1-1-0 (0) ॥ श्रीवेदव्यासाय नमः॥ 1-1-0x (0) नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव(व्यासं) ततो जयमुदीरयेत् ॥ 1-1-1 (1) `नारायणं सुरगुरुं जगदेकनाथं' भक्तप्रियं सकललोकनमस्कृतं च। त्रैगुण्यवर्जितमजं विभुमाद्यमीशं वन्दे भवघ्नममरासुरसिद्धवन्द्यम्'॥ 1-1-2 (2) `नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे। ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान्'॥ 1-1-3 (3) ॐ नमो भगवते वासुदेवाय। ॐ नमः पितामहाय। ॐ नमः प्रजापतिभ्यः। ॐ नमः कृष्णद्वैपायनाय। ॐ नमः सर्वविघ्नविनायकेभ्यः॥ 1-1-4 (4) रोमहर्षणपुत्र उग्रश्रवाः सौतिः पौराणिको नैमिशारण्ये शौनकस्य कुलपतेर्द्वादशवार्षिके सत्रे 1-1-5 (5) सुखासीनानभ्यगच्छद्ब्रह्मर्षीन्संशितव्रतान्। विनयावनतो भूत्वा कदाचित्सूतनन्दनः॥ 1-1-6 (6) तमाश्रममनुप्राप्य नैमिशारण्यवासिनः। `उवाच तानृषीन्सर्वान्धन्यो वोऽस्म्यद्यदर्शनात् 1-1-7 (7) वेद वैयासिकीः सर्वाः कथा धर्मार्यैसंहिताः। वक्ष्यामि वो द्विजश्रेष्ठाः शृण्वन्त्वद्य तपोधनाः 1-1-8 (8) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा नैमिशारण्यवासिनः। चित्रा श्रोतुं कथास्तत्र परिव्रुस्तपस्विनः॥ 1-1-9 (9) अभिवाद्य मुनींस्तांस्तु सर्वानेव कुताञ्जलिः। अपृच्छत्स तपोवृद्धिं सद्भिश्चैवाभिपूजितः॥ 1-1-10 (10) अथ तेषूपविष्टेषु सर्वेष्वेव तपस्विषु। निर्दिष्टमासनं भेजे विनयाद्रौमहर्षणिः॥ 1-1-11 (11) सुखासीनं ततस्तं तु विश्रान्तमुपलक्ष्य च। अथापृच्छदृषिस्तत्र कश्चित्प्रस्तावयन्कथाः॥ 1-1-12 (12) कुत आगम्यते सौते क्वचायं विहृतस्त्वया। कालः कमलपत्राक्ष शंसैतत्पृच्छतो मम॥ 1-1-13 (13) एवं पृष्टोऽब्रवीत्सम्यग्यथावद्रौमहर्षणिः। वाक्यं वचनसंपन्नस्तेषां च चरिताश्रयम्॥ 1-1-14 (14) तस्मिन्सदसि विस्तीर्णे मुनीनां भावितात्मनाम्। 1-1-15 (15) सौतिरुवाच। जनमेजयस्य राजर्षेः सर्पसत्रे महात्मनः॥ 1-1-15x (1) समीपे पार्थिवेन्द्रस्य सम्यक्पारिक्षितस्य च। कृष्णद्वैपायनप्रोक्ताः सुपुण्या विविधाः कथाः 1-1-16 (16) कथिताश्चापि विधिवद्या वैशम्पायनेन वै। श्रुत्वाऽहं ता विचित्रार्था महाभारतसंश्रिताः॥ 1-1-17 (17) वहूनि संपरिक्रम्य तीर्थान्यायतनानि च। समन्तपञ्चकं नाम पुण्यं द्विजनिषेवितम्॥ 1-1-18 (18) गतवानस्मि तं देशं युद्धं यत्राभवत्पुरा। कुरूणां पाण्डवानां च सर्वेषां चहीक्षिताम्॥ 1-1-19 (19) दिदृक्षुंरागतस्तस्मात्समीपं भावतामिह। आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभाता हि मे मताः॥ अस्मिन्यज्ञे महाभङ्गाः सूर्यपावकवर्चसः॥ 1-1-20 (20) कृताभिषेकाः शुचयः कृतजप्या हुताग्नयः। भवन्त आसते स्वस्था ब्रवीमि किमहं द्विजाः 1-1-21 (21) पुराणसंहिताः पुण्याः कथा धर्मार्थसंश्रिताः। इतिवृत्तं नरेन्द्राणामृषीणां च महात्मनाम्॥ 1-1-22 (22) ऋषय ऊचुः। 1-1-23x (2) द्वैपायनेन यत्प्रोक्तं पुराणं परमर्षिणा। सुरैर्ब्रह्मर्षिभिश्चैव श्रुत्वा यदभिपूजितम्॥ 1-1-23 (23) तस्याख्यानवरिष्ठस्य विचित्रपदपर्वणः। सूक्ष्मार्थन्याययुक्तस्य वेदार्थैर्भूषितस्य च॥ 1-1-24 (24) भारतस्येतिहासस्य पुण्यां ग्रन्थार्थसंयुताम्। संस्कारोपगतां ब्राह्मीं नानाशास्त्रोपबृंहिताम्॥ 1-1-25 (25) जनमेजयस्य यां राज्ञो वैशम्पायन उक्तवान्। यथावत्स ऋषिः पृष्टः सत्रे द्वैपायनाज्ञया॥ 1-1-26 (26) वेदैश्चतुर्भिः सयुक्तां व्यासस्याद्भुतकर्मणः। संहितां श्रोतुमिच्छामः पुण्यां पापभयापहाम्॥ 1-1-27 (27) सौतिरुवाच। 1-1-28x (3) आद्यं पुरुषमीशानं पुरुहूतं पुरुष्टुतम्। ऋतमेकाक्षरं ब्रह्म व्यक्ताव्यक्तं सनातनम्॥ 1-1-28 (28) असच्च सच्चैव च यद्विश्वं सदसतः परम् परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम्॥ 1-1-29 (29) मङ्गल्यं मङ्गलं विष्णुं वरेण्यमनघं शुचिम्। नमस्कृत्य हृषीकेशं चराचरगुरुं हरिम्॥ 1-1-30 (30) महर्षेः पूजितस्येह सर्वलोकैर्महात्मनः। प्रवक्ष्यामि मतं पुण्यं व्यासस्याद्भुतकर्मणः॥ 1-1-31 (31) `नमो भगवते तस्मै व्यासायामिततेजसे। यस्य प्रसादाद्वक्ष्यामि नारायणकथामिमाम्॥ 1-1-32 (32) सर्वाश्रमाभिशमनं सर्वतीर्थावगाहनम्। न तथा फलद सूते नारायणकथा यथा॥ 1-1-33 (33) नास्ति नारायणसमं न भूतं न भविष्यति। एतेन सत्यवाक्येन सर्वार्थान्साधयाम्यहम्'॥ 1-1-34 (34) आचख्युः कवयः केचित्संप्रत्याचक्षते परे। आख्यास्यन्ति तथैवान्य इतिहासमिमं भुवि॥ 1-1-35 (35) इदं तु त्रिषु लोकेषु महज्ज्ञानं प्रतिष्ठितम्। विस्तरैश्च समासैश्च धार्यते यद्द्विजातिभिः॥ 1-1-36 (36) अलङ्कृतं शुभैः शब्दैः समयैर्दिव्यधनुषैः। छन्दोवृत्तैश्च विविधैरन्वितं विदुषांप्रियम्॥ 1-1-37 (37) तपसा ब्रह्मचर्येण व्यस्य वेदं सनातनम्। इतिहासमिमं चक्रे पुण्यं सत्यवतीसुतः॥ 1-1-38 (38) `पुण्ये हिमवतः पादे मेध्ये गिरिगुहालये। विशोध्य देहं धर्मात्मा दर्भसंस्तरमाश्रितः॥ 1-1-39 (39) शुचिः सनियमो व्यासः शान्तात्मातपसि स्थितः भारतस्येतिहासस्य धर्मेणान्वीक्ष्य तां गतिम्॥ 1-1-40 (40) प्रविश्य योगं ज्ञानेन सोऽपश्यत्सर्वमन्ततः॥ 1-1-41 (41) निष्प्रभेऽस्मिन्निरालोके सर्वतस्तमसा वृते। बृहदण्डमभूदेकं प्रजानां बीजमव्ययम्॥ 1-1-42 (42) युगस्यादिनिमित्तं तन्महद्दिव्यं प्रचक्षत। व्यस्मिंस्तच्छ्रूयते सत्यंज्योतिर्ब्रह्म सनातनम्॥ 1-1-43 (43) अद्भुतं चाप्यचिन्त्यं च सर्वत्र समतां मतम्। अव्यक्तं कारणं सूक्ष्मं यत्तत्सदसदात्मकम्॥ 1-1-44 (44) यस्मिन्पितामहो जज्ञे प्रभुरेकः प्रजापतिः। ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर्मनुः कः परमेष्ठ्यथ॥ 1-1-45 (45) प्राचेतसस्तथा दक्षो दक्षपुत्राश्च सप्तवै। ततः प्रजानां पतयः प्राभवन्नेकविंशतिः॥ 1-1-46 (46) पुरुषश्चाप्रमेयात्मा यं सर्वऋषयो विदु। विश्वेदेवास्तथाऽऽदित्या वसवोऽथाश्विनावपि॥ 1-1-47 (47) यक्षाः साध्याः पिशाचाश्च गुह्यकाः पितरस्तथा। ततः प्रसूता विद्वांसः शिष्टा ब्रह्मर्षिसत्तमाः॥ 1-1-48 (48) महर्षयश्च बहवः सर्वैः समुदिता गुणैः। आतो द्यौः पृथिवी वायुरन्तरिक्षं दिशस्तया॥ 1-1-49 (49) संवत्सरर्तवो मासाः पक्षाहोरात्रयः क्रमात्। यच्चान्यदपि तत्सर्वं संभूतं लोकसाक्षिकम्॥ 1-1-50 (50) यदिदं दृश्यते किंचिद्बूतं स्थावरजङ्गमम्। पुनःसंक्षिप्यते सर्वं जगत्प्राप्ते युगक्षये॥ 1-1-51 (51) यथर्तुष्वृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये। दृश्यन्ते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु॥ 1-1-52 (52) एवमेतदनाद्यन्तं भूतसंघातकारकम्। अनादिनिधनं लोके चक्रं संपरिवर्तते॥ 1-1-53 (53) त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि त्रयस्त्रिंशच्छतानि च। त्रयस्त्रिंशच्च देवनां सृष्टिः संक्षेपलक्षणा॥ 1-1-54 (54) दिवः पुत्रो बृहद्भानुश्चक्षुरात्मा विभावसुः। सविता स ऋचीकोऽर्को भानुराशावहो रविः॥ 1-1-55 (55) पुत्रा विवस्वतः सर्वे मनुस्तेषां तथाऽवरः। देवभ्राट् तनयस्तस्य सुभ्राडिति ततः स्मृतः॥ 1-1-56 (56) सुभ्राजस्तु त्रयः पुत्राः प्रजावन्तो बहुश्रुताः। दशज्योतिः शतज्योतिः सहस्रज्योतिरेव च॥ 1-1-57 (57) दशपुत्रसहस्राणि दशज्योतेर्महात्मनः। ततो दशगुणाश्चान्ये शतज्योतेरिहात्मजाः॥ 1-1-58 (58) भूयस्ततो दशगुणाः सहस्रज्योतिषः सुताः। तेभ्योऽयं कुरुवंशश्च यदूनां भरतस्य च॥ 1-1-59 (59) ययातीक्ष्वाकृवंशश्च राजर्षीणां च सर्वशः। संभूता बहवो वंशा भूतसर्गाः सुविस्तराः॥ 1-1-60 (60) भूतस्थानानि सर्वाणि रहस्यं त्रिविधं च यत्। वेदा योगः सविज्ञानो धर्मोऽर्थः काम एव च॥ 1-1-61 (61) धर्मार्थकामयुक्तानि शास्त्राणि विविधानि च। लोकयात्राविधान च सर्व तद्दृष्टवानृषिः॥ 1-1-62 (62) `नीतिर्भरतवंशस्य विस्तारश्चैव सर्वशः।' इतिहासाः सहव्याख्या विविधाश्रुतयोऽपि च॥ 1-1-63 (63) इह सर्वमनुक्रान्तमुक्तं ग्रन्थस्य लक्षणम्। `संक्षेपेणेतिहासस्य ततो वक्ष्यति विस्तरम्॥' 1-1-64 (64) विस्तीर्यैतन्महज्ज्ञानमृषिः संक्षिप्य चाब्रवीत्। इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम्॥ 1-1-65 (65) मन्वादि भारतं केचिदास्तीकादि तथाऽपरे। तथोपरिचराद्यन्ये विप्राः सम्यगधीयिरे॥ 1-1-66 (66) विविधं संहिताज्ञानं दीपयन्ति मनीषिणः। व्याख्यातुं कुशलाः केचिद्ग्रन्थान्धारयितुं परे॥ 1-1-67 (67) तपसा ब्रह्मचर्येण व्यस्य वेदं सनातनम्। इतिहासमिमं चक्रे पुण्यं सत्यवतीत्सुतः॥ 1-1-68 (68) पराशरात्मजो विद्वान्ब्रह्मर्षिः संशितव्रतः। मातुर्नियोगाद्धर्मात्मा गाङ्गेयस्य च धीमतः॥ 1-1-69 (69) क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य कृष्णद्वैपायनः पुरा। त्रीनग्नीनिव कौरव्याञ्जनयामास वीर्यवान्॥ 1-1-70 (70) उत्पाद्य धृतराष्ट्रं च पाण्डुं विदुरमेव च। जगाम तपसे धीमान्पुनरेवाश्रमं प्रति॥ 1-1-71 (71) तेषु जातेषु वृद्धेषु गतेषु परमां गतिम्। अब्रवीद्भारतं लोके मानुषेऽस्मिन्महानृषिः॥ 1-1-72 (72) जनमेजयेन पृष्टः सन्ब्राह्मणैश्च सहस्रशः। शशास शिष्यमासीनं वैशम्पायनमन्तिके॥ 1-1-73 (73) स सदस्यैः सहासीनं श्रावयामास भारतम्। कर्मान्तरेषु यज्ञस्य चोद्यमानः पुनः पुनः॥ 1-1-74 (74) विस्तारं कुरुवंशस्य गान्धार्या धर्मशीलताम्। क्षत्तुः प्रज्ञां धृतिं कुन्त्याः सम्यग्द्वैपायनोब्रवीत्॥ 1-1-75 (75) वासुदेवस्य माहात्म्यं पाण्डवानां च सत्यताम्। दुर्वृत्तं धार्तराष्ट्राणामुक्तवान्भगवानृषिः॥ 1-1-76 (76) इदं शतसहस्रं तु श्लोकानां पुण्यकर्मणाम्। उपाख्यानैः सह ज्ञेयं श्राव्यं भारतमुत्तमम्॥ 1-1-77 (77) चतुर्विंशतिसाहस्रीं चक्रे भारतसंहिताम्। उपाख्यानैर्विना तावद्भारतं प्रोच्यते बुधैः॥ 1-1-78 (78) ततोऽध्यर्धशतं भूयः संक्षेपं कृतवानृषिः। अनुक्रमणिकाध्यायं वृत्तान्तं सर्वपर्वणाम्॥ 1-1-79 (79) तस्याख्यानवरिष्ठस्य कृत्वा द्वैपायनः प्रभुः। कथमध्यापयानीह शिष्यानित्यन्वचिन्तयत्॥ 1-1-80 (80) तस्य तच्चिन्तितं ज्ञात्वा ऋषेर्द्वैपायनस्य च। तत्राजगाम भगवान्ब्रह्मा लोकगुरुः स्वयम्॥ 1-1-81 (81) प्रीत्यर्थं तस्य चैवर्षेर्लोकानां हितकाम्यया। तं दृष्ट्वा विस्मितो भूत्वा प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः॥ 1-1-82 (82) आसनं कल्पयामास सर्वैर्मुनिगणैर्वृतः॥ 1-1-83 (83) हिरण्यमर्भमासीनं तस्मिंस्तु परमासने। परिवृत्यासनभ्याशे वासवेयः स्थितोऽभवत्॥ 1-1-84 (84) अनुज्ञातोऽथ कृष्णस्तु ब्रह्मणा परमेष्ठिना। निषसादासनाभ्याशे प्रीयमाणः शुचिस्मितः॥ 1-1-85 (85) उवाच स महातेजा ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्। कृतं मयेदं भगवन्काव्यं परमपूजितम्॥ 1-1-86 (86) ब्रह्मन्वेदरहस्य च यच्चान्यत्स्थापितं मया। साङ्गोपनिषदां चैव वेदानां विस्तरक्रिया॥ 1-1-87 (87) इतिहासपुरापानामुन्मेषं निमिषं च यत्। भूतं भव्यं भविष्यच्च त्रिविधं कालसंज्ञितम्॥ 1-1-88 (88) जरामृत्युभयव्याधिभावाभावविनिश्चयः। विविधस्य च धर्मस्य ह्याश्रमाणां च लक्षणम्॥ 1-1-89 (89) चातुर्वर्ण्यविधानं च पुराणानां च कृत्स्नशः। तपसो ब्रह्मचर्यस्य पृथिव्याश्चन्द्रसूर्ययोः॥ 1-1-90 (90) ग्रहनक्षत्रताराणां प्रमाणं च युगैः सह। ऋचो यजूषि सामानि वेदाध्यात्मं तथैव च॥ 1-1-91 (91) न्यायशिक्षा चिकित्सा च दानं पाशुपतं तथा। इति नैकाश्रयं जन्म दिव्यमानुषसंज्ञितम्॥ 1-1-92 (92) तीर्थानां चैव पुण्यानां देशानां चैव कीर्तनम्। नदीनां पर्वतानां च वनानां सागरस्य च॥ 1-1-93 (93) पुराणां चैव दिव्यानां कल्पानां युद्धकौशलम्। वाक्यजातिविशेषाश्च लोकयात्राक्रमश्च यः॥ 1-1-94 (94) यच्चापि सर्वगं वस्तु तच्चैव प्रतिपादितम्। परं न लेखकः कश्चिदेतस्य भुवि विद्यते॥ 1-1-95 (95) ब्रह्मोवाच। 1-1-96x (4) तपोविशिष्टदपि वै वसिष्ठान्मुनिपुंगवात्। मन्ये श्रेष्ठव्यं त्वां वै रहस्यज्ञानवेदनात्॥ 1-1-96 (96) जन्मप्रभृति सत्यां ते वेद्मि गां ब्रह्मवादिनीम्। त्वयाच काव्यमित्युक्तं तस्मात्काव्यं भविष्यति॥ 1-1-97 (97) अस्य काव्यस्य कवयो न समर्था विशेषणे। विशेषणे गृहस्थस्य शेषास्त्रय इवाश्रमाः॥ 1-1-98 (98) `जडान्धबधिरोन्मत्तं तमोभूतं जगद्भवेत्। यदि ज्ञानहुताशेन त्वया नोज्ज्वलियं भवेत्॥ 1-1-99 (99) तमसान्धस्य लोकस्य वेष्टितस्य स्वकर्मभिः। ज्ञानाञ्जनशलाकाभिर्बुद्धिनेत्रोत्सवः कृतः'॥ 1-1-100 (100) धर्मार्थकाममोक्षार्थैः समासव्यासकीर्तनैः। त्वया भारतसूर्येण नृणां विनिहतं तमः॥ 1-1-101 (101) पुराणपूर्णचन्द्रेण श्रुतिज्योत्स्नाप्रकाशिना। नृणां कुमुदसौम्यानां कृतं बुद्धिप्रसादनम्॥ 1-1-102 (102) इतिहासप्रदीपेन मोहावरणघातिना। लोकगर्भगृहं कृत्स्नं यथावत्संप्रकाशितम्॥ 1-1-103 (103) संग्रहाध्यायबीजो वै पौलोमास्तीकमूलवान्। संभवस्कन्धविस्तारः सभापर्वविटङ्कवान्॥ 1-1-104 (104) आरण्यपर्वरूपाढ्यो विराटोद्योगसारवान्। भीष्मपर्वमहाशाखो द्रोणपर्वपलाशवान्॥ 1-1-105 (105) कर्णपर्वसितैः पुष्पैः शल्यपर्वसुगन्धिभिः। स्त्रीपर्वैषीकविश्रामः शान्तिपर्वमहाफलः॥ 1-1-106 (106) अश्वमेधामृतसस्त्वाश्रमस्थानसंश्रयः। मौसलश्रुतिसंक्षेपः शिष्टद्विजनिषेवितः॥ 1-1-107 (107) सर्वेषां कविमुख्यानामुपजीव्यो भविष्यति। पर्जन्यइव भूतानामक्षयो भारद्रुमः॥ 1-1-108 (108) काव्यस्य लेखनार्थाय गणेशः स्मर्यतां मुने। 1-1-109 (109) सौतिरुवाच। 1-1-110x (5) एवमाभाष्य तं ब्रह्मा जगाम स्वं निवेशनम्। भगवान्स जगत्स्रष्टा ऋषिदेवगणैः सह॥ 1-1-110 (110) ततः सस्मार हेरम्बं व्यासः सत्यवतीसुतः॥ 1-1-111 (111) स्मृतमात्रो गणेशानो भक्तचिन्तितपूरकः। तत्राजगाम विघ्नेशो वेदव्यासो यतः स्थितः॥ 1-1-112 (112) पूजितश्चोपविष्टश्च व्यासेनोक्तस्तदानघ। लेखको भारतस्यास्य भव त्वं गणनायक॥ मयैव प्रोच्यमानस्य मनसा कल्पितस्य च॥ 1-1-113 (113) श्रुत्वैतत्प्राह विघ्नेशो यदि मे लेखनी क्षणम्। लिखतो नावतिष्ठेत तदा स्यां लेखको ह्यहम्॥ 1-1-114 (114) व्यासोऽप्युवाच तं देवमबुद्ध्वा मा लिख क्वचित्। ओमित्युक्त्वा गणेशोपि बभूव किल लेखकः॥ 1-1-115 (115) ग्रन्थग्रन्थिं तदा चक्रे मुनिर्गूढं कुतूहलात्। यस्मिन्प्रतिज्ञया प्राह मुनिर्द्वैपायनस्त्विदम्॥ 1-1-116 (116) अष्टौ श्लोकसहस्राणि अष्टौ श्लोकशतानि च। अहं वेद्मि शुको वेत्ति संजयो वेत्ति वा न वा॥ 1-1-117 (117) तच्छ्लोककूटमद्यापि ग्रथितं सुदृढं मुने। भेत्तुं न शक्यतेऽर्थस्यं गूढत्वात्प्रश्रितस्य च॥ 1-1-118 (118) सर्वज्ञोपि गणेशो यत्क्षणमास्ते विचारयन्। तावच्चकार व्यासोपि श्लोकानन्यान्बहूनपि॥ 1-1-119 (119) तस्य वृक्षस्य वक्ष्यामि शाखापुष्पफलोदयम्। स्वादुमेध्यरसोपेतमच्छेद्यममरैरपि॥ 1-1-120 (120) अनुक्रमणिकाध्यायं वृत्तान्तं सर्वपर्वणाम्। इदं द्वैपायनः पूर्वं पुत्रमध्यापयच्छुकम्॥ 1-1-121 (121) ततोऽन्येभ्योऽनुरूपेभ्यः शिष्येभ्यः प्रददौ प्रभु षष्टिं शतसहस्राणि चकारान्यां स संहिताम्। त्रिंशच्छतसहस्रं च देवलोके प्रतिष्ठितम्॥ 1-1-122 (122) पित्र्ये पञ्चदश प्रोक्तं रक्षोयक्षे चतुर्दश। एकं शतसहस्रं तु मानुषेषु प्रतिष्ठितम्॥ 1-1-123 (123) नारदोऽश्रावयद्देवानसितो देवलः पितृन्। गन्धर्वयक्षरक्षांसि श्रावयामास वै शुकः॥ 1-1-124 (124) `वैशम्पायनविप्रर्षिः श्रावयामास पार्थिवम्। पारिक्षितं महात्मानं नाम्ना तु जनमेजयम्'॥ 1-1-125 (125) अस्मिंस्तु मानुषे लोके वैशम्पायन उक्तवान्। शिष्यो व्यासस्य धर्मात्मा सर्ववेदविदां वरः॥ 1-1-126 (126) एकं शतसहस्रं तु मयोक्तं वै निबोधत॥ 1-1-127 (127) दुर्योधनो मन्युमयो महाद्रुमः कर्णः स्कन्धः शकुनिस्तस्य शाखाः। दुश्शासनः पुष्पफले समृद्धे मूलं राजा धृतराष्ट्रोऽमनीषि। 1-1-128 (128) युधिष्ठिरे धर्ममयो महाद्रुमः स्कन्धोऽर्जुनो भीमसेनोऽस्य शाखाः। माद्रीसुतौ पुष्पफले समृद्धे मूलं कृष्णो ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च॥ 1-1-129 (129) पाण्डुर्जित्वा बहून्देशान्युधा विक्रमणेन च। अरण्ये मृगयाशीलो न्यवसत्सजनस्तथा॥ 1-1-130 (130) मृगव्यवायनिधनात्कृच्छ्रां प्राप स आपदम्। जन्मप्रभृति पार्थानां तत्राचारविधिक्रमः॥ 1-1-131 (131) मात्रोरभ्युपपत्तिश्च धर्मोपनिषदं प्रति। धर्मानिलेन्द्रांस्ताभिः साऽऽजुहाव सुतवाञ्छया॥ 1-1-132 (132) `ततो धर्मोपनिषदं भूत्वा भर्तुः प्रिया पृथा। धर्मानिलेन्द्रांस्ताभिः साऽऽजुहाव सुतवाञ्छया॥ 1-1-133 (133) तद्दत्तोपनिषन्माद्री चाश्विनावाजुहाव च। जाताः पार्थास्ततः सर्वे कुन्त्या माद्र्याश्च मन्त्रतः।' तापसैः सह संवृद्धा मातृभ्यां परिरक्षिताः॥ 1-1-134 (134) मेध्यारण्येषु पुण्येषु महतामाश्रमेषु च। `तेषु जातेषु सर्वेषु पाण्डवेषु महात्मसु॥ 1-1-135 (135) माद्र्या तु सह संगम्य ऋषिशापप्रभावतः। मृतः पाण्डुर्महापुण्ये शतशृङ्गे महागिरौ॥' 1-1-136 (136) ऋषिभिश्च समानीता धार्तराष्ट्रान्प्रति स्वयम्। शिशवश्चाभिरूपाश्च जटिला ब्रह्मचारिणः॥ 1-1-137 (137) पुत्राश्च भ्रातरश्चेमे शिष्याश्च सुहृदश्च वः। पाण्डवा एत इत्युक्त्वा मुनयोऽन्तर्हितास्ततः॥ 1-1-138 (138) तांस्तैर्निवेदितान्दृष्ट्वा पाण्डवान्कौरवास्तदा। शिष्टाश्च वर्णाः पौरा ये ते हर्षाच्चुक्रुशुर्भृशम्॥ 1-1-139 (139) आहुः केचिन्न तस्यैते तस्यैत इति चापरे। यदा चिरमृतः पाण्डुः कथं तस्येतदि चापरे॥ 1-1-140 (140) स्वागतं सर्वथा दिष्ट्या पाण्डोः पश्याम सन्ततिम्। उच्यतां स्वागतमिति वाचोऽश्रूयन्त सर्वशः॥ 1-1-141 (141) तस्मिन्नुपरते शब्दे दिशः सर्वा निनादयन्। अन्तर्हितानां भूतानां निःस्वनस्तुमुलीऽभवत्॥ 1-1-142 (142) पुष्पवृष्टिः शुभा गन्धाः शङ्खदुन्दुभिनिःस्वनाः। आसन्प्रवेशे पार्थानां तदद्भुतमिवाभवत्॥ 1-1-143 (143) तत्प्रीत्या चैव सर्वेषां पौराणां हर्षसंभवः। शब्द आसीन्महांस्तत्र दिवस्पृक्कीर्तिवर्धनः॥ 1-1-144 (144) तेऽधीत्य निखिलान्वेदाञ्शास्त्राणि विविधानि च। न्यवसन्पाण्डवास्तत्र पूजिता अकुतोभयाः॥ 1-1-145 (145) युधिष्ठिरस्य शौचेन प्रीताः प्रकृतयोऽभवन्। धृत्या च भीमसेनस्य विक्रमेणार्जुनस्य च॥ 1-1-146 (146) गुरुशुश्रूषया कुन्त्या यमयोर्विनयेन च। तुतोष लोकः सकलस्तेषां शौर्यगुणेन च॥ 1-1-147 (147) समवाये ततो राज्ञां कन्यां भर्तृस्वयंवराम्। प्राप्तवानर्जुनः कृष्णां कृत्वा कर्म सुदुष्करम्॥ 1-1-148 (148) ततः प्रभृति लोकेऽस्मिन्पूज्यः सर्वधनुष्मताम्। आदित्य इव दुष्प्रेक्ष्यः समरेष्वपि चाभवत्॥ 1-1-149 (149) स सर्वान्पार्थिवाञ्जित्वा सर्वांश्च महतो गणान्। आजहारार्जुनो राज्ञो राजसूयं महाक्रतुम्॥ 1-1-150 (150) अन्नवान्दक्षिणावांश्च सर्वैः समुदितो गुणैः। युधिष्ठिरेण संप्राप्तो राजसूयो महाक्रतुः॥ 1-1-151 (151) सुनयाद्वासुदेवस्य भीमार्जुनबलेन च। घातयित्वा जरासन्धं चैद्यं च बलगर्वितम्॥ 1-1-152 (152) दुर्योधनं समागच्छन्नर्हणानि ततस्ततः। मणिकाञ्चनरत्नानि गोहस्त्यश्वधनानि च॥ 1-1-153 (153) विचित्राणि च वासांसि प्रावारावरणानि च। कम्बलाजिनरत्नानि राङ्कवास्तरणानि च॥ 1-1-154 (154) समृद्धां तां तथा दृष्ट्वा पाण्डवानां तदा श्रियम्। ईर्ष्यासमुत्थः सुमहांस्तस्य मन्युरजायत॥ 1-1-155 (155) विमानप्रतिमां तत्र मयेन सुकृतां सभाम्। पाण्डवानामुपहृतां स दृष्ट्वा पर्यतप्यत॥ 1-1-156 (156) तत्रावहसितश्चासीत्प्रस्कन्दन्निव संभ्रमात्। प्रत्यक्षं वासुदेवस्य भीमेनानभिजातवत्॥ 1-1-157 (157) स भोगान्विविधान्भुञ्जन्रत्नानि विविधानि च। कथितो धृतराष्ट्रस्य विवर्णो हरिणः कृशः॥ 1-1-158 (158) अन्वजानात्ततो द्यूतं धृतराष्ट्रः सुतप्रियः। तच्छ्रुत्वा वासुदेवस्य कोपः समभवन्महान्॥ 1-1-159 (159) नातिप्रीतमनाश्चासीद्विवादांश्चान्वमोदत। द्यूतादीननयान्घोरान्विविधांश्चाप्युपैक्षत॥ 1-1-160 (160) निरस्य विदुरं भीष्मं द्रोणं शारद्वतं कृपम्। विग्रहे तुमुले तस्मिन्दहन्क्षत्रं परस्परम्॥ 1-1-161 (161) जयत्सु पाण्डुपुत्रेषु श्रुत्वा सुमहदप्रियम्। दुर्योधनमतं ज्ञात्वा कर्णस्य शकुनेस्तथा॥ 1-1-162 (162) धृतराष्ट्रश्चिरं ध्यात्वा संजयं वाक्यमब्रवीत्। शृणु संजय सर्वं मे नचासूयितुमर्हसि॥ 1-1-163 (163) श्रुतवानसि मेधावी बुद्धिमान्प्राज्ञसंमतः। न विग्रहे मम मतिर्न च प्रीये कुलक्षये॥ 1-1-164 (164) न मे विशेषः पुत्रेषु स्वेषु पाम्डुसुतेषु वा। वृद्धं मामभ्यसूयन्ति पुत्रा मन्युपरायणाः॥ 1-1-165 (165) अहं त्वचक्षुः कार्पण्यात्पुत्रप्रीत्या सहामि तत्। मुह्यन्तं चानुमुह्यामि दुर्योधनमचेतनम्॥ 1-1-166 (166) राजसूये श्रियं दृष्ट्वा पाण्डवस्य महौजसः। तच्चावहसनं प्राप्य सभारोहणदर्शने॥ 1-1-167 (167) अमर्षितः स्वयं जेतुमशक्तः पाण्डवान्रणे। निरुत्साहश्च संप्राप्तुं सुश्रियं क्षत्रियोऽपि सन्॥ 1-1-168 (168) गान्धारराजसहितश्छद्मद्यूतममन्त्रयत्। तत्र यद्यद्यथा ज्ञातं मयां संजय तच्छृणु॥ 1-1-169 (169) श्रुत्वा तु मम वाक्यानि बुद्धियुक्तानि तत्त्वतः। ततो ज्ञास्यसि मां सौते प्रज्ञाटचक्षुषमित्युत॥ 1-1-170 (170) यदाऽश्रौषं धनुरायम्य चित्रं विद्धं लक्ष्यं पातितं वै पृथिव्याम्। कृष्णां हृतां प्रेक्षतां सर्वराज्ञां तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-171 (171) यदाऽश्रौषं द्वारकायां सुभद्रां प्रसह्योढां माधवीमर्जुनेन। इन्द्रप्रस्थं वृष्णिवीरौ च यातौ तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-172 (172) यदाऽश्रौषं देवराजं प्रवृष्टं शरैर्दिव्यैर्वारितं चार्जुनेन। अग्निं तथा तर्पितं खाण्डवे च तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-173 (173) यदाऽश्रौषं जातुषाद्वेश्मनस्ता- न्मुक्तान्पार्थान्पञ्च कुन्त्या समेतान्। युक्तं चैषां विदुरं स्वार्थसिद्ध्यै तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-174 (174) यदाऽश्रौषं द्रौपदीं रङ्गमध्ये लक्ष्यं भित्त्वा निर्जितामर्जुनेन। शूरान्पञ्चालान्पाण्डवेयांश्च युक्तां- स्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-175 (175) यदाऽश्रौषं मागधानां वरिष्ठं जरासन्धं क्ष्वमध्ये ज्वलन्तम्। दोर्भ्यां हतं भीमसेनेन गत्वा तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-176 (176) यदाऽश्रौषं दिग्जये पाण्डुपुत्रै- र्वशीकृतान्भूमिपालान्प्रसह्य। महाक्रतुं राजसूयं कृतं च तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-177 (177) यदाऽश्रौषं द्रौपदीमश्रुकण्ठीं सभां नीतां दुःखितामेकवस्त्राम्। रजस्वलां नाथवतीमनाथव- त्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-178 (178) यदाऽश्रौषं वाससां तत्र राशिं समाक्षिपत्कितवो मन्दबुद्धिः। दुःशासनो गतवान्नैवं चान्तं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-179 (179) यदाऽश्रौषं हृतराज्यं युधिष्ठिरं पराजितं सौबलेनाक्षवत्याम्। अन्वागतं भ्रातृभिरप्रमेयै- स्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-180 (180) यदाश्रौषं विविधास्तत्र चेष्टा धर्मात्मनां प्रस्थितानां वनाय। ज्येष्ठप्रीत्या क्लिश्यतां पाण्डवानां तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-181 (181) यदाऽश्रौषं स्नातकानां सहस्रै- रन्वागतं धर्मराजं वनस्थम्। भिक्षाभुजां ब्राह्मणानां महात्मनां तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-182 (182) `यदाऽश्रौषं वनवासेन पार्था- न्समागतान्महर्षिभिः पुराणैः। उपास्यमानान्सगणैर्जातसख्यां- स्तदा नाशंसे विजयाय संजर्य॥' 1-1-184 (183) यदाश्रौषं त्रिदिवस्थं धनंजयं शक्रात्साक्षाद्दिव्यमस्त्रं यथावत्। अधीयानं शंसितं सत्यसन्धं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-185 (184) यदाऽश्रोषं कालकेयास्ततस्ते पौलोमानो वरदानाच्च दृप्ताः। देवैरजेया निर्जिताश्चार्जुनेन तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-186 (185) यदाऽश्रौषमसुराणां वधार्थे किरीटिनं यान्तममित्रकर्शनम्। कृतार्थं चाप्यागतं शक्रलोका- त्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-187 (186) `यदाऽश्रौषं तीर्थयात्राप्रवृत्तं पाण्डोः सुतं सहितं लोमशेन। बृहदश्वादक्षहृदयं च प्राप्तं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥' 1-1-188 (187) यदाऽश्रौषं वैश्रवणेन सार्धं समागतं भीमन्यांश्च पार्थान्। तस्मिन्देशे मानुषाणामगम्ये तदा नाशंसि विजयाय संजया॥ 1-1-189 (188) यदाऽश्रौषं घोषयात्रागतानां बन्धं गन्धर्वैर्मोक्षणं चार्जुनेन। स्वेषां सुतानां कर्णबुद्धौ रतानां तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-190 (189) यदाऽश्रौषं यक्षरूपेण धर्मं समागतं धर्मराजेन सूत। प्रश्नान्कांश्चिद्विब्रुवाणं च सम्यक् तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-191 (190) यदाऽश्रौषं न विदुर्मामकास्तान् प्रच्छन्नरूपान्वसतः पाण्डवेयान्। विराटराष्ट्रे सह कृष्णया च तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-192 (191) `यदाऽश्रौषं कीचकानां वरिष्ठं निषूदितं भ्रातृशतेन सार्धम्। द्रौपद्यर्थे भीमसेनेन सङ्ख्ये तदा नाशंसे विजयाय संजय॥' 1-1-193 (192) यदाऽश्रौषं मामकानां वरिष्ठा- न्धनंजयेनैकरथेन भग्नान्। विराटराष्ट्रे वसता महात्मना तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-194 (193) यदाऽश्रौषं सत्कृतं मत्स्यराज्ञा सुतां दत्तामुत्तरामर्जुनाय। तां चार्जुनः प्रत्यगृह्णात्सुतार्थे तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-195 (194) यदाऽश्रौषं निर्जितस्याधनस्य प्रव्राजितस्य स्वजनात्प्रच्युतस्य। अक्षौहिणीः सप्त युधिष्ठिरस्य तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 196 ॥ 1-1-196 (195) यदाऽश्रौषं माधवं वासुदेवं सर्वात्मना पाण्डवार्थे निविष्टम्। यस्येमां गां विक्रममेकमाहु- स्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-197 (196) यदाऽश्रौषं नरनारायणौ तौ कृष्णार्जुनौ वदतो नारदस्य। अहं द्रष्टा ब्रह्मलोके च सम्यक् तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-198 (197) यदाऽश्रौषं लोकहिताय कृष्णं शमार्थिनमुपयातं कुरूणाम्। शमं कुर्वाणमकृतार्थं च यातं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 199 ॥ 1-1-199 (198) यदाऽश्रौषं कर्णदुर्योधनाभ्यां बुद्धिं कृतां निग्रहे केशवस्य। तं चात्मानं बहुधा दर्शयानं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-200 (199) यदाऽश्रौषं वासुदेवे प्रयाते रथस्यैकामग्रतस्तिष्ठमानाम्। आर्तां पृथां सान्त्वितां केशवेन तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-201 (200) यदाऽश्रौषं मन्त्रिणं वासुदेवं तथा भीष्मं शान्तनवं च तेषाम्। भारद्वाजं चाशिषोऽनुब्रुवाणं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-202 (201) यदा कर्णो भीष्ममुवाच वाक्यं नाहं योत्स्ये युध्यमाने त्वयीति। हित्वा सेनामपचक्राम चापि तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-203 (202) यदाऽश्रौषं वासुदेवार्जुनौ तौ तथा धनुर्गाण्डिवमप्रमेयम्। त्रीण्युग्रवीर्याणि समागतानि तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-204 (203) यदाऽश्रौषं कश्ललेनाभिपन्ने रथोपस्थे सीदमानेऽर्जुने वै। कृष्णं लोकान्दर्शयानं शरीरे तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-205 (204) यदाऽश्रौषं भीष्ममित्रकर्शनं निघ्नन्तमाजावयुतं रथानाम्। नैषां कश्चिद्वध्यते ख्यातरूप- स्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-206 (205) यदाऽश्रौषं चापगेयेन सङ्ख्ये स्वयं मृत्युं विहितं धार्मिकेण। तच्चाकार्षुः पाण्डवेयाः प्रहृष्टा- स्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-207 (206) यदाऽश्रौषं भीष्ममत्यन्तशूरं हतं पार्थेनाहवेष्वप्रधृष्यम्। शिखण्डिनं पुरतः स्थापयित्वा तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-208 (207) यदाऽश्रौषं शरतल्पे शयानं वृद्धं वीरं सादितं चित्रपुङ्खैः। भीष्मं कृत्वा सोमकानल्पशेषां- स्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-209 (208) यदाऽश्रौषं शान्तनवे शयाने पानीयार्थे चोदितेनार्जुनेन। भूमिं भित्त्वा तर्पितं तत्र भीष्मं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-210 (209) यदाश्रौषं शुक्रसूर्यौ च युक्तौ कौन्तेयानामनुलोमौ जयाय। नित्यं चास्माञ्श्वापदा भीषयन्ति तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-211 (210) यदा द्रोणो विविधानस्त्रमार्गा- न्निदर्शयन्समरे चित्रयोधी। न पाण्डवाञ्श्रेष्ठतरान्निहन्ति तदा नाशंसे विजयायं संजय॥ 1-1-212 (211) यदाऽश्रौषं चास्मदीयान्महारथा- न्व्यवस्थितानर्जुनस्यान्तकाय। संशप्तकान्निहतानर्जुनेन तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-213 (212) यदाऽश्रौषं व्यूहमभेद्यमन्यै- र्भारद्वाजेनात्तशस्त्रेण गुप्तम्। भित्त्वा सौभद्रं वीरमेकं प्रविष्टं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-214 (213) यदाऽभिमन्युं परिवार्य बालं सर्वे हत्त्वा हृष्टरूपा बभूवुः। महारथाः पार्थमशक्नुवन्त- स्तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-215 (214) यदाऽश्रौषमभिमन्युं निहत्य हर्षान्मूढान्क्रोशतो धार्तराष्ट्रान्। क्रोधादुक्तं सैन्धवे चार्जुनेन तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-216 (215) यदाऽश्रौषं सैन्धवार्थे प्रतिज्ञां प्रतिज्ञातां तद्वधायार्जुनेन। सत्यां तीर्णां शत्रुमध्ये च तेन तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-217 (216) यदाऽश्रौषं श्रान्तहये धनंजये मुक्त्वा हयान्पाययित्वोपवृत्तान्। पुनर्युक्त्वा वासुदेवं प्रयातं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-218 (217) यदाऽश्रौषं वाहनेष्वक्षमेषु रथोपस्थे तिष्ठता पाण्डवेन। सर्वान्योधान्वारितानर्जुनेन तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-219 (218) यदाऽश्रौषं नागबलैः सुदुःसहं द्रोणानीकं युयुधानं प्रमथ्य। यातं वार्ष्णेयं यत्र तौ कृष्णपार्थौ तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-220 (219) यदाऽश्रौषं कर्णमासाद्य मुक्तं वधाद्भीमं कुत्सयित्वा वचोभिः। धनुष्कोट्याऽऽतुद्य कर्णेन वीरं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-221 (220) यदा द्रोणः कृतवर्मा कृपश्च कर्णो द्रौणिर्मद्रराजश्च शूरः। अमर्षयन्सैन्धवं वध्यमानं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-222 (221) यदाऽश्रौषं देवराजेन दत्तां दिव्यां शक्तिं व्यंसितां माधवेन। घटोत्कचे राक्षसे घोररूपे तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-223 (222) यदाऽश्रौषं कर्णघटोत्कचाभ्यां युद्धे मुक्तां सूतपुत्रेण शक्तिम्। यया वध्यः समरे सव्यसाची तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-224 (223) यदाऽश्रौषं द्रोणमाचार्यमेकं धृष्टद्युम्नेनाभ्यतिक्रम्य धर्मम्। रथोपस्थे प्रायगतं विशस्तं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-225 (224) यदाऽश्रौषं द्रौणिना द्वैरथस्थं माद्रीसुतं नकुलं लोकमध्ये। समं युद्धे मण्डलेभ्यश्चरन्तं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-226 (225) यदा द्रोणे निहते द्रोणपुत्रो नारायणं दिव्यमस्त्रं विकुर्वन्। नैषामन्तं गतवान्पाण्डवानां तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-227 (226) यदाऽश्रौषं भीमसेनेन पीतं रक्तं भ्रातुर्युधि दुःशासनस्य। निवारितं नान्यतमेन भीमं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-228 (227) यदाऽश्रौषं कर्णमत्यन्तशूरं हतं पार्थेनाहवेष्वप्रधृष्यम्। तस्मिन्भ्रातृणां विग्रहे देवगुह्ये तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-229 (228) यदाऽश्रौषं द्रोणपुत्रं च शूरं दुःशासनं कृतवर्माणमुग्रम्। युधिष्ठिरं धर्मराजं जयन्तं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-230 (229) यदाऽश्रौषं निहतं मद्रराजं रणे शूरं धर्मराजेन सूत। सदा सङ्ग्रामे स्प्रधते यस्तु कृष्णं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-231 (230) यदाऽश्रौषं कलहद्यूतमूलं मायाबलं सौबलं पाण्डवेन। हतं सङ्ग्रामे सहदेवेन पापं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-232 (231) यदाऽश्रौषं श्रान्तमेकं शयानं ह्रदं गत्वा स्तम्भयित्वा तदम्भः। दुर्योधनं विरथं भग्नशक्तिं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-233 (232) यदाऽश्रौषं पाण्डवांस्तिष्ठमानान् गत्वा ह्रदे वासुदेवेन सार्धम्। अमर्षणं धर्षयतः सुतं मे तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-234 (233) यदाऽश्रौषं विविधांश्चित्रमार्गान् गदायुद्धे मण्डलशश्चरन्तम्। मिथ्या हतं वासुदेवस्य बुद्ध्या तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-235 (234) यदाऽश्रौषं द्रोणपुत्रादिभिस्तै- र्हतान्पञ्चालान्द्रौपदेयांश्च सुप्तान्। कृतं बीभत्समयशस्यं च कर्म तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-236 (235) यदाऽश्रौषं भीमसेनानुयाते- नाश्वत्थाम्ना परमास्त्रं प्रयुक्तम्। क्रुद्धेनैषीकमवधीद्येन गर्भं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-237 (236) यदाऽश्रौषं ब्रह्मशिरोऽर्जुनेन स्वस्तीत्युक्त्वाऽस्त्रमस्त्रेण शान्तम्। अश्वत्थाम्ना मणिरत्नं च दत्तं तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-238 (237) यदाऽश्रौषं द्रोणपुत्रेण गर्भे वैराट्या वै पात्यमाने महास्त्रैः। संजीवयामीति हरेः प्रतिज्ञां तदा नाशंसे विजयाय संजय॥ 1-1-239 (238) द्वैपायनः केशवो द्रोणपुत्रं परस्पेरणाभिशापैः शशाप। बुद्ध्वा चाहं बुद्धिहीनोऽद्य सूत संतप्ये वै पुत्रपौत्रैश्च हीनः॥ 1-1-240 (239) शोच्या गान्धारी पुत्रपौत्रैर्विहीना तथा वध्वा पितृभिर्भ्रातृभिश्च। कृतं कार्यं दुष्करं पाण्डवेयैः प्राप्तं राज्यमसपत्नं पुनस्तैः॥ 1-1-241 (240) कष्टं युद्धे दश शेषाः श्रुता मे त्रयोऽस्माकं पाण्डवानां च सप्त। द्व्यूना विंशतिराहताऽक्षौहिणीनां तस्मिन्सङ्ग्रामे भैरवे क्षत्रियाणाम्॥ 1-1-242 (241) तमस्त्वतीव विस्तीर्णं मोह आविशतीव माम्। संज्ञां नोपलभे सूत मनो विह्वलतीव मे॥ 1-1-243 (242) सौतिरुवाच। 1-1-244x (6) इत्युक्त्वा धृतराष्ट्रोऽथ विलप्य बहु दुःखितः। मूर्च्छितः पुनराश्वस्तः संजयं वाक्यमब्रवीत्॥ 1-1-244 (243) धृतराष्ट्र उवाच। 1-1-245x (7) संजयैवं गते प्राणांस्त्यक्तुमिच्छामि मा चिरम्। स्तोकं ह्यपि न पश्यामि फलं जीवितधारणे॥ 1-1-245 (244) सौतिरुवाच। 1-1-246x (8) तं तथा वादिनं दीनं विलपन्तं महीपतिम्। निःश्वसन्तं यथा नागं मुह्यमानं पुनः पुनः॥ 1-1-246 (245) गावल्गणिरिदं धीमान्महार्थं वाक्यमब्रवीत्। 1-1-247 (246) संजय उवाच। श्रुतवानसि वै राजन्महोत्साहान्महाबलान्॥ 1-1-247x (9) द्वैपायनस्य वदतो नारदस्य च धीमतः। महत्सु राजवंशेषु गुणैः समुदितेषु च॥ 1-1-248 (247) जातान्दिव्यास्त्रविदुषः शक्रप्रतिमतेजसः। धर्मेण पृथिवीं जित्वा यज्ञैरिष्ट्वाप्तदक्षिणैः॥ 1-1-249 (248) अस्मिँल्लोके यशः प्राप्य ततः कालवशं गतान्। शैब्यं महारथं वीरं सृंजयं जयतां वरम्॥ 1-1-250 (249) सुहोत्रं रन्तिदेवं च काक्षीवन्तमतौशिजम्। बाह्लीकं दमनं चैद्यं शर्यातिमजितं नलम्॥ 1-1-251 (250) विश्वामित्रममित्रघ्नमम्बरीषं महाबलम्। मरुत्तं मनुमिक्ष्वाकुं गयं भरतमेव च॥ 1-1-252 (251) रामं दाशरथिं चैव शशबिन्दुं भगीरथम्। कृतवीर्यं महाभागं तथैव जनमेजयम्॥ 1-1-253 (252) ययातिं शुभकर्माणं देवैर्यो याजितः स्वयम्। `चैत्ययूपाङ्किता भूमिर्यस्येयं सवनाकरा॥ 1-1-254 (253) इति राज्ञां चतुर्विंशन्नारदेन सुरर्षिणा। पुत्रशोकाभितप्ताय पुरा श्वैत्याय कीर्तितम्॥ 1-1-255 (254) तेभ्यश्चान्ये गताः पूर्वं राजानो बलवत्तराः। महारथा महात्मानः सर्वैः समुदिता गुणैः॥ 1-1-256 (255) पूरुः कुरुर्यदुः शूरो विष्वगश्वो महाद्युतिः। अणुहो युवनाश्वश्च ककुत्स्थो विक्रमी रघुः॥ 1-1-257 (256) विजयो वीतिहोत्रोऽह्गो भवः श्वेतो बृहद्गुरुः। उशीनरः शतरथः कङ्को दुलिदुहो द्रुमः॥ 1-1-258 (257) दम्भोद्भवः परो वेनः सगरः संकृतिर्निमिः। अजेयः परशुः पुण्ड्रः शंभुर्देवावृधोऽनघः॥ 1-1-259 (258) देवाह्वयः सुप्रतिमः सुप्रतीको बृहद्रथः। महोत्साहो विनीतात्मा सुक्रतुर्नैषधो नलः॥ 1-1-260 (259) सत्यव्रतः शान्तभयः सुमित्रः सुबलः प्रभुः। जानुजङ्घोऽनरण्योऽर्कः प्रियभृत्यः शुचिव्रतः॥ 1-1-261 (260) बलबन्धुर्निरामर्दः केतुशृङ्गो बृहद्बलः। धृष्टकेतुर्बृहत्केतुर्दीप्तकेतुर्निरामयः॥ 1-1-262 (261) अविक्षिच्चपलो धूर्तः कृतबन्धुर्दृढेषुधिः। महापुराणसंभाव्यः प्रत्यङ्गः परहा श्रुतिः॥ 1-1-263 (262) एते चान्ये च राजानः शतशोऽथ सहस्रशः। श्रूयन्ते शतशश्चान्ये सङ्ख्याताश्चैव पद्मशः॥ 1-1-264 (263) हित्वा सुविपुलान्भोगान्बुद्धिमन्तो महाबलाः। राजानो निधनं प्राप्तास्तव पुत्रैर्महत्तरः॥ 1-1-265 (264) येषां दिव्यानि कर्माणि विक्रमस्त्याग एव च। माहात्म्यमपि चास्तिक्यं सत्यं शौचं दयाऽर्जवम्॥ 1-1-266 (265) विद्वद्भिः कथ्यते लोके पुराणैः कविसत्तमैः। सर्वर्द्धिगुणसंपन्नास्ते चापि निधनं गताः॥ 1-1-267 (266) तव पुत्रा दुरात्मानः प्रतप्ताश्चैव मन्युना। लुब्धा दुर्वृत्तभूयिष्ठा न ताञ्छोचितुमर्हसि॥ 1-1-268 (267) श्रुतवानसि मेधावी बुद्धिमान्प्राज्ञसंमतः। येषां शास्त्रानुगा बुद्धिर्न ते मुह्यन्ति भारत॥ 1-1-269 (268) निग्रहानुग्रहौ चापि विदितौ ते नराधिप। नात्यन्तमेवानुवृत्तिः कार्या ते पुत्ररक्षणे॥ 1-1-270 (269) भवितव्यं तथा तच्च नानुशोचितुमर्हसि। दैवं पुरुषकारेण को निवर्तितुमर्हति॥ 1-1-271 (270) विधातृविहितं मार्गं न कश्चिदतिवर्तते। कालमूलमिदं सर्वं भावाभावौ सुखासुखे॥ 1-1-272 (271) कालः सृजति भूतानि कालः संहरते प्रजाः। संहरन्तं प्रजाः कालं कालः शमयते पुनः॥ 1-1-273 (272) कालो विकुरुते भावान्सर्वांल्लोके शुभाशुभान्। कालः संक्षिपते सर्वाः प्रजा विसृजते पुनः॥ 1-1-274 (273) कालः सुप्तेषु जागर्ति कालो हि दुरतिक्रमः। कालः सर्वेषु भूतेषु चरत्यविधतः समः॥ 1-1-275 (274) अतीतानागता भावा ये च वर्तन्ति सांप्रतम्। तान्कालनिर्मितान्बुद्ध्वा न संज्ञां हातुमर्हसि॥ 1-1-276 (275) सौतिरुवाच। 1-1-277x (10) इत्येवं पुत्रशोकार्तं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम्। आश्वास्य स्वस्थमकरोत्सूतो गावल्गणिस्तदा॥ 1-1-277 (276) धृतराष्ट्रोऽपि तच्छ्रुत्वा धृतिमेव समाश्रयत्। दिष्ट्येदमागतमिति मत्त्वा स प्राज्ञसत्तमः॥ 1-1-278 (277) लोकानां च हितार्थाय कारुण्यान्मुनिसत्तमः। अत्रोपनिषदं पुण्यां कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत्॥ 1-1-279 (278) विद्वद्भिः कथ्यते लोके पुराणे कविसत्तमैः। भारताध्ययनं पुण्यमपि पादमधीयतः। श्रद्दधानस्य पूयन्ते सर्वपापान्यशेषतः॥ 1-1-280 (279) देवा देवर्षयो ह्यत्र तथा ब्रह्मर्षयोऽमलाः। कीर्त्यन्ते शुमकर्माणस्तथा यक्षा महोरगाः॥ 1-1-281 (280) भगवान्वासुदेवश्च कीर्त्यतेऽत्र सनातनः। स हि सत्यमृतं चैव पवित्रं पुण्यमेव च॥ 1-1-282 (281) शाश्वतं ब्रह्म परमं ध्रुवं ज्योतिः सनातनम्। यस्य दिव्यानि कर्माणि कथन्ति मनीषिणः॥ 1-1-283 (282) असत्सत्सदसच्चैव यस्माद्विश्वं प्रवर्तते। सन्ततिश्च प्रवृत्तिश्च जन्ममृत्युपुनर्भवाः॥ 1-1-284 (283) अध्यात्मं श्रूयतें यत्र पञ्चभूतगुणात्मकम्। अव्यक्तादि परं यच्च स एव परिगीयते॥ 1-1-285 (284) यं ध्यायन्ति सदा मुक्ता ध्यानयोगबलान्विताः। प्रतिबिम्बमिवादर्शे पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम्॥ 1-1-286 (285) श्रद्दधानः सदा युक्तः सदा धर्मपरायणः। आसेवन्निममध्यायं नरः पापात्प्रमुच्यते॥ 1-1-287 (286) अनुक्रमणिकाध्यायं भारतस्येममादितः। आस्तिकः सततं शृण्वन्न कृच्छ्रेष्ववसीदति॥ 1-1-288 (287) उभे सन्ध्ये जपन्किंचित्सद्यो मुच्येत किल्बिषात्। अनुक्रमण्या यावत्स्यादह्नारात्र्या च संचितम्॥ 1-1-289 (288) भारतस्य वपुर्ह्येतत्सत्यं चामृतमेव च। नवनीतं यथा दध्नो द्विपदां ब्राह्मणो यथा॥ 1-1-290 (289) आरण्यकं च वेदेभ्य ओषधिभ्योऽमृतं यथा। ह्रदानामुदधिः श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठा चतुष्पदाम्॥ 1-1-291 (290) यथैतानीतिहासानां तथा भारतमुच्यते। यश्चैनं श्रावयेच्छ्राद्धे ब्राह्मणान्पादमन्ततः॥ 1-1-292 (291) अक्षय्यमन्नपानं वै पितृंस्तस्योपतिष्ठते। इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत्॥ 1-1-293 (292) बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति। कार्ष्णं वेदमिमं विद्वाञ्श्रावयित्वार्थमश्नुते॥ 1-1-294 (293) भ्रूणहत्यादिकं चापि पापं जह्यादसंशयम्। य इमं शुचिरध्यायं पठेत्पर्वणि पर्वणि॥ 1-1-295 (294) अधीतं भारतं तेन कृत्स्नं स्यादिति मे मतिः। यश्चैनं शृणुयान्नित्यमार्षं श्रद्धासमन्वितः॥ 1-1-296 (295) स दीर्घमायुः कीर्तिं च स्वर्गतिं चाप्नुयान्नरः। एकतश्चतुरो वेदा भारतं चैतदेकतः॥ 1-1-297 (296) पुरा किल सुरैः सर्वैः समेत्य तुलया धृतम्। चतुर्भ्यः सरहस्येभ्यो वेदेभ्यो ह्यधिकं यदा॥ 1-1-298 (297) तदाप्रभृति लोकेऽस्मिन्महाभारतमुच्यते। महत्त्वे च गुरुत्वे च ध्रियमाणं यतोऽधिकम्॥ 1-1-299 (298) महत्त्वाद्भारवत्त्वाच्च महाभारतमुच्यते। निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ 1-1-300 (299) तपो नकल्कोऽध्ययनं नकल्कः स्वाभाविको वेदविधिर्नकल्कः। प्रसह्य वित्ताहरणं नकल्क- स्तान्येव भावोपहतानि कल्कः॥ 1-1-301 (300) इति श्रीमन्माहाभारते आदिपर्वणि अनुक्रमणिकापर्वणि प्रथमोऽध्यायः॥ 1 ॥ ॥ अनुक्रमणिकापर्व समाप्तम् ॥

1-2-0 (301) ऋषय ऊचुः। 1-2-0x (11) समन्तपञ्चकमिति यदुक्तं सूतनन्दन। एतत्सर्वं यथातत्त्वं श्रोतुमिच्छामहे वयम्॥ 1-2-1 (302) सौतिरुवाच। 1-2-2x (12) शृणुध्वं मम भो विप्रा ब्रुवतश्च कथाः शुभाः। समन्तपञ्चकाख्यं च श्रोतुमर्हथ सत्तमाः॥ 1-2-2 (303) त्रेताद्वापरयोः सन्धौ रामः शस्त्रभृतां वरः। असकृत्पार्थिवं क्षत्रं जघानामर्षचोदितः॥ 1-2-3 (304) स सर्वं क्षत्रमुत्साद्य स्ववीर्येणानलद्युतिः। समन्तपञ्चके पञ्च चकार रुधिरह्रदान्॥ 1-2-4 (305) स तेषु रुधिराम्भःसु ह्रदेषु क्रोधमूर्च्छितः। पितॄन्संतर्पयामास रुधिरेणेति नः श्रुतम्॥ 1-2-5 (306) अथर्चीकादयोऽभ्येत्य पितरो राममब्रुवन्। राम राम महाभाग प्रीताः स्म तव भार्गव॥ 1-2-6 (307) अनया पितृभक्त्या च विक्रमेण तव प्रभो। वरं वृणीष्व भद्रं ते यमिच्छसि महाद्युते॥ 1-2-7 (308) राम उवाच। 1-2-8x (13) यदि मे पितरः प्रीता यद्यनुग्राह्यता मयि। यच्च रोषाभिभूतेन क्षत्रमुत्सादितं मया॥ 1-2-8 (309) अतश्च पापान्मुच्येऽहमेष मे प्रार्थितो वरः। ह्रदाश्च तीर्थभूता मे भवेयुर्भुवि विश्रुताः॥ 1-2-9 (310) एवं भविष्यतीत्येवं पितरस्तमथाब्रुवन्। तं क्षमस्वेति निषिषिधुस्ततः स विरराम ह॥ 1-2-10 (311) तेषां समीपे यो देशो ह्रदानां रुधिराम्भसाम्। समन्तपञ्चकमिति पुण्यं तत्परिकीर्तितम्॥ 1-2-11 (312) येन लिङ्गेन यो देशो युक्तः समुपलक्ष्यते। तेनैव नाम्ना तं देशं वाच्यमाहुर्मनीषिणः॥ 1-2-12 (313) अन्तरे चैव संप्राप्ते कलिद्वापरयोरभूत्। समन्तपञ्चके युद्धं कुरुपाण्डवसेनयोः॥ 1-2-13 (314) तस्मिन्परमधर्मिष्ठे देशे भूदोषवर्जिते। अष्टादश समाजग्मुरक्षौहिण्यो युयुत्सया॥ 1-2-14 (315) समेत्य तं द्विजास्ताश्च तत्रैव निधं गताः। एतन्नामाभिनिर्वृत्तं तस्य देशस्य वै द्विजाः॥ 1-2-15 (316) पुण्यश्च रमणीयश्च स देशो वः प्रकीर्तितः। तदेतत्कथितं सर्वं मया ब्राह्मणसत्तमाः॥ यथा देशः स विख्यातस्त्रिषु लोकेषु सुव्रताः॥ 1-2-16 (317) ऋषय ऊचुः। 1-2-17x (14) अक्षौहिण्य इति प्रोक्तं यत्त्वया सूतनन्दन। एतदिच्छामहे श्रोतुं सर्वमेव यथातथम्॥ 1-2-17 (318) अक्षौहिण्याः परीमाणं नराश्वरथदन्तिनाम्। यथावच्चैव नो ब्रूहि सर्वं हि विदितं तव॥ 1-2-18 (319) सौतिरुवाच। 1-2-19x (15) एको रथो गजश्चैको नराः पञ्च पदातयः। त्रयश्च तुरगास्तज्ज्ञैः पत्तिरित्यभिधीयते॥ 1-2-19 (320) पत्तिं तु त्रिगुणामेतामाहुः सेनामुखं बुधाः। त्रीणि सेनामुखान्येको गुल्म इत्यभिधीयते॥ 1-2-20 (321) त्रयो गुल्मा गणो नाम वाहिनी तु गणास्त्रयः। स्मृतास्तिस्रस्तु वाहिन्यः पृतनेति विचक्षणैः॥ 1-2-21 (322) चमूस्तु पृतनास्तिस्रस्तिस्रश्चम्वस्त्वनीकिनी। अनीकिनीं दशगुणां प्राहुरक्षौहिणीं बुधाः॥ 1-2-22 (323) अक्षौहिण्याः प्रसंख्याता रथानां द्विजसत्तमाः। संख्यागणिततत्त्वज्ञैः सहस्राण्येकविंशतिः॥ 1-2-23 (324) शतान्युपरि चैवाष्टौ तथा भूयश्च सप्ततिः। गजानां च परीमाणमेतदेव विनिर्दिशेत्॥ 1-2-24 (325) ज्ञेयं शतसहस्रं तु सहस्राणि नवैव तु। नराणामपि पञ्चाशच्छतानि त्रीणि चानघाः॥ 1-2-25 (326) पञ्च षष्टिसहस्राणि तथाश्वानां शतानि च। दशोत्तराणि षट् प्राहुर्यथावदिह संख्यया॥ 1-2-26 (327) एतामक्षौहिणीं प्राहुः संख्यातत्त्वदितो जनाः। यां वः कथितवानस्मि विस्तरेण तपोधनाः॥ 1-2-27 (328) एतया संख्यया ह्यासन्कुरुपाण्डवसेनयोः। अक्षौहिण्यो द्विजश्रेष्ठाः पिण्डिताष्टादशैव तु॥ 1-2-28 (329) समेतास्तत्र वै देशे तत्रैव निधं गताः। कौरवान्कारणं कृत्वा कालेनाद्भुतकर्मणा॥ 1-2-29 (330) अहानि युयुधे भीष्मो दशैव परमास्त्रवित्। अहानि पञ्च द्रोणस्तु ररक्ष कुरुवाहिनीम्॥ 1-2-30 (331) अहनी युयुधे द्वे तु कर्णः परबलार्दनः। शल्योऽर्धदिवसं चैव गदायुद्धमतः परम्॥ 1-2-31 (332) तस्यैव दिवसस्यान्ते द्रौणिहार्दिक्यगौतमाः। प्रसुप्तं निशि विश्वस्तं जघ्नुर्यौधिष्ठिरं बलम्॥ 1-2-32 (333) यत्तु शौनक सत्रे ते भारताख्यानमुत्तमम्। जनमेजयस्य तत्सत्रे व्यासशिष्येण धीमता॥ 1-2-33 (334) कथितं विस्तरार्थं च यशो वीर्यं महीक्षिताम्। पौष्यं तत्र च पौलोममास्तीकं चादितः स्मृतम्॥ 1-2-34 (335) विचित्रार्थपदाख्यानमनेकसमयान्वितम्। प्रतिपन्नं नरैः प्राज्ञैर्वैराग्यमिव मोक्षिभिः॥ 1-2-35 (336) आत्मेव वेदितव्येषु प्रियेष्विव हि जीवितम्। इतिहासः प्रधानार्थः श्रेष्ठः सर्वागमेष्वयम्॥ 1-2-36 (337) अनाश्रित्येदमाख्यानं कथा भुवि न विद्यते। आहारमनपाश्रित्य शरीरस्येव धारणम्॥ 1-2-37 (338) तदेतद्भारतं नाम कविभिस्तूपजीव्यते। उदयतेप्सुभिर्भृत्यैरभिजात इवेश्वरः॥ 1-2-38 (339) इतिहासोत्तमे यस्मिन्नर्पिता बुद्धिरुत्तमा। स्वरव्यञ्जनयोः कृत्स्ना लोकवेदाश्रयेव वाक्॥ 1-2-39 (340) तस्य प्रज्ञाभिपन्नस्य विचित्रपदपर्वणः। सूक्ष्मार्थन्याययुक्तस्य वेदार्थैर्भूषितस्य च॥ 1-2-40 (341) भारतस्येतिहासस्य श्रूयतां पर्वसंग्रहः। पर्वानुक्रमणी पूर्वं द्वितीयः पर्वसंग्रहः॥ 1-2-41 (342) पौष्यं पौलोममास्तीकमादिरंशावतारणम्। ततः संभवपर्वोक्तमद्भुतं रोमहर्षणम्॥ 1-2-42 (343) दाहो जतुगृहस्यात्र हैडिम्बं पर्व चोच्यते। ततो बकवधः पर्व पर्व चैत्ररथं ततः॥ 1-2-43 (344) ततः स्वयंवरो देव्याः पाञ्चाल्याः पर्व चोच्यते। क्षात्रधर्मेण निर्जित्य ततो वैवाहिकं स्मृतम्॥ 1-2-44 (345) विदुरागमनं पर्व राज्यलाभस्तथैव च। अर्जुनस्य वने वासः सुभद्राहरणं ततः॥ 1-2-45 (346) सुभद्राहरणादूर्ध्वं ज्ञेया हरणहारिका। ततः खाण्डवदाहाख्यं तत्रैव मयदर्शनम्॥ 1-2-46 (347) सभापर्व ततः प्रोक्तं मन्त्रपर्व ततः परम्। जरासन्धवधः पर्व पर्व दिग्विजयं तथा॥ 1-2-47 (348) पर्व दिग्विजयादूर्ध्वं राजसूयिकमुच्यते। ततश्चार्घाभिहरणं शिशुपालवधस्ततः॥ 1-2-48 (349) द्यूतपर्व ततः प्रोक्तमनुद्यूतमः परम्। तत आरण्यकं पर्व किर्मीरवध एवच॥ 1-2-49 (350) अर्जुनस्याभिगमनं पर्व ज्ञेयमतः परम्। ईश्वरार्जुनयोर्युद्धं पर्व कैरातसंज्ञितम्॥ 1-2-50 (351) इन्द्रलोकाभिगमनं पर्व ज्ञेयमतः परम्। नलोपाख्यानमपि च धार्मिकं करुणोदयम्॥ 1-2-51 (352) तीर्थयात्रा ततः पर्व कुरुराजस्य धीमतः। जटासुरवधः पर्व यक्षयुद्धमतः परम्॥ 1-2-52 (353) निवातकवचैर्युद्धं पर्व चाजगरं ततः। मार्कण्डेयसमास्या च पर्वानन्तरमुच्यते॥ 1-2-53 (354) संवादश्च ततः पर्व द्रौपदीसत्यभामयोः। घोषयात्रा ततः पर्व ततः प्रायोपवेशनेम्। मन्त्रस्य निश्चयं चैव मृगस्वप्नोद्भवं ततः॥ 1-2-54 (355) व्रीहिद्रौणिकमाख्यानमैन्द्रद्युम्नं तथैव च। द्रौपदीहरणं पर्व जयद्रथविमोक्षणम्॥ 1-2-55 (356) रामोपाख्यानमत्रैव पर्व ज्ञेयमतः परम्। पतिव्रताया माहात्म्यं सावित्र्याश्चैवमद्भुतम्॥ 1-2-56 (357) कुण्डलाहरणं पर्व ततः परमिहोच्यते। आरणेयं ततः पर्व वैराटं तदनन्तरम्॥ पाण्डवानां प्रवेशश्च समयस्य च पालनम्॥ 1-2-57 (358) कीचकानां वधः पर्व पर्व ग्रोग्रहणं ततः। अभिमन्योश्च वैराट्याः पर्व वैवाहिकं स्मृतम्॥ 1-2-58 (359) उद्योगपर्व विज्ञेयमत ऊर्ध्वं महाद्भुतम्। ततः संजययानाख्यं पर्व ज्ञेयमतः परम्॥ 1-2-59 (360) प्रजागरं तथा पर्व धृतराष्ट्रस्य चिन्तया। पर्व सानत्सुजातं वै गुह्यमध्यात्मदर्शनम्॥ 1-2-60 (361) यानसन्धिस्ततः पर्व भगवद्यानमेव च। मातलीयमुपाख्यानं चरितं गालवस्य च॥ 1-2-61 (362) सावित्रं वामदेव्यं च वैन्योपाख्यानमेव च। जामदग्न्यमुपाख्यानं पर्व षोडशराजकम्॥ 1-2-62 (363) सभाप्रवेशः कृष्णस्य विदुलापुत्रशासनम्। उद्योगः सैन्यनिर्याणं विश्वोपाख्यानमेव च॥ 1-2-63 (364) ज्ञेयं विवादपर्वात्र कर्णस्यापि महात्मनः। `मन्त्रस्य निश्चयं कृत्वा कार्यस्य समनन्तरम्॥ 1-2-64 (365) श्वेतस्य वासुदेवेन चित्रं बहुकथाश्रयम्।' निर्याणं च ततः पर्व कुरुपाण्डवसेनयोः॥ 1-2-65 (366) रथातिरथसंख्या च पर्वोक्तं तदनन्तरम्। उलूकदूतागमनं पर्वामर्षविवर्धनम्॥ 1-2-66 (367) अम्बोपाख्यानमत्रैव पर्व ज्ञेयमतः परम्॥ भीष्माभिषेचनं पर्व ततश्चाद्भुतमुच्यते॥ 1-2-67 (368) जम्बूखम्डविनिर्माणं पर्वोक्तं तदनन्तरम्॥ भूमिपर्व ततः प्रोक्तं द्वीपविस्तारकीर्तनम्॥ 1-2-68 (369) `दिव्यं चक्षुर्ददौ यत्र संजयाय महामुनिः।' पर्वोक्तं भगवद्गीता पर्व भीष्मवधस्ततः। द्रोणाभिषेचनं पर्व संशप्तकवधस्ततः॥ 1-2-69 (370) अभिमन्युवधः पर्व प्रतिज्ञा पर्व चोच्यते। जयद्रथवधः पर्व घटोत्कचवधस्ततः॥ 1-2-70 (371) ततो द्रोणवधः पर्व विज्ञेयं लोमहर्षणम्। मोक्षो नारायणास्त्रस्य पर्वानन्तरमुच्यते॥ 1-2-71 (372) कर्णपर्व ततो ज्ञेयं शल्यपर्व ततः परम्। ह्रदप्रवेशनं पर्व गदायुद्धमतः परम्॥ 1-2-72 (373) सारस्वतं ततः पर्व तीर्थवंशानुकीर्तनम्। अत ऊर्ध्वं सुबीभत्सं पर्व सौप्तिकमुच्यते॥ 1-2-73 (374) ऐषीकं पर्व चोद्दिष्टमत ऊर्ध्वं सुदारुणम्। जलप्रदानिकं पर्व स्त्रीविलापस्ततः परम्॥ 1-2-74 (375) श्राद्धपर्व ततो ज्ञेयं कुरूणामौर्ध्वदेहिकम्। चार्वाकनिग्रहः पर्व रक्षसो ब्रह्मरूपिणः॥ 1-2-75 (376) आभिषेचनिकं पर्व धर्मराजसर्य धीमतः। प्रविभागो गृहाणां च पर्वोक्तं तदनन्तरम्॥ 1-2-76 (377) शान्तिपर्व ततो यत्र राजधर्मानुशासनम्। आपद्धर्मश्च पर्वोक्तं मोक्षधर्मस्ततः परम्॥ 1-2-77 (378) शुकप्रश्नाभिगमनं ब्रह्मप्रश्नानुशासनम्। प्रादुर्भावश्च दुर्वासःसंवादश्चैव मायया॥ 1-2-78 (379) ततः पर्व परिज्ञेयमानुशासनिकं परम्। स्वर्गारोहणिकं चैव ततो भीष्मस्य धीमतः॥ 1-2-79 (380) ततोऽश्वमेधिकं पर्व सर्वपापप्रणाशनम्। अनुगीता ततः पर्व ज्ञेयमध्यात्मवाचकम्॥ 1-2-80 (381) पर्व चाश्रमवासाख्यं पुत्रदर्शनमेव च। नारदागमनं पर्व ततः परमिहोच्यते॥ 1-2-81 (382) मौसलं पर्व चोद्दिष्टं ततो घोरं सुदारुणम्। महाप्रस्थानिकं पर्व स्वर्गारोहणिकं ततः॥ 1-2-82 (383) हरिवंशस्ततः पर्व पुराणं खिलसंज्ञितम्। विष्णुपर्व शिशोश्चर्या विष्णोः कंसवधस्तथा॥ 1-2-83 (384) भविष्यं पर्व चाप्युक्तं खिलेष्वेवाद्भुतं महत्। एतत्पर्वशतं पूर्णं व्यासेनोक्तं महात्मना॥ 1-2-84 (385) यथावत्सूतपुत्रेण रौमहर्षणिना ततः। उक्तानि नैमिशारण्ये पर्वाण्यष्टादशैव तु॥ 1-2-85 (386) समासो भारतस्यायमत्रोक्तः पर्वसंग्रहः। पौष्यं पौलोममास्तीकमादिरंशावतारणम्॥ 1-2-86 (387) संभवो जतुवेश्माख्यं हिडिम्बबकयोर्वधः। तथा चैत्ररथं देव्याः पाञ्चाल्याश्च स्वयंवरः॥ 1-2-87 (388) क्षात्रधर्मेण निर्जित्य ततो वैवाहिकं स्मृतम्। विदुरागमनं चैव राज्यलाभस्तथैव च॥ 1-2-88 (389) वनवासोऽर्जुनस्यापि सुभद्राहरणं ततः। हरणाहरणं चैव दहनं खाण्डवस्य च॥ 1-2-89 (390) मयस्य दर्शनं चैव आदिपर्वणि कथ्यते। पौष्ये पर्वणि माहात्म्यमुत्तङ्कस्योपवर्णितम्॥ 1-2-90 (391) पौलोमे भृगुवंशस्य विस्तारः परिकीर्तितः। आस्तीके सर्वनागानां गरुडस्य च संभवः॥ 1-2-91 (392) क्षीरोदमथं चैव जन्मोच्चैःश्रवसस्तथा। यजतः सर्पसत्रेण राज्ञः पारिक्षितस्य च॥ 1-2-92 (393) कथेयमभिनिर्वृत्ता भारतानां महात्मनाम्। विविधाः संभवा राज्ञामुक्ताः संभवपर्वणि॥ 1-2-93 (394) अन्येषां चैव शूराणामृषेर्द्वैपायनस्य च। अंशावतरणं चात्र देवानां परिकीर्तितम्॥ 1-2-94 (395) दैत्यानां दानवानां च यक्षाणां च महौजसाम्। नागानामथ सर्पाणां गन्धर्वाणां पतत्त्रिणाम्॥ 1-2-95 (396) अन्येषां चैव भूतानां विविधानां समुद्भवः। महर्षेराश्रमपदे कण्वस्य च तपस्विनः॥ 1-2-96 (397) शकुन्तलायां दुष्यन्ताद्भरतश्चापि जज्ञिवान्। यस्य लोकेषु नाम्नेदं प्रथितं भारतं कुलम्॥ 1-2-97 (398) वसूनां पुनरुत्पत्तिर्भागीरथ्यां महात्मनाम्। शन्तनोर्वेश्मनि पुनस्तेषां चारोहणं दिवि॥ 1-2-98 (399) तेजोंशानां च संपातो भीष्मस्याप्यत्र संभवः। राज्यान्निवर्तनं तस्य ब्रह्मचर्यव्रते स्थितिः॥ 1-2-99 (400) प्रतिज्ञापालनं चैव रक्षा चित्राङ्गदस्य च। हते चित्राङ्गदे चैव रक्षा भ्रातुर्यवीयसः॥ 1-2-100 (401) विचित्रवीर्यस्य तथा राज्ये संप्रतिपादनम्। धर्मस्य नृषु संभूतिरणीमाण्डव्यशापजा॥ 1-2-101 (402) कृष्णद्वैपायनाच्चैव प्रसूतिर्वरदानजा। धृतराष्ट्रस्य पाण्डोश्च पाण्डवानां च संभवः॥ 1-2-102 (403) वारणावतयात्रा च मन्त्रो दुर्योधनस्य च। कूटस्य धार्तराष्ट्रेण प्रेषणं पाण्डवान्प्रति॥ 1-2-103 (404) हितोपदेशश्च पथि धर्मराजस्य धीमतः। विदुरेण कृतो यत्र हितार्थं म्लेच्छभाषया॥ 1-2-104 (405) विदुरस्य च वाक्येन सुरुङ्गोपक्रमक्रिया। निषाद्याः पञ्चपुत्रायाः सुप्ताया जतुवेश्मनि॥ 1-2-105 (406) पुरोचनस्य चात्रैव दहनं संप्रकीर्तितम्। पाण्डवानां वने घोरे हिडिम्बायाश्च दर्शनम्॥ 1-2-106 (407) तत्रैव च हिडिम्बस्य वधो भीमान्महाबलात्। घटोत्कचस्य चोत्पत्तिंरत्रैव परिकीर्तिता॥ 1-2-107 (408) महर्षेर्दर्शनं चैव व्यासस्यामिततेजसः। तदाज्ञयैकचक्रायां ब्राह्मणस्य निवेशने॥ 1-2-108 (409) अज्ञातचर्यया वासो यत्र तेषां प्रकीर्तितः। बकस्य निधनं चैव नागराणां च विस्मयः॥ 1-2-109 (410) संभवश्चैव कृष्णाया धृष्टद्युम्नस्य चैव ह। ब्राह्मणात्समुपश्रुत्य व्यासवाक्यप्रचोदिताः॥ 1-2-110 (411) द्रौपदीं प्रार्थयन्तस्ते स्वयंवरदिदृक्षया। पञ्चालानभितो जग्मुर्यत्र कौतूहलान्विताः॥ 1-2-111 (412) अङ्गारपर्णं निर्जित्य गङ्गाकूलेऽर्जुनस्तदा। सख्यं कृत्वा ततस्तेन तस्मादेव च शुश्रुवे॥ 1-2-112 (413) तापत्यमथ वासिष्ठमौर्वं चाख्यानमुत्तमम्। भ्रातृभिः सहितः सर्वैः पञ्चालानभितो ययौ॥ 1-2-113 (414) पाञ्चालनगरे चापि लक्ष्यं भित्त्वा धनञ्जयः। द्रौपदीं लब्धवानत्र मध्ये सर्वमहीक्षिताम्॥ 1-2-114 (415) भीमसेनार्जुनौ यत्र संरब्धान्पृथिवीपतीन्। शल्यकर्णौ च तरसा जितवन्तौ महामृधे॥ 1-2-115 (416) दृष्ट्वा तयोश्च तद्वीर्यमप्रमेयममानुषम्। शङ्कमानौ पाण्डवांस्तान् रामकृष्णौ महामती॥ 1-2-116 (417) जग्मतुस्तैः समागन्तुं शालां भार्गववेश्मनि। पञ्चानामेकपत्नीत्वे विमर्शो द्रुपदस्य च॥ 1-2-117 (418) पञ्चेन्द्राणामुपाख्यानमत्रैवाद्भुतमुच्यते। द्रौपद्या देवविहीतो विवाहश्चाप्यमानुषः॥ 1-2-118 (419) क्षत्तुश्च धार्तराष्ट्रेण प्रेषणं पाण्डवान्प्रति। विदुरस्य च संप्राप्तिर्दर्शनं केशवस्य च॥ 1-2-119 (420) खाण्डवप्रस्थवासश्च तथा राज्यार्धसर्जनम्। नारदस्याज्ञया चैव द्रौपद्याः समयक्रिया॥ 1-2-120 (421) सुन्दोपसुन्दयोस्तद्वदाख्यानं परिकीर्तितम्। अनन्तरं च द्रौपद्या सहासीनं युधिष्ठिरम्॥ 1-2-121 (422) अनु प्रविश्य विप्रार्थे फाल्गुनो गृह्य चायुधम्। मोक्षयित्वा गृहं गत्वा विप्रार्थं कृतनिश्चयः॥ 1-2-122 (423) समयं पालयन्वीरो वनं यत्र जगाम ह। पार्थस्य वनवासे च उलूप्या पथि सङ्गमः॥ 1-2-123 (424) पुण्यतीर्थानुसंयानं बभ्रुवाहनजन्म च। तत्रैव मोक्षयामास पञ्च सोऽप्सरसः शुभाः॥ 1-2-124 (425) शापाद्ग्राहत्वमापन्ना ब्राह्मणस्य तपस्विनः। प्रभासतीर्थे पार्थेन कृष्णस्य च समागमः॥ 1-2-125 (426) द्वारकायां सुभद्रा च कामयानेन कामिनी। वासुदेवस्यानुमते प्राप्ता चैव किरीटिना॥ 1-2-126 (427) गृहीत्वा हरणं प्राप्ते कृष्णे देवकिनन्दने। अभिमन्योः सुभद्रायां जन्म चोत्तमतेजसः॥ 1-2-127 (428) द्रौपद्यास्तनयानां च संभवोऽनुप्रकीर्तितः। विहारार्थं च गतयोः कृष्णयोर्यमुनामनु॥ 1-2-128 (429) संप्राप्तिश्चक्रधनुषोः खाण्डवस्य च दाहनम्। मयस्य मोक्षो ज्वलनाद्भुजङ्गस्य च मोक्षणम्॥ 1-2-129 (430) महर्षेर्मन्दपालस्य शार्ङ्ग्या तनयसंभवः। इत्येतदादिपर्वोक्तं प्रथमं बहु विस्तरम्॥ 1-2-130 (431) अध्यायानां शते द्वे तु संख्याते परमर्षिणा। सप्तविंशतिरध्याया व्यासेनोत्तमतेजसा॥ 1-2-131 (432) अष्टौ श्लोकसहस्राणि अष्टौ श्लोकशतानि च। श्लोकाश्च चतुराशीतिर्मुनिनोक्ता महात्मना॥ 1-2-132 (433) द्वितीयं तु सभापर्व बहुवृत्तान्तमुच्यते। सभाक्रिया पाण्डवानां किङ्कराणां च दर्शनम्। 1-2-133 (434) लोकपालसभाख्यानं नारदाद्देवदर्शिनः। राजसूयस्य चारम्भो जरासन्धवधस्तथा॥ 1-2-134 (435) गिरिव्रजे निरुद्धानां राज्ञां कृष्णेन मोक्षणम्। तथा दिग्विजयोऽत्रैव पाम्डवानां प्रकीर्तितः॥ 1-2-135 (436) राज्ञामागमनं चैव सार्हणानां महक्रतौ। राजसूयेऽर्घसंवादे शिशुपालवधस्तथा॥ 1-2-136 (437) यज्ञे विभूतिं तां दृष्ट्वा दुःखामर्षान्वितस्य च। दुर्योधनस्यावहासो भीमेन च सभातले॥ 1-2-137 (438) यत्रास्य मन्युरुद्भूतो येन द्यूतमकारयत्। यत्र धर्मसुतं द्यूते शकुनिः कितवोऽजयत्॥ 1-2-138 (439) यत्र द्यूतार्णवे मग्नां द्रौपदीं नौरिवार्णवात्। धृतराष्ट्रो महाप्राज्ञः स्नुषां परमदुःखिताम्॥ 1-2-139 (440) तारयामास तांस्तीर्णाञ्ज्ञात्वा दुर्योधनो नृपः। पुनरेव ततो द्यूते समाह्वयत पाण्डवान्॥ 1-2-140 (441) जित्वा स वनवासाय प्रेषयामास तांस्ततः। एतत्सर्वं सभापर्व समाख्यातं महात्मना॥ 1-2-141 (442) अध्यायाः सप्ततिर्ज्ञेयास्तथा चाष्टौ प्रसंख्यया। श्लोकानां द्वे सहस्रे तु पञ्च श्लोकशतानि च॥ 1-2-142 (443) श्लोकाश्चैकादश ज्ञेयाः पर्वण्यस्मिन्द्विजोत्तमाः। अतः परं तृतीयं तु ज्ञेयमारण्यकं महत्॥ 1-2-143 (444) वनवासं प्रयातेषु पाण्डवेषु महात्मसु। पौरानुगमनं चैव धर्मपुत्रस्य धीमतः॥ 1-2-144 (445) अन्नौषधीनां च कृते पाण्डवेन महात्मना। द्विजानां भरणार्थं च कृतमाराधनं रवेः॥ 1-2-145 (446) धौम्योपदेशात्तिग्मांशुप्रसादादन्नसंभः। हितं च ब्रुवतः क्षत्तुः परित्यागोऽम्बिकासुतात्॥ 1-2-146 (447) त्यक्तस्य पाण्डुपुत्राणां समीपगमनं तथा। पुनरागमनं चैव धृतराष्ट्रस्य शासनात्॥ 1-2-147 (448) कर्णप्रोत्साहनाच्चैव धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेः। वनस्थान्पाण्डवान्हन्तुं मन्त्रो दुर्योधनस्यच॥ 1-2-148 (449) तं दुष्टभावं विज्ञाय व्यासस्यागमनं द्रुतम्। निर्याणप्रतिषेधश्च सुरभ्याख्यानमेव च॥ 1-2-149 (450) मैत्रेयागमनं चात्र राज्ञश्चैवानुशासनम्। शापोत्सर्गश्च तेनैव राज्ञो दुर्योधनस्य च॥ 1-2-150 (451) किर्मीरस्य वधश्चात्र भीमसेनेन संयुगे। वृष्णीनामागमश्चात्र पाञ्चालानां च सर्वशः॥ 1-2-151 (452) श्रुत्वा शकुनिना द्यूते निकृत्या निर्जितांश्च तान्। क्रुद्धस्यानुप्रशमनं हरेश्चैव किरीटिना॥ 1-2-152 (453) परिदेवनं च पाञ्चाल्या वासुदेवस्य सन्निधौ। आश्वासनं च कृष्णेन दुःखार्तायाः प्रकीर्तितम्॥ 1-2-153 (454) तथा सौभवधाख्यानमत्रैवोक्तं महर्षिणा। सुभद्रायाः सपुत्रायाः कृष्णेन द्वारकां पुरीम्॥ 1-2-154 (455) नयनं द्रौपदेयानां धृष्टद्युम्नेन चैव ह। प्रवेशः पाण्डवेयानां रम्ये द्वैतवने ततः॥ 1-2-155 (456) धर्मराजस्य चात्रैव संवादः कृष्णया सह। संवादश्च तथा राज्ञा भीमस्यापि प्रकीर्तितः॥ 1-2-156 (457) समीपं पाण्डुपुत्राणां व्यासस्यागमनं तथा। प्रतिश्रुत्याथ विद्याया दानं राज्ञो महर्षिणा॥ 1-2-157 (458) गमनं काम्यके चापि व्यासे प्रतिगते ततः। अस्त्रहेतोर्विवासश्च पार्थस्यामिततेजसः॥ 1-2-158 (459) महादेवेन युद्धं च किरातवपुषा सह। दर्शनं लोकपालानामस्त्रप्राप्तिस्तथैव च॥ 1-2-159 (460) महेन्द्रलोकगमनमस्त्रार्थे च किरीटिनः। यत्र चिन्ता समुत्पन्ना धृतराष्ट्रस्य भूयसी॥ 1-2-160 (461) दर्शनं बृहदश्वस्य महर्षेर्भावितात्मनः। युधिष्ठिरस्य चार्तस्य व्यसने परिदेवनम्॥ 1-2-161 (462) नलोपाख्यानमत्रैव धर्मिष्ठं करुणोदयम्। दमयन्त्याः स्थितिर्यत्र नलस्य चरितं तथा॥ 1-2-162 (463) तथाक्षहृदयप्राप्तिस्तस्मादेव महर्षितः। लोमशस्यागमस्तत्र स्वर्गात्पाण्डुसुतान्प्रति॥ 1-2-163 (464) वनवासगतानां च पाण्डवानां महात्मनाम्। स्वर्गे प्रवृत्तिराख्याता लोमशेनार्जुनस्य वै॥ 1-2-164 (465) संदेशादर्जुनस्यात्र तीर्थाभिगमनक्रिया। तीर्थानां च फलप्राप्तिः पुण्यत्वं चापि कीर्तितम्॥ 1-2-165 (466) पुलस्त्यतीर्थयात्रा च नारदेन महर्षिणा। तीर्थयात्रा च तत्रैव पाण्डवानां महात्मनां॥ 1-2-166 (467) तथा यज्ञविभूतिश्च गयस्यात्र प्रकीर्तिता॥ 1-2-167 (468) आगस्त्यमपि चाख्यानं यत्र वातापिभक्षणम्। लोपामुद्राभिपमनमपत्यार्थमृषेस्तथा॥ 1-2-168 (469) ऋश्यशृङ्गस्य चरितं कौमारब्रह्मचारिणः। जामदग्न्यस्य रामस्य चरितं भूरितेजसः॥ 1-2-169 (470) कार्तवीर्यवधो यत्र हैहयानां च वर्ण्यते। प्रभासतीर्थे पाण्डूनां वृष्णिभिश्च समागमः॥ 1-2-170 (471) सौकन्यमपि चाख्यानं च्यवनो यत्र भार्गवः। शर्यातियज्ञे नासत्यौ कृतवान्सोमपीथिनौ॥ 1-2-171 (472) ताभ्यां च यत्र स मुनिर्यौवनं प्रतिपादितः। मान्धातुश्चाप्युपाख्यानं राज्ञोऽत्रैवप्रकीर्तितं॥ 1-2-172 (473) जन्तूपाख्यानमत्रैव यत्र पुत्रेण सोमकः। पुत्रार्थमयजद्राजा लेभे पुत्रशतं च सः॥ 1-2-173 (474) ततः श्येनकपोतीयमुपाख्यानमनुत्तमम्। इन्द्राग्नी यत्र धर्मश्चाप्यजिज्ञासञ्शिबिं नृपम्॥ 1-2-174 (475) अष्टावक्रीयमत्रैव विवादो यत्र बन्दिना। अष्टावक्रस्य विप्रर्षेर्जनकस्याध्वरेऽभवत्॥ 1-2-175 (476) नैयायिकानां मुख्येन वरुणस्यात्मजेन च। पराजितो यत्र बन्दी विवादेन महात्मना॥ 1-2-176 (477) विजित्य सागरं प्राप्तं पितरं लब्धवानृषिः। यवक्रीतस्य चाख्यानं रैभ्यस्य च महात्मनः। गन्धमादनयात्रा च वासो नारायणाश्रमे॥ 1-2-177 (478) नियुक्तो भीमसेनश्च द्रौपद्या गन्धमादने। व्रजन्पथि महाबाहुर्दृष्टवान्पवनात्मजम्॥ 1-2-178 (479) कदलीषण्डमध्यस्थं हनूमन्तं महाबलम्। यत्र मन्दारपुष्पार्थे नलिनीं तामधर्षयत्॥ 1-2-179 (480) यत्रास्य युद्धमभवत्सुमहद्राक्षसैः सह। यक्षैश्चैव महावीर्यैर्मणिमत्प्रमुखैस्तथा॥ 1-2-180 (481) जटासुरस्य च वधो राक्षसस्य वृकोदरात्। वृषपर्वणो राजर्षेस्ततोऽभिगमनं स्मृतम्॥ 1-2-181 (482) आर्ष्टिषेणाश्रमे चैषां गमनं वास एव च। प्रोत्साहनं च पाञ्चाल्या भीमस्यात्र महात्मनः॥ 1-2-182 (483) कैलासारोहणं प्रोक्तं यत्र यक्षैर्बलोत्कटैः। युद्धमासीन्महाघोरं मणिमत्प्रमुखैः सह॥ 1-2-183 (484) समागमश्च पाण्डूनां यत्र वैश्रवणेन च। समागमश्चार्जुनस्य तत्रैव भ्रातृभिः सह॥ 1-2-184 (485) अवाप्य दिव्यान्यस्त्राणि गुर्वर्थं सव्यसाचिना। निवातकवचैर्युद्धं हिरण्यपुरवासिभिः॥ 1-2-185 (486) निवातकवचैर्घोरैर्दानवैः सुरशत्रुभिः। पौलोमैः कालकेयैश्च यत्र युद्धं किरीटिनः॥ 1-2-186 (487) वधश्चैषां समाख्यातो राज्ञस्तेनैव धीमता। अस्त्रसंदर्शनारम्भो धर्मराजस्य सन्निधौ॥ 1-2-187 (488) पार्थस्य प्रतिषेधश्छ नारदेन सुरर्षिणा। अवरोहणं पुनश्चैव पाण्डूनां गन्धमादनात्॥ 1-2-188 (489) भीमस्य ग्रहणं चात्र पर्वताभोगवर्ष्मणा। भुजगेन्द्रेण बलिना तस्मिन्सुगहने वने॥ 1-2-189 (490) अमोक्षयद्यत्र चैनं प्रश्नानुक्त्वा युधिष्ठिरः। काम्यकागमनं चैव पुनस्तेषां महात्मनाम्॥ 1-2-190 (491) तत्रस्थांश्च पुनर्द्रष्टुं पाण्डवान्परुषर्षभान्। वासुदेवस्यागमनमत्रैव परिकीर्तितम्॥ 1-2-191 (492) मार्कण्डेयसमास्यायामुपाख्यानानि सर्वशः। पृथोर्वैन्यस्य यत्रोक्तमाख्यानं परमर्षिणा॥ 1-2-192 (493) संवादश्च सरस्वत्यास्तार्क्ष्यर्षेः सुमहात्मनः। मत्स्योपाख्यानमत्रैव प्रोच्यते तदनन्तरम्॥ 1-2-193 (494) मार्कण्डेयसमास्या च पुराणं परिकीर्त्यते। ऐन्द्रद्युम्नामुपाख्यानं तथैवाङ्गिरसं स्मृतम्॥ 1-2-194 (495) पतिव्रतायाश्चाख्यानं तथैवाङ्गिरसं स्मृतम्। द्रौपद्याः कीर्तितश्चात्र संवादः सत्यभामया॥ 1-2-195 (496) पुनर्द्वैतवनं चैव पाण्डवाः समुपागताः। घोषयात्रा च गन्धर्वैर्यत्र बद्धः सुयोधनः॥ 1-2-196 (497) ह्रियमाणस्तु मन्दात्मा मोक्षितोऽसौ किरीटिना। धर्मराजस्य चात्रैव मृगस्वप्ननिदर्शनात्॥ 1-2-197 (498) काम्यके काननश्रेष्ठे पुनर्गमनमुच्यते। व्रीहिद्रौणिकमाख्यानमत्रैव बहुविस्तरम्॥ 1-2-198 (499) दुर्वाससोऽप्युपाख्यानमत्रैव परिकीर्तितम्। जयद्रथेनापहारो द्रौपद्याश्चाश्रमान्तरात्॥ 1-2-199 (500) यत्रैनमन्वयाद्भीमो वायुवेगसमो जवे। चक्रे चैनं पञ्चशिखं यत्र भीमो महाबलः॥ 1-2-200 (501) रामायणमुपाख्यानमत्रैव बहुविस्तरम्। यत्र रामेण विक्रम्य निहतो रावणो युधि॥ 1-2-201 (502) सावित्र्याश्चाप्युपाख्यानमत्रैव परिकीर्तितम्। कर्णस्य परिमोक्षोऽत्र कुण्डलाभ्यां पुरंदरात्॥ 1-2-202 (503) यत्रास्य शक्तिं तुष्टोऽसावदादेकवधाय च। आरणेयमुपाख्यानं यत्र धर्मोऽन्वशात्सुतम्॥ 1-2-203 (504) जग्मुर्लब्धवरा यत्र पाण्डवाः पश्चिमां दिशम्। एतदारण्यकं पर्व तृतीयं परिकीर्तितम्॥ 1-2-204 (505) अत्राध्यायशते द्वे तु संख्यया परिकीर्तिते। एकोनसप्ततिश्चैव तथाऽध्यायाः प्रकीर्तिताः॥ 1-2-205 (506) एकादश सहस्राणि श्लोकानां षट् शतानि च। चतुःषष्टिस्तथा श्लोकाः पर्वण्यस्मिन्प्रकीर्तिताः॥ 1-2-206 (507) अतः परं निबोधेदं वैराटं पर्व विस्तरम्। विराटनगरे गत्वा श्मशाने विपुलां शमीम्॥ 1-2-207 (508) दृष्ट्वा संनिदधुस्तत्र पाण्डवा ह्यायुधान्युत। यत्र प्रविश्य नगरं छद्मना न्यवसंस्तु ते॥ 1-2-208 (509) पाञ्चालीं प्रार्थयानस्य कामोपहतचेतसः। दुष्टात्मनो वधो यत्र कीचकस्य वृकोदरात्॥ 1-2-209 (510) पाण्डवान्वेषणार्थं च राज्ञो दुर्योधनस्य च। चाराः प्रस्थापिताश्चात्र निपुणाः सर्वतोदिशं॥ 1-2-210 (511) न च प्रवृत्तिस्तैर्लब्धा पाण्डवानां महात्मनाम्। गोग्रहश्च विराटस्य त्रिगर्तैः प्रथमं कृतः॥ 1-2-211 (512) यत्रास्य युद्धं सुमहत्तैरासील्लोमहर्षणम्। ह्रियमाणश्च यत्रासौ भीमसेनेन मोक्षितः॥ 1-2-212 (513) गोधनं च विराटस्य मोक्षितं यत्र पाण्डवैः। अनन्तरं च कुरुभिस्तस्य गोग्रहणं कृतम्॥ 1-2-213 (514) समस्ता यत्र पार्थेन निर्जिताः कुरवो युधि। प्रत्याहृतं गोधनं च विक्रमेण किरीटिना॥ 1-2-214 (515) विराटेनोत्तरा दत्ता स्नुषा यत्र किरीटिनः। अभिमन्युं समुद्दिश्य सौभद्रमरिघातिनम्॥ 1-2-215 (516) चतुर्थमेतद्विपुलं वैराटं पर्व वर्णितम्। अत्रापि परिसंख्याता अध्यायाः परमर्षिणा॥ 1-2-216 (517) सप्तषष्टिरथो पूर्णाः श्लोकानामपि मे शृणु। श्लोकानां द्वे सहस्रे तु श्लोकाः पञ्चाशदेव तु॥ 1-2-217 (518) उक्तानि वेदविदुषा पर्वण्यस्मिन्महर्षिणा। उद्योगपर्व विज्ञेयं पञ्चमं शृण्वतः परम्॥ 1-2-218 (519) उपप्लाव्ये निविष्टेषु पाण्डवेषु जिगीषया। दुर्योधनोऽर्जुनश्चैव वासुदेवमुपस्थितौ॥ 1-2-219 (520) साहाय्यमस्मिन्समरे भवान्नौ कर्तुमर्हति। इत्युक्ते वचने कृष्णो यत्रोवाच महामतिः॥ 1-2-220 (521) अयुध्यमानमात्मानं मन्त्रिणं पुरुषर्षभौ। अक्षौहिणीं वा सैन्यस्य कस्य किं वा ददाम्यहम्॥ 1-2-221 (522) वव्रे दुर्योधनः सैन्यं मन्दात्मा यत्र दुर्मतिः। अयुध्यभानं सचिवं वव्रे कृष्मं धनंजयः॥ 1-2-222 (523) मद्रराजं व राजानमायान्तं पाण्डवान्प्रति। उपहारैर्वञ्चायत्वा वर्त्मन्येव सुयोधनः॥ 1-2-223 (524) वरदं तं वरं वव्रे साहाय्यं क्रियतां मम। शल्यस्तस्मै प्रतिश्रुत्य जगामोद्दिश्य पाण्डवान्॥ 1-2-224 (525) शान्तिपूर्वं चाकथयद्यत्रेन्द्रविजयं नृपः। पुरोहितप्रेषणं च पाण्डवैः कौरवान्प्रति॥ 1-2-225 (526) वैचित्रवीर्यस्य वचः समादाय पुरोधसः। तथेन्द्रविजयं चापि यानं चैव पुरोधसः॥ 1-2-226 (527) संजयं प्रेषयामास शमार्थी पाण्डवान्प्रति। यत्र दूतं महाराजो धृतराष्ट्रः प्रतापवान्॥ 1-2-227 (528) श्रुत्वा च पाण्डवान्यत्र वासुदेवपुरोगमान्। प्रजागरः संप्रजज्ञे धृतराष्ट्रस्य चिन्तया॥ 1-2-228 (529) विदुरो यत्र वाक्यानि विचित्राणि हितानि च। श्रावयामास राजानं धृतराष्ट्रं मनीषिणम्॥ 1-2-229 (530) तथा सनत्सुजातेन यत्राध्यात्ममनुत्तमम्। मनस्तापान्वितो राजा श्रावितः शोकलालसः॥ 1-2-230 (531) प्रभाते राजसमितौ संजयो यत्र वा विभो। ऐकात्म्यं वासुदेवस्य प्रोक्तवानर्जुनस्य च॥ 1-2-231 (532) यत्र कृष्णो दयापन्नः सन्धिमिच्छन्महामतिः। स्वयमागाच्छणं कर्तुं नगरं नागसाह्वयम्॥ 1-2-232 (533) प्रत्याख्यानं च कृष्णस्य राज्ञा दुर्योधनेन वै। शमार्थे याचमानस्य पक्षयोरुभयोर्हितम्॥ 1-2-233 (534) दम्भोद्भवस्य चाख्यानमत्रैव परिकीर्तितम्। वरान्वेषणमत्रैव मातलेश्च महात्मनः॥ 1-2-234 (535) महर्षेश्चापि चरितं कथितं गालवस्य वै। विदुलायाश्च पुत्रस्य प्रोक्तं चाप्यनुशासनम्॥ 1-2-235 (536) कर्णदुर्योधनादीनां दुष्टं विज्ञाय मन्त्रितम्। योगेश्वरत्पं कृष्णेन यत्र राज्ञां प्रदर्शितम्॥ 1-2-236 (537) रथमारोप्य कृष्णेन यत्र कर्णोऽनुमन्त्रितः। उपायपूर्वं शौटीर्यात्प्रत्याख्यातश्च तेन सः॥ 1-2-237 (538) आगम्य हास्तिनपुरादुपप्लाव्यमरिंदमः। पाण्डवानां यथावृत्तं सर्वमाख्यातवान्हरिः॥ 1-2-238 (539) ते तस्य वचनं श्रुत्वा मन्त्रयित्वा च यद्धितम्। साङ्ग्रामिकं ततः सर्वं सञ्जं चक्रुः परंतपाः॥ 1-2-239 (540) ततो युद्धाय निर्याता नराश्वरथदन्तिनः। नगराद्धास्तिनपुराद्वलसंख्यानमेवच॥ 1-2-240 (541) यत्र राज्ञा ह्युलूकस्य प्रेषणं पाम्डवान्प्रति। श्वोभाविनि महायुद्धे दौत्येन कृतवान्प्रभुः॥ 1-2-241 (542) रथातिरथसंख्यानमम्बोपाख्यानमेव च। एतत्सुबहुवृत्तान्तं पञ्चमं पर्व भारते॥ 1-2-242 (543) उद्योगपर्व निर्दिष्टं सन्धिविग्रहमिश्रितम्। अध्यायानां शतं प्रोक्तं षडशीतिर्महर्षिणा॥ 1-2-243 (544) श्लोकानां षट् सहस्राणि तावन्त्येव शतानि च। श्लोकाश्च नवतिः प्रोक्तास्तथैवाष्टौ महात्मना॥ 1-2-244 (545) व्यासेनोदारमतिना पर्वण्यस्मिंस्तपोधनाः। अतः परं विचित्रार्थं भीष्मपर्व प्रचक्षते॥ 1-2-245 (546) जम्बूखण्डविनिर्माणं यत्रोक्तं संजयेन ह। यत्र यौधिष्ठिरं सैन्यं विषादमगमत्परम्॥ 1-2-246 (547) यत्र युद्धमभूद्धोरं दसाहानि सुदारुणम्। कश्मलं यत्र पार्थस्य वासुदेवो महामतिः॥ 1-2-247 (548) मोहजं नाशयामास हेतुभिर्मोक्षदर्शिभिः। समीक्ष्यादोक्षजः क्षिप्रं युधिष्ठिरहिते रतः॥ 1-2-248 (549) रथादाप्लुत्य वेगेन स्वयं कृष्ण उदारधीः। प्रतोदपाणिराधावद्भीष्मं हन्तुं व्यपेतभीः॥ 1-2-249 (550) वाक्यप्रतोदाभिहतो यत्र कृष्णेन पाण्डवः। गाण्डीवधन्वा समरे सर्वशस्त्रभृतां वरः॥ 1-2-250 (551) शिखण्डिनं पुरस्कृत्य यत्र पार्थो महाधनुः। विनिघ्नन्निशितैर्बाणै रथाद्भीष्ममपातयत्॥ 1-2-251 (552) शरतल्पगतश्चैव भीष्मो यत्र बभूव ह। षष्ठमेतत्समाख्यातं भारते पर्व विस्तृतम्॥ 1-2-252 (553) अध्यायानां शतं प्रोक्तं तथा सप्तदशापरे। पञ्च श्लोकसहस्राणि संख्ययाष्टौ शतानि च॥ 1-2-253 (554) श्लोकाश्च चतुराशीतिरस्मिन्पर्वणि कीर्तिताः। व्यासेन वेदविदुषा संख्याता भीष्मपर्वणि॥ 1-2-254 (555) द्रोणपर्व ततश्चित्रं बहुवृत्तान्तमुच्यते। सैनापत्येऽभिषिक्तोऽथ यत्राचार्यः प्रतापवान्॥ 1-2-255 (556) दुर्योधनस्य प्रीत्यर्थं प्रतिजज्ञे महास्त्रवित्। ग्रहणं धर्मराजस्य पाण्डुपुत्रस्य धीमतः॥ 1-2-256 (557) यत्र संशप्तकाः पार्थमपनिन्यू रणाजिरात्। भगदत्तो महाराजो यत्र शक्रसमो युधि॥ 1-2-257 (558) सुप्रतीकेन नागेन स हि शान्तः किरीटिना। यत्राभिमन्युं बहवो जघ्नुरेकं महारथाः॥ 1-2-258 (559) जयद्रथमुखा बालं शूरमप्राप्तयौवनम्। हतेऽभिमन्यौ क्रुद्धेन यत्र पार्थेन संयुगे॥ 1-2-259 (560) अक्षौहिणीः सप्त हत्वा हतो राजा जयद्रथः। यत्र भीमो महाबाहुः सात्यकिश्च महारथः॥ 1-2-260 (561) अन्वेषणार्थं पार्थस्य युधिष्ठिरनृपाज्ञया। प्रविष्टौ भारतीं सेनामप्रधृष्यां सुरैरपि॥ 1-2-261 (562) संशप्तकावशेषं च कृतं निःशेषमाहवे। संशप्तकानां वीराणां कोट्यो नव महात्मनाम्॥ 1-2-262 (563) किरीटिनाभिनिष्क्रम्य प्रापिता यमसादनम्। धृतराष्ट्रस्य पुत्राश्च तथा पाषाणयोधिनः॥ 1-2-263 (564) नारायणाश्च गोपालाः समरे चित्रयोधिनः। अलम्बुषः श्रुतायुश्च जलसन्धश्च वीर्यवान्॥ 1-2-264 (565) सौमदत्तिर्विराटश्च द्रुपदश्च महारथः। घटोत्कचादयश्चान्ये निहता द्रोणपर्वणि॥ 1-2-265 (566) अश्वत्थामापि चात्रैव द्रोणे युधि निपातिते। अस्त्रं प्रादुश्चकारोग्रं नारायणममर्षितः॥ 1-2-266 (567) आग्नेयं कीर्त्यते यत्र रुद्रमाहात्म्यमुत्तमम्। व्यासस्य चाप्यागमनं माहात्म्यं कृष्णपार्थयोः॥ 1-2-267 (568) सप्तमं भारते पर्व महदेतदुदाहृतम्। यत्र ते पृथिवीपालाः प्रायशो निधनं गताः॥ 1-2-268 (569) द्रोणपर्वणि ये शऊरा निर्दिष्टाः पुरुषर्षभाः। अत्राध्यायशतं प्रोक्तं तथाध्यायाश्च सप्ततिः॥ 1-2-269 (570) अष्टौ श्लोकसहस्राणि तथा नव शतानि च। श्लोका नव तथैवात्र संख्यातास्तत्त्वदर्शिना॥ 1-2-270 (571) पाराशर्येण मुनिनां संचिन्त्य द्रोणपर्वणि। अतः परं कर्णपर्व प्रोच्यते परमाद्भुतम्॥ 1-2-271 (572) सारथ्ये विनियोगश्च मद्रराजस्य धीमतः। आख्यातं यत्र पौरामं त्रिपुरस्य निपातनम्॥ 1-2-272 (573) प्रयाणे परुषश्चात्र संवादः कर्णशल्ययोः। हंसकाकीयमाख्यानं तत्रैवाक्षेपसंहितम्॥ 1-2-273 (574) वधः पाण्ड्यस्य च तथा अश्वत्थाम्ना महात्मना। दण्डसेनस्य च ततो दण्डस्य च वधस्तथा॥ 1-2-274 (575) द्वैरथे यत्र कर्णेन धर्मराजो युधिष्ठिरः। संशयं गमितो युद्धे मिषतां सर्वधन्विनाम्॥ 1-2-275 (576) अन्योन्यं प्रति च क्रोधो युधिष्ठिरकिरीटिनोः। यत्रैवानुनयः प्रोक्तो माधवेनार्जुनस्य हि॥ 1-2-276 (577) प्रतिज्ञापूर्वकं चापि वक्षो दुःशासनस्य च। भित्त्वा वृकोदरो रक्तं पीतवान्यत्र संयुगे॥ 1-2-277 (578) द्वैरथे यत्र पार्थेन हतः कर्णो महारथः। अष्टमं पर्व निर्दिष्टमेतद्भारतचिन्तकैः॥ 1-2-278 (579) एकोनसप्ततिः प्रोक्ता अध्यायाः कर्णपर्वणि। चत्वार्येव सहस्राणि नव श्लोकशतानि च॥ 1-2-279 (580) चतुःषष्टिस्तथा श्लोकाः पर्वण्यस्मिन्प्रकीर्तिताः। अतः परं विचित्रार्थं शल्यपर्व प्रकीर्तितम्॥ 1-2-280 (581) हतप्रवीरे सैन्ये तु नेता मद्रेश्वरोऽभवत्। यत्र कौमारमाख्यानमभिषेकस्य कर्म च॥ 1-2-281 (582) वृत्तानि चाथ युद्धानि कीर्त्यन्ते यत्र भागशः। विनाशः कुरुमुख्यानां शल्यपर्वणि कीर्त्यते॥ 1-2-282 (583) शल्यस्य निधनं चात्र धर्मराजान्महात्मनः। शकुनेश्च वधोऽत्रैव सहदेवेन संयुगे॥ 1-2-283 (584) सैन्ये च हतभूयिष्ठे किंचिच्छिष्टे सुयोधनः। ह्रदं प्रविश्य यत्रासौ संस्तभ्यापोव्यवस्थितः॥ 1-2-284 (585) प्रवृत्तिस्तत्र चाख्याता यत्र भीमस्य लुब्धकैः। क्षेपयुक्तैर्वचोभिश्च धर्मराजस्य धीमतः॥ 1-2-285 (586) ह्रदात्समुत्थितो यत्र धार्तराष्ट्रोऽत्यमर्षणः। भीमेन गदया युद्धं यत्रासौ कृतवान्सह॥ 1-2-286 (587) समवाये च युद्धस्य रामस्यागमनं स्मृतम्। सरस्वत्याश्च तीर्थानां पुण्यता परिकीर्तिता॥ 1-2-287 (588) गदायुद्धं च तुमुलमत्रैव परिकीर्तितम्। दुर्योधनस्य राज्ञोऽथ यत्र भीमेन संयुगे॥ 1-2-288 (589) ऊरू भग्नौ प्रसह्याजौ गदया भीमवेगया। नवमं पर्व निर्दिष्टमेतदद्भुतमर्थवत्॥ 1-2-289 (590) एकोनपष्टिरध्यायाः पर्वण्यत्र प्रकीर्तिताः। संख्याता बहुवृत्तान्ताः श्लोकसंख्याऽत्र कथ्यते॥ 1-2-290 (591) त्रीणि श्लोकसहस्राणि द्वे शते विंशतिस्तथा। मुनिना संप्रणीतानि कौरवाणां यशोभृता॥ 1-2-291 (592) अतः परं प्रवक्ष्यामि सौप्तिकं पर्व दारुणम्। भग्नोरुं यत्र राजानं दुर्योधनममर्षणम्॥ 1-2-292 (593) अपयातेषु पार्थेषु त्रयस्तेऽभ्याययू रथाः। कृतवर्मा कृपो द्रौणिः सायाह्ने रुधिरोक्षितम्॥ 1-2-293 (594) समेत्य ददृशुर्भूमौ पतितं रणमूर्धनि। प्रतिजज्ञे दृढक्रोधो द्रौणिर्यत्र महारथः॥ 1-2-294 (595) अहत्वा सर्वपाञ्चालान्धृष्टद्युम्नपुरोगमान्। पाण्डवांश्च सहामात्यान्न विमोक्ष्यामि दंशनं॥ 1-2-295 (596) यत्रैवमुक्त्वा राजानमपक्रम्य त्रयो रथाः। सूर्यास्तमनवेलायामासेदुस्ते महद्वनम्॥ 1-2-296 (597) न्यग्रोधस्याथ महतो यत्राधस्ताद्व्यवस्थिताः। ततः काकान्बहून्रात्रौ दृष्ट्वोलूकेन हिंसितान्॥ 1-2-297 (598) द्रौणिः क्रोधसमाविष्टः पितुर्वधमनुस्मरन्। पाञ्चालानां प्रसुप्तानां वधं प्रति मनो दधे॥ 1-2-298 (599) गत्वा च शिबिरद्वारि दुर्दर्शं तत्र राक्षसम्। घोररूपमपश्यत्स दिवामावृत्य धिष्ठिरम्॥ 1-2-299 (600) तेन व्याघातमस्त्राणां क्रियमाणमवेक्ष्य च। द्रौणिर्यत्र विरूपाक्षं रुद्रमाराध्य सत्वरः॥ 1-2-300 (601) प्रसुप्तान्निशि विश्वस्तान्धृष्टद्युम्नपुरोगमान्। पाञ्चालान्सपरीवारान्द्रौपदेयांश्च सर्वशः॥ 1-2-301 (602) कृतवर्मणा च सहितः कृपेण च निजघ्निवान्। यत्रामुच्यन्त ते पार्थाः पञ्च कृष्णबलाश्रयात्॥ 1-2-302 (603) सात्यकिश्च महेष्वासः शेषाश्च निधनं गताः। पाञ्चालानां प्रसुप्तानां यत्र द्रोणसुताद्वधः॥ 1-2-303 (604) धृष्टद्युम्नस्य सूतेन पाण्डवेषु निवेदितः। द्रौपदी पुत्रशोकार्ता पितृभ्रातृवधार्दिता॥ 1-2-304 (605) कृतानशनसंकल्पा यत्र भर्तृनुपाविशत्। द्रौपदीवचनाद्यत्र भीमो भीमपराक्रमः॥ 1-2-305 (606) प्रियं तस्याश्चिकीर्षन्वै गदामादाय वीर्यवान्। अन्वधावत्सुसंक्रुद्धो भारद्वाजं गुरोः सुतम्॥ 1-2-306 (607) भीमसेनभयाद्यत्र दैवेनाभिप्रचोदितः। अपाण्डवायेति रुषा द्रौणिरस्त्रमवासडदत्॥ 1-2-307 (608) मैवमित्यब्रवीत्कृष्णः शमयंस्तस्य तद्वचः। यत्रास्त्रमस्त्रेण च तच्छमयामास फाल्गुनः॥ 1-2-308 (609) द्रौणेश्च द्रोहबुद्धित्वं वीक्ष्य पापात्मनस्तदा। द्रौणिद्वैपायनादीनां शापाश्चान्योन्यकारिताः॥ 1-2-309 (610) मणिं तथा समादाय द्रोणपुत्रान्महारथात्। पाण्डवाः प्रददुर्हृष्टा द्रौपद्यै जितकाशिनः॥ 1-2-310 (611) एतद्वै दशमं पर्व सौप्तिकं समुदाहृतम्। अष्टादशास्मिन्नद्यायाः पर्वम्युक्ता महात्मना॥ 1-2-311 (612) श्लोकानां कथितान्यत्र शतान्यष्टौ प्रसंख्यया। श्लोकाश्च सप्ततिः प्रोक्ता मुनिना ब्रह्मवादिना॥ 1-2-312 (613) सौप्तिकैषीकसंबन्धे पर्वण्युत्तमतेजसी। अत ऊर्ध्वमिदं प्राहुः स्त्रीपर्व करुणोदयम्॥ 1-2-313 (614) पुत्रशोकाभिसंतप्तः प्रज्ञाचक्षुर्नराधिपः। कृष्णोपनीतां यत्रासावायसीं प्रतिमां दृढां॥ 1-2-314 (615) भीमसेनद्रोहबुद्धिर्धृतराष्ट्रो बभञ्जह। तथा शोकाभितप्तस्य धृतराष्ट्रस्य धीमतः॥ 1-2-315 (616) संसारदहनं बुद्ध्या हेतुभिर्मोक्षदर्शनैः। विदुरेण च यत्रास्य राज्ञ आश्वासनं कृतम्॥ 1-2-316 (617) धृतराष्ट्रस्य चात्रैव कौरवायोधनं तथा। सान्तःपुरस्य गमनं शोकार्तस्य प्रकीर्तितम्॥ 1-2-317 (618) विलापो वीरपत्नीनां यत्रातिकरुणः स्मृतः। क्रोधावेशः प्रमोहश्च गान्धारीधृतराष्ट्रयोः॥ 1-2-318 (619) यत्र तान्क्षत्रियाः शूरान्सङ्ग्रामेष्वनिवर्तिनः। पुत्रान्भ्रातृन्पितॄंश्चैव ददृशुर्निहतान्रणे॥ 1-2-319 (620) पुत्रपौत्रवधार्तायास्तथात्रैव प्रकीर्तिता। गान्धार्याश्चापि कृष्णेन क्रोधोपशमनक्रिया॥ 1-2-320 (621) यत्र राजा महाप्राज्ञः सर्वधर्मभृतां वरः। राज्ञांतानि शरीराणि दाहयामास शास्त्रतः॥ 1-2-321 (622) तोयकर्मणि चारब्धे राज्ञामुदकदानिके। गूढोत्पन्नस्य चाख्यानं कर्णस्य पृथयात्मनः॥ 1-2-322 (623) सुतस्यैतदिह प्रोक्तं व्यासेन परमर्षिणा। एतदेकादशं पर्व शोकवैक्लव्यकारणम्॥ 1-2-323 (624) प्रणीतं सज्जनमनोवैक्लव्याश्रुप्रवर्तकम्। सप्तविंशतिरध्यायाः पर्वण्यस्मिन्प्रकीर्तिताः॥ 1-2-324 (625) श्लोकसप्तशती चापि पञ्चसप्ततिसंयुता। संख्यया भारताख्यानमुक्तं व्यासेन धीमता॥ 1-2-325 (626) अतः परं शान्तिपर्व द्वादशं बुद्धिवर्धनम्। यत्र निर्वेदमापन्नो धर्मराजो युधिष्ठिरः॥ 1-2-326 (627) घातयित्वा पितॄन्भ्रातॄन्पुत्रान्संबन्धिमातुलान्। शान्तिपर्वणि धर्माश्च व्याख्याताःशारतल्पिकाः॥ 1-2-327 (628) राजभिर्वेदितव्यास्ते सम्यग्ज्ञानबुभुत्सुभिः। आपद्धर्माश्च तत्रैव कालहेतुप्रदर्शिनः॥ 1-2-328 (629) यान्बुद्ध्वा पुरुषः सम्यक्सर्वज्ञत्वमवाप्नुयात्। मोक्षधर्माश्च कथिता विचित्रा बहुविस्तराः॥ 1-2-329 (630) द्वादशं पर्व निर्दिष्टमेतत्प्राज्ञजनप्रियम्। अत्र पर्वणि विज्ञेयमध्यायानां शतत्रयम्॥ 1-2-330 (631) विंशच्चैव तथाध्याया नव चैव तपोधाः। चतुर्दशसहस्राणि तथा सप्तशतानि च॥ 1-2-331 (632) सप्तश्लोकास्तथैवात्र पञ्चविंशतिसंख्यया। अत ऊर्ध्वं च विज्ञेयमनुशासनमुत्तमम्॥ 1-2-332 (633) यत्र प्रकृतिमापन्नः श्रुत्वा धर्मविनिश्चयम्। भीष्माद्भागीरथीपुत्रात्कुरुराजो युधिष्ठिरः॥ 1-2-333 (634) व्यवहारोऽत्र कार्त्स्न्येन धर्मार्थीयः प्रकीर्तितः। विविधानां च दानानां फलयोगाः प्रकीर्तिताः॥ 1-2-334 (635) तथा पात्रविशेषाश्च दानानां च परो विधिः। आचारविधियोगश्च सत्यस्य च परा गतिः॥ 1-2-335 (636) महाभाग्यं गवां चैव ब्राह्मणानां तथैव च। रहस्यं चैव धर्माणां देशकालोपसंहितम्॥ 1-2-336 (637) एतत्सुबहुवृत्तान्तमुत्तमं चानुशासनम्। भीष्मस्यात्रैव संप्राप्तिः स्वर्गस्य परिकीर्तिता॥ 1-2-337 (638) एतत्त्रयोदशं पर्व धर्मनिश्चयकारकम्। अध्यायानां शतं त्वत्र षट्चत्वारिंशदेव तु॥ 1-2-338 (639) श्लोकानां तु सहस्राणि प्रोक्तान्यष्टौ प्रसंख्यया। ततोऽश्वमेधिकं नाम पर्व प्रोक्तं चतुर्दशम्॥ 1-2-339 (640) तत्संवर्तमरुत्तीयं यत्राख्यानमनुत्तमम्। सुवर्णकोशसंप्राप्तिर्जन्म चोक्तं परीक्षितः॥ 1-2-340 (641) दग्धस्यास्त्राग्निना पूर्वं कृष्णात्संजीवनं पुनः। चर्यायां हयमुत्सृष्टं पाण्डवस्यानुगच्छतः॥ 1-2-341 (642) तत्र तत्र च युद्धानि राजपुत्रैरमर्षणैः। चित्राङ्गदायाः पुत्रेण स्वपुत्रेण धनंजयः॥ 1-2-342 (643) सङ्ग्रामे बभ्रुवाहेन संशयं चात्र जग्मिवान्। सुदर्शनं तथाऽऽख्यानं वैष्णवं धर्ममेव च। अश्वमेधे महायज्ञे नकुलाख्यानमेव च॥ 1-2-343 (644) इत्याश्वमेधिकं पर्व प्रोक्तमेतन्महाद्भुतम्। अध्यायानां शतं चैव त्रयोऽध्यायाश्च कीर्तिताः॥ 1-2-344 (645) त्रीणि श्लोकसहस्राणि तावन्त्येव शतानि च। विंशतिश्च तथा श्लोकाः संख्यातास्तत्त्वदर्शिना॥ 1-2-345 (646) ततस्त्वाश्रमवासाख्यं पर्व पञ्चदशं स्मृतम्। यत्र राज्यं समुत्सृज्य गान्धार्या सहितो नृपः॥ 1-2-346 (647) धृतराष्ट्रोश्रमपदं विदुरश्च जगाम ह। यं दृष्ट्वा प्रस्थितं साध्वी पृथाप्यनुययौ तदा॥ 1-2-347 (648) पुत्रराज्यं परित्यज्य गुरुशुश्रूषणे रता। यत्र राजा हतान्पुत्रान्पौत्रानन्यांश्च पार्थिवान्॥ 1-2-348 (649) लाकान्तरगतान्वीरानपश्यत्पुनरागतान्। ऋषेः प्रसादात्कृष्णस्य दृष्ट्वाश्चर्यमनुत्तमम्॥ 1-2-349 (650) त्यक्त्वा शोकं सदारश्च सिद्धिं परमिकां गतः। यत्र धर्मं समाश्रित्य विदुरः सुगतिं गतः॥ 1-2-350 (651) संजयश्च सहामात्यो विद्वान्गावल्गणिर्वशी। ददर्श नारदं यत्र धर्मराजो युधिष्ठिरः॥ 1-2-351 (652) नारदाच्चैव शुश्राव वृष्णीनां कदनं महत्। एतदाश्रमवासाख्यं पर्वोक्तं महदद्भुतम्॥ 1-2-352 (653) द्विचत्वारिंशदध्यायाः पर्वैतदभिसङ्ख्यया। सहस्रमेकं श्लोकानां पञ्चश्लोकशतानि च॥ 1-2-353 (654) षडेव च तथा श्लोकाः संख्यातास्तत्त्वदर्शिना। अतः परं निबोधेदं मौसलं पर्व दारुणम्॥ 1-2-354 (655) यत्र ते पुरुषव्याघ्राः शस्त्रस्पर्शहता युधि। ब्रह्मदण्डविनिष्पिष्टाः समीपे लवणाम्भसः॥ 1-2-355 (656) आपाने पानकलिता दैवेनाभिप्रचोदिताः। एरकारूपिभिर्वज्रैर्निजघ्नुरितरेतरम्॥ 1-2-356 (657) यत्र सर्वक्षयं कृत्वा तावुभौ रामकेशवौ। नातिचक्रामतुः कालं प्राप्तं सर्वहरं महत्॥ 1-2-357 (658) यत्रार्जुनो द्वारवतीमेत्य वृष्णिविनाकृताम्। दृष्ट्वा विपादमगमत्परां चार्तिं नरर्षभः॥ 1-2-358 (659) स संस्कृत्य नरश्रेष्ठं मातुलं शौरिमात्मनः। ददर्श यदुवीराणामापाने वैशसं महत्॥ 1-2-359 (660) शरीरं वासुदेवस्य रामस्य च महात्मनः। संस्कारं लम्भयामास वृष्णीनां च प्रधानतः॥ 1-2-360 (661) सवृद्धबालमादाय द्वारवत्यास्ततो जनम्। ददर्शापदि कष्टायां गाण्डीवस्य पराभवम्॥ 1-2-361 (662) सर्वेषां चैव दिव्यानामस्त्राणामप्रसन्नताम्। नाशं वृष्णिकलत्राणां प्रभावानामनित्यताम्॥ 1-2-362 (663) दृष्ट्वा निर्वेदमापन्नो व्यासवाक्यप्रचोदितः। धर्मराजं समासाद्य संन्यासं समरोचयत्॥ 1-2-363 (664) इत्येतन्मौसलं पर्व षोडशं परिकीर्तितम्। अध्यायाष्टौ समाख्याताः श्लोकानां च शतत्रयम्॥ 1-2-364 (665) श्लोकानां विंशतिश्चव संख्याता तत्त्वदर्शिना। महाप्रस्थानिकं तस्मादूर्ध्वं सप्तदशं स्मृतम्॥ 1-2-365 (666) यत्र राज्यं परित्यज्य पाण्डवाः पुरुषर्षभाः। द्रौपद्या सहिता देव्या महाप्रस्थानमास्थिताः॥ 1-2-366 (667) यत्र तेऽग्निं ददृशिरे लौहित्यं प्राप्य सागरम्। यत्राग्निना चोदितश्च पार्थस्तस्मै महात्मने॥ 1-2-367 (668) ददौ संपूज्य तद्दिव्यं गाण्डीवं धनुरुत्तमम्। यत्र भ्रातृन्निपतितान्द्रौपदीं च युधिष्ठिरः॥ 1-2-368 (669) दृष्ट्वा हित्वा जगामैव सर्वाननवलोकयन्। एतत्सप्तदशं पर्व महाप्रस्थानिकं स्मृतम्॥ 1-2-369 (670) यत्राध्यायास्त्रयः प्रोक्ताः श्लोकानां च शतत्रयम्। विंशतिश्च तथा श्लोकाः संख्यातास्तत्त्वदर्शिना॥ 1-2-370 (671) स्वर्गपर्व ततो ज्ञेयं दिव्यं यत्तदमानुषम्। प्राप्तं दैवरथं स्वर्गान्नेष्टवान्यत्र धर्मराट्॥ 1-2-371 (672) आरोदुं सुमहाप्राज्ञ आनृशंस्याच्छुना विना। तामस्याविचलां ज्ञात्वा स्थितिं धर्मे महात्मनः॥ 1-2-372 (673) श्वरूपं यत्र तत्त्यक्त्वा धर्मेणासौ समन्वितः। स्वर्गं प्राप्तःसच तथा यातनाविपुला भृशम्॥ 1-2-373 (674) देवदूतेन नरकं यत्र व्याजेन दर्शितम्। शुश्राव यत्र धर्मात्मा भ्रातॄणां करुणागिरः॥ 1-2-374 (675) निदेशे वर्तमानानां देशे तत्रैव वर्तताम्। अनुदर्शितश्च धर्मेण देवराज्ञा च पाण्डवः॥ 1-2-375 (676) आप्लुत्याकाशगङ्गायां देहं त्यक्त्वा स मानुषम्। स्वधर्मनिर्जितं स्थानं स्वर्गे प्राप्य स धर्मराट्॥ 1-2-376 (677) मुमुदे पूजितः सर्वैः सेन्द्रैः सुरगणैः सह। एतदष्टादशं पर्व प्रोक्तं व्यासेन धीमता॥ 1-2-377 (678) अध्यायाः पञ्च संख्याताः पर्वम्यस्मिन्महात्मना। श्लोकानां द्वे शते चैव प्रसंख्याते तपोधाः॥ 1-2-378 (679) नव श्लोकास्तथैवान्ये संख्याताः परमर्षिणा। अष्टादशैवमेतानि पर्वाण्येतान्यशेषतः॥ 1-2-379 (680) खिलेषु हरिवंशश्च भविष्यं च प्रकीर्तितम्। दश श्लोकसहस्राणि विंशच्छ्लोकशतानि च॥ 1-2-380 (681) खिलेषु हरिवंशे च संख्यातानि महर्षिणा। एतत्सर्वं समाख्यातं भारते पर्वसंग्रहः॥ 1-2-381 (682) अष्टादश समाजग्मुरक्षौहिण्यो ययुत्सया। तन्महादारुणं युद्धमहान्यष्टादशाभवत्॥ 1-2-382 (683) यो विद्याच्चतुरो वेदान्साङ्गोपनिषदो द्विजः। न चाख्यानमिदं विद्यान्नैव स स्याद्विचक्षणः॥ 1-2-383 (684) अर्थशास्त्रमिदं प्रोक्तं धर्मशास्त्रमिदं महत्। कामशास्त्रमिदं प्रोक्तं व्यासेनामितबुद्धिना॥ 1-2-384 (685) श्रुत्वा त्विदमुपाख्यानं श्राव्यमन्यन्न रोचते। पुंस्कोकिलगिरं श्रुत्वा रूक्षा ध्वाङ्क्षस्य वागिव॥ 1-2-385 (686) इतिहासोत्तमादस्माञ्जायन्ते कविबुद्धयः। पञ्चभ्य इव् भूतेभ्यो लोकसंविधयस्त्रयः॥ 1-2-386 (687) अस्याख्यानस्य विषये पुराणं वर्तते द्विजाः। अन्तरिक्षस्य विषये प्रजा इव चतुर्विधाः॥ 1-2-387 (688) क्रियागुणानां सर्वेषामिदमाख्यानमाश्रयः। इन्द्रियाणां समस्तानां चित्रा इव मनः क्रियाः॥ 1-2-388 (689) अनाश्रित्यैतदाख्यानं कथा भुवि न विद्यते। आहारमनपाश्रित्य शरीरस्येव धारणम्॥ 1-2-389 (690) इदं कविवरैः सर्वैराख्यानमुपजीव्यते। उदयप्रेप्सुभिर्भृत्यैरभिजात इवेश्वरः॥ 1-2-390 (691) अस्य काव्यस्य कवयो न समर्था विशेषणे। साधोरिव गृहस्थस्य शेषास्त्रय इवाश्रमाः॥ 1-2-391 (692) धर्मे मतिर्भवतु वः सततोत्थितानां स ह्येक एव परलोकगतस्य बन्धुः। अर्थाः स्त्रियश्च निपुणैरपि सेव्यमाना नैवाप्तभावमुपयान्ति न च स्थिरत्वम्॥ 1-2-392 (693) द्वैपायनौष्ठपुटनिःसृतमप्रमेयं पुण्यं पवित्रमथ पापहरं शिवं च। यो भारतं समधिगच्छति वाच्यमानं किं तस्य पुष्करजलैरभिषेचनेन॥ 1-2-393 (694) यदह्ना कुरुते पाप ब्राह्मणस्त्विन्द्रियैश्चरन्। महाभारतमाख्याय सन्ध्यां मुच्यति पश्चिमाम्॥ 1-2-394 (695) यद्रात्रौ कुरुते पापं कर्मणा मनसा गिरा। महाभारतमाख्याय पूर्वां सन्ध्यां प्रमुच्यते॥ 1-2-395 (696) यो गोशतं कनकशृङ्गमयं ददाति विप्राय वेदविदुषे च बहुश्रुताय। पुण्यां च भारतकथां शृणुयाच्च नित्यं तुल्यं फलं भवति तस्य च तस्य चैव॥ 1-2-396 (697) आख्यानं तदिदमनुत्तमं महार्थं विज्ञेयं महदिह पर्वसंग्रहेण। श्रुत्वादौ भवति नृणां सुखावगाहं विस्तीर्णं लवणजलं यथा प्लवेन॥ 1-2-397 (698) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पर्वसंग्रहपर्वणि द्वितीयोऽध्यायः॥ 2 ॥ ॥ समाप्तं पर्वसंग्रहपर्व ॥

