॥ श्रीवेदव्यासाय नमः। नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं व्यासं ततो जयमुदीरयेत्॥ 12-1-1 (80862) वैशम्पायन उवाच। कृत्वोदकं ते सुहृदां सर्वेषां पाण्डुनन्दनाः। विदुरो धृतराष्ट्रश्च सर्वाश्च भरतस्त्रियः॥ 12-1-1x (6703) तत्र ते सुमहात्मानो न्यवसन्कुरुनन्दनाः। शौचं निर्वर्तयिष्यन्तो मासच्चात्रं बहिः पुरात्॥ 12-1-2 (80863) कृतोदकं तु राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम्। अभिजग्मुर्महात्मानः सिद्धा ब्रह्मर्षिसत्तमाः॥ 12-1-3 (80864) द्वैपायनो नारदश्च देवलश्च महानृषिः। देवस्थानश्च कण्वश्च तेषां शिष्याश्च सत्तमाः॥ 12-1-4 (80865) अन्ये च वेदविद्वांसः कृतप्रज्ञा द्विजातयः। गृहस्थाः स्नातकाः सन्तो ददृशुः कुरुसत्तमम्॥ 12-1-5 (80866) तेऽभिगम्य महात्मानं पूजिताश्च यथाविधि। आसनेषु महार्हेषु विविशुः परमर्षयः॥ 12-1-6 (80867) प्रतिगृह्य ततः पूजां तत्कालसदृशीं तदा। पर्युपांसन्यथान्यायं परिवार्य युधिष्ठिरम्॥ 12-1-7 (80868) पुण्ये भागीरथीतीरे शोकव्याकुलचेतसम्। आश्वासयन्तो राजेन्द्रं विप्राः शतसहस्रशः॥ 12-1-8 (80869) नारदस्त्वव्रवीत्काले धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम्। संभाष्य मुनिभिः सार्धं कृष्णद्वैपायनादिभिः॥ 12-1-9 (80870) नारद उवाच। 12-1-10x (6704) पार्थस्य बाहुवीर्येण प्रसादान्माधवस्य च। जिता सेयं मही कृत्स्ना धर्मेण च युधिष्ठिर॥ 12-1-10 (80871) दिष्ट्या मुक्ताः स्थ संग्रामादस्माल्लोकभयंकरात्। क्षत्रधर्मरतश्चासि कच्चिन्मोदसि पाण्डव॥ 12-1-11 (80872) कच्चिच्च निहतामित्रः प्रीणासि सुहृदो नृप। कच्चिच्छ्रियमिमां प्राप्य न त्वां शोकः प्रबाधते॥ 12-1-12 (80873) युधिष्ठिर उवाच। 12-1-13x (6705) विजितेयं मही कृत्स्ना कृष्णबाहुबलाश्रयात्। ब्राह्मणानां प्रसादेन भीमार्जुनबलेन च॥ 12-1-13 (80874) इदं तु मे महद्दुःखं वर्तते हृदि नित्यदा। कृत्वा ज्ञातिक्षयमिमं महान्तं घोरदर्शनम्॥ 12-1-14 (80875) सौभद्रं द्रौपदेयांश्च घातयित्वा सुतान्प्रियान्। जयोऽयमजयाकारो भगवन्प्रतिभाति मे॥ 12-1-15 (80876) किंनु वक्ष्यति वार्ष्णेयी वधूर्मे मधुसूदनम्। द्वारकावासिनी कृष्णमितः प्रतिगतं हरिम्॥ 12-1-16 (80877) द्रौपदी हतपुत्रेयं कृपणा हतबान्धवा। अस्मत्प्रियहिते युक्ता भूयः पीडयतीव माम्॥ 12-1-17 (80878) इदमन्यच्च भगवन्यत्त्वां वक्ष्यामि नारद। मन्त्रसंवरणेनास्मि कुन्त्या दुःखेन योजितः॥ 12-1-18 (80879) यः स नागायुतप्राणो लोकेऽप्रतिरथो रणे। सिंहविक्रान्तगामी च जितकाशी यतव्रतः॥ 12-1-19 (80880) आश्रयो धार्तराष्ट्राणां मानी तीक्ष्णपराक्रमः। अमर्षी नित्यसंरम्भी क्षेप्ताऽस्माकं रणेरणे॥ 12-1-20 (80881) शीघ्रास्त्रश्चित्रयोधी च कृती चाद्भुतविक्रमः। गूढोत्पन्नः सुतः कुन्त्या भ्राताऽस्माकमसौ किल 12-1-21 (80882) तोयकर्मणि तं कुन्ती कथयामास मे तदा। पुत्रं सर्वगुणोयेतं कर्णं त्यक्तं जले पुरा॥ 12-1-22 (80883) मञ्जूषायां समाधाय गङ्गास्रोतस्यमज्जयत्। यं सूतपुत्रं लोकोऽयं राधेयं चाभ्यमन्यत॥ 12-1-23 (80884) स सूर्यपुत्रः कुन्त्या यै भ्राताऽस्माकं च मातृतः। अजानता मया सड्ख्ये राज्यलुब्धेन घातितः। तन्मे दहति गात्राणि तूलराशिमिवानलः॥ 12-1-24 (80885) न हि तं वेद पार्थोऽपि भ्रातरं श्वेतवाहनः। नाहं न भीमो न यमौ स त्वस्मान्वेद तत्वतः॥ 12-1-25 (80886) गता किल पृथा तस्य सकाशमिति नः श्चुतम्। अस्माकं शमकामा वै त्वं च पुत्रो ममेत्यथ॥ 12-1-26 (80887) पृथाया न कृतः कामस्तेन चापि महात्मना। अतीवानुचितं मातरवोच इति सोऽब्रवीत्॥ 12-1-27 (80888) न हि शक्ष्यामि संत्यक्तुमहं दुर्योधनं रणे। अनार्यत्वं नृशंसत्वं कृतघ्नत्वं च मे भवेत्॥ 12-1-28 (80889) युधिष्ठिरेण सन्धिं हि यदि कुर्यां मते तव। भीतो रणे श्वेतवाहादिति मां मंस्यते जनः॥ 12-1-29 (80890) सोऽहं निर्जित्य समरे विजयं सहकेशवम्। संधास्ये धर्मपुत्रेण पश्चादिति च सोऽब्रवीत्॥ 12-1-30 (80891) तमवोचत्किल पृथा पुनः पृथुलवक्षसम्। चतुर्णामभयं देहि कामं युध्यस्व फल्गुनम्॥ 12-1-31 (80892) सोऽब्रवीन्मातरं धीमान्वेपमानां कृताञ्जलिः। प्राप्तान्विषह्यांश्चतुरो न हनिष्यामि ते सुतान्॥ 12-1-32 (80893) पञ्चैव हि सुता देवि भविष्यन्ति तव ध्रुवाः। सार्जुना वा हते कर्णे सकर्णा वा हतेऽर्जुने॥ 12-1-33 (80894) तं पुत्रगृद्धिनी भूयो माता पुत्रमथाब्रवीत्। भ्रातॄणां स्वस्ति कुर्वीथा येषां स्वस्ति चिकीर्षसि॥ 12-1-34 (80895) एवमुक्त्वा किल पृथा विसृज्योपययौ गृहान्। सोऽर्जुनेन हतो वीरो भ्रात्रा भ्राता सहोदरः॥ 12-1-35 (80896) न चैव निःसृतो मन्त्रः पृथायास्तस्य वा मुने। अथ शूरो महेष्वासः पार्थेनाजौ निपातितः॥ 12-1-36 (80897) अहं त्वज्ञासिषं पश्चात्स्वसोदर्यं द्विजोत्तम। पूर्वजं भ्रातरं कर्णं पृथाया वचनात्प्रभो॥ 12-1-37 (80898) तेन मे दूयते तीव्रं हृदयं भ्रातृघातिनः। कर्णार्जुनसहायोऽहं जयेयमपि वासवम्॥ 12-1-38 (80899) सभायां क्लिश्यमानस्य धार्तराष्ट्रैर्दुरात्मभिः। सहसोत्पतितः क्रोधः कर्णं दृष्ट्वा प्रशाम्यति॥ 12-1-39 (80900) यदा ह्यस्य गिरो रूक्षाः श्रृणोमि कटुकोदयाः। सभायां गदतो द्यूते दुर्योधनहितैषिणः॥ 12-1-40 (80901) तदा नश्यति मे रोषः पादौ तस्य निरीक्ष्य ह। कुन्त्या हि सदृशौ पादौ कर्णस्येति मतिर्मम॥ 12-1-41 (80902) सादृश्यहेतुमन्विच्छन्पृथायास्तस्य चैव ह। कारणं नाधिगच्छामि कथंचिदपि चिन्तयन्॥ 12-1-42 (80903) कथं नु तस्य संग्रामे पृथिवी चक्रमग्रसत्। कथं नु शप्तो भ्राता मे तत्त्वं वक्तुमिहार्हसि॥ 12-1-43 (80904) श्रोतुमिच्छामि भगवंस्त्वत्तः सर्वं यथातथम्। भवान्हि सर्वविद्विद्वाँल्लोके वेद कृताकृतम्॥ ॥ 12-1-44 (80905) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि प्रथमोऽध्यायः॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-1-1 कृतोदकास्ते इति झ. पाठः॥ 12-1-2 तत्र गङ्गातीरे॥ 12-1-8 आश्वासयन्तः हेतौ शतृप्रत्ययः। आश्वासनार्थं पर्युपासन्नित्यर्थः॥ 12-1-16 वधूः कनिष्ठभ्रातृभार्यात्वात्स्नुषाभूता। वार्ष्णेयी सुभद्रा॥ 12-1-18 मन्त्रसंवरणेन गूढोत्पन्नस्यास्मद्भातुः कर्णस्याप्रकाशेन॥ 12-1-20 अमर्षी परोत्कर्षासहिष्णुः। नित्यसंरम्भी सदा क्रोधवान्॥ 12-1-24 मातृतः मातृसंबन्धेन॥ 12-1-26 पाण्डववत् त्वं च पुत्रो मभेत्यव्रवीदिति शेषः॥ 12-1-27 कामोऽभिलषितम्॥ 12-1-32 वध्यान्विषबह्यानिति थ. पाठःo। विषह्यान्वशगान्॥ 12-1-35 विसृज्य कर्णमिति शेषः॥ 12-1-43 चक्रं रथचक्रम्॥ 12-1-44 कृतं कार्यम्। अकृतं कारणम्॥

12-2-0 (80935) वैशम्पायन उवाच। 12-2-0x (6707) स एवमुक्तस्तु तदा नारदो वदतांवरः। कथयामास तत्सर्वं यथा शप्तः स सूतजः॥ 12-2-1 (80936) नारद उवाच। 12-2-2x (6708) एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि भारत। न कर्णार्जुनयोः किंचिदविषह्यं भवेद्रणे॥ 12-2-2 (80937) गुह्यमेतत्तु देवानां कथयिष्यामि ते नृप। तन्निबोध महाबाहो यथावृत्तमिदं पुरा॥ 12-2-3 (80938) क्षत्रं स्वर्गं कथं गच्छेच्छस्त्रपूतमिति प्रभो। संघर्षजननस्तस्मात्कन्यागर्भो विसर्जितः॥ 12-2-4 (80939) स बालस्तेजसा युक्तः सूतपुत्रत्वमागतः। चकाराङ्गिरसां श्रेष्ठे धनुर्वेदं गुरौ तव॥ 12-2-5 (80940) स बलं भीमसेनस्य फल्गुनस्यास्त्रलाघवम्। बुद्धिं च तव राजेन्द्र यमयोर्विनयं तथा॥ 12-2-6 (80941) सख्यं च वासुदेवेन बाल्ये गाण्डीवधन्वनः। राजानामनुरागं च चिन्तयानो व्यदह्यत॥ 12-2-7 (80942) स सख्यमगमद्बाल्ये राज्ञा दुर्योधनेन च। युष्माभिर्नित्यसंघृष्टो दैवाच्चापि स्वभावतः॥ 12-2-8 (80943) विद्याधिकमथालक्ष्य धनुर्वेदे धनञ्जयम्। द्रोणं रहस्युपागम्य कर्णो वचनमब्रवीत्॥ 12-2-9 (80944) ब्रह्मास्त्रं वेत्तुमिच्छामि सरहस्यनिवर्तनम्। अर्जुनेन समो युद्धे भवेयमिति मे मतिः॥ 12-2-10 (80945) समः पुत्रेषु च स्नेहः शिष्येषु च तव ध्रुवम्। त्वत्प्रसादान्न मा ब्रूयुरकृतास्त्रं विचक्षणाः॥ 12-2-11 (80946) द्रोणस्तथोक्तः कर्णेन सापेक्षः फल्गुनं प्रति। दौरात्म्यं चैव कर्णस्य विदित्वा तमुवाच ह॥ 12-2-12 (80947) ब्रह्मास्त्रं ब्राह्मणो विद्याद्यथावच्चरितव्रतः। क्षत्रियो वा तपस्वी यो नान्यो विद्यात्कथंचन॥ 12-2-13 (80948) इत्युक्तोऽङ्गिरसां श्रेष्ठमामन्त्र्य प्रतिपूज्य च। जगाम सहसा राजन्महेन्द्रं पर्वतं प्रति॥ 12-2-14 (80949) स तु राममुपागम्य शिरसाऽभिप्रणम्य च। ब्राह्मणो भार्गवोऽस्मीति गौरवेणाभ्यवन्दत॥ 12-2-15 (80950) रामस्तं प्रतिजग्राह पृष्ट्वा गोत्रादि सर्वशः। उष्यतां स्वागतं चेति प्रीतिमांश्चाभवद्भृशम्॥ 12-2-16 (80951) तत्र कर्णस्य वसतो महेन्द्रे स्वर्गसंमिते। गन्धर्वै राक्षसैर्यक्षैर्देवैश्चासीत्समागमः॥ 12-2-17 (80952) स तत्रेष्वस्त्रमकरोद्भृगुश्रेष्ठाद्यथाविधि। प्रियश्चाभवदत्यर्थं देवदानवरक्षसाम्॥ 12-2-18 (80953) स कदाचित्समुद्रान्ते विचरन्नाश्रमान्तिके। एकः खङ्गधनुष्पाणिः परिचक्राम सूतजः॥ 12-2-19 (80954) सोऽग्निहोत्रप्रसक्तस्य कस्यचिद्ब्रह्मवादिनः। जघानाज्ञानतः पार्थ होमधेनुं यदृच्छया॥ 12-2-20 (80955) तदज्ञानकृतं मत्वा ब्राह्मणाय न्यवेदयत्। कर्णः प्रसादयंश्चैनमिदमित्यब्रवीद्वचः॥ 12-2-21 (80956) अबुद्धिपूर्वं भगवन्धेनुरेषा हता तव। मया तत्र प्रसादं मे कुरुष्वेति पुनः पुनः॥ 12-2-22 (80957) तं स विप्रोऽब्रवीत्क्रुद्धो वाचा निर्भर्त्सयन्निव। दुराचार वधार्हस्त्वं फलं प्राप्स्यसि दुर्मते॥ 12-2-23 (80958) येन विस्पर्धसे नित्यं यदर्थं घटसेऽनिशम्। युध्यतस्तेन ते पाप भूमिश्चक्रं ग्रसिष्यति॥ 12-2-24 (80959) ततश्चक्रे महीग्रस्ते मूर्धानं ते विचेष्टतः। पातयिष्यति विक्रम्य शत्रुर्गच्छ नराधम॥ 12-2-25 (80960) यथेयं गौर्हता मूढ प्रमत्तस्य त्वया मम। प्रमत्तस्यैव मे वाचा शिरस्ते पातयिष्यति॥ 12-2-26 (80961) शप्तः प्रसादयामास कर्णस्तं द्विजसत्तमम्। गोभिर्धनैश्च रत्नैश्च स चैनं पुनरब्रवीत्॥ 12-2-27 (80962) नेदमव्याहृतं कुर्याद्ब्रह्मलोकेऽपि केवलम्। गच्छ वा तिष्ठ वा यद्वा कार्यं यत्तत्समाचर॥ 12-2-28 (80963) इत्युक्तो ब्राह्मणेनाथ कर्णो दैन्यादधोमुखः। राममभ्यागमद्भीतस्तदेव मनसा स्मरन्॥ ॥ 12-2-29 (80964) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वितीयोऽध्यायः॥ 2॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-2-4 संघर्षजननो वैराग्न्युद्दीपकः। संचिन्त्य जनितस्तस्मादिति ट.ड. पाठः। कन्यागर्भो विनिर्मित इति झ. पाठः। तत्र कन्यागर्भो देवैः क्षत्रस्य स्वर्गमनाय निर्मित इत्यर्थः॥ 12-2-5 चकाराऽधीतवान्। अङ्गिरसां श्रेष्ठे द्रोणे॥ 12-2-8 दैवाद्देवानां संकल्पात्॥ 12-2-10 रहस्यं तत्प्रसादनविधिर्निवर्तनमुपसंहारस्ताभ्यां सहितं सरहस्यनिवर्तनम्॥ 12-2-15 गुरुरेव पितेत्यभिसंधिः 12-2-19 समुद्रान्ते दक्षिणसमुद्रसमीपे॥ 12-2-20 होमधेनुं कर्णपर्वोक्तदिशा वत्सवध एवात्र धेनुवधो ज्ञेयः॥ 12-2-26 प्रमत्तेन त्वया मम। प्रमत्तस्य तथाऽरातिरिति झ. पाठ॥ 12-2-28 नेदं मद्वचनं कुर्याद्ब्रह्मलोकेऽपि चान्यथा इति ट. पाठः॥

12-3-0 (80965) नारद उवाच। 12-3-0x (6709) कर्णस्य बाहुवीर्येण प्रश्रयेण दमेन च। तुतोष भृगुशार्दूलो गुरुशुश्रूषया तथा॥ 12-3-1 (80966) ततस्तस्मै महातेजा ब्रह्मास्त्रं सनिवर्तनम्। प्रोवाच सुमहाप्रज्ञः स तपस्वी तपस्विने॥ 12-3-2 (80967) विदितास्त्रस्ततः कर्णो रममाणोऽऽश्रमे भृगोः। चकार वै धनुर्वेदे यत्नमद्भुतविक्रमः॥ 12-3-3 (80968) ततः कदाचिद्रामस्तु चरन्नाश्रममन्तिकात्। कर्णेन सहितो धीमानुपवासेन कर्शितः॥ 12-3-4 (80969) सुष्वाप जामदग्न्यस्तु विस्रम्भोत्पन्नसौहृदः। तस्योत्सङ्गे समाधाय शिरः क्लान्तमना गुरुः॥ 12-3-5 (80970) अथ क्रिमिः श्लेष्ममयो मांसशोणितभोजनः। दारुणो दारुणाकारः कर्णस्याभ्याशमागतः॥ 12-3-6 (80971) स तस्योरुमथासाद्य बिभेद रुधिराशनः। न चैनमशकत्क्षेप्तुं वक्तुं वाऽपि गुरोर्भयात्॥ 12-3-7 (80972) स दश्यमानोऽपि तथा कृमिणा तेन भारत। गुरोः प्रबोधनाकाङ्क्षी तमुपैक्षत सूर्यजः॥ 12-3-8 (80973) कर्णस्तु वेदनां धैर्यादसह्यां विनिगृह्य ताम्। अकम्पयन्नव्यथयन्धारयामास भार्गवम्॥ 12-3-9 (80974) यदा स रुधिरेणाङ्गे परिस्पृष्टोऽभवद्गुरुः। तदाऽबुध्यत तेजस्वी संरब्धश्चैनमब्रवीत्॥ 12-3-10 (80975) अहोऽस्म्यशुचितां प्राप्तः किमिदं च कृतं त्वया। कथयस्व भयं त्यक्त्वा याथातथ्यमिदं मम॥ 12-3-11 (80976) तस्य कर्णस्तदाचष्ट कृमिणा परिभक्षणम्। ददर्श रामस्तं चापि कृमिं सूकरसंस्थितम्॥ 12-3-12 (80977) अष्टपादं तीक्ष्णदंष्ट्रं सूचीभिः परिसंवृतम्। रोमभिः सन्निरुद्धाङ्गमलर्कं नाम नामतः॥ 12-3-13 (80978) स दृष्टमात्रो रामेण किमिः प्राणानवासृजत्। तस्मिन्नेवासृजि क्लिन्नस्तदद्भुतमिवाभवत्॥ 12-3-14 (80979) ततोऽन्तरिक्षे ददृशे विश्वरूपः करालवान्। राक्षसो लोहितग्रीवः कृष्णाङ्गो मेघवाहनः॥ 12-3-15 (80980) स रामं प्राञ्जलिर्भूत्वा बभाषे पूर्णमानसः। स्वस्ति ते भृगुशार्दूल गमिष्येऽहं यथागतम्॥ 12-3-16 (80981) मोक्षितो नरकादस्माद्भवता मुनिसत्तम। भद्रं च तेऽस्तु सिद्धिश्च प्रियं मे भवता कृतम् 12-3-17 (80982) तमुवाच महाबाहुर्जामदग्न्यः प्रतापवान्। कस्त्वं कस्माच्च नरकं प्रतिपन्नो ब्रवीहि तत्॥ 12-3-18 (80983) सोऽब्रवीदहमासं प्राग्दंशो नाम महासुरः। पुरा देवयुगे तात भृगोस्तु सवया इव॥ 12-3-19 (80984) सोऽहं भृगोः सुदयितां भार्यामपहरं बलात्। महर्षेरभिशापेन क्रिमिभूतोऽपतं भुवि॥ 12-3-20 (80985) अब्रवीद्धि स मां क्रुद्धस्तव पूर्वपितामहः। मूत्र श्लेष्माशनः पाय निरयं प्रतिपत्स्यसे॥ 12-3-21 (80986) शापस्यान्तो भवेद्ब्रह्मन्नित्येवं तमथाब्रवम्। भविता भार्गवाद्रामादिंति मामब्रवीद्भृगुः॥ 12-3-22 (80987) सोऽहमेनां गतिं प्राप्तो यथा नकुशलस्तथा। त्वया साधो समागम्य विमुक्तः पापयोनितः॥ 12-3-23 (80988) एवमुक्त्वा नमस्कृत्य ययौ रामं महासुरः। रामः कर्णं तु सक्रोधमिदं वचनमब्रवीत्॥ 12-3-24 (80989) अतिदुःखमिदं मूढ न जातु ब्राह्मणः सहेत्। क्षत्रियस्येव ते धैर्यं कामया सत्यमुच्यताम्॥ 12-3-25 (80990) तमुवाच ततः कर्णः शापाद्भीतः प्रसादयन्। ब्रह्मक्षत्रान्तरे जातं सूतं मां विद्धि भार्गव॥ 12-3-26 (80991) राधेयः कर्ण इति मां प्रवदन्ति जना भुवि। प्रसादं कुरु मे ब्रह्मन्नस्त्रलुब्धस्य भार्गव॥ 12-3-27 (80992) पिता गुरुर्न संदेहो वेदविद्याप्रदः प्रभुः। अतो भार्गव इत्युक्तं मया गोत्रं तवान्तिके॥ 12-3-28 (80993) तमुवाच भृगुश्रेष्ठः सरोपः प्रदहन्निव। भूमौ निपतितं दीनं वेपमानं कृताञ्जलिम्॥ 12-3-29 (80994) यस्मान्मिथ्याविचीर्णोऽहमस्त्रलोभादिह त्वया। तस्मादेतन्न ते मूढ ब्रह्मास्त्रं प्रतिभास्यति॥ 12-3-30 (80995) अन्यत्र वधकालात्ते सदृशे न समीयुपः। अब्राह्मणे न हि ब्रह्म चिरं तिष्ठेत्कदाचन॥ 12-3-31 (80996) गच्छेदानीं न ते स्थानमनृतस्येह विद्यते। न त्वया सदृशो युद्धे भविता क्षत्रियो भुवि॥ 12-3-32 (80997) एवमुक्तः स रामेण न्यायेनोपजगामह। दुर्योधनमुपागम्य कृतास्त्रोऽस्मीति चाब्रवीत्॥ ॥ 12-3-33 (80998) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि तृतीयोऽध्यायः॥ 3॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-3-1 दभेनेन्द्रियजयेन॥ 12-3-5 विस्रम्भो विश्वासः॥ 12-3-6 श्लेष्ममेदोमांसेति झ. पाठः॥ 12-3-7 क्षेप्तुं दूरीकर्तुम्। भयान्निद्राभङ्गभयात्॥ 12-3-8 प्रबोधनाशङ्कीति झ. पाठः। 12-3-12 सूकरस्येव संस्थितं संस्थानं पस्य तम्। सूकरसन्निभमिति झ. पाठः॥ 12-3-13 सूचीभिरिव तीक्ष्णै रोमभिः संवृतम्। सन्निरुद्धाङ्गं त्रासेन संकुचिताङ्गं नाम प्रसिद्धम्। नामतो नाम्रा॥ 12-3-14 असृजि शोणिते॥ 12-3-19 यास्को नामेति ड. पाठः। प्रस्तो नामेति थ. पाठः। देवयुगे सत्ययुगे॥ 12-3-23 नकुशलः अभद्रः॥ 12-3-25 कामया स्वरसेन। कामये सत्यमुच्यतामिति ट.ड. पाठः॥ 12-3-26 ब्रह्मक्षत्रयोरन्तरे अन्यत्र जातम्॥ 12-3-29 प्रहसन्निवेति थ. पाठः॥ 12-3-30 तस्मादिति। हेमूढ ते तव वधकालादन्यत्र ब्रह्मास्त्रं न प्रतिभास्यतीति न किंतु वधकालएव न प्रतिभास्यति। कालान्तरे तु प्रतिभास्यत्येवेत्यर्थ इत्युत्तरेण संबन्धः॥ 12-3-31 सदृशेऽर्जुनादौ शूरे ते पुरतः स्थिते समीयुषः युध्यमानस्य। समित्याजिसमिद्युध इति संपूर्वस्य इणो युद्धार्थत्वदर्शनात्। चिरं मरणावधि न तिष्ठेद्ब्रह्म ब्रह्मास्त्रम्॥ 12-3-33 न्यायेनाभिवन्दनादिपूर्वकं उपजगाम। इष्टं देशमिति शेषः॥

