાજયિતું વિધિવત્ સ્વોચિતં કર્મ ત્યાજયિતુમ્॥ 7-31-14 પ્રવ્રજાયિતું વિધિવત્ સ્વોચિતં કર્મ ત્યાજયિતુમ્॥ 7-31-16 લિઙ્ગં સંન્યાસિચિહ્નમ્॥ 7-31-19 આત્મનઃ પ્રિયં વિક્ષેપકસ્ય શુશ્રૂષાખ્યસ્ય સ્વધર્મસ્ય ત્યાગમ્। લિઙ્ગધારણાનધિકારેઽપિ ત્યાગમાત્રે સર્વસ્યાધિકારાત્। ઉટજં પર્ણસાલામ્॥ 7-31-20 વેદીં પૂજાર્થમ્। ભૂમિં શયનાદ્યર્થમ્॥ 7-31-21 અભિષેકાન્ ત્રિસન્ધ્યં સ્રાનાનિ॥ 7-31-22 સઙ્કલ્પસ્ય નિયમો નિગ્રહઃ। ચિત્તવૃત્તિનિરોધ ઇતિ યાવત્। તેન ઉપેતઃ॥ 7-31-30 બૃસીં ચરમશૈર્ષિકીં આસનકૂર્ચં પશ્ચિમાગ્રમ્॥ 7-31-37 વેદે ઋગ્વેદાદિત્રયે। કલ્પપ્રયોગે સૂત્રોક્તયજ્ઞપ્રયોગે॥ 7-31-43 મત્કૃતસ્ય મહ્યં કૃતસ્ય॥ 7-31-58 વિપર્યયેણ વૈપરીત્યેન મન્યુર્દૈન્યમ્॥ 7-31-59 ભવે ભવનિમિત્તમ્॥ 7-31-63 સત્યાનૃતેન વાણિજ્યેન ધનલોભેનેત્યર્થઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કીદૃશે પુરુષે તાત સ્ત્રીષુ ભરતર્ષભ। ભીષ્મ ઉવાચ। 13-32-2x (6826) અત્ર તે વર્ણયિષ્યામિ યથાવૃત્તં યથાશ્રુતમ્। રુક્મિણી દેવકીપુત્રસન્નિધૌ પર્યપૃચ્છત॥ 13-32-2 (82113) નારાયણસ્યાઙ્કગતાં જ્વલન્તીં દૃષ્ટ્વા શ્રિયં પદ્મસમાનવક્ત્રામ્। 13-32-3 (82114) કૌતૂહલાદ્વિસ્મિતચારુનેત્રા પપ્રચ્છ માતા મકરધ્વજસ્યષ॥ 13-32-4 (82115) કાનીહ ભૂતાન્યુપસેવસે ત્વં સન્તિષ્ઠસે કાનિ ચ સેવસે ત્વમ્। તાનિ ત્રિલોકેશ્વરભૂતકાન્તે તત્ત્વેન મે બ્રૂહિ મહર્ષિકન્યે॥ 13-32-4 (82116) એવં તદા શ્રીરાભિભાષ્યમાણા દેવ્યા સમક્ષં ગરુડધ્વજસ્ય। ઉવાચ વાક્યં મધુરાભિધાનં મનોહરં ચન્દ્રમુખી પ્રસન્ના॥ 13-32-5 (82117) શ્રીરુવાચ। 13-32-6x (6827) વસામિ નિત્યં સુભગે પ્રગલ્ભે દક્ષે નરે કર્મણિ વર્તમાને। અક્રોધને દેવપરે કૃતજ્ઞે જિતેન્દ્રિયે નિત્યમુદીર્ણસત્વે॥ 13-32-6 (82118) નાકર્મશીલે પુરુષે વસામિ ન નાસ્તિકે સાઙ્કરિકે કૃતઘ્ને। ન ભિન્નવૃત્તે ન નૃશંસવૃત્તે ન ચાવિનીતે ન ગુરુષ્વસૂયકે॥ 13-32-7 (82119) યે ચાલ્પતેજોબલસત્ત્વમાનાઃ ક્લિશ્યન્તિ કુપ્યન્તિ ચ યત્રતત્ર। ન ચૈવ તિષ્ઠામિ તથાવિધેષુ નરેષુ સઙ્ગુપ્તમનોરથેષુ॥ 13-32-8 (82120) યશ્ચાત્મનિ પ્રાર્થયતે ન કિઞ્ચિ- દ્યશ્ચ સ્વભાવોપહતાન્તરાત્મા। દ્યશ્ચ સ્વભાવોપહતાન્તરાત્મા। નરેષુ નાહં નિવસામિ સ્મ્યક્॥ 13-32-9 (82121) વસામિ ધર્મશીલેષુ ધર્મજ્ઞેષુ મહાત્મસુ। વૃદ્ધસેવિષુ દાન્તેષુ સત્વજ્ઞેષુ મહાત્મસુ॥ 13-32-10 (82122) અવન્ધ્યકાલેષુ સદા દાનશૌચરતષુ ચ। બ્રહ્મચર્યતપોજ્ઞાનગોદ્વિજાતિપ્રિયેષુ ચ॥ 13-32-11 (82123) સ્ત્રીષુ કાન્તાસુ શાન્તાસુ દેવદ્વિજપરાસુ ચ। વિશુદ્ધગૃહભાણ્ડાસુ ગોધાન્યાભિરતાસુ ચ॥ 13-32-12 (82124) સ્વધર્મશીલેષુ ચ ધર્મવિત્સુ વૃદ્ધોપસેવાનિરતે ચ દાન્તે। કૃતાત્મનિ ક્ષાન્તિપરે સમર્થે ક્ષાન્તાસુ દાન્તાસુ તથાઽબલાસુ। સત્યસ્વભાવાર્જવસંયુતાસુ વસાગિ દેવદ્વિજપૂજિકાસુ॥ 13-32-13 (82125) પ્રકીર્ણભાણ્ડામનવેક્ષ્યકારિણીં સદા ચ ભર્તુઃ પ્રતિકૂલવાદિનીમ્। 13-32-14 (82126) લોલામદક્ષામવલેપિનીં ચ વ્યપેતશૌચાં કલહપ્રિયાં ચ। નિદ્રાભિભૂતાં સતતં શયાના- મેવંવિધાં સ્ત્રીં પરિવર્જયામિ॥ 13-32-15 (82127) સત્યાસુ નિત્યં પ્રિયદર્શનાસુ સૌભાગ્યયુક્તાસુ ગુણાન્વિતાસુ। વસામિ નારીષુ પતિવ્રતાસુ કલ્યાણશીલાસુ વિભૂષિતાસુ॥ 13-32-16 (82128) યાનેષુ કન્યાસુ વિભૂષણેષુ યજ્ઞેષુ મેઘેષુ ચ વૃષ્ટિમત્સુ। વસામિ ફુલ્લાસુ ચ પદ્મિનીષુ નક્ષત્રવીથીષુ ચ શારદીષુ॥ 13-32-17 (82129) ગજેષુ ગોષ્ઠેષુ તથાઽઽસનેષુ સરઃસુ ફુલ્લોત્પલપઙ્કજેષુ। નદીષુ હંસસ્વનનાદિતાસુ ક્રૌઞ્ચાવઘુષ્ટસ્વરશોભિતાસુ॥ 13-32-18 (82130) વિકીર્ણકૂલદ્રુમરાજિતાસુ તપસ્વિસિદ્ધદ્વિજસેવિતાસુ। વસામિ નિત્યં સુબહૂદકાસુ સિમ્હૈર્ગજૈશ્ચાકુલિતોદકાસુ॥ 13-32-19 (82131) મત્તે ગજે ગોવૃષભે નરેન્દ્રે સિમ્હાસને સત્પુરુષેષુ નિત્યમ્॥ 13-32-20 (82132) યસ્મિઞ્ચનો હવ્યભુજં જુહોતિ ગોબ્રાહ્મણં ચાર્ચતિ દેવતાશ્ચ કાલે ચ પુષ્પૈર્બલયઃ ક્રિયન્તે તસ્મિન્ગૃહે નિત્યમુપૈમિ વાસમ્॥ 13-32-21 (82133) સ્વાધ્યાયનિત્યેષુ સદા દ્વિજેષુ ક્ષત્રે ચ ધર્માભિરતે સદૈવ। વૈશ્યે ચ કૃષ્યાભિરતે વસામિ શૂદ્રે ચ શુશ્રૂષણનિત્યયુક્તે॥ 13-32-22 (82134) નારાયણે ત્વેકમના વસામિ સર્વેણ ભાવેન શરીરભૂતા। તસ્મિન્હિ ધર્મઃ સુમહાન્નિવિષ્ટો બ્રહ્મિણ્યતા ચાત્ર તથા પ્રિયત્વમ્॥ 13-32-23 (82135) નાહં શરીરેણ વસામિ દેવિ નૈવં મયા શક્યમિહાભિધાતુમ્। ભાવેન યસ્મિન્નિવસામિ પુંસિ સ વર્ધતે ધર્મયશોર્થકામૈઃ॥ ॥ 13-32-24 (82136) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વાત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 32 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-32-2 પર્યપૃચ્છત શ્રિયમિત્યપકૃષ્યતે॥ 7-32-4 ઉપસેવસે ગજતુરગાદિરૂપેણ। સંતિષ્ઠસે શૌર્યાદિરૂપેણ પુરુષે વસસિ॥ 7-32-5 દેવ્યા રુક્મિણ્યા॥ 7-32-6 પ્રગલ્ભે વાગ્મિનિ। દક્ષે અનરુસે। વસામિ સત્ત્વે ઇતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-32-8 તેજઃ શૌર્યં। સત્વં બુદ્ધિઃ। યત્ર તત્ર વિશિષ્ટપુરુષે। સઙ્ગુપ્તમનોરથેષુ અન્યત્ ઘ્યાયન્ત્યન્યદ્દર્શયન્તિ તાદૃશેષુ॥ 7-32-23 ભાવેન આદરેણ શરીરભૂતા શરીરવતી॥ 7-32-24 નારાયણાદન્યત્ર ધર્માદિવૃદ્ધિરૂપેણૈવ વસામિ ન શરીરેણેત્યર્થઃ॥ 7-32-32 દ્વાત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પ્રાયશ્ચિત્તં કૃતઘ્નાનાં પ્રતિબ્રૂહિ પિતામહ। માતૄઃ પિતૄન્ગુરુંશ્ચૈવ યેઽવમન્યન્તિ મોહિતાઃ॥ 13-33-1 (82137) યે ચાપ્યન્તે પરે તાત કૃતઘ્ના નિરપત્રપાઃ। તેષાં ગતિં મહાબાહો શ્રોતુમિચ્છામિ તત્વતઃ॥ 13-33-2 (82138) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-33-3x (6828) કૃતઘ્નાનાં ગતિસ્તાત નરકે શાશ્વતીઃ સમાઃ। માતાપિતૃગુરૂણાં ચ યે ન તિષ્ઠન્તિ શાસને। ક્રિમિકીટપિપીલેષુ જાયન્તે સ્થાવરેષુ ચ॥ 13-33-3 (82139) દુર્લભો હિ પુનસ્તેષાં માનુષ્યે પુનરુદ્ભવઃ। અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્॥ 13-33-4 (82140) વત્સનાભો મહાપ્રાજ્ઞો મહર્ષિઃ સંશિતવ્રતઃ। વલ્મીકભૂતો બ્રહ્મર્ષિસ્તપ્યતે સુમહત્તપઃ॥ 13-33-5 (82141) તસ્મિંશ્ચ તપ્યતિ તપો વાસવો ભરતર્ષભ। વવર્ષ સમુહદ્વર્ષં સવિદ્યુત્સ્તનયિત્નુમાન્॥ 13-33-6 (82142) તત્ર સપ્તાહવર્ષં તુ મુમુચે પાકશાસનઃ। નિમીલિતાક્ષસ્તદ્વર્ષં પ્રત્યગૃહ્યત વૈ દ્વિજઃ॥ 13-33-7 (82143) તસ્મિન્પતતિ વર્ષે તુ શીતવાતસમન્વિતે। વિશીર્ણધ્વસ્તશિખરો વલ્મીકોઽશનિતાડિતઃ॥ 13-33-8 (82144) તાડ્યમાને તતસ્તસ્મિન્વત્સનાભે મહાત્મનિ। કારુણ્યાત્તસ્ય ધર્મઃ સ્વમાનૃશંસ્યમથાકરોત્॥ 13-33-9 (82145) ચિન્તયાનસ્ય બ્રહ્મર્ષિ તપન્તમતિધાર્મિકમ્। અનુરૂપા મતિઃ ક્ષિપ્રમુપજાતા સ્વભાવજા॥ 13-33-10 (82146) સ્વં રૂપં માહિષં કૃત્વા ********* મનોહરમ્। રક્ષાર્થં વત્સનામસ્ય ચતુષ્પાદુપરિસ્થિતઃ॥ 13-33-11 (82147) યદા ત્વપગતં વર્ષં વૃષ્ટિવાતસમન્વિતમ્। તતો મહિષરુપેણ ધર્મો ધર્મભૃતાંવર। શનૈર્વલ્મીકમુત્સૃજ્ય પ્રાદ્રવદ્ભરતર્ષભ॥ 13-33-12 (82148) સ્થિતેઽસ્મિન્વૃષ્ટિસમ્પાતે વીક્ષતે સ્મ મહાતપાઃ। દિશશ્ચ વિપુલાસ્તત્ર ગિરીણાં શિખરાણિ ચ॥ 13-33-13 (82149) દૃષ્ટ્વા ચ પૃથિવીં સર્વાં સલિલેન પરિપ્લુતામ્। જલાશયાન્સ તાન્દૃષ્ટ્વા વિપ્રઃ પ્રમુદિતોઽભવત્॥ 13-33-14 (82150) અચિન્તયદ્વિસ્મિતશ્ચિ વિપ્રઃ પ્રમુદિતોઽભવત્॥ અચિન્તયદ્વિસ્તિતશ્ચ વર્ષાત્કેનાભિરક્ષિતઃ। તતોઽપશ્યત્સ મહિષમવસ્થિતમદૂરતઃ॥ 13-33-15 (82151) તિર્યગ્યોનાવપિ કથં દૃશ્યતે ધર્મવત્સલઃ॥ 13-33-16 (82152) અતો નુ ભદ્રમહિષઃ શિલાપટ્ટમવસ્થિતઃ। પીવરશ્ચૈવ બલ્યશ્ચ બહુમાંસો ભવેદયમ્॥ 13-33-17 (82153) તસ્ય બુદ્ધિરિયં જાતા ધર્મસંસક્તજા મુનેઃ। કૃતઘ્ના નરકં યાન્તિ યે ચ વિશ્વસ્તઘાતિનઃ॥ 13-33-18 (82154) નિષ્કૃતિં નૈવ પશ્યામિ કૃતઘ્નાનાં કથઞ્ચન। ક્રતે પ્રાણિપરિત્યાગાદ્ધર્મજ્ઞાનાં વચો યથા॥ 13-33-19 (82155) અકૃત્વા ભરણં પિત્રોરદત્ત્વા ગુરુદક્ષિણામ્। કૃતઘ્નતાં ચ સમ્પ્રાપ્ય મરણાન્તા ચ નિષ્કૃતિઃ॥ 13-33-20 (82156) આકાઙ્ક્ષાયામુપેક્ષાયાં ચોપપાતકમુત્તમમ્। તસ્માત્પ્રાણાન્પરિત્યક્ષ્યે પ્રાયશ્ચિત્તાર્થમિત્યુત॥ 13-33-21 (82157) સ મેરુશિખરં ગત્વા નિસ્યઙ્કેનાન્તરાત્મના। પ્રાયશ્ચિત્તં કર્તુકામઃ શરીરં ત્યક્તુમુદ્યતઃ। નિગૃહીતશ્ચ ધર્માત્મા હસ્તે ધર્મેણ ધર્મવિત્॥ 13-33-22 (82158) ધર્મિ ઉવાચ। 13-33-23x (6829) વત્સનાભ મહાપ્રાજ્ઞ બહુવર્ષશતાયુષ। પરિતુષ્ટોસ્મિ ત્યાગેન નિસ્સઙ્ગેન તથાઽઽત્મનઃ॥ 13-33-23 (82159) એવં ધર્મભૃતઃ સર્વે વિમૃશન્તિ કૃતાકૃતમ્। ન કશ્ચિદ્વત્સનાભસ્ય યસ્ય નોપહતં મનઃ॥ 13-33-24 (82160) યશ્ચાનવદ્યશ્ચરતિ શક્તો ધર્મં ચ સર્વશઃ। નિવર્તસ્વ મહાપ્રાજ્ઞ્ પૂતાત્મા હ્યસિ શાશ્વતઃ'॥ ॥ 13-33-25 (82161) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રયસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 33 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-33-17 બલ્યઃ બલિકર્માર્હઃ। પીવરશ્ચૈવ વધ્યશ્વેતિ પાઠાન્તરમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। સ્ત્રીપુંસયોઃ સમ્પ્રયોગે સ્પર્શઃ કસ્યાધિકો ભવેત્। એતસ્મિન્સંશયે રાજન્યથાવદ્વક્તુમર્હસિ॥ 13-34-1 (82162) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-34-2x (6830) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ભઙ્ગાસ્વનેન શક્રસ્ય યથા વૈરમભૂત્પુરા॥ 13-34-2 (82163) પુરા ભઙ્ગાસ્વનો નામ રાજર્ષિરતિધાર્મિકઃ। અપુત્રઃ પુરુષવ્યાઘ્ર પુત્રાર્થં યજ્ઞમાહરત્॥ 13-34-3 (82164) અગ્નિષ્ટુતં સ રાજર્ષિરિન્દ્રદ્વિષ્ટં મહાબલઃ। પ્રાયશ્ચિત્તેષુ મર્ત્યાનાં પુત્રકામેષુ ચેષ્યતે॥ 13-34-4 (82165) ઇન્દ્રો જ્ઞાત્વા તુ તં યજ્ઞં મહાભાગઃ સુરેશ્વરઃ। અન્તરં તસ્ય રાજર્ષેરન્વિચ્છન્નિયતાત્મનઃ। ન ચૈવાસ્યાન્તરં રાજન્સ દદર્શ મહાત્મનઃ॥ 13-34-5 (82166) કસ્ય ચિત્ત્વથ કાલસ્ય મૃગયાં ગતવાન્નૃપઃ। ઇદમન્તરમિત્યેવ શક્રો નૃપમમોહયત્॥ 13-34-6 (82167) એકાશ્વેન ચ રાજર્ષિર્ભ્રાન્ત ઇન્દ્રેણ મોહિતઃ। ન દિશોઽવિન્દત નૃપઃ ક્ષુત્પિપાસાર્દિતસ્તદા॥ 13-34-7 (82168) ઇતશ્ચેતશ્ચ ધાવન્વૈ શ્રમતૃષ્ણાર્દિતો નૃપ। સરોઽપશ્યત્સુરુચિરં પૂર્ણં પરમવારિણા॥ 13-34-8 (82169) સોઽવગાહ્ય સરસ્તાત પાયયામાસ વાજિનમ્॥ 13-34-9 (82170) અથ પીતોદકં સોઽશ્વં વૃક્ષે બદ્ધ્વા નૃપોત્તમઃ। અવગાહ્ય તતઃ સ્નાતસ્તત્ર સ્ત્રીત્વમવાપ્તવાન્॥ 13-34-10 (82171) આત્માનં સ્ત્રીકૃતં દૃષ્ટ્વા વ્રીડિતો નૃપસત્તમઃ। ચિન્તાનુગતસર્વાત્મા વ્યાકુલેન્દ્રિયચેતનઃ॥ 13-34-11 (82172) આરોહિષ્યે કથં ત્વશ્વં કથં યાસ્યામિ વૈ પુરમ્। ઇષ્ટેનાગ્નિષ્ટુતા ચાપિ પુત્રાણાં શતમૌરસમ્॥ 13-34-12 (82173) જાતં મહાબલાનાં મે તાન્પ્રવક્ષ્યામિ કિન્નવહમ્। દારેષુ ચાત્મકીયેષુ પૌરજાનપદેષુ ચ॥ 13-34-13 (82174) મૃદુત્વં ચ તનુત્વં ચ પરાધીનત્વમેવ ચ। `હાસભાવાદિ લાવણ્યં સ્ત્રીગુણાદ્વા કુતૂહલમ્।' સ્ત્રીગુણા ઋષિભિઃ પ્રોક્તા ધર્મતત્ત્વાર્થદર્શિભિઃ॥ 13-34-14 (82175) વ્યાયામઃ કર્કશત્વં ચ વીર્યં ચ પુરુષે ગુણાઃ॥ 13-34-15 (82176) પૌરુષં વિપ્રનષ્ટં સ્ત્રીત્વં કેનાપિ મેઽભવત્। સ્ત્રીભાવાત્પુનરશ્વં તં કથમારોઢુમુત્સહે॥ 13-34-16 (82177) મહતા ત્વથ ખેદેન આરુહ્યાશ્વં નરાધિપઃ। પુનરાયાત્પુરં તાત સ્ત્રીભૂતો નૃપસત્તમઃ। 13-34-17 (82178) પુત્રા દારાશ્ચ ભૃત્યાશ્ચ પૌરજાનપદાશ્ચ તે। કિન્ન્વિદં ત્વિતિ વિજ્ઞાય વિસ્મયં પરમં ગતાઃ॥ 13-34-18 (82179) અથોવાચ સ રાજર્ષિઃ સ્ત્રીભૂતો વદતાંવરઃ। મૃગયામસ્મિ નિર્યાતો બલૈઃ પરિવૃતો દૃઢમ્। ઉદ્ભાન્તઃ પ્રાવિશં ઘોરામટવીં દૈવમોહિતઃ॥ 13-34-19 (82180) અટવ્યાં ચ સુઘોંરાયાં તૃષ્ણાર્તો નષ્ટચેતનઃ। સરઃ સુરુચિરપ્રખ્યમપશ્યં પક્ષિભિર્વૃતમ્॥ 13-34-20 (82181) તત્રાવગાઢઃ સ્ત્રીભૂતો વ્યક્તં દૈવાન્ન સંશયઃ। `અતૃપ્ત એવ પુત્રાણાં દારાણાં ચ ધનસ્ય ચ॥' 13-34-21 (82182) નામગોત્રાણિ ચાભાવ્ય દારાણાં મન્ત્રિણાં તથા। આહ પુત્રાંસ્તતઃ સોઽથ સ્ત્રીભૂતઃ પાર્તિવોત્તમઃ। સમ્પ્રીત્યા ભુજ્યતાંરાજ્યં વનં યાસ્યામિ પુત્રકાઃ॥ 13-34-22 (82183) સ પુત્રાણાં શતં રાજા અભિષિચ્ય વનં ગતઃ। ગત્વા ચૈવાશ્રમં સા તુ તાપસં પ્રત્યપદ્યત॥ 13-34-23 (82184) તાપસેનાસ્ય પુત્રાણામાશ્રમેષ્વભવચ્છતમ્। અથ સાઽઽદાય તાન્સર્વાન્પૂર્વપુત્રાનભાષત॥ 13-34-24 (82185) પુરુષત્વે સુતા યૂયં સ્ત્રીત્વે ચેમે શતં સુતાઃ। એકત્ર ભુજ્યતાં રાજ્યં ભ્રાતૃભાવેન પુત્રકાઃ॥ 13-34-25 (82186) સહિતા ભ્રાતરસ્તેઽથ રાજ્યં બુભુજિરે તદા॥ 13-34-26 (82187) તાન્દૃષ્ટ્વા ભાતૃભાવેન ભુઞ્જાનાન્રાજ્યમુત્તમમ્। ચિન્તયામાસ દેવેન્દ્રો મન્યુનાઽથ પરિપ્લુતઃ। ઉપકારોઽસ્ય રાજર્ષેઃ કૃતો નાપકૃતં મયા॥ 13-34-27 (82188) તતો બ્રાહ્મણરુપેણ દેવરાજઃ શતક્રતુઃ। ભેદયામાસ તાન્ગત્વા નગરં વૈ નૃપાત્મજાન્॥ 13-34-28 (82189) ભ્રાતૃણાં નાસ્તિ સૌભ્રાત્રં યેઽપ્યેકસ્ય પિતઃ સુતાઃ। કશ્યપસ્ય સુરાશ્ચૈવ અસુરાશ્વ સુતાસ્તથા। 13-34-29 (82190) રાજ્યહેતોર્વિવદિતાઃ કશ્યપસ્ય સુરાસુરાઃ॥ યૂયં ભઙ્ગાસ્વનાપત્યાસ્તાપસસ્યેતરે સુતાઃ। 13-34-30 (82191) યુષ્માકં ભેદિતાસ્તે તુ યુદ્ધેઽન્યોન્યમપાતયન્। તચ્છ્રુત્વા તાપસી ચાપિ સંતપ્તા પ્રરુરોદ હ॥ 13-34-31 (82192) બ્રાહ્મણચ્છદ્મનાઽભ્યેત્ય તામિન્દ્રોઽથાન્વપૃચ્છત। કેન દુઃખેન સંતપ્તા રોદિષિ ત્વં વરાનને॥ 13-34-32 (82193) બ્રાહ્મ્ણં તં તતો દૃષ્ટ્વા સા સ્ત્રી કરણમબ્રવીત્। પુત્રાણાં દ્વે શતે બ્રહ્મન્કાલેન વિનિપાતિતે॥ 13-34-33 (82194) અહં રાજાઽભવ વિપ્ર તત્ર પૂર્વં શતં મમ। સમુત્પન્નં સુરૂપાણાં પુત્રાણાં બ્રાહ્મણોત્તમ॥ 13-34-34 (82195) કદાચિન્મૃગયાં યાત ઉદ્ધાન્તો ગહને વને। અવગાઢશ્ચ સરસિ સ્ત્રીભૂતો બ્રાહ્મણોત્તમ॥ 13-34-35 (82196) પુત્રાન્રાજ્યે પ્રતિષ્ઠાપ્ય વનમસ્મિ તતો ગતઃ॥ 13-34-36 (82197) સ્ત્રિયાશ્ચ મે પુત્રશતં તાપસેન મહાત્મના। આશ્રમે જનિતં બ્રહ્મન્નીતં તન્નગરં મયા॥ 13-34-37 (82198) તેષાં ચ વૈરમુત્પન્નં કાલયોગેન વૈ દ્વિજ। એતચ્છોચામ્યહં બ્રહ્મન્દૈવેન સમભિપ્લુતા॥ 13-34-38 (82199) ઇન્દ્રસ્તાં દુઃશિતાં દૃષ્ટ્વા અબ્રવીત્પરુષં વચઃ॥ 13-34-39 (82200) પુરા સુદુઃસહં ભદ્રે મમ દુઃખં ત્વયા કૃતમ્। ઇન્દ્રદ્વિષ્ટેન યજતા મામનાહૂય ધિષ્ઠિતમ્। ઇન્દ્રોઽહમસ્મિ દુર્બુદ્ધે વૈરં તે પાતિતં મયા॥ 13-34-40 (82201) ઇન્દ્રં દૃષ્ટ્વા તુ રાજર્ષિઃ પાદયોઃ શિરસા ગતઃ। પ્રસીદ ત્રિદશશ્રેષ્ઠ પુત્રકામેન સ ક્રતુઃ। ઇષ્ટસ્ત્રિદશશાર્દૂલ તત્ર મે ક્ષન્તુમર્હસિ॥ 13-34-41 (82202) પ્રણિપાતેન તસ્યેન્દ્રઃ પરિતુષ્ટો વરં દદૌ॥ 13-34-42 (82203) પુત્રાસ્તે કતમે રાજઞ્જીવન્ત્વેતત્પ્રચક્ષ્વ મે। સ્ત્રીભૂતસ્ય હિ યે જાતાઃ પુરુષસ્યાથ યેઽભવન્॥ 13-34-43 (82204) તાપસી તુ તતઃ શક્રમુવાચ પ્રયતાઞ્જલિઃ। સ્ત્રીભૂતસ્ય હિ યે પુત્રાસ્તે મે જીવન્તુ વાસવ॥ 13-34-44 (82205) ઇન્દ્રસ્તુ વિસ્મિતો દૃષ્ટ્વા સ્ત્રિયં પપ્રચ્છ તાં પુનઃ। પુરુષોત્પાદિતા યે તે કથં દ્વેષ્યાઃ સુતાસ્તવ॥ 13-34-45 (82206) સ્ત્રીભૂતસ્ય હિ યે જાતાઃ સ્નેહસ્તેભ્યોઽધિકઃ કથમ્। કારણં શ્રોતુમિચ્છામિ તન્મે વક્તુમિહાર્હસિ ॥ 13-34-46 (82207) સ્ત્ર્યુવાચ। 13-34-47x (6831) સ્ત્રિયાસ્ત્વભ્યધિકઃ સ્નેહો ન તતા પુરુષસ્ય વૈ। તસ્માત્તે શક્ર જીવન્તુ યે જાતાઃ સ્ત્રીકૃતસ્ય વૈ॥ 13-34-47 (82208) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-34-48x (6832) એવમુક્તસ્તતસ્ત્વિન્દ્રઃ પ્રીતો વાક્યમુવાચ હ। સર્વ એવેહ જીવન્તુ પુત્રાસ્તે સત્યવાદિનિ॥ 13-34-48 (82209) વરં ચ વૃણુ રાજેન્દ્ર યં ત્વમિચ્છસિ સુવ્રત। પુરુષત્વમથ સ્ત્રીત્વં મત્તો યદભિકાઙ્ક્ષસે॥ 13-34-49 (82210) સ્ત્ર્યુવાચ। 13-34-50x (6833) સ્ત્રીત્વમેવ વૃણે શક્ર પુંસ્ત્વં નેચ્છામિ વાસવ। એવમુક્તસ્તુ દેવેન્દ્રસ્તાં સ્ત્રિયં પ્રત્યુવાચ હ॥ 13-34-50 (82211) પુરુષત્વં કથં ત્યક્ત્વા સ્ત્રીત્વં રોચયસે વિભો। એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ સ્ત્રીભૂતો રાજસત્તમઃ॥ 13-34-51 (82212) સ્ત્રિયાઃ પુરુષસંયોગે પ્રીતિરભ્યધિકા સદા। એતસ્માત્કારણાચ્છક્ર સ્ત્રીત્વમેવ વૃણોમ્યહમ્॥ 13-34-52 (82213) રમાભિ ચાધિકં સ્ત્રીત્વે સત્યં વૈ દેવસત્તમ। સ્ત્રીભાવેન હિ તુષ્યામિ ગમ્યતાં ત્રિદશાધિપ॥ 13-34-53 (82214) એવમસ્ત્વિતિ ચોક્ત્વા તામાપૃચ્છ્ય ત્રિદિવં ગતઃ। એવં સ્ત્રિયા મહારાજ અધિકા પ્રીતિરુચ્યતે॥ ॥ 13-34-54 (82215) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુસ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 34 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-34-1 સ્પર્શઃ વૈષયિકં સુખમ્॥ 7-34-4 તત્ર હ્યગ્નિદેવ સ્તૂયતે। સચ પુત્રપ્રદઃ ક્રતુઃ સચેન્દ્રદ્વિષ્ટસ્તત્રેન્દ્રસ્ય પ્રાધાન્યાભાવાત્॥ 7-34-5 યજ્ઞં કૃતમિતિ શેષઃ॥ 7-34-14 મૃદુત્વાદયઃ સ્ત્રીગુણા આગતાઃ॥ 7-34-15 કર્કશત્વાદયઃ પુરુષગુણાઃ નષ્ટાઃ॥ 7-34-23 પ્રત્યપદ્યત ભર્તૃત્વેન સ્વીકૃતવતી॥ 7-34-27 સ્ત્રીત્વદાનેન દ્વિગુણિતપુત્રપ્રાપ્તિરૂપ ઉપકારએવ જાતો ન સ્ત્રીત્વકૃતોઽપકાર ઇત્યર્થઃ॥ 7-34-40 ઇન્દદ્વિષ્ટેન અપ્રિષ્ટુતા યજ્ઞેન। ધિષ્ઠિતમધિષ્ઠિતમ્। ક્રતૂનિતિ શેષઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કિં કર્તવ્યં મનુષ્યેણ લોકયાત્રાહિતાર્થિના। કથં વૈ લોકયાત્રાં તુ કિંશીલશ્ચ સમાચરેત્॥ 13-35-1 (82216) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-35-2x (6834) `દેવે નારાયણે ભક્તિઃ શંકરે સાધુપૂજયા। ધ્યાનેનાથ જપઃ કાર્યઃ સ્વધર્મૈઃ શુચિચેતસા॥' 13-35-2 (82217) કાયેન ત્રિવિધં કર્મ વાચા ચાપિ ચતુર્વિધમ્। મનસા ત્રિવિધં ચૈવ દશ કર્મપથાંસ્ત્યજેત્॥ 13-35-3 (82218) પ્રાણાતિપાતઃ સ્તૈન્યં ચ પરદારાભિમર્શનમ્। ત્રીણિ પાપાનિ કાયેન સર્વતઃ પરિવર્જયેત્॥ 13-35-4 (82219) અસત્પ્રલાપં પારુષ્યં પૈશુન્યમનૃતં તથા। ચત્વારિ વાચા રાજેન્દ્ર ન જલ્પેન્નાનુચિન્તયેત્॥ 13-35-5 (82220) અનભિધ્યા પરખેષુ સર્વસત્વેષુ સૌહૃદમ્। કર્મણાં ફલમસ્તીતિ ત્રિવિધં મનસા ચરેત્॥ 13-35-6 (82221) તસ્માદ્વાક્વાયમનસા નાચરેદશુભં નરઃ। શુભાન્યેવાચરઁલ્લોકે ભક્તો નારાયણસ્ય હિ। તસ્યૈવ તુ પદં સૂક્ષ્મં પ્રસાદાદશ્નુયાત્પરમ્॥' ॥ 13-35-7 (82222) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 35 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-35-1 લોકયાત્રાં લોકદ્વયશ્રેયઃસાધનમ્॥ 7-35-3 સુભં કર્મફલં ચરેદિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-35-4 પ્રાણાતિપાતો હિંસા॥ 7-35-5 પારુષ્યં નિષ્ઠુરભાષણમ્। પૈશુન્યં રાજદ્વારાદૌ પરદોષસૂચનમ્। અનતં મિથ્યાવાદઃ મનસાપ્યેવં વદિષ્યામિતિ નાનુચિન્તયેત્॥ 7-35-6 અનભિધ્યેતિ શ્લોકેન પરદ્રવ્યેષ્વભિધ્યાનં પરસ્યાનિષ્ટચિન્તનં વેદબાદેષુ નાસ્તિક્યમિતિ ત્રીણિ ત્યાજ્યાનિ લક્ષયેત્। ત્યજેદિત્યુપક્રમાત્॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ચિત્તં મે દૂયતે તાત લોકે પરમવિન્દતઃ॥ 13-36-1 (82223) અશાશ્વતમિદં સર્વં જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્। ક્રતે નારાયણં પુણ્યં પ્રતિભાતિ પિતામહ॥ 13-36-2 (82224) નારાયણો હિ વિશ્વાત્મા પુરુષઃ પુષ્કરેક્ષણઃ। તસ્યાસ્ય દેવકીસૂનોઃ શ્રુતં કૃત્સ્નં ત્વયાઽનઘ॥ 13-36-3 (82225) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-36-4x (6835) યુધિષ્ઠિર મહાપ્રાજ્ઞ મયા દૃષ્ટં ચ સઙ્ગરે॥ 13-36-4 (82226) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-36-5x (6836) ત્વત્ત એવ તુ રાજેન્દ્ર રાજધર્માશ્ચ પુષ્કલાઃ। શ્રુતં પુરાણમખિલં નારદેન નિવેદિતમ્। ગુહ્યં નારાયણાખ્યાનં ત્રિવિધક્લેશનાશનમ્॥ 13-36-5 (82227) એકાન્તિધર્મનિયમાઃ સમાસવ્યાસકલ્પિતાઃ। કથિતા વૈ મહાભાગ ત્વયા વૈ મદનુગ્રહાત્॥ 13-36-6 (82228) લોકરક્ષણકર્તૃત્વં તસ્યૈવ હરિમેધસઃ। આતિથેયવિધિશ્ચૈવ તપાંસિ નિયમાશ્ચ યે॥ 13-36-7 (82229) વેદવાદપ્રસિદ્ધાશ્ચ વાજપેયાદયો મખાઃ। યજ્ઞા દ્રવિણનિષ્પાદ્યા અગ્નિહોત્રાનુપાલિતાઃ॥ 13-36-8 (82230) જપયજ્ઞાશ્ચ વિવિધા બ્રાહ્મણાનાં તપસ્વિનામ્। એકાદશવિધાઃ પ્રોક્તા હવિર્યજ્ઞા દ્વિજાતિનામ્॥ 13-36-9 (82231) તેષાં ફલવિશેષાશ્ચ ઉઞ્છધર્માસ્તથૈવ ચ। અહન્યહનિ યે પ્રોક્તા મહાયજ્ઞા દ્વિજાતિનામ્॥ 13-36-10 (82232) વેદશ્રવણધર્માશ્ચ બ્રહ્મયજ્ઞફલં તથા। વેદવ્રતવિધાનં ચ નિયમાશ્ચૈવ વૈદિકાઃ॥ 13-36-11 (82233) સ્વાહા સ્વધા પ્રણીતે ચ ઇષ્ટાપૂર્તફલં તથા। ઉત્તરોત્તરસેવાયામાશ્રમાણાં ચ યત્ફલમ્॥ 13-36-12 (82234) પ્રત્યેકશશ્ચ નિષ્ઠાયામાશ્રમાણાં મહામતે। માસપક્ષોપવાસાનાં સમ્યગુક્તફલં ચ યત્॥ 13-36-13 (82235) અનાશિતાનાં યે લોકા યે ચ પઞ્ચતપા નરાઃ। વીરાધ્વાનં પ્રપન્નાનાં યા ગતિશ્ચાગ્નિહોત્રિણામ્॥ 13-36-14 (82236) ગ્રીષ્મે પઞ્ચતપાનાં ચ શિશિરે જલચારિણામ્। વર્ષે સ્થણ્ડિલશાયીનાં ફલં યત્પરિકીર્તિતમ્॥ 13-36-15 (82237) લોકે ચક્રચરાણાં ચ દ્વિજાનાં યત્ફલં સ્મૃતમ્। અન્નાદીનાં ચ દાનાનાં યત્ફલં પરિકીર્તિતમ્॥ 13-36-16 (82238) સર્વતીર્થાભિષિક્તાનાં નરાણાં ચ ફલોદયઃ। રાજ્ઞાં ધર્માશ્ચ યે લોકે સમ્યક્પાલયતાં પ્રજાઃ॥ 13-36-17 (82239) યે ચ સત્યવ્રતા લોકે યે તીર્થે કૃતશ્રમાઃ। માતાપિતૃપરા યે ચ ગુરુવૃત્તીશ્ચ સંશ્રિતાઃ॥ 13-36-18 (82240) ગોબ્રાહ્મણપરિત્રાણે રાષ્ટ્રાતિક્રમણે તથા। ત્યજન્ત્યભિમુખાઃ પ્રાણાન્નિર્ભયાઃ સત્વમાશ્રિતાઃ॥ 13-36-19 (82241) સહસ્રદક્ષિણાનાં ચ યા ગતિર્વદનાં વર। યે ચ સંધ્યામુપાસન્તે સમ્યગુક્તા મહાવ્રતાઃ॥ 13-36-20 (82242) તથા યોગવિધાનં ચ યદ્ગ્રન્થેષ્વભિશબ્દિતમ્। વેદાદ્યાઃ શ્રુતયશ્ચાપિ શ્રુતા મે ગુરુસત્તમ॥ 13-36-21 (82243) સિદ્ધાન્તનિર્ણયાશ્ચાપિ દ્વૈપાયનમુખોદ્ગતાઃ। શ્રુતાઃ પઞ્ચ મહાયજ્ઞા યેષુ સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 13-36-22 (82244) તત્પ્રભેદેષુ યે ધર્માસ્તેઽપિ વૈ કૃત્સ્નશઃ શ્રુતાઃ। ન ચ દૂષયિતું શક્યાઃ સદ્ભિરુક્તા હિ તે તથા॥ 13-36-23 (82245) એતેષાં કિલ ધર્માણામુત્તમો વૈષ્ણવો વિધિઃ। રક્ષતે ભગવાન્વિષ્ણુર્ભક્તમાત્મશરીરવત્॥ 13-36-24 (82246) કર્મણો હિ કૃતેસ્યેહ કામિતસ્ય દ્વિજોત્તમ। ફલં હ્યવશ્યં ભોક્તવ્યમૃષિર્દ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્॥ 13-36-25 (82247) ભોગાન્તે ચાપિ પતનં ગતિઃ પૂર્વં પ્રભાષિતા। ન મે પ્રીતિકરાસ્ત્વેતે વિષોદર્કા હિ મે મતાઃ॥ 13-36-26 (82248) વધાત્કૃષ્ટતરં મન્યે ગર્ભવાસં મહાદ્યુતે। દિષ્ટાન્તે યાનિ દુઃખાનિ પુરુષો વિન્દતે વિભો। તતઃ કષ્ટતરાણીહ ગર્ભવાસે હિ વિન્દતિ॥ 13-36-27 (82249) તતશ્ચાભ્યાધિકાં તીવ્રાં વેદનાં લભતે નરઃ। ગર્ભાપક્રમણે તાત કર્મણાસુપસર્પણે॥ 13-36-28 (82250) તસ્માન્મે નિશ્ચયો જાતો ધર્મેષ્વેતેષુ ભારત। તદિચ્છામિ કુરુશ્રેષ્ઠ ત્વત્પ્રસાદાન્મહામતે। તં ધર્મં ચેહ વેત્તું વૈ યો જરાજન્મમૃત્યુહા॥ 13-36-29 (82251) યેનોષ્ણદા વૈતરણી અસિપત્રવનં ચ તત્। કુણ્ડાનિ ચાગ્નિતપ્તાનિ ક્ષુરધારાપથસ્તથા। શાલ્મલીં ચ મહાઘોરામાયસીં ઘોરકણ્ટકામ્॥ 13-36-30 (82252) માતાપિતૃકતે ચાપિ સુહૃન્મિત્રાર્થકારણાત્। આત્મહેતોશ્ચ પાપાનિ કૃતાનીહ નરૈશ્ચ યૈઃ। તેષાં ફલોદયં કષ્ટમૃષિર્દ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્॥ 13-36-31 (82253) કુમ્ભીપાકપ્રદીપ્તાનાં શૂલાર્તાનાં ચ ક્રન્દતામ્। રૌરવે ક્ષિપ્યમાણાનાં પ્રહારૈર્મથિતાત્મનામ્॥ 13-36-32 (82254) સ્તનતામપકૃત્તાનાં પિબતામાત્મશોણિતમ્। તેષામેવ પ્રવદતાં કારુણ્યં નાસ્તિ યન્ત્રતઃ॥ 13-36-33 (82255) તૃષ્ણાશુષ્કોષ્ઠકણ્ઠાનાં વિહ્વલાનામચેતસામ્। સર્વદુઃખાભિભૂતાનાં રુજાર્તાનાં ચ ક્રોશતામ્॥ 13-36-34 (82256) વેદનાર્તા હિ ક્રન્દન્તિ પૂરયન્તો દિશો દશ॥ 13-36-35 (82257) એકઃ કરોતિ પાપાનિ સહભોજ્યાનિ બાન્ધવૈઃ। તેષામેકઃ ફલં ભુઙ્ક્તે કષ્ટં વૈવસ્વતે ગૃહે॥ 13-36-36 (82258) યેન નૈતાં ગતિં ગચ્છેન્ન વિણ્મૂત્રાસ્થિપિચ્છિલે। વિષ્ઠામૂત્રકૃમીમધ્યે બહુજન્તુનિષેવિતે॥ 13-36-37 (82259) કો ગર્ભવાસાત્પરતો નરકોઽન્યો વિધીયતે। યત્ર વાસકૃતો યોગઃ કુક્ષૌ વાસો વિધીયતે॥ 13-36-38 (82260) જાતો વિસ્તીર્ણશોકઃ સ્યાદ્ભવેત વિગતજ્વરઃ। ન ચૈષ લભ્યતે કામો જાતમાત્રં હિ માનવમ્। આવિશન્તીહ દુઃખાનિ મનોવાક્કાયિકાનિ તુ॥ 13-36-39 (82261) તૈરસ્વતન્ત્રો ભવતિ પીડ્યમાનો ભયાનકૈઃ। તૈર્ગર્ભવાસં ગચ્છતિ અવશો જાયતે તથા॥ 13-36-40 (82262) અવશશ્ચેહતે જન્તુર્વ્રજત્યવશ એવ હિ। જરસા રૂપવિધ્વંસં પ્રાપ્નોત્યવશ એવ તુ॥ 13-36-41 (82263) શરીરભેદમાપ્નોતિ જીર્યતેઽવશ એવ તુ। એવં હ્યનિયતો મૃત્યુર્ભવત્યેવ સદા નૃષુ॥ 13-36-42 (82264) ગર્ભેષુ મ્રિયતે કશ્ચિજ્જાયમાનસ્તથાઽપરઃ। જાતા મ્રિયન્તે બહવો યૌવનસ્થાસ્તથાઽપરે। મધ્યભાવે તુ નશ્યન્તિ સ્થવિરો મૃત એવ તુ॥ 13-36-43 (82265) કો જન્મનો નોદ્વિજતે સ્વયમ્ભૂરપિ યો ભવેત્। કુતસ્ત્વસ્મદ્વિધસ્તાત મરણસ્ય વશાનુગઃ॥ 13-36-44 (82266) નિત્યાવિષ્ટો ભયેનાહં મનસા કુરુસત્તમ। મુહૂર્તમપ્યહં શર્મ ન વિન્દામિ મહામતે॥ 13-36-45 (82267) કાલાત્મનિ તિરોભૂતો નિત્યં તદ્ગુણવર્જિતઃ। અન્નૈર્બહુવિધૈઃ પુષ્ટં વસ્ત્રૈર્નાનાવિધૈર્વૃતમ્॥ 13-36-46 (82268) ચન્દનાગરુદિગ્ધાઙ્ગં મણિમુક્તાવિભૂષિતમ્। યાનૈર્બહુવિધૈર્યાતમેકાન્તેનૈવ લાલિતમ્॥ 13-36-47 (82269) યૌવનોદ્ધતરૂપાભિર્મન્દવિહ્વલગામિભિઃ। ઇષ્ટિભિરભિરામાભિર્વરસ્ત્રીભિરયન્ત્રિતમ્॥ 13-36-48 (82270) રમિતં સુચિરં કાલં શરીરમમિતપ્રભમ્। અવિતૃપ્તા ગમિષ્યન્તિ હિત્વા પ્રાણાંસ્તથાઽપરે॥ 13-36-49 (82271) સ્વર્ગેઽપ્યનિયતા ભૂતિસ્તથૈવાકાશસંશ્રયે। દેવાઽપ્યધિષ્ઠાનવશાસ્તસ્માદ્દેવં ન કામયે॥ 13-36-50 (82272) કામાનાં નાસ્ત્યધિષ્ઠાનમકામસ્તુ નિવર્તતે। લોકસઙ્ગ્રહધર્માસ્તુ સર્વ એવ ન સંશયઃ॥ 13-36-51 (82273) ડોલાસધર્મા ધર્મજ્ઞ ઋષિર્દ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્। અસ્માત્કો વિષમં દુઃખમારોહેત વિચક્ષણઃ॥ 13-36-52 (82274) વિદ્યમાને સમે માર્ગે ડોલાધર્મવિવર્જિતે। કો હ્યાત્માનં પ્રિયં લોકે ડોલાસાધર્મ્યતાંનયેત્॥ 13-36-53 (82275) ચરાચરૈઃ સર્વભૂતૈર્ગન્તવ્યમવિશઙ્કયા। અસ્માલ્લોકાત્પરં લોકમપાથેયમદૈશિકમ્। ઘોરં તમઃ પ્રવેષ્ટવ્યમત્રાતારમબાન્ધવમ્॥ 13-36-54 (82276) યે તુ તં કિલ ધર્મજ્ઞા ધર્મં નારાયણેરિતમ્। અનન્યમનસો દાન્તાઃ સ્મરન્તિ નિયતવ્રતાઃ॥ 13-36-55 (82277) તતસ્તેનૈવ પશ્યન્તિ પ્રાપ્નુવ્તિ પરં પદમ્। રક્ષતે ભગવાન્વિષ્ણુર્ભક્તાનાત્મશરીરવત્॥ 13-36-56 (82278) કુલાલચક્રપ્રતિમે ભ્રામ્યમાણેષુ જન્તુષુ। માતાપિતૃસહસ્રાણિ સમ્પ્રાપ્તાનિ મયા ગુરો॥ 13-36-57 (82279) સ્નેહાપન્નેન પીતાસ્તુ માતૄણાં વિવિધાઃ સ્તલાઃ॥ 13-36-58 (82280) પુત્રદારસહસ્રાણિ ઇષ્ટાનિષ્ટશતાનિ ચ। પ્રાપ્તાન્યધિષ્ઠાનવશાદતીતાનિ તથૈવ ચ। ન ક્વચિન્ન સુખં પ્રાપ્તં ન ક્વચિચ્છાશ્વતી સ્થિતિઃ॥ 13-36-59 (82281) સ્થાનૈર્મહદ્ભિર્વિભ્રંશો દુઃખલબ્ધૈઃ પુનઃ પુનઃ। ધનનાશશ્ચ સમ્પ્રાપ્તો લબ્ધ્વા દુઃખેન તદ્ધનમ્। અધ્વગાનામિવ પથિ ચ્છાયામાશ્રિત્ય સઙ્ગમઃ॥ 13-36-60 (82282) એવં કર્મવશો લોકો જ્ઞાતીનાં હિતસઙ્ગમઃ। વિશ્રમ્ય ચ પુનર્યાતિ કર્મભિર્દર્શિતાં ગતિમ્॥ 13-36-61 (82283) એતદીદૃશકં દૃષ્ટ્વા જ્ઞાત્વા ચૈવ સમાગમમ્। કો ન બિભ્યેત્કુરુશ્રેષ્ઠ વિષ્ઠાન્નસ્યેવ ભોજનાત્॥ 13-36-62 (82284) બુદ્ધિશ્ચ મે સમુત્પન્ના વૈષ્ણવે ધર્મવિસ્તરે। તદેષ શિરસા પાદૌ ગતોઽસ્મિ ભગવંસ્તવ। શરણં ચ પ્રપન્નોઽસ્મિ ગન્તવ્યે શરણે ધ્રુવે॥ 13-36-63 (82285) જન્મમૃત્યુજરાખિન્નસ્ત્રિભિર્દુઃખૈર્નિપીડિતઃ। ઇચ્છામિ ભવતા ત્રાતુમેભ્યસ્ત્વત્તો મહામતે। તસ્યાદ્ય યુગધર્મસ્ય શ્રવણાત્કુરુપુઙ્ગવ॥ 13-36-64 (82286) એતદાદ્યયુગોદ્ભૂતં ત્રેતાયાં તત્તિરોહિતમ્। સ એવ ધર્મમખિલમૃષિર્દ્વૈપાયનોઽબ્રવીત્॥' ॥ 13-36-65 (82287) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષટ્ત્રિંશોઽધ્યાયઃઠ॥ 36 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-36-3 પુરુષઃ પુષ્કરો વિભુરિતિ ટ.થ.ધ. પાઠઃ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। સદૃશં રાજશાર્દૂલ વૃત્તસ્ય ચ કુલસ્ય ચ॥ 13-37-1 (82288) કો રાજ્યં વિપુલં ગૃહ્ય સ્ફીતાકારં પુનર્મહત્। નિર્જિતારાતિસામન્તં દેવરાજ્યોપમં સુખમ્॥ 13-37-2 (82289) રાજ્યે રાજ્યગુણા યે ચ તાન્વ્યુદસ્ય નરાધિપ। દોષં પશ્યતિ રાજેન્દ્ર દેહેઽસ્મિન્પાઞ્ચભૌતિકે॥ 13-37-3 (82290) અતિક્રાન્તાસ્ત્વયા રાજન્વૃત્તેન પ્રપિતામહાઃ। ધર્મો વિગ્રહવાન્ધીરો વિદુરશ્ચ મહાયશાઃ॥ 13-37-4 (82291) સઞ્જયશ્ચ મહાતેજા યે ચાન્યે દિવ્યદર્શનાઃ। પ્રવૃત્તજ્ઞાનસમ્પન્નાસ્તત્વજ્ઞાનવિદો નૃપ॥ 13-37-5 (82292) તેઽતિક્રાન્તા મહારાજ બ્રહ્માદ્યાઃ સસુરાસુરાઃ। અનિત્યં દુઃખસંતપ્તં જગદેતન્ન સંશયઃ॥ 13-37-6 (82293) એવમેતાન્મહાબાહો બ્રહ્માદ્યાન્સસુરાસુરાન્। અનિત્યાન્સતતં પશ્ય મનુષ્યાદિષુ કા કથા॥ 13-37-7 (82294) નિત્યાં તુ પ્રકૃતીમાહ યાઽસૌ પ્રસવધર્મિણી। અરૂપિણીમનિર્દેશ્યામકૃતાં પુરુષાતિગામ્॥ 13-37-8 (82295) તામત્યન્તસુખાં સૌમ્યાં નિર્વાણમિતિ સંજ્ઞિતામ્। આહુર્બ્રહ્મર્ષયો હ્યાદ્યાં ભુવિ ચૈવ મહર્ષયઃ॥ 13-37-9 (82296) તયા પુરુષરૂપિણ્યા ધર્મપ્રકૃતિકોઽનઘ। સ યાત્યેવ હિ નિર્વાણં યત્તત્પ્રકૃતિસંજ્ઞિતમ્॥ 13-37-10 (82297) સ એષ પ્રાકૃતો ધર્મો ભ્રાજત્યાદિયુગે નૃપ। વિકારધર્માઃ શેષેષુ યુગેષુ ભરતર્ષભ। ભ્રાજન્તેઽભ્યધિકં વીર સંસારપથગોચરાઃ॥ 13-37-11 (82298) પ્રકૃતીનાં ચ સર્વાસામકૃતા પ્રકૃતિઃ સ્મૃતા। એવં પ્રકૃતિધર્મા હિ વરાં પ્રકૃતિમાશ્રિતા॥ 13-37-12 (82299) પશ્યન્તિ પરમાં લોકે દૃષ્ટાદૃષ્ટાનુદર્શિનીમ્। સત્વાદિયુગપર્યન્તે ત્રેતાયુગસમુદ્ભવે॥ 13-37-13 (82300) કામં કામયમાનેષુ બ્રાહ્મણેષુ તિરોહિતઃ। કુપથેષુ તુ ધર્મેષુ પ્રાદુર્ભૂતેષુ કૌરવ। જાતો મન્દપ્રચારો હિ ધર્મઃ કલિયુગે નૃપ॥ 13-37-14 (82301) નિત્યસ્તુ પુરુષો જ્ઞેયો વિશ્વરૂપો નિરઞ્જનઃ। બ્રહ્માદ્યા અપિ દેવાશ્ચ યં સદા પર્યુપાસતે॥ 13-37-15 (82302) તં ચ નારાયણં વિદ્ધિ પરં બ્રહ્મેતિ શાશ્વતમ્। તત્કર્મ કુરુ કાયેન ધ્યાયસ્વ મનસા ચ તમ્॥ 13-37-16 (82303) કીર્તયસ્વ ચ તન્નામ વાચા સર્વત્ર ભૂપતે। તત્પદં પ્રાપ્નુહિ પ્રાપ્યં શાશ્વતં ચાપુનર્ભવમ્॥ 13-37-17 (82304) ઇત્યેતદ્વિષ્ણુમાશ્રિત્ય સંસારગ્રહમોક્ષણમ્। કથિતં તે મહાબાહો કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥' ॥ 13-37-18 (82305) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 37 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-37-3 દેહેઽસ્મિન્પઞ્ચવિંશક ઇતિ ટ. થ. ધ. પાઠઃ॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ક્લિશ્યમાનેષુ ભૂતેષુ જાતીમરણસાગરે। યત્પ્રાપ્ય ક્લેશં નાપ્નોતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-38-1 (82306) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-38-2x (6837) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સનત્કુમારસ્ય સતઃ સંવાદં નારદસ્ય ચ॥ 13-38-2 (82307) સનત્કુમારો ભગવાન્બ્રહ્મપુત્રો મહાયશાઃ। પૂર્વજાતાસ્ત્રયસ્તસ્ય કથ્યન્તે બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 13-38-3 (82308) સનકઃ સનન્દનશ્ચૈવ તૃતીયશ્ચ સનાતનઃ। જાતમાત્રાશ્ચ તે સર્વે પ્રતિબુદ્ધા ઇતિ શ્રુતિઃ॥ 13-38-4 (82309) ચતુર્થશ્ચૈવ તેષાં સ ભગવાન્યોગવિત્તમઃ। સનત્કુમાર ઇતિ વૈ કથયન્તિ મહર્ષયઃ॥ 13-38-5 (82310) હૈરણ્યગર્ભઃ સ મુનિર્વસિષ્ઠઃ પઞ્ચમઃ સ્મૃતઃ। ષષ્ઠઃ સ્થાણુઃ સ ભગવાનમેયાત્મા ત્રિશૂલધૃત્॥ 13-38-6 (82311) તતોઽપરે સમુત્પન્નાઃ પાવકાદારુણે ક્રતૌ। મનસા સ્વયંભુવો હીમે મરીચિપ્રમુખાસ્તથા॥ 13-38-7 (82312) ભુગુર્મરીચેરનુજો ભૃગોરપ્યઙ્ગિરાસ્તથા। અનુજોઙ્ગિરસોઽથાત્રિઃ પુલસ્ત્યોત્રેસ્તથાઽનુજઃ॥ 13-38-8 (82313) પુલસ્ત્યસ્યાનુજો વિદ્વાન્પુલહો ન મહાદ્યુતિઃ। પઠ્યન્તે બ્રહ્મજા હ્યેતે વિદ્વદ્બિરમિતૌજસઃ॥ 13-38-9 (82314) સર્વમેતન્મહારાજ કુર્વન્નાદિગુરુર્મહાન્। પ્રભુર્વિભુરનન્તશ્રીર્બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ॥ 13-38-10 (82315) મૂર્તિમન્તોઽમૃતીભૂતાસ્તેજસાઽતિતપોન્વિતાઃ। સનકપ્રભૃતયસ્તત્ર યે ચ પ્રાપ્તાઃ પરં પદમ્। કૃત્સ્નં ક્ષયમનુપ્રાપ્ય વિમુક્તા મૂર્તિબન્ધનાત્॥ 13-38-11 (82316) સનત્કુમારસ્તુ વિભુર્યોગમાસ્થાય યોગવિત્। ત્રીઁલ્લોકાનચરચ્છશ્વદૈર્યેણ પરેણ હિ॥ 13-38-12 (82317) રુદ્રશ્ચાપ્યષ્ટગુણિતં યોગં પ્રાપ્તો મહાયશાઃ। સૂક્ષ્મમષ્ટગુણં રાજન્નિતરે નૃપસત્તમ॥ 13-38-13 (82318) મરીચિપ્રમુખાસ્તાત સર્વે સૃષ્ટ્યર્થમેવ તે। નિયુક્તા રાજશાર્દૂલ તેષાં સૃષ્ટિં શૃણુષ્વ મે॥ 13-38-14 (82319) સપ્ત બ્રહ્મણ ઇત્યેતે પુરાણે નિશ્ચયં ગતાઃ। સર્વે વેદેષુ ચૈવોક્તાઃ ખિલેષુ ચ ન સંશયઃ॥ 13-38-15 (82320) ઇતિહાસપુરાણે ચ શ્રુતિરેષા સનાતની। બ્રાહ્મણા વરદાનેતાન્પ્રાહુર્વેદાન્તપારગાઃ॥ 13-38-16 (82321) એતેષાં પિતરસ્તાત પુત્રા ઇત્યનુચક્ષતે। ગણાઃ સપ્ત મહારાજ મૂર્તયોઽમૂર્તયસ્તથા॥ 13-38-17 (82322) પિતૃણાં ચૈવ રાજેન્દ્ર પુત્રા દેવા ઇતિ શ્રુતિઃ। દેવૈર્વ્યાપ્તા ઇમે લોકા ઇત્યેવમનુશુશ્રુમ॥ 13-38-18 (82323) કૃષ્ણદ્વૈપાયનાચ્ચૈવ દેવસ્થાનાત્તથૈવ ત। દેવલાચ્ચ નરશ્રેષ્ઠ કાશ્યપાચ્ચ મયા શ્રુતમ્॥ 13-38-19 (82324) ગૌતમાદપિ કૌણ્ડિન્યાદ્બારદ્વાજાત્તથૈવ ચ। માર્કણ્ડેયાત્તથૈવૈતદૃષેર્દેવમતાદપિ॥ 13-38-20 (82325) પિત્રા ચ મમ રાજેન્દ્ર શ્રાદ્ધકાલે પ્રભાષિતમ્। પરં રહસ્યં વેદાન્તં પ્રિયં હિ પરમાત્મનઃ॥ 13-38-21 (82326) અતઃ પરં પ્રવક્ષ્યામિ યન્માં પૃચ્છસિ ભારતઃ। તદિહૈકમનોબુદ્ધિઃ શૃણુષ્વાવહિતો નૃપ। સ્વાયંભુવસ્ય સંવાદં નારદસ્ય ચ ધીમતઃ॥ 13-38-22 (82327) સનત્કુમારો ભગવાન્દિવ્યં જજ્વાલ તેજસા। અઙ્ગુષ્ઠમાત્રો ભૂત્વા વૈ વિચચાર મહાદ્યુતિઃ॥ 13-38-23 (82328) સ કદાચિન્મહાભાગો મેરુપૃષ્ઠં સમાગમત્। નારદેન નરશ્રેષ્ઠ મુનિના બ્રહ્મવાદિના॥ 13-38-24 (82329) જિજ્ઞાસમાનાવન્યોન્યં સકાશે બ્રહ્મણસ્તતઃ। બ્રહ્મ ભાગવતૌ તાત પરમાર્થાર્થચિન્તકૌ॥ 13-38-25 (82330) મતિમાન્મતિમચ્છ્રેષ્ઠં બુદ્ધિમાન્બુદ્ધિમત્તરમ્। ક્ષેત્રવિત્ક્ષેત્રવિચ્છ્રેષ્ઠં જ્ઞાનવિજ્જ્ઞાનમત્તમમ્॥ 13-38-26 (82331) સનત્કુમારં તત્વજ્ઞં ભગવન્તમરિંદમ। લોકવિલ્લોકવિચ્છ્રેષ્ઠમાત્મવિચ્ચાત્મવિત્તમમ્। સર્વવેદાર્થકુશલં સર્વશાસ્ત્રવિશારદમ્॥ 13-38-27 (82332) સાઙ્ખ્યયોગં ચ યો વેદ પાણાવામલકં યથા। નારદોઽથ નરશ્રેષ્ઠ તં પપ્રચ્છ મહાદ્યુતિઃ॥ 13-38-28 (82333) નારદ ઉવાચ। 13-38-29x (6838) ત્રયોવિંશતિતત્વસ્ય અવ્યક્તસ્ય મહામુને। પ્રભવં ચાપ્યયં ચૈવ શ્રોતુમિચ્છામિ તત્વતઃ॥ 13-38-29 (82334) અધ્યાત્મમધિભૂતં ચ અધિદૈવં તથૈવ ચ। કાલસઙ્ખ્યાશ્ચ સર્ગં ચ સ્રષ્ટારં પુરુષં પ્રભુમ્। 13-38-30 (82335) યં વિસ્વમુપજીવન્તિ યેન સર્વમિદં તતમ્। યં પ્રાપ્ય ન નિવર્તન્તે તદ્ભવાન્વક્તુમર્હતિ॥ 13-38-31 (82336) સનત્કુમાર ઉવાચ। 13-38-32x (6839) યં વિશ્વમુપજીવન્તિ યમાહુઃ પુરુષં પરમ્। તં વૈ શૃણુ મહાબુદ્ધે નારાયણમનામયમ્॥ 13-38-32 (82337) એષ નારાયણો નામ યં વિશ્વમુપજીવતિ। એષ સ્રષ્ટા વિધાતા ચ ભર્તા પાલયિતા પ્રભુઃ॥ 13-38-33 (82338) પ્રાપ્યૈનં ન નિવર્તન્તે યતયોઽધ્યાત્મચિન્તકાઃ। એતાવદેવ વક્તવ્યં મયા નારદ પૃચ્છતે॥ 13-38-34 (82339) પરં ન વેદ્મિ તત્સર્ગં યાવાંશ્ચાયં યથાપ્યહમ્। શ્રૂયતામાનુપૂર્વ્યેણ ન ચ સર્ગઃ પ્રયત્નતઃ॥ 13-38-35 (82340) યથા કાલપરીમાણં તત્વાનામૃષિસત્તમ। અધ્યાત્મમધિભૂતં ચ અધિદૈવં તથૈવ ચ। કાલસંખ્યાં ચ સર્ગં ચ સર્વમેવ મહામુને॥ 13-38-36 (82341) તમસઃ કુર્વતઃ સર્ગં તામસો હ્યભિધીયતે। બ્રહ્મવિદ્ભિર્દ્વિજૈર્નિત્યં નિત્યમધ્યાત્મચિન્તકૈઃ॥ 13-38-37 (82342) પર્યાયનામાન્યેતસ્ય કથયન્તિ મનીષિણઃ। તાનિ તે સમ્પ્રવક્ષ્યામિ તદિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 13-38-38 (82343) મહાર્ણવોઽર્ણવશ્ચૈવ સલિલં ચ ગુણાસ્તથા। વેદાસ્તપાંસિ યજ્ઞાશ્ચ ધર્માશ્ચ ભગવાન્વિભુઃ। પ્રાણઃ સાંવર્તકોગ્નિશ્ચ વ્યોમ કાલસ્તથૈવ ચ॥ 13-38-39 (82344) નામાન્યેતાનિ બ્રહ્મર્ષે શરીરસ્યેશ્વરસ્ય વૈ। કીર્તિતાનિ દ્વિજશ્રેષ્ઠ મયા શાસ્ત્રાનુસારતઃ॥ 13-38-40 (82345) ચતુર્યુગસહસ્રાણિ ચતુર્યુગમરિંદમ। પ્રાહુઃ કલ્પસહસ્રં વૈ બ્રાહ્મણાસ્તત્વદર્શિનઃ॥ 13-38-41 (82346) દશકલ્પસહસ્રાણિ અવ્યયસ્ય મહાનિશા। તથૈવ દિવસં પ્રાહુર્યોગાઃ સાંખ્યાશ્ચ તત્વતઃ॥ 13-38-42 (82347) નિશાસુપ્તોથ ભગવાન્ક્ષપાન્તે પ્રત્યબુધ્યત। પશ્ચાદ્બુદ્ધ્વા સસર્જાપસ્તાસુ વીર્યમવાસૃજત્॥ 13-38-43 (82348) તદણ્ડમભવદ્ધૈમં સહસ્રાંશુસમપ્રભમ્। અહંકૃત્વા તતસ્તસ્મિન્સસર્જ પ્રભુરીશ્વરઃ॥ 13-38-44 (82349) હિરણ્યગર્ભં વિસ્વાત્મા બ્રહ્માણાં જલવન્મુનિમ્। ભૂતભવ્યભવિષ્યસ્ય કર્તારમનઘં વિભુમ્। મૂર્તિમન્તં મહાત્માનં વિશ્વશભું સ્વયંભુવમ્॥ 13-38-45 (82350) અણિમા લઘિમા પ્રાપ્તિરીશાનો જ્યોતિષાં નરમ્। ચક્રે તિરોધાં ભગવાનેત્કૃત્વા મહાયશાઃ॥ 13-38-46 (82351) એતસ્યાપિ નિશામાહુર્વેદવેદાઙ્ગપારગાઃ। પઞ્ચકલ્પસહસ્રાણિ અહરેતાવદેવ ચ॥ 13-38-47 (82352) સ સર્ગં કુરુત બ્રહ્મા તામસશ્ચાનુપૂર્વ્યશઃ। સૃજતેઽહં ત્વહંકારં પરમેષ્ઠિનમવ્યયમ્॥ 13-38-48 (82353) અહઙ્કારેણૈવ લોકા વ્યાપ્તાઃ સાહંકૃતેન વૈ। યેનાવિષ્ટાનિ ભૂતાનિ મજ્જન્ત્યવ્યક્તસાગરે॥ 13-38-49 (82354) દેવર્ષિદાનવનરા યક્ષગન્ધર્વકિન્નરાઃ। ઉન્મજ્જન્તિ નિમજ્જન્તિ ઊર્ધ્વાધસ્તિર્યગેવ ચ॥ 13-38-50 (82355) એતસ્યાપિ નિશામાહુસ્તૃતીયામથ કુર્વતઃ। ત્રીણિ કલ્પસહસ્રાણિ અહરેતાવદેવ તુ॥ 13-38-51 (82356) અહઙ્કારસ્તુ સૃજતિ મહાભૂતાનિ પઞ્ચ વૈ। પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્॥ 13-38-52 (82357) એતેષાં ગુણતત્વાનિ પઞ્ચ પ્રાહુર્દ્વિજાતયઃ। શબ્દે સ્પર્શે ચ રૂપે ચ રસે ગન્ધે તથૈવ ચ॥ 13-38-53 (82358) ગુણેષ્વેતેષ્વભિરતાઃ પઙ્કલગ્ના ઇવ દ્વિપાઃ। નોત્તિષ્ઠન્ત્યવશીભૂતાઃ સક્તા અવ્યક્તસાગરે॥ 13-38-54 (82359) એતેષામિહ વૈ સર્વં ચતુર્થમિહ કુર્વતઃ। ચતુર્યુગસહસ્રે વૈ અહોરાત્રાસ્તથૈવ ચ॥ 13-38-55 (82360) અનન્ત ઇતિ વિખ્યાતઃ પઞ્ચમઃ સર્ગ ઉચ્યતે। ઇન્દ્રિયાણિ દશૈકં ચ યથાશ્રુતિનિદર્શનાત્॥ 13-38-56 (82361) મનઃ સર્વમિદં તાત વિશ્વં સર્વમિદં જગત્। ન તથાન્યાનિ ભૂતાનિ બલવન્તિ યથા મનઃ॥ 13-38-57 (82362) એતસ્યાપિ હ વૈ સર્ગં ષષ્ઠમાહુર્દ્વિજાતયઃ। અહઃ કલ્પસહસ્રં વૈ રાત્રિરેતાવતી તથા॥ 13-38-58 (82363) ઊર્ધ્વસ્રોતસ્તુ વૈ સર્ગં સપ્તમં બ્રહ્મણો વિદુઃ। અષ્ટમં ચાપ્યધઃસ્રોતસ્તિર્યક્તુ નવમઃ સ્મૃતઃ॥ 13-38-59 (82364) એતાનિ નવ સર્ગાણિ તત્વાનિ ચ મહામુને। ચતુર્વિંશતિતત્વાનિ તત્વસંખ્યાનિ તેઽનઘ॥ 13-38-60 (82365) સર્વસ્ય પ્રભવઃ પૂર્વમુક્તો નારાયણઃ પ્રભુઃ। અવ્યયઃ પ્રભવશ્ચૈવ અવ્યક્તસ્ય મહામુને। પ્રવક્ષ્યામ્યપરં તત્વં યસ્ય યસ્યેશ્વરશ્ચ યઃ॥ 13-38-61 (82366) અધ્યાત્મમધિભૂતં ચ અધિદૈવં તથૈવ ચ। યથાશ્રુતં યથાદૃષ્ટં તત્વતો વૈ નિબોધ મે॥' ॥ 13-38-62 (82367) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટત્રિંશોઽધ્યાયઃ॥ 38 ॥

`સનત્કુમાર ઉવાચ। અધઃસ્રોતસિ સર્ગે ચ તિર્યક્સ્રોતસિ ચૈવ હિ। એતાભ્યામીશ્વરં વિન્દ્યાદૂર્ધ્વસ્રોતસ્તથૈવ ચ॥ 13-39-1 (82368) કર્મેન્દ્રિયાણાં પઞ્ચાનામીશ્વરો બુદ્ધિગોચરઃ। બુદ્ધીન્દ્રિયાણામપિ તુ ઈશ્વરો મન ઉચ્યતે॥ 13-39-2 (82369) મનસઃ પઞ્ચભૂતાનિ સગુણાન્યાહુરીશ્વરમ્। ભૂતાનામીશ્વરં વિદ્યાદ્બ્રહ્માણં પરમેષ્ઠિનમ્॥ 13-39-3 (82370) ભવાન્હિ કુશલશ્ચૈવ ધર્મેષ્વેષુ પરેષુ વૈ। કાલાગ્નિરહ્નઃ કલ્પાન્તે જગદ્દહતિ ચાંશુભિઃ॥ 13-39-4 (82371) તતઃ સર્વાણિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ। મહાભૂતાનિ દગ્ધાનિ સ્વાં યોનિં ગમિતાનિ વૈ॥ 13-39-5 (82372) કૂર્મપૃષ્ઠનિભા ભૂમિર્નિર્દગ્ધકુશકણ્ટકા। નિર્વૃક્ષા નિસ્તૃણા ચૈવ દગ્ધા કાલાગ્નિના તદા॥ 13-39-6 (82373) જગત્પ્રલીનં જગતિ જગચ્ચાપિ પ્રલીયતે। નષ્ટિગન્ધા તદા સૂક્ષ્મા જલમેવાભવત્તદા॥ 13-39-7 (82374) તતો મયૂખજાલેન સૂર્યસ્ત્વાપીયતે જલમ્। રસાત્મા લીયતે ચાર્કે તથા બ્રાહ્મણસત્તમ॥ 13-39-8 (82375) અન્તરિક્ષગતાન્ભૂતાન્પ્રદહત્યનલસ્તદા। અગ્નિભૂતં તદા વ્યોમ ભવતીત્યભિચક્ષતે॥ 13-39-9 (82376) તં તથા વિસ્ફુરદ્વહ્નિં વાયુર્જરયતે મહાન્। મહતા બલવેગેન આદત્તે તં હિ ભાનુમાન્॥ 13-39-10 (82377) વાયોરપિ ગુણં સ્પર્શમાકાશં ગ્રસતે યદા। પ્રશામ્યતિ તદા વાયુઃ ખં તુ તિષ્ઠતિ નાનદત્॥ 13-39-11 (82378) તસ્ય તં નિનદં શબ્દમાદત્તે વૈ મનસ્તદા। સ શબ્દગુણહીનાત્મા તિષ્ઠતે મૂર્તિમાંસ્તુ વૈ॥ 13-39-12 (82379) ભુઙ્ક્તે ચ સ તદા વ્યોમ મનસ્તાત દિગાત્મકમ્। વ્યોમાત્મનિ વિનષ્ટે તુ સઙ્કલ્પાત્મા વિવર્ધતે॥ 13-39-13 (82380) સઙ્કલ્પાત્માનમાદત્તે ચિત્તં વૈ સ્વેન તેજસા। ચિત્તં ગ્રસત્યહઙ્કારસ્તદા વૈ મુનિસત્તમ॥ 13-39-14 (82381) વિનષ્ટે ચ તદા ચિત્તે અહઙ્કારોઽભવન્મહાન્। અહઙ્કારં તદાદત્તે મહાન્બ્રહ્મા પ્રજાપતિઃ॥ 13-39-15 (82382) અભિમાને વિનષ્ટે તુ મહાન્બ્રહ્મા વિરાજતે। તં તદા ત્રિષુ લોકેષુ મૂર્તિષ્વેવાગ્રમૂર્તિજમ્॥ 13-39-16 (82383) યેન વિશ્વમિદં કૃત્સ્નં નિર્મિતં વૈ ગુણાર્થિના। મૂર્તં જલેચરમપિ વ્યવસાયગુણાત્મકમ્। ગ્રસિષ્ણુર્ભગવાન્બ્રહ્મા વ્યક્તાવ્યક્તમસંશયમ્॥ 13-39-17 (82384) એષોઽવ્યયસ્ય પ્રલયો મયા તે પરિકીર્તિતઃ। અધ્યાત્મમધિભૂતં ચ અધિદૈવં ચ શ્રૂયતામ્॥ 13-39-18 (82385) આકાશં પ્રથમં ભૂતં શ્રોત્રમધ્યાત્મં શબ્દોધિભૂતં દિશોધિદૈવતં॥ 13-39-19 (82386) વાયુર્દ્વિતીયં ભૂતં ત્વગધ્યાત્મં સ્પર્શોધિભૂતં વિદ્યુદધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-20 (82387) જ્યોતિસ્તૃતીયં ભૂતં ચક્ષુરધ્યાત્મં રૂપમધિભૂતં સૂર્યોધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-21 (82388) આપશ્ચતુર્થં ભૂતં જિહ્વાધ્યાત્મં રસોધિભૂતં વરુણોધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-22 (82389) પૃથિવી પઞ્ચમં ભૂતં ધ્રાણમધ્યાત્મં ગન્ધોધિભૂતં વાયુરધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-23 (82390) પાઞ્ચભૌતિકમેતચ્ચતુષ્ટયં વર્ણિતમ્। અત ઊર્ધ્વમિન્દ્રિયમનુવર્ણયિષ્યામઃ॥ 13-39-24 (82391) પાદાવધ્યાત્મં ગન્તવ્યમધિભૂતં વિષ્ણુરધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-25 (82392) હસ્તાવધ્યાત્મં કર્તવ્યમધિભૂતમિન્દ્રોઽધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-26 (82393) પાયુરધ્યાત્મં વિસર્ગોઽધિભૂતં મિત્રોઽધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-27 (82394) ઉપસ્થોઽધ્યાત્મમાનન્દોઽધિભૂતં પ્રજાપતિરવધિદૈવતં સ્યાત્। 13-39-28 (82395) વાગધ્યાત્મં વક્તવ્યમધિભૂતમગ્નિરધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-29 (82396) મનોઽધ્યાત્મં મન્તવ્યમધિભૂતં ચન્દ્રમા અધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-30 (82397) અહઙ્કારોઽધ્યાત્મમભિમાનોઽધિભૂતં વિરિઞ્ચોઽધિદૈવતં સ્યાત્। 13-39-31 (82398) બુદ્ધિરધ્યાત્મં વ્યવસાયોઽધિભૂતં બ્રહ્માધિદૈવતં સ્યાત્॥ 13-39-32 (82399) એવમવ્યક્તો ભગવાન્સકૃત્કૃત્સ્નાન્કુરુતે સમ્હરતે ચ। કસ્માત્ક્રીડાર્થમ્॥ 13-39-33 (82400) યથાઽઽદિત્યોંઽશુજાલં ક્ષિપતિ સમ્હરતે ચ એવમવ્યક્તો ગુણાન્સૃજતિ સમ્હરતે ચ॥ 13-39-34 (82401) યથાઽર્ણવાદૂર્મિમાલાનિચ યશ્ચોર્ધ્વમુત્તિષ્ઠતે સમ્હરતે ચ। યથા ચાન્તરિક્ષાદભ્રમાકાશમુત્તિષ્ઠતિ સ્તનિતગર્જિતોન્મિશ્રં તદ્વત્તત્રૈવ પ્રાણશત્। એવમવ્યક્તો ગુણાન્સૃજતિ સમ્હરતિ ચ॥ 13-39-35 (82402) યથા કૂર્મોઽઙ્ગાનિ કામાત્પ્રસારયતે પુનશ્ચ પ્રવેશયતિ એવમવ્યક્તો ભગવાન્લોકાન્પ્રકાશયતિ પ્રવેશયતે ચ॥ 13-39-36 (82403) એવં ચેતનશ્ચ ભગવાન્પઞ્ચવિંશઃ શુચિસ્તેનાધિષ્ઠિતા પ્રકૃતિશ્ચેતયતિ નિત્યં સહધર્મા ચ। ભગવતોઽવ્યક્તસ્ય ક્રિયાવતોક્રિયાવતશ્ચ પ્રકૃતિઃ ક્રિયાવાનજરામરઃ ક્ષેત્રજ્ઞો નારાયણાખ્યઃ પુરુષઃ॥ 13-39-37 (82404) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-39-38x (6840) ઇત્યેતન્નારદાયોક્તં કુમારેણ ચ ધીમતા। એતચ્છ્રુત્વા દ્વિજો રાજન્સર્વયજ્ઞફલં લભેત્॥' ॥ 13-39-38 (82405) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 39 ॥

`યુધિષ્ઠર ઉવાચ। આત્મન્યગ્નૌ સમાધ્નાય ય એતે કુરુનન્દન। દ્વિજાતયો વ્રતોપેતા જપયજ્ઞપરાયણાઃ॥ 13-40-1 (82406) યજન્ત્યારમ્ભયજ્ઞૈશ્ચ માનસં યજ્ઞમાસ્થિતાઃ। અગ્નિભ્યશ્ચ પરં નાસ્તિ યેષામેષોઽવ્યવસ્થિતઃ॥ 13-40-2 (82407) તેષાં ગતિર્મહાપ્રાજ્ઞ કીદૃશી કિમ્પરાશ્ચ તે। એતદિચ્છામિ તત્વેન ત્વત્તઃ શ્રોતું પિતામહ॥ 13-40-3 (82408) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-40-4x (6841) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ઇતિહાસં પુરાતનમ્। વૈકુણ્ઠસ્ય ચ સંવાદં સુપર્ણસ્ય ચ ભારત॥ 13-40-4 (82409) અમૃતસ્ય સમુત્પત્તૌ દેવાનામસુરૈઃ સહ। ષષ્ટિવર્ષસહસ્રાણિ દૈવાસુરમવર્તત। 13-40-5 (82410) તત્ર દેવાસ્તુ દૈતેયૈર્વધ્યન્તે ભૃશદારુણૈઃ। ત્રાતારં નાધિગચ્છન્તિ વધ્યમાના મહાસુરૈઃ॥ 13-40-6 (82411) આર્તાસ્તે દેવદેવેશં પ્રપન્નાઃ શરણૈષિણઃ। પિતામહં મહાપ્રાજ્ઞં વધ્યમાનાઃ સુરેતરૈઃ॥ 13-40-7 (82412) તા દૃષ્ટ્વા દેવતા બ્રહ્મા સમ્ભ્રાન્તેન્દ્રિયમાનસઃ। વૈકુણ્ઠં શરણં દેવં પ્રતિપેદે ચ તૈઃ સહ॥ 13-40-8 (82413) તતઃ સ દેવૈઃ સહિતઃ પદ્મયોનિર્નરેશ્વર। તુષ્ટાવ પ્રાઞ્જલિર્ભૂત્વા નારાયણમનામયમ્॥ 13-40-9 (82414) ત્વદ્રૂપચિન્તનાન્નામ્નાં સ્મરણાદર્ચનાદપિ। તપોયોગાદિભિશ્ચૈવ શ્રેયો યાન્તિ મનીષિણઃ॥ 13-40-10 (82415) ભક્તવત્સલ પદ્માક્ષ પરમેશ્વર પાપહન્। પરમાત્માઽવિકારાદ્ય નારાયણ નમોંસ્તુ તે॥ 13-40-11 (82416) નમસ્તે સર્વલોકાદે સર્વાત્મામિતવિક્રમ। સર્વભૂતભવિષ્યેશ સર્વભૂતમહેશ્વર 13-40-12 (82417) દેવાનામપિ દેવસ્ત્વં સર્વવિદ્યાપરાયણઃ। જગદ્વીજસમાહાર જગતઃ પરમો હ્યસિ॥ 13-40-13 (82418) ત્રાયસ્વ દેવતા વીર દાનવાદ્યૈઃ સુપીડિતાઃ। લોકાંશ્ચ લોકપાલાંશ્ચ ઋષીંશ્ચ જયતાંવર॥ 13-40-14 (82419) વેદાઃ સાઙ્ગોપનિષદઃ સરહસ્યાઃ સસઙ્ગ્રહાઃ। સોઙ્કારાઃ સવષટ્કારાઃ પ્રાહુસ્ત્વાં યજ્ઞમુત્તમમ્॥ 13-40-15 (82420) પવિત્રાણાં પવિત્રં ચ મઙ્ગલાનાં ચ મઙ્ગલમ્। તપસ્વિનાં તપશ્ચૈવ દૈવતં દેવતાસ્વપિ॥ 13-40-16 (82421) એવમાદિપુરસ્કારૈર્ઋક્સામયજુષાં ગણૈઃ। વૈકુણ્ઠં તુષ્ટુવુર્દેવાઃ સર્વે બ્રહ્મર્ષિભિઃ સહ॥ 13-40-17 (82422) તતોઽન્તરિક્ષે વાગાસીન્મેઘગમ્ભીરનિસ્વના। જેષ્યધ્વં દાનવાન્યૂયં મયૈવ સહ સઙ્ગરે॥ 13-40-18 (82423) તતો દેવગણાનાં ચ દાનવાનાં ચ યુધ્યતામ્। પ્રાદુરાસીન્મહાતેજાઃ શાર્ઙ્ગચક્રગદાધરઃ॥ 13-40-19 (82424) સુપર્ણપૃષ્ઠમાસ્થાય તેજસા પ્રદહન્નિવ। વ્યધમદ્દાનવાન્સર્વાન્બાહુદ્રવિણતેજસા॥ 13-40-20 (82425) તં સમાસાદ્ય સમરે દૈત્યદાનવપુઙ્ગવાઃ। વ્યનશ્યન્ત મહારાજ પતઙ્ગા ઇવ પાવકમ્॥ 13-40-21 (82426) સ વિજિત્યાસુરાન્સર્વાન્દાનવાંશ્ચ મહામતિઃ। પશ્યતામેવ દેવાનાં તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 13-40-22 (82427) તં દૃષ્ટ્વાન્તર્હિતં દેવા વિષ્ણું દેવામિતદ્યુતિમ્। વિસ્મયોત્ફુલ્લનયના બ્રહ્માણમિદમબ્રુવન્॥ 13-40-23 (82428) ભગવન્સર્વલોકેશ સર્વલોકપિતામહ। ઇદમત્યદ્ભુતં વૃત્તં તન્નઃ શંસિતુમર્હસિ॥ 13-40-24 (82429) દૈવાસુરેઽસ્મિન્સઙ્ગ્રામે ત્રાતા યેન વયં વિભો। એતદ્વિજ્ઞાતુમિચ્છામઃ કુતોસૌ કશ્ચ તત્વતઃ॥ 13-40-25 (82430) કોઽયમસ્માન્પરિત્રાય તૂષ્ણીમેવ યથાગતમ્। પ્રતિપ્રયાતો દિવ્યાત્મા તં નઃ શંસિતુમર્હસિ॥ 13-40-26 (82431) એવમુક્તઃ સુરૈઃ સર્વૈર્વચનં વચનાર્થવિત્। ઉવાચ પદ્મનાભસ્ય પૂર્વરૂપં પ્રતિ પ્રભો॥ 13-40-27 (82432) બ્રહ્મોવાચ। 13-40-28x (6842) ન હ્યેનં વેદ તત્વેન ભુવનં ભુવનેશ્વરમ્। સઙ્ખ્યાતું નૈવ ચાત્માનં નિર્ગુણં ગુણિનાં વરમ્॥ 13-40-28 (82433) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ઇતિહાસં પુરાતનમ્। સુપર્ણસ્ય ચ સંવાદમૃષીણાં ચાપિ દેવતાઃ॥ 13-40-29 (82434) પુરા બ્રહ્મર્ષયશ્ચૈવ સિદ્દાશ્ચ ભુવનેશ્વરમ્। આશ્રિત્ય હિમવત્પૃષ્ઠે ચક્રિરે વિવિધાઃ કથાઃ॥ 13-40-30 (82435) તેષાં કથયતાં તત્ર કથાન્તે પતતાં વરઃ। પ્રાદુરાસીન્મહાતેજા વાહશ્ચક્રગદાભૃતઃ॥ 13-40-31 (82436) સ તાનૃષીન્સમાસાદ્ય વિનયાવનતાનનઃ। અવતીર્ય મહાવીર્યસ્તાનૃષીનભિજગ્મિવાન્॥ 13-40-32 (82437) અભ્યર્ચિતઃ સ ઋષિભિઃ સ્વાગતેન મહાબલઃ। ઉપાવિશત તેજસ્વી ભૂમૌ વેગવતાં વરઃ॥ 13-40-33 (82438) તમાસીનં મહાત્માનં વૈનતેયં મહાદ્યુતિમ્। ઋષયઃ પરિપપ્રચ્છુર્મહાત્માનસ્તપસ્વિનઃ॥ 13-40-34 (82439) કૌતૂહલં વૈનતેય પરં નો હૃદિ વર્તતે। તસ્ય નાન્યોસ્તિ વક્તેહ ત્વામૃતે પન્નગાશન॥ 13-40-35 (82440) તદાખ્યાતમિહેચ્છામો ભવતા પ્રશ્નમુત્તમમ્। એવમુક્તઃ પ્રત્યુવાચ પ્રાઞ્જલિર્વિનતાસુતઃ॥ 13-40-36 (82441) ધન્યોસ્મ્યનુગૃહીતોસ્મિ યન્માં બ્રહ્મર્ષિસત્તમાઃ। પ્રષ્ટવ્યં પ્રષ્ટુમિચ્છન્તિ પ્રીતિમન્તોઽનસૂયકાઃ॥ 13-40-37 (82442) કિં મયા બ્રૂત વક્તવ્યં કાર્યં ચ વદતાં વરાઃ। યૂયં હિ માં યથાયુક્તં સર્વં વૈ પ્રષ્ટુમર્હથ॥ 13-40-38 (82443) નમસ્કૃત્વા હ્યનન્તાય તતસ્ત ઋષિસત્તમાઃ। પ્રષ્ટું પ્રચક્રમુસ્તત્ર વૈનતેયં મહાબલમ્॥ 13-40-39 (82444) દેવદેવં મહાત્માનં નારાયણમનામયમ્। ભવાનુપાસ્તે વરદં કુતોઽસૌ કશ્ચ તત્વતઃ॥ 13-40-40 (82445) પ્રકૃતિર્વિકૃતિર્વાઽસ્ય કીદૃશી ક્વનુ સંસ્થિતિઃ। એતદ્ભવન્તં પૃચ્છામો દેવોઽયં ક્વ કૃતાલયઃ॥ 13-40-41 (82446) એથ ભક્તપ્રિયો દેવઃ પ્રિયભક્તસ્તથૈવ ચ। ત્વં પ્રિયશ્ચાસ્ય ભક્તશ્ચ નાન્યઃ કાશ્યપ વિદ્યતે॥ 13-40-42 (82447) મુષ્ણન્નિવ મનશ્ચક્ષૂંષ્યવિભાવ્યતનુર્વિભુઃ। અનાદિમધ્યનિધનો ન વિદ્મૈનં કુતો હ્યસૌ॥ 13-40-43 (82448) વેદેષ્વપિ ચ વિશ્વાત્મા ગીયતે ન ચ વિદ્મહે। તત્વતસ્તત્વભૂતાત્મા વિભુર્નિત્યઃ સનાતનઃ॥ 13-40-44 (82449) પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્। ગુણાશ્ચૈષાં યથાસઙ્ખ્યં ભાવાભાવૌ તથૈવ ચ॥ 13-40-45 (82450) તમઃ સત્વં રજશ્ચૈવ ભાવાશ્ચૈવ તદાત્મકાઃ। મનો બુદ્ધિશ્ચ તેજશ્ચ બુદ્ધિગમ્યાનિ તત્વતઃ। જાયન્તે તાત તસ્માદ્ધિ તિષ્ઠતે તેષ્વસૌ વિભુઃ॥ 13-40-46 (82451) સઞ્ચિન્ત્ય બહુધા બુદ્ધ્યા નાધ્યવસ્યામહે પરમ્। તસ્ય દેવસ્ય તત્વેન તન્નઃ શંસ યથાતથમ્॥ 13-40-47 (82452) એતમેવ પરં પ્રશ્નં કૌતૂહલસમન્વિતાઃ। એવં ભવન્તં પૃચ્છામસ્તન્નઃ શંસિતુમર્હસિ॥ 13-40-48 (82453) સુપર્ણ ઉવાચ। 13-40-49x (6843) સ્થૂલતો યસ્તુ ભગવાંસ્તેનૈવ સ્વેન હેતુના। ત્રૈલોક્યસ્ય તુ રક્ષાર્થં દૃશ્યતે રૂપમાસ્થિતઃ॥ 13-40-49 (82454) મયા તુ મહદાશ્ચર્યં પુરા દૃષ્ટં સનાતને। દેવે શ્રીવત્સનિલયે તચ્છૃણુધ્વમશેષતઃ॥ 13-40-50 (82455) ન સ્મ શક્યો મયા વેત્તું ન ભવદ્ભિઃ કથઞ્ચન। યથા માં પ્રાહ ભગવાંસ્તથા તચ્છ્રુયતાં મમ॥ 13-40-51 (82456) મયાઽમૃતં દેવતાનાં મિષતામૃષિસત્તમાઃ। હૃતં વિપાટ્ય તં યન્ત્રં વિદ્રાવ્યામૃતરક્ષિણઃ॥ 13-40-52 (82457) દેવતા વિમુખીકૃત્ય સેન્દ્રાઃ સમરુતો મૃધે। ઉન્મથ્યાશુ ગિરીંશ્ચૈવ વિક્ષોભ્ય ચ મહોદધિં॥ 13-40-53 (82458) તં દૃષ્ટ્વા મમ વિક્રાન્તં વાગુવાચાશરીરિણી। પ્રીતોસ્મિ તે વૈનતેય કર્મણાઽનેન સુવ્રત। અવૃથા તેઽસ્તુ મદ્વાક્યં બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે॥ 13-40-54 (82459) તામેવંવાદિનીં વાચમહં પ્રત્યુક્તવાંસ્તદા। જ્ઞાતુમિચ્છામિ કસ્ત્વં હિ તતો મે દાસ્યસે વરમ્। પ્રકૃતિર્વિકૃતિર્વા ત્વં દેવો વા દાનવોપિ વા॥ 13-40-55 (82460) તતો જલદગમ્ભીરં પ્રહસ્ય વદતાંવરઃ। ઉંવાચ વરદઃ પ્રીતઃ કાલે ત્વં માઽભિવેત્સ્યસિ॥ 13-40-56 (82461) વાહનં ભવ મે સાધો વરં દદ્મિ તવોત્તમમ્। ન તે વીર્યેણ સદૃશઃ કશ્ચિલ્લોકે ભવિષ્યતિ॥ 13-40-57 (82462) પતઙ્ગ પતતાંશ્રેષ્ઠ ન દેવો નાપિ દાનવઃ। મત્સખિત્વમનુપ્રાપ્તો દુર્ધર્ષશ્ચ ભવિષ્યસિ॥ 13-40-58 (82463) તમબ્રવં દેવદેવં મામેવંવાદિનં પરમ્। પ્રયતઃ પ્રાઞ્જલિર્ભૂત્વા પ્રણમ્ય શિરસા વિભુમ્॥ 13-40-59 (82464) એવમેતન્મહાબાહો સર્વમેતદ્ભવિષ્યતિ। વાહનં તે ભવિષ્યામિ યથા વદતિ માં ભવાન્॥ 13-40-60 (82465) મમ ચાપિ મહાબુદ્ધે નિશ્ચયં શ્રૂયતામિતિ। ધ્વજસ્તેઽહં ભવિષ્યામિ રથસ્થસ્ય ન સંશયઃ॥ 13-40-61 (82466) તથાસ્ત્વિતિ સ મામુક્ત્વા ભૂયઃ પ્રાહ મહામનાઃ। ન તે ગતિવિઘાતોઽદ્ય ભવિષ્યત્યમૃતં વિના॥ 13-40-62 (82467) એવં કૃત્વા તુ સમયં દેવદેવઃ સનાતનઃ। મામુક્ત્વા સાધયસ્વેતિ યથાઽભિપ્રાયતો ગતઃ॥ 13-40-63 (82468) તતોઽહં કૃતસંવાદો યેન કેનાપિ સત્તમાઃ। કૌતૂહલસમાવિષ્ટઃ પિતરં કશ્યપં ગતઃ॥ 13-40-64 (82469) સોહં પિતરમાસાદ્ય પ્રણિપત્યાભિવાદ્ય ચ। સર્વમેતદ્યથાતથ્યમુક્તવાન્પિતુરન્તિકે॥ 13-40-65 (82470) શ્રુત્વા તુ ભગવાન્મહ્યં ધ્યાનમેવાન્વપદ્યત। સ મુહૂર્તમિવ ધ્યાત્વા મામાહ વદતાં વરઃ॥ 13-40-66 (82471) ધન્યોસ્યનુગૃહીતશ્ચ યત્ત્વં તેન મહાત્મના। સંવાદં કૃતવાંસ્તાત ગુહ્યેન પરમાત્મના॥ 13-40-67 (82472) સ્થૂલદૃશ્યઃ સ ભગવાંસ્તેન તેનૈવ હેતુના। દૃશ્યતેઽવ્યક્તરૂપસ્થઃ પ્રધાનપ્રભવાપ્યયઃ॥ 13-40-68 (82473) મયા હિ સ મહાતેજા નાન્યયોગસમાધિના। તપસોગ્રેણ તેજસ્વી તોષિતસ્તપસાંનિધિઃ॥ 13-40-69 (82474) તતો મે દર્શયામાસ તોષયન્નિવ પુત્રક। શ્વેતપીતારુણનિભઃ કદ્રૂકપિલપિઙ્ગલઃ॥ 13-40-70 (82475) રક્તનીલાસિતનિભઃ સહસ્રોદરપાણિમાન્। દ્વિસાહસ્રમહાવક્ત્ર એકાક્ષઃ શતલોચનઃ॥ 13-40-71 (82476) અનિષ્પન્દા નિરાહારાઃ સમાનાઃ સૂર્યતેજસા। તમુપાસન્તિ પરમં ગુહ્યમક્ષરમવ્યયમ્॥ 13-40-72 (82477) સમાસાદ્ય તુ તં વિશ્વમહં મૂર્ધ્ના પ્રણમ્ય ચ। ઋગ્યજુઃસામભિઃ સ્તુત્વા શરણ્યં શરણં ગતઃ॥ 13-40-73 (82478) મહામેઘૌઘધીરેણ સ્વરેણ જયતાંવરઃ। આભાષ્ય પુત્રપુત્રેતિ ઇદમાહ ધૃતં વચઃ॥ 13-40-74 (82479) ત્વયાઽભ્યુદયકામેન તપશ્ચીર્ણં મહામુને। અમુક્તસ્ત્વં સમાસઙ્ગૈરવિમુક્તોઽદ્ય પશ્યસિ॥ 13-40-75 (82480) યદા સઙ્ગૈર્વિમુક્તશ્ચ ગતમોહો ગતસ્પૃહઃ। ભવિષ્યસિ સદા બ્રહ્મ મામનુધ્યાસ્યસે દ્વિજ॥ 13-40-76 (82481) ઐકાન્તિકીં મતિં કૃત્વા મદ્ભક્તો મત્પરાયણઃ। જ્ઞાસ્યસે માં તતો બ્રહ્મન્વીતમોહશ્ચ તત્વતઃ॥ 13-40-77 (82482) તેન ત્વં કૃતસંવાદઃ સ્વતઃ સર્વહિતૈષિણા। વિશ્વરૂપેણ દેવેન પુરુષેણ મહાત્મના। તમેવારાધય ક્ષિપ્રં તમારાધ્ય ન સીદસિ॥ 13-40-78 (82483) સોહમેવં ભગવતા પિત્રા બ્રહ્મર્ષિસત્તમાઃ। અનુનીતો યથાન્યાયં સ્વમેવ ભવનં ગતઃ॥' ॥ 13-40-79 (82484) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 40 ॥

`સુપર્ણ ઉવાચ। સોઽહમામન્ત્ર્ય પિતરં તદ્ભાવગતમાનસઃ। સ્વમેવાલયમાસાદ્ય તમેવાર્થમચિન્તયમ્॥ 13-41-1 (82485) તદ્ભાવગતભાવાત્મા તદ્ભૂતગતમાનસઃ। ગોવિન્દં ચિન્તયન્નાસે શાશ્વતં પરમવ્યયમ્॥ 13-41-2 (82486) ધૃતં બભૂવ હૃદયં નારાયણદિદૃક્ષયા। સોહં વેગં સમાસ્થાય મનોમારુતવેગવાન્। રમ્યાં વિશાલાં બદરીં ગતો નારાયણાશ્રમમ્॥ 13-41-3 (82487) તતસ્તત્ર હરિં જગતઃ પ્રભવં વિભુમ્। ગોવિન્દં પુણ્ડરીકાક્ષં પ્રણતઃ શિરસા હરિમ્। ઋગ્યજુસ્સામભિશ્ચૈનં તુષ્ટાવ પરયા મુદા॥ 13-41-4 (82488) અથાપશ્યં સુવિપુલમશ્વત્થં દેવસંશ્રયમ્॥ 13-41-5 (82489) ચતુર્દ્વિગુણપીનાંસઃ શઙ્કચક્રગદાધરઃ। પ્રાદુર્બભૂવ પુરુષઃ પીતવાસાઃ સનાતનઃ। મધ્યાહ્નાર્કપ્રતીકાશસ્તેજસા ભાસયન્દિશઃ॥ 13-41-6 (82490) સંસ્તુતઃ સંવિદં કૃત્વા વ્રજેતિ શ્રેયસે રતઃ। પ્રાગુદીચીં દિશં દેવઃ પ્રતસ્થે પુરુષોત્તમઃ। દિશશ્ચ વિદિશશ્ચૈવ ભાસયન્સ્વેન તેજસા॥ 13-41-7 (82491) તમહં પુરુષં દિવ્યં વ્રજન્તમમિતૌજસમ્। અનુવવ્રાજ વેગેન શનૈર્ગચ્છન્તમવ્યયમ્॥ 13-41-8 (82492) યોજનાનાં સહસ્રાણિ ષષ્ટિમષ્ટૌ તથા શતમ્। તથા શતસહસ્રં ચ શતં દ્વિગુણમેવ ચ॥ 13-41-9 (82493) સ ગત્વા દીર્ગમધ્વાનમપશ્યમહમદ્ભુતમ્। મહાન્તં પાવકં દીપ્તમર્ચિષ્મન્તમનિન્ધનમ્॥ 13-41-10 (82494) શતયોજનવિસ્તીર્ણં તસ્માદ્દ્વિગુણમાયતમ્। વિવેશ સ મહાયોગી પાવકં પાવકદ્યુતિઃ॥ 13-41-11 (82495) તત્ર શંભુસ્તપસ્તેપે મહાદેવઃ સહોમયા। સ તેન સંવિદં કૃત્વા પાવકં સમતિક્રમત્॥ 13-41-12 (82496) શ્રમાભિભૂતેન મયા કથઞ્ચિદનુગમ્યતે॥ 13-41-13 (82497) ગત્વા સ દીર્ઘમધ્વાનં ભાસ્કરેણાવભાસિતમ્। અભાસ્કરમમર્યાદં વિવેશ સુમહત્તમઃ॥ 13-41-14 (82498) અથ દૃષ્ટિઃ પ્રતિહતા મમ તત્ર બભૂવ હ। યથાસ્વભાવં ભૂતાત્મા વિવેશ સ મહાદ્યુતિઃ॥ 13-41-15 (82499) તતોઽહમભવં મૂઢો જડાન્ધબધિરોપમઃ। દિશશ્ચ વિદિશશ્ચૈવ ન વિજજ્ઞે તમોવૃતઃ॥ 13-41-16 (82500) અવિજાનન્નહં કિઞ્ચિત્તસ્મિંસ્તમસિ સંવૃતે। સસંભ્રાન્તેન મનસા વ્યથાં પરમિકાં ગતઃ॥ 13-41-17 (82501) સોઽહં પ્રપન્નઃ શરણં દેવદેવં સનાતનમ્। પ્રાઞ્ચલિર્મનસા ભૂત્વા વાક્યમેતત્તદોક્તવાન્॥ 13-41-18 (82502) ભગવન્ભૂતભવ્યેશ ભવદ્ભૂતકૃદવ્યય। શરણં સમ્પ્રપન્નં માં ત્રાતુમર્હસ્યરિંદમ॥ 13-41-19 (82503) અહં તુ તત્ત્વજિજ્ઞાસુઃ કોસિ કસ્યાસિ કુત્ર વા। સમ્પ્રાપ્તઃ પદવીં દેવ સ માં સંત્રાતુમર્હસિ॥ 13-41-20 (82504) આવિર્ભૂતઃ પુરાણાત્મા મામેહીતિ સનાતનઃ। તતોપરાન્તતો દેવો વિશ્વસ્ય ગતિરાત્મવાન્। મોહયામાસ માં તત્ર દુર્વિભાવ્યવપુર્વિભુઃ॥ 13-41-21 (82505) સ્વભાવમાત્મનસ્તત્ર દર્શયન્સ્વયમાત્મના। શ્રમં મે જનયામાસ ભયં ચાભયદઃ પ્રભુઃ॥ 13-41-22 (82506) ખિન્ન ઇત્યેવ માં મત્વા ભગવાનવ્યયોઽચ્યુતઃ। શબ્દેનાશ્વાસયામાસ જગાહે ચ તમો મહત્॥ 13-41-23 (82507) અહં તમેવાનુગતઃ શ્રમાલસપદશ્ચરન્। મનસા દેવદેવેશં ધ્યાતું સમુપચક્રમે॥ 13-41-24 (82508) તથાગતં તુ માં જ્ઞાત્વા ભગવાનમિતદ્યુતિઃ। તમઃ પ્રણાશયામાસ મમાનુગ્રહકાઙ્ક્ષયા॥ 13-41-25 (82509) તતઃ પ્રનષ્ટે તમસિ તમહં દીપ્તતેજસમ્। અપશ્યં તેજસા વ્યાપ્તં મધ્યાહ્ન ઇવ ભાસ્કરમ્॥ 13-41-26 (82510) સ્વયંપ્રભાંશ્ચ પુરુષાન્સ્ત્રિયશ્ચ પરમાદ્ભુતાઃ। અપશ્યમહમવ્યગ્રસ્તસ્મિન્દેશે સહસ્રશઃ॥ 13-41-27 (82511) ન તત્ર દ્યોતતે સૂર્યો નક્ષત્રાણિ તથૈવ ચ। ન તત્ર ચન્દ્રમા ભાતિ ન વાયુર્વાતિ પાંસુલઃ॥ 13-41-28 (82512) તત્ર તૂર્યાણ્યનેકાનિ ગીતાનિ મધુરાણિ ચ। અદૃશ્યાનિ મનોજ્ઞાનિ શ્રૂયન્તે સર્વતોદિશમ્॥ 13-41-29 (82513) સ્રવન્તિ વૈડૂર્યલતાઃ પદ્મોત્પલઝષાકુલાઃ। મુક્તાસિકતવપ્રાશ્ચ સરિતો નિર્મલોદકાઃ॥ 13-41-30 (82514) અગતિસ્તત્ર દેવાનામસુરાણાં તથૈવ ચ। ગન્ધર્વનાગયક્ષાણાં રાક્ષસાનાં તથૈવ ચ॥ 13-41-31 (82515) સ્વયંપ્રભાસ્તત્ર નરા દૃશ્યન્તેઽદ્ભુતદર્શનાઃ। યેષાં ન દેવતાસ્તુલ્યાઃ પ્રભાભિર્ભાવિતાત્મનામ્॥ 13-41-32 (82516) સ ચ તાનપ્યતિક્રમ્ય દૈવતૈરપિ પૂજિતઃ। વિવેશ જ્વલનં દીપ્તમનિન્ધનમનૌપમમ્॥ 13-41-33 (82517) જ્વાલાભિર્માં પ્રવિષ્ટં ચ જ્વલન્તં સર્વતોદિશમ્। દૈત્યદાનવરક્ષોભિર્દૈવતૈશ્ચાપિ દુસ્સહમ્॥ 13-41-34 (82518) જ્વાલામાલિનમાસાદ્ય તમગ્નિમહમવ્યયમ્। અવિષહ્યતમં મત્વા મનસેદમચિન્તયમ્॥ 13-41-35 (82519) મયા હિ સમરેષ્વગ્નિરનેકેષુ મહાદ્યુતિઃ। પ્રવિષ્ટશ્ચાપવિદ્ધશ્ચ ન ચ માં દગ્ધવાન્ક્વચિત્॥ 13-41-36 (82520) અયં ચ દુસ્સહઃ શશ્વત્તેજસાઽતિહુતાશનઃ। અત્યાદિત્યપ્રકાશાર્ચિરનલો દીપ્યતે મહાન્॥ 13-41-37 (82521) સ તથા દહ્યમાનોપિ તેજસા દીપ્તવર્ચસા। પ્રપન્નઃ શરણં દેવં શઙ્કચક્રગદાધરમ્॥ 13-41-38 (82522) ભક્તશ્ચાનુગતશ્ચેતિ ત્રાતુમર્હસિ માં વિભો। યથા માં ન દહેદગ્નિઃ સદ્યો દેવ તથા કુરુ॥ 13-41-39 (82523) એવં વિલપમાનસ્ય જ્ઞાત્વા મે વચનં પ્રભુઃ। મા ભૈરિતિ વચઃ પ્રાહ મેઘગમ્બીરનિસ્વનઃ॥ 13-41-40 (82524) સ મામાશ્વાસ્ય વચનં પ્રાહેદં ભગવાન્વિભુઃ। મમ ત્વં વિદિતઃ સૌમ્ય યથાવત્તત્વદર્શને॥ 13-41-41 (82525) જ્ઞાપિતશ્ચાપિ યત્પિત્રા તચ્ચાપિ વિદિતં મહત્। વૈનતેય મમાપ્યેવમહં વેદ્યઃ કથઞ્ચન॥ 13-41-42 (82526) મહદેતત્સ્વરૂપં મે ન તે વેદ્યં કથઞ્ચન। માં હિ વિન્દન્તિ વિદ્વાંસો યે જ્ઞાને પરિનિષ્ઠિતાઃ॥ નિર્મમા નિરહઙ્કારા નિરાશીર્બન્ધનાયુતાઃ॥ 13-41-43 (82527) ભવાંસ્તુ સતતં ભક્તો મન્મનાઃ પક્ષિસત્તમ। સ્થૂલંમાં વેત્સ્યસે તસ્માજ્જગતઃ કારણેસ્થિતમ્'॥ ॥ 13-41-44 (82528) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 41 ॥

`સુપર્ણ ઉવાચ। એવં દત્તાભયસ્તેન તતોઽહમૃષિસત્તમાઃ। નષ્ટખેદશ્રમભયઃ ક્ષણેન હ્યભવં તદા॥ 13-42-1 (82529) સ શનૈર્યાતિ ભગવાન્ગત્યા લઘુપરાક્રમઃ। અહં તુ સુમહાવેગમાસ્તાયાનુવ્રજામિ તમ્॥ 13-42-2 (82530) સ ગત્વા દીર્ઘમધ્વાનમાકાશમમિતહ્યુતિઃ। મનસાઽપ્યગમં દેવમાસસાદાત્મતત્વવિત્॥ 13-42-3 (82531) અથ દેવઃ સમાસાદ્ય મનસઃ સદૃશં જવમ્। મોહયિત્વા ચ માં તત્ર ક્ષણેનાન્તરધીયત॥ 13-42-4 (82532) તત્રામ્બુધરધીરેણ ભોશબ્દેનાનુનાદિના। અયં ભોઽહમિતિ પ્રાહ વાક્યં વાક્યવિશારદઃ॥ 13-42-5 (82533) શબ્દાનુસારી તુ તતસ્તં દેશમહમાવ્રજમ્। તત્રાપશ્યં તતશ્ચાહં શ્રીમદ્ધંસયુતં સરઃ॥ 13-42-6 (82534) સ તત્સરઃ સમાસાદ્ય ભગવાનાત્મવિત્તમઃ। ભોશબ્દપ્રતિસૃષ્ટેન સ્વરેણ પ્રતિવાદિના॥ 13-42-7 (82535) વિવેશ દેવઃ સ્વાં યોનિં મામિદં ચાભ્યભાષત। વિશસ્વ સલિલં સૌમ્ય સુખમત્ર વસામહે॥ 13-42-8 (82536) તતશ્ચ પ્રાવિશં તત્ર સહ તેન મહાત્મના। દૃષ્ટવાનદ્ભુતતરં તસ્મિન્સરસિ ભાસ્વતામ્॥ 13-42-9 (82537) અગ્નીનામપ્રણીતાનામિદ્ધાનામિન્ધનૈર્વિના। દીપ્તાનામાજ્યસિક્તાનાં સ્યાનેષ્વર્ચિષ્મતાં સદા॥ 13-42-10 (82538) દીપ્તિસ્તેષામનાજ્યાનાં પ્રાપ્તાજ્યાનામિવાભવત્। અનિદ્ધાનામિવ સતામિદ્ધાનામિવ ભાસ્વતામ્॥ 13-42-11 (82539) અથાહં વરદં દેવં નાપશ્યં તત્ર સઙ્ગતમ્। તતઃ સમ્મોહમાપન્નો વિષાદભગમં પરમ્॥ 13-42-12 (82540) અપશ્યં ચાગ્નિહોત્રાણિ શતશોઽથ સહસ્રશઃ। વિધિના સમ્પ્રણીતાનિ ધિષ્ણ્યેષ્વાજ્યવતાં તદા॥ 13-42-13 (82541) અસંભૃષ્ટતલાશ્ચૈવ વેદીઃ કુસુમસંસ્તૃતાઃ। કુશપદ્મોત્પલાસઙ્ગાઃ કલશાંશ્ચ હિરણ્મયાન્॥ 13-42-14 (82542) અગ્નિહોત્રાણિ ચિત્રાણિ શતશોઽથ સહસ્રશઃ। અગ્નિહોત્રાય યોગ્યાનિ યાનિ દ્રવ્યાણિ કાનિચિત્। તાનિ ચાત્ર સમૃદ્ધાનિ દૃષ્ટવાનસ્મ્યનેકશઃ॥ 13-42-15 (82543) મનોહૃદ્યતમશ્ચાગ્નિઃ સુરભિઃ પુણ્યલક્ષણઃ। આજ્યગન્ધો મનોગ્રાહી ઘ્રાણચક્ષુસ્સુખાવહઃ॥ 13-42-16 (82544) તેષાં તત્રાગ્નિહોત્રાણામીડિતાનાં સહસ્રશઃ। સમીપે ત્વદ્ભુતતમમપશ્યમહમવ્યયમ્॥ 13-42-17 (82545) ચન્દ્રાંશુકાશશુભ્રાણાં તુષારોદ્ભેદવર્ચસામ્। વિમલાદિત્યભાસાનાં સ્થણ્ડિલાનિ સહસ્રશઃ। દૃષ્ટાન્યગ્નિસમીપે તુ ધ્યુતિમન્તિ મહાન્તિ ચ॥ 13-42-18 (82546) એષુ ચાગ્નિસમીપેષુ શુશ્રાવ સુપદાક્ષરાઃ। પ્રભાવાન્તરિતાનાં તુ પ્રસ્પષ્ટાક્ષરભાષિણામ્। ઋગ્યજુઃસામગાનાં ચ મધુરાઃ સુસ્વરા ગિરઃ॥ 13-42-19 (82547) સુસંમૃષ્ટતલૈસ્તૈસ્તુ બૃહદ્બિર્દીપ્તતેજસૈઃ। પાવકૈઃ પાવિતાત્માહમભવં લઘુવિક્રમઃ॥ 13-42-20 (82548) તતોઽહં તેષુ ધિષ્ણ્યેષુ જ્વલમાનેષુ યજ્વનામ્। તં દેશં પ્રણમિત્વાઽથ અન્વેષ્ટુમુપચક્રમે॥ 13-42-21 (82549) તાન્યનેકસહસ્રાણિ પર્યટંસ્તુ મહાજવાત્। અપશ્યમાનસ્તં દેવં તતોઽહં વ્યથિતોઽભવમ્॥ 13-42-22 (82550) તતસ્તેષ્વગ્નિહોત્રેષુ જ્વલત્સુ વિમલાર્ચિષુ। ભાનુમત્સુ ન પશ્યામિ દેવદેવં સનાતનમ્॥ 13-42-23 (82551) તતોઽહં તાનિ દીપ્તાનિ પરીય વ્યસ્થિતેન્દ્રિયઃ। નાન્તં તેષાં પ્રપશ્યામિ ખેદશ્ચ સહસાભવત્॥ 13-42-24 (82552) વિસૃત્ય સર્વતો દૃષ્ટિં ભયમોહસમન્વિતઃ। શ્રમં પરંમમાપન્નશ્ચિન્તયાનસ્ત્વચેતનઃ॥ 13-42-25 (82553) તસ્મિન્ન ખલુ વર્તેઽહં લોકે યત્રૈતદીદૃશમ્। ઋગ્યજુસ્સામનિર્ઘોષઃ શ્રૂયતે ન ચ દૃશ્યતે॥ 13-42-26 (82554) ન ચ પશ્યામિ તં દેવં યેનાહમિહ ચોદિતઃ। એવં ચિન્તાસભાપન્નઃ પ્રધ્યાતુમુપચક્રમે॥ 13-42-27 (82555) તતશ્ચિન્તયતો મહ્યં મોહેનાવિષ્ટચેતસઃ। મહાશબ્દઃ પ્રાદુરાસીત્સુભૃશં મે વ્યથાકરઃ॥ 13-42-28 (82556) અથાહં સહસા તત્ર શૃણોમિ વિપુલધ્વનિમ્। અપશ્યં ચ સુપર્ણાનાં સહસ્રાણ્યયુતાનિ ચ॥ 13-42-29 (82557) અભ્યદ્રવન્ત મામેવ વિપુલદ્યુતિરંહસઃ। તેષામહં પ્રભાવેણ સર્વથૈવાવરોઽભવમ્॥ 13-42-30 (82558) સોઽહં સમન્તતઃ સર્વૈઃ સુપર્ણૈરતિતેજસૈઃ। દૃષ્ટ્વાઽઽત્માનં પરિગતં સમ્ભ્રમં પરમં ગતઃ॥ 13-42-31 (82559) વિનયાવનતો ભૂત્વા નમશ્ચક્રે મહાત્મને। અનાદિનિધનાયૈભિર્નામભિઃ પરમાત્મને॥ 13-42-32 (82560) નારાયણાય શુદ્ધાય શાશ્વતાય ધ્રુવાય ચ। ભૂતભવ્યભવેશાય શિવાય શિવમૂર્તયે॥ 13-42-33 (82561) શિવયોનેઃ શિવાદ્યાયિ શિવપૂજ્યતમાય ચ। ઘોરરૂપાય મહતે યુગાન્તકરણાય ચ॥ 13-42-34 (82562) વિશ્વાય વિશ્વદેવાય વિશ્વેશાય મહાત્મને। સહસ્રોદરપાદાય સહસ્રનયનાય ચ॥ 13-42-35 (82563) સહસ્રબાહવે ચૈવ સહસ્રવદનાય ચ। શુચિશ્રવાય મહતે ઋતુસંવત્સરાય ચ॥ 13-42-36 (82564) ઋગ્યજુઃસામવક્ત્રાય અથર્વશિરસે નમઃ। હૃષીકેશાય કૃષ્ણાય દ્રુહિણોરુક્રમાય ચ॥ 13-42-37 (82565) બૃહદ્વેગાય તાર્ક્ષ્યાય વરાહાયૈકશૃઙ્ગિણે। શિપિવિષ્ટાય સત્યાય હરયેઽથ શિખણ્ડિને॥ 13-42-38 (82566) હુતાશાયોર્ધ્વવક્ત્રાય રૌદ્રાનીકાય સાધવે। સિન્ધવે સિન્ધુવર્ષઘ્ને દેવાનાં સિન્ધવે નમઃ॥ 13-42-39 (82567) ગરુત્મતે ત્રિનેત્રાય સુધર્માય વૃષાકૃતે। સમ્મ્રાડુગ્રે સંકૃતયે વિરજે સમ્ભવે ભવે॥ 13-42-40 (82568) વૃષાય વૃષરૂપાય વિભવે ભૂર્ભુવાય વ। દીપ્તસૃષ્ટાય યજ્ઞાય સ્થિરાય સ્થવિરાય ચ॥ 13-42-41 (82569) અચ્યુતાય તુષારાય વીરાય ચ સમાય ચ। જિષ્ણવે પુરુહૂતાય વસિષ્ઠાય વરાય ચ॥ 13-42-42 (82570) સત્યેશાય સુરેશાય હરયેઽથ શિખણ્ડિને। બર્હિષાય વરેણ્યાય વસવે વિશ્વવેધસે॥ 13-42-43 (82571) કિરીટિને સુકેશાય વાસુદેવાય શુષ્મિણે। બૃહદુક્થ્યસુષેણાય યુગ્યે દુન્દુભયે તથા॥ 13-42-44 (82572) ભયેસખાય વિભવે ભરદ્વાજેઽભયાય ચ। ભાસ્કરાય ચ ચન્દ્રાય પદ્મનાભાય ભૂરિણે॥ 13-42-45 (82573) પુનર્વસુભૃતત્વાય જીવપ્રભવિષાય ચ। વષટ્કારાય સ્વાહાય સ્વધાય નિધનાય ચ॥ 13-42-46 (82574) ઋચે ચ યજુષે સામ્ને ત્રૈલોક્યપતયે નમઃ। શ્રીપદ્માયાત્મસદૃશે ધરણીધારિણે પરે॥ 13-42-47 (82575) સૌમ્યાસૌમ્યસ્વરૂપાય સૌમ્યે સુમનસે નમઃ। વિશ્વાય ચ સુવિશ્વાય વિશ્વરૂપધરાય ચ॥ 13-42-48 (82576) કેશવાય સુકેશાય રશ્મિકેશાય ભૂરિણે। હિરણ્યગર્ભાય નમઃ સૌમ્યાય વૃષરૂપિણે॥ 13-42-49 (82577) નારાયણાગ્ર્યવપુષે પુરુહૂતાય વજ્રિણે। વર્મિણે વૃષસેનાય ધર્મસેનાય રોધસે। મુનયે જ્વરમુક્તાયિ જ્વરાધિપતયે નમઃ॥ 13-42-50 (82578) અનેત્રાય ત્રિનેત્રાય પિઙ્ગલાય વિડૂર્મિણે। તપોબ્રહ્મનિધાનાય યુગપર્યાયિણે નમઃ॥ 13-42-51 (82579) શરણાય શરણ્યાય ભક્તેષ્ટશરણાય ચ। નમઃ સર્વભવેશાય ભૂતભવ્યભવાય ચ॥ 13-42-52 (82580) પાહિ માં દેવદેવેશ કોપ્યજોસિ સનાતનઃ। એવં ગતોસ્મિ શરણં શરણ્યં બ્રહ્મયોનિનમ્॥ 13-42-53 (82581) સ્તવ્યં સ્તવં સ્તુતવતસ્તત્તમો મે પ્રણશ્યત। ભયં ચ મે વ્યપગતં પક્ષિણોઽન્તર્હિતાઽભવન્॥ 13-42-54 (82582) શૃણોમિ ચ ગિરં દિવ્યામન્તર્ધાનગતાં શિવામ્। મા ભૈર્ગરુત્મન્દાન્તોસિ પુનઃ સેન્દ્રાન્દિવૌકસઃ। સ્વં ચૈવ ભવનં ગત્વા દ્રક્ષ્યસે પુત્રબાન્ધવાન્॥ 13-42-55 (82583) તતસ્તસ્મિન્ક્ષણેનૈવ સહસૈવ મહાદ્યુતિઃ। પ્રત્યદૃશ્યત તેજસ્વી પુરસ્તાત્સ મમાન્તિકે॥ 13-42-56 (82584) સમાગમ્ય તતસ્તેન શિવેન પરમાત્મના। અપશ્યં ચાહમાયાન્તં નરનારાયણાશ્રમે। ચતુર્દ્વિગુણવિન્યાસં તં ચ દેવં સનાતનમ્॥ 13-42-57 (82585) યજતસ્તાનૃષીન્દેવાન્વદતો ધ્યાયતો મુનીન્। યુક્તાન્સિદ્ધાન્નૈષ્ઠિકાંશ્ચ જપતો યજતો ગૃહે॥ 13-42-58 (82586) પુષ્પપૂરપરિક્ષિપ્તં ધૂપિતં દીપિતં હુતમ્। વન્દિતં સિક્તસમ્મૃષ્ટં નરનારાયણાશ્રમમ્॥ 13-42-59 (82587) તદદ્ભુતમહં દૃષ્ટ્વા વિસ્મિતોસ્મિ તદાઽનઘાઃ। જગામ શિરસા દેવં પ્રયતેનાન્તરાત્મના॥ 13-42-60 (82588) તદત્યદ્ભુતસઙ્કાસં કિમેતદિતિ ચિન્તયન્। નાધ્યગચ્છં પરં દિવ્યં તસ્ય સર્વભવાત્મનઃ॥ 13-42-61 (82589) પ્રણિપત્ય સુદુર્ધર્ષં પુનઃ પુનરુદીક્ષ્ય ચ। શિરસ્યઞ્જલિમાધાય વિસ્મયોત્ફુલ્લલોચનઃ। અવોચં તમદીનાર્થં શ્રેષ્ઠાનાં શ્રેષ્ઠમુત્તમમ્॥ 13-42-62 (82590) નમસ્તે ભગવન્દેવ ભૂતભવ્યભવત્પ્રભો। યદેતદદ્ભુતં દેવ મયા દૃષ્ટં ત્વદાશ્રયમ્॥ 13-42-63 (82591) અનાદિમદ્યપર્યન્તં કિં તચ્છંસિતુમર્હસિ। યદિ જાનાસિ સાં ભક્તં યદિ વાઽનુગ્રહો મયિ। શંસ સર્વમશેષેણ શ્રોતવ્યં યદિ ચેન્મયા॥ 13-42-64 (82592) સ્વભાવસ્તવ દુર્જ્ઞેયઃ પ્રાદુર્ભાવો ભવસ્ય ચ। ભવદ્ભૂતભવિષ્યેશ સર્વથા ગહનં ભવાન્॥ 13-42-65 (82593) બ્રૂહિ સર્વમશેષેણ તદાશ્ચર્યં મહામુને। કિં તદત્યદ્ભુતં વૃત્તં તેષ્વગ્નિષુ સમન્તતઃ॥ 13-42-66 (82594) કાનિ તાન્યગ્નિહોત્રાણિ કેષાં શબ્દઃ શ્રુતો મયા। શૃણ્વતાં બ્રહ્મ સતતમદૃશ્યાનાં મહાત્મનામ્॥ 13-42-67 (82595) એતન્મે ભગવન્કૃષ્ણ બ્રૂહિ સર્વમશેષતઃ। ગૃણન્ત્યગ્નિસમીપેષુ કે ચ તે બ્રહ્મરાશયઃ॥' ॥ 13-42-68 (82596) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વિચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 42 ॥

`ભગવાનુવાચ। માં ન દેવા ન ગન્ધર્વા નાસુરા ન વ રાક્ષસાઃ। વિદુસ્તત્વેન સત્વસ્થં સૂક્ષ્માત્માનમવસ્થિતમ્॥ 13-43-1 (82597) ચતુર્ધાઽહં વિભક્તાત્મા લોકાનાં હિતકામ્યયા। ભૂતભવ્યભવિષ્યાદિરનાદિર્વિશ્વકૃત્તમઃ॥ 13-43-2 (82598) પૃથિવી વાયુરાકાશમાપો જ્યોતિશ્ચ પઞ્ચમમ્। મનો બુદ્ધિશ્ચ ચેતશ્ચ તમઃ સત્વં રજસ્તથા॥ 13-43-3 (82599) પ્રકૃતિર્વિકૃતિશ્ચૈવ વિદ્યાવિદ્યે શુભાશુભે। મત્ત એતાનિ જાયન્તે નાહમેભ્યઃ કથઞ્ચન॥ 13-43-4 (82600) યત્કિંચિચ્છ્રેયસા યુક્તં શ્રેયસ્કરમનુત્તમમ્। ધર્મયુક્તં ચ પુણ્યં ચ સોઽહમસ્મિ નિરામયઃ॥ 13-43-5 (82601) યત્સ્વભાવાત્મતત્વજ્ઞૈઃ કારણૈરુપલક્ષ્યતે। અનાદિમધ્યનિધનઃ સોન્તરાત્માઽસ્મિ શાશ્વતઃ॥ 13-43-6 (82602) યત્તુ મે પરમં ગુહ્યં રૂપં સૂક્ષ્માર્થદર્શિભિઃ। ગૃહ્યતે સૂક્ષ્મભાવજ્ઞૈઃ સોઽવિભાવ્યોસ્મિ શાશ્વતઃ॥ 13-43-7 (82603) તત્તુ મે પરમં ગુહ્યં યેન વ્યાપ્તમિદં જગત્। સોહઙ્ગતઃ સર્વસત્વઃ સર્વસ્ય પ્રભવોઽવ્યયઃ॥ 13-43-8 (82604) મત્તો જાયન્તિ ભૂતાનિ મયા ધાર્યન્ત્યહર્નિશમ્। મય્યેવ વિલયં યાન્તિ પ્રલયે પન્નગાશન॥ 13-43-9 (82605) યો માં યથા વેદયતિ તથા તસ્યાસ્મિ કાશ્યપ। મનોબુદ્ધિગતઃ શ્રેયો વિદધામિ વિહઙ્ગમ॥ 13-43-10 (82606) માં તુ જ્ઞાતું કૃતા બુદ્ધિર્ભવતા પક્ષિસત્તમ। શૃણુ યોઽહં યતશ્ચાહં યદર્થશ્ચાહમુદ્યતઃ॥ 13-43-11 (82607) યે કેચિન્નિયતાત્માનસ્ત્રેતાગ્નિપરમાર્ચિતાઃ। અગ્નિકાર્યપરા નિત્યં જપહોમપરાયણાઃ॥ 13-43-12 (82608) આત્મન્યગ્નીન્સમાધાય નિયતા નિયતેન્દ્રિયાઃ। અનન્યમનસસ્તે માં સર્વે વૈ સમુપાસતે॥ 13-43-13 (82609) યજન્તો જપયજ્ઞૈર્માં માનસૈશ્ચ સુસંયતાઃ। અગ્નીનભ્યુદ્યયુઃ શશ્વદગ્નિષ્વેવાભિસંશ્રિતાઃ॥ 13-43-14 (82610) અનન્યકાર્યાઃ શુચયો નિત્યમગ્નિપરાયણાઃ। ય એવંબુદ્ધ્યો ધીરાસ્તે માં ગચ્છન્તિ તાદૃશાઃ॥ 13-43-15 (82611) અકામહતસઙ્કલ્પા જ્ઞાને નિત્યં સમાહિતાઃ। આત્મન્યગ્નિં સમાધાય નિરાહારા નિરાશિષઃ॥ 13-43-16 (82612) વિષયેષુ નિરારમ્ભા વિમુક્તા જ્ઞાનચક્ષુષઃ। અનન્યમનસો ધીરાઃ સ્વભાવનિયમાન્વિતાઃ॥ 13-43-17 (82613) યત્તદ્વિયતિ દૃષ્ટં તત્સરઃ પદ્મોત્પલાયુતમ્। તત્રાગ્નયઃ સન્નિહિતા દીપ્યન્તે સ્મ નિરિન્ધનાઃ॥ 13-43-18 (82614) જ્ઞાનામલાશયાસ્તસ્મિન્યે ચ ચન્દ્રાંશુનિર્મલાઃ। ઉપાસીના ગૃણન્તોઽગ્નિમસ્પષ્ટાક્ષરભાષિણઃ। આકાઙ્ક્ષમાણાઃ શુચયસ્તેષ્વગ્રિષુ વિહઙ્ગમ॥ 13-43-19 (82615) યે મયા ભાવિતાત્માનો મય્યેવાભિરતાઃ સદા। ઉપાસતે ચ મામેવ જ્યોતિર્ભૂતા નિરામયાઃ॥ 13-43-20 (82616) તૈર્હિ તત્રૈવ વસ્તવ્યં નીરાગાદિભિરચ્યુતૈઃ। નિરાહારા હ્યનિષ્પન્દાશ્ચન્દ્રાંશુસદૃશપ્રભાઃ॥ 13-43-21 (82617) નિર્મલા નિરહઙ્કારા નિરાલમ્બા નિરાશિષઃ। મદ્ભક્તાઃ સતતં તેવૈ ભક્તાંસ્તાનપિ ચાપ્યહમ્॥ 13-43-22 (82618) ચતુર્ધાઽહં વિભક્તાત્મા ચરામિ જગતો હિતઃ। લોકાનાં ધારણાર્થાય વિધાનં વિદધામિ ચ॥ 13-43-23 (82619) યથાવત્તદશેષેણ શ્રોતુમર્હતિ મે ભવાન્॥ 13-43-24 (82620) એકા મૂર્તિર્નિર્ગુણાખ્યા યોગં પરમમાસ્થિતા। દ્વિતીયા સૃજતે તાત ભૂતગ્રામં ચરાચરમ્॥ 13-43-25 (82621) સૃષ્ટં સંહરતે ચૈકા જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્। જ્ઞાતાત્મનિષ્ઠા ક્ષપયન્મોહયન્તીવ માયયા। ક્ષપયન્તી મોહયતિ આત્મનિષ્ઠા સ્વમાયયા॥ 13-43-26 (82622) ચતુર્થી મે મહામૂર્તિર્જગદ્વૃદ્ધિં દદાતિ સા। રક્ષતે ચાપિ નિયતા સોહમસ્મિ નભશ્વરઃ॥ 13-43-27 (82623) મયા સર્વમિદં વ્યાપ્તં મયિ સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્। અહં સર્વજગદ્બીજં સર્વત્રગતિરવ્યયઃ॥ 13-43-28 (82624) યાનિ તાન્યગ્નિહોત્રાણિ યે ચ ચન્દ્રાંશુરાશયઃ। ગૃણન્તિ વેદં સતતં તેષ્વગ્નિષુ વિહઙ્ગમ॥ 13-43-29 (82625) ક્રમેણ માં સમાયાન્તિ સુખિનો જ્ઞાનસંયુતાઃ। તેષામહં તપો દીપ્તં તેજઃ સમ્યક્સમાહિતમ્। નિત્યં તે મયિ વર્તન્તે તેષુ ચાહમતન્દ્રિતઃ॥ 13-43-30 (82626) સર્વતો મુક્તસઙ્ગેન મય્યનન્યસમાધિના। શક્યઃ સમાસાદયિતુમહં વૈ જ્ઞાનચક્ષુષા॥ 13-43-31 (82627) માં સ્થૂલદર્શનં વિદ્ધિ જગતઃ કાર્યકારણમ્। મત્તશ્ચ સમ્પ્રસૂતાન્વૈ વિદ્ધિ લોકાન્સદૈવતાન્॥ 13-43-32 (82628) મયા ચાપિ ચતુર્ધાત્મા વિભક્તઃ પ્રાણિષુ સ્યિથઃ। આત્મભૂતો વાસુદેવો હ્યનિરુદ્ધો મતૌ સ્યિતઃ॥ 13-43-33 (82629) સઙ્કર્ષણોઽહઙ્કારે ચ પ્રદ્યુમ્નો મનસિ સ્યિતઃ। અન્યથા ચ ચતુર્દા યત્સમ્યક્ત્વં શ્રોતુમર્હસિ॥ 13-43-34 (82630) યત્તત્પદ્મમભૂત્પૂર્વં તત્ર બ્રહ્મા વ્યજાયત। બ્રાહ્મણશ્ચાપિ સમ્ભૂતઃ શિવ ઇત્યવધાર્યતામ્॥ 13-43-35 (82631) શિવાત્સ્કન્દઃ સંવભૂવ એતત્સૃષ્ટિચતુષ્ટયમ્। દૈત્યદાનવદર્પઘ્નમેવં માં વિદ્ધિ નિત્યશઃ॥ 13-43-36 (82632) દૈત્યદાનવરક્ષોભિર્યદા ધર્મઃ પ્રપીડ્યતે। તદાઽહં ધર્મવૃદ્ધ્યર્થં મૂર્તિમાન્ભવિતાઽઽશુગ॥ 13-43-37 (82633) વેદવ્રતપરા યે તુ ધીરા નિશ્ચિતબુદ્ધ્યઃ। યોગિનો યોગયુક્તાશ્ચ તે માં પશ્યન્તિ નાન્યથા॥ 13-43-38 (82634) પઞ્ચભિઃ સમ્પ્રયુક્તોઽહં વિપ્રયુક્તશ્ચ પઞ્ચભિઃ। વર્તમાનશ્ચ તેષ્વેવં નિવૃત્તશ્ચૈવ તેષ્વહમ્॥ 13-43-39 (82635) યે વિદુર્જાતસઙ્કલ્પાસ્તે માં પશ્યન્તિ તાદૃશાઃ॥ 13-43-40 (82636) સ્વં વાયુરાપો જ્યોતિશ્ચ પૃથિવી ચેતિ પઞ્ચમમ્। તદાત્મકોઽસ્મિ વિજ્ઞેયો ન ચાન્યોસ્મીતિ નિશ્ચિતમ્। 13-43-41 (82637) વર્તમાનમતીતં ચ પઞ્ચવર્ગેષુ નિશ્ચલમ્। શબ્દસ્પર્શેષુ રૂપેષુ રસગન્ધેષુ ચાપ્યહમ્॥ 13-43-42 (82638) રજસ્તમોભ્યામાવિષ્ટા યેષાં બુદ્ધિરનિશ્ચિતા। તે ન પશ્યન્તિ મે તત્વં તપસા મહતા હ્યપિ॥ 13-43-43 (82639) નોપવાસૈર્ન નિયમૈર્ન વ્રતૈર્વિવિધૈરપિ। દ્રષ્ટું વા વેદિતું વાઽપિ ન શક્યા પરમા ગતિઃ॥ 13-43-44 (82640) મહામોહાર્થપઙ્કે તુ નિમગ્રાનાં ગતિર્હરિઃ। એકાન્તિનો ધ્યાનપરા યતિભાવાદ્બ્રજન્તિ મામ્॥ 13-43-45 (82641) સત્વયુક્તા મતિર્યેષાં કેવલાઽઽત્મવિનિશ્ચિતા। તે પશ્યન્તિ સ્વમાત્માનં પરમાત્માનમવ્યયમ્॥ 13-43-46 (82642) અહિંસા સર્વભૂતેષુ તેષ્વવસ્તિતમાર્જવમ્। તેષ્વેવ ચ સમાધાય સમ્યગેતિ ચ મામજમ્॥ 13-43-47 (82643) યદેતત્પરમં ગુહ્યમાખ્યાનં પરમાદ્ભુતમ્। યત્તેન તદશેષેણ યથાવચ્છ્રોતુમર્હસિ॥ 13-43-48 (82644) યે ત્વગ્નિહોત્રનિયતા જપયજ્ઞપરાયણાઃ। તે મામુપાસતે શશ્વદ્યાંસ્તાંસ્ત્વં દૃષ્ટવાનસિ॥ 13-43-49 (82645) શાસ્ત્રદૃષ્ટવિધાનજ્ઞા અસક્તાઃ ક્વચિદન્યથા। શક્યોઽહં વેદિતું તૈસ્તુ યન્મે પરમમવ્યયમ્॥ 13-43-50 (82646) યે તુ સાંખ્યં ચ યોગં ચ જ્ઞાત્વાઽપ્યધૃતનિશ્ચયાઃ। ન તે ગચ્છન્તિ કુશલાઃ પરાં ગતિમનુત્તમામ્॥ 13-43-51 (82647) તસ્માજ્જ્ઞાનેન શુદ્ધેન પ્રસન્નાત્માઽઽન્મવિચ્છુચિઃ। આસાદયતિ તદ્બ્રહ્મ યત્ર ગત્વા ન શોચતિ॥ 13-43-52 (82648) શુદ્ધાભિજનસમ્પન્નાઃ શ્રદ્ધાયુક્તેન ચેતસા। મદ્ભક્ત્યા ચ દ્વિજશ્રેષ્ઠા ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિં॥ 13-43-53 (82649) યદ્ગહ્યં પરમં બુદ્ધેરલિઙ્ગગ્રહણં ચ યત્। તત્સૂક્ષ્મં ગૃહ્યતે વિપ્રૈર્યતિભિસ્તત્ત્વદર્શિભિઃ॥ 13-43-54 (82650) ન વાયુઃ પવતે તત્ર ન તસ્મિઞ્જ્યોતિષાં ગતિઃ। ન ચાપઃ પૃથિવી ચૈવ નાકાશં ન મનોગતિઃ॥ 13-43-55 (82651) તસ્માચ્ચૈતાનિ સર્વાણિ પ્રજાયન્તે વિહઙ્ગમ। સર્વેભ્યશ્ચ સ તેભ્યશ્ચ પ્રભવત્યમલો વિભુઃ॥ 13-43-56 (82652) સ્થૂલદર્શનમેતન્મે યદ્દૃષ્ટં ભવતાઽનઘ। એતત્સૂક્ષ્મસ્ય તદ્દ્વારં કાર્યાણાં કારણં ત્વહમ્॥ 13-43-57 (82653) દૃષ્ટો વૈ ભવતા તસ્માત્સરસ્યમિતવિક્રમ। બ્રહ્મણો યદહોરાત્રસઙ્ખ્યાભિજ્ઞૈર્વિભાવ્યતે॥ 13-43-58 (82654) એષ કાલસ્ત્વયા તત્ર સરસ્યહમુપાગતઃ। માં યજ્ઞમાહુર્યજ્ઞજ્ઞા વેદં વેદવિદો જનાઃ। મુનયશ્ચાપિ મામેવ જપયજ્ઞં પ્રચક્ષતે॥ 13-43-59 (82655) વક્તા મન્તા રસયિતા ઘ્રાતા દ્રષ્ટા પ્રદર્શકઃ। બોદ્ધા બોધયિતા ચાહં ગન્તા શ્રોતા ચિદાત્મકઃ॥ 13-43-60 (82656) મામિષ્ટ્વા સ્વર્ગમાયાન્તિ તથા ચાપ્નુવતે મહત્। જ્ઞાત્વા મામેવ ચૈવાન્તે નિઃસઙ્ગેનાન્તરાત્મના॥ 13-43-61 (82657) અહં તેજો દ્વિજાતીનાં મમ તેજો દ્વિજાતયઃ। મમ યસ્તેજસો દેહઃ સોગ્નિરિત્યવગમ્યતામ્॥ 13-43-62 (82658) પ્રાણપાલઃ શરીરેઽહં યોગિનામહમીશ્વરઃ। સાંખ્યાનામિદમેવાગ્રે મયિ સર્વમિદં જગત્॥ 13-43-63 (82659) ધર્મમર્તં ચ કામં ચ મોક્ષં ચૈવાર્જવં જપમ્। તમઃ સત્વં રજશ્ચૈવ કર્મજં ચ ભવાપ્યયમ્॥ 13-43-64 (82660) સ તદાઽહં તથારૂપસ્ત્વયા દૃષ્ટઃ સનાતનઃ। તતસ્ત્વહં પરતરઃ શક્યઃ કાલેન વેદિતુમ્॥ 13-43-65 (82661) મમ યત્પરમં ગુહ્યં શાશ્વતં ધ્રુવમવ્યયમ્। તદેવં પરમો ગુહ્યો દેવો નારાયણો હરિઃ। ન તચ્છક્યં ભુજઙ્ગારે વેત્તુમભ્યુદયાન્વિતૈઃ॥ 13-43-66 (82662) નિરારમ્ભનમસ્કારા નિરાશીર્બન્ધનાસ્તથા। ગચ્છન્તિ તં મહાત્માનઃ પરં બ્રહ્મ સનાતનમ્॥ 13-43-67 (82663) સ્થૂલોઽહમેવં વિહગ ત્વયા દૃષ્ટસ્તથાઽનઘ। એતચ્ચાપિ ન વેત્ત્યન્યસ્ત્વામૃતે પન્નગાશન॥ 13-43-68 (82664) મા મતિસ્તવ ગાન્નાશમેષા ગતિરનુત્તમા। મદ્ભક્તો ભવ નિત્યં ત્વં તતો વેત્સ્યસિ મે પદમ્॥ 13-43-69 (82665) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં રહસ્યં દિવ્યમાનુષમ્। એતચ્છ્રેયઃ પરં ચૈતત્પન્થાનં વિદ્ધિ મોક્ષિણામ્॥ 13-43-70 (82666) એવમુક્ત્વા સ ભગવાંસ્તત્રૈવાન્તરધીયત। પશ્યતો મે મહાયોગી જગામાત્મગતિર્ગતિમ્॥ 13-43-71 (82667) એતદેવંવિધં તસ્ય મહિમાનં મહાત્મનઃ। અચ્યુતસ્યાપ્રમેયસ્ય દૃષ્ટવાનસ્મિ યત્પુરા॥ 13-43-72 (82668) એતદ્વઃ સર્વમાખ્યાતં ચેષ્ટિતં તસ્ય ધીમતઃ। મયાઽનુભૂતં પ્રત્યક્ષં દૃષ્ટ્વા ચાદ્ભુતકર્મણઃ॥' ॥ 13-43-73 (82669) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રિચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 43 ॥