1-3-0 (699) सौतिरुवाच। 1-3-0x (16) जनमेजयः पारिक्षितः सह भ्रातृभिः कुरुक्षेत्रे दीर्घसत्रमुपास्ते। तस्य भ्रातरस्त्रयः श्रुतसेन उग्रसेनो भीमसेन इति। तेषु तत्सत्रमुपासीनेष्वभ्यागच्छत्सारमेयः॥ 1-3-1 (700) जनमेजयस्य भ्रातृभिरभिहतो रोरूयमाणो मातुः समीपमुपागच्छत्॥ 1-3-2 (701) तं माता रोरूयमाणमुवाच। किं रोदिषि केनास्यभिहत इति॥ 1-3-3 (702) स एवमुक्तो मातरं प्रत्युवाच जनमेजयस्य भ्रातृभिरभिहतोऽस्मीति॥ 1-3-4 (703) तं माता प्रत्युवाच व्यक्तं त्वया तत्रापराद्धं येनास्यभिहत इति॥ 1-3-5 (704) स तां पुनरुवाच नापराध्यामि किंचिन्नावेक्षे हवींषि नावलिह इति॥ 1-3-6 (705) तच्छ्रुत्वा तस्य माता सरमा पुत्रदुःखार्ता तत्सत्रमुपागच्छद्यत्र स जनमेजयः सह भ्रातृभिर्दीर्घसत्रमुपास्ते॥ 1-3-7 (706) स तया क्रुद्धया तत्रोक्तोऽयं मे पुत्रो न किंचिदपराध्यति नावेक्षते हवींषि नावलेढि किमर्थमभिहत इति॥ 1-3-8 (707) न किंचिदुक्तवन्तस्ते सा तानुवाच यस्मादयमभिहतोऽनपकारी तस्माददृष्टं त्वां भयमागमिष्यतीति॥ 1-3-9 (708) जनमेजय एवमुक्तो देवशुन्या सरमया भृशं संभ्रान्तो विषण्णश्चासीत्॥ 1-3-10 (709) स तस्मिन्सत्रे समाप्ते हास्तिनपुरं प्रत्येत्य पुरोहितमनुरूपमन्विच्छमानः परं यत्नमकरोद्यो मे पापकृत्यां शमयेदिति॥ 1-3-11 (710) स कदाचिन्मृगयां गतः पारिक्षितो जनमेजयः कस्मिंश्चित्स्वविषय आश्रममपश्यत्॥ 1-3-12 (711) तत्र कश्चिदृपिरासाञ्चक्रे श्रुतश्रवा नाम। तस्य तपस्यभिरतः पुत्र आस्ते सोमश्रवा नाम॥ 1-3-13 (712) तस्य तं पुत्रमभिगम्य जनमेजयः पारिक्षितः पौरोहित्याय वव्रे॥ 1-3-14 (713) स नमस्कृत्य तमृषिमुवाच भगवन्नयं तव पुत्रो मम पुरोहितोऽस्त्विति॥ 1-3-15 (714) स एवमुक्तः प्रत्युवाच जनमेजयं भो जनमेजय पुत्रोऽयं मम सर्प्यां जातो महातपस्वी स्वाध्यायसंपन्नो मत्तपोवीर्यसंभृतो मच्छुक्रं पीतवत्यास्तस्याः कुक्षौ जातः॥ 1-3-16 (715) समर्थोऽयं भवतः सर्वाः पापकृत्याः शमयितुमन्तरेण महादेवकृत्याम्॥ 1-3-17 (716) अस्य त्वेकमुपांशुव्रतं यदेनं कश्चिद्ब्राह्मणः कंचिदर्थमभियाचेत्तं तस्मै दद्यादयं यद्येतदुत्सहसे ततो नयस्वैनमिति॥ 1-3-18 (717) तेनैवमुक्तो जनमेजयस्तं प्रत्युवाच भगवंस्तत्तथा भविष्यतीति॥ 1-3-19 (718) स तं पुरोहितमुपादायोपावृत्तो भ्रातृनुवाच मयाऽयं वृत उपाध्यायो यदयं ब्रूयात्तत्कार्यमविचारयद्भिर्भवद्भिरिति। तेनैवमुक्ता भ्रातरस्तस्य तथा चक्रुः। स तथा भ्रातॄन्संदिश्य तक्षशिलां प्रत्यभिप्रतस्थे तं च देशं वशे स्थापयामास॥ 1-3-20 (719) एतस्मिन्नन्तरे कश्चिदृषिर्धौम्यो नामापोदस्तस्य शिष्यास्त्रयो बभूवुः॥ 1-3-21 (720) उपमन्युरारुणिर्बैदश्चेति स एकं शिष्यंमारुणिं पाञ्चाल्यं प्रेषयामास गच्छ केदारखण्डं बधानेति॥ 1-3-22 (721) स उपाध्यायेन संदिष्ट आरुणिः पाञ्चाल्यस्तत्र गत्वा तत्केदारखण्डं बद्धुं नाशकत्। स क्लिश्यमानोऽपश्यदुपायं भवत्वेवं करिष्यामीति॥ 1-3-23 (722) स तत्र संविवेश केदारखण्डे शयाने व तथा तस्मिंस्तदुदकं तस्थौ॥ 1-3-24 (723) ततः कदाचिदुपाध्याय आपोदो धौम्यः शिष्यावपृच्छत् क्व आरुणिः पाञ्चाल्यो गत इति॥ 1-3-25 (724) तौ तं प्रत्यूचतुर्भगवंस्त्वयैव प्रेषितो गच्छ केदारखण्डं बधानेति। स एवमुक्तस्तौ शिष्यौ प्रत्युवाच तस्मात्तत्र सर्वे गच्छामो यत्र स गत इति॥ 1-3-26 (725) स तत्र गत्वा तस्याह्वानाय शब्दं चकारः। भो आरुणे पाञ्चाल्य क्वासि वत्सैहीति॥ 1-3-27 (726) स तच्छ्रुत्वा आरुणिरुपाध्यायवाक्यं तस्मात्केदारखण्डात्सहसोत्थायतमुपाध्यायमुपतस्थे॥ 1-3-28 (727) प्रोवाच चैनमयमस्म्यत्र केदारखण्डे निःसरमाणमुदकमवारणीयं संरोद्धुं संविष्टो भगवच्छब्दं श्रुत्वैव सहसा विदार्य केदारखण्डं भवन्तमुपस्थितः॥ 1-3-29 (728) तदभिवादये भगवन्तमाज्ञापयतु भवान्कमर्थं करवाणीति॥ 1-3-30 (729) स एवमुक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच यस्माद्भवान्केदारखण्डं विदार्योत्थितस्तस्मादुद्दालक एवनाम्ना भवान्भविष्यतीत्युपाध्यायेनानुगृहीतः॥ 1-3-31 (730) यस्माच्च त्वया मद्वचनमनुष्ठितं तस्माच्छ्रेयोऽवाप्स्यसि। सर्वे च ते वेदाः प्रतिभास्यन्ति सर्वाणि च धर्मशास्त्राणीति॥ 1-3-32 (731) स एवमुक्त उपाध्यायेनेष्टं देशं जगाम॥ 1-3-33 (732) अथापरः शिष्यस्तस्यैवापोदस्य धौम्यस्योपमन्युर्नाम। तं चोपाध्यायः प्रेषयामास वत्सोपमन्यो गा रक्षस्वेति॥ 1-3-34 (733) स उपाध्यायवचनादरक्षद्गाः स चाहनि गा रक्षित्वा दिवसक्षये गुरुगृहमागम्योपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे॥ 1-3-35 (734) तमुपाध्यायः पीवानमपश्यदुवाच चैनं वत्सोपमन्यो केन वृत्तिं कल्पयसि पीवानसि दृढमिति॥ 1-3-36 (735) स उपाध्यायं प्रत्युवाच भो भैक्ष्येण वृत्तिं कल्पयामीति तमुपाध्यायः प्रत्युवाच॥ 1-3-37 (736) मय्यनिवेद्य बैक्ष्यं नीपयोक्तव्यमिति। स तथेत्युक्तो भैक्ष्यं चरित्वोणध्यायन्यवेदयत्॥ 1-3-38 (737) स तस्मादुपाध्यायः सर्वमेव भैक्ष्यमगृह्णात्। स तथेत्युक्तः पुनररक्षद्गा अहनि रक्षित्वा निशामुखे गुरुकुलमागम्य गुरोरग्रतःस्थित्वा नमश्चक्रे॥ 1-3-39 (738) तमुपाध्यायस्तथापि पीवानमेव दृष्ट्वोवाच। वत्सोपमन्यो सर्वमशेषतस्ते भैक्ष्यं गृह्णामि केनेदानीं वृत्तिं कल्पयसीति॥ 1-3-40 (739) स एवमुक्त उपाध्यायं प्रत्युवाच। भगवते निवेद्य पूर्वमपरं चरामि तेन वृत्तिं कल्पयामीति तमुपाध्यायः प्रत्युवाच॥ 1-3-41 (740) नैषा न्याय्या गुरुवृत्तिरन्येषामपि भैक्ष्योपजीविनां वृत्त्युपरोधं करोषि इत्येवं वर्तमानो लुब्धोऽसीति॥ 1-3-42 (741) स तथेत्युक्त्वा गा अरक्षद्रक्षित्वाच पुनरुपाध्यायगृहमागम्योपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे॥ 1-3-43 (742) तमुपाध्यायस्तथापि पीवानमेव दृष्ट्वा पुनरुवाच। वत्सोपमन्यो अहं ते सर्वं भैक्ष्यं गृह्णामि न चान्यच्चरसि पीवानसि भृशं केन वृत्तिं कल्पयसीति॥ 1-3-44 (743) स एवमुक्तस्तमुपाध्यायं प्रत्युवाच। भो एतासां गवां पयसा वृत्तिं कल्पयामीति। तमुवाचोपाध्यायो नैतन्न्याय्यं पय उपयोक्तुं भवतो मया नाभ्यनुज्ञातमिति॥ 1-3-45 (744) स तथेति प्रतिज्ञाय गा रक्षित्वा पुनरुपाध्यायगृहमेत्य गुरोरग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे॥ 1-3-46 (745) तमुपाध्यायः पीवानमेव दृष्ट्वोवाच। वत्सोपमन्यो भैक्ष्यं नाश्नासि न चान्यच्चरसि पयो न पिबसि पीवानसि भृशं केनेदानीं वृत्तिं कल्पयसीति॥ 1-3-47 (746) स एवमुक्त उपाध्यायं प्रत्युवाच। भोः फेनं पिबापि यमिमे वत्सा मातॄणां स्तनात्पिबन्त उद्गिरन्ति॥ 1-3-48 (747) तमुपाध्यायः प्रत्युवाच। एते त्वदनुकम्पया गुणवन्तो वत्साः प्रभूततरं फेनमुद्गिरन्ति। तदेषामपि वत्सानां वृत्त्युपरोधं करोष्येवं वर्तमानः। फेनमपि भवान्न पातुमर्हतीति स तथेति प्रतिश्रुत्य निराहारः पुनररक्षद्गाः॥ 1-3-49 (748) तथा प्रतिषिद्धो भैक्ष्यं नाश्नाति नचान्यच्चरति पयो न पिबति फेनं नोपयुह्क्ते स कदाचिदरण्ये क्षुधार्तोऽर्कपत्राण्यभक्षयत्॥ 1-3-50 (749) स तैरर्कपत्रैर्भक्षितैः क्षारतिक्तकटुरूक्षैस्तीक्ष्णविपाकैश्चक्षुष्युपहतोऽन्धो बभूव। ततः सोऽन्धोऽपि चङ्क्रम्यमाणः कूपेऽपतत्॥ 1-3-51 (750) अथ तस्मिन्ननागच्छति सूर्ये चास्ताचलावलम्बिनि उपाध्यायः शिष्यानवोचत्॥ 1-3-52 (751) मयोपमन्युः सर्वतः प्रतिषिद्धः स नियतं कुपितस्ततो नागच्छति चिरगतस्त्विति। ततोऽन्वेष्य इत्येवमुक्त्वा शिष्यैः सार्धमरण्यं गत्वा तस्याह्वानाय शब्दं चकार भो उपमन्यो क्वासि वत्सैहीति॥ 1-3-53 (752) स उपाध्यायस्य आह्वानवचनं श्रुत्वा प्रत्युवाचोच्चैरयमस्मिन्कूपे पतितोऽहमिति। तमुपाध्यायः प्रत्युवाच कथं त्वमस्मिन्कूपे पतित इति॥ 1-3-54 (753) स उपाध्यायं प्रत्युवाच अर्कपत्राणि भक्षयित्वान्धीभूतोस्म्यतश्चङ्क्रम्यमाणः कूपे पतित इति। तमुपाध्यायः प्रत्युवाच॥ 1-3-55 (754) अश्विनौ स्तुहि तौ देवभिषजौ त्वां चक्षुष्मन्तं कर्ताराविति। स एवमुक्त उपाध्यायेनोपमन्युः स्तोतुमुपचक्रमे देवावश्विनौ वाग्भिर्ऋग्भिः॥ 1-3-56 (755) प्रपूर्वगौ पूर्वजौ चित्रभानू गिरा वां शंसामि तपसा ह्यनन्तौ। दिव्यौ सुपर्णौ विरजौ विमाना- वधिक्षिपन्तौ भुवनानि विश्वा॥ 1-3-57 (756) हिरण्मयौ शकुनी सांपरायौ नासत्यदस्रौ सुनसौ वैजयन्तौ। शुक्लं वयन्तौ तरसा सुवेमा- वधिव्ययन्तावसितं विवस्वतः॥ 1-3-58 (757) ग्रस्तां सुपर्णस्य बलेन वर्तिका- ममुञ्चतामश्विनौ सौभगाय। तावत्सुवृत्तावनमं तमाय या- वसत्तमा गा अरुणा उदावहत्॥ 1-3-59 (758) षष्टिश्च गावस्त्रिशताश्च धेनव एकं वत्सं सुवते तं दुहन्ति। नानागोष्ठा विहिता एकदोहना- स्तावश्विनौ दुहतो घर्ममुक्थ्यम्॥ 1-3-60 (759) एकां नाभिं सप्त सथा अराः श्रिताः प्रधिष्वन्या विंशतिरर्पिता अराः। अनेमि चक्रं परिवर्ततेऽजरं मायाऽश्विनौ समनक्ति चर्षणी॥ 1-3-61 (760) एकं चक्रं वर्तते द्वादशारं षण्णाभिमेकाक्षममृतस्य धारणम्। यस्मिन्देवा अधि विश्वे विषक्ता- स्तावश्विनौ मुञ्चतो मा विषीदतम्॥ 1-3-62 (761) अश्विनाविन्दुममृतं वृत्तभूयौ तिरोधत्तामश्विनौ दासपत्नी। हित्वा गिरिमश्विनौ गामुदाचरन्तौ तद्वृष्टिमह्नात्प्रस्थितौ बलस्य॥ 1-3-63 (762) युवां दिशो जनयथो दशाग्रे समानं मूर्ध्नि रथयानं वियन्ति। तासां यातमृषयोऽनुप्रयान्ति देवा मनुष्याः क्षितिमाचरन्ति॥ 1-3-64 (763) युवां वर्णान्विकुरुथो विश्वरूपां- स्तेऽधिक्षियन्ते भुवनानि विश्वा। ते भानवोऽप्यनुसृताश्चरन्ति देवा मनुष्याः क्षितिमाचरन्ति॥ 1-3-65 (764) तौ नासत्यावश्विनौ वां महेऽहं स्रजं च यां बिभृथः पुष्करस्य। तौ नासत्वावमृतावृतावृधा- वृते देवास्तत्प्रपदे न सूते॥ 1-3-66 (765) मुखेन गर्भं लभतां युवानौ गतासुरेतत्प्रपदेन सूते। सद्यो जातो मातरमत्ति गर्भ- स्तावश्विनौ मुञ्चथौ जीवसे गाम्॥ 1-3-67 (766) स्तोतुं न शक्नोमि गुणैर्भवन्तौ चक्षुर्विहीनः पथि संप्रमोहः। दुर्गेऽहमस्मिन्पतितोऽस्मि कूपे युवां शरण्यौ शरणं प्रपद्ये॥ 1-3-68 (767) सौतिरुवाच। 1-3-69x (17) एवमृग्भिश्चान्यैरस्तुवत्। इत्येवं तेनाभिष्टुतावश्विनावाजग्मतुराहतुश्चैं प्रीतौ स्व एष तेऽपूपोशानैनमिति॥ 1-3-69 (768) स एवमुक्तः प्रत्युवाच नानृतमूचतुर्भगवन्तौ नत्वहमेतमपूपमुपयोक्तुमुत्सहे गुरवेऽनिवेद्येति॥ 1-3-70 (769) ततस्तमश्विनावूचतुः। आवाभ्यां पुरस्ताद्भवत उपाध्यायेनैवमेवाभिष्टुताभ्यामपूपोदत्त उपयुक्तः स तेनानिवेद्य गुरवे त्वमपि तथैव कुरुष्व यथा कृतमुपाध्यायेनेति॥ 1-3-71 (770) स एवमुक्तः प्रत्युवाच एतत्प्रत्यनुनये भवन्तावश्विनौ नोत्सहेऽहमनिवेद्य गुरवेऽपूपमुपयोक्तुमिति॥ 1-3-72 (771) तमश्विनावाहतुः प्रीतौ स्वस्तवानया गुरुभक्त्या। उपाध्यायस्य ते कार्ष्णायसा दन्ता भवतोऽपि हिरण्मया भविष्यन्ति चक्षुष्मांश्च भविष्यसि श्रेयश्चावाप्स्यसीति॥ 1-3-73 (772) स एवमुक्तोऽश्विभ्यां लब्धचक्षुरुपाध्यायसकाशमागम्याभ्यवादयत्॥ 1-3-74 (773) आचचक्षे च स चास्य प्रीतिमान्बभूव॥ 1-3-75 (774) आह चैनं यथाऽश्विनावाहतुस्तथा त्वं श्रेयोऽवाप्स्यसीति॥ 1-3-76 (775) सर्वे च ते वेदाःप्रतिभास्यन्ति सर्वाणि च धर्मशास्त्राणीति। एषा तस्यापि परीक्षोपमन्न्योः॥ 1-3-77 (776) अथापरः शिष्यस्तस्यैवापोदस्य धौम्यस्य बैदो नाम तमुपाध्यायः समादिदेश वत्स बैद इहास्यतां तावन्मम गृहे कंचित्कालं शुश्रूषुणा च भवितव्यं श्रेयस्ते भविष्यतीति॥ 1-3-78 (777) स तथेत्युक्त्वा गुरुकुले दीर्घकालं गुरुशुश्रूषणपरोऽवसत्। गौरिव नित्यं गुरुणा धूर्षु नियोज्यमानः शीतोष्णक्षुत्तृष्णादुःखसहः सर्वत्राप्रतिकूलस्तस्य महतात्कालेन गुरुः परितोषं जगाम॥ 1-3-79 (778) तत्परितोषाच्च श्रेयः सर्वज्ञतां चावाप। एषा तस्यापि परीक्षा बैदस्य॥ 1-3-80 (779) स उपाध्यायेनानुज्ञातः समावृत्तस्तस्माद्गुरुकुलवासाद्गृहाश्रमं प्रत्यपद्यत। तस्यापि स्वगृहे वसतस्त्रयः शिष्या बभूवुः स शिष्यान्न किंचिदुवाच कर्म वा क्रियतां गुरुशुश्रूषा वेति। दुःखाभिज्ञो हि गुरुकुलवासस्य शिष्यान्परिक्लेशेन योजयितुं नेयेष॥ 1-3-81 (780) अथ कस्मिंश्चित्काले बैदं ब्राह्मणं जनमेजयः पौष्यश्च क्षत्रियावुपेत्योपाध्यायं वरयाञ्चक्रतुः॥ 1-3-82 (781) स कदाचिद्याज्यकार्येणाभिप्रस्थित उत्तङ्कनामानं शिष्यं नियोजयामास॥ 1-3-83 (782) भोयत्किंचिदस्मद्गृहे परिहीयते तदिच्छाम्यहमपरिहीयमानं भवता क्रियमाणमिति स एवं प्रतिसंदिश्योत्तङ्कं बैदः प्रवासं जगाम॥ 1-3-84 (783) अथोत्तङ्कः शुश्रूषुर्गुरुनियोगमनुतिष्ठमानो गुरुकुले वसति स्म। स तत्र वसमान उपाध्यायस्त्रीभिः सहिताभिराहूयोक्तः॥ 1-3-85 (784) उपाध्यायानी ते ऋतुमती उपाध्यायश्च प्रोषितोऽस्या यथाऽयमृतुर्वन्ध्यो न भवति तथा क्रियतामेषा विषीदतीति॥ 1-3-86 (785) एवमुक्तस्ताः स्त्रियः प्रत्युवाच। न मया स्त्रीणां वचनादिदमकार्यं करणीयम्। न ह्यहमुपाध्यायेन संदिष्टोऽकार्यमपि त्वया कार्यमिति॥ 1-3-87 (786) तस्य पुनरुपाध्यायः कालान्तरेण गृहमाजगाम तस्मात्प्रवासात्। स तु तद्वृत्तं तस्याशेषमुपलभ्य प्रीतिमानभूत्॥ 1-3-88 (787) उवाच चैनं वत्सोत्तङ्कं किं ते प्रियं करवाणीति। धर्मतो हि शुश्रूषितोऽस्मि भवता तेन प्रीतिः परस्परेण नौ संवृद्धा तदनुजाने भवन्तं सर्वानेव कामानवाप्स्यसि गम्यतामिति॥ 1-3-89 (788) स एवमुक्तः प्रत्युवाच किं ते प्रियं करवाणीति एवं ह्याहुः॥ 1-3-90 (789) यश्चाधर्मेण वै ब्रूयाद्यश्चाधर्मेण पृच्छति। तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं चाधिगच्छति॥ 1-3-91 (790) सोहमनुज्ञातो भवता इच्छामीष्टं गुर्वर्थमुपहर्तुमिति। तेनैवमुक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच वत्सोत्तङ्क उष्यतां तावदिति॥ 1-3-92 (791) स कदाचित्तमुपाध्यायमाहोत्तङ्क आज्ञापयतु भवान्किं ते प्रियमुपाहरामि गुर्वर्थमिति॥ 1-3-93 (792) तमुपाध्यायः प्रत्युवाच वत्सोत्तङ्क बहुशो मां चोदयसि गुर्वर्थमुपाहरामीति तद्गच्छैनां प्रविश्योपाध्यायानीं पृच्छ किमुपाहरामीति एषा यद्ब्रवीति तदुपाहरस्वेति॥ 1-3-94 (793) स एवमुक्त उपाध्यायेनोपाध्यायानीमपृच्छद्भवत्युपाध्यायेनास्म्यनुज्ञातो गृहं गन्तुमिच्छामीष्टं ते गुर्वर्थमुपहृत्यानृणो गन्तुं तदाज्ञापयतु भवती किमुपाहरामि गुर्वर्थमिति॥ 1-3-95 (794) सैवमुक्तोपाध्यायानी तमुत्तङ्कं प्रत्युवाच गच्छ पौष्यं प्रति राजानं कुण्डले भिक्षितुं तस्य क्षत्रियया पिनद्धे॥ 1-3-96 (795) आनयस्वेतश्चतुर्थेऽहनि पुण्यकर्म भविता ताभ्यामाबद्धाभ्यां शोभमाना ब्राह्मणान्परिवेष्टुमिच्छामि। तत्संपादयस्व एवं हि कुर्वतः श्रेयो भविताऽन्यथा कुतः श्रेय इति॥ 1-3-97 (796) स एवमुक्तस्तयोपाध्यायान्या प्रातिष्ठतोत्तङ्कः स पथि गच्छन्नपश्यदृषभमतिप्रमाणं तमधिरूढं च पुरुषमतिप्रमाणमेव स पुरुष उत्तङ्कमभ्यभाषत॥ 1-3-98 (797) भोउत्तङ्कैतत्पुरीषमस्य ऋषभस्य भक्षयस्वेति स एवमुक्तो नैच्छत्॥ 1-3-99 (798) तमाह पुरुषो भूयो भक्षयस्वोत्तङ्क मा विचारयोपाध्यायेनापि ते भक्षितं पूर्वमिति॥ 1-3-100 (799) स एवमुक्तो बाढमित्युक्त्वा तदा तद्वृपभस्य मूत्रं पुरीषं च भक्षयित्वोत्तङ्कः संभ्रमाढुत्थित एवापोऽनुस्पृश्य प्रतस्थे॥ 1-3-101 (800) यत्र स क्षत्रियः पौष्यस्तमुपेत्यासीनमपश्यदुत्तङ्कः। स उत्तङ्कस्तमुपेत्याशीर्भिरभिनन्द्योवाच॥ 1-3-102 (801) अर्थी भवन्तमुपागतोऽस्मीति स एनमभिवाद्योवाच। भगवन्पौष्यः खल्वहं किं करवाणीति॥ 1-3-103 (802) स तमुवाच गुर्वर्थं कुण्डलयोरर्थेनाभ्यागतोऽस्मि। ये वै ते क्षत्रिया पिनद्धे कुण्डले ते भवान्दातुमर्हतीति॥ 1-3-104 (803) तं प्रत्युवाच पौष्यः प्रविश्यान्तःपुरं क्षत्रिया याच्यतामिति। स तेनैवमुक्तः प्रविश्यान्तःपुरं क्षत्रियां नापश्यत्॥ 1-3-105 (804) स पौष्यं पुनरुवाच न युक्तं भवताऽहमनृतेनोपचरितुं न हि तेऽन्तःपुरे क्षत्रिया सन्निहिता नैनां पश्यामि॥ 1-3-106 (805) स एवमुक्तः पौष्यः क्षणमात्रं विमृश्योत्तङ्कं प्रत्युवाच। नियतं भवानुच्छिष्टः स्मर तावन्न हि सा क्षत्रिया उच्छिष्टेनाशुचिना शक्या द्रष्टुं पतिव्रतात्वात्सैषा नाशुचेर्दर्शनमुपैतीति॥ 1-3-107 (806) अथैवमुक्त उत्तङ्कः स्मृत्वोवाचास्ति खलु मया तु भक्षितं नोपस्पृष्टमागच्छतेति। तं पौष्यः प्रत्युवाच एष ते व्यतिक्रमो नोत्थितेनोपस्पृष्टं भवति शीघ्रमागच्छतेति॥ 1-3-108 (807) अथोत्तङ्कस्तं तथेत्युक्त्वा प्राङ्मुख उपावेश्य सुप्रक्षालितपाणिपादवदनो निःशब्दाभिरफेनाभिरनुष्णाभिर्हृद्गताभिरद्भिस्त्रिः पीत्वा द्विः परिमृज्य खान्यद्भिरुपस्पृश्य चान्तःपुरं प्रविवेश॥ 1-3-109 (808) ततस्तां क्षत्रियामपश्यत्सा च दृष्ट्वैवोत्तङ्कं प्रत्युत्थायाभिवाद्योवाच स्वागतं ते भगवन्नाज्ञापय किं करवाणीति॥ 1-3-110 (809) स तामुवाचैते कुण्डले गुर्वर्थं मे भिक्षिते दातुमर्हसीति। सा प्रीता तेन तस्य सद्भावेन पात्रमयमनतिक्रमणीयश्चेति मत्वा ते कुण्डले अवमुच्यास्मै प्रायच्छदाह चैनमेते कुण्डले तक्षको नागराजः सुभृशं प्रार्थयत्यप्रमत्तो नेतुमर्हसीति॥ 1-3-111 (810) स एवमुक्तस्तां क्षत्रियां प्रत्युवाच भवती सुनिर्वृता भवतु। न मां शक्तस्तक्षको नागराजो धर्षयितुमिति॥ 1-3-112 (811) स एवमुक्त्वा तां क्षत्रियामामन्त्र्य पौष्यसकाशमागच्छत्। आह चैनं भोः पौष्य प्रीतोऽस्मीति तमुत्तङ्कं पौष्यः प्रत्युवाच॥ 1-3-113 (812) भगवंश्चिरेण पात्रमासाद्यते भवाश्च गुणवानतिथिस्तदिच्छे श्राद्धं कर्तुं क्रियतां क्षण इति॥ 1-3-114 (813) तमुत्तङ्कः प्रत्युवाच कृतक्षण एवास्मि शीघ्रमिच्छामि यथोपपन्नमन्नमुपस्कृतं भवतेति स तथेत्युक्त्वा यथोपपन्नेनान्नेनैनं भोजयामास॥ 1-3-115 (814) अथोत्तङ्कः सकेशं शीतमन्नं दृष्ट्वा अशुच्येतदिति मत्वा तं पौष्यमुवाच। यस्मान्मे अशुच्यन्नं ददासि तस्मादन्धो भविष्यसीति॥ 1-3-116 (815) तं पौष्यः प्रत्युवाच। यस्मात्त्वमदुष्टमन्नंदूषयसि तस्मादनपत्यो भविष्यसीति तमुत्तङ्कः प्रत्युवाच॥ 1-3-117 (816) न युक्तं भवताऽन्नमशुचि दत्त्वा प्रतिशापं दातुं तस्मादन्नमेव प्रत्यक्षीकुरु। ततः पौष्यस्तदन्नमशुचि दृष्ट्वा तस्याशुचिभावमपरोक्षयामास॥ 1-3-118 (817) अथ तदन्नं मुक्तकेश्या स्त्रियोपहृतमनुष्णं सकेशं चाशुच्येतदिति मत्वा तमृषिमुत्तङ्कं प्रसादयामास॥ 1-3-119 (818) भघवन्नेतदज्ञानादन्नं सकेशमुपाहृतं शीतं च। तत्क्षामये भवन्तं न भवेयमन्ध इति। तमुत्तङ्कः प्रत्युवाच॥ 1-3-120 (819) न मृषा ब्रवीमि भूत्वा त्वमन्धो नचिरादनन्धो भविष्यसीति। ममापि शापो भवता दत्तो न भवेदिति॥ 1-3-121 (820) तं पौष्यः प्रत्युवाच न चाहं शक्तः शापं प्रत्यादातुं न हि मे मन्युरद्याप्युपशमं गच्छति किं चैतद्भवता न ज्ञायते। यथा॥ 1-3-122 (821) नवनीतं हृदयं ब्राह्मणस्य वाचि क्षुरो निहितस्तीक्ष्णधारः। तदुभयमेतद्विपरीतं क्षत्रियस्य वाङ्गवनीतं हृदयं तीक्ष्णधारम्॥ इति॥ 1-3-123 (822) तदेवंगते न शक्तोऽहं तीक्ष्णहृदयत्वात्तं शापमन्यथाकर्तुं गम्यतामिति। तमुत्तङ्कः प्रत्युवाच॥ 1-3-124 (823) भवताऽहमन्नस्याशुचिभावमालक्ष्य प्रत्यनुनीतः। प्राक् च तेऽभिहितं यस्माददुष्टमन्नं दूषयसि तस्मादनपत्यो भविष्यसीति। दुष्टे चान्ने नैष मम शापो भविष्यतीति॥ 1-3-125 (824) साधयामस्तावदित्युक्त्वा प्रातिष्ठतोत्तङ्कस्ते कुण्डले गृहीत्वा। सोऽपश्यदथ पथि नग्नं क्षपणकमागच्छन्तं मुहुर्मुहुर्दृश्यमानमदृश्यमानं च॥ 1-3-126 (825) अथोत्तङ्कस्ते कुण्डले संन्यस्य भूमावुदकार्थं प्रचक्रमे। एतस्मिन्नन्तरे स क्षपणकस्त्वरमाण उपसृत्य ते कुण्डले गृहीत्वा प्राद्रवत्॥ 1-3-127 (826) तमुत्तङ्कोऽभिसृत्य कृतोदककार्यः शुचिः प्रयतो नमो देवेभ्यो गुरुभ्यश्च कृत्वा महता जवेन तमन्वयात्॥ 1-3-128 (827) तस्य तक्षको दृढमासन्नः सतं जग्राह। गृहीतमात्रः स तद्रूपं विहाय तक्षकस्वरूपं कृत्वा सहसा धरण्यां विवृतं महाबिलं प्रविवेश॥ 1-3-129 (828) प्रविश्य च नागलोकं स्वभवनमगच्छत्। अथोत्तङ्कस्तस्याः क्षत्रियाया वचः स्मृत्वा तं तक्षकमन्वगच्छत्॥ 1-3-130 (829) स तद्बिलं दण्डकाष्ठेन चखान न चाशकत्। तं क्लिश्यमानमिन्द्रोऽपश्यत्स वज्रं प्रेषयामास। गच्छास्य ब्राह्मणस्य साहाय्यं कुरुष्वेति॥ 1-3-131 (830) अथ वज्रं दण्डकाष्ठमनुप्रविश्य तद्बिलमदारयत्॥ 1-3-132 (831) तमुत्तङ्कोऽनुविवेश तेनैव बिलेन प्रविश्य च तं नागलोकमपर्यन्तमनेकविधप्रासादहर्म्यवलभीनिर्यूहशतसंकुलमुच्चावचक्रीडाश्चर्यस्थानावकीर्णमपश्यत्॥ 1-3-133 (832) स तत्र नागांस्तानस्तुवदेभिः श्लोकैः। य ऐरावतराजानः सर्पाः समितिशोभाः। क्षरन्त इव जीमूताः सविद्युत्पवनेरिताः॥ 1-3-134 (833) सुरूपा बहुरूपाश्च तथा कल्माषकुण्डलाः। आदित्यवन्नाकपृष्ठे रेजुरैरावतोद्भवाः॥ 1-3-135 (834) बहूनि नागवेश्मानि गङ्गायास्तीर उत्तरे। तत्रस्थानपि संस्तौमि महतः पन्नगानहम्॥ 1-3-136 (835) इच्छेत्कोऽर्कांशुसेनायां चर्तुमैरावतं विना। शतान्यशीतिरष्टौ च सहस्राणि च विंशतिः॥ 1-3-137 (836) सर्पाणां प्रग्रहा यान्ति धृतराष्ट्रो यदैजति। ये चैनमुपसर्पन्ति ये च दूरपथं गताः॥ 1-3-138 (837) अहमैरावतज्येष्ठभ्रातृभ्योऽकरवं नमः। यस्य वासः कुरुक्षेत्रे खाण्डवे चाभवत्पुरा॥ 1-3-139 (838) तं नागराजमस्तौषं कुण्डलार्थाय तक्षकम्। तक्षकश्चाश्वसेनश्च नित्यं सहचरावुभौ॥ 1-3-140 (839) कुरुक्षेत्रं च वसतां नदीमिक्षुमतीमनु। जघन्यजस्तक्षकस्य श्रुतसेनेति यः सुतः॥ 1-3-141 (840) अवसद्यो महद्द्युम्नि प्रार्थयन्नागमुख्यताम्। करवाणि सदा चाहं नमस्तस्मै महात्मने॥ 1-3-142 (841) सौतिरुवाच। 1-3-143x (18) एवं स्तुत्वा स विप्रर्षिरुत्तङ्को भुजगोत्तमान्। नैव ते कुण्डले लेभे ततश्चिन्तामुपागमत्॥ 1-3-143 (842) एवं स्तुवन्नपि नागान्यदा ते कुण्डले नालभत्तदाऽपश्यत्स्त्रियौ तन्त्रे अधिरोप्य सुवेमे पटं वयन्त्यौ। तस्मिंस्तन्त्रे कृष्णाः सिताश्च तन्तवश्चक्रं चापश्यद्द्वादशारं षड्भिः कुमारैः परिवर्त्यमानं पुरुषं चापश्यदश्वं च दर्शनीयम्॥ 1-3-144 (843) स तान्सर्वांस्तुष्टाव एभिर्मन्त्रवादश्लोकैः॥ 1-3-145 (844) त्रीण्यर्पितान्यत्र शतानि मध्ये षष्टिश्च नित्यं चरति ध्रुवेऽस्मिन्। चक्रे चतुर्विंशतिपर्वयोगे षड्वै कुमाराः परिवर्तयन्ति॥ 1-3-146 (845) तन्त्रं चेदं विश्वरूपे युवत्यौ वयतस्तन्तून्सततं वर्तयन्त्यौ। कृष्णान्सितांश्चैव विवर्तयन्त्यौ भूतान्यजस्रं भुवनानि चैव॥ 1-3-147 (846) वज्रस्य भर्ता भुवनस्य गोप्ता वृत्रस्य हन्ता नमुचेर्निहन्ता। कृष्णे वसानो वसने महात्मा सत्यानृते यो विविनक्ति लोके॥ 1-3-148 (847) यो वाजिनं गर्भमपां पुराणं वैश्वानरं वाहनमभ्युपैति। नमोऽस्तु तस्मै जगदीश्वराय लोकत्रयेशाय पुरंदराय॥ 1-3-149 (848) ततः स एनं पुरुषः प्राह प्रीतोऽस्मि तेऽहसनेन स्तोत्रेण किं ते प्रियं करवाणीति। स तमुवाच नागा मे वशमीयुरिति॥ 1-3-150 (849) स चैनं पुरुषः पुनरुवाच एतमश्वमपाने धमस्वेति॥ 1-3-151 (850) ततोऽश्वस्यापानमधमत्ततोऽश्वाद्धम्यमानात्सर्वस्रोतोभ्यः पावकार्चिषः सधूमा निष्पेतुः॥ 1-3-152 (851) ताभिर्नागलोक उपधूपितेऽथ संभ्रान्तस्तक्षकोऽग्नेस्तेजोभयाद्विषण्णः कुण्डले गृहीत्वा सहसा भवनान्निष्क्रम्योत्तङ्कमुवाच॥ 1-3-153 (852) इमे कुण्डले गृह्णातु भवानिति। स ते प्रतिजग्राहोत्तङ्कः प्रतिगृह्य च कुण्डलेऽचिन्तयत्॥ 1-3-154 (853) अद्य तत्पुण्यकमुपाध्यायान्या दूरं चाहमभ्यागतः स कथं संभावयेयमिति॥ 1-3-155 (854) तत एनं चिन्तयानमेव स पुरुष उवाच। उत्तङ्क एनमेवाश्वमधिरोह त्वां क्षणेनैवोपाध्यायकुलं प्रापयिष्यतीति॥ 1-3-156 (855) स तथेन्युक्त्वा तमश्वमधिरुह्य प्रत्याजगामोपाध्यायकुलं। उपाध्यायानी च स्नाता केशानावापयन्त्युपविष्टोत्तङ्को नागच्छतीति शापायास्य मनो दधे॥ 1-3-157 (856) अथैतस्मिन्नन्तरे स उत्तङ्कः प्रविश्य उपाध्यायकुलं उपाध्यायानीमभ्यवादयत्ते चास्यै कुण्डले प्रायच्छत्सा चैनं प्रत्युवाच॥ 1-3-158 (857) उत्तङ्क देशे कालेऽभ्यागतः स्वागतं ते वत्स `इदानीं यद्यनागतोसि कोपितया मया शप्तो भविष्यसि' श्रेयस्तवोपस्थितं सिद्धिमाप्नुहीति॥ 1-3-159 (858) अथोत्तङ्क उपाध्यायमभ्यवादयत्। तमुपाध्यायः प्रत्युवाच वत्सोत्तङ्क स्वागतं ते किं चिरं कृतमिति॥ 1-3-160 (859) तमुत्तङ्क उपाध्यायं प्रत्युवाच। भोस्तक्षकेण मे नागराजेन विघ्नः कृतोऽस्मिन्कर्मणि तेनास्मि नागलोकं गतः॥ 1-3-161 (860) तत्र च मया दृष्टे स्त्रियौ तन्त्रेऽधिरोप्य पटं वयन्त्यौ तस्मिंश्च कृष्णाः सिताश्च तन्तवः। किं तत्॥ 1-3-162 (861) तत्र च मया चक्रं दृष्टं द्वादशारं षट्चैनं कुमाराः परिवर्तयन्ति तदपि किं। पुरुषश्चापि मया दृष्टः स चापि कः। अश्वश्चातिप्रमाणो दृष्टः स चापि कः॥ 1-3-163 (862) पथि गच्छता च मया ऋषभो दृष्टस्तं च पुरुषोऽधिरूढस्तेनास्मि सोपचारमुक्त उत्तङ्कास्य ऋषभस्य पुरीषं भक्षय उपाध्यायेनापि ते भक्षितमिति॥ 1-3-164 (863) ततस्तस्य वचनान्मया तदृषभस्य पुरीषमुपयुक्तं स चापि कः। तदेतद्भवतोपदिष्टमिच्छेयं श्रोतुं किं तदिति। स तेनैवमुक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच॥ 1-3-165 (864) ये ते स्त्रियौ धाता विधाता च ये च ते कृष्णाः सितास्तन्तवस्ते रात्र्यहनी। यदपि तच्चक्रं द्वादशारं षट्कुमाराः परिवर्तयन्ति तेपि षड्ऋतवः द्वादशारा द्वादश मासाः संवत्सरश्चक्रम्॥ 1-3-166 (865) यः पुरुषःस पर्जन्यः योऽश्वः सोऽग्निः य ऋषभस्त्वया पथि गच्छता दृष्टः स ऐरावतो नागराट्॥ 1-3-167 (866) यश्चैनमधिरूढः पुरुषः स चेन्द्रः यदपि ते भक्षितं तस्य ऋषभस्य पुरीषं तदमृतं तेन खल्वसि तस्मिन्नागभवने न व्यापन्नस्त्वम्॥ 1-3-168 (867) स हि भगवानिन्द्रो मम सखा त्वदनुक्रोशादिममनुग्रहं कृतवान्। तस्मात्कुण्डले गृहीत्वा पुनरागतोऽसि॥ 1-3-169 (868) तत्सौम्य गम्यतामनुजाने भवन्तं श्रेयोऽवाप्स्यसीति। स उपाध्यायेनानुज्ञातो भगवानुत्तङ्कः क्रुद्धस्तक्षकं प्रतिचिकीर्षमाणो हास्तिनपुरं प्रतस्थे॥ 1-3-170 (869) स हास्तिनपुरं प्राप्य नचिराद्विप्रसत्तमः। समागच्छत राजानमुत्तङ्को जनमेजयम्॥ 1-3-171 (870) पुरा तक्षशिलासंस्थं निवृत्तमपराजितम्। सम्यग्विजयिनं दृष्ट्वा समन्तान्मन्त्रिभिर्वृतम्॥ 1-3-172 (871) तस्मै जयाशिषः पूर्वं यथान्यायं प्रयुज्य सः। उवाचैनं वचः काले शब्दसंपन्नया गिरा॥ 1-3-173 (872) उत्तङ्क उवाच। 1-3-174x (19) अन्यस्मिन्करणीये तु कार्ये पार्थिवसत्तम। अर्चयित्वा यथान्यायं प्रत्युवाच द्विजोत्तमम्॥ 1-3-174 (873) सौतिरुवाच। 1-3-175x (20) एवमुक्तस्तु विप्रेण स राजा जनमेजयः। अर्चयित्वा यथान्यायं प्रत्युवाच द्विजोत्तमम्॥ 1-3-175 (874) जनमेजय उवाच। 1-3-176x (21) आसां प्रजानां परिपालनेन स्वं क्षत्रधर्मं परिपालयामि। प्रव्रूहि मे किं करणीयमद्य येनासि कार्येण समागतस्त्वम्॥ 1-3-176 (875) सौतिरुवाच। 1-3-177x (22) स एवमुक्तस्तु नृपोत्तमेन द्विजोत्तमः पुण्यकृतां वरिष्ठः। उवाच राजानमदीनसत्वं स्वमेव कार्यं नृपते कुरुष्व॥ 1-3-177 (876) उत्तङ्क उवाच। 1-3-178x (23) तक्षकेण महीन्द्रेन्द्र येन ते हिंसितः पिता। तस्मै प्रतिकुरुष्व त्वं पन्नगाय दुरात्मने॥ 1-3-178 (877) कार्यकालं हि मन्येऽहं विधिदृष्टस्य कर्मणः। तद्गच्छापचितिं राजन्पितुस्तस्य महात्मनः॥ 1-3-179 (878) तेन ह्यनपराधी स दष्टो दुष्टान्तरात्मना। पञ्चत्वमगमद्राजा वज्राहत इव द्रुमः॥ 1-3-180 (879) बलदर्पसमुत्सिक्तस्तक्षकः पन्नगाधमः। अकार्यं कृतवान्पापो योऽदशत्पितरं तव॥ 1-3-181 (880) राजर्षिवंशगोप्तारममरप्रतिमं नृपम्। यियासुं काश्यपं चैव न्यवर्तयत पापकृत्॥ 1-3-182 (881) होतुमर्हसि तं पापं ज्वलिते हव्यवाहने। सर्पसत्रे महाराज त्वरितं तद्विधीयताम्॥ 1-3-183 (882) एवं पितुश्चापचितिं कृतवांस्त्वं भविष्यसि। मम प्रियं च सुमहत्कृतं राजन् भविष्यति॥ 1-3-184 (883) कर्मणः पृथिवीपाल मम येन दुरात्मना। विघ्नः कृतो महाराज गुर्वर्थं चरतोऽनघ॥ 1-3-185 (884) सौतिरुवाच। 1-3-186x (24) एतच्छ्रुत्वा तु नृपतिस्तक्षकाय चुकोप ह। उत्तङ्कवाक्यहविषा दीप्तोऽग्निर्हविषा यथा॥ 1-3-186 (885) अपृच्छत्स तदा राजा मन्त्रिणः स्वान्सुदुःखितः। उत्तङ्कस्यैव सांनिध्ये पितुः स्वर्गगतिं प्रति॥ 1-3-187 (886) तदैव हि स राजेन्द्रो दुःखशोकाप्लुतोऽभवत्। यदैव वृत्तं पितरमुत्तङ्कादशृणोत्तदा॥ ॥ 1-3-188 (887) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौष्यपर्वमि तृतीयोऽध्यायः॥ 3 ॥ ॥ समाप्तं च पौष्यपर्व ॥

1-5-0 (900) शौनक उवाच। 1-5-0x (27) पुराणमखिलं तात पिता तेऽधीतवान्पुरा। `भारताध्ययनं सर्वं कृष्णद्वैपायनात्तदा।' कच्चित्त्वमपि तत्सर्वमधीषे रौमहर्षणे॥ 1-5-1 (901) पुराणे हि कथा दिव्या आदिवंशाश्च धीमताम्। कथ्यन्ते ये पुराऽस्माभिः श्रुतपूर्वाः पितुस्तव॥ 1-5-2 (902) तत्र वंशमहं पूर्वं श्रोतुमिच्छामि भार्गवम्। कथयस्व कथामेतां कल्याः स्मः श्रवणे तव॥ 1-5-3 (903) सौतिरुवाच। 1-5-4x (28) यदधीतं पुरा सम्यग्द्विजश्रेष्ठैर्महात्मभिः। वैशम्पायनविप्राग्र्यैस्तैश्चापि कथितं यथा॥ 1-5-4 (904) यदधीतं च पित्रा मे सम्यक्कैव ततो मया। तावच्छृणुष्व यो देवैः सेन्द्रैः सर्षिमरुद्गणैः॥ 1-5-5 (905) पूजितः प्रवरो वंशो भार्गवो भृगुनन्दन। इमं वंशमहं पूर्वं भार्गवं ते महामुने॥ 1-5-6 (906) निगदामि यथायुक्तं पुराणाश्रयसंयुतम्। भृगुर्महर्षिर्भगवान्ब्रह्मणा वै स्वयंभुवा॥ 1-5-7 (907) वरुणस्य क्रतौ जातः पावकादिति नः श्रुतम्। भृगोः सुदयितः पुत्रश्च्यवनो नाम भार्गवः॥ 1-5-8 (908) च्यवनस्य च दायादः प्रमतिर्नाम धार्मिकः। प्रमतेरप्यभूत्पुत्रो घृताच्यां रुरुरित्युत॥ 1-5-9 (909) रुरोरपि सुतो जज्ञे शुनको वेदपारगः। प्रमद्वरायां धर्मात्मा तव पूर्वपितामहः॥ 1-5-10 (910) तपस्वी च यशस्वी च श्रुतवान्ब्रह्मवित्तमः। धार्मिकः सत्यवादी च नियतो नियताशनः॥ 1-5-11 (911) शौनक उवाच। 1-5-12x (29) सूतपुत्र यथा तस्य भार्गवस्य महात्मनः। च्यवनत्वं परिख्यातं तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः॥ 1-5-12 (912) सौतिरुवाच। 1-5-13x (30) भृगोः सुदयिता भार्या पुलोमेत्यभिविश्रुता। तस्यां समभवद्गर्भो भृगुवीर्यसमुद्भवः॥ 1-5-13 (913) तस्मिन्गर्भेऽथ संभूते पुलोमायां भृगूद्वह। समये समशीलिन्यां धर्मपत्न्यां यशस्विनः॥ 1-5-14 (914) अभिषेकाय निष्क्रान्ते भृगौ धर्मभृतां वरे। आश्रमं तस्य रक्षोऽथ पुलोमाऽभ्याजगाम ह॥ 1-5-15 (915) तं प्रविश्याश्रमं दृष्ट्वा भृगोर्भार्यामनिन्दिताम्। हृच्छयेन समाविष्टो विचेताः समपद्यत॥ 1-5-16 (916) अभ्यागतं तु तद्रक्षः पुलोमा चारुदर्शना। न्यमन्त्रयत वन्येन फलमूलादिना तदा॥ 1-5-17 (917) तां तु रक्षस्तदा ब्रह्मन्हृच्छयेनाभिपीडितम्। दृष्ट्वा हृष्टमभूद्राजञ्जिहीर्षुस्तामनिन्दिताम्॥ 1-5-18 (918) जातमित्यब्रवीत्कार्यं जिहीर्षुर्मुदितः शुभाम्। सा हि पूर्वं वृता तेन पुलोम्ना तु शुचिस्मिता॥ 1-5-19 (919) तां तु प्रादात्पिता पश्चाद्भृगवे शास्त्रवत्तदा। तस्य तत्किल्बिषं नित्यं हृदि वर्तति भार्गव॥ 1-5-20 (920) इदमन्तरमित्येवं हर्तुं चक्रे मनस्तदा। अथाग्निशरणेऽपश्यज्ज्वलन्तं जातवेदसम्॥ 1-5-21 (921) तमपृच्छत्ततो रक्षः पावकं ज्वलितं तदा। शंस मे कस्य भार्येयमग्ने पृच्छे ऋतेन वै॥ 1-5-22 (922) मुखं त्वमसि देवानां वद पावक पृच्छते। मया हीयं वृता पूर्वं भार्यार्थे वरवर्णिनी॥ 1-5-23 (923) पश्चादिमां पिता प्रादाद्भृगवेऽनृतकारकः। सेयं यदि वरारोहा भृगोर्भार्या रहोगता॥ 1-5-24 (924) तथा सत्यं समाख्याहि जिहीर्षाम्याश्रमादिमाम्। स मन्युस्तत्र हृदयं प्रदहन्निव तिष्ठति॥ 1-5-25 (925) मत्पूर्वभार्यां यदिमां भृगुराप सुमध्यमाम्। `असंमतमिदं मेऽद्य हरिष्याम्याश्रमादिमाम्'॥ 1-5-26 (926) सौतिरुवाच। 1-5-27x (31) एवं रक्षस्तमामन्त्र्य ज्वलितं जातवेदसम्। शङ्कमानं भृगोर्भार्यां पुनःपुनरपृच्छत॥ 1-5-27 (927) त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि नित्यदा। साक्षिवत्पुण्यपापेषु सत्यं ब्रूहि कवे वचः॥ 1-5-28 (928) मत्पूर्वभार्याऽपहृता भृगुणाऽनृतकारिणा। सेयं यदि तथा मे त्वं सत्यमाख्यातुमर्हसि॥ 1-5-29 (929) श्रुत्वा त्वत्तो भृगोर्भार्यां हरिष्याम्याश्रमादिमाम्। जातवेदः पश्यतस्ते वद सत्यां गिरं मम॥ 1-5-30 (930) सौतिरुवाच। 1-5-31x (32) तस्यैतद्वचनं श्रुत्वा सप्तार्चिर्दुःखितोऽभवत्। `सत्यं वदामि यदि मे शापः स्याद्ब्रह्मवित्तमात्॥ 1-5-31 (931) असत्यं चेदहं ब्रूयां पतिष्ये नरकान्ध्रुवम्।' भीतोऽनृताच्च शापाच्च भृगोरित्यब्रवीच्छनैः॥ 1-5-32 (932) त्वया वृता पुलोमेयं पूर्वं दानवनन्दन। किं त्वियं विधिना पूर्वं मन्त्रवन्न वृता त्वया॥ 1-5-33 (933) पित्रा तु भृगवे दत्ता पुलोमेयं यशस्विनी। ददाति न पिता तुभ्यं वरलोभान्महायशाः॥ 1-5-34 (934) अथेमां वेददृष्टेन कर्मणा विधिपूर्वकम्। भार्यामृषिर्भृगुः प्राप मां पुरस्कृत्य दानव॥ 1-5-35 (935) सेयमित्यवगच्छामि नानृतं वक्तुमुत्सहे। नानृतं हि सदा लोके पूज्यते दानवोत्तम॥ ॥ 1-5-36 (936) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि पञ्चमोऽध्यायः॥ 5 ॥

1-6-0 (937) सौतिरुवाच। 1-6-0x (33) अग्नेरथ वचः श्रुत्वा तद्रक्षः प्रजहार ताम्। ब्रह्मन्वराहरूपेण मनोमारुतरंहसा॥ 1-6-1 (938) ततः स गर्भो निवसन्कुक्षौ भृगुकुलोद्वह। रोषान्मातुश्च्युतः कुक्षेश्च्यवनस्तेन सोऽभवत्॥ 1-6-2 (939) तं दृष्ट्वा मातुरुदराच्च्युतमादित्यवर्चसम्। तद्रक्षो भस्मसाद्भूतं पपात परिमुच्य ताम्॥ 1-6-3 (940) सा तमादाय सुश्रोणी ससार भृगुनन्दनम्। च्यवनं भार्गवं पुत्रं पुलोमा दुःखमूर्च्छिता॥ 1-6-4 (941) तां ददर्श स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः। रुदतीं बाष्पपूर्णाक्षीं भृगोर्भार्यामनिन्दिताम्॥ 1-6-5 (942) सान्त्वयामास भगवान्वधूं ब्रह्मा पितामहः। अश्रुबिन्दूद्भवा तस्याः प्रावर्तत महानदी॥ 1-6-6 (943) आवर्तन्ती सृतिं तस्या भृगोः पत्न्यास्तपस्विनः। तस्या मार्गं सृतवतीं दृष्ट्वा तु सरितं तदा॥ 1-6-7 (944) नाम तस्यास्तदा नद्याश्चक्रे लोकपितामहः। वधूसरेति भगवांश्च्यवनस्याश्रमं प्रति॥ 1-6-8 (945) स एवं च्यवनो जज्ञे भृगोः पुत्रः प्रतापवान्। तं ददर्श पिता तत्र च्यवनं तां च भामिनीम्। स पुलोमां ततो भार्यां पप्रच्छ कुपितो भृगुः॥ 1-6-9 (946) भृगुरुवाच। 1-6-10x (34) केनासि रक्षसे तस्मै कथिता त्वं जिहीर्षवे। न हि त्वा वेद तद्रक्षो मद्भार्यां चारुहासिनीम्॥ 1-6-10 (947) तत्त्वमाख्याहि तं ह्यद्य शप्तुमिच्छाम्यहं रुषा। बिभेति को न शापान्मे कस्य चायं व्यतिक्रमः॥ 1-6-11 (948) पुलोमोवाच। 1-6-12x (35) अग्निना भगवंस्तस्मै रक्षसेऽहं निवेदिता। ततो मामनयद्रक्षः क्रोशन्तीं कुररीमिव॥ 1-6-12 (949) साऽहं तव सुतस्यास्य तेजसा परिमोक्षिता। भस्मीभूतं च तद्रक्षो मामुत्सृज्य पपात वै॥ 1-6-13 (950) सौतिरुवाच। 1-6-14x (36) इति श्रुत्वा पुलोमाया भृगुः परममन्युमान्। शशापाग्निमतिक्रुद्धः सर्वभक्षो भविष्यसि॥ ॥ 1-6-14 (951) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि षष्ठोऽध्यायः॥ 6 ॥

1-7-0 (952) सौतिरुवाच। 1-7-0x (37) शप्तस्तु भृगुणा वह्निः क्रुद्धो वाक्यमथाब्रवीत्। किमिदं साहसं ब्रह्मन्कृतवानसि मां प्रति॥ 1-7-1 (953) धर्मे प्रयतमानस्य सत्यं च वदतः समम्। पृष्टो यदब्रवं सत्यं व्यभिचारोऽत्र को मम॥ 1-7-2 (954) पृष्टो हिसाक्षीयः साक्ष्यं जानानोऽप्यन्यथा वदेत्। स पूर्वानात्मनः सप्त कुले हन्यात्तथाऽपरान्॥ 1-7-3 (955) यश्च कार्यार्थतत्त्वज्ञो जानानोऽपि न भाषते। सोऽपि तेनैव पापेन लिप्यते नात्र संशयः॥ 1-7-4 (956) शक्तोऽहमपि शप्तुं त्वां मान्यास्तु ब्राह्मणा मम। जानतोऽपि च ते ब्रह्मन्कथयिष्ये निबोध तत्॥ 1-7-5 (957) योगेन बहुधाऽऽत्मानं कृत्वा तिष्ठामि मूर्तिषु। अग्निहोत्रेषु सत्रेषु क्रियासु च मखेषु च॥ 1-7-6 (958) वेदोक्तेन विधानेन मयि यद्धूयते हविः। देवताः पितरश्चैव तेन तृप्ता भवन्ति वै॥ 1-7-7 (959) आपो देवगणाः सर्वे आपः पितृगणास्तथा। दर्शश्च पौर्णमासश्च देवानां पितृभिः सह॥ 1-7-8 (960) देवताः पितरस्तस्मात्पितरश्चापि देवताः। एकीभूताश्च दृश्यन्ते पृथक्त्वेन च पर्वसु॥ 1-7-9 (961) देवताः पितरश्चैव भुञ्जते मयि यद्भुतम्। देवतानां पितॄणां च मुखमेतदहं स्मृतम्॥ 1-7-10 (962) अमावास्यां हि पितरः पौर्णमास्यां हि देवताः। मन्मुखेनैव हूयन्ते भुञ्जते च हुतं हविः॥ 1-7-11 (963) सर्वभक्षः कथं त्वेषां भविष्यामि मुखं त्वहम्। 1-7-12 (964) सौतिरुवाच। चिन्तयित्वा ततो वह्निश्चके संहारमात्मनः॥ 1-7-12x (38) द्विजानामग्निहोत्रेषु यज्ञसत्रक्रियासु च। निरोंकारवषट्काराः स्वधास्वाहाविवर्जिताः॥ 1-7-13 (965) विनाऽग्निना प्रजाः सर्वास्तत आसन्सुदुःखिताः। अथर्षयः समुद्विग्ना देवान् गत्वाब्रुवन्वचः॥ 1-7-14 (966) अग्निनाशात्क्रियाभ्रांशाद्भ्रान्ता लोकास्त्रयोऽनघाः। विधध्वमत्र यत्कार्यं न स्यात्कालात्ययो यथा॥ 1-7-15 (967) अथर्षयश्च देवाश्च ब्रह्माणमुपगम्य तु। अग्नेरावेदयञ्शापं क्रियासंहारमेव च॥ 1-7-16 (968) भृगुणा वै महाभाग शप्तोऽग्निः कारणान्तरे। कथं देवमुखो भूत्वा यज्ञभागाग्रभुक् तथा॥ 1-7-17 (969) हुतभुक्सर्वलोकेषु सर्वभक्षत्वमेष्यति। 1-7-18 (970) सौतिरुवाच। श्रुत्वा तु तद्वचस्तेषामग्निमाहूय विश्वकृत्॥ 1-7-18x (39) उवाच वचनं श्लक्ष्णं भूतभावनमव्ययम्। लोकानामिह सर्वेषां त्वं कर्ता चान्त एव च॥ 1-7-19 (971) त्वं धारयसि लोकांस्त्रीन्क्रियाणां च प्रवर्तकः। स तथा कुरु लोकेश नोच्छिद्येरन्यथा क्रियाः॥ 1-7-20 (972) कस्मादेवं विमूढस्त्वमीश्वरः सन् हुताशेन। त्वं पवित्रं सदा लोके सर्वभूतगतिश्च ह॥ 1-7-21 (973) न त्वं सर्वशरीरेण सर्वभक्षत्वमेष्यसि। अपाने ह्यर्चिषो यास्ते सर्वं भक्ष्यन्ति ताः शिखिन्॥ 1-7-22 (974) क्रव्यादा च तनुर्या ते सा सर्वं भक्षयिष्यति। यथा सूर्यांशुभिः स्पृष्टं सर्वं शुचि विभाव्यते॥ 1-7-23 (975) तथा त्वदर्चिर्निर्दग्धं सर्वं शुचि भविष्यति। त्वमग्ने परमं तेजः स्वप्रभावाद्विनिर्गतम्॥ 1-7-24 (976) स्वतेजसैव तं शापं कुरु सत्यमृषेर्विभो। देवानां चात्मनो भागं गृहाण त्वं मुखे हुतम्॥ 1-7-25 (977) सौतिरुवाच। 1-7-26x (40) एवमस्त्विति तं वह्निः प्रत्युवाच पितामहम्। जगाम शासनं कर्तुं देवस्य परमेष्ठिनः॥ 1-7-26 (978) देवर्षयश्च मुदितास्ततो जग्मुर्यथागतम्। ऋषयश्च यथा पूर्वं क्रियाः सर्वाः प्रचक्रिरे॥ 1-7-27 (979) दिवि देवा मुमुदिरे भूतसङ्घाश्च लौकिकाः। अग्निश्च परमां प्रीतिमवाप हतकल्मषः॥ 1-7-28 (980) एवं स भगवाञ्छापं लेभेऽग्निर्भृगुतः पुरा। एवमेष पुरा वृत्त हतिहासोऽग्निशापजः। पुलोम्नश्च विनाशोऽयं च्यवनस्य च संभवः॥ ॥ 1-7-29 (981) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि सप्तमोऽध्यायः॥ 7 ॥

1-8-0 (982) सौतिरुवाच। 1-8-0x (41) स चापि च्यवनो ब्रह्मन्भार्गवोऽजनयत्सुतम्। सुकन्यायां महात्मानं प्रमतिं दीप्ततेजसम्॥ 1-8-1 (983) प्रमतिस्तु रुरुं नाम घृताच्यां समजीजनत्। रुरुः प्रमद्वरायां तु शुनकं समजीजनम्॥ 1-8-2 (984) शुनकस्तु महासत्वः सर्वभार्गवनन्दनः। जातस्तपसि तीव्रे च स्थितः स्थिरयशास्ततः॥ 1-8-3 (985) तस्य ब्रह्मन्रुरोः सर्वं चरितं भूरितेजसः। विस्तरेण प्रवक्ष्यामि तच्छृणु त्वमशेषतः॥ 1-8-4 (986) ऋषिरासीन्महान्पूर्वं तपोविद्यासमन्वितः। स्थूलकेश इति ख्यातः सर्वभूतहिते रतः॥ 1-8-5 (987) एतस्मिन्नेव काले तु मेनकायां प्रजज्ञिवान्। गन्धर्वराजो विप्रर्षे विश्वावसुरिति स्मृतः॥ 1-8-6 (988) अप्सरा मेनका तस्य तं गर्भं भृगुनन्दन। उत्ससर्ज यथाकालं स्थूलकेशाश्रमं प्रति॥ 1-8-7 (989) उत्सृज्य चैव तं गर्भं नद्यास्तीरे जगाम सा। अप्सरा मेनका ब्रह्मन्निर्दया निरपत्रपा॥ 1-8-8 (990) कन्याममरगर्भाभां ज्वलन्तीमिव च श्रिया। तां ददर्श समुत्सृष्टां नदीतीरे महानृषिः॥ 1-8-9 (991) स्थूलकेशः स तेजस्वी विजने बन्धुवर्जिताम्। स तां दृष्ट्वा तदा कन्यां स्थूलकेशो महाद्विजः॥ 1-8-10 (992) जग्राह च मुनिश्रेष्ठः कृपाविष्टः पुपोष च। ववृधे सा वरारोहा तस्याश्रमपदे शुभे॥ 1-8-11 (993) जातकाद्याः क्रियाश्चास्या विधिपूर्वं यथाक्रमम्। स्थूलकेशो महाभागश्चकार सुमहानृषिः॥ 1-8-12 (994) प्रमदाभ्यो वरा सा तु सत्त्वरूपगुणान्विता। ततः प्रमद्वरेत्यस्या नाम चक्रे महानृषिः॥ 1-8-13 (995) तामाश्रमपदे तस्य रुरुर्दृष्ट्वा प्रमद्वराम्। बभूव किल धर्मात्मा मदनोपहतस्तदा॥ 1-8-14 (996) पितरं सखिभिः सोऽथ श्रावयामास भार्गवम्। प्रमतिश्चाभ्ययाचत्तां स्थूलकेशं यशस्विनम्॥ 1-8-15 (997) ततः प्रादात्पिता कन्यां रुरवे तां प्रमद्वराम्। विवाहं स्थापयित्वाग्रे नक्षत्रे भगदैवते॥ 1-8-16 (998) ततः कतिपयाहस्य विवाहे समुपस्थिते। सखीभिः क्रीडती सार्धं सा कन्यावरवर्णिनी॥ 1-8-17 (999) नापश्यत्संप्रसुप्तं वै भुजंगं तिर्यगायतम्। पदा चैनं समाक्रामन्मुमूर्षुः कालचोदिता॥ 1-8-18 (1000) स तस्याः संप्रमत्तायाश्चोदितः कालधर्मणा। विषोपलिप्तान्दशनान्भृशमङ्गे न्यपातयत्॥ 1-8-19 (1001) सा दष्टा तेन सर्पेण पपात सहसा भुवि। विवर्णा विगतश्रीका भ्रष्टाभरणचेतना॥ 1-8-20 (1002) निरानन्दकरी तेषां बन्धूनां मुक्तमूर्धजा। व्यसुरप्रेक्षणीया सा प्रेक्षणीयतमाऽभवत्॥ 1-8-21 (1003) प्रसुप्तेवाभवच्चापि भुवि सर्पविषार्दिता। भूयो मनोहरतरा बभूव तनुमध्यमा॥ 1-8-22 (1004) ददर्श तां पिता चैव ये चैवान्ये तपस्विनः। विचेष्टमानां पतितां भूतले पद्मवर्चसम्॥ 1-8-23 (1005) ततः सर्वे द्विजतराः समाजग्मुः कृपान्विताः। स्वस्त्यात्रेयो महाजानुः कुशिकः शङ्खमेखलः॥ 1-8-24 (1006) उद्दालकः कठश्चैव श्वेतश्चैव महायशाः। भरद्वाजः कौणकृत्स्य आर्ष्टिषेणोऽथ गौतमः॥ 1-8-25 (1007) प्रमतिः सह पुत्रेण तथान्ये वनवासिनः। तां ते कन्यां व्यसुं दृष्ट्वा भुजंगस्य विषार्दिताम्॥ 1-8-26 (1008) रुरुदुः कृपयाऽविष्टा रुरुस्त्वार्तो बहिर्ययौ। ते च सर्वे द्विजश्रेष्ठास्तत्रैवोपाविशंस्तदा॥ ॥ 1-8-27 (1009) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि अष्टमोऽध्यायः॥ 8 ॥

1-9-0 (1010) सौतिरुवाच। 1-9-0x (42) तेषु तत्रोपविष्टेषु ब्राह्मणेषु महात्मसु। रुरुश्चुक्रोश गहनं वनं गत्वाऽतिदुःखितः॥ 1-9-1 (1011) शोकेनाभिहतः सोऽथ विलपन्करुणं बहु। अब्रवीद्वचनं शोचन्प्रियां स्मृत्वा प्रमद्वराम्॥ 1-9-2 (1012) शेते सा भुवि तन्वङ्गी मम शोकविवर्धिनी। `प्राणानपहरन्तीव पूर्णचन्द्रनिभानना॥ 1-9-3 (1013) यदि पीनायतश्रोणी पद्मपत्रनिभेक्षणा। मुमूर्षुरपि मे प्राणानादायाशु गमिष्यति॥ 1-9-4 (1014) पितृमातृसखीनां च लुप्तपिण्डस्य तस्य मे।' बान्धवानां च सर्वेषां किं नु दुःखमतःपरम्॥ 1-9-5 (1015) यदि दत्तं तपस्तप्तं गुरवो वा मया यदि। सम्यगाराधितास्तेन संजीवतु मम प्रिया॥ 1-9-6 (1016) यथा च जन्मप्रभृति यतात्माऽहं धृतव्रतः। प्रमद्वरा तथाद्यैषा समुत्तिष्ठतु भामिनी॥ 1-9-7 (1017) [एवं लालप्यतस्तस्य भार्यार्थे दुःखितस्य च। देवदूतस्तदाऽभ्येत्य वाक्यमाह रुरुं वने॥] 1-9-8 (1018) `कृष्णे विष्णौ हृषीकेशे लोकेशेऽसुरविद्विषि। यदि मे निश्चला भक्तिर्मम जीवतु सा प्रिया॥ 1-9-9 (1019) विलप्यमाने तु रुरौ सर्वे देवाः कृपान्विताः। दूतं प्रस्थापयामासुः संदिश्यास्य हितं वचः॥ 1-9-10 (1020) स दूतस्त्वरितोऽभ्येत्य देवानां प्रियकृच्छुचिः। उवाच देववचनं रुरुमाभाष्य दुःखितम्॥ 1-9-11 (1021) देवैः सर्वैरहं ब्रह्मन्प्रेषितोऽस्मि तवान्तिकम्। त्वद्धितं त्वद्धितैरुक्तं शृणु वाक्यं द्विजोत्तम॥' 1-9-12 (1022) अभिधत्से ह यद्वाचा रुरो दुःखान्न तन्मृषा। न तु मर्त्यस्य धर्मात्मन्नायुरस्ति गतायुषः॥ 1-9-13 (1023) गतायुरेषा कृपणा गन्धर्वाप्सरसोः सुता। तस्माच्छोके मनस्तात मा कृथास्त्वं कथंचन॥ 1-9-14 (1024) उपायश्चात्र विहितः पूर्वं देवैर्महात्मभिः। तं यदीच्छसि कर्तुं त्वं प्राप्स्यसीह प्रमद्वराम्॥ 1-9-15 (1025) रुरुरुवाच। 1-9-16x (43) क उपायः कृतो देवैर्बूहि तत्त्वेन खेचर। करिष्येऽहं तथा श्रुत्वा त्रातुमर्हति मां भवान्॥ 1-9-16 (1026) देवेदूत उवाच। 1-9-17x (44) आयुषोऽर्धं प्रयच्छ त्वं कन्यायै भृगुनन्दन। एवमुत्थास्यति रुरो तव भार्या प्रयद्वरा॥ 1-9-17 (1027) रुरुरुवाच। 1-9-18x (45) आयुषोऽर्धं प्रयच्छामि कन्यायै खेचरोत्तम। शृङ्गाररूपाभरणा समुत्तिष्ठतु मे प्रिया॥ 1-9-18 (1028) सौतिरुवाच। 1-9-19x (46) ततो गन्धर्वराजश्च देवदूतश्च सत्तमौ। धर्मराजमुपेत्येदं वचनं प्रत्यभाषताम्॥ 1-9-19 (1029) धर्मराजायुषोऽर्धेन रुरोर्भार्या प्रमद्वरा। समुत्तिष्ठतु कल्याणी मृतैवं यदि मन्यसे॥ 1-9-20 (1030) धर्मराज उवाच। 1-9-21x (47) प्रमद्वरा रुरोर्भार्या देवदूत यदीच्छसि। उत्तिष्ठत्वायुषोऽर्धेन रुरोरेव समन्विता॥ 1-9-21 (1031) सौतिरुवाच। 1-9-22x (48) एवमुक्ते ततः कन्या सोदतिष्ठत्प्रमद्वरा। रुरोस्तस्यायुषोऽर्धेन सुप्तेव वरवर्णिनी॥ 1-9-22 (1032) एतद्दृष्टं भविष्ये हि रुरोरुत्तमतेजसः। आयुषोऽतिप्रवृद्धस्य भार्यार्थेऽर्धमलुप्यत॥ 1-9-23 (1033) तत इष्टेऽहनि तयोः पितरौ चक्रतुर्मुदा। विवाहं तौ च रेमाते परस्परहितैषिणौ॥ 1-9-24 (1034) स लब्ध्वा दुर्लभां भार्यां पद्मकिञ्जल्कसुप्रभाम्। व्रतं चक्रे विनाशाय जिह्मगानां धृतव्रतः॥ 1-9-25 (1035) स दृष्ट्वा जिह्मगान्सर्वांस्तीव्रकोपसमन्वितः। अभिहन्ति यथासत्त्वं गृह्य प्रहरणं सदा॥ 1-9-26 (1036) स कदाचिद्वनं विप्रो रुरुरभ्यागमन्महत्। शयानं तत्र चापश्यड्डुण्डुभं वयसान्वितम्॥ 1-9-27 (1037) तत उद्यम्य दम्डं स कालदण्डोपमं तदा। जिघांसुः कुपितो विप्रस्तमुवाचाथ डुण्डुभः॥ 1-9-28 (1038) नापराध्यामि ते किंचिदहमद्य तपोधन। संरम्भाच्च किमर्थं मामभिहंसि रुषान्वितः॥ ॥ 1-9-29 (1039) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वाणि पौलोमपर्वणि नवमोऽध्यायः॥ 9 ॥

1-10-0 (1040) रुरुरुवाच। 1-10-0x (49) मम प्राणसमा भार्या दष्टासीद्भुजगेन ह। तत्र मे समयो घोर आत्मनोरग वै कृतः॥ 1-10-1 (1041) भुजंगं वै सदा हन्यां यं यं पश्येयमित्युत। ततोऽहं त्वां जिघांसामि जीवितेनाद्य मोक्ष्यसे॥ 1-10-2 (1042) डुण्डुभ उवाच। 1-10-3x (50) अन्ये ते भुजगा ब्रह्मन्ये दश्तीह मानवान्। डुण्डुभानहिगन्धेन न त्वं हिंसितुमर्हसि॥ 1-10-3 (1043) एकानर्थान्पृथग्धर्मानेकदुःखान्पृथक्सुखान्। डुण्डुभान्धर्मविद्भूत्वा न त्वं हिंसितुमर्हसि॥ 1-10-4 (1044) सौतिरुवाच। 1-10-5x (51) इति श्रुत्वा वचस्तस्य डुण्डुभस्य रुरुस्तदा। नावधीद्भयसंविग्नमृषिं मत्त्वाऽथ डुण्डुभम्॥ 1-10-5 (1045) उवाच चैनं भगवान्रुरुः संशमयन्निव। केन त्वं भुजग ब्रूहि कोऽसीमां विक्रियां गतः॥ 1-10-6 (1046) डुण्डुभ उवाच। 1-10-7x (52) अहं पुरा रुरो नाम्ना ऋषिरासं सहस्रपात्। सोऽहं शापेन विप्रस्य भुजगत्वमुपागतः॥ 1-10-7 (1047) रुरुरुवाच। 1-10-8x (53) किमर्थं शप्तवान्कुद्धो द्विजस्त्वां भुजगोत्तम। कियन्तं चैव कालं ते वपुरेतद्भविष्यसि॥ ॥ 1-10-8 (1048) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि दशमोऽध्यायः॥ 10 ॥

1-11-0 (1049) डुण्डुभ उवाच। 1-11-0x (54) सखा बभूव मे पूर्वं खगमो नाम वै द्विजः। भृशं संशितवाक्तात तपोबलसमन्वितः॥ 1-11-1 (1050) स मया क्रीडता बाल्ये कृत्वा तार्णं भुजंगमम्। अग्निहोत्रे प्रसक्तस्तु भीषितः प्रमुमोह वै॥ 1-11-2 (1051) लब्ध्वा स च पुनः संज्ञां मामुवाच तपोधनः। नर्दहन्निव कोपेन सत्यवाक्संशितव्रतः॥ 1-11-3 (1052) यथावीर्यस्त्वया सर्पः कृतोऽयं मद्बिभीषया। तथावीर्यो भुजंगस्त्वं मम शापाद्भविष्यसि॥ 1-11-4 (1053) तस्याहं तपसो वीर्यं जानन्नासं तपोधन। भृशमुद्विग्नहृदयस्तमवोचमहं तदा॥ 1-11-5 (1054) प्रणतः संभ्रमाच्चैव प्राञ्जलिः पुरतः स्थितः। सखेति हसतेदं ते नर्मार्थं वै कृतं मया॥ 1-11-6 (1055) क्षन्तुमर्हसि मे ब्रह्मञ्शापोऽयं विनिवर्त्यताम्। सोऽथ मामब्रवीद्दृष्ट्वा भृशमुद्विग्नचेतसम्॥ 1-11-7 (1056) मुहुरुष्णं विनिःश्वस्य सुसंभ्रान्तस्तपोधनः। नानृतं वै मया प्रोक्तं भवितेदं कथंचन॥ 1-11-8 (1057) यत्तु वक्ष्यामि ते वाक्यं शृणु तन्मे तपोधन। श्रुत्वा च हृदि ते वाक्यमिदमस्तु सदाऽनघ॥ 1-11-9 (1058) उत्पत्स्यति रुरुर्नाम प्रमतेरात्मजः शुचिः। तं दृष्ट्वा शापमोक्षस्ते भविता नचिरादिव। `एवमुक्तस्तु तेनाहमुरगत्वमवाप्तवान्॥' 1-11-10 (1059) स त्वं रुरुरिति ख्यातः प्रमतेरात्मजोऽपि च। स्वरूपं प्रतिपद्याहमद्य वक्ष्यामि ते हितम्॥ 1-11-11 (1060) सौतिरुवाच। 1-11-12x (55) स डौण्डुभं परित्यज्य रूपं विप्रर्षभस्तदा। स्वरूपं भास्वरं भूयः प्रतिपेदे महायशाः॥ 1-11-12 (1061) इदं चोवाच वचनं रुरुमप्रतिमौजसम्। अहिंसा परमो धर्मः सर्वप्राणभृतां वर॥ 1-11-13 (1062) तस्मात्प्राणभृतः सर्वान्न हिंस्याद्ब्राह्मणः क्वचित्। ब्राह्मणः सौम्य एवेह भवतीति परा श्रुतिः॥ 1-11-14 (1063) वेदवेदाङ्गविन्नाम सर्वभूताभयप्रदः। अहिंसा सत्यवचनं क्षमा चेति विनिश्चितम्॥ 1-11-15 (1064) ब्राह्मणस्य परो धर्मो वेदानां धारणापि च। क्षत्रियस्य हि यो धर्मः स नेहेष्येत वै तव॥ 1-11-16 (1065) दण्डधारणमुग्रत्वं प्रजानां परिपालनम्। तदिदं क्षत्रियस्यासीत्कर्म वै शृणु मे रुरो॥ 1-11-17 (1066) जनमेजयस्य यज्ञेऽस्मिन्सर्पाणां हिंसनं पुरा। परित्राणं च भीतानां सर्पाणां ब्राह्मणादपि॥ 1-11-18 (1067) तपोवीर्यबलोपेताद्वेदवेदाङ्गपारगात्। आस्तीकाद्द्विजमुख्याद्वै सर्पसत्रे द्विजोत्तम॥ ॥ 1-11-19 (1068) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि एकादशोऽध्यायः॥ 11 ॥

1-12-0 (1069) रुरुरुवाच। 1-12-0x (56) कथं हिंसितवान्सर्पान्स राजा जनमेजयः। सर्पा वा हिंसितास्तत्र किमर्थं द्विजसत्तम॥ 1-12-1 (1070) किमर्थं मोक्षिताश्चैव पन्नगास्तेन धीमता। आस्तीकेन द्विजश्रेष्ठ श्रोतुमिच्छाम्यशेषतः॥ 1-12-2 (1071) ऋषिरुवाच। 1-12-3x (57) श्रोष्यसि त्वं रुरो सर्वमास्तीकचरितं महत्। ब्राह्मणानां कथयतां त्वरावान्गमने ह्यहम्॥ 1-12-3 (1072) सौतिरुवाच। 1-12-4x (58) `इत्युक्त्वान्तर्हिते योगात्तस्मिन्नृषिवरे प्रभौ। संभ्रमाविष्टहृदयो रुरुर्मेने तदद्भुतम्॥' 1-12-4 (1073) बलं परममास्थाय पर्यधावत्समन्ततः। तमृषिं नष्टमन्विच्छन्संश्रान्तो न्यपतद्भुवि॥ 1-12-5 (1074) स मोहे परमं गत्वा नष्टसंज्ञ इवाभवत्। तदृषेर्वचनं तथ्यं चिन्तयानः पुनःपुनः॥ 1-12-6 (1075) लब्धसंज्ञो रुरुश्चायात्तदाचख्यौ पितुस्तदा। `पित्रे तु सर्वमाख्याय डुण्डुभस्य वचोऽर्थवत्॥ 1-12-7 (1076) अपृच्छत्पितरं भूयः सोस्तीकस्य वचस्तदा। आख्यापयत्तदाऽऽख्यानं डुण्डुभेनाथ कीर्तितम्॥ 1-12-8 (1077) तत्कीर्त्यमानं भगवञ्श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः।' पिता चास्य तदाख्यानं पृष्टः सर्वं न्यवेदयत्॥ ॥ 1-12-9 (1078) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि द्वादशोऽध्यायः॥ 12 ॥ ॥ समाप्तं पौलोमपर्व ॥

1-13-0 (1079) शौनक उवाच। 1-13-0x (59) किमर्थं राजशार्दूलः स राजा जनमेजयः। सर्पसत्रेण सर्पाणां गतोऽन्तं तद्वदस्व मे॥ 1-13-1 (1080) निखिलेन यथातत्त्वं सौते सर्वमशेषतः। आस्तीकश्च द्विजश्रेष्ठः किमर्थं जपतां वरः॥ 1-13-2 (1081) मोक्षयामास भुजगान्प्रदीप्ताद्वसुरेतसः। कस्य पुत्रः स राजासीत्सर्पसत्रं य आहरत्॥ 1-13-3 (1082) स च द्विजातिप्रवरः कस्य पुत्रोऽभिधत्स्व मे। 1-13-4 (1083) सौतिरुवाच। महदाक्यानमास्तीकं यथैतत्प्रोच्यते द्विज॥ 1-13-4x (60) सर्वमेतदशेषेण शृणु मे वदतां वर। 1-13-5 (1084) शौनक उवाच। श्रोतुमिच्छाम्यशेषेण कथामेतां मनोरमाम्॥ 1-13-5x (61) आस्तीकस्य पुराणर्षेर्ब्राह्मणस्य यशस्विनः। 1-13-6 (1085) सौतिरुवाच। इतिहासमिमं विप्राः पुराणं परिचक्षते॥ 1-13-6x (62) कृष्णद्वैपायनप्रोक्तं नैमिषारण्यवासिषु। पूर्वं प्रचोदितः सूतः पिता मे लोमहर्षणः॥ 1-13-7 (1086) शिष्यो व्यासस्य मेधावी ब्राह्मणेष्विदमुक्तवान्। तस्मादहमुपश्रुत्य प्रवक्ष्यामि यथातथम्॥ 1-13-8 (1087) इदमास्तीकमाख्यानं तुभ्यं शौनक पृच्छते। कथयिष्याम्यशेषेण सर्वपापप्रणाशनम्॥ 1-13-9 (1088) आस्तीकस्य पिता ह्यासीत्प्रजापतिसमः प्रभुः। ब्रह्मचारी यताहारस्तपस्युग्रे रतः सदा॥ 1-13-10 (1089) जरत्कारुरिति ख्यात ऊर्ध्वरेता महातपाः। यायावराणां प्रवरो धर्मज्ञः संशितव्रतः॥ 1-13-11 (1090) स कदाचिन्महाभागस्तपोबलसमन्वितः। चचार पृथिवीं सर्वां यत्रसायंगृहो मुनिः॥ 1-13-12 (1091) तीर्थेषु च समाप्लावं कुर्वन्नटति सर्वशः। चरन्दीक्षां महातेजा दुश्चरामकृतात्मभिः॥ 1-13-13 (1092) वायुभक्षो निराहारः शुष्यन्ननिमिषो मुनिः। इतस्ततः परिचरन्दीप्तपावकसप्रभः॥ 1-13-14 (1093) अटमानः कदाचित्स्वान्स ददर्श पितामहान्। लम्बमानान्महागर्ते पादैरूर्ध्वैरवाङ्मुखान्॥ 1-13-15 (1094) तानब्रवीत्स दृष्ट्वै जरत्कारुः पितामहान्। के भवन्तोऽवलम्बन्ते गर्ते ह्यस्मिन्नधोमुखाः॥ 1-13-16 (1095) वीरणस्तम्भके लग्नाः सर्वतः परिभक्षिते। मूषकेन निगूढेन गर्तेऽस्मिन्नित्यवासिना॥ 1-13-17 (1096) पितर ऊचुः। 1-13-18x (63) यायावरा नाम वयमृषयः संशितव्रताः। संतानप्रक्षयाद्ब्रह्मन्नधो गच्छाम मेदिनीम्॥ 1-13-18 (1097) अस्माकं संततिस्त्वेको जरत्कारुरिति स्मृतः। मन्दभाग्योऽल्पभाग्यानां तप एकं समास्थितः॥ 1-13-19 (1098) न स पुत्राञ्जनयितुं दारान्मूढश्चिकीर्षति। तेन लम्बामहे गर्ते संतानस्य क्षयादिह॥ 1-13-20 (1099) अनाथास्तेन नाथेन यथा दुष्कृतिनस्तथा। `येषां तु संततिर्नास्ति मर्त्यलोके सुखावहा॥ 1-13-21 (1100) न ते लभन्ते वसतिं स्वर्गे पुण्यकृतोऽपि हि।' कस्त्वं बन्धुरिवास्माकमनुशोचसि सत्तम॥ 1-13-22 (1101) ज्ञातुमिच्छामहे ब्रह्मन्को भवानिह नः स्थितः। किमर्थं चैव नः शोच्याननुशोचसि सत्तम॥ 1-13-23 (1102) जरत्कारुरुवाच। 1-13-24x (64) मम पूर्वे भवन्तो वै पितरः सपितामहाः। ब्रूत किं करवाण्यद्य जरत्कारुरहं स्वयम्॥ 1-13-24 (1103) पितर ऊचुः। 1-13-25x (65) यतस्व यत्नवांस्तात संतानाय कुलस्य नः। आत्मनोऽर्थेऽस्मदर्थे च धर्म इत्येव वा विभो॥ 1-13-25 (1104) न हि धर्मफलैस्तात न तपोऽभिः सुसंचितैः। तां गतिं प्राप्नुवन्तीह पुत्रिणो यां व्रजन्ति वै॥ 1-13-26 (1105) तद्दारग्रहणे यत्नं संतत्यां च मनः कुरु। पुत्रकास्मन्नियोगात्त्वमेतन्नः परमं हितम्॥ 1-13-27 (1106) जरत्कारुरुवाच। 1-13-28x (66) न दारान्वै करिष्येऽहं न धनं जीवितार्थतः। भवतां तु हितार्थाय करिष्ये दारसंग्रहम्॥ 1-13-28 (1107) समयेन च कर्ताऽहमनेन विधिपूर्वकम्। तथा यद्युपलप्स्यामि करिष्ये नान्यथा ह्यहम्॥ 1-13-29 (1108) सनाम्नी या भवित्री मे दित्सिता चैव बन्धुभिः। भैक्ष्यवत्तामहं कन्यामुपयंस्ये विधानतः॥ 1-13-30 (1109) दरिद्राय हि मे भार्यां को दास्यति विशेषतः। प्रतिग्रहीष्ये भिक्षां तु यदि कश्चित्प्रदास्यति॥ 1-13-31 (1110) एवं दारक्रियाहेतोः प्रयतिष्ये पितामहाः। अनेन विधिना शश्वन्न करिष्येऽहमन्यथा॥ 1-13-32 (1111) तत्र चोत्पत्स्यते जन्तुर्भवतां तारणाय वै। शाश्वतं स्थानमासाद्य मोदन्तां पितरो मम॥ ॥ 1-13-33 (1112) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि त्रयोदशोऽध्यायः॥ 13 ॥

1-14-0 (1113) सौतिरुवाच। 1-14-0x (67) ततो निवेशाय तदा स विप्रः संशितव्रतः। महीं चचार दारार्थी न च दारानविन्दत॥ 1-14-1 (1114) स कदाचिद्वनं गत्वा विप्रः पितृवचः स्मरन्। चुक्रोश कन्याभिक्षार्थी तिस्रो वाचः शनैरिव॥ 1-14-2 (1115) तं वासुकिः प्रत्यगृह्णादुद्यम्य भगिनीं तदा। न स तां प्रतिजग्राह न सनाम्नीति चिन्तयन्॥ 1-14-3 (1116) सनाम्नीं चोद्यतां भार्यां गृह्णीयामिति तस्य हि। मनो निविष्टमभवज्जरत्कारोर्महात्मनः॥ 1-14-4 (1117) तमुवाच महाप्राज्ञो जरत्कारुर्महातपाः। किंनाम्नी भगिनीयं ते ब्रूहि सत्यं भुजंगम॥ 1-14-5 (1118) वासुकिरुवाच। 1-14-6x (68) जरत्कारो जरत्कारुः स्वसेयमनुजा मम। प्रतिगृह्णीष्व भार्यार्थे मया दत्तां सुमध्यमाम्। त्वदर्थं रक्षिता पूर्वं प्रतीच्छेमां द्विजोत्तम॥ 1-14-6 (1119) सौतिरुवाच। 1-14-7x (69) एवमुक्त्वा ततः प्रादाद्भार्यार्थे वरवर्णिनीम्। स च तां प्रतिजग्राह विधिदृष्टेन कर्मणा॥ ॥ 1-14-7 (1120) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि चतुर्दशोऽध्यायः॥ 14 ॥

1-15-0 (1121) सौतिरुवाच। 1-15-0x (70) मात्रा हि भुजगाः शप्ताः पूर्वं ब्रह्मविदां वर। जनमेजयस्य वो यज्ञे धक्ष्यत्यनिलसारथिः॥ 1-15-1 (1122) तस्य शापस्य शान्त्यर्थं प्रददौ पन्नगोत्तमः। स्वसारमृषये तस्मै सुव्रताय महात्मने॥ 1-15-2 (1123) स च तां प्रतिजग्राह विधिदृष्टेन कर्मणा। आस्तीको नाम पुत्रश्च तस्यां जज्ञे महामनाः॥ 1-15-3 (1124) तपस्वी च महात्मा च वेदवेदाङ्गपारगः। समः सर्वस्य लोकस्य पितृमातृभयापहः॥ 1-15-4 (1125) अथ दीर्घस्य कालस्य पाण्डवेयो नराधिपः। आजहार महायज्ञं सर्पसत्रमिति श्रुतिः॥ 1-15-5 (1126) तस्मिन्प्रवृत्ते सत्रे तु सर्पाणामन्तकाय वै। मोचयामास ताञ्शापादास्तीकः सुमहातपाः॥ 1-15-6 (1127) भ्रातॄंश्च मातुलांश्चैव तथैवान्यान्स पन्नगान्। पितॄंश्च तारयामास संतत्या तपसा तथा॥ 1-15-7 (1128) व्रतैश्च विविधैर्ब्रह्मन्स्वाध्यायैश्चानृणोऽभवत्। देवांश्च तर्पयामास यज्ञैर्विविधदक्षिणैः॥ 1-15-8 (1129) ऋषींश्च ब्रह्मचर्येम सन्तत्या च पितामहान्। अपहृत्य गुरं भारं पितॄणां संशितव्रतः॥ 1-15-9 (1130) जरत्कारुर्गतः स्वर्गं सहितः स्वैः पितामहैः। आस्तीकं च सुतं प्राप्य धर्मं चानुत्तमं मुनिः॥ 1-15-10 (1131) जरत्कारुः सुमहता कालेन स्वर्गमेयिवान्। एतदाख्यानमास्तीकं यथावत्कथितं मया। प्रब्रूहि भृगुशार्दूल किमन्यत्कथयामि ते॥ ॥ 1-15-11 (1132) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि पञ्चदशोऽध्यायः॥ 15 ॥

1-16-0 (1133) शौनक उवाच। 1-16-0x (71) सौते त्वं कथयस्वेमां विस्तरेण कथां पुनः। आस्तीकस्य कवेःसाधोः शुश्रूषा परमा हिनः॥ 1-16-1 (1134) मधुरं कथ्यते सौम्य श्लक्ष्णाक्षरपदं त्वया। प्रीयामहे भृशं तात पितेवेदं प्रभाषसे॥ 1-16-2 (1135) अस्मच्छुश्रूषणे नित्यं पिता हि निरतस्तव। आचष्टैतद्यथाऽऽक्यानं पिता तेत्वं तथा वद॥ 1-16-3 (1136) सौतिरुवाच। 1-16-4x (72) आयुष्मन्निदमाख्यानमास्तीकं कथयामि ते। यथाश्रुतं कथयतः सकाशाद्वै पितुर्मया॥ 1-16-4 (1137) पुरा देवयुगे ब्रह्मन्प्रजापतिसुते शुभे। आस्तां भगिन्यौ रूपेण समुपेतेऽद्भुतेऽनघ॥ 1-16-5 (1138) ते भार्ये कश्यपस्यास्तां कद्रूश्च विनता च ह। प्रादात्ताभ्यां वरं प्रीतः प्रजापतिसमः पतिः॥ 1-16-6 (1139) कश्यपो धर्मपत्नीभ्यां मुदा परमया युतः। वरातिसर्गं श्रुत्वैवं कश्यपादुत्तमं च ते॥ 1-16-7 (1140) हर्षादप्रतिमां प्रीतिं प्रापतुः स्म वरस्त्रियौ। वव्रे कद्रूः सुतान्नागान्सहस्रं तुल्यवर्चसः॥ 1-16-8 (1141) द्वौ पुत्रौ विनता वव्रे कद्रूपुत्राधिकौ बले। तेजसा वपुषा चैव विक्रमेणाधिकौ च तौ॥ 1-16-9 (1142) तस्यै भर्ता वरं प्रादादीदृसौ ते भविष्यतः। एवमस्त्विति तं चाह कश्यपं विनता तदा॥ 1-16-10 (1143) यथावत्प्रार्थितं लब्ध्वा वरं तुष्टाभवत्तदा। कृतकृत्या तु विनता लब्ध्वा वीर्याधिकौ सुतौ॥ 1-16-11 (1144) कद्रूश्च लब्ध्वा पुत्राणां सहस्रं तुल्यवर्चसाम्। धार्यौ प्रयत्नतो गर्भावित्युक्त्वा स महातपाः॥ 1-16-12 (1145) ते भार्ये वरसंतुष्टे कश्यपो वनमाविशत्। 1-16-13 (1146) सौतुरिवाच। कालेन महता कद्रूरण्डानां दशतीर्दश॥ 1-16-13x (73) जनयामास विप्रेन्द्र द्वे चाण्डे विनता तदा। तयोरण्डानि निदधुः प्रहृष्टाः परिचारिकाः॥ 1-16-14 (1147) सोपस्वेदेषु भाण्डेषु पञ्चवर्षशतानि च। ततः पञ्चशते काले कद्रूपुत्रा विनिःसृताः॥ 1-16-15 (1148) अण्डाभ्यां विनतायास्तु मिथुनं न व्यदृश्यत। ततः पुत्रार्थिनी देवी व्रीडिता च तपस्विनी॥ 1-16-16 (1149) अण्डं बिभेद विनता तत्र पुत्रमपश्यत। पूर्वार्धकायसंपन्नमितरेणाप्रकाशता॥ 1-16-17 (1150) स पुत्रः क्रोधसंरब्धः शशापैनामिति श्रुतिः। योऽहमेवं कृतो मातस्त्वया लोभपरीतया॥ 1-16-18 (1151) शरीरेणासमग्रेण तस्माद्दासी भविष्यसि। पञ्च वर्षशतान्यस्या यया विस्पर्धसे सह॥ 1-16-19 (1152) एष च त्वां सुतो मातर्दासीत्वान्मोचयिष्यति। यद्येनमपि मातस्त्वं मामिवाण्डविभेदनात्॥ 1-16-20 (1153) न करिष्यस्यनङ्गं वा व्यङ्गं वापि तपस्विनम्। प्रतिपालयितव्यस्ते जन्मकालोऽस्य धीरया॥ 1-16-21 (1154) विशिष्टं बलमीप्सन्त्या पञ्चवर्षशतात्परः। एवं शप्त्वा ततः पुत्रो विनतामन्तरिक्षगः॥ 1-16-22 (1155) अरुणोऽदृश्यत ब्रह्मन्प्रभातसमये तदा। `उद्यन्नथ सहस्रांशुर्दृष्ट्वा तमरुणं प्रभुः॥ 1-16-23 (1156) स्वतेजसा प्रज्वलन्तमात्मनः समतेजसम्। सारथ्ये कल्पयामास प्रीयमाणस्तमोनुदः॥ 1-16-24 (1157) सोऽपि तं रथमारुह्य भानोरमिततेजसः। सर्वलोकप्रदीपस्य ह्यमरोऽप्यरुणोऽभवत्॥' 1-16-25 (1158) गरुडोऽपि यथाकालं जज्ञे पन्नगभोजनः। स जातमात्रो विनतां परित्यज्य खमाविशत्॥ 1-16-26 (1159) आदास्यन्नात्मनो भोज्यमन्नं विहितमस्य यत्। विधात्रा भृगुशार्दूल क्षुधितः पतगेश्वरः॥ ॥ 1-16-27 (1160) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वाणि आस्तीकपर्वणि षोडशोऽध्यायः॥ 16 ॥

1-17-0 (1161) सौतिरुवाच। 1-17-0x (74) एतस्मिन्नेव काले तु भगिन्यौ ते तपोधन। अपश्यतां समायान्तमुच्चैः श्रवसमन्तिकात्॥ 1-17-1 (1162) यं तु देवगणाः सर्वे हृष्टरूपमपूजयन्। मथ्यमानेऽमृते जातमश्वरत्नमनुत्तमम्॥ 1-17-2 (1163) अमोघबलमश्वानामुत्तमं जविनां वरम्। श्रीमन्तमजरं दिव्यं सर्वलक्षणपूजितम्॥ 1-17-3 (1164) शौनक उवाच। 1-17-4x (75) कथं तदमृतं देवैर्मथितं क्व च शंस मे। `कारणं चात्र मथने संजातममृतात्परम्॥' यत्र जज्ञे महावीर्यः सोऽश्वराजो महाद्युतिः॥ 1-17-4 (1165) सौतिरुवाच। 1-17-5x (76) ज्वलन्तमचलं मेरुं तेजोराशिमनुत्तमम्। आक्षिपन्तं प्रभां भानोः स्वशृङ्गैः काञ्चनोज्ज्वलैः॥ 1-17-5 (1166) कनकाभरणं चित्रं देवगन्धर्वसेवितम्। अप्रमेयमनाधृष्यमधर्मबहुलैर्जनैः॥ 1-17-6 (1167) व्यालैरावारितं घोरैर्दिव्यौषधिविदीपितम्। नाकमावृत्य तिष्ठन्तमुच्छ्रयेण महागिरिम्॥ 1-17-7 (1168) अगम्यं मनसाप्यन्यैर्नदीवृक्षसमन्वितम्। नानापतगसङ्घैश्च नादितं सुमनोहरैः॥ 1-17-8 (1169) तस्य शृङ्गमुपारुह्य बहुरत्नाचितं शुभम्। अनन्तकल्पमद्वन्द्वं सुराः सर्वे महौजसः॥ 1-17-9 (1170) ते मन्त्रयितुमारब्धास्तत्रासीना दिवौकसः। अमृताय समागम्य तपोनियमसंयुताः॥ 1-17-10 (1171) तत्र नारायणो देवो ब्रह्माणमिदमब्रवीत्। चिन्तयत्सु सुरेष्वेवं मन्त्रयत्सु च सर्वशः॥ 1-17-11 (1172) देवैरसुरसङ्घैश्च मथ्यतां कलशोदधिः। भविष्यत्यमृतं तत्र मथ्यमाने महोदधौ॥ 1-17-12 (1173) सर्वौषधीः समावाप्य सर्वरत्नानि चैव ह। मन्थध्वयुदधिं देवा वेत्स्यध्वममृतं ततः॥ ॥ 1-17-13 (1174) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि सप्तदशोऽध्यायः॥ 17 ॥

1-18-0 (1175) सौतिरुवाच। 1-18-0x (77) ततोऽभ्रशिखराकारैर्गिरिशृङ्गैरलंकृतम्। मन्दरं पर्वतवरं लताजालसमाकुलम्॥ 1-18-1 (1176) नानाविहंगसंघुष्टं नानादंष्ट्रिसमाकुलम्। किंनरैरप्सरोभिश्च देवैरपि च सेवितम्॥ 1-18-2 (1177) एकादश सहस्राणि योजनानां समुच्छ्रितम्। अधोभूमेः सहस्रेषु तावत्स्वेव प्रतिष्ठितम्॥ 1-18-3 (1178) तमुद्धर्तुमशक्ता वै सर्वे देवगणास्तदा। विष्णुमासीनमभ्येत्य ब्रह्माणं चेदमब्रुवन्॥ 1-18-4 (1179) भवन्तावत्र कुरुतां बुद्धिं नैःश्रेयसीं पराम्। मन्दरोद्धरणे यत्नः क्रियतां च हिताय नः॥ 1-18-5 (1180) सौतिरुवाच। 1-18-6x (78) तथेति चाब्रवीद्विष्णुर्ब्रह्मणा सह भार्गव। अचोदयदमेयात्मा फणीन्द्रं पद्मलोचनः॥ 1-18-6 (1181) ततोऽनन्तः समुत्थाय ब्रह्मणा परिचोदितः। नारायणेन चाप्युक्तस्तस्मिन्कर्मणि वीर्यवान्॥ 1-18-7 (1182) अथ पर्वतराजानं तमनन्तो महाबलः। उज्जहार बलाद्ब्रह्मन्सवनं सवनौकसम्॥ 1-18-8 (1183) ततस्तेन सुराः सार्धं समुद्रमुपतस्थिरे। तमूचुरमृतस्यार्थे निर्मथिष्यामहे जलम्॥ 1-18-9 (1184) अपांपतिरथोवाच ममाप्यंशो भवेत्ततः। सोढाऽस्मि विपुलं मर्दं मन्दरभ्रमणादिति॥ 1-18-10 (1185) ऊचुश्च कूर्मराजानमकूपारे सुरासुराः। अधिष्ठानं गिरेरस्य भवान्भवितुमर्हति॥ 1-18-11 (1186) कूर्मेण तु तथेत्युक्त्वा पृष्ठमस्य समर्पितम्। तं शैलं तस्य पृष्ठस्थं वज्रेणेन्द्रोऽभ्यपीडयत्॥ 1-18-12 (1187) मन्थानं मन्दरं कृत्वा तथा योक्त्रं च वासुकिम्। देवा मथितुमारब्धाः समुद्रं निधिमम्भसाम्। अमृतार्थे पुरा ब्रह्मस्तथैवासुरदानवाः॥ 1-18-13 (1188) एकमन्तमुपाश्लिष्टा नागराज्ञो महासुराः॥ 1-18-14 (1189) विबुधाः सहिताः सर्वे यतः पुच्छं ततः स्थिताः। अनन्तो भगवान्देवो यतो नारायणः स्थितः॥ 1-18-15 (1190) `वासुकेरग्रमाश्लिष्टा नागराज्ञो महासुराः।' शिर उत्क्षिप्य नागस्य पुनः पुनरवाक्षिपन्॥ 1-18-16 (1191) वासुकेरथ नागस्य सहसा क्षिप्यतोऽसुरैः। सधूमाः सार्चिषो वाता निष्पेतुरसकृन्मुखात्॥ 1-18-17 (1192) `वासुकेर्मथ्यमानस्य निःसृतेन विषेण च। अभवन्मिश्रितं तोयं तदा भार्गवनन्दन॥ 1-18-18 (1193) मथनान्मन्दरेणाथ देवदानवबाहुभिः। विषं तीक्ष्णं समुद्भूतं हालाहलमिति श्रुतम्॥ 1-18-19 (1194) देवाश्च दानवाश्चैव दग्धाश्चैव विषेण ह। अपाक्रामंस्ततो भीता विषादमगमंस्तदा॥ 1-18-20 (1195) ब्रह्माणमब्रुवन्देवाः समेत्य मुनिपुंगवैः। मथ्यमानेऽमृते जातं विषं कालानलप्रभम्॥ 1-18-21 (1196) तेनैव तापिता लोकास्तस्य प्रतिकुरुष्वह। एवमुक्तस्तदा ब्रह्मा दध्यौ लोकेश्वरं हरम्॥ 1-18-22 (1197) त्र्यक्षं त्रिशूलिनं रुद्रे देवदेवमुमापतिम्। तदाऽथ चिन्तितो देवस्तज्ज्ञात्वा द्रुतमाययौ॥ 1-18-23 (1198) तस्याथ देवस्तत्सर्वमाचचक्षे प्रजापतिः। तच्छ्रुत्वा दवेदेवेशो लोकस्यास्य हितेप्सया॥ 1-18-24 (1199) अपिबत्तद्विषं रुद्रः कालानलसमप्रभम्। कण्ठे स्थापितवान्देवो लोकानां हितकाम्यया॥ 1-18-25 (1200) यस्मात्तु नीलता कण्ठे नीलकण्ठस्ततः स्मृतः। पीतमात्रे विषे तत्र रुद्रेणामिततेजसा॥ 1-18-26 (1201) देवाः प्रीताः पुनर्जग्मुश्चक्रुर्वै कर्म तत्तथा। मथ्यमानेऽमृतस्यार्थे भूयो वै देवदानवैः॥ 1-18-27 (1202) वासुकेरथ नागस्य सहसा क्षिप्यतोऽसुरैः। सधूमाः सार्चिषो वाता निष्पेतुरसकृन्मुखात्॥' 1-18-28 (1203) ते धूमसङ्घाः संभूता मेघसङ्घाः सविद्युतः। अभ्यवर्षन्सुरगणाञ्श्रमसंतापकर्शितान्॥ 1-18-29 (1204) तस्माच्च गिरिकूटाग्रात्प्रच्युताः पुष्पवृष्टयः। सुरासुरगणान्सर्वान्समन्तात्समवाकिरन्॥ 1-18-30 (1205) बभूवात्र महान्नादो महामेघरवोपमः। उदधेर्मथ्यमानस्य मन्दरेण सुरासुरैः॥ 1-18-31 (1206) तत्र नानाजलचरा विनिष्पिष्टा महाद्रिणा। विलयं समुपाजग्मुः शतशो लवणाम्भसि॥ 1-18-32 (1207) वारुणानि च भूतानि विविधानि महीधरः। पातालतलवासीनि विलयं समुपानयत्॥ 1-18-33 (1208) तस्मिंश्च भ्राम्यमाणेऽद्रौ संघृष्यन्तः परस्परम्। न्यपतन्पतगोपेताः पर्वताग्रान्महाद्रुमाः॥ 1-18-34 (1209) तेषां संघर्षजश्चाग्निरर्चिर्भिः प्रज्वलन्मुहुः। विद्युद्भिरिव नीलाभ्रमावृणोन्मन्दरं गिरिम्॥ 1-18-35 (1210) ददाह कुञ्जरांस्तत्र सिंहांश्चैव विनिर्गतान्। विगतासूनि सर्वाणि सत्त्वानि विविधानि च॥ 1-18-36 (1211) तमग्निममरश्रेष्ठः प्रदहन्तमितस्ततः। वारिणा मेघजेनेन्द्रः शमयामास सर्वशः॥ 1-18-37 (1212) ततो नानाविधास्तत्र सुस्रुवुः सागराम्भसि। महाद्रुमाणां निर्यासा बहवश्चौषधीरसाः॥ 1-18-38 (1213) तेषाममृतवीर्याणां रसानां पयसैव च। अमरत्वं सुरा जग्मुः काञ्चनस्य च निःस्रवात्॥ 1-18-39 (1214) ततस्तस्य समुद्रस्य तञ्जातमुदकं पयः। रसोत्तमैर्विमिश्रं च ततः क्षीरादभूद्धृतम्॥ 1-18-40 (1215) ततो ब्रह्माणमासीनं देवा वरदमब्रुवन्। श्रान्ताः स्म सुभृशं ब्रह्मन्नोद्भवत्यमृतं च तत्॥ 1-18-41 (1216) ऋते नारायणं देवं सर्वेऽन्ये देवदानवाः। चिरारब्धमिदं चापि सागरस्यापि मन्थनम्॥ 1-18-42 (1217) `ग्लानिरस्मान्समाविष्टा न चात्रामृतमत्थितम्। 1-18-43 (1218) सौतिरुवाच। देवानां वचनं श्रुत्वा ब्रह्मा लोकपितामहः'॥ 1-18-43x (79) ततो नारायणं देवं वचनं चेदमब्रवीत्। विधत्स्वैषां बलं विष्णो भवानत्र परायणम्॥ 1-18-44 (1219) विष्णुरुवाच। 1-18-45x (80) बलं ददामि सर्वेषां कर्मैतद्ये समास्थिताः। क्षोभ्यतां कलशः सर्वैमन्दरः परिवर्त्यताम्॥ 1-18-45 (1220) सौतिरुवाच। 1-18-46x (81) नारायणवचः श्रुत्वा बलिनस्ते महोदधेः। तत्पयः सहिता भूयश्चक्रिरे भृशमाकुलम्॥ 1-18-46 (1221) `तत्र पूर्वं विषं जातं तद्ब्रह्मवचनाच्छिवः। प्राग्रसल्लोकरक्षार्थं ततो ज्येष्ठा समुत्थिता। कृष्णरूपधरा देवी सर्वाभरणभूषिता॥' 1-18-47 (1222) ततः शतसहस्रांशुर्मथ्यमानात्तु सागरात्। प्रसन्नात्मा समुत्पन्नः सोमः शीतांशुरुज्ज्वलः॥ 1-18-48 (1223) श्रीरनन्तरमुत्पन्ना घृतात्पाण्डुरवासिनी। सुरा देवी समुत्पन्ना तुरगः पाण्डुरस्तथा॥ 1-18-49 (1224) कौस्तुभस्तु मणिर्दिव्य उत्पन्नो घृतसंभवः। मरीचिविकचः श्रीमान्नारायणउरोगतः॥ 1-18-50 (1225) श्रीः सुरा चैव सोमश्च तुरगश्च मनोजवः। `पारिजातश्च तत्रैव सुरभिश्च महामुने। जज्ञाते तौ तदा ब्रह्मन्सर्वकामफलप्रदौ॥ 1-18-51 (1226) ततो जज्ञे महाकायश्चतुर्दन्तो महागजः। कपिला कामवृक्षश्च कौस्तुभश्चाप्सरोगणः।' यतो देवास्ततो जग्मुरादित्यपथमाश्रिताः॥ 1-18-52 (1227) धन्वन्तरिस्ततो देवो वपुष्मानुदतिष्ठत। श्वेतं कमण्डलुं बिभ्रदमृतं यत्र तिष्ठति॥ 1-18-53 (1228) एतदत्यद्भुतं दृष्ट्वा दानवानां समुत्थितः। अमृतार्थे महान्नादो ममेदमिति जल्पताम्॥ 1-18-54 (1229) ततो नारायणो मायां मोहिनीं समुपाश्रितः। स्त्रीरूपमद्भुतं कृत्वा दानवानभिसंश्रितः॥ 1-18-55 (1230) ततस्तदमृतं तस्यै ददुस्ते मूढचेतसः। स्त्रियै दानवदैतेयाः सर्वे तद्गतमानसाः॥ 1-18-56 (1231) `सा तु नारायणी माया धारयन्ती कमण्डलुम्। आस्यमानेषु दैत्येषु पङ्क्त्या च प्रति दानवैः॥ 1-18-57 (1232) देवानपाययद्देवी न दैत्यांस्ते च चुक्रुशुः॥ ॥ 1-18-58 (1233) इति श्रीमन्महाबारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि अष्टादशोऽध्यायः॥ 18 ॥

1-19-0 (1234) सौतिरुवाच। 1-19-0x (82) अथावरणमुख्यानि नानाप्रहरणानि च। प्रगृह्याभ्यद्रवन्देवान्सहिता दैत्यदानवाः॥ 1-19-1 (1235) ततस्तदमृतं देवो विष्णुरादाय वीर्यवान्। जहार दानवेन्द्रेभ्यो नरेण सहितः प्रभुः॥ 1-19-2 (1236) ततो देवगणाः सर्वे पपुस्तदमृतं तदा। विष्णोः सकाशात्संप्राप्य संभ्रमे तुमुले सति॥ 1-19-3 (1237) `पाययत्यमृतं देवान्हरौ बाहुबलान्नरः। निरोधयति चापेन दूरीकृत्य धनुर्धरान्। ये येऽमृतं पिबन्ति स्म ते ते युद्ध्यन्ति दानवैः;'॥ 1-19-4 (1238) ततः पिबत्सु तत्कालं देवेष्वमृतमीप्सितम्। राहुर्विबुधरूपेण दानवः प्रापिबत्तदा॥ 1-19-5 (1239) तस्य कण्ठमनुप्राप्ते दानवस्यामृते तदा। आख्यातं चन्द्रसूर्याभ्यां सुराणां हितकाम्यया॥ 1-19-6 (1240) ततो भगवता तस्य शिरश्छिन्नमलंकृतम्। चक्रायुधेन चक्रेण पिबतोऽमृतमोजसा॥ 1-19-7 (1241) तच्छैलशृह्गप्रङ्गिमं दानवस्य शिरो महत्। `चक्रेणोत्कृत्तमपतच्चालयद्वसुधातलम्॥' 1-19-8 (1242) चक्रच्छिन्नं खमुत्पत्य ननादातिभयंकरम्। तत्कबन्धं पपातास्य विस्फुरद्धरणीतले॥ 1-19-9 (1243) `त्रयोदश सहस्राणि चतुरश्रं समन्ततः। सपर्वतवनद्वीपां दैत्यस्याकम्पयन्महीम्॥ 1-19-10 (1244) ततो वैरविनिर्बन्धः कृतो राहुमुखेन वै। शाश्वतश्चन्द्रसूर्याभ्यां ग्रसत्यद्यापि चैव तौ॥ 1-19-11 (1245) विहाय भगवांश्चापि स्त्रीरूपमतुलं हरिः। नानाप्रहरणैर्भीमैर्दानवान्तमकम्पयत्॥ 1-19-12 (1246) ततः प्रवृत्तः संग्रामः समीपे लवणाम्भसः। सुराणामसुराणां च सर्वघोरतरो महान्॥ 1-19-13 (1247) प्रासाश्च विपुलास्तीक्ष्णा न्यपतन्त सहस्रशः। तोमराश्च सुतीक्ष्णाग्राः शस्त्राणि विविधानि च॥ 1-19-14 (1248) ततोऽसुराश्चक्रभिन्ना वमन्तो रुधिरं बहु। असिशक्तिगदारुग्णा निपेतुर्धरणीतले॥ 1-19-15 (1249) छिन्नानि पट्टिशैश्चैव शिरांसि युधि दारुणैः। तप्तकाञ्चनमालीनि निपेतुरनिशं तदा॥ 1-19-16 (1250) रुधिरेणानुलिप्ताङ्गा निहताश्च महासुराः। अद्रीणामिव कूटानि धातुरक्तानि शेरते॥ 1-19-17 (1251) आहाकारः समभवत्तत्र तत्र सहस्रशः। अन्योन्यंछिन्दतां शस्त्रैरादित्ये लोहितायति॥ 1-19-18 (1252) परिघैरायसैस्तीक्ष्णैः सन्निकर्षे च मुष्टिभिः। निघ्नतां समरेऽन्योन्यं शब्दो दिवमिवास्पृशत्॥ 1-19-19 (1253) छिन्धिभिन्धि प्रधाव त्वं पातयाभिसरेति च। व्यश्रूयन्त महाघोराः शब्दास्तत्र समन्ततः॥ 1-19-20 (1254) एवं सुतुमुले युद्धे वर्तमाने महाभये। नरनारायणौ देवौ समाजग्मतुराहवम्॥ 1-19-21 (1255) तत्र दिव्यं धनुर्दृष्ट्वा नरस्य भगवानपि। चिन्तयामास तच्चक्रं विष्णुर्दानवसूदनम्॥ 1-19-22 (1256) ततोऽम्बराच्चिन्तितमात्रमागतं महाप्रभं चक्रममित्रतापनम्। विभावसोस्तुल्यमकुण्ठमण्डलं सुदर्शनं संयति भीमदर्शनम्॥ 1-19-23 (1257) तदागतं ज्वलितहुताशनप्रभं भयंकरं करिकरबाहुरच्युतः। मुमोच वै प्रबलवदुग्रवेगवा- न्महाप्रभं परनगरावदारणम्॥ 1-19-24 (1258) तदन्तकज्वलनसमानवर्चसं पुनःपुनर्न्यपतत वेगवत्तदा। विदारयद्दितिदनुजान्सहस्रशः करेरितं पुरुषवरेण संयुगे॥ 1-19-25 (1259) दहत्क्वचिज्ज्वलन इवावलेलिह- त्प्रसह्य तानसुरगणान्न्यकृन्तत। प्रवेरितं वियति मुहुः क्षितौ तथा पपौ रणे रुधिरमथो पिशाचवत्॥ 1-19-26 (1260) तथाऽसुरा गिरिभिरदीनचेतसो मुहुर्मुहुः सुरगणमार्दयंस्तदा। महाबला विगलितमेघवर्चसः सहस्रशो गगनमभिप्रपद्यह॥ 1-19-27 (1261) अथाम्बराद्भयजननाः प्रपेदिरे सपादपा बहुविधमेघरूपिणः। महाद्रयः परिगलिताग्रसानवः परस्परं द्रुतमभिहत्य सस्वनाः॥ 1-19-28 (1262) ततो मही प्रविचलिता सकानना महाद्रिपाताभिहता समन्ततः। परस्परं भृशमभिगर्जतां मुहू रणाजिरे भृशमभिसंप्रवर्तिते॥ 1-19-29 (1263) नरस्ततो वरकनकाग्रभूषणै- र्महेषुभिर्गगनपथं समावृणोत्। विदारयन्गिरिशिखराणि पत्रिभि- र्महाभयेऽसुरगणविग्रहे तदा॥ 1-19-30 (1264) ततो महीं लवणजलं च सागरं महासुराः प्रविविशुरर्दिताः सुरैः। वियद्गतं ज्वलितहुताशनप्रभं सुदर्शनं परिकुपितं निशाम्य ते॥ 1-19-31 (1265) ततः सुरैर्विजयमवाप्य मन्दरः स्वमेव देशं गमितः सुपूजितः। विनाद्य खं दिवमपि चैव सर्वश- स्ततो गताः सलिलधरा यथागतम्॥ 1-19-32 (1266) ततोऽमृतं सुनिहितमेव चक्रिरे सुराः पुरां मुदमभिगम्य पुष्कलाम्। ददो च तं निधिममृतस्य रक्षितुं किरीटिने बलभिदथामरैः सह॥ ॥ 1-19-33 (1267) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकोनविंशोऽध्यायः॥ 19 ॥

1-20-0 (1268) सौतिरुवाच। 1-20-0x (83) एतत्ते कथितं सर्वममृतं मथितं यथा। यत्र सोऽश्वः समुत्पन्नः श्रीमानतुलविक्रमः॥ 1-20-1 (1269) तं निशाम्य तदा कद्रूर्विनतामिदमब्रवीत्। उच्चैःश्रवा हि किंवर्णो भद्रे प्रब्रूहि मा चिरम्॥ 1-20-2 (1270) विनतोवाच। 1-20-3x (84) श्वेत एवाश्वराजोऽयं किं वा त्वं मन्यसे शुभे। ब्रूहि वर्णं त्वमप्यस्य ततोऽत्र विपणावहे॥ 1-20-3 (1271) कद्रूरुवाच। 1-20-4x (85) कृष्णवालमहं मन्ये हयमेनं शुचिस्मिते। एहि सार्धं मया दीव्य दासीभावाय भामिनि॥ 1-20-4 (1272) सौतिरुवाच। 1-20-5x (86) एवं ते समयं कृत्वा दासीभावाय वै मिथः। जग्मतुः स्वगृहानेव श्वो द्रक्ष्याव इति स्म ह॥ 1-20-5 (1273) ततः पुत्रसहस्रं तु कद्रूर्जिह्यं चिकीर्षती। आज्ञापयामास तदा वाला भूत्वाऽञ्जनप्रभाः॥ 1-20-6 (1274) आविशध्वं हयं क्षिप्रं दासी न स्यामहं यथा। नावपद्यन्त ये वाक्यं ताञ्शशाप भुजंगमान्॥ 1-20-7 (1275) सर्पसत्रे वर्तमाने पावको वः प्रधक्ष्यति। जनमेजयस्य राजर्षेः पाण्डवेयस्य धीमतः॥ 1-20-8 (1276) शापमेनं तु शुश्राव स्वयमेव पितामहः। अतिक्रूरं समुत्सृष्टं कद्र्वा दैवादतीव हि॥ 1-20-9 (1277) सार्धं देवगणैः सर्वैर्वाचं तामन्वमोदत। बहुत्वं प्रेक्ष्य सर्पाणां प्रजानां हितकाम्यया॥ 1-20-10 (1278) तिग्मवीर्यविषा ह्येते दन्दशूका महाबलाः। तेषां तीक्ष्णविषत्वाद्धि प्रजानां च हिताय च॥ 1-20-11 (1279) युक्तं मात्रा कृतं तेषां परपीडोपसर्पिणाम्। अन्येषामपि सत्त्वानां नित्यं दोषपरास्तु ये॥ 1-20-12 (1280) तेषां प्राणान्तिको दण्डो दैवेन विनिपात्यते। एवं संभाष्य देवस्तु पूज्य कद्रूं च तां तदा॥ 1-20-13 (1281) आहूय कश्यपं देव इदं वचनमब्रवीत्। यदेते दन्दशूकाश्च सर्पा जातास्त्वयानघ॥ 1-20-14 (1282) विषोल्बणा महाभोगा मात्रा शप्ताः परंतप। तत्र मन्युस्त्वया तात न कर्तव्यः कथंचन॥ 1-20-15 (1283) दृष्टं पुरातनं ह्येतद्यज्ञे सर्पविनाशनम्। इत्युक्त्वा सृष्टिकृद्देवस्तं प्रसाद्य प्रजापतिम्। प्रादाद्विषहरीं विद्यां कश्यपाय महात्मने॥ 1-20-16 (1284) `एवं शप्तेषु नागेषु कद्र्वातु द्विजसत्तम। अद्विग्नः शापतस्तस्याः कद्रूं कर्कोटकोऽब्रवीत्॥ 1-20-17 (1285) मातरं परमप्रीतस्तथा भुजगसत्तमः। आविश्य वाजिनं मुख्यं बालो भूत्वाञ्जनप्रभः॥ 1-20-18 (1286) दर्शयिष्यामि तत्राहमात्मानं काममाश्वस। एवमस्त्विति सा पुत्रं प्रत्युवाच यशस्विनी'॥ ॥ 1-20-19 (1287) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकर्पणि विंशोऽध्यायः॥ 20 ॥

1-21-0 (1288) सौतिरुवाच। 1-21-0x (87) ततो रजन्यां व्युष्टायां प्रभातेऽभ्युदिते रवौ। कद्रूश्च विनता चैव भगिन्यौ ते तपोधन॥ 1-21-1 (1289) अमर्षिते सुसंरब्धे दास्ये कृतपणे तदा। `स्मगरस्य परं पारं वेलावनविभूषितम्।' जग्मतुस्तुरगं द्रष्टुमुच्चैःश्रवसमन्तिकात्॥ 1-21-2 (1290) ददृशातेऽथ ते तत्र समुद्रं निधिमम्भसाम्। महान्तमुदकागाधं क्षोभ्यमाणं महास्वनम्॥ 1-21-3 (1291) तिमिंगिलझषाकीर्णं मकरैरावृतं तथा। सत्वैश्च बहुसाहस्रैर्नानारूपैः समावृतम्॥ 1-21-4 (1292) भीषणैर्विकृतैरन्यैर्घोरैर्जलचरैस्तथा। उग्रैर्नित्यमनाधृष्यं कूर्मग्राहसमाकुलम्॥ 1-21-5 (1293) आकरं सर्वरत्नानामालयं वरुणस्य च। नागानामालयं रम्यमुत्तमं सरितां पतिम्॥ 1-21-6 (1294) पातालज्वलनावासमसुराणां च बान्धवम्। भयंकरं च सत्त्वानां पयसां निधिमर्णवम्॥ 1-21-7 (1295) शुभं दिव्यममर्त्यानाममृतस्याकरं परम्। अप्रमेयमचिन्त्यं च सुपुण्यजलमद्भुतम्॥ 1-21-8 (1296) घोरं जलचरारावरौद्रं भैरवनिःस्वनम्। गम्भीरावर्तकलिलं सर्वभूतभयंकरम्॥ 1-21-9 (1297) वेलादोलानिलचलं क्षोभोद्वेगसमुच्छ्रितम्। वीचीहस्तैः प्रचलितैर्नृत्यन्तमिव सर्वतः॥ 1-21-10 (1298) चन्द्रवृद्धिक्षयवशादुद्वृत्तोर्मिसमाकुलम्। पाञ्चजन्यस्य जननं रत्नाकरमनुत्तमम्॥ 1-21-11 (1299) गां विन्दता भगवता गोविन्देनामितौजसा। वराहरूपिणा चान्तर्विक्षोभितजलाविलम्॥ 1-21-12 (1300) ब्रह्मर्षिणा व्रतवता वर्षाणां शतमत्रिणा। अनासादितगाधं च पातालतलमव्ययम्॥ 1-21-13 (1301) अध्यात्मयोगनिद्रां च पद्मनाभस्य सेवतः। युगादिकालशयनं विष्णोरमिततेजसः॥ 1-21-14 (1302) वज्रपातनसंत्रस्तमैनाकस्याभयप्रदम्। डिम्बाहवार्दितानां च असुराणां परायणम्॥ 1-21-15 (1303) बडवामुखदीप्ताग्नेस्तोयहव्यप्रदं शिवम्। अगाधपारं विस्तीर्णमप्रमेयं सरित्पतिम्॥ 1-21-16 (1304) महानदीभिर्बह्वीभिः स्पर्धयेव सहस्रशः। अभिसार्यमाणमनिशं ददृशाते महार्णवम्। आपूर्यमाणमत्यर्थं नृत्यमानमिवोर्मिभिः॥ 1-21-17 (1305) गम्भीरं तिमिमकरोग्रसंकुलं तं गर्जन्तं जलचररावरौद्रनादैः। विस्तीर्णं ददृशतुरम्बरप्रकाशं तेऽगाधं निधिमुरुमम्भसामनन्तम्॥ ॥ 1-21-18 (1306) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकविंशतितमोऽध्यायः॥ 21 ॥

1-22-0 (1307) सौतिरुवाच। 1-22-0x (88) नागाश्च संविदं कृत्वा कर्तव्यमिति तद्वचः। निःस्नेहा वै दहेन्माता असंप्राप्तमनोरथा॥ 1-22-1 (1308) प्रसन्ना मोक्षयेदस्मांस्तस्माच्छापाच्च भामिनी। कृष्णं पुच्छं करिष्यामस्तुरगस्य न संशयः॥ 1-22-2 (1309) `इति निश्चित्य ते तस्य कृष्णा वाला इव स्थिताः।' एतस्मिन्नन्तरे ते तु सपत्न्यौ पणिते तदा॥ 1-22-3 (1310) ततस्ते पणितं कृत्वा भगिन्यौ द्विजसत्तम। जग्मतुः परया प्रीत्या परं पारं महोदधेः॥ 1-22-4 (1311) कद्रूश्च विनता चैव दाक्षायण्यौ विहायसा। आलोकयन्त्यावक्षोभ्यं समुद्रं निधिमम्भसाम्॥ 1-22-5 (1312) वायुनाऽतीव सहसा क्षोभ्यमाणं महास्वनम्। तिमिंगिलसमाकीर्णं मकरैरावृतं तथा॥ 1-22-6 (1313) संयुतं बहुसाहस्रैः सत्वैर्नानाविधैरपि। घोरर्घोरमनाधृष्यं गम्भीरमतिभैरवम्॥ 1-22-7 (1314) आकरं सर्वरत्नानामालयं वरुणस्य च। नागानामालयं चापि सुरम्यं सरितां पतिम्॥ 1-22-8 (1315) पातालज्वलनावासमसुराणां तथालयम्। भयंकराणां सत्त्वानां पयसो निधिमव्ययम्॥ 1-22-9 (1316) शुभ्रं दिव्यममर्त्यानाममृतस्याकरं परम्। अप्रमेयमचिन्त्यं च सुपुम्यजलसंमितम्॥ 1-22-10 (1317) महानदीभिर्बह्वीभिस्तत्र तत्र सहस्रशः। आपूर्यमाणमत्यर्थं नृत्यन्तमिव चोर्मिभिः॥ 1-22-11 (1318) इत्येवं तरलतरोर्मिसंकुलं ते गम्भीरं विकसितमम्बरप्रकाशम्। पातालज्वलनशिखाविदीपिताङ्गं गर्जन्तं द्रुतमभिजग्मतुस्ततस्ते॥ ॥ 1-22-12 (1319) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि द्वाविंशोऽध्यायः॥ 22 ॥

1-23-0 (1320) सौतिरुवाच। 1-23-0x (89) तं समुद्रमतिक्रम्य कद्रूर्विनतया सह। न्यपतत्तुरगाभ्याशे न चिरादिव शीघ्रगा॥ 1-23-1 (1321) ततस्ते तं हयश्रेष्ठं ददृशाते महाजवम्। शशाङ्ककिरणप्रख्यं कालवालमुभे तदा॥ 1-23-2 (1322) निशाम्य च बहून्वालान्कृष्णान्पुच्छसमाश्रितान्। विषण्णरूपां विनतां कद्रूर्दास्ये न्ययोजयत्॥ 1-23-3 (1323) ततः सा विनता तस्मिन्पणितेन पराजिता। अभवद्दुःखसंतप्ता दासीभावं समास्थिता॥ 1-23-4 (1324) एतस्मिन्नन्तरे चापि गरुडः काल आगते। विना मात्रा महातेजा विदार्याण्डमजायत॥ 1-23-5 (1325) महासत्त्वबलोपेतः सर्वा विद्योतयन्दिशः। कामरूपः कामगमः कामवीर्यो विहंगमः॥ 1-23-6 (1326) अग्निराशिरिवोद्भासन्समिद्धोऽतिभयंकरः। विद्युद्विस्पष्टपिङ्गाक्षो युगान्ताग्निसमप्रभः॥ 1-23-7 (1327) प्रवृद्धः सहसा पक्षी महाकायो नभोगतः। घोरो घोरस्वनो रौद्रो वह्निरौर्व इवापरः॥ 1-23-8 (1328) तं दृष्ट्वा शरणं जग्मुर्देवाः सर्वे विभावसुम्। प्रमिपत्याब्रुवंश्चैनमासीनं विश्वरूपिणम्॥ 1-23-9 (1329) अग्ने मा त्वं प्रवर्धिष्ठाः कच्चिन्नो न दिधक्षसि। असौ हि राशिः सुमहान्समिद्धस्तव सर्पति॥ 1-23-10 (1330) अग्निरुवाच। 1-23-11x (90) नैतदेवं यथा यूयं मन्यध्वमसुरार्दनाः। गरुडो बलवानेष मम तुल्यश्च तेजसा॥ 1-23-11 (1331) जातः परमतेजस्वी विनतानन्दवर्धनः। तेजोराशिमिमं दृष्ट्वा युष्मान्मोहः समाविशत्॥ 1-23-12 (1332) नागक्षयकरश्चै काश्यपेयो महाबलः। देवानां च हिते युक्तस्त्वहितो दैत्यरक्षसाम्॥ 1-23-13 (1333) न भीः कार्या कथं चात्र पश्यध्वं सहिता मया। 1-23-14 (1334) सौतिरुवाच। एवमुक्तास्तदा गत्वा गरुडं वाग्भिरस्तुवन्॥ 1-23-14x (91) ते दूरादभ्युपेत्यैनं देवाः सर्षिगणास्तदा। 1-23-15 (1335) देवा ऊचुः। त्वमृषिस्त्वं महाभागस्त्वं देवः पतगेश्वरः॥ 1-23-15x (92) त्वं प्रभुस्तपनः सूर्यः परमेष्ठी प्रजापतिः। त्वमिन्द्रस्त्वं हयमुखस्त्वं शर्वस्त्वं जगत्पतिः॥ 1-23-16 (1336) त्वं मुखं पद्मजी विप्रस्त्वमग्निः पवनस्तथा। त्वं हि धाता विधाता च त्वं विष्णुः सुरसत्तमः॥ 1-23-17 (1337) त्वं महानभिभूः शश्वदमृतं त्वं महद्यशः। त्वं प्रभास्त्वमभिप्रेतं त्वं नस्त्राणमनुत्तमम्॥ 1-23-18 (1338) `त्वं गतिः सततं त्वत्तः कथं नः प्राप्नुयाद्भयम्।' बलोर्मिमान्साधुरदीनसत्त्वः समृद्धिमान्दुर्विषहस्त्वमेव। त्वत्तः सृतं सर्वमहीनकीर्ते ह्यनागतं चोपगतं च सर्वम्॥ 1-23-19 (1339) त्वमुत्तमः सर्वमिदं चराचरं गभस्तिभिर्भानुरिवावभाससे। समाक्षिपन्भानुमतः प्रभां मुहु- स्त्वमन्तकः सर्वमिदं ध्रुवाध्रुवम्॥ 1-23-20 (1340) दिवाकरः परिकुपितो यथा दहे- त्प्रजास्तथा दहसि हुताशनप्रभ। भयंकरः प्रलय इवाग्निरुत्थितो विनाशयन्युगपरिवर्तनान्तकृत्॥ 1-23-21 (1341) खगेश्वरं शरणमुपागता वयं महौजसं ज्वलनसमानवर्चसम्। तडित्प्रभं वितिमिरमभ्रगोचरं महाबलं गरुडमुपेत्य खेचरम्॥ 1-23-22 (1342) परावरं वरदमजय्यविक्रमं तवौजस सर्वमिदं प्रतापितम्। जगत्प्रभो तप्तसुवर्णवर्चसा त्वं पाहि सर्वांश्च सुरान्महात्मनः॥ 1-23-23 (1343) भयान्विता नभसि विमानगामिनो विमानिता विपथगतिं प्रयान्ति ते। ऋषेः सुतस्त्वमसि दयावतः प्रभो महात्मनः खगवर कश्यपस्य ह॥ 1-23-24 (1344) स मा क्रुधः कुरु जगतो दयां परां त्वमीश्वरः प्रशममुपैहि पाहि नः। महाशनिस्फुरितसमस्वनेन ते दिशोऽम्बरं त्रिदिवमियं च मेदिनी॥ 1-23-25 (1345) चलन्ति नः खग हृदयानि चानिशं निगृह्यतां वपुरिदमग्निसन्निभम्। तव द्युतिं कुपितकृतान्तसन्निभां निशाम्य नश्चलति मनोऽव्यवस्थितम्। प्रसीद नः पतगते प्रयाचतां शिवश्च नो भव भगवन्सुखावहः॥ 1-23-26 (1346) सौतिरुवाच। 1-23-27x (93) एवं स्तुतः सुपर्णस्तु देवैः सर्षिगणैस्तदा। तेजसः प्रतिसंहारमात्मनः स चकार ह॥ ॥ 1-23-27 (1347) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि त्रयोविंशोऽध्यायः॥ 23 ॥