12-4-0 (80999) नारद उवाच। 12-4-0x (6710) कर्णस्तु समवाप्यैवमस्त्रं भार्गवनन्दनात्। दुर्योधनेन सहितो मुमुदे भरतर्षभ॥ 12-4-1 (81000) ततः कदाचिदाजातः समाजग्मुः स्वयंवरे। कलिङ्गविषये राजन्राज्ञश्चित्राङ्गदस्य च॥ 12-4-2 (81001) श्रीमद्राजपुरं नाम नगरं तत्र भारत। राजानः शतशस्तत्र कन्यार्थे समुपागमन्॥ 12-4-3 (81002) श्रुत्वा दुर्योधनस्तत्र समेतान्सर्वपार्थिवान्। रथेन काञ्चनाङ्गेन कर्णेन सहितो ययौ॥ 12-4-4 (81003) ततः स्वयंवरे तस्मिन्नानादेश्या महारथाः। समाजग्मुर्नृपतयः कन्यार्थे नृपसत्तम॥ 12-4-5 (81004) शिशुपालो जरासन्धो भीष्मको वक्र एव च। कपोतरोमा नीलश्च रुक्मी च दृढविक्रमः॥ 12-4-6 (81005) सृगालश्च महाराजः स्त्रीराज्याधिपतिश्च यः। विशोकः शतधन्वा च भोजो वीरश्च नामतः॥ 12-4-7 (81006) एते चान्ये च बहवो दक्षिणां दिशमाश्रिताः। म्लेच्छाश्चार्याश्च राजानः प्राच्योदीच्यास्तथैव च॥ 12-4-8 (81007) काञ्चनाङ्गदिनः सर्वे शुद्धजाम्बूनदप्रभाः। सर्वे भास्वरदेहाश्च व्याघ्रा इव बलोत्कटाः॥ 12-4-9 (81008) ततः समुपविष्टेषु तेषु राजसु भारत। विवेश रङ्गं सा कन्या धात्रीवर्षवरान्विता॥ 12-4-10 (81009) ततः संश्राव्यमाणेषु राज्ञां नामसु भारत। अत्यक्रामद्धार्तराष्ट्रं सा कन्या वरवर्णिनी॥ 12-4-11 (81010) दुर्योधनस्तु कौरव्यो नामर्षयत लङ्घनम्। प्रत्यपेधच्च तां कन्यामसत्कृत्य नराधिपान्॥ 12-4-12 (81011) स वीर्यमदमत्तत्वाद्भीष्मद्रोणावुपाश्रितः। रथमारोप्य तां कन्यामाजुहाव नराधिपान्॥ 12-4-13 (81012) तमन्वगाद्रथी खङ्गी बद्धगोधाङ्गुलित्रवान्। कर्णः शस्त्रभृतां श्रेष्ठः पृष्ठतः पुरुषर्षभ॥ 12-4-14 (81013) ततो विमर्दः सुमहान्राज्ञामासीद्युयुत्सताम्। सन्नह्यतां तनुत्राणि रथान्योजयतामपि। 12-4-15 (81014) तेऽभ्यधावन्त संक्रुद्धाः कर्णदुर्योधनावुभौ। शरवर्षाणि मुञ्चन्तो मेघाः पर्वतयोरिव॥ 12-4-16 (81015) कर्णस्तेषामापततामेकैकेन शरेण ह। धनूंषि च शरव्रातान्पातयामास भूतले॥ 12-4-17 (81016) ततो विधनुषः कांश्चित्कांश्चिदुद्यतकार्मुकान्। कांश्चिदुत्सृजतो बाणान्रथशक्तिगदास्तथा॥ 12-4-18 (81017) लाघवाव्द्याकुलीकृत्य कर्णः प्रहरतां वरः। हतसूतांश्च भूयिष्ठान्स विजिग्ये नराधिपान्॥ 12-4-19 (81018) ते स्वयं वाहयन्तोऽश्वान्याहि याहीति वादिनः। व्यपेयुस्ते रणं हित्वा राजानो भग्नमानसाः॥ 12-4-20 (81019) दुर्योधनस्तु कर्णेन पाल्यमानोऽभ्ययात्तदा। हृष्टः कन्यामुपादाय नगरं नागसाह्वयम्॥ ॥ 12-4-21 (81020) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुर्थोऽध्यायः॥ 4॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-4-2 विषये देशे॥ 12-4-6 भीष्मको बक एव चेति थ. पाठः॥ 12-4-7 त्रैलोक्याधिपतिश्च य इति ट. ड. पाठः। त्रैराज्येति थ. पाठ॥ 12-4-10 वर्षवरः षण्ढः॥ 12-4-17 शिरांसि सशरांश्चापानिति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-4-20 व्यपेयुः व्यपगताः॥

12-5-0 (81021) नारद उवाच। 12-5-0x (6711) आदित्कृतबलं कर्णं दृष्ट्वा राजा स मागधः। आह्वयद्द्वैरथेनाजौ जरासन्धो महीपतिः॥ 12-5-1 (81022) तयोः समभवद्युद्धं दिव्यास्त्रविदुषोर्द्वयोः। युधि नानाप्रहरणैरन्योन्यमभिवर्षतोः॥ 12-5-2 (81023) क्षीणबाणौ विधनुषौ भग्नखङ्गौ महीं गतौ। बाहुभिः समसज्जेतामुभावतिबलान्वितौ॥ 12-5-3 (81024) [बाहुकण्टकयुद्धेन तस्य कर्णोऽथ युध्यतः।] विभेदं संधिं देहस्य जरया श्लेषितस्य हि॥ 12-5-4 (81025) स विकारं शरीरस्य दृष्ट्वा नृपतिरात्मनः। प्रीतोऽस्मीत्यब्रवीत्कर्णं वैरमुत्सृज्य दूरतः॥ 12-5-5 (81026) प्रीत्या ददौ स कर्णाय मालिनीं नगरीमनु। अङ्गेषु नरशार्दूल स राजाऽऽसीत्सपत्नजित्॥ 12-5-6 (81027) पालयामास वर्णांस्तु कर्णः परबलार्दनः। दुर्योधनस्यानुमते तवापि विदितं तथा॥ 12-5-7 (81028) एवं शस्त्रप्रतापेन प्रथितः सोऽभवत्क्षितौ। त्वद्धितार्थं सुरेन्द्रेण भिक्षितो वर्मकुण्डले॥ 12-5-8 (81029) स दिव्ये सहजे प्रादात्कुण्डले परमार्चिते। सहजं कवचं चापि मोहितो देवमायया॥ 12-5-9 (81030) विमुक्तः कुण्डलाभ्यां च सहजेन च वर्मणा। निहतो विजयेनाजौ वासुदेवस्य पश्यतः॥ 12-5-10 (81031) ब्राह्मणस्यापि शापेन रामस्य च महात्मनः। कुन्त्याश्च वरदानेन मायया च शतक्रतोः॥ 12-5-11 (81032) भीष्मावमानात्सङ्ख्यायां रथानामर्धकीर्तनात्। शल्यतेजोवधाच्चापि वासुदेवनयेन च। 12-5-12 (81033) रुद्रस्य देवराजस्य यमस्य वरुणस्य च। कुबेरद्रोणयोश्चैव कृपस्य च महात्मनः॥ 12-5-13 (81034) अस्त्राणि दिव्यान्यादाय युधि गाण्डीवधन्वना। हतो वैकर्तनः कर्णो दिवाकरसमद्युतिः॥ 12-5-14 (81035) एवं शप्तस्तव भ्राता बहुभिश्चापि वञ्चितः। न शोच्यः पुरुषव्याघ्र युद्धे हि निधनं गतः॥ ॥ 12-5-15 (81036) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चमोऽध्यायः॥ 5॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-5-4 बाहुकण्टकयुद्धेन बाहुकण्टकं केतकपत्रं तद्वद्यत्र बलिना दुर्बलस्य शरीरं पाट्यते तद्वाहुकण्टकं नाम युद्धम्॥ 12-5-5 विकारं पाटनरूपम्॥ 12-5-7 पालयामास चम्पां चेति झ. पाठः॥

12-6-0 (81037) वैशम्पायन उवाच। 12-6-0x (6712) एतावदुक्त्वा देवर्षिर्विरराम स नारदः। युधिष्ठिरस्तु राजर्षिर्दध्यौ शोकपरिप्लुतः॥ 12-6-1 (81038) तं दीनमनसं वीरमधोवदनमातुरम्। निःश्वसन्तं यथा नागं पर्यश्रुनयनं तथा॥ 12-6-2 (81039) कुन्ती शोकपरीताङ्गी दुःखोपहतचेतना। अब्रवीन्मधुराभाषा काले वचनमर्थवत्॥ 12-6-3 (81040) युधिष्ठिर महाबाहो नैनं शोचितुमर्हसि। जहि शोकं महाप्राज्ञ श्रृणु चेदं वचो मम॥ 12-6-4 (81041) याचितः स मया पूर्वं भ्राता ज्ञापयितुं तव। भास्करेण च देवेन पित्रा धर्मभृतां वरः॥ 12-6-5 (81042) यद्वाच्यं हितकामेन सुहृदां भूतिमिच्छता। तथा दिवाकरेणोक्तः स्वप्नान्ते मम चाग्रतः॥ 12-6-6 (81043) न चैनमशकद्भानुरहं वा स्नेहकारणैः। पुरा प्रत्यनुनेतुं वा नेतुं वाऽप्येकतां त्वया॥ 12-6-7 (81044) ततः कालपरीतः स वैरस्योद्धरणे रतः। प्रतीपकारी युष्माकमिति चोपेक्षितो मया॥ 12-6-8 (81045) इत्युक्तो धर्मराजस्तु मात्रा बाष्पाकुलेक्षणः। उवाच वाक्यं धर्मात्मा शोकव्याकुललोचनः॥ 12-6-9 (81046) भवत्या गूढमन्त्रत्वाद्वञ्चिताः स्म तदा भृशम्॥ 12-6-10 (81047) शशाप च महातेजाः सर्वलोकेषु योषितः। न गुह्यं धारयिष्यन्तीत्येवं दुःखसमन्वितः॥ 12-6-11 (81048) स राजा पुत्रपौत्राणां संबन्धिसुहृदां तदा। स्मरन्नुद्विग्नहृदयो बभूवोद्विग्नचेतनः॥ 12-6-12 (81049) ततः शोकपरीतात्मा सधूम इव पावकः। निर्वेदमगमद्धीमान्राज्ये संतापपीडितः॥ ॥ 12-6-13 (81050) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षष्ठोऽध्यायः॥ 6॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-6-1 दध्यौ भ्रातृवधजं दोषं चिन्तितवान्॥ 12-6-5 यातितः स मया पूर्वं भ्रात्र्यमिति झ. पाठः। तत्र यातितः प्रवर्तितस्तवतुभ्यं भ्रात्र्यं भ्रातुः कर्म कनिष्ठानां परिपालनं ज्ञःपयितुं त्वया सौभ्रात्रं युधिष्ठिरादिभ्यः प्रदर्शनीयमित्यभ्यर्थित इत्यर्थः॥ 12-6-7 प्रत्यनुनेतुं शययितुम्॥ 12-6-8 कालपरीतो मृत्युग्रस्तः। उद्धरणे शत्रूणां निःशेषनाशेनोन्मूलने॥ 12-6-12 कर्मणिषष्ठ्यौ॥ 12-6-13 निर्वेदं राज्यादौ वैराग्यम्॥

12-7-0 (81051) वैशम्पायन उवाच। 12-7-0x (6713) युधिष्ठिरस्तु धर्मात्मा शोकव्याकुलचेतनः। शुशोच दुःखसंतप्तः स्मृत्वा कर्णं महारथम्॥ 12-7-1 (81052) आविष्टो दुःखशोकाभ्यां निःश्वसंश्च पुनः पुनः। दृष्ट्वार्जुनमुवाचेदं वचनं शोककर्शितः॥ 12-7-2 (81053) युधिष्ठिर उवाच। 12-7-3x (6714) यद्भैक्ष्यमाचरिष्याम वृष्ण्यन्धकपुरे वयम्। ज्ञातीन्निष्पुरुषान्कृत्वा नेमां प्राप्स्याम दुर्गतिम्॥ 12-7-3 (81054) अमित्रा नः समृद्धार्था वृत्तार्थाः कुरवः किल। आत्मानमात्मना हत्वा किं धर्मफलमाप्नुमः॥ 12-7-4 (81055) धिगस्तु क्षात्रमाचारं धिगस्तु बलमौरसम्। धिगस्तु चार्थं येनेमामापदं गमिता वयम्॥ 12-7-5 (81056) साधु क्षमा दमः शौचमविरोधो विमत्सरः। अहिंसा सत्यवचनं नित्यानि वनचारिणाम्॥ 12-7-6 (81057) वयं तु लोभान्मोहाच्च दम्भं मानं च संश्रिताः। इमामवस्थां संप्राप्ता राज्यक्लेशबुभुक्षया॥ 12-7-7 (81058) त्रैलोक्यस्यापि राज्येन नास्मान्कश्चित्प्रहर्षयेत्। बान्धवान्निहतान्दृष्ट्वा पृथिव्यामामिषैषिणः॥ 12-7-8 (81059) ते वयं पृथिवीहेतोरवध्यान्पृथिवीतले। संपरित्यज्य जीवामो हीनार्था हतबान्धवाः॥ 12-7-9 (81060) आमिषे गृध्यमानानामशुभं वै शुनामिव। आमिषं चैव नो नष्टमामिषस्य च भोजिनाम्॥ 12-7-10 (81061) न पृथिव्या सकलया न सुवर्णस्य राशिभिः। न गजाश्वेन सर्वेण ते त्याज्या य इमे हताः॥ 12-7-11 (81062) काममन्युपरीतास्ते क्रोधामर्षसमन्विताः। मृत्युयानं समारुह्य गता वैवस्वतक्षयम्॥ 12-7-12 (81063) बहुकल्याणमिच्छन्त ईहन्ते पितरः सुतान्। तपसा ब्रह्मचर्येण वन्दनेन तितिक्षया॥ 12-7-13 (81064) उपवासैस्तथेज्याभिर्व्रतकौतुकमङ्गलैः। लभन्ते मातरो गर्भांस्तान्मासान्दश बिभ्रति॥ 12-7-14 (81065) यदि स्वस्ति प्रजायन्ते जाता जीवन्ति वा यदि। संभाघिता जातबला विदध्युर्यदि नः सुखम्। इह चामुत्र चैवेति कृपणाः फलहेतवः॥ 12-7-15 (81066) तासामयं समुद्योगो निर्वृत्तः केवलोऽफलः। यदासां निहताः पुत्रा युवानो मृष्टकुण्डलाः॥ 12-7-16 (81067) अभुक्त्वा पार्थिवान्भोगानृणान्यनपहाय च। पितृभ्यो देवताभ्यश्च गता वैयस्वतक्षयम्॥ 12-7-17 (81068) यदैषामम्ब पितरौ जातकर्मकराविह। संजातबालरूपेषु तदैव निहता नृषाः॥ 12-7-18 (81069) संयुक्ताः काममन्युभ्यां क्रोधामर्षसमन्विताः। न ते जयफलं किंचिद्भोक्तारो जातु कर्हिचित्॥ 12-7-19 (81070) पाञ्चालानां कुरूणां च हता एव हि ये हताः। न सकामा वयं ते च न चास्माभिर्न तैर्जितम्॥ 12-7-20 (81071) न तैर्भुक्तेयमवनिर्न नार्यो गीतवादितम्। नामात्यसुहृदां वाक्यं न च श्रुतवतां श्रुतम्। न रत्नानि परार्ध्यानि न भूर्न द्रविणागमः॥ 12-7-21 (81072) न च धर्म्यानिमाँल्लोकान्प्रपद्याम स्वकर्मभिः। वयमेवास्य लोकस्य विनाशे कारणं स्मृताः। धृतराष्ट्रस्य पुत्रेण निकृतिप्रीतिसंयुताः॥ 12-7-22 (81073) सदैव निकृतिप्रज्ञो द्वेष्टा विद्वेषजीवनः। मिथ्यावृत्तश्च सततमस्मास्वनपराधिषु॥ 12-7-23 (81074) ऋद्धिमस्मासु तां दृष्ट्वा विवर्णो हरिणः कृशः। धृतराष्ट्रश्च नृपतिः सौबलेन निवेदितः॥ 12-7-24 (81075) तं पिता पुत्रगृध्नुत्वादनुमेनेऽनये स्थितम्। अनपेक्ष्यैव पितरं गाङ्गेयं विदुरं तथा॥ 12-7-25 (81076) असंशयं त्वयं राजा यथैवाहं तथा गतः। अनियम्याशुचिं लुब्धं पुत्रं कामवशानुगम्॥ 12-7-26 (81077) यशसः पतितो दीप्ताद्धातयित्वा सहोदरान्। इमौ हि वृद्धौ शोकाग्नौ प्रक्षिप्य स सुयोधनः। अस्मत्प्रद्वेषसंतप्तः पापबुद्धिः सदैव ह॥ 12-7-27 (81078) को हि बन्धुः कुलीनः संस्तथा ब्रूयात्सुहृज्जने। यथाऽसाववदद्वाक्यं युयुत्सुः कृष्णसन्निधौ॥ 12-7-28 (81079) आत्मनो हि वयं दोषाद्विनष्टाः शाश्वतीः समाः। प्रदहन्तो दिशः सर्वा भास्वरा इव तेजसा॥ 12-7-29 (81080) सोऽस्माकं वैरपुरुषो दुर्मतिः प्रग्रहं गतः। दुर्योधनकृते ह्येतत्कुलं नो विनिपातितम्॥ 12-7-30 (81081) अवध्यानां वधं कृत्वा लोके प्राप्ताः स्म वाच्यतां ॥ 12-7-31 (81082) कुलस्यास्यान्तकरणं दुर्मतिं पापपूरुषम्। राजा राष्ट्रेश्वरं कृत्वा धृतराष्ट्रोऽद्य शोचति॥ 12-7-32 (81083) हताः शूराः कृतं पापं विषयोऽसौ विनाशितः। हत्वा नो विगतो मन्युः शोको मां दारयत्ययम्॥ 12-7-33 (81084) धनञ्जय कृतं पापं कल्याणेनोपहन्यते। [ख्यापनेनानुतापेन दानेन तपसाऽपि वा। निवृत्त्या तीर्थगमनाच्छुतिस्मृतिजपेन वा॥] 12-7-34 (81085) त्यागवांश्च पुनः पापं नालं कर्तुमिति श्रुतिः। त्यागवाञ्जन्ममरणे नाप्नोतीति श्रुतिर्यतः। प्राप्तवर्त्मा कृतमतिर्ब्रह्म संपद्यते तदा॥ 12-7-35 (81086) स धनञ्जय निर्द्वन्द्वो मुनिर्ज्ञानसमन्वितः। वनमामन्त्र्य वः सर्वान्गमिष्यामि परंतप॥ 12-7-36 (81087) न हि कृत्स्नतमो धर्मः शक्यः प्राप्तुमिति श्रुतिः। परिग्रहवता तन्मे प्रत्यक्षमरिसूदन॥ 12-7-37 (81088) मया निसृष्टं पापं हि परिग्रहमभीप्सता। जन्मक्षयनिमित्तं च प्राप्तुं शक्यमिति श्रुतिः॥ 12-7-38 (81089) स परिग्रहमुत्सृज्य कृत्स्नं राज्यं सुखानि च। गमिष्यामि विनिर्मुक्तो विशोको निर्ममः क्वचित्। प्रशासध्वमिमामुर्वी क्षेमां निहतकण्टकाम्। न ममार्थोऽस्ति राज्येन भोगैर्वा कुरुनन्दन॥ 12-7-39 (81090) एतावदुक्त्वा वचनं कुरुराजो युधिष्ठिरः। उपारमत्ततः पार्थः कनीयान्प्रत्यभाषत॥ ॥ 12-7-40 (81091) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तमोऽध्यायः॥ 7॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-7-2 दुःखं देहेन्द्रियादीनां तापः। शोकस्तत्कृतं वैकल्यम्॥ 12-7-3 यद्यदि भैक्ष्यमाचीर्णं स्यात्तर्हि ज्ञातिवधाज्जाता दुर्गतिर्न प्राप्ता स्यादित्यर्थः। लिङ्निमित्ते लृङ्क्रियातिपत्तौ॥ 12-7-8 पृथिव्यां विजयैषिण इति झ. पाठः॥ 12-7-10 अमिषे गृध्यमानानामशुभं वै शुनामिव। आमिषं चैव नोहीष्टमामिषस्य विवर्जनमिति झ. पाठः। तत्र आमिषे राज्यनिमित्ते। अशुभं ज्ञातिद्रोहाख्यम्। शुनामिवेतरेषां भवति नो ह्यस्माकं त्वामिषं चाऽऽमिषस्य विवर्जनं चेति द्वयमपीष्टमित्यर्थः॥ 12-7-11 बन्धूनामर्थे सर्वं त्याज्यमित्यर्थः॥ 12-7-14 व्रतानि गौरीव्रतादीनि। कौतुकानि दुर्गोत्सवादीनि। मङ्गलानि लक्ष्मीनारायणशिलादीनि तैः॥ 12-7-16 यदा संनिहिताः पुत्रा इति थ. द. पाठः॥ 12-7-17 अनपहाय अपरिहृत्य। अनवदायेति पाठे अपरिशोध्य। पितृभ्य इति षष्ठ्यर्थे चतुर्थी॥ 12-7-18 अर्जुनेन सह वदन्नपि सन्निहितां मातरं सम्बोधयति हे अम्बेति। पितरौ मातापितरौ गान्धारीधृतराष्ट्रौ यदैव जातकर्मकरौ तदैव ते नृपा दुर्योधनप्रभृतयो हताः॥ 12-7-19 न ते जन्मफलं किंचिदिति द. पाठः॥ 12-7-21 श्रुतवतां पण्डितानाम्। रत्नानीत्यादौ भुक्तानीत्यादिर्यथालिङ्गं शेषः। नामात्यसमितौ कथ्यं इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-7-24 हरिणः पाण्डुरः। धृतराष्ट्रस्य नृपतेरिति ड.थ. द. पाठः॥ 12-7-27 पापबुद्धिः सुहृज्जनैरिति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-7-29 भास्करस्येव तेजसेति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-7-30 प्रग्रहं दृढबन्धनम्। गतः प्राप्तः। नोऽत्माभिः॥ 12-7-33 विषयः आपिषम्। नोऽस्माकम्। तान्हत्वा विगतः॥ 12-7-34 कल्याणेनोपकारेण। निवृत्त्या त्यागेन॥ 12-7-35 श्रुतिस्त्यागेनैके अमृतत्वमानशुरिति। प्राप्तवर्त्मा लब्धयोगमार्गः। त्यागे यदा कृतमतिरिति ट. ड. द. पाठः॥ 12-7-37 नहि कश्चिद्गृहे धर्म इति ड. द. पाठः। परिग्रहवता गृहस्थेन नहि प्राप्तुं शक्यः॥

12-8-0 (81092) वैशम्पायन उवाच। 12-8-0x (6715) अथार्जुन उवाचेदमधिक्षिप्त इवाक्षमी। अभिनीततरं वाक्यं दृढवादपराक्रमः॥ 12-8-1 (81093) दर्शयन्नैन्द्रिरात्मानमुग्रमुग्रपराक्रमः। स्मयमानो महातेजाः सृक्किणी परिसंलिहन्॥ 12-8-2 (81094) अर्जुन उवाच। 12-8-3x (6716) अहो दुःखमहो कृच्छ्रमहो वैक्लव्यमुत्तमम्। यत्कृत्वाऽमानुषं कर्म त्यजेथाः श्रियमुत्तमाम्॥ 12-8-3 (81095) शत्रून्हत्वा महीं लब्ध्वा स्वधर्मेणोपपादिताम्। हतामित्रः कथं स त्वं त्यजेथा बुद्धिलाघवात्॥ 12-8-4 (81096) क्लीबस्य हि कुतो राज्यं दीर्घसूत्रस्य वा पुनः। किमर्थं च महीपालानवधीः क्रोधमूर्च्छितः॥ 12-8-5 (81097) यो ह्याजिजीविषेद्भैक्षं कर्मणा नैव कस्य चित्। समारम्भान्बुभूषेत हतस्वस्तिरकिञ्चनः। सर्वलोकेषु विख्यातो न पुत्रपशुसंहितः॥ 12-8-6 (81098) कापालीं नृप पापिष्ठां वृत्तिमासाद्य जीवतः। संत्यज्य राज्यमृद्धं ते लोकोऽयं किं वदिष्यति॥ 12-8-7 (81099) सर्वारम्भान्समुत्सृज्य हतस्वस्तिरकिञ्चनः। कस्मादाशंससे भैक्षं चर्तुं प्राकृतवत्प्रभो॥ 12-8-8 (81100) कस्माद्राजकुले जातो जित्वा कृत्स्नां वसुंधराम्। धर्मार्थावखिलौ हित्वा वनं मौढ्यात्प्रतिष्ठसे॥ 12-8-9 (81101) यदीमानि हवींषीह विमथिष्यन्त्यसाधवः। भवता विप्रहीणत्वात्प्राप्तं त्वामेव किल्विषम्॥ 12-8-10 (81102) आकिञ्चन्यं मुनीनां च इति वै नहुषोऽब्रवीत्। कृत्वा नृशंसं ह्यधने धिगस्त्वधनतामिह॥ 12-8-11 (81103) आश्वस्तन्यमृषीणां हि विद्यते वेद तद्भवान्। यं त्विमं धर्ममित्याहुर्धनादेष प्रवर्तते॥ 12-8-12 (81104) धर्मं स हरते तस्य धनं हरति यस्य यः। ह्रियमाणे धने राजन्वयं कस्य क्षमेमहि॥ 12-8-13 (81105) अभिशस्तं प्रपश्यन्ति दरिद्रं पार्श्वतः स्थितम्। दारिद्र्यं पातकं लोके कस्तच्छंसितुमर्हति॥ 12-8-14 (81106) पतितः शोच्यते राजन्निर्धनश्चापि शोच्यते। विशेषं नाधिगच्छामि पतितस्याधनस्य च॥ 12-8-15 (81107) अर्थेभ्यो हि विवृद्धेभ्यः संभृतेभ्यस्ततस्ततः। क्रियाः सर्वाः प्रवर्तन्ते पर्वतेभ्य इवापगाः॥ 12-8-16 (81108) अर्थाद्धर्मश्च कामश्च स्वर्गश्चैव नराधिप। प्राणयात्राऽपि लोकस्य विना ह्यर्थं न सिध्द्यति॥ 12-8-17 (81109) अर्थेन हि विहीनस्य पुरुषस्याल्पमेधसः। विच्छिद्यन्ते क्रियाः सर्वा ग्रीष्मे कुसरितो यथा॥ 12-8-18 (81110) यस्यार्थास्तस्य मित्राणि यस्यार्थास्तस्य बान्धवाः। यस्यार्थाः स पुमाँल्लोके यस्यार्थाः स च पण्डितः॥ 12-8-19 (81111) अधनेनार्थकामेन नार्थः शक्यो विधित्सितुम्। अर्थैरर्था निबध्यन्ते गजैरिव महागजाः॥ 12-8-20 (81112) धर्मः कामश्च स्वर्गश्च हर्षः क्रोधः श्रुतं दमः। अर्थादेतानि सर्वाणि प्रवर्तन्ते नराधिप॥ 12-8-21 (81113) धनात्कुलं प्रभवति धनाद्धर्मः प्रवर्धते। नाधनस्यास्त्ययं लोको न परः पुरुषोत्तम॥ 12-8-22 (81114) नाधनो धर्मकृत्यानि यथावदनुतिष्ठति। धनाद्धि धर्मः स्रवति शैलादभिनदी यथा॥ 12-8-23 (81115) यः कृशार्थः कृशगवः कृशभृत्यः कृशांतिथिः। स वै राजन्कृशो नाम न शरीरकृशः कृशः॥ 12-8-24 (81116) अवेक्षस्व यथान्यायं पश्य देवासुरं यथा। राजन्किमन्यज्ज्ञातीनां वधाद्गृध्यन्ति देवताः॥ 12-8-25 (81117) न चेद्धर्तव्यमन्यस्य कथं तद्धर्ममारभेत्। एतावानेव वेदेषु निश्चयः कविभिः कृतः॥ 12-8-26 (81118) अध्येतव्या त्रयी नित्यं भवितव्यं विपश्चिता। सर्वथा धनमाहार्यं यष्टव्यं चापि यत्नतः॥ 12-8-27 (81119) द्रोहाद्देवैरवाप्तानि दिवि स्थानानि सर्वशः। द्रोहात्किमन्यज्ज्ञातीनां गृध्यन्ते येन देवताः॥ 12-8-28 (81120) इति देवा व्यवसिता वेदवादाश्च शाश्वताः। अधीयन्तेऽध्यापयन्ते यजन्ते याजयन्ति च॥ 12-8-29 (81121) कृत्स्नं तदेव तच्छ्रेयो यदप्याददतेऽन्यतः। न पश्यामोऽनपकृतं धनं किंचित्क्वचिद्वयम्॥ 12-8-30 (81122) एवमेव हि राजानो यजन्ति पृथिवीमिमाम्। जित्वा ममेयं ब्रुवते पुत्रा इव पितृर्धनम्॥ 12-8-31 (81123) राजर्षयोऽपि ते स्वर्ग्या धर्मो ह्येषां निरुच्यते॥ 12-8-32 (81124) यथैव पूर्णादुदधेः स्यन्दन्त्यापो दिशो दश। एवं राजकुलाद्वित्तं पृथिवीं प्रतितिष्ठति॥ 12-8-33 (81125) आसीदियं दिलीपस्य नृगस्य नहुषस्य च। अंबरीपस्य मान्धातुः पृथिवी सा त्वयि स्थिता॥ 12-8-34 (81126) स त्वां द्रव्यमयो यज्ञः संप्राप्तः सर्वदक्षिणः। तं चेन्न यजसे राजन्प्राप्तस्त्वं राज्यकिल्बिषम्॥ 12-8-35 (81127) येषां राजाऽश्वमेधेन यजते दक्षिणावता। उपेत्य तस्यावभृथे पूताः सर्वे भवन्ति ते॥ 12-8-36 (81128) विश्वरूपो महादेवः सर्वमेधे महामखे। जुहाव सर्वभूतानि तथैवात्मानमात्मना॥ 12-8-37 (81129) शाश्वतोऽयं भूतिपथो नास्त्यन्तमनुशुश्रुम। महाजनपथं गन्ता मा राजन्कुपथं गमः॥ ॥ 12-8-38 (81130) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टमोऽध्यायः॥ 8॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-8-1 दृढौ युक्तिशक्त्युपेतौ वादपराक्रमावुक्तिविक्रमौ यस्य स तथा॥ 12-8-2 दर्शयन्नैन्द्रमात्मनिमिति ड.थ.द. पाठः॥ 12-8-5 क्लीबस्य स्वीयवधे कातरस्य। दीर्घसूत्रस्य परवधे अलसस्य॥ 12-8-6 यः पुमान्हतस्वस्तिर्नष्टकल्याणः। अकिञ्चनो दरिद्रः। अतएव कमात्सर्वलोकेषु न विख्यातः। पुत्रपशुसंहितः पुत्रादिभिराश्लिष्टश्च न भवति। स भैक्षं आजिजीविषेदुपजीवितुमिच्छेत्। स कर्मणा पौरुषेण कस्यचिदपि परस्य। समारभ्यन्त इति समारम्भा अर्थास्तान्नैव बुभूषेत नैव प्राप्तुमिच्छेत्। त्वं तु प्राप्तकल्याणः संपन्नः ख्यातः पुत्राद्याश्लिष्टश्च पौरुषेणार्थांल्लब्ध्वा नाजिजीविषेद्भैक्षं कर्मणा येन केनचित्। समारम्भाद्वुभूषेत हतस्वस्तिरकिञ्चनः। इति ट. ड. पाठः। यो ह्याजिजीविषेद्भैक्षं कर्मणा नैव केनचित्। इति थ. पाठः। सर्वलोकेन विख्यातो न पुत्रपशुसंहितः। कापालीं नृप पापिष्ठां वृत्तिमास्थाय जीवतीति ट. ड. थ. द. पाठः॥ 12-8-7 कापालीं भिक्षापात्रवतीम्। संत्यज्यराज्यमृद्धिं त्वां लोकोऽयं प्रवदिष्यतीति ट. ड. पाठः॥ 12-8-8 सर्वारम्भान्सर्वार्थान्धर्मादीन् प्राकृतवन्मूढवत्॥ 12-8-11 आकिञ्चन्यं मुनीनां च राज्यादप्यधिकं मतमिति यद्वाक्यं तदुद्दिश्य नहुषो राजा अधनतामिह धिगस्त्वित्यब्रवीत्। अधने धनाभावे निमित्ते सति पुरुषो नृशंसं कर्म कृत्वा जीवतीति दारिद्र्यं पापहेतुत्वान्निन्दितवानित्यर्थः। आकिञ्चन्यमहीनस्य मृत्यवे इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-8-25 यत्तूक्तं ज्ञातीनां परस्परं युद्धे हतानां हन्तॄणां च श्रेयो नास्तीति तच्छिष्टाचारदर्शनेन दूषयति। अवेक्षस्वेत्यादिना॥ 12-8-26 अन्यस्य परस्य धनं चेन्न हर्तव्यं तत्तर्हि राजा कथं धर्ममाचरेत्। तस्य वृत्त्यन्तराभावान्न कथंचिदित्यर्थः॥ 12-8-32 निरुच्यते उत्कृष्टत्वेन कीर्त्यते॥ 12-8-33 स्यन्दन्ति प्रस्रवन्ति॥