name="anuzAsana-13-44-1x">ઋષય ઊચુઃ। અહો શ્રાવિતમાખ્યાનં ભવતાઽત્યદ્ભુતં મહત્। પુણ્યં યશસ્યમાયુષ્યં સ્વર્ગ્યં સ્વસ્ત્યયનં મહત્॥ 13-44-1 (82670) એતત્પવિત્રં દેવાનામેતદ્ગુહ્યં પરંતપ। એતજ્જ્ઞાનવતા જ્ઞેયમેષા ગતિરનુત્તમા॥ 13-44-2 (82671) ય ઇમાં શ્રાવયેદ્વિદ્વાન્કથાં પર્વસુપર્વસુ સ લોકાન્પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યાન્દેવર્ષિભિરભિષ્ટુતાન્॥ 13-44-3 (82672) શ્રાદ્ધકાલે ચ વિપ્રાણાં ય ઇમાં શ્રાવયેચ્છુચિઃ। ન તત્ર રક્ષસાં ભાગો નાસુરાણાં ચ વિદ્યતે॥ 13-44-4 (82673) અનસૂયુર્જિતક્રોધઃ સર્વસત્વહિતે રતઃ। યઃ પઠેત્સતતં યુક્તઃ સ વ્રજેત્તત્સલોકતામ્॥ 13-44-5 (82674) વેદાન્પારયતે વિપ્રો રાજા વિજયવાન્ભવેત્। વૈશ્યસ્તુ ધનધાન્યાઢ્યઃ શૂદ્રઃ સુખમવાપ્નુયાત્॥ 13-44-6 (82675) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-44-7x (6844) તતસ્તે મુનયઃ સર્વે સમ્પૂજ્ય વિનતાસુતમ્। સ્વાનેવ ચાશ્રમાઞ્જગ્મુર્બભૂવુઃ શાન્તિતત્પરાઃ॥ 13-44-7 (82676) સ્થૂલદર્શિભિરાકૃષ્ટો દુર્જ્ઞેયો હ્યકૃતાત્મભિઃ। એષા ધુતિર્મહારાજ ધર્મ્યા ધર્મભૃતાંવર॥ 13-44-8 (82677) સુરાણાં બ્રહ્મણા પ્રોક્તા વિસ્મિતાનાં પરંતપ। મયાપ્યેષા કથા તાત કથિતા માતુરન્તિકે। વસુભિઃ સત્ત્વસમ્પન્નૈસ્તવાપ્યેષા મયોચ્યતે॥ 13-44-9 (82678) તદગ્નિહોત્રપરમા જપયજ્ઞપરાયણાઃ। નિરાશીર્બન્ધનાઃ સન્તઃ પ્રયાન્ત્યક્ષરસાત્મતાં॥ 13-44-10 (82679) આરમ્ભયજ્ઞાનુત્સૃજ્ય જપહોમપરાયણાઃ। ધ્યાયન્તો મનસા વિષ્ણું ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ 13-44-11 (82680) તદેષ પરમો મોક્ષો મોક્ષદ્વારં ચ ભારત। યથા વિનિશ્ચિતાત્માનો ગચ્છન્તિ પરમાં ગતિમ્॥ ॥ 13-44-12 (82681) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુશ્ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 44 ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પિતામહ મહેશાય નામાન્યાચક્ષ્વ શમ્ભવે। વિદુષે વિશ્વમાયાય મહાભાગ્યં ચ તત્વતઃ॥ 13-45-1 (82682) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-45-2x (6845) સુરાસુરગુરો દેવ વિષ્ણો ત્વં વક્તુમર્હસિ। શિવાય શિવરૂપાય યન્માઽપૃચ્છદ્યુધિષ્ઠિરઃ॥ 13-45-2 (82683) નામ્નાં સહસ્રં દેવસ્ય તણ્ડિના બ્રહ્મવાદિના। નિવેદિતં બ્રહ્મલોકે બ્રહ્મણો યત્પુરાઽભવત્॥ 13-45-3 (82684) દ્વૈપાયનપ્રભૃતયસ્તથા ચેમે તપોધનાઃ। ઋષયઃ સુવ્રતા દાન્તાઃ શૃણ્વન્તુ ગદતસ્તવ॥ 13-45-4 (82685) ધ્રુવાય નન્દિને હોત્રે ગોપ્ત્રે વિશ્વસૃજેઽગ્નયે। મહાભાગ્યં વિભોર્બ્રૂહિ મુણ્ડિનેઽથ કપર્દિને॥ 13-45-5 (82686) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-45-6x (6846) ન ગતિઃ કર્મણાં શક્યા વેત્તુમીશસ્ય તત્ત્વતઃ। હિરણ્યગર્ભપ્રમુખા દેવાઃ સેન્દ્રા મહર્ષયઃ॥ 13-45-6 (82687) ન વિદુર્યસ્ય નિધનમાદિં વા સૂક્ષ્મદર્શિનઃ। સ કથં નામમાત્રેણ શક્યો જ્ઞાતું સતાં ગતિઃ॥ 13-45-7 (82688) તસ્યાહમસુરઘ્નસ્ય કાંશ્ચિદ્ભગવતો ગુણાન્। ભવતાં કીર્તયિષ્યામિ વ્રતેશાય યથાતથમ્॥ 13-45-8 (82689) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-45-9x (6847) એવમુક્ત્વા તુ ભગવાન્ગુણાંસ્તસ્ય મહાત્મનઃ। ઉપસ્પૃશ્ય શુચિર્ભૂત્વા કથયામાસ ધીમતઃ॥ 13-45-9 (82690) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-45-10x (6848) શુશ્રૂષધ્વં બ્રાહ્મણેન્દ્રાસ્ત્વં ચ તાત યુધિષ્ઠિર। ત્વં ચાપગેય નામાનિ નિશામય જગત્પતેઃ॥ 13-45-10 (82691) યદવાપ્તં ચ મે પૂર્વં સામ્બહેતોઃ સુદુષ્કરમ્। યથાવદ્ભગવાન્દૃષ્ટો મયા પૂર્વં સમાધિના॥ 13-45-11 (82692) શમ્બરે નિહતે પૂર્વં રૌક્મિણેયેન ધીમતા। અતીતે દ્વાદશે વર્ષે જામ્બવત્યબ્રવીદ્ધિ મામ્॥ 13-45-12 (82693) પ્રદ્યુમ્નચારુદેષ્ણાદીન્રુક્મિણ્યા વીક્ષ્ય પુત્રકાન્। પુત્રાર્થિની મામુપેત્ય વાક્યમાહ યુધિષ્ઠિર॥ 13-45-13 (82694) શૂરં બલવતાં શ્રેષ્ઠં કાન્તરૂપમકલ્મષમ્। આત્મતુલ્યં મમ સુતં પ્રયચ્છાચ્યુત માચિરમ્॥ 13-45-14 (82695) ન હિ તેઽપ્રાપ્યમસ્તીહ ત્રિષુ લોકેષુ કિઞ્ચન। લોકાન્સૃજેસ્ત્વમપરાનિચ્છન્યદુકુલોદ્વહ॥ 13-45-15 (82696) ત્વયા દ્વાદશવર્ષાણિ વ્રતીભૂતેન શુષ્યતા। આરાધ્ય પશુભર્તારં રુક્મિણ્યાં જનિતાઃ સુતાઃ॥ 13-45-16 (82697) ચારુદેષ્ણઃ સુચારુશ્ચ ચારુવેશો યશોધરઃ। ચારુશ્રવાશ્ચારુયશાઃ પ્રદ્યુમ્નઃ સમ્ભુરેવ ચ॥ 13-45-17 (82698) યથા તે જનિતાઃ પુત્રા રુક્મિણ્યાં ચારુવિક્રમાઃ। તથા મમાપિ તનયં પ્રયચ્છ મધુસૂદન॥ 13-45-18 (82699) ઇત્યેવં ચોદિતો દેવ્યા તામવોચં સુમધ્યમામ્। અનુજાનીહિ માં રાજ્ઞિ કરિષ્યે વચનં તવ॥ 13-45-19 (82700) સા ચ મામબ્રવીદ્ગચ્છ શિવાય વિજયાય ચ। બ્રહ્મા શિવઃ કાશ્યપશ્ચ નદ્યો દેવા મનોઽનુગાઃ। 13-45-20 (82701) ક્ષેત્રૌષધ્યો યજ્ઞવાહાશ્છન્દાસ્યૃષિગણાધ્વરાઃ। સમુદ્રા દક્ષિણા સ્તોભા ઋક્ષાણિ પિતરો ગ્રહાઃ॥ 13-45-21 (82702) દેવપત્ન્યો દેવકન્યા દેવમાતર એવ ચ। મન્વન્તરાણિ ગાવશ્ચ ચન્દ્રમાઃ સવિતા હરિઃ॥ 13-45-22 (82703) સાવિત્રી બ્રહ્મવિદ્યા ચ ઋતવો વત્સરાસ્તથા। ક્ષણા લવા મુહૂર્તાશ્ચ નિમેષા યુગપર્યયાઃ॥ 13-45-23 (82704) રક્ષન્તુ સર્વત્ર ગતં ત્વાં યાદવ સુખાય ચ। અરિષ્ટં ગચ્છ પન્થાનમપ્રમત્તો ભવાનઘ॥ 13-45-24 (82705) એવં કૃતસ્વસ્ત્યયનસ્તયાઽહં તતોઽભ્યનુજ્ઞાય નરેન્દ્રપુત્રીમ્। પિતુઃ સમીપં નરસત્તમસ્ય માતુશ્ચ રાજ્ઞશ્ચ તથાઽઽહુકસ્ય॥ 13-45-25 (82706) ગત્વા સમાવેદ્ય યદબ્રવીન્માં વિદ્યાધરેન્દ્રસ્ય સુતા ભૃશર્તા। તાનભ્યનુજ્ઞાય તદાઽતિદુઃખા- દ્ગદં તથૈવાતિબલં ચ રામમ્। અથોચતુઃ પ્રીતિયુતૌ તદાનીં તતઃસમૃદ્ધિર્ભવતોઽસ્ત્વવિઘ્નમ્॥ 13-45-26 (82707) પ્રાપ્યાનુજ્ઞાં ગુરુજનાદહં તાર્ક્ષ્યમચિન્તયમ્। સોવહદ્ધિમવન્તં માં પ્રાપ્ય ચૈનં વ્યસર્જયમ્॥ 13-45-27 (82708) તત્રાહમદ્બુતાન્ભાવાનપશ્યં ગિરિસત્તમે। ક્ષેત્રં ચ તપસાં શ્રેષ્ઠં પશ્યામ્યદ્ભુતમુત્તમમ્॥ 13-45-28 (82709) દિવ્યં વૈયાઘ્રપદ્યસ્ય ઉપમન્યોર્મહાત્મનઃ। પૂજિતં દેવગન્ધર્વૈર્બ્રાહ્મયા લક્ષ્મ્યા સમાવૃતમ્॥ 13-45-29 (82710) ધવકકુભકદમ્બનારિકેલૈઃ કુરવકકેતકજમ્બુપાટલાભિઃ। વટવરુણકવત્સનાભવિલ્વૈઃ સરલકપિત્થપ્રિયાલસાલતાલૈઃ॥ 13-45-30 (82711) બદરીકુન્દપુન્નાગરૈશોકામ્રાતિમુક્તકૈઃ। મધૂકૈઃ કોવિદારૈશ્ચ ચમ્પકૈઃ પનસૈસ્તથા॥ 13-45-31 (82712) વન્યૈર્બહુવિધૈર્વૃક્ષૈઃ ફલપુષ્પપ્રદૈર્યુતમ્। પુષ્પગુલ્મલતાકીર્ણં કદલીષણ્ડશોભિતમ્॥ 13-45-32 (82713) નાનાશકુનિસમ્ભોજ્યૈઃ ફલૈર્વૃક્ષૈરલઙ્કૃતમ્। યથાસ્થાનવિનિક્ષિપ્તૈર્ભૂષિતં ભસ્મરાશિભિઃ॥ 13-45-33 (82714) રુરુવાનરશાર્દૂલસિંહદ્વીપિસમાકુલમ્। કુરઙ્ગબર્હિણાકીર્ણં માર્જારભુજગાવૃતમ્। પૂગૈશ્ચ મૃગજાતીનાં મહિષર્ક્ષનિષેવિતમ્॥ 13-45-34 (82715) સકૃત્પ્રભિન્નૈશ્ચ ગજૈર્વિભૂષિતં પ્રહૃષ્ટનાનાવિધપક્ષિસેવિતમ્। સુપુષ્પિતૈરમ્બુધરપ્રકાશૈ- ર્મહીરુહાણાં ચ વનૈર્વિચિત્રૈઃ॥ 13-45-35 (82716) નાનાપુષ્પરજોમિશ્રો ગજદાનાધઇવાસિતઃ। દિવ્યસ્ત્રીગીતબહુલો મારુતોઽભિમુખો વવૌ 13-45-36 (82717) ધારાનિનાદૈર્વિહગપ્રાણાદૈઃ શુભૈસ્તથા બૃંહિતૈઃ કુઞ્જરાણામ્। ગીતૈસ્તથા કિન્નરાણામુદારૈઃ શુભૈઃ સ્વનૈઃ સામગાનાં ચ વીર॥ 13-45-37 (82718) અચિન્ત્યં મનસાઽપ્યન્યૈઃ સરોભિઃ સમલઙ્કૃતમ્। વિશાલૈશ્ચાગ્નિશરણૈર્ભૂષિતં કુસુમાવૃતૈઃ॥ 13-45-38 (82719) વિભૂષિતં પુણ્યયવિત્રતોયયા સદા ચ જુષ્ટં નૃપ જહ્નુકન્યયા। વિભૂષિતં ધર્મભૃતાં વરિષ્ઠૈ- ર્મહાત્મભિર્વહ્નિસમાનકલ્પૈઃ॥ 13-45-39 (82720) વાય્વાહારૈરમ્બુપૈર્જપ્યનિત્યૈઃ સમ્પ્રક્ષાલૈર્યોગિભિર્ધ્યાનનિત્યૈઃ। ધૂમપ્રાશૈરૂષ્મપૈઃ ક્ષીરપૈશ્ચ સંજુષ્ટં ચ બ્રાહ્મણેન્દ્રૈઃ સમન્તાત્॥ 13-45-40 (82721) ગોચારિણોઽર્થાશ્મકુટ્ટા દન્તોલૂખલિકાસ્તથા। મરીચિપાઃ ફેનપાશ્ચ તથૈવ મૃગચારિણઃ॥ 13-45-41 (82722) અશ્વત્થફલભક્ષાશ્ચ તથા હ્યુદકશાયિનઃ। ચીચચર્મામ્બરધરાસ્તથા વલ્કલધારિણઃ॥ 13-45-42 (82723) સુદુઃખાન્નિયમાંસ્તાંસ્તાન્વહતઃ સુતપોધનાન્। પશ્યન્મુનીન્બહુવિધાનપ્રવેષ્ટુમુપચક્રમે॥ 13-45-43 (82724) સૂપૂજિતં દેવગણૈર્મહાત્મભિઃ શિવાદિભિર્ભારતપુણ્યકર્મભિઃ। રરાજ તચ્ચાશ્રમમણ્ડલં સદા દિવીવ રાજઞ્શશિમણ્ડલં યથા॥ 13-45-44 (82725) ક્રીડન્તિ સર્પૈર્નકુલા મૃગૈર્વ્યાઘ્રાશ્ચ મિત્રવત્। પ્રભાવાદ્દીપ્તતપસાં સન્નિકર્ષાન્મહાત્મનામ્॥ 13-45-45 (82726) તત્રાશ્રમપદે શ્રેષ્ઠે સર્વભૂતમનોરમ। સેવિતે દ્વિજશાર્દૂલૈર્વેદવેદાઙ્ગપારગૈઃ॥ 13-45-46 (82727) નાનાનિયમવિખ્યાતૈર્ઋષિભિ સુમહાન્મભિઃ। પ્રવિશન્નેવ ચાપશ્યં જટાચીરધરં પ્રભુમ્॥ 13-45-47 (82728) તેજસા તપસા ચૈવ દીપ્યમાનં યથાઽનલમ્। શિષ્યૈરનુગતં શાન્તં યુવાનં બ્રાહ્મણર્વભમ્॥ 13-45-48 (82729) શિરસા વન્દમાનં મામુપમન્યુરભાષત॥ 13-45-49 (82730) સ્વાગતં પુણ્ડરીકાક્ષ સફલાનિ તપાંસિ નઃ। યઃ પૂજ્યઃ પૂજયસિ માં દ્રષ્ટવ્યો દ્રષ્ટુમિચ્છસિ॥ 13-45-50 (82731) `મનુષ્યતાનુવૃત્ત્યા ત્વા જ્ઞાત્વા તિષ્ઠામ સર્વગમ્।' તમહં પ્રાઞ્જલિર્ભૂત્વા મૃગપક્ષિષ્વથાગ્નિષુ। ધર્મે ચ શિષ્યવર્ગે ચ સમપૃચ્છમનામયમ્॥ 13-45-51 (82732) તતો માં ભગવાનાહ સામ્ના પરમવલ્ગુના। લપ્સ્યસે તનયં કૃષ્ણિ આત્મતુલ્યમસંશયમ્॥ 13-45-52 (82733) તપઃ સુમહદાસ્થાય તોષયેશાનમીશ્વરમ્। ઇહ દેવઃ સપત્નીકઃ સમાક્રીડત્યધોક્ષજ॥ 13-45-53 (82734) ઇહૈનં દૈવતશ્રેષ્ઠં દેવાઃ સર્ષિગણાઃ પુરા। તપસા બ્રહ્મચર્યેણ સત્યેન ચ દમેન ચ॥ 13-45-54 (82735) તોષયિત્વા શુભાન્કામાન્પ્રાપ્તવન્તો જનાર્દન। તેજસાં સપસાં ચૈવ નિધિઃ સ ભગવાનિહ॥ 13-45-55 (82736) શુભાશુભાન્વિતાન્ભાવાન્વિસૃજન્સ ક્ષિપન્નપિ। આસ્તે દેવ્યા સહાચિન્ત્યો યં પ્રાર્થયસિ શત્રુહન્॥ 13-45-56 (82737) હિરણ્યકશિપુર્યોઽભૂદ્દાનવો મેરુકમ્પનઃ। તેન સર્વામરૈશ્વર્યં શર્વાત્પ્રાપ્તં સમાર્બુદમ્॥ 13-45-57 (82738) તસ્યૈવ પુત્રપ્રવરો દમનો નામ વિશ્રુતઃ। મહાદેવવરાચ્છક્રં વર્ષાર્બુદમયોધયમ્॥ 13-45-58 (82739) વિષ્ણોશ્ચક્રં ચ તદ્ધોરં વજ્રમાખણ્ડલસ્ય ચ। શીર્ણં પુરાઽભવત્તાત ગ્રહસ્યાઙ્ગેષુ કેશવ॥ 13-45-59 (82740) [યત્તદ્ભગવતા પૂર્વં દત્તં ચક્રં તવાનઘ। જલાન્તરચરં હત્વા દૈત્યં ચ બલગર્વિતમ્॥ 13-45-60 (82741) ઉત્પાદિતં વૃષાઙ્કેન દીપ્તજ્વલનસન્નિભમ્। દત્તં ભગવતા તુભ્યં દુર્ધષં તેજસાઽદ્ભુતમ્॥ 13-45-61 (82742) ન શક્યં દ્રષ્ટુમન્યેન વર્જયિત્વા પિનાકિનમ્। સુદર્શનં ભવત્યેવં ભવેનોક્તં તદા તુ તત્॥ 13-45-62 (82743) સુદર્શનં તદા તસ્ય લોકે નામ પ્રતિષ્ઠિતમ્। તજ્જીર્ણમભાવત્તાત ગ્રહસ્યાઙ્ગેષુ કેશવ। 13-45-63 (82744) ગ્રહસ્યાતિવલસ્યાઙ્ગે વરદત્તસ્ય ધીમતઃ। ન શસ્ત્રાણિ વહન્ત્યઙ્ગે ચક્રવજ્રશતાન્યપિ॥] 13-45-64 (82745) અર્દ્યમાનાશ્ચ વિબુધા ગ્રહેણિ સુબલીયસા। શિવદત્તવરાઞ્જઘ્નુરસુરેન્દ્રાન્સુરા ભૃશમ્॥ 13-45-65 (82746) તૃષ્ટો વિદ્યુત્પ્રભસ્યાપિ ત્રિલોકેશ્વરતાં દદૌ। શતં વર્ષસહસ્રાણાં સર્વલોકેશ્વરોઽભવત્॥ 13-45-66 (82747) મમૈવાનુચરો નિત્યં ભવિતાસીતિ ચાબ્રવીત્। તથા પુત્રસહસ્રાણામયુતં ચ દદૌ પ્રભુઃ॥ 13-45-67 (82748) કુશદ્વીપં ચ સ દદૌ રાજ્યેન ભગવાનજઃ। [તથા શતમુખો નામ ધાત્રા સૃષ્ટો મહાસુરઃ। 13-45-68 (82749) યેન વર્ષશતં સાગ્રમાત્મમાંસૈર્હુતોઽનલઃ। તં પ્રાહ ભવવાંસ્તુષ્ટઃ કિંકરોમીતિ શંકરઃ॥ 13-45-69 (82750) તં વૈ શતમુખઃ પ્રાહ યોગો ભવતુ મેઽદ્ભુતઃ। બલં ચ દૈવતશ્રેષ્ઠ શાશ્વતં સમ્પ્રયચ્છ મે॥ 13-45-70 (82751) તથેતિ ભગવાનાહ તસ્ય તદ્વચનં પ્રભુઃ। સ્વાયંભુવઃ ક્રતુશ્ચાપિ પુત્રાર્થમભવત્પુરા॥ 13-45-71 (82752) આવિશ્ય યોગેનાત્માનં ત્રીણિ વર્ષશતાન્યપિ। તસ્ય ચોપદદૌ પુત્રાન્સહસ્રં ક્રતુસમ્મિતાન્।] યોગેશ્વરં દેવગીતં વેત્થ કૃષ્ણ ન સંશયઃ॥ 13-45-72 (82753) યાજ્ઞવલ્ક્ય ઇતિ ખ્યાત ઋષિઃ પરમધાર્મિકઃ। આરાધ્ય સ મહાદેવં પ્રાપ્તવાનતુલં યશઃ॥ 13-45-73 (82754) વેદવ્યાસશ્ચ યોગાત્મા પરાશરસુતો મુનિઃ। સોઽપિ શંકરમારાધ્ય પ્રાપ્તવાનતુલં યશઃ॥ 13-45-74 (82755) વાલખિલ્યા મઘવતા હ્યવજ્ઞાતાઃ પુરા કિલ। તૈઃ ક્રુદ્ધૈર્ભગવાન્રુદ્રસ્તપસા તોષિતો હ્યભૂત્॥ 13-45-75 (82756) તાંશ્ચાપિ દૈવતશ્રેષ્ઠઃ પ્રાહ પ્રીતો જગત્પતિઃ। સુપર્ણં સોમહર્તારં તપસોત્પાદયિષ્યથ॥ 13-45-76 (82757) મહાદેવસ્ય રોષાચ્ચ આપો નષ્ટાઃ પુરાઽભવન્। તાશ્ચ સપ્તકપાલેન દેવૈરન્યાઃ પ્રવર્તિતાઃ॥ 13-45-77 (82758) તતઃ પાનીયમભવત્પ્રસન્ને ત્ર્યમ્બકે ભુવિ। અત્રિભાર્યા સુતં દત્તં સોમં દુર્વાસસં પ્રભો॥ 13-45-78 (82759) અત્રેર્ભાર્યાઽપિ ભર્તારં સંત્યજ્ય બ્રહ્મવાદિની। નાહં તવ મુને ભૂયો વશગા સ્યાં કથઞ્ચન॥ 13-45-79 (82760) ઇત્યુક્ત્વા સા મહાદેવમગમચ્છરણં કિલ। નિરાહાસ ભયાદત્રેસ્ત્રીણિ વર્ષશતાન્યપિ॥ 13-45-80 (82761) અશેત મુસલેષ્વેવ પ્રસાદાર્થં ભવસ્ય સા। તામબ્રવીદ્ધસન્દેવો ભવિતા વૈ સુતસ્તવ॥ 13-45-81 (82762) વિના ભર્ત્રા ચરુદ્રેણ ભવિષ્યતિ ન સંશયઃ। વંશે તવૈવ નામ્ના તુ ખ્યાતિં યાસ્યતિ ચેપ્સિતામ્॥ 13-45-82 (82763) વિકર્ણશ્ચ મહાદેવં તથા ભક્તસુખાવહમ્। પ્રસાદ્ય ભગવાન્સિદ્ધિં પ્રાપ્તવાન્મધુસૂદન॥ 13-45-83 (82764) શાકલ્યઃ સંશિતાત્મા વૈ નવવર્ષશતાન્યપિ। આરાધયામાસ ભવં મનોયજ્ઞેન કેશવ॥ 13-45-84 (82765) તં ચાહ ભગવાંસ્તુષ્ટો ગ્રન્થકારો ભવિષ્યસિ। વત્સાક્ષયા ચ તે કીતિસ્ત્રેલોક્યે વૈ ભવિષ્યતિ॥ 13-45-85 (82766) અક્ષયં ચ કુલં તેઽસ્તુ મહર્ષિભિરલંકૃતમ્। ભવિષ્યતિ દ્વિજશ્રેષ્ઠઃ સૂત્રકર્તા સુતસ્તવ॥ 13-45-86 (82767) સાવર્ણિશ્ચાપિ વિખ્યાત ઋષિરાસીત્કૃતે યુગે। ઇહ તેન તપસ્તપ્તં ષષ્ટિવર્ષશતાન્યથ॥ 13-45-87 (82768) તમાહ ભગવાન્રુદ્રઃ સાક્ષાત્તુષ્ટોસ્મિ તેઽનઘ। ગ્રન્થકૃલ્લોકવિખ્યાતો ભવિતાસ્યજરામરઃ॥ 13-45-88 (82769) શક્રેણિ તુ પુરા દેવો વારાણસ્યાં જનાર્દન। આરાધિતોઽભૂદ્ભક્તેન દિગ્વાસા ભસ્મગુષ્ઠિતઃ॥ આરાધ્ય સ મહાદેવં દેવરાજ્યમવાપ્તવાન્॥ 13-45-89 (82770) નારદેન તુ ભક્ત્યાઽસૌ ભવ આરાધિતઃ પુરા। તસ્ય તુષ્ટો મહાદેવો જગૌ દેવગુરુર્ગુરુઃ॥ 13-45-90 (82771) તેજસા તપસા કીર્ત્યા ત્વત્સમો ન ભવિષ્યતિ। ગીતેન વાદિતવ્યેન નિત્યં મામનુયાસ્યસિ॥ 13-45-91 (82772) `બાણઃ સ્કન્દસમત્વં ચ કામો દર્પવિમોક્ષણમ્। લવણોઽવધ્યતામન્યૈર્દશાસ્યશ્ચ પુનર્બલમ્। અન્તકોઽન્તમનુપ્રાપ્તસ્તસ્માત્કોઽન્યઃ પરઃ પ્રભુઃ॥ 13-45-92 (82773) મયાઽપિ ચ યથા દૃષ્ટો દેવદેવઃ પુરા વિભો। સાક્ષાત્પશુપતિસ્તાત તચ્ચાપિ શૃણુ માધવ॥ 13-45-93 (82774) યદર્થં ચ મયા દેવઃ પ્રયતેન તથા વિભો। આરાધિતો મહાતેજાસ્તચ્ચાપિ શૃણુ વિસ્તરાત્॥ 13-45-94 (82775) યદવાપ્તં ચ મે પૂર્વં દેવદેવાન્મહેશ્વરાત્। તત્સર્વં નિખિલેનાદ્ય કથયિષ્યામિ તેઽનઘ 13-45-95 (82776) પુરા કૃતયુગે તાત ઋષિરાસીન્મહાયશાઃ। વ્યાઘ્રપાદ ઇતિ ખ્યાતો વેદવેદાઙ્ગપારગઃ। તસ્યાહમભવં પુત્રો ધૌમ્યશ્ચાપિ મમાનુજઃ॥ 13-45-96 (82777) કસ્યચિત્ત્થ કાલસ્ય ધૌમ્યેન સહ માધવ। આગચ્છમાશ્રમં ક્રીડન્મુનીનાં ભાવિતાત્મનામ્॥ 13-45-97 (82778) તત્રાપિ ચ મયા દૃષ્ટા દુહ્યમાના પયસ્વિની। લક્ષિતં ચ મયા ક્ષીરં સ્વાદુતો હ્યમૃતોપમમ્॥ 13-45-98 (82779) તદાપ્રભૃતિ ચૈવાહમરુદં મધુસૂદન। દીયતાં દીયતાં ક્ષીરં મમ માતરિતીરિતા॥ 13-45-99 (82780) અભાવાચ્ચૈવ દુગ્ધસ્ય દુઃખિતા જનની તદા॥ 13-45-100 (82781) તતઃ પિષ્ટં સમાલોડ્ય તોયેન સહ માધવ। આવયોઃ ક્ષીરમિત્યેવ પાનાર્થં સમુપાનયત્॥ 13-45-101 (82782) અથ ગવ્યં પયસ્તાત કદાચિત્પ્રાશિતં મયા। 13-45-102 (82783) પિત્રાઽહં યજ્ઞકાલે હિ નીતો જ્ઞાતિકુલં મહત્। તત્ર સા ક્ષરતે દેવી દિવ્યા ગૌઃ સુરનન્દિની॥ 13-45-103 (82784) યસ્તાહં તત્પયઃ પીત્વા રસેન હ્યમૃતોપમમ્। જ્ઞાત્વા ક્ષીરગુણાંશ્ચૈવ ઉપલભ્ય હિ સમ્ભવમ્। સ ચ પિષ્ટરસસ્તાત ન મે પ્રીતિમુપાવહત્॥ 13-45-104 (82785) તતોઽહમબ્રુવં બાલ્યાજ્જનનીમાત્મનસ્તદા। નેદં ક્ષીરોદનં માતર્યત્ત્વં મે દત્તવત્યસિ॥ 13-45-105 (82786) તતો મામબ્રવીન્માતા દુઃખશોકસમન્વિતા। પુત્રસ્નેહાત્પરિષ્વજ્ય મૂર્ધ્નિ ચાઘ્રાય માધવ॥ 13-45-106 (82787) કુતઃ ક્ષીરોદનં વત્સ મુનીનાં ભાવિતાત્મનમ્। વને નિવસતાં નિત્યં કન્દમૂલફલાશિનામ્॥ 13-45-107 (82788) આસ્થિતાનાં નદીં દિવ્યાં વાલખિલ્યૈર્નિષેવિતામ્ કુત ક્ષીરં વનસ્થાનાં મુનીનાં ગિરિવાસિનામ્॥ 13-45-108 (82789) પાવનાનાં વનાશાનાં વનાશ્રમનિવાસિનામ્। ગ્રામ્યાહારનિવૃત્તાનામારણ્યફલભોજિનામ્। નાસ્તિ પુત્ર પયોઽરણ્યે સુરભીગોત્રવર્જિતે॥ 13-45-109 (82790) નદીગહ્વરશૈલેષુ તીર્થેષુ વિવિધેષુ ચ। તપસા જપ્યનિત્યાનાં શિવો નઃ પરમા ગતિઃ॥ 13-45-110 (82791) અપ્રસાદ્ય વિરૂપાક્ષં વરદં સ્થાણુમવ્યયમ્। કુતઃ ક્ષીરોદનં વત્સ સુખાનિ વસનાનિ ચ॥ 13-45-111 (82792) તં પ્રપદ્ય સદા વત્સ સર્વભાવેન શઙ્કરમ્। તત્પ્રસાદાચ્ચ કામેભ્યઃ ફલં પ્રાપ્સ્યસિ પુત્રક॥ 13-45-112 (82793) જનન્યાસ્તદ્વચઃ શ્રુત્વા તદાપ્રભૃતિ શત્રુહન્। [પ્રાઞ્જલિઃ પ્રણતો ભૂત્વા ઇદમમ્બામવોચયં॥ 13-45-113 (82794) કોઽયમમ્બ મહાદેવઃ સ કથં ચ પ્રસીદતિ। કુત્ર વા વસતે દેવો દ્રષ્ટવ્યો વા કથઞ્ચન॥ 13-45-114 (82795) તુષ્યતે વા કથં શર્વો રૂપં તસ્ય ચ કીદૃશમ્। કથં જ્ઞેયઃ પ્રસન્નો વા દર્શયેજ્જનની મમ॥ 13-45-115 (82796) એવમુક્તા તદા કૃષ્ણ માતા મે સુતવત્સલા। મૂર્ઘન્યાધ્રાય ગોવિન્દ સબાષ્પાકુલલોચના॥ 13-45-116 (82797) પ્રમાર્જન્તી ચ ગાત્રાણિ મમ વૈ મધુસૂદન॥ દૈન્યમાલમ્બ્ય જનની ઇદમાહ સુરોત્તમ॥ 13-45-117 (82798) દુર્વિજ્ઞેયો મહાદેવો દુરાધારો દુરન્તકઃ। દુરાબાધશ્ચ દુર્ગ્રાહ્યો દુર્દ્દશ્યો હ્યકૃતાત્મભિઃ॥ 13-45-118 (82799) યસ્ય રૂપાણ્યનેકાનિ પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ। સ્થાનાનિ ચ વિચિત્રાણિ પ્રાસાદાશ્ચાપ્યનેકશઃ॥ 13-45-119 (82800) કો હિ તત્ત્વેન તદ્વેદ ઈશસ્ય ચરિતં શુભમ્। કૃતવાન્યાનિ રૂપાણિ દેવદેવઃ પુરા કિલ। ક્રીડતે ચ તથા શર્વઃ પ્રસીદતિ યથાચ વૈ॥ 13-45-120 (82801) હૃદિસ્થઃ સર્વભૂતાનાં વિશ્વરૂપો મહેશ્વરઃ। ભક્તાનામનુકમ્પાર્થં દર્શનં ચ યથાશ્રુતમ્। મુનીનાં બ્રુવતાં દિવ્યમીશાનચરિતં શુભમ્॥ 13-45-121 (82802) કૃતવાન્યાનિ રૂપાણિ કથિતાનિ દિવૌકસૈઃ। અનુગ્રહાર્થં વિપ્રાણાં શૃણુ વત્સ સમાસતઃ॥ 13-45-122 (82803) તાનિ તે કીર્તયિષ્યામિ યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ 13-45-123 (82804) બ્રહ્મવિષ્ણુસુરેન્દ્રાણાં રુદ્રાદિત્યાશ્વિનામપિ। વિશ્વેષામપિ દેવાનાં વપુર્ધારયતે ભવઃ॥ 13-45-124 (82805) નરાણાં દેવનારીણાં તથા પ્રેતપિશાચયોઃ। કિરાતશબરાણાં ચ જલજાનામનેકશઃ॥ 13-45-125 (82806) કરોતિ ભગવાન્રૂપમાટવ્યશબરાણ્યપિ। કૂર્મો મત્સ્યસ્તથા શઙ્ખઃ પ્રવાલાઙ્કુરભૂષણઃ॥ 13-45-126 (82807) યક્ષરાક્ષસસર્પાણાં દૈત્યદાનવયોરપિ। વપુર્ધારયતે દેવો ભૂયશ્ચ બિલવાસિનામ્॥ 13-45-127 (82808) વ્યાઘ્રસિંહમૃગાણાં ચ તરક્ષ્વૃક્ષપતત્ત્રિણામ્। ઉલૂકશ્વશૃગાલાનાં રૂપાણિ કુરુતેઽપિ ચ॥ 13-45-128 (82809) હંસકાકમયૂરાણાં કૃકલાસકસારસામ્। રૂપાણિ ચ બલાકાનાં ગૃધ્રચક્રાઙ્ગયોરપિ॥ 13-45-129 (82810) કરોતિ વા સ રૂપાણિ ધારયત્યપિ પર્વતમ્। ગોરૂપં ચ મહાદેવો હસ્ત્યશ્વોષ્ટ્રખરાકૃતિઃ॥ 13-45-130 (82811) છાગશાર્દૂલરૂપશ્ચ અનેકમૃગરૂપધૃક્। અણ્ડજાનાં ચ દિવ્યાનાં વપુર્ધારયતે ભવઃ॥ 13-45-131 (82812) દણ્ડી છત્રી ચ કુણ્ડી ચ દ્વિજાનાં વારણસ્તથા। ષણ્મુખો વૈ બહુમુખસ્ત્રિનેત્રો બહુશીર્ષકઃ॥ 13-45-132 (82813) અનેકકટિપાદશ્ચ અનેકોદરવક્ત્રધૃત્। અનેકપાણિપાર્શ્વશ્ચ અનેકગપસંવૃતઃ॥ 13-45-133 (82814) ઋષિગન્ધર્વરૂપશ્ચ સિદ્ધચારણરૂપધૃત્। ભસ્પપાણ્ડુરગાત્રશ્ચ ચન્દ્રાર્ધકૃતભૂષણઃ॥ 13-45-134 (82815) અનેકરાવસંઘુષ્ટશ્ચાનેકસ્તુતિસંસ્કૃતઃ। સર્વભૂતાન્તકઃ સર્વઃ સર્વલોકપ્રતિષ્ઠિતઃ॥ 13-45-135 (82816) સર્વલોકાન્તરાત્મા ચ સર્વગઃ સર્વવાદ્યપિ। સર્વત્ર ભગવાન્જ્ઞેયો હૃદિસ્થઃ સર્વદેહિનામ્॥ 13-45-136 (82817) યો હિ યં કામયેત્કામં યસ્મિન્નર્થઽર્ચ્યતે પુનઃ। તત્સર્વં વેત્તિ દેવેશસ્તં પ્રપદ્ય યદીચ્છસિ॥ 13-45-137 (82818) નન્દતે કુપ્યતે ચાપિ તથા હુંકારયત્યપિ। ચક્રી શૂલી ગદાપાણિર્મુસલી ખડ્ગપટ્ટસી॥ 13-45-138 (82819) ભૂધરો નાગમૌઞ્જી ચ નાગકુણ્ડલકુણ્ડલી। નાગયજ્ઞોપવીતી ય નાગચર્મોત્તરચ્છદઃ॥ 13-45-139 (82820) હસતે ગાયતે ચૈવ નૃત્યતે ચ મનોહરમ્। વાદયત્યપિ વાદ્યાનિ વિચિત્રાણિ ગણૈર્યુતઃ॥ 13-45-140 (82821) વલ્ગતે જૃમ્બતે ચૈવ રુદતે રોદયત્યપિ। ઉન્મત્તમત્તરૂપં ચ ભાષતે ચાપિ સુસ્વરઃ॥ 13-45-141 (82822) અતીવ હસતે રૌદ્રસ્ત્રાસયન્નયનૈર્જનમ્। જાગર્તિ ચૈવ સ્વપિતિ જૃમ્ભતે ચ યથાસુવમ્॥ 13-45-142 (82823) જપતે જપ્યતે ચૈવ તપતે તપ્યતે પુનઃ। દદાતિ પ્રતિગૃહ્ણાતિ યુઞ્જતે ધ્યાયતેઽપિ ચ॥ 13-45-143 (82824) વેદીમધ્યે તથા યૂપે ગોષ્ઠમધ્યે હુતાશને। દૃશ્યતે દૃશ્યતે ચાપિ બાલો વૃદ્ધો યુવા તથા॥ 13-45-144 (82825) ક્રીડતે ઋષિકન્યાભિર્ઋષિપત્નીભિરેવ ચ। ઊર્ધ્વકેશો મહાશેફો નગ્નો વિકૃતલોચનઃ॥ 13-45-145 (82826) ગૌરઃ શ્યામસ્તથા કૃષ્ણઃ પાણ્ડુરો ધૂમલોહિતઃ। વિકૃતાક્ષો વિશાલાક્ષો દિગ્વાસાઃ સર્વવાસકઃ॥ 13-45-146 (82827) અરૂપસ્યાદ્યરૂપસ્ય અતિરૂપાદ્યરૂપિણઃ। અનાદ્યન્તમજસ્યાન્તં વેત્સ્યતે કોસ્ય તત્ત્વતઃ॥ 13-45-147 (82828) હૃદિ પ્રાણો મનો જીવો યોગાત્મા યોગસંજ્ઞિતઃ। ધ્યાનં તત્પરમાત્મા ચ ભાવગ્રાહ્યો મહેશ્વરઃ॥ 13-45-148 (82829) વાદકો ગાયનશ્ચૈવ સહસ્રશતલોચનઃ। એકવક્ત્રો દ્વિવક્ત્રશ્ચ ત્રિવક્ત્રોઽનેકવક્ત્રકઃ॥ 13-45-149 (82830) તદ્ભક્તસ્તદ્ગતો નિત્યં તન્નિષ્ઠસ્તત્પરાયણઃ। ભજ પુત્ર મહાદેવં તતઃ પ્રાપ્સ્યસિ ચેપ્સિતં॥ 13-45-150 (82831) જનન્યાસ્તદ્વચઃ શ્રુત્વા તદાપ્રભૃતિ શત્રુહન્।] મમ ભક્તિર્મહાદેવે નૈષ્ઠિકી સમપદ્યત॥ 13-45-151 (82832) તતોઽહં તપ આસ્થાય તોપયામાસ શંકરમ્। દિવ્યં વર્ષસહસ્રં તુ વામાઙ્ગુષ્ઠાગ્રવિષ્ઠિતઃ॥ 13-45-152 (82833) એકં વર્ષશતં ચૈવ ફલાહારસ્તતોઽભવમ્। દ્વિતીયં શીર્ણપર્ણાશી તૃતીયં ચામ્બુભોજનઃ॥ 13-45-153 (82834) શતાનિ સપ્ત ચૈવાહં વાયુભક્ષસ્તદાઽભવમ્। એકં વર્ષસહસ્રં તુ દિવ્યમારાધિતો મયા॥ 13-45-154 (82835) તતસ્તુષ્ટો મહાદેવઃ સર્વલોકેશ્વરઃ પ્રભુઃ। એકભક્ત ઇતિ જ્ઞાત્વા જિજ્ઞાસાં કુરુતે તદા॥ 13-45-155 (82836) શક્રરૂપં સ કૃત્વા તુ સર્વૈર્દેવગણૈર્વૃતઃ। સહસ્રાક્ષસ્તદા ભૂત્વા વજ્રપાણિર્મહાયશાઃ॥ 13-45-156 (82837) સુધાવદાતં રક્તાક્ષં સ્તબ્ધકર્ણં મદોત્કટમ્। આવેષ્ટતકરં ઘોરં ચતુર્દષ્ટ્રં મહાગજમ્॥ 13-45-157 (82838) સમાસ્થિતઃ સ ભગવાન્દીપ્યમાનઃ સ્વતેજસા। આજગામ કિરીટી તુ હારકેયૂરભૂષિતઃ॥ 13-45-158 (82839) પાણ્ડુરેણાતપત્રેણ ધ્રિયમાણેન મૂર્ધનિ। સેવ્યભાનોપ્સરોભિશ્ચ દિવ્યગન્ધર્વનાદિતૈઃ॥ 13-45-159 (82840) તતો મામાહ દેવેન્દ્રસ્તુષ્ટસ્તેઽહં દ્વિજોત્તમ। વરં વૃણીષ્વ મત્તસ્ત્વં યત્તે મનસિ વર્તતે॥ 13-45-160 (82841) શક્રસ્ય તુ વચઃ શ્રુત્વા નાહં પ્રીતમનાઽભવમ્। અબ્રવં ચ તદા કૃષ્ણ દેવરાજમિદં વચઃ॥ 13-45-161 (82842) નાહં ત્વત્તો વરં કાઙ્ક્ષે નાન્યસ્માદપિ દૈવતાત્। મહાદેવાદૃતે સૌમ્ય સત્યમેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 13-45-162 (82843) સત્યંસત્યં હિ નઃ શક્ર વાક્યમેતત્સુનિશ્ચિતમ્। ન યન્મિહેશ્વરં મુક્ત્વા કથાઽન્યા મમ રોચતે॥ 13-45-163 (82844) પશુપતિવચનાદ્ભવામિ સદ્યઃ કૃમિરથવા તરુરપ્યનેકશાખઃ। અપશુપતિવરપ્રસાદજા મે ત્રિભુવનરાજ્યવિભૂતિરપ્યનિષ્ટા॥ 13-45-164 (82845) [જન્મશ્વપાકમધ્યેઽ- પિ મેઽસ્તુ હરચરણવન્દનરતસ્ય। મા વાઽનીશ્વરભક્તો ભવાનિ ભવનેઽપિ શક્રસ્ય॥ 13-45-165 (82846) વાય્વમ્બુભુજોઽપિ સતો। નરસ્ય દુઃખક્ષયઃ કુતસ્તસ્ય। ભવતિ હિ સુરાસુરગુરૌ યસ્ય ન વિશ્વેશ્વરે ભક્તિઃ॥ 13-45-166 (82847) અલમન્યાભિસ્તેષાં કથાભિરપ્યન્યધર્મયુક્તાભિઃ। યેષાં ન ક્ષણમપિ રુચિતો હરચરણસ્મરણવિચ્છેદઃ॥ 13-45-167 (82848) હરચરણનિરતમતિના ભવિતવ્યમનાર્જવં યુગં પ્રાપ્ય। સંસારભયં ન ભવતિ હરભક્તિરસાયનં પીત્વા॥ 13-45-168 (82849) દિવસં દિવસાર્ધં વા મુહૂર્તં વા ક્ષણં લવમ્। ન હ્યલબ્ધપ્રસાદસ્ય ભક્તિર્ભવતિ શઙ્કરે॥] 13-45-169 (82850) અપિ કીટઃ પતઙ્ગો વા ભવેયં શઙ્કરાજ્ઞયા। ન તુ શક્ર ત્વયા દત્તં ત્રૈલોક્યમપિ કામયે॥ 13-45-170 (82851) [શ્વાઽપિ મહેશ્વરવચના- દ્ભવામિ સ હિ નઃ પરઃ કામઃ। ત્રિદશગણરાજ્યમપિ ખલુ નેચ્છામ્યમહેશ્વરાજ્ઞપ્તમ્॥ 13-45-171 (82852) ન નાકપૃષ્ઠં ન ચ દેવરાજ્યં ન બ્રહ્મલોકં ન ચ નિષ્કલત્વમ્। ન સર્વકામાનખિલાન્વૃણોમિ હરસ્ય દાસત્વમહં વૃણોમિ॥] 13-45-172 (82853) યાવચ્છશાઙ્કધવલામલબદ્ધમૌલિ- ર્ન પ્રીયતે પશુપતિર્ભગવાન્મમેશઃ। તાવજ્જરામરણજન્મશતાભિઘાતૈ- ર્દુઃખાનિ દેહવિહિતાનિ સમુદ્વહામિ॥ 13-45-173 (82854) દિવસકરશશાઙ્કવહ્નિદીપ્તં ત્રિભુવનસારમસારમાદ્યમેકમ્। અજરમમરમપ્રસાદ્ય રુદ્રં જગતિ પુમાનિહ કો લભેત શાન્તિં॥ 13-45-174 (82855) `ધિક્તેષાં ધિક્તેષાં પુનરપિ ચ ધિગસ્તુ ધિક્તેષામ્। યેષાં ન વસતિ હૃદયે કુપથગતિવિમોક્ષકો રુદ્રઃ'॥ 13-45-175 (82856) યદિ નામ જન્મ ભૂયો ભવતિ મદીયૈઃ પુનર્દોષૈઃ। તસ્મિંસ્તસ્મિઞ્જન્મનિ ભવે ભવેન્મેઽક્ષયા ભક્તિઃ॥ 13-45-176 (82857) શક્ર ઉવાચ। 13-45-177x (6849) કઃ પુનર્ભવને હેતુરીશે કારણકારણે। યેન શર્વાદૃતેઽન્યસ્માત્પ્રસાદં નાભિકાઙ્ક્ષસિ॥ 13-45-177 (82858) [ઉપમન્યુરુવાચ। 13-45-178x (6850) સદસદ્વ્યક્તમવ્યક્તં યમાહુર્બ્રહ્મવાદિનઃ। નિત્યમેકમનેકં ચ વરં તસ્માદ્વૃણીમહે॥ 13-45-178 (82859) અનાદિમધ્યપર્યન્તં જ્ઞાનૈશ્વર્યમચિન્તિતમ્। આત્માનં પરમં યસ્માદ્વરં તસ્માદ્વૃણીમહે॥ 13-45-179 (82860) ઐશ્વર્યં સકલં યસ્માદનુત્પાદિતમવ્યયમ્। અબીજાદ્બીજસમ્ભૂતં વરં તસ્માદ્વૃણીમહે॥ 13-45-180 (82861) તમસઃ પરમં જ્યોતિસ્તપસ્તદ્વૃત્તિનાં પરમ્। યં જ્ઞાત્વા નાનુશોચન્તિ વરં તસ્માદ્વૃણીમહે॥ 13-45-181 (82862) ભૂતભાવનભાવજ્ઞં સર્વભૂતાભિભાવનમ્। સર્વગં સર્વદં દેવં પૂજયામિ પુરંદર॥ 13-45-182 (82863) હેતુવાદૈર્વિનિર્મુક્તં સાઙ્ખ્યયોગાર્થદં પરમ્। યમુપાસન્તિ તત્ત્વજ્ઞા વરં તસ્માદ્વૃણીમહે॥ 13-45-183 (82864) મઘવન્મઘવાત્માનં યં વદન્તિ સુરેશ્વરમ્। સર્વભૂતગુરું દેવં વરં તસ્માદ્વૃણીમહે॥ 13-45-184 (82865) યત્પૂર્વમસૃજદ્દેવં બ્રહ્માણં લોકભાવનમ્। અણ્ડમાકાશમાપૂર્ય વરં તસ્માદ્વૃણીમહે॥ 13-45-185 (82866) અગ્નિરાપોઽનિલઃ પૃથ્વી ખં બુદ્ધિશ્ચ મનો મહાન્। સ્રષ્ટા ચૈષાં ભવેદ્યોઽન્યો બ્રૂહિ કઃ પરમેશ્વરાત્॥ 13-45-186 (82867) મનો મતિરહઙ્કારસ્તન્માત્રાણીન્દ્રિયાણિ ચ। બ્રૂહિ ચૈષાં ભવેચ્છક્ર કોઽન્યોસ્તિ પરમં શિવાત્॥ 13-45-187 (82868) સ્રષ્ટારં ભુવનસ્યેહ વદન્તીહ પિતામહમ્। આરાધ્ય સ તુ દેવેશમશ્નુતે મહતીં ક્ષિયમ્॥ 13-45-188 (82869) ભગવત્યુત્તમૈશ્વર્યં બ્રહ્મવિષ્ણુપુરોગમમ્। વિદ્યતે વૈ મહાદેવાદ્બ્રૂહિ કઃ પરમેશ્વરાત્॥ 13-45-189 (82870) દૈત્યદાનવમુખ્યાનામાધિપત્યારિમર્દનાત્। કોઽન્યઃ શક્રોતિ દેવેશાદ્દિતેઃ સમ્પાદિતું સુતાન્॥ 13-45-190 (82871) દિક્કાલસૂર્યતેજાંસિ ગ્રહવાય્વિન્દુતારકાઃ। વિદ્ધિ ત્વેતે મહાદેવાદ્બ્રૂહિ કઃ પરમેશ્વરાત્॥ 13-45-191 (82872) અથોત્પત્તિવિનાશે વા યજ્ઞસ્ય ત્રિપુરસ્ય વા। દૈત્યદાનવમુખ્યાનામાધિપત્યારિમર્દનઃ॥ 13-45-192 (82873) કિં ચાત્ર બહુભિઃ સૂક્તૈર્હેતુવાદૈઃ પુરંદર। સહસ્રનયનં દૃષ્ટ્વા ત્વામેવ સુરસત્તમ॥ 13-45-193 (82874) પૂજિતં સિદ્ધગન્ધર્વૈર્દેવૈશ્ચ ઋષિભિસ્તથા। દેવદેવપ્રસાદેન તત્સર્વં કુશિકોત્તમ॥ 13-45-194 (82875) અવ્યક્તમુક્તકેશાય સર્વગસ્યેદમાત્મકમ્। ચેતનાચેતનાદ્યેષુ શક્ર વિદ્ધિ મહેશ્વરાત્॥ 13-45-195 (82876) ભુવાદ્યેષુ મહાન્તેષુ લોકાલોકાન્તરેષુ ચ। દ્વીપસ્થાનેષુ મેરોશ્ચ વિભવેષ્વન્તરેષુ ચ। 13-45-196 (82877) ભગવન્મઘવન્દેવં વદન્તે તત્ત્વદર્શિનઃ॥ યદિ દેવાઃ સુરાઃ શક્ર પશ્યન્ત્યન્યાં ભવાકૃતિમ્। 13-45-197 (82878) કિં ન ગચ્છન્તિ શરણં મર્દિતાશ્ચાસુરૈઃ સુરાઃ॥ અભિઘાતેષુ દેવાનાં સયક્ષોરગરક્ષસામ્। 13-45-198 (82879) પરસ્પરવિનાશીષુ સ્વસ્થાનૈશ્વર્યદો ભવઃ॥ અન્ધકસ્યાથ શુક્રસ્ય દુન્દુભેર્મહિષસ્ય ચ। યક્ષેન્દ્રબલરક્ષઃસુ નિવાતકવચેષુ ચ। વરદાનાવઘાતાય બ્રૂહિ કોઽન્યો મહેશ્વરાત્॥ 13-45-199 (82880) સુરાસુરગુરોર્વક્ત્રે કસ્ય રેતઃ પુરા હુતમ્। કસ્ય વાઽન્યસ્ય રેતસ્તદ્યેન હૈમો ગિરિઃ કૃતઃ॥ 13-45-200 (82881) દિગ્વાસાઃ કીર્ત્યતે કોઽન્યો લોકે કશ્ચોર્ધ્વરેતસઃ। કસ્ય ચાર્ધે સ્થિતા કાન્તા અનઙ્ગઃ કેન નિર્જિતઃ॥ 13-45-201 (82882) બ્રૂહીન્દ્ર પરમં સ્થાનં કસ્ય દેવૈઃ પ્રશસ્યતે। શ્મશાને કસ્ય ક્રીડાર્થં નૃત્તે વા કોઽભિભાષ્યતે॥ 13-45-202 (82883) કસ્યૈશ્વર્યં સમાનં ચ ભૂતૈઃ કો વાઽપિ ક્રીડતે। કસ્ય તુલ્યબલા દેવગણાશ્ચૈશ્વર્યદર્પિતાઃ॥ 13-45-203 (82884) ઘુષ્યતે હ્યચલં સ્થાનં કસ્ય ત્રૈલોક્યપૂજિતમ્। વર્ષતે તપતે કોઽન્યો જ્વલતે તેજસા ચ કઃ॥ 13-45-204 (82885) કસ્માદોષધિસમ્પત્તિઃ કો વા ધારયતે વસુ। પ્રકામં ક્રીડતે કો વા ત્રૈલોક્યે સચરાચરે॥ 13-45-205 (82886) જ્ઞાનસિદ્ધિક્રિયાયોગૈઃ સેવ્યમાનશ્ચ યોગિભિઃ। ઋષિગન્ધર્વસિદ્ધૈશ્ચ વિહિતં કારણં પરમ્॥ 13-45-206 (82887) કર્મયજ્ઞક્રિયાયોગૈઃ સેવ્યમાનઃ સુરાસુરૈઃ। નિત્યં કર્મફલૈર્હીનં તમહં કારણં વદે॥ 13-45-207 (82888) સ્થૂલં સૂક્ષ્મમનૌપમ્યમગ્રાહ્યં ગુણગોચરમ્। ગુણહીનં ગુણાધ્યક્ષં પરં માહેશ્વરં પદમ્॥ 13-45-208 (82889) વિશ્વેશં કારણગુરું લોકકાલોકાન્તકારણમ્। ભૂતાભૂતભવિષ્યચ્ચ જનકં સર્વકારણમ્। 13-45-209 (82890) અક્ષરાક્ષરમવ્યક્તં વિદ્યાવિદ્યે કૃતાકૃતે। ધર્માધર્મૌ યતઃ શક્ર તમહં કારણં બ્રુવે॥ 13-45-210 (82891) પ્રત્યક્ષમિહ દેવેન્દ્ર પશ્ય લિઙ્ગં ભગાઙ્કિતમ્। દેવદેવેન રુદ્રેણ સૃષ્ટિસંહારહેતુના॥ 13-45-211 (82892) માત્રા પૂર્વં મમાખ્યાતં કારણં લોકલક્ષણમ્। નાસ્તિ ચેશાત્પરં શક્ર તં પ્રપદ્ય યદીચ્છસિ॥ 13-45-212 (82893) પ્રત્યક્ષં નનુ તે સુરેશ વિદિતં સંયોગલિઙ્ગોદ્ભવં ત્રૈલોક્યં સવિકારનિર્ગુણગણં બ્રહ્માદિરેતોદ્ભવમ્। યદ્બ્રહ્મેન્દ્રહુતાશવિષ્ણુસહિતા દેવાશ્ચ દૈત્યેશ્વરા નાન્યત્કામસહસ્રકલ્પિતધિયઃ શંસન્તિ ઈશાત્પરં॥ 13-45-213 (82894) તં દેવં સચરાચરસ્ય જગતો વ્યાખ્યાતવેદ્યોત્તમં કામાર્થી વરયામિ સંયતમના મોક્ષાય સદ્યઃ શિવમ્ હેતુભિર્વા કિમન્યૈસ્તૈરીશઃ કારણકારણમ્। ન શુશ્રુમ યદન્યસ્ય લિઙ્ગમભ્યર્ચિતં સુરૈઃ॥ 13-45-214 (82895) કસ્યાન્યસ્ય સુરૈઃ સર્વૈર્લિઙ્ગં મુક્ત્વા મહેશ્વરમ્। અર્ચ્યતેઽર્ચિતપૂર્વં વા બ્રૂહિ યદ્યસ્તિ તે શ્રુતિઃ॥ 13-45-215 (82896) યસ્ય બ્રહ્મ ચ વિષ્ણુશ્ચ ત્વં ચાપિ સહદૈવતૈઃ। અર્ચયધ્વં સદા લિઙ્ગં તસ્માચ્છ્રેષ્ઠતમો હિ સઃ॥ 13-45-216 (82897) ન પદ્માઙ્ગા ન ચક્રાઙ્કા ન વજ્રાઙ્કા યતઃ પ્રજાઃ। લિઙ્ગાઙ્કા ચ ભગાઙ્કા ચ તસ્માન્માહેશ્વરી પ્રજા॥ 13-45-217 (82898) દેવ્યાઃકરણરૂપભાવજનિતાઃસર્વાભગાઙ્કાઃ સ્ત્રિયો લિઙ્ગેનાપિ હરસ્ય સર્વપુરુષાઃ પ્રત્યક્ષચિહ્નીકૃતાઃ। યોઽન્યત્કારણમીશ્વરાત્પ્રવદતે દેવ્યા ચ યન્નાઙ્કિતં ત્રૈલોક્યે સચરાચરે સ તુ પુમાન્બાહ્યો ભવેદ્દુર્મતિઃ॥ 13-45-218 (82899) પુલ્લિઙ્ગં સર્વમીશાનં સ્ત્રીલિઙ્ગં વિદ્ધિ ચાપ્યમામ્। દ્વાભ્યાં તનુભ્યાં વ્યાપ્તં હિ ચરાચરમિદં જગત્॥] 13-45-219 (82900) તસ્માદ્વરમહં કાઙ્ક્ષે નિધનં વાઽપિ કૌશિક। ગચ્છ વા તિષ્ઠ વા શક્ર યથેષ્ટં બલસૂદન॥ 13-45-220 (82901) કામમેષ વરો મેસ્તુ શાપો વાઽથ મહેશ્વરાત્। ન ચાન્યાં દેવતાં કાઙ્ક્ષે સર્વકામફલામપિ॥ 13-45-221 (82902) એવમુક્ત્વા તુ દેવેન્દ્રં દુઃખાદાકુલિતેન્દ્રિયઃ। ન પ્રસીદતિ મે દેવઃ કિમેતદિતિ ચિન્તયન્॥ 13-45-222 (82903) અથાપશ્યં ક્ષણેનૈવ તમેવૈરાવતં પુનઃ। હંસકુન્દેન્દુસદૃશં મૃણાલરજતપ્રભમ્॥ 13-45-223 (82904) વૃષરૂપધરં સાક્ષાત્ક્ષીરોદમિવ સાગરમ્। કૃષ્ણપુચ્છં મહાકાયં મધુપિઙ્ગલલોચનમ્॥ 13-45-224 (82905) વજ્રસારમયૈઃ શૃઙ્ગૈર્નિષ્ટપ્તકનકપ્રભૈઃ। સુતીક્ષ્ણૈર્મૃદુરક્તાગ્રૈરુત્કિરન્તમિવાવનિમ્॥ 13-45-225 (82906) જામ્બૂનદેન દામ્ના ચ સર્વતઃ સમલઙ્કૃતમ્। સુવક્ત્રખુરનાસં ચ સુકર્ણં સુકટીતટમ્। સુપાર્શ્વં વિપુલસ્કન્ધં સુરૂપં ચારુદર્શનમ્॥ 13-45-226 (82907) કકુદં તસ્ય ચાભાતિ સ્કન્ધમાપૂર્ય ધિષ્ઠિતમ્। તુષારગિરિકૂટાભં સિતાભ્રશિખરોપમમ્॥ 13-45-227 (82908) તભાસ્થિતશ્ચ ભગવાન્દેવદેવઃ સહોમયા। અશોભત મહાદેવઃ પૌર્ણમાસ્યામિવોડુરાટ્॥ 13-45-228 (82909) `કિરીટં ચ જટાભારઃ સર્પાદ્યાભરણાનિ ચ। વજ્રાદિશૂલમાતઙ્ગગમ્ભીરસ્મિતમાગતમ્॥' 13-45-229 (82910) તસ્ય તેજોભવો વહ્નિઃ સમેઘઃ સ્તનયિત્નુમાન્। સહસ્રમિવ સૂર્યાણાં સર્વમાપૂર્ય ધિષ્ઠિતઃ॥ 13-45-230 (82911) ઈશ્વરઃ સુમહાતેજાઃ સંવર્તક ઇવાનલઃ। યુગાન્તે સર્વભૂતાનાં દિધક્ષુરિવ ચોદ્યતઃ॥ 13-45-231 (82912) તેજસા તુ તદા વ્યાપ્તં દુર્નિરીક્ષ્યં સમન્તતઃ। પુનરુદ્વિગ્નહૃદય કિમેતદિતિ ચિન્તયમ્॥ 13-45-232 (82913) મુહૂર્તમિવ તત્તેજો વ્યાપ્ય સર્વા દિશો દશ। પ્રશાન્તં ચ ક્ષણેનૈવ દેવદેવસ્ય માયયા॥ 13-45-233 (82914) અથાપશ્યં સ્થિતં સ્થાણું ભગવન્તં મહેશ્વરમ્। `સૌરભેયગતં સૌમ્યં વિધૂમમિવ પાવકમ્॥ 13-45-234 (82915) પ્રશાન્તમનસં દેવં ત્રિનેત્રમપરાજિતમ્। સહિતં ચારુસર્વાઙ્ગ્યા પાર્વત્યા પરમેશ્વરમ્॥' 13-45-235 (82916) નીલકણ્ઠં મહાત્મનમસક્તં તેજસાં નિધિમ્। અષ્ટાદશભુજં સ્થાણું સર્વાભરણભૂષિતમ્॥ 13-45-236 (82917) શુક્લામ્બરધરં દેવં શુક્લમાલ્યાનુલેપનમ્। શુક્લધ્વજમનાધૃષ્યં શુક્લયજ્ઞોપવીતિનમ્॥ 13-45-237 (82918) ગાયદ્ભિર્નૃત્યમાનૈશ્ચ વાદયદ્ભિશ્ચ સર્વશઃ। વૃતં પાર્શ્વચરૈર્દિવ્યૈરાત્મતુલ્યપરાક્રમૈઃ॥ 13-45-238 (82919) બાલેન્દુમુકુટં પાણ્ડું શરચ્ચન્દ્રમિવોદિતમ્। ત્રિભિર્નેત્રૈઃ કૃતોદ્યોતં ત્રિભિઃ સૂર્યૈરિવોદિતૈઃ॥ 13-45-239 (82920) `સર્વવિદ્યાધિપં દેવં શરચ્ચન્દ્રસમપ્રભમ્। નયનાહ્લાદસૌમ્યોઽહમપશ્યં પરમેશ્વરમ્॥' 13-45-240 (82921) અશોભતાસ્ય દેવસ્ય માલા ગાત્રે સિતપ્રભે। જાતરૂપમયૈઃ પદ્મૈર્ગ્રથિતા રત્નભૂષિતા॥ 13-45-241 (82922) મૂર્તિમન્તિ તથાઽસ્ત્રાણિ સર્વતેજોમયાનિ ચ। મયા દૃષ્ટાનિ ગોવિન્દ ભવસ્યામિતતેજસઃ॥ 13-45-242 (82923) ઇન્દ્રાયુધસહસ્રાભં ધનુસ્તસ્ય મહાત્મનઃ। પિનાકમિતિ વિખ્યાતં સ ચ વૈ પન્નગો મહાન્॥ 13-45-243 (82924) સપ્તશીર્ષો મહાકાયસ્તીક્ષ્ણદંષ્ટ્રો વિષોલ્વણઃ। જ્યાવેષ્ટિતમહાગ્રીવઃ સ્થિતઃ પુરુષવિગ્રહઃ॥ 13-45-244 (82925) શરશ્ચ સૂર્યસઙ્કાશો દૃષ્ટઃ પાશુપતાહ્વયઃ। `સહસ્રભુજજિહ્વાસ્યો ભીષણો નાગવિંગ્રહ॥ 13-45-245 (82926) શઙ્ખશૂલાસિભિશ્ચૈવ પટ્ટસૈ રૂપવાન્સ્થિતઃ। યેન ચ ત્રિપુરં દગ્ધં સર્વદેવમયઃ ****** 13-45-246 (82927) અદ્વિતીયમનિર્દેશ્યં સર્વભૂતભયાવહમ્। સસ્ફુલિઙ્ગં મહાકાયં વિસૃજન્તમિવાનલમ્॥ 13-45-247 (82928) એકપાદં મહાદંષ્ટ્રં સહસ્રશિરસોદરમ્। સહસ્રભુજજિહ્વાક્ષમુદ્ગિરન્તમિવાનલમ્॥ 13-45-248 (82929) બ્રાહ્માન્નારાયણાચ્ચૈન્દ્રાદાગ્નેયાદપિ વારુણાત્। યદ્વિશિષ્ટં મહાબાહો સર્વશસ્ત્રવિઘાતનમ્॥ 13-45-249 (82930) યેન તત્ત્રિપુરં દગ્ધ્વા ક્ષણાદ્ભસ્મીકૃતં પુરા। શરેણૈકેન ગોવિન્દ મહાદેવેન લીલયા॥ 13-45-250 (82931) નિર્દહેત ચ યત્કૃત્સ્નં ત્રૈલોક્યં સચરાચરમ્। મહેશ્વરભુજોત્સૃષ્ટં નિમેષાર્ધાન્ન સંશયઃ॥ 13-45-251 (82932) નાવધ્યો યસ્ય લોકેઽસ્મિન્બ્રહ્મવિષ્ણુસુરેષ્વપિ। તદહં દૃષ્ટવાંસ્તત્ર આશ્ચર્યમિદમુત્તમમ્॥ 13-45-252 (82933) ગુહ્યમસ્ત્રવરં નાન્યત્તત્તુલ્યમધિકં હિ વા। યત્તચ્છૂલમિતિ ખ્યાતં સર્વલોકેષુ શૂલિનઃ 13-45-253 (82934) દારયેદ્દ્યાં મહી કૃત્સ્નાં શોષયેદ્વા મહોદધિમ્। સંહરેદ્વા જગત્કૃત્સ્નં વિસૃષ્ટં શૂલપાણિના॥ 13-45-254 (82935) યૌવનાશ્વો હતો યેન માન્ધાતા સબલઃ પુરા। ચક્રવર્તી મહાતેજાસ્ત્રિલોકવિજયી નૃપઃ॥ 13-45-255 (82936) મહાબલો મહાવીર્યઃ શક્રતુલ્યપરાક્રમઃ। કરસ્થેનૈવ ગોવિન્દ લવણસ્યેહ રક્ષસઃ॥ 13-45-256 (82937) તચ્છૂલમતિતીક્ષ્ણાગ્રં સુભીમં રોમહર્ષણમ્। ત્રિશિખાં ભ્રુકુટિં કૃત્વા તર્જમાનમિવ સ્થિતમ્॥ 13-45-257 (82938) વિધૂમં સાર્ચિષં કૃષ્ણં કાલસૂર્યમિવોદિતમ્। સર્પહસ્તમનિર્દેશ્યં પાશહસ્તામિવાન્તકમ્॥ 13-45-258 (82939) દૃષ્ટવાનસ્મિ ગોવિન્દ તદસ્ત્રં રુદ્રસન્નિધૌ। પરશુસ્તીક્ષ્ણધારશ્ચ દત્તો રામસ્ય યઃ પુરાઃ॥ 13-45-259 (82940) મહાદેવેન તુષ્ટેન દત્તં ભૃગુસુતાય ચ। કાર્તવીર્યો હતો યેન ચક્રવર્તી મહામૃધે॥ 13-45-260 (82941) ત્રિઃસપ્તકૃત્વઃ પૃથિવી યેન નિઃક્ષત્રિયા કૃતા। જામદગ્ન્યેન ગોવિન્દ રામેણાક્લિષ્ટકર્મણા॥ 13-45-261 (82942) દીપ્તધારઃ સુરૌદ્રાસ્યઃ સર્પકણ્ઠાગ્રધિષ્ઠિતઃ॥ અભવચ્છૂલિનોઽભ્યાશે દીપ્તવહ્નિશતોપમઃ। 13-45-262 (82943) અસઙ્ખ્યેયાનિ ચાસ્ત્રાણિ તસ્ય દિવ્યાનિ ધીમતઃ। પ્રાધાન્યતો મયૈતાનિ કીર્તિતાનિ તવાનઘ॥ 13-45-263 (82944) સવ્યદેશે તુ દેવસ્ય બ્રહ્મા લોકપિતામહઃ। દિવ્યં વિમાનમાસ્થાય હંસયુક્તં મનોજવમ્॥ 13-45-264 (82945) વામપાર્શ્વગતશ્ચાપિ તથા નારાયણઃ સ્થિતઃ। વૈનતેયં સમારુહ્ય શઙ્ખચક્રગદાધરઃ॥ 13-45-265 (82946) સ્કન્દો મયૂરમાસ્થાય સ્થિતો દેવ્યાઃ સમીપતઃ। શક્તિઘણ્ટે સમાદાય દ્વિતીય ઇવ પાવકઃ॥ 13-45-266 (82947) પુરસ્તાચ્ચૈવ દેવસ્ય નન્દિં પશ્યામ્યવસ્થિતમ્। શૂલં વિષ્ટભ્ય તિષ્ઠન્તં દ્વિતીયમિવ શઙ્કરમ્॥ 13-45-267 (82948) સ્વાયંભુવાદ્યા મનવો ભૃગ્વાદ્યા ઋષયસ્તથા। શક્રાદ્યા દેવતાશ્ચૈવ સર્વ એવ સમભ્યયુઃ॥ 13-45-268 (82949) સર્વભૂતગણાશ્ચૈવ માતરો વિવિધાઃ સ્થિતાઃ। તેઽભિવાદ્ય મહાત્માનં પરિવાર્ય સમન્તતઃ॥ 13-45-269 (82950) અસ્તુવન્વિવિધૈઃ સતોત્રૈર્મહાદેવં સુરાસ્તદા। `જગન્મૂર્તિ મહાલિઙ્ગં તન્મધ્યે સ્ફૂતરૂપિણમ્॥ 13-45-270 (82951) બ્રહ્મા ભવં તદાઽસ્તૌવીદ્રથન્તરમુદીરયન્। જ્યેષ્ઠસામ્ના ચ દેવેશં જગૌ નારાયણસ્તદા॥ 13-45-271 (82952) ગૃણન્બ્રહ્મ પરં શક્રઃ શતરુદ્રિયમુત્તમમ્। બ્રહ્મા નારાયણશ્ચૈવ દેવરાજશ્ચ કૌશિકઃ। અશોભન્ત મહાત્માનસ્ત્રયસ્ત્રય ઇવાગ્નયઃ॥ 13-45-272 (82953) તેષાં મધ્યગતો દેવો રરાજ ભગવાઞ્છિવઃ। શરદભ્રવિનિર્મુક્તઃ પરિધિસ્થ ઇવાંશુમાન્॥ 13-45-273 (82954) અયુતાનિ ચ ચન્દ્રાર્કાનપશ્યં દિવિ કેશવ। તતોઽહમસ્તુવં દેવં સ્તવેનાનેન સુવ્રત॥ 13-45-274 (82955) ઉપમન્યુરુવાચ। 13-45-275x (6851) નમો દેવાધિદેવાય મહાદેવાય તે નમઃ। શક્રરૂપાય શક્રાય શક્રવેષધરાય ચ॥ 13-45-275 (82956) નમસ્તે વજ્રહસ્તાય પિઙ્ગલાયારુણાય ચ। પિનાકપાણયે નિત્યં શઙ્ખશૂલધરાય ચ॥। 13-45-276 (82957) નમસ્તે કૃષ્ણવાસાય કૃષ્ણકુઞ્ચિતમૂર્ધજ। કૃષ્ણાજિનોત્તરીયાય કૃષ્ણાષ્ટમિરતાય ચ॥ 13-45-277 (82958) શુક્લવર્ણાય શુક્લાય શુક્લામ્બરધરાય ચ। શુક્લભસ્માવલિપ્તાય શુક્લકર્મરતાય ચ॥ 13-45-278 (82959) નમોસ્તુ રક્તવર્ણાય રક્તામ્બરધરાય ચ। રક્તધ્વજપતાકાય રક્તસ્રગનુલેપિને॥ 13-45-279 (82960) નમોસ્તુ પીતવર્ણાય પીતામ્બરધરાય ચ॥ 13-45-280 (82961) નમોસ્તૂચ્છ્રિતચ્છત્રાય કિરીટવરધારિણે। અર્ધહારાર્દકેયૂર અર્ધકુણ્ડલકર્ણિને॥ 13-45-281 (82962) નમઃ પવનવેગાય નમો દેવાય વૈ નમઃ। સુરેન્દ્રાય મુનીન્દ્રાય મહેન્દ્રાય નમોસ્તુ તે॥ 13-45-282 (82963) નમઃ પદ્માર્ધમાલાય ઉત્પલૈર્મિશ્રિતાય ચ। અર્ધચન્દનલિપ્તાય અર્ધસ્રગનુલેપિને॥ 13-45-283 (82964) નમ આદિત્યવક્ત્રાય આદિત્યનયનાય ચ। નમ આદિત્યવર્ણાય આદિત્યપ્રતિમાય ચ॥ 13-45-284 (82965) નમઃ સોમાય સૌમ્યાય સૌમ્યવક્ત્રધરાય ચ। સૌમ્યરૂપાય મુખ્યાય સૌમ્યદંષ્ટ્રાવિભૂષિણે॥ 13-45-285 (82966) નમઃ શ્યામાય ગૌરાય અર્ધપીતાર્ધપાણ્ડવે। નારીનરશરીરાય સ્ત્રીપુંસાય નમોસ્તુ તે॥ 13-45-286 (82967) નમો વૃષભવાહાય ગજેન્દ્રગમનાય ચ। દુર્ગમાય નમસ્તુભ્યમગમ્યાગમનાય ચ॥ 13-45-287 (82968) નમોસ્તુ ગણનીતાય ગણવૃન્દરતાય ચ। ગુણાનુયાતમાર્ગાય ગણનિત્યવ્રતાય ચ॥ 13-45-288 (82969) નમઃ શ્વેતાભ્રવર્ણાય સંધ્યારાગપ્રભાચ ય। અનુદ્દિષ્ટામભિધાનાય સ્વરૂપાય નમોસ્તુ તે॥ 13-45-289 (82970) નમો રક્તાગ્રવાસાય રક્તસૂત્રધરાય ચ। રક્તમાલાવિચિત્રાય રક્તામ્બરધરાય ચ॥ 13-45-290 (82971) મણિભૂષિતમૂર્ધાય નમશ્ચન્દ્રાર્ધભૂષિણે। વિચિત્રમણિમૂર્ધાય કુસુમાષ્ટધરાય ચ॥ 13-45-291 (82972) નમોઽગ્નિમુખનેત્રાય સહસ્રશશિલોચને। અગ્નિરૂપાય કાન્તાય નમોસ્તુ ગહનાય ચ॥ 13-45-292 (82973) ખચરાય નમસ્તુભ્યં ગોચરાભિરતાય ચ। ભૂચરાય ભુવનાય અનન્તાય શિવાય ચ॥ 13-45-293 (82974) નમો દિગ્વાસસે નિત્યમધિવાસસુવાસસે। નમો જગન્નિવાસાય પ્રતિપત્તિસુખાય ચ॥ 13-45-294 (82975) નિત્યમુદ્બદ્ધમુકુટે મહાકેયૂરધારિણે। સર્પકણ્ઠોપહારાય વિચિત્રાભરણાય ચ॥ 13-45-295 (82976) નમસ્ત્રિનેત્રનેત્રાય સહસ્રશતલોચને। સ્ત્રીપુંસાય નપુંસાય નમઃ સાઙ્ખ્યાય યોગિને॥ 13-45-296 (82977) શંયોરભિસ્રવન્તાય અથર્વાય નમોનમઃ। નમઃ સર્વાર્તિનાશાય નમઃ શોકહરાય ચ॥ 13-45-297 (82978) નમો મેઘનિનાદાય બહુમાયાધરાય ચ। બીજક્ષેત્રાભિપાલાય સ્રષ્ટારાય નમોનમઃ॥ 13-45-298 (82979) નમઃ સુરાસુરેશાય વિશ્વેશાય નમોનમઃ। મનઃ પવનવેગાય નમઃ પવનરૂપિણે॥ 13-45-299 (82980) નમઃ કાઞ્ચનમાલાય ગિરિમાલાય વૈ નમઃ। નમઃ સુરારિમાલાય ચણ્ડવેગાય વૈ નમઃ॥ 13-45-300 (82981) બ્રહ્મશિરોપહર્તાય મહિષઘ્નાય વૈ નમઃ। નમઃ સ્ત્રીરૂપધારાય યજ્ઞવિધ્વંસનાય ચ॥ 13-45-301 (82982) નમસ્ત્રિપુરહર્તાય યજ્ઞવિધ્વંસનાય ચ। નમઃ કામાઙ્ગનાશાય કાલદણ્ડધરાય ચ॥ 13-45-302 (82983) નમઃ સ્કન્દવિશાખાય બ્રહ્મદણ્ડાય વૈ નમઃ। નમો ભવાય શર્વાય વિશ્વરૂપાય વૈ નમઃ॥ 13-45-303 (82984) ઈશાનાય ભવઘ્નાય નમોસ્ત્વન્ધકઘાતિને। નમો વિશ્વાય માયાયચિન્ત્યાચિન્ત્યાય વૈ નમઃ॥ 13-45-304 (82985) ત્વં નો ગતિશ્ચ શ્રેષ્ઠશ્ચ ત્વમેવ હૃદયં તથા।] ત્વં બ્રહ્મા સર્વદેવાનાં રુદ્રાણાં નીલલોહિતઃ॥ 13-45-305 (82986) આત્મા ચ સર્વભૂતાનાં સાઙ્ખ્યે પુરુષ ઉચ્યતે। ઋષભસ્ત્વં પવિત્રાણાં યોગિનાં નિષ્કલઃ શિવઃ॥ 13-45-306 (82987) ગૃહસ્થસ્ત્વમાશ્રગિણામીશ્વરાણાં મહેશ્વરઃ। કુબેરઃ સર્વયક્ષાણાં ક્રતૂનાં વિષ્ણુરુચ્યતે॥ 13-45-307 (82988) પર્વતાનાં ભવાન્મેરુર્નક્ષત્રાણાં ચ ચન્દ્રમાઃ। વસિષ્ઠસ્ત્વમૃષીણાં ચ ગ્રહાણાં સૂર્ય ઉચ્યતે॥ 13-45-308 (82989) આરણ્યાનાં પશૂનાં ચ સિંહસ્ત્વં પરમેશ્વરઃ। ગ્રામ્યાણાં ગોવૃષશ્ચાસિ ભવાઁલ્લોક્પ્રપૂજિતઃ॥ 13-45-309 (82990) આદિત્યાનાં ભવાન્વિષ્ણુર્વસૂનાં ચૈવ પાવકઃ। પક્ષિણાં વૈનતેયસ્ત્વમનન્તો ભ્રુજગેષુ ચ॥ 13-45-310 (82991) સામવેદશ્ચ વેદાનાં યજુષાં શતરુદ્રિયમ્। સનત્કુમારો યોગાનાં સાઙ્ખ્યાનાં કપિલો હ્યસિ॥ 13-45-311 (82992) શક્રોસિ મરુતાં દેવ પિતૄણાં હવ્યવાડસિ॥ બ્રહ્મલોકશ્ચ લોકાનાં ગતીનાં મોક્ષ ઉચ્યસે॥ 13-45-312 (82993) ક્ષીરોદઃ સાગરાણાં ચ શૈલાનાં હિમવાન્ગિરિઃ। વર્ણાનાં બ્રાહ્મણશ્ચાસિ વિપ્રાણાં દીક્ષિતો દ્વિજઃ॥ 13-45-313 (82994) આદિસ્ત્વમસિ લોકાનાં સંહર્તા કાલ એવ ચ યચ્ચાન્યદપિ લોકે વૈ સર્વતેજોધિકં સ્મૃતમ્। તત્સર્વં ભગવાનેવ ઇતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ॥ 13-45-314 (82995) નમસ્તે ભગવન્દેવ નમસ્તે ભક્તવત્સલઃ। યોગેશ્વર નમસ્તેઽસ્તુ નમસ્તે વિસ્વસમ્ભવ॥ 13-45-315 (82996) પ્રસીદ મમ ભક્તસ્ય દીનસ્ય કૃપણસ્ય ચ। અનૈશ્વર્યેણિ યુક્તસ્ય ગતિર્ભવ સનાતન॥ 13-45-316 (82997) યચ્ચાપરાધં કૃતવાનજ્ઞાત્વા પરમેશ્વર। મદ્ભક્ત ઇતિ દેવેશ તત્સર્વં ક્ષન્તુમર્હસિ॥ 13-45-317 (82998) મોહિતશ્ચાસ્મિ દેવેશ ત્વયા રૂપવિપર્યયાત્। નાર્ઘ્યં તેન મયા દત્તં પાદ્યં ચાપિ મહેશ્વર॥ 13-45-318 (82999) એવં સ્તુત્વાઽહમીશાનં પાદ્યમર્ઘ્યં ચ ભક્તિતઃ। કૃતાઞ્જલિપુટો ભૂત્વા સર્વં તસ્મૈ ન્યવેદયમ્॥ 13-45-319 (83000) તતઃ શીતામ્બુસંયુક્તા દિવ્યગન્ધસમન્વિતા। પુષ્પવૃષ્ટિઃ શુભા તાત પપાત મમ મૂર્ધનિ॥ 13-45-320 (83001) દુન્દુભિશ્ચ તદા દિવ્યસ્તાડિતો દેવકિંકરૈઃ। વવૌ ચ મારુતઃ પુણ્યઃ શુચિગન્ધઃ સુખાવહઃ॥ 13-45-321 (83002) તતઃ પ્રીતો મહાદેવઃ સપત્નીકો વૃષધ્વજઃ। અબ્રવીત્ત્રિદશાંસ્તત્ર હર્ષયન્નિવ માં તદા॥ 13-45-322 (83003) પશ્યધ્વં ત્રિદશાઃ સર્વે ઉપમન્યોર્મહાત્મનઃ। મયિ ભક્તિં પરાં નિત્યમેકભાવાદવસ્થિતામ્॥ 13-45-323 (83004) એવમુક્તાસ્તદા કૃષ્ણ સુરાસ્તે શૂલપાણિના। ઊચુઃ પ્રાઞ્જલયઃ સર્વે નમસ્કૃત્વા વૃષધ્વજમ્॥ 13-45-324 (83005) ભગવન્દેવદેવેશ લોકનાથ જગત્પતે। લભતાં સર્વકામેભ્યઃ ફલં ત્વત્તો દ્વિજોત્તમઃ॥ 13-45-325 (83006) એવમુક્તસ્તતઃ શર્વઃ સુરૈર્બ્રહ્માદિભિસ્તથા। આહ માં ભગવાનીશઃ પ્રહસન્નિવ શઙ્કરઃ॥ 13-45-326 (83007) ભગવાનુવાચ। 13-45-327x (6852) વત્સોપમન્યો તૃષ્ટોસ્મિ પશ્ય માં મુનિપુઙ્ગવ। દૃઢભક્તોસિ વિપ્રર્ષે મયા જિજ્ઞાસિતો હ્યસિ॥ 13-45-327 (83008) અનયા ચૈવ ભક્ત્યા તે અત્યર્થં પ્રીતિમાનહમ્। તસ્માત્સર્વાન્દદામ્યદ્ય કામાંસ્તવ યથોપ્સિતાન્॥ 13-45-328 (83009) એવમુક્તસ્ય ચૈવાથ મહાદેવેન ધીમતા। હર્ષાદશ્રૂણ્યવર્તન્ત રોમહર્ષસ્ત્વજાયત॥ 13-45-329 (83010) અબ્રવં ચ તદા દેવ હર્ષગદ્ગદયા ગિરા। જાનુભ્યામવનીં ગત્વા પ્રણમ્ય ચ પુનઃપુનઃ॥ 13-45-330 (83011) અદ્ય જાતો હ્યહં દેવ સફલં જન્મ ચાદ્ય મે। યન્મે સાક્ષાન્મહાદેવઃ પ્રસન્નસ્તિષ્ઠતેઽગ્રતઃ॥ 13-45-331 (83012) યં ન પશ્યન્તિ ચૈવાદ્ધા દેવા હ્યમિતવિક્રમમ્। તમહં દૃષ્ટવાન્દેવં કોઽન્યો ધન્યતરો મયા॥ 13-45-332 (83013) એવં ધ્યાયન્તિ વિદ્વાંસઃ પરં તત્ત્વં સનાતનમ્। તદ્વિશેષમતિખ્યાતં યદજં જ્ઞાનમક્ષરમ્॥ 13-45-333 (83014) સ એષ ભગવાન્દેવઃ સર્વસત્ત્વાદિરવ્યયઃ। સર્વતત્ત્વવિધાનજ્ઞઃ પ્રધાનપુરુષઃ પરઃ॥ 13-45-334 (83015) યોઽસૃજદ્દક્ષિણાદઙ્ગાદ્બ્રહ્માણાં લોકસમ્ભવમ્। વામપાર્શ્વાત્તથા વિષ્ણું લોકરક્ષાર્થમીશ્વરઃ॥ 13-45-335 (83016) યુગાન્તે ચૈવ સમ્પ્રાપ્તે રુદ્રમીશોઽસૃજત્પ્રભુઃ। સ રુદ્રઃ સંહરન્કૃત્સ્નં જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્॥ 13-45-336 (83017) કાલો ભૂત્વા પરં બ્રહ્મ યાતિ સંવર્તકાનલઃ। યુગાન્તે સર્વભૂતાનિ ગ્રસન્નિવ વ્યવસ્થિતઃ॥ 13-45-337 (83018) એષ દેવો મહાદેવો જગત્સૃષ્ટ્વા ચરાચરમ્। કલ્પાન્તે ચૈવ સર્વેષાં સ્મૃતિમાક્ષિપ્ય તિષ્ઠતિ॥ 13-45-338 (83019) સર્વગઃ સર્વભૂતાત્મા સર્વભૂતભવોદ્ભવઃ। આસ્તે સર્વગતો નિત્યમદૃશ્યઃ સર્વદૈવતૈઃ॥ 13-45-339 (83020) યદિ દેયો વરો મહ્યં યદિ તુષ્ટોઽસિ મે પ્રભો। ભક્તિર્ભક્તુ મે નિત્યં ત્વયિ દેવ સુરેશ્વર॥ 13-45-340 (83021) અતીતાનાગતં ચૈવ વર્તમાનં ચ યદ્વિભો। જાનીયામિતિ મે બુદ્ધિઃ પ્રસાદાત્સુરસત્તમ॥ 13-45-341 (83022) ક્ષીરોદનં ચ ભુઞ્જીયામક્ષયં સહ બાન્ધવૈઃ। આશ્રમે ચ સદાઽસ્માકં સાન્નિધ્યં પરમસ્તુ તે॥ 13-45-342 (83023) એવમુક્તઃ સ માં પ્રાહ ભગવાઁલ્લોકપૂજિતઃ। મહેશ્વરો મહાતેજાશ્વરાચરગુરુઃ શિવઃ॥ 13-45-343 (83024) શ્રીભગવાનુવાચ। 13-45-344x (6853) અજરશ્ચામરશ્ચૈવ ભવ ત્વં દુઃખવર્જિતઃ। યશસ્વી તેજસા યુક્તો દિવ્યજ્ઞાનસમન્વિતઃ॥ 13-45-344 (83025) ઋષીણામભિગમ્યશ્ચ મત્પ્રસાદાધ્ભવિષ્યસિ। શીલવાન્ગુણસમ્પન્નઃ સર્વજ્ઞઃ પ્રિયદર્શનઃ॥ 13-45-345 (83026) અક્ષયં યૌવનં તેઽસ્તુ તેજશ્ચૈવાનલોપમમ્। ક્ષીરોદઃ સાગરશ્ચૈવ યત્રયત્રેચ્છસિ પ્રિયમ્॥ 13-45-346 (83027) તત્ર તે ભવિતા કામં સાન્નિધ્યં પયસોનિધેઃ। ક્ષીરોદનં ચ ભુઙ્ખ ત્વમમૃતેન સમન્વિતમ્॥ 13-45-347 (83028) બન્ધુભિઃ સહિતઃ કલ્પં તતો મામુપયાસ્યસિ। અક્ષયા બાન્ધવાશ્ચૈવ કુલં ગોત્રં ચ તે સદા॥ 13-45-348 (83029) ભવિષ્યતિ દ્વિજશ્રેષ્ઠ મયિ ભક્તિશ્ચ શાશ્વતી। સાન્નિધ્યં ચાશ્રમે નિત્યં કરિષ્યામિ દ્વિજોત્તમ॥ 13-45-349 (83030) તિષ્ઠ વત્સ યથાકામં નોત્કણ્ઠાં ચ કરિષ્યતિ। સ્મૃતસ્ત્વયા પુનર્વિપ્ર કરિષ્યામિ ચ દર્શનમ્॥ 13-45-350 (83031) એવમુક્ત્વા સ ભગવાન્સૂર્યકોટિસમપ્રભઃ। ઈશાનઃ સ વરાન્દત્ત્વા તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 13-45-351 (83032) એવં દૃષ્ટો મયા કૃષ્ણ દેવદેવઃ સમાધિના। તદવાપ્તં ચ મે સર્વં યદુક્તં તેન ધીમતા॥ 13-45-352 (83033) પ્રત્યક્ષં ચૈવ તે કૃષ્ણ પશ્ય સિદ્ધાન્વ્યવસ્થિતાન્। ઋષીન્વિદ્યાધરાન્યક્ષાન્ગન્ધર્વાપ્સરસસ્તથા॥ 13-45-353 (83034) પશ્ય વૃક્ષલતાગુલ્માન્સર્વપુષ્પફલપ્રદાન્। સર્વર્તુકુસુમૈર્યુક્તાન્સુખપત્રાન્સુગન્ધિનઃ॥ 13-45-354 (83035) સર્વમેતન્મહાબાહો દિવ્યભાવસમન્વિતમ્। પ્રસાદાદ્દેવદેવસ્ય ઈશઅવરસ્ય મહાત્મનઃ॥ 13-45-355 (83036) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-45-356x (6854) એતચ્છ્રુત્વા વચસ્તસ્ય પ્રત્યક્ષમિવ દર્શનમ્। વિસ્મયં પરમં ગત્વા અબ્રવં તં મહામુનિમ્॥ 13-45-356 (83037) ધન્યસ્ત્વમસિ વિપ્રેન્દ્રિ કસ્ત્વદન્યોસ્તિ પુણ્યકૃત્। યસ્ય દેવાધિદેવસ્તે સાન્નિધ્યં કુરુતેઽઽશ્રમે॥ 13-45-357 (83038) અપિ તાવન્મમાપ્યેવં દદ્યાત્સ ભગવાઞ્શિવઃ। દર્શં મુનિશાર્દૂલ પ્રસાદં ચાપિ શઙ્કરઃ॥ 13-45-358 (83039) ઉપમન્યુરુવાચ। 13-45-359x (6855) [દ્રક્ષ્યસે પુણ્ડરીકાક્ષ મહાદેવં ન સંશયઃ। અચિરેણૈવ કાલેન યથા દૃષ્ટો મયાઽનઘ॥ 13-45-359 (83040) ચક્ષુષા ચૈવ દિવ્યેન પશ્યામ્યમિતવિક્રમમ્। ષષ્ઠે માસિ મહાદેવં દ્રક્ષ્યસે પુરુષોત્તમ॥ 13-45-360 (83041) ષોડશાષ્ટૌ વરાંશ્ચાપિ પ્રાપ્સ્યસિ ત્વં મહેશ્વરાત્। સપત્નીકાદ્યદુશ્રેષ્ઠ સત્યમેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 13-45-361 (83042) અતીતાનાગતં ચૈવ વર્તમાનં ચ નિત્યશઃ। વિદિતં મે મહાબાહો પ્રસાદાત્તસ્ય ધીમતઃ॥] 13-45-362 (83043) એતાન્સહસ્રશશ્ચાન્યાન્સમનુધ્યાતવાન્હરઃ। કસ્માત્પ્રસાદં ભગવાન્ન કુર્યાત્તવ માધવ॥ 13-45-363 (83044) ત્વાદૃશેન હિ દેવાનાં શ્લાઘનીય સમાગમઃ। બ્રહ્મણઅયેનાનૃશંસેન શ્રદ્દધાનેન ચાપ્યુત। જપ્યં તુ તે પ્રદાસ્યામિ યેન દ્રક્ષ્યસિ શંકરમ્॥ 13-45-364 (83045) શ્રીકૃષ્ણ ઉવાચ। 13-45-365x (6856) અબ્રવં તમહં બ્રહ્મન્ત્વત્પ્રસાદાન્મહામુને। દ્રક્ષ્યે દિતિજસઙ્ઘાનાં મર્દનં ત્રિદશેશ્વરમ્॥ 13-45-365 (83046) એવં કથયતસ્તસ્ય મહાદેવાશ્રિતાં કથામ્। દિનાન્યષ્ટૌ તતો જગ્મુર્મુહૂર્તમિવ ભારત॥ 13-45-366 (83047) દિનેઽષ્ટમે તુ વિપ્રેણિ દીક્ષિતોઽહં યથાવિધિ। દણ્ડી મુણ્ડી કુશી ચીરિ ઘૃતાક્તો મેખલીકૃતઃ॥ 13-45-367 (83048) માસમેકં ફલાહારો દ્વિતીયં સલિલાશનઃ। તૃતીયં ચ ચતુર્થં ચ પઞ્ચમં ચાનિલાશઃ॥ 13-45-368 (83049) એકપાદેન તિષ્ઠંશ્ચ ઊર્ધ્વબાહુરતન્દ્રિતઃ। તેજઃ સૂર્યસહસ્રસ્ય અપશ્યં દિવિ ભારત॥ 13-45-369 (83050) તસ્ય મધ્યગતં ચાપિ તેજસઃ પાણ્ડુનન્દન। ઇન્દ્રાયુધપિનદ્ધાઙ્ગં વિદ્યુન્માલાગવાક્ષકમ્। નીલસૈલચયપ્રખ્યં બલાકાભૂષિતામ્બરમ્॥ 13-45-370 (83051) તત્ર સ્થિતશ્ચ ભગવાન્દેવ્યા સહ મહાદ્યુતિઃ। તપસા તેજસા કાન્ત્યા દીપ્તયા સહ ભાર્યયા॥ 13-45-371 (83052) રરાજ ભગવાંસ્તત્ર દેવ્યા સહ મહેશ્વરઃ। સોમેન સહિતઃ સૂર્યો યથા મેઘસ્થિતસ્તથા॥ 13-45-372 (83053) સંહૃષ્ટરોમા કૌન્તેય વિસ્મયોત્ફુલ્લલોચનઃ। અપશ્યં દેવસઙ્ઘાનાં ગતિમાર્તિહરં હરમ્॥ 13-45-373 (83054) કિરીટિનં ગદિનં શૂલપાણિં વ્યાઘ્રાજિનં જટિલં દણ્ડપાણિમ્। પિનાકિનં વજ્રિણં તીક્ષ્ણદંષ્ટ્રં શુભાઙ્ગદં વ્યાલયજ્ઞોપવીતમ્॥ 13-45-374 (83055) દિવ્યાં માલામુરસાઽનેકવર્ણાં સમુદ્વહન્તં ગુલ્ફદેશાવલમ્બામ્। ચન્દ્રં યથા પરિવિષ્ટં સસન્ધ્યં વર્ષાત્યયે તદ્વદપશ્યમેનમ્॥ 13-45-375 (83056) પ્રમથાનાં ગણૈશ્ચૈવ સમન્તાત્પરિવારિતમ્। શરદીવ સુદુષ્પ્રેક્ષ્યં પરિવિષ્ટં દિવાકરમ્॥ 13-45-376 (83057) એકાદશશતાન્યેવં રુદ્રાણાં વૃષવાહનમ્ અસ્તુવં નિયતાત્માનં કર્મભિઃ શુભકર્મિણમ્॥ 13-45-377 (83058) આદિત્યા વસવઃ સાધ્યા વિશ્વેદેવાસ્તથાઽશ્વિનૌ। વિશ્વાભિઃ સ્તુતિભિર્દેવં વિશ્વદેવં સમસ્તુવન્॥ 13-45-378 (83059) શતક્રતુશ્ચ ભગવાન્વિષ્ણુશ્ચાદિતિનન્દનૌ। બ્રહ્મા રથન્તરં સામ ઈરયન્તિ ભવાન્તિકે॥ 13-45-379 (83060) યોગીશ્વરાઃ સુબહવો યોગદં પિતરં ગુરુમ્। બ્રહ્મર્ષયશ્ચ સસુતાસ્તથા દેવર્ષયશ્ચ વૈ॥ 13-45-380 (83061) પૃથિવીં ચાન્તરિક્ષં ચ નક્ષત્રાણિ ગ્રહાસ્તથા। માસાર્ધમાસા ક્રતવો રાત્રિઃ સંવત્સરાઃ ક્ષણાઃ॥ 13-45-381 (83062) મુહૂર્તાશ્ચ નિમેપાશ્ચ તથૈવ યુગપર્યયાઃ। દિવ્યા રાજન્નમસ્યન્તિ વિદ્યાઃ સત્વવિદસ્તથા॥ 13-45-382 (83063) સનત્કુમારો દેવાશ્ચ ઇતિહાસાસ્તથૈવ ચ। મરીચિરઙ્ગિરા અત્રિઃ પુલસ્ત્યઃ પુલહઃ ક્રતુઃ॥ 13-45-383 (83064) મનવઃ સપ્ત સોમશ્ચ અર્થવા સબૃહસ્પતિઃ। ભૃગુર્દક્ષઃ કશ્યપશ્ચ વસિષ્ઠઃ કાશ્ય એવ ચ॥ 13-45-384 (83065) છન્દાંસિ દીક્ષા યજ્ઞાશ્ચ દક્ષિણાઃ પાવકો હવિઃ। યજ્ઞોપગાનિ દ્રવ્યાણિ મૂર્તિમન્તિ યુધિષ્ઠિર॥ 13-45-385 (83066) પ્રજાનાં પાલકાઃ સર્વે સરિતઃ પન્નગા નગાઃ। દેવાનાં માતરઃ સર્વાદેવપત્ન્ય સકન્યકાઃ॥ 13-45-386 (83067) સહસ્રાણિ મુનીનાં ચ અયુતાન્યર્બુદાનિ ચ। નમસ્યન્તિ પ્રભું શાન્તં પર્વતાઃસાગરા દિશઃ॥ 13-45-387 (83068) ગન્ધર્વાપ્સરસશ્ચૈવ ગીતવાદિત્રકોવિદાઃ। દિવ્યતાલેષુ ગાયન્તઃ સ્તુવન્તિ ભવમદ્ભુતમ્॥ 13-45-388 (83069) વિદ્યાધરા દાનવાશ્ચ ગુહ્યકા રાક્ષસાસ્તથા। સર્વાણિ ચૈવ ભૂતાનિ સ્તાવરાણિ ચરાણિ ચ। નમસ્યન્તિ મહારાજ વાઙ્મનઃ કર્મભિર્વિભુમ્॥ 13-45-389 (83070) પુરસ્તાદ્ધિષ્ઠિતઃ શર્વો મમાસીસ્ત્રિદશેશ્વરઃ॥ 13-45-390 (83071) પુરસ્તદ્ધિષ્ઠિતં દૃષ્ટ્વા મમેશાનં ચ ભારત। સપ્રજાપતિશક્રાન્તં જગન્મામભ્યુદૈક્ષત॥ 13-45-391 (83072) ઈક્ષિતું ચ મહાદેવં ન મે શક્તિરભૂત્તદા। તતો મામબ્રવીદ્દેવઃ પશ્ય કૃષ્ણ વદસ્વ ચ॥ 13-45-392 (83073) ત્વયા હ્યારાધિતશ્ચાહં શતશોઽથ સહસ્રશઃ। ત્વત્સમો નાસ્તિ મે કશ્ચિત્ત્રિષુ લોકષુ વૈ પ્રિયઃ॥ 13-45-393 (83074) શિરસા વન્દિતે દેવે દેવી પ્રીતા હ્યુમા તદા। તતોઽહમબ્રુવં સ્થાણું સ્તુતં બ્રહ્માદિભિઃ સુરૈઃ॥ 13-45-394 (83075) કૃષ્ણ ઉવાચ। 13-45-395x (6857) નમોસ્તુ તે શાશ્વત સર્વયોને બ્રાહ્માધિપં ત્વામૃષયો વદન્તિ। તપશ્ચ સત્વં ચ રજસ્તમશ્ચ ત્વામેવ સત્યં ચ વદન્તિ સન્તઃ॥ 13-45-395 (83076) ત્વં વૈ બ્રહ્મા ચ રુદ્રશ્ચ વરુણોઽગ્નિર્મનુર્ભવઃ। ધાતા ત્વષ્ટા વિધાતા ચ ત્વં પ્રભુઃ સર્વતોમુખઃ॥ 13-45-396 (83077) ત્વત્તો જાતાનિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ। ત્વયા સૃષ્ટમિદં કૃત્સ્નં ત્રૈલોક્યં સચરાચરમ્॥ 13-45-397 (83078) યાનીન્દ્રિયાણીહ મનશ્ચ કૃત્સ્નં યે વાયવઃ સપ્તિ તથૈવ ચાગ્નયઃ। યે દેવસંસ્થાસ્તવ દેવતાશ્ચ તસ્માત્પરં ત્વામૃષયો વદન્તિ॥ 13-45-398 (83079) વેદાશ્ચ યજ્ઞાઃ સોમશ્ચ દક્ષિણા પાવકો હવિઃ। યજ્ઞોપગં ચ યત્કિંચિદ્ભગવાંસ્તદસંશયમ્॥ 13-45-399 (83080) ઇષ્ટં દત્તમધીતં વ્રતાનિ નિયમાશ્ચ યે। હ્રીઃ કીર્તિઃ શ્રીર્દ્યુતિસ્તુષ્ટિઃ સિદ્ધિશ્ચૈવ તદર્પણી॥ 13-45-400 (83081) કામઃ ક્રોધો ભયં લોભો મદઃ સ્તમ્ભોથ મત્સરઃ। આધયો વ્યાધયશ્ચૈવ ભગવંસ્તનવસ્તવ॥ 13-45-401 (83082) કૃતિર્વિકારઃ પ્રણયઃ પ્રધાનં બીજમવ્યયમ્। મનસઃ પરમા યોનિઃ પ્રભાવશ્ચાપિ શાશ્વતઃ॥ 13-45-402 (83083) અવ્યક્તઃ પાવનોઽચિન્ત્યઃ સહસ્રાંશુર્હિરણ્મયઃ। આદિર્ગણાનાં સર્વેષાં ભવાન્વૈજીવિતાશ્રયઃ॥ 13-45-403 (83084) મહાનાત્મા મતિર્બ્રહ્મા વિશ્વઃ શંભુઃ સ્વયંભુવઃ। બુદ્ધિઃ પ્રજ્ઞોપલબ્ધિશ્ચસંવિત્ખ્યાતિર્ધૃતિઃ સ્મૃતિઃ॥ 13-45-404 (83085) પર્યાયવાચકૈઃ શબ્દૈર્મહાનાત્મા વિભાવ્યતે। ત્વાં બુદ્ધ્વા બ્રાહ્મણો વેદાત્પ્રમોહં વિનિયચ્છતિ॥ 13-45-405 (83086) હૃદયં સર્વભૂતાનાં ક્ષેત્રજ્ઞસ્ત્વમૃષિસ્તુતઃ॥ 13-45-406 (83087) સર્વતઃ પાણિપાદસ્ત્વં સર્વતોક્ષિશિરોમુખઃ। સર્વતઃ શ્રુતિમાઁલ્લોકે સર્વમાવૃત્ય તિષ્ઠસિ॥ 13-45-407 (83088) ફલં ત્વમસિ દિગ્માંશોર્નિમેષાદિષુ કર્મસુ। ત્વં વૈ પ્રબાર્ચિઃ પુરુષઃ સર્વસ્ય હૃદિ સંશ્રિતઃ। અણિમા મહિમા પ્રાપ્તિરીશાનો જ્યોતિરવ્યયઃ॥ 13-45-408 (83089) ત્વયિ બુદ્ધિર્મતિર્લોકાઃ પ્રપન્નાઃ સંશ્રિતાશ્ચ યે। ધ્યાનિનો નિત્યયોગાશ્ચ સત્યસત્વા જિતેન્દ્રિયાઃ॥ 13-45-409 (83090) યસ્ત્વાં ધ્રુવં વેદયતે ગુહાશયં પ્રભું પુરાણં પુરુષં વિશ્વરૂપમ્। હિરણ્મયં બુદ્ધિમતાં પરાં ગતિં સ બુદ્ધિમાન્બુદ્ધિમતીત્ય તિષ્ઠતિ॥ 13-45-410 (83091) વિદિત્વા સપ્ત સૂક્ષ્માણિ ષડઙ્ગં ત્વાં ચ મૂર્તિતઃ। પ્રધાનવિધિયોગસ્થસ્ત્વામેવ વિશતે બુધઃ॥ 13-45-411 (83092) એવમુક્તે મયા પાર્થ ભવે ચાર્તિવિનાશને। ચરાચરં જગત્સર્ગં સિંહનાદં તદાઽકરોત્॥ 13-45-412 (83093) તં વિપ્રસઙ્ઘાશ્ચ સુરાસુરાશ્ચ નાગાઃ પિશાચાઃ પિતરો વયાંસિ। રક્ષોગણા ભૂતગણાશ્ચ સર્વે મહર્ષયશ્ચૈવ તદા પ્રણેમુઃ॥ 13-45-413 (83094) મમ મૂર્ધ્નિ ચ દિવ્યાનાં કુસુમાનાં સુગન્ધિનામ્। રાશયો નિપતન્તિ સ્મ વાયુશ્ચ સુસુખો વવૌ॥ 13-45-414 (83095) નિરીક્ષ્ય ભગવાન્દેવીં હ્યુમાં માં ચ જગદ્ધિતઃ। શતક્રતું ચાભિવીક્ષ્ય સ્વયં મામાહ શઙ્કરઃ॥ 13-45-415 (83096) વિદ્મઃ કૃષ્ણ પરાં ભક્તિમસ્માસુ તવ શત્રુહન્। ક્રિયતામાત્મનઃ શ્રેયઃ પ્રીતિર્હિત્વયિ મે પરા॥ 13-45-416 (83097) વૃણીષ્વાષ્ટૌ વરાન્કૃષ્ણ દાતાઽસ્મિ તવ સત્તમ। બ્રૂહિ યાદવશાર્દૂલ યાનિચ્છસિ સુદુર્લભાન્॥ ॥ 13-45-417 (83098) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 45 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। યયાઽઽપગેય નામાનિ શ્રુતાનીહ જગત્પતેઃ। પિતામહેશાય વિભો નામાન્યાચક્ષ્ય શમ્ભવે॥ 13-45-1 (83099) બભ્રવે વિશ્વરૂપાય મહાભાગ્યં ચ તત્ત્વતઃ। સુરાસુરગુરૌ દેવે શંકરેઽવ્યક્તયોનયે॥ 13-45-2 (83100) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-45-3x (6858) અશક્તોઽહં ગુણાન્યક્તું મહાદેવસ્ય ધીમતઃ। યો હિ સર્વગતો દેવો ન ચ સર્વત્ર દૃશ્યતે॥ 13-45-3 (83101) બ્રહ્મવિષ્ણુસુરેશાનાં સ્રષ્ટા ચ પ્રભુરેવ ચ। બ્રહ્માદયઃ પિશાચાન્તા યં હિ દેવા ઉપાસતે॥ 13-45-4 (83102) પ્રકૃતીનાં પરત્વેન પુરુષસ્ય ચ યઃ પરઃ। ચિન્ત્યતે યો યોગવિદ્ભિર્ઋષિભિસ્તત્ત્વદર્શિભિઃ। અક્ષરં પરમં બ્રહ્મ અસચ્ચ સદસચ્ચ યઃ॥ 13-45-5 (83103) પ્રકૃતિં પુરુષં ચૈવ ક્ષોભયિત્વા સ્વતેજસા। બ્રહ્માણમસૃજત્તસ્માદ્દેવદેવઃ પ્રજાપતિઃ॥ 13-45-6 (83104) કો હિ શક્તો ગુણાન્વક્તં દેવદેવસ્ય ધીમતઃ। ગર્ભજન્મજરાયુક્તો મર્ત્યો મૃત્યુસમન્વિતઃ॥ 13-45-7 (83105) કો હિ શક્તો ભવં જ્ઞાતું મદ્વિધઃ પરમેશ્વરમ્। ક્રતે નારાયણાત્પુત્ર શઙ્કચક્રગદાધરાત્॥ 13-45-8 (83106) એષ વિદ્વાન્ગુણશ્રેષ્ઠો વિષ્ણુઃ પરમદુર્જયઃ॥ દિવ્યચક્ષુર્મહાતેજા વીક્ષ્યતે યોગચક્ષુષા॥ 13-45-9 (83107) રુદ્રભક્ત્યા તુ કૃષ્ણેન જગદ્વ્યાપ્તં મહાત્મના। તં પ્રસાદ્ય તદા દેવં બદર્યાં કિલ ભારત॥ 13-45-10 (83108) અર્થાત્પ્રિયતરત્વં ચ સર્વલોકેષુ વૈ તદા। પ્રાપ્તવાનેવ રાજેન્દ્ર સુવર્ણાક્ષાન્મહેશ્વરાત્॥ 13-45-11 (83109) પૂર્ણં વર્ષસહસ્રં તુ તપ્તવાનેષ માધવઃ। પ્રસાદ્ય વરદં દેવં ચરાચરગુરું શિવમ્॥ 13-45-12 (83110) યુગેયુગે તુ કૃષ્ણેન તોષિતો વૈ મહેશ્વરઃ। ભક્ત્યા પરમયા ચૈવ પ્રીતશ્ચૈવ મહાત્મનઃ॥ 13-45-13 (83111) ઐશ્વર્યં યાદૃસં તસ્ય જગદ્યોનેર્મહાત્મનઃ॥ તદયં દૃષ્ટવાન્સાક્ષાત્પુત્રાર્થે હરિરચ્યુતઃ॥ 13-45-14 (83112) યસ્માત્પરતરં ચૈવ નાન્યં પશ્યામિ ભારત। વ્યાખ્યાતું દેવદેવસ્ય શક્તો નામાન્યશષતઃ॥ 13-45-15 (83113) એષ શક્તો મહાબાહુર્વક્તું ભગવતો ગુણાન્। વિભૂતિં ચૈવ કાર્ત્સ્ન્યેન સત્યાં માહેશ્વરીં નૃપ॥ 13-45-16 (83114) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-45-17x (6859) 13-45-17 (83115) એવમુક્ત્વા તદા ભીષ્મો વાસુદેવં મહાયશાઃ। ભવમાહાત્મ્યસંયુક્તમિદમાહ પિતામહઃ॥ 7-45-2 શિવાય વિષ્ણુરૂપાયેતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-45-3 તણ્ડિના બ્રહ્મયોનિનેતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-45-18 તે ત્વયા॥ 7-45-21 યજ્ઞવાહા ઇતિ છન્દસામેવ વિશેષણમ્। છન્દાંસિ વૈ દેવેભ્યો હવ્યમૂઢ્વ્રેતિ બ્રાહ્મણાત્ તેષાં યજ્ઞવાહત્વસિદ્ધિઃ। સ્તોભાઃ સામપૂરણાન્યક્ષરાણિ હુંમા ઇત્યાદીનિ॥ 7-45-25 નરેન્દ્રપુત્રીં ઋક્ષરાજસ્ય જામ્બવતો દુહિતરમ્॥ 7-45-26 અભ્યનુજ્ઞાય સ્થિતં મામિતિ શેષઃ। અથોચતુરિત્યર્ધઃ॥ 7-45-33 ભસ્મરાશિભિરિતિ ભસ્મચ્છન્નૈરગ્નિભઇઃ॥ 7-45-40 સમ્પ્રક્ષાલૈઃ મૈત્ર્યાદિભિશ્ચિત્તશોધનં કુર્વદ્ભિઃ॥ 7-45-41 ગોચારિણો ગોવન્મુખેનૈવ ચરન્તો હસ્તવ્યાપારશૂન્યા ઇત્યર્થઃ। મરીચિપાશ્ચન્દ્રરશ્મિ પાનેનૈવ જીવન્તઃ॥ 7-45-47 નિયમાઃ અમ્બુપાનાદયસ્તૈરેવામ્પુષૈઃ ક્ષીરપૈરિત્યાદિનામભિઃ ખ્યાતૈઃ। પ્રવિશન્નેવાપશ્યમુપમન્યુમિતિ શેષઃ॥ 7-45-58 સમાનાં સવત્સરણામર્બુદં સમાર્વુદમ્॥ 7-45-59 પ્રહસ્ય મન્દારનામ્નઃ॥ 7-45-60 ભગવતા મહાદેવેન॥ 7-45-61 ઉત્પાદિતં તસ્યૈવ દૈત્યસ્ય હનનાર્થમ્॥ 7-45-63 જીર્ણં જીર્ણતૃણવદ્વ્યર્થમિત્યર્થઃ॥ 7-45-64 વરદત્તસ્ય સર્વશસ્ત્રાવધ્યસ્ત્વં ભવેતિ દત્તવરસ્ય॥ 7-45-77 સપ્તકપાલેન ત્ર્યમ્બકદૈવત્યેન હેતુના। દેવૈઃ સપ્તકપાલેન રુદ્રમિષ્ટ્વા આપો નિર્મિતા ઇત્યર્થઃ॥ 7-45-78 રુદ્રપ્રસાદાજ્જનયામાસતિ શેષઃ॥ 7-45-81 મુસલેષ્વયોગ્રેષુ કાષ્ઠકીલેષુ॥ 7-45-82 ચરુદ્રઃ ચરોર્દ્રવઃ મણ્ડ ઇતિ યાવત્। ચરુશબ્દપૂર્વાદ્દ્રવતેરન્યેભ્યોપિ દૃશ્યત ઇતિ ડઃ। ભર્તારંવિનાપિ ચરુદ્રવપાનમાત્રેણ તવ પુત્રો ભવિષ્યતીત્યર્થઃ॥ 7-45-96 ધૂમ્રશ્ચાપિ મમાનુજ ઇતિ ટ.થ.પાઠઃ॥ 7-45-109 પાવનાનાં પવનાશિનામ્। વનાશાનાં અબ્ભક્ષાણામ્॥ 7-45-112 પ્રવદ્ય પ્રપન્નો ભવ॥ 7-45-118 દુરાધારઃ મનસિ ધર્તુમશક્યઃ 7-45-126 પ્રવાલાઙ્કુરભૂષણે વસન્તસ્તેન કાલોપ્યયમેવેત્યર્થઃ 7-45-139 ભૂધરઃ શેષનાગઃ॥ 7-45-146 સર્વવાસકઃ સર્વસ્યાચ્છાદકઃ 7-45-161 અભવં સન્ધિરાર્ષઃ॥ 7-45-165 ભાવા મૈવ। ભવાનિ ભૂયાસમ્॥ 7-45-168 અનાર્જવં વક્રમ્। યુગં કલિયુગમ્॥ 7-45-174 અસારં નાસ્તિ સારો યસ્માદન્યસ્તમ્॥ 7-45-177 ઈશે ઈશસ્ય। ભવને સત્તાયામ્। કો હેતુઃ કા યુક્તિઃ। ઈશસત્ત્વે પ્રમાણં નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 7-45-271 રથન્તરજ્યેષ્ઠે સામની॥ 7-45-278 શુક્લં કર્મ હિંસારહિતો ધ્યાનાદિધર્મઃ॥ 7-45-283 મિશ્રિતાય મિશ્રિતમાલાય॥ 7-45-295 મુકુટે મુકુટાય॥ 7-45-296 ત્રીણિ નેત્રાણીવ નેત્રાણિ લોકયાત્રાનિર્વાહકાણ્યગ્નિચન્દ્રસૂર્યાખ્યાનિ નેત્રાણિ યસ્ય તસ્યૈ ત્રિનેત્રનેત્રાય। લોચને લોચનાય॥ 7-45-298 સ્રષ્ટારાય ઔણાદિકઃ સૃજેત્વારન્। સ્રષ્ટ્રે ઇત્યર્થઃ॥ 7-45-304 માયાય માયાવિને॥ 7-45-325 કામેભ્યઃ કામાન્ કામ્યમાનાન્ અર્થાન્॥ 7-45-333 ષડ્વિંશકમિતિ ખ્યાતમિતિ ટ.થ.પાઠઃ॥ 7-45-336 તં ત્વાં પ્રણમ્ય શઇરસા પ્રસાદ્ય પ્રાર્થયે પ્રભો ઇતિ ટ.થ.પાઠઃ॥ 7-45-375 પરિવિષ્ટં પરિવેષવન્તમ્॥

કૃષ્ણ ઉવાચ। મૂર્ધ્ના નિપત્ય નિયતસ્તેજઃસન્નિચયે તતઃ। પરમં હર્ષમાગત્ય ભગવન્તમથાબ્રવમ્॥ 13-46-1 (83116) ધર્મે દૃઢત્વં યુધિ શત્રુઘાતં યશસ્તથાઽગ્ર્યં પરમં બલં ચ યોગપ્રિયત્વં તવ સન્નિકર્ષં વૃણે સુતાનાં ચ શતં શતાનિ॥ 13-46-2 (83117) એવમસ્ત્વિતિ તદ્વાક્યં મયોક્તઃ પ્રાહ શઙ્કરઃ॥ 13-46-3 (83118) તતો માં જગતો માતા ધારિણી સર્વપાવની। ઉવાચોમા પ્રણિહિતા શર્વાણી તપસાં નિધિઃ। દત્તો ભગવતા પુત્રઃ સામ્બો નામ તવાનઘ॥ 13-46-4 (83119) મત્તોપ્યષ્ટૌ વરાનિષ્ટાન્ગૃહણ ત્વં દદામિ તે। પ્રણમ્ય શિરસા સા ચ મયોક્તા પાણ્ડુનન્દન॥ 13-46-5 (83120) દ્વિજેષ્વકોપં પિતૃતઃ પ્રસાદં શતં સુતાનાં પરમં ચ ભોગમ્। કુલે પ્રીતિં માતૃતશ્ચ પ્રસાદં- શમપ્રાપ્તિં પ્રવૃણે ચાપિ દાક્ષ્યમ્॥ 13-46-6 (83121) ઉમોવાચ। 13-46-7x (6860) એવં ભવિષ્યત્યમરપ્રભાવ નાહં મૃષા જાતુ વદે કદાચિત્। ભાર્યાસહસ્રાણિ ચ ષોડશૈવ તાસુ પ્રિયત્વં ચ તથાઽક્ષયં 13-46-7 (83122) પ્રીતિં ચાગ્ર્યાં બાન્ધવાનાં સકાશા- દ્દદામિ તેઽહં વપુષઃ કામ્યતાં ચ। ભોક્ષ્યન્તે વૈ સપ્તતિં વૈ શતાનિ ગૃહે તુભ્યમતિથીનાં ચ નિત્યમ્॥ 13-46-8 (83123) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-46-9x (6861) એવં દત્ત્વા વરાન્દેવો મમ દેવી ચ ભારત। અન્તર્હિતઃ ક્ષણે તસ્મિન્સગણો ભીમપૂર્વજ॥ 13-46-9 (83124) એતદત્યદ્ભુતં પૂર્વં બ્રાહ્મણાયાતિતેજસે। ઉપમન્યવે મયા કૃત્સ્નં વ્યાખ્યાતં પાર્થિવોત્તમ। નમસ્કૃત્વા તુ સ પ્રાહ દેવદેવાય સુવ્રત॥ 13-46-10 (83125) નાસ્તિ શર્વસમો દેવો નાસ્તિ શર્વસમા ગતિઃ। નાસ્તિ શર્વસમો દાને નાસ્તિ શર્વસમો રણે॥ ॥ 13-46-11 (83126) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષટ્ચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 46 ॥

ઉપમન્યુરુવાચ। ઋષિરાસીત્કૃતે તાત તણ્ડિરિત્યેવ વિશ્રુતઃ। દશવર્ષસહસ્રાણિ તેન દેવઃ સમાધિના॥ 13-47-1 (83127) આરાધિતોઽભૂદ્ભક્તેન તસ્યોદર્કં નિશામય। સ દૃષ્ટવાન્મહાદેવમસ્તૌષીચ્ચ સ્તવૈર્વિભુમ્॥ 13-47-2 (83128) [ઇતિ તણ્ડિસ્તપોયોગાત્પરમાત્માનમવ્યયમ્। ચિન્તયિત્વા મહાત્માનમિદમાહ સુવિસ્મિતઃ॥ 13-47-3 (83129) યં પઠન્તિ સદા સાઙ્ખ્યાશ્ચિન્તયન્તિ ચ યોગિનઃ। પરં પ્રધાનં પુરુષમધિષ્ઠાતારમીશ્વરમ્। 13-47-4 (83130) ઉત્પત્તૌ ચ વિનાશે ચ કારણં યં વિદુર્બુધાઃ। દેવાસુરમુનીનાં ચ પરં યસ્માન્ન વિદ્યતે॥ 13-47-5 (83131) અજં તમહમીશાનમનાદિનિધનં પ્રભુમ્। અત્યન્તસુખિનં દેવમનઘં શરણં વ્રજે॥ 13-47-6 (83132) એવં બ્રુવન્નેવ તદા દદર્શ તપસાન્નિધિમ્। તમવ્યયમનૌપમ્યમચિન્ત્યં શાશ્વતં ધ્રુવમ્॥ 13-47-7 (83133) નિષ્કલં સકલં બ્રહ્મ નિર્ગુણં ગુણગોચરમ્। યોગિનાં પરમાનન્દમક્ષરં મોક્ષસંજ્ઞિતમ્॥ 13-47-8 (83134) મનોરિન્દ્રાગ્નિમરુતાં વિશ્વસ્ય બ્રહ્મણો ગતિમ્। અગ્રાહ્યમચલં શુદ્ધં બુદ્ધિગ્રાહ્યં મનોમયમ્॥ 13-47-9 (83135) દુર્વિજ્ઞેયમસઙ્ખ્યે દુષ્પ્રાપમકૃતાત્મભિઃ। યોનિ વિશ્વસ્ય જગતસ્તમસઃ પરતઃ પરમ્॥ 13-47-10 (83136) યઃ પ્રાણવન્તમાત્માનં જ્યોતિર્જીવસ્થિતં મનઃ। તં દેવં દર્શનાકાઙ્ક્ષી બહૂન્વર્ષગણાનૃષિઃ। તપસ્યુગ્રે સ્થિતો ભૂત્વા દૃષ્ટ્વા તુષ્ટાવ ચેશ્વરમ્॥] 13-47-11 (83137) તણ્ડિરુવાચ। 13-47-12x (6862) પવિત્રાણાં પવિત્રસ્ત્વં ગતિર્ગતિમતાંવર॥ 13-47-12 (83138) અત્યુગ્રં તેજસાં તેજસ્તપસાં પરમં તપઃ। વિશ્વાવસુહિરણ્યાક્ષપુરુહૂતનમસ્તૃત॥ 13-47-13 (83139) ભૂરિકલ્યાણદ વિભો પરં સત્યં નમોસ્તુ તે। જાતીમરણભીરૂણાં યતીનાં યતતાં વિભો॥ 13-47-14 (83140) નિર્વાણદ સહસ્રાંશો નમસ્તેઽસ્તુ સુખાશ્રય। બ્રહ્મા શતક્રતુર્વિષ્ણુર્વિશ્વેદેવા મહર્ષયઃ॥ 13-47-15 (83141) ન વિદુસ્ત્વાં તુ તત્ત્વેન કુતો વેત્સ્યામહે વયમ્। ત્વત્તઃ પ્રવર્તતે સર્વં ત્વયિ સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 13-47-16 (83142) કાલાખ્યઃ પુરુષાખ્યશ્ચ બ્રહ્માખ્યશ્ચ ત્વમેવ હિ। તનવસ્તે સ્મૃતાસ્તિસ્રઃ પુરાણજ્ઞૈઃ સુરર્ષિભિઃ॥ 13-47-17 (83143) અધિપૌરુષમધ્યાત્મમધિભૂતાધિદૈવતમ્। અધિલોકાધિવિજ્ઞાનમધિયજ્ઞસ્ત્વમેવ હિ॥ 13-47-18 (83144) ત્વાં વિદિત્વાઽઽત્મદેવસ્થં દુર્વિદં દૈવતૈરપિ। વિદ્વાંસો યાન્તિ નિર્મુક્તાઃ પરં ભાવમનામયમ્॥ 13-47-19 (83145) અનિચ્છતસ્તવ વિભો જન્મમૃત્યુરનેકતઃ। દ્વારં તુ સ્વર્ગમોક્ષાણામાક્ષેપ્તા ત્વં દદાસિ ચ॥ 13-47-20 (83146) ત્વં વૈ સ્વર્ગશ્ચ મોક્ષશ્ચ કામઃ ક્રોધસ્ત્વમેવ ચ। સત્વં રજસ્મમશ્ચૈવ અધશ્ચોર્ધ્વં ત્વમેવ હિ॥ 13-47-21 (83147) બ્રહ્મા ભવશ્ચ વિષ્ણુશ્ચ સ્કન્દેન્દ્રૌ સવિતા યમઃ। વરુણેન્દૂ મનુર્ધાતા વિધાતા ત્વં ધનેશ્વરઃ॥ 13-47-22 (83148) ભૂર્વાયુઃ સલિલાગ્નિશ્ચ ખં વાગ્બુદ્ધિઃ સ્થિતિર્મતિઃ। કર્મ સત્યાનૃતે ચોભે ત્વમેવાસ્તિ ચ નાસ્તિ ચ॥ 13-47-23 (83149) ઇન્દ્રિયાણીન્દ્રિયાર્થાશ્ચ પ્રકૃતિભ્યઃ પરં ધ્રુવમ્। વિશ્વાવિશ્વપરો ભાવશ્ચિન્ત્યાચિન્ત્યસ્ત્વમેવ હિ॥ 13-47-24 (83150) યચ્ચૈતત્પરમં બ્રહ્મ યચ્ચ તત્પરમં પદમ્। યા ગતિઃ સાઙ્ખ્યયોગાનાં સ ભવાન્નાત્ર સંશયઃ॥ 13-47-25 (83151) નૂનમદ્ય કૃતાર્થાઃ સ્મ નૂનં પ્રાપ્તાઃ સતાં ગતિમ્। યાં ગતિં પ્રાર્તયન્તીહ જ્ઞાનનિર્મલબુદ્ધયઃ॥ 13-47-26 (83152) અયો મૂઢાઃ સ્મ સુચિરમિમં કાલમચેતસા। યન્ન વિદ્મઃ પરં દેવં શાશ્વતં યં વિદુર્બુધાઃ॥ 13-47-27 (83153) સેયમાસાદિતા સાક્ષાત્ત્વદ્ભક્તિર્જન્મભિર્મયા। ભક્તાનુગ્રહકૃદ્દેવો યં જ્ઞાત્વાઽમૃતમશ્નુતે॥ 13-47-28 (83154) દેવાસુરમુનીનાં તુ યચ્ચ ગુહ્યં સનાતનમ્। ગુહાયાં નિહિતં બ્રહ્મિ દુર્વિજ્ઞેયં મુનેરપિ॥ 13-47-29 (83155) સ એષ ભગવાન્દેવઃ સર્વકૃત્સર્વતોમુખઃ। સર્વાત્મા સર્વદર્શી ચ સર્વગઃ સર્વવેદિતા॥ 13-47-30 (83156) દેહકૃદ્દેહભૃદ્દેહી દેહભુગ્દેહિનાં ગતિઃ। પ્રાણકૃત્પ્રાણભૃત્પ્રાણી પ્રાણદઃ પ્રાણિનાં ગતિઃ॥ 13-47-31 (83157) અધ્યાત્મગતિરિષ્ટાનાં ધ્યાયિનામાત્મવેદિનામ્। અપુનર્ભવકામાનાં યા ગતિઃ સોઽયમીશ્વરઃ॥ 13-47-32 (83158) અયં ચ સર્વભૂતાનાં શુભાશુભગતિપ્રદઃ। અયં ચ જન્મમરણે વિદધ્યાત્સર્વજન્તુષુ। અયં સંસિદ્ધિકામાનાં યા ગતિઃ સોયમીસ્વરઃ। 13-47-33 (83159) ભૂરાદ્યાન્સર્વભુવનાનુત્પાદ્ય સદિવૌકસઃ। દધાતિ દેવસ્તનુભિરષ્ટાભિર્યો બિભર્તિ ચ॥ 13-47-34 (83160) અતઃ પ્રવર્તતે સર્વમસ્મિન્સર્વં પ્રતિષ્ઠિતમ્। અસ્મિંશ્ચ પ્રલયં યાતિ અયમેકઃ સનાતનઃ॥ 13-47-35 (83161) અયં સ સત્યકામાનાં સત્યલોકઃ પરં સતામ્। અપવર્ગશ્ચ મુક્તાનાં કૈવલ્યં ચાત્મવેદિનામ્॥ 13-47-36 (83162) અયં બ્રહ્માદિભિઃ સિદ્ધૈર્ગુહાયાં ગોપિતઃ પ્રુભુઃ। દેવાસુરમનુષ્યાણામપ્રકાશો ભવેદિતિ॥ 13-47-37 (83163) તં ત્વાં દેવાસુરનરાસ્તત્ત્વેન ન વિદુર્ભવમ્। મોહિતાઃ ખલ્વનેનૈવ હૃદિસ્થેનાપ્રકાશિના 13-47-38 (83164) યે ચૈનં પ્રતિપદ્યન્તે ભક્તિયોગેન ભાવિતાઃ। તેષામેવાત્મનાત્માનં દર્શયત્યેષ હૃચ્છયઃ॥ 13-47-39 (83165) યં જ્ઞાત્વા ન પુનર્જન્મ મરણં ચાપિ વિદ્યતે। યં વિદિત્વા પરં વેદ્યં વેદિતવ્યં ન વિદ્યતે॥ 13-47-40 (83166) યં લબ્ધ્વા પરમં લાભં નાધિકં મન્યતે બુધઃ। યાં સૂક્ષ્માં પરમાં પ્રાપ્તિં ગચ્છન્નવ્યયમક્ષયમ્॥ 13-47-41 (83167) યં સાઙ્ખ્યા ગુણતત્ત્વજ્ઞાઃ સાઙ્ખ્યશાસ્ત્રવિશારદાઃ। સૂક્ષ્મજ્ઞાનતરાઃ સૂક્ષ્મં જ્ઞાત્વા મુચ્યન્તિ બન્ધનૈઃ 13-47-42 (83168) યં ચ વેદવિદો વેદ્યં વેદાન્તે ચ પ્રતિષ્ઠિતમ્। પ્રાણાયામપરા નિત્યં યં વિશન્તિ જપન્તિ ચ॥ 13-47-43 (83169) ઓંકારરથમારુહ્ય તે વિશન્તિ મહેશ્વરમ્। અયં સ દેવયાનાનામાદિત્યો દ્વારમુચ્યતે॥ 13-47-44 (83170) અયં ચ પિતૃયાનાનાં ચન્દ્રમા દ્વારમુચ્યતે। એષ કાષ્ઠા દિશશ્ચૈવ સંવત્સરયુગાદિ ચ॥ 13-47-45 (83171) દિવ્યાદિવ્યઃ પરો લાભ અયને દક્ષિણોત્તરે। એનં પ્રજાપતિઃ પૂર્વમારાધ્ય બહુભિઃ સ્તવૈઃ॥ 13-47-46 (83172) પ્રજાર્થં વરયામાસ નીલલોહિતસંજ્ઞિતમ્। ક્રગ્ભિર્યમનુશાસન્તિ તત્ત્વે કર્મણિ બહ્વૃચાઃ॥ 13-47-47 (83173) યજુર્ભિર્યત્ત્રિધા વેદ્યં જુહ્વત્યધ્વર્યવોઽધ્વરે। સામભિર્યં ચ ગાયન્તિ સામગાઃ શુદ્ધબુદ્ધયઃ॥ 13-47-48 (83174) ઋતં સત્યં પરં બ્રહ્મ સ્તુવન્ત્યાથર્વણા દ્વિજાઃ। યજ્ઞસ્ય પરમા યોનિઃ પરિશ્ચાયં પરઃ સ્મૃતઃ॥ 13-47-49 (83175) રાત્ર્યહઃ શ્રોત્રનયનઃ પક્ષમાસશિરોભુજઃ। ઋતુવીર્યસ્તપોધૈર્યો હ્યબ્દગુહ્યોરુપાદવાન્॥ 13-47-50 (83176) મૃત્યુર્યમો હુતાશશ્ચ કાલઃ સંહારવેગવાન્। કાલસ્ય પરમા યોનિઃ કાલશ્ચાયં સનાતનઃ॥ 13-47-51 (83177) ચન્દ્રાદિત્યૌ સનક્ષત્રૌ ગ્રહાશ્ચ સહ વાયુના। ધ્રુવઃ સપ્તર્ષયશ્ચૈવ ભુવનાઃ સપ્ત એવ ચ॥ 13-47-52 (83178) પ્રધાનં મહદવ્યક્તં વિશેષાન્તં સવૈકૃતમ્। બ્રહ્માદિસ્તમ્બપર્યન્તં ભૂતાદિ સદસચ્ચ યત્॥ 13-47-53 (83179) અષ્ટૌ પ્રકૃતયશ્ચૈવ પ્રકૃતિભ્યશ્ચ યઃ પરઃ। અસ્ય દેવસ્ય યદ્ભાગં કૃત્સ્નં સમ્પરિવર્તતે॥ 13-47-54 (83180) એતત્પરમમાનન્દં યત્તચ્છાશ્વતમેવ ચ। એષા ગતિર્વિરક્તાનામેષ ભાવઃ પરઃ સતામ્॥ 13-47-55 (83181) એતત્પદમનુદ્વિગ્નમેતદ્બ્રહ્મ સનાતનમ્। શાસ્ત્રવેદાઙ્ગવિદુષામેતદ્ધ્યાનં પરં પદમ્॥ 13-47-56 (83182) ઇયં સા પરમા કાષ્ઠા ઇયં સા પરમા કલા। ઇયં સા પરમા સિદ્ધિરિયં સા પરમા ગતિઃ॥ 13-47-57 (83183) ઇયં સા પરમા શાન્તિરિયં સા નિર્વૃતિઃ પરા। યં પ્રાપ્ય કૃતકૃત્યાઃ સ્મ ઇત્યમન્યન્ત યોગિનઃ॥ 13-47-58 (83184) ઇયં તુષ્ટિરિયં સિદ્ધિરિયં શ્રુતિરિયં સ્મૃતિઃ। અધ્યાત્મગતિરિષ્ટાનાં વિદુષાં પ્રાપ્તિરવ્યયા॥ 13-47-59 (83185) યજતાં કામયાનાનાં મખૈર્વિપુલદક્ષિણૈઃ। યા ગતિર્યજ્ઞશીલાનાં સા ગતિસ્ત્વં ન સંશયઃ॥ 13-47-60 (83186) સમ્યગ્યોગજપૈઃ શાન્તિર્નિયમૈર્દેહતાપનૈઃ। તપ્યતાં યા ગતિર્દેવ પરમા સા ગતિર્ભવાન્॥ 13-47-61 (83187) કર્મન્યાસકૃતાનાં ચ વિરક્તાનાં તતસ્તતઃ। યા ગતિર્બ્રહ્મિસદને સા ગતિસ્ત્વં સનાતન॥ 13-47-62 (83188) અપુનર્ભવકામાનાં વૈરાગ્યે વર્તતાં ચ યા। પ્રકૃતીનાં લયાનાં ચ સા ગતિસ્ત્વં સનાતન॥ 13-47-63 (83189) જ્ઞાનવિજ્ઞાનયુક્તાનાં નિરુપાખ્યા નિરઞ્જના। કૈવલ્યા યા ગતિર્દેવ પરમા સા ગતિર્ભવાન્॥ 13-47-64 (83190) વેદશાસ્ત્રપુરાણોક્તાઃ પઞ્ચ તા ગતયઃ સ્મૃતાઃ। ત્વત્પ્રસાદાદ્ધિ લભ્યન્તે ન લભ્યન્તેઽન્યથા વિભો॥ 13-47-65 (83191) ઇતિ તણ્ડિસ્તપોરાશિસ્તુષ્ટાવેસાનમાત્મના। જગૌ ચ પરમં બ્રહ્મ યત્પુરા લોકકૃજ્જગૌ॥ 13-47-66 (83192) ઉપમન્યુરુવાચ। 13-47-67x (6863) એવં સ્તુતો મહાદેવસ્તણ્ડિના બ્રહ્મવાદિના। ઉવાચ ભગવાન્દેવ ઉમયા સહિતઃ પ્રભુઃ॥ 13-47-67 (83193) બ્રહ્મા શતક્રતુર્વિષ્ણુર્વિશ્વેદેવા મહર્ષયઃ। ન વિદુસ્ત્વામિતિ તતસ્તુષ્ટઃ પ્રોવાચ તં શિવઃ॥ 13-47-68 (83194) અક્ષયશ્ચાવ્યયશ્ચૈવ ભવિતા દુઃખવર્જિતઃ। યશસ્વી તેજસા યુક્તો દિવ્યજ્ઞાનસમન્વિતઃ॥ 13-47-69 (83195) ઋષીણામભિગમ્યશ્ચ સૂત્રકર્તા સુતસ્તવ। મત્પ્રસાદાદ્દ્વિજશ્રેષ્ઠ ભવિષ્યતિ ન સંશયઃ॥ 13-47-70 (83196) કં વા કામં દદામ્યદ્ય બ્રૂહિ યદ્વત્સ કાઙ્ક્ષસે। પ્રાઞ્જલિઃ સ ઉવાચેદં ત્વયિ ભક્તિર્દૃઢાઽસ્તુ મે॥ 13-47-71 (83197) ઉપમન્યુરુવાચ। 13-47-72x (6864) એતાન્દત્ત્વા વરાન્દેવો વન્દ્યમાનઃ સુરર્ષિભિઃ। સ્તૂયમાનશ્ચ વિબુધૈસ્તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 13-47-72 (83198) અન્તર્હિતે ભગવતિ સાનુગે યાદવેશ્વર। ઋષિરાશ્રમમાગમ્ય મમૈતત્પ્રોક્તવાનિહ॥ 13-47-73 (83199) યાનિ ચ પ્રથિતાન્યાદૌ તણ્ડિરાખ્યાતવાન્મમ માનાનિ માનવશ્રેષ્ઠ તાનિ ત્વં શૃણુ સિદ્ધયે॥ 13-47-74 (83200) દશ નામસહસ્રાણિ દેવેષ્વાહ પિતામહઃ। સર્વસ્ય શાસ્ત્રેષુ તથા દશ નામશતાનિ ચ॥ 13-47-75 (83201) ગુહ્યાનીમાનિ નામાનિ તણ્ડિર્ભગવતોઽચ્યુત। દેવપ્રસાદાદ્દેવેશઃ પુરા પ્રાહ મહાત્મને॥ ॥ 13-47-76 (83202) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 47 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-47-2 ઉદર્કં ફલોદયમ્॥ 7-47-27 અચેતસા અજ્ઞાનેન ॥ 7-47-42 સૂક્ષ્મં લિઙ્ગં જ્ઞાનેન તરન્ત્યતિકમ્ય ગચ્છન્તિ તે સૂક્ષ્મજ્ઞાનતરાઃ॥