1-24-0 (1348) सौतिरुवाच। 1-24-0x (94) स श्रुत्वाऽथात्मनो देहं सुपर्णः प्रेक्ष्य च स्वयम्। शरीरप्रतिसंहारमात्मनः संप्रचक्रमे॥ 1-24-1 (1349) सुपर्ण उवाच। 1-24-2x (95) न मे सर्वाणि भूतानि विभियुर्देहदर्शनात्। भीमरूपात्समुद्विग्रास्तस्मात्तेजस्तु संहरे॥ 1-24-2 (1350) सौतिरुवाच। 1-24-3x (96) ततः कामगमः पक्षी कामवीर्यो विहंगमः। अरुणं चात्मनः पृष्ठमारोप्य स पितुर्गृहात्॥ 1-24-3 (1351) मातुरन्तिकमागच्छत्परं तीरं महोदधेः। तत्रारुणश्च निक्षिप्तो पुरोदेशे महाद्युतेः॥ 1-24-4 (1352) सूर्यस्तेजोभिरत्युग्रैर्लोकान्दग्धुमना यदा। 1-24-5 (1353) रुरुरुवाच। किमर्थं भगवान्सूर्यो लोकान्दग्धुमनास्तदा॥ 1-24-5x (97) किमस्तापहृतं देवैर्येनमं मन्युराविशत्। 1-24-6 (1354) प्रमतिरुवाच। चन्द्रार्काभ्यां यदा राहुराख्यातो ह्यमृतं पिबन्॥ 1-24-6x (98) वैरानुबन्धं कृतवांश्चन्द्रादित्यौ तदाऽनघ। बाध्यमानं ग्रहेणाथ ह्यादित्यं मन्युराविशत्॥ 1-24-7 (1355) सुरार्थाय समुत्पन्नो रोषो राहोस्तु मां प्रति। बह्वनर्थकरं पापमेकोऽहं समवाप्नुयाम्॥ 1-24-8 (1356) सहाय एव कार्येषु न च कृच्छ्रेषु दृश्यते। पश्यन्ति ग्रस्यमानं मां सहन्ते वै दिवौकसः॥ 1-24-9 (1357) तस्माल्लोकविनाशार्थं ह्यवतिष्ठे न संशयः। एवं कृतमतिः सूर्यो ह्यस्तमभ्यगमद्गिरिम्॥ 1-24-10 (1358) तस्माल्लोकविनाशाय संतापयत भास्करः। ततो देवानुपागम्य प्रोचुरेवं महर्षयः॥ 1-24-11 (1359) आद्यार्धरात्रसमये सर्वलोकभयावहः। उत्पत्स्यते महान्दाहस्त्रैलोक्यस्य विनाशनः॥ 1-24-12 (1360) ततो देवाः सर्षिगणा उपगम्य पितामहम्। अब्रुवन्किमिवेहाद्य महद्दाहकृतं भयम्॥ 1-24-13 (1361) न तावद्दृश्यते सूर्यः क्षयोऽयं प्रतिभाति च। उदिते भगवन्भानौ कथनेतद्भविष्यति॥ 1-24-14 (1362) पितामह उवाच। 1-24-15x (99) एष लोकविनाशाय रविरुद्यन्तुमुद्यतः। दृश्यन्नेव हि लोकान्स भस्मराशीकरिष्यति॥ 1-24-15 (1363) तस्य प्रतिविधानं च विहितं पूर्वमेव हि। कश्यपस्य सुतो धीमानरुणेत्यभिविश्रुतः॥ 1-24-16 (1364) महाकायो महातेजाः स स्थास्यति पुरो रवेः। करिष्यति च सारथ्यं तेजश्चास्य हरिष्यति॥ 1-24-17 (1365) लोकानां स्वस्ति चैवं स्यादृषीणां च दिवौकसाम्। 1-24-18 (1366) प्रमतिरुवाच। ततः पितामहाज्ञातः सर्वं चक्रे तदाऽरुणः॥ 1-24-18x (100) उदितश्चैव सविता ह्यरुणेन समावृतः। एतत्ते सर्वमाख्यातं यत्सूर्यं मन्युराविशत्॥ 1-24-19 (1367) अरुणश्च यथैवास्य सारथ्यमकरोत्प्रभुः। भूय एवापरं प्रश्नं शृणु पूर्वमुदाहृतम्॥ ॥ 1-24-20 (1368) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि चतुर्विंशोऽध्यायः॥ 24 ॥

1-25-0 (1369) सौतिरुवाच। 1-25-0x (101) ततः कामगमः पक्षी महावीर्यो महाबलः। मातुरन्तिकमागच्छत्परं पारं महोदधेः॥ 1-25-1 (1370) यत्र सा विनता तस्मिन्पणितेन पराजिता। अतीव दुःखसंतप्ता दासीभावमुपागता॥ 1-25-2 (1371) ततः कदाचिद्विनतां प्रणतां पुत्रसन्निधौ। काले चाहूय वचनं कद्रूरिदमभाषत॥ 1-25-3 (1372) नागानामालयं भद्रे सुरम्यं चारुदर्शनम्। समुद्रकुक्षावेकान्ते तत्र मां विनते नय॥ 1-25-4 (1373) सौतिरुवाच। 1-25-5x (102) ततः सुपर्णमाता तामवहत्सर्पमातरम्। पन्नगान्गरुडश्चापि मातुर्वचनचोदितः॥ 1-25-5 (1374) स सूर्यमभितो याति वैनतेयो विहंगमः। सूर्यरश्मिप्रतप्ताश्च मूर्च्छिताः पन्नगाऽभवन्॥ 1-25-6 (1375) तदवस्थान्सुतान्दृष्ट्वा कद्रूः शक्रमथास्तुवत्। नमस्ते सर्वदेवेश नमस्ते बलसूदन॥ 1-25-7 (1376) नमुचिघ्न नमस्तेऽस्तु सहस्राक्ष शचीपते। सर्पाणां सूर्यतप्तानां वारिणा त्वं प्लवो भव॥ 1-25-8 (1377) त्वमेव परमं त्राणमस्माकममरोत्तम। ईशो असि पवः स्रष्टुं त्वमनल्पं पुरंदर॥ 1-25-9 (1378) त्वमेव मेघस्त्वं वायुस्त्वमग्निर्विद्युतोऽम्बरे। त्वमभ्रगणविक्षेप्ता त्वामेवाहुर्महाघनम्॥ 1-25-10 (1379) त्वं वज्रमतुलं घोरं घोषवांस्त्वं बलाहकः। स्रष्टा त्वमेव लोकानां संहर्ता चापराजितः॥ 1-25-11 (1380) त्वं ज्योतिः सर्वभूतानां त्वमादित्यो विभावसुः। त्वं महद्भूतमाश्चर्यं त्वं राजा त्वं सुरोत्तमः॥ 1-25-12 (1381) त्वं विष्णुस्त्वं सहस्राक्षस्त्वं देवस्त्वं परायणम्। त्वं सर्वममृतं देव त्वं सोमः परमार्चितः॥ 1-25-13 (1382) त्वं मुहूर्तस्तिथिस्त्वं च त्वं लवस्त्वं पुनः क्षणः। शुक्लस्त्वं बहुलस्त्वं च कला काष्ठा त्रुटिस्तथा। संवत्सरर्तवो मासा रजन्यश्च दिनानि च॥ 1-25-14 (1383) त्वमुत्तमा सगिरिवना वसुंधरा सभास्करं वितिमिरमम्बरं तथा। मदोदधिः सतिमितिमिङ्गिलस्तथा महोर्मिमान्बहुमकरो झषाकुलः॥ 1-25-15 (1384) महायशास्त्वमिति सदाऽभिपूज्यसे मनीषिभिर्मुदितमना महर्षिभिः। अभिष्टुतः पिबसि च सोममध्वरे कषट्कृतान्यपि च हवींषि भूतये॥ 1-25-16 (1385) त्वं विप्रैः सततमिहेज्यसे फलार्थं वेदाङ्गेष्वतुलबलौघ गीयसे च। त्वद्धेतोर्यजनपरायणा द्विजेन्द्रा वेदाङ्गान्यभिगमयन्ति सर्वयत्नैः॥ ॥ 1-25-17 (1386) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि पञ्चविंशोऽध्यायः॥ 25 ॥

1-26-0 (1387) सौतिरुवाच। 1-26-0x (103) एवं स्तुतस्तदा कद्र्वा भगवान्हरिवाहनः। नीलजीमूतसंघातैः सर्वमम्बरमावृणोत्॥ 1-26-1 (1388) मेघानाज्ञापयामास वर्षध्वममृतं शुभम्। ते मेघा मुमुचुस्तोयं प्रभूतं विद्युदुज्ज्वलाः॥ 1-26-2 (1389) परस्परमिवात्यर्थं गर्जन्तः सततं दिवि। संवर्तितमिवाकाशं जलदैः सुमहाद्भुतैः॥ 1-26-3 (1390) सृजद्भिरतुलं तोयमजस्रं सुमहारवैः। संप्रनृत्तमिवाकाशं धारोर्मिभिरनेकशः॥ 1-26-4 (1391) मेघस्तनितनिर्घोषौर्विद्युत्पवनकम्पितैः। तैर्मेघैः सततासारं वर्षद्भिरनिशं तदा॥ 1-26-5 (1392) नष्टचन्द्रार्ककिरणमम्बरं समपद्यत। नागानामुत्तमो हर्षस्तथा वर्षति वासवे॥ 1-26-6 (1393) आपूर्यत मही चापि सलिलेन समन्ततः। रसातलमनुप्राप्तं शीतलं विमलं जलम्। 1-26-7 (1394) तदा भूरभवच्छन्ना जलोर्मिभिरनेकशः। रामणीयकमागच्छन्मात्रा सह भुजंगमाः॥ ॥ 1-26-8 (1395) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि पौलोमपर्वणि षड्विंशोऽध्यायः॥ 26 ॥

1-27-0 (1396) सौतिरुवाच। 1-27-0x (104) संप्रहृष्टास्ततो नागा जलधाराप्लुतास्तदा। सुपर्णेनोह्यमानास्ते जग्मुस्तं द्वीपमाशु वै॥ 1-27-1 (1397) तं द्वीपं मकरावासं विहितं विश्वकर्मणा। तत्र ते लवणं घोरं ददृशुः पूर्वमागताः॥ 1-27-2 (1398) सुपर्णसहिताः सर्पाः काननं च मनोरमम्। सागराम्बुपरिक्षिप्तं पक्षिसङ्घनिजादितम्॥ 1-27-3 (1399) विचित्रफलपुष्पाभिर्वनराजिभिरावृतम्। भवनैरावृतं रम्यैस्तथा पद्माकरैरपि॥ 1-27-4 (1400) प्रसन्नसलिलैश्चापि ह्वदैर्दिव्यैर्विभूषितम्। दिव्यगन्धवहैः पुण्यैर्मारुतैरुपवीजितम्॥ 1-27-5 (1401) उत्पतद्भिरिवाकाशं वृक्षैर्मलयजैरपि। शोभितं पुष्पवर्षाणि मुञ्चद्भिर्मारुतोद्धतैः॥ 1-27-6 (1402) वायुविक्षिप्तकुसुमैस्तथाऽन्यैरपि पादपैः। किरद्भिरिव तत्रस्थान्नागान्पुष्पाम्बुवृष्टिभिः॥ 1-27-7 (1403) मनःसंहर्षजं दिव्यं गन्धर्वाप्सरसां प्रियम्। मत्तभ्रमस्संघुष्टं मनोज्ञाकृतिदर्शनम्॥ 1-27-8 (1404) रमणीयं शिवं पुण्यं सर्वैर्जनमनोहरैः। नानापक्षिरुतं रम्यं कद्रूपुत्रप्रहर्षणम्॥ 1-27-9 (1405) तत्ते वनं समासाद्य विजह्रुः पन्नगास्तदा। अब्रुवंश्च महावीर्यं सुपर्णं पतगेश्वरम्॥ 1-27-10 (1406) वहास्मानपरं द्वीपं सुरम्यं विमलोदकम्। त्वं हि देशान्बहून्रम्यान्व्रजन्पश्यसि खेचर॥ 1-27-11 (1407) सौतिरुवाच। 1-27-12x (105) स विचिन्त्याब्रवीत्पक्षी मातरं विनतो तदा। किं कारणं मया मातः कर्तव्यं सर्पभाषितम्॥ 1-27-12 (1408) विनतोवाच। 1-27-13x (106) दासीभूतास्मि दुर्योगात्सपत्न्याः पतगोत्तम। पणं वितथमास्थाय सर्पैरुपधिना कृतम्॥ 1-27-13 (1409) सौतिरुवाच। 1-27-14x (107) तस्मिंस्तु कथिते मात्रा कारणे गगनेतरः। उवाच वचनं सर्पांस्तेन दुःखेन दुःखितः॥ 1-27-14 (1410) किमाहृत्य विदित्वा वा किं वा कृत्वेह पौरुषम्। दास्याद्वो विप्रमुच्येयं तथ्यं वदत लेलिहाः॥ 1-27-15 (1411) सौतिरुवाच। 1-27-16x (108) श्रुत्वा समब्रुवन्सर्पा आहरामृतमोजसा। ततो दास्याद्विप्रमोक्षो भविता तव खेचर॥ ॥ 1-27-16 (1412) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि सप्तविंशोऽध्यायः॥ 27 ॥

1-28-0 (1413) सौतिरुवाच। 1-28-0x (109) इत्युक्तो गरुडः सर्पैस्ततो मातरमब्रवीत्। गच्छाम्यमृतमाहर्तुं भक्ष्यमिच्छामि वेदितुम्॥ 1-28-1 (1414) विनतोवाच। 1-28-2x (110) समुद्रकुक्षावेकान्ते निषादालयमुत्तमम्। `भवनानि निषादानां तत्र सन्ति द्विजोत्तम॥ 1-28-2 (1415) पापिनां नष्टलोकानां निर्घृणानां दुरात्मनाम्'। निषादानां सहस्राणि तान्भुक्त्वाऽमृतमानय॥ 1-28-3 (1416) न च ते ब्राह्मणं हन्तुं कार्या बुद्धिः कथंचन। अवध्यः सर्वभूतानां ब्राह्मणो ह्यनलोपमः॥ 1-28-4 (1417) अग्निरर्को विषं शस्त्रं विप्रो भवति कोपितः। गुरुर्हि सर्वभूतानां ब्राह्मणः परिकीर्तितः॥ 1-28-5 (1418) एवमादिस्वरूपैस्तु सतां वै ब्राह्मणो मतः। स ते तात न हन्तव्यः संक्रुद्धेनापि सर्वथा॥ 1-28-6 (1419) ब्राह्मणानामभिद्रोहो न कर्तव्यः कथंचन। न ह्येवमग्निर्नादित्यो भस्म कुर्यात्तथानघ॥ 1-28-7 (1420) यथा कुर्यादभिक्रुद्धो ब्राह्मणः संशितव्रतः। तदेतैर्विविधैर्लिङ्गैस्त्वं विद्यास्तं द्विजोत्तमम्॥ 1-28-8 (1421) भूतानामग्रभूर्विप्रो वर्णश्रेष्ठः पिता गुरुः। 1-28-9 (1422) गरुड उवाच। किंरूपो ब्राह्मणो मातः किंशीलः किंपराक्रमः॥ 1-28-9x (111) किंस्विदग्निनिभो भाति किंस्वित्सौम्यप्रदर्शनः। यथाहमभिजानीयां ब्राह्मणं लक्षणैः शुभैः॥ 1-28-10 (1423) तन्मे कारणतो मातः पृच्छतो वक्तुमर्हसि। 1-28-11 (1424) विनतोवाच। यस्ते कण्ठमनुप्राप्तो निगीर्णं बडिशं यथा॥ 1-28-11x (112) दहेदङ्गारवत्पुत्रं तं विद्याद्ब्राह्मणर्षभम्। विप्रस्त्वया न हन्तव्यः संक्रुद्धेनापि सर्वदा॥ 1-28-12 (1425) प्रोवाच चैन विनता पुत्रहार्दादिदं वचः। जठरे न च जीर्येद्यस्तं जानीहि द्विजोत्तमम्॥ 1-28-13 (1426) पुनः प्रोवाच विनता पुत्रहार्दादिदं वचः। जानन्त्यप्यतुलं वीर्यमाशीर्वादपरायणा॥ 1-28-14 (1427) प्रीता परमदुःखार्ता नागैर्विप्रकृता सती। 1-28-15 (1428) विनतोवाच। पक्षौ ते मारुतः पातु चन्द्रसूर्यौ च पृष्ठतः॥ 1-28-15x (113) शिरश्च पातु वह्निस्ते वसवः सर्वतस्तनुम्। `विष्णुः सर्वगतः सर्वमह्गानि तव चैव ह।' अहं च ते सदा पुत्र शान्तिस्वस्तिपरायणा॥ 1-28-16 (1429) इहासीना भविष्यामि स्वस्तिकारे रता सदा। अरिष्टं व्रज पन्थानं पुत्र कार्यार्थसिद्धये॥ 1-28-17 (1430) सौतिरुवाच। 1-28-18x (114) ततः स मातुर्वचनं निशम्य वितत्य पक्षौ नभ उत्पपात। ततो निषादान्बलवानुपागतो बुभुक्षितः काल इवान्तकोऽपरः॥ 1-28-18 (1431) स तान्निषादानुपसंहरंस्तदा रजः समुद्धूय नभःस्पृशं महत्। समुद्रकुक्षौ च विशोषयन्पयः समीपजान्भूधरजान्विचालयन्॥ 1-28-19 (1432) ततः स चक्रे महदाननं तदा निषादमार्गं प्रतिरुध्य पक्षिराट्। ततो निषादास्त्वरिताः प्रवव्रजु- र्यतो मुखं तस्य भुजंगभोजिनः॥ 1-28-20 (1433) तदाननं विवृतमतिप्रमाणव- त्समभ्ययुर्गगनमिवार्दिताः खगाः। सहस्रशः पवनजोविमोहिता यथा।ञनिलप्रचलितपादपे वने॥ 1-28-21 (1434) ततः खगो वदनममित्रतापनः समाहरत्परिचपलो मत्बलाः। निषूदयन्बहुविधमत्स्यजीविनो बभुक्षितो गगनचरेश्वरस्तदा॥ ॥ 1-28-22 (1435) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि अष्टाविंशोऽध्यायः॥ 28 ॥

1-29-0 (1436) सौतिरुवाच। 1-29-0x (115) तस्य कण्ठमनुप्राप्तो ब्राह्मणः सह भार्यया। दहन्दीप्त इवाङ्गारस्तमुवाचान्तरिक्षगः॥ 1-29-1 (1437) द्विजोत्तम विनिर्गच्छ तूर्णमास्यादपावृतात्। न हि मे ब्राह्मणो वध्यः पापेष्वपि रतः सदा॥ 1-29-2 (1438) सौतिरुवाच। 1-29-3x (116) ब्रुवाणमेवं गरुडं ब्राह्मणः प्रत्यभाषत। निषादी मम भार्येयं निर्गच्छतु मया सह॥ 1-29-3 (1439) गरुड उवाच। 1-29-4x (117) एतामपि निषादीं त्वं परिगृह्याशु निष्पत। तूर्णं संभावयात्मानमजीर्णं मम तेजसा॥ 1-29-4 (1440) सौतिरुवाच। 1-29-5x (118) ततः स विप्रो निष्क्रान्तो निषादीसहितस्तदा। वर्धयित्वा च गरुडमिष्टं देशं जगाम ह॥ 1-29-5 (1441) सहभार्ये विनिष्क्रान्ते तस्मिन्विप्रे स पक्षिराट्। वितत्य पक्षावाकाशमुत्पपात मनोजवः॥ 1-29-6 (1442) ततोऽपश्यत्स्वपितरं पृष्टश्चाख्यातवान्पितुः। यथान्यायममेयात्मा तं चोवाच महानृषिः॥ 1-29-7 (1443) कश्यप उवाच। 1-29-8x (119) कच्चिद्वः कुशलं नित्यं भोजने बहुलं सुत। कच्चिच्च मानुषे लोके तवान्नं विद्यते बहु॥ `क्व गन्तास्यतिवेगेन मम त्वं वक्तुमर्हसि॥' 1-29-8 (1444) गरुड उवाच। 1-29-9x (120) माता मे कुशला शश्वत्तथा भ्राता तथा ह्यहम्। न हि मे कुशलं तात भोजने बहुले सदा॥ 1-29-9 (1445) अहं हि सर्पैः प्रहितः सोममाहर्तुमुत्तमम्। महातुर्दास्यविमोक्षार्थमाहरिष्ये तमद्य वै॥ 1-29-10 (1446) मात्रा चात्र समादिष्टो निषादान्भक्षयेति ह। न च मे तृप्तिरभवद्भक्षयित्वा सहस्रशः॥ 1-29-11 (1447) तस्माद्भक्ष्यं त्वमपरं भगवन्प्रदिशस्व मे। यद्भुक्त्वाऽमृतमाहर्तुं समर्तः स्यामहं प्रभो॥ 1-29-12 (1448) क्षुत्पिपासाविघातार्थं भक्ष्यमाख्यातु मे भवान्। 1-29-13 (1449) कश्यप उवाच। इदं सरो महापुण्यं देवलोकेऽपि विश्रुतम्॥ 1-29-13x (121) यत्र कूर्माग्रजं हस्ती सदा कर्षत्यवाङ्मुखः। तयोर्जन्मान्तरे वैरं संप्रवक्ष्याम्यसोषतः॥ 1-29-14 (1450) तन्मे तत्त्वं निबोधस्य यत्प्रमाणौ च तावुभौ। `शृणु त्वं वत्स भद्रं ते कथां वैराग्यवर्धिनीम्॥ 1-29-15 (1451) पित्रोरर्थविभागे वै समुत्पन्नां पुराण्डज।' आसीद्विभावसुर्नाम महर्षिः कोपनो भृशम्॥ 1-29-16 (1452) भ्राता तस्यानुजश्चासीत्सुप्रतीको महातपाः। स नेच्छति धनं भ्रात्रा सहैकस्थं महामुनिः॥ 1-29-17 (1453) विभागं कीर्तयत्येव सुप्रतीको हि नित्यशः। अथाब्रवीच्च तं भ्राता सुप्रतीकं विभावसुः॥ 1-29-18 (1454) `विभागे बहवो दोषा भविष्यन्ति महातपः।' विभागं बहवो मोहात्कर्तुमिच्छन्ति नित्यशः। ततो विभक्तास्त्वन्योन्यं नाद्रियन्तेऽर्थमोहिताः॥ 1-29-19 (1455) ततः स्वार्थपरान्मूढान्पृथग्भूतान्स्वकैर्धनैः। विदित्वा भेदयन्त्येतानमित्रा मित्ररूपिणः॥ 1-29-20 (1456) विदित्वा चापरे भिन्नानन्तरेषु पतन्त्यथ। भिन्नानामतुलो नाशः क्षिप्रमेव प्रवर्तते॥ 1-29-21 (1457) तस्माद्विभागं भ्रातॄणां न प्रशंसन्ति साधवः। `एवमुक्तः सुप्रतीको भागं कीर्तयतेऽनिशम्॥ 1-29-22 (1458) एवं निर्बध्यमानस्तु शशापैनं विभावसुः।' गुरुशास्त्रेऽनिबद्धानामन्योन्येनाभिशङ्किनाम्॥ 1-29-23 (1459) नियन्तु न हि शक्यस्त्वं भेदतो धनमिच्छसि। यस्मात्तस्मात्सुप्रतीक हस्तित्वं समवाप्स्यसि॥ 1-29-24 (1460) कश्यप उवाच। 1-29-25x (122) शप्तस्त्वेवं सुप्रतीको विभावसुमथाब्रवीत्। त्वमप्यन्तर्जलचरः कच्छपः संभविष्यसि॥ 1-29-25 (1461) एवमन्योन्यशापात्तौ सुप्रतीकविभावसू। गजकच्छपतां प्राप्तावर्थार्थं मूढचेतसौ॥ 1-29-26 (1462) रोषदोषानुषङ्गेण तिर्यग्योनिगतावपि। परस्परद्वेषरतौ प्रमाणबलदर्पितौ॥ 1-29-27 (1463) सरस्यस्मिन्महाकायौ पूर्ववैरानुसारिणौ। तयोरन्यतरः श्रीमान्समुपैति महागजः॥ 1-29-28 (1464) यस्य बृंहितशब्देन कूर्मोऽप्यन्तर्जलेशयः। उत्थितोऽसौ महाकायः कृत्स्नं विक्षोभयन्सरः॥ 1-29-29 (1465) तं दृष्ट्वाऽऽवेष्टितकरः पतत्येष गजो जलम्। दन्तहस्ताग्रलाङ्गूलपादवेगेन वीर्यवान्॥ 1-29-30 (1466) विक्षोभयंस्ततो नागः सरो बहुझषाकुलम्। कूर्मोऽप्यभ्युद्यतशिरा युद्धायाभ्येति वीर्यवान्॥ 1-29-31 (1467) षडुच्छ्रितो योजनानि गजस्तद्द्विगुणायतः। कूर्मस्त्रियोजनोत्सेधो दशयोजनमण्डलः॥ 1-29-32 (1468) तावुभौ युद्धसंमत्तौ परस्परवधैषिणौ। उपयुज्याशु कर्मेदं साधये हितमात्मनः॥ 1-29-33 (1469) महाभ्रघनसंकाशं तं भुक्त्वामृतमानय। महागिरिसमप्रख्यं घोररूपं च हस्तिनम्॥ 1-29-34 (1470) सौतिरुवाच। 1-29-35x (123) इत्युक्त्वा गरुडं सोऽथ माङ्गल्यमकरोत्तदा। युध्यतः सह देवैस्ते युद्धे भवतु मङ्गलम्॥ 1-29-35 (1471) पूर्णकुम्भो द्विजा गावो यच्चान्यत्किंचिदुत्तमम्। शुभं स्वस्त्ययनं चापि भविष्यति तवाण्डजा॥ 1-29-36 (1472) युध्यमानस्य सङ्ग्रामे देवैः सार्धं महाबल। ऋचो यजूंषि सामानि पवित्राणि हवींषि च॥ 1-29-37 (1473) रहस्यानि च सर्वाणि सर्वे वेदाश्च ते बलम्। `वर्धयिष्यन्ति समरे भविष्यति खगोत्तम।' इत्युक्तो गरुडः पित्रा गतस्तं ह्वदमन्तिकात्॥ 1-29-38 (1474) अपश्यन्निर्मलजलं नानापक्षिसमाकुलम्। स तत्स्मृत्वा पितुर्वाक्यं भीमवेगोऽन्तरिक्षगः॥ 1-29-39 (1475) नखेन गजमेकेन कूर्ममेकेन चाक्षिपत्। सधुत्पपात चाकाशं तत उच्चैर्विहङ्गमः॥ 1-29-40 (1476) सोऽलम्बं तीर्थणासाद्य देववृक्षानुपागमत्। ते भीताः समकम्पन्त तस्य पक्षानिलाहताः॥ 1-29-41 (1477) न नो भञ्ज्यादिति तदा दिव्याः कनकशाखिनः। प्रचलाङ्गान्स तान्दृष्ट्वा मनोरथफलद्रुमान्॥ 1-29-42 (1478) अन्यानतुलरूपाङ्गानुपचक्राम खेचरः। काञ्चनै राजतैश्चैव फलैर्वैदूर्यशाखिनः। सागराम्बुपरिक्षिप्तान्भ्राजमानान्महाद्रुमान्॥ 1-29-43 (1479) `तेषां मध्ये महानासीत्पादपः सुमनोहरः। सहस्रयोजनोत्सेधो बहुशाखासमन्वितः॥ 1-29-44 (1480) खगानामालयो दिव्यो नाम्ना रौहिणपादपः। यस्य छायां समाश्रित्य सद्यो भवति निर्वृतः;॥ 1-29-45 (1481) तमुवाच खगश्रेष्ठं तत्र रौहिणपादपः। अतिप्रवृद्धः समुहानापतन्तं मनोजवम्॥ 1-29-46 (1482) रौहिण उवाच। 1-29-47x (124) यैषा मम महाशाखा शतयोजनमायता। एतामास्थाय शाखां त्वं खादेमौ गजकच्छपौ॥ 1-29-47 (1483) सौतिरुवाच। 1-29-48x (125) ततो द्रुमं पतगसहस्रसेवितं महीधरप्रतिमवपुः प्रकम्पयन्। खगोत्तमो द्रुतमभिपत्य वेगवा- न्बभञ्ज तामविरलपत्रसंचयाम्॥ ॥ 1-29-48 (1484) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकोनत्रिंशोऽध्यायः॥ 29 ॥

1-30-0 (1485) सौतिरुवाच। 1-30-0x (126) स्पष्टमात्रा तु पद्भ्यां सा गरुडेन बलीयसा। अभज्यत तरोः शाखा भग्नां चैकामधारयत्॥ 1-30-1 (1486) तां भङ्क्त्वा स महाशाखां स्मयमानो विलोकयन्। अथात्रं लम्बतोऽपश्यद्वालखिल्यानधोमुखान्॥ 1-30-2 (1487) ऋषयो ह्यत्र लम्बन्ते न हन्यामिति तानृषीन्। तपोरतांल्लम्बमानान्ब्रह्मर्षीनभिवीक्ष्य सः॥ 1-30-3 (1488) हन्यादेतान्संपतन्ती शाखेत्यथ विचिन्त्य सः। नखैर्दृढतरं वीरः संगृह्य गजकच्छपौ॥ 1-30-4 (1489) स तद्विनाशसंत्रासादभिपत्य स्वगाधिपः। शाखामास्येन जग्राह तेषामेवान्ववेक्षया॥ 1-30-5 (1490) अतिदैवं तु तत्तस्य कर्म दृष्ट्वा महर्षयः। विस्मयोत्कम्पहृदया नाम चक्रुर्महाखगे॥ 1-30-6 (1491) गुरुं भारं समासाद्योड्डीन एष विहङ्गमः। गरुडस्तु खगश्रेष्ठस्तस्मात्पन्नगभोजनः॥ 1-30-7 (1492) ततः शनैः पर्यपतत्पक्षैः शैलान्प्रकम्पयन्। एवं सोऽभ्यपतद्देशान्बहून्सगजकच्छपः॥ 1-30-8 (1493) दयार्थं वालखिल्यानां न च स्थानमविन्दत। स गत्वा पर्वतश्रेष्ठं गन्धमादनमञ्जसा॥ 1-30-9 (1494) ददर्श कश्यपं तत्र पितरं तपसि स्थितम्। ददर्श तं पिता चापि दिव्यरूपं विहङ्गमम्॥ 1-30-10 (1495) तेजोवीर्यबलोपेतं मनोमारुतरंहसम्। शैलशृङ्गप्रतीकाशं ब्रह्मदण्डमिवोद्यतम्॥ 1-30-11 (1496) अचिन्त्यमनभिध्येयं सर्वभूतभयंकरम्। महावीर्यधरं रौद्रं साक्षादग्निमिवोद्यतम्॥ 1-30-12 (1497) अप्रधृष्यमजेयं च देवदानवराक्षसैः। भेत्तारं गिरिशृङ्गाणां समुद्रजलशोषणम्॥ 1-30-13 (1498) लोकसंलोडनं घोरं कृतान्तसमदर्शनम्। तमागतमभिप्रेक्ष्य भगवान्कश्यपस्तदा। विदित्वा चास्यं संकल्पमिदं वचनमब्रवीत्॥ 1-30-14 (1499) कश्यप उवाच। 1-30-15x (127) पुत्र मा साहसं कार्षीर्मा सद्यो लप्स्यसे व्यथाम्। मा त्वां दहेयुः संक्रुद्धा वालखिल्या मरीचिपाः॥ 1-30-15 (1500) सौतिरुवाच। 1-30-16x (128) ततः प्रसादयामास कश्यपः पुत्रकारणात्। वालखिल्यान्महाभागांस्तपसा हतकल्मषान्॥ 1-30-16 (1501) कश्यप उवाच। 1-30-17x (129) प्रजाहितार्थमारम्भो गरुडस्य तपोधनाः। चिकीर्षति महत्कर्म तदनुज्ञातुमर्हथ॥ 1-30-17 (1502) सौतिरुवाच। 1-30-18x (130) एवमुक्ता भगवता मुनयस्ते समभ्ययुः। मुक्त्वा शाखां गिरिं पुण्यं हिमवन्त तपोऽर्थिनः॥ 1-30-18 (1503) ततस्तेष्वपयातेषु पितरं विनतासुतः। शाखाव्याक्षिप्तवदनः पर्यपृच्छत कश्यपम्॥ 1-30-19 (1504) भगवन्क्व विमुञ्चामि तरोः शाखामिमामहम्। वर्जितं मानुषैर्देशमाख्यातु भगवान्मम॥ 1-30-20 (1505) सौतिरुवाच। 1-30-21x (131) ततो निःपुरुषं शैलं हिमसंरुद्धकन्दरम्। अगम्यं मनसाप्यन्यैस्तस्याचख्यौ स कश्यपः॥ 1-30-21 (1506) तं पर्वतं महाकुक्षिमुद्दिश्य स महाखगः। जवेनाभ्यपतत्तार्क्ष्यः सशाखागजकच्छपः॥ 1-30-22 (1507) न तां वध्री परिणहेच्छतचर्मा महातनुम्। शाखिनो महतीं शाखां यां प्रगृह्य ययौ खगः॥ 1-30-23 (1508) स ततः शतसाहस्रं योजनान्तरमागतः। कालेन नातिमहता गरुडः पतगेश्वरः॥ 1-30-24 (1509) स तं गत्वा क्षणेनैव पर्वतं वचनात्पितुः। अमुञ्चन्महतीं शाखां सस्वनं तत्र खेचरः॥ 1-30-25 (1510) पक्षानिलहतश्चास्य प्राकम्पत स शैलराट्। मुमोच पुष्पवर्षं च समागलितपादप॥ 1-30-26 (1511) शृङ्गाणि च व्यशीर्यन्त गिरेस्तस्य समन्ततः। मणिकाञ्चनचित्राणि शोभयन्ति महागिरिम्॥ 1-30-27 (1512) शाखिनो बहवश्चापि शाखयाऽभिहतास्तया। काञ्चनैः कुसुमैर्भान्ति विद्युत्वन्त इवाम्बुदाः॥ 1-30-28 (1513) ते हेमविकचा भूमौ युताः पर्वतधातुभिः। व्यराजञ्छाखिनस्तत्र सूर्यांशुप्रतिरञ्जिताः॥ 1-30-29 (1514) ततस्तस्य गिरेः शृङ्गमास्थाय स खगोत्तमः। भक्षयामास गरुडस्तावुभौ गजकच्छपौ॥ 1-30-30 (1515) तावुभौ भक्षयित्वा तु स तार्क्ष्यः कूर्मकुञ्जरौ। ततः पर्वतकूटाग्रादुत्पपात महाजवः॥ 1-30-31 (1516) प्रावर्तन्ताथ देवानामुत्पाता भयशंसिनः। इन्द्रस्य वज्रं दयितं प्रजज्वाल भयात्ततः॥ 1-30-32 (1517) सधूमा न्यपतत्सार्चिर्दिवोल्का नभसश्च्युता। तथा वसूनां रुद्राणामादित्यानां च सर्वशः॥ 1-30-33 (1518) साध्यानां मरुतां चैव ये चान्ये देवतागणाः। स्वं स्वं प्रहरणं तेषां परस्परमुपाद्रवत्॥ 1-30-34 (1519) अभूतपूर्वं संग्रामे तदा देवासुरेऽपि च। ववुर्वाताः सनिर्घाताः पेतुरुल्काः सहस्रशः॥ 1-30-35 (1520) निरभ्रमेव चाकाशं प्रजगर्ज महास्वनम्। देवानामपि यो देवः सोऽप्यवर्षत शोणितम्॥ 1-30-36 (1521) मम्लुर्माल्यानि देवानां नेशुस्तेजांसि चैव हि। उत्पातमेघा रौद्राश्च ववृषुः शोणितं बहु॥ 1-30-37 (1522) रजांसि मुकुटान्येषामुत्थितानि व्यधर्षयन्। ततस्त्राससमुद्विग्नः सह देवैः शतक्रतुः। उत्पातान्दारुणान्पश्यन्नित्युवाच बृहस्पतिम्॥ 1-30-38 (1523) किमर्थं भगवन्घोरा उत्पाताः सहसोत्थिताः। न च शत्रुं प्रपश्यामि युधि यो नः प्रधर्षयेत्॥ 1-30-39 (1524) बृहस्पतिरुवाच। 1-30-40x (132) तवापराधाद्देवेन्द्र प्रमादाच्च शतक्रतो। तपसा वालखिल्यानां महर्षीणां महात्मनाम्॥ 1-30-40 (1525) कश्यपस्य मुनेः पुत्रो विनतायाश्च खेचरः। हर्तुं सोममभिप्राप्तो बलवान्कामरूपधृक्॥ 1-30-41 (1526) समर्थो बलिनां श्रेष्ठो हर्तुं सोमं विहंगमः। सर्वं संभावयाम्यस्मिन्नसाध्यमपि साधयेत्॥ 1-30-42 (1527) सौतिरुवाच। 1-30-43x (133) श्रुत्वैतद्वचनं शक्रः प्रोवाचामृतरक्षिणः। महावीर्यबलः पक्षी हर्तुं सोममिहोद्यतः॥ 1-30-43 (1528) युष्मान्संबोधयाम्येष `गृहीत्वावरणायुधान्। परिवार्यामृतं सर्वे यूयं मद्वचनादिह॥ 1-30-44 (1529) रक्षध्वं विबुधा वीरा' यथा न स हरेद्बलात्। अतुलं हि बलं तस्य बृहस्पतिरुवाच ह॥ 1-30-45 (1530) सौतिरुवाच। 1-30-46x (134) तच्छ्रुत्वा विबुधा वाक्यं विस्मिता यत्नमास्थिताः। परिवार्यामृतं तस्थूर्वज्री चेन्द्रः प्रतापवान्॥ 1-30-46 (1531) धारयन्तो विचित्राणि काञ्चनानि मनस्विनः। कवचानि महार्हाणि वैदूर्यविकृतानि च॥ 1-30-47 (1532) चर्माण्यपि च गात्रेषु भानुमन्ति दृढानि च। विविधानि च शस्त्राणि घोररूपाण्यनेकशः॥ 1-30-48 (1533) शिततीक्ष्णाग्रधाराणि समुद्यम्य सुरोत्तमः। सविस्फुलिङ्गज्वालानि सधूमानि च सर्वशः॥ 1-30-49 (1534) चक्राणि परघांश्चैव त्रिशूलानि परश्वधान्। शक्तीश्च विविधास्तीक्ष्णाः करवालांश्च निर्मलान्। स्वदेहरूपाण्यादाय गदाश्चोग्रप्रदर्शनाः॥ 1-30-50 (1535) तैः शस्त्रैर्भानुमद्भिस्ते दिव्याभरणभूषिताः। भानुमन्तः सुरगणास्तस्थुर्विगतकल्मषाः॥ 1-30-51 (1536) अनुपमबलवीर्यतेजसो धृतमनसः परिरक्षणेऽमृतस्य। असुरपुरविदारणाः सुरा ज्वलनसमिद्धवपुःप्रकाशिनः॥ 1-30-52 (1537) इति समरवरं सुराः स्थितास्ते परिघसहस्रशतैः समाकुलम्। विगलितमिव चाम्बरान्तरं तपनमरीचिविकाशितं बभासे॥ ॥ 1-30-53 (1538) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि त्रिंशोऽध्यायः॥ 30 ॥

1-31-0 (1539) शौनक उवाच। 1-31-0x (135) कोऽपराधो महेन्द्रस्य कः प्रमादश्च सूतज। तपसा वालखिल्यानां संभूतो गरुडः कथम्॥ 1-31-1 (1540) कश्यपस्य द्विजातेश्च कथं वै पक्षिराट् सुतः। अधृष्टः सर्वभूतानामवध्यस्चाभवत्कथम्॥ 1-31-2 (1541) कथं च कामचारी स कामवीर्यश्च खेचरः। एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं पुराणे यदि पठ्यते॥ 1-31-3 (1542) सौतिरुवाच। 1-31-4x (136) विषयोऽयं पुराणस्य यन्मां त्वं परिपृच्छसि। शृणु मे वदतः सर्वमेतत्संक्षेपतों द्विज॥ 1-31-4 (1543) यजतः पुत्रकामस्य कश्यपस्य प्रजापतेः। साहाय्यमृषयो देवा गन्धर्वाश्च ददुः किल॥ 1-31-5 (1544) तत्रेध्मानयने शक्रो नियुक्तः कश्यपेन ह। मुनयो वालखिल्याश्च ये चान्ये देवतागणाः॥ 1-31-6 (1545) शक्रस्तु वीर्यसदृशमिध्यभारं गिरिप्रभम्। समुद्यम्यानयामास नातिकृच्छ्रादिव प्रभुः॥ 1-31-7 (1546) अथापश्यदृषीन्ह्रस्वानङ्गुष्ठोदरवर्ष्मणः। पलाशवर्तिकामेकां वहतः संहतान्पथि॥ 1-31-8 (1547) प्रलीनान्स्वेष्विवाङ्गेषु निराहारांस्तपोधनान्। क्लिश्यमानान्मन्दबलान्गोष्पदे संप्लुतोदके॥ 1-31-9 (1548) तान्सर्वान्विस्मयाविष्टो वीर्योन्मत्तः पुरन्दरः। अपहास्याभ्यगाच्छीघ्रं लम्बयित्वाऽवमन्य च॥ 1-31-10 (1549) तेऽथ रोषसमाविष्टाः सुभृशं जातमन्यवः। आरेभिरे महत्कर्म तदा शक्रभयंकरम्॥ 1-31-11 (1550) जुहुवुस्ते सुतपसो विधिवज्जातवेदसम्। मन्त्रैरुच्चावचैर्विप्रा येन कामेन तच्छृणु॥ 1-31-12 (1551) कामवीर्यः कामगमो देवराजभयप्रदः। इन्द्रोऽन्यः सर्वदेवानां भवेदिति यतव्रताः॥ 1-31-13 (1552) इन्द्राच्छतगुणः शौर्ये वीर्ये चैव मनोजवः। तपसो नः फलेनाद्य दारुणः संभवित्विति॥ 1-31-14 (1553) तद्बुद्ध्वा भृशसंतप्तो देवराजः शतक्रतुः। जगाम शरणं तत्र कश्यपं संशितव्रतम्॥ 1-31-15 (1554) तच्छ्रुत्वा देवराजस्य कश्यपोऽथ प्रजापतिः। वालखिल्यानुपागम्य कर्मसिद्धिमपृच्छत॥ 1-31-16 (1555) `कश्यप उवाच। 1-31-17x (137) केन कामेन चारब्धं भवद्भिर्होमकर्म च। याथातथ्येन मे ब्रूत श्रोतुं कौतूहलं हि मे॥ 1-31-17 (1556) वालखिल्या ऊचुः। 1-31-18x (138) अवज्ञाताः सुरेन्द्रेण मूढेनाकृतबुद्धिना। ऐश्वर्यमदमत्तेन सदाचारान्निरस्यता॥ 1-31-18 (1557) तद्विघातार्थमारम्भो विधिवत्तस्य कश्यप॥ 1-31-19 (1558) सौतिरुवाच।' 1-31-20x (139) एवमस्त्विति तं चापि प्रत्यूचुः सत्यवादिनः। तान्कश्यप उवाचेदं सान्त्वपूर्वं प्रजापतिः॥ 1-31-20 (1559) अयमिन्द्रस्त्रिभुवने नियोगाद्ब्रह्मणः कृतः। इन्द्रार्थे च भवन्तोऽपि यत्नवन्तस्तपोधनाः॥ 1-31-21 (1560) न मिथ्या ब्रह्मणो वाक्यं कर्तुमर्हथ सत्तमाः। भवतां हि न मिथ्याऽयं संकल्पो वै चिकीर्षितः॥ 1-31-22 (1561) भवत्वेष पतत्रीणामिन्द्रोऽतिबलसत्त्ववान्। प्रसादः क्रियतामस्य देवराजस्य याचतः॥ 1-31-23 (1562) सौतिरुवाच। 1-31-24x (140) एवमुक्ताः कश्यपेन वालखिल्यास्तपोधनाः। प्रत्यूचुरभिसंपूज्य मुनिश्रेष्ठं प्रजापतिम्॥ 1-31-24 (1563) वालखिल्या ऊचुः। 1-31-25x (141) इन्द्रार्थोऽयं समारम्भः सर्वेषां नः प्रजापते। अपत्यार्थं समारम्भो भवतश्चायमीप्सितः॥ 1-31-25 (1564) तदिदं सफलं कर्म त्वयैव प्रतिगृह्यताम्। तथा चैवं विधत्स्वात्र यथा श्रेयोऽनुपश्यसि॥ 1-31-26 (1565) सौतिरुवाच। 1-31-27x (142) एतस्मिन्नेव काले तु देवी दाक्षायणी शुभा। विनता नाम कल्याणी पुत्रकामा यशस्विनी॥ 1-31-27 (1566) तपस्तप्त्वा व्रतपरा स्नाता पुंसवने शुचिः। उपचक्राम भर्तारं तामुवाचाथ कश्यपः॥ 1-31-28 (1567) आरम्भः सफलो देवि भविता यस्त्वयेप्सितः। जनयिष्यसि पुत्रौ द्वौ वीरौ त्रिभुवनेश्वरौ॥ 1-31-29 (1568) तपसा वालखिल्यानां मम संकल्पतस्तथा। भविष्यतो महाभागौ पुत्रौ त्रैलोक्यपूजितौ॥ 1-31-30 (1569) उवाच चैनां भगवान्कश्यपः पुनरेव ह। धार्यतामप्रमादेन गर्भोऽयं सुमहोदयः॥ 1-31-31 (1570) एकः सर्वपतत्रीणामिन्द्रत्वं कारयिष्यति। लोकसंभावितो वीरः कामरूपो विहङ्गमः॥ 1-31-32 (1571) सौतिरुवाच। 1-31-33x (143) शतक्रतुमथोवाच प्रीयमाणः प्रजापतिः। त्वत्सहायौ महावीर्यौ भ्रातरौ ते भविष्यतः॥ 1-31-33 (1572) नैताभ्यां भविता दोषः सकाशात्ते पुरंदर। व्येतु ते शक्र संतापस्त्वमेवेन्द्रो भविष्यसि॥ 1-31-34 (1573) न चाप्येवं त्वया भूयः क्षेप्तव्या ब्रह्मवादिनः। न चावमान्या दर्पात्ते वाग्वज्रा भृशकोपनाः॥ 1-31-35 (1574) सौतिरुवाच। 1-31-36x (144) एवमुक्तो जगामेन्द्रो निर्विशङ्कस्त्रिविष्टपम्। विनता चापि सिद्धार्था बभूव मुदिता तथा॥ 1-31-36 (1575) जनयामास पुत्रौ द्वावरुणं गरुडं तथा। विकलाङ्गोऽरुणस्तत्र भास्करस्य पुरःसरः॥ 1-31-37 (1576) पतत्त्रीणां च गरुडमिन्द्रत्वेनाभ्यषिञ्चत। तस्यैतत्कर्म सुमहच्छ्रूयतां भृगुनन्दन॥ ॥ 1-31-38 (1577) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकत्रिंशोऽध्यायः॥ 31 ॥

1-32-0 (1578) सौतिरुवाच। 1-32-0x (145) `ततस्तस्माद्गिरिवरात्समुदीर्णमहाबलः।' गरुडः पक्षिराट् तूर्णं संप्राप्तो विबुधान्प्रति॥ 1-32-1 (1579) तं दृष्ट्वातिबलं चैव प्राकम्पन्त सुरास्ततः। परस्परं च प्रत्यघ्नन्सर्वप्रहरणान्युत॥ 1-32-2 (1580) तत्र चासीदमेयात्मा विद्युदग्निसमप्रभः। भौमनः सुमहावीर्यः सोमस्य परिरक्षिता॥ 1-32-3 (1581) स तेन पतगेन्द्रेण पक्षतुण्डनखैः क्षतः। मुहूर्तमतुलं युद्धं कृत्वा विनिहतो युधि॥ 1-32-4 (1582) रजश्चोद्धूय सुमहत्पक्षवातेन खेचरः। कृत्वा लोकान्निरालोकांस्तेन देवानवाकिरत्॥ 1-32-5 (1583) तेनावकीर्णा रजसा देवा मोहमुपागमन्। न चैवं ददृशुश्छन्ना रजसाऽमृतरक्षिणः॥ 1-32-6 (1584) एवं संलोडयामास गरुडस्त्रिदिवालयम्। पक्षतुण्डप्रहारैस्तु देवान्स विददार ह॥ 1-32-7 (1585) ततो देवः सहस्राक्षस्तूर्णं वायुमचोदयत्। विक्षिपेमां रजोवृष्टिं तवेदं कर्म मारुत॥ 1-32-8 (1586) सौतिरुवाच। 1-32-9x (146) अथ वायुरपोवाह तद्रजस्तरसा बली। ततो वितिमिरे जाते देवाः शकुनिमार्दयन्॥ 1-32-9 (1587) ननादोच्चैः स बलवान्महामेघ इवाम्बरे। वध्यमानः सुरगणैः सर्वभूतानि भीषयन्॥ 1-32-10 (1588) उत्पपात महावीर्यः पक्षिराट् परवीरहा। समुत्पत्यान्तरिक्षस्थं देवानामुपरि स्थितम्॥ 1-32-11 (1589) वर्मिमो विबुधाः सर्वे नानाशस्त्रैरवाकिरन्। पट्टिशैः परिधैः शूलैर्गदाभिश्च सवासवाः॥ 1-32-12 (1590) क्षुरप्रैर्ज्वलितैश्चापि चक्रैरादित्यरूपिभिः। नानाशस्त्रविसर्गैस्तैर्वध्यमानः समन्ततः॥ 1-32-13 (1591) कुर्वन्सुतुमुलं युद्धं पक्षिराण्ण व्यकम्पत। निर्दहन्निव चाकाशे वैनतेयः प्रतापवान्। पक्षाभ्यामुरसा चैव समन्ताद्व्यक्षिपत्सुरान्॥ 1-32-14 (1592) ते विक्षिप्तास्ततो देवा दुद्रुवुर्गरुडार्दिताः। नखतुण्डक्षताश्चैव सुस्रुवुः शोणितं बहु॥ 1-32-15 (1593) साध्याः प्राचीं सगन्धर्वा वसवो दक्षिणां दिशम्। प्रजग्मुः सहिता रुद्राः पतगेन्द्रप्रधर्षिताः॥ 1-32-16 (1594) दिशं प्रतीचीमादित्या नासत्यावुत्तरां दिशम्। मुहुर्मुहुः प्रेक्षमाणा युध्यमानं महौजसः॥ 1-32-17 (1595) अश्वक्रन्देन वीरेण रेणुकेन च पक्षिराट्। क्रथनेन च शूरेण तपनेन च खेचरः॥ 1-32-18 (1596) उलूकश्वसनाभ्यां च निमेषेण च पक्षिराट्। प्ररुजेन च संग्रामं चकार पुलिनेन च॥ 1-32-19 (1597) तान्पक्षनखतुण्डाग्रैरभिनद्विनतासुतः। युगान्तकाले संक्रुद्धः पिनाकीव परंतप॥ 1-32-20 (1598) महाबला महोत्साहास्तेन ते बहुधा क्षताः। रेजुरभ्रघनप्रख्या रुधिरौघप्रवर्षिणः॥ 1-32-21 (1599) तान्कृत्वा पतगश्रेष्ठः सर्वानुत्क्रान्तजीवितान्। अतिक्रान्तोऽमृतस्यार्थे सर्वतोऽग्निमपश्यत॥ 1-32-22 (1600) आवृण्वानं महाज्वालमर्चिर्भिः सर्वतोऽम्बरम्। दहन्तमिव तीक्ष्णांशुं चण्डवायुसमीरितम्॥ 1-32-23 (1601) `नभः स्पृशन्तं ज्वालाभिः सर्वभूतभयंकरम्।' ततो नवत्या नवतीर्मुखानां कृत्वा महात्मा गरुडस्तरस्वी। नदीः समापीय मुखैस्ततस्तैः सुशीघ्रमागम्य पुनर्जवेन॥ 1-32-24 (1602) ज्वलन्तमग्निं तममित्रतापनः समास्तरत्पत्ररथो नदीभिः। ततः प्रचक्रे वपुरन्यदल्पं प्रवेष्टुकामोऽग्निमभिप्रशाम्य॥ ॥ 1-32-25 (1603) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि द्वात्रिंशोऽध्यायः॥ 32 ॥

1-33-0 (1604) सौतिरुवाच। 1-33-0x (147) जाम्बूनदमयो भूत्वा मरीचिनिकरोज्ज्वलः। प्रविवेश बलात्पक्षी वारिवेग इवार्णवम्॥ 1-33-1 (1605) स चक्रं क्षुरपर्यन्तमपश्यदमृतान्तिके। परिभ्रमन्तमनिशं तीक्ष्णधारमयस्मयम्॥ 1-33-2 (1606) ज्वलनार्कप्रभं घोरं छेदनं सोमहारिणाम्। घोररूपं तदत्यर्थं यन्त्रं देवैः सुनिर्मितम्॥ 1-33-3 (1607) तस्यान्तरं स दृष्ट्वै पर्यवर्तत खेचरः। अरान्तरेणाभ्यपतत्संक्षिप्याङ्गं क्षणेन ह॥ 1-33-4 (1608) अधश्चक्रस्य चैवात्र दीप्तानलसमद्व्युती। विद्युज्जिह्वौ महावीर्यौ दीप्तास्यौ दीप्तलोचनौ॥ 1-33-5 (1609) चक्षुर्विषौ महाघोरौ नित्यं क्रुद्धौ तरस्विनौ। अमृतस्यैव रक्षार्थं ददर्श भुजगोत्तमौ॥ 1-33-6 (1610) सदा संरब्धनयनौ सदा चानिमिषेक्षणौ। तयोरेकोऽपि यं पश्येत्स तूर्णं भस्मसाद्भवेत्॥ 1-33-7 (1611) `तौ दृष्ट्वा सहसा खेदं जगाम विनतात्मजः। कथमेतौ महावीर्यौ जेतव्यौ हरिभोजिनौ॥ 1-33-8 (1612) इति संचिन्त्य गरुडस्तयोस्तूर्णं निराकरः।' तयोश्चक्षूंषि रजसा सुपर्णः सहसाऽऽवृणोत्। ताभ्यामदृष्टरूपोऽसौ सर्वतः समताडयत्॥ 1-33-9 (1613) तयोरङ्गे समाक्रम्य वैनतेयोऽन्तरिक्षगः। आच्छिनत्तरसा मध्ये सोममभ्यद्रवत्ततः॥ 1-33-10 (1614) समुत्पाट्यामृतं तत्र वैनतेयस्ततो बली। उत्पपात जवेनैव यन्त्रमुन्मथ्य वीर्यवान्॥ 1-33-11 (1615) अपीत्वैवामृतं पक्षी परिगृह्याशु निःसृतः। आगच्छदपरिश्रान्त आवार्यार्कप्रभां ततः॥ 1-33-12 (1616) विष्णुना च तदाकाशे वैनतेयः समेयिवान्। तस्य नारायणस्तुष्टस्तेनालौल्येन कर्मणा॥ 1-33-13 (1617) तमुवाचाव्ययो देवो वरदोऽस्मीति खेचरम्। स वव्रे तव तिष्ठेयमुपरीत्यन्तरिक्षगः॥ 1-33-14 (1618) उवाच चैनं भूयोऽपि नारायणमिदं वचः। अजरश्चामरश्च स्याममृतेन विनाऽप्यहम्॥ 1-33-15 (1619) सौतिरुवाच। 1-33-16x (148) एवमस्त्विति तं विष्णुरुवाच विनतासुतम्। प्रतिगृह्य वनौ तौ च गरुडो विष्णुमब्रवीत्॥ 1-33-16 (1620) भवतेपि वरं दद्यां वृणोतु भगवानपि। तं वव्रे वाहनं विष्णुर्नरुत्मन्तं महाबलम्॥ 1-33-17 (1621) ध्वजं च चक्रे भगवानुपरि स्थास्यसीति तम्। एवमस्त्विति तं देवमुक्त्वा नारायणं खगः॥ 1-33-18 (1622) वव्राज तरसा वेगाद्वायुं स्पर्धन्महाजवः। तं व्रजन्तं खगश्रेष्ठं वज्रेणेन्द्रोऽभ्यताडयत्॥ 1-33-19 (1623) हरन्तममृतं रोषाद्गरुडं पक्षिणां वरम्। तमुवाचेन्द्रमाक्रन्दे गरुडः पततां वरः॥ 1-33-20 (1624) प्रहसञ्श्लक्ष्णया वाचा तथा वज्रसमाहतः। ऋषेर्मानं करिष्यामि वज्रं यस्यास्थिसंभवम्॥ 1-33-21 (1625) वज्रस्य च करिष्यामि तवैव च शतक्रतो। एतत्पत्रं त्यजाम्येकं यस्यान्तं नोपलप्स्यसे॥ 1-33-22 (1626) न च वज्रनिपातेन रुजा मेऽस्तीह काचन। एवमुक्त्वा ततः पुत्रमुत्ससर्ज स पक्षिराट्॥ 1-33-23 (1627) तदुत्सृष्टमभिप्रेक्ष्य तस्य पर्णमनुत्तमम्। हृष्टानि सर्धभूतानि नाम चक्रुर्गरुत्मतः॥ 1-33-24 (1628) सुरूपं पत्रमालक्ष्य सुपर्णोऽयं भवत्विति। तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं सहस्राक्षः पुरंदरः। खगो महदिदं भूतमिति मत्वाऽभ्यभाषत॥ 1-33-25 (1629) बलं विज्ञातुमिच्छामि यत्ते परमनुत्तमम्। सख्यं चानन्तमिच्छामि त्वया सह खगोत्तम॥ ॥ 1-33-26 (1630) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीपर्वणि त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 33 ॥

1-34-0 (1631) सौतिरुवाच। 1-34-0x (149) `इत्येवमुक्तो गरुडः प्रत्युवाच शचीपतिम्'। 1-34-1 (1632) गरुड उवाच। सख्यं मेऽस्तु त्वया देव यथेच्छसि पुरंदर। बलं तु मम जानीहि महच्चासह्यमेव च॥ 1-34-1x (150) कामं नैतत्प्रशंसन्ति सन्तः स्वबलसंस्तवम्। `अनिमित्तं सुरश्रेष्ठ सद्यः प्राप्नोति गर्हणाम्॥ 1-34-2 (1633) गुणसंकीर्तनं चापि पृष्टेनान्येन गोपते। वक्तव्यं न तु वक्तव्यं स्वयमेव शतक्रतो॥' 1-34-3 (1634) सखेति कृत्वा तु सखे पृष्टो वक्ष्याम्यहं त्वया। न ह्यात्मस्तवसंयुक्तं वक्तव्यमनिमित्ततः॥ 1-34-4 (1635) सपर्वतवनामुर्वीं ससागरजलामिमाम्। वहे पक्षेण वै शक्र त्वामप्यत्रावलम्बिनम्॥ 1-34-5 (1636) सर्वान्संपिण्डितान्वापि लोकान्सस्थाणुजङ्गमान्। वहेयमपरिश्रान्तो विद्धीदं मे महद्बलम्॥ 1-34-6 (1637) सौतिरुवाच। 1-34-7x (151) इत्युक्तवचनं वीरं किरीटी श्रीमतां वरः। आह शौनक देवेन्द्रः सर्वलोकहितः प्रभुः॥ 1-34-7 (1638) एवमेव यथात्थ त्वं सर्वं संभाव्यते त्वयि। संगृह्यतामिदानीं मे सख्यमत्यन्तमुत्तमम्॥ 1-34-8 (1639) न कार्यं यदि सोमेन मम सोमः प्रदीयताम्। अस्मांस्ते हि प्रबाधेयुर्येभ्यो दद्याद्भवानिमम्॥ 1-34-9 (1640) गरुड उवाच। 1-34-10x (152) किंचित्कारणमुद्दिश्य सोमोऽयं नीयते मया। न दास्यामि समापातुं सोमं कस्मैचिदप्यहम्॥ 1-34-10 (1641) यत्रेमं तु सहस्राक्ष निक्षिपेयमहं स्वयम्। त्वमादाय ततस्तृर्णं हरेथास्त्रिदिवेश्वर॥ 1-34-11 (1642) शक्र उवाच। 1-34-12x (153) वाक्येनानेन तुष्टोऽहं यत्त्वयोक्तमिहाण्डज। यमिच्छसि वरं मत्तस्तं गृहाण खगोत्तम॥ 1-34-12 (1643) सौतिरुवाच। 1-34-13x (154) इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं कद्रूपुत्राननुस्मरन्। भवेयुर्भुजगाः शक्र मम भक्ष्या महाबलाः॥ 1-34-13 (1644) गरुड उवाच। 1-34-14x (155) ईशोऽहमपि सर्वस्य करिष्यामि तु तेऽर्थिताम्। भवेयुर्भुजगाः शक्र मम भक्ष्या महाबलाः॥ 1-34-14 (1645) सौतिरुवाच। 1-34-15x (156) तथेत्युक्त्वाऽन्वगच्छत्तं ततो दानवसूदनः। देवदेवं महात्मानं योगिनामीश्वरं हरिम्॥ 1-34-15 (1646) स चान्वमोदत्तं चार्थं यथोक्तं गरुडेन वै। इदं भूयो वचः प्राह भगवांस्त्रिदशेश्वरः॥ 1-34-16 (1647) हरिष्यामि विनिक्षिप्तं सोममित्यनुभाष्य तम्। आजगाम ततस्तूर्णं सुपर्णी मातुरन्तिकम्॥ 1-34-17 (1648) `विनयावनतो भूत्वा वचनं चेदमब्रवीत्। इदमानीतममृतं देवानां भवनान्मया॥ 1-34-18 (1649) प्रशाधि किमितो मातः करिष्यामि शुभव्रते। 1-34-19 (1650) विनतोवाच। परितुष्टाऽहमेतेन कर्मणा तव पुत्रक॥ 1-34-19x (157) अजरश्चाभरश्चैव देवानां सुप्रियो भव। 1-34-20 (1651) सौतिरुवाच।' अथ सर्पानुवाचेदं सर्वान्परमहृष्टवत्। 1-34-20x (158) गरुड उवाच। इदमानीतममृतं निक्षेप्स्यामि कुशेषु वः॥ 1-34-20x (159) स्नाता मङ्गलसंयुक्तास्ततः प्राश्नीत पन्नगाः। भवद्भिरिदमासीनैर्यदुक्तं तद्वचस्तदा॥ 1-34-21 (1652) अदासी चैव मातेयमद्यप्रभृति चास्तु मे। यथोक्तं भवतामेतद्वचो मे प्रतिपादितम्॥ 1-34-22 (1653) सौतिरुवाच। 1-34-23x (160) ततः स्नातुं गताः सर्पाः प्रत्युक्त्वा तं तथेत्युत। शक्रोऽप्यमृतमाक्षिप्य जगाम त्रिदिवं पुनः॥ 1-34-23 (1654) अथागतास्तमुद्देशं सर्पाः सोमार्थिनस्तदा। स्नाताश्च कुतजप्याश्च प्रहृष्टाः कृतमङ्गलाः॥ 1-34-24 (1655) `परस्परकृतद्वेषाः सोमप्राशनकर्मणि। अहं पूर्वमहं पूर्वमित्युक्त्वा ते समाद्रवन्॥' 1-34-25 (1656) यत्रैतदमृतं चापि स्थापितं कुशसंस्तरे। तद्विज्ञाय हृतं सर्पाः प्रतिमायाकृतं च तत्॥ 1-34-26 (1657) सोमस्थानमिदं चेति दर्भांस्ते लिलिहुस्तदा। ततो द्विधा कृता जिह्वाः सर्पाणां तेन कर्मणा॥ 1-34-27 (1658) अभवंश्चामृतस्पर्शाद्दर्भास्तेऽथ पवित्रिणः। `नागाश्च वञ्चिता भूत्वा विसृज्य विनतां ततः। विषादमगमंस्तीव्रं गरुडस्य बलात्प्रभो॥' 1-34-28 (1659) एवं तदमृतं तेन हृतमाहृतमेव च। द्विजिह्वाश्च कृताः सर्पा गरुडेन महात्मना॥ 1-34-29 (1660) ततः सुपर्णः परमप्रहर्षवा- न्विहृत्य मात्रा सह तत्र कानने। भुजंगभक्षः परमार्चितः खगै- रहीनकीर्तिर्विनतामनन्दयत्॥ 1-34-30 (1661) इमां कथां यः शृणुयान्नरः सदा पठेत वा द्विजगणमुख्यसंसदि। असंशयं त्रिदिवमियात्स पुण्यभा- ङ्महात्मनः पतगपतेः प्रकीर्तनात्॥ ॥ 1-34-31 (1662) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि चतुस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 34 ॥

1-35-0 (1663) शौनक उवाच। 1-35-0x (161) भुजङ्गमानां शापस्य मात्रा चैव सुतेन च। विनतायास्त्वया प्रोक्तं कारणं सूतनन्दन॥ 1-35-1 (1664) वरप्रदानं भर्त्रा च कद्रूविनतयोस्तथा। नामनी चैव ते प्रोक्ते पक्षिणोर्वैनतेययोः॥ 1-35-2 (1665) पन्नगानां तु नामानि न कीतर्यसि सूतज। प्राधान्येनापि नामानि श्रोतुमिच्छामहे वयम्॥ 1-35-3 (1666) सौतिरुवाच। 1-35-4x (162) बहुत्वान्नामधेयानि पन्नगानां तपोधन। न कीर्तयिष्ये सर्वेषां प्राधान्येन तु मे शृणु॥ 1-35-4 (1667) शेषः प्रथमतो जातो वासुकिस्तदनन्तरम्। ऐरावतस्तक्षकश्च कर्कोटकधनञ्जयौ॥ 1-35-5 (1668) कालियो मणिनागश्च नागश्चापूरणस्तथा। नागस्तथा पिञ्जरक एलापत्रोऽथ वामनः॥ 1-35-6 (1669) नीलानीलौ तथा नागौ कल्माषशबलौ तथा। आर्यकश्चोग्रकश्चैव नागः कलशपोतकः॥ 1-35-7 (1670) सुमनाख्यो दधिमुखस्तथा विमलपिण्डकः। आप्तः कोटरकश्चैव शङ्खो वालिशिखस्तथा॥ 1-35-8 (1671) निष्टानको हेमगुहो नहुषः पिङ्गलस्तथा। बाह्यकर्णो हस्तिपदस्तथा मुद्गरपिण्डकः॥ 1-35-9 (1672) कम्बलाश्वतरौ चापि नागः कालीयकस्तथा। वृत्तसंवर्तकौ नागौ द्वौ च पद्माविति श्रुतौ॥ 1-35-10 (1673) नागः शङ्खमुखश्चैव तथा कूष्माण्डकोऽपरः। क्षेमकश्च तथा नागो नागः पिण्डारकस्तथा॥ 1-35-11 (1674) करवीरः पुष्पदंष्ट्रो बिल्वको बिल्वपाण्डुरः। मूषकादः शङ्खशिराः पूर्णभद्रो हरिद्रकः॥ 1-35-12 (1675) अपराजितो ज्योतिकश्च पन्नगः श्रीवहस्तथा। कौरव्यो धृतराष्ट्रश्च शङ्खपिण्डश्च वीर्यवान्॥ 1-35-13 (1676) विरजाश्च सुबाहुश्च शालिपिण्डश्च वीर्यवान्। हस्तिपिण्डः पिठरकः सुमुखः कौणपाशनः॥ 1-35-14 (1677) कुठऱः कुञ्जरश्चैव तथा नागः प्रभाकरः। कुमुदः कुमुदाक्षश्च तित्तिरिर्हलिकस्तथा॥ 1-35-15 (1678) कर्दमश्च महानागो नागश्च बहुमूलकः। कर्कराकर्करौ नागौ कुण्डोदरमहोदरौ॥ 1-35-16 (1679) एते प्राधान्यतो नागाः कीर्तिता द्विजसत्तम। बहुत्वान्नामधेयानामितरे नानुकीर्तिताः॥ 1-35-17 (1680) एतेषां प्रसवो यश्च प्रसवस्य च संततिः। असङ्ख्येयेति मत्त्वा तान्न ब्रवीमि तपोधन॥ 1-35-18 (1681) बहूनीह सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च। अशक्यान्येव सङ्ख्यातुं पन्नगानां तपोधन॥ ॥ 1-35-19 (1682) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि पञ्चत्रिंशोऽध्यायः॥ 35 ॥

1-36-0 (1683) शौन उवाच। 1-36-0x (163) आख्याता भुजगास्तात वीर्यवन्तो दुरासदाः। शापं तं तेऽभिविज्ञाय कृतवन्तः किमुत्तरम्॥ 1-36-1 (1684) सौतिरुवाच। 1-36-2x (164) तेषां तु भगवाञ्छेषः कद्रूं त्यक्त्वा महायशाः। उग्रं तपः समातस्थे वायुभक्षो यतव्रतः॥ 1-36-2 (1685) गन्धमादनमासाद्य बदर्यां च तपोरतः। गोकर्णे पुष्करारण्ये तथा हिमवतस्तटे॥ 1-36-3 (1686) तेषु तेषु च पुण्येषु तीर्थेष्वायतनेषु च। एकान्तशीलो नियतः सततं विजितेन्द्रियः॥ 1-36-4 (1687) तप्यमानं तपो घोरं तं ददर्श पितामहः। संशुष्कमांसत्वक्स्नायुं जटाचीरधरं मुनिम्॥ 1-36-5 (1688) तमब्रवीत्सत्यधृतिं तप्यमानं पितामहः। किमिदं कुरुषे शेष प्रजानां स्वस्ति वै कुरु॥ 1-36-6 (1689) त्वं हि तीव्रेण तपसा प्रजास्तापयसेऽनघ। ब्रूहि कामं च मे शेष यस्ते हृदि व्यवस्थितः॥ 1-36-7 (1690) शेष उवाच। 1-36-8x (165) सोदर्या मम सर्वे हि भ्रातरो मन्दचेतसः। सह तैर्नोत्सहे वस्तुं तद्भवाननुमन्यताम्॥ 1-36-8 (1691) अभ्यसूयन्ति सततं परस्परममित्रवत्। ततोऽहं तप आतिष्ठे नैतन्पश्येयमित्युत॥ 1-36-9 (1692) न मर्षयन्ति ससुतां सततं विनतां च ते। अस्माकं चापरो भ्राता वैनतेयोऽन्तरिक्षगः॥ 1-36-10 (1693) तं च द्विषन्ति सततं स चापि बलवत्तरः। वरप्रदानात्स पितुः कश्यपस्य महात्मनः॥ 1-36-11 (1694) सोऽहं तपः समास्थाय मोक्ष्यामीदं कलेवरम्। कथं मे प्रेत्यभावेऽपि न तैः स्यात्सह सङ्गमः॥ 1-36-12 (1695) तमेवं वादिनं शेषं पितामह उवाच ह। जानामि शेष सर्वेषां भ्रातॄणां ते विचेष्टितम्॥ 1-36-13 (1696) मातुश्चाप्यपराधाद्वै भ्रातॄणां ते महद्भयम्। कृतोऽत्र परिहारश्च पूर्वमेव भुजङ्गम॥ 1-36-14 (1697) भ्रातॄणां तव सर्वेषां न शोकं कर्तुमर्हसि। वृणीष्व च वरं मत्तः शेष यत्तेऽभिकाङ्क्षितम्॥ 1-36-15 (1698) दास्यामि हि वरं तेऽद्य प्रीतिर्मे परमा त्वयि। दिष्ट्या बुद्धिश्च ते धर्मे निविष्टा पन्नगोत्तम। भूयो भूयश्च ते बुद्धिर्धर्मे भवतु सुस्थिरा॥ 1-36-16 (1699) शेष उवाच। 1-36-16x (166) एष एव वरो देव काङ्क्षितो मे पितामह। धर्मे मे रमतां बुद्धिः शमे तपसि चेश्वर॥ 1-36-17 (1700) ब्रह्मोवाच। 1-36-18x (167) प्रीतोऽस्म्यनेन ते शेष दमेन च शमेन च। त्वया त्विदं वचः कार्यं मन्नियोगात्प्रजाहितम्॥ 1-36-18 (1701) इमां महीं शैलवनोपपन्नां ससागरग्रामविहारपत्तनाम् त्वं शेष सम्यक् चलितां यथाव- त्संगृह्य तिष्ठस्व यथाऽचला स्यात्॥ 1-36-19 (1702) शेष उवाच। 1-36-20x (168) यथाऽऽह देवो वरदः प्रजापति- र्महीपतिर्भूतपतिर्जगत्पतिः। तथा महीं धारयिताऽस्मि निश्चलां प्रयच्छतां मे विवरं प्रजापते॥ 1-36-20 (1703) ब्रह्मोवाच। 1-36-21x (169) अधो महीं गच्छ भुजङ्गमोत्तम स्वयं तवैषा विवरं प्रदास्यति। इमां धरां धारयता त्वया हि मे महत्प्रियं शेष कृतं भविष्यति॥ 1-36-21 (1704) सौतिरुवाच। 1-36-22x (170) तथैव कृत्वा विवरं प्रविश्य स प्रभुर्भुवो भुजगवराग्रजः स्थितः। बिभर्ति देवीं शिरसा महीमिमां समुद्रनेमिं परिगृह्य सर्वतः॥ 1-36-22 (1705) ब्रह्मोवाच। 1-36-23x (171) शेषोऽसि नागोत्तम धर्मदेवो महीमिमां धारयसे यदेकः। अनन्तभोगैः परिगृह्य सर्वां यथाहमेवं बलभिद्यथा वा॥ 1-36-23 (1706) सौतिरुवाच। 1-36-24x (172) अधो भूमौ वसत्येवं नागोऽनन्तः प्रतापवान्। धास्यन्वसुधामेकः शासनाद्ब्रह्मणो विभोः॥ 1-36-24 (1707) सुपर्णं च सहायं वै भगवानमरोत्तमः। प्रादादनन्ताय तदा वैनतेयं पितामहः॥ 1-36-25 (1708) `अनन्तेऽभिप्रयाते तु वासुकिः स महाबलः। अभ्यषिच्यत नागैस्तु दैवतैरिव वासवः॥' ॥ 1-36-26 (1709) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि षट्त्रिंशोऽध्यायः॥ 37 ॥

1-37-0 (1710) सौतिरुवाच। 1-37-0x (173) मातुः सकाशात्तं शापं श्रुत्वा वै पन्नगोत्तमः। वासुकिश्चिन्तयामास शापोऽयं न भवेत्कथम्॥ 1-37-1 (1711) ततः स मन्त्रयामास भ्रातृभिः सह सर्वशः। ऐरावतप्रभृतिभिः सर्वैर्धर्मपरायणैः॥ 1-37-2 (1712) वासुकिरुवाच। 1-37-3x (174) अयं शापो यथोद्दिष्टो विदितं वस्तथाऽनघाः। तस्य शापस्य मोक्षार्थं मन्त्रयित्वा यतामहे॥ 1-37-3 (1713) सर्वेषामेव शापानां प्रतिघातो हि विद्यते। न तु मात्राऽभिशप्तानां मोक्षः क्वचन विद्यते॥ 1-37-4 (1714) अव्ययस्याप्रमेयस्य सत्यस्य च तथाग्रतः। शप्ता इत्येव मे श्रुत्वा जायते हृदि वेपथुः॥ 1-37-5 (1715) नूनं सर्वविनाशोऽयमस्माकं समुपागतः। `शापः सृष्टो महाघोरो मात्रा खल्वविनीतया। न ह्येतां सोऽव्ययो देवः शपत्नीं प्रत्यषेधयत्॥ 1-37-6 (1716) तस्मात्संमन्त्रयामोऽद्य भुजङ्गानामनामयम्। यथा भवेद्धि सर्वेषां मा नः कालोऽत्यगादयम्॥ 1-37-7 (1717) सर्व एव हि नस्तावद्बुद्धिमन्तो विचक्षणाः। अपि मन्त्रयमाणा हि हेतुं पश्याम मोक्षणे॥ 1-37-8 (1718) यथा नष्टं पुरा देवा गूढमग्निं गुहागतम्। यथा स यज्ञो न भवेद्यथा वाऽपि पराभवः। जनमेजयस्य सर्पाणां विनाशकरणाय वै॥ 1-37-9 (1719) सौतिरुवाच। 1-37-10x (175) तथेत्युक्त्वा ततः सर्वे काद्रवेयाः समागताः। समयं चकिरे तत्र मन्त्रबुद्धिविशारदाः॥ 1-37-10 (1720) एके तत्राब्रुवन्नागा वयं भूत्वा द्विजर्षभाः। जनमेजयं तु भिक्षामो यज्ञस्ते न भवेदिति॥ 1-37-11 (1721) अपरे त्वब्रुवन्नागास्तत्र पण्डितमानिनः। मन्त्रिणोऽस्य वयं सर्वे भविष्यामः सुसंमताः॥ 1-37-12 (1722) स नः प्रक्ष्यति सर्वेषु कार्येष्वर्थविनिश्चयम्। तत्र बुद्धिं प्रदास्यामो यथा यज्ञो निवर्त्स्यति॥ 1-37-13 (1723) स नो बहुमतान्राजा बुद्ध्या बुद्धिमतां वरः। यज्ञार्थं प्रक्ष्यति व्यक्तं नेति वक्ष्यामहे वयम्॥ 1-37-14 (1724) दर्शयन्तो बहून्दोषान्प्रेत्य चेह च दारुणान्। हेतुभिः कारणैश्चैव यथा यज्ञो भवेन्न सः॥ 1-37-15 (1725) अथवा य उपाध्यायः क्रतोस्तस्य भविष्यति। सर्पसत्रविधानज्ञो राजकार्यहिते रतः॥ 1-37-16 (1726) तं गत्वा दशतां कश्चिद्भुजङ्गः स मरिष्यति। तस्मिन्मृते यज्ञकारे क्रतुः स न भविष्यति॥ 1-37-17 (1727) ये चान्ये सर्पसत्रज्ञा भविष्यन्त्यस्य चर्त्विजः। तांश्च सर्वान्दशिष्यामः कृतमेवं भविष्यति॥ 1-37-18 (1728) अपरे त्वब्रुवन्नागा धर्मात्मानो दयालवः। अबुद्धिरेषा भवतां ब्रह्महत्या न शोभनम्॥ 1-37-19 (1729) सम्यक्सद्धर्ममूला वै व्यसने शान्तिरुत्तमा। अधर्मोत्तरता नाम कृत्स्नं व्यापादयेज्जगत्॥ 1-37-20 (1730) अपरे त्वब्रुवन्नागाः समिद्धं जातवेदसम्। वर्षैर्निर्वापयिष्यामो मेघा भूत्वा सविद्युतः॥ 1-37-21 (1731) स्रुग्भाण्डं निशि गत्वा च अपरे भुजगोत्तमाः। प्रमत्तानां हरन्त्वाशु विघ्न एवं भविष्यति॥ 1-37-22 (1732) यज्ञे वा भुजगास्तस्मिञ्शतशोऽथ सहस्रशः। जनान्दशन्तु वै सर्वे नैवं त्रासो भविष्यति॥ 1-37-23 (1733) अथवा संस्कृतं भोज्यं दूषयन्तु भुजङ्गमाः। स्वेन मूत्रपुरीषेण सर्वभोज्यविनाशिना॥ 1-37-24 (1734) अपरे त्वब्रुवंस्तत्र ऋत्विजोऽस्य भवामहे। यज्ञविघ्नं करिष्यामो दक्षिणा दीयतामिति॥ 1-37-25 (1735) वश्यतां च गतोऽसौ नः करिष्यति यथेप्सितम्। अपरे त्वब्रुवंस्तत्र जले प्रक्रीडितं नृपम्॥ 1-37-26 (1736) गृहमानीय बध्नीमः क्रतुरेवं भवेन्न सः। अपरे त्वब्रुवंस्तत्र नागाः पण्डितमानिनः॥ 1-37-27 (1737) दशामस्तं प्रगृह्याशु कृतपेवं भविष्यति। छिन्नं मूलमनर्थानां मृते तस्मिन्भविष्यति॥ 1-37-28 (1738) एषा नो नैष्ठिकी बुद्धिः सर्वेषामीक्षणश्रवः। अथ यन्मन्यसे राजन्द्रुतं तत्संविधीयताम्॥ 1-37-29 (1739) इत्युक्त्वा समुदैक्षन्त वासुकिं पन्नगोत्तमम्। वासुकिश्चापि संचिन्त्य तानुवाच भुजङ्गमान्॥ 1-37-30 (1740) नैषा वो नैष्ठिकी बुद्धिर्मता कर्तुं भुजङ्गमाः। सर्वेषामेव मे बुद्धिः पन्नगानां न रोचते॥ 1-37-31 (1741) किं तत्र संविधातव्यं भवतां स्याद्धितं तु यत्। श्रेयः प्रसादनं मन्ये कश्यपश्य महात्मनः॥ 1-37-32 (1742) ज्ञातिवर्गस्य सौहार्दादात्मनश्च भुजङ्गमाः। न च जानाति मे बुद्धिः किंचित्कर्तुं वचो हिवः॥ 1-37-33 (1743) मया हीदं विधातव्यं भवतां यद्धितं भवेत्। अनेनाहं भृशं तप्ये गुणदोषौ मदाश्रयौ॥ ॥ 1-37-34 (1744) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि सप्तत्रिंशोऽध्यायः॥ 37 ॥

1-38-0 (1745) सौतिरुवाच। 1-38-0x (176) सर्पाणां तु वचः श्रुत्वा सर्वेषामिति चेति च। वासुकेश्च वचः श्रुत्वा एलापत्रोऽब्रवीदिदम्॥ 1-38-1 (1746) `प्रागेव दर्शिता बुद्धिर्मयैषा भुजगोत्तमाः। हेयेति यदि वो बुद्धिस्तवापि च तथा प्रभो॥ 1-38-2 (1747) अस्तु कामं मभाद्यापि बुद्धिः स्मरणमागता। तां शृणुध्वं प्रवक्ष्यामि याथातथ्येन पन्नगाः॥' 1-38-3 (1748) न स यज्ञो न भविता न स राजा तथाविधः। जनमेजयः पाण्डवेयो यतोऽस्माकं महद्भयम्॥ 1-38-4 (1749) दैवेनोपहतो राजन्यो भवेदिह पूरुषः। स दैवमेवाश्रयेत नान्यत्तत्र परायणम्॥ 1-38-5 (1750) तदिदं चैवमस्माकं भयं पन्नगसत्तमाः। दैवमेवाश्रयामोऽत्र शृणुध्वं च वचो मम॥ 1-38-6 (1751) अहं शापे समुत्सृष्टे समश्रौषं वचस्तदा। मातुरुत्सङ्गमारूढो भयात्पन्नगसत्तमाः। देवानां पन्नगश्रेष्ठास्तीक्ष्णास्तीक्ष्ण इति प्रभो॥ 1-38-7 (1752) `शापदुःखाग्नितप्तानां पन्नगानामनामयम्। कृपया परयाऽऽविष्टाः प्रार्थयन्तो दिवौकसः॥' 1-38-8 (1753) देवा ऊचुः। 1-38-9x (177) का हि लब्ध्वा प्रियान्पुत्राञ्शपेदेवं पितामह। ऋते कद्रूं तीक्ष्णरूपां देवदेव तवाग्रतः॥ 1-38-9 (1754) तथेति च वचस्तस्यास्त्वयाप्युक्तं पितामह। इच्छाम एतद्विज्ञातुं कारणं यन्न वारिता॥ 1-38-10 (1755) ब्रह्मोवाच। 1-38-11x (178) बहवः पन्नगास्तीक्ष्णा घोररूपा विषोल्बणाः। प्रजानां हितकामोऽहं न च वारितवांस्तदा॥ 1-38-11 (1756) ये दन्दशूकाः क्षुद्राश्च पापाचारा विषोल्बणाः। तेषां विनाशो भविता न तु ये धर्मचारिणः॥ 1-38-12 (1757) यन्निमित्तं च भविता मोक्षस्तेषां महाभयात्। पन्नगानां निबोधध्वं तस्मिन्काले समागते॥ 1-38-13 (1758) यायावरकुले धीमान्भविष्यति महानृषिः। जरत्कारुरिति ख्यातस्तपस्वी नियतेन्द्रियः॥ 1-38-14 (1759) तस्य पुत्रो जरत्कारोर्भविष्यति तपोधनः। आस्तीको नाम यज्ञं स प्रतिषेत्स्यति तं तदा। तत्र मोक्ष्यन्ति भुजगा ये भविष्यन्ति धार्मिकाः॥ 1-38-15 (1760) देवा ऊचुः। 1-38-16x (179) स मुनिप्रवरो ब्रह्मञ्जरत्कारुर्महातपाः। कस्यां पुत्रं महात्मानं जनयिष्यति वीर्यवान्॥ 1-38-16 (1761) ब्रह्मोवाच। 1-38-17x (180) `वासुकेर्भगिनी कन्या समुत्पन्ना सुशोभना। तस्मै दास्यति तां कन्यां वासुकिर्भुजगोत्तमः॥ 1-38-17 (1762) तस्यां जनयिता पुत्रं वेदवेदाङ्गपारगम्।' सनामायां सनामा स कन्यायां द्विजसत्तमः॥ 1-38-18 (1763) एलापत्र उवाच। 1-38-19x (181) एवमस्त्विति तं देवाः पितामहमथाब्रुवन्। उत्क्वैवं वचनं देवान्विरिञ्चिस्त्रिदिवं ययौ॥ 1-38-19 (1764) सोऽहमेवं प्रपश्यामि वासुके भगिनी तव। जरत्कारुरिति ख्याता तां तस्मै प्रतिपादय॥ 1-38-20 (1765) भैक्षवद्भिक्षमाणाय नागानां भयशान्तये। ऋषये सुव्रतायैनामेष मोक्षः श्रुतो मया॥ ॥ 1-38-21 (1766) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि अष्टत्रिंशोऽध्यायः॥ 38 ॥

1-39-0 (1767) सौतिरुवाच। 1-39-0x (182) एलापत्रवचः श्रुत्वा ते नागा द्विजसत्तम। सर्वे प्रहृष्टमनसः साधुसाध्वित्यपूजयन्॥ 1-39-1 (1768) ततःप्रभृति तां कन्यां वासुकिः पर्यरक्षत। जरत्कारुं स्वसारं वै परं हर्षमवाप च॥ 1-39-2 (1769) ततो नातिमहान्कालः समतीत इवाभवत्। अथ देवासुराः `सर्वे ममन्थुर्वरुणालयम्॥ 1-39-3 (1770) तत्र नेत्रमभून्नागो वासुकिर्बलिनां वरः। समाप्यैव च तत्कर्म पितामहमुपागमन्॥ 1-39-4 (1771) देवा वासुकिना सार्धं पितामहमथाव्रुवन्। भगवञ्शापभीतोऽयं वासुकिस्तप्यते भृशम्॥ 1-39-5 (1772) अस्यैतन्मानसं शल्यं समुद्धर्तुं त्वमर्हसि। जनन्याः शापजं देव ज्ञातीनां हितमिच्छतः॥ 1-39-6 (1773) हितो ह्ययं सदास्मकं प्रियकारी च नागराट्। प्रसादं कुरु देवेश शमयास्य मनोज्वरम्॥ 1-39-7 (1774) ब्रह्मोवाच। 1-39-8x (183) मयैव तद्वितीर्णं वै वचनं मनसाऽमराः। एलापत्रेण नागेन यदस्याभिहितं पुरा॥ 1-39-8 (1775) तत्करोत्वेष नागेन्द्रः प्राप्तकालं वचः स्वयम्। विनशिष्यन्ति ये पापा न तु ये धर्मचारिणः॥ 1-39-9 (1776) उत्पन्नः स जरत्कारुस्तपस्युग्रे रतो द्विजः। तस्यैष भगिनीं काले जरत्कारुं प्रयच्छतु॥ 1-39-10 (1777) एलापत्रेण यत्प्रोक्तं वचनं भुजगेन ह। पन्नगानां हितं देवास्तत्तथा न तदन्यथा॥ 1-39-11 (1778) सौतिरुवाच। 1-39-12x (184) एतच्छ्रुत्वा तु नागेन्द्रः पितामहवचस्तदा। संदिश्य पन्नगान्सर्वान्वासुकिः शापमोहितः॥ 1-39-12 (1779) स्वसारमुद्यम्य तदा जरत्कारुमृषिं प्रति। सर्पान्बहूञ्जरत्कारौ नित्ययुक्तान्समादधत्॥ 1-39-13 (1780) जरत्कारुर्यदा भार्यामिच्छेद्वरयितुं प्रभुः। शीघ्रमेत्य तदाऽऽख्येयं तन्नः श्रेयो भविष्यति॥ ॥ 1-39-14 (1781) इति श्रीमनमहाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 39 ॥

1-40-0 (1782) शौनक उवाच। 1-40-0x (185) जरत्कारुरिति ख्यातो यस्त्वया सूतनन्दन। इच्छामि तदहं श्रोतुं ऋषेस्तस्य महात्मनः॥ 1-40-1 (1783) किं कारणं जरत्कारोर्नामैतत्प्रथितं भुवि। जरत्कारुनिरुक्तिं त्वं यथावद्वक्तुमर्हसि॥ 1-40-2 (1784) सौतिरुवाच। 1-40-3x (186) जरेति क्षयमाहुर्वै दारुणं कारुसंज्ञितम्। शरीरं कारु तस्यासीत्तत्स धीमाञ्शनैःशनैः॥ 1-40-3 (1785) क्षपयामास तीव्रेण तपसेत्यत उच्यते। जरत्कारुरिति ब्रह्मन्वासुकेर्भगिनी तथा॥ 1-40-4 (1786) एवमुक्तस्तु धर्मात्मा शौनकः प्राहसत्तदा। उग्रश्रवसमामन्त्र्य उपपन्नमिति ब्रुवन्॥ 1-40-5 (1787) शौनक उवाच। 1-40-6x (187) उक्तं नाम यथा पूर्वं सर्वं तच्छ्रुतवानहम्। यथा तु जातो ह्यास्तीक एतदिच्छामि वेदितुम्। तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य सौतिः प्रोवाच शास्त्रतः॥ 1-40-6 (1788) सौतिरुवाच। 1-40-7x (188) संदिश्य पन्नगान्सर्वान्वासुकिः सुसमाहितः। स्वसारमुद्यम्य तदा जरत्कारुमृषिं प्रति॥ 1-40-7 (1789) अथ कालस्य महतः स मुनिः संशितव्रतः। तपस्यभिरतो धीमान्स दारान्नाभ्यकाङ्क्षत॥ 1-40-8 (1790) स तूर्ध्वरेतास्तपसि प्रसक्तः स्वाध्यायवान्वीतभयः कृतात्मा। चचार सर्वां पृथिवीं महात्मा न चापि दारान्मनसाध्यकाङ्क्षत्॥ 1-40-9 (1791) ततोऽपरस्मिन्संप्राप्ते काले कस्मिंश्चिदेव तु। परिक्षिन्नाम राजासीद्ब्रह्मन्कौरववंशजः॥ 1-40-10 (1792) यथा पाण्डुर्महाबाहुर्धनुर्धरवरो युधि। बभूव मृगयाशीलः पुरास्य प्रपितामहः॥ 1-40-11 (1793) `तथा विख्यातवाँल्लोके परीक्षिदभिमन्युजः।' मृगान्विध्यन्वराहांश्च तरक्षून्महिषांस्तथा। अन्यांश्च विविधान्वन्यांश्चचार पृथिवीपतिः॥ 1-40-12 (1794) स कदाचिन्मृगं विद्ध्वा बाणेनानतपर्वणा। पृष्ठतो धनुरादाय ससार गहने वने॥ 1-40-13 (1795) यथैव भगवान्रुद्रो विद्ध्वा यज्ञमृगं दिवि। अन्वगच्छद्धनुष्पाणिः पर्यन्वेष्टुमितस्ततः॥ 1-40-14 (1796) न हि तेन मृगो विद्धो जीवन्गच्छति वै वने। पूर्वरूपं तु तत्तूर्णं तस्यासीत्स्वर्गतिं प्रति॥ 1-40-15 (1797) परिक्षितो नरेन्द्रस्य विद्धो यन्नष्टवान्मृगः। दूरं चापहृतस्तेन मृगेण स महीपतिः॥ 1-40-16 (1798) परिश्रान्तः पिपासार्त आससाद मुनिं वने। गवां प्रचारेष्वासीनं वत्सानां मुखनिःसृतम्॥ 1-40-17 (1799) भूयिष्ठमुपयुञ्जानं फेनमापिबतां पयः। तमभिद्रुत्य वेगेन स राजा संशितव्रतम्॥ 1-40-18 (1800) अपृच्छद्धनुरुद्यम्य तं मुनिं क्षुच्छ्रमान्वितः। भोभो ब्रह्मन्नहं राजा परीक्षिदभिमन्युजः॥ 1-40-19 (1801) मया विद्धो मृगो नष्टः कच्चित्तं दृष्टवानसि। स मुनिस्तं तु नोवाच किंचिन्मौनव्रते स्थितः॥ 1-40-20 (1802) तस्य स्कन्धे मृतं सर्पं क्रुद्धो राजा समासजत्। समुत्क्षिप्य धनुष्कोट्या स चैनं समुपैक्षत॥ 1-40-21 (1803) न स किंचिदुवाचैनं शुभं वा यदि वाऽशुभम्। स राजा क्रोधमुत्सृज्य व्यथितस्तं तथागतम्। दृष्ट्वा जगाम नगरमृषिस्त्वासीत्तथैव सः॥ 1-40-22 (1804) न हि तं राजशार्दूलं क्षमाशीलो महामुनिः। स्वधर्मनिरतं भूपं समाक्षिप्तोऽप्यधर्षयत्॥ 1-40-23 (1805) न हि तं राजशार्दूलस्तथा धर्मपरायणम्। जानाति भरतश्रेष्ठस्तत एनमधर्षयत्॥ 1-40-24 (1806) तरुणस्तस्य पुत्रोऽभूत्तिग्मतेजा महातपाः। शृङ्गी नाम महाक्रोधो दुष्पसादोमहाव्रतः॥ 1-40-25 (1807) स देवं परमासीनं सर्वभूतहिते रतम्। ब्रह्माणमुपतस्थे वै काले काले सुंसयतः॥ 1-40-26 (1808) सतेन समनुज्ञातो ब्रह्मणा गृहमेयिवान्। सख्योक्तः क्रीडमानेन स तत्र हसता किल॥ 1-40-27 (1809) संरम्भात्कोपनोऽतीव विषकल्पो मुनेः सुतः। उद्दिश्य पितरं तस्य यच्छ्रुत्वा रोषमाहरत्। ऋषिपुत्रेण नर्मार्थे कृशेन द्विजसत्तम॥ 1-40-28 (1810) कृश उवाच। 1-40-29x (189) तेजस्विनस्तव पिता तथैव च तपस्विनः। शवं स्कन्धेन वहति मा शृङ्गिन्गर्वितो भव॥ 1-40-29 (1811) व्याहरत्स्वृषिपुत्रेषु मा स्म किंचिद्वचो वद। अस्मद्विधेषु सिद्धेषु ब्रह्मवित्सु तपस्विषु॥ 1-40-30 (1812) क्व ते पुरुषमानित्वं क्व ते वाचस्तथाविधाः। दर्पजाः पितरं द्रष्टा यस्त्वं शवधरं तथा॥ 1-40-31 (1813) पित्रा च तव तत्कर्म नानुरूपमिवात्मनः। कृतं मुनिजनश्रेष्ठ येनाहं भृशदुःखितः॥ ॥ 1-40-32 (1814) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 40 ॥

1-41-0 (1815) सौतिरुवाच। 1-41-0x (190) एवमुक्तः स तेजस्वी शृङ्गी कोपसमन्वितः। मृतधारं गुरुं श्रुत्वा पर्यतप्यत मन्युना॥ 1-41-1 (1816) स त कृशमक्षिप्रेक्ष्य सूनृतां वाचमुत्सृजन्। अपृच्छत्तं कथं तातः `सर्वभूतहिते रतः॥ 1-41-2 (1817) अनन्यचेताः सततं विष्णुं दवेमतोषयत्। वन्यान्नभोजी सततं मुनिर्मौनव्रते स्थितः। एवंभूतः स तेजस्वी' स मेऽद्य मृतधारकः॥ 1-41-3 (1818) कृश उवाच। 1-41-4x (191) राज्ञा परिक्षिता तात मृगयां परिधावता। अवसक्तः पितुस्तेऽद्य मृतः स्कन्धे भुजङ्गमः॥ 1-41-4 (1819) शृङ्ग्युवाच। 1-41-5x (192) किं मे पित्रा कृतं तस्य राज्ञोऽनिष्टं दुरात्मनः। ब्रूहि तत्कृश तत्त्वेन पश्य मे तपसो बलम्॥ 1-41-5 (1820) कृश उवाच। 1-41-6x (193) स राजा मृगयां यातः परिक्षिदभिमन्युजः। ससार मृगमेकाकी विद्ध्वा बाणेन शीघ्रगम्॥ 1-41-6 (1821) न चापश्यन्मृगं राजा चरंस्तस्मिन्महावने। पितरं ते स दृष्ट्वैव पप्रच्छानभिभाषिणम्॥ 1-41-7 (1822) तं स्थाणुभूतं तिष्ठन्तं क्षुत्पिपासाश्रमातुरः। पुनःपुनर्मृगं नष्टं प्रपच्छ पितरं तव॥ 1-41-8 (1823) स च मौनव्रतोपेतो नैव तं प्रत्यभाषत। तस्य राजा धनुष्कोट्या सर्पं स्कन्धे समासजत्॥ 1-41-9 (1824) शृङ्गिंस्तव पिता सोऽपि तथैवास्ते यतव्रतः। सोऽपि राजा स्वनगरं प्रस्थितो गजसाह्वयम्॥ 1-41-10 (1825) सौतिरुवाच। 1-41-11x (194) श्रुत्वैवमृषिपुत्रस्तु शवं स्कन्धे प्रतिष्ठितम्। कोपसंरक्तनयनः प्रज्वलन्निव मन्युना॥ 1-41-11 (1826) आविष्टः स हि कोपेन शशाप नृपतिं तदा। वार्युपस्पृश्य तेजस्वी क्रोधवेगबलात्कृतः॥ 1-41-12 (1827) शृङ्ग्युवाच। 1-41-13x (195) योऽसौ वृद्धस्य तातस्य तथा कृच्छ्रगतस्य ह। स्कन्धे मृतं समास्राक्षीत्पन्नगं राजकिल्विषी॥ 1-41-13 (1828) तं पापमतिसंक्रुद्धस्तक्षकः पन्नगेश्वरः। आशीविषस्तिग्मतेजा मद्वाक्यबलचोदितः॥ 1-41-14 (1829) सप्तरात्रादितो नेता यमस्य सदनं प्रति। द्विजानामवमन्तारं कुरूणामयशस्करम्॥ 1-41-15 (1830) सौतिरुवाच। 1-41-16x (196) इति शप्त्वातिसंक्रुद्धः शृङ्गी पितरमभ्यगात्। आसीनं ग्रोव्रजे तस्मिन्वहन्तं शवपन्नगम्॥ 1-41-16 (1831) स तमलक्ष्य पितरं शृङ्गी स्कन्धगतेन वै। शवेन भुजगेनासीद्भूयः क्रोधसमाकुलः॥ 1-41-17 (1832) दुःखाच्चाश्रूणि मुमुचे पितरं चेदमब्रवीत्। श्रुत्वेमां धर्षणां तात तव तेन दुरात्मना॥ 1-41-18 (1833) राज्ञा परिक्षिता कोपादशपं तमहं नृपम्। यथार्हति स एवोग्रं शापं कुरुकुलाधमः। सप्तमेऽहनि तं पापं तक्षकः पन्नगोत्तमः॥ 1-41-19 (1834) वैवस्वतस्य सदनं नेता परमदारुणम्। 1-41-20 (1835) सौतिरुवाच। तमब्रवीत्पिता ब्रह्मंस्तथा कोपसमन्वितम्॥ 1-41-20x (197) शमीक उवाच। 1-41-21x (198) न मे प्रियं कृतं तात नैष धर्मस्तपस्विनाम्। वयं तस्य नरेन्द्रस्य विषये निवसामहे॥ 1-41-21 (1836) न्यायतो रक्षितास्तेन तस्य पापं न रोचये। सर्वथा वर्तमानस्य राज्ञो ह्यस्मद्विधैः सदा॥ 1-41-22 (1837) क्षन्तव्यं पुत्र धर्मो हि हतो हन्ति न संशयः। यदि राजा न संरक्षेत्पीडा नः परमा भवेत्॥ 1-41-23 (1838) न शक्नुयाम चरितुं धर्मं पुत्र यथासुखम्। रक्षमाणा वयं तात राजभिर्धर्मदृष्टिभिः॥ 1-41-24 (1839) चरामो विपुलं धर्मं तेषां भागोऽस्ति धर्मतः। सर्वथा वर्तमानस्य राज्ञः क्षन्तव्यमेव हि॥ 1-41-25 (1840) परिक्षित्तु विशेषेण यथाऽस्य प्रपितामहः। रक्षत्यस्मांस्तथा राज्ञा रक्षितव्याः प्रजा विभो॥ 1-41-26 (1841) अराजके जनपदे दोषा जायन्ति वै सदा। उद्वृत्तं सततं लोकं राजा दण्डेन शास्ति वै॥ 1-41-27 (1842) दण्डात्प्रतिभयं भूयः शान्तिरुत्पद्यते तदा। नोद्विग्नश्चरते धर्मं नोद्विग्नश्चरते क्रियाम्॥ 1-41-28 (1843) राज्ञा प्रतिष्ठितो धर्मो धर्मात्स्वर्गः प्रतिष्ठितः। राज्ञो यज्ञक्रियाः सर्वा यज्ञाद्देवाः प्रतिष्ठिताः॥ 1-41-29 (1844) देवाद्वृष्टिः प्रवर्तेत वृष्टेरोषधयः स्मृताः। ओषधिभ्यो मनुष्याणां धारयन्सततं हितम्॥ 1-41-30 (1845) मनुष्याणां च यो धाता राजा राज्यकरः पुनः। दशश्रोत्रियसमो राजा इत्येवं मनुरब्रवीत्॥ 1-41-31 (1846) तेनेह क्षुधितेनैत्य श्रान्तेन मृगलिप्सुना। अजानता कृतं मन्ये व्रतमेतदिदं मम॥ 1-41-32 (1847) कस्मादिदं त्वया बाल्यात्सहसा दुष्कृतं कृतम्। न ह्यर्हति नृपः शापमस्मत्तः पुत्र सर्वथा॥ ॥ 1-41-33 (1848) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 41 ॥

1-42-0 (1849) शृङ्ग्युवाच। 1-42-0x (199) यद्येतत्साहसं तात यदि वा दुष्कृतं कृतम्। प्रियं वाप्यप्रियं वा ते वागुक्ता न मृषा भवेत्॥ 1-42-1 (1850) नैवान्यथेदं भविता पितरेष ब्रवीमि ते। नाहं मृषा ब्रवीम्येवं स्वैरेष्वपि कुतः शपन्॥ 1-42-2 (1851) शमीक उवाच। 1-42-3x (200) जानाम्युग्रप्रभावं त्वां तात सत्यगिरं तथा। नानृतं चोक्तपूर्वं ते नैतन्मिथ्या भविष्यति॥ 1-42-3 (1852) पित्रा पुत्रो वयस्थोऽपि सततं वाच्य एव तु। यथा स्याद्गुणसंयुक्तः प्राप्नुयाच्च महद्यशः॥ 1-42-4 (1853) किं पुनर्बाल एव त्वं तपसा भावितः सदा। वर्धते चेत्प्रभवतां कोपोऽतीव महात्मनाम्॥ 1-42-5 (1854) `उत्सीदेयुरिमे लोकाः क्षणा चास्य प्रतिक्रिया।' सोऽहं पश्यामि वक्तव्यं त्वयि धर्मभृतां वर। पुत्रत्वं बालतां चैव तवावेक्ष्य च साहसम्॥ 1-42-6 (1855) स त्वं शमपरो भूत्वा वन्यमाहारमाचरन्। चर क्रोधमिमं हित्वा नैवं धर्मं प्रहास्यसि॥ 1-42-7 (1856) क्रोधो हि धर्मं हरति यतीनां दुःखसंचितम्। ततो धर्मविहीनानां गतिरिष्टा न विद्यते॥ 1-42-8 (1857) शम एव यतीनां हि क्षमिणां सिद्धिकारकः। क्षमावतामयं लोकः परश्चैव क्षमावताम्॥ 1-42-9 (1858) तस्माच्चरेथाः सततं क्षमाशीलो जितेन्द्रियः। क्षमया प्राप्स्यसे लोकान्ब्रह्मणः समनन्तरान्॥ 1-42-10 (1859) मया तु शममास्थाय यच्छक्यं कर्तुमद्य वै। तत्करिष्याम्यहं तात प्रेपयिष्ये नृपाय वै॥ 1-42-11 (1860) मम पुत्रेण शप्तोऽसि बालेनाकृतबुद्धिना। ममेमां धर्षणां त्वत्तः प्रेक्ष्य राजन्नमर्षिणा॥ 1-42-12 (1861) सौतिरुवाच। 1-42-13x (201) एवमादिश्य शिष्यं स प्रेषयामास सुव्रतः। परिक्षिते नृपतये दयापन्नो महातपाः॥ 1-42-13 (1862) संदिश्य कुशलप्रश्नं कार्यवृत्तान्तमेव च। शिष्यं गौरमुखं नाम शीलवन्तं समाहितम्॥ 1-42-14 (1863) सोऽभिगम्य ततः शीघ्रं नरेन्द्रं कुरुवर्धनम्। विवेश भवनं राज्ञः पूर्वं द्वास्थैर्निवेदितः॥ 1-42-15 (1864) पूजितस्तु नरेन्द्रेण द्विजो गौरमुखस्तदा। आचख्यौ च परिश्रान्तो राज्ञः सर्वमशेषतः॥ 1-42-16 (1865) शमीकवचनं घोरं यथोक्तं मन्त्रिसन्निधौ। शमीको नाम राजेन्द्र वर्तते विषये तव॥ 1-42-17 (1866) ऋषिः परमधर्मात्मा दान्तः शान्तो महातपाः। तस्य त्वया नरव्याघ्र सर्पः प्राणैर्वियोजितः॥ 1-42-18 (1867) अवसक्तो धनुष्कोट्या स्कन्धे मौनान्वितस्य च। क्षान्तवांस्तव तत्कर्म पुत्रस्तस्य न चक्षमे॥ 1-42-19 (1868) तेन शप्तोऽसि राजेन्द्र पितुरज्ञातमद्य वै। तक्षकः सप्तरात्रेण मृत्युस्तव भविष्यति॥ 1-42-20 (1869) तत्र रक्षां कुरुष्वेति पुनः पुनरथाब्रवीत्। तदन्यथा न शक्यं च कर्तुं केनचिदप्युत॥ 1-42-21 (1870) न हि शक्नोति संयन्तुं पुत्रं कोपसमन्वितम्। ततोऽहं प्रेषितस्तेन तव राजन्हितार्थिना॥ 1-42-22 (1871) सातिरुवाच। 1-42-23x (202) इति श्रुत्वा वचो घोरं स राजा कुरुनन्दनः। पर्यतप्यत तत्पापं कृत्वा राजा महातपाः॥ 1-42-23 (1872) तं च मौनव्रतं श्रुत्वा वने मुनिवरं तदा। भूय एवाभवद्राजा शोकसंतप्तमानसः॥ 1-42-24 (1873) अनुक्रोशात्मतां तस्य शमीकस्यावधार्य च। पर्यतप्यत भूयोपि कृत्वा तत्किल्बिषं मुनेः॥ 1-42-25 (1874) न हि मृत्युं तथा राजा श्रुत्वा वै सोऽन्वतप्यत। अशोचदमरप्रख्यो यथा कृत्वेह कर्म तत्॥ 1-42-26 (1875) ततस्तं प्रेषयामास राजा गौरमुखं तदा। भूयः प्रसादं भगवान्करोत्विह ममेति वै॥ 1-42-27 (1876) `श्रुत्वा तु वचनं राज्ञो मुनिर्गौरमुखस्तदा। समनुज्ञाप्य वेगेन प्रजगामाश्रमं गुरोः॥' 1-42-28 (1877) तस्मिंश्च गतमात्रेऽथ राजा गौरमुखे तदा। मन्त्रिभिर्मन्त्रयामास सह संविग्नमानसः॥ 1-42-29 (1878) संमन्त्र्य मन्त्रिभिश्चैव स तथा मन्त्रतत्त्ववित्। प्रासादं कारयामास एकस्तम्भं सुरक्षितम्॥ 1-42-30 (1879) रक्षां च विदधे तत्र भिषजश्चौषधानि च। ब्राह्मणान्मन्त्रसिद्धांश्च सर्वतो वै न्ययोजयत्॥ 1-42-31 (1880) राजकार्याणि तत्रस्थः सर्वाण्येवाकरोच्च सः। मन्त्रिभिः सह धर्मज्ञः समन्तात्परिरक्षितः॥ 1-42-32 (1881) न चैनं कश्चिदारूढं लभते राजसत्तमम्। वातोऽपि निश्चरंस्तत्र प्रवेशे विनिवार्यते॥ 1-42-33 (1882) प्राप्ते च दिवसे तस्मिन्सप्तमे द्विजसत्तमः। काश्यपोऽभ्यागमद्विद्वांस्तं राजानं चिकित्सितुम्॥ 1-42-34 (1883) श्रुतं हि तेन तदभूद्यथा तं राजसत्तमम्। तक्षकः पन्नगश्रेष्ठो नेष्यते यमसादनम्॥ 1-42-35 (1884) तं दष्टं पन्नगेन्द्रेण करिष्येऽहमपज्वरम्। तत्र मेऽर्थश्च धर्मश्च भवितेति विचिन्तयन्॥ 1-42-36 (1885) तं ददर्श स नागेन्द्रस्तक्षकः काश्यपं पथि। गच्छन्तमेकमनसं द्विजो भूत्वा वयोऽतिगः॥ 1-42-37 (1886) तमब्रवीत्पन्नगेन्द्रः काश्यपं मुनिपुंगवम्। क्व भवांस्त्वरितो याति किंच कार्यं चिकीर्षति॥ 1-42-38 (1887) काश्यप उवाच। 1-42-39x (203) नृपं कुरुकुलोत्पन्नं परिक्षितमरिंदमम्। तक्षकः पन्नगश्रेष्ठस्तेजसाऽध्य प्रधक्ष्यति॥ 1-42-39 (1888) तं दष्टं पन्नगेन्द्रेण तेनाग्निसमतेजसम्। पाण्डवानां कुलकरं राजानममितौजसम्। 1-42-4oc गच्छामित्वरितं सौम्य सद्यः कर्तुमपज्वरम्॥ 1-42-40 (1889) `विज्ञातविषविद्योऽहं ब्राह्मणो लोकपूजितः। अस्मद्गुरुकटाक्षेण कल्योऽहं विषनाशने॥' 1-42-41 (1890) तक्षक उवाच। 1-42-42x (204) अहं स तक्षको ब्रह्मंस्तं धक्ष्यामि महीपतिम्। निवर्तस्व न शक्तस्त्वं मया दष्टं चिकित्सितुम्॥ 1-42-42 (1891) काश्यप उवाच। 1-42-43x (205) अहं तं नृपतिं गत्वा त्वया दष्टमपज्वरम्। करिष्यामीति मे बुद्धिर्विद्याबलसमन्विता॥ ॥ 1-42-43 (1892) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि द्विचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 42 ॥

1-43-0 (1893) तक्षक उवाच। 1-43-0x (206) यदि दष्टं मयेह त्वं शक्तः किंचिच्चिकित्सितुम्। ततो वृक्षं मया दष्टमिमं जीवय काश्यप॥ 1-43-1 (1894) परं मन्त्रबलं यत्ते तद्दर्शय यतस्व च। न्यग्रोधमेनं धक्ष्यामि पश्यतस्ते द्विजोत्तम॥ 1-43-2 (1895) काश्यप उवाच। 1-43-3x (207) दश नागेन्द्र वृक्षं त्वं यद्येतदभिमन्यसे। अहमेनं त्वया दष्टं जीवयिष्ये भुजंगम। `पश्य मन्त्रबलं मेऽद्य न्यग्रोधं दश पन्नग॥' 1-43-3 (1896) सौतिरुवाच। 1-43-4x (208) एवमुक्तः स नागेन्द्रः काश्यपेन महात्मना। अदशद्वृक्षमभ्येत्य न्यग्रोधं पन्नगोत्तमः॥ 1-43-4 (1897) स वृक्षस्तेन दष्टस्तु पन्नगेन महात्मना। आशीविषविषोपेतः प्रजज्वाल समन्ततः॥ 1-43-5 (1898) तं दग्ध्वा स नगं नागः काश्यपं पुनरब्रवीत्। कुरु यत्नं द्विजश्रेष्ठ जीवयैव वनस्पतिम्॥ 1-43-6 (1899) सौतिरुवाच। 1-43-7x (209) भस्मीभूतं ततो वृक्षं पन्नगेन्द्रस्य तेजसा। भस्म सर्वं समाहृत्य काश्यपो वाक्यमब्रवीत्॥ 1-43-7 (1900) विद्याबलं पन्नगेन्द्र पश्य मेऽद्य वनस्पतौ। अहं संजीवयाम्येनं पश्यतस्ते भुजंगम॥ 1-43-8 (1901) ततः स भगवान्विद्वान्काश्यपो द्विजसत्तमः। भस्मराशीकृतं वृक्षं विद्यया समजीवयत्॥ 1-43-9 (1902) अङ्कुरं कृतवांस्तत्र ततः पर्णद्वयान्वितम्। पलाशिनं शाखिनं च तथा विटपिनं पुनः॥ 1-43-10 (1903) तं दृष्ट्वा जीवितं वृक्षं काश्यपेन महात्मना। उवाच तक्षको ब्रह्मन्नैतदत्यद्भुतं त्वयि॥ 1-43-11 (1904) द्विजेन्द्र यद्विषं हन्या मम वा मद्विधस्य वा। कं त्वमर्थमभिप्रेप्सुर्यासि तत्र तपोधन॥ 1-43-12 (1905) यत्तेऽभिलषितं प्राप्तं फलं तस्मान्नृपोत्तमात्। अहमेव प्रदास्यामि तत्ते यद्यपि दुर्लभम्॥ 1-43-13 (1906) विप्रशापाभिभूते च क्षीणायुषि नराधिपे। घटमानस्य ते विप्र सिद्धिः संशयिता भवेत्॥ 1-43-14 (1907) ततो यशः प्रदीप्तं ते त्रिषु लोकेषु विश्रुतम्। निरंशुरिव घर्मांशुरन्तर्धानमितो व्रजेत्॥ 1-43-15 (1908) काश्यप उवाच। 1-43-16x (210) धनार्थी याम्यहं तत्र तन्मे देहि भुजंगम। ततोऽहं विनिवर्तिष्ये स्वापतेयं प्रगृह्य वै॥ 1-43-16 (1909) तक्षक उवाच। 1-43-17x (211) यावद्धनं प्रार्थयसे तस्माद्राज्ञस्ततोऽधिकम्। अहमेव प्रदास्यामि निवर्तस्व द्विजोत्तम॥ 1-43-17 (1910) सौतिरुवाच। 1-43-18x (212) तक्षकस्य वचः श्रुत्वा काश्यपो द्विजसत्तमः। प्रदध्यौ सुमहातेजाराजानं प्रति बुद्धिमान्॥ 1-43-18 (1911) दिव्यज्ञानः स तेजस्वी ज्ञात्वा तं नृपतिं तदा। क्षीणायुषं पाण्डवेयमपावर्तत काश्यपः॥ 1-43-19 (1912) लब्ध्वा वित्तं मुनिवरस्तक्षकाद्यावदीप्सितम्। निवृत्ते काश्यपे तस्मिन्समयेन महात्मनि॥ 1-43-20 (1913) जगाम तक्षकस्तूर्णं नगरं नागसाह्वयम्। अथ शुश्राव गच्छन्स तक्षको जगतीपतिम्॥ 1-43-21 (1914) मन्त्रैर्विषहरैर्दिव्यै रक्ष्यमाणं प्रयत्नतः। 1-43-22 (1915) सौतिरुवाच। स चिन्तयामास तदा मायायोगेन पार्थिवः॥ 1-43-22x (213) मया वञ्चयितव्योऽसौ क उपायो भवेदिति। ततस्तापसरूपेण प्राहिणोत्स भुजंगमान्॥ 1-43-23 (1916) फलपत्रोदकं गृह्य राज्ञे नागोऽथ तक्षकः। 1-43-24 (1917) तक्षक उवाच। गच्छध्वं यूयमव्यग्रा राजानं कार्यवत्तया॥ 1-43-24x (214) फलपत्रोदकं नागाः प्रतिग्राहयितुं नृपम्। 1-43-25 (1918) सौतिरुवाच। ते तक्षकसमादिष्टास्तथा चक्रुर्भुजङ्गमाः॥ 1-43-25x (215) उपनिन्युस्तथा राज्ञे दर्भानम्भः फलानि च। तच्च सर्वं स राजेन्द्रः प्रतिजग्राह वीर्यवान्॥ 1-43-26 (1919) कृत्वा तेषां च कार्याणि गम्यतामित्युवाच तान्। गतेषु तेषु नागेषु तापसच्छद्मरूपिषु॥ 1-43-27 (1920) अमात्यान्सुहृदश्चैव प्रोवाच स नराधिपः। भक्षयन्तु भवन्तो वै स्वादूनीमानि सर्वशः॥ 1-43-28 (1921) तापसैरुपनीतानि फलानि सहिता मया। ततो राजा ससचिवः फलान्यादातुमैच्छत॥ 1-43-29 (1922) विधिना संप्रयुक्तो वै ऋषिवाक्येन तेन तु। यस्मिन्नेव फले नागस्तमेवाभक्षयत्स्वयम्॥ 1-43-30 (1923) ततो भक्षयतस्तस्य फलात्कृमिरभूदणुः। ह्रस्वकः कृष्णनयनस्ताम्रवर्णोऽथ शौनक॥ 1-43-31 (1924) स तं गृह्य नृपश्रेष्ठः सचिवानिदमब्रवीत्। अस्तमभ्येति सविता विषादद्य न मे भयम्॥ 1-43-32 (1925) सत्यवागस्तु स मुनिः कृमिर्मां दशतामयम्। तक्षको नाम भूत्वा वै तथा परिहृतं भवेत्॥ 1-43-33 (1926) ते चैनमन्ववर्तन्त मन्त्रिणः कालचोदिताः। एवमुक्त्वा स राजेन्द्रो ग्रीवायां सन्निवेश्यह॥ 1-43-34 (1927) कृमिकं प्राहसत्तूर्णं मुमूर्षुर्नष्टचेतनः। प्रहसन्नेव भोगेन तक्षकेणाभिवेष्टितः॥ 1-43-35 (1928) तस्मात्फलाद्विनिष्क्रम्य यत्तद्राज्ञे निवेदितम्। वेष्टयित्वा च भोगेन विनद्य च महास्वनम्। अदशत्पृथिवीपालं तक्षकः पन्नगेश्वरः॥ ॥ 1-43-36 (1929) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 43 ॥

1-44-0 (1930) सौतिरुवाच। 1-44-0x (216) तं तथा मन्त्रिणो दृष्ट्वा भोगेन परिवेष्टितम्। विषण्णवदनाः सर्वे रुरुदुर्भृशदुःखिताः॥ 1-44-1 (1931) तं तु नागं ततो दृष्ट्वा मन्त्रिणस्ते प्रदुद्रुवुः। अपश्यन्त तथा यान्तमाकाशे नागमद्भुतम्॥ 1-44-2 (1932) सीमन्तमिव कुर्वाणं नभसः पद्मवर्चसम्। तक्षकं पन्नगश्रेष्ठं भृशं शोकपरायणाः॥ 1-44-3 (1933) ततस्तु ते तद्गृहमग्निना वृतं प्रदीप्यमानं विषजेन भोगिनः। भयात्परित्यज्य दिशः प्रपेदिरे पपात तच्चाशनिताडितं यथा॥ 1-44-4 (1934) ततो नृपे तक्षकतेजसाहते प्रयुज्य सर्वाः परलोकसत्क्रियाः। शुचिर्दिजो राजपुरोहितस्तदा तथैव ते तस्य नृपस्य मन्त्रिणः॥ 1-44-5 (1935) नृपं शिशुं तस्य सुतं प्रचक्रिरे समेत्य सर्वे पुरवासिनो जनाः। नृपं यमाहुस्तममित्रघातिनं कुरुप्रवीरं जनमेजयं जनाः॥ 1-44-6 (1936) स बाल एवार्यमतिर्नृपोत्तमः सहैव तैर्मन्त्रिपुरोहितैस्तदा। शशास राज्यं कुरुपुंगवाग्रजो यथाऽस्य वीरः प्रपितामहस्तथा॥ 1-44-7 (1937) ततस्तु राजानममित्रतापनं समीक्ष्य ते तस्य नृपस्य मन्त्रिणः। सुवर्णवर्माणमुपेत्य काशिप वपुष्टमार्थं वरयांप्रचक्रमुः॥ 1-44-8 (1938) ततः स राजा प्रददौ वपुष्टमां कुरुप्रवीराय परीक्ष्य धर्मतः। स चापि तां प्राप्य मुदा युतोऽभव- न्न चान्यनारीषु मनो दधे क्वचित्॥ 1-44-9 (1939) सरःसु फुल्लेषु वनेषु चैव प्रसन्नचेता विजहार वीर्यवान्। तथा स राजन्यवरो विजह्रिवान् यथोर्वशीं प्राप्य पुरा पुरूरवाः॥ 1-44-10 (1940) वपुष्टमा चापि वरं पतिव्रता प्रतीतरूपा समवाप्य भूपतिम्। भावेन रामा रमयांबभूव तं विहारकालेष्ववरोधसुन्दरी॥ ॥ 1-44-11 (1941) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 44 ॥

1-45-0 (1942) सौतिरुवाच। 1-45-0x (217) एतस्मिन्नेव काले तु जरत्कारुर्महातपाः। चचार पृथिवीं कृत्स्नां यत्रसायंगृहो मुनिः॥ 1-45-1 (1943) चरन्दीक्षां महातेजा दुश्चरामकृतात्मभिः। तीर्थेष्वाप्लवनं कुर्वन्पुण्येषु विचचार ह॥ 1-45-2 (1944) वायुभक्षो निराहारः शुष्यन्नहरहर्मुनिः। सं ददर्श पितॄन्गर्ते लम्बमानानधोमुखान्॥ 1-45-3 (1945) एकतन्त्ववशिष्टं वै वीरणस्तम्बमाश्रितान्। तं तन्तुं च शनैराखुमाददानं बिलेशयम्॥ 1-45-4 (1946) निराहारान्कृशान्दीनान्गर्ते स्वत्राणमिच्छतः। उपसृत्य स तान्दीनान्दीनरूपोऽभ्यभाषत॥ 1-45-5 (1947) के भवन्तोऽवलम्बन्ते वीरमस्तम्बमाश्रिताः। दुर्बलं खादितैर्मूलैराखुना बिलवासिना॥ 1-45-6 (1948) वीरणस्तम्बके मूलं यदप्येकमिह स्थितम्। तद्भप्ययं शनैराखुरादत्ते दशनैः शितैः॥ 1-45-7 (1949) छेत्स्यतेऽल्पावशिष्टत्वादेतदप्यचिरादिव। ततस्तु पतितारोऽत्र गर्ते व्यक्तमधोमुखाः॥ 1-45-8 (1950) अत्र मे दुःखमुत्पन्नं दृष्ट्वा युष्मानधोमुखान्। कृच्छ्रामापदमापन्नान्प्रियं किं करवाणि वः॥ 1-45-9 (1951) तपसोऽस्य चतुर्थेन तृतीयेनाथ वा पुनः। अर्धेन वापि निस्तर्तुमापदं ब्रूत मा चिरम्॥ 1-45-10 (1952) अथवापि समग्रेण तरन्तु तपसा मम। भवन्तः सर्व एवेह काममेवं विधीयताम्॥ 1-45-11 (1953) पितर ऊचुः। 1-45-12x (218) कुतो भवान्ब्रह्मचारी यो नस्त्रातुमिहेच्छसि। न तु विप्राग्र्य तपसा शक्यमेतद्व्यपोहितुम्॥ 1-45-12 (1954) अस्ति नस्तात तपसः फलं प्रवदतां वर। संतानप्रक्षयाद्ब्रह्मन्पतामो निरयेऽशुचौ॥ 1-45-13 (1955) सन्तानं हि परो धर्मं एवमाह पितामहः। लम्बतामिह नस्तात न ज्ञानं प्रतिभाति वै॥ 1-45-14 (1956) येन त्वां नाभिजानीमो लोके विख्यातपौरुषम्। वृद्धो भवान्महाभागोयोनः शोच्यान्सुदुःखितान॥ 1-45-15 (1957) शोचते चैव कारुण्याच्छृणु ये वै वयं द्विज। यायावरा नाम वयमृषयः संशितव्रताः॥ 1-45-16 (1958) लोकात्पुम्यादिह भ्रष्टाः सन्तानप्रक्षयान्मुने। प्रणष्टं नस्तपस्तीव्रं न हि नस्तन्तुरस्ति वै॥ 1-45-17 (1959) अस्तित्वेकोऽद्य नस्तन्तुः सोऽपि नास्ति यथा तथा। मन्दभाग्योऽल्पभाग्यानां तप एकं समास्थितः॥ 1-45-18 (1960) जरत्कारुरिति ख्यातो वेदवेदाङ्गपारगः। नियतात्मा महात्मा च सुव्रतः सुमहातपाः॥ 1-45-19 (1961) तेन स्म तपसो लोभात्कृच्छ्रमापादिता वयम्। न तस्य भार्या पुत्रो वा बान्धवो वाऽस्ति कश्चन॥ 1-45-20 (1962) तस्माल्लम्बामहे गर्ते नष्टसंज्ञा ह्यनाथवत्। स वक्तव्यस्त्वया दृष्टो ह्यस्माकं नाथवत्तया॥ 1-45-21 (1963) पितरस्तेऽवलम्बन्ते गर्ते दीना अधोमुखाः। साधु दारान्कुरुष्वेति प्रजायस्वेति चाभि भोः॥ 1-45-22 (1964) कुलतन्तुर्हि नः शिष्टः स एकैकस्तपोधन। यं तु पश्यसि नो ब्रह्मन्वीरणस्तम्बमाश्रयम्॥ 1-45-23 (1965) एषोऽस्माकं कुलस्तम्ब आस्ते स्वकुलवर्धनः। यानि पश्यसि वै ब्रह्मन्मूलानीहास्य वीरुधः॥ 1-45-24 (1966) एते नस्तन्तवस्तात कालेन परिभक्षिताः। यत्त्वेतत्पश्यसि ब्रह्मन्मूलमस्यार्धभक्षितम्॥ 1-45-25 (1967) यत्र लम्बामहे गर्ते सोऽप्येकस्तप आस्थितः। यमाखुं पश्यसि ब्रह्मन्काल एष महाबलः॥ 1-45-26 (1968) स तं तपोरतं मन्दं शनैः क्षपयते तुदन्। जरत्कारुं तपोलुब्धं मन्दात्मानमचेतसम्॥ 1-45-27 (1969) न हि नस्तत्तपस्तस्य तारयिष्यति सत्तम। छिन्नमूलान्परिभ्रष्टान्कालोपहतचेतसः॥ 1-45-28 (1970) अधः प्रविष्टान्पश्यास्मान्यथा दुष्कृतिनस्तथा। अस्मासु पतितेष्वत्र सह सर्वैः सबान्धवैः॥ 1-45-29 (1971) छिन्नः कालेन सोऽप्यत्र गन्ता वै नरकं ततः। तपो वाऽप्यथ चा यज्ञो यच्चान्यत्पावनं महत्॥ 1-45-30 (1972) तत्सर्वं न समं तात संतत्येति सतां मतम्। स तात दृष्ट्वा ब्रूयास्तं जरत्कारुं तपोधन॥ 1-45-31 (1973) यथा दृष्टमिदं चात्र त्वयाऽऽख्येयमशेषतः। यथा दारान्प्रकुर्यात्स पुत्रानुत्पादयेद्यथा॥ 1-45-32 (1974) वा ब्रह्मंस्त्वया वाच्यः सोऽस्माकं नाथवत्तया। बान्धवानां हितस्येह यथा चात्मकुलं तथा॥ 1-45-33 (1975) कस्त्वं बन्धुमिवास्माकमनुशोचसि सत्तम। श्रोतुमिच्छाम सर्वेषां को भवानिह तिष्ठति॥ ॥ 1-45-34 (1976) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 45 ॥

1-46-0 (1977) सौतिरुवाच। 1-46-0x (219) एतच्छ्रुत्वा जरत्कारुर्भृशं शोकपरायणः। उवाच तान्पितॄन्दुःखाद्बाष्पसंदिग्धया गिरा॥ 1-46-1 (1978) जरत्कारुरुवाच। 1-46-2x (220) मम पूर्वे भवन्तो वै पितरः सपितामहाः। तद्ब्रूत यन्मया कार्यं भवतां प्रियकाम्यया॥ 1-46-2 (1979) अहमेव जरत्कारुः किल्बिषी भवतां सुतः। ते दण्डं धारयत मे दुष्कृतेरकृतात्मनः॥ 1-46-3 (1980) पितर ऊचुः। 1-46-4x (221) पुत्र दिष्ट्याऽसि संप्राप्त इमं देशं यदृच्छया। किमर्थं च त्वया ब्रह्मन्न कृतो दारसङ्ग्रहः॥ 1-46-4 (1981) जरत्कारुरुवाच। 1-46-5x (222) ममायं पितरो नित्यं हृद्यर्थः परिवर्तते। ऊर्ध्वरेताः शरीरं वै प्रापयेयममुत्र वै॥ 1-46-5 (1982) न दारान्वै करिष्येऽहमिति मे भावितं मनः। एवं दृष्ट्वा तु भवतः शकुन्तानिव लम्बतः॥ 1-46-6 (1983) मया निवर्तिता बुद्धिर्ब्रह्मचर्यात्पितामहाः। करिष्ये वः प्रियं कामं निवेक्ष्येऽहमसंशयम्॥ 1-46-7 (1984) सनाम्नीं यद्यहं कन्यामुपलप्स्ये कदाचन। भविष्यति च या काचिद्भैक्ष्यवत्स्वयमुद्यता॥ 1-46-8 (1985) प्रतिग्रहीता तामस्मि न भरेयं च यामहम्। एवंविधमहं कुर्यां निवेशं प्राप्नुयां यदि। अन्यथा न करिष्येऽहं सत्यमेतत्पितामहाः॥ 1-46-9 (1986) तत्र चोत्पत्स्यते जन्तुर्भवतां तारणाय वै। शाश्वताश्चाव्ययाश्चैव तिष्ठन्तु पितरो मम॥ 1-46-10 (1987) सौतिरुवाच। 1-46-11x (223) एवमुक्त्वा तु स पितॄंश्चचार पृथिवी मुनिः। न च स्म लभते भार्यां वृद्धोऽयमिति शानक॥ 1-46-11 (1988) यदा निर्वेदमापन्नः पितृभिश्चोदिस्तथा। तदाऽरण्यं स गत्वोच्चैश्चुक्रोश भृशदुःखितः॥ 1-46-12 (1989) सत्वरण्यगतः प्राज्ञः पितॄणा हितकाम्यया। उवाच कन्यां याचामि तिस्रो वाचः शनैरिमाः॥ 1-46-13 (1990) यानि भूतानि सन्तीह स्थावराणि चराणि च। अन्तर्हितानि वा यानि तानि शृण्वन्तु मे वचः॥ 1-46-14 (1991) उग्रे तपसि वर्तन्तं पितरश्चोदयन्ति माम्। निविशस्वेति दुःखार्ताः सन्तानस्य चिकीर्षया॥ 1-46-15 (1992) निवेशायाखिलां भूमिं कन्याभैक्ष्यं चरामि भोः। दरिद्रो दुःखशीलश्च पितृभिः सन्नियोजितः॥ 1-46-16 (1993) यस्य कन्याऽस्ति भूतस्य ये मयेह प्रकीर्तिताः। ते मे कन्यां प्रयच्छन्तु चरतः सर्वतोदिशम्॥ 1-46-17 (1994) मम कन्या सनाम्नी या भैक्ष्यवच्चोदिता भवेत्। भरेयं चैव यां नाहं तां मे कन्यां प्रयच्छत॥ 1-46-18 (1995) ततस्ते पन्नगा ये वै जरत्कारौ समाहिताः। तामादाय प्रवृत्तिं ते वासुकेः प्रत्यवेदयन्॥ 1-46-19 (1996) तेषां श्रुत्वा स नागेन्द्रस्तां कन्यां समलङ्कृताम्। प्रगृह्यारण्यमगमत्समीपं तस्य पन्नगः॥ 1-46-20 (1997) तत्र तां भैक्ष्यवत्कन्यां प्रादात्तस्मै महात्मने। नागेन्द्रो वासुकिर्ब्रह्मन्न स तां प्रत्यगृह्णत॥ 1-46-21 (1998) असनामेति वै मत्वा भरणे चाविचारिते। मोक्षभावे स्थितश्चापि मन्दीभूतः परिग्रहे॥ 1-46-22 (1999) ततो नाम स कन्यायाः पप्रच्छ भृगुनन्दन। वासुकिं भरणं चास्या न कुर्यामित्युवाच ह॥ ॥ 1-46-23 (2000) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि षट्चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 46 ॥