12-9-0 (81131) युधिष्ठिर उवाच। 12-9-0x (6717) मुहूर्तं तावदेकाग्रो मनः श्रोत्रेऽन्तरात्मनि। धारयन्नपि ते श्रुत्वा रोचते वचनं मम॥ 12-9-1 (81132) सार्थगम्यमहं मार्गं न जातु त्वत्कृते पुनः। गच्छेयं तं गमिष्यामि हित्वा ग्राम्यसुखान्युत॥ 12-9-2 (81133) क्षेम्यश्चैकाकिना गम्यः पन्था कोस्तीति पृच्छ माम्। अथवा नेच्छसि प्रष्टुमपृच्छन्नपि मे शृणु॥ 12-9-3 (81134) हित्वा ग्राम्यसुखाचारं तप्यमानो महत्तपः। अरण्ये फलमूलाशी चरिष्यामि मृगैः सह॥ 12-9-4 (81135) जुह्वानोऽग्निं यथाकालमुभौ कालावुपस्पृशन्। कृशः परिमिताहारश्चर्मचीरजटाधरः॥ 12-9-5 (81136) शीतवातातपसहः क्षुत्पिपासाश्रमक्षमः। तपसा विधिदृष्टेन शरीरमुपशोषयन्॥ 12-9-6 (81137) मनःकर्णसुखा नित्यं श्रृण्वन्नुच्चावचा गिरः। मुदितानामरण्येषु नदतां मृगपक्षिणाम्। 12-9-7 (81138) आजिघ्रन्पेशलान्गन्धान्फुल्लानां वृक्षवीरुधाम्॥ नानारूपान्वने पश्यन्रमणीयान्वनौकसः॥ 12-9-8 (81139) वानप्रस्थजनस्यापि दर्शनं कूलवासिनः। नाप्रियाण्याचरिष्यामि किंपुनर्ग्रामवासिनाम्॥ 12-9-9 (81140) एकान्तशीली विमृशन्पक्वापक्वेन वर्तयन्। पितॄन्देवांश्च वन्येन वाग्भिरद्भिश्च तर्पयन्॥ 12-9-10 (81141) एवमारण्यशास्त्राणामुग्रमुग्रतरं विधिम्। सेवमानः प्रतीक्षिष्ये देहस्यास्य समापनम्॥ 12-9-11 (81142) अथवैकोऽहमेकाहमेकैकस्मिन्वनस्पतौ। चरन्भैक्षं मुनिर्मुण्डः क्षपयिष्ये कलेवरम्॥ 12-9-12 (81143) पांसुभिः समभिच्छन्नः शून्यागारप्रतिश्रयः। वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रियः॥ 12-9-13 (81144) न शोचन्न प्रहृष्यंश्च तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः। निराशीर्निर्ममो भूत्वा निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः॥ 12-9-14 (81145) आत्मारामः प्रसन्नात्मा जडान्धबधिराकृतिः। अकुर्वाणः परैः कांचित्संविदं जातु कैरपि॥ 12-9-15 (81146) जङ्गमाजङ्गमान्सर्वानविहिंसंश्चतुर्विधान्। प्रजाः सर्वाः स्वधर्मस्थाः समः प्राणभृतः प्रति॥ 12-9-16 (81147) न चाप्यवहसन्कंचिन्न कुर्वन्भ्रुकुटीः क्वचित्। प्रसन्नवदनो नित्यं सर्वेन्द्रियसुसंयतः॥ 12-9-17 (81148) अपृच्छन्कस्यचिन्मार्गं प्रव्रजन्नेव केनचित्। न देशं न दिशं कांचिद्गन्तुमिच्छन्विशेषतः॥ 12-9-18 (81149) गमने निरपेक्षश्च पश्चादनवलोकयन्। ऋजुः प्रणिहितो गच्छन्स्त्रीसंस्थापरिवर्जकः॥ 12-9-19 (81150) स्वभावस्तु प्रयात्यग्रे प्रभवन्त्यशनान्यपि। द्वन्द्वानि च विरुद्धानि तानि सर्वाण्यचिन्तयन्॥ 12-9-20 (81151) अल्पं वा स्वादु वा भोज्यं पूर्वालाभेन जातुचित्। अन्येष्वपि चरँल्लाभमलाभे सप्त पूरयन्॥ 12-9-21 (81152) विधूमे न्यस्तमुसले व्यङ्गारे भुक्तवज्जने। अतीतपात्रसंचारे काले विगतभिक्षुके॥ 12-9-22 (81153) एककालं चरन्भैक्षं त्रीनथ द्वे च पञ्च वा। स्नेहपाशं विमुच्याहं चरिष्यामि महीमिमाम्॥ 12-9-23 (81154) अलाभे सति वा लाभे समदर्शी महातपाः। न जिजीविषुवत्किंचिन्न मुमूर्षुवदाचरन्॥ 12-9-24 (81155) जीवितं मरणं चैव नाभिनन्दन्न च द्विपन्। वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकपुक्षतः। नाकल्याणं न कल्याणं चिन्तयन्नुभयोस्तयोः॥ 12-9-25 (81156) याः काश्चिज्जीवता शक्याः कर्तुमभ्युदयक्रियाः। सर्वास्ताः समभित्यज्य निमेषादिव्यवस्थितः॥ 12-9-26 (81157) तेषु नित्यमसक्तश्च त्यक्तसर्वेन्द्रियक्रियः। अपरित्यक्तसंकल्पः सुनिर्णिक्तात्मकल्मपः॥ 12-9-27 (81158) विमुक्तः सर्वसङ्गेभ्यो व्यतीतः सर्ववागुराः। न वशे कस्यचित्तिष्ठन्सधर्मा मातरिश्वनः॥ 12-9-28 (81159) वीतरागश्चरन्नेवं तुष्टिं प्राप्स्यामि मानसीम्। तृष्णया हि महत्पापमज्ञानादस्मि कारितः॥ 12-9-29 (81160) कुशलाकुशलान्येके कृत्वा कर्माणि मानवाः। कार्यकारणसंश्लिष्टं स्वजनं नाम ब्रिभ्रति॥ 12-9-30 (81161) आयुपोऽन्ते प्रहायेदं क्षीणप्राणं कलेवरम्। प्रतिगृह्णाति तत्पापं कर्तुः कर्मफलं हि तत्॥ 12-9-31 (81162) एवं संसारचक्रेऽस्मिन्व्याविद्धे रथचक्रवत्। समेति भूतग्रामोऽयं भूतग्रामेण कार्यवान्॥ 12-9-32 (81163) जन्ममृत्युजराव्याधिवेदनाभिरभिद्रुतम्। अपारमिव चास्वस्थं संसारं त्यजतः सुखम्॥ 12-9-33 (81164) दिवः पतत्सु देवेषु स्थानेभ्यश्च महर्षिषु। को हि नाम भवेनार्थी भवेत्कारणतत्त्ववित्॥ 12-9-34 (81165) कृत्वा हि विविधं कर्म तत्तद्विविधलक्षणम्। पार्थिवैर्नृपतिः स्वल्पैः कारणैरेव बध्यते॥ 12-9-35 (81166) तस्मात्प्रज्ञामुतमिदं चिरान्मां प्रत्युपस्थितम्। तत्प्राप्य प्रार्थये स्थानमव्ययं शाश्वतं ध्रुवम्॥ 12-9-36 (81167) एतया संततं धृत्या चरन्नेवंप्रकारया। जन्ममृत्युजराव्याधिवेदनाभिरभिद्रुतम्। देहं संस्थापयिष्यामि निर्भयं मार्गमास्थितः॥ ॥ 12-9-37 (81168) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि नवमोऽध्यायः॥ 9॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-9-1 मुहूर्तं तावदेकाग्रो मनः श्रोत्रेऽन्तरात्मनि। धारयन्नपि तच्छुत्वा रोचेत वचनं ममेति झ. पाठः। 12-9-8 पेशलान्रभ्यान्॥ 12-9-15 आत्मारामः योगेनात्मन्येव रममाणः। प्रसन्नात्मा शुद्धसत्वः। केनचिन्निमित्तेन संविदं संवादमकुर्वाणः कृत्याभावात्॥ 12-9-16 चतुर्विधान् जंगमस्य जरायुजाण्डजस्वेदजभेदेन त्रैविध्यात्। स्वधर्मस्थाः प्राणभृत इन्द्रियपोषकाश्च प्रजाः प्रति सम इत्यन्वयः॥ 12-9-18 केनचिन्मार्गेण॥ 12-9-19 प्रणिहितोऽन्तर्मुखः॥ 12-9-21 पूर्वालाभेन पूर्वस्मिन् गृहेऽलाभेः हेतुना जातु कदाचित्। अन्येष्वपि गृहेषु लाभं लब्धमन्नं चरन्भक्षयन्॥ 12-9-22 भैक्षकालमाह विधूमे इति। गृहे इति शेषः॥ 12-9-23 त्रीन्गृहान्॥ 12-9-24 जिजीविषुवद्धनादिसंग्रहम्। मुमूर्षुवदन्नादित्यागम्॥ 12-9-25 वासी तक्षायुधं तया॥ 12-9-26 निमेषोन्मेषाशनपानादिशारीरनिर्वाहमात्रकर्मस्ववस्थित इतर्थः॥ 12-9-27 तेष्वपि कर्मसु असक्तः। अपरित्यक्तो नित्यं वशीकृतः संकल्पो मनः क्रियायेन। दृढमना इत्यर्थः। सुनिर्णिक्तात्मकल्मषः सम्यग्दूरीकृतधीमलः॥ 12-9-28 वागुराः स्नेहपाशान्॥ 12-9-30 एके मूढाः कार्यकारणसंश्लिष्टं स्वसुखेन निमित्तभूतेन संलग्नं स्त्र्यादिकं बिभ्रत्यात्मोपकारकत्वेन पुष्णन्ति। कुशलाकुशलान्येवं कृत्वा कर्गाणि मानवः। कार्यकारणसंश्लियः स्वजनं नाभिनन्दति इति ड. पाठः॥ 12-9-32 व्याविद्धे भ्राम्यमाणे। समेति संयोगमेति॥ 12-9-35 विविधं सामाद्युपायवत् विविधलक्षणं नानाविधकपटादिरूपं कर्म कृत्वा स्वल्पैः पार्थिवैः क्षुद्रराजभिर्तृपतिर्महाराजो बध्यते। कारणैः स्वापमानादिभिर्हेतुभिः बहवो मिलित्वा एकं महान्तं घ्नन्तीत्यर्थः॥ 12-9-36 यस्माद्दुःखमयं क्षयिष्णु च ऐश्वर्यं तस्मात्। स्थानं मोक्षम्। अव्ययमपक्षयशून्यम्। शाश्वतमनादि। ध्रुवं सदैकरूपम्॥ 12-9-37 संस्थापयिष्यामि समापयिष्यामि॥

12-10-0 (80906) भीम उवाच। 12-10-0x (6706) श्रोत्रियस्येव ते राजन्मन्दकस्याविपश्चितः। अनुवाकहता बुद्धिर्नैषा तत्त्वार्थदर्शिनी॥ 12-10-1 (80907) आलस्ये कृतचित्तस्य राजधर्मानसूयतः। विनाशे धार्तराष्ट्राणां किं फलं भरतर्षभ॥ 12-10-2 (80908) क्षमाऽनुकम्पा कारुण्यमानृशंस्यं न विद्यते। क्षात्रमाचरतो मार्गमपि बन्धोस्त्वदन्तरे॥ 12-10-3 (80909) यदीमां भवतो बुद्धिं विद्याम वयमीदृशीम्। शस्त्रं नैव ग्रहीष्यामो न वधिष्याम कंचन॥ 12-10-4 (80910) भैक्षमेवाचरिष्याम शरीरस्याविमोक्षणात्। न चेदं दारुणं युद्धमभविष्यन्महीक्षिताम्॥ 12-10-5 (80911) प्राणस्यान्नमिदं सर्वमिति वै कवयो विदुः। स्थावरं जङ्गमं चैव सर्वं प्राणस्य भोजनम्॥ 12-10-6 (80912) आददानस्य चेद्राज्यं ये केचित्परिपन्थिनः। हन्तव्यास्त इति प्राज्ञाः क्षत्रधर्मविदो विदुः॥ 12-10-7 (80913) ते सदोषा हताऽस्माभिरन्नस्य परिपन्थिनः। तान्हत्वा भुङ्क्ष्व धर्मेण युधिष्ठिर महीमिमाम्॥ 12-10-8 (80914) यथा हि पुरुषः खात्वा कूपमप्राप्य चोदकम्। पङ्कदिग्धो निवर्तेत् कर्मेदं नस्तथोपमम्॥ 12-10-9 (80915) यथाऽऽरुह्य महावृक्षमपहृत्य ततो मधु। अप्राश्य निधनं गच्छेत्कर्मेदं नस्तथोपमम्॥ 12-10-10 (80916) यथा महान्तमध्वानमाशया पुरुषः पतन्। स निराशो निवर्तेत कर्मैतन्नस्तथोपमम्॥ 12-10-11 (80917) यथा शत्रून्घातयित्वा पुरुषः कुरुनन्दन। आत्मानं घातयेत्पश्चात्कर्मेदं नस्तथोपमम्॥ 12-10-12 (80918) यथान्नं क्षुधितो लब्ध्वा न भुञ्जीयाद्यदृच्छया। कामी च कामिनीं लब्ध्वा कर्मेदं नस्तथोपमम्॥ 12-10-13 (80919) वयमेवात्र गर्ह्या हि यद्वयं मन्दचेतसम्। त्वां राजन्ननुगच्छामो ज्येष्ठोऽयमिति भारत॥ 12-10-14 (80920) वयं हि बाहुबलिनः कृतविद्या मनस्विनः। क्लीबस्य वाक्ये तिष्ठामो यथैवाशक्तयस्तथा॥ 12-10-15 (80921) अगतीकगतीनस्मान्नष्टार्थनर्थसिद्धये। कथं वै नानुपश्येयुर्जनाः पश्यत यादृशम्॥ 12-10-16 (80922) आपत्काले हि संन्यासः कर्तव्य इति शिष्यते। जरयाऽभिपरीतेन शत्रुभिर्व्यंसितेन वा॥ 12-10-17 (80923) तस्मादिह कृतप्रज्ञास्त्यागं न परिचक्षते। धर्मव्यतिक्रमं चैव मन्यन्ते सूक्ष्मदर्शिनः॥ 12-10-18 (80924) कथं तस्मात्समुत्पन्नास्तन्निष्ठास्तदुपाश्रयाः। तदेव निन्दां भाषेयुर्धाता तत्र न गर्ह्यते॥ 12-10-19 (80925) श्रिया विहीनैरधनैर्नास्तिकैः संप्रवर्तितम्। वेदवादस्य विज्ञानं सत्याभासमिवानृत्॥ 12-10-20 (80926) शक्यं तु मौनमास्थाय बिभ्रताऽऽत्मानमात्मना। धर्मच्छझ समास्थाय च्यवितुं न तु जीवितुम्। 12-10-21 (80927) शक्यं पुनररण्येषु सुखमेकेन जीवितुम्। अबिभ्रता पुत्रपौत्रान्देवर्षीनतिथीन्पितॄन्॥ 12-10-22 (80928) नेमे मृगाः स्वर्गजितो न वराहा न पक्षिणः। अथान्येन प्रकारेण पुण्यमाहुर्न ते जनाः॥ 12-10-23 (80929) यदि संन्यासतः सिद्धिं राजा कश्चिदवाप्नुयात्। पर्वताश्च दुमाश्चैव क्षिप्तं सिद्धिमवाप्नुयुः॥ 12-10-24 (80930) एते हि नित्यसंन्यासा दृश्यन्ते निरुपद्रवाः। अपरिग्रहवन्तश्च सततं ब्रह्मचारिणः॥ 12-10-25 (80931) अथ चेदात्मभाग्येषु नान्येषां सिद्धिमश्र्नुते। तस्मात्कर्मैव कर्तव्यं नास्ति सिद्धिरकर्मणः॥ 12-10-26 (80932) औदकाः सृष्टयश्चैव जन्तवः सिद्धिमाप्नुयुः। तेषामात्मैव भर्तव्यो नान्यः कश्चन विद्यते॥ 12-10-27 (80933) अवेक्षस्व यथा स्वैः कर्मभिर्व्यापृतं जगत्। तस्मात्कर्मैव कर्तव्यं न्प्रस्ति सिद्धिरकर्मणः॥ ॥ 12-10-28 (80934) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि दशमोऽध्यायः॥ 10॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-10-1 श्रोत्रियस्य वेदपाठकस्य मन्दत्वादेवाविपश्चितोऽर्थज्ञाशून्यस्य। अनुवाकेन नित्यपाठेन हता नष्टा॥ 12-10-3 त्वदन्तरे त्वत्तोऽन्यत्र॥ 12-10-6 प्राणस्य प्राणवतो बलिष्ठस्येदं सर्वमन्नमिवान्नं भोग्यम्। भोजनं भुज्यते पाल्यते इति व्युत्पत्त्या पालनीयम्॥ 12-10-8 हतास्माभिरिति संधिरार्षः। हत्वा निघ्नन् त्वं। हन्तेरन्येभ्योऽपि दृश्यत इति क्वनिप् अनुनासिकलोपो ह्रस्वस्येति तुक्। राज्यस्य परिपन्थिन इति झ. पाठः॥ 12-10-9 तथा तेन प्रकारेणोपमीयत इति तथोपमम्॥ 12-10-11 पतन् गच्छन् 12-10-15 अशक्तयः शक्तिहीनाः॥ 12-10-16 अगतीकगतीननाथरक्षकान्। दैर्ध्यमार्षम्। एतत् यादृशं मम वचनं तादृशं पश्यत।युक्तमयुक्तं वेति परीक्षयतेत्यर्थः॥ 12-10-17 व्यंसितेन दुर्गतिंप्रापितेन॥ 12-10-18 त्यागं संन्यासम्। क्षत्रियस्य मौण्ड्यादिकं निषिद्धं तस्याचरणे धर्मव्यतिक्रमोऽस्त्येवेति भावः॥ 12-10-19 हिंसार्थमुत्पन्ना हिंस्नयोनौ जाताः। हिंसैकजीवनास्तदेव तस्यैव हिंस्नधर्मस्य निन्दां कथं भाषेयुः। कथं वा तत्र धाता तस्य धर्मस्य स्नष्टा न गर्ह्यते न निन्द्यते। धातृविहितत्वात्सहजत्वाच्च नासौ धर्मो निन्द्य इत्यर्थः। तएव भूषयेयुर्ये ते श्रद्धाह्यत्र गर्ह्यते इति द. पाठः॥ 12-10-20 श्रिया विहीनैरनयैर्नास्तिकैः संप्रकीर्तितम्। वेदाभासमिवाज्ञानमिति थ. पाठः। श्रिया त्रय्या विद्यया विहीनैः। अधनैर्लक्ष्म्या च हीनैः। इदमनृतं संप्रवर्तितम्। वेदयतीति वेदो विधिस्तस्य वादोऽर्थवादस्तत्संबन्धि विज्ञानं संन्यासविधिस्तुत्यर्थं भरतादिकीर्तनं प्रजापतिवपोत्खननवदर्थवादो नतु तावता मौण्ड्ये क्षत्रियस्याधिकारः सिध्यतीति भावः॥ 12-10-21 आत्मानं देहमात्मना स्वेनैव बिभ्रता निश्चलं स्थापयता धर्मच्छझ कपटयोगं आस्थाय च्यवितुं मर्तुमेव शक्यं न जीवितुम्। केवलं प्रणिधानेन शरीरनाशो भवेदित्यर्थः॥ 12-10-26 आत्मभाग्येषु स्वसंपत्सु अन्येषां सिद्धिं परकर्मार्जितं फलम्॥