વાસુદેવ ઉવાચ। તતઃ સ પ્રયતો ભૂત્વા મમ તાત યુધિષ્ઠિર। પ્રાઞ્જલિઃ પ્રાહ વિપ્રર્ષિર્નામસઙ્ગ્રહમાદિતઃ॥ 13-48-1 (83203) ઉપમન્યુરુવાચ। 13-48-2x (6865) બ્રહ્મપ્રોક્તૈર્ઋષિપ્રોક્તૈર્વેદવેદાઙ્ગસમ્ભવૈ। સર્વલોકેષુ વિખ્યાતં સ્તુત્યં સ્તોષ્યામિ નામભિઃ॥ 13-48-2 (83204) મહદ્ભિર્વિહિતૈઃ સત્યૈઃ સિદ્ધૈઃ સર્વાર્થસાધકૈઃ। ઋષિણા તણ્ડિના ભક્ત્યા કૃતૈર્વેદકૃતાત્મના॥ 13-48-3 (83205) યથોક્તૈઃ સાધુભિઃ ખ્યાતૈર્મુનિભિસ્તત્ત્વદર્શિભિઃ। પ્રવરં પ્રથમં સ્વર્ગ્યં સર્વભૂતહિતં શુભમ્॥ 13-48-4 (83206) શ્રુતેઃ સર્વત્ર જગતિ બ્રહ્મલોકાવતારિતૈઃ। સત્યૈસ્તત્પરમં બ્રહ્મિ બ્રહ્મપ્રોક્તં સનાતનમ્। વક્ષ્યે યદુકુલશ્રેષ્ઠ શૃણુષ્વાવહિતો મમ॥ 13-48-5 (83207) વરયૈનં ભવં દેવં ભક્તસ્ત્વં પરમેશ્વરમ્। તેન તે શ્રાવયિષ્યામિ યત્તદ્બ્રહ્મ સનાતનમ્॥ 13-48-6 (83208) ન શક્યં વિસ્તરાત્કૃત્સ્નં વક્તું સર્વસ્ય કેનચિત્। યુક્તેનાપિ વિભૂતીનામપિ વર્ષશતૈરપિ॥ 13-48-7 (83209) યસ્યાદિર્મધ્યમન્તં ચ સુરૈરપિ ન ગમ્યતે। કસ્તસ્ય શક્નુયાદ્વક્તં ગુણાન્કાર્ત્સ્ન્યેન માધવ॥ 13-48-8 (83210) કિન્તુ દેવસ્ય મહતઃ સંક્ષિપ્તાર્થપદાક્ષરમ્। શક્તિતશ્ચરિતં વક્ષ્યે પ્રસાદાત્તસ્ય ધીમતઃ॥ 13-48-9 (83211) અપ્રાપ્ય તુ તતોઽનુજ્ઞાં ન શક્યઃ સ્તોતુમીશ્વરઃ। યદા તેનાભ્યનુજ્ઞાતઃ સ્તુતો વૈ સ તદા મયા॥ 13-48-10 (83212) અનાદિનિધનસ્યાહં જગદ્યોનેર્મહાત્મનઃ। નામ્નાં કઞ્ચિત્સમુદ્દેશં વક્ષ્યામ્યવ્યક્તયોનિનઃ॥ 13-48-11 (83213) વરદસ્ય વરેણ્યસ્ય વિશ્વરૂપસ્ય ધીમતઃ। શૃણુ નામ્નાં ચયં કૃષ્ણ યદુક્તં પદ્મયોનિના॥ 13-48-12 (83214) દશ નામસહસ્રાણિ યાન્યાહ પ્રપિતામહઃ। તાનિ નિર્મથ્ય મનસા દધ્નો ઘૃતમિવોદ્ધૃતમ્॥ 13-48-13 (83215) ગિરેઃ સારં યથા હેમ પુષ્પસારં યથા મધુ। ઘૃતાત્સારં યથા મણ્ડસ્તથૈતત્સારમુદ્ધૃતમ્। 13-48-14 (83216) સર્વપાપાપહમિદં ચતુર્વેદસમન્વિતમ્। પ્રયત્નેનાધિગન્તવ્યં ધાર્યં ચ પ્રયતાત્મના॥ 13-48-15 (83217) માઙ્ગલ્યં પૌષ્ટિકં ચૈવ રક્ષોઘ્નં પાવનં મહત્॥ 13-48-16 (83218) ઇદં ભક્તાય દાતવ્યં શ્રદ્દઘાનાસ્તિકાય ચ। નાશ્રદ્દધાનરૂપાય નાસ્તિકાયાજિતાત્મને॥ 13-48-17 (83219) યશ્ચાભ્યસૂયતે દેવં કારણાત્માનમીશ્વરમ્। સ કૃષ્ણ નરકં યાતિ સહપૂર્વૈઃ સહાત્મજૈઃ॥ 13-48-18 (83220) ઇદં ધ્યાનમિદં યોગમિદં ધ્યેયમનુત્તમમમ્। ઇદં જપ્યમિદં જ્ઞાનં રહસ્યમિદમુત્તમ્॥ 13-48-19 (83221) યં જ્ઞાત્વા અન્તકાલેઽપિ ગચ્છેત પરમાં ગતિમ્। પવિત્રં મઙ્ગલં મેધ્યં કલ્યાણમિદમુત્તમમ્॥ 13-48-20 (83222) ઇદં બ્રહ્મા પુરા કૃત્વા સર્વલોકપિતામહઃ। સર્વસ્તવાનાં રાજત્વે દિવ્યાનાં સમકલ્પયત્॥ 13-48-21 (83223) તદાપ્રભૃતિ ચૈવાયમીશ્વરસ્ય મહાત્મનઃ। સ્તવરાજ ઇતિ ખ્યાતો જગત્યમરપૂજિતઃ॥ 13-48-22 (83224) બ્રહ્મલોકાદયં સ્વર્ગે સ્તવરાજોઽવતારિતઃ। યતસ્તણ્ડિઃ પુરા પ્રાપ તેન તણ્ડિકૃતોઽભવત્॥ 13-48-23 (83225) સ્વર્ગાચ્ચૈવાત્ર ભૂર્લોકં તણ્ડિના હ્યવતારિતઃ। સર્વમઙ્ગલમાઙ્ગલ્યં સર્વપાપપ્રણાશનમ્॥ 13-48-24 (83226) નિગદિષ્યે મહાબાહો સ્તવાનામુત્તમં સ્તવમ્। બ્રહ્મણામપિ યદ્બ્રહ્મ પરાણામપિ યત્પરમ્॥ 13-48-25 (83227) તેજસામપિ યત્તેજસ્તપસામપિ યત્તપઃ। શાન્તીનામપિ યા શાન્તિર્દ્યુતીનામપિ યા દ્યુતિઃ॥ 13-48-26 (83228) દાન્તાનામપિ યો દાન્તો ધીમતામપિ યા ચ ધીઃ। દેવાનામપિ યો દેવ ઋષીણામપિ યસ્ત્વૃષિઃ॥ 13-48-27 (83229) યજ્ઞાનામપિ યો યજ્ઞઃ શિવાનામપિ યઃ શિવઃ। રુદ્રાણામપિ યો રુદ્રઃ પ્રભા પ્રભવતામપિ॥ 13-48-28 (83230) યોગિનામપિ યો યોગી કારણાનાં ચ કારણમ્। યતો લોકાઃ સમ્ભવન્તિ નભવન્તિ યતઃ પુનઃ॥ 13-48-29 (83231) સર્વભૂતાત્મભૂતસ્ય હરસ્યામિતતેજસઃ। અષ્ટોત્તરસહસ્રં તુ નામ્નાં શર્વસ્ય મે શૃણુ। યચ્છ્રુત્વા મનુજવ્યાઘ્ર સર્વાન્કામાનવાપ્સ્યસિ॥ 13-48-30 (83232) સ્થિરઃ સ્થાણુઃ પ્રભુર્ભાનુઃ, પ્રવરો વરદો વરઃ। સર્વાત્મા સર્વવિખ્યાતઃ સર્વઃ સર્વકરો ભવઃ॥ 13-48-31 (83233) જટી ચર્મીં શિખી ખઙ્ગી સર્વાઙ્ગઃ સર્વભાવનઃ। હરશ્ચ હરિણાક્ષશ્ચ સર્વભૂતહરઃ પ્રભુઃ॥ 13-48-32 (83234) પ્રવૃત્તિશ્ચ નિવૃત્તિશ્ચ નિયતઃ શાશ્વતો ધ્રુવઃ। શ્મશાનવાસી ભગવાન્ખચરો ગોચરોઽર્દનઃ॥ 13-48-33 (83235) અભિવાદ્યો મહાકર્મા તપસ્વી ભૂતભાવનઃ। ઉન્મત્તવેષપ્રચ્છન્નઃ સર્વલોકપ્રજાપતિઃ॥ 13-48-34 (83236) મહારૂપો મહાકાયો વૃષરૂપો મહાયશાઃ। મહાત્મા સર્વભૂતાત્મા વિશ્વરૂપો મહાહનુઃ॥ 13-48-35 (83237) લોકપાલોઽન્તર્હિતાત્મા પ્રસાદો હયગર્દભિઃ। પવિત્રં ચ મહાંશ્ચૈવ નિયમો નિયમાશ્રિતઃ॥ 13-48-36 (83238) સર્વકર્મા સ્વયંભૂત આદિરાદિકરો નિધિઃ। સહસ્રાક્ષો વિશાલાક્ષઃ સોમો નક્ષત્રસાધકઃ॥ 13-48-37 (83239) ચન્દ્રઃ સૂર્યઃ શનિઃ કેતુર્ગ્રહો ગ્રહપતિર્વરઃ। અત્રિરત્ર્યા નમસ્કર્તા મૃગબાણાર્પણોઽનઘઃ॥ 13-48-38 (83240) મહાતપા ઘોરતપા અદીનો દીનસાધકઃ। સંવત્સરકરો મન્ત્રઃ પ્રમાણં પરમં તપઃ॥ 13-48-39 (83241) યોગી યોજ્યો મહાબીજો મહારેતા મહાબલઃ। સુવર્ણરેતાઃ સર્વજ્ઞઃ સુબીજો બીજવાહનઃ॥ 13-48-40 (83242) દશબાહુસ્ત્વનિમિષો નીલકણ્ઠ ઉમાપતિઃ। વિશ્વરૂપઃ સ્વયં શ્રેષ્ઠો બલવીરો બલો ગણઃ॥ 13-48-41 (83243) ગણકર્તા ગણપતિર્દિગ્વાસાઃ કામ એવ ચ। મન્ત્રવિત્પરમો મન્ત્રઃ સર્વભાવકરો હરઃ॥ 13-48-42 (83244) કમણ્ડલુધરો ધન્વી બાણહસ્તઃ કપાલવાન્। અશની શતઘ્ની ખઙ્ગી પટ્ટિશી ચાયુધી મહાન્॥ 13-48-43 (83245) સ્રુવહસ્તઃ સુરૂપશ્ચ તેજસ્તેજસ્કરો નિધિઃ। ઉષ્ણીષી ચ સુવક્ત્રશ્ચ ઉદગ્રો વિનતસ્તથા॥ 13-48-44 (83246) દીર્ઘશ્ચ હરિકેશશ્ચ સુતીર્થઃ કુષ્ણ એવ ચ। શૃગાલરૂપઃ સિદ્ધાર્થો મુણ્ડઃ સર્વશુભંકરઃ॥ 13-48-45 (83247) અજશ્ચ બહુરૂપશ્ચ ગન્ધધારી કપર્દ્યપિ। ઊર્ધ્વરેતા ઊર્ધ્વલિઙ્ગ ઊર્ધ્વશાયી નભઃસ્થલઃ॥ 13-48-46 (83248) ત્રિજટી ચીરવાસાશ્ચ રુદ્રઃ સેનાપતિર્વિભુઃ। અહશ્ચરો નક્તંચરસ્તિગ્મમન્યુઃ સુવર્ચસઃ॥ 13-48-47 (83249) ગજહા દૈત્યહા કાલો લોકધાતા ગુણાકરઃ। સિંહશાર્દૂલરૂપશ્ચિ આર્દ્રચર્મામ્બરાવૃતઃ॥ 13-48-48 (83250) કાલયોગી મહાનાદઃ સર્વકામશ્ચતુષ્પથઃ। નિશાચરઃ પ્રેતચારી ભૂતચારી મહેશ્વરઃ॥ 13-48-49 (83251) બહુભૂતો બહુધરઃ સ્વર્ભિનુરમિતો ગતિઃ। નૃત્યપ્રિયો નિત્યનર્તો નર્તકઃ સર્વલાલસઃ॥ 13-48-50 (83252) ઘોરો મહાતપાઃ પાશો નિત્યો ગિરિરુહો નભઃ। સહસ્રહસ્તો વિજયો વ્યવસાયો હ્યતન્દ્રિતઃ॥ 13-48-51 (83253) અધર્ષણો ધર્ષણાત્મા યજ્ઞહા કામનાશકઃ। દક્ષયાગાપહારી ચ સુસહો મધ્યમસ્તથા॥ 13-48-52 (83254) તેજોપહારી બલહા મુદિતોઽર્થોઽજિતો વરઃ। ગમ્ભીરઘોષો ગમ્ભીરો ગમ્ભીરબલવાહનઃ॥ 13-48-53 (83255) ન્યગ્રોધરૂપો ન્યગ્રોધો વૃક્ષકર્ણસ્થિતિર્વિભુઃ। સુતીક્ષ્ણદશનશ્ચૈવ મહાકાયો મહાનનઃ॥ 13-48-54 (83256) વિષ્વક્સેનો હરિર્યજ્ઞઃ સંયુગાપીડવાહનઃ। તીક્ષ્ણતાપશ્ચ હર્યશ્વઃ સહાયઃ કર્મકાલવિત્॥ 13-48-55 (83257) વિષ્ણુપ્રસાદિતો યજ્ઞઃ સમુદ્રો વડવામુખઃ। હુતાશનસહાયશ્ચ પ્રશાન્તાત્મા હુતાશનઃ॥ 13-48-56 (83258) ઉગ્રતેજા મહાતેજા જન્યો વિજયકાલવિત્। જ્યોતિષામયનં સિદ્ધિઃ સર્વવિગ્રહ એવ ચ॥ 13-48-57 (83259) શિંખી મુણ્ડી જટી જ્વાલી મૂર્તિજો મૂર્ધગો બલી। વેણવી પણવી તાલી ખલી કાલકટંકટઃ॥ 13-48-58 (83260) નક્ષત્રવિગ્રહમતિર્ગુણબુદ્ધિર્લયો ગમઃ। પ્રજાપતિર્વિશ્વબાહુર્વિભાગઃ સર્વગોમુખઃ॥ 13-48-59 (83261) વિમોચનઃ સુસરણો હિરણ્યકવચોદ્ભવઃ॥ મેઢ્રજો બલચારી ચ મહીચારી સ્રુતસ્તથા॥ 13-48-60 (83262) સર્વતૂર્યનિનાદી ચ સર્વાતોદ્યપરિગ્રહઃ। વ્યાલરૂપો ગુહાવાસી ગુહો માલી તરઙ્ગવિત્॥ 13-48-61 (83263) ત્રિદશસ્ત્રિકાલધૃક્કર્મસર્વબન્ધવિમોચનઃ। બન્ધનસ્ત્વસુરેન્દ્રાણાં યુધિ શત્રુવિનાશનઃ॥ 13-48-62 (83264) સાઙ્ખ્યપ્રસાદો દુર્વાસાઃ સર્વસાધુનિષેવિતઃ। પ્રસ્કન્દનો વિભાગજ્ઞો અતુલ્યો યજ્ઞભાગવિત્॥ 13-48-63 (83265) સર્વવાસઃ સર્વચારી દુર્વાસા વાસવોઽમરઃ। હૈમો હેમકરો યજ્ઞઃ સર્વંધારી ધરોત્તમઃ॥ 13-48-64 (83266) લોહિતાક્ષો મહાક્ષશ્ચ વિજયાક્ષો વિશારદઃ। સઙ્ગ્રહો નિગ્રહઃ કર્તા સર્પચીરનિવાસનઃ॥ 13-48-65 (83267) મુખ્યોઽમુખ્યશ્ચ દેહશ્ચ કાહલિઃ સર્વકામદઃ। સર્વકાસપ્રસાદશ્ચ સુબલો બલરૂપધૃત્॥ 13-48-66 (83268) સર્વકામવરશ્ચૈવ સર્વદઃ સર્વતોમુખઃ। આકાશનિર્વિરૂપશ્ચ નિપાતી હ્યવશઃ ખગઃ॥ 13-48-67 (83269) રૌદ્રરૂપોંઽશુરાદિત્યો બહુરશ્મિઃ સુવર્ચસી। વસુવેગો મહાવેગો મનોવેગો નિશાચરઃ॥ 13-48-68 (83270) સર્વવાસી શ્રિયાવાસી ઉપદેશકરોઽકરઃ। મુનિરાત્મનિરાલોકઃ સમ્ભગ્નશ્ચ સહસ્રદઃ॥ 13-48-69 (83271) પક્ષી ચ પક્ષરૂપશ્ચ અતિદીપ્તો વિશામ્પતિઃ। ઉન્માદો મદનઃ કામો હ્યશ્વત્થોઽર્થકરો યશઃ॥ 13-48-70 (83272) વામદેવશ્ચ વામશ્ચ પ્રાગ્દક્ષિણશ્ચ વામનઃ। સિદ્ધયોગી મહર્ષિશ્ચ સિદ્ધાર્થઃ સિદ્ધસાધકઃ॥ 13-48-71 (83273) ભિક્ષુશ્ચ ભિક્ષુરૂપશ્ચ વિપણો મૃદુરવ્યયઃ। મહાસેનો વિશાખશ્ચ ષષ્ટિભાગો ગવાંપતિઃ॥ 13-48-72 (83274) વજ્રહસ્તશ્ચ વિષ્કમ્ભી ચમૂસ્તમ્ભન એવ ચ। વૃત્તાવૃત્તકરસ્તાલો મધુર્મધુકલોચનઃ॥ 13-48-73 (83275) વાચસ્પત્યો વાજસનો નિત્યમાશ્રમપૂજિતઃ। બ્રહ્મચારી લોકચારી સર્વચારી વિચારવિત્॥ 13-48-74 (83276) ઈશાન ઈશ્વરઃ કાલો નિશાચારી પિનાકવાન્। નિમિત્તસ્થો નિમિત્તં ચ નન્દિર્નન્દિકરો હરિઃ॥ 13-48-75 (83277) નન્દીશ્વરશ્ચ નન્દી ચ નન્દનો નન્દિવર્ધનઃ। ભગહારી નિહન્તા ચ કાલો બ્રહ્મા પિતામહઃ॥ 13-48-76 (83278) ચતુર્મુખો મહાલિઙ્ગશ્ચારુલિઙ્ગસ્તથૈવ ચ। લિઙ્ગાધ્યક્ષઃ સુરાધ્યક્ષો યોગાધ્યક્ષો યુગાવહઃ॥ 13-48-77 (83279) બીજાધ્યક્ષો બીજકર્તા અવ્યાત્માઽનુગતો બલઃ। ઇતિહાસઃ સકલ્પશ્ચ ગૌતમોઽથ નિશાકરઃ॥ 13-48-78 (83280) દમ્ભો હ્યદમ્ભો વૈદમ્ભો વશ્યો વશકરઃ કલિઃ। લોકકર્તા પશુપતિર્મહાકર્તા હ્યનૌષધઃ॥ 13-48-79 (83281) અક્ષરં પરમં બ્રહ્મિ બલવચ્છક્ર એવ ચ। નીતિર્હ્યનીતિઃ શુદ્ધાત્મા શુદ્ધો માન્યો ગતાગતઃ॥ 13-48-80 (83282) બહુપ્રસાદઃ સુસ્વપ્નો દર્પણોઽથ ત્વભિત્રજિત્। વેદકારો મન્ત્રકારો વિદ્વાન્સમરમર્દનઃ॥ 13-48-81 (83283) મહામેઘનિવાસી ચ મહાઘોરો વશીકરઃ। અગ્નિજ્વાલો મહાજ્વાલો અતિધૂમ્રો હુતો હિવઃ॥ 13-48-82 (83284) વૃષણઃ શંકરો નિત્યં વર્ચસ્વી ધૂમકેતનઃ। નીલસ્તથાઙ્ગલુબ્ધશ્ચ શોભનો નિરવગ્રહઃ॥ 13-48-83 (83285) સ્વસ્તિદઃ સ્વસ્તિભાવશ્ચ ભાગી ભાગકરો લઘુઃ। ઉત્સઙ્ગશ્ચ મહાઙ્ગશ્ચિ મહાગર્ભપરાયણઃ॥ 13-48-84 (83286) કૃષ્ણવર્ણઃ સુવર્ણશ્ચ ઇન્દ્રિયં સર્વદેહિનામ્। મહાપાદો મહાહસ્તો મહાકાયો મહાયશાઃ॥ 13-48-85 (83287) મહામૂર્ધા મહાભાત્રો મહાનેત્રો નિશાલયઃ। મહાન્તકો મહાકર્ણો મહોષ્ઠશ્ચિ મહાહનુઃ॥ 13-48-86 (83288) મહાનાસો મહાકમ્બુર્મહાગ્રીવઃ શ્મશાનભાક્। મહાવક્ષા મહોરસ્કો હ્યન્તરાત્મા મૃગાલયઃ॥ 13-48-87 (83289) લમ્બનો લમ્બિતોષ્ઠશ્ચ મહામાયઃ પયોનિધિઃ। મહાદન્તો મહાદંષ્ટ્રો મહાજિહ્વો મહામુખઃ॥ 13-48-88 (83290) મહાનખો મહારોમા મહાકેશો મહાજટઃ। પ્રસન્નશ્ચ પ્રસાદશ્ચ પ્રત્યયો ગિરિસાધનઃ॥ 13-48-89 (83291) સ્નેહનોઽસ્નેહનશ્ચૈવ અજિતશ્ચ મહામુનિઃ। વૃક્ષાકારો વૃક્ષકેતુરનલો વાયુવાહનઃ॥ 13-48-90 (83292) ગણ્ડલી મેરુધામા ચ દેવાધિપતિરેવ ચ। અથર્વશીર્ષઃ સામાસ્ય ઋક્સહસ્રામિતેક્ષણઃ॥ 13-48-91 (83293) યજુઃપાદભુજો ગુહ્યઃ પ્રકાશો જઙ્ગમસ્તથા। અમોઘાર્થઃ પ્રસાદશ્ચ અભિગમ્યઃ સુદર્શનઃ॥ 13-48-92 (83294) ઉપકારઃ પ્રિયઃ સર્વઃ કનકઃ કાઞ્ચનચ્છવિઃ। નાભિર્નન્દિકરો ભાવઃ પુષ્કરસ્થપતિઃ સ્થિરઃ॥ 13-48-93 (83295) દ્વાદશસ્ત્રાસનશ્ચાદ્યો યજ્ઞો યજ્ઞસમાહિતઃ। નક્તં કલિશ્ચ કાલશ્ચ મકરઃ કાલપૂજિતઃ॥ 13-48-94 (83296) સગણો ગણકારશ્ચ ભૂતવાહનસારથિઃ। ભસ્મશયો ભસ્મગોપ્તા ભસ્મભૂતસ્તરુર્ગણઃ॥ 13-48-95 (83297) લોકપાલસ્તથા લોકો મહાત્મા સર્વપૂજિતઃ। શુક્લસ્ત્રિશુક્લઃ સમ્પન્નઃ શુચિર્ભૂતનિષેવિતઃ॥ 13-48-96 (83298) આશ્રમસ્થઃ ક્રિયાદસ્થો વિશ્વકર્મમતિર્વરઃ। વિશાલશાખસ્તામ્રોષ્ઠો હ્યમ્બુજાલઃ સુનિશ્ચલઃ॥ 13-48-97 (83299) કપિલઃ કપિશઃ શુક્લ આયુશ્ચૈવિ પરોઽપરઃ। ગન્ધર્વો હ્યદિતિસ્તાર્ક્ષ્યઃ સુવિજ્ઞેયઃ સુશારદઃ॥ 13-48-98 (83300) પરશ્વધાયુધો દેવ અનુકારી સુબાન્ધવઃ। તુમ્બવીણો મહાક્રોધ ઊર્ધ્વરેતા જલેશયઃ॥ 13-48-99 (83301) ઉગ્રો વંશકરો વંશો વંશનાદો હ્યનિન્દિતઃ। સર્વાઙ્ગરૂપો માયાવી સુહૃદો હ્યનિલોઽનલઃ॥ 13-48-100 (83302) બન્ધનો બન્ધકર્તા ચ સુબન્ધનવિમોચનઃ। સ યજ્ઞારિઃ સ કામારિર્મહાદંષ્ટ્રો મહાયુધઃ॥ 13-48-101 (83303) બહુધા નિન્દિતઃ શર્વઃ શઙ્કરઃ શઙ્કરોઽધનઃ। અમરેશો મહાદેવી વિશ્વદેવઃ સુરારિહા॥ 13-48-102 (83304) અહિર્બુધ્ન્યોઽનિલાભશ્ચ ચેકિતાનો હવિસ્તથા। અજૈકપાચ્ચ કાપાલી ત્રિશઙ્કુરજિતઃ શિવઃ॥ 13-48-103 (83305) ધન્વન્તરિર્ધૂમકેતુઃ સ્કન્દો વૈશ્રવણસ્તથા। ધાતા શક્રશ્ચ વિષ્ણુશ્ચ મિત્રસ્ત્વષ્ટા ધ્રુવો ધરઃ॥ 13-48-104 (83306) પ્રભાવઃ સર્વગો વાયુરર્યમા સવિતા રવિઃ। ઉષઙ્ગુશ્ચ વિધાતા ચ માંધાતા ભૂતભાવનઃ॥ 13-48-105 (83307) વિભુર્વર્ણવિભાવી ચ સર્વકામગુણાવહઃ। પદ્મનાભો મહાગર્ભશ્ચન્દ્રવક્ત્રોઽનિલોઽનલઃ॥ 13-48-106 (83308) બલવાંશ્ચોપશાન્તશ્ચ પુરાણઃ પુણ્યચઞ્ચુરી। કુરુકર્તા કુરુવાસી કુરુભૂતો ગુણૌષધઃ॥ 13-48-107 (83309) સર્વાશયો દર્ભચારી સર્વેષાં પ્રાણિનાં પતિઃ। દેવદેવઃ સુખાસક્તઃ સદસત્સર્વરત્નવિત્॥ 13-48-108 (83310) કૈલાસગિરિવાસી ચ હિમવદ્ભિરિસંશ્રયઃ। કૂલહારી કૂલકર્તા બહુવિદ્યો બહુપ્રદઃ॥ 13-48-109 (83311) વણિજો વર્ધકી વૃક્ષો બકુલશ્ચન્દનશ્છદઃ। સારગ્રીવો મહાજત્રુરલોલશ્ચ મહૌષધઃ॥ 13-48-110 (83312) સિદ્ધાર્થકારી સિદ્ધાર્થશ્છદો વ્યાકરણોત્તરઃ। સિંહનાદઃ સિંહદંષ્ટ્રઃ સિંહગઃ સિંહવાહનઃ॥ 13-48-111 (83313) પ્રભાવાત્મા જગત્કાલસ્થાલો લોકહિતસ્તરુઃ। સારઙ્ગો નવચક્રાઙ્ગઃ કેતુમાલી સભાવનઃ॥ 13-48-112 (83314) ભૂતાલયો ભૂતપતિરહોરાત્રમનિન્દિતઃ॥ 13-48-113 (83315) વાહિતા સર્વભૂતાનાં નિલયશ્ચ વિભુર્ભવઃ। અમોઘઃ સંયતો હ્યશ્વો ભોજનઃ પ્રાણધારણઃ॥ 13-48-114 (83316) ધૃતિમાન્મતિમાન્દક્ષઃ સત્કૃતશ્ચ યુગાધિપઃ। ગોપાલિર્ગોપતિર્ગ્રામો ગોચર્મવસનો હરિઃ। 13-48-115 (83317) હિરણ્યબાહુશ્ચ તતા ગુહાપાલઃ પ્રવેશિનામ્। પ્રકૃષ્ટારિર્મહાહર્ષો જિતકામો જિતેન્દ્રિયઃ॥ 13-48-116 (83318) ગાન્ધારશ્ચ સુવાસસ્ચ તપઃસક્તો રતિર્નરઃ। મહાગીતો મહાનૃત્યો હ્યપ્સરોગણસેવિતઃ॥ 13-48-117 (83319) મહાકેતુર્મહાધાતુર્નૈકસાનુચરશ્ચલઃ। આવેદનીય આદેશઃ સર્વગન્ધસુખાવહઃ॥ 13-48-118 (83320) તોરણસ્તારણો વાતઃ વરિધી પતિખેચરઃ। સંયોગો વર્ધનો વૃદ્ધો અતિવૃદ્ધો ગુણાધિકઃ॥ 13-48-119 (83321) નિત્ય આત્મસહાયશ્ચ દેવાસુરપતિઃ પતિઃ। યુક્તશ્ચ યુક્તબાહુશ્ચ દેવો દિવિ સુપર્વણઃ॥ 13-48-120 (83322) આષાઢશ્ચ સુષાંઢશ્ચ ધ્રુવોઽથ હરિણો હરઃ। વપુરાવર્તમાનેભ્યો વસુશ્રેષ્ઠો મહાપથઃ॥ 13-48-121 (83323) શિરોહારી વિમર્શશ્ચ સર્વલક્ષણલક્ષિતઃ। અક્ષશ્ચ રથયોગી ચ સર્વયોગી મહાબલઃ॥ 13-48-122 (83324) સમામ્નાયોઽસમામ્નાયસ્તીર્થદેવો મહારથઃ। નિર્જીવો જીવનો મન્ત્રઃ શુભાક્ષો બહુકર્કશઃ॥ 13-48-123 (83325) રત્નપ્રભૂતો રત્નાઙ્ગો મહાર્ણવનિપાનવિત્। મૂલં વિશાલો હ્યમૃતો વ્યક્તાવ્યક્તસ્તપોનિધિઃ॥ 13-48-124 (83326) આરોહણોઽધિરોહશ્ચ શીલધારી મહાયશાઃ। સેનાકલ્પો મહાકલ્પો યોગો યુગકરો હરિઃ॥ 13-48-125 (83327) યુગરૂપો મહારૂપો મહાનાગહનો વધઃ। ન્યાયનિર્વપણઃ પાદઃ પણ્ડિતો હ્યચલોપમઃ॥ 13-48-126 (83328) બહુમાલો મહામાલઃ શશી હરસુલોચનઃ। વિસ્તારો લવણઃ કૂપસ્ત્રિયુગઃ સફલોદયઃ॥ 13-48-127 (83329) ત્રિલોચનો વિષષ્ણાઙ્ગો મણિવિદ્ધો જટાધરઃ। બિન્દુર્વિસર્ગઃ સુમુખઃ શરઃ સર્વાયુધઃ સહઃ॥ 13-48-128 (83330) નિવેદનઃ સુખાજાતઃ સુગન્ધારો મહાધનુઃ। ગન્ધપાલી ચ ભગવાનુત્થાનઃ સર્વકર્મણામ્॥ 13-48-129 (83331) મન્થાનો બહુલો વાયુઃ સકલઃ સર્વલોચનઃ। તલસ્તાલઃ કરસ્થાલી ઊર્ધ્વસંહનનો મહાન્॥ 13-48-130 (83332) ધત્રં સુચ્છત્રો વિખ્યાતો લોકઃ સર્વાશ્રયઃ ક્રમઃ। મુણ્ડો વિરૂપો વિકૃતો દણ્ડી કુણ્ડી વિકુર્વણઃ। 13-48-131 (83333) હર્યક્ષઃ કકુભો વજ્રો શતજિહ્વઃ સહસ્રપાત્। સહસ્રમૂર્ધા દેવેન્દ્રઃ સર્વદેવમયો ગુરુઃ॥ 13-48-132 (83334) સહસ્રબાહુઃ સર્વાઙ્ગઃ શરણ્યઃ સર્વલોકકૃત્। પવિત્રં ત્રિકકુન્મન્ત્રઃ કનિષ્ઠઃ કૃષ્ણપિઙ્ગલઃ। 13-48-133 (83335) બ્રહ્મદણ્ડવિનિર્માતા શતઘ્નીપાશશક્તિમાન્। પદ્મગર્ભો મહાગર્ભો બ્રહ્મગર્ભો જલોદ્ભવઃ॥ 13-48-134 (83336) ગભસ્તિર્બ્રહ્મકૃદ્બ્રહ્મી બ્રહ્મવિદ્બ્રાહ્મણો ગતિઃ। અનન્તરુપો નૈકાત્મા તિગ્મતેજાઃ સ્વયંભુવઃ॥ 13-48-135 (83337) ઊર્ધ્વગાત્મા પશુપતિર્વાતરંહા મનોજવઃ। ચન્દની પદ્મનાલાગ્રઃ સુરભ્યુત્તરણો નરઃ॥ 13-48-136 (83338) કર્ણિકારમહાસ્રગ્વી નીલમૌલિઃ પિનાકધૃત્। ઉમાપતિરુમાકાન્તો જાહ્નવીધૃગુમાધવઃ॥ 13-48-137 (83339) વરો વરાહો વરદો વરેણ્યઃ સુમાહાસ્વનઃ। મહાપ્રસાદો દમનઃ શત્રુહા શ્વેતપિઙ્ગલઃ॥ 13-48-138 (83340) પીતાત્મા પરમાત્મા ચ પ્રયતાત્મા પ્રધાનધૃત્। સર્વપાર્શ્વમુખસ્ત્ર્યક્ષો ધર્મસાધારણો વરઃ॥ 13-48-139 (83341) ચરાચરાત્મા સૂક્ષ્માત્મા અમૃતો ગોવૃષેશ્વરઃ। સાધ્યર્ષિર્વસુરાદિત્યો વિવસ્વાન્સવિતાઽમૃતઃ 13-48-140 (83342) વ્યાસઃ સર્ગઃ સુસંક્ષેપો વિસ્તરઃ પર્યયો નરઃ। ઋતુ સંવત્સરો માસઃ પક્ષઃ સઙ્ખ્યાસમાપનઃ॥ 13-48-141 (83343) કલા કાષ્ઠા લવા માત્રા મુહૂર્તાહઃક્ષપાઃ ક્ષણાઃ। વિશ્વક્ષેત્રં પ્રજાબીજં લિઙ્ગમાદ્યસ્તુ નિર્ગમઃ॥ 13-48-142 (83344) સદસદ્વ્યક્તમવ્યક્તં પિતા માતા પિતામહઃ। સ્વર્ગદ્વારં પ્રજાદ્વારં મોક્ષદ્વારં ત્રિવિષ્ટપમ્॥ 13-48-143 (83345) નિર્વાણં હ્લાદનશ્ચૈવ બ્રહ્મલોક પરા ગતિઃ। દેવાસુરવિનિર્માતા દેવાસુરપરાયણઃ॥ 13-48-144 (83346) દેવાસુરગુરુર્દેવો દેવાસુરનમસ્કૃતઃ। દેવાસુરમહામાત્રો દેવાસુગણાશ્રયઃ॥ 13-48-145 (83347) દેવાસુરગણાધ્યક્ષો દેવાસુરગણાગ્રણીઃ। દેવાતિદેવો દેવર્ષિર્દેવાસુરવરપ્રદઃ॥ 13-48-146 (83348) દેવાસુરેશ્વરો વિશ્વો દેવાસુરમહેશ્વરઃ। સર્વદેવમયોચિન્ત્યો દેવતાત્માઽત્મસમ્ભવઃ॥ 13-48-147 (83349) ઉદ્ભિત્ત્રિવિક્રમો વૈદ્યો વિરજો નીરજોઽમરઃ॥ ઈડ્યો હસ્તીશ્વરો વ્યાઘ્રો દેવસિંહો નરર્ષભઃ॥ 13-48-148 (83350) વિબુધોઽગ્રવરઃ સૂક્ષ્મઃ સર્વદેવસ્તપોમયઃ। સુયુક્તઃ શોભનો વજ્રી પ્રાસાનાં પ્રભવોઽવ્યયઃ॥ 13-48-149 (83351) ગુહઃ કાન્તો નિજઃ સર્ગઃ પવિત્રં સર્વપાવનઃ। શૃઙ્ગી શૃઙ્ગપ્રિયો બભ્રૂ રાજરાજો નિરામયઃ॥ 13-48-150 (83352) અભિરામઃ સુરગણો વિરામઃ સર્વસાધઃ। લલાટાક્ષો વિશ્વદેવો હરિણો બ્રહ્મવર્ચસઃ॥ 13-48-151 (83353) સ્થાવરાણાં પતિશ્ચૈવ નિયમન્દ્રિયવર્ધનઃ। સિદ્ધાર્થઃ સિદ્ધભૂતાર્થોઽચિન્ત્યઃ સત્યવ્રતઃ શુચિઃ॥ 13-48-152 (83354) વ્રતાધિપઃ પરં બ્રહ્મ ભક્તાનાં પરમા ગતિઃ। વિમુક્તો મુક્તતેજાશ્ચ શ્રીમાઞ્શ્રીવર્ધનો જગત્॥ 13-48-153 (83355) યથા પ્રધાનં ભગવાનિતિ ભક્ત્યા સ્તુતો મયા। યન્ન બ્રહ્માદયો દેવા વિદુસ્તત્ત્વેન નર્ષયઃ। સ્તોતવ્યમર્ચ્યં વન્દ્યં ચ કઃ સ્તોષ્યતિ જગત્પતિમ્॥ 13-48-154 (83356) ભક્તિં ત્વેવં પુરસ્કૃત્ય મયા યજ્ઞપતિર્વિભુઃ। તતોઽભ્યનુજ્ઞાં સમ્પ્રાપ્ય સ્તુતો મતિમતાં વરઃ॥ 13-48-155 (83357) શિવમેભિઃ સ્તુવન્દેવં નામભિઃ પુષ્ટિવર્ધનૈઃ। નિત્યયુક્તઃ શુચિર્ભક્તઃ પ્રાપ્નોત્યાત્માનમાત્મના॥ 13-48-156 (83358) એતદ્ધિ પરમં બ્રહ્મ પરં બ્રહ્માધિગચ્છતિ॥ 13-48-157 (83359) ઋષયશ્ચૈવ દેવાશ્ચ સ્તુવન્ત્યેતેન તત્પરમ્॥ 13-48-158 (83360) સ્તૂયમાનો મહાદેવસ્તષ્યતે નિયતાત્મભિઃ। ભક્તાનુકમ્પી ભગવાનાત્મસંસ્થાકરો વિભુઃ॥ 13-48-159 (83361) તથૈવ ચ મનુષ્યેષુ યે મનુષ્યાઃ પ્રધાનતઃ। આસ્તિકાઃ શ્રદ્ધધાનાશ્ચ બહુભિર્જન્મભિઃ સ્તવૈઃ॥ 13-48-160 (83362) ભક્ત્યા હ્યનન્યમીશાનં પરં દેવં સનાતનમ્। કર્મણા મનસા વાચા ભાવેનામિતતેજસઃ॥ 13-48-161 (83363) શયાના જાગ્રમાણાશ્ચ વ્રજન્નુપવિશંસ્તથા। ઉન્મિષન્નિમિષંશ્ચૈવ ચિન્તયન્તઃ પુનઃપનઃ॥ 13-48-162 (83364) શૃણ્વન્તઃ શ્રાવયન્તશ્ચ કથયન્તશ્ચ તે ભવમ્। સ્તુવન્તઃ સ્તૂયામાનાશ્ચ તુષ્યન્તિ ચ રમન્તિ ચ॥ 13-48-163 (83365) જન્મકોટિસહસ્રેષુ નાનાસંસારયોનિષુ। જન્તોર્વિગતપાપસ્ય ભવે ભક્તિઃ પ્રજાયતે॥ 13-48-164 (83366) ઉત્પન્ના ચ ભવે ભક્તિરનત્યા સર્વભાવતઃ। ભાવિનઃ કારણે ચાસ્ય સર્વયુક્તસ્ય સર્વથા॥ 13-48-165 (83367) એતદ્દેવેષુ દુષ્પ્રાપં મનુષ્યેષુ ન લભ્તતે। નિર્વિઘ્રા નિશ્ચલા રુદ્રે ભક્તિરવ્યભિચારિણી॥ 13-48-166 (83368) તસ્યૈવ ચ પ્રસાદેન ભક્તિરુત્પદ્યતે નૃણામ્। યેન યાન્તિ પરાં સિદ્ધિં તદ્ભાગવતચેતસઃ॥ 13-48-167 (83369) યે સર્વભાવાનુગતાઃ પ્રપદ્યન્તે મહેશ્વરમ્। પ્રપન્નવત્સલો દેવઃ સંસારાત્તાન્સમુદ્ધરેત્॥ 13-48-168 (83370) એવમન્યે વિકુર્વન્તિ દેવાઃ સંસારમોચનમ્। મનુષ્યાણામૃતે દેવં નાન્યા શક્તિસ્તપોબલમ્॥ 13-48-169 (83371) ઇતિ તેનેન્દ્રકલ્પેન ભગવાન્સદસત્પતિઃ। કૃત્તિવાસાઃ સ્તુતઃ કૃષ્ણ તણ્ડિના શુભબુદ્ધિના॥ 13-48-170 (83372) સ્તવમેતં ભગવતો બ્રહ્મા સ્વયમધારયત્। ગીયતે ચ સ બુદ્ધ્યેત બ્રહ્મ શંકરસન્નિધૌ॥ 13-48-171 (83373) ઇદં પુણ્યં પવિત્રં ચ સર્વદા પાપનાશનમ્। યોગદં મોક્ષદં ચૈવ સ્વર્ગદં તોષદં તથા॥ 13-48-172 (83374) એવમેતત્પઠન્તે ય એકભક્ત્યા તુ શઙ્કરમ્। યા ગતિઃ સાઙ્ખ્યયોગાનાં વ્રજન્ત્યેતાં ગતિં તદા॥ 13-48-173 (83375) સ્તવમેતં પ્રયત્નેન સદા રુદ્રસ્ય સન્નિધૌ। અબ્ધમેકં ચરેદ્ભક્તઃ પ્રાપ્નુયાદીપ્સિતં ફલમ્॥ 13-48-174 (83376) એતદ્રહસ્યં પરમં બ્રહ્મણો હૃદિ સંસ્થિતમ્। બ્રહ્મા પ્રોવાચ શક્રાય શક્રઃ પ્રોવાચ મૃત્યવે॥ 13-48-175 (83377) મૃત્યુઃ પ્રોવાચ રુદ્રેભ્યો રુદ્રેભ્યસ્તણ્ડિમાગમત્। મહતા તપસા પ્રાપ્તસ્તણ્ડિના બ્રહ્મસદ્માનિ॥ 13-48-176 (83378) તણ્ડિઃ પ્રોવાચ શુક્રાય ગૌતમાય ચ ભાર્ગવઃ। વૈવસ્વતાય મનવે ગૌતમઃ પ્રાહ માધવ॥ 13-48-177 (83379) નારાયણાય સાધ્યાય સમાધિષ્ઠાય ધીમતે। યમાય પ્રાહ ભગવાન્સાધ્યો નારાયણોચ્યુતઃ॥ 13-48-178 (83380) નાચિકેતાય ભગવાનાહ વૈવસ્વતો યમઃ। માર્કણ્ડેયાય વાર્ષ્ણેય નાચિકેતોઽભ્યભાષત॥ 13-48-179 (83381) માર્કણ્ડેયાન્મય પ્રાપ્તો નિયમેન જનાર્દન। તવાપ્યહમમિત્રઘ્ન સ્તવં દદ્યાં હ્યવિશ્રુતમ્। 13-48-180 (83382) સ્વર્ગ્યમારોગ્યમાયુષ્યં ધન્યં વેદેનિ સંમિતમ્। નાસ્ય વિઘ્રં વિકુર્વન્તિ દાનવા યક્ષરાક્ષસાઃ॥ 13-48-181 (83383) પિશાચા યાતુધાના વા ગુહ્યકા ભુજગા અપિ। યઃ પઠેત શુચિઃ પાર્થ બ્રહ્મચારી જિતેન્દ્રિયઃ। અભગ્રયોગો વર્ષં તુ સોઽશ્વમેધફલં લભેત્॥ ॥ 13-48-182 (83384) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટચત્વારિંશોઽધ્યાયઃ॥ 48 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-48-3 સત્યૈરન્વર્યૈઃ વેદે કૃતાત્મના દત્તચિત્તેન કૃતૈઃ વેદાત્પૃથક્કૃતૈ॥ 7-48-6 વરય પ્રાર્થત॥ 7-48-20 પવિત્રં પાપનાશકમ્। મેધ્યં યજ્ઞાદિફલપ્રદમ્। મઙ્ગલમભ્યુદયકરમ્। ઉત્તમં કલ્યાણં પરમાનન્દરૂપમ્॥

વૈશમ્પાયન ઉવાચ। મહાયોગી તુ તં પ્રાહ કૃષ્ણદ્વૈપાયનો મુનિઃ। પઠસ્વ પુત્ર ભદ્રં તે પ્રીયતાં તે મહેશ્વરઃ॥ 13-49-1 (83385) પુરા પુત્ર મયા મેરૌ તપ્યતા પરમં તપઃ। પુત્રહેતોર્મહારાજ સ્તવ એષોઽનુકીર્તિતઃ॥ 13-49-2 (83386) લબ્ધવાનીપ્સિતં કામમહં વૈ પાણ્ડુનન્દન। તથા ત્વમપિ શર્વાદ્ધિ સર્વાન્કામાનવાપ્સ્યસિ॥ 13-49-3 (83387) કપિલશ્ચ તતઃ પ્રાહ સાઙ્ખ્યર્ષિર્દેવસમ્મતઃ। મયા જન્માન્યનેકાનિ ભક્ત્યા ચારાધિતો ભવઃ। પ્રીતશ્ચ ભગવાઞ્જ્ઞાનં દદૌ મમ ભવાન્તકમ્॥ 13-49-4 (83388) ચારુશીર્ષસ્તતઃ પ્રાહ શક્રસ્ય દયિતઃ સખા। આલમ્બાયન ઇત્યેવં વિશ્રુતઃ કરુણાત્મકઃ॥ 13-49-5 (83389) મયા ગોકર્ણમાસાદ્ય તપસ્તપ્ત્વા શતં સમાઃ। અયોનિજાનાં દાન્તાનાં ધર્મજ્ઞાનાં સુવર્ચસામ્॥ 13-49-6 (83390) અજરાણામદુઃખાનાં શતવર્ષસહસ્રિણામ્। લબ્ધં પુત્ર શતં શર્વાત્પુરા પાણ્ડુનૃપાત્મજ॥ 13-49-7 (83391) વાલ્મીકિશ્ચાહ ભગવાન્યુધિષ્ઠિરમિદં વચઃ। વિવાદે સાગ્નિમુનિભિર્બ્રહ્મઘ્નો વૈ ભવાનિતિ॥ 13-49-8 (83392) ઉક્તઃ ક્ષણેન ચાવિષ્ટસ્તેનાધર્મેણ ભારત। સોઽહમીશાનમનઘમમોઘં શરણં ગતઃ॥ 13-49-9 (83393) મુક્તશ્ચાસ્મિ તતઃ પાપૈસ્તતો દુઃખવિનાશનઃ। આહ માં ત્રિપુરઘ્નો વૈ યશસ્તેઽગ્ર્યં ભવિષ્યતિ॥ 13-49-10 (83394) જામદગ્ન્યશ્ચ કૌન્તેયમિદં ધર્મભૃતાંવરઃ। ઋષિમધ્યે સ્થિતઃ પ્રાહ જ્વલન્નિવ દિવાકરઃ॥ 13-49-11 (83395) પિતૃવિપ્રવધેનાહમાર્તો વૈ પાણ્ડવાગ્રજ। શુચિર્ભૂત્વા મહાદેવં ગતોસ્મિ શરણં નૃપ॥ 13-49-12 (83396) નામભિશ્ચાસ્તુવં દેવં તતસ્તુષ્ટોઽભવદ્ભવઃ। પરશું ચ તતો દેવો દિવ્યાન્યસ્ત્રાણિ ચૈવ મે॥ 13-49-13 (83397) પાપં ચ તે ન ભવિતા અજેયશ્ચ ભવિષ્યસિ। ન તે પ્રભવિતા મૃત્યુરજરશ્ચ ભવિષ્યસિ॥ 13-49-14 (83398) આહ માં ભગવાનેવં શિખણ્ડી શિવવિગ્રહઃ। તદવાપ્તં ચ મે સર્વં પ્રસાદાત્તસ્ય ધીમતઃ॥ 13-49-15 (83399) વિશ્વામિત્રસ્તદોવાચ ક્ષત્રિયોઽહં તદાઽભવમ્। બ્રાહ્મણોઽહં ભવાનીતિ મયા ચારાધિતો ભવઃ। તત્પ્રસાદાન્મયા પ્રાપ્તં બ્રાહ્મણ્યં દુર્લભં મહત્॥ 13-49-16 (83400) અસિતો દેવલશ્ચૈવ પ્રાહ પાણ્ડુસુતં નૃપમ્॥ 13-49-17 (83401) શાપાચ્છક્રસ્ય કૌન્તેય વિભો ધર્મોઽનશત્તદા। તન્મે ધર્મં યશશ્ચાગ્ર્યમાયુશ્ચૈવાદદત્પ્રભુઃ॥ 13-49-18 (83402) ઋષિર્ગૃત્સમદો નામ શક્રસ્ય દયિતઃ સખા। પ્રાહાજમીઢં ભગવાન્બૃહસ્પતિસમદ્યુતિઃ॥ 13-49-19 (83403) વરિષ્ઠો નામ ભગવાંશ્ચાક્ષુષસ્ય મનોઃ સુતઃ। શતક્રતોરચિન્ત્યસ્ય સત્રે વર્ષસહસ્રિકે॥ 13-49-20 (83404) વર્તમાનેઽબ્રવીદ્વાક્યં સામ્નિ હ્યુચ્ચારિતે મયા। રથન્તરે દ્વિજશ્રેષ્ઠ ન સમ્યગિતિ વર્તતે॥ 13-49-21 (83405) સમીક્ષસ્વ પુનર્બુદ્ધ્યા પાપં ત્યક્ત્વા દ્વિજોત્તમ। અયજ્ઞવાહિનં પાપમકાર્ષીસ્ત્વં સુદુર્મતે॥ 13-49-22 (83406) એવમુક્ત્વા મહાક્રોધઃ પ્રાહ શમ્ભું પુનર્વચઃ। પ્રજ્ઞયા રહિતો દુઃખી નિત્યભીતો વનેચરઃ॥ 13-49-23 (83407) દશવર્ષસહસ્રાણિ દશાષ્ટૌ ચ શતાનિ ચ। નષ્ટપાનીયપવને મૃગૈરન્યૈશ્ચ વર્જિતે॥ 13-49-24 (83408) અયજ્ઞીયદ્રુમે દેશે રુરુસિંહનિષેવિતે। ભવિતા ત્વં મૃગઃ ક્રૂરો મહાદુઃખસમન્વિતઃ॥ 13-49-25 (83409) તસ્ય વાક્યસ્ય નિધને પાર્થ જાતો હ્યહં મૃગઃ। તતો માં શરણં પ્રાપ્તં પ્રાહ યોગી મહેશ્વરઃ॥ 13-49-26 (83410) અજરશ્ચામરશ્ચૈવ ભવિતા દુખવર્જિતઃ। સામ્યં મમાસ્તુ તે સૌખ્યં યુવયોર્વર્ધતાં ક્રતુઃ॥ 13-49-27 (83411) અનુગ્રહાનેવમેષ કરોતિ ભગવાન્વિભુઃ। અયં ધાતા વિધાતા ચ સુખદુઃખે ચ સર્વદા॥ 13-49-28 (83412) અચિન્ત્ય એષ ભગવાન્કર્મણા મનસા ગિરા। ન મે તાત યુધિશ્રેષ્ઠ વિદ્યયા પણ્ડિતઃ સમઃ॥ 13-49-29 (83413) વાસુદેવસ્તદોવાચ પુનર્મતિમતાંવરઃ। સુવર્ણાક્ષો મહાદેવસ્તપસા તોષિતો મયા॥ 13-49-30 (83414) તતોઽથ ભગવાનાહ પ્રીતો મા વૈ યુધિષ્ઠિર। અર્થાત્પ્રિયતરઃ કૃષ્ણ મત્પ્રસાદાદ્ભવિષ્યસિ॥ 13-49-31 (83415) અપરાજિતશ્ચ યુદ્ધેષુ તેજશ્ચૈવાનલોપમમ્। એવં સહસ્રશશ્ચાન્યાન્મહાદેવો વરં દદૌ॥ 13-49-32 (83416) મણિમન્થેઽથ શૈલે વૈ પુરા સમ્પૂજિતો મયા। વર્ષાયુતાસહસ્રાણાં સહસ્રં શતમેવ ચ॥ 13-49-33 (83417) તતો માં ભગવાન્પ્રીત ઇદં વચનમબ્રવીત્। વરં વૃણીષ્વ ભદ્રં તે યસ્તે મનસિ વર્તતે॥ 13-49-34 (83418) તતઃ પ્રણમ્ય શિરસા ઇદં વચનમબ્રવમ્। યદિ પ્રીતો મહાદેવો ભક્ત્યા પરમયા પ્રભુઃ॥ 13-49-35 (83419) નિત્યકાલં તવેશાન ભક્તિર્ભવતુ મે સ્થિરા। એવમસ્ત્વિતિ ભગવાંસ્તત્રોક્ત્વાન્તરધીયત॥ 13-49-36 (83420) જૈગીષવ્ય ઉવાચ। 13-49-37x (6866) મમાષ્ટગુણમૈશ્વર્યં દત્તં ભગવતા પુરા। યત્નેનાન્યેન બલિના વારાણસ્યાં યુધિષ્ઠિર॥ 13-49-37 (83421) ગર્ગ ઉવાચ। 13-49-38x (6867) ચતુઃષષ્ટ્યઙ્ગમદદત્કલાજ્ઞાનં મમાદ્ભુતમ્। સરસ્વત્યાસ્તટે તુષ્ટો મનોયજ્ઞેન પાણ્ડવ॥ 13-49-38 (83422) તુલ્યં મમ સહસ્રં તુ સુતાનાં બ્રહ્મવાદિનામ્। આયુશ્ચૈવ સપુત્રસ્ય સંવત્સરશતાયુતમ્॥ 13-49-39 (83423) પરાશર ઉવાચ। 13-49-40x (6868) પ્રસાદ્યેહ પુરા શર્વં મનસાઽચિન્તયં નૃપ। મહાતપા મહાતેજા મહાયોગી મહાયશાઃ॥ 13-49-40 (83424) વેદવ્યાસઃ શ્રિયાવાસો બ્રાહ્મણઃ કરુણાન્વિતઃ। અપ્યસાવીપ્સિતઃ પુત્રો મમ સ્યાદ્વૈ મહેશ્વરાત્॥ 13-49-41 (83425) ઇતિ મત્વા હૃદિ મતં પ્રાહ માં સુરસત્તમઃ। મયિ સમ્ભાવના યાસ્યાઃ ફલાત્કૃષ્ણો ભવિષ્યતિ॥ 13-49-42 (83426) સાવર્ણસ્ય મનોઃ સર્ગે સપ્તર્ષિશ્ચ ભવિષ્યતિ। વેદાનાં ચ સ વૈ વક્તા કુરુવંશકરસ્તથા॥ 13-49-43 (83427) ઇતિહાસસ્ય કર્તા ચ પુત્રસ્તે જગતો હિતઃ। ભવિષ્યતિ મહેન્દ્રસ્ય દયિતઃ સ મહામુનિઃ॥ 13-49-44 (83428) અજરશ્ચામરશ્ચૈવ પરાશર સુતસ્તવ। એવમુક્ત્વા સ ભગવાંસ્તત્રૈવાન્તરધીયત। યુધિષ્ઠિર મહાયોગી વીર્યવાનક્ષયોઽવ્યયઃ॥ 13-49-45 (83429) માણ્ડવ્ય ઉવાચ। 13-49-46x (6869) અચોરશ્ચોરશઙ્કાયાં શૂલે ભિન્નો હ્યહં તદા॥ 13-49-46 (83430) તત્રસ્થેન સ્તુતો દેવઃ પ્રાહ માં વૈ નરેશ્વર। મોક્ષં પ્રાપ્સ્યસિ શૂલાચ્ચ જીવિષ્યસિ સમાર્બુદમ્॥ 13-49-47 (83431) રુજા શૂલકૃતા ચૈવ ન તે વિપ્ર ભવિષ્યતિ। આધિભિર્વ્યાધિભિશ્ચૈવ વર્જિતસ્ત્વં ભવિષ્યતિ॥ 13-49-48 (83432) પાદાચ્ચતુર્થાત્સમ્ભૂત આત્મા યસ્માન્મુને તવ। ત્વં ભવિષ્યસ્યનુપમો જન્મ વૈ સફલં કુરુ॥ 13-49-49 (83433) તીર્થાભિષેકં સકલં ત્વમવિઘ્નેન ચાપ્સ્યસિ। સ્વર્ગં ચૈવાક્ષયં વિપ્ર વિદધામિ તવોર્જિતમ્॥ 13-49-50 (83434) એવમુક્ત્વા તુ ભગવાન્વરેણ્યો વૃષવાહનઃ। મહેશ્વરો મહારાજઃ કૃત્તિવાસા મહાદ્યુતિઃ। સગણો દૈવતશ્રેષ્ઠસ્તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 13-49-51 (83435) ગાલવ ઉવાચ। 13-49-52x (6870) વિશ્વામિત્રાભ્યનુજ્ઞાતો હ્યહં પિતરમાગતઃ। અબ્રવીન્માં તતો માતા દુઃખિતા રુદતી ભૃશમ્॥ 13-49-52 (83436) કૌશિકેનાભ્યનુજ્ઞાતં પુત્રં દેવવિભૂષિતમ્। ન તાત તરુણં દાન્તં પિતા ત્વાં પશ્યતેઽનઘ॥ 13-49-53 (83437) શ્રુત્વા જનન્યા વચનં નિરાશો ગુરુદર્શને। નિયતાત્મા મહાદેવમપશ્યં સોઽબ્રવીચ્ચ મામ્॥ 13-49-54 (83438) પિતા માતા ચ તે ત્વં ચ પુત્ર મૃત્યુવિવર્જિતાઃ। ભવિષ્યથ વિશ ક્ષિપ્રં દ્રષ્ટાસિ પિતરં ક્ષયે॥ 13-49-55 (83439) અનુજ્ઞાતો ભગવતા ગૃહં ગત્વા યુધિષ્ઠિર। અપશ્યં પિતરં તાત ઇષ્ટિં કૃત્વા વિનિઃસૃતમ્। ઉપસ્પૃશ્ય ગૃહીત્વેધ્મં કુશાંશ્ચ શરણાકુરૂન્॥ 13-49-56 (83440) તાન્વિસૃજ્ય ચ માં પ્રાહ પિતા સાસ્રાવિલેક્ષણઃ। પ્રણમન્તં પરિષ્વજ્ય મૂર્ધ્ન્યુપાઘ્રાય પાણ્ડવ॥ 13-49-57 (83441) દિષ્ટ્યા દૃષ્ટોસિ મે પુત્ર કૃતવિદ્ય ઇહાગત॥ 13-49-58 (83442) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-49-59x (6871) એતાન્યત્યદ્ભુતાન્યેવ કર્માણ્યથ મહાત્મનઃ। પ્રોક્તાનિ મુનિભિઃ શ્રુત્વા વિસ્મયામાસ પાણ્ડવઃ॥ 13-49-59 (83443) તતઃ કૃષ્ણોઽબ્રવીદ્વાક્યં પુનર્મતિમતાંવરઃ। યુધિષ્ઠિરં ધર્મનિધિં પુરુહૂતમિવેશ્વરઃ॥ 13-49-60 (83444) ઉપમન્યુર્મયિ પ્રાહ તપન્નિવ દિવાકરઃ। અશુભૈઃ પાપકર્માણો યે નરાઃ કલુષીકૃતાઃ॥ 13-49-61 (83445) ઈશાનં ન પ્રપદ્યન્તે તમોરાજસવૃત્તયઃ। 13-49-62 (83446) ઈશ્વરં સમ્પ્રપદ્યન્તે દ્વિજા ભાવિતભાવનાઃ॥ 13-49-63 (83447) સર્વથા વર્તમાનોપિ યો ભક્તઃ પરમેશ્વરે। સદૃશોઽરણ્યવાસીનાં મુનીનાં ભાવિતાત્મનામ્॥ 13-49-64 (83448) બ્રહ્મત્વં કેશવત્વં વા શક્રત્વં વા સુરૈઃ સહ। ત્રૈલોક્યસ્યાધિપત્યં વા તુષ્ટો રુદ્રઃ પ્રયચ્છતિ 13-49-65 (83449) મનસાઽપિ શિવં તાત યે પ્રપદ્યન્તિ માનવાઃ। વિધૂય સર્વપાપાનિ દેવૈઃ સહ વસન્તિ તે॥ 13-49-66 (83450) ભિત્ત્વાભિત્ત્વા ચ કૂલાનિ હુત્વા સર્વમિદં જગત્। જયેદ્દેવં વિરૂપાક્ષં ન સ પાપેન લિપ્યતે॥ 13-49-67 (83451) સર્વલક્ષણહીનોપિ યુક્તો વા સર્વપાતકૈઃ। સર્વં તુદતિ તત્પાપં ભાવયઞ્શિવમાત્મના 13-49-68 (83452) કીટપક્ષિપતઙ્ગાનાં તિરશ્ચામપિ કેશવ। મહાદેવપ્રપન્નાનાં ન ભયં વિદ્યતે ક્વચિત્॥ 13-49-69 (83453) એવમેવ મહાદેવં ભક્તા યે માનવા ભુવિ। ન તે સંસારવશગા ઇતિ મે નિશ્ચિતા મતિઃ। તતઃ કૃષ્ણોઽબ્રવીદ્વાક્યં ધર્મપુત્રં યુધિષ્ઠિરમ્॥ 13-49-70 (83454) વિષ્ણુરુવાચ। 13-49-71x (6872) આદિત્યચન્દ્રાવનિલાનલૌ ચ દ્યૌર્ભૂમિરાપો વસવોઽથ વિશ્વે। ધાતાઽર્યમા શુક્રબૃહસ્પતી ચ વેદા યજ્ઞા દક્ષિણા વેદવાહાઃ। 13-49-71 (83455) સોમો યષ્ટા યચ્ચ હવ્યં હવિશ્ચ રક્ષા દીક્ષા સંયમા યે ચ કેચિત્॥ 13-49-72 (83456) સ્વાહા વૌષટ્ બ્રાહ્મણાઃ સૌરભેયી ધર્મં ચાગ્ર્યં કાલચક્રં બલં ચ। યશો દમો બુદ્ધિમતાં સ્થિતિશ્ચ શુભાશુભં યે મુનયશ્ચ સપ્ત॥ 13-49-73 (83457) અગ્ર્યા બુદ્ધિર્મનસા દર્શને ચ સ્પર્શશ્ચાગ્ર્યઃ કર્મણાં યા ચ સિદ્ધિઃ। ગણા દેવાનામૂષ્મપાઃ સોમપાશ્ચ લેખાઃ સુયામાસ્તુષિતા બ્રહ્મકાયાઃ॥ 13-49-74 (83458) આભાસુરા ગન્ધપા ધૂમપાશ્ચ વાચા વિરુદ્ધાશ્ચ મનોવિરુદ્ધાઃ। શુદ્ધાશ્ચ નિર્માણરતાશ્ચ દેવાઃ સ્પર્શાશના દર્શપા આજ્યપાશ્ચ॥ 13-49-75 (83459) ચિન્ત્યદ્યોતા યે ચ દેવેષુ મુખ્યા યે ચાપ્યન્તે દેવતાશ્ચાજમીઢ। સુપર્ણગન્ધર્વપિશાચદાનવા યક્ષાસ્તથા ચારણપન્નગાશ્ચ॥ 13-49-76 (83460) સ્થૂલં સૂક્ષ્મં મૃદુ ચાપ્યસૂક્ષ્મં દુઃખં સુખં દુઃખમનન્તરં ચ। સાઙ્ખ્યં યોગં તત્પરાણાં પરં ચ શર્વાઞ્જાતં વિદ્ધિ ય***********॥ 13-49-77 (83461) તત્સમ્ભૂતા ભૂતકૃતો વરેણ્યા સર્વે દેવા ભુવનસ્યાસ્ય ગોપાઃ। આવિશ્યેમાં ધરણીં યેઽભ્યરક્ષન્ પુરાતનીં તસ્ય દેવસ્ય સૃષ્ટિમ્॥ 13-49-78 (83462) વિચિન્વન્તસ્તપસા તત્સ્થવીયઃ કિઞ્ચિત્તત્ત્વં પ્રાણહેતોર્નતોસ્મિ। દદાતુ વેદઃ સ વરાનિહેષ્ટા- નભિષ્ટુતોઃ નઃ પ્રભુરવ્યયઃ સદા॥ 13-49-79 (83463) ઇમં સ્તવં સન્નિયતેન્દ્રિયશ્ચ ભૂત્વા શુચિર્યઃ પુરુષઃ પઠેત। અભગ્નયોગો નિયતો માસમેકં સમ્પ્રાપ્નુયાદશ્વમેધે ફલં યત્॥ 13-49-80 (83464) વેદાન્કૃત્સ્નાન્બ્રાહ્મણઃ પ્રાપ્નુયાત્તુ જયેન્નૃપઃ પાર્થ મહીં ચ કૃત્સ્નામ્। વૈશ્યો લાભં પ્રાપ્નુયાન્નૈપુણં ચ શૂદ્રો ગતિં પ્રેત્ય તથા સુખં ચ॥ 13-49-81 (83465) સ્તવરાજમિમં કૃત્વા રુદ્રાય દધિરે મનઃ। સર્વદોષાપહં પુણ્યં પવિત્રં ચ યશસ્વિનઃ॥ 13-49-82 (83466) યાવન્ત્યસ્ય શરીરેષુ રોમકૂપાણિ ભારતઃ। તાવન્ત્યબ્દસહસ્રાણિ સ્વર્ગે વસતિ માનવઃ॥ ॥ 13-49-83 (83467) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 49 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-49-1 પઠસ્વ સ્તવમિતિ શેષઃ। હે પુત્ર યુધિષ્ઠિર॥ 7-49-5 આલમ્બાયન આલમ્બગોત્રઃ। ચતુઃશીર્ષ ઇતિ ટ.થ.પાઠઃ॥ 7-49-7 હે પુત્ર શતં પુત્રાણામિતિ શેષઃ॥ 7-49-8 વિવાદે વેદવિપરીતવાદે। અગ્નિસહિતૈર્મુનિભિરુક્ત ઇતિ સમ્બન્ધઃ॥ 7-49-9 તેન વેદવિરોધજેન॥ 7-49-12 પિતૃતુલ્યા વિપ્રા જ્યેષ્ઠો ભ્રાતા પિતુઃ સમ ઇતિસ્મૃતેર્જ્યેષ્ઠા ભ્રાતરસ્તેષાં વધેન। સ તુ વિપ્રવધેનેતિ ટ.થ પાઠઃ॥ 7-49-15 શિખણ્ડી કપર્દી। શિવવિગ્રહઃ કલ્યાણશરીરઃ॥ 7-49-18 પ્રભુઃ પ્રાર્થિતઃ સન્નિતિ શેષઃ॥ 7-49-21 ઉચ્ચારિતે અન્યથેતિ શેષઃ॥ 7-49-22 પાપં વિતથાભિનિવેશં ત્યક્ત્વા સમીક્ષસ્વ વિચારય। અયજ્ઞવાહિનં ન યજ્ઞં વહતિ તં પાપમવાક્ષરપાઠજમપરાધમ્॥ 7-49-23 નિધને અન્દે સદ્ય એવેત્યર્થઃ॥ 7-49-27 સામ્યભવૈષમ્યમ્। યુવયોર્ગૃત્સમદશતક્રત્વોઃ॥ 7-49-31 અર્થઃ સર્વસ્માત્પ્રિયસ્તતોઽપિ પ્રિયોઽન્તરાત્મા તત્તુલ્યઃ સર્વેષાં ભવિષ્યસીત્યર્થઃ॥ 7-49-33 પૂરા પૂર્વાવતારે॥ 7-49-42 યા તવ મયિ સમ્ભાવના એતસ્માત્ફલમહં પ્રાપ્સ્યે ઇતિ અસ્યાઃ ફલાત્ પુણ્યાત્તવ કૃષ્ણોનામ પુત્રો ભવિષ્યતિ॥ 7-49-49 પાદાચ્ચતુર્થાત્। તપઃ શૌચં દયા સત્યમિતિ ચત્વારો ધર્મસ્ય પાદાસ્તેષાં ચતુર્થાત્સત્યાદેવ તવાત્મા શરીરમ્॥ 7-49-52 પિતરં દ્રક્ષ્યે ઇતિ બુદ્ધ્યા ગૃહમાગતઃ। દુઃખિતા વૈધવ્યદુઃખેન॥ 7-49-55 ક્ષયે ગૃહે। વિશ પ્રવિશ॥ 7-49-56 શરણાકુરૂન્ વાય્વાઘાતેન વા સ્વયં વા પક્વતયા ફલાનામધઃ પતનેન વિશરણં શરણા તત્પ્રધાનાઃ કુરવોઽન્નાનિ શરણાકુરવસ્તાન્। શૄ વિશરણેઽસ્માદ્ભાવે લ્યુઃ॥ 7-49-57 સાસ્રત્વાદાવિલે ઈક્ષણે યસ્ય॥ 7-49-60 ઈશ્વરો વિષ્ણુઃ॥ 7-49-67 કૂલાનિ ગૃહતટાકાદીનિ॥ 7-49-68 આત્મના ચિત્તેન॥ 7-49-71 આદિત્યચન્દ્રાવિત્યાદિસર્વં સર્વાજ્જાતં વિદ્ધીતિ સપ્તમસ્થેનાન્વયઃ॥ 7-49-72 ઉપનિષત્। પ્રાધાન્યાત્પૃથક્કીર્તનમ્। વેદવાહા વેદપાઠકાઃ॥ 7-49-75 વાચાવિરુદ્ધાઃ। વાઙ્નિયમનશીલાઃ। નિર્માણં અનેકધાભવનં યોગેનાનેકશરીરધારણં તત્ર રતાઃ॥ 7-49-77 ચિન્ત્યદ્યોતાઃ સઙ્કલ્પિતમાત્રં વસ્તુ યેષાં સદ્યઃ પુરતઃ પ્રકાશતે તાદૃશાઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। યદિદં સહધર્મેતિ પ્રોચ્યતે ભરતર્ષભ। પાણિગ્રહણકાલે તુ સ્ત્રીણામેતત્કથં સ્મૃતમ્॥ 13-50-1 (83468) આર્ષ એષ ભવેદ્ધર્મઃ પ્રાજાપત્યોઽથવાઽસુરઃ। યદેતત્સહધર્મેતિ પૂર્વમુક્તં મહર્ષિભિઃ॥ 13-50-2 (83469) સન્દેહઃ સુમહાનેષ વિરુદ્ધ ઇતિ મે મતિઃ। ઇહ યઃ સહધર્મો વૈ પ્રેત્યાયં વિહિતઃ ક્વનુ॥ 13-50-3 (83470) સ્વર્ગો મૃતાનાં ભવતિ સહધર્મઃ પિતામહ। પૂર્વમેકસ્તુ મ્રિય********કસ્તિષ્ઠતે વદ॥ 13-50-4 (83471) નાનાધર્મફલોપેતા નાનાકર્મનિવાસિતાઃ। નાનાનિરયનિષ્ઠાન્તા માનુપા બહવો યદા॥ 13-50-5 (83472) અનૃતાઃ સ્ત્રિય ઇત્યેવં સૂત્રકારો વ્યવસ્યતિ। યદાઽનૃતાઃ સ્ત્રિયસ્તાત સહધર્મઃ કુતઃ સ્મૃતઃ॥ 13-50-6 (83473) અનૃતાઃ સ્ત્રિય ઇત્યેવં વેદેષ્વપિ હિ પઠ્યતે। ધર્મો યઃ પૂર્વિકો દૃષ્ટ ઉપચારઃ ક્રિયાવિધિઃ॥ 13-50-7 (83474) ગહરં પ્રતિભાત્યેતન્મમ ચિન્તયતોઽનિશમ્। નિઃસન્દેહમિદં સર્વં પિતામહ યથાશ્રુતિઃ॥ 13-50-8 (83475) યદૈતદ્યાદૃશં ચૈતદ્યથા ચૈતત્પ્રવર્તિતમ્। નિખિલેન મહાપ્રાજ્ઞ ભવાનેતદ્બ્રવીતુ મે॥ 13-50-9 (83476) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-50-10x (6873) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। અષ્ટાવક્રસ્ય સંવાદં દિશયા સહ ભારત॥ i 13-50-10 (83477) નિર્વિષ્ટુકામસ્તુ પુરા અષ્ટાવક્રો મહાતપાઃ। ઋષેરથ વદાન્યસ્ય વવ્રે કન્યાં મહાત્મનઃ॥ 13-50-11 (83478) સુપ્રભાં નામ વૈ નામ્ના રૂપેણાપ્રતિમાં ભુવિ। ગુણપ્રભાવશીલેન ચારિત્રેણ ચ શોભનામ્॥ 13-50-12 (83479) સા તસ્યર્ષેર્મનો દૃષ્ટા જહાર શુભલોચના। વનરાજી યથા ચિત્રા વસન્તે કુસુમાઞચિતા॥ 13-50-13 (83480) ઋષિસ્તમાહ દેયા મે સુતા તુભ્યં હિ તચ્છૃણુ॥ 13-50-14 (83481) `અનન્યસ્ત્રીજનઃ પ્રાજ્ઞો હ્યપ્રવાસી પ્રિયંવદઃ। સુરૂપઃ સમ્મતો વીરઃ શીલવાન્ભોગભુક્છુચિઃ॥ 13-50-15 (83482) દારાનુમતયજ્ઞશ્ચ સુનક્ષત્રામથોદ્વેહેત્। સભૃત્યઃ સ્વજનોપેત ઇહ પ્રેત્ય ચ મોદતે॥ 13-50-16 (83483) ગચ્છ તાવદ્દિશં પુણ્યામુત્તરાં દ્રક્ષ્યસે તતઃ॥ 13-50-17 (83484) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-50-18x (6874) કિં દ્રષ્ટવ્યં મયા તત્ર વક્તુમર્હતિ મે ભવાન્। તથેદાનીં મયો કાર્યં યથા વક્ષ્યતિ માં ભવાન્॥ 13-50-18 (83485) વદાન્ય ઉવાચ। 13-50-19x (6875) ધનદં સમતિક્રમ્ય હિમવન્તં ચ પર્વતમ્। રુદ્રસ્યાયતનં દૃષ્ટ્વા સિદ્ધચારણસેવિતમ્॥ 13-50-19 (83486) સંહૃષ્ટૈઃ પાર્ષદૈર્જુષ્ટં નૃત્યદ્ભિર્વિવિધાનનૈઃ। દિવ્યાઙ્ગરાગૈઃ પૈશાચૈરન્યૈર્નાનાવિધૈઃ પ્રભોઃ॥ 13-50-20 (83487) પાણિતાલસુતાલૈશ્ચ શમ્પાતાલૈઃ સમૈસ્તથા। સમ્પ્રહૃષ્ટૈઃ પ્રનૃત્યદ્ભિઃ શર્વસ્તત્ર નિષેવ્યતે॥ 13-50-21 (83488) ઇષ્ટં કિલ ગિરૌ સ્થાનં તદ્દિવ્યમિતિ શુશ્રુમ। નિત્યં સન્નિહિતો દેવસ્તથા તે પાર્ષદાઃ સ્મૃતાઃ॥ 13-50-22 (83489) તત્ર દેવ્યા તપસ્તપ્તં સઙ્કરાર્થં સુદુશ્ચરમ્। અતસ્તદિષ્ટં દેવસ્ય તથોમાયા ઇતિ શ્રુતિઃ॥ 13-50-23 (83490) પૂર્વે તત્ર મહાપાર્શ્વે દેવસ્યોત્તરતસ્તથા॥ ઋતવઃ કાલરાત્રિશ્ચ યે દિવ્યા યે ચ માનુષાઃ॥ 13-50-24 (83491) દેવં ચોપાસતે સર્વે રૂપિણઃ કિલ તત્ર હ। તદતિક્રમ્ય ભવનં ત્વયા યાતવ્યમેવ હિ॥ 13-50-25 (83492) તતો નીલં વનોદ્દેશં દ્રક્ષ્યસે મેઘસન્નિભમ્। રમણીયં મનોગ્રાહિ તત્ર વૈ દ્રક્ષ્યસે સ્ત્રિયમ્॥ 13-50-26 (83493) તપસ્વિનીં મહાભાગાં વૃદ્ધાં દીક્ષામનુષ્ઠિતામ્। દ્રષ્ટવ્યા સા ત્વયા તત્ર સમ્પૂજ્યા ચૈવ યત્નતઃ॥ 13-50-27 (83494) તાં દૃષ્ટ્વા વિનિવૃત્તસ્ત્વં તતઃ પાણિં ગ્રહીષ્યસિ। યદ્યેષ સમયઃ સર્વઃ સાધ્યતાં તત્ર ગમ્યતામ્॥ 13-50-28 (83495) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-50-29x (6876) તથાઽસ્તુ સાધયિષ્યામિ તત્ર યાસ્યામ્યસંશયમ્। યત્ર ત્વં વદસે સાધો ભવાન્ભવતુ સત્યવાક્॥ 13-50-29 (83496) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-50-30x (6877) તતોઽગચ્છત્સ ભગવાનુત્તરામુત્તરાં દિશમ્। હિમવન્તં ગિરિશ્રેષ્ઠં સિદ્ધચારણસેવિતમ્॥ 13-50-30 (83497) સ ગત્વા દ્વિજશાર્દૂલો હિમવન્તં મહાગિરિમ્। અભ્યગચ્છન્નદીં પુણ્યાં બાહુદાં પુણ્યદાયિનીમ્॥ 13-50-31 (83498) અશોકે વિમલે તીર્થે સ્નાત્વા વૈ તર્પ્ય દેવતાઃ। તત્ર વાસાય શયને કૌશે સુખમુવાસ હ॥ 13-50-32 (83499) તતો રાત્ર્યાં વ્યતીતાયાં પ્રાતરુત્થાય સ દ્વિજઃ। સ્નાત્વા પ્રાદુશ્ચકારાગ્નિં હુત્વા ચૈવં વિધાનતઃ॥ 13-50-33 (83500) રુદ્રાણીકૂપમાસાદ્ય હ્રદે તત્ર સમાશ્વસત્। વિશ્રાન્તશ્ચ સમુત્થાય કૈલાસમભિતો યયૌ॥ 13-50-34 (83501) સોઽપશ્યત્કાઞ્ચનદ્વારં દીપ્યમાનમિવ શ્રિયા। મન્દાકિનીં ચ નલિનીં ધનદસ્ય મહાત્મનઃ॥ 13-50-35 (83502) અથ તે રાક્ષસાઃ સર્વે યેઽભિરક્ષન્તિ પદ્મિનીમ્। પ્રત્યુત્થિતા ભગવન્તં માણિભદ્રપુરોગમાઃ॥ 13-50-36 (83503) સ તાન્પ્રત્યર્ચયામાસ રાક્ષસાન્ભીમવિક્રમાન્। નિવેદયત માં ક્ષિપ્રં ધનદાયેતિ ચાબ્રવીત્॥ 13-50-37 (83504) તે રાક્ષસાસ્તથા રાજન્ભગવન્તમથાબ્રુવન્। અસૌ વૈશ્રવણો રાજા સ્વયમાયાતિ તેઽન્તિકમ્॥ 13-50-38 (83505) વિદિતો ભગવાનસ્ય કાર્યમાગમનસ્ય યત્। પશ્યૈનં ત્વં મહાભાગં જ્વલન્તમિવ તેજસા॥ 13-50-39 (83506) તતો વૈશ્રવણોઽભ્યેત્ય અષ્ટાવક્રમનિન્દિતમ્। વિધિવત્કુશલં પૃષ્ટ્વા તતો બ્રહ્મર્ષિમબ્રવીત્॥ 13-50-40 (83507) સુખં પ્રાપ્તો ભવાન્કચ્ચિત્કિંવા મત્તશ્ચિકીર્ષતિ। બ્રૂહિ સર્વં કરિષ્યામિ યન્માં વક્ષ્યસિ વૈ દ્વિજ॥ 13-50-41 (83508) ભવનં પ્રવિશ ત્વં મે યથાકામં દ્વિજોત્તમ। સત્કૃતઃ કૃતકાર્યશ્ચ ભવાન્યાસ્યત્યવિઘ્નતઃ॥ 13-50-42 (83509) પ્રાવિશદ્ભવનં સ્વં વૈ ગૃહીત્વા તં દ્વિજોત્તમમ્। આસનં સ્વં દદૌ ચૈવ પાદ્યમર્ઘ્યં તથૈવ ચ॥ 13-50-43 (83510) અથોપવિષ્ટયોસ્તત્ર માણિભદ્રપુરોગમાઃ। નિષેદુસ્તત્ર કૌબેરા યક્ષગન્ધર્વકિન્નરાઃ॥ 13-50-44 (83511) તતસ્તેષાં નિષણ્ણાનાં ધનદો વાક્યમબ્રવીત્। ભવચ્છન્દં સમાજ્ઞાય નૃત્યેરન્નપ્સરોગણાઃ॥ 13-50-45 (83512) આતિથ્યં પરમં કાર્યં શુશ્રૂષા ભવતસ્તથા। સંવર્તતામિત્યુવાચ મુનિર્મધુરયા ગિરા॥ 13-50-46 (83513) યથોર્વરા મિશ્રકેશી રમ્ભા ચૈવોર્વશી તથા। અલમ્બુસા ઘૃતાચી ચ ચિત્રા ચિત્રાઙ્ગદારુચિઃ॥ 13-50-47 (83514) મનોહરા સુકેશી ચ સુમુખી હાસિની પ્રભા। વિદ્યુતા પ્રશમી દાન્તા વિદ્યોતા રતિરેવ ચ॥ 13-50-48 (83515) એતાશ્ચાન્યાશ્ચ વૈ બહ્વ્યઃ પ્રનૃત્તાપ્સરસઃ શુભાઃ। અવાદયંશ્ચ ગન્ધર્વા વાદ્યાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 13-50-49 (83516) અથ પ્રવૃત્તે ગાન્ધર્વે દિવ્યે ઋષિરુપાવિશત્। દિવ્યં સંવત્સરં તત્રારમતૈષ મહાતપાઃ॥ 13-50-50 (83517) તતો વૈશ્રવણો રાજા ભગવન્તમુવાચ હ। સાગ્રઃ સંવત્સરો યાતો વિપ્રેહ તવ પશ્યતઃ॥ 13-50-51 (83518) હાર્યોઽયં વિષયો બ્રહ્મન્ગાન્ધર્વો નામ નામતઃ। છન્દતો વર્તતાં વિપ્ર યથા વદતિ વા ભવાન્॥ 13-50-52 (83519) અતિથિઃ પૂજનીયસ્ત્વમિદં ચ ભવતો ગૃહમ્। સર્વમાજ્ઞાપ્યતામાશુ પરવન્તો વયં ત્વયિ॥ 13-50-53 (83520) અથ વૈશ્રવણં પ્રીતો ભગવાન્પ્રત્યભાષત। અર્ચિતોસ્મિ યથાન્યાયં ગમિષ્યામિ ધનેશ્વર॥ 13-50-54 (83521) પ્રીતોસ્મિ સદૃશં ચૈવ તવ સર્વં ધનાધિપ। તવ પ્રસાદાદ્ભગવન્મહર્ષેશ્ચ મહાત્મનઃ। નિયોગાદદ્ય યાસ્યામિ વૃદ્દિમાનૃદ્ધિમાન્ભવ॥ 13-50-55 (83522) અથ નિષ્ક્રમ્ય ભગવાન્પ્રયયાવુત્તરામુખઃ। `કૈલાસે સઙ્કરાવાસમભિવીક્ષ્ય પ્રણમ્ય ચ॥ 13-50-56 (83523) ગૌરીશં શઙ્કરં દાન્તં શરણાગતવત્સલમ્। ગઙ્ગાધરં ગોપતિનં ગણાવૃતમકલ્પષમ્॥' 13-50-57 (83524) કૈલાસં મન્દરં હૈમં સર્વાનનુચચાર હ। તાનતીત્ય મહાશૈલાન્કૈરાતં સ્થાનમુત્તમમ્॥ 13-50-58 (83525) પ્રદક્ષિણં તથા ચક્રે પ્રયતઃ શિરસા નતઃ। ધરણીમવતીર્યાથ પૂતાત્માઽસૌ તદાઽભકવત્॥ 13-50-59 (83526) સ તં પ્રદક્ષિણં કૃત્વા નિર્યાતશ્ચોત્તરામુખઃ। સમેન ભૂમિભાગેન યયૌ પ્રીતિપુરસ્કૃતઃ॥ 13-50-60 (83527) તતોઽપરં વનોદ્દેશં રમણીયમપશ્યત। સર્વર્તુભિર્મૂલફલૈઃ પક્ષિભિશ્ચ સમન્વિતૈઃ। રમણીયૈર્વનોદ્દેશૈસ્તત્રતત્ર વિભૂષિતમ્॥ 13-50-61 (83528) તત્રાશ્રમપદં દિવ્યં દદર્શ ભગવાનથ॥ 13-50-62 (83529) શૈલાંશ્ચ વિવિધાકારાન્કાઞ્ચનાન્રત્નભૂષિતાન્। મણિભૂમૌ નિવિષ્ટાશ્ચ પુષ્કરિણ્યસ્તથૈવ ચ॥ 13-50-63 (83530) અન્યાન્યપિ સુરમ્યાણિ દદર્શ સુબહૂન્યથ। ભૃશં તસ્ય મનો રમે મહર્ષેર્ભાવિતાત્મનઃ॥ 13-50-64 (83531) સ તત્ર કાઞ્ચનં દિવ્યં સર્વરત્નમયં ગૃહમ્। દદર્શાદ્ભુતસઙ્કાશં ધનદસ્ય ગૃહાદ્વરમ્॥ 13-50-65 (83532) મહાન્તો યત્ર વિવિધા મણિકાઞ્ચનપર્વતાઃ। વિમાનાનિ ચ રમ્યાણિ રત્નાનિ વિવિધાનિ ચ॥ 13-50-66 (83533) મન્દારપુષ્પૈઃ સઙ્કીર્ણાં તથા મન્દાકિનીં નદીમ્। સ્વયમ્પ્રભાશ્ચ મણયો વજ્રૈર્ભૂમિશ્ચ ભૂષિતા॥ 13-50-67 (83534) નાનાવિધૈશ્ચ ભવનૈર્વિચિત્રમણિતોરણૈઃ। મુક્તાજાલવિનિક્ષિપ્તૈર્મણિરત્નવિભૂષિતૈઃ॥ 13-50-68 (83535) મનોદ્દષ્ટિહરૈ રમ્યૈઃ સર્વતઃ સંવૃતં શુભૈઃ। ઋષિભિશ્ચાવૃતં તત્ર આશ્રમં તં મનોહરમ્॥ 13-50-69 (83536) તતસ્તસ્યાભવચ્ચિન્તા કુત્ર વાસો ભવેદિતિ। અથ દ્વારં સમભિતો ગત્વા સ્થિત્વા તતોઽબ્રવીત્॥ 13-50-70 (83537) અતિથિં સમનુપ્રાપ્તમભિજાનન્તુ યેઽત્ર વૈ॥ 13-50-71 (83538) અથ કન્યાઃ પરિવૃતા ગૃહાત્તસ્માદ્વિનિર્ગતાઃ। નાનારૂપાઃ સપ્ત વિભો કન્યાઃ સર્વા મનોહરાઃ॥ 13-50-72 (83539) યાંયામપશ્યત્કન્યાં વૈ સાસા તસ્ય મનોઽહરત્। ન ચ શક્તો વારયિતું મનોઽસ્યાથાવસીદતિ। તતો ધૃતિઃ સમુત્પન્ના તસ્ય વિપ્રસ્ય ધીમતઃ॥ 13-50-73 (83540) અથ તં પ્રમદાઃ પ્રાહુર્ભગવાન્પ્રવિશત્વિતિ। સ ચ તાસાં સુરુપેણ તસ્યૈવ ભવનસ્ય ચ। કૌતૂહલં સમાવિષ્ટઃ પ્રવિવેશ ગૃહં દ્વિજઃ॥ 13-50-74 (83541) તત્રાપશ્યજ્જરાયુક્તામરજોમ્બરધારિણીમ્। વૃદ્ધાં પર્યઙ્કમાસીનાં સર્વાભરણભૂષિતામ્॥ 13-50-75 (83542) સ્વસ્તીતિ તેન ચૈવોક્તા સા સ્ત્રી પ્રત્યવદત્તદા। પ્રત્યુત્થાય ચ તં વિપ્રમાસ્યતામિત્યુવાચ હ॥ 13-50-76 (83543) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-50-77x (6878) સર્વાઃ સ્વાનાલયાન્યાન્તુ એકા મામુપતિષ્ઠતુ। પ્રજ્ઞાતા યા પ્રશાન્તા યા શેષા ગચ્છન્તુ ચ્છન્દતઃ॥ 13-50-77 (83544) તતઃ પ્રદક્ષિણીકૃત્ય કન્યાસ્તાસ્તમૃષિં તદા। નિશ્ચક્રમુર્ગૃહાત્તસ્માત્સા વૃદ્ધાઽથ વ્યતિષ્ઠતઃ। તયા સમ્પૂજિતસ્તત્ર શયને ચાપિ નિર્મલે॥ 13-50-78 (83545) અથ તાં સંવિશન્પ્રાહ શયને ભાસ્વરે તદા। ત્વયાઽપિ સુપ્યતાં ભદ્રે રજની હ્યતિવર્તતે॥ 13-50-79 (83546) સંલાપાત્તેન વિપ્રેણ તથા સા તત્ર ભાષિતા। દ્વિતીયે શયને દિવ્યે સંવિવેશ મહાપ્રભે॥ 13-50-80 (83547) અથ સા વેપમાનાઙ્ગી નિમિત્તં શીતજં તદા। વ્યપદિશ્ય મહર્ષેર્વૈ શયનં વ્યવરોહત॥ 13-50-81 (83548) સ્વાગતેનાગતાં તાં તુ ભગવાનભ્યભાષત। સા જુગૂહ ભુજાભ્યાં તુ ઋષિં પ્રીત્યા નરર્ષભ॥ 13-50-82 (83549) નિર્વિકારમૃષિં ચાપિ કાષ્ઠકુડ્યોપમં તદા। દુખિતા પ્રેક્ષ્ય સઞ્જલ્પમકાર્ષીદૃષિણા સહ॥ 13-50-83 (83550) બ્રહ્મન્નકામકરોસ્તિ સ્ત્રીણાં પુરુષતો ધૃતિઃ। કામેન મોહિતા ચાહં ત્વાં ભજન્તીં ભજસ્વ મામ્॥ 13-50-84 (83551) પ્રહૃષ્ટો ભવ વિપ્રર્ષે સમાગચ્છ મયા સહ। ઉપગૂહ ચ ભાં વિપ્ર કામાર્તાઽહં ભૃશં ત્વયિ॥ 13-50-85 (83552) એતદ્વિ તવ ધર્માત્મંસ્તપસઃ પૂજ્યતે ફલમ્। પ્રાર્થિતં દર્શનાદેવ ભજમાનાં ભજસ્વ મામ્॥ 13-50-86 (83553) સદ્મ ચેદં ધનં સર્વં યચ્ચાન્યદપિ પશ્યસિ। પ્રભુસ્ત્વં ભવ સર્વત્ર મયિ ચૈવ ન સંશયઃ॥ 13-50-87 (83554) સર્વાન્કામાન્વિધાસ્યામિ રમસ્વ સહિતો મયા। રમણીયે વને વિપ્ર સર્વકામફલપ્રદે॥ 13-50-88 (83555) ત્વદ્વશાઽહં ભવિષ્યામિ રંસ્યસે ચ મયા સહ। સર્વાન્કામાનુપાશ્નીમો યે દિવ્યા યે ચ માનુષાઃ॥ 13-50-89 (83556) નાતઃ પરં હિ નારીણાં વિદ્યતે ચ કદાચન। યથા પુરુષસંસર્ગઃ પરમેતદ્ધિ નઃ ફલમ્॥ 13-50-90 (83557) આત્મચ્છન્દેન વર્તન્તે નાર્યો મન્મથચોદિતાઃ। ન ચ દહ્યન્તિ ગચ્છન્ત્યઃ સુતપ્તૈરપિ પાંસુભિઃ॥ 13-50-91 (83558) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-50-92x (6879) પરદારાનહં ભદ્રે ન ગચ્છેયં કથઞ્ચન। દૂષિતં ધર્મશાસ્ત્રજ્ઞૈઃ પરદારાભિમર્શનમ્॥ 13-50-92 (83559) `શુદ્ધક્ષેત્રે બ્રહ્મહત્યાપ્રાયશ્ચિત્તમથોચ્યતે। પુનશ્ચ પાતકં દૃષ્ટં વિપ્રક્ષેત્રે વિશેષતઃ'॥ 13-50-93 (83560) ભદ્રે નિર્વેષ્ટુકામોઽહં તત્રાવકિરણં મમ। `પ્રાયશ્ચિત્તં મહદતો દારગ્રહણપૂર્વકમ્॥ 13-50-94 (83561) બીજં ન શુદ્ધ્યતે વોઢુરન્યથા કૃતનિષ્કૃતેઃ। માતૃતઃ પિતૃતઃ શુદ્ધો જ્ઞેયઃ પુત્રો યથાર્થતઃ॥' 13-50-95 (83562) વિષયેષ્વનભિજ્ઞોઽહં ધર્માર્થં કિલ સન્તતિઃ। એવં લોકાન્ગમિષ્યામિ પુત્રૈરિતિ ન સંશયઃ॥ 13-50-96 (83563) ભદ્રે ધર્મં વિજાનીહિ જ્ઞાત્વા ચોપરમસ્વ હ॥ 13-50-97 (83564) સ્ત્ર્યુવાચ। 13-50-98x (6880) નાનિલોઽગ્નિર્ન વરુણો ન ચાન્યે ત્રિદશા દ્વિજ। પ્રિયાઃ સ્ત્રીણાં યથા કામો રતિશીલા હિ યોષિતઃ॥ 13-50-98 (83565) સહસ્રે કિલ નારીણાં પ્રાપ્યેતૈકા કદાચન। તથા શતસહસ્રેષુ યદિ કાચિત્પતિવ્રતા॥ 13-50-99 (83566) નૈતા જાનન્તિ પિતરં ન કુલં ન ચ માતરમ્। ન ભ્રાતૄન્ન ચ ભર્તારં ન ચ પુત્રાન્ન દેવરાન્॥ 13-50-100 (83567) લીલાયન્ત્યઃ કુલં ઘ્નન્તિ કૂલાનીવ સરિદ્વરાઃ। દોષાન્સર્વાશ્ચ મત્વાઽઽશુ પ્રજાપતિરભાષત॥ 13-50-101 (83568) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-50-102x (6881) તતઃ સ ઋષિરેકાગ્રસ્તાં સ્ત્રિયં પ્રત્યભાષત। આસ્યતાંરુચિતશ્છન્દઃ કિઞ્ચ કાર્યં બ્રવીહિ મે॥ 13-50-102 (83569) સા સ્ત્રી પ્રોવાચ ભગવન્દ્રક્ષ્યસે દેશકાલતઃ। વસ તાવન્મહાભાગ કૃતકૃત્યો ભવિષ્યસિ॥ 13-50-103 (83570) બ્રહ્મર્ષિસ્તામથોવાચ સ તથેતિ યુધિષ્ઠિર। વત્સ્યેઽહં યાવદુત્સાહો ભવત્યા નાત્ર સંશયઃ॥ 13-50-104 (83571) અથર્ષિરભિસમ્પ્રેક્ષ્ય સ્ત્રિયં તાં જરયાઽર્દિતામ્। ચિન્તાં પરમિકાં ભેજે સન્તપ્ત ઇવ ચાભવત્॥ 13-50-105 (83572) યદ્યદઙ્ગં હિ સોઽપશ્યત્તસ્યા વિપ્રર્ષભસ્તદા। નારમત્તત્રતત્રાસ્ય દૃષ્ટી રૂપવિરાગિતા॥ 13-50-106 (83573) દેવતેયં ગૃહસ્યાસ્ય શાપાત્કિંનુ વિરૂપિતા। અસ્યાશ્ચ કારણં વેત્તું ન યુક્તં સહસા ભયા॥ 13-50-107 (83574) ઇતિ ચિન્તાવિષક્તસ્ય તમર્થં જ્ઞાતુમિચ્છતઃ। વ્યગમદ્રાત્રિશેષઃ સ મનસા વ્યાકુલેન તુ॥ 13-50-108 (83575) અથ સા સ્ત્રી તથોવાચ ભગવન્પશ્ય વૈ રવેઃ। રૂપં સન્ધ્યાભ્રસંરક્તં કિમુપસ્થાપ્યતાં તવ॥ 13-50-109 (83576) સ ઉવાચ તતસ્તાં સ્ત્રીં સ્નાનોદકમિહાનય। ઉપાસિષ્યે તતઃ સન્ધ્યાં વાગ્યતો નિયતેન્દ્રિયઃ॥ ॥ 13-50-110 (83577) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 50 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-50-1 સહોભૌ ચરતાં ધર્મં ક્ષૌમે વસાનૌ જાયાપતી અગ્નિમાદધીયાતામિતિ ધર્મપત્નીસાહિત્યં શાસ્ત્રે દૃશ્યમાનમાક્ષિપતિ યદિદમિતિ। પાણગ્રહણાત્પ્રાક્સાહિત્યાભાવાત્સહોભાવિતિ વાક્યં વ્યાકુપ્યેતેતિ ભાવઃ॥ 7-50-3 ઇહૈવ સાહિત્યં દંપત્યોર્દૃશ્યતે પરલોકે તયોઃ સાહિત્યં ક્વનુ। ન ક્વાપીત્યર્થઃ॥ 7-50-6 સૂત્રકારો ધર્મપ્રવક્તા। અનૃતં સાહસં માયા મૂર્ખત્વમતિલોભતેતિ સ્ત્રીધર્માનાહ॥ 7-50-8 ગહ્વરં ગહનં દુર્બોધમિત્યર્થઃ॥ 7-50-10 દિશયા દિગભિમાનિદેવતયા॥ 7-50-11 નિર્વેષ્ટુકામઃ દારસંગ્રહાર્થી॥ 7-50-21 તાલૈઃ કાંસ્યમયૈર્વાદ્યભાણ્ડૈઃ। શમ્પાતાલૈઃ વિદ્યુદ્વદતિચપલૈર્ભ્રમણાદિઘટિતૈઃ ગીતનૃત્યક્રિયામાનવિશેષૈઃ। સમૈર્ભ્રમણાદિરહિતૈસ્તૈરેવ॥ 7-50-24 મહાપાર્શ્વે પર્વતે। તતઃ કોપો મહાન્પાર્શ્વે ઇતિ ટ. થ. પાઠઃ। તતઃ કાલો મહાન્પાર્શ્વે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-50-30 ઉત્તરાં શ્રેષ્ઠામ્॥ 7-50-45 ભવચ્છન્દં ભવદિચ્છામ્॥ 7-50-52 હાર્યઃ હરતીતિ હાર્યઃ॥ 7-50-54 ભગવાન્ અષ્ટાવક્રઃ॥ 7-50-55 વૃદ્ધિરુપચયસ્તદ્વાન્। ઋદ્ધિઃ સમ્પત્ તદ્વાન્॥ 7-50-58 કૈરાતં કિરાતવેષધારિણો મહાદેવસ્ય સમ્બન્ધિ॥ 7-50-59 ધરણીમવતીર્યેત્યનેનાકાશમાર્ગેણાષ્ટાવક્રો ગચ્છતીતિ ગમ્યતે॥ 7-50-72 સપ્ત ઇતરદિગ્દેવતાઃ॥ 7-50-75 ઉત્તરાધિષ્ઠાત્રી તુ દેવતા મુખ્યાઽષ્ટમી સૈવ જરાયુક્તા॥ 7-50-77 પ્રજ્ઞાતા અત્યન્તં જ્ઞાનવતી। પ્રશાન્તા નિર્જિતચિતા॥ 7-50-82 જુગૂહ આલિઙ્ગિતવતી॥ 7-50-84 બ્રહ્મન્નકામતોઽન્યાસ્તીતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર અકામતોઽનિચ્છાતઃ સ્વભાવત ઇત્યર્થઃ। પુરુષતઃ પુરુષં પ્રાપ્ય સ્ત્રીણાં ધૃતિર્ધૈર્યમન્યા પરકીયાસ્તિ।પુંયોગે સ્ત્રીણાં ધૃતિઃ સ્વકીયા સર્વથા નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 7-50-85 પ્રહૃષ્ટઃ કામુકો ભવ। ઉપનૃહ અલિઙ્ગસ્વ॥ 7-50-96 અનભિજ્ઞોઽપ્રીતિમાન્॥ 7-50-101 લીલાયન્ત્યઃ લીલાં રતિમાત્મન ઇચ્છન્ત્યઃ દોષાંશ્ચ મન્દાન્મન્દાસુઃ પ્રજાપતિરભાષત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-50-102 એકાગ્રઃ સ્ત્રીદોષાનનુસન્દધાનઃ સ્ત્રિયમ્પ્રતિ આસ્યતા તૂણ્ણીં સ્થીયતામ્। રુચિતઃ રુચિં પ્રાપ્ય છન્દઃ ઇચ્છા ભવતીતિ અભાષત। ત્વં રુચિજ્ઞા મામિચ્છસિ અહં ત્વરુચિજ્ઞો ન ત્વાં સ્ફુષ્ટુમિચ્છામીતિ ભાવઃ। એવમપિ યત્કાર્યં કર્તવ્યં તવ તન્મે બ્રવીહિ॥ 7-50-103 દ્રક્ષ્યસે સ્પર્શસુખં જ્ઞાયસે॥ 7-50-106 રૂપે વિરાગિતા વૈરાગ્યવતી દૃષ્ટિર્નારમત્ ન રેમે॥ 7-50-108 વ્યગચ્છત્તદહઃશેષ ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। અથ સા સ્ત્રી તમુવાચ વિપ્રમેવં ભવત્વિતિ। તૈલં દિવ્યમુપાદાય સ્નાનશાટીમુપાનયત્॥ 13-51-1 (83578) અનુજ્ઞાતા ચ મુનિના સા સ્ત્રી તેન મહાત્મના। અથાસ્ય તૈલેનાઙ્ગાનિ સર્વાણ્યેવાભ્યમૃક્ષત॥ 13-51-2 (83579) શનૈશ્ચાચ્છાદિતસ્તત્ર સ્નાનશાલામુપાગમત્। ભદ્રાસનં તતશ્ચિત્રમૃષિરન્વગમન્નવમ્॥ 13-51-3 (83580) અથોપવિષ્ટશ્ચ યદા તસ્મિન્ભદ્રાસને તદા। સ્નાપયામાસ શનકૈસ્તમૃષિં સુખહસ્તવત્। દિવ્યં ચ વિધિવચ્ચક્રે સોપચારં મુનેસ્તદા॥ 13-51-4 (83581) જલેન સુસુખોષ્ણેન તસ્યા હસ્તસુખેન ચ। વ્યતીતાં રજનીં કૃત્સ્નાં નાજાનાત્સ મહાવ્રતઃ॥ 13-51-5 (83582) તત ઉત્થાય સ મુનિસ્તદા પરમવિસ્મિતઃ। પૂર્વસ્યાં દિશિ સૂર્યં ચ સોઽપશ્યદુદિતં દિવિ॥ 13-51-6 (83583) `સન્ધ્યોપાસનમિત્યેવ સર્વપાપહરં ન મે।' તસ્ય બુદ્ધિરિયં કિન્તુ મોહસ્તત્ત્વમિદં ભવેત્॥ 13-51-7 (83584) અથોપાસ્ય સહસ્રાંશું કિં કોરમીત્યુવાચ તામ્। સા ચામૃતરસપ્રખ્યં ક્રષેરન્નમુપાહરત્॥ 13-51-8 (83585) તસ્ય સ્વાદુતયાઽન્નસ્ય ન પ્રભૂતં ચકાર સઃ। વ્યગમચ્ચાપ્યહઃશેષ તતઃ સન્ધ્યાઽઽગમત્પુનઃ॥ 13-51-9 (83586) અથ સા સ્ત્રી ભગવન્તં સુપ્યતામિત્યચોદયત્। તત્ર વૈ શયને દિવ્યે તસ્ય તસ્યાશ્ચ કલ્પિતે॥ 13-51-10 (83587) [પૃથક્ર્વૈવ તથા સુપ્તૌ સા સ્ત્રી સ ચ મુનિસ્તદા। તથાઽર્થરાત્રે સા સ્ત્રી તુ શયનં તદુપાગમત્॥] 13-51-11 (83588) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-51-12x (6882) ન ભદ્રે પરદારેષુ મનો મે સમ્પ્રસજ્જતિ। ઉત્તિષ્ઠ ભદ્રે ભદ્રં તે સ્વાપં વૈ વિરમસ્વ ચ॥ 13-51-12 (83589) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-51-13x (6883) સા તદા તેન વિપ્રેણ તથા ધૃત્યા નિવર્તિતા। સ્વતન્ત્રાઽસ્મીત્યુવાચર્ષિં ન ધર્મચ્છલમસ્તિ તે॥ 13-51-13 (83590) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-51-14x (6884) નાસ્તિ સ્વતન્ત્રતા સ્ત્રીણામસ્વતન્ત્રા હિ યોષિતઃ। પ્રજાપતિમતં હ્યેતન્ન સ્ત્રી સ્વાતન્ત્ર્યમર્હતિ॥ 13-51-14 (83591) સ્ત્ર્યુવાચ। 13-51-15x (6885) બાધને મૈથુનં વિપ્ર મમ ભક્તિં ચ પશ્ય વૈ। અધર્મં પ્રાપ્સ્યસે વિપ્ર યન્માં ત્વં નાભિનન્દસિ॥ 13-51-15 (83592) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-51-16x (6886) હરન્તિ દોષજાતાનિ નરમિન્દ્રિયકિઙ્કરમ્। પ્રભવામિ સદા ધૃત્યા ભદ્રે સ્વશયનં વ્રજ॥ 13-51-16 (83593) સ્ત્ર્યુવાચ। 13-51-17x (6887) શિરસા પ્રણમે વિપ્ર પ્રસાદં કર્તુમર્હસિ। ભૂમૌ નિપતમાનાયાઃ શરણં ભવ મેઽનઘ॥ 13-51-17 (83594) યદિ વા દોષજાતં ત્વં પરદારેષુ પશ્યસિ। આત્માનં સ્પર્શયામ્યદ્ય પાણિં ગૃહ્ણીષ્વ મે દ્વિજ॥ 13-51-18 (83595) ન દોષો ભવિતા ચૈવ સત્યેનૈતદ્બ્રવીમ્યહમ્। સ્વતન્ત્રાં માં વિજાનીહિ યો ધર્મઃ સોસ્તુ વૈ મયિ। ત્વય્યાવેશિતચિત્તા ચ સ્વતન્ત્રાઽસ્મિ ભજસ્વ મામ્॥ 13-51-19 (83596) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-51-20x (6888) સ્વતન્ત્રા ત્વં કથં ભદ્રે બ્રૂહિ કારણમત્ર વૈ। નાસ્તિ ત્રિલોકે સ્ત્રી કાચિદ્યા વૈ સ્વાતન્ત્ર્યમર્હતિ॥ 13-51-20 (83597) પિતા રક્ષતિ કૌમારે ભર્તા રક્ષતિ યૌવને। પુત્રસ્તુ સ્થાવિરે ભાવે ન સ્ત્રી સ્વાતન્ત્ર્યમર્હતિ। `ન વૃદ્ધામક્ષતાં મન્યે ચ ચેચ્છા ત્વયિ મેઽનઘે' 13-51-21 (83598) સ્ત્ર્યુવાચ। 13-51-22x (6889) કૌમારં બ્રહ્મચર્યં મે કન્યૈવાસ્મિ ન સંશયઃ। પત્નીં કુરુષ્વ માં વિપ્ર શ્રદ્ધાં વિજહિ મા મમ॥ 13-51-22 (83599) અષ્ટાવક્ર ઉવાચ। 13-51-23x (6890) યથા મમ તથા તુભ્યં યથા તુભ્યં તથા મમ। જિજ્ઞાસેયમૃષેસ્તસ્ય વિઘ્નઃ સત્યં નુ કિં ભવેત્॥ 13-51-23 (83600) આશ્ચર્યં પરમં હીદં કિન્નુ શ્રેયો હિ મે ભવેત્। દિવ્યાભરણવસ્ત્રા હિ કન્યેયં મામુપસ્થિતા॥ 13-51-24 (83601) કિં ત્વસ્યાઃ પરમં રૂપં જીર્ણમાસીત્કથં પુનઃ। કન્યારૂપમિહાદ્યૈવં કિમિવાત્રોત્તરં ભવેત્॥ 13-51-25 (83602) યથા મે પરમા શક્તિર્ન વ્યુત્થાને કથંચન। ન રોચતે હિ વ્યુત્થાનં સત્યેનાસાદયામ્યહમ્॥ ॥ 13-51-26 (83603) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 51 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-51-2 અભ્યમૃક્ષતિ અભ્યઞ્જિતવતી॥ 7-51-3 શનૈશ્ચોત્સાદિત ઇતિ ડ.ઝ. પાઠઃ। તત્ર ઉત્સાદિતઃ ચાલિતઃ॥ 7-51-5 નાજાનાત્ ન જ્ઞાતવાન્॥ 7-51-9 ન પ્રભૂતં ચકાર પૂર્ણમિતિ નાભ્યવદદિત્યર્થઃ॥ 7-51-12 સ્વયં વૈ વિરમસ્વ ચેતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-51-13 સ્વાતન્ત્ર્યાન્મમ। ન તવ પારદાર્યદોષોઽસ્તીત્યર્થઃ॥ ધર્મચ્છલં પરપુરુષપ્રલોભનમ્। નાધર્મફલમસ્તિ ત ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-51-14 નાસ્તીતિ અપ્રદત્તા ત્વાં ન કામયે ઇત્યર્થઃ॥ 7-51-18 સ્પર્શયામિ દદામિ॥ 7-51-19 સ્વતન્ત્રામાત્મપ્રદાનં ઇતિ શેષઃ। યો ધર્મઃ પાણિગ્રહણાદિસંસ્કારો મયિ મન્નિમિત્તં સોસ્તુ॥ 7-51-22 વિજહિ મા મા નાશય॥ 7-51-23 તુભ્યં તવ। સઙ્ગમશ્રદ્ધેત્યુભયત્ર શેષઃ। કિં તસ્ય મયા કન્યાર્થિના પ્રાર્તિતસ્ય તત્કર્તૃકા ઇયં જિજ્ઞાસા મમ પરીક્ષા કિમયં સાધુરસાધુર્વેતિ॥ 7-51-24 વિઘ્રત્વમેવાહ આશ્ચર્યમિતિ। પૂર્વમતિજીર્ણત્વેન દૃષ્ટા પુનઃ કન્યેવ દૃશ્યત ઇતિ માયારૂપમાશ્ચર્યમ્॥ 7-51-25 અત્રાસ્મિન્વિષયે કિમુત્તરં શ્રેષ્ઠતરમ્। પર્વપરિગૃહીતસ્યાત્યાગઃ ઉત એતસ્યાઃ સ્વીકારઃ કર્તવ્ય ઇતિ ભાવઃ॥ 7-51-26 ન વ્યુત્થાસ્યેઽસ્યાઃ સ્વીકારં ન કરિષ્યે। વ્યુત્થાનં ધર્માતિક્રમો મમ ન રોચતે કિન્તુ સત્યેનાસાદયામ્બહં દારાનિતિ શેષઃ। ધૃત્યૈનાં સાધયામ્યહમિતિ ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ન બિભેતિ કથં સા સ્ત્રી શાપાચ્ચ પરમદ્યુતે। કથં નિવૃત્તો ભગવાંસ્તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ મે॥ 13-52-1 (83604) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-52-2x (6891) અષ્ટાવક્રોઽન્વપૃચ્છત્તાં રૂપં વિકુરુષે કથમ્। ન ચાનૃતં તે વક્તવ્યં બ્રૂહિ બ્રાહ્મણકામ્યયા॥ 13-52-2 (83605) સ્ત્ર્યુવાચ। 13-52-3x (6892) દ્યાવાપૃથિવ્યોર્યત્રૈષા કામ્યા બ્રાહ્મણસત્તમ। શૃણુષ્વાવહિતઃ સર્વં યદિદં સત્યવિક્રમ॥ 13-52-3 (83606) જિજ્ઞાસેયં પ્રયુક્તા મે સ્થૈર્યં કર્તું તવાનઘ। અવ્યુત્થાનેન તે લોકા જિતાઃ સત્યપરાક્રમ॥ 13-52-4 (83607) ઉત્તરાં માં દિશં વિદ્ધિ દૃષ્ટં સ્ત્રીચાપલં ચ તે। સ્થવિરાણામપિ સ્ત્રીણાં બાધતે મૈથુનજ્વરઃ॥ 13-52-5 (83608) `અવિશ્વાસો ન વ્યસની નાતિસક્તોઽપ્રવાસકઃ। વિદ્વાન્સુશીલઃ પુરુષઃ સદારઃ સુખમશ્નુતે॥' 13-52-6 (83609) તુષ્ટઃ પિતામહસ્તેઽદ્ય તથા દેવાઃ સવાસવાઃ॥ 13-52-7 (83610) સત્વં યેન ચ કાર્યેણ સમ્પ્રાપ્તો ભગવાનિહ। પ્રેષિતસ્તેન વિપ્રેણ કન્યાપિત્રા દ્વિજર્ષભઃ॥ 13-52-8 (83611) પ્રેષિતશ્ચોપદેશાય તચ્ચ સર્વં શ્રુતં ત્વયા॥ 13-52-9 (83612) `નિતાન્તં સ્ત્રી ભોગપરા પ્રિયવાદાપ્રવાસનાત્। રક્ષ્યતે ચાકુચેલાદ્યૈરપ્રસઙ્ગાનુવર્તનૈઃ॥ 13-52-10 (83613) અપર્વસ્વનિષિદ્ધાસુ રાત્રિષ્વપ્યનૃતૌ વ્રજેત્। રાત્રૌ ચ નાતિનિયમો ન વૈ હ્યનિયમો ભવેત્॥'॥ 13-52-11 (83614) ક્ષેમૈર્ગમિષ્યસિ ગૃહં શ્રમશ્ચ ન ભવિષ્યતિ। કન્યાં પ્રાપ્સ્યસિ તાં વિપ્ર પુત્રિણી ચ ભવિષ્યતિ॥ 13-52-12 (83615) કામ્યયા પૃષ્ટવાંસ્ત્વં માં તતો વ્યાહૃતમુત્તરમ્। અનતિક્રમણીયા સાકૃત્સ્નૈર્લોકૈસ્ત્રિભિઃ સદા॥ 13-52-13 (83616) ગચ્છસ્વ કૃતકૃત્યસ્ત્વં કિં વાઽન્યચ્છ્રોતુમિચ્છસિ। યાવદ્બ્રવીમિ વિપ્રર્ષે અષ્ટાવક્ર યથાતથમ્॥ 13-52-14 (83617) ઋષિણા પ્રસાદિતા ચાસ્મિ તવ હેતોર્દ્વિજર્ષભ। તસ્ય સમ્માનનાર્થં મે ત્વયિ વાક્યં પ્રભાષિતમ્॥ 13-52-15 (83618) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-52-16x (6893) શ્રુત્વા તુ વચનં તસ્યાઃ સ વિપ્રઃ પ્રાઞ્જલિઃ સ્થિતઃ। અનુજ્ઞાતસ્તયા ચાપિ સ્વગૃહં પુનરાવ્રજત્॥ 13-52-16 (83619) ગૃહમાગત્ય વિશ્રાન્તઃ સ્વજનં પરિપૃચ્છ્ય ચ। અભ્યાગચ્છચ્ચ તં વિપ્રં ન્યાયતઃ કુરુનન્દન॥ 13-52-17 (83620) પૃષ્ટશ્ચ તેન વિપ્રેણ દૃષ્ટં ત્વેતન્નિદર્શનમ્। પ્રાહ વિપ્રં તદા વિપ્રઃ સુપ્રીતેનાન્તરાત્મના॥ 13-52-18 (83621) ભવતાઽહમનુજ્ઞાતઃ પ્રાસ્થિતો ગન્ધમાદનમ્। તસ્ય ચોત્તરતો દેશે દૃષ્ટં મે દૈવતં મહત્॥ 13-52-19 (83622) તયા ચાહમનુજ્ઞાતો ભવાંશ્ચાપિ પ્રકીર્તિતઃ। શ્રાવિતશ્ચાપિ તદ્વાક્યં ગૃહં ચાભ્યાગતઃ પ્રભો॥ 13-52-20 (83623) તમુવાચ તદા વિપ્રઃ સુતાં પ્રતિગૃહાણ મે। નક્ષત્રતિથિસંયોગે પાત્રં હિ પરમં ભવાન્॥ 13-52-21 (83624) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-52-22x (6894) અષ્ટાવક્રસ્તથેત્યુક્ત્વા પ્રતિગૃહ્ય ચ તાં પ્રભો। કન્યાં પરમધર્માત્મા પ્રીતિમાંશ્ચાભવત્તદા॥ 13-52-22 (83625) કન્યાં તાં પ્રતિગૃહ્યૈવ ભાર્યાં પરમશોભનામ્। ઉવાસ મુદિતસ્તત્ર શ્વાશ્રમે વિગતજ્વરઃ॥ ॥ 13-52-23 (83626) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિઃ દ્વિપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 52 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-52-2 વિકુરુષેઽન્યથાન્યથા કરોષિ। બ્રાહ્મણકામ્યયા બ્રાહ્મણમાનલિપ્સયા॥ 7-52-3 દ્યાવાપૃથિવ્યોઃ દિવિ પૃથિવ્યાં ચ યત્ર સ્થીયતે તત્ર એષા કામ્યા સ્ત્રીપુંસયોઃ અન્યોન્યાભિલાષરૂપા ઇચ્છાસ્તીત્યર્થઃ॥ 7-52-4 મે મયા॥ 7-52-8 તત્કાર્યં જ્ઞાપયામીતિ શેષઃ। 7-52-13 સા કામ્યાઽનતિક્રમણીયા॥ 7-52-15 ઋષિણા વદાન્યેન॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। વૈશ્યયોન્યાં સમુત્પન્નાઃ શૂદ્રયોન્યાં તથૈવ ચ। બ્રહ્મર્ષય ઇતિ પ્રોક્તાઃ પુરાણિ દ્વિજસત્તમાઃ॥ 13-53-1 (83627) કથમેતન્મહારાજ તત્ત્વં શંસિતુમર્હસિ। વિરુદ્ધમિહ પશ્યામિ વિયોનૌ બ્રાહ્મણો ભવેત્॥ 13-53-2 (83628) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-53-3x (6895) અલં કૌતૂહલેનાત્ર નિબોધ ત્વં યુધિષ્ઠિર। શુભેતરં શુભં વાઽપિ ન ચિન્તયિતુમર્હસિ॥ 13-53-3 (83629) ઈશન્ત્યાત્મન ઇત્યેતે ગતિશ્ચૈષાં ન સઞ્જતે। બ્રહ્મભૂયાંસ ઇત્યેવ ઋષયઃ શ્રુતિચોદિતાઃ॥ 13-53-4 (83630) નિન્દ્યા ન ચૈતે રાજેન્દ્ર પ્રમાણં હિ પ્રમાણિનામ્। લોકોઽનુમન્યતે ચૈતાન્પ્રમાણં હ્યત્ર વૈ તપઃ॥ 13-53-5 (83631) એવં મહાત્મભિસ્તાત તપોજ્ઞાનસમન્વિતૈઃ। પ્રવર્તિતાનિ કાર્યાણિ પ્રમાણાન્યેવ સત્તમ॥ 13-53-6 (83632) ભાર્યાશ્ચતસ્રો રાજેન્દ્ર બ્રાહ્મણસ્ય સ્વધર્મતઃ। બ્રાહ્મણી ક્ષત્રિયા વૈશ્યા શૂદ્રા ચ ભરતર્ષભ॥ 13-53-7 (83633) રાજ્ઞાં તુ ક્ષત્રિયા વૈશ્યા શૂદ્રા ચ ભરતર્ષભ। વૈશ્યસ્ય વૈશ્યા વિહિતા શૂદ્રા ચ ભરતર્ષભ॥ 13-53-8 (83634) શૂદ્રસ્યૈકા સ્મૃતા ભાર્યા પ્રતિલોમે તુ સઙ્કરઃ। શૂદ્રાયાસ્તુ નરશ્રેષ્ઠ ચત્વારઃ પતયઃ સ્મૃતાઃ॥ 13-53-9 (83635) વર્ણોત્તમાયાસ્તુ પતિઃ સવર્ણસ્ત્વેક એવ સઃ। દ્વૌ ક્ષત્રિયાયા વિહિતૌ બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયસ્તથા॥ 13-53-10 (83636) વૈશ્યાયાસ્તુ નરશ્રેષ્ઠ વિહિતાઃ પતયસ્ત્રયઃ। સવર્ણઃ ક્ષત્રિયશ્ચૈવ બ્રાહ્મણશ્ચ વિશામ્પતે॥ 13-53-11 (83637) એવંવિધિમનુસ્મૃત્ય તતસ્તે ઋષિભિઃ પુરા। ઉત્પાદિતા મહાત્માનઃ પુત્રા બ્રહ્મર્ષયઃ પુરા॥ 13-53-12 (83638) પુરાણાભ્યામૃષિભ્યાં તુ મિત્રેણ વરુણેન ચ। વસિષ્ઠોઽથ તથાઽગસ્ત્યો બર્હિષવ્યસ્તથૈવ ચ॥ 13-53-13 (83639) કક્ષીવાનાર્ષ્ટિષેણશ્ચ પુરુષઃ કષ એવ ચ। મામતેયસ્ય વૈ પુત્રા ગૌતમશ્ચાત્મજાઃ સ્મૃતાઃ॥ 13-53-14 (83640) વત્સપ્રિયશ્ચ ભગવાન્સ્થૂલરશ્મિસ્તથાક્ષણિઃ। ગૌતમસ્યૈવ તનયા યે દાસ્યાં જનિતા હ્યુત॥ 13-53-15 (83641) કપિઞ્જલાદો બ્રહ્મર્ષિશ્ચાણ્ડાલ્યામુદપદ્યત। વૈનતેયસ્તથા પક્ષી તુર્યાયાં ચ વસિષ્ઠતઃ॥ 13-53-16 (83642) પ્રસાદાચ્ચ વસિષ્ઠસ્ય શુક્લાભ્યુપગમેન ચ। અદૃશ્યન્ત્યાઃ પિતા વૈશ્યો નામ્ના ચિત્રમુખઃ પુરા। બ્રાહ્મણત્વમનુપ્રાપ્તો બ્રહ્મર્ષિત્વં ચ કૌરવ॥ 13-53-17 (83643) વૈશ્યશ્ચિત્રમુખઃ કન્યાં વસિષ્ઠતનયસ્ય વૈ। શુભાં પ્રાદાદ્યતો જાતો બ્રહ્મર્ષિસ્તુ પરાશરઃ॥ 13-53-18 (83644) તથૈવ દાશકન્યાયાં સત્યવત્યાં મહાનૃષિઃ। પરાશરાત્પ્રસૂતશ્ચ વ્યાસો યોગમયો મુનિઃ॥ 13-53-19 (83645) વિભણ્ડકસ્ય મૃગ્યાં ચ તપોયોગાત્મકો મુનિઃ। ઋસ્યશૃઙ્ગઃ સમુત્પન્નો બ્રહ્મચારી મહાયશાઃ॥ 13-53-20 (83646) શાર્ઙ્ગ્યાં ચ મન્દપાલસ્ય ચત્વારો બ્રહ્મવાદિનઃ। જાતા બ્રહ્મર્ષયઃ પુણ્યા યૈઃ સ્તુતો હવ્યવાહનઃ॥ 13-53-21 (83647) દ્રોણશ્ચ સ્તમ્બમિત્રશ્ચ સારિસૃક્વશ્ચ બુદ્ધિમાન્। જરિતારિશ્ચ વિખ્યાતશ્ચત્વારઃ સૂર્યસન્નિભાઃ॥ 13-53-22 (83648) મહર્ષેઃ કાલવૃક્ષસ્ય શકુન્ત્યામેવ જજ્ઞિવાન્। હિરણ્યહસ્તો ભગવાન્મહર્ષિઃ કાઞ્ચનપ્રભઃ॥ 13-53-23 (83649) પાવકાત્તાત સમ્ભૂતા મનસા ચ મહર્ષયઃ। પિતામહસ્ય રાજેન્દ્ર પુરસ્ત્યપુલહાદયઃ॥ 13-53-24 (83650) સાવર્ણ્યશ્ચાપિ રાજર્ષિઃ સવર્ણાયામજાયત। મૃણ્મય્યાં ભરતશ્રેષ્ઠ આદિત્યેન વિવસ્વતા॥ 13-53-25 (83651) શાણ્ડિલ્યશ્ચાગ્નિતો જાતઃ કશ્યપસ્યાગ્રજઃ પ્રભુઃ। શરદ્વતઃ શરસ્તમ્બાત્કૃપશ્વ કૃપયા સહ॥ 13-53-26 (83652) પદ્માશ્ચ જજ્ઞે રાજેન્દ્ર સોસ્યપસ્ય મહાત્મનઃ। રેણુશ્ચ રેણુકા ચૈવ રામમાતા યશસ્વિની॥ 13-53-27 (83653) સમુનાયાઃ સમુદ્ભૂતઃ સોમકેન મહાત્મના। અર્કદન્તો મહાનૃષિઃ પ્રથિતઃ પૃથિવીતલે॥ 13-53-28 (83654) અગ્નેરાહવનીયાચ્ચ દ્રુપદસ્યેન્દ્રવર્ચસઃ। ધૃષ્ટદ્યુમ્નશ્ચ સમ્ભૂતો વેદ્યાં કૃષ્ણા ચ ભારત॥ 13-53-29 (83655) વ્યાઘ્રયોન્યાં તતો જાતા વસિષ્ઠસ્ય મહાત્મનઃ। એકોનવિંશતિઃ પુત્રાઃ ખ્યાતા વ્યાઘ્રપદાદયઃ॥ 13-53-30 (83656) મન્ધશ્ચ બાદલોમસ્ચ જાવાલિશ્ચ મહાનૃષિઃ। મન્યુશ્ચૈવોપમન્યુશ્ચ સેતુકર્ણસ્તથૈવ ચ। એતે ચાન્યે ચ વિખ્યાતાઃ પૃથિવ્યાં ગોત્રતાં ગતાઃ॥ 13-53-31 (83657) વિશ્વકાશસ્ય રાજર્ષેરૈક્ષ્વાકોસ્તુ મહાત્મનઃ। બાલાશ્વો નામ પુત્રોઽભૂચ્છિખાં ભિત્ત્વા વિનિસ્સૃતઃ॥ 13-53-32 (83658) માન્ધાતા ચૈવ રાજર્ષિર્યુવનાશ્વેન ધીમતા। સ્વયં ધૃતોઽથ ગર્ભેણ દિવ્યાસ્ત્રબલસંયુતઃ॥ 13-53-33 (83659) ગૌરિકશ્ચાપિ રાજર્ષિશ્ચક્રવર્તી મહાયશાઃ। બાહુદાયાં સમુત્પન્નો નદ્યાં રાજ્ઞા સુબાહુના॥ 13-53-34 (83660) ભૂમેશ્ચ પુત્રો નરકઃ સંવર્તશ્ચૈવ પુષ્કલઃ। અદ્ભિશ્ચૈવ મહાતેજા ઋષિર્ગાર્ગ્યોઽભ્યજાયત॥ 13-53-35 (83661) એતે ચાન્યે ચ બહવો રાજન્યા બ્રાહ્મણાસ્તથા। પ્રભાવેનાભિસમ્ભૂતા મહર્ષીણાં મહાત્મનામ્। નાસાધ્ય તપસા તેષાં વિદ્યયાઽઽત્મગુણૈઃ પરૈઃ॥ 13-53-36 (83662) અસ્મિન્નર્થે ચ મનુના નીતઃ શ્લોકો નરાધિપ। ધર્મં પ્રણયતા રાજંસ્તં નિબોધ યુધિષ્ઠિર॥ 13-53-37 (83663) ઋષિણાં ચ નદીનાં ચ સાધૂનાં ચ મહાત્મનામ્। પ્રભવો નાધિગન્તવ્યઃ સ્ત્રીણાં દુશ્ચરિતસ્ય ચ॥ 13-53-38 (83664) તન્નાત્ર ચિન્તા કર્તવ્યા મહર્ષીણાં સમુદ્ભવે। યથા સર્વગતો હ્યગ્નિસ્તથા તેજો મહાત્મસુ॥' ॥ 13-53-39 (83665) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રિપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 53 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-53-1 એતદાદિસપ્તાધ્યાયા દાક્ષિણાત્યકોશેષ્વેવ દૃશ્યન્તે।

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પુત્રૈઃ કથં મહારાજ પુરુષસ્તારિતો ભવેત્। યાવન્ન લબ્ધવાન્પુત્રમફલઃ પુરુષો નૃપ॥ 13-54-1 (83666) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-54-2x (6896) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। નારદેન પુરા ગીતં માર્કણ્ડેયાય પૃચ્છતે॥ 13-54-2 (83667) પર્વતં નારદં ચૈવ અસિતં દેવલં ચ તમ્। આરુણેયં ચ રૈભ્યં ચ એતાનત્રાગતાન્પુરા॥ 13-54-3 (83668) ગઙ્ગાયમુનયોર્મધ્યે ભોગવત્યાઃ સમાગમે। દૃષ્ટ્વા પૂર્વં સમાસીનાન્માર્કણ્ડેયોઽભ્યગચ્છત॥ 13-54-4 (83669) ઋષયસ્તુ મુનિં દૃષ્ટ્વા સમુત્થાયોન્મુખાઃ સ્થિતાઃ। અર્ચયિત્વાઽર્હતો વિપ્રં કિં કુર્મ ઇતિ ચાબ્રુવન્॥ 13-54-5 (83670) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-54-6x (6897) અયં સમાગમઃ સદ્ભિર્યત્નેનાસાદિતો મયા। અત્ર પ્રાપ્સ્યામિ ધર્માણામાચારસ્ય ચ નિશ્ચયમ્॥ 13-54-6 (83671) ઋજુઃ કૃતયુગે ધર્મસ્તસ્મિન્ક્ષીણે વિમુહ્યતિ। યુગેયુગે મહર્ષિભ્યો ધર્મમિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-54-7 (83672) ઋષિભિર્નારદઃ પ્રોક્તો બ્રૂહિ યત્રાસ્ય સંશયઃ। ધર્માધર્મેષુ તત્વજ્ઞ ત્વં હિ ચ્છેત્તા હિ સંશયાન્॥ 13-54-8 (83673) ઋષિભ્યોઽનુમતં વાક્યં નિયોગાન્નારદસ્તદા। સર્વધર્માર્થતત્વજ્ઞં માર્કણ઼્ડેયં તતોઽબ્રવીત્॥ 13-54-9 (83674) દીર્ઘાયો તપસા દીપ્ત વદેવદાઙ્ગતત્વવિત્। યત્ર તે સંશયો બ્રહ્મન્સમુત્પન્નઃ સ ઉચ્યતામ્॥ 13-54-10 (83675) ધર્મં લોકોપકારં વા યચ્ચાન્યચ્છ્રોતુમિચ્છસિ। તદહં કથયિષ્યામિ બ્રૂહિ ત્વં સુમહાતપાઃ॥ 13-54-11 (83676) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-54-12x (6898) યુગેયુગે વ્યતીતેઽસ્મિન્ધર્મસેતુઃ પ્રણશ્યતિ। કથં ધર્મચ્છલેનાહં પ્રાપ્નુયામિતિ મે મતિઃ॥ 13-54-12 (83677) નારદ ઉવાચ। 13-54-13x (6899) આસીદ્ધર્મઃ પુરા વિપ્ર ચતુષ્પાદઃ કૃતે યુગે। તતો હ્યધર્મઃ કાલેન પ્રસૂતઃ કિઞ્ચિદૂનતઃ॥ 13-54-13 (83678) તતસ્ત્રેતાયુગં નામ પ્રવૃત્તં ધર્મદૂષણમ્॥ 13-54-14 (83679) તસ્મિન્નતીતે સમ્પ્રાપ્તં તૃતીયં દ્વાપરં યુગમ્। તદા ધર્મસ્ય દ્વૌ પાદાવધર્મો નાશયિષ્યતિ॥ 13-54-15 (83680) દ્વાપરે તુ પરિક્ષીણે નન્દિકે સમુપસ્થિતે। લોકવૃત્તં ચ ધર્મં ચ ઉચ્યમાનં નિબોધ મે॥ 13-54-16 (83681) ચતુર્થં નન્દિકં નામ ધર્મઃ પાદાવશેષિતઃ। તતઃ પ્રભૃતિ જાયન્તે ક્ષીણપ્રજ્ઞાયુપો નરાઃ। ક્ષીણપ્રાણધના લોકે ધર્માચારબહિષ્કૃતાઃ॥ 13-54-17 (83682) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-54-18x (6900) એવં વિલુલિતે ધર્મે લોકે ચાધર્મસંયુતે। ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય નિયતં હવ્યં કવ્યં નિયચ્છતિ॥ 13-54-18 (83683) નારદ ઉવાચ। 13-54-19x (6901) મન્ત્રપૂતં સદા હવ્યં કવ્યં ચૈવ ન નશ્યતિ। પ્રતિગૃહ્ણન્તિ તદ્દેવા દાતુર્ન્યાયાત્પ્રયચ્છતઃ॥ 13-54-19 (83684) સત્વયુક્તં ચ દાતા ચ સર્વાન્કામાનવાપ્નુયાત્। અવાપ્તકામઃ સ્વર્ગે ચ મહીયેત યથેપ્સિતમ્॥ 13-54-20 (83685) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-54-21x (6902) ચત્વારો હ્યથ યે વર્ણા હવ્યં કવ્યં પ્રદાસ્યતિ। મન્ત્રહીનમપન્યાયં તેષાં દત્તં ક્વ ગચ્છતિ॥ 13-54-21 (83686) નારદ ઉવાચ। 13-54-22x (6903) અસુરાન્ગચ્છતે દત્તં વિપ્રૈ રક્ષાંસિ ક્ષત્રિયૈઃ। વૈશ્યૈઃ પ્રેતાનિ વૈ દત્તં શૂદ્રૈર્ભૂતાનિ ગચ્છતિ॥ 13-54-22 (83687) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-54-23x (6904) અથ વર્ણાવરે જાતાશ્ચાતુર્વર્ણ્યોપદેશિનઃ। દાસ્યન્તિ હવ્યકવ્યાનિ તેષાં દત્તં ક્વ ગચ્છતિ 13-54-23 (83688) નારદ ઉવાચ। 13-54-24x (6905) વર્ણાવરાણાં ભૂતાનાં હવ્યકવ્યપ્રદાતૃણામ્। નૈવ દેવા ન પિતરઃ પ્રતિગૃહ્ણન્તિ તત્સ્વયમ્॥ 13-54-24 (83689) યાતુધાનાઃ પિશાચાશ્ચ ભૂતા યે ચાપિ નૈર્ઋતાઃ। તેષાં સા વિહિતા વૃત્તિઃ પિતૃદૈવતનિર્ગતાઃ॥ 13-54-25 (83690) તેષાં સર્વપ્રદાતૄણાં હવ્યકવ્યં સમાહિતાઃ। યત્પ્રયચ્છન્તિ વિધઇવત્તદ્વૈ ભુઞ્જન્તિ દેવતાઃ॥' ॥ 13-54-26 (83691) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુઃપશ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 54 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-54-16 નન્દિક ઇતિ કલિયુગે પ્રવર્તમાનધર્મૈકપાદસ્ય નામ॥ 16 ॥

`માર્કણ્ડેય ઉવાચ। શ્રુતં વર્ણાવરૈર્દત્તં હવ્યં કવ્યં ચ નારદ। સમ્પ્રયોગે ચ પુત્રાણાં કન્યાનાં ચ બ્રવીહિ મે॥ 13-55-1 (83692) નારદ ઉવાચ। 13-55-2x (6906) કન્યાપ્રદાનં પ્રત્રાણાં સ્ત્રીણાં સંયોગમેવ ચ। આનુપૂર્વ્યાન્મયા સમ્યગુચ્યમાનં નિબોધ મે॥ 13-55-2 (83693) જાતમાત્રા તુ દાતવ્યા કન્યકા સદૃશે વરે। કાલે દત્તાસુ કન્યાસુ પિતા ધર્મેણ યુજ્યતે॥ 13-55-3 (83694) યસ્તુ પુષ્પવતીં કન્યાં બાન્ધવો ન પ્રયચ્છતિ। માસિમાસિ ગતે બન્ધુસ્તસ્યા ભ્રૌણઘ્ન્યમાપ્નુતે॥ 13-55-4 (83695) યસ્તુ કન્યાં ગૃહે રુન્ધ્યાદ્ગ્રામ્યૈર્ભોગૈર્વિવર્જિતામ્। અવધ્યાતઃ સ કન્યાયા બન્ધુઃ પ્રાપ્નોતિ ભ્રૂણહામ્॥ 13-55-5 (83696) દૂષિતા પાણિમાત્રેણ મૃતે ભર્તરિ દારિકા। સંસ્કારં લભતે નારી દ્વિતીયે સા પુનઃ પતૌ॥ 13-55-6 (83697) પુનર્ભૂર્નામ સા કન્યા સપુત્રા હવ્યકવ્યદા। અદૂષ્યા સા પ્રસૂતીષુ પ્રજાનાં દારકર્મણિ॥ 13-55-7 (83698) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-55-8x (6907) યા તુ કન્યા પ્રસૂયેત ગર્ભિણી યા તુ વા ભવેત્। કથં દારક્રિયાં ભૂયઃ સા ભવેદૃષિસત્તમ॥ 13-55-8 (83699) નારદ ઉવાચ। 13-55-9x (6908) તત્વાર્થનિશ્ચિતં શબ્દં કન્યકા નયતેઽગ્નયે। તસ્માત્કુર્વન્તિ વૈ ભાવં કુમાર્યસ્તા ન કન્યકાઃ॥ 13-55-9 (83700) બ્રહ્મહત્યાત્રિભાગેન ગર્ભાધાનવિશોધિતઃ। ગૃહ્ણીયાત્તાં ચતુર્ભાગવિશુદ્ધાં સર્જનાત્પુનઃ॥ 13-55-10 (83701) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-55-11x (6909) કથં કન્યાસુ યે જાતા બન્ધૂનાં દૂષિતાઃ સદા। કસ્ય તે હવ્યકવ્યાનિ પ્રદાસ્યન્તિ મહામુને॥ 13-55-11 (83702) નારદ ઉવાચ। 13-55-12x (6910) કન્યાયાસ્તુ પિતુઃ પુત્રાઃ કાનીના હવ્યકવ્યદાઃ। અન્તર્વત્નયાસ્તુ યઃ પાણિં ગૃહ્ણીયાત્સ સહોઢજઃ॥ 13-55-12 (83703) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-55-13x (6911) અથ યેનાહિતો ગર્ભઃ કન્યાયાં તત્ર નારદ। કથં પુત્રફલં તસ્ય ભવેદેતત્પ્રચક્ષ્વ મે॥ 13-55-13 (83704) નારદ ઉવાચ। 13-55-14x (6912) ધર્માચારેષુ તે નિત્યં દૂષકાઃ કૃતશોધનાઃ। બીજં ચ નશ્યતે તેષાં મોઘચેષ્ટા ભવન્તિ તે॥ 13-55-14 (83705) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-55-15x (6913) અથ કાચિદ્ભવેત્કન્યા ક્રીતા દત્તા હૃતાઽપિ વા। કથં પુત્રકૃતં તસ્યાસ્તદ્ભવેદ્દષિસત્તમ॥ 13-55-15 (83706) નારદ ઉવાચ। 13-55-16x (6914) ક્રીતા દત્તા હૃતા ચૈવ યા કન્યા પાણિવર્જિતા। કૌમારી નામ સા ભાર્યા પ્રસવેદૌરસાન્સુતાન્। ન પત્ન્યર્થે શુભા પ્રોક્તા તત્કર્મણ્યપરાજિતે॥ 13-55-16 (83707) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-55-17x (6915) કેન મઙ્ગલકૃત્યેષુ વિનિયુજ્યન્તિ કન્યકાઃ। એતદિચ્છામિ વિજ્ઞાતું તત્વેનેહ મહામુને॥ 13-55-17 (83708) નારદ ઉવાચ। 13-55-18x (6916) નિત્યં નિવસતે લક્ષ્મીઃ કન્યકાસુ પ્રતિષ્ઠિતા। શોભના શુભયોગ્યા ચ પૂજ્યા મઙ્ગલકર્મસુ॥ 13-55-18 (83709) આકરસ્થં યથા રત્નં સર્વકામફલોપગમ્। તથા કન્યા મહાલક્ષ્મીઃ સર્વલોકસ્ય મઙ્ગલમ્॥ 13-55-19 (83710) એવં કન્યા પરા લક્ષ્મી રતિસ્તોષશ્ચ દેહિનામ્। મહાકુલાનાં ચારિત્રવૃત્તેન નિકષોપલમ્॥ 13-55-20 (83711) આનયિત્વા સ્વકાદ્વર્ણાત્કન્યકાં યો ભજેન્નરઃ। દાતારં હવ્યકવ્યાનાં પુત્રકં યા પ્રસૂયતિ॥ 13-55-21 (83712) સાધ્વી કુલં વર્ધયતિ સાધ્વી પુષ્ટિગ્રહે પરા। સાધ્વી લક્ષ્મી રતિઃ સાક્ષાત્પ્રતિષ્ઠા સન્તતિસ્તથા॥ ॥ 13-55-22 (83713) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 55 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-55-10 ચતુર્ભાગવિશુદ્ધાત્સ્વજનાત્પુનરિતિ ધ.પાઠઃ॥

`માર્કણ્ડેય ઉવાચ। શ્રુતં બહુવિધં વૃત્તં કન્યકાનાં મહામતે। ઇચ્છામિ યોષિતાં શ્રોતું ધર્માધર્મૌ પરિગ્રહે॥ 13-56-1 (83714) નારદ ઉવાચ। 13-56-2x (6917) અષ્ટૌ ભાર્યાગમા ધર્મ્યા નરાણાં દારકર્મણિ। પ્રેત્યેહ ચ હિતા યાસ્તુ સપુત્રા હવ્યકવ્યદાઃ॥ 13-56-2 (83715) સાધ્વી પાણિગૃહીતા યા કૌમારી પાણિવર્જિતા। ભ્રાતૃભાર્યા સ્વભાર્યેતિ પ્રસૂયેત્પુત્રમૌરસમ્॥ 13-56-3 (83716) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-56-4x (6918) ત્રયો ભાર્યાગમા જ્ઞેયા યત્ર ધર્મો ન નશ્યતિ। પઞ્ચાન્યાઃ પશ્ચિમા બ્રૂહિ ભાર્યાસ્તાસાં ચ યે સુતાઃ॥ 13-56-4 (83717) નારદ ઉવાચ। 13-56-5x (6919) સગોત્રભાર્યા ક્રીતા ચ પરભાર્યા ચ કારિતા। ગતાગતા ચ યા ભાર્યા આશ્રમાદાહૃતા ચ યા॥ 13-56-5 (83718) એતા ભાર્યાગમાઃ પઞ્ચ પુનર્ભાર્યા ભવન્તિ યાઃ। એતા ભાર્યા નૃણાં ગમ્યાસ્તત્પુત્રા હવ્યકવ્યદાઃ॥' ॥ 13-56-6 (83719) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષટ્પઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 56 ॥

`માર્કણ્ડેય ઉવાચ। શ્રુતા ભાર્યાશ્ચ પુત્રાશ્ચ વિસ્તરેણ મહામુને। આશ્રમસ્થાઃ કથં નાર્યો ન દુષ્યન્તીતિ બ્રૂહિ ભો॥ 13-57-1 (83720) નારદ ઉવાચ। 13-57-2x (6920) આશ્રમસ્થાસુ નારીષુ બાન્ધવત્વં પ્રણશ્યતિ। નષ્ટવંશ્યા ભવન્ત્યેતા બન્ધૂનામથ ભર્તૃણામ્॥ 13-57-2 (83721) પરદારા મુક્તદોષાસ્તા નાર્યોઽઽશ્રમસંસ્થિતાઃ। સ્વયમીશાઃ સ્વદેહાનાં કામ્યાસ્તદ્ગતમાનસાઃ॥ 13-57-3 (83722) એવં નાર્યો ન દુષ્યન્તિ નરાણાં તત્પ્રસૂતિષુ। ધર્મપત્ન્યો ભવન્ત્યેતાઃ સપુત્રા હવ્યકવ્યદાઃ॥ 13-57-4 (83723) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-57-5x (6921) પરસ્ય ભાર્યા યા પૂર્વં મૃતે ભર્તરિ યા પુનઃ। અન્યં ભજતિ ભર્તારં સસુતા અસુતા કથમ્॥ 13-57-5 (83724) નારદ ઉવાચ। 13-57-6x (6922) અસુતા વા પ્રસૂતા વા ગૃહસ્થાનાં પરસ્ત્રિયઃ। પરામૃષ્ટેતિ તા વર્જ્યા ધર્માચારેષુ દૂષિતાઃ॥ 13-57-6 (83725) ન ચાસાં હવ્યકવ્યાનિ પ્રતિગૃહ્ણન્તિ દેવતાઃ। યસ્તાસુ જનયેત્પુત્રાન્ન તૈઃ પુત્રમવાપ્નુયાત્॥ 13-57-7 (83726) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-57-8x (6923) પરક્ષેત્રેષુ યો બીજં ચાપલાદ્વિસૃજેન્નરઃ। કથં પુત્રફલં તસ્ય ભવેત્તદૃષિસત્તમ॥ 13-57-8 (83727) નારદ ઉવાચ। 13-57-9x (6924) અસ્વામિકે પરક્ષેત્રે યો નરો બીજમુત્સૃજેત્। સ્વયંવૃતોઽઽશ્રમસ્થાયાં તદ્બીજં ન વિનશ્યતિ॥ 13-57-9 (83728) પરક્ષેત્રેષુ યો બીજં નરો દર્પાત્સમુત્સૃજેત્। ક્ષેત્રિકસ્યૈવ તદ્બીજં ન બીજી લભતે ફલમ્॥ 13-57-10 (83729) નાતઃ પરમધર્મ્યં ચાપ્યયશસ્યં તથોત્તરમ્। ગર્ભાદીનાં ચ બહુભિસ્તાશ્ચ ત્યાજ્યાઃ સમેષ્વપિ॥ 13-57-11 (83730) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-57-12x (6925) અથ યે પરદારેષુ પુત્રા જાયન્તિ નારદ। કસ્ય તે બન્ધુદાયાદા ભવન્તિ પરમદ્યુતે॥ 13-57-12 (83731) નારદ ઉવાચ। 13-57-13x (6926) પરદારેષુ જાયેતે દ્વૌ પુત્રૌ કુણ્ડગોલકૌ। જીવત્યથ પતૌ કુણ્ડો મૃતે ભર્તરિ ગોલકઃ॥ 13-57-13 (83732) તે ચ જાતાઃ પરક્ષેત્રે દેહિનાં પ્રેત્ય ચેહ ચ। દત્તાનિ હવ્યકવ્યાનિ નાશયન્ત્યથ દાતૃણામ્॥ 13-57-14 (83733) પિતુહિ નરકાયૈતે ગોલકસ્તુ વિશેષતઃ। ચણ્ડાલતુલ્યૌ તજ્જૌ હિ પરત્રેહ ચ નશ્યતઃ॥ 13-57-15 (83734) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-57-16x (6927) કસ્ય તે ગર્હિતાઃ પુત્રાઃ પિતૄણાં હવ્યકવ્યદાઃ। યસ્ય ક્ષેત્રે પ્રસૂયન્તે યો વા તાઞ્જનયેત્સુતાન્॥ 13-57-16 (83735) નારદ ઉવાચ। 13-57-17x (6928) ક્ષેત્રિકશ્ચૈવ બીજી ચ દ્વાવેતૌ નિરયં ગતૌ। ન રક્ષતિ ચ યો દારાન્પરદારાશ્ચ ગચ્છતિ॥ 13-57-17 (83736) ગર્હિતાસ્તે નરા નિત્યં ધર્માચારબહિષ્કૃતાઃ। કુણ્ડો ભોક્તા ચ ભોગી ચ કુત્સિતાઃ પિતૃદૈવતૈઃ॥ 13-57-18 (83737) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-57-19x (6929) તથૈતે ગર્હિતાઃ પુત્રા હવ્યકવ્યાનિ નારદ। કસ્ય નિત્યં પ્રયચ્છન્તિ ધર્મો વા તેષુ કિં ફલં॥ 13-57-19 (83738) નારદ ઉવાચ। 13-57-20x (6930) યાતુધાનાઃ પિશાચાશ્ચ પ્રતિગૃહ્ણન્તિ તૈર્હુતમ્। હવ્યં કવ્યં ચ તૈર્દત્તં યે ચ ભૂતા નિશાચરાઃ॥ 13-57-20 (83739) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-57-21x (6931) અથ તે રાક્ષસાઃ પ્રીતાઃ કિં પ્રયચ્છન્તિ દાતૃણામ્। કિં વા ધર્મફલં તેષાં ભવેત્તદૃષિસત્તમ॥ 13-57-21 (83740) નારદ ઉવાચ। 13-57-22x (6932) ન દત્તં નશ્યતે કિઞ્ચિત્સર્વભૂતેષુ દાતૃણામ્। પ્રેત્ય ચેહ ચ તાં પુષ્ટિમુપાશ્નન્તિ પ્રદાયિનઃ॥ 13-57-22 (83741) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-57-23x (6933) અથ ગોલકકુણ્ડાભ્યાં સન્તતિર્યા ભવિષ્યતિ। તયોર્યે બાન્ધવાઃ કેચિત્પ્રદાસ્યન્તિ કથં નુ તં॥ 13-57-23 (83742) નારદ ઉવાચ। 13-57-24x (6934) સાધ્વીજાતાઃ સુતાસ્તેષાં તાં વૃત્તિમનુતિષ્ઠતામ્। પ્રીણન્તિ પિતૃદૈવત્યં હવ્યકવ્યસમાહિતાઃ॥ 13-57-24 (83743) એવં ગોલકકુણ્ડાભ્યાં યે ચ વર્ણાપદેશિનઃ। હવ્યં કવ્યં ચ શુદ્ધાનાં પ્રતિગૃહ્ણન્તિ દેવતાઃ॥' ॥ 13-57-25 (83744) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 57 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-57-3 પરમં મુક્તદોષાસ્તા યા નાર્યોઽઽશ્રમસંસ્થિતા ઇતિ ધ. પાઠઃ॥

માર્કણ્ડેય ઉવાચ। શ્રુતં નરાણાં ચાપલ્યં પરસ્ત્રીષુ પ્રજાયતામ્। પ્રમદાનાં તુ ચાપલ્યે દોષમિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-58-1 (83745) નારદ ઉવાચ। 13-58-2x (6935) એકવર્ણે વિદોષં તુ ગમનં પૂર્વકાલિકમ્। ધાતા ચ સમનુજ્ઞાતો વિષ્ણુના તત્તથાઽકરોત્॥ 13-58-2 (83746) ભગલિઙ્ગે મહાપ્રાજ્ઞ પૂર્વમેવ પ્રજાપતિઃ। સસર્જ તાભ્યાં સંયોગમનુજ્ઞાતશ્ચકાર સઃ॥ 13-58-3 (83747) અથ વિષ્ણુપ્રસાદેન ભગો દત્તવરઃ કિલ। તેન ચૈવ પ્રસાદેન સર્વાંલ્લોકાનુપાશ્નુતે॥ 13-58-4 (83748) તસ્માત્તુ પુરુષે દોષો હ્યધિકો નાત્ર સંશયઃ। વિના ગર્ભં સવર્ણેષુ ન ત્યાજ્યા ગમનાત્સ્ત્રિયઃ॥ 13-58-5 (83749) પ્રાયશ્ચિત્તં યથાન્યાયં દણ્ડં કુર્યાત્સ પણ્ડિતઃ। શ્વભિર્વા દંશનં સ્નાનં સવનત્રિતયં નિશિ॥ 13-58-6 (83750) ભૂમૌ ચ ભસ્મશયનં દાનં ભોગવિવર્જિતમ્। દોષગૌરવતઃ કાલો દ્રવ્યગૌરવમેવ ચ। મર્યાદા સ્થાપિતા પૂર્વમિતિ તીર્થાન્તરં ગતે॥ 13-58-7 (83751) તદ્યોષિતીં તુ દીર્ઘાયો નાસ્તિ દોષો વ્યતિક્રમે। ભગતીર્થાન્તરે શુદ્ધો વિષ્ણોસ્તુ વચનાદિહ॥ 13-58-8 (83752) રક્ષ્યાશ્ચૈવાન્યસંવાદૈરન્યગેહાદ્વિચક્ષણૈઃ। આસાં શુદ્ધૌ વિશેષેણ કર્મણાં ફલમશ્નુતે॥ 13-58-9 (83753) નૈતા વાચ્યા ન વૈ વધ્યા ન ક્લેશ્યાઃ શુભમિચ્છતા। વિષ્ણુપ્રસાદાદિત્યેવ ભગસ્તીર્થાન્તરં ગતઃ। માસિમાસિ ઋતુસ્તાસાં દુષ્કૃતાન્યપકર્ષતિ॥ 13-58-10 (83754) સ્ત્રિયસ્તોષકરા નૄણાં સ્ત્રિયઃ પુષ્ટિપ્રદાઃ સદા। પુત્રસેતુપ્રતિષ્ઠાશ્ચ સ્ત્રિયો લોકે મહાદ્યુતે॥ ॥ 13-58-11 (83755) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટપઞ્ચાશોઽધ્યાયઃ॥ 58 ॥