1-47-0 (2001) सौतिरुवाच। 1-47-0x (224) वासुकिस्त्वब्रवीद्वाक्यं जरत्कारुमृषिं तदा। सनाम्नी तव कन्येयं स्वसा मे तपसान्विता॥ 1-47-1 (2002) भरिष्यामि च ते भार्यां प्रतीच्छेमां द्विजोत्तम। रक्षणं च करिष्येऽस्याः सर्वशक्त्या तपोधन। त्वदर्थं रक्ष्यते चैषा मया मुनिवरोत्तम॥ 1-47-2 (2003) जरत्कारुरुवाच। 1-47-3x (225) न भरिष्येऽहमेतां वै एष मे समयः कृतः। अप्रियं च न कर्तव्यं कृते चैनां त्यजाम्यहम्॥ 1-47-3 (2004) सौतिरुवाच। 1-47-4x (226) प्रतिश्रुते तु नागेन भरिष्ये भगिनीमिति। जरत्कारुस्तदा वेश्म भुजगस्य जगाम ह॥ 1-47-4 (2005) तत्र मन्त्रविदां श्रेष्ठस्तपोवृद्धो महाव्रतः। जग्राह पाणिं धर्मात्मा विधिमन्त्रपुरस्कृतम्॥ 1-47-5 (2006) ततो वासगृहं रम्यं पन्नगेन्द्रस्य संमतम्। जगाम भार्याम दाय स्तूयमानो महर्षिभिः॥ 1-47-6 (2007) शयनं तत्र संक्लृप्तं स्पर्ध्यास्तरणसंवृतम्। तत्र भार्यासहायो वै जरत्कारुरुवास ह॥ 1-47-7 (2008) स तत्र समयं चक्रे भार्यया सह सत्तमः। विप्रियं मे न कर्तव्यं न च वाच्यं कदाचन॥ 1-47-8 (2009) त्यजेयं विप्रिये च त्वां कृते वासं च ते गृहे। एतद्गृहाण वचनं मया यत्समुदीरितम्॥ 1-47-9 (2010) ततः परमसंविग्ना स्वसा नागपतेस्तदा। अतिदुःखान्विता वाक्यं तमुवाचैवमस्त्विति॥ 1-47-10 (2011) तथैव सा च भर्तारं दुःखशीलमुपचारत्। उपायैः श्वेतकाकीयैः प्रियकामा यशस्विनी॥ 1-47-11 (2012) ऋतुकाले ततः स्नाता कदाचिद्वासुकेः स्वसा। भर्तारं वै यथान्यायमुपतस्थे महामुनिम्॥ 1-47-12 (2013) तत्र तस्याः समभवद्गर्भो ज्वलनसन्निभः। अतीव तेजसा युक्तो वैश्वानरसमद्युतिः॥ 1-47-13 (2014) शुक्लपक्षे यथा सोमो व्यवर्धत तथैव सः। ततः कतिपयाहस्तु जरत्कारुर्महायशाः॥ 1-47-14 (2015) उत्सङ्गेऽस्याः शिरः कृत्वा सुष्वाप परिखिन्नवत्। तस्मिंश्च सुप्ते विप्रेन्द्रे सवितास्तमियाद्गिरिम्॥ 1-47-15 (2016) अह्नः परिक्षये ब्रह्मंस्ततः साऽचिन्तयत्तदा। वासुकेर्भगिनी भीता धर्मलोपान्मनस्विनी॥ 1-47-16 (2017) किं नु मे सुकृतं भूयाद्भर्तुरुत्थापनं न वा। दुःखशीलो हि धर्मात्मा कथं नास्यापराध्नुयाम्॥ 1-47-17 (2018) कोपो वा धर्मशीलस्य धर्मलोपोऽथवा पुनः। धर्मलोपो गरीयान्वै स्यादित्यत्राकरोन्मतिम्॥ 1-47-18 (2019) उत्थापयिष्ये यद्येनं ध्रुवं कोपं करिष्यति। धर्मलोपो भवेदस्य सन्ध्यातिक्रमणे ध्रुवम्॥ 1-47-19 (2020) इति निश्चित्य मनसा जरत्कारुर्भुजंगमा। तमृषिं दीप्ततपसं शयानमनलोपमम्॥ 1-47-20 (2021) उवाचेदं वचः श्लक्ष्णं ततो मधुरभाषिणी। उत्तिष्ठ त्वं महाभाग सूर्योऽस्तमुपगच्छति॥ 1-47-21 (2022) सन्ध्यामुपास्स्व भगवन्नपः स्पृष्ट्वा यतव्रतः। प्रादुष्कृताग्निहोत्रोऽयं मुहूर्तो रम्यदारुणः॥ 1-47-22 (2023) सन्ध्या प्रवर्तते चेयं पश्चिमायां दिशि प्रभो। एवमुक्तः स भगवाञ्जरत्कारुर्महातपाः॥ 1-47-23 (2024) भार्यां प्रस्फुरमाणौष्ठ इदं वचनमब्रवीत्। अवमानः प्रयुक्तोऽयं त्वया मम भुजंगमे॥ 1-47-24 (2025) समीपे ते न वत्स्यामि गमिष्यामि यथागतम्। शक्तिरस्ति न वामोरु मयि सुप्ते विभावसोः॥ 1-47-25 (2026) अस्तं गन्तुं यथाकालमिति मे हृदि वर्तते। न चाप्यवमतस्येह वासो रोचेत कस्यचित्॥ 1-47-26 (2027) किं पुनर्धर्मशीलस्य मम वा मद्विधस्य वा। एवमुक्ता जरत्कारुर्भर्त्रा हृदयकम्पनम्॥ 1-47-27 (2028) अब्रवीद्भगिनी तत्र वासुकेः सन्निवेशने। नावमानात्कृतवती तवाहं विप्रे बोधनम्॥ 1-47-28 (2029) धर्मलोपो न ते विप्र स्यादित्येतन्मया कृतम्। उवाच भार्यामित्युक्तो जरत्कारुर्महातपाः॥ 1-47-29 (2030) ऋषिः कोपसमाविष्टस्त्यक्तुकामो भुजंगमाम्। न मे वागनृतं प्राह गमिष्येऽहं भुजंगमे॥ 1-47-30 (2031) समयो ह्येष मे पूर्वं त्वया सह मिथः कृतः। सुखमस्म्युषितो भद्रे ब्रूयास्त्वं भ्रातरं शुभे॥ 1-47-31 (2032) इतो मयि गते भीरु गतः स भगवानिति। त्वं चापि मयि निष्क्रान्ते न शोकं कर्तुमर्हसि॥ 1-47-32 (2033) इत्युक्ता साऽनवद्याङ्गी प्रत्युवाच मुनिं तदा। जरत्कारुं जरत्कारुश्चिन्ताशोकपरायणा॥ 1-47-33 (2034) बाष्पगद्गदया वाचा मुखेन परिशुष्यता। कृताञ्जलिर्वरारोहा पर्यश्रुनयना ततः॥ 1-47-34 (2035) धैर्यमालम्ब्य वामोरूर्हृदयेन प्रवेपता। न मामर्हसि धर्मज्ञ परित्यक्तुमनागसम्॥ 1-47-35 (2036) धर्मे स्थितां स्थितो धर्मे सदा प्रियहिते रताम्। प्रदाने कारणं यच्च मम तुभ्यं द्विजोत्तम॥ 1-47-36 (2037) तदलब्धवतीं मन्दां किं मां वक्ष्यति वासुकिः। मातृशापाभिभूतानां ज्ञातीनां मम सत्तम॥ 1-47-37 (2038) अपत्यमीप्सितं त्वत्तस्तच्च तावन्न दृश्यते। त्वत्तो ह्यपत्यलाभेन ज्ञातीनां मे शिवं भवेत्॥ 1-47-38 (2039) संप्रयोगो भवेन्नायां मम मोघस्त्वया द्विज। ज्ञातीनां हितमिच्छन्ती भगवंस्त्वां प्रसादये॥ 1-47-39 (2040) इममव्यक्तरूपं मे गर्भमाधाय सत्तम। कथं त्यक्त्वा महात्मा सन्गन्तुमिच्छस्यनागसम्॥ 1-47-40 (2041) एवमुक्तस्तु स मुनिर्भार्यां वचनमब्रवीत्। यद्युक्तमनुरूपं च जरत्कारुं तपोधनः॥ 1-47-41 (2042) अस्त्ययं सुभगे गर्भस्तव वैश्वानरोपमः। ऋषिः परमधर्मात्मा वेदवेदाङ्गपारगः॥ 1-47-42 (2043) एवमुक्त्वा स धर्मात्मा जरत्कारुर्महानृषिः। उग्राय तपसे भूयो जगाम कृतनिश्चयः॥ ॥ 1-47-43 (2044) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 47 ॥

1-48-0 (2045) सौतिरुवाच। 1-48-0x (227) गतमात्रं तु भर्तारं जरत्कारुरवेदयत्। भ्रातुः सकाशमागत्य यथातथ्यं तपोधन॥ 1-48-1 (2046) ततः स भुजगश्रेष्ठः श्रुत्वा सुमहदप्रियम्। उवाच भगिनीं दीनां तदा दीनतरः स्वयम्॥ 1-48-2 (2047) वासुकिरुवाच। 1-48-3x (228) जानासि भद्रे यत्कार्यं प्रदाने कारणं च यत्। पन्नगानां हितार्थाय पुत्रस्ते स्यात्ततो यदि॥ 1-48-3 (2048) स सर्पसत्रात्किल नो मोक्षयिष्यति वीर्यवान्। एवं पितामहः पूर्वमुक्तवांस्तु सुरैः सह॥ 1-48-4 (2049) अप्यस्ति गर्भः सुभगे तस्मात्ते मुनिसत्तमात्। न चेच्छाम्यफलं तस्य दारकर्म मनीषिणः॥ 1-48-5 (2050) कामं च मम न न्याय्यं प्रष्टुं त्वां कार्यमीदृशम्। किंतु कार्यगरीयस्त्वात्ततस्त्वाऽहमचूचुदम्॥ 1-48-6 (2051) दुर्वार्यतां विदित्वा च भर्तुस्तेऽतितपस्विनः। नैनमन्वागमिष्यामि कदाचिद्धि शपेत्स माम्॥ 1-48-7 (2052) आचक्ष्व भद्रे भर्तुः स्वं सर्वमेव विचेष्टितम्। उद्धरस्व च शल्यं मे घोरं हृदि चिरस्थितम्॥ 1-48-8 (2053) जरत्कारुस्ततो वाक्यमित्युक्ता प्रत्यभाषत। आश्वासयन्ती सन्तप्तं वासुकिं पन्नगेश्वरम्॥ 1-48-9 (2054) जरत्कारुरुवाच। 1-48-10x (229) पृष्टो मयाऽपत्यहेतोः स महात्मा महातपाः। अस्तीत्युत्तरमुद्दिश्य ममेदं गतवांश्च सः॥ 1-48-10 (2055) स्वैरेष्वपि न तेनाहं स्मरामि वितथं वचः। उक्तपूर्वं कुतो राजन्सांपराये स वक्ष्यति॥ 1-48-11 (2056) न संतापस्त्वया कार्यः कार्यं प्रति भुजंगमे। उत्पत्स्यति च ते पुत्रो ज्वलनार्कसमप्रभः॥ 1-48-12 (2057) इत्युक्त्वा स हि मां भ्रातर्गतो भर्ता तपोधनः। तस्माद्व्येतु परं दुःखं तवेदं मनसि स्थितम्॥ 1-48-13 (2058) सौतिरुवाच। 1-48-14x (230) एतच्छ्रुत्वा स नागेन्द्रो वासुकिः परया मुदा। एवमस्त्विति तद्वाक्यं भगिन्याः प्रत्यगृह्णत॥ 1-48-14 (2059) सान्त्वमानार्थदानैश्च पूजया चारुरूपया। सोदर्यां पूजयामास स्वसारं पन्नगोत्तमः॥ 1-48-15 (2060) ततः प्रववृधे गर्भो महातेजा महाप्रभः। यथा मोमो द्विजश्रेष्ठ शुक्लपक्षोदितो दिवि॥ 1-48-16 (2061) अथ काले तु सा ब्रह्मन्प्रजज्ञे भुजगस्वसा। कुमारं देवगर्भाभं पितृमातृभयापहम्॥ 1-48-17 (2062) ववृधे स तु तत्रैव नागराजनिवेशने। वेदांश्चाधिजगे साङ्गान्भार्गवच्यवनात्मजात्॥ 1-48-18 (2063) चीर्णव्रतो बाल एव बुद्धिसत्त्वगुणान्वितः। नाम चास्याभवत्ख्यातं लोकेष्वास्तीक इत्युत॥ 1-48-19 (2064) अस्तीत्युक्त्वा गतो यस्मात्पिता गर्भस्थमेव तम्। वनं तस्मादिदं तस्य नामास्तीकेति विश्रुतम्॥ 1-48-20 (2065) स बाल एव तत्रस्थश्चरन्नमितबुद्धिमान्। गृहे पन्नगराजस्य प्रयत्नात्परिरक्षितः॥ 1-48-21 (2066) भगवानिव देवेशः शूलपाणिर्हिरण्मयः। विवर्धमानः सर्वांस्तान्पन्नगानभ्यहर्षयत्॥ ॥ 1-48-22 (2067) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 48 ॥

1-49-0 (2068) शौनक उवाच। 1-49-0x (231) यदपृच्छत्तदा राजा मन्त्रिणो जनमेजयः। पितुः स्वर्गगतिं तन्मे विस्तरेण पुनर्वद॥ 1-49-1 (2069) सौतिरुवाच। 1-49-2x (232) शृणु ब्रह्मन्यथाऽपृच्छन्मन्त्रिणो नृपतिस्तदा। यथा चाख्यातवन्तस्ते निधनं तत्परिक्षितः॥ 1-49-2 (2070) जनमेजय उवाच। 1-49-3x (233) जानन्ति स्म भवन्तस्तद्यथावृत्तं पितुर्मम। आसीद्यथा स निधनं गतः काले महायशाः॥ 1-49-3 (2071) श्रुत्वा भवत्सकाशाद्धि पितुर्वृत्तमशेषतः। कल्याणं प्रतिपत्स्यामि विपरीतं न जातुचित्॥ 1-49-4 (2072) सौतिरुवाच। 1-49-5x (234) मन्त्रिणोऽथाब्रुवन्वाक्यं पृष्टास्तेन महात्मना। सर्वे धर्मविदः प्राज्ञा राजानं जनमेजयम्॥ 1-49-5 (2073) मन्त्रिण ऊचुः। 1-49-6x (235) शृणु पार्थिव यद्ब्रूषे पितुस्तव महात्मनः। चरितं पार्थिवेन्द्रस्य यथा निष्ठां गतश्च सः॥ 1-49-6 (2074) धर्मात्मा च महात्मा च प्रजापालः पिता तव। आसीदिहायथा वृत्तः स महात्मा शृणुष्व तत्॥ 1-49-7 (2075) चातुर्वर्ण्यं स्वधर्मस्थं स कृत्वा पर्यरक्षत। धर्मतो धर्मविद्राजा धर्मो विग्रहवानिव॥ 1-49-8 (2076) ररक्ष पृथिवीं देवीं श्रीमानतुलविक्रमः। द्वेष्टारस्तस्य नैवासन्स च द्वेष्टि न कंचन॥ 1-49-9 (2077) समः सर्वेषु भूतेषु प्रजापतिरिवाभवत्। ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव स्वकर्मसु॥ 1-49-10 (2078) स्थितः सुमनसो राजंस्तेन राज्ञा स्वधिष्ठिताः। विधवानाथविकलान्कृपणांश्च बभार सः॥ 1-49-11 (2079) सुदर्शः सर्वभूतानामासीत्सोम इवापरः। तुष्टपुष्टजनः श्रीमान्सत्यवाग्दृढविक्रमः॥ 1-49-12 (2080) धनुर्वेदे तु शिष्योऽभून्नृपः शारद्वतस्य सः। गोविन्दस्य प्रियश्चासीत्पिता ते जनमेजय॥ 1-49-13 (2081) लोकस्य चैव सर्वस्य प्रिय आसीन्महायशाः। परिक्षीणेषु कुरुषु सोत्तरायामजीजनत्॥ 1-49-14 (2082) परिक्षिदभवत्तेन सौभद्रस्यात्मजो बली। राजधर्मार्थकुशलो युक्तः सर्वगुणैर्वृतः॥ 1-49-15 (2083) जितेन्द्रियश्चात्मवांश्च मेधावी धर्मसेविता। षड्वर्गजिन्महाबुद्धिर्नीतिशास्त्रविदुत्तमः॥ 1-49-16 (2084) प्रजा इमास्तव पिता षष्टिवर्षाण्यपालयत्। ततो दिष्टान्तमापन्नः सर्वेषां दुःखमावहन्॥ 1-49-17 (2085) ततस्त्वं पुरुषश्रेष्ठ धर्मेण प्रतिपेदिवान्। इदं वर्षसहस्राणि राज्यं कुरुकुलागतम्। बाल एवाभिषिक्तस्त्वं सर्वभूतानुपालकः॥ 1-49-18 (2086) जनमेजय उवाच। 1-49-19x (236) नास्मिन्कुले जातु बभूव राजा यो न प्रजानां प्रियकृत्प्रियश्च। विशेषतः प्रेक्ष्य पितामहानां वृत्तं महद्वृत्तपरायणानाम्॥ 1-49-19 (2087) कथं निधनमापन्नः पिता मम तथाविधः। आचक्षध्वं यथावन्मे श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः॥ 1-49-20 (2088) सौतिरुवाच। 1-49-21x (237) एवं संचोदिता राज्ञा मन्त्रिणस्ते नराधिपम्। ऊचुः सर्वे यथावृत्तं राज्ञः प्रियहितैषिणः॥ 1-49-21 (2089) मन्त्रिण ऊचुः। 1-49-22x (238) स राजा पृथिवीपालः सर्वशस्त्रभृतां वरः। बभूव मृगयाशीलस्तव राजन्पिता सदा॥ 1-49-22 (2090) यथा पाण्डुर्महाबाहुर्धनुर्धरवरो युधि। अस्मास्वासज्य सर्वाणि राजकार्याण्यशेषतः॥ 1-49-23 (2091) स कदाचिद्वनगतो मृगं विव्याध पत्रिणा। विद्ध्वा चान्वसरत्तूर्णं तं मृगं गहने वने॥ 1-49-24 (2092) पदातिर्बद्धनिस्त्रिंशस्ततायुधकलापवान्। न चाससाद गहने मृगं नष्टं पिता तव॥ 1-49-25 (2093) परिश्रान्तो वयस्थश्च षष्टिवर्षो जरान्वितः। क्षुधितः स महारण्ये ददर्श मुनिसत्तमम्॥ 1-49-26 (2094) स तं पप्रच्छ राजेन्द्रो मुनिं मौनव्रते स्थितम्। न च किंचिदुवाचेदं पृष्टोऽपि समुनिस्तदा॥ 1-49-27 (2095) ततो राजा क्षुच्छ्रमार्तस्तं मुनिं स्थाणुवत्स्थितम्। मौनव्रतधरं शान्तं सद्यो मन्युवशं गतः॥ 1-49-28 (2096) न बुबोध च तं राजा मौनव्रतधरं मुनिम्। स तं क्रोधसमाविष्टो धर्षयामास ते पिता॥ 1-49-29 (2097) मृतं सर्पं धनुष्कोट्या समुत्क्षिप्य धरातलात्। तस्य शुद्धात्मनः प्रादात्स्कन्धे भरतसत्तम॥ 1-49-30 (2098) न चोवाच स मेधावी तमथो साध्वसाधु वा। तस्थौ तथैव चाक्रुद्धः सर्पं स्कन्धेन धारयन्॥ ॥ 1-49-31 (2099) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकोनपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 49 ॥

1-50-0 (2100) मन्त्रिण ऊचुः। 1-50-0x (239) ततः स राजा राजेन्द्र स्कन्धे तस्य भुजंगमम्। मुनेः क्षुत्क्षाम आसज्य स्वपुरं प्रययौ पुनः॥ 1-50-1 (2101) ऋषेस्तस्य तु पुत्रोऽभूद्गति जातो महायशाः। शृङ्गी नाम महातेजास्तिग्मवीर्योऽतिकोपनः॥ 1-50-2 (2102) ब्रह्माणं समुपागम्य मुनिः पूजां चकार ह। सोऽनुज्ञातस्ततस्तत्र शृङ्गी शुश्राव तं तदा॥ 1-50-3 (2103) सख्युः सकाशात्पितरं पित्रा ते धर्षितं पुरा। मृतं सर्पं समासक्तं स्थाणुभूतस्य तस्य तम्॥ 1-50-4 (2104) वहन्तं राजशार्दूल स्कन्धेनानपकारिणम्। तपस्विनमतीवाथ तं मुनिप्रवरं नृप॥ 1-50-5 (2105) जितेन्द्रियं विशुद्धं च स्थितं कर्मण्यथाद्भुतम्। तपसा द्योतितात्मानं स्वेष्वङ्गेषु यतं तदा॥ 1-50-6 (2106) शुभाचारं शुभकथं सुस्थितं तमलोलुपम्। अक्षुद्रमनसूयं च वृद्धं मौनव्रते स्थितम्। शरण्यं सर्वभूतानां पित्रा विनिकृतं तव॥ 1-50-7 (2107) शशापाथ महातेजाः पितरं ते रुषान्वितः। ऋषेः पुत्रो महातेजा बालोऽपि स्थविरद्युतिः॥ 1-50-8 (2108) स क्षिप्रमुदकं स्पृष्ट्वा रोषादिदमुवाच ह। पितरं तेऽभिसन्धाय तेजसा प्रज्वलन्निव॥ 1-50-9 (2109) अनागसि गुरौ यो मे मृतं सर्पवासृजत्। तं नागस्तक्षकः क्रुद्धस्तेजसा प्रदहिष्यति॥ 1-50-10 (2110) आशीविषस्तिग्मतेजा मद्वाक्यबलचोदितः। सप्तरात्रादितः पापं पश्य मे तपसो बलम्॥ 1-50-11 (2111) इत्युक्त्वा प्रययौ तत्र पिता यत्राऽस्य सोऽभवत्। दृष्ट्वा च पितरं तस्मै तं शापं प्रत्यवेदयत्॥ 1-50-12 (2112) स चापि मुनिशार्दूलः प्रेरयामास ते पितुः। शिष्यं गौरमुखं नाम शीलवन्तं गुणान्वितम्॥ 1-50-13 (2113) आचख्यौं सत्त्व विश्रान्तो राज्ञः सर्वमशेषतः। शप्तोऽसि मम पुत्रेण यत्तो भव महीपते॥ 1-50-14 (2114) तक्षकस्त्वां महाराज तेजसाऽसौ दहिष्यति। श्रुत्वा च तद्वचो घोरं पिता ते जनमेजय॥ 1-50-15 (2115) यत्तोऽभवत्परित्रस्तस्तक्षकात्पन्नगोत्तमात्। ततस्तस्मिंस्तु दिवसे सप्तमे समुपस्थिते॥ 1-50-16 (2116) राज्ञः समीपं ब्रह्मर्षिः काश्यपो गन्तुमैच्छत। तं ददर्शाथ नागेन्द्रस्तक्षकः काश्यपं तदा॥ 1-50-17 (2117) तमब्रवीत्पन्नगेन्द्रः काश्यपं त्वरितं द्विजम्। क्व भवांस्त्वरितो याति किं च कार्यं चिकीर्षति॥ 1-50-18 (2118) काश्यप उवाच। 1-50-19x (240) यत्र राजा कुरुश्रेष्ठः परिक्षिन्नाम वै द्विज। तक्षकेण भुजंगेन धक्ष्यते किल सोऽद्य वै॥ 1-50-19 (2119) गच्छाम्यहं तं त्वरितः सद्यः कर्तुमपज्वरम्। मयाऽभिपन्नं तं चापि न सर्पो धर्षयिष्यति॥ 1-50-20 (2120) तक्षक उवाच। 1-50-21x (241) किमर्थं तं मया दष्टं संजीवयितुमिच्छसि। अहं त तक्षको ब्रह्मन्पश्य मे वीर्यमद्भुतम्॥ 1-50-21 (2121) न शक्तस्त्वं मया दष्टं तं संजीवयितुं नृपम्। 1-50-22 (2122) मन्त्रिण ऊचुः। इत्युक्त्वा तक्षकस्तत्र सोऽदशद्वै वनस्पतिम्॥ 1-50-23x (242) स दष्टमात्रो नागेन भस्मीभूतोऽभवन्नगः। काश्यपश्च ततो राजन्नजीवयत तं नगम्॥ 1-50-23 (2123) ततस्तं लोभयामास कामं ब्रूहीति तक्षकः। स एवमुक्तस्तं प्राह काश्यपस्तक्षकं पुनः॥ 1-50-24 (2124) धनलिप्सुरहं तत्र यामीत्युक्तश्च तेन सः। तमुवाच महात्मानं तक्षकः श्लक्ष्णया गिरा॥ 1-50-25 (2125) यावद्धनं प्रार्थयसे राज्ञस्तस्मात्ततोऽधिकम्। गृहाण मत्त एव त्वं सन्निवर्तस्व चानघ॥ 1-50-26 (2126) स एवमुक्तो नागेन काश्यपो द्विपदां वरः। लब्ध्वा वित्तं निववृते तक्षकाद्यावदीप्सितम्॥ 1-50-27 (2127) तस्मिन्प्रतिगते विप्रे छद्मनोपेत्य तक्षकः। तं नृपं नृपतिश्रेष्ठं पितरं धार्मिकं तव॥ 1-50-28 (2128) प्रासादस्थं यत्तमपि दग्धवान्विषवह्निना। ततस्त्वं पुरुषव्याघ्र विजयायाभिषेचितः॥ 1-50-29 (2129) एतद्दृष्टं श्रुतं चापि यथावन्नृपसत्तम। अस्माभिर्निखिलं सर्वं कथितं तेऽतिदारुणम्॥ 1-50-30 (2130) श्रुत्वा चैतं नरश्रेष्ठ पार्थिवस्य पराभवम्। अस्य चर्षेरुदङ्कस्य विधत्स्व यदनन्तरम्॥ 1-50-31 (2131) सौतिरुवाच। 1-50-32x (243) एतस्मिन्नेव काले तु स राजा जनमेजयः। उवाच मन्त्रिणः सर्वानिदं वाक्यमरिदमः॥ 1-50-32 (2132) जनमेजय उवाच। 1-50-33x (244) अथ तत्कथितं केन यद्वृत्तं तद्वनस्पतौ। आश्चर्यभूतं लोकस्य भस्मराशीकृतं तदा॥ 1-50-33 (2133) यद्वृक्षं जीवयामास काश्यपस्तक्षकेण वै। नूनं मन्त्रैर्हतविषो न प्रणश्येत काश्यपात्॥ 1-50-34 (2134) चिन्तयामास पापात्मा मनसा पन्नगाधमः। दष्टं यदि मया विप्रः पार्थिवं जीवयिष्यति॥ 1-50-35 (2135) तक्षकः संहतविषो लोके यास्यति हास्यताम्। विचिन्त्यैवं कृता तेन ध्रुवं तुष्टिर्द्विजस्य वै॥ 1-50-36 (2136) भविष्यति ह्युपायेन यस्य दास्यामि यातनाम्। एकं तु श्रोतुमिच्छामि तद्वृत्तं निर्जने वने॥ 1-50-37 (2137) संवादं पन्नगेन्द्रस्य काश्यपस्य च कस्तदा। श्रुतवान्दृष्टवांश्चापि भवत्सु कथमागतम्। श्रुत्वा तस्य विधास्येऽहं पन्नगान्तकरीं मतिम्॥ 1-50-38 (2138) मन्त्रिण ऊचुः। 1-50-39x (245) शृणु राजन्यथास्माकं येन तत्कथितं पुरा। समागतं द्विजेन्द्रस्य पन्नगेन्द्रस्य चाध्वनि॥ 1-50-39 (2139) तस्मिन्वृक्षे नरः कश्चिदिन्धनार्थाय पार्थिव। विचिन्वन्पूर्वमारूढः शुष्कशाखावनस्पतौ॥ 1-50-40 (2140) न बुध्येतामुभौ तौ च नगस्थं पन्नगद्विजौ। सह तेनैव वृक्षेण भस्मीभूतोऽभवन्नृप॥ 1-50-41 (2141) द्विजप्रभावाद्राजेन्द्र व्यजीवत्स वनस्पतिः। तेनागम्य द्विजश्रेष्ठ पुंसाऽस्मासु निवेदितम्॥ 1-50-42 (2142) यथा वृत्तं तु तत्सर्वं तक्षकस्य द्विजस्य च। एतत्ते कथितं राजन्यथादृष्टं श्रुतं च यत्। श्रुत्वा च नृपशार्दूल विधत्स्व यदनन्तरम्॥ 1-50-43 (2143) सौतिरुवाच। 1-50-44x (246) मन्त्रिणां तु वचः श्रुत्वा स राजा जनमेजयः। पर्यतप्यत दुःखार्तः प्रत्यपिंषत्करं करे॥ 1-50-44 (2144) निःश्वासमुष्णमसकृद्दीर्घं राजीवलोचनः। मुमोचाश्रूणि च तदा नेत्राभ्यां प्ररुदन्नृपः॥ 1-50-45 (2145) उवाच च महीपालो दुःखशोकसमन्वितः। दुर्धरं बाष्पमुत्सृज्य स्पृष्ट्वा चापो यथाविधि॥ 1-50-46 (2146) मुहूर्तमिव च ध्यात्वा निश्चित्य मनसा नृपः। अमर्षी मन्त्रिणः सर्वानिदं वचनमब्रवीत्॥ 1-50-47 (2147) जनमेजय उवाच। 1-50-48x (247) श्रुत्वैतद्भवतां वाक्यं पितुर्मे स्वर्गतिं प्रति। निश्चितेयं मम मतिर्या च तां मे निबोधत। अनन्तरं च मन्येऽहं तक्षकाय दुरात्मने॥ 1-50-48 (2148) प्रतिकर्तव्यमित्येवं येन मे हिंसितः पिता। शृङ्गिणं हेतुमात्रं यः कृत्वा दग्ध्वा च पार्थिवम्॥ 1-50-49 (2149) इयं दुरात्मता तस्य काश्यपं यो न्यवर्तयत्। यद्यागच्छेत्स वै विप्रो ननु जीवेत्पिता मम॥ 1-50-50 (2150) परिहीयेत किं तस्य यदि जीवेत्स पार्थिवः। काश्यपस्य प्रसादेन मन्त्रिणां विनयेन च॥ 1-50-51 (2151) स तु वारितवान्मोहात्काश्यपं द्विजसत्तमम्। संजिजीवयिषुं प्राप्तं राजानमपराजितम्॥ 1-50-52 (2152) महानतिक्रमो ह्येष तक्षकस्य दुरात्मनः। द्विजस्य योऽददद्द्रव्यं मा नृपं जीवयेदिति॥ 1-50-53 (2153) उत्तङ्कस्य प्रियं कर्तुमात्मनश्च महत्प्रियम्। भवतां चैव सर्वेषां गच्छाम्यपचितिं पितुः॥ ॥ 1-50-54 (2154) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि पञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 50 ॥

1-51-0 (2155) सौतिरुवाच। 1-51-0x (248) एवमुक्त्वा ततः श्रीमान्मन्त्रिभिश्चानुमीदितः। आरुरोह प्रतिज्ञां स सर्पसत्राय पार्थिवः॥ 1-51-1 (2156) ब्रह्मन्भरतशार्दूलो राजा पारिक्षितस्तदा। पुरोहितमथाहूय ऋत्विजो वसुधाधिपः॥ 1-51-2 (2157) अब्रवीद्वाक्यसंपन्नः कार्यसंपत्करं वचः। यो मे हिंसितवांस्तातं तक्षकः स दुरात्मवान्॥ 1-51-3 (2158) प्रतिकुर्यां यथा तस्य तद्भवन्तो ब्रुवन्तु मे। अपि तत्कर्म विदितं भवतां येन पन्नगम्॥ 1-51-4 (2159) तक्षकं संप्रदीप्तेऽग्नौ प्रक्षिपेयं सबान्धवम्। यथा तेन पिता मह्यं पूर्वं दग्धो विषाग्निना॥ तथाऽहमपि तं पापं दग्धुमिच्छामि पन्नगम्॥ 1-51-5 (2160) ऋत्विज ऊचुः। 1-51-6x (249) अस्ति राजन्महात्सत्रं त्वदर्थं देवनिर्मितम्। सर्वसत्रमिति ख्यातं पुराणे परिपठ्यते॥ 1-51-6 (2161) आहर्ता तस्य सत्रस्य त्वन्नान्योऽस्ति नराधिप। इति पौराणिकाः प्राहुरस्माकं चास्ति स क्रतुः॥ 1-51-7 (2162) एवमुक्तः स राजर्षिर्मेने दग्धं हि तक्षकम्। हुताशनमुखे दीप्ते प्रविष्टमिति सत्तम॥ 1-51-8 (2163) ततोऽब्रवीन्मन्त्रविदस्तान्राजा ब्राह्मणांस्तदा। आहरिष्यामि तत्सत्रं संभाराः संभ्रियन्तु मे॥ 1-51-9 (2164) सौतिरुवाच। 1-51-10x (250) ततस्त ऋत्विजस्तस्य शास्त्रतो द्विजसत्तम। तं देशं मापयामासुर्यज्ञायतनकारणात्॥ 1-51-10 (2165) यथावद्वेदविद्वांसः सर्वे बुद्धेः परंगताः। ऋद्ध्या परमया युक्तमिष्टं द्विजगणैर्युतम्॥ 1-51-11 (2166) प्रभूतधनधान्याढ्यमृत्विग्भिः सुनिषेवितम्। निर्माय चापि विधिवद्यज्ञायतनमीप्सितम्॥ 1-51-12 (2167) राजानं दीक्षयामासुः सर्पसत्राप्तये तदा। इदं चासीत्तत्र पूर्वं सर्पसत्रे भविष्यति॥ 1-51-13 (2168) निमित्तं महदुत्पन्नं यज्ञविघ्नकरं तदा। यज्ञस्यायतने तस्मिन्क्रियमाणे वचोऽब्रवीत्॥ 1-51-14 (2169) स्थपतिर्बुद्धिसंपन्नो वास्तुविद्याविशारदः। इत्यब्रवीत्सूत्रधारः सूतः पौराणिकस्तदा॥ 1-51-15 (2170) यस्मिन्देशे च काले च मापनेयं प्रवर्तिता। ब्राह्मणं कारणं कृत्वा नायं संस्थास्यते क्रतुः॥ 1-51-16 (2171) एतच्छ्रुत्वा तु राजासौ प्राग्दीक्षाकालमब्रवीत्। क्षत्तारं न हि मे कश्चिदज्ञातः प्रविशेदिति॥ ॥ 1-51-17 (2172) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि एकपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 51 ॥

1-52-0 (2173) सौतिरुवाच। 1-52-0x (251) ततः कर्म प्रववृते सर्पसत्रविधानतः। पर्यक्रामंश्च विदिवत्स्वे स्वे कर्मणि याजकाः॥ 1-52-1 (2174) प्रावृत्य कृष्णवासांसि धूम्रसंरक्तलोचनाः। जुहुवुर्मन्त्रवच्चैव समिद्धं जातवेदसम्॥ 1-52-2 (2175) कम्पयन्तश्च सर्वेषामुरगाणां मनांसि च। सर्पानाजुहुवुस्तत्र सर्वानग्निमुखे तदा॥ 1-52-3 (2176) ततः सर्पाः समापेतुः प्रदीप्ते हव्यवाहने। विचेष्टमानाः कृपणमाह्वयन्तः परस्परम्॥ 1-52-4 (2177) विस्फुरन्तः श्वसन्तश्च वेष्टयन्तः परस्परम्। पुच्छैः शिरोभिश्च भृशं चित्रभानुं प्रपेदिरे॥ 1-52-5 (2178) श्वेताः कृष्णाश्च नीलाश्च स्थविराः शिशवस्तथा। नदन्तो विविधान्नादान्पेतुर्दीप्ते विभावसौ॥ 1-52-6 (2179) क्रोशयोजनमात्रा हि गोकर्णस्य प्रमाणतः। पतन्त्यजस्रं वेगेन वह्नावग्निमतां वर॥ 1-52-7 (2180) एवं शतसहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च। अवशानि विनष्टानि पन्नगानां तु तत्र वै॥ 1-52-8 (2181) तुरगा इव तत्रान्ये हस्तिहस्ता इवापरे। मत्ता इव च मातङ्गा महाकाया महाबलाः॥ 1-52-9 (2182) उच्चावचाश्च बहवो नानावर्णा विषोल्बणाः। घोराश्च परिघप्रख्या दन्दशूका महाबलाः। प्रपेतुरग्नावुरगा मातृवाग्दण्डपीडिताः॥ ॥ 1-52-10 (2183) इति श्रीमन्माहाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि द्विपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 52 ॥

1-53-0 (2184) शौनक उवाच। 1-53-0x (252) सर्पसत्रे तदा राज्ञः पाण्डवेयस्य धीमतः। जनमेजयस्य के त्वासन्नृत्विजः परमर्षयः॥ 1-53-1 (2185) के सदस्या बभूवुश्च सर्पसत्रे सुदारुणे। विषादजननेऽत्यर्थं पन्नगानां महाभय॥ 1-53-2 (2186) सर्वं विस्तरशस्तात भवाञ्छंसितुमर्हति। सर्पसत्रविधानज्ञविज्ञेयाः के च सूतज॥ 1-53-3 (2187) सौतिरुवाच। 1-53-4x (253) हन्त ते कथयिष्यामि नामानीह मनीषिणाम्। ये ऋत्विजः सदस्याश्च तस्यासन्नृपतेस्तदा॥ 1-53-4 (2188) तत्र होता बभूवाथ ब्राह्मणश्चण्डभार्गवः। च्यवनस्यान्वये ख्यातो जातो वेदविदां वरः॥ 1-53-5 (2189) उद्गाता ब्राह्मणो वृद्धो विद्वान्कौत्सौऽथ जैमिनिः। ब्र्हमाऽभवच्छार्ङ्गरवोऽथाध्वर्युश्चापि पिङ्गलः॥ 1-53-6 (2190) सदस्यश्चाभवद्व्यासः पुत्रशिष्यसहायवान्। उद्दालकः प्रमतकः श्वेतकेतुश्च पिङ्गलः॥ 1-53-7 (2191) असितो देवलश्चैव नारदः पर्वतस्तथा। आत्रेयः कुम्डजठरौ द्विजः कालघटस्तथा॥ 1-53-8 (2192) वात्स्यः श्रुतश्रवा वृद्धो जपस्वाध्यायशीलवान्। कोहलो देवशर्मा च मौद्गल्यः समसौरभः॥ 1-53-9 (2193) एते चान्ये च बहवो ब्राह्मणा वेदपारगाः। सदस्याश्चाभवंस्तत्र सत्रे पारिक्षितस्य ह॥ 1-53-10 (2194) जुह्वत्स्वृत्विक्ष्वथ तदा सर्पसत्रे महाक्रतौ। अहयः प्रापतंस्तत्र घोराः प्राणिभयावहाः॥ 1-53-11 (2195) वसामेदोवहाः कुल्या नागानां संप्रवर्तिताः। ववौ गन्धश्च तुमुलो दह्यतामनिशं तदा॥ 1-53-12 (2196) पततां चैव नागानां धिष्ठितानां तथाम्बरे। अश्रूयतानिशं शब्दः पच्यतां चाग्निना भृशम्॥ 1-53-13 (2197) तक्षकस्तु स नागेन्द्रः पुरंदरनिवेशनम्। गतः श्रुत्वैव राजानं दीक्षितं जनमेजयम्॥ 1-53-14 (2198) ततः सर्वं यथावृत्तमाख्याय भुजगोत्तमः। अगच्छच्छरणं भीत आगस्कृत्वा पुरंदरम्॥ 1-53-15 (2199) तमिन्द्रः प्राह सुप्रीतो न तवास्तीह तक्षक। भयं नागेन्द्र तस्माद्वै सर्पसत्रात्कदाचन॥ 1-53-16 (2200) प्रसादितो मया पूर्वं तवार्थाय पितामहः। तस्मात्तव भयं नास्ति व्येतु तेनसो ज्वरः॥ 1-53-17 (2201) सौतिरुवाच। 1-53-18x (254) एवमाश्वासितस्तेन ततः स भुजगोत्तमः। उवास भवने तस्मिञ्शक्रस्य मुदितः सुखी॥ 1-53-18 (2202) अजस्रं निपतत्स्वग्नौ नागेषु भृशदुःखितः। अल्पशेषपरीवारो वासुकिः पर्यतप्यत॥ 1-53-19 (2203) कश्मलं चाविशद्धोरं वासुकिं पन्नगोत्तमम्। स घूर्णमानहृदयो भगिनीमिदमब्रवीत्॥ 1-53-20 (2204) दह्यन्तेऽङ्गानि मे भद्रे न दिशः प्रतिभान्ति माम्। सीदामीव च संमोहाद्धूर्णतीव च मे मनः॥ 1-53-21 (2205) दृष्टिर्भ्राम्यति मेऽतीव हृदयं दीर्यतीव च। पतिष्याम्यवशोऽद्याहं तस्मिन्दीप्ते विभावसौ॥ 1-53-22 (2206) पारिक्षितस्य यज्ञोऽसौ वर्ततेऽस्मज्जिघांसया। व्यक्तं मयाऽभिगन्तव्यं प्रेतराजनिवेशनम्॥ 1-53-23 (2207) अयं स कालः संप्राप्तो यदर्थमसि मे स्वसः। जरत्करौ(पुरा)मयादत्तात्रायस्वास्मान्सबान्धवान्॥ 1-53-24 (2208) आस्तीकः किल यज्ञं तं वर्तन्तं भुजगोत्तमे। प्रतिषेत्स्यति मां पूर्वं स्वयमाह पितामहः॥ 1-53-25 (2209) तद्वत्से ब्रूहि वत्सं स्वं कुमारं वृद्धसंमतम्। ममाद्य त्वं सभृत्यस्य मोक्षार्थं वेदवित्तमम्॥ ॥ 1-53-26 (2210) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि त्रिपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 53 ॥

1-54-0 (2211) सौतिरुवाच। 1-54-0x (255) तत आहूय पुत्रं स्वं जरत्कारुर्भुजंगमा। वासुकेर्नागराजस्य वचनादिदमब्रवीत्॥ 1-54-1 (2212) अहं तव पितुः पुत्र भ्रात्रा दत्ता निमित्ततः। कालः स चायं संप्राप्तस्तत्कुरुष्व यथातथम्॥ 1-54-2 (2213) आस्तीक उवाच। 1-54-3x (256) किंनिमित्तं मम पितुर्दत्ता त्वं मातुलेन मे। तन्ममाचक्ष्व तत्त्वेन श्रुत्वा कर्ताऽस्मि तत्तथा॥ 1-54-3 (2214) सौतिरुवाच। 1-54-4x (257) तत आचष्ट सा तस्मै बान्धवानां हितैषिणी। भगिनी नागराजस्य जरत्कारुरविक्लबा॥ 1-54-4 (2215) जरत्कारुरुवाच। 1-54-5x (258) पन्नगानामशेषाणां माता कद्रूरिति श्रुता। तया शप्ता रुषितया सुता यस्मान्निबोध तत्॥ 1-54-5 (2216) उच्चैः श्रवाः सोऽश्वराजो यन्मिथ्या न कृतो मम। विनतार्थाय पणिते दासभावाय पुत्रकाः॥ 1-54-6 (2217) जनमेजयस्य वो यज्ञे धक्ष्यत्यनिलसारथिः। तत्र पञ्चत्वमापन्नाः प्रेतलोकं गमिष्यथ॥ 1-54-7 (2218) तां च शप्तवतीं देवः साक्षाल्लोकपितामहः। एवमस्त्विति तद्वाक्यं प्रोवाचानु मुमोद च॥ 1-54-8 (2219) वासुकिश्चापि तच्छ्रुत्वा पितामहवचस्तदा। अमृते मथिते तात देवाञ्छरणमीयिवान्॥ 1-54-9 (2220) सिद्धार्थाश्च सुराः सर्वे प्राप्यामृतमनुत्तमम्। भ्रातरं मे पुरस्कृत्य पितामहमुपागमन्॥ 1-54-10 (2221) ते तं प्रसादयामासुः सुराः सर्वेऽब्जसंभवम्। राज्ञा वासुकिना सार्धं शापोऽसौन भवेदिति॥ 1-54-11 (2222) देवा ऊचुः। 1-54-12x (259) वासुकिर्नागराजोऽयं दुःखितो ज्ञातिकारणात्। अभिशापः स मातुस्तु भगवन्न भवेत्कथम्॥ 1-54-12 (2223) ब्रह्मोवाच। 1-54-13x (260) जरत्कारुर्जरत्कारुं यां भार्यां समवाप्स्यति। तत्र जातो द्विजः शापान्मोक्षयिष्यति पन्नगान्॥ 1-54-13 (2224) एतच्छ्रुत्वा तु वचनं वासुकिः पन्नगोत्तमः। प्रादान्माममरप्रख्य तव पित्रे महात्मने॥ 1-54-14 (2225) प्रागेवानागते काले तस्मात्त्व मय्यजायथाः। अयं स कालः संप्राप्तो भयान्नस्त्रातुमर्हसि॥ 1-54-15 (2226) भ्रातरं चापि मे तस्मात्त्रातुमर्हसि पावकात्। न मोघं तु कृतं तत्स्याद्यदहं तव धीमते। पित्रे दत्ता विमोक्षार्थं कथं वा पुत्र मन्यसे॥ 1-54-16 (2227) सौतिरुवाच। 1-54-17x (261) एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा सास्तीको मातरं तदा। अब्रवीद्दुःखसंतप्तं वासुकिं जीवयन्निव॥ 1-54-17 (2228) अहं त्वां मोक्षयिष्यामि वासुके पन्नगोत्तम। तस्माच्छापान्महासत्त्व सत्यमेतद्ब्रवीमि ते॥ 1-54-18 (2229) भव स्वस्थमना नाग न हि ते विद्यते भयम्। प्रयतिष्ये तथा राजन्यथा श्रेयो भविष्यति॥ 1-54-19 (2230) न मे वागनृतं प्राह स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा। तं वै नृपवरं गत्वा दीक्षितं जनमेजयम्॥ 1-54-20 (2231) वाग्भिर्मङ्गलयुक्ताभिस्तोषयिष्येऽद्य मातुल। यथा स यज्ञो नृपतेर्निवत्रिष्यति सत्तम॥ 1-54-21 (2232) स संभावय नागेन्द्र मयि सर्वं महामते। न ते मयि मनो जातु मिथ्या भवितुमर्हति॥ 1-54-22 (2233) वासुकिरुवाच। 1-54-23x (262) आस्तीक परिघूर्णामि हृदयं मे विदीर्यते। दिशो न प्रतिजानामि ब्रह्मदण्डनिपीडितः॥ 1-54-23 (2234) आस्तीक उवाच। 1-54-24x (263) न सन्तापस्त्वया कार्यः कथंचित्पन्नगोत्तम। प्रदीप्ताग्नेः समुत्पन्नं नाशयिष्यामि ते भयम्॥ 1-54-24 (2235) ब्रह्मदण्डं महाघोरं कालाग्निसमतेजसम्। नाशयिष्यामि माऽत्र त्वं भयंकार्षीः कथंचन॥ 1-54-25 (2236) सौतिरुवाच। 1-54-26x (264) ततः स वासुकेर्घोरमपनीय मनोज्वरम्। आधाय चात्मनोऽङ्गेषु जगाम त्वरितो भृशम्॥ 1-54-26 (2237) जनमेजयस्य तं यज्ञं सर्वैः समुदितं गुणैः। मोक्षाय भुजगेन्द्राणामास्तीको द्विजसत्तमः॥ 1-54-27 (2238) स गत्वाऽपश्यदास्तीको यज्ञायतनमुत्तमम्। वृतं सदस्यैर्बहुभिः सूर्यवह्निसमप्रभैः॥ 1-54-28 (2239) स तत्र वारितो द्वास्थैः प्रविशन्द्विजसत्तमः। अभितुष्टाव तं यज्ञं प्रवेशार्थी परंतपः॥ 1-54-29 (2240) स प्राप्य यज्ञायतनं वरिष्ठं द्विजोत्तमः पुण्यकृतां वरिष्ठः। तुष्टाव राजानमनन्तकीर्ति- मृत्विक्सदस्यांश्च तथैव चाग्निम्॥ ॥ 1-54-30 (2241) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि चतुःपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 54 ॥

1-55-0 (2242) आस्तीक उवाच। 1-55-0x (265) सोमस्य यज्ञो वरुणस्य यज्ञः प्रजापतेर्यज्ञ आसीत्प्रयागे। तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः॥ 1-55-1 (2243) शक्रस्य यज्ञः शतसङ्ख्य उक्त- स्तथापरं तुल्यसङ्ख्यं शतं वै। तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः॥ 1-55-2 (2244) यमस्य यज्ञो हरिमेधसश्च यथा यज्ञो रन्तिदेवस्य राज्ञः। तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः॥ 1-55-3 (2245) गयस्य यज्ञः शशबिन्दोश्च राज्ञो यज्ञसल्तथा वैश्रवणस्य राज्ञः। तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः॥ 1-55-4 (2246) नृगस्य यज्ञस्त्वजमीढस्य चासी- द्यथा यज्ञो दाशरथेश्च राज्ञः। तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः॥ 1-55-5 (2247) यज्ञः श्रुतो दिवि देवस्य सूनो- र्युधिष्ठिरस्याजमीढस्य राज्ञः। तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः॥ 1-55-6 (2248) कृष्णस्य यज्ञः सत्यवत्याः सुतस्य स्वयं च कर्म प्रचकार यत्र। तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः॥ 1-55-7 (2249) इमे च ते सूर्यसमानवर्चसः समासते वृत्रहणः क्रतुं यथा। नैषां ज्ञातुं विद्यते ज्ञानमद्य दत्तं येभ्यो न प्रणश्येत्कदाचित्॥ 1-55-8 (2250) ऋत्विक्समो नास्ति लोकेषु चैव द्वैपायनेनेति विनिश्चितं मे। एतस्य शिष्या हि क्षितिं संचरन्ति सर्वर्त्विजः कर्मसु स्वेषु दक्षाः॥ 1-55-9 (2251) विभावसुश्चित्रभानुर्महात्मा हिरण्यरेता हुतभुक्कृष्णवर्त्मा। प्रदक्षिमावर्तशिखः प्रदीप्तो हव्यं तवेदं हुतभुग्वष्टि देवः॥ 1-55-10 (2252) नैह त्वदन्यो विद्यते जीवलोके समो नृपः पालयिता प्रजानाम्। धृत्या च ते प्रतीमनाः सदाहं त्वं वा वरुणो धर्मराजो यमो वा॥ 1-55-11 (2253) शक्रः साक्षाद्वज्रपाणिर्यथेह त्राता लोकेऽस्मिंस्त्वं तथेह प्रजानाम्। मतस्त्वं नः पुरुषेन्द्रेह लोके न च त्वदन्यो भूपतिरस्ति जज्ञे॥ 1-55-12 (2254) खट्वाङ्गनाभगदिलीपकल्प ययातिमान्धातृसमप्रभाव। आदित्यतेजःप्रतिमानतेजा भीष्मो यथा राजसि सुव्रतस्त्वम्॥ 1-55-13 (2255) वाल्मीकिवत्ते निभृतं स्ववीर्यं वसिष्ठवत्ते नियतश्च कोपः। प्रभुत्वमिन्द्रत्वसमं मतं मे द्युतिश्च नारायणवद्विभाति॥ 1-55-14 (2256) यमो यथा धर्मविनिश्चयज्ञः कृष्णो यथा सर्वगुणोपपन्नः। श्रियां निवासोऽसि यथा वसूनां निधानभूतोऽसि तथा क्रतूनाम्॥ 1-55-15 (2257) दम्भोद्भवेनासि समो बलेन रामो यथा शस्त्रविदस्त्रविच्च। और्वत्रिताभ्यामसि तुल्यतेजा दुष्प्रेक्षणीयोऽसि भगीरथेन॥ 1-55-16 (2258) सौतिरुवाच। 1-55-17x (266) एवं स्तुताः सर्व एव प्रसन्ना राजा सदस्या ऋत्विजो हव्यवाहः। तेषां दृष्ट्वा भावितानीङ्गितानि प्रोवाच राजा जनमेजयोऽथ॥ ॥ 1-55-17 (2259) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 55 ॥

1-56-0 (2260) जनमेजय उवाच। 1-56-0x (267) बालोऽप्ययं स्थविर इवावभाषते नायं बालः स्थविरोऽयं मतो मे। इच्छाम्यहं वरमस्मै प्रदातुं तन्मे विप्राः संविदध्वं यथावत्॥ 1-56-1 (2261) सदस्या ऊचुः। 1-56-2x (268) बालोऽपि विप्रो मान्य एवेह राज्ञा `यश्चाविद्वान्यश्च विद्वान्यथावत्। प्रसादयैनं त्वरितो नरेन्द्र द्विजातिवर्यं सकलार्थसिद्धये।' सर्वान्कामांस्त्वत्त एवार्हतेऽद्य यथा च नस्तक्षक एति शीघ्रम्॥ 1-56-2 (2262) सौतिरुवाच। 1-56-3x (269) व्याहर्तुकामे वरदे नृपे द्विजं वरं वृणीष्वेति ततोऽब्युवाच। होता वाक्यं नातिहृष्टान्तरात्मा कर्मण्यस्मिंस्तक्षको नैति तावत्॥ 1-56-3 (2263) जनमेजय उवाच। 1-56-4x (270) यथा चेदं कर्म समाप्यते मे यथा च वै तक्षक एति शीघ्रम्। तथा भवन्तः प्रयतन्तु सर्वे परं शक्त्या स हि मे विद्विषाणः॥ 1-56-4 (2264) ऋत्विज ऊचुः। 1-56-5x (271) यथा शस्त्राणि नः प्राहुर्यथा शंसति पावकः। इन्द्रस्य भवने राजंस्तक्षको भयपीडितः॥ 1-56-5 (2265) यथा सूतो लोहिताक्षो महात्मा पौराणिको वेदितवान्पुरस्तात्। स राजानं प्राह पृष्टस्तदानीं यथाहुर्विप्रास्तद्वदेतन्नृदेव॥ 1-56-6 (2266) पुराणमागम्य ततो ब्रवीम्यहं दत्तं तस्मै वरमिन्द्रेण राजन्। वसेह त्वं मत्सकाशे सुगुप्तो न पावकस्त्वां प्रदहिष्यतीति॥ 1-56-7 (2267) एतच्छ्रुत्वा दीक्षितस्तप्यमान आस्ते होतारं चोदयन्कर्म काले। `इन्द्रेण सार्धं तक्षकं पातयध्वं विभावसौ न विमुच्येत नागः।' होता च यत्तोऽस्याजुहावाथ मन्त्रै- रथो महेन्द्रः स्वयमाजगाम॥ 1-56-8 (2268) `आयातु चेन्द्रोऽपि सतक्षकः पते- द्विभावसौ नागराजेन तूर्णम्। जम्भस्य हन्तेति जुहाव होता तदा जगामाहिदत्ताभयः प्रभुः॥' 1-56-9 (2269) विमानमारुह्य महानुभावः सर्वैर्देवैः परिसंस्तूयमानः। बलाहकैश्चाप्यनुगम्यमानो विद्याधरैरप्सरसां गणैश्च `नागस्य नाशो मम चैव नाशो भविष्यतीत्येव विचिन्तयानः॥' 1-56-10 (2270) तस्योत्तरीये निहितः स नागो भयोद्विग्नः शर्म नैवाभ्यगच्छत्। ततो राजा मन्त्रविदोऽब्रवीत्पुनः क्रुद्धो वाक्यं तक्षकस्यान्तमिच्छन्॥ 1-56-11 (2271) जनमेजय उवाच। 1-56-12x (272) इन्द्रस्य भवने विप्रा यदि नागः स तक्षकः। तमिन्द्रेणैव सहितं पातयध्यं विभावसौ॥ 1-56-12 (2272) सौतिरुवाच। 1-56-13x (273) जनमेजयेन राज्ञा तु नोदितस्तक्षकं प्रति। होता जुहाव तत्रस्थं तक्षकं पन्नगं तथा॥ 1-56-13 (2273) हूयमाने तथा चैव तक्षकः सपुरन्दरः। आकाशे ददृशे तत्र क्षणेन व्यथितस्तदा॥ 1-56-14 (2274) पुरन्दरस्तु तं यज्ञं दृष्ट्वोरुभयमाविशत्। हित्वा तु तक्षकं त्रस्तः स्वमेव भवनं ययौ॥ 1-56-15 (2275) इन्द्रे गते तु राजेन्द्र तक्षको भयमोहितः। मन्त्रशक्त्या पावकार्चिस्समीपमवशो गतः। `तं दृष्ट्वा ऋत्विजस्तत्र वचनं चेदमब्रुवन्'॥ 1-56-16 (2276) ऋत्विज ऊचुः। 1-56-17x (274) अयमायाति तूर्णं स तक्षकस्ते वशं नृप। श्रूयतेऽस्य महान्नादो नदतो भैरवं रवम्॥ 1-56-17 (2277) नूनं मुक्तो वज्रभृता स नागो भ्रष्टो नाकान्मन्त्रवित्रस्तकायः। घूर्णन्नाकाशे नष्टसंज्ञोऽभ्युपैति तीव्रान्निश्वासान्निश्वसन्पन्नगेन्द्रः॥ 1-56-18 (2278) वर्तते तव राजेन्द्र कर्मैतद्विधिवत्प्रभो। अस्मै तु द्विजमुख्याय वरं त्वं दातुमर्हसि॥ 1-56-19 (2279) जनमेजय उवाच। 1-56-20x (275) बालाभिरूपस्य तवाप्रमेय वरं प्रयच्छामि यथानुरूपम्। वृणीष्व यत्तेऽभिमतं हृदि स्थितं तत्ते प्रदास्याम्यपि चेददेयम्॥ 1-56-20 (2280) सौतिरुवाच। 1-56-21x (276) पतिष्यमाणे नागेन्द्रे तक्षके जातवेदसि। इदमन्तरमित्येवं तदास्तीकोऽभ्यचोदयत्॥ 1-56-21 (2281) आस्तीक उवाच। 1-56-22x (277) वरं ददासि चेन्मह्यं वृणोमि जनमेजय। सत्रं ते विरमत्वेतन्न पतेयुरिहोरगाः॥ 1-56-22 (2282) एवमुक्तस्तदा तेन ब्रह्मन्पारिक्षितस्तु सः। नातिहृष्टमनाश्चेदमास्तीकं वाक्यमब्रवीत्॥ 1-56-23 (2283) सुवर्णं रजतं गाश्च यच्चान्यन्मन्यसे विभो। तत्ते दद्यां वरं विप्र न निवर्तेत्क्रतुर्मम॥ 1-56-24 (2284) आस्तीक उवाच। 1-56-25x (278) सुवर्णं रजतं गाश्च न त्वां राजन्वृणोम्यहम्। सत्रं ते विरमत्वेतत्स्वस्ति मातृकुलस्य नः॥ 1-56-25 (2285) सौतिरुवाच। 1-56-26x (279) आस्तीकेनैवमुक्तस्तु राजा पारिक्षितस्तदा। पुनःपुनरुवाचेदमास्तीकं वदतां वरः॥ 1-56-26 (2286) अन्यं वरय भद्रं ते वरं द्विज्वरोत्तम। अयाचत न चाप्यन्यं वरं स भृगुनन्दन॥ 1-56-27 (2287) ततो वेदविदस्तात सदस्याः सर्व एव तम्। राजानमूचुः सहिता लभतां ब्राह्मणो वरम्॥ ॥ 1-56-28 (2288) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 56 ॥

1-57-0 (2289) शौनक उवाच। 1-57-0x (280) ये सर्पाः सर्पसत्रेऽस्मिन्पतिता हव्यवाहने। तेषां नामानि सर्वेषां श्रोतुमिच्छामि सूतज॥ 1-57-1 (2290) सौतिरुवाच। 1-57-2x (281) सहस्राणि बहून्यस्मिन्प्रयुतान्यर्बुदानि च। न शक्यं परिसंख्यातुं बहुत्वाद्द्विजसत्तम॥ 1-57-2 (2291) यथास्मृति तु नामानि पन्नगानां निबोध मे। उच्यमानानि मुख्यानां हुतानां जातवेदसि॥ 1-57-3 (2292) वासुकेः कुलजातांस्तु प्राधान्येन निबोध मे। नीलरक्तान्सितान्घोरान्महाकायान्विषोल्बणान्॥ 1-57-4 (2293) अवशान्मातृवाग्दण्डपीडितान्कृपणान्हूतान्। कोटिशो मानसः पूर्णः शलः पालो हलीमकः॥ 1-57-5 (2294) पिच्छलः कौणपश्चक्रः कालवेगः प्रकालनः। हिरण्यबाहुः शरणः कक्षकः कालदन्तकः॥ 1-57-6 (2295) एते वासुकिजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहने। अन्ये च बहवो विप्र तथा वै कुलसंभवाः। प्रदीप्ताग्नौ हुताःसर्वे घोररूपा महाबलाः॥ 1-57-7 (2296) तक्षकस्य कुले जातान्प्रवक्ष्यामि निबोध तान्। पुच्छाण्डको मण्डलकः पिण्डसेक्ता रभेणकः॥ 1-57-8 (2297) उच्छिखः शरभो भङ्गो बिल्वतेजा विरोहणः। शिली शलकरो मूकः सुकुमारः प्रवेपनः॥ 1-57-9 (2298) मुद्गरः शिशुरोमा च सुरोमा च महाहनुः। एते तक्षकजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहनम्॥ 1-57-10 (2299) पारावतः पारियात्रः पाण्डरो हरिणः कृशः। विहङ्गः शरभो मोदः प्रमोदः संहतापनः॥ 1-57-11 (2300) ऐरावतकुलादेते प्रविष्टा हव्यवाहनम्। कौरव्यकुलजान्नागाञ्शृणु मे त्वं द्विजोत्तम॥ 1-57-12 (2301) एरकः कुण्डलो वेणी वेणीस्कन्धः कुमारकः। बाहुकः शृङ्गबेरश्च धूर्तकः प्रातरातकौ॥ 1-57-13 (2302) कौरव्यकुलजास्त्वेते प्रविष्टा हव्यवाहनम्। धृतराष्ट्रकुले जाताञ्शृणु नागान्यथातथम्॥ 1-57-14 (2303) कीर्त्यमानान्मया ब्रह्मन्वातवेगान्विषोल्बणान्। शङ्कुकर्णः पिठरकः कुठारमुखसेचकौ॥ 1-57-15 (2304) पूर्णाङ्गदः पूर्णमुखः प्रहासः शकुनिर्दरिः। अमाहठः कामठकः सुषेणो मानसोऽव्ययः॥ 1-57-16 (2305) `अष्टावक्रः कोमलकः श्वसनो मौनवेपगः।' भैरवो मुण्डवेदाङ्गः पिशङ्गश्चोदपारकः। ऋषभो वेगवान्नागः पिण्डारकमहाहनू॥ 1-57-17 (2306) रक्ताङ्गः सर्वसारङ्गः समृद्धपटवासकौ। वराहको वीरणकः सुचित्रश्चित्रवेगिकः॥ 1-57-18 (2307) पराशरस्तरुणको मणिः स्कन्धस्तथाऽऽरुणिः। इति नागा मया ब्रह्मन्कीर्तिताः कीर्तिवर्धनाः॥ 1-57-19 (2308) प्राधान्येन बहुत्वात्तु न सर्वे परिकीर्तिताः। एतेषां प्रसवो यश्च प्रसवस्य च सन्ततिः॥ 1-57-20 (2309) न शक्यं परिसंख्यातुं ये दीप्तं पावकं गताः। `द्विशीर्षाः पञ्चशीर्षाश्च सप्तशीर्षास्तथाऽपरे। दशशीर्षाः शतशीर्षास्तथान्ये बहुशीर्षकाः'॥ 1-57-21 (2310) कालानलविषा घोरा हुताः शतसहस्रशः। महाकाया महावेगाः शैलशृङ्गसमुच्छ्रयाः॥ 1-57-22 (2311) योजनायामविस्तारा द्वियोजनसमायताः। कामरूपाः कामबला दीप्तानलविषोल्बणाः॥ 1-57-23 (2312) दग्धास्तत्र महासत्रे ब्रह्मदण्डनिपाडिताः॥ ॥ 1-57-24 (2313) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि सप्तपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 57 ॥

1-58-0 (2314) सौतिरुवाच। 1-58-0x (282) इदमत्यद्भुतं चान्यदास्तीकस्यानुशुश्रुम। तथा वरैश्छन्द्यमाने राज्ञा पारिक्षितेन हि॥ 1-58-1 (2315) इन्द्रहस्ताच्च्युतो नागः ख एव यदतिष्ठत। ततश्चिन्तापरो राजा बभूव जनमेजयः॥ 1-58-2 (2316) हूयमाने भृशं दीप्ते विधिवद्वसुरेतसि। न स्म स प्रापतद्वह्नौ तक्षको भयपीडितः॥ 1-58-3 (2317) शौनक उवाच। 1-58-4x (283) किं सूत तेषां विप्राणां मन्त्रग्रामो मनीषिणाम्। न प्रत्यभात्तदाऽग्नौ यत्स पपात न तक्षकः॥ 1-58-4 (2318) सौतिरुवाच। 1-58-5x (284) तमिन्द्रहस्ताद्वित्रस्तं विसंज्ञं पन्नगोत्तमम्। आस्तीकस्तिष्ठ तिष्ठेति वाचस्तिस्रोऽभ्युदैरयत्॥ 1-58-5 (2319) वितस्थे सोऽन्तरिक्षे च हृदयेन विदूयता। यथा तिष्ठति वै कश्चित्खं च गां चान्तरा नरः॥ 1-58-6 (2320) ततो राजाब्रवीद्वाक्यं सदस्यैश्चोदितो भृशम्। काममेतद्भवत्वेवं यथास्तीकस्य भाषितम्॥ 1-58-7 (2321) समाप्यतामिदं कर्म पन्नगाः सन्त्वनामयाः। प्रीयतामयमास्तीकः सत्यं सूतवचोऽस्तु तत्॥ 1-58-8 (2322) ततो हलहलाशब्दः प्रीतिजः समजायत। आस्तीकस्य वरे दत्ते तथैवोपरराम च॥ 1-58-9 (2323) स यज्ञः पाण्डवेयस्य राज्ञः पारिक्षितस्य ह। प्रीतिमांश्चाभवद्राजा भारतो जनमेजयः॥ 1-58-10 (2324) ऋत्विग्भ्यः ससदस्येभ्यो ये तत्रासन्समागताः। तेभ्यश्च प्रददौ वित्तं शतशोऽथ सहस्रशः॥ 1-58-11 (2325) लोहिताक्षाय सूताय तथा स्थपतये विभुः। येनोक्तं तस्य तत्राग्रे सर्पसत्रनिवर्तने॥ 1-58-12 (2326) निमित्तं ब्राह्मण इति तस्मै वित्तं ददौ बहु। दत्त्वा द्रव्यं यथान्यायं भोजनाच्छादनान्वितम्॥ 1-58-13 (2327) प्रीतस्तस्मै नरपतिरप्रमेयपराक्रमः। ततश्चकारावभृथं विधिदृष्टेन कर्मणा॥ 1-58-14 (2328) आस्तीकं प्रेषयामास गृहानेव सुसंस्कृतम्। राजा प्रीतमनाः प्रीतं कृतकृत्यं मनीषिणम्॥ 1-58-15 (2329) पुनरागमनं कार्यमिति चैनं वचोऽब्रवीत्। भविष्यसि सदस्यो मे वाजिमेधे महाक्रतौ॥ 1-58-16 (2330) तथेत्युक्त्वा प्रदुद्राव तदास्तीको मुदा युतः। कृत्वा स्वकार्यमतुलं तोषयित्वा च पार्थिवम्॥ 1-58-17 (2331) स गत्वा परमप्रीतो मातुलं मातरं च ताम्। अभिगम्योपसंगृह्य तथा वृत्तं न्यवेदयत्॥ 1-58-18 (2332) सौतिरुवाच। 1-58-19x (285) एतच्छ्रुत्वा प्रीयमाणाः समेता ये तत्रासन्पन्नगा वीतमोहाः। आस्तीके वै प्रीतिमन्तो बभूवु- रूचुश्चैनं वरमिष्टं वृमीष्व॥ 1-58-19 (2333) भूयोभूयः सर्वशस्तेऽब्रुवंस्तं किं ते प्रियं करवामाद्य विद्वन्। प्रीता वयं मोक्षिताश्चैव सर्वे कामं किं ते करवामाद्य वत्स॥ 1-58-20 (2334) आस्तीक उवाच। 1-58-21x (286) सायं प्रातर्ये प्रसन्नात्मरूपा लोके विप्रा मानवा ये परेऽपि। धर्माख्यानं ये पठेयुर्ममेदं तेषां युष्मन्नैव किंचिद्भयं स्यात्॥ 1-58-21 (2335) तैश्चाप्युक्तो भागिनेयः प्रसन्नै- रेतत्सत्यं काममेवं वरं ते। प्रीत्या युक्ताः कामितं सर्वशस्ते कर्तारः स्म प्रवणा भागिनेय॥ 1-58-22 (2336) असितं चार्तिमन्तं च सुनीथं चापि यः स्मरेत्। दिवा वा यदि वा रात्रौ नास्य सर्पभयं भवेत्॥ 1-58-23 (2337) यो जरत्कारुणा जातो जरत्कारौ महावशाः। आस्तीकः सर्पसत्रे वः पन्नगान्योऽभ्यरक्षत। तं स्मरन्तं महाभागा न मां हिंसितुमर्हथ॥ 1-58-24 (2338) सर्पापसर्प भद्रं ते गच्छ सर्प महाविष। जनेमेजयस्य यज्ञान्ते आस्तीकवचनं स्मर॥ 1-58-25 (2339) आस्तीकस्य वचः श्रुत्वा यः सर्पो न निवर्तते। शतधा भिद्यते मूर्धा शिंशवृक्षफलं यथा॥ 1-58-26 (2340) सौतिरुवाच। 1-58-27x (287) स एवमुक्तस्तु तदा द्विजेन्द्रः समागतैस्तैर्भुजगेन्द्रमुख्यैः। संप्राप्य प्रीतिं विपुलां महात्मा ततो मनो गमनायाथ दध्रे॥ 1-58-27 (2341) `इत्येवं नागराजोऽथ नागानां मध्यगस्तदा। उक्त्वा सहैव तैः सर्पैः स्वमेव भवनं ययौ॥' 1-58-28 (2342) मोक्षयित्वा तु भुजगान्सर्पसत्राद्द्विजोत्तमः। जगाम काले धर्मात्मा दिष्टान्तं पुत्रपौत्रवान्॥ 1-58-29 (2343) इत्याख्यानं मयास्तीकं यथावत्तव कीर्तितम्। यत्कीर्तयित्वा सर्पेभ्यो न भयं विद्यते क्वचित्॥ 1-58-30 (2344) सौतिरुवाच। 1-58-31x (288) यथा कथितवान्ब्रह्मन्प्रमतिः पूर्वजस्तव। पुत्राय रुरवे प्रीतः पृच्छते भार्गवोत्तम॥ 1-58-31 (2345) यद्वाक्यं श्रुतवांश्चाहं तथा च कथितं मया। आस्तीकस्य कवेर्विप्र श्रीमच्चरितमादितः॥ 1-58-32 (2346) यन्मां त्वं पृष्टवान्ब्रह्मञ्श्रुत्वा डुण्डुभभाषितम्। व्येतु ते सुमहद्ब्रह्मन्कौतूहलमरिन्दम॥ 1-58-33 (2347) श्रुत्वा धर्मिष्ठमाख्यानमास्तीकं पुण्यवर्धनम्। `सर्वपापविनिर्मुक्तो दीर्घमायुरवाप्नुयात्॥' ॥ 1-58-34 (2348) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि आस्तीकपर्वणि अष्टपञ्चाशत्तमोऽध्यायः॥ 58 ॥ ॥ समाप्तं चास्तीकपर्व ॥

1-59-0 (2349) शौनक उवाच। 1-59-0x (289) भृगुवंशात्प्रभृत्येव त्वया मे कीर्तितं महत्। आख्यानमखिलं तात सौते प्रीतोऽस्मितेन ते॥ 1-59-1 (2350) प्रक्ष्यामि चैव भूयस्त्वां यथावत्सूतनन्दन। याः कथा व्याससंपन्नास्ताश्च भूयो विचक्ष्व मे॥ 1-59-2 (2351) तस्मिन्परमदुष्पारे सर्पसत्रे महात्मनाम्। कर्मान्तरेषु यज्ञस्य सदस्यानां तथाऽध्वरे॥ 1-59-3 (2352) या बभूवुः कथाश्चित्रा येष्वर्थेषु यथातथम्। त्वत्त इच्छामहे श्रोतुं सौते त्वं वै प्रचक्ष्व नः॥ 1-59-4 (2353) सौतिरुवाच। 1-59-5x (290) कर्मान्तरेष्वकथयन्द्विजा वेदाश्रयाः कथाः। व्यासस्त्वकथयच्चित्रमाख्यानं भारतं महत्॥ 1-59-5 (2354) शौनक उवाच। 1-59-6x (291) महाभारतमाख्यानं पाण्डवानां यशस्करम्। जनमेजयेन पृष्टः सन्कृष्णद्वैपायनस्तदा॥ 1-59-6 (2355) श्रावयामास विधिवत्तदा कर्मान्तरे तु सः। तामहं विधिवत्पुण्यां श्रोतुमिच्छामि वै कथाम्॥ 1-59-7 (2356) मनःसागरसंभूतां महर्षेर्भावितात्मनः। कथयस्व सतां श्रेष्ठ सर्वरत्नमयीमिमाम्॥ 1-59-8 (2357) सौतिरुवाच। 1-59-9x (292) हन्त ते कथयिष्यामि महदाख्यानमुत्तमम्। कृष्णद्वैपायनमतं महाभारतमादितः॥ 1-59-9 (2358) शृणु सर्वमशेषेण कथ्यमानं मया द्विज। शंसितुं तन्महान्हर्षो ममापीह प्रवर्तते॥ ॥ 1-59-10 (2359) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि अंशावतरणपर्वणि एकोनषष्टितमोऽध्यायः॥ 59 ॥

1-60-0 (2360) सौतिरुवाच। 1-60-0x (293) श्रुत्वा तु सर्पसत्राय दीक्षितं जनमेजयम्। अभ्यगच्छदृषिर्विद्वान्कृष्णद्वैपायनस्तदा॥ 1-60-1 (2361) जनयामास यं काली शक्तेः पुत्रात्पराशरात्। कन्यैव यमुनाद्वीपे पाण्डवानां पितामहम्॥ 1-60-2 (2362) जातमात्रश्च यः सद्य इष्ट्या देहमवीवृधत्। वेदांश्चाधिजगे साङ्गन्सेतिहासान्महायशाः॥ 1-60-3 (2363) यं नाति तपसा कश्चिन्न वेदाध्ययनेन च। न व्रतैर्नोपवासैश्च न प्रसूत्या न मन्युना॥ 1-60-4 (2364) विव्यासैकं चतुर्धा यो वेदं वेदविदां वरः। परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः कविः सत्यव्रतः शुचिः॥ 1-60-5 (2365) यः पाण्डुं धृतराष्ट्रं च विदुरं चाप्यजीजनत्। शन्तनोः संततिं तन्वन्पुण्यकीर्तिर्महायशाः॥ 1-60-6 (2366) जनमेजयस्य राजर्षेः स महात्मा सदस्तथा। विवेश सहितः शिष्यैर्वेदवेदाङ्गपारगैः॥ 1-60-7 (2367) तत्र राजानमासीनं ददर्श जनमेजयम्। वृतं सदस्यैर्बहुभिर्देवैरिव पुरन्दरम्॥ 1-60-8 (2368) तथा मूर्धाभिषिक्तैश्च नानाजनपदेश्वरैः। ऋत्विग्भिर्ब्रह्मकल्पैश्च कुशलैर्यज्ञसंस्तरे॥ 1-60-9 (2369) जनमेजयस्तु राजर्षिर्दृष्ट्वा तमृषिमागतम्। सगणोऽभ्युद्ययौ तूर्णं प्रीत्या भरतसत्तमः॥ 1-60-10 (2370) काञ्चनं विष्टरं तस्मै सदस्यानुमतः प्रभुः। आसनं कल्पयामास यथा शक्रो बृहस्पतेः॥ 1-60-11 (2371) तत्रोपविष्टं वरदं देवर्षिगणपूजितम्। पूजयामास राजेन्द्रः शास्त्रदृष्टेन कर्मणा॥ 1-60-12 (2372) पाद्यमाचमनीयं च अर्घ्यं गां च विधानतः। पितामहाय कृष्णाय तदर्हाय न्यवेदयत्॥ 1-60-13 (2373) प्रतिगृह्य तु तां पूजां पाम्डवाज्जनमेजयात्। गां चैव समनुज्ञाय व्यासः प्रीतोऽभवत्तदा॥ 1-60-14 (2374) तथा च पूजयित्वा तं प्रणयात्प्रतितामहम्। उपोपविश्य प्रीतात्मा पर्यपृच्छदनामयम्॥ 1-60-15 (2375) भगवानापि तं दृष्ट्वा कुशलं प्रतिवेद्य च। सदस्यैः पूजितः सर्वैः सदस्यान्प्रत्यपूजयत्॥ 1-60-16 (2376) ततस्तु सहितः सर्वैः सदस्यैर्जनमेजयः। इदं पश्चाद्द्विजश्रेष्ठं पर्यपृच्छत्कृताञ्जलिः॥ 1-60-17 (2377) जनमेजय उवाच। 1-60-18x (294) कुरूणां पाण्डवानां च भवान्प्रत्यक्षदर्शिवान्। तेषां चरितमिच्छामि कथ्यमानं त्वया द्विज॥ 1-60-18 (2378) कथं समभवद्भेदस्तेषामक्लिष्टकर्मणाम्। तच्च युद्धं कथं वृत्तं भूतान्तकरणं महत्॥ 1-60-19 (2379) पितामहानां सर्वेषां दैवेनाविष्टचेतसाम्। कार्त्स्न्येनैतन्ममाचक्ष्व यथा वृत्तं द्विजोत्तम। `इच्छामि तत्त्वतः श्रोतुं भगवन्कुशलो ह्यसि'॥ 1-60-20 (2380) सौतिरुवाच। 1-60-21x (295) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कृष्णद्वैपायनस्तदा। शशास शिष्यमासीनं वैशम्पायनमन्तिके॥ 1-60-21 (2381) व्यास उवाच। 1-60-22x (296) कुरूणां पाण्डवानां च यथा भेदोऽभवत्पुरा। तदस्मै सर्वमाचक्ष्व यन्मत्तः श्रुतवानसि॥ 1-60-22 (2382) गुरोर्वचनमाज्ञाय स तु विप्रर्षभस्तदा। आचचक्षे ततः सर्वमितिहासं पुरातनम्॥ 1-60-23 (2383) राज्ञे तस्मै सदस्येभ्यः पार्थिवेभ्यश्च सर्वशः। भेदं सर्वविनाशं च कुरुपाण्डवयोस्तदा॥ ॥ 1-60-24 (2384) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि अंशावतरणपर्वणि षष्टितमोऽध्यायः॥ 60 ॥

1-61-0 (2385) वैशम्पायन उवाच। 1-61-0x (297) `शृणु राजन्यथा वीरा भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः। विरोधमन्वगच्छन्त धार्तराष्ट्रैर्दुरात्मभिः॥' 1-61-1 (2386) गुरवे प्राङ्नमस्कृत्य मनोबुद्धिसमाधिभिः। संपूज्य च द्विजान्सर्वांस्तथान्यान्विदुषो जनान्॥ 1-61-2 (2387) महर्षेर्विश्रुतस्येह सर्वलोकेषु धीमतः। प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः॥ 1-61-3 (2388) श्रोतुं पात्रं च राजंस्त्वं प्राप्येमां भारतीं कथाम्। गुरोर्वक्त्रपरिस्पन्दो मनः प्रोत्साहतीव मे॥ 1-61-4 (2389) शृणु राजन्यथा भेदः कुरुपाण्डवयोरभूत्। राज्यार्थे द्यूतसंभूतो वनवासस्तथैव च॥ 1-61-5 (2390) यथा च युद्धमभवत्पृथिवीक्षयकारकम्। तत्तेऽहं कथयिष्यामि पृच्छते भरतर्षभ॥ 1-61-6 (2391) मृते पितरि ते वीरा वनादेत्य स्वमन्दिरम्। नचिरादेव विद्वांसो वेदे धनुषि चाभवन्॥ 1-61-7 (2392) तांस्तथा सत्ववीर्यौजःसंपन्नान्पौरसंमतान्। नामृष्यन्कुरवो दृष्ट्वा पाण्डवाञ्श्रीयशोभृतः॥ 1-61-8 (2393) ततो दुर्योधनः क्रूरः कर्णश्च सहसौबलः। तेषां निग्रहनिर्वासान्विविधांस्ते समारभन्॥ 1-61-9 (2394) ततो दुर्योधनः क्रूरः कुलिङ्गस्य मते स्थितः। पाम्डवान्विविधोपायै राज्यहेतोरपीडयत्॥ 1-61-10 (2395) ददावथ विषं पापो भीमाय धृतराष्ट्रजः। जरयामास तद्वीरः सहान्नेन वृकोदरः॥ 1-61-11 (2396) प्रमाणकोट्यां संसुप्तं पुनर्बद्ध्वा वृकोदरम्। तोयेषु भीमं गङ्गायाः प्रक्षिप्य पुरमाव्रजत्॥ 1-61-12 (2397) यदा विबुद्धः कौन्तेयस्तदा संछिद्य बन्धनम्। उदतिष्ठन्महाबाहुर्भीमसेनो गतव्यथः॥ 1-61-13 (2398) आशीविषैः कृष्णसर्पैः सुप्तं चैनमदंशयत्। सर्वेष्वेवाङ्गदेशेषु न ममार स शत्रुहा॥ 1-61-14 (2399) तेषां तु विप्रकारेषु तेषु तेषु महामतिः। मोक्षणे प्रतिकारे च विदुरोऽवहितोऽभवत्॥ 1-61-15 (2400) स्वर्गस्थो जीवलोकस्य यथा शक्रः सुखावहः। पाण्डवानां तथा नित्यं विदुरोऽपि सुखावहः॥ 1-61-16 (2401) यदा तु विविधोपायैः संवृतैर्विवृतैरपि। नाशकद्विनिहन्तुं तान्दैवभाव्यर्थरक्षितान्॥ 1-61-17 (2402) ततः संमन्त्र्य सचिवैर्वृषदुःशासनादिभिः। धृतराष्ट्रमनुज्ञाप्य जातुषं गृहमादिशत्॥ 1-61-18 (2403) `तत्र तान्वासयामास पाण्डवानमितौजसः।' सुतप्रियैषी तान्राजा पाण्डवानम्बिकासुतः। ततो विवासयामास राज्यभोगबुभुक्षया॥ 1-61-19 (2404) ते प्रातिष्ठन्त सहिता नगरान्नागसाह्वयात्। प्रस्थाने चाभवन्मन्त्री क्षत्ता तेषां महात्मनाम्॥ 1-61-20 (2405) तेन मुक्ता जतुगृहान्निशीथे प्राद्रवन्वनम्। ततः संप्राप्य कौन्तेया नगरं वारणावतम्॥ 1-61-21 (2406) न्यवसन्त महात्मानो मात्रा सह परन्तपाः। धृतराष्ट्रेण चाज्ञप्ता उषिता जातुषे गृहे॥ 1-61-22 (2407) पुरोचनाद्रक्षमाणाः संवत्सरमतन्द्रिताः। सुरुङ्गां कारयित्वा तु विदुरेण प्रचोदिताः॥ 1-61-23 (2408) आदीप्य जातुषं वेश्म दग्ध्वा चैव पुरोचनम्। प्राद्रवन्भयसंविग्ना मात्रा सह पन्तपाः॥ 1-61-24 (2409) ददृशुर्दारुमं रक्षो हिडिम्बं वननिर्झरे। हत्वा च तं राक्षसेन्द्रं भीताः समवबोधनात्॥ 1-61-25 (2410) निशि संप्राद्रवन्पार्था धार्तराष्ट्रभयार्दिताः। प्राप्ता हिडिम्बा भीमेन यत्र जातो घटोत्कचः॥ 1-61-26 (2411) एकचक्रां ततो हत्वा पाण्डवाः संशितव्रताः। वेदाध्ययनसंपन्नास्तेऽभवन्ब्रह्मचारिणः॥ 1-61-27 (2412) ते तत्र नियताः कालं कंचिदूषुर्नरर्षभाः। मात्रा सहैकचक्रायां ब्राह्मणस्य निवेशने॥ 1-61-28 (2413) तत्राससाद क्षुधितं पुरुषादं वृकोदरः। भीमसेनो महाबाहुर्बकं नाम महाबलम्॥ 1-61-29 (2414) तं चापि पुरुषव्याघ्रो बाहुवीर्येण पाण्डवः। निहत्य तरसा वीरो नागरान्पर्यसान्त्वयत्॥ 1-61-30 (2415) ततस्ते शुश्रुवुः कृष्णां पञ्चालेषु स्वयंवराम्। श्रुत्वा चैवाभ्यगच्छ्त गत्वा चैवालभन्त ताम्॥ 1-61-31 (2416) ते तत्र द्रौपदीं लब्ध्वा परिसंवत्सरोषिताः। विदिता हास्तिनपुरं प्रत्याजग्मुररिन्दमाः॥ 1-61-32 (2417) ते उक्ता धृतराष्ट्रेण राज्ञा शान्तनवेन च। भ्रातृभिर्विग्रहस्तात कथं वो न भवेदिति॥ 1-61-33 (2418) अस्माभिः खाण्डवप्रस्थे युष्मद्वासोऽनुचिन्तितः। तस्माज्जनपदोपेतं सुविभक्तमहापथम्॥ 1-61-34 (2419) वासाय स्वाण्डवप्रस्थं व्रजध्वं गतमत्सराः। तयोस्ते वचनाज्जग्मुः सह सर्वैः सुहृज्जनैः॥ 1-61-35 (2420) नगरं खाण्डवप्रस्थं रत्नान्यादाय सर्वशः। तत्र ते न्यवसन्पार्थाः संवत्सरगणांन्बहून्॥ 1-61-36 (2421) वशे शस्त्रप्रतापेन कुर्वन्तोऽन्यान्महीभृतः। एवं धर्मप्रधानास्ते सत्यव्रतपरायणाः॥ 1-61-37 (2422) अप्रमत्तोत्थिताः क्षान्ताः प्रतपन्तोऽहितान्बहून्। अजयद्भीमसेनस्तु दिशं प्राचीं महायशाः॥ 1-61-38 (2423) उदीचीमर्जुनो वीरः प्रतीचीं नकुलस्तथा। दक्षिणां सहदेवस्तु विजिग्ये परवीरहा॥ 1-61-39 (2424) एवं चक्रुरिमां सर्वे वशे कृत्स्नां वसुन्धराम्। पञ्चभिः सूर्यसङ्काशैः सूर्येण च विराजता॥ 1-61-40 (2425) षट्सूर्येवाभवत्पृथ्वी पाण्डवैः सत्यविक्रमैः। ततो निमित्ते कस्मिंश्चिद्धर्मराजो युधिष्ठिरः॥ 1-61-41 (2426) वनं प्रस्थापयामास तेजस्वी सत्यविक्रमः। प्राणेभ्योऽपि प्रियतरं भ्रातरं सव्यसाचिनम्॥ 1-61-42 (2427) अर्जुनं पुरुषव्याघ्रं स्थिरात्मानं गुणैर्युतम्। स वै संवत्सरं पूर्णं मासं चैकं वने वसन्॥ 1-61-43 (2428) `तीर्थयात्रां च कृतवान्नागकन्यामवाप च। पाण्ड्यस्य तनयां लब्ध्वा तत्र ताभ्यांसहोषितः'॥ 1-61-44 (2429) ततोऽगच्छद्धृषीकेशं द्वारवत्यां कदाचन। लब्धवांस्तत्र बीभत्सुर्भार्यां राजीवलोचनाम्॥ 1-61-45 (2430) अनुजां वासुदेवस्य सुभद्रां भद्रभाषिणीम्। सा शचीव महेन्द्रेण श्रीः कृष्णेनेव सङ्गता॥ 1-61-46 (2431) सुभद्रा युयुजे प्रीत्या पाण्डवेनार्जुनेन ह। अतर्पयच्च कौन्तेयः खाण्डवे हव्यवाहनम्॥ 1-61-47 (2432) बीभत्सुर्वासुदेवेन सहितो नृपस्तम। नातिभारो हि पार्थस्य केशवेन सहाभवत्॥ 1-61-48 (2433) व्यवसायसहायस्य विष्णोः शत्रुवधेष्विव। पार्थायाग्निर्ददौ चापि गाण्डीवं धनुरुत्तमम्॥ 1-61-49 (2434) इषुधी चाक्षयैर्बाणै रथं च कपिलक्षणम्। मोक्षयामास बीभत्सुर्मयं यत्र महासुरम्॥ 1-61-50 (2435) स चकार सभां दिव्यां सर्वरत्नसमाचिताम्। तस्यां दुर्योधनो मन्दो लोभं चक्रे सुदुर्मतिः॥ 1-61-51 (2436) ततोऽक्षैर्वञ्चयित्वा च सौबलेन युधिष्ठिरम्। वनं प्रस्थापयामास सप्तवर्षाणि पञ्च च॥ 1-61-52 (2437) अज्ञातमेकं राष्ट्रे च ततो वर्षं त्रयोदशम्। ततश्चतुर्दशे वर्षे याचमानाः स्वकं वसु॥ 1-61-53 (2438) नालभन्त महाराज ततो युद्धमवर्तत। ततस्ते क्षत्रमुत्साद्य हत्वा दुर्योधनं नृपम्॥ 1-61-54 (2439) राज्यं विहतभूयिष्ठं प्रत्यपद्यन्त पाण्डवाः। `इष्ट्वा क्रतूंश्च विविधानश्वमेधादिकान्बहून्॥ 1-61-55 (2440) धृतराष्ट्रे गते स्वर्गं विदुरे पञ्चतां गते। गमयित्वा क्रियां स्वर्ग्यां राज्ञाममिततेजसाम्॥ 1-61-56 (2441) स्वं धाम याते वार्ष्णेये कृष्णदारान्प्ररक्ष्य च। महाप्रस्थानिकं कृत्वा गताः स्वर्गमनुत्तमम्'॥ 1-61-57 (2442) एवमेतत्पुरावृत्तं तेषामक्लिष्टकर्मणाम्। भेदो राज्यविनाशश्च जयश्च जयतांवर॥ ॥ 1-61-58 (2443) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि अंशावतरणपर्वणि एकषष्टितमोऽध्यायः॥ 61 ॥

1-62-0 (2444) जनमेजय उवाच। 1-62-0x (298) कथितं वै समासेन त्वया सर्वं द्विजोत्तम। महाभारतमाख्यानं कुरूणां चरितं महत्॥ 1-62-1 (2445) कथां त्वनघ चित्रार्थां कथयस्व तपोधन। विस्तरश्रवणे जातं कौतूहलमतीव मे॥ 1-62-2 (2446) स भवान्विस्तरेणेमां पुनराख्यातुमर्हति। न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश्चरितं महत्॥ 1-62-3 (2447) न तत्कारणमल्पं वै धर्मज्ञा यत्र पाण्डवाः। अवध्यान्सर्वशो जघ्नुः प्रशस्यन्ते च मानवैः॥ 1-62-4 (2448) किमर्थं ते नरव्याघ्राः शक्ताः सन्तो ह्यनागसः। प्रयुज्यमानान्संक्लेशान्क्षान्तवन्तो दुरात्मनाम्॥ 1-62-5 (2449) कथं नागायुतप्राणो बाहुशाली वृकोदरः। परिक्लिश्यन्नपि क्रोधं धृतवान्वै द्विजोत्तम॥ 1-62-6 (2450) कथं सा द्रौपदी कृष्णा क्लिश्यमाना दुरात्मभिः। शक्ता सती धार्तराष्ट्रान्नादहत्क्रोधचक्षुषा॥ 1-62-7 (2451) कथं व्यसनिनं द्यूते पार्थौ माद्रीसुतौ तदा। अन्वयुस्ते नरव्याघ्रा बाध्यमाना दुरात्मभिः॥ 1-62-8 (2452) कथं धर्मभृतां श्रेष्ठः सुतो धर्मस्य धर्मवित्। अनर्हः परमं क्लेशं सोढवान्स युधिष्ठिरः॥ 1-62-9 (2453) कथं च बहुलाः सेनाः पाण्डवः कृष्णसारथिः। अस्यन्नेकोऽनयत्सर्वाः पितृलोकं धनंजयः॥ 1-62-10 (2454) एतदाचक्ष्व मे सर्वं यथावृत्तं तपोधन। यद्यच्च कृतवन्तस्ते तत्रतत्र महारथाः॥ 1-62-11 (2455) वैशम्पायन उवाच। 1-62-12x (299) क्षणं कुरु महाराज विपुलोऽयमनुक्रमः। पुण्याख्यानस्य वक्तव्यः कृष्णद्वैपायनेरितः॥ 1-62-12 (2456) महर्षेः सर्वलोकेषु पूजितस्य महात्मनः। प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः॥ 1-62-13 (2457) इदं शतसहस्रं हि श्लोकानां पुण्यकर्मणाम्। सत्यवत्यात्मजेनेह व्याख्यातममितौजसा॥ 1-62-14 (2458) `उपाख्यानैः सह ज्ञेयं श्राव्यं भारतमुत्तमम्। संक्षेपेण तु वक्ष्यामि सर्वमेतन्नराधिप॥ 1-62-15 (2459) अध्यायानां सहस्रे द्वे पर्वणां शतमेव च। श्लोकानां तु सहस्राणि नवतिश्च दशैव च। ततोऽष्टादशभिः पर्वैः संगृहीतं महर्षिणा'॥ 1-62-16 (2460) य इदं श्रावयेद्विद्वान्ये चेदं शृणुयुर्नराः। ते ब्रह्मणः स्थानमेत्य प्राप्नुयुर्देवतुल्यताम्॥ 1-62-17 (2461) इदं हि वेदैः समितं पवित्रमपि चोत्तमम्। श्राव्याणामुत्तमं चेदं पुराणमृषिसंस्तुतम्॥ 1-62-18 (2462) अस्मिन्नर्थश्च कामश्च निखिलेनोपदेक्ष्यते। इतिहासे महापुण्ये बुद्धिश्च परिनैष्ठिकी॥ 1-62-19 (2463) अक्षुद्रान्दानशीलांश्च सत्यशीलाननास्तिकान्। कार्ष्णं वेदमिमं विद्वाञ्छ्रावयित्वाऽर्थमश्नुते॥ 1-62-20 (2464) भ्रूणहत्याकृतं चापि पापं जह्यादसंशयम्। इतिहासमिमं श्रुत्वा पुरुषोऽपि सुदारुणः॥ 1-62-21 (2465) मुच्यते सर्वपापेभ्यो राहुणा चन्द्रमा यथा। जयो नामेतिहासोऽयं श्रोतव्यो विजिगीषुणा॥ 1-62-22 (2466) महीं विजयते राजा शत्रूंश्चापि पराजयेत्। इदं पुंसवनं श्रेष्ठमिदं स्वस्त्ययनं महत्॥ 1-62-23 (2467) महिषीयुवराजाभ्यां श्रोतव्यं बहुशस्तथा। वीरं जनयते पुत्रं कन्यां वा राज्यभागिनीम्॥ 1-62-24 (2468) धर्मशास्त्रमिदं पुण्यमर्थशास्त्रमिदं परम्। मोक्षशास्त्रमिदं प्रोक्तं व्यासेनामितबुद्धिना॥ 1-62-25 (2469) `धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ। यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न कुत्रचित्। इदं हि ब्राह्मणैर्लोके आख्यातं ब्राह्मणेष्विह'॥ 1-62-26 (2470) संप्रत्याचक्षते चेदं तथा श्रोष्यन्ति चापरे। पुत्राः शुश्रूषवः सन्ति प्रेष्याश्च प्रियकारिणः॥ 1-62-27 (2471) भरतानां महज्जन्म शृण्वतामनसूयताम्। नास्ति व्याधिभयं तेषां परलोकभयं कुतः॥ 1-62-28 (2472) शरीरेण कृतं पापं वाचा च मनसैव च। सर्वं संत्यजति क्षिप्रं य इदं शृणुयान्नरः॥ 1-62-29 (2473) धन्यं यशस्यमायुष्यं पुण्यं स्वर्ग्यं तथैव च। कृष्णद्वैपायनेनेदं कृतं पुण्यचिकीर्षुणा॥ 1-62-30 (2474) कीर्तिं प्रथयता लोके पाण्डवानां महात्मनाम्। अन्येषां क्षत्रियाणां च भूरिद्रविणतेजसाम्॥ 1-62-31 (2475) सर्वविद्यावदातानां लोके प्रथितकर्मणाम्। य इदं मानवो लोके पुण्यार्थे ब्राह्मणाञ्छुचीन्॥ 1-62-32 (2476) श्रावयेत महापुण्यं तस्य धर्मः सनातनः। कुरूणां प्रथितं वंशं कीर्तयन्सततं शुचिः॥ 1-62-33 (2477) वंशमाप्नोति विपुलं लोके पूज्यतमो भवेत्। योऽधीते भारतं पुम्यं ब्राह्मणो नियतव्रतः॥ 1-62-34 (2478) चतुरो वार्षिकान्मासान्सर्वपापैः प्रमुच्यते। विज्ञेयः स च वेदानां पारगो भारतं पठन्॥ 1-62-35 (2479) देवा राजर्षयो ह्यत्र पुण्या ब्रह्मर्षयस्तथा। कीर्त्यन्ते धूतपाप्मानः कीर्त्यते केशवस्तथा॥ 1-62-36 (2480) भगवांश्चापि देवेशो यत्र देवी च कीर्त्यते। अनेकजननो यत्र कार्तिकेयस्य संभवः॥ 1-62-37 (2481) ब्राह्मणानां गवां चैव माहात्म्यं यत्र कीर्त्यते। सर्वश्रुतिसमूहोऽयं श्रोतव्यो धर्मबुद्धिभिः॥ 1-62-38 (2482) य इदं श्रावयेद्विद्वान्ब्राह्मणानिह पर्वसु। धूतपाप्मा जितस्वर्गो ब्रह्म गच्छति शाश्वतम्॥ 1-62-39 (2483) श्रावयेद्ब्राह्मणाञ्श्राद्धे यश्चेमं पादमन्ततः। अक्षय्यं तस्य तच्छ्राद्धमुपावर्तेत्पितॄनिह॥ 1-62-40 (2484) अह्ना यदेनः क्रियते इन्द्रियैर्मनसाऽपि वा। ज्ञानादज्ञानतो वापि प्रकरोति नरश्च यत्॥ 1-62-41 (2485) तन्महाभारताख्यानं श्रुत्वैव प्रविलीयते। भरतानां महज्जन्म महाभारतमुच्यते॥ 1-62-42 (2486) निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते। भरतानां महज्जन्म महाभारतमुच्यते॥ 1-62-43 (2487) महतो ह्येनसो मर्त्यान्मोचयेदनुकीर्तितः। त्रिभिर्वर्षैर्महाभागः कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत्॥ 1-62-44 (2488) नित्योत्थितः शुचिः शक्तो महाभारतमादितः। तपोनियममास्थाय कृतमेतन्महर्षिणा॥ 1-62-45 (2489) तस्मान्नियमसंयुक्तैः श्रोतव्यं ब्राह्मणैरिदम्। कृष्णप्रोक्तामिमां पुण्यां भारतीमुत्तमां कथाम्॥ 1-62-46 (2490) श्रावयिष्यन्ति ये विप्रा ये च श्रोष्यन्ति मानवाः। सर्वथा वर्तमाना वै न ते शोच्याः कृताकृतैः॥ 1-62-47 (2491) नरेण धर्मकामेन सर्वः श्रोतव्य इत्यपि। निखिलेनेतिहासोऽयं ततः सिद्धिमवाप्नुयात्॥ 1-62-48 (2492) न तां स्वर्गगतिं प्राप्य तुष्टिं प्राप्नोति मानवः। यां श्रुत्वैवं महापुण्यमितिहासमुपाश्नुते॥ 1-62-49 (2493) शृण्वञ्श्राद्धः पुण्यशीलः श्रावयंश्चेदमद्भुतम्। नरः फलमवाप्नोति राजसूयाश्वमेधयोः॥ 1-62-50 (2494) यथा समुद्रो भगवान्यथा मेरुर्महागिरिः। उभौ ख्यातौ रत्ननिधी तथा भारतमुच्यते॥ 1-62-51 (2495) इदं हि वेदैः समितं पवित्रमषि चोत्तमम्। श्राव्यं श्रुतिसुखं चैव पावनं शीलवर्धनम्॥ 1-62-52 (2496) य इदं भारतं राजन्वाचकाय प्रयच्छति। तेन सर्वा मही दत्ता भवेत्सागरमेखला॥ 1-62-53 (2497) पारिक्षित कथां दिव्यां पुण्याय विजयाय च। कथ्यमानां मया कृत्स्नां शृणु हर्षकरीमिमाम्॥ 1-62-54 (2498) त्रिभिर्वर्षैः सदोत्थायी कृष्णद्वैपायनो मुनिः। महाभारतमाख्यानं कृतवानिदमद्भुतम्॥ 1-62-55 (2499) शृणु कीर्तयतस्तन्म इतिहासं पुरातनम्॥ ॥ 1-62-56 (2500) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि अंशावतरणपर्वणि द्विषष्टितमोऽध्यायः॥ 62 ॥

1-63-0 (2501) वैशम्पायन उवाच। 1-63-0x (300) पूरोर्वंशमहं धन्यं राज्ञाममिततेजसाम्। प्रवक्ष्यामि पितॄणां ते तेषां नामानि मे शृमु॥ 1-63-1 (2502) अव्यक्तप्रभवो ब्रह्मा शाश्वतो नित्य अव्ययः। तस्मान्मरीचिः संजज्ञे दक्षश्चैव प्रजापतिः॥ 1-63-2 (2503) अङ्गुष्ठाद्दक्षमसृजच्चक्षुर्भ्यां च मरीचिनम्। मरीचेः कश्यपः पुत्रो दक्षस्य दुहिताऽऽदितिः॥ 1-63-3 (2504) अदित्यां कश्यपाद्विवस्थान्। विवस्वतो मनुर्मनोरिला॥ 1-63-4 (2505) इलायाः पुरूरवाः। पुरूरवस आयुः। आयुषो नहुषः। नहुषस्य ययातिः॥ 1-63-5 (2506) ययातेर्द्वे भार्ये बभूवतुः। उशनसो दुहिता देवयानी वृषपर्वणश्च दुहिता शर्मिष्ठा नाम॥ 1-63-6 (2507) तत्रानुवंशो भवति। यदुं च तुर्वसुं चैव देवयानी व्यजायत। द्रुह्यं चानुं च पूरुं च शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी॥ 1-63-7 (2508) तत्र यदोर्यादवाः। पूरोः पौरवाः। पूरोर्भार्या कौसल्या बभूव। तस्यामस्य जज्ञे जनमेजयः॥ 1-63-8 (2509) स त्रीन्हयमेधानाजहार। विश्वजिता चेष्ट्वा वनं प्रविवेश॥ 1-63-9 (2510) जनमेजयस्तु सुनन्दां नामोपयेमे मागधीं। तस्यामस्य जज्ञे प्राचीन्वान्॥ 1-63-10 (2511) यः प्राचीं दिशं जिगाय। यावत्सूर्यादयात् तत्तस्य प्राचीनत्वम्॥ 1-63-11 (2512) प्राचीन्वांस्तु खल्वाश्मकीमुपयेमे यादवीम्। तस्यामस्य जज्ञे शस्यातिः॥ 1-63-12 (2513) शय्यातिस्तु त्रिशङ्कोर्दुहितरं वराङ्गीं नामोपयेमे तस्यामस्य जज्ञेऽहंयातिः॥ 1-63-13 (2514) अहंयातिस्तु खलु कृतवीर्यदुहितरं भानुमतीं नामोपयेमे। तस्यामस्य जज्ञे सार्वभौमः॥ 1-63-14 (2515) सार्वभौमस्तु खलु जित्वाऽऽजहार कैकयीं सुन्दरां नाम तामुपयेमे। तस्यामस्य जज्ञे जयत्सेनः॥ 1-63-15 (2516) जयत्सेनस्तु खलु वैदर्भीमुपयेमे सुश्रवां नाम। तस्यामस्य जज्ञेऽपराचीनः॥ 1-63-16 (2517) अपराचीनस्तु खलु वैदर्भीमपरामुपयेमे मर्यादां नाम। तस्यामस्य जज्ञेऽरिहः॥ 1-63-17 (2518) अरिहः खल्वाङ्गीमुपेयेमे। तस्यामस्य जज्ञे महाभौमः॥ 1-63-18 (2519) महाभौमस्तु खलु प्रसेनजिद्दुहितरमुपयेमे सुयज्ञां नाम। तस्यामस्य जज्ञे अयुतानायी॥ 1-63-19 (2520) यः पुरुषमेधे पुरुषाणामयुतमानयत्तत्तस्यायुतानायित्वम्॥ 1-63-20 (2521) अयुतानायी तु खलु पृथुश्रवसो दुहितरमुपयेमे भासां नाम। तस्यामस्य जज्ञेऽक्रोधनः॥ 1-63-21 (2522) अक्रोधनस्तु खलु कालिङ्गीं कण्डूं नामोपयेमे। तस्यामस्य जज्ञे देवातिथिः॥ 1-63-22 (2523) देवातिथिस्तु खलु वैदर्भीमुपयेमे मर्यादां नाम तस्यामस्य जज्ञे ऋचः॥ 1-63-23 (2524) ऋचस्तु खलु वामदेव्यामङ्गराजकन्यायामृक्षं पुत्रमजीजनत्॥ 1-63-24 (2525) ऋक्षस्तु खलु तक्षकदुहितरं ज्वलन्तीं नामोपयेमे। तस्यामन्त्यनारमुत्पादयामास॥ 1-63-25 (2526) अन्त्यनारस्तु खलु सरस्वत्यां द्वादशवार्षिकं सत्रमाजहार। तमुदवसाने सरस्वत्यभिगम्य भर्तारं वरयामास॥ 1-63-26 (2527) तस्यां पुत्रं जनयामास त्रस्नुं नाम। अत्रानुवंशो भवति॥ 1-63-27 (2528) त्रस्नुं सरस्वती पुत्रमन्त्यनारादजीजनत्। इलिलं जनयामास कालिन्द्यांत्रस्नुरात्मजम्॥ 1-63-28 (2529) इलिलस्तु रथन्तर्यां दुष्यन्तादीन्पञ्च पुत्रानजीजनत्॥ 1-63-29 (2530) दुष्यन्तस्तु लाक्षीं नाम भागीरथीमुपयेमे तस्यामस्य जज्ञे जनमेजयः॥ 1-63-30 (2531) सएव दुष्यन्तो विश्वामित्रदुहितरं शकुन्तलां नामोपयेमे। तस्यामस्य जज्ञे भरतः॥ 1-63-31 (2532) तत्रेमौ श्लोकौ भवतः। माता भस्त्रा पितुः पुत्रो यस्माज्जातः स एव सः। भरस्व पुत्रं दौष्यन्तिं सत्यमाह शकुन्तला॥ 1-63-32 (2533) रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात्। त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला॥ 1-63-33 (2534) ततोऽस्य भरतत्वम्। भरतस्तु खलु काशेयीं सार्वसेनीमुपयेमे सुनन्दां नाम। तस्यामस्य जज्ञे भुमन्युः॥ 1-63-34 (2535) भुमन्युस्तु खलु दाशार्हीमुपयेमे सुवर्णां नाम। तस्यामस्य जज्ञे सुहोत्रः॥ 1-63-35 (2536) सुहोत्रस्तु खल्वैक्ष्वाकीमुपयेमे जयन्तीं नाम। तस्यामस्य जज्ञे हस्ती। य इदं पुरं निर्मापयामास॥ 1-63-36 (2537) तस्माद्धास्तिनपुरत्वम्। हस्ती खलु त्रैगर्तीमुपयेमे यशोदां नाम तस्यामस्य जज्ञे विकुञ्जतः॥ 1-63-37 (2538) विकुञ्जनस्तु खलु दाशार्हीमुपयेमे सुन्दरां नाम। तस्यामस्य जज्ञेऽजमीढः॥ 1-63-38 (2539) अजमीढस्य तु चतुर्विंशतिपुत्रशतं बभूव। कैकय्यां नागायां गान्धार्यां विमलायामृक्षायामिति॥ 1-63-39 (2540) पृथग्वंशकर्तारो नृपतयः। तत्र अजमीढादृक्षायां संवरणो जज्ञे स वंशकरः॥ 1-63-40 (2541) सवरणस्तु वैवस्वतीं तपतीं नामोपयेमे। तस्यामस्य जज्ञे कुरुः॥ 1-63-41 (2542) कुरुस्तु खलु दाशार्हीमुपयेमे शुभाङ्गीं नाम। तस्यामस्य जज्ञे विदूरथः॥ 1-63-42 (2543) विदूरथस्तु खलु मागधीमुपयेमे संप्रियां नाम। तस्यामस्य जज्ञेऽनश्वान्॥ 1-63-43 (2544) अनश्वांस्तु खलु मागधीमुपयेमेऽमृतां नाम। तस्यामस्य जज्ञे परिक्षित्॥ 1-63-44 (2545) परिक्षित्खलु बाहुकामुपयेमे सुवेषां नाम। तस्यामस्य जज्ञे भीमसेनः॥ 1-63-45 (2546) भीमसेनस्तु खलु कैकयीमुपयेमे सुकुमारीं नाम। तस्यामस्य जज्ञे परिश्रवाः॥ 1-63-46 (2547) यमाहुः प्रतीप इति। प्रतीपस्तु खलु शैब्यामुपयेमे सुनन्दीं नाम। तस्यां त्रीन्पुत्रानुत्पादयामास देवापिं शन्तनुं बाह्लीकं चेति॥ 1-63-47 (2548) देवापिस्तु खलु बाल एवारण्यं प्रविवेश। शन्तनुस्तु महीपालोऽभवत्॥ 1-63-48 (2549) तत्र श्लोको भवति। यं यं कराभ्यां स्पृशति जीर्णं स सुखमश्नुते। पुनर्युवा च भवति तस्मात्तं शन्तनुं विदुः॥ 1-63-49 (2550) तदस्य शन्तनुत्वं। शन्तनुस्तु खलु गङ्गां भागीरथीमुपयेमे तस्यामस्य जज्ञे देवव्रतः। यमाहुर्भीष्म इति॥ 1-63-50 (2551) भीष्मस्तु खलु पितुः प्रियचिकीर्षया सत्यवतीमानयामास मातरं। यामाहुः कालीति॥ 1-63-51 (2552) तस्यां पूर्वं पुराशरात्कन्यागर्भो द्वैपायनः। तस्यामेव शन्तनोर्द्वौ पुत्रौ बभूवतुः चित्राङ्गदो विचित्रवीर्यश्च॥ 1-63-52 (2553) चित्राङ्गदस्तु प्राप्तराज्य एव गन्धर्वेण निहृतः। ततो विचित्रवीर्यो राजा बभूव॥ 1-63-53 (2554) विचित्रवीर्यस्तु खलुकाशिराजस्य सुते अम्बिकाम्बालिके उदवहत्। विचित्रवीर्योऽनुत्पन्नापत्य एव विदेहत्वं प्राप्तः॥ 1-63-54 (2555) ततः सत्यवती चिन्तयामास कथं नु खलु शन्तनोः पिण्डविच्छेदो न स्यादिति॥ 1-63-55 (2556) साथ द्वैपायनं चिन्तयामास सोऽग्रतः स्थितः किं करवाणीति। तं सत्यवत्युवाच भ्राता तेऽनपत्य एव स्वर्गतः तस्यार्थेऽपत्यमुत्पादयेति॥ 1-63-56 (2557) स परमित्युवाच स तत्र त्रीन्पुत्रानुत्पादयामास धृतराष्ट्रं पाण्डुं विदुरं चेति॥ 1-63-57 (2558) धृतराष्ट्रात्पुत्रशतं बभूव गान्धार्यां वरदानाद्द्वैपायनस्य तेषां च धार्तराष्ट्राणां चत्वारः प्रधानाः दुर्योधनो दुश्शासनो विकर्णश्चित्रसेनश्चेति॥ 1-63-58 (2559) पाण्डोस्तु कुन्ती माद्रीति स्त्रीरत्ने बभूवतुः। स मृगयां चरन्मैथुनगतमृषिं मृगचारिणं बाणेन जघान॥ 1-63-59 (2560) स बाणविद्ध उवाच पाण्डुम्। अत्र श्लोको भवति॥ 1-63-60 (2561) योऽकृतार्थं हि मां ग्रूर बाणेनाघ्ना मृगव्रतम्। त्वामप्येतादृशो भावः क्षिप्रमेवागमिष्यति॥ 1-63-61 (2562) इति मृगव्रतचारिणा ऋषिणा शप्तः। स विषण्णरूपः पाण्डुस्तं शापं परिहरन्नोपसर्पति भार्ये॥ 1-63-62 (2563) कदाचित्स आह। स्वचापल्यादिदं प्राप्तवानहम्। पुराणेषु पठ्यमानं शृणोमि नानपत्यस्य लोकाः सन्तीति॥ 1-63-63 (2564) सा त्वं मदर्थे पुत्रानुत्पादयेति कुन्तीमुवाच॥ 1-63-64 (2565) सा कुन्ती पुत्रानुत्पादयामास धर्माद्युधिष्ठिरं मारुताद्भीमसेनमिन्द्रादर्जुनमिति। स हृष्टरूपः पाण्डुरुवाच। इयं ते सपत्नी भवति माद्र्यनपत्या व्रीडिता साध्वी अस्यामपत्यमुत्पाद्यतामिति॥ 1-63-65 (2566) सा कुन्ती तस्यै माद्र्यै तथेति व्रतमादिदेश। ततस्तस्यां नकुलसहदेवौ यमावश्विभ्यां जज्ञाते॥ 1-63-66 (2567) माद्रीं तु खलु स्वलङ्कृतां दृष्ट्वा पाण्डुर्भावं चक्रे। स तां प्राप्यैव विदेहत्वं प्राप्तः॥ 1-63-67 (2568) ततस्तेन सह चितामन्वारुरोह माद्री। कुन्तीं चोवाच यमयोरार्ययाऽप्रमत्तया भवितव्यमिति॥ 1-63-68 (2569) ततः पञ्चपाण्डवान्सह कुन्त्या हास्तिनपुरं नयन्ति स्म तपस्विनः॥ 1-63-69 (2570) तत्र भीष्माय धृतराष्ट्रविदुरयोः पाण्डोः स्वर्गगमनं याथातथ्यं निवेदयन्तिस्म तपस्विनः॥ 1-63-70 (2571) पाण्डवान्सह कुन्त्या जतुगृहे दाहयितुकामो धृतराष्ट्रात्मजोऽभूत्॥ 1-63-71 (2572) तांश्च विदुरो मोक्षयामास। ततो भीमो हिडिम्बं हत्वा पुत्रमुत्पादयामास हिडिम्बायां घटोत्कचं नाम॥ 1-63-72 (2573) ततश्चैकचक्रां जग्मुः कुशलिनः। ततः पाञ्चालविषयं गत्वा स्वयंवरे द्रौपदीं लब्ध्वाऽर्धराज्यं प्राप्येन्द्रप्रस्थनिवासिनस्तस्यां पुत्रानुत्पादयामासुर्द्रौपद्याम्॥ 1-63-73 (2574) प्रतिविन्ध्यां युधिष्ठिरः। सुतसोमं वृकोदरः। श्रुतकीर्तिमर्जुनः। शतानीकं नकुलः। श्रुतसेनं सहदेव इति॥ 1-63-74 (2575) शैव्यस्य कन्यां देवकीं नामोपयेमे युधिष्ठिरः। तस्यां पुत्रं जनयामास यौधेयं नाम॥ 1-63-75 (2576) भीमसेनस्तु वाराणस्यां काशिराजकन्यां जलन्धरां नामोपयेमे स्वयंवरस्थां। तस्यामस्य जज्ञे शर्वत्रातः॥ 1-63-76 (2577) अर्जुनस्तु खलु द्वारवतीं गत्वा भगवतो वासुदेवस्य भगिनीं सुभद्रां नामोदवहद्भार्यां। तस्यामभिमन्युं नाम पुत्रं जनयामास॥ 1-63-77 (2578) नकुलस्तु खलु चैद्यां रेणुमतीं नामोदवहत्। तस्यां पुत्रं जनयामास निरमित्रं नाम॥ 1-63-78 (2579) सहदेवस्तु खलु माद्रीमेव स्वयंवरे विजयां नामोदवहद्भार्याम्। तस्यां पुत्रं जनयामास सुहोत्रं नाम॥ 1-63-79 (2580) भीमसेनश्च पूर्वमेव हिडिम्बायां राक्षस्यां पुत्रमुत्पादयामास घटोत्कचं नाम। अर्जुनस्तु नागकन्यायामुलूप्यामिरावन्तं नाम पुत्रं जनयामास॥ 1-63-80 (2581) ततो मणलूरुपतिकन्यायां चित्राङ्गदायामर्जुनः पुत्रमुत्पादयामास बभ्रुवाहनं नाम। एते त्रयोदश पुत्राः पाण्डवानाम्॥ 1-63-81 (2582) विराटस्य दुहितरमुत्तरां नामाभिमन्युरुपेयेमे। तस्यामस्य परासुर्गर्भोऽजायत॥ 1-63-82 (2583) तमुत्सङ्गे प्रतिजग्राह पृथा नियोगात्पुरुषोत्तमस्य। षाण्मासिकं गर्भमहं जीवयामि पादस्पर्शादिति वासुदेव उवाच॥ 1-63-83 (2584) अहं जीवयामि कुमारमनन्तवीर्यं जात एवायमजायत। अभिमन्योः सत्येन चेयं पृथिवी धारयत्विति वासुदेवस्य पादस्पर्शात्सजीवोऽजायत। नाम तस्याकरोत्सुभद्रा॥ 1-63-84 (2585) परिक्षीणे कुले जात उत्तरायां परंतपः। परिक्षिदभवत्तस्मात्सौभद्रात्तु यशस्विनः॥ 1-63-85 (2586) परीक्षित्तु खलु भद्रवतीं नामोपयेमे। तस्यां तत्र भवाञ्जनमेजयः॥ 1-63-86 (2587) जनमेजयात्तु भवतः खलु वपुष्टमायां पुत्रौ द्वौ शतानीकः शङ्कुकर्णश्च॥ 1-63-87 (2588) शतानीकस्तु खलु वैदेहीमुपयेमे। तस्यामस्य जज्ञे पुत्रोऽश्वमेधदत्तः॥ 1-63-88 (2589) इत्येष पूरोर्वंशस्तु पाण्डवानां च कीर्तितः। पूरोर्वंशमिमं श्रुत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ ॥ 1-63-89 (2590) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि अंशावतरणपर्वणि त्रिषष्टितमोऽध्यायः॥ 63 ॥