12-11-0 (69053) अर्जुन उवाच। 12-11-0x (5628) अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। तापसैः सह संवादं शक्रस्य भरतर्षभ॥ 12-11-1 (69054) `शक्यं पुनररण्येषु सुखमेतेन जीवितुम्।' केचिद्गृहान्परित्यज्य वनमभ्यागमन्द्विजाः। अजातश्मश्रवो मन्दाः कुले जाताः प्रवव्रजुः॥ 12-11-2 (69055) धर्मोऽयमिति मन्वानाः समृद्धा धर्मचारिणः। त्यक्त्वा भ्रातॄन्पितॄंश्चैव तानिन्द्रोऽन्वकृपायत॥ 12-11-3 (69056) स तान्बभाषे मघवान्पक्षीभूत्वा हिरण्मयः। सुदुष्करं मनुष्यैस्तु यत्कृतं विघसाशिभिः॥ 12-11-4 (69057) पुण्यं भवति कर्मैषां प्रशस्तं चैव जीवितम्। सिद्धार्थास्ते गतिं मुख्यां प्राप्ताः कर्मपरायणाः॥ 12-11-5 (69058) ऋषय ऊचुः। 12-11-6x (5629) अहो बतायं शकुनिर्विघसाशान्प्रशंसति। अस्मान्नूनमयं शास्ति वयं च विघसाशिनः॥ 12-11-6 (69059) शकुनिरुवाच। 12-11-7x (5630) नाहं युष्मान्प्रशंसामि पङ्कदिग्धान्रजस्वलान्। उच्छिष्टभोजिनो मन्दानन्ये वै विघसाशिनः॥ 12-11-7 (69060) ऋषय ऊचुः। 12-11-8x (5631) इदं श्रेयः परमिति वयमेवममंस्महि। शकुने ब्रूहि यच्छ्रेयो वयं ते श्रद्दधामहे॥ 12-11-8 (69061) शकुनिरुवाच। 12-11-9x (5632) यदि मां नाभिशङ्कध्वं विभज्यात्मानमात्मना। ततोऽहं वः प्रवक्ष्यामि याथातथ्यं हितं वचः॥ 12-11-9 (69062) ऋषय ऊचुः। 12-11-10x (5633) शृणुमस्ते वचस्तात पन्थानो विदितास्तव। नियोगे चैव धर्मात्मन्स्थातुमिच्छाम शाधि नः॥ 12-11-10 (69063) शकुनिरुवाच। 12-11-11x (5634) चतुष्पदां गौः प्रवरा लोहानां काञ्चनं वरम्। शब्दानां प्रवरो मन्त्रो ब्राह्मणो द्विपदां वरः॥ 12-11-11 (69064) मन्त्रोऽयं जातकर्मादिर्ब्राह्मणस्य विधीयते। जीवतोऽपि यथाकालं श्मशाननिधनान्तकः॥ 12-11-12 (69065) कर्माणि वैदिकान्यस्य स्वर्ग्यः पन्थास्त्वनुत्तमः। अथ सर्वाणि कर्माणि मन्त्रसिद्धानि चक्षते। आम्नायदृढवादीनि तथा सिद्धिरिहेष्यते॥ 12-11-13 (69066) मासार्धमासा ऋतव आदित्यशशितारकम्। ग्रसन्ते कर्म भूतानि तदिदं कर्मशंसिनाम्॥ 12-11-14 (69067) सिद्धिक्षेत्रमिदं पुण्यमयमेवाश्रमो महान्॥ 12-11-15 (69068) अथ ये कर्म निन्दन्तो मनुष्याः कापथं गताः। मूढानामर्थहीनानां तेषामेनस्तु विद्यते॥ 12-11-16 (69069) देववंशान्पितृवंशान्ब्रह्मवंशांश्च शाश्चतान्। संत्यज्य मूढा वर्तन्ते ततो यान्त्यशुचीन्पथः॥ 12-11-17 (69070) एतद्वोऽस्तु तपोयुक्तं ददामीत्यृषिचोदितम्। तस्मात्तदध्यावसतस्तपस्वित्वमिहोच्यते॥ 12-11-18 (69071) देववंशान्ब्रह्मवंशान्पितृवंशांश्च शाश्वतान्। संविभज्य गुरोश्चर्यां तद्वै दुष्करमुच्यते॥ 12-11-19 (69072) देवा वै दुष्करं कृत्वा विभूतिं परमां गताः। तस्माद्गार्हस्थ्यमुद्वोढुं दुष्करं प्रब्रवीमि वः॥ 12-11-20 (69073) तपः श्रेष्ठं प्रजानां हि मूलमेतन्न संशयः। कुटुम्वविधिनाऽनेन यस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम्॥ 12-11-21 (69074) एतद्विदुस्तपो विप्रा द्वन्द्वातीता विमत्सराः। एतस्माद्वनमध्ये तु लोकेषु तप उच्यते॥ 12-11-22 (69075) दुराधर्षं पदं चैव गच्छन्ति विघसाशिनः। सायंप्रातर्विभज्यान्नं स्वकुटुम्बे यथाविधि॥ 12-11-23 (69076) दत्त्वाऽतिथिभ्यो देवेभ्यः पितृभ्यः स्वजनाय च। अवशिष्टानि येऽश्नन्ति तानाहुर्विघसाशिनः॥ 12-11-24 (69077) तस्मात्स्वधर्ममास्थाय सुव्रताः सत्यवादिनः। लोकस्य गुरवो भूत्वा ते भवन्त्यनुपस्कृताः॥ 12-11-25 (69078) त्रिदिवं प्राप्य शक्रस्य स्वर्गलोके विमत्सराः। वसन्ति शाश्वतान्वर्षाञ्जना दुष्करकारिणः॥ 12-11-26 (69079) अर्जुन उवाच। 12-11-27x (5635) ततस्ते तद्वचः श्रुत्वा धर्मार्थसहितं हितम्। उत्सृज्य नास्तिकमतिं गार्हस्थ्यं धर्ममाश्रिताः॥ 12-11-27 (69080) तस्मात्त्वमपि सर्वज्ञ धैर्यमालम्ब्य शाश्वतम्। प्रशाधि पृथिवीं कृत्स्नां हतामित्रां नरोत्तम॥ ॥ 12-11-28 (69081) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकादशोऽध्यायः॥ 11॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-11-4 विघसाशिभिः महायज्ञावशिष्टभोजिभिः॥ 12-11-6 शास्ति ज्ञापयति। विघसं शीर्णतृणपर्णफलादिकं तददनशीलास्तु वयमेवातो विघसाशिनिः श्रेयांसः स्म इति मेनिरे इत्यर्थः॥ 12-11-7 पङ्कदिग्धान्रजस्वलानित्यागन्तुकस्वाभाविकदोषयुक्तत्वमुक्तं क्रमेण। उच्छिष्ठभोजिन इति। प्रायेण शीर्णतृणमर्णफलानि मृगकीटपक्ष्युच्छिष्टानि भवन्ति तद्भोजिनः॥ 12-11-8 ते तव वच इति शेषः॥ 12-11-10 पन्थानः श्रेयोमार्गाः॥ 12-11-12 मन्त्रो मन्त्रोक्तसंस्कारः॥ 12-11-15 ईहन्ते सर्वभूतानि तदिदं कर्मसंज्ञितमिति झ. पाठः॥ 12-11-22 एतस्मात् गार्हस्थ्यात् अनन्तरं वनमध्ये तप उच्यत इत्यन्वयः॥ 12-11-25 अनुपस्कृताः निःसंशयाः॥

12-12-0 (69419) वैशम्पायन उवाच। 12-12-0x (5662) अर्जुनस्य वचः श्रुत्वा नकुलो वाक्यमब्रवीत्। राजानमभिसंप्रेक्ष्य सर्वधर्मभृतां वरम्॥ 12-12-1 (69420) अनुरुध्य महाप्राज्ञो भ्रातुश्चित्तमरिंदम। व्यूढोरस्को महाबाहुस्ताम्रास्यो मितभाषिता॥ 12-12-2 (69421) नकुल उवाच। 12-12-3x (5663) विशाखयूपे देवानां सर्वेषामग्नयश्चिताः। तस्माद्विद्वि महाराज देवाः कर्मफले स्थिताः॥ 12-12-3 (69422) अनास्तिकानां भूतानां प्राणदाः पितरश्च ये। तेऽपि कर्मैव कुर्वन्ति विधिं पश्यस्व पार्थिव॥ 12-12-4 (69423) वेदवादापविद्धास्तु तान्विद्धि भृशनास्तिकान्। न हि वेदोक्तमुत्सृज्य विप्रः सर्वेषु कर्मसु॥ 12-12-5 (69424) देवयानेन नाकस्य पृष्ठमाप्नोति भारत। अत्याश्रमानयं सर्वानित्याहुर्वेदमिश्चयाः॥ 12-12-6 (69425) ब्राह्मणाः श्रुतिसंपन्नास्तान्निबोध नराधिप। वित्तानि धर्मलब्धानि क्रतुमुख्येष्ववासृजन्॥ 12-12-7 (69426) कृतात्मा स महाराज स वै त्यागी स्मृतो नरः॥ 12-12-8 (69427) अनवेक्ष्य सुखादानं तथैवोर्ध्वं प्रतिष्ठितः। आत्मत्यागी महाराज स त्यागी तापसो मतः॥ 12-12-9 (69428) अनिकेतः परिपतन्वृक्षमूलाश्रयो मुनिः। अयाचकः सदायोगी स त्यागी पार्थ भिक्षुकः॥ 12-12-10 (69429) क्रोधहर्षावनादृत्य पैशुन्यं च विशेषतः। विप्रो वेदानधीते यः स त्यागी गुरुपूजकः॥ 12-12-11 (69430) आश्रमांस्तुलया सर्वान्धृतानाहुर्मनीषिणः। एकतश्च त्रयो राजन्गृहस्थाश्रम एकतः॥ 12-12-13aसमीक्ष्य तुलया पार्थ कामं स्वर्गं च भारत। अयं पन्था महर्षीणाप्रियं लोकविदां गतिः॥ 12-12-12 (69431) इति यः कुरुते भावं स त्यागी भरतर्षभ। नरः परित्यज्य गृहान्वनमेति विमूढवत्॥ 12-12-14 (69432) यदा कामान्समीक्षेत धर्मवैतंसिको नरः। अथैनं मृत्युपाशेन कण्ठे बध्नाति सृत्युराट्॥ 12-12-15 (69433) अभिमानकृतं कर्म नैतत्फलवदुच्यते। त्यागयुक्तं महाराज सर्वमेव महाफलम्॥ 12-12-16 (69434) शमो दमस्तथा धैर्यं सत्यं शौचमथार्जवम्। यज्ञो धृतिश्च धर्मश्च नित्यमार्षो विधिः स्मृतः॥ 12-12-17 (69435) पितृदेवातिथिकृते समारम्भोऽत्र शस्यते। अत्रैव हि महाराज त्रिवर्गः केवलं फलम्॥ 12-12-18 (69436) एतस्मिन्वर्तमानस्य विधौ विप्रनिषेविते। त्यागिनः प्रसृतस्येह नोच्छित्तिर्विद्यते क्वचित्॥ 12-12-19 (69437) असृजद्धि प्रजा राजन्प्रजापतिरकल्मषः। मां यक्ष्यन्तीति धर्मात्मा यज्ञैर्विविधदक्षिणैः॥ 12-12-20 (69438) वीरुधश्चैव वृक्षांश्च यज्ञार्थं वै तथौषधीः। पशूंश्चैव तथा मेध्यान्यज्ञार्थानि हवींषि च॥ 12-12-21 (69439) गृहस्थाश्रमिणस्तच्च यज्ञकर्माविरोधितम्। तस्माद्गार्हस्थ्यमेवेह दुष्करं दुर्लभं तथा॥ 12-12-22 (69440) तत्संप्राप्य गृहस्था ये पशुधान्यधनान्विताः। न यजन्ते महाराज शाश्वतं तेषु किल्विषम्॥ 12-12-23 (69441) स्वाध्याययज्ञा ऋषयो ज्ञानयज्ञास्तथा परे। अथापरे महायज्ञान्मनस्येव वितन्वते॥ 12-12-24 (69442) `इदमन्यन्महाराज विद्वद्भिः कथितं मम। भूमिरग्निश्च वायुश्च न चापो न दिवाकरः॥ 12-12-25 (69443) नक्षत्राणि न चन्द्रश्च न दिशः काल एव च। शब्दः स्पर्शश्च रूपं च न गन्धो न रसः क्वचित्॥ 12-12-26 (69444) न च सन्ति प्रमाणानि यैः प्रमेयं प्रसाध्यते। प्रत्यक्षमनुमानं न नोपमानमथागमः॥ 12-12-27 (69445) नार्थापत्तिर्न चैतिह्यं न दृष्टान्तो न संशयः। न क्वचिन्निर्णयो राजन्न धर्माधर्म एव च॥ 12-12-28 (69446) तिर्यक्व स्थावरं चैव न देवा न च मानुषाः। वर्णाश्रमविभागाश्च न च कर्ता न कामकृत्। न चार्थश्च विभूतिश्च न चार्थस्य विचेष्टितम्॥ 12-12-29 (69447) तमोभूतमिदं सर्वमनालोकं जगन्नृप। न चात्मा विद्यमानोपि मनसा योगमिच्छति॥ 12-12-30 (69448) अचेतनं मनस्त्वासीदात्मा एव सचेतनः। ईश्वरश्चेतनस्त्वेकस्तेनेदं गहनीकृतम्। मन्त्राश्च चेतना राजन्न च देहेन योजिताः॥ 12-12-31 (69449) तेन विश्वसृजो नाम ऋषयो मन्त्रदेवताः। चैतन्यमीश्वरात्प्राप्य ब्रह्माण्डं तैर्विनिर्मितम्॥ 12-12-32 (69450) इष्ट्वा विश्वसृजं यज्ञं निर्मितः प्रपितामहः। सृष्टिस्तेन समारब्धा प्रसादादीश्वरस्य च॥ 12-12-33 (69451) चैतन्यमीश्वरस्येदं सचेतनमिदं जगत्। योगेन च समाविष्टं जगत्कृत्स्नं च शंभुना॥ 12-12-34 (69452) धर्मश्चार्थश्च कामश्च उक्तो मोक्षश्च संक्षये। ब्रह्मणः परमेशस्य ईश्वरेण यदृच्छया॥ 12-12-35 (69453) अज्ञो जन्तुरनीशश्च भाजनं सुखदुःखयोः। ईश्वरप्रेरितो गच्छेत्स्वर्गं वा श्वभ्रमेव वा॥ 12-12-36 (69454) प्रधानं पुरुषः चैव आत्मानं सर्वदेहिनाम्। मनसा विषयैश्चैव चेतनेन प्रचोदिताः। सुखदुःखेन युज्यन्ते कर्मभिश्च प्रचोदिताः॥ 12-12-37 (69455) वर्णाश्रमविभागाश्च ईश्वरेण प्रवर्तिताः। सदेवासुरगन्धर्वं येनेदं निर्मितं जगत्॥ 12-12-38 (69456) त्वं चान्ये च महाराज ईश्वरस्य वशे स्थिताः। जीवन्ते च म्रियन्ते च न स्वतन्त्राः कथंचन॥ 12-12-39 (69457) हित्वाहित्वा च भूतानि हत्वा सर्वमिदं जगत्। यजन्ते कर्मणा देवा न स पापेन लिप्यते॥ 12-12-40 (69458) हिंसात्मकानि कर्माणि सर्वेषां गृहमेधिनाम्। देवतानामृषीणां च ते च यान्ति परां गतिम्॥ 12-12-41 (69459) पातिताः शत्रवः पूर्व सर्वत्र वसुधाधिपैः। प्रजानां हितकामैश्च आत्मनश्च हितैषिभिः। 12-12-42 (69460) यदि तत्र भवेत्पापं कथं ते स्वर्गमास्थिताः। न प्राप्ता नरकं राजन्वेष्टिताः पापकर्मभिः॥' 12-12-43 (69461) एवं मनःसमाधानं मार्गमातिष्ठतो नृप। द्विजातेर्ब्रह्मभूतस्य स्पृहयन्ति दिवौकसः॥ 12-12-44 (69462) स रत्नानि विचित्राणि संहृतानि ततस्ततः। मखेष्वनभिसन्त्यज्य नास्तिक्यमभिजल्पसि॥ 12-12-45 (69463) कुटुम्बमास्थिते त्यागं न पश्यामि नराधिप। राजसूयाश्वमेधेषु सर्वमेधेषु वा पुनः॥ 12-12-46 (69464) ये चान्ये क्रतवस्तात ब्राह्मणैरभिपूजिताः। तैर्यजस्व महीपाल शक्रो देवपतिर्यथा। 12-12-47 (69465) राज्ञः प्रमाददोषेण दस्युभिः परिमुष्यताम्। अशरण्यः प्रजानां यः स राजा कलिरुच्यते॥ 12-12-48 (69466) अश्वान्गाश्चैव दासीश्च करेणूश्च स्वलंकृताः। ग्रामाञ्जनपदांश्चैव क्षेत्राणि च गृहाणि च॥ 12-12-49 (69467) अप्रदाय द्विजातिभ्यो मात्सर्याविष्टचेतसः। वयं ते राजकलयो भविष्याम विशांपते॥ 12-12-50 (69468) अदातारोऽशरण्याश्च राजकिल्विषभागिनः। दुःखानामेव भोक्तारो न सुखानां कदाचन॥ 12-12-51 (69469) अनिष्ट्वा च महायज्ञैरकृत्वा च पितृस्वधाम्। तीर्थेष्वनभिसंप्लुत्य प्रव्रजिष्यसि चेत्प्रभो॥ 12-12-52 (69470) छिन्नाभ्रमिव गन्तासि विलयं मारुतेरितम्। लोकयोरुभयोर्भ्रष्टो ह्यन्तराले व्यवस्थितः॥ 12-12-53 (69471) अन्तर्बहिश्च यत्किंचिन्मनोव्यासङ्गकारकम्। परित्यज्य भवेत्त्यागी न हित्वा प्रतितिष्ठति॥ 12-12-54 (69472) एतस्मिन्वर्तमानस्य विधौ विप्रनिषेविते। ब्राह्मणस्य महाराज नोच्छित्तिर्विद्यते क्वचित्॥ 12-12-55 (69473) निहत्य शत्रूंस्तरसा समृद्धाञ्शक्रो यथा दैत्यबलानि सङ्ख्ये। कः पार्थ शोचेन्निरतः स्वधर्मे पूर्वैः स्मृते पार्थिवशिष्टजुष्टे॥ 12-12-56 (69474) क्षात्रेण धर्मेण पराक्रमेण जित्वा महीं मन्त्रविद्भ्यः प्रदाय। नाकस्य पृष्ठेऽसि नरेन्द्र गन्ता न शोचितव्यं भवताऽद्य पार्थ॥ ॥ 12-12-57 (69475) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वादशोऽध्यायः॥ 12॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-12-2 तम्रास्यो दुःखेन विवर्णमुस्रः॥ 12-12-3 विशाखयूपे क्षेत्रविशेषे। देवानां देवैः। अग्नयोऽग्निस्थापनार्थानि स्थण्डिलानि। चिता इष्टकाभी रचिता अद्यापि दृश्यन्ते। तेन देवत्वमपि कर्मफलमेवेत्यर्थः। विशालयूप इति थ. पाठः॥ 12-12-4 अनास्तिकानामास्तिक्यशून्यानामपि प्राणदा वृष्टिद्वारा अन्नप्रदाः। विधिं अग्निं वा अकामयतेत्यादि अग्न्यादिभावस्य कर्मसाध्यत्वज्ञापकम्। अनास्तिकनास्तिकानां प्राणदा इति थ. ड. पाठः॥ 12-12-5 वेदवादः अपविद्धस्त्यक्तो यैस्तान्॥ 12-12-6 देवयानेन मार्गण। पृष्ठमुपरिभागं ब्रह्मलोकमित्यर्थः। अयं गृहाश्रमः सर्वानाश्रमान् अति अतिक्रान्तः। तेभ्यः श्रेष्ठ इत्यर्थः॥ 12-12-7 तान्ब्राह्मणान् गत्वा निबोध बुध्यस्व। अवासृजन् समार्पयन्॥ 12-12-8 कृतात्मा जितचित्तः॥ 12-12-9 सुखादानं गार्हथ्यसुखभोगम्। ऊर्ध्वं वनादौ प्रतिष्ठितो निष्ठावान् सन्यः आत्मत्यागी देहत्यागी॥ 12-12-10 परिपतन् भिक्षार्थं पर्यटन्॥ 12-12-13 आश्रमान्तरे स्वर्गएवास्ति न कामः। गार्हस्थ्ये तूभयमस्तीति अयमेव मार्गो गतिश्चेत्यर्थः॥ 12-12-15 धर्मवैतंसिको धर्मध्वजी॥ 12-12-16 त्यागयुक्तं अभिमानत्यागोपेतम्॥ 12-12-17 आर्षः ऋषीणां हितः॥ 12-12-18 अत्र गार्हस्थ्ये॥ 12-12-19 इह विधौ। प्रसृतस्य निष्ठावतः॥ 12-12-48 प्रमादो राज्याकरणम्। परिमुष्यतां लुप्यमानानाम्॥ 12-12-53 अन्तराले पिशाचयोनौ॥

12-13-0 (69886) सहदेव उवाच। 12-13-0x (5708) न बाह्यं द्रव्यमुत्सृज्य सिद्धिर्भवति भारत। शारीरं द्रव्यमुत्सृज्य सिद्धिर्भवति वा न वा॥ 12-13-1 (69887) बाह्यद्रव्यविमुक्तस्य शारीरेष्वनुगृध्यतः। यो धर्मो यत्सुखं वा स्याद्द्विषतां तत्तथाऽस्तु नः॥ 12-13-2 (69888) शारीरंद्रव्यमुत्सृज्य पृथिवीमनुशासतः। यो धर्मो यत्सुखं वा स्यात्सुहृदां तत्तथाऽस्तु नः॥ 12-13-3 (69889) द्व्यक्षरस्तु भवेन्मृत्युरुयक्षरं ब्रह्म शाश्वतम्। ममेति द्व्यक्षरो मृत्युर्न ममेति च शाश्वतम्॥ 12-13-4 (69890) ब्रह्ममृत्यू ततो राजन्नात्मन्येव समाश्रितौ। अदृश्यमानौ भूतानि योजयेतामसंशयम्॥ 12-13-5 (69891) अविनाशोऽस्य सत्वस्य नियतो यदि भारत। हित्वा शरीरं भूतानां न हिंसा प्रतिपत्स्यते॥ 12-13-6 (69892) अथापि च सहोत्पत्तिः सत्वस्य प्रलयस्तथा। नष्टे शरीरे नष्टः स्याद्वृथा च स्यात्क्रियापथः॥ 12-13-7 (69893) तस्मादेकान्तमुत्सृज्य पूर्वैः पूर्वतरैश्च यः। पन्था निषेवितः सद्भिः स निषेव्यो विजानता॥ 12-13-8 (69894) `स्वायंभुवेन मनुना तथाऽन्यैश्तक्रवर्तिभिः। यद्ययं ह्यधमः पन्थाः कस्मात्तैस्तैर्निषेवितः॥ 12-13-9 (69895) कृतत्रेतादियुक्तानि गुणवन्ति च भारत। युगानि बहुशस्तैश्च भुक्तेयमवनी नृप॥' 12-13-10 (69896) लब्ध्वाऽपि पृथिवीं कृत्स्नां सहस्थावरजङ्गमाम्। न भुङ्क्ते यो नृपः सम्यक्किंफलं तस्य जीविते॥ 12-13-11 (69897) अथवा वसतो राजन्वने वन्येन जीवतः। द्रव्येषु यस्य ममता मृत्योरास्ये स वर्तते॥ 12-13-12 (69898) बाह्यान्तराणां भूतानां स्वभावं पश्य भारत। ये तु पश्यन्ति तद्भूतं मुच्यन्ते ते महाभयात्॥ 12-13-13 (69899) भवान्पिता भवान्माता भवान्भ्राता भवान्गुरुः। दुःखप्रलापानार्तस्य तन्मे त्वं क्षन्तुमर्हसि॥ 12-13-14 (69900) तथ्यं वा यदि वाऽतथ्यं यन्मयैतत्प्रभाषितम्। तद्विद्वि पृथिवीपाल भक्त्या भरतसत्तम॥ ॥ 12-13-15 (69901) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रयोदशोऽध्यायः॥ 13॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-13-2 सुहृदां तत्तथास्तु न इति ड.थ. पाठः॥ 12-13-4 ममेति स्वीकारः नममेति परित्यागश्च एतौ मृत्युशाश्वतौ संसारमोक्षयोर्मूले इत्यर्थः॥ 12-13-7 सत्वस्य कर्तृत्वधर्मवत्या बुद्धेः॥