`માર્કણ્ડેય ઉવાચ। શ્રુતં બલં પ્રભાવશ્ચ યોષિતાં મુનિસત્તમ। એકસ્ય બહુભાર્યસ્ય ધર્મમિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-59-1 (83756) નારદ ઉવાચ। 13-59-2x (6936) બહુભાર્યાસુ સક્તસ્ય નારીભોગેષુ ગેહિનઃ। ઋતૌ વિમુઞ્ચમાનસ્ય સાંનિધ્યે ભ્રૂણહા સ્મૃતઃ॥ 13-59-2 (83757) વૃદ્ધાં વન્ધ્યાં સુવ્રતા ચ મૃતાપત્યામપુષ્પિણીમ્। કન્યાં ચ બહુપુત્રાં ચ વર્જયન્મુચ્યતે ભયાત્॥ 13-59-3 (83758) વ્યાધિતો બન્ધનસ્થો વા પ્રવાસેષ્વથ પર્વસુ। ઋતુકાલે તુ નારીણાં ભ્રૂણહત્યાં પ્રમુઞ્ચતિ॥ 13-59-4 (83759) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-5x (6937) વૈશ્યનારીષુ વૈ જાતાઃ પરપ્રેષ્યાસુ વા સુતાઃ। કસ્ય તે બન્ધુદાયાદા ભવન્તિ હિ મહામુને॥ 13-59-5 (83760) નારદ ઉવાચ। 13-59-6x (6938) પણ્યસ્ત્રીષુ પ્રસૂતા યે યસ્ય સ્ત્રી તસ્ય તે સુતાઃ। ક્રયાચ્ચ કૃત્રિમાઃ પુત્રા પ્રદાનાચ્ચૈવ દત્રિમાઃ॥ 13-59-6 (83761) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-7x (6939) પણ્યનારીષ્વનિયતઃ પુંસોઽર્થો વર્તતે ધ્રુવમ્। અત્ર ચાહિતગર્ભાયાઃ કસ્ય પુત્રં વદન્તિ તમ્॥ 13-59-7 (83762) નારદ ઉવાચ। 13-59-8x (6940) તીર્થભૂતાસુ નારીષુ જ્ઞાયતે યોઽભિગચ્છતિ। ઋતૌ તસ્ય ભવેદ્ગર્ભો યં વા નારી ન શઙ્કતે॥ 13-59-8 (83763) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-9x (6941) નરાણાં ત્યજતાં ભાર્યાં કામક્રોધાદ્ગુણાન્વિતામ્। અપ્રસૂતાં પ્રસૂતાં વા તેષાં પૃચ્છામિ નિષ્કૃતિમ્॥ 13-59-9 (83764) નારદ ઉવાચ। 13-59-10x (6942) અપાપાં ત્યજમાનસ્ય સાધ્વીં મત્વા યમાદિતઃ। આત્મવંશસ્વધર્મો વા ત્યજતો નિષ્કૃતિર્ન તુ॥ 13-59-10 (83765) યો નરસ્ત્યજતે ભાર્યા પુષ્પિણીમપ્રસૂતિકામ્। સ નષ્ટવંશઃ પિતૃભિર્યુક્તસ્ત્યજ્યેત દૈવતૈઃ॥ 13-59-11 (83766) ભાર્યામપત્યસઞ્જાતાં પ્રસૂતાં પુત્રપૌત્રિણીમ્। પુત્રદારપરિત્યાગી ન સ પ્રાપ્નોતિ નિષ્કૃતિમ્॥ 13-59-12 (83767) એવં હિ ભાર્યાં ત્યજતાં નરાણાં નાસ્તિ નિષ્કૃતિઃ। નાર્હન્તિ પ્રમદાસ્ત્યક્તું પુત્રપૌત્રપ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 13-59-13 (83768) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-14x (6943) કીદૃશીં સંત્યજન્ભાર્યાં નરો દોષૈર્ન લિપ્યતે। એતદિચ્છામિ તત્વેન વિજ્ઞાતુમૃષિસત્તમ॥ 13-59-14 (83769) નારદ ઉવાચ। 13-59-15x (6944) મોક્ષધર્મસ્થિતાનાં તુ અન્યોન્યમનુજાનતામ્। ભાર્યાપતીનાં મુક્તાનામધર્મો ન વિધીયતે॥ 13-59-15 (83770) અન્યસઙ્ગાં ગતાપત્યાં શૂદ્રગાં પરગામિનીમ્। પરીક્ષ્ય ત્યજમાનાનાં નરાણાં નાસ્તિ પાતકમ્॥ 13-59-16 (83771) પાતકેઽપિ તુ ભર્તવ્યૌ દ્વૌ તુ માતા પિતા તથા॥ 13-59-17 (83772) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-18x (6945) ભાર્યાયાં વ્યભિચારિણ્યાં નરસ્ય ત્યજતો રુષા। કથં ધર્મોઽપ્યધર્મો વા ભવતીહ મહામતે॥ 13-59-18 (83773) નારદ ઉવાચ। 13-59-19x (6946) અનૃતેઽપિ હિ સત્યે વા યો નારીં દૂષિતાં ત્યજેત્। અરક્ષમાણઃ સ્વાં ભાર્યાં નરો ભવતિ ભ્રૂણહા॥ 13-59-19 (83774) અપત્યહેતોર્યા નારી ભર્તારમતિલઙ્ઘયેત્। લોલેન્દ્રિયેતિ સા રક્ષ્યા ન સન્ત્યાજ્યા કથઞ્ચન॥ 13-59-20 (83775) નદ્યશ્ચ નાર્યશ્ચ સમસ્વભાવા નૈતાઃ પ્રમુઞ્ચન્તિ નરાવગાઢાઃ। સ્રોતાંસિ નદ્યો વહતે નિપાતં નારી રજોભિઃ પુનરેતિ શૌચમ્॥ 13-59-21 (83776) એવં નાર્યો ન દુષ્યન્તિ વ્યભિચારેઽપિ ભર્તૃણામ્। માસિમાસિ ભવેદ્રાગસ્તતઃ શુદ્ધા ભવન્ત્યુત॥ 13-59-22 (83777) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-23x (6947) કાનિ તીર્થાનિ ભગવન્નૃણાં દેહાશ્રિતાનિ વૈ। તાનિ વૈ શંસ ભગવન્યાથાતથ્યેન પૃચ્છતઃ॥ 13-59-23 (83778) સર્વતીર્થેષુ સર્વજ્ઞ કિં તીર્થં પરમં નૃણામ્। યત્રોપસ્પૃશ્ય પૂતો યો નરો ભવતિ નિત્યશઃ॥ 13-59-24 (83779) નારદ ઉવાચ। 13-59-25x (6948) દેવર્ષિપિતૃતીર્થાનિ બ્રાહ્મં મધ્યેઽથં વૈષ્ણવમ્। નૃણાં તીર્થાનિ પઞ્ચાહુઃ પાણૌ સન્નિહિતાનિ વૈ॥ 13-59-25 (83780) આદ્યતીર્થં તુ તીર્થાનાં વૈષ્ણવો ભાગ ઉચ્યતે। યત્રોપસ્પૃશ્ય વર્ણાનાં ચતુર્ણાં વર્ધતે કુલમ્। પિતૃદૈવતકાર્યાણિ વર્ધન્તે પ્રેત્ય ચેહ ચ॥ 13-59-26 (83781) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-27x (6949) નરાણાં કામવૃત્તાનાં યા નાર્યો નિરવગ્રહાઃ। યાસામભિગ્રહો નાસ્તિ તા મે કથય નારદ॥ 13-59-27 (83782) નારદ ઉવાચ। 13-59-28x (6950) પાશુર્વૈશ્યા નટી ગોપી તાન્તુકી તુન્નવાયિકી। નારી કિરાતી શબરી નર્તકી ચાનવગ્રહા॥ 13-59-28 (83783) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-29x (6951) એતાસુ જાતા નારીષુ સર્વવર્ણેષુ યે સુતાઃ। કેષુ કે બન્ધુદાયાદા ભવન્તિ ઋષિસત્તમ॥ 13-59-29 (83784) નારદ ઉવાચ। 13-59-30x (6952) ય એતાઃ પરિગૃહ્ણન્તિ તેષામેવ હિ તે સુતાઃ। સર્વત્ર તુ પ્રવૃત્તાસુ બીજં નશ્યતિ દેહિનામ્॥ 13-59-30 (83785) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-31x (6953) સર્વસ્ત્રીષુ પ્રવૃત્તાશ્ચ સાધુવેદવિવર્જિતાઃ। માનવાઃ કાણ્ડપૃષ્ઠાશ્ચ વેદમન્ત્રબહિષ્કૃતાઃ। નિયુક્તા હવ્યકવ્યેષુ તેષાં દત્તં કથં ભવેત્॥ 13-59-31 (83786) નારદ ઉવાચ। 13-59-32x (6954) નાર્હન્તિ હવ્યકવ્યાનિ સાવિત્રીવર્જિતા દ્વિજાઃ। વ્રાત્યેષ્વન્નપ્રદાનં તદ્યથા શૂદ્રેષુ વૈ તથા॥ 13-59-32 (83787) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-33x (6955) ધર્મેષ્વધિકૃતાનાં તુ નરાણાં મુહ્યતે મનઃ। કથં ન વિઘ્નો ભવતિ એતદિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-59-33 (83788) નારદ ઉવાચ। 13-59-34x (6956) અર્થાશ્ચ નાર્યશ્ચ સમાનમેન- ચ્છ્રેયાંસિ પુંસામિહ મોહયન્તિ। રતિપ્રમોદાત્પ્રમદા હરન્તિ ભોગૈર્ધનં ચાપ્યુપહન્તિ ધર્માન્॥ 13-59-34 (83789) હવ્યં કવ્યં ચ ધર્માત્મા સર્વં તચ્છ્રોત્રિયોઽર્હતિ। દત્તં હિ શ્રોત્રિયે સાધૌ જ્વલિતાગ્નાવિવાહુતિઃ॥ 13-59-35 (83790) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-36x (6957) શ્રોત્રિયાણાં કુલે જાતા વેદાર્થવિદિતાત્મનામ્। હિત્વા કસ્માત્ત્રયીં વિદ્યાં વાર્તાં વૃત્તિમુપાશ્રિતાઃ॥ 13-59-36 (83791) નારદ ઉવાચ। 13-59-37x (6958) ચાતુર્વર્ણ્યં પુરા ન્યસ્તં સુવિદ્વત્સુ દ્વિજાતિષુ। તસ્માદ્વર્ણૌઃ સંવિભજ્યા વૃત્તિઃ સઙ્કરવર્જિતા॥ 13-59-37 (83792) યે ચાન્યે શ્રોત્રિયા જાતાઃ સંસ્કૃતાઃ પુત્રગૃધ્નુભિઃ। પૂર્વનિર્વાણનિર્વૃત્તાં જાતાં વૃત્તિમુપાશ્રિતાઃ॥ 13-59-38 (83793) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-39x (6959) અસંસ્કૃતાઃ શ્રોત્રિયજાઃ સંસ્કૃતા જ્ઞાનિજાઃ કથમ્। 13-59-39 (83794) નારદ ઉવાચ। 13-59-40x (6960) અસંસ્કારો વૈદિકશ્ચ સ માન્યઃ શ્રોત્રિયાત્મજઃ। શુદ્ધાન્વયઃ શ્રોત્રિયસ્તુ સુવિદ્વદ્ભિઃ સમોઽન્યથા॥ 13-59-40 (83795) અનધીયાનપુત્રાશ્ચ વેદસંસ્કારવર્જિતાઃ। તસ્માત્તે વેદવિજ્ઞાઽપિ વિપ્રાઃ શ્રુતિનિકારિણઃ॥ 13-59-41 (83796) બ્રહ્મરાશૌ પુરા સૃષ્ટા વેદસંસ્કારસંસ્કૃતાઃ। તસ્માત્તેષ્વેવ તે જાતાઃ સાધવઃ કુલધારિણઃ॥ 13-59-42 (83797) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-43x (6961) સ્વયં ક્રીતાસુ પ્રેષ્યાસુ પ્રસૂયન્તે તુ યે નરાઃ। કસ્ય નાર્યઃ સુતાશ્ચૈવ ભવન્તિ ઋષિસત્તમ॥ 13-59-43 (83798) નારદ ઉવાચ। 13-59-44x (6962) સ્વદાસ્યાં યો નરો મોહાત્પ્રસૂયેત સ પાપકૃત્। ઇહાભિનિન્દિતઃ પ્રેત્ય અપત્યં પ્રેષ્યતાં નયેત્॥ 13-59-44 (83799) સા તસ્ય ભાર્યા પુત્રા યે હવ્યકવ્યપ્રદાસ્તુ તે। તસ્યા યે બાન્ધવાઃ કેચિદ્વિષક્તાઃ પ્રેષ્યતાં ગતાઃ। સર્વે તસ્યાસ્તુ સમ્બન્ધા મુચ્યન્તે પ્રેષ્યકર્મસુ॥ 13-59-45 (83800) એતત્તે કથિતં સર્વં યદભિવ્યાહૃતં ત્વયા। અથવા સંશયઃ કશ્ચિદ્ભૂયઃ સમ્પ્રષ્ટુમર્હસિ॥ 13-59-46 (83801) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-59-47x (6963) અમિથ્યાદર્શનાલોકે નારદઃ સર્વકોવિદઃ। પ્રત્યક્ષદર્શી લોકાનાં સ્વયંભુરિવ સત્તમઃ॥ 13-59-47 (83802) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-59-48x (6964) ઇતિ સમ્ભાષ્ય ઋષિભિર્માર્કણ્ડેયો મહાતપાઃ। નારદં ચાપિ સત્કૃત્ય તેન ચૈવાભિસત્કૃતઃ। આમન્ત્રયિત્વા ઋષિભિઃ પ્રયયાવાશ્રમં મુનિઃ॥ 13-59-48 (83803) ઋષયશ્ચાપિ તીર્થાનાં પરિચર્યાં પ્રચક્રમુઃ॥ 13-59-49 (83804) સુક્ષેત્રબીજસંસ્કારવિશુદ્ધો બ્રહ્મિચર્યયા। નિત્યનૈમિત્તિકાત્સ્નાતો મનશ્શુદ્ધ્યા ચ શુદ્ધ્યતિ॥' ॥ 13-59-50 (83805) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 59 ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કિમાહુર્ભરતશ્રેષ્ઠ પાત્રં વિપ્રાઃ સનાતનમ્। બ્રાહ્મણં લિઙ્ગિનં ચૈવ બ્રાહ્મણં વાઽપ્યલિઙ્ગિનમ્॥ 13-60-1 (83806) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-2x (6965) સ્વવૃત્તિમભિપન્નાય લિઙ્ગિને ચેતરાય ચ। દેયમાહુર્મહારાજ ઉભાવેતૌ તપસ્વિનૌ॥ 13-60-2 (83807) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-3x (6966) શ્રદ્ધયા પરયાઽપૂતો યઃ પ્રયચ્છેદ્દ્વિજાતયે। હવ્યં કવ્યં તથા દાનં કો દોષઃ સ્યાત્પિતામહ॥ 13-60-3 (83808) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-4x (6967) શ્રદ્ધાપૂતો નરસ્તાત દુર્દાન્તોઽપિ ન સંશયઃ। પૂતો ભવતિ સર્વત્ર કિમુત ત્વં મહાદ્યુતે॥ 13-60-4 (83809) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-5x (6968) ન બ્રાહ્મણં પરિક્ષેત દૈવેષુ સતતં નરઃ। કવ્યપ્રદાને તુ બુધાઃ પરીક્ષ્યં બ્રાહ્મણં વિદુઃ॥ 13-60-5 (83810) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-6x (6969) ન બ્રાહ્મણઃ સાધયતે હવ્યં દૈવાત્પ્રસિદ્ધ્યતિ। દેવપ્રસાદાદિજ્યન્તે યજમાનૈર્ન સંશયઃ॥ 13-60-6 (83811) બ્રાહ્મણાન્ભરતશ્રેષ્ઠ સતતં બ્રહ્મવાદિનઃ। માર્કણ્ડેયઃ પુરા પ્રાહ ઇતિ લોકેષુ બુદ્ધિમાન્। `બ્રાહ્મણાઃ પાત્રભૂતાશ્ચ શુદ્ધા નૈવં પિતૃષ્વિહ॥ 13-60-7 (83812) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-8x (6970) અપર્વોઽપ્યથવા વિદ્વાન્સમ્બન્ધી વા યથા ભવેત્। તપસ્વી યજ્ઞશીલો વા કથં પાત્રં ભવેત્તુ સઃ॥ 13-60-8 (83813) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-9x (6971) કુલીનઃ કર્મકૃદ્વૈદ્યસ્તથૈવાપ્યનૃશંસ્યવાન્। હ્રીમાનૃજુઃ સત્યવાદી પાત્રં પૂર્વે ચ યે ત્રયઃ॥ 13-60-9 (83814) તત્રેમં શૃણુ મે પાર્થ ચતુર્ણાં તેજસાં મતમ્। પૃથિવ્યાઃ કાશ્યપસ્યાગ્નેર્માર્કણ્ડેયસ્ય ચૈવ હિ॥ 13-60-10 (83815) પૃથિવ્યુવાચ। 13-60-11 (83816) યથા મહાર્ણવે ક્ષિપ્તઃ ક્ષિપ્રં નેષ્ટુર્વિનશ્યતિ। તથા દુશ્ચરિતં સર્વં ત્રયીનિત્યે નિમજ્જતિ॥ 13-60-11 (83817) કાશ્યપ ઉવાચ। 13-60-12x (6972) સર્વે ચ વેદાઃ સહ ષઙ્ભિરઙ્ગૈઃ સાઙ્ખ્યં પુરાણં ચ કુલે ચ જન્મ। નૈતાનિ સર્વાણિ ગતિર્ભવન્તિ શીલવ્યપેતસ્ય નૃપ દ્વિજસ્ય॥ 13-60-12 (83818) અગ્નિરુવાચ। 13-60-13x (6973) અધીયાનઃ પણ્ડિતમ્મન્યમાનો યો વિદ્યયા હન્તિ યશઃ પરેષામ્। બ્રહ્મન્સ તેન લભતે બ્રહ્મવધ્યાં લોકાસ્તસ્ય હ્યન્તવન્તો ભવન્તિ॥ 13-60-13 (83819) માર્કણ્ડેય ઉવાચ। 13-60-14x (6974) અશ્વમેધસહસ્રં ચ સત્યં ચ તુલયા ધૃતમ્। નાભિજાનામિ યજ્ઞં તુ સત્યસ્યાર્ધમવાપ્નુયાત્॥ 13-60-14 (83820) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-15x (6975) ઇત્યુક્ત્વા તે જગ્મુરાશુ ચત્વારોઽમિતતેજસઃ। પૃથિવી કાશ્યપોઽગ્નિશ્ચ પ્રકૃષ્ટાયુશ્ચ ભાર્ગવઃ॥ 13-60-15 (83821) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-16x (6976) યદિ તે બ્રાહ્મણા લોકે વ્રતિનો ભુઞ્જતે હવિઃ। દત્તં બ્રાહ્મણકામાય કથં તત્સુકૃતં ભવેત્॥ 13-60-16 (83822) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-17x (6977) આદિષ્ટિનો યે રાજેન્દ્ર બ્રાહ્મણા વેદપારગાઃ। ભુઞ્જતે બ્રહ્મકામાય વ્રતલુપ્તા ભવન્તિ તે॥ 13-60-17 (83823) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-18x (6978) અનેકાન્તં બહુદ્વારં ધર્મમાહુર્મનીષિણઃ। કિં નિમિત્તં ભવેદત્ર તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-60-18 (83824) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-19x (6979) અહિંસા સત્યમકોધ આનૃશંસ્યં દમસ્તથા। આર્જવં ચૈવ રાજેન્દ્ર નિશ્ચિતં ધર્મલક્ષણમ્॥ 13-60-19 (83825) યે તુ ધર્મં પ્રશંસન્તશ્ચરન્તિ પૃથિવીમિમામ્। અનાચરન્તસ્તદ્ધર્મ સઙ્કરેઽભિરતા પ્રભો॥ 13-60-20 (83826) તેભ્યો હિરણ્યં રત્નં વા ગામશ્વં વા દદાતિ યઃ। દશવર્ષાણિ વિષ્ઠાં સ ભુઙ્ક્તે નિરયમાસ્થિતઃ॥ 13-60-21 (83827) ધનેન પુલ્કસાનાં ચ તથૈવાન્તેવસાયિનામ્। કૃતં કર્માકૃતં વાઽપિ રાગમોહેન જલ્પતામ્॥ 13-60-22 (83828) વૈશ્વદેવં ચ યે મૂઢા વિપ્રાય બ્રહ્મચારિણે। ન દદન્તીહ રાજેન્દ્ર તે લોકાન્ભુઞ્જતેઽશુભાન્॥ 13-60-23 (83829) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-24x (6980) કિં પરં બ્રહ્મચર્યં ચ કિં પરં ધર્મલક્ષણમ્। કિઞ્ચ શ્રેષ્ઠતમં શૌચં તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-60-24 (83830) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-25x (6981) બ્રહ્મચર્યં પરં તાત મધુમાંસસ્ય વર્જનમ્। મર્યાદાયાં સ્થિતો ધર્મઃ શમઃ શૌચસ્ય લક્ષણમ્॥ 13-60-25 (83831) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-26x (6982) કસ્મિન્કાલે ચરેદ્ધર્મ કસ્મિન્કાલેઽર્થમાચરેત્। કસ્મિન્કાલે સુખી ચ સ્યાત્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-60-26 (83832) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-27x (6983) કાલ્યમર્થં નિષેવેત તતો ધર્મમનન્તરમ્। પશ્ચાત્કામં નિષેવેત ન ચ ગચ્છેત્પ્રસઙ્ગિતામ્॥ 13-60-27 (83833) બ્રાહ્મણાંશ્ચૈવ મન્યેત ગુરૂંશ્ચાપ્યભિપૂજયેત્। સર્વભૂતાનુલોમશ્ચ મૃદુશીલઃ પ્રિયંવદઃ॥ 13-60-28 (83834) અધિકારે યદનૃતં યચ્ચ રાજસુ પૈશુનમ્। ગુરોશ્ચાલીકનિર્બન્ધઃ સમાનિ બ્રહ્મહત્યયા॥ 13-60-29 (83835) પ્રહરેન્ન નરેન્દ્રેષુ ન હન્યાદ્ગાં તથૈવ ચ। ભ્રૂણહત્યાસમં ચૈતદુભયં યે નિષેધતે॥ 13-60-30 (83836) નાગ્નિં પરિત્યજેજ્જાતુ ન ચ વેદાન્પરિત્યજેત્। ન ચ બ્રાહ્મણમાક્રોશેત્સમં તદ્બ્રહ્મહત્યયા॥ 13-60-31 (83837) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-60-32x (6984) કીદૃશાઃ સાધવો વિપ્રાઃ કેભ્યો દત્તં મહાફલમ્। કીદૃશાનાં ચ ભોક્તવ્યં તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-60-32 (83838) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-60-33x (6985) અક્રોધના ધર્મપરાઃ સત્યનિત્યા દમે રતાઃ। તાદૃશાઃ સાધવો વિપ્રાસ્તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્॥ 13-60-33 (83839) અમાનિનઃ સર્વસહા દૃઢાર્થા વિજિતેન્દ્રિયાઃ। સર્વભૂતહિતા મૈત્રાસ્તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્॥ 13-60-34 (83840) અલુબ્ધાઃ શુચયો વૈદ્યા હ્રીમન્તઃ સત્યવાદિનઃ। સ્વકર્મનિરતા યે ચ તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્॥ 13-60-35 (83841) સાઙ્ગાંશ્ચ ચતુરો વેદાનધીતે યો દ્વિજર્ષભઃ। ષડ્ભ્યઃ પ્રવૃત્તઃ કર્મભ્યસ્તં પાત્રમૃષયો વિદુઃ॥ 13-60-36 (83842) યે ત્વેવંગુણજાતીયાસ્તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્। સહસ્રગુણમાપ્નોતિ ગુણાર્હાય પ્રદાયકઃ॥ 13-60-37 (83843) પ્રજ્ઞાશ્રુતાભ્યાં વૃત્તેન શીલેન ચ સમન્વિતઃ। તારયેત કુલં સર્વમેકોઽપીહ દ્વિજર્ષભઃ। `તૃપ્તે તૃપ્તાઃ સર્વદેવાઃ પિતરો મુનયોપિ ચ॥' 13-60-38 (83844) ગામશ્વં વિત્તમન્નં વા તદ્વિધે પ્રતિપાદયેત્। દ્રવ્યાણિ ચાન્યાનિ તથા પ્રેત્યભાવે ન શોચતિ॥ 13-60-39 (83845) તારયેત કુલં સર્વમેકોપિ હ દ્વિજોત્તમઃ। કિમઙ્ગ પુનરેવૈતે તસ્માત્પાત્રં સમાચરેત્॥ 13-60-40 (83846) નિશામ્ય ચ ગુણોપેતં બ્રાહ્મણં સાધુસમ્મતમ્। દૂરાદાનાય્ય સત્કૃત્ય સર્વતશ્ચાપિ પૂજયેત્॥ ॥ 13-60-41 (83847) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 60 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-60-1 બ્રાહ્મણં બ્રહ્મવિદમ્। લિઙ્ગિનં બ્રહ્મચારિણં સંન્યાસિનં ચ દણ્ડાદિલિઙ્ગવન્તમ્॥ 7-60-3 અપૂતોપિ પરયા શ્રદ્ધયાં યદિ પ્રયચ્છતિ તર્હિ તસ્ય દાતુરપૂતત્વપ્રયુક્તઃ કો દોષઃ સ્યાત્તં વદ॥ 7-60-4 શ્રદ્ધૈવાસ્ય પૂતત્વં કરોતીત્યર્થઃ॥ 7-60-5 શ્રદ્ધૈવ પૂતત્વકર્ત્રી ચેત્ કવ્યે પાત્રપરીક્ષા ન વિધેયા સ્યાદિત્યાશયઃ॥ 7-60-6 હવ્યં દૈવં કર્મ સિધ્યતિ ફલદં ભવતિ નતુ બ્રાહ્મણગુણાદિતિ ભાવઃ। ઇજ્યન્તે દેવા ઇતિ શેષઃ। દૈવં કર્મ દેવાનુગ્રહાદેવ પૂર્ણં ભવતિ। શ્રદ્ધામાત્રપ્રિયત્વાદ્દેવાનામિતિ ભાવઃ॥ 7-60-7 પિત્ર્યં તુ કર્મ બ્રાહ્મણાનુગ્રહાદેવ પૂર્ણં ભવતીતિ તત્રાનુગ્રહકર્તરિ તપોબલમાવશ્યકમિત્યાશયેનાહ બ્રાહ્મણાનિતિ॥ 7-60-9 ત્રયઃ અપૂર્વસમ્બન્ધિતપસ્વિનઃ કુલીનત્વાદિગુણસપ્તકયુક્તા એવ પાત્રત્વં ભજન્તે પરિશેષાત્॥ 7-60-10 તેજસાં તેજસ્વિનાં સર્વજ્ઞાનામિતિ યાવત્॥ 7-60-11 નેષ્ટુઃ પાંસુપિણ્ડઃ લોષ્ઠો વિનશ્યતીતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-60-15 ભાર્ગવઃ માર્કણ્ડેયઃ॥ 7-60-16 વ્રતિનઃ બ્રહ્મચારિણઃ। તદીયવ્રતનાશાત્સ્વીયં શ્રાદ્ધં દુષ્યતિ નવેતિ પ્રશ્નઃ॥ 7-60-17 આદિષ્ટં દ્વાદશવર્ષાણિ બ્રહ્મચર્યં ચરેતિ ગુર્વાદેશસ્તદ્વન્તઃ। ભોક્તુરેવ વ્રતં લુપ્યતે। નતુ દાતા પ્રત્યવૈતિ॥ 7-60-18 અન્તો નિષ્ઠા। અનેકાન્તં અનેકફલાકારમિત્યર્થઃ। પાત્રગુણાનામનન્તત્વાત્કે ગુણા નિયમેન પાત્રતાયા નિમિત્તં તાનેવ સંક્ષેપેણ બ્રૂહીતિ પ્રશ્નાર્થઃ॥ 7-60-22 મેદાનાં પુલ્કસાં ચેતિ ઝ. પાઠઃ। તત્ર મેદાદીનાં સ વિષ્ઠાં ભુઙ્ક્તે ઇતિ સમ્બન્ધઃ। મેદા ગોમહિષ્યાદીનાં મૃતાનાં માંસમશ્નન્તઃ। પુલ્કસા યે બ્રાહ્મણાદીનપિ સ્વભાવાદેવ હિંસન્તિ। અન્તેવસાયિનશ્ચર્મકારાદયઃ। કૃતમકૃતં વા પરકીયં પાપં કર્મ॥ 7-60-24 પરં શ્રેષ્ઠમ્॥ 7-60-27 કાલ્યં પૂર્વાહ્ણે॥ 7-60-39 ન શોચતિ પ્રતિપાદયન્॥ 7-60-40 દ્વિજોત્તમઃ નિર્દોષઃ। એતે પૂર્વોક્તા ગુણાશ્ચ તત્ર યદિ લભ્યન્તે તર્હિ તારયેતેતિ કિમુ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। શ્રાદ્ધકાલે ચ દૈવે ચ પિત્ર્યેઽપિ ચ પિતામહ। ઇચ્છામીહ ત્વયાઽઽખ્યાતં વિહિતં યત્સુરર્ષિભિઃ॥ 13-61-1 (83848) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-61-2x (6986) દૈવં પૌર્વાહ્ણિકે કુર્યાદપરાહ્ણે તુ પૈતૃકમ્। મઙ્ગલાચારસમ્પન્નઃ કૃતશૌચઃ પ્રયત્નવાન્॥ 13-61-2 (83849) મનુષ્યાણાં તુ મધ્યાહ્ને પ્રદદ્યાદુપપત્તિભિઃ। કાલહીનં તુ યદ્દાનં તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-3 (83850) લઙ્ઘિતં ચાવલીઢં ચ લાકપૂર્વં ચ યત્કૃતમ્। રજસ્વલાભિદૃષ્ટં ચ તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-4 (83851) અવઘુષ્ટં ચ યદ્ભુક્તમવ્રતેન ચ ભારત। પરામૃષ્ટં શુના ચૈવ તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-5 (83852) કેશકીટાવપતિતં ક્ષુતં શ્વભિરવેક્ષિતમ્। રુદિતં ચાવધૂતં ચ તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-6 (83853) નિરોઙ્કારેણ યદ્ભુક્તં સશસ્ત્રેણ ચ ભારત। દુરાત્મના ચ યદ્ભુક્તં તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-7 (83854) પરોચ્છિષ્ટં ચ યદ્ભુક્તં પરિભુક્તં ચ યદ્ભવેત્। દૈવે પિત્ર્યે ચ સતતં તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-8 (83855) મન્ત્રહીનં ક્રિયાહીનં યચ્છ્રાદ્ધં પરિવિષ્યતે। ત્રિભિર્વર્ણૈર્નરશ્રેષ્ઠ તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-9 (83856) આજ્યાહુતિં વિના ચૈવ યત્કિઞ્ચિત્પરિવિષ્યતે। દુરાચારૈશ્ચ યદ્ભુક્તં તં ભાગં રક્ષસાં વિદુઃ॥ 13-61-10 (83857) યે ભાગા રક્ષસાં પ્રાપ્તાસ્ત ઉક્તા ભરતર્ષભ। અત ઊર્ધ્વં વિસર્ગસ્ય પરીક્ષાં બ્રાહ્મણે શૃણુ॥ 13-61-11 (83858) યાવન્તઃ પતિતા વિપ્રા જડોન્મત્તાસ્તથૈવ ચ। દૈવે વાઽપ્યથ પિત્ર્યે વા રાજન્નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-12 (83859) શ્વિત્રી ક્લીબશ્ચ કુષ્ઠી ચ તતા યક્ષ્મહતશ્ચ યઃ। અપસ્મારી ચ યશ્ચાન્ધો રાજન્નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-13 (83860) ચિકિત્સકા દેવલકા વૃથા નિયમધારિણઃ। સોમવિક્રયિણશ્ચૈવ શ્રાદ્ધે નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-14 (83861) ગાયના નર્તકાશ્ચૈવ પ્લવકા વાદકાસ્તથા। કથકા યોધકાશ્ચૈવ રાજન્નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-15 (83862) હોતારો વૃષલાનાં ચ વૃષલાધ્યાપકાસ્તથા। તથા વૃષલશિષ્યાશ્ચ રાજન્નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-16 (83863) અનુયોક્તા ચ યો વિપ્રો અનુયુક્તશ્ચ ભારત। નાર્હતસ્તાવપિ શ્રાદ્ધં બ્રહ્મવિક્રયિણૌ હિ તૌ॥ 13-61-17 (83864) અગ્રણીર્યઃ કૃતઃ પૂર્વં વર્ણાવરપરિગ્રહઃ। બ્રાહ્મણઃ સર્વવિદ્યોઽપિ રાજન્નાર્હતિ કેતનમ્॥ 13-61-18 (83865) અનગ્નયશ્ચ યે વિપ્રા મૃતનિર્યાતકાશ્ચ યે। સ્તેનાશ્ચ પતિતાશ્ચૈવ રાજન્નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-19 (83866) અપરિજ્ઞાતપૂર્વાશ્ચ ગણપૂર્વાશ્ચ ભારત। પુત્રિકાપૂર્વપુત્રાશ્ચ શ્રાદ્ધે નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-20 (83867) ઋણકર્તા ચ યો રાજન્યશ્ચ વાર્ધુષિકો નરઃ। પ્રાણિવિક્રયવૃત્તિશ્ચ રાજન્નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-21 (83868) સ્ત્રીપૂર્વાઃ કાણ્ડપૃષ્ઠાશ્ચ યાવન્તો ભરતર્ષભ। આજપા બ્રાહ્મણાશ્ચૈવ શ્રાદ્ધે નાર્હન્તિ કેતનમ્॥ 13-61-22 (83869) શ્રાદ્ધે દૈવે ચ નિર્દિષ્ટો બ્રાહ્મણો ભરતર્ષભ। દાતુઃ પ્રતિગ્રહીતુશ્ચ શૃણુષ્વાનુગ્રહં પુનઃ॥ 13-61-23 (83870) ચીર્ણવ્રતા ગુણૈર્યુક્તા ભવેયુર્યેઽપિ કર્ષકાઃ। સાવિત્રીજ્ઞાઃ ક્રિયાવન્તસ્તે રાજન્કેતનક્ષમાઃ॥ 13-61-24 (83871) ક્ષાત્રધર્મિણમપ્યાજૌ કેતયેત્કુલજં દ્વિજમ્। ન ત્વેવ વણિજં તાત શ્રાદ્ધે ચ પરિકલ્પયેત્॥ 13-61-25 (83872) અગ્નિહોત્રી ચ યો વિપ્રો ગ્રામવાસી ચ યો ભવેત્। અસ્તેનશ્ચાતિથિજ્ઞશ્ચ સ રાજન્કેતનક્ષમઃ॥ 13-61-26 (83873) સાવિત્રીં જપતે યસ્તુ ત્રિકાલં ભરતર્ષભ। ભિક્ષાવૃત્તિઃ ક્રિયાવાંશ્ચ સ રાજન્કેતનક્ષમઃ॥ 13-61-27 (83874) ઉદિતાસ્તમિતો યશ્ચ તથૈવાસ્તમિતોદિતઃ। અહિંસ્રશ્ચાલ્પદોષશ્ચ સ રાજન્કેતનક્ષમઃ॥ 13-61-28 (83875) અકલ્કકો હ્યતર્કશ્ચ બ્રાહ્મણો ભરતર્ષભ। સંસર્ગ ભૈક્ષ્યવૃત્તિશ્ચ સ રાજન્કેતનક્ષમઃ॥ 13-61-29 (83876) અવ્રતી કિતવઃ સ્તેનઃ પ્રાણિવિક્રયિકો વણિક્। સનિષ્કૃતિઃ પુનઃ સોમં પીતવાન્કેતનક્ષમઃ॥ 13-61-30 (83877) અર્જયિત્વા ધનં પૂર્વં દારુણૈરપિ કર્મભિઃ। ભવેત્સર્વાતિથિઃ પશ્ચાત્સ રાજન્કેતનક્ષમઃ॥ 13-61-31 (83878) બ્રહ્મવિક્રયનિર્દિષ્ટં સ્ત્રિયા યચ્ચાર્જિતં ધનમ્। અદેયં પિતૃવિપ્રેભ્યો યચ્ચ ક્લૈબ્યાદુપાર્જિતમ્॥ 13-61-32 (83879) ક્રિયમાણેઽપવર્ગે ચ યો દ્વિજો ભરતર્ષભ। ન વ્યાહરતિ યદ્યુક્તં તસ્યાધર્મો ગવાનૃતમ્॥ 13-61-33 (83880) શ્રાદ્ધસ્ય બ્રાહ્મણઃ કાલઃ પ્રાપ્તં દધિ ઘૃતં તથા। સોમક્ષયશ્ચ માંસં ચ યદારણ્યં યુધિષ્ઠિર॥ 13-61-34 (83881) `મુહૂર્તાનાં ત્રયં પૂર્વમહ્નઃ પ્રાતરિતિ સ્મૃતમ્। જપધ્યાનાદિભિસ્તસ્મિન્વિપ્રૈઃ કાર્યં શુભવ્રતમ્॥ 13-61-35 (83882) સઙ્ગવાખ્યં ત્રિભાગં તુ મધ્યાહ્નસ્ત્રિમુહૂર્તકઃ। લૌકિકં સઙ્ગવેઽર્ધં ચ સ્નાનાદિ હ્યથ મધ્યમે॥ 13-61-36 (83883) ચતુર્થમપરાહ્ણં તુ ત્રિમુહૂર્તં તુ પિત્ર્યકમ્। સાયાહ્નસ્ત્રિમુહૂર્તં ચ મધ્યમં કવિભિઃ સ્મૃતમ્॥ 13-61-37 (83884) ચતુર્થ ત્વપરાહ્ણાખ્યે શ્રાદ્ધં કુર્યાત્સદા નૃપ॥ 13-61-38 (83885) પ્રાગુદીચીમુખા વિપ્રાઃ વિશ્વેદેવે ચ દક્ષિણાઃ। શ્રાવિતેષુ સુતૃપ્તેષુ પિણ્ડં દદ્યાત્સદક્ષિણમ્॥' 13-61-39 (83886) શ્રાદ્ધાપવર્ગે વિપ્રસ્ય દાતારો વોસ્ત્વિતીરયેત્। ક્ષત્રિયસ્યાપિ યો બ્રૂયાત્પ્રીયન્તાં પિતરસ્ત્વિતિ॥ 13-61-40 (83887) અપવર્ગે તુ વૈશ્યસ્ય શ્રાદ્ધકર્મણિ ભારત। અક્ષય્યમભિધાતવ્યં સ્વસ્તિ શૂદ્રસ્ય ભારત॥ 13-61-41 (83888) પુણ્યાહવાચનં દૈવં બ્રાહ્મણસ્ય વિધીયતે। એતદેવ નિરોઙ્કારં ક્ષત્રિયસ્ય વિધીયતે॥ 13-61-42 (83889) વૈશ્યસ્ય દૈવે વક્તવ્યં પ્રીયન્તાં દેવતા ઇતિ। `ગોર્હિસાયાં ચતુર્ભાગં પૂર્વં વિપ્રાતિકેતિનઃ॥ 13-61-43 (83890) વર્ણાવરેષુ ભુઞ્જાનં ક્રમાચ્છૂદ્રે ચતુર્ગુણમ્। નાન્યત્ર બ્રાહ્મણો બ્રૂયાત્પૂર્વં વિપ્રેણ કેતિતઃ॥ 13-61-44 (83891) અભોજને ચ દોષઃ સ્યાદ્વર્જયેચ્છૂદ્રકેતનમ્। શૂદ્રાન્નરસપુષ્ટાઙ્ગો દ્વિજો નોર્ધ્વાં ગતિં લભેત્॥ 13-61-45 (83892) અશુચિર્નૈવ ચાશ્નીયાન્નાસ્તિકો માનવર્જિતઃ। ન પૂર્વં લઙ્ઘયેલ્લોભાદેકવર્ણોઽપિ પાર્થિવ॥ 13-61-46 (83893) વિપ્રાઃ સ્મૃતા ભૂમિદેવા ઉપકુર્વાણવર્જિતાઃ।' કર્મણામાનુપૂર્વ્યેણ વિદિપૂર્વં કૃતં શૃણુ॥ 13-61-47 (83894) જાતકર્માદિકાઃ સર્વાસ્ત્રિષુ વર્ણેષુ ભારત। બ્રહ્મક્ષત્રે હિ મન્ત્રોક્તા વૈશ્યસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-61-48 (83895) વિપ્રસ્ય રશના મૌઞ્જી મૌર્વી રાજન્યગામિની। બાલ્વજી હ્યેવ વૈશ્યસ્ય ધર્મ એષ યુધિષ્ઠિર॥ 13-61-49 (83896) `પાલાશો દ્વિજદણ્ડઃ સ્યાદશ્વત્થઃ ક્ષત્રિયસ્ય તુ। ઔદુમ્બરશ્ચ વૈશ્યસ્ય ધર્મ એષ યુધિષ્ઠિર॥' 13-61-50 (83897) દાતુઃ પ્રતિગ્રહીતુશ્ચ ધર્માધર્માવિમૌ શૃણુ। બ્રાહ્મણસ્યાનૃતેઽધર્મઃ પ્રોક્તઃ પાતકસંજ્ઞિતઃ। ચતુર્ગુણઃ ક્ષત્રિયસ્ય વૈશ્યસ્યાષ્ટગુણઃ સ્મૃતઃ॥ 13-61-51 (83898) નાન્યત્ર બ્રાહ્મણોઽશ્નીયાત્પૂર્વં વિપ્રેણ કેતિતઃ। [યવીયાન્પશુહિંસાયાં તુલ્યધર્મા ભવેત્સ હિ॥ 13-61-52 (83899) તથા રાજન્યવૈશ્યાભ્યાં યદ્યશ્નીયાત્તુ કેતિતઃ। યવીયાન્પશુહિંસાયાં ભાગાર્ધં સમવાપ્નુયાત્॥ 13-61-53 (83900) દૈવં વાઽ************** પિત્ર્યં યોઽશ્નીયાદ્બ્રાહ્મણાદિષુ।] અસ્નાતો બ્રાહ્મણો રાજંસ્તસ્યાધર્મોઽનૃતં સ્મૃતમ્॥ 13-61-54 (83901) આશૌચો બ્રાહ્મણો રાજન્યોઽશ્નીયાદ્બ્રાહ્મણાદિષુ। જ્ઞાનપૂર્વમથો લોભાત્તસ્યાધર્મો ગવાનૃતમ્॥ 13-61-55 (83902) અર્થેનાન્યેન યો લિપ્સેત્કર્માર્થં ચૈવ ભારત। આમન્ત્રયતિ રાજેન્દ્ર તસ્યાધર્મોઽનૃતં સ્મૃતમ્॥ 13-61-56 (83903) અવેદવ્રતચારિત્રાસ્ત્રિભિર્વર્ણૈર્યુધિષ્ઠિર। મન્ત્રવત્પરિવિષ્યન્તે તસ્યાધર્મો ગવાનૃતમ્॥ ॥ 13-61-57 (83904) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 61 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-61-1 કાલાદૌ વિહિતં વિશેષમિતિ શેષઃ॥ 7-61-3 ઉપપત્તિભિઃ આદરાદિભિર્યુક્તઃ સન્॥ 7-61-4 કલિપૂર્વં ચેતિ ઝ. પાઠઃ॥ 7-61-6 ક્ષુતં ક્ષુતેન દૂષિતમ્॥ 7-61-7 નિરોંકારેણ અનનુજ્ઞાતેન શૂદ્રેણ વા॥ 7-61-8 પરિભુક્તં દેવાતિથિપિતૃબાલકાદીન્વર્જયિત્વા ભુક્તં સ્વેન્નૈવ॥ 7-61-10 આજ્યાહુતિં પાત્રાભિઘારણં વિના॥ 7-61-11 વિસર્ગસ્ય બ્રાહ્મણે દાનસ્ય પાત્રભૂતે॥ 7-61-12 પતિતાઃ મહાપાતકેન જાતિબહિર્ભૂતાઃ। કેતનં નિમન્ત્રણમ્॥ 7-61-13 શ્વિત્રી શ્વેતકુષ્ઠી। કુષ્ઠી મણ્ડલકુષ્ઠી। યક્ષ્મહતો મહારોગી। અપસ્મારી ગ્રહગ્રસ્તઃ॥ 7-61-14 દેવલકા દેવાર્ચનવૃત્તિજીવિનઃ। 7-61-15 પ્લવકાઃ ક્રીડાપરાઃ। કથકા વૃથાલાપિનઃ। યોધકા મલ્લાઃ॥ 7-61-16 વૃષલાનાં શૂદ્રાણાં હોતારો યાજકાઃ॥ 7-61-17 અનુયોક્તા ભૃતકાધ્યાપકઃ। અનુયુક્તો ભૃતકાધ્યેતા॥ 7-61-18 વર્ણાવરપરિગ્રહઃ શૂદ્રાપતિઃ॥ 7-61-20 ગણપૂર્વા ગ્રામણ્યઃ। પુત્રિકાપૂર્વપુત્રાઃ। અસ્યામુત્પન્નઃ પુત્રો મદીય ઇતિ નિયમેન યા દીયતે તસ્યાં ચ યો જાતઃ સ પુત્રિકાપૂર્વપુત્રઃ॥ 7-61-21 ઋણકર્તા વૃદ્ધ્યાર્થં ધનપ્રયોક્તા॥ 7-61-22 સ્ત્રીપૂર્વાઃ સ્ત્રીજિતાઃ સ્ત્રીપણ્યોપજીવિનો વા। કાણ્ડપૃષ્ઠો વેશ્યાપતિઃ। અજપાઃ સન્ધ્યાવન્દનહીનાઃ॥ 7-61-23 અનુગ્રહં નિષિદ્ધાનામપિ કેનચિદ્ગુણેનાભ્યનુજ્ઞાનમ્॥ 7-61-25 વણિજં વણિગ્વૃત્તિમ્॥ 7-61-28 ઉદિત આઢ્યઃ। અસ્તમિતો દરિદ્રઃ પૂર્વં આઢ્યઃ સદ્યો દરિદ્રઃ॥ 7-61-29 અકલ્કકોઽદામ્ભિકઃ અપાપો વા। અતર્કોઽહૈતુકઃ સંસર્ગે સઙ્ગત્યર્હે ગૃહે જ્ઞાતે ભૈક્ષ્યવૃત્તિઃ॥ 7-61-30 કિતવો ધૂર્તઃ॥ 7-61-31 સર્વં દેવતાદિકં અતિથિરેવ યસ્ય સ સર્વાતિથિઃ॥ 7-61-32 બ્રહ્મ વેદઃ। ક્લૈબ્યાત્ દીનભાષણેન મિધ્યાશપથાદિના વા॥ 7-61-33 અપવર્ગે શ્રાદ્ધસમાપ્તૌ યુક્તં અસ્તુસ્વધેત્યાદિવચનં ગવાનૃતં અનૃતગોશપથસ્ય પાપમ્॥ 7-61-34 સોમક્ષયો દર્શઃ। આરણ્યં મૃગાદિમાંસં ચ યદા પ્રાપ્તં તદૈવ શ્રાદ્ધસ્ય કાલઃ॥ 7-61-40 સ્વધા વૈ મુદિતા ભવેદિતિ ઝ.પાઠઃ। સ્વધોચ્યતામિતિ પ્રદાત્રા ઉક્તે અસ્તુસ્વધેતિ બ્રાહ્મણો વદેત્। એવમુત્તરત્ર મુદિતા પ્રીતિકરી પિતૄણામિત્યર્થાત્॥ 7-61-42 પુણ્યાહં ભવન્તો બ્રુવન્ત્વિતિ યજમાનેન પ્રોક્તે ઓં પુણ્યાહમસ્ત્વિતિ બ્રાહ્મણા બ્રૂયુઃ। દૈવં સોઙ્કારમ્॥ 7-61-43 દૈવે ઓઙ્કારસ્થાને પ્રીયન્તાં દેવતાઃ પુણ્યાહમસ્ત્વિતિ પ્રતિવદેદિત્યર્થઃ॥ 7-61-49 રશના ભેખલા। મૌઞ્જી મુઞ્જમયી। મૌર્વી ધનુર્જ્યા। બાલ્બજી બલ્બજસ્તૃણવિસેષસ્તન્મયી॥ 7-61-51 ધર્મો દાતુઃ। અધર્મઃ પ્રતિગ્રહીતુઃ॥ 7-61-53 બ્રાહ્મણેન કેતિતઃ સન્ યદિ યવીયાન્ ભવેત્તર્હિ વૃથા પશુહિંસાયાઃ પૂર્ણં પાપં પ્રાપ્નુયાત્। ક્ષત્રિયાદિના કેતિતઃ સન્ યદિ યવીયાન્સ્યાત્તર્હિ વૃથાપશુહિંસાયા અર્ધં પાપં પ્રાપ્નુયાટિતિ શ્લોકદ્વયાર્થઃ॥ 7-61-55 આશૌચઃ જનનમરણાશૌચવાન્॥ 7-61-56 અર્થેન પ્રયોજનેન તીર્થયાત્રાવ્યપદેશેન જીવિકાદ્યર્થી યો ધનં લિપ્તેત્ યો વા કર્માર્થં મે ભિક્ષાં દેહીત્યામન્ત્રયતિ દાતારમમિમુખીકરોતિ તસ્યાપિ અનૃતં ગવાનૃતમેવ સ્મૃતમ્॥ 7-61-57 વેદવ્રતં ચારિત્રં ચ યેષાં નાસ્તિ તે। યેન મન્ત્રવત્ મન્ત્રયુક્તં યથા સ્યાત્તથા શ્રાદ્ધે પરિવિષ્યન્તે તસ્ય॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પિત્ર્યં વાઽપ્યથવા દૈવં દીયતે યત્પિતામહ। એતદિચ્છામ્યહં જ્ઞાતું દત્તં કેષુ મહાફલમ્॥ 13-62-1 (83905) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-62-2x (6987) યેષાં દારાઃ પ્રતીક્ષન્તે સુવૃષ્ટિમિવ કર્ષકાઃ। ઉચ્છેષપરિશેષં હિ તાન્ભોજય યુધિષ્ઠિર॥ 13-62-2 (83906) ચારિત્રનિરતા રાજન્યે કૃશાઃ કૃશવૃત્તયઃ॥ અર્થિનશ્ચોપગચ્છન્તિ તેષુ દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-3 (83907) તદ્ભક્તાસ્તદ્ગૃહા રાજંસ્તદ્બલાસ્તદપાશ્રયાઃ। અર્થિનશ્ચ ભવન્ત્યર્થે તેષુ દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-4 (83908) તસ્કરેભ્યઃ પરેભ્યો વા હૃતસ્વા ભયદુઃખિતાઃ। અર્થિનો ભોક્તુમિચ્છન્તિ તેષુ દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-5 (83909) અકલ્કકસ્ય વિપ્રસ્ય રૌક્ષ્યાત્કરકૃતાત્મનઃ। વટવો યસ્ય ભિક્ષન્તિ તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-6 (83910) હૃતસ્વા હૃતદારાશ્ચ યે વિપ્રા દેશસમ્પ્લવે। અર્થાર્થમભિગચ્છન્તિ તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-7 (83911) વ્રતોનો નિયમસ્થાશ્ચ યે વિપ્રાઃ શ્રુતસમ્મતાઃ। તસ્મપાપ્ત્યર્થમિચ્છન્તિ તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-8 (83912) અત્યુત્ક્રાન્તાશ્ચ ધર્મેષુ પાષણ્ડસ્રમયેષુ ચ। કૃશપ્રાણાઃ કૃશઘનાસ્તેભ્યો દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-9 (83913) કૃતસર્વસ્વહરણા નિર્દોષાઃ પ્રભવિષ્ણુભિઃ। સ્પૃહયન્તિ ચ ભુક્ત્વાઽન્નં તેષુદત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-10 (83914) તપસ્વિનસ્તપોનિષ્ઠાસ્તેષાં ભૈક્ષચરાશ્ચ યે। અર્થિનઃ કિઞ્ચિદિચ્છન્તિ તેષુ દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-11 (83915) મહાફલવિધિર્દાને શ્રુતસ્તે ભરતર્ષભ। નિરયં યેન ગચ્છન્તિ સ્વર્ગં ચૈવ હિ તત્છૃણુ॥ 13-62-12 (83916) `વ્રતાનાં પારણાર્થાય ગુર્વર્થે યજ્ઞદક્ષિણામ્। નિર્વેશાર્થં ચ વિદ્વાંસસ્તેષાં દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-13 (83917) પિત્રોશ્ચ રક્ષણાર્થાય પુત્રદારાર્થમેવ વા। મહાવ્યાધિવિમોક્ષાર્થં તેષુ દત્તં મહાફલમ્॥ 13-62-14 (83918) બાલાઃ સ્ત્રિયશ્ચ વાઞ્છન્તિ સુભક્તં ચાપ્યસાધનાઃ। સ્વર્ગમાયાન્તિ દત્ત્વૈષાં નિરયાન્નોપયાન્તિ તે॥'॥ 13-62-15 (83919) ગુર્વર્થમભયાર્થં વા વર્જયિત્વા યુધિષ્ઠિર। યેઽનૃતં કથયન્તિ સ્મ તે વા નિરયગામિનઃ॥ 13-62-16 (83920) પરદારાભિહર્તારઃ પરદારાભિમર્શિનઃ। પરદારપ્રયોક્તાસ્તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-17 (83921) યે પરસ્વાપહર્તારઃ પરસ્વાનાં ચ નાશકાઃ। સૂચકાશ્ચ પરેષાં યે તે વા નિરયગામિનઃ॥ 13-62-18 (83922) પ્રપાણાં ચ સભાનાં ચ સંક્રમાણાં ચ ભારત। અગારાણાં ચ ભેત્તારો નરા નિરયગામિનઃ॥ 13-62-19 (83923) અનાથાં પ્રમદાં બાલાં વૃદ્ધાં ભીતાં તપસ્વિનીમ્। વઞ્ચયન્તિ નરા યે ચ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-20 (83924) વૃત્તિચ્છેદં ગૃહચ્છેદં દારચ્છેદં ચ ભારત। મિત્રચ્છેદં તથાઽઽશાયાસ્તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-21 (83925) સૂચકાઃ સેતુભેત્તારઃ પરવૃત્ત્યુપજીવકાઃ। અકૃતજ્ઞાશ્ચ મિત્રાણાં તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-22 (83926) પાષણ્ડા દૂષકાશ્ચૈવ સમયાનાં ચ દૂષકાઃ। યે પ્રત્યવસિતાશ્ચૈવ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-23 (83927) વિષમવ્યવહારાશ્ચ વિષમાશ્ચૈવ વૃદ્ધિષુ। લાભેષુ વિષમાશ્ચૈવ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-24 (83928) દૂતસંવ્યવહારાશ્ચ નિષ્પરીક્ષાશ્ચ માનવાઃ। પ્રાણિહિંસાપ્રવૃત્તાશ્ચિ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-25 (83929) કૃતાશં કૃતનિર્દેશં કૃતભક્તં કૃતશ્રમમ્। ભેદૈર્યે વ્યપકર્ષન્તિ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-26 (83930) પર્યશ્નન્તિ ચ યે દારાનગ્નિભૃત્યાતિથીંસ્તથા। ઉત્સન્નપિતૃદેવેજ્યાસ્તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-27 (83931) વેદવિક્રયિણશ્ચૈવ વેદાનાં ચૈવ દૂષકાઃ। વેદાનાં લેખકાશ્ચૈવ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-28 (83932) ચાતુરાશ્રમ્યબાહ્યાશ્ચ શ્રુતિબાહ્યાશ્ચ યે નરાઃ। વિકર્મભિશ્ચ જીવન્તિ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-29 (83933) કેશવિક્રયિકા રાજન્વિષવિક્રયિકાશ્ચ યે। ક્ષીરવિક્રયિકાશ્ચૈવ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-30 (83934) બ્રાહ્મણાનાં ગવાં ચૈવ કન્યાનાં ચ યુધિષ્ઠિર। યેઽન્તરાયાન્તિ કાર્યેષુ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-31 (83935) શસ્ત્રવિક્રયિકાશ્ચૈવ કર્તારશ્ચ યુધિષ્ઠિર। શલ્યાનાં ધનુષાં ચૈવ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-32 (83936) શિલાભિઃ શઙ્કુભિર્વાઽપિ શ્વર્ભ્રૈર્વા ભરતર્ષભ। યે માર્ગમનુરુન્ધન્તિ તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-33 (83937) ઉપાધ્યાયાંશ્ચ ભૃત્યાંશ્ચ ભક્તાંશ્ચ ભરતર્ષભ। યે ત્યજન્ત્યવિકારાંસ્ત્રીંસ્તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-34 (83938) અપ્રાપ્તદમકાશ્ચૈવ નાસાનાં વેધકાશ્ચ યે। બન્ધકાશ્ચ પશૂનાં યે તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-35 (83939) અગોપ્તારશ્ચ રાજાનો બલિષડ્ભાગતસ્કરાઃ। સમર્થાશ્ચાપ્યદાતારસ્તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-36 (83940) ક્ષાન્તાન્દાન્તાંસ્તથા પ્રાજ્ઞાન્દીર્ઘકાલં સહોષિતાન્। ત્યજન્તિ કૃતકૃત્યા યે તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-37 (83941) બાલાનામથ વૃદ્ધાનાં દાસાનાં ચૈવ યે નરાઃ। અદત્ત્વા ભક્ષયન્ત્યગ્રે તે વૈ નિરયગામિનઃ॥ 13-62-38 (83942) એતે પૂર્વં વિનિર્દિષ્ટાઃ પ્રોક્તા નિરયગામિનઃ। ભાગિનઃ સ્વર્ગલોકસ્ય વક્ષ્યામિ ભરતર્ષભ॥ 13-62-39 (83943) સર્વેષ્વેવ તુ કાર્યેષુ દૈવપૂર્વેષુ ભારત। હન્તિ પુત્રાન્પશૂન્કૃત્સ્નાન્બ્રાહ્મણાતિક્રમઃ કૃતઃ॥ 13-62-40 (83944) દાનેન તપસા ચૈવ સત્યેન ચ યુધિષ્ઠિર। યે ધર્મમનુવર્તન્તે તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-41 (83945) શુશ્રૂષાભિસ્તપોભિશ્ચ વિદ્યામાદાય ભારત। યે પ્રતિગ્રહનિઃસ્નેહાસ્તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-42 (83946) ભયાત્પાષાત્તથા બાધાદ્દારિદ્ર્યાદ્વ્યાધિધર્ષણાત્। તત્કૃતે ધનમીપ્સન્તે તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-43 (83947) ક્ષમાવન્તશ્ચ ધીરાશ્ચ ધર્મકાર્યેષુ ચોત્થિતાઃ। મઙ્ગલાચારસમ્પન્નાઃ પુરુષાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-44 (83948) નિવૃત્તા મધુમાંસેભ્યઃ પરદારેભ્ય એવ ચ। નિવૃત્તાશ્ચૈવ મદ્યેભ્યસ્તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-45 (83949) આશ્રમાણાં ચ કર્તારઃ કુલાનાં ચૈવ ભારત। દેશાનાં નગરાણાં ચ તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-46 (83950) વસ્ત્રાભરણદાતારો ભક્ષ્યપાનાન્નદાસ્તથા। કુટુમ્બાનાં ચ ભર્તારઃ પુરુષાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-47 (83951) સર્વહિંસાનિવૃત્તાશ્ચ નરાઃ સર્વસહાશ્ચ યે। સર્વસ્યાશ્રયભૂતાશ્ચ તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-48 (83952) માતરં પિતરં ચૈવ શુશ્રુષન્તિ જિતેન્દ્રિયાઃ। ભ્રાતૄણાં ચૈવ સસ્નેહાસ્તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-49 (83953) આઢ્યાશ્ચ બલવન્તશ્ચ યૌવનસ્થાશ્ચ ભારત। યે વૈ જિતેન્દ્રિયા ધીરાસ્તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-50 (83954) અપરાધિષુ સસ્નેહા મૃદવો મૃદુવત્સલાઃ। આરાધનસુખાશ્ચાપિ પુરુષાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-51 (83955) સહસ્રપરિવેષ્ટારસ્તથૈવ ચ સહસ્રદાઃ। ત્રાતારશ્ચ સહસ્રાણાં તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-52 (83956) સુવર્ણસ્ય ચ દાતારો ગવાં ચ ભરતર્ષભ। યાનાનાં વાહનાનાં ચ તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-53 (83957) વૈવાહિકાનાં દ્રવ્યાણાં પ્રેષ્યાણાં ચ યુધિષ્ઠિર। દાતારો વાસસાં ચૈવ તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-54 (83958) વિહારાવસથોદ્યાનકૂપારામસભાપ્રપા। વપ્રાણાં ચૈવ કર્તારસ્તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-55 (83959) નિવેશનાનાં ક્ષેત્રાણાં વસતીનાં ચ ભારત। દાતારઃ પ્રાર્થિતાનાં ચ તે નરાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-56 (83960) રસાનાં ચાથ બીજાનાં ધાન્યાનાં ચ યુધિષ્ઠિર। સ્વયમુત્પાદ્ય દાતારઃ પુરુષાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-57 (83961) યસ્મિંસ્તસ્મિન્કુલે જાતા બહુપુત્રાઃ શતાયુષઃ। સાનુક્રોશા જિતક્રોધાઃ પુરુષાઃ સ્વર્ગગામિનઃ॥ 13-62-58 (83962) એતદુક્તમમુત્રાર્થં દૈવં પિત્ર્યં ચ ભારત। દાનધર્મં ચ દાનસ્ય યત્પૂર્વમૃષિતિઃ કૃતમ્॥ ॥ 13-62-59 (83963) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વિષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 62 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-62-2 ભોજનપાત્રેઽવશિષ્ટમુચ્છેષઃ તેન સહિતં પરિશેષં સ્થાલ્યામવશિષ્ટં પ્રતીક્ષન્તે। યેષાં પાકપર્યાપ્તમેવ ધાન્યાદિકમસ્તિ ન કુસૂલાદૌ તાન્ ભોજય॥ 7-62-4 તદ્ભક્તાઃ ચારિત્રમેવ ભક્તોઽન્નં તદ્વજ્જીવનં યેષાં તે। તદ્ગૃહાઃ તદેવ ગૃહે સ્ત્ર્યાદૌ યેષાં તે અર્થે પ્રયોજને સત્યેવાર્થિનો ભવન્તિ ન સઙ્ગ્રહાર્થમ્॥ 7-62-6 રૌક્ષ્યાત્ દારિદ્ર્યાત્। કરે કૃતઃ આત્મેવાત્મા જીવનમન્નમ્। હસ્તે ગૃહીતાન્નસ્ય વટવઃ ક્ષુધાર્તાઃ મહ્ય દેહિ મહ્યં દેવીતિ યાચન્તે તેભ્યોઽતિદરિદ્રેભ્યઃ॥ 7-62-9 પાષણ્ડાનાં સમયો મર્યાદા યેષુ ધર્મેષુ તત્ર અત્યુત્ક્રાન્તાઃ અત્યન્તં તતો દૂરે સ્થિતાઃ॥ 7-62-10 ભુવત્વાન્નમેવ સ્પૃહયન્તિ ન સ્વાદુ। અતએવ ન ચતુર્થી॥ 7-62-16 અસયાર્થં, ભયનિવૃત્તિરૂપં પ્રયોજનમ્॥ 7-62-17 અભિમર્શિતો જારાઃ। પ્રયોક્તારઃ હર્ત્રભિમર્શિનોર્દૂતાઃ॥ 7-62-18 પરેષાં દોષસ્યેતિ શેષઃ॥ 7-62-21 આશાયાશ્છેદમિત્યેકદેશાનુષઙ્ગઃ। કુર્વન્તીતિ શેષઃ॥ 7-62-22 સૂચકાઃ રાજગામિપૈશુન્યવાદિનઃ। સેતુઃ આર્યમર્યાદા॥ 7-62-23 પાષણ્ડાઃ વેદવિરોધિનઃ શાક્યાદયઃ દૂષકાઃ સતાં નિન્દકાઃ। સમયાનાં ધર્મસઙ્કેતાનામ્। પ્રત્યવસિતાઃ આરૂઢપતિતાઃ॥ 7-62-26 કૃતાશં દાસમર્થિન વા। કૃતનિર્દેશં નિર્દેશઃ તુભ્યમિદં દાસ્યામીતિ પ્રતિજ્ઞા સા કૃતાયસ્મૈ તમ્। ભક્તં વેતનમ્। વ્યપકર્ષન્તિ ષત્યુઃ સકાશાદ્દૂરીકુર્વન્તિ॥ 7-62-27 પર્યશ્નન્તિ। પરિત્યજ્યાશ્નન્તિ॥ 7-62-29 વિકર્મભઇઃ સ્વસ્ય નિષિદ્ધૈઃ કર્મભિઃ॥ 7-62-30 કેશાશ્ચામરકમ્બલાદયઃ॥ 7-62-32 કર્તારઃ શસ્ત્રશલ્યાદીનામ્॥ 7-62-35 અપ્રાપ્તાનામદાન્તાનાં પશૂનામ્। અણ્ડમર્દનેન બલવીર્યયોર્નાશકા અપ્રાપ્તદમકાઃ॥ 7-62-40 યે બ્રાહ્મણાતિક્રમં ન કુર્વન્તિ તે સ્વર્ગાગામિન ઇત્યર્થઃ॥ 7-62-43 કર્તારઃ પાલનકર્તારઃ॥ 7-62-51 આરાધનેનિ ઇતરાન્ સુખયનતિ તે તથા॥ 7-62-57 દાનસ્ય પ્રત્યર્પણસ્ય। દાનં ચ તદ્ધર્મ યેતિ શોધકો ધર્મઃ દૈષ્ શોધન ઇતિ ધાતુઃ અમુત્રાર્થં પરલોકફલમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ઇદં મે તત્ત્વતો રાજન્વક્તુમર્હસિ ભારત। અહિંસયિત્વાઽપિ કથં બ્રહ્મહત્યા વિધીયતે॥ 13-63-1 (83964) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-63-2x (6988) વ્યાસમામન્ત્ર્ય રાજેન્દ્ર પુરા યત્પૃષ્ટવાનહમ્। તત્તેઽહં સમ્પ્રવક્ષ્યામિ તદિહૈકમનાઃ શૃણુ॥ 13-63-2 (83965) ચતુર્થસ્ત્વં વસિષ્ઠસ્ય તત્ત્વમાખ્યાહિ મે મુને। અહિંસયિત્વા કેનેહ બ્રહ્મહત્યા વિધીયતે॥ 13-63-3 (83966) ઇતિ પૃષ્ટો મયા રાજન્પરાશરશરીરજઃ। અબ્રવીન્નિપુણો ધર્મે નિઃસંશયમનુત્તમમ્॥ 13-63-4 (83967) બ્રાહ્મણં સ્વયમાહૂય ભિક્ષાર્થે કૃશવૃત્તિનમ્। બ્રૂયાન્નાસ્તીતિ યઃ પશ્ચાત્તં વિદ્યાદ્બ્રહ્મઘાતિનમ્॥ 13-63-5 (83968) મધ્યસ્થસ્યેહ વિપ્રસ્ય યોઽનૂચાનસ્ય ભારત। વૃત્તિં હરતિ દુર્બુદ્ધિસ્તં વિદ્યાદ્બ્રહ્મઘાતિનમ્॥ 13-63-6 (83969) ગોકુલસ્ય તૃષાર્તસ્ય જલાર્થમભિધાવતઃ। ઉત્પાદયતિ યો વિઘ્નં તં વિદ્યા** હ્મઘાતિનમ્॥ 13-63-7 (83970) યઃ પ્રવૃત્તાં શ્રુતિં સમ્યકૂ શાસ્ત્ર વા મુનિભિઃ કૃતમ્। દૂષયત્યનભિજ્ઞાય તં વિદ્યાદ્બ્રહ્મઘાતિનમ્॥ 13-63-8 (83971) આત્મજાં રૂપસમ્પન્નાં મહતીં સદૃશે વરે। ન પ્રયચ્છતિ યઃ કન્યાં તં વિદ્યાદ્બ્રહ્મધાતિનમ્॥ 13-63-9 (83972) અધર્મનિરતો મૂઢો મિથ્યા યો વૈ દ્વિજાતિષુ। દદ્યાન્મર્માતિગં શોકં તં વિદ્યાદ્બ્રહ્મઘાતિનમ્॥ 13-63-10 (83973) ચક્ષુષા વિપ્રહીણસ્ય પઙ્ગુલસ્ય જડસ્ય વા। હરેત યો વૈ સર્વસ્વં તં વિદ્યા *** ઘાતિનમ્॥ 13-63-11 (83974) આશ્રમે વા વને વાઽપિ ગ્રામે વા યદિ વા પુરે। અગ્નિં સમુત્સૃજેન્મોહાત્તં વિદ્યાદ્બ્રહ્મઘાતિનમ્॥ ॥ 13-63-12 (83975) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રિષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 63 ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। તીર્થાનાં દર્શનં શ્રેયઃ સ્નાનં ચ ભરતર્ષભ। શ્રવણં ચ મહાપ્રાજ્ઞ શ્રોતુમિચ્છામિ તત્ત્વતઃ। 13-64-1 (83976) પૃથિવ્યાં યાનિ તીર્થાનિ પુણ્યાનિ ભરતર્ષભ। વક્તુમર્હસિ મે તાનિ શ્રોતાઽસ્મિ નિયતં પ્રભો॥ 13-64-2 (83977) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-64-3x (6989) ઇમમઙ્ગિરસા પ્રોક્તં તીર્થવંશં મહાદ્યુતે। શ્રોતુમર્હસિ ભદ્રં તે પ્રાપ્સ્યસે ધર્મમુત્તમમ્॥ 13-64-3 (83978) તપોવનગતં વિપ્રમભિગમ્ય મહામુનિમ્। પપ્રચ્છાઙ્ગિરસં ધીરં ગૌતમઃ સંશિતવ્રતઃ। 13-64-4 (83979) અસ્તિ મે ભગવન્કશ્ચિત્તીર્થેભ્યો ધર્મસંશયઃ। તત્સર્વં શ્રોતુમિચ્છામિ તન્મે શંસ મહામુને॥ 13-64-5 (83980) ઉપસ્પૃશ્ય ફલં કિં સ્યાત્તેષુ તીર્થેષુ વૈ મુને। પ્રેત્યભાવે મહાપ્રાજ્ઞ તદ્યથાઽસ્તિ તથા વદ॥ 13-64-6 (83981) અઙ્ગિરા ઉવાચ। 13-64-7x (6990) સપ્તાહં ચન્દ્રભાગાં વૈ વિતસ્તામૂર્મિમાલિનીમ્। વિગાહ્ય વૈ નિરાહારો નિર્મલો મુનિવદ્ભવેત્॥ 13-64-7 (83982) કાશ્મીરમણ્ડલે નદ્યો યાઃ પતન્તિ મહાસ્વનમ્। તા નદીઃ સિન્ધુમાસાદ્ય શીલવાન્સ્વર્ગમાપ્નુયાત્॥ 13-64-8 (83983) પુષ્કરં ચ પ્રભાસં ચ નૈમિષં સાગરોદકમ્। દેવિકામિન્દ્રમાર્ગં ચ સ્વર્ણબિન્દું વિગાહ્ય ચ॥ 13-64-9 (83984) વિબોધ્યતે વિમાનસ્થઃ સોઽપ્સરોભિરભિષ્ટુતઃ। હિરણ્યબિન્દુમાલક્ષ્ય પ્રયતશ્ચાભિવાદ્ય ચ॥ 13-64-10 (83985) કુશેશયે ચ દેવત્વં ધૂયતે તસ્ય કિલ્બિષમ્। ઇન્દ્રતોયાં સમાસાદ્ય ગન્ધમાદનસન્નિધૌ॥ 13-64-11 (83986) કરતોયાં કુરુઙ્ગે ચ ત્રિરાત્રોપોષિતો નરઃ। અશ્વમેધમવાપ્નોતિ વિગાહ્ય પ્રયતઃ શુચિઃ॥ 13-64-12 (83987) ગઙ્ગાદ્વારે કુશાવર્તે બિલ્વકે નીલપર્વતે। તથા કનખલે સ્નાત્વા ધૂતપાપ્મા દિવં વ્રજેત્॥ 13-64-13 (83988) અપાં હ્રદ ઉપસ્પૃશ્ય વાજિમેધફલં લભેત્। બ્રહ્મચારી જિતક્રોધઃ સત્યસન્ધસ્ત્વહિંસકઃ॥ 13-64-14 (83989) યત્ર ભાગીરથી ગઙ્ગા વહતે દિશમુત્તરમ્। મહેશ્વરસ્ય ત્રિસ્થાને યો નરસ્ત્વભિષિચ્યતે॥ 13-64-15 (83990) એકમાસં નિરાહારઃ સ પશ્યતિ હિ દેવતાઃ। સપ્તગઙ્ગે ત્રિગઙ્ગે ચ ઇન્દ્રમાર્ગે ચ તર્પયન્॥ 13-64-16 (83991) અર્થાન્વૈ લભતે ભોક્તું યો નરો જાયતે પુનઃ। મહાશ્રમ ઉપસ્પૃશ્ય યોઽગ્નિહોત્રપરઃ શુચિઃ॥ 13-64-17 (83992) એકમાસં નિરાહારઃ સિદ્ધિં માસેન સ વ્રજેત્। મહાહ્રદ ઉપસ્પૃશ્ય ભૃગુતુઙ્ગે ત્વલોલુપઃ॥ 13-64-18 (83993) ત્રિરાત્રોપોષિતો ભૂત્વા મુચ્યતે બ્રહ્મહત્યયા। કન્યાકૂપ ઉપસ્પૃશ્ય બલાકાયાં કૃતોદકઃ॥ 13-64-19 (83994) દેવેષુ લભતે કીર્તિં યશસા ચ વિરાજતે॥ 13-64-20 (83995) દેવિકાયામુપસ્પૃશ્ય તથા સુન્દરિકાહ્રદે। અશ્વિન્યાં રૂપવર્ચસ્કં પ્રેત્ય વૈ લભતે નરઃ॥ 13-64-21 (83996) મહાગઙ્ગામુપસ્પૃશ્ય કૃત્તિકાઙ્ગારકે તથા। પક્ષમેકં નિરાહારઃ સ્વર્ગમાપ્નોતિ નિર્મલઃ॥ 13-64-22 (83997) વૈમાનિક ઉપસ્પૃશ્ય કિઙ્કિણીકાશ્રમે તથા। નિવાસેઽપ્સરસાં દિવ્યે કામચારી મહીયતે॥ 13-64-23 (83998) કાલિકાશ્રમમાસાદ્ય વિપાશાયાં કૃતોદકઃ। બ્રહ્મચારી જિતક્રોધસ્ત્રિરાત્રં મુચ્યતે ભવાત્॥ 13-64-24 (83999) આશ્રમે કૃત્તિકાનાં તુ સ્નાત્વા યસ્તર્પયેત્પિતૄન્। તોષયિત્વા મહાદેવં નિર્મલઃ સ્વર્ગમાપ્નુયાત્॥ 13-64-25 (84000) મહાકૂપમુપસ્પૃશ્ય ત્રિરાત્રોપોષિતઃ શુચિઃ। ત્રસાનાં સ્થાવરાણાં ચ દ્વિપદાનાં ભયં ત્યજેત્॥ 13-64-26 (84001) દેવદારુવને સ્નાત્વા ધૂતપાપ્મા કૃતોદકઃ। દેવશબ્દમવાપ્નોતિ સપ્તરાત્રોષિતઃ શુચિઃ॥ 13-64-27 (84002) શરસ્તમ્બે કુશસ્તમ્બે દ્રોણશર્મપદે તથા। અપાંપ્રપતનાસેવી સેવ્યતે સોપ્સરોગણૈઃ॥ 13-64-28 (84003) ચિત્રકૂટે જનસ્થાને તથા મન્દાકિનીજલે। વિગાહ્ય વૈ નિરાહારો રાજલક્ષ્મ્યા નિષેવ્યતે॥ 13-64-29 (84004) શ્યામાયાસ્ત્વાશ્રમં ગત્વા ઉષિત્વા ચાભિષિચ્ય ચ। એકપક્ષં નિરાહારસ્ત્વન્તર્ધાનફલં લભેત્॥ 13-64-30 (84005) કૌશિકીં તુ સમાસાદ્ય વાયુભક્ષસ્ત્વલોલુપઃ। એકવિંશતિરાત્રેણ સ્વર્ગમારોહતે નરઃ॥ 13-64-31 (84006) મતઙ્ગવાપ્યાં યઃ સ્નાયાદેકરાત્રેણ સિધ્યતિ। વિગાહતિ હ્યનાલમ્બમન્ધકં વૈ સનાતનમ્॥ 13-64-32 (84007) નૈમિષે સ્વર્ગતીર્થે ચ ઉપસ્પૃશ્ય જિતેન્દ્રિયઃ। ફલં પુરુષમેધસ્ય લભેન્માસં કૃતોદકઃ॥ 13-64-33 (84008) ગઙ્ગાહ્રદ ઉપસ્પૃસ્ય તથા ચૈવોત્પલાવને। અશ્વમેઘમવાપ્નોતિ તત્ર માસં કૃતોદકઃ॥ 13-64-34 (84009) ગઙ્ગાયમુનયોસ્તીર્થે તથા કાલઞ્જરે ગિરૌ। દશાશ્વમેધાનાપ્નોતિ તત્ર માસં કૃતોદકઃ॥ 13-64-35 (84010) યષ્ટિહ્રદ ઉપસ્પૃશ્ય ચાન્નદાનાદ્વિશિષ્યતે॥ 13-64-36 (84011) દશતીર્થસહસ્રાણિ તિસ્રઃ કોટ્યસ્તથાઽપરાઃ। સમાગચ્છન્તિ માઘ્યાં તુ પ્રયાગે ભરતર્ષભ॥ 13-64-37 (84012) માઘમાસં પ્રયાગે તુ નિયતઃ સંશિતવ્રતઃ। સ્નાત્વા તુ ભરતશ્રેષ્ઠ નિર્મલઃ સ્વર્ગમાપ્નુયાત્॥ 13-64-38 (84013) મરુદ્ગણ ઉપસ્પૃશ્ય પિતૄણામાશ્રમે શુચિઃ। વૈવસ્વતસ્ય તીર્થે ચ તીર્થભૂતો ભવેન્નરઃ॥ 13-64-39 (84014) તથા બ્રહ્મસરો ગત્વા ભાગીરથ્યાં કૃતોદકઃ। એકમાસં નિરાહારઃ સોમલોકમવાપ્નુયાત્॥ 13-64-40 (84015) ઉત્પાતકે નરઃ સ્નાત્વા અષ્ટાવક્રે કૃતોદકઃ। દ્વાદશાહં નિરાહારો નરમેધફલં લભેત્॥ 13-64-41 (84016) અશ્મપૃષ્ઠે ગયાયાં ચ નિરવિન્દે ચ પર્વતે। તૃતીયાં ક્રૌઞ્ચપદ્યાં ચ બ્રહ્મહત્યાં વિશુધ્યતે 13-64-42 (84017) કલવિઙ્ક ઉપસ્પૃશ્ય વિદ્યાચ્ચ બહુશો જલમ્। અગ્નેઃ પુરે નરઃ સ્નાત્વા અગ્નિકન્યાપુરે વસેત્॥ 13-64-43 (84018) કરવીરપુરે સ્નાત્વા વિશાલાયાં કૃતોદકઃ। દેવહ્રદ ઉપસ્પૃશ્ય બ્રહ્મભૂતો વિરાજતે॥ 13-64-44 (84019) પુનરાવર્તનન્દાં ચ મહાનન્દાં ચ સેવ્ય વૈ। નન્દને સેવ્યતે દાન્તસ્ત્વપ્સરોભિરહિંસકઃ॥ 13-64-45 (84020) ઉર્વશીં કૃત્તિકાયોગે ગત્વા ચૈવ સમાહિતઃ। લૌહિત્યે વિધિવત્સ્નાત્વા પુણ્ડરીકફલં લભેત્॥ 13-64-46 (84021) રામહ્રદ ઉપસ્પૃશ્ય વિપાશાયાં કૃતોદકઃ। દ્વાદશાહં નિરાહારઃ કલ્મષાદ્વિપ્રમુચ્યતે॥ 13-64-47 (84022) મહાહ્રદ ઉપસ્પૃશ્ય શુદ્ધેન મનસા નરઃ। એકમાસં નિરાહારો જમદગ્નિગતિં લભેત્॥ 13-64-48 (84023) વિન્ધ્યે સંતાપ્ય ચાત્માનં સત્યસન્ધસ્ત્વહિંસકઃ। વિનયાત્તપ આસ્થાય માસેનૈકેન સિધ્યતિ॥ 13-64-49 (84024) `મુણ્ડે બ્રહ્મગવા ચૈવ નિરિચિં દેવપર્વતમ્। દેવહ્રદમુપસ્પૃશ્ય બ્રહ્મભૂતો વિરાજતે। કુમારપદમાસ્થાય માસેનૈકેન શુધ્યતિ॥' 13-64-50 (84025) નર્મદાયામુપસ્પૃશ્ય તતા શૂર્પારકોદકે। એકપક્ષં નિરાહારો રાજપુત્રો વિધીયતે॥ 13-64-51 (84026) જમ્બૂમાર્ગે ત્રિભિર્માસૈઃ સંયતઃ સુસમાહિતઃ। અહોરાત્રેણ ચૈકેન સિદ્ધિં સમધિગચ્છતિ॥ 13-64-52 (84027) કોકામુખે વિગાહ્યાથ ગત્વા ચાઞ્જલિકાશ્રમમ્। શાકભક્ષશ્ચીરવાસાઃ કુમારીર્વિન્દતે દશ॥ 13-64-53 (84028) વૈવસ્વતસ્ય સદનં ન સ ગચ્છેત્કદાચન। યસ્ય કન્યાહ્રદ વાસો દેવલોકં સ ગચ્છતિ॥ 13-64-54 (84029) પ્રભાસે ત્વેકરાત્રેણ અમાવાસ્યાં મમાહિતઃ। સિદ્ધ્યતે તુ મહાબાહો યો નરો જાયતેઽમરઃ॥ 13-64-55 (84030) ઉજ્જાનક ઉપસ્પૃસ્ય આર્ષ્ટિષેણસ્ય ચાશ્રમે। પિઙ્ગાયાશ્ચાશ્રમે સ્નાત્વા સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 13-64-56 (84031) કુલ્યાયાં સમુપસ્પૃશ્ય જપ્ત્વા ચૈવાઘમર્ષણમ્। અશ્વમેધમવાપ્નોતિ ત્રિરાત્રોપોષિતો નરઃ॥ 13-64-57 (84032) પિણ્ડારક ઉપસ્પૃશ્ય એકરાત્રોષિતો નરઃ। અગ્નિષ્ટોમમવાપ્નોતિ પ્રભાતાં શર્વરીં શુચિઃ॥ 13-64-58 (84033) તથા બ્રહ્મસરો ગત્વા ધર્મારણ્યોપશોભિતમ્। પુણ્ડરીકમવાપ્નોતિ ઉપસ્પૃશ્ય નરઃ શુચિઃ॥ 13-64-59 (84034) મૈનાકે પર્વતે સ્નાત્વા તથા સન્ધ્યામુપાસ્ય ચ। કામં જિત્વા ચ વૈ માસં સર્વયજ્ઞફલં લભેત્॥ 13-64-60 (84035) કાલોદકં નન્દિકુણ્ડં તથા ચોત્તરમાનસમ્। અભ્યેત્ય યોજનશતાદ્ભૂણહા વિપ્રમુચ્યતે॥ 13-64-61 (84036) નન્દીશ્વરસ્ય મૂર્તિ તુ દૃષ્ટ્વા મુચ્યેત કિલ્બિષૈઃ। સ્વર્ગમાર્ગે નરઃ સ્નાત્વા બ્રહ્મલોકં સ ગચ્છતિ॥ 13-64-62 (84037) વિખ્યાતો હિમવાન્પુણ્યઃ શંકરશ્વશુરો ગિરિઃ। આકરઃ સર્વરત્નાનાં સિદ્ધચારણસેવિતઃ॥ 13-64-63 (84038) `દર્શનાદ્ગમનાત્પૂતો ભવેદનશનાદપિ।' શરીરમુત્સૃજેત્તત્ર વિધિપૂર્વમનાશકે॥ 13-64-64 (84039) અધ્રુવં જીવિતં જ્ઞાત્વા યો વૈ વેદાન્તગો દ્વિજઃ। અભ્યર્ચ્ય દેવતાસ્તત્ર નમસ્કૃત્ય મુનીંસ્તથા। 13-64-65 (84040) તતઃ ક્રોધં ચ લોભં ચ યો જિત્વા તીર્થમાવસેત્। ન તેન કિઞ્ચિન્ન પ્રાપ્તં તીર્થાભિગમનાદ્ભવેત્॥ 13-64-66 (84041) યાન્યગમ્યાનિ તીર્થાનિ દુર્ગાણિ વિષમાણિ ચ। મનસા તાનિ ગમ્યાનિ સર્વતીર્થસમીક્ષયા॥ 13-64-67 (84042) ઇદં મેધ્યમિદં પુણ્યમિદં સ્વર્ગ્યમનુત્તમમ્। ઇદં રહસ્યં વેદાનામાપ્લાવ્યં પાવનં તથા॥ 13-64-68 (84043) ઇદં દદ્યાદ્દ્વિજાતીનાં સાધોરાત્મહિતસ્ય ચ। સુહૃદાં ચ જપેત્કર્ણે શિષ્યસ્યાનુગતસ્ય ચ। 13-64-69 (84044) દત્તવાન્ગૌતમસ્યૈતદઙ્ગિરા વૈ મહાતપાઃ। અઙ્ગિરાઃ સમનુજ્ઞાતઃ કાશ્યપેન ચ ધીમતા॥ 13-64-70 (84045) મહર્ષીણામિદં જપ્યં પાવનાનાં તથોત્તમમ્। જપંશ્ચાભ્યુત્થિતઃ શશ્વન્નિર્મલઃ સ્વર્ગમાપ્નુયાત્॥ 13-64-71 (84046) ઇદં યશ્ચાપિ શૃણુયાદ્રહસ્યં ત્વઙ્ગિરોમતમ્। ઉત્તમે ચ કુલે જન્મ લભેઞ્જાતીશ્ચ સંસ્મરેત્॥ ॥ 13-64-72 (84047) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુસાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુઃષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 64 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-64-3 તીર્થવંશં તીર્થસંઘમ્॥ 7-64-5 તીર્થેભ્યઃ તીર્થાન્યુદ્દિશ્ય॥ 7-64-6 પ્રેત્યભાવે જન્માન્તરે॥ 7-64-7 મુનિવદ્ભવેત્ મુનીનાં ગતિં લભેતેત્યર્થઃ॥ 7-64-8 સિંધું સમુદ્રં પતન્તીત્યન્વયઃ॥ 7-64-9 સ્વર્ગબિન્દું વિગાહ્યેતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-64-21 રૂપવર્ચસોઃ સમાહારઃ રૂપવર્ચસ્કમ્। વર્ચસ્તેજઃ॥ 7-64-26 ત્રસાનાં જઙ્ગમાનામ્॥ 7-64-30 અન્તર્ધાનફલં ગન્ધર્વાદિભોગમ્॥ 7-64-35 કાલાઞ્જને ગિરાવિતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-64-37 સમાગચ્છન્ત્યગાવાસ્યામિતિ થ.પાઠ॥ 7-64-43 ઉર્વશીં ઉર્વશીતીર્થમ્। કૃત્તિકાયોગે કાર્તિક્યાં પૌર્ણમાસ્યામ્॥ 7-64-68 ઇદં તીર્થસેવનમ્। મેધ્યં યજ્ઞફલપ્રદમ્। પુણ્યં પાપઘ્નમ્॥ 7-64-70 સમનુજ્ઞાતઃ પ્રાર્થિતઃ। કાશ્યપેન એતદ્વિજ્ઞાતુકામેનેતિ શેષઃ॥

વૈશમ્પાયન ઉવાચ। બૃહસ્પતિસમં બુદ્ધ્યા ક્ષમયા બ્રહ્મણઃ સમમ્। પરાક્રમે શક્રસમમાદિત્યસમતેજસમ્॥ 13-65-1 (84048) ગાઙ્ગેયમર્જુનેનાજૌ નિહતં ભૂરિતેજસમ્। ભ્રાતૃભિઃ સહિતોઽન્યૈશ્ચ પર્યપૃચ્છદ્યુધિષ્ઠિરઃ॥ 13-65-2 (84049) શયાનં વીરશયને કાલાકાઙ્ક્ષિણમચ્યુતમ્। આજગ્મુર્ભરતશ્રેષ્ઠં દ્રષ્ટુકામા મહર્ષયઃ॥ 13-65-3 (84050) અત્રિર્વસિષ્ઠોઽથ ભૃગુઃ પુલસ્ત્યઃ પુલહઃ ક્રતુઃ। અઙ્ગિરા ગૌતમોઽગસ્ત્યઃ સુમતિઃ સુયતાત્મવાન્॥ 13-65-4 (84051) વિશ્વામિત્રઃ સ્થૂલગિરાઃ સંવર્તઃ પ્રમતિર્દમઃ। બૃહસ્પત્યુશનોવ્યાસશ્ચ્યવનઃ ફાશ્યપો ધ્રુવઃ॥ 13-65-5 (84052) દુર્વાસા જમદગ્નિશ્ચ માર્કણ્ડેયોઽથ ગાલવઃ। ભરદ્વાજોઽથ રૈભ્યશ્ચક યવક્રીતસ્ત્રિતસ્તથા॥ 13-65-6 (84053) સ્થૂલાક્ષઃ શબલાક્ષશ્ચ કણ્વો મેધાતિથિઃ કૃશઃ। નારદઃ પર્વતશ્ચૈવ સુધન્વાઽથૈકતો દ્વિજઃ॥ 13-65-7 (84054) નિતંભૂર્ભુવનો ધૌમ્યઃ શતાનન્દોઽકૃતવ્રણઃ। જામદગ્ર્યસ્તથા રામઃ કચશ્ચેત્યેવમાદયઃ। સમાગતા મહાત્માનો ભીષ્મં દ્રષ્ટું મહર્ષયઃ॥ 13-65-8 (84055) તેષાં મહાત્મનાં પૂજામાગતાનાં યુધિષ્ઠિરઃ। ભ્રાતૃભિઃ સહિતશ્ચક્રે યતાવદનુપૂર્વશઃ॥ 13-65-9 (84056) તે પૂજિતાઃ સુખાસીનાઃ કથાશ્રક્રુર્મહર્ષયઃ। ભીષ્માશ્રિતાઃ સુમધુરાઃ સર્વેન્દ્રિયમનોહરાઃ॥ 13-65-10 (84057) ભીષ્મસ્તેષાં કથાઃ શ્રુત્વા ઋષીણાં ભાવિતાત્મનામ્। મેને દિવિષ્ઠમાત્માનં તુષ્ટ્યા પરમયા યુતઃ॥ 13-65-11 (84058) તતસ્તે ભીષ્મમામન્ત્ર્ય પાણ્ડવાંશ્ચ મહર્ષયઃ। અન્તર્ધાનં ગતાઃ સર્વે સર્વેષામેવ પશ્યતામ્॥ 13-65-12 (84059) તાનૃષીન્સુમહાભાગાનન્તર્ધાનગતાનપિ। પાણ્ડવાસ્તુષ્ટુવુઃ સર્વે પ્રણેમુશ્ચ મુહુર્મુહુઃ॥ 13-65-13 (84060) પ્રસન્નમનસઃ સર્વે ગાઙ્ગેયં કુરુસત્તમમ્। ઉપતસ્થુર્યથોદ્યન્તમાદિત્યં મન્ત્રકોવિદાઃ॥ 13-65-14 (84061) પ્રભાવં તપસસ્તેષામૃષીણાં વીક્ષ્ય પાણ્ડવાઃ। પ્રકાશન્તો દિશઃ સર્વા વિસ્મયં પરમં યયુઃ॥ 13-65-15 (84062) મહાભાગ્યં પરં તેષામૃષીણામનુચિન્ત્ય તે। પાણ્ડવાઃ સહ ભીષ્મેણ કથાશ્ચક્રુસ્તદાશ્રયાઃ॥ 13-65-16 (84063) કથાન્તે શિરસા પાદૌ સ્પૃષ્ટ્વા ભીષ્મસ્ય પાણ્ડવઃ। ધર્મ્યં ધર્મસુતઃ પ્રશ્નં પર્યપૃચ્છદ્યુધિષ્ઠિરઃ॥ 13-65-17 (84064) કે દેશાઃ કે જનપદા આશ્રમાઃ કે ચ પર્વતાઃ। પ્રકૃષ્ટાઃ પુણ્યતઃ કાશ્ચ જ્ઞેયા નદ્યઃ પિતામહ॥ 13-65-18 (84065) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-65-19x (6991) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। શિલોચ્છવૃત્તેઃ સંવાદં સિદ્ધસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-65-19 (84066) ઇમાં કશ્ચિત્પરિક્રમ્ય પૃથિવીં શૈલભૂષણામ્। અસકૃદ્દ્વિપદાં શ્રેષ્ઠઃ શ્રેષ્ઠસ્ય ગૃહમેધિનઃ॥ 13-65-20 (84067) શિલવૃત્તેર્ગૃહં પ્રાપ્તઃ સ તેન વિધિનાઽર્ચિતઃ। ઉવાસ રજનીં તત્ર સુમુખઃ સુખભાગૃષિઃ॥ 13-65-21 (84068) શિલવૃત્તિસ્તુ યત્કૃત્યં પ્રાતસ્તત્કૃતવાઞ્શુચિઃ। કૃતકૃત્યમુપાતિષ્ઠત્સિદ્ધં તમતિથિં તદા॥ 13-65-22 (84069) તૌ સમેત્ય મહાત્માનૌ સુખાસીનૌ કથાઃ શુભાઃ। ચક્રતુર્વેદસમ્બદ્ધાસ્તચ્છેષકૃતલક્ષણાઃ॥ 13-65-23 (84070) શિલવૃત્તિઃ કથાન્તે તુ સિદ્ધમામન્ત્ર્ય યત્નતઃ। પ્રશ્નં પપ્રચ્છ મેધાવી યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ 13-65-24 (84071) શિલવૃત્તિરુવાચ। 13-65-25x (6992) કેદેશાઃ કે જનપદાઃ કેઽઽશ્રમાઃ કે ચ પર્વતાઃ। પ્રકૃષ્ટાઃ પુણ્યતઃ કાશ્ચ જ્ઞેયા નદ્યસ્તદુચ્યતામ્॥ 13-65-25 (84072) સિદ્ધ ઉવાચ। 13-65-26x (6993) તે દેશાસ્તે જનપદાસ્તેઽઽશ્રમાસ્તે ચ પર્વતાઃ। યેષાં ભાગીરથી ગઙ્ગા મધ્યેનૈતિ રારિદ્વરા॥ 13-65-26 (84073) તપસા બ્રહ્મચર્યેણ યજ્ઞૈસ્ત્યાગેન વા પુનઃ। ગતિં તાં ન લભેજ્જન્તુર્ગઙ્ગાં સંસેવ્ય યાં લભેત્॥ 13-65-27 (84074) સ્પષ્ટાનિ યેષાં ગાઙ્ગેયૈસ્તોયૈર્ગાત્રાણિ દેહિનામ્। ન્યસ્તાનિ ન પુનસ્તેષાં ત્યાગઃ સ્વર્ગાદ્વિધીયતે॥ 13-65-28 (84075) સર્વાણિ યેષાં ગાઙ્ગેયૈસ્તોયૈઃ કાર્યાણિ દેહિનામ્। ગાં ત્યક્ત્વા માનવા વિપ્ર દિવિ તિષ્ઠન્તિ તે જનાઃ॥ 13-65-29 (84076) પૂર્વે વયસિ કર્માણિ કૃત્વા પાપાનિ યે નરાઃ। પશ્ચાદ્ગઙ્ગાં નિષેવન્તે તેઽપિ યાન્ત્યુત્તમાં ગતિમ્॥ 13-65-30 (84077) `યુક્તાશ્ચ પાતકૈસ્ત્યક્ત્વા દેહં શુદ્ધા ભવન્તિ તે। મુચ્યન્તે દેહસંત્યાગાદ્ગઙ્ગાયમુનસઙ્ગમે॥' 13-65-31 (84078) સ્નાતાનાં શુચિભિસ્તોયૈર્ગાઙ્ગેયૈઃ પ્રયતાત્મનામ્। વ્યુષ્ટિર્ભવતિ યા પુંસાં ન સા ક્રતુશતૈરપિ॥ 13-65-32 (84079) યાવદસ્થિ મનુષ્યસ્ય ગઙ્ગાતોયેષુ તિષ્ઠતિ। તાવદ્વર્ષસહસ્રાણિ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 13-65-33 (84080) અપહત્ય તમસ્તીવ્રં યથા ભાત્યુદયે રવિઃ। તથાઽપહત્ય પાપ્માનં ભાતિ ગઙ્ગાજલોક્ષિતઃ॥ 13-65-34 (84081) વિસોમા ઇવ શર્વર્યો વિપુષ્પાસ્તરવો યથા। તદ્વદ્દેશા દિશશ્ચૈવ હીના ગઙ્ગાજલૈઃ શિવૈઃ॥ 13-65-35 (84082) વર્ણાશ્રમા યથા સર્વે ધર્મજ્ઞાનવિવર્જિતાઃ। ક્રતવશ્ચ યથાઽસોમાસ્તથા ગઙ્ગાં વિના જગત્॥ 13-65-36 (84083) યથા હીનં નભોઽર્કેણ ભૂઃ શૈલૈઃ ખં ચ વાયુના। તથા દેશા દિશશ્ચૈવ ગઙ્ગાહીના ન સંશયઃ॥ 13-65-37 (84084) ત્રિષુ લોકેષુ યે કેચિત્પ્રાણિનઃ સર્વ એવ તે। તર્પ્યમાણાઃ પરાં તૃપ્તિં યાન્તિ ગઙ્ગાજલૈઃ શુભૈઃ॥ 13-65-38 (84085) `અન્યે ચ દેવા મુનયઃ પ્રેતાનિ પિતૃભિઃ સહ। તર્પિતાસ્તૃપ્તિમાયાન્તિ ત્રિષુ લોકેષુ સર્વશઃ॥' 13-65-39 (84086) યસ્તુ સૂર્યેણ નિષ્ટપ્તં ગાઙ્ગેયં પિબતે જલમ્। ગવાં નિર્હરનિર્મુક્તાદ્યાવકાત્તદ્વિશિષ્યતે॥ 13-65-40 (84087) ઇન્દ્રવ્રતસહસ્રં તુ યશ્ચોરત્કાયશોધનમ્। પિવેદ્યશ્ચાપિ ગઙ્ગામ્યઃ સમૌ સ્યાતાં ન વા સમૌ॥ 13-65-41 (84088) તિષ્ઠેદ્યુગસહસ્રં તુ પદેનૈકેન યઃ પુમાન્। માસમેકં તુ ગઙ્ગાયાં સમૌ સ્યાતાં ન વા સભૌ॥ 13-65-42 (84089) લમ્બતેઽવાક્શિરા યસ્તુ યુગાનામયુતં પુમાન્। તિષ્ઠેદ્યથેષ્ટં યશ્ચાપિ ગઙ્ગાયાં સ વિશિષ્યતે॥ 13-65-43 (84090) અગ્નૌ પ્રાસ્તં પ્રધૂયેત યથા તૂલં દ્વિજોત્તમ। તથા ગઙ્ગાવગાઢસ્ય સર્વપાપં પ્રધૂયતે॥ 13-65-44 (84091) ભૂતાનામિહ સર્વેષાં દુઃખોપહતચેતસામ્। ગતિમન્વેષમાણાનાં ન ગઙ્ગાસદૃશી ગતિઃ॥ 13-65-45 (84092) ભવન્તિ નિર્વિષાઃ સર્પા યથા તાર્ક્ષ્યસ્ય દર્શનાત્। ગઙ્ગાયા દર્શનાતદ્વત્સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 13-65-46 (84093) અપ્રતિષ્ઠાશ્ચ યે કેચિદધર્મશરણાશ્ચ યે। યેષાં પ્રતિષ્ઠા ગઙ્ગેહ શરણં શર્મ વર્મ ચ। 13-65-47 (84094) પ્રકૃષ્ટૈરશુભૈર્ગ્રસ્તાનનેકૈઃ પુરુષાધમાન્। પતતો નરકે ગઙ્ગા સંશ્રિતાન્પ્રેત્ય તારયેત્॥ 13-65-48 (84095) તે સંવિભક્તા મુનિભિર્નૂનં દેવૈઃ સવાસવૈઃ। યેઽભિગચ્છન્તિ સતતં ગઙ્ગાં મતિમતાંવર॥ 13-65-49 (84096) વિનયાચારહીનાશ્ચ અશિવાશ્ચ નરાધમાઃ। તે ભવન્તિ શિવા વિપ્ર યે વૈ ગઙ્ગામુપાશ્રિતાઃ॥ 13-65-50 (84097) યથા સુરાણામભૃતં પિતૄણાં ચ યથા સ્વધા। સુધા યથા ચ નાગાનાં તથા ગઙ્ગાજલં નૃણામ્॥ 13-65-51 (84098) ઉપાસતે યથા બાલા માતરં ક્ષુધયાઽર્દિતાઃ। શ્રેયસ્કામાસ્તથા ગઙ્ગામુપાસન્તીહ દેહિનઃ॥ 13-65-52 (84099) સ્વાયંભુવં યથા સ્થાનં સર્વેષાં શ્રેષ્ઠમુચ્યતે। સ્થાનાનાં સરિતાં શ્રેષ્ઠા ગઙ્ગા તદ્વદિહોચ્યતે॥ 13-65-53 (84100) `ઉપજીવ્યા યથા ધેનુર્લોકાનાં બ્રાહ્મમેવ વા। હવિષાં તુ યથા સોમસ્તરણેષુ તથા ત્વિયમ્॥ 13-65-54 (84101) યથોપજીવિનાં ધેનુર્દેવાદીનાં પરા સ્મૃતા। તથોપજીવિનાં ગઙ્ગા સર્વપ્રાણભૃતામિહ॥ 13-65-55 (84102) દેવાઃ સોમાર્કસંસ્થાનિ યતા સત્રાદિભિર્મખૈઃ। અમૃતાન્યુપજીવન્તિ તથા ગઙ્ગાજલં નરાઃ॥ 13-65-56 (84103) જાહ્નવીપુલિનોત્થાભિઃ સિકતાભિઃ સમુક્ષિતમ્। આત્માનં મન્યતે લોકો દિવિષ્ઠમિવ શોભિતમ્॥ 13-65-57 (84104) જાહ્નવીતીરસમ્ભૂતાં મૃદં મૂર્ધ્ના બિભર્તિ યઃ। બિભર્તિ રૂપં સોઽર્કસ્ય તમોનાશાય નિર્મલમ્॥ 13-65-58 (84105) ગઙ્ગોર્મિભિરથો દિગ્ધઃ પુરુષં પવનો યદા। સ્પૃશ્યતે સોઽસ્ય પાપ્માનં સદ્ય એવાપકર્ષતિ॥ 13-65-59 (84106) વ્યસનૈરભિતપ્તસ્ય નરસ્ય વિનશિષ્યતઃ। ગઙ્ગાદર્શનજા પ્રીતિર્વ્યસનાન્યપકર્ષતિ॥ 13-65-60 (84107) હંસારાવૈઃ કોકરવૈ રવૈરન્યૈશ્ચ પક્ષિણામ્। પસ્પર્ધ ગઙ્ગા ગન્ધર્વાન્પુલિનૈશ્ચ શિલોચ્ચયાન્॥ 13-65-61 (84108) હંસાદિભિઃ સુબહુભિર્વિવિધૈઃ પક્ષિભિર્વૃતામ્। ગઙ્ગાં ગોકુલસમ્બાદાં દૃષ્ટ્વા સ્વર્ગોઽપિ વિસ્મૃતઃ॥ 13-65-62 (84109) ન સા પ્રીતિર્દિવિષ્ઠસ્ય સર્વકામાનુપાશ્નતઃ। સમ્ભવેદ્યા પરા પ્રીતિર્ગઙ્ગાયાઃ પુલિને નૃણામ્॥ 13-65-63 (84110) વાઙ્મન કર્મજૈર્ગ્રસ્તઃ પાપૈરપિ પુમાનિહ। વીક્ષ્ય ગઙ્ગાં ભવેન્મૂતો અત્ર મે નાસ્તિ સંશયઃ॥ 13-65-64 (84111) સપ્તાવરાન્સપ્ત પરાન્પિતૄંસ્તેભ્યશ્ચ યે પરે। પુમાંસ્તારયતે ગઙ્ગાં વીક્ષ્ય સ્પૃષ્ટ્વાઽવગાહ્ય ચ॥ 13-65-65 (84112) શ્રુતાભિલષિતા પીતા સ્પૃષ્ટા દૃષ્ટાઽવગાહિતા। ગઙ્ગા તારયતે નૄણામુભૌ વંશૌ વિશેષતઃ॥ 13-65-66 (84113) `તત્તીરગાનાં તપસા શ્રાદ્ધપારાયણાદિભિઃ। ગઙ્ગાદ્વારપ્રભૃતિભિસ્તત્તીર્થૈર્ન પરં નૃણામ્॥ 13-65-67 (84114) સાયં પ્રાતઃ સ્મરેદ્ગઙ્ગાં નિત્યં સ્નાને તુ કીર્તયેત્। તર્પણે પિતૃપૂજાસુ મરણે ચાપિ સંસ્મરેત્॥' 13-65-68 (84115) દર્શનાત્સ્પર્શનાત્પાનાત્તથા ગઙ્ગેતિ કીર્તનાત્। પુનાત્યુપુણ્યાન્પુરુષાઞ્શતશોઽથ સહસ્રશઃ॥ 13-65-69 (84116) ય ઇચ્છેત્સફલં જન્મ જીવિતં શ્રુતમેવ ચ। સ પિતૄંસ્તર્પયેદ્ગઙ્ગામભિગમ્ય સુરાંસ્તથા॥ 13-65-70 (84117) ન શ્રુતૈર્ન ચ વિત્તેન કર્મણા ન ચ તત્ફલમ્। પ્રાપ્નુયાત્પુરુષોઽત્યન્તં ગઙ્ગાં પ્રાપ્ય યદાપ્નુયાત્॥ 13-65-71 (84118) જાત્યન્ધૈરિહ તુલ્યાસ્તે મૃતૈઃ પઙ્ગુભિરેવ ચ। સમર્થા યે ન પશ્યન્તિ ગઙ્ગાં પુણ્યજલાં શિવામ્॥ 13-65-72 (84119) ભૂતભવ્યભવિષ્યજ્ઞૈર્મહર્ષિભિરુપસ્થિતામ્। દેવૈઃ સેન્દ્રૈશ્ચ કો ગઙ્ગાં નોપસેવેત માનવઃ॥ 13-65-73 (84120) વાનપ્રસ્થૈર્ગૃહસ્થૈશ્ચ યતિભિર્બ્રહ્મચારિભિઃ। વિદ્યાવદ્ભિઃ શ્રિતાં ગઙ્ગાં પુમાન્કો નામ નાશ્રયેત્॥ 13-65-74 (84121) ઉત્કામદ્બિશ્ચ યઃ પ્રાણૈઃ પ્રયતઃ શિષ્ટસમ્મતઃ। ચિન્તયેન્મનસા ગઙ્ગાં સ ગતિં પરમાંલભેત્॥ 13-65-75 (84122) ન ભયેભ્યો ભયં તસ્ય ન પાપેભ્યો ન રાજતઃ। આદેહપતનાદ્ગઙ્ગામુપાસ્તે યઃ પુમાનિહ॥ 13-65-76 (84123) ગગનાદ્ગાં પતન્તીં વૈ મહાપુણ્યાં મહેશ્વરઃ। દધાર શિરસા ગઙ્ગાં તામેવ દિવિ સેવતે॥ 13-65-77 (84124) અલઙ્કૃતાસ્ત્રયો લોકાઃ પથિભિર્વિમલૈસ્ત્રિભિઃ। યસ્તુ તસ્યા જલં સેવેત્ક્રતકૃત્યઃ પુમાન્ભવેત્। 13-65-78 (84125) દિવિ જ્યોતિર્યથાઽઽદિત્યઃ પિતૄણાં ચૈવ ચન્દ્રમાઃ। દેવેશ યથા નૃણાં ગઙ્ગા ચ સરિતાં તથા॥ 13-65-79 (84126) માત્રા પિત્રા સુતૈર્દારૈર્વિમુક્તસ્ય ધનેન વા। ન ભવેદ્ધિ તથા દુઃખં યથા ગઙ્ગા વિયોગજમ્॥ 13-65-80 (84127) નારણ્યૈર્નેષ્ટવિષયૈર્ન સુતૈર્ન ધનાગમૈઃ। તથા પ્રસાદો ભવતિ ગઙ્ગાં વીક્ષ્ય યથા ભવેત્॥ 13-65-81 (84128) પૂર્ણમિન્દું યથા દૃષ્ટ્વા નૃણાં દૃષ્ટિઃ પ્રસીદતિ। તથા ત્રિપથગાં દૃષ્ટ્વા નૃણાં દૃષ્ટિઃ પ્રસીદતિ॥ 13-65-82 (84129) તદ્ભાવસ્તદ્ગતમનાસ્તન્નિષ્ઠસ્તત્પરાયણઃ। ગઙ્ગાંયોઽનુગતો ભક્ત્યાસ તસ્યાઃ પ્રિયતાં વ્રજેત્॥ 13-65-83 (84130) ભૂસ્થૈઃ ખસ્થૈર્દિવિષ્ઠૈશ્ચ ભૂતૈરુચ્ચાવચૈરપિ। ગઙ્ગા વિગાહ્યા સતતમેતત્કાર્યતમં સતામ્॥ 13-65-84 (84131) વિશ્વલોકેષુ પુણ્યત્વાદ્ગઙ્ગાયાઃ પ્રથિતં યશઃ। `દુર્મૃતાનનપત્યાંશ્ચ સા મૃતાનનયદ્દિવમ્।' યત્પુત્રાન્સગરસ્યેતો ભસ્માખ્યાનનયદ્દિવમ્॥ 13-65-85 (84132) વાય્વીરિતાભિઃ સુમનોહરાભિ- ર્દ્રુતાભિરત્યર્થસમુત્થિતાભિઃ। ગઙ્ગોર્મિભિર્ભાનુમતીભિરિદ્ધાઃ સહસ્રરશ્મિપ્રતિમા ભવન્તિ॥ 13-65-86 (84133) પયસ્વિનીં ઘૃતિનીમત્યુદારાં સમૃદ્ધિનીં વેગિનીં દુર્વિગાહ્યામ્। ગઙ્ગાં ગત્વા યૈઃ શરીરં વિસૃષ્ટં ગતા ધીરસ્તે વિબુધૈઃ સમત્વમ્॥ 13-65-87 (84134) અન્ધાઞ્ચડાન્દ્રવ્યહીનાંશ્ચ ગઙ્ગા યશસ્વિની બૃહતી વિશ્વરૂપા। દેવૈઃ સેન્દ્રૈર્મુનિભિર્માનવૈશ્ચ નિષેવિતા સર્વકામૈર્યુનક્તિ॥ 13-65-88 (84135) ઊર્જસ્વતીં મધુમતીં મહાપુણ્યાં ત્રિવર્ત્મગામ્। ત્રિલોકગોપ્ત્રીં યે ગઙ્ગાં સંશ્રિતાસ્તે દિવં ગતાઃ॥ 13-65-89 (84136) યો વત્સ્યતિ દ્રક્ષ્યતિ વાઽપિ મર્ત્ય- સ્મસ્મૈ પ્રયચ્છન્તિ સુખાનિ દેવાઃ। તદ્ભાવિતાઃ સ્પર્શનદર્શનેન ઇષ્ટાં ગતિં તસ્ય સુરા દિશન્તિ॥ 13-65-90 (84137) દક્ષાં પૃશ્નિં બૃહતીં વિપ્રકૃષ્ટાં શિવામૃદ્ધાં ભાગિનીં સુપ્રસન્નામ્। વિભાવરીં સર્વભૂતપ્રતિષ્ઠાં ગઙ્ગાં ગતા યે ત્રિદિવં ગતાસ્તે॥ 13-65-91 (84138) ખ્યાતિર્યસ્યાઃ ખં દિવં ગાં ચ નિત્યા- મૂર્ધ્વં દિશો વિદિશશ્ચાવતસ્થે। તસ્યા જલં સેવ્ય સરિદ્વરાયા મર્ત્યાઃ સર્વે કુતકૃત્યા ભવન્તિ॥ 13-65-92 (84139) ઇયં ગઙ્ગેતિ નિયતં પ્રતિષ્ઠા ગુહસ્ય સ્ક્મસ્ય ચ ગર્ભયોષા। પ્રાતસ્ત્રિવર્ગા ઘૃતવહા વિપાપ્મા ગઙ્ગાઽવતીર્ણા વિયતો વિશ્વતોયા॥ 13-65-93 (84140) `નારાયણાદક્ષયાત્પૂર્વજાતા વિષ્ણોઃ પાદાચ્છિંશુમારાદ્ધ્રુવાચ્ચ। સોમાત્સૂર્યાન્મેરુરૂપાચ્ચ વિષ્ણોઃ સમાગતા શિવમૂર્ધ્નો હિમાદ્રિમ્। સત્યાવતી દ્રવ્યપરસ્ય વર્યા દિવો ભુવશ્ચાપિ વીક્ષ્યાનુરૂપા॥' 13-65-94 (84141) સુતાઽવનીધ્રસ્ય હરસ્ય ભાર્યા દિવો ભુવશ્ચાપિ કૃતાનુરૂપા। ભવ્યા પૃથિવ્યાં ભાગિની ચાપિ રાજ- ન્ગઙ્ગા લોકાનાં પૃણ્યદા વૈ ત્રયાણામ્॥ 13-65-95 (84142) મધુસ્રવા ઘૃતધારા ઘૃતાર્ચિ- ર્મહોર્મિભિઃ શોભિતા બ્રાહ્મણૈશ્ચ। દિવશ્ચ્યુતા શિરસાઽઽપ્તા શિવેન ગઙ્ગાઽવનીધ્રાત્ત્રિદિવસ્ય માતા॥ 13-65-96 (84143) યોનિર્વરિષ્ઠા વિરજા વિતન્વી શય્યાઽચિરા વારિવહા યશોદા। વિશ્વાવતી ચાકૃતિરિષ્ટસિદ્ધા ગઙ્ગોક્ષિતાનાં ભુવનસ્ય પન્થાઃ॥ 13-65-97 (84144) ક્ષાન્ત્યા મહ્યા ગોપને ધારણે ચ દીપ્ત્ય, કૃશાનોસ્તપનસ્ય ચૈવ। તુલ્યા ગઙ્ગા સમ્મતા બ્રાહ્મણાનાં ગૃહસ્ય બ્રહ્મણ્યતયા ચ નિત્યમ્॥ 13-65-98 (84145) ઋષિષ્ટુતાં વિષ્ણુપદીં પુરાણાં સુપુણ્યતોયાં મનસાઽપિ લોકે। સર્વાત્મના જાહ્નવીં યે પ્રવન્ના સ્તે બ્રહ્મણઃ સદનં સમ્પ્રયાતાઃ॥ 13-65-99 (84146) લોકાનિમાન્નયતિ યા જનનીવ પુત્રા- ન્સર્વાત્મના સર્વગુણોપપન્ના। તત્સ્થાનકં બ્રાહ્મમભીપ્સમાનૈ- ર્ગઙ્ગા સદૈવાત્મવશૈરુપાસ્યા॥ 13-65-100 (84147) `ન તૈર્જુષ્ટાં સ્પૃશતીં વિશ્વતોયા- મિરાવજ્ઞાં રવેતીં ભૂધરાણામ્।' ઉસાં પૃષ્ટાં મિષતીં વિશ્વભોજ્યા- મિરાવતીં ધારિણીં ભૂધરાણામ્। શિષ્ટાશ્રયામમૃતાં બ્રહ્મકાન્તાં ગંઙ્ગાં શ્રયેદાત્મવાન્સિદ્ધિકામઃ॥ 13-65-101 (84148) પ્રસાદ્ય દેવાન્સવિભૂન્સમસ્તા- ન્ભગીરથસ્તપસોગ્રેણ ગઙ્ગામ્। ગામાનયત્તામભિગમ્ય શશ્વ- ત્પુંસાં ભયં નેહ ચામુત્ર વિદ્યાત્॥ 13-65-102 (84149) ઉદાહૃતઃ સર્વથા તે ગુણાનાં મયૈકદેશઃ પ્રસમીક્ષ્ય બૃદ્ધ્યા। શક્તિર્ન સે કાચિદિહાસ્તિ વક્તું ગુણાન્સર્વાન્પરિમાતું તથૈવ॥ 13-65-103 (84150) મેરોઃ સમુદ્રસ્ય ચ સર્વયત્નૈઃ સઙ્ખ્યોપલાનામુદકસ્ય વાઽપિ। શક્યં વક્તું નેહ ગઙ્ગાજલાનાં ગુણાખ્યાનં પરિમાતું તથૈવ॥ 13-65-104 (84151) તસ્માદેતાન્પરયા શ્રદ્ધયોક્તા- ન્ગુણાન્સર્વાઞ્જાહ્નવીયાન્સદૈવ। ભવેદ્વાચા મનસા કર્મણા ચ ભક્ત્યા યુક્તઃ શ્રદ્ધયા શ્રદ્દધાનઃ॥ 13-65-105 (84152) લોકાનિમાંસ્ત્રીન્યશસા વિતત્ય સિદ્ધિં પ્રાપ્ય મહતીં તાં દુરાપામ્। ગઙ્ગાકૃતાનચિરેણૈવ લોકા- ન્યથેષ્ટમિષ્ટાન્વિહરિષ્યસિ ત્વમ્॥ 13-65-106 (84153) તવ મમ ચ ગુણૈર્મહાનુભાવા જુષતુ ભતિં સતતં સ્વધર્મયુક્તૈઃ। અભિમતજનવત્સલા હિ ગઙ્ગા જગતિ યુનક્તિ સુખૈશ્ચ ભક્તિમન્તમ્॥ 13-65-107 (84154) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-65-108x (6994) ઇતિ પરમમતિર્ગુણાનશેષા- ઞ્શિલરતયે ત્રિપથાનુયોગરૂપાન્। બહુવિધમનુશાસ્ય તથ્યરૂપા- ન્ગગનતલં દ્યુતિમાન્વિવેશ સિદ્ધઃ॥ 13-65-108 (84155) શિલવૃત્તિસ્તુ સિદ્ધસ્ય વાક્યૈઃ સમ્બોધિતસ્તદા। ગઙ્ગામુપાસ્ય વિધિવત્સિદ્ધિં પ્રાપ સુદુર્લભામ્॥ 13-65-109 (84156) તથા ત્વમપિ કૌન્તેય ભક્ત્યા પરમયા યુતઃ। ગઙ્ગામભ્યેહિ સતતં પ્રાપ્સ્યસે સિદ્ધિમુત્તમામ્॥ 13-65-110 (84157) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-65-111x (6995) શ્રુત્વેતિહાસં ભીષ્મોક્તં ગઙ્ગાયાઃ સ્તવસંયુતમ્। યુધિષ્ઠિરઃ પરાં પ્રીતિમગચ્છદ્ધાતૃભિઃ સહ॥ ॥ 13-65-111 (84158) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 65 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-65-2 યદાઽપૃચ્છત્તદૈવાજગ્મુરિતિ દ્વિતીયેન યત્તદોરધ્યાહારેણ ન્વયઃ॥ 7-65-16 મહાભાગ્યં યોગૈશ્વર્યં ખેચરત્વાન્તર્ધાનશક્ત્યાદિસિદ્ધિમત્ત્વમ્॥ 7-65-18 દેશાઃ ભૂમિભાગાઃ। જનપદાઃ મહાજનનિવાસસ્થાનાનિ। આશ્રમાઃ ઋષિસ્થાનાનિ॥ 7-65-26 તે દેશા ઇતિ પ્રકૃષ્ટાઃ પુણ્યત ઇત્યનુષઙ્ગઃ॥ 7-65-28 ગાત્રાણ્યસ્થીનિ। ન્યસ્તાનિ ગઙ્ગાયામ્। ત્યક્તાનિ યાનિ વૈ તેષાં ત્યાગાત્સ્વર્ગો વિધીયતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-65-32 વ્યુષ્ટિઃ પુણ્યવૃદ્ધિઃ॥ 7-65-33 યાવદસ્થિ મનુષ્યાણામિતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-65-40 ગવાં નિર્હાર આહારનિર્ગમનામાર્ગસ્તતો નિર્મુક્તં યાવકં યવવિકારસ્તસ્માત્। ગાં યવાનાદયિત્વા તચ્છકૃદન્તર્ગતાન્ યવાન્ પક્ત્વા ભુઞ્જાનો યાવકવ્રતીત્યુચ્યતે॥ 7-65-41 ઇન્દુવ્રતં ચાન્દ્રાયણમ્॥ 7-65-44 ધૂયતે દૂરે જાયતે ભસ્મીભૂયાપિ ન શિવ્યતે ઇત્યર્થઃ॥ 7-65-63 કામાન્ ભોગાન્॥ 7-65-81 ઉપસ્થિતાં નિત્યં સેવિતામ્॥ ઇષ્ટં યાગાદિ તત્પ્રાપ્યૈરિષ્ટવિષયૈઃ સ્વર્ગ્યૈઃ॥ 7-65-83 ઇદ્ધાઃ નિર્દોષત્વેન દીપ્તાઃ॥ 7-65-87 પયોઘૃતે યાગીયે હવિષી સમૃદ્ધિર્યાગફલં તદ્વતીમ્। યાગાદિજં પુણ્યં તત્ફલં સ્વર્ગાદિ ચ ગઙ્ગાપ્રાપ્ત્યૈવ લભ્યત ઇત્યર્થઃ॥ 7-65-89 ઊર્ક અન્નપશ્વાદિઃ તત્પ્રદામિત્યર્થઃ। મધુ કર્મફલં બ્રહ્મ વા તત્પ્રદાં મધુમતીમ્॥ 7-65-90 યોગં ગામિતિ શેષઃ। તથા ગઙ્ગયા ભાવિતાઃ મહત્ત્વં ગતાઃ દેવાઃ। સ્પર્શનદર્શનેન ગઙ્ગાયા એવ॥ 7-65-91 દક્ષાં તારણસમર્થામ્। પૃશ્નિં વિષ્ણુમાતરમ્। બૃહતીં વાચમ્। વાગ્વૈ બૃહતીતિશ્રુતેઃ। ભાગિનીં ભનાનામૈશ્વર્યાદીનાં ષણ્ણાં સમૂહો ભાગં તદ્વતીમ્। વિભાવરીં પ્રકાશિકામ્॥ 7-65-93 ગઙ્ગાં દૃષ્ટ્વા ઇયં ગઙ્ગેતિ અન્યાન્ ગઙ્ગાં દર્શયતઃ પુરુષસ્ય નિયતં નિયમેન ગઙ્ગૈવ પ્રતિષ્ઠા સંસારાવસાનહેતુર્ભવતિ। ગુહસ્ય કાર્તિકેયસ્ય રુક્મસ્ય સ્વર્ણસ્ય ચ ગર્ભયોષા ગર્ભધારિણી સ્ત્રી। વિયતઃ સકાશાત્પ્રાતરવતીર્ણા ત્રિવર્ગા ધર્પ્રાર્થકામદા। ધૃતવહા જલવાહિની। વિશ્વતોયા વિશ્વપ્રિયતોયા॥ 7-65-95 અવનીધ્રસ્ય મેરોઃ હિમવતો વા પર્વતસ્ય। કૃતં અનુરૂપં અલઙ્કારો યયા સા કૃતાનુરૂપા॥ 7-65-96 મધુસ્રવા ધર્મદ્રવા। ઘૃતધારા તેજોધારા ઘૃતાર્ચિઃ આજ્યસ્યેવ અર્ચિર્વા યસ્યાઃ। સા અવનીધ્રાત્ પૃથિવીં પ્રાપ્તેતિ શેષઃ॥ 7-65-97 વરિષ્ઠા યોનિઃ પરમકારણમ્। વિ જા નિર્મલા। વિતન્વી વિશેષેણ તન્વી સૂક્ષ્મા। શય્યા દીર્ઘનિદ્રા તલ્પઃ। મરણં જાહ્નવીતટ ઇતિ વચનાત્। અચિરા શીઘ્રા। વિશ્વાવતી વિશ્વં અવન્તી પાલયન્તી। નુમભાવ આર્ષઃ। ઇષ્ટસિદ્ધા ઇષ્ટાઃક સિદ્ધા યસ્યાઃ સા, સિદ્ધાનામિષ્ટા ઇતિ વા। અક્ષેતાનાં સ્નાતાનામ્। ભુવનસ્ય સ્વર્ગસ્ય। પુષ્પાવિલા પરિવાહા યશોદેતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-65-98 ક્ષાન્ત્યાદિત્રયે મહ્યા તુલ્યેતિ સમ્બન્ધઃ। ગુહસ્ય કુમારસ્ય સમ્મતા। બ્રહ્મણ્યતયા બ્રાહ્મણજાત્યનુગ્રાહકતયઃ॥ 7-65-99 મનસાપિ પ્રપન્નાઃ કિમુત સાક્ષાત્॥ 7-65-101 ઉસ્રં ધેનુમમૃતદુઘામિતિ યાવત્। મિષતીં પશ્યન્તીં સર્વજ્ઞામિત્યર્થઃ। હરાવતીમન્નવતીમ્। બ્રહ્મણોપિ કાન્તો ચેતોહરામ્॥ 7-65-102 સવિભૂન્ સેક્ષરાન્। ગાં પૃથ્વીમ્॥ 7-65-103 મદુક્તાન્ ગઙ્ગાગુણાન્ જ્ઞાત્વા વાગાદિમિઃ સ્તોત્રધ્યાનસ્નાનાદિષુ શ્રદ્દદાનો ભવેદિતી સમ્બન્ધઃ। ગઙ્ગાકૃતાન્ ગઙ્ગાસેવનપ્રાપ્તાન્। ઇષ્ટાન્ સઙ્કલ્પસિદ્ધાન્। 7-65-107 મહાનુભાવા ગઙ્ગા મતિં જુષતુ પ્રીણાતુ। ગઙ્ગાદર્શનાદિના મતિઃ પ્રસીદત્વિત્યર્થઃ। અભિમતઃ શ્રદ્ધાલુઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કે પૂજ્યા વૈ ત્રિલોકેઽસ્મિન્માનવા ભરતર્પભ। વિસ્તરેણ તદાચક્ષ્વ ન હિ તૃપ્યામિ કથ્યતઃ॥ 13-66-1 (84159) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-66-2x (6996) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। નારદસ્ય ચ સંવાદં વાસુદેવસ્ય ચોભયોઃ॥ 13-66-2 (84160) નારદં પ્રાઞ્જલિં દૃષ્ટ્વા પૂજયાનં દ્વિજર્ષભાન્। કેશવઃ પરિપપ્રચ્છ ભગવન્ક્રાન્નમસ્યમિ॥ 13-66-3 (84161) બહુમાનપરસ્તેષુ ભગવન્યાન્નમસ્યસિ। શક્યં ચેચ્છ્રોતુમસ્માભિર્બ્રૂહ્યેતદ્ધર્મવિત્તમ॥ 13-66-4 (84162) નારદ ઉવાચ। 13-66-5x (6997) શૃણુ ગોવિન્દ યાનેતાન્પૂજયામ્યરિમર્દન। ત્વત્તોઽન્યઃ કઃ પુમાઁલ્લોકે શ્રોતુમેતદિહાર્હતિ॥ 13-66-5 (84163) વરુણં વાયુમાદિત્યં પર્જન્યં જાતવેદસમ્। સ્થાણુ સ્કન્દં મહાલક્ષ્મીં વિષ્ણું બ્રહ્માણમેવ ચ॥ 13-66-6 (84164) વાચસ્પતિં ચન્દ્રમસમપઃ પૃથ્વીં સરસ્વતીમ્। સતતં યે નમસ્યન્તિ તાન્નમસ્યામ્યહં વિભો॥ 13-66-7 (84165) તપોધનાન્વેદવિદો નિત્યં વેદપરાયણાન્। મહાર્હાન્વૃષ્ણિશાર્દૂલ સદા સમ્પૂજયામ્યહમ્॥ 13-66-8 (84166) અભુક્ત્વા દેવકાર્યાણિ કુર્વતે યેઽવિકત્થનાઃ। સન્તુષ્ટાશ્ચ ક્ષમાયુક્તાસ્તાન્નમસ્યામ્યહં વિભો॥ 13-66-9 (84167) સમ્યગ્યજન્તિ યે ચેષ્ટીઃ ક્ષાન્તા દાન્તા જિતેન્દ્રિયાઃ। સત્યં ધર્મં ક્ષિતિં ગાશ્ચ તાન્નમસ્યામિ યાદવ॥ 13-66-10 (84168) યે વૈ તપસિ વર્તન્તે વને મૂલફલાશનાઃ। અસઞ્ચયાઃ ક્રિયાવન્તસ્તાન્નમસ્યામિ યાદવ॥ 13-66-11 (84169) યે ભૃત્યભરણે શક્તાઃ સતતં ચાતિથિવ્રતાઃ। ભુઞ્જતે દેવશેષાણિ તાન્નમસ્યામિ યાદવ॥ 13-66-12 (84170) યે વેદ પ્રાપ્ય દુર્ધર્ષા વાગ્મિનો બ્રહ્મચારિણઃ। યાજનાધ્યાપને યુક્તા નિત્યં તાન્પૂજયામ્યહમ્॥ 13-66-13 (84171) પ્રસન્નહૃદયાશ્ચૈવ સર્વસત્વેષુ નિત્યશઃ। અપૃષ્ઠતાપાન્સ્વાધ્યાયે યુક્તાસ્તાન્પૂજયામ્યહમ્॥ 13-66-14 (84172) ગુરુપ્રસાદે સ્વાધ્યાયે યતન્તો યે સ્થિરવ્રતાઃ। શુશ્રૂષવોઽનસૂયન્તસ્તાન્નમસ્યામિ યાદવ॥ 13-66-15 (84173) સુવ્રતા મુનયો યે ચ બ્રાહ્મણાઃ સત્યસઙ્ગરાઃ। વોઢારો હવ્યકવ્યાનાં તાન્નમસ્યામિ યાદવ॥ 13-66-16 (84174) ભૈક્ષચર્યાસુ નિરતાઃ કૃશા ગુરુકુલાશ્રયાઃ। નિઃસુખા નિર્ધના યે તુ તાન્નમસ્યામિ યાદવ॥ 13-66-17 (84175) નિર્મમા નિષ્પ્રતિદ્વન્દ્વા નિષ્ઠિતા નિષ્પ્રયોજનાઃ। યે વેદં પ્રાપ્ય દુર્ધર્ષા વાગ્મિનો બ્રહ્મવાદિનઃ॥ 13-66-18 (84176) અહિંસાનિરતા યે ચ યે ચ સત્યવ્રતા નરાઃ। દાન્તાઃ શમપરાશ્ચૈવ તાન્નમસ્યામિ કેશવ॥ 13-66-19 (84177) દેવતાતિથિપૂજાયાં યુક્તા યે ગૃહમેધિનઃ। કપોતવૃત્તયો નિત્યં તાન્નમસ્યામિ યાદવ॥ 13-66-20 (84178) યેષાં ત્રિવર્ગઃ કૃત્યેષુ વર્તતે નોપહીયતે। શિષ્ટાચારપ્રવૃત્તાશ્ચ તાન્નમસ્યામ્યહં સદા॥ 13-66-21 (84179) બ્રાહ્મણાઃ શ્રુતસમ્પન્ના યે ત્રિવર્ગમનુષ્ઠિતાઃ। અલોલુપાઃ પુણ્યશીલાસ્તાન્નમસ્યામિ કેશવ॥ 13-66-22 (84180) `અવન્ધ્યકાલા યેઽલુબ્ધાસ્ત્રિવર્ગે સાધનેષુ ચ। વિશિષ્ટાચારયુક્તાશ્ચ નારાયણ નમામિ તાન્॥' 13-66-23 (84181) અબ્ભક્ષા વાયુભક્ષાશ્ચક સુધાભક્ષાશ્ચ યે સદા। વ્રતૈશ્ચ વિવિધૈર્યુક્તાસ્તાન્નમસ્યામિ માધવ॥ 13-66-24 (84182) અયોનીનગ્નિયોનીંશ્ચ બ્રહ્મયોનીંસ્તથૈવ ચ। સર્વભૂતાત્મયોનીંશ્ચ તાન્નમસ્યામ્યહં સદા॥ 13-66-25 (84183) નિત્યમેતાન્નમસ્યામિ કૃષ્ણ લોકકરાનૃષીન્। લોકજ્યેષ્ઠાન્કુલજ્યેષ્ઠાંસ્તમોઘ્નઁલ્લોકભાસ્કરાન્॥ 13-66-26 (84184) તસ્માત્ત્વમપિ વાર્ષ્ણેય દ્વિજાન્પૂજય નિત્યદા। પૂજિતાઃ પૂજનાર્હા હિ સુખં દાસ્યન્તિ તેઽનઘ॥ 13-66-27 (84185) અસ્મિઁલ્લોકે સદા હ્યેતે પરત્ર ચ સુખપ્રદાઃ। ચરન્તે માન્યમાના વૈ પ્રદાસ્યન્તિ સુખં તવ॥ 13-66-28 (84186) યે સર્વાતિથયો નિત્યં ગોષુ ચ બ્રાહ્મણેષુ ચ। નિત્યં સત્યે ચાભિરતા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 13-66-29 (84187) નિત્યં શમપરા યે ચ તથા યે ચાનસૂયકાઃ। નિત્યસ્વાધ્યાયિનો યે ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 13-66-30 (84188) સર્વાન્દેવાન્નમસ્યન્તિ ય ચૈકં વેદમાશ્રિતાઃ। શ્રદ્દધાનાશ્ચ દાન્તાશ્ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 13-66-31 (84189) તથૈવ વિપ્રપ્રવરાન્નમસ્કૃત્ય યતવ્રતાઃ। ભવન્તિ યે દાનરતા દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 13-66-32 (84190) તપસ્વિનશ્ચ યે નિત્યં કૌમારબ્રહ્મચારિણઃ। તપસા ભાવિતાત્માનો દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 13-66-33 (84191) દેવતાતિથિભૃત્યાનાં પિતૄણાં ચાર્ચને રતાઃ। શિષ્ટાન્નભોજિનો યે ચ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 13-66-34 (84192) અગ્નિમાધાય વિધિવત્પ્રણતા ધારયન્તિ યે। પ્રાપ્તઃ સોમાહુતિં ચૈવ દુર્ગાણ્યતિતરન્તિ તે॥ 13-66-35 (84193) માતાપિત્રોર્ગુરુષુ ચ સમ્યગ્વર્તન્તિ યે સદા। યથા ત્વં વૃષ્ણિશાર્દૂલેત્યુક્ત્વૈવં વિરરામ સઃ॥ 13-66-36 (84194) તસ્માત્ત્વમપિ કૌન્તેય પિતૃદેવદ્વિજાતિથીન્। સમ્યક્પૂજયસે નિત્યં ગતિમિષ્ટામવાપ્સ્યસિ॥ ॥ 13-66-37 (84195) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષટ્ષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 66 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-66-1 માનવૈર્ભરતર્ષભેતિ ઝ.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-66-4 તેષુ માનવેષુ બહુમાનપરઃ સન્ કાન્નમસ્યપ્તીતિ યોજ્યમ્॥ 7-66-8 મહાર્હાન્ મહાન્ અર્હઃ પૂજા યેષામ્, અતિપૂજ્યાનિત્યર્થઃ॥ 7-66-9 અવિકત્થનાઃ શ્લાઘાહીનાઃ॥ 7-66-10 સત્યં ધર્મં ચ યજન્તિ પૂજયન્તિ। ક્ષિતિં ગાશ્ચ યજન્તિ બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રયચ્છન્તિ। યજ દેવપૂજાસઙ્ગતિકરણદાનેષુ। સસ્યં ધનં ક્ષિતિમિતિ થ.ધ પાઠઃ॥ 7-66-14 આપૃષ્ઠતાપાન્ યાવન્મધ્યાહ્નમ્॥ 7-66-15 સ્વાધ્યાયે બ્રહ્મયજ્ઞે મન્ત્રજપે વા॥ 7-66-18 નિર્હ્રીકા નિષ્પ્રયોજનાઃ ઇતિ ઝ.પાઠઃ। નિર્હ્રીકાઃ દિગ્મ્બરાઃ॥ 7-66-20 કપોતવૃત્તયઃ કણશ આદાય યે સઙ્ગ્રહં ન કુર્વન્તીત્યર્થઃ॥ 7-66-21 ત્રિવર્ગો ધર્માર્થકામાઃ। કૃત્યેષુ કર્તું યોગ્યેષુ કર્મસુ વર્તતે ઉત્તમમધ્યમાધમભાવેન વર્તતે નતુ હીયતે અધમમધ્યમોત્તમભાવેનેત્યર્થઃ॥ 7-66-24 સુધા વૈશ્વદેવશેષઃ॥ 7-66-25 અયોનીન્ અકૃતદારાન્। અગ્નિયોનીન્ દારાગ્નિહોત્રયુતાન્। બ્રહ્મણો વેદસ્ય યોનીન્ આશ્રયભૂતાન્। અબ્યોનીનગ્નિયોનીંશ્ચેતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-66-26 લોકજ્યેષ્ઠાઞ્જ્ઞાનનિષ્ઠાનિતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-66-31 સ્વાધ્યાયે સર્વે યજ્ઞા અન્તર્ભવન્તીત્યર્થઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પિતામહ મહાપ્રાજ્ઞ સર્વશાસ્ત્રવિશારદ। ત્વત્તોઽહં શ્રોતુમિચ્છામિ ધર્મં ભરતસત્તમ॥ 13-67-1 (84196) શરણાગતં યે રક્ષન્તિ ભૂતગ્રામં ચતુર્વિધમ્। કિં તસ્ય ભરતશ્રેષ્ઠ ફલં ભવતિ તત્ત્વતઃ॥ 13-67-2 (84197) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-67-3x (6998) ઇદં શૃણુ મહાપ્રાજ્ઞ ધર્મપુત્ર મહાયશઃ। ઇતિહાસં પુરાવૃત્તં શરણાર્થં મહાફલમ્॥ 13-67-3 (84198) પ્રપાત્યમાનઃ શ્યેનેન કપોતઃ પ્રિયદર્શનઃ। વૃષદર્ભં મહાભાગં નરેન્દ્રં શરણં ગતઃ॥ 13-67-4 (84199) સ તં દૃષ્ટ્વા વિશુદ્ધાત્મા ત્રાસાદઙ્કમુપાગતમ્। આશ્વાસ્યાશ્વસિહીત્યાહ ન તેઽસ્તિ ભયમણ્ડજ॥ 13-67-5 (84200) ભયં તે સુમહત્કસ્માત્કુત્ર કિં વા કૃતં ત્વયા। યેન ત્વમિહ સમ્પ્રાપ્તો વિસંજ્ઞો ભ્રાન્તચેતનઃ॥ 13-67-6 (84201) નવનીલોત્પલાપીડ ચારુવર્ણ સુદર્શન। દાડિમાશોકપુષ્પાક્ષ મા ત્રસસ્વાભયં તવ॥ 13-67-7 (84202) મત્સકાશમનુપ્રાપ્તં ન ત્વાં કશ્ચિત્સમુત્સહેત્। મનસા ગ્રહણં કર્તું રક્ષાધ્યક્ષપુરસ્કૃતમ્॥ 13-67-8 (84203) કાશિરાજ્યં તદદ્યૈવ ત્વદર્તં જીવિતં તથા। ત્યજેયં ભવ વિસ્રબ્ધઃ કપોત ભયં તવ॥ 13-67-9 (84204) શ્યેન ઉવાચ। 13-67-10x (6999) મમૈતદ્વિહિતં ભક્ષ્યં ન રાજંસ્ત્રાતુમર્હસિ। અતિક્રાન્તં ચ પ્રાપ્તં ચ પ્રયત્નાચ્ચોપપાદિતમ્॥ 13-67-10 (84205) માંસં ચ રુધઇરં ચાસ્ય મજ્જા મેદશ્ચ મે હિતમ્। પરિતોષકરો હ્યેષ મમ માઽસ્યાગ્રતો ભવ॥ 13-67-11 (84206) તૃષ્ણા મે બાધતેઽત્યુગ્રા ક્ષુધા નિર્દહતીવ મામ્। મુઞ્ચૈનં નહિ શક્ષ્યામિ રાજન્મન્દયિતું ક્ષુધામ્॥ 13-67-12 (84207) મયા હ્યનુસૃતો હ્યેષ મત્પક્ષનખવિક્ષતઃ। કિઞ્ચિદુચ્છ્વાસનિઃશ્વાસં ન રાજન્ગોપ્તુમર્હસિ॥ 13-67-13 (84208) યદિ સ્વવિષયે રાજન્પ્રભુસ્ત્વં રક્ષણે નૃણામ્। ખેચરસ્ય તૃષાર્તસ્ય ન ત્વં પ્રભુરથોત્તમ॥ 13-67-14 (84209) યદિ વૈરિષુ ભૃત્યેષુ સ્વજનવ્યવહારયોઃ। વિષયેષ્વિન્દ્રિયાણાં ચ આકાશે મા પરાક્રમ॥ 13-67-15 (84210) પ્રભુત્વં હિ પરાક્રમ્ય સમ્યક્ પક્ષહરેષુ તે। યદિ ત્વમિહ ધર્માર્થી મામપિ દ્રષ્ટુમર્હસિ॥ 13-67-16 (84211) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-67-17x (7000) શ્રુત્વા શ્યેનસ્ય તદ્વાક્યં રાજર્ષિર્વિસ્મયં ગતઃ। સમ્ભાવ્ય ચૈનં તદ્વાક્યં તદર્થી પ્રત્યભાષત॥ 13-67-17 (84212) રાજોવાચ। 13-67-18x (7001) ગોવૃષો વા વરાહો વા મૃગો વા મહિષોપિ વા। ત્વદથર્મદ્ય ક્રિયતાં ક્ષુધાપ્રશમનાય તે॥ 13-67-18 (84213) શરણાગતં ન ત્યજેયમિતિ મે વ્રતમાહિતમ્। ન મુઞ્ચતિ મમાઙ્ગાનિ દ્વિજોઽયં પશ્ય વૈ દ્વિજ॥ 13-67-19 (84214) શ્યેન ઉવાચ। 13-67-20x (7002) ન વરાહં ન ચોક્ષાણં ન ચાન્યાન્વિવિધાન્દ્વિજાન્ ભક્ષયામિ મહારાજ કિમન્નાદ્યેન તેન મે॥ 13-67-20 (84215) યસ્તુ મે વિહિતો ભક્ષ્યઃ સ્વયં દેવૈઃ સનાતનઃ। શ્યેનાઃ કપોતાન્ખાદન્તિ સ્તિતિરેષા સનાતની॥ 13-67-21 (84216) ઉશીનર કપોતે તુ યદિ સ્નેહસ્તવાનઘ। તતસ્ત્વં મે પ્રયચ્છાદ્ય સ્વમાંસં તુલયા ધૃતમ્॥ 13-67-22 (84217) રાજોવાચ। 13-67-23x (7003) મહાનનુગ્રહો મેઽદ્ય યસ્ત્વમેવમિહાત્થ મામ્। બાઢમેવ કરિષ્યામીત્યુક્ત્વાઽસૌ રાજસત્તમઃ॥ 13-67-23 (84218) ઉત્કૃત્યોત્કૃત્ય માંસાનિ તુલયા સમતોલયત્। અન્તઃપુરે તતસ્તસ્ય સ્ત્રિયો રત્નવિભૂષિતાઃ॥ 13-67-24 (84219) હાહાભૂતા વિનિષ્ક્રાન્તાઃ શ્રુત્વા પરમદુઃખિતાઃ। તાસાં રુદિતશબ્દેન મન્ત્રિભૃત્યજનસ્ય ચ॥ 13-67-25 (84220) બભૂવ સુમહાન્નાદો મેઘગમ્ભીરનિઃસ્વનઃ। નિરુદ્ધં ગગનં સર્વં વ્યભ્રં મેઘૈઃ સમન્તતઃ॥ 13-67-26 (84221) મહી પ્રચલિતા ચાસીત્તસ્ય સત્યેન કર્મણા॥ 13-67-27 (84222) સ રાજા પાર્શ્વતશ્ચૈવ બાહુભ્યામૂરુતશ્ચ યત્। તાનિ માંસાનિ સઞ્છિદ્ય તુલાં પૂરયતેઽશનૈઃ। તથાપિ ન સમસ્તેન કપોતેન બભૂવ હ॥ 13-67-28 (84223) અસ્થિભૂતો યદા રાજા નિર્માંસો રુધિરસ્રવઃ। તુલાં તતઃ સમારૂઢઃ સ્વં માંસક્ષયમુત્સૃજન્॥ 13-67-29 (84224) તતઃ સેન્દ્રાસ્ત્રયો લોકાસ્તં નરેન્દ્રમુપસ્થિતાઃ। ર્ભર્યશ્ચાકાશગૈસ્તત્ર વાદિતા દેવદુન્દુભિઃ॥ 13-67-30 (84225) અમૃતેનાવસિક્તશ્ચ વૃષદર્ભો નરેશ્વરઃ। દિવ્યૈશ્ચ સુસુખૈર્માલ્યૈરભિવૃષ્ટઃ પુનઃપુનઃ॥ 13-67-31 (84226) દેવગન્ધર્વસન્ઘાતૈરપ્સરોભિશ્ચ સર્વતઃ। નૃત્તશ્ચૈવોપગીતશ્ચ પિતામહ ઇવ પ્રભુઃ॥ 13-67-32 (84227) હેમપ્રાસાદસમ્બાધં મણિકાઞ્ચનતોરણમ્। સવૈડૂર્યમણિસ્તમ્ભં વિમાનં સમધિષ્ઠિતઃ॥ 13-67-33 (84228) સ રાજર્ષિર્ગતઃ સ્વર્ગં કર્મણા તેન શાશ્વતમ્। શરણાગતેષુ ચૈવં ત્વં કુરુ સર્વં યુધિષ્ઠિર॥ 13-67-34 (84229) ભક્તાનામનુરક્તાનામાશ્રિતાનાં ચ રક્ષિતા। દયાવાન્સર્વભૂતેષુ પરત્ર સુખમેધતે॥ 13-67-35 (84230) સાધુવૃત્તો હિ યો રાજા સદ્વૃત્તમનુતિષ્ઠતિ। કિં ન પ્રાપ્તં ભવેત્તેનિ સ્વવ્યાજેનેહ કર્મણા॥ 13-67-36 (84231) સ રાજર્ષિર્વિશુદ્ધાત્મા ધીરઃ સત્યપરાક્રમઃ। કાશીનામીશ્વરઃ ખ્યાતસ્ત્રિષુ લોકેષુ કર્મણા॥ 13-67-37 (84232) યોઽપ્યન્યઃ કારેયદેવં શરણાગતરક્ષણમ્। સોપિ ગચ્છેત તામેવ ગતિં ભરતસત્તમ॥ 13-67-38 (84233) ઇદં વૃત્તં હિ રાજર્ષે વૃષદર્ભસ્ય કીર્તયન્। પૂતાત્મા વૈ ભવેલ્લોકે શૃણુયાદ્યશ્ચ નિત્યશઃ॥ ॥ 13-67-39 (84234) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 67 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-67-4 પ્રાત્યમાન આકશાદિતિ શેષઃ। વૃષદર્ભમૌશીનરં શિબિમ્॥ 7-67-7 નવં નીલં ચ યદુત્પલં લસ્યાઽઽપીડ ઇવાલઙ્કારભૂત॥ 7-67-10 અતિક્રાન્તં ગત્પ્રાયજવિતમ્॥ 7-67-15 યદિ વૈર્યાદિષુ પરાક્રમસે તદ્યુક્તં ન ત્વાકાશે આકાશચારિષુ॥ 7-67-16 પક્ષહરેષ્વાજ્ઞાભઙ્ગિષુ શત્રુષુ॥ 7-67-17 તદથીં કપોતાર્થી॥ 7-67-19 દ્વિજઃ પક્ષી॥ 7-67-28 અશનૈઃ શીઘ્રમ્॥ 7-67-29 માંસક્ષયં માંસાલયં શરીરમ્॥ 7-67-32 નૃત્તઃ નૃત્યેન તોપિતઃ। એવમુપગીતઃ॥ 7-67-36 સાધુવૃત્તઃ સુશીલઃ। સદ્વૃત્તં શિષ્ટાચારમ્। સ્વવ્યાજેન સુતરાં નષ્કપટેન॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કિં રાજ્ઞઃ સર્વકૃત્યાનાં ગરીયઃ સ્યાત્પિતામહ। કુર્વન્કિં કર્મ નૃપતિરુભૌ લોકૌ સમશ્રુતે 13-68-1 (84235) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-68-2x (7004) એતદ્રાજ્ઞઃ કૃત્યતમમભિષિક્તસ્ય ભારત। બ્રાહ્મણાનાં રક્ષણં ચ પૂજા ચ સુખમિચ્છતઃ॥ 13-68-2 (84236) કર્તવ્યં પાર્થિવેન્દ્રેણ તથૈવ ભરતર્ષભ। શ્રોત્રિયાન્બ્રાહ્મણાન્વૃદ્ધાન્નિત્યમેવાભિપૂજયેત્॥ 13-68-3 (84237) પૌરજાનપદાંશ્ચાપિ બ્રાહ્મણાંશ્ચ બહુશ્રુતાન્। સાંત્વેન ભોગદાનેન નમસ્કારૈઃ સદાઽર્ચયેત્॥ 13-68-4 (84238) એતત્કૃત્યતમં રાજ્ઞો નિત્યમેવોપલક્ષયેત્। યથાઽઽત્માનં યથા પુત્રાંસ્તથૈતાન્પ્રતિપાલયેત્॥ 13-68-5 (84239) યે ચાપ્યેષાં પૂજ્યતમાસ્તાન્દૃઢં પ્રતિપૂજયેત્। તેષુ શાન્તેષુ તદ્રાષ્ટ્રં સર્વમેવ વિરાજતે॥ 13-68-6 (84240) તે પૂજ્યાસ્તે નમસ્કાર્યા માન્યાસ્તે પિતરો યથા। તેષ્વેવ યાત્રા લોકાનાં ભૂતાનામિવ વાસવે॥ 13-68-7 (84241) અભિચારૈરુપાયૈશ્ચ દહેયુરપિ ચેતસા। નિઃશેપં કુપિતાઃ કુર્યુરુગ્રાઃ સત્યપરાક્રમાઃ। 13-68-8 (84242) નાન્તમેષાં પ્રપશ્યામિ ન દિશશ્ચાપ્યપાવૃતાઃ। કુપિતાઃ સમુદીક્ષન્તે દાવેષઅવગ્નિશિખા ઇવ॥ 13-68-9 (84243) `માન્યાસ્તેષાં સાધવો યે ન નિન્દ્યાશ્ચાપ્યસાધવઃ'। બિભ્યત્યેષાં સાહસિકા ગુણાસ્તેષામતીવ હિ। કૂપા ઇવ તૃણચ્છન્ના વિશુદ્ધા દ્યૌરિવાપરે॥ 13-68-10 (84244) પ્રસહ્યકારિણઃ કેચિત્કાર્પાસમૃદવોઽપરે। સન્તિ ચૈષામતિશઠાસ્તથૈવાન્યે તપસ્વિનઃ॥ 13-68-11 (84245) કૃષિગોરક્ષ્યમપ્યેકે ભૈક્ષ્યમન્યેઽપ્યનુષ્ઠિતાઃ। ચોરાશ્ચાન્યેઽનૃતાશ્ચાન્યે તથાઽન્યે નટનર્તકાઃ॥ 13-68-12 (84246) સર્વકર્મસહાશ્ચાન્યે પાર્થિવેષ્વિતરેષુ ચ। વિવિધાચારયુક્તાશ્ચ બ્રાહ્મણા ભરતર્ષભ॥ 13-68-13 (84247) નાનાકર્મસુ રક્તાનાં બહુકર્મોપજીવિનામ્। ધર્મજ્ઞાનાં સતાં તેષાં નિત્યમવોનુકીર્તયેત્ 13-68-14 (84248) પિતૄણાં દેવતાનં ચ મનુષ્યોરગરક્ષસામ્। પુરાઽપ્યેતે મહાભાગા બ્રાહ્મણા વૈ જનાધિપ॥ 13-68-15 (84249) નૈતે દેવૈર્ન પિતૃભિર્ન ગન્ધર્વૈર્ન રાક્ષસૈઃ। નાસુરૈર્ન પિશાચૈશ્ચ શક્યા જેતું દ્વિજાતયઃ॥ 13-68-16 (84250) અદૈવં દૈવતં કુર્યુર્દૈવતં ચાપ્યદૈવતમ્। યમિચ્છેયુઃ સ રાજા સ્યાદ્યં દ્વિષ્યુઃ સ પરાભવેત્॥ 13-68-17 (84251) પરિવાદં ચ યે કુર્યુર્બ્રાહ્મણાનામચેતસઃ। સત્યં બ્રવીમિ તે રાજન્વિનશ્યેયુર્ન સંશયઃ॥ 13-68-18 (84252) નિન્દાપ્રશંસાકુશલાઃ કીર્ત્યકીર્તિપરાયણાઃ। પરિકુપ્યન્તિ તે રાજન્સતતં દ્વિષતાં દ્વિજાઃ॥ 13-68-19 (84253) બ્રાહ્મણા યં પ્રશંસન્તિ પુરુષઃ સ પ્રવર્ધતે। બ્રાહ્મણૈર્યઃ પરાકૃષ્ટઃ પરાભૂયાત્ક્ષણાદ્ધિ સઃ॥ 13-68-20 (84254) શકા યવનકામ્ભોજાસ્તાસ્તાઃ ક્ષત્રિયજાતયઃ। વૃષલત્વં પરિગતા બ્રાહ્મણાનામદર્શનાત્॥ 13-68-21 (84255) દ્રાવિડાશ્ચ કલિઙ્ગાશ્ચ પુલિન્દાશ્ચાપ્યુશીનરાઃ। કોલિસર્પા મહિપકાસ્તાસ્તાઃ ક્ષત્રિયજાતયઃ॥ 13-68-22 (84256) વૃપલત્વં પરિગતા બ્રાહ્મણાનામદર્શનાત્। શ્રેયાન્પરાજયસ્તેભ્યો ન જયો જયતાંવર॥ 13-68-23 (84257) યસ્તુ સર્વમિદં હન્યાદ્બ્રાહ્મણં ચ ન તત્સમમ્। બ્રહ્મવધ્યા મહાન્દોષ ઇત્યાહુઃ પરમર્ષયઃ॥ 13-68-24 (84258) પરિવાદો દ્વિજાતીનાં ન શ્રોતવ્યઃ કથઞ્ચન। આસીતાધોમુખસ્તૂષ્ણીં સમુત્થાય વ્રજેત વા॥ 13-68-25 (84259) ન સ જાતો જનિષ્યો વા પૃથિવ્યામિહ કશ્ચન। યો બ્રાહ્મણવિરોધેન સુખં જીવિતુમુત્સહેત્॥ 13-68-26 (84260) દુર્ગ્રાહ્યો મુષ્ટિના વાયુર્દુઃસ્પર્શઃ પાણિના શશી। દુર્ધરા પૃથિવી મૂર્ધ્ના દુર્જયા બ્રાહ્મણા ભુવિ॥ ॥ 13-68-27 (84261) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટષષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 68 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-68-6 એષાં બ્રાહ્મણાનાં મધ્યે॥ 7-68-7 વાસવે પર્જન્યે॥ 7-68-8 અભિચારૈઃ શ્યેનયાગાદિભિઃ। ઉણયૈઃ કૌલિકશાસ્ત્રપ્રસિદ્ધૈઃ। ચેતસા સઙ્કલ્પમાત્રેણ॥ 7-68-10 એષાં એભ્યઃ સાહસિકા અકાર્યકારિણોઽણિ બિભ્યતિ કિમુન વિવેકિનઃ॥ 7-68-15 એતે પૂજ્યા ઇતિ શેષઃ। યતો મહાભાગાઃ॥ 7-68-19 પરાયણાઃ હેતવઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। બ્રાહ્મણાનેવ સતતં ભૃશં સમ્પરિપૂજયેત્। એતે હિ સોમરાજાન ઈશ્વરઃ સુખદુઃખયોઃ॥ 13-69-1 (84262) એતે ભોગૈરલઙ્કારૈરન્યૈશ્ચૈવ કિમિચ્છકૈઃ। સદા પૂજ્યા નમસ્કારૈ રક્ષ્યાશ્ચ પિતૃવન્નૃપૈઃ। તતો રાષ્ટ્રાય શાન્તિર્હિ ભૂતાનામિવ વાસવાત્॥ 13-69-2 (84263) જ્ઞાનવાન્બ્રહ્મવર્ચસ્વી રાષ્ટ્રે વૈ બ્રાહ્મણઃ શુચિઃ। મહારથશ્ચ રાજન્ય એષ્ટવ્યઃ શત્રુતાપનઃ॥ 13-69-3 (84264) બ્રાહ્મણં જાતિસમ્પન્નં ધર્મજ્ઞં સંશિતવ્રતમ્। બોજયીત ગૃહે રાજન્ન તસ્માત્પરમસ્તિ વૈ॥ 13-69-4 (84265) બ્રાહ્મણેભ્યો હવિર્દત્તં પ્રતિગૃહ્ણન્તિ દેવતાઃ। પિતરઃ સર્વભૂતાનાં નૈતેભ્યો વિદ્યતે પરમ્॥ 13-69-5 (84266) આદિત્યશ્ચન્દ્રમા વિષ્ણુઃ સઙ્કરોઽગ્નિઃ પ્રજાપતિઃ। સર્વે બ્રાહ્મણમાવિશ્ય સદાઽન્નમુપભુઞ્જતે॥ 13-69-6 (84267) ન તસ્યાશ્નન્તિ પિતરો યસ્ય વિપ્રા ન ભુઞ્જતે। દેવાશ્ચાપ્યસ્ય નાશ્નન્તિ પાપસ્ય બ્રાહ્મણદ્વિષઃ॥ 13-69-7 (84268) બ્રાહ્મણેષુ તુ તુષ્ટેષુ પ્રીયન્તે પિતરઃ સદા। તથૈવ દેવતા રાજન્નાત્ર કાર્યા વિચારણા॥ 13-69-8 (84269) તથૈવ તેઽપિ પ્રીયન્તે યેષાં ભવતિ તદ્ધવિઃ। ન ચ પ્રેત્ય વિનશ્યન્તિ ગચ્છન્તિ ચ પરાં ગતિમ્॥ 13-69-9 (84270) યેનયેનૈવ પ્રીયન્તે પિતરો દેવતાસ્તથા॥ તેનતેનૈવ પ્રીયન્તે પિતરો દેવતાસ્તથા॥ 13-69-10 (84271) બ્રાહ્મણાદેવ તદ્ભૂતં પ્રભવન્તિ યતઃ પ્રજાઃ। યતશ્ચાયં પ્રભવતિ પ્રેત્ય યત્ર ચ ગચ્છતિ॥ 13-69-11 (84272) વેદૈષ માર્ગં સ્વર્ગસ્ય તથૈવ નરકસ્ય ચ। આગતાનાગતે ચોમે બ્રાહ્મણો દ્વિપદાંવરઃ॥ 13-69-12 (84273) બ્રાહ્મણો દ્વિપદાં શ્રેષ્ઠઃ સ્વધર્મં ચૈવ વેદ યઃ। યે ચૈનમનુવર્તન્તે તે ન યાન્તિ પરાભવમ્। ન તે પ્રેત્ય વિનશ્યન્તિ ગચ્છન્તિ ન પરાભવમ્॥ 13-69-13 (84274) યદ્બ્રાહ્મણમુખાત્પ્રાપ્તં પ્રતિગૃહ્ણન્તિ વૈ વચઃ। કૃતાત્માનો મહાત્માનસ્તે ન યાન્તિ પરાભવમ્॥ 13-69-14 (84275) ક્ષત્રિયાણાં પ્રતપતાં તેજસા ચ બલેન ચ। બ્રાહ્મણેષ્વેવ શામ્યન્તિ તેજાંસિ ચ બલાનિ ચ॥ 13-69-15 (84276) ભૃગવસ્તાલજઙ્ઘાંશ્ચ નીપાનાઙ્ગિરસોઽજયન્। ભરદ્વાજો વૈતહવ્યાનૈલાંશ્ચ ભરતર્ષભ॥ 13-69-16 (84277) ચિત્રાયુધાંશ્ચાપ્યજયન્નેતે કૃષ્ણાજિનધ્વજાઃ। પ્રક્ષિપ્યાથ ચ કુમ્ભાન્વૈ પારગામિનમારભેત્॥ 13-69-17 (84278) યત્કિંચિત્કથ્યતે લોકે શ્રૂયતે પઠ્યતેઽપિ વા। સર્વં તદ્બ્રાહ્મણેષ્વેવ ગૂઢોઽગ્નિરિવ દારુષુ॥ 13-69-18 (84279) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। સંવાદં વાસુદેવસ્ય પૃથ્વ્યાશ્ચ ભરતર્ષભ॥ 13-69-19 (84280) વાસુદેવ ઉવાચ। 13-69-20x (7005) માતરં સર્વભૂતાનાં પૃચ્છે ત્વાં સંશયં શુભે। કેનસ્વિત્કર્મણા પાપં વ્યપોહતિ નરો ગૃહી॥ 13-69-20 (84281) પૃથિવ્યુવાચ। 13-69-21x (7006) બ્રાહ્મણાનેવ સેવેત પવિત્રં હ્યેતદુત્તમમ્। બ્રાહ્મણાન્સેવમાનસ્ય રજઃ સર્વં પ્રણશ્યતિ। ભૂતો ભૂતિરતઃ કીર્તિરતો બુદ્ધિઃ પ્રજાયતે॥ 13-69-21 (84282) મહારથશ્ચ રાજન્ય એષ્ટવ્યઃ શત્રુતાપનઃ। ઇતિ માં નારદઃ પ્રાહ સતતં સર્વભૂતયે॥ 13-69-22 (84283) બ્રાહ્મણં જાતિસમ્પન્નં ધર્મજ્ઞં સંશિતં શુચિમ્। અપરેષાં પરેષાં ચ પરેભ્યશ્ચૈવ યે પરે॥ 13-69-23 (84284) બ્રાહ્મણા યં પ્રશંસન્તિ સ મનુષ્યઃ પ્રવર્ધતે। અથ યો બ્રાહ્મણાન્ક્રુષ્ટઃ પરાભવતિ સોચિરાત્॥ 13-69-24 (84285) યથા મહાર્ણવે ક્ષિપ્ત આમલોષ્ટો વિનશ્યતિ। તથા દુશ્ચરિતં વિપ્રે પરાભાવાય કલ્પતે॥ 13-69-25 (84286) પશ્ય ચન્દ્રે કૃતં લક્ષ્મ સમુદ્રે લવણોદકમ્। તથા ભગસહસ્રેણ મહેન્દ્રઃ પરિચિહ્નિતઃ॥ 13-69-26 (84287) તેષામેવ પ્રભાવેન સહસ્રનયનો હ્યસૌ। શતક્રતુઃ સમભવત્પશ્ય માધવ યાદૃશમ્॥ 13-69-27 (84288) ઇચ્છન્કીર્તિં ચ ભૂતિં ચ લોકાંશ્ચ મધુસૂદન। બ્રાહ્મણાનુમતે તિષ્ઠેત્પુરુષઃ શુચિરાત્મવાન્॥ 13-69-28 (84289) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-69-29x (7007) ઇત્યેતદ્વચનં શ્રુત્વા મેદિન્યા મધૂસૂદનઃ। સાધુસાધ્વિતિ કૌરવ્ય મેદિનીં પ્રત્યપૂજયત્॥ 13-69-29 (84290) એતાં શ્રુત્વોપમાં પાર્થ પ્રયતો બ્રાહ્મણર્ષભાન્। સતતં પૂજયેથાસ્ત્વં તતઃ શ્રેયોઽભિપત્સ્યસે॥ ॥ 13-69-30 (84291) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 69 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-69-1 સોમો રાજા યેષાં તે સોમરાજાનઃ॥ 7-69-2 પ્રશ્નપૂર્વકં યત્તદિષ્ટં દીયતે તત્કિમિચ્છકમ્॥ 7-69-6 ચન્દ્રમા વાયુરાપો ભૂરમ્બરં દિશઃ ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-69-9 તેપિ દાતારોપિ। તત્ પ્રદેયં દ્રવ્યમ્॥ 7-69-11 તદ્યજ્ઞાદિકમ્। ભૂતમુત્પન્નમ્। બ્રાહ્મણો વેદ તદ્ભૂતમિતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-69-17 કું પૃથિવીં બ્રાહ્મણાય પ્રક્ષિપ્ય દત્ત્વા પારગામિનં પરલોકહિતં કર્મ આરભેદાચરેત્। ભાનૂ દીપ્તિં કુર્વન્નુભયલોકે ઇતિ શેષઃ। પુરગામિનમાહરન્નિતિ થ.પાઠઃ॥ 7-69-23 અપરે બ્રાહ્મણં સર્વભૂતયે ઇચ્છેદિત્યાહુરિતિ વિપરિણામેનાનષઙ્ગઃ॥ 7-69-24 ક્રુષ્ટઃ ક્રોશતિ। કર્તરિ ક્તઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। જન્મનૈવ મહાભાગો બ્રાહ્મણો નામ જાયતે। નમસ્યઃ સર્વભૂતાનામતિથિઃ પ્રશ્રિતાગ્રભુક્॥ 13-70-1 (84292) સર્વેષાં સુહૃદસ્તાત બ્રાહ્મણાઃ સુમનોમુકાઃ। `સર્વાનેતે હનિષ્યન્તિ બ્રાહ્મણા જાતમન્યવઃ।' ગીર્ભિર્મઙ્ગલયુક્તાભિરનુધ્યાયન્તિ પૂજિતાઃ॥ 13-70-2 (84293) સર્વાન્નો દ્વિષતસ્તાત બ્રાહ્મણા જાતમન્યવઃ। ગીર્ભિર્દારુણયુક્તાભિર્હન્યુશ્ચૈતે હ્યપૂજિતાઃ॥ 13-70-3 (84294) અત્ર ગાથાઃ પુરા ગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। સૃષ્ટ્વા દ્વિજાતીન્ધાતા હિ યથાપૂર્વં સમાદધત્॥ 13-70-4 (84295) ન વોઽન્યદિહ કર્તવ્યં કિઞ્ચિદૂર્ધ્વાયનં વિધિ। ગુપ્તો ગોપાયતે બ્રહ્મા શ્રેયો વસ્તેન શોભનમ્॥ 13-70-5 (84296) સ્વમેવ કુર્વતાં કર્મ શ્રીર્વો બ્રાહ્મી ભવિષ્યતિ। પ્રમાણં સર્વભૂતાનાં પ્રગ્રહાશ્ચ ભવિષ્યથ॥ 13-70-6 (84297) ન શૌદ્રં કર્મ કર્તવ્યં બ્રાહ્મણેન વિપશ્ચિતા। શૌદ્રં હિ કુર્વતઃ કર્મ બ્રાહ્મી શ્રીરુપરુધ્યતે॥ 13-70-7 (84298) શ્રીશ્ચ બુદ્ધિશ્ચ તેજશ્ચ વિભૂતિશ્ચ પ્રતાપિની। સ્વાધ્યાયેનૈવ મહાત્મ્યં વિપુલં પ્રતિપત્સ્યથ॥ 13-70-8 (84299) હુત્વા ચાહવનીયસ્થં મહાભાગ્યે પ્રતિષ્ઠિતાઃ। અગ્રભોજ્યાઃ પ્રસૂતીનાં શ્રિયા બ્રાહ્મયાઽનુકલ્પિતાઃ 13-70-9 (84300) શ્રદ્ધયા પરયા યુક્તા હ્યનભિદ્રોહલબ્ધયા। દમસ્વાધ્યાયનિરતાઃ સર્વાન્કામાનવાપ્સ્યથ॥ 13-70-10 (84301) યચ્ચૈવ માનુષે લોકે યચ્ચ દેવેષુ કિઞ્ચન। સર્વં વસ્તપસા સાધ્યં જ્ઞાનેન નિયમેન ચ॥ 13-70-11 (84302) `યુષ્મત્સંમાનનાં પ્રીતિં પાવનૈઃ ક્ષત્રિયા ભૃશમ્।' અમુત્રેહ સમાયાન્તિ વૈશ્યશૂદ્રાધિકાસ્તથા॥ 13-70-12 (84303) અરક્ષિતાશ્ચ યુષ્માભિર્વિરુદ્ધા યાન્તિ વિપ્રવમ્। યુષ્મત્તેજોધૃતા લોકાસ્તદ્રક્ષ્યથ જગત્ત્રયમ્॥' 13-70-13 (84304) ઇત્યેવં બ્રહ્મગીતાસ્તે સમાખ્યાતા મયાઽનઘ। વિપ્રાનુકમ્પાર્થમિદં તેન પ્રોક્તં હિ ધીમતા॥ 13-70-14 (84305) ભૂયસ્તેષાં બલં મન્યે યથા રાજ્ઞસ્તપસ્વિનઃ। દુરાસદાશ્ચ ચણ્ડાશ્ચ તપસા ક્ષિપ્રકારિણઃ॥ 13-70-15 (84306) સન્ત્યેષાં સિમ્હસત્વાશ્ચ વ્યાઘ્રસત્વાસ્તથાઽપરે। વરાહમૃગસત્વાશ્ચ ગજસત્વાસ્તથાઽપરે॥ 13-70-16 (84307) સર્પસ્પર્શસમાઃ કેચિત્તથાઽન્યે મકરસ્પૃશઃ। વિભાષ્ય ઘાતિનઃ કેચિત્તથા ચક્ષુર્હણોઽપરે॥ 13-70-17 (84308) સન્તિ ચાશીવિષસમાઃ સન્તિ મન્દાસ્તથાઽપરે। વિવિધાનીહ વૃત્તાનિ બ્રાહ્મણાનાં યુધિષ્ઠિર॥ 13-70-18 (84309) મેકલા દ્રાવિડા લાટાઃ પૌણ્ડ્રાઃ કાન્વશિરાસ્તથા। શૌણ્ડિકા દરદા દાર્વાશ્ચોરાઃ શબરબર્બરાઃ॥ 13-70-19 (84310) કિરાતા યવનાશ્ચૈવ તાસ્તાઃ ક્ષત્રિયજાતયઃ। વૃષત્વમનુપ્રાપ્તા બ્રાહ્મણાનામદર્શનાત્॥ 13-70-20 (84311) બ્રાહ્મણાનાં પરિભવાદસુરાઃ સલિલેશયાઃ। બ્રાહ્મણાનાં પ્રસાદાચ્ચ દેવાઃ સ્વર્ગનિવાસિનઃ॥ 13-70-21 (84312) અશક્યં સ્પ્રષ્ટુમાકાશમચાલ્યો હિમવાન્ગિરિઃ। અવાર્યા સેતુના ગઙ્ગા દુર્જયા બ્રાહ્મમા ભુવિ॥ 13-70-22 (84313) ન બ્રાહ્મણવિરોધેન શક્યા શાસ્તું વસુન્ધરા। બ્રાહ્મણા હિ મહાત્માનો દેવાનામપિ દેવતાઃ॥ 13-70-23 (84314) તાન્પૂજયસ્વ સતતં દાનેન પરિચર્યયા। યદીચ્છસિ મહીં ભોક્તમિમાં સાગરમેખલામ્॥ 13-70-24 (84315) પ્રતિગ્રહેણ તેજો હિ વિપ્રાણા શામ્યતેઽનઘ। પ્રતિગ્રહં યે નેચ્છેયુસ્તેઽપિ રક્ષ્યાસ્ત્વયા નૃપ॥ ॥ 13-70-25 (84316) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 70 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-70-1 જન્મનૈવ સંસ્કારાદ્યભાવેઽપિ બ્રાહ્મણો નમસ્ય એવ। પ્રશ્રિતં પક્વમન્નં તત્સ્વાગ્રે ભોક્તુમર્હઃ પ્રશ્રિતાગ્રભુક્॥ 7-70-2 સુમનસાં દેવાનાં મુખમિવ ભૂતાઃ સુમનોમુખાઃ॥ 7-70-3 નોઽસ્માકં દ્વિષતઃ શત્રૂન્। તૈરપૂજિતા બ્રાહ્મણા હન્યુરિતિ સમ્બન્ધઃ॥ 7-70-4 સમાદધત્ સમાધિં નિયમં કૃતવાન્॥ 7-70-5 બ્રહ્મા બ્રાહ્મણઃ। વઃ શોભનં શ્રેયસ્તેનૈવ॥ 7-70-6 પ્રગ્રહાઃ દમનક્ષભા રજ્જ્વ ઇવ॥ 7-70-7 શૌદ્રં કર્મ સેવા॥ 7-70-8 શ્રીશ્ચેત્યાદેઃ શ્રિયમિત્યાદિરર્થઃ॥ 7-70-9 આહૃવનીયસ્થં દેવતાગણં પ્રસૂતીનાં શિશુભ્યોઽપ્યગ્રે ભોજ્યં યેષાં તે। બ્રાહ્મ્યા શ્રિયા વિદ્યયાઽનુકલ્પિતાઃ પાત્રીભૂતાઃ॥ 7-70-15 ચણ્ડત્વાદિદોષવન્તોપિ પૂજ્યા એવેત્યર્થઃ॥ 7-70-17 કાર્પાસમૃદવઃ કેચિદિતિ થ. પાઠઃ॥ 7-70-20 અદર્શનાત્ અનનુગ્રહાત્॥