1-64-0 (2591) वैशम्पायन उवाच। 1-64-0x (301) राजोपरिचरो नाम धर्मनित्यो महीपतिः। बभूव मृगयाशीलः शश्वत्स्वाध्यायवाञ्छुचिः॥ 1-64-1 (2592) स चेदिविषयं रम्यं वसुः पौरवनन्दनः। इन्द्रोपदेशाज्जग्राह रमणीयं महीपतिः॥ 1-64-2 (2593) तमाश्रमे न्यस्तशस्त्रं निवसन्तं तपोनिधिम्। देवाः शक्रपुरोगा वै राजानमुपतस्थिरे॥ 1-64-3 (2594) इन्द्रत्वमर्हो राजायं तपसेत्यनुचिन्त्य वै। तं सान्त्वेन नृपं साक्षात्तपसः संन्यवर्तयन्॥ 1-64-4 (2595) देवा ऊचुः। 1-64-5x (302) न संकीर्येत धर्मोऽयं पृथिव्यां पृथिवीपते। त्वया हि धर्मो विधृतः कृत्स्नं धारयते जगत्॥ 1-64-5 (2596) इन्द्र उवाच। 1-64-6x (303) `देवानहं पालयिता पालय त्वं हि मानुषान्।' लोके धर्मं पालय त्वं नित्ययुक्तः समाहितः। धर्मयुक्तस्ततो लोकान्पुण्यान्प्राप्स्यसि शाश्वतान्॥ 1-64-6 (2597) दिविष्ठस्य भुविष्ठस्त्वं सखाभूतो मम प्रियः। ऊधः पृथिव्या यो देशस्तमावस नराधिप॥ 1-64-7 (2598) पशव्यश्चैव पुण्यश्च प्रभूतधनधान्यवान्। स्वारक्ष्यश्चैव सौम्यश्च भोग्यैर्भूमिगुणैर्युतः॥ 1-64-8 (2599) अर्थवानेष देशो हि धनरत्नादिभिर्युतः। वसुपूर्णा च वसुधा वस चेदिषु चेदिप॥ 1-64-9 (2600) धर्मशीला जनपदाः सुसंतोषाश्च साधवः। न च मिथ्या प्रलापोऽत्र स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा॥ 1-64-10 (2601) न च पित्रा विभज्यन्ते पुत्रा गुरुहिते रताः। युञ्जते धुरि नो गाश्च कृशान्संधुक्षयन्ति च॥ 1-64-11 (2602) सर्वे वर्णाः स्वधर्मस्थाः सदा चेदिषु मानद। न तेऽस्त्यविदितं किंचित्त्रिषु लोकेषु यद्भवेत्॥ 1-64-12 (2603) दैवोपभोग्यं दिव्यं त्वामाकाशे स्फाटिकं महत्। आकाशगं त्वां मद्दत्तं विमानमुपपत्स्यते॥ 1-64-13 (2604) त्वमेकः सर्वमर्त्येषु विमानवरमास्थितः। चरिष्यस्युपरिस्थो हि देवो विग्रहवानिव॥ 1-64-14 (2605) ददामि ते वैजयन्तीं मालामम्लानपङ्कजाम्। धारयिष्यति सङ्ग्रामे या त्वां शस्त्रैरविक्षतम्॥ 1-64-15 (2606) लक्षणं चैतदेवेह भविता ते नराधिप। इन्द्रमालेति विख्यातं धन्यमप्रतिमं महत्॥ 1-64-16 (2607) यष्टिं च वैणवीं तस्मै ददौ वृत्रनिषूदनः। इष्टप्रदानमुद्दिश्य शिष्टानां प्रतिपालिनीम्॥ 1-64-17 (2608) `एवं संसान्त्व्य नृपतिं तपसः संन्यवर्तयत्। प्रययौ दैवतैः सार्धं कृत्वा कार्यं दिवौकसाम्॥ 1-64-18 (2609) ततस्तु राजा चेदीनामिन्द्राभरणभूषितः। इन्द्रदत्तं विमानं तदास्थाय प्रययौ पुरीम्॥' 1-64-19 (2610) तस्याः शक्रस्य पूजार्थं भूमौ भूमिपतिस्तदा। प्रवेशं कारयामास सर्वोत्सववरं तदा॥ 1-64-20 (2611) `मार्गशीर्षे महाराज पूर्वपक्षे महामखम्। ततःप्रभृति चाद्यापि यष्टेः क्षितिपसत्तमैः॥' 1-64-21 (2612) प्रवेशः क्रियते राजन्यथा तेन प्रवर्तितः। अपरेद्युस्ततस्तस्याः क्रियतेऽत्युच्छ्रयो नृपैः॥ 1-64-22 (2613) अलङ्कृताया पिटकैर्गन्धमाल्यैश्च भूषणैः। `माल्यदामपरिक्षिप्तां द्वात्रिंशत्किष्कुसंमिताम्॥ 1-64-23 (2614) उद्धृत्य पिटके चापि द्वादशारत्निकोच्छ्रये। महारजनवासांसि परिक्षिप्य ध्वजोत्तमम्॥ 1-64-24 (2615) वासोभिरन्नपानैश्च पूजितैर्ब्राह्मणर्षभैः। पुण्याहं वाचयित्वाथ ध्वज उच्छ्रियते तदा॥ 1-64-25 (2616) शङ्खभेरीमृदङ्गैश्च संनादः क्रियते तदा'। भगवान्पूज्यते चात्र यष्टिरूपेण वासवः॥ 1-64-26 (2617) स्वयमेव गृहीतेन वसोः प्रीत्या महात्मनः। `माणिभद्रादयो यक्षाः पूज्यन्ते दैवतैः सह॥ 1-64-27 (2618) नानाविधानि दानानि दत्त्वार्थिभ्यः सुहृज्जनैः। अलङ्कृत्वा माल्यदामैर्वस्त्रैर्नानाविधैस्तथा॥ 1-64-28 (2619) दृतिभिः सजलैः सर्वैः क्रीडित्वा नृपशासनात्। सभाजयित्वा राजानं कृत्वा नर्माश्रयाः कथाः॥ 1-64-29 (2620) रमन्ते नागराः सर्वे तथा जानपदैः सह। सूताश्च मागधाश्चैव रमन्ते नटनर्तकाः॥ 1-64-30 (2621) प्रीत्या तु नृपशार्दूल सर्वे चक्रुर्महोत्सवम्। सान्तःपुरः सहामात्यः सर्वाभरणभूषितः॥ 1-64-31 (2622) महारजनवासांसि वसित्वा चेदिराट् तदा। जातिहिङ्गुलकेनाक्तः सदारो मुमुदे तदा॥ 1-64-32 (2623) एवं जानपदाः सर्वे चक्रुरिन्द्रमहं वसुः॥' यथा चेदिपतिः प्रीतश्चकारेन्द्रमहं वसुः॥' 1-64-33 (2624) एतां पूजां महेन्द्रस्तु दृष्ट्वा वसुकृतां शुभाम्। `हरिभिर्वाजिभिर्युक्तमन्तरिक्षगतं रथम्॥ 1-64-34 (2625) आस्थाय सह शच्या च वृतो ह्यप्सरसां गणैः।' वसुना राजमुख्येन समागम्याब्रवीद्वचः॥ 1-64-35 (2626) ये पूजयिष्यन्ति च मुदा यथा चेदिपतिर्नृपः। कारयिष्यन्ति च मुदा यथा चेदिपतिर्नृपः॥ 1-64-36 (2627) तेषां श्रीर्विजयश्चैव सराष्ट्राणां भविष्यति। तथा स्फीतो जनपदो मुदितश्च भविष्यति॥ 1-64-37 (2628) `निरीतिकानि सस्यानि भवन्ति बहुधा नृप। राक्षसाश्च पिशाचाश्च न लुम्पन्ते कथंचन॥ 1-64-38 (2629) वैशम्पायन उवाच।' 1-64-39x (304) एवं महात्मना तेन महेन्द्रेण नराधिप। वसुः प्रीत्या मघवता महाराजोऽभिसत्कृतः। एवं कृत्वा महेन्द्रस्तु जगाम स्वं निवेशनम्॥ 1-64-39 (2630) उत्सवं कारयिष्यन्ति सदा शक्रस्य ये नराः। भूमिरत्नादिभिर्दानैस्तथा पूज्या भवन्ति ते। वरदानमहायज्ञैस्तथा शक्रोत्सवेन च॥ 1-64-40 (2631) संपूजितो मघवता वसुश्चेदीश्वरो नृपः। पालयामास धर्मेण चेदिस्थः पृथिवीमिमाम्॥ 1-64-41 (2632) इन्द्रपीत्या चेदिपतिश्चकारेन्द्रमहं वसुः। पुत्राश्चास्य महावीर्याः पञ्चासन्नमितौजसः॥ 1-64-42 (2633) नानाराज्येषु च सुतान्स सम्राडभ्यषेचयत्। महारथो मागधानां विश्रुतो यो बृहद्रथः॥ 1-64-43 (2634) प्रत्यग्रहः कुशाम्बश्च यमाहुर्मणिवाहनम्। मत्सिल्लश्च यदुश्चैव राजन्यश्चापराजितः॥ 1-64-44 (2635) एते तस्य सुता राजन्राजर्षेर्भूरितेजसः। न्यवेशयन्नामभिः स्वैस्ते देशांश्च पुराणि च॥ 1-64-45 (2636) वासवाः पञ्च राजानः पृथग्वंशाश्च शास्वताः। वसन्तमिन्द्रप्रासादे आकाशे स्फाटिके च तम्॥ 1-64-46 (2637) उपतस्थुर्महात्मानं गन्धर्वाप्सरसो नृपम्। राजोपरिचरेत्येवं नाम तस्याथ विश्रुतम्॥ 1-64-47 (2638) पुरोपवाहिनीं तस्य नदीं शुक्तमतीं गिरिः। अरौत्सीच्चेतनायुक्तः कामात्कोलाहलः किल॥ 1-64-48 (2639) गिरिं कोलाहलं तं तु पदा वसुरताडयत्। निश्चक्राम ततस्तेन प्रहारविवरेण सा॥ 1-64-49 (2640) तस्यां नद्यां स जनयन्मिथुनं पर्वतः स्वयम्। तस्माद्विमोक्षणात्प्रीता नदी राज्ञे न्यवेदयत्॥ 1-64-50 (2641) `महिषी भविता कन्या पुमान्सेनापतिर्भवेत्। शुक्तिमत्या वचःश्रुत्वा दृष्ट्वा तौ राजसत्तमः'॥ 1-64-51 (2642) यः पुमानभवत्तत्र तं स राजर्षिसत्तमः। वसुर्वसुप्रदश्चक्रे सेनापतिमरिन्दमः॥ 1-64-52 (2643) चकार पत्नीं कन्यां तु तथा तां गिरिकां नृपः। वसोः पत्नी तु गिरिका कामकालं न्यवेदयत्॥ 1-64-53 (2644) ऋतुकालमनुप्राप्ता स्नाता पुंसवने शुचिः। तदहः पितरश्चैनपूचुर्जहि मृगानिति॥ 1-64-54 (2645) तं राजसत्तमं प्रीतास्तदा मतिमतां वरः। स पितॄणां नियोगेन तामतिक्रम्य पार्थिवः॥ 1-64-55 (2646) चकार मृगयां कामी गिरिकामेव संस्मरन्। अतीव रूपसंपन्नां साक्षाच्छ्रियमिवापराम्॥ 1-64-56 (2647) अशोकैश्चम्पकैश्चूतैरनेकैरतिमुक्तकैः। पुन्नागैः कर्णिकारैश्च बकुलैर्दिव्यपाटलैः॥ 1-64-57 (2648) पनसैर्नारिकेलैश्च चन्दनैश्चार्जुनैस्तथा। एतै रम्यैर्महावृक्षैः पुण्यैः स्वादुफलैर्युतम्॥ 1-64-58 (2649) कोकिलाकुलसन्नादं मत्तभ्रमरनादितम्। वसन्तकाले तत्पश्यन्वनं चैत्ररथोपमम्॥ 1-64-59 (2650) मन्मथाभिपरीतात्मा नापश्यद्गिरिकां तदा। अपश्यन्कामसंतप्तश्चरमाणो यदृच्छया॥ 1-64-60 (2651) पुष्पसंछन्नशाखाग्रं पल्लवैरुपशोभितम्। अशोकस्तबकैश्छन्नं रमणीयमपश्यत॥ 1-64-61 (2652) अधस्यात्तस्य छायायां सुखासीनो नराधिपः। मधुगन्धैश्च संयुक्तं पुष्पगन्धमनोहरम्॥ 1-64-62 (2653) वायुना प्रेर्यमाणस्तु धूम्राय मुदमन्वगात्। `भार्यां चिन्तयमानस्य मन्मथाग्निरवर्धत।' तस्य रेतः प्रचस्कन्द चरतो गहने वने॥ 1-64-63 (2654) स्कन्नमात्रं च तद्रेतो वृक्षपत्रेण भूमिपः। प्रतिजग्राह मिथ्या मे न पतेद्रेत इत्युत॥ 1-64-64 (2655) `अङ्गुलीयेन शुक्लस्य रक्षां च विदधे नृपः। अशोकस्तबकै रक्तैः पल्लवैश्चाप्यबन्धयत्॥' 1-64-65 (2656) इदं मिथ्या परिस्कन्नं रेतो मे न भवेदिति। ऋतुश्च तस्याः पत्न्या मे न मोघः स्यादिति प्रभुः॥ 1-64-66 (2657) संचिन्त्यैवं तदा राजा विचार्य च पुनःपुनः। अमोघत्वं च विज्ञाय रेतसो राजसत्तमः॥ 1-64-67 (2658) शुक्रप्रस्थापने कालं महिष्या प्रसमीक्ष्य वै। अभिमन्त्र्याथ तच्छुक्रमारात्तिष्ठन्तमाशुगम्॥ 1-64-68 (2659) सूक्ष्मधर्मार्थतत्त्वज्ञो गत्वा श्येनं ततोऽब्रवीत्। मत्प्रियार्थमिदं सौम्य शुक्रं मम गृहं नय॥ 1-64-69 (2660) गिरिकायाः प्रयच्छाशु तस्या ह्यार्तवमद्य वै। 1-64-70 (2661) वैशम्पायन उवाच। गृहीत्वा तत्तदा श्येनस्तूर्णमुत्पत्य वेगवान्॥ 1-64-70x (305) जवं परममास्थाय प्रदुद्राव विहंगमः। तमपश्यदथायान्तं श्येनं श्येनस्तथाऽपरः॥ 1-64-71 (2662) अभ्यद्रवच्च तं सद्यो दृष्ट्वैवामिषशङ्कया। तुण्डयुद्धमथाकाशे तावुभौ संप्रचक्रतुः॥ 1-64-72 (2663) युद्ध्यतोरपतद्रेतस्तच्चापि यमुनाम्भसि। तत्राद्रिकेति विख्याता ब्रह्मशापाद्वराप्सरा॥ 1-64-73 (2664) मीनभावमनुप्राप्ता बभूव यमुनाचरी। श्येनपादपरिभ्रष्टं तद्वीर्यमथ वासवम्॥ 1-64-74 (2665) जग्राह तरसोपेत्य साऽद्रिका मत्स्यरूपिणी। कदाचिदपि मत्सीं तां बबन्धुर्मत्स्यजीविनः॥ 1-64-75 (2666) मासे च दशमे प्राप्ते तदा भरतसत्तम॥ उज्जह्रुरुदरात्तस्याः स्त्रीं पुमांसं च मानुषौ॥ 1-64-76 (2667) आश्चर्यभूतं तद्गत्वा राज्ञेऽथ प्रत्यवेदयन्। काये मत्स्या इमौ राजन्संभूतौ मानुषाविति॥ 1-64-77 (2668) तयोः पुमांसं जग्राह राजोपरिचरस्तदा। स मत्स्यो नाम राजासीद्धार्मिकः सत्यसङ्गरः॥ 1-64-78 (2669) साऽप्सरा मुक्तशापा च क्षणेन समपद्यत। या पुरोक्ता भगवता तिर्यग्योनिगता शुभा॥ 1-64-79 (2670) मानुषौ जनयित्वा त्वं शापमोक्षमवाप्स्यसि। ततः साजनयित्वा तौ विशस्ता मत्स्यघातिभिः॥ 1-64-80 (2671) संत्यज्य मत्स्यरूपं सा दिव्यं रूपमवाप्य च। सिद्धर्षिचारणपथं जगामाथ वराप्सराः॥ 1-64-81 (2672) सा कन्या दुहिता तस्या मत्स्या मत्स्यसगन्धिनी। राज्ञा दत्ता च दाशाय कन्येयं ते भवत्विति॥ 1-64-82 (2673) रूपसत्वसमायुक्ता सर्वैः समुदिता गुणैः। सा तु सत्यवती नाम मत्स्यघात्यभिसंश्रयात्॥ 1-64-83 (2674) आसीत्सा मत्स्यगन्धैव कंचित्कालं शुचिस्मिता। शुश्रूषार्थं पितुर्नावं वाहयन्तीं जले च ताम्॥ 1-64-84 (2675) तीर्थयात्रां परिक्रामन्नपश्यद्वै पराशरः। अतीव रूपसंपन्नां सिद्धानामपि काङ्क्षिताम्॥ 1-64-85 (2676) दृष्ट्वैव स च तां धीमांश्चकमे चारुहासिनीम्। दिव्यां तां वासवीं कन्यां रम्भोरूं मुनिपुङ्गवः॥ 1-64-86 (2677) संभवं चिन्तयित्वा तां ज्ञात्वा प्रोवाच शक्तिजः। क्व कर्णधारो नौर्येन नीयते ब्रूहि भामिनि॥ 1-64-87 (2678) मत्स्यगन्धोवाच। 1-64-88x (306) अनपत्यस्य दाशस्य सुता तत्प्रियकाम्यया। सहस्रजनसंपन्ना नौर्मया वाह्यते द्विज॥ 1-64-88 (2679) पराशर उवाच। 1-64-89x (307) शोभनं वासवि शुभे किं चिरायसि वाह्यताम्। कलशं भविता भद्रे सहस्रार्धेन संमितम्॥ 1-64-89 (2680) अहं शेषो भिविष्यामि नीयतामचिरेण वै। 1-64-90 (2681) वैशम्पायन उवाच। मत्स्यगन्धा तथेत्युक्त्वा नावं वाहयतां जले॥ 1-64-90x (308) वीक्षमाणं मुनिं दृष्ट्वा प्रोवाचेदं वचस्तदा। मत्स्यगन्धेति मामाहुर्दाशराजसुतां जनाः॥ 1-64-91 (2682) जन्म शोकाभितप्तायाः कथं ज्ञास्यसि कथ्यताम्। 1-64-92 (2683) पराशर उवाच। दिव्यज्ञानेन दृष्टं हि दृष्टमात्रेण ते वपुः॥ 1-64-92x (309) प्रणयग्रहणार्थाय वक्ष्येव वासवि तच्छृणु। बर्हिषद इति ख्याताः पितरः सोमपास्तुते॥ 1-64-93 (2684) तेषां त्वं मानसी कन्या अच्छोदा नाम विश्रुता। अच्छोदं नाम तद्दिव्यं सरो यस्मात्समुत्थितम्॥ 1-64-94 (2685) त्वया न दृष्टपूर्वास्तु पितरस्ते कदाचन। संभूता मनसा तेषां पितॄन्स्वान्नाभिजानती॥ 1-64-95 (2686) सा त्वन्यं पितरं वव्रे स्वानतिक्रम्य तान्पितॄन्। नाम्ना वसुरिति ख्यातं मनुपुत्रं दिवि स्थितम्॥ 1-64-96 (2687) अद्रिकाऽप्सरसा युक्तं विमाने दिवि विष्ठितम्। सा तेन व्यभिचारेण मनसा कामचारिणी॥ 1-64-97 (2688) पितरं प्रार्थयित्वाऽन्यं योगाद्भष्टा पपात सा। अपश्यत्पतमाना सा विमानत्रयमन्तिकात्॥ 1-64-98 (2689) त्रसरेणुप्रमाणांस्तांस्तत्रापश्यत्स्वकान्पितॄन्। सुसूक्ष्मानपरिव्यक्तानङ्गैरङ्गेष्विवाहितान्॥ 1-64-99 (2690) तातेति तानुवाचार्ता पतन्ती सा ह्यधोमुखी। तैरुक्ता सा तु माभैषीस्तेन सा संस्थिता दिवि॥ 1-64-100 (2691) ततः प्रसादयामास स्वान्पितॄन्दीनया गिरा। तामूचुः पितरः कन्यां भ्रैष्टश्वर्यां व्यतिक्रमात्॥ 1-64-101 (2692) भ्रष्टैश्वर्या स्वदोषेण पतसि त्वं शुचिस्मिते। यैरारभन्ते कर्माणि शरीरैरिह देवताः॥ 1-64-102 (2693) तैरेव तत्कर्मफलं प्राप्नुवन्ति स्म देवताः। मनुष्यास्त्वन्यदेहेन शुभाशुभमिति स्थितिः॥ 1-64-103 (2694) सद्यः फलन्ति कर्माणि देवत्वे प्रेत्य मानुषे। तस्मात्त्वं पतसे पुत्रि प्रेत्यत्वं प्राप्स्यसे फलम्॥ 1-64-104 (2695) पितृहीना तु कन्या त्वं वसोर्हि त्वं सुता मता। मत्स्ययोनौ समुत्पन्ना सुताराज्ञो भविष्यसि॥ 1-64-105 (2696) अद्रिका मत्स्यरूपाऽभूद्गङ्गायमनुसङ्गमे। पराशरस्य दायादं त्वं पुत्रं जनयिष्यसि॥ 1-64-106 (2697) यो वेदमेकं ब्रह्मर्षिश्चतुर्धा विबजिष्यति। महाभिषक्सुतस्यैव शन्तनोः कीर्तिवर्धनम्॥ 1-64-107 (2698) ज्येष्ठं चित्राङ्गदं वीरं चित्रवीरं च विश्रुतम्। एतान्सूत्वा सुपुत्रांस्त्वं पुनरेव गमिष्यसि॥ 1-64-108 (2699) व्यतिक्रमात्पितॄणां च प्राप्स्यसे जन्म कुत्सितम्। अस्यैव राज्ञस्त्वं कन्या ह्यद्रिकायां भविष्यसि॥ 1-64-109 (2700) अष्टाविंशे भवित्री त्वं द्वापरे मत्स्ययोनिजा। एवमुक्ता पुरा तैस्त्वं जाता सत्यवती शुभा॥ 1-64-110 (2701) अद्रिकेत्यभिविख्याता ब्रह्मशापाद्वराप्सरा। मीनभावमनुप्राप्ता त्वं जनित्वा गता दिवम्॥ 1-64-111 (2702) तस्यां जातासि सा कन्या राज्ञो वीर्येण चैवहि। तस्माद्वासवि भद्रं ते याचे वंशकरं सुतम्॥ 1-64-112 (2703) संगमं मम कल्याणि कुरुष्वेत्यभ्यभाषत॥ 1-64-113 (2704) वैशम्पायन उवाच। 1-64-114x (310) विस्मयाविष्टसर्वाङ्गी जातिस्मरणतां गता। साब्रवीत्पश्य भगवन्परपारे स्थितानृषीन्॥ 1-64-114 (2705) आवयोर्दृष्टयोरेभिः कथं नु स्यात्समागमः। एवं तयोक्तो भगवान्नीहारमसृजत्प्रभुः॥ 1-64-115 (2706) येन देशः स सर्वस्तु तमोभूत इवाभवत्। दृष्ट्वा सृष्टं तु नीहारं ततस्तं परमर्षिणा॥ 1-64-116 (2707) विस्मिता साभवत्कन्या व्रीडिता च तपस्विनी। 1-64-117 (2708) सत्यवत्युवाच। विद्धि मां भगवन्कन्यां सदा पितृवशानुगाम्॥ 1-64-117x (311) त्वत्संयोगाच्च दुष्येत कन्याभावो ममाऽनघ। कन्यात्वे दूषिते वापि कथं शक्ष्ये द्विजोत्तम॥ 1-64-118 (2709) गृह गन्तुमुषे चाहं धीमन्न स्थातुमुत्सहे। एतत्संचिन्त्य भगवन्विधत्स्व यदनन्तरम्॥ 1-64-119 (2710) वैशम्पायन उवाच। 1-64-119x (312) एवमुक्तवतीं तीं तु प्रीतिमानुषिसत्तमः। उवाच मत्प्रियं कृत्वा कन्यैव त्वं भविष्यति॥ 1-64-120 (2711) वृणीष्व च वरं भीरुं यं त्वमिच्छसि भामिनि। वृथा हि न प्रसादो मे भूतपूर्वः शुचिस्मिते॥ 1-64-121 (2712) एवमुक्ता वरं वव्रे गात्रसौगन्ध्यमुत्तमम्। सचास्यै भगवान्प्रादान्मनः काङ्क्षितं प्रभुः॥ 1-64-122 (2713) ततो लब्धवरा प्रीता स्त्रीभावगुणभूषिता। जगाम सह संसर्गमृषिणाऽद्भुतकर्मणा॥ 1-64-123 (2714) तेन गन्धवतीत्येवं नामास्याः प्रथितं भुवि। तस्यास्तु योजनाद्गन्धमाजिघ्रन्त नरा भुवि॥ 1-64-124 (2715) तस्या योजनगन्धेति ततो नामापरं स्मृतम्। इति सत्यवती हृष्टा लब्ध्वा वरमनुत्तमम्॥ 1-64-125 (2716) पराशरेण संयुक्ता सद्यो गर्भं सुषाव सा। जज्ञे च यमुनाद्वीपे पाराशर्यः स वीर्यवान्॥ 1-64-126 (2717) स मातरमनुज्ञाप्य तपस्येव मनो दधे। स्मृतोऽहं दर्शयिष्यामि कृत्येष्विति च सोऽब्रवीत्॥ 1-64-127 (2718) एवं द्वैपायनो जज्ञे सत्यवत्यां पराशरात्। न्यस्तोद्वीपे यद्बालस्तस्माद्द्वैपायनःस्मृतः॥ 1-64-128 (2719) पादापसारिणं धर्मं स तु विद्वान्युगे युगे। आयुः शक्तिं च मर्त्यानां युगावस्थामवेक्ष्यच॥ 1-64-129 (2720) ब्रह्मणो ब्राह्मणानां च तथानुग्रहकाङ्क्षया। विव्यास वेदान्यस्मत्स तस्माद्व्यास इति स्मृतः॥ 1-64-130 (2721) वेदानध्यापयामास महाभारतपञ्चमान्। सुमन्तुं जैमिनिं पैलं शुकं चैव स्वमात्मजम्॥ 1-64-131 (2722) प्रभुर्वरिष्ठो वरदो वैशम्पायनमेव च। संहितास्तैः पृथक्त्वेन भारतस्य प्रकाशिताः॥ 1-64a-1a [ततो रम्ये वनोद्देशे दिव्यास्तरणसंयुते। 1-64a-1b वीरासनमुपास्थाय योगी ध्यानपरोऽभवत्॥ 1-64a-2a श्वेतपट्टगृहे रम्ये पर्यङ्के सोत्तरच्छदे। 1-64a-2b तूष्णींभूतां तदा कन्यां ज्वलन्तीं योगतेजसा॥ 1-64a-3a दृष्ट्वा तां तु समाधाय विचार्य च पुनः पुनः। 1-64a-3b स चिन्तयामास मुनिः किं कृतं सुकृतं भवेत्॥ 1-64a-4a शिष्टानां तु समाचारः शिष्टाचार इति स्मृतः। 1-64a-4b श्रुतिस्मृतिविदो विप्रा धर्मज्ञा ज्ञानिनः स्मृताः॥ 1-64a-5a धर्मज्ञैर्विहितो धर्मः श्रौतः स्मार्तो द्विधा द्विजैः। 1-64a-5b दानाग्निहोत्रमिज्या च श्रौतस्यैतद्धि लक्षणम्॥ 1-64a-6a स्मार्तो वर्णाश्रमाचारो यमैश्च नियमैर्युतः। 1-64a-6b धर्मे तु धारणे धातुः सहत्वे चापि पठ्यते॥ 1-64a-7a तत्रेष्टफलभाग्धर्म आचार्यैरुपदिश्यते। 1-64a-7b अनिष्टफलभाक्रेति तैरधर्मोऽपि भाष्यते॥ 1-64a-8a तस्मादिष्टफलार्थाय धर्ममेव समाश्रयेत्। 1-64a-8b ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यश्च धार्मिकः॥ 1-64a-9a विवाहा ब्राह्मणानां तु गान्धर्वो नैव धार्मिकः। 1-64a-9b त्रिवर्णेतरजातीनां गान्धर्वासुरराक्षसाः॥ 1-64a-10a पैशाचो नैव कर्तव्यः पैशाचश्चाष्टमोऽधमः। 1-64a-10b सामर्षां व्यङ्गिकां कन्यां मातुश्च कुलजां तथा॥ 1-64a-11a वृद्धां प्रव्राजितां वन्ध्यां पतितां च रजस्वलाम्। 1-64a-11b अपस्मारकुले जातां पिङ्गलांकुष्ठिनीं व्रणीम्॥ 1-64a-12a न चास्नातां स्त्रियं गच्छेदिति धर्मानुशासनम्। 1-64a-12b पिता पितामहो भ्राता माता मातुल एव च॥ 1-64a-13a उपाध्यायर्त्विजश्चैव कन्यादाने प्रभूत्तमाः। 1-64a-13b एतैर्दत्तां निषेवेत नादत्तामाददीत च॥ 1-64a-14a इत्येव ऋषयः प्राहुर्विवाहे धर्मवित्तमाः। 1-64a-14b अस्या नास्ति पिता भ्राता माता मातुल एव च॥ 1-64a-15a गान्धर्वेण विवाहेन न स्पृशामि यदृच्छया। 1-64a-15b क्रियाहीनं तु गान्धर्वं न कर्तव्यमनापदि॥ 1-64a-16a यदस्यां जायते पुत्रो वेदव्यासो भवेदृषिः। 1-64a-16b क्रियाहीनः कथं विप्रो भवेदृषिरुदारधीः॥ 1-64a-17x वैशम्पायन उवाच। 1-64a-17a एवं चिन्तयतो भावं महर्षेर्भावितात्मनः। 1-64a-17b ज्ञात्वा चैवाभ्यवर्तन्त पितरो बर्हिषस्तदा॥ 1-64a-18a तस्मिन्क्षणे ब्रह्मपुत्रो वसिष्ठोऽपि समेयिवान्। 1-64a-18b पूर्वं स्वागतमित्युक्त्वा वसिष्ठः प्रत्यभाषत॥ 1-64a-19x पितृगणा ऊचुः। 1-64a-19a अस्माकं मानसीं कन्यामस्मच्छापेन वासवीम्। 1-64a-19b यदिचच्छशि पुत्रार्थं कन्यां गृह्मीष्वमा चिरम्॥ 1-64a-20a पितॄणां वचनं श्रुत्वा वसिष्ठः प्रत्यभाषत। 1-64a-20b महर्षीणां वचः सत्यं पुराणेपि मया श्रुतम्॥ 1-64a-21a पराशरो ब्रह्मचारी प्रजार्थी मम वंशधृत्। 1-64a-21b एवं संभाषमाणे तु वसिष्ठे पितृभिः सह॥ 1-64a-22a ऋषयोऽभ्यागमंस्तत्र नैमिशारण्यवासिनः। 1-64a-22b विवाहं द्रष्टुमिच्छन्तः शक्तिपुत्रस्य धीमतः॥ 1-64a-23a अरुन्धती महाभागा अदृश्यन्त्या सहैव सा। 1-64a-23b विश्वकर्मकृतां दिव्यां पर्णशालां प्रविश्य सा॥ 1-64a-24a वैवाहिकांस्तु संभारान्संकल्प्य च यथाक्रमम्। 1-64a-24b अरुन्धती सत्यवतीं वधूं संगृह्य पाणिना॥ 1-64a-25a भद्रासने प्रतिष्ठाप्य इन्द्राणीं समकल्पयत्। 1-64a-25b आपूर्यमाणपक्षे तु वैशाखे सोमदैवते॥ 1-64a-26a शुभग्रहे त्रयोदश्यां मुहूर्ते मैत्र आगते। 1-64a-26b विवाहकाल इत्युक्त्वा वसिष्ठो मुनिभिः सह॥ 1-64a-27a यमुनाद्वीपमासाद्य शिष्यैश्च मुनिपङ्क्तिभिः। 1-64a-27b स्थण्डिलं चतुरश्रं च गोमयेनोपलिप्य च॥ 1-64a-28a अक्षतैः फलपुष्पैश्च स्वस्तिकैराम्रपल्लवैः। 1-64a-28b जलपूर्णघटैश्चैव सर्वतः परिशोभितम्॥ 1-64a-29a तस्य मध्ये प्रतिष्ठाप्य बृस्यां मुनिवरं तदा। 1-64a-29b सिद्धार्थयवकल्कैश्च स्नातं सर्वौषधैरपि॥ 1-64a-30a कृत्वार्जुनानि वस्त्राणि परिधाप्य महामुनिम्। 1-64a-30b वाचयित्वा तु पुण्याहमक्षतैस्तु समर्चितः॥ 1-64a-31a गन्धानुलिप्तः स्रग्वी च सप्रतोदो वधूगृहे। 1-64a-31b अपदातिस्ततो गत्वा वधूज्ञातिभिरर्चितः॥ 1-64a-32a स्नातामहतसंवीतां गन्धलिप्तां स्रगुज्ज्वलाम्। 1-64a-32b वधूं मङ्गलसंयुक्तामिषुहस्तां समीक्ष्य च॥ 1-64a-33a उवाच वचनं काले कालज्ञः सर्वधर्मवित्। 1-64a-33b प्रतिग्रहो दातृवशः श्रुतमेवं मया पुरा॥ 1-64a-34a यथा वक्ष्यन्ति पितरस्तत्करिष्यामहे वयम्। 1-64a-34x वैशम्पायन उवाच। 1-64a-34b तद्धर्मिष्ठं यशस्यं च वचनं सत्यवादिनः॥ 1-64a-35a श्रुत्वा तु पितरः सर्वे निःसङ्गा निष्परिग्रहाः। 1-64a-35b वसुं परमधर्मिष्ठमानीयेदं वचोऽब्रुवन्॥ 1-64a-36a मत्स्ययोनौ समुत्पन्ना तव पुत्री विशेषतः। 1-64a-36b पराशराय मुनये दातुमर्हसि धर्मतः॥ 1-64a-37x वसुरुवाच। 1-64a-37a सत्यं मम सुता सा हि दाशराजेन वर्धिता। 1-64a-37b अहं प्रभुः प्रदाने तु प्रजापालः प्रजार्थिनाम्॥ 1-64a-38x पितर ऊचुः। 1-64a-38a निराशिषो वयं सर्वे निःसङ्गा निष्परिग्रहाः। 1-64a-38b कन्यादानेन संबन्धो दक्षिणाबन्ध उच्यते॥ 1-64a-39a कर्मभूमिस्तु मानुष्यं भोगभूमिस्त्रिविष्टपम्। 1-64a-39b इह पुण्यकृतो यान्ति स्वर्गलोकं न संशयः॥ 1-64a-40a इह लोके दुष्कृतिनो नरकं यान्ति निर्घृणाः। 1-64a-40b दक्षिणाबन्ध इत्युक्ते उभे सुकृतदुष्कृते॥ 1-64a-41a दक्षिणाबन्धसंयुक्ता योगिनः प्रपतन्ति ते। 1-64a-41b तस्मान्नो मानसीं कन्यां योगाद्भ्रष्टां विशापते॥ 1-64a-42a सुतात्वं तव संप्राप्तां सतीं भिक्षां ददस्व वै। 1-64a-42b इत्युक्त्वा पितरः सर्वे क्षणादन्तर्हितास्तदा॥ 1-64a-43x वैशम्पायन उवाच। 1-64a-43a याज्ञवल्क्यं समाहूय विवाहाचार्यमित्युत। 1-64a-43b वसुं चापि समाहूय वसिष्ठो मुनिभिः सह॥ 1-64a-44a विवाहं कारयामास विधिदृष्टेन कर्मणा। 1-64a-44x वसुरुवाच। 1-64a-44b पराशर महाप्राज्ञ तव दास्याम्यहं सुताम्॥ 1-64a-45a प्रतीच्छ चैनां भद्रं ते पाणिं गृह्णीष्व पाणिना। 1-64a-45x वैशम्पायन उवाच। 1-64a-45b वसोस्तु वचनं श्रुत्वा याज्ञवल्क्यमते स्थितः॥ 1-64a-46a कृतकौतुकमङ्गल्यः पाणिना पाणिमस्पृशत्। 1-64a-46b प्रभूताज्येन हविषा हुत्वा मन्त्रैर्हुताशनम्॥ 1-64a-47a त्रिरग्निं तु परिक्रम्य समभ्यर्च्य हुताशनम्। 1-64a-47b महर्षीन्याज्ञवल्क्यादीन्दक्षिणाभिः प्रतर्प्यच॥ 1-64a-48a लब्धानुज्ञोऽभिवाद्याशु प्रदक्षिणमथाकरोत्। 1-64a-48b पराशरे कृतोद्वाहे देवाः सर्पिगणास्तदा॥ 1-64a-49a हृष्टा जग्मुः क्षणादेव वेदव्यासो भवत्विति। 1-64a-49b एवं सत्यवती हृष्टा पूजां लब्ध्वा यथेष्टतः॥ 1-64a-50a पराशरेण संयुक्ता सद्यो गर्भं सुषाव सा। 1-64a-50b जज्ञे च यमुनाद्वीपे पाराशर्यः स वीर्यवान्॥ 1-64a-51a जातमात्रः स ववृधे सप्तवर्षोऽभवत्तदा। 1-64a-51b स्नात्वाभिवाद्य पितरं तस्थौ व्यासः समाहितः॥ 1-64a-52a स्वस्तीति वचनं चोक्त्वा ददौ कलशमुत्तमम्। 1-64a-52b गृहीत्वा कलशं प्राप्ते तस्थौ व्यासः समाहितः॥ 1-64a-53a ततो दाशभयात्पत्नी स्नात्वा कन्या बभूव सा। 1-64a-53b अभिवाद्य मुनेः पादौ पुत्रं जग्राह पाणिना॥ 1-64a-54a स्पृष्टमात्रे तु निर्भर्त्स्य मातरं वाक्यमब्रवीत्। 1-64a-54b मम पित्रा तु संस्पर्शान्मातस्त्वमभवः शुचिः॥ 1-64a-55a अद्य दाशसुता कन्या न स्पृशेर्मामनिन्दिते। 1-64a-55x वैशम्पायन उवाच। 1-64a-55b व्यासस्य वचनं श्रुत्वा बाष्पपूर्णमुखी तदा॥ 1-64a-56a मनुष्यभावात्सा योषित्पपात मुनिपादयोः। 1-64a-56b महाप्रसादो भगवान्पुत्रं प्रोवाच धर्मवित्॥ 1-64a-57a मा त्वमेवंविधं कार्षीर्नैतद्धर्म्यं मतं हि नः। 1-64a-57b दूष्यौ न मातापितरौ तथा पूर्वोपकारिणौ॥ 1-64a-58a धारणाद्दुःखसहनात्तयोर्माता गरीयसी। 1-64a-58b बीजक्षेत्रसमायोगे सस्यं जायेत लौकिकम्॥ 1-64a-59a जायते च सुतस्तद्वत्पुरुषस्त्रीसमागमे। 1-64a-59b मृगीणां पक्षिणां चैव अप्सराणां तथैव च॥ 1-64a-60a शूद्रयोन्यां च जायन्ते मुनयो वेदपारगाः। 1-64a-60b ऋष्यशृङ्गो मृगीपुत्रः कण्वो बर्हिसुतस्तथा॥ 1-64a-61a अगस्त्यश्च वसिष्ठश्च उर्वश्यां जनितावुभौ। 1-64a-61b सोमश्रवास्तु सर्प्यां तु अश्विनावश्विसंभवौ॥ 1-64a-62a स्कन्दः स्कन्नेन शुक्लेन जातः शरवणे पुरा। 1-64a-62b एवमेव च देवानामृषीमां चैव संभवः॥ 1-64a-63a लोकवेदप्रवृत्तिर्हि न मीमांस्या बुधैः सदा। 1-64a-63b वेदव्यास इति प्रोक्तः पुराणे च स्वयंभुवा॥ 1-64a-64a धर्मनेता महर्षीणां मनुष्याणां त्वमेव च। 1-64a-64b तस्मात्पुत्र न दूष्येत वासवी योगचारिणी॥ 1-64a-65a मत्प्रीत्यर्थं महाप्राज्ञ सस्नेहं वक्तुमर्हसि। 1-64a-65b प्रजाहितार्थं संभूतो विष्णोर्भागो महानृषिः॥ 1-64a-66a तस्मात्स्वमातरं स्नेहात्प्रबवीहि तपोधन। 1-64a-66x वैशम्पायन उवाच। 1-64a-66b गुरोर्वचनमाज्ञाय व्यासः प्रीतोऽभवत्तदा॥ 1-64a-67a चिन्तयित्वा लोकवृत्तं मातुरङ्कमथाविशत्। 1-64a-67b पुत्रस्पर्शात्तु लोकेषु नान्यत्सुखमतीव हि॥ 1-64a-68a व्यासं कमलपत्राक्षं परिष्वज्याश्र्ववर्तयत्। 1-64a-68b स्तन्यासारैः क्लिद्यमाना पुत्रमाघ्राय मूर्धनि॥ 1-64a-69x वासव्युवाच। 1-64a-69a पुत्रलाभात्परं लोके नास्तीह प्रसवार्थिनाम्। 1-64a-69b दुर्लभं चेति मन्येऽहं मया प्राप्तं महत्तपः॥ 1-64a-70a महता तपसा तात महायोगबलेन च। 1-64a-70b मया त्वं हि महाप्राज्ञ लब्धोऽमृतमिवामरैः॥ 1-64a-71a तस्मात्त्वं मामृषेः पुत्र त्यक्तुं नार्हसि सांप्रतम्। 1-64a-71x वैशम्पायन उवाच। 1-64a-71b एवमुक्तस्ततः स्नेहाद्व्यासो मातरमब्रवीत्॥ 1-64a-72a त्वया स्पृष्टः परिष्वक्तो मूर्ध्नि चाघ्रायितो मुहुः। 1-64a-72b एतावन्मात्रया प्रीतो भविष्येषु नृपात्मजे॥ 1-64a-73a स्मृतोऽहं दर्शयिष्यामि कृत्येष्विति च सोऽब्रवीत्। 1-64a-73b स मातरमनुज्ञाप्य तपस्येव मनो दधे॥ 1-64a-74a ततः कन्यामनुज्ञाय पुनः कन्या भवत्विति। 1-64a-74b पराशरोऽपि भगवान्पुत्रेण सहितो ययौ॥ 1-64a-75a गत्वाश्रमपदं पुम्यमदृश्यन्त्या पराशरः। 1-64a-75b जातकर्मादिसंस्कारं कारयामास धर्मतः॥ 1-64a-76a कृतोपनयनो व्यासो याज्ञवल्क्येन भारत। 1-64a-76b वेदानधिजगौ साङ्गानोङ्कारेण त्रिमात्रया॥ 1-64a-77a गुरवे दक्षिणां दत्त्वा तपः कर्तुं प्रचक्रमे। 1-64a-77b एवं द्वैपायनो जज्ञे सत्यवत्यां पराशरात्॥ 1-64a-78a द्वीप न्यस्तः स यद्वालस्तस्माद्द्वैपायनोऽभवत्। 1-64a-78b पादापसारिणं धर्मं विद्वान्स तु युगे युगे॥ 1-64a-79a आयुः शक्तिं च मर्त्यानां युगाद्युगमवेक्ष्य च। 1-64a-79b ब्रह्मर्षिर्ब्राह्मणानां च तथाऽनुग्रहकाङ्क्षया॥ 1-64a-80a विव्यास वेदान्यस्माच्च वेदव्यास इति स्मृतः। 1-64a-80b ततः स महर्षिर्विद्वाञ्शिष्यानाहूय धर्मतः॥ 1-64a-81a सुमन्तुं जैमिनिं पैलं शुकं चैव स्वमात्मजम्। 1-64a-81b प्रभुर्वरिष्ठो वरदो वैशम्पायनमेव च॥ 1-64a-82a वेदानध्यापयामास महाभारतपञ्चमान्। 1-64a-82b संहितास्तैः पृथक्त्वेन भारतस्य प्रकीर्तिता॥ 1-64a-83a ततः सत्यवती हृष्टा जगाम स्वं निवेशनम्। 1-64a-83b तस्यास्तु योजनाद्गन्धमाजिघ्रन्ति नरा भुवि॥ 1-64a-84a दाशराजस्तु तद्गन्धमाजिघ्रन्पीतिमावहत्। 1-64a-84x दाशराज उवाच। 1-64a-84b त्वामाहुर्मत्स्यगन्धेति कथं बाले सुगन्धता॥ 1-64a-85a अपास्य मत्स्यगन्धत्वं केन दत्ता सुगन्धता 1-64a-85x सत्यवत्युवाच। 1-64a-85b शक्ते- पुत्रो महाप्राज्ञः पराशर इति श्रुतः॥ 1-64a-86a नावं वाहयमानाया मम दृष्ट्वां सुशिक्षितम्। 1-64a-86b उपास्य मत्स्यगन्धत्वं योजनाद्गन्धतां ददौ॥ 1-64a-87a ऋषेः प्रसादं दृष्ट्वा तु जनाः प्रीतिमुपागमन्। 1-64a-87b एवं लब्धो मया गन्धो न रोषं कर्तुमर्हसि॥ 1-64a-88a दाशराजस्तु तद्वाक्यं प्रशशंस ननन्द च। 1-64a-88b एतत्पवित्रं पुण्यं च व्याससमवमुत्तमम्। 1-64a-88c इतिहासमिमं श्रुत्वा प्रजावन्तो भवन्ति च॥ 1-64-132 (2723) तथा भीष्मः शान्तनवो गङ्गायाममितद्युतिः। वसुवीर्यात्समभवन्महावीर्यो महायशाः॥ 1-64-133 (2724) वैदार्थविच्च भगवानृषिर्विप्रो महायशाः। शूले प्रोतः पुराणर्षिरचोरश्चोरशङ्कया॥ 1-64-134 (2725) अणीमाण्डव्य इत्येवं विख्यातः स महायशाः। स धर्ममाहूय पुरा महर्षिरिदमुक्तवान्॥ 1-64-135 (2726) इषीकया मया बाल्याद्विद्धा ह्येका शकुन्तिका। तत्किल्बिषं स्मरे धर्म नान्यत्पापमहं स्मरे॥ 1-64-136 (2727) तन्मे सहस्रममितं कस्मान्नेहाजयत्तपः। गरीयान्ब्राह्मणवधः सर्वभूतवधाद्यतः॥ 1-64-137 (2728) तस्मात्त्वं किल्बिषादस्माच्छूद्रयोनौ जनिष्यसि। 1-64-138 (2729) वैशम्पायन उवाच। तेन शापेन धर्मोऽपि शूद्रयोनावजायत॥ 1-64-138x (313) विद्वान्विदुररूपेण धार्मिकः किल्बिषात्ततः। संजयो मुनिकल्पस्तु जज्ञे सूतो गवल्गणात्॥ 1-64-139 (2730) सूर्याच्च कुन्तिकन्यायां जज्ञे कर्णो महाबलः। सहजं कवचं बिभ्रत्कुण्डलोद्योतिताननः॥ 1-64-140 (2731) अनुग्रहार्थं लोकानां विष्णुर्लोकनमस्कृतः। वसुदेवात्तु देवक्यां प्रादुर्भूतो महायशाः॥ 1-64-141 (2732) अनादिनिधनो देवः स कर्ता जगतः प्रभुः। अव्यक्तमक्षरं ब्रह्म प्रधानं त्रिगुणात्मकम्॥ 1-64-142 (2733) आत्मानमव्ययं चैव प्रकृतिं प्रभवं प्रभुम्। पुरुषं विश्वकर्माणं सत्वयोगं ध्रुवाक्षरम्॥ 1-64-143 (2734) अनन्तमचलं देवं हंसं नारायणं प्रभुम्। धातारमजमव्यक्तं यमाहुः परमव्ययम्॥ 1-64-144 (2735) कैवल्यं निर्गुणं विश्वमनादिमजमव्ययम्। पुरुषः स विभुः कर्ता सर्वभूतपितामहः॥ 1-64-145 (2736) धर्मसंस्थापनार्थाय प्रजज्ञेऽन्धकवृष्णिषु। अस्त्रज्ञौ तु महावीर्यौ सर्वशास्त्रविशारदौ॥ 1-64-146 (2737) सात्यकिः कृतवर्मा च नारायणमनुव्रतौ। सत्यकाद्धृदिकाच्चैव जज्ञातेऽस्त्रविशारदौ॥ 1-64-147 (2738) भरद्वाजस्य च स्कन्नं द्रोण्यां शुक्रमवर्धत। सहर्षेरुग्रतपसस्तस्माद्द्रोणो व्यजायत॥ 1-64-148 (2739) गौतमान्मिथुनं जज्ञे शरस्तम्बाच्छरद्वतः। अश्वत्थाम्नश्च जननी कृपश्चैव महाबलः॥ 1-64-149 (2740) अश्वत्थामा ततो जज्ञे द्रोणादेव महाबलः। तथैव धृष्टद्युम्नोऽपि साक्षादग्निसमद्युतिः॥ 1-64-150 (2741) वैताने कर्मणि तते पावकात्समजायत। वीरो द्रोणविनाशाय धनुरादाय वीर्यवान्॥ 1-64-151 (2742) तथैव वेद्यां कृष्णापि जज्ञे तेजस्विनी शुभा। विभ्राजमाना वपुषा बिभ्रती रूपमुत्तमम्॥ 1-64-152 (2743) प्रह्रादशिष्यो नग्नजित्सुबलश्चाभवत्ततः। तस्य प्रजा धर्महन्त्री जज्ञे देवप्रकोपनात्॥ 1-64-153 (2744) गान्धारराजपुत्रोऽभूच्छकुनिः सौबलस्तथा। दुर्योधनस्य जननी जज्ञातेऽर्थविशारदौ॥ 1-64-154 (2745) कृष्णद्वैपायनाज्जज्ञे धृतराष्ट्रो जनेश्वरः। क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य पाण्डुश्चैव महाबलः॥ 1-64-155 (2746) धर्मार्थकुशलो धीमान्मेधावी धूतकल्मषः। विदुरः शूद्रयोनौ तु जज्ञे द्वैपायनादपि॥ 1-64-156 (2747) पाण्डोस्तु जज्ञिरे पञ्च पुत्रा देवसमाः पृथक्। द्वयोः स्त्रियोर्गुणज्येष्ठस्तेषामासीद्युधिष्ठिरः॥ 1-64-157 (2748) धर्माद्युधिष्ठिरो जज्ञे मारुताच्च वृकोदरः। इन्द्राद्धनंजयः श्रीमान्सर्वशस्त्रभृतां वरः॥ 1-64-158 (2749) जज्ञाते रूपसंपन्नावश्विभ्यां च यमावपि। नकुलः सहदेवश्च गुरुशुश्रूषणे रतौ॥ 1-64-159 (2750) तथा पुत्रशतं जज्ञे धृतराष्ट्रस्य धीमतः। दुर्योधनप्रभृतयो युयुत्सुः करणस्तथा॥ 1-64-160 (2751) ततो दुःशासनश्चैव दुःसहश्चापि भारत। दुर्मर्षणो विकर्णश्च चित्रसेनो विविंशतिः॥ 1-64-161 (2752) जयः सत्यव्रतश्चैव पुरुमित्रश्च भारत। वैश्यापुत्रो युयुत्सुश्च एकादश महारथाः॥ 1-64-162 (2753) अभिमन्युः सुभद्रायामर्जुनादभ्यजायत। स्वस्रीयो वासुदेवस्य पौत्रः पाण्डोर्महात्मनः॥ 1-64-163 (2754) पाण्डवेभ्यो हि पाञ्चाल्यां द्रौपद्यां पञ्च जज्ञिरे। कुमारा रूपसंपन्नाः सर्वशास्त्रविशारदाः॥ 1-64-164 (2755) प्रतिविन्ध्यो युधिष्ठिरात्सुतसोमो वृकोदरात्। अर्जुनाच्छ्रुतकीर्तिस्तु शतानीकस्तु नाकुलिः॥ 1-64-165 (2756) तथैव सहदेवाच्च श्रुतसेनः प्रतापवान्। हिडिम्बायां च भीमेन वने जज्ञे घटोत्कचः॥ 1-64-166 (2757) शिखण्डी द्रुपदाज्जज्ञे कन्या पुत्रत्वभागता। यां यक्षः पुरुषं चक्रे स्थूमः प्रियचिकीर्षया॥ 1-64-167 (2758) कुरूणां विग्रहे तस्मिन्समागच्छन्बहून्यथ। राज्ञां शतसहस्राणि योत्स्यमानानि संयुगे॥ 1-64-168 (2759) तेषामपरिमेयानां नामधेयानि सर्वशः। न शक्यानि समाख्यातुं वर्षाणामयुतैरपि। एते तु कीर्तिता मुख्या यैराख्यानमिदं ततम्॥ ॥ 1-64-169 (2760) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि अंशावतरणपर्वणि चतुःषष्टितमोऽध्यायः॥ 64 ॥

1-65-0 (2761) जनमेजय उवाच। 1-65-0x (314) य एते कीर्तिता ब्रह्मन्ये चान्ये नानुकीर्तिताः। सम्यक्ताञ्श्रोतुमिच्छामिराज्ञश्चान्यान्सहस्रशः॥ 1 ॥ 1-65-1 (2762) यदर्थमिह संभूता देवकल्पा महारथाः। भुवि तन्मे महाभाग सम्यगाख्यातुमर्हसि॥ 1-65-2 (2763) वैशम्पायन उवाच। 1-65-3x (315) रहस्यं खल्विदं राजन्देवानामिति नः श्रुतम्। तत्तु ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयंभुवे॥ 1-65-3 (2764) त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं कृत्वा निःक्षित्रयां पुरा। जामदग्न्यस्तपस्तेपे महेन्द्रे पर्वतोत्तमे॥ 1-65-4 (2765) तदा निःक्षत्रिये लोके भार्गवेण कृते सति। ब्राह्मणान्क्षत्रिया राजन्सुतार्थिन्योऽभिचक्रमुः॥ 1-65-5 (2766) ताभिः सह समापेतुर्ब्राह्मणाः संशितव्रताः। ऋतावृतौ नरव्याघ्र न कामान्नानृतौ तथा॥ 1-65-6 (2767) तेभ्यश्च तेभिरे गर्भं क्षत्रियास्ताः सहस्रशः। ततः सुषुविरे राजन्क्षत्रियान्वीर्यवत्तरान्॥ 1-65-7 (2768) कुमारांश्च कुमारीश्च पुनः क्षत्राभिवृद्धये। एवं तद्ब्राह्मणैः क्षत्रं क्षत्रियासु तपस्विभिः॥ 1-65-8 (2769) जातं वृद्धं च धर्मेण सुदीर्गेणायुषान्वितम्। चत्वारोऽपि ततो वर्णा बभूवुर्ब्राह्मणोत्तराः॥ 1-65-9 (2770) अभ्यगच्छन्नृतौ नारीं न कामान्नानृतौ तथा। तथैवान्यानि भूतानि तिर्यग्योनिगतान्यपि॥ 1-65-10 (2771) ऋतौ दारांश्च गच्छन्ति तत्तथा भरतर्षभ। ततोऽवर्धन्त धर्मेण सहस्रशतजीविनः॥ 1-65-11 (2772) ताः प्रजाः पृथिवीपाल धर्मव्रतपरायणाः। आधिभिर्व्याधिभिश्चैव विमुक्ताः सर्वशो नराः॥ 1-65-12 (2773) अथेमां सागरोपान्तां गां गजेन्द्रगताखिलाम्। अध्यतिष्ठत्पुनः क्षत्रं सशैलवनपत्तनाम्॥ 1-65-13 (2774) प्रशासति पुनः क्षत्रे धर्मेणेमां वसुन्धराम्। ब्राह्मणाद्यास्ततो वर्णा लेभिरे मुदमुत्तमाम्॥ 1-65-14 (2775) कामक्रोधोद्भवान्दोषान्निरस्य च नराधिपाः। धर्मेण दण्डं दण्डेषु प्रणयन्तोऽन्वपालयन्॥ 1-65-15 (2776) तथा धर्मपरे क्षत्रे सहस्राक्षः शतक्रतुः। स्वादु देशे च काले च ववर्षाप्याययन्प्रजाः॥ 1-65-16 (2777) न बाल एव म्रियते तदा कश्चिज्जनाधिप। न च स्त्रियं प्रजानाति कश्चिदप्राप्तयौवनाम्॥ 1-65-17 (2778) एवमायुष्मतीभिस्तु प्रजाभिर्भरतर्षभ। इयं सागरपर्यन्ता ससापूर्यत मेदिनी॥ 1-65-18 (2779) ईजिरे च महायज्ञैः क्षत्रिया बहुदक्षिणैः। साङ्गोपनिषदान्वेदान्विप्राश्चाधीयते तदा॥ 1-65-19 (2780) न च विक्रीणते ब्र्हम ब्राह्मणाश्च तदा नृप। न च शूद्रसमभ्याशे वेदानुच्चारयन्त्युत॥ 1-65-20 (2781) कारयन्तः कृषिं गोभिस्तथा वैश्याः क्षिताविह। युञ्जते धुरि नो गाश्च कृशाङ्गांश्चाप्यजीवयन्॥ 1-65-21 (2782) फेनपांश्च तथा वत्सान्न दुहन्ति स्म मानवाः। न कूटमानैर्वणिजः पण्यं विक्रीणते तदा॥ 1-65-22 (2783) कर्माणि च नरव्याघ्र धर्मोपेतानि मानवाः। धर्ममेवानुपश्यन्तश्चक्रुर्धर्मपरायणाः॥ 1-65-23 (2784) स्वकर्मनिरताश्चासन्सर्वे वर्णा नराधिप। एवं तदा नरव्याघ्र धर्मो न ह्रसते क्वचित्॥ 1-65-24 (2785) काले गावः प्रसूयन्ते नार्यश्च भरतर्षभ। भवन्त्यृतुषु वृक्षाणां पुष्पाणि च फलानि च॥ 1-65-25 (2786) एवं कृतयुगे सम्यग्वर्तमाने तदा नृप। आपूर्यत मही कृत्स्ना प्राणिभिर्बहुभिर्भृशम्॥ 1-65-26 (2787) एवं समुदिते लोके मानुषे भरतर्षभ। असुरा जज्ञिरे क्षेत्रे राज्ञां तु मनुजेश्वर॥ 1-65-27 (2788) आदित्यैर्हि तदा दैत्या बहुशो निर्जिता युधि। ऐश्वर्याद्धंशिताः स्वर्गात्संबभूवुः क्षिताविह॥ 1-65-28 (2789) इह देवत्वमिच्छन्तो मानुषेषु तपस्विनः। जज्ञिरे भुवि भूतेषु तेषु तेष्वसुरा विभो॥ 1-65-29 (2790) गोष्वश्वेषु च राजेन्द्र खरोष्ट्रमहिषेषु च। क्रव्यात्सु चैव भूतेषु गजेषु च मृगेषु च॥ 1-65-30 (2791) जातैरिह महीपाल जायमानैश्च तैर्मही। न शशाकात्मनात्मानमियं धारयितुं धरा॥ 1-65-31 (2792) अथ जाता महीपालाः केचिद्बहुमदान्विताः। दितेः पुत्रा दनोश्चैव तदा लोकादिह च्युताः॥ 1-65-32 (2793) वीर्यवन्तोऽवलिप्तास्ते नानारूपधरा महीम्। इमां सागरपर्यन्तां परीयुररिमर्दनाः॥ 1-65-33 (2794) ब्राह्मणान्क्षत्रियान्वैश्याञ्शूद्रांश्चैवाप्यपीडयन्। अन्यानि चैव सत्वानि पीडयामासुरोजसा॥ 1-65-34 (2795) त्रासयन्तोऽभिनिघ्नन्तः सर्वभूतगणांश्च ते। विचेरुः सर्वशो राजन्महीं शतसहस्रशः॥ 1-65-35 (2796) आश्रमस्थान्महर्षींश्च धर्षयन्तस्ततस्ततः। अब्रह्मण्या वीर्यमदा मत्ता मदबलेन च॥ 1-65-36 (2797) एवं वीर्यबलोत्सिक्तैर्भूरियं तैर्महासुरैः। पीड्यमाना मही राजन्ब्रह्माणमुपचक्रमे॥ 1-65-37 (2798) न ह्यमी भूतसत्वौघाः पन्नगाः सनगां महीम्। तदा धारयितुं शेकुराक्रान्तां दानवैर्बलात्॥ 1-65-38 (2799) ततो मही महीपाल भारार्ता भयपीडिता। जगाम शरणं देवं सर्वभूतपितामहम्॥ 1-65-39 (2800) सा संवृतं महाभागैर्देवद्विजमहर्षिभिः। ददर्श देवं ब्रह्माणं लोककर्तारमव्ययम्॥ 1-65-40 (2801) गन्धर्वैरप्सरोभिश्च बन्दिकर्मसु निष्ठितैः। वन्द्यमानं मुदोपतैर्ववन्दे चैनमेत्य सा॥ 1-65-41 (2802) अथ विज्ञापयामास भूमिस्तं शरणार्थिनी। सन्निधौ लोकपालानां सर्वेषामेव भारत॥ 1-65-42 (2803) तत्प्रधानात्मनस्तस्य भूमेः कृत्यं स्वयंभुवः। पूर्वमेवाभवद्राजन्विदितं परमेष्ठिनः॥ 1-65-43 (2804) स्रष्टा हि जगतः कस्मान्न संबुध्येत भारत। ससुरासुरलोकानामशेषेण मनोगतम्॥ 1-65-44 (2805) तामुवाच महाराज भूमिं भूमिपतिः प्रभुः। प्रभवः सर्वभूतानामीशः शंभुः प्रजापतिः॥ 1-65-45 (2806) ब्रह्मोवाच। 1-65-46x (316) यदर्थमभिसंप्राप्ता मत्सकाशं वसुन्धरे। तदर्थं सन्नियोक्ष्यामि सर्वानेव दिवौकसः॥ 1-65-46 (2807) `उत्तिष्ठ गच्छ वसुधे स्वस्थानमिति साऽगमत्।' 1-65-47 (2808) वैशम्पायन उवाच। इत्युक्त्वा स महीं देवो ब्रह्मा राजन्विसृज्य च। आदिदेश तदा सर्वान्विबुधान्भूतकृत्स्वयम्॥ 1-65-47x (317) अस्या भूमेर्निरसितुं भारं भागैः पृथक्पृथक्। अस्यामेव प्रसूयध्वं तिरोधायेति चाब्रवीत्॥ 1-65-48 (2809) तथैव च समानीय गन्धर्वाप्सरसां गणान्। उवाच भगवान्सर्वानिदं वचनमर्थवत्॥ 1-65-49 (2810) ब्रह्मोवाच। 1-65-50x (318) स्वैः स्वैरंशैः प्रसूयध्वं यथेष्टं मानेषेषु च। 1-65-50 (2811) वैशम्पायन उवाच। अथ शक्रादयः सर्वे श्रुत्वा सुरगुरोर्वचः। तथ्यमर्थ्यं च पथ्यं च तस्य ते जगृहुस्तदा॥ 1-65-50x (319) अथ ते सर्वशोंशैः स्वैर्गन्तुं भूमिं कृतक्षणाः। नारायणममित्रघ्नं वैकुण्ठमुपचक्रमुः॥ 1-65-51 (2812) यः स चक्रगदापाणिः पीतवासाः शितिप्रभः। पद्मनाभः सुरारिघ्नः पृथुचार्वञ्चितेक्षणः॥ 1-65-52 (2813) प्रजापतिपतिर्देवः सुरनाथो महाबलः। श्रीवत्साङ्को हृषीकेशः सर्वदैवतपूजितः॥ 1-65-53 (2814) तं भुवः शोधनायेन्द्र उवाच पुरुषोत्तमम्। अंशेनावतरेत्येवं तथेत्याह च तं हरिः॥ ॥ 1-65-54 (2815) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि अंशावतरणपर्वणि पञ्चषष्टितमोऽध्यायः॥ 65 ॥ ॥ समाप्तमंशावतरणपर्व ॥

1-66-0 (2816) वैशम्पायन उवाच। 1-66-0x (320) अथ नारायणेनेन्द्रश्चकार सह संविदम्। अवतर्तुं महीं स्वर्गादंशतः महितः सुरैः॥ 1-66-1 (2817) आदिश्य च स्वयं शक्रः सर्वानेव दिवौकसः। निर्जगाम पुनस्तस्मात्क्षयान्नारायणस्य ह॥ 1-66-2 (2818) तेऽमरारिविनाशाय सर्वलोकहिताय च। अवतेरुः क्रमेणैव महीं स्वर्गाद्दिवौकसः॥ 1-66-3 (2819) ततो ब्रह्मर्षिवंशेषु पार्थिवर्षिकुलेषु च। जज्ञिरे राजशार्दूल यथाकामं दिवौकसः॥ 1-66-4 (2820) दानवान्राक्षसांश्चैव गन्धर्वान्पन्नगांस्तथा। पुरुषादानि चान्यानि जघ्नुः सत्वान्यनेकशः॥ 1-66-5 (2821) दानवा राक्षसाश्चैव गन्धर्वाः पन्नगास्तथा। न तान्बलस्थान्बाल्येऽपि जघ्नुर्भरतसत्तम॥ 1-66-6 (2822) जनमेजय उवाच। 1-66-7x (321) देवदानवसङ्घानां गन्धर्वाप्सरसां तथा। मानवानां च सर्वेषां तथा वै यक्षरक्षसाम्॥ 1-66-7 (2823) श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन संभवं कृत्स्नमादितः। प्राणिनां चैव सर्वेषां संभवं वक्तुमर्हसि॥ 1-66-8 (2824) वैशम्पायन उवाच। 1-66-9x (322) हन्त ते कथयिष्यामि नमस्कृत्य स्वयंभुवे। सुरादीनामहं सम्यग्लोकानां प्रभवाप्ययम्॥ 1-66-9 (2825) ब्रह्मणो मानसाः पुत्रा विदिताः षण्महर्षयः। मरीचिरत्र्यह्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः॥ 1-66-10 (2826) मरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यपात्तु इमाः प्रजाः। प्रजज्ञिरे महाभागा दक्षकन्यास्त्रयोदश॥ 1-66-11 (2827) अदितिर्दितिर्दनुः काला दनायुः सिंहिका तथा। क्रोधा प्राधा च विश्वा च विनता कपिला मुनिः॥ 1-66-12 (2828) कद्रूश्च मनुजव्याघ्र दक्षकन्यैव भारत। एतासां वीर्यसंपन्नं पुत्रपौत्रमनन्तकम्॥ 1-66-13 (2829) अदित्यां द्वादशादित्याः संभूता भुवनेश्वराः। ये राजन्नामतस्तांस्ते कीर्तयिष्यामि भारत॥ 1-66-14 (2830) धाता मित्रोऽर्यमा शक्रो वरुणस्त्वंश एव च। भगो विवस्वान्पूषा च सविता दशमस्तथा॥ 1-66-15 (2831) एकादशस्तथा त्वष्टा द्वादशो विष्णुरुच्यते। जघन्यजस्तु सर्वेषामादित्यानां गुणाधिकः॥ 1-66-16 (2832) एक एव दितेः पुत्रो हिरण्यकशिपुः स्मृतः। नाम्ना ख्यातास्तु तस्येमे पञ्च पुत्रा महात्मनः॥ 1-66-17 (2833) प्रह्लादः पूर्वजस्तेषां संह्लादस्तदनन्तरम्। अनुह्लादस्तृतीयोऽभूत्तस्माच्च शिबिबाष्कलौ॥ 1-66-18 (2834) प्रह्लादस्य त्रयः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत। विरोचनश्च कुम्भश्च निकुम्भश्चेति भारत॥ 1-66-19 (2835) विरोचनस्य पुत्रोऽभूद्बलिरेकः प्रतापवान्। बलेश्च प्रथितः पुत्रो बाणो नाम महासुरः॥ 1-66-20 (2836) रुद्रस्यानुचरः श्रीमान्महाकालेति यं विदुः। चत्वारिंशद्दनोः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत॥ 1-66-21 (2837) तेषां प्रथमजो राजा विप्रचित्तिर्महायशाः। शम्बरो नमुचिश्चैव पुलोमा चेति विश्रुतः॥ 1-66-22 (2838) असिलोमा च केशी च दुर्जयश्चैव दानवः। अयःशिरा अश्वशिरा अश्वशह्कुश्च वीर्यवान्॥ 1-66-23 (2839) तथा गगनमूर्धा च वेगवान्केतुमांश्च सः। स्वर्भानुरश्वोऽश्वपतिर्वृषपर्वाऽजकस्तथा॥ 1-66-24 (2840) अश्वग्रीवश्च सूक्ष्मश्च तुहुण्डश्च महाबलः। इषुपादेकचक्रश्च विरूपाक्षहराहरौ॥ 1-66-25 (2841) निचन्द्रश्च निकुम्भश्च कुपटः कपटस्तथा। शरभः शलभश्चैव सूर्याचन्द्रमसौ तथा। एते ख्याता दनोर्वंशे दानवाः परिकीर्तिताः॥ 1-66-26 (2842) अन्यौ तु खलु देवानां सूर्याचन्द्रमसौ स्मृतौ। अन्यौ दानवमुख्यानां सूर्याचन्द्रमसौ तथा॥ 1-66-27 (2843) इमे च वंशाः प्रथिताः सत्ववन्तो महाबलाः। दनुपुत्रा महाराज दश दानववंशजाः॥ 1-66-28 (2844) एकाक्षो मृतपो वीरः प्रलम्बनरकावपि। वातापिः शत्रुतपनः शठश्चैव महासुरः॥ 1-66-29 (2845) गविष्ठश्च वनायुश्च दीर्घजिह्वश्च दानवः। असङ्ख्येयाः स्मृतास्तेषां पुत्राः पौत्राश्च भारत॥ 1-66-30 (2846) सिंहिका सुषुवे पुत्रं राहुं चन्द्रार्कमर्दनम्। सुचन्द्रं चन्द्रहर्तारं तथा चन्द्रप्रमर्दनम्॥ 1-66-31 (2847) क्रूरस्वभावं क्रूरायाः पुत्रपौत्रमनन्तकम्। गणः क्रोधवशो नाम क्रूरकर्माऽरिमर्दनः॥ 1-66-32 (2848) दनायुषः पुनः पुत्राश्चत्वारोऽसुरपुंगवाः। विक्षरो बलवीरौ च वृत्रश्चैव महासुरः॥ 1-66-33 (2849) कालायाः प्रथिताः पुत्राः कालकल्पाः प्रहारिणः। प्रविख्याता महावीर्या दानवेषु परन्तपाः॥ 1-66-34 (2850) विनाशनश्च क्रोधश्च क्रोधहन्ता तथैव च। क्रोधशत्रुस्तथैवान्ये कालकेया इति श्रुताः॥ 1-66-35 (2851) असुराणामुपाध्यायः शक्रस्त्वषिसुतोऽभवत्। ख्याताश्चोशनसः पुत्राश्चत्वारोऽसुरयाजकाः॥ 1-66-36 (2852) त्वष्टा धरस्तथात्रिश्च द्वावन्यौ रौद्रकर्मिणौ। तेजसा सूर्यसंकाशा ब्रह्मलोकपरायणाः॥ 1-66-37 (2853) इत्येष वंशप्रभवः कथितस्ते तरस्विनाम्। असुराणां सुराणां च पुराणे संश्रुतो मया॥ 1-66-38 (2854) एतेषां यदपत्यं तु न शक्यं तदशेषतः॥ प्रसंख्यातुं महीपाल गुणभूतमनन्तकम्॥ 1-66-39 (2855) तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च तथैव गरुडारुणौ। आरुणिर्वारुणिश्चैव वैनतेयाः प्रकीर्तिताः॥ 1-66-40 (2856) शेषोऽनन्तो वासुकिश्च तक्षकश्च भुजङ्गमः। कूर्मश्च कुलिकश्चैव काद्रवेयाः प्रकीर्तिताः॥ 1-66-41 (2857) भीमसेनोग्रसेनौ च सुपर्णो वरुणस्तथा। गोपतिर्धृतराष्ट्रश्च सूर्यवर्चाश्च सप्तमः॥ 1-66-42 (2858) सत्यवागर्कपर्णश्च प्रयुतश्चापि विश्रुतः। भीमश्चित्ररथश्चैव विख्यातः सर्वविद्वशी॥ 1-66-43 (2859) तथा शालिशिरा राजन्पर्जन्यश्च चतुर्दशः। कलिः पञ्चदशस्तेषां नारदश्चैव षोडशः॥ इत्येते देवगन्धर्वा मौनेयाः परिकीर्तिताः॥ 1-66-44 (2860) अथ प्रभूतान्यन्यानि कीर्तयिष्यामि भारत। अनवद्यां मनुं वंशामसुरां मार्गणप्रियाम्॥ 1-66-45 (2861) अरूपां सुभगां भासीमिति प्राधा व्यजायत। सिद्धः पूर्णश्च बर्हिश्च पूर्णायुश्च महायशाः॥ 1-66-46 (2862) ब्रह्मचारी रतिगुणः सुपर्णश्चैव सप्तमः। विश्वावसुश्च भानुश्च सुचन्द्रो दशमस्तथा॥ 1-66-47 (2863) इत्येते देवगन्धर्वाः प्राधेयाः परिकीर्तिताः। इमं त्वप्सरसां वंशं विदितं पुण्यलक्षणम्॥ 1-66-48 (2864) अरिष्टाऽसूत सुभगा देवी देवर्षितः पुरा। अलम्बुषा मिश्रकेशी विद्युत्पर्णा तिलोत्तमा॥ 1-66-49 (2865) अरुणा रक्षिता चैव रम्बा तद्वन्मनोरमा। केशिनी च सुबाहुश्च सुरता सुरजा तथा॥ 1-66-50 (2866) सुप्रिया चातिबाहुश्च विख्यातौ च हाहा हूहूः। तुम्बुरुश्चेति चत्वारः स्मृता गन्धर्वसत्तमाः॥ 1-66-51 (2867) अमृतं ब्राह्मणा गावो गन्धर्वाप्सरसस्तथा। अपत्यं कपिलायास्तु पुराणे परिकीर्तितम्॥ 1-66-52 (2868) इति ते सर्वभूतानां संभवः कथितो मया। यथावत्संपरिख्यातो गन्धर्वाप्सरसां तथा॥ 1-66-53 (2869) भुजंगानां सुपर्णानां रुद्राणां मरुतां तथा। गवां च ब्राह्मणानां च श्रीमतां पुण्यकर्मणाम्॥ 1-66-54 (2870) आयुष्यश्चैव पुण्यश्च धन्यः श्रुतिसुखावहः। श्रोतव्यश्चैव सततं श्राव्यश्चैवानसूयता॥ 1-66-55 (2871) इमं तु वंशं नियमेन यः पठे- न्महात्मनां ब्राह्मणदेवसन्निधौ। अपत्यलाभं लभते स पुष्कलं श्रियं यशः प्रेत्य च शोभनां गतिम्॥ ॥ 1-66-56 (2872) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि षट्षष्टितमोऽध्यायः॥ 66 ॥

1-67-0 (2873) वैशम्पायन उवाच। 1-67-0x (323) ब्रह्मणो मानसाः पुत्रा विदिताः षण्महर्षयः। एकादश सुताः स्थाणोः ख्याताः परमतेजसः॥ 1-67-1 (2874) मृगव्याधश्च सर्पश्च निर्ऋतिश्च महायशाः। अजैकपादहिर्बिध्न्यः पिनाकी च परन्तपः॥ 1-67-2 (2875) दहनोऽथेश्वरश्चैव कपाली च महाद्युतिः। स्थाणुर्भगश्च भगवान् रुद्रा एकादश स्मृताः॥ 1-67-3 (2876) मरीचिरङ्गिरा अत्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः। षडेते ब्रह्मणः पुत्रा वीर्यवन्तो महर्षयः॥ 1-67-4 (2877) त्रयस्त्वङ्गिरसः पुत्रा लोके सर्वत्र विश्रुताः। बृहस्पतिरुतथ्यश्च संवर्तश्च धृतव्रताः॥ 1-67-5 (2878) अत्रेस्तु बहवः पुत्राः श्रूयन्ते मनुजाधिप। सर्वे वेदविदः सिद्धाः शान्तात्मानो महर्षयः॥ 1-67-6 (2879) राक्षसाश्च पुलस्त्यस्य वानराः किन्नरास्तथा। यक्षाश्च मनुजव्याघ्र पुत्रास्तस्य च धीमतः॥ 1-67-7 (2880) पुलहस्य सुता राजञ्शरभाश्च प्रकीर्तिताः। सिंहाः किपुरुषा व्याघ्रा ऋक्षा ईहामृगास्तथा॥ 1-67-8 (2881) क्रतोः क्रतुसमाः पुत्राः पतङ्गसहचारिणः। विश्रुतास्त्रिषु लोकेषु सत्यव्रतपरायणाः॥ 1-67-9 (2882) दक्षस्त्वजायताङ्गुष्ठाद्दक्षिणाद्भगवानृषिः। ब्रह्मणः पृथिवीपाल शान्तात्मा सुमहातपाः॥ 1-67-10 (2883) वामादजायताङ्गुष्ठाद्भार्या तस्य महात्मनः। तस्यां पञ्चाशतं कन्याः स एवाजनयन्मुनिः॥ 1-67-11 (2884) ताः सर्वास्त्वनवद्याङ्ग्यः कन्याः कमललोचनाः। पुत्रिकाः स्थापयामास नष्टपुत्रः प्रजापतिः॥ 1-67-12 (2885) ददौ स दश धर्माय सप्तविंशतिमिन्दवे। दिव्येन विधिना राजन्कश्यपाय त्रयोदश॥ 1-67-13 (2886) नामतो धर्मपत्न्यस्ताः कीर्त्यमाना निबोध मे। कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया तथा॥ 1-67-14 (2887) बुद्धिर्लज्जा मतिश्चैव पत्न्यो धर्मस्य ता दश। द्वाराण्येतानि धर्मस्य विहितानि स्वयंभुवा॥ 1-67-15 (2888) सप्तविंशतिः सोमस्य पत्न्यो लोकस्य विश्रुताः। कालस्य नयने युक्ताः सोमपत्न्याः शुचिव्रताः॥ 1-67-16 (2889) सर्वा नक्षत्रयोगिन्यो लोकयात्राविधानतः। पैतामहो मुनिर्देवस्तस्य पुत्रः प्रजापतिः। तस्याष्टौ वसवः पुत्रास्तेषां वक्ष्यामि विस्तरम्॥ 1-67-17 (2890) धरो ध्रुवश्च सोमश्च अहश्चैवानिलोऽनलः। प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टौ प्रकीर्तिताः॥ 1-67-18 (2891) धूम्रायास्तु धरः पुत्रो ब्रह्मविद्यो ध्रुवस्तथा। चन्द्रमास्तु मनस्विन्याः श्वासायाः श्वसनस्तथा॥ 1-67-19 (2892) रतायाश्चाप्यहः पुत्रः शाण्डिल्याश्च हुताशनः। प्रत्यूषश्च प्रभासश्च प्रभातायाः सुतौ स्मृतौ॥ 1-67-20 (2893) धरस्य पुत्रो द्रविणो हुतहव्यवहस्तथा। `आपस्य पुत्रो वैतण्ड्यः श्रमः शान्तोमुनिस्तथा'। ध्रुवस्य पुत्रो भगवान्कालो लोकप्रकालनः॥ 1-67-21 (2894) सोमस्य तु सुतो वर्चा वर्चस्वी येन जायते। मनोहरायाः शिशिरः प्राणोऽथ रमणस्तथा॥ 1-67-22 (2895) अह्नः सुतस्तथा ज्योतिः शमः शान्तस्तथा मुनिः। अग्नेः पुत्रः कुमारस्तु श्रीमाञ्छरवणालयः॥ 1-67-23 (2896) तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठजः। कृत्तिकाभ्युपपत्तेश्च कार्तिकेय इति स्मृतः॥ 1-67-24 (2897) अनिलस्य शिवा भार्या तस्याः पुत्रो मनोजवः। अविज्ञातगतिश्चैव द्वौ पुत्रावनिलस्य तु॥ 1-67-25 (2898) प्रत्यूषस्य विदुः पुत्रमृषिं नाम्नाऽथ देवलम्। द्वौ पुत्रौ देवलस्यापि क्षमावन्तौ मनीषिणौ। बृहस्पतेस्तु भगिनी वरस्त्री ब्रह्मवादिनी॥ 1-67-26 (2899) योगसिद्धा जगत्कृत्स्नमसक्ता विचचार ह। प्रभासस्य तु भार्या सा वसूनामष्टमस्य ह॥ 1-67-27 (2900) विश्वकर्मा महाभागो जज्ञे शिल्पप्रजापतिः। कर्ता शिल्पसहस्राणां त्रिदशानां च वर्धकिः॥ 1-67-28 (2901) भूषणानां च सर्वेषां कर्ता शिल्पवतां वरः। यो दिव्यानि विमानानि त्रिदशानां चकारह॥ 1-67-29 (2902) मनुष्याश्चोपजीवन्ति यस्य शिल्पं महात्मनः। पूजयन्ति च यं नित्यं विश्वकर्माणमव्ययम्॥ 1-67-30 (2903) स्तनं तु दक्षिणं भित्त्वा ब्रह्मणो नरविग्रहः। निःसृतो भगवान्धर्मः सर्वलोकसुखावहः॥ 1-67-31 (2904) त्रयस्तस्य वराः पुत्राः सर्वभूतमनोहराः। शमः कामश्च हर्षश्च तेजसा लोकधारिणः॥ 1-67-32 (2905) कामस्य तु रतिर्भार्या शमस्य प्राप्तिरङ्गना। नन्दा तु भार्या हर्षस्य यासु लोकाः प्रतिष्ठिताः॥ 1-67-33 (2906) मरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यपस्य सुरासुराः। जज्ञिरे नृपशार्दूल लोकानां प्रभवस्तु सः॥ 1-67-34 (2907) त्वाष्ट्री तु सवितुर्भार्या वडवारूपधारिणी। असूयत महाभागा सान्तरिक्षेऽस्विनावुभौ॥ 1-67-35 (2908) द्वादशैवादितेः पुत्राः शक्रमुख्या नराधिप। तेषामवरजो विष्णुर्यत्र लोकाः प्रतिष्ठिताः॥ 1-67-36 (2909) त्रयस्त्रिंशत यत्येते देवास्तेषामहं तव। अन्वयं संप्रवक्ष्यामि पक्षैश्च कुलतो गणान्॥ 1-67-37 (2910) रुद्राणामपरः पक्षः साध्यानां मरुतां तथा। वसूनां भार्गवं विद्याद्विश्वेदेवांस्तथैव च॥ 1-67-38 (2911) वैनतेयस्तु गरुडो बलवानरुणस्तथा। बृहस्पतिश्च भगवानादित्येष्वेव गण्यते॥ 1-67-39 (2912) अश्विनौ गुह्यकान्विद्धि सर्वौषध्यस्तथा पशून्। एते देवगणा राजन्कीर्तितास्तेऽनुपूर्वशः॥ 1-67-40 (2913) यान्कीर्तयित्वा मनुजः सर्वपापैः प्रमुच्यते। ब्रह्मणो हृदयं भित्त्वा निःसृतो भगवान्भृगुः॥ 1-67-41 (2914) भृगोः पुत्रः कविर्विद्वाञ्छुक्रः कविसुतो ग्रहः। त्रैलोक्यप्राणयात्रार्थं वर्षावर्षे भयाभये। स्वयंभुवा नियुक्तः सन्भुवनं परिधावति॥ 1-67-42 (2915) योगाचार्यो महाबुद्धिर्दैत्यानामभवद्गुरुः। सुराणां चापि मेधावी ब्रह्मचारी यतव्रतः॥ 1-67-43 (2916) तस्मिन्नियुक्ते विधिना योगक्षेमाय भार्गवे। अन्यमुत्पादयामास पुत्रं भृगुरनिन्दितम्॥ 1-67-44 (2917) च्यवनं दीप्ततपसं धर्मात्मानं यशस्विनम्। यः स रोषाच्च्युतो गर्भान्मातुर्मोक्षाय भारत॥ 1-67-45 (2918) आरुषी तु मनोः कन्या तस्य पत्नी मनीषिणः। और्वस्तस्यां समभवदूरुं भित्त्वा महायशाः॥ 1-67-46 (2919) महातेजा महावीर्यो बाल एव गुणैर्युतः। ऋचीकस्तस्य पुत्रस्तु जमदग्निस्ततोऽभवत्॥ 1-67-47 (2920) जमदग्नेस्तु चत्वार आसन्पुत्रा महात्मनः। रामस्तेषां जघन्योऽभूदजघन्यैर्गुणैर्युतः। सर्वशस्त्रेषु कुशलः क्षत्रियान्तकरो वशी॥ 1-67-48 (2921) और्वस्यासीत्पुत्रशतं जमदग्निपुरोगमम्। तेषां पुत्रसहस्राणि बभूवुर्भुवि विस्तरः॥ 1-67-49 (2922) द्वौ पुत्रो ब्रह्मणस्त्वन्यौ ययोस्तिष्ठति लक्षणम्। लोके धाता विधाता च यौ स्थितौ मनुना सह॥ 1-67-50 (2923) तयोरेव स्वसा देवी लक्ष्मीः पद्मगृहा शुभा। तस्यास्तु मानसाः पुत्रास्तुरगा व्योमचारिणः॥ 1-67-51 (2924) वरुणस्य भार्या या ज्येष्ठा शुक्राद्देवी व्यजायत। तस्याः पुत्रं बलं विद्धि सुरां च सुरनन्दिनीम्॥ 1-67-52 (2925) प्रजानामन्नकामानामन्योन्यपरिभक्षणात्। अधर्मस्तत्र संजातः सर्वभूतविनाशकः॥ 1-67-53 (2926) तस्यापि निर्ऋतिर्भार्या नैर्ऋता येन राक्षसाः। घोरास्तस्यास्त्रयः पुत्राः पापकर्मरताः सदा॥ 1-67-54 (2927) भयो महाभयश्चैव मृत्युर्भूतान्तकस्तथा। न तस्य भार्या पुत्रो वा कश्चिदस्त्यन्तको हि सः॥ 1-67-55 (2928) काकीं श्येनीं तथा भासीं धृतराष्ट्रीं तथा शुकीम्। ताम्रा तु सुषुवे देवी पञ्चैता लोकविश्रुताः॥ 1-67-56 (2929) उलूकान्सुषुवे काकी श्येनी श्येनान्व्यजायत। भासी भासानजनयद्गृध्रांश्चैव जनाधिप॥ 1-67-57 (2930) धृतराष्ट्री तु हंसांश्च कलहंसांश्च सर्वशः। चक्रवाकांश्च भद्रा तु जनयामास सैव तु॥ 1-67-58 (2931) शुकी च जनयामास शुकानेव यशस्विनी। कल्याणगुणसंपन्ना सर्वलक्षणपूजिता॥ 1-67-59 (2932) नव क्रोधवशा नारीः प्रजज्ञे क्रोधसंभवाः। मृगी च मृगमन्दा च हरी भद्रमना अपि॥ 1-67-60 (2933) मातङ्गी त्वथ शार्दूली श्वेता सुरभिरेव च। सर्वलक्षणसंपन्ना सुरसा चैव भामिनी॥ 1-67-61 (2934) अपत्यं तु मृगाः सर्वे मृग्या नरवरोत्तम। ऋक्षाश्च मृगमन्दायाः सृमराश्च परंतप॥ 1-67-62 (2935) ततस्त्वैरावतं नागं जज्ञे भद्रमनाः सुतम्। ऐरावतः सुतस्तस्या देवनागो महागजः॥ 1-67-63 (2936) हर्याश्च हरयोऽपत्यं वानराश्च तरस्विनः। गोलाङ्गूलांश्च भद्रं ते हर्याः पुत्रान्प्रचक्षते॥ 1-67-64 (2937) प्रजज्ञे त्वथ शार्दूली सिंहान्व्याग्राननेकशः। द्वीपिनश्च महासत्वान्सर्वानेव न सशंयः॥ 1-67-65 (2938) मातङ्ग्यपि च मातङ्गानपत्यानि नराधिप। दिशां गजं तु श्वेताख्यं श्वेताऽजनयदाशुगम्॥ 1-67-66 (2939) तथा दुहितरौ राजन्सुरभिर्वै व्यजायत। रोहिणी चैव भद्रं ते गन्धर्वी तु यशस्विनी॥ 1-67-67 (2940) विमलामपि भद्रं ते अनलामपि भारत। रोहिण्यां जज्ञिरे गावो गन्धर्व्यां वाजिनः सुताः॥ 1-67-68 (2941) `इरायाः कन्यका जातास्तिस्रः कमललोचनाः। वनस्पतीनां वृक्षाणां वीरुधां चैव मातरः॥ 1-67-69 (2942) लतारुहे च द्वे प्रोक्ते वीरुधां चैव ताः स्मृताः। गृह्णन्ति ये विना पुष्पं फलानि तरवः पृथक्॥ 1-67-70 (2943) लतासुतास्ते विज्ञेयास्तानेवाहुर्वनस्पतीन्। पुष्पैः फलग्रहान्वृक्षान्रुहायाः प्रसवं विदुः॥ 1-67-71 (2944) लतागुल्मानि वृक्षाश्च त्वक्सारतृणजन्तवः। वीरुधो याः प्रजास्तस्यास्तत्र वंशः समाप्यते॥ 1-67-72 (2945) सप्तपिम्डफलान्वृक्षाननलापि व्यजायत॥ 1-67-73 (2946) अनलायाः शुकी पुत्री कंकस्तु सुरसासुतः। अरुणस्य भार्या श्येनी तु वीर्यवन्तौ महाबलौ॥ 1-67-74 (2947) संपातिं जनयामास वीर्यवन्तं जटायुषम्। सुरसाऽजनयन्नागान्कद्रूः पुत्रांस्तु पन्नगान्॥ 1-67-75 (2948) द्वौ पुत्रौ विनतायास्तु विख्यातौ गरुडारुणौ। इत्येष सर्वभूतानां महतां मनुजाधिप। प्रभवः कीर्तितः सम्यङ्मया मतिमतां वर॥ 1-67-76 (2949) यं श्रुत्वा पुरुषः सम्यङ्मुक्तो भवति पाप्मनः। सर्वज्ञतां च लभते रतिमग्र्यां च विन्दति॥ ॥ 1-67-77 (2950) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि सप्तषष्टितमोऽध्यायः॥ 67 ॥

1-68-0 (2951) जनमेजय उवाच। 1-68-0x (324) देवानां दानवानां च गन्धर्वोरगरक्षसाम्। सिंहव्याघ्रमृगाणां च पन्नगानां पतत्त्रिणाम्॥ 1-68-1 (2952) अन्येषां चैव भूतानां संभवं भगवन्नहम्। श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन मानुषेषु महात्मनाम्। जन्म कर्म च भूतानामेतेषामनुपूर्वशः॥ 1-68-2 (2953) वैशम्पायन उवाच। 1-68-3x (325) मानुषेषु मनुष्येन्द्र संभूता ये दिवौकसः। प्रथमं दानवाश्चैव तांस्ते वक्ष्यामि सर्वशः॥ 1-68-3 (2954) विप्रचित्तिरिति ख्यातो य आसीद्दानवर्षभः। जरासन्ध इति ख्यातः स आसीन्मनुजर्षभः॥ 1-68-4 (2955) दितेः पुत्रस्तु यो राजन्हिरण्यकशिपुः स्मृतः। स जज्ञे मानुषे लोके शिशुपालो नरर्षभः॥ 1-68-5 (2956) संह्लाद इति विख्यातः प्रह्लादस्यानुजस्तु यः। स शल्य इति विख्यातो जज्ञे वाहीकपुङ्गवः॥ 1-68-6 (2957) अनुह्लादस्तु तेजस्वी योऽभूत्ख्यातो जघन्यजः। धृष्टकेतुरिति ख्यातः स बभूव नरेश्वरः॥ 1-68-7 (2958) यस्तु राजञ्शिबिर्नाम दैतेयः परिकीर्तितः। द्रुम इत्यभिविख्यातः स आसीद्भुवि पार्थिवः॥ 1-68-8 (2959) बाष्कलो नाम यस्तेषामासीदसुरसत्तमः। भगदत्त इति ख्यातः सं जज्ञे पुरुषर्षभः॥ 1-68-9 (2960) अयःशिरा अश्वशिरा अयःशङ्कुश्च वीर्यवान्। तथा गगनमूर्धा च वेगवांश्चात्र पञ्चमः॥ 1-68-10 (2961) पञ्चैते जज्ञिरे राजन्वीर्यवन्तो महासुराः। केकयेषु महात्मानः पार्थिवर्षभसत्तमाः। केतुमानिति विख्यातो यस्ततोऽन्यःप्रतापवान्॥ 1-68-11 (2962) अमितौजा इति ख्यातः सोग्रकर्मा नराधिपः। स्वर्भानुरिति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः॥ 1-68-12 (2963) उग्रसेन इति ख्यात उग्रकर्मा नराधिपः। यस्त्वश्व इति विख्यातः श्रीमानासीन्महासुरः॥ 1-68-13 (2964) अशोको नाम राजाऽभून्महावीर्योऽपराजितः। तस्मादवरजो यस्तु राजन्नश्वपतिः स्मृतः॥ 1-68-14 (2965) दैतेयः सोऽभवद्राजा हार्दिक्यो मनुजर्षभः। वृषपर्वेति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः॥ 1-68-15 (2966) दीर्घप्रज्ञ इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः। अजकस्त्ववरो राजन्य आसीद्वृषपर्वणः॥ 1-68-16 (2967) स शाल्व इति विख्यातः पृथिव्यामभवन्नृपः। अश्वग्रीव इति ख्यातः सत्ववान्यो महासुरः॥ 1-68-17 (2968) रोचमान इति ख्यातः पृथिव्यां कोऽभवन्नृपः। सूक्ष्मस्तु मतिमान्राजन्कीर्तिमान्यः प्रकीर्तितः॥ 1-68-18 (2969) बृहद्रथ इति ख्यातः क्षितावासीत्स पार्थिवः। तुहुण्ड इति विख्यातो य आसीदसुरोत्तमः॥ 1-68-19 (2970) सेनाबिन्दुरिति ख्यातः स बूभव नराधिपः। इषुमान्नाम यस्तेषामसुराणां बलाधिकः॥ 1-68-20 (2971) नग्नजिन्नाम राजासीद्भुवि विख्यातविक्रमः। एकचक्र इति ख्यात आसीद्यस्तु महासुरः॥ 1-68-21 (2972) प्रतिविन्घ्य इति ख्यातो बभूव प्रथितः क्षितौ। विरूपाक्षस्तु दैतेयश्चित्रयोधी महासुरः॥ 1-68-22 (2973) चित्रधर्मेति विख्यातः क्षितावासीत्स पार्थिवः। हरस्त्वरिहरो वीर आसीद्यो दानवोत्तमः॥ 1-68-23 (2974) सुबाहुरिति विख्यातः श्रीमानासीत्स पार्थिवः। अहरस्तु महातेजाः शत्रुपक्षक्षयंकरः॥ 1-68-24 (2975) बाह्लिको नाम राजा स बभूव प्रथितः क्षितौ। निचन्द्रश्चन्द्रवक्त्रस्तु य आसीदसुरोत्तमः॥ 1-68-25 (2976) मुञ्जकेश इति ख्यातः श्रीमानासीत्स पार्थिवः। निकुम्भस्त्वजितः संख्ये महामतिरजायत॥ 1-68-26 (2977) भूमौ भूमिपतिश्रेष्ठो देवाधिप इति स्मृतः। शरभो नाम यस्तेषां दैतेयानां महासुरः॥ 1-68-27 (2978) पौरवो नाम राजर्षिः स बभूव नरोत्तमः। कुपटस्तु महावीर्यः श्रीमान्राजन्महासुरः॥ 1-68-28 (2979) सुपार्श्व इति विख्यातः क्षितौ जज्ञे महीपतिः। कपटस्तु राजन्राजर्षिः क्षितौ जज्ञे महासुरः॥ 1-68-29 (2980) पार्वतेय इति ख्यातः काञ्चनाचलसन्निभः। द्वितीयः शलभस्तेषामसुराणां बभूव ह॥ 1-68-30 (2981) प्रह्लादो नाम बाह्लीकः स बभूव नराधिपः। चन्द्रस्तु दितिजश्रेष्ठो लोके ताराधिपोपमः॥ 1-68-31 (2982) चन्द्रवर्मेति विख्यातः काम्बोजानां नराधिपः। अर्क इत्यभिविख्यातो यस्तु दानवपुङ्गवः॥ 1-68-32 (2983) ऋषिको नाम राजर्षिर्बभूव नृपसत्तमः। मृतपा इति विख्यातो य आसीदसुरोत्तमः॥ 1-68-33 (2984) पश्चिमानूपकं विद्धि तं नृपं नृपसत्तम। गविष्ठस्तु महातेजा यः प्रख्यातो महासुरः॥ 1-68-34 (2985) द्रुमसेन इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः। मयूर इति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः॥ 1-68-35 (2986) स विश्व इति विख्यातो बभूव पृथिवीपतिः। सुपर्ण इति विख्यातस्तस्मादवरजस्तु यः॥ 1-68-36 (2987) कालकीर्तिरिति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः। चन्द्रहन्तेति यस्तेषां कीर्तितः प्रवरोऽसुरः॥ 1-68-37 (2988) शुनको नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः। विनाशनस्तु चन्द्रस्य य आख्यातो महासुरः॥ 1-68-38 (2989) जानकिर्नाम विख्यातः सोऽभवन्मनुजाधिपः। दीर्घजिह्वस्तु कौरव्य य उक्तो दानवर्षभः॥ 1-68-39 (2990) काशिराजः स विख्यातः पृथिव्यां पृथिवीपते। ग्रहं तु सुषुवे यं तु सिंहिकार्केन्दुमर्दनम्। स क्राथ इति विख्यातो बभूव मनुजाधिपः॥ 1-68-40 (2991) दनायुषस्तु पुत्राणां चतुर्णां प्रवरोऽसुरः। विक्षरो नाम तेजस्वी वसुमित्रो नृपः स्मृतः॥ 1-68-41 (2992) द्वितीयो विक्षराद्यस्तु नराधिप महासुरः। पाण्ड्यराष्ट्राधिप इति विख्यातः सोऽभवन्नृपः॥ 1-68-42 (2993) बली वीर इति ख्यातो यस्त्वासीदसुरोत्तमः। पौण्ड्रमात्स्यक इत्येवं बभूव स नराधिपः॥ 1-68-43 (2994) वृत्र इत्यभिविख्यातो यस्तु राजन्महासुरः। मणिमान्नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः॥ 1-68-44 (2995) क्रोधहन्तेति यस्तस्य बभूवावरजोऽसुरः। दण्ड इत्यभिविख्यातः स आसीन्नृपतिः क्षितौ॥ 1-68-45 (2996) क्रोधवर्धन इत्येवं यस्त्वन्यः परिकीर्तितः। दण्डधार इति ख्यातः सोऽभवन्मनुजर्षभः॥ 1-68-46 (2997) कालेयानां तु ये पुत्रास्तेषामष्टौ नराधिपाः। जज्ञिरे राजशार्दूल शार्दूलसमविक्रमाः॥ 1-68-47 (2998) मगधेषु जयत्सेनस्तेषामासीत्स पार्थिवः। अष्टानां प्रवरस्तेषां कालेयानां महासुरः॥ 1-68-48 (2999) द्वितीयस्तु ततस्तेषां श्रीमान्हरिहयोपमः। अपराजित इत्येवं स बभूव नराधिपः॥ 1-68-49 (3000) तृतीयस्तु महातेजा महामायो महासुरः। निषादाधिपतिर्जज्ञे भुवि भीमपराक्रमः॥ 1-68-50 (3001) तेषामन्यतमो यस्तु चतुर्थः परिकीर्तितः। श्रेणिमानिति विख्यातः क्षितौ राजर्षिसत्तमः॥ 1-68-51 (3002) पञ्चमस्त्वभवत्तेषां प्रवरो यो महासुरः। महौजा इति विख्यातो बभूवेह परन्दपः॥ 1-68-52 (3003) षष्ठस्तु मतिमान्यो वै तेषामासीन्महासुरः। अभीरुरिति विख्यातः क्षितौ राजर्षिसत्तमः॥ 1-68-53 (3004) समुद्रसेनस्तु नृपस्तेषामेवाभवद्गणात्। विश्रुतः सागरान्तायां क्षितौ धर्मार्थतत्त्ववित्॥ 1-68-54 (3005) बृहन्नामाष्टमस्तेषां कालेयानां नराधिप। बभूव राजा धर्मात्मा सर्वभूतहिते रतः॥ 1-68-55 (3006) कुक्षिस्तु राजन्विख्यातो दानवानां महाबलः। पार्वतीय इति ख्यातः काञ्चनाचलसन्निभः॥ 1-68-56 (3007) क्रथनश्च महावीर्यः श्रीमान्राजा महासुरः। सूर्याक्ष इति विख्यातः क्षितौ जज्ञे महीपतिः॥ 1-68-57 (3008) असुराणां तु यः सकूर्यः श्रीमांश्चैव महासुरः। दरदो नाम बाह्लीको वरः सर्वमहीक्षिताम्॥ 1-68-58 (3009) गणः क्रोधवशो नाम यस्ते राजन्प्रकीर्तितः। ततः संजज्ञिरे वीराः क्षिताविह नराधिपाः॥ 1-68-59 (3010) मद्रकः कर्णवेष्टश्च सिद्धार्थः कीटकस्तथा। सुवीरश्च सुबाहुश्च महावीरोऽथ बाह्लिकः॥ 1-68-60 (3011) क्रथो विचित्रः सुरथः श्रीमान्नीलश्च भूमिपः। चीरवासाश्च कौरव्य भूमिपालश्च नामतः॥ 1-68-61 (3012) दन्तवक्त्रश्च नामासीद्दुर्जयश्चैव दानवः। रुक्मी च नृपशार्दूलो राजा च जनमेजयः॥ 1-68-62 (3013) आषाढो वायुवेगश्च भूरितेजास्तथैव च। एकलव्यः सुमित्रश्च वाटधानोऽथ गोमुखः॥ 1-68-63 (3014) कारूषकाश्च राजानः क्षेमधूर्तिस्तथैव च। श्रुतायुरुद्वहश्चैव बृहत्सेनस्तथैव च॥ 1-68-64 (3015) क्षेमोग्रतीर्थः कुहरः कलिङ्गेषु नराधिपः। मतिमांश्च मनुष्येन्द्र ईश्वरश्चेति विश्रुतः॥ 1-68-65 (3016) गणात्क्रोधवशादेष राजपूगोऽभवत्क्षितौ। जातः पुरा महाभागो महाकीर्तिर्महाबलः॥ 1-68-66 (3017) कालनेमिरिति ख्यातो दानवानां महाबलः। स कंस इति विख्यात उग्रसेनसुतो बली॥ 1-68-67 (3018) यस्त्वासीद्देवको नाम देवराजसमद्युतिः। स गन्धर्वपतिर्मुख्यः क्षितौ जज्ञे नराधिपः॥ 1-68-68 (3019) बृहस्पतेर्बृहत्कीर्तेर्देवर्षेर्विद्धि भारत। अशाद्द्रोणं समुत्पन्नं भारद्वाजमयोनिजम्॥ 1-68-69 (3020) धन्विनां नृपशार्दूल यः सर्वास्त्रविदुत्तमः। महाकीर्तिर्महातेजाः स जज्ञे मनुजेश्वर॥ 1-68-70 (3021) धनुर्वेदे च वेदे च यं तं वेदविदो विदुः। वरिष्ठं चित्रकर्माणं द्रोणं स्वकुलवर्धनम्॥ 1-68-71 (3022) महादेवान्तकाभ्यां च कामात्क्रोधाच्च भारत। एकत्वमुपसंपद्य जज्ञे शूरः परन्तपः॥ 1-68-72 (3023) अश्वत्थामा महावीर्यः शत्रुपक्षभयावहः। वीरः कमलपत्राक्षः क्षितावासीन्नराधिपः॥ 1-68-73 (3024) जज्ञिरे वसवस्त्वष्टौ गङ्गायां शन्तनोः सुताः। वसिष्ठस्य च शापेन नियोगाद्वासवस्य च॥ 1-68-74 (3025) तेषामवरजो भीष्मः कुरूणामभयङ्करः। मतिमान्वेदविद्वाग्मी शत्रुपक्षक्षयङ्करः॥ 1-68-75 (3026) जामदग्न्येन रामेण सर्वास्त्रविदुषां वरः। योऽप्युध्यत महातेजा भार्गवेण महात्मना॥ 1-68-76 (3027) यस्तु राजन्कृपो नाम ब्रह्मर्षिरभवत्क्षितौ। रुद्राणां तु गणाद्विद्धि संभूतमतिपौरुषम्॥ 1-68-77 (3028) शकुनिर्नाम यस्त्वासीद्राजा लोके महारथः। द्वापरं विद्धि तं राजन्संभूतमरिमर्दनम्॥ 1-68-78 (3029) सात्यकिः सत्यसन्धश्च योऽसौ वृष्णिकुलोद्वहः। पक्षात्स जज्ञे मरुतां देवानामरिमर्दनः॥ 1-68-79 (3030) द्रुपदश्चैव राजर्षिस्तत एवाभवद्गणात्। मानुषे नृप लोकेऽस्मिन्सर्वशस्त्रभृतां वरः॥ 1-68-80 (3031) ततश्च कृतवर्माणं विद्धि राजञ्जनाधिपम्। तमप्रतिमकर्माणं क्षत्रियर्षभसत्तमम्॥ 1-68-81 (3032) मरुतां तु गणाद्विद्धि संजातमरिमर्दनम्। विराटं नाम राजानं परराष्ट्रप्रतापनम्॥ 1-68-82 (3033) अरिष्टायास्तु यः पुत्रो हंस इत्यभिविश्रुतः। स गन्धर्वपतिर्जज्ञे कुरुवंशविवर्धनः॥ 1-68-83 (3034) धृतराष्ट्र इति ख्यातः कृष्णद्वैपायनात्मजः। दीर्घबाहुर्महातेजाः प्रज्ञाचक्षुर्नराधिपः॥ मातुर्दोषादृषेः कोपादन्ध एव व्यजायत॥ 1-68-84 (3035) `मरुतां तु गणाद्वीरः सर्वशस्त्रभृतां वरः। पाण्डुर्जज्ञे महाबाहुस्तव पूर्वपितामहः।' तस्यैवावरजो भ्राता महासत्वो महाबलः॥ 1-68-85 (3036) धर्मात्तु सुमहाभागं पुत्रं पुत्रवतां वरम्। विदुरं विद्धि तं लोके जातं बुद्धिमतां वरम्॥ 1-68-86 (3037) कलेरंशस्तु संजज्ञे भुवि दुर्योधनो नृपः। दुर्बद्धिर्दुर्मतिश्चैव कुरूणामयशस्करः॥ 1-68-87 (3038) जगतो यस्तु सर्वस्य विद्विष्टः कलिपूरुषः। यः सर्वां घातयामास पृथिवीं पृथिवीपते॥ 1-68-88 (3039) उद्दीपितं येन वैरं भूतान्तकरणं महत्। पौलस्त्या भ्रातरश्चास्य जज्ञिरे मनुजेष्विह॥ 1-68-89 (3040) शतं दुःशासनादीनां सर्वेषां क्रूरकर्मणाम्। दुर्मुखो दुःसहश्चैव ये चान्ये नानुकीर्तिताः॥ 1-68-90 (3041) दुर्योधनसहायास्ते पौलस्त्या भरतर्षभ। वैश्यापुत्रो युयुत्सुश्च धार्तराष्ट्रः शताधिकः॥ 1-68-91 (3042) जनमेजय उवाच। 1-68-92x (326) ज्येष्ठानुज्येष्ठतामेषां नामधेयानि वा विभो। धृतराष्ट्रस्य पुत्राणामानुपूर्व्येण कीर्तय॥ 1-68-92 (3043) वैशम्पायन उवाच। 1-68-93x (327) दुर्योधनो युयुत्सुश्च राजन्दुःशासनस्तथा। दुःसहो दुःशलश्चैव दुर्मुखश्च तथापरः॥ 1-68-93 (3044) विविंशतिर्विकर्णश्च जलसन्धः सुलोचनः। विन्दानुविन्दौ दुर्धर्षः सुबाहुर्दुष्प्रधर्षणः॥ 1-68-94 (3045) दुर्मर्षणो दुर्मुखश्च दुष्कर्णः कर्ण एव च। चत्रोपचित्रौ चित्राक्षश्चारुचित्राङ्गदश्च ह॥ 1-68-95 (3046) दुर्मदो दुष्प्रहर्षश्च विवित्सुर्विकटः समः। ऊर्णनाभः पद्मनाभस्तथा नन्दोपनन्दकौ॥ 1-68-96 (3047) सेनापतिः सुषेणश्च कुण्डोदरमहोदरौ। चित्रबाहुश्चित्रवर्मा सुवर्मा दुर्विरोचनः॥ 1-68-97 (3048) अयोबाहुर्महाबाहुश्चित्रचापसुकुण्डलौ। भीमवेगो भीमबलो बलाकी भीमविक्रमः॥ 1-68-98 (3049) उग्रायुधो भीमशरः कनकायुर्दृढायुधः। दृढवर्मा दृढक्षत्रः सोमकीर्तिरनूदरः॥ 1-68-99 (3050) जरासन्धो दृढसन्धः सत्यसन्धः सहस्रवाक्। उग्रश्रवा उग्रसेनः क्षेममूर्तिस्तथैव च॥ 1-68-100 (3051) अपराजितः पण्डितको विशालाक्षो दुराधनः॥ 1-68-101 (3052) दृढहस्तः सुहस्तश्च वातवेगसुवर्चसौ। आदित्यकेतुर्बह्वाशी नागदत्तानुयायिनौ॥ 1-68-102 (3053) कवाची निषङ्गी दण्डी दण्डधारो धनुर्ग्रहः। उग्रो भीमरथो वीरो वीरबाहुरलोलुपः॥ 1-68-103 (3054) अभयो रौद्रकर्मा च तथा दृढरथश्च यः। अनाधृष्यः कुम्डभेदी विरावी दीर्घलोचनः॥ 1-68-104 (3055) दीर्घबाहुर्महाबाहुर्व्यूढोरुः कनकाङ्गदः। कुण्डजश्चित्रकश्चैव दुःशला च शताधिका॥ 1-68-105 (3056) वैश्यापुत्रो युयुत्सुश्च धार्तराष्ट्रः शताधिकः। एतदेकशतं राजन्कन्या चैका प्रकीर्तिता॥ 1-68-106 (3057) नामधेयानुपूर्व्या च ज्येष्ठानुज्येष्ठतां विदुः। सर्वे त्वतिरथाः शूराः सर्वे युद्धविशारदाः॥ 1-68-107 (3058) सर्वे वेदविदश्चैव राजञ्शास्त्रे च परागाः। सर्वे सङ्घ्रामविद्यासु विद्याभिजनशोभिनः॥ 1-68-108 (3059) सर्वेषामनुरूपाश्च कृता दारा महीपते। दुःशलां समये राजसिन्धुराजाय कौरवः॥ 1-68-109 (3060) जयद्रथाय प्रददौ सौबलानुमते तदा। धर्मस्यांशं तु राजानं विद्धि राजन्युधिष्ठिरम्॥ 1-68-110 (3061) भीमसेनं तु वातस्य देवराजस्य चार्जुनम्। अश्विनोस्तु तथैवांशौ रूपेणाप्रतिमौ भुवि॥ 1-68-111 (3062) नकुलः सहदेवश्च सर्वभूतमनोहरौ। स्युवर्चा इति ख्यातः सोमपुत्रः प्रतापवान्॥ 1-68-112 (3063) सोऽभिमन्युर्बृहत्कीर्तिरर्जुनस्य सुतोऽभवत्। यस्यावतरणे राजन्सुरान्सोमोऽब्रवीदिदम्॥ 1-68-113 (3064) नाहं दद्यां प्रियं पुत्रं मम प्राणैर्गरीयसम्। समयः क्रियतामेष न शक्यमतिवर्तितुम्॥ 1-68-114 (3065) सुरकार्यं हि नः कार्यमसुराणां क्षितौ वधः। तत्र यास्यत्ययं वर्चा न च स्थास्यति वै चिरम्॥ 1-68-115 (3066) ऐन्द्रिर्नरस्तु भविता यस्य नारायणः सखा। सोर्जुनेत्यभिविख्यातः पाण्डोः पुत्रः प्रतापवान्॥ 1-68-116 (3067) तस्यायं भविता पुत्रो बालो भुवि महारथः। ततः षोडशवर्षाणि स्थास्यत्यमरसत्तमाः॥ 1-68-117 (3068) अस्य षोडशवर्षस्य स सङ्ग्रामो भविष्यति। यत्रांशा वः करिष्यन्ति कर्म वीरनिषूदनम्॥ 1-68-118 (3069) नरनारायणाभ्यां तु स सङ्ग्रामो विनाकृतः। चक्रव्यूहं समास्थाय योधयिष्यन्ति वःसुराः॥ 1-68-119 (3070) विमुखाञ्छात्रवान्सर्वान्कारयिष्यति मे सुतः। बालः प्रविश्य च व्यूहमभेद्यं विचरिष्यति॥ 1-68-120 (3071) महारथानां वीराणां कदनं च करिष्यति। सर्वेषामेव शत्रूणां चतुर्थांशं नयिष्यति॥ 1-68-121 (3072) दिनार्धेन महाबाहुः प्रेतराजपुरं प्रति। ततो महारथैर्वीरैः समेत्य बहुशो रणे॥ 1-68-122 (3073) दिनक्षये महाबाहुर्मया भूयः समेष्यति। एकं वंशकरं पुत्रं वीरं वै जनयिष्यति॥ 1-68-123 (3074) प्रनष्टं भारतं वंशं स भूयो धारयिष्यति। 1-68-124 (3075) वैशम्पायन उवाच। एतत्सोमवचः श्रुत्वा तथास्त्विति दिवौकसः॥ 1-68-124x (328) प्रत्यूचुः सहिताः सर्वे ताराधिपमपूजयन्। एवं ते कथितं राजंस्तव जन्म पितुः पितुः॥ 1-68-125 (3076) अग्नेर्भागं तु विद्धि त्वं धृष्टद्युम्नं महारथण्। शिखण्डिनमथो राजंस्त्रीपूर्वं विद्धि राक्षसम्॥ 1-68-126 (3077) द्रौपदेयाश्च ये पञ्च बभूवुर्भरतर्षभ। विश्वान्देवगणान्विद्धि संजातान्भरतर्षभ॥ 1-68-127 (3078) प्रतिविन्ध्यः सुतसोमः श्रुतकीर्तिस्तथापरः। नाकुलिस्तु शतानीकः श्रुतसेनश्च वीर्यवान्॥ 1-68-128 (3079) शूरो नाम यदुश्रेष्ठो वसुदेवपिताऽभवत्। तस्य कन्या पृथा नाम रूपेणासदृशी भुवि। 1-68-129 (3080) पितुः स्वस्रीयपुत्राय सोऽनपत्याय वीर्यवान्। अग्रमग्रे प्रतिज्ञाय स्वस्यापत्यस्य वै तदा॥ 1-68-130 (3081) अग्रजातेति तां कन्यां शूरोऽनुग्रहकाङ्क्षया। अददत्कुन्तिभोजाय स तां दुहितरं तदा॥ 1-68-131 (3082) सा नियुक्ता पितुर्गेहे ब्राह्मणातिथिपूजने। उग्रं पर्यचरद्धोरं ब्राह्मणं संशितव्रतम्॥ 1-68-132 (3083) निकूढनिश्चयं धर्मे यं तं दुर्वाससं विदुः। समुग्रं शंसितात्मानं सर्वयत्नैरतोषयत्॥ 1-68-133 (3084) तुष्टोऽभिचारसंयुक्तमाचचक्षे यथाविधि। उवाच चैनां भगवान्प्रीतोऽस्मि सुभगे तव॥ 1-68-134 (3085) यं यं देवं त्वमेतेन मन्त्रेणावाहयिष्यसि। तस्य तस्य प्रसादात्त्वं देवि पुत्राञ्जनिष्यसि॥ 1-68-135 (3086) एवमुक्ता च सा बाला तदा कौतूहलान्विता। कन्या सती देवमर्कमाजुहाव यशस्विनी॥ 1-68-136 (3087) प्रकाशकर्ता भगवांस्तस्यां गर्भं दधौ तदा। अजीजनत्सुतं चास्यां सर्वशस्त्रभृतांवरम्॥ 1-68-137 (3088) सकुण्डलं सकवचं देवगर्भं श्रियान्वितम्। दिवाकरसमं दीप्त्या चारुसर्वाङ्गभूषितम्॥ 1-68-138 (3089) निगूहमाना जातं वै बन्धुपक्षभयात्तदा। उत्ससर्ज जले कुन्ती तं कुमारं यशस्विनम्॥ 1-68-139 (3090) तमुत्सृष्टं जले गर्भं राधाभर्ता महायशाः। राधायाः कल्पयामास पुत्रं सोऽधिरथस्तदा॥ 1-68-140 (3091) चक्रतुर्नामधेयं च तस्य बालस्य तावुभौ। दंपती वसुषेणेति दिक्षु सर्वासु विश्रुतम्॥ 1-68-141 (3092) संवर्धमानो बलवान्सर्वास्त्रेषूत्तमोऽभवत्। वेदाङ्गानि च सर्वाणि जजाप जपतां वरः॥ 1-68-142 (3093) यस्मिन्काले जपन्नास्ते धीमान्सत्यपराक्रमः। नादेयं ब्राह्मणेष्वासीत्तस्मिन्काले महात्मनः॥ 1-68-143 (3094) तमिन्द्रो ब्राह्मणो भूत्वा पुत्रार्थे भूतभावनः। ययाचे कुण्डले वीरं कवचं च सहाङ्गजम्॥ 1-68-144 (3095) उत्कृत्य कर्णो ह्यददत्कवचं कुण्डले तथा॥ शक्तिं शक्रो ददौ तस्मै विस्मितश्चेदमब्रवीत्॥ 1-68-145 (3096) देवासुरमनुष्याणां गन्धर्वोरगरक्षसाम्। यस्मिन्क्षेप्स्यसि दुर्धर्ष स एको न भविष्यति॥ 1-68-146 (3097) वैशम्पायन उवाच। 1-68-147x (329) पुरा नाम च तस्यासीद्वसुषेण इति क्षितौ। ततो वैकर्तनः कर्णः कर्मणा तेन सोऽभवत्॥ 1-68-147 (3098) आमुक्तकवचो वीरो यस्तु जज्ञे महायशाः। स कर्ण इति विख्यातः पृथायाः प्रथमः सुतः॥ 1-68-148 (3099) स तु सूतकुले वीरो ववृधे राजसत्तम। कर्णं नरवरश्रेष्ठं सर्वशस्त्रभृतां वरम्॥ 1-68-149 (3100) दुर्योधनस्य सचिवं मित्रं शत्रुविनाशनम्। दिवाकरस्य तं विद्धि राजन्नंशमनुत्तमम्॥ 1-68-150 (3101) यस्तु नारायणो नाम देवदेवः सनातनः। तस्यांशो मानुषेष्वासीद्वासुदेवः प्रतापवान्॥ 1-68-151 (3102) शेषस्यांशश्च नागस्य बलदेवो महाबलः। सनत्कुमारं प्रद्युम्नं विद्धि राजन्महौजसम्॥ 1-68-152 (3103) एवमन्ये मनुष्येन्द्रा बहवोंशा दिवौकसाम्। जज्ञिरे वसुदेवस्य कुले कुलविवर्धनाः॥ 1-68-153 (3104) गणस्त्वप्सरसां यो वै मया राजन्प्रकीर्तितः। तस्य भागः क्षितौ जज्ञे नियोगाद्वासवस्य ह॥ 1-68-154 (3105) तानि षोडशदेवीनां सहस्राणि नराधिप। बभूवुर्मानुषे लोके वासुदेवपरिग्रहः॥ 1-68-155 (3106) श्रियस्तु भागः संजज्ञे रत्यर्थं पृथिवीतले। [भीष्मकस्य कुले साध्वी रुक्मिणी नाम नामतः॥ 1-68-156 (3107) द्रौपदी त्वथ संजज्ञे शची भागादनिन्दिता।] द्रुपदस्य कुले जाता वेदिमध्यादनिन्दिता॥ 1-68-157 (3108) नातिह्रस्वा न महती नीलोत्पलसुगन्धिनी। पद्मायताक्षी सुश्रोणी स्वसिताञ्चितमूर्धजा॥ 1-68-158 (3109) सर्वलक्षणसंपन्ना वैदूर्यमणिसंनिभा। पञ्चानां पुरुषेन्द्राणां चित्तप्रमथनी रहः॥ 1-68-159 (3110) सिद्धिर्धृतिश्च ये देव्यौ पञ्चानां मातरौ तु ते। कुन्ती माद्री च जज्ञाते मतिस्तु कुबलात्मजा॥ 1-68-160 (3111) इति देवासुराणां ते गन्धर्वाप्सरसां तथा। अंशावतरणं राजन्राक्षसानां च कीर्तितम्॥ 1-68-161 (3112) ये पृथिव्यां समुद्भूता राजानो युद्धदुर्मदाः। महात्मानो यदूनां च ये जाता विपुले कुले॥ 1-68-162 (3113) ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्या मया ते परिकीर्तिताः। धन्यं यशस्यं पुत्रीयमायुष्यं विजयावहम्॥ 1-68-163 (3114) इदमंशावतरणं श्रोतव्यमनसूयता। अंशावतरणं श्रुत्वा देवगन्धर्वरक्षसाम्॥ 1-68-164 (3115) प्रभवाप्ययवित्प्राज्ञो न कृच्छ्रेष्ववसीदति॥ ॥ 1-68-165 (3116) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि अष्टषष्टितमोऽध्यायः॥ 68 ॥

1-69-0 (3117) जनमेजय उवाच। 1-69-0x (330) त्वत्तः श्रुतमिदं ब्रह्मन्देवदानवरक्षसाम्। अंशावतरणं सम्यग्गन्धर्वाप्सरसां तथा॥ 1-69-1 (3118) इमं तु भूय इच्छामि कुरूणां वंशमादितः। कथ्यमानं त्वया विप्र विप्रर्षिगणसन्निधौ॥ 1-69-2 (3119) वैशम्पायन उवाच। 1-69-3x (331) धर्मार्थकामसहितं राजर्षीणां प्रकीर्तितम्। पवित्रं कीर्त्यमानं मे निबोधेदं मनीषिणाम्॥ 1-69-3 (3120) प्रजापतेस्तु दक्षस्य मनोर्वैवस्वतस्य च। भरतस्य कुरोः पूरोराजमीढस्य चानघ॥ 1-69-4 (3121) यादवानामिमं वंशं कौरवाणां च सर्वशः। तथैव भरतानां च पुण्यं स्वस्त्ययनं महत्॥ 1-69-5 (3122) धन्यं यशस्यमायुष्यं कीर्तयिष्यामि तेऽनघ। तेजोभिरुदिताः सर्वे महर्षिसमतेजसः॥ 1-69-6 (3123) दश प्राचेतसः पुत्राः सन्तः पुण्यजनाः स्मृताः। मुखजेनाग्निना यैस्ते पूर्वं दग्धा महौजसः॥ 1-69-7 (3124) तेभ्यः प्राचेतसो जज्ञे दक्षो दक्षादिमाः प्रजाः। संभूताः पुरुषव्याघ्र स हि लोकपितामहः॥ 1-69-8 (3125) वीरिण्या सह सङ्गम्य दक्षः प्राचेतसो मुनिः। आत्मतुल्यानजनयत्सहस्रं संशितव्रतान्॥ 1-69-9 (3126) सहस्रसङ्ख्यानसंभूतान्दक्षपुत्रांश्च नारदः। मोक्षमध्यापयामास साङ्ख्यज्ञानमनुत्तमम्॥ 1-69-10 (3127) `नाशार्थं योजयामास दिगन्तज्ञानकर्मसु'। ततः पञ्चाशतं कन्या पुत्रिका अभिसन्दधे। प्रजापतिः प्रजा दक्षः सिसृक्षुर्जनमेजय॥ 1-69-11 (3128) ददौ दश स धर्माय कश्यपाय त्रयोदश। कालस्य नयने युक्ताः सप्तविंशतिमिन्दवे॥ 1-69-12 (3129) त्रयोदशानां पत्नीनां या तु दाक्षायणी वरा। मारीचः कश्यपस्त्वस्यामादित्यान्समजीजनत्॥ 1-69-13 (3130) इन्द्रादीन्वीर्यसंपन्नान्विवस्वन्तमथापि च। विवस्वतः सुतो जज्ञे यमो वैवस्वतः प्रभुः॥ 1-69-14 (3131) `मार्ताण्डस्य यमी चापि सुता राजन्नजायत'। मार्तण्डस्य मनुर्धीमानजायत सुतः प्रभुः॥ 1-69-15 (3132) धर्मात्मा स मनुर्धीमान्यत्र वंशः प्रतिष्ठितः। मनोर्वंशो मानवानां ततोऽयं प्रथितोऽभवत्॥ 1-69-16 (3133) ब्रह्मक्षत्रादयस्तस्मान्मनोर्जातास्तु मानवाः। ततोऽभवन्महाराज ब्रह्म क्षत्रेण सङ्गतम्॥ 1-69-17 (3134) ब्राह्मणा मानवास्तेषां साङ्गं वेदमदारयन्। वेनं धृष्णुं नरिष्यन्तं नाभागेक्ष्वाकुमेव च॥ 1-69-18 (3135) कारूषमथ शर्यातिं तथा चैवाष्टमीमिलाम्। पृष्टध्रं नवमं प्राहुः क्षत्रधर्मपरायणम्॥ 1-69-19 (3136) नाभागारिष्टदशमान्मनोः पुत्रान्प्रचक्षते। पञ्चाशत्तु मनोः पुत्रास्तथैवान्येऽभवन्क्षितौ॥ 1-69-20 (3137) अन्योन्यभेदात्ते सर्वे विनेशुरिति नः श्रुतम्। पुरूरवास्ततो विद्वानिलायां समपद्यत॥ 1-69-21 (3138) सा वै तस्याभवन्माता पिता चैवेति नः श्रुतम्। त्रयोदश समुद्रस्य द्वीपानश्नन्पुरूरवाः॥ 1-69-22 (3139) अमानुषैर्वृतः सत्वैर्मानुषः सन्महायशाः। विप्रैः स विग्रहं चक्रे वीर्योन्मत्तः पुरूरवाः॥ 1-69-23 (3140) जहार च स विप्राणां रत्नान्युत्क्रोशतामपि। सनत्कुमारस्तं राजन्ब्रह्मलोकादुपेत्य ह॥ 1-69-24 (3141) अनुदर्शं ततश्चक्रे प्रत्यगृह्णान्न चाप्यसौ। ततो महर्षिभिः क्रुद्धैः सद्यः शप्तो व्यनश्यत॥ 1-69-25 (3142) लोभान्वितो बलमदान्नष्टसंज्ञो नराधिपः। स हि गन्धर्वलोकस्थानुर्वश्या सहितो विराट्॥ 1-69-26 (3143) आनिनाय क्रियार्थेऽग्नीन्यथावद्विहितांस्त्रिधा। षट् सुता जज्ञिरे चैलादायुर्धीमानमावसुः॥ 1-69-27 (3144) दृढायुश्च वनायुश्च शतायुश्चोर्वशीसुताः। नहुषं वृद्धशर्माणं रजिं गयमनेनसम्॥ 1-69-28 (3145) स्वर्भानवी सुतानेतानायोः पुत्रान्प्रचक्षते। आयुषो नहुषः पुत्रो धीमान्सत्यपराक्रमः॥ 1-69-29 (3146) राज्यं शशास सुमहद्धर्मेण पृथिवीपते। पितॄन्देवानृषीन्विप्रान्गन्धर्वोरगराक्षसान्॥ 1-69-30 (3147) नहुषः पालयामास ब्रह्मक्षत्रमथो विशः। स हत्वा दस्युसंघातानृषीन्करमदापयत्॥ 1-69-31 (3148) पशुवच्चैव तान्पृष्ठे वाहयामास वीर्यवान्। कारयामास चेन्द्रत्वमभिभूय दिवौकसः॥ 1-69-32 (3149) तेजसा तपसा चैव विक्रमेणौजसा तथा। `विश्लिष्टो नहुषः शप्तः सद्यो ह्यजगरोऽभवत्'। यतिं ययातिं संयातिमायातिमयतिं ध्रुवम्॥ 1-69-33 (3150) नहुषो जनयामास षट् सुतान्प्रियवादिनः। यतिस्तु योगमास्थाय ब्रह्मीभूतोऽभवन्मुनिः॥ 1-69-34 (3151) ययातिर्नाहुषः सम्राडासीत्सत्यपराक्रमः। स पालयामास महीमीजे च बहुभिर्मखैः॥ 1-69-35 (3152) अतिभक्त्या पितॄनर्चन्देवांश्च प्रयतः सदा। अन्वगृह्णात्प्रजाः सर्वा ययातिरपराजितः॥ 1-69-36 (3153) तस्य पुत्रा महेष्वासाः सर्वैः समुदिता गुणैः। देवयान्यां महाराज शर्मिष्ठायां च जज्ञिरे॥ 1-69-37 (3154) देवयान्यामजायेतां यदुस्तुर्वसुरेव च। द्रुह्युश्चानुश्च पूरुश्च शर्मिष्ठायां च जज्ञिरे॥ 1-69-38 (3155) स शाश्वतीः समा राजन्प्रजा धर्मेण पालयन्। जरामार्च्छन्महाघोरां नाहुषो रूपनाशिनीम्॥ 1-69-39 (3156) जराऽभिभूतः पुत्रान्स राजा वचनमब्रवीत्। यदुं पूरुं तुर्वसुं च द्रुह्युं चानुं च भारत॥ 1-69-40 (3157) यौवनेन चरन्कामान्युवा युवतिभिः सह। बिहर्तुमहमिच्छामि साह्यं कुरुत पुत्रकाः॥ 1-69-41 (3158) तं पुत्रो दैवयानेयः पूर्वजो वाक्यमब्रवीत्। किं कार्यं भवतः कार्यमस्माकं यौवनेन ते॥ 1-69-42 (3159) ययातिरब्रवीत्तं वै जरा मे प्रतिगृह्यताम्। यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम्॥ 1-69-43 (3160) यजतो दीर्घसत्रैर्मे शापाच्चोशनसो मुनेः। कामार्थः परिहीणोऽयं तप्येयं तेन पुत्रकाः॥ 1-69-44 (3161) मामकेन शरीरेण राज्यमेकः प्रशास्तु वः। अहं तन्वाऽभिनवया युवा काममवाप्नुयाम्॥ 1-69-45 (3162) वैशम्पायन उवाच। 1-69-46x (332) ते न तस्य प्रत्यगृह्णन्यदुप्रभृतयो जराम्। तमब्रवीत्ततः पूरुः कनीयान्सत्यविक्रमः॥ 1-69-46 (3163) राजंश्चराभिनवया तन्वा यौवनगोचरः। अहं जरां समादाय राज्ये स्थास्यामि तेज्ञया॥ 1-69-47 (3164) एवमुक्तः स राजर्षिस्तपोवीर्यसमाश्रयात्। संचारयामास जरां तदा पुत्रे महात्मनि॥ 1-69-48 (3165) पौरवेणाथ वयसा राजा यौवनमास्थितः। यायातेनापि वयसा राज्यं पूरुरकारयत्॥ 1-69-49 (3166) ततो वर्षसहस्राणि ययातिरपराजितः। स्थितः स नृपशार्दूलः शार्दूलसमविक्रमः॥ 1-69-50 (3167) ययातिरपि पत्नीभ्यां दीर्घकालं विहृत्य च। विश्वाच्या सहितो रेमे पुनश्चैत्ररथे वने॥ 1-69-51 (3168) नाध्यगच्छत्तदा तृप्तिं कामानां स महायशाः। अवेत्य मनसा राजन्निमां गाथां तदा जगौ॥ 1-69-52 (3169) न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति। इविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते॥ 1-69-53 (3170) यत्पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः। नालमेकस्य तत्सर्वमिति मत्वा शमं व्रजेत्॥ 1-69-54 (3171) यदा न कुरुते पापं सर्वभूतेषु कर्हिचित्। कर्मणा मनसा वाचा ब्रह्म संपद्यते तदा॥ 1-69-55 (3172) न बिभेति यदा चायं यदा चास्मान्न बिभ्यति। यदा नेच्छति न द्वेष्टि ब्रह्म संपद्यते तदा॥ 1-69-56 (3173) इत्यवेक्ष्य महाप्राज्ञः कामानां फल्गुतां नृप। समाधाय मनो बुद्ध्या प्रत्यगृह्णाज्जरां सुतात्॥ 1-69-57 (3174) `ततो वर्षसहस्रान्ते ययातिरपराजितः।' दत्वा च यौवनं राजा पूरुं राज्येऽभिषिच्य च। अतृप्त एव कामानां पूरुं पुत्रमुवाच ह॥ 1-69-58 (3175) त्वया दायादवानस्मि त्वं मे वंशकरः सुतः। पौरवो वंश इति ते ख्यातिं लोके गमिष्यति॥ 1-69-59 (3176) वैशम्पायन उवाच। 1-69-60x (333) ततः स नृपशार्दूल पूरुं राज्येऽभिषिच्य च। ततः सुचरितं कृत्वा भृगुतुङ्गे महातपाः॥ 1-69-60 (3177) कालेन महता पश्चात्कालधर्ममुपेयिवान्। कारयित्वा त्वनशनं सदारः स्वर्गमाप्तवान्॥ ॥ 1-69-61 (3178) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि एकोनसप्ततितमोऽध्यायः॥ 69 ॥

1-70-0 (3179) जनमेजय उवाच। 1-70-0x (334) ययातिः पूर्वजोऽस्माकं दशमो यः प्रजापतेः। कथं स शुक्रतनयां लेभे परमदुर्लभाम्॥ 1-70-1 (3180) एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण तपोधन। आनुपूर्व्या च मे शंस राज्ञो वंशकरान्पृथक्॥ 1-70-2 (3181) वैशम्पायन उवाच। 1-70-3x (335) ययातिरासीन्नृपतिर्देवराजसमद्युतिः। तं शुक्रवृषपर्वाणौ वव्राते वै यथा पुरा॥ 1-70-3 (3182) तत्तेऽहं संप्रवक्ष्यामि पृच्छते जनमेजय। देवयान्याश्च संयोगं ययातेर्नाहुषस्य च॥ 1-70-4 (3183) सुराणामसुराणां च समजायत वै मिथः। ऐश्वर्यं प्रति संघर्षस्त्रैलोक्ये सचराचरे॥ 1-70-5 (3184) जिगीषया ततो देवा वव्रिरेऽङ्गिरसं मुनिम्। पौरोहित्येन याज्यार्थे काव्यं तूशनसं परे॥ 1-70-6 (3185) ब्राह्मणौ तावुभौ नित्यमन्योन्यस्पर्धिनौ भृशम्। तत्र देवा निजघ्नुर्यान्दानवान्युधि संगतान्॥ 1-70-7 (3186) तान्पुनर्जीवयामास काव्यो विद्याबलाश्रयात्। ततस्ते पुनरुत्थाय योधयांचक्रिरे सुरान्॥ 1-70-8 (3187) असुरास्तु निजघ्नुर्यान्सुरान्समरमूर्धनि। न तान्सञ्जीवयामास बृहस्पतिरुदारधीः॥ 1-70-9 (3188) न हि वेद स तां विद्यां यां काव्योवेत्ति वीर्यवान्। सञ्जीविनीं ततो देवा विषादमगमन्परम्॥ 1-70-10 (3189) ते तु देवा भयोद्विग्नाः काव्यादुशनसस्तदा। ऊचुः कचमुपागम्य ज्येष्ठं पुत्रं बृहस्पतेः॥ 1-70-11 (3190) भजमानान्भजस्वास्मान्कुरु नः साह्यमुत्तमम्। या सा विद्या निवसति ब्राह्मणेऽमिततेजसि॥ 1-70-12 (3191) शुक्रे तामाहर क्षिप्रं भागभाङ्गो भविष्यसि। वृषपर्वसमीपे हि शक्यो द्रष्टुं त्वया द्विजः॥ 1-70-13 (3192) रक्षते दानवांस्तत्र न स रक्षत्यदानवान्। तमाराधयितुं शक्तो भवान्पूर्ववयाः कविम्॥ 1-70-14 (3193) देवयानीं च दयितां सुतां तस्य महात्मनः। त्वमाराधयितुं शक्तो नान्यः कश्चन विद्यते॥ 1-70-15 (3194) शीलदाक्षिण्यमाधुर्यैराचारेण दमेन च। देवयान्यां हि तुष्टायां विद्यां तां प्राप्स्यसि ध्रुवम्॥ 1-70-16 (3195) वैशम्पायन उवाच। 1-70-17x (336) तथेत्युक्त्वा ततः प्रायाद्बृहस्पतिसुतः कचः। तदाऽभिपूजितो देवैः समीपे वृषपर्वणः॥ 1-70-17 (3196) स गत्वा त्वरितो राजन्देवैः संप्रेषितः कचः। असुरेन्द्रपुरे शुक्रं दृष्ट्वा वाक्यमुवाच ह॥ 1-70-18 (3197) ऋषेरङ्गिरसः पौत्रं पुत्रं साक्षाद्बृहस्पतेः। नाम्ना कच इति ख्यातं शिष्यं गृह्णात् मां भवान्॥ 1-70-19 (3198) ब्रह्मचर्यं चरिष्यामि त्वय्यहं परमं गुरौ। अनुमन्यस्व मां ब्रह्मन्सहस्रं परिवत्सरान्॥ 1-70-20 (3199) शुक्र उवाच। 1-70-21x (337) कच सुस्वागतं तेऽस्तु प्रतिगृह्णामि ते वचः। अर्चयिष्येऽहमर्च्यं त्वामर्चितोऽस्तु बृहस्पतिः॥ 1-70-21 (3200) वैशम्पायन उवाच। 1-70-22x (338) कचस्तु तं तथेत्युक्त्वा प्रतिजग्राह तद्व्रतम्। आदिष्टं कविपुत्रेण शुक्रेणोशनसा स्वयम्॥ 1-70-22 (3201) व्रतस्य प्राप्तकालं स यथोक्तं प्रत्यगृह्णत। आराधयन्नुपाध्यायं देवयानीं च भारत॥ 1-70-23 (3202) नित्यमाराधयिष्यंस्तां युवा यौवनगां मुनिः। गायन्नृत्यन्वादयंश्च देवयानीमतोषयत्॥ 1-70-24 (3203) स शीलयन्देवयानीं कन्यां संप्राप्तयौवनाम्। पुष्पैः फलैः प्रेषणैश्च तोषयामास भारत॥ 1-70-25 (3204) देवयान्यपि तं विप्रं नियमव्रतधारिणम्। गायन्ती च ललन्ती च रहः पर्यचरत्तथा॥ 1-70-26 (3205) `गायन्तं चैव शुल्कं च दातारं प्रियवादिनम्। नार्यो नरं कामयन्ते रूपिणं स्रग्विणं तथा॥' 1-70-27 (3206) पञ्चवर्षशतान्येवं कचस्य चरतो व्रतम्। तत्रातीयुरथो बुद्ध्वा दानवास्तं ततः कचम्॥ 1-70-28 (3207) गा रक्षन्तं वने दृष्ट्वा रहस्येकममर्षिताः। जघ्नुर्बृहस्पतेर्द्वेषाद्विद्यारक्षार्थमेव च॥ 1-70-29 (3208) हत्वा शालावृकेभ्यश्च प्रायच्छँल्लवशः कृतम्। ततो गावो निवृत्तास्ता अगोपाः स्वं निवेशनम्॥ 1-70-30 (3209) सा दृष्ट्वा रहिता गाश्च कचेनाभ्यागता वनात्। उवाच वचनं काले देवयान्यथ भारत॥ 1-70-31 (3210) देवयान्युवाच। 1-70-32x (339) आहुतं चाग्निहोत्रं ते सूर्यश्चास्तं गतः प्रभो। अगोपाश्चागता गावः कचस्तात न दृश्यते॥ 1-70-32 (3211) व्यक्तं हतो मृतो वापि कचस्तात भविष्यति। तं विना न च जीवेयमिति सत्यं ब्रवीमि ते॥ 1-70-33 (3212) शुक्र उवाच। 1-70-34x (340) अयमेहीति संशब्द्य मृतं संजीवयाम्यहम्। 1-70-34 (3213) वैशम्पायन उवाच। ततः संजीविनीं विद्यां प्रयुज्य कचमाह्वयत्॥ 1-70-34x (341) भित्त्वा भित्त्वा शरीराणि वृकाणां स विनिर्गतः। आहूतः प्रादुरभवत्कचो हृष्टोऽथ विद्यया॥ 1-70-35 (3214) कस्माच्चिरायितोऽसीति पृष्टस्तामाह भार्गवीम्। 1-70-36 (3215) कच उवाच। समिधश्च कुशादीनि काष्ठभारं च भामिनि॥ 1-70-36x (342) गृहीत्वा श्रमभारार्तो वटवृक्षं समाश्रितः। गावश्च सहिताः सर्वा वृक्षच्छायामुपाश्रिताः॥ 1-70-37 (3216) असुरास्तत्र मां दृष्ट्वा कस्त्वमित्यभ्यचोदयन्। बृहस्पतिसुतश्चाहं कच इत्यभिविश्रुतः॥ 1-70-38 (3217) इत्युक्तमात्रे मां हत्वा पेषीकृत्वा तु दानवाः। दत्त्वा शालावृकेभ्यस्तु सुखं जग्मुः स्वमालयं॥ 1-70-39 (3218) आहूतो विद्यया भद्रे भार्गवेण महात्मना। त्वत्समीपमिहायातः कथंचित्प्राप्तजीवितः॥ 1-70-40 (3219) हतोऽहमिति चाचख्यौ पृष्टो ब्राह्मणकन्यया। स पुनर्देवयान्योक्तः पुष्पाण्याहर मे द्विज॥ 1-70-41 (3220) वनं ययौ कचो विप्रो ददृशुर्दानवाश्च तम्। पुनस्तं पेषयित्वा तु समुद्राम्भस्यमिश्रयन्॥ 1-70-42 (3221) चिरं गतं पुनः कन्या पित्रे तं संन्यवेदयत्। विप्रेण पुनराहूतो विद्यया गुरुदेहजः। पुनरावृत्य तद्वृत्तं न्यवेदयत तद्यथा॥ 1-70-43 (3222) ततस्तृतीयं हत्वा तं दग्ध्वा कृत्वा च चूर्णशः। प्रायच्छन्ब्राह्मणायैव सुरायामसुरास्तथा॥ 1-70-44 (3223) `अपिबत्सुरया सार्धं कचभस्म भृगूद्वहः। सा सायन्तनवेलायामगोपा गाः समागताः॥ 1-70-45 (3224) देवयानी शङ्कमाना दृष्ट्वा पितरमब्रवीत्।' पुष्पाहारः प्रेषणकृत्कचस्तात न दृश्यते॥ 1-70-46 (3225) व्यक्तं हतो मृतो वापि कचस्तात भविष्यति। तं विना न च जीवेयं कचं सत्यं ब्रवीमि ते॥ 1-70-47 (3226) `वैशम्पायन उवाच। 1-70-48x (343) श्रुत्वा पुत्रीवचः काव्यो मन्त्रेणाहूतवान्कचम्। ज्ञात्वा बहिष्ठमज्ञात्वा स्वकुक्षिस्थं कचं नृप'॥ 1-70-48 (3227) शुक्र उवाच। 1-70-49x (344) बृहस्पतेः सुतः पुत्रि कचः प्रेतगतिं गतः। विद्यया जीवितोऽप्येवं हन्यते करवाम किम्॥ 1-70-49 (3228) मैवं शुचो मा रुद देवयानि न त्वादृशी मर्त्यमनुप्रशोचते। यस्यास्तव ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च सेन्द्रा देवा वसवोऽथाश्विनौ च॥ 1-70-50 (3229) सुरद्विषश्चैव जगच्च सर्व- मुपस्थाने सन्नमन्ति प्रभावात्। अशक्योऽसौ जीवयितुं द्विजातिः संजीवितो वध्यते चैव भूयः॥ 1-70-51 (3230) देवयान्युवाच। 1-70-52x (345) यस्याङ्गिरा वृद्धतमः पितामहो बृहस्पतिश्चापि पिता तपोनिधिः। ऋषेः पुत्रं तमथो वापि पौत्रं कथं न शोचेयमहं न रुद्याम्॥ 1-70-52 (3231) स ब्रह्मचारी च तपोधनश्च सदोत्थितः कर्मसु चैव दक्षः। कचस्य मार्गं प्रतिपत्स्ये न भोक्ष्ये प्रियो हि मे तात कचोऽभिरूपः॥ 1-70-53 (3232) शुक्र उवाच। 1-70-54x (346) असंशयं मामसुरा द्विषन्ति ये शिष्यं मेऽनागसं सूदयन्ति। अब्राह्मणं कर्तुमिच्छ्ति रौद्रा- स्ते मां यथा व्यभिचरन्ति नित्यम्। अप्यस्य पापस्य भवेदिहान्तः कं ब्रह्महत्या न दहेदपीन्द्रम्॥ 1-70-54 (3233) `वैशम्पायन उवाच। 1-70-55x (347) संचोदितो देवयान्या महर्षिः पुनराह्वयत्। संरम्भेणैव काव्यो हि बृहस्पतिसुतं कचम्॥ 1-70-55 (3234) कचोऽपि राजन्स महानुभावो विद्याबलाल्लब्धमतिर्महात्मा।' गुरोर्हि भीतो विद्यया चोपहूतः। शनैर्वाक्यं जठरे व्याजहार॥ 1-70-56 (3235) `प्रसीद भगवन्मह्यं कचोऽहमभिवादये। यथा बहुमतः पुत्रस्तथा मन्यतु मां भवान्॥' 1-70-57 (3236) वैशम्पायन उवाच। 1-70-58x (348) तमब्रवीत्केन पथोपनीत- स्त्वं चोदरे तिष्ठसि ब्रूहि विप्र। अस्मिन्मुहूर्ते ह्यसुरान्विनाश्य गच्छामि देवानहमद्य विप्र॥ 1-70-58 (3237) कच उवाच। 1-70-59x (349) तव प्रसादान्न जहाति मां स्मृतिः स्मरामि सर्वं यच्च यथा च वृत्तम्। नत्वेवं स्यात्तपसः संक्षयो मे ततः क्लेशं घोरमिमं सहामि॥ 1-70-59 (3238) असुरैः सुरायां भवतोऽस्मि दत्तो हत्वा दग्ध्वा चूर्णयित्वा च काव्य। ब्राह्मीं मायां चासुरीं विप्र मायां त्वयि स्थिते कथमेवातिवर्तेत्॥ 1-70-60 (3239) शुक्र उवाच। 1-70-61x (350) किं ते प्रियं करवाण्यद्य वत्से वधेन मे जीवितं स्यात्कचस्य। नान्यत्र कुक्षेर्मम भेदनेन दृश्येत्कचो मद्गतो देवयानि॥ 1-70-61 (3240) देवयान्युवाच। 1-70-62x (351) द्वौ मां शोकावग्निकल्पौ दहेतां कचस्य नाशस्तव चैवोपघातः। कचस्य नाशे मम शर्म नास्ति तवोपघाते जीवितुं नास्मि शक्ता॥ 1-70-62 (3241) शुक्र उवाच। 1-70-63x (352) संसिद्धरूपोऽसि बृहस्पतेः सुत यत्त्वां भक्तं भजते देवयानी। विद्यामिमां प्राप्नुहि जीवनीं त्वं न चेदिन्द्रः कचरूपी त्वमद्य॥ 1-70-63 (3242) न निवर्तेत्पुनर्जीवन्कश्चिदन्यो ममोदरात्। ब्राह्मणं वर्जयित्वैकं तस्माद्विद्यामवाप्नुहि॥ 1-70-64 (3243) पुत्रो भूत्वा भावय भावितो मा- मस्मद्देहादुपनिष्क्रम्य तात। समीक्षेथा धर्मवतीमवेक्षां गुरोः सकाशात्प्राप्य विद्यां सविद्यः॥ 1-70-65 (3244) वैशम्पायन उवाच। 1-70-66x (353) गुरोः सकाशात्समवाप्य विद्यां भित्त्वा कुक्षिं निर्विचक्राम विप्रः। कचोऽभिरूपस्तत्क्षणाद्ब्राह्मणस्य शुक्लात्यये पौर्णमास्यामिवेन्दुः॥ 1-70-66 (3245) दृष्ट्वा च तं पतितं ब्रह्मराशि- मुत्थापयामास मृतं कचोऽपि। विद्यां सिद्धां तामवाप्याभिवाद्य ततः कचस्तं गुरुमित्युवाच॥ 1-70-67 (3246) यः श्रोत्रयोरमृतं सन्निषिञ्चे- द्विद्यामविद्यस्य यथा त्वमार्यः। तं मन्येऽहं पितरं मातरं च तस्मै न द्रुह्येत्कृतमस्य जानन्॥ 1-70-68 (3247) ऋतस्य दातारमनुत्तमस्य निधिं निधीनामपि लब्धविद्याः। ये नाद्रियन्ते गुरुमर्चनीयं पापाँल्लोकांस्ते व्रजन्त्यप्रतिष्ठाः॥ 1-70-69 (3248) वैशम्पायन उवाच। 1-70-70x (354) सुरापानाद्वञ्चनां प्राप्य विद्वा- न्संज्ञानाशं चैव महातिघोरम्। दृष्ट्वा कचं चापि तथाभिरूपं पीतं तदा सुरया मोहितेन॥ 1-70-70 (3249) समन्युरुत्थाय महानुभाव- स्तदोशना विप्रहितं चिकीर्षुः। सुरापानं प्रति संजातमन्युः काव्यः स्वयं वाक्यमिदं जगाद॥ 1-70-71 (3250) यो ब्राह्मणोऽद्यप्रभृतीह कश्चि- न्मोहात्सुरां पास्यति मन्दबुद्धिः। अपेतधर्मा ब्र्हमहा चैव स स्या- दस्मिंल्लोके गर्हितः स्यात्परे च॥ 1-70-72 (3251) मया चैतां विप्रधर्मोक्तिसीमां मर्यादां वै स्थापितां सर्वलोके। सन्तो विप्राः शुश्रुवांसो गुरूणां देवा लोकाश्चोपशृण्वन्तु सर्वे॥ 1-70-73 (3252) वैशम्पायन उवाच। 1-70-74x (355) इतीदमुक्त्वा स महानुभाव- स्तपोनिधीनां निधिरप्रमेयः। तान्दानवान्दैवविमूढबुद्धी- निदं समाहूय वचोऽभ्युवाच॥ 1-70-74 (3253) आचक्षे वो दानवा बालिशाः स्थ सिद्धः कचो वत्स्यति मत्सकाशे। सञ्जीविनीं प्राप्य विद्यां महात्मा तुल्यप्रभावो ब्राह्मणो ब्रह्मभूतः॥ 1-70-75 (3254) `योऽकार्षीद्दुष्करं कर्म देवानां कारणात्कचः। न तत्किर्तिर्जरां गच्छेद्याज्ञीयश्च भविष्यति॥ 1-70-76 (3255) वैशम्पायन उवाच।' 1-70-77x (356) एतावदुक्त्वा वचनं विरराम स भार्गवः। दानवा विस्मयाविष्टाः प्रययुः स्वं निवेशनम्॥ 1-70-77 (3256) गुरोरुष्य सकाशे तु दश वर्षशतानि सः। अनुज्ञातः कचो गन्तुमियेष त्रिदशालयम्॥ ॥ 1-70-78 (3257) इति श्रीमन्मेहाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि सप्ततितमोऽध्यायः॥ 70 ॥

1-71-0 (3258) वैशम्पायन उवाच। 1-71-0x (357) समावृतव्रतं तं तु विसृष्टं गुरुणा कचम्। प्रस्थितं त्रिदशावासं देवयान्यब्रवीदिदम्॥ 1-71-1 (3259) ऋषेरङ्गिरसः पौत्र वृत्तेनाभिजनेन च। भ्राजसे विद्यया चैव तपसा च दमेन च॥ 1-71-2 (3260) ऋषिर्यथाङ्गिरा मान्यः पितुर्मम महायशाः। तथा प्रान्यश्च पूज्यश्च मम भूयो बृहस्पतिः॥ 1-71-3 (3261) एवं ज्ञात्वा विजानीहि यद्ब्रवीमि तपोधन। व्रतस्थे नियमोपेते यथा वर्ताम्यहं त्वयि॥ 1-71-4 (3262) स समावृतविद्यो मां भक्तां भजितुमर्हसि। गृहाण पाणिं विधिवन्मम मन्त्रपुरस्कृतम्॥ कच उवाच। 1-71-5 (3263) पूज्यो मान्यश्च भगवान्यथा तव पिता मम। तथा त्वमनवद्याङ्गि पूजनीयतरा मम॥ 1-71-6 (3264) प्राणेभ्योऽपि प्रियतरा भार्गवस्य महात्मनः। त्वं भत्रे धर्मतः पूज्या गुरुपुत्री सदा मम॥ 1-71-7 (3265) यथा मम गुरुर्नित्यं मान्यः शुक्रः पिता तव। देवयानि तथैव त्वं नैवं मां वक्तुमर्हसि॥ 1-71-8 (3266) देवयान्युवाच। 1-71-9x (358) गुरुपुत्रस्य पुत्रो वै न त्वं पुत्रश्च मे पितुः। तस्मात्पूज्यश्च मान्यश्च ममापि त्वं द्विजोत्तम॥ 1-71-9 (3267) असुरैर्हन्यमाने च कच त्वयि पुनःपुनः। तदाप्रभृति या प्रीतिस्तां त्वमद्य स्मरस्व मे॥ 1-71-10 (3268) सौहार्दे चानुरागे च वेत्थ मे भक्तिमुत्तमाम्। न मामर्हसि धर्मज्ञ त्यक्तुं भक्तामनागसम्॥ 1-71-11 (3269) कच उवाच। 1-71-12x (359) अनियोज्ये नियोक्तुं मां देवयानि न चार्हसि। प्रसीद सुभ्रु त्वं मह्यं गुरोर्गुरुतरा शुभे॥ 1-71-12 (3270) यत्रोषितं विशालाक्षि त्वया चन्द्रनिभानने। तत्राहमुषितो भद्रे कुक्षौ काव्यस्य भामिनि॥ 1-71-13 (3271) भगिनी धर्मतो मे त्वं मैवं वोचः सुमध्यमे। सुखमस्म्युषितो भद्रे न मन्युर्विद्यते मम॥ 1-71-14 (3272) आपृच्छे त्वां गमिष्यामि शिवमाशंस मे पथि। अविरोधेन धर्मस्य स्मर्तव्योऽस्मि कथान्तरे। अप्रमत्तोत्थिता नित्यमाराधय गुरुं मम॥ 1-71-15 (3273) देवयान्युवाच। 1-71-16x (360) यदि मां धर्मकामार्थे प्रत्याख्यास्यसि याचितः। ततः कच न ते विद्या सिद्धिमेषा गमिष्यति॥ 1-71-16 (3274) कच उवाच। 1-71-17x (361) गुरुपुत्रीति कृत्वाऽहं प्रत्याचक्षे न दोषतः। गुरुणा चाननुज्ञातः काममेवं शपस्व माम्॥ 1-71-17 (3275) आर्षं धर्मं ब्रुवाणोऽहं देवयानि यथा त्वया। शप्तो ह्यनर्हः शापस्य कामतोऽद्य न धर्मतः॥ 1-71-18 (3276) तस्माद्भवत्या यः कामो न तथा स भविष्यति। ऋषिपुत्रो न ते कश्चिज्जातु पाणिं ग्रहीष्यति॥ 1-71-19 (3277) फलिष्यति न ते विद्या यत्त्वं मामात्थ तत्तथा। अध्यापयिष्यामि तु यं तस्य विद्या फलिष्यति॥ 1-71-20 (3278) वैशम्पायन उवाच। 1-71-21x (362) एवमुक्त्वा द्विजश्रेष्ठो देवयानीं कचस्तदा। त्रिदशेशालयं शीघ्रं जगाम द्विजसत्तमः॥ 1-71-21 (3279) तमागतमभिप्रेक्ष्य देवा इन्द्रपुरोगमाः। बृहस्पतिं सभाज्येदं कचं वचनमब्रुवन्॥ 1-71-22 (3280) देवा ऊचुः। 1-71-23x (363) यत्त्वयास्मद्धितं कर्म कृतं वै परमाद्भुतम्। न ते यशः प्रणशिता भागभाक्व भविष्यसि॥ ॥ 1-71-23 (3281) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि एकसप्ततितमोऽध्यायः॥ 71 ॥