12-14-0 (70431) वैशम्पायन उवाच। 12-14-0x (5742) अव्याहरति कौन्तेये धर्मराजे युधिष्ठिरे। भ्रातृणां ब्रुवतां तांस्तान्विविधान्वेदनिश्चयान्॥ 12-14-1 (70432) महाभिजनसंपन्ना श्रीमत्यायतलोचना। अभ्यभाषत राजानं द्रौपदी योषितां वरा॥ 12-14-2 (70433) आसीनमृषभं राज्ञां भ्रातृभिः परिवारितम्। सिंहशार्दूलसदृशैर्वारणैरिव यूथपम्॥ 12-14-3 (70434) अभिमानवती नित्यं विशेषेण युधिष्ठिरे। लालिता सततं राज्ञा धर्माधर्मनिदर्शिनी॥ 12-14-4 (70435) आमन्त्रयित्वा सुश्रोणी साम्ना परमवल्गुना। भर्तारमभिसंप्रेक्ष्य ततो वचनमब्रवीत्॥ 12-14-5 (70436) द्रौपद्युवाच। 12-14-6x (5743) इमे ते भ्रातरः पार्थ शुष्यन्ते स्तोकका इव। वावाश्यमानास्तिष्ठन्ति न चैनानभिनन्दसे॥ 12-14-6 (70437) नन्दयैतान्महाराज मत्तानिव महाद्विपान्। उपपन्नेन वाक्येन सततं दुःखभागिनः॥ 12-14-7 (70438) कथं द्वैतवने राजन्पूर्वमुक्त्वा तथा वचः। भ्रातॄनेतान्स्म सहिताञ्शीतवातातपार्दितान्॥ 12-14-8 (70439) वयं दुर्योधनं हत्वा मृधे भोक्ष्याम मेदिनीम्। संपूर्णां सर्वकामानामाहवे विजयैषिणः॥ 12-14-9 (70440) नृवीरांश्च रथान्हत्वा निहत्य च महागजान्। संस्तीर्य च रथैर्भूमिं ससादिभिररिंदमाः॥ 12-14-10 (70441) यजेभ विविधैर्यज्ञैः समृद्धैराप्तदक्षिणैः। वनवासकृतं दुःखं भविष्यति सुखाय नः॥ 12-14-11 (70442) इत्येतानेवमुक्त्वा त्वं स्वयं धर्मभृतां वर। कथमद्य पुनर्वीर विनिहंसि मनांसि नः॥ 12-14-12 (70443) न क्लीबो वसुधां भुङ्क्ते न क्लीबो धनमश्नुते। न क्लीबस्य गृहे पुत्रा मत्स्याः पङ्क इवासते॥ 12-14-13 (70444) नादण्डः क्षत्रियो भाति नादण्डो भूमिमश्नुते। नादण्डस्य प्रजा राज्ञः सुखं विन्दन्ति भारत॥ 12-14-14 (70445) `सदेवासुरगन्घर्वैरप्सरोभिर्विभूषितम्। रक्षोभिर्गुह्यकैर्नागैर्मनुष्यैश्च विभूषितम्॥ 12-14-15 (70446) त्रिवर्गेण च संपूर्णं त्रिवर्गस्यागमेन च। दण्डेनाभ्याहृतं सर्वं जगद्भोगाय कल्पते॥ 12-14-16 (70447) स्वायंभुवं महीपाल आगमं शृणु शाश्वतम्। विप्राणां विदितश्चायं तव चैव विशांपते॥ 12-14-17 (70448) अराजके हि लोकेऽस्मिन्सर्वतो विद्रुते भयात्। रक्षार्थमस्य लोकस्य राजानमसृजत्प्रभुः। महाकायं महावीर्यं पालने जगतः क्षमम्॥ 12-14-18 (70449) अनिलाग्नियमार्काणामिन्द्रस्य वरुणस्य च। चन्द्रवित्तेशयोश्चैव मात्रा निर्हृत्य शाश्वतीः॥ 12-14-19 (70450) यस्मादेषां सुरेन्द्राणां संभवत्यंशतो नृपः। तस्मादभिभवत्येष सर्वभूतानि तेजसा॥ 12-14-20 (70451) तपत्यादित्यवच्चैव चक्षूंषि च मनांसि च। च चैनं भुवि शक्नोति कश्चिदप्यभिवीक्षितुम्॥ 12-14-21 (70452) सोऽग्निर्भवति वायुश्च सोऽर्कः सोमश्च धर्मराट्। स कुबेरः स वरुणः स महेन्द्रः प्रतापवान्॥ 12-14-22 (70453) पितामहस्य देवस्य विष्णोः शर्वस्य चैव हि। ऋषीणां चैव सर्वेषां तस्मिंस्तेजः प्रतिष्ठितम्॥ 12-14-23 (70454) बालोऽपि नावमन्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः। महती देवता ह्येषा नररूपेण तिष्ठति॥ 12-14-24 (70455) एकमेव दहत्यग्निर्नरं दुरुपसर्पिणम्। कुलं दहति राजाग्निः सपशुद्रव्यसंचयम्॥ 12-14-25 (70456) धृतराष्ट्रकुलं दग्धं क्रोधोद्भूतेन वह्निना। प्रत्यक्षमेतल्लोकस्य संशयो हि न विद्यते॥ 12-14-26 (70457) कुलजो वृत्तसंपन्नो धार्मिकश्च महीपतिः। प्रजानां पालने युक्तः पूज्यते दैवतैरपि॥ 12-14-27 (70458) कार्यं योऽवेक्ष्य शक्तिं च देशकालौ च तत्वतः। कुरुते धर्मसिद्ध्यर्थं वैश्वरूप्यं पुनः पुनः॥ 12-14-28 (70459) तस्य प्रसादे पझा श्रीर्विजयश्च पराक्रमे। मृत्युश्च वसति क्रोधे सर्वतेजोमयो हि सः॥ 12-14-29 (70460) तं यस्तु द्वेष्टि संमोहात्स विनश्यति मानवः। तस्य ह्याशुविनाशाय राजाऽपि कुरुते मनः॥ 12-14-30 (70461) तस्माद्धर्मं यदिष्टेषु स व्यवस्यति पार्थिवः। अनिष्टं चाप्यनिष्टेषु तद्धर्मं न विचालयेत्॥ 12-14-31 (70462) तस्यार्थे सर्वभूतानां गोप्तारं धर्ममात्मजम्॥ ब्रह्मतेजोमयं दण्डमसृजत्पूर्वमीश्वरः॥ 12-14-32 (70463) तस्य सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च। भयाद्भोगाय कल्पन्ते धर्मान्न विचलन्ति च॥ 12-14-33 (70464) देशकालौ च शक्तिं च कार्यं चावेक्ष्य तत्वतः। यथार्हतः संप्रणयेन्नरेष्वन्यायवर्तिषु॥ 12-14-34 (70465) स राजा पुरुषो दण्डः स नेता शासिता च सः। वर्णानामाश्रमाणां च धर्मप्रभुरथाव्ययः॥ 12-14-35 (70466) दण्डः शास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति। दण्डः सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधाः॥ 12-14-36 (70467) सुसमीक्ष्य धृतो दण्डः सर्वा रञ्जयति प्रजाः। असमीक्ष्य प्रणीतस्तु विनाशयति सर्वशः॥ 12-14-37 (70468) यदि न प्रणयेद्राजा दण्डं दण्ड्येष्वतन्द्रितः। जले मत्स्यानिवाभक्ष्यन्दुर्बलान्बलवत्तराः॥ 12-14-38 (70469) काकोऽद्याच्च पुरोडाशं श्वा चैवावलिहेद्धविः। स्वामित्वं न क्वचिच्च स्यात्प्रपद्येताधरोत्तरम्॥ 12-14-39 (70470) सर्वो दण्डजितो लोको दुर्लभस्तु शुचिर्नरः। दण्डस्य हि भयात्सर्वं जगद्भोगाय कल्पते॥ 12-14-40 (70471) देवदानवगन्धर्वा रक्षांसि पतगोरगाः। तेऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेनैवाभिपीडिताः॥ 12-14-41 (70472) दूष्येयुः सर्ववर्णाश्च भिद्येरन्सर्वसेतवः। सर्वलोकप्रकोपश्च भवेद्दण्डस्य विभ्रमात्॥ 12-14-42 (70473) यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति पापहा। प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत्साधु पश्यति॥ 12-14-43 (70474) आहुस्तस्य प्रणेतारं राजानं सत्यवादिनम्। समीक्ष्यकारिणं प्राज्ञं धर्मकामार्थकोविदम्॥ 12-14-44 (70475) तं राजा प्रणयन्सम्यक्स्वर्गायाभिप्रवर्तते। कामात्मविषयी क्षुद्रो दण्डेनैव निहन्यते॥ 12-14-45 (70476) दण्डो हि सुमहातेजा दुर्धरश्चाकृतात्मभिः। धर्माद्विचलितं हन्ति नृपमेव सबान्धवम्॥ 12-14-46 (70477) ततो दुर्गं च राष्ट्रं च लोकं च सचराचरम्। अन्तरिक्षगतांश्चैव मुनीन्देवांश्च हिंसति॥ 12-14-47 (70478) सोऽसहायेन मूढेन लुब्धेनाकृतबुद्धिना। अशक्यो न्यायतो नेतुं विषयांश्चैव सेवता॥ 12-14-48 (70479) शुचिना सत्यसन्धेन नीतिशास्त्रानुसारिणा। दण्डः प्रणेतुं शक्यो हि सुसहायेन धीमता॥ 12-14-49 (70480) स्वराष्ट्रे न्यायवर्ती स्याद्भृशदण्डश्च शत्रुषु। सुहृत्स्वजिह्मः स्निग्धेषु ब्राह्मणेषु क्षमान्वितः॥ 12-14-50 (70481) एवंवृत्तस्य राज्ञस्तु शिलोञ्छेनापि जीवतः। विस्तीर्येत यशो लोके तैलबिन्दुरिवाम्भसि॥ 12-14-51 (70482) अतस्तु विपरीतस्य नृपतेरकृतात्मनः। संक्षिप्येन यशो लोके घृतबिन्दुरिवाम्भसि॥ 12-14-52 (70483) देवदेवेन रुद्रेण ब्रह्मणा च महीपते। विष्णुना चैव देवेन शक्रेण च महात्मना॥ 12-14-53 (70484) लोकपालैश्च भूतैश्च पाण्डवैश्च महात्मभिः। धर्माद्विचलिता राजन्धार्तराष्ट्रा निपातिताः। अधार्मिका दुराचाराः ससैन्या विनिपातिताः॥ 12-14-54 (70485) तान्निहत्य न दोषस्ते स्वल्पोऽपि जगतीपते। छलेन मायया वाऽथ क्षत्रधर्मेण वा नृप॥' 12-14-55 (70486) मित्रता सर्वभूतेषु दानमध्ययनं तपः। ब्राह्मणस्यैव धर्मः स्यान्न राज्ञो राजसत्तम॥ 12-14-56 (70487) असतां प्रतिषेधश्च सतां च परिपालनम्। एष राज्ञां परो धर्मः समरे चापलायनम्॥ 12-14-57 (70488) यस्मिन्क्षमा च क्रोधश्च दानादाने भयाभये। निग्रहानुग्रहौ चोभौ स वै धर्मविदुच्यते॥ 12-14-58 (70489) न श्रुतेन न दानेन न सांत्वेन न चेज्यया। त्वयेयं पृथिवी लब्धा न संकोचेन चाप्युत॥ 12-14-59 (70490) यत्तद्बलममित्राणां तथा वीरसमुद्यतम्। हस्त्यश्वरथसंपन्नं त्रिभिरङ्गैरनुत्तमम्॥ 12-14-60 (70491) रक्षितं द्रोणकर्णाभ्यामश्वत्थाम्ना कृपेण च। तत्त्वया निहतं वीर तस्माद्भुङ्क्ष्व वसुंधराम्॥ 12-14-61 (70492) जम्बूद्वीपो महाराज नानाजनपदैर्युतः। त्वया पुरुषशार्दूल दण्डेन मृदितः प्रभो॥ 12-14-62 (70493) जम्बूद्वीपेन सदृशः क्रौञ्चद्वीपो नराधिप। अपरेण महामेरोर्दण्डेन मृदितस्त्वया॥ 12-14-63 (70494) क्रौञ्चद्वीपेन सदृशः शाकद्वीपो नराधिप। पूर्वेण तु महामेरोर्दण्डेन मृदितस्त्वया॥ 12-14-64 (70495) उत्तरेण महामेरोः शाकद्वीपेन संमितः। भद्राश्वः पुरुषव्याघ्र दण्डेन मृदितस्त्वया॥ 12-14-65 (70496) द्वीपाश्च सान्तरद्वीपा नानाजनपदाश्रयाः। विगाह्य सागरं वीर दण्डेन मृदितास्त्वया॥ 12-14-66 (70497) एतान्यप्रतिमेयानि कृत्वा कर्माणि भारत। न प्रीयसे महाराज पूज्यमानो द्विजातिभिः॥ 12-14-67 (70498) स त्वं भ्रातॄनिमान्दृष्ट्वा प्रतिनन्दस्व भारत। ऋषभानिव संमत्तान्गजेन्द्रान्गर्जितानिव॥ 12-14-68 (70499) अमरप्रतिमाः सर्वे शत्रुसाहाः परंतपाः। एकैकोऽपि सुखायैषां मम स्यादिति मे मतिः॥ 12-14-69 (70500) किं पुनः पुरुषव्याघ्राः पतयो मे नरर्षभाः। समस्तानीन्द्रियाणीव शरीरस्य विचेष्टने॥ 12-14-70 (70501) अनृतं नाब्रवीच्छ्वश्रूः सर्वज्ञा सर्वदर्शिनी। युधिष्ठिरस्त्वां पाञ्चालि सुखे धास्यत्यनुत्तमे॥ 12-14-71 (70502) इत्वा राजसहस्राणि बहून्याशुपराक्रमः। तद्व्यर्थं संप्रपश्यामि मोहात्तव जनाधिप॥ 12-14-72 (70503) येषामुन्मत्तको ज्येष्ठः सर्वे तेऽप्यनुसारिणः। तवोन्मादान्महाराजसोन्मादाः सर्वपाण्डवाः॥ 12-14-73 (70504) यदि हि स्युरनुन्मत्ता भ्रातरस्ते नराधिप। बद्ध्वा त्वां नास्तिकैः सार्धं प्रशासेयुर्वसुंधराम्॥ 12-14-74 (70505) कुरुते मूढ एवं हि यः श्रेयो नाधिगच्छति। धूपैरञ्जनयोगैश्च नस्यकर्मभिरेव च॥ 12-14-75 (70506) `उन्मत्तिरपनेतव्या तव राजन्यदृच्छया।' भेषजैः स चिकित्स्यः स्याद्य उन्मार्गेण गच्छति॥ 12-14-76 (70507) साहं सर्वाधमा लोके स्त्रीणां भरतसत्तम। तथा विनिकृता पुत्रैर्याऽहमिच्छामि जीवितुम्॥ 12-14-77 (70508) धृतराष्ट्रसुता राजन्नित्यमुत्पथगामिनः। तादृशानां वधे दोषं नाहं पश्यामि कर्हिचित्॥ 12-14-78 (70509) इमांश्चोशनसा गीताञ्श्लोकाञ्श्रृणु नराधिप॥ 12-14-79 (70510) आत्महन्ताऽर्थहन्ता च बन्धुहन्ता विषप्रदः। अकारणेन हन्ता च यश्च भार्यां परामृशेत्॥ 12-14-80 (70511) निर्दोषं वधमेतेषां षण्णामप्याततायिनाम्। ब्रह्मा प्रोवाच भगवान्भार्गवाय महात्मने॥ 12-14-81 (70512) ब्रह्मक्षत्रविशां राजन्सत्पथे वर्तिनामपि। प्रसह्यागारमागम्य हन्तारं गरदं तथा॥ 12-14-82 (70513) अभक्ष्यापेयदातारमग्निदं च निशातयेत्। मार्ग एष महीपानां गोब्राह्मणवधेषु च॥ 12-14-83 (70514) केशग्रहे च नारीणामपि युध्येत्पितामहम्। ब्रह्माणं देवदेवेशं किं पुनः पापकारिणम्॥ 12-14-84 (70515) गोब्राह्मणार्थे व्यसने च राज्ञां राष्ट्रोपमर्दे स्वशरीरहेतोः। स्त्रीणां च विक्रुष्टरुतानि श्रुत्वा विप्रोऽपि युध्येत महाप्रभावः॥ 12-14-85 (70516) धर्माद्विचलितं विप्रं निहन्यादाततायिनम्। तस्यान्यत्र वधं विद्वान्मनसाऽपि न चिन्तयेत्॥ 12-14-86 (70517) गोब्राह्मणवधे वृत्तं मन्त्रत्राणार्थमेव च। निहन्यात्क्षत्रियो विप्रं स्वकुटुम्बस्य चाप्तये॥ 12-14-87 (70518) तस्करेण नृशंसेन धर्मात्प्रचलितेन च। क्षत्रबन्धुः परं शक्त्या युध्येद्विप्रेण संयुगे॥ 12-14-88 (70519) आततायिनमायान्तमपि वेदान्तपारगम्। जिघांसन्तं जिघांसीयान्न तेन भ्रूणहा भवेत्॥ 12-14-89 (70520) ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यः शूद्रो वाऽप्यन्त्यजोपि वा। न हन्याद्ब्राह्मणं शान्तं तृणेनापि कदाचन॥ 12-14-90 (70521) ब्राह्मणायावगुर्याद्यः स्पृष्ट्वा गुरुतरं महत्। वर्षाणां त्रिशतं पापः प्रतिष्ठां नाधिगच्छति॥ 12-14-91 (70522) सहस्राणि च वर्षाणि निहत्य नरके पतेत्। तस्मान्नैवावगुर्याद्धि नैव शस्त्रं निपातयेत्॥ 12-14-92 (70523) शोणितं यावतः पांसून्गृह्णातीति हि धारणा। तावतीः स समाः पापो नरके परिवर्तते॥ 12-14-93 (70524) त्वगस्थिभेदं विप्रस्य यः कुर्यात्कारयेत वा। ब्रह्महा स तु विज्ञेयः प्रायश्चित्ती नराधमः॥ 12-14-94 (70525) श्रोत्रियं ब्राह्मणं हत्वा तथाऽऽत्रेयीं च ब्राह्मणीम्। चतुर्विशतिवर्षाणि चरेद्ब्रह्महणो व्रतम्॥ 12-14-95 (70526) द्विगुणां ब्रह्महत्येयं सर्वैः प्रोक्ता महर्षिभिः। प्रायश्चित्तमकुर्वाणं कृताङ्कं विप्रवासयेत्॥ 12-14-96 (70527) ब्राह्मणं क्षत्रियं वैश्यं शूद्रं वा घातयेन्नृपः। ब्रह्मघ्नं तस्करं चैव माभूदेवं चरिष्यति॥ 12-14-97 (70528) छित्त्वा हस्तौ च पादौ च नासिकोष्ठौ च भूपतिः। ब्रह्मघ्नं चोत्तमं पापं नेत्रोद्धारेण योजयेत्॥ 12-14-98 (70529) शूद्रस्यैव स्मृतो दण्डस्तद्वद्राजन्यवैश्ययोः। प्रायश्चित्तमकुर्वाणं ब्राह्मणं तु प्रवासयेत्॥ 12-14-99 (70530) क्षत्रियं वैश्यशूद्रौ च शस्त्रेणैव च घातयेत्। ब्रह्मघ्नान्ब्राह्मणात्राजा कृताङ्कान्विप्रवासयेत्॥ 12-14-100 (70531) विकलेन्द्रियांस्त्रिवर्णांश्च चण्डालैः सह वासयेत्। तैश्च यः संपिबेत्कश्चित्स पिबन्ब्रह्महा भवेत्॥ 12-14-101 (70532) प्रेतानां न च देयानि पिण्डदानानि केनचित्॥ 12-14-102 (70533) कृष्णवर्णा विरूपा च निर्णीता लम्बमूर्धजा। दुनोत्यदृष्ट्वा कर्तारं ब्रह्महत्येति तां विदुः॥ 12-14-103 (70534) ब्रह्मघ्नेन पिबन्तश्च विप्रा देशाः पुराणि च। अचिरादेव पीड्यन्ते दुर्भिक्षव्याधितस्करैः॥ 12-14-104 (70535) ब्राह्मणं पापकर्माणं विप्राणामाततायिनम्। क्षत्रियं वैश्यशूद्रौ च नेत्रोद्धारेण योजयेत्॥ 12-14-105 (70536) दुर्बलानां बलं राजा बलिनो ये च साधवः। बलिनां दुर्बलानां च पापानां मृत्त्युरिष्यते॥ 12-14-106 (70537) सदोषमपि यो हन्यादश्राव्य जगतीपते। दुर्बलं बलवन्तं वा स पराजयमर्हति॥ 12-14-107 (70538) राजाज्ञां प्राड्विवाकं च नेच्छेद्यच्चापि निष्पतेत्। साक्षिणं साधुवाक्यं च जितं तमपि निर्दिशेत्॥ 12-14-108 (70539) बन्धनान्निष्पतेद्यच्च प्रतिभूर्न ददाति च। कुलजश्च धनाढ्यश्च स पराजयमर्हति॥ 12-14-109 (70540) राजाज्ञया समाहूतो यो न गच्छेत्सभां नरः। बलवन्तमुपाश्रित्य सायुधः स पराजितः॥ 12-14-110 (70541) तं दण्डेन विनिर्जित्य महासाहसिकं नरम्। वियुक्तदेहसर्वस्वं परलोकं विसर्जयेत्॥ 12-14-111 (70542) मृतस्यापि न देयानि पिण्डदानानि केनचित्। दत्त्वा दण्डं प्रयच्छेत मध्यमं पूर्वसाहयम्॥ 12-14-112 (70543) कुलस्त्रीव्यभिचारं च राष्ट्रस्य च विमर्दनम्। ब्रह्महत्यां च चौर्यं च राजद्रोहं च पञ्चमम्॥ 12-14-113 (70544) युद्धादन्यत्र हिंसायां सुरापस्य च कीर्तने। महान्तं गुरुतल्पे च मित्रद्रोहे च पातकम्॥ 12-14-114 (70545) न कथंचिदुपेक्षेत महासाहसिकं नरम्। सर्वस्वमपहृत्याशु ततः प्राणैर्वियोजयेत्॥ 12-14-115 (70546) त्रिषु वर्णेषु यो दण्डः प्रणीतो ब्रह्मणा पुरा। महासाहसिकं विप्रं कृताङ्कं विप्रवासयेत्॥ 12-14-116 (70547) साहस्रो वा भवेद्दण्डः काञ्चनो देहनिष्क्रिया। चतुर्णामपि वर्णानामेवमाहोशना कविः॥ 12-14-117 (70548) नारीणां बालवृद्धानां गोपतेश्च महामतिः। पापानां दुर्विनीतानां प्राणान्तं च बृहस्पतिः। दण्डमाह महाभाग सर्वेषामाततायिनाम्॥ 12-14-118 (70549) सर्वेषां पापबुद्धीनां पापकर्मैव क्वुर्वताम्। धृतराष्ट्रस्य पुत्राणां दण्डो निर्दोष इष्यते। सौबलस्य च दुर्बुद्धेः कर्णस्य च दुरात्मनः॥ 12-14-119 (70550) पश्यतां चैव शूराणां याऽहं द्यूते सभां तदा। रजस्वला समानीता भवतां पश्यतां नृप। वाससैकेन संवीता तव दोषेण भूपते॥ 12-14-120 (70551) माभूद्धर्मविलोपस्ते धृतराष्ट्रकुलक्षयात्। क्रोधाग्निना तु दग्धं च सपशुद्रव्यसंचयम्॥ 12-14-121 (70552) साऽहमेवंविधं दुःखं संप्राप्ता तव हेतुना। आदित्यस्य प्रसादेन न च प्राणैर्वियोजिता॥ 12-14-122 (70553) रक्षिता देवदेवेन जगतः कालहेतुना। दिवाकरेण देवेन विवस्त्रा न कृता तदा'॥ 12-14-123 (70554) एतेषां यतमानानां न मेऽद्य वचनं मृषा। त्वं तु सर्वां महीं त्यक्त्वा कुरुषे स्वयमापदम्॥ 12-14-124 (70555) यथाऽऽस्तां संमतौ राज्ञां पृथिव्यां राजसत्तम्। मांधाता चाम्बरीषश्च तथा राजन्विराजसे॥ 12-14-125 (70556) प्रशाधि पृथिवीं देवीं प्रजा धर्मेण पालयन्। सपर्वतवनद्वीपां मा राजन्विमना भव॥ 12-14-126 (70557) यजस्व विविधैर्यज्ञैर्युध्यस्वारीन्प्रयच्छ च। धनानि भोगान्वासांसि द्विजातिभ्यो नृपोत्तम॥ ॥ 12-14-127 (70558) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुर्दशोऽध्यायः॥ 14॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-14-6 स्तोककाश्चातका वावाश्यमानाः पुनः पुनः क्रन्दन्तः॥ 12-14-7 उपपन्नेन युक्तियुक्तेन॥ 12-14-9 सर्वकामानां सर्वैरर्थैः॥ 12-14-13 क्लीबोऽधीरः। अविपाला इवासत इति. ट. ड. पाठः। वत्सपाला इवासत इति थ. पाठः॥ 12-14-57 प्रतिषेधो दण्डो राज्यान्निर्वासनं वा॥ 12-14-58 दानं आदानं च ते॥ 12-14-59 संकोचेन याञ्चया॥ 12-14-63 अपरेण पश्चिमतः 12-14-64 क्रौञ्चद्वीपादिवशीकरणं सिद्धद्वारा राजसूये॥ 12-14-73 सर्वे तेप्यवमानिता इति ट. ड. द. पठः॥ 12-14-75 नस्यकर्म नासाद्वारा भेषजग्रहणम्॥