ભીષ્મ ઉવાચ। અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। શક્રશમ્બરસંવાદં તન્નિવોધ યુધિષ્ઠિર॥ 13-71-1 (84317) શક્રો હ્યજ્ઞાતરૂપેણ જટી ભૂત્વા સુવારુણઃ। વિપ્રરૂપં સમાસ્થાય પ્રશ્નં પપ્રચ્છ શમ્બરમ્॥ 13-71-2 (84318) કેન શમ્બર વૃત્તેન સ્વજાત્યાનધિતિષ્ઠસિ। શ્રેષ્ઠં ત્વાં કેન મન્યન્તે તદ્વૈ પ્રબ્રૂહિ તત્ત્વતઃ॥ 13-71-3 (84319) શમ્બર ઉવાચ। 13-71-4x (7008) નાસૂયામિ સદા વિપ્રાન્બ્રાહ્મમેવ ચ મે મતમ્। શાસ્ત્રાણિ વદતો વિપ્રાન્સંમન્યામિ યથાસુખમ્॥ 13-71-4 (84320) શ્રુત્વા ચ નાવજાનામિ નાપરાધ્યામિ કર્હિચિત્। અભ્યર્ચ્યાભ્યનુપૃચ્છામિ પાદૌ ગૃહ્ણામિ ધીમતામ્॥ 13-71-5 (84321) તે વિસ્રબ્ધાઃ પ્રભાષન્તે સંયચ્છન્તિ ચ માં સદા। પ્રમત્તેષ્વપ્રમત્તોઽસ્મિ સદા સુપ્તેષુ જાગૃમિ॥ 13-71-6 (84322) તે માં શાસ્ત્રપથે યુક્તં બ્રહ્મણ્યમનસૂયકમ્। સમાસિઞ્ચતિ શાસ્તારઃ ક્ષૌદ્રં મધ્વિવ મક્ષિકાઃ॥ 13-71-7 (84323) યચ્ચ ભાષન્તિ સંતુષ્ટાસ્તચ્ચ ગૃહ્ણામ્યમાયયા। સમાધિમાત્મનો નિત્યમનુલોમમચિન્તયમ્॥ 13-71-8 (84324) સોહં વાગગ્રમૃષ્ટાનાં રસાનામવલેહકઃ। સ્વજાત્યાનધિતિષ્ઠામિ નક્ષત્રાણીવ ચન્દ્રમાઃ॥ 13-71-9 (84325) એતત્પૃથિવ્યામમૃતમેતચ્ચક્ષુરનુત્તમમ્। યદ્બ્રાહ્મણમુખાચ્છાસ્ત્રમિહ શ્રુત્વા પ્રવર્તતે॥ 13-71-10 (84326) એતત્કારણમાજ્ઞાય દૃષ્ટ્વા દેવાસુરં પુરા। યુદ્ધં પિતા મે હૃષ્ટાત્મા વિસ્મિતઃ સમપદ્યત॥ 13-71-11 (84327) દૃષ્ટ્વા ચ બ્રાહ્મણાનાં તુ મહિમાનં મહાત્મનામ્। પર્યપૃચ્છત્કથમમી સિદ્ધા ઇતિ નિશાકરમ્॥ 13-71-12 (84328) સોમ ઉવાચ। 13-71-13x (7009) બ્રાહ્મણાસ્તપસા સર્વે સિધ્યન્તે વાગ્બલાઃ સદા। ભુજવીર્યાશ્ચ રાજાનો વાગસ્ત્રાશ્ચ દ્વિજાતયઃ॥ 13-71-13 (84329) પ્રવસન્વાપ્યધીયીત બ્રાહ્મીર્દુર્વસતીર્વસન્। નિર્મન્યુરપિ નિર્વાણો યતિઃ સ્યાત્સમદર્શનઃ॥ 13-71-14 (84330) અપિ ચ જ્ઞાનસમ્પન્નઃ સર્વાન્વેદાન્પિતુર્ગૃહે। શ્લાઘમાન ઇવાધીયાદ્ગ્રામ્ય ઇત્યેવ તં વિદુઃ॥ 13-71-15 (84331) ભૂમિરેતૌ નિગિરતિ સર્પો બિલશયાનિવ। રાજાનં ચાપ્યયોદ્ધારં બ્રાહ્મણં ચાપ્રવાસિનમ્॥ 13-71-16 (84332) અભિમાનઃ શ્રિયં હન્તિ પુરુષસ્યાલ્પમેધસઃ। ગર્ભેણ દુષ્યતે કન્યા ગૃહવાસેન ચ દ્વિજઃ॥ 13-71-17 (84333) `વિદ્યાવિદો લોકવિદસ્તપોદમસમન્વિતાઃ। નિત્યપૂજ્યાશ્ચ વન્દ્યાશ્ચ દ્વિજા લોકદ્વયેચ્છુભિઃ॥ 13-71-18 (84334) ઇત્યેતન્મે પિતા શ્રુત્વા સોમાદદ્ભુતદર્શનાત્। બ્રાહ્મણાન્પૂજયામાસ તથૈવાહં મહાવ્રતાન્॥ 13-71-19 (84335) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-71-20x (7010) શ્રુત્વૈતદ્વચનં શક્રો દાનવેન્દ્રમુખાચ્ચ્યુતમ્। દ્વિજાન્સંમ્પૂજયામાસ મહેન્દ્રત્વમવાપ ચ॥ ॥ 13-71-20 (84336) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 71 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-71-7 માં મયિ। મધુ અમૃતતુલ્યાં વિદ્યાં સમાસિચ્ચન્તિ ક્ષૌદ્રં મધુપટલમ્ મક્ષિકા મધ્વિવેત્યાવૃત્ત્યા યોજ્યમ્॥ 7-71-8 સમાધિં બ્રાહ્મણેષુ નિષ્ઠામ્॥ 7-71-9 વાગગ્રે જિહ્વાગ્રે મૃષ્ટં વિદ્યામૃતં યેષાં બ્રાહ્મણાનામ્। રસાનામુક્તિસુધાનામ્॥ 7-71-14 બ્રાહ્મર્વેદાર્થાઃ દુર્વસતીઃ ગુરુકુલવાસક્લેશાત્। અપિ અપિવા। સતિ વૈરાગ્યે યતિઃ સ્યાત્॥ 7-71-15 પિતુર્ગૃહે વેદાધ્યયનં નિન્દતિ અપીતિ॥ 7-71-16 અપ્રવાસિનં વેદાર્થં ગ્રામાન્તરે વા સમકુર્વાણમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। અપૂર્વં વા ભવેત્પાત્રમથવાઽપિ ચિરોષિતમ્। દૂરાદભ્યાગતં વાઽપિ કિં પાત્રં સ્યાત્પિતામહ॥ 13-72-1 (84337) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-72-2x (7011) ક્રિયા ભવતિ કેષાંચિદુપાંશુવ્રતમુત્તમમ્। યો નો યાચેત યત્કિંચિત્સર્વં દદ્યામ ઇત્યપિ॥ 13-72-2 (84338) અપીડયન્ભૃત્યવર્ગમિત્યેવમનુશુશ્રુમ। પીડયન્ભૃત્યવર્ગં હિ આત્માનમપકર્ષતિ॥ 13-72-3 (84339) અપૂર્વં ચાપિ યત્પાત્રં યચ્ચાપિ સ્યાચ્ચિરોષિતમ્। દૂરાદભ્યાગતં ચાપિ તત્પાત્રં ન વિદુર્બુધાઃ॥ 13-72-4 (84340) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-72-5x (7012) અપીડયા ચ ભૂતાનાં ધર્મસ્યાહિંસયા તથા। પાત્રં વિદ્યામતત્ત્વેન યસ્મૈ દત્તં ન સન્તપેત્॥ 13-72-5 (84341) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-72-6x (7013) ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યાઃ શિષ્યસમ્બન્ધિબાન્ધવાઃ। સર્વે પૂજ્યાશ્ચ માન્યાશ્ચ શ્રુતવન્તોઽનસૂયકાઃ॥ 13-72-6 (84342) અતોઽન્યથા વર્તમાનાઃ સર્વે નાર્હન્તિ સત્ક્રિયામ્। તસ્માદ્ગુણૈઃ પરીક્ષેત પુરુષાન્પ્રણિધાય વૈ॥ 13-72-7 (84343) અક્રોધઃ સત્યવચનમહિંસા દમ આર્જવમ્। અદ્રોહોઽનભિમાનશ્ચ હ્રીસ્તિતિક્ષા દમઃ શમઃ॥ 13-72-8 (84344) યસ્મિન્નોતાનિ દૃશ્યન્તે ન ચાકાર્યાણિ ભારત। સ્વભાવતો નિવિષ્ટાનિ તત્પાત્રં માનમર્હતિ॥ 13-72-9 (84345) તથા ચિરોષિતં ચાપિ સમ્પ્રત્યાગતમેવ ચ। અપૂર્વં ચૈવ પૂર્વં ચ તત્પાત્રં માનમર્હતિ॥ 13-72-10 (84346) અપ્રામાણ્યં ચ વેદાનાં શાસ્ત્રાણાં ચાભિલઙ્ઘનમ્। અવ્યવસ્થા ચ સર્વત્ર એતન્નાશનમાત્મનઃ॥ 13-72-11 (84347) ભવેત્પણ્ડિતમાની યો બ્રાહ્મણો વેદનિન્દકઃ। આન્વીક્ષિકીં તર્કવિદ્યામનુરક્તો નિરર્થિકાં॥ 13-72-12 (84348) હેતુવાદાન્બુવન્સત્સુ વિજેતાઽહેતુવાદકઃ। આક્રોષ્ટા ચાતિવક્તા ચ બ્રાહ્મણાનાં સદૈવહિ॥ 13-72-13 (84349) સર્વાભિશઙ્કી મૂઢશ્ચ બાલઃ કટુકવાગપિ। બોદ્ધવ્યસ્તાદૃશસ્તાત નરં શ્વાનં હિ તં વિદુઃ॥ 13-72-14 (84350) યથા શ્વા ભષિતું ચૈવ હન્તુ ચૈવાવસજ્જતે। એવં સમ્ભાષણાર્થાય સર્વશાસ્ત્રવધાય ચ। `અલ્પશ્રુતાઃ કુતર્કાશ્ચ દૃષ્ટાઃ સૃષ્ટાઃ કુપણ્ડિતાઃ॥ 13-72-15 (84351) શ્રુતિસ્મૃતી ચેતિહાસપુરાણારણ્યવેદિનઃ। અનુરુન્ધ્યાદ્બહુજ્ઞાંશ્ચ સારજ્ઞાશ્ચૈવ પણ્ડિતાઃ॥' 13-72-16 (84352) લોકયાત્રા ચ દ્રષ્ટવ્યા ધર્મશ્ચાત્મહિતાનિ ચ। એવં નરો વર્તમાનઃ શાશ્વતીર્વર્ધતે સમાઃ॥ 13-72-17 (84353) ઋણમુન્મુચ્ય દેવાનામૃષીણાં ચ તથૈવ ચ। પિતૄણામથ વિપ્રાણામતિથીનાં ચ પઞ્ચમમ્॥ 13-72-18 (84354) પર્યાયેણ વિમુક્તો યઃ સુનિર્ણિક્તેન કર્મણા। એવં ગૃહસ્થઃ કર્માણિ કુર્વન્ધર્માનન હીયતે॥ ॥ 13-72-19 (84355) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વિસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 72 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-72-2 કશ્ચિદ્યજ્ઞાર્થં કશ્ચિત્ ગુરુદક્ષિણાર્થં કશ્ચિત્કુટુમ્બભરણાર્થમિતિ એવંરૂપા ક્રિયા કેષાંચિત્પાત્રત્વે પ્રધાનં ભવતિ કેષાંચિદુષાંશુવ્રતં મૌનં પારિવ્રાજ્યમિતિ। દદ્યામઃ દદામ ઇત્યેવ વક્તવ્યં નત્વેતેષુ કઞ્ચિત્પ્રત્યાચક્ષીતેત્યર્થઃ॥ 7-72-5 દત્તં પ્રદેયવસ્ત્વભિમાનિની દેવતા ન સન્તપેત્। વિપ્રે વેદવિવર્જિતે। દીયમાનં રુદત્યન્નમિતિ સ્મૃતેઃ। અતઃ કસ્તાદૃશ ઇતિ પ્રશ્નઃ॥ 7-72-6 મુખ્યં પાત્રં વિશેષેણ શ્રુતવન્તોઽનસૂયકા ઇતિ॥ 7-72-10 તથા અક્રોધાદિગુણવિશિષ્ટમ્॥ 7-72-11 અપાત્રતાવીજમાહ અપ્રામાણ્યમિતિ। આત્મનઃ પાત્રતાયા ઇતિ શેષઃ॥ 7-72-12 નિરર્થિકાં શ્રુતિવિરોધિત્વેન મોક્ષાનુપયોગિનીમ્॥ 7-72-13 અહેતુવાદકઃ શાસ્ત્રોક્તહેતુવાદવિરોધાત્॥ 7-72-14 બોદ્ધવ્યઃ અસ્પૃશ્યત્વેનેતિ શેષઃ॥ 7-72-17 ધર્મશ્ચાત્મહિતાય ચેતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-72-18 દેવાનામૃણં યજ્ઞેન ઋષીણાં વેદાધિગમેન પિતૄણાં પ્રજોત્પાદનેન વિપ્રાણાં દાનમાનેનાઽતિથીનાં સમ્યગાતિથ્યેન ચોન્મુચ્યાઽપાકૃત્ય કર્માણિ કુર્યન્નિત્યુત્તરેણાન્વયઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। સ્ત્રીણાં સ્વભાવમિચ્છામિ શ્રોતું ભરતસત્તમ। સ્ત્રિયો હિ મૂલં દોષાણાં લઘુચિત્તા હિ તાઃ સ્મૃતાઃ? 13-73-1 (84356) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-73-2x (7014) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। નારદસ્ય ચ સંવાદં પુંશ્ચલ્યા પઞ્ચચૂડાયા॥ 13-73-2 (84357) લોકાનનુચરન્સર્વાન્દેવર્ષિર્નારદઃ પુરા। દદર્શાપ્સરસં બ્રાહ્મીં પઞ્ચચૂડામનિન્દિતામ્॥ 13-73-3 (84358) તાં દૃષ્ટ્વા ચારુસર્વાઙ્ગીં પપ્રચ્ચાપ્સરસં મુનિઃ। સંશયો હૃદિ કશ્ચિન્મે બ્રૂહિ તન્મે સુમધ્યમે॥ 13-73-4 (84359) એવમુક્તાઽથ સા વિપ્રં પ્રત્યુવાચાથ નારદમ્। વિષયે સતિ વક્ષ્યામિ સમર્થાં મન્યસે ચ મામ્॥ 13-73-5 (84360) નારદ ઉવાચ। 13-73-6x (7015) ન ત્વામવિષયે ભદ્રે નિયોક્ષ્યામિ કથઞ્ચન। સ્ત્રીણાં સ્વભાવમિચ્છામિ ત્વત્તઃ શ્રોતું વરાનને॥ 13-73-6 (84361) એતચ્છ્રુત્વા વચસ્તસ્ય દેવર્ષેરપ્સરોત્તમા। પ્રત્યુવાચ ન શક્ષ્યામિ સ્ત્રી સતી નિન્દિતું સ્ત્રિયઃ॥ 13-73-7 (84362) વિદિતાસ્તે સ્ત્રિયો યાશ્ચ યાદૃશાશ્ચ સ્વભાવતઃ। ન મામર્હસિ દેવર્ષે નિયોક્તું કાર્ય ઈદૃશે॥ 13-73-8 (84363) તામુવાચ સ દેવર્ષિઃ સત્યં વદ સુમધ્યમે। મૃષાવાદે ભવેદ્દોષઃ સત્યે દોષો ન વિદ્યતે॥ 13-73-9 (84364) ઇત્યુક્તા સા કૃતમતિરભવચ્ચારુહાસિની। સ્ત્રીદોષાઞ્શાશ્વતાન્સત્યાન્ભાષિતું સમ્પ્રચક્રમે॥ 13-73-10 (84365) કુલીના રૂપવત્યશ્ચ નાથવત્યશ્ચ યોષિતઃ। મર્યાદાસુ ન તિષ્ઠન્તિ સ દોષઃ સ્ત્રીષુ નારદ 13-73-11 (84366) ન સ્ત્રીભ્યઃ કિઞ્ચિદન્યદ્વૈ પાપીયસ્તરમસ્તિ વૈ। સ્ત્રિયો હિ મૂલં દોષાણાં તથા ત્વમપિ વેત્થ હ॥ 13-73-12 (84367) સમાજ્ઞાતાનૃદ્ધિમતઃ પ્રતિરૂપાન્વશે સ્થિતાન્। પતીનન્તરમાસાદ્ય નાલં નાર્યઃ પરીક્ષિતુમ્॥ 13-73-13 (84368) અસદ્ધર્મસ્ત્વયં સ્ત્રીણામસ્માકં ભવતિ પ્રભો। પાપીયસો નરાન્યદ્વૈ લજ્જાં ત્યક્ત્વા ભજામહે॥ 13-73-14 (84369) સ્ત્રિયં હિ યઃ પ્રાર્થયતે સન્નિકર્ષં ચ ગચ્છતિ। ઈષચ્ચ કુરુતે સેવાં તમેવેચ્છન્તિ યોષિતઃ॥ 13-73-15 (84370) અનર્થિત્વાન્મનુષ્યાણાં ભયાત્પરિજનસ્ય ચ। મર્યાદાયામમર્યાદાઃ સ્ત્રિયસ્તિષ્ઠન્તિ ભર્તૃષુ॥ 13-73-16 (84371) નાસાં કશ્ચિદગમ્યોસ્તિ નાસાં વયસિ નિશ્ચયઃ॥ વિરૂપં રૂપવન્તં વા પુમાનિત્યેવ ભુઞ્જતે॥ 13-73-17 (84372) ન ભયાન્નાપ્યનુક્રોશાન્નાર્થહેતોઃ કથઞ્ચન। ન જ્ઞાતિકુલસમ્બન્ધાત્સ્ત્રિયસ્તિષ્ઠન્તિ ભર્તૃષુ॥ 13-73-18 (84373) યૌવને વર્તમાનાનાં મૃષ્ટાભરણવાસસામ્। નારીણાં ખૈરવૃત્તીનાં સ્પૃહયન્તિ કુલસ્ત્રિયઃ॥ 13-73-19 (84374) યાશ્ચ શશ્વદ્બહુમતા રક્ષ્યન્તે દયિતાઃ સ્ત્રિયઃ। અપિ તાઃ સમ્પ્રસજ્જન્તે કુબ્જાન્ધજડવામનૈઃ॥ 13-73-20 (84375) પઙ્ગુષ્વથ ચ દેવર્ષે યે ચાન્યે કુત્સિતા નરાઃ। સ્ત્રીણામગમ્યો લોકેઽસ્મિન્નાસ્તિ કશ્ચિન્મહામુને॥ 13-73-21 (84376) યદિ પુંસાં ગતિર્બ્રહ્મન્કથંચિન્નોપપદ્યતે। અપ્યન્યોન્યં પ્રવર્તન્તે ન હિ તિષ્ઠન્તિ ભર્તૃષુ॥ 13-73-22 (84377) `દુષ્ટાચારાઃ પાપરતા અસત્યા માયયા વૃતાઃ। અદૃષ્ટબુદ્ધિબહુલાઃ પ્રાયેણેત્યવગમ્યતામ્॥ 13-73-23 (84378) અલાભાત્પુરુષાણાં હિ ભયાત્પરિજનસ્ય ચ। વધબન્ધભયાચ્ચાપિ સ્વયં ગુપ્તા ભવન્તિ તાઃ॥ 13-73-24 (84379) ચલસ્વભાવા દુઃસેવ્યા દુર્ગ્રાહ્યા ભાવતસ્તથા। પ્રાજ્ઞસ્ય પુરુષસ્યેહ યથાભાવાસ્તથા સ્ત્રિયઃ॥ 13-73-25 (84380) નાગ્નિસ્તૃપ્યતિ કાષ્ઠાનાં નાપગાનાં મહોદધિઃ। નાન્તકઃ સર્વભૂતાનાં ન પુંસાં વામલોચનાઃ॥ 13-73-26 (84381) ઇદમન્યચ્ચ દેવર્ષે રહસ્યં સર્વયોષિતામ્। દૃષ્ટ્વૈવ પુરુષં હ્યન્યં યોનિઃ પ્રક્લિદ્યતે સ્ત્રિયાઃ॥ 13-73-27 (84382) કામાનામપિ દાતારં કર્તારં માનસાન્ત્વયોઃ। રક્ષિતારં ન મૃષ્યન્તિ સ્વભર્તારમસત્સ્ત્રિયઃ॥ 13-73-28 (84383) ન કામભોગાન્વિપુલાન્નાલઙ્કારાર્થસઞ્ચયાન્। તથૈવ બહુમન્વન્તે યથા રત્યામનુગ્રહમ્॥ 13-73-29 (84384) અન્તકઃ શમનો મૃત્યુઃ પાતાલં બડબામુખમ્। ક્ષુરધારા વિષં સર્પો વહ્નિરિત્યેકતઃ સ્ત્રિયઃ॥ 13-73-30 (84385) યતશ્ચ ભૂતાનિ મહાન્તિ પઞ્ચ યતશ્ચ લોકા વિહિતા વિધાત્રા। યતઃ પુમાંસઃ પ્રમદાશ્ચ નિર્મિતા- સ્તતશ્ચ દોષાઃ પ્રમદાસુ નારદ॥ ॥ 13-73-31 (84386) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રિસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 73 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-73-1 લઘુચિત્તાઃ વાયુવત્ ચલચિત્તાઃ॥ 7-73-3 બ્રાહ્મીં બ્રહ્મલોકસ્થામ્॥ 7-73-5 વિષયે વક્તું યોગ્યત્વે॥ 7-73-8 નિયોક્તું પ્રશ્ન ઈદૃશે ઇતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-73-10 કૃતમતિઃ વક્ષ્યામીતિ કૃતનિશ્ચયાઽભવત્॥ 7-73-22 ગતિઃ પ્રાપ્તિઃ। અન્યોન્યં કૃત્રિમલિઙ્ગધારિણ્યો ભૂત્વા મૈથુનાર્થં પ્રવર્તન્તે। એતચ્ચ લોકપ્રસિદ્ધમ્। ભર્તૃષુ દૂરસ્થેષુ ઇતિ શેષઃ। નહિ તિષ્ઠન્તિ ધૈર્યે ઇતિ શેષઃ॥ 7-73-24 ભયાત્પરિભવસ્ય ચેતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-73-26 કાષ્ઠાનાં કાષ્ઠૈઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ઇમે વૈ માનવા લોકે સ્ત્રીષુ સજ્જન્ત્યભીક્ષ્ણશઃ। મોહેન પરમાવિષ્ટા દેવદૃષ્ટેન કર્મણા॥ 13-74-1 (84387) સ્ત્રિયશ્ચ પુરુષેષ્વેવ પ્રત્યક્ષં લોકસાક્ષિકમ્। અત્ર મે સંશયસ્તીવ્રો હૃદિ સમ્પરિવર્તતે॥ 13-74-2 (84388) કથમાસાં નરાઃ સઙ્ગં કુર્વતે કુરુનન્દનઃ। સ્ત્રિયો વાતેષુ રજ્યન્તે વિરજ્યન્તે ચ તાઃ પુનઃ॥ 13-74-3 (84389) ઇતિ તાઃ પુરુષવ્યાઘ્ર કથં શક્યાસ્તુ રક્ષિતુમ્। પ્રમદાઃ પુરુષેણેહ તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-74-4 (84390) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-74-5x (7016) એત્વા હિ સ્વીયમાયાભિર્વઞ્ચયન્તીહ માનવાન્। ન ચાસાં મુચ્યતે કશ્ચિત્પુરુષો હસ્તમાગતઃ॥ 13-74-5 (84391) ગાવો નવતૃણાનીવ ગૃહ્ણન્ત્યેતા નવન્નવમ્॥ 13-74-6 (84392) શમ્બરસ્ય ચ યા માયા માયા યા નમુચેરપિ। બલેઃ કુમ્ભીનસેશ્ચૈવ સર્વાસ્તાં યોષિતો વિદુઃ॥ 13-74-7 (84393) હસન્તં પ્રહસન્ત્યેતા રુદ્રન્તં પ્રરુદન્તિ ચ। અપ્રિયં પ્રિયવાક્યૈશ્ચ ગૃહ્ણતે કાલયોગતઃ॥ 13-74-8 (84394) `યદિ જિહ્વાસહસ્રં સ્યાજ્જીવેચ્ચ શરદાં શતમ્। અનન્યકર્મા સ્ત્રીદોષાનનુક્ત્વા નિધનં વ્રજેત્॥' 13-74-9 (84395) ઉશના વેદ યચ્છાસ્ત્રં યચ્ચ વેદ બૃહસ્પતિઃ। સ્ત્રી બુદ્ધ્યા ન વિશિષ્યેત તાસ્તુ રક્ષ્યાઃ કથં નરૈઃ॥ 13-74-10 (84396) અનૃતં સત્યમિત્યાહુઃ સત્યં ચાપિ તથાઽનૃતમ્। ઇતિ યાસ્તાઃ કથં વીર સંરક્ષ્યાઃ પુરુષૈરિહ। `દોષાસ્પદેઽશુચૌ દેહે હ્યાસાં સક્તાસ્ત્વહો નરાઃ'॥ 13-74-11 (84397) સ્ત્રીણાં બુદ્ધ્યર્થનિષ્કર્ષાદર્થશાસ્ત્રાણિ શત્રુહન્। બૃહસ્પતિપ્રભૃતિભિર્મન્યે સદ્ભિઃ કૃતાનિ વૈ॥ 13-74-12 (84398) સંપૂજ્યમાનાઃ પુરુષૈર્વિકુર્વન્તિ મનો નૃષુ। અપાસ્તાશ્ચ તથા રાજન્વિકુર્વન્તિ મનઃ સ્ત્રિયઃ॥ 13-74-13 (84399) ઇમાઃ પ્રજા મહાપાહો ધાર્મિક્ય ઇતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 13-74-14 (84400) સત્કૃતાસત્કૃતાશ્ચાપિ વિકુર્વન્તિ મનઃ સદા। કસ્તાઃ શક્તો રક્ષિતું સ્યાદિતિ મે સંશયો મહાન્॥ 13-74-15 (84401) તથા બ્રૂહિ મહાભાગ કુરૂણાં વંશવર્ધન। યદિ શક્યા કુરુશ્રેષ્ઠ રક્ષા તાસાં કદાચન। 13-74-16 (84402) કર્તું વા કૃતપૂર્વં વા તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ ॥ 13-74-17 (84403) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુઃસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 74 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-74-7 કુહકાનિ ચ વાર્ષ્ણેય સર્વાસ્તા ઇતિ ટ.થ.પાઠઃ॥ 7-74-13 એતાઃ પૂજિતા દિક્કૃતા વા તુલ્યવદ્વિકારં જનયન્તીત્યર્થઃ॥ 7-74-14 ઇમાઃ સ્ત્રીરૂપાઃ ધાર્મિક્ય ઇતિ શ્રુતં સાવિત્ર્યાદિષુ દૃષ્ટં ચ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। એવમેતન્મહાબાહો નાત્ર મિથ્યાઽસ્તિ કિઞ્ચન। યથા બ્રવીષિ કૌરવ્ય નારીં પ્રતિ જનાધિપ॥ 13-75-1 (84404) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ ઇતિહાસં પુરાતનમ્। યથા રક્ષા કૃતા પૂર્વં વિપુલેન મહાત્મના॥ 13-75-2 (84405) પ્રમદાશ્ચ યથા સૃષ્ટા બ્રહ્મણા ભરતર્ષભ॥ યદર્થં તચ્ચ તે તાત પ્રવક્ષ્યામિ નરાધિપ॥ 13-75-3 (84406) ન હિ સ્ત્રીભ્યઃ પરં પુત્ર પાપીયઃ કિઞ્ચિદસ્તિ વૈ। અગ્નિર્હિઃ પ્રમદા દીપ્તો માયાશ્ચ મયજા વિભો। ક્ષુરધારા વિષં સર્પો મૃત્યુરિત્યેકતઃ સ્ત્રિયઃ॥ 13-75-4 (84407) પ્રજા ઇમા મહાબાહો ધાર્મિક્ય ઇતિ નઃ શ્રુતમ્। સ્વયં ગચ્છન્તિ દેવત્વં તતો દેવાનિયાદ્ભયમ્॥ 13-75-5 (84408) અથાભ્યાગચ્છન્દેવાસ્તે પિતામહમરિંદમ। નિવેદ્ય માનસં ચાપિ તૂષ્ણીમાસન્નધોમુખાઃ॥ 13-75-6 (84409) તેષામન્તર્ગતં જ્ઞાત્વા દેવાનાં સ પિતામહઃ। માનવાનાં પ્રમોહાર્થં કૃત્યા નાર્યોઽસૃજત્પ્રભુઃ॥ 13-75-7 (84410) પૂર્વસર્ગે તુ કૌન્તેય સાધ્વ્યો નાર્ય ઇહાભવન્। અસાધ્વ્યસ્તુ સમુત્પન્નાઃ કૃત્યાઃ સર્ગાત્પ્રજાપતેઃ 13-75-8 (84411) તાભ્યઃ કામાન્યથાકામં પ્રાદાદ્ધિ સ પિતામહઃ। તાઃ કામલુબ્ધાઃ પ્રમદાઃ પ્રામથ્નન્ત નરાન્સદા॥ 13-75-9 (84412) ક્રોધં કામસ્ય દેવેશઃ સહાયં ચાસૃજત્પ્રભુઃ। અસજ્જન્ત પ્રજાઃ સર્વાઃ કામક્રોધવશઙ્ગતાઃ॥ 13-75-10 (84413) `દ્વિજાનાં ચ ગુરૂણાં ચ મહાગુરુનૃપાદિનામ્। ક્ષણસ્ત્રીસઙ્ગકામોત્થા યાતનાહો નિરન્તરા॥ 13-75-11 (84414) અરક્તમનસાં નિત્યં બ્રહ્મચર્યામલાત્મનામ્। તપોદમાર્ચનાધ્યાનયુક્તાનાં શુદ્ધિરુત્તમા॥' 13-75-12 (84415) ન ચ સ્ત્રીણાં ક્રિયાઃ કાશ્ચિદિતિ ધર્મો વ્યવસ્થિતઃ। નિરિન્દ્રિયા હ્યશાસ્ત્રાશ્ચ સ્ત્રિયોઽનૃતમિતિ શ્રુતિઃ॥ 13-75-13 (84416) શય્યાસનમલઙ્કારમન્નપાનમનાર્યતામ્। દુર્વાગ્ભાવં રતિં ચૈવ દદૌ સ્ત્રીભ્યઃ પ્રજાપતિઃ॥ 13-75-14 (84417) ન તાસાં રક્ષણં શક્યં કર્તું પુંસાં કથઞ્ચન। અપિ વિસ્વકૃતા તાત કુતસ્તુ પુરુષૈરિહ॥ 13-75-15 (84418) વાચા ચ વધબન્ધૈર્વા ક્લેશૈર્વા વિવિધૈસ્તથા। ન શક્યા રક્ષિતું નાર્યસ્તા હિ નિત્યમસંયતાઃ॥ 13-75-16 (84419) ઇદં તુ પુરુષવ્યાઘ્ર પુરસ્તાચ્છ્રુતવાનહમ્। યથા રક્ષા કૃતા પૂર્વં વિપુલેન ગુરુસ્ત્રિયાઃ॥ 13-75-17 (84420) ઋષિરાસીન્મહાભાગો દેવશર્મેતિ વિશ્રુતઃ। તસ્ય ભાર્યા રુચિર્નામ રૂપેણાસદૃશી ભુવિ॥ 13-75-18 (84421) તસ્યા રૂપેણ સમ્મત્તા દેવગન્ધર્વદાનવાઃ। વિશેષેણ તુ રાજેન્દ્ર વૃત્રહા પાકશાસનઃ॥ 13-75-19 (84422) નારીણાં ચરિતજ્ઞશ્ચ દેવશર્મા મહામતિઃ। યથાશક્તિ યથોસ્સાહં ભાર્યાં તામભ્યરક્ષત॥ 13-75-20 (84423) પુરંદરં ચ જાનંશ્ચ પરસ્ત્રીકામચારિણમ્। તસ્માદ્યત્નેન ભાર્યાયા રક્ષણં સ ચકાર હ॥ 13-75-21 (84424) સ કદાચિદૃષિસ્તાત યજ્ઞં કર્તુમનાસ્તદા। ભાર્યાસંરક્ષણં કાર્યં કથં સ્યાદિત્યચિન્તયત્॥ 13-75-22 (84425) રક્ષાવિધાનં મનસા સ સઞ્ચિન્ત્ય મહાતપાઃ। આહૂય દયિતં શિષ્યં વિપુલં પ્રાહ ભાર્ગવમ્॥ 13-75-23 (84426) યજ્ઞકારો ગમિષ્યામિ રુચિં ચેમાં સુરેશ્વરઃ। યતઃ પ્રાર્થયતે નિત્યં તાં રક્ષસ્વ યથાબલમ્॥ 13-75-24 (84427) અપ્રમત્તેન તે ભાવ્યં સદા પ્રતિ પુરંદરમ્। સ હિ રૂપાણિ કુરુતે વિવિધાનિ ભૃગૂત્તમ॥ 13-75-25 (84428) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-75-26x (7017) ઇત્યુક્તો વિપુલસ્તેન તપસ્વી નિયતેન્દ્રિયઃ। સદૈવોગ્રતપા રાજન્નગ્ર્યર્કસદૃશદ્યુતિઃ॥ 13-75-26 (84429) ધર્મજ્ઞઃ સત્યવાદી ચ તથેતિ પ્રત્યભાષત। પુનશ્ચેદં મહારાજ પપ્રચ્છ પ્રસ્થિતં ગુરુમ્॥ 13-75-27 (84430) કાનિ રૂપાણિ શક્રસ્ય ભવન્ત્યાગચ્છતો મુને। વપુસ્તેજશ્ચ કીદૃગ્વૈ તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-75-28 (84431) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-75-29x (7018) તતઃ સ ભગવાંસ્તસ્મૈ વિપુલાય મહાત્મને। આચચક્ષે યથાતત્ત્વં માયાં શક્રસ્ય ભારત॥ 13-75-29 (84432) બહુમાયઃ સ વિપ્રર્ષે બલહા પાકશાસનઃ। તાંસ્તાન્વિકુરુતે ભાવાન્બહૂનથ મુહુર્મુહુઃ॥ 13-75-30 (84433) કિરીટી વજ્રધૃગ્ધન્વી મુકુટી બદ્ધકુણ્ડલઃ। ભવત્યથ મુહૂર્તેનિ ચણ્ડાલસમદર્શનઃ॥ 13-75-31 (84434) શિખી જટી ચીરવાસાઃ પુનર્ભવતિ પુત્રક। બૃહચ્છરીરશ્ચ પનશ્ચીરવાસાઃ પુનઃ કૃશઃ॥ 13-75-32 (84435) ગૌરં શ્યામં ચ કૃષ્ણં ચ વર્ણં વિકુરુતે પુનઃ। વિરૂપો રૂપવાંશ્ચૈવ યુવા વૃદ્ધસ્તથૈવ ચ॥ 13-75-33 (84436) `પ્રાજ્ઞો જડશ્ચ મૂકશ્ચ હ્રસ્વો દીર્ઘસ્તથૈવ ચ।' બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયશ્ચૈવ વૈશ્યઃ શૂદ્રસ્તથૈવ ચ॥ 13-75-34 (84437) પ્રતિલોમોઽનુલોમશ્ચ ભવત્યથ શતક્રતુઃ। શુકવાયસરૂપી ચ હંસકોકિલરૂપવાન્॥ 13-75-35 (84438) સિંહવ્યાઘ્રગજાનાં ચ રૂપં ધારયતે પુનઃ। દૈવં દૈત્યમથો રાજ્ઞાં વપુર્ધારયતેઽપિ ચ॥ 13-75-36 (84439) અકૃશો માયુભગ્રાઙ્ગઃ શકુનિર્વિકૃતસ્તથા। ચતુષ્પાદ્બહુરૂપશ્ચ પુનર્ભવતિ બાલિશઃ॥ 13-75-37 (84440) મક્ષિકામશકાદીનાં વપુર્ધારયતેઽપિ ચ। ન શક્યમસ્ય ગ્રહણં કર્તું વિપુલ કેનચિત્॥ 13-75-38 (84441) અપિ વિશ્વકૃતા તાત યેન સૃષ્ટમિદં જગત્। પુનરન્તર્હિતઃ શક્રો દૃશ્યતે જ્ઞાનચક્ષુષા॥ 13-75-39 (84442) વાયુભૂતશ્ચ સ પુનર્દેવરાજો ભવત્યુતઃ। એવંરૂપાણિ સતતં કુરુતે પાકશાસનઃ। તસ્માદ્વિપુલ યત્નેન રક્ષેમાં તનુમધ્યમામ્॥ 13-75-40 (84443) યથા રુચિં નવલિહેદ્દેવેન્દ્રો ભૃગુસત્તમ। ક્રતાવુપહિતે ન્યસ્તં હવિઃ શ્વેવ દુરાત્મવાન્॥ 13-75-41 (84444) એવમાખ્યાય સ મુનિર્યજ્ઞકારોઽગમત્તદા। દેવશર્મા મહાભાગસ્તતો ભરતસત્તમ॥ 13-75-42 (84445) વિપુલસ્તુ વચઃ શ્રુત્વા ગુરોશ્ચિન્તામુપેયિવાન્। રક્ષાં ચ પરમાં ચક્રે દેવરાજાન્મહાબલાત્॥ 13-75-43 (84446) કિન્નુ શક્યં મયા કર્તું ગુરુદારાભિરક્ષણે। માયાવી હિ સુરેન્દ્રોસૌ દુર્ધર્ષશ્ચાપિ વીર્યવાન્॥ 13-75-44 (84447) નીપિધાયાશ્રમં શક્યો રક્ષિતું પાકશાસનઃ। ઉટજં વા તથા હ્યસ્ય નાનાવિધસરૂપતા॥ 13-75-45 (84448) વાયુરૂપેણ વા શક્રો ગુરુપત્નીં પ્રધર્ષયેત્। તસ્માદિમાં સમ્પ્રવિશ્ય રુચિં સ્થાસ્યેહમદ્ય વૈ॥ 13-75-46 (84449) અથવા પૌરુષેણેયં ન શક્યા રક્ષિતું મયા। બહુરૂપો હિ ભગવાઞ્છ્રૂયતે પાકશાસનઃ॥ 13-75-47 (84450) સોહં યોગબલાદેનાં રક્ષિષ્યે પાકશાસનાત્। ગાત્રાણિ ગાત્રૈરસ્યાહં સમ્પ્રવેક્ષ્યે હિ રક્ષિતુમ્॥ 13-75-48 (84451) યદ્યુચ્છિષ્ટામિમાં પત્નીમદ્ય પશ્યતિ મે ગુરુઃ। શપ્સ્યત્યસંશયં કોપાદ્દિવ્યજ્ઞાનો મહાતપાઃ॥ 13-75-49 (84452) ન ચેયં રક્ષિતું શક્યા યથાઽન્યા પ્રમદા નૃભિઃ। માયાવી હિ સુરેન્દ્રોસાવહો પ્રાપ્તોસ્મિ સંશયમ્॥ 13-75-50 (84453) અવશ્યં કરણીયં હિ ગુરોરિહ હિ શાસનમ્। યદિ ત્વેતદહં કુર્યામાશ્ચર્યં સ્યાત્કૃતં મયા॥ 13-75-51 (84454) યોગેનાથ પ્રવિશ્યેદં ગુરુપત્ન્યાઃ કલેવરમ્। અસક્તઃ પદ્મપત્રસ્થો જલબિન્દુર્યથા ચલઃ॥ 13-75-52 (84455) એવમેવ શરીરે ઽસ્યા નિવત્સ્યામિ સમાહિતઃ। નિર્મુક્તસ્ય રજોરૂપાન્નાપરાધો ભવેન્મમ॥ 13-75-53 (84456) યથાહિ શૂન્યાં પથિકઃ સભામધ્યાવસેત્યથિ। તથાઽદ્યાવાસયિષ્યામિ ગુરુપત્ન્યાઃ કલેવરમ્। એવમેવ શરીરે ઽસ્ય નિવત્સ્યામિ સમાહિતઃ॥ 13-75-54 (84457) ઇત્યેવં ધર્મમાલોક્ય વેદવેદાંશ્ચ સર્વશઃ। તપશ્ચ વિપુલં દૃષ્ટ્વા ગુરોરાત્મન એવ ચ॥ 13-75-55 (84458) ઇતિ નિશ્ચિત્ય મનસા રક્ષાં પ્રતિ સ ભાર્ગવઃ। અન્વતિષ્ઠત્પરં યત્નં યથા તચ્છૃણુ પાર્થિવ॥ 13-75-56 (84459) ગુરુપત્નીં સમાસીનો વિપુલઃ સ મહાતપાઃ। ઉપાસીનામનિન્દ્યાઙ્ગી કથાર્થૈઃ સમલોભયત્॥ 13-75-57 (84460) નેત્રાભ્યાં નેત્રયોરસ્યા રશ્મિં સંયોજ્ય રશ્મિભિઃ। વિવેશ વિપુલઃ કાયમાકાશં પવનો યથા॥ 13-75-58 (84461) લક્ષણં લક્ષણેનૈવ વદનં વદનેન ચ। અવિચેષ્ટન્નતિષ્ઠદ્વૈ છાયેવાન્તર્ગતો મુનિઃ॥ 13-75-59 (84462) તતો વિષ્ટભ્ય વિપુલો ગુરુપત્ન્યાઃ કલેવરમ્। ઉવાસ રક્ષણે યુક્તો ન ચ સા તમબુધ્યત॥ 13-75-60 (84463) 13-75-61 (84464) યં કાલં નાગતો રાજન્ગુરુસ્તસ્ય મહાત્મનઃ। ક્રતું સમાપ્ય સ્વગૃહં તં કાલં સોઽભ્યરક્ષત॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-75-4 અસ્તિ હિ પ્રમદા દીપ્તેતિ ટ.થ. પાઠઃ॥ 7-75-13 દરિદ્રાશ્ચ હ્યમન્ત્રશ્ચ સ્ત્રિયો નિત્યમિતિ શ્રુતિરિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-75-51 અશક્યકરણીયં હીતિ ધ.પાઠઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। તતઃ કદાચિદ્દેવેન્દ્રો દિવ્યરૂપવપુર્ધરઃ। ઇદમન્તરમિત્યેવમભ્યગાત્તમથાશ્રમમ્॥ 13-76-1 (84465) રૂપમપ્રતિમં કૃત્વા લોભનીયં જનાધિપઃ। દર્શનીયતમો ભૂત્વા પ્રવિવેશ તમાશ્રમમ્॥ 13-76-2 (84466) સ દદર્શ તમાસીનં વિપુલસ્ય કલેબરમ્। નિશ્ચેષ્ટં સ્તબ્ધનયનં યતાઽઽલેખ્યગતં તથા॥ 13-76-3 (84467) રુચિં ચ રુચિરાપાઙ્ગીં પીનશ્રોણિપયોધરામ્। પદ્મપત્રવિશાલાક્ષીં સમ્પૂર્ણેન્દુનિભાનનામ્॥ 13-76-4 (84468) સા તમાલોક્ય સહસા પ્રત્યુત્તાતુમિયેષ હ। રૂપેણ વિસ્મિતા કોઽસીત્યથ વક્તુમિવેચ્છતી॥ 13-76-5 (84469) ઉત્થાતુકામા તુ સતી વિષ્ટવ્ધા વિપુલેન સા। નિગૃહીતા મનુષ્યેન્દ્ર ન શશાક વિચેષ્ટિતુમ્॥ 13-76-6 (84470) તામાબભાષે દેવેન્દ્રઃ સામ્ના પરમવલ્*******। ત્વદર્થમાગતં વિદ્ધિ દેવેન્દ્ર માં શુચિસ્મિતે॥ 13-76-7 (84471) ક્લિશ્યમાનમનઙ્ગેન ત્વત્સઙ્કલ્પભવેન હ। તત્પર્યાપ્નુહિ માં સુભ્રુ પુરા કાલોઽતિવર્તતે॥ 13-76-8 (84472) તમેવંવાદિનં શક્રં શુશ્રાવ વિપુલો મુનિઃ। ગુરુપત્નયાઃ શરીરસ્થો દદર્શ ત્રિદસાધિપમ્॥ 13-76-9 (84473) ન શશાક ચ સા રાજન્પ્રત્યુત્થાતુમનિન્દિતા। વક્તું ચ નાશકદ્રાજન્વિષ્ટબ્દા વિપુલેન સા॥ 13-76-10 (84474) આકારં ગુરુપત્ન્યાસ્તુ સ વિજ્ઞાય ભૃગૂદ્વહઃ। નિજય્નાહ મહાતેજા યોગેન બલવત્પ્રભો। બબન્ધ યોગબન્ધૈશ્ચ તસ્યાઃ સર્વેન્દ્રિયાણિ સઃ॥ 13-76-11 (84475) તાં નિર્વિકારાં દૃષ્ટ્વા તુ પુનરેવ શચીપતિઃ। ઉવાચ વ્રીહિતો રાજંસ્તાં યોગબલમોહિતામ્॥ 13-76-12 (84476) એહ્યેહીતિ તતઃ સા તુ પ્રતિવક્તુમિયેષ તમ્। સ તાં વાચ્યં ગુરોઃ પત્ન્યા વિપુલઃ પર્યવર્તયત્॥ 13-76-13 (84477) ભોઃ કિમાગમને કૃત્યમિતિ તસ્યાસ્તુ નિઃસૃતા। વક્ત્રાચ્છશાઙ્કસદૃશાદ્વાણી સંસ્કારભૂષણા॥ 13-76-14 (84478) વીડિતા સા તુ તદ્વાક્યમુક્ત્વા પરવશા તદા। પુરન્દરશ્ચ સંત્રસ્તો બભૂવ વિમના ભૃશમ્॥ 13-76-15 (84479) સ તદ્વૈકૃતમાલક્ષ્ય દેવરાજો વિશાંપતે। અવૈક્ષત સહસ્રાક્ષસ્તદા દિવ્યેન ચક્ષુષા॥ 13-76-16 (84480) સ દદર્શ મુનિં તસ્યાઃ શરીરાન્તરગોચરમ્। પ્રતિબિમ્બમિવાદર્શે ગુરુપત્ન્યાઃ શરીરગમ્॥ 13-76-17 (84481) સ તં ઘોરેણ તપસા યુક્તં દૃષ્ટ્વા પુરંદરઃ। પ્રાવેપત સુસંત્રસ્તો વ્રીડિતશ્ચ તદા વિભો॥ 13-76-18 (84482) વિમુચ્ય ગુરુપત્નીં તુ વિપુલઃ સુમહાતપાઃ। સ્વકલેબરમાવિશ્ય શક્રં ભીતમથાબ્રવીત્॥ 13-76-19 (84483) અજિતેન્દ્રિય દુર્બુદ્ધે પાપાત્મક પુરંદર। ન ચિરં પૂજયિષ્યન્તિ દેવાસ્ત્વાં માનુષાસ્તથા॥ 13-76-20 (84484) કિન્નુ તદ્વિસ્મૃતં શક્ર ન તન્મનસિ તે સ્થિતમ્। ગૌતમેનાસિ યન્મુક્તો ભગાઙ્કપરિચિહ્નિતઃ॥ 13-76-21 (84485) જાને ત્વાં બાલિશમતિમકૃતાત્માનમસ્થિરમ્। મયેયં રક્ષ્યતે મૂઢ ગચ્છ પાપ યથાગતમ્॥ 13-76-22 (84486) નાહં ત્વામદ્ય મૂઢાત્મન્દહેયં હિ સ્વતેજસા। કૃપાયમાનસ્તુ ન તે દગ્ધુમિચ્છામિ વાસવ॥ 13-76-23 (84487) સ ચ ઘોરતમો ધીમાન્ગુરુર્મે પાપચેતસમ્। દૃષ્ટ્વા ત્વાં નિર્દહેદદ્ય ક્રોધદીપ્તેન ચક્ષુષા॥ 13-76-24 (84488) નૈવં તુ શક્ર કર્તવ્યં પુનર્માન્યાશ્ચ તે દ્વિજાઃ। મા ગમઃ સસુતામાત્યઃ ક્ષયં બ્રહ્મબલાર્દિતઃ॥ 13-76-25 (84489) અમરોસ્મીતિ યદ્બુદ્ધિં સમાસ્થાય પ્રવર્તતે। માવમંસ્થા ન તપસા ન સાધ્યં નામ કિઞ્ચન॥ 13-76-26 (84490) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-76-27x (7019) તચ્છ્રુત્વા વચનં શક્રો વિપુલસ્ય મહાત્મનઃ। ન કિઞ્ચિદુક્ત્વા વ્રીડાર્તસ્તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 13-76-27 (84491) મુહૂર્તયાતે તસ્મિંસ્તુ દેવશર્મા મહાતપાઃ। કૃત્વા યજ્ઞં યથાકામમાજગામ સ્વમાશ્રમમ્॥ 13-76-28 (84492) આગતેઽથ ગુરૌ રાજન્વિપુલઃ પ્રિયકર્મકૃત્। રક્ષિતાં ગુરેવ ભાર્યાં ન્યવેદયદનિન્દિતામ્॥ 13-76-29 (84493) અભિવાદ્ય ચ શાન્તાત્મા સ ગુરું ગુરુવત્સલઃ। વિપુલઃ પર્યુપાતિષ્ઠદ્યથાપૂર્વમશઙ્કિતઃ॥ 13-76-30 (84494) વિશ્રાન્તાય તતસ્તસ્મૈ સહાસીનાય ભાર્યયા। નિવેદયામાસ તદા વિપુલઃ શક્રકર્મ તત્॥ 13-76-31 (84495) તચ્છુત્વા સ મુનિસ્તુષ્ટોં વિપુલસ્ય પ્રતાપવાન્। બભૂવ શીલવૃત્તાભ્યાં તપસા નિયમેન ચ॥ 13-76-32 (84496) વિપુલસ્ય ગુરૌ વૃત્તિં ભક્તિમાત્મનિ તત્પ્રભુઃ। ધર્મે ચ સ્થિરતાં દૃષ્ટ્વા સાધુસાધ્વિત્યભાષત॥ 13-76-33 (84497) પ્રતિનન્દ્ય ચ ધર્માત્મા શિષ્યં ધર્મપરાયણમ્। વરેણ ચ્છન્દયામાસ દેવશર્મા મહામતિઃ॥ 13-76-34 (84498) સ્થિતિં ચ ધર્મે જગ્રાહ સ તસ્માદ્ગુરુવત્સલઃ। અનુજ્ઞાતશ્ચ ગુરુણા ચચારાનુત્તમં તપઃ॥ 13-76-35 (84499) તથૈવ દેવશર્માપિ સભાર્યઃ સ મહાતપાઃ। નિર્ભયો બલવૃત્રઘ્નાચ્ચચાર વિજને વને॥ ॥ 13-76-36 (84500) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષટ્સપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 76 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-76-20 કામાત્મક પુરન્દરેતિ ધ.પાઠઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। વિપુલસ્ત્વકરોત્તીવ્રં તપઃ કૃત્વા ગુરોર્વચઃ। તપોયુક્તમથાત્માનમમન્યત સ વીર્યવાન્॥ 13-77-1 (84501) સ તેન કર્મણા સ્વર્ગં પૃથિવીં પૃથિવીપતે। ચચાર ગતભીઃ પ્રીતો લબ્ધકીર્તિવરો નૃપ॥ 13-77-2 (84502) ઉભૌ લોકૌ જિતૌ ચાપિ તથૈવામન્યત પ્રભુઃ। કર્મણા તેન કૌરવ્ય તપસા વિપુલેન ચ॥ 13-77-3 (84503) અથ કાલે વ્યતિક્રાન્તે કસ્મિંશ્ચિત્કુરુનન્દન। રુચ્યા ભગિન્યા આદાનં પ્રભૂતદનધાન્યવત્॥ 13-77-4 (84504) એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ દિવ્યા કાચિદ્વરાઙ્ગના। બિભ્રતી પરમં રૂપં જગામાથ વિહાયસા॥ 13-77-5 (84505) તસ્યાઃ શરીરાત્પુષ્પાણિ પતિતાનિ મહીતલે। તસ્યાશ્રમસ્યાવિદૂરે દિવ્યગન્ધાનિ ભારત॥ 13-77-6 (84506) તાન્યગૃહ્ણાત્તતો રાજન્રુચિર્લલિતલોચના। તદા નિમન્ત્રકસ્તસ્યા અઙ્ગેભ્યઃ ક્ષિપ્રમાગમત્॥ 13-77-7 (84507) તસ્યા હિ ભગિની તાત જ્યેષ્ઠા નામ્ના પ્રભાવતી। ભાર્યા ચિત્રરથસ્યાથ બભૂવાઙ્ગેશ્વરસ્ય વૈ॥ 13-77-8 (84508) પિનહ્ય તાનિ પુષ્પાણિ કેશેષુ વરવર્ણિની। આમન્ત્રિતા તતોઽગચ્છદ્રુચિરઙ્ગપતેર્ગૃહમ્॥ 13-77-9 (84509) પુષ્પાણિ તાનિ દૃષ્ટ્વા તુ તદાઙ્ગેન્દ્રવરાઙ્ગના। ભગિનીં ચોદયામાસ પુષ્પાર્થે ચારુલોચના॥ 13-77-10 (84510) સા ભર્ત્રે સર્વમાચષ્ટ રુચિઃ સુરુચિરાનના। ભગિન્યા ભાષિતં સર્વમૃષિસ્તચ્ચાભ્યનન્દત॥ 13-77-11 (84511) તતો વિપુલમાનાય્ય દેવશર્મા મહાતપાઃ। પુષ્પાર્થે ચોદયામાસ ગચ્છગચ્છેતિ ભારત॥ 13-77-12 (84512) વિપુલસ્તુ ગુરોર્વાક્યમવિચાર્ય મહાતપાઃ। સ તથેત્યબ્રવીદ્રાજંસ્તં ચ દેશં જગામ હ॥ 13-77-13 (84513) યસ્મિન્દેશે તુ તાન્યાસન્પતિતાનિ નભસ્તલાત્। અમ્લાનાન્યપિ તત્રાસન્કુસુમાન્યપરાણ્યપિ॥ 13-77-14 (84514) સ તતસ્તાનિ જગ્રાહ દિવ્યાનિ રુચિરાણિ ચ। પ્રાપ્તાનિ સ્વેન તપસા દિવ્યગન્ધાનિ ભારત॥ 13-77-15 (84515) સમ્પ્રાપ્ય તાનિ પ્રીતાત્મા ગુરોર્વચનકારકઃ। તદા જગામ તૂર્ણં ચ ચમ્પાં ચમ્પકમાલિનીમ્॥ 13-77-16 (84516) સ વને નિર્જને તાત દદર્શ મિથુનં નૃણામ્। ચક્રવત્પરિવર્તન્તં ગૃહીત્વા પાણિના કરમ્॥ 13-77-17 (84517) તત્રૈકસ્તૂર્ણમગમત્તત્પદે ચ વિવર્તયન્। એકસ્તુ ન તદા રાજંશ્ચક્રતુઃ કલહં તતઃ॥ 13-77-18 (84518) ત્વં શીઘ્રં ગચ્છસીત્યેકોઽબ્રવીન્નેતિ તથાઽપરઃ। પતિતેતિ ચ તૌ રાજન્પરસ્પરમથોચતુઃ॥ 13-77-19 (84519) તયોર્વિસ્પર્ધતોરેવં શપથોઽયમભૂત્તદા। સહસોદ્દિશ્ય વિપુલં તતો વાક્યમથોચતુઃ॥ 13-77-20 (84520) આવયોરનૃતં પ્રાહ યસ્તસ્યાભૂદ્દ્વિજસ્ય વૈ। વિપુલસ્ય પરે લોકે યા ગતિઃ સા ભવેદિતિ॥ 13-77-21 (84521) એતચ્છ્રુત્વા તુ વિપુલો વિષણ્ણવદનોઽભવત્। એવં તીવ્રતપાશ્ચાહં કષ્ટશ્ચાયં પરિશ્રમઃ॥ 13-77-22 (84522) મિથુનસ્યાસ્ય કિં મે સ્યાત્કૃતં પાપં યથા ગતિઃ। અનિષ્ટા સર્વભૂતાનાં કીર્તિતાઽનેન મેઽદ્ય વૈ॥ 13-77-23 (84523) એવં સઞ્ચિન્તયન્નેવ વિપુલો રાજસત્તમ। અવાઙ્મુખો દીનમના દધ્યૌ દુષ્કૃતમાત્મનઃ॥ 13-77-24 (84524) તતઃ ષડન્યાન્પુરુષાનક્ષૈઃ કાઞ્ચનરાજતૈઃ। અપશ્યદ્દીવ્યમાનાન્વૈ લોભામર્ષાન્વિતાંસ્તથા॥ 13-77-25 (84525) કુર્વતઃ શપથં તેન યઃ કૃતો મિથુનેન તુ। વિપુલં વૈ સમુદ્દિશ્ય તેપિ વાક્યમથાબ્રુવન્॥ 13-77-26 (84526) લોભમાસ્થાય યોઽસ્માકં વિષમં કર્તુમુત્સહેત્। વિપુલસ્ય પરે લોકે યા ગતિસ્તામવાપ્નુયાત્। 13-77-27 (84527) એતચ્છ્રુત્વા તુ વિપુલો નાપશ્યદ્ધર્મસઙ્કરમ્॥ જન્મપ્રભૃતિ કૌરવ્ય કૃતપૂર્વમથાત્મનઃ॥ 13-77-28 (84528) સ પ્રદધ્યૌ તથા રાજન્નગ્નાવગ્નિરિવાહિતઃ। દહ્યમાનેન મનસા શાપં શ્રુત્વા તથાવિધમ્॥ 13-77-29 (84529) તસ્ય ચિન્તયતસ્તાત બહ્વીર્વાચો નિશમ્ય તુ। ઇદમાસીન્મનસિ ચ રુચ્યા રક્ષણકારિતમ્॥ 13-77-30 (84530) લક્ષણં લક્ષણેનૈવ વદનં વદનેન ચ। વિધાય ન મયા ચોક્તં સત્યમેતદ્ગુરોસ્તથા॥ 13-77-31 (84531) એતદાત્મનિ કૌરવ્ય દુષ્કૃતં વિપુલસ્તદા। અમન્યત મહાભાગ તથા તચ્ચ ન સંશયઃ॥ 13-77-32 (84532) સ ચમ્પાં નગરીમેત્ય પુષ્પાણિ ગુરવે દદૌ। પૂજયામાસ ચ ગુરું વિધિવત્સ ગુરુપ્રિયઃ॥ ॥ 13-77-33 (84533) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 77 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-77-4 આદીયતેઽસ્મિન્બાન્ધવૈર્દત્તં ઉપાયનાદિકં સ આદાનં ******દ્યુત્સવઃ। પ્રભૂતં બહુધનાદિકં યત્ર॥ 7-77-7 નિમન્ત્રકઃ આકારણાર્થં દૂતઃ॥ 7-77-18 તત્પદે ઇતરસ્ય પદે પાંસુષુ વ્યક્તે આકર્ષણેન વિવર્તયન્ વિષમતાં નયન્॥ 7-77-21 વચઃ શ્રુત્વા તથાવિધમિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-77-30 રુચ્યાઃ ગુરુભાર્યાયાઃ॥ 7-77-31 લક્ષણં સ્ત્રીપુંસયોરસાધારણં ચિહ્નં વિધાય એકીકૃત્ય॥

ભીષ્મ ઉવાચ। તમાગતમભિપ્રેક્ષ્ય શિષ્યં વાક્યમથાબ્રવીત્। દેવશર્મા મહાતેજા યત્તચ્છૃણુ જનાધિપ॥ 13-78-1 (84534) દેવશર્મોવાચ। 13-78-2x (7020) કિં ત્વયા મિથુનં દૃષ્ટં તસ્મિઞ્શિષ્ય મહાવને। તે ત્વાં જાનન્તિ નિપુણા આત્મા ચ રુચિરેવ ચ॥ 13-78-2 (84535) વિપુલ ઉવાચ। 13-78-3x (7021) બ્રહ્મર્ષે મિથુનં કિન્તત્કે ચ ષટ્પુરુષા વિભો। યે માં જાનન્તિ તત્ત્વેન યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ॥ 13-78-3 (84536) દેવશર્મોવાચ। 13-78-4x (7022) યદ્વૈ તન્મિથુનં બ્રહ્મિન્નહોરાત્રં હિ વિદ્ધિ તત્। ચક્રવત્પરિવર્તેત તત્તે જાનાતિ દુષ્કૃતમ્॥ 13-78-4 (84537) યે ચ તે પુરુષા વિપ્ર અક્ષૈર્દીવ્યન્તિ હૃષ્ટવત્। ઋતૂંસ્તાનભિજાનીહિ તે તે જાનન્તિ દુષ્કૃતમ્॥ 13-78-5 (84538) ન માં કશ્ચિદ્વિજાનીત ઇતિ કૃત્વા ન વિશ્વસેત્। નરો રહસિ પાપાત્મા પાપકં કર્મ વૈ દ્વિજ॥ 13-78-6 (84539) કુર્વાણં હિ નરં કર્મ પાપં રહસિ સર્વદા। પશ્યન્તિ ઋતવશ્ચાપિ તથા દિનનિશેઽપ્યુત॥ 13-78-7 (84540) તથૈવ હિ ભવેયુસ્તે લોકાઃ પાપકૃતો યથા। કૃત્વાઽનાચક્ષતઃ કર્મ મમ તચ્ચ યથા કૃતમ્॥ 13-78-8 (84541) તે ત્વાં હર્ષસ્મિતં દૃષ્ટ્વા ગુરોઃ કર્માનિવેદકમ્। સ્મારયન્તસ્તથા પ્રાહુસ્તે યથા શ્રઉતવાન્ભવાન્॥ 13-78-9 (84542) અહોરાત્રં વિજાનાતિ ઋતવશ્ચાપિ નિત્યશઃ। પુરુષે પાપકં કર્મ શુભં વાઽશુભકર્મિણઃ॥ 13-78-10 (84543) તત્ત્વયા મમ યત્કર્મ વ્યભિચારાદ્ભયાત્મકમ્। નાખ્યાતમિતિ જાનન્તસ્તે ત્વામાહુસ્તથા દ્વિજ॥ 13-78-11 (84544) તેનૈવ હિ ભવેયુસ્તે લોકાઃ પાપકૃતો યથા। કૃત્વા નાચક્ષતઃ કર્મ મમ યચ્ચ ત્વયા કૃતમ્॥ 13-78-12 (84545) તથાઽશક્યાશ્ચ દુર્વૃત્તા રક્ષિતું પ્રમદા દ્વિજ। ન ચ ત્વં કૃતવાન્કિંચિદાગઃ પ્રીતોસ્મિ તેન તે॥ 13-78-13 (84546) `મનોદોષવિહીનાનાં ન દોષઃ સ્યાત્તથા તવ। અન્યથાઽઽલિઙ્ગ્યતે કાન્તા સ્નેહેન દુહિતાઽન્યથા॥ 13-78-14 (84547) યતેશ્ચ કામુકાનાં ચ યોષિદ્રૂપેઽન્યથા મતિઃ। અશિક્ષયૈવ મનસઃ પ્રાયો લોકસ્તુ વઞ્ચ્યતે॥ 13-78-15 (84548) લાલેત્યુદ્વિજતે લોકો વક્ત્રાસવ ઇતિ સ્પહા। અબન્ધાયોગ્યમનસામિતિ મન્ત્રાત્મદૈવકમ્॥ 13-78-16 (84549) ન રાગસ્નેહલોભાન્ધં કર્મિણાં તન્મહાફલમ્। નિષ્કષાયો વિશુદ્ધસ્ત્વં રુચ્યાવેશાન્ન દૂષિતઃ॥ 13-78-17 (84550) યદિ ત્વહં ત્વાં દુર્વૃત્તમદ્રાક્ષં દ્વિજસત્તમ। શપેયં ત્વામહં ક્રોધાન્ન મેઽત્રાસ્તિ વિચારણા॥ 13-78-18 (84551) સઞ્જન્તિ પુરુષે નાર્યઃ પુંસાં સોઽર્થશ્ચ પુષ્કલઃ। અન્યથા રક્ષતઃ શાપોઽભવિષ્યત્તે મતિશ્ચ મે॥ 13-78-19 (84552) રક્ષિતા ચ ત્વયા પુત્ર મમ ચાપિ નિવેદિતા। અહં તે પ્રીતિમાંસ્તાત સ્વસ્થઃ સ્વર્ગં ગમિષ્યસિ॥ 13-78-20 (84553) ઇત્યુક્ત્વા વિપુલં પ્રીતો દેવશર્મા મહાનૃષિઃ। મુમોદ સ્વર્ગમાસ્થાય સહભાર્યઃ સશિષ્યકઃ॥ 13-78-21 (84554) ઇદમાખ્યાતવાંશ્ચાપિ મમાખ્યાનં મહામુનિઃ। માર્કણ્ડેયઃ પુરા રાજન્ગઙ્ગાકૂલે કથાન્તરે॥ 13-78-22 (84555) તસ્માદ્બ્રવીમિ પાર્થ ત્વાં સ્ત્રિયો રક્ષ્યાઃ સદૈવ ચ। ઉભયં દૃશ્યતે તાસુ સતતં સાધ્વસાધુ ચ॥ 13-78-23 (84556) સ્ત્રિયઃ સાધ્વ્યો મહાભાગાઃ સમ્મતા લોકમાતરઃ। ધારયન્તિ મહીં રાજન્નિમાં સવનકાનનામ્॥ 13-78-24 (84557) અસાધ્વ્યશ્ચાપિ દુર્વૃત્તાઃ કુલઘ્નાઃ પાપનિશ્ચયાઃ। વિજ્ઞેયા લક્ષણૈર્દુષ્ટૈઃ સ્વગાત્રસહજૈર્નૃપ॥ 13-78-25 (84558) એવમેતાસુ રક્ષા વૈ શક્યા કર્તું મહાત્મભિઃ। અન્યથા રાજશાર્દૂલ ન શક્યા રક્ષિતું સ્ત્રિયઃ॥ 13-78-26 (84559) એતા હિ મનુજવ્યાઘ્ર તીક્ષ્ણાસ્તીક્ષ્ણપરાક્રમાઃ। નાસામસ્તિ પ્રિયો નામ મૈથુને સઙ્ગમેતિ યઃ॥ 13-78-27 (84560) એતાઃ કૃત્યાશ્ચ કષ્ટાશ્ચ કૃતઘ્ના ભરતર્ષભ। ન ચૈકસ્મિન્નમન્ત્યેતાઃ પુરુષે પાણ્ડુનન્દન॥ 13-78-28 (84561) નાસુ સ્નેહો નરૈઃ કાર્યસ્તથૈવેર્ષ્યા જનેશ્વર। ખેદમાસ્થાય ભુઞ્જીત ધર્મમાસ્થાય ચૈવ હ। `અનૃતાવિહ પર્વાદિદોષવર્જં નરાધિપ॥' 13-78-29 (84562) વિહન્યેતાન્યથા કુર્વન્નરઃ કૌરવનન્દન। સર્વથા રાજશાર્દૂલ યુક્તઃ સર્વત્ર યુજ્યતે॥ 13-78-30 (84563) તેનૈકેન તુ રક્ષા વૈ વિપુલેન કૃતા સ્ત્રિયાઃ। નાન્યઃ શક્તસ્ત્રિલોકેઽસ્મિન્રક્ષિતું નૃપ યોષિતઃ॥ ॥ 13-78-31 (84564) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટસપ્તતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 78 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-78-9 હર્ષસ્મિતં હર્ષેણ ગર્વિતમ્॥ 7-78-12 તેનૈવ અનાખ્યાનેનૈવ॥ 7-78-16 લાલા વદનાત્સ્વતો ગલજ્જલધારા॥ 7-78-25 સહજૈઃ પીણિપાદરેખાદિભિઃ॥ 7-78-28 કૃત્યાઃ પ્રાણગ્રાહિદેવતારૂપાઃ॥ 7-78-29 ખેદમાસ્તાયાઽપ્રીત્યા વિષ્ટિગૃહીતવત્ ભુઞ્જીત નતુ પ્રીત્યા। ધર્મં ઋતુકાલાનુરોધમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। યન્મૂલં સર્વધર્માણાં પ્રજનસ્ય ગૃહસ્ય ચ। પિતૃદેવાતિથીનાં ચ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-79-1 (84565) અયં હિ સર્વધર્માણાં ધર્મશ્ચિન્ત્યતમો મતઃ। કીદૃશાય પ્રદેયા સ્યાત્કન્યેતિ વસુધાધિપ॥ 13-79-2 (84566) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-79-3x (7023) શીલવૃત્તે સમાજ્ઞાય વિદ્યાં યોનિં ચ કર્મ ચ। અદ્ભિરેવ પ્રદાતવ્યા કન્યા ગુણવતે ભવેત્। બ્રાહ્મણાનાં સતામેષ નિત્યં ધર્મો યુધિષ્ઠિર॥ 13-79-3 (84567) આવાહ્યમાવહેદેવં યો દદ્યાદનુકૂલતઃ। શિષ્ટાનાં ક્ષત્રિયાણાં ચ ધર્મ એષ સનાતનઃ॥ 13-79-4 (84568) આત્માભિપ્રેતમુત્સૃજ્ય કન્યાભિપ્રેત એષ યઃ। અભિપ્રેતા ચ યા યસ્ય તસ્મૈ દેયા યુધિષ્ઠિર। ગાન્ધર્વમિતિ તં ધર્મં પ્રાહુર્વેદવિદો જનાઃ॥ 13-79-5 (84569) ધનેન બહુધા ક્રીત્વા સમ્પ્રલોભ્ય ચ બાન્ધવાન્। અસુરાણાં નૃપૈતં વૈ ધર્મમાહુર્મનીષિણઃ॥ 13-79-6 (84570) હત્વા છિત્ત્વા ચ શીર્ષાણિ રુદતાં રુદતીં ગૃહાત્। પ્રસહ્ય હરણં તાત રાક્ષસો વિધિરુચ્યતે॥ 13-79-7 (84571) `સુસાં મત્તાં પ્રમત્તાં વા રહો રાત્રૌ ચ ગચ્છતિ। સ પાપિષ્ઠો વિવાહાનાં પૈશાચઃ કથિતોઽધમઃ॥ 13-79-8 (84572) પઞ્ચાનાં તુ ત્રયો ધર્મ્યા દ્વાવધર્મ્યૌ યુધિષ્ઠિર। પૈશાચશ્ચાસુરશ્ચૈવ ન કર્તવ્યૌ કથઞ્ચન॥ 13-79-9 (84573) બ્રાહ્મઃ ક્ષાત્રોઽથ ગાન્ધર્વ એતે ધર્મ્યા નરર્ષભ। પૃથગ્વા યદિ વા મિશ્રાઃ કર્તવ્યા નાત્ર સંશયઃ॥ 13-79-10 (84574) તિસ્ત્રો ભાર્યા બ્રાહ્મણસ્ય દ્વે ભાર્યે ક્ષત્રિયસ્ય તુ। વૈશ્યઃ સ્વજાત્યાં વિન્દેત તાસ્વપત્યં હિતાય હિ॥ 13-79-11 (84575) દ્વિજસ્ય બ્રાહ્મ્ણી શ્રેષ્ઠા ક્ષત્રિયા ક્ષત્રિયસ્ય તુ। રત્યર્થમપિ શૂદ્રા સ્યાન્નેત્યાહુરપરે જનાઃ॥ 13-79-12 (84576) અપત્યજન્મ શૂદ્રાયાં ન પ્રશંસન્તિ સાધવઃ। શૂદ્રાયાં જનયવિન્પ્રઃ પ્રાયશ્ચિત્તી વિધીયતે॥ 13-79-13 (84577) `નાતિબાલાં વહન્ત્યન્તે અનિત્યત્વાત્પ્રજાર્થિનઃ। વહન્તિ કર્મિણસ્તસ્યામન્તઃ શુદ્ધિવ્યપેક્ષયા॥ 13-79-14 (84578) અપરાન્વયસમ્ભૂતાં સંસ્વપ્નાદિવિવર્જિતામ્। કામો યસ્યાં નિષિદ્ધશ્ચ કેચિદિચ્છન્તિ ચાપદિ॥ 13-79-15 (84579) ત્રિંશદ્વર્ષો દશવર્ષાં ભાર્યાં વિન્દેત નગ્નિકામ્। એકવિંશતિવર્ષો વા સપ્તવર્ષામવાપ્નુયાત્॥ 13-79-16 (84580) યસ્યાસ્તુ ન ભવેદ્ભાતા પિતા વા ભરતર્ષભ। નોપયચ્છેત તાં જાતુ પુત્રિકાધર્મિણી હિ સા॥ 13-79-17 (84581) ત્રીણિ વર્ષાણ્યુદીક્ષેત કન્યા ઋતુમતી સતી। ચતુર્થેઽત્વથ સમ્પ્રાપ્તે સ્વયં ભર્તારમર્જયેત્॥ 13-79-18 (84582) પ્રજા ન હીયતે તસ્યા રતિશ્ચ ભરતર્ષભ। અતોઽન્યથા વર્તમાના ભવેદ્વાચ્યા પ્રજાપતેઃ॥ 13-79-19 (84583) અસપિણ્ડા ચ યા માતુરસગોત્રા ચ યા પિતુઃ। ઇત્યેતામુપયચ્છેત તં ધર્મં મનુરબ્રવીત્॥ 13-79-20 (84584) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-79-21x (7024) શુલ્કમન્યેન દત્તં સ્યાદ્દદાનીત્યાહ ચાપરઃ। બલાદન્યઃ પ્રભાષેત ધનમન્યઃ પ્રદર્શયેત્॥ 13-79-21 (84585) પાણિગ્રહીત્તા ચાન્યઃ સ્યાત્કસ્ય ભાર્યા પિતામહ। તત્ત્વં જિજ્ઞાસમાનાનાં ચક્ષુર્ભવતુ નો ભવાન્॥ 13-79-22 (84586) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-79-23x (7025) યત્કિઞ્ચિત્કર્મ માનુષ્યં સંસ્થાનાય પ્રદૃશ્યતે। મન્ત્રવન્મન્ત્રિતં તસ્ય મૃષાવાદસ્તુ પાતકઃ॥ 13-79-23 (84587) ભાર્યાપત્યૃત્વિગાચાર્યાઃ શિષ્યોપાધ્યાય એવ ચ। મૃષોક્તે દણ્ડમર્હન્તિ નેત્યાહુરપરે જનાઃ॥ 13-79-24 (84588) નહ્યકામેન સંવાદં મનુરેવં પ્રશંસતિ। અયશસ્યમધર્મ્યં ચ યન્મૃષા ધર્મગોપનમ્॥ 13-79-25 (84589) નૈકાન્તો દોષ એકસ્મિંસ્તદા કેનોપપદ્યતે। ધર્મતો યાં પ્રયચ્છન્તિ યાં ચ ક્રીણન્તિ ભારત॥ 13-79-26 (84590) બન્ધુભિઃ સમનુજ્ઞાતે મન્ત્રહોમૌ પ્રયોજયેત્। તથા સિધ્યન્તિ તે મન્ત્રા નાદત્તાયાઃ કથઞ્ચન॥ 13-79-27 (84591) યસ્ત્વત્ર મન્ઇત્રસમયો ભાર્યાપત્યોર્મિથઃ કૃતઃ। તમેવાહુર્ગરીયાંસં યશ્ચાસૌ જ્ઞાતિભિઃ કૃતઃ॥ 13-79-28 (84592) દેવદત્તાં પતિર્ભાર્યાં વેત્તિ ધર્મસ્ય શાસનાત્। સ દૈવીં માનુષીં વાચમનૃતાં પર્યુદસ્યતિ॥ 13-79-29 (84593) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-79-30x (7026) કન્યાયાં પ્રાપ્તસુલ્કાયાં જ્યાયાંશ્ચેદાવ્રજેદ્વરઃ। ધર્મકામાર્થસમ્પન્નો વાચ્યમત્રાનૃતં ન વા॥ 13-79-30 (84594) તસ્મિન્નુભયતો દોષે કુર્વઞ્શ્રેયઃ સમાચરેત્। અયં નઃ સર્વધર્માણાં ધર્મશ્ચિન્ત્યતમો મતઃ॥ 13-79-31 (84595) તત્ત્વં જિજ્ઞાસમાનાનાં ચક્ષુર્ભવતુ નો ભવાન્। તદેતત્સર્વમાચક્ષ્વ ન હિ તૃપ્યામિ કથ્યતામ્॥ 13-79-32 (84596) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-79-33x (7027) નૈવ નિષ્ઠાકરં શુલ્કં જ્ઞાત્વાઽઽસીત્તેન નાનૃતમ્। ન હિ શુલ્કપરાઃ સન્તઃ કન્યાં દદતિ કર્હિચિત્। અન્યૈર્ગુણૈરુપેતં તુ શુલ્કં યાચન્તિ બાન્ધવાઃ॥ 13-79-33 (84597) અલઙ્કૃત્વા વહસ્વેતિ યો દદ્યાદનુકૂલતઃ। યચ્ચ તાં ચ દદત્યેવં ન શુલ્કં વિક્રયો ન સઃ। પ્રતિગૃહ્ય ભવેદ્દેમેવ ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 13-79-34 (84598) દાસ્યામિ ભવતે કન્યામિતિ પૂર્વં નભાષિતમ્। યે ચાહુર્યે ચ નાહુર્યે યે ચાવશ્યં વદન્ત્યુત॥ 13-79-35 (84599) તસ્માદાગ્રહણાત્પાણેર્યાચયન્તિ પરસ્પરમ્। કન્યાવરઃ પુરા દત્તો મરુદ્ભિરિતિ નઃ શ્રુતમ્॥ 13-79-36 (84600) નાનિષ્ટાય પ્રદાતવ્યા કન્યા ઇત્યૃષિચોદિતમ્। તન્મૂલં કામમૂલસ્ય પ્રજનસ્યેતિ મે મતિઃ॥ 13-79-37 (84601) સમીક્ષ્ય ચ બહૂન્દોષાન્સંવાસાદ્વિદ્ધિ પાણયોઃ। યથા નિષ્ઠાકરં શુલ્કં ન જાત્વાસીત્તથા શૃણુ॥ 13-79-38 (84602) અહં વિચિત્રવીર્યસ્ય દ્વે કન્યે સમુદાવહમ્। જિત્વાઽઙ્ગમાગધાન્સર્વાન્કાશીનથ ચ કોસલાન્॥ 13-79-39 (84603) ગૃહીતપાણિરેકાઽઽસીત્પ્રાપ્તશુલ્કાઽપરાઽભવત્। કન્યાઽગૃહીતા તત્રૈવ વિસર્જ્યા ઇતિ મે પિતા। અબ્રવીદિતરાં કન્યામાવહેતિ સ કૌરવઃ॥ 13-79-40 (84604) અપ્યન્યાનનુપપ્રચ્છ શઙ્કમાનઃ પિતુર્વચઃ। અતીવ હ્યસ્ય ધર્મેચ્છા પિતુર્મેઽભ્યધિકાઽભવત્॥ 13-79-41 (84605) તતોહમબ્રવં રાજન્નાચારેપ્સુરિદં વચઃ। આચારં તત્ત્વતો વેત્તુમિચ્છામિ ચ પુનઃપુનઃ॥ 13-79-42 (84606) તતો મયૈવમુક્તે તુ વાક્યે ધર્મભૃતાવરઃ॥ પિતા મમ મહારાજ બીહ્લીકો વાક્યમબ્રવીત્॥ 13-79-43 (84607) યદિ વ શુલ્કતો નિષ્ઠા ન પાણિગ્રહણાત્તથા। લાજાન્તરમુપાસીત પ્રાપ્તશુલ્ક ઇતિ સ્મૃતિઃ॥ 13-79-44 (84608) ન હિ ધર્મવિદઃ પ્રાહુઃ પ્રમાણં વાક્યતઃ સ્મૃતમ્। યેષાં વૈ શુલ્કતો નિષ્ઠા ન પાણિગ્રહણાત્તથા॥ 13-79-45 (84609) પ્રસિદ્ધં ભાષિતં દાને નૈષાં પ્રત્યાયકં પુનઃ। યે મન્યન્તે ક્રયં શુલ્કં ન તે ધર્મવિદો નરાઃ॥ 13-79-46 (84610) ન ચૈતેભ્યઃ પ્રદાતવ્યા ન વોઢવ્યા તથાવિધા। ન હ્યેવ ભાર્યા ક્રેતવ્યા ન વિક્રય્યાં કથઞ્ચન॥ 13-79-47 (84611) યે ચ ક્રીણન્તિ દાસીવદ્વિક્રીણન્તિ તથૈવ ચ। ભવેત્તેષાં તથા નિષ્ઠા લુબ્ધાનાં પાપચેતસામ્॥ 13-79-48 (84612) અસ્મિન્નર્થે સત્યવન્તં પર્યપૃચ્છન્ત વૈ જનાઃ। કન્યાયાઃ પ્રાપ્તશુલ્કાયાઃ શુલ્કદઃ પ્રશમં ગતઃ॥ 13-79-49 (84613) પાણિગ્રહીતા વાઽન્યઃ સ્યાદત્ર નો ધર્મસંશયઃ। તન્નશ્છિન્ધિ મહાપ્રાજ્ઞ ત્વં હિ વૈ પ્રાજ્ઞસમ્મતઃ॥ 13-79-50 (84614) તત્ત્વં જિજ્ઞાસમાનાનાં ચક્ષુર્ભવતુ નો ભવાન્। તાનેવં બ્રુવતઃ સર્વાન્સત્યવાન્વાક્યમબ્રવીત્॥ 13-79-51 (84615) યત્રેષ્ટં તત્ર દેયા સ્યાન્નાત્ર કાર્યા વિચારણા। કુર્વતે જીવતોપ્યેવં મૃતે નૈવાસ્તિ સંશયઃ॥ 13-79-52 (84616) દેવરં પ્રવિશેત્કન્યા તપ્યેદ્વાઽપિ તપઃ પુનઃ। તમેવાનુગતા ભૂત્વા પાણિગ્રાહસ્ય નામ સા॥ 13-79-53 (84617) લિખન્ત્યેવ તુ કેષાંચિદપરેષાં શનૈરપિ। ઇતિ યે સંવદન્ત્યત્ર ત એતં નિશ્ચયં વિદુઃ॥ 13-79-54 (84618) તત્પાણિગ્રહણાત્પૂર્વમન્તરં યત્ર વર્તતે। સર્વમઙ્ગલમન્ત્રં વૈ મૃષાવાદસ્તુ પાતકઃ॥ 13-79-55 (84619) પાણિગ્રહણમન્ત્રાણાં નિષ્ઠા સ્યાત્સપ્તમે પદે। પાણિગ્રહસ્ય ભાર્યા સ્યાદ્યસ્ય ચાદ્ભિઃ પ્રદીયતે॥ 13-79-56 (84620) ઇતિ દેયં વદન્ત્યત્ર ત એતં નિશ્ચયં વિદુઃ। અનુકૂલામનુવશાં ભ્રાત્રા દત્તામુપાગ્નિકામ્। પરિક્રમ્ય યથાન્યાયં ભાર્યાં વિન્દેદ્દ્વિજોત્તમઃ॥ ॥ 13-79-57 (84621) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-79-3 યોનિ માતૃતઃ પિતૃતશ્ચ શુદ્ધિમ્। અયં બ્રાહ્માઃ પ્રથમો વિવાહઃ॥ 7-79-4 એવં ઉક્તગુણવન્તં આવાહ્યં વિવાહયોગ્યં આવહેત્ આકારયેત્। તતશ્ચ અનુકૂલતો ધનદાનાદિના અભિમુખીકૃતાય દદ્યાત્। અયં પ્રાજાપત્યો નામ દ્વિતીયો વિપ્રાણાં ક્ષત્રિયાણાં ચ પ્રશસ્તતરઃ॥ 7-79-6 આસુરં ચતુર્થમાહ ધનેનેતિ॥ 7-79-7 હત્વેતિ રાક્ષસઃ પઞ્ચમઃ। અત્રૈવ પ્રમત્તાનાં બન્ધૂનાં કન્યાહરણાત્ પૈશાચો હરણસામાન્યાદન્તર્ભવતિ॥ 7-79-13 નગ્નિકાં એકવાસસમ્। અજાતસ્ત્રીવ્યઞ્જનામિતિ યાવત્॥ 7-79-17 પુત્રિકાધર્મિણી યસ્યાઃ પિતા ઇયમેવ દુહિતા મમ પુત્રસ્થાને ઇત્યભિપ્રાયવાન્ન વેતિ ન જ્ઞાયતે સા॥ 7-79-19 વાચ્યા નિદ્યા। પ્રજનો હીયતે ઇતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-79-23 સંસ્થાનાય વ્યવસ્થાર્થં મન્ત્રવન્મન્ત્રિતં વિચારવદ્ભિઃ સર્વૈરેકીભૂય મન્ત્રિતમિયમસ્મૈ દેયેતિ વિચારિતમ્। તસ્ય ગૃષાકરણં પાતકઃ પાતયિતું ભવતીત્યર્થઃ। મૃષાવાદસ્ત્વપાતકમિતિ થ. ધ. પાઠઃ॥ 7-79-25 તત્ર નેતિ પક્ષં નિન્દતિ નહીતિ॥ 7-79-28 યદ્યપિ જ્ઞાતિભિઃ કૃતઃ સમયો ગુરુસ્તથાપિ મન્ત્રપૂર્વકઃ સમયો ગુરુતર ઇત્યર્થઃ॥ 7-79-29 દેવઃ પ્રાક્કર્મ ઈશ્વરો વા। વેત્તિ લભતે॥ 7-79-31 દોષે સતિ કુર્વન્ કર્તા શ્રેયઃ પ્રશસ્તતરં કિં સમાચરેદિત્યધ્યાહૃત્ય યોજ્યમ્ ॥ 7-79-32 કથ્યતામિત્યાદરસૂચનાર્થા પુનરુક્તિઃ॥ 7-79-33 ગુણૈર્વયોધિકત્વાદિભિઃ॥ 7-79-34 કન્યાર્તાલઙ્કારગ્રહણે ન દોષોઽસ્તીત્યાહ અલઙ્કૃત્વેતિ॥ 7-79-35 નભાષિતમિત્યેકપદમ્। યે પૂર્વં દાસ્યામીત્યાહુર્યે ચ નદાસ્યામીત્યાહુર્યે ચ અવશ્યં દાસ્યામીતિ વદન્તિ તત્સર્વં નભાષિતં અનુક્તવદેવેત્યર્થઃ॥ 7-79-36 યસ્માદેવં તસ્માત્ આપાણિગ્રહણાત્કન્યાં યાચેતેતિ મરુતાં વરસ્તેન તતઃ પૂર્વં વિશિષ્ટવરાર્થમપહારેપિ ન દોષ ઇતિ ભાવઃ॥ 7-79-37 તત્કન્યા કામો મૂલં યસ્ય। તસ્માદુત્તમદૌહિત્રાર્થિના શ્રેયસે એવ કન્યા પ્રદેયેતિ ભાવઃ॥ 7-79-38 સંવાસાચ્ચિરપરિચયાત્। પાણયોઃ ક્રયવિક્રયયોઃ સંવાદે વિદ્વિષાણયોરિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-79-39 વીર્યમપિ શુલ્કં ભવતીત્યભિપ્રાયેણાહ અહમિતિ। અમ્બિકામ્બાલિકયોરેકત્વવિવક્ષયાં દ્વે ઇત્યુક્તમ્॥ 7-79-40 પ્રાપ્તશુલ્કા વીર્યેણ નિર્જિતાપિ કન્યા અગૃહીતા અપ્રાપ્તપાણિગ્રહેયં અમ્બા વિસર્જ્યા ઉત્સ્રષ્ટં યોગ્યા ઇતિ પિતા પિતૃવ્યો બાહ્લીકોઽબ્રવીત્॥ 7-79-41 અનુપપ્રચ્છ અનુપૃષ્ટવાનહમ્॥ 7-79-44 પ્રાપ્તં શુલ્કં યેન। પાઠાન્તરે યસ્યાઃ સા। કન્યાપિતા કન્યા વા લાજાન્તરં વરાન્તરમુપાસીત ઇતિ યા સ્મૃતિસ્તર્હિ બાધ્યેતેત્યધ્યાહૃત્ય યોજના। લાજા વિદ્યન્તે હ્યૌમ્યદ્રવ્યમસ્ય સ ઇતિ લાજશબ્દોઽર્શઆદ્યચ્પ્રત્યયાન્તઃ। લાજોપ્તારમુપાસીતેતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-79-45 યેષાં શુલ્કતો નિષ્ઠા તેષાં વાક્યતો વાક્યં પ્રમાણં સ્મૃતમિતિ ધર્મવિદો નહ્યાહુરિત્યન્વયઃ 7-79-46 લોકવિરોધમપ્યાહાર્ધેન। પ્રસિદ્ધમિતિ કન્યાયા દાનમિત્યેવોચ્યતે નતુ ક્રયો જયો વેતિ। એષાં શુલ્કવાદિનાં પ્રત્યાયકં ભાર્યાત્વજ્ઞાપકં કિમપિ નાસ્તિ। પરિણયનાદેવ ભાર્યા ભવતિ ન શુલ્કમાત્રાદિતિ લોકવ્યવહારસ્ય સ્પષ્ટત્વાદિત્યર્થઃ॥ 7-79-52 જીવત ઇત્યનાદરે ષષ્ઠી। જીવન્તમપિ શુલ્કદમનાદૃત્ય શિષ્ટા એવં યથેષ્ટદાનં કુર્વત ઇત્યર્થઃ॥ 7-79-53 દેવરમિતિ યુગાન્તરધર્મઃ॥ 7-79-54 કેષાંચિન્મતે દેવરાદયઃ અલિખિતાં ભ્રાતૃભાર્યા લિખન્ત્યેવ સુરતેન યોજયન્ત્યેવ। અપરેષાં મતે શનૈક્મન્થરા ઇયં પ્રવૃત્તિઃ। ઐચ્છિકી નતુ વૈધીત્યર્થઃ॥ 7-79-55 સઙ્કલ્પપૂર્વકં દત્તાયા અપિ કન્યાયા યોઽપહારસ્તજ્જન્યો મૃષાવાદઃ પાતકો ભવતિ દાતુર્નતુ તાવન્માત્રેણ તસ્યાં ભાર્યાત્વમુત્પન્નમિત્યર્થઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ કન્યાયાં પ્રાપ્તશુલ્કાયાં પતિશ્ચેન્નાસ્તિ કશ્ચન। તત્ર કા પ્રતિપત્તિઃ સ્યાત્તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-80-1 (84622) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-80-2x (7028) યા પુત્રકસ્ય ઋદ્ધસ્ય પ્રતિપાલ્યા તદા ભવેત્। અથવા સા હરેચ્છુલ્કં ક્રીતા શુલ્કપ્રદસ્ય સા॥ 13-80-2 (84623) તસ્યાર્થેઽપત્યમીહેવ યેન ન્યાયેન શક્નુયાત્। ન તસ્માન્મન્ત્રવત્કાર્યં કશ્ચિત્કુર્વીત કિઞ્ચન॥ 13-80-3 (84624) સ્વયંવૃતેન સાજ્ઞપ્તા પિત્રા વૈ પ્રત્યપદ્યત। તત્તસ્યાન્યે પ્રશંસન્તિ ધર્મજ્ઞા નેતરે જનાઃ॥ 13-80-4 (84625) એતત્તુ નાપરે ચક્રુરપરે જાતુ સાધવઃ। સાધૂનાં પુનરાચારો ગરીયાન્ધર્મલક્ષણઃ॥ 13-80-5 (84626) અસ્મિન્નેવ પ્રકારે તુસુક્રતુર્વાક્યમબ્રવીત્। નપ્તા વિદેહરાજસ્ય જનકસ્ય મહાત્મનઃ॥ 13-80-6 (84627) અસદાચરિતે માર્ગે કથં સ્યાદનુકીર્તનમ્। અનુપ્રશ્નઃ સંશયો વા સતામેવમુપાલભેત્॥ 13-80-7 (84628) અસદેવ હિ ધર્મસ્ય પ્રદાનં ધર્મ આસુરઃ। નાનુશુશ્રુમ જાત્વેનામિમાં પૂર્વેષુ કર્મસુ॥ 13-80-8 (84629) ભાર્યાપત્યોર્હિ સમ્બન્ધઃ સ્ત્રીપુંસોસ્તુલ્ય એવ તુ। રતિઃ સાધારણો ધર્મ ઇતિ ચાહ સ પાર્થિવઃ॥ 13-80-9 (84630) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-80-10x (7029) અથ કેન પ્રમાણેન પુંસામાદીયતે ધનમ્। પુત્રવદ્ધિ પિતુસ્તસ્ય કન્યા ભવિતુમર્હતિ॥ 13-80-10 (84631) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-80-11x (7030) યથૈવાત્મા તથા પુત્રઃ પુત્રેણ દુહિતા સમા। તસ્યામાત્મનિ તિષ્ઠન્ત્યાં કથમન્યો ધનં હરેત્॥ 13-80-11 (84632) માતુશ્ચ યૌતકં યત્સ્યાત્કુમારીભાગ એવ સઃ। દૌહિત્ર એવ તદ્રિક્થમપુત્રસ્ય પિતુર્હરેત્॥ 13-80-12 (84633) દદાતિ હિ સ પિણ્ડાન્વૈ પિતુર્માતામહસ્ય ચ। પુત્રદૌહિત્રયોરેવ વિશેષો નાસ્તિ ધર્મતઃ॥ 13-80-13 (84634) અન્યત્ર જામયા સાર્ધં પ્રજાનાં પુત્ર ઈહતે। દુહિતાઽન્યત્ર જાતેન પુત્રેણાપિ વિશિષ્યતે॥ 13-80-14 (84635) દૌહિત્રકેણ ધર્મેણ તત્ર પશ્યામિ કારણમ્। વિક્રીતાસુ હિ યે પુત્રા ભવન્તિ પિતુરેવ તે॥ 13-80-15 (84636) અસૂયવસ્ત્વધર્મિષ્ઠાઃ પરસ્વાદાયિનઃ શઠાઃ। આસુરાદધિસમ્ભૂતા ધર્માદ્વિષમવૃત્તયઃ॥ 13-80-16 (84637) અત્ર ગાથા યમોદ્ગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। ધર્મજ્ઞા ધર્મશાસ્ત્રેષુ નિબદ્ધા ધર્મસેતુષુ॥ 13-80-17 (84638) યો મનુષ્યઃ સ્વકં પુત્રં વિક્રીય ધનમિચ્છતિ। કન્યાં વા જીવિતાર્થાય યઃ શુલ્કેન પ્રયચ્છતિ॥ 13-80-18 (84639) સપ્તાવરે મહાઘોરે નિરયે કાલસાહ્વયે। સ્વેદં મૂત્રં પુરીષં ચ તસ્મિન્મૂઢઃ સમશ્નુતે॥ 13-80-19 (84640) આર્ષે ગોમિથુનં શુલ્કં કેચિદાહુર્મૃષૈવ તત્। અલ્પો વા બહુ વા રાજન્વિક્રયસ્તાવદેવ સઃ॥ 13-80-20 (84641) યદ્યપ્યાચરિતઃ કૈશ્ચિન્નૈષ ધર્મઃ સનાતનઃ। અન્યેષામપિ દૃશ્યન્તે લોભતઃ સમ્પ્રવૃત્તયઃ॥ 13-80-21 (84642) વશ્યાં કુમારીં બલતો યે તાં સમુપભુઞ્જતે। એતે પાપસ્ય કર્તારસ્તમસ્યન્ધે ચ શેરતે॥ 13-80-22 (84643) અન્યોપ્યથ ન વિક્રેયો મનુષ્યઃ કિં પુનઃ પ્રજાઃ। અધર્મમૂલૈર્હિ ધનૈસ્તૈર્ન ધર્મોઽથ કશ્ચન॥ ॥ 13-80-23 (84644) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 80॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-80-1 શુલ્કદશ્ચેત્પ્રોષિતસ્તદ્ભયાદન્યશ્ચ ન વૃણુતે તદા તત્પિત્રા કિં કર્તવ્યમિતિ પ્રશ્નાર્થઃ॥ 7-80-2 યા કન્યાઃ પિતુઃ પ્રતિપાલ્યા પિતા ચ યદિ તત્ શુલ્કં પરપક્ષીયેભ્યઃ પરાવૃત્ય ન દદ્યાત્તર્હિ સા કન્યા શુલ્કપ્રદસ્યૈવ જ્ઞેયા॥ 7-80-4 સ્વયંવૃતેતિ સાવિત્રીતિ ધર્મજ્ઞાનપરા જના ઇતિ ચ.ધ.પાઠઃ॥ 7-80-8 ધર્મસ્ય સ્ઇત્રીણામસ્વાતન્ત્ર્યલક્ષણસ્ય ધર્મસ્ય પ્રદાનં ખણ્ડનં યત્સ આસુરો ધર્મઃ એતાં પદ્ધતિમ્। પૂર્વેષુ વૃદ્ધેષુ। કર્મસુ વિવાહેષુ। જાત્વેવ તદિદં પૂર્વજન્મ્સવિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-80-14 જામયા કન્યયાપિ તામપેક્ષ્યેત્યર્થઃ। અન્યત્ર જાયતે સોપિ પ્રજયા પુત્ર ઈયતે ઇતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-80-19 કાલસાહ્નયે કાલસૂત્રાખ્યે॥ 7-80-22 બલતો વશ્યાં નતુ સ્વચ્છન્દત ઇત્યર્થઃ॥ 7-80-23 અન્યોપિ પશુરપિ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। પ્રાચેતસસ્ય વચનં કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। યસ્યાઃ કિઞ્ચિન્નાદદતે જ્ઞાતયો ન સ વિક્રયઃ॥ 13-81-1 (84645) અર્હણં તત્કુમારીણામાનૃશંસ્યં વ્રતં ચ તત્। સર્વં ચ પ્રતિદેયં સ્યાત્કન્યાયૈ તદશેષતઃ॥ 13-81-2 (84646) પિતૃભિર્ભ્રાતૃભિશ્ચાપિ શ્વશુરૈરથ દેવરૈઃ। પૂજ્યા લાલયિતવ્યાશ્ચ બહુકલ્યાણમીપ્સુભિઃ॥ 13-81-3 (84647) યદિ વૈ સ્ત્રી ન રોચેત પુમાંસં ન પ્રમોદયેત્। અપ્રમોદાત્પુનઃ પુંસઃ પ્રજનો ન પ્રવર્ધતે॥ 13-81-4 (84648) પૂજ્યા લાલયિતવ્યાશ્ચ સ્ત્રિયો નિત્યં જનાધિપ। સ્ત્રિયો યત્ર ચ પૂજ્યન્તે રમન્તે તત્ર દેવતાઃ॥ 13-81-5 (84649) અપૂજિતાશ્ચ યત્રૈતાઃ સર્વાસ્તત્રાફલાઃ ક્રિયાઃ। તદા ચૈતત્કુલં નાસ્તિ યદા શોચન્તિ જામયઃ॥ 13-81-6 (84650) જામીશપ્તાનિ ગેહાનિ નિકૃત્તાનીવ કૃત્યયા। નૈવ ભાન્તિ ન વર્ધન્તે શ્રિયા હીનાનિ પાર્થિવ॥ 13-81-7 (84651) સ્ત્રિયઃ પુંસાં પરિદદૌ મનુર્જિગમિષુર્દિવમ્। અબલાઃ સ્વલ્પકૌપીનાઃ સુહૃદ સત્યજિષ્ણવઃ॥ 13-81-8 (84652) ઈર્ષવો માનકામાશ્ચ ચણ્ડાશ્ચ સુહૃદોઽબુધાઃ। સ્ત્રિયસ્તુ માનમર્હન્તિ તા માનયત માનવાઃ॥ 13-81-9 (84653) સ્ત્રીપ્રત્યયો હિ વૈ ધર્મો રતિભોગાશ્ચ કેવલાઃ। પરિચર્યા નમસ્કારાસ્તદાયત્તા ભવન્તુ વઃ॥ 13-81-10 (84654) ઉત્પાદનમપત્યસ્ય જાતસ્ય પરિપાલનમ્। પ્રીત્યર્થં લોકયાત્રાયાઃ પશ્યત સ્ત્રીનિબન્ધનમ્॥ 13-81-11 (84655) સમ્માન્યમાનાશ્ચૈતા હિ સર્વકાર્યાષ્યવાપ્સ્યથ। વિદેહરાજદુહિતા ચાત્ર શ્લોકમગાયત॥ 13-81-12 (84656) નાસ્તિ યજ્ઞઃ સ્ત્રિયાઃ કશ્ચિન્ન શ્રાદ્ધં નોપ્રવાસકમ્। ધર્મઃ સ્વભર્તૃશુશ્રૂષા તયા સ્વર્ગં જયન્ત્યુત॥ 13-81-13 (84657) પિતા રક્ષતિ કૌમારે ભર્તા રક્ષતિ યૌવને। પુત્રાશ્ચ સ્થાવિરે ભાવે ન સ્ત્રી સ્વાતન્ત્ર્યમર્હતિ॥ 13-81-14 (84658) શ્રિય એતાઃ સ્ત્રિયો નામ સત્કાર્યા ભૂતિમિચ્છતા। લાલિતાઽનુગૃહીતા ચ શ્રીઃ સ્ત્રી ભવતિ ભારતઃ॥ ॥ 13-81-15 (84659) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 81 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-81-1 પ્રાચેતસસ્ય દક્ષસ્ય। જ્ઞાતયઃ કન્યાપક્ષીયાઃ। સ્વયં નાદદતેઽથ ચ કન્યાલઙ્કારર્થમિચ્છન્તિ સ વિક્રયો ન ભવતીત્યર્થ॥ 7-81-4 ન રોચેત ન કામયેત। ન પ્રમોદયેત્કામુકં ન કુર્યાત્। પ્રજનઃ સન્તતિઃ॥ 7-81-8 સ્વલ્પ ઈષદાયાસેન અપનેયઃ કૌપીનો ગુહ્યાચ્છાદનપટો યાસામ્। સદ્યોહાર્યા ઇત્યર્થઃ। સુહૃદઃ સૌહાર્દયુક્તાઃ॥ 7-81-9 બુધ્યન્ત ઇત્યબુધાઃ॥ 7-81-10 સ્ત્રીપ્રત્યયઃ સ્ત્રીહેતુકઃ॥ 7-81-12 અત્ર સ્ત્રીધર્મવિષયે॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। સર્વશાસ્ત્રવિધાનજ્ઞ રાજધર્મવિદુત્તમ। અતીવ સંશયચ્છેત્તા ભવાન્વૈ પ્રથિતઃ ક્ષિતૌ॥ 13-82-1 (84660) કશ્ચિત્તુ સંશયો મેઽસ્તિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ। `અસ્યામાપદિ કષ્ટાયામન્યં પૃચ્છામ કં વયમ્'॥ જાતેઽસ્મિન્સંશયે રાજન્નાન્યં પૃચ્છેમ કઞ્ચન॥ 13-82-2 (84661) યથા નરેણ કર્તવ્યં ધર્મમાર્ગાનુવર્તિના। એતત્સર્વં મહાબાહો ભવાન્વ્યાખ્યાતુમર્હતિ॥ 13-82-3 (84662) ચતસ્રો વિહિતા ભાર્યા બ્રાહ્મણસ્ય પિતામહ। બ્રાહ્મણી ક્ષત્રિયા વૈશ્યા શૂદ્રા ચ રતિમિચ્છતઃ॥ 13-82-4 (84663) તત્ર જાતેષુ પુત્રેષુ સર્વાસાં કુરુસત્તમ। આનુપૂર્વ્યેણ કસ્તેષાં પિત્ર્યં દાયાદ્યમર્હતિ॥ 13-82-5 (84664) કેન વા કિં તતો હાર્યં પિતૃવિત્તાત્પિતામહ। એતદિચ્છામિ કથિતં વિભાગસ્તેષુ કઃ સ્મૃતઃ॥ 13-82-6 (84665) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-82-7x (7031) બ્રાહ્મણઃ ક્ષત્રિયો વૈશ્યસ્ત્રયો વર્ણા દ્વિજાતયઃ। એતેષુ વિહિતો ધર્મો બ્રાહ્મણસ્ય યુધિષ્ઠિર॥ 13-82-7 (84666) વૈષમ્યાદથવા લોભાત્કામાદ્વાઽપિ પરન્તપ। બ્રાહ્મણસ્ય ભવેચ્છૂદ્રા ન તુ દૃષ્ટા ન તુ સ્મૃતા॥ 13-82-8 (84667) શૂદ્રાં શયનમારોપ્ય બ્રાહ્મણિ યાત્યધોગતિમ્। પ્રાયશ્ચિત્તીયતે ચાપિ વિધિદૃષ્ટેન કર્મણા॥ 13-82-9 (84668) તત્ર જાતેષ્વપત્યેષુ દ્વિગુણં સ્વાદ્યુધિષ્ઠિર। અતસ્તે નિયમં વિત્તે સમ્પ્રવક્ષ્યામિ ભારત॥ 13-82-10 (84669) લક્ષણ્યં ગોવૃષો યાનં યત્પ્રધાનતમં ભવેત્। બ્રાહ્મણ્યાસ્તદ્ધરેત્પુત્ર એકાંશં વૈ પિતુર્ધનાત્॥ 13-82-11 (84670) એષં તુ દશધા કાર્યં બ્રાહ્મણસ્વં યુધિષ્ઠિર। તત્ર તેનૈવ હર્તવ્યાશ્ચત્વારોંશાઃ પિતુર્ધનાત્॥ 13-82-12 (84671) ત્રિયાયાસ્તુ યઃ પુત્રો બ્રાહ્મણઃ સોપ્યસંશયઃ। સ તુ માતુર્વિશેષેણ ત્રીનંશાન્હર્તુમર્હતિ॥ 13-82-13 (84672) વર્ણે તૃતીયે જાતસ્તુ વૈશ્યાયાં બ્રાહ્મણાદપિ। દ્વિરંશસ્તેન હર્તવ્યો બ્રાહ્મણસ્વાદ્યુધિષ્ઠિર॥ 13-82-14 (84673) શૂદ્રાયાં બ્રાહ્મણાજ્જાતો નિત્યાદેયધનઃ સ્મૃતઃ। અલ્પં ચાપિ પ્રદાતવ્યં શૂદ્રાપુત્રાય ભારત॥ 13-82-15 (84674) દશધા પ્રવિભક્તસ્ય ધનસ્યૈવ ભવેત્ક્રમઃ। સવર્ણાસુ તુ જાતાનાં સમાન્ભાગાન્પ્રકલ્પયેત્॥ 13-82-16 (84675) અબ્રાહ્મણં તુ મન્યન્તે શૂદ્રાપુત્રમનૈપુણાત્। ત્રિષુ વર્ણેષુ જાતો હિ બ્રાહ્મણાદ્બ્રાહ્મણો ભવેત્॥ 13-82-17 (84676) સ્મૃતાશ્ચ વર્ણાશ્ચત્વારઃ પઞ્ચમો નાધિગમ્યતે। હરેચ્ચ દશમં ભાગં શૂદ્રાપુત્રઃ પિતુર્ધનાત્॥ 13-82-18 (84677) તત્તુ દત્તં હરેત્પિત્રા નાદત્તં હર્તુમર્હતિ। અવશ્યં હિ ધનં દેયં શૂદ્રાપુત્રાય ભારત॥ 13-82-19 (84678) આનૃશંસ્યં પરો ધર્મ ઇતિ તસ્મૈ પ્રદીયતે। યત્રતત્ર સમુત્પન્નં ગુણાયૈવોપપદ્યતે॥ 13-82-20 (84679) યદ્યપ્યેષ સુપુત્રઃ સ્યાદપુત્રો યદિ વા ભવેત્। નાધિકં દશમાદ્દદ્યાચ્છૂદ્રાપુત્રાય ભારત॥ 13-82-21 (84680) `સ્મૃત એકશ્ચતુર્ભાગઃ કન્યાભાગસ્તુ ધર્મતઃ। અભ્રાતૃકા સમગ્રાહા ચાર્ધાસ્યેત્યપરે વિદુઃ॥' 13-82-22 (84681) ત્રૈવાર્વિકાદ્યદા ભક્તાદધિકં સ્યાદ્દ્વિજસ્ય તુ। યજેત તેન દ્રવ્યેણ ન વૃથા સાધયેદ્ધનમ્॥ 13-82-23 (84682) ત્રિસહસ્રપરો દાયઃ સ્ત્રિયૈ દેયો ધનસ્ય વૈ। ભર્ત્રા તચ્ચ ધનં દત્તં યથાર્હં ભોક્તુમર્હતિ॥ 13-82-24 (84683) સ્ત્રીણાં તુ પતિદાયાદ્યમુપભોગફલં સ્મૃતમ્। નાપહારં સ્ત્રિયઃ કુર્યુઃ પિતૃવિત્તાત્કથઞ્ચન॥ 13-82-25 (84684) સ્ત્રિયાસ્તુ યદ્ભવેદ્વિત્તં પિત્રા દત્તં યુધિષ્ઠિર। બ્રાહ્મણ્યાસ્તદ્ધરેત્કન્યા યથા પુત્રસ્તથાઽસ્ય સા॥ 13-82-26 (84685) સા હિ પુત્રસમા રાજન્વિહિતા કુરુનન્દન। એવમેવ સમુદ્દિષ્ટો ધર્મો વૈ ભરતર્ષભ। એવં ધર્મમનુસ્મૃત્ય ન વૃથા સાધયેદ્ધનમ્॥ 13-82-27 (84686) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-82-28x (7032) શૂદ્રાયાં બ્રાહ્મણાજ્જાતો યદ્યદેયધનઃ સ્મૃતઃ। કેન પ્રતિવિશેષેણ દશમોઽપ્યસ્ય દીયતે॥ 13-82-28 (84687) બ્રાહ્મણ્યાં બ્રાહ્મણાજ્જાતો બ્રાહ્મણઃ સ્યાન્ન સંશયઃ। ક્ષત્રિયાયાં તથૈવ સ્યાદ્વૈશ્યાયામપિ ચૈવ હિ॥ 13-82-29 (84688) કસ્માત્તુ વિષમં ભાગં ભજેરન્નૃપસત્તમ। યદા સર્વે ત્રયો વર્ણાસ્ત્વયોક્તા બ્રાહ્મણા ઇતિ॥ 13-82-30 (84689) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-82-31x (7033) દારા ઇત્યુચ્યતે લોકે નામ્નૈકેન પરન્તપ। પ્રોક્તેનિ ચૈવ નામ્નાઽયં વિશેષઃ સુમહાન્ભવેત્॥ 13-82-31 (84690) તિસ્રઃ કૃત્વા પુરો ભાર્યાઃ પશ્ચાદ્વિન્દેત બ્રાહ્મણીમ્। સા જ્યેષ્ઠા સા ચ પૂજ્યા સ્યાત્સા ચ તાભ્યો ગરીયસી 13-82-32 (84691) સ્નાનં પ્રસાધનં ભર્તુર્દન્તધાવનમુઞ્જનમ્। હવ્યં કવ્યં ચ યચ્ચાન્યદ્ધર્મયુક્તં ગૃહે ભવેત્॥ 13-82-33 (84692) ન તસ્યાં જાતુ તિષ્ઠન્ત્યામન્યા તત્કર્તુમર્હતિ। બ્રાહ્મણીત્વેવ કુર્યાદ્વા બ્રાહ્મણસ્ય યુધિષ્ઠિર॥ 13-82-34 (84693) અન્નં પાનં ચ માલ્યં ચ વાસાંસ્યાભરણાનિ ચ। બ્રાહ્મણ્યૈતાનિ દેયાનિ ભર્તુઃ સા હિ ગરીયસી॥ 13-82-35 (84694) મનુનાઽભિહિતં શાસ્ત્રં યચ્ચાપિ કુરુનન્દન। તત્રાપ્યેષ મહારાજ દૃષ્ટો ધર્મઃ સનાતનઃ॥ 13-82-36 (84695) અથ ચેદન્યથા કુર્યાદ્યદિ કામાદ્યુધિષ્ઠિર। યથા બ્રાહ્મણચાણ્ડાલઃ પૂર્વદૃષ્ટસ્તથૈવ સઃ॥ 13-82-37 (84696) બ્રાહ્મણ્યાઃ સદૃશઃ પુત્રઃ ક્ષત્રિયાયાશ્ચ યો ભવેત્। રાજન્વિશેષો યસ્ત્વત્ર વર્ણયોરુભયોરપિ॥ 13-82-38 (84697) ન તુ જાત્યા સમા લોકે બ્રાહ્મણ્યાઃ ક્ષત્રિયા ભવેત્। બ્રાહ્મણ્યાઃ પ્રથમઃ પુત્રો ભૂયાન્સ્યાદ્રાજસત્તમ॥ 13-82-39 (84698) ભૂયોભૂયોપિ સંહાર્યઃ પિતૃવિત્તાદ્યુધિષ્ઠિર। યથા ન સદૃશી જાતુ બ્રાહ્મણ્યાઃ ક્ષત્રિયા ભવેત્॥ 13-82-40 (84699) ક્ષત્રિયાયાસ્તથા વૈશ્યા ન જાતુ સદૃશી ભવેત્। શ્રીશ્ચ રાજ્યં ચ કોશશ્ચ ક્ષત્રિયાણાં યુધિષ્ઠિર॥ 13-82-41 (84700) વિહિતં દૃશ્યતે રાજન્સાગરાન્તાં ચ મેદિનીમ્। ક્ષત્રિયો હિ સ્વધર્મેણ શ્રિયં પ્રાપ્નોતિ ભૂયસીમ્। રાજા દણ્ડધરો રાજન્રક્ષા નાન્યત્ર ક્ષત્રિયાત્॥ 13-82-42 (84701) બ્રાહ્મણા હિ મહાભાગ દેવાનામપિ દેવતાઃ। તેષુ રાજા પ્રવર્તેત પૂજયા વિધિપૂર્વકમ્॥ 13-82-43 (84702) પ્રણીતમૃષિભિર્જ્ઞાત્વા ધર્મં શાશ્વતમવ્યયમ્। લુપ્યમાનં સ્વધર્મેણ ક્ષત્રિયો રક્ષતિ પ્રજાઃ॥ 13-82-44 (84703) દસ્યુભિર્હ્રિયમાણં ચ ધનં દારાંશ્ચ સર્વશઃ। સર્વેષામેવ વર્ણાનાં ત્રાતા ભવતિ પાર્થિવઃ॥ 13-82-45 (84704) ભૂયાન્સ્યાત્ક્ષત્રિયાપુત્રો વૈશ્યાપુત્રાન્ન સંશયઃ। ભૂયસ્તેનાપિ હર્તવ્યં પિતૃવિત્તાદ્યુધિષ્ઠિર॥ 13-82-46 (84705) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-82-47x (7034) ઉક્તં તે વિધિવદ્રાજન્બ્રાહ્મણસ્ય પિતામહ। ઇતરેષાં તુ વર્ણાનાં કથં વૈ નિયમો ભવેત્॥ 13-82-47 (84706) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-82-48x (7035) ક્ષત્રિયસ્યાપિ ભાર્યે દ્વે વિહિતે કુરુનન્દન। તૃતીયા ચ ભવેચ્છૂદ્રા ન તુ દૃષ્ટા ન તુ સ્મૂતા॥ 13-82-48 (84707) એષ એવ ક્રમો હિ સ્યાત્ક્ષત્રિયાણાં યુધિષ્ઠિર। અષ્ટધા તુ ભવેત્કાર્યં ક્ષત્રિયસ્વં જનાધિપ॥ 13-82-49 (84708) ક્ષત્રિયાયા હરેત્પુત્રશ્ચતુરોંશાન્પિતુર્ધનાત્। યુદ્ધાવહારિકં યચ્ચ પિતુઃ સ્વાત્સ હરેત્તુ તત્॥ 13-82-50 (84709) વૈશ્યાપુત્રસ્તુ ભાગાંસ્ત્રીઞ્શૂદ્રાપુત્રસ્તથાષ્ટમમ્। એકૈવ હિ ભવેદ્ભાર્યા વૈશ્યસ્ય કુરુનન્દન। 13-82-51 (84710) દ્વિતીયા તુ ભવેચ્છૂદ્રા ન તુ દૃષ્ટા ન તુ સ્મૃતા॥ વૈશ્યસ્ય વર્તમાનસ્ય વૈશ્યાયાં ભરતર્ષભ। 13-82-52 (84711) શૂદ્રાયાં ચાપિ કૌન્તેય તયોર્વિનિયમઃ સ્મૃતઃ॥ પઞ્ચધા તુ ભવેત્કાર્યં વૈશ્યસ્વં ભરતર્ષભ। 13-82-53 (84712) તયોરપત્યે વક્ષ્યામિ વિભાગં ચ જનાધિપ॥ વૈશ્યાપુત્રેણ હર્તવ્યાશ્ચત્વારોંશાઃ પિતુર્ધનાત્। 13-82-54 (84713) પઞ્ચમસ્તુ સ્મૃતોઃ ભાગઃ શૂદ્રાપુત્રાય ભારત॥ સોપિ દત્તં હરેત્પિત્રા નાદત્તં હર્તુમર્હતિ। 13-82-55 (84714) ત્રિમિર્વર્ણૈઃ સદા જાતઃ શૂદ્રો દેયધનો ભવેત્॥ 13-82-56 (84715) શૂદ્રસ્ય સ્યાત્સવર્ણૈવ ભાર્યા નાન્યા કથઞ્ચન। સમભાગાશ્ચ પુત્રાઃ સ્યુર્યદિ પુત્રશતં ભવેત્॥ 13-82-57 (84716) જાતાનાં સમવર્ણાયાઃ પુત્રાણામવિશેષતઃ। સર્વેષામેવ વર્ણાનાં સમભાગો ધનાત્સ્મૃતઃ॥ 13-82-58 (84717) જ્યેષ્ઠસ્ય ભાગો જ્યેષ્ઠઃ સ્યાદેકાંશો યઃ પ્રધાનતઃ। એષ દાયવિધિઃ પાર્થ પૂર્વમુક્તઃ સ્વયંભુવા॥ 13-82-59 (84718) સમવર્ણાસુ જાતાનાં વિશેષોઽસ્ત્યપરો નૃપ। વિવાહવૈશિષ્ટ્યકૃતઃ પૂર્વપૂર્વો વિશિષ્યતે॥ 13-82-60 (84719) હરેજ્જ્યેષ્ઠઃ પ્રધાનાંશમેકભાર્યાસુતેષ્વપિ। મધ્યમો મધ્યમં ચૈવ કનીયાંસ્તુ કનીયસમ્॥ 13-82-61 (84720) એવં જાતિષુ સર્વાસુ સવર્ણઃ શ્રેષ્ઠતાં ગતઃ। મહર્ષિરપિ ચૈતદ્વૈ મારીચઃ કાશ્યપોઽબ્રવીત્॥ ॥ 13-82-62 (84721) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વ્યશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥। 82 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-82-3 એવમૃત્વિગાત્મસ્ત્રીશુદ્ધિમુક્ત્વા ધનશુદ્ધ્યર્થં દાયવિભાગં પ્રસ્તૌતિ॥ 7-82-4 રતિમિચ્છત એવ વિહિતા નતુ ધર્મમ્॥ 7-82-6 કિં કિયત્પ્રમાણમ્॥ 7-82-9 પ્રાયશ્ચિત્તમાત્મન ઇચ્છતિ પ્રાયશ્ચિત્તીયતે॥ 7-82-10 દ્વિગુણં પ્રાયશ્ચિત્તમ્॥ 7-82-11 એકાંશં મુખ્યાંશમ્॥ 7-82-12 તેનૈવ બ્રાહ્મણીપુત્રેણૈવ॥ 7-82-20 સમુત્પન્નં આનૃશંસ્યમ્॥ 7-82-23 વૃથા યજ્ઞાદિપ્રયોજનંવિના ન સાધયેત્॥ 7-82-24 સ્ત્રિયોઽધિકો દાયો ન દેય ઇત્યર્થઃ। તચ્ચતુર્ધા ધનં દત્તં નાદત્તંભોક્તુમર્હતીતિ થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-82-25 કુર્યુઃ પુત્રા ઇતિ શેષઃ। પતિવિત્તાત્કથં ચનેતિ ઝ.પાઠઃ। પતિવિતાત્પત્યા દત્તાદ્વિત્તાત્॥ 7-82-27 ધર્મો વિભાગપ્રકારઃ। વૃથા અન્યાયેન॥ 7-82-31 આદ્રિયન્તે ત્રિધર્ગાર્તિમિરિતિ દારપદપ્રવૃત્તિનિમિત્તમાદરઃ। યતશ્ચ ભર્ષા આદરસ્તાસુ વર્ણક્રમેણ યથાયોગ્યં તારતમ્યક્રમેણ ક્રિયત ઇતિ તાત્પુત્રાણાં ભાગવૈષમ્યં ચાસ્તીત્યભિપ્રાયઃ॥ 7-82-40 ભૂયોભૂયોપિ અધિકમધિકમ્॥ 7-82-47 ઉક્તં દાયવિભાગાદિ॥ 7-82-50 યુદ્ધેઽવહિયતે તદ્રથગજાયુધકવચાદિકં યુદ્ધાવહારિકમ્॥ 7-82-53 સવર્ણાજ્યેષ્ઠતાં ગતેતિ થ.ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। અર્થાશ્રયાદ્વા કામાદ્વા વર્ણાનાં ચાપ્યનિશ્ચયાત્। અજ્ઞાનાદ્વાપિ વર્ણાનાં જાયતે વર્ણસઙ્કરઃ॥ 13-83-1 (84722) તેષામેતેન વિધિના જાતાનાં વર્ણસઙ્કરે। કો ધર્મઃ કાનિ કર્માણિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-83-2 (84723) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-83-3x (7036) ચાતુર્વર્ણ્યસ્ય કર્માણિ ચાતુર્વર્ણ્યં ચ કેવલમ્। અસૃજત્સ હિ યજ્ઞાર્થે પૂર્વમેવ પ્રજાપતિઃ॥ 13-83-3 (84724) ભાર્યાશ્ચતસ્નો વિપ્રસ્ય દ્વયોરાત્મા પ્રજાયતે। આનુપૂર્વ્યાદ્દ્વયોર્હીનૌ માતૃજાત્યૌ પ્રસૂયતઃ॥ 13-83-4 (84725) પરં શવાદ્બ્રાહ્મણસ્યૈવ પુત્રઃ શૂદ્રાપુત્રં પારશવં તમાહુઃ। શુશ્રૂષકઃ સ્વસ્ય કુલસ્ય સ સ્યા- ત્સ્વચારિત્રં નિત્યમથો ન જહ્યાત્॥ 13-83-5 (84726) સર્વાનુપાયાનથ સમ્પ્રધાર્ય સમુદ્ધરેત્સ્વસ્ય કુલસ્ય તન્ત્રમ્। જ્યેષ્ઠો યવીયાનપિ યો દ્વિજસ્ય શુશ્રૂષયા દાનપરાયણઃ સ્યાત્॥ 13-83-6 (84727) તિસ્રઃ ક્ષત્રિયસમ્બન્ધાદ્દ્વયોરાત્માઽસ્ય જાયતે। હીનવર્ણાસ્તૃતીયાયાં શૂદ્રા ઉગ્રા ઇતિ સ્મૃતિઃ॥ 13-83-7 (84728) દ્વે ચાપિ ભાર્યે વૈશ્યસ્ય દ્વયોરાત્માઽસ્વ જાયતે। શૂદ્રા શૂદ્રસ્ય ચાપ્યેકા શૂદ્રમેવ પ્રજાયતે॥ 13-83-8 (84729) અતોઽવિશિષ્ટસ્ત્વધમો ગુરુદારપ્રધર્ષકઃ। બ્રાહ્યં વર્ણં જનયતિ ચાતુર્વર્ણ્યવિગર્હિતમ્॥ 13-83-9 (84730) અયાજ્યં ક્ષત્રિયો વ્રાત્યંક સૂતં સ્તોત્રક્રિયાપરમ્। વૈશ્યો વૈદેહકં ચાપિ મૌદ્ગલ્યમપવર્જિતમ્॥ 13-83-10 (84731) શૂદ્રશ્ચણ્ડાલમત્યુગ્રં વધ્યઘ્નં બાહ્યવાસિનમ્। બ્રાહ્મણ્યાં સમ્પ્રજાયન્ત ઇત્યેતે કુલપાંસનાઃ। એતે મતિમતાંશ્રેષ્ઠ વર્ણસઙ્કરજાઃ પ્રભો॥ 13-83-11 (84732) બન્દી તુ જાયતે વૈશ્યાન્માગધો વાક્યજીવનઃ। શૂદ્રાન્નિષાદો મત્સ્યઘ્નઃ ક્ષત્રિયાયાં વ્યતિક્રમાત્॥ 13-83-12 (84733) શૂદ્રાદાયોગવશ્ચાપિ વૈશ્યાયાં ગ્રામ્યધર્મિણઃ। બ્રાહ્મણૈરપ્રતિગ્રાહ્યસ્તક્ષા સ્વધનજીવનઃ॥ 13-83-13 (84734) એતેઽપિ સદૃશાન્વર્ણાઞ્જનયન્તિ સ્વયોનિષુ। માતૃજાત્યા પ્રસૂયન્તે હ્યવરા હીનયોનિષુ॥ 13-83-14 (84735) યથા ચતુર્ષુ વર્ણેષુ દ્વયોરાત્માઽસ્ય જાયતે। આનન્તર્યાત્પ્રજાયન્તે યથા બાહ્યા પ્રધાનતઃ॥ 13-83-15 (84736) તે ચાપિ સદૃશં વર્ણં જનયન્તિ સ્વયોનિષુ। પરસ્પરસ્ય દારેષુ જનયન્તિ વિગર્હિતાન્॥ 13-83-16 (84737) યથા શૂદ્રોઽપિ બ્રાહ્મણ્યાં જન્તું બાહ્યં પ્રસૂયતે। એવં બાહ્યતરાદ્બાહ્યશ્ચાતુર્વર્ણ્યાત્પ્રજાયતે॥ 13-83-17 (84738) પ્રતિલોમં તુ વર્ધન્તે બાહ્યોદ્બાહ્યતરાત્પુનઃ। હીનાદ્ધીનાઃ પ્રસૂયન્તે વર્ણાઃ પઞ્ચદશૈવ તુ॥ 13-83-18 (84739) અગમ્યાગમનાચ્ચૈવ જાયતે વર્ણસઙ્કરઃ। બાહ્યાનામનુજાયન્તે સૈરન્ધ્ર્યાં માગધેષુ ચ। પ્રસાધનોપચારજ્ઞમદાસં દાસજીવનમ્॥ 13-83-19 (84740) ક્ષત્રા હ્યાયોગવં સૂતે વાગુરાબન્ધજીવનમ્। મૈરેયકં ચ વૈદેહઃ સમ્પ્રસૂતેઽથ માધુકમ્॥ 13-83-20 (84741) નિષાદો મદ્ગુરં સૂતે દાસં નાવોપજીવિનમ્। મૃતપં ચાપિ ચાણ્ડાલઃ શ્વપાકમિતિ વિશ્રુતમ્ 13-83-21 (84742) ચતુરો માગધી સૂતે ક્રૂરાન્માયોપજીવિનઃ। માંસં સ્વાદુકરં ક્ષૌદ્રં સૌગન્ધમિતિ વિશ્રુતમ્॥ 13-83-22 (84743) વૈદેહકાચ્ચ પાપિષ્ઠા ક્રૂરં માયોપજીવિનમ્। નિષાદાન્મદ્રનાભં ચ ખરયાનપ્રયાયિનમ્॥ 13-83-23 (84744) ચણ્ડાલાત્પુલ્કસં ચાપિ ખરાશ્વગજભોજિનમ્। ભૃતચૈલપ્રતિચ્છન્નં ભિન્નભાજનભોજિનમ્॥ 13-83-24 (84745) આયોગવીષુ જાયન્તે હીનવર્ણાસ્તુ તે ત્રયઃ। ક્ષુદ્રો વૈદેહકાદન્ધો બહિર્ગ્રામપ્રતિશ્રયઃ॥ 13-83-25 (84746) કારાવરો નિષાદ્યાં તુ ચર્મકારઃ પ્રસૂયતે। ચાણ્ડાલાત્પાણ્ડુસૌપાકસ્ત્વક્સારવ્યવહારવાન્॥ 13-83-26 (84747) આહિણ્કોં નિષાદેન વૈદેહ્યાં સમ્પ્રસૂયતે। ચણ્ડાલેન તુ સૌપાકશ્ચણ્ડાલસમવૃત્તિમાન્॥ 13-83-27 (84748) નિષાદી ચાપિ ચણ્ડાલાત્પુત્રમન્તેવસાયિનમ્। શ્મશાનગોચરં સૂતે બાહ્યૈરપિ બહિષ્કૃતમ્॥ 13-83-28 (84749) ઇત્યેતે સઙ્કરે જાતાઃ પિતૃમાતૃવ્યતિક્રમાત્। પ્રચ્છન્નાન્વા પ્રકાશા વા વેદિતવ્યાઃ સ્વકર્મભિઃ॥ 13-83-29 (84750) ચતુર્ણામેવ વર્ણાનાં ધર્મો નાન્યસ્ય વિદ્યતે। વર્ણાનાં ધર્મહીનેષુ સઙ્ખ્યા નાસ્તીહ કસ્યચિત્॥ 13-83-30 (84751) યદૃચ્છયોપસમ્પન્નૈર્યજ્ઞસાધુબહિષ્કૃતૈઃ। બાહ્યા બાહ્યૈશ્ચ જાયન્તે યથાવૃત્તિ યથાશ્રયમ્॥ 13-83-31 (84752) ચતુષ્પથશ્મશાનાનિ શૈલાંશ્ચાન્યાન્વનસ્પતીન્। કાર્ષ્ણાયસમલઙ્કારં પરિગૃહ્ય ચ નિત્યશઃ। વસેયુરેતે વિજ્ઞાતા વર્તયન્તઃ સ્વકર્મભિઃ॥ 13-83-32 (84753) યુઞ્જન્તો વાઽપ્યલઙ્કારાંસ્તથોપકરણાનિ ચ। ગોબ્રાહ્મણાય સાહય્યં કુર્વાણા વૈ ન સંશયઃ॥ 13-83-33 (84754) આનૃશંસ્યમનુક્રોશઃ સત્યવાક્યં તથા ક્ષમા। સ્વશરીરૈરપિ ત્રાણં બાહ્યાનાં સિદ્ધિકારણમ્। ભવન્તિ મનુજવ્યાઘ્ર તત્ર મે નાસ્તિ સંશયઃ॥ 13-83-34 (84755) યથોપદેશં પરિકીર્તિતાસુ નરઃ પ્રજાયેત વિચાર્ય બુદ્ધિમાન્। નિહીનયોનિર્હિ સુતોઽવસાદયે- ત્તિતીર્ષમાણં હિ યથોપલો જલે॥ 13-83-35 (84756) અવિદ્વાંસમલં લોકે વિદ્વાંસમપિ વા પુનઃ। નયન્તિ હ્યપથં નાર્યઃ કામક્રોધવશાનુગમ્॥ 13-83-36 (84757) સ્વભાવશ્ચૈવ નારીણાં નરાણામિહ દૂષણમ્। અત્યર્થં ન પ્રસજ્જન્તે પ્રમદાસુ વિપશ્ચિતઃ॥ 13-83-37 (84758) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-83-38x (7037) વર્ણાપેતમવિજ્ઞાય નરં કલુષયોનિજમ્। આર્યરૂપમિવાનાર્યં કથં વિદ્યામહે વયમ્॥ 13-83-38 (84759) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-83-39x (7038) યોનિસઙ્કલુષે જાતં નાનાભાવસમન્વિતમ્। કર્મભિઃ સજ્જનાચીર્ણૈર્વિજ્ઞેયાઃ શુદ્ધયોનિકાઃ॥ 13-83-39 (84760) અનાર્યત્વમનાચારઃ ક્રૂરત્વં નિષ્ક્રિયાત્મતા। પુરુષં વ્યઞ્જયન્તીહ લોકે કલુષયોનિજમ્॥ 13-83-40 (84761) પિત્ર્યં વા ભજતે શીલં માતૃજં વા તથોભયમ્। ન કથઞ્ચ સઙ્કીર્ણઃ પ્રવૃતિં સ્વાં નિયચ્છતિ॥ 13-83-41 (84762) યથૈવ સદૃસો રૂપે માતાવિત્રોર્હિ જાયતે। વ્યાઘ્રબિન્દોસ્તથા યોનિં પુરુષઃ સ્વાં નિયચ્છતિ॥ 13-83-42 (84763) કુલે સ્રોતસિ સંચ્છન્ને યસ્ય સ્યાદ્યોનિસઙ્કરઃ। સંશ્રયત્યેવ તચ્છીલં નરોઽલ્પમથવા બહુ॥ 13-83-43 (84764) આર્યરૂપસમાચારં ચરન્તં કૃતકે પથિ। સવર્ણમન્યવર્ણં વા સ્વશીલં સાસ્તિ નિશ્ચયે॥ 13-83-44 (84765) નાનાવૃત્તેષુ ભૂતેષુ નાનાક્રમરતેષુ ચ। જન્મવૃત્તસમં લોકે સુશ્લિષ્ટં ન વિરજ્યતે॥ 13-83-45 (84766) શરીરમિહ સત્વેન ન તસ્ય પરિકૃષ્યતે। જ્યેષ્ઠમધ્યાવરં સત્વં તુલ્યસત્વં પ્રમોદતે॥ 13-83-46 (84767) જ્યાયાંસમપિ શીલેન વિહીનં નૈવ પૂજયેત્। અપિ શૂદ્રં ચ ધર્મજ્ઞં સદ્વૃત્તમભિપૂજયેત્॥ 13-83-47 (84768) આત્માનમાખ્યાતિ હિ કર્મભિર્નરઃ સુશીલચારિત્રકુલૈઃ શુભાશુભૈઃ। પ્રનષ્ટમપ્યાત્મકુલં તથા નરઃ પુનઃ પ્રકાશં કુરુતે સ્વકર્મતઃ॥ 13-83-48 (84769) યોનિષ્વેતાસુ સર્વાસુ સઙ્કીર્ણાસ્વિતરાસુ ચ। યત્રાત્માનં ન જનયેદ્બુધસ્તાં પરિવર્જયેત્॥ ॥ 13-83-49 (84770) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્ર્યશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 83 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-83-2 એતેન ઉક્તેન। વિધિના પ્રકારેણ॥ 7-83-3 શૂદ્રાણાં સેવાદ્વારા યજ્ઞાર્થત્વં નતુ સાક્ષાત્॥ 7-83-4 માતૃજાત્યૌ વૈશ્યાયાં વૈશ્યોઽમ્બષ્ઠો નામ। શૂદ્રાયાં શૂદ્રો નિષાદો નામ પારશવાખ્યો ભવતિ॥ 7-83-5 શવસ્થાનતુલ્યાચ્છૂદ્રાત્પરમુત્કૃષ્ટમ્। પરોંશભાગ્બ્રાહ્મણસ્યૈવ પુત્ર ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-83-6 તન્ત્રમુપકરણમ્। વયસા જ્યેષ્ઠોઽપિ પારશવો દ્વિજસ્ય ત્રિવર્ણજસ્ય યવીયાન્ કનીયાનેવેતિ સમ્બન્ધઃ॥ 7-83-9 અતઃ સ્વપિતુરવિશિષ્ઠો નાધિકઃ સન્નધમઃ શૂદ્રો ગુરૂણાં બ્રાહ્મણાદીનાં દારપ્રધર્ષકશ્ચેત્ બાહ્યં ચાણ્ડાલાદિમ્॥ 7-83-10 વિપ્રાયાં ક્ષત્રિયો બાહ્યં સૂતં સ્તોમક્રિયાપરમિતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-83-11 વધ્યાનાં ચોરાદીનાં શિરશ્છેદાદિકાર્યકારિણં વદ્યઘ્નમ્॥ 7-83-30 ચાતુર્વર્ણ્યસ્યૈવ ધર્માઃ *****ન્ને દિહિતાઃ ઇતરેષાં ઇતરેષાં તુ જાતિભેદાનાં ધર્મનિયમ ઇયતા ચ નાસ્તિ॥ 7-83-35 નિહીન*** રેતઃસેક ન કુર્યાદિતિ ભાવઃ॥ 7-83-38 કલુષયોનિજં સઙ્કરયોનિજમ્॥ 7-83-39 નાનાભાવૈરાર્યેભ્યઃ પૃથગ્ભૂતાભિશ્ચેષ્ટાભિઃ સમન્વિતં નરં સઙ્કરયોનિજં જાનીયાત્॥ 7-83-41 પ્રકૃતિં યોનિમ્। નિયચ્છતિ ગૂહિતું ન શક્નોતીત્યર્થઃ॥ 7-83-42 યથા તિર્યક્સ્થારાદિકં બીજગુણં ન ત્યજત્યેવં મનુષ્યોઽપીત્યર્થઃ॥ 7-83-43 સઞ્ચન્ને સુગુપ્તેઽપિ યસ્ય જન્મનીતિ શેષઃ। સઃ તચ્છીલં સઙ્કરકર્તુઃ સ્વભાવમ્॥ 7-83-46 તસ્ય સઙ્કરજસ્ય શરીરં સત્વેન શાસ્ત્રીયબુદ્ધ્યા ન પરિકૃષ્યતે ન નીચમાર્ગાદપકૃષ્યતે। બીજગુણસ્ય પ્રાબલ્યાત્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। બ્રૂહિ તાત કુરુશ્રેષ્ઠ વર્ણાનાં ત્વં પૃથક્ પૃથક્। કીદૃશ્યાં કીદૃશાશ્ચાપિ પુત્રાઃ કસ્ય ચ કે ચ તે॥ 13-84-1 (84771) વિપ્રવાદાઃ સુબહવઃ શ્રૂયન્તે પુત્રકારિણામ્। અત્ર નો મુહ્યતાં રાજન્સંશયં છેત્તુમર્હસિ॥ 13-84-2 (84772) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-84-3x (7039) `આત્મા પુત્રસ્તુ વિજ્ઞેયઃ પ્રથમો બહુધા પરે॥ 13-84-3 (84773) સ્વે ક્ષેત્રે સંસ્કૃતે યસ્તુ પુત્રમુત્પાદયેત્સ્વયમ્। તમૌરસં વિજાનીયાત્પુત્રં પ્રથમકલ્પિતમ્॥ 13-84-4 (84774) અગ્નિં પ્રજાપતિં ચેષ્ટ્વા વરાય પ્રતિપાદિતા। પુત્રિકા સ્યાદ્દુહિતરિ સઙ્કલ્પે વાઽપિ વા સુતઃ॥ 13-84-5 (84775) તલ્પે જાતઃ પ્રમીતસ્ય ક્લીબસ્ય પતિતસ્ય વા। સ્વધર્મેણ નિયુક્તો યઃ સ પુત્રઃ ક્ષેત્રજઃ સ્મૃતઃ॥ 13-84-6 (84776) માતા પિતા ચ દદ્યાતાં યમદ્ભિઃ પુત્રમાપદિ। સદૃશપ્રીતિસંયુક્તો વિજ્ઞેયો દત્રિમઃ સુતઃ॥ 13-84-7 (84777) સદૃશં તુ પ્રકુર્યાદ્યં ગુણદોષવિચક્ષણમ્। પુત્રં પુત્રગુણૈર્યુક્તં વિજ્ઞેયઃ સ તુ કૃત્રિમઃ॥ 13-84-8 (84778) ઉત્પદ્યતે યસ્ય ગૂઢં ન ચ જ્ઞાયેત કસ્યચિત્। સ ભવેદ્ગૂઢજો નામ તસ્ય સ્યાદ્યસ્ય તલ્પતઃ॥ 13-84-9 (84779) માતાપિતૃભ્યામુત્સૃષ્ટસ્તયોરન્યતરેણ વા। યં પુત્રં પ્રતિગૃહ્ણીયાદપવિદ્ધઃ સ ઉચ્યતે॥ 13-84-10 (84780) પિતૃવેશ્મનિ કન્યા તુ યં પુત્રં જનયેદ્રહઃ। તં કાનીનં વદન્નામ્ના વોઢુઃ કન્યાસમુદ્ભવે॥ 13-84-11 (84781) યા ગર્ભિણી સંસ્ક્રિયતે જ્ઞાતાઽજ્ઞાતાપિ વા સતી। વોઢુઃ સ ગર્ભો ભવતિ સહોઢ ઇતિ ઉચ્યતે॥ 13-84-12 (84782) ક્રીણીયાદ્યસ્ત્વપર્યાર્થં માતાપિત્રોર્યમન્તિકાત્। સ ક્રીતકઃ સુતસ્તસ્ય સદૃશોઽસદૃશોપિ વા॥ 13-84-13 (84783) યા પત્યા વા પરિત્યક્તા વિધવા વા સ્વકેચ્છયા। ઉત્પાદયતિ પુનર્ભૂત્વા સ પૌનર્ભવ ઉચ્યતે॥ 13-84-14 (84784) સા ચેદક્ષતયોનિઃ સ્યાદ્ગતપ્રત્યાઙ્ગતાઽપિ વા। પૌનર્ભવેન ભર્ત્રા સા પુનસંસ્કારમર્હતિ॥ 13-84-15 (84785) માતાપિતૃહનો યઃ સ્યાત્ત્યક્તો વા સ્યાદકારણમ્। આત્માનં સ્પર્શયેદ્યસ્તુ સ્વયંદત્તસ્તુ સ સ્મૃતઃ॥ 13-84-16 (84786) યં બ્રાહ્મણસ્તુ શૂદ્રાયાં કામાદુત્પાદયેત્સુતમ્। સ પાવયન્નેવ શવસ્તસ્માત્પારશવઃ સ્મૃતઃ॥ 13-84-17 (84787) દાસ્યાં વા દાસદાસ્યાં વા યઃ શૂદ્રસ્ય સુતો ભવેત્। સોઽનુજ્ઞાતો હરેદંશમિતિ ધર્મો વ્યવસ્થિતઃ॥ 13-84-18 (84788) ક્ષેત્રજાદીન્સુતાનેતાનેકાદશ યથોદિતાન્। પુત્રપ્રતિનિધીનાહુઃ ક્રિયાલોપાન્મનીષિણઃ॥ 13-84-19 (84789) પ્રાતૄણામેકજાતાનામેકશ્ચેત્પુત્રવાન્ભવેત્। સર્વાંસ્તાંસ્તેન પુત્રેણ પુત્રિણો મનુરબ્રવીત્॥ 13-84-20 (84790) સર્વાસામેકપત્નીનામેકા ચેત્પુત્રિણી ભવેત્। સર્વાસ્તાસ્તેન પુત્રેણ પ્રાહ પુત્રવતીર્મનુઃ॥ 13-84-21 (84791) આત્મા પુત્રશ્ચ વિજ્ઞેયસ્તસ્યાનન્તરજશ્ચ યઃ। નિરુક્તજશ્ચ વિજ્ઞેયઃ સુતઃ પ્રસૃતજસ્તથા॥ 13-84-22 (84792) પતિતસ્ય તુ ભાર્યાયા ભર્ત્રા સુસમવેતયા। તથા દત્તકૃતૌ પુત્રાવધ્યૂઢશ્ચ તથાઽપરઃ॥ 13-84-23 (84793) ષડપધ્વંસજાશ્ચાપિ કાનીનાપસદાસ્તથા। ઇત્યેતે વૈ સમાખ્યાતાસ્તાન્વિજાનીહિ ભારત॥ 13-84-24 (84794) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-84-25x (7040) ષડપધ્વંસજાઃ કે સ્યુઃ કે વાઽપ્યપસદાસ્તથા। એતત્સર્વં યથાતત્ત્વં વ્યાખ્યાતું મે ત્વમર્હસિ॥ 13-84-25 (84795) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-84-26x (7041) ત્રિષુ વર્ણેષુ યે પુત્રા બ્રાહ્મણસ્ય યુધિષ્ઠિર। વર્ણયોશ્ચ દ્વયોઃ સ્યાતાં યૌ રાજન્યસ્ય ભારત॥ 13-84-26 (84796) એકો દ્વિવર્ણ એવાથ તથાઽત્રૈવોપલક્ષિતઃ। ષડપધ્વંસજાસ્તે હિ તથૈવાપસદાઞ્શૃણુ॥ 13-84-27 (84797) ચાણ્ડાલો વ્રાત્યવર્ણૌ તુ બ્રાહ્મણ્યાં ક્ષત્રિયાસુ ચ। વૈશ્યાયાં ચૈવ શૂદ્રસ્ય લક્ષ્યાસ્તેઽપસદાસ્ત્રયઃ॥ 13-84-28 (84798) માગધો વામકશ્ચૈવ દ્વૌ વૈશ્યસ્યોપલક્ષિતૌ। બ્રાહ્મણ્યાં ક્ષત્રિયાયાં ચ ક્ષત્રિયસ્યૈક એવ તુ॥ 13-84-29 (84799) બ્રાહ્મણ્યાં લક્ષ્યતે સૂત ઇત્યેતેઽપસદાઃ સ્મૃતાઃ। પુત્રા હ્યેતે ન શક્યન્તે મિથ્યા કર્તું નરાધિપ॥ 13-84-30 (84800) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-84-31x (7042) ક્ષેત્રજં કેચિદેવાહુઃ સુતં કેચિત્તુ શુક્રજમ્। તુલ્યાવેતૌ સુતૌ કસ્ય તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-84-31 (84801) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-84-32x (7043) રેતજો વા ભવેત્પુત્રઃ પુત્રો વા ક્ષત્રેજો ભવેત્। અધ્યૂઢઃ સમયં ભિત્ત્વેત્યેતદેવ નિબોધ મે॥ 13-84-32 (84802) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-84-33x (7044) રેતજં વિદ્મ વૈ પુત્રં ક્ષત્રેજસ્યાગમઃ કથમ્। અધ્યૂઢં વિદ્મ વૈ પુત્રં ભિત્ત્વા તુ સમયં કથમ્॥ 13-84-33 (84803) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-84-34x (7045) આત્મજં પુત્રમુત્પાદ્ય યસ્ત્યજેત્કારણાન્તરે। ન તત્ર કારણં રેતઃ સ ક્ષેત્રસ્વામિનો ભવેત્॥ 13-84-34 (84804) પુત્રકામો હિ પુત્રાર્થે યાં વૃણીતે વિશામ્પતે। તત્ર ક્ષેત્રં પ્રમાણં સ્યાન્ન વૈ તત્રાત્મજઃ સુતઃ॥ 13-84-35 (84805) અન્યત્ર ક્ષેત્રજઃ પુત્રો લક્ષ્યતે ભરતર્ષભ। ન હ્યાત્મા શક્યતે હન્તું દૃષ્ટાન્તોપગતો હ્યસૌ॥ 13-84-36 (84806) ક્વચિચ્ચ કુતકઃ પુત્રઃ સઙ્ગ્રહાદેવ લક્ષ્યતે। ન તત્ર રેતઃ ક્ષેત્રં વા પ્રમાણં સ્યાદ્યુધિષ્ઠિર॥ 13-84-37 (84807) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-84-38x (7046) કીદૃશઃ કૃતકઃ પુત્રઃ સઙ્ગ્રહાદેવ લક્ષ્યતે। શુક્રં ક્ષેત્રં પ્રમાણં વા યત્ર લક્ષ્યં ન ભારત॥ 13-84-38 (84808) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-84-39x (7047) માતાપિતૃભ્યાં યસ્ત્યક્તઃ પથિ યસ્તં પ્રકલ્પયેત્। ન ચાસ્ય માતાપિતરૌ જ્ઞાયેતાં સ હિ કૃત્રિમઃ॥ 13-84-39 (84809) અસ્વામિકસ્ય સ્વામિત્વં યસ્મિન્સમ્પ્રતિલક્ષ્યતે। યો વર્ણઃ પોષયેત્તં ચ તદ્વર્ણસ્તસ્ય જાયતે॥ 13-84-40 (84810) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-84-41x (7048) કથમસ્ય પ્રયોક્તવ્યઃ સંસ્કારઃ કસ્ય વા કથમ્। દેયા કન્યા કથં ચેતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-84-41 (84811) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-84-42x (7049) આત્મવત્તસ્ય કુર્વીત સંસ્કારં સ્વામિવત્તથા। ત્યક્તો માતાપિતૃભ્યાં યઃ સવર્ણં પ્રતિપદ્યતે॥ 13-84-42 (84812) તદ્ગોત્રબન્ધુજં તસ્ય કુર્યાત્સંસ્કારમચ્યુત। અથ દેયા તુ કન્યા સ્યાત્તદ્વર્ણસ્ય યુધિષ્ઠિર॥ 13-84-43 (84813) સંસ્કર્તું વર્ણગોત્રં ચ માતૃવર્ણવિનિશ્ચયે। કાનીનાધ્યૂઢજૌ વાઽપિ વિજ્ઞેયૌ પુત્રકિલ્બિષૌ॥ 13-84-44 (84814) કાનીનાધ્યૂઢજૌ વાઽપિ વિજ્ઞેયૌ પુત્રકિલ્બિષૌ॥ તાવપિ સ્વાવિવ સુતૌ સંસ્કાર્યાવિતિ નિશ્ચયઃ। 13-84-45 (84815) ક્ષેત્રજો વાઽપ્યપસદો યેઽધ્યૂઢાસ્તેષુ ચાપ્યુત॥ આત્મવદ્વૈ પ્રયુઞ્જીરન્સંસ્કારાન્બ્રાહ્મણાદયઃ। 13-84-46 (84816) `સ્વં જન્મે માતૃગોત્રેણ સંસ્કારં બ્રાહ્મણાદયઃ॥' ધર્મશાસ્ત્રેષુ વર્ણાનાં નિશ્ચયોઽયં પદૃશ્યતે। 13-84-47 (84817) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 13-84-48 (84818) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુરશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 84 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-84-2 વિપ્રવાદાઃ વિવિધાઃ પ્રવાદઃ પૂર્વોક્તા એવ॥ 7-84-6 તલ્પે કલત્રે॥ 7-84-22 અનન્તરજઃ ઔરસઃ નિરુક્તજઃ સ્વક્ષેત્રેઽન્યો રેતઃસેકાર્થમુક્તસ્તજ્જઃ। પ્રસૃતોઽનિરુક્તોઽપિ યો લૌલ્યાત્પરક્ષેત્રે રેતઃ સિઞ્ચતિ તજ્જઃ પ્રસૃતજઃ॥ 7-84-23 તથા પતિતાત્સ્વભાર્યાયામેવ જાતઃ। ભાર્યાયાઃ તૃતીયાર્થે ષષ્ઠી। દત્તઃ પઞ્ચમઃ। કૃતઃ ક્રીતઃ સ્વયમુપાયગમ્યો વા ષષ્ઠઃ। અધ્યૂઢઃ યસ્ય માતા ગર્ભવત્યેવ ઊઢા તાદૃશઃ સપ્તમઃ॥ 7-84-24 ષડપધ્વંસજા વક્ષ્યમાણાઃ। કાનીનઃ કન્યાયાં વિવાહાત્ પ્રાગુત્પન્નશ્ચતુર્દશઃ। અપસદા વક્ષ્યમાણાઃ ષટ્। એતે વિંશતિઃ। તાન્સર્વાન્ પુત્રાનિતિ વિજાનીહિ॥ 7-84-34 કારણાન્તરે લોકાપવાદાદિભયે સતિ॥ 7-84-35 યાં ગર્ભવતી કન્યાં વૃણીતે તત્ર સ પુત્રો વોદુરેવ ક્ષેત્રજો નતુ સેક્તુરાત્મજ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। દર્શને કીદૃશઃ સ્નેહઃ સંવાસે ચ પિતામહ। મહાભાગ્યં ગવાં ચૈવ તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-85-1 (84819) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-85-2x (7050) હન્ત તે કથયિષ્યામિ પુરાવૃત્તં મહાદ્યુતે। નહુષસ્ય ચ સંવાદં મહર્ષેશ્ચ્યવનસ્ય ચ॥ 13-85-2 (84820) પુરા મહર્ષિશ્ચ્યવનો ભાર્ગવો ભરતર્ષભ। ઉદવાસકૃતારમ્ભો બભૂવ સ મહાવ્રતઃ॥ 13-85-3 (84821) નિહત્ય માનં ક્રોધં ચ પ્રહર્ષં શોકમેવ ચ। વર્ષાણિ દ્વાદશ મુનિર્જલવાસે ધૃતવ્રતઃ॥ 13-85-4 (84822) આદધત્સર્વભૂતેષુ વિસ્રમ્યં પરમં શુભમ્। જલેચરેષુ સર્વેષુ શીતરશ્મિરિવ પ્રભુઃ॥ 13-85-5 (84823) સ્થાણુભૂતઃ શુચિર્ભૂત્વા દૈવતેભ્યઃ પ્રણમ્ય ચ। ગઙ્ગાયમુનયોર્મધ્યે જલં સમ્પ્રવિવેશ હ॥ 13-85-6 (84824) ગઙ્ગાયમુનયોર્વેગં સુભીમં ભીમનિઃસ્વનમ્। પ્રતિજગ્રાહ શિરસા વાતવેગસમં જવે॥ 13-85-7 (84825) ગઙ્ગા ચ યમુના ચૈવ સરિતશ્ચ સરાંસિ ચ। પ્રદક્ષિણમૃષિં ચક્રુર્ન ચૈનં પર્યપીડયન્॥ 13-85-8 (84826) અન્તર્જલેષુ સુષ્વાપ કાષ્ઠભૂતો મહામુનિઃ। તતશ્ચોર્ધ્વસ્થિતો ધીમાનભવદ્ભરતર્ષભ॥ 13-85-9 (84827) જલૌકસાં સસત્વાનાં બભૂવ પ્રિયદર્શનઃ। ઉપાજિઘ્નન્ત ચ તદા મત્સ્યાસ્તં હૃષ્ટમાનસાઃ। તત્ર તસ્યાસતઃ કાલઃ સમતીતોઽભવન્મહાન્॥ 13-85-10 (84828) તતઃ કદાચિત્સમયે કસ્મિંશ્ચિન્મત્સ્યજીવિનઃ। તં દેશં સમુપાજગ્મુર્જાલહસ્તા મહાદ્યુતે॥ 13-85-11 (84829) નિષાદા બહવસ્તત્ર મત્સ્યોદ્ધરણનિશ્ચયાઃ। વ્યાયતા બલિનઃ શૂરાઃ સલિલેષ્વનુવર્તિનઃ। અભ્યાયયુશ્ચ તં દેશં નિશ્ચિતા જાલકર્મ્ણિ॥ 13-85-12 (84830) જાલં તે યોજયામાસુર્નવસૂત્રકૃતં દૃઢમ્। મત્સ્યોદ્ધરણમાકર્ષસ્તદા ભરતસત્તમ॥ 13-85-13 (84831) તતસ્તે બહુભિર્યોગૈઃ કૈવર્તા મત્સ્યકાઙ્ક્ષિણઃ। ગઙ્ગાયમુનયોર્વારિ જાલેનાવકિરન્તિ તે॥ 13-85-14 (84832) જાલં સુવિતતં તેષાં નવસૂત્રકૃતં તથા। વિસ્તારાયામસમ્પન્નં યત્તત્ર સલિલે ક્ષમમ્॥ 13-85-15 (84833) તતસ્તે સુમહચ્ચૈવ બલવચ્ચ સુવર્તિતમ્। અવતીર્ય તતઃ સર્વે જાલં ચકૃષિરે તદા॥ 13-85-16 (84834) અભીતરૂપાઃ સંહૃષ્ટા અન્યોન્યવશવર્તિનઃ। બબન્ધુસ્તત્ર મત્સ્યાંશ્ચ તથાઽન્યાઞ્જલચારિણઃ॥ 13-85-17 (84835) તથા મત્સ્યૈઃ પરિવૃતં ચ્યવનં ભૃગુનન્દનમ્। આકર્ષયન્મહારાજ જાલેનાથ યદૃચ્છયા॥ 13-85-18 (84836) નદીશૈવલદિગ્ધાઙ્ગં હરિશ્મશ્રુજટાધરમ્। લગ્નૈઃ શઙ્ખનખૈર્ગાત્રે ક્રોડૈશ્ચિત્રૈરિવાર્પિતમ્। 13-85-19 (84837) તં જાલેનોદ્ધૃતં દૃષ્ટ્વા તે તદા વેદપારગમ્। સર્વે પ્રાઞ્જલયો દાશાઃ શિરોભિઃ પ્રાપતન્ભુવિ॥ 13-85-20 (84838) પરિખેદપરિત્રાસાજ્જાલસ્યાકર્ષણેન ચ। મત્સ્યા બભૂવુર્વ્યાપન્નાઃ સ્થલસંસ્પર્શનેન ચ॥ 13-85-21 (84839) સ મુનિસ્તત્તદા દૃષ્ટ્વા મત્સ્યાનાં કદનં કૃતમ્। બભૂવ કૃપયાવિષ્ટો નિઃશ્વસંશ્ચ પુનઃપનઃ॥ 13-85-22 (84840) નિષાદા ઊચુઃ। 13-85-23x (7051) અજ્ઞાનાદ્યત્કૃતં પાપં પ્રસાદં તત્ર નઃ કુરુ। કરવામ પ્રિય કિં તે તન્નો બ્રૂહિ મહામુને॥ 13-85-23 (84841) ઇત્યુક્તો મત્સ્યમધ્યસ્થશ્ચ્યવનો વાક્યમબ્રવીત્। યો મેઽદ્ય પરમઃ કામસ્તં શૃણુધ્વં મસાહિતાઃ॥ 13-85-24 (84842) પ્રાણોત્સર્ગં વિસર્ગં વા મત્સ્યૈર્યાસ્યામ્યહં સહ। સંવાસાન્નોત્સહે ત્યક્તું સલિલેઽધ્યુપિતાનહમ્॥ 13-85-25 (84843) ઇત્યુક્તાસ્તે નિષાદાસ્તુ સુભૃશં ભયકમ્પિતાઃ। સર્વે વિવર્ણવદના નહુષાય ન્યવેદયન્॥ ॥ 13-85-26 (84844) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પશ્ચાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 85 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-85-1 પરપીડાદર્શને પરૈઃ સહ સંવાસે ચ કીદૃશઃ સ્નેહ આતૃશંસ્યં ચ કર્તવ્યમ્। ગવાં માહાત્મ્યં ચ બ્રૂહીતિ પ્રશ્નદૂયમ્॥ 7-85-8 સરિતશ્ચ તથાનુગા ઇતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-85-9 ઊર્ધ્વસ્થિતઃ ઉપવિષ્ટઃ॥ 7-85-10 આસતઃ આસીનસ્ય॥ 7-85-19 શઙ્ખાનાં જલજન્તુવિશેષાણાં નખાનિ તૈઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। નહુષસ્તુ તતઃ શ્રુત્વા ચ્યવનં તં તથાઽઽગતમ્। ત્વરિતઃ પ્રયયૌ તત્રિ સહામાત્યપુરોહિતઃ॥ 13-86-1 (84845) શૌચં કૃત્વા યથાન્યાયં પ્રાઞ્જલિઃ પ્રયતો નૃપઃ। આત્માનમાચચક્ષે ચ ચ્યવનાય મહાત્મને॥ 13-86-2 (84846) અર્ચયામાસ તં ચાપિ તસ્ય રાજ્ઞઃ પુરોહિતઃ। સત્યવ્રતં મહાત્માનં દેવકલ્પં વિશામ્પતે॥ 13-86-3 (84847) નહુષ ઉવાચ। 13-86-4x (7052) કરવાણિ પ્રિયં કિં તે તન્મે બ્રૂહિ દ્વિજોત્તમ। સર્વં કર્તાઽસ્મિ ભગવન્યદ્યપિ સ્યાત્સુદુષ્કરમ્॥ 13-86-4 (84848) ચ્યવન ઉવાચ। 13-86-5x (7053) શ્રમેણિ મહતા યુક્તાઃ કૈવર્તા મત્સ્યજીવિનઃ। મમ મૂલ્યં પ્રયચ્છૈભ્યો મત્સ્યાનાં વિક્રયૈઃ સહ॥ 13-86-5 (84849) નહુષ ઉવાચ। 13-86-6x (7054) સહસ્રં દીયતાં મૂલ્યં નિષાદેભ્યઃ પુરોહિત। નિષ્ક્રયાર્થે ભગવતો યથાઽઽહ ભૃગુનન્દનઃ॥ 13-86-6 (84850) ચ્યવન ઉવાચ। 13-86-7x (7055) આત્મમૂલ્યં ચ વક્તવ્યં ન તલ્લોકઃ પ્રશંસતિ। તસ્માદહં પ્રવક્ષ્યામિ ન ચાત્મસ્તુતિમ્મવૃતઃ॥ 13-86-7 (84851) સહસ્રં નાહમર્હામિ કિં વા ત્વં મન્યસે નૃપ। સદૃશં દીયતાં મૂલ્યં સ્વબુદ્ધ્યા નિશ્ચયં કુરુ॥ 13-86-8 (84852) નહુષ ઉવાચ। 13-86-9x (7056) સહસ્રાણાં શતં વિપ્ર નિષોદેભ્યઃ પ્રદીયતામ્। સ્યાદિદં ભગવન્મૂલ્યં કિં વાઽન્યન્મન્યતે ભવાન્॥ 13-86-9 (84853) ચ્યવન ઉવાચ। 13-86-10x (7057) નાહં શતસહસ્રેણ નિમેયઃ પાર્થિવર્ષભ। દીયતાં સદૃશં મૂલ્યમમાત્યૈઃ સહ ચિન્તય॥ 13-86-10 (84854) નહુષ ઉવાચ। 13-86-11x (7058) કોટિઃ પ્રદીયતાં મૂલ્યં નિષાદેભ્યઃ પુરોહિત। યદેતદપિ નો મૂલ્યમતો ભૂયઃ પ્રદીયતામ્॥ 13-86-11 (84855) ચ્યવન ઉવાચ। 13-86-12x (7059) રાજન્નાર્હામ્યહં કોટિં ભૂયો વાઽપિ મહાદ્યુતે। સદૃશં દીયતાં મૂલ્યં બ્રાહ્મણૈઃ સહ ચિન્તય॥ 13-86-12 (84856) નહુષ ઉવાચ। 13-86-13x (7060) અર્દં રાજ્યં સમગ્રં વા નિષાદેભ્યઃ પ્રદીયતામ્। એતત્તુલ્યમહં મન્યે કિં વાઽન્યન્મન્યસે દ્વિજ॥ 13-86-13 (84857) ચ્યવન ઉવાચ। 13-86-14x (7061) અર્ધં રાજ્યં સમગ્રં ચ મૂલ્યં નાર્હામિ પાર્થિવ। સદૃશં દીયતાં મૂલ્યમૃષિભિઃ સહ ચિન્ત્યતામ્॥ 13-86-14 (84858) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-86-15x (7062) મહર્ષેર્વચનં શ્રુત્વા નહુષો દુઃખકર્શિતઃ। સ ચિન્તયામાસ તદા સહામાત્યપુરોહિતઃ॥ 13-86-15 (84859) તત્ર ત્વન્યો વનચરઃ કશ્ચિન્મૂલફલાશનઃ। નહુષસ્ય સમીપસ્થો ગવિજાતોઽભવન્મુનિઃ॥ 13-86-16 (84860) સ તમાભાષ્ય રાજાનમબ્રવીદ્દ્વિજસત્તમઃ। તોષયિષ્યામ્યહં ક્ષિપ્તં યથા તુષ્ટો ભવિષ્યતિ॥ 13-86-17 (84861) નાહં મિથ્યાવચો બ્રૂયાં ખૈરેષ્વપિ કુતોઽન્યથા। ભવતો યદહં બ્રયાં તત્કાર્યમવિશઙ્કયા॥ 13-86-18 (84862) નહુષ ઉવાચ। 13-86-19x (7063) વ્રવીતુ ભગવાન્મૂલ્યં મહર્ષેઃ સદૃશં ભૃગોઃ। પરિત્રાયસ્વ મામસ્મદ્વિષયં ચ કુલં ચ મે॥ 13-86-19 (84863) હન્યાદ્ધિ ભગવાન્ક્રુદ્ધસ્ત્રૈલોક્યમપિ કેવલમ્। કિં પુનર્માં તપોહીનં બાહુવીર્યપરાયણમ્। 13-86-20 (84864) અગાધામ્ભસિ મગ્નસ્ય સામાત્યસ્ય સઋત્વિજઃ। પ્લવો ભવ મહર્ષે ત્વં કુરુ મૂલ્યવિનિશ્ચયમ્॥ 13-86-21 (84865) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-86-22x (7064) નહુષસ્ય વચઃ શ્રુત્વા ગવિજાતઃ પ્રતાપવાન્। ઉવાચ હર્ષયન્સર્વાનમાત્યાન્પાર્થિવં ચ તમ્॥ 13-86-22 (84866) `બ્રાહ્મણાનાં ગવાં ચૈવ કુલમેકં દ્વિધા કૃતમ્। એકત્ર મન્ત્રાસ્તિષ્ઠન્તિ હવિરન્યત્ર તિષ્ઠતિ॥' 13-86-23 (84867) અનર્ઘેયા મહારાજ દ્વિજા વર્ણેષુ ચોત્તમાઃ। ગાવશ્ચ પુરુષવ્યાગ્ર ગૌર્મૂલ્યં પરિકલ્પ્યતામ્॥ 13-86-24 (84868) નહુષસ્તુ તતઃ શ્રુત્વા મહર્ષેર્વચનં નૃપ। હર્ષેણ મહતા યુક્તઃ સહામાત્યપુરોહિતઃ॥ 13-86-25 (84869) અભિગમ્ય ભૃગોઃ પુત્રં ચ્યવનં સંશિતવ્રતમ્। ઇદં પ્રોવાચ નૃપતે વાચા સન્તર્પયન્નિવ॥ 13-86-26 (84870) ઉત્તિષ્ઠોત્તિષ્ઠ વિપ્રર્ષે ગવા ક્રીતોસિ ભાર્ગવ। એતન્મૂલ્યમહં મન્યે તવ ધર્મભૃતાંવર॥ 13-86-27 (84871) ચ્યવન ઉવાચ। 13-86-28x (7065) ઉત્તિષ્ઠામ્યેષ રાજેન્દ્ર સમ્યક્ ક્રીતોસ્મિ તેઽનઘ। ગોભિસ્તુલ્યં ન પશ્યામિ ધનં કિઞ્ચિદિહાચ્યુત॥ 13-86-28 (84872) કીર્તનં શ્રવણં દાનં દર્શનં ચાપિ પાર્થિવ। ગવાં પ્રશસ્યતે વીર સર્વપાપહરં શિવમ્॥ 13-86-29 (84873) ગાવો લક્ષ્મ્યાઃ સદા મૂલં ગોષુ પાપ્મા ન વિદ્યતે। અન્નમેવ સદા ગાવો દેવાનાં પરમં હવિઃ॥ 13-86-30 (84874) સ્વાહાકારવષટ્કારૌ ગોષુ નિત્યં પ્રતિષ્ઠિતૌ। ગાવો યજ્ઞસ્ય નેત્ર્યો વૈ તથા યજ્ઞસ્ય તા મુખમ્॥ 13-86-31 (84875) અમૃતં હ્યવ્યયં દિવ્યં ક્ષરન્તિ ચ વહન્તિ ચ। અમૃતાયતનં ચૈતાઃ સર્વલોકનમસ્કૃતાઃ॥ 13-86-32 (84876) તેજસા વપુષા ચૈવ ગાવો વહ્નિસમા ભુવિ। ગાવો હિ સુમહત્તેજઃ પ્રાણિનાં ચ સુખપ્રદાઃ॥ 13-86-33 (84877) નિવિષ્ટં ગોકુલં યત્ર શ્વાસં મુઞ્ચતિ નિર્ભયમ્। વિરાજયતિ તં દેશં પાપં ચાસ્યાપકર્ષતિ॥ 13-86-34 (84878) ગાવઃ સ્વર્ગસ્ય સોપાનં ગાવઃ સ્વર્ગેઽપિ પૂજિતાઃ। ગાવઃ કામદુહોદેવ્યો નાન્યત્કિઞ્ચિત્પરં સ્મૃતમ્॥ 13-86-35 (84879) ઇત્યેતદ્ગોષુ મે પ્રોક્તં મહાત્મ્યં ભરતર્ષભ। ગુણૈકદેશવચનં શક્યં પારાયણં ન તુ॥ 13-86-36 (84880) નિષાદા ઊચુઃ। 13-86-37x (7066) દર્શનં કથનં ચૈવ સહાસ્માભિઃ કૃતં મુને। સતાં સાપ્તપદં મૈત્રં પ્રસાદં ન કુરુ પ્રભો॥ 13-86-37 (84881) હવીંષિ સર્વાણિ યથા હ્યુપભુઙ્ક્તે હુતાશનઃ। એવં ત્વમપિ ધર્માત્મન્પુરુષાગ્નિઃ પ્રતાપવાન્॥ 13-86-38 (84882) પ્રસાદયામહે વિદ્વન્ભવન્તં પ્રણતા વયમ્। અનુગ્રહાર્થમસ્માકમિયં ગૌઃ પ્રતિગૃહ્યતામ્॥ 13-86-39 (84883) `અત્યન્તાપદિ શક્તાનાં પરિત્રાણં હિ કુર્વતામ્। યા ગતિર્વિદિતા ત્વદ્ય નરકે શરણં ભવાન્॥ 13-86-40 (84884) ચ્યવન ઉવાચ। 13-86-40x (7067) કૃપણસ્ય ચ યચ્ચક્ષુર્મુનેરાશીવિષસ્ય ચ। નરં સમૂલં દહતિ કક્ષમગ્નિરિવ જ્વલન્॥ 13-86-41 (84885) પ્રતિગૃહ્ણામિ વો ધેનું કૈવર્તા મુક્તકિલ્બિષાઃ। દિવં ગચ્છત વૈ ક્ષિપ્રં મત્સ્યૈર્જાલોદ્ધૃતૈઃ સહ॥ 13-86-42 (84886) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-86-43x (7068) તતસ્તસ્ય પ્રભાવાત્તે મહર્ષેર્ભાવિતાત્મનઃ। નિષાદાસ્તેન વાક્યેન સહ મત્સ્યૈર્દિવં યયુઃ॥ 13-86-43 (84887) તતઃ સ રાજા નહુષો વિસ્મિતઃ પ્રેક્ષ્ય ધીવરાન્। આરોહમાણાંસ્ત્રિદિવં મત્સ્યાંશ્ચ ભરતર્ષભ॥ 13-86-44 (84888) તતસ્તૌ ગવિજશ્ચૈવ ચ્યવનશ્ચ ભૃગૂદ્વહઃ। વરાભ્યામનુરૂપાભ્યાં છન્દયામાસતુર્નૃપમ્॥ 13-86-45 (84889) તતો રાજા મહાવીર્યો નહુષઃ પૃથિવીપતિઃ। પરમિત્યબ્રવીત્પ્રીતસ્તદા ભરતસત્તમ॥ 13-86-46 (84890) તતો જગ્રાહ ધર્મે સ સ્થિતિમિન્દ્રનિભો નૃપઃ। તથેતિ ચોદિતઃ પ્રીતસ્તાવૃષી પ્રત્યપૂજયત્॥ 13-86-47 (84891) સમાપ્તદીક્ષશ્ચ્યવનસ્તતોઽગચ્છત્સ્વમાશ્રમમ્। ગવિજશ્ચ મહાતેજાઃ સ્વમાશ્રમપદં યયૌ॥ 13-86-48 (84892) નિષાદાશ્ચ દિવં જગ્મુસ્તે ચ મત્સ્યા જનાધિપ। નહુષોપિ વરં લબ્ધ્વા પ્રવિવેશ સ્વકં પુરમ્॥ 13-86-49 (84893) એતત્તે કથિતં તાત યન્માં ત્વં પરિપૃચ્છસિ। દર્શને યાદૃશઃ સ્નેહઃ સંવાસે વા યુધિષ્ઠિર॥ 13-86-50 (84894) મહાભાગ્યં ગવાં ચૈવ તતા ધર્મવિનિશ્ચયમ્। કિં ભૂયઃ કથ્યતાં વીર કિં તે હૃદિ વિવક્ષિતમ્॥ ॥ 13-86-51 (84895) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષડશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 86 ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। સંશયો મે મહાપ્રાજ્ઞ સુમહાન્સાગરોપમ। તં મે શૃણુ મહાબાહો શ્રુત્વા વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-87-1 (84896) કૌતૂહલં મે સુમહજ્જામદગ્ન્યં પ્રતિ પ્રભો। રામં ધર્મભૃતાં શ્રેષ્ઠં તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-87-2 (84897) `બ્રાહ્મે બલે સુપૂર્ણાનામેતેષાં ચ્યવનાદિનામ્।' કથમેષ સમુત્પન્નો રામઃ સત્યપરાક્રમઃ। કથં બ્રહ્મર્ષિવંશોઽયં ક્ષત્રધર્મા વ્યજાયત॥ 13-87-3 (84898) તદસ્ય સમ્ભવં રાજન્નિખિલેનાનુકીર્તય। કૌશિકશ્ચ કથં વંશાત્ક્ષાત્રાદ્વૈ બ્રાહ્મણોઽભવત્॥ 13-87-4 (84899) અહો પ્રભાવઃ સુમહાનાસીદ્વૈ સુમહાત્મનોઃ। રામસ્ય ચ નરવ્યાઘ્ર વિશ્વામિત્રસ્ય ચૈવ હિ॥ 13-87-5 (84900) કથં પુત્રાનતિક્રમ્ય તેષાં નપ્તૃષ્વથાભવત્। એષ દોષો મહાપ્રાજ્ઞ તત્ત્વં વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-87-6 (84901) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-87-7x (7069) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ચ્યવનસ્ય ચ સંવાદં કુશિકસ્ય ચ ભારત॥ 13-87-7 (84902) એતં દોષં પુરા દૃષ્ટ્વા ભાર્ગવશ્ચ્યવનસ્તદા। આગામિનં મહાબુદ્ધિઃ સ્વવંશે મુનિસત્તમઃ॥ 13-87-8 (84903) નિશ્ચિત્ય મનસા સર્વં ગુણદોષબલાબલમ્। દગ્ધુકામઃ કુલં સર્વં કુશિકાનાં તપોધનઃ॥ 13-87-9 (84904) ચ્યવનસ્તમનુપ્રાપ્ય કુશિકં વાક્યમબ્રવીત્। વસ્તુમિચ્છા સમુત્પન્ના ત્વયા સહ મમાનઘ॥ 13-87-10 (84905) કુશિક ઉવાચ। 13-87-11x (7070) ભગવન્સહધર્મોઽયં પણ્ડિતૈરિહ ચર્યતે। પ્રદાનકાલે કન્યાનામુચ્યતે ચ સદા બુધૈઃ॥ 13-87-11 (84906) યત્તુ તાવદતિક્રાન્તં ધર્મદ્વારં તપોધન। તત્કાર્યં પ્રકરિષ્યામિ તદનુજ્ઞાતુમર્હસિ॥ 13-87-12 (84907) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-87-13x (7071) અથાસનમુપાદાય ચ્યવનસ્ય મહામુનેઃ। કુશિકો ભાર્યયા સાર્ધમાજગામ યતો મુનિઃ॥ 13-87-13 (84908) પ્રગૃહ્ય રાજા ભૃઙ્ગારં પાદ્યમસ્મૈ ન્યવેદયત્। કારયામાસ સર્વાશ્ચ ક્રિયાસ્તસ્ય મહાત્મનઃ॥ 13-87-14 (84909) તતઃ સ રાજા ચ્યવનં મધુપર્કં યથાવિધિ। ગ્રાહયામાસ ચાવ્યગ્રો મહાત્મા નિયતવ્રતઃ॥ 13-87-15 (84910) સત્કૃત્ય તં તથા વિપ્રમિદં પુનરથાબ્રવીત્। ભગવન્પરવન્તૌ સ્વો બ્રૂહિ કિં કરવાવહે॥ 13-87-16 (84911) યદિ રાજ્યં યદિ ધનં યદિ ગાઃ સંશિતવ્રત। યજ્ઞદાનાનિ ચ તથા બ્રૂહિ સર્વં દદામિ તે॥ 13-87-17 (84912) ઇદં ગૃહમિદં રાજ્યમિદં ધર્માસનં ચ તે। રાજા ત્વમસિ શાધ્યુર્વીં ભૃત્યોઽહં પરવાન્સ્ત્રિયા॥ 13-87-18 (84913) એવમુક્તે તતો વાક્યે ચ્યવનો ભાર્ગવસ્તદા। કુશિકં પ્રત્યુવાચેદં મુદા પરમયા યુતઃ॥ 13-87-19 (84914) ન રાજ્યં કામયે રાજન્ન ધનં ન ચ યોષિતઃ। ન ચ ગા ન ચ વૈ દેશાન્ન યજ્ઞં શ્રૂયતામિદમ્॥ 13-87-20 (84915) નિયમં કિઞ્ચિદારપ્સ્યે યુવયોર્યદિ રોચતે। પરિચર્યોસ્મિ યત્તાભ્યાં યુવાભ્યામવિશઙ્કયા॥ 13-87-21 (84916) એવમુક્તે તદા તેન દમ્પતી તૌ જહર્ષતુઃ। પ્રત્યબ્રૂતાં ચ તમૃષિમેવમસ્ત્વિતિ ભારત॥ 13-87-22 (84917) અથ તં કુશિકો હૃષ્ટઃ પ્રાવેશયદનુત્તમમ્। ગૃહોદ્દેશં તતસ્તસ્ય દર્શનીયમદર્શયત્॥ 13-87-23 (84918) ઇયં શય્યા ભગવતો યથાકામમિહોષ્યતામ્। પ્રયતિષ્યાવહે પ્રીતિમાહર્તું તે તપોધન॥ 13-87-24 (84919) અથ સૂર્યોતિચક્રામ તેષાં સંવદતાં તથા। અથર્ષિશ્ચોદયામાસ પાનમન્નં તથૈવ ચ॥ 13-87-25 (84920) તમપૃચ્છત્તતો રાજા કુશિકઃ પ્રણતસ્તદા। કિમન્નજાતમિષ્ટં તે કિમુપસ્થાપયામ્યહમ્॥ 13-87-26 (84921) તતઃ સ પરયા પ્રીત્યા પ્રત્યુવાચ નરાધિપમ્। ઔપપત્તિકમાહારં પ્રયચ્છસ્વેતિ ભારત॥ 13-87-27 (84922) તદ્વચઃ પૂજયિત્વા તુ તથેત્યાહ સ પાર્થિવઃ। યથોપપન્નમાહારં તસ્મૈ પ્રાદાજ્જનાધિપ॥ 13-87-28 (84923) તતઃ સ ભુક્ત્વા ભગવન્દમ્પતી પ્રાહ ધર્મવિત્। સ્વપ્તુમિચ્છામ્યહં નિદ્રા બાધતે મામિતિ પ્રભો॥ 13-87-29 (84924) તતઃ શય્યાગૃહં પ્રાપ્ય ભગવાનૃષિસત્તમઃ। સંવિવેશ નરેશસ્તુ સપત્નીકઃ સ્થિતોઽભવત્॥ 13-87-30 (84925) ન પ્રબોધ્યોસ્મિ સંસુપ્ત ઇત્યુવાચાથ ભાર્ગવઃ। સંવાહિતવ્યૌ મે પાદૌ જાગર્તવ્યં ચ વાં નિશિ॥ 13-87-31 (84926) અવિશઙ્કસ્તુ કુશિકસ્તથેત્યેવાહ ધર્મવિત્। ન પ્રાબોધયતાં તૌ ચ દંપતી રજનીક્ષયે॥ 13-87-32 (84927) યથાદેશં મહર્ષેસ્તુ શુશ્રૂષાપરમૌ તદા। બભૂવતુર્મહારાજ પ્રયતાવથ દમ્પતી॥ 13-87-33 (84928) તતઃ સ ભગવાન્વિપ્રઃ સમાદિશ્ય નરાધિપમ્। સુષ્વાપૈકેન પાર્શ્વેન દિવસાનેકવિંશતિમ્॥ 13-87-34 (84929) સ તુ રાજા નિરાહારઃ સભાર્યઃ કુરુનન્દન। પર્યુપાસત તં હૃષ્ટશ્ચ્યવનારાધને રતઃ॥ 13-87-35 (84930) ભાર્ગવસ્તુ સમુત્તસ્થૌ સ્વયમેવ તપોધનઃ। અકિઞ્ચિદુક્ત્વા તુ ગૃહાન્નિશ્ચક્રામ મહાતપાઃ॥ 13-87-36 (84931) તમન્વગચ્છતાં તૌ ચ ક્ષુધિતૌ શ્રમકર્શિતૌ। ભાર્યાપતી મુનિશ્રેષ્ઠસ્તાવેતૌ નાવલોકયત્॥ 13-87-37 (84932) તયોસ્તુ પ્રેક્ષતોઽરેવ ભાર્ગવાણાં કુલોદ્વહઃ। અન્તર્હિતોભૂદ્રાજેન્દ્ર તતો રાજાઽપતત્ક્ષિતૌ॥ 13-87-38 (84933) તતો મુહૂર્તાદાશ્વસ્ય સહ દેવ્યા મહામુનેઃ। પુનરન્વેષણે યત્નમકરોત્સ મહીપતિઃ॥ ॥ 13-87-39 (84934) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તાશીતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 87 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-87-11 અતિથિસેવાધર્મ એવ સહધર્મઃ સ્ત્રીસહિતધર્મઃ॥ 7-87-37 મુનિશ્રેષ્ઠો નચ તાવભ્યવારયદિતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। તસ્મિન્નન્તર્હિતે વિપ્રે રાજા કિમકરોત્તદા। ભાર્યા ચાસ્ય મહાભાગા તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-88-1 (84935) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-88-2x (7072) અદૃષ્ટ્વા સ મહીપાલસ્તમૃષિં સહ ભાર્યયા। પરિશ્રાન્તો નિવવૃતે વ્રીડિતો નષ્ટચેતનઃ॥ 13-88-2 (84936) સ પ્રવિશ્ય પુરીં દીનો નાભ્યભાષત કિઞ્ચન। તદેવ ચિન્તયામાસ ચ્યવનસ્ય વિચેષ્ટિતમ્॥ 13-88-3 (84937) અથ શૂન્યેન મનસા પ્રવિવેશ ગૃહં નૃપઃ। દદર્શ શયને તસ્મિઞ્શયાનં ભૃગુનન્દનમ્॥ 13-88-4 (84938) વિસ્મિતૌ તમૃષિં દૃષ્ટ્વા તદાશ્ચર્યં વિચિન્ત્ય ચ। દર્શનાત્તસ્ય તુ તદા વિશ્રાન્તૌ સમ્બભૂવતુઃ॥ 13-88-5 (84939) યથાસ્થાનં તતો ગત્વા તત્પાદૌ સંવવાહતુઃ। અથાપરેણ પાર્શ્વેન સુષ્વાપ સ મહામુનિઃ॥ 13-88-6 (84940) તેનૈવ ચ સ કાલેન પ્રત્યબુદ્ધ્યત વીર્યવાન્। ન ચ તૌ ચક્રતુઃ કિઞ્ચિદ્વિકારં ભયશઙ્કિતૌ॥ 13-88-7 (84941) પ્રતિબુદ્ધસ્તુ સ મુનિસ્તૌ પ્રોવાચ વિશામ્પતે। તૈલાભ્યઙ્ગો દીયતાં મે સ્નાસ્યેઽહમિતિ ભારત॥ 13-88-8 (84942) તૌ તથેતિ પ્રતિશ્રુત્ય ક્ષુધિતૌ શ્રમકર્શિતૌ। શતપાકેન તૈલેન મહાર્હેણોપતસ્થતુઃ॥ 13-88-9 (84943) તતઃ સુખાસીનમૃષિં વાગ્યતૌ સંવવાહતુઃ। ન ચ પર્યાપ્તમિત્યાહ ભાર્ગવઃ સુમહાતપાઃ॥ 13-88-10 (84944) યદા તૌ નિર્વિકારૌ તુ લક્ષમાયાસ ભાર્ગવઃ। તત ઉત્થાય સહસા સ્નાનશાલાં વિવેશ હ॥ 13-88-11 (84945) ક્લૃપ્તમેવ તુ તત્રાસીત્સ્નાનીયં પાર્થિવોચિતમ્। અસત્કૃત્ય ચ તત્સર્વં તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 13-88-12 (84946) સ મુનિઃ પુનરેવાથ નૃપતેઃ પશ્યતસ્તદા। નાસૂયાં ચક્રતુસ્તૌ ચ દમ્પતી ભરતર્ષભ॥ 13-88-13 (84947) અથ સ્નાતઃ સ ભગવાન્સિંહાસનગતઃ પ્રભુઃ। દર્શયામાસ કુશિકં સભાર્યં કુરુનન્દન॥ 13-88-14 (84948) સંહૃષ્ટવદનો રાજા સભાર્યઃ કુશિકો મુનિમ્। સિદ્ધમન્નમિતિ પ્રહ્વો નિર્વિકારો ન્યવેદયત્॥ 13-88-15 (84949) આનીયતામિતિ મુનિસ્તં ચોવાચ નરાધિપમ્। સ રાજા સમુપાજહ્રે તદન્નં સહ ભાર્યયા॥ 13-88-16 (84950) માંસપ્રકારાન્વિવિધાઞ્શાકાનિ વિવિધાનિ ચ। લેહ્યપિષ્ટવિકારાંશ્ચ પાનકાનિ લઘૂનિ ચ॥ 13-88-17 (84951) રસાલાપૂપકાંશ્ચિત્રાન્મોદકાનથ ષડ્રસાન્। રસાન્નાનાપ્રકારાંશ્ચ વન્યં ચ મુનિભોજનમ્॥ 13-88-18 (84952) ફલાનિ ચ વિચિત્રાણિ રાજભોજ્યાનિ ભૂરિશઃ। બદરેઙ્ગુદકાશ્મર્યભલ્લાતકફલાનિ ચ॥ 13-88-19 (84953) ગૃહસ્થાનાં ચ યદ્ભોજ્યં યચ્ચાપિ વનવાસિનામ્। સર્વમાહારયામાસ રાજા શાપભયાન્મુનેઃ॥ 13-88-20 (84954) અથ સર્વમુપન્યસ્તમગ્રતશ્ચ્યવનસ્ય તત્। તતઃ સર્વં સમાનીય તચ્ચ શય્યાસનં મુનિઃ॥ 13-88-21 (84955) વસ્ત્રૈઃ શુભૈરવચ્છાદ્ય ભોજનોપસ્કરૈઃ સહ। સર્વમાદીપયામાસ ચ્યવનો ભૃગુનન્દનઃ॥ 13-88-22 (84956) ન ચ તૌ ચક્રતુઃ ક્રોધં દમ્પતી સુમહાવ્રતૌ। તયોઃ સમ્પ્રેક્ષતોરેવ પુનરન્તર્હિતોઽભવત્॥ 13-88-23 (84957) તથૈવ ચ સ રાજર્ષિસ્તસ્થૌ તાં રજનીં તદા। સભાર્યો વાગ્યતઃ શ્રીમાન્ન ચકોપં સમાવિશત્॥ 13-88-24 (84958) નિત્યસંસ્કૃતમન્નં તુ વિવિધં રાજવેશ્મનિ॥ શયનાનિ ચ મુખ્યાનિ પરિષેકાશ્ચ પુષ્કલાઃ॥ 13-88-25 (84959) વસ્ત્રં ચ વિવિધાકારમભવત્સમુપાર્જિતમ્। ન શશાક તતો દ્રષ્ટમન્તરં ચ્યવનસ્તદા॥ 13-88-26 (84960) પુનરેવ ચ વિપ્રર્ષિઃ પ્રોવાચ કુશિકં નૃપમ્। સભાર્યો માં રથેનાશુ વહ યત્ર બ્રવીમ્યહમ્॥ 13-88-27 (84961) તથેતિ ચ પ્રાહ નૃપો નિર્વિશઙ્કસ્તપોધનમ્। ક્રીડારથોસ્તુ ભગવન્નુત સાઙ્ગ્રામિકો રથઃ॥ 13-88-28 (84962) ઇત્યુક્તઃ સ મુની રાજ્ઞા તેન હૃષ્ટેન તદ્વચઃ। ચ્યવનઃ પ્રત્યુવાચેદં હૃષ્ટઃ પરપુરંજયમ્॥ 13-88-29 (84963) સજ્જીકુરુ રથં ક્ષિપ્રં યસ્તે સાઙ્ગ્રામિકો મતઃ। સાયુધઃ સપતાકશ્ચ શક્તીકનકયષ્ટિમાન્॥ 13-88-30 (84964) કિંકિણીસ્વનનિર્ઘોષો યુક્તસ્તોરણકલ્પનૈઃ। ગદાસ્વઙ્ગનિબદ્ધશ્ચ પરમેષુશતાન્વિતઃ॥ 13-88-31 (84965) તતઃ સ તં તથેત્યુક્ત્વા કલ્પયિત્વા મહારથમ્। ભાર્યાં વામે ધુરિ તદા ચાત્માનં દક્ષિણે તથા॥ 13-88-32 (84966) ત્રિદણ્ડં વજ્રસૂચ્યગ્રં પ્રતોદં તત્ર ચાદધત્। સર્વમેતત્તથા દત્ત્વા નૃપો વાક્યમઽથાબ્રવીત્॥ 13-88-33 (84967) ભગવન્ક્વ રથો યાતુ બ્રવીતુ ભૃગુનન્દન। યત્ર વક્ષ્યસિ વિપ્રર્ષે તત્ર યાસ્યતિ તે રથઃ॥ 13-88-34 (84968) એવમુક્તસ્તુ ભગવાન્પ્રત્યુવાચાથ તં નૃપમ્। ઇતઃ પ્રભૃતિ યાતવ્યં પદકમ્પદકં શનૈઃ॥ 13-88-35 (84969) શ્રમો મમ યથા ન સ્યાત્તથા મચ્છન્દચારિણૌ। સુસુખં ચૈવ વોઢવ્યો જનઃ સર્વશ્ચ પશ્યતુ॥ 13-88-36 (84970) નોત્સાર્યાઃ પથિકાઃ કેચિત્તેભ્યોદાસ્યે વસુ હ્યહમ્। બ્રાહ્મણેભ્યશ્ચ યે કામાનર્થયિષ્યન્તિમાં પથિ॥ 13-88-37 (84971) સર્વાન્દાસ્યામ્યશેષેણ ધનં રત્નાનિ ચૈવ હિ। ક્રિયતાં નિખિલેનૈતન્મા વિચારય પાર્થિવ॥ 13-88-38 (84972) તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા રાજા ભૃત્યાંસ્તથાઽબ્રવીત્। યદ્યદ્બ્રૂયાન્મુનિસ્તત્તત્સર્વં દેયમશઙ્કિતૈઃ॥ 13-88-39 (84973) તતો રત્નાન્યનેકાનિ સ્ત્રિયો યુગ્યમજાવિકમ્। કૃતાકૃતં ચ કનકં ગજેન્દ્રાશ્ચાચલોપમાઃ॥ 13-88-40 (84974) અન્વગચ્છન્ત તમૃષિં રાજામાત્યાશ્ચ સર્વશઃ। હાહાભૂતં ચ તત્સર્વમાસીન્નગરમાર્તવત્॥ 13-88-41 (84975) તૌ તીક્ષ્ણાગ્રેણ સહસા પ્રતોદેન પ્રતોદિતૌ। પૃષ્ઠે વિદ્ધૌ કટે ચૈવ નિર્વિકારૌ તમૂહતુઃ॥ 13-88-42 (84976) વેપમાનૌ નિરાહારૌ પઞ્ચાશદ્રાત્રકર્શિતૌ। કથંચિદૂહતુર્ધૈર્યાદ્દમ્પતી તં રથોત્તમમ્॥ 13-88-43 (84977) બહુશો ભૃશવિદ્ધૌ તૌ ક્ષરમાણૌ ક્ષતોદ્ભવમ્। દદૃશાતે મહારાજ પુષ્પિતાવિવ કિંશુકૌ॥ 13-88-44 (84978) તૌ દૃષ્ટ્વા પૌરવર્ગસ્તુ ભૃશં શોકસમાકુલઃ। અભિશાપભયત્રસ્તો ન તં કિઞ્ચિદુવાચ હ॥ 13-88-45 (84979) દ્વન્દ્વશશ્ચાબ્રુવન્સર્વે પશ્યધ્વં તપસો બલમ્। ક્રુદ્ધા અપિ મુનિશ્રેષ્ઠં વીક્ષિતું નેહ શુક્નુમઃ॥ 13-88-46 (84980) અહો ભગવતો વીર્યં મહર્ષેર્ભાવિતાત્મનઃ। રાજ્ઞશ્ચાપિ સભાર્યસ્ય ધૈર્યં પશ્યત યાદૃશમ્॥ 13-88-47 (84981) શ્રાન્તાવપિ હિ કચ્છ્રેણ રથમેનં સમૂહતુઃ। ન ચૈતયોર્વિકારં વૈ દદર્શં ભૃગુનન્દનઃ॥ 13-88-48 (84982) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-88-49x (7073) તતઃ સ નિર્વિકારૌ તુ દૃષ્ટ્વા ભૃગુકુલોદ્વહઃ। વસુ વિશ્રાણયામાસ યથા વૈશ્રવણસ્તથા॥ 13-88-49 (84983) તત્રાપિ રાજા પ્રીતાત્મા યથાદિષ્ટમથાકરોત્। તતોઽસ્ય ભગવાન્પ્રીતો બભૂવ મુનિસત્તમઃ॥ 13-88-50 (84984) અવતીર્ય રથશ્રેષ્ઠાદ્દમ્પતી તૌ મુમોચ હ। વિમોચ્ય ચૈતૌ વિધિવત્તતો વાક્યમુવાચ હ॥ 13-88-51 (84985) સ્નિગ્ધગમ્ભીરયા વાચા ભાર્ગવઃ સુપ્રસન્નયા। દદામિ વાં વરં શ્રેષ્ઠં તં બ્રૂતામિતિ ભારત॥ 13-88-52 (84986) સુકુમારૌ ચ તૌ વિદ્ધૌ કરાભ્યાં મુનિસત્તમઃ। પસ્પર્શામૃતકલ્પાભ્યાં સ્નેહાદ્ભરતસતમ॥ 13-88-53 (84987) અથાબ્રવીન્નૃપો વાક્યં શ્રમો નાસ્ત્યાવયોરિહ। વિશ્રાન્તૌ સ્વઃ પ્રભાવાત્તે ધ્યાનેનૈવેહ ભાર્ગવ॥ 13-88-54 (84988) અથ તૌ ભગવાન્પ્રાહ પ્રહૃષ્ટશ્ચ્યનસ્તદા। ન વૃથા વ્યાહૃતં પૂર્વં યન્મયા તદ્ભવિષ્યતિ॥ 13-88-55 (84989) રમણીયઃ સમુદ્દેશો ગઙ્ગાતીરમિદં શુભમ્। કિઞ્ચિત્કાલં વ્રતપરો નિવત્સ્યામીહ પાર્થિવ॥ 13-88-56 (84990) ગમ્યતાં સ્વપુરં પુત્ર વિશ્રાન્તઃ પુનરેષ્યસિ। ઇહસ્થં માં સભાર્યસ્ત્વં દ્રષ્ટાસિ શ્વો નરાધિપ॥ 13-88-57 (84991) ન ચ મન્યુસ્ત્વયા કાર્યઃ શ્રેયસ્ત્વાં સમુપસ્થિતમ્। યત્કાઙ્ક્ષિતં હૃદિસ્થં તે તત્સર્વં હિ ભવિષ્યતિ॥ 13-88-58 (84992) ઇત્યેવમુક્તઃ કુશિકઃ પ્રહૃષ્ટેનાન્તરાત્મના। પ્રોવાચ મુનિશાર્દૂલમિદં વચનમર્થવત્॥ 13-88-59 (84993) ન મે મન્યુર્મહાભાગ પૂતૌ સ્વો ભગવંસ્ત્વયા। સંવૃતૌ યૌવનસ્થૌ સ્વો વપુષ્મન્તૌ બલાન્વિતૌ॥ 13-88-60 (84994) પ્રતોદેન વ્રણા યે મે સભાર્યસ્ય ત્વયા કૃતાઃ। તાન્ન પશ્યામિ ગાત્રેષુ સ્વસ્થોસ્મિ સહ ભાર્યયા॥ 13-88-61 (84995) ઇમાં ચ દેવીં પશ્યામિ વપુષાઽપ્સરસોપમામ્। શ્રિયા પરમયા યુક્તા તથા દૃષ્ટા પુરા મયા॥ 13-88-62 (84996) તવ પ્રસાદસંવૃત્તમિદં સર્વં મહામુને। નૈતચ્ચિત્રં તુ ભગવંસ્ત્વયિ સત્યપરાક્રમ॥ 13-88-63 (84997) ઇત્યુક્તઃ પ્રત્યુવાચૈનં કુશિકં ચ્યવનસ્તદા। આગચ્છેથાઃ સભાર્યશ્ચ ત્વમિહેતિ નરાધિપ॥ 13-88-64 (84998) ઇત્યુક્તઃ સમનુજ્ઞાતો રાજર્ષિરભિવાદ્ય તમ્। પ્રયયૌ વપુષા યુક્તો નગરં દેવરાજવત્॥ 13-88-65 (84999) તત એનમુપાજગ્મુરમાત્યાઃ સપુરોહિતાઃ। બલસ્થા ગણિકાયુક્તાઃ સર્વાઃ પ્રકૃતયસ્તથા॥ 13-88-66 (85000) તૈર્વૃતઃ કુશિકો રાજા શ્રિયા પરમયા જ્વલન્। પ્રવિવેશ પુરં હૃષ્ટઃ પૂજ્યમાનોઽથ બન્દિભિઃ॥ 13-88-67 (85001) તતઃ પ્રવિશ્ય નગરં કૃત્વા પૌર્વાહ્ણિકીઃ ક્રિયાઃ। ભુક્ત્વા સભાર્યો રજનીમુવાસ સ મહાદ્યુતિઃ॥ 13-88-68 (85002) તતસ્તુ તૌ નવમભિવીક્ષ્ય યૌવનં પરસ્પરં વિગતજરાવિવામરૌ। નનન્દતુઃ શયનગતૌ વપુર્ધરૌ શ્રિયા યુતૌ દ્વિજવરદત્તયા તદા॥ 13-88-69 (85003) અથાપ્યુષિર્ભૃગુકુલકીર્તિવર્ધન- સ્તપોધનો વનમભિરામમૃદ્ધિમત્। મનીષયા બહુવિધરત્નભૂષિતં સસર્જ યન્ન પુરિ શતક્રતોરપિ॥ ॥ 13-88-70 (85004) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટાશીષ્ટિતમોઽધ્યાયઃ॥ 88 ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। તતઃ સ રાજા રાત્ર્યન્તે પ્રતિબુદ્ધો મહામનાઃ। કૃતપૂર્વાહ્ણિકઃ પ્રાયાત્સભાર્યસ્તદ્વનં પ્રતિ॥ 13-89-1 (85005) તતો દદર્શ નૃપતિઃ પ્રાસાદં સર્વકાઞ્ચનમ્। મણિસ્તમ્ભસહસ્રાઢ્યં ગન્ધર્વનગરોપમમ્। તત્ર દિવ્યાનભિપ્રાયાન્દદર્શ કુશિકસ્તદા॥ 13-89-2 (85006) પર્વતાન્રૂપ્યસાનૂંશ્ચ નલિનીશ્ચ સપઙ્કજાઃ। ચિત્રશાલાશ્ચ વિવિધાસ્તોરણાનિ ચ ભારત। શાદ્વલોપચિતાં ભૂમિં તથા કાઞ્ચનકુટ્ટિમામ્॥ 13-89-3 (85007) સહકારાન્પ્રફુલ્લાંશ્ચ કેતકોદ્દાલકાન્વરાન્। અશોકાન્સહકુન્દાંશ્ચ ફુલ્લાંશ્ચૈવાતિમુક્તકાન્॥ 13-89-4 (85008) ચમ્પકાંસ્તિલકાન્ભવ્યાન્પનસાન્વઞ્જુલાનપિ। પુષ્પિતાન્કર્ણિકારાંશ્ચ તત્રતત્ર દદર્શ હ॥ 13-89-5 (85009) શ્યામાન્વારણપુષ્પાંશ્ચ તથાઽષ્ટપદિકા લતાઃ। તત્રતત્ર પરિક્લૃપ્તા દદર્શ સ મહીપતિઃ॥ 13-89-6 (85010) રમ્યાન્પદ્મોત્પલધરાન્સર્વર્તુકુસુમાંસ્તથા। વિમાનપ્રતિમાંશ્ચાપિ પ્રાસાદાઞ્શૈલસન્નિભાન્॥ 13-89-7 (85011) શીતલાનિ ચ તોયાનિ ક્વચિદુષ્ણાનિ ભારત। આસનાનિ વિચિત્રાણિ શયનપ્રવરાણિ ચ॥ 13-89-8 (85012) પર્યઙ્કાન્રત્નસૌવર્ણાન્પરાર્ધ્યાસ્તરણાસ્તૃતાન્। ભક્ષ્યં ભોજ્યમનન્તં ચ તત્રતત્રોપકલ્પિતમ્॥ 13-89-9 (85013) વાણીવાદાઞ્છુકાંશ્ચૈવ શારિકા ભૃઙ્ગરાજકાન્। કોકિલાઞ્છતપત્રાંશ્ચ સકોયષ્ટિકકુક્કુભાન્॥ 13-89-10 (85014) મયૂરાન્કુક્કુટાંશ્ચાપિ દાત્યૂહાઞ્જીવજીવકાન્। ચકોરાન્વાનરાન્હંસાન્સારસાંશ્ચક્રસાહ્વયાન્॥ 13-89-11 (85015) સમન્તતઃ પ્રણદતો દદર્શ સુમનોહરાન્। ક્વચિદપ્સરસાં સઙ્ઘાન્ગન્ધર્વાણાં ચ પાર્થિવ॥ 13-89-12 (85016) કાન્તાભિરપરાંસ્તત્ર પરિષ્વક્રાન્દદર્શ હ। ન દદર્શ ચ તાન્ભૂયો દદર્શ ચ પુનર્નૃપઃ॥ 13-89-13 (85017) ગીતધ્વનિં સુમધુરં તથૈવાધ્યયનધ્વનિમ્। હંસાનસુમધુરાંશ્ચાપિ તત્ર શુશ્રાવ પાર્થિવઃ॥ 13-89-14 (85018) તં દૃષ્ટ્વાઽત્યદ્ભુતં રાજા મનસાઽચિન્તયત્તદા। સ્વપ્નોઽયં ચિત્તવિભ્રંશ ઉતાહો સત્યમેવ તુ॥ 13-89-15 (85019) અહો સહ શરીરેણ પ્રાપ્તોસ્મિ પરમાં ગતિમ્। ઉત્તરાન્વા કુરૂન્પુણ્યાનથવાઽપ્યમરાવતીમ્॥ 13-89-16 (85020) કિઞ્ચેદં મહદાશ્ચર્યં સમ્પશ્યામીત્યચિન્તયત્। એવં સઞ્ચિન્તયન્નેવ દદર્શ મુનિપુઙ્ગવમ્॥ 13-89-17 (85021) તસ્મિન્વિમાને સૌવર્ણે મણિસ્તમ્ભસમાકુલે। મહાર્હે શયને દિવ્યે શયાનં ભૃગુનન્દનમ્॥ 13-89-18 (85022) તમભ્યયાત્પ્રહર્ષેણ નરેન્દ્રઃ સહ ભાર્યયા। અન્તર્હિતસ્તતો ભૂયશ્ચ્યવનઃ શયનં વ તત્॥ 13-89-19 (85023) તતોઽન્યસ્મિન્વનોદ્દેશે પુનરેવ દદર્શ તમ્। કૌશ્યાં બૃસ્યાં સમાસીનં જપમાનં મહાવ્રતમ્॥ 13-89-20 (85024) એવં યોગબલાદ્વિપ્રો મોહયામાસ પાર્થિવમ્॥ 13-89-21 (85025) ક્ષણેન તદ્વનં ચૈવ તે ચૈવાપ્સરસાં ગણાઃ। ગન્ધર્વાઃ પાદપાશ્ચૈવ સર્વમન્તરધીયત॥ 13-89-22 (85026) નિઃશબ્દમભવચ્ચાપિ ગઙ્ગાકૂલં પુનર્નૃપ। કુશવલ્મીકભૂયિષ્ઠં બભૂવ ચ યથા પુરા॥ 13-89-23 (85027) તતઃ સ રાજા કુશિકઃ સભાર્યસ્તેન કર્મણા। વિસ્મયં પરમં પ્રાપ્તસ્તદ્દૃષ્ટ્વા મહદદ્ભુતમ્॥ 13-89-24 (85028) તતઃ પ્રોવાચ કુશિકો ભાર્યા હર્ષસમન્વિતઃ। પશ્ય ભદ્રે યથાભાવાશ્ચિત્રા દૃષ્ટાઃ સુદુર્લભાઃ। પ્રસાદાદ્ભૃગુમુખ્યસ્ય કિમન્યત્ર તપોબલાત્॥ 13-89-25 (85029) તપસા તદવાપ્યં હિ યન્ન શક્યં મનોરથૈઃ। ત્રૈલોક્યરાજ્યાદપિ હિ તપ એવ વિશિષ્યતે॥ 13-89-26 (85030) તપસા હિ સુતપ્તેનિ ક્રીડત્યેષ તપોધનઃ। અહો પ્રભાવો બ્રહ્મર્ષેશ્ચ્યવનસ્ય મહાત્મનઃ॥ 13-89-27 (85031) ઇચ્છયૈષ તપોવીર્યાદન્યાઁલ્લોકાન્સૃજેદપિ। બ્રાહ્મણા એવ જાયેરન્પુણ્યવાગ્બુદ્ધિકર્મણા॥ 13-89-28 (85032) ઉત્સહેદિહ કૃત્વૈવ કોઽન્યો વૈ ચ્યવનાદૃતે। બ્રાહ્મણ્યં દુર્લભં લોકે રાજ્યં હિ સુલભં નરૈઃ॥ 13-89-29 (85033) બ્રાહ્મણ્યસ્ય પ્રભાવાદ્ધિ રથે યુક્તૌ સ્વધુર્યવત્। ઇત્યેવં ચિન્તયાનઃ સ વિદિતશ્ચ્યવનસ્ય વૈ॥ 13-89-30 (85034) સમ્પ્રેક્ષ્યોવાચ નૃપતિં ક્ષિપ્રમાગમ્યતામિતિ। ઇત્યુક્તઃ સહભાર્યસ્તુ સોભ્યગચ્છન્મહામુનિમ્॥ 13-89-31 (85035) શિરસા વન્દનીયં તમવન્દત ચ પાર્થિવઃ। તસ્યાશિષઃ પ્રયુજ્યાથ સ મુનિસ્તં નરાધિપમ્। નિષીદેત્યબ્રવીદ્ધીમાન્સાન્ત્વયન્પુરુષર્ષભઃ॥ 13-89-32 (85036) તતઃ પ્રકૃતિમાપન્નો ભાર્ગવો નૃપતે નૃપમ્। ઉવાચ શ્લક્ષ્ણયા વાચા તર્પયન્નિવ ભારત॥ 13-89-33 (85037) રાજન્સમ્યગ્જિતાનીહ પઞ્ચપઞ્ચ સ્વયં ત્વયા। મનઃષષ્ઠાનીન્દ્રિયાણિ કૃચ્છ્રાન્મુક્તોસિ તેન વૈ॥ 13-89-34 (85038) સમ્યગારાધિતઃ પુત્ર ત્વયાઽહં વદતાંવર। ન હિ તે વૃજિતં કિઞ્ચિત્સુસૂક્ષ્મમપિ દૃશ્યતે॥ 13-89-35 (85039) અનુજાનીહિ માં રાજન્ગમિષ્યામિ યથાગતમ્। પ્રીતોસ્મિ તવ રાજેન્દ્ર વરશ્ચ પ્રતિગૃહ્યતામ્॥ 13-89-36 (85040) કુશિક ઉવાચ। 13-89-37x (7074) અગ્નિમધ્યે ગતેનેવ ભગવન્સન્નિધૌ મયા। વર્તિતં ભૃગુશાર્દૂલ યન્ન દગ્ધોસ્મિ તદ્બહુ॥ 13-89-37 (85041) એષ એવ વરો મુખ્યઃ પ્રાપ્તો મે ભૃગુનન્દન। યત્પ્રીતોસિ મમાચારૈઃ કુલં ત્રાતં ચ મેઽનઘ॥ 13-89-38 (85042) એથ મેઽન્દ્રગ્રહો વિપ્ર જીવિતે ચ પ્રયોજનમ્। એતદ્રાજ્યફલં ચૈવ તપસશ્ચ ફલં મમ॥ 13-89-39 (85043) યદિ ત્વં પ્રીતિમાન્વિપ્ર મયિ વૈ ભૃગુનન્દન। અસ્તિ મે સંશયઃ કશ્ચિત્તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ ॥ 13-89-40 (85044) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 89॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-89-29 ઉત્સાહમિહ કૃત્વેદં કોઽન્યો વૈ ચ્યવનાદૃતે। બ્રાહ્મણ્યં દુર્લભં લોકે તલ્લવ્ધ્વા દુર્લભં તપઃ। સિદ્ધિસ્તત્રાપિ દુષ્પ્રાપા સિદ્ધેરપિ પરા ગતિઃ ઇતિ ધ.પાઠઃ॥