1-72-0 (3282) वैशम्पायन उवाच। 1-72-0x (364) कृतविद्ये कचे प्राप्ते हृष्टरूपा दिवौकसः। कचादधीत्य तां विद्यां कृतार्था भरतर्षभ॥ 1-72-1 (3283) सर्व एव समागम्य शतक्रतुमथाब्रुवन्। कालस्ते विक्रमस्याद्य जहि शत्रून्पुरन्दर॥ 1-72-2 (3284) वैशम्पायन उवाच। 1-72-3x (365) एवमुक्तस्तु सहितैस्त्रिदशैर्मघवांस्तदा। तथेत्युक्त्वा प्रचक्राम सोऽपश्यत वने स्त्रियः॥ 1-72-3 (3285) क्रीडन्तीनां तु कन्यानां वने चैत्ररथोपमे। वायुभूतः स वस्त्राणि सर्वाण्येव व्यमिश्रयत्॥ 1-72-4 (3286) ततो जलात्समुत्तीर्य कन्यास्ताः सहितास्तदा। वस्त्राणि जगृहुस्तानि यथाऽऽसन्नान्यनेकशः॥ 1-72-5 (3287) तत्र वासो देवयानयाः शर्मिष्ठा जगृहे तदा। व्यतिमिश्रमजानन्ती दुहिता वृषपर्वणः॥ 1-72-6 (3288) ततस्तयोर्मिथस्तत्र विरोधः समजायत। देवयान्याश्च राजेन्द्र शर्मिष्ठायाश्च तत्कृते॥ 1-72-7 (3289) देवयान्युवाच। 1-72-8x (366) कस्माद्गृह्णासि मे वस्त्रं शिष्या भूत्वा ममासुरि। समुदाचारहीनाया न ते साधु भविष्यति॥ 1-72-8 (3290) सर्मिष्ठोवाच। 1-72-9x (367) आसीनं च शयानं च पिता ते पितरं मम। स्तौतिबन्दीव चाभीक्ष्णं नीचैः स्थित्वा विनीतवत्॥ 1-72-9 (3291) याचतस्त्वं हि दुहिता स्तुवतः प्रतिगृह्णतः। सुताहं स्तूयमानस्य ददतोऽप्रतिगृह्णतः॥ 1-72-10 (3292) आदुन्वस्व विदुन्वस्व द्रुह्य कुप्यस्व याचकि। अनायुधा सायुधाया रिक्ता क्षुभ्यसि भिक्षुकि॥ 1-72-11 (3293) लप्स्यसे प्रतियोद्धारं न हि त्वां गणयाम्यहम्। `प्रतिकूलं वदसि चेदितःप्रभृति याचकि॥' 1-72-12 (3294) वैशम्पायन उवाच। 1-72-13x (368) समुच्छ्रयं देवयानीं गतां सक्तां च वाससि। शर्मिष्ठा प्राक्षिपत्कूपे ततः स्वपुरमागमत्। हतेयमिति विज्ञाय शर्मिष्ठा पापनिश्चया॥ 1-72-13 (3295) अनवेक्ष्य ययौ वेश्म क्रोधवेगपरायणा। `प्रविश्य स्वगृहं स्वस्था धर्ममासुरमास्थिता।' अथ तं देशमभ्यागाद्ययातिर्नहुषात्मजः॥ 1-72-14 (3296) श्रान्तयुग्यः श्रान्तहयो मृगलिप्सुः पिपासितः। स नाहुषः प्रेक्षमाण उदपानं गतोदकम्॥ 1-72-15 (3297) ददर्श राजा तां तत्र कन्यामग्निशिखामिव। तामपृच्छत्स दृष्ट्वैव कन्याममरवर्णिनीम्॥ 1-72-16 (3298) सान्त्वयित्वा नृपश्रेष्ठः साम्ना परमवल्गुना। का त्वं ताम्रनखी श्यामा सुमृष्टमणिकुण्डला॥ 1-72-17 (3299) दीर्घं ध्यायसि चात्यर्थं कस्माच्छ्वसिषि चातुरा। कथं च पतिताऽस्यस्मिन्कूपे वीरुत्तृणावृते॥ 1-72-18 (3300) दुहिता चैव कस्य त्वं वद सत्यं सुमध्यमे। 1-72-19 (3301) देवयान्युवाच। योऽसौ देवैर्हतान्दैत्यानुत्थापयति विद्यया॥ 1-72-20x (369) तस्य शुक्रस्य कन्याहं स मां नूनं न बुध्यते। एष मे दक्षिणो राजन्पाणिस्ताम्रनखाङ्गुलिः॥ 1-72-20 (3302) समुद्धर गृहीत्वा मां कुलीनस्त्वं हि मे मतः। जानामि हि त्वां संशान्तं वीर्यवन्तं यशस्विनम्॥ 1-72-21 (3303) तस्मान्मां पतितामस्मात्कूपादुद्धर्तुमर्हसि। 1-72-22 (3304) वैशम्पायन उवाच। तामथो ब्राह्मणीं कन्यां विज्ञायनहुषात्मजः॥ 1-72-22x (370) गृहीत्वा दक्षिणे पाणावुज्जहार ततोऽवटात्। उद्धृत्य चैनां तरसा तस्मात्कूपान्नराधिपः॥ 1-72-23 (3305) `ययातिरुवाच। 1-72-24x (371) गच्छ भद्रे यथाकामं न भयं विद्यते तव। इत्युच्यमाना नृपतिं देवयानीदमुत्तरम्॥ 1-72-24 (3306) उवाच मामुपादाय गच्छ शीघ्रं प्रियो हि मे। गृहीताहं त्वया पाणौ तस्माद्भर्ता भविष्यसि॥ 1-72-25 (3307) इत्येवमुक्तो नृपतिराह क्षत्रकुलोद्भवः। त्वं भद्रे ब्राह्मणी तस्मान्मया नार्हसि सङ्गमम्॥ 1-72-26 (3308) सर्वलोकगुरुः काव्यस्त्वं तस्य दुहिता शुभे। तस्मादपि भयं मेऽद्य ततः कल्याणि नार्हसि॥ 1-72-27 (3309) देवयान्युवाच। 1-72-28x (372) यदि मद्वचनान्नाद्य मां नेच्छसि नराधिप। त्वामेव वरये पित्रा तस्माल्लप्स्यसि गच्छ हि॥ 1-72-28 (3310) वैशम्पायन उवाच। 1-72-29x (373) आमन्त्रयित्वा सुश्रोणीं ययातिः स्वपुरं ययौ। गते तु नाहुषे तस्मिन्देवयान्यप्यनिन्दिता॥ 1-72-29 (3311) क्वचिद्गत्वा च रुदती वृक्षमाश्रित्य धिष्ठिता। ततश्चिरायमाणायां दुहितर्यथ भार्गवः॥ 1-72-30 (3312) संस्मृत्योवाच धात्रीं तां दुहितुः स्नेहविक्लवः। धात्रि त्वमानय क्षिप्रं देवयानीं समुध्यमाम्॥ 1-72-31 (3313) इत्युक्तमात्रे सा धात्री त्वरिताऽऽनयितुं गता। यत्रयत्र सशीभिः सा गता पदममार्गत॥ 1-72-32 (3314) सा ददर्श तथा दीनां श्रमार्तां रुदतीं स्थिताम्। वृत्तान्तं किमिदं भद्रे शीघ्रं वद पिताह्वयत्॥ 1-72-33 (3315) एवमुक्ताह धात्रीं तां शर्मिष्ठावृजिनं कृतम्। उवाच शोकसंतप्ता घूर्णिकामागतां पुरः'॥ 1-72-34 (3316) देवयान्युवाच। 1-72-35x (374) त्वरितं घूर्णिके गच्छ शीघ्रमाचक्ष्व मे पितुः॥ 1-72-35 (3317) नेदानीं संप्रवेक्ष्यामि नगरं वृषपर्वणः। 1-72-36 (3318) वैशम्पायन उवाच। सा तत्र त्वरितं गत्वा घूर्णिकाऽसुरमन्दिरम्॥ 1-72-36x (375) दृष्ट्वा काव्यमुवाचेदं संभ्रमाविष्टचेतना। आचचक्षे महाप्राज्ञं देवयानीं वने हताम्॥ 1-72-37 (3319) शर्मिष्ठया महाभाग दुहित्रा वृषपर्वणः। श्रुत्वा दुहितरं काव्यस्तत्र शर्मिष्ठया हताम्॥ 1-72-38 (3320) त्वरया निर्ययौ दुःखान्मार्गमाणः सुतां वने। दृष्ट्वा दुहितरं काव्यो देवयानीं ततो वने॥ 1-72-39 (3321) बाहुभ्यां संपरिष्वज्य दुःखितो वाक्यमब्रवीत्। आत्मदोषैर्नियच्छन्ति सर्वे दुःखसुखे जनाः॥ 1-72-40 (3322) मन्ये दुश्चरितं तेऽस्ति यस्येयं निष्कृतिः कृता। 1-72-41 (3323) देवयान्युवाच। निष्कृतिर्मेऽस्तु वा मास्तु शृणुष्वावहितो मम॥ 1-72-41x (376) शर्मिष्ठया यदुक्ताऽस्मि दुहित्रा वृषपर्वणः॥ सत्यं किलैतत्सा प्राह दैत्यानामसि गायनः॥ 1-72-42 (3324) एवं हि मे कथयति शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। वचनं तीक्ष्णपरुषं क्रोधरक्तेक्षणा भृशम्॥ 1-72-43 (3325) स्तुवतो दुहिता नित्यं याचतः प्रतिगृह्णतः। अहं तु स्तूयमानस्य ददतोऽप्रतिगृह्णतः॥ 1-72-44 (3326) इदं मामाह शर्मिष्ठा दुहिता वृषपर्वणः। क्रोधसंरक्तनयना दर्पपूर्णा पुनः पुनः॥ 1-72-45 (3327) यद्यह स्तुवतस्तात दुहिता प्रतिगृह्णतः। प्रसादयिष्ये शर्मिष्ठामित्युक्ता तु सखी मया॥ 1-72-46 (3328) `उक्ताप्येवं भृशं मां सा निगृह्य विजने वने। कूपे प्रक्षेपयामास प्रक्षिप्य गृहमागमत्॥' 1-72-47 (3329) शुक्र उवाच। 1-72-48x (377) स्तुवतो दुहिता न त्वं याचतः प्रतिगृह्णतः। अस्तोतुः स्तूयमानस्य दुहिता देवयान्यसि॥ 1-72-48 (3330) वृषपर्वैव तद्वेद शक्रो राजा च नाहुषः। अचिन्त्यं ब्रह्म निर्द्वन्द्वमैश्वरं हि बलं मम॥ 1-72-49 (3331) `जानामि जीविनीं विद्यां लोकेस्मिञ्शाश्वतीं ध्रुवम्। मृतः संजीवते जन्तुर्यया कमललोचने॥ 1-72-50 (3332) कत्थनं स्वगुणानां च कृत्वा तप्यति सज्जनः। ततो वक्तुमशक्तोऽस्मित्वं मे जानासि यद्बलम्॥ 1-72-51 (3333) तसमादुत्तिष्ठ गच्छामः स्वगृहं कुलनन्दिनि। क्षमां कृत्वा विशालाक्षि क्षमासारा हि साधवः'॥ 1-72-52 (3334) यच्च किंचित्सर्वगतं भूमौ वा यदि वा दिवि। तस्याहमीश्वरो नित्यं तुष्टेनोक्तः स्वयंभुवा॥ 1-72-53 (3335) अहं जलं विमुञ्चामि प्रजानां हितकाम्यया। पुष्णाम्यौषधयः सर्वा इति सत्यं ब्रवीमि ते॥ 1-72-54 (3336) वैशम्पायन उवाच। 1-72-55x (378) एवं विषादमापन्नां मन्युना संप्रपीडिताम्। वचनैर्मधुरैः श्लक्ष्णैः सान्त्वयामास तां पिता॥ ॥ 1-72-55 (3337) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि द्विसप्ततितमोऽध्यायः॥ 72 ॥

1-73-0 (3338) शुक्र उवाच। 1-73-0x (379) यः परेषां नरो नित्यमतिवादांस्तितिक्षते। देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम्॥ 1-73-1 (3339) यः समुत्पतितं क्रोधं निगृह्णाति इयं यथा। स यन्तेत्युच्यते सद्भिर्न यो रश्मिषु लम्बते॥ 1-73-2 (3340) यः समुत्पतितं क्रोधमक्रोधेन निरस्यति। देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम्॥ 1-73-3 (3341) यः समुत्पतितं क्रोधं क्षमयेह निरस्यति। यथोरगस्त्वचं जीर्णां स वै पुरुष उच्यते॥ 1-73-4 (3342) यः संधारयते मन्युं योऽतिवादांस्तितिक्षते। यश्च तप्तो न तपति दृढं सोऽर्थस्य भाजनम्॥ 1-73-5 (3343) यो यजेदपरिश्रान्तो मासिमासि शतं समाः। न क्रुद्ध्येद्यश्च सर्वस्य तयोरक्रोधनोऽधिकः॥ 1-73-6 (3344) `तस्मादक्रोधनः श्रेष्ठः कामक्रोधौ विगर्हितौ। क्रुद्धस्य निष्फलान्येव दानयज्ञतपांसि च॥ 1-73-7 (3345) तस्मादक्रोधने यज्ञतपोदानफलं महत्। भवेदसंशयं भद्रे नेतरस्मिन्कदाचन॥ 1-73-8 (3346) न यतिर्न तपस्वी च न यज्वा न च धर्मभाक्। क्रोधस्य यो वशं गच्छेत्तस्य लोकद्वयं न च॥ 1-73-9 (3347) पुत्रो भृत्यः सुहृद्भ्राता भार्या धर्मश्च सत्यता। तस्यैतान्यपयास्यन्ति क्रोधशीलस्य निश्चितम्॥ 1-73-10 (3348) यत्कुमाराः कुमार्यश्च वैरं कुर्युरचेतसः। न तत्प्राज्ञोऽनुकुर्वीत न विदुस्ते बलाबलम्॥ 1-73-11 (3349) देवयान्युवाच। 1-73-12x (380) वेदाहं तात बालाऽपि धर्माणां यदिहान्तरम्। अक्रोधे चातिवादे च वेद चापि बलाबलम्॥ 1-73-12 (3350) `स्ववृत्तिमननुष्ठाय धर्ममुत्सृज्य तत्त्वतः।' शिष्यस्याशिष्यवृत्तेस्तु न क्षन्तव्यं बुभूषता॥ 1-73-13 (3351) `प्रेष्यः शिष्यः स्ववृत्तिं हि विसृज्य विफलं गतः।' तस्मात्संकीर्णवृत्तेषु वासो मम न रोचते॥ 1-73-14 (3352) पुमांसो ये हि निन्दन्ति वृत्तेनाभिजनेन च। न तेषु निवसेत्प्राज्ञः श्रेयोऽर्थी पापबुद्धिषु॥ 1-73-15 (3353) ये त्वेनमभिजानन्ति वृत्तेनाभिजनेन वा। तेषु साधुषु वस्तव्यं स वासः श्रेष्ठ उच्यते॥ 1-73-16 (3354) `सुयन्त्रितपरा नित्यं विहीनाश्च धनैर्वराः। दुर्वृत्ताः पापकर्माणश्चण्डाला धनिनोपि च॥ 1-73-17 (3355) नैव जात्या हि चण्डालाः स्वकर्मविहितैर्विना। धनाभिजनविद्यासु सक्ताश्चण्डालधर्मिणः॥ 1-73-18 (3356) अकारणाश्च द्वेष्यन्ति परिवादं वदन्ति ते। साधोस्तत्र न वासोस्ति पापिभिः पापतां व्रजेत्॥ 1-73-19 (3357) सुकृते दुष्कृते वापि यत्र सज्जति यो नरः। ध्रुवं रतिर्भवेत्तस्य तस्माद्द्वेषं न रोचयेत्॥' 1-73-20 (3358) वाग्दुरुक्तं महाघोरं दुहितुर्वृषपर्वणः। मम मथ्नाति हृदयमग्निकाम इवारणिम्॥ 1-73-21 (3359) न ह्यतो दुष्करतरं मन्ये लोकेष्वपि त्रिषु। यः सपत्नश्रियं दीप्तां हीनश्रीः पर्युपासते॥ 1-73-22 (3360) मरणं शोभनं तस्य इति विद्वज्जना विदुः। `अवमानमवाप्नोति शनैर्नीचसमागमात्॥ 1-73-23 (3361) अतिवादा वक्त्रतो निःसरन्ति यैराहतः शोचति रात्र्यहानि। परस्य वै मर्मसु ते पतन्ति तस्माद्धीरो नैव मुच्येत्परेषु॥ 1-73-24 (3362) निरोहेदायुधैश्छिन्नं संरोहेद्दग्धमाग्निना। वाक्क्षतं च न संरोहेदाशरीरं शरीरिणाम्॥ 1-73-25 (3363) संरोहित शरैर्विद्धं नवं परशुना हतम्। वाचा दुरुक्तं बीभत्सं न संरोहेत वाक्क्षतम्'॥ ॥ 1-73-26 (3364) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि त्रिसप्ततितमोऽध्यायः॥ 73 ॥

1-74-0 (3365) वैशम्पायन उवाच। 1-74-0x (381) ततः काव्यो भृगुश्रेष्ठः समन्युरुपगम्य ह। वृषपर्वाणमासीनमित्युवाचाविचारयन्॥ 1-74-1 (3366) नाधर्मश्चरितो राजन्सद्यः फलति गौरिव। शनैरावर्त्यमानो हि कर्तुर्मूलानि कृन्तति॥ 1-74-2 (3367) पुत्रेषु वा नप्तृषु वा न चेदात्मनि पश्यति। फलत्येव ध्रुवं पायं गुरुभुक्तमिवोदरे॥ 1-74-3 (3368) `अधीयानं हितं राजन्क्षमावन्तं जितेन्द्रियम्।' यदघातयथा विप्रं कचमाङ्गिरसं तदा। अपापशीलं धर्मज्ञं शुश्रूषुं मद्गृहे रतम्॥ 1-74-4 (3369) `शर्मिष्ठया देवयानी क्रूरमुक्ता बहु प्रभो। विप्रकृत्य च संरम्भात्कूपे क्षिप्ता मनस्विनी॥ 1-74-5 (3370) सा न कल्पेत वासाय तयाहं रहितः कथम्। वसेयमिह तस्मात्ते त्यजामि विषयं नृप॥' 1-74-6 (3371) वधादनर्हतस्तस्य वधाच्च दुहितुर्मम। वषपर्वन्निबोधेयं त्यक्ष्यामि त्वां सबान्धवम्। स्थातुं त्वद्विषये राजन्न शक्ष्यामि त्वया सह॥ 1-74-7 (3372) `मा शोच वृषपर्वंस्त्वं मा क्रुध्यस्व विशांपते। स्थातुं ते विषये राजन्न शक्ष्यामि तया विना। अस्या गतिर्गतिर्मह्यं प्रियमस्याः प्रियं मम॥ 1-74-8 (3373) वृषपर्वोवाच। 1-74-9x (382) यदि ब्रह्मन्घातयामि यदि वा क्रोशयाम्यहम्। शर्मिष्ठया देवयानीं तेन गच्छाम्यसद्गतिम्॥ 1-74-9 (3374) शुक्र उवाच।' 1-74-10x (383) अहो मामभिजानासि दैत्य मिथ्याप्रलापिनम्। यथेममात्मनो दोषं न नियच्छस्पुपेक्षसे॥ 1-74-10 (3375) वृषपर्वोवाच। 1-74-11x (384) नाधर्मं न मृषावादं त्वयि जानामि भार्गव। त्वयि धर्मश्च सत्यं च तत्प्रसीदतु नो भवान्॥ 1-74-11 (3376) यद्यस्मानपहाय त्वमितो गच्छसि भार्गव। समुद्रं संप्रवेक्ष्यामि पूर्वं मद्बान्धवैः सह॥ 1-74-12 (3377) पातालमथवा चाग्निं नान्यदस्ति परायणम्। यद्येव देवान्गच्छेस्त्वं मां च त्यक्त्वा ग्रहाधिप। सर्वत्यागं ततः कृत्वा प्रविशामि हुताशनम्'॥ 1-74-13 (3378) शुक्र उवाच। 1-74-14x (385) समुद्रं प्रविशध्वं वा दिशो वा द्रवतासुराः। दुहितुर्नाप्रियं सोहुं शक्तोऽहं दयिता हि मे॥ 1-74-14 (3379) प्रसाद्यतां देवयानी जीवितं यत्र मे स्थितम्। योगक्षेमकरस्तेऽहमिन्द्रस्येव बृहस्पतिः॥ 1-74-15 (3380) वृषपर्वोवाच। 1-74-16x (386) यत्किंचिदसुरेन्द्राणां विद्यते वसु भार्गव। भुवि हस्तिगवाश्वं च तस्य त्वं मम चेश्चरः॥ 1-74-16 (3381) शुक्र उवाच। 1-74-17x (387) यत्किंचिदस्ति द्रविणं दैत्येन्द्राणां महासुर। तस्येश्वरोस्मि यद्येषा देवयानी प्रसाद्यताम्॥ 1-74-17 (3382) वैशम्पायन उवाच। 1-74-18x (388) एवमुक्तस्तथेत्याह वृषपर्वा महाकविम्। देवयान्यन्तिकं गत्वा तमर्थं प्राह भार्गवः॥ 1-74-18 (3383) देवयान्युवाच। 1-74-19x (389) यदि त्वमीश्वरस्तात राज्ञो वित्तस्य भार्गव। नाभिजानामि तत्तेऽहं राजा तु वदतु स्वयम्॥ 1-74-19 (3384) `वैशम्पायन उवाच। 1-74-20x (390) शुक्रस्य वचनं श्रुत्वा वृषपर्वा सबान्धवः। देवयानि प्रसीदेति पपात भुवि पादयोः॥ 1-74-20 (3385) वृषपर्वोवाच। 1-74-21x (391) स्तुत्यो वन्द्यश्च सततं मया तातश्च ते शुभे।' यं काममभिकामाऽसि देवयानि शुचिस्मिते। तत्तेऽहं संप्रदास्यामि यदि वापि हि दुर्लभम्॥ 1-74-21 (3386) देवयान्युवाच। 1-74-22x (392) दासीं कन्यासहस्रेण शर्मिष्ठामभिकामये। अनु मां तत्र गच्छेत्सा यत्र दद्याच्च मे पिता॥ 1-74-22 (3387) वृषपर्वोवाच। 1-74-23x (393) उत्तिष्ठ त्वं गच्छ धात्रि शर्मिष्ठां शीघ्रमानय। यं च कामयते कामं देवयानी करोतु तम्॥ 1-74-23 (3388) `त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामार्थे च कुलं त्यजेत्। ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत्'॥ 1-74-24 (3389) वैशम्पायन उवाच। 1-74-25x (394) ततो धात्री तत्र गत्वा शर्मिष्ठां वाक्यमब्रवीत्। उत्तिष्ठ भद्रे शर्मिष्ठे ज्ञातीनां सुखमावह॥ 1-74-25 (3390) त्यजति ब्राह्मणः शिष्यान्देवयान्या प्रचोदितः। सायं कामयते कां स कार्योऽद्य त्वयाऽनघे॥ 1-74-26 (3391) शर्मिष्ठोवाच। 1-74-27x (395) यं सा कामयते कां करवाण्यहमद्य तम्। यद्येवमाह्वयेच्छुक्रो देवयानीकृते हि माम्। मद्दोषान्मागमच्छुक्रो देवयानी च मत्कृते॥ 1-74-27 (3392) वैशम्पायन उवाच। 1-74-28x (396) ततः कन्यासहस्रेण वृता शिबिकया तदा। पितुर्नियोगात्त्वरिता निश्चक्राम पुरोत्तमात्॥ 1-74-28 (3393) शर्मिष्ठोवाच। 1-74-29x (397) अहं दासीसहस्रेण दासी ते परिचारिका। अनु त्वां तत्र यास्यामि यत्र दास्यति ते पिता॥ 1-74-29 (3394) देवयान्युवाच। 1-74-30x (398) स्तुवतो दुहिताऽहं ते याचतः प्रतिगृह्णतः। स्तूयमानस्य दुहिता कथं दासी भविष्यसि॥ 1-74-30 (3395) शर्मिष्ठोवाच। 1-74-31x (399) येनकेनचिदार्तानां ज्ञातीनां सुखमावहेत्। अतस्त्वामनुयास्यामि तत्र दास्यति ते पिता॥ 1-74-31 (3396) वैशम्पायन उवाच। 1-74-32x (400) प्रतिश्रुते दासभावे दुहित्रा वृषपर्वणः। देवयानी नृपश्रेष्ठ पितरं वाक्यमब्रवीत्॥ 1-74-32 (3397) देवयान्युवाच। 1-74-33x (401) प्रविशामि पुरं तात तुष्टाऽस्मि द्विजसत्तम। अमोघं तव विज्ञानमस्ति विद्याबलं च ते॥ 1-74-33 (3398) वैशम्पायन उवाच। 1-74-34x (402) एवमुक्तो दुहित्रा स द्विजश्रेष्ठो महायशाः। प्रविवेश पुरं हृष्टः पूजितः सर्वदानैवः॥ ॥ 1-74-34 (3399) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि चतुःसप्ततितमोऽध्यायः॥ 74 ॥

1-75-0 (3400) वैशम्पायन उवाच। 1-75-0x (403) अथ दीर्घस्य कालस्य देवयानी नृपोत्तम। वनं तदेव निर्याता क्रीडार्थं वरवर्णिनी॥ 1-75-1 (3401) तेन दासीसहस्रेण सार्धं शर्मिष्ठया तदा। तमेव देशं संप्राप्ता यथाकामं चचार सा॥ 1-75-2 (3402) ताभिः सखीभिः सहिता सर्वाभिर्मुदिता भृशम्। क्रीडन्त्योऽभिरताः सर्वाः पिबन्त्यो मधुमाधवीं॥ 1-75-3 (3403) खादन्त्यो विविधान्भक्ष्यान्विदशन्त्यः फलानि च। पुनश्च नाडुषो राजा मृगलिप्सुर्यदृच्छया॥ 1-75-4 (3404) तमेव देशं संप्राप्तो जलार्थी श्रमकर्शितः। ददर्श देवयानीं स शर्मिष्ठां ताश्च योषितः॥ 1-75-5 (3405) पिबन्तीर्ललमानाश्च दिव्याभरणभूषिताः। आसनप्रवरे दिव्ये सर्वरत्नविभूषिते। उपविष्टां च ददृशे देवयानीं शुचिस्मिताम्॥ 1-75-6 (3406) रूपेणाप्रतिमां तासां स्त्रीणां मध्ये वराङ्गनम्। `आसनाच्च ततः किंचिद्विहीनां हेमभीषिताम्॥ 1-75-7 (3407) असुरेन्द्रसुतां चापि निषण्णां चारुहासिनीम्। ददर्श पादौ विप्रायाः संवहन्तीमनिन्दिताम्॥ 1-75-8 (3408) गायन्त्योऽथ प्रनृत्यन्त्यो वादयन्त्योऽथ भारत। दृष्ट्वा ययातिमतुलं लज्जयाऽवनताः स्थिताः॥' 1-75-9 (3409) ययातिरुवाच। 1-75-10x (404) द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां द्वे कन्ये परिवारिते। गोत्रे च नामनी चैव द्वयोः पृच्छाम्यहं शुभे। 1-75-10 (3410) देवयान्युवाच। 1-75-11x (405) आख्यास्याम्यहमादत्स्व वचनं मे नराधिप। शुक्रो नामासुरगुरुः सुतां जानीहि तस्य माम्॥ 1-75-11 (3411) इयं च मे सखी दासी यत्राहं तत्र गामिनी। दुहिता दानवेन्द्रस्य शर्मिष्ठा वृषपर्वणः॥ 1-75-12 (3412) ययातिरुवाच। 1-75-13x (406) कथं तु ते सखी दासी कन्येयं वरवर्णिनी। असुरेन्द्रसुता सुभ्रूः परं कौतूहलं हि मे॥ 1-75-13 (3413) `नैव देवी न गन्धर्वी न यक्षी न च किन्नरी। नैवंरूपा मया नारी दृष्टपूर्वा महीतले॥ 1-75-14 (3414) श्रीरिवायतपद्माक्षी सर्वलक्षणशोभना। असुरेन्द्रसुता कन्या सर्वालङ्कारभूषिता॥ 1-75-15 (3415) दैवेनोपहता सुभ्रूरुताहो तपसापि वा। अन्यथैषाऽनवद्याङ्गी दासी नेह भविष्यति॥ 1-75-16 (3416) अस्या रूपेण ते रूपं न किंचित्सदृशं भवेत्। पुरा दुश्चरितेनेयं तव दासी भवत्यहो॥' 1-75-17 (3417) देवयान्युवाच। 1-75-18x (407) सर्व एव नरश्रेष्ठ विधानमनुवर्तते। विधानविहितं मत्वा मा विचित्राः कथाःकृथाः॥ 1-75-18 (3418) राजवद्रूपवेषौ ते ब्राह्मीं वाचं बिभर्षि च। को नाम त्वं कुतश्चासि कस्य पुत्रश्च शस मे॥ 1-75-19 (3419) ययातिरुवाच। 1-75-20x (408) ब्रहमचर्येण वेदो मे कृत्स्रः श्रुतिपथं गतः। राजाहं राजपुत्रश्च ययातिरिति विश्रुतः॥ 1-75-20 (3420) देवयान्युवाच। 1-75-21x (409) केनास्यर्थेन नृपते इमं देशमुपागतः। जिघृक्षुर्वारिजं किंचिदथवा मृगलिप्सया॥ 1-75-21 (3421) ययातिरुवाच। 1-75-22x (410) मृगलिप्सुरहं भद्रे पानीयार्थमुपागतः। बहुधाऽप्यनुयुक्तोऽस्मि तदनुज्ञातुमर्हसि॥ 1-75-22 (3422) देवयान्युवाच। 1-75-23x (411) द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां दास्या शर्मिष्ठया सह। त्वदधीनाऽस्मि भद्रं ते सखा भर्ता च मे भव॥ 1-75-23 (3423) `वैशम्पायन उवाच। 1-75-24x (412) असुरेन्द्रसुतामीक्ष्य तस्यां सक्तेन चेतसा। शर्मिष्ठा महिषी मह्यमिति मत्वा वचोऽब्रवीत्'॥ 1-75-24 (3424) ययातिरुवाच। 1-75-25x (413) विद्ध्यौशनसि भद्रं ते न त्वामर्होऽस्मि भामिनि। अविवाह्या हि राजानो देवयानि पितुस्तव॥ 1-75-25 (3425) `परभार्या स्वसा श्रेष्ठा सगोत्रा पतिता स्नुषा। अवरा भिक्षुकाऽस्वस्था अगम्याः कीर्तिता बुधैः॥ 1-75-26 (3426) देवयान्युवाच। 1-75-27x (414) संसृष्टं ब्रह्मणा क्षत्रं क्षत्रेण ब्रह्म संहितम्। `अन्यत्वमस्ति न तयोरेकान्ततरमास्थिते।' ऋषिश्चाप्यृषिपुत्रश्च नाहुषाङ्ग वहस्व माम्॥ 1-75-27 (3427) ययातिरुवाच। 1-75-28x (415) एकदेहोद्भवा वर्णाश्चत्वारोऽपि वराङ्गने। पृथग्धर्माः पृथक्शौचास्तेषां तु ब्राह्मणो वरः॥ 1-75-28 (3428) देवयान्युवाच। 1-75-29x (416) पाणि धर्मो नाहुषाऽयं न पुंभिः सेवितः पुरा। तं मे त्वमग्रहीरग्रे वृणोमि त्वामहं ततः॥ 1-75-29 (3429) कथं नु मे मनस्विन्याः पाणिमन्यः पुमान्स्पृशेत्। गृहीतमृषिपुत्रेण स्वयं वाप्यृषिणा त्वया॥ 1-75-30 (3430) ययातिरुवाच। 1-75-31x (417) क्रुद्धादाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात्। दुराधर्षतरो विप्रो ज्ञेयः पुंसा विजानता॥ 1-75-31 (3431) देवयान्युवाच। 1-75-32x (418) कथमाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात्। दुराधर्षतरो विप्र इत्यात्थ पुरुषर्षभ॥ 1-75-32 (3432) ययातिरुवाच। 1-75-33x (419) एकमाशीविषो हन्ति शस्त्रेणैकश्च वध्यते। हन्ति विप्रः सराष्ट्राणि पुराण्यपि हि कोपितः॥ 1-75-33 (3433) दुराधर्षतरो विप्रस्तस्माद्भीरु मतो मम। अतोऽदत्तां च पित्रा त्वां भद्रे न विवहाम्यहम्॥ 1-75-34 (3434) देवयान्युवाच। 1-75-35x (420) दत्तां वहस्व तन्मा त्वं पित्रा राजन्वृतो मया। आयचतो भयं नास्ति दत्तां च प्रतिगृह्णतः॥ 1-75-35 (3435) `तिष्ठ राजन्मुहूर्तं च प्रेषयिष्याम्यहं पितुः। गच्छ त्वं धात्रिके शीघ्रं ब्रह्मकल्पमिहानय। स्वयंवरे वृतं शीघ्रं निवेदय च नाहुषम्'॥ 1-75-36 (3436) वैशम्पायन उवाच। 1-75-37x (421) त्वरितं देवयान्याथ संदिष्टं पितुरात्मनः। सर्वं निवेदयामास धात्री तस्मै यथातथम्॥ 1-75-37 (3437) श्रुत्वैव च स राजानं दर्शयामास भार्गवः। दृष्ट्वैव चागतं शुक्रं ययातिः पृथिवीपतिः। ववन्दे ब्राह्मणं काव्यं प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः॥ 1-75-38 (3438) देवयान्युवाच। 1-75-39x (422) राजायं नाहुषस्तात दुर्गमे पाणिमग्रहीत्। नान्यपूर्वगृहीतं मे तेनाहमभया कृता। नमस्ते देहि मामस्मै लोके नान्यं पतिं वृणे॥ 1-75-39 (3439) शुक्र उवाच। 1-75-40x (423) अन्यो धर्मः प्रियस्त्वन्यो वृतस्ते नाहुषः पतिः। कचशापात्त्वया पूर्वं नान्यद्भवितुमर्हति॥ 1-75-40 (3440) वृतोऽनया पतिर्वीर सुतया त्वं ममेष्टया। स्वयं ग्रहे महान्दोषो ब्राह्मण्या वर्णसंकरात्। गृहाणेमां मया दत्तां महिषीं नहुषात्मज॥ 1-75-41 (3441) ययातिरुवाच। 1-75-42x (424) अधर्मो न स्पृशेदेष महान्मामिह भार्गव। वर्णसंकरजो ब्रह्मन्निति त्वां प्रवृणोम्यहम्॥ 1-75-42 (3442) शुक्र उवाच। 1-75-43x (425) अधर्मात्त्वां विमुञ्चामि शृणु त्वं वरमीप्सितम्। अस्मिन्विवाहे मा म्लासीरहं पापं नुदामि ते॥ 1-75-43 (3443) वहस्व भार्यां धर्मेण देवयानीं सुमध्यमाम्। अनया सह संप्रीतिमतुलां समवाप्नुहि॥ 1-75-44 (3444) इयं चापि कुमारी ते शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। संपूज्या सततं राजन्मा चैनां शयने ह्वयेः॥ 1-75-45 (3445) रहस्येनां समाहूय न वदेर्न च संस्पृशेः। वहस्व भार्यां भद्रं ते यथा काममवाप्स्यसि॥ 1-75-46 (3446) वैशम्पायन उवाच। 1-75-47x (426) एवमुक्तो ययातिस्तु शुक्रं कृत्वा प्रदक्षिणम्। शास्त्रोक्तविधिना राजा विवाहमकरोच्छुभम्॥ 1-75-47 (3447) लब्ध्वा शुक्रान्महद्वित्तं देवयानीं तदोत्तमाम्। द्विसहस्रेण कन्यानां तथा शर्मिष्ठया सह॥ 1-75-48 (3448) संपूजितश्च शुक्रेण दैत्यैश्च नृपसत्तमः। जगाम स्वपुरं हृष्टोऽनुज्ञातोऽथ महात्मना॥ ॥ 1-75-49 (3449) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः॥ 75 ॥

1-76-0 (3450) वैशम्पायन उवाच। 1-76-0x (427) ययातिः स्वपुरं प्राप्य महेन्द्रपुरसंनिभम्। प्रविश्यान्तःपुरं तत्र देवयानीं न्यवेशयत्॥ 1-76-1 (3451) देवयान्याश्चानुमते सुतां तां वृषपर्वणः। अशोकवनिकाभ्याशे गृहं कृत्वा न्यवेशयत्॥ 1-76-2 (3452) वृतां दासीसहस्रेण शर्मिष्ठां वार्षपर्वणीम्। वासोभरन्नपानैश्च संविभज्य सुसत्कृताम्॥ 1-76-3 (3453) देवयान्या तु सहितः स नृपो नहुषात्मजः। `प्रीत्या परमया युक्तो मुमुदे शाश्वतीः समाः॥ 1-76-4 (3454) अशोकवनिकामध्ये देवयानी समागता। शर्मिष्ठया सा क्रीडित्वा रमणीये मनोरमे॥ 1-76-5 (3455) तत्रैव तां तु निर्दिश्य राज्ञा सह ययौ गृहम्। एवमेव सह प्रीत्या बहु कालं मुमोद च॥' 1-76-6 (3456) विजहार बहूनब्दान्देववन्मुदितः सुखी॥ 1-76-7 (3457) ऋतुकाले तु संप्राप्ते देवयानी वराङ्गना। लेभे गर्भं प्रथमतः कुमारं च व्यजायत॥ 1-76-8 (3458) गते वर्षसहस्रे तु शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। ददर्श यौवनं प्राप्ता ऋतुं सा चान्वचिन्तयत्॥ 1-76-9 (3459) `शुद्धा स्नाता तु शर्मिष्ठा सर्वालङ्कारशोभिता। अशोकशाखामालम्ब्य सुपुष्पस्तबकैर्वृताम्॥ 1-76-10 (3460) आदर्शे मुखमुद्वीक्ष्य भर्तुर्दर्शनलालसा। शोकमोहसमाविष्टा वचनं चेदमब्रवीत्॥ 1-76-11 (3461) अशोक शोकापनुद शोकोपहतचेतसाम्। त्वन्नामानं कुरुष्वाद्य प्रियसंदर्शनेन माम्। एवमुक्तवती सा तु शर्मिष्ठा पुनरब्रवीत्॥' 1-76-12 (3462) ऋतुकालश्च संप्राप्तो न च मेऽस्ति वृतः पतिः। किं प्राप्तं किं नु कर्तव्यं किं वा कृत्वा सुखं भवेत्॥ 1-76-13 (3463) देवयानी प्रजाताऽसौ वृथाऽहं प्राप्तयौवना। यथा तया वृतो भर्ता तथैवाहं वृणोमि तम्॥ 1-76-14 (3464) राज्ञा पुत्रफलं देयमिति मे निश्चिता मतिः। अपीदानीं स धर्मात्मा ईयान्मे दर्शनं रहः॥ 1-76-15 (3465) `केशैर्बध्या तु राजानं याचेऽहं सदृशं पतिम्। स्पृहेदिदं देवयानी पुत्रमीक्ष्य पुनःपुनः। क्रीडन्नन्तःपुरे तस्याः क्वचित्क्षणमवाप्य च॥ 1-76-16 (3466) वैशम्पायन उवाच।' 1-76-17x (428) अथ निष्क्रम्य राजाऽसौ तस्मिन्काले यदृच्छया। अशोकवनिकाभ्याशे शर्मिष्ठां प्राप तिष्ठतीम्॥ 1-76-17 (3467) तमेकं रहिते दृष्ट्वा शर्मिष्ठा चारुहासिनी। प्रत्युद्गम्याञ्जलिं कृत्वा राजानं वाक्यमब्रवीत्॥ 1-76-18 (3468) शर्मिष्ठोवाच। 1-76-19x (429) सोमस्येन्द्रस्य विष्णोर्वा यमस्य वरुणस्य वा। तव वा नाहुष गृहे कः स्त्रियं द्रष्टुमर्हति॥ 1-76-19 (3469) रूपाभिजनशीलैर्हि त्वं राजन्वेत्थ मां सदा। सा त्वां याचे प्रसाद्याहमृतुं देहि नराधिप॥ 1-76-20 (3470) ययातिरुवाच। 1-76-21x (430) वेद्मि त्वां शीलसंपन्नां दैत्यकन्यामनिन्दिताम्। रूपं च ते न पश्यामि सूच्यग्रमपि निन्दितम्॥ 1-76-21 (3471) `तदाप्रभृति दृष्ट्वा त्वां स्मराम्यनिशमुत्तमे'। अब्रवीदुशना काव्यो देवयानीं यदाऽवहम्। नेयमाह्वयितव्या ते शयने वार्षपर्वणी॥ 1-76-22 (3472) `देवयान्याः प्रियं कृत्वा शर्मिष्ठामपि पोषय॥' 1-76-23 (3473) शर्मिष्ठोवाच। 1-76-24x (431) न नर्मयुक्तमनृतं हिनस्ति न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले। प्राणात्यये सर्वधनापहारे पञ्चानृतान्याहुरपातकानि॥ 1-76-24 (3474) पृष्टं तु साक्ष्ये प्रवदन्तमन्यथा वदन्ति मिथ्या पतितं नरेन्द्र। एकार्थतायां तु समाहितायां मिथ्या वदन्तं ह्यनृतं हिनस्ति॥ 1-76-25 (3475) `अनृतं नानृतं स्त्रीषु परिहासविवाहयोः। आत्मप्राणार्थघाते च तदेवोत्तमतां व्रजेत्॥' 1-76-26 (3476) ययातिरुवाच। 1-76-27x (432) राजा प्रमाणं भूतानां स नश्येत मृषा वदन्। अर्थकृच्छ्रमपि प्राप्य न मिथ्या कर्तुमुत्सहे॥ 1-76-27 (3477) शर्मिष्ठोवाच। 1-76-28x (433) समावेतौ मतो राजन्पतिः सख्याश्च यः पतिः। समं विवाहमित्याहुः सख्या मेऽसि वृतः पतिः॥ 1-76-28 (3478) `सह दत्तास्मि काव्येन देवयान्या मनीषिणा। पूज्या पोषयितव्येति न मृषा कर्तुमर्हसि॥' 1-76-29 (3479) सुवर्णमणिमुक्तानि वस्त्राण्याभरणानि च। याचितॄणां ददासि त्वं गोभूम्यादीनि यानि च॥ 1-76-30 (3480) बहिःस्थं दानमित्युक्तं न शरीराश्रितं नृप। दुष्करं पुत्रदानं च आत्मदानं च दुष्करम्॥ 1-76-31 (3481) शरीरदानात्तत्सर्वं दत्तं भवति मारिष। यस्य यस्य यथा कामस्तस्य तस्य ददाम्यहम्॥ 1-76-32 (3482) इत्युक्त्वा नगरे राजंस्त्रिकालं घोषितं त्वया। त्वयोक्तमनृतं राजन्वृथा घोषितमेव वा। तत्सत्यं कुरु राजेन्द्र यथा वैश्रवणस्तथा॥ 1-76-33 (3483) ययातिरुवाच। 1-76-34x (434) दातव्यं याचमानेभ्य इति मे व्रतमाहितम्। त्वं च याचसि मां कामं ब्रूहि किं करवाणि ते॥ 1-76-34 (3484) `धनं वा यदि वा किंचिद्राज्यं वाऽपि शुचिस्मिते।' 1-76-35 (3485) शर्मिष्ठोवाच। अधर्मात्पाहि मां राजन्धर्मं च प्रतिपादय॥ 1-76-35x (435) `नान्यं वृणे पुत्रकामा पुत्रात्परतरं न च।' त्वत्तोऽपत्यवती लोके चरेयं धर्ममुत्तमम्॥ 1-76-36 (3486) त्रय एवाधना राजन्भार्या दासस्तथा सुतः। यत्ते समधिगच्छन्ति यस्यैते तस्य तद्धनम्॥ 1-76-37 (3487) `पुत्रार्थं भर्तृपोषार्थं स्त्रियः सृष्टाः स्वयंभुवा। अपतिर्वापि या कन्या अनपत्या च या भवेत्। तासां जन्म वृथा लोके गतिस्तासां न विद्यते॥' 1-76-38 (3488) देवयान्या भुजिष्याऽस्मि वश्या च तव भार्गवी। सा चाहं च त्वया राजन्भजनीये भजस्व माम्॥ 1-76-39 (3489) वैशम्पायन उवाच। 1-76-40x (436) एवमुक्तस्तु राजा स तथ्यमित्यभिजज्ञिवान्। पूजयामास शर्मिष्ठां धर्मं च प्रत्यपादयत्॥ 1-76-40 (3490) स समागम्य शर्मिष्ठां यथा काममवाप्य च। अन्योन्यं चाभिसंपूज्य जग्मतुस्तौ यथागतम्॥ 1-76-41 (3491) तस्मिन्समागमे सुभ्रूः शर्मिष्ठा चारुहासिनी। लेभे गर्भं प्रथमतस्तस्मान्नृपतिसत्तमात्॥ 1-76-42 (3492) प्रयज्ञे च ततः काले राजन्राजीवलोचना। कुमारं देवगर्भाभं राजीवनिभलोचनम्॥ ॥ 1-76-43 (3493) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि षट्सप्ततितमोऽध्यायः॥ 76 ॥

1-77-0 (3494) वैशम्पायन उवाच। 1-77-0x (437) `तस्मिन्नक्षत्रसंयोगे शुक्ले पुण्यर्क्षगेन्दुना। स राजा मुमुदे सम्राट् तया शर्मिष्ठया सह॥ 1-77-1 (3495) प्रजानां श्रीरिवाभ्याशे शर्मिष्ठा ह्यभवद्वधूः। पन्नगीवोग्ररूपा वै देवयानी ममाप्यभूत्॥ 1-77-2 (3496) पर्जन्य इव सस्यानां देवानाममृतं यथा। तद्वन्ममापि संभूता शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। इत्येवं मनसा ज्ञात्वा देवयानीमवर्जयत्॥' 1-77-3 (3497) श्रुत्वा कुमारं जातं तु देवयानी शुचिस्मिता। चिन्तयामास दुःखार्ता शर्मिष्ठां प्रति भारत॥ 1-77-4 (3498) अभिगम्य च शर्मिष्ठां देवयान्यब्रवीदिदम्। 1-77-5 (3499) देवयान्वुवाच। किमिदं वृजिनं सुभ्रु कृतं वै कामलुब्धया॥ 1-77-5x (438) शर्मिष्ठोवाच। 1-77-6x (439) ऋषिरभ्यागतः कश्चिद्धर्मात्मा वेदपारगः। स मया वरदः कामं याचितो धर्मसंहितम्॥ 1-77-6 (3500) `अपत्यार्थे स तु मया वृतो वै चारुहासिनि'। नाहमन्यायतः काममाचरामि शुचिस्मिते। तस्मादृषेर्ममापत्यमिति सत्यं ब्रवीमि ते॥ 1-77-7 (3501) देवयान्युवाच। 1-77-8x (440) शोभनं भीरु यद्येवमथ स ज्ञायते द्विजः। गोत्रनामाभिजनतो वेत्तुमिच्छामि तं द्विजम्॥ 1-77-8 (3502) शर्मिष्ठोवाच। 1-77-9x (441) तपसा तेजसा चैव दीप्यमानं यथा रविम्। तं दृष्ट्वा मम संप्रष्टुं शक्तिर्नासीच्छुचिस्मिते॥ 1-77-9 (3503) देवयान्युवाच। 1-77-10x (442) यद्येतदेवं शर्मिष्ठे न मन्युर्विद्यते मम। अपत्यं यदि ते लब्धं ज्येष्ठाच्छ्रेष्ठाच्च वै द्विजात्॥ 1-77-10 (3504) वैशम्पायन उवाच। 1-77-11x (443) अन्योन्यमेवमुक्त्वा तु संप्रहस्य च ते मिथः। जगाम भार्गवी वेश्म तथ्यमित्यवजग्मुषी॥ 1-77-11 (3505) ययातिर्देवयान्यां तु पुत्रावजनयन्नृपः। यदुं च तुर्वसुं चैव शक्रविष्णू इवापरौ॥ 1-77-12 (3506) `तस्मिन्काले तु राजर्षिर्ययातिः पृथिवीपतिः। माध्वीकरससंयुक्तां मदिरां मदवर्धनीम्॥ 1-77-13 (3507) पाययामास शुक्रस्य तनयां रक्तपिङ्गलाम्। पीत्वा पीत्वा च मदिरां देवयानी मुमोह सा॥ 1-77-14 (3508) रुदती गायमाना च नृत्यन्ती च मुहुर्मुहुः। बहु प्रलपती देवी राजानमिदमब्रवीत्॥ 1-77-15 (3509) राजवद्रूपवेषौ ते किमर्थं त्वमिहागतः। केन कार्येण संप्राप्तो निर्जनं गहनं वनम्॥ 1-77-16 (3510) द्विजश्रेष्ठ नृपश्रेष्ठो ययातिश्चोग्रदर्शनः। तस्मादितः पलायस्व हितमिच्छसि चेद्द्विज॥ 1-77-17 (3511) इत्येवं प्रलपन्तीं तां देवयानीं तु नाहुषः। भर्त्सयामास वचनैरनर्हां पापवर्धनीम्॥ 1-77-18 (3512) ततो वर्षवरान्मूकान्व्यङ्गान्वृद्धांश्च पङ्गुकान्। रक्षणे देवयान्याः स पोषणे च शशास तान्॥ 1-77-19 (3513) ततस्तु नाहुषो राजा शर्मिष्ठां प्राप्य बुद्धिमान्। रेमे च सुचिरं कालं तया शर्मिष्ठया सह॥' 1-77-20 (3514) तस्मादेव तु राजर्षेः शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी। द्रुह्युं चानुं च पूरुं च त्रीन्कुमारानजीजनत्॥ 1-77-21 (3515) ततः काले तु कस्मिंश्चिद्देवयानी शुचिस्मिता। ययातिसहिता राजञ्जगाम रहितं वनम्॥ 1-77-22 (3516) ददर्श च तदा तत्र कुमारान्देवरूपिणः। क्रीडमानान्सुविश्रब्धान्विस्मिता चेदमब्रवीत्॥ 1-77-23 (3517) देवयान्युवाच। 1-77-24x (444) `कस्यैते दारका राजन्देवपुत्रोपमाः शुभाः। वर्चसा रूपतश्चैव सदृशा मे मतास्तव॥ 1-77-24 (3518) वैशम्पायन उवाच। 1-77-25x (445) एवं पृष्ट्वा तु राजानं कुमारान्पर्यपृच्छत॥ 1-77-25 (3519) तस्मिन्काले तु तच्छ्रुत्वा धात्री तेषां वचोऽब्रवीत्। किं न ब्रूत कुमारा वः पितरं वै द्विजर्षभम्॥ 1-77-26 (3520) कुमारा ऊचुः। 1-77-27x (446) ऋषिश्च ब्राह्मणश्चैव द्विजातिश्चैव नः पिता। शर्मिष्ठा नानृतं ब्रूते देवयानि क्षमस्व नः॥' 1-77-27 (3521) देवयान्युवाच। 1-77-28x (447) किंनामधेयगोत्रो वः पुत्रका ब्राह्मणः पिता। प्रब्रूत तत्त्वतः क्षिप्रं कश्चासौ क्व च वर्तते॥ 1-77-28 (3522) प्रब्रूत मे यथा तथ्यं श्रोतुमिच्छामि तं ह्यहम्। एवमुक्ताः कुमारस्ते देवयान्या सुमध्यया॥ 1-77-29 (3523) तेऽदर्शयन्प्रदेशिन्या तमेव नृपसत्तमम्। शर्मिष्ठां मातरं चैव तथाऽऽचख्युश्च दारकाः॥ 1-77-30 (3524) वैशम्पायन उवाच। 1-77-31x (448) इत्युक्त्वा सहितास्ते तु राजानमुपचक्रमुः। नाभ्यनन्दत तान्राजा देवयान्यास्तदान्तिके॥ 1-77-31 (3525) रुदन्तस्तेऽथ शर्मिष्ठामभ्ययुर्बालकास्ततः। `अविब्रुवन्ती किंचिच्च राजानं चारुलोचना॥ 1-77-32 (3526) नातिदूराच्च राजानं सा चातिष्ठदवाङ्मुखी। श्रुत्वा तेषां तु बालानां सव्रीड इव पार्थिवः॥ 1-77-33 (3527) प्रतिवक्तुमशक्तोऽभूत्तूष्णींभूतोऽभवन्नृपः। दृष्ट्वा तु तेषां बालानां प्रणयं पार्थिवं प्रति॥ 1-77-34 (3528) बुद्ध्वा तु तत्त्वतो देवी शर्मिष्ठापिदमब्रवीत्। अभ्यागच्छति मां कश्चिदृषिरित्येवमब्रवीः॥ 1-77-35 (3529) ययातिमेवं राजानं त्वं गोपायसि भामिनि। पूर्वमेव मया प्रोक्तं त्वया तु वृजिनं कृतम्॥ 1-77-36 (3530) मदधीना सती कस्मादकार्षीर्विप्रियं मम। तमेवाऽऽसुरधर्मं त्वमास्थिता न बिभेषि मे॥' 1-77-37 (3531) शर्मिष्ठोवाच। 1-77-38x (449) यदुक्तमृषिरित्येव तत्सत्यं चारुहासिनि। न्यायतो धर्मतश्चैव चरन्ती न बिभेमि ते॥ 1-77-38 (3532) यदा त्वया वृतो भर्ता वृत एव तदा मया। सखीभर्ता हि धर्मेण भर्ता भवति शोभने॥ 1-77-39 (3533) पूज्यासि मम मान्या च ज्येष्ठा च ब्राह्मणी ह्यसि। त्वत्तोपि मे पूज्यतमो राजर्षिः किं न वेत्थ तत्॥ 1-77-40 (3534) `त्वत्पित्रा मम गुरुणा सह दत्ते उभे शुभे। ततो भर्ता च पूज्यश्च पोष्यां पोषयतीह माम्॥ 1-77-41 (3535) वैशम्पायन उवाच। 1-77-42x (450) श्रुत्वा तस्यास्ततो वाक्यं देवयान्यब्रवीदिदम्। रमस्वेह यथाकामं देव्या शर्मिष्ठया सह॥ 1-77-42 (3536) राजन्नाद्येह वत्स्यामि विप्रियं मे कृतं त्वया। इति जज्वाल कोपेन देवयानी ततो भृशम्॥ 1-77-43 (3537) निर्दहन्तीव सव्रीडां शर्मिष्ठां समुदीक्ष्य च। अपविध्य च सर्वाणि भूषणान्यसितेक्षणा॥' 1-77-44 (3538) सहसोत्पतितां श्यामां दृष्ट्वा तां साश्रुलोचनाम्। तूर्णं सकाशं काव्यस्य प्रस्थितां व्यथितस्तदा॥ 1-77-45 (3539) अनुवव्राज संभ्रान्तः पृष्ठतः सान्त्वयन्नृपः। न्यवर्तत नचैव स्म क्रोधसंरक्तलोचना॥ 1-77-46 (3540) अविब्रुवन्ती किंचित्सा राजानं साश्रुलोचना। अचिरादेव संप्राप्ता काव्यस्योशनसोऽन्तिकम्॥ 1-77-47 (3541) सा तु दृष्ट्वै पितरमभिवाद्याग्रतः स्थिता। अनन्तरं यायातिस्तु पूजयामास भार्गवम्॥ 1-77-48 (3542) देवयान्युवाच। 1-77-49x (451) अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तमधरोत्तरम्। शर्मिष्ठयाऽतिवृत्ताऽस्मि दुहित्रा वृषपर्वणः॥ 1-77-49 (3543) त्रयोऽस्यां जनिताः पुत्रा राज्ञाऽनेन ययातिना। दुर्भगाया मम द्वौ तु पुत्रौ तात ब्रवीमि ते॥ 1-77-50 (3544) धर्मज्ञ इति विख्यात एष राजा भृगूद्वह। अतिक्रान्तश्च मर्यादां काव्यैतत्कथयामि ते॥ 1-77-51 (3545) शुक्र उवाच। 1-77-52x (452) धर्मज्ञः सन्महाराज योऽधर्ममकृथाः प्रियम्। तस्माज्जरा त्वामचिराद्धर्षयिष्यति दुर्जया॥ 1-77-52 (3546) ययातिरुवाच। 1-77-53x (453) ऋतुं वै याचमानाया भगवन्नान्यचेतसा। दुहितुर्दानवेन्द्रस्य धर्म्यमेतत्कृतं मया॥ 1-77-53 (3547) ऋतुं वै याचमानाया न ददाति पुमानृतुम्। भ्रूणहेत्युच्यते ब्रह्मन् स इह ब्रह्मवादिभिः॥ 1-77-54 (3548) अभिकामां स्त्रियं यश्च गम्यां रहसि याचितः। नोपैति स च धर्मेषु भ्रूणहेत्युच्यते बुधैः॥ 1-77-55 (3549) `यद्यद्वृणोति मां कश्चित्तत्तद्देयमिति व्रतम्। त्वया च सापि दत्ता मे नान्यं नाथमिहेच्छति'॥ 1-77-56 (3550) इत्येतानि समीक्ष्याहं कारणानि भृगूद्वह। अधर्मभयसंविग्नः शर्मिष्ठामुपजग्मिवान्। `मत्वैतन्मे धर्म इति कृतं ब्रह्मन्क्षमस्व माम्॥' 1-77-57 (3551) शुक्र उवाच। 1-77-58x (454) नन्वहं प्रत्यवेक्ष्यस्ते मदधीनोऽसि पार्थिव। मिथ्याचारस्य धर्मेषु चौर्यं भवति नाहुष॥ 1-77-58 (3552) वैशम्पायन उवाच। 1-77-59x (455) क्रुद्धेनोशनसा शप्तो ययातिर्नाहुषस्तदा। पूर्वं वयः परित्यज्य जरां सद्योऽन्वपद्यत॥ 1-77-59 (3553) ययातिरुवाच। 1-77-60x (456) अतृप्तो यौवनस्याहं देवयान्यां भृगूद्वह। प्रसादं कुरु मे ब्रह्मञ्जरेयं न विशेच्च माम्॥ 1-77-60 (3554) शुक्र उवाच। 1-77-61x (457) नाहं मृषा ब्रवीम्येतज्जरां प्राप्तोऽसि भूमिप। जरां त्वेतां त्वमन्यस्मिन्संक्रामय यदीच्छसि॥ 1-77-61 (3555) ययातिरुवाच। 1-77-62x (458) राज्यभाक्स भवेद्ब्रह्मन्पुण्यभाक्कीर्तिभाक्तथा। यो मे दद्याद्वयः पुत्रस्तद्भवाननुमन्यताम्॥ 1-77-62 (3556) शुक्र उवाच। 1-77-63x (459) संक्रामयिष्यसि जरां येथेष्टं नहुषात्मज। मामनुध्याय भावेन न च पापमवाप्स्यसि॥ 1-77-63 (3557) वयो दास्यति ते पुत्रो यः स राजा भविष्यति। आयुष्मान्कीर्तिमांश्चैव बह्वपत्यस्तथैव च॥ ॥ 1-77-64 (3558) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि सप्तसप्ततितमोऽध्यायः॥ 77 ॥

1-78-0 (3559) वैशम्पायन उवाच। 1-78-0x (460) जरां प्राप्य ययातिस्तु स्वपुरं प्राप्य चैव हि। पुत्रं ज्येष्ठं वरिष्ठं च यदुमित्यब्रवीद्वचः॥ 1-78-1 (3560) ययातिरुवाच। 1-78-2x (461) जरावली च मां तात पलितानि च पर्यगुः। काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने॥ 1-78-2 (3561) त्वं यदो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह। यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम्॥ 1-78-3 (3562) पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनस्ते यौवनं त्वहम्। दत्त्वा स्वं प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह॥ 1-78-4 (3563) यदुरुवाच। 1-78-5x (462) जरायां बहवो दोषाः पानभोजनकारिताः। तस्माज्जरां न ते राजन्ग्रहीष्य इति मे मतिः॥ 1-78-5 (3564) सितश्मश्रुर्निरानन्दो जरया शिथिलीकृतः। वलीसङ्गतगात्रस्तु दुर्दर्शो दुर्बलः कृशः॥ 1-78-6 (3565) अशक्तः कार्यकरणे परिभूतः स यौवतैः। सहोपजीविभिश्चैव तां जरां नाभिकामये॥ 1-78-7 (3566) सन्ति ते बहवः पुत्रा मत्तः प्रियतरा नृप। जरां ग्रहीतुं धर्मज्ञ तस्मादन्यं वृणीष्व वै॥ 1-78-8 (3567) ययातिरुवाच। 1-78-9x (463) यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि। तस्मादराज्यभाक्तात प्रजा तव भविष्यति॥ 1-78-9 (3568) `प्रत्याख्यातस्तु राजा स तुर्वसुं प्रत्युवाच ह।' तुर्वसो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह। यौवनेन चरेयं वै विषयांस्तव पुत्रक॥ 1-78-10 (3569) पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनर्दास्यामि यौवनम्। स्वं चैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह॥ 1-78-11 (3570) तुर्वसुरुवाच। 1-78-12x (464) न कामये जरां तात कामभोगप्रणाशिनीम्। बलरूपान्तकरणीं बुद्धिप्राणप्रणाशिनीम्॥ 1-78-12 (3571) ययातिरुवाच। 1-78-13x (465) यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि। तस्मात्प्रजा समुच्छेदं तुर्वसो तव यास्यति॥ 1-78-13 (3572) संकीर्णाचारधर्मेषु प्रतिलोमचरेषु च। पिशिताशिषु चान्त्येषु मूढ राजा भविष्यसि॥ 1-78-14 (3573) गुरुदारप्रसक्तेषु तिर्यग्योनिगतेषु च। पशुधर्मेषु पापेषु म्लेच्छेषु त्वं भविष्यसि॥ 1-78-15 (3574) वैशम्पायन उवाच। 1-78-16x (466) एवं स तुर्वसुं शप्त्वा ययातिः सुतमात्मनः। शर्मिष्ठायाः सुतं द्रुह्युमिदं वचनमब्रवीत्॥ 1-78-16 (3575) ययातिरुवाच। 1-78-17x (467) द्रुह्यो त्वं प्रतिपद्यस्व वर्णरूपविनाशिनीम्। जरां वर्षसहस्रं मे यौवनं स्वं ददस्व च॥ 1-78-17 (3576) पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनर्दास्यामि यौवनम्। स्वं चादास्यामि भूयोऽहं पाप्मानं जरया सह॥ 1-78-18 (3577) द्रुह्युरुवाच। 1-78-19x (468) न गजं न रथं नाश्वं जीर्णो भुङ्क्ते न च स्त्रियम्। वाग्भङ्गश्चास्य भवति तां जरां नाभिकामये॥ 1-78-19 (3578) ययातिरुवाच। 1-78-20x (469) यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि। तस्माद्द्रुह्यो प्रियः कामो न ते संपत्स्यते क्वचित्॥ 1-78-20 (3579) यत्राश्वरथमुख्यानामश्वानां स्याद्गतं न च। हस्तिनां पीठकानां च गर्दभानां तथैव च॥ 1-78-21 (3580) बस्तानां च गवां चैव शिबिकायास्तथैव च। उडुपप्लवसंतारो यत्र नित्यं भविष्यति। 1-78-22 (3581) ययातिरुवाच। 1-78-23x (470) अनो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह। एकं वर्षसहस्रं तु चरेयं यौवनेन ते॥ 1-78-23 (3582) अनुरुवाच। 1-78-24x (471) जीर्णः शिशुवदादत्ते कालेऽन्नमशुचिर्यथा। न जुहोति च कालेऽग्निं तां जरां नाभिकामये॥ 1-78-24 (3583) ययातिरुवाच। 1-78-25x (472) यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि। जरादोषस्त्वया प्रोक्तस्तस्मात्त्वं प्रतिलप्स्यसे॥ 1-78-25 (3584) प्रजाश्च यौवनप्राप्ता विनशिष्यन्त्यनो तव। अग्निप्रस्कन्दनपरस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि॥ 1-78-26 (3585) वैशम्पायन उवाच। 1-78-27x (473) प्रत्याख्यातश्चतुर्भिश्च शप्त्वा तान्यदुपूर्वकान्। पूरोः सकाशमगमन्मत्त्वा पूरुमलङ्घनम्॥ 1-78-27 (3586) ययातिरुवाच। 1-78-28x (474) पूरो त्वं मे प्रियः पुत्रस्त्वं वरीयान्भविष्यसि। जरा वली च मांतात पलितानि च पर्यगुः॥ 1-78-28 (3587) काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने। पूरो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह। कंचित्कालं चरेयं वै विषयान्वयसातव॥ 1-78-29 (3588) पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनर्दास्यामि यौवनम्। स्वं चैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह॥ 1-78-30 (3589) वैशम्पायन उवाच। 1-78-31x (475) एवमुक्तः प्रत्युवाच पूरुः पितरमज्जसा। यदात्थ मां महाराज तत्करिष्यामि ते वचः॥ 1-78-31 (3590) `गुरोर्वै वचनं पुण्यं स्वर्ग्यमायुष्करं नृणाम्। गुरुप्रसादात्त्रैलोक्यमन्वशासच्छतक्रतुः॥ 1-78-32 (3591) गुरोरनुमतं प्राप्य सर्वान्कामानमाप्नुयात्। यावदिच्छसि तावच्च धारयिष्यामि ते जराम्'॥ 1-78-33 (3592) प्रतिपत्स्यामि ते राजन्पाप्मानं जरया सह। गृहाण यौवनं मत्तश्चर कामान्यथेप्सितान्॥ 1-78-34 (3593) जरयाहं प्रतिच्छन्नो वयोरूपधरस्तव। यौवनं भवते दत्त्वा चरिष्यामि यथात्थमाम्॥ 1-78-35 (3594) ययातिरुवाच। 1-78-36x (476) पूरो प्रीतोऽस्मि ते वत्स प्रीतश्चेदं ददामि ते। सर्वकामसमृद्धा ते प्रजा राज्ये भविष्यति॥ 1-78-36 (3595) वैशम्पायन उवाच। 1-78-37x (477) एवमुक्त्वा ययातिस्तु स्मृत्वा काव्यं महातपाः। संक्रामयामास जरां तदा पूरौ महात्मनि॥ ॥ 1-78-37 (3596) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि अष्टसप्ततितमोऽध्यायः॥ 78 ॥

1-79-0 (3597) वैशम्पायन उवाच। 1-79-0x (478) पौरवेणाथ वयसा ययातिर्नहुषात्मजः। `रूपयौवनसंपन्नः कुमारः समपद्यत।' प्रीतियुक्तो नृपश्रेष्ठश्चरा विषयान्प्रियान्॥ 1-79-1 (3598) यथाकामं यथोत्साहं यथाकालं यथासुखम्। धर्माविरुद्धं राजेन्द्रो यथा भवति सोऽन्वभूत्॥ 1-79-2 (3599) देवानतर्पयद्यज्ञैः श्राद्धैस्तद्वित्पितॄनपि। दीनाननुग्रहैरिष्टैः कामैश्च द्विजसत्तमान्॥ 1-79-3 (3600) अतिथीनन्नपानैश्च विशश्च परिपालनैः। आनृशंस्येन शूद्रांश्च दस्यून्सन्निग्रहेण च॥ 1-79-4 (3601) धर्मेण च प्रजाः सर्वा यथावदनुरञ्जयन्। ययातिः पालयामास साक्षादिन्द्र इवापरः॥ 1-79-5 (3602) स राजा सिंहविक्रान्तो युवा विषयगोचरः। अविरोधेन धर्मस्य चचार सुखमुत्तमम्॥ 1-79-6 (3603) स संप्राप्य शुभान्कामांस्तृप्तः खिन्नश्च पार्थिवः। कालं वर्षसहस्रान्तं सस्मार मनुजाधिपः॥ 1-79-7 (3604) परिसंख्याय कालज्ञः कलाः काष्ठाश्च वीर्यवान्। यौवनं प्राप्य राजर्षिः सहस्रपरिवत्सरान्॥ 1-79-8 (3605) विश्वाच्या सहितो रेमे व्यभ्राजन्नन्दने वने। अलकायां स कालं तु मेरुशृङ्गे तथोत्तरे॥ 1-79-9 (3606) यदा स पश्यते कालं धर्मात्मा तं महीपतिः। पूर्णं मत्वा ततः कालं पूरुं पुत्रमुवाच ह॥ 1-79-10 (3607) यथाकामं यथोत्साहं यथाकालमरिन्दम। सेविता विषयाः पुत्र यौवनेन मया तव॥ 1-79-11 (3608) न जातु कामः कामानामुपभोगेन शाम्यति। हविषा कृष्णवर्त्मेव भूय एवाभिवर्धते॥ 1-79-12 (3609) यत्पृथिव्यां व्रीहियवं हिरण्यं पशवः स्त्रियः। एकस्यापि न पर्याप्तं तस्मान्नृष्णां परित्यजेत्॥ 1-79-13 (3610) या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर्या न जीर्यति जीर्यतः। योऽसौ प्राणान्तिको रोगस्तांतृष्णां त्यजतः सुखम्॥ 1-79-14 (3611) पूर्णं वर्षसहस्रं मे विषयासक्तचेतसः। तथाप्यनुदिनं तृष्णा ममैतेष्वभिजायते॥ 1-79-15 (3612) तस्मादेनामहं त्यक्त्वा ब्रह्मण्याधाय मानसम्। निर्द्वन्द्वो निर्ममो भूत्वा चरिष्यामि मृगैः सह॥ 1-79-16 (3613) पूरो प्रीतोऽस्मि भद्रं ते गृहाणेदं स्वयौवनम्। राज्यं चेदं गृहाण त्वं `यावदिच्छसि यौवनम्। तावद्दीर्घायुषा भुङ्ख' त्वं हि मे प्रियकृत्सुतः॥ 1-79-17 (3614) वैशम्पायन उवाच।' 1-79-18x (479) प्रतिपेदे जरां राजा ययातिर्नाहुषस्तदा। यौवनं प्रतिपेदे च पूरुः स्वं पुनरात्मवान्॥ 1-79-18 (3615) अभिषेक्तुकामं नृपतिं पूरुं पुत्रं कनीयसम्। ब्राह्मणप्रमुखा वर्णा इदं वचनमब्रुवन्॥ 1-79-19 (3616) कथं शुक्रस्य नप्तारं देवयान्याः सुतं प्रभो। ज्येष्ठं यदुमतिक्रम्य राज्यं पूरोः प्रयच्छसि॥ 1-79-20 (3617) यदुर्ज्येष्ठस्तव सुतो जातस्तमनु तुर्वसुः। शर्मिष्ठायाः सुतो द्रुह्युस्ततोऽनुः पूरुरेव च॥ 1-79-21 (3618) कथं ज्येष्ठानतिक्रम्य कनीयान्राज्यमर्हति। एतत्संबोधयामस्त्वां धर्मं त्वं प्रतिपालय॥ 1-79-22 (3619) ययातिरुवाच। 1-79-23x (480) ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः सर्वे शृण्वन्तु मे वचः। ज्येष्ठं प्रति यथा राज्यं न देयं मे कथंचन॥ 1-79-23 (3620) मम ज्येष्ठेन यदुना नियोगो नानुपालितः। प्रतिकूलः पितुर्यश्च न स पुत्रः सतां मतः॥ 1-79-24 (3621) मातापित्रोर्वचनकृद्धितः पथ्यश्च यः सुतः। स पुत्रः पुत्रवद्यश्च वर्तते पितृमातृषु॥ 1-79-25 (3622) `पुदिति नरकस्याख्या दुःखं च नरकं विदुः। पुतस्त्राणात्ततः पुत्त्रमिहेच्छन्ति परत्र च॥ 1-79-26 (3623) आत्मनः सदृशः पुत्रः पितृदेवर्षिपूजने। यो बहूनां गुणकरः स पुत्रो ज्येष्ठ उच्यते॥ 1-79-27 (3624) मूकोऽन्धो बधिरः श्वित्री स्वधर्मं नानुतिष्ठति। चोरः किल्बिषिकः पुत्रो ज्येष्ठो न ज्येष्ठ उच्यते॥ 1-79-28 (3625) ज्येष्ठांशहारी गुणकृदिह लोके परत्र च। श्रेयान्पुत्रो गुणोपेतः स पुत्रो नेतरो वृथा। वदन्ति धर्मं धर्मज्ञाः पितॄणां पुत्रकारणात्॥ 1-79-29 (3626) वेदोक्तं संभवं मह्यमनेन हृदयोद्भवम्। तस्य जातमिदं कृत्स्नमात्मा पुत्र इति श्रुतिः'॥ 1-79-30 (3627) यदुनाऽहमवज्ञातस्तथा तुर्वसुनापि च। द्रुह्युना चानुना चैव मय्यवज्ञ कृता भृशम्॥ 1-79-31 (3628) पूरुणा तु कृतं वाक्यं मानितं च विशेषतः। कनीयान्मम दायादो धृता येन जरा मम॥ 1-79-32 (3629) मम कामः स च कृतः पूरुणा मित्ररूपिणा। शुक्रेण च वरोदत्तः काव्येनोशनसा स्वयम्॥ 1-79-33 (3630) पुत्रो यस्त्वाऽनुवर्तेत स राजा पृथिवीपतिः। `यो वानुवर्ती पुत्राणां स पुत्रो दायभाग्भवेत्'॥ 1-79-34 (3631) भवतोऽनुनयाम्येवं पूरू राज्येऽभिषिच्यताम्। 1-79-35 (3632) प्रकृतय ऊचुः। यः पुत्रो गुणसंपन्नो मातापित्रोर्हितः सदा॥ 1-79-36x (481) सर्वमर्हति कल्याणं कनीयानपि सत्तमः। `वेद धमार्थशास्त्रेषु मुनिभिः कथितं पुरा'॥ 1-79-36 (3633) अर्हः पूरुरिदं राज्यं यः सुतः प्रियकृत्तव। वरदानेन शुक्रस्य न शक्यं वक्तुमुत्तरम्॥ 1-79-37 (3634) वैशम्पायन उवाच। 1-79-38x (482) पौरजानपदैस्तुष्टैरित्युक्तो नाहुषस्तदा। अभ्यषिञ्चत्ततः पूरुं राज्ये स्वे सुतमात्मनः॥ 1-79-38 (3635) `यदुं च तुर्वसुं चोभौ द्रुह्युं चैव सहानुजम्। अन्तेषु स विनिक्षिप्य नाहुषः स्वात्मजान्सुतान्'॥ 1-79-39 (3636) दत्त्वा च पूरवे राज्यं वनवासाय दीक्षितः। पुरात्स निर्ययौ राजा ब्राह्मणैस्तापसैः सह॥ 1-79-40 (3637) `देवयान्या च सहितः शर्मिष्ठया च भारत। अकरोत्स वने राजा सभार्यस्तप उत्तमम्'॥ 1-79-41 (3638) यदोस्तु यादवा जातास्तुर्वसोर्यवनाः स्मृताः। द्रुह्योः सुतास्तु वै भोजा अनोस्तु म्लेच्छजातयः॥ 1-79-42 (3639) पूरोस्तु पौरवो वंशो यत्र जातोऽसि पार्थिव। इदं वर्षसहस्राणि राज्यं कारयितुं वशी॥ ॥ 1-79-43 (3640) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि ऊनाशीतितमोऽध्यायः॥ 79 ॥

1-80-0 (3641) वैशम्पायन उवाच। 1-80-0x (483) एवं स नाहुषो राजा ययातिः पुत्रमीप्सितम्। राज्येऽभिषिच्य मुदितो वानप्रस्थोऽभवन्मुनिः॥ 1-80-1 (3642) उषित्वा च वने वासं ब्राह्मणैः संशितव्रतः। फलमूलाशनो दान्तस्ततः स्वर्गमितो गतः॥ 1-80-2 (3643) स गतः स्वर्निवासं तं निवसन्मुदितः सुखी। कालेन नातिमहता पुनः शक्रेण पातितः॥ 1-80-3 (3644) `साधुभिः संगतिं लब्ध्वा पुनः स्वर्गमुपेयिवान्। 1-80-4 (3645) जनमेजय उवाच। स्वर्गतश्च पुनर्ब्रह्मन्निवसन्देववेश्मनि। कालेन नातिमहता कथं शक्रेण पातितः'॥ 1-80-4x (484) निपतन्प्रच्युतः स्वर्गादप्राप्तो मेदिनीतलम्। स्थित आसीदन्तरिक्षे स तदेति श्रुतं मया॥ 1-80-5 (3646) तत एव पुनश्चापि गतः स्वर्गमिति श्रुतम्। राज्ञा वसुमता सार्धमष्टकेन च वीर्यवान्॥ 1-80-6 (3647) प्रतर्दनेन शिविना समेत्य किल संसदि। कर्मणा केन स दिवं पुनः प्राप्तो महीपतिः॥ 1-80-7 (3648) सर्वमेतदशेषेण श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः। कथ्यमानं त्वया विप्र विप्रर्षिगणसंनिधौ॥ 1-80-8 (3649) देवराजसमो ह्यासीद्ययातिः पृथिवीपतिः। वर्धनः कुरुवंशस्य विभावसुसमद्युतिः॥ 1-80-9 (3650) तस्य विस्तीर्णयशसः सत्यकीर्तेर्महात्मनः। चरितं श्रोतुमिच्छामि दिवि चेह च सर्वशः॥ 1-80-10 (3651) वैशम्पायन उवाच। 1-80-11x (485) हन्त ते कथयिष्यामि ययातेरुत्तरां कथाम्। दिवि चेह च पुण्यार्थां सर्वपापप्रणाशिनीम्॥ 1-80-11 (3652) ययातिर्नाहुषो राजा पूरुं पुत्रं कनीयसम्। राज्येऽभिषिच्य मुदितः प्रावव्राज वनं तदा॥ 1-80-12 (3653) अन्त्युषे स विनिक्षिप्य पुत्रान्यदुपुरोगमान्। फलमूलाशनो राजा वने संन्यवसच्चिरम्॥ 1-80-13 (3654) शंसितात्मा जितक्रोधस्तर्पयन्पितृदेवताः। अग्नींश्च विधिवज्जुह्वन्वानप्रस्थविधानतः॥ 1-80-14 (3655) अथितीन्पूजयामास वन्येन हविषा विभुः। शिलोञ्छवृत्तिमास्थाय शेषान्नकृतभोजनः॥ 1-80-15 (3656) पूर्णं वर्षसहस्रं च एवंवृत्तिरभून्नृपः। अब्भक्षः शरदस्त्रिंशदासीन्नियतवाङ्मनाः॥ 1-80-16 (3657) ततश्च वायुभक्षोऽभूत्संवत्सरमतन्द्रितः। तथा पञ्चाग्निमध्ये च तपस्तेपे स वत्सरम्॥ 1-80-17 (3658) एकपादः स्तितश्चासीत्षण्मासाननिलाशनः। पुण्यकीर्तिस्ततः स्वर्गे जगामावृत्य रोदसी॥ ॥ 1-80-18 (3659) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि अशीतितमोऽध्यायः॥ 80 ॥

1-81-0 (3660) वैशम्पायन उवाच। 1-81-0x (486) स्वर्गतः स तु राजेन्द्रो निवसन्देववेश्मनि। पूजितस्त्रिदशैः साध्यैर्मरुद्भिर्वसुभिस्तथा॥ 1-81-1 (3661) देवलोकं ब्रह्मलोकं संचरन्पुण्यकृद्वशी। अवसत्पृथिवीपालो दीर्घकालमिति श्रुतिः॥ 1-81-2 (3662) स कदाचिन्नृपश्रेष्ठो ययातिः शक्रमागमत्। कथान्ते तत्र शक्रेण स पृष्टः पृथिवीपतिः॥ 1-81-3 (3663) शक्र उवाच। 1-81-4x (487) यदा स पूरुस्तव रूपेण राज- ञ्जरां गृहीत्वा प्रचचार भूमौ। तदा च राज्यं संप्रदायैव तस्मै त्वया किमुक्तः कथयेह सत्यम्॥ 1-81-4 (3664) ययातिरुवाच। 1-81-5x (488) गङ्गायमुनयोर्मध्ये कृत्स्नोयं विषयस्तव। मध्ये पृथिव्यास्त्वं राजा भ्रातरोऽन्त्याधिपास्तव॥ 1-81-5 (3665) `न च कुर्यान्नरो दैन्यं शाठ्यं क्रोधं तथैव च। जैहयं च मत्सरं वैरं सर्वत्रेदं न कारयेत्॥ 1-81-6 (3666) मातरं पितरं ज्येष्ठं विद्वांसं च तपोधनम्। क्षमावन्तं च राजेन्द्र नावमन्येत बुद्धिमान्॥ 1-81-7 (3667) ळशक्तस्तु क्षमते नित्यमशक्तः क्रुध्यते नरः। दुर्जनः सुजनं द्वेष्टि दुर्बलो बलवत्तरम्॥ 1-81-8 (3668) रूपवन्तमरूपी च धनवन्तं च निर्धनः। अकर्मी कर्मिणं द्वेष्टि धार्मिकं च नधार्मिकः॥ 1-81-9 (3669) निर्गुणो गुणवन्तं च पुत्रैतत्कलिलक्षणम्। विपरीतं च राजेन्द्र एतेषु कृतलक्षणम्॥ 1-81-10 (3670) ब्राह्मणो वाथ वा राजा वैश्यो वा शूद्र एव वा। प्रशस्तेषु प्रसक्ताश्चेत्प्रशस्यन्ते यशस्विनः॥ 1-81-11 (3671) तस्मात्प्रशस्ते राजेन्द्र नरः सक्तमना भवेत्। अलोकज्ञा ह्यप्रशस्ता भ्रातरस्ते ह्यबुद्धयः॥ 1-81-12 (3672) अन्त्याधिपतयः सर्वे ह्यभवन्गुरुशासनात्। 1-81-13 (3673) इन्द्र उवाच। त्वं हि धर्मविदो राजन्कत्थसे धर्मसुत्तमम्। कथयस्व पुनर्मेऽद्य लोकवृत्तान्तमुत्तमम्॥ 1-81-13x (489) ययातिरुवाच' 1-81-14x (490) अक्रोधनः क्रोधनेभ्यो विशिष्ट- स्तथा तितिक्षुरतितिक्षोर्विशिष्टः। अमानुषेभ्यो मानुषाश्च प्रधाना विद्वांस्तथैवाविदुषः प्रधानः॥ 1-81-14 (3674) आक्रुश्यमानो नाकोशेन्मन्युरेव तितिक्षतः। आक्रोष्टारं निर्दहति सुकृतं चास्य विन्दति॥ 1-81-15 (3675) नारुन्तुदः स्यान्न नृशंसवादी न हीनतः परमभ्याददीत। ययाऽस्य वाचा पर उद्विजेत न तां वदेद्रुशतीं पापलोक्याम्॥ 1-81-16 (3676) अरुन्तुदं पुरुषं तीक्ष्णवाचं वाक्कण्टकैर्वितुदन्तं मनुष्यन्। विद्यादलक्ष्मीकतमं जनानां मुखे निबद्धां निर्ऋतिं वहन्तम्॥ 1-81-17 (3677) सद्भिः पुरस्तादभिपूजितः स्या- त्सद्भिस्तथा पृष्ठतो रक्षितः स्यात्। सदाऽसतामतिवादांस्तितिक्षे- त्सतां वृत्तं चाददीतार्यवृत्तः॥ 1-81-18 (3678) वाक्सायका वदनान्निष्पतन्ति यैराहतः शोचति रात्र्यहानि। परस्य ये मर्मसु संपतन्ति तान्पण्डितो नावसृजेत्परेषु॥ 1-81-19 (3679) नहीदृशं संवननं त्रिषु लोकेषु विद्यते। दया मैत्री च भूतेषु दानं च मधुरा च वाक्॥ 1-81-20 (3680) तस्मात्सान्त्वं सदा वाच्यं न वाच्यं परुषं क्वचित्। पूज्यान्संपूजयेद्दद्यान्न च याचेत्कदाचन॥ ॥ 1-81-21 (3681) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि एकाशीतितमोऽध्यायः॥ 81 ॥

1-82-0 (3682) इन्द्र उवाच। 1-82-0x (491) सर्वाणि कर्माणि समाप्य राजन् गृहं परित्यज्य वनं गतोऽसि। तत्त्वां पृच्छामि नहुषस्य पुत्र केनासि तुल्यस्तपसा ययाते॥ 1-82-1 (3683) ययातिरुवाच। 1-82-2x (492) नाहं देवमनुष्येषु गन्धर्वेषु महर्षिषु। आत्मनस्तपसा तुल्यं कंचित्पश्यामि वासव॥ 1-82-2 (3684) इन्द्र उवाच। 1-82-3x (493) यदाऽवमंस्थाः सदृशः श्रेयसश्च अल्पीयसश्चाविदितप्रभावः। तस्माल्लोकास्त्वन्तवन्तस्तवे मे क्षीणे पुण्ये पतिताऽस्यद्य राजन्॥ 1-82-3 (3685) ययातिरुवाच। 1-82-4x (494) सुरर्षिगन्धर्वनरावमाना- त्क्षयं गता मे यदि शक्रलोकाः। इच्छाम्यहं सुरलोकाद्विहीनः सतां मध्ये पतितुं देवराज॥ 1-82-4 (3686) इन्द्र उवाच। 1-82-5x (495) सतां सकाशे पतिताऽसि राजं- श्च्युतः प्रतिष्ठां यत्र लब्धासि भूयः। एतद्विदित्वा च पुनर्ययाते त्वं माऽवमंस्थाः सदृशः श्रेयसश्च॥ 1-82-5 (3687) वैशम्पायन उवाच। 1-82-6x (496) ततः प्रहायामरराजजुष्टा- न्पुण्याँल्लोकान्पतमानं ययातिम्। संप्रेक्ष्य राजर्षिवरोऽष्टकस्त- मुवाच सद्धर्मविधानगोप्ता॥ 1-82-6 (3688) अष्टक उवाच। 1-82-7x (497) कस्त्वं युवा वासवतुल्यरूपः स्वतेजसा दीप्यमानो यथाऽग्निः। पतस्युदीर्णाम्बुधरान्धकारा- त्खात्खेचराणां प्रवरो यथाऽर्कः॥ 1-82-7 (3689) दृष्ट्वा च त्वां सूर्यपथात्पतन्तं वैश्वानरार्कद्युतिमप्रमेयम्। किं नु स्विदेतत्पततीति सर्वे वितर्कयन्तः परिमोहिताः स्मः॥ 1-82-8 (3690) दृष्ट्वा च त्वां धिष्ठितं देवमार्गे शक्रार्कविष्णुप्रतिमप्रभावम्। अभ्युद्गतास्त्वां वयमद्य सर्वे तत्त्वं प्रपाते तव जिज्ञासमानाः॥ 1-82-9 (3691) न चापि त्वां धृष्णुमः प्रष्टुमग्रे न च त्वमस्मान्पृच्छसि ये वयं स्मः। तत्त्वां पृच्छामि स्पृहणीयरूप कस्य त्वं वा किंनिमित्तं त्वमागाः॥ 1-82-10 (3692) भयं तु ते व्येतु विषादमोहौ त्यजाशु चैवेन्द्रसमप्रभाव। त्वां वर्तमानं हि सतां सकाशे नालं प्रसोढुं बलहाऽपि शक्रः॥ 1-82-11 (3693) सन्तः प्रतिष्ठा हि सुखच्युतानां सतां सदैवामरराजकल्प। ते सङ्गताः स्थावरजङ्गमेशाः प्रतिष्ठितस्त्वं सदृशेषु सत्सु॥ 1-82-12 (3694) प्रभुरग्निः प्रतपने भूमिरावपने प्रभुः। प्रभुः सूर्यः प्रकाशित्वे सतां चाभ्यागतः प्रभुः॥ ॥ 1-82-13 (3695) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि द्व्यशीतितमोऽध्यायः॥ 82 ॥

1-83-0 (3696) ययातिरुवाच। 1-83-0x (498) अहं ययातिर्नहुषस्य पुत्रः पूरोः पिता सर्वभूतावमानात्। प्रभ्रंशितः सुरसिद्धर्षिलोका- त्परिच्युतः प्रपताम्यल्पपुण्यः॥ 1-83-1 (3697) अहं हि पूर्वो वयसा भवद्भ्य- स्तेनाभिवादं भवतां न प्रयुञ्जे। यो विद्यया तपसा जन्मना वा वृद्धः स पूज्यो भवति द्विजानाम्॥ 1-83-2 (3698) अष्टक उवाच। 1-83-3x (499) अवादीस्त्वं वयसा यः प्रवृद्धः स वै राजन्नाभ्यधिकः कथ्यते च। यो विद्यया तपसा संप्रवृद्धः स एव पूज्यो भवति द्विजानाम्॥ 1-83-3 (3699) ययातिरुवाच। 1-83-4x (500) प्रतिकूलं कर्मणां पापमाहु- स्तद्वर्ततेऽप्रवणे पापलोक्यम्। सन्तोऽसतां नानुवर्तन्ति चैत- द्यथा चैषामनुकूलास्तथाऽऽसन्॥ 1-83-4 (3700) अभूद्धनं मे विपुलं गतं त- द्विचेष्टमानो नाधिगन्ता तदस्मि। एवं प्रधार्यात्महिते निविष्टो यो वर्तते स विजानाति जीवः॥ 1-83-5 (3701) महाधनो यो यजते सुयज्ञै- र्यः सर्वविद्यासु विनीतबुद्धिः। वेदानधीत्य तपसा योज्य देहं दिवं स यायात्पुरुषो वीतमोहः॥ 1-83-6 (3702) न जातु हृष्येन्महता धनेन वेदानधीयीतानहंकृतः स्यात्। नानाभावा बहवो जीवलोके दैवाधीना नष्टचेष्टाधिकाराः। तत्तत्प्राप्य न विहन्येत धीरो दिष्टं बलीय इति मत्वाऽऽत्मबुद्ध्या॥ 1-83-7 (3703) सुखं हि जन्तुर्यदि वाऽपि दुःखं दैवाधीनं विन्दते नात्मशक्त्या। तस्माद्दिष्टं बलवन्मन्यमानो न संज्वरेन्नापि हृष्येत्कथंचित्॥ 1-83-8 (3704) दुःखैर्न तप्येन्न सुखैः प्रहृष्ये- त्समेन वर्तेत सदैव धीरः। दिष्टं बलीय इति मन्यमानो न संज्वरेन्नापि हृष्येत्कथंचित्॥ 1-83-9 (3705) भये न मुह्याम्यष्टकाहं कदाचि- त्सन्तापो मे मानसो नास्ति कश्चित्। धाता यथा मां विदधीत लोके ध्रुवं तथाऽहं भवितेति मत्वा॥ 1-83-10 (3706) संस्वेदजा अण्डजाश्चोद्भिदश्च सरीसृपाः कृमयोऽथाप्सु मत्स्याः। तथाश्मनस्तृणकाष्ठं च सर्वे दिष्टक्षये स्वां प्रकृतिं भजन्ति॥ 1-83-11 (3707) अनित्यतां सुखदुःस्वस्य बुद्ध्वा कस्मात्संतापमष्टकाहं भजेयम्। किं कुर्यां वै किं च कृत्वा न तप्ये तस्मात्सन्तापं वर्जयाम्यप्रमत्तः॥ 1-83-12 (3708) वैशम्पायन उवाच। 1-83-13x (501) एवं व्रुवाणं नृपतिं ययाति- मथाष्टकः पुनरेवान्वपृच्छत्। मातामहं सर्वगुणोपपन्नं तत्रस्थितं स्वर्गलोके यथावत्॥ 1-83-13 (3709) अष्टक उवाच। 1-83-14x (502) ये ये लोकाः पार्थिवेन्द्रप्रधाना- स्त्वया भुक्ता यं च कालं यथावत्। तान्मे राजन्ब्रूहि सर्वान्यथाव- त्क्षेत्रज्ञवद्भाषसे त्वं हि धर्मान्॥ 1-83-14 (3710) ययातिरुवाच। 1-83-15x (503) राजाऽहमासमिह सार्वभौम- स्ततो लोकान्महतश्चाजयं वै। तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः॥ 1-83-15 (3711) ततः पुरीं पुरुहूतस्य रम्यां सहस्रद्वारां शतयोजनायताम्। अध्यावसं वर्षसहस्रमात्रं ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः॥ 1-83-16 (3712) ततो दिव्यमजरं प्राप्य लोकं प्रजापतेर्लोकपतेर्दुरापम्। तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः॥ 1-83-17 (3713) स देवदेवस्य निवेशने च विहृत्य लोकानवसं यथेष्टम्। संपूज्यमानस्त्रिदशैः समस्तै- स्तुल्यप्रभावद्युतिरीश्वराणाम्॥ 1-83-18 (3714) तथाऽऽवसं नन्दने कामरूपी संवत्सराणामयुतं शतानाम्। सहाप्सरोभिर्विहरन्पुण्यगन्धा- न्पश्यन्नगान्पुष्पितांश्चारुरूपान्॥ 1-83-19 (3715) तत्र स्थितं मां देव सुखेषु सक्तं कालेऽतीते महति ततोऽतिमात्रम्। दूतो देवानामब्रवीदुग्ररूपो ध्वंसेत्युच्चैस्त्रिः प्लुतेन स्वरेण॥ 1-83-20 (3716) एतावन्मे विदितं राजसिंह ततो भ्रष्टोऽहं नन्दनात्क्षीणपुण्यः। वाचोऽश्रौषं चान्तरिक्षे सुराणां सानुक्रोंशाः शोचतां मां नरेन्द्र॥ 1-83-21 (3717) अहो कष्टं क्षीणपुण्यो ययातिः पतत्यसौ पुण्यकृत्पुण्यकीर्तिः। तानब्रुवं पतमानस्ततोऽहं सतां मध्ये निपतेयं कथं नु॥ 1-83-22 (3718) तैराख्याता भवतां यज्ञभूमिः समीक्ष्य चेमां त्वरितमुपागतोऽस्मि। हविर्गन्धं देशिकं यज्ञभूमे- र्धूमापाङ्गं प्रतिगृह्य प्रतीतः॥ ॥ 1-83-23 (3719) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि त्र्यशीतितमोऽध्यायः॥ 83 ॥

1-84-0 (3720) अष्टक उवाच। 1-84-0x (504) यदाऽवसो नन्दने कामरूपी संवत्सराणामयुतं शतानाम्। किं कारणं कार्तयुगप्रधान हित्वा च त्वं वसुधामन्वपद्यः॥ 1-84-1 (3721) ययातिरुवाच। 1-84-2x (505) ज्ञातिः सुहृत्स्वजनो वा यथेह क्षीणे वित्ते त्यज्यते मानवैर्हि। तथा तत्र क्षीणपुण्यं मनुष्यं त्यजन्ति सद्यः सेश्वरा देवसङ्घाः॥ 1-84-2 (3722) अष्टक उवाच। 1-84-3x (506) तस्मिन्कथं क्षीणपुण्या भवन्ति संमुह्यते मेऽत्र मनोऽतिमात्रम्। किं वा विशिष्टाः कस्य धामोपयान्ति तद्वै ब्रूहि क्षेत्रवित्त्वं मतो मे॥ 1-84-3 (3723) ययातिरुवाच। 1-84-4x (507) इमं भौमं नरकं ते पतन्ति ललाप्यमाना नरदेव सर्वे। ते कङ्कगोमायुबलाशनार्थे क्षीणे पुण्ये बहुधा प्रव्रजन्ति॥ 1-84-4 (3724) तस्मादेतद्वर्जनीयं नरेन्द्र दुष्टं लोके गर्हणीयं च कर्म। आख्यातं ते पार्थिव सर्वमेव भूयश्चेदानीं वद किं ते वदामि॥ 1-84-5 (3725) अष्टक उवाच। 1-84-6x (508) यदा तु तान्वितुदन्ते वयांसि तथा गृध्राः शितिकण्ठाः पतङ्गाः। कथं भवन्ति कथमाभवन्ति न भौममन्यं नरकं शृणोमि॥ 1-84-6 (3726) ययातिरुवाच। 1-84-7x (509) ऊर्ध्वं देहात्कर्मणो जृम्भमाणा- द्व्यक्तं पृथिव्यामनुसंचरन्ति। इमं भौमं नरकं ते पतन्ति नावेक्षन्ते वर्षपूगाननेकान्॥ 1-84-7 (3727) षष्टिं सहस्राणि पतन्ति व्योम्नि तथा अशीतिं परिवत्सराणि। तान्वै तुदन्ति पततः प्रपातं भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः॥ 1-84-8 (3728) अष्टक उवाच। 1-84-9x (510) यदेनसस्ते पततस्तुदन्ति भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः। कथं भवन्ति कथमाभवन्ति कथंभूता गर्भभूता भवन्ति॥ 1-84-9 (3729) ययातिरुवाच। 1-84-10x (511) अस्रं रेतः पुष्पफलानुपृक्त- मन्वेति तद्वै पुरुषेण सृष्टम्। स वै तस्या रज आपद्यते वै स गर्भभूतः समुपैति तत्र॥ 1-84-10 (3730) वनस्पतीनोषधीश्चाविशन्ति आपो वायुं पृथिवीं चान्तरिक्षम्। चतुष्पदं द्विपदं चाति सर्व- मेवंभूता गर्भभूता भवन्ति॥ 1-84-11 (3731) अष्टक उवाच। 1-84-12x (512) अन्यद्वपुर्विदधातीह गर्भ- मुताहोस्वित्स्वेन कायेन याति। आपद्यमानो नरयोनिमेता- माचक्ष्व मे संशयात्प्रब्रवीमि॥ 1-84-12 (3732) शरीरदेहातिसमुच्छ्रयं च चक्षुःश्रोत्रे लभते केन संज्ञाम्। एतत्तत्त्वं सर्वमाचक्ष्व पृष्टः क्षेत्रज्ञं त्वां तात मन्याम सर्वे॥ 1-84-13 (3733) ययातिरुवाच। 1-84-14x (513) वायुः समुत्कर्षति गर्भयोनि- मृतौ रेतः पुष्पफलानुपृक्तम्। स तत्र तन्मात्रकृताधिकारः क्रमेण संवर्धयतीह गर्भम्॥ 1-84-14 (3734) स जायमानो विगृहीतमात्रः संज्ञामधिष्ठाय ततो मनुष्यः। स श्रोत्राभ्यां वेदयतीह शब्दं स वै रूपं पश्यति चक्षुषा च॥ 1-84-15 (3735) घ्राणेन गन्धं जिह्वयाऽथो रसं च त्वचा स्पर्शं मनसा वेदभावम्। इत्यष्टकेहोपहितं हि विद्धि महात्मनः प्राणभृतः शरीरे॥ 1-84-16 (3736) अष्टक उवाच। 1-84-17x (514) यः संस्थितः पुरुषो दह्यते वा निखन्यते वापि निकृष्यते वा। अभावभूतः स विनाशमेत्य केनात्मानं चेतयते परस्तात्॥ 1-84-17 (3737) ययातिरुवाच। 1-84-18x (515) हित्वा सोऽसून्सुप्तवन्निष्टनित्वा पुरोधाय सुकृतं दुष्कृतं वा। अन्यां योनिं पवनाग्रानुसारी हित्वा देहं भजते राजसिंह॥ 1-84-18 (3738) पुण्यां योनिं पुण्यकृतो व्रजन्ति पापां योनिं पापकृतो व्रजन्ति। कीटाः पतङ्गाश्च भवन्ति पापा न मे विवक्षास्ति महानुभाव॥ 1-84-19 (3739) चतुष्पदा द्विपदाः षट्पदाश्च तथाभूता गर्भभूता भवन्ति। आख्यातमेतन्निखिलेन सर्वं भूयस्तु किं पृच्छसि राजसिंह॥ 1-84-20 (3740) अष्टक उवाच। 1-84-21x (516) किंस्वित्कृत्वा लभते तात लोका- न्मर्त्यः श्रेष्ठांस्तपसा विद्यया च। तन्मे पृष्टः शंस सर्वं यथाव- च्छुभाँल्लोकान्येन गच्छेत्क्रमेण॥ 1-84-21 (3741) ययातिरुवाच। 1-84-22x (517) तपश्च दानं च शमो दमश्च ह्रीरार्जवं सर्वभूतानुकम्पा। स्वर्गस्य लोकस्य वदन्ति सन्तो द्वाराणि सप्तैव महान्ति पुंसाम्। नश्यन्ति मानेन तमोऽभिभूताः पुंसः सदैवेति वदन्ति सन्तः॥ 1-84-22 (3742) अधीयानः पण्डितंमन्यमानो यो विद्यया हन्ति यशः परेषाम्। तस्यान्तवन्तश्च भवन्ति लोका न चास्य तद्ब्रह्म फलं ददाति॥ 1-84-23 (3743) चत्वारि कर्माण्यभयङ्कराणि भयं प्रयच्छन्त्ययथाकृतानि। मानाग्निहोत्रमुत मानमौनं मानेनाधीतमुत मानयज्ञः॥ 1-84-24 (3744) न मानमान्यो मुदमाददीत न सन्तापं प्राप्नुयाच्चावमानात्। सन्तः सतः पूजयन्तीह लोके नासाधवः साधुबुद्धिं लभन्ते॥ 1-84-25 (3745) इति दद्यामिति यज इत्यदीय इति व्रतम्। इत्येतानि भयान्याहुस्तानि वर्ज्यानि सर्वशः॥ 1-84-26 (3746) ये चाश्रयं वेदयन्ते पुराणं मनीषिणो मानसमार्गरुद्धम्। तन्निःश्रेयस्तेन संयोगमेत्य परां शान्तिं प्रत्युः प्रेत्य चेह॥ ॥ 1-84-27 (3747) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि चतुरशीतितमोऽध्यायः॥ 84 ॥

1-85-0 (3748) अष्टक उवाच। 1-85-0x (518) चरन्गृहस्थः कथमेति धर्मा- न्कथं भिक्षुः कथमाचार्यकर्मा। वानप्रस्थः सत्पथे सन्निविष्टो बहून्यस्मिन्संप्रति वेदयन्ति॥ 1-85-1 (3749) ययातिरुवाच। 1-85-2x (519) आहूताध्यायी गुरुकर्मस्वचोद्यः पूर्वोत्थायी चरमं चोपशायी। मृदुर्दान्तो धृतिमानप्रमत्तः स्वाध्याशीलः सिध्यति ब्रह्मचारी॥ 1-85-2 (3750) धर्मागतं प्राप्य धनं यजेत दद्यात्सदैवातिथीन्भोजयेच्च। अनाददानश्च परैरदत्तं सैषा गृहस्थोपनिषत्पुराणी॥ 1-85-3 (3751) स्ववीर्यजीवी वृजिनान्निवृत्तो दाता परेभ्यो न परोपतापी। तादृङ्मुनिः सिद्धिमुपैति मुख्यां वसन्नरण्ये नियताहारचेष्टः॥ 1-85-4 (3752) अशिल्पजीवी गुणवांश्चैव नित्यं जितेन्द्रियः सर्वतो विप्रयुक्तः। अनोकशायी लघुरल्पप्रसार- श्चरन्देशानेकचरः स भिक्षुः॥ 1-85-5 (3753) रात्र्या यया वाऽभिजिताश्च लोका भवन्ति कामाभिजिताः सुखाश्च। तामेव रात्रिं प्रयतेत विद्वा- नरण्यसंस्थो भवितुं यतात्मा॥ 1-85-6 (3754) दशैव पूर्वान्दश चापरांश्च ज्ञातीनथात्मानमथैकविंशम्। अरण्यवासी सुकृते दधाति विमुच्यारण्ये स्वशरीरधातून्॥ 1-85-7 (3755) अष्टक उवाच। 1-85-8x (520) कतिस्विदेव मुनयः कति मौनानि चाप्युत। भवन्तीति तदाचक्ष्व श्रोतुमिच्छामहे वयम्॥ 1-85-8 (3756) ययातिरुवाच। 1-85-9x (521) अरण्ये वसतो यस्य ग्रामो भवति पृष्ठतः। ग्रामे वा वसतोऽरण्यं स मुनिः स्याज्जनाधिप॥ 1-85-9 (3757) अष्टक उवाच। 1-85-10x (522) कथंस्विद्वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः। ग्रामे वा वसतोऽरण्यं कथं भवति पृष्ठतः॥ 1-85-10 (3758) ययातिरुवाच। 1-85-11x (523) न ग्राम्यमुपयुञ्जीत य आरण्यो मुनिर्भवेत्। तथास्य वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः॥ 1-85-11 (3759) अनग्निरनिकेतश्चाप्यगोत्रचरणो मुनिः। कौपीनाच्छादनं यावत्तावदिच्छेच्च चीवरम्॥ 1-85-12 (3760) यावत्प्राणाभिसन्धानं तावदिच्छेच्च भोजनम्। तथाऽस्य वसतो ग्रामेऽरण्यं भवति पृष्ठतः॥ 1-85-13 (3761) यस्तु कामान्परित्यज्य त्यक्तकर्मा जितेन्द्रियः। आतिष्ठेच्च मुनिर्मौनं स लोके सिद्धिमाप्नुयात्॥ 1-85-14 (3762) धौतदन्तं कृत्तनखं सदा स्नातमलङ्कृतम्। असितं सितकर्माणं कस्तमर्हति नार्चितुम्॥ 1-85-15 (3763) तपसा कर्शितः क्षामः क्षीणमांसास्थिशोणितः। स च लोकमिमं जित्वा लोकं विजयते परम्॥ 1-85-16 (3764) यदा भवति निर्द्वन्द्वो मुनिर्मौनं समास्थितः। अथ लोकमिमं जित्वा लोकं विजयते परम्॥ 1-85-17 (3765) आस्येन तु यदाऽहारं गोवन्मृगयते मुनिः। अथास्य लोकः सर्वोऽयं सोऽमृतत्वाय कल्पते॥ 1-85-18 (3766) सामान्यधर्मः सर्वेषां क्रोधो लोभो द्रुहाऽक्षमा। विहाय मत्सरं शाठ्यं दर्पं दम्भं च पैशुनम्। क्रोधं लोभं ममत्वं च यस्य नास्ति स धर्मवित्॥ 1-85-19 (3767) अष्टक उवाच। 1-85-20x (524) नित्याशनो ब्रह्मचारी गृहस्थो वनगो मुनिः। नाधर्ममशनात्प्राप्येत्कथं ब्रूहीह पृच्छते॥ 1-85-20 (3768) ययातिरुवाच। 1-85-21x (525) अष्टौ ग्रासा मुनेः प्रोक्ताः षोडशारण्यवासिनः। द्वात्रिंशत्तु गृहस्थस्य अमितं ब्रह्मचारिणः॥ 1-85-21 (3769) इत्येवं कारणैर्ज्ञेयमष्टकैतच्छुभाशुभम्॥ ॥ 1-85-22 (3770) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि पञ्चाशीतितमोऽध्यायः॥ 85 ॥

1-86-0 (3771) अष्टक उवाच। 1-86-0x (526) कतरस्त्वनयोः पूर्वं देवानामेति साम्यताम्। उभयोर्धावतो राजन्सूर्याचन्द्रमसोरिव॥ 1-86-1 (3772) ययातिरुवाच। 1-86-2x (527) अनिकेतो गृहस्थेषु कामवृत्तेषु संयतः। ग्राम एव वसन्भिक्षुस्तयोः पूर्वतरं गतः॥ 1-86-2 (3773) अप्राप्य दीर्घमायुस्तु यः प्राप्तो विकृतिं चरेत्। तप्यते यदि तत्कृत्वा चरेत्सोऽन्यत्तपस्ततः॥ 1-86-3 (3774) पापानां कर्मणां नित्यं बिभीयाद्यस्तु मानवः। सुखमप्याचरन्नित्यं सोऽत्यन्तं सुखमेधते॥ 1-86-4 (3775) यद्वै नृशंसं तदसत्यमाहु- र्यः सेवते धर्ममनर्थबुद्धिः। अस्वोऽप्यनीशश्च तथैव राजं- स्तदार्जवं स समाधिस्तदार्यम्॥ 1-86-5 (3776) अष्टक उवाच। 1-86-6x (528) केनासि हूतः प्रहितोऽसि राज- न्युवा स्रग्वी दर्शनीयः सुवर्चाः। कुतऋ आयातः कतरस्यां दिशि त्व- मुताहोस्वित्पार्थिवं स्थानमस्ति॥ 1-86-6 (3777) ययातिरुवाच। 1-86-7x (529) इमं भौमं नरकं क्षीणपुण्यः प्रवेष्टुमुर्वीं गगनाद्विप्रहीणः। `विद्वांश्चैवं मतिमानार्यबुद्धि- र्ममाभवत्कर्मलोक्यं च सर्वम्'। उक्त्वाऽहं वः प्रपतिष्याम्यनन्तरं त्वरन्ति मां लोकपा ब्राह्मणा ये॥ 1-86-7 (3778) सतां सकाशे तु वृतः प्रपात- स्ते सङ्गता गुणवन्तश्च सर्वे। शक्राच्च लब्धो हि वरो मयैष पतिष्यता भूमितलं नरेन्द्र॥ 1-86-8 (3779) अष्टक उवाच। 1-86-9x (530) पृच्छामि त्वां मा प्रपत प्रपातं यदि लोकाः पार्थिव सन्ति मेऽत्र। यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि स्थिताः क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये॥ 1-86-9 (3780) ययातिरुवाच। 1-86-10x (531) यावत्पृथिव्यां विहितं गवाश्वं सहारण्यैः पशुभिः पार्वतैश्च। तावल्लोका दिवि ते संस्थिता वै तथा विजानीहि नरेन्द्रसिंह॥ 1-86-10 (3781) अष्टक उवाच। 1-86-11x (532) तांस्ते ददामि मा प्रपत प्रपातं ये मे लोका दिवि राजेन्द्र सन्ति। यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिता- स्तानाक्रम क्षिप्रमपेतमोहः॥ 1-86-11 (3782) ययातिरुवाच। 1-86-12x (533) नास्मद्विधोऽब्राह्मणो ब्रह्मविच्च प्रतिग्रहे वर्तते राजमुख्य। यथा प्रदेयं सततं द्विजेभ्य- स्तथाऽददं पूर्वमहं नरेन्द्र॥ 1-86-12 (3783) नाब्राह्मणः कृपणो जातु जीवे- द्या चाप्यस्याऽब्राह्मणी वीरपत्नी। सोऽहं नैवाकृतपूर्वं चरेयं विधित्समानः किमु तत्र साधुः॥ 1-86-13 (3784) प्रतर्दन उवाच। 1-86-14x (534) पृच्छामि त्वां स्पृहणीयरूप प्रतर्दनोऽहं यदि मे सन्ति लोकाः। यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये॥ 1-86-14 (3785) ययातिरुवाच। 1-86-15x (535) सन्ति लोका बहवस्ते नरेन्द्र अप्येकैकः सप्तसप्ताप्यहानि। मधुच्युतो घृतपृक्ता विशोका- स्ते नान्तवन्तः प्रतिपालयन्ति॥ 1-86-15 (3786) प्रतर्दन उवाच। 1-86-16x (536) तांस्ते ददानि मा प्रपत प्रपातं ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु। यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिता- स्तानाक्रम क्षिप्रमपेतमोहः॥ 1-86-16 (3787) ययातिरुवाच। 1-86-17x (537) न तुल्यतेजाः सुकृतं कामयेत योगक्षेमं पार्थिव पार्थिवः सन्। दैवादेशादापदं प्राप्य विद्वां- श्चरेन्नृशंसं न हि जातु राजा॥ 1-86-17 (3788) धर्म्यं मार्गं यतमानो यशस्यं कुर्यान्नृपो धर्ममवेक्षमाणः। न मद्विधो धर्मबुद्धिः प्रजान- न्कुर्यादेवं कृपणं मां यथाऽत्थ॥ 1-86-18 (3789) कुर्यादपूर्वं न कृतं यदन्यै- र्विधित्समानः किमु तत्र साधु। `धर्माधर्मौ सुविनिश्चित्य सम्य- क्कार्याकार्येष्वप्रमत्तश्चरेद्यः॥ 1-86-19 (3790) स वै धीमान्सत्यसन्धः कृतात्मा राजा भवेल्लोकपालो महिम्ना। यदा भवेत्संशयो धर्मकार्ये कामार्थौ वा यत्र विन्दन्ति सम्यक्॥ 1-86-20 (3791) कार्यं तत्र प्रथमं धर्मकार्यं यन्नो विरुध्यादर्थकामौ स धर्मः 1-86-21 (3792) वैशम्पायन उवाच।' ब्रुवाणमेवं नृपतिं ययातिं नृपोत्तमो वसुमानब्रवीत्तम्॥ ॥ 1-86-21x (538) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि षडशीतितमोऽध्यायः॥ 86 ॥

1-87-0 (3793) वसुमानुवाच। 1-87-0x (539) पृच्छामि त्वां वसुमानौषदश्वि- र्यद्यस्ति लोको दिवि मे नरेन्द्र। यद्यन्तरिक्षे प्रथितो महात्मन् क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये॥ 1-87-1 (3794) ययातिरुवाच। 1-87-2x (540) यदन्तरिक्षं पृथिवी दिशश्च यत्तेजसा तपते भानुमांश्च। लोकास्तावन्तो दिवि संस्थिता वै तेनान्तवन्तः प्रतिपालयन्ति॥ 1-87-2 (3795) वसुमानुवाच। 1-87-3x (541) तांस्ते ददानि मा प्रपत प्रपातं ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु। क्रीणीष्वैतांस्तृणकेनापि राज- न्प्रतिग्रहस्ते यदि धीमन्प्रदुष्टः॥ 1-87-3 (3796) ययातिरुवाच। 1-87-4x (542) न मिथ्याऽहं विक्रयं वै स्मरामि वृथा गृहीतं शिशुकाच्छङ्कमानः। कुर्यां न चैवाकृतपूर्वमन्यै- र्विधित्समानः किमु तत्र साधुः॥ 1-87-4 (3797) वसुमानुवाच। 1-87-5x (543) तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राज- न्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते। अहं न तान्वै प्रतिगन्ता नरेन्द्र सर्वे लोकास्तव ते वै भवन्तु॥ 1-87-5 (3798) शिबिरुवाच। 1-87-6x (544) पृच्छामि त्वां शिबिरौशीनरोऽहं ममापि लोका यदि सन्तीह तात। यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये॥ 1-87-6 (3799) ययातिरुवाच। 1-87-7x (545) यत्त्वं वाचा हृदयेनापि साधू- न्परीप्समानान्नावमंस्था नरेन्द्र। तेनानन्ता दिवि लोकाः श्रितास्ते विद्युद्रूपाः स्वनवन्तो महान्तः॥ 1-87-7 (3800) शिबिरुवाच। 1-87-8x (546) तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राज- न्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते। न चाहं तान्प्रतिपत्स्ये ह दत्त्वा यत्र गत्वा नानुशोचन्ति धीराः॥ 1-87-8 (3801) ययातिरुवाच। 1-87-9x (547) यथा त्वमिन्द्रप्रतिमप्रभाव- स्ते चाप्यनन्ता नरदेव लोकाः। तथाऽद्य लोके न रमेऽन्यदत्ते तस्माच्छिबे नाभिनन्दामि दायम्॥ 1-87-9 (3802) अष्टक उवाच। 1-87-10x (548) न चेदेकैकशो राजँल्लोकान्नः प्रतिनन्दसि। सर्वे प्रदाय भवते गन्तारो नरकं वयम्॥ 1-87-10 (3803) ययातिरुवाच। 1-87-11x (549) यदर्होऽहं तद्यतध्वं सन्तः सत्याभिनन्दिनः। अहं तन्नाभिजानामि यत्कृतं न मया पुरा॥ 1-87-11 (3804) अष्टक उवाच। 1-87-12x (550) कस्यैते प्रतिदृश्यन्ते रथाः पञ्च हिरण्मयाः। यानारुह्य नरो लोकानभिवाञ्छति शाश्वतान्॥ 1-87-12 (3805) ययातिरुवाच। 1-87-13x (551) युष्मानेते वहिष्यन्ति रथाः पञ्च हिरण्मयाः। उच्चैः सन्तः प्रकाशन्ते ज्वलन्तोऽग्निशिखा इव॥ 1-87-13 (3806) `वैशम्पायन उवाच। 1-87-14x (552) अश्वमेधे महायज्ञे स्वयंभुविहिते पुरा। हयस्य यानि चाङ्गानि संनिकृत्य यथाक्रमम्॥ 1-87-14 (3807) होताऽध्वर्युरथोद्गाता ब्रह्मणा सह भारत। अग्नौ प्रास्यन्ति विधिवत्समस्ताः षोडशर्त्विजः॥ 1-87-15 (3808) धूमगन्धं च पापिष्ठा ये जिघ्रन्ति नरा भुवि। विमुक्तपापाः पूतास्ते तत्क्षणेनाभवन्नराः॥ 1-87-16 (3809) एतस्मिन्नन्तरे चैव माधवी सा तपोधना। मृगचर्मपरीताङ्गी परिधाय मृगत्वचम्॥ 1-87-17 (3810) मृगैः परिचरन्ती सा मृगाहारविचेष्टिता। यज्ञवाटं मृगगणैः प्रविश्य भृशविस्मिता॥ 1-87-18 (3811) आघ्रायन्ती धूमगन्धं मृगैरेव चचार सा। यज्ञवाटमटन्ती सा पुत्रांस्तानपराजितान्॥ 1-87-19 (3812) पश्यन्ती यज्ञमाहात्म्यं मुदं लेभे च माधवी। असंस्पृशन्तं वसुधां ययातिं नाहुषं यदा॥ 1-87-20 (3813) दिविष्ठं प्राप्तमाज्ञाय ववन्दे पितरं तदा। तदा वसुमनापृच्छन्मातरं वै तपस्विनीम्॥ 1-87-21 (3814) भवत्या यत्कृतमिदं वन्दनं पादयोरिह। कोयं देवोपमो राजा याऽभिवन्दसि मे वद॥ 1-87-22 (3815) माधव्युवाच। 1-87-23x (553) शृणुध्वं सहिताः पुत्रा नाहुषोयं पिता मम। ययातिर्मम पुत्राणां मातामह इति स्मृतः॥ 1-87-23 (3816) पूरुं मे भ्रातरं राज्ये समावेश्य दिवं गतः। केन वा कारणेनैवमिह प्राप्तो महायशाः॥ 1-87-24 (3817) वैशम्पायन उवाच। 1-87-25x (554) तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा स्वर्गाद्भ्रष्टेति चाब्रवीत्। सा पुत्रस्य वचः श्रुत्वा संभ्रमाविष्टचेतना॥ 1-87-25 (3818) माधवी पितरं प्राह दौहित्रपरिवारितम्। तपसा निर्जिताँल्लोकान्प्रतिगृह्णीष्व मामकान्॥ 1-87-26 (3819) पुत्राणामिव पौत्राणां धर्मादधिगतं धनम्। स्वार्थणेव वदन्तीह ऋषयो धर्मपाठकाः। तस्माद्दानेन तपसा चास्माकं दिवमाव्रज॥ 1-87-27 (3820) ययातिरुवाच। 1-87-28x (555) यदि धर्मफलं ह्येतच्छोभनं भविता तव। दुहित्रा चैव दौहित्रैस्तारितोऽहं महात्मभिः॥ 1-87-28 (3821) तस्मात्पवित्रं दौहित्रमद्यप्रभृति पैतृके। त्रीणि श्राद्धे पवित्राणि दौहित्रः कुतपस्तिलाः॥ 1-87-29 (3822) त्रीणि चात्र प्रशंसन्ति शौचमक्रोधमत्वराम्। भोक्तारः परिवेष्टारः श्रावितारः पवित्रकाः॥ 1-87-30 (3823) दिवसस्याष्टमे भागे मन्दीभवति भास्करे। स कालः कुतपो नाम पितॄणां दत्तमक्षयम्॥ 1-87-31 (3824) तिलाः पिशाचाद्रक्षन्ति दर्भा रक्षन्ति राक्षसात्। रक्षन्ति श्रोत्रियाः पङ्क्तिं यतिभिर्भुक्तमक्षयम्॥ 1-87-32 (3825) लब्ध्वा पात्रं तु विद्वांसं श्रोत्रियं सुव्रतं शुचिम्। स कालः कालतो दत्तं नान्यथा काल इष्यते॥ 1-87-33 (3826) वैशम्पायन उवाच। 1-87-34x (556) एवमुक्त्वा ययातिस्तु पुनः प्रोवाच बुद्धिमान्। सर्वे ह्यवभृथस्नातास्त्वरध्वं कार्यगौरवात्॥' 1-87-34 (3827) अष्टक उवाच। 1-87-35x (557) आतिष्ठ स्वरथं राजन्विक्रमस्व विहायसम्। वयमप्यनुयास्यामो यदा कालो भविष्यति॥ 1-87-35 (3828) ययातिरुवाच। 1-87-36x (558) सर्वैरिदानीं गन्तव्यं सह स्वर्गजितो वयम्। एष नो विरजाः पन्था दृश्यते देवसद्मनः॥ 1-87-36 (3829) वैशम्पायन उवाच। 1-87-37x (559) `अष्टकश्च शिबिश्चैव काशेयश्च प्रतर्दनः। ऐक्ष्वाकवो वसुमनाश्चत्वारो भूमिपास्तदा। सर्वे ह्यवभृथस्नाताः स्वर्गताः साधवः सह॥' 1-87-37 (3830) तेऽधिरुह्य रथान्सर्वे प्रयाता नृपस्तमाः। आक्रमन्तो दिवं भाभिर्धर्मेणावृत्य रोदसी॥ 1-87-38 (3831) अष्टक उवाच। 1-87-39x (560) अहं मन्ये पूर्वमेकोऽस्मि गन्ता सखा चेन्द्रः सर्वथा मे महात्मा। कस्मादेवं शिबिरौशीनरोऽय- मेकोऽत्यगात्सर्ववेगेन वाहान्॥ 1-87-39 (3832) ययातिरुवाच। 1-87-40x (561) अददद्याचमानाय यावद्वित्तमविन्दत। उशीनरस्य पुत्रोऽयं तस्माच्छ्रेष्ठोहि वः शिबिः॥ 1-87-40 (3833) दानं तपः संत्यमथाऽपि धर्मो ह्रीः श्रीः क्षमा सौम्यमथो विधित्सा। राजन्नेतान्यप्रमेयाणि राज्ञः शिबेः स्थितान्यप्रतिमस्य बुद्ध्या॥ 1-87-41 (3834) एवं वृत्तो ह्रीनिषेवश्च यस्मा- त्तस्माच्छिबिरत्यगाद्वै रथेन। 1-87-42 (3835) वैशम्पायन उवाच। अथाष्टकः पुनरेवान्वपृच्छ- न्मातामहं कौतुकेनेन्द्रकल्पम्॥ 1-87-42x (562) पृच्छामि त्वां नृपते ब्रूहि सत्यं कुतश्च कश्चासि सुतश्च कस्य। कृतं त्वया यद्धि न तस्य कर्ता लोके त्वदन्यः क्षत्रियो ब्राह्मणो वा॥ 1-87-43 (3836) ययातिरुवाच। 1-87-44x (563) ययातिरस्मि नहुषस्य पुत्रः पूरोः पिता सार्वबौमस्त्विहासम्। गुह्यं चार्थं मामकेभ्यो ब्रवीमि मातामहोऽहं भवतां प्रकाशम्॥ 1-87-44 (3837) सर्वामिमां पृथिवीं निर्जिगाय दत्त्वा प्रतस्थे विपिनं ब्राह्मणेभ्यः। मेध्यानश्वानेकशतान्सुरूपां- स्तदा देवाः पुण्यभाजो भवन्ति॥ 1-87-45 (3838) अदामहं पृथिवीं ब्राह्मणेभ्यः पूर्णामिमामखिलां वाहनेन। गोभिः सुवर्णेन धनैश्च मुख्यै- स्तदाऽददं गाः शथमर्बुदानि॥ 1-87-46 (3839) सत्येन मे द्यौश्च वसुन्धरा च तथैवाग्निज्वर्लते मानुषेषु। न मे वृथा व्याहृतमेव वाक्यं सत्यं हि सन्तः प्रतिपूजयन्ति॥ 1-87-47 (3840) यदष्टक प्रब्रवीमीह सत्यं प्रतर्दनं चौषदश्विं तथैव। सर्वे च लोका मुनयश्च देवाः सत्येन पूज्या इति मे मनोगतम्॥ 1-87-48 (3841) यो नः स्वर्गजितः सर्वान्यथावृत्तं निवेदयेत्। अनसूयुर्द्विजाग्र्येभ्यः स लभेन्नः सलोकताम्॥ 1-87-49 (3842) वैशम्पायन उवाच। 1-87-50x (564) एवं राजा स महात्मा ह्यतीव स्वैर्दौहित्रैस्तारितोऽमित्रसाह। त्यक्त्वा महीं परमोदारकर्मा स्वर्गं गतः कर्मभिर्व्याप्य पृथ्वीम्॥ ॥ 1-87-50 (3843) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि सप्ताशीतितमोऽध्यायः॥ 87 ॥

1-88-0 (3844) जनमेजय उवाच। 1-88-0x (565) पुत्रं ययातेः प्रबूहि पूरुं धर्मभृतां वरम्। आनुपूर्व्येण ये चान्ये पूरोर्वंशविवर्धनाः॥ 1-88-1 (3845) विस्तरेण पुनर्ब्रूहि दौष्यन्तेर्जनमेजयात्। संबभूव यथा राजा भरतो द्विजसत्तम॥ 1-88-2 (3846) वैशम्पायन उवाच। 1-88-3x (566) पूरुर्नृपतिशार्दूलो यथैवास्य पिता नृप। धर्मनित्यः स्थितो राज्ये शक्रतुल्यपराक्रमः॥ 1-88-3 (3847) प्रवीरेश्वररौद्राश्वास्त्रयः पुत्रा महारथाः। पूरोः पौष्ट्यामजायन्त प्रवीरो वंशकृत्ततः॥ 1-88-4 (3848) मनस्युरभवत्तस्माच्छूरसेनीसुतः प्रभुः। पृथिव्याश्चतुरन्ताया गोप्ता राजीवलोचनः॥ 1-88-5 (3849) शक्तः संहननो वाग्मी सौवीरीतनयास्त्रयः। मनस्योरभवन्पुत्राः शूराः सर्वे महारथाः॥ 1-88-6 (3850) अन्वग्भानुप्रभृतयो मिश्रकेश्यां मनस्विनः। रौद्राश्वस्य महेष्वासा दशाप्सरसि सूनवः॥ 1-88-7 (3851) यज्वानो जज्ञिरे शूराः प्रजावन्तो बहुश्रुताः। सर्वे सर्वास्त्रविद्वासः सर्वे धर्मपरायणाः॥ 1-88-8 (3852) ऋचेयुरथ कक्षेयुः कृकणेयुश्च वीर्यवान्। स्थण्डिलेयुर्वनेयुश्च जलेयुश्च महायशाः॥ 1-88-9 (3853) तेजेयुर्बलावान्धीमान्सत्येयुश्चन्द्रविक्रमः। धर्मेयुः सन्नतेयुश्च दशमो देवविक्रमः॥ 1-88-10 (3854) अनाधृष्टिरभूत्तेषां विद्वान्भुवि तथैकराट्। ऋचेयुरथ विक्रान्तो देवानामिव वासवः॥ 1-88-11 (3855) अनाधृष्टिसुतस्त्वासीद्राजसूयाश्वमेधकृत्। मतिनार इति ख्यातो राजा परमधार्मिकः॥ 1-88-12 (3856) मतिनारसुता राजंश्चत्वारोऽमितविक्रमाः। तंसुर्महानतिरथो द्रुह्युश्चाप्रतिमद्युतिः॥ 1-88-13 (3857) तेषां तंसुर्महावीर्यः पौरवं वंशमुद्वहन्। आजहार यशो दीप्तं जिगाय च वसुंधराम्॥ 1-88-14 (3858) ईलिनं तु सुतं तंसुर्जनयामास वीर्यवान्। सोऽपि कृत्स्नामिमां भूमिं विजिग्ये जयतां वरः॥ 1-88-15 (3859) रथन्तर्यां सुतान्पञ्च पञ्चभूतोपमांस्ततः। ईलिनो जनयामास दुष्यन्तप्रभृतीन्नृपान्॥ 1-88-16 (3860) दुष्यन्तं शूरभीमौ च प्रवसुं वसुमेव च। तेषां श्रेष्ठोऽभवद्राजा दुष्यन्तो दुर्जयो युधि॥ 1-88-17 (3861) दुष्यन्ताल्लक्षणायां तु जज्ञे वै जनमेजयः। शकुन्तलायां भरतो दौष्यन्तिरभवत्सुतः॥ 1-88-18 (3862) तस्माद्भरतवंशस्य विप्रतस्थे महद्यशः॥ ॥ 1-88-19 (3863) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि अष्टाशीतितमोऽध्यायः॥ 88 ॥

1-89-0 (3864) जनमेजय उवाच। 1-89-0x (567) भगवन्विस्तरेणेह भरतस्य महात्मनः। जन्म कर्म च सुश्रूषोस्तन्मे शंसितुमर्हसि॥ 1-89-1 (3865) वैशम्पायन उवाच। 1-89-2x (568) पौरवाणां वंशकरो दुष्यन्तो नाम वीर्यवान्। पृथिव्याश्चतुरन्ताया गोप्ता भरतसत्तम॥ 1-89-2 (3866) चतुर्भागं भुवः कृत्स्नं यो भुङ्क्ते मनुजेश्वरः। समुद्रावरणांश्चापि देशान्स समितिंजयः॥ 1-89-3 (3867) आम्लेच्छावधिकान्सर्वान्स भुङ्क्ते रिपुमर्दनः। रत्नाकरसमुद्रान्तांश्चातुर्वर्ण्यजनावृतान्॥ 1-89-4 (3868) न वर्णसङ्करकरो न कृष्याकरकृज्जनः। न पापकृत्कश्चिदासीत्तस्मिन्राजनि शासति॥ 1-89-5 (3869) धर्मे रतिं सेवमाना धर्मार्थावभिपेदिरे। तदा नरा नरव्याघ्र तस्मिञ्जनपदेश्वरे॥ 1-89-6 (3870) नासीच्चोरभयं तात न क्षुधाभयमण्वपि। नासीद्व्याधिभयं चापि तस्मिञ्जनपदेश्वरे॥ 1-89-7 (3871) स्वधर्मै रेमिरे वर्णा दैवे कर्मणि निःस्पृहाः। तमाश्रित्य महीपालमासंश्चैवाकुतोभयाः॥ 1-89-8 (3872) कालवर्षी च पर्जन्यः सस्यानि रसवन्ति च। सर्वरत्नसमृद्धा च मही पशुमती तथा॥ 1-89-9 (3873) स्वकर्मनिरता विप्रा नानृतं तेषु विद्यते। स चाद्भुतमहावीर्यो वज्रसंहननो युवा॥ 1-89-10 (3874) उद्यम्य मन्दरं दोर्भ्यां वहेत्सवनकाननम्। चतुष्पथगदायुद्धे सर्वप्रहरणेषु च॥ 1-89-11 (3875) नागपृष्ठेऽश्वपृष्ठे च बभूव परिनिष्ठतः। बले विष्णुसमश्चासीत्तेजसा भास्करोपमः॥ 1-89-12 (3876) अक्षोभ्यत्वेऽर्णवसमः सहिष्णुत्वे धरासमः। संमतः स महीपालः प्रसन्नपुरराष्ट्रवान्॥ 1-89-13 (3877) भूयो धर्मपरैर्भावैर्मुदितं जनमादिशत्॥ ॥ 1-89-14 (3878) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि एकोननवतितमोऽध्यायः॥ 89 ॥

1-90-0 (3879) जनमेजय उवाच। 1-90-0x (569) संभवं भरतस्याहं चरितं च महामतेः। शकुन्तलायाश्चोत्पत्तिं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः॥ 1-90-1 (3880) दुष्यन्तेन च वीरेण यथा प्राप्ता शकुन्तला। तं वै पुरुषसिंहस्य भगवन्विस्तरं त्वहम्॥ 1-90-2 (3881) श्रोतुमिच्छामि तत्त्वज्ञ सर्वं मतिमतां वर। 1-90-3 (3882) वैशम्पायन उवाच। स कदाचिन्महाबाहुः प्रभूतबलवाहनः॥ 1-90-3x (570) वनं जगाम गहनं हयनागशतैर्वृतः। बलेन चतुरङ्गेण वृतः परमवल्गुना॥ 1-90-4 (3883) खड्गशक्तिधरैर्वीरैर्गदामुसलपाणिभिः। प्रासतोमरहस्तैश्च ययौ योधशतैर्वृतः॥ 1-90-5 (3884) सिंहनादैश्च योधानां शङ्खदुनदुभिनिःस्वनैः। रथनेमिस्वनैश्चैव सनागवरबृंहितैः॥ 1-90-6 (3885) नानायुधधरैश्चापि नानावेषधरैस्तथा। ह्रेषितस्वनमिश्रैश्च क्ष्वेडितास्फोटितस्वनैः॥ 1-90-7 (3886) आसीत्किलकिलाशब्दस्तस्मिन्गच्छति पार्थिवे। प्रासादवरशृङ्गस्थाः परया नृपशोभया॥ 1-90-8 (3887) ददृशुस्तं स्त्रियस्तत्र शूरमात्मयशस्करम्। शक्रोपमममित्रघ्नं परवारणवारणम्॥ 1-90-9 (3888) पश्यन्तः स्त्रीगणास्तत्र वज्रपाणिं स्म मेनिरे। अयं स पुरुषव्याघ्रो रणे वसुपराक्रमः॥ 1-90-10 (3889) यस्य बाहुबलं प्राप्य न भवन्त्यसुहृद्गणाः। इति वाचो ब्रुवन्त्यस्ताः स्त्रियः प्रेम्णा नराधिपं॥ 1-90-11 (3890) तुष्टुवुः पुष्पवृष्टीश्च ससृजुस्तस्य मूर्धनि। तत्रतत्र च विप्रेन्द्रैः स्तूयमानः समन्ततः॥ 1-90-12 (3891) निर्ययौ परमप्रीत्या वनं मृगजिघांसया। तं देवराजप्रतिमं मत्तवारणधूर्गतम्॥ 1-90-13 (3892) द्विजक्षत्रियविट्शूद्रा निर्यान्तमनुजग्मिरे। ददृशुर्वर्धमानास्ते आशीर्भिश्च जयेन च॥ 1-90-14 (3893) सुदूरमनुजग्मुस्तं पौरजानपदास्तथा। न्यवर्तन्त ततः पश्चादनुज्ञाता नृपेण ह॥ 1-90-15 (3894) सुपर्णप्रतिमेनाथ रथेन वसुधाधिपः। महीमापूरयामास घोषेण त्रिदिवं तथा॥ 1-90-16 (3895) स गच्छन्ददृशे धीमान्नन्दनप्रतिमं वनम्। बिल्वार्कखदिराकीर्णं कपित्थधवसंकुलम्॥ 1-90-17 (3896) विषमं पर्वतस्रस्तै रश्मभिश्च समावृतम्। निर्जलं निर्मनुष्यं च बहुयोजनमायतम्॥ 1-90-18 (3897) मृगसिंहैर्वृतं घोरैरन्यैश्चापि वनेचरैः। तद्वनं मनुजव्याघ्रः सभृत्यबलवाहनः॥ 1-90-19 (3898) लोडयामास दुष्यन्तः सूदयन्विविधान्मृगान्। बाणगोचरसंप्राप्तांस्तत्र व्याघ्रगणान्बहून्॥ 1-90-20 (3899) पातयामास दुष्यन्तो निर्बिभेद च सायकैः। दूरस्थान्सायकैः कांश्चिदभिनत्स नराधिपः॥ 1-90-21 (3900) अभ्याशमागतांश्चान्यान्खड्गेन निरकृन्तत। कांश्चिदेणान्समाजघ्ने शक्त्या शक्तिमतां वरः॥ 1-90-22 (3901) गदामण्डलतत्त्वज्ञश्चचारामितविक्रमः। तोमरैरसिभिश्चापि गदामुसलकम्पनैः॥ 1-90-23 (3902) चचार स विनिघ्नन्वै वन्यांस्तत्र मृगद्विजान्। राज्ञा चाद्भुतवीर्येण योधैश्च समरप्रियैः॥ 1-90-24 (3903) लोड्यमानं महारण्यं तत्यजुः स्म मृगाधिपाः। तत्र विद्रुतयूथानि हतयूथपतीनि च॥ 1-90-25 (3904) मृगयूथान्यथौत्सुक्याच्छब्दं चक्रुस्ततस्ततः। शुष्काश्चापि नदीर्गत्वा जलनैराश्यकर्शिताः॥ 1-90-26 (3905) व्यायामक्लान्तहृदयाः पतन्ति स्म विचेतसः। क्षुत्पिपासापरीताश्च श्रान्ताश्च पतिता भुवि॥ 1-90-27 (3906) केचित्तत्र नरव्याघ्रैरभक्ष्यन्त बुभुक्षितैः। केचिदग्निमथोत्पाद्य संसाध्य च वनेचराः॥ 1-90-28 (3907) भक्षयन्ति स्म मांसानि प्रकुट्य विधिवत्तदा। तत्र केचिद्गजा मत्ता बलिनः शस्त्रविक्षताः॥ 1-90-29 (3908) संकोच्याग्रकरान्भीताः प्राद्रवन्ति स्म वेगिताः। शकृन्मूत्रं सृजन्तश्च क्षरन्तः शोणितं बहु॥ 1-90-30 (3909) वन्या गजवरास्तत्र ममृदुर्मनुजान्बहून्। तद्वनं बलमेघेन शरधारेण संवृतम्। व्यरोचत मृगाकीर्णं राज्ञा हतमृगाधिपम्॥ ॥ 1-90-31 (3910) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि नवतितमोऽध्यायः॥ 90 ॥