12-15-0 (70933) वैशम्पायन उवाच। 12-15-0x (5791) याज्ञसेन्या वचः श्रुत्वा पुनरेवार्जुनोऽब्रवीत्। अनुमान्य महाबाहुं ज्येष्ठं भ्रातरमीश्वरम्॥ 12-15-1 (70934) अर्जुन उवाच। 12-15-2x (5792) दण्डः शास्ति प्रजाः सर्वा दण्ड एवाभिरक्षति। दण़्डः सुप्तेषु जागर्ति दण्डं धर्मं विदुर्बुधाः॥ 12-15-2 (70935) दण्डः संरक्षते धर्मं तथैवार्यं जनाधिप। कामं संरक्षते दण्डस्त्रिवर्गो दण्ड उच्यते॥ 12-15-3 (70936) दण्डेन रक्ष्यते धान्यं धनं दण्डेन रक्ष्यते। एतद्विद्वानुपादाय स्वभावं पश्य लौकिकम्॥ 12-15-4 (70937) राजदण्डभयादेके नराः पापं न कुर्वते। यमदण्डभयादेके परलोकभयादपि॥ 12-15-5 (70938) परस्परभयादेके पापाः पापं न कुर्वते। एवं सांसिद्धिके लोके सर्वं दण्डे प्रतिष्ठितम्॥ 12-15-6 (70939) दण्डस्यैव भयादेके न खादन्ति परस्परम्। अन्धेतमसि मज्जेयुर्यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-7 (70940) यस्माददान्तान्दमयत्यशिष्टान्दण्डयत्यपि। दमनाद्दण्डनाच्चैव तस्माद्दण्डं विदुर्बुधाः॥ 12-15-8 (70941) वाचि दण्डो ब्राह्मणानां क्षत्रियाणां भुजार्पणम्। धनदण्डाः स्मृता वैश्या निर्दण्डः शूद्र उच्यते॥ 12-15-9 (70942) असंमोहाय मर्त्यानामर्थसंरक्षणाय च। मर्यादा स्थापिता लोके दण्डसंज्ञा विशांपते॥ 12-15-10 (70943) यत्र श्यामो लोहिताक्षो दण्डश्चरति सूद्यतः। प्रजास्तत्र न मुह्यन्ति नेता चेत्साधु पश्यति॥ 12-15-11 (70944) ब्रह्मचारी गृहस्थश्च वानप्रस्थस्च भिक्षुकः। दण्डस्यैव भयादेते मनुष्या वर्त्मनि स्थिताः॥ 12-15-12 (70945) नाभीतो यजते राजन्नाभीतो दातुमिच्छति। नाभीतः पुरुषः कश्चित्समये स्थातुमिच्छति॥ 12-15-13 (70946) नाच्छित्त्वा परमर्माणि नाकृत्वा कर्म दुष्करम्। नाहत्वा मत्स्यघातीव प्राप्नोति महतीं श्रियम्॥ 12-15-14 (70947) नाघ्नतः कीर्तिरस्तीह न वित्तं न पुनः प्रजाः। इन्द्रो वृत्रवधेनैव महेन्द्रः समपद्यत। `माहेन्द्रं च गृहं लेभे लोकानां चेश्वरोऽभवत्॥' 12-15-15 (70948) य एव देवा हन्तारस्ताँल्लोकोऽर्चयते भृशम्। हन्तारुद्रस्तथास्कन्दः शक्रोऽग्निर्वरुणो यमः॥ 12-15-16 (70949) हन्ता कालस्तथा वायुर्मृत्युर्वैश्रवणो रविः। वसवो मरुतः साध्या विश्वेदेवाश्च भारत॥ 12-15-17 (70950) एतान्देवान्नमस्यन्ति प्रतापप्रणता जनाः। न ब्रह्माणं न धातारं न पूषाणं कथंचन॥ 12-15-18 (70951) मध्यस्थान्सर्वभूतेषु दान्ताञ्शमपरायणान्। यजन्ते मानवाः केचित्प्रशान्तान्सर्वकर्मसु॥ 12-15-19 (70952) न हि पश्यामि जीवन्तं लोके कंचिदर्हिसया। सत्वैः सत्वा हि जीवन्ति दुर्बलैर्बलवत्तराः॥ 12-15-20 (70953) नकुलो मूषिकानत्ति बिडालो नकुलं तथा। बिडालमत्ति श्वा राजञ्श्वानं व्यालमृगस्तथा॥ 12-15-21 (70954) तानत्ति पुरुषः सर्वान्पश्य धर्मो यथा गतः। प्राणस्यान्नमिदं सर्वं जङ्गमं स्थावरं च यत्॥ 12-15-22 (70955) विधानं दैवविहितं तत्र विद्वान्न मुह्यति। यथा सृष्टोऽसि राजेन्द्र तथा भवितुमर्हसि॥ 12-15-23 (70956) विनीतक्रोधहर्षा हि मन्दा वनमुपाश्रिताः। विना वधं न कुर्वन्ति तापसाः प्राणयापनम्॥ 12-15-24 (70957) उदके बहवः प्राणाः पृथिव्यां च फलेषु च। न च कश्चिन्न तान्हन्ति किमन्यत्प्राणयापनम्॥ 12-15-25 (70958) सूक्ष्मयोनीनि भूतानि तर्कगम्यानि कानिचित्। पक्ष्मणोऽपि निपातेन येषां स्यात्स्कन्धपर्ययः॥ 12-15-26 (70959) ग्रामान्निष्क्रम्य मुनयो विगतक्रोधमत्सराः। वने कुटुम्बधर्माणो दृश्यन्ते परिमोहिताः॥ 12-15-27 (70960) भूमिं भित्त्वौषधीश्छित्त्वा वृक्षादीनण्डजान्पशून्। मनुष्यास्तन्वये यज्ञांस्ते स्वर्गं प्राप्नुवन्ति च॥ 12-15-28 (70961) दण्डनीत्यां प्रणीतायां सर्वे सिध्यन्त्युपक्रमाः। कौन्तेय सर्वभूतानां तत्र मे नास्ति संशयः॥ 12-15-29 (70962) दण्डश्चेन्न भवेल्लोके विनश्येयुरिमाः प्रजाः। जले मत्स्यानिवाभक्ष्यन्दुर्बलान्बलवत्तराः॥ 12-15-30 (70963) सत्यं बतेदं ब्रह्मणा पूर्वमुक्तं दण्डः प्रजा रक्षति साधुनीतः। पश्याग्नयः पूतिमांसस्य भीताः सन्तर्जिता दण्डभयाज्ज्वलन्ति॥ 12-15-31 (70964) अन्धंतम इवेदं स्यान्न प्रज्ञायेत किंचन। दण्डश्चेन्न भवेल्लोके विभजन्साध्वसाधुनी॥ 12-15-32 (70965) येऽपि संभिन्नमर्यादा नास्तिका वेदनिन्दकाः। तेऽपि भोगाय कल्पन्ते दण्डेनाशु निपीडिताः॥ 12-15-33 (70966) सर्वो दण्डजितो लोको दुर्लभो हि शुचिर्जनः। दण्डस्य हि भयाद्भीतो भोगायैव प्रकल्पते॥ 12-15-34 (70967) चातुर्वर्ण्यप्रमोदाय सुनीतिकरणाय च। दण्डो विधात्रा विहितो धर्मार्थौं भुवि रक्षितुम्॥ 12-15-35 (70968) यदि दण्डान्न विभ्येयुर्वयांसि श्वापदानि च। अद्युः पशून्मनुष्यांश्च यज्ञार्थानि हवींषि च॥ 12-15-36 (70969) न ब्रह्मचार्यधीयीत न काल्यं दुहते च गौः। न कन्योद्वहनं गच्छेद्यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-37 (70970) विष्वग्लोपः प्रवर्तेत भिद्येरन्सर्वसेतवः। ममत्वं न प्रजानीयुर्यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-38 (70971) न संवत्सरसत्राणि तिष्ठेयुरकुतोभयाः। विधिवद्दक्षिणावन्ति यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-39 (70972) चरेयुर्नाश्रमे धर्मं यथोक्तं विधिमाश्रिताः। न विद्यां प्राप्नुयात्कश्चिद्यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-40 (70973) न चोष्ट्रा न बलीवर्दा नाश्वाश्वतरगर्दभाः। न विद्यां प्राप्नुर्यानानि यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-41 (70974) न प्रेष्या वचनं कुर्युर्न बालो जातु कर्हिचित्। तिष्ठेत्पितुर्मते धर्मे यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-42 (70975) दण्डे स्थिताः प्रजाः सर्वा भयं दण्डे विदुर्बुधाः। दण्डे स्वर्गो मनुष्याणां लोकोऽयं च प्रतिष्ठितः॥ 12-15-43 (70976) न तत्र कूटं पापं वा वञ्चना वाऽपि दृश्यते। यत्र दण्डः सुविहितश्चरत्यरिविनाशनः॥ 12-15-44 (70977) हविः श्वा प्रलिहेद्दृष्ट्वा दण्डश्चेन्नोद्यतो भवेत्। हरेत्काकः पुरोडाशं यदि दण्डो न पालयेत्॥ 12-15-45 (70978) यदीदं धर्मतो राज्यं विहितं यद्यधर्मतः। कार्यस्तत्र न शोको वै भुङ्क्ष्व भोगान्यजस्व च॥ 12-15-46 (70979) सुखेन धर्मं श्रीमन्तश्चरन्ति शुचिवाससः। संवसन्तः प्रियैर्दारैर्भुञ्जानाश्चान्नमुत्तमम्॥ 12-15-47 (70980) अर्थे सर्वे समारम्भाः समायत्ता न संशयः। स च दण्डे समायत्तः पश्य दण्डस्य गौस्वम्॥ 12-15-48 (70981) लोकयात्रार्थमेवेह धर्मप्रवचनं कृतम्। अहिंसाऽसाधुहिंसेति श्रेयान्धर्मपरिग्रहः॥ 12-15-49 (70982) नात्यन्तं गुणवत्किंचिन्न चाप्यत्यन्तनिर्गुणम्। उभयं सर्वकार्येषु दृश्यते साध्वसाधु च॥ 12-15-50 (70983) पशूनां वृषणं छित्त्वा ततो भिन्दन्ति नस्सु तान्। वहन्ति बहवो भारान्बध्नन्ति दमयन्ति च॥ 12-15-51 (70984) एवं पर्याकुले लोके वितथैर्जर्झरीकृते। तैस्तैर्न्यायैर्महाराज पुराणं धर्ममाचर॥ 12-15-52 (70985) यज देहि प्रजा रक्ष धर्मं समनुपालय। अमित्राञ्जहि कौन्तेय मित्राणि परिपालय॥ 12-15-53 (70986) मा च ते निघ्नतः शत्रून्मन्युर्भवतु पार्थिव। न तत्र किल्विषं किंचिद्धन्तुर्भवति भारत॥ 12-15-54 (70987) आततायी हि यो हन्यादाततायिनमागतम्। न तेन भ्रूणहा स स्यान्मन्युस्तं मन्युमार्च्छति॥ 12-15-55 (70988) अवध्यः सर्वभूतानामन्तरात्मा न संशयः। अवध्ये चात्मनि कथं वध्यो भवति कस्यचित्॥ 12-15-56 (70989) यथा हि पुरुषः शालां पुनः संप्रविशेन्नवाम्। एव जीवः शरीराणि तानितानि प्रपद्यते॥ 12-15-57 (70990) देहान्पुराणानुत्सृज्य नवान्संप्रतिपद्यते। एवं मृत्युमुखं प्राहुर्जना ये तत्त्वदर्शिनः॥ ॥ 12-15-58 (70991) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चदशोऽध्यायः॥ 15॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-15-6 संसिद्धिके पशुवत् दण्डार्हस्वभावे॥ 12-15-8 दमयति ताडनादिना। दण्डयति वित्तमपहरति॥ 12-15-9 भुज्यत इति भुजं भक्तं तन्मात्रार्पणं वेतनप्रदानमित्यर्थः॥ 12-15-11 श्यामः दृढाभिघातेन दण्ड्यस्यान्ध्यजनकत्वात्। लोहिताक्षो दण्डयितुः क्रोधातिशयात्। सूद्यतः सुतरामुद्यतः। साधु यथापराधम्॥ 12-15-20 सत्वैः सत्वानीति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-15-21 व्यालमृगश्चित्रव्याघ्रः॥ 12-15-22 पश्य कालो यथा गत इति झ. पाठः। पश्य धर्मं यथागतमिति ड. त. पाठः॥ 12-15-23 यथासृष्टः शौर्यं तेजो धृतिर्दाक्ष्यमित्याद्युक्तस्वभावः क्षत्रियः सृष्टोऽसि धात्रा॥ 12-15-24 विनीतावपनीतौ क्रोधहर्षौ यैस्ते। मन्दाः क्षत्रियाः। वधं कन्दमूलादिवधम्॥ 12-15-26 स्कन्धपर्ययो देहस्य नाशः॥ 12-15-29 दण्डयुक्ता नीतिर्दण्डनीतिस्तस्यां प्रणीतायां प्रवर्तितायाम्॥ 12-15-30 अभक्ष्यन् भक्षयेयुः॥ 12-15-31 पश्याग्नयश्च प्रतिशाम्येति झ.पाठः। संतर्जिताः फूत्कारेण॥ 12-15-33 भोगाय पालनाय। मर्यादाया इति शेषः॥ 12-15-36 हन्युः पशूनिति ट. ड. पाठः॥ 12-15-37 न कल्याणीं दुहेत गामिति झ. पाठः। तत्र कल्याणीमपत्यवतीं न दुहेत लोक इत्यर्थः। उद्वहनं न गच्छेत् किंतु व्यभिचरेदेव॥ 12-15-38 विश्वलोप इति ट. थ. पाठः। सेतवो मर्यादाः। ममत्वं परिच्छिन्नं न जानीयुः। सर्वः सर्वत्र ममत्वं कुर्यादित्यर्थरः॥ 12-15-39 तिष्ठेयुरनुतिष्ठेयुः ॥ 12-15-42 न तिष्ठेद्युवतीधर्म इति झ. पाठः॥ 12-15-46 यदि दण्डवतो राज्यं विहितं यद्यधर्मतः। कार्यं तत्र न कार्यं च इति ड. थ. पाठः॥ 12-15-47 संवर्षन्तः फलैदीनैरिति झ. पाठः॥ 12-15-51 नस्मु नासिकासु। भिन्दन्ति मस्तकमिति पाठे मस्तकं भिन्दन्ति शृङ्गवृद्धिर्माभूदितीत्यर्थः॥ 12-15-52 जर्झरीकृते दण्डेन। तदभावे भारवहनादिकार्यं न स्यादतः पुराणमेव धर्ममाचर। नत्वत्र प्रवाहायातं हिंसादिदोषमवेक्षस्वेति भावः॥ 12-15-54 मन्युर्दैन्यम्॥ 12-15-55 आततायी शस्त्रपाणिः। मन्युः क्रोधः। मन्युं क्रोधमार्च्छति। आ सर्वत ऋच्छति प्राप्नोति। मन्युः कर्ता नाहं कर्तेति श्रुतेस्तत्र न भ्रूणहा भवतीत्यर्थः॥

12-16-0 (71360) वैशम्पायन उवाच। 12-16-0x (5835) अर्जुनस्य वचः श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षणः। धैर्यमास्थाय तं ज्येष्ठं भ्राता भ्रातरमब्रवीत्॥ 12-16-1 (71361) राजन्विदितधर्मोऽसि न तेऽस्त्यविदितं भुवि। उपशिक्षाम ते वृत्तं सदैव न च शक्नुमः॥ 12-16-2 (71362) न वक्ष्यामि न वक्ष्यामीत्येवं मे मनसि स्थितम्। अतिदुःखात्तु वक्ष्यामि तन्निबोध जनाधिप॥ 12-16-3 (71363) भवतः संप्रमोहेन सर्वं संशयितं कृतम्। विक्लबत्वं च नः प्राप्तमबलत्वं तथैव च॥ 12-16-4 (71364) कथं हि राजा लोकस्य सर्वशास्त्रविशारदः। मोहमापद्यसे दैन्याद्यथा कापुरुषस्तथा॥ 12-16-5 (71365) आगतिश्च गतिश्चैव लोकस्य विदिता तव। आयत्यां च तदात्वे च न तेऽस्त्यविदितं प्रभो॥ 12-16-6 (71366) एवं गते महाराज राज्यं प्रति जनाधिप। हेतुमात्रं तु वक्ष्यामि तमिहैकमनाः श्रृणु॥ 12-16-7 (71367) द्विविधो जायते व्याधिः शारीरो मानसस्तथा। परस्परं तयोर्जन्म निर्द्वन्द्वं नोपलभ्यते॥ 12-16-8 (71368) शारीराज्जायते व्याधिर्मानसो नात्र संशयः। मानसाज्जायते व्याधिः शारीर इति निश्चयः॥ 12-16-9 (71369) शारीरमानसे दुःखे योऽतीते त्वनुशोचति। दुःखेन लभते दुःखं द्वावनर्थौ च विन्दति॥ 12-16-10 (71370) शीतोष्णे चैव वायुश्च त्रयः शारीरजा गुणाः। तेषां गुणानां साम्यं यत्तदाहुः स्वस्थलक्षणम्॥ 12-16-11 (71371) तेषामन्यतमोद्रेके विधानमुपदिश्यते। उष्णेन बाध्यते शीतं शीतेनोष्णं प्रबाध्यते। `उभाभ्यां बाध्यते वायुर्विधानमिदमुच्यते॥' 12-16-12 (71372) सत्वं रजस्तय इति मानसाः स्युस्त्रयो गुणाः। तेषां गुणानां साम्यं यत्तदाहुः स्वस्थलक्षणम्॥ 12-16-13 (71373) तेषामन्यतमोद्रेके विधानमुपदिश्यते। हर्षेण बाध्यते शोको हर्षः शोकेन बाध्यते। `उभाभ्यां बाध्यते मोहो विधानमिदमुच्यते॥' 12-16-14 (71374) कश्चित्सुखे वर्तमानो दुःखस्य स्मर्तुमिच्छति। कश्चिद्दुःखे वर्तमानः सुखस्य स्मर्तुमिच्छति॥ 12-16-15 (71375) स त्वं न दुःखी दुःखस्य न सुखी च सुखस्य च। नादुःखी दुःखभागस्य नासुखी च सुखस्य च। स्मर्तुमर्हसि कौरव्य दिष्टं हि बलवत्तरम्॥ 12-16-16 (71376) अथवा ते स्वभावोऽयं येन पार्थिव तुष्यसे। दृष्ट्वा सभागतां कृष्णामेकवस्त्रां रजस्वलाम्। मिषतां पाण्डुपुत्राणां न तस्य स्मर्तुमर्हसि॥ 12-16-17 (71377) प्रव्राजनं च नगरादजिनैश्च विवासनम्। महारण्यनिवासश्च न तस्य स्मर्तुमर्हसि॥ 12-16-18 (71378) जटासुरात्परिक्लेशं चित्रसेनेन चाहवम्। सैन्धवाच्च परिक्लेशं कथं विस्मृतवानसि॥ 12-16-19 (71379) पुनरज्ञातचर्यायां कीचकेन पदा वधम्। द्रौपद्या राजपुत्र्यांश्च कथं विस्मृतवानसि॥ 12-16-20 (71380) यच्च ते द्रोणभीष्माभ्यां युद्धमासीदरिंदम्। मनसैकेन योद्धव्यं तत्ते युद्धमुपस्थितम्॥ 12-16-21 (71381) यत्र नास्ति शरैः कार्यं न मित्रैर्न च बन्धुभिः। आत्मनैकेन योद्धव्यं तत्ते युद्धमुपस्थितम्॥ 12-16-22 (71382) तस्मिन्ननिर्जिते युद्धे प्राणान्यदि विमोक्ष्यसे। अन्यं देहं समास्थाय ततस्तैरिह योत्स्यसे॥ 12-16-23 (71383) `यो ह्यनाढ्यः स पतितस्तदुच्छिष्टं तदल्पकम्। बह्वपथ्यं बलवतो न किंचित्रायते बलम् ॥' 12-16-24 (71384) तस्मादद्यैव गन्तव्यं युध्यस्व भरतर्षभ। परमव्यक्तरूपस्य व्यक्तं त्यक्त्वा स्वकर्मभिः॥ 12-16-25 (71385) तस्मिन्ननिर्जिते युद्धे कामवस्थां गमिष्यसि। एतज्जित्वा महाराज कृतकृत्यो भविष्यसि॥ 12-16-26 (71386) एतां बुद्धिं विनिश्चित्य भूतानामागतिं गतिम्। पितृपैतामहे वृत्ते शाधि राज्यं यथोचितम्॥ 12-16-27 (71387) दिष्ट्या दुर्योधनः पापो निहतः सानुगो युधि। द्रौपद्याः केशपक्षस्य दिष्ट्या ते पदवीं गताः॥ 12-16-28 (71388) यजस्व वाजिमेधेन विधिवद्दक्षिणावता। वयं ते किंकराः पार्थ वासुदेवश्च वीर्यवान्॥ ॥ 12-16-29 (71389) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षोडशोऽध्यायः॥ 16॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-16-2 नच शक्नुमः। कर्तुमिति शेषः॥ 12-16-6 अगतिश्च गतिश्चैवेति झ. पाठः। तत्र आयत्यामुत्तरकाले। तदात्वे वर्तमानकाले अगतिर्दुर्मागः। गतिः सन्मार्ग इत्यर्थः॥ 12-16-8 निर्द्वन्द्वं शरीरं विना व्याधिर्नास्ति मनोविना आधिर्नास्तीत्यर्थः॥ 12-16-11 शीतोष्णे कफपित्ते। वायुर्वातः॥ 12-16-12 विधानं चिकित्सा। उष्णेन द्रव्येण॥ 12-16-16 न दुःखी सुखजातस्य न सुखी दुःखजस्य वा इति झ. पाठः॥ 12-16-17 येन पार्थिव क्लिश्यसे इति झ. पाठः॥ 12-16-18 न तस्य स्मर्तुमर्हसीत्यत्र कथमिति वक्ष्यमाणं पदमपकृष्य योजना॥ 12-16-22 यत्र नाभिसरैरिति द. पाठः। तत्र न अभिसरैरिति छेदः॥ 12-16-23 तस्मिन्मनसि॥ 12-16-25 युध्यस्व। मनोजयार्थं सन्नद्धो भवेत्यर्थः॥ 12-16-26 तस्मिन्मनसि कामवस्थाम्। अवाच्यामित्यर्थः। एतन्मनः॥ 12-16-28 दिष्ट्या त्वं पदवीं गत इति झ. पाठः॥

12-17-0 (71779) युधिष्ठिर उवाच। 12-17-0x (5862) असंतोषः प्रमादश्च मदो रागोऽप्रशान्तता। बलं मोहोऽभिमानश्चाप्युद्वेगश्चैव सर्वशः॥ 12-17-1 (71780) एभिः पाप्मभिराविष्टो राज्यं त्वमभिकाङ्क्षसे। निरामिषो विनिर्मुक्तः प्रशान्तः सुसुखी भव॥ 12-17-2 (71781) य इमामखिलां भूमिं शिष्यादेको महीपतिः। तस्याप्युदरमेकं वै किमिदं त्वं प्रशंससि॥ 12-17-3 (71782) नाह्ना पूरयितुं शक्यां न मासैर्भरतर्षभ। अपूर्यां पूरयन्निच्छामायुषाऽपि न शक्नुयात्॥ 12-17-4 (71783) यथेद्धः प्रज्वलत्यग्निरसमिद्धः प्रशाम्यति। अल्पाहारतयाग्निं त्वं शमयौदर्यमुत्थितम्॥ 12-17-5 (71784) आत्मोदरकृतेऽप्राज्ञः करोति विशसं बहु। जयोदरं पृथिव्या ते श्रेयो निर्जितया जितम्॥ 12-17-6 (71785) मानुषान्कामभोगांस्त्वमैश्वर्यं च प्रशंससि। अभोगिनोऽबलाश्चैव यान्ति स्थानमनुत्तमम्॥ 12-17-7 (71786) योगः क्षेमश्च राष्ट्रस्य धर्माधर्मौ त्वयि स्थितौ। मुच्यस्व महतो भारात्त्यागमेवाभिसंश्रय॥ 12-17-8 (71787) एकोदरकृते व्याघ्रः करोति विशसं बहु। तमन्येऽप्युपजीवन्ति मन्दवेगतरा मृगाः॥ 12-17-9 (71788) विषयान्प्रतिसंगृह्य संन्यासे कुरुते मतिम्। न च तुष्यन्ति राजानः पश्य बुद्ध्यन्तरं यथा॥ 12-17-10 (71789) पत्राहारैरश्मकुट्टैर्दन्तोलूखलिकैस्तथा। अब्भक्षैर्वायुभक्षैश्च तेरयं नरको जितः॥ 12-17-11 (71790) यस्त्विमां वसुधां कृत्स्नां प्रशासेदखिलां नृपः। तुल्याश्मकाञ्चनो यश्च स कृतार्थो न पार्थिवः॥ 12-17-12 (71791) संकल्पेषु निरारम्भो निराशीर्निर्ममो भव। अशोकं स्थानमातिष्ठ इह चामुत्र चाव्ययम्॥ 12-17-13 (71792) निरामिषा न शोचन्ति शोचन्ति त्वामिषैषिणः। परित्यज्यामिषं सर्वं मृषावादात्प्रमोक्ष्यसे॥ 12-17-14 (71793) पन्थानौ पितृयानश्च देवयानश्च विश्रुतौ। ईजानाः पितृयानेन देवयानेन मोक्षिणः॥ 12-17-15 (71794) तपसा ब्रह्मर्येण स्वाध्यायेन महर्षयः। विमुच्य देहांस्ते यान्ति मृत्योरविषयं गताः॥ 12-17-16 (71795) आमिषं बन्धनं लोके कर्मेहोक्तं तथाऽऽमिषम्। ताभ्यां विमुक्तः पापाभ्यां पदमाप्नोति तत्परम्॥ 12-17-17 (71796) अपि गाथां पुरा गीतां जनकेन वदन्त्युत। निर्द्वन्द्वेन विमुक्तेन मोक्षं समनुपश्यता॥ 12-17-18 (71797) अनन्तं बत मे वित्तं यस्य मे नास्ति किंचन। मिथिलायां प्रदीप्तायां न मे किंचित्प्रदह्यते॥ 12-17-19 (71798) प्रज्ञाप्रासादमारुह्य न शोचेच्छोचतो जनान्। जगतीस्थोऽथवाऽद्रिस्थो मन्दबुद्धिर्नचेक्षते॥ 12-17-20 (71799) दृश्यं पश्यति यः पश्यन्स चक्षुष्मान्स बुद्धिमान्। अज्ञातानां च विज्ञानात्संबोधाद्रुद्धिरुच्यते॥ 12-17-21 (71800) यस्तु मानं विजानाति बहुमानमियात्स वै। ब्रह्मभावप्रभूतानां वैद्यानां भावितात्मनाम्॥ 12-17-22 (71801) यदा भूतपृथग्भावमेकस्थमनुपश्यति। तत एव च विस्तारं ब्रह्म संपद्यते तदा॥ 12-17-23 (71802) ते जनास्तां गतिं यान्ति नाविद्वांसोऽल्पचेतसः। नाबुद्धयो नातपसः सर्वं बुद्धौ प्रतिष्ठितम्॥ ॥ 12-17-24 (71803) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तदशोऽध्यायः॥ 17॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-17-5 इद्धः प्रदीप्तः॥ 12-17-6 विशसं विशसनम्॥ 12-17-7 अबलास्तपःकृशाः॥ 12-17-8 अलब्धलाभो योगः। लब्धसंरक्षणं क्षेमः॥ 12-17-21 दृश्यं द्रष्टुं योग्यं कर्तव्यमकर्तव्यं च॥ 12-17-22 यस्तु वाचं विजानातीति झ. पाठः॥ 12-17-24 ते बुद्धिमन्तः॥

12-18-0 (72208) वैशम्पायन उवाच। 12-18-0x (5909) तूष्णींभूतं तु राजानं पुनरेवार्जुनोऽब्रवीत्। संतप्तः शोकदुःखाभ्यां राजवाक्शल्यपीडितः॥ 12-18-1 (72209) अर्जुन उवाच। 12-18-2x (5910) कथयन्ति पुरावृत्तमितिहासमिमं जनाः। विदेहराज्ञः संवादं भार्यया सह भारत॥ 12-18-2 (72210) उत्सृज्य राज्यं भिक्षार्थं कृतबुद्धिं नरेश्वरम्। विदेहराजमहीषी दुःखिता प्रत्यभाषत॥ 12-18-3 (72211) धनान्यपत्यं मित्राणि रत्नानि विविधानि च। पन्थानं पावनं हित्वा जनको मौढ्यमास्थितः॥ 12-18-4 (72212) तं ददर्श प्रिया भार्या भैक्षवृत्तिमकिंचनम्। धानामुष्टिमुपासीनं निरीहं गतमत्सरम्॥ 12-18-5 (72213) तमुवाच समामत्य भर्तारमकुतोभयम्। क्रुद्धा मनस्विनी भार्या विविक्ते हेतुमद्वचः॥ 12-18-6 (72214) कथमुत्सृज्य राज्यं स्वं धनधान्यसमन्वितम्। कापालीं वृत्तिमास्थाय धान्यमुष्टिमुपाससे॥ 12-18-7 (72215) प्रतिज्ञा तेऽन्यथा राजन्विचेष्टा चान्यथा तव। यद्राज्यं महदुत्सृज्य स्वल्पे लुभ्यसि पार्थिव॥ 12-18-8 (72216) नैतेनातिथयो राजन्देवर्षिपितरस्तथा। अद्य शक्यास्त्वया भर्तुं मोघस्तेऽयं परिश्रमः॥ 12-18-9 (72217) देवतातिथिभिश्चैव पितृभिश्चैव पार्थिव। सर्वैरेतैः परित्यक्तः परिव्रजसि निष्क्रियः॥ 12-18-10 (72218) यस्त्वं त्रैविद्यवृद्धानां ब्राह्मणानां सहस्रशः। भर्ता भूत्वा च लोकस्य सोऽद्यान्यैर्भूतिमिच्छसि॥ 12-18-11 (72219) श्रियं हित्वा प्रदीप्तां त्वं श्ववत्संप्रति वीक्ष्यसे। अपुत्रा जननी तेऽद्य कौसल्या चापतिस्त्वया॥ 12-18-12 (72220) आश्रिता धर्मकामास्त्वां क्षत्रियाः पर्युपासते। त्वदाशामभिकाङ्क्षन्तः कृपणाः फलहेतुकाः॥ 12-18-13 (72221) तांश्च त्वं विफलान्कृत्वा कं नु लोकं गमिष्यसि। राजन्संशयिते मोक्षे परतन्त्रेषु देहिषु॥ 12-18-14 (72222) नैव तेऽस्ति परो लोको नापरः पापकर्मणः। धर्म्यान्दारान्परित्यज्य यस्त्वमिच्छसि जीवितुम्॥ 12-18-15 (72223) स्रजो गन्धानलंकारान्वासांसि विविधानि च। किमर्थमभिसंत्यज्य परिव्रजसि निष्क्रियः॥ 12-18-16 (72224) निपानं सर्वभूतानां भूत्वा त्वं पावनं महत। आढ्यो वनस्पतिर्भूत्वा सोन्यांस्त्वं पर्युपाससे॥ 12-18-17 (72225) खादन्ति हस्तिनं न्यासे क्रव्यादा बहवोऽप्युत। बहवः कृमयश्चैव किं पुनस्त्वामनर्थकम्॥ 12-18-18 (72226) य इमां कुण्डिकां भिन्द्यान्त्रिविष्टब्धं च यो हरेत्। वासश्चापि हरेत्तस्मिन्कथं ते मानसं भवेत्॥ 12-18-19 (72227) यस्त्वं सर्वं समुत्सृज्य धानामुष्टिमनुग्रहः। यदनेन कृतं सर्वं किमिदं मम दीयते॥ 12-18-20 (72228) धानामुष्टेरिहार्थश्चेत्प्रतिज्ञा ते विनश्यति। का वाऽहं तव को मे त्वं कश्च ते मय्यनुग्रहः॥ 12-18-21 (72229) प्रशाधि पृथिवीं राजन्यत्र तेऽनुग्रहो भवेत्। प्रासादे शयनं यानं वासांस्याभरणानि च॥ 12-18-22 (72230) श्रियां निराशैरधनेस्त्यक्तमित्रैरकिंचनैः। सौखिकैः संभृतो योऽर्थः स संत्यजति किंनु तं॥ 12-18-23 (72231) योऽत्यन्तं प्रतिगृह्णीयाद्यश्च दद्यात्सदैव हि। तयोस्त्वमन्तरं विद्धि श्रेयांस्ताभ्यां क उच्यते॥ 12-18-24 (72232) सदैव याचमानेषु तथा दम्भान्वितेषु च। एतेषु दक्षिणा दत्ता दावाग्राविव दुर्हुतम्॥ 12-18-25 (72233) जातवेदा यथा राजन्नादग्ध्वैवोपशाम्यति। सदैव याचमानो वै तथा शाम्यति न द्विजः॥ 12-18-26 (72234) सतां वै ददतोऽन्नं च लोकेऽस्मिन्प्रकृतिर्ध्रुवा। न चेद्राजा भवेद्दाता कुतः स्युर्मोक्षकाङ्क्षिणः॥ 12-18-27 (72235) अन्नाद्गृहस्था लोकेऽस्मिन्भिक्षवस्तत एव च। अन्नात्प्राणः प्रभवति अन्नदः प्राणदो भवेत्॥ 12-18-28 (72236) गृहस्थेभ्योऽपि निर्मुक्ता गृहस्थानेव संश्रिताः। प्रभवं च प्रतिष्ठां च दान्ता विन्दन्त आसते॥ 12-18-29 (72237) त्यागान्न भिक्षुकं विन्द्यान्न मौढ्यान्न च याचनात्। ऋजुस्तु योऽर्थं त्यजति तं मुक्तं विद्धि भिक्षुकम्॥ 12-18-30 (72238) असक्तः शक्तवद्गच्छन्निः सङ्गो मुक्तबन्धनः। समः शत्रौ च मित्रे च स वै मुक्तो महीपते॥ 12-18-31 (72239) परिव्रजन्ति दानार्थं मुण्डाः काषायवाससः। सिता बहुविधैः पाशैः संचिन्वन्तो वृथामिषम्॥ 12-18-32 (72240) त्रयीं च नामवार्तां च त्यक्त्वा पुत्रान्व्रजन्ति ये। त्रिविष्टब्धं च वासश्च प्रतिगृह्णन्त्यबुद्धयः॥ 12-18-33 (72241) अनिष्कषाये काषायमीहार्थमिति विद्धि तम्। धर्मध्वजानां मुण्डानां वृत्त्यर्थमिति मे मतिः॥ 12-18-34 (72242) काषायैरजिनैश्चीरैर्नग्नान्मुण्डाञ्जटाधरान्। बिभ्रत्साधून्महाराज जय लोकाञ्जितेन्द्रियः॥ 12-18-35 (72243) अग्न्याधेयानि गुर्वर्थं क्रतूनपि सुदक्षिणान्। ददात्यहरहः पूर्वं को नु धर्मरतस्ततः॥ 12-18-36 (72244) अर्जुन उवाच। 12-18-37x (5911) तत्त्वज्ञो जनको राजा लोकेऽस्मिन्निति गीयते। सोऽप्यासीन्मोहसंपन्नो मा मोहवशमन्वगाः॥ 12-18-37 (72245) एवं धर्ममनुक्रान्ता सदा दानतपः पराः। आनृशंस्यगुणोपेताः कामक्रोधविवर्जिताः॥ 12-18-38 (72246) प्रजानां पालने युक्ता दममुत्तममास्थिताः। इष्ट्वा लोकानवाप्स्यामो गुरुवृद्धोपचायिनः॥ 12-18-39 (72247) देवतातिथिभूतानां निर्वपन्तो यथाविधि। स्थानमिष्टमवाप्स्यामो ब्रह्मण्याः सत्यवादिनः॥ ॥ 12-18-40 (72248) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टादशोऽध्यायः॥ 18॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-18-5 धाना भृष्टयवाः। निरीहं वितृष्णम्॥ 12-18-8 स्वल्पे मुह्यसीति द.थ. पाठः। प्रतिज्ञाते ते वृथेति ड. पाठः॥ 12-18-9 एतेन धानामुष्टिना॥ 12-18-12 कौसल्या पातिता त्वयेति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-18-13 फलहेतुकाः फलार्थिनः॥ 12-18-17 निपीयतेऽस्मिन्स्वेच्छया गोभिर्जलमिति निपानं आहावः। कूपोपान्तस्थक्षुद्रजलाशय इतियावत्। तथा आढ्यः फलवान्॥ 12-18-18 हस्तिनमपि न्यासे कृते सति क्रव्यादा मांसादाः खादन्ति। अनर्थकं सर्वपुरुषार्थहीनम्॥ 12-18-19 त्रिविष्टब्धं त्रिदण्डम्॥ 12-18-20 अनुग्रहः अन्वग्रहीः। यदानेन समं सर्वं किमिदं ह्यवसीयते इति झ. पाठः। तत्र अवसीयसे अध्यवस्यति। अनेन धानामुष्टिना सर्वं राज्यादिकं समम्। सङ्गित्वाविशेषात् इत्यर्थः॥ 12-18-23 सौखिकैः संभृतानर्थान्यः संत्यजति किंनु तत् इति झ. पाठः। तत्र सौखिकैः परममुखार्थिभिः संन्यासिभिः। संभृतानर्थान् कुण्डिकादीन् वीक्ष्य यः स्वयमपि तथा करोति स किंनु तद्राज्यादिकं त्यजति। अपितु नैव त्यजति। किंतूचितं परिग्रहं त्यक्त्वा दैवोपहतत्वादनुचितं परिग्रहान्तरमेव करोतीत्यसङ्गत्वमस्य दुर्लभमित्यर्थः॥ 12-18-25 सदैव वाचमानः परिव्राट्। सदैव याचमानेषु सत्सु (दण्ड)डम्भविवर्जिषु इति ट.ड. थ. द. पाठः॥ 12-18-26 सदैव याचमानो हि तथा शाम्यति वै द्विजः। इति झ. पाठः॥ 12-18-27 सतां संन्यासिनां प्रकृतिर्जीवनम्। सतां च वेदा अन्नं च लोकेऽस्मिन्प्रकृतिर्ध्रुवा। अन्नदाता भवेद्दाता कुशास्त्रं मोक्षकाङ्क्षिणः। इति ट.ड.थ.द. पाठः॥ 12-18-32 परिव्रजन्ति येऽनर्था इति ट. ड. पाठः॥ 12-18-34 अनिष्कषाये रागादिदोषवर्जनाभावे। अनिष्कषायाः काषायमिति ड. थ. द. पाठः॥