ચ્યવન ઉવાચ। વરશ્ચ ગૃહ્યતાં મત્તો યશ્ચ તે સંશયો હૃદિ। તં પ્રબ્રૂદિ નરશ્રેષ્ઠ સર્વં સમ્પાદયામિ તે॥ 13-90-1 (85045) કુશિક ઉવાચ। 13-90-2x (7075) યદિ પ્રીતોસિ ભગવંસ્તતો મે વદ ભાર્ગવ। કારણં શ્રોતુસિચ્છમિ મદ્ગૃહે વાસકારિતમ્॥ 13-90-2 (85046) શયનં ચૈકપાર્શ્વેન દિવસાનેકવિંશતિમ્। ન કિઞ્ચિદુક્ત્વા ગમનં બહિશ્ચ મુનિપુઙ્ગવઃ॥ 13-90-3 (85047) અન્તર્ધાનમકસ્માચ્ચ પુનરેવ ચ દર્શનમ્। પુનશ્ચ શયનં વિપ્ર દિવસાનેકવિંશતિમ્॥ 13-90-4 (85048) તૈલાભ્યક્તસ્ય ગમનં ભોજનં ચ ગૃહે મમ। સમુપાનીય વિવિધં યદ્દગ્ધં જાતવેદસા॥ 13-90-5 (85049) નિર્યાણાં ચ રથેનાશુ સહસા યત્કૃતં ત્વયા। ધનાનાં ચ વિસર્ગશ્ચ વનસ્યાપિ ચ દર્શનમ્॥ 13-90-6 (85050) પ્રાસાદાનાં બહૂનાં ચ કાઞ્ચનાનાં મહામુને। મણિવિદ્રુમપાદાનાં પર્યઙ્કાણાં ચ દર્શનમ્॥ 13-90-7 (85051) પુનશ્ચાદર્શનં તસ્ય શ્રોતુમિચ્છામિ કારણમ્। અતીવ હ્યત્ર મુહ્યામિ ચિન્તયાનો ભૃગૂદ્વહ॥ 13-90-8 (85052) ન ચૈવાત્રાધિગચ્છામિ સર્વસ્યાસ્ય વિનિશ્ચયમ્। એતદિચ્છામિ કાર્ત્સ્ન્યેન સત્યં શ્રોતું તપોધન॥ 13-90-9 (85053) ચ્યવન ઉવાચ। 13-90-10x (7076) શૃણુ સર્વમશેષેણિ યદિદં યેન હેતુના। ન હિ શક્યમનાખ્યાતુમેવં પૃષ્ટેન પાર્થિવ॥ 13-90-10 (85054) પિતામહસ્ય વદતઃ પુરા દેવસમાગમે। શ્રુતવાનસ્મિ યદ્રાજંસ્તન્મે નિગદતઃ શૃણુ। 13-90-11 (85055) બ્રહ્મક્ષત્રવિરોધેન ભવિતા કુલસઙ્કરઃ। પૌત્રસ્તે ભવિતા રાજંસ્તેજોવીર્યસમન્વિતઃ॥ 13-90-12 (85056) તતઃ સ્વકુલરક્ષાર્થમહં ત્વાં સમુપાગતઃ। ચિકીર્ષન્કુશિકોચ્છેદં સંદિધક્ષુઃ કુલં તવ॥ 13-90-13 (85057) તતોઽહમાગમ્ય પુરે ત્વામવોચં મહીપતે। નિયમં કઞ્ચિદારપ્સયે શુશ્રૂષા ક્રિયતામિતિ॥ 13-90-14 (85058) ન ચ તે દુષ્કૃતં કિઞ્ચિદહમાસાદયં ગૃહે। તેન જીવસિ રાજર્ષે ન ભવેથાસ્ત્વમન્યથા॥ 13-90-15 (85059) એવં બુદ્ધિં સમાસ્થાય દિવસાનેકવિંશતિમ્। સુપ્તોસ્મિ યદિ માં કશ્ચિદ્બોધયેદિતિ પાર્થિવ॥ 13-90-16 (85060) યદા ત્વયા સભાર્યેણ સંસુપ્તો ન પ્રબોધિતઃ। અહં તદૈવ તે પ્રીતો મનસા રાજસત્તમ॥ 13-90-17 (85061) ઉત્થાય ચાસ્મિ નિષ્ક્રાન્તો યદિ માં ત્વં મહીપતે। પૃચ્છેઃ ક્વ યાસ્યસીત્યેવં શપેયં ત્વામિતિ પ્રભો॥ 13-90-18 (85062) અન્તર્હિતઃ પુનશ્ચાસ્મિ પુનરેવ ચ તે ગૃહે। યોગમાસ્થાય સંસુપ્તો દિવસાનેકવિંશતિમ્॥ 13-90-19 (85063) ક્ષુધિતૌ મામસૂયેથાં શ્રમાદ્વેતિ નરાધિપ। એતાં બુદ્ધિં સમાસ્થાય કર્શિતૌ વાં ક્ષુધા મયા॥ 13-90-20 (85064) ન ચ તેઽભૂત્સુસૂક્ષ્મોપિ મન્યુર્મનસિ પાર્થિવ। સભાર્યસ્ય નરશ્રેષ્ઠ તેન તે પ્રીતિમાનહમ્॥ 13-90-21 (85065) ભોજનં ચ સમાનાય્ય યત્તદાદીપિતં મયા। ક્રુધ્યેથા યદિ માત્સર્યાદિતિ તન્મર્ષિતં ચ મે॥ 13-90-22 (85066) તતોઽહં રથમારુહ્ય ત્વામવોચં નરાધિપ। સભાર્યો માં વહસ્વેતિ તચ્ચ ત્વં કૃતવાંસ્તથા॥ 13-90-23 (85067) અવિશઙ્કો નરપતે પ્રીતોઽહં ચાપિ તેન હ। ધનોત્સર્ગેઽપિ ચ કૃતે ન ત્વાં ક્રોધોપ્યધર્ષયત્॥ 13-90-24 (85068) તતઃ પ્રીતેન તે રાજન્પુનરેતત્કૃતં તવ। સભાર્યસ્ય વનં ભૂયસ્તદ્વિદ્ધિ મનુજાધિપ॥ 13-90-25 (85069) પ્રીત્યર્થં તવ ચૈતન્મે સ્વર્ગસંદર્શનં કૃતમ્। યત્તે વનેઽસ્મિન્નૃપતે દૃષ્ટં દિવ્યં સુદર્શનમ્॥ 13-90-26 (85070) સ્વર્ગોદ્દેશસ્ત્વયા રાજન્સશરીરેણ પાર્થિવ। મુહૂર્તમનુભૂતોઽસૌ સભાર્યેણ નૃપોત્તમ॥ 13-90-27 (85071) નિદર્શનાર્થં તપસો ધર્મસ્ય ચ નરાધિપ। તત્ર નાસીત્સ્પૃહા રાજંસ્તચ્ચાપિ વિદિતં મયા॥ 13-90-28 (85072) બ્રાહ્મણ્યં કાઙ્ક્ષસે હિ ત્વં તપશ્ચ પૃથિવીપતે। અવમત્ય નરેન્દ્રત્વં દેવેન્દ્રત્વં ચ પાર્થિવ॥ 13-90-29 (85073) એવમેતદ્યથાતત્વં બ્રાહ્મણ્યં તાત દુર્લભમ્। બ્રાહ્મણ્યે સતિ ચર્ષિત્વમૃષિત્વે ચ તપસ્વિતા॥ 13-90-30 (85074) ભવિષ્યત્યેષ તે કામઃ કુશિકાત્કૌશિકો દ્વિજઃ॥ 13-90-31 (85075) તૃતીયં પુરુષં પ્રાપ્ય બ્રાહ્મણત્વં ગમિષ્યતિ। વંશસ્તે પાર્થિવશ્રેષ્ઠ ભૃગૂણામેવ તેજસા॥ 13-90-32 (85076) પૌત્રસ્તે ભવિતા વિપ્રસ્તપસ્વી પાવકદ્યુતિઃ। `જમદગ્નૌ મહાભાગ તપસા ભાવિતાત્મનિ॥' 13-90-33 (85077) યઃ સ દેવમનુષ્યાણઆં ભયમુત્પાદયિષ્યતિ। ત્રયાણામેવ લોકાનાં સત્યમેતદ્બ્રવીમિ તે॥ 13-90-34 (85078) વરં ગૃહાણ રાજર્ષે યસ્તે મનસિ વર્તતે। તીર્થયાત્રાં ગમિષ્યામિ પુરા કાલોઽતિવર્તતે॥ 13-90-35 (85079) કુશિક ઉવાચ। 13-90-36x (7077) એષ એવ વરો મેઽદ્ય યત્ત્વં પ્રીતો મહામુને। ભવત્વેતદ્યથાર્થત્વં ભવેત્પૌત્રો મમાનઘ॥ 13-90-36 (85080) બ્રાહ્મણ્યં મે કુલસ્યાસ્તુ ભગવન્નેષ મે વરઃ। પુનશ્ચાખ્યાતુમિચ્છામિ ભગવન્વિસ્તરેણ વૈ॥ 13-90-37 (85081) કથમેષ્યતિ વિપ્રત્વં કુલં મે ભૃગુનન્દન। કશ્ચાસૌ ભવિતા બન્ધુર્મમ કશ્ચાપિ સમ્મતઃ॥ ॥ 13-90-38 (85082) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ નવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 90 ॥

ચ્યવન ઉવાચ। અવશ્યં કથનીયં મે તવૈતન્નરપુઙ્ગવ। યદર્થં ત્વાહમુચ્છેત્તું સમ્પ્રાપ્તો મનુજાધિપ॥ 13-91-1 (85083) ભૂગૂણાં ક્ષત્રિયા યાજ્યા નિત્યમેતજ્જનાધિપ। તે ચ ભેદં ગમિષ્યન્તિ દૈવયુક્તેન હેતુના॥ 13-91-2 (85084) ક્ષત્રિયાશ્ચ ભૃગૂન્સર્વાન્વધિષ્યન્તિ નરાધિપ। આગર્ભાદનુકૃન્તન્તો દૈતદણ્ડનિપીડિતાઃ॥ 13-91-3 (85085) તત ઉત્પત્સ્યતેઽસ્માકં કુલે ગોત્રવિવર્ધનઃ। ઔર્વો નામ મહાતેજા જ્વલિતાર્કસમદ્યુતિઃ॥ 13-91-4 (85086) સ ત્રૈલોક્યવિનાશાય કોપાગ્નિં જનયિષ્યતિ। મહીં સપર્વતવનાં યઃ કરિષ્યતિ ભસ્મસાત્। 13-91-5 (85087) કઞ્ચિત્કાલં તુ વહ્નિં ચ સ એવ શમયિષ્યતિ। સમુદ્રે વડવાવક્ત્રે પ્રક્ષિપ્ય મુનિસત્તમઃ। 13-91-6 (85088) પુત્રં તસ્ય મહારાજ ઋચીકં ભૃગુનન્દનમ્। સાક્ષાત્કૃત્સ્નો ધનુર્વેદઃ સમુપસ્થાસ્યતેઽનઘ॥ 13-91-7 (85089) ક્ષત્રિયાણામભાવાય દૈવયુક્તેનુ હેતુના। સ તુ તં પ્રતિગૃહ્યૈવ પુત્રે સંક્રામયિષ્યતિ॥ 13-91-8 (85090) જમદગ્નૌ મહાભાગે તપસા ભાવિતાત્મનિ। સ ચાપિ ભૃગુશાર્દૂલસ્તં વેદં ધારયિષ્યતિ॥ 13-91-9 (85091) કુલાત્તુ તવ ધર્માત્મન્કન્યાં સોઽધિગમિષ્યતિ। ઉદ્ભાવનાર્થં ભવતો વંશસ્ય ભરતર્ષભ॥ 13-91-10 (85092) `ક્ષત્રહન્તા ભવેદ્ધિંસ્ર ઇતિ દૈવં સનાતનમ્। નારાયણમુપાસ્યાસ્ય વરાત્તં પુત્રમૃચ્છતિ॥' 13-91-11 (85093) ગાધેર્દુહિતરં પ્રાપ્યિ પૌત્રીં તવ મહાતપાઃ। બ્રાહ્મણં ક્ષત્રધર્માણં પુત્રમુત્પાદયિષ્યતિ॥ 13-91-12 (85094) ક્ષત્રિયં વિપ્રધર્માણં બૃહસ્પતિમિવૌજસા। વિશ્વામિત્રં તવ કુલે ગાધેઃ પુત્રં સુધાર્મિકમ્। તપસા મહતા યુક્તં પ્રદાસ્યતિ મહાદ્યુતે॥ 13-91-13 (85095) સ્ત્રિયૌ તુ કારણં તત્ર પરિવર્તે ભવિષ્યતઃ। પિતામહનિયોગાદ્વૈ નાન્યથૈતદ્ભવિષ્યતિ॥ 13-91-14 (85096) તૃતીયે પુરુષે તુભ્યં બ્રાહ્મણત્વમુપૈષ્યતિ। ભવિતા ત્વં ચ સમ્બન્ધી ભૃગૂણાં ભાવિતાત્મનામ્॥ 13-91-15 (85097) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-91-16x (7078) કુશિકસ્તુ મુનેર્વાક્યં ચ્યવનસ્ય મહાત્મનઃ। શ્રુત્વા હૃષ્ટોઽભવદ્રાજા વાક્યં ચેદમુવાચ હ। એવમસ્ત્વિતિ ધર્માત્મા તદા ભરતસત્તમ॥ 13-91-16 (85098) ચ્યવનસ્તુ મહાતેજાઃ પુનરેવ નરાધિપમ્। વરાર્થં ચોદયામાસ તમુવાચ સ પાર્થિવઃ॥ 13-91-17 (85099) બાઢમેવં ગ્રહીષ્યામિ કામાંસ્ત્વત્તો મહામુને। બ્રહ્મભૂતં કુલં મેઽસ્તુ ધર્મે ચાસ્ય મનો ભવેત્॥ 13-91-18 (85100) એવમુક્તસ્તથેત્યેવં પ્રત્યુક્ત્વા ચ્યવનો મુનિઃ। અભ્યનુજ્ઞાય નૃપતિં તીર્થયાત્રાં યયૌ તદા॥ 13-91-19 (85101) એતત્તે કથિતં સર્વમશેષેણ મયા નૃપ। ભૃગૂણાં કુશિકાનાં ચ અભિસમ્બન્ધકારણમ્॥ 13-91-20 (85102) યથોક્તમૃષિણા ચાપિ તદા તદભવન્નૃપ। જન્મ રામસ્ય ચ મુનેર્વિશ્વામિત્રસ્ય ચૈવ હિ॥ ॥ 13-91-21 (85103) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 91 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-91-15 તુભ્યં તવ। બ્રાહ્મણત્વં કર્તૃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। મુહ્યામીતિ નિશમ્યાદ્ય ચિન્તયાનઃ પુનઃપુનઃ। હીનાં પાર્થિવસિંહૈસ્તૈઃ શ્રીમદ્ભિઃ પૃથિવીમિમામ્॥ 13-92-1 (85104) પ્રાપ્ય રાજ્યાનિ શતશો મહીં જિત્વાઽપિ ભારત। કોટિશઃ પુરુષાન્હત્વા પરિતપ્યે પિતામહ॥ 13-92-2 (85105) કા નુ તાસાં વરસ્ત્રીણામવસ્થાઽદ્ય ભવિષ્યતિ। યા હીનાઃ પતિભિઃ પુત્રૈર્માતુલૈર્ભ્રાતૃભિસ્તથા॥ 13-92-3 (85106) વયં હિ તાન્કુરુન્હત્વા જ્ઞાતીંશ્ચ સુહૃદોઽપિ ચ। અવાક્શીર્ષાઃ પતિષ્યામો નરકે નાત્રં સંશયઃ॥ 13-92-4 (85107) શરીરં યોક્તુમિચ્છામિ તપસોગ્રેણ ભારત। ઉપદિષ્ટમિહેચ્છામિ તત્ત્વતોઽહં વિશામ્પતે॥ 13-92-5 (85108) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-92-6x (7079) યુધિષ્ઠિરસ્ય તદ્વાક્યં શ્રુત્વા ભીષ્મો મહામનાઃ। પરીક્ષ્ય નિપુણં બુદ્ધ્યા યુધિષ્ઠિરમભાષત॥ 13-92-6 (85109) રહસ્યમદ્ભુતં ચૈવ શૃણુ વક્ષ્યામિ ભારત। યા ગતિઃ પ્રાપ્યતે વેન પ્રેત્યભાવે વિશામ્પતે॥ 13-92-7 (85110) તપસા પ્રાપ્યતે સ્વર્ગસ્તપસા પ્રાપ્યતે યશઃ। આયુઃપ્રકર્ષો ભોગાશ્ચ લભ્યન્તે તપસા વિભો॥ 13-92-8 (85111) જ્ઞાનં વિજ્ઞાનમારોગ્યં રૂપં સમ્પત્તથૈવ ચ। સૌભાગ્યં ચૈવ તપસા પ્રાપ્યતે ભરતર્ષભ॥ 13-92-9 (85112) ધં પ્રાપ્નોતિ તપસા મૌનં જ્ઞાનં પ્રયચ્છતિ। ઉપભોગાંસ્તુ દાનેન બ્રહ્મચર્યેણ જીવિતમ્॥ 13-92-10 (85113) અહિંસાયાઃ ફલં રૂપં દીક્ષાયા જન્મ વૈ કુલે। ફલમૂલાશનાદ્રાજ્યં સ્વર્ગઃ પર્ણશનાદ્ભવેત્॥ 13-92-11 (85114) પયોભક્ષો દિવં યાતિ દાનેન દ્રવિણાધિકઃ। ગુરુશુશ્રૂષયા વિદ્યા નિત્યશ્રાદ્ધેન સન્તતિઃ॥ 13-92-12 (85115) ગવાઢ્યઃ શાકદીક્ષાભિઃ સ્વર્ગમાહુસ્તૃણાશનાત્। સ્ત્રિયસ્ત્રિષવણ્સનાનાદ્વાયું પીત્વા ક્રતું લભેત્॥ 13-92-13 (85116) નિત્યસ્નાયી દીર્ઘજીવી સન્ધ્યે તુ દ્વે જપન્દ્વિજઃ। મન્ત્રં સાધયતો રાજન્નાકપૃષ્ઠમનાશને॥ 13-92-14 (85117) સ્થણ્ડિલેષુ શયાનાનાં ગૃહાણિ શયનાનિ ચ। ચીરવલ્કલવાસોભિર્વાસાંસ્યાભાણાનિ ચ॥ 13-92-15 (85118) શય્યાસનાનિ યાનાનિ યોગયુક્તે તપોધને। અગ્નિપ્રવેશે નિયતં બ્રહ્મલોકે મહીયતે॥ 13-92-16 (85119) રસાનાં પ્રતિસંહારાત્સૌભાગ્યમિહ વિન્દતિ। આમિષપ્રતિસંહારાત્પ્રજા હ્યાયુષ્મતી ભવેત્॥ 13-92-17 (85120) ઉદવાસં વસેદ્યસ્તુ સ નરાધિપતિર્ભવેત્। સત્યવાદી નરશ્રેષ્ઠ દૈવતૈઃ સહ મોદતે॥ 13-92-18 (85121) કીર્તિર્ભવતિ દાનેન તથાઽઽરોગ્યમહિંસયા। દ્વિજશુશ્રૂષયા રાજ્યં દ્વિજત્વં ચાપિ પુષ્કલમ્॥ 13-92-19 (85122) પાનીયસ્ય પ્રદાનેન કીર્તિર્ભવતિ શાશ્વતી। અન્નસ્ય તુ પ્રદાનેન તૃપ્યન્તે કામભોગતઃ॥ 13-92-20 (85123) સાન્ત્વદઃ સર્વભૂતાનાં સર્વશોકૈર્વિમુચ્યતે। દેવશુશ્રૂષયા રાજ્યં દિવ્યં રૂપં નિગચ્છતિ॥ 13-92-21 (85124) દીપાલોકપ્રદાનેન ચક્ષુષ્માન્બુદ્ધિમાન્ભવેત્। પ્રેક્ષણીયપ્રદાનેન સ્મૃતિં મેધાં ચ વિન્દતિ॥ 13-92-22 (85125) ગન્ધમાલ્યપ્રદાનેન કીર્તિર્ભવતિ પુષ્કલા। કેશશ્મશ્રૂ ધારંયતામગ્ર્યા ભવતિ સન્તતિઃ॥ 13-92-23 (85126) ઉપવાસં ચ દીક્ષાં ચ અભિષેકં ચ પાર્થિવ। કૃત્વા દ્વાદશવર્ષાણિ વીરસ્થાનાદ્વિશિષ્યતે॥ 13-92-24 (85127) દાસીદાસમલઙ્કારાન્ક્ષેત્રાણિ ચ ગૃહાણિ ચ। બ્રહ્મદેયાં સુતાં દત્ત્વા પ્રાપ્નોતિ મનુજર્ષભ॥ 13-92-25 (85128) ક્રતુભિશ્ચોપવાસૈશ્ચ ત્રિદિવં યાતિ ભારત। લભતે ચ શિવં જ્ઞાનં ફલપુષ્પપ્રદો નરઃ॥ 13-92-26 (85129) સુવર્ણશૃઙ્ગૈસ્તુ વિરાજિતાનાં ગવાં સહસ્રસ્ય નરઃ પ્રદાનાત્। પ્રાપ્નોતિ પુણ્યં દિવિ દેવલોક- મિત્યેવમાહુર્દિવિ વેદસઙ્ઘાઃ॥ 13-92-27 (85130) પ્રયચ્છતે યઃ કપિલાં સવત્સાં કાંસ્યોપદોહાં કનકાગ્રશૃઙ્ગીમ્। તૈસ્તૈર્ગુણૈઃ કામદુઘાઽસ્ય ભૂત્વા નરં પ્રદાતારમુપૈતિ સા ગૌઃ॥ 13-92-28 (85131) યાવન્તિ રોમાણિ ભવન્તિ ધેન્વા- સ્તાવત્ફલં પ્રાપ્ય સ ગોપ્રદાનાત્। પુત્રાંશ્ચ પૌત્રાંશ્ચ કુલં ચ સર્વ- માસપ્તમં તારયતે પરત્ર॥ 13-92-29 (85132) સદક્ષિણાં કાઞ્ચનચારુશૃઙ્ગીં કાંસ્યોપદોહાં દ્રવિણોત્તરીયામ્। ધેનું તિલાનાં દદતો દ્વિજાય લોકા વસૂનાં સુલભા ભવન્તિ॥ 13-92-30 (85133) સ્વકર્મભિર્માનવં સંનિરુદ્ધં તીવ્રાન્ધકારે નરકે પતન્તમ્। મંહાર્ણવે નૌરિવ વાયુયુક્તા દાનં ગવાં તારયતે પરત્ર॥ 13-92-31 (85134) યો બ્રહ્મદેયાં તુ દદાતિ કન્યાં ભૂમિપ્રદાનં ચ કરોતિ વિપ્રે। દદાતિ ચાન્નં વિધિવચ્ચ યશ્ચ સ લોકમાપ્નોતિ પુરંદરસ્ય॥ 13-92-32 (85135) નૈવેશિકં સર્વગુણોપપન્નં દદાતિ વૈ યસ્તુ નરો દ્વિજાય। સ્વાધ્યાયચારિત્ર્યગુણાન્વિતાય તસ્યાપિ લોકાઃ કુરુષૂત્તરેષુ॥ 13-92-33 (85136) ધુર્યપ્રદાનેન ગવાં તથા વૈ લોકાનવાપ્નોતિ નરો વસૂનામ્। સ્વર્ગાય ચાહુસ્તુ હિરણ્યદાનં તતો વિશિષ્ટં કનકપ્રદાનમ્॥ 13-92-34 (85137) છત્રપ્રદાનેન ગૃહં વરિષ્ઠં યાનં તથોપાનહસમ્પ્રદાને। વસ્રપ્રદાનેન ફલં સુરૂપં ગન્ધપ્રદાનાત્સુરભિર્નરઃ સ્યાત્॥ 13-92-35 (85138) પુષ્પોપગં વાઽથ ફલોપગં વા યઃ પાદપં સ્પર્શયતે દ્વિજાય। સશ્રીકમૃદ્ધં બહુરત્નપૂર્ણં લભત્યયત્નોપગતં ગૃહં વૈ॥ 13-92-36 (85139) ભક્ષ્યાન્નપાનીયરસપ્રદાતા સર્વાન્સમાપ્નોતિ રસાન્પ્રકામમ્। પ્રતિશ્રયાચ્છાનસમ્પ્રદાતા પ્રાપ્નોતિ તાન્યેવ ન સંશયોઽત્ર॥ 13-92-37 (85140) સ્રગ્ધૂપગન્ધાનનુલેપનાનિ સ્નાનાનિ માલ્યાનિ ચ માનવો યઃ। દદ્યાદ્દ્વિજેભ્યઃ સ ભવેદરોગ- સ્તથાઽભિરૂપશ્ચ નરેન્દ્રલોકે॥ 13-92-38 (85141) બીજૈરશૂન્યં શયનૈરુપેતં દદ્યાદ્ગૃહં યઃ પુરુષો દ્વિજાય। પુણ્યાભિરામં બહુરત્નપૂર્ણં લભત્યધિષ્ઠાનવરં સ રાજન્॥ 13-92-39 (85142) સુગન્ધચિત્રાસ્તરણોપધાનં દદ્યાન્નરો યઃ શયનં દ્વિજાય। રૂપાન્વિતાં પક્ષવતીં મનોજ્ઞાં ભાર્યામયત્નોપગતાં લભેત્સઃ॥ 13-92-40 (85143) પિતામહસ્યાનવરો વીરશાયી ભવેન્નરઃ। નાધિકં વિદ્યતે યસ્માદિત્યાહુઃ પરમર્ષયઃ॥ 13-92-41 (85144) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-92-42x (7080) તસ્ય તદ્વચનં શ્રુત્વા પ્રીતાત્મા કુરુનન્દનઃ। નાશ્રમેઽરોચયદ્વાસં વીરમાર્ગાભિકાઙ્ક્ષયા॥ 13-92-42 (85145) તતો યુધિષ્ઠિરઃ પ્રાહ પાણ્ડવાન્પુરુષર્ષભ। પિતામહસ્ય યદ્વાક્યં તદ્વો રોચત્વિતિ પ્રભુઃ॥ 13-92-43 (85146) તતસ્તુ પાણ્ડવાઃ સર્વે દ્રૌપદી ચ યશસ્વિની। યુધિષ્ઠિરસ્ય તદ્વાક્યં બાઢમિત્યભ્યપૂજયન્॥ ॥ 13-92-44 (85147) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વિનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 92 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-92-7 યા ગતિઃ ફલં, યેન સાધનેન, પ્રેત્યભાવે મરણાનન્તરમ્॥ 7-92-10 જીવિતં આયુઃ॥ 7-92-13 ક્રતું પ્રજાપતિમ્। પ્રણાયામૈઃ પ્રજાપતિલોકં પ્રાપ્નોતીત્યર્થઃ॥ 7-92-14 અનાશનં અનાહારઃ। નિત્યસ્નાયી ભવેદ્દક્ષ ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-92-17 પ્રતિસંહારાત્યાગાત॥ 7-92-24 ઉપવાર્સઃ સર્વભોગત્યાગઃ। દીક્ષા જપાદિનિયમખીકારઃ। અભિષેકસ્ત્રિષવણં સ્નાનમ્॥ 7-92-33 નૈવેશિકં ગૃહોપસ્કરં શય્યાદિ॥ 7-92-40 પક્ષવતીં મહાકુલોદ્ભવામ્॥ 7-92-41 અનવરઃ રામાનઃ। યસ્માત્ પિતામહાત્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। આરામાણાં તટાકાનાં યત્ફલં કુરુપુઙ્ગવ। તદહં શ્રોતુમિચ્છામિ ત્વત્તોઽદ્ય ભરતર્ષભ॥ 13-93-1 (85148) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-93-2x (7081) સુપ્રદર્શા બલવતી ચિત્રા ધાતુવિભૂષિતા। ઉપેતા સર્વભૂતૈશ્ચ શ્રેષ્ઠા ભૂમિરિહોચ્યતે॥ 13-93-2 (85149) તસ્યાઃ ક્ષેત્રવિશેષાશ્ચ તટાકાનાં ચ બન્ધનમ્। ઔદકાનિ ચ સર્વાણિ પ્રવક્ષ્યામ્યનુપૂર્વશઃ॥ 13-93-3 (85150) તટાકાનાં ચ વક્ષ્યામિ કૃતાનાં ચાપિ યે ગુણાઃ। ત્રિષુ લોકેષુ સર્વત્ર પૂજનીયસ્તટાકવાન્॥ 13-93-4 (85151) અથવા મિત્રસદનં મૈત્રં મિત્રવિવર્ધનમ્। કીર્તિસંજનનં શ્રેષ્ઠં તટાકાનાં નિવેશનમ્॥ 13-93-5 (85152) ધર્મસ્યાર્થસ્ય કામસ્ય ફલમાહુર્મનીષિણઃ। તટાકસુકૃતં દેશે ક્ષેત્રમેકં મહાશ્રયમ્॥ 13-93-6 (85153) ચતુર્વિધાનાં ભૂતાનાં તટાકમુપલક્ષયેત્। તટાકાનિ ચ સર્વાણિ દિશન્તિ શ્રિયમુત્તમામ્॥ 13-93-7 (85154) દેવા મનુષ્યગન્ધર્વાઃ પિતરોરગરાક્ષસાઃ। સ્થાવરાણિ ચ ભૂતાનિ સંશ્રયન્તિ જલાશયમ્॥ 13-93-8 (85155) તસ્માત્તાંસ્તે પ્રવક્ષ્યામિ તટાકે યે ગુણાઃ સ્મૃતાઃ। યા ચ તત્ર ફલાવાપ્તિર્ઋષિભિઃ સમુદાહૃતાઃ॥ 13-93-9 (85156) વર્ષાકાલે તટાકે તુ સલિલં યસ્ય તિષ્ઠતિ। અગ્નિહોત્રફલં તસ્ય ફલમાહુર્મનીષિણઃ॥ 13-93-10 (85157) શરત્કાલે તુ સલિલં તટાકે યસ્ય તિષ્ઠતિ। ગોસહસ્રસ્ય સ પ્રેત્ય લભતે ફલમુત્તમમ્॥ 13-93-11 (85158) હેમન્તકાલે સલિલં તટાકે યસ્ય તિષ્ઠતિ। સ વૈ બહુસુવર્ણસ્ય યજ્ઞસ્ય લભતે ફલમ્॥ 13-93-12 (85159) યસ્ય વૈ શૈશિરે કાલે તટાકે સલિલં ભવેત્। તસ્યાગ્નિષ્ટોમયજ્ઞસ્ય ફલમાહુર્મનીષિણઃ॥ 13-93-13 (85160) તટાકં સુકૃતં યસ્ય વસન્તે તુ મહાશ્રયમ્। અતિરાત્રસ્ય યજ્ઞસ્ય ફલં સ સમુપાશ્નુતે॥ 13-93-14 (85161) નિદાઘકાલે પાનીયં તટાકે યસ્ય તિષ્ઠતિ। વાજિમેધફલં તસ્ય ફલં વૈ મુનયો વિદુઃ॥ 13-93-15 (85162) સ કુલં તારયેત્સર્વં યસ્ય ખાતે જલાશયે। ગાવઃ પિબન્તિ સલિલં સાધવશ્ચ નરાઃ સદા॥ 13-93-16 (85163) તટાકે યસ્ય ગાવસ્તુ પિબન્તિ તૃષિતા જલમ્। મૃગપક્ષિમનુષ્યાશ્ચ સોઽશ્વમેધફલં લભેત॥ 13-93-17 (85164) યત્પિબન્તિ જલં તત્ર સ્નાયન્તે વિશ્રમન્તિ ચ। તટાકે યસ્ય તત્સર્વં પ્રેત્યાનન્ત્યાય કલ્પતે॥ 13-93-18 (85165) દુર્લભં સલિલં તાત વિશેષેણ પરત્ર વૈ। પાનીયસ્ય પ્રદાનેન પ્રીતિર્ભવતિ શાશ્વતી॥ 13-93-19 (85166) તિલાન્દદત પાનીયં દીપાન્દદત જાગૃત। જ્ઞાતિભિઃ સહ મોદધ્વમેતત્પ્રેત્ય સુદુર્લભમ્॥ 13-93-20 (85167) સર્વદાનૈર્ગુરુતરં સર્વદાનૈર્વિશિષ્યતે। પાનીયં નરશાર્દૂલ તસ્માદ્દાતવ્યમેવ હિ॥ 13-93-21 (85168) એવમેતત્તટાકસ્ય કીર્તિતં ફલમુત્તમમ્। અત ઊર્ધ્વં પ્રવક્ષ્યામિ વૃક્ષાણામવરોપણમ્॥ 13-93-22 (85169) સ્થાવરાણાં ચ ભૂતાનાં જાતયઃ ષટ્ પ્રકીર્તિતાઃ। વૃક્ષગુલ્મલતાવલ્લ્યસ્ત્વક્સારાસ્તૃણજાતયઃ॥ 13-93-23 (85170) એતા જાત્યસ્તુ વૃક્ષાણાં તેષાં રોપે ગુણાસ્ત્વિમે। કીર્તિશ્ચ માનુષે લોકે પ્રેત્ય ચૈવ ફલં શુભમ્॥ 13-93-24 (85171) લભતે નામ લોકે ચ પિતૃભિશ્ચ મહીયતે। દેવલોકે ગતસ્યાપિ નામ તસ્ય ન નશ્યતિ॥ 13-93-25 (85172) અતીતાનાગતે ચોભે પિતૃવંશં ચ ભારત। તારયેદ્વૃક્ષરોપી ચ તસ્માદ્વૃક્ષાંશ્ચ રોપયેત્॥ 13-93-26 (85173) તસ્ય પુત્રા ભવન્ત્યેતે પાદપા નાત્ર સંશયઃ। પરલોકગતઃ સ્વર્ગં લોકાંશ્ચાપ્નોતિ સોઽવ્યયાન્॥ 13-93-27 (85174) પુષ્ણૈઃ સુરગણાન્વૃક્ષાઃ ફલૈશ્ચાપિ તથા પિતૄન્। ધાયયા ચાતિથિં તાત પૂજયન્તિ મહીરુહઃ॥ 13-93-28 (85175) કિન્નરોરગરક્ષાંસિ દેવગન્ધર્વમાનવાઃ। તથા ઋષિગણાશ્ચૈવ સંશ્રયન્તિ મહીરુહાન્॥ 13-93-29 (85176) પુષ્પિતાઃ ફલવન્તશ્ચ તર્પયન્તીહ માનવાન્। વૃક્ષદં પુત્રવદ્વૃક્ષાસ્તારયન્તિ પરત્ર તુ॥ 13-93-30 (85177) તસ્માત્તટાકે સદ્વૃક્ષા રોપ્યાઃ શ્રેયોર્થિના સદા। પુત્રવત્પરિપાલ્યાશ્ચ પુત્રાસ્તે ધર્મતઃ સ્મૃતાઃ॥ 13-93-31 (85178) તટાકકૃદ્વૃક્ષરોપી ઇષ્ટયજ્ઞશ્ચ યો દ્વિજઃ। એતે સ્વર્ગે મહીયન્તે યે ચાન્યે સત્યવાદિનઃ॥ 13-93-32 (85179) તસ્માત્તટાકં કુર્વીત આરામાંશ્ચૈવ રોપયેત્। યજેચ્ચ વિવિધૈર્યજ્ઞૈઃ સત્યં ચ સતતં વદેત્॥ ॥ 13-93-33 (85180) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રિનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 93 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-93-2 બલવતી બહુસસ્યોત્પાદિકા॥ 7-93-4 ઔદકાનિ ખાતાનિ તટાકાનિ॥ 7-93-4 તટાકવાન્ તટાકકૃત્॥ 7-93-5 મિત્રાણાં સદનમિવોપકારકં સસ્યોત્પાદનાદિના। મૈત્રં મિત્રસ્ય સૂર્યસ્યેદં પ્રીતિકરમ્। મિત્રાણાં દેવાનાં વિવર્ધનં પોષકમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। યાનીમાનિ બહિર્વેદ્યાં દાનાનિ પરિચક્ષતે। તેભ્યો વિશિષ્ટં કિં દાનં મતં તે કુરુપુઙ્ગવ॥ 13-94-1 (85181) કૌતૂહલં હિ પરમં તત્ર મે વિદ્યતે પ્રભો। દાતારં દત્તમન્વેતિ યદ્દાનં તત્પ્રચક્ષ્વ મે॥ 13-94-2 (85182) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-94-3x (7082) અભયં સર્વભૂતેભ્યો વ્યસને ચાપ્યનુગ્રહઃ। યચ્ચાભિલષિતં દદ્યાત્તૃષિતાયાભિયાચતે॥ 13-94-3 (85183) ભરણે પુત્રદારાણાં તદ્દાનં શ્રેષ્ઠમુચ્યતે। દત્તં દાતારમન્વેતિ તદ્દાનં ભરતર્ષભ॥ 13-94-4 (85184) હિરણ્યદાનં ગોદાનં પૃથિવીદાનમેવ ચ। એતાનિ વૈ પવિત્રાણિ તારયન્ત્યપિ દુષ્કૃતાત્॥ 13-94-5 (85185) એતાનિ પુરુષવ્યાઘ્ર સાધુભ્યો દેહિ નિત્યદા। દાનાનિ હિ નરં પાપાન્મોક્ષયન્તિ ન સંશયઃ॥ 13-94-6 (85186) યદ્યદિષ્ટતમં લોકે યચ્ચાસ્ય દયિતં ગૃહે। તત્તદ્ગુણવતે દેયં તદેવાક્ષયમિચ્છતા॥ 13-94-7 (85187) પ્રિયાણિ લભતે નિત્યં પ્રિયદઃ પ્રિયકૃત્તથા। પ્રિયો ભવતિ ભૂતાનામિહ ચૈવ પરત્ર ચ॥ 13-94-8 (85188) યાચમાનમભીમાનાદનાસક્તમકિઞ્ચનમ્। યો નાર્ચતિ યથાશક્તિ સ નૃશંસો યુધિષ્ઠિર॥ 13-94-9 (85189) અમિત્રમપિ ચેદ્દીનં શરણૈષિણમાગતમ્। વ્યસને યોઽનુગૃહ્ણાતિ સ વૈ પુરુષસત્તમઃ॥ 13-94-10 (85190) કૃશાય કૃતવિદ્યાય વૃત્તિક્ષીણાય સીદતે। અપહન્યાત્ક્ષુધાં યસ્તુ ન તેન પુરુષઃ સમઃ॥ 13-94-11 (85191) ક્રિયાનિયમિતાન્સાધુન્પુત્રદારૈશ્ચ કર્શિતાન્। અયાચમાનાન્કૌન્તેય સર્વોપાયૈર્નિમન્ત્રયેત્॥ 13-94-12 (85192) આશિષં યે ન દેવેષુ ન ચ મર્ત્યેષુ કુર્વતે। અર્હન્તો નિત્યસત્વસ્થા યથાલબ્ધોપજીવિનઃ॥ 13-94-13 (85193) આશીવિષસમેભ્યશ્ચ તેભ્યો રક્ષસ્વ ભારત। તાન્યુક્તૈરુપજિજ્ઞાસ્ય ભોગૈર્નિર્વપ રક્ષ ચ॥ 13-94-14 (85194) કૃતૈરાવસથૈર્નિત્યં સપ્રેષ્યૈઃ સપરિચ્છદૈઃ। નિમન્ત્રયેથાઃ કૌરવ્ય સર્વભૂતસુખાવહૈઃ॥ 13-94-15 (85195) યદિ તે પ્રતિગૃહ્ણીયુઃ શ્રદ્ધાપૂતં યુધિષ્ઠિર। કાર્યમિત્યેવ મન્વાના ધાર્મિકાઃ પુણ્યકર્મિણઃ॥ 13-94-16 (85196) વિદ્યાસ્નાતા વ્રતસ્નાતા ધર્મમાશ્રિત્ય જીવિનઃ। ગૂઢસ્વાધ્યાયતપસો બ્રાહ્મ્ણાઃ સંશિતવ્રતાઃ॥ 13-94-17 (85197) તેષુ શુદ્ધેષુ દાન્તેષુ સ્વદારનિરતેષુ ચ। યત્કરિષ્યસિ કલ્યાણં તત્તે લોકે યુધામ્પતે॥ 13-94-18 (85198) યથાઽગ્નિહોત્રં સુહુતં સાયમ્પ્રાતર્દ્વિજાતિના। તથા ભવતિ દત્તં વૈ વિદ્વદ્ભ્યો યત્કૃતાત્મના॥ 13-94-19 (85199) એષ તે વિતતો યજ્ઞઃ શ્રદ્ધાપૂતઃ સદક્ષિણઃ। વિશિષ્ટઃ સર્વયજ્ઞેભ્યો દદતસ્તાત વર્તતામ્॥ 13-94-20 (85200) નિવાપો દાનસદૃશઃ સદૃશેષુ યુધિષ્ઠિર। નિવેદયન્પૂજયન્વૈ તેષ્વાનૃણ્યં નિગચ્છતિ॥ 13-94-21 (85201) ય એવં નૈવ કુપ્યન્તે ન લુભ્યન્તિ તૃણેષ્વપિ। ત એવ નઃ પૂજ્યતમા યે ચાપિ પ્રિયવાદિનઃ॥ 13-94-22 (85202) યે નો ન બહુમન્યન્તે ન પ્રવર્તન્તિ યાચને। પુત્રવત્પરિપાલ્યાસ્તે નમસ્તેભ્યસ્તથાઽભયમ્॥ 13-94-23 (85203) ઋત્વિક્પુરોહિતાચાર્યા મૃદુધર્મપરા હિ યે। ક્ષાત્રેણાપિ હિ સંસૃષ્ટં તેજઃ શામ્યતિ તેષ્વપિ॥ 13-94-24 (85204) ઈશ્વરો બલવાનસ્મિ રાજાઽસ્મીતિ યુધિષ્ઠિર। બ્રાહ્મણાન્માસ્મ પર્યાસીર્વાસોભિરશનેન ચ॥ 13-94-25 (85205) યચ્છોભાર્થં બલાર્તં વા વિત્તમસ્તિ તવાનઘ। તેન તે બ્રાહ્મણાઃ પૂજ્યાઃ સ્વધર્મમનુતિષ્ઠતા॥ 13-94-26 (85206) નમસ્કાર્યાસ્તથા વિપ્રા વર્તમાના યથાતથમ્। યથાસુખં યથોત્સાહં લલન્તુ ત્વયિ પુત્રવત્॥ 13-94-27 (85207) કો હ્યક્ષયપ્રસાદાનાં સુહૃદામલ્પતોષિણામ્। વૃત્તિમર્હત્યુપક્ષેપ્તું ત્વદન્યઃ કુરુસત્તમ॥ 13-94-28 (85208) યથાઽપત્યાશ્રયો ધર્મઃ સ્ત્રીણાં લોકે સનાતનઃ। સદૈવ સા ગતિર્નાન્યા તથાઽસ્માકં દ્વિજાતયઃ॥ 13-94-29 (85209) યદિ નો બ્રાહ્મણાસ્તાત સંત્યજેયુરપૂજિતાઃ। પશ્યન્તો દારુણં કર્મ સતતં ક્ષત્રિયે સ્થિતમ્॥ 13-94-30 (85210) અવેદાનામકીર્તીનામલોકાનામયજ્વિનામ્। કોનુ સ્યાજ્જીવિતેનાર્થસ્તદ્ધિનો બ્રાહ્મણાશ્રયમ્॥ 13-94-31 (85211) અત્ર તે વર્તયિષ્યામિ યથા ધર્મં સનાતનમ્। રાજન્યો બ્રાહ્મણાન્રાજન્પુરા પરિચચાર હ। વૈશ્યો રાજન્યમિત્યેવ શૂદ્રો વૈશ્યમિતિ શ્રુતિઃ॥ 13-94-32 (85212) દૂરાચ્છૂદ્રેણોપચર્યો બ્રાહ્મણોઽગ્નિરિવ જ્વલન્। સંસ્પર્શપરિચર્યસલ્તુ વૈશ્યેન ક્ષત્રિયેણ ચ॥ 13-94-33 (85213) મૃદુભાવાન્સત્યશીલાન્સત્યધર્માનુપાલકાન્। આશીવિષાનિવ ક્રુદ્ધાંસ્તાનુપાચરત દ્વિજાન્॥ 13-94-34 (85214) અપરેષાં પરેષાં ચ પરેભ્યશ્ચાપિ યે પરે। ક્ષત્રિયાણાં પ્રતપતાં તેજસા ચ બલેન ચ। બ્રાહ્મણેષ્વેવ શામ્યન્તિ તેજાંસિ ચ તપાંસિ ચ॥ 13-94-35 (85215) ન મે પિતા પ્રિયતરો ન ત્વં તાત તથા પ્રિયઃ। ન મે પિતુઃ પિતા રાજન્ન ચાત્મા ન ચ જીવિતમ્॥ 13-94-36 (85216) ત્વત્તશ્ચ મે પ્રિયતરઃ પૃથિવ્યાં નાસ્તિ કશ્ચન। ત્વત્તોઽપિ મે પ્રિયતરા બ્રાહ્મણા ભરતર્ષભ॥ 13-94-37 (85217) બ્રવીમિ સત્યમેતચ્ચ યથાઽહં પાણ્ડુનન્દન। તેન સત્યેન ગચ્છેયં લોકાન્યત્ર સ શાન્તનુઃ॥ 13-94-38 (85218) પશ્યેયં ચ સતાં લોકાઞ્છુચીન્બ્રહ્મપુરસ્કૃતાન્। તત્ર મે તાત ગન્તવ્યમહ્નાય ચ ચિરાય ચ॥ 13-94-39 (85219) સોહમેતાદૃશાન્લોકાન્દૃષ્ટ્વા ભરતસત્તમ। યન્મે કૃતં બ્રાહ્મણેષુ ન તપ્યે તેન પાર્થિવ॥ ॥ 13-94-40 (85220) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુર્નવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 94 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-94-9 અભીમાનાદતિસમર્થોઽયમિત્યભિમાનં સ્વમનસ્યેવ કૃત્વા યાચમાનમ્। યાચમાનાવમાનાચ્ચ આશાવન્તમકિઞ્ચનમિતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-94-11 કૃશાયેત્યાદિચતુર્થી ષષ્ઠ્યર્થ। કૃશાય હ્રીમતે તાતેતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-94-12 ક્રિયાનિયમિતાન્ સ્વધર્મયન્ત્રિતાન્। હ્રિયા તુ નિયતાનિતિ થ.ધ.પાઠ॥ 7-94-16 ધર્માર્થમેવ ધર્મં કુર્વન્તિ નતુ ફલાન્તરાર્થમિતિ ભાવઃ॥ 7-94-20 દદતઃ દાતુસ્તવ વર્તતાં સર્વદાસ્તુ॥ 7-94-21 નિવાપઃ પિતૃતર્પણમ્। દાનસદૃશઃ ઇત્યત્ર દાનં મહાદાનમ્॥ 7-94-26 તે ત્વયા॥ 7-94-27 લલન્તુ રમન્તામ્॥ 7-94-28 ઉપક્ષેપ્તં સમર્પિતુમ્॥ 7-94-31 અવેદાનામિતિ। તર્હિ બ્રાહ્મણૈરસ્મત્ત્યાગે તત એવ અવેદાદીનામસ્માકં જીવિતેન કોર્થઃ। તત્ જીવિતં॥ 7-94-35 ક્ષત્રિયાણાં પ્રભાવં ચ તેજાંસિ ચ તપાંસિ ચ। બ્રાહ્મણેષ્વેવ મન્યન્તે શ્રીરયુર્બલમેવ ચેતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। યૌ ચ સ્યાતાં ચરણેનોપપન્નૌ યૌ વિદ્યયા સદૃશૌ જન્મના ચ। તાભ્યાં દાનં કતરસ્મૈ વિશિષ્ટ- મયાચમાનાય ચ યાચતે ચ॥ 13-95-1 (85221) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-95-2x (7083) શ્રેયો વૈ યાચતઃ પાર્થ દાનમાહુરયાચતે। અર્હત્તમો વૈ ધૃતિમાન્કૃપણાદકૃતાત્મનઃ॥ 13-95-2 (85222) ક્ષત્રિયો રક્ષણધૃતિર્બ્રાહ્મણોઽનર્થનાધૃતિઃ। બ્રાહ્મણો ધૃતિમાન્વિદ્વાન્દેવાન્પ્રીણાતિ તુષ્ટિમાન્॥ 13-95-3 (85223) યાચ્યમાહુરનીશસ્ય અતિહારં ચ ભારત। ઉદ્વેજયન્તિ યાચન્તિ યદા ભૂતાનિ દસ્યુવત્॥ 13-95-4 (85224) મ્રિયતે યાચમાનો વૈ તમનુ મ્રિયતેઽદદત્। દદત્સંજીવયત્યેનમાત્માનં ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-95-5 (85225) આનૃશંસ્યં પરો ધર્મો યાચતે યત્પ્રદીયતે। અયાચતઃ સીદમાનાન્સર્વોપાયૈર્નિમન્ત્રયેત્॥ 13-95-6 (85226) યદિ વૈ તાદૃશા રાષ્ટ્રે વસેયુસ્તે દ્વિજોત્તમાઃ। ભસ્મચ્છન્નાનિવાગ્નીંસ્તાન્બુધ્યેથાસ્ત્વં પ્રયત્નતઃ॥ 13-95-7 (85227) તપસા દીપ્યમાનાસ્તે દહેયુઃ પૃથિવીમપિ। અપૂજ્યમાનાઃ કૌરવ્ય પૂજાર્હાસ્તુ તથાવિધાઃ॥ 13-95-8 (85228) પૂજ્યા હિ જ્ઞાનવિજ્ઞાનતપોયોગસમન્વિતાઃ। તેભ્યઃ પૂજાં પ્રયુઞ્જીથા બ્રાહ્મણેભ્યઃ પરન્તપઃ 13-95-9 (85229) દદદ્બહુવિધાન્દેયાનુપચ્છન્દયતે ચ તાન્॥ 13-95-10 (85230) યદગ્નિહોત્રે સુહુતે સાયંપ્રાતર્ભવેત્ફલમ્। વિદ્યાવેદવ્રતવતિ તદ્દાનફલમુચ્યતે॥ 13-95-11 (85231) વિદ્યાવેદવ્રતસ્નાતા ન વ્યાપાશ્રયજીવિનઃ। ગૂઢસ્વાધ્યાયતપસો બ્રાહ્મણાન્સંશિતવ્રતાન્॥ 13-95-12 (85232) કૃતૈરાવસથૈર્હૃદ્યૈઃ સપ્રેષ્યૈઃ સપરિચ્છદૈઃ। નિમન્ત્રયેથાઃ કૌરવ્ય કામૈશ્ચાન્યૈર્દ્વિજોત્તમાન્॥ 13-95-13 (85233) અપિ તે પ્રતિગૃહ્ણીયુઃ શ્રદ્ધોપેતં યુધિષ્ઠિર। કાર્યમિત્યેવ મન્વાના ધર્મજ્ઞાઃ સૂક્ષ્મદર્શિનઃ॥ 13-95-14 (85234) અપિ તે બ્રાહ્મણા ભુક્ત્વા ગતાઃ સોદ્ધરણાન્ગૃહાન્। યેષાં દારાઃ પ્રતીક્ષન્તે પર્જન્યમિવ કર્ષકાઃ॥ 13-95-15 (85235) અન્નાનિ પ્રાતઃસવને નિયતા બ્રહ્મચારિણઃ। બ્રાહ્મણાસ્તાત ભુઞ્જાનાસ્ત્રેતાગ્નિં પ્રીણયન્ત્યુત॥ 13-95-16 (85236) માધ્યંદિનં તે સવનં દદતસ્તાત વર્તતામ્। ગોહિરણ્યાનિ વાસાંસિ તેનેન્દ્રઃ પ્રીયતાં તવ॥ 13-95-17 (85237) તૃતીયં સવનં તે વૈ વૈશ્વદેવં યુધિષ્ઠિર। યદ્દેવેભ્યઃ પિતૃભ્યશ્ચ વિપ્રેભ્યશ્ચ પ્રયચ્છસિ॥ 13-95-18 (85238) અહિંસા સર્વભૂતેભ્યઃ સંવિભાગશ્ચ સર્વશઃ। દમસ્ત્યાગો ધૃતિઃ સત્યં ભવત્યવભૃથાય તે॥ 13-95-19 (85239) એથ તે ચિતતો યજ્ઞઃ શ્રદ્ધાપૂતઃ સદક્ષિણઃ। વિશિષ્ટઃ સર્વયજ્ઞાનાં નિત્યં તાત પ્રવર્તતામ્॥ ॥ 13-95-20 (85240) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 95 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-95-1 ચરણેનાચરણેન॥ 7-95-2 યાચતઃ યાચકાત્ તદ્દાનાદિસ્યર્થઃ॥ 7-95-3 અનર્થના અયાચ્ચા। 7-95-4 યાચ્યં યાચનારૂપં કર્મ। અનીશસ્ય દરિદ્રસ્યાતિહારં તિરસ્કારમાહુઃ। યદા યતઃ યાચન્તિ યાચમાનાનિ ભૂતાનિ દસ્યુવલ્લોકાનુદ્વેજયન્તિ॥ 7-95-10 ઉપચ્છન્દયતે ઉપચ્છન્દયેત। દદદ્બહુવિધાન્દાયાનુપાગચ્છન્નયાચતામિતિ ઝ.પાઠઃ। અયાચતાં અયાચમાનાનામ્। ઉપાગચ્છન્સમીપમુપસર્પન્ દાયાન્ધનાદીન્દદત્ દાતા ભવેતિ શેષઃ॥ 7-95-15 સોદ્ધરણાન્સ્વામિન્યાગતે દાસ્યામીતિ યાચમાનેભ્યો બાલકેભ્ય આશાપ્રદર્શનમુદ્ધરણં તત્સહિતાન્॥