1-91-0 (3911) वैशम्पायन उवाच। 1-91-0x (571) ततो मृगसहस्राणि हत्वा सबलवाहनः। तत्र मेघघनप्रख्यं सिद्धचारणसेवितम्॥ 1-91-1 (3912) वनमालोकयामास नगराद्योजनद्वये। मृगाननुचरन्वन्याञ्श्रमेण परिपीडितः॥ 1-91-2 (3913) मृगाननुचरन्राजा वेगेनाश्वानचोदयत्। राजा मृगप्रसङ्गेन वनमन्यद्विवेश ह॥ 1-91-3 (3914) एक एवोत्तमबलः क्षुत्पिपासाश्रमान्वितः। स वनस्यान्तमासाद्य महच्छून्यं समासदत्॥ 1-91-4 (3915) तच्चाप्यतीत्य नृपतिरुत्तमाश्रमसंयुतम्। मनःप्रह्लादजननं दृष्टिकान्तमतीव च॥ 1-91-5 (3916) सीतमारुतसंयुक्तं जगामान्यन्महद्वनम्। पुष्पितैः पादपैः कीर्णमतीव सुखशाद्वलम्॥ 1-91-6 (3917) विपुलं मधुरारावैर्नादितं विहगैस्तथा। पुंस्कोकिलनिनादैश्च झिल्लीकगणनादितम्॥ 1-91-7 (3918) प्रवृद्धविटपैर्वृक्षैः सुखच्छायैः समावृतम्। षट्पदाघूर्णिततलं लक्ष्म्या परमया युतम्॥ 1-91-8 (3919) नापुष्पः पादपः कश्चिन्नाफलो नापि कण्टकी। षट्पदैर्नाप्यपाकीर्णस्तस्मिन्वै काननेऽभवत्॥ 1-91-9 (3920) विगहैर्नादितं पुष्पैरलङ्कृतमतीव च। सर्वर्तुकुसुमैर्वृक्षैः सुखच्छायैः समावृतम्॥ 1-91-10 (3921) मनोरमं सहेष्वासो विवेश वनमुत्तमम्। मारुता कलितास्तत्र द्रुमाः कुसुमशाखिनः॥ 1-91-11 (3922) पुष्पवृष्टिं विचित्रां तु व्यसजंस्ते पुनः पुनः। दिवस्पृशोऽथ संघुष्टाः पक्षिभिर्मधुरस्वनैः॥ 1-91-12 (3923) विरेजुः पादपास्तत्र विचित्रकुसुमाम्बराः। तेषां तत्र प्रवालेषु पुष्पभारावनामिषु॥ 1-91-13 (3924) रुवन्ति रावान्मधुरान्षट्पदा मधुलिप्सवः। तत्र प्रदेशांश्च बहून्कुसुमोत्करमण्डितान्॥ 1-91-14 (3925) लतागृहपरिक्षिप्तान्मनसः प्रीतिवर्धनान्। संपश्यन्सुमहातेजा बभूव मुदितस्तदा॥ 1-91-15 (3926) परस्पराश्लिष्टशाखैः पादपैः कुसुमान्वितैः। अशोभत वनं तत्तु महेन्द्रध्वजसन्निभैः॥ 1-91-16 (3927) सिद्धचारणसङ्घैश्च गन्धर्वाप्सरसां गणैः। सेवितं वनमत्यर्थं मत्तवानरकिन्नरैः॥ 1-91-17 (3928) सुखः शीतः सुगन्धी च पुष्परेणुवहोऽनिलः। परिक्रामन्वने वृक्षानुपैतीव रिरंसया॥ 1-91-18 (3929) एवंगुणसमायुक्तं ददर्श स वनं नृपः। नदीकच्छोद्भं कान्तमुच्छ्रितध्वजसन्निभम्॥ 1-91-19 (3930) प्रेक्षमाणो वनं तत्तु सुप्रहृष्टविहङ्गमम्। आश्रमप्रवरं रम्यं ददर्श च मनोरमम्॥ 1-91-20 (3931) नानावृक्षसमाकीर्णं संप्रज्वलितपावकम्। तं तदाऽप्रतिमं श्रीमानाश्रमं प्रत्यपूजयत्॥ 1-91-21 (3932) यतिभिर्वालखिल्यैश्च वृतं मुनिगणान्वितम्। अग्न्यगारैश्च बहुभिः पुष्पसंस्तरसंस्तृतम्॥ 1-91-22 (3933) महाकच्छैर्बृहद्भिश्च विभ्राजितमतीव च। मालिनीमभितो राजन्नदीं पुण्यां सुखोदकाम्॥ 1-91-23 (3934) नैकपक्षिगणाकीर्णां तपोवनमनोरमाम्। तत्रव्यालमृगान्सैम्यान्पश्यन्प्रीतिमवाप सः॥ 1-91-24 (3935) तं चाप्रतिरथः श्रीमानाश्रमं प्रत्यपद्यत। देवलोकप्रतीकाशं सर्वतः सुमनोहरम्॥ 1-91-25 (3936) नदीं चाश्रमसंश्लिष्टां पुण्यतोयां ददर्श सः। सर्वप्राणभृतां तत्र जननीमिव धिष्ठिताम्॥ 1-91-26 (3937) सचक्रवाकपुलिनां पुष्पफेनप्रवाहिनीम्। सकिन्नरगणावासां वारनर्क्षनिषेविताम्॥ 1-91-27 (3938) पुण्यस्वाध्यायसंघुष्टा पुलिनैरुपशोभिताम्। मत्तवारणशार्दूलभुजगेन्द्रनिषेविताम्॥ 1-91-28 (3939) तस्यास्तीरे भगवतः काश्यपस्य महात्मनः। आश्रमप्रवरं रम्यं महर्षिगणसेवितम्॥ 1-91-29 (3940) नदीमाश्रमसंबद्धां दृष्ट्वाश्रमपदं तथा। चकाराभिप्रवेशाय मतिं स नृपतिस्तदा॥ 1-91-30 (3941) अलङ्कृतं द्वीपवत्या मालिन्या रम्यतीरया। नरनारायणस्थानं गङ्गयेवोपशोभितम्॥ 1-91-31 (3942) मत्तबर्हिणसंघुष्टं प्रविवेश महद्वनम्। तत्स चैत्ररथप्रख्यं समुपेत्य नरर्षभः॥ 1-91-32 (3943) अतीव गुणसंपन्नमनिर्देश्यं च वर्चसा। महर्षिं काश्यपं द्रष्टुमथ कण्वं तपोधनम्॥ 1-91-33 (3944) ध्वजिनीमश्वसंबाधां पदातिगजसङ्कुलाम्। अवस्थाप्य वनद्वारि सेनामिदमुवाच सः॥ 1-91-34 (3945) मुनिं विरजसं द्रष्टुं गमिष्यामि तपोधनम्। काश्यपं स्थीयतामत्र यावदागमनं मम॥ 1-91-35 (3946) तद्वनं नन्दनप्रख्यमासाद्य मनुजेश्वरः॥ क्षुत्पिपासे जहौ राजा मुदं चावाप पुष्कलाम्॥ 1-91-36 (3947) सामात्यो राजलिङ्गानि सोपनीय नराधिपः। पुरोहितसहायश्च जगामाश्रममुत्तमम्॥ 1-91-37 (3948) दिदृक्षुस्तत्र तमृषिं तपोराशिमथाव्ययम्। ब्रह्मलोकप्रतीकाशमाश्रमं सोऽभिवीक्ष्य ह। षट्पदोद्गीतसंघुष्टं नानाद्विजगणायुतम्॥ 1-91-38 (3949) विस्मयोत्फुल्लनयनो राजा प्रीतो बभूवह। ऋचो बह्वृचमुख्यैश्च प्रेर्यमाणाः पदक्रमैः। शुश्राव मनुजव्याघ्रो विततेष्विह कर्मसु॥ 1-91-39 (3950) यज्ञविद्याङ्गविद्भिश्च यजुर्विद्भिश्च शोभितम्। मधुरैः सामगीतैश्च ऋषिभिर्नियतव्रतैः॥ 1-91-40 (3951) भारुण्डसामगीताभिरथर्वशिरसोद्गतैः। यतात्मभिः सुनियतैः शुशुभे स तदाश्रमः॥ 1-91-41 (3952) अथर्ववेदप्रवराः पूगयज्ञियसामगाः। संहितामीरयन्ति स्म पदक्रमयुतां तु ते॥ 1-91-42 (3953) शब्दसंस्कारसंयुक्तर्ब्रुवद्भिश्चापरैर्द्विजैः। नादितः स बभौ श्रीमान्ब्रह्मलोक इवापरः॥ 1-91-43 (3954) यज्ञसंस्तरविद्भिश्च क्रमशिक्षाविशारदैः। न्यायतत्त्वात्मविज्ञानसंपन्नैर्वेदपारगैः॥ 1-91-44 (3955) नानावाक्यसमाहारसमवायविशारदैः। विशेषकार्यविद्भिश्च मोक्षधर्मपरायणैः॥ 1-91-45 (3956) स्तापनाक्षेपसिद्धान्तपरमार्थज्ञतां गतैः। शब्दच्छन्दोनिरुक्तज्ञैः कालज्ञानविशारदैः॥ 1-91-46 (3957) द्रव्यकर्मगुणज्ञैश्च कार्यकारणवेदिभिः। पक्षिवानररुतज्ञैश्च व्यासग्रन्थसमाश्रितैः॥ 1-91-47 (3958) नानाशास्त्रेषु मुख्यैश्च शुश्राव स्वनमीरितम्। लोकायतिकमुख्यैश्च समन्तादनुनादितम्॥ 1-91-48 (3959) तत्रतत्र च विप्रेन्द्रान्नियतान्संशितव्रतान्। जपहोमपरान्विप्रान्ददर्श परवीरहा॥ 1-91-49 (3960) आसनानि विचित्राणि रुचिराणि महीपतिः। प्रयत्नोपहितानि स्म दृष्ट्वा विस्मयमागमत्॥ 1-91-50 (3961) देवतायतनानां च प्रेक्ष्य पूजां कृतां द्विजैः। ब्रह्मलोकस्थमात्मानं मेने स नृपसत्तमः॥ 1-91-51 (3962) स काश्यपतपोगुप्तमाश्रमप्रवरं शुभम्। नातृप्यत्प्रेक्षमाणो वै तपोवनगुणैर्युतम्॥ 1-91-52 (3963) स काश्यपस्यायतनं महाव्रतै- र्वृतं समान्तादृषिभिस्तपोधनैः। विवेश सामात्यपुरोहितोऽरिहा विविक्तमत्यर्थमनोहरं शुभम्॥ ॥ 1-91-53 (3964) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि एकनवतितमोऽध्यायः॥ 91 ॥

1-92-0 (3965) वैशम्पायन उवाच। 1-92-0x (572) ततो गच्छन्महाबाहुरेकोऽमात्यान्विसृज्य तान्। नापश्यच्चाश्रमे तस्मिंस्तमृषिं संशितव्रतम्॥ 1-92-1 (3966) सोऽपश्यमानस्तमृषिं शून्यं दृष्ट्वा तथाऽऽश्रमम्। उवाच क इहेत्युच्चैर्वनं सन्नादयन्निव॥ 1-92-2 (3967) श्रुत्वाऽथ तस्य तं शब्दं कन्या श्रीरिव रूपिणी। निश्चक्रामाश्रमात्तस्मात्तापसीवेषधारिणी॥ 1-92-3 (3968) सा तं दृष्ट्वैव राजानं दुष्यन्तमसितेक्षणा। `सुप्रीताऽभ्यागतं तं तु पूज्यं प्राप्तमथेश्वरम्॥ 1-92-4 (3969) रूपयौवनसंपन्ना शीलाचारवती शुभा। सा तमायतपद्माक्षं व्यूढोरस्कं महाभुजम्॥ 1-92-5 (3970) सिंहस्कन्धं दीर्घबाहुं सर्वलक्षणपूजितम्। स्पृष्टं मधुरया वाचा साऽब्रवीज्जनमेजया॥' 1-92-6 (3971) स्वागतं त इति क्षिप्रमुवाच प्रतिपूज्य च। आसनेनार्चयित्वा च पाद्येनार्घ्येण चैव हि॥ 1-92-7 (3972) पप्रच्छानामयं राजन्कुशलं च नराधिपम्। यथावदर्चयित्वाऽथ पृष्ट्वा चानामयं तदा॥ 1-92-8 (3973) उवाच स्मयमानेव किं कार्यं क्रियतामिति। `आश्रमस्याभिगमने किं त्वं कार्यं चिकीर्षसि॥ 1-92-9 (3974) कस्त्वमद्येह संप्राप्तो महर्षेराश्रमं शुभम्।' तामब्रवीत्ततो राजा कन्यां मधुरभाषिणीम्॥ 1-92-10 (3975) दृष्ट्वा सर्वानवद्याङ्गीं यथावत्प्रतिपूजितः। `राजर्षेस्तस्य पुत्रोऽहमिलिनस्य महात्मनः॥ 1-92-11 (3976) दुष्यन्त इति मे नाम सत्यं पुष्करलोचने।' आगतोऽहं महाभागमृषिं कण्वमुपासितुम्॥ 1-92-12 (3977) क्व गतो भगवान्भद्रे गन्ममाचक्ष्व शोभने। 1-92-13 (3978) शकुन्तलोवाच। गतः पिता मे भगवान्फलान्याहर्तुमाश्रमात्। मुहूर्तं संप्रतीक्षस्व द्रष्टास्येनमुपागतम्॥ 1-92-13x (573) वैशम्पायन उवाच। 1-92-14x (574) अपश्यमानस्तमृषिं तथा चोक्तस्तया च सः। तां दृष्ट्वा च वरारोहां श्रीमतीं चारुहासिनीम्॥ 1-92-14 (3979) विभ्राजमानां वपुषा तपसा च दमेन च। रूपयौवनसंपन्नामित्युवाच महीपतिः॥ 1-92-15 (3980) का त्वं कस्यासि सुश्रोणि किमर्थं चागता वनम्। एवंरूपगुणोपेता कुतस्त्वमसि शोभने॥ 1-92-16 (3981) दर्शनादेव हि शुभे त्वया मेऽपहृतं मनः। इच्छामि त्वामहं ज्ञातुं तन्ममाचक्ष्व शोभने॥ 1-92-17 (3982) `स्थितोस्म्यमितसौभाग्ये विवक्षुश्चास्मि किंचन। शृणु मे नागनासोरु वचनं मत्तकाशिनि॥ 1-92-18 (3983) राजर्षेरन्वये जातः पूरोरस्मि विशेषतः। वृण्वे त्वामद्य सुश्रोणि दुष्यन्तो वरवर्णिनि॥ 1-92-19 (3984) न मेऽन्यत्र क्षत्रियाया मनो जातु प्रवर्तते। ऋषिपुत्रीषु चान्यासु नावरासु परासु च॥ 1-92-20 (3985) तस्मात्प्रणिहितात्मानं विद्दि मां कलभाषिणि। यस्यां मे त्वयि भावोऽस्ति क्षत्रिया ह्यसि का वदा॥ 1-92-21 (3986) न हि मे भीरु विप्रायां मनः प्रसहते गतिम्। भजे त्वामायतापाङ्गे भक्तं भजितुमर्हसि। भुङ्क्ष राज्यं विशालाक्षि बुद्धिं मात्वन्यथा कृथाः'॥ 1-92-22 (3987) एवमुक्ता तु सा कन्या तेन राज्ञा तमाश्रमे। उवाच हसती वाक्यमिदं सुमधुराक्षरम्॥ 1-92-23 (3988) कण्वस्याहं भगवतो दुष्यन्त दुहिता मता। तपस्विनो धृतिमतो धर्मज्ञस्य महात्मनः॥ 1-92-24 (3989) `अस्वतन्त्रास्मि राजेन्द्र काश्यपो मे गुरुः पिता। तमेव प्रार्थय स्वार्थं नायुक्तं कर्तुमर्हसि॥' 1-92-25 (3990) दुष्यन्त उवाच। 1-92-26x (575) ऊर्ध्वरेता महाभागे भगवाँल्लोकपूजितः। चलेद्धि वृत्ताद्धर्मोपि न चलेत्संशितव्रतः॥ 1-92-26 (3991) कथं त्वं तस्य दुहिता संभूता वरवर्णिनी। संशयो मे महानत्र तन्मे छेत्तुमिहार्हसि॥ 1-92-27 (3992) शकुन्तलोवाच। 1-92-28x (576) यथाऽयमागमो मह्यं यथा चेदमभूत्पुरा। `अन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा सत्सु भाषते॥ 1-92-28 (3993) स पापेनावृतो मूर्खस्तेन आत्मापहारकः।' शृणु राजन्यथातत्त्वं यथाऽस्मि दुहिता मुनेः॥ 1-92-29 (3994) ऋषिः कश्चिदिहागम्य मम जन्माभ्यचोदयत्। `ऊर्ध्वरेता यथासि त्वं कुतस्त्वेयं शकुन्तला॥ 1-92-30 (3995) पुत्री त्वत्तः कथं जाता तत्त्वं मे ब्रूहि काश्यप।' तस्मै प्रोवाच भगवान्यथा तच्छृणु पार्थिवा॥ 1-92-31 (3996) कण्व उवाच। 1-92-32x (577) तप्यमानः किल पुरा विश्वामित्रो महत्तपः। सुभृशं तापयामास शक्रं सुरगणेश्वरम्॥ 1-92-32 (3997) तपसा दीप्तवीर्योऽयं स्थानान्मां च्यावयेदिति। भीतः पुरन्दरस्तस्मान्मेनकामिदमब्रवीत्॥ 1-92-33 (3998) गुणैरप्सरसां दिव्यैर्मेनके त्वं विशिष्यसे। श्रेयो मे कुरु कल्याणि यत्त्वां वक्ष्यामि तच्छृणु॥ 1-92-34 (3999) असावादित्यशङ्काशो विश्वामित्रो महातपाः। तप्यमानस्तपो घोरं मम कम्पयते मनः॥ 1-92-35 (4000) मेनके तव भारोऽयं विश्वामित्रः सुमध्यमे। शंसितात्मा सुदुर्धर्ष उग्रे तपसि वर्तते॥ 1-92-36 (4001) स मां न च्यावयेत्स्थानात्तं वै गत्वा प्रलोभय। चर तस्य तपोविघ्नं कुरु मे प्रियमुत्तमम्॥ 1-92-37 (4002) रूपयौवनमाधुर्यचेष्टितस्मितभाषणैः। लोभयित्वा वरारोहे तपसस्तं निवर्तय॥ 1-92-38 (4003) मेनकोवाच। 1-92-39x (578) महातेजाः स भगवांस्तथैव च महातपाः। कोपनश्च तथा ह्येनं जानाति भगवानपि॥ 1-92-39 (4004) तेजस्तपसश्चैव कोपस्य च महात्मनः। त्वमप्युद्विजसे यस्य नोद्विजेयमहं कथम्॥ 1-92-40 (4005) महाभागं वसिष्ठं यः पुत्रैरिष्टैर्व्ययोजयत्। क्षत्रजातश्च यः पूर्वमभवद्ब्राह्मणो बलात्॥ 1-92-41 (4006) शौचार्थं यो नदीं चक्रे दुर्गमां बहुभिर्जलैः। यां तां पुण्यतमां लोके कौशिकीति विदुर्जनाः॥ 1-92-42 (4007) बभार यत्रास्य पुरा काले दुर्गे महात्मनः। दारान्मतङ्गो धर्मात्मा राजर्षिर्व्याधतां गतः॥ 1-92-43 (4008) अतीतकाले दुर्भिक्षे अभ्येत्य पुनराक्षमम्। मुनिः पारेति नद्या वै नाम चक्रे तदा प्रभुः॥ 1-92-44 (4009) मतङ्गं याजयाञ्चक्रे यत्र प्रीतमनाः स्वयम्। त्वं च सोमं भयाद्यस्य गतः पातुं सुरेश्वर॥ 1-92-45 (4010) चकारान्यं च लोकं वै क्रुद्धो नक्षत्रसंपदा। प्रतिश्रवणपूर्वाणि नक्षत्राणि चकार यः। गुरुशापहतस्यापि त्रिशङ्कोः शरणं ददौ॥ 1-92-46 (4011) ब्रह्मर्षिशापं राजर्षिः कथं मोक्ष्यति कौशिकः। अवमत्य तदा देवैर्यज्ञाङ्गं तद्विनाशितम्॥ 1-92-47 (4012) अन्यानि च महातेजा यज्ञाङ्गान्यसृजत्प्रभुः। निनाय च तदा स्वर्गं त्रिशङ्कुं स महातपाः॥ 1-92-48 (4013) एतानि यस्य कर्माणि तस्याहं भृशमुद्विजे। यथाऽसौ न दहेत्क्रुद्धस्तथाऽऽज्ञापय मां विभो॥ 1-92-49 (4014) तेजसा निर्दहेल्लोकान्कम्पयेद्धरणीं पदा। संक्षिपेच्च महामेरुं तूर्णमावर्तयेद्दिशः॥ 1-92-50 (4015) तादृशं तपसा युक्तं प्रदीप्तमिव पावकम्। कथमस्मद्विधा नारी जितेन्द्रियमभिस्पृशेत्॥ 1-92-51 (4016) हुताशनमुखं दीप्तं सूर्यचन्द्राक्षितारकम्। कालजिह्वं सुरश्रेष्ठ कथमस्मद्विधा स्पृशेत्॥ 1-92-52 (4017) यमश्च सोमश्च महर्षयश्च साध्या विश्वे वालस्विल्याश्च सर्वे। एतेऽपि यस्योद्विजन्ते प्रभावा- त्तस्मात्कस्मान्मादृशी नोद्विजेत॥ 1-92-53 (4018) त्वयैवमुक्ता च कथं समीप- मृषेर्न गच्छेयमहं सुरेन्द्र। रक्षां च मे चिन्तय देवराज यथा त्वदर्थं रक्षिताऽहं चरेयम्॥ 1-92-54 (4019) कामं तु मे मारुतस्तत्र वासः प्रक्रीडिताया विवृणोतु देव। भवेच्च मे मन्मथस्तत्र कार्ये सहायभूतस्तु तव प्रसादात्॥ 1-92-55 (4020) वनाच्च वायुः सुरभिः प्रवाया- त्तस्मिन्काले तमृषिं लोभयन्त्याः। तथेत्युक्त्वा विहिते चैव तस्मिं- स्ततो ययौ साऽऽश्रमं कौशिकस्य॥ ॥ 1-92-56 (4021) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि द्विनवतितमोऽध्यायः॥ 92 ॥

1-93-0 (4022) कण्व उवाच। 1-93-0x (579) एवमुक्तस्तया शक्रः संदिदेश सदागतिम्। प्रातिष्ठत तदा काले मेनका वायुना सह॥ 1-93-1 (4023) अथापश्यद्वरारोहा तपसा दग्धकिल्बिषम्। मिश्वामित्रं तप्यमानं मेनका भीरुराश्रमे॥ 1-93-2 (4024) अभिवाद्य ततः सा तं प्राक्रीडदृषिसन्निधौ। अपोवाह च वासोऽस्या मारुतः शशिसंनिभम्॥ 1-93-3 (4025) सागच्छत्त्वरिता भूमिं वासस्तदभिलिप्सती। कुत्सयन्तीव सव्रीडं मारुतं वरवर्णिनी॥ 1-93-4 (4026) पश्यतस्तस्य राजर्षेरप्यग्निसमतेजसः। विश्वामित्रस्ततस्तां तु विषमस्थामनिन्दिताम्॥ 1-93-5 (4027) गृद्धां वाससि संभ्रान्तां मेनकां मुनिसत्तमः। अनिर्देश्यवयोरूपामपश्यद्विवृतां तदा॥ 1-93-6 (4028) तस्या रूपगुणान्दृष्ट्वा स तु विप्रर्षभस्तदा। चकार भावं संसर्गे तया कामवशं गतः॥ 1-93-7 (4029) न्यमन्त्रयत चाप्येनां सा चाप्यैच्छदनिन्दिता। तौ तत्र सुचिरं कालमुभौ व्यवहरतां तदा॥ 1-93-8 (4030) रममाणौ यथाकामं यतैकदिवसं तथा। `एवं वर्षसहस्राणामतीतं नान्वचिन्तयत्॥ 1-93-9 (4031) कामक्रोधावजितवान्मुनिर्नित्यं समाहितः। चिरार्जितस्य तपसः क्षयं स कृतवान्मुनिः॥ 1-93-10 (4032) तपसः संक्षयादेव मुनिर्मोहं समाविशत्। मोहाभिभूतः क्रोधात्मा ग्रसन्मूलफलान्मुनिः॥ 1-93-11 (4033) पादैर्जलरवं कृत्वा अन्तर्द्वीपे कुटीं गतः। मेनका गन्तुकामा तु शुश्राव जलनिस्वनम्॥ 1-93-12 (4034) तपसा दीप्तवीर्योऽसावाकाशादेति याति च। अद्य संज्ञां विजानामि ययाऽद्य तपसः क्षयः॥ 1-93-13 (4035) गन्तुं न युक्तमित्युक्त्वा ऋतुस्नाताथ मेनका। कामरागाभिभूतस्य मुनेः पार्स्वं जगाम ह॥' 1-93-14 (4036) जनयामास स मुनिर्मेनकायां शकुन्तलाम्। प्रस्थे हिमवतो रम्ये मालिनीमभितो नदीम्॥ 1-93-15 (4037) `देवगर्भोपमां बालां सर्वाभरणभूषिताम्। शयानां शयने रम्ये मेनका वाक्यमब्रवीत्॥ 1-93-16 (4038) महर्षेरुग्रतपसस्तेजस्त्वमसि भामिनि। तस्मात्स्वर्गं गमिष्यामि देवकार्यार्थमागता॥' 1-93-17 (4039) जातमुत्सृज्य तं गर्भं मेनका मालिनीमनु। कृतकार्या ततस्तूर्णमगच्छच्छक्रसंसदम्॥ 1-93-18 (4040) तं वने विजने गर्भं सिंहव्याघ्रसमाकुले। दृष्ट्वा शयानं शकुनाः समन्तात्पर्यवारयन्। नेमां हिंस्युर्वने बालां क्रव्यादा मांसगृद्धिनः॥ 1-93-19 (4041) पर्यरक्षन्त तां तत्र शकुन्ता मेनकात्मजाम्। उपस्प्रष्टुं गतश्चाहमपश्यं शयितामिमाम्॥ 1-93-20 (4042) निर्जने विपिने रम्ये शकुन्तैः परिवारिताम्। `मां दृष्ट्वैवाभ्यपद्यन्त पादयोः पतिता द्विजाः। अब्रुञ्शकुनाः सर्वे कलं मधुरभाषिणः॥ 1-93-21 (4043) विश्वामित्रसुतां ब्रह्मन्न्यासभूतां भरस्व वै। कामक्रोधावजितवान्सखा ते कौशिकीं गतः॥ 1-93-22 (4044) तस्मात्पोषय तत्पुत्रीं दयावानिति तेऽब्रुवन्। सर्वभूतरुतज्ञोऽहं दयावान्सर्वजन्तुषु॥' 1-93-23 (4045) आनयित्वा ततश्चैनां दुहितृत्वे न्यवेशयम्॥ 1-93-24 (4046) शरीरकृत्प्राणदाता यस्य चान्नानि भुञ्जते। क्रमेणैते त्रयोऽप्युक्ताः पितरो धर्मशासने॥ 1-93-25 (4047) निर्जने तु वने यस्माच्छकुन्तैः परिवारिता। शकुन्तलेति नामास्याः कृतं चापि ततो मया॥ 1-93-26 (4048) एवं दुहितरं विद्धि मम विप्र शकुन्तलाम्। शकुन्तला च पितरं मन्यते मामनिन्दिता॥ 1-93-27 (4049) शकुन्तलोवाच। 1-93-28x (580) एतदाचष्ट पृष्टः सन्मम जन्म महर्षये। सुतां कण्वस्य मामेवं विद्धि त्वं मनुजाधिप॥ 1-93-28 (4050) कण्वं हि पितरं मन्ये पितरं स्वमजानती। इति ते कथितं राजन्यथावृत्तं श्रुतं मया॥ ॥ 1-93-29 (4051) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि त्रिनवतितमोऽध्यायः॥ 93 ॥

1-94-0 (4052) दुष्यन्त उवाच। 1-94-0x (581) सुव्यक्तं राजपुत्री त्वं यथा कल्याणि भाषसे। भार्या मे भव सुश्रोणि ब्रूहि किं करवाणि ते॥ 1-94-1 (4053) सुवर्णमालां वासांसि कुण्डले परिहाटके। नानापत्तनजे शुभ्रे मणिरत्ने च शोभने॥ 1-94-2 (4054) आहरामि तवाद्याहं निष्कादीन्यजिनानि च। सर्वं राज्यं तवाद्यास्तु भार्या मे भव शोभने॥ 1-94-3 (4055) गान्धर्वेण च मां भीरु विवाहेनैहि सुन्दरि। विवाहानां हि रम्भोरु गान्धर्वः श्रेष्ठ उच्यते॥ 1-94-4 (4056) शकुन्तलोवाच। 1-94-5x (582) फलाहारो गतो राजन्पिता मे इत आश्रमात्। मुहूर्तं संप्रतीक्षस्व स मां तुभ्यं प्रदास्यति॥ 1-94-5 (4057) `पिता हि मे प्रभुर्नित्यं दैवतं परमं मम। यस्मै मां दास्यति पिता स मे भर्ता भविष्यति॥ 1-94-6 (4058) पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। पुत्रस्तु स्थाविरे भावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति॥ 1-94-7 (4059) समन्यमाना राजेन्द्र पितरं मे तपस्विनम्। अधर्मेण हि धर्मिष्ठ कथं वरमुपास्महे॥ 1-94-8 (4060) दुष्यन्त उवाच। 1-94-9x (583) मामैवं वद कल्याणि तपोराशिं दमात्मकम्। 1-94-9 (4061) शकुन्तलोवाच। मन्युप्रहरणा विप्रा न विप्राः शस्त्रपाणयः॥ 1-94-9x (584) मन्युना घ्नन्ति ते शत्रून्वज्रेणेन्द्र इवासुरान्। अग्निर्दहति तेजोभिः सूर्यो दहति रश्मिभिः॥ 1-94-10 (4062) राजा दहति दण्डेन ब्राह्मणो मन्युना दहेत्। क्रोधिता मन्युना घ्नन्ति वज्रपाणिरिवासुरान्॥ 1-94-11 (4063) दुष्यन्त उवाच। 1-94-12x (585) जाने भद्रे महर्षिं तं तस्य मन्युर्न विद्यते।' इच्छामि त्वां वरारोहे भजमानामनिन्दिते। त्वदर्थं मां स्थितं विद्धि त्वद्गतं हि मनो मम॥ 1-94-12 (4064) आत्मनो बन्धुरात्मैव गतिरात्मैव चात्मनः। आत्मनैवात्मनो दानं कर्तुमर्हसि धर्मतः॥ 1-94-13 (4065) अष्टावेव समासेन विवाहा धर्मतः स्मृताः। ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथाऽऽसुरः॥ 1-94-14 (4066) गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमः स्मृतः। तेषां धर्म्यान्यथापूर्वं मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत्॥ 1-94-15 (4067) प्रशस्तांश्चतुरः पूर्वान्ब्राह्मणस्योपधारय। षडानुपूर्व्या क्षत्रस्य विद्धि धर्म्याननिन्दिते॥ 1-94-16 (4068) राज्ञां तु राक्षसोऽप्युक्तो विट्शूद्रेष्वासुरः स्मृतः। पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या अधर्म्यौ द्वौ स्मृताविह॥ 1-94-17 (4069) पैशाच आसुरश्चैव न कर्तव्यौ कदाचन। अनेन विधिना कार्यो धर्मस्यैषा गतिः स्मृता॥ 1-94-18 (4070) गान्धर्वराक्षसौ क्षत्रे धर्म्यौ तौ मा विशङ्किथाः। पृथग्वा यदि वा मिश्रौ कर्तव्यौ नात्र संशयः॥ 1-94-19 (4071) सा त्वं मम सकामस्य सकामा वरवर्णिनी। गान्धर्वेण विवाहेन भार्या भवितुमर्हसि॥ 1-94-20 (4072) शकुन्तलोवाच। 1-94-21x (586) यदि धर्मपथस्त्वेव यदि चात्मा प्रभुर्मम। प्रदाने पौरवश्रेष्ठ शृणु मे समयं प्रभो॥ 1-94-21 (4073) सत्यं मे प्रतिजानीहि यथा वक्ष्याम्यहं रहः। मयि जायेत यः पुत्रः स भवेत्त्वदनन्तरः॥ 1-94-22 (4074) युवराजो महाराज सत्यमेतद्ब्रवीमि ते। यद्येतदेवं दुष्यन्त अस्तु मे सङ्गमस्त्वया॥ 1-94-23 (4075) वैशम्पायन उवाच। 1-94-24x (587) `तस्यास्तु सर्वं संश्रुत्य यथोक्तं स विशांपतिः। दुष्यन्तः पुनरेवाह यद्यदिच्छसि तद्वद॥ 1-94-24 (4076) शकुन्तलोवाच। 1-94-25x (588) ख्यातो लोकप्रवादोयं विवाह इति शास्त्रतः। वैवाहिकीं क्रियां सन्तः प्रशंसन्ति प्रजाहिताम्॥ 1-94-25 (4077) लोकप्रवादशान्त्यर्थं विवाहं विधिना कुरु। सन्त्यत्र यज्ञपात्राणि दर्भाः सुमनसोऽक्षताः॥ 1-94-26 (4078) यथा युक्तो विवाहः स्यात्तथा युक्ता प्रजा भवेत्। तस्मादाज्यं हविर्लाजाः सिकता ब्राह्मणास्तव॥ 1-94-27 (4079) वैवाहिकानि चान्यानि समस्तानीह पार्थिव। दुरुक्तमपि राजेन्द्र क्षन्तव्यं धर्मकारणात्॥ 1-94-28 (4080) वैशम्पायन उवाच।' 1-94-29x (589) एवमस्त्विति तां राजा प्रत्युवाचाविचारयन्। अपि च त्वां हि नेष्यामि नगरं स्वं शुचिस्मिते॥ 1-94-29 (4081) यथा त्वमर्हा सुश्रोणि मन्यसे तद्ब्रवीमि ते। एवमुक्त्वा स राजर्षिस्तामनिन्दितगामिनीम्॥ 1-94-30 (4082) `पुरोहितं समाहूय वचनं युक्तमब्रवीत्। राजपुत्र्या यदुक्तं वै न वृथा कर्तुमुत्सहे॥ 1-94-31 (4083) क्रियाहीनो हि न भवेन्मम पुत्रो महाद्युतिः। तथा कुरुष्व शास्त्रोक्तं विवाहं मा चिरंकुरु॥ 1-94-32 (4084) एवमुक्तो नृपतिना द्विजः परमयन्त्रितः। शोभनं राजराजेति विधिना कृतवान्द्विजः॥ 1-94-33 (4085) शासनाद्विप्रमुख्यस्य कृतकौतुकमङ्गलः।' जग्राह विधिवत्पाणावुवास च तया सह॥ 1-94-34 (4086) विश्वास्य चैनां स प्रायादब्रवीच्च पुनः पुनः। प्रेषयिष्ये तवार्थाय वाहिनीं चतुरङ्गिणीम्॥ 1-94-35 (4087) `त्रैविद्यवृद्धैः सहितां नानाराजजनैः सह। शिबिकासहस्रैः सहिता वयमायान्ति बान्धवाः॥ 1-94-36 (4088) मूकाश्चैव किराताश्च कुब्जा वामनकैः सह। सहिताः कञ्चुकिवरैर्वाहिनी सूतमागधैः॥ 1-94-37 (4089) शङ्खदुन्दुभिनिर्घोषैर्वनं च समुपैष्यति। तथा त्वामानयिष्यामि नगरं स्वं शुचिस्मिते॥ 1-94-38 (4090) अन्यथा त्वां न नेष्यामि स्वनिवेशमसत्कृताम्। सर्वमङ्गलसत्कारैः सुभ्रु सत्यं करोमि ते॥ 1-94-39 (4091) वैशम्पायन उवाच। 1-94-40x (590) एवमुक्त्वा स राजर्षिस्तामनिन्दितगामिनीम्। परिष्वज्य च बाहुभ्यां स्मितपूर्वमुदैक्षत॥ 1-94-40 (4092) प्रदक्षिणीकृतां देवीं पुनस्तां परिषस्वजे। शकुन्तला सा सुमुखी पपात नृपपादयोः॥ 1-94-41 (4093) तां देवीं पुनरुत्थाप्य मा शुचेति पुनः पुनः। शपेयं सुकृतेनैव प्रापयिष्ये नृपात्मजे॥' 1-94-42 (4094) इति तस्याः प्रतिश्रुत्य स नृपो जनमेजय। मनसा चिन्तयन्प्रायात्काश्यपं प्रति पार्थिव॥ 1-94-43 (4095) भगवांस्तपसा युक्तः श्रुत्वा किं नु करिष्यति। तं न प्रसाद्यागतोऽहं प्रसीदेति द्विजोत्तमम्। एवं संचिन्तयन्नेव प्रविवेश स्वकं पुरम्॥ 1-94-44 (4096) ततो मुहूर्ते याते तु कण्वोऽप्याश्रममागमत्। शकुन्तला च पितरं ह्रिया नोपजगाम तम्॥ 1-94-45 (4097) `शङ्कितेव च विप्रर्षिमुपचक्राम सा शनैः। ततोऽस्य भारं जग्राह आसनं चाप्यकल्पयत्॥ 1-94-46 (4098) प्राक्षालयच्च सा पादौ काश्यपस्य महात्मनः। न चैनं लज्जयाऽशक्नोदक्षिभ्यामभिवीक्षितुम्॥ 1-94-47 (4099) शकुन्तला च सव्रीडा तमृषिं नाभ्यभाषत। तस्मात्स्वधर्मात्स्खलिता भीता सा भरतर्षभ॥ 1-94-48 (4100) अभवद्दोषदर्शित्वाद्ब्रह्मचारिण्ययन्त्रिता। स तदा व्रीडितां दृष्ट्वा ऋषिस्तां प्रत्यभाषत॥ 1-94-49 (4101) कण्व उवाच। 1-95-50x (591) सव्रीडैव च दीर्घायुः पुरेव भविता न च। वृत्तं कथय रम्भोरु मा त्रासं च प्रकल्पय॥ 1-94-50 (4102) वैशम्पायन उवाच। 1-94-51x (592) ततः प्रक्षाल्य पादौ सा विश्रान्तं पुनरब्रवीत्। निधाय कामं तस्यर्षेः कन्दानि च फलानि च॥ 1-94-51 (4103) ततः संवाह्य पादौ सा विश्रान्तं वेदिमध्यमा। शकुन्तला पौरवाणां दुष्यन्तं जग्मुषी पतिम्॥ 1-94-52 (4104) ततः कृच्छ्रादतिशुभा सव्रीडा श्रमती तदा। सगद्गदमुवाचेदं काश्यपं सा शुचिस्मिता॥ 1-94-53 (4105) शकुन्तलोवाच। 1-94-54x (593) राजा ताताजगामेह दुष्यन्त इलिलात्मजः। मया पतिर्वृतो योऽसौ दैवयोगादिहागतः॥ 1-94-54 (4106) तस्य तात प्रसीद त्वं भर्ता मे सुमहायशाः। अतः सर्वं तु यद्वृत्तं दिव्यज्ञानेन पश्यसि॥ 1-94-55 (4107) अभयं क्षत्रियकुले प्रसादं कर्तुमर्हसि। 1-94-56 (4108) वैशम्पायन उवाच। चक्षुषा स तु दिव्येन सर्वं विज्ञाय काश्यपः॥ 1-94-56x (594) ततो धर्मिष्ठतां मत्वा धर्मे चास्खलितं मनः। उवाच भगवान्प्रीतस्तद्वृत्तं सुमहातपाः॥ 1-94-57 (4109) कण्व उवाच। 1-94-58x (595) एवमेतन्मया ज्ञातं दृष्टं दिव्येन चक्षुषा। त्वयाऽद्य राजान्वयया मामनादृत्य यत्कृतम्'॥ 1-94-58 (4110) पुंसा सह समायोगो न स धर्मोपघातकः। न भयं विद्यते भद्रे मा शुचः सुकृतं कृतम्॥ 1-94-59 (4111) क्षत्रियस्य तु गान्धर्वो विवाहः श्रेष्ठ उच्यते। सकामायाः सकामेन निमन्त्रः श्रेष्ठ उच्यते॥ 1-94-60 (4112) `किं पुनर्विधिवत्कृत्वा सुप्रजस्त्वमवाप्स्यसि।' धर्मात्मा च महात्मा च दुष्यन्तः पुरुषोत्तमः॥ 1-94-61 (4113) अभ्यागच्छत्पतिर्यस्त्वां भजमानां शकुन्तले। महात्मा जनिता लोके पुत्रस्तव महायशाः॥ 1-94-62 (4114) स च सर्वां समुद्रान्तां कृत्स्नां भोक्ष्यति मेदिनीम्। परं चाभिप्रयातस्य चक्रं तस्य महात्मनः॥ 1-94-63 (4115) भविष्यत्यप्रतिहतं सततं चक्रवर्तिनः। प्रसन्न एव तस्याहं त्वकृते वरवर्णिनि॥ 1-94-64 (4116) ऋतवो बहवस्ते वै गता व्यर्थाः शुचिस्मिते। सार्थकं सांप्रतं ह्येतन्न च पाप्मास्ति तेऽनघे। गृहाण च वरं मत्तस्तत्कृते यदभीप्सितम्॥ 1-94-65 (4117) शकुन्तलोवाच। 1-94-66x (596) मया पतिर्वृतो योऽसौ दुष्यन्तः पुरुषोत्तमः। मम चैव पतिर्दृष्टो देवतानां समक्षतः। तस्मै ससचिवाय त्वं प्रसादं कर्तुमर्हसि॥ 1-94-66 (4118) वैशम्पायन उवाच। 1-94-67x (597) इत्येवमुक्त्वा मनसा प्रणिधाय मनस्विनी। ततो धर्मिष्ठतां वव्रे राज्ये चास्खलनं तथा॥ 1-94-67 (4119) शकुन्तलां पौरवाणां दुष्यन्तहितकाम्यया। `एवमस्त्विति तां प्राह कण्वो धर्मभृतां वरः॥ 1-94-68 (4120) पस्पर्श चापि पाणिभ्यां सुतां श्रीमिवरूपिणीम्॥ 1-94-69 (4121) कण्व उवाच। 1-94-70x (598) अद्यप्रभृति देवी त्वं दुष्यन्तस्य महात्मनः। पतिव्रतानां या वृत्तिस्तां वृत्तिमनुपालय॥ 1-94-70 (4122) वैशम्पायन उवाच। 1-94-71x (599) इत्येवमुक्त्वा धर्मात्मा तां विशुद्ध्यर्थमस्पृशत्। स्पृष्टमात्रे शरीरे तु परं हर्षमवाप सा॥' ॥ 1-94-71 (4123) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि चतुर्नवतितमोऽध्यायः॥ 94 ॥

1-95-0 (4124) वैशम्पायन उवाच। 1-95-0x (600) प्रतिज्ञाय च दुष्यन्ते प्रतियाते दिने दिने। `गर्भश्च ववृधे तस्यां राजपुत्र्यां महात्मनः॥' 1-95-1 (4125) शकुन्तला चिन्तयन्ती राजानं कार्यगौरवात्। दिवारात्रमनिद्रैव स्नानभोजनवर्जिता॥ 1-95-2 (4126) राजप्रेषणिका विप्राश्चतुरङ्गबलान्विताः। अद्य श्वो वा परश्वो वा समायान्तीति निस्चिता॥ 1-95-3 (4127) दिनान्पक्षानृतून्मासानयनानि च सर्वशः। गण्यमानानि वर्षाणि व्यतीयुस्त्रीणि भारत॥ 1-95-4 (4128) त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु ऋषेर्वचनगौरवात्। ऋषिपत्न्यः सुबहुशो हेतुमद्वाक्यमब्रुवन्॥ 1-95-5 (4129) ऋषिपत्न्य ऊचुः। 1-95-6x (601) शृणु भद्रे लोकवृत्तं श्रुत्वा यद्रोचते तव। तत्कुरुष्व हितं देवि नावमान्यं गुरोर्वचः॥ 1-95-6 (4130) देवानां दैवतं विष्णुर्विप्राणामग्निर्ब्रह्म च। नारीणां दैवतं भर्ता लोकानां ब्राह्मणो गुरुः॥ 1-95-7 (4131) सूतिकाले प्रसूष्वेति भगवांस्ते पिताऽब्रवीत्। करिष्यामीति कर्तव्यं तदा ते सुकृतं भवेत्॥ 1-95-8 (4132) वैशम्पायन उवाच। 1-95-9x (602) पत्नीनां वचनं श्रुत्वा साधु साध्वित्यचिन्तयत्।' गर्भं सुषाव वामोरूः कुमारममितौजसम्॥ 1-95-9 (4133) त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु प्राजायत शकुन्तला। रूपौदार्यगुणोपेतं दौष्यन्तिं जनमेजय॥ 1-95-10 (4134) `जाते' तस्मिन्नन्तरिक्षात्पुष्पवृष्टिः पपात ह। देवदुन्दुभयो नेदुर्ननृतुश्चाप्सरोगणाः॥ 1-95-11 (4135) गायद्भिर्मधुरं तत्र देवैः शक्रोऽभ्युवाच ह। शकुन्तले तव सुतश्चक्रवर्ती भविष्यति॥ 1-95-12 (4136) बलं तेजश्च रूपं च न समं भुवि केनचित्। आहर्ता वाजिमेधस्य शतसङ्ख्यस्य पौरवः॥ 1-95-13 (4137) अनेकारपि साहस्रै राजसूयादिभिर्मखैः। स्वार्थं ब्राह्मणसात्कृत्वा दक्षिणाममितां ददत्॥ 1-95-14 (4138) देवतानां वचः श्रुत्वा कण्वाश्रमनिवासिनः। सभाजयन्तः कण्वस्य सुतां सर्वे महर्षयः॥ 1-95-15 (4139) शकुन्तला च तच्छ्रुत्वा परं हर्षमवाप सा। द्विजानाहूय मुनिभिः सत्कृत्य च महायशाः।' 1-95-16 (4140) जातकर्मादिसंस्कारं कण्वः पुण्यवतां वरः। तस्याथ कारयामास वर्धमानस्य चासकृत्॥ 1-95-17 (4141) यथाविधि यथान्यायं क्रियाः सर्वास्त्वकारयत्। दन्तैः शुक्लैः शिखरिभिःसिंहसंहननोऽभवत्॥ 1-95-18 (4142) चक्राङ्कितकरः श्रीमान्स्वयं विष्णुरिवापरः। `चतुष्किष्कुर्महातेजा महामूर्धा महाबलः॥' 1-95-19 (4143) कुमारो देवगर्भाभः स तत्राशु व्यवर्धत। `ऋषेर्भयात्तु दुष्यन्तः स्मरन्नैवाह्वयत्तदा॥ 1-95-20 (4144) गते काले तु महति न सस्मार तपोधनाम्।' षड्वर्षेषु ततो बालः कण्वाश्रमपदं प्रति॥ 1-95-21 (4145) व्याघ्रान्सिंहान्वराहांश्च वृकांश्च महिषांस्तथा। `ऋक्षांश्चाभ्यहनद्व्यालान्पद्भ्यामाश्रमपीडकान्॥ 1-95-22 (4146) बलाद्भुजाभ्यां संगृह्य बलवान्संनियम्य च।' बद्ध्वा वृक्षेषु दौष्यन्तिराश्रमस्य समन्ततः॥ 1-95-23 (4147) आरुरोह द्रुमांश्चैव क्रीडन्स्म परिधावति। `वनं च लोडयामास सिंहव्याघ्रगणैर्वृतम्॥ 1-95-24 (4148) ततश्च राक्षसान्सर्वान्पिशाचांश्च रिपून्रणे। मुष्टियुद्धेन तान्हत्वा ऋषीनाराधयत्तदा॥ 1-95-25 (4149) कश्चिद्दितिसुतस्तं तु हन्तुकामो महाबलः। वध्यमानांस्तु दैतेयानमर्षी तं समभ्ययात्॥ 1-95-26 (4150) तमागतं प्रहस्यैव बाहुभ्यां परिगृह्य च। दृढं चाबध्य बाहुभ्यां पीडयामास तं तदा॥ 1-95-27 (4151) मर्दितो न शशाकास्मान्मोचितुं बलवत्तया। प्राक्रोशद्भैरवं तत्र द्वारेभ्यो निःसृतं त्वसृक्॥ 1-95-28 (4152) तेन शब्देन वित्रस्ता मृगाः सिंहादयो गणाः। सुस्रुवुश्च शकृन्मूत्रमाश्रमस्थाश्च सुस्रुवुः॥ 1-95-29 (4153) निरसुं जानुभिः कृत्वा विससर्ज च सोऽपतत्। तद्दृष्ट्वा विस्मयं जग्मुः कुमारस्य विचेष्टितम्॥ 1-95-30 (4154) नित्यकालं वध्यमाना दैतेया राक्षसैः सह। कुमारस्य भयादेव नैव जग्मुस्तदाश्रमम्॥' 1-95-31 (4155) ततोऽस्य नाम चक्रुस्ते कण्वाश्रमनिवासिनः। कण्वेन सहिताः सर्वे दृष्ट्वा कर्मातिमानुषम्॥ 1-95-32 (4156) अस्त्वयं सर्वदमनः सर्वं हि दमयत्यसौ। स सर्वदमनो नाम कुमारः समपद्यत॥ 1-95-33 (4157) विक्रमेणौजसा चैव बलेन च समन्वितः। `अप्रेषयति दुष्यन्ते महिष्यास्तनयस्य च॥ 1-95-34 (4158) पाण्डुभावपरीताङ्गीं चिन्तया समभिप्लुताम्। लम्बालकां कृशां दीनां तथा मलिनवाससम्॥ 1-95-35 (4159) `शकुन्तलां च संप्रेक्ष्य प्रदध्यौ स मुनिस्तदा। शास्त्राणि सर्ववेदाश्च द्वादशाब्दस्य चाभवन्'॥ ॥ 1-95-36 (4160) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि पञ्चनवतितमोऽध्यायः॥ 95 ॥

1-96-0 (4161) वैशम्पायन उवाच। 1-96-0x (603) तं कुमारमृषिर्दृष्ट्वा कर्म चास्यातिमानुषम्। समयो यौवराज्याय इत्यनुध्याय स द्विजः॥ 1-96-1 (4162) `शकुन्तलां समाहूय कण्वो वचनमब्रवीत्। 1-96-2 (4163) कण्व उवाच। शृणु भद्रे मम सुते मम वाक्यं शुचिस्मिते॥ 1-96-2x (604) पतिव्रतानां नारीणां विशिष्टमिति चोच्यते। पतिशुश्रूषणं पूर्वं मनोवाक्कायचेष्टितैः॥ 1-96-3 (4164) अनुज्ञाता मया पूर्वं पूजयैतद्व्रतं तव। एतेनैव च वृत्तेन पुण्याँल्लोकानवाप्य च॥ 1-96-4 (4165) तस्यान्ते मानुषे लोके विशिष्टां तप्स्यसे श्रियम्। तस्माद्भद्रेऽद्य यातव्यं समीपं पौरवस्य ह॥ 1-96-5 (4166) स्वयं नायाति मत्वा ते गतं कालं शुचिस्मिते। गत्वाऽऽराधय राजानं दुष्यन्तं हितकाम्यया॥ 1-96-6 (4167) दौष्यन्तिं यौवराज्यस्थं दृष्ट्वा प्रीतिमवाप्स्यसि। देवतानां गुरूणां च क्षत्रियाणां च भामिनि॥ 1-96-7 (4168) भर्तॄणां च विशेषेम हितं संगमनं भवेत्। तस्मात्पुत्रि कुमारेण गन्तव्यं मत्प्रियेप्सया॥ 1-96-8 (4169) प्रतिवाक्यं न दद्यास्त्वं शपिता मम पादयोः॥ 1-96-9 (4170) वैशम्पायन उवाच। 1-96-10x (605) एवमुक्त्वा सुतां तत्र पौत्रं कण्वोऽभ्यभाषत। परिष्वज्य च बाहुभ्यां मूर्ध्न्युपाघ्राय पौरवम्॥ 1-96-10 (4171) सोमवंशोद्भवो राजा दुष्यन्त इति विश्रुतः। तस्याग्रमहिषी चैषा तव माता शुचिव्रता॥ 1-96-11 (4172) गन्तुकामा भर्तृपार्श्वं त्वया सह सुमध्यमा। गत्वाऽभिवाद्य राजनं यौवराज्यमवाप्स्यसि॥ 1-96-12 (4173) स पिता तव राजेन्द्रस्तस्य त्वं वशगो भव। पितृपैतामहं राज्यमातिष्ठस्व स्वभावतः॥ 1-96-13 (4174) तस्मिन्काले स्वराज्यस्थो मामनुस्मर पौरव॥ 1-96-14 (4175) वैशम्पायन उवाच। 1-96-15x (606) अभिवाद्य मुनेः पादौ पौरवो वाक्यमब्रवीत्। त्वं पिता मम विप्रर्षे त्वं माता त्वं गतिश्च मे॥ 1-96-15 (4176) न चान्यं पितरं मन्ये त्वामृते तु महातपः। तव शुश्रूषणं पुण्यमिह लोके परत्र च॥ 1-96-16 (4177) शकुन्तला भर्तृकामा स्वयं यातु यथेष्टतः। अहं सुश्रूषणपरः पादमूले वसामि वः॥ 1-96-17 (4178) क्रीडां व्यालमृगैः सार्धं करिष्ये न पुरा यथा। त्वच्छासनपरो नित्यं स्वाध्यायं च करोम्यहम्॥ 1-96-18 (4179) एवमुक्त्वा तु संश्लिष्य पादौ कण्वस्य तिष्ठतः। तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्ररुरोद शकुन्तला॥ 1-96-19 (4180) स्नेहात्पितुश्च पुत्रस्य हर्षशोकसमन्विता। निशाम्य रुदतीमार्तां दौष्यन्तिर्वाक्यमब्रवीत्॥ 1-96-20 (4181) श्रुत्वा भगवतो वाक्यं किं रोदिषि शकुन्तले। गन्तव्यं काल्य उत्थाय भर्तृप्रीतिस्ववास्ति चेत्॥ 1-96-21 (4182) शकुन्तलोवाच। 1-96-22x (607) एकस्तु कुरुते पापं फलं भुङ्क्ते महाजनः। मया निवारितो नित्यं न करोषि वचो मम॥ 1-96-22 (4183) निःसृतान्कुञ्जरान्नित्यं बाहुभ्यां संप्रमथ्य वै। वनं च लोडयन्नित्यं सिंहव्याघ्रगणैर्वृतम्॥ 1-96-23 (4184) एवंविधानि चान्यानि कृत्वा वै पुरुनन्दन। रुषितो भगवांस्तात तस्मादावां विवासितौ॥ 1-96-24 (4185) नाहं गच्छामि दुष्यन्तं नास्मि पुत्र हितैषिणी। पादमूले वसिष्यामि महर्षेर्भावितात्मनः॥ 1-96-25 (4186) वैशम्पायन उवाच। 1-96-26x (608) एवमुक्त्वा तु रुदती पपात मुनिपादयोः। एवं विलपतीं कण्वश्चानुनीय च हेतुभिः। पुनः प्रोवाच भगवानानृशंस्याद्धितं वचः॥ 1-96-26 (4187) कण्व उवाच। 1-96-27x (609) शकुन्तले शृणुष्वेदं हितं पथ्यं च भामिनि। पतिव्रताभावगुणान्हित्वा साध्यं न किंचन॥ 1-96-27 (4188) प्रतिव्रतानां देवा वै तुष्टाः सर्वरप्रदाः। प्रसादं च करिष्यन्ति आपदो मोक्षयन्ति च॥ 1-96-28 (4189) पतिप्रसादात्पुण्यं च प्राप्नुवन्ति न चाशुभम्। तस्माद्गत्वा तु राजानमाराधय शुचिस्मिते॥ 1-96-29 (4190) वैशम्पायन उवाच। 1-96-30x (610) शकुन्तलां तथोक्त्वा वै शाकुन्तलमथाब्रवीत्। दौहित्रो मम पौत्रस्त्वमिलिलस्य महात्मनः॥ 1-96-30 (4191) शृणुष्व वचनं सत्यं प्रब्रवीमि तवानघ। मनसा भर्तृकामा वै वाग्भिरुक्त्वा पृथग्विधम्॥ 1-96-31 (4192) गन्तुं नेच्छति कल्याणी तस्मात्तात वहस्व वै। शक्तस्त्वं प्रतिगन्तुं च मुनिभिः सह पौरव॥' 1-96-32 (4193) इत्युक्त्वा सर्वदमनं कण्वः शिष्यानथाब्रवीत्। शकुन्तलामिमां शीग्रं सपुत्रामाश्रमादितः॥ 1-96-33 (4194) भर्तुः प्रापयताभ्याशं सर्वलक्षणपूजिताम्। नारीणां चिरवासो हि बान्धवेषु न रोचते॥ 1-96-34 (4195) कीर्तिचारित्रधर्म्नस्तस्मान्नयत मा चिरम्॥ 1-96-35 (4196) `वैशम्पायन उवाच। 1-96-36x (611) धर्माभिपूजितं पुत्रं काश्यपेन निशाम्य तु। काश्यपात्प्राप्य चानुज्ञां मुमुदे च शकुन्तला॥ 1-96-36 (4197) कण्वस्य वचनं श्रुत्वा प्रतिगच्छेति चासकृत्। तथेत्युक्त्वा तु कण्वं च मातरं पौरवोऽब्रवीत्। किं चिरायसि मातस्त्वं गमिष्यामो नृपालयम्॥ 1-96-37 (4198) एवमुक्त्वा तु तां देवीं दुष्यन्तस्य महात्मनः। अभिवाद्य मुनेः पादौ गन्तुमैच्छत्स पौरवः॥ 1-96-38 (4199) शकुन्तला च पितरमभिवाद्य कृताञ्जलिः। प्रदक्षिणीकृत्य तदा पितरं वाक्यमब्रवीत्॥ 1-96-39 (4200) अज्ञानान्मे पिता चेति दुरुक्तं वापि चानृतम्। अकार्यं वाप्यनिष्टं वा क्षन्तुमर्हति तद्भवान्॥ 1-96-40 (4201) एवमुक्तो नतशिरा मुनिर्नोवाच किंचन। मनुष्यभावात्कण्वोऽपि मुनिरश्रूण्यवर्तयत्॥ 1-96-41 (4202) अब्भक्षान्वायुभक्षांश्च शीर्णपर्णाशनान्मुनीन्। फलमूलाशिनो दान्तान्कृशान्धमनिसंततान्॥ 1-96-42 (4203) व्रतिनो जटिलान्मुण्डान्वल्कलाजिनसंवृतान्। समाहूय मुनिः कण्वः कारुण्यादिदमब्रवीत्॥ 1-96-43 (4204) मया तु लालिता नित्यं मम पुत्री यशस्विनी। वने जाता विवृद्धा च न च जानाति किंचन॥ 1-96-44 (4205) आश्रमात्तु पथा सर्वैर्नीयतां क्षत्रियालयम्। द्वितीययोजने विप्राः प्रतिष्ठानं प्रतिष्ठितम्॥ 1-96-45 (4206) प्रतिष्ठाने पुरे राजा शाकुन्तलपितामहः। अध्युवास चिरं कालमुर्वश्या सहितः पुरा॥ 1-96-46 (4207) अनूपजाङ्गलयुतं धनधान्यसमाकुलम्। प्रतिष्ठितं पुरवरं गङ्गायामुनसङ्गमे॥ 1-96-47 (4208) तत्र सङ्गममासाद्य स्नात्वा हुतहुताशनाः। शाकमूलफलाहारा निवर्तध्वं तपोधनाः। अन्यथा तु भवेद्विप्रा अध्वनो गमने श्रमः॥' 1-96-48 (4209) तथेत्युक्त्वा च ते सर्वे प्रातिष्ठन्त महौजसः। `शकुन्तलां पुरस्कृत्य दुष्यन्तस्य पुरं प्रति॥ 1-96-49 (4210) गृहीत्वा चामरप्रख्यं पुत्रं कमललोचनम्। आजग्मुश्च पुरं रम्यं दुष्यन्ताध्युषितं वनात्॥ 1-96-50 (4211) शकुन्तलां समादाय मुनयो धर्मवत्सलाः। ते वनानि नदीः शैलान्गिरिप्रस्रवणानि च॥ 1-96-51 (4212) कन्दराणि नितम्बांश्च राष्ट्राणि नगराणि च। आश्रमाणि च पुण्यानि गत्वा चैव गतश्रमाः॥ 1-96-52 (4213) शनैर्मध्याह्नवेलायां प्रतिष्ठानं समाययुः। तां पुरीं पुरुहूतेन ऐलस्यार्थे विनिर्मिताम्॥ 1-96-53 (4214) परिघाट्टालकैर्मुख्यैरुपकल्पशतैरपि। शतघ्नीचक्रयन्त्रैश्च गुप्तामन्यैर्दुरासदाम्॥ 1-96-54 (4215) हर्म्यप्रसादसंबाधां नानापण्यविभूषिताम्। मण्टपैः ससभै रम्यैः प्रपाभिश्च समावृताम्॥ 1-96-55 (4216) राजमार्गेण महता सुविभक्तेन शोभिताम्। कैलासशिखराकारैर्गोपुरैः समलङ्कृताम्॥ 1-96-56 (4217) द्वारतोरणनिर्यूहैर्मङ्गलैरुपशोभिताम्। उद्यानाम्रवणोपेतां महतीं सालमेखलाम्॥ 1-96-57 (4218) सर्वपुष्करिणीभिश्च उद्यानैश्च समावृताम्। वर्णाश्रमैः स्वधर्मस्थैर्नित्योत्सवसमाहितैः॥ 1-96-58 (4219) धनधान्यसमृद्धैश्च संतुष्टै रत्नपूजितैः। कृतयज्ञैश्च विद्वद्भिरग्निहोत्रपरैः सदा॥ 1-96-59 (4220) वर्जिता कार्यकरणैर्दानशीलैर्दयापरैः। अधर्मभीरुभिः सर्वैः स्वर्गलोकजिगीषुभिः॥ 1-96-60 (4221) एवंविधजनोपेतमिन्द्रलोकमिवापरम्। तस्मिन्नगरमध्ये तु राजवेश्म प्रतिष्ठितम्॥ 1-96-61 (4222) इन्द्रसद्मप्रतीकाशं संपूर्णं वित्तसंचयैः। तस्य मध्ये सभा दिव्या नानारत्नविभूषिता॥ 1-96-62 (4223) तस्यां सभायां राजर्षिः सर्वालङ्कारभूषितः। ब्राह्मणैः क्षत्रियैश्चापि मन्त्रिभिश्चापि संवृतः॥ 1-96-63 (4224) संस्तूयमानो राजेन्द्रः सूतमागधबन्दिभिः। कार्यार्थिषु तदाऽभ्येत्य कृत्वा कार्यं गतेषु सः॥ 1-96-64 (4225) सुखासीनोऽभवद्राजा तस्मिन्काले महर्षयः। शकुन्तानां स्वनं श्रुत्वा निमित्तज्ञास्त्वलक्षयन्॥ 1-96-65 (4226) शकुन्तले निमित्तानि शोभनानि भवन्ति नः। कार्यसिद्धिं वदन्त्येते ध्रुवं राज्ञी भविष्यसि। अस्मिंस्तु दिवसे पुत्रो युवराजो भविष्यति॥ 1-96-66 (4227) वैशम्पायन उवाच। 1-96-67x (612) वर्धमानपुरद्वारं तूर्यघोषनिनादितम्। शकुन्तलां पुरस्कृत्य विविशुस्ते महर्षयः॥ 1-96-67 (4228) प्रविशन्तं नृपसुतं प्रशशंसुश्च वीक्षकाः। वर्धमानपुरद्वारं प्रविशन्नेव पौरवः॥ 1-96-68 (4229) इन्द्रलोकस्थमात्मानं मेने हर्षसमन्वितः॥ 1-96-69 (4230) ततो वै नागराः सर्वे समाहूय परस्परम्। द्रष्टुकामा नृपसुतं समपद्यन्त भारत॥ 1-96-70 (4231) नागरा ऊचुः। 1-96-71x (613) देवतेव जनस्याग्रे भ्राजते श्रीरिवागता। जयन्तेनेव पौलोमी इन्द्रलोकादिहागता॥ 1-96-71 (4232) इति ब्रुवन्तस्ते सर्वे महर्षीनिदमब्रुवन्। अभिवादयन्तः सहिता महर्षीन्देववर्चसः॥ 1-96-72 (4233) अद्य नः सफलं जन्म कृतार्थाश्च ततो वयम्। एवं ये स्म प्रपश्यामो महर्षीन्सूर्यवर्चसः॥ 1-96-73 (4234) वैशम्पायन उवाच। 1-96-74x (614) इत्युक्त्वा सहिताः केचिदन्वगच्छन्त पौरवम्। हैमवत्याः सुतमिव कुमारं पुष्करेक्षणम्॥ 1-96-74 (4235) ये केचिदब्रुवन्मूढाः शाकुन्तलदिदृक्षवः। कृष्णाजिनेन संछन्नाननिच्छन्तो ह्यवेक्षितुम्॥ 1-96-75 (4236) पिशाचा इव दृश्यन्ते नागराणां विरूपिणः। विना सन्ध्यां पिशाचास्ते प्रविशन्ति पुरोत्तमम्॥ 1-96-76 (4237) क्षुत्पिपासार्दितान्दीनान्वल्कलाजिनवाससः। त्वगस्थिभूतान्निर्मांसान्धमनीसन्ततानपि॥ 1-96-77 (4238) पिङ्गलाक्षान्पिङ्गजटान्दीर्घदन्तान्निरूदरान्। विशीर्षकानूर्ध्वहस्तान्दृष्ट्वा हास्यन्ति नागराः॥ 1-96-78 (4239) एवमुक्तवतां तेषां गिरं श्रुत्वा महर्षयः। अन्योन्यं ते समाहूय इदं वचनमब्रुवन्॥ 1-96-79 (4240) उक्तं भगवता वाक्यं न कृतं सत्यवादिना। पुरप्रवेशनं नात्र कर्तव्यमिति शासनम्॥ 1-96-80 (4241) किं कारणं प्रवेक्ष्यामो नगरं दुर्जनैर्वृतम्। त्यक्तसङ्गस्य च मुनेर्नगरे किं प्रयोजनम्॥ 1-96-81 (4242) गमिष्यामो वनं तस्माद्गङ्गायामुनसङ्गमम्। एवमुक्त्वा मुनिगणाः प्रतिजग्मुर्यथागतम्॥ ॥ 1-96-82 (4243) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि षण्णवतितमोऽध्यायः॥ 96 ॥

1-97-0 (4244) वैशम्पायन उवाच। 1-97-0x (615) गतान्मुनिगणान्दृष्ट्वा पुत्रं संगृह्य पाणिना। मातापितृभ्यां रहिता यथा शोचन्ति दारकाः॥ 1-97-1 (4245) तथा शोकपरीताङ्गी धृतिमालम्ब्य दुःखिता। गतेषु तेषु विप्रेषु राजमार्गेण भामिनी॥ 1-97-2 (4246) पुत्रेणैव सहायेन सा जगाम शनैः शनैः। अदृष्टपूर्वान्पश्यन्वै राजमार्गेण पौरवः॥ 1-97-3 (4247) हर्म्यप्रसादचैत्यांश्च सभा दिव्या विचित्रिताः। कौतूहलसमाविष्टो दृष्ट्वा विस्मयमागतः॥ 1-97-4 (4248) सर्वे ब्रुवन्ति तां दृष्ट्वा पद्महीनामिव श्रियम्। गत्या च संहीसदृशीं कोकिलेन स्वरे समाम्॥ 1-97-5 (4249) मुखेन चन्द्रसदृशीं श्रिया पद्मालयासमाम्। स्मितेन कुन्दसदृशीं पद्मगर्भसमत्वचम्॥ 1-97-6 (4250) पद्मपत्रविशालाक्षीं तप्तजाम्बूनदप्रभाम्। करान्तमितमध्यैषा सुकेशी संहतस्तनी॥ 1-97-7 (4251) जघनं सुविशालं वै ऊरू करिकरोपमौ। रक्ततुङ्गतलौ पादौ धरण्यां सुप्रतिष्ठितौ॥ 1-97-8 (4252) एवं रूपसमायुक्ता स्वर्गलोकादिवागता। इति स्म सर्वेऽमन्यन्त दुष्यन्तनगरे जनाः॥ 1-97-9 (4253) पुनः पुनरवोचंस्ते शाकुन्तलगुणानपि। सिंहेक्षणः सिंहदंष्ट्रः सिंहस्कन्धो महाभुजः॥ 1-97-10 (4254) सिंहोरस्कः सिंहबलः सिंहविक्रान्तगाम्ययम्। पृथ्वंसः पृथुवक्षाश्च छत्राकारशिरा महान्॥ 1-97-11 (4255) पाणिपादतले रक्तो रक्तास्यो दुन्दुभिस्वनः। राजलक्षणयुक्तश्च राजश्रीश्चास्य लक्ष्यते॥ 1-97-12 (4256) आकारेण च रूपेण शरीरेणापि तेजसा। दुष्यन्तेन समो ह्येष कस्य पुत्रो भविष्यति॥ 1-97-13 (4257) एवं ब्रुवन्तस्ते सर्वे प्रशशंसुः सहस्रशः। युक्तिवादानवोचन्त सर्वाः प्राणभृतः स्त्रियः॥ 1-97-14 (4258) बान्धवा इव सस्नेहा अनुजग्मुः शकुन्तलाम्। पौराणां तद्वचः श्रुत्वा तूष्णींभूता शकुन्तला॥ 1-97-15 (4259) वेश्मद्वारं समासाद्य विह्वला सा नृपात्मजा। चिन्तयामास सहसा कार्यगौरवकारणात्॥ 1-97-16 (4260) लज्जया च परीताङ्गी राजन्राजसमक्षतः। अघृणा किं नु वक्ष्यामि दुष्यन्तं मम कारणात्॥ 1-97-17 (4261) एवमुक्त्वा तु कृपणा चिन्तयन्ती शकुन्तला।' अभिसृत्य च राजानं वेदिता सा प्रवेशिता॥ 1-97-18 (4262) सह तेन कुमारेण तरुणादित्यवर्चसा। `सिंहासनस्थं राजानं महेन्द्रसदृशद्युतिम्॥ 1-97-19 (4263) शकुन्तला नतशिराः परं हर्षमवाप्य च।' पूजयित्वा यथान्यायमब्रवीत्तं शकुन्तला॥ 1-97-20 (4264) `अभिवादय राजानं पितरं ते दृढव्रतम्। एवमुक्त्वा सुतं तत्र लज्जानतमुखी स्थिता॥ 1-97-21 (4265) स्तम्भमालिङ्ग्य राजानं प्रसीदस्वेत्युवाच सा। शाकुन्तलोपि राजानमभिवाद्य कृताञ्जलिः॥ 1-97-22 (4266) हर्षेणोत्फुल्लनयनो राजानं चान्ववैक्षत। दुष्यन्तो धर्मबुद्ध्या तु चिन्तयन्नेव सोब्रवीत्॥ 1-97-23 (4267) किमागमनकार्यं ते ब्रूहि त्वं वरवर्णिनि। करिष्यामि न संदेहः सपुत्राया विशेषतः॥ 1-97-24 (4268) शकुन्तलोवाच। 1-97-25x (616) प्रसीदस्व महाराज वक्ष्यामि पुरुषोत्तम। एष पुत्रो हि ते राजन्मय्युत्पन्नः परंतप॥ 1-97-25 (4269) तस्मात्पुत्रस्त्वया राजन्यौवराज्येऽभिषिच्यताम्। यथोक्तमाश्रमे तस्मिन्वर्तस्व पुरुषोत्तम॥ 1-97-26 (4270) मया समागमे पूर्वं कृतः स समयस्त्वया। तत्त्वं स्मर महाबाहो कण्वाश्रमपदं प्रति॥ 1-97-27 (4271) वैशम्पायन उवाच। 1-97-28x (617) तस्योपभोगसक्तस्य स्त्रीषु चान्यासु भारत। शकुन्तला सपुत्रा च मनस्यन्तरधीयत॥ 1-97-28 (4272) स धारयन्मनस्येनां सपुत्रां सस्मितां तदा। तदोपगृह्य मनसा चिरं सुखमवाप सः॥ 1-97-29 (4273) सोऽथ श्रुत्वापि तद्वाक्यं तस्या राजा स्मरन्नपि। अब्रवीन्न स्मरामीति त्वया भद्रे समागमम्॥ 1-97-30 (4274) मैथुनं च वृथा नाहं गच्छेयमिति मे मतिः। नाभिजानामि कल्याणि त्वया सह समागमम्'॥ 1-97-31 (4275) धर्मार्थकामसंबन्धं न स्मरामि त्वया सह। गच्छ वा तिष्ठ वा कामं यद्वापीच्छसि तत्कुरु॥ ॥ 1-97-32 (4276) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि सप्तनवतितमोऽध्यायः॥ 97 ॥

एवमुक्ता वरारोहा व्रीडितेव मनस्विनी। विसंज्ञेव च दुःखेन तस्थौ स्थूणेव निश्चला॥ 1-98-1 (4277) संरम्भामर्षताम्राक्षी स्फुरमाणोष्ठसंपुटा। कटाक्षैर्निर्दहन्तीव तिर्यग्राजानमैक्षत॥ 1-98-2 (4278) आकारं गूहमाना च मन्युना च समीरितम्। तपसा संभृतं तेजो धारयामास वै तदा॥ 1-98-3 (4279) सा मुहूर्तमिव ध्यात्वा दुःखामर्षसमन्विता। भर्तारमभिसंप्रेक्ष्य यथान्यायं वचोऽब्रवीत्॥ 1-98-4 (4280) जानन्नपि महाराज कस्मादेवं प्रभाषसे। न जानामीति निःशङ्कं यथान्यः प्राकृतस्तथा॥ 1-98-5 (4281) तस्य ते हृदयं वेद सत्यस्यैवानृतस्य च। साक्षिणं बत कल्याणमात्मानमवमन्यसे॥ 1-98-6 (4282) योऽन्यथा सन्तमात्मानन्यथा प्रतिपद्यते। किं तेन न कृतं पापं चोरेणात्मापहारिणा॥ 1-98-7 (4283) एकोऽहमस्मीति च मन्यसे त्वं न हृच्छयं वेत्सि मुनिं पुराणम्। यो वेदिता कर्मणः पापकस्य तस्यान्तिके त्वं वृजिनं करोषि॥ 1-98-8 (4284) `धर्म एव हि साधूनां सर्वेषां हितकारणम्। नित्यं मिथ्याविहीनानां न च दुःखावहो भवेत्'॥ 1-98-9 (4285) मन्यते पापकं कृत्वा न कश्चिद्वेत्ति मामिति। विदन्ति चैनं देवाश्च यश्चैवान्तरपूरुषः॥ 1-98-10 (4286) आदित्यचन्द्रावनिलोऽनलश्च द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च। अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम्॥ 1-98-11 (4287) यमो वैवस्वतस्तस्य निर्यातयति दुष्कृतम्। हृदि स्थितः कर्मसाक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति॥ 1-98-12 (4288) न तुष्यति च यस्यैष पुरुषस्य दुरात्मनः। तं यमः पापकर्माणं निर्भर्त्सयति दुष्कृतम्॥ 1-98-13 (4289) योऽवमत्यात्मनात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते। न तस्य देवाः श्रेयांसो यस्यात्मापि न कारणम्॥ 1-98-14 (4290) स्वयं प्राप्तेति मामेवं मावमंस्था पतिव्रताम्। अर्चार्हां नार्चयसि मां स्वयं भार्यामुपस्थिताम्॥ 1-98-15 (4291) किमर्थं मां प्राकृतवदुपप्रेक्षसि संसदि। नखल्वहमिदं शून्ये रौमि किं न शृणोषि मे॥ 1-98-16 (4292) यदि मे याचमानाया वचनं न करिष्यसि। दुष्यन्त शतधा त्वद्य मूर्धा ते विफलिष्यति॥ 1-98-17 (4293) जायां पतिः संप्रविश्य यदस्यां जायते पुनः। जायायास्तद्धि जायात्वं पौराणाः कवयो विदुः॥ 1-98-18 (4294) यदागमवतः पुंसस्तदपत्यं प्रजायते। तत्तारयति संतत्या पूर्वप्रेतान्पितामहान्॥ 1-98-19 (4295) पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्पितरं त्रायते सुतः। तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः पूर्वमेव स्वयंभुवा॥ 1-98-20 (4296) `पुत्रेण लोकाञ्जयन्ति पौत्रेणानन्त्यमश्नुते। अथ पौत्रस्य पुत्रेण मोदन्ते प्रपितामहाः॥' 1-98-21 (4297) सा भार्या या गृहे दक्षा सा भार्या या प्रजावती। सा भार्या या पतिप्राणा सा भार्या या पतिव्रता॥ 1-98-22 (4298) अर्धं भार्या मनुष्यस्य भार्या श्रेष्ठतमः सखा। भार्या मूलं त्रिवर्गस्य यः सभार्यः स बन्धुमान्॥ 1-98-23 (4299) भार्यावन्तः क्रियावन्तः सभार्या गृहमेधिनः। भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियावृताः॥ 1-98-24 (4300) सखायः प्रविविक्तेषु भवन्त्येताः प्रियंवदाः। पितरो धर्मकार्येषु भवन्त्यार्तस्य मातरः॥ 1-98-25 (4301) कान्तारेष्वपि विश्रामो जनस्याध्वनि कस्य वै। यः सदारः स विश्वास्यस्तस्माद्दाराः परा गतिः। 1-98-26 (4302) संसरन्तमभिप्रेतं विषमेष्वेकपातिनम्। भार्यैवान्वेति भर्तारं सततं या पतिव्रता॥ 1-98-27 (4303) प्रथमं संस्थिता भार्या पतिं प्रेत्य प्रतीक्षते। पूर्वप्रेतं तु भर्तारं पश्चात्साप्यनुगच्छति॥ 1-98-28 (4304) एतस्मात्कारणाद्राजन्पाणिग्रहणमिष्यते। यदाप्नोति पतिर्भार्यामिह लोके परत्र च॥ 1-98-29 (4305) `पोषणार्थं शरीरस्य पाथेयं स्वर्गतस्य वै।' आत्माऽऽत्मनैव जनितः पुत्र इत्युच्यते बुधैः॥ 1-98-30 (4306) तस्माद्भार्यां पतिः पश्येन्मातृवत्पुत्रमातरम्। `अन्तरात्मैव सर्वस्य पुत्रो नामोच्यते सदा॥ 1-98-31 (4307) गती रूपं च चेष्टा च आवर्ता लक्षणानि च। पितॄणां यानि दृश्यन्ते पुत्राणां सन्ति तानि च॥ 1-98-32 (4308) तेषां शीलगुणाचारास्तत्संपर्काच्छुभाशुभात्।' भार्यायां जनितं पुत्रमादर्शे स्वमिवाननम्॥ 1-98-33 (4309) जनिता मोदते प्रेक्ष्य स्वर्गं प्राप्येव पुण्यकृत्। `पतिव्रतारूपधराः परबीजस्य संग्रहात्॥ 1-98-34 (4310) कुलं विनाश्य भर्तॄणां नरकं यान्ति दारुणम्। परेण जनिताः पुत्राः स्वभार्यायां यथेष्टतः॥ 1-98-35 (4311) मम पुत्रा इति मतास्ते पुत्रा अपि शत्रवः। द्विषन्ति प्रतिकुर्वन्ति न ते वचनंकारिणः॥ 1-98-36 (4312) द्वेष्टि तांश्च पिता चापि स्वबीजे न तथा नृप। न द्वेष्टि पितरं पुत्रो जनितारमथापि वा॥ 1-98-37 (4313) न द्वेष्टि जनिता पुत्रं तस्मादात्मा सुतो भवेत्।' दह्यमाना मनोदुःखैर्व्याधिभिस्तुमुलैर्जनः॥ 1-98-38 (4314) ह्लादन्ते स्वेषु दारेषु घर्मार्ताः सलिलेष्विव। `विप्रवासकृशा दीना नरा मलिनवाससः॥ 1-98-39 (4315) तेऽपि स्वदारांस्तुष्यन्ति दरिद्रा धनलाभवत्।' अप्रियोक्तोपि दाराणां न ब्रूयादप्रियं बुधः॥ 1-98-40 (4316) रतिं प्रीतिं च धर्मं च तदायत्तमवेक्ष्य च। `आत्मनोऽर्धमिति श्रौतं सा रक्षति धनं प्रजाः॥ 1-98-41 (4317) शरीरं लोकयात्रां वै धर्मं स्वर्गमृषीन्पितॄन्।' आत्मनो जन्मनः क्षेत्रं पुण्या रामाः सनातनाः॥ 1-98-42 (4318) ऋषीणामपि का शक्तिः स्रष्टुं रामामृते प्रजा-। `देवानामपि का शक्तिः कर्तुं संभवमात्मनः॥ 1-98-43 (4319) पण्डितस्यापि लोकेषु स्त्रीषु सृष्टिः प्रतिष्ठिता। ऋषिभ्यो ह्यृषयः केचिच्चण्डालीष्वपि जज्ञिरे'॥ 1-98-44 (4320) परिसृत्य यथा सूनुर्धरणीरेणुकुण्ठितः। पितुरालिङ्गतेऽङ्गानि किमस्त्यभ्यधिकं ततः॥ 1-98-45 (4321) स त्वं सूनुमनुप्राप्तं साभिलाषं मनस्विनम्। प्रेक्षमाणं कटाक्षेण किमर्थमवमन्यसे॥ 1-98-46 (4322) अण्डानि बिभ्रति स्वानि न त्यजन्ति पिपीलिकाः। किं पुनस्त्वं न मन्येथाः सर्वथा पुत्रमीदृशम्॥ 1-98-47 (4323) न भरेथाः कथं नु त्वं मयि जातं स्वमात्मजम्। `ममाण्डानीति वर्ध्ते कोकिलाण्डानि वायसाः॥ 1-98-48 (4324) किं पुनस्त्वं न मन्येथाः सर्वज्ञः पुत्रमीदृशम्। मलयाच्चन्दनं जातमतिशीतं वदन्ति वै॥ 1-98-49 (4325) शिशोरालिङ्गनं तस्माच्चन्दनादधिकं भवेत्।' न वाससां न रामाणां नापां स्पर्शस्तथाविधः॥ 1-98-50 (4326) शिशुनालिङ्ग्यमानस्य स्पर्शः सूनोर्यथा सुखः। पुत्रस्पर्शात्प्रियतरः स्पर्शो लोके न विद्यते॥ 1-98-51 (4327) स्पृशतु त्वां समालिङ्ग्य पुत्रोऽयं प्रियदर्शनः। ब्राह्मणो द्विपदां श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठा चतुष्पदाम्॥ 1-98-52 (4328) मुरुर्गरीयसां श्रेष्ठः पुत्रः स्पर्शवतां वरः॥ त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु प्रजातोऽयमरिन्दमः॥ 1-98-53 (4329) `अद्यायं मन्नियोगात्तु तवाह्वानं प्रतीक्षते। कुमारो राजशार्दूल तव शोकप्रणाशनः॥' 1-98-54 (4330) आहर्ता वाजिमेधस्य शतसङ्ख्यस्य पौरवः। `राजसूयादिकानन्यान्क्रतूनमितदक्षिणान्॥ 1-98-55 (4331) इति गौरन्तरिक्षे मां सूतके ह्यवदत्पुरा। हन्त स्वमङ्कमारोप्य स्नेहाद्ग्रामान्तरं गताः॥ 1-98-56 (4332) मूर्ध्नि पुत्रानुपाघ्राय प्रतिनन्दन्ति मानवाः। वेदेष्वपि वदन्तीमं मन्त्रग्रामं द्विजातयः॥ 1-98-57 (4333) जातकर्मणि पुत्राणां तवापि विदितं ध्रुवम्। अङ्गादङ्गात्संभवसि हृदयादधिजायसे॥ 1-98-58 (4334) आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम्। उपजिघ्रन्ति पितरो मन्त्रेणानेन मूर्धनि॥ 1-98-59 (4335) पोषणं त्वदधीनं मे सन्तानमपि चाक्षयम्। तस्मात्त्वं जीव मे पुत्र स सुखी शरदां शतम्॥ 1-98-60 (4336) एको भूत्वा द्विधा भूत इति वादः प्रवर्तते। त्वदङ्गेभ्यः प्रसूतोऽयं पुरुषात्पुरुषः परः॥ 1-98-61 (4337) सरसीवामलेऽऽत्मानं द्वितीयं पश्य ते सुतम्। `सरसीवामले सोमं प्रेक्षात्मानं त्वमात्मनि'॥ 1-98-62 (4338) यथाचाहवनीयोऽग्निर्वर्हपत्यात्प्रणीयते। एवं त्वत्तः प्रणीतोऽयं त्वमेकः सन्द्विधा कृतः॥ 1-98-63 (4339) मृगापकृष्टेन हि वै मृगयां परिधावता। अहमासादिता राजन्कुमारी पितुराश्रमे॥ 1-98-64 (4340) उर्वशी पूर्वचित्तिश्च सहजन्या च मेनका। विश्वाची च घृताची च षडेवाप्सरसां वराः॥ 1-98-65 (4341) तासां वै मेनका नाम ब्रह्मयोनिर्वराप्सराः। दिवः संप्राप्य जगतीं विश्वामित्रादजीजनत्॥ 1-98-66 (4342) `श्रीमानृषिर्धर्मपरो वैश्वानर इवापरः। ब्रह्मयोनिः कुशो नाम विश्वामित्रपितामहः॥ 1-98-67 (4343) कुशस्य पुत्रो बलवान्कुशनाभश्च धार्मिकः। गाधिस्तस्य सुतो राजन्विश्वामित्रस्तु गाधिजः॥ 1-98-68 (4344) एवंविधो मम पिता मेनका जननी वरा।' सा मां हिमवतः पृष्ठे सुषुवे मेनकाऽप्सराः॥ 1-98-69 (4345) परित्यज्य च मां याता परात्मजमिवासती। `पक्षिणः पुम्यवन्तस्ते सहिता धर्मतस्तदा॥ 1-98-70 (4346) पक्षैस्तैरभिगुप्ता च तस्मादस्मि शकुन्तला। ततोऽहमृषिणा दृष्टा काश्यपेन महात्मना॥ 1-98-71 (4347) जलार्थमग्निहोत्रस्य गतं दृष्ट्वा तु पक्षिणः। न्यासभूतामिव मुनेः प्रददुर्मां दयावतः॥ 1-98-72 (4348) कण्वस्त्वालोक्य मां प्रीतो हसन्तीति हविर्भुजः। स माऽरणिमिवादाय स्वमाश्रममुपागमत्॥ 1-98-73 (4349) सा वै संभाविता राजन्ननुक्रोशान्महर्षिणा। तेनैव स्वसुतेवाहं राजन्वै वरवर्णिनी॥ 1-98-74 (4350) विश्वामित्रसुता चाहं वर्धिता मुनिना नृप। यौवने वर्तमानां च दृष्टवानसि मां नृप॥ 1-98-75 (4351) आश्रमे पर्णशालायां कुमारीं विजने तदा। धात्रा प्रचोदितां शून्ये पित्रा विरहितां मिथः॥ 1-98-76 (4352) वाग्भिस्त्वं सूनृताभिर्मामपत्यार्थमचूचुदः। अकार्षीस्त्वाश्रमे वासं धर्मकामार्थनिश्चितम्॥ 1-98-77 (4353) गान्धर्वेण विवाहेन विधिना पाणिमग्रहीः। साऽहं कुलं च शीलं च सत्यवादित्वमात्मनः॥ 1-98-78 (4354) स्वधर्मं च पुरस्कृत्य त्वामद्य शरणं गता। तस्मान्नर्हसि संश्रुत्य तथेति वितथं वचः॥ 1-98-79 (4355) स्वधर्मं पृष्ठतः कृत्वा परित्यक्तुमुपस्थिताम्। त्वन्नाथां लोकनाथस्त्वं नार्हसि त्वमनागसम्'॥ 1-98-80 (4356) किं नु कर्माशुभं पूर्वं कृतवत्यस्मि पार्थिव। यदहं बान्धवैस्त्यक्ता बाल्ये संप्रति वै त्वया॥ 1-98-81 (4357) कामं त्वया परित्यक्ता गमिष्याम्यहमाश्रमम्। इमं बालं तु संत्युक्तं नार्हस्यात्मजमात्मना॥ 1-98-82 (4358) दुष्यन्त उवाच। 1-98-83x (618) न पुत्रमभिजानामि त्वयि जातं शकुन्तले। असत्वचना नार्यः कस्ते श्रद्धास्यते वचः॥ 1-98-83 (4359) `अश्रद्धेयमिदं वाक्यं कथयन्ती न लज्जसे। विशेषतो मत्सकाशे दुष्टतापसि गम्यताम्'॥ 1-98-84 (4360) क्व महर्षिस्तपस्युग्रः क्वाप्सराः सा च मेनका। क्व च त्वमेवं कृपणा तापसीवेषधारिणी॥ 1-98-85 (4361) अतिकायश्च पुत्रस्ते बालोऽतिबलवानयम्। कथमल्पेन कालेन सालस्कन्ध इवोद्गतः॥ 1-98-86 (4362) सुनिकृष्टा च योनिस्ते पुंश्चली प्रतिभासि मे। यदृच्छया कामरागाज्जाता मेनकया ह्यसि॥ 1-98-87 (4363) सर्वमेव परोक्षं मे यत्त्वं वदसि तापसि। `सर्वा वामाः स्त्रियो लोके सर्वाः कामपरायणाः॥ 1-98-88 (4364) सर्वाः स्त्रियः परवशाः सर्वाः क्रोधसमाकुलाः। असत्योक्ताः स्त्रियः सर्वा न कण्वं वक्तुमर्हसि'॥ 1-98-89 (4365) मेनका निरनुक्रोशा वर्धकी जननी तव। यया हिमवतः पादे निर्माल्यवदुपेक्षिता॥ 1-98-90 (4366) स चापि निरनुक्रोशः क्षत्रयोनिः पिता तव। विश्वामित्रो ब्राह्मणत्वे लुब्धः कामपरायणः॥ 1-98-91 (4367) सुषाव सुरनारी मां विश्वामित्राद्यथेष्टतः। अहो जानामि ते जन्म कुत्सितं कुलटे जनैः॥ 1-98-92 (4368) मेनकाऽप्सरसां श्रेष्ठा महर्षिश्चापि ते पिता। तयोरपत्यं कस्मात्त्वं पुंश्चलीवाभिभाषसे॥ 1-98-93 (4369) जातिश्चापि निकृष्टो ते कुलीनेति विजल्पसे। जनयित्वा त्वमुत्सृष्टा कोकिलेन परैर्भृता॥ 1-98-94 (4370) अरिष्टैरिव दुर्बद्धिः कण्वो वर्धयिता पिता। अश्रद्धेयमिदं वाक्यं यत्त्वं जल्पसि तापसि॥ 1-98-95 (4371) ब्रुवन्ती राजसान्निध्ये गम्यतां यत्र चेच्छसि। `सुवर्णमणिमुक्तानि वस्त्राण्याभरणानि च॥ 1-98-96 (4372) यदिहेच्छसि भोगार्थं तापसि प्रतिगृह्यताम्। नाहं त्वां द्रष्टुमिच्छामि यथेष्टं गम्यतामितः'॥ ॥ 1-98-97 (4373) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि अष्टनवतितमोऽध्यायः॥ 98 ॥

1-99-0 (4374) शकुन्तलोवाच। 1-99-0x (619) राजन्सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यसि। आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यसि॥ 1-99-1 (4375) मेनका त्रिदशेष्वेव त्रिदशाश्चानु मेनकाम्। ममैवोद्रिच्यते जन्म दुष्यन्त तव जन्मतः॥ 1-99-2 (4376) क्षितौ चरसि राजंस्त्वमन्तरिक्षे चराम्यहम्। आवयोरन्तरं पश्य मेरुसर्षपयोरिव॥ 1-99-3 (4377) महेन्द्रस्य कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च। भवनान्यनुसंयामि प्रभावं पश्य मे नृप॥ 1-99-4 (4378) `पुरा नरवरः पुत्र उर्वश्यां जनितस्तदा। आयुर्नाम महाराज तव पूर्वपितामहः॥ 1-99-5 (4379) महर्षयश्च बहवः क्षत्रियाश्च परन्तपाः। अप्सरःसु ऋषीणां च मातृदोषो न विद्यते॥' 1-99-6 (4380) सत्यश्चापि प्रवादोऽयं प्रवक्ष्यामि च ते नृप। निदर्शनार्थं न द्वेषाच्छ्रुत्वा तत्क्षन्तुमर्हसि॥ 1-99-7 (4381) विरूपो यावदादर्शे नात्मनो वीक्षते मुखम्। मन्यते तावदात्मानमन्येभ्यो रूपवत्तरम्॥ 1-99-8 (4382) यदा तु रूपमादर्शे विरूपं सोऽभिवीक्षते। तदा ह्रीमांस्तु जानीयादन्तरं नेतरं जनम्॥ 1-99-9 (4383) अतीव रूपसंपन्नो न कंचिदवमन्यते। अतीव जल्पन्दुर्वाचो भवतीह विहेतुकः॥ 1-99-10 (4384) `पांसुपातेन हृष्यन्ति कुञ्जरा मदशालिनः। तथा परिवदन्नन्यान्हृष्टो भवति दुर्मतिः॥ 1-99-11 (4385) सत्यधर्मच्युतात्पुंसः क्रुद्धादाशीविषादिव। सुनास्तिकोप्युद्विजते जनः किं पुनरास्तिकः॥ 1-99-12 (4386) स्वयमुत्पाद्य पुत्रं वै सदृशं योऽवमन्यते। तस्य देवाः श्रियं घ्नन्ति तत्रैनं कलिराविशेत्॥ 1-99-13 (4387) अभव्येऽप्यनृतेऽशुद्धे नास्तिके पापकर्मणि। दुराचारे कलिर्ह्याशु न कलिर्धर्मचारिषु॥' 1-99-14 (4388) मूर्खो हि जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः। अशुभं वाक्यमादत्ते पुरीषमिव सूकरः॥ 1-99-15 (4389) प्राज्ञस्तु जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः। गुणवद्वाक्यमादत्ते हंसः क्षीरमिवाम्भसि॥ 1-99-16 (4390) `आत्मनो दुष्टभावत्वं जानन्नीचोऽप्रसन्नधीः। परेषामपि जानाति स्वधर्मसदृशान्गुणान्॥ 1-99-17 (4391) दह्यमानास्तु तीव्रेण नीचाः परयशोग्निना। अशक्तास्तद्गतिं गन्तुं ततो निन्दां प्रकुर्वते॥' 1-99-18 (4392) अन्यान्परिवदन्साधुर्यथा हि परितप्यते। तथा परिवदन्नन्यान्हृष्टो भवति दुर्जनः॥ 1-99-19 (4393) `अपवादरता मूर्खा भवन्ति हि विशेषतः। नापवादरताः सन्तो भवन्ति स्म विशेषतः॥' 1-99-20 (4394) अभिवाद्य यथा वृद्धान्साधुर्गच्छति निर्वृतिम्। एवं सज्जनमाक्रुश्य मूर्खो भवति निर्वृतः॥ 1-99-21 (4395) सुखं जीवन्त्यदोषज्ञा मूर्खा दोषानुदर्शिनः। यथा वाच्याः परैः सन्तः परानाहुस्तथाविधान्॥ 1-99-22 (4396) अतो हास्यतरं लोके किंचिदन्यन्न विद्यते। यदि दुर्जन इत्याहुः सज्जनं दुर्जनाः स्वयम्॥ 1-99-23 (4397) `दारुणाल्लोकसंक्लेशाद्दुःखमाप्नोत्यसंशयम्॥' कुलवंशप्रतिष्ठां हि पितरः पुत्रमब्रुवन्॥ 1-99-24 (4398) उत्तमं सर्वधर्माणां तस्मात्पुत्रं तु न त्यजेत्। स्वपत्नीप्रभवाँल्लब्धान्कृतान्समयवर्धितान्॥ 1-99-25 (4399) क्रीतान्कन्यासु चोत्पन्नान्पुत्रान्वै मनुरब्रवीत्। `ते च षड्वन्धुदायादाः षडदायादबान्धवाः॥ 1-99-26 (4400) धर्मकृत्यवहा नॄणां मनसः प्रीतिवर्धनाः। त्रायन्ते नरकाज्जाताः पुत्रा धर्मप्लवाः पितॄन्॥ 1-99-27 (4401) स त्वं नृपतिशार्दूल न पुत्रं त्यक्तुमर्हसि। तस्मात्पुत्रं च सत्यं च पालयस्व महीपते॥ 1-99-28 (4402) उभयं पालयस्वैतन्नानृतं वक्तुमर्हसि।' आत्मानं सत्यधर्मौ च पालयेथा महीपते। नरेन्द्रसिंह कपटं न हि वोढुं त्वमर्हसि॥ 1-99-29 (4403) वरं कूपशताद्वापी वरं वापीशतात्क्रतुः। वरं क्रतुशतात्पुत्रः सत्यं पुत्रशताद्वरम्॥ 1-99-30 (4404) अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्। अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते॥ 1-99-31 (4405) सर्ववेदाधिगमनं सर्वतीर्थावगाहनम्। सत्यस्यैव च राजेन्द्र कलां नार्हति षोडशीम्॥ 1-99-32 (4406) नास्ति सत्यसमो धर्मो न सत्याद्विद्यते परम्। न हि तीव्रतरं पापमनृतादिह विद्यते॥ 1-99-33 (4407) राजन्सत्यं परो धर्मः सत्याच्च समयः परः। मात्याक्षीः समयं राजन्सत्यं सङ्गतमस्तु ते॥ 1-99-34 (4408) `यः पापो न विजानीयात्कर्म कृत्वा नराधिप। न हि तादृक्परं पापमनृतादिह विद्यते॥ 1-99-35 (4409) यस्य ते हृदयं वेद सत्यस्यैवानृतस्य च। कल्याणावेक्षणं तस्मात्कर्तुमर्हसि धर्मतः॥ 1-99-36 (4410) यो न कामान्न च क्रोधान्न द्रोहादतिवर्तते। अमित्रं वापि मित्रं वा स एवोत्तमपूरुषः॥' 1-99-37 (4411) अनृतश्चेत्प्रसङ्गस्ते श्रद्दधासि न चेत्स्वयम्। आश्रमं गन्तुमिच्छामि त्वादृशो नास्ति सङ्गतं॥ 1-99-38 (4412) `पुत्रत्वे शङ्कमानस्य त्वं बुद्ध्या निश्चयं कुरु। गतिः स्वरः स्मृतिः सत्वं शीलं विद्या च विक्रमः॥ 1-99-39 (4413) धृष्णुप्रकृतिभावौ च आवर्ता रोमराजयः। समा यस्य यदा स्युस्ते तस्य पुत्रो न संशयः॥ 1-99-40 (4414) सादृश्येनोद्धऋतं बिम्बं तव देहाद्विशांपते। तातेति भाषमाणं वै मा स्म राजन्वृथा कृथाः॥ 1-99-41 (4415) ऋते च गर्दभीक्षीरात्पयः पास्यति मे सुतः।' ऋतेपि त्वां च दुष्यन्त शैलराजावतंसिकाम्। चतुरन्तामिमामुर्वीं पुत्रो मे पालयिष्यति॥ 1-99-42 (4416) `शकुन्तले तव सुतश्चक्रवर्ती भविष्यति। एवमुक्तं महेन्द्रेण भविष्यति न चान्यथा॥ 1-99-43 (4417) साक्षित्वे बहवो ह्युक्ता देवदूतादयो मया। न ब्रुवन्ति तथा सत्यमुताहो नानृतं किल॥ 1-99-44 (4418) असाक्षिणी मन्दबाग्या गमिष्यामि यथागतम्॥' 1-99-45 (4419) वैशम्पायन उवाच। 1-99-46x (620) एतावदुक्त्वा वचनं प्रातिष्ठत शकुन्तला। `तस्याः क्रोधसमुत्थोग्निः सधूमो मूर्ध्न्यदृश्यत॥ 1-99-46 (4420) संनियम्यात्मनोऽङ्गेषु ततः क्रोधाग्निमात्मजम्। प्रस्थितैवानवद्याङ्गी सह पुत्रेण वै वनम्'॥ ॥ 1-99-47 (4421) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि एकोनशततमोऽध्यायः॥ 99 ॥

1-100-0 (4422) वैशम्पायन उवाच। 1-100-0x (621) अथान्तरिक्षे दुष्यन्तं वागुवाचाशरीरिणी। ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर्मन्त्रिभिश्चाभिसंवृतम्॥ 1-100-1 (4423) माता भस्त्रा पितुः पुत्रो यस्माज्जातः स एव सः। भरस्व पुत्रं दौष्यन्तिं सत्यमाह शकुन्तला॥ 1-100-2 (4424) `सर्वेभ्यो ह्यङ्गमङ्गेभ्यः साक्षादुत्पद्यते सुतः। आत्मा चैव सुतो नाम तेनैव तव पौरव॥ 1-100-3 (4425) आहितं ह्यात्मनाऽऽत्मानं परिरक्ष इमं सुतम्। अनन्यां त्वं प्रतीक्षस्व मावमंस्थाः शकुन्तलाम्॥ 1-100-4 (4426) स्त्रियः पवित्रमतुलमेतद्दुष्यन्त धर्मतः। मासि मासि रजो ह्यासां दुरितान्यपकर्षति॥ 1-100-5 (4427) ततः सर्वाणि भूतानि व्याजह्रस्तं समन्ततः। 1-100-6 (4428) देवा ऊचुः। आहितस्त्वत्तनोरेष मावमंस्थाः शकुन्तलाम्'॥ 1-100-6x (622) रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात्। त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला॥ 1-100-7 (4429) `पतिर्जायां प्रविशति स तस्यां जायते पुनः। अन्योन्यप्रकृतिर्ह्येषा मावमंस्थाः शकुन्तलाम्॥' 1-100-8 (4430) जाया जनयते पुत्रमात्मनोऽङ्गाद्द्विधा कृतम्। तस्माद्भरस्व दुष्यन्त पुत्रं शाकुन्तलं नृप॥ 1-100-9 (4431) सुभूतिरेषा न त्याज्या जीवितं जीवयात्मजम्। शाकुन्तलं महात्मानं दुष्यन्त भर पौरवम्॥ 1-100-10 (4432) भर्तव्योऽयं त्वया यस्मादस्माकं वचनादपि। तस्माद्भवत्वयं नाम्ना भरतो नाम ते सुतः॥ 1-100-11 (4433) `भरताद्भारती कीर्तिर्येनेदं भारतं कुलम्। अपरे ये च पूर्वे च भारता इति तेऽभवन्॥ 1-100-12 (4434) वैशम्पायन उवाच। 1-100-13x (623) एवमुक्त्वा ततो देवा ऋषयश्च तपोधनाः। पतिव्रतेति संहृष्टाः पुष्पवृष्टिं ववर्षिरे॥' 1-100-13 (4435) तच्छ्रुत्वा पौरवो वाक्यं व्याहृतं वे दिवौकसाम्। `सिंहासनात्समुत्थाय प्रणम्य च दिवौकसः॥' 1-100-14 (4436) पुरोहितममात्यांश्च संप्रहृष्टोऽब्रवीदिदम्। शृण्वन्त्वेतद्भवन्तोऽपि देवदूतस्य भाषितम्॥ 1-100-15 (4437) `शृण्वन्तु देवतानां च महर्षीणां च भाषितम्'। अहमप्येवमेवैनं जानामि सुतमात्मजम्॥ 1-100-16 (4438) यद्यहं वचनादस्या गृह्णीयामिममात्मजम्। भवेद्धि शङ्का लोकस्य नैवं शुद्धो भवेदयम्॥ 1-100-17 (4439) वैशम्पायन उवाच। 1-100-18x (624) तां विशोध्य तदा राजा देवैः सह महर्षिभिः। हृष्टः प्रमुदितश्चापि प्रतिजग्राह तं सुतम्॥ 1-100-18 (4440) ततस्तस्य तदा राजा पितृकर्माणि सर्वशः। कारयामास मुदितः प्रीतिमानात्मजस्य ह। मूर्ध्नि चैनं समाघ्राय सस्नेहं परिषस्वजे॥ 1-100-19 (4441) सभाज्यमानो विप्रैश्च स्तूयमानश्च बन्दिभिः। मुदं स परमां लेभे पुत्रस्पर्शनजां नृपः॥ 1-100-20 (4442) स्वां चैव भार्यां धर्मज्ञः पूजयामास धर्मतः। अब्रवीच्चैव तां राजा सान्त्वपूर्वमिदं वचः॥ 1-100-21 (4443) लोकस्यायं परोक्षस्तु संबन्धो नौ पुराऽभवत्। कृतो लोकसमक्षोऽद्य संबन्धो वै पुनः कृतः॥ 1-100-22 (4444) तस्मादेतन्मया तस्य तन्निमित्तं प्रभाषितम्॥ 1-100-23 (4445) शङ्केत वाऽयं लोकोऽथ स्त्रीभावान्मयि संगतम्। तस्मादेतन्मया चापि तच्छुद्ध्यर्थं विचारितम्॥ 1-100-24 (4446) `ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव पृथग्विधाः। त्वां देवि वूजयिष्यन्ति निर्विशङ्कां पतिव्रताम्'॥ 1-100-25 (4447) पुत्रश्चायं वृतो राज्ये त्वमग्रमहिषी भव॥ 1-100-26 (4448) यच्च कोपनयात्यर्थं त्वयोक्तोऽस्म्यप्रियं प्रिये। प्रणयिन्या विशालाक्षितत्क्षान्तं ते मया शुभे॥ 1-100-27 (4449) `अनृतं वाप्यनिष्टं वा दुरुक्तं वातिदुष्कृतम्। त्वयाप्येवं विशालाक्षि क्षन्तव्यं मम दुर्वचः। क्षान्त्या पतिकृते नार्यः पातिव्रत्यं व्रजन्ति ताः॥ 1-100-28 (4450) एवमुक्त्वा तु राजर्षिस्तामनिन्दितगामिनीम्। अन्तःपुरं प्रवेश्याथ दुष्यन्तो महिषीं प्रियाम्॥ 1-100-29 (4451) वासोभिरन्नपानैश्च पूजयित्वा तु भारत। `स मातरमुपस्थाय रथन्तर्यामभाषत॥ 1-100-30 (4452) मम पुत्रो वने जातस्तव शोकप्रणशनः। ऋणादद्य विमुक्तोऽहं तव पौत्रेण शोभने॥ 1-100-31 (4453) विश्वामित्रसुता चेयं कण्वेन च विवर्धिता। स्नुषा तव महाभागे प्रसीदस्व शकुन्तलाम्॥ 1-100-32 (4454) पुत्रस्य वचनं श्रुत्वा पौत्रं सा परिषस्वजे। पादयोः पतितां तत्र रथन्तर्या शकुन्तलाम्॥ 1-100-33 (4455) परिष्वज्य च बाहुभ्यां हर्षादश्रुण्यवर्तयत्। उवाच वचनं सत्यं लक्षये लक्षणानि च॥ 1-100-34 (4456) तव पुत्रो विशालाक्षि चक्रवर्ती भविष्यति। तव भर्ता विशालाक्षि त्रैलोक्यविजयी भवेत्॥ 1-100-35 (4457) दिव्यान्भोगाननुप्राप्ता भव त्वं वरवर्णिनि। एवमुक्ता रथ्तर्या परं हर्षमवाप सा॥ 1-100-36 (4458) शकुन्तलां तदा राजा शास्त्रोक्तेनैव कर्मणा। ततोऽग्रमहिषीं कृत्वा सर्वाभरणभूषिताम्॥ 1-100-37 (4459) ब्राह्मणेभ्यो धनं दत्त्वा सैनिकानां च भूपतिः। दौष्यन्तिं च ततो राजा पुत्रं शाकुन्तलं तदा'॥ 1-100-38 (4460) भरतं नामतः कृत्वा यौवराज्येऽभ्यषेचयत्। `भरते भारमावेश्य कृतकृत्योऽभवन्नृपः॥ 1-100-39 (4461) ततो वर्षशतं पूर्णं राज्यं कृत्वा नराधिपः। गत्वा वनानि दुष्यन्तः स्वर्गलोकमुपेयिवान्॥' ॥ 1-100-40 (4462) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि शततमोऽध्यायः॥ 100 ॥

1-101-0 (4463) `वैशम्पायन उवाच। 1-101-0x (625) दुष्यन्ताद्भरतो राज्यं यथान्यायमवाप सः।' तस्य तत्प्रथितं कर्म प्रावर्तत महात्मनः॥ 1-101-1 (4464) भास्वरं दिव्यमजितं लोकसंनादनं महत्। स विजित्य महीपालांश्चकार वशवर्तिनः॥ 1-101-2 (4465) चचार च सतां धर्मं प्राप्य चानुत्तमं यशः। स राजा चक्रवर्त्यासीत्सार्वभौमः प्रतापवान्॥ 1-101-3 (4466) ईजे च बहुभिर्यज्ञैर्यथा शक्रो मरुत्पतिः। याजयामास तं कण्वो दक्षवद्भूरिदक्षिणम्॥ 1-101-4 (4467) श्रीमद्गोविततं नाम वाजिमेधमवाप सः। यस्मिन्सहस्रं पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ॥ 1-101-5 (4468) सोऽश्वमेधशतैरीजे यमुनामनु तीरगः। त्रिशतैश्च सरस्वत्यां गङ्गामनु चतुःशतैः॥ 1-101-6 (4469) दौष्यन्तिर्भरतो यज्ञैरीजे शाकुन्तलो नृपः। तस्माद्भरतवंशस्य विप्रतस्थे महद्यशः॥ 1-101-7 (4470) भरतस्य वरस्त्रीषु पुत्राः संजज्ञिरे पृथक्। नाभ्यनन्दत्तदा राजा नानुरूपा ममेति तान्॥ 1-101-8 (4471) ततस्तान्मातरः क्रुद्धाः पुत्रान्निन्युर्यमक्षयम्। ततस्तस्य नरेन्द्रस्य वितथं पुत्रजन्म तत्॥ 1-101-9 (4472) ततो महद्भिः क्रतुभिरीजानो भरतस्तदा। लेभे पुत्रं भरद्पाजाद्भुमन्युं नाम भारत॥ 1-101-10 (4473) ततः पुत्रिणमात्मानं ज्ञात्वा पौरवनन्दनः। भुमन्युं भरतश्रेष्ठ यौवराज्येऽभ्यषेचयत्॥ 1-101-11 (4474) ततो दिविरथो नाम भुमन्योरभवत्सुतः। सुहोत्रश्च सुहोता च सुहविः सुयजुस्तथा॥ 1-101-12 (4475) पुष्करिण्यामृचीकश्च भुमन्योरभवन्सुताः। तेषां ज्येष्ठः सुहोत्रस्तु राज्यमाप महीक्षिताम्॥ 1-101-13 (4476) राजसूयाश्वमेधाद्यैः सोऽयजद्बहुभिः सवैः। सुहोत्रः पृथिवीं कृत्स्नां बुभुजे सागराम्बराम्॥ 1-101-14 (4477) पूर्णां हस्तिगवाश्वैश्च बहुरत्नसमाकुलाम्। ममज्जेव मही तस्य भूरिभारावपीडिता॥ 1-101-15 (4478) हस्त्यश्वरथसंपूर्णा मनुष्यकलिला भृशम्। सुहोत्रे राजनि तदा धर्मतः शासति प्रजाः॥ 1-101-16 (4479) चैत्ययूपाङ्किता चासीद्भूमिः शतसहस्रशः। प्रवृद्धजनसस्या च सर्वदैव व्यरोचत॥ 1-101-17 (4480) ऐक्ष्वाकी जनयामास सुहोत्रात्पृथिवीपतेः। अजमीढं सुमीढं च पुरुमीढं च भारत॥ 1-101-18 (4481) अजमीढो वरस्तेषां तस्मिन्वंशः प्रतिष्ठितः। षट् पुत्रान्सोप्यजनयत्तिसृषु स्त्रीषु भारत॥ 1-101-19 (4482) ऋक्षं धूमिन्यथो नीली दुष्यन्तपरमेष्ठइनौ। केशिन्यजनयज्जह्नुं सुतौ च जनरूषिणौ॥ 1-101-20 (4483) विदुः संवरणं वीरमृक्षाद्राथन्तरीसुतम्। तथेमे सर्वपञ्चाला दुष्यन्तपरमेष्ठिनोः। अन्वयाः कुशिका राजञ्जन्होरमिततेजसः॥ 1-101-21 (4484) जनरूषणयोर्ज्येष्ठमृक्षमाहुर्जनाधिपम्। ऋक्षात्संवरणो जज्ञे राजन्वंशकरस्तव॥ 1-101-22 (4485) आर्क्षे संवरणे राजन्प्रशासति वसुन्धराम्। संक्षयः सुमहानासीत्प्रजानामिति नः श्रुतम्॥ 1-101-23 (4486) व्यशीर्यत ततो राष्ट्रं क्षयैर्नानाविधैस्तदा। क्षुन्मृत्युभ्यामनावृष्ट्या व्याधिभिश्च समाहतम्॥ 1-101-24 (4487) अभ्यघ्नन्भारतांश्चैव सपत्नानां बलानि च। चालयन्वसुधां चेमां बलेन चतुरङ्गिणा॥ 1-101-25 (4488) अभ्ययात्तं च पाञ्चल्यो विजित्य तरसा महीम्। अक्षौहिणीभिर्दशभिः स एनं समरेऽजयत्॥ 1-101-26 (4489) ततः सदारः सामात्यः सपुत्रः ससुहृज्जनः। राजा संवरणस्तस्मात्पलायत महाभयात्॥ 1-101-27 (4490) `ते प्रतीचीं पराभूताः प्रपन्ना भारता दिशम्'। सिन्धोर्नदस्य महतो निकुञ्जे न्यवसंस्तदा। नदीविपयपर्यन्ते पर्वतस्य समीपतः॥ 1-101-28 (4491) तत्रावसन्बहून्कालान्भारता दुर्गमाश्रिताः। तेषां निवसतां तत्र सहस्रं परिवत्सरान्॥ 1-101-29 (4492) अथाभ्यगच्छद्भरतान्वसिष्ठो भगवानृषिः। तमागतं प्रयत्नेन प्रत्युद्गम्याभिवाद्य च॥ 1-101-30 (4493) अर्घ्यमभ्याहरंस्तस्मै ते सर्वे भारतास्तदा। निवेद्य सर्वमृषये सत्कारेण सुवर्चसे॥ 1-101-31 (4494) तमासने चोपविष्टं राजा वव्रे स्वयं तदा। पुरोहितो भवान्नोऽस्तु राज्याय प्रयतेमहि॥ 1-101-32 (4495) ओमित्येवं वसिष्ठोऽपि भारतान्प्रत्यपद्यत। अथाभ्यषिञ्चत्साम्राज्ये सर्वक्षत्रस्य पौरवम्॥ 1-101-33 (4496) विषाणभूतं सर्वस्यां पृथिव्यामिति नः श्रुतम्। भरताध्युषितं पूर्वं सोऽध्यतिष्ठत्पुरोतोतमम्॥ 1-101-34 (4497) पुनर्बलिभृतश्चैव चक्रे सर्वमहीक्षितः। ततः स पृथिवीं प्राप्य पुनरीजे महाबलः॥ 1-101-35 (4498) आजमीढो महायज्ञैर्बहुभिर्भूरिदक्षिणैः। ततः संवरणात्सौरी तपती सुषुवे कुरुम्॥ 1-101-36 (4499) राजत्वे तं प्रजाः सर्वा धर्मज्ञ इति वव्रिरे। `महिम्ना तस्य कुरवो लेभिरे प्रत्ययं भृशम्।' तस्य नाम्नाऽभिविख्यातं पृथिव्यां कुरुजाङ्गलं॥ 1-101-37 (4500) कुरुक्षेत्रं स तपसा पुण्यं चक्रे महातपाः। अश्ववन्तमभिष्यन्तं तथा चैत्ररथं मुनिम्॥ 1-101-38 (4501) जनमेजयं च विख्यातं पुत्रांश्चास्यानुशुश्रुम। पञ्चैतान्वाहिनी पुत्रान्व्यजायत मनस्विनी॥ 1-101-39 (4502) अविक्षितः परिक्षित्तु शबलाश्वस्तु वीर्यवान्। आदिराजो विराजश्च शाल्मलिश्च महाबलः॥ 1-101-40 (4503) उच्चैःश्रवा भङ्गकारो जितारिश्चाष्टमः स्मृतः। एतेषामन्ववाये तु ख्यातास्ते कर्मजैर्गुणैः। जनमेजयादयः सप्त तथैवान्ये महारथाः॥ 1-101-41 (4504) परीक्षितोऽभवन्पुत्राः सर्वे धर्मार्थकोविदाः। कक्षसेनोग्रसेनौ तु चित्रसेनश्च वीर्यवान्॥ 1-101-42 (4505) इन्द्रसेनः सुषेणश्च भीमसेनश्च नामतः। जनमेजयस्य तनया भुवि ख्याता महाबलाः॥ 1-101-43 (4506) धृतराष्ट्रः प्रथमजः पाण्डुर्बाह्लीक एव च। निषधश्च महातेजास्तथा जाम्बूनदो बली॥ 1-101-44 (4507) कुण्डोदरः पदातिश्च वसातिश्चाष्टमः स्मृतः। सर्वे धर्मार्थकुशलाः सर्वभूतहिते रताः॥ 1-101-45 (4508) धृतराष्ट्रोऽथ राजासीत्तस्य पुत्रोऽथ कुण्डिकः। हस्ती वितर्कः क्राथश्च कुण्डिनश्चापि पञ्चमः॥ 1-101-46 (4509) हविश्रवास्तथेन्द्राभो भुमन्युश्चापराजितः। धृतराष्ट्रसुतानां तु त्रीनेतान्प्रथितान्भुवि॥ 1-101-47 (4510) प्रतीपं धर्मनेत्रं च सुनेत्रं चापि भारत। प्रतीपः प्रथितस्तेषां बभूवाप्रतिमो भुवि॥ 1-101-48 (4511) प्रतीपस्य त्रयः पुत्रा जज्ञिरे भरतर्षभ। देवापिः शन्तनुश्चैव बाह्लीकश्च महारथः॥ 1-101-49 (4512) देवापिस्तु प्रवव्राज तेषां धर्महितेप्सया। शन्तनुश्च महीं लेभे बाह्लीकश्च महारथः॥ 1-101-50 (4513) भरतस्यान्वयास्त्वेते देवकल्पा महारथाः। बभूवुर्ब्रह्मकल्पाश्च बहवो राजसत्तमाः॥ 1-101-51 (4514) एवंविधा महाभागा देवरूपाः प्रहारिणः। अन्ववाये महाराज ऐलवंशविवर्धनाः॥ 1-101-52 (4515) `गङ्गातीरं समागम्य दीक्षितो जनमेजय। अश्वमेधसहस्राणि वाजपेयशतानि च॥ 1-101-53 (4516) पुनरीजे महायज्ञैः समाप्तवरदक्षिणैः। अग्निष्टोमातिरात्राणामुक्थानां सोमवत्पुनः॥ 1-101-54 (4517) वाजपेयेष्टिसत्राणां सहस्रैश्च सुसंभृतैः। दृष्ट्वा शाकुन्तलो राजा तर्पयित्वा द्विजान्धनैः॥ 1-101-55 (4518) पुनः सहस्रं पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ। जम्बूनदस्य शुद्धस्य कनकस्य महायशाः॥ 1-101-56 (4519) यस्य यूपाः शतव्यामाः परिणाहेऽथ काञ्चनाः। सहस्रव्याममुद्वृद्धाः सेन्द्रैर्देवैः समुच्छ्रिताः॥ 1-101-57 (4520) स्वलङ्कृता भ्राजमानाः सर्वरत्नैर्मनोरमैः। हिरण्यं द्विरदानश्वान्महिषोष्ट्रगजाविकम्॥ 1-101-58 (4521) दासीदासं धनं धान्यं गाः सुशीलाः सवत्सकाः। भूमिं यूपसहस्राङ्कां कण्वाय बहुदक्षिणाम्॥ 1-101-59 (4522) बहूनां ब्रह्मकल्पानां धनं दत्त्वा क्रतून्बहून्। ग्रामान्गृहाणि शुभ्राणि कोटिशोथाददत्तदा॥ 1-101-60 (4523) भरताद्भारती कीर्तिर्येनेदं भारतं कुलम्।' भरतस्यान्वये जाता देवकल्पा महारथाः॥ 1-101-61 (4524) बहवो ब्रह्मकल्पाश्च बभूवुः क्षत्रसत्तमाः। तेषामपरिमेयानि नामधेयानि सन्त्युत॥ 1-101-62 (4525) तेषां कुले यथा मुख्यान्कीर्तयिष्यामि भारत। महाभागान्देवकल्पान्सत्यार्जवपरायणान्॥ ॥ 1-101-63 (4526) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि एकोत्तरशततमोऽध्यायः॥ 101 ॥

1-102-0 (4527) वैशम्पायन उवाच। 1-102-0x (626) इक्ष्वाकुवंशप्रभो राजासीत्पृथिवीपतिः। महाभिषगिति ख्यातः सत्यवाक्सत्यविक्रमः॥ 1-102-1 (4528) सोऽश्वमेधसहस्रेण राजसूयशतेन च। तोषयामास देवेशं स्वर्गं लेभे ततः प्रभुः॥ 1-102-2 (4529) ततः कदाचिद्ब्रह्माणमुपासांचक्रिरे सुराः। तत्र राजर्षयो ह्यासन्स च राजा महाभिषक्॥ 1-102-3 (4530) अथ गङ्गा सरिच्छ्रेष्ठा समुपायात्पितामहम्। तस्या वासः समुद्धूतं मारुतेन शशिप्रभम्॥ 1-102-4 (4531) ततोऽभवन्सुरगणाः सहसाऽवाङ्मुखास्तदा। महाभिषक्तु राजर्षिरशङ्को दृष्टवान्नदीम्॥ 1-102-5 (4532) सोपध्यातो भगवता ब्रह्मणा तु महाभिषक्। उक्तश्च जातो मर्त्येषु पुनर्लोकानवाप्स्यसि॥ 1-102-6 (4533) यया हृतमनाश्चासि गङ्गया त्वं हि दुर्मते। सा ते वै मानुषे लोके विप्रियाण्याचरिष्यति॥ 1-102-7 (4534) यदा ते भविता मन्युस्तदा शापाद्विमोक्ष्यते। 1-102-8 (4535) वैशम्पायन उवाच। स चिन्तयित्वा नृपतिर्नृपानन्यांस्तपोधनान्॥ 1-102-8x (627) प्रतीपं रोचयामास पितरं भूरितेजसम्। सा महाभिषजं दृष्ट्वा नदी दैर्याच्च्युतं नृपम्॥ 1-102-9 (4536) तमेव मनसा ध्यायन्त्युपावृत्ता सरिद्वरा। सा तु विध्वस्तवपुषः कश्मलाभिहतान्नृप॥ 1-102-10 (4537) ददर्श पथि गच्छन्ती वसून्देवान्दिवौकसः। तथारूपांश्च तान्दृष्ट्वा प्रपच्छ सरितां वरा॥ 1-102-11 (4538) किमिदं नष्टरूपाः स्थ कच्चित्क्षेमं दिवौकसाम्। तामूचुर्वसवो देवाः शप्ताः स्मो वै महानदि॥ 1-102-12 (4539) अल्पेऽपराधे संरम्भाद्वसिष्ठेन महात्मना। विमूढा हि वयं सर्वे प्रच्छन्नमृषिसत्तमम्॥ 1-102-13 (4540) सन्ध्यां वसिष्ठमासीनं तमत्यभिसृताः पुरा। तेन कोपाद्वयं शप्ता योनौ संभवतेति ह॥ 1-102-14 (4541) न तच्छक्यं निवर्तयितुं यदुक्तं ब्रह्मवादिना। त्वमस्मान्मानुषी भूत्वा सूष्व पुत्रान्वसून्भुवि॥ 1-102-15 (4542) न मानुषीणां जठरं प्रविशेम वयं शुभे। इत्युक्ता तैश्च वसुभिस्तथेत्युक्त्वाऽब्रवीदिदम्॥ 1-102-16 (4543) गङ्गोवाच। 1-102-17x (628) मर्त्येषु पुरुषश्रेष्ठः को वः कर्ता भविष्यति। 1-102-17 (4544) वसव ऊचुः। प्रतीपस्य सुतो राजा शान्तनुर्लोकविश्रुतः। भविता मानुषे लोके स नः कर्ता भविष्यति॥ 1-102-17x (629) गङ्गोवाच। 1-102-18x (630) ममाप्येवं मतं देवा यथा मां वदथानघाः। प्रियं तस्य करिष्यामि युष्माकं चेतदीप्सितम्॥ 1-102-18 (4545) वसव ऊचुः। 1-102-19x (631) जातान्कुमारान्स्वानप्सु प्रक्षेप्तुं वै त्वमर्हसि। यथा नचिरकालं नो निष्कृतिः स्यात्त्रिलोकगे॥ 1-102-19 (4546) जिघृक्षवो वयं सर्वे सुरभिं मन्दबुद्धयः। शप्ता ब्रह्मर्षिणा तेन तांस्त्वं मोचय चाशु नः॥ 1-102-20 (4547) गङ्गोवाच। 1-102-21x (632) एवमेतत्करिष्यामि पुत्रस्तस्य विधीयताम्। नास्य मोघः सङ्गमः स्यात्पुत्रहेतोर्मया सह॥ 1-102-21 (4548) वसव ऊचुः। 1-102-22x (633) तुरीयार्धं प्रदास्यामो वीर्यस्यैकैकशो वयम्। तेन वीर्येण पुत्रस्ते भविता तस्य चेप्सितः॥ 1-102-22 (4549) न संपत्स्यति मर्त्येषु पुनस्तस्य तु सन्ततिः। तस्मादपुत्रः पुत्रस्ते भविष्यति स वीर्यवान्॥ 1-102-23 (4550) एवं ते समयं कृत्वा गङ्गया वसवः सह। जग्मुः संहृष्टमनसो यथासंकल्पमञ्जसा॥ ॥ 1-102-24 (4551) इति श्रीमन्महाभारते आदिप्रवमि संभवपर्वणि द्व्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 102 ॥

1-103-0 (4552) वैशम्पायन उवाच। 1-103-0x (634) ततः प्रतीपो राजाऽऽसीत्सर्वभूतहितः सदा। निषसाद समा बह्वीर्गङ्गाद्वारगतो जपन्॥ 1-103-1 (4553) तस्य रूपगुणोपेता गङ्गा स्त्रीरूपधारिणी। उत्तीर्य सलिलात्तस्माल्लोभनीयतमाकृतिः॥ 1-103-2 (4554) अधीयानस्य राजर्षेर्दिव्यरूपा मनस्विनी। दक्षिणं शालसङ्काशमूरुं भेजे शुभानना॥ 1-103-3 (4555) प्रतीपस्तु महीपालस्तामुवाच यशस्विनीम्। `वाक्यं वाक्यविदां श्रेष्ठो धर्मनिश्चयतत्त्ववित्।' करोमि किं ते कल्याणि प्रियं यत्तेऽभिकाङ्क्षितम्॥ 1-103-4 (4556) स्त्र्युवाच। 1-103-5x (635) त्वामहं कामये राजन्भजमानां भजस्व माम्। त्यागः कामवतीनां हि स्त्रीणां सद्भिर्विगर्हितः॥ 1-103-5 (4557) प्रतीप उवाच। 1-103-6x (636) नाहं परस्त्रियं कामाद्गच्छेदं वरवर्णिनि। न चासवर्णां कल्याणि धर्म्यमेतद्धि मे व्रतम्॥ 1-103-6 (4558) `यः स्वदारान्परित्यज्य पारक्यां सेवते स्त्रियम्। निरयान्नैव मुच्यते यावदाभूतसंप्लवम्॥' 1-103-7 (4559) स्त्र्युवाच। 1-103-8x (637) नाश्रेयस्यस्मि नागम्या न वक्तव्या च कर्हिचित्। भजन्तीं भज मां राजन्दिव्यां कन्यां वरस्त्रियम्॥ 1-103-8 (4560) प्रतीप उवाच। 1-103-9x (638) त्वया निवृत्तमेतत्तु यन्मां चोदयसि प्रियम्। अन्यथा प्रतिपन्नं मां नाशयेद्धर्मविप्लवः॥ 1-103-9 (4561) प्राप्य दक्षिणमूरुं मे त्वमाश्लिष्टा वराङ्गने। अपत्यानां स्नुषाणां च भीरु विद्ध्येतदासनम्॥ 1-103-10 (4562) सव्योरुः कामिनीभोग्यस्त्वया स च विवर्जितः। तस्मादहं नाचरिष्ये त्वयि कामं वराङ्गने॥ 1-103-11 (4563) स्नुषा मे भव सुश्रोणि पुत्रार्थं त्वां वृणोम्यहम्। स्नुषापक्षं हि वामोरु त्वमागम्य समाश्रिता॥ 1-103-12 (4564) स्त्र्युवाच। 1-103-13x (639) एवमप्यस्तु धर्मज्ञ संयुज्येयं सुतेन ते। त्वद्भक्त्या तु भजिष्यामि प्रख्यातं भारतं कुलम्॥ 1-103-13 (4565) पृथिव्यां पार्थिवा ये च तेषां यूयं परायणम्। गुणा न हि मया शक्या वक्तुं वर्षशतैरपि॥ 1-103-14 (4566) कुलस्य ये वः प्रथितास्तत्साधुत्वमथोत्तमम्। समयेनेह धर्मज्ञ आचरेयं च यद्विभो॥ 1-103-15 (4567) तत्सर्वमेव पुत्रस्ते न मीमांसेत कर्हिचित्। एवं वसन्ती पुत्रे ते वर्धयिष्याम्यहं रतिम्॥ 1-103-16 (4568) पुत्रैः पुण्यैः प्रियैश्चैव स्वर्गं प्राप्स्यति ते सुतः। 1-103-17 (4569) वैशम्पायन उवाच। तथेत्युक्त्वा तु सा राजंस्तत्रैवान्तरधीयत। `अदृश्या राजसिंहस्य पश्यतः साऽभवत्तदा॥' 1-103-17x (640) पुत्रजन्म प्रतीक्षन्वै स राजा तदधारयत्। एतस्मिन्नेव काले तु प्रतीपः क्षत्रियर्षभः॥ 1-103-18 (4570) तपस्तेपे सुतस्यार्थे सभार्यः कुरुनन्दन। `प्रतीपस्य तु भार्यायां गर्भः श्रीमानवर्धत॥ 1-103-19 (4571) श्रिया परमया युक्तः शरच्छुक्ले यथा शशी। ततस्तु दशमे मासि प्राजायत रविप्रभम्॥ 1-103-20 (4572) कुमारं देवगर्भाभं प्रतीपमहिषी तदा।' तयोः समभवत्पुत्रो वृद्धयोः स महाभिषक्॥ 1-103-21 (4573) शान्तस्य जज्ञे सन्तानस्तस्मादासीत्स शान्तनुः। `तस्य जातस्य कृत्यानि प्रतीपोऽकारयत्प्रभुः॥ 1-103-22 (4574) जातकर्मादि विप्रेण वेदोक्तैः कर्मभिस्तदा। नामकर्म च विप्रास्तु चक्रुः परमसत्कृतम्॥ 1-103-23 (4575) शान्तनोरवनीपाल वेदोक्तैः कर्मभिस्तदा। ततः संवर्धितो राजा शान्तनुर्लोकधार्मिकः॥ 1-103-24 (4576) स तु लेभे परां निष्ठां प्राप्य धर्मभृतां वरः। धनुर्वेदे च वेदे च गतिं स परमा गतः॥ 1-103-25 (4577) यौवनं चापि संप्राप्तः कुमारो वदतां वरः।' संस्मरंश्चाक्षयाँल्लोकान्विजातान्स्वेन कर्मणा॥ 1-103-26 (4578) पुण्यकर्मकृदेवासीच्छान्तनुः कुरुसत्तमः। प्रतीपः शान्तनुं पुत्रं यौवनस्थं ततोऽन्वशात्॥ 1-103-27 (4579) पुरा स्त्री मां समभ्यागाच्छान्तनो भूतये तव। त्वामाव्रजेद्यदि रहः सा पुत्र वरवर्णिनी॥ 1-103-28 (4580) कामयानाऽभिरूपाढ्या दिव्यस्त्री पुत्रकाम्यया। सा त्वया नानुयोक्तव्या कासि कस्यासि चाङ्गने॥ 1-103-29 (4581) यच्च कुर्यान्न तत्कर्म सा प्रष्टव्या त्वयाऽनघ। सन्नियोगाद्भजन्तीं तां भजेथा इत्युवाच तम्॥ 1-103-30 (4582) एवं संदिश्य तनयं प्रतीपः शान्तनुं तदा। स्वे च राज्येऽभिषिच्यैनं वनं राजा विवेश ह॥ 1-103-31 (4583) स राजा शान्तनुर्धीमान्देवराजसमद्युतिः। `बभूव सर्वलोकस्य सत्यवागिति संमतः॥ 1-103-32 (4584) पीनस्कन्धो महाबाहुर्मत्तवारणविक्रमः। अन्वितः परिपूर्णार्थैः सर्वैर्नृपतिलक्षणैः॥ 1-103-33 (4585) अमात्यलक्षणोपेतः क्षत्रधर्मविशेषवित्। वशे चक्रे महीमेको विजित्य वसुधाधिपान्॥ 1-103-34 (4586) वेदानागमयत्कृत्स्नान्राजधर्मांश्च सर्वशः। ईजे च बहुभिः सत्रैः क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः॥ 1-103-35 (4587) तर्पयामास विप्रांश्च वेदाध्ययनकोविदान्। रत्नैरुच्चावचैर्गोभिर्ग्रामैरश्वैर्धनैरपि॥ 1-103-36 (4588) वयोरूपेण संपन्नः पौरुषेण बलेन च। ऐश्वर्येण प्रतापेन विक्रमेण धनेन च॥ 1-103-37 (4589) वर्तमानश्च सत्येन सर्वधर्मविशारदः। तं महीपं महीपाला राजराजमकुर्वत॥ 1-103-38 (4590) वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्नप्रबोधाः। श्रिया भरतशार्दूल समपद्यन्त भूमिपाः॥ 1-103-39 (4591) नियमैः सर्ववर्णानां ब्रह्मोत्तरमवर्तत। ब्राह्मणाभिमुखं क्षत्रं क्षत्रियाभिमुखा विशः॥ 1-103-40 (4592) ब्रह्मक्षत्रानुकूलांश्च शूद्राः पर्यचरन्विशः। एवं पशुवराहाणां तथैव मृगपक्षिणाम्॥ 1-103-41 (4593) शान्तनावथ राज्यस्थे नावर्तत वृथा वधः। असुखानामनाथानां तिर्यग्योनिषु वर्तताम्॥ 1-103-42 (4594) स एव राजा सर्वेषां भूतानामभवत्पिता। स हस्तिनाम्नि धर्मात्मा विहरन्कुरुनन्दनः॥ 1-103-43 (4595) तेजसा सूर्यकल्पोऽभूद्वायुना च समो बले। अन्तकप्रतिमः कोपे क्षमया पृथिवीसमः॥ 1-103-44 (4596) बभूव राजा सुमतिः प्रजानां सत्यविक्रमः। स वनेषु च रम्येषु शैलप्रस्रवणेषु च॥' 1-103-45 (4597) चचार मृगयाशीलः शान्तनुर्वनगोचरः। स मृगान्महिषांश्चैव विनिघ्नन्राजसत्तमः॥ 1-103-46 (4598) गङ्गामनु चचारैकः सिद्धचारणसेविताम्। स कदाचिन्महाराज ददर्श परमां स्त्रियम्॥ 1-103-47 (4599) जाज्वल्यमानां वपुषा साक्षाच्छ्रियमिवापराम्। सर्वानवद्यां सुदतीं दिव्याभरणभूषिताम्॥ 1-103-48 (4600) सूक्ष्माम्बरधरामेकां पद्मोदरसमप्रभाम्। `स्नातगात्रां धौतवस्त्रां गङ्गातीररुहे वने॥ 1-103-49 (4601) प्रकीर्णकेशीं पाणिभ्यां संस्पृशन्तीं शिरोरुहान्। रूपेण वयसा कान्त्या शरीरावयवैस्तथा॥ 1-103-50 (4602) हावभावविलासैश्च लोचनाञ्चलविक्रियैः। श्रोणीभारेण मध्येन स्तनाभ्यामुरसा दृशा॥ 1-103-51 (4603) कवरीभरेण पादाभ्यामिङ्गितेन स्मितेन च। कोकिलालापसंल्लापैर्न्यक्कुर्वन्तीं त्रिलोकगाम्॥ 1-103-52 (4604) वाणीं च गिरिजां लक्ष्मीं योषितोन्याः सुराङ्गनाः। सा च शान्तनुमब्यागादलक्ष्मीमपकर्षती॥' 1-103-53 (4605) तां दृष्ट्वा हृष्टरोमाऽभूद्विस्मितो रूपसंपदा। पिबन्निव च नेत्राभ्यां नातृप्यत नराधिपः॥ 1-103-54 (4606) सा च दृष्ट्वैव राजानं विचरन्तं महाद्युतिम्। स्नेहादागतसौहार्दा नातृप्यत विलासिनी॥ 1-103-55 (4607) `गङ्गा कामेन राजानं प्रेक्षमाणा विलासिनी। चञ्चूर्यताग्रतस्तस्य किन्नरीवाप्सरोपमा॥ 1-103-56 (4608) दृष्ट्वा प्रहृष्टरूपोऽभूद्दर्शनादेव शान्तनुः। रूपेणातीत्य तिष्ठन्तीं सर्वा राजन्ययोषितः॥' 1-103-57 (4609) तामुवाच ततो राजा सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया गिरा। देवी वा दानवी वा त्वं गन्धर्वी चाथवाऽप्सराः॥ 1-103-58 (4610) यक्षी वा पन्नगी वाऽपि मानुषी वा सुमध्यमे। `याऽसि काऽसि सुरप्रख्ये महिषी मे भवानघे॥ 1-103-59 (4611) त्वां गता हि मम प्रामा वसु यन्मेऽस्ति किंचन।' याचे त्वां सुरगर्भाभे भार्या मे भव शोभने॥ ॥ 1-103-60 (4612) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि त्र्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 103 ॥