12-19-0 (72492) युधिष्ठिर उवाच। 12-19-0x (5954) वेदाहं तात शास्त्राणि अपराणि पराणि च। उभयं वेदवचनं कुरु कर्म त्यजेति च॥ 12-19-1 (72493) आकुलानि च शास्त्राणि हेतुभिश्चिन्तितानि च। निश्चयश्चैव यो मन्त्रे वेदाहं तं यथाविधि॥ 12-19-2 (72494) त्वं तु केवलशास्त्रज्ञो वीरव्रतसमन्वितः। शास्त्रार्थं तत्त्वतो गन्तुं न समर्थः कथंचन॥ 12-19-3 (72495) शास्त्रार्थतत्त्वदर्शी यो धर्मनिश्चयकोविदः। तेनाप्येवं न वाच्योऽयं यदि धर्मं प्रपश्यसि॥ 12-19-4 (72496) भ्रातृसौहृदमास्थाय यदुक्तं वचनं त्वया। न्याय्यं युक्तं च कौन्तेय प्रीतोऽहं तेन तेऽर्जुन॥ 12-19-5 (72497) `महेश्वरसमं सत्वं ब्रह्मणा चैव यत्समम्। वासुदेवसमं चैव न भूतं न भविष्यति॥ 12-19-6 (72498) तथा त्वं योधमुख्येषु सत्वं परममिष्यते॥ 12-19-7 (72499) बलमिन्द्रे च वायौ च बलं यच्च जनार्दने। तद्वलं भीमसेने च त्वयि चार्जुना विद्यते॥ 12-19-8 (72500) त्वत्समश्चित्रयोधी च दूरपाती च पाण्डव। दिव्यास्त्रबलसंपन्नः को वाऽन्यस्त्वत्समो नरः॥ 12-19-9 (72501) युद्धधर्मेषु सर्वेषु क्रियाणां नैपुणेषु च। न त्वया सदृशः कश्चिन्त्रिषु लोकेषु विद्यते॥ 12-19-10 (72502) धार्मिकं धर्मयुक्तं च निःशेषं ज्ञायते मया। धर्मसूक्ष्मं तु यद्वाच्यं तत्र दुष्प्रतरं त्वया। धनञ्जय न मे बुद्धिमतिशङ्कितुमर्हसि॥ 12-19-11 (72503) युद्धशास्त्रविदेव त्वं न वृद्धाः सेवितास्त्वया। समासविस्तरविदां न तेषां वेत्सि निश्चयम्॥ 12-19-12 (72504) तपस्त्यागो विधिरिति निश्चयस्तात धीमताम्। परस्परं ज्याय एषामिति नः श्रेयसी मतिः॥ 12-19-13 (72505) यत्त्वेतन्मन्यसे पार्थ न ज्यायोऽस्ति धनादिति। तत्र ते वर्तयिष्यामि यथा नैतत्प्रधानतः॥ 12-19-14 (72506) तपः स्वाध्यायशीला हि दृश्यन्ते धार्मिका जनाः। ऋषयस्तपसा युक्ता येषां लोकाः सनातनाः॥ 12-19-15 (72507) अजातश्मश्रवो धीरास्तथाऽन्ये वनवासिनः। अरुणाः केतवश्चैव स्वाध्यायेन दिवं गताः॥ 12-19-16 (72508) उत्तरेण तु पन्थानमार्या विषयनिग्रहात्। अबुद्धिजं तमस्त्यक्त्वा लोकांस्त्यागवतां गताः॥ 12-19-17 (72509) दक्षिणेन तु पन्थानं यं भास्वन्तं प्रचक्षते। एते क्रियावतां लोका ये श्मशानानि भेजिरे॥ 12-19-18 (72510) अनिर्देश्या गतिः सा तु यां प्रपश्यन्ति मोक्षिणः। तस्मात्त्यागः प्रधानेष्टः स तु दुःखं प्रवेदितुम्॥ 12-19-19 (72511) अनुस्मृत्य तु शास्त्राणि कवयः समवस्थिताः। अपीह स्यादपीह स्यात्सारासारदिदृक्षया॥ 12-19-20 (72512) वेदवादानतिक्रम्य शास्त्राण्यारण्यकानि च। विपाट्य कदलीस्तम्भं सारं ददृशिरे न ते॥ 12-19-21 (72513) अथैकान्तव्युदासेन शरीरे पाञ्चभौतिके। इच्छाद्वेषसमायुक्तमात्मानं प्राहुरिङ्गितैः॥ 12-19-22 (72514) अग्राह्यं चक्षुषा सत्वमनिर्देश्यं च तद्गिरा। कर्महेतुपुरस्कारं भूतेषु पस्विर्तते॥ 12-19-23 (72515) कल्याणगोचरं कृत्वा मानं तृष्णां निगृह्य च। कर्मसंततिमुत्सृज्य स्यान्निरालम्बनः सुखी॥ 12-19-24 (72516) अस्मिन्नेवं सूक्ष्मगम्ये मार्गे सद्भिर्निषेविते। कथमर्थमनर्थाढ्यमर्जुन त्वं प्रशंससि॥ 12-19-25 (72517) पूर्वशास्त्रविदोऽप्येवं जनाः पश्यन्ति भारत। क्रियासु निरता नित्यं दाने यज्ञे च कर्मणि॥ 12-19-26 (72518) भवन्ति सुदुरावर्ता हेतुमन्तोऽपि पण्डिताः। दृढपूर्वे स्मृता मूढा नैतदस्तीति वादिनः॥ 12-19-27 (72519) अनृतस्यावमन्तारो वक्तारो जनसंसदि। चरन्ति वसुधां कृत्स्नां वावदूका बहुश्रुताः॥ 12-19-28 (72520) पार्थ यन्न विजानीमः कस्ताञ्ज्ञातुमिहार्हति। एवं प्राज्ञाः श्रुताश्चापि महान्तः शास्त्रवित्तमाः॥ 12-19-29 (72521) तपसा महदाप्नोति बुद्ध्या वै विन्दते महत्। त्यागेन सुखमाप्नोति सदा कौन्तेय धर्मवित्॥ ॥ 12-19-30 (72522) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनविंशोऽध्यायः॥ 19॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-19-1 अपराणि धर्मशास्त्राणि। पराणि ब्रह्मशास्त्राणि॥ 12-19-2 अमूलानि च शास्त्राणि हेतुभिश्चित्रितानि च। निश्चयश्चैष यन्मन्त्र इति ट. ड. पाठः॥ 12-19-3 त्वं तु केवलमस्त्रज्ञ इति झ.पाठः॥ 12-19-11 तत्र विषये दुष्प्रतरं दुरवगाहम्॥ 12-19-16 अरुणाः केतवः ऋषिप्रभेदाः। अरण्ये बहवश्चैवेति झ.पाठः॥ 12-19-21 आरण्यकानि वेदान्तान्॥ 12-19-24 मनस्तृणां निगृह्य चेति झ. पाठः॥ 12-19-26 पूर्वशास्त्रविदः कर्मकाण्डविदोऽपि एवमर्थमनर्थत्वेन पश्यन्ति किमुत ज्ञानिनः॥ 12-19-27 दुरावर्ताः दुःखेनापि सिद्धान्तं ग्राहयितुमशक्याः। दृढः पूर्वः प्राग्भवीयः संस्कारो येषां ते दृढपूर्वे। बहुव्रीहावप्यार्षी सर्वनामता॥ 12-19-29 हे पार्थ यत् यान् लौकिकानप्यर्थान्न वयं विजानीमस्तान् इतरः को ज्ञातुमर्हति। न कोपि यथा। एवं प्राज्ञा अपि अस्माकमन्येषां च दुर्ज्ञेया इत्यर्थः॥ 12-19-30 महद्वैराग्यम्। महत्परंब्रह्म॥

12-20-0 (72944) वैशम्पायन उवाच। 12-20-0x (6044) अस्मिन्वाक्यान्तरे वक्ता देवस्थानो महातपाः। अभिनीततरं वाक्यमित्युवाच युधिष्ठिरम्॥ 12-20-1 (72945) देवस्थान उवाच। 12-20-2x (6045) यद्वचः फल्गुनेनोक्तं न ज्यायोऽस्ति धनादिति। अत्र ते वर्तयिष्यामि तदेकान्तमनाः शृणु॥ 12-20-2 (72946) अजातशत्रो धर्मेण कृत्स्ना ते वसुधा जिता। तां जित्वा च वृथा राजन्न परित्यक्तुमर्हसि॥ 12-20-3 (72947) चतुष्पदी हि निःश्रेणी ब्रह्मण्येषा प्रतिष्ठिता। तां क्रमेण महाबाहो यथावज्जय पार्थिव। तस्मात्पार्थ महायज्ञैर्यजस्व बहुदक्षिणैः॥ 12-20-4 (72948) स्वाध्याययज्ञा ऋषयो ज्ञानयज्ञास्तथाऽपरे। कर्मनिष्ठाश्च बुद्ध्यर्थास्तपोनिष्ठाश्च पार्थिव॥ 12-20-5 (72949) वैखानसानां कौन्तेय वचनं श्रूयते यथा॥ 12-20-6 (72950) ईहेत धनहेतोर्यस्तस्यानीहा गरीयसी। भूयान्दोषो हि वर्धेत यस्तत्कर्म समाश्रयेत्॥ 12-20-7 (72951) कृत्स्नं च धनसंहारं कुर्वन्ति विधिकारणात्। आत्मना तृपितो बुद्ध्या भ्रूणहत्यां न बुध्यते॥ 12-20-8 (72952) अनर्हते यद्ददाति न ददाति यदर्हते। अर्हानर्हापरिज्ञानाद्दानधर्मोऽपि दुष्करः॥ 12-20-9 (72953) यज्ञाय सृष्टानि धनानि धात्रा यज्ञादिष्टः पुरुषो रक्षिता च। तस्मात्सर्वं यज्ञ एवोपयोज्यं धनं ततोऽनन्तर एव कामः॥ 12-20-10 (72954) यज्ञैरिन्द्रो विविधै रत्नवद्भि र्देवान्सर्वानभ्ययाद्भूरितेजाः। तेनेन्द्रत्वं प्राप्य विभ्राजतेऽसौ तस्माद्यज्ञे सर्वमेवोपयोज्यम्॥ 12-20-11 (72955) महादेवः सर्वयज्ञे महात्मा हुत्वाऽऽत्मानं देवदेवो बभूव। विश्वाँल्लोकान्व्याप्य विष्टभ्य कीर्त्या विराजते द्युतिमान्कृत्तिवासाः॥ 12-20-12 (72956) आविक्षितः पार्थिवोऽसौ मरुत्तो वृद्ध्या शक्रं योऽजयद्देवराजम्। यज्ञे यस्य श्रीः स्वयं सन्निविष्टा यस्मिन्भाण्डं काञ्चनं सर्वमासीत्॥ 12-20-13 (72957) हरिश्चन्द्रः पार्थिवेन्द्रः श्रुतस्ते यज्ञैरिष्ट्वा पुण्यभाग्वीतशोकः। ऋद्ध्या शक्रं योऽजयन्मानुषः सं स्तस्माद्यज्ञे सर्वमेवोपयोज्यम्॥ ॥ 12-20-14 (72958) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि विंशोऽध्यायः॥ 20॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-20-1 वाक्यान्तरे वाक्यावसरे। अभिनीततरं युक्तिमत्तरम्॥ 12-20-4 चतुष्पदी चतुराश्रमी॥ 12-20-5 क्रमाद्ब्रह्मचारियतिगृहस्थवानप्रस्था इत्यर्थः॥ 12-20-7 धनं हेतुः कारणं यस्य तस्य यज्ञादेर्यज्ञाद्यर्थम् ईहेत धनं तस्यानीहैव गरीयसी। प्रक्षालनाद्धि पङ्कस्य दूरादस्पर्शनं वरमिति न्यायात्तमिमं परधर्मं यः क्षत्रिय उपाश्रयेत स दूष्येतेत्याह भूयानिति॥ 12-20-10 यज्ञार्थमेव आज्ञप्तो वेदेन॥ 12-20-13 भाण्डमुपकरणं पात्रादि॥

12-21-0 (73414) देवस्थान उवाच। 12-21-0x (6074) अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। इन्द्रेण समये पृष्टो यदुवाच बृहस्पतिः॥ 12-21-1 (73415) संतोषो वै स्वर्गसमः संतोषः परमं सुखम्। तुष्टेर्न किंचित्परतः सा सम्यक्प्रतितिष्ठति॥ 12-21-2 (73416) यदा संहरते कामान्कूर्मोऽङ्गानीव सर्वशः। तदाऽऽत्मज्योतिरचिरात्स्वात्मन्येव प्रसीदति॥ 12-21-3 (73417) न विभेति यदा चायं यदा चास्मान्न बिभ्यति। कामद्वेषौ च जयति तदाऽऽत्मानं च पश्यति॥ 12-21-4 (73418) यदाऽसौ सर्वभूतानां न द्रुह्यति न काङ्क्षति। कर्मणा मनसा वाचा ब्रह्म संपद्यते तदा॥ 12-21-5 (73419) एवं कौन्तेय भूतानि तंतं धर्मं तथातथा। तदाऽऽत्मना प्रपश्यन्ति तस्माद्वुध्यस्व भारत॥ 12-21-6 (73420) अन्ये साम प्रशंसन्ति व्यायाममपरे जनाः। नैकं न चापरं केचिदुभयं च तथाऽपरे॥ 12-21-7 (73421) यज्ञमेके प्रशंसन्ति संन्यासमपरे जनाः। `नैकं न चापरं केचिदुभयं च तथाऽपरे॥' 12-21-8 (73422) दानमेके प्रशंसन्ति केचिच्चैव प्रतिग्रहम्। केचित्सर्वं परित्यज्य तूष्णीं ध्यायन्त आसते॥ 12-21-9 (73423) राज्यमेके प्रशंसन्ति प्रजानां परिपालनम्। हत्वा छित्त्वा च भित्त्वा च केचिदेकान्तशीलिनः॥ 12-21-10 (73424) एतत्सर्वं समालोक्य बुधानामेव निश्चयः। अद्रोहेणैव भूतानां यो धर्मः स सतां मतः॥ 12-21-11 (73425) अद्रोहः सत्यवचनं संविभागो दया दमः। प्रजनं स्वेषु दारेषु मार्दवं हीरचापलम्॥ 12-21-12 (73426) एवं धर्मं प्रधानेष्टं मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत्। तस्मादेतत्प्रयत्नेन कौन्तेय प्रतिपालय॥ 12-21-13 (73427) यो हि राज्ये स्थितः शश्वद्वशी तुल्यप्रियाप्रियः। क्षत्रियो यज्ञशिष्टाशी राजा शास्त्रार्थतत्त्ववित्॥ 12-21-14 (73428) असाधुनिग्रहरतः साधूनां प्रग्रहे रतः। धर्मवर्त्मनि संस्थाप्य प्रजा वर्तेत धर्मतः॥ 12-21-15 (73429) पुत्रसंक्रामितश्रीश्च वने वन्येन वर्तयेत्। विधानमाश्रमाणां वै कुर्यात्कर्माण्यतन्द्रितः॥ 12-21-16 (73430) य एवं वर्तते राजन्स राजा धर्मनिश्चितः। तस्यायं च परश्चैव लोकः स्यात्संफलोदयः॥ 12-21-17 (73431) निर्वाणं हि सुदुष्प्राप्यं बहुविघ्नं च मे मतम्॥ 12-21-18 (73432) एवं धर्ममनुक्रान्ताः सत्यदानतपः पराः। आनृशंस्यगुणैर्युक्ताः कामक्रोधविवर्जिताः॥ 12-21-19 (73433) प्रजानां पालने युक्ता धर्ममुत्तममास्थिताः। गोब्राह्मणार्थे युध्यन्तः प्राप्ता गतिमनुत्तमाम्॥ 12-21-20 (73434) एवं रुद्राः सवसवस्तथाऽऽदित्याः परंतप। साध्या राजर्षिसङ्घाश्च धर्ममेतं समाश्रिताः। अप्रमत्तास्ततः स्वर्गं प्राप्ताः पुण्यैः स्वकर्मभिः॥ ॥ 12-21-21 (73435) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकविंशोऽध्यायः॥ 21॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-21-3 यदा प्रसीदति तदा तुष्टिः प्रतितिष्ठतीति पूर्वेण संबन्धः॥ 12-21-7 साम प्रीतिम्। व्यायामं यत्नम्॥ 12-21-12 प्रजने पुत्रोत्पादनम्॥ 12-21-15 प्रग्रहे संग्रहे॥

12-22-0 (73905) वैशम्पायन उवाच। 12-22-0x (6097) अस्मिन्नेवान्तरे वाक्यं पुनरेवार्जुनोऽब्रवीत्। निर्विण्णमनसं ज्येष्ठमिदं भ्रातरमच्युतम्॥ 12-22-1 (73906) क्षत्रधर्मेण धर्मज्ञ प्राप्य राज्यं सुदुर्लभम्। जित्वा चारीन्नरश्रेष्ठ तप्यते किं भृशं भवान्॥ 12-22-2 (73907) क्षत्रियाणां महाराज संग्रामे निधनं मतम्। विशिष्टं बहुभिर्यज्ञैः क्षत्रधर्ममनुस्मर॥ 12-22-3 (73908) ब्राह्मणानां तपस्त्यागः प्रेत्य धर्मविधिः स्मृतः। क्षत्रियाणां च निधनं संग्रामे विहितं प्रभो॥ 12-22-4 (73909) क्षात्रधर्मो महारौद्रः शस्त्रनित्य इति स्मृतः। वधश्च भरतश्रेष्ठ काले शस्त्रेण संयुगे॥ 12-22-5 (73910) ब्राह्मणस्यापि चेद्राजन्क्षत्रधर्मेण वर्ततः। प्रशस्तं जीवितं लोके क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम्॥ 12-22-6 (73911) न त्यागो न पुनर्यज्ञो न तपो मनुजेश्वर। क्षत्रियस्य विधीयन्ते न परस्वोपजीवनम्॥ 12-22-7 (73912) स भवान्सर्वधर्मज्ञो धर्मात्मा भरतर्षभ। राजा मनीषी निपुणो लोके दृष्टपरावरः॥ 12-22-8 (73913) त्यक्त्वा संतापजं शोकं दंशितो भव कर्मणि। क्षत्रियस्य विशेषेण हृदयं वज्रसन्निभम्॥ 12-22-9 (73914) जित्वाऽरीन्क्षत्रधर्मेण प्राप्य राज्यमकण्टकम्। विजितात्मा मनुष्येन्द्र यज्ञदानपरो भव॥ 12-22-10 (73915) इन्द्रो वै ब्रह्मणः पुत्रः क्षत्रियः कर्मणाऽभवत्। ज्ञातीनां पापवृत्तीनां जघान नवतीर्नव॥ 12-22-11 (73916) तच्चास्य कर्म पूज्यं च प्रशस्यं च विशांपते। तेनेन्द्रत्वं समापेदे देवानामिति नः श्रुतम्॥ 12-22-12 (73917) स त्वं यज्ञैर्महाराज यजस्व बहुदक्षिणैः। यथैवेन्द्रो मनुष्येन्द्र चिराय विगतज्वरः॥ 12-22-13 (73918) मा त्वमेवं गते किंचिच्छोचेथाः क्षत्रियर्षभ। गतास्ते क्षत्रधर्मेण शस्त्रपूताः परां गतिम्॥ 12-22-14 (73919) भवितव्यं तथा तच्च यद्वृत्तं भरतर्षभ। दिष्टं हि राजशार्दूल न शक्यमतिवर्तितुम्॥ ॥ 12-22-15 (73920) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वाविंशोऽध्यायः॥ 22॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-22-1 अच्युतं धर्मात्॥ 12-22-4 त्यागः संन्यासः॥ 12-22-7 यज्ञ आत्ययज्ञः। समाधिरिति याव्नत्॥ 12-22-9 दंशितः सन्नद्धः॥ 12-22-11 ब्रह्मणः कश्यपस्य। नवतीर्नव दशाधिक शताष्टकम्॥ 12-22-12 इन्द्रत्वमैश्वर्यम्॥