યુધિષ્ઠર ઉવાચ। દાનં યજ્ઞઃ ક્રિયા ચેહ કિંસ્વિત્પ્રેત્ય મહાફલમ્। કસ્ય જ્યાયઃ ફલં પ્રોક્તં કીદૃશેભ્યઃ કથં કદા॥ 13-96-1 (85241) એતદિચ્છામિ વિજ્ઞાતું યાથાતથ્યેનિ ભારત। વિદ્વઞ્જિજ્ઞાસમાનાય દાનધર્માન્પ્રચક્ષ્વ મે॥ 13-96-2 (85242) અન્તર્વેદ્યાં ચ યદ્દત્તં શ્રદ્ધયા ચાનૃશંસ્યતઃ। કિંસ્વિન્નૈઃશ્રેયસં તાત તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-96-3 (85243) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-96-4x (7084) રૌદ્રં કર્મ ક્ષત્રિયસ્ય સતતં તાત વર્તતે। નાસ્ય વૈતાનિકફલં વિના દાનં સુપાવનમ્॥ 13-96-4 (85244) ન તુ પાપકૃતાં રાજ્ઞાં યાજકા દ્વિજસત્તમાઃ॥ ધને સત્યપ્રદાતૄણાં પ્રતિગૃહ્ણન્તિ સાધવઃ॥ 13-96-5 (85245) પ્રતિગૃહ્ણન્તિ ન તુ ચેદ્યદ્રોષાદાપ્તદક્ષિણૈઃ। એતસ્માત્કારણાદ્યજ્ઞૈર્યજેદ્રાજાઽઽપ્તદક્ષિણૈઃ॥ 13-96-6 (85246) અથ ચેત્પ્રતિગૃહ્ણીયુર્દદ્યાદહરહર્નૃપઃ। શ્રદ્ધામાસ્થાય પરમાં પાવનં હ્યેતુદુત્તમમ્॥ 13-96-7 (85247) બ્રાહ્મણાંસ્તર્પયન્દ્રવ્યૈઃ સ વૈ યજ્ઞોઽનુપદ્રવઃ। મૈત્રાન્સાધૂન્વેદવિદઃ શીલવૃત્તતપોર્જિતાન્॥ 13-96-8 (85248) યત્તે તે ન કરિષ્યન્તિ કૃતં તે ન ભવિષ્યતિ। યજ્ઞાન્સાધય સાધુભ્યઃ સ્વાદ્વન્નાન્દક્ષિણાવતઃ॥ 13-96-9 (85249) ઇષ્ટં દત્તં ચ મન્યેથા આત્માનં દાનકર્મણા। પૂજયેથા યાયજૂકાંસ્તવાપ્યંશો ભવેદ્યથા॥ 13-96-10 (85250) `વિદ્વદ્ભ્યઃ સમ્પ્રદાનેન તત્રાપ્યંશોઽસ્ય પૂજયા। યજ્વભ્યશ્ચાથ વિદ્વદ્ભ્યો દત્ત્વા લોકં પ્રદાપયેત્। પ્રદદ્યાજ્જ્ઞાનદાતૄણાં જ્ઞાનદાનાંશભાગ્યભવેત્॥' 13-96-11 (85251) પ્રજાવતો ભરેથાશ્ચ બ્રાહ્મણાન્બહુભારિણઃ। પ્રજાવાંસ્તેન ભવતિ યથા જનયિતા તથા॥ 13-96-12 (85252) યાવતઃ સાધુધર્માન્વૈ સન્તઃ સંવર્ધયન્ત્યુત। સર્વસ્વૈશ્ચાપિ ભર્તવ્યા નરા યે બહુકારિણઃ॥ 13-96-13 (85253) સમૃદ્ધઃ સમ્પ્રયચ્છ ત્વં બ્રાહ્મ્ણેભ્યો યુધિષ્ઠિર। ધેનૂરનડુહોઽન્નાનિ ચ્છત્રં વાસાંસ્યુપાનહૌ॥ 13-96-14 (85254) આજ્યાનિ યજમાનેભ્યસ્તથાઽન્નાનિ ચ ભારત। અશ્વવન્તિ ચ યાનાનિ વેશ્માનિ શયનાનિ ચ॥ 13-96-15 (85255) એતે દેયાઃ પુષ્ટિમદ્ભિર્લઘૂપાયાશ્ચ ભારત। અજુગુપ્સાંશ્ચ વિજ્ઞાય બ્રાહ્મણાન્વૃત્તિકર્શિતાન્॥ 13-96-16 (85256) ઉપચ્છન્નં પ્રકાશં વા વૃત્ત્યા તાન્પ્રતિપાલય। રાજસૂયાશ્વમેધાભ્યાં શ્રેયસ્તત્ક્ષત્રિયાન્પ્રતિ॥ 13-96-17 (85257) એવં પાપૈર્વિનિર્મુક્તસ્ત્વં પૂતઃ સ્વર્ગમાપ્સ્યસિ। સઞ્ચયિત્વા પુનઃ કોશં યદ્રાષ્ટ્રં પાલયિષ્યસિ॥ 13-96-18 (85258) તેન ત્વં બ્રહ્મભૂયત્વમવાપ્સ્યસિ ધનાનિ ચ। આત્મનશ્ચ પરેષાં ચ વૃત્તિં સંરક્ષ ભારત॥ 13-96-19 (85259) પુત્રવચ્ચાપિ ભૃત્યાન્સ્વાન્પ્રજાશ્ચ પરિપાલય। [યોગઃ ક્ષેમશ્ચ તે નિત્યં બ્રાહ્મણેષ્વસ્તુ ભારત॥ 13-96-20 (85260) તદર્થં જીવિતં તેઽસ્તુ મા તેભ્યોઽપ્રતિપાલનમ્। અનર્થો બ્રાહ્મણસ્યૈષ યદ્વિત્તનિચયો મહાન્॥ 13-96-21 (85261) ક્ષિયા હ્યભીક્ષ્ણં સંવાસો દર્પયેત્સમ્પ્રમોહયેત્। બ્રાહ્મણેષુ પ્રમૂઢેષુ ધર્મો વિપ્રણશેદ્ધુવમ્। ધર્મપ્રણાશે ભૂતાનામભાવઃ સ્યાન્ન સંશયઃ॥ 13-96-22 (85262) યો રક્ષિભ્યઃ સમ્પ્રદાય રાજા રાષ્ટ્રં વિલુમ્પતિ। યજ્ઞે રાષ્ટ્રાદ્ધનં તસ્માદાનયધ્વમિતિ બ્રુવન્॥ 13-96-23 (85263) યચ્ચાદાય તદાજ્ઞપ્તં ભીતં દત્તં સુદારુણમ્। યજેદ્રાજા ન તં યજ્ઞં પ્રશંસન્ત્યસ્ય સાધવઃ॥ 13-96-24 (85264) અપીડિતાઃ સુસંવૃદ્ધા યે દદત્યનુકૂલતઃ। તાદૃશેનાપ્યુપાયેન યષ્ટવ્યં નોદ્યમાહૃતૈઃ॥ 13-96-25 (85265) યદા પરિનિષિચ્યેત નિહિતો વૈ યથાવિધિ। તદા રાજા મહાયજ્ઞૈર્યજેત બહુદક્ષિણૈઃ॥ 13-96-26 (85266) વૃદ્ધબાલધનં રક્ષ્યમન્ધસ્ય કૃપણસ્ય ચ। ન ખાતપૂર્વં કુર્વીત ન રુદન્તીધનં હરેત્॥ 13-96-27 (85267) હૃતં કૃપણવિત્તં હિ રાષ્ટ્રં હન્તિ નૃપ શ્રિયમ્। દદ્યાચ્ચ મહતો ભોગાન્ક્ષુદ્ભયં પ્રણુદેત્સતામ્॥ 13-96-28 (85268) યેષાં સ્વાદૂનિ ભોજ્યાનિ સમવેક્ષ્યન્તિ બાલકાઃ। નાશ્નન્તિ વિધિવત્તાનિ કિન્નુ પાપતરં તતઃ॥ 13-96-29 (85269) યદિ તે તાદૃશો રાષ્ટ્રે વિદ્વાન્ત્સીદેત્ક્ષુધા દ્વિજઃ। ભ્રૂણહત્યાં ચ ગચ્છેથાઃ કૃત્વા પાપમિવોત્તમમ્॥ 13-96-30 (85270) ધિક્તસ્ય જીવિતં રાજ્ઞો રાષ્ટ્રે યસ્યાવસીદતિ। દ્વિજોઽન્યો વા મનુષ્યોપિ શિબિરાહ વચો યથા॥ 13-96-31 (85271) યસ્ય સ્મ વિષયે રાજ્ઞઃ સ્નાતકઃ સીદતિ ક્ષુધા। અવૃદ્ધિમેતિ તદ્રાષ્ટ્રં વિન્દતે સહ રાજકમ્॥ 13-96-32 (85272) ક્રોશન્ત્યો યસ્ય વૈ રાષ્ટ્રાદ્ધ્રિયન્તે તરસા સ્ત્રિયઃ। ક્રોશતાં પતિપુત્રાણાં મૃતોઽસૌ ન ચ જીવતિ]॥ 13-96-33 (85273) અરક્ષિતારં હર્તારં વિલોપ્તારમનાયકમ્। તં વૈ રાજકલિં હન્યુઃ પ્રજાઃ સન્નહ્ય નિર્ઘૃણં॥ 13-96-34 (85274) અહં વો રક્ષિતેત્યુક્ત્વા યો ન રક્ષતિ ભૂમિપઃ। સ સંહત્ય નિહન્તવ્યઃ શ્વેવ સોન્માદ આતુરઃ॥ 13-96-35 (85275) પાપં કુર્વન્તિ યત્કિઞ્ચિત્પ્રજા રાજ્ઞા હ્યરક્ષિતાઃ। ચતુર્થં તસ્ય પાપસ્ય રાજા વિન્દતિ ભારત॥ 13-96-36 (85276) અથાહુઃ સર્વમેવૈતિ ભૂયોઽર્ધમિતિ નિશ્ચયઃ। ચતુર્થં મતમસ્માકં મનોઃ શ્રુત્વાનુશાસનમ્॥ 13-96-37 (85277) શુભં વા યચ્ચ કુર્વન્તિ પ્રજા રાજ્ઞા સુરક્ષિતાઃ। ચતુર્થં તસ્ય પુણ્યસ્ય રાજા ચાપ્નોતિ ભારત॥ 13-96-38 (85278) જીવન્તં ત્વાનુજીવન્તુ પ્રજાઃ સર્વા યુધિષ્ઠિર। પર્જન્યમિવ ભૂતાનિ મહાદ્રુમમિવાણ્ડજાઃ॥ 13-96-39 (85279) કુબેરમિવ રક્ષાંસિ શતક્રતુમિવામરાઃ। જ્ઞાતયસ્ત્વાઽનુજીવન્તુ સુહૃદશ્ચ પરન્તપ॥ ॥ 13-96-40 (85280) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષણ્ણવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 96 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-96-1 યજ્ઞઃ ક્રિયા યજ્ઞરૂપાક્રિયેત્યર્થઃ। કીદૃશેભ્યો દાનં કથં યજ્ઞક્રિયેતિ। કદેત્યુભયત્ર સમ્બન્ધઃ॥ 7-96-7 એતદ્દાનમ્॥ 7-96-9 યદ્યદિ તે બ્રાહ્મણાસ્તે તવ ન કરિષ્યન્તિ પ્રતિગ્રહમિતિ શેષઃ। તર્હિ કૃતં સુકૃતં તે તવ ન ભવિષ્યતિ। તદા સુકૃતોત્પત્ત્યર્થં યજ્ઞાન્સાધય॥ 7-96-10 દાને યજ્ઞાદિકમન્તર્ભવતીત્યર્થઃ॥ 7-96-12 જનયિતા પ્રજાપતિઃ॥ 7-96-13 તસ્ય રાજ્ઞસ્તે સન્તો બહુકારિણોઽત્યન્તમુપકર્તારો ભવન્તિ। નરા યે બહુભાષિણ ઇતિ ત.થ.પાઠઃ॥ 7-96-19 બ્રહ્મણો ભૂયં ભાવોઽસ્યાસ્તિ સ બ્રાહ્મણો બ્રહ્મભૂયસ્તસ્ય ભાવો બ્રહ્મભૂયત્વં બ્રાહ્મણત્વમ્॥ 7-96-23 યો રાજા રક્ષિભ્યઃ સઙ્ગ્રહપરેભ્યો ધનં દત્ત્વા યજ્ઞે યજ્ઞાર્થં ધનમાનયધ્વમિતિ બ્રુવન્ યજેત્ તર્હિ રાષ્ટ્રં વિલુમ્પતિ॥ 7-96-24 યચ્ચાસૌ તદ્ધનિભિર્ભાતં ભયયુક્તં યથાસ્યાત્તથા દત્તં પ્રજાભ્ય આદાય સુદારુણં યથાસ્યાત્તથા યજેત્તં યજ્ઞં ન પ્રશંસન્તિ ॥ 7-96-25 ઉદ્યમઃ પ્રજાપીડનાત્મકોઽતિયત્નઃ॥ 7-96-26 નિહિતઃ પ્રજાનાં નિતરાં હિતો રાજા યદા પ્રજાભિર્નિષિચ્યેત ધનૈરભિષિચ્યેત॥ 7-96-27 સ્વાતપૂર્વં ધનં ન કુર્વીત સ્વાધીનં ન કુર્વીતેત્યર્થઃ॥ 7-96-29 સમવેક્ષ્યન્ત્યેવ નતુ લભન્તે॥ 7-96-32 સહયુગપત્। રાજકં રાજસમૂહં પ્રતિપક્ષભૂતં વિન્દતે॥ 7-96-37 સર્વં પાપં એતિ રાજાનમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ઇદં દેયમિદં દેયમિતીયં શ્રુતિચોદનાત્। બહુદેયાશ્ચ રાજાનઃ કિંસ્વિદ્દેયમનુત્તમમ્॥ 13-97-1 (85281) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-97-2x (7085) અતિ દાનાનિ સર્વાણિ પૃથિવીદાનમુચ્યતે। અચલા હ્યક્ષયા ભૂમિર્દોગ્ધ્રી કામાનિહોત્તમાન્॥ 13-97-2 (85282) દોગ્ધ્રી વાસાંસિ રત્નાનિ પશૂન્વ્રીહિયવાંસ્તથા। ભૂમિદઃ સર્વભૂતેષુ શાશ્વતીરેધતે સમાઃ॥ 13-97-3 (85283) યાવદ્ભૂમેરાયુરિહ તાવદ્ભૂમિદ એધતે। ન ભૂમિદાનાદસ્તીહ પરં કિઞ્ચિદ્યુધિષ્ઠિર॥ 13-97-4 (85284) અપ્યલ્પં પ્રદદુઃ સર્વે પૃથિવ્યા ઇતિ નઃ શ્રુતમ્। ભૂમિમેવ દદુઃ સર્વે ભૂમિં તે ભુઞ્જતે જનાઃ॥ 13-97-5 (85285) સ્વકર્મૈવોપજીવન્તિ નરા ઇહ પરત્ર ચ। ભૂમિઃ પતિં મહાદેવી દાતારં કુરુતે પ્રિયમ્॥ 13-97-6 (85286) ય એતાં દક્ષિણાં દદ્યાદક્ષયાં રાજસત્તમ। પુનર્નરત્વં સમ્પ્રાપ્ય ભવેત્સ પૃથિવીપતિઃ॥ 13-97-7 (85287) યથા દાનં તથા ભોગ ઇતિ ધર્મેષુ નિશ્ચયઃ। સઙ્ગ્રામે વા તનું જહ્યાદ્દદ્યાચ્ચ પૃથિવીમિમાંમ્॥ 13-97-8 (85288) ઇત્યેતત્ક્ષત્રબન્ધૂનાં વદન્તિ પરમાશિષઃ। પુનાતિ દત્તા પૃથિવી દાતારમિતિ શુશ્રુમ॥ 13-97-9 (85289) અપિ પાપસમાચારં બ્રહ્મઘ્નમપિ ચાનૃતમ્। સૈવ પાપં પ્લાવયતિ સૈવ પાપાત્પ્રમોચયેત્॥ 13-97-10 (85290) અપિ પાપકૃતાં રાજ્ઞાં પ્રતિગૃહ્ણન્તિ સાધવઃ। પૃથિવીં નાન્યદિચ્છન્તિ પાવનં જગતી યતઃ॥ 13-97-11 (85291) નામાસ્યાઃ પ્રિયદત્તેતિ ગુહ્યં દેવ્યાઃ સનાતનમ્। દાનં વાઽપ્યથવાઽદાનં નામાસ્યાઃ પ્રથમપ્રિયમ્॥ 13-97-12 (85292) ય એતાં વિદુષે દદ્યાત્પૃથિવીં પૃથિવીપતિઃ। પૃથિવ્યામેતદિષ્ટં સ રાજા રાજ્યમિતો વ્રજેત્॥ 13-97-13 (85293) પુનશ્ચાસૌ જનિં પ્રાપ્ય રાજવત્સ્યાન્ન સંશયઃ। તસ્માત્પ્રાપ્યૈવ પૃથિવીં દદ્યાદ્વિપ્રાય પાર્થિવઃ॥ 13-97-14 (85294) નાભૂમિપતિના ભૂમિરધિષ્ઠેયા કથઞ્ચન। ન ચ વસ્ત્રેણિ વા ગૂહેદન્તર્ધાનેન વા ચરેત્॥ 13-97-15 (85295) યે ચાન્યે ભૂમિમિચ્છેયુઃ કુર્યુરેવં ન સંશયઃ। યઃ સાધોર્ભૂમિમાદત્તે ન ભૂમિં વિન્દતે તુ સઃ॥ 13-97-16 (85296) ભૂમિં દત્ત્વા તુ સાધુભ્યો વિન્દતે ભૂમિમુત્તમામ્। પ્રેત્ય ચેહ ચ ધર્માત્મા સમ્પ્રાપ્નોતિ મહદ્યશઃ॥ 13-97-17 (85297) `એકાહારકરીં દત્ત્વા ષષ્ઠિસાહસ્રમૂર્ધ્વગઃ। તાવત્યા હરણે પૃથ્વ્યા નરકં દ્વિગુણોત્તરમ્॥' 13-97-18 (85298) યસ્ય વિપ્રાસ્તુ શંસન્તિ સાધોર્ભૂમિં સદૈવ હિ। ન તસ્ય શત્રવો રાજન્પ્રશંસન્તિ વસુન્ધરામ્॥ 13-97-19 (85299) યત્કિઞ્ચિત્પુરુષઃ પાપં કુરુતે વૃત્તિકર્શિતઃ। અપિ ગોચર્મમાત્રેણ ભૂમિદાનેન પૂયતે॥ 13-97-20 (85300) યેઽપિ સઙ્ગીર્ણાકર્માણો રાજાનો રૌદ્રકર્મિણઃ। તેભ્યઃ પવિત્રમાખ્યેયં ભૂમિદાનમનુત્તમમ્॥ 13-97-21 (85301) અલ્પાન્તરમિદં શશ્વત્પુરાણા મેનિરે જનાઃ। યો યજેતાશ્વમેધેન દદ્યાદ્વા સાધવે મહીમ્॥ 13-97-22 (85302) અપિ ચેત્સુકૃતં કૃત્વા શઙ્કેરન્નપિ પણ્ડિતાઃ। અશંક્યમેકમેવૈતદ્ભૂમિદાનમનુત્તમમ્॥ 13-97-23 (85303) સુવર્ણં રજતં વસ્ત્રં મણિમુક્તાવસૂનિ ચ। સર્વમેતન્મહાપ્રાજ્ઞો દદાતિ વસુધાં દદત્॥ 13-97-24 (85304) તપો યજ્ઞઃ શ્રુતં શીલમલોભઃ સત્યસન્ધતા। ગુરુદૈવતપૂજા ચ એતા વર્તન્તિ ભૂમિદમ્॥ 13-97-25 (85305) ભર્તુનિઃશ્રેયસે યુક્તાસ્ત્યક્તાત્માનો રણે હતાઃ। બ્રહ્મલોકગતાઃ સિદ્ધા નાતિક્રામન્તિ ભૂમિદમ્॥ 13-97-26 (85306) યથા જનિત્રી સ્વં પુત્રં ક્ષીરેણ ભરતે સદા। અનુગૃહ્ણાતિ દાતારં તથા સર્વરસૈર્મહી॥ 13-97-27 (85307) મૃત્યુર્વૈકિંકરો દણ્ડસ્તાપો વહ્નેઃ સુદારુણઃ। ઘોરાશ્ચ વારુણાઃ પાશા નોપસર્પન્તિ ભૂમિદમ્॥ 13-97-28 (85308) પિતૄંશ્ચ પિતૃલોકસ્થાન્દેવલોકે ચ દેવતાઃ। સન્તર્પયતિ શાન્તાત્મા યો દદાતિ વસુન્ધરામ્॥ 13-97-29 (85309) કૃશાય મ્રિયમાણાય વૃત્તિગ્લાનાય સીદતે। ભૂમિં વૃત્તિકરીં દત્ત્વા સત્રી ભવતિ માનવઃ॥ 13-97-30 (85310) યથા ધાવતિ ગૌર્વત્સં સ્રવન્તી વત્સલા પયઃ। એવમેવ મહાભાગ ભૂમિર્ભરતિ ભૂમિદમ્॥ 13-97-31 (85311) હલકૃષ્ટાં મહીં દત્ત્વા સબીજાં સફલામપિ। સોદકં વાઽપિ શરણં તથા ભવતિ કામદઃ॥ 13-97-32 (85312) બ્રાહ્મણં વૃત્તસમ્પન્નમાહિતાગ્નિં શુચિવ્રતમ્। નરઃ પ્રતિગ્રાહ્ય મહીં ન યાતિ યમસાદનમ્॥ 13-97-33 (85313) યથા ચન્દ્રમસો વૃદ્ધિરહન્યહનિ જાયતે। તથા ભૂમિકૃતં દાનં સસ્યેસસ્યે વિવર્ધતે॥ 13-97-34 (85314) અત્ર ગાથા ભૂમિગીતાઃ કીર્તયન્તિ પુરાવિદઃ। યાઃ શ્રુત્વા જામદગ્ન્યેન દત્તા ભૂઃ કાશ્યપાય વૈ॥ 13-97-35 (85315) મામેવાદત્ત માં દત્ત માં દત્ત્વા મામવાપ્સ્યથ। અસ્મિઁલ્લોકે પરે ચૈવ તદ્દત્તં જાયતે પુનઃ॥ 13-97-36 (85316) ય ઇમાં વ્યાહૃતિં વેદ બ્રાહ્મણો વેદસમ્મિતામ્। શ્રાદ્ધસ્ય હૂયમાનસ્ય બ્રહ્મભૂયં સ ગચ્છતિ॥ 13-97-37 (85317) કૃત્યાનામભિશપ્તાનામરિષ્ટશમનં મહત્। પ્રાયશ્ચિત્તં મહીં દત્ત્વા પુનાત્યુભયતો દશ॥ 13-97-38 (85318) પુનાતિ ય ઇદં વેદ વેદવાદં તથૈવ ચ। પ્રકૃતિઃ સર્વભૂતાનાં ભૂમિર્વૈ શાશ્વતી મતા॥ 13-97-39 (85319) અભિષિચ્યૈવ નૃપતિં શ્રાવયેદિમમાગમમ્। યથા શ્રુત્વા મહીં દદ્યાન્નાદદ્યાત્સાધુતશ્ચ તાં॥ 13-97-40 (85320) સોઽયં કૃત્સ્નો બ્રાહ્મણાર્થો રાજાર્થશ્ચાપ્યસંશયઃ। રાજા હિ ધર્મકુશલઃ પ્રથમં ભૂતિલક્ષણમ્॥ 13-97-41 (85321) અથ યેષામધર્મજ્ઞો રાજા ભવતિ નાસ્તિકઃ। ન તે સુખં પ્રબુધ્યન્તિ ન સુખં પ્રસ્વપન્તિ ચ॥ 13-97-42 (85322) સદા ભવન્તિ ચોદ્વિગ્નાસ્તસ્ય દુશ્ચરિતૈર્નરાઃ। યોગક્ષેમા હિ બહવો રાષ્ટ્રં નાસ્યાવિશન્તિ તત્॥ 13-97-43 (85323) અથ યેષાં પુનઃ પ્રાજ્ઞો રાજા ભવતિ ધાર્મિકઃ। સુખં તે પ્રતિબુધ્યન્તે સુસુખં પ્રસ્વપન્તિ ચ॥ 13-97-44 (85324) તસ્ય રાજ્ઞઃ શુભે રાજ્યે કર્મભિર્નિર્વૃતા નરાઃ। યોગક્ષેમેણ વૃષ્ટ્યા ચ વિવર્ધન્તે સ્વકર્મભિઃ॥ 13-97-45 (85325) સ કુલીનઃ સ પુરુષઃ સ બન્ધુઃ સ ચ પુણ્યકૃત્। સ દાતા સ ચ વિક્રાન્તો યો દદાતિ વસુન્ધરાં॥ 13-97-46 (85326) આદિત્યા ઇવ દીપ્યન્તે તેજસા ભુવિ માનવાઃ। દદન્તિ વસુધાં સ્ફીતાં યે વેદવિદુષિ દ્વિજે॥ 13-97-47 (85327) યથા સસ્યાનિ રોહન્તિ પ્રકીર્ણાનિ મહીતલે। તથા કામાઃ પ્રરોહન્તિ ભૂમિદાનસમાર્જિતાઃ॥ 13-97-48 (85328) આદિત્યો વરુણો વિષ્ણુર્બ્રહ્મા સોમો હુતાશનઃ। શૂલિપાણિશ્ચ ભગવાન્પ્રતિનન્દન્તિ ભૂમિદમ્॥ 13-97-49 (85329) ભૂમૌ જાયન્તિ પુરુષા ભૂમૌ નિષ્ઠાં વ્રજન્તિ ચ। ચતુર્વિધો હિ લોકોઽયં યોઽયં ભૂમિગુણાત્મકઃ॥ 13-97-50 (85330) એષા માતા પિતા ચૈવ જગતઃ પૃથિવીપતે। નાનયા સદૃશં ભૂતં કિઞ્ચિદસ્તિ જનાધિપ॥ 13-97-51 (85331) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। બૃહસ્પતેશ્ચ સંવાદમિન્દ્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-97-52 (85332) ઇષ્ટ્વા ક્રતુશતેનાથ મહતા દક્ષિણાવતા। મઘવા વાગ્વિદાંશ્રેષ્ઠં પપ્રચ્છેદં બૃહસ્પતિમ્॥ 13-97-53 (85333) ભગવન્કેન દાનેન સ્વર્ગતઃ સુખમેધતે। યદક્ષયમહાર્યં ચ તદ્બ્રૂહિ વદતાંવર॥ 13-97-54 (85334) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-97-55x (7086) ઇત્યુક્તૃઃ સ સુરેન્દ્રેણ તતો દેવપુલોહિતઃ। બૃહસ્પતિર્બૃહત્તેજાઃ પ્રત્યુવાચ શતક્રતુમ્॥ 13-97-55 (85335) સુવર્ણદાનં ગોદાનં ભૂમિદાનં ચ વૃત્રહન્। `વિદ્યાદાનં ચ કન્યાનાં દાનં પાપહરં પરમ્।' દદદેતાન્મહાપ્રાજ્ઞઃ સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 13-97-56 (85336) ન ભૂમિદાનાદ્દેવેન્દ્ર પરં કિઞ્ચિદિતિ પ્રભો। વિશિષ્ટમિતિ મન્યેઽહં યતા પ્રાહુર્મનીષિણઃ॥ 13-97-57 (85337) `બ્રાહ્મણાર્થે ગવાર્થે વા રાષ્ટ્રઘાતેઽથ સ્વામિનઃ। કુલસ્ત્રીણાં પરિભવે મૃતાસ્તે ભૂમિપૈઃ સમાઃ'॥ 13-97-58 (85338) યે શૂરા નિહતા યુદ્ધે સ્વર્યાતા રણગૃદ્ધિનઃ। સર્વે તે વિબુધશ્રેષ્ઠ નાતિક્રામન્તિ ભૂમિદમ્॥ 13-97-59 (85339) ભર્તુર્નિઃશ્રેયસે યુક્તાસ્ત્યક્તાત્માનો રણે હતાઃ। બ્રાહ્મલોકગતા યુક્તા નાતિક્રામન્તિ ભૂમિદમ્॥ 13-97-60 (85340) પઞ્ચ પૂર્વા હિ પુરુષાઃ ષડન્યે વસુધાં ગતાઃ। એકાદશ દદદ્ભૂમિં પરિત્રાતીહ માનવઃ॥ 13-97-61 (85341) રત્નોપકીર્ણાં વસુધાં યો દદાતિ પુરંદર। સ મુક્તઃ સર્વકલુષૈઃ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 13-97-62 (85342) મહીં સ્ફીતાં દદદ્રાજન્સર્વકામગુણાન્વિતામ્। રાજાધિરાજો ભવતિ તદ્ધિ દાનમનુત્તમમ્॥ 13-97-63 (85343) સર્વકામસમાયુક્તાં કાશ્યપીં યઃ પ્રયચ્છતિ। સર્વભૂતાનિ મન્યન્તે માં દદાતીતિ વાસવ॥ 13-97-64 (85344) સર્વકામદુઘાં ધેનું સર્વકામગુણાન્વિતામ્। દદાતિ યઃ સહસ્રાક્ષ સ્વર્ગં યાતિ સ માનવઃ॥ 13-97-65 (85345) મધુસર્પિઃપ્રવાહિણ્યઃ પયોદધિવહાસ્તથા। સરિતસ્તપર્યન્તીહ સુરેન્દ્ર વસુધાપ્રદમ્॥ 13-97-66 (85346) ભૂમિપ્રદાનાન્નૃપતિર્મુચ્યતે સર્વકિલ્બિષાત્। ન હિ ભૂમિપ્રદાનેન દાનમન્યદ્વિશિષ્યતે॥ 13-97-67 (85347) દદાતિ યઃ સમુન્દ્રાન્તાં પૃથિવીં શસ્ત્રનિર્જિતામ્। તં જનાઃ કથયન્તીહ યાવદ્ધરતિ ગૌરિયમ્॥ 13-97-68 (85348) પુણ્યામૃદ્ધિરસાં ભૂમિં યો દદાતિ પુરંદર। ન તસ્ય લોકાઃ ક્ષીયન્તે ભૂમિદાનગુણાન્વિતાઃ॥ 13-97-69 (85349) સર્વદા પાર્થિવેનેહ સતતં ભૂતિમિચ્છતા। ભૂર્દેયા વિધિવચ્છક્ર પાત્રે સુખમભીપ્સુનાં॥ 13-97-70 (85350) અપિ કૃત્વા નરઃ પાપં ભૂમિં દત્ત્વા દ્વિજાતયે। સમુત્સૃજતિ તત્પાપં જીર્ણાં ત્વચમિવોરગઃ॥ 13-97-71 (85351) સાગરાન્સરિતઃ શૈલાન્કાનનાનિ ચ સર્વશઃ। સર્વમેતન્નરઃ શક્ર દદાતિ વસુધાં દદત્॥ 13-97-72 (85352) તટાકાન્યુદપાનાનિ સ્રોતાંસિ ચ સરાંસિ ચ। સ્નેહાન્સર્વરસાંશ્ચૈવ દદાતિ વસુધાં દદત્॥ 13-97-73 (85353) ઓષધીર્વીર્યસમ્પન્નાનગાન્પુષ્પફલાન્વિતાન્। કાનનોપલશૈલાંશ્ચ દદાતિ વસુધાં દદત્॥ 13-97-74 (85354) અગ્નિષ્ટોમપ્રભૃતિભિરિષ્ટ્વા ચ સ્વાપ્તદક્ષિણૈઃ। ન તત્ફલમવાપ્નોતિ ભૂમિદાનાદ્યદશ્નુતે॥ 13-97-75 (85355) દાતા દશાનુગૃહ્ણાતિ દશ હન્તિ તથા ક્ષિપન્। પૂર્વદત્તાં હરન્ભૂમિં નરકાયોપગચ્છતિ॥ 13-97-76 (85356) ન દદાતિ પ્રતિશ્રુત્ય દત્ત્વાઽપિ ચ હરેત્તુ યઃ। સ બદ્ધો વારુણૈઃ પાશૈસ્તપ્યતે મૃત્યુસાસનાત્॥ 13-97-77 (85357) આહિતાગ્નિં સદાયજ્ઞં કૃશવૃત્તિં પ્રિયાતિથિમ્। યે ભરન્તિ દ્વિજશ્રેષ્ઠં નોપસર્પન્તિ તે યમમ્॥ 13-97-78 (85358) બ્રાહ્મણેષ્વનૃણીભૂતઃ પાર્થિવઃ સ્યાત્પુરંદર। ઇતરેષાં તુ વર્ણાનાં તારયેત્કૃશદુર્બલાન્॥ 13-97-79 (85359) નાચ્છિન્દ્યાત્સ્પર્શિતાં ભૂમિં પરેણ ત્રિદશાધિપ। બ્રાહ્મણસ્ય સુરશ્રેષ્ઠ કૃશવૃત્તેઃ કદાચન॥ 13-97-80 (85360) યથાશ્રુ પતિતં તેષાં દીનાનામથ સીદતામ્। બ્રાહ્મણાનાં હૃતે ક્ષેત્રે હન્યાત્ત્રિપુરુષં કુલમ્॥ 13-97-81 (85361) ભૂમિપાલં ચ્યુતં રાષ્ટ્રાદ્યસ્તુ સંસ્થાપયેત્પુનઃ। તસ્ય વાસઃ સહસ્રાક્ષ નાકપૃષ્ઠે મહીયતે॥ 13-97-82 (85362) `સુનિર્મિતાં સુવિક્રીતાં સુભૃતાં સ્થાપયેન્નૃપ।' ઇક્ષુભિઃ સન્તતાં ભૂમિં યવગોધૂમસાલિનીમ્॥ 13-97-83 (85363) ગોશ્વવાહનપૂર્ણાં વા યો દદાતિ વસુન્ધરામ્। વિમુક્તઃ સર્વપાપેભ્યઃ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥' 13-97-84 (85364) નિધિગર્ભાં દદદ્ભૂમિં સર્વરત્નપરિચ્છદામ્। અક્ષયાઁલ્લભતે લોકાન્ભૂમિસત્રં હિ તસ્ય તત॥ 13-97-85 (85365) વિધૂય કલુષં સર્વં વિરજાઃ સમ્મતઃ સતામ્। લોકે મહીયતે સદ્ભિર્યો દદાતિ વસુન્ધરામ્॥ 13-97-86 (85366) યથાઽપ્સુ પતિતઃ શક્ર તૈલબિન્દુર્વિસર્પતિ। તથા ભૂમિકૃતં દાનં સસ્યેસસ્યે વિવર્ધતે॥ 13-97-87 (85367) યે રણાગ્રે મહીપાલાઃ શૂરાઃ સમિતિશોભનાઃ। વધ્યન્તેઽભિમુખાઃ શક્ર બ્રહ્મલોકં વ્રજન્તિ તે॥ 13-97-88 (85368) નૃત્તગીતપરા નાર્યો દિવ્યમાલ્યવિભૂષિતાઃ। ઉપતિષ્ઠન્તિ દેવેન્દ્ર યથા ભૂમિપ્રદં દિવિ॥ 13-97-89 (85369) મોદતે ચ સુખં સ્વર્ગે દેવગન્ધર્વપૂજિતઃ। યો દદાતિ મહીં સમ્યગ્વિધિનેહ દ્વિજાતયે॥ 13-97-90 (85370) શતમપ્સરસશ્ચૈવ દિવ્યમાલ્યવિભૂષિતાઃ। ઉપતિષ્ઠન્તિ દેવેન્દ્ર બ્રહ્મલોકે ધરાપ્રદમ્॥ 13-97-91 (85371) ઉપતિષ્ઠન્તિ પુણ્યાનિ સદા ભૂમિપ્રદં નરમ્। શઙ્ખં ભદ્રાસનં છત્રં વરાશ્વા વરવાહનમ્॥ 13-97-92 (85372) ભૂમિપ્રદાનાત્પુષ્પાણિ હિરણ્યનિચયાસ્તથા। આજ્ઞા સદાઽપ્રતિહતા જયશબ્દા વસૂનિ ચ॥ 13-97-93 (85373) ભૂમિદાનસ્ય પુણ્યાનિ ફલં સ્વર્ગઃ પુરન્દર। હિરણ્યપુષ્પાશ્ચૌષધ્યઃ કુશકાઞ્ચનશાદ્વલાઃ॥ 13-97-94 (85374) અમૃતપ્રસવાં ભૂમિં પ્રાપ્નોતિ પુરુષો દદત્॥ 13-97-95 (85375) નાસ્તિ ભૂમિસમં દાનં નાસ્તિ માતૃસમો ગુરુઃ। નાસ્તિ સત્યસમો ધર્મો નાસ્તિ દાનસમો નિધિઃ॥ 13-97-96 (85376) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-97-97x (7087) એતદાઙ્ગિરસાચ્છ્રુત્વા વાસવો વસુધામિમામ્। વસુરત્નસમાકીર્ણાં દદાવાઙ્ગિરસે તદા॥ 13-97-97 (85377) ય ઇદં શ્રાવયેચ્છ્રાદ્ધે ભૂમિદાનસ્ય સંસ્તવમ્। ન તસ્ય રક્ષસાં ભાગો નાસુરાણાં ભવત્યુત॥ 13-97-98 (85378) અક્ષયં ચ ભવેદ્દત્તં પિતૃભ્યસ્તન્ન સંશયઃ। તસ્માચ્છ્રાદ્ધેષ્વિદં વિદ્વાન્ભુઞ્જતઃ શ્રાવયેદ્દ્વિજાન્॥ 13-97-99 (85379) ઇત્યેતત્સર્વદાનાનાં શ્રેષ્ઠમુક્તં તવાનઘ। મયા ભરતશાર્દૂલ કિં ભૂયઃ શ્રોતુમિચ્છસિ॥ ॥ 13-97-100 (85380) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 97 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-97-6 પ્રિયં સ્વપતિમ્॥ 7-97-12 પ્રિયેણ પ્રિયાય વા દત્તેતિ યોગાત્તસ્યા દાનમાદાનં વા કુર્વન્ પ્રિયદત્તાયા અસ્યાઃ પ્રિયો ભવતીત્યર્થઃ। દાનં વાપ્યથ વા જ્ઞાનં નામાસ્યાઃ પરમપ્રિયમ્ ઇતિ ટ.ધ.પાઠઃ॥ 7-97-19 શંસન્ત્યમુકદત્તે ગૃહે તિષ્ઠામ ઇતિ કથયન્તિ॥ 7-97-23 અર્પિતદાનાન્તરવદ્ભૂમિદાને પુણ્યોત્પત્તૌ શઙ્કૈવ નાસ્તીત્યર્થઃ॥ 7-97-25 એતા એતાનિ। સુપો ડાદેશઃ। વર્તન્ત્યનુસરન્તિ। નાતિક્રામન્તિ ભૂમિદમિતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-97-28 વૈકિંકરઃ વિપરીતં કુત્સિતં ચ કરોતીતિ વિકિંકરઃ કાલસ્તત્સમ્બન્ધી કાલમૃત્યુરિત્યર્થઃ॥ 7-97-30 સત્રી સત્રકૃત્॥ 7-97-31 ઉદીર્ણં ઇતિ પાઠે મહત્। શરણં ગૃહમ્॥ 7-97-36 તતશ્ચ જનને પુનરિતિ થ.પાઠ.॥ 7-97-37 બ્રહ્મભૂયં બૃહત્ત્વં ફલમિતિ યાવત્। ગચ્છતિ પ્રાપ્નોતિ। બ્રાહ્મણો બ્રહ્મસંશ્રિત ઇતિ ટ.ધ.પાઠઃ॥ 7-97-38 કૃત્યાનાં મન્ત્રમયીનાં મારણાર્થશક્તીનાં સમ્બન્ધિ યદરિષ્ટં તચ્છમનમ્॥ 7-97-39 ઇદં ભૂમિદાનં યો વેદ। વાદં ભૂમિવાક્યં યો વેદ। સોઽપિ પુનાતિ દશપુરુષાનિતિ શેષઃ॥ 7-97-41 ભૂતિલક્ષણં ઐશ્વર્યસૂચકમ્॥ 7-97-76 ક્ષિપન્ હરન્॥ 7-97-80 સ્પર્શિતાં દત્તામ્॥ 7-97-92 વરાશ્વા વરવારણા ઇતિ થ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કાનિ દાનાનિ લોકેઽસ્મિન્દાતુકામો મહીપતિઃ। ગુણાધિકેભ્યો વિપ્રેભ્યો દદ્યાદ્ભરતસત્તમ॥ 13-98-1 (85381) કેન તુષ્યન્તિ તે સદ્યઃ કિં તુષ્ટાઃ પ્રદિશન્તિ ચ। શંસ મે તન્મહાબાહો ફલં પુણ્યકૃતં મહત્॥ 13-98-2 (85382) દત્તં કિં ફલવદ્રાજન્નિહ લોકેં પરત્ર ચ। ભવતઃ શ્રોતુમિચ્છામિ તન્મે વિસ્તરતો વદ॥ 13-98-3 (85383) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-98-4x (7088) ઇમમર્થં પુરા પૃષ્ટો નારદો દેવદર્શનઃ। યદુક્તવાનસૌ વાક્યં તન્મે નિગદતઃ શૃણુ॥ 13-98-4 (85384) નારદ ઉવાચ। 13-98-5x (7089) અન્નમેવ પ્રશંસન્તિ દેવા ઋષિગણાસ્તથા। લોકતન્ત્રં હિ યજ્ઞાશ્ચ સર્વમન્ને પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 13-98-5 (85385) અન્નેન સદૃશં દાનં ન ભૂતં ન ભવિષ્યતિ। તસ્માદન્નં વિશેષેણિ દાતુમિચ્છન્તિ માનવાઃ॥ 13-98-6 (85386) અન્નમૂર્જસ્કરં લોકે પ્રાણાશ્ચાન્ને પ્રતિષ્ઠિતાઃ। અન્નેન ધાર્યતે સર્વં વિશ્વં જગદિદં પ્રભો॥ 13-98-7 (85387) અન્નાદ્ગૃહસ્થા લોકેઽસ્મિન્ભિક્ષવસ્તાપસાસ્તથા॥ અન્નાદ્ભવન્તિ વૈ પ્રાણાઃ પ્રત્યક્ષં નાત્ર સંશયઃ॥ 13-98-8 (85388) કટુમ્બિને સીદતે ચ બ્રાહ્મણાય મહાત્મને। દાતવ્યં ભિક્ષવે ચાન્નમાત્મનો ભૂતિમિચ્છતા॥ 13-98-9 (85389) બ્રાહ્મણાયાભિરૂપાય યો દદ્યાદન્નમર્થિને। નિદધાતિ નિધિં શ્રેષ્ઠં પારલૌકિકમાત્મનઃ॥ 13-98-10 (85390) શ્રાન્તમધ્વનિ વર્તન્તં વૃદ્ધમર્હમુપસ્થિતમ્। અર્યયેદ્ભૂતિમન્વિચ્છન્ગૃહસ્થો ગૃહમાગતમ્॥ 13-98-11 (85391) ક્રોધમુત્પતિતં હિત્વા સુશીલો વીતમત્સરઃ। અન્નદઃ પ્રાપ્નુતે રાજન્દિવિ ચેહ ચ યત્સુખમ્॥ 13-98-12 (85392) નાવમન્યેદભિગતં ન પ્રણુદ્યાત્કદાચન। અપિ શ્વપાકે શુનિ વા નાન્નદાનં પ્રણશ્યતિ॥ 13-98-13 (85393) યો દદ્યાદપરિક્લિષ્ટમન્નમધ્વનિ વર્તતે। આર્તાયાદૃષ્ટપૂર્વાય સ મહદ્ધર્મમાપ્નુયાત્॥ 13-98-14 (85394) પિતૄન્દેવાનૃપીન્વિપ્રાનતિથીંશ્ચ જનાધિપ। યો નરઃ પ્રીણયત્યન્નૈસ્તસ્ય પુણ્યફલં મહત્॥ 13-98-15 (85395) કૃત્વાઽતિપાતકં કર્મ યો દદ્યાદન્નમર્થિને। બ્રાહ્મણાય વિશેષેણ ન સ પાપેન મુહ્યતે॥ 13-98-16 (85396) બ્રાહ્મણેષ્વક્ષયં દાનમન્નં શૂદ્રે મહાફલમ્। અન્નદાનં હિ શૂદ્રે ચ બ્રાહ્મણે ચ વિશિષ્યતે॥ 13-98-17 (85397) ન પૃચ્છેદ્ગોત્રચરણં સ્વાધ્યાયં દેશમેવ ચ। ભિક્ષિતો બ્રાહ્મણેનાન્નં દદ્યાદેવાવિચારતઃ॥ 13-98-18 (85398) અન્નદસ્યાન્નદા વૃક્ષાઃ સર્વકામફલપ્રદાઃ। ભવન્તિ ચેહ ચામુત્ર નૃપતે નાત્ર સંશયઃ॥ 13-98-19 (85399) આશંસન્તે હિ પિતરઃ સુવૃષ્ટિમિવ કર્ષકાઃ। અસ્માકમપિ પુત્રો વા પૌત્રો વાઽન્નં પ્રદાસ્યતિ॥ 13-98-20 (85400) બ્રાહ્મણો હિ મહદ્ભૂતં સ્વયં દેહીતિ યાચતે। અકામો વા સકામો વા દત્ત્વા પુણ્યમવાપ્નુયાત્॥ 13-98-21 (85401) બ્રાહ્મણઃ સર્વભૂતાનામતિથિઃ પ્રસૃતાગ્રભુક્। વિપ્રા યદધિગચ્છન્તિ ભિક્ષમાણા ગૃહં સદા॥ 13-98-22 (85402) સત્કતાશ્ચ નિવર્તન્તે તદતીવ પ્રવર્ધતે। મહાભાગે કુલે પ્રેત્ય જન્મ ચાપ્નોતિ ભારત॥ 13-98-23 (85403) દત્ત્વા ત્વન્નં નરો લોકે તથા સ્થાનમનુત્તમમ્। સ્વિષ્ટમૃષ્ટાન્નદાયી તુ સ્વર્ગે વસતિ સત્કૃતઃ॥ 13-98-24 (85404) અન્નં પ્રાણા નરાણાં હિ સર્વમન્ને પ્રતિષ્ઠિમ્। અન્નદઃ પશુમાન્પુત્રી ધનવાન્ભોગવાનપિ॥ 13-98-25 (85405) પ્રાણવાંશ્ચાપિ ભવતિ રૂપવાંશ્ચ તથા નૃપ। અન્નદઃ પ્રાણદો લોકે સર્વદઃ પ્રોચ્યતે તુ સઃ॥ 13-98-26 (85406) અન્નં હિ દત્ત્વાઽતિથયે બ્રાહ્મણાય યથાવિધિ। પ્રદાતા સુખમાપ્નોતિ દૈવતૈશ્ચાપિ પૂજ્યતે॥ 13-98-27 (85407) બ્રાહ્મણો હિ મહદ્ભૂતં ક્ષેત્રભૂતં યુધિષ્ઠિર। ઉપ્યતે તત્રિ યદ્બીજં તદ્ધિ પુણ્યફલં મહત્॥ 13-98-28 (85408) પ્રત્યક્ષં પ્રીતિજનનં ભોક્તુર્દાતુર્ભવત્યુત। સર્વાણ્યન્યાનિ દાનાનિ પરોક્ષફલવન્ત્યુત॥ 13-98-29 (85409) અન્નાદ્ધિ પ્રસવં યાન્તિ રતિરન્નાદ્ધિ ભારત। ધર્માર્થાવન્નતો વિદ્ધિ રોગનાશં તથાઽન્નતઃ॥ 13-98-30 (85410) અન્નં હ્યમૃતમિત્યાહ પુરા કલ્પે પ્રજાપતિઃ। 7-98-3ab અન્નં ભુવં દિવં ખં ચ સર્વમન્ને પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 13-98-31 (85411) અન્નપ્રણાશે ભિદ્યન્તે શરીરે પઞ્ચ ધાતવઃ। બલં બલવતોપીહ પ્રણશ્યત્યન્નહાનિતઃ॥ 13-98-32 (85412) આવાહાશ્ચ વિવાહાશ્ચ યજ્ઞાશ્ચાન્નમૃતે તથા। નિવર્તન્તે નરશ્રેષ્ઠ બ્રહ્મ ચાત્ર પ્રલીયતે॥ 13-98-33 (85413) અન્નતઃ સર્વમેતદ્ધિ યત્કિઞ્ચિત્સ્થાણુ જઙ્ગમમ્। ત્રિષુ લોકેષુ ધર્માર્થમન્નં દેયમતો બુધૈઃ॥ 13-98-34 (85414) અન્નદસ્ય મનુષ્યસ્ય બલમોજો યશાંસિ ચ। કીર્તિશ્ચ વર્ધતે શશ્વત્ત્રિષુ લોકેષુ પાર્થિવ॥ 13-98-35 (85415) મેઘેષૂર્ધ્વં સન્નિધત્તે પ્રાણાનાં પવનઃ પતિઃ। તચ્ચ મેઘગતં વારિ શક્રો વર્ષતિ ભારત॥ 13-98-36 (85416) આદત્તે ચ રસાન્ભૌનાનાદિત્યઃ સ્વગભસ્તિભિઃ। વાયુરાદિત્યતસ્તાંશ્ચ રસાન્દેવઃ પ્રવર્ષતિ॥ 13-98-37 (85417) તદ્યદા મેઘતો વારિ પતિતં ભવતિ ક્ષિતૌ। તદા વસુમતી દેવી સ્નિગ્ધા ભવતિ ભારત॥ 13-98-38 (85418) તતઃ સસ્યાનિ રોહન્તિ યેન વર્તયતે જગત્। માંસમેદોસ્થિશુક્રાણાં પ્રાદુર્ભાવસ્તતઃ પુનઃ॥ 13-98-39 (85419) સમ્ભવન્તિ તતઃ શુક્રાત્પ્રાણિનઃ પૃથિવીપતે। અગ્નીષોમૌ હિ તચ્છુક્રં સૃજતઃ પુષ્યતશ્ચ હ॥ 13-98-40 (85420) એવમન્નાદ્ધિ સૂર્યશ્ચ પવનઃ શક્રમેવ ચ। એક એવ સ્મૃતો રાશિસ્તતો ભૂતાનિ જજ્ઞિરે॥ 13-98-41 (85421) પ્રાણાન્દદાતિ ભૂતાનાં તેજશ્ચ ભરતર્ષભ। ગૃહમભ્યાગતાયાથ યો દદ્યાદન્નમર્થિને॥ 13-98-42 (85422) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-98-43x (7090) નારદેનૈવમુક્તોઽહમન્નદાનં સદા નૃપ। અનસૂયુસ્ત્વમપ્યન્નં તસ્માદ્દેહિ ગતજ્વરઃ॥ 13-98-43 (85423) દત્ત્વાઽન્નં વિધિવદ્રાજન્વિપ્રેભ્યસ્ત્વમપિ પ્રભો। યથાવદનુરૂપેભ્યસ્તતઃ સ્વર્ગમવાપ્સ્યસિ॥ 13-98-44 (85424) અન્નદાનાં હિ યે લોકાસ્તાંસ્ત્વં શૃણુ જનાધિપ। ભવનાનિ પ્રકાશન્તે દિવિ તેષાં મહાત્મનામ્॥ 13-98-45 (85425) નાનાસંસ્થાનિ રૂપાણિ નાનાસ્તમ્ભાન્વિતાનિ ચ। ચન્દ્રમણ્ડલશુભ્રાણિ કિંકિણીજાલવન્તિ ચ॥ 13-98-46 (85426) તરુણાદિત્યવર્ણાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ। અનેકશતભૌમાનિ સાન્તર્જલચરાણિ ચ॥ 13-98-47 (85427) વૈદૂર્યાર્કપ્રકાશાનિ રૌપ્યરુક્મમયાનિ ચ। સર્વકામફલાશ્ચાપિ વૃક્ષા ભવનસંસ્થિતાઃ॥ 13-98-48 (85428) વાપ્યો વીથ્યઃ સભાઃ કૂપા દીર્ઘિકાશ્ચૈવ સર્વશઃ। ઘોષવન્તિ ચ યાનાનિ યુક્તાન્યથ સહસ્રશઃ॥ 13-98-49 (85429) ભક્ષ્યભોજ્યમયાઃ શૈલા વાસાંસ્યાભરણાનિ ચ। ક્ષીરં સ્રવન્તિ સરિતસ્તથા ચૈવાન્નપર્વતાઃ॥ 13-98-50 (85430) પ્રાસાદાઃ પાણ્ડુરાભ્રાભાઃ શય્યાશ્ચ કનકોઞ્જ્વલાઃ। તાન્યન્નદાઃ પ્રપદ્યન્તે તસ્માદન્નપ્રદો ભવ॥ 13-98-51 (85431) એતે લોકાઃ પુણ્યકૃતા અન્નદાનાં મહાત્મનામ્। તસ્માદન્નં પ્રયત્નેન દાતવ્યં માનવૈર્ભુવિ॥ ॥ 13-98-52 (85432) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટનવતિતમોઽધ્યાયઃ॥ 98 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-98-9 કુટુમ્બં પીડયિત્વાપિ બ્રાહ્મણાયેતિ ટ.ધ.પાઠઃ॥ 7-98-19 અન્નદસ્યાન્નવૃક્ષાશ્ચેતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-98-28 ક્ષેત્ર ચરતિ પાદવત્ ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-98-33 બ્રહ્મ વેદઃ॥ 7-98-36 મેઘેષૂદકમાદત્તે પ્રાણાનાં પવનઃ શિવ ઇતિ થ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। શ્રુતં મે ભવતો વાક્યમન્નદાનસ્ય યો વિધિઃ। નક્ષત્રયોગસ્યેદાનીં દાનકલ્પં બ્રવીહિ મે॥ 13-99-1 (85433) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-99-2x (7091) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાનમ્। દેવક્યાશ્ચૈવ સંવાદં સમર્ષેર્નારદસ્ય ચ॥ 13-99-2 (85434) દ્વારકામનુસમ્પ્રાપ્તં નારદં દેવદર્શનમ્। પપ્રચ્છેદં વચઃ પ્રશ્નં દેવકી ધર્મદર્શિની॥ 13-99-3 (85435) તસ્યાઃ સમ્પૃચ્છમાનાયા દેવર્ષિર્નારદસ્તતઃ। આચષ્ટ વિધઇવત્સર્વં તચ્છૃણુષ્વ વિશામ્પતે॥ 13-99-4 (85436) નારદ ઉવાચ। 13-99-5x (7092) કૃત્તિકાસુ મહાભાગે પાયસેન સસર્પિષા। સન્તર્પ્ય બ્રાહ્મણાન્સાધૂઁલ્લોકાનાપ્નોત્યનુત્તમાન્॥ 13-99-5 (85437) રોહિણ્યાં પ્રસૃતૈર્માર્ગૈર્માંસૈરન્નેન સર્પિષા। પયોઽન્નપાનં દાતવ્યમનૃણાર્થં દ્વિજાતયે॥ 13-99-6 (85438) દોગ્ધ્રીં દત્ત્વા સવત્સાં તુ નક્ષત્રે સોમદૈવતે। ગચ્છન્તિ માનુપાલ્લોકાત્સ્વર્ગલોકમનુત્તમમ્॥ 13-99-7 (85439) આર્દ્રાયાં કૃસરં દત્ત્વા તિલભિશ્રમુપોષિતઃ। નરસ્તરતિ દુર્ગાણિ ક્ષુરધારાંશ્ચ પર્વતાન્॥ 13-99-8 (85440) પૂપાન્પુનર્વસૌ દત્ત્વા તથૈવાન્નાનિ શોભને। યશસ્વી રૂપસમ્પન્નો બહ્વન્નો જાયતે કુલે॥ 13-99-9 (85441) પુણ્યેણ કનકં દત્ત્વા કૃતં વાઽકૃતમેવ ચ। અનાલોકેષુ લોકેષુ સોમવત્સ વિરાજતે॥ 13-99-10 (85442) આશ્લેષાયાં તુ યો રૂપ્યમૃષભં વા પ્રયચ્છતિ। સ સર્પભયનિર્મુક્તઃ સમ્ભવાનધિતિષ્ઠતિ॥ 13-99-11 (85443) મઘાસુ તિલપૂર્ણાનિ વર્ધમાનાનિ માનવઃ। પ્રદાય પુત્રપશુમાનિહ પ્રેત્ય ચ મોદતે॥ 13-99-12 (85444) ફલ્ગુનીપૂર્વસમયે બ્રાહ્મણાનામુપોષિતઃ। ભક્ષ્યાન્ફાણિતસંયુક્તાન્દત્ત્વા સૌભાગ્યમૃચ્છતિ॥ 13-99-13 (85445) ઘૃતક્ષીરસમાયુક્તં વિધિવત્ષષ્ટિકૌદનમ્। ઉત્તરાવિષયે દત્ત્વા સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 13-99-14 (85446) યદ્યત્પ્રદીયતે દાનમુત્તરાવિષયે નરૈઃ। મહાફલમનન્તં તદ્ભવતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 13-99-15 (85447) હસ્તે હસ્તિરથં દત્ત્વા ચતુર્યુક્તમુપોષિતઃ। પ્રાપ્નોતિ પરમાઁલ્લોકાન્પુણ્યકામસમન્વિતાન્॥ 13-99-16 (85448) ચિત્રાયાં વૃષભં દત્ત્વા પુણ્યગન્ધાંશ્ચ ભારત। ચરન્ત્યપ્સરસાં લોકે રમન્તે નન્દને તથા॥ 13-99-17 (85449) સ્વાત્યામથ ધનં દત્ત્વા યદિષ્ટતમમાત્મનઃ।i પ્રાપ્નોતિ લોકાન્સ શુભાનિહ ચૈવ મહદ્યશઃ॥ 13-99-18 (85450) વિશાખાયામનડ્વાહં ધેનું દત્ત્વા ચ દુગ્ધદામ્। સપ્રાસઙ્ગં ચ શકટં સધાન્યં વસ્ત્રસંયુતમ્। 13-99-19 (85451) પિતૄન્દેવાંશ્ચ પ્રીણાતિ પ્રેત્ય ચાનન્ત્યમશ્નુતે। ન ચ દુર્ગાણ્યવાપ્નોતિ સ્વર્ગલોકં ચ ગચ્છતિ॥ 13-99-20 (85452) દત્ત્વા યથોક્તં વિપ્રેભ્યો વૃત્તિમિષ્ટાં સ વિન્દતિ। નરકાદીંશ્ચ સંક્લેશાન્નાપ્નોતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 13-99-21 (85453) અનુરાધાસુ પ્રાવરં વરાન્નં સમુપોષિતઃ। દત્ત્વા યુગશતં ચાપિ નરઃ સ્વર્ગે મહીયતે॥ 13-99-22 (85454) કાલશાકં તુ વિપ્રેભ્યો દત્ત્વા મર્ત્યઃ સમૂલકમ્। જ્યેષ્ઠાયામૃદ્ધિમિષ્ટાં વૈ ગતિમિષ્ટાં સ ગચ્છતિ॥ 13-99-23 (85455) મૂલે મૂલફલં દત્ત્વા બ્રાહ્મણેભ્યઃ સમાહિતઃ। પિતૄન્પ્રીણયતે ચાપિ ગતિમિષ્ટાં ચ ગચ્છતિ। 13-99-24 (85456) અથ પૂર્વાસ્વષાઢાસુ દધિપાત્રાણ્યુપોષિતઃ। કુલવૃત્તોપસમ્પન્ને બ્રાહ્મણે વેદપારગે॥ 13-99-25 (85457) પ્રદાય જાયતે પ્રેત્ય કુલે સુબહુગોધને। ઉદમન્થં સસર્પિષ્કં પ્રભૂતમધુફાણિતમ્॥ 13-99-26 (85458) દત્ત્વોત્તરાસ્વષાઢાસુ સર્વકામાનવાપ્નુયાત્। દુગ્ધં ત્વભિજિતે યોગે દત્ત્વા મધુઘૃતપ્લુતમ્। ધર્મનિત્યો મનીષિભ્યઃ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 13-99-27 (85459) શ્રવણે કમ્બલં દત્ત્વા વસ્ત્રાન્તરિતમેવ વા। શ્વેતેન યાતિ યાનેન સ્વર્ગલોકાનસંવૃતાન્॥ 13-99-28 (85460) ગોપ્રયુક્તં ધનિષ્ઠાસુ યાનં દત્ત્વા સમાહિતઃ। વસ્ત્રરાશિધનં સદ્યઃ પ્રેત્ય રાજ્યં પ્રપદ્યતે॥ 13-99-29 (85461) ગન્ધાઞ્શતભિષગ્યોગે દત્ત્વા સાગરુચન્દનાન્। પ્રાપ્નોત્યપ્સરસાં સઙ્ઘાન્પ્રેત્ય ગન્ધાંશ્ચ શાશ્વતાન્ 13-99-30 (85462) પૂર્વપ્રોષ્ઠપદાયોગે રાજમાષાન્પ્રદાય તુ। સર્વભક્ષફલોપેતઃ સ વૈ પ્રેત્ય સુખી ભવેત્॥ 13-99-31 (85463) ઔરભ્રમુત્તરાયોગે યસ્તુ માંસં પ્રયચ્છતિ। સ પિતૄન્પ્રીણયતિ વૈ પ્રેત્ય ચાનન્ત્યમશ્નુતે॥ 13-99-32 (85464) કાંસ્યોપદોહનાં ધેનુ રેવત્યાં યઃ પ્રયચ્છતિ। સા પ્રેત્ય કામાનાદાય દાતારમુપતિષ્ઠતિ॥ 13-99-33 (85465) રથમશ્વસમાયુક્તં દત્ત્વાઽશ્વિન્યાં નરોત્તમઃ। હસ્ત્યશ્વરથસમ્પન્ને વર્ચસ્વી જાયતે કુલે॥ 13-99-34 (85466) ભરણીષુ દ્વિજાતિભ્યસ્તિલધેનું પ્રદાય વૈ। ગાઃ સુપ્રભૂતાઃ પ્રાપ્નોતિ નરઃ પ્રેત્ય યશસ્તથા॥ 13-99-35 (85467) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-99-36x (7093) ઇત્યેષ લક્ષણોદ્દેશઃ પ્રોક્તો નક્ષત્રયોગતઃ। દેવક્યા નારદેનેહ સા સ્નુષાભ્યોઽબ્રવીદિદમ્॥ ॥ 13-99-36 (85468) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 99॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-99-6 માર્ગૈર્મૃગસમ્બન્ધિભિઃ॥ 7-99-7 સૌમ્યનક્ષત્રે મૃગશિરસિ॥ 7-99-9 પૂપાન્ પિષ્ટમયાન્ ઘૃતપાચિતપિણ્ડાન્॥ 7-99-10 અનાલોકેષ આલોકાન્તરવર્જિતેષુ સ્વયંપ્રકાશેષ્વિત્યર્થઃ॥ 7-99-13 ફાણિતં ગોરસવિકારઃ॥ 7-99-19 પ્રાસઙ્ગો ધાન્યાદિપિધાનયોગ્યં ચતુરશ્રમ્॥ 7-99-23 ઉદમન્ધં ઉદકુમ્ભયુક્તં સક્તુવિકારમ્॥ 7-99-31 પૂર્વપ્રોષ્ટપદાયોગે છાગમાંસમિતિ થ.પાઠઃ॥ 7-99-32 ઉરભ્રઃ પશુવિશેષ અજો વા॥

ભીષ્મ ઉવાચ। સર્વાન્કામાન્પ્રયચ્છન્તિ યે પ્રયચ્છન્તિ કાઞ્ચનમ્। ઇત્યેવં ભગવાનત્રિઃ પિતામહસુતોઽબ્રવીત્॥ 13-100-1 (85469) પવિત્રં શુચ્યથાયુષ્યં પિતૃણામક્ષ્યં ચ તત્। સુવર્ણં મનુજેન્દ્રેણ હરિશ્ચન્દ્રેણ કીર્તિતમ્॥ 13-100-2 (85470) પાનીયપરમં દાનં દાનાનાં મનુરબ્રવીત્। તસ્માત્કૂપાંશ્ચ વાપીશ્ચ તટાકાનિ ચ સ્વાનયેત્॥ 13-100-3 (85471) સર્વં વિનાશયેત્પાપં પુરુષસ્યેહ કર્મણઃ। કૂપઃ પ્રવૃત્તપાનીયઃ સુપ્રવૃત્તશ્ચ નિત્યશઃ॥ 13-100-4 (85472) સર્વં તારયતે વંશં યસ્ય ખાતે જલાશયે। ગાવઃ પિબન્તિ વિપ્રાશ્ચ સાધવશ્ચ નરાઃ સદા॥ 13-100-5 (85473) નિદાઘકાલે પાનીયં યસ્ય તિષ્ઠત્યવારિતમ્। સ દુર્ગં વિષમં કૃત્સ્નં ન કદાચિદવાપ્નુતે॥ 13-100-6 (85474) બૃહસ્પતેર્ભગવતઃ પૂષ્ણશ્ચૈવ ભગસ્ય ચ। અશ્વિનોશ્ચૈવ વહ્નેશ્ચ પ્રીતિર્ભવતિ સર્પિષા॥ 13-100-7 (85475) પરમં ભેષજં હ્યેતદ્યજ્ઞાનામેતદુત્તમમ્। રસાનામુત્તમં ચૈતત્ફલાનાં ચૈતદુત્તમમ્॥ 13-100-8 (85476) ફલકામો યશસ્કામઃ પુષ્ટિકામશ્ચ નિત્યદા। ઘૃતં દદ્યાદ્દ્વિજાતિભ્યઃ પુરુષઃ શુચિરાત્મવાન્॥ 13-100-9 (85477) ઘૃતં માસે આશ્વયુજિ વિપ્રભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ। તસ્મૈ પ્રયચ્છતો રૂપં પ્રીતૌ દેવાવિહાશ્વિનૌ॥ 13-100-10 (85478) પાયસં સર્પિષા મિશ્રં દ્વિજેભ્યો યઃ પ્રયચ્છતિ। ગૃહં તસ્ય ન રક્ષાંસિ ધર્ષયન્તિ કદાચન॥ 13-100-11 (85479) પિપાસયા ન મ્રિયતે સોપચ્છન્દશ્ચ જાયતે। ન પ્રાપ્નુયાચ્ચ વ્યસનં કરકાન્યઃ પ્રયચ્છતિ॥ 13-100-12 (85480) પ્રયતો બ્રાહ્મણાગ્રે યઃ શ્રદ્ધયા પરયા યુતઃ। ઉપસ્પર્શનષડ્ભાગં લભતે પુરુષઃ સદા॥ 13-100-13 (85481) યઃ સાધનાર્થં કાષ્ઠાનિ બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રયચ્છતિ। પ્રતાપનાર્થં રાજેન્દ્ર વૃત્તવદ્ભ્યઃ સદા નરઃ॥ 13-100-14 (85482) સિદ્ધ્યન્ત્યર્થાઃ સદા તસ્ય કાર્યાણિ વિવિધાનિ ચ। ઉપર્યુપરિ શત્રૂણાં વપુષા દીપ્યતે ચ સઃ॥ 13-100-15 (85483) ભગવાંશ્ચાપિ સમ્પ્રતો વહ્નિર્ભવતિ નિત્યશઃ। ન તં ત્યજન્તિ પશવઃ સઙ્ગ્રામે ચ જયત્યપિ॥ 13-100-16 (85484) પુત્રાઞ્શ્રિયં ચ લભતે યશ્છત્રં સમ્પ્રચ્છતિ। ન ચક્ષુર્વ્યાધિં લભતે યજ્ઞભાગમથાશ્નુતે॥ 13-100-17 (85485) નિદાઘકાલે વર્ષે વા યશ્છત્રં સમ્પ્રયચ્છતિ। નાસ્ય કશ્ચિન્મનોદાહઃ કદાચિદપિ જાયતે। કૃચ્છ્રાત્સ વિષમાચ્ચૈવ ક્ષિપ્રં મોક્ષમવાપ્નુતે॥ 13-100-18 (85486) પ્રદાનં સર્વદાનાનાં શકટસ્ય વિશામ્પતે। એવમાહ મહાભાગઃ શાણ્ડિલ્યો ભગવાનૃષિઃ॥ ॥ 13-100-19 (85487) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ શતતમોઽધ્યાયઃ॥ 100 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-100-12 સોપચ્છન્દઃ સોપકરણઃ। કરકાન્પાત્રવિશેષાન્॥ 7-100-13 અગ્રં વૃત્તિક્ષેત્રાદિ તદર્થમ્। ઉત્કોચં વિના। ઉપસ્પર્શનં દાનમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। દહ્યમાનાય વિપ્રાય યઃ પ્રયચ્છત્યુપાનહૌ। યત્ફલં તસ્ય ભવતિ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-101-1 (85488) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-101-2x (7094) ઉપાનહૌ પ્રયચ્છેદ્યો બ્રાહ્મણેભ્યઃ સમાહિતઃ। મર્દતે કણ્ટકાન્સર્વાન્વિષમાન્નિસ્તરત્યપિ॥ 13-101-2 (85489) સ શત્રૂણામુપરિ ચ સન્તિષ્ઠતિ યુધિષ્ઠિર। યાનં ચાશ્વતરીયુક્તં તસ્ય શુભ્રં વિશામ્પતે॥ 13-101-3 (85490) ઉપતિષ્ઠતિ કૌન્તેય રૌપ્યકાઞ્ચનભૂષિતમ્। શકટં દમ્યસંયુક્તં દત્તં ભવતિ ચૈવ હિ॥ 13-101-4 (85491) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-101-5x (7095) યત્ફલં તિલદાને ચ ભૂમિદાને ચ કીર્તિતમ્। ગોદાને ચાન્નદાને ચ ભૂયસ્તદ્બ્રૂહિ કૌરવ॥ 13-101-5 (85492) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-101-6x (7096) શૃણુષ્વ મમ કૌન્તૈય તિલદાનસ્ય યત્ફલમ્। નિશમ્ય ચ યથાન્યાયં પ્રયચ્છ કુરુસત્તમ॥ 13-101-6 (85493) પિતૄણાં પ્રથમં ભોજ્યં તિલાઃ સૃષ્ટાઃ સ્વયંભુવા। તિલદાનેન વૈ તસ્માત્પિતૃપક્ષઃ પ્રમોદતે॥ 13-101-7 (85494) માઘમાસે તિલાન્યસ્તુ બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રયચ્છતિ। સર્વસત્વસમાકીર્ણં નરકં સ ન પશ્યતિ॥ 13-101-8 (85495) સર્વસત્રૈશ્ચ યજતે યસ્તિલૈર્યજતે પિતૄન્। ન ચાકામેન દાતવ્યં તિલૈઃ શ્રાદ્ધં કદાચન॥ 13-101-9 (85496) મહર્ષેઃ કશ્યપસ્યૈતે ગાત્રેભ્યઃ પ્રસૃતાસ્તિલાઃ। તતો દિવ્યં ગતા ભાવં પ્રદાનેષુ તિલાઃ પ્રભો 13-101-10 (85497) પૌષ્ટિકા રૂપદાશ્ચૈવ તથા પાપવિનાશનાઃ। તસ્માત્સર્વપ્રદાનેભ્યસ્તિલદાનં વિશિષ્યતે॥ 13-101-11 (85498) આપસ્તમ્બશ્ચ મેધાવી શઙ્ખશ્ચ લિખિતસ્તથા। મહર્ષિર્ગૌતમશ્ચાપિ તિલદાનૈર્દિવં ગતાઃ॥ 13-101-12 (85499) તિલહોમરતા વિપ્રાઃ સર્વે સંયતમૈથુનાઃ। સમા ગવ્યેન હવિષા પ્રવૃત્તિષુ ચ સંસ્થિતાઃ॥ 13-101-13 (85500) સર્વેષામિતિ દાનાનાં તિલદાનં વિશિષ્યતે। અક્ષયં સર્વદાનાનાં તિલદાનમિહોચ્યતે॥ 13-101-14 (85501) ઉચ્છિન્ને તુ પુરા હવ્યે કુશિકર્ષિઃ પરન્તપઃ। તિલૈરગ્નિત્રયં હુત્વા પ્રાપ્તવાન્ગતિમુત્તમામ્॥ 13-101-15 (85502) ઇતિ પ્રોક્તં કુરુશ્રેષ્ઠ તિલદાનમનુત્તમમ્। વિધાનં યેન વિધિના તિલાનામિહ શસ્યતે॥ 13-101-16 (85503) અત ઊર્ધ્વં નિબોધેદં દેવાનાં યષ્ટુમિચ્છતામ્। સમાગમે મહારાજ બ્રહ્મણા વૈ સ્વયંભુવા॥ 13-101-17 (85504) દેવાઃ સમેત્ય બ્રહ્માણં ભૂમિભાગે યિયશ્રવઃ। શુભં દેશમયાચન્ત યજેમ ઇતિ પાર્થિવ॥ 13-101-18 (85505) દેવા ઊચુઃ। 13-101-19x (7097) ભગવંસ્ત્વં પ્રભુર્ભૂમેઃ સર્વસ્ય ત્રિદિવસ્ય ચ। યજેમ હિ મહાભાગ યજ્ઞં ભવદનુજ્ઞયા॥ 13-101-19 (85506) નાનનુજ્ઞાતભૂમિર્હિ યજ્ઞસ્ય ફલમશ્નુતે। ત્વં હિ સર્વસ્ય જગતઃ સ્થાવરસ્ય ચરસ્ય ચ। પ્રભુર્ભવસિ તસ્માત્ત્વં સમનુજ્ઞાતુમર્હસિ॥ 13-101-20 (85507) બ્રહ્મોવાચ। 13-101-21x (7098) દદાનિ મેદિનીભાગં ભવદ્ભ્યોઽહં સુરર્ષભાઃ। યસ્મિન્દેશે કરિષ્યધ્વં યજ્ઞાન્કાશ્યપનન્દનાઃ॥ 13-101-21 (85508) દૈવા ઊચુઃ। 13-101-22x (7099) ભગવન્કૃતકામાઃ સ્મ યક્ષ્મહે સ્વાપ્તદક્ષિણૈઃ। ઇમં તુ દેશં મુનયઃ પર્યુપાસન્તિ નિત્યદા॥ 13-101-22 (85509) તતોઽગસ્ત્યશ્ચ કણ્વશ્ચ ભૃગુરત્રિર્વૃષાકપિઃ। અસિતો દેવલશ્ચૈવ દેવયજ્ઞમુપાગમન્॥ 13-101-23 (85510) તતો દેવા મહાત્માન ઈજિરે યજ્ઞમચ્યુતમ્। તથા સમાપયામાસુર્યથાકાલં સુરર્ષભાઃ॥ 13-101-24 (85511) ત ઇષ્ટયજ્ઞાસ્ત્રિદશા હિમવત્યચલોત્તમે। ષષ્ઠમંશં ક્રતોસ્તસ્ય ભૂમિદાનં પ્રચક્રિરે। 13-101-25 (85512) પ્રાદેશમાત્રં ભૂમેસ્તુ યો દદ્યાદનુપસ્કૃતમ્। ન સીદતિ સ કૃચ્છ્રેષુ ન ચ દુર્ગાણ્યવાપ્નુતે॥ 13-101-26 (85513) શીતવાતાતપસહાં યાગભૂમિં સુસંસ્કૃતામ્। પ્રદાય સુરલોકસ્થઃ પુણ્યાન્તેઽપિ ન ચાલ્યતે॥ 13-101-27 (85514) મુદિતો વસતિ પ્રાજ્ઞઃ શક્રેણ સહ પાર્થિવ। પતિશ્રયપ્રદાનાચ્ચ સોઽપિ સ્વર્ગે મહીયતે॥ 13-101-28 (85515) અધ્યાપકકુલે જાતઃ શ્રોત્રિયો નિયતેન્દ્રિયઃ। ગૃહે યસ્ય વસેત્તુષ્ટઃ પ્રધાનં લોકમશ્નુતે॥ 13-101-29 (85516) તથા ગવાર્થે શરણં શીતવર્ષસહં દૃઢમ્। આસપ્તમં તારયતિ કુલં ભરતસત્તમ॥ 13-101-30 (85517) ક્ષેત્રભૂમિં દદલ્લોકે શુભાં શ્રિયમવાપ્નુયાત્। રત્નભૂમિં પ્રદદ્યાત્તુ કુલવંશં પ્રવર્ધયેત્॥ 13-101-31 (85518) ન ચોષરાં ન નિર્દગ્ધાં મહીં દદ્યાત્કથઞ્ચન। ન શ્મશાનપરીતાં ચ ન ચ પાપનિષેવિતામ્॥ 13-101-32 (85519) પારક્યે ભૂમિદેશે તુ પિતૄણાં નિર્વપેત્તુ યઃ। તદ્ભૂમિં વાઽપિ પિતૃભિઃ શ્રાદ્ધકર્મ વિહન્યતે॥ 13-101-33 (85520) તસ્માત્ક્રીત્વા મહીં દદ્યાત્સ્વલ્પામપિ વિચક્ષણઃ। પિણ્ડઃ પિતૃભ્યો દત્તો વૈ તસ્યાં ભવતિ શાશ્વતઃ॥ 13-101-34 (85521) અટવી પર્વતાશ્ચૈવ નદ્યસ્તીર્થાનિ યાનિ ચ। સર્વાણ્યસ્વામિકાન્યાદ્દુર્ન હિ તત્ર પરિગ્રહઃ॥ 13-101-35 (85522) ઇત્યેતદ્ભૂમિદાનસ્ય ફલમુક્તં વિશામ્પતે। અતઃ પરં તુ ગોદાનં કીર્તયિષ્યામિ તેઽનઘ॥ 13-101-36 (85523) ગાવોઽધિકાસ્તપસ્વિભ્યો યસ્માત્સર્વેભ્ય એવ ચ। તસ્માન્મહેશ્વરો દેવસ્તપસ્તાભિઃ સહાસ્થિતઃ॥ 13-101-37 (85524) બ્રાહ્મે લોકે વસન્ત્યેતાઃ સોમેન સહ ભારત। યાં તાં બ્રહ્મર્ષયઃ સિદ્ધાઃ પ્રાર્થયન્તિ પરાં ગતિમ્॥ 13-101-38 (85525) પયસા હવિષા દધ્ના શકૃતા ચાથ ચર્મણા। અસ્થિભિશ્ચોપકુર્વન્તિ શૃઙ્ગૈર્વાલૈશ્ચ ભારત॥ 13-101-39 (85526) નાસાં શીતાતપૌ સ્યાતાં સદૈતાઃ કર્મ કુર્વતે। ન વર્ષવિષયં વાઽપિ દુઃખમાસાં ભવત્યુત॥ 13-101-40 (85527) બ્રાહ્મણૈઃ સહિતા યાન્તિ તસ્માત્પારમકં પદમ્। એકં ગોબ્રાહ્મણં તસ્માત્પ્રવદન્તિ મનીષિણઃ॥ 13-101-41 (85528) રન્તિદેવસ્ય યજ્ઞે તાઃ પશુત્વેનોપકલ્પિતાઃ। અતશ્ચર્મણ્વતી રાજન્ગોચર્મભ્યઃ પ્રવર્તિતા। પશુત્વાચ્ચ વિનિર્મુક્તાઃ પ્રદાનાયોપકલ્પિતાઃ॥ 13-101-42 (85529) તા ઇમા વિપ્રમુખ્યેભ્યો યો દદાતિ મહીપતે। નિસ્તરેદાપદં કૃચ્છ્રાં વિષમસ્થોઽપિ પાર્થિવ॥ 13-101-43 (85530) ગવાં સહસ્રદઃ પ્રેત્ય નરકં ન પ્રપદ્યતે। સર્વત્ર વિજયં ચાપિ લભતે મનુજાધિપ॥ 13-101-44 (85531) અમૃતં વૈ ગવાં ક્ષીરમિત્યાહ ત્રિદશાધિપઃ। તસ્માદ્દદાતિ યો ધેનુમમૃતં સ પ્રયચ્છતિ॥ 13-101-45 (85532) અગ્નીનામવ્યયં હ્યેતદ્ધૌમ્યં વેદવિદો વિદુઃ। તસ્માદ્દદાતિ યો ધેનું સ હૌમ્યં સમ્પ્રયચ્છતિ॥ 13-101-46 (85533) સ્વર્ગો વૈ મૂર્તિમાનેષ વૃષભં યો ગવાં પતિમ્। વિપ્રે ગુણયુતે દદ્યાત્સ વૈ સ્વર્ગે મહીયતે॥ 13-101-47 (85534) પ્રાણા વૈ પ્રાણિનામેતે પ્રોચ્યન્તે ભરતર્ષભ। તસ્માદ્દદાતિ યો ધેનું પ્રાણાનેષ પ્રયચ્છતિ॥ 13-101-48 (85535) ગાવઃ શરણ્યા ભૂતાનામિતિ વેદવિદો વિદુઃ। તસ્માદ્દદાતિ યો ધેનું શરણં સમ્પ્રયચ્છતિ॥ 13-101-49 (85536) ન વધાર્થં પ્રદાતવ્યા ન કીનાશે ન નાસ્તિકે। ગોજીવિને ન દાતવ્યા તથા ગૌર્ભરતર્ષભ। `ગોરસાનાં ન વિક્રેતૂ રસં ચ યજનસ્ય ચ॥' 13-101-50 (85537) દદત્સ તાદૃશાનાં વૈ નરો ગાં પાપકર્મણામ્। અક્ષયં નરકં યાતીત્યેવમાહુર્મહર્ષયઃ॥ 13-101-51 (85538) ન કૃશાં નાપવત્સાં વા વન્ધ્યાં રોગાન્વિતાં તથા। ન વ્યઙ્ગાં ન પરિશ્રાન્તાં દદ્યાદ્ગાં બ્રાહ્મણાય વૈ॥ 13-101-52 (85539) દશગોસહસ્રદઃ સમ્યક્ શક્રેણ સહ મોદતે। અક્ષયાઁલ્લભતે લોકાન્નરઃ શતસહસ્રશઃ॥ 13-101-53 (85540) ઇત્યેતદ્ગોપ્રદાનં ચ તિલદાનં ચ કીર્તિતમ્। તથા ભૂમિપ્રદાનં ચ શૃણુષ્વાન્ને ચ ભારત॥ 13-101-54 (85541) અન્નદાનં પ્રધાનં હિ કૌન્તેય પરિચક્ષતે। અન્નસ્ય હિ પ્રદાનેન રન્તિદેવો દિવં ગતઃ॥ 13-101-55 (85542) શ્રાન્તાય ક્ષુધિતાયાન્નં યઃ પ્રયચ્છતિ ભૂમિપ। સ્વાયંભુવં મહાત્સ્થાનં સ ગચ્છતિ નરાધિપ॥ 13-101-56 (85543) ન હિરણ્યૈર્ન વાસોભિર્નાન્યદાનેન ભારત। પ્રાપ્નુવન્તિ નરાઃ શ્રેયો યથા હ્યન્નપ્રદાઃ પ્રભો॥ 13-101-57 (85544) અન્નં વૈ પ્રથમં દ્રવ્યમન્નં શ્રીશ્ચ પરા મતા। અન્નાત્પ્રાણઃ પ્રભવતિ તેજો વીર્યં બલં તથા॥ 13-101-58 (85545) સદ્યો દદાતિ યશ્ચાન્નં સદૈકાગ્રમના નરઃ। ન સ દુર્ગાણ્યવાપ્નોતીત્યેવમાહ પરાશરઃ॥ 13-101-59 (85546) અર્ચયિત્વા યથાન્યાયં દેવેભ્યોઽન્નં નિવેદયેત્। યદન્ના હિ નરા રાજંસ્તદન્નાસ્તસ્ય દેવતઃ॥ 13-101-60 (85547) કૌમુદ્યાં શુક્લપક્ષે તુ યોઽન્નદાનં કરોત્યુત। સ સન્તરતિ દુર્ગાણિ પ્રેત્ય ચાનન્ત્યમશ્નુતે॥ 13-101-61 (85548) અભુક્ત્વાઽતિથેયે ચાન્નં પ્રયચ્છેદ્યઃ સમાહિતઃ। સ વૈ બ્રહ્મવિદાં લોકાન્પ્રાપ્નુયાદ્ભરતર્ષભ॥ 13-101-62 (85549) સુકૃચ્છ્રામાપદં પ્રાપ્તશ્ચાન્નદઃ પુરુષસ્તરેત્। પાપં તરતિ ચૈવેહ દુષ્કૃતં ચાપકર્ષતિ॥ 13-101-63 (85550) ઇત્યેતદન્નદાનસ્ય તિલદાનસ્ય ચૈવ હ। ભૂમિદાનસ્ય ચ ફલં ગોદાનસ્ય ચ કીર્તિતમ્॥ ॥ 13-101-64 (85551) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 101 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-101-7 વૈ પુણ્યં પિતૃલોકે મહીયતે ઇતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-101-9 સર્વકામૈશ્ચ જયતિ યસ્તિલૈરિતિ નચ કામેન દાતવ્યમિતિ ચ ધ.પાઠઃ॥ 7-101-22 ઇમં હિમવત્સન્નિહિતમ્॥ 7-101-27 પ્રતિશ્રયો વાસાર્થં સ્થલમ્॥ 7-101-33 તદ્ભૂમિં પરકીયાં ભૂમિં વા યો નિર્વપેત્ પિતૃભિઃ પિતૃભ્યો દદ્યાત્તર્હિ તચ્છ્રાદ્ધં તદ્ભૂમિદાનાખ્યં કર્મ ચોભયં વિહન્યતે વૃથા ભવતિ॥ 7-101-34 તસ્યાં ક્રીતાયામ્॥ 7-101-46 આકુઞ્ચિતમપિ હ્યેતદ્ધવ્યં વેદવિદો વિદુરિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-101-56 સ્વયંભુવં મહાભાગં સ પશ્યતિ નરાધિપેતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-101-58 અન્નં વૈ પરમં દૈવમિતિ ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। શ્રુતં દાનફલં તાત યત્ત્વયા પરિકીર્તિતમ્। અન્નદાનં વિશેષેણ પ્રશસ્તમિહ ભારત॥ 13-102-1 (85552) પાનીયદાનમેવૈતત્કથં ચેહ મહાફલમ્। ઇત્યેતચ્છ્રોતુમિચ્છામિ વિસ્તરેણ પિતામહ॥ 13-102-2 (85553) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-102-3x (7100) હન્ત તે વર્તયિષ્યામિ યથાવદ્ભરતર્ષભ। ગદતસ્તન્મમાદ્યેહ શૃણુ સત્યપરાક્રમ। પાનીયદાનાત્પ્રભૃતિ સર્વં વક્ષ્યામિ તેઽનઘ॥ 13-102-3 (85554) યદન્નં યચ્ચ પાનીયં સમ્પ્રદાયાશ્નુતે ફલમ્। ન તાભ્યાં પરમં દાનં કિઞ્ચિદસ્તીતિ મે મનઃ॥ 13-102-4 (85555) અન્નાત્પ્રાણભૃતસ્તાત પ્રવર્તન્તે હિ સર્વશઃ। તસ્માદન્નં પરં લોકે સર્વદાનેષુ કથ્યતે॥ 13-102-5 (85556) અન્નાદ્બલં ચ તેજશ્ચ પ્રાણિનાં વર્ધતે સદા। અન્નાદાનમતસ્તસ્માચ્છ્રેષ્ઠમાહ પ્રજાપતિઃ॥ 13-102-6 (85557) સાવિત્ર્યા હ્યપિ કૌન્તેય શ્રૂયતે વચનં શુભમ્। યચ્ચેદં નાન્યથા ચૈતદ્દેવ સત્રે મહામખે॥ 13-102-7 (85558) અન્ને દત્તે નરેણેહ પ્રાણા દત્તા ભવન્ત્યુત। પ્રાણદાનાદ્ધિ પરમં ન દાનમિહ વિદ્યતે॥ 13-102-8 (85559) શ્રુતં હિ તે મહાબાહો લોમશસ્યાપિ તદ્વચઃ। પ્રાણાન્દત્ત્વા કપોતાય યત્પ્રાપ્તં શિબિના પુરા॥ 13-102-9 (85560) યાં ગતિં લભતે દત્ત્વા દ્વિજસ્યાન્ન વિશામ્પતે। તતો વિશિષ્ટાં ગચ્છન્તિ પ્રાણદા ઇતિ નઃ શ્રુતં॥ 13-102-10 (85561) અન્નં ચાપિ પ્રભવતિ પાનીયાત્કુરુસત્તમ। નીરજાતેન હિ વિના ન કિઞ્ચિત્સમ્પ્રવર્તતે॥ 13-102-11 (85562) નીરજાતશ્ચ ભગવાન્સોમો ગ્રહગણેશ્વરઃ। અમૃતં ચ સુધા ચૈવ સુધા ચૈવામૃતં તથા॥ 13-102-12 (85563) અન્નૌષધ્યો મહારાજ વીરુધશ્ચ જલોદ્ભવાઃ। યતઃ પ્રાણભૃતાં પ્રાણાઃ સમ્ભવન્તિ વિશામ્પતે॥ 13-102-13 (85564) દેવાનામમૃતં હ્યન્નં નાગાનાં ચ સુધા તથા। પિતૄણાં ચ સ્વધા પ્રોક્તા પશૂનાં ચાપિ વીરુધઃ॥ 13-102-14 (85565) અન્નમેવ મનુષ્યાણાં પ્રાણાનાહુર્મનીષિણઃ। તચ્ચ સર્વં નરવ્યાઘ્ર પાનીયાત્સમ્પ્રવર્તતે॥ 13-102-15 (85566) તસ્માત્પાનીયદાનાદ્વૈ ન પરં વિદ્યતે ક્વચિત્। તચ્ચ દદ્યાન્નરો નિત્યં યદીચ્છેદ્ભૂતિમાત્મનઃ॥ 13-102-16 (85567) ધન્યં યશસ્યમાયુષ્યં જલદાનમિહોચ્યતે। શત્રૂંશ્ચાપ્યધિ કૌન્તેય સદા તિષ્ઠતિ તોયદઃ॥ 13-102-17 (85568) સર્વકામાનવાપ્નોતિ કીર્તિં ચૈવ હિ શાશ્વતીમ્। પ્રેત્ય ચાનન્ત્યમશ્નાતિ પાપેભ્યશ્ચ પ્રમુચ્યતે॥ 13-102-18 (85569) તોયદો મનુજવ્યાઘ્ર સ્વર્ગં ગત્વા મહાદ્યુતે। અક્ષયાન્સમવાપ્નોતિ લોકાનિત્યબ્રવીન્મનુઃ॥ ॥ 13-102-19 (85570) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વ્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 102 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-102-11 નીરજાતેન જલોદ્ભવેન ધાન્યાદિના॥ 7-102-12 સ્વધા ચૈવ સુરા તથેતિ ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। તિલાનાં કીદૃશં દાનમથ દીપસ્ય ચૈવ હિ। અન્નાનાં વાસસા ચૈવ ભૂય એવ બ્રવીહિ મે॥ 13-103-1 (85571) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-103-2x (7101) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। બ્રાહ્મણસ્ય ચ સંવાદં યમસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-103-2 (85572) મધ્યદેશે મહાન્ગ્રામો બ્રાહ્મણાનાં બભૂવ હ। ગઙ્ગાયમુનયોર્મધ્યે યામુનસ્ય ગિરેરધઃ॥ 13-103-3 (85573) પર્ણશાલેતિ વિખ્યાતો રમણીયો નરાધિપ। વિદ્વાંશસ્તત્ર ભૂયિષ્ઠા બ્રાહ્મણાશ્ચાવસંસ્તથા॥ 13-103-4 (85574) અથ પ્રાહ યમઃ કઞ્ચિત્પુરુષં કૃષ્ણવાસસમ્। રક્તાક્ષમૂર્ધ્વરોમાણં કાકજઙ્ઘાક્ષિનાસિકમ્॥ 13-103-5 (85575) ગચ્છ ત્વં બ્રાહ્મણગ્રામં તતો ગત્વા તમાનય। અગસ્ત્યં ગોત્રતશ્ચાપિ નામતશ્ચાપિ શર્મિણમ્॥ 13-103-6 (85576) શમે નિવિષ્ટં વિદ્વાંસમધ્યાપકમનાવૃતમ્। મા ચાન્યમાનયેથાસ્ત્વં સગોત્રં તસ્ય પાર્શ્વતઃ॥ 13-103-7 (85577) સ હિ તાદૃગ્ગુણસ્તેન તુલ્યોઽધ્યયનજન્મના। અપત્યેષુ તથા વૃત્તે સમસ્તેનૈવ ધીમતા। તમાનય યથોદ્દિષ્ટં પૂજા કાર્યા હિ તસ્ય મે॥ 13-103-8 (85578) સ ગત્વા પ્રતિકૂલં તચ્ચકાર યમશાસનમ્। તમાક્રમ્યાનયામાસ પ્રતિષિદ્ધો યમેન યઃ॥ 13-103-9 (85579) તસ્મૈ યમઃ સમુત્થાય પૂજા કૃત્વા ચ વીર્યવાન્। પ્રોવાચ નીયતામેષ સોઽન્ય આનીયતામિતિ॥ 13-103-10 (85580) એવમુક્તે તુ વચને ધર્મરાજેન સ દ્વિજઃ। ઉવાચ ધર્મરાજાનં નિર્વિણ્ણોઽધ્યયનેન વૈ। યો મે કાલો ભવેચ્છેષસ્તં વસેયમિહાચ્યુત॥ 13-103-11 (85581) યમ ઉવાચ। 13-103-12x (7102) નાહં કાલસ્ય વિહિતં પ્રાપ્નોમીહ કથઞ્ચન। યો હિ ધર્મં ચરતિ વૈ તં તુ જાનામિ કેવલમ્॥ 13-103-12 (85582) ગચ્છ વિપ્ર ત્વમદ્યૈવ આલયં સ્વં મહાદ્યુતે। બ્રૂહિ સર્વં યથા સ્વૈરં કરવાણિ કિમચ્યુત॥ 13-103-13 (85583) બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 13-103-14x (7103) શુદ્ધદાનં ચ સુમહત્પુણ્યં સ્યાત્તદ્બ્રવીહિ મે। સર્વસ્ય હિ પ્રમાણં ત્વં ત્રૈલોક્યસ્યાપિ સત્તમ॥ 13-103-14 (85584) યમ ઉવાચ। 13-103-15x (7104) શૃણુ તત્ત્વેન વિપ્રર્પે પ્રદાનવિધિમુત્તમમ્। તિલાઃ પરમકં દાનં પુણ્યં ચૈવેહ શાશ્વતમ્॥ 13-103-15 (85585) તિલાશ્ચ સમ્પ્રદાતવ્યા યથાશક્તિ દ્વિજર્ષભ। નિત્યદાનાત્સર્વકામાંસ્તિલા નિર્વર્તયન્ત્યુત॥ 13-103-16 (85586) તિલાઞ્શ્રાદ્ધે પ્રશંસન્તિ દાનમેતદ્ધ્યનુત્તમમ્। તાન્પ્રયચ્છસ્વ વિપ્રેભઅયો વિધિદૃષ્ટેન કર્મણાઃ॥ 13-103-17 (85587) વૈશાખ્યાં પૌર્ણમાસ્યાં તુ તિલાન્દદ્યાદ્દ્વિજાતિષુ। તિલા ભક્ષયિતવ્યાશ્ચ સદા ત્વાલમ્ભં ચ તૈઃ 13-103-18 (85588) કાર્યં સતતમિચ્છદ્ભિઃ શ્રેયઃ સર્વાત્મના ગૃહે। તથાઽઽપઃ સર્વદા દેયાઃ પેયાશ્ચૈવ ન સંશયઃ॥ 13-103-19 (85589) પુષ્કરિણ્યસ્તટાકાનિ કૂપાંશ્ચૈવાત્ર ખાનયેત્। એતત્સુદુર્લભતરમિહ લોકે દ્વિજોત્તમ॥ 13-103-20 (85590) આપો નિત્યં પ્રદેયાસ્તે પુણ્યં હ્યેતદનુત્તમમ્। પ્રપાશ્ચ કાર્યા દાનાર્થં નિત્યં તે દ્વિજસત્તમ। ભુક્તેઽપ્યથ પ્રદેયં તુ પાનીયં વૈ વિશેષતઃ॥ 13-103-21 (85591) `પાનીયાભ્યર્થિનં દૃષ્ટ્વા પ્રીત્યા દત્ત્વા ત્વરાન્વિતઃ। વસ્ત્રે તન્તુપ્રમાણેન દીપે નિમિષવત્સરમ્॥ 13-103-22 (85592) ગવાં રોમપ્રમાણેન સ્વર્ગભોગમુપાશ્નુતે। જલબિન્દુપ્રમાણેન તદેતાન્યુપવર્તય॥'॥ 13-103-23 (85593) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-103-24x (7105) ઇત્યુક્તે સ તદા તેન યમદૂતેન વૈ ગૃહાન્। નીતશ્ચ કારયામાસ સર્વં તદ્યમશાસનમ્॥ 13-103-24 (85594) નીત્વા તં યમદૂતોઽપિ ગૃહીત્વા શર્મિણં તદા। યયૌ સ ધર્મરાજાય ન્યવેદયત ચાપિ તમ્॥ 13-103-25 (85595) તં ધર્મરાજો ધર્મજ્ઞં પૂજયિત્વા પ્રતાપવાન્। કૃત્વા ચ સંવિદં તેન વિસસર્જ યથાગતમ્॥ 13-103-26 (85596) તસ્યાપિ ચ યમઃ સર્વમુપદેશં ચકાર હ। પ્રેત્યૈત્ય ચ તતઃ સર્વં ચકારોક્તં યમેન તત્॥ 13-103-27 (85597) તથા પ્રશંસને દીપાન્યમઃ પિતૃહિતેપ્સયા। તસ્માદ્દીપપ્રદો નિત્યં સન્તારતિ વૈ પિતૄન્॥ 13-103-28 (85598) દાતવ્યાઃ સતતં દીપાસ્તસ્માદ્ભરતસત્તમ। દેવતાનાં પિતૄણાં ચ ચક્ષુષ્યં ચાત્મનાં વિભો॥ 13-103-29 (85599) રત્નદાનં ચ સુમહત્પુણ્યમુક્તં જનાધિપ। યસ્તાન્વિક્રીય યજતે બ્રાહ્મણો હ્યભયંકરમ્॥ 13-103-30 (85600) યદ્વૈ દદાતિ વિપ્રેભ્યો બ્રાહ્મણઃ પ્રતિગૃહ્ય વૈ। ઉભયોઃ સ્યાત્તદક્ષય્યં દાતુરાદાતુરેવ ચ॥ 13-103-31 (85601) યો દદાતિ સ્થિતઃ સ્થિત્યાં તાદૃશાય પ્રતિગ્રહમ્। ઉભયોરક્ષયં ધર્મં તં મનુઃ પ્રાહ ધર્મવિત્॥ 13-103-32 (85602) વાસસાં સમ્પ્રદાનેનિ સ્વદારનિરતો નરઃ। સુવસ્ત્રશ્ચ સુવેષશ્ચ ભવતીત્યનુશુશ્રુમ॥ 13-103-33 (85603) ગાવઃ સુવર્ણં ચ તથા તિલાશ્ચૈવાનુવર્ણિતાઃ। બહુશઃ પુરુષવ્યાઘ્ર વેદપ્રામાણ્યદર્શનાત્॥ 13-103-34 (85604) વિવાહાંશ્ચૈવ કુર્વીત પુત્રાનુત્પાદયેત ચ। પુત્રલાભો હિ કૌરવ્ય સર્વલાભાદ્વિશિષ્યતે॥ ॥ 13-103-35 (85605) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્ર્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 103 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-103-7 અધ્યાપકમનાનૃતમિતિ થ.પાઠઃ। અધ્યાપકમનારતમિતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-103-9 ચકારચયમાશ્રય ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-103-11 ઇહ યમલોકે॥ 7-103-13 કાલસ્ય વિહિતં આયુઃપ્રમાણં ન પ્રાપ્નોમિ ન જાનામિ। કાલેનાપ્રવર્તિતં ત્વામિહ સ્થાપયિતું ન શક્નોમીત્યર્થઃ। વિહિતં પ્રાપયામીહ કઞ્ચનેતિ થ.પાઠઃ॥ 7-103-14 બૃહિ પૃચ્છ॥ 7-103-17 નિર્ઘર્તયન્તિ સાધયન્તિ॥ 7-103-18 આલમ્ભનં સર્વતઃ સ્પર્શનં ઉદ્વર્તનમિત્યર્થઃ॥ 7-103-32 એતદ્દિ તસ્યાઽભયઙ્કરં પ્રતિગ્રહવિક્રયજદોષઘ્નમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ભૂય એવ કુરુશ્રેષ્ઠ દાનાનાં વિધિમુત્તમમ્। કથયસ્વ મહાપ્રાજ્ઞ ભૂમિદાનં વિશેષતઃ॥ 13-104-1 (85606) પૃથિવીં ક્ષત્રિયો દદ્યાદ્બ્રાહ્મણાયેષ્ટિકર્મિણે। વિધિવત્પ્રતિગૃહ્ણીયાન્ન ત્વન્યો દાતુમર્હતિ॥ 13-104-2 (85607) સર્વવર્ણૈસ્તુ યચ્છક્યં પ્રદાતું ફલકાઙ્ક્ષિભિઃ। વેદે વા યત્સમાખ્યાતં તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-104-3 (85608) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-104-4x (7106) તુલ્યનામાનિ દેયાનિ ત્રીણિ તુલ્યફલાનિ ચ। સર્વકામફલાનીહ ગાવઃ પૃથ્વી સરસ્વતી॥ 13-104-4 (85609) યો બ્રૂયાચ્ચાપિ શિષ્યાય ધર્મ્યાં બ્રાહ્મીં સરસ્વતીમ્। પૃથિવીગોપ્રદાનાભ્યાં તુલ્યં સ ફલમશ્નુતે॥ 13-104-5 (85610) તથૈવ ગાઃ પ્રશંસન્તિ ન તુ દેયં તતઃ પરમ્। સન્નિકૃષ્ટફલાસ્તા હિ લઘ્વર્થાશ્ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-104-6 (85611) માતરઃ સર્વભૂતાનાં ગાવઃ સર્વસુખપ્રદાઃ। વૃદ્ધિમાકાઙ્ક્ષતા નિત્યં ગાવઃ કાર્યાઃ પ્રદક્ષિણાઃ 13-104-7 (85612) સન્તાડ્યા ન તુ પાદેન ગવાં મધ્યે ન ચ વ્રજેત્। મઙ્ગલાયતનં દેવ્યસ્તસ્માત્પૂજ્યાઃ સદૈવ ગાઃ॥ 13-104-8 (85613) પ્રચોદનં દેવકૃતં ગવાં કર્મસુ વર્તતામ્। પૂર્વમેવાક્ષરં ચાન્યદભિધેયં તતઃ પરમ્॥ 13-104-9 (85614) પ્રચારે વા નિવાતે વા બુધો નોદ્વેજયેત ગાઃ। તૃષિતા હ્યભિવીક્ષન્ત્યો નરં હન્યુઃ સબાન્ધવમ્॥ 13-104-10 (85615) પિતૃસદ્માનિ સતતં દેવતાયતનાનિ ચ। પૂયન્તે શકૃતા યાસાં પૂતં કિમધિકં તતઃ॥ 13-104-11 (85616) ઘાસમુષ્ટિં પરગવે દદ્યાત્સંવત્સરં તુ યઃ। અકૃત્વા સ્વયમાહારં વ્રતં તત્સાર્વકામિકમ્॥ 13-104-12 (85617) સ હિ પુત્રાન્યશોઽર્થં ચ શ્રિયં ચાપ્યધિગચ્છતિ। નાશયત્યશુભં ચૈવ દુઃસ્વપ્નં ચાપ્યપોહતિ॥ 13-104-13 (85618) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-104-14x (7107) દેયાઃ કિંલક્ષણા ગાવઃ કાશ્ચાપિ પરિવર્જયેત્। કીદૃશાય પ્રદાતવ્યા ન દેયાઃ કીદૃશાય ચ॥ 13-104-14 (85619) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-104-15x (7108) અસદ્વૃત્તાય પાપાય લુબ્ધાયાનૃતવાદિને। હવ્યકવ્યવ્યપેતાય ન દેયા ગૌઃ કથઞ્ચન॥ 13-104-15 (85620) ભિક્ષવે બહુપુત્રાય શ્રોત્રિયાયાહિતાગ્નયે। દત્ત્વા દશગવાં દાતા લોકાનાપ્નોત્યનુત્તમાન્॥ 13-104-16 (85621) `જુહોતિ યદ્ભોજયતિ યદ્દદાતિ ગવાં રસૈઃ। સર્વસ્યૈવાંશભાગ્દાતા તન્નિમિત્તં પ્રવર્તિતઃ॥' 13-104-17 (85622) યશ્ચૈવ ધર્મં કુરુતે તસ્ય ધર્મફલં ચ યત્। સર્વસ્યૈવાંશભાગ્દાતા તન્નિમિત્તં પ્રવૃત્તયઃ॥ 13-104-18 (85623) યશ્ચૈનમુત્પાદયતે યશ્ચૈનં ત્રાયતે ભયાત્। યશ્ચાસ્ય કુરુતે વૃત્તિં સર્વે તે પિતરસ્ત્રયઃ॥ 13-104-19 (85624) કલ્મષં ગુરુશુશ્રૂષા હન્તિ માનો મહદ્યશઃ। અપુત્રતાં ત્રયઃ પુત્રા અવૃત્તિં દશ ધેનવઃ॥ 13-104-20 (85625) વેદાન્તનિષ્ઠસ્ય બહુશ્રુતસ્ય પ્રજ્ઞાનતૃપ્તસ્ય જિતેન્દ્રિયસ્ય। શિષ્ટસ્ય દાન્તસ્ય યતસ્ય ચૈવ ભૂતેષુ નિત્યં પ્રિયવાદિનશ્ચ॥ 13-104-21 (85626) યઃ ક્ષુદ્ભયાદ્વૈ ન વિકર્મ કુર્યા- ન્મૃદુશ્ચ શાન્તૌ હ્યતિથિપ્રિયશ્ચ। શુભે પાત્રે યે ગુણા ગોપ્રદાને તાવાન્દોષો બ્રાહ્મણસ્વાપહારે। 13-104-22 (85627) સર્વાવસ્થં બ્રાહ્મણસ્વાપહારે દારાશ્ચૈષાં દૂરતો વર્જનીયાઃ॥ 13-104-23 (85628) `વિપ્રદારે પરિહૃતે તદ્ધનેઽપહૃતે ચ તુ। પરિત્રાયન્તિ શક્તાસ્તુ નમસ્તેભ્યો મૃતાશ્ચ યે॥ 13-104-24 (85629) ન પાલયન્તિ નિહતાન્યે તાન્વૈવસ્વતો યમઃ। દણ્ડયન્ભર્સયન્નિત્યં નિરયેભ્યો ન મુઞ્ચતિ॥ 13-104-25 (85630) તથા ગવાં પરિત્રાણે પીડને ચ શુભાશુભમ્। વિપ્રગોષુ વિશેષેણ રક્ષિતેષુ ગૃહેષુ વા॥' ॥ 13-104-26 (85631) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુરધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 104 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-104-2 ઇષ્ટિકર્મિણે યાજ્ઞિકાય॥ 7-104-4 તુલ્યનામાનિ ગોપદવાચ્યાનિ॥ 7-104-6 દેયં દાનયોગ્યમ્। પરં શ્રેષ્ઠમ્॥ 7-104-9 ગવાં બલીવર્દાનાં કર્મસુ યજ્ઞાદ્યર્થેષુ કૃષ્યાદ્યર્થેષુ કર્ષણાદિષુ વર્તતાં પ્રચોદનં પ્રતોદેન પ્રેરણં દેવૈઃ કૃતમિતિ ન તત્ર દોષ ઇતિ ભાવઃ। તથાપિ પૂર્વં યજ્ઞાર્થમેવ ચોદનમક્ષરં શ્રેયસ્કરમ્। અન્યત્કૃષ્યાદ્યર્થં તુ તતઃ પરં વૈદિકકર્ષણમનુપ્રવૃત્તમભિધેયં વાચ્યં નિન્દ્યમિત્યર્થઃ॥ 7-104-10 નિવાતે કઠિનોપવેશને। અભિવીક્ષન્ત્યો જલમલભમાનાઃ॥ 7-104-12 આહારં તદીયતક્રાદ્યાહરણમકૃત્વા॥ 7-104-21 વેદાન્તનિષ્ઠસ્ય વૃત્તિં અતિસૃજેતેત્યુત્તરેણાન્વયઃ। ચતુર્ધ્યર્થે ષષ્ઠી॥

ભીષ્મ ઉવાચ। અત્રૈવ કીર્ત્યતે સદ્ભિર્બ્રાહ્મણસ્વાભિમર્શને। નૃગેણ સુમહત્કૃચ્છ્રું યદવાપ્તં કુરૂદ્વહ॥ 13-105-1 (85632) નિવિશન્ત્યાં પુરા પાર્થ દ્વારવત્યામિતિ શ્રુતિઃ। અદૃશ્યત મહાકૂપસ્તૃણવીરુત્સમાવૃતઃ। 13-105-2 (85633) પ્રયત્નં તત્ર કુર્વાણાસ્તસ્માત્કૂપાજ્જલાર્થિનઃ। શ્રમેણ મહતા યુક્તાસ્તસ્મિંસ્તોયે સુસંવૃતે॥ 13-105-3 (85634) દદૃશુસ્તે મહાકાયં કૃકલાસમવસ્થિતમ્। તસ્ય ચોદ્ધરણે યત્નમકુર્વંસ્તે સહસ્રશઃ॥ 13-105-4 (85635) પ્રગ્રહૈશ્ચર્મપટ્ટૈશ્ચ તં બદ્ધ્વા પર્વતોપમમ્। નાશક્નુવન્સમુદ્ધર્તું તતો જગ્મુર્જનાર્દનમ્॥ 13-105-5 (85636) ખમાવૃત્યોદપાનસ્ય કૃકલાસઃ સ્થિતો મહાન્। તસ્ય નાસ્તિ સમુદ્ધર્તેત્યેતત્કૃષ્ણે ન્યવેદયન્॥ 13-105-6 (85637) સ વાસુદેવેન સમુદ્ધૃતશ્ચ પૃષ્ટશ્ચ કામાન્નિજગાદ રાજા। નૃગસ્તદાઽઽત્માનમથો ન્યવેદય- ત્પુરાતનં યજ્ઞસહસ્રયાજિનમ્॥ 13-105-7 (85638) તથા બ્રુવાણં તુ તમાહ માધવઃ શુભં ત્વયા કર્મ કૃતં ન પાપકમ્। કથં ભવાન્દુર્ગતિમીદૃશીં ગતો નરેન્દ્ર તદ્બ્રૂહિ કિમેતદીદૃશમ્॥ 13-105-8 (85639) શતં સહસ્રાણિ ગવાં શતં પુનઃ પુનઃ શતાન્યષ્ટશતાયુતાનિ। નૃપ દ્વિજેભ્યઃ ક્વ નુ તદ્ગતં તવ॥ 13-105-9 (85640) નૃગસ્તતોઽબ્રવીત્કૃષ્ણં બ્રાહ્મણસ્યાગ્નિહોત્રિણઃ। પ્રોષિતસ્ય પરિભ્રષ્ટા ગૌરેકા મમ ગોધને*****॥ 13-105-10 (85641) ગવાં સહસ્રે સંખ્યાતા તદા સા પશુપૈર્મમ। સા બ્રાહ્મણાય મે દત્તા પ્રેત્યાર્થમભિકાઙ્ક્ષતા॥ 13-105-11 (85642) અપશ્યત્પરિમાર્ગંશ્ચ તાં ગાં પરગૃહે દ્વિજઃ। મમેયમિતિ ચોવાચ બ્રાહ્મણો યસ્ય સાઽભવત્॥ 13-105-12 (85643) તાવુભૌ સમનુપ્રાપ્તૌ વિવદન્તૌ ભૃશજ્વરૌ। ભવાન્દાતા ભવાન્હર્તેત્યથ તૌ મામવોચતામ્॥ 13-105-13 (85644) શતેન શતસઙ્ખ્યેન ગવાં વિનિમયેન વૈ। યાચે પ્રતિગ્રહીતારં સ તુ મામબ્રવીદિદમ્॥ 13-105-14 (85645) દેશકાલોપસમ્પન્ના દોગ્ધ્રી શાન્તાઽતિવત્સલા। સ્વાદુક્ષીરપ્રદા ધન્યા મમ નિત્યં નિવેશને॥ 13-105-15 (85646) કૃશં ચ ભરતે સા ગૌર્મમ પુત્રમપસ્તનમ્। ન સા શક્યા મયા દાતુમિત્યુક્ત્વા સ જગામ હ॥ 13-105-16 (85647) તતસ્તમપરં વિપ્રં યાચે વિનિમયેન વૈ। ગવાં શતસહસ્રં હિ તત્કૃતે ગૃહ્યતામિતિ॥ 13-105-17 (85648) બ્રાહ્મણ ઉવાચ। 13-105-18x (7109) ન રાજ્ઞાં પ્રતિગૃહ્ણામિ શક્તોઽહં સ્વસ્ય માર્ગણે। સૈવ ગૌર્દીયતાં શીઘ્રં મમેતિ મધુસૂદન॥ 13-105-18 (85649) રુક્મમશ્વાંશ્ચ દદતો રજતસ્યન્દનાંસ્તથા। ન જગ્રાહ યયૌ ચાપિ તદા સ બ્રાહ્મણર્ષભઃ॥ 13-105-19 (85650) એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ ચોદિતઃ કાલધર્મણા। પિતૃલોકમહં પ્રાપ્ય ધર્મરાજમુપાગમમ્॥ 13-105-20 (85651) યમસ્તુ પૂજયિત્વા માં તતો વચનમબ્રવીત્। નાન્તઃ સઙ્ખ્યાયતે રાજંસ્તવ પુણ્યસ્ય કર્મણઃ॥ 13-105-21 (85652) અસ્તિ ચૈવ કૃતં પાપમજ્ઞાનાત્તદપિ ત્વયા। ચરસ્વ પાપં પશ્ચાદ્વા પૂર્વં વા ત્વં યથેચ્છસિ॥ 13-105-22 (85653) રક્ષિતાસ્મીતિ ચોક્તં તે પ્રતિજ્ઞા ચાનૃતા તવ। બ્રાહ્મણસ્વસ્ય ચાદાનં દ્વિવિધસ્તે વ્યતિક્રમઃ॥ 13-105-23 (85654) પૂર્વં કૃચ્છં ચરિષ્યેઽહં પશ્ચાચ્છુભમિતિ પ્રભો। ધર્મરાજં બ્રુવન્નેવં પતિતોસ્મિ મહીતલે॥ 13-105-24 (85655) અશ્રૌષં પતિતશ્ચાહં યમસ્યોચ્ચૈઃ પ્રભાષતઃ। વાસુદેવઃ સમુદ્ધર્તા ભવિતા તે જનાર્દનઃ॥ 13-105-25 (85656) પૂર્ણે વર્ષસહસ્રાન્તે ક્ષીણે કર્મણિ દુષ્કૃતે। પ્રાપ્લસ્યસે શાશ્વતાઁલ્લોકાઞ્જિતાન્સ્વેનૈવ કર્મણા॥ 13-105-26 (85657) કૂપેઽઽત્માનમધઃશીર્ષમપશ્યં પતિતં ચ હ। તિર્યગ્યોનિમનુપ્રાપ્તં ન ચ મામજહાત્સ્મૃતિઃ॥ 13-105-27 (85658) ત્વયા તુ તારિતોઽસ્મ્યદ્ય કિમન્યત્ર તપોબલાત્। અનુજાનીહિ માં કૃષ્ણ ગચ્છેયં દિવમદ્ય વૈ॥ 13-105-28 (85659) અનુજ્ઞાતઃ સ કૃષ્ણેન નમસ્કૃત્ય જનાર્દનમ્। વિમાનં દિવ્યમાસ્થાય યયૌ દિવમરિન્દમઃ॥ 13-105-29 (85660) તતસ્તસ્મિન્દિવં યાતે નૃગે ભરતસત્તમ। વાસુદેવ ઇમાઞ્શ્લોકાઞ્જગાદ કુરુનન્દન॥ 13-105-30 (85661) બ્રાહ્મણસ્વં ન હર્તવ્યં પુરુષેણ વિજાનતા। બ્રાહ્મણસ્વં હૃતં હન્તિ નૃગં બ્રાહ્મણગૌરિવ॥ 13-105-31 (85662) સતાં સમાગમઃ સદ્ભિર્નાફલઃ પાર્થ વિદ્યતે। વિમુક્તં નરકાત્પશ્ય નૃગં સાધુસમાગમાત્॥ 13-105-32 (85663) પ્રદાનં ફલવત્તત્ર દ્રોહસ્તત્ર તથાઽફલઃ। અપહારં ગવાં તસ્માદ્વર્જયેત યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 13-105-33 (85664) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 105 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-105-23 પ્રતિજ્ઞા ચ કૃતા ત્વયેતિ, ત્રિવિધસ્તે વ્યતિક્રમ ઇતિ ચ.થ.ધ. પાઠઃ॥ 7-105-24 કૃચ્છ્રં ચરિષ્યે પાપફલં ભોક્ષ્યે॥ 7-105-31 ન હર્તવ્યં ક્ષત્રિયેણ વિશેષત ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। દત્તાનાં ફલસમ્પ્રાપ્તિં ગવાં પ્રબ્રૂહિ મેઽનઘ। વિસ્તરેણ મહાબાહો ન હિ તૃપ્યામિ કથ્યતામ્॥ 13-106-1 (85665) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-106-2x (7110) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ઋષેરૌદ્દાલકેર્વાક્યં નાચિકેતસ્ય ચોભયોઃ॥ 13-106-2 (85666) ઋષિરૌદ્દાલકિર્દીક્ષામુપગમ્ય તતઃ સુતમ્। ત્વં મામુપચરસ્વેતિ નાચિકેતમભાષત॥ 13-106-3 (85667) સમાપ્તે નિયમે તસ્મિન્મહર્ષિઃ પુત્રમબ્રવીત્। ઉપસ્પર્શનસક્તસ્ય સ્વાધ્યાયાભિરતસ્ય ચ॥ 13-106-4 (85668) ઇધ્મા દર્ભાઃ સુમનસઃ કલશશ્ચાભિતો જલમ્। વિસ્મૃતં મે તદાદાય નદીતીરાદિહાવ્રજ॥ 13-106-5 (85669) ગત્વાનવાપ્ય તત્સર્વં નદીવેગસમાપ્લુતમ્। ન પશ્યામિ તદિત્યેવં પિતરં સોઽબ્રવીન્મુનિઃ॥ 13-106-6 (85670) ક્ષુત્પિપાસાશ્રમાવિષ્ટો મુનિરૌદ્દાલકિસ્તદા। યમં પશ્યેતિ તં પુત્રમશપત્ક્રોધમૂર્ચ્છિતઃ॥ 13-106-7 (85671) તથા સ પિત્રાઽભિહતો વાગ્વજ્રેણ કૃતાઞ્જલિઃ। પ્રસીદેતિ બ્રુવન્નેવ ગતસત્વોઽપતદ્ભુવિ॥ 13-106-8 (85672) નાચિકેતં પ્રિતા દૃષ્ટ્વા પતિતં દુઃખમૂર્ચ્છિતઃ। કિં મયા કૃતમિત્યુક્ત્વા નિપપાત મહીતલે॥ 13-106-9 (85673) તસ્ય દુઃખપરીતસ્ય સ્વં પુત્રમનુશોચતઃ। વ્યતીતં તદહઃશેષં સા ચોગ્રા તત્ર શર્વરી॥ 13-106-10 (85674) પિત્ર્યેણાશ્રુપ્રપાતેન નાચિકેતઃ કુરૂદ્વહ। પ્રાસ્યન્દચ્છયને કૌશ્યે વૃષ્ટ્યા સસ્યમિવાપ્લુતમ્॥ 13-106-11 (85675) સ પર્યપૃચ્છત્તં પુત્રં શ્લાઘ્યં પર્યાગતં પુનઃ। દિવ્યૈર્ગન્ધૈઃ સમાદિગ્ધં ક્ષીણસ્વપ્નમિવોત્થિતમ્॥ 13-106-12 (85676) અપિ પુત્ર જિતા લોકાઃ શુભાસ્તે સ્વેન કર્મણા। દિષ્ટ્યા ચાસિ પુનઃ પ્રાપ્તો ન હિ તે માનુષં વપુઃ॥ 13-106-13 (85677) પ્રત્યક્ષદાર્શી સર્વસ્ય વિત્રા પૃષ્ટો મહાત્મના। અભ્યુત્થાય પિતુર્મધ્યે મહર્ષીણાં ન્યવેદયત્॥ 13-106-14 (85678) કુર્વન્મવચ્છાસનમાશુ યાતો હ્યહં વિશાલાં રુચિરપ્રભાસામ્। વૈવસ્વતીં પ્રાપ્ય સભામવશ્યં સહસ્રશો યોજનહૈમભૌમામ્॥ 13-106-15 (85679) દૃષ્ટૈવ મામભિમુખમાપતન્તં ગૃહં નિવેદ્યાસનમાદિદેશ। વૈવસ્વતોઽર્ઘ્યાદિભિરર્હણૈશ્ચ ભવત્કૃતે પૂજયામાસ માં સાઃ॥ 13-106-16 (85680) તતસ્ત્વહં તં શનકૈરવોચં વૃતઃ સદસ્યૈરભિપૂજ્યમાનઃ। પ્રાપ્તોઽસ્મિ તે વિષયં ધર્મરાજ લોકાનર્હો યાનહં તાન્વિધત્સ્વ॥ 13-106-17 (85681) યમોઽબ્રવીન્માં ન મૃતોસિ સૌમ્ય યમં પશ્યેત્યાહ સ ત્વાં તપસ્વી। પિતા પ્રદીપ્તાગ્નિસમાનતેજા ન તત્છક્યમનૃતં વિપ્ર કર્તુમ્॥ 13-106-18 (85682) દૃષ્ટસ્તેઽહં પ્રતિગચ્છસ્વ તાત શોચત્યસૌ તવ દેહસ્ય કર્તા। દદાનિ કિઞ્ચાપિ મનઃપ્રણીતં પ્રિયાતિથેસ્તવ કામાન્વૃણીષ્વ॥ 13-106-19 (85683) તેનૈવમુક્તસ્તમહં પ્રત્યવોચં પ્રાપ્તોસ્મિ તે વિષયં દુર્નિવર્ત્યમ્। ઇચ્છામ્યહં પુણ્યકૃતાં સમૃદ્ધાઁ- લ્લોકાન્દ્રષ્ટું યદિ તેઽહં વરાર્હઃ॥ 13-106-20 (85684) યાનં સમારોપ્ય તુ માં સ દેવો વાહૈર્યુક્તં સુપ્રભં ભાનુમત્તમ્। સંદર્શયામાસ તદાઽઽત્મલોકા- ન્સર્વાસ્તથા પુણ્યકૃતાં દ્વિજેન્દ્ર॥ 13-106-21 (85685) અપશ્યં તત્ર વેશ્માનિ તૈજસાનિ મહાત્મનામ્। નાનાસંસ્થાનરૂપાણિ સર્વરત્નમયાનિ ચ॥ 13-106-22 (85686) ચન્દ્રમણ્ડલશુભ્રાણિ કિંકિણીજાલવન્તિ ચ। અનેકશતભૌમાનિ સાન્તર્જલવનાનિ ચ॥ 13-106-23 (85687) વૈડૂર્યાર્કપ્રકાશાનિ રૂપ્યરુક્મમયાનિ ચ। તરુણાદિત્યવર્ણાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ॥ 13-106-24 (85688) ભક્ષ્યભોજ્યમયાઞ્શૈલાન્વાસાંસિ શયનાનિ ચ। સર્વકામફલાંશ્ચૈવ વૃક્ષાન્ભવનસંસ્થિતાન્॥ 13-106-25 (85689) નદ્યો વીથ્યઃ સભા વાપ્યો દીર્ઘિકાશ્ચૈવ સર્વશઃ। ઘોષવન્તિ ચ યાનાનિ યુક્તાન્ધથ સહસ્રશઃ॥ 13-106-26 (85690) ક્ષીરસ્રવા વૈ સરિતો ગિરીંશ્ચ સર્પિસ્તથા વિમલં ચાપિ તોયમ્। વૈવસ્વતસ્યાનુમતાંશ્ચ દેશા- નદૃષ્ટપૂર્વાન્સુબહૂનપશ્યમ્॥ 13-106-27 (85691) સર્વાન્દૃષ્ટ્વા તદહં ધર્મરાજ- મવોચં વૈ સર્વદેવં સહિષ્ણુમ્। ક્ષીરસ્યૈતાઃ સર્પિષશ્ચૈવ નદ્યઃ શશ્વત્સ્રોતાઃ કસ્ય ભોજ્યાઃ પ્રવૃત્તાઃ॥ 13-106-28 (85692) યમોઽબ્રવીદ્વિદ્ધિ ભોજ્યાંસ્ત્વમેતા- ન્યે દાતારઃ સાધવો ગોરસાનામ્। અન્યે લોકાઃ શાશ્વતા વીતશોકૈઃ સમાકીર્ણા ગોપ્રદાને રતાનામ્॥ 13-106-29 (85693) ન ત્વેતાસાં દાનમાત્રં પ્રશસ્તં પાત્રં કાલો ગોવિશેષો વિધિશ્ચ। જ્ઞાત્વા દેયં વિપ્ર ગવાન્તરં હિ દુઃખં જ્ઞાતું પાવકાદિત્યભૂતમ્॥ 13-106-30 (85694) સ્વાધ્યાયવાન્યોઽતિમાત્રં તપસ્વી વૈતાનસ્થો બ્રાહ્મણઃ પાત્રમાસામ્। ગોષુ ક્ષાન્તં ગોશરણ્યં કૃતજ્ઞં વૃત્તિગ્લાનં તાદૃશં પાત્રમાહુઃ॥ 13-106-31 (85695) કૃચ્છ્રોત્સૃષ્ટાઃ પોષ્ણાભ્યાગતાશ્ચ દ્વારૈરેતૈર્ગોવિશેષાઃ પ્રશસ્તાઃ। અન્તર્જાતાઃ સુક્રયજ્ઞાનલબ્ધાઃ પ્રાણક્રીતાઃ સોદકાઃ સોદ્વહાશ્ચ॥ 13-106-32 (85696) તિસ્રો રાત્ર્યસ્ત્વદ્ભિરુપોષ્ય ભૂમૌ તૃપ્તા ગાવસ્તર્પિતેભ્યઃ પ્રદેયાઃ। વત્સૈઃ પ્રીતાઃ સુપ્રજાઃ સોપચારા- સ્ત્ર્યહં દત્ત્વા ગોરસૈર્વર્તિતવ્યમ્॥ 13-106-33 (85697) દત્ત્વા ધેનું સુવ્રતાં સાધુદોહાં કલ્યાણવત્સામપલાયિનીં ચ। યાવન્તિ રોમાણિ ભવન્તિ તસ્યા- સ્તાવદ્વર્ષાણ્યશ્નુતે સ્વર્ગલોકમ્॥ 13-106-34 (85698) તથાઽનડ્વાહં બ્રાહ્મણેભ્યઃ પ્રદાય દાન્તં ધુર્યં બલવન્તં યુવાનમ્। કુલાનુજીવ્યં વીર્યવન્તં બૃહન્તં ભુઙ્ક્તે લોકાન્સમ્મિતાન્ધેનુદસ્ય॥ 13-106-35 (85699) વૃદ્ધે ગ્લાને સમ્ભ્રમે વા મહાર્થે કૃષ્યર્થં વા હૌમ્યહેતોઃ પ્રમૂત્યામ્। ગુર્વર્થં વા યજ્ઞસમાપ્તયે વા ગાં વૈ દાતું દેશકાલોઽવિશિષ્ટઃ॥ 13-106-36 (85700) નાચિકેત ઉવાચ। 13-106-37x (7111) શ્રુત્વા વૈવસ્વતવચસ્તમહં પુનરબ્રવમ્। અગોમી ગોપ્રદાતૄણાં કથં લોકાન્હિ ગચ્છતિ॥ 13-106-37 (85701) તતોઽબ્રવીદ્યમો ધીમાન્ગોપ્રદાનં તતો ગતિમ્। ગોપ્રદાનાનુકલ્પાત્તુ ગામૃતે સન્તુ ગોપ્રદાઃ॥ 13-106-38 (85702) અલાભે યો ગવાં દદ્યાદ્ધૃતધેનું યતવ્રતઃ। તસ્યૈતા ઘૃતવાહિન્યઃ ક્ષરન્તે વત્સલા ઇવ॥ 13-106-39 (85703) ઘૃતાલાભે તુ યો દદ્યાત્તિલધેનું યતવ્રતઃ। સ દુર્ગાત્તારિતો ધેન્વા ક્ષીરનદ્યાં પ્રમોદતે॥ 13-106-40 (85704) તિલાલાભે તુ યો દદ્યાજ્જલધેનું યતવ્રતઃ। સ કામપ્રવહાં શીતીં નદીમેતામુપાશ્નુતે॥ 13-106-41 (85705) એવમેતાનિ મે તત્ર ધર્મરાજો ન્યદર્શયત્। દૃષ્ટ્વા ચ પરમં હર્ષમવાપમહમચ્યુત॥ 13-106-42 (85706) નિવેદયે ચાહમિમં પ્રિયં તે ક્રતુર્મહાનલ્પધનપ્રચારઃ। પ્રાપ્તો મયા તાત સ મત્પ્રસૂતઃ પ્રપત્સ્યતે વેદવિધિપ્રવૃત્તઃ॥ 13-106-43 (85707) શાપો હ્યયં ભવતોઽનુગ્રહાય પ્રાપ્તો મયા યત્ર દૃષ્ટો યમો વૈ। દાનવ્યુષ્ટિં તત્ર દૃષ્ટ્વા મહાત્મ- ન્નિઃસંદિગ્ધાન્દાનધર્માંશ્ચરિષ્યે॥ 13-106-44 (85708) ઇદં ચ મામબ્રવીદ્ધર્મરાજઃ પુનઃ પુનઃ સમ્પ્રહૃષ્ટો મહર્ષે। દાનેન યઃ પ્રયતોઽભૂત્સદૈવ વિશેષતો ગોપ્રદાનં ચ કુર્યામ્॥ 13-106-45 (85709) શુદ્ધો હ્યર્થો નાવમન્યસ્વ ધર્મા- ન્પાત્રે દેયં દેશકાલોપપન્ને। તસ્માદ્ગાવસ્તે નિત્યમેવ પ્રદેયા માભૂચ્ચ તે સંશયઃ કશ્ચિદત્ર॥ 13-106-46 (85710) એતાઃ પુરા હ્યદદન્નિત્યમેવ સાન્તાત્માનો દાનપથે નિવિષ્ટાઃ। તપાંસ્યુગ્રાણ્યપ્રતિશઙ્કમાના- સ્તે વૈ દાનં પ્રદદુશ્ચૈવ શક્ત્યા॥ 13-106-47 (85711) કાલે ચ શક્ત્યા મત્સરં વર્જયિત્વા શુદ્ધાત્માનઃ શ્રદ્ધિનઃ પુણ્યશીલાઃ। દત્ત્વા ગા વૈ લોકમમું પ્રપન્ના દેદીપ્યન્તે પુણ્યશીલાસ્તુ નાકે॥ 13-106-48 (85712) એતદ્દાનં ન્યાયલબ્ધં દ્વિજેભ્યઃ પાત્રે દત્તં પ્રાપણીયં પરીક્ષ્ય। કામ્યાષ્ટમ્યાં વર્તિતવ્યં દશાહં રસૈર્ગવાં શકૃતા પ્રસ્નવૈર્વા॥ 13-106-49 (85713) દેવવ્રતી સ્યાદ્વૃષભપ્રદાનૈ- ર્વેદાવાપ્તિર્ગોયુગસ્ય પ્રદાને। તીર્થાવાપ્તિર્ગોપ્રયુક્તપ્રદાને પાપોત્સર્ગઃ કપિલાયાઃ પ્રદાને॥ 13-106-50 (85714) ગામપ્યેકાં કપિલાં સમ્પ્રદાય ન્યાયોપેતાં કલુષાદ્વિપ્રમુચ્યેત્। ગવાં રસાત્પરમં નાસ્તિ કિઞ્ચિ- દ્ગવાં પ્રદાનં સુમહદ્વદન્તિ॥ 13-106-51 (85715) ગાવો લોકાંસ્તારયન્તિ ક્ષરન્ત્યો ગાવશ્ચાન્નં સંજનયન્તિ લોકે। યસ્તં જાનન્ન ગવાં હાર્દમેતિ સ વૈ ગન્તા નિરયં પાપચેતાઃ॥ 13-106-52 (85716) યૈસ્તદ્દત્તં ગોસહસ્રં શતં વા દશાર્ધં વા દશ વા સાધુવત્સમ્। અપ્યેકા વૈ સાધવે બ્રાહ્મણાય સાસ્યામુષ્મિન્પુણ્યતીર્થા નદી વૈ॥ 13-106-53 (85717) પ્રાપ્ત્યા પુષ્ટ્યા લોકસંરક્ષણેન ગાવસ્તુલ્યાઃ સૂર્યપાદૈઃ પૃથિવ્યામ્। શબ્દશ્ચૈકઃ સંનતિશ્ચોપભોગા- સ્તસ્માદ્ગોદઃ સૂર્ય ઇવાવભાતિ॥ 13-106-54 (85718) ગુરું શિષ્યો વરયેદ્ગોપ્રદાને સ વૈ ગન્તા નિયતં સ્વર્ગમેવ। વિધિજ્ઞાનાં સુમહાન્ધર્મ એષ વિધિં હ્યાદ્યં વિધયઃ સંવિશન્તિ॥ 13-106-55 (85719) ઇદં દાનં ન્યાયલબ્ધં દ્વિજેભ્યઃ પાત્રે દત્ત્વા પ્રાપયેથાઃ પરીક્ષ્ય। ત્વય્યાશંસન્ત્યમરા દાનવાશ્ચ વયં ચાપિ પ્રસૃતે પુણ્યશીલે॥ 13-106-56 (85720) ઇત્યુક્તોઽહં ધર્મરાજં દ્વિજર્ષે ધર્માત્માનં શિરસાઽભિપ્રણમ્ય। અનુજ્ઞાતસ્તેન વૈવસ્વતેન પ્રત્યાગમં ભગવત્પાદમૂલમ્॥ ॥ 13-106-57 (85721) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષડધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 106 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-106-5 કલશશ્ચાતિભોજનમ્ ઇતિ ઝ.પાઠ.। તત્ર અતિભોજનં ભોજનસામગ્રિકં શાકાદિ॥ 7-106-8 ગતસત્વો મૃતઃ॥ 7-106-11 સસ્યં શુષ્યમાણમ્॥ 7-106-15 યોજનેતિ લુપ્તતૃતીયાન્તં પદમ્। યોજનૈઃ સહસ્રશઃ સમ્મિતામિતિ શેષઃ॥ 7-106-23 અનેકશતાનિ ભૌમાનિ ઉપર્યુપરિ ભૂમિસમૂહા યેષુ તાનિ પ્રાસાદમણ્ડલાનિ॥ 7-106-30 ગવામન્તરમન્યોન્યતારતમ્યં। અવઙ્॥ 7-106-31 કૃચ્છ્રોત્સૃષ્ટાઃ સઙ્કટાત્ નિરોધાત્ મુક્તાઃ। પોષણાર્થં દરિદ્રાગારાદાગતાઃ। તાદૃશીનાં પાલનં પ્રશસ્તતરમિત્યર્થઃ॥ 7-106-33 ત્ર્યહમમ્માત્રાહારો ભૂમિશાયી ભૂત્વા ચતુર્થં દિનમારભ્ય ત્ર્યહમેકૈકાં ગાં દત્ત્વા ગોરસૈર્વૃત્તિં કુર્યાત્। એવં વ્રતપૂર્વકં ગોત્રયં દદત ઉક્તં વક્ષ્યમાણં ચ ફલં ભવતીત્યર્થઃ॥ 7-106-36 વૃદ્ધે ગ્લાને રોગિણિ પથ્યાશનાર્થં સમ્ભ્રમે દુર્ભિક્ષે। મહાર્થે યજ્ઞાદ્યર્થે ચ। પ્રસૂત્યાં પુત્રજન્મનિ॥ 7-106-43 ક્રતુઃ ગોદાનરૂપઃ॥ 7-106-49 પ્રાપણીયં ગોઃ આહારાદિ। કામે ઇચ્છાપૂરણે સાધુઃ કામ્યા યા અષ્ટમી શુક્લકૃષ્ણાન્યતરા તસ્યાં॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ઉક્તં તે ગોપ્રદાનં વૈ નાચિકેતમૃષિં પ્રતિ। માહાત્મ્યમપિ ચૈવોક્તમુદ્દેશેન ગવાં પ્રભો॥ 13-107-1 (85722) નૃગેણ ચ મહદ્દુઃખમનુભૂતં મહાત્મના। એકાપરાધાદજ્ઞાનાત્પિતામહ મહામતે॥ 13-107-2 (85723) દ્વારવત્યાં યથા ચાસૌ નિવિશન્ત્યાં સમુદ્ધૃતઃ। મોક્ષહેતુરભૂત્કૃષ્ણસ્તદપ્યવધૃતં મયા॥ 13-107-3 (85724) કિં ત્વસ્તિ મમ સંદેહો ગવાં લોકં પ્રતિ પ્રભો। તત્ત્વતઃ શ્રોતુમિચ્છામિ ગોદા યત્ર વસન્ત્યુત॥ 13-107-4 (85725) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-107-5x (7112) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। યથાઽપૃચ્છત્પદ્મયોનિમેતદેવ શતક્રતુઃ॥ 13-107-5 (85726) શક્ર ઉવાચ। 13-107-6x (7113) સ્વર્લોકવાસિનાં લક્ષ્મીમભિભૂય સ્વયાઽર્ચિષા। ગોલોકવાસિનઃ પશ્યે વદતાં સંશયોઽત્ર મે॥ 13-107-6 (85727) કીદૃશા ભગવઁલ્લોકા ગવાં તદ્બૂહિ મેઽનઘ। યાનાવસન્તિ દાતાર એતદિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-107-7 (85728) કીદૃશાઃ કિંફલાઃ કિંસ્વિત્પરમસ્તત્ર કો ગુણઃ। કથં ચ પુરુષાસ્તત્ર ગચ્છન્તિ વિગતજ્વરાઃ॥ 13-107-8 (85729) કિયત્કાલં પ્રદાનસ્ય દાતા ચ ફલમશ્નુતે। કથં બહુવિધં દાનં સ્યાદલ્પમપિ વા કથમ્॥ 13-107-9 (85730) બહ્વીનાં કીદૃશં દાનમલ્પાનાં વાઽપિ દીદૃશમ્। અદત્ત્વા ગોપ્રદાઃ સન્તિ કેન વા તચ્ચ શંસ મે 13-107-10 (85731) કથં વા બહુદાતા સ્યાદલ્પદાત્રા સમઃ પ્રભો। અલ્પપ્રદાતા બહુદઃ કથં સ્વિત્સ્યાદિહેશ્વર॥ 13-107-11 (85732) કીદૃશી દક્ષિણા ચૈવ ગોપ્રદાને વિશિષ્યતે। એતત્તથ્યેન ભગવન્મમ શંસિતુમર્હસિ॥ ॥ 13-107-12 (85733) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 107 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-107-2 એકાપરાધાદજ્ઞાનાન્નૃગસ્તાં દુર્ગતિં ગતઃ। ઇતિ ટ. ધ. પાઠઃ॥

પિતામહ ઉવાચ। યોઽયં પ્રશ્નસ્ત્વયા પૃષ્ટો ગોપ્રદાનાદિકારિતઃ। નાન્યઃ પ્રષ્ટાસ્તિ લોકેસ્મિંસ્ત્વત્તોન્યો હિ શતક્રતો? 13-108-1 (85734) સન્તિ નાનાવિધા લોકા યાંસ્ત્વં શક્ર ન પશ્યસિ। પશ્યામિ યાનહં લોકાનેકપત્ન્યશ્ચ યાઃ સ્ત્રિયઃ॥ 13-108-2 (85735) કર્મભિશ્ચાપિ સુશુભૈઃ સુવ્રતા ઋષયસ્તથા। સશરીરા હિ તાન્યાન્તિ બ્રાહ્મણાઃ શુભબુદ્ધયઃ॥ 13-108-3 (85736) શરીરન્યાસમોક્ષેણ મનસા નિર્મલેન ચ। સ્વપ્નભૂતાંશ્ચ તાઁલ્લોકાન્પશ્યન્તીહાપિ સુવ્રતાઃ॥ 13-108-4 (85737) તે તુ લોકાઃ સહસ્રાક્ષ શૃણુ યાદૃગ્ગુણાન્વિતાઃ। ન તત્ર ક્રમતે કાલો ન જરા ન ચ પાવકઃ॥ 13-108-5 (85738) તથા નાસ્ત્યશુભં કિઞ્ચિન્ન વ્યાધિસ્તત્ર ન ક્લમઃ। યદ્યચ્ચ ગાવો મનસા તસ્મિન્વાઞ્છન્તિ વાસવ॥ 13-108-6 (85739) તત્સર્વં પ્રાપયન્તિ સ્મ મમ પ્રત્યક્ષદર્શનાત્। કામગાઃ કામચારિણ્યઃ કામાત્કામાંશ્ચ ભુઞ્જતે॥ 13-108-7 (85740) વાપ્યઃ સરાંસિ સરિતો વિવિધાનિ વનાનિ ચ। ગૃહાણિ પર્વતાશ્ચૈવ યાવદ્દ્રવ્યં ચ કિઞ્ચન॥ 13-108-8 (85741) મનોજ્ઞં સર્વભૂતેભ્યસ્તદ્વનં તત્ર દૃશ્યતે। ઈદૃશાન્વિદ્દિ તાઁલ્લોકાન્નાસ્તિ લોકસ્તથાવિધઃ॥ 13-108-9 (85742) તત્ર સર્વસહાઃ ક્ષાન્તા વત્સલા ગુરુવર્તિનઃ। અહઙ્કારૈર્વિરહિતા યાન્તિ શક્ર નરોત્તમાઃ॥ 13-108-10 (85743) યઃ સર્વમાંસાનિ ન ભક્ષયીત પુમાન્સદા ભાવિતો ધર્મયુક્તઃ। માતાપિત્રોરર્ચિતા સત્યયુક્તઃ શુશ્રુષિતા બ્રાહ્મણાનામનિન્દ્યઃ॥ 13-108-11 (85744) અક્રોધનો ગોષુ તથા દ્વિજેષુ ધર્મે રતો ગુરુશુશ્રૂષકશ્ચ। યાવજ્જીવં સત્યવૃત્તે રતશ્ચ દાને રતો યઃ ક્ષમી ચાપરાધે॥ 13-108-12 (85745) મૃદુર્દાન્તો દેવપરાયણશ્ચ સર્વાતિથિશ્ચાપિ યથા દયાવાન્। ઈદૃગ્ગુણો માનવસ્તં પ્રયાતિ લોકં ગવાં શાશ્વતં ચાવ્યયં ચ॥ 13-108-13 (85746) ન પારદારી પશ્યતિ લોકમેતં ન વૈ ગુરુઘ્નો ન મૃષા સમ્પ્રલાપી। સદાપવાદી બ્રાહ્મણેષ્વાત્તવૈરો દોષૈરન્યૈર્યશ્ચ યુક્તો દુરાત્મા॥ 13-108-14 (85747) ન મિત્રધ્રુઙ્નૈકૃતિકઃ કૃતઘ્નઃ શઠોઽનુજુર્ધર્મવિદ્વેષકશ્ચ। ન બ્રહ્મહા મનસાઽપિ પ્રપશ્યે- દ્ગવાં લોકં પુણ્યકૃતાં નિવાસમ્॥ 13-108-15 (85748) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં નૈપુણ્યેન સુરેશ્વર। ગોપ્રદાનરતાનાં તુ ફલં શૃણુ શતક્રતો॥ 13-108-16 (85749) દાયાદ્યલબ્ધૈરર્થૈર્યો ગાઃ ક્રીત્વા સમ્પ્રયચ્છતિ। ધર્માર્જિતાન્ધૈઃ ક્રીતાન્સ લોકાનાપ્નુતેઽક્ષયાન્॥ 13-108-17 (85750) યો વૈ દ્યૂતે ધનં જિત્વા ગાઃ ક્રીત્વા સમ્પ્રયચ્છતિ। સ દિવ્યમયુતં શક્ર વર્ષાણાં ફલમશ્નુતે॥ 13-108-18 (85751) દાયાદ્યાદ્યાઃ સ્મ વૈ ગાવો ન્યાયપૂર્વૈરુપાર્જિતાઃ। પ્રદદ્યાત્તાઃ પ્રદાતૄણાં સમ્ભવન્ત્યપિ ચ ધ્રુવાઃ॥ 13-108-19 (85752) પ્રતિગૃહ્ય તુ યો દદ્યાદ્ગાઃ સંશુદ્ધેનિ ચેતસા। તસ્યાપીહાક્ષયાઁલ્લોકાન્ધ્રુવાન્વિદ્ધિ શચીપતે॥ 13-108-20 (85753) જન્મપ્રભૃતિ સત્યં ચ યો બ્રૂયાન્નિયતેન્દ્રિયઃ। ગુરુદ્વિજસહઃ ક્ષાન્તસ્તસ્ય ગોભિઃ સમા ગતિઃ॥ 13-108-21 (85754) ન જાતુ બ્રાહ્મણો વાચ્યો યદવાચ્યં શચીપતે। મનસા ગોષુ ન દ્રુહ્યેદ્ગોવૃત્તિર્ગોનુકમ્પકઃ॥ 13-108-22 (85755) સત્યે ધર્મે ચ નિરતસ્તસ્ય શક્ર ફલં શૃણુ। ગોસહસ્રેણ સમિતા તસ્ય ધેનુર્ભવત્યુત॥ 13-108-23 (85756) ક્ષત્રિયસ્ય ગુણૈરતૈરન્વિતસ્ય ફલં શૃણુ। સપ્તાર્ધશતતુલ્યા ગૌર્ભવતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 13-108-24 (85757) વૈશ્યસ્યૈતે યદિ ગુણાસ્તસ્ય પઞ્ચશતં ભવેત્। શૂદ્રસ્યાપિ વિનીતસ્ય ચતુર્ભાગફલં સ્મૃતમ્॥ 13-108-25 (85758) એતચ્ચૈનં યોઽનુતિષ્ઠેત યુક્તઃ સત્યે રતો ગુરુશુશ્રૂષયા ચ। દક્ષઃ ક્ષાન્તો દેવતાર્થી પ્રશાન્તઃ શુચિર્બુદ્ધો ધર્મશીલોઽનહંવાક્॥ 13-108-26 (85759) મહત્ફલં પ્રાપ્યતે સદ્દ્વિજાય દત્ત્વા દોગ્ધ્રીં વિધિનાઽનેન ધેનુમ્। નિત્યં દદ્યાદેકભક્તઃ સદા ચ સત્યે સ્થિતો ગુરુશુશ્રુષિતા ચ॥ 13-108-27 (85760) વેદાધ્યાયી ગોષુ યો ભક્તિમાંશ્ચ નિત્યં દત્ત્વા યોઽભિનન્દેત ગાશ્ચ। આજાતિતો યશ્ચ ગવાં નમેત ઇદં ફલં શક્ર નિબોધ તસ્ય॥ 13-108-28 (85761) યત્સ્યાદિષ્ટ્વા રાજમૂયે ફલં તુ યત્સ્યાદિષ્ટ્વા બહુના કાઞ્ચનેન। એતતુલ્યં ફલમપ્યાહુરગ્ર્યં સર્વે સંન્તસ્ત્વષયો યે ચ સિદ્ધાઃ॥ 13-108-29 (85762) યોઽગ્રં ભક્તં કિઞ્ચિદપ્રાશ્ય દદ્યા- દ્ગોભ્યો નિત્યં ગોવ્રતી સત્યવાદી। શાન્તોઽલુબ્ધો ગોસહસ્રસ્ય પુણ્યં સંવત્સરેણાપ્નુયાત્સત્યશીલઃ॥ 13-108-30 (85763) યદકેભક્તમશ્નીયાદ્દદ્યાદેકં ગવાં ચ યત્। દશવર્ષાણ્યનન્તાનિ ગોવ્રતી ગોનુકમ્પકઃ॥ 13-108-31 (85764) એકેનૈવ ચ ભક્તેન યઃ ક્રીત્વા ગાં પ્રયચ્છતિ। યાવન્તિ તસ્યા રોમાણિ સમ્ભવન્તિ શતક્રતો॥ 13-108-32 (85765) તાવચ્છતાનાં સ ગવાં ફલમાપ્નોતિ શાશ્વતમ્। બ્રાહ્મણસ્ય ફલં હીદં ક્ષત્રિયસ્ય તુ વૈ શૃણુ॥ 13-108-33 (85766) પઞ્ચવાર્ષિકમેવં તુ ક્ષત્રિયસ્ય ફલં સ્મૃતમ્। તતોઽર્ધેન તુ વૈશ્યસ્ય શૂદ્રો વૈશ્યાર્ધતઃ સ્મૃતઃ॥ 13-108-34 (85767) યશ્ચાત્માવેક્રયં કૃત્વા ગાઃ ક્રીત્વા સમ્પ્રયચ્છતિ। યાવત્સંદર્શયેદ્ગાં વૈ સ તાવત્ફલમશ્નુતે॥ 13-108-35 (85768) રોમ્ણિ રોમ્ણિ મહાભાગ લોકાશ્ચાસ્યાક્ષયાઃ સ્મૃતાઃ સઙ્ગ્રામેષ્વર્જયિત્વા તુ યો વૈ ગાઃ સમ્પ્રયચ્છતિ। આત્મવિક્રયતુલ્યાસ્તાઃ શાશ્વતા વિદ્ધિ કૌશિક॥ 13-108-36 (85769) અભાવે યો ગવાં દદ્યાત્તિલધેનું યતવ્રતઃ। દુર્ગાત્સ તારિતો ધેન્વા ક્ષીરનદ્યાં પ્રમોદત્તે॥ 13-108-37 (85770) ન ત્વેવાસાં દાનમાત્રં પ્રશસ્તં પાત્રં કાલો ગોવિશેષો વિધિશ્ચ। કાલજ્ઞાનં વિપ્રગવાન્તરં હિ દુઃખં જ્ઞાતું પાવકાદિત્યભૂતમ્॥ 13-108-38 (85771) સ્વાધ્યાયાઢ્યં શુદ્ધયોનિં પ્રશાન્તં વૈતાનસ્થં પાપભીરું બહુજ્ઞમ્। ગોષુ ક્ષાન્તં નાતિતીક્ષ્ણં શરણ્યં વૃત્તિગ્લાનં તાદૃશં પાત્રમાહુઃ। 13-108-39 (85772) વૃત્તિગ્લાને સીદતિ ચાતિમાત્રં તુષ્ટ્યર્થં વા હોમ્યહેતોઃ પ્રસૂતેઃ। ગુર્વર્થં વા બાલસંવૃદ્ધયે વા ધેનું દદ્યાદ્દેશકાલે વિશિષ્ટે॥ 13-108-40 (85773) અન્તર્જ્ઞાતાઃ સક્રયજ્ઞાનલબ્ધાઃ પ્રાણૈઃ ક્રીતાસ્તેજસા યૌતકાશ્ચ। કૃચ્છ્રોત્સૃષ્ટાઃ પોષણાભ્યાગતાશ્ચ દ્વારૈરેતૈર્ગોવિશેષાઃ પ્રશસ્તાઃ॥ 13-108-41 (85774) બલાન્વિતાઃ શીલવયોપપન્નાઃ સર્વાઃ પ્રશંસન્તિ સુગન્ધવત્યઃ યથા હિ ગઙ્ગા સરિતાં વરિષ્ઠા તથાઽર્જુનીનાં કપિલા વરિષ્ઠા॥ 13-108-42 (85775) તિસ્રો રાત્રીસ્ત્વદ્ભિરુપોષ્ય ભૂમૌ તૃપ્તા ગાવસ્તર્પિતેભ્યઃ પ્રદેયાઃ। વત્સૈઃ પુષ્ટૈઃ ક્ષીરપૈઃ સુપ્રચારા- સ્ત્ર્યહં દત્ત્વા ગોરસૈર્વર્તિતવ્યમ્॥ 13-108-43 (85776) દત્ત્વા ધેનું સુવ્રતાં સાધુદોહાં કલ્યાણવત્સામપલાયિનીં ચ। યાવન્તિ રોમાણિ ભવન્તિ તસ્યા- સ્તાવન્તિ વર્ષામિ ભવન્ત્યમુત્ર॥ 13-108-44 (85777) તથાઽનડ્વાહં બ્રાહ્મણાય પ્રદાય ધુર્યં યુવાનં બલિનં વિનીતમ્। હલસ્ય વોઢારમનન્તવીર્યં પ્રાપ્નોતિ લોકાન્દશધેનુદસ્ય॥ 13-108-45 (85778) કાન્તારાદ્બ્રાહ્મ્ણાન્ગાશ્ચ યઃ પરિત્રાતિ કૌશિક। ક્ષેમેણ સ વિમુચ્યેત તસ્ય પુણ્યફલં શૃણુ॥ 13-108-46 (85779) અશ્વમેધક્રતોસ્તુલ્યં ફલં ભવતિ શાશ્વતમ્। મૃત્યુકાલે સહસ્રાક્ષ યાં વૃત્તિમનુકાઙ્ક્ષતે॥ 13-108-47 (85780) લોકાન્બહુવિધાન્દિવ્યાન્યચ્ચાસ્ય હૃદિ વર્તતે। તત્સર્વં સમવાપ્નોતિ કર્મણૈતેન માનવઃ॥ 13-108-48 (85781) ગોભિશ્ચ સમનુજ્ઞાતઃ સર્વત્ર ચ મહીયતે। યસ્ત્વેતેનૈવ કલ્પેન ગાં વનેષ્વનુગચ્છતિ॥ 13-108-49 (85782) તૃણગોમયપર્ણાશી નિસ્પૃહો નિયતઃ શુચિઃ। અકામં તેન વસ્તવ્યં મુદિતેન શતક્રતો॥ 13-108-50 (85783) મમ લોકે વસતિ સ લોકે વા યત્ર ચેચ્છતિ॥ ॥ 13-108-51 (85784) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 108 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-108-4 શરીરસ્ય ન્યાસઃ સમાધિકાલે। મોક્ષઃ મરણે॥ 7-108-15 નૈકૃતિકો વઞ્ચકઃ। શઠઃ સમર્થોઽપિ દારિદ્ર્યભાષી॥ 7-108-21 ગુરૂણાં દ્વિજાનાં વાપરાધં સહતે ઇતિ ગુરુદ્વિજસહઃ॥ 7-108-22 ગોવૃત્તિરસઙ્ગ્રહપરઃ॥ 7-108-24 સપ્તાર્ધશતં પઞ્ચાશદધિકસપ્તશતં॥ 7-108-31 દશવર્ષાણિચ ફલં વાજપેયસ્ય વિન્દતીતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-108-32 યાવન્તિ તસ્ય પ્રોક્તાનિ દિવસાનિ શતક્રતો ઇતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-108-35 સંદર્શયેત્પશ્યેત્। યાવદ્બ્રહ્માણ્ડે ગોજાતીયમસ્તિ તાવતત્ર વસેદિત્યર્થઃ॥ 7-108-37 અલાભે યો ગવામિતિ ધ. પાઠઃ॥ 7-108-41 અન્તર્જાતાઃ સુક્રયજ્ઞાનલબ્ધાઃ પ્રાણક્રીતાઃ સોદકાઃ સોદ્વહાશ્ચેતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-108-42 અર્જુનીનાં ગવામ્॥ 7-108-45 કુલસ્ય કર્તારમનન્તવીર્યમિતિ ધ.પાઠઃ॥

ઇન્દ્ર ઉવાચ। જાન્યો ગામપહરેદ્વિક્રીયાચ્ચાર્થકારણાત્। એતદ્વિજ્ઞાતુમિચ્છામિ કાનુ તસ્ય ગતિર્ભવેત્॥ 13-109-1 (85785) પિતામહ ઉવાચ। 13-109-2x (7114) ભક્તાર્થં વિક્રયાર્થં વા યેઽપહારં હિ કુર્વતે। દાનાર્થં બ્રાહ્મણાર્થાય તત્રેદં શ્રૂયતાં ફલમ્॥ 13-109-2 (85786) વિક્રયાર્થં હિ યો હિંસ્યાદ્ભક્ષયેદ્વા નિરઙ્કુશઃ। ઘાતયાનં હિ પુરુષં યેઽનુમન્યેયુરર્થિનઃ॥ 13-109-3 (85787) ઘાતકઃ ખાદકો વાઽપિ તથા યશ્ચાનુમન્યતે। યાવન્તિ તસ્યા રોમાણિ તાવદ્વર્ષાણિ મજ્જતિ॥ 13-109-4 (85788) યે દોષા યાદૃશાશ્ચૈવ દ્વિજયજ્ઞોપઘાતકે। વિક્રયે ચાપહારે ચ તે દોષા વૈ સ્મૃતા ગવામ્॥ 13-109-5 (85789) અપહૃત્ય તુ યો ગાં વૈ બ્રાહ્મણાય પ્રયચ્છતિ। યાવદ્દાને તુ યો ગાં વૈ બ્રાહ્મણાય પ્રયચ્છતિ। 13-109-6 (85790) સુવર્ણં દક્ષિણામાહુર્ગોપ્રદાને મહાદ્યુતે। સુવર્ણં પરમિત્યુક્તં દક્ષિણાર્થમસંશયમ્॥ 13-109-7 (85791) ગોપ્રદાનાત્તારયતે સપ્ત પૂર્વાંસ્તથાઽપરાન્। સુવર્ણં દક્ષિણાં કૃત્વા તાવદ્દ્વિગુણમુચ્યતે॥ 13-109-8 (85792) સુવર્ણં પરમં દાનં સુવર્ણં દક્ષિણા પરા। સુવર્ણં પાવનં શક્ર પાવનાનાં પરં સ્મૃતમ્॥ 13-109-9 (85793) કુલાનાં પાવનં પ્રાહુર્જાતરૂપં શતક્રતો। એષા મે દક્ષિણા પ્રોક્તા સમાસેન મહાદ્યુતે॥ 13-109-10 (85794) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-109-11x (7115) એતત્પિતામહેનોક્તમિન્દ્રાય ભરતર્ષભ। ઇન્દ્રો દશરથાયાહ રામાયાહ પિતા તથા॥ 13-109-11 (85795) રાઘવોપિ પ્રિયભ્રાત્રે લક્ષ્મણાય યશસ્વિને। ઋષિભ્યો લક્ષ્મણેનોક્તમરણ્યે વસતા પ્રભો॥ 13-109-12 (85796) પારમ્પર્યાગતં ચેદમૃષયઃ સંશિતવ્રતાઃ। દુર્ધરં દારયામાસૂ રાજાનશ્ચૈવ ધાર્મિકાઃ॥ 13-109-13 (85797) ઉપાધ્યાયેન ગદિતં મમ ચેદં યુધિષ્ઠિર॥ 13-109-14 (85798) ય ઇદં બ્રાહ્મણો નિત્યં વદેદ્બ્રાહ્મણસંસદિ। યજ્ઞેષુ ગોપ્રદાનેષુ દ્વયોરપિ સમાગમે॥ 13-109-15 (85799) તસ્ય લોકાઃ કિલાક્ષય્યા દૈવતૈઃ સહ નિત્યદા। ઇતિ બ્રહ્મા સ ભગવાનુવાચ પરમેશ્વરઃ॥ ॥ 13-109-16 (85800) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ નવાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 109 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-109-3 વિક્રયાર્થં યો નિયુઙ્ક્તે ઇતિ શેષઃ॥ 7-109-10 સુવર્ણં પ્રાહુરિત્યજ્ઞાજાતરૂપમિતિ ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। વિસ્રમ્ભિતોઽહં ભવતા ધર્માન્પ્રવદતા વિભો। પ્રવક્ષ્યામિ તુ સંદેહં તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-110-1 (85801) વ્રતાનાં કિં ફલં પ્રોક્તં કીદૃશં વા મહાદ્યુતે। નિયમાનાં ફલં કિં ચ સ્વધીતસ્ય ચ કિં ફલમ્॥ 13-110-2 (85802) દમસ્યેહ ફલં કિં ચ વેદાનાં ધારણે ચ કિમ્। અધ્યાપને ફલં કિં ચ સર્વમિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-110-3 (85803) અપ્રતિગ્રાહકે કિં ચ ફલં લોકે પિતામહ। તસ્ય કિઞ્ચ ફલં દૃષ્ટં શ્રુતં યસ્તુ પ્રયચ્છતિ॥ 13-110-4 (85804) સ્વકર્મનિરતાનાં ચ શૂરાણાં ચાપિ કિં ફલમ્। સત્યે ચ કિં ફલં પ્રોક્તં બ્રહ્મચર્યે ચ કિં ફલમ્। 13-110-5 (85805) પિતૃશુશ્રૂષણે કિઞ્ચ માતૃશુશ્રૂષણે તથા। આચાર્યગુરુશુશ્રૂષા સ્વનુક્રોશાનુકમ્પને॥ 13-110-6 (85806) એતત્સર્વમશેષેણ પિતામહ યથાતથમ્। વેતુમિચ્છામિ ધર્મજ્ઞ પરં કૌતૂહલં હિ મે॥ 13-110-7 (85807) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-110-8x (7116) યો વ્રતં વૈ યથોદ્દિષ્ટં તથા સમ્પ્રતિપદ્યતે। અખણ્ડં સમ્યગારભ્ય તસ્ય લોકાઃ સનાતનાઃ॥ 13-110-8 (85808) નિયમાનાં ફલં રાજન્પ્રત્યક્ષમિહ દૃશ્યતે। નિયમાનાં ક્રતૂનાં ચ ત્વયાઽવાપ્તમિદં ફલમ્॥ 13-110-9 (85809) સ્વધીતસ્યાપિ ચ ફલં દૃશ્યતેઽમુત્ર ચેહ ચ। ઇહ લોકેઽર્થવાન્નિત્યં બ્રહ્મલોકે ચ મોદતે॥ 13-110-10 (85810) દમસ્ય તુ ફલં રાજઞ્શૃણુ ત્વં વિસ્તરેણ મે। દાન્તાઃ સર્વત્ર સુખિનો દાન્તાઃ સર્વત્ર નિર્વૃતાઃ। યત્રેચ્છાગામિનો દાન્તાઃ સર્વશત્રુનિષૂદનાઃ॥ 13-110-11 (85811) પ્રાર્થયન્તિ ચ યદ્દાન્તા લભન્તે તન્ન સંશયઃ। યુજ્યન્તે સર્વકામૈર્હિ દાન્તાઃ સર્વત્ર પાણ્ડવ॥ 13-110-12 (85812) સ્વર્ગે યથા પ્રમોદન્તે તપસા વિક્રમેણ ચ। દાનૈર્યજ્ઞૈશ્ચ વિવિધૈસ્તથા દાન્તાઃ ક્ષમાન્વિતાઃ॥ 13-110-13 (85813) દાનાદ્દમો વિશિષ્ટો હિ દદત્કિઞ્ચિદ્દ્વિજાતયે। દાતા કુપ્યતિ નો દાન્તસ્તસ્માદ્દાનાત્પરંદમઃ॥ યસ્તુ દદ્યાદકુપ્યન્હિ તસ્ય લોકાઃ સનાતનાઃ। ક્રોધો હન્તિ હિ યદ્દાનં તસ્માદ્દાનાદ્વરો દમઃ॥ 13-110-14 (85814) અદૃશ્યાનિ મહારાજ સ્થાનાન્યયુતશો દિવિ। ઋષીણાં સર્વલોકષુ યાનિ તે યાન્તિ દેવતાઃ॥ 13-110-16 (85815) દમેન યાનિ નૃપતે ગચ્છન્તિ પરમર્ષયઃ। કામયાના મહત્સ્થાનં તસ્માદ્દાનાત્પરં દમઃ॥ 13-110-17 (85816) `વિદ્યાદાનાદ્વરં નાસ્તિ વેદવિદ્યા મહાફલાઃ।' અધ્યાપકઃ પરિક્લેશાદક્ષયં ફલમશ્નુતે॥ 13-110-18 (85817) વિધિવત્પાવકં હુત્વા બ્રહ્મલોકે નરાધિપ। અધીત્યાપિ હિ યો વેદાન્ન્યાયવિદ્ભ્યઃ પ્રયચ્છતિ। ગુરુકર્મપ્રશંસી તુ સોપિ સ્વર્ગે મહીયતે॥ 13-110-19 (85818) ક્ષત્રિયોઽધ્યયને યુક્તો યજને દાનકર્મણિ। યુદ્ધે યશ્ચ પરિત્રાતા સોપિ સ્વર્ગે મહીયતે॥ 13-110-20 (85819) વૈશ્યઃ સ્વકર્મનિરતઃ પ્રદાનાલ્લભતે મહત્। શૂદ્રઃ સ્વકર્મનિરતઃ સ્વર્ગં શુશ્રૂષયાઽઽર્ચ્છતિ॥ 13-110-21 (85820) શૂરા બહુવિધાઃ પ્રોક્તાસ્તેષામર્થાસ્તુ મે શૃણુ। શૂરાન્વયાનાં નિર્દિષ્ટં ફલં શૂરસ્ય ચૈવ હિ॥ 13-110-22 (85821) યજ્ઞશૂરા દમે શૂરાઃ સત્યશૂરાસ્તથા પરે। યુદ્ધશૂરાસ્તથૈવોક્તા દાનશૂરાશ્ચ માનવાઃ॥ 13-110-23 (85822) `બુદ્ધિશૂરાસ્તથૈવાન્યે ક્ષમાશૂરાસ્તથા પરે।' સાઙ્ખ્યશૂરાશ્ચ બહવો યોગશૂરાસ્તથા પરે। અરણ્યે ગૃહવાસે ચ ત્યાગે શૂરાસ્તથા પરે॥ 13-110-24 (85823) આર્જવે ચ તથા શૂરાઃ શમે વર્તન્તિ માનવાઃ। તૈસ્તૈશ્ચ નિયમૈઃ શૂરા બહવઃ સન્તિ ચાપરે। વેદાધ્યયનશૂરાશ્ચ શૂરાશ્ચાધ્યાપને રતાઃ॥ 13-110-25 (85824) ગુરુશુશ્રૂષયા શૂરાઃ પિતૃશુશ્રૂષયા પરે। માતૃશુશ્રૂષયા શૂરા ભૈક્ષ્યશૂરાસ્તથા પરે॥ 13-110-26 (85825) અરણ્યે ગૃહવાસે ચ શૂરાશ્ચાતિથિપૂજને। સર્વે યાન્તિ પરાઁલ્લોકાન્સ્વકર્મફલનિર્જિતાન્॥ 13-110-27 (85826) ધારણં સર્વવેદાનાં સર્વતીર્થાવગાહનમ્। સત્યં ચ બ્રુવતો નિત્યં સમં વા સ્યાન્નવા સમમ્॥ 13-110-28 (85827) અશ્વમેધસહસ્રં ચ સત્યં ચ તુલયા ધૃતમ્। અશ્વમેધસહસ્રાદ્ધિ સત્યમેવ વિશિષ્યતે॥ 13-110-29 (85828) સત્યેન સૂર્યસ્તપતિ સત્યેનાગ્નિઃ પ્રદીપ્યતે। સત્યેન મરુતો વાન્તિ સર્વં સત્યે પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 13-110-30 (85829) સત્યેન દેવાઃ પ્રીયન્તે પિતરો બ્રાહ્મણાસ્તથા। સત્યમાહુઃ પરો ધર્મસ્તસ્માત્સત્યં ન લોપયેત્॥ 13-110-31 (85830) મુનયઃ સત્યનિરતા મુનયઃ સત્યવિક્રમાઃ। મુનયઃ સત્યશપથાસ્તસ્માત્સત્યં વિશિષ્યતે॥ 13-110-32 (85831) સત્યવન્તઃ સત્યલોકે મોદન્તે ભરતર્ષભ। દમઃ સત્યફલાવાપ્તિરુક્તા સર્વાત્મના મયા॥ 13-110-33 (85832) અસંશયં વિનીતાત્મા સ વૈ સ્વર્ગે મહીયતે। બ્રહ્મચર્યસ્ય ચ ગુણં શૃણુ ત્વં વસુધાધિપ॥ 13-110-34 (85833) આજન્મમરણાદ્યસ્તુ બ્રહ્મચારી ભવેદિહ। ન તસ્ય કિઞ્ચિદપ્રાપ્યમિતિ વિદ્ધિ નરાધિપ॥ 13-110-35 (85834) બહ્વ્યઃ કોટ્યસ્ત્વષીણાં તુ બ્રહ્મલોકે વસન્ત્યુત સત્યે રતાનાં સતતં દાન્તાનામૂર્ધ્વરેતસામ્॥ 13-110-36 (85835) બ્રહ્મચર્યં દહેદ્રાજન્સર્વપાપાન્યુપાસિતમ્। બ્રાહ્મણેન વિશેષેણ બ્રાહ્મમો હ્યગ્નિરુચ્યતે॥ 13-110-37 (85836) પ્રત્યક્ષં હિ તથા હ્યેતદ્બ્રાહ્મણેષુ તપસ્વિષુ। બિભેતિ હિ યથા શક્રો બ્રહ્મચારિપ્રધર્ષિતઃ॥ 13-110-38 (85837) તદ્બ્રહ્મચર્યસ્ય ફલમૃષીણામિહ દૃશ્યતે। માતાપિત્રોઃ પૂજને યો ધર્મસ્તમપિ મે શૃણુ॥ 13-110-39 (85838) શુશ્રૂષતે યઃ પિતરં ન ચાસૂયેત્કદાચન। માતરં ભ્રાતરં વાઽપિ ગુરુમાચાર્યમેવ ચ॥ 13-110-40 (85839) તસ્ય રાજન્ફલં વિદ્ધિ સ્વર્લોકે સ્થાનમર્ચિતમ્। ન ચ પશ્યેત નરકં ગુરુશુશ્રૂષયાઽઽત્મવાન્॥ ॥ 13-110-41 (85840) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 110 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-110-6 અનુક્રોશઃ પરદુઃખેન દુઃખિતત્વમ્। અનુકમ્પા તત્પ્રતીકારકરણમ્॥ 7-110-9 ફલમૈશ્વર્યમેવ પ્રત્યક્ષમ્॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। વિધિં ગવાં પરં શ્રોતુમિચ્છામિ નૃપ તત્ત્વતઃ। યેન તાઞ્શાશ્વતાઁલ્લોકાનર્થિનાં પ્રાપ્નુયાદિહ॥ 13-111-1 (85841) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-111-2x (7117) ન ગોદાનાત્પરં કિઞ્ચિદ્વિદ્યતે વસુધાધિપ। ગૌર્હિ ન્યાયાગતા દત્તા સદ્યસ્તારયતે કુલમ્॥ 13-111-2 (85842) સતામર્થે સમ્યગુત્પાદિતો યઃ સ વૈ ક્લૃપ્તઃ સમ્યગાભ્યઃ પ્રજાભ્યઃ। તસ્માત્પૂર્વં હ્યાદિકાલપ્રવૃત્તં ગોદાનાર્થં શૃણુ રાજન્વિધિં મે॥ 13-111-3 (85843) પુરા ગોષ્ઠે નિલીનાસુ ગોષુ સન્દિગ્ધદર્શિના। માંધાત્રા પ્રકૃતં પ્રશ્નં બૃહસ્પતિરભાષત॥ 13-111-4 (85844) દ્વિજાનામન્ત્ર્ય સત્કૃત્ય પ્રોક્તં કાલમુપોષ્ય ચ। ગોદાનાર્થે પ્રયુઞ્જીત રોહિણીં નિયતવ્રતઃ॥ 13-111-5 (85845) આહ્વાનં ચ પ્રયુઞ્જીત સમઙ્ગે બહુલેતિ ચ। પ્રવિશ્ય ચ ગવાં મધ્યમિમાં શ્રુતિમુદાહરેત્॥ 13-111-6 (85846) ગૌર્મે માતા વૃષભઃ પિતા મે દિવં ગર્ભં જગતી મે પ્રતિષ્ઠા। પ્રપદ્યૈવં શર્વરીમુષ્ય ગોષુ પુનર્વાણીમુત્સૃજેદ્ગોપ્રદાને॥ 13-111-7 (85847) સ તામેકાં નિશાં ગોભિઃ સમસખ્યઃ સમવ્રતઃ। ઐકાત્મ્યગમનાત્સદ્યઃ કલુષાદ્વિપ્રમુચ્યતે॥ 13-111-8 (85848) ઉત્સૃષ્ટવૃષવત્સા હિ પ્રદેયા સૂર્યદર્શને। ત્રિદિવં પ્રતિપત્તવ્યમર્થવાદાશિષસ્તવ॥ 13-111-9 (85849) ઊર્જસ્વિન્ય ઊર્જમેધાશ્ચ યજ્ઞે ગર્ભોઽમૃતસ્ય જગતશ્ચ પ્રતિષ્ઠા। ક્ષિતે રોહઃ પ્રવહઃ શશ્વદેવ। પ્રાજાપત્યાઃ સર્વમિત્યર્થવાદાઃ॥ 13-111-10 (85850) ગાવો મમૈનઃ પ્રણુદન્તુ સૌર્યા- સ્તથા સૌમ્યાઃ સ્વર્ગયાનાય સન્તુ। આત્માનં મે માતૃવચ્ચાશ્રયન્તુ તથાઽનુક્તાઃ સન્તુ સર્વાશિષો મે॥ 13-111-11 (85851) શોષોત્સર્ગે કર્મભિર્દેહમોક્ષે સરસ્વત્યઃ શ્રેયસે સમ્પ્રવૃત્તાઃ। યૂયં નિત્યં સર્વપુણ્યોપવાહ્યાં દિશધ્વં મે ગતિમિષ્ટાં પ્રસન્નાઃ॥ 13-111-12 (85852) યા વૈ યૂયં સોઽહમદ્યૈવ ભાવો યુષ્માન્દત્ત્વા ચાહમાત્મપ્રદાતા। મનશ્ચ્યુતા મન એવોપપન્નાઃ સન્ધુક્ષધ્વં સૌમ્યરૂપાગ્ર્યદેહાઃ॥ 13-111-13 (85853) દાનસ્યાગ્રે પૂર્વમેતદ્વદેત ગવાં દાતા વિધિવત્પર્વદૃષ્ટમ્। પ્રતિબ્રૂયાચ્છેષમર્ધંદ્વિજાતિઃ પ્રતિગૃહ્ણન્વૈ ગોપ્રદાને વિધિજ્ઞઃ॥ 13-111-14 (85854) ગાં દદાનીતિ વક્તવ્યમર્ઘ્યમુત્સૃજ્ય સુવ્રતઃ। ઊઢવ્યા ભરિતવ્યા ચ વૈષ્ણવીતિ ચ ચોદયેત્॥ 13-111-15 (85855) નામ સઙ્કીર્તયેત્તસ્યા યથાસંખ્યોત્તરં સ વૈ। ફલં ષટ્ત્રિંશદષ્ટૌ ચ સહસ્રાણિ ચ વિંશતિઃ॥ 13-111-16 (85856) એવમેતાન્ગુણાન્વિદ્યાદ્ગવાદીનાં યથાક્રમમ્। ગોપ્રદાતા સમાપ્નોતિ સમસ્તાનષ્ટમે ક્રમે॥ 13-111-17 (85857) ગોદઃ શીલી નિર્ભયશ્ચાર્ઘદાતા ન સ્યાદ્દુઃખી વસુદાતા ચ કામમ્। ઉપસ્યોઢા ભારતે યશ્ચ વિદ્વા- ન્વિખ્યાતાસ્તે વૈષ્ણવાશ્ચન્દ્રલોકાઃ॥ 13-111-18 (85858) ગા વૈ દત્ત્વા ગોવ્રતી સ્યાત્ત્રિરાત્રં નિશાં ચૈકાં સંવસેતેહ તાભિઃ। કામ્યાષ્ટભ્યાં વર્તિતવ્યં ત્રિરાત્રં રસૈર્વા ગોઃ શકૃતા પ્રશ્નવૈર્વા॥ 13-111-19 (85859) દેવવ્રતી સ્યાદ્વૃષભપ્રદાને વેદાવાપ્તિર્ગોયુગસ્ય પ્રદાને। તથા ગવાં વિધિમાસાદ્ય યજ્વા લોકાનગ્ર્યાન્વિન્દતે ગોવિધિજ્ઞઃ॥ 13-111-20 (85860) કામાન્સર્વાન્પાર્થિવાનેકસંસ્થા- ન્યો વૈ દદ્યાત્કામદુઘાં ચ ધેનુમ્। સમ્યક્તાઃ સ્યુર્હવ્યકવ્યૌઘવત્ય સ્તાસામુક્ષ્ણાં જ્યાયસાં સમ્પ્રદાનમ્॥ 13-111-21 (85861) ન ચાશિષ્યાયાવ્રતાયોપકુર્યા- ન્નાશ્રદ્દધાનાય ન વક્રબુદ્ધયે। ગુહ્યો હ્યયં સર્વલોકસ્ય ધર્મો નેમં ધર્મં યત્ર તત્ર પ્રજલ્પેત્॥ 13-111-22 (85862) સન્તિ લોકે શ્રદ્દધાના મનુષ્યાઃ સન્તિ ક્ષુદ્રા રાક્ષસમાનુષેષુ। એષામેતદ્દીયમાનં હ્યનિષ્ટં યે નાસ્તિક્યં ચાશ્રયન્તેઽલ્પપુણ્યાઃ॥ 13-111-23 (85863) બાર્હસ્પત્યં વાક્યમેતન્નિશમ્ય યે રાજાનો ગોપ્રદાનાનિ દત્ત્વા। લોકાન્પ્રાપ્તાઃ પુણ્યશીલાઃ પ્રવૃત્તા- સ્તાન્મે રાજન્કીર્ત્યમાનાન્નિબોધ॥ 13-111-24 (85864) ઉશીનરો વિશ્વગશ્વો નૃગશ્ચ ભગીરથો વિશ્રુતો યૌવનાશ્વઃ। માન્ધાતા વૈ મુચુકુન્દશ્ચ રાજા ભૂરિદ્યુમ્નો નૈષધઃ સોમકશ્ચ॥ 13-111-25 (85865) પુરૂરવા ભરતશ્ચક્રવર્તી યસ્યાન્વવાયે ભરતાઃ સર્વ એવ। તથા વીરો દાશરથિશ્ચ રામો યે ચાપ્યન્યે વિશ્રુતાઃ કીર્તિમન્તઃ॥ 13-111-26 (85866) તથા રાજા પૃથુકર્મા દિલીપો દિવં પ્રાપ્તો ગોપ્રદાનૈર્વિધિજ્ઞઃ। યજ્ઞૈર્દાનૈસ્તપસા રાજધર્મૈ- ર્માંધાતાઽભૂદ્ગોપ્રદાનૈશ્ચ યુક્તઃ॥ 13-111-27 (85867) તસ્માત્પાર્થ ત્વમપીમાં મયોક્તાં બાર્હસ્પતીં ભારતીં ધારયસ્વ। દ્વિજાગ્ર્યેભ્યઃ સમ્પ્રયચ્છસ્વ પ્રીતો ગાઃ પુણ્યા વૈ પ્રાપ્ય રાજ્યં કુરૂણામ્॥ 13-111-28 (85868) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-111-29x (7118) તથા સર્વં કૃતવાન્ધર્મરાજો ભીષ્મેણોક્તો વિધિવદ્ગોપ્રદાને સ માન્ધાતુર્વેદ દેવોપદિષ્ટં સમ્યગ્ધર્મં ધારયામાસ રાજા॥ 13-111-29 (85869) ઇતિ નૃપ સતતં ગવાં પ્રદાને યવશકલાન્સહ ગોમયૈઃ પિબાનઃ। ક્ષિતિતલશયનઃ શિખી યતાત્મા વૃષ ઇવ રાજવૃષસ્તદા બભૂવ॥ 13-111-30 (85870) નરપતિરભવત્સદૈવ તાભ્યઃ પ્રયતમનાસ્ત્વભિસંસ્તુવંશ્ચ ગા વૈ। નૃપતિધુરિ ચ ગામયુક્ત ભૂપ- સ્તુરગવરૈરગમચ્ચ યત્ર તત્ર॥ ॥ 13-111-31 (85871) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 111 ॥।