1-104-0 (4613) वैशम्पायन उवाच। 1-104-0x (641) एतच्छ्रुत्वा वचो राज्ञः सस्मितं मृदु वल्गु च। यशस्विनी च साऽगच्छच्छान्तनोर्भूतये तदा॥ 1-104-1 (4614) सा तु दृष्ट्वा नृपश्रेष्ठं चरन्तं तीरमाश्रितम्। वसूनां समयं स्मृत्वाऽथाभ्यगच्छदनिन्दिता॥ 1-104-2 (4615) प्रजार्थिनी राजपुत्रं शान्तनुं पृथिवीपतिम्। प्रतीपवचनं चापि संस्मृत्यैव स्वयं नृपम्॥ 1-104-3 (4616) कालोऽयमिति मत्वा सा वसूनां शापचोदिता। उवाच चैव राज्ञः सा ह्लादयन्ती मनो गिरा॥ 1-104-4 (4617) गङ्गोवाच। 1-104-5x (642) भविष्यामि महीपाल महिषी ते वशानुगा। न तु त्वं वा द्वितीयो वा ज्ञातुमिच्छेत्कथंचन॥ 1-104-5 (4618) यत्तु कुर्यामहं राजञ्शुभं वा यदि वाऽशुभम्। न तद्वारयितव्याऽस्मि न वक्तव्या तथाऽप्रियम्॥ 1-104-6 (4619) एवं हि वर्तमानेऽहं त्वयि वत्स्यामि पार्थिव। वारिता विप्रियं चोक्ता त्यजेयं त्वामसंशयम्॥ 1-104-7 (4620) एष मे समयो राजन्भज मां त्वं यथेप्सितम्। अनुनीताऽस्मि ते पित्रा भर्ता मे त्वं भव प्रभो॥ 1-104-8 (4621) वैशम्पायन उवाच। 1-104-9x (643) तथेति सा यदा तूक्ता तदा भरतसत्तम। प्रहर्षमतुलं लेभे प्राप्य तं पार्थिवोत्तमम्॥ 1-104-9 (4622) प्रतिज्ञाय तु तत्तस्यास्तथेति मनुजाधिपः। रथमारोप्य तां देवीं जगाम स तया सह॥ 1-104-10 (4623) सा च शान्तनुमभ्यागात्साक्षाल्लक्ष्मीरिवापरा। आसाद्य शान्तनुस्तां च बुभुजे कामतो वशी॥ 1-104-11 (4624) न प्रष्टव्येति मन्वानो न स तां किंचिदूचिवान्। स तस्याः शीलवृत्तेन रूपौदार्यगुणेन च॥ 1-104-12 (4625) उपचारेण च रहस्तुतोष जगतीपतिः। स राजा परमप्रीतः परमस्त्रीप्रलालितः॥ 1-104-13 (4626) दिव्यरूपा हि सा देवी गङ्गा त्रिपथगामिनी। मानुषं विग्रहं कृत्वा श्रीमन्तं वरवर्णिनी॥ 1-104-14 (4627) भाग्योपनतकामस्य भार्या चोपनताऽभवत्। शन्तनोर्नृपसिंहस्य देवराजसमद्युतेः॥ 1-104-15 (4628) संभोगस्नेहचातुर्यैर्हावलास्यैर्मनोहरैः। राजानं रमयामास यथा रज्येत स प्रभुः॥ 1-104-16 (4629) स राजा रतिसक्तोऽभूदुत्तमस्त्रीगुणैर्हृतः॥ ॥ 1-104-17 (4630) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि चतुरधिकशततमोऽध्यायः॥ 104 ॥

1-105-0 (4631) वैशम्पायन उवाच। 1-105-0x (644) संवत्सरानृतून्मासान्बुबुधे न बहून्गतान्। रममाणस्तया सार्धं यथाकामं नरेश्वरः॥ 1-105-1 (4632) `दिविष्ठान्मानुषांश्चैव भोगान्भुङ्क्ते स वै नृपः।' आसाद्य शान्तनुः श्रीमान्मुमुदे योषितां वराम्॥ 1-105-2 (4633) ऋतुकाले तु सा देवी दिव्यं गर्भमधारयत्। अष्टावजनयत्पुत्रांस्तस्मादमरसन्निभान्॥ 1-105-3 (4634) जातं जातं च सा पुत्रं क्षिपत्यम्यसि भारत। सूतके कण्ठमाक्रम्य तान्निनाय यमक्षयम्॥ 1-105-4 (4635) प्रीणाम्यहं त्वामित्युक्त्वा गङ्गास्रोतस्यमज्जयत्। तस्य तन्न प्रियं राज्ञः शान्तनोरभवत्तदा॥ 1-105-5 (4636) न च तां किंचनोवाच त्यागाद्भीतो महीपतिः। `अमीमांस्या कर्मयोनिरागमश्चेति शान्तनुः॥ 1-105-6 (4637) स्मरन्पितृवचश्चैव नापृच्छत्पुत्रकिल्बिषम्। जाताञ्जातांश्च वै हन्ति सा स्त्री सप्त वरान्सुतान्॥ 1-105-7 (4638) शान्तनुर्धर्मभङ्गाच्च नापृच्छत्तां कथंचन। अष्टमं तु जिघांसन्त्यां चुक्षुभे शान्तनोर्धृतिः॥' 1-105-8 (4639) अथैनामष्टमे पुत्रे जाते प्रहसतीमिव। उवाच राजा दुःखार्तः परीप्सन्पुत्रमात्मनः॥ 1-105-9 (4640) `आलभन्तीं तदा दृष्ट्वा तां स कौरवनन्दनः। अब्रवीद्भरतश्रेष्ठो वाक्यं परमदुःखितः॥' 1-105-10 (4641) मावधीः कस्य काऽसीति किं हिनत्सि सुतानिति। पुत्रघ्नि सुमहत्पापं संप्राप्तं ते सुगर्हितम्॥ 1-105-11 (4642) गङ्गोवाच। 1-105-12x (645) पुत्रकाम न ते हन्मि पुत्रं पुत्रवतां वर। जीर्णस्तु मम वासोऽयं यथा स समयः कृतः॥ 1-105-12 (4643) अहं गङ्गा जह्नुसुता महर्षिगणसेविता। देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थमुषिताऽहं त्वया सह॥ 1-105-13 (4644) इमेऽष्टौ वसवो देवा महाभागा महौजसः। वसिष्ठशापदोषेण मानुषत्वमुपागताः॥ 1-105-14 (4645) तेषां जनयिता नान्यस्त्वदृते भुवि विद्यते। मद्विधा मानुषी धात्री लोके नास्तीह काचन॥ 1-105-15 (4646) तस्मात्तज्जननीहेतोर्मानुषत्वमुपागता। जनयित्वा वसूनष्टौ जिता लोकास्त्वयाऽक्षयाः॥ 1-105-16 (4647) देवानां समयस्त्वेष वसूनां संश्रुतो मया। जातं जातं मोक्षयिष्ये जन्मतो मानुषादिति॥ 1-105-17 (4648) तत्ते शापाद्विनिर्मुक्ता आपवस्य महात्मनः। स्वस्ति तेस्तु गमिष्यामि पुत्रं पाहि महाव्रतम्॥ 1-105-18 (4649) `अयं तव सुतस्तेषां वीर्येण कुलनन्दनः। संभूतोतिजनं कर्म करिष्यति न संशयः॥' 1-105-19 (4650) एष पर्यायवासो मे वसूनां सन्निधौ कृतः। मत्प्रसूतिं विजानीहि गङ्गादत्तमिमं सुतम्॥ ॥ 1-105-20 (4651) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि पञ्चाधिकशततमोऽध्यायः॥ 105 ॥

1-106-0 (4652) शान्तनुरुवाच। 1-106-0x (646) आपवो नाम कोन्वेष वसूनां किं च दुष्कृतम्। `शशाप यस्मात्कल्याणि स वसूंश्चारुदर्शने।' यस्याभिशापात्ते सर्वे मानुषीं योनिमागताः॥ 1-106-1 (4653) अनेन च कुमारेण त्वया दत्तेन किं कृतम्। यस्य चैव कृतेनायं मानुषेषु निवत्स्यति॥ 1-106-2 (4654) ईशा वै सर्वलोकस्य वसवस्ते च वै कथम्। मानुषेषूदपद्यन्त तन्ममाचक्ष्व जाह्नवि॥ 1-106-3 (4655) वैशम्पायन उवाच। 1-106-4x (647) एवमुक्ता तदा गङ्गा राजानमिदमब्रवीत्। भर्तारं जाह्नवी देवी शान्तनुं पुरुषर्षभ॥ 1-106-4 (4656) गङ्गोवाच। 1-106-5x (648) यं लेभे वरुणः पुत्रं पुरा भरतसत्तम। वसिष्ठनामा स मुनिः ख्यात आपव इत्युत॥ 1-106-5 (4657) तस्याश्रमपदं पुण्यं मृगपक्षिसमन्वितम्। मेरोः पार्श्वे नगेन्द्रस्य सर्वर्तुकुसुमावृतम्॥ 1-106-6 (4658) स वारुणिस्तपस्तेपे तस्मिन्भरतसत्तम। वने पुण्यकृतां श्रेष्ठः स्वादुमूलफलोदके॥ 1-106-7 (4659) दक्षस्य दुहिता या तु सुरभीत्यभिशब्दिता। गां प्रजाता तु सा देवी कश्यपाद्भरतर्षभ॥ 1-106-8 (4660) अनुग्रहार्थं जगतः सर्वकामदुहां वराम्। तां लेभे गां तु धर्मात्मा होमधेनुं स वारुणिः॥ 1-106-9 (4661) सा तस्मिंस्तापसारण्ये वसन्ती मुनिसेविते। चचार पुण्ये रम्ये च गौरपेतभया तदा॥ 1-106-10 (4662) अथ तद्वनमाजग्मुः कदाचिद्भरतर्षभ। पृथ्वाद्या वसवः सर्वे देवा देवर्षिसेवितम्॥ 1-106-11 (4663) ते सदारा वनं तच्च व्यचरन्त समन्ततः। रेमिरे रमणीयेषु पर्वतेषु वनेषु च॥ 1-106-12 (4664) तत्रैकस्याथ भार्या तु वसोर्वासवविक्रम। संचरन्ती वने तस्मिन्गां ददर्श सुमध्यमा॥ 1-106-13 (4665) नन्दिनीं नाम राजेन्द्र सर्वकामधुगुत्तमाम्। सा विस्मयसमाविष्टा शीलद्रविणसंपदा॥ 1-106-14 (4666) द्यवे वै दर्शयामास तां गां गोवृषभेक्षण। आपीनां च सुदोग्ध्रीं च सुवालधिखुरां शुभां॥ 1-106-15 (4667) उपपन्नां गुणैः सर्वैः शीलेनानुत्तमेन च। एवंगुणसमायुक्तां वसवे वसुनन्दिनी॥ 1-106-16 (4668) दर्शयामास राजेन्द्र पुरा पौरवनन्दन। द्यौस्तदा तां तु दृष्ट्वैव गां गजेन्द्रेन्द्रविक्रम॥ 1-106-17 (4669) उवाच राजंस्तां देवीं तस्या रूपगुणान्वदन्। एषा गौरुत्तमा देवी वारुणेरसितेक्षणा॥ 1-106-18 (4670) ऋषेस्तस्य वरारोहे यस्येदं वनमुत्तमम्। अस्याः क्षीरं पिबेन्मर्त्यः स्वादु यो वै सुमध्यमे॥ 1-106-19 (4671) दशवर्षसहस्राणि स जीवेत्स्थिरयौवनः। 1-106-20 (4672) वैशम्पायन उवाच। एतच्छ्रुत्वा तु सा देवी नृपोत्तम सुमध्यमा॥ 1-106-20x (649) तमुवाचानवद्याङ्गी भर्तारं दीप्ततेजसम्। अस्ति मे मानुषे लोके नरदेवात्मजा सखी॥ 1-106-21 (4673) नाम्नाजितवती नाम रूपयौवनशालिनी। उशीनरस्य राजर्षेः सत्यसन्धस्य धीमतः॥ 1-106-22 (4674) दुहिता प्रथिता लोके मानुषे रूपसंपदा। तस्या हेतोर्महाभाग सवत्सां गां ममेप्सिताम्॥ 1-106-23 (4675) आनयस्वामरश्रेष्ठ त्वरितं पुण्यवर्धन। यावदस्याः पयः पीत्वा सा सखी मम मानद॥ 1-106-24 (4676) मानुषेषु भवत्वेका जरारोगविवर्जिता। एतन्मम महाभाग कर्तुमर्हस्यनिन्दित॥ 1-106-25 (4677) प्रियात्प्रियतरं ह्यस्मान्नास्ति मेऽन्यत्कथंचन। एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्या देव्याः प्रियचिकीर्षया॥ 1-106-26 (4678) पृथ्वाद्यैर्भ्रातृभिः सार्धं द्यौस्तदा तां जहार गाम्। तया कमलपत्राक्ष्या नियुक्तो द्यौस्तदा नृप॥ 1-106-27 (4679) ऋषेस्तस्य तपस्वीव्रं न शशाक निरीक्षितुम्। हृता गौः सा तदा तेन प्रपातस्तु न तर्कितः॥ 1-106-28 (4680) अथाश्रमपदं प्राप्तः फलान्यादाय वारुणिः। न चापश्यत्स गां तत्र सवत्सां काननोत्तमे॥ 1-106-29 (4681) ततः स मृगयामास वने तस्मिंस्तपोधनः। नाध्यागमच्च मृगयंस्तां गां मुनिरुदारधीः॥ 1-106-30 (4682) ज्ञात्वा तथाऽपनीतां तां वसुभिर्दिव्यदर्शनः। ययौ क्रोधवशं सद्यः शशाप च वसूंस्तदा॥ 1-106-31 (4683) यस्मान्मे वसवो जह्रुर्गां वै दोग्ध्रीं सुवालधिम्। तस्मात्सर्वे जनिष्यन्ति मानुषेषु न संशयः॥ 1-106-32 (4684) एवं शशाप भगवान्वसूंस्तान्भरतर्षभ। वशं क्रोधस्य संप्राप्त आपवो मुनिसत्तमः॥ 1-106-33 (4685) शप्त्वा च तान्महाभागस्तपस्येव मनो दधे। एवं स शप्तवान्राजन्वसूनष्टौ तपोधनः॥ 1-106-34 (4686) महाप्रभावो ब्रह्मर्षिर्देवान्क्रोधसमन्वितः। `एवं शप्तास्ततस्तेन मुनिना यामुनेन वै॥ 1-106-35 (4687) अष्टौ समस्ता वंसवो दिवो दोषेण सत्तम।' अथाश्रमपदं प्राप्तास्ते वै भूयो महात्मनः॥ 1-106-36 (4688) शप्ताः स्म इति जानन्त ऋषिं तमुपचक्रमुः। प्रसादयन्तस्तमृषिं वसवः पार्थिवर्षभ॥ 1-106-37 (4689) लेभिरे न च तस्मात्ते प्रसादमृषिसत्तमात्। आपवात्पुरुषव्याघ्र सर्वधर्मविशारदात्॥ 1-106-38 (4690) उवाच च स धर्मात्मा शप्ता यूयं धरादयः। अनुसंवत्सरात्सर्वे शापमोक्षमवाप्स्यथ॥ 1-106-39 (4691) अयं तु यत्कृते यूयं मया शप्ताः स वत्स्यति। द्यौस्तदा मानुषे लोके दीर्घकालं स्वकर्मणः॥ 1-106-40 (4692) नानृतं तच्चिकीर्षामि क्रुद्धो युष्मान्यदब्रुवम्। न प्रजास्यति चाप्येष मानुषेषु महामनाः॥ 1-106-41 (4693) भविष्यति च धर्मात्मा सर्वशास्त्रविशारदः। पितुः प्रियहिते युक्तः स्त्रीभोगान्वर्जयिष्यति॥ 1-106-42 (4694) एवमुक्त्वा वसून्सर्वान्सजगाम महानृषिः। ततो मामुपजग्मुस्ते समेता वसवस्तदा॥ 1-106-43 (4695) अयाचन्त च मां राजन्वरं तच्च मया कृतम्। जाताञ्जातान्प्रक्षिपास्मान्स्वयं गङ्गे त्वमम्भसि॥ 1-106-44 (4696) एवं तेषामहं सम्यक् शप्तानां राजसत्तम। मोक्षार्थं मानुषाल्लोकाद्यथावत्कृतवत्यहम्॥ 1-106-45 (4697) अयं शापादृषेस्तस्य एक एव नृपोत्तम। द्यौ राजन्मानुषे लोके चिरं वत्स्यति भारत॥ 1-106-46 (4698) अयं कुमारः पुत्रस्ते विवृद्धः पुनरेष्यति। अहं च ते भविष्यामि आह्वानोपगता नृप॥ 1-106-47 (4699) वैशम्पायन उवाच। 1-106-48x (650) एतदाख्याय सा देवी तत्रैवान्तरधीयत। आदाय च कुमारं तं जगामाथ यथेप्सितम्॥ 1-106-48 (4700) स तु देवव्रतो नाम गाङ्गेय इति चाभवत्। द्युनामा शान्तनोः पुत्रः शान्तनोरधिको गुणैः॥ 1-106-49 (4701) शान्तनुश्चापि शोकार्तो जगाम स्वपुरं ततः। तस्याहं कीर्तयिष्यामि शान्तनोरधिकान्गुणान्॥ 1-106-50 (4702) महाभाग्यं च नृपतेर्भारतस्य महात्मनः। यस्येतिहासो द्युतिमान्महाभारतमुच्यते॥ ॥ 1-106-51 (4703) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि षडधिकशततमोऽध्यायः॥ 106 ॥

1-107-0 (4704) वैशम्पायन उवाच। 1-107-0x (651) स राजा शान्तनुर्धीमान्देवराजर्षिसत्कृतः। धर्मात्मा सर्वलोकेषु सत्यवागिति विश्रुतः॥ 1-107-1 (4705) शान्तनोः कीर्तयिष्यामि सर्वानेव गुणानहम्। दमो दानं क्षमा बुद्धिर्ह्रीर्धृतिस्तेज उत्तमम्। नित्यान्यासन्महासत्वे शान्तनौ पुरुषर्षभे॥ 1-107-2 (4706) एवं स गुणसंपन्नो धर्मार्थकुशलो नृपः। आसीद्भरतवंशस्य गोप्ता सर्वजनस्य च॥ 1-107-3 (4707) कम्बुग्रीवः पृथुव्यंसो मत्तवारणविक्रमः। अन्वितः परिपूर्णार्थैः सर्वैर्नृपतिलक्षणैः॥ 1-107-4 (4708) तस्य कीर्तिमतो वृत्तमवेक्ष्य सततं नराः। धर्म एव परः कामादर्थाच्चेति व्यवस्थितः॥ 1-107-5 (4709) एवमासीन्महासत्वः शान्तनुर्भरतर्षभ। न चास्य सदृशः कश्चिद्धर्मतः पार्थिवोऽभवत्॥ 1-107-6 (4710) वर्तमानं हि धर्मेषु सर्वधर्मभृतां वरम्। तं महीपा महीपालं राजराज्येऽभ्यषेचयन्॥ 1-107-7 (4711) वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्ननिबोधनाः। पतिं भारतगोप्तारं समपद्यन्त भूमिपाः॥ 1-107-8 (4712) तेन कीर्तिमता शिष्टाः शक्रप्रतिमतेजसा। यज्ञदानक्रियाशीलाः समपद्यन्त भूमिपाः॥ 1-107-9 (4713) शान्तनुप्रमुखैर्गुप्ते लोके नृपतिभिस्तदा। नियमात्सर्ववर्णानां धर्मोत्तरमवर्तत॥ 1-107-10 (4714) ब्रह्म पर्यचरत्क्षत्रं विशः क्षत्रमनुव्रताः। ब्रह्मक्षत्रानुरक्ताश्च शूद्राः पर्यचरन्विशः॥ 1-107-11 (4715) स हास्तिनपुरे रम्ये कुरूणां पुटभेदने। वसन्सागरपर्यन्तामन्वशासद्वसुन्धराम्॥ 1-107-12 (4716) स देवराजसदृशो धर्मज्ञः सत्यवागृजुः। दानधर्मतपोयोगाच्छ्रिया परमया युतः॥ 1-107-13 (4717) अरागद्वेषसंयुक्तः सोमवत्प्रियदर्शनः॥ तेजसा सूर्यकल्पोऽभूद्वायुवेगसमो जवे। अन्तकप्रतिमः कोपे क्षमया पृथिवीसमः॥ 1-107-14 (4718) वधः पशुवराहाणां तथैव मृगपक्षिणाम्। शान्तनौ पृथिवीपाले नावर्तत तथा नृप॥ 1-107-15 (4719) ब्रह्मधर्मोत्तरे राज्ये शान्तनुर्विनयात्मवान्। समं शशास भूतानि कामरागविवर्जितः॥ 1-107-16 (4720) `चकोरनेत्रस्ताम्रास्यः सिंहर्षभगतिर्युवा। गुणैरनुपमैर्युक्तः समस्तैराभिगामिकैः। गम्भीरः सत्वसंपन्नः पूर्णचन्द्रनिभाननः॥' 1-107-17 (4721) देवर्षिपितृयज्ञार्थमारभ्यन्त तदा क्रियाः। न चाधर्मेण केषांचित्प्राणिनामभवद्वधः॥ 1-107-18 (4722) असुखानामनाथानां तिर्यग्योनिषु वर्तताम्। स एव राजा सर्वेषां भूतानामभवत्पिता॥ 1-107-19 (4723) तस्मिन्कुरुपतिश्रेष्ठे राजराजेश्वरे सति। श्रिता वागभवत्सत्यं दानधर्माश्रितं मनः॥ 1-107-20 (4724) `यज्ञार्थं पशवः सृष्टाः संतानार्थं च मैथुनम्।' स समाः षोडशाष्टौ च चतस्रोऽष्टौ तथाऽपराः। रतिमप्राप्नुवन्स्त्रीषु बभूव वनगोचरः॥ 1-107-21 (4725) तथारूपस्तथाचारस्तथावृत्तस्तथाश्रुतः। गाङ्गेयस्तस्य पुत्रोऽभून्नाम्ना देवव्रतो वसुः॥ 1-107-22 (4726) सर्वास्त्रेषु स निष्णातः पार्थिवेष्वितरेषु च। महाबलो महासत्वो महावीर्यो महारथः॥ 1-107-23 (4727) स कदाचिन्मृगं विद्ध्वा गङ्गामनुसरन्नदीम्। भागीरथीमल्पजलां शान्तनुर्दृष्टवान्नृपः॥ 1-107-24 (4728) तां दृष्ट्वा चिन्तयामास शान्तनुः पुरुषर्षभः। स्यन्दते किं न्वियं नाद्य सरिच्छ्रेष्ठा यथा पुरा॥ 1-107-25 (4729) ततो निमित्तमन्विच्छन्ददर्श स महामनाः। कुमारं रूपसंपन्नं बृहन्तं चारुदर्शनम्॥ 1-107-26 (4730) दिव्यमस्त्रं विकुर्वाणं यथा देवं पुरन्दरम्। कृत्स्नां गङ्गां समावृत्य शरैस्तीक्ष्णैरवस्थितम्॥ 1-107-27 (4731) तां शरैराचितां दृष्ट्वा नदीं गङ्गां तदन्तिके। अभवद्विस्मितो राजा दृष्ट्वा कर्मातिमानुषम्॥ 1-107-28 (4732) जातमात्रं पुरा दृष्टं तं पुत्रं शान्तनुस्तदा। नोपलेभे स्मृतिं धीमानभिज्ञातुं तमात्मजम्॥ 1-107-29 (4733) स तु तं पितरं दृष्ट्वा मोहयामास मायया। संमोह्य तु ततः क्षिप्रं तत्रैवान्तरधीयत॥ 1-107-30 (4734) तदद्बुतं ततो दृष्ट्वा तत्र राजा स शान्तनुः। सङ्कमानः सुतं गङ्गामब्रवीद्दर्शयेति ह॥ 1-107-31 (4735) दर्शयामास तं गङ्गा बिभ्रती रूपमुत्तमम्। गृहीत्वा दक्षिणे पाणौ तं कुमारमलङ्कृतम्॥ 1-107-32 (4736) अलङ्कृतामाभरणैर्विरजोम्बरधारिणीम्। दृष्टपूर्वामपि स तां नाभ्यजानात्स शान्तनुः॥ 1-107-33 (4737) गङ्गोवाच। 1-107-34x (652) यं पुत्रमष्टमं राजंस्त्वं पुरा मय्यविन्दथाः। स चायं पुरुषव्याघ्र सर्वास्त्रविदनुत्तमः॥ 1-107-34 (4738) गृहाणेमं महाराज मया संवर्धितं सुतम्। आदाय पुरुषव्याघ्र नयस्वैनं गृहं विभो॥ 1-107-35 (4739) वेदानधिजगे साङ्गान्वसिष्ठादेष वीर्यवान्। कृतास्त्रः परमेष्वासो देवराजसमो युधि॥ 1-107-36 (4740) सुराणां संमतो नित्यमसुराणां च भारत। उशा वेद यच्छास्त्रमयं तद्वेद सर्वशः॥ 1-107-37 (4741) तथैवाङ्गिरसः पुत्रः सुरसुरनमस्कृतः। यद्वेद शास्त्रं तच्चापि कृत्स्नमस्मिन्प्रतिष्ठितम्॥ 1-107-38 (4742) तव पुत्रे महाबाहौ साङ्गोपाङ्गं महात्मनि। ऋषिः परैरनाधृष्यो जामदग्न्यः प्रतापवान्॥ 1-107-39 (4743) यदस्त्रं वेद राभश्च तदेतस्मिन्प्रतिष्ठितम्। महेष्वासमिमं राजन्राजधर्मार्थकोविदम्॥ 1-107-40 (4744) मया दत्तं निजं पुत्रं वीरं वीर गृहं नय। 1-107-41 (4745) वैशम्पायन उवाच। `इत्युक्त्वा सा महाभागा तत्रैवान्तरधीयत।' तयैवं समनुज्ञातः पुत्रमादाय शान्तनुः॥ 1-107-41x (653) भ्राजमानं यथाऽदित्यमाययौ स्वपुरं प्रति। पौरवस्तु पुरीं गत्वा पुरन्दरपुरोपमाम्॥ 1-107-42 (4746) सर्वकामसमृद्धार्थं मेने सोत्मानमात्मना। पौरवेषु ततः पुत्रं राज्यार्थमभयप्रदम्॥ 1-107-43 (4747) गुणवन्तं महात्मानं यौवराज्येऽभ्यषेचयत्। पौरवाञ्शान्तनोः पुत्रः पितरं च महायशाः॥ 1-107-44 (4748) राष्ट्रं च रञ्जयामास वृत्तेन भरतर्षभ। स तथा सह पुत्रेण रममाणो महीपतिः॥ 1-107-45 (4749) वर्तयामास वर्षाणि चत्वार्यमितविक्रमः। स कदाचिद्वनं यातो यमुनामभितो नदीम्॥ 1-107-46 (4750) महीपतिरनिर्देश्यमाजिघ्रद्गन्धमुत्तमम्। तस्य प्रभवमन्विच्छन्विचचार समन्ततः॥ 1-107-47 (4751) स ददर्श तदा कन्यां दाशानां देवरूपिणीम्। तामपृच्छत्स दृष्ट्वैव कन्यामसितलोचनाम्॥ 1-107-48 (4752) कस्य त्वमसि का चासि किं च भीरु चिकीर्षसि। साऽब्रवीद्दाशकन्याऽस्मि धर्मार्थं वाहये तरिम्॥ 1-107-49 (4753) पितुर्नियोगाद्भद्रं ते दाशराज्ञो महात्मनः। रूपमाधुर्यगन्धैस्तां संयुक्तां देवरूपिणीम्॥ 1-107-50 (4754) समीक्ष्य राजा दाशेयीं कामयामास शान्तनुः। स गत्वा पितरं तस्या वरयामास तां तदा॥ 1-107-51 (4755) पर्यपृच्छत्ततस्तस्याः पितरं सोत्मकारणात्। स च तं प्रत्युवाचेदं दाशराजो महीपतिम्॥ 1-107-52 (4756) जातमात्रैव मे देया वराय वरवर्णिनी। हृदि कामस्तु मे कश्चित्तं निबोध जनेश्वर॥ 1-107-53 (4757) यदीमां धर्मपत्नीं त्वं मत्तः प्रार्थयसेऽनघ। सत्यवागसि सत्येन समयं कुरु मे ततः॥ 1-107-54 (4758) समयेन प्रदद्यां ते कन्यामहमिमां नृप। न हि मे त्वत्समः कश्चिद्वरो जातु भविष्यति॥ 1-107-55 (4759) शान्तनुरुवाच। 1-107-56x (654) श्रुत्वा तव वरं दाश व्यवस्येयमहं तव। दातव्यं चेत्प्रदास्यामि न त्वदेयं कथंचन॥ 1-107-56 (4760) दाश उवाच। 1-107-57x (655) अस्यां जायेत यः पुत्रः स राजा पृथिवीपते। त्वदूर्ध्वमभिषेक्तव्यो नान्यः कश्चन पार्थिव॥ 1-107-57 (4761) वैशम्पायन उवाच। 1-107-58x (656) नाकामयत तं दातुं वरं दाशाय शान्तनुः। शरीरजेन तीव्रेण दह्यमानोऽपि भारत॥ 1-107-58 (4762) स चिन्तयन्नेव तदा दाशकन्यां महीपतिः। प्रत्ययाद्धास्तिनपुरं कामोपहतचेतनः॥ 1-107-59 (4763) ततः कदाचिच्छोचन्तं शान्तनुं ध्यानमास्थितम्। पुत्रो देवव्रतोऽभ्येत्य पितरं वाक्यमब्रवीत्॥ 1-107-60 (4764) सर्वतो भवतः क्षेमं विधेयाः सर्वपार्थिवाः। तत्किमर्थमिहाभीक्ष्णं परिशोचसि दुःखितः॥ 1-107-61 (4765) ध्यायन्निव च मां राजन्नाभिभाषसि किंचन। न चाश्वेन विनिर्यासि विवर्णो हरिणः कृशः॥ 1-107-62 (4766) व्याधिमिच्छामि ते ज्ञातुं प्रतिकुर्यां हि तत्र वै। 1-107-63 (4767) `वैशम्पायन उवाच। स तं काममवाच्यं वै दाशकन्यां प्रतीदृशम्॥ 1-107-63x (657) विवर्तुं नाशकत्तस्मै पिता पुत्रस्य शान्तनुः।' एवमुक्तः स पुत्रेण शान्तनुः प्रत्यभाषत॥ 1-107-64 (4768) असंशयं ध्यानपरो यथा वत्स तथा शृणु। अपत्यं नस्त्वमेवैकः कुले महति भारत॥ 1-107-65 (4769) शस्त्रनित्यश्च सततं पौरुषे पर्यवस्थितः। अनित्यतां च लोकानामनुशोचामि पुत्रक॥ 1-107-66 (4770) कथंचित्तव गाङ्गेय विपत्तौ नास्ति नः कुलम्। असंशयं त्वमेवैकः शतादपि वरः सुतः॥ 1-107-67 (4771) न चाप्यहं वृथा भूयो दारान्कर्तुमिहोत्सहे। संतानस्याविनाशाय कामये भद्रमस्तु ते॥ 1-107-68 (4772) अनपत्यतैकपुत्रत्वमित्याहुर्धर्मवादिनः। `चक्षुरेकं च पुत्रश्च अस्ति नास्ति च भारत। चक्षुर्नाशे तनोर्नाशः पुत्रनाशे कुलक्षयः॥' 1-107-69 (4773) अग्निहोत्रं त्रयी विद्या यज्ञाश्च सहदक्षिणाः। सर्वाण्येतान्यपत्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम्॥ 1-107-70 (4774) एवमेतन्मनुष्येषु तच्च सर्वं प्रजास्विति। यदपत्यं महाप्राज्ञ तत्र मे नास्ति संशयः॥ 1-107-71 (4775) `अपत्येनानृणो लोके पितॄणां नास्ति संशयः।' एषा त्रयी पुराणानां देवतानां च शाश्वती॥ 1-107-72 (4776) `अपत्यं कर्म विद्या च त्रीणि ज्योतींषि भारत॥' 1-107-73 (4777) त्वं च शूरः सदाऽमर्षी शस्त्रनित्यश्च भारत। नान्यत्र युद्धात्तस्मात्ते निधनं विद्यते क्वचित्॥ 1-107-74 (4778) सोऽस्मि संशयमापन्नस्त्वयि शान्ते कथं भवेत्। इति ते कारणं तात दुःखस्योक्तमशेषतः॥ 1-107-75 (4779) वैशम्पायन उवाच। 1-107-76x (658) ततस्तत्कारणं राज्ञो ज्ञात्वा सर्वमशेषतः। देवव्रतो महाबुद्धिः प्रज्ञया चान्वचिन्तयत्॥ 1-107-76 (4780) अपत्यफलसंयुक्तमेतच्छ्रुत्वा पितुर्वचः। सूतं भूयोऽपि संतप्त आह्वयामास वै पितुः॥ 1-107-77 (4781) सूतस्तु कुरुमुख्यस्य उपयातस्तदाज्ञया। तमुवाच महाप्राज्ञो भीष्मो वै सारथिं पितुः॥ 1-107-78 (4782) त्वं सारथे पितुर्मह्यं सखासि रथधूर्गतः। अपि जानासि यदि वै कस्यां भावो नृपस्य तु॥ 1-107-79 (4783) तदाचक्ष्व भवान्पृष्टः करिष्ये न तदन्यथा। 1-107-80 (4784) सूत उवाच। दाशकन्या कुरुश्रेष्ठ तत्र भावः पितुर्गतः॥ 1-107-80x (659) वृतः स नरदेवेन तदा वचनमब्रवीत्। योऽस्यां पुमान्भवेज्जातः स राजा त्वदनन्तरम्॥ 1-107-81 (4785) नाकामयत तं दातुं पिता तव वरं तदा। स चापि निश्चयस्तस्य न च दद्यां ततोऽन्यथा॥ 1-107-82 (4786) एतत्ते कथितं वीर कुरुष्व यदनन्तरम्। 1-107-83 (4787) वैशम्पायन उवाच। ततः स पितुराज्ञाय मतं सम्यगवेक्ष्य च। ज्ञात्वा च मानसं पुत्रः प्रययौ यमुनां प्रति॥ 1-107-83x (660) क्षत्रियैः सह धर्मात्मा पुराणैर्धर्मचारिभिः। उच्चैश्श्रवसमागम्य कन्यां वव्रे पितुः स्वयम्'॥ 1-107-84 (4788) तं दाशः प्रतिजग्राह विधिवत्प्रतिपूज्य च। अब्रवीच्चैनमासीनं राजसंसदि भारत॥ 1-107-85 (4789) `राज्यशुल्का प्रदातव्या कन्येयं याचतां वर। अपत्यं यद्भवेदस्याः स राजाऽस्तु पितुः परम्॥' 1-107-86 (4790) त्वमेवात्र महाबाहो शान्तनोर्वंशवर्धनः। पुत्रः शस्त्रभृतां श्रेष्ठः किं नु वक्ष्यामि ते वचः॥ 1-107-87 (4791) `कुमारिकायाः शुल्कार्थं किंचिद्वक्ष्यामि भारत।' कोहि संबन्धखं श्लाघ्यमीप्सितं यौनमीदृशम्। अतिक्रामन्न तप्येत साक्षादपि शतक्रतुः॥ 1-107-88 (4792) अपत्यं चैतदार्यस्य यो युष्माकं समो गुणैः। यस्य शुक्रात्सत्यवती संभूता वरवर्णिनी॥ 1-107-89 (4793) तेन मे बहुशस्तात पिता ते परिकीर्तितः। अर्हः सत्यवतीं वोढुं धर्मज्ञः स नराधिपः॥ 1-107-90 (4794) `इयं सत्यवती देवी पितरं तेऽब्रवीत्तथा। अर्थितश्चापिराजर्षिः प्रत्याख्यातः पुरा मया'॥ 1-107-91 (4795) कन्यापितृत्वात्किंचित्तु वक्ष्यामि त्वां नराधिप। बलवत्सपत्नतामत्र दोषं पश्यामि केवलम्॥ 1-107-92 (4796) `भूयांसं त्वयि पश्यामि तद्दोषमपराजित।' यस्य हि त्वं सपत्नः स्या गन्धर्वस्यासुरस्य वा॥ 1-107-93 (4797) न स जातु चिरं जीवेत्त्वयि क्रुद्धे परन्तप। एतावानत्र दोषो हि नान्यः कश्चन पार्थिव॥ 1-107-94 (4798) एतज्जानीहि भद्रं ते दानादाने परन्तप॥ 1-107-95 (4799) वैशम्पायन उवाच। 1-107-96x (661) एवमुक्तस्तु गाङ्गेयस्तद्युक्तं प्रत्यभाषत। शृण्वतां भूमिपालानां पितुरर्थाय भारत॥ 1-107-96 (4800) `इदं वचनमाधत्स्व नास्ति वक्तास्य मत्समः। अन्यो जातो न जनिता न च कश्चन संप्रति'॥ 1-107-97 (4801) एवमेतत्करिष्यामि यथा त्वमनुभाषसे। योऽस्यां जनिष्यते पुत्रः स नो राजा भविष्यति॥ 1-107-98 (4802) इत्युक्तः पुनरेव स्म तं दाशः प्रत्यभाषत। चिकीर्षुर्दुष्करं कर्म राज्यार्थे भरतर्षभ॥ 1-107-99 (4803) त्वमेव नाथः संप्राप्तः शान्तनोरमितद्युते। कन्यायाश्चैव धर्मात्मन्प्रभुर्दानाय चेश्वरः॥ 1-107-100 (4804) इदं तु वचनं सौम्य कार्यं चैव निबोध मे। कौमारिकाणां शीलेन वक्ष्याम्यहमरिन्दम॥ 1-107-101 (4805) यत्त्वया सत्यवत्यर्थे सत्यधर्मपरायण। राजमध्ये प्रतिज्ञातमनुरूपं तवैव तत्॥ 1-107-102 (4806) नान्यथा तन्महाबाहो संशयोऽत्र न कश्चन। तवापत्यं भवेद्यत्तु तत्र नः संशयो महान्॥ 1-107-103 (4807) वैशम्पायन उवाच। 1-107-104x (662) तस्यैतन्मतमाज्ञाय सत्यधर्मपरायणः। प्रत्यजानात्तदा राजन्पितुः प्रियचिकीर्षया॥ 1-107-104 (4808) गाङ्गेय उवाच। 1-107-105x (663) `उच्चैश्श्रवः समाधत्स्व प्रतिज्ञां जनसंसदि। ऋषयो वाथ वा देवा भूतान्यन्तर्हितानि च॥ 1-107-105 (4809) यानि यानीह शृण्वन्तु नास्ति वक्तास्य मत्समः।' दाशराज निबोधेदं वचनं मे नृपोत्तम॥ 1-107-106 (4810) शृण्वतां भूमिपालानां यद्ब्रवीमि पितुः कृते। राज्यं तावत्पूर्वमेव मया त्यक्तं नराधिपाः॥ 1-107-107 (4811) अपत्यहेतोरपि च करिष्येऽद्य विनिश्चयम्। अद्यप्रभृति मे दाश ब्रह्मचर्यं भविष्यति॥ 1-107-108 (4812) अपुत्रस्यापि मे लोका भविष्यन्त्यक्षया दिवि। `न हि जन्मप्रभृत्युक्तं मया किंचिदिहानृतम्॥ 1-107-109 (4813) यावत्प्राणा ध्रियन्ते वै मम देहं समाश्रिताः। तावन्न जनयिष्यामि पित्रे कन्यां प्रयच्छ मे॥ 1-107-110 (4814) परित्यजाम्यहं राज्यं मैथुनं चापि सर्वशः। ऊर्ध्वरेता भविष्यामि दाश सत्यं ब्रवीमि ते॥' 1-107-111 (4815) वैशम्पायन उवाच। 1-107-112x (664) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा संप्रहृष्टतनूरुहः। ददानीत्येव तं दाशो धर्मात्मा प्रत्यभाषत॥ 1-107-112 (4816) ततोन्तरिक्षेऽप्सरसो देवाः सर्षिगणास्तदा। `तद्दृष्टा दुष्करं कर्म प्रशशंसुश्च पार्थिवाः॥' 1-107-113 (4817) अभ्यवर्षन्त कुसुमैर्भीष्मोऽयमिति चाब्रुवन्। ततः स पितुरर्थाय तामुवाच यशस्विनीम्॥ 1-107-114 (4818) अधिरोह रथं मातर्गच्छावः स्वगृहानिति। एवमुक्त्वा तु भीष्मस्तां रथमारोप्य भामिनीं॥ 1-107-115 (4819) आगम्य हास्तिनपुरं शान्तनोः संन्यवेदयत्। तस्य तद्दुष्करं कर्म प्रशशंसुर्नाराधिपाः॥ 1-107-116 (4820) समेताश्च पृथक्चैव भीष्मोयमिति चाब्रुवन्। तच्छ्रुत्वा दुष्करं कर्म कृतं भीष्मेण शान्तनुः॥ 1-107-117 (4821) बभूव दुःखितो राजा चिररात्राय भारत। स तेन कर्मणा सूनोः प्रीतस्तस्मै वरं ददौ॥' 1-107-118 (4822) स्वच्छन्दमरणं तुष्टो ददौ तस्मै महात्मने। न ते मृत्युः प्रभविता यावज्जीवितुमिच्छसि॥ 1-107-119 (4823) त्वत्तो ह्यनुज्ञां संप्राप्य मृत्युः प्रभविताऽनघ॥ 1-107-120 (4824) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि सप्ताधिकशततमोऽध्यायः॥ 107 ॥

1-108-0 (4825) वैशम्पायन उवाच। 1-108-0x (665) `चेदिराजसुतां ज्ञात्वा दाशराजेन वर्धिताम्। विवाहं कारयामास शास्त्रदृष्टेन कर्मणा॥' 1-108-1 (4826) ततो विवाहे निर्वृत्ते स राजा शान्तनुर्नृपः। तां कन्यां रूपसंपन्नां स्वगृहे संन्यवेशयत्॥ 1-108-2 (4827) ततः शान्तनवो धीमान्सत्यवत्यामजायत। वीरश्चित्राङ्गदो नाम वीर्यवान्पुरुषेश्वरः॥ 1-108-3 (4828) अथापरं महेष्वासं सत्यवत्यां सुतं प्रभुः। विचित्रवीर्यं राजानं जनयामास वीर्यवान्॥ 1-108-4 (4829) अप्राप्तवति तस्मिंस्तु यौवनं पुरुषर्षभे। स राजा शान्तनुर्धीमान्कालधर्ममुपेयिवान्॥ 1-108-5 (4830) स्वर्गते शान्तनौ भीष्मश्चित्राङ्गदमरिन्दनम्। स्थापयामास वै राज्ये सत्यवत्या मते स्थितः॥ 1-108-6 (4831) स तु चित्राङ्गदः शौर्यात्सर्वांश्चिक्षेप पार्थिवान्। मनुष्यं न हि मेन स कंचित्सदृशमात्मनः॥ 1-108-7 (4832) तं क्षिपन्तं सुरांश्चैव मनुष्यानसुरांस्तथा। गन्धर्वराजो बलवांस्तुल्यनामाऽभ्ययात्तदा॥ 1-108-8 (4833) गन्धर्व उवाच। 1-108-9x (666) `त्वं वै सदृशनामासि युद्धं देहि नृपात्मज। नाम वाऽन्यत्प्रगृह्णीष्व यदि युद्धं न दास्यसि॥ 1-108-9 (4834) त्वयाहं युद्धमिच्छामि त्वत्सकाशं तु नामतः। आगतोस्मि वृथाऽऽभाष्य न गच्छेन्नाम ते मम॥ 1-108-10 (4835) इत्युक्त्वा गर्जमानौ तौ हिरण्वत्यास्तटं गतौ'। तेनास्य सुमहद्युद्धं कुरुक्षेत्रे बभूव ह॥ 1-108-11 (4836) तयोर्बलवतोस्तत्र गन्धर्वकुरुमुख्ययोः। नद्यास्तीरे हिरण्वत्याः समास्तिस्रोऽभवद्रणः॥ 1-108-12 (4837) तस्मिन्विमर्दे तुमुले शस्त्रवर्षसमाकुले। मायाधिकोऽवधीद्वीरं गन्धर्वः कुरुसत्तमम्॥ 1-108-13 (4838) स हत्वा तु नरश्रेष्ठं चित्राङ्गदमरिन्दमम्। अन्ताय कृत्वा गन्धर्वो दिवमाचक्रमे ततः॥ 1-108-14 (4839) तस्मिन्पुरुषशार्दूले निहते भूरितेजसि। भीष्मः शान्तनवो राजा प्रेतकार्याण्यकारयत्॥ 1-108-15 (4840) विचित्रवीर्यं च तदा बालमप्राप्तयौवनम्। कुरुराज्ये महाबाहुरभ्यषिञ्चदनन्तरम्॥ 1-108-16 (4841) विचित्रवीर्यः स तदा भीष्मस्य वचने स्थितः। अन्वशासन्महाराज पितृपैतामहं पदम्॥ 1-108-17 (4842) स धर्मशास्त्रकुशलं भीष्मं शान्तनवं नृपः। पूजयामास धर्मेण स चैनं प्रत्यपालयत्॥ ॥ 1-108-18 (4843) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि अष्टाधिकशततमोऽध्यायः॥ 108 ॥

1-109-0 (4844) वैशम्पायन उवाच। 1-109-0x (667) हते चित्राङ्गदे भीष्मो बाले भ्रातरि कौरव। पालयामास तद्राज्यं सत्यवत्या मते स्थितः॥ 1-109-1 (4845) `तथा विचित्रवीर्यं तु वर्तमानं सुखेऽतुले।' संप्राप्तयौवनं दृष्ट्वा भ्रातरं धीमतां वरः। भीष्मो विचित्रवीर्यस्य विवाहायाकरोन्मतिम्॥ 1-109-2 (4846) अथ काशिपतेर्भीष्मः कन्यास्तिस्रोऽप्सरोपमाः। शुश्राव सहिता राजन्वृण्वाना वै स्वयंवरम्॥ 1-109-3 (4847) ततः स रथिनां श्रेष्ठो रथेनैकेन शत्रुजित्। जगामानुमते मातुः पुरीं वाराणसीं प्रभुः॥ 1-109-4 (4848) तत्र राज्ञः समुदितान्सर्वतः समुपागतान्। ददर्श कन्यास्ताश्वै भीष्मः शान्तनुनन्दनः॥ 1-109-5 (4849) `तासां कामेन संमत्ताः सहिताः काशिकोसलाः। वङ्गाः पुण्ड्राः कलिङ्गाश्च ते जग्मुस्तां पुरीं प्रति॥' 1-109-6 (4850) कीर्त्यमानेषु राज्ञां तु तदा नामसु सर्वशः। एकाकिनं तदा भीष्मं वृद्धं शान्तनुनन्दनम्॥ 1-109-7 (4851) सोद्वेगा इव तं दृष्ट्वा कन्याः परमशोभनाः। अपाक्रामन्त ताः सर्वा वृद्ध इत्येव चिन्तया॥ 1-109-8 (4852) वृद्धः परमधर्मात्मा वलीपलितधारणः। किकारणमिहायातो निर्लज्जो भरतर्षभः॥ 1-109-9 (4853) मिथ्याप्रतिज्ञो लोकेषु किं वदिष्यति भारत। ब्रह्मचारीति भीष्मो हि वृथैव प्रथितो भुवि॥ 1-109-10 (4854) इत्येवं प्रबुवन्तस्ते हसन्ति स्म नृपाधमाः। 1-109-11 (4855) वैशम्पायन उवाच। क्षत्रियाणां वचः श्रुत्वा भीष्मश्चुक्रोध भारत॥ 1-109-11x (668) भीष्मस्तदा स्वयं कन्या वरयामास ताः प्रभुः। उवाच च महीपालान्राजञ्जलदनिःस्वनः॥ 1-109-12 (4856) रथमारोप्य ताः कन्या भीष्मः प्रहरतां वरः। आहूय दानं कन्यानां गुणवद्भ्यः स्मृतं बुधैः॥ 1-109-13 (4857) अलङ्कृत्य यथाशक्ति प्रदाय च धनान्यपि। प्रयच्छन्त्यपरे कन्यां मिथुनेन गवामपि॥ 1-109-14 (4858) वित्तेन कथितेनान्ये बलेनान्येऽनुमान्य च। प्रमत्तामुपयन्त्यन्ये स्वयमन्ये च विन्दते॥ 1-109-15 (4859) आर्षं विधिं पुरस्कृत्य दारान्विन्दन्ति चापरे। अष्टमं तमथो वित्त विवाहं कविभिर्वृतम्॥ 1-109-16 (4860) स्वयंवरं तु राजन्याः प्रशंसन्त्युपयान्ति च। प्रमथ्य तु हृतामाहुर्ज्यायसीं धर्मवादिनः॥ 1-109-17 (4861) ता इमाः पृथिवीपाला जिहीर्षामि बलादितः। ते यतध्वं परं शक्त्या विजयायेतराय वा॥ 1-109-18 (4862) स्थितोऽहं पृथिवीपाला युद्धाय कृतनिश्चयः। 1-109-19 (4863) वैशम्पायन उवाच। एवमुक्त्वा महीपालान्काशिराजं च वीर्यवान्॥ 1-109-19x (669) सर्वाः कन्याः स कौरव्यो रथमारोप्य च स्वकम्। आमन्त्र्य च स तान्प्रायाच्छीघ्रं कन्याः प्रगृह्य ताः॥ 1-109-20 (4864) ततस्ते पार्थिवाः सर्वे समुत्पेतुरमर्षिताः। संस्पृशन्तः स्वकान्बाहून्दशन्तो दशनच्छदान्॥ 1-109-21 (4865) तेषामाभरणान्याशु त्वरितानां विमुञ्चताम्। आमुञ्चतां च वर्माणि संभ्रमः सुमहानभूत्॥ 1-109-22 (4866) ताराणामिव संपातो बभूव जनमेजय। भूषणानां च सर्वेषां कवचानां च सर्वशः॥ 1-109-23 (4867) सवर्मभिर्भूषणैश्च प्रकीर्यद्बिरितस्ततः। सक्रोधामर्षजिह्मभ्रूकषायीकृतलोचनाः॥ 1-109-24 (4868) सूतोपक्लृप्तान् रुचिरान्सदश्वैरुपकल्पितान्। रथानास्थाय ते वीराः सर्वप्रहरणान्विताः॥ 1-109-25 (4869) प्रयान्तमथ कौरव्यमनुसस्रुरुदायुधाः। ततः समभवद्युद्धं तेषां तस्य च भारत। एकस्य च बहूनां च तुमुलं रोमहर्षणम्॥ 1-109-26 (4870) ते त्विषून्दशसाहस्रांस्तस्मिन्युगपदाक्षिपन्। अप्राप्तांश्चैव तानाशु भीष्मः सर्वांस्तथाऽन्तरा॥ 1-109-27 (4871) अच्छिनच्छरवर्षेण महता लोमवाहिना। ततस्ते पार्थिवाः सर्वे सर्वतः परिवार्य तम्॥ 1-109-28 (4872) ववृषुः शरवर्षेण वर्षेणेवाद्रिमम्बुदाः। स तं बाणमयं वर्षं शरैरावार्य सर्वतः॥ 1-109-29 (4873) ततः सर्वान्महीपालान्पर्यविध्यत्त्रिभिस्त्रिभिः। एकैकस्तु ततो भीष्मं राजन्विव्याध पञ्चभिः॥ 1-109-30 (4874) स च तान्प्रतिविव्याध द्वाभ्यां द्वाभ्यां पराक्रमन्। तद्युद्धमासीत्तुमुलं घोरं देवासुरोपमम्॥ 1-109-31 (4875) पश्यतां लोकवीराणां शरशक्तिसमाकुलम्। स धनूंषि ध्वजाग्राणि वर्माणि च शिरांसि॥ 1-109-32 (4876) चिच्छेद समरे भीष्मः शतशोथ सहस्रशः। तस्यातिपुरुषं कर्म लाघवं रथचारिणः॥ 1-109-33 (4877) रक्षणं चात्मनः संख्ये शत्रवोऽप्यभ्यपूजयन्। `अक्षतः क्षपयित्वान्यानसङ्ख्येयपराक्रमः॥ 1-109-34 (4878) आनिनाय स काश्यस्य सुताः सागरगासुतः।' तान्विनिर्जित्य तु रणे सर्वशस्त्रभृतां वरः॥ 1-109-35 (4879) कन्याभिः सहितः प्रायाद्भारतो भारतान्प्रति। ततस्तं पृष्ठतो राजञ्शाल्वराजो महारथः॥ 1-109-36 (4880) अभ्यगच्छदमेयात्मा भीष्मं शान्तनवं रणे। वारणं जघने भिन्दन्दन्ताभ्यामपरो यथा॥ 1-109-37 (4881) वासितामनुसंप्राप्तो यूथपो बलिनां वरः। स्त्रीकामस्तिष्ठतिष्ठेति भीष्ममाह स पार्थिवः॥ 1-109-38 (4882) साल्वराजो महाबाहुरमर्षेण प्रचोदितः। ततः स पुरुषव्याघ्रो भीष्मः परबलार्दनः॥ 1-109-39 (4883) तद्वाक्याकुलितः क्रोधाद्विधूमोग्निरिव ज्वलन्। विततेषुधनुष्पाणिर्विकुञ्चितललाटभृत्॥ 1-109-40 (4884) क्षत्रधर्मं समास्थाय व्यपेतभयसंभ्रमः। निवर्तयामास रथं साल्वं प्रति महारथः॥ 1-109-41 (4885) निवर्तमानं तं दृष्ट्वा राजानः सर्व एव ते। प्रेक्षकाः समपद्यन्त भीष्मसाल्वसमागमे॥ 1-109-42 (4886) तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वासितान्तरे। अन्योन्यमभिवर्तेतां बलविक्रमशालिनौ॥ 1-109-43 (4887) ततो भीष्मं शान्तनवं शरैः शतसहस्रशः। साल्वराजो नरश्रेष्ठः समवाकिरदाशुगैः॥ 1-109-44 (4888) पूर्वमभ्यर्दितं दृष्ट्वा भीष्मं साल्वेन ते नृपाः। विस्मिताः समपद्यन्त साधुसाध्विति चाब्रुवन्॥ 1-109-45 (4889) लाघवं तस्य ते दृष्ट्वा समरे सर्वपार्थिवाः। अपूजयन्त संहृष्टा वाग्भिः साल्वं नराधिपम्॥ 1-109-46 (4890) क्षत्रियाणां ततो वाचः श्रुत्वा परपुञ्जयः। क्रुद्धः शान्तनवो भीष्मस्तिष्ठतिष्ठेत्यभाषत॥ 1-109-47 (4891) सारथिं चाब्रवीत्क्रुद्धो याहि यत्रैष पार्थिवः। यावदेनं निहन्म्यद्य भुजङ्गमिव पक्षिराट्॥ 1-109-48 (4892) ततोऽस्त्रं वारुणं सम्यग्योजयामास कौरवः। तेनाश्वांश्चतुरोऽमृद्गात्साल्वराजस्य भूपते॥ 1-109-49 (4893) अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य साल्वराजस्य कौरवः। भीष्मो नृपतिशार्दूल न्यवधीत्तस्य सारथिम्॥ 1-109-50 (4894) अस्त्रेण चास्याथैन्द्रेण न्यवधीत्तुरगोत्तमान्। कन्याहेतोर्नरश्रेष्ठ भीष्मः शान्तनवस्तदा॥ 1-109-51 (4895) जित्वा विसर्जयामास जीवन्तं नृपसत्तमम्। ततः साल्वः स्वनगरं प्रययौ भरतर्षभ॥ 1-109-52 (4896) स्वराज्यमन्वशाच्चैव धर्मेण नृपतिस्तदा। राजानो ये च तत्रासन्स्वयंवरदिदृक्षवः॥ 1-109-53 (4897) स्वान्येव तेऽपि राष्ट्राणि जग्मुः परपुरञ्जयाः। एवं विजित्य ताः कन्या भीष्मः प्रहरतां वरः॥ 1-109-54 (4898) प्रययौ हास्तिनपुरं यत्र राजा स कौरवः। विचित्रवीर्यो धर्मात्मा प्रशास्ति वसुधामिमाम्॥ 1-109-55 (4899) यथा पितास्य कौरव्यः शान्तनुर्नृपसत्तमः। सोऽचिरेणैव कालेन अत्यक्रामन्नराधिप॥ 1-109-56 (4900) वनानि सरितश्चैव शैलांश्च विनिधान्द्रुमान्। अक्षतः क्षपयित्वाऽरीन्सङ्ख्येऽसङ्ख्येयविक्रमः॥ 1-109-57 (4901) आनयामास काश्यस्य सुताः सागरगासुतः। स्नुषा इव स धर्मात्मा भगिनीरिव चानुजाः॥ 1-109-58 (4902) यथा दुहितश्चैव परिगृह्य ययौ कुरून्। आनिन्ये स महाबाहुर्भ्रातुः प्रियचिकीर्षया॥ 1-109-59 (4903) ताः सर्वगुणसंपन्ना भ्राता भ्रात्रे यवीयसे। भीष्मो विचित्रवीर्याय प्रददौ विक्रमाहृताः॥ 1-109-60 (4904) एवं धर्मेण धर्मज्ञः कृत्वा कर्मातिमानुषम्। भ्रातुर्विचित्रवीर्यस्य विवाहायोपचक्रमे॥ 1-109-61 (4905) सत्यवत्या सह मिथः कृत्वा निश्चयमात्मवान्। विवाहं कारयिष्यन्तं भीष्मं काशिपतेः सुता। ज्येष्ठा तासामिदं वाक्यमब्रवीद्धसती तदा॥ 1-109-62 (4906) मया सौभपतिः पूर्वं मनसा हि वृतः पतिः। तेन चास्मि वृता पूर्वमेष कामश्च मे पितुः॥ 1-109-63 (4907) मया वरयितव्योऽभूत्साल्वस्तस्मिन्स्वयंवरे। एतद्विज्ञाय धर्मज्ञ धर्मतत्त्वं समाचर॥ 1-109-64 (4908) एवमुक्तस्तया भीष्मः कन्यया विप्रसंसदि। चिन्तामभ्यगमद्वीरो युक्तां तस्यैव कर्मणः॥ 1-109-65 (4909) `अन्यसक्ता त्वियं कन्या ज्येष्ठा त्वम्बा मया जिता। वाचा दत्ता मनोदत्ता कृतमङ्गलवाचना॥ 1-109-66 (4910) निर्दिष्टा तु परस्यैव सा त्याज्या परचिन्तिनी। इत्युक्त्वा चानुमान्यैव भ्रातरं स्ववशानुगम्॥' 1-109-67 (4911) विनिश्चित्य स धर्मज्ञो ब्राह्मणैर्वेदपारगैः। अनुजज्ञे तदा ज्येष्ठामम्बां काशिपतेः सुताम्॥ 1-109-68 (4912) अम्बिकाम्बालिके भार्ये प्रादाद्भ्रात्रे यवीयसे। भीष्मो विचित्रवीर्याय विधिदृष्टेन कर्मणा॥ 1-109-69 (4913) तयोः पाणी गृहीत्वा तु रूपयौवनदर्पितः। विचित्रवीर्यो धर्मात्मा नाम्बामैच्छत्कथंचन॥ 1-109-70 (4914) `अम्बामन्यस्य कीर्त्यन्तीमब्रवीच्चारुदर्शनाम्। 1-109-71 (4915) विचित्रवीर्य उवाच। पापस्य फलमेवैष कामोऽसाधुर्निरर्थकः। परतन्त्रोपभोगो मामार्य नाऽऽयोक्तुमर्हसि॥ 1-109-71x (670) भीष्म उवाच। 1-109-72x (671) प्रातिष्ठच्छान्तनोर्वंशस्तात यस्य त्वमन्वयः। अकामवृत्तो धर्मात्मन्साधु मन्ये मतं तव॥ 1-109-72 (4916) इत्युक्त्वाम्बां समालोक्य विधिवद्वाक्यमब्रवीत्। विसृष्टा ह्यसि गच्छ त्वं यथाकाममनिन्दिते॥ 1-109-73 (4917) नानियोज्ये समर्थोऽहं नियोक्तुं भ्रातरं प्रियम्। अन्यबावगतां चापि को नारीं वासयेद्गृहे॥ 1-109-74 (4918) अतस्त्वां न नियोक्ष्यामि अन्यकामासि गम्यताम्। अहमप्यूर्ध्वरेता वै निवृत्तो दारकर्मणि॥ 1-109-75 (4919) न संबन्धस्तदावाभ्यां भविता वै कथंचन। 1-109-76 (4920) वैशम्पायन उवाच। इत्युक्ता सा गता तत्र सखीभिः परिवारिता॥ 1-109-76x (672) निर्दिष्टा हि शनै राजन्साल्वराजपुरं प्रति। अथाम्बा साल्वंमागम्य साऽब्रवीत्प्रतिपूज्य तं॥ 1-109-77 (4921) पुरा निर्दिष्टभावा त्वामागतास्मि वरानन। देवव्रतं समुत्सृज्य सानुजं भरतर्षभम्॥ 1-109-78 (4922) प्रतिगृह्णीष्व भद्रं ते विधिवन्मां समुद्यताम्॥ 1-109-79 (4923) वैशम्पायन उवाच। 1-109-80x (673) तयैवमुक्तः साल्वोपि प्रहसन्निदमब्रवीत्। निर्जिताऽसीह भीष्मेण मां विनिर्जित्य राजसु॥ 1-109-80 (4924) अन्येन निर्जितां भद्रे विसृष्टां तेन चालयात्। न गृह्णामि वरारोहे तत्र चैव तु गम्यताम्॥ 1-109-81 (4925) वैशम्पायन उवाच। 1-109-82x (674) इत्युक्ता सा समागम्य कुरुराज्यमनुत्तमम्। अम्बाब्रवीत्ततो भीष्मं त्वयाऽहं सहसा हृता॥ 1-109-82 (4926) क्षत्रधर्ममवेक्षस्व त्वं भर्ता मम धर्मतः। यां यः स्वयंवरे कन्यां निर्जयेच्छौर्यसंपदा॥ 1-109-83 (4927) राज्ञः सर्वान्विनिर्जित्य स तामुद्वाहयेद्ध्रुवम्। अतस्त्वमेव भर्ता मे त्वयाऽहं निर्जिता यतः॥ 1-109-84 (4928) तस्माद्वहस्व मां भीष्म निर्जितां संसदि त्वया। ऊर्ध्वरेता ह्यहमिति प्रत्युवाच पुनःपुनः॥ 1-109-85 (4929) भीष्मं सा चाब्रवीदम्बा यथाजैषीस्तथा कुरु। एवमन्वगमद्भीष्मं षट्समाः पुष्करेक्षणा॥ 1-109-86 (4930) ऊर्ध्वरेतास्त्वहं भद्रे विवाहविमुखोऽभवम्। तमेव साल्वं गच्छ त्वं यः पुरा मनसा वृतः॥ 1-109-87 (4931) अन्यसक्तं किमर्थं त्वमात्मानमवदः पुरा। अन्यसक्तां वधूं कन्यां वासयेत्स्वगृहे न हि॥ 1-109-88 (4932) नाहमुद्वाहयिष्ये त्वां मम भ्रात्रे यवीयसे। विचित्रवीर्याय शुभे यथेष्टं गम्यतामिति॥ 1-109-89 (4933) भूयः साल्वं समभ्येत्य राजन्गृह्णीष्व मामिति। नाहं गृह्णाम्यन्यजितामिति साल्वनिराकृता॥ 1-109-90 (4934) ऊर्ध्वरेतास्त्वहमिति भीष्मेण च निराकृता। अम्बा भीष्मं पुनः साल्वं भीष्मं साल्वं पुनः पुनः॥ 1-109-91 (4935) गमनागमनेनैवमनैषीत्षट् समा नृप। अश्रुभिर्भूमिमुक्षन्ती शोचन्ती सा मनस्विनी॥ 1-109-92 (4936) पीनोन्नतकुचद्वन्द्वा विशालजघनेक्षणा। श्रोणीभरालसगमा राकाचन्द्रनिभानना॥ 1-109-93 (4937) वर्षत्कादम्बिनीमूर्ध्नि स्फुरन्ती चञ्चलेव सा। सा ततो द्वादश समा बाहुदामभितो नदीम्। पार्श्वे हिमवतो रम्ये तपो घोरं समाददे॥ 1-109-94 (4938) संक्षिप्तकरणा तत्र तप आस्थाय सुव्रता। पादाङ्गुष्ठेन साऽतिष्ठदकम्पन्त ततः सुराः॥ 1-109-95 (4939) तस्यास्तत्तु तपो दृष्ट्वा सुराणां क्षोभकारकम्। विस्मितश्चैव हृष्टश्च तस्यानुग्रहबुद्धिमान्॥ 1-109-96 (4940) अनन्तसेनो भगवान्कुमारो वरदः प्रभुः। मानयन्राजपुत्रीं तां ददौ तस्यै शुभां स्रजम्॥ 1-109-97 (4941) एषा पुष्करिणी दिव्या यथावत्समुपस्थिता। अम्बे त्वच्छोकशमनी माला भुवि भविष्यति॥ 1-109-98 (4942) एतां चैव मया दत्तां मालां यो धारयिष्यति। सोऽस्य भीष्मस्य निधने कारणं वै भविष्यति॥ ॥ 1-109-99 (4943) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि नवाधिकशततमोऽध्यायः॥ 109 ॥

1-110-0 (4944) अम्बोवाच। 1-110-0x (675) अन्यपूर्वेति मां साल्वो नाभिनन्दति बालिशः। साहं धर्माच्च कामाच्च विहीना शोकधारिणी॥ 1-110-1 (4945) अपतिः क्षत्रियान्सर्वानाक्रन्दामि समन्ततः। इयं वः क्षत्रिया माला या भीष्मं निहनिष्यति॥ 1-110-2 (4946) अहं च भार्या तस्य स्यां यो भीष्मं घातयिष्यति। तस्याश्चङ्क्रम्यमाणायाः समाः पञ्च गताः पराः॥ 1-110-3 (4947) नाभवच्छरणं कश्चित्क्षत्रियो भीष्मजाद्भयात्। अगच्छत्सोमकं साऽम्बा पाञ्चालेषु यशस्विनम्॥ 1-110-4 (4948) सत्यसन्धं महेष्वासं सत्यधर्मपरायणम्। सा सभाद्वारमागम्य पाञ्चालैरभिरक्षितम्॥ 1-110-5 (4949) पाञ्चालराजमाक्रन्दत्प्रगृह्य सुभुजा भुजौ। भीष्मेण हन्यमानां मां मज्जन्तीमिव च ह्रदे॥ 1-110-6 (4950) यज्ञसेनाभिधावेह पाणिमालम्ब्य चोद्धर। तेन मे सर्वधर्माश्च रतिभोगाश्च केवलाः॥ 1-110-7 (4951) उभौ च लोकौ कीर्तिश्च समूलौ सफलौ हृतौ। ***न्त्येवं न विन्दामि राजन्यं शरणं क्वचित्॥ 1-110-8 (4952) किं नु निःक्षत्रियो लोको यत्रानाथोऽवसीदति। समागम्य तु राजानो मयोक्ता राजसत्तमाः॥ 1-110-9 (4953) शृण्वन्तु सर्वे राजानो मयोक्तं राजसत्तमाः। इक्ष्वाकूणां तु ये वृद्धाः पाञ्चालानां च ये वराः॥ 1-110-10 (4954) त्वत्प्रसादाद्विवाहेऽस्मिन्मा धर्मो मा पराजयेत्। प्रसीद यज्ञसेनेह गतिर्मे भव सोमक॥ 1-110-11 (4955) यज्ञसेन उवाच। 1-110-12x (676) जानामि त्वां बोधयामि राजपुत्रि विशेषतः। यथाशक्ति यथाधर्मं बलं संधारयाम्यहम्॥ 1-110-12 (4956) अन्यस्मात्पार्थिवाद्यत्ते भयं स्यात्पार्थिवात्मजे। तस्यापनयने हेतुं संविधातुमहं प्रभुः॥ 1-110-13 (4957) नहि शान्तनवस्याहं महास्त्रस्य प्रहारिणः। ईश्वरः क्षत्रियाणां हि बलं धर्मोऽनुवर्तते॥ 1-110-14 (4958) सा साधु व्रज कल्याणि न मां भीष्मो दहेद्बलात्। न प्रत्यगृह्णंस्ते सर्वे किमित्येव न वेद्म्यहम्॥ 1-110-15 (4959) न हि भीष्मादहं धर्मं शक्तो दातुं कथंचन। 1-110-16 (4960) वैशम्पायन उवाच। इत्युक्ता स्रजमासज्य द्वारि राज्ञो व्यपाद्रवत्॥ 1-110-16x (677) व्युदस्तां सर्वलोकेषु तपसा संशितव्रताम्। तामन्वगच्छद्द्रुपदः सान्त्वं जल्पन्पुनः पुनः॥ 1-110-17 (4961) स्रजं गृहाण कल्याणि न नो वैरं प्रसञ्जय॥ 1-110-18 (4962) अम्बोवाच। 1-110-19x (678) एवमेव त्वया कार्यमिति स्म प्रतिकाङ्क्षते। न तु तस्यान्यथा भावो दैवमेतदमानुषम्॥ 1-110-19 (4963) यश्चैनां स्रजमादाय स्वयं वै प्रतिमोक्षते। स भीष्मं समरे हन्ता मम धर्मप्रणाशनम्॥ 1-110-20 (4964) वैशम्पायन उवाच। 1-110-21x (679) तां स्रजं द्रुपदो राजा कंचित्कालं ररक्ष सः। ततो विस्रम्भमास्थाय तूष्णीमेतामुपैक्षत॥ 1-110-21 (4965) तां शिखण्डिन्यबध्नात्तु बाला पितुरवज्ञया। तां पिता त्वत्यजच्छीघ्रं त्रस्तो भीष्मस्य किल्बिषात्॥ 1-110-22 (4966) इषीकं ब्राह्मणं भीता साभ्यगच्छत्तपस्विनम्। गङ्गाद्वारि तपस्यन्तं तुष्टिहेतोस्तपस्विनी॥ 1-110-23 (4967) उपचाराभितुष्टस्तामब्रवीदृषिसत्तमः। गङ्गाद्वारे विभजनं भविता नचिरादिव॥ 1-110-24 (4968) तत्र गन्धर्वराजानं तुम्बुरुं प्रियदर्शनम्। आराधयितुमीहस्व सम्यक्परिचरस्व तम्॥ 1-110-25 (4969) अहमप्यत्र साचिव्यं कर्तास्मि तव शोभने। तं तदाचर भद्रं ते स ते श्रेयो विधास्यति॥ 1-110-26 (4970) ततो विभजनं तत्र गन्धर्वाणामवर्तत। तत्र द्वाववशिष्येतां गन्धर्वावमितौ जसौ॥ 1-110-27 (4971) तयोरेकः समीक्ष्यैनां स्त्रीबुभूषुरुवाच ह। इदं गृह्णीष्व पुंलिङ्गं वृणे स्त्रीलिङ्गमेव ते॥ 1-110-28 (4972) नियमं चक्रतुस्तत्र स्त्री पुमांश्चैव तावुभौ। ततः पुमान्समभवच्छिखण्डी परवीरहा॥ 1-110-29 (4973) स्त्री भूत्वा ह्यपचक्राम स गन्धर्वो मुदान्वितः। लब्ध्वा तु महतीं प्रीतिं याज्ञसेनिर्महायशाः॥ 1-110-30 (4974) ततो बुद्बुदकं गत्वा पुनरस्त्राणि सोऽकरोत्। तत्र चास्त्राणि दिव्यानि कृत्वा स सुमहाद्युतिः॥ 1-110-31 (4975) स्वदेशमभिसंपदे पाञ्चालं कुरुनन्दन। सोऽभिवाद्य पितुः पादौ महेष्वासः कृताञ्जलिः॥ 1-110-32 (4976) उवाच भवता भीष्मान्न भेतव्यं कथंचन॥ ॥ 1-110-33 (4977) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि दशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 110 ॥

1-111-0 (4978) वैशम्पायन उवाच। 1-111-0x (680) अम्बायां निर्गतायां तु भीष्मः शान्तनवस्तदा। न्यायेन कारयामास राज्ञो वैवाहिकीं क्रियाम्॥ 1-111-1 (4979) अम्बिकाम्बालिके चैव परिणीयाग्निसंनिधौ। `तयोः पाणी गृहीत्वा तु कौरव्यो रूपदर्पितः।' विचित्रवीर्यो धर्मात्मा कामात्मा समपद्यत॥ 1-111-2 (4980) ते चापि बृहतीश्यामे नीलकुञ्चितमूर्धजे। रक्ततुङ्गनखोपेते पीनश्रोणिपयोधऱे॥ 1-111-3 (4981) आत्मनः प्रतिरूपोऽसौ लब्धः पतिरिति स्थिते। विचित्रवीर्यं कल्याण्यौ पूजयामासतुः शुभे॥ 1-111-4 (4982) `अन्योन्यं प्रति सक्ते च एकभावे इव स्थिते।' स चाश्विरूपसदृशो देवतुल्यपराक्रमः। सर्वासामेव नारीणां चित्तप्रमथनो रहः॥ 1-111-5 (4983) ताभ्यां सह समाः सप्त विहरन्पृथिवीपतिः। विचित्रवीर्यस्तरुणो यक्ष्मणा समगृह्यत॥ 1-111-6 (4984) सुहृदां यतमानानामाप्तैः सह चिकित्सकैः। जगामास्तमिवादित्यः कौरव्यो यमसादनम्॥ 1-111-7 (4985) धर्मात्मा स तु गाङ्गेयः चिन्ताशोकपरायणः। प्रेतकार्याणि सर्वाणि तस्य सम्यगकारयत्॥ 1-111-8 (4986) 1-111-9 (4987) राज्ञो विचित्रवीर्यस्य सत्यवत्या मते स्थितः। ऋत्विग्बिः सहितो भीष्मः सर्वैश्च कुरुपुङ्गवैः॥

1-112-0 (4988) वैशम्पायन उवाच। 1-112-0x (681) ततः सत्यवती दीना कृपणा पुत्रगृद्धिनी। पुत्रस्य कृत्वा कार्याणि स्नुषाभ्यां सह भारत॥ 1-112-1 (4989) समाश्वास्य स्नुषे ते च भर्तृशोकनिपीडिते। धर्मं च पितृवंशं च मातृवंशं च भामिनी। प्रसमीक्ष्य महाभागा गाङ्गेयं वाक्यमब्रवीत्॥ 1-112-2 (4990) `दुःखार्दिता तु सा देवी मज्जन्ती शोकसागरे। शन्तनोर्धर्मनित्यस्य कौरव्यस्य यशस्विनः।' त्वयि पिण्डश्च कीर्तिश्च संतानश्च प्रतिष्ठितः॥ 1-112-3 (4991) `भ्राता विचित्रवीर्यस्ते भूतानामन्तमेयिवान्।' यथाकर्म शुभं कृत्वा स्वर्गोपगमनं ध्रुवम्। यथा चायुर्ध्रुवं सत्ये त्वयि धर्मस्तथा ध्रुवः॥ 1-112-4 (4992) वेत्थ धर्मांश्च धर्मज्ञ समासेनेतरेण च। विविधास्त्वं श्रुतीर्वेत्थ वेदाङ्गानि च सर्वशः॥ 1-112-5 (4993) व्यवस्थानं च ते धर्मे कुलाचारं च लक्षये। प्रतिपत्तिं च कृच्छ्रेषु शुक्राङ्गिरसयोरिव॥ 1-112-6 (4994) तस्मात्सुभृशमाश्वस्य त्वयि धर्मभृतां वर। कार्ये त्वां विनियोक्ष्यामि तच्छ्रुत्वा कर्तुमर्हसि॥ 1-112-7 (4995) मम पुत्रस्तव भ्राता वीर्यवान्सुप्रियश्च ते। बाल एव गतः स्वर्गमपुत्रः पुरुषर्षभ॥ 1-112-8 (4996) इमे महिष्यौ भ्रातुस्ते काशिराजसुते शुभे। रूपयौवनसंपन्ने पुत्रकामे च भारत॥ 1-112-9 (4997) तयोरुत्पादयापत्यं सन्तानाय कुलस्य नः। मन्नियोगान्महाबाहो धर्मं कर्तुमिहार्हसि॥ 1-112-10 (4998) राज्ये चैवाभिषिच्यस्व भारताननुशाधि च। दारांश्च कुरु धर्मेण मा निमज्जीः पितामहान्॥ 1-112-11 (4999) वैशम्पायन उवाच। 1-112-12x (682) तथोच्यमानो मात्रा स सुहृद्भिश्च परन्तपः। इत्युवाचाथ धर्मात्मा धर्म्यमेवोत्तरं वचः॥ 1-112-12 (5000) असंशयं परो धर्मस्त्वया मातरुदाहृतः। त्वमपत्यं प्रति च मे प्रतिज्ञां वेत्थ वै परां॥ 1-112-13 (5001) जानासि च यथावृत्तं शुल्कहेतोस्त्वदन्तरे। स सत्यवति सत्यं ते प्रतिजानाम्यहं पुनः॥ 1-112-14 (5002) परित्यजेयं त्रैलोक्यं राज्यं देवेषु वा पुनः। यद्वाऽप्यधिकमेताभ्यां न तु सत्यं कथंचन॥ 1-112-15 (5003) त्यजेच्च पृथिवी गन्धमापश्च रसमात्मनः। ज्योतिस्तथा त्यजेद्रूपं वायुः स्पर्शगुणं त्यजेत्॥ 1-112-16 (5004) प्रभां समुत्सृजेदर्को धूमकेतुस्तथोष्मताम्। त्यजेच्छब्दं तथाऽऽकाशं सोमः शीतांशुतां त्यजेत्॥ 1-112-17 (5005) विक्रमं वृत्रहा जह्याद्धर्मं जह्याच्च धर्मराट्। न त्वहं सत्यमुत्स्रष्टुं व्यवसेयं कथंचन॥ 1-112-18 (5006) `तन्न जात्वन्यथा कुर्यां लोकानामपि संक्षये। अमरत्वस्य वा हेतोस्त्रैलोक्यस्य धनस्य च॥' 1-112-19 (5007) एवमुक्ता तु पुत्रेण भूरिद्रविणतेजसा। माता सत्यवती भीष्ममुवाच तदनन्तरम्॥ 1-112-20 (5008) जानामि ते स्थितिं सत्ये परां सत्यपराक्रम। इच्छन्सृजेथास्त्रींल्लोकानन्यांस्त्वं स्वेन तेजसा॥ 1-112-21 (5009) जानामि चैवं सत्यं तन्मदर्थे यच्च भाषितम्। आपद्धर्मं त्वमावेक्ष्य वह पैतामहीं धुरम्॥ 1-112-22 (5010) यथा ते कुलतन्तुश्च धर्मश्च न पराभवेत्। सुहृदश्च प्रहृष्येरंस्तथा कुरु परन्तप॥ 1-112-23 (5011) `आत्मनश्च हितं तात प्रियं च मम भारत।' लालप्यमानां तामेवं कृपणां पुत्रगृद्धिनीम्। धर्मादपेतं ब्रुवतीं भीष्मो भूयोऽब्रवीदिदम्॥ 1-112-24 (5012) राज्ञि धर्मानवेक्षस्व मा नः सर्वान्व्यनीनशः। सत्याच्च्युतिः क्षत्रियस्य न धर्मेषु प्रशस्यते॥ 1-112-25 (5013) शान्तनोरपि संतानं यथा स्यादक्षयं भुवि। तत्ते धर्मं प्रवक्ष्यामि क्षात्रं राज्ञि सनातनम्॥ 1-112-26 (5014) श्रुत्वा तं प्रतिपद्यस्व प्राज्ञैः सह पुरोहितैः। आपद्धर्मार्थकुशलैर्लोकतन्त्रमवेक्ष्य च॥ ॥ 1-112-27 (5015) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि द्वादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 112 ॥

1-113-0 (5016) भीष्म उवाच। 1-113-0x (683) जामदग्न्येन रामेण पितुर्वधममृष्यता। राजा परशुना पूर्वं हैहयाधिपतिर्हतः॥ 1-113-1 (5017) शतानि दशबाहूनां निकृत्तान्यर्जुनस्य वै। लोकस्याचरितो धर्मस्तेनाति किल दुश्चरः॥ 1-113-2 (5018) पुनश्च धनुरादाय महास्त्राणि प्रमुञ्चता। निर्दग्धं क्षत्रमसकृद्रथेन जयता महीम्॥ 1-113-3 (5019) एवमुच्चावचैरस्त्रैर्भार्गवेण महात्मना। त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी कृता निःक्षत्रिया पुरा॥ 1-113-4 (5020) एवं निःक्षत्रिये लोके कृते तेन महर्षिणा। ततः संभूय सर्वाभिः क्षत्रियाभिः समन्ततः॥ 1-113-5 (5021) उत्पादितान्यपत्यानि ब्राह्मणैर्वेदपारगैः। पाणिग्राहस्य तनय इति वेदेषु निश्चितम्॥ 1-113-6 (5022) धर्मं मनसि संस्थाप्य ब्राह्मणांस्ताः समभ्ययुः। लोकेऽप्याचरितो दृष्टः क्षत्रियाणां पुनर्भवः॥ 1-113-7 (5023) ततः पुनः समुदितं क्षत्रं समभवत्तदा। इमं चैवात्र वक्ष्येऽहमितिहासं पुरातनम्॥ 1-113-8 (5024) अथोचथ्य इति ख्यात आसीद्धीमानृषिः पुरा। ममता नाम तस्यासीद्भार्या परमसंमता॥ 1-113-9 (5025) उचथ्यस्य यवीयांस्तु पुरोधास्त्रिदिवौकसाम्। बृहस्पतिर्बृहत्तेजा ममतामन्वपद्यत॥ 1-113-10 (5026) उवाच ममता तं तु देवरं वदतां वरम्। अन्तर्वत्नी त्वहं भ्रात्रा ज्येष्ठेनारम्यतामिति॥ 1-113-11 (5027) अयं च मे महाभाग कुक्षावेव बृहस्पते। औचथ्यो देवमत्रापि षडङ्गं प्रत्यधीयत॥ 1-113-12 (5028) अमोघरेतास्त्वं चापि द्वयोर्नास्त्यत्र संभवः। तस्मादेवं गते त्वद्य उपारमितुमर्हसि॥ 1-113-13 (5029) वैशम्पायन उवाच। 1-113-14x (684) एवमुक्तस्तदा सम्यक् बृहस्पतिरुदारधीः। कामात्मानं तदात्मानं न शशाक नियच्छितुम्॥ 1-113-14 (5030) स बभूव ततः कामी तया सार्धमकामया। उत्सृजन्तं तु तं रेतः स गर्भस्थोऽभ्यभाषत॥ 1-113-15 (5031) भोस्तात मा गमः कामं द्वयोर्नास्तीह संभवः। अल्पावकाशो भगवन्पूर्वं चाहमिहागतः॥ 1-113-16 (5032) अमोघरेताश्च भवान्न पीडां कर्तुमर्हति। अश्रुत्वैव तु तद्वाक्यं गर्भस्थस्य बृहस्पतिः॥ 1-113-17 (5033) जगाम मैथुनायैव ममतां चारुलोचनाम्। शुक्रोत्सर्गं ततो बुद्ध्वा तस्या गर्भगतो मुनिः॥ 1-113-18 (5034) पद्भ्यामारोधयन्मार्गं शुक्रस्य च बृहस्पतेः। स्थानमप्राप्तमथ तच्छुक्रं प्रतिहतं तदा॥ 1-113-19 (5035) पपात सहसा भूमौ ततः क्रुद्धो बृहस्पतिः। तं दृष्ट्वा पतितं शुक्रं शशाप स रुषान्वितः॥ 1-113-20 (5036) उचथ्यपुत्रं गर्भस्थं निर्भर्त्स्य भगवानृषिः। यन्मां त्वमीदृशे काले सर्वभूतेप्सिते सति॥ 1-113-21 (5037) एवमात्थ वचस्तस्मात्तमो दीर्घं प्रवेक्ष्यसि। स वै दीर्घतमा नाम शापादृषिरजायत॥ 1-113-22 (5038) बृहस्पतेर्बृहत्कीर्तेर्बृहस्पतिरिवौजसा। जात्यन्धो वेदवित्प्राज्ञः पत्नीं लेभे स विद्यया॥ 1-113-23 (5039) तरुणीं रुपसंपन्नां प्रद्वेषीं नाम ब्राह्मणीम्। स पुत्राञ्जनयामास गौतमादीन्महायशाः॥ 1-113-24 (5040) ऋषेरुचथ्यस्य तदा सन्तानकुलवृद्धये। धर्मात्मा च महात्मा च वेदवेदाङ्गपारगः॥ 1-113-25 (5041) गोधर्मं सौरभेयाच्च सोऽधीत्य निखिलं मुनिः। प्रावर्तत तदा कर्तुं श्रद्धावांस्तमशङ्कया॥ 1-113-26 (5042) ततो वितथमर्यादं तं दृष्ट्वा मुनिसत्तमाः। क्रुद्धा मोहाभिभूतास्ते सर्वे तत्राश्रमौकसः॥ 1-113-27 (5043) अहोऽयं भिन्नमर्यादो नाश्रमे वस्तुमर्हति। तस्मादेनं वयं सर्वे पापात्मानं त्यजामहे॥ 1-113-28 (5044) इत्यन्योन्यं समाभाष्य ते दीर्घतमसं मुनिम्। पुत्रलाभाच्च सा पत्नी न तुतोष पतिं तदा॥ 1-113-29 (5045) प्रद्विषन्तीं पतिर्भार्यां किं मां द्वेक्षीति चाब्रवीत्। 1-113-30 (5046) प्रद्वेष्युवाच। भार्याया भरणाद्भर्ता पालनाच्च पतिः स्मृतः॥ 1-113-30x (685) अहं त्वद्भरणाशक्ता जात्यन्धं ससुतं तदा। नित्यकालं श्रमेणार्ता न भरेयं महातपः॥ 1-113-31 (5047) भीष्म उवाच। 1-113-32x (686) तस्मास्तद्वचनं श्रुत्वा ऋषिः कोपसमन्वितः। प्रत्युवाच ततः पत्नीं प्रद्वेषीं ससुतां तदा॥ 1-113-32 (5048) नीयतां क्षत्रियकुले धनार्थश्च भविष्यति। 1-113-33 (5049) प्रद्वेष्युवाच। त्वया दत्तं धनं विप्र नेच्छेयं दुःखकारणम्॥ 1-113-33x (687) यथेष्टं कुरु विप्रेन्द्र न भेरयं पुरा यथा। 1-113-34 (5050) दीर्घतमा उवाच। अद्यप्रभृति मर्यादा मया लोके प्रतिष्ठिता॥ 1-113-34x (688) एक एव पतिर्नार्या यावज्जीवं परायणम्। मृते जीवति वा तस्मिन्नापरं प्राप्नुयान्नरम्॥ 1-113-35 (5051) अभिगम्य परं नारी पतिष्यति न संशयः। अपतीनां तु नारीणामद्यप्रभृति पातकम्॥ 1-113-36 (5052) यद्यस्ति चेद्धनं सर्वं वृथाभोगा भवन्तु ताः। अकीर्तिः परिवादाश्च नित्यं तासां भवन्तु वै॥ 1-113-37 (5053) इति तद्वचनं श्रुत्वा ब्राह्मणी भृशकोपिता। गङ्गायां नीयतामेष पुत्रा इत्येवमब्रवीत्॥ 1-113-38 (5054) लोभमोहाभिभूतास्ते पुत्रास्तं गौतमादयः। वद्ध्वोडुपे परिक्षिप्य गङ्गायां समवासृजन्॥ 1-113-39 (5055) कस्मादन्धश्च वृद्धश्च भर्तव्योऽयमिति स्म ते। चिन्तयित्वा ततः क्रूराः प्रतिजग्मुरथो गृहान्॥ 1-113-40 (5056) सोऽनुस्रोतस्तदा विप्रः प्लवमानो यदृच्छया। जगाम सुबहून्देशानन्धस्तेनोडुपेन ह॥ 1-113-41 (5057) तं तु राजा बलिर्नाम सर्वधर्मविदां वरः। अपश्यन्मज्जनगतः स्रोतसाऽभ्याशमागतम्॥ 1-113-42 (5058) जग्राह चैनं धर्मात्मा बलिः सत्यपराक्रमः। ज्ञात्वा चैवं स वव्रेऽथ पुत्रार्थे भरतर्षभ॥ 1-113-43 (5059) `तं पूजयित्वा राजर्षिर्विश्रान्तं मुनिमब्रवीत्।' सन्तानार्थं महाभाग भार्यासु मम मानद। पुत्रान्धर्मार्थकुशलानुत्पादयितुमर्हसि॥ 1-113-44 (5060) भीष्म उवाच। 1-113-45x (689) एवमुक्तः स तेजस्वी तं तथेत्युक्तवानृषिः। तस्मैस राजा स्वां भार्यां सुदेष्णां प्राहिणोत्तदा॥ 1-113-46 (5061) अन्धं वृद्धं च तं मत्वा न सा देवी जगाम ह। स्वां तु धात्रेयिकां तस्मै वृद्धाय प्राहिणोत्तदा॥ 1-113-46 (5062) तस्यां काक्षीवदादीन्स शूद्रयोनावृषिस्तदा। जनयामास धर्मात्मा पुत्रानेकादशैव तु॥ 1-113-47 (5063) काक्षीवदादीन्पुत्रांस्तान्दृष्ट्वा सर्वानधीयतः। उवाच तमृषिं राजा ममेम इति भारत॥ 1-113-48 (5064) नेत्युवाच महर्षिस्तं ममेम इति चाब्रवीत्। शूद्रयोनौ मया हीमे जाताः काक्षीवदादयः॥ 1-113-49 (5065) अन्धं वृद्धं च मां दृष्ट्वा सुदेष्णा महिषी तव। अवमन्य ददौ मूढा शूद्रां धात्रेयिकां मम॥ 1-113-50 (5066) भीष्म उवाच। 1-113-51x (690) ततः प्रसादयामास पुनस्तमृषिसत्तमम्। बलिः सुदेष्णां स्वां भार्यां तस्मै स प्राहिणोत्पुनः॥ 1-113-51 (5067) तां स दीर्घतमाङ्गेषु स्पृष्ट्वा देवीमथाब्रवीत्। भविष्यन्ति कुमारास्ते तेजसाऽऽदित्यवर्चसः॥ 1-113-52 (5068) अङ्गो वङ्गः कलिङ्गश्च पुण्ड्रः सुह्मश्च ते सुताः। तेषां देशाः समाख्याताः स्वनामकथिता भुवि॥ 1-113-53 (5069) अङ्गस्याङ्गोऽभवद्देशो वङ्गो वङ्गस्य च स्मृतः। कलिङ्गविषयश्चैव कलिङ्गस्य च स स्मृतः॥ 1-113-54 (5070) पुण्ड्रस्य पुण्ड्राः प्रख्याताः सुह्माः सुह्मस्य च स्मृताः। एवं बलेः पुरा वंशः प्रख्यातो वै महर्षिजः॥ 1-113-55 (5071) एवमन्ये महेष्वासा ब्राह्मणैः क्षत्रिया भुवि। जाताः परमधर्मज्ञा वीर्यवन्तो महाबलाः। एतच्छ्रुत्वा त्वमप्यत्र मातः कुरु यथेप्सितम्॥ ॥ 1-113-56 (5072) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि त्रयोदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 113 ॥

1-114-0 (5073) भीष्म उवाच। 1-114-0x (691) पुनर्भरतवंशस्य हेतुं सन्तानवृद्धये। वक्ष्यामि नियतं मातस्तन्मे निगदतः शृणु॥ 1-114-1 (5074) ब्राह्मणो गुणवान्कश्चिद्धनेनोपनिमन्त्र्यताम्। विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु यः समुत्पादयेत्प्रजाः॥ 1-114-2 (5075) `वैशम्पायन उवाच। 1-114-3x (692) भीष्मस्य तु वचः श्रुत्वा धर्महेत्वर्थसंहितम्। माता सत्यवती भीष्मं पुनरेवाभ्यभाषत॥ 1-114-3 (5076) औचथ्यमधिकृत्येदमङ्गं च यदुदाहृतम्। पौराणी श्रुतिरित्येषा प्राप्तकालमिदं कुरु॥ 1-114-4 (5077) त्वं हि पुत्र कुलस्यास्य ज्येष्ठः श्रेष्ठश्च भारत। यथा च ते पितुर्वाक्यं मम कार्यं तथाऽनघ॥ 1-114-5 (5078) मम पुत्रस्तव भ्राता यवीयान्सुप्रियश्च ते। बाल एव गतः स्वर्गं भारतो भरतर्षभ॥ 1-114-6 (5079) इमे महिष्यौ तस्येह काशिराजसुते उभे। रूपयौवनसंपन्ने पुत्रकामे च भारत॥ 1-114-7 (5080) धर्म्यमेतत्परं ज्ञात्वा सन्तानाय कुलस्य च। आभ्यां मम नियोगात्तु धर्मं चरितुमर्हसि॥ 1-114-8 (5081) भीष्म उवाच। 1-114-9x (693) असंशयं परो धर्मस्त्वयाः मातः प्रकीर्तितः। त्वमप्येतां प्रतिज्ञां तु वेत्थ या मयि वर्तते॥ 1-114-9 (5082) अमरत्वस्य वा हेतोस्त्रैलोक्यसदनस्य वा। उत्सृजेयमहं प्राणान्न तु सत्यं कथंचन॥ 1-114-10 (5083) सत्यवत्युवाच। 1-114-11x (694) जानामि त्वयि धर्मज्ञ सत्यं सत्यपराक्रम। इच्छंस्त्वमिह लोकांस्त्रीन्सृजेरन्यानरिन्दम॥ 1-114-11 (5084) यथा तु नः कुलं चैव धर्मश्च न पराभवेत्। सुहृदश्च प्रहृष्टाः स्युस्तथा त्वं कर्तुमर्हसि॥ 1-114-12 (5085) भीष्म उवाच। 1-114-13x (695) त्वमेव कुलवृद्धासि गौरवं तु परं त्वयि। सोपायं कुलसन्ताने वक्तुमर्हसि नः परम्॥ 1-114-13 (5086) स्त्रियो हि परमं गुह्यं धारयन्ति सदा कुले। पुरुषांश्चैव मायाभिर्बह्वीभिरुपगृह्णते॥ 1-114-14 (5087) सा सत्यवति संपश्य धर्मं सत्यपरायणे। यथा न जह्यां सत्यं च न सीदेच्च कुलं हि नः॥' 1-114-15 (5088) वैशम्पायन उवाच। 1-114-16x (696) ततः सत्यवती भीष्मं वाचा संसज्जमानया। विहसन्तीव सव्रीडमिदं वचनमब्रवीत्॥ 1-114-16 (5089) सत्यमेतन्महाबाहो यथा वदसि भारत। विश्वासात्ते प्रवक्ष्यामि सन्तानाय कुलस्य नः॥ 1-114-17 (5090) न ते शक्यमनाख्यातुमापद्धर्मं तथाविधम्। त्वमेव नः कुले धर्मस्त्वं सत्यं त्वं परा गतिः॥ 1-114-18 (5091) `यत्त्वं वक्ष्यसि तत्कार्यमस्माभिरिति मे मतिः।' तस्मान्निशम्य सत्यं मे कुरुष्व यदनन्तरम्। `शृणु भीष्म वचो मह्यं धर्मार्थसहितं हितम्॥ 1-114-19 (5092) न च विस्रम्भकथितं भवान्सूचितुमर्हति। यस्तु राजा वसुर्नाम श्रुतस्ते भरतर्षभ॥ 1-114-20 (5093) तस्य शुक्लादहं मत्स्या धृता कुक्षौ पुरा किल। मातरं मे जलाद्धृत्वा दाशः परमधर्मवित्॥ 1-114-21 (5094) मां तु स्वगृहमानीय दुहितृत्वेऽभ्यकल्पयत्। धर्मयुक्तः स धर्मेण पिता चासीत्ततो मम॥' 1-114-22 (5095) धर्मयुक्तस्य धर्मार्थं पितुरासीत्तरी मम। सा कदाचिदहं तत्र गता प्रथमयौवनम्॥ 1-114-23 (5096) अथ धर्मविदां श्रेष्ठः परमर्षिः पराशरः। आजगाम तरीं धीमांस्तरिष्यन्यमुनां नदीम्॥ 1-114-24 (5097) स तार्यमाणो यमुनां मामुपेत्याब्रवीत्तदा। सान्त्वपूर्वं मुनिश्रेष्ठः कामार्तो मधुरं वचः। उक्त्वा जन्म कुलं मह्यं नासि दाशसुतेति च॥ 1-114-25 (5098) तमहं शापभीता च पितुर्भीता च भारत। वरैरसुलभैरुक्ता न प्रत्याख्यातुमुत्सहे॥ 1-114-26 (5099) `प्रेक्ष्य तांस्तु महाभागान्पारावारे ऋषीन्स्थितान्। यमुनातीरविन्यस्तान्प्रदीप्तानिव पावकान्॥ 1-114-27 (5100) पुरस्तादरुणश्चैव तरुणः संप्रकाशते। येनैषा ताम्रवस्त्रेव द्यौः कृता प्रविजृम्भिता॥ 1-114-28 (5101) उक्तमात्रो मया तत्र नीहारमसृजत्प्रभुः। पराशरः सत्यधृतिर्द्वीपे च यमुनाम्भसि॥' 1-114-29 (5102) अभिभूय स मां बालां तेजसा वशमानयत्। तमसा लोकमावृत्य नौगतामेव भारत॥ 1-114-30 (5103) मत्स्यगन्धो महानासीत्पुरा मम जुगुप्सितः। तमपास्य शुभं गन्धमिमं प्रादात्स मे मुनिः॥ 1-114-31 (5104) ततो मामाह स मुनिर्गर्भमुत्सृज्य मामकम्। द्वोपेऽस्या एव सरितः कन्यैव त्वं भविष्यसि॥ 1-114-32 (5105) कन्यात्वं च ददौ प्रीतः पुनर्विद्वांस्तपोधनः। तस्य वीर्यमहं दृष्ट्वा तथा युक्तं महात्मनः॥ 1-114-33 (5106) विस्मिता व्यथिता चैव प्रादामात्मानमेव च। ततस्तदा महात्मा स कन्यायां मयि भारत। प्रहृष्टोऽजनयत्पुत्रं द्वीप एव पराशरः॥' 1-114-34 (5107) पाराशर्यो महायोगी स बभूव महानृषिः। कन्यापुत्रो मम पुरा द्वैपायन इति श्रुतः॥ 1-114-35 (5108) यो व्यस्य वेदांश्चतुरस्तपसा भगवानृषिः। लोके व्यासत्वमापेदे कार्ष्ण्यात्कृष्णत्वमेव च॥ 1-114-36 (5109) सत्यवादी शमपरस्तपस्वी दग्धकिल्बिषः। सद्योत्पन्नः स तु महान्सह पित्रा ततो गतः॥ 1-114-37 (5110) स नियुक्तो मया व्यक्तं त्वया चाप्रतिमद्युतिः। भ्रातुः क्षेत्रेषु कल्याणमपत्यं जनयिष्यति॥ 1-114-38 (5111) स हि मामुक्तवांस्तत्र स्मरेः कृच्छ्रेषु मामिति। तं स्मरिष्ये महाबाहो यदि भीष्म त्वमिच्छसि॥ 1-114-39 (5112) तव ह्यनुमते भीष्म नियतं स महातपाः। विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु पुत्रानुत्पादयिष्यति॥ 1-114-40 (5113) वैशम्पायन उवाच। 1-114-41x (697) महर्षेः कीर्तने तस्य भीष्मः प्राञ्जलिरब्रवीत्। `देशकालौ च जानासि क्रियतामर्थसिद्धये।' 1-114-41 (5114) धर्ममर्थं च कामं च त्रीनेतान्योनुपश्यति॥ 1-114-41x (698) अर्थमर्थानुबन्धं च धर्मं धर्मानुबन्धनम्। कामं कामानुबन्धं च विपरीतान्पृथक्पृथक्॥ 1-114-42 (5115) यो विचिन्त्य धिया धीरो व्यवस्यति स बुद्धिमान्। तदिदं धर्मयुक्तं च हितं चैव कुलस्य नः॥ 1-114-43 (5116) उक्तं भवत्या यच्छ्रेयस्तन्मह्यं रोचते भृशम्। 1-114-44 (5117) वैशम्पायन उवाच। ततस्तस्मिन्प्रतिज्ञाते भीष्मेण कुरुनन्दन॥ 1-114-44x (699) कृष्णद्वैपायनं काली चिन्तयामास वै मुनिम्। स वेदान्विब्रुवन्धीमान्मातुर्विज्ञाय चिन्तितम्॥ 1-114-45 (5118) प्रादुर्बभूवाविदितः क्षणेन कुरुनन्दन। तस्मै पूजां ततः कृत्वा सुताय विधिपूर्वकम्॥ 1-114-46 (5119) परिष्वज्य च बाहुभ्यां प्रस्रवैरभ्यषिञ्चत। मुमोच बाष्पं दाशेयी पुत्रं दृष्ट्वा चिरस्य तु॥ 1-114-47 (5120) तामद्भिः परिषिच्यार्तां महर्षिरभिवाद्य च। मातरं पूर्वजः पुत्रो व्यासो वचनमब्रवीत्॥ 1-114-48 (5121) भवत्या यदभिप्रेतं तदहं कर्तुमागतः। शाधि मां धर्मतत्त्वज्ञे करवाणि प्रियं तव॥ 1-114-49 (5122) तस्मै पूजां ततोऽकार्षीत्पुरोधाः परमर्षये। स च तां प्रतिजग्राह विधिमन्मन्त्रपूर्वकम्॥ 1-114-50 (5123) पूजितो मन्त्रपूर्वं तु विधिवत्प्रीतिमाप सः। तमासनगतं माता पृष्ट्वा कुशलमव्ययम्॥ 1-114-51 (5124) सत्यवत्यथ वीक्ष्यैनमुवाचेदमनन्तरम्। मातापित्रोः प्रजायन्ते पुत्राः साधारणाः कवे॥ 1-114-52 (5125) तेषां पिता यथा स्वीमी तथा माता न संशयः। विधानविहितः स त्वं यथा मे प्रथमः सुतः॥ 1-114-53 (5126) विचित्रवीर्यो ब्रह्मर्षे तथा मेऽवरजः सुतः। यथैव पितृतो भीष्मस्तथा त्वमपि मातृतः॥ 1-114-54 (5127) भ्राता विचित्रवीर्यस्य यथा वा पुत्र मन्यसे। अयं शान्तनवः सत्यं पालयन्सत्यविक्रमः॥ 1-114-55 (5128) बुद्धिं न कुरुतेऽपत्ये तथा राज्याऽनुशासने। स त्वं व्यपेक्षया भ्रातुः सन्तानाय कुलस्य च॥ 1-114-56 (5129) भीष्मस्य चास्य वचनान्नियोगाच्च ममानघ। अनुक्रोशाच्च भूतानां सर्वेषां रक्षणाय च॥ 1-114-57 (5130) आनृशंस्याच्च यद्ब्रूयां तच्छ्रुत्वा कर्तुमर्हसि। यवीयसस्व भ्रातुर्भार्ये सुरसुतोपमे॥ 1-114-58 (5131) रूपयौवनसंपन्ने पुत्रकामे च धर्मतः। तयोरुत्पादयापत्यं समर्थो ह्यसि पुत्रक॥ 1-114-59 (5132) अनुरूपं कुलस्यास्य संतत्याः प्रसवस्य च। 1-114-60 (5133) व्यास उवाच। वेत्थ धर्मं सत्यवति परं चापरमेव च॥ 1-114-60x (700) तथा तव महाप्राज्ञे धर्मे प्रणिहिता मतिः। तस्मादहं त्वन्नियोगाद्धर्ममुद्दिश्य कारणम्॥ 1-114-61 (5134) ईप्सितं ते करिष्यामि दृष्टं ह्येतत्सनातनम्। भ्रातुः पुत्रान्प्रदास्यामि मित्रावरुणयोः समान्॥ 1-114-62 (5135) व्रतं चरेतां ते देव्यौ निर्दिष्टमिह यन्मया। संवत्सरं यथान्यायं ततः शुद्धे भविष्यतः॥ 1-114-63 (5136) नहि मामव्रतोपेता उपेयात्काचिदङ्गना। 1-114-64 (5137) सत्यवत्युवाच। सद्यो यथा प्रपद्येते देव्यौ गर्भं तथा कुरु॥ 1-114-64x (701) अराजकेषु राष्ट्रेषु प्रजाऽनाथा विनश्यति। नश्यन्ति च क्रियाः सर्वा नास्ति वृष्टिर्न देवता॥ 1-114-65 (5138) कथं चाराजकं राष्ट्रं शक्यं धारयितुं प्रभो। तस्माद्गर्भं समाधत्स्व भीष्मः संवर्धयिष्यति॥ 1-114-66 (5139) व्यास उवाच। 1-114-67x (702) यदि पुत्रः प्रदातव्यो मया भ्रातुरकालिकः। विरूपतां मे सहतां तयोरेतत्परं व्रतम्॥ 1-114-67 (5140) यदि मे सहते गन्धं रूपं वेषं तथा वपुः। अद्यैव गर्भं कौसल्या विशिष्टं प्रतिपद्यताम्॥ 1-114-68 (5141) `तस्यापि च शतं पुत्रा भवितारो न संशयः। गोप्तारः कुरुवंशस्य भवत्याः शोकनाशनाः॥' 1-114-69 (5142) वैशम्पायन उवाच। 1-114-70x (703) एवमुक्त्वा महातेजा व्यासः सत्यवतीं तदा। शयने सा च कौसल्या शुचिवस्त्रा ह्यलङ्कृता॥ 1-114-70 (5143) समागमनमाकाङ्क्षेदिति सोऽन्तर्हितो मुनिः। ततोऽभिगम्य सा देवी स्नुषां रहसि संगताम्॥ 1-114-71 (5144) धर्म्यमर्थसमायुक्तमुवाच वचनं हितम्। कौसल्ये धर्मतन्त्रं त्वां यद्ब्रवीमि निबोध तत्॥ 1-114-72 (5145) भरतानां समुच्छेदो व्यक्तं मद्भाग्यसंक्षयात्। व्यथितां मां च संप्रेक्ष्य पितृवंशं च पीडितम्॥ 1-114-73 (5146) भीष्मो बुद्धिमदान्मह्यं कुलस्यास्य विवृद्धये। सा च बुद्धिस्त्वय्यधीना पुत्रि प्रापय मां तथा॥ 1-114-74 (5147) नष्टं च भारतं वंशं पुनरेव समुद्धऱ। पुत्रं जनय सुश्रोणि देवराजसमप्रभम्॥ 1-114-75 (5148) स हि राज्यधुरं गुर्वीमुद्वक्ष्यति कुलस्य नः। `एवमुक्त्वा तु सा देवी स्नुषां सत्यवती तदा॥' 1-114-76 (5149) सा धर्मतोऽनुनीयैनां कथंचिद्धर्मचारिणीम्। भोजयामास विप्रांश्च देवर्षीनतिथींस्तथा॥ ॥ 1-114-77 (5150) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि चतुर्दशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 114 ॥

1-115-0 (5151) वैशम्पायन उवाच। 1-115-0x (704) ततः सत्यवती काले वधूं स्नातामृतौ तदा। संवेशयन्ती शयने शनैर्वचनमब्रवीत्॥ 1-115-1 (5152) कौसल्ये देवरस्तेऽस्ति सोऽद्य त्वाऽनुप्रवेक्ष्यति। अप्रमत्ता प्रतीक्षैनं निशीथे ह्यागमिष्यति॥ 1-115-2 (5153) श्वश्र्वास्तद्वचनं श्रुत्वा शयाना शयने शुभे। साऽचिन्तयत्तदा भीष्ममन्यांश्च कुरुपुङ्गवान्॥ 1-115-3 (5154) `ततः सुप्तजनप्रायेऽर्धरात्रे भगवानृषिः। दीप्यमानेषु दीपेषु शरणं प्रविवेश ह॥ 1-115-4 (5155) ततोऽम्बिकायां प्रथमं नियुक्तः सत्यवागृषिः। जगाम तस्याः शयनं विपुले तपसि स्थितः॥ 1-115-5 (5156) तं समीक्ष्य तु कौसल्या दुष्प्रेक्षमतथोचिता। विरूप इति वित्रस्ता संकुच्यासीन्निमीलिता॥ 1-115-6 (5157) विरूपो हि जटी चापि दुर्वर्णः परुषः कृशः। सुगन्धेतरगन्धश्च सर्वथा दुष्प्रधर्षणः॥' 1-115-7 (5158) तस्य कृष्णस्य कपिलां जटां दीप्ते च लोचने। बब्रूणि चैव श्मश्रूमि दृष्ट्वा देवी न्यमीलयत्॥ 1-115-8 (5159) संभूव तया सार्धं मातुः प्रियचिकीर्षया। भयात्काशिसुता तं तु नाशक्नोदभिवीक्षितुम्॥ 1-115-9 (5160) ततो निष्क्रान्तमागम्य माता पुत्रमुवाच ह। अप्यस्यां गुणवान्पुत्र राजपुत्रो भविष्यति॥ 1-115-10 (5161) निशम्य तद्वचो मातुर्व्यासः सत्यवतीसुतः। `प्रोवाचातीन्द्रियज्ञानो विधिना संप्रचोदितः॥' 1-115-11 (5162) नागायुतसमप्राणो विद्वान्राजर्षिसत्तमः। महाभागो महावीर्यो महाबुद्धिर्भविष्यति॥ 1-115-12 (5163) तस्य चापि शतं पुत्रा भविष्यन्ति महात्मनः। किंतु मातुः स वैगुण्यादन्ध एव भविष्यति॥ 1-115-13 (5164) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा माता पुत्रमथाऽब्रवीत्। नान्धः कुरूणां नृपतिरनुरूपस्तपोधन॥ 1-115-14 (5165) ज्ञातिवंशस्य गोप्तारं पितॄणां वंशवर्धनम्। `अपरस्यामपि पुनर्मम शोकविनाशनम्॥ 1-115-15 (5166) तस्मादवरजं पुत्रं जनयान्यं नराधिपम्। भ्रातुर्भार्याऽवरा चेयं रूपयौवनशालिनी॥ 1-115-16 (5167) अस्यामुत्पादयाऽपत्यं मन्नियोगाद्गुणाधिकम्।' द्वितीयं कुरुवंशस्य राजानं दातुमर्हसि॥ 1-115-17 (5168) स तथेति प्रतिज्ञाय निश्चक्राम महायशाः। साऽपि कालेन कौसल्या सुषुवेऽन्धं तमात्मजम्॥ 1-115-18 (5169) पुनरेव तु सा देवी परिभाष्य स्नुषां ततः। ऋषिमावाहयत्सत्या यथापूर्वमरिन्दम॥ 1-115-19 (5170) `अम्बालिकां समाहूय तस्यां सत्यवती सुतम्। भूयो नियोजयामास सन्तानाय कुलस्य वै॥ 1-115-20 (5171) विषण्णाम्बालिका साध्वी निषण्णा शयनोत्तमे। कोन्वेष्यतीति ध्यायन्ती नियतां संप्रतीक्षते'॥ 1-115-21 (5172) ततस्तेनैव विधिना महर्षिस्तामपद्यत। अम्बालिकामथाऽभ्यागादृषिं दृष्ट्वा च साऽपि तम्॥ 1-115-22 (5173) विवर्णा पाण्डुसंकाशा समपद्यत भारत। तां भीतां पाण्डुसंकाशां विषण्णां प्रेक्ष्य भारत॥ 1-115-23 (5174) व्यासः सत्यवतीपुत्र इदं वचनमब्रवीत्। यस्मात्पाण्डुत्वमापन्ना विरूपं प्रेक्ष्य मामिह॥ 1-115-24 (5175) तस्मादेष सुतस्ते वै पाण्डुरेव भविष्यति। नाम चास्यैतदेवेह भविष्यति शुभानने॥ 1-115-25 (5176) इत्युक्त्वा स निराक्रामद्भगवानृषिसत्तमः। ततो निष्क्रान्तमालोक्य सत्या पुत्रमथाऽब्रवीत्॥ 1-115-26 (5177) `कुमारो ब्रूहि मे पुत्र अप्यत्र भविता शुभः।' शशंस स पुनर्मात्रे तस्य बालस्य पाण्डुताम्॥ 1-115-27 (5178) `भविष्यति सुविक्रान्तः कुमारो दिक्षु विश्रुतः। पाण्डुत्वं वर्णतस्तस्य मातृदोषाद्भविष्यति॥ 1-115-28 (5179) तस्य पुत्रा महेष्वासा भविष्यन्तीह पञ्च वै। इत्युक्त्वा मातरं तत्र सोऽभिवाद्य जगाम ह॥' 1-115-29 (5180) तं माता पुनरेवान्यमेकं पुत्रमयाचत। तथेति च महर्षिस्तां मातरं प्रत्यभाषत॥ 1-115-30 (5181) ततः कुमारं सा देवी प्राप्तकालमजीजनत्। पाण्डुलक्षणसंपन्नं दीप्यमानमिव श्रिया॥ 1-115-31 (5182) यस्य पुत्रा महेष्वासा जज्ञिरे पञ्च पाण्डवाः। `तयोर्जन्मक्रियाः सर्वा यथावदनुपूर्वशः॥ 1-115-32 (5183) कारयामास वै भीष्मो ब्राह्मणैर्वेदपारगैः। अन्धं दृष्ट्वाऽम्बिकापुत्रं जातं सत्यवती सुतम्॥ 1-115-33 (5184) कौसल्यार्थे समाहूय पुत्रमन्यमयाचत। अन्धोयमन्यमिच्छामि कौसल्यातनयं शुभम्॥ 1-115-34 (5185) एवमुक्तो महर्षिस्तां मातरं प्रत्यभाषत। नियता यदि कौसल्या भविष्यति पुनःशुभा॥ 1-115-35 (5186) भविष्यति कुमारोऽस्या धर्मशास्त्रार्थतत्ववित्। तां समाधाय वै भूयः स्नुषां सत्यवती पुनः॥' 1-115-36 (5187) ऋतुकाले ततो ज्येष्ठां वधूं तस्मै न्ययोजयत्। सा तु रूपं च गन्धं च महर्षेः प्रविचिन्त्य तं॥ 1-115-37 (5188) नाकरोद्वचनं देव्या भयात्सुरसुतोपमा। ततःस्वैर्भूषणैर्दासीं भूषयित्वाऽप्सरोपमाम्॥ 1-115-38 (5189) प्रेषयामास कृष्णाय ततः काशिपतेः सुता। सा तं त्वृषिमनुप्राप्तं प्रत्युद्गम्याभिवाद्य च॥ 1-115-39 (5190) संविवेशाभ्यनुज्ञाता सत्कृत्योपचचार ह। `वाग्भावोपप्रदानेन गात्रसंस्पर्शनेन च॥' 1-115-40 (5191) कामोपभोगेन रहस्तस्यां तुष्टिमगादृषिः। तया सहोषितो राजन्महर्षिः संशितव्रतः॥ 1-115-41 (5192) उत्तिष्ठन्नब्रवीदेनामभुजिष्या भविष्यसि। अयं च ते शुभे गर्भः श्रेयानुदरमागतः। धर्मात्मा भविता लोके सर्वबुद्धिमतां वरः॥ 1-115-42 (5193) स जज्ञे विदुरो नाम कृष्णद्वैपायनात्मजः। धृतराष्ट्रस्य वै भ्राता पाण्डोश्चैव महात्मनः॥ 1-115-43 (5194) धर्मो विदुररूपेण शापात्तस्य महात्मनः। माण्डव्यस्यार्थतत्त्वज्ञः कामक्रोधविवर्जितः॥ 1-115-44 (5195) कृष्णद्वैपायनोऽप्येतत्सत्यवत्यै न्यवेदयत्। प्रलम्भमात्मनश्चैव शूद्रायाः पुत्रजन्म च॥ 1-115-45 (5196) स धर्मस्यानृणो भूत्वा पुनर्मात्रा समेत्य च। तस्यै गर्भं समावेद्य तत्रैवान्तरधीयत॥ 1-115-46 (5197) एते विचित्रवीर्यस्य क्षेत्रे द्वैपायनादपि। जज्ञिरे देवगर्भाभाः कुरुवंशविवर्धनाः॥ ॥ 1-115-47 (5198) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि पञ्चादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 115 ॥

1-116-0 (5199) जनमेजय उवाच। 1-116-0x (705) किं कृतं कर्म धर्मेण येन शापमुपेयिवान्। कस्य शापाच्च ब्रह्मर्षेः शूद्रयोनावजायत॥ 1-116-1 (5200) वैशम्पायन उवाच। 1-116-2x (706) बभूव ब्राह्मणः कश्चिन्माण्डव्य इति विश्रुतः। धृतिमान्सर्वधर्मज्ञः सत्ये तपसि च स्थितः॥ 1-116-2 (5201) `स तीर्थयात्रां विचरन्नाजगाम यदृच्छया। संनिकृष्टानि तीर्थानि ग्रामाणां यानि कानि च। तत्राश्रमपदं कृत्वा वसति स्म महामुनिः॥' 1-116-3 (5202) स आश्रमपदद्वारि वृक्षमूले महातपाः। ऊर्ध्वबाहुर्महायोगी तस्थौ मौनव्रतान्वितः॥ 1-116-4 (5203) तस्य कालेन महता तस्मिंस्तपसि वर्ततः। तमाश्रममनुप्राप्ता दस्यवो लोप्त्रहारिणः॥ 1-116-5 (5204) अनुसार्यमाणा बहुभी रक्षिभिर्भरतर्षभ। `तामेव वसतिं जग्मुस्ते ग्रामाल्लोप्त्रहारिणः॥ 1-116-6 (5205) यस्मिन्नावसथे शेते स मुनिः संशितव्रतः।' ते तस्यावसथे लोप्त्रं दस्यवः कुरुसत्तम॥ 1-116-7 (5206) निधाय च भयाल्लीनास्तत्रैवानागते बले। तेषु लीनेष्वथो शीघ्रं ततस्तद्रक्षिणां बलम्॥ 1-116-8 (5207) आजगाम ततोऽपश्यंस्तमृषिं तस्करानुगाः। तमपृच्छंस्ततो राजंस्तथावृत्तं तपोधनम्॥ 1-116-9 (5208) कतरेण पथा याता दस्यवो द्विजसत्तम। तेन गच्छामहे ब्रह्मन्यथा शीघ्रतरं वयम्॥ 1-116-10 (5209) तथा तु रक्षिमां तेषां ब्रुवतां स तपोधनः। न किंचिद्वचनं राजन्नब्रवीत्साध्वसाधु वा॥ 1-116-11 (5210) ततस्ते राजपुरुषा विचिन्वानास्तमाश्रमम्। ददृशुस्तत्र लीनांस्तांश्चोरांस्तद्द्रव्यमेव च॥ 1-116-12 (5211) ततः शङ्का समभवद्रक्षिणां तं मुनिं प्रति। संयम्यैनं ततो राज्ञे दस्यूंश्चैव न्यवेदयन्॥ 1-116-13 (5212) तं राजा सह तैश्चोरैरन्वशाद्वध्यतामिति। स रक्षिभिस्तैरज्ञातः शूले प्रोतो महातपाः॥ 1-116-14 (5213) ततस्ते शूलमारोप्य तं मुनिं रक्षिणस्तदा। प्रतिजग्मुर्महीपालं धनान्यादाय तान्यथ॥ 1-116-15 (5214) शूलस्थः स तु धर्मात्मा कालेन महता ततः। निराहारोऽपि विप्रर्षिर्मरणं नाभ्यपद्यत॥ 1-116-16 (5215) धारयामास च प्राणानृषींश्च समुपानयत्। शूलाग्रे तप्यमानेन तपस्तेन महात्मना॥ 1-116-17 (5216) सन्तापं परमं जग्मुर्मुनयस्तपसाऽन्विताः। ते रात्रौ शकुना भूत्वा सन्निपत्त्य तु भारत। दर्शन्तो यथाशक्ति तमपृच्छन्द्विजोत्तमम्॥ 1-116-18 (5217) श्रोतुमिच्छामहे ब्रह्मन्किं पापं कृतवानसि। येनेह समनुप्राप्तं शूले दुःखभयं महत्॥ ॥ 1-116-19 (5218) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि षोडशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 116 ॥

1-117-0 (5219) वैशम्पायन उवाच। 1-117-0x (707) ततः स मुनिशार्दूलस्तानुवाच तपोधनान्। दोषतः कं गमिष्यामि न हि मेऽन्योपराध्यति॥ 1-117-1 (5220) तं दृष्ट्वा रक्षिणस्तत्र तथा बहुतिथेऽहनि। न्यवेदयंस्तथा राज्ञे यथावृत्तं नराधिप॥ 1-117-2 (5221) राजा च तमृषिं श्रुत्वा निष्क्रम्य सह मन्त्रिभिः। प्रसादयामास तदा शूलस्थमृषिसत्तमम्॥ 1-117-3 (5222) प्रजोवाच। 1-117-4x (708) यन्मयाऽपकृतं मोहादज्ञानादृषिसत्तम। प्रसादये त्वां तत्राहं न मे त्वं क्रोद्धुमर्हसि॥ 1-117-4 (5223) वैशम्पायन उवाच। 1-117-5x (709) एवमुक्तस्ततो राज्ञा प्रसादमकरोन्मुनिः। कृतप्रसादं राजा तं ततः समवतारयत्॥ 1-117-5 (5224) अवतार्य च शूलाग्रात्तच्छूलं निश्चकर्ष ह। अशक्नुवंश्च निष्क्रष्टुं शूलं मूले स चिच्छिदे॥ 1-117-6 (5225) स तथान्तर्गतेनैव शूलेन व्यचरन्मुनिः। कण्ठपार्श्वान्तरस्थेन शङ्कुना मुनिराचत्। पुष्पभाजनधारी स्यादिति चिन्तापरोऽभवत्॥' 1-117-7 (5226) स चातितपसा लोकान्विजिग्ये दुर्लभान्परैः॥ 1-117-8 (5227) अणीमाण्डव्य इति च ततो लोकेषु गीयते। स गत्वा सदनं विप्रो धर्मस्य परमार्थवित्॥ 1-117-9 (5228) आसनस्थं ततो धर्मं दृष्ट्वोपालभत प्रभुम्। किं नु तद्दुष्कृतं कर्म मया कृतमजानता॥ 1-117-10 (5229) यस्येयं फलनिर्वृत्तिरीदृश्यासादिता मया। शीघ्रमाचक्ष्व मे तत्त्वं पश्य मे तपसो बलम्॥ 1-117-11 (5230) धर्म उवाच। 1-117-12x (710) पतङ्गिकानां पुच्छेषु त्वयेषीका प्रवेशिता। कर्मणस्तस्य ते प्राप्तं फलमेतत्तपोधन॥ 1-117-12 (5231) स्वल्पमेव यथा दत्तं दानं बहुगुणं भवेत्। अधर्म एवं विप्रर्षे बहुदुःखफलप्रदः॥ 1-117-13 (5232) अणीमाण्डव्य उवाच। 1-117-14x (711) कस्मिन्काले मया तत्तु कृतं ब्रूहि यथातथम्। तेनोक्तं धर्मराजेन बालभावे त्वया कृतम्॥ 1-117-14 (5233) अणीमाण्डव्य उवाच। 1-117-15x (712) बालो हि द्वादशाद्वर्षाज्जन्मतो यत्करिष्यति। न भविष्यत्यधर्मोऽत्र न प्रज्ञास्यति वै दिशः॥ 1-117-15 (5234) अल्पेऽपराधेऽपि महान्मम दण्डस्त्वया धृतः। गरीयान्ब्राह्मणवधः सर्वभूतवधादपि॥ 1-117-16 (5235) शूद्रयोनावतो धर्म मानुषः संभविष्यसि। मर्यादां स्थापयाम्यद्य लोके कर्मफलोदयाम्॥ 1-117-17 (5236) आ चतुर्दशकाद्वर्षान्न भविष्यति पातकम्। परतः कुर्वतामेव दोष एव भविष्यति॥ 1-117-18 (5237) वैशम्पायन उवाच। 1-117-19x (713) एतेन त्वपराधेन शापात्तस्य महात्मनः। धर्मो विदुररूपेण शूद्रयोनावजायत॥ 1-117-19 (5238) धर्मे चार्थे च कुशलो लोभक्रोधविवर्जितः। दीर्घदर्शी शमपरः कुरूणां च हिते रतः॥ ॥ 1-117-20 (5239) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि सप्तदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 117 ॥

1-118-0 (5240) वैशम्पायन उवाच। 1-118-0x (714) `धृतराष्ट्रे च पाण्डौ च विदुरे च महात्मनि।' एषु त्रिषु कुमारेषु जातेषु कुरुजाङ्गलम्। कुरवोऽथ कुरुक्षेत्रं त्रयमेतदवर्धत॥ 1-118-1 (5241) ऊर्ध्वसस्याऽभवद्भूमिः सस्यानि फलवन्ति च। यथर्तुवर्षी पर्जन्यो बहुपुष्पफला द्रुमाः॥ 1-118-2 (5242) वाहनानि प्रहृष्टानि मुदिता मृगपक्षिणः। गन्धवन्ति च माल्यानि रसवन्ति फलानि च॥ 1-118-3 (5243) वणिग्भिश्चान्वकीर्यन्त नगराण्यथ शिल्पिभिः। शूराश्च कृतविद्याश्च सन्तश्च सुखिनोऽभवन्॥ 1-118-4 (5244) नाभवन्दस्यवः केचिन्नाधर्मरुचयो जनाः। प्रदेशेष्वपि राष्ट्राणां कृतं युगमवर्तत॥ 1-118-5 (5245) धर्मक्रिया यज्ञशीलाः सत्यव्रतपरायणाः। अन्योन्यप्रीतिसंयुक्ता व्यवर्धन्त प्रजास्तदा॥ 1-118-6 (5246) मानक्रोधविहीनाश्च नरा लोभविवर्जिताः। अन्योन्यमभ्यनन्दन्त धर्मोत्तरमवर्तत॥ 1-118-7 (5247) तन्महोदधिवत्पूर्णं नगरं वै व्यरोचत। द्वारतोरणनिर्यूहैर्युक्तमभ्रचयोपमैः॥ 1-118-8 (5248) प्रसादशतसंबाधं महेन्द्रपुरसन्निभम्। नदीषु वनखण्डेषु वापीपल्वलसानुषु। काननेषु च रम्येषु विजह्रुर्मुदिता जनाः॥ 1-118-9 (5249) उत्तरैः कुरुभिः सार्धं दक्षिणाः कुरवस्तथा। विस्पर्धमाना व्यचरंस्तथा देवर्षिचारणैः॥ 1-118-10 (5250) नाभवत्कृपणः कश्चिन्नाभवन्विधवाः स्त्रियः। तस्मिञ्जनपदे रम्ये कुरुभिर्बहुलीकृते॥ 1-118-11 (5251) कूपारामसभावाप्यो ब्राह्मणावसथास्तथा। बभूवुः सर्वर्द्धियुतास्तस्मिन्राष्ट्रे सदोत्सवाः॥ 1-118-12 (5252) भीष्मेण धर्मतो राजन्सर्वतः परिरक्षिते। बभूव रमणीयश्च चैत्ययूपशताङ्कितः॥ 1-118-13 (5253) स देशः परराष्ट्राणि विमृज्याभिप्रवर्धितः। भीष्मेण विहितं राष्ट्रे धर्मचक्रमवर्तत॥ 1-118-14 (5254) क्रियमाणेषु कृत्येषु कुमाराणां महात्मनाम्। पौरजानपदाः सर्वे बभूवुः परमोत्सुकाः॥ 1-118-15 (5255) गृहेषु कुरुमुख्यानां पौराणां च नराधिप। दीयतां भुज्यतां चेति वाचोऽश्रूयन्त सर्वशः॥ 1-118-16 (5256) धृतराष्ट्रश्च पाण्डुश्च विदुरश्च महामतिः। जन्मप्रभृति भीष्मेण पुत्रवत्परिपालिताः॥ 1-118-17 (5257) संस्कारैः संस्कृतास्ते तु व्रताध्ययनसंयुताः। श्रमव्यायामकुशलाः समपद्यन्त यौवनम्॥ 1-118-18 (5258) धनुर्वेदे च वेदे च गदायुद्धेऽसिचर्मणि। तथैव गजशिक्षायां नीतिशास्त्रेषु पारगाः॥ 1-118-19 (5259) इतिहासपुराणेषु नानाशिक्षासु बोधिताः। वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञाः सर्वत्र कृतनिश्चयाः॥ 1-118-20 (5260) `वैदिकाध्ययने युक्तो नीतिशास्त्रेषु पारगः। भीष्मेण राजा कौरव्यो धृतराष्ट्रोऽभिषेचितः॥ 1-118-21 (5261) धनुर्वेदेऽश्वपृष्ठे च गदायुद्धेऽसिचर्मणि। तथैव गजशिक्षायामस्त्रेषु विविधेषु च॥ 1-118-22 (5262) अर्थधर्मप्रधानासु विद्यासु विविधासु च। गतः पारं यदा पाण्डुस्तदा सेनापतिः कृतः॥' 1-118-23 (5263) पाण्डुर्धनुषि विक्रान्तो नरेष्वभ्यदिकोऽभवत्। अन्येभ्यो बलवानासीद्धृतराष्ट्रो महीपतिः॥ 1-118-24 (5264) अमात्यो मनुजेन्द्रस्य बाल एव यशस्विनः। भीष्मेण सर्वधर्माणां प्रणेता विदुरः कृतः॥ 1-118-25 (5265) `सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञो बुद्धिमेधापटुर्युवा। भावेनागमयुक्तेन सर्वं वेदयते जगत्॥' 1-118-26 (5266) त्रिषु लोकेषु न त्वासीत्कश्चिद्विदुरसंमितः। धर्मनित्यस्तथा राजन्धर्मं च परमं गतः॥ 1-118-27 (5267) प्रनष्टं शान्तनोर्वंशं समीक्ष्य पुनरुद्धृतम्। ततो निर्वचनं लोके सर्वराष्ट्रेष्ववर्तत॥ 1-118-28 (5268) वीरसूनां काशिसुते देशानां कुरुजाङ्गलम्। सर्वध्रमविदां भीष्मः पुराणां गजसाह्वयम्॥ 1-118-29 (5269) धृतराष्ट्रस्त्वचक्षुष्ट्वाद्रज्यं न प्रत्यपद्यत। पारसवत्वाद्विदुरो राजा पाण्डुर्बभूव ह॥ 1-118-30 (5270) `अथ शुश्राव विप्रेभ्यः कुन्तिभोजमहीपतेः। रूपयौवनसंपन्नां सुतां सागरगासुतः॥ 1-118-31 (5271) सुबलस्य च कल्याणीं गान्धाराधिपतेः सुताम्। सुतां च मद्रराजस्य रूपेणाप्रतिमां भुवि॥' 1-118-32 (5272) कदाचिदथ गाङ्गेयः सर्वनीतिमतां वरः। विदुरं धर्मतत्त्वज्ञं वाक्यमाह यथोचितम्॥ ॥ 1-118-33 (5273) इति श्रीमन्महाभारते आदिपर्वणि संभवपर्वणि अष्टादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 118 ॥