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-111-3 યો વિધિરુત્પાદિતઃ। સમ્યગિજ્યાઃ પ્રજાભ્ય ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-111-5 દ્વિજાતિમતિસત્કૃત્ય શ્વઃ કાલમભિવેદ્ય ચેતિ ઝ. પાઠઃ। રોહિણીં લોહિતવર્ણામ્॥ 7-111-8 સમસંખ્યો ગા અનિવારયન્। સમવ્રતઃ ભૂતલશાયિત્વદંશાદ્યનિવારકત્વાદિગુણયુક્તઃ॥ 7-111-9 ઉત્સૃષ્ટઃ વૃષવત્સો યયા સાર્ધં સા ઉત્સૃષ્ટવૃષવત્સા। ત્વયા પ્રદેયા ત્રિદિવં ચ પ્રતિપત્તવ્યં ગન્તવ્યમ્। અર્થવાદમન્ત્રોક્તા આશિષશ્ચ તવ ભવિષ્યન્તીતિ યોજ્યમ્॥ 7-111-10 આશિષમેવાહ ઊર્જસ્વિન્ય ઇતિ। બલવત્ય ઉત્સાહવત્યો વા ઊર્જસ્વિન્યઃ। ઊર્જમેધા ઉપગતપ્રજ્ઞાઃ। યજ્ઞે અમૃ-તસ્ય તત્સાધનસ્ય હવિષો ગર્ભ ઇવ ગર્ભઃ ક્ષેત્રભૂતાઃ। ક્ષિતેઃ ઐશ્વર્યસ્ય રોહઃ। શશ્વત્ શાશ્વતઃ ક્ષિતેઃ પ્રહવઃ પ્રવાહરૂપાશ્ચ। પ્રાજાપત્યઃ સર્વવદ્યાપ્રવાદ ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-111-11 અનુક્તાઃ મન્ત્રદ્વયેન ઉક્તા આશિષો મે સન્તુ। આમ્નાતાયામનધીતાઃ શ્રયન્તુ ઇતિ થ.પાઠઃ॥ 7-111-12 શોષોત્સર્ગે ક્ષયરોગોપતાપાપનયે ક્ષયરોગાદિનિવૃત્તૌ દેહમોક્ષે ચ કર્મભિઃ પઞ્ચગવ્યાદિભિઃ સેવિતાઃ સત્યઃ સરસ્વત્યો નદ્ય ઇવ શ્રેયસે સમ્પ્રવૃત્તાઃ॥ 7-111-13 મનશ્ચ્યુતાઃ દાતુર્મમત્વાભિમાનાચ્ચ્યુતાઃ। મનએવ ઉપપન્નાઃ મદીયમમતાસ્પદીભૂતાઃ। સન્ધુધ્વં દાતારં માં ચ ઇષ્ટૈર્ભોગૈઃ પ્રકાશયધ્વમ્॥ 7-111-18 ગવાદીનાં ગોપ્રતિનિધીનાં એવ તત્ફલમ્। પ્રત્યક્ષગોદાને ગોપ્રતિગ્રહીતુર્ગૃહં ગચ્છન્ત્યા અષ્ટમે પદે ભવન્તિ કિમુ તદ્ગૃહગમનાદિષ્વિતિ ભાવઃ। ગુણાન્વૃદ્ધાન્ભાવનીયં યથાક્રમમિતિ થ.ધ. પાઠઃ। શીલી શીલવાન્ અર્ઘદાતા નિર્ભય ઇતિ સમ્બન્ધઃ। ઉષસ્યં પ્રાતઃ સ્નાનાદિકર્મ ઊઢં પ્રાપ્તં યૈઃ। ભારતે વિદ્વાન્ ભારતવેત્તા। વૈષ્ણવાઃ વિષ્ણુભક્તાઃ। ચન્દ્રવત્ લોક આલોકો યેષાં એવ વિખ્યાતાઃ કથિતાઃ॥ 7-111-21 એકસંસ્થાન્ એકીકૃતાન્। તાસાં તાભ્યોઽધિકમિતિ શેષઃ। ઉક્ષ્ણાં વૃષભાણામ્॥ 7-111-22 ઉપકુર્યાત્ એતત્કથનેન॥

વૈશમ્પાયન ઉવાચ। તતો યુધિષ્ઠિરે રાજા ભૂયઃ શાન્તનવં નૃપમ્। ગોદાનવિસ્તરં ધીમાન્પપ્રચ્છ વિનયાન્વિતઃ॥ 13-112-1 (85872) ગોપ્રદાનગુણાન્સમ્યક્ પુનર્મે બ્રૂહિ ભારત। ન હિ તૃપ્યામ્યહં વીર શૃણ્વાનોઽમૃતમીદૃશમ્॥ 13-112-2 (85873) ઇત્યુક્તો ધર્મરાજેન તદા શાન્તનવો નૃપઃ। સમ્યગાહ ગુણાંસ્તસ્મૈ ગોપ્રદાનસ્ય કેવલાન્॥ 13-112-3 (85874) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-112-4x (7119) વત્સલાં ગુણસમ્પ્રન્ના તરુણીં વસ્ત્રસંયુતામ્। દત્ત્વેદૃશીં ગાં વિપ્રાય સર્વપાપૈઃ પ્રમુચ્યતે॥ 13-112-4 (85875) અસુર્યા નામ તે લોકા ગાં દત્ત્વા તાન્ન ગચ્છતિ। 13-112-5 (85876) પીતોદકાં જગ્ધતૃણાં નષ્ટક્ષીરાં નિરિન્દ્રિયામ્। જરારોગોપસમ્પન્નાં જીર્ણાં વાપીમિવાજલામ્। દત્ત્વા તમઃ પ્રવિશતિ દ્વિજં ક્લેશેન યોજયેત્॥ 13-112-6 (85877) રુષ્ટા દુષ્ટા વ્યાધિતા દુર્બલા વા નો દાતવ્યા યાશ્ચ મૂલ્યૈરદત્તૈઃ। ક્લેશૈર્વિપ્રં યોઽફલૈઃ સંયુનક્તિ તસ્યાઽવીર્યાશ્ચાફલાશ્ચૈવ લોકાઃ॥ 13-112-7 (85878) બલાન્વિતાઃ શીલવીર્યોપપન્નાઃ સર્વે પ્રશંસન્તિ સુગન્ધવત્યઃ। યથા હિ ગઙ્ગા સરિતાં વરિષ્ઠા તથાઽર્જુનીનાં કપિલા વરિષ્ઠા॥ 13-112-8 (85879) યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। 13-112-9x (7120) કસ્માત્સમાને બહુલાપ્રદાને સદ્ભિઃ પ્રશસ્તં કપિલાપ્રદાનમ્। વિશેષમિચ્છામિ મહાપ્રભાવં શ્રોતું સમર્થોસ્મિ ભવાન્પ્રવક્તુમ્॥ 13-112-9 (85880) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-112-10x (7121) વૃદ્ધાનાં બ્રુવતાં શ્રુત્વા કપિલાનામથોદ્ભવમ્। વક્ષ્યામિ તદશેષેણ રોહિણ્યો નિર્મિતા યથા॥ 13-112-10 (85881) પ્રજાઃ સૃજેતિ ચાદિષ્ટઃ પૂર્વં દક્ષઃ સ્વયંભુવા। નાસૃજદ્વૃત્તિમેવાગ્રે પ્રજાનાં હિતકામ્યયા॥ 13-112-11 (85882) યથા હ્યમૃતમાશ્રિત્ય વર્તયન્તિ દિવૌકસઃ। તથા વૃત્તિં સમાશ્રિત્ય વર્તયન્તિ પ્રજા વિભો॥ 13-112-12 (85883) અચરેભ્યશ્ચ ભૂતેભ્યશ્ચરાઃ શ્રેષ્ઠાસ્તતો નરાઃ। બ્રાહ્મણાશ્ચ તતઃ શ્રેષ્ઠાસ્તષુ યજ્ઞાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 13-112-13 (85884) યજ્ઞૈરાપ્યાયતે સોમઃ સ ચ ગોષુ પ્રતિષ્ઠિતઃ। તાભ્યો દેવાઃ પ્રમોદન્તે પ્રજાનાં વૃત્તિરાસુ ચ॥ 13-112-14 (85885) તતઃ પ્રજાસુ સૃષ્ટાસુ દક્ષાદ્યૈઃ ક્ષુધિતાઃ પ્રજાઃ। પ્રજાપતિમુપાધાવન્વિનિશ્ચિત્ય ચતુર્મખમ્॥ 13-112-15 (85886) પ્રજાતાન્યેવ ભૂતાનિ પ્રાક્રોશન્વૃત્તિકાઙ્ક્ષયા। વૃત્તિદં ચાન્વપદ્યન્ત તૃષિતાઃ પિતૃમાતૃવત્॥ 13-112-16 (85887) ઇતીદં મનસા ગત્વા પ્રજાસર્ગાર્થમાત્મનઃ। પ્રજાપતિર્બલાધાનમમૃતં પ્રાપિબત્તદા। શંસતસ્તસ્ય તૃપ્તિં તુ ગન્ધાત્સુરભિરુત્થિતા॥ 13-112-17 (85888) મુખજા સાઽસૃજદ્ધાતુઃ સુરભિર્લોકમાતરમ્। દર્શનીયરસં વૃત્તિં સુરભિં મુખજાં સુતામ્॥ 13-112-18 (85889) સાઽસૃજત્સૌરભેયીસ્તુ સુરભિર્લોકમાતૃકાઃ। સુવર્ણવર્ણાઃ કપિલાઃ પ્રજાનાં વૃત્તિધેનવઃ॥ 13-112-19 (85890) તાસામમૃતવૃત્તીનાં ક્ષરન્તીનાં સમન્તતઃ। બભૂવામૃતજઃ ફેનઃ સ્રવન્તીનામિવોર્મિજઃ॥ 13-112-20 (85891) સ વત્સમુખવિભ્રષ્ટો ભવસ્ય ભુવિ તિષ્ઠતઃ। શિરસ્યવાપતત્ક્રુદ્ધઃ સ તદૈક્ષત ચ પ્રભુઃ। લલાટપ્રભવેણાક્ષ્ણા રોહિણીં પ્રદહન્નિવ॥ 13-112-21 (85892) તત્તેજસ્તુ તતો રૌદ્રં કપિલાં ગાં વિશામ્પતે। નાનાવર્ણત્વમનયન્મેઘાનિવ દિવાકરઃ॥ 13-112-22 (85893) યાસ્તુ તસ્માદપક્રમ્ય સોમમેવાભિસંશ્રિતાઃ। યથોત્પન્નાઃ સ્વવર્ણસ્થા ન નીતાશ્ચાન્યવર્ણતાં॥ 13-112-23 (85894) અથ ક્રુદ્ધં મહાદેવં પ્રજાપતિરભાષત। અમૃતેનાવસિક્તસ્ત્વં નોચ્છિષ્ટં વિદ્યતે ગવામ્॥ 13-112-24 (85895) યથા હ્યમૃતમાદાય સોમો વિષ્યન્દતે પુનઃ। તથા ક્ષીરં ક્ષરન્ત્યેતા રોહિણ્યોઽમૃતસમ્ભવાઃ॥ 13-112-25 (85896) ન દુષ્યત્યનિલો નાગ્નિર્ન સુવર્ણં ન ચોદધિઃ। નામૃતેનામૃતં પીતં ન વત્સૈર્દુષ્યતે પયઃ॥ 13-112-26 (85897) ઇમાઁલ્લોકાન્ભરિષ્યન્તિ હવિષા પ્રસ્રવેણ ચ। આસામૈશ્વર્યમિચ્છન્તિ સર્વેઽમૃતમયં શુભમ્॥ 13-112-27 (85898) વૃષભં ચ દદૌ તસ્મૈ ભગવાઁલ્લોકભાવનઃ। પ્રસાદયામાસ મનસ્તેન રુદ્રસ્ય ભારત॥ 13-112-28 (85899) પ્રીતશ્ચાપિ મહાદેવશ્ચકાર વૃષભં તદા। ધ્વજં ચ વાહનં ચૈવ તસ્માત્સ વૃષભધ્વજઃ॥ 13-112-29 (85900) તતો દેવૈર્મહાદેવસ્તદા પશુપતિઃ કૃતઃ। ઈશ્વરઃ સ ગવાં મધ્યે વૃષભાઙ્કઃ પ્રકીર્તિતઃ॥ 13-112-30 (85901) એવમવ્યગ્રવર્ણાનાં કપિલાનાં મહૌજસામ્। પ્રદાને પ્રથમઃ કલ્પઃ સર્વાસામેવ કીર્તિતઃ॥ 13-112-31 (85902) લોકજ્યેષ્ઠા લોકવૃત્તિપ્રવૃત્તા રુદ્રોદ્ભૂતાઃ સોમવિષ્યન્દભૂતાઃ। સૌમ્યાઃ પુણ્યાઃ કામદાઃ પ્રાણદાશ્ચ ગા વૈ દત્ત્વા સર્વકામપ્રદઃ સ્યાત્॥ 13-112-32 (85903) ઇદં ગવાં પ્રભવવિધાનમુત્તમં પઠન્સદા શુચિરપિ મઙ્ગલપ્રિયઃ। વિમુચ્યતે કલિકલુષેણ માનવઃ પ્રિયાન્સુતાન્ધનપશુમાપ્નુયાત્સદા॥ 13-112-33 (85904) હવ્યં કવ્યં તર્પણં શાન્તિકર્મ યાનં વાસો વૃદ્ધબાલસ્ય તુષ્ટિઃ। એતાન્સર્વાન્ગોપ્રદાને ગુણાન્વૈ દાતા રાજન્નાપ્નુયાદ્વૈ સદૈવ॥ 13-112-34 (85905) વૈશમ્પાયન ઉવાચ। 13-112-35x (7122) પિતામહસ્યાથ નિશમ્ય વાક્યં રાજા સહ ભ્રાતૃભિરાજમીઢઃ। સુવર્ણવર્ણાનડુહસ્તથા ગાઃ પાર્થો દદૌ બ્રાહ્મણસત્તમેભ્યઃ॥ 13-112-35 (85906) તથૈવ તેભ્યોપિ દદૌ દ્વિજેભ્યો ગવાં સહસ્રાણિ શતાનિ ચૈવ। યજ્ઞાન્સમુદ્ધિશ્ય ચ દક્ષિણાર્થે લોકાન્વિજેતું પરમાં ચ કીર્તિમ્॥ ॥ 13-112-36 (85907) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 112 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-112-6 અનન્તા નામ તે લોકા ગાં દત્ત્વા યત્ર ગચ્છતીતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-112-11 પીતોદકાં ત્યક્તતૃણામિતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-112-20 અસૃજદ્વૃત્તિમેવાગ્ર ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-112-23 સ્રવન્તીનાં નદીનાં॥ 7-112-26 તા હ્યેતા નાન્યવર્ણગા ઇતિ ટ.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-112-35 ન સુવર્ણં ઘૃતં દધીતિ થ.પાઠઃ॥

વૈશમ્પાયન ઉવાચ। એવમુક્ત્વા તતો ભીષ્મઃ પુનર્ધર્મસુતં નૃપમ્। જનમેજયભૂપાલ ઉવાચેદં સહેતુકમ્॥ 13-113-1 (85908) એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ વસિષ્ઠમૃષિસત્તમમ્। ઇક્ષ્વાકુવંશજો રાજા સૌદાસો વદતાં વરઃ॥ 13-113-2 (85909) સર્વલોકચરં સિદ્ધં બ્રહ્મકોશં સનાતનમ્। પુરોહિતમભિપ્રષ્ટુમભિવાદ્યોપચક્રમે॥ 13-113-3 (85910) ત્રૈલોક્યે ભગવન્કિંસ્વિત્પવિઇત્રં કથ્યતેઽનઘ। યત્કીર્તયન્સદા મર્ત્યઃ પ્રાપ્નુયાત્પુણ્યમુત્તમમ્॥ 13-113-4 (85911) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-113-5x (7123) તસ્મૈ પ્રોવાચ વચનં પ્રણતાય હિતં તદા। ગવામુપનિષદ્વિદ્યાં નમસ્કૃત્ય ગવાં શુચિઃ॥ 13-113-5 (85912) ગાવઃ સુરભિગન્ધિન્યસ્તથા ગુગ્ગુલુગન્ધયઃ। ગાવઃ પ્રતિષ્ઠા ભૂતાનાં ગાવઃ સ્વસ્ત્યયનં મહત્॥ 13-113-6 (85913) ગાવો ભૂતં ચ ભવ્યં ચ ગાવઃ પુષ્ટિઃ સનાતની। ગાવો લક્ષ્મ્યાસ્તથા મૂલં ગોષુ દત્તં ન નશ્યતિ॥ 13-113-7 (85914) અન્નં હિ પરમં ગાવો દેવાનાં પરમં હવિઃ। સ્વાહાકારવષટ્કારૌ ગોષુ નિત્યં પ્રતિષ્ઠિતૌ॥ 13-113-8 (85915) ગાવો યજ્ઞસ્ય હિ ફલં ગોષુ યજ્ઞાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ। ગાવો ભવિષ્યં ભૂતં ચ ગોષુ યજ્ઞાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 13-113-9 (85916) સાયં પ્રાતશ્ચ સતતં હોમકાલે મહાદ્યુતે। ગાવો દદતિ વૈ હૌમ્યમૃષિભ્યઃ પુરુષર્ષભ॥ 13-113-10 (85917) યાનિ કાનિ ચ દુર્ગાણિ દુષ્કૃતાનિ કૃતાનિ ચ। તરન્તિ ચૈવ પાપ્માનં ધેનું યે દદતિ પ્રભો॥ 13-113-11 (85918) એકાં ચ દશગુર્દદ્યાદ્દશ દદ્યાચ્ચ ગોશતી। શતં સહસ્રગુર્દદ્યાત્સર્વે તુલ્યફલા હિ તે॥ 13-113-12 (85919) અનાહિતાગ્નિઃ શતગુરયજ્વા ચ સહસ્રગુઃ। સમૃદ્ધો યશ્ચ કીનાશો નાર્ઘમર્હન્તિ તે ત્રયઃ॥ 13-113-13 (85920) કપિલાં યે પ્રયચ્છન્તિ સવત્સાં કાંસ્યદોહનામ્। સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતામુભૌ લોકૌ જયન્તિ તે॥ 13-113-14 (85921) યુવાનમિન્દ્રિયોપેતં શતેન સહયૂથપમ્। ગવેન્દ્રં બ્રાહ્મણેન્દ્રાય ભૂરિશૃઙ્ગમલઙ્કૃતમ્॥ 13-113-15 (85922) વૃષબં યે પ્રયચ્છન્તિ શ્રોત્રિયાય પરન્તપ। ઐશ્વર્યં તેઽધિગચ્છન્તિ જાયમાનાઃ પુનઃપુનઃ॥ 13-113-16 (85923) નાકીર્તયિત્વા ગાઃક સુપ્યાત્તાસાં સંસ્મૃત્ય ચોત્પતેત્। સાયં પ્રાતર્નમસ્યેચ્ચ ગાસ્તતઃ પુષ્ટિમાપ્નુયાત્॥ 13-113-17 (85924) ગવાં મૂત્રપુરીષસ્ય નોદ્વિજેત કથઞ્ચન। ન ચાસાં માંસમશ્નીયાદ્ગવાં પુષ્ટિં તથાઽઽપ્નુયાત્॥ 13-113-18 (85925) ગાશ્ચ સંકીર્તયન્નિત્યં નાવમન્યેત તાસ્તથા। અનિષ્ટં સ્વપ્નમાલક્ષ્ય ગાં નરઃ સમ્પ્રકીર્તયેત્॥ 13-113-19 (85926) ગોમયેન સદા સ્નાયાદ્ગોકરીષે ચ સંવિશેત્। શ્લોષ્મમૂત્રપુરીષાણિ પ્રતિઘાતં ચ વર્જયેત્॥ 13-113-20 (85927) સાર્દ્રે ચર્મણિ ભુઞ્જીત નિરીક્ષેદ્વારુણીં દિશમ્। વાગ્યતઃ સર્પિષા ભૂમૌ ગવાં વ્યુષ્ટિં સદાઽઽશ્નુતે॥ 13-113-21 (85928) ઘૃતેન જુહુયાદગ્નિં ઘૃતેન સ્વસ્તિ વાચયેત્। ઘૃતં દદ્યાદ્ધૃતં પ્રાશેદ્ગવાં વ્યુષ્ટિં સદાઽઽશ્નુતે॥ 13-113-22 (85929) ગોમત્યા વિદ્યયા ધેનું તિલાનામભિમન્ત્ર્ય યઃ। સર્વરત્નમયીં દદ્યાન્ન સ શોચેત્કૃતાકૃતે॥ 13-113-23 (85930) ગાવો મામુપતિષ્ઠન્તુ હેમશૃઙ્ગ્યઃ પયોમુચઃ। સુરભ્યઃ સૌરભેય્યશ્ચ સરિતઃ સાગરં યથા॥ 13-113-24 (85931) ગા વૈ પશ્યામ્યહં નિત્યં ગાવઃ પશ્યન્તુ માં સદા। ગાવોસ્માકં વયં તાસાં યતો ગાવસ્તતો વયમ્॥ 13-113-25 (85932) એવં રાત્રૌ દિવા ચાપિ સમેષુ વિષમેષુ ચ। મહાભયેષુ ચ નરઃ કીર્તયન્મુચ્યતે ભવાત્॥ ॥ 13-113-26 (85933) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રયોદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 113 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-113-13 કીનાશઃ કર્ષકઃ કૃપણો વા। અર્ઘં પૂજામ્॥ 7-113-21 સૌમ્યે ચર્મણીતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-113-23 ગોમાઁ અગ્નેવિમાઁ અશ્વીતિ મન્ત્રો ગોમતી॥

વસિષ્ઠ ઉવાચ। શતં વર્ષસહસ્રાણાં તપસ્તપ્તં સુદુષ્કરમ્। ગોભિઃ પૂર્વં વિસૃષ્ટાભિર્ગચ્છેમ શ્રેષ્ઠતામિતિ॥ 13-114-1 (85934) લોકેઽસ્મિન્દક્ષિણાનાં ચ સર્વાસાં વયમુત્તમાઃ। ભવેમ ન ચ લોપ્યેમ દોષેણેતિ પરન્તપ॥ 13-114-2 (85935) અસ્મત્પુરીષસ્નાનેન જનઃ પુયેત સર્વદા। શકૃતા ચ પવિત્રાર્થં કુર્વીરન્દેવમાનુષાઃઠ॥ 13-114-3 (85936) તથા સર્વાણિ ભૂતાનિ સ્થાવરાણિ ચરાણિ ચ। પ્રદાતારશ્ચ લોકાન્નો ગચ્છેયુરિતિ માનદ॥ 13-114-4 (85937) તાભ્યો વરં દદૌ બ્રહ્મા તપસોઽન્તે સ્વયં પ્રભુઃ। એવં ભવન્વિતિ વિભુર્લોકાંસ્તારયતેતિ ચ॥ 13-114-5 (85938) ઉત્તસ્થુઃ સિદ્ધકામાસ્તા ભૂતભવ્યસ્ય માતરઃ। તપસોઽન્તે મહારાજ ગાવો લોકપરાયણાઃ॥ 13-114-6 (85939) તસ્માદ્ગાવો મહાભાગાઃ પવિત્રં પરમુચ્યતે। તથૈવ સર્વભૂતાનાં સમતિષ્ઠન્ત મૂર્ધનિ॥ 13-114-7 (85940) સમ્મનવત્સાં કપિલાં ધેનું દત્ત્વા પયસ્વિનીમ્॥ સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતાં બ્રહ્મલોકે મહીયતે॥ 13-114-8 (85941) લોહિતાં તુલ્યવત્સાં તુ ધેનું દત્ત્વા પયસ્વિનીમ્। સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતાં સૂર્યલોકે મહીયતે॥ 13-114-9 (85942) સમાનવત્સાં શબલાં ધેનું દત્ત્વા પયસ્વિનીમ્। સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતીં સોમલોકે મહીયતે॥ 13-114-10 (85943) સમાનવત્સાં શ્વેતાં તુ ધેનું દત્ત્વા પયસ્વિનીમ્। સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતામિન્દ્રલોકે મહીયતે॥ 13-114-11 (85944) સમાનવત્સાં કૃષ્ણાં તુ ધેનુ દત્ત્વા પયસ્વિનીમ્। સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતામગ્નિલોકે મહીયતે॥ 13-114-12 (85945) સમાનવત્સાં ધૂમ્રાં તુ ધેનું દત્ત્વા પયસ્વિનીમ્। સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતાં યામ્યલોકે મહીયતે॥ 13-114-13 (85946) અપાં ફેનસવર્ણાં તુ સવત્સાં કાંસ્યદોહનામ્। પ્રદાય વસ્ત્રસંવીતાં વારુણં લોકમાપ્નુતે॥ 13-114-14 (85947) વાતરેણુસવર્ણાં તુ સવત્સાં કાંસ્યદોહનામ્। પ્રદાય વસ્ત્રસંવીતાં વાયુલોકે મહીયતે॥ 13-114-15 (85948) હિરણ્યવર્ણાં પિઙ્ગાક્ષીં સવત્સાં કાંસ્યદોહનામ્। પ્રદાય વસ્ત્રસંવીતાં કૌબેરં લોકમશ્નુતે॥ 13-114-16 (85949) પલાલધૂમ્રવર્ણાં તુ સવત્સાં કાંસ્યદોહનામ્। પ્રદાય વસ્ત્રસંવીતાં પિતૃલોકે મહીયતે॥ 13-114-17 (85950) સવત્સાં પીવરીં દત્ત્વા દૃતિકણ્ઠામલઙ્કૃતામ્। વૈશ્વદેવમસમ્બાધં સ્થાનં શ્રેષ્ઠં પ્રપદ્યતે॥ 13-114-18 (85951) સમાનવત્સાં ગૌરીં તુ ધેનું દત્ત્વા પયસ્વિનીમ્। સુવ્રતાં વસ્ત્રસંવીતાં વસૂનાં લોકમાપ્નુયાત્॥ 13-114-19 (85952) પાણ્ડુકમ્બલવર્ણાભાં સવત્સાં કાંસ્યકદોહનામ્। પ્રદાય વસ્ત્રસંવીતાં સાધ્યાનાં લોકમાપ્નુતે॥ 13-114-20 (85953) વૈરાટપૃષ્ઠમુક્ષાણં સર્વરત્નૈરલઙ્કૃતમ્। પ્રદદન્મરુતાં લોકાન્સ રાજન્પ્રતિપદ્યતે॥ 13-114-21 (85954) વત્સોપપન્નાં નીલાં ગાં સર્વરત્નસમન્વિતામ્। ગન્ધર્વાપ્સરસાં લોકાન્દત્ત્વા પ્રાપ્નોતિ માનવઃ॥ 13-114-22 (85955) દૃતિકણ્ઠમનડ્વાહં સર્વરત્નૈરલઙ્કૃતમ્। દત્ત્વા પ્રજાપતેર્લોકાન્વિશોકઃ પ્રતિપદ્યતે॥ 13-114-23 (85956) ગોપ્રદાનરતો યાતિ ભિત્ત્વા જલદસઞ્ચયાન્। વિમાનેનાર્કવર્ણેન દિવિ રાજન્વિરાજતા॥ 13-114-24 (85957) તં ચોરુવેષાઃ સુશ્રોણ્યઃ સહસ્રં વારયોપિતઃ। રમયન્તિ નરશ્રેષ્ઠં ગોપ્રદાનરતં નરમ્॥ 13-114-25 (85958) વીણાનાં વલ્લકીનાં ચ નૂ પુરાણાં ચ શિઞ્જિતૈઃ। હાસૈશ્ચ હરિણાક્ષીણાં સુપ્તઃ સુપ્રતિબોધ્યતે॥ 13-114-26 (85959) યાવન્તિ રોમાણિ ભવન્તિ ધેન્વા- સ્તાવન્તિ વર્ષાણિ મહીયતે સઃ। સ્વર્ગચ્યુતશ્ચાપિ તતો નૃલોકે કુલે પ્રસૂતો વિપુલે વિશોકઃ॥ ॥ 13-114-27 (85960) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુર્દશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 112 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-114-1 ગચ્છામઃ શૃઙ્ગિતામિતીતિ ક.ધ.પાઠઃ॥ 7-114-18 પ્રલમ્બગલકમ્બલામ્। શિતિકણ્ઠામલઙ્કૃતામિતિ ક.થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-114-21 વૈરાટં વૃદ્ધં પૃષ્ટં યસ્ય। વૈતાનસ્થિતમુક્ષાણમિતિ ક.ધ.પાઠઃ॥

વસિષ્ઠ ઉવાચ। ઘૃતક્ષીરપ્રદા ગાવો ઘૃતયોન્યો ઘૃતોદ્ભવાઃ। ઘૃતનદ્યો ઘૃતાવર્તાસ્તા મે સન્તુ સદા ગૃહે॥ 13-115-1 (85961) ઘૃતં મે હૃદયે નિત્યં ઘૃતં નાભ્યાં પ્રતિષ્ઠિતમ્। ઘૃતં સર્વેષુ ગાત્રેષુ ઘૃતં મે મનસિ સ્થિતમ્॥ 13-115-2 (85962) ગાવો મમાગ્રતો નિત્યં ગાવઃ પૃષ્ઠત એવ ચ। ગાવો મે સર્વતશ્ચૈવ ગવાં મધ્યે વસામ્યહમ્॥ 13-115-3 (85963) ઇત્યાચમ્ય જપેત્સાયં પ્રાતશ્ચ પુરુષઃ સદા। યદહ્ના કુરુતે પાપં તસ્માત્સ પરિમુચ્યતે॥ 13-115-4 (85964) પ્રાસાદા યત્ર સૌવર્ણા વસોર્ધારાશ્ચ કામદાઃ। ગન્ધર્વાપ્સરસો યત્ર તત્ર યાન્તિ સહસ્રદાઃ॥ 13-115-5 (85965) નવનીતપઙ્કાઃ ક્ષીરોદા દધિશૈવલસઙ્કુલાઃ। વહન્તિ યત્ર વૈ નદ્યસ્તત્ર યાન્તિ સહસ્રદાઃ॥ 13-115-6 (85966) ગવાં શતસહસ્રં તુ યઃ પ્રચ્છેદ્યથાવિધિ। પરાં વૃદ્ધિમવાપ્યાથ સ્વર્ગલોકે મહીયતે॥ 13-115-7 (85967) દશ ચોભયતઃ પ્રેત્ય માતાપિત્રોઃ પિતામહાન્। દધાતિ સુકૃતાઁલ્લોકાન્પુનાતિ ચ કુલં નરઃ॥ 13-115-8 (85968) ધેન્વાઃ પ્રમાણેન સમપ્રમાણાં ધેનું તિલાનામપિ ચ પ્રદાય। પાનીયવાપીઃ સ યમસ્ય લોકે ન યાતનાં કાઞ્ચિદુપૈતિ તત્ર॥ 13-115-9 (85969) પવિત્રમગ્ર્યં જગતઃ પ્રતિષ્ઠા દિવૌકસાં માતરોઽથાપ્રમેયાઃ। અન્વાલભેદ્દક્ષિણતો વ્રજેચ્ચ દદ્યાચ્ચ પાત્રે પ્રસમીક્ષ્ય કાલમ્॥ 13-115-10 (85970) ધેનું સવત્સાં કપિલાં ભૂરિશૃઙ્ગીં કાંસ્યોપદોહાં વસનોત્તરીયામ્। પ્રદાય તાં ગાહતિ દુર્વિગાહ્યાં યામ્યાં સભાં વીતભયો મનુષ્યઃ॥ 13-115-11 (85971) સુરૂપા બહુરૂપાશ્ચિ વિશ્વરૂપાશ્ચ માતરઃ। ગાવો મામુપતિષ્ઠન્તામિતિ નિત્યં પ્રકીર્તયેત્॥ 13-115-12 (85972) નાતઃ પુણ્યતરં દાનં નાતઃ પુણ્યતરં ફલમ્। નાતો વિશિષ્ટં લોકેષુ ભૂતં ભવિતુમર્હતિ॥ 13-115-13 (85973) ત્વચા લોમ્નાઽથ શૃઙ્ગૈર્વા વાલૈઃ ક્ષીરેણ મેદસા। યજ્ઞં વહતિ સમ્ભૂય કિમસ્ત્યભ્યધિકં તતઃ॥ 13-115-14 (85974) યયા સર્વમિદં વ્યાપ્તં જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્। તાં ધેનું શિરસા વન્દે ભૂતભવ્યસ્ય માતરમ્॥ 13-115-15 (85975) ગુણવચનસમુચ્ચયૈકદેશો નૃવર મયૈષ ગવાં પ્રકીર્તિતસ્તે। ન ચ પરમિહ દાનમસ્તિ ગોભ્યો ભવતિ ન ચાપિ પરાયણં તતોઽન્યમ્॥ 13-115-16 (85976) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-115-17x (7124) વરમિદમિતિ ભૂમિપો વિચિન્ત્ય પ્રવરમૃષેર્વચનં તતો મહાત્મા। વ્યસૃજત નિયતાત્મવાન્દ્વિજેભ્યઃ સુબહુ ચ ગોધનમાપ્તવાંશ્ચ લોકાન્॥ ॥ 13-115-17 (85977) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 115 ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પવિત્રાણાં પવિત્રં યચ્છ્રેષ્ઠં લોકે ચ યદ્ભવેત્। પાવનં પરમં ચૈવ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-116-1 (85978) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-116-2x (7125) ગાવો મહાર્થાઃ પુણ્યાશ્ચ તારયન્તિ ચ માનવાન્। ધારયન્તિ પ્રજાશ્ચેમા હવિષા પયસા તથા॥ 13-116-2 (85979) ન હિ પુણ્યતમં કિઞ્ચિદ્ગોભ્યો ભરતસત્તમ। એતાઃ પુણ્યાઃ પવિત્રાશ્ચ ત્રિષુ લોકેષુ સત્તમાઃ॥ 13-116-3 (85980) દેવાનામુપરિષ્ટાચ્ચ ગાવઃ પ્રતિવસન્તિ વૈ। દત્ત્વા ચૈતાસ્તારયતે યાન્તિ સ્વર્ગં મનીષિણઃ॥ 13-116-4 (85981) માન્ધાતા યૌવનાશ્વશ્ચ યયાતિર્નહુષસ્તથા। ગા વૈ દદન્તઃ સતતં સહસ્રશતસમ્મિતાઃ॥ 13-116-5 (85982) ગતાઃ પરમકં સ્થાનં દેવૈરપિ સુદુર્લભમ્। અપિ ચાત્ર પુરાવૃત્તં કથયિષ્યામિ તેઽનઘ॥ 13-116-6 (85983) ઋષીણામુત્તમં ધીમાન્કૃષ્ણદ્વૈપાયનં શુકઃ। અભિવાદ્યાહ્નિકં કૃત્વા શુચિઃ પ્રયતમાનસઃ॥ 13-116-7 (85984) પિતરં પરિપપ્રચ્છ દૃષ્ટલોકપરાવરમ્। કો યજ્ઞઃ સર્વયજ્ઞાનાં વરિષ્ઠોઽભ્યુપલક્ષ્યતે॥ 13-116-8 (85985) કિઞ્ચ કૃત્વા પરં સ્થાનં પ્રાપ્નુવન્તિ મનીષિણઃ। કેન દેવાઃ પવિત્રેણ સ્વર્ગમશ્નન્તિ વા વિભો॥ 13-116-9 (85986) કિઞ્ચ યજ્ઞસ્ય યજ્ઞત્વં ક્વ ચ યજ્ઞઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ। દાનાનામુત્તમં કિઞ્ચ કિઞ્ચ સત્રમિતઃ પરમ્। પવિત્રાણાં પવિત્રં ચ યત્તદ્બ્રૂહિ મહામુને॥ 13-116-10 (85987) એતચ્છ્રુત્વા તુ વચનં વ્યાસઃ પરમધર્મવિત્। પુત્રાયાકથયત્સર્વં તત્ત્વેન ભરતર્ષભ॥ 13-116-11 (85988) ગાવઃ પ્રતિષ્ઠા ભૂતાનાં તથા ગાવઃ પરાયણમ્। ગાવઃ પુણ્યાઃ પવિત્રાશ્ચ ગોધનં પાવનં તથા॥ 13-116-12 (85989) પૂર્વમાસન્નંશૃઙ્ગા વૈ ગાવ ઇત્યનુશશ્રુમ। શૃઙ્ગાર્થે સમુપાસન્ત તાઃ કિલ પ્રભુમવ્યયમ્॥ 13-116-13 (85990) તતો બ્રહ્મા તુ ગાઃ સત્રમુપવિષ્ટાઃ સમીક્ષ્ય હ। ઈપ્સિતં પ્રદદૌ તાભ્યો ગોભ્યઃ પ્રત્યેકશઃ પ્રભુઃ॥ 13-116-14 (85991) તાસાં શૃઙ્ગાણ્યજાયન્ત તસ્યા યાદૃઙ્ભનોગતમ્। નાનાવર્ણાઃ શૃઙ્ગવન્ત્યસ્તા વ્યરોચન્ત પુત્રક॥ 13-116-15 (85992) બ્રહ્મણા વરદત્તાસ્તા હવ્યકવ્યપ્રદાઃ શુભાઃ। પુણ્યાઃ પવિત્રાઃ સુભગા દિવ્યસંસ્થાનલક્ષણાઃ॥ 13-116-16 (85993) ગાવસ્તેજો મહદ્દિવ્યં ગવાં દાનં પ્રશસ્યતે। યે ચૈતાઃ સમ્પ્રયચ્છન્તિ સાધવો વીતમત્સરાઃ॥ 13-116-17 (85994) તે વૈ સુકૃતિનઃ પ્રોક્તાઃ સર્વદાનપ્રદાશ્ચ તે। ગવાં લોકં તથા પુણ્યમાપ્નુવન્તિ ચ તેઽનઘ॥ 13-116-18 (85995) યત્ર વૃક્ષા મધુફલા દિવ્યપુષ્પફલોપગાઃ। પુષ્પાણિ ચ સુગન્ધીનિ દિવ્યાનિ દ્વિજસત્તમ॥ 13-116-19 (85996) સર્વા મણિભયી ભૂમિઃ સર્વકાઞ્ચનવાલુકાઃ। સર્વર્તુસુખસંસ્પર્શા નિષ્પઙ્કા નિરજાઃ શુભાઃ॥ 13-116-20 (85997) રક્તોત્પલવનૈશ્ચૈવ મણિખણ્ડૈર્હિરણ્મયૈઃ। તરુણાદિત્યસઙ્કાશૈર્ભાન્તિ તત્ર જલાશયાઃ॥ 13-116-21 (85998) મહાર્હમણિપત્રૈશ્ચ કાઞ્ચનપ્રભકેસરૈઃ। નીલોત્પલવિમિશ્રૈશ્ચ સરોભિર્બહુપઙ્કજૈઃ॥ 13-116-22 (85999) કરવીરવનૈઃ ફુલ્લૈઃ સહસ્રાવર્તસંવૃતૈઃ। સન્તાનકવનૈઃ ફુલ્લૈર્વૃક્ષેશ્ચ સમલઙ્કૃતાઃ॥ 13-116-23 (86000) નિર્મિલાભિશ્ચ મુક્તાભિર્મણિભિશ્ચ મહાપ્રભૈઃ। ઉદ્ભૂતપુલિનાસ્તત્ર જાતરૂપૈશ્ચિ નિમ્નગાઃ॥ 13-116-24 (86001) સર્વરત્નમયૈશ્ચિત્રૈરવગાઢા દ્રુમોત્તમૈઃ। જાતરૂપમયૈશ્ચાન્યૈર્હુતાશનસમપ્રભૈઃ॥ 13-116-25 (86002) સૌવર્ણિ ગિરયસ્તત્ર મણિરત્નશિલોચ્ચયાઃ। સર્વરત્નમયૈર્ભાન્તિ શૃઙ્ગૈશ્ચારુભિરુચ્છ્રિતૈઃ॥ 13-116-26 (86003) નિત્યપુષ્પફલાસ્તત્ર નગાઃ પત્રરથાકુલાઃ। દિવ્યગન્ધરસૈઃ પુષ્પૈઃ ફલૈશ્ચ ભરતર્ષભ॥ 13-116-27 (86004) રમન્તે પુણ્યકર્માણસ્તત્ર નિત્યં યુધિષ્ઠિર। સર્વકામસમૃદ્ધાર્થા નિઃશોકા ગતમન્યવઃ॥ 13-116-28 (86005) વિમાનેષુ વિચિત્રેષુ રમણીયેષુ ભારત। મોદન્તે પુણ્યકર્માણો વિરહન્તો યશસ્વિનઃ॥ 13-116-29 (86006) ઉપક્રીડન્તિ તાન્રાજઞ્શુભાશ્ચાપ્સરસાં ગણાઃ। એતાન્લોકાનવાપ્નોતિ ગાં દત્ત્વા વૈ યુધિષ્ઠિર॥ 13-116-30 (86007) યાસામધિપતિઃ પૂષા મારુતો બલવાન્બલે। ઐશ્વર્યે વરુણો રાજા તા માં પાન્તુ યુગન્ધરાઃ॥ 13-116-31 (86008) સુરૂપા બહુરૂપાશ્ચ વિશ્વરૂપાશ્ચ માતરઃ। પ્રાજાપત્યા ઇતિ બ્રહ્મઞ્જપેન્નિત્યં યતવ્રતઃ॥ 13-116-32 (86009) ગાશ્ચ શુશ્રૂષતે યશ્ચ સમન્વેતિ ચ સર્વશઃ। તસ્મૈ તુષ્ટાઃ પ્રયચ્છન્તિ વરાનપિ સુદુર્લભાન્॥ 13-116-33 (86010) દ્રુહ્યેન મનસા વાઽપિ ગોષુ તા હિ સુખપ્રદાઃ। અર્ચયેત સદા ચૈવ નમસ્કારૈશ્ચ પૂજયેત્॥ 13-116-34 (86011) દાન્તઃ પ્રીતમના નિત્યં ગવાં વ્યુષ્ટિં તથાઽશ્નુતે। ત્ર્યહમુષ્ણં પિબેન્મૂત્રં ત્ર્યહમુષ્ણં પિબેત્પયઃ॥ 13-116-35 (86012) ગવામુષ્ણં પયઃ પીત્વા ત્ર્યહમુષ્ણં ઘૃતં વિબેત્। ત્ર્યહમુષ્ણં ઘૃતં પીત્વા વાયુભક્ષો ભવેત્ર્યહમ્॥ 13-116-36 (86013) યોન દેવાઃ પવિત્રેણિ ભુઞ્જતે લોકમુત્તમમ્। યત્પવિત્રં પવિત્રાણાં તદ્ધૃતં શિરસા વહેત્॥ 13-116-37 (86014) ઘૃતેન જુહુયાદગ્નિં ઘૃતેન સ્વસ્તિ વાચયેત્। ઘૃતં પ્રાશેદ્ધૃતં દદ્યાદ્ગવાં પુષ્ટિં તથાઽશ્નુતે॥ 13-116-38 (86015) નિર્હૃતૈશ્ચ યવૈર્ગોભિર્માસં પ્રશ્રિતયાવકઃ। બ્રહ્મહત્યાસમં પાપં સર્વમેતેન શુધ્યતે॥ 13-116-39 (86016) પરાભવાર્થં દૈત્યાનાં દેવૈઃ શૌચમિદં કૃતમ્॥ તે દેવત્વમપિ પ્રાપ્તાઃ સંસિદ્ધાશ્ચ મહાબલાઃ॥ 13-116-40 (86017) ગાવઃ પવિત્રાઃ પુણ્યાશ્ચ પાવનં પરમં મહત્। તાશ્ચ દત્ત્વા દ્વિજાતિભ્યો નરઃ સ્વર્ગમુપાશ્નુતે॥ 13-116-41 (86018) ગવાં મધ્યે શુચિર્ભૂત્વા ગોમતીં મનસા જપેત્। પૂતાભિરદ્ભિરાચમ્યિ શુચિર્ભવતિ નિર્મલઃ॥ 13-116-42 (86019) અગ્નિમધ્યે ગવાં મધ્યે બ્રાહ્મણાનાં ચ સંસદિ। વિદ્યાવેદપ્રતસ્નાતા બ્રાહ્મણાઃ પુણ્યકર્મિણઃ॥ 13-116-43 (86020) અધ્યાપયેરઞ્શિષ્યાન્વૈ ગોમતીં યજ્ઞસમ્મિતામ્। ત્રિરાત્રોપોષિતો ભૂત્વા ગોમતીં લભતે વરમ્॥ 13-116-44 (86021) પુત્રિકામશ્ચ લભતે પુત્રં ધનમથાપિ વા॥ પતિકામા ચ ભર્તારં સર્વકામાંશ્ચ માનવઃ॥ 13-116-45 (86022) ગાવસ્તુષ્ટાઃ પ્રયચ્છન્તિ સેવિતા વૈ ન સંશયઃ। એવમેતાં મહાભાગા યજ્ઞિયાઃ સર્વકામદાઃ। રોહિણ્ય ઇતિ જાનીહિ નૈતાભ્યો વિદ્યતે પરમ્॥ 13-116-46 (86023) ઇત્યુક્તઃ સ મહાતેજાઃ શુકઃ પિત્રા મહાત્મના। પૂજયામાસ તાં નિત્યં તસ્માત્ત્વમપિ પૂજય॥ ॥ 13-116-47 (86024) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષોડશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 116 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-116-13 અશૃઙ્કા ઇત્યખુરા ઇત્યસ્યાપ્યુપલક્ષણમ્॥ 7-116-14 ગાઃ પ્રાયમુપવિષ્ટા ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥ 7-116-27 ગનાઃ વૃક્ષાઃ। પત્રરથાઃ પક્ષિણઃ॥ 7-116-39 નિર્હૃતૈઃ ગોમયનિર્ગતૈઃ॥ 7-116-44 ગોમતીં ગોમત્યા ઋચા પ્રકાશિતમર્થં વરં લભતે॥

`*યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। સુરાણામસુરાણાં ચ ભૂતાનાં ચ પિતામહ। પ્રભુઃ સ્રષ્ટા ચ ભગવાન્મુનિભિઃ સ્તૂયતે ભુવિ॥ 13-117-1 (86025) તસ્યોપરિ કથં હ્યેષ ગોલોકઃ સ્થાનતાં ગતઃ। સંશયો મે મહાનેષ તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ 13-117-2 (86026) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-117-3x (7126) મનોવાગ્બુદ્ધયસ્તાવદેકસ્થાઃ કુરુસત્તમ। તતો મે શૃણુ કાર્ત્સ્ન્યેન ગોમહાભાગ્યમુત્તમમ્॥ 13-117-3 (86027) પુણ્યં યશસ્યમાયુષ્યં તથા સ્વસ્ત્યયનં મહત્। કીર્તિર્વિહરતા લોકે ગવાં યો ગોષુ ભક્તિમાન્॥ 13-117-4 (86028) શ્રૂયતે હિ પુરાણેષુ મહર્ષીણાં મહાત્મનામ્। સંસ્થાને સર્વલોકાનાં દેવાનાં ચાપિ સમ્ભવે॥ 13-117-5 (86029) દેવતાર્થેઽમૃતાર્થે ચ યજ્ઞાર્થે ચૈવ ભારત। સુરભિર્નામ વિખ્યાતા રોહિણી કામરૂપિણી॥ 13-117-6 (86030) સઙ્કલ્પ્ય મનસા પૂર્વં રોહિણી હ્યમૃતાત્મના। ઘોરં તપઃ સમાસ્થાય નિર્મિતી વિસ્વકર્મણા॥ 13-117-7 (86031) પુરુષં ચાસૃજદ્ભૂસ્તેજસા તપસા ચ હ। દેદીપ્યમાનં વપુષા સમિદ્ધમિવ પાવકમ્॥ 13-117-8 (86032) સોઽપશ્યદિષ્ટરૂપાં તાં સુરભિં રોહિણીં તદા। દૃષ્ટ્વૈવ ચાતિવિમનાઃ સોઽભવત્કામમોહિતઃ॥ 13-117-9 (86033) તં કામાર્તમથો જ્ઞાત્વા સ્વયંભૂર્લોકભાવનઃ। માઽઽર્તો ભવ તથા ચૈષ ભગવાનભ્યભાષત॥ 13-117-10 (86034) તતઃ સ ભગવાંસ્તત્ર માર્તાણ્ડ ઇતિ વિશ્રુતઃ। ચકાર નામ તં દૃષ્ટ્વા તસ્યાર્તીભાવમુત્તમમ્॥ 13-117-11 (86035) સોઽદદાદ્ભગવાંસ્તસ્મૈ માર્તાણ્ડાય મહાત્મને। સુરૂપાં સુરભિં કન્યાં તપસ્તેજોમયીં શુભામ્॥ 13-117-12 (86036) યથા મયૈષ ચોદ્ભૂતસ્ત્વં ચૈવષા ચ રોહિણી। મૈથુનં ગતવન્તૌ ચ તથા ચોત્પત્સ્યતિ પ્રજા॥ 13-117-13 (86037) પ્રજા ભવિષ્યતે પુણ્યા પવિત્રં પરમં ચ વામ્। ન ચાપ્યગમ્યાગમનાદ્દોષં પ્રાપ્સ્યસિ કર્હિચિત્॥ 13-117-14 (86038) ત્વત્પ્રજાસમ્ભવં ક્ષીરં ભવિષ્યતિ પરં હવિઃ। યજ્ઞેષુ ચાજ્યભાગાનાં ત્વત્પ્રજામૂલજો વિધિઃ॥ 13-117-15 (86039) પ્રજાશુશ્રૂષવશ્ચૈવ યે ભવિષ્યન્તિ રોહિણિ। તવ તેનૈવ પુણ્યેનિ ગોલોકં યાન્તુ માનવાઃ॥ 13-117-16 (86040) ઇદં પવિત્રં પરમમૃષભં નામ કર્હિચિત્। યદ્વૈ જ્ઞાત્વા દ્વિજા લોકે મોક્ષ્યન્તે યોનિસઙ્કરાત્॥ 13-117-17 (86041) એતત્ક્રિયાઃ પ્રવર્તન્તે મન્ત્રબ્રાહ્મણસંસ્કૃતાઃ। દેવતાનાં વિતૄણાં ચ હવ્યકવ્યપુરોગમાઃ॥ 13-117-18 (86042) તત એતેન પુણ્યેન પ્રજાસ્તવ તુ રોહિણિ। ઊર્ધ્વં મમાપિ લોકસ્ય વત્સ્યન્તે નિરુપદ્રવાઃ॥ 13-117-19 (86043) ભદ્રં તેભ્યશ્ચ ભદ્રં તે યે પ્રજાસુ ભવન્તિ વૈ। યુગન્ધરાશ્ચ તે પુત્રાઃ સન્તુ લોકસ્ય ધારણે॥ 13-117-20 (86044) યાન્યાન્કામયસે લોકાંસ્તાઁલ્લોકાનનુયાસ્યસિ। સર્વદેવગણશ્ચૈવ તવ યાસ્યન્તિ પુત્રતામ્। તવ સ્તનસમુદ્ભૂતં પિબન્તોઽમૃતમુત્તમમ્॥ 13-117-21 (86045) એવમેતાન્વરાન્સર્વાનગૃહ્ણાત્સુરભિસ્તદા। બ્રુવતઃ સર્વલોકેશાન્નિર્વૃતિં ચાગમત્પરામ્॥ 13-117-22 (86046) સૃષ્ટ્વા પ્રજાશ્ચ વિપુલા લોકસન્ધારણાય વૈ। બ્રહ્મણા સમનુજ્ઞાતા સુરભિર્લોકમાવિશત્॥ 13-117-23 (86047) એવં વરપ્રદાનેન સ્વયંભોરેવ ભારત। ઉપરિષ્ટાદ્ગવાં લોકઃ પ્રોક્તસ્તે સર્વમાદિતઃ॥' ॥ 13-117-24 (86048) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 117 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

* એતદાદ્યેકાદશાધ્યાયા દાક્ષિણાત્યકોશેષ્વેવ દૃશ્યન્તે। 7-117-3 મનોવાગ્બુદ્ધયઃ મનોવાગ્બુદ્ધીરેકસ્થાઃ કુરુ॥ 7-117-10 આર્તો મા ભવેત્યભ્યભાષત॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। સુરભેઃ કાઃ પ્રજાઃ પૂર્વં માર્તાણ્ડાદભવન્પુરા। એતન્મે શંસ તત્વેનિ ગોષુ મે પ્રીયતે મનઃ॥ 13-118-1 (86049) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-118-2x (7127) શૃણુ નામાનિ દિવ્યાનિ ગોમાતૄણાં વિશેષતઃ। યાભિર્વ્યાપ્તાસ્ત્રયો લોકાઃ કલ્યાણીભિર્જનાધિપ॥ 13-118-2 (86050) સુરભ્યઃ પ્રથમોદ્ભૂતા યાશ્ચ સ્યુઃ પ્રથમાઃ પ્રજાઃ। મયોચ્યમાનાઃ શૃણુ તાઃ પ્રાપ્સ્યસે વિપુલં યશઃ॥ 13-118-3 (86051) તપ્ત્વા તપો ઘોરતપાઃ સુરભિર્દિપ્તતેજસઃ। સુષાવૈકાદશ સુતાન્રુદ્રા યે ચ્છન્દસિ સ્તુતાઃ॥ 13-118-4 (86052) અજૈકપાદહિર્બુધ્ન્યસ્ત્ર્યમ્બકશ્ચ મહાયશાઃ। વૃષાકપિશ્ચ શમ્ભુશ્ચ કપાલી રૈવતસ્તથા॥ 13-118-5 (86053) હરશ્ચ બહુરૂપશ્ચ ઉગ્ર ઉગ્રોઽથ વીર્યવાન્। તસ્ય ચૈવાત્મજઃ શ્રીમાન્વિશ્વરૂપો મહાયશાઃ॥ 13-118-6 (86054) એકાદશૈતે કથિતા રુદ્રાસ્તે નામ નામતઃ। મહાત્માનો મહાયોગાસ્તેજોયુક્તા મહાબલાઃ॥ 13-118-7 (86055) એતે વરિષ્ઠજન્માનો દેવાનાં બ્રહ્મવાદિનામ્। વિપ્રાણાં પ્રકૃતિર્લોકે એત એવ હિ વિશ્રુતાઃ॥ 13-118-8 (86056) એત એકાદશ પ્રોક્તા રુદ્રાસ્ત્રિભુવનેશ્વરાઃ। શતં ત્વેતત્સમાખ્યાતં શતરુદ્રં મહાત્મનામ્॥ 13-118-9 (86057) સુષુવે પ્રથમાં કન્યાં સુરભિઃ પૃથિવીં તદા। વિશ્વકામદુઘા ધેનુર્યા ધારયતિ દેહિનઃ॥ 13-118-10 (86058) સુતં ગોબ્રાહ્મણં રાજન્નેકમિત્યભિધીયતે। ગોબ્રાહ્મણસ્ય જનની સુરભિઃ પરિકીર્ત્યતે॥ 13-118-11 (86059) સૃષ્ટ્વા તુ પ્રથમં રુદ્રાન્વરદાન્રુદ્રસમ્ભવાન્। પશ્ચાત્પ્રભું ગ્રહપતિં સુષુવે લોકસમ્મતમ્॥ 13-118-12 (86060) સોમરાજાનમમૃતં યજ્ઞસર્વસ્વમુત્તમમ્। ઓષધીનાં રસાનાં ચ દેવાનાં જીવિતસ્ય ચ॥ 13-118-13 (86061) તતઃ શ્રિયં ચ મેધાં ચ કીર્તિં દેવીં સરસ્વતીમ્। ચતસ્રઃ સુષુવે કન્યા યોગેષુ નિયતાઃ સ્તિતાઃ॥ 13-118-14 (86062) એતાઃ સૃષ્ટ્વા પ્રજા એષા સુરભિઃ કામરૂપિણી। સુષુવે પરમં ભૂયો દિવ્યા ગોમાતરઃ શુભાઃ॥ 13-118-15 (86063) પુણ્યાં માયાં મધુશ્ચ્યોતાં શિવાં શીઘ્રાં સરિદ્વરામ્। હિરણ્યવર્ણાં સુભગાં ગવ્યાં પૃશ્નીં કુથાવતીમ્॥ 13-118-16 (86064) અઙ્ગાવતીં ઘૃતવતીં દધિક્ષીરપયોવતીમ્। અમોઘાં સુરમાં સત્યાં રેવતીં મારુતીં રસામ્॥ 13-118-17 (86065) અજાં ચ સિકતાં ચૈવ શુદ્ધધૂમામધારિણીમ્। જીવાં પ્રાણવતીં ધન્યાં શુદ્ધાં ધેનું ધનાવહામ્॥ 13-118-18 (86066) ઇન્દ્રામૃદ્ધિં ચ શાન્તિ ચ શાન્તપાપાં સરિદ્વરામ્। ચત્વારિંશતિમેકાં ચ ધન્યાસ્તા દિવિ પૂજિતાઃ॥ 13-118-19 (86067) ભૂયો જજ્ઞે સુરભ્યાશ્ચ શ્રીમાંશ્ચન્દ્રાંશુસપ્રભઃ। વૃપો દક્ષ ઇતિ ખ્યાતઃ કણ્ઢે મણિતલપ્રભઃ। 13-118-20 (86068) સ્રગ્વી કકુદ્માન્દ્યુતિમાન્મૃણાલસદૃશપ્રભઃ। સુરભ્યનુમતે દત્તો ધ્વજો માહેશઅવરસ્તુ સઃ॥ 13-118-21 (86069) સુરભ્યઃ કામરૂપિણ્યો ગાવઃ પુણ્યાર્થમુત્કટાઃ। આદિત્યેભ્યો વસુભ્યશ્ચ વિશ્વેભ્યશ્ચ દદૌ વરાન્॥ 13-118-22 (86070) સુરભિસ્તુ તપસ્તપ્ત્વા સુષુવે ગાસ્તતઃ પુનઃ। યા દત્તા લોકપાલાનામિન્દ્રાદીનાં યુધિષ્ઠિર॥ 13-118-23 (86071) સુષ્ટુનાં કપિલાં ચૈવ રોહિણીં ચ યશસ્વિનીમ્। સર્વકામદુઘાં ચૈવ મરુતાં કામરૂપિણીમ્॥ 13-118-24 (86072) ગાવો મૃષ્ટદુઘા હ્યેતાસ્તાશ્ચતસ્રોઽત્ર સંસ્તુતાઃ। યાસાં ભૂત્વા પુરા વત્સાઃ પિબન્ત્યમૃતમુત્તમમ્॥ 13-118-25 (86073) સુષ્ટુતાં દેવરાજાય વાસવાય મહાત્મને। કપિલાં ધર્મરાજાય વરુણાય ચ રોહિણીમ્॥ 13-118-26 (86074) સર્વકામદુઘાં ધેનું રાજ્ઞે વૈશ્રવણાય ચ। ઇત્યેતા લોકમહિતા વિશ્રુતાઃ સુરભેઃ પ્રજાઃ॥ 13-118-27 (86075) એતાસાં પ્રજયા પૂર્ણા પૃથિવી મુનિપુઙ્ગવઃ। ગોભ્યઃ પ્રભવતે સર્વં યત્કિંચિદિહ શોભનમ્॥ 13-118-28 (86076) સુરભ્યપત્યમિત્યેતન્નામતસ્તેઽનુપૂર્વશઃ। કીર્તિતં બ્રૂહિ રાજેન્દ્ર કિં ભૂયઃ કથયામિ તે'॥ ॥ 13-118-29 (86077) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટાદશાધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 118 ॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। સુરભ્યાસ્તુ તદા દેવ્યાઃ કીર્તિર્લક્ષ્મીઃ સરસ્વતી। મેધા ચ પ્રવરા દેવી યાશ્ચતસ્રોઽભિવિશ્રુતાઃ॥ 13-119-1 (86078) પૃથગ્ગોભ્યઃ કિમેતાઃ સ્યુરુતાહો ગોષુ સંશ્રિતાઃ। દેવાઃ કે વાઽઽશ્રિતા ગોષુ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-119-2 (86079) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-119-3x (7128) યં દેવં સંશ્રિતા ગાવસ્તં દેવં દેવસંજ્ઞિતમ્। યદ્યદ્દેવાશ્રિતં દૈવં તત્તદ્દૈવં દ્વિજા વિદુઃ॥ 13-119-3 (86080) સર્વેષામેવ દેવાનાં પૂર્વં કિલ સમુદ્ભવે। અમૃતાર્થે સુરપતિઃ સુરભિં સમુપસ્થિતઃ॥ 13-119-4 (86081) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 13-119-5x (7129) ઇચ્છેયમમૃતં દત્તં ત્વયા દેવિ રસાધિકમ્। ત્વત્પ્રસાદાચ્છિવં મહ્યમમરત્વં ભવેદિતિ॥ 13-119-5 (86082) સુરભિરુવાચ। 13-119-6x (7130) વત્સો ભૂત્વા સુપરતે પિબસ્વ પ્રસ્રવં મમ। તતોઽમરત્વમપિ તસ્થાનમૈન્દ્રમવાપ્સ્યસિ॥ 13-119-6 (86083) ન ચ તે વૃત્રહન્યુદ્ધે વ્યથાઽરિભ્યો ભવિષ્યતિ। બલાર્થમાત્મનઃ શક્ર પ્રસ્રવં પિબ મે વિભો॥ 13-119-7 (86084) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-119-8x (7131) તતોઽપિબત્સ્નં તસ્યાઃ સુરભ્યાઃ સુરસત્તમઃ। અમરત્વં સુરૂપત્વં બલં ચાપદનુત્તમમ્॥ 13-119-8 (86085) પુરંદરોઽમૃતં પીત્વા પ્રહૃષ્ટઃ સમુપસ્થિતઃ। પુત્રોઽહં તવ ભદ્રં તે બ્રૂહિ કિં કરવાણિ તે॥ 13-119-9 (86086) સુરભિરુવાચ। 13-119-10x (7132) કૃતં પુત્ર ત્વયા સર્વમુપયાહિ ત્રિવિષ્ટપમ્। પાલયસ્વ સુરાન્સર્વાઞ્જહિ યે સુરશત્રવઃ॥ 13-119-10 (86087) ન ચ ગોબ્રાહ્મણેઽવજ્ઞા કાર્યા તે શાન્તિમિચ્છતા। ગોબ્રાહ્મણસ્ય નિશ્વાસઃ શોષયેદપિ દેવતાઃ॥ 13-119-11 (86088) ગોબ્રાહ્મણપ્રિયો નિત્યં સ્વસ્તિશબ્દમુદાહરન્। પૃથિવ્યામન્તરિક્ષે ચ નાકપૃષ્ઠે ચ વિક્રમેત્॥ 13-119-12 (86089) યચ્ચ તેઽન્યદ્ભવેત્કૃત્યં તન્મે બ્રૂયાઃ સમાસતઃ। તત્તે સર્વં કરિષ્યામિ સત્યેનૈતદ્બ્રવીમિ તે॥ 13-119-13 (86090) ઇન્દ્ર ઉવાચ। 13-119-14x (7133) ઇચ્છેયં ગોષુ નિયતં વસ્તું દેવિ બ્રવીમિ તે। એભિઃ સુરગણૈઃ સાર્ધં મમાનુગ્રહમાચર॥ 13-119-14 (86091) સુરભિરુવાચ। 13-119-15x (7134) ગવાં શરીરં પ્રત્યક્ષમેતત્કૌશિક લક્ષ્યે। યો યત્રોત્સહતે વસ્તું સ તત્ર વસતાં સુરઃ॥ 13-119-15 (86092) સર્વં પવિત્રં પરમં ગવાં ગાત્રં સુપૂજિતમ્। તથા કુરુષ્વ ભદ્રં તે યથા ત્વં શક્ર મન્યસે॥ 13-119-16 (86093) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-119-17x (7135) તસ્યાસ્તદ્વચનં શ્રુત્વા સુરભ્યાઃ સુરસત્તમઃ। સહ સર્વૈઃ સુરગણૈરભજત્સૌરભીં પ્રજામ્॥ 13-119-17 (86094) શૃઙ્ગે વક્ત્રે ચ જિહ્વાયાં દેવરાજઃ સમાવિશત્। સર્વચ્છિદ્રેષુ પવનઃ પાદેષુ મરુતાં ગણાઃ॥ 13-119-18 (86095) કકુદં સર્વગો રુદ્રઃ કુક્ષૌ ચૈવ હુતાશનઃ। સરસ્વતી સ્તનેષ્વગ્ર્યા શ્રીઃ પુરીષે જગત્પ્રિયા॥ 13-119-19 (86096) મૂત્રે કીર્તિશ્ચ ગઙ્ગા ચ મેધા પયસિ શાશ્વતી। વક્ત્રે સોમશ્ચ વૈ દેવો હૃદયે ભગવાન્યમઃ॥ 13-119-20 (86097) ધર્મઃ પુચ્છે ક્રિયા લોમ્નિ ભાસ્કરશ્ચક્ષુષી શ્રિતઃ। સિદ્ધાઃ સન્ધિષુ સિદ્ધિશ્ચ તપસ્તેજશ્ચ ચેષ્ટને॥ 13-119-21 (86098) એવં સર્વે સુરગણા નિયતા ગાત્રવર્ત્મસુ। મહતી દેવતા ગાવો બ્રાહ્મણૈઃ પરિસંસ્કૃતાઃ॥ 13-119-22 (86099) ગામાશ્રયન્તિ સહિતા દેવા હિ પ્રભવિષ્ણવઃ। કિમાસાં સર્વભાવેન વિદધ્યાદ્ભગવાન્પ્રિયમ્॥ 13-119-23 (86100) ભવાંશ્ચ પરયા ભક્ત્યા પૂજયસ્વ નરેશ્વર। ગાવસ્તુ પરમં લોકે પવિત્રં પાવનં હવિઃ॥ 13-119-24 (86101) નિપાત્ય ભક્ષિતઃ સ્વર્ગાદ્ભાર્ગવઃ ફેનપઃ કિલ। સ ચ પ્રાણાન્પુનર્લબ્ધ્વા તતો ગોલોકમાશ્રિતઃ॥' ॥ 13-119-25 (86102) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 119 ॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। કઃ ફેનપેતિ નામ્નાઽસૌ કથં વા ભક્ષિતઃ પુરા। મૃત ઉજ્જીવિતઃ કસ્માત્કથં ગોલોકમાશ્રિતઃ॥ 13-120-1 (86103) વિરુદ્વે માનુષે લોકે તથા સમયવર્ત્મસુ। ક્રતે દૈવં હિ દુષ્પ્રપં માનુષેષુ વિશેષતઃ। સંશયો મે મહાનત્ર તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હસિ॥ ભીષ્મ ઉવાચ। 13-120-2 (86104) શ્રૂયતે ભાર્ગવે વંશે સુમિત્રો નામ ભારત। વેદાધ્યયનસમ્પન્નો વિપુલે તપસિ સ્થિતઃ॥ 13-120-3 (86105) વાનપ્રસ્થાશ્રમે યુક્તઃ સ્વકર્મનિરતઃ સદા। વિનયાચારતત્વજ્ઞઃ સર્વધર્માર્થકોવિદઃ॥ 13-120-4 (86106) યત્નાત્ત્રિષવણસ્નાયી સંધ્યોપાસનતત્પરઃ। અગ્નિહોત્રરતઃ ક્ષાન્તો જપઞ્જુહ્વચ્ચ નિત્યદાઃ॥ 13-120-5 (86107) પિતૃદેવાંશ્ચ નિયતમતિર્થીંશ્ચ સ પૂજયન્। પ્રાણસન્ધારણાર્થં ચ યત્કિંચિદુપહારયન્॥ 13-120-6 (86108) ગિરિસ્ત્રિશિખરો નામ યતઃ પ્રભવતે નદી। કુલજેતિ પુરાણેષુ વિશ્રુતા રુદ્રનિર્મિતા॥ 13-120-7 (86109) તસ્યાસ્તીરે સમે દેશે પુષ્પમાલાસમાકુલે। વન્યૌષધિદ્રુમોપેતે નાનાપક્ષિમૃગાયુતે॥ 13-120-8 (86110) વ્યપેતદંશમશકે ધ્વાઙ્ક્ષગૃધ્રૈરસેવિતે। કૃષ્ણદર્ભતૃણપ્રાયે સુરમ્યે જ્યોતિરશ્મિનિ॥ 13-120-9 (86111) સર્વોન્નતૈઃ સમૈઃ શ્યામૈર્યાજ્ઞીયૈસ્તરુભિર્વૃતે। તત્રાશ્રમપદં પુણ્યં ભૃગૂણામભવત્પુરા। 13-120-10 (86112) ઉવાસ તત્ર નિયતઃ સુમિત્રો નામ ભાર્ગવઃ। યથોદ્દિષ્ટેન પૂર્વેષાં ભૃગૂણાં સાધુવર્ત્મના॥ 13-120-11 (86113) તસ્મા આઙ્ગિરસઃ કશ્ચિદ્દદૌ ગાં શર્કરીં શુભામ્। વર્ષાસુ પશ્ચિમે માસિ પૌર્ણમાસ્યાં શુચિવ્રતઃ॥ 13-120-12 (86114) સ તાં લબ્ધ્વા ધર્મશીલશ્ચિન્તયામાસ તત્પરઃ। સુમિત્રઃ પરયા ભક્ત્યા જનનીમિવ માતરમ્॥ 13-120-13 (86115) તેન સન્ધુક્ષ્યમાણા સા રોહિણી કામરૂપિણી। પ્રવૃદ્ધિમગમચ્છ્રેષ્ઠા પ્રાણતશ્ચ સુદર્શના॥ 13-120-14 (86116) સિરાવિમુક્તપાર્શ્વાન્તા વિપુલાં કાન્તિમુદ્વહત્। શ્યામપાર્શ્વાન્તપૃષ્ઠા સા સુરભિર્મધુપિઙ્ગલા॥ 13-120-15 (86117) બૃહતી સૂક્ષ્મરોમાન્તા રૂપોદગ્રા તનુત્વચા। કૃષ્ણપુચ્છા શ્વેતવક્ત્રા સમવૃત્તપયોધરા॥ 13-120-16 (86118) પૃષ્ઠોન્નતા પૂર્વનતા શઙ્કુકર્ણી સુલોચના। દીર્ઘજિહ્વા હ્રસ્વશૃઙ્ગી સમ્પૂર્ણદશનાન્તરા॥ 13-120-17 (86119) માંસાધિકગલાન્તા સા પ્રસન્ના શુભદર્શના। નિત્યં શમયુતા સ્નિગ્ધા સમ્પૂર્ણોદાત્તનિસ્વના॥ 13-120-18 (86120) પ્રાજાપત્યૈર્ગવાં નિત્યં પ્રશસ્તૈર્લક્ષણૈર્યુતા। યૌવનસ્થેવ વનિતા શુશુભે રૂપશોભયા॥ 13-120-19 (86121) વૃષેણોપગતા સા તુ કલ્યા મધુરદર્શના। મિથુનં જનયામાસ તુલ્યરૂપમિવાત્મનઃ॥ 13-120-20 (86122) સંવર્ધયામાસ સ તાં સવત્સાં ભાર્ગવો મુનિઃ। તયોઃ પ્રજાધિસંસર્ગાત્સહસ્રં ચ ગવામભૂત્॥ 13-120-21 (86123) ગવાં જાતિસહસ્રાણિ સમ્ભૂતાનિ પરસ્પરમ્। ઋષભાણાં ચ રાજેન્દ્ર નૈવાન્તઃ પ્રતિદૃશ્યતે॥ 13-120-22 (86124) તૈરાશ્રમપદં રમ્યમરણ્યં ચૈવ સર્વશઃ। સમાકુલં સમભવન્મેઘૈરિવ નભસ્થલમ્॥ 13-120-23 (86125) કાનિ ચિત્પદ્મવર્ણાનિ કિંશુકાભાનિ કાનિચિત્। રુક્મવર્ણાનિ ચાન્યાનિ ચન્દ્રાંશુસદૃશાનિ ચ॥ 13-120-24 (86126) તથા રાજતવર્ણાનિ કાનિચિલ્લોહિતાનિ વૈ। નીલલોહિતતામ્રાણિ કૃષ્ણાનિ કપિલાનિ ચ। નાનારાગવિચિત્રાણિ યૂથાનિ કુલયૂથપ॥ 13-120-25 (86127) ન ચ ક્ષીરં સુતસ્નેહાદ્વત્સાનામુપજીવતિ। ભાર્ગવઃ કેવલં ચાસીદ્ગવાં પ્રાણાયને રતઃ॥ 13-120-26 (86128) તથા શુશ્રૂષતસ્તસ્ય ગવાં હિતમવેક્ષતઃ। વ્યતીયાત્સુમાહાન્કાલો વત્સોચ્છિષ્ટેન વર્તતઃ॥ 13-120-27 (86129) ક્ષુત્પિપાસાપરિશ્રાન્તઃ સતતં પ્રસ્રવં ગવામ્। વત્સૈરુચ્છિષ્ટમુદિતં બહુક્ષીરતયા બહુ॥ 13-120-28 (86130) પીતવાંસ્તેન નામાસ્ય ફેનપેત્યભિવિશ્રુતમ્। ગૌતમસ્યાભિનિષ્પન્નમેવં નામ યુધિષ્ઠિર॥ ॥ 13-120-29 (86131) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ વિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 120 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-120-7 કૂલહેતિ પુરાણેષ્વિતિ ટ.ધ.પાઠઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। કદાચિત્કામરૂપિણ્યો ગાવઃ સ્ત્રીવેષમાશ્રિતાઃ। હ્રદે ક્રીડન્તિ સંહૃષ્ટા ગાયન્ત્યઃ પુણ્યલક્ષણાઃ॥? 13-121-1 (86132) દદૃશુસ્તસ્ય ગાવો વૈ વિસ્મયોત્ફુલ્લલોચનાઃ। ઊચુશ્ચ કા યૂયમિતિ સ્ત્રિયો માનુષયા ગિરા॥ 13-121-2 (86133) સ્ત્રિય ઊચુઃ। 13-121-3x (7136) ગાવ એવ વયં સર્વકર્મભિઃ શોભનૈર્યુતાઃ। સર્વાઃ સ્ત્રીવેષધારિણ્યો યથાકામં ચરામેહે। 13-121-3 (86134) ગાવ ઊચુઃ। 13-121-4x (7137) ગવાં ગાવઃ પરં દૈવં ગવાં ગાવઃ પરા ગતિઃ। કથયધ્વમિહાસ્માકં કેન વઃ સુકૃતાં ગતિઃ॥ 13-121-4 (86135) સ્ત્રિય ઊચુઃ। 13-121-5x (7138) અસ્માકં હવિષા દેવા બ્રાહ્મણાસ્તર્પિતાસ્તથા। કવ્યેન પિતરશ્ચૈવ હવ્યેનાગ્નિશ્ચ તર્પિતઃ॥ 13-121-5 (86136) પ્રજયા ચ તથાઽસ્માકં કૃષિરભ્યુદ્ધૃતા સદા। શકટૈશ્ચાપિ સંયુક્તા દશવાહશતેન વૈ॥ 13-121-6 (86137) તદેતૈઃ સુકૃતૈઃ સ્ફીતૈર્વયં યાશ્ચૈવ નઃ પ્રજાઃ। ગોલોકમનુસમ્પ્રાપ્તા યઃ પરં કામગોચરઃ॥ 13-121-7 (86138) યૂયં તુ સર્વા રોહિણ્યઃ સપ્રજાઃ સહપુઙ્ગવાઃ। અધોગામિન્ય ઇત્યેવ પશ્યામો દિવ્યચક્ષુષા॥ 13-121-8 (86139) ગાવ ઊચુઃ। 13-121-9x (7139) એવં ગવાં પરં દૈવં ગાવ એવ પરાયણમ્। સ્વપક્ષ્યાસ્તારણીયા વઃ શરણાય ગતા વયમ્॥ 13-121-9 (86140) કિમસ્માભિઃ કરણીયં વર્તિતવ્યં કથઞ્ચન। પ્રાપ્નુયામ ચ ગોલોકં ભવામ ન ચ ગર્હિતાઃ॥ 13-121-10 (86141) સ્ત્રિય ઊચુઃ। 13-121-11x (7140) વર્તતે રન્તિદેવસ્ય સત્રં વર્ષસહસ્રકમ્। તત્ર તસ્ય નૃપસ્યાશુ પશુત્વમુપગચ્છતઃ॥ 13-121-11 (86142) તતસ્તસ્યોપયોગેન પશુત્વે યજ્ઞસંસ્કૃતાઃ। ગોલોકાન્પ્રાપ્સ્યથ શુભાંસ્તેન પુણ્યેન સંયુતાઃ॥ 13-121-12 (86143) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-121-13x (7141) એતત્તાસાં વચઃ શ્રુત્વા ગવાં સંહૃષ્ટમાનસાઃ। ગમનાય મનશ્ચક્રુરૌત્સુક્યં ચાગમન્પરમ્॥ 13-121-13 (86144) ન હિ નો ભાર્ગવો દાતા પશુત્વેનોપયોજનમ્। યજ્ઞસ્તસ્ય નરેન્દ્રસ્ય વર્તતે ધર્મતસ્તથા॥ 13-121-14 (86145) વયં ન ચાનનુજ્ઞાતાઃ શક્તા ગન્તું કથઞ્ચન। અવોચન્નથ તત્રત્યા ભાર્ગવો વધ્યતામયમ્॥ 13-121-15 (86146) એતત્સર્વા રોચયત ન હિ શક્યમતોઽન્યથા। લોકાન્પ્રાપ્તું સહાસ્માભિર્નિશ્ચયઃ ક્રિયતામયમ્॥ 13-121-16 (86147) ન તુ તાસાં સમેતાનાં કાચિદ્ધોરેણ ચક્ષુષા। શક્નોતિ ભાર્ગવં દ્રષ્ટું સત્કૃતેનોપસંયુતા॥ 13-121-17 (86148) અથ પદ્મસવર્ણાભા ભાસ્કરાંશુસમપ્રભાઃ। જપાલોહિતતામ્રાક્ષ્યો નિર્માંસકઠિનાનનાઃ॥ 13-121-18 (86149) રોહિણ્યઃ કપિલાઃ પ્રાહુઃ સર્વાસાં વૈ સમક્ષતઃ। મેઘસ્તનિતનિર્ઘોષાસ્તેજોભિરભિરઞ્ચિતાઃ॥ 13-121-19 (86150) વયં હિ તં વધિષ્યામઃ સુમિત્રં નાત્રં સંશયઃ। સુકૃતં પૃષ્ઠતઃ કૃત્વા કિં નઃ શ્રેયો વિધાસ્યથ॥ 13-121-20 (86151) ગાવ ઊચુઃ। 13-121-21x (7142) કપિલાઃ સર્વવર્ણેષુ પ્રધાનત્વમવાપ્સ્યથ। ગવાં શતફલા ચૈકાં દત્ત્વા ફલમવાપ્સ્યતિ॥ 13-121-21 (86152) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-121-22x (7143) એતદ્ગવાં વચઃ શ્રુત્વા કપિલા હૃષ્ટમાનસાઃ। ચક્રુઃ સર્વા ભાર્ગવસ્ય સુમિત્રસ્ય વધે મતિમ્॥' ॥ 13-121-22 (86153) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 121 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-121-2 તસ્ય ફેનપસ્ય સ્ત્રિયઃ પ્રતિ॥ 7-121-4 સુકૃતાં પુણ્યકૃતામ્॥ 7-121-6 શક્તાશ્ચાપિ તથા યુક્તા ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। યાસ્તુ ગોમાતરસ્તસ્ય કામચારિણ્ય આગતાઃ। સમીપં હિ સુમિત્રસ્ય કૃતજ્ઞાઃ સમુપસ્થિતાઃ॥ 13-122-1 (86154) અભિપ્રશસ્ય ચૈવાહુસ્તમૃષિં પુણ્યદર્શનાઃ। ગોલોકાદાગતા વેદ વૃષગોમાતરો વયમ્॥ 13-122-2 (86155) સુપ્રીતાઃ સ્મ વરં ગૃહ્ણ યમિચ્છસિ મહામુને। યદ્ભિ ગોષુ પરાં બુદ્ધિં કૃતવાનસિ નિત્યદા॥ 13-122-3 (86156) સુમિત્ર ઉવાચ। 13-122-4x (7144) પ્રીતોસ્મ્યનુગૃહીતોસ્મિ યન્માં ગોમાતરઃ શુભાઃ। સુપ્રીતમનસઃ સર્વાસ્તિષ્ઠન્તે ચ વરપ્રદાઃ॥ 13-122-4 (86157) ભવેદ્ગોષ્વેવ મે ભક્તિર્યથૈવાદ્ય તથા સદા। ગોઘ્નાશ્ચૈવાવસીદન્તુ નરા બ્રહ્મદ્વિષશ્ચ યે॥ 13-122-5 (86158) ગોમાતર ઊચુઃ। 13-122-6x (7145) એવમેતદૃષિશ્રેષ્ઠ હિતં વદસિ નઃ પ્રિયમ્। એહિ ગચ્છ સહાઽસ્માભિર્ગોલોકમૃષિસત્તમ॥ 13-122-6 (86159) સુમિત્ર ઉવાચ। 13-122-7x (7146) યૂયમિષ્ટાં ગતિં યાન્તુ ન હ્યહં ગન્તુમુત્સહે। ઇમા ગાવઃ સમુત્સૃજ્ય તપસ્વિન્યો મમ પ્રિયાઃ॥ 13-122-7 (86160) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-122-8x (7147) તાસ્તુ તસ્ય વચઃ શ્રુત્વા કપિલાનાં સુદારુણમ્। નિત્યુસ્તમૃષિમુત્ક્ષિપ્ય ભાર્ગવં નભ ઉદ્વહન્॥ 13-122-8 (86161) કલેવરં તુ તત્રૈવ તસ્ય સંન્યસ્ય માતરઃ। નિષ્કૃષ્ય કરણં યોગાદાનયન્ભાર્ગવસ્ય વૈ॥ 13-122-9 (86162) સર્વં ચાસ્ય તદાચખ્યુઃ કપિલાનાં વિચેષ્ટિતમ્। યદર્થં હરણં ગોભિર્ગોલોકં લોકમાતરઃ॥ 13-122-10 (86163) તતસ્તુ કપિલાસ્તત્ર તસ્ય દૃષ્ટ્વા કલેવરમ્। તથાપ્રતિજ્ઞં શૃઙ્ગૈશ્ચ ખુરૈશ્ચાપ્યવચૂર્ણયન્॥ 13-122-11 (86164) તતઃ સંછિદ્ય બહુધા ભાર્ગવં નૃપસત્તમ। યુયુર્યત્રેતરા ગાવસ્તચ્ચ સર્વં ન્યવેદયન્॥ 13-122-12 (86165) અથ ગોમાતૃભિઃ શપ્તાસ્તા ગાવઃ પૃથિવીચરાઃ। અમેધ્યવદનાઃ ક્ષિપ્રં ભવધ્વં બ્રહ્મઘાતકાઃ॥ 13-122-13 (86166) એવં કૃતજ્ઞા ગાવો હિ યતા ગોમાતરો નૃપ। ઋષિશ્ચ પ્રાપ્તવાઁલ્લોકં ગાવશ્ચ પરિમોક્ષિતાઃ॥' ॥ 13-122-14 (86167) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ દ્વાવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 122 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-122-2 વેદ વિદ્ધિ। ઋષે ગોમાતરો વયમિતિ થ.પાઠઃ॥ 7-122-8 કપિલાનાં સુદારુણં સુમિત્રવધપ્રતિજ્ઞાનં ચ શ્રુત્વા॥

`ભીષ્મ ઉવાચ। તા ગાવો રન્તિદેવસ્ય ગત્વા યજ્ઞં મનીષિણઃ। આત્માનં જ્ઞાપયામાસુર્મહર્ષીણાં સમક્ષતઃ॥ 13-123-1 (86168) રન્તિદેવસ્તતો રાજા પ્રયતઃ પ્રાઞ્જલિઃ શુચિઃ। ઉવાચ ગાવઃ પ્રણતઃ કિમાગમનમિત્યપિ॥ 13-123-2 (86169) ગાવ ઊચુઃ। 13-123-3x (7148) ઇચ્ચામસ્તવ રાજેન્દ્ર સત્રેઽસ્મિન્વિનિયોજનમ્। પશુત્વમુપસમ્પ્રાપ્તું પ્રસાદં કર્તુમર્હસિ॥ 13-123-3 (86170) રન્તિદેવ ઉવાચ। 13-123-4x (7149) નાસ્તિ શક્તો ગવાં ઘાતં કર્તું શતસહસ્રશઃ। ઘાતયિત્વા ત્વહં યુષ્માન્કથમાત્માનમુત્તરે॥ 13-123-4 (86171) યઃ પશુત્વેન સંયોજ્ય યુષ્માન્સ્વર્ગં નયેદિહ। આત્માનં ચૈવ તપસા ગાવઃ સમુપગમ્યતામ્॥ 13-123-5 (86172) ગાવ ઊચુઃ। 13-123-6x (7150) અસ્માકં તારણે યુક્તો ધર્માત્મા તપસિ સ્થિતઃ। શ્રુતોઽસ્માભિર્ભવાન્રાજંસ્તતસ્તુ સ્વયમાગતાઃ॥ 13-123-6 (86173) રન્તિદેવ ઉવાચ। 13-123-7x (7151) મમ સત્રે પશુત્વં વો યદ્યેવં હિ મનીષિતમ્। સમયેનાહમેતેન જુહુયાં વો હુતાશને॥ 13-123-7 (86174) કદાચિદ્યદિ વઃ કાચિદકામા વિનિયુજ્યતે। તદા સમાપ્તિઃ સત્રસ્ય ગવાં સ્યાદિતિ નૈષ્ઠિકી॥ 13-123-8 (86175) ગાવ ઊચુઃ। 13-123-9x (7152) એવમસ્તુ મહારાજ યથા ત્વં પ્રબ્રવીષિ નઃ। અકામાઃ સ્યુર્યદા ગાવસ્તદા સત્રં સમાપ્યતામ્॥ 13-123-9 (86176) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-123-10x (7153) તતઃ પ્રવૃત્તે ગોસત્રે રન્તિદેવસ્ય ધીમતઃ। ગોસહસ્રાણ્યહરહર્નિયુજ્યન્તે શમીતૃભિઃ॥ 13-123-10 (86177) એવં બહનિ વર્ષાણિ વ્યતીતાનિ નરાધિપ। ગવાં વૈ વધ્યમાનાનાં ન ચાન્તઃ પ્રત્યદૃશ્યત॥ 13-123-11 (86178) ગવાં ચર્મસહસ્રૈસ્તુ રાશયઃ પર્વતોપમાઃ। બભૂવુઃ કુરુશાર્દૂલ બહુધા મેઘસંનિભાઃ॥ 13-123-12 (86179) મેદઃક્લેદવહા ચૈવ પ્રાવર્તત મહાનદી। અદ્યાપિ ભુવિ વિખ્યાતા નદી ચર્મણ્વતી શુભા॥ 13-123-13 (86180) તતઃ કદાચિત્સ્વં વત્સં ગૌરુપામન્ત્ર્ય દુઃખિતા। એહિ વત્સ સ્તનં પાહિ મા ત્વં પશ્ચાત્ક્ષુદાર્દિતઃ॥ 13-123-14 (86181) તપ્સ્યસે વિમના દુઃખં ઘાતિતાયાં મયિ ધ્રુવમ્। એતે હ્યાયાન્તિ ચણ્ડાલાઃ સશસ્ત્રામાં જિઘાંસવઃ॥ 13-123-15 (86182) અથ શુશ્રાવ તાં વાણીં માનુષીં સમુદાહૃતામ્। રન્તિદેવો મહારાજ તતસ્તાં સમવારયત્॥ 13-123-16 (86183) સ્થાપયામાસ ગોસત્રમથ તં પાર્તિવર્ષભ। સત્રોત્સૃષ્ટાઃ પરિત્યક્તા ગાવોઽન્યાઃ સમુપાશ્રિતાઃ॥ 13-123-17 (86184) યાસ્તસ્ય રાજ્ઞો નિહતા ગાવો યજ્ઞે મહાત્મનઃ। તા ગોલોકમુપાજગ્મુઃ પ્રેક્ષિતા બ્રહ્મવાદિભિઃ॥ 13-123-18 (86185) રન્તિદેવોપિ રાજર્ષિરિષ્ટ્વા યજ્ઞં યથાવિધિ। તતઃ સખ્યં સુરપતેસ્ત્રિદિવં ચાક્ષયં યયૌ॥ 13-123-19 (86186) ફેનપો દિવિ ગોલોકે મુમુદે શાશ્વતીઃ સમાઃ। અવશિષ્ટશ્ચ યા ગવસ્તા બભૂવુર્વનેચરાઃ॥ 13-123-20 (86187) ફેનપાખ્યાનમેતત્તે ગવાં માહાત્મ્યમેવ ચ। કથિતં પાવનં પુણ્યં કૃષ્ણદ્વૈપાયનેરિતમ્॥ 13-123-21 (86188) નારાયણોઽપિ ભગવાન્દૃષ્ટ્વા ગોષુ પરં યશઃ। શુશ્રૂષાં પરમાં ચક્રે ભક્તિં ચ ભરતર્ષભ॥ 13-123-22 (86189) તસ્માત્ત્વમપિ રાજેન્દ્ર ગા વૈ પૂજય ભારત। દ્વિજેભ્યશ્ચૈવ સતતં પ્રયચ્છ કુરુસત્તમ॥ ॥ 13-123-23 (86190) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રયોવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 123 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-123-8 કદાચિત્ કદાપિ। કાચિત્ કાપિ॥ 7-123-10 શમીતૃભિઃ શમિતૃભિઃ। દીર્ઘ આર્ષઃ॥

`યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। પવિત્રાણાં પવિત્રં યચ્છ્રેષ્ઠં લોકેષુ પૂજિતમ્। મહાવ્રતં મહાભાગ તન્મે બ્રૂહિ પિતામહ॥ 13-124-1 (86191) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-124-2x (7154) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। પિતુઃ પુત્રસ્ય સંવાદં વ્યાસસ્ય ચ શુકસ્ય ચ॥ 13-124-2 (86192) ઋષીણામુત્તમં કૃષ્ણં ભાવિતાત્માનમચ્યુતમ્। પારમ્પર્યવિશેષજ્ઞં સર્વશાસ્ત્રાર્થકોવિદમ્॥ 13-124-3 (86193) કૃતશૌચઃ શુકસ્તત્ર કૃતજપ્યઃ કૃતાહ્નિકઃ। પરં નિયમમાસ્થાય પરં ધર્મમુપાશ્રિતઃ॥ 13-124-4 (86194) પ્રણમ્ય શિરસા વ્યાસં સૂક્ષ્મતત્વાર્થદર્શિનમ્। શુકઃ પપ્રચ્છ વૈ પ્રશ્નં દાનધર્મકુતૂહલઃ॥ 13-124-5 (86195) બહુચિત્રાણિ દાનાનિ બહુશઃ શંસસે મુને। મહાર્થં પાવનં પુણ્યં કિંસ્વિદ્દાનં મહાફલમ્॥ 13-124-6 (86196) કેન દુર્ગાણિ તરતિ કેન લોકાનવાપ્નુતે। કેન વા મહદાપ્નોતિ ઇહ લોકે પરત્ર ચ॥ 13-124-7 (86197) કે વા યજ્ઞસ્ય વોઢારઃ કેષુ યજ્ઞઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ। કિઞ્ચ યજ્ઞસ્ય યજ્ઞત્વં કિઞ્ચ યજ્ઞસ્ય ભેષજમ્। યજ્ઞાનામુત્તમં કિઞ્ચ તદ્ભવાન્પ્રબ્રવીતુ મે॥ 13-124-8 (86198) સ તસ્મૈ ભજમાનાય જાતકૌતૂહલાય ચ। વ્યાસો વ્રતનિધિઃ પ્રાહ ગવામિદમનુત્તમમ્॥ 13-124-9 (86199) ધન્યં યશસ્યમાયુષ્યં લોકે શ્રુતિસુખાવહમ્। યત્પવિત્રં પવિત્રાણાં મઙ્ગલાનાં ચ મઙ્ગલમ્॥ 13-124-10 (86200) સર્વપાપપ્રશમનં તત્સમાસેન મે શૃણુ। યદિદં તિષ્ઠતે લોકે જગત્સ્થાવરજઙ્ગમમ્। ગાવસ્તત્પ્રાપ્ય તિષ્ઠન્તિ ગોલોકે પુણ્યદર્શનાઃ॥ 13-124-11 (86201) માતરઃ સર્વભૂતાનાં વિશ્વસ્ય જગતશ્ચ હ। રુદ્રાણામિહ સાધ્યાનાં ગાવ એવ તુ માતરઃ॥ 13-124-12 (86202) રુદ્રાણાં માતરો હ્યેતા હ્યાદિત્યાનાં સ્વસા સ્મૃતાઃ। વસૂનાં ચ દુહિત્રસ્તા બ્રહ્મસન્તાનમૂલજાઃ॥ 13-124-13 (86203) યાસામધિપતિઃ પૂષા મરુતો વાલબન્ધનાઃ। ઐશ્વર્યં વરુણો રાજા વિશ્વેદેવાઃ સમાશ્રિતાઃ॥ 13-124-14 (86204) ય એવં વેદ તા ગાવો માતરો દેવપૂજિતાઃ। સ વિપ્રો બ્રહ્મલોકાય ગવાં લોકાય વા ધ્રુવઃ॥ 13-124-15 (86205) ગાવસ્તુ નાવમન્યેત કર્મણા મનસા ગિરા। ગવાં સ્થાનં પરં લોકે પ્રાર્થયેદ્યઃ પરાં ગતિમ્॥ 13-124-16 (86206) ન પદ્ભ્યાં તાડયેદ્ગા વૈ ન દણ્ડેન ન મુષ્ટિના। ઇમાં વિદ્યામુપાશ્રિત્ય પાવનીં બ્રહ્મનિર્મિતામ્॥ 13-124-17 (86207) માતૄણામન્વવાયે ચ ન ગોમધ્યે ન ગોવ્રજે। નરો મૂત્રપુરીષસ્ય દૃષ્ટ્વા કુર્યાદ્વિસર્જનમ્॥ 13-124-18 (86208) શુદ્ધાશ્ચન્દનશીતાઙ્ગ્યશ્ચન્દ્રરશ્મિસમપ્રભાઃ। સૌમ્યાઃ સુરભ્યઃ સુભગા ગાવો ગુગ્ગુલુગન્ધયઃ॥ 13-124-19 (86209) સર્વે દેવાઽવિશન્ગા વૈ સમુદ્રમિવ સિન્ધવઃ। દિવં ચૈવાન્તરિક્ષં ચ ગવાં વ્યુષ્ટિં સમશ્નુતે॥ 13-124-20 (86210) દધિના જુહુયાદગ્નિં દધિના સ્વસ્તિ વાચયેત્। દધિ દદ્યાચ્ચ પ્રાશેત ગવાં વ્યુષ્ટિં સમશ્નુતે॥ 13-124-21 (86211) ઘૃતેન જુહુયાદગ્નિં ઘૃતેન સ્વસ્તિ વાચયેત્। ઘૃતમાલભ્ય પ્રાશ્નીયાદ્ગવાં વ્યુષ્ટિં સમશ્નુતે॥ 13-124-22 (86212) ગાવઃ સંજીવના યાસ્તુ ગાવો દાનમનુત્તમમ્। તાઃ પુણ્યગોપાઃ સુફલા ભજમાનં ભજન્તુ મામ્॥ 13-124-23 (86213) યેન દેવાઃ પવિત્રેણ સ્વર્ગલોકમિતો ગતાઃ। તત્પવિત્રં પવિત્રાણાં મમ મૂર્ધ્નિ પ્રતિષ્ઠિતમ્॥ 13-124-24 (86214) વીણામૃદઙ્ગપણવા ગવાં ગાત્રં પ્રતિષ્ઠિતાઃ। ક્રીડારતિવિહારાર્થે ત્રિષુ લોકેષુ વર્તતે॥ 13-124-25 (86215) ન તત્ર દેવા વર્તન્તે નાગ્નિહોત્રાણિ જુહ્વતિ। ન યજ્ઞૈરિજ્યતે ચાત્ર યત્ર ગૌર્વૈ ન દૃશ્યતે॥ 13-124-26 (86216) ક્ષીરં દધિ ઘૃથં યાસાં રસાનામુત્તમો રસઃ। અમૃતપ્રભવા ગાવસ્ત્રૈલોક્યં યેન જીવતિ॥ 13-124-27 (86217) ઇમામાહૂય ધેનું ચ સવત્સાં યજ્ઞમાતરમ્। ઉપાહ્વયન્તિ યાં વિપ્રા ગાવો યજ્ઞહવિષ્કૃતમ્॥ 13-124-28 (86218) યા મેધ્યા પ્રથમં કર્મ ઇયં ધેનુઃ સરસ્વતી। પૌર્ણમાસેન વત્સેન કામં કામગુણાન્વિતા॥ 13-124-29 (86219) યત્ર સર્વમિદં પ્રોતં યત્કિંચિજ્જઙ્ગમં જગત્। સ ગૌર્વૈ પ્રથમા પુણ્યા સર્વભૂતહિતે રતા॥ 13-124-30 (86220) ધારણાઃ પાવનાઃ પુણ્યા ભાવના ભૂતભાવનાઃ। ગાવો મામભિરક્ષન્તુ ઇહ લોકે પરત્ર ચ॥ 13-124-31 (86221) એષ યજ્ઞઃ સહોપાઙ્ગ એષ યજ્ઞઃ સનાતનઃ। વેદાઃ સહોપનિષદો ગવાં રૂપાઃ પ્રતિષ્ઠિતાઃ॥ 13-124-32 (86222) એતત્તાત મયા પ્રોક્તં ગવામિહ પરં મતમ્। સર્વતઃ શ્રાવયેન્નિત્યં પ્રયતો બ્રહ્મસંસદિ॥ 13-124-33 (86223) શ્રુત્વા લભેત તાઁલ્લોકાન્યે મયા પરિકીર્તિતાઃ। શ્રાવયિત્વાપિ પ્રીતાત્મા લોકાંસ્તાન્પ્રતિપદ્યતે 13-124-34 (86224) ધેનુમેકાં સમાદદ્યાદહન્યહનિ પાવનીમ્। તત્તથા પ્રાપ્નુયાદ્વિપ્રઃ પઠન્વૈ ગોમતીં સદા॥ 13-124-35 (86225) અથ ધેનુર્ન વિદ્યતે તિલધેનુમનુત્તમામ્। દદ્યાદ્ગોમતિકલ્પેન તાં ધેનું સર્વપાવનીમ્॥ 13-124-36 (86226) આહ્નિકં ગોમતીં નિત્યં યઃ પઠેત સદા નરઃ। સર્વપાપાત્પ્રમુચ્યેત પ્રયતાત્મા ય આચરેત્॥ 13-124-37 (86227) ઘૃતં વા નિત્યમાલભ્ય પ્રાશ્ય વા ગોમતીં જપેત્। સ્નાત્વા વા ગોકરીષેણ પઠન્પાપાત્પ્રમુચ્યતે॥ 13-124-38 (86228) મનસા ગોમતીં જપ્યેદ્ગોમત્યા નિત્યમાહ્નિકમ્। ન ત્વેન દિવસં કુર્યાદ્વ્યર્થં ગોમત્યપાઠકઃ॥ 13-124-39 (86229) ગોમતીં જપમાના હિ દેવા દેવત્વમાપ્નુવન્। ઋષિત્વમૃષયશ્ચાપિ ગોમત્યા સર્વમાપ્નુવન્॥ 13-124-40 (86230) બદ્ધો બન્ધાત્પ્રમુચ્યેત કૃચ્છ્રાન્મુચ્યેત સઙ્કટાત્। ગોમતીં સેવતે યસ્તુ લભતે પ્રિયસઙ્ગમમ્॥ 13-124-41 (86231) એતત્પવિત્રં કાર્ત્સ્ન્યેન એતદ્વ્રતમનુત્તમમ્। એતત્તુ પૃથિવીપાલ પાવનં શૃણ્વતાં સદા॥ 13-124-42 (86232) પુત્રકામાશ્ચ યે કેચિદ્ધનકામાશ્ચ માનવાઃ। અદ્ધાને ચોરવૈરિભ્યો મુચ્યતે ગોમતીં પઠન્॥ 13-124-43 (86233) પૂર્વવૈરાનુબન્ધેષુ રણએ ચાપ્યાતતાયિનઃ। લભેત જયમેવાશુ સદા ગોમતિપાઠકઃ॥'॥ ॥ 13-124-44 (86234) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ચતુર્વિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 124 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-124-1 દેવવ્રત મહાભાગેતિ ક.પાઠઃ॥ 7-124-18 માતૄણામનુપાતે ચેતિ થ.પાઠ.॥ 7-124-26 યત્ર ગૌર્વૈ ન દુહ્યતે ઇતિ થ.પાઠ॥

`શુક ઉવાચ। ક્ષત્રિયાશ્ચૈવ શૂદ્રાશ્ચ મન્ત્રહીનાશ્ચ યે દ્વિજાઃ। કપિલામુપજીવન્તિ કથમેતત્પિતર્ભવેત્॥ 13-125-1 (86235) શ્રીવ્યાસ ઉવાચ। 13-125-2x (7155) ક્ષત્રિયાશ્ચૈવ શૂદ્રાશ્ચ મન્ત્રહીનાશ્ચ યે દ્વિજાઃ। કપિલામુપજીવન્તિ તેષાં વક્ષ્યામિ નિર્ણયમ્॥ 13-125-2 (86236) કપિલાસ્તૂત્તમા લોકે ગોષુ ચૈવોત્તમા મતાઃ। તાસાં દાતા લભેત્સ્વર્ગં વિધિના યશ્ચ સેવતે॥ 13-125-3 (86237) સ્પૃશેત કપિલાં યસ્તુ દણ્ડેન ચરણેન વા। સ તેન સ્પર્શમાત્રેણ નરકાયોપપદ્યતે॥ 13-125-4 (86238) મન્ત્રેણ યુઞ્જ્યાત્કપિલાં મન્ત્રેણૈવ પ્રમુઞ્ચતે। મન્ત્રિહીનં તુ યો યુઞ્જાત્કૃમિયોનૌ પ્રસૂયતે॥ 13-125-5 (86239) પ્રહારાહતમર્માઙ્ગા દુઃખેન ચ જડીકૃતા। પદાનિ યાવદ્ગચ્છેત તાવલ્લોકાન્કૃમિર્ભવેત્॥ 13-125-6 (86240) યાવન્તો બિન્દવસ્તસ્યાઃ શોણિતસ્ય ક્ષિતિં ગતાઃ। તાવદ્વર્ષસહસ્રાણિ નરકં પ્રતિપદ્યતે॥ 13-125-7 (86241) મન્ત્રેણ યુઞ્જ્યાત્કપિલાં મન્ત્રેણ વિનિયોજયેત્। મન્ત્રહીનૈરનુયુતો મઞ્જયેત્તમસિ પ્રભો॥ 13-125-8 (86242) કપિલાં યેઽપિ જીવન્તિ બુદ્ધિમોહાન્વિતા નરાઃ। તેઽપિ વર્ષસહસ્રાણિ પતન્તિ નરકે નૃપ॥ 13-125-9 (86243) અથ ન્યાયેન યે વિપ્રાઃ કપિલામુપયુઞ્જતે। તસ્મિંલ્લોકે પ્રમોદન્તે લોકાશ્ચૈષામનામયાઃ॥ 13-125-10 (86244) વિધિના યે ન કુર્વન્તિ શૂદ્રાસ્તાનુપધારય॥' ॥ 13-125-11 (86245) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ પઞ્ચવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 125 ॥

`શુક ઉવાચ। નાનાવર્ણૈરુપેતાનાં ગવાં કિં મુનિસત્તમ। કપિલાઃ સર્વવર્ણેષુ વરિષ્ઠત્વમવાપ્નુવન્॥ 13-126-1 (86246) વ્યાસ ઉવાચ। 13-126-2x (7156) શૃણુ પુત્ર યથા ગોષુ વરિષ્ઠાઃ કપિલાઃ સ્મૃતાઃ। કપિલત્વં ચ સમ્પ્રાપ્તાઃ પૂજ્યાશ્ચિ સતતં નૃષુ॥ 13-126-2 (86247) અગ્નિઃ પુરાપચક્રામ દેવેભ્ય ઇતિ નઃ શ્રુતમ્। દેવેભ્યો માં છાદયત શરણ્યાઃ શરણં ગતમ્॥ 13-126-3 (86248) ઊચુસ્તાઃ સહિતાસ્તત્ર સ્વાગતં તવ પાવકઃ। ઇહ ગુપ્તસ્ત્વમસ્માભિર્ન દેવૈરુપલપ્સ્યસે॥ 13-126-4 (86249) અથ દેવા વિવિત્સન્તઃ પાવકં પરિચક્રમુઃ। ગોષુ ગુપ્તં ચ વિજ્ઞાય તાઃ ક્ષિપ્રમુપતસ્થિરે॥ 13-126-5 (86250) યુષ્માસુ નિવસત્યગ્નિરિતિ ગાઃ સમચૂચુદન્। પ્રકાશ્યતાં હુતવહો લોકાન્ન ચ્છેત્તુમર્હથ॥ 13-126-6 (86251) એવમસ્ત્વિત્યુનુજ્ઞાય પાવકં સમદર્શયન્॥ 13-126-7 (86252) અધિગમ્ય પાવકં તુષ્ટાસ્તે દેવાઃ સદ્ય એવ તુ। અગ્નિં પ્રચોદયામાસુઃ ક્રિયતાં ગોષ્વનુગ્રહઃ॥ 13-126-8 (86253) ગવાં તુ યાસાં ગાત્રેષુ પાવકઃ સમવસ્થિતઃ। કપિલત્વમનુપ્રાપ્તાઃ સર્વશ્રેષ્ઠત્વમેવ ચ॥ 13-126-9 (86254) મહાફલત્વં લોકે ચ દદૌ તાસાં હુતાશનઃ। તસ્માદ્ધિ સર્વવર્ણાનાં કપિલાં ગાં પ્રદાપય। શ્રોત્રિયાય પ્રશાન્તાય પ્રયતાયાગ્નિહોત્રિણે॥ 13-126-10 (86255) યાવન્તિ રોમાણિ ભન્તિ ધેન્વા યુગાનિ તાવન્તિ પુનાતિ દાતૄન્। પ્રતિગ્રહીતૄંશ્ચ પુનાતિ દત્તા શિષ્ટે તુ ગૌર્વૈ પ્રતિપાદનેન॥ ॥ 13-126-11 (86256) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ષડ્વિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 126 ॥

શુક ઉવાચ। કેન વર્ણવિભાગેન વિજ્ઞેયા કપિલા ભવેત્। કતિ વા લક્ષણાન્યસ્યા દૃષ્ટાનિ મુનિભિઃ પુરા॥ 13-127-1 (86257) શ્રીવ્યાસ ઉવાચ। 13-127-2x (7157) શૃણુ તાત યથા ગોષુ વિજ્ઞેયા કપિલા ભવેત્। નેત્રયોઃ શૃઙ્ગયોશ્ચૈવ ખુરેષુ વૃષણેષુ ચ। કર્ણતો ઘ્રાણતશ્ચાપિ ષડ્વિધાઃ કપિલાઃ સ્મૃતાઃ॥ 13-127-2 (86258) એતેષાં લક્ષણાનાં તુ યદ્યેકમપિ દૃશ્યતે। કપિલાં તાં વિજાનીયાદેવમાહુર્મનીષિણઃ॥ 13-127-3 (86259) આગ્નેયી નેત્રકપિલા ખુરૈર્માહેશ્વરી ભવેત્। ગ્રીવાયાં વૈષ્ણવી જ્ઞેયા પૂષ્ણો ઘ્રાણાદજાયત॥ 13-127-4 (86260) કર્ણતસ્તુ વસન્તેન સ્વયોનિમભિજાયતે। ગાયત્ર્યાશ્ચ વૃષણયોરુત્પત્તિઃ ષડ્ગુણા સ્મૃતા॥ 13-127-5 (86261) એવં ગાવશ્ચ વિપ્રાશ્ચ ગાયત્રી સત્યમેવ ચ। વસન્તશ્ચ સુવર્ણશ્ચ એકતઃ સમજાયત॥ 13-127-6 (86262) નેત્રયોઃ કપિલાં યસ્તુ વાહયેત દુહેત વા। સ પાપકર્મા નરકં પ્રતિષ્ઠાં પ્રતિપદ્યતે॥ 13-127-7 (86263) નરકાદ્વિપ્રમુક્તસ્તુ તિર્યગ્યોનિં નિષેવતે। યદા લભેત માનુષ્યં જાત્યન્ધો જાયતે નરઃ॥ 13-127-8 (86264) શૃઙ્ગયોઃ કપિલાં યસ્તુ વાહયેત દુહેત વા। તિર્યગ્યોનિં સ લભતે જાયમાનઃ પુનઃ પુનઃ॥ 13-127-9 (86265) ખુરેષુ કપિલાં યસ્તુ વાહયેત દુહેત વા। તમસ્યપારે મજ્જેત ધનહીનો નરાધમઃ॥ 13-127-10 (86266) કપિલાં વાલધાનેષુ વાહયેત દુહેત વા। નિરાશ્રયઃ સદા ચૈવ જાયતે યદિ ચેત્કૃમિઃ॥ 13-127-11 (86267) કર્ણેન કપિલાં યસ્તુ જાનન્નપ્યુપજીવતિ। સહસ્રશઃ શુચિર્ભુત્વા માનુષ્યં પ્રાપ્નુયાદથ। ચણ્ડાલઃ પાપયોનિશ્ચ જાયતે સ નરાધમઃ॥ 13-127-12 (86268) ઘ્રાણેન કપિલાં યસ્તુ પ્રમાદાદુપજીવતિ। સોઽપિ વર્ષસહસ્રાણિ તિર્યગ્યોનૌ પ્રજાયતે॥ 13-127-13 (86269) વ્યાધિગ્રસ્તો જડો રોગી ભવેન્માનુષ્યમાગતઃ॥ 13-127-14 (86270) મધુસર્પિસ્સુગન્ધાસ્તુ કપિલાઃ શાસ્ત્રતઃ સ્મૃતાઃ। એતાઃ સમુપજીવેત સોઽપિ તિર્યક્ષુ જાયતે॥ 13-127-15 (86271) સ્થાવરત્વમનુપ્રાપ્તો યદિ માનુષ્યતાં લભેત્। અલ્પાયુઃ સ ભવેજ્જાતો હીનવર્ણકુલોદ્ભવઃ॥ 13-127-16 (86272) યે તુ પાપા હ્યસૂયન્તે કપિલાં વાહયન્તિ ચ। નિરયેષુ પ્રતિષ્ઠન્તે યાવદાભૂતસમ્પ્લવમ્॥ ॥ 13-127-17 (86273) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ સપ્તવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 127 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-127-7 વાહયેન દમેત વેતિ થ.પાઠ.॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। મયા ગવાં પુરીષં વૈ શ્રિયા જુષ્ટમિતિ શ્રુતમ્। એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું સંશયોઽત્ર હિ મે મહાન્॥ 13-128-1 (86274) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-128-2x (7158) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। ગોભિર્નૃપેહં સંવાદં શ્રિયા ભારતસત્તમ॥ 13-128-2 (86275) ગાવોઽથ વિસ્મિતાસ્તસ્યા દૃષ્ટ્વા રૂપસ્ય સમ્પદમ્॥ 13-128-3 (86276) ગાવ ઊચુઃ। 13-128-4x (7159) કાઽસિ દેવિ કુતો વા ત્વં રૂપેણાપ્રતિમા ભુવિ। વિસ્મિતાઃ સ્મ મહાભાગે તવ રૂપસ્ય સમ્પદા॥ 13-128-4 (86277) ઇચ્છામસ્ત્વાં વયં જ્ઞાતું કા ત્વં ક્વ ચ ગમિષ્યસિ। તત્ત્વેન હિ સુવર્ણાભે સર્વમેતદ્બ્રવીહિ નઃ॥ 13-128-5 (86278) શ્રીરુવાચ। 13-128-6x (7160) લોકસ્ય કાન્તિર્ભદ્રં વઃ શ્રીર્નામાહં પરિશ્રુતા। મયા દૈત્યાઃ પરિત્યક્તા વિનષ્ટાઃ શાશ્વતીઃ સમાઃ॥ 13-128-6 (86279) મયાઽભિપન્ના દેવાશ્ચ મોદન્તે શાશ્વતીઃ સમાઃ। ઇન્દ્રો વિવસ્વાન્સોમશ્ચ વિષ્ણુરાપોઽગ્નિરેવ ચ॥ 13-128-7 (86280) મયાઽભિપન્ના દીપ્યન્તે ઋષયો દેવતાસ્તથા। યાન્નાવિશામ્યહં ગાવસ્તે વિનશ્યન્તિ સર્વશઃ॥ 13-128-8 (86281) ધર્મશ્ચાર્થશ્ચ કામશ્ચ મયા જુષ્ટાઃ સુખાન્વિતાઃ। એવંપ્રભાવાં માં ગાવો વિજાનીત સુખપ્રદામ્॥ 13-128-9 (86282) ઇચ્છામિ ચાપિ યુષ્માસુ વસ્તું સર્વાસુ નિત્યદા। આગત્ય પ્રાર્થયે યુષ્માઞ્શ્રીજુષ્ટા ભવતાઽનઘાઃ॥ 13-128-10 (86283) ગાવ ઊચુઃ। 13-128-11x (7161) અધ્રુવા ચપલા ચ ત્વં સામાન્યા બહુભિઃ સહ। ન ત્વામિચ્છામ ભદ્રં તે ગમ્યતાં યત્ર રોચતે॥ 13-128-11 (86284) વપુષ્મન્ત્યો વયં સર્વાઃ કિમસ્માકં ત્વયાઽદ્ય વૈ। યથેષ્ટં ગમ્યતાં તત્ર કૃતકાર્યા વયં ત્વયા॥ 13-128-12 (86285) શ્રીરુવાચ। 13-128-13x (7162) કિમેતદ્વઃ ક્ષમં ગાવો યન્માં નેહાભિનન્દથ। ન માં સમ્પ્રતિગૃહ્ણીધ્વં કસ્માદ્વૈ દુર્લભાં સતીમ્॥ 13-128-13 (86286) સત્યશ્ચ લોકવાદોઽયં લોકે ચરતિ સુવ્રતાઃ। સ્વયં પ્રાપ્તે પરિભવો ભવતીતિ વિનિશ્ચયઃ॥ 13-128-14 (86287) મહદુગ્રં તપઃ કૃત્વા માં નિષેવન્તિ માનવાઃ। દેવદાનવગન્ધર્વાઃ પિશાચોરગરાક્ષસાઃ॥ 13-128-15 (86288) ક્ષમમેતદ્ધિ વો ગાવઃ પ્રતિગૃહ્ણીત મામિહ। નાવમન્યા હ્યહં સૌમ્યાસ્ત્રૈલોક્યે સચરાચરે॥ 13-128-16 (86289) ગાવ ઊચુઃ। 13-128-17x (7163) નાવમાન્યામહે દેવિ ન ત્વાં પરિભવામહે। અધ્રુવા ચલચિત્તાસિ તતસ્ત્વાં વર્જયામહે॥ 13-128-17 (86290) બહુના ચ કિમુક્તેન ગમ્યતાં યત્ર વાઞ્છસિ। વપુષ્મન્ત્યો વયં સર્વાઃ કિમસ્માકં ત્વયાઽનઘે॥ 13-128-18 (86291) શ્રીરુવાચ। 13-128-19x (7164) અવજ્ઞાતા ભવિષ્યામિ સર્વલોકેષુ માનવૈઃ। પ્રત્યાખ્યાતેતિ યુષ્માભિઃ પ્રસાદઃ ક્રિયતાં મમ॥ 13-128-19 (86292) મહાભાગા ભવત્યો વૈ શરણ્યાઃ શરણાગતામ્। પરિત્રાયન્તુ માં નિત્યં ભજમાનામનિન્દિતામ્॥ 13-128-20 (86293) માનનામહમિચ્છામિ ભવત્યઃ સતતં શિવાઃ। અપ્યેકાઙ્ગેષ્વધો વસ્તુમિચ્છામિ ચ સુકુત્સિતે॥ 13-128-21 (86294) ન વોઽસ્તિ કુત્સિતં કિઞ્ચિદઙ્ગેષ્વાલક્ષ્યતેઽનઘાઃ। પુણ્યાઃ પવિત્રાઃ સુભગા અવાગ્દેશં પ્રયચ્છથ। વસેયં યત્ર વો દેહે તન્મે વ્યાખ્યાતુમર્હથ॥ 13-128-22 (86295) એવમુક્તાસ્તુ તા ગાવઃ શુભાઃ કરુણવત્સલાઃ। સમ્માન્ય સહિતાઃ સર્વાઃ શ્રિયમુચુર્નરાધિપ॥ 13-128-23 (86296) અવશ્યં માનના કાર્યા તવાસ્માભિર્યશસ્વિનિ। શકૃન્મૂત્રે નિવસતાં પુણ્યમેતદ્ધિ નઃ શુભે॥ 13-128-24 (86297) શ્રીરુવાચ। 13-128-25x (7165) દિષ્ટ્યા પ્રસાદો યુષ્માભિઃ કૃતો મેઽનુગ્રહાત્મકઃ। એવં ભવતુ ભદ્રં વઃ પૂજિતાઽસ્મિ સુખપ્રદાઃ॥ 13-128-25 (86298) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-128-26x (7166) એવં કૃત્વા તુ સમયં શ્રીર્ગોભિઃ સહ ભારત। પશ્યન્તીનાં તતસ્તાસાં તત્રૈવાન્તરધીયત॥ 13-128-26 (86299) એવં ગોશકૃતઃ પુત્ર માહાત્મ્યં તેઽનુવર્ણિતમ્। માહાત્મ્યં ચ ગવાં ભૂયઃ શ્રૂયતાં ગદતો મમ॥ ॥ 13-128-27 (86300) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ અષ્ટવિંશત્યધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 128 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-128-3 વિસ્મિતા અભવન્નિતિ શેષઃ॥ 7-128-21 એકા અહમ્। અઙ્ગેષુ મધ્યે કુત્સિતે। સુપ્રીતાઙ્ગેષુ વો વસ્તુમિચ્છામીહ ન કુત્સિતે ઇતિ ધ.પાઠઃ॥ 7-128-23 સમ્મન્ત્ર્ય સહિતા ઇતિ ઝ.પાઠઃ॥

ભીષ્મ ઉવાચ। યે ચ ગાઃ સમ્પ્રયચ્છન્તિ હુતશિષ્ટાશિનશ્ચ યે। તેષાં સત્રાણિ યજ્ઞાશ્ચ નિત્યમેવ યુધિષ્ઠિર॥ 13-129-1 (86301) ઋતે દધિઘૃતેનેહ ન યજ્ઞઃ સમ્પ્રવર્તતે। તેન યજ્ઞસ્ય યજ્ઞત્વમતો મૂલં ચ લક્ષ્યતે॥ 13-129-2 (86302) દાનાનામપિ સર્વેષાં ગવાં દાનં પ્રશસ્યતે। ગાવઃ શ્રેષ્ઠાઃ પવિત્રાશ્ચ પાવનં હ્યેતદુત્તમમ્॥ 13-129-3 (86303) પુષ્ટ્યર્થમેતાઃ સેવેત શાન્ત્યર્થમપિ ચૈવ હ। પયો દધિ ઘૃતં ચાસાં સર્વપાપપ્રમોચનમ્॥ 13-129-4 (86304) ગાવસ્તેજઃ પરં પ્રોક્તમિહ લોકે પરત્ર ચ। ન ગોભ્યઃ પરમં કિઞ્ચિત્પવિત્રં ભરતર્ષભ॥ 13-129-5 (86305) અત્રાપ્યુદાહરન્તીમમિતિહાસં પુરાતનમ્। પિતામહસ્ય સંવાદમિન્દ્રસ્ય ચ યુધિષ્ઠિર॥ 13-129-6 (86306) પરાભૂતેષુ દૈત્યેષુ શક્રસ્ત્રિભુવનેશ્વરઃ। પ્રજાઃ સમુદિતાઃ સર્વાઃ સત્યધર્મપરાયણાઃ॥ 13-129-7 (86307) અથર્ષયઃ સગન્ધર્વાઃ કિન્નરોરગરાક્ષસાઃ। દેવાસુરસુપર્ણાશ્ચ પ્રજાનાં પતયસ્તથા। પર્યુપાસત કૌન્તેય કદાચિદ્વૈ પિતામહમ્॥ 13-129-8 (86308) નારદઃ પર્વતશ્ચૈવ વિશ્વાવસુહહાહુહૂઃ। દિવ્યતાનેષુ ગાયન્તઃ પર્યુપાસત તં પ્રભુમ્॥ 13-129-9 (86309) તત્ર દિવ્યાનિ પુષ્પાણિ પ્રાવહત્પવનસ્તદા। આજહ્રુર્ઋતવશ્ચાપિ સુગન્ધીનિ પૃથક્પૃથક્॥ 13-129-10 (86310) તસ્મિન્દેવસમાવાયે સર્વભૂતસમાગમે। દિવ્યવાદિત્રસંઘુષ્ટે દિવ્યસ્ત્રીચારણાવૃતે। ઇન્દ્રઃ પપ્રચ્છ દેવેશમભિવાદ્ય પ્રણમ્ય ચ॥ 13-129-11 (86311) દેવાનાં ભગવન્કસ્માલ્લોકેશાનાં પિતામહ। ઉપરિષ્ઠાદ્ગવાં લોક એતદિચ્છામિ વેદિતુમ્॥ 13-129-12 (86312) કિં તપો બ્રહ્મચર્યં વા ગોભિઃ કૃતમિહેશ્વર॥ દેવાનામુપરિષ્ટાદ્યદ્વસન્ત્યરજસઃ સુખમ્॥ 13-129-13 (86313) તતઃ પ્રોવાચ બ્રહ્મા તં શક્રં બલનિષૂદનમ્। અવજ્ઞાતાસ્ત્વયા નિત્યં ગાવો બલનિષૂદન॥ 13-129-14 (86314) તેન ત્વમાસાં માહાત્મ્યં ન વેત્સિ શૃણુ યત્પ્રભો। ગવાં પ્રભાવં પરમં માહાત્મ્યં ચ સુરર્ષભ॥ 13-129-15 (86315) યજ્ઞાઙ્ગં કથિતા ગાવો યજ્ઞ એવ ચ વાસવ। એતાભિશ્ચ વિના વિજ્ઞો ન વર્તેત કથઞ્ચન॥ 13-129-16 (86316) ધારયન્તિ પ્રજાશ્ચૈતાઃ પયસા હવિષા તથા। એતાસાં તનયાશ્ચાપિ કૃષિયોગમુપાસતે॥ 13-129-17 (86317) જનયન્તિ ચ ધાન્યાનિ બીજાનિ વિવિધાનિ ચ। તતો યજ્ઞાઃ પ્રવર્તન્તે હવ્યં કવ્યં ચ સર્વશઃ॥ 13-129-18 (86318) પયો દધિ ઘૃતં ચૈવ પુણ્યાશ્ચૈતાઃ સુરાધિપ। વહન્તિ વિવિધાન્ભોગાન્ક્ષુત્તૃષ્ણાપરિપીડિતાઃ॥ 13-129-19 (86319) મુનીંશ્ચ ધારયન્તીહ પ્રજાશ્ચૈવાપિ કર્મણા। વાસવાઽકૂટવાહિન્યઃ કર્મણા સુકૃતેન ચ॥ 13-129-20 (86320) ઉપરિષ્ટાત્તતોઽસ્માકં વસન્ત્યેતાઃ સદૈવ હિ। એતત્તે કારણં શક્ર નિવાસકૃતમધ્ય વૈ। ગાવો દેવોપરિષ્ટાદ્ધિ સમાખ્યાતાઃ શતક્રતો॥ 13-129-21 (86321) એતા હિ વરદત્તાશ્ચ વરદાશ્ચાપિ વાસવ। સુરભ્યઃ પુણ્યકર્મિણ્યઃ પાવનાઃ શુભલક્ષણાઃ॥ 13-129-22 (86322) યદર્થં ગાં ગતાશ્ચૈવ સુરભ્યઃ સુરસત્તમ। તચ્ચ મે શૃણુ કાર્સ્ન્યેન વદતો બલસૂદન॥ 13-129-23 (86323) પુરા દેવયુગે તાત દૈત્યેન્દ્રેષુ મહાત્મસુ। ત્રીઁલ્લોકાનનુશાસત્સુ વિષ્ણૌ ગર્ભત્વમાગતે॥ 13-129-24 (86324) અદિત્યાં તપ્યમાનાયાં તપો ઘોરં સુદુશ્ચરમ્। પુત્રાર્થમમરશ્રેષ્ઠ પાદેનૈકેન નિત્યદા॥ 13-129-25 (86325) તાં તુ દૃષ્ટ્વા મહાદેવીં તપ્યમાનાં મહત્તપઃ। દક્ષસ્ય દુહિતા દેવી સુરભિર્નામ નામતઃ॥ 13-129-26 (86326) અતપ્યત તપો ઘોરં હૃષ્ટા ધર્મપરાયણા। કૈલાસશિખરે રમ્યે દેવગન્ધર્વસેવિતે॥ 13-129-27 (86327) વ્યતિષ્ઠદેકપાદેન પરમં યોગમાસ્થિતા। દશવર્ષસહસ્રાણિ દશવર્ષશતાનિ ચ॥ 13-129-28 (86328) સન્તપ્તાસ્તપસા તસ્યા દેવાઃ સર્ષિમહોરગાઃ। તત્ર ગત્વા મયા સાર્ધં પર્યુપાસત તાં શુભાં॥ 13-129-29 (86329) અથાહમબ્રવં તત્ર દેવીં તાં તપસાઽન્વિતામ્। કિમર્થં તપ્યસે દેવિ તપો ઘોરમનિન્દિતે॥ 13-129-30 (86330) પ્રીતસ્તેઽહં મહાભાગો તપસાઽનેન શોભને। વરયસ્વ વરં દેવિ દાતાસ્મીતિ પુરન્દર॥ 13-129-31 (86331) સુરભિરુવાચ। 13-129-32x (7167) વરેણ ભગવન્મહ્યં કૃતં લોકપિતામહ। એષ એવ વરો મેઽદ્ય યત્પ્રીતોસિ મમાનઘ॥ 13-129-32 (86332) બ્રહ્મોવાચ। 13-129-33x (7168) તામેવ બ્રુવતીં દેવીં સુરભિં ત્રિદશેશ્વર। પ્રત્યબ્રવં યદ્દેવેન્દ્ર તન્નિબોધ શચીપતે॥ 13-129-33 (86333) અલોભકામ્યયા દેવિ તપસા શુચિના ચ તે। પ્રસન્નોઽહં વરં તસ્માદમરત્વં દાદામિ તે॥ 13-129-34 (86334) ત્રયાણામપિ લોકાનામુપરિષ્ટાન્નિવત્સ્યસિ। મત્પ્રસાદાચ્ચ વિખ્યાતો ગોલોકઃ સમ્ભવિષ્યતિ॥ 13-129-35 (86335) માનુષેષુ ચ કુર્વાણાઃ પ્રજાઃ કર્મ શુભાસ્તવ। નિવત્સ્યન્તિ મહાભાગો સર્વા દુહિતરશ્ચ તે॥ 13-129-36 (86336) મનસા ચિન્તિતા ભોગાસ્ત્વયા વૈ દિવ્યમાનુષાઃ। યચ્ચ સ્વર્ગસુખં દેવિ તત્તે સમ્પત્સ્યતે શુભે॥ 13-129-37 (86337) તસ્યા લોકાઃ સહસ્રાક્ષ સર્વકામસમન્વિતાઃ। ન તત્ર ક્રમતે મૃત્યુર્ન જરા ન ચ પાવકઃ। ન દૈન્યં નાશુભં કિઞ્ચિદ્વિદ્યતે તત્ર વાસવ॥ 13-129-38 (86338) તત્ર દિવ્યાન્યરણ્યાનિ દિવ્યાનિ ભવનાનિ ચ। વિમાનાનિ સુયુક્તાનિ કામગાનિ ચ વાસવ॥ 13-129-39 (86339) બ્રહ્મચર્યેણ તપસા સત્યેન ચ દમેન ચ। દાનૈશ્ચ વિવિધૈઃ પુણ્યૈસ્તથા તીર્થાનુસેવનાત્॥ 13-129-40 (86340) તપસા મહતા ચૈવ સુકૃતેન ચ કર્મણા। શક્યઃ સમાસાદયિતું ગોલોકઃ પુષ્કરેક્ષણ॥ 13-129-41 (86341) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં મયા શક્રાનુપૃચ્છતે। ન તે પરિભવઃ કાર્યો ગવામસુરસૂદન॥ 13-129-42 (86342) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-129-43x (7169) એતચ્છ્રુત્વા સહસ્રાક્ષઃ પૂજયામાસ નિત્યદા। ગાશ્ચક્રે બહુમાનં ચ તાસુ નિત્યં યુધિષ્ઠિર॥ 13-129-43 (86343) એતત્તે સર્વમાખ્યાતં પાવનં ચ મહાદ્યુતે। પવિત્રં પરમં ચાપિ ગવાં માહાત્મ્યમુત્તમમ્। 13-129-44 (86344) કીર્તિતં પુરુષવ્યાઘ્ર સર્વપાપવિમોચનમ્। ય ઇદં કથયેન્નિત્યં બ્રાહ્મણેભ્યઃ સમાહિતઃ॥ 13-129-45 (86345) હવ્યકવ્યેષુ યજ્ઞેષુ પિતૃકાર્યેષુ ચૈવ હ। સાર્વકામિકમક્ષય્યં પિતૄંસ્તસ્યોપતિષ્ઠતે॥ 13-129-46 (86346) ગોષુ ભક્તશ્ચ લભતે યદ્યદિચ્છતિ માનવઃ। સ્ત્રિયોપિ ભક્તા યા ગોષુ તાશ્ચ કામમવાપ્નુયુઃ॥ 13-129-47 (86347) પુત્રાર્થીં લભતે પુત્રં કન્યાર્થી તામવાપ્નુયાત્। ધનાર્થી લભતે વિત્તં ધર્માર્થી ધર્મમાપ્નુયાત્॥ 13-129-48 (86348) વિદ્યાર્થી ચાપ્નુયાદ્વિદ્યાં સુખાર્થી પ્રાપ્નુયાત્સુખમ્। ન કિઞ્ચિદ્દુર્લભં ચૈવ ગવાં ભક્તસ્ય ભારત॥ ॥ 13-129-49 (86349) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ એકોનત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 128 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-129-20 વાસવ અકૂટવાહિન્યઃ અમાયાવ્યવહારિણ્યઃ॥ 7-129-21 નિવાસાર્થં કૃતં નિવાસકૃતમ્॥ 7-129-48 કન્યા પતિમવાપ્નુયાદિતિ ક.થ.ધ.પાઠઃ॥

યુધિષ્ઠિર ઉવાચ। ઉક્તં પિતામહેનેદં ગવાં દાનમનુત્તમમ્। વિશેષેણ નરેન્દ્રાણામિહ ધર્મમવેક્ષતામ્॥ 13-130-1 (86350) રાજ્યં હિ સતતં દુઃખમાશ્રમાશ્ચ સુદુર્વિદાઃ। પરિચારેષુ વૈ દુઃખં દુર્ધરં ચાકૃતાત્મભિઃ। ભૂયિષ્ઠં ચ નરેન્દ્રાણાં વિદ્યતે ન શુભા ગતિઃ॥ 13-130-2 (86351) પૂયન્તે તત્ર નિયતં પ્રયચ્છન્તો વસુન્ધરામ્। સર્વે ચ કથિતા ધર્માસ્ત્વયા મે કુરુનન્દન॥ 13-130-3 (86352) એવમેવ ગવામુક્તં પ્રદાનં તે નૃગેણ હ। ઋષિણા નાચિકેતેન પૂર્વમેવ નિદર્શિતમ્॥ 13-130-4 (86353) વેદોપનિષદે ચૈવ સર્વકર્મસુ દક્ષિણાઃ। સર્વક્રતુષુ ચોદ્દિષ્ટા ભૂમિર્ગાવોઽથ કાઞ્ચનમ્॥ 13-130-5 (86354) તત્ર શ્રુતિસ્તુ પરમા સુવર્ણં દક્ષિણેતિ વૈ। એતદિચ્છામ્યહં શ્રોતું પિતામહ યથાતથમ્॥ 13-130-6 (86355) કિં સુવર્ણં કથં જાતં કસ્મિન્કાલે કિમાત્મકમ્। કિંદૈવ કિંફલં ચૈવ કસ્માચ્ચ પરમુચ્યતે॥ 13-130-7 (86356) કસ્માદ્દાનં સુવર્ણસ્ય પૂજયન્તિ મનીષિણઃ। કસ્માચ્ચ દક્ષિણાર્થં તદ્યજ્ઞકર્મસુ શસ્યતે॥ 13-130-8 (86357) કસ્માચ્ચ પાવનં શ્રેષ્ઠં ભૂમેર્ગોભ્યશ્ચ કાઞ્ચનમ્। પરમં દક્ષિણાર્થે ચ તદ્બ્રવીહિ પિતામહ॥ 13-130-9 (86358) ભીષ્મ ઉવાચ। 13-130-10x (7170) શૃણુ રાજન્નવહિતો બહુકારણવિસ્તરમ્। જાતરૂપસમુત્પત્તિમનુભૂતં ચ યન્મયા॥ 13-130-10 (86359) પિતા મમ મહાતેજાઃ શ્તનુર્નિધનં ગતઃ। તસ્ય દિત્સુરહં શ્રાદ્ધં ગઙ્ગાદ્વારમુપાગમમ્॥ 13-130-11 (86360) તત્રાગમ્ય પિતુઃ પુત્ર શ્રાદ્ધકર્મ સમારભમ્। માતો મે જાહ્નવી ચાત્ર સાહાય્યમકરોત્તદા॥ 13-130-12 (86361) તત્રાગતાંસ્તપસ્સિદ્ધાનુપવેશ્ય બહૂનૃષીન્। તોયપ્રદાનાત્પ્રભૃતિ કાર્યાણ્યહમથારભમ્॥ 13-130-13 (86362) તત્સમાપ્ય યથોદ્દિષ્ટં પૂર્વકર્મ સમાહિતઃ। દાતું નિર્વપણં સમ્યગ્યથાવદહમારભમ્॥ 13-130-14 (86363) તતસ્તં દર્ભવિન્યાસં ભિત્ત્વા સુરુચિરાઙ્ગદઃ। પ્રલમ્બાભરણો બાહુરુદતિષ્ઠદ્વિશામ્પતે॥ 13-130-15 (86364) મુહૂર્તમપિ તં દૃષ્ટ્વા પરં વિસ્મયમાગમમ્। પ્રતિગ્રહીતા સાક્ષાન્મે પિતેતિ ભરતર્ષભ॥ 13-130-16 (86365) તતો મે પુનરેવાસીત્સંજ્ઞા સઞ્ચિન્ત્ય શાસ્ત્રતઃ। નાયં વેદેષુ વિહિતો વિધિર્હસ્ત ઇતિ પ્રભો। પિણ્ડો દેયો નરેણેહ તતો મતિરભૂન્મમ॥ 13-130-17 (86366) સાક્ષાન્નેહ મનુષ્યસ્ય પિણ્ડં હિ પિતરઃ ક્વચિત્। ગૃહ્ણન્તિ વિહિતં ચેત્થં પિણ્ડો દેયઃ કુશેષ્વિતિ॥ 13-130-18 (86367) તતોઽહં તદનાદૃત્ય પિતુર્હસ્તનિદર્શનમ્। શાસ્ત્રપ્રામાણ્યસૂક્ષ્મં તુ વિધઇં પિણ્ડસ્ય સંસ્મરન્॥ 13-130-19 (86368) તતો દર્ભેષુ તત્સર્વમદદં ભરતર્ષભ। શાસ્ત્રમાર્ગાનુસારેણ તદ્વિદ્ધિ મનુજર્ષભ॥ 13-130-20 (86369) તતઃ સોઽન્તર્હિતો બાહુઃ પિતુર્મમ જનાધિપ। તતો માં દર્શયામાસુઃ સ્વપ્નાન્તે પિતરસ્તથા॥ 13-130-21 (86370) પ્રીયમાણાસ્તુ મામૂચુઃ પ્રીતાઃ સ્મ ભરતર્ષભ। વિજ્ઞાનેન તવાનેન યન્ન મુહ્યસિ ધર્મતઃ॥ 13-130-22 (86371) ત્વયા હિ કુર્વતા શાસ્ત્રં પ્રમાણમિહ પાર્થિવ। આત્મા ધર્મઃ શ્રુતં વેદાઃ પિતરશ્ચર્ષિભિઃ સહ॥ 13-130-23 (86372) સાક્ષાત્પિતામહો બ્રહ્મા ગુરવોઽથ પ્રજાપતિઃ। પ્રમાણમુપનીતા વૈ સ્થિતાશ્ચ ન વિચાલિતાઃ॥ 13-130-24 (86373) તદિદં સમ્યગારબ્ધં ત્વયાઽદ્ય ભરતર્ષભ। કિન્તુ ભૂમેર્ગવાં ચાર્થે સુવર્ણં દીયતામિતિ॥ 13-130-25 (86374) એવં વયં ચ ધર્મશ્ચ સર્વે ચાસ્મત્પિતામહાઃ। પાવિતા વૈ ભવિષ્યન્તિ પાવનં હિ પરં હિ તત્॥ 13-130-26 (86375) દશ પૂર્વાન્દશૈવાન્યાંસ્તથા સન્તારયન્તિ તે। સુવર્ણં યે પ્રયચ્છન્તિ એવં મત્પિતરોઽબ્રુવન્॥ 13-130-27 (86376) તતોઽહં વિસ્મિતો રાજન્પ્રતિબુદ્ધો વિશામ્પતે। સુવર્ણદાનેઽકરવં મતિં ચ ભરતર્ષભ॥ 13-130-28 (86377) ઇતિહાસમિમં ચાપિ શૃણુ રાજન્પુરાતનમ્। જામદગ્ન્યં પ્રતિ વિભો ધન્યમાયુષ્યમેવ ચ॥ 13-130-29 (86378) જામદગ્ન્યેન રામેણ તીવ્રરોષાન્વિતેન વૈ। ત્રિઃસપ્તકૃત્વઃ પૃથિવી કૃતા નિઃક્ષત્રિયા પુરા॥ 13-130-30 (86379) તતો જિત્વા મહીં કૃત્સ્નાં રામો રાજીવલોચનઃ। આજહાર ક્રતું વીરો બ્રહ્મક્ષત્રેણ પૂજિતમ્॥ 13-130-31 (86380) વાજિમેધં મહારાજ સર્વકામસમન્વિતમ્। પાવનં સર્વભૂતાનાં તેજોદ્યુતિવિવર્ધનમ્॥ 13-130-32 (86381) વિપાપ્મા ચ સ તેજસ્વી તેન ક્રતુફલેન ચ। નૈવાત્મનોઽથ લઘુતાં જામદગ્ન્યોઽધ્યગચ્છત॥ 13-130-33 (86382) સ તુ ક્રતુવરેણેષ્ટ્વા મહાત્મા દક્ષિણાવતા। પપ્રચ્છાગમસમ્પન્નાનૃષીન્દેવાંશ્ચ ભારત॥ 13-130-34 (86383) પાવનં યત્પરં નૄણામુગ્રે કર્મણિ વર્તતામ્। તદુચ્યતાં મહાભાગા ઇતિ જાગઘૃણોઽબ્રવીત્॥ 13-130-35 (86384) ઇત્યુક્તા વેદશાસ્ત્રજ્ઞાસ્તમૂચુસ્તે મહર્ષયઃ। રામ વિપ્રાઃ સત્ક્રિયન્તાં વેદપ્રામાણ્યદર્શનાત્॥ 13-130-36 (86385) ભૂયશ્ચ વિપ્રર્ષિગણાઃ પ્રષ્ટવ્યાઃ પાવનં પ્રતિ। તે યદ્બ્રૂર્મહાપ્રાજ્ઞાસ્તચ્ચૈવ સમુદાચર॥ 13-130-37 (86386) તતો વસિષ્ઠં દેવર્ષિમગસ્ત્યમથ કાશ્યપમ્। તમેવાર્તં મહાતેજાઃ પપ્રચ્છ ભૃગુનન્દનઃ॥ 13-130-38 (86387) જાતા મતિર્મે વિપ્રેન્દ્રાઃ કથં પૂયેયમિત્યુત। કેન વા કર્મયોગેન પ્રદાનેનેહ કેન વા॥ 13-130-39 (86388) યદિ વોઽનુગ્રહકૃતા બુદ્ધિર્માં પ્રતિ સત્તમાઃ। પ્રબૂત પાવનં કિં મે ભવેદિતિ તપોધનાઃ॥ 13-130-40 (86389) ઋષય ઊચુઃ। 13-130-41x (7171) ગાશ્ચ ભૂમિં ચ વિત્તં ચ દત્ત્વેહ ભૃગુનન્દન। પાપકૃત્પૂયતે મર્ત્ય ઇતિ ભાર્ગવ શુશ્રુમ॥ 13-130-41 (86390) અન્યદ્દાનં તુ વિપ્રર્ષે શ્રૂયતાં પાવનં મહત્। દિવ્યમત્યદ્ભુતાકારમપત્યં જાતવેદસઃ॥ 13-130-42 (86391) દગ્ધ્વા લોકાન્પુરા વીર્યાત્સમ્ભૂતમિહ શુશ્રુમ। સુવર્ણમિતિ વિખ્યાતં તદ્દદત્સિદ્ધિમેષ્યસિ॥ 13-130-43 (86392) તતોઽબ્રવીદ્વસિષ્ઠસ્તં ભગવાન્સંશિતવ્રતઃ। શૃણુ રામ યથોત્પન્નં સુવર્ણમનલપ્રભમ્॥ 13-130-44 (86393) ફલં દાસ્યતિ તે યત્તુ દાને પરમિહોચ્યતે। સુવર્ણં યચ્ચ યસ્માચ્ચ યથા ચ ગુણવત્તમમ્॥ 13-130-45 (86394) તન્નિબોધ મહાબાહો સર્વં નિગદતો મમ। અગ્નિષોમાત્મકમિદં સુવર્ણં વિદ્દિ નિશ્ચયે॥ 13-130-46 (86395) અજોઽગ્નિર્વરુણો મેષઃ સૂર્યોઽશ્ચ ઇતિ દર્શનમ્। કુઞ્જરાશ્ચ મૃગા નાગા મહિષાશ્ચાસુરા ઇતિ॥ 13-130-47 (86396) કુક્કુટાશ્ચ વરાહાશ્ચ રાક્ષસા ભૃગુનન્દન। ઇડા ગાવઃ પયઃ સોમો ભૂમિરિત્યેવ ચ સ્મૃતિઃ॥ 13-130-48 (86397) જગત્સર્વં ચ નિર્મથ્ય તેજોરાશિઃ સમુત્થિતઃ। સુવર્ણમેભ્યો વિપ્રર્ષે રત્નં પરમમુત્તમમ્॥ 13-130-49 (86398) એતસ્માત્કારણાદ્દેવા ગન્ધર્વોરગરાક્ષસાઃ। મનુષ્યાશ્ચ પિશાચાશ્ચ પ્રયતા ધારયન્તિ તત્॥ 13-130-50 (86399) મુકુટૈરઙ્ગદયુતૈરલઙ્કારૈઃ પૃથગ્વિધૈઃ। સુવર્ણવિકૃતૈસ્તત્ર વિરાજન્તે ભૃગૂત્તમ॥ 13-130-51 (86400) તસ્માત્સર્વપવિત્રેભ્યઃ પવિત્રં પરમં સ્મૃતમ્। ભૂમેર્ગોભ્યોઽથ રત્નેભ્યસ્તદ્વિદ્ધિ મનુજર્ષભ॥ 13-130-52 (86401) પૃથિવીં ગાશ્ચ દત્ત્વેહ યચ્ચાન્યદપિ કિઞ્ચન। વિશિષ્યતે સુવર્ણસ્ય દાનં પરમકં વિભો॥ 13-130-53 (86402) અક્ષયં પાવનં ચૈવ સુવર્ણમમરદ્યુતે। પ્રયચ્છ દ્વિજમુખ્યેભ્યઃ પાવનં હ્યેતદુત્તમમ્॥ 13-130-54 (86403) સુવર્ણમેવ સર્વાસુ દક્ષિણાસુ વિધીયતે। સુવર્ણં યે પ્રયચ્છન્તિ સર્વદાસ્તે ભવન્ત્યુત॥ 13-130-55 (86404) દેવતાસ્તે પ્રયચ્છન્તિ યે સુવર્ણં દદત્યથ। અગ્નિર્હિ દેવતાઃ સર્વાઃ સુવર્ણં ચ તદાત્મકમ્॥ 13-130-56 (86405) તસ્માત્સુવર્ણં દદતા દત્તાઃ સર્વાઃ સ્મ દેવતાઃ। ભવન્તિ પુરુષવ્યાઘ્ર ન હ્યતઃ પરમં વિદુઃ॥ 13-130-57 (86406) ભૂય એવ ચ મહાત્મ્યં સુવર્ણસ્ય નિબોધ મે। ગદતો મમ વિપ્રર્ષે સર્વશસ્ત્રભૃતાંવર॥ 13-130-58 (86407) મયા શ્રુતમિદં પૂર્વં પુરાણે ભૃગુનન્દન। પ્રજાપતેઃ કથયતો મનોઃ સ્વાયંભુવસ્ય વૈ॥ 13-130-59 (86408) શૂલપાણેર્ભગવતો રુદ્રસ્ય ચ મહાત્મનઃ। ગિરૌ હિમવતિ શ્રેષ્ઠે તદા ભૃગુકુલોદ્વહ॥ 13-130-60 (86409) દેવ્યા વિવાહે નિર્વૃત્તે રુદ્રાણ્યા ભૃગુનન્દન। સમાગમે ભગવતો દેવ્યા સહ મહાત્મનઃ॥ 13-130-61 (86410) તતઃ સર્વે સમુદ્વિગ્રા દેવા રુદ્રમુપાગમન્॥ તે મહાદેવમાસીનં દેવીં ચ વરદામુમામ્। 13-130-62 (86411) પ્રસાદ્ય શિરસા સર્વે રુદ્રમૂચુર્ભૃગૂદ્વહ॥ અયં સમાગમો દેવ દેવ્યા સહ તવાનઘ। 13-130-63 (86412) તપસ્વિનસ્તપસ્વિન્યા તેજસ્વિન્યાઽતિતેજસઃ॥ અમોઘતેજાસ્ત્વં દેવ દેવી ચેયમુમા તથા। 13-130-64 (86413) અપત્યં યુવયોર્દેવ બલવદ્ભવિતા વિભો। તન્નૂનં ત્રિષુ લોકેષુ ન કિઞ્ચિચ્છેષયિષ્યતિ॥ 13-130-65 (86414) તદેભ્યઃ પ્રણતેભ્યસ્ત્વં દેવેભ્યઃ પૃથુલોચન। વરં પ્રયચ્છ લોકેશ ત્રૈલોક્યહિતકામ્યયા॥ 13-130-66 (86415) અપત્યાર્થં નિગૃહ્ણીષ્વ તેજઃ પરમકં વિભો। [ત્રૈલોક્યસારૌ હિ યુવાં લોકં સન્તાપયિષ્યથ॥ 13-130-67 (86416) તદપત્યં હિ યુવયોર્દેવાનભિભવેદ્ધ્રુવમ્। ન હિ તે પૃથિવી દેવી ન ચ દ્યૌર્ન દિવં વિભો॥ 13-130-68 (86417) નેદં ધારયિતું શક્તાઃ સમસ્તા ઇતિ મે મતિઃ। તેજઃપ્રભાવનિર્દગ્ધં તસ્માત્સર્વમિદં જગત્॥ 13-130-69 (86418) તસ્માત્પ્રસાદં ભગવન્કર્તુમર્હસિ નઃ પ્રભો। ન દેવ્યાં સમ્ભવેત્પુત્રો ભવતઃ સુરસત્તમ। ધૈર્યાદેવ નિગૃહ્ણીષ્વ તેજો જ્વલિતમુત્તમમ્॥ 13-130-70 (86419) ઇતિ તેષાં કથયતાં ભગવાન્વૃષભધ્વજઃ]। એવમસ્ત્વિતિ દેવાંસ્તાન્વિપ્રર્ષે પ્રત્યભાષત॥ 13-130-71 (86420) ઇત્યુક્ત્વા ચોર્ધ્વમનયદ્રેતો વૃષભવાહનઃ। ઊર્ધ્વરેષઃ સમભવત્તતઃ પ્રભૃતિ ચાપિ સઃ॥ 13-130-72 (86421) રુદ્રાણીતિ તતઃ ક્રુદ્ધા પ્રજોચ્છેદ તદા કૃતે। દેવાનથાબ્રવીત્તત્ર સ્ત્રીભાવાત્પરુષં વચઃ॥ 13-130-73 (86422) યસ્માદપત્યકામો વૈ ભર્તા મે વિનિવર્તિતઃ। તસ્માત્સર્વે સુરા ભૂયમનપત્યા ભવિષ્યથ॥ 13-130-74 (86423) પ્રજોચ્છેદો મમ કૃતો યસ્માદ્યુષ્માભિરદ્ય વૈ। તસ્માત્પ્રજા વઃ ખગમાઃ સર્વેષાં ન ભવિષ્યતિ॥ 13-130-75 (86424) પાવકસ્તુ ન તત્રાસીચ્છાપકાલે ભૃગૂદ્વહ। દેવા દેવ્યાસ્તથા શાપાદનપત્યાસ્તતોઽભવન્॥ 13-130-76 (86425) રુદ્રસ્તુ તેજોઽપ્રતિમં ધારયામાસ વૈ તદા। પ્રસ્કન્નં તુ તતસ્તસ્માત્કિંચિત્તત્રાપતદ્ભુવિ॥ 13-130-77 (86426) ઉત્પપાત તદા વહ્નૌ વવૃધે ચાદ્ભુતોપમમ્। તેજસ્તેજસિ સંયુક્તમેકયોનિત્વમાગતમ્॥ 13-130-78 (86427) એતસ્મિન્નેવ કાલે તુ દેવાઃ શક્રપુરોગમાઃ। અસુરસ્તારકો નામ તેન સન્તાપિતા ભૃશમ્॥ 13-130-79 (86428) આદિત્યા વસવો રુદ્રા મરુતોઽથાશ્વિનાવપિ। સાધ્યાશ્ચ સર્વે સંત્રસ્તા દૈતેયસ્ય પરાક્રમાત્॥ 13-130-80 (86429) સ્થાનાનિ દેવતાનાં હિ વિમાનાનિ પુરાણિ ચ। ઋષીણાં ચાશ્રમાશ્ચૈવ બભૂવુરસુરૈર્હૃતાઃ॥ 13-130-81 (86430) તે દીનમનસઃ સર્વે દેવતા ઋષયશ્ચ યે। પ્રજગ્મુઃ શરણં દેવં બ્રહ્માણમજરં વિભુમ્॥ ॥ 13-130-82 (86431) ઇતિ શ્રીમન્મહાભારતે અનુશાસનપર્વણિ દાનધર્મપર્વણિ ત્રિંશદધિકશતતમોઽધ્યાયઃ॥ 130 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-130-3 પૂયન્તે શુધ્યન્તિ॥ 7-130-21 તૃપ્તાસ્તે પિતરસ્તથેતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-130-27 નવપૂર્વાનધશ્ચાન્યાન્નવ સન્તારયન્તિ તે ઇતિ થ.ધ.પાઠઃ॥ 7-130-33 લઘુતાં નિષ્પાપતામ્॥