12-23-0 (74413) वैशम्पायन उवाच। 12-23-0x (6156) एवमुक्तस्तु कौन्तेयो गुडाकेशेन भारत। नोवाच किंचित्कौरव्यस्ततो द्वैपायनोऽब्रवीत्॥ 12-23-1 (74414) व्यास उवाच। 12-23-2x (6157) बीभत्सोर्वचनं सौम्य सत्यमेतद्युधिष्ठिर। शास्त्रदृष्टः परो धर्मः स्मृतो गार्हस्थ्य आश्रमः॥ 12-23-2 (74415) स्वधर्मं चर धर्मज्ञ यथाशास्त्रं यथाविधि। न हि गार्हस्थ्यमुत्सृज्य तवारण्यं विधीयते॥ 12-23-3 (74416) गृहस्थं हि सदा देवाः पितरोऽतिथयस्तथा। भृत्याश्चैवोपजीवन्ति तान्भरस्व महीपते॥ 12-23-4 (74417) वयांसि पशवश्चैव भूतानि च जनाधिप। गृहस्थैरेव धार्यन्ते तस्माच्छ्रेष्ठो गृहाश्रमी॥ 12-23-5 (74418) सोऽयं चतुर्णामेतेषामाश्रमाणां दुराचरः। तं चराद्य विधिं पार्थ दुश्चरं दुर्बलेन्द्रियैः॥ 12-23-6 (74419) वेदज्ञानं च ते कृत्स्नं तपश्चाचरितं महत्। पितृपैतामहं राज्यं धुर्यवद्वोद्दुमर्हसि॥ 12-23-7 (74420) तपो यज्ञस्तथा विद्या भैक्ष्यमिन्द्रियसंयमः। ध्यानं विद्या समुत्थानं संतोषश्च श्रियं प्रति। तथा ह्येकान्तशीलत्वं तुष्टिर्दानं च शक्तितः॥ 12-23-8 (74421) ब्राह्मणानां महाराज चेष्टा संसिद्धिकारिका। क्षत्रियाणां तु वक्ष्यामि तवापि विदितं पुनः॥ 12-23-9 (74422) यज्ञो विद्या समुत्थानमसंतोषः श्रियं प्रति। दण्डधारणमुग्रत्वं प्रजानां परिपालनम्॥ 12-23-10 (74423) वेदज्ञानं तथा कृत्स्नं तपः सुचरितं तथा। द्रविणोपार्जनं भूरि पात्रे च प्रतिपादनम्॥ 12-23-11 (74424) एतानि राज्ञां कर्माणि सुकृतानि विशांपते। इमं लोकममुं चैव साधयन्तीति नः श्रुतम्॥ 12-23-12 (74425) एषां ज्यायस्तु कौन्तेय दण्डधारणमुच्यते। बलं हि क्षत्रिये नित्यं बले दण्डः समाहितः॥ 12-23-13 (74426) एताश्चेष्टाः क्षत्रियाणां राजन्संसिद्धिकारिकाः। अपि गाथामिमां चापि बृहस्पतिरगायत॥ 12-23-14 (74427) भूमिरेतौ निगिरति सर्पो बिलशयानिव। राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम्॥ 12-23-15 (74428) सुद्युम्नश्चापि राजर्षिः श्रूयते दण्डधारणात्। प्राप्तवान्परमां सिद्धिं दक्षः प्राचेतसो यथा॥ 12-23-16 (74429) युधिष्ठिर उवाच। 12-23-17x (6158) भगवन्कर्मणा केन सुद्युम्नो वसुधाधिपः। संसिद्धिं परमां प्राप्तः श्रोतुमिच्छामि तं नृपम्॥ 12-23-17 (74430) व्यास उवाच। 12-23-18x (6159) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। शङ्खश्च लिखितश्चास्तां भ्रातरौ संशितव्रतौ॥ 12-23-18 (74431) तयोरावसथावास्तां रमणीयौ पृथक्पृथक्। नित्यपुष्पफलैर्वृक्षैरुपेतौ बाहुदामनु॥ 12-23-19 (74432) ततः कदाचिल्लिखितः शङ्खस्याश्रममागतः। यदृच्छयाऽथ शङ्खोपि निष्क्रान्तोऽभवदाश्रमात्॥ 12-23-20 (74433) सोऽभिगम्याश्रमं भ्रातुश्चंक्रमँल्लिखितस्तदा। फलानि शातयामास सम्यक्परिणतान्युत॥ 12-23-21 (74434) तान्युपादाय विस्रब्धो भक्षयामास स द्विजः। तस्मिंश्च भक्षयत्येव शङ्खोऽप्याश्रममागतः॥ 12-23-22 (74435) भक्षयन्तं तु तं दृष्ट्वा शङ्खो भ्रातरमब्रवीत्। कुतः फलान्यवाप्तानि हेतुना केन खादसि॥ 12-23-23 (74436) सोऽब्रवीद्धातरं ज्येष्ठमुपसृत्याभिवाद्य च। इत एव गृहीतानि मयेति प्रहसन्निव॥ 12-23-24 (74437) तमब्रतीत्तथा शङ्खस्तीव्ररोषसमन्वितः। स्तेयं त्वया कृतमिदं फलान्याददता स्वयम्॥ 12-23-25 (74438) गच्छ राजानमासाद्य स्वकर्म कथयस्व वै। अदत्तादानमेवं हि कृतं पार्थिवसत्तम॥ 12-23-26 (74439) स्तेनं मां त्वं विदित्वा च स्वधर्ममनुपालय। शीघ्रं धारय चोरस्य मम दण्डं नराधिप॥ 12-23-27 (74440) इत्युक्तस्तस्य वचनात्सुद्युम्न स नराधिपम्। अभ्यगच्छन्महाबाहो लिखितः संशितव्रतः॥ 12-23-28 (74441) सुद्युम्नस्त्वन्तपालेभ्यः श्रुत्वा लिखितमागतम्। अभ्यगच्छत्सहामात्यः पद्भ्यामेव जनेश्वरः॥ 12-23-29 (74442) तमब्रवीत्समागम्य स राजा धर्मवित्तमम्। किमागमनमाचक्ष्व भगवन्कृतमेव तत्॥ 12-23-30 (74443) एवमुक्तः स विप्रर्षिः सुद्युम्नमिदमब्रवीत्। प्रतिश्रुत्य करिष्येति श्रुत्वा तत्कर्तुमर्हसि॥ 12-23-31 (74444) अनिसृष्टानि गुरुणा फलानि मनुजर्षभ। भक्षितानि महाराज तत्र मां शाधि माचिरम्॥ 12-23-32 (74445) सुद्युम्न उवाच। 12-23-33x (6160) प्रमाणं चेन्मतो राजा भवतो दण्डधारणे। अनुज्ञायामपि तथा हेतुः स्याद्ब्राह्मणर्षभ॥ 12-23-33 (74446) स भवानभ्यनुज्ञातः शुचिकर्मा महाव्रतः। ब्रूहि कामानतोऽन्यांस्त्वं करिष्यामि हि ते वचः॥ 12-23-34 (74447) व्यास उवाच। 12-23-35x (6161) संछन्द्यमानो ब्रह्मर्षिः पार्थिवेन महात्मना। नान्यं स वरयामास तस्माद्दण्डादृते वरम्॥ 12-23-35 (74448) ततः स पृथिवीपालो लिखितस्य महात्मनः। करौ प्रच्छेदयामास धृतदण्डो जगाम सः॥ 12-23-36 (74449) स गत्वा भ्रातरं शङ्खमार्तरूपोऽब्रवीदिदम्। धृतदण्डस्य दुर्बुद्धेर्भवांस्तत्क्षन्तुमर्हति॥ 12-23-37 (74450) शङ्ख उवाच। 12-23-38x (6162) न कुप्ये तव धर्मज्ञ न त्वं दूषयसे मम। `सुनिर्मलं कुलं ब्रह्मन्नस्मिञ्जगति विश्रुतम्।' धर्मस्तु ते व्यतिक्रान्तस्ततस्ते निष्कृतिः कृता॥ 12-23-38 (74451) त्वं गत्वा बाहुदां शीघ्रं तर्पयस्व यथाविधि। देवानृषीन्पितृंश्चैव मा चाधर्मे मनः कृथाः॥ 12-23-39 (74452) `ब्रह्महत्यां सुरापानं स्तेयं गुर्वङ्गनागमम्।' महान्ति पातकान्याहुः संयोगं चैव तैः सह॥ 12-23-40 (74453) न स्तेयसदृशं ब्रह्मन्महापातकमस्ति हि। जगत्यस्मिन्महाभाग ब्रह्महत्यासमं हि तत्॥ 12-23-41 (74454) सर्वपातकिनां ब्रह्मन्दण्डः शारीर उच्यते। तस्करस्य विशेषेण नान्यो दण्डो विधीयते॥ 12-23-42 (74455) ब्राह्मणः क्षत्रियो वाऽपि वैश्यः शूद्रोऽथवा द्विज। सर्वे कामकृते पापे हन्तव्या न विचारणा॥ 12-23-43 (74456) राजभिर्धृतदण्डा वै कृत्वा पापानि मानवाः। निर्मलाः स्वर्गमायान्ति सन्तः सुकृतिनो यथा॥ 12-23-44 (74457) उद्धृतं नः कुलं ब्रह्मन्नाज्ञादण्डे धृते त्वयि॥' 12-23-45 (74458) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा शङ्खस्य लिखितस्तदा। अवगाह्यापगां पुण्यामुदकार्थं प्रचक्रमे॥ 12-23-46 (74459) प्रादुरास्तां ततस्तस्य करौ जलजसन्निभौ। ततः स विस्मितो भ्रातुर्दर्शयामास तौ करौ॥ 12-23-47 (74460) ततस्तमब्रवीच्छङ्खस्तपसेदं कृतं मया। मा च तेऽव विशङ्का भूद्दैवमत्र विधीयते॥ 12-23-48 (74461) लिखित उवाच। 12-23-49x (6163) किंतु नाहं त्वया पूतः पूर्वमेव महाद्युते। यस्य ते तपसो वीर्यमीदृशं द्विजसत्तम॥ 12-23-49 (74462) शङ्ख उवाच। 12-23-50x (6164) एवमेतन्मया कार्यं नाहं दण्डधरस्तव। स च पूतो नरपतिस्त्वं चापि पितृभिः सह॥ 12-23-50 (74463) व्यास उवाच। 12-23-51x (6165) स राजा पाण्डवश्रेष्ठ श्रेयान्वै तेन कर्मणा। प्राप्तवान्परमां सिद्धिं दक्षः प्राचेतसो यथा॥ 12-23-51 (74464) एष धर्मः क्षत्रियाणां प्रजानां परिपालनम्। उत्पथेभ्यो महाराज मा स्म शोके मनः कृथाः॥ 12-23-52 (74465) भ्रातुरस्य हितं वाक्यं शृणु धर्मज्ञसत्तम। दण्ड एव हि राजेन्द्र क्षत्रधर्मो न मुण्डनम्॥ ॥ 12-23-53 (74466) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रयोविंशोऽध्यायः॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-23-2 गार्हस्थ्यः गृहस्थस्यायं गार्हस्थ्यः॥ 12-23-15 बिलशयान्मूषिकान्। अप्रवासिनं गृहादिसङ्गिनम्। सर्पो बिलशयाविवेति ड.थ.पाठः॥ 12-23-19 बाहुदां नदीमनु तत्समीपे॥ 12-23-21 शङ्खस्य लिखितस्तदेति झ. पाठः॥ 12-23-24 उपस्पृश्याभिवाद्य चेति ड.थ. पाठः॥ 12-23-26 हे पार्थिवसत्तम मया अदत्तादानं कृतमित्यस्मै राज्ञे कथयस्वेति संबन्धः॥ 12-23-29 अन्तपालेभ्यो द्वारपालेभ्यः॥ 12-23-31 करिष्येतीति संधिरार्षः॥ 12-23-32 अनिसृष्टान्यदत्तानि। गुरुणा ज्येष्ठभ्रात्रा॥ 12-23-33 यथा दण्डधारणे राजा प्रमाणं तथाऽनुज्ञायां हेतुः प्रमाणम्॥ 12-23-34 शुचिकर्मा मदनुज्ञयैव शोधितदोषः॥ 12-23-38 मम माम् निष्कृतिः प्रायश्चित्तम्॥ 12-23-46 उदकस्यार्थं प्रयोजनं आचमनादि कर्तुमिति शेषः॥

12-24-0 (75117) वैशम्पायन उवाच। 12-24-0x (6230) पुनरेव महर्षिस्तं कृष्णद्वैपायनोऽर्थवत्। अजातशत्रुं कौन्तेयमिदं वचनमब्रवीत्॥ 12-24-1 (75118) अरण्ये वसतां तात भ्रातॄणां ते मनिस्विनाम्। मनोरथा महाराज ये तत्रासन्युधिष्ठिर॥ 12-24-2 (75119) तानि मे भरतश्रेष्ठ प्राप्नुवन्तु महारथाः। प्रशाधि पृथिवीं पार्थ ययातिरिव नाहुषः॥ 12-24-3 (75120) अरण्ये दुःखवसतिरनुभूता तपस्विभिः। दुःखस्यान्ते नरव्याघ्र सुखान्यनुभवन्तु वै॥ 12-24-4 (75121) धर्ममर्थं च कामं च भ्रातृभिः सह भारत। अनुभूय ततः पश्चात्प्रस्थाताऽसि विशांपते॥ 12-24-5 (75122) अर्थिनां च पितृणां च देवतानां च भारत। आनृण्यं गच्छ कौन्तेय ततः स्वर्गं गमिष्यसि॥ 12-24-6 (75123) सर्वमेधाश्चमेधाभ्यां यजस्व कुरुनन्दन। ततः पश्चान्महाराज गमिष्यसि परां गतिम्॥ 12-24-7 (75124) भ्रातृंश्च सर्वान्क्रतुभिः संयोज्य बहुदक्षिणैः। संप्राप्तः कीर्तिमतुलां पाण्डवेय गमिष्यसि॥ 12-24-8 (75125) विझस्ते पुरुषव्याघ्र वचनं कुरुसत्तम। शृणुष्वैवं यथा कुर्वन्न धर्माच्च्यवसे नृप॥ 12-24-9 (75126) आददानस्य विजयं विग्रहं च युधिष्ठिर। समानधर्मकुशलाः स्थापयन्ति नरेश्वर॥ 12-24-10 (75127) `प्रत्यक्षमनुमानं च उपमानं तथाऽऽगमः। अर्थापत्तिस्तथैतिह्यं संशयो निर्णयस्तथा॥ 12-24-11 (75128) आकार इङ्गितं चैव गतिश्चेष्टा च भारत। प्रतिज्ञा चैव हेतुश्च दृष्टान्तोपनयस्तथा॥ 12-24-12 (75129) उक्तिर्निगमनं तेषां प्रमेयं च प्रयोजनम्। एतानि साधनान्याहुर्बहुवर्गप्रसिद्धये॥ 12-24-13 (75130) प्रत्यक्षमनुमानं च सर्वेषां योनिरुच्यते। प्रमाणज्ञो हि शक्नोति दण्डयोनौ विचक्षणः। अप्रमाणवता नीतो दण्डो हन्यान्महीपतिम्॥ 12-24-14 (75131) देशकालप्रतीक्षी यो दस्यून्मर्षयते नृपः। शास्त्रजां बुद्धिमास्थाय युज्यते नैनसा हि सः॥ 12-24-15 (75132) आदाय बलिषङ्भागं यो राष्ट्रं नाभिरक्षति। प्रतिगृह्णाति तत्पापं चतुर्थांशेन भूमिपः॥ 12-24-16 (75133) निबोध च यथाऽऽतिष्ठन्धर्मान्न च्यवते नृपः। निग्रहाद्धर्मशास्त्राणामनुरुद्ध्यन्नपेतभीः। कामक्रोधावनादृत्य पितेव समदर्शनः॥ 12-24-17 (75134) दैवेनाभ्याहतो राजा कर्मकाले महाद्युते। न साधयति यत्कर्म न तत्राहुरतिक्रमम्॥ 12-24-18 (75135) तरसा बुद्धिपूर्वं वा निग्राह्या एव शत्रवः। पापैः सह न संदध्याद्राज्यं पुण्यं च कारयेत्॥ 12-24-19 (75136) शूराश्चार्याश्च सत्कार्या विद्वांसश्च युधिष्ठिर। गोमिनो धनिनश्चैव परिपाल्या विशेषतः॥ 12-24-20 (75137) व्यवाहरेषु धर्मेषु योक्तव्याश्च बहुश्रुताः। `प्रमाणज्ञा महीपाल न्यायशास्त्रावलम्बिनः॥ 12-24-21 (75138) वेदार्थतत्त्वविद्राजंस्तर्कशास्त्रबहुश्रुताः। मन्त्रे च व्यवहारे च नियोक्तव्या विजानता॥ 12-24-22 (75139) तर्कशास्त्रकृता बुद्धिर्धर्मशास्त्रकृता च या। दण्डनीतिकृता चैव त्रैलोक्यमपि साधयेत्॥ 12-24-23 (75140) नियोज्या वेदतत्त्वज्ञा यज्ञकर्मसु पार्तिव। वेदज्ञा ये च शास्त्रज्ञास्ते च राजन्सुबुद्धयः॥ 12-24-24 (75141) आन्वीक्षकीत्रयीवार्तादण्डनीतिषु पारगाः। ते तु सर्वत्र योक्तव्यास्ते च बुद्धेः परं गताः॥ ' 12-24-25 (75142) गुणयुक्तेऽपि नैकस्मिन्विश्वसेत विचक्षणः॥ 12-24-26 (75143) अरक्षिता दुर्विनीतो मानी स्तब्धोऽभ्यसूयकः। एनसा युज्यते राजा दुर्दान्त इति चोच्यते॥ 12-24-27 (75144) ये रक्ष्यमाणा हीयन्ते दैवेनृभ्याहता नृप। तस्करैश्चापि हीयन्ते सर्वं तद्राजकिल्विषम्॥ 12-24-28 (75145) सुमन्त्रिते सुनीते च सर्वतश्चोपपादिते। पौरुषे कर्मणि कृते नास्त्यधर्मो युधिष्ठिर॥ 12-24-29 (75146) विच्छिद्यन्ते समारब्धाः सिद्ध्यन्ते चापि दैवतः। कृते पुरुषकारे तु नैनः स्पृशति पार्थिवम्॥ 12-24-30 (75147) अत्र ते राजशार्दूल वर्तयिष्ये कथामिमाम्। यद्वृत्तं पूर्वराजर्षेर्हयग्रीवस्य पाण्डव॥ 12-24-31 (75148) शत्रून्हत्वा हतस्याजौ शूरस्याक्लिष्टकर्मणः। असहायस्य संग्रामे निर्जितस्य युधिष्ठिर॥ 12-24-32 (75149) यत्कर्म वै निग्रहे शात्रवाणां योगश्चाग्र्यः पालने मानवानाम्। कृत्वा कर्म प्राप्य कीर्ति स युद्धा द्वाजिग्रीवो मोदते स्वर्गलोके॥ 12-24-33 (75150) संत्यक्तात्मा समरेष्वाततायी शस्त्रैश्छिन्नो दस्युभिर्वध्यमानः। अश्वग्रीवः कर्मशीलो महात्मा संसिद्धार्थो मोदते स्वर्गलोके॥ 12-24-34 (75151) धनुर्यूपो रशना ज्या शरः स्रु क्स्रुवः खङ्गो रुधिरं यत्र चाज्यम्। रथो वेदी कामजो युद्धमग्नि श्चातुर्होत्रं चतुरो वाजिमुख्याः॥ 12-24-35 (75152) हुत्वा तस्मिन्यज्ञवह्नावथारी न्पापान्मुक्तो राजसिंहस्तरस्वी। प्राणान्हुत्वा चावभृथे रणे स वाजिग्रीवो मोदते देवलोके॥ 12-24-36 (75153) राष्ट्रं रक्षन्बुद्धिपूर्वं नयेन संत्यक्तात्मा यज्ञशीलो महात्मा। सर्वांल्लोकान्व्याप्य कीर्त्या मनस्वी वाजिग्रीवो मोदते देवलोके॥ 12-24-37 (75154) दैवीं सिद्धिं मानुषीं दण्डनीतिं योगन्यासैः पालयित्वा महीं च। तस्माद्राजा धर्मशीलो महात्मा वाजिग्रीवो मोदते देवलोके॥ 12-24-38 (75155) विद्वांस्त्यागी श्रद्दधानः कृतज्ञ स्त्यक्त्वा लोकं मानुषं कर्म कृत्वा। मेधाविनां विदुषां संमतानां तनुत्यजां लोकमाक्रम्य राजा॥ 12-24-39 (75156) सम्यग्वेदान्प्राप्य शास्त्राण्यधीत्य सम्यग्राज्यं पालयित्वा महात्मा। चातुर्वर्ण्यं स्थापयित्वा स्वधर्मे वाजिग्रीवो मोदते देवलोके॥ 12-24-40 (75157) जित्वा संग्रामान्पालयित्वा प्रजाश्च सोमं पीत्वा तर्पयित्वा द्विजाग्र्यान्। युक्त्या दण्डं धारयित्वा प्रजानां युद्धे क्षीणे मोदते देवलोके॥ 12-24-41 (75158) वृत्तं यस्य श्लाघनीयं मनुष्याः सन्तो विद्वांसोऽर्हयन्त्यर्हणीयम्। स्वर्गं जित्वा वीरलोकानवाप्य सिद्धिं प्राप्तः पुण्यकीर्तिर्महात्मा॥ ॥ 12-24-42 (75159) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुविंशोऽध्यायः॥ 24॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-24-1 वचनं हिंसाप्रधानः क्षत्रधर्मो मे मास्त्वित्येवंरूपम्॥ 12-24-10 आददानस्य परस्वापहर्तुः। समानधर्मः अविषमो धर्मस्तत्र कुशलाः स्थापयन्ति अवश्यकर्तव्यतया व्यवस्थापयन्ति॥ 12-24-15 मर्षयते दस्यूनपि न हन्ति। एनसा तज्जेन पापेन॥ 12-24-17 धर्मशास्त्राणां निग्रहादतिलङ्घनाज्जातादधर्माद्धेतोश्र्यवते। तानि अनुरुध्यन्नपेतभीश्च भवति॥ 12-24-19 राष्ट्रपण्यं न कारयेति ड. थ. पाठः॥ 12-24-20 गोमिनो गोमन्तः॥ 12-24-27 स्तब्धो मान्यानमानयन्। अभ्यसूयको गुणेषु दोषदृष्टिः॥ 12-24-28 दैवेन अवर्षणादिना॥ 12-24-33 यत्कर्म कर्तव्यं तत्कर्म कृत्वेति संबन्धः॥ 12-24-35 कामजः क्रोधो युद्धमूलभूतोऽग्निः। चातुर्होत्रं ब्रह्माद्याः ऋत्विजः चतुरश्चत्वारः॥ 12-24-37 संत्यक्तात्मा त्यक्ताहकारः॥ 12-24-38 योगः क्रियायामुत्साहो न्यासा अभिमानत्यागास्तैर्युक्तां दैवी सिद्धिं यज्ञादिक्रियामन्यदीयां मानुषीं च सिद्धिं दण्डनीतिं महीं च पालयित्वेति योजना। स्वयं च यज्ञशीलः॥ 12-24-39 मानुषं लोकमिति संबन्धः। तनुत्यजां प्रयागादौ॥

12-25-0 (65647) वैशम्पायन उवाच। 12-25-0x (5376) द्वैपायनवचः श्रुत्वा कुपिते च धनञ्जये। व्यासमामन्त्र्य कौन्तेयः प्रत्युवाच युधिष्ठिरः॥ 12-25-1 (65648) युधिष्ठिर उवाच। 12-25-2x (5377) न पार्थिवमिदं राज्यं न भोगाश्च पृथग्विधाः। प्रीणयन्ति मनो मेऽद्य शोको मां दारयत्ययम्॥ 12-25-2 (65649) श्रुत्वा वीरविहीनानामपुत्राणां च योषिताम्। परिदेवयमानानां न शान्तिं मनसा लभे॥ 12-25-3 (65650) इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं व्यासो योगविदांवरः। युधिष्ठिरं महाप्राज्ञो धर्मज्ञो वेदपारगः॥ 12-25-4 (65651) व्यास उवाच। 12-25-5x (5378) न कर्मणा लभ्यते चेज्यया वा नाप्यस्ति दाता पुरुषस्य कश्चित्। पर्याययोगाद्विहितं विधात्रा कालेन सर्वं लभते मनुष्यः॥ 12-25-5 (65652) न बुद्धिशक्त्याऽऽध्ययनेन शक्यं प्राप्तुं विशेषं मनुजैरकाले। मूर्खोऽपि चाप्नोति कदाचिदर्था न्कालो हि सर्वं पुरुषस्य दाता॥ 12-25-6 (65653) न भूरकालेषु फलं ददाति शिल्पानि मन्त्राश्च तथौषधानि। तान्येव कालेन समाहितानि सिद्ध्यन्ति वर्धन्ति च भूतिकाले॥ 12-25-7 (65654) कालेन शीघ्राः प्रवहन्ति वाताः कालेन वृष्टिर्जलदानुपैति। कालेन पझोत्पलवञ्जलं च कालेन पुष्यन्ति वनेषु वृक्षाः॥ 12-25-8 (65655) कालेन कृष्णाश्च सिताश्च रात्र्यः कालेन चन्द्रः परिपूर्णबिम्बः। नाकालतः पुष्पफलं द्रुमाणां नाकालवेगाः सरितो वहन्ति॥ 12-25-9 (65656) नाकालमत्ताः खगपन्नगाश्च मृगद्विपाः शैलमृगाश्च लोके। नाकालतः स्त्रीषु भवन्ति गर्भा नायन्त्यकाले शिशिरोष्णवर्षाः॥ 12-25-10 (65657) नाकालतो म्रियते जायते वा नाकालतो व्याहरते च बालः। नाकालतो यौवनमभ्युपैति नाकालतो रोहति बीजमुप्तम्॥ 12-25-11 (65658) नाकालतो भानुरुपैति योगं नाकालतोऽस्तं गिरिमभ्युपैति। नाकालतो वर्धते हीयते च चन्द्रः समुद्रोऽपि महोर्मिमाली॥ 12-25-12 (65659) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। गीतं राज्ञा सेनजिता दुःखार्तेन युधिष्ठिर॥ 12-25-13 (65660) सर्वानेवैष पर्यायो मर्त्यान्स्पृशति दुःसहः। कालेन परिपक्वा हि म्रियन्ते सर्वपार्थिवाः॥ 12-25-14 (65661) घ्नन्ति चान्यान्नरान्राजंस्तानप्यन्ये तथा नराः। संज्ञैषा लौकिकी राजन्न हिनस्ति न हन्यते॥ 12-25-15 (65662) हन्तीति मन्यते कश्चिन्न हन्तीत्यपि चापरः। स्वभावतस्तु नियतौ भूतानां प्रभवाप्ययौ॥ 12-25-16 (65663) नष्टे धने वा दारे वा पुत्रे पितरि वा मृते। अहो दुःखमिति ध्यायन्दुःखस्यापचितिं चरेत्॥ 12-25-17 (65664) स किं शोचसि मूढः सञ्शोच्यान्किमनुशोचसि। पश्य दुःखेषु दुःखानि भयेषु च भयान्यपि॥ 12-25-18 (65665) आत्माऽपि चायं न मम सर्वाऽपि पथिवी मम। यथा मम तथाऽन्येषामिति पश्यन्न मुह्यति॥ 12-25-19 (65666) शोकस्थानसहस्राणि हर्षस्थानशतानि च। दिवसेदिवसे मूढमाविशन्ति न पण्डितम्॥ 12-25-20 (65667) एवमेतानि कालेन प्रियद्वेष्याणि भागशः। जीवेषु परिवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च॥ 12-25-21 (65668) दुःखमेवास्ति न सुखं तस्मात्तदुपलभ्यते। तृष्णार्तिप्रभवं दुःखं दुःखार्तिप्रभवं सुखम्॥ 12-25-22 (65669) सुखस्यानन्तरं दुःखं दुःखस्यानन्तरं सुखम्। न नित्यं लभते दुःखं न नित्यं लभते सुखम्॥ 12-25-23 (65670) सुखमेव हि दुःखान्तं कदाचिद्दुःखतः सुखम्। तस्मादेतद्द्वयं जह्याद्य इच्छेच्छाश्वतं सुखम्॥ 12-25-24 (65671) सुखान्तप्रभवं दुःखं दुःखान्तप्रभवं सुखम्। यन्निमित्तो भवेच्छोकस्तापो वा दुःखमूर्च्छितः। आयासो वाऽपि यन्मूलस्तदेकाङ्गमपि त्यजेत्॥ 12-25-25 (65672) सुखं वा यदि वा दुःखं प्रियं वा यदि वाऽप्रियम्। प्राप्तं प्राप्तमुपासीत हृदयेनापराजितः॥ 12-25-26 (65673) ईषदप्यङ्ग दाराणां पुत्राणामाचरन्प्रियम्। ततो ज्ञास्यसि कः कस्य केन वा कथमेव च॥ 12-25-27 (65674) ये च मूढतमा लोके ये च बुद्धेः परं गताः। त एव सुखमेधन्ते मध्यमः क्लिश्यते जनः॥ 12-25-28 (65675) इत्यन्नवीन्महाप्राज्ञो युधिष्ठिर स सेनजित्। परावरज्ञो लोकस्य धर्मवित्सुखदुःखवित्॥ 12-25-29 (65676) परदुःखेन दुःखी यो न स जातु सुखी भवेत्। दुःखानां हि क्षयो नास्ति जायते ह्यपरात्परम्॥ 12-25-30 (65677) सुखं च दुःखं च भवाभवौ च लाभालाभौ मरणं जीवितं च। पर्यायतः सर्वमवाप्तुवन्ति तस्मान्न मुह्येन्न च संप्रहृष्येत्॥ 12-25-31 (65678) दीक्षां राज्ञां संयुगे धर्ममाहु र्योगं राज्ये दण्डनीतिं च सम्यक्। वित्तत्यागं दक्षिणां चैव यज्ञे सम्यग्दानं पावनानीति विद्यात्॥ 12-25-32 (65679) रक्षन्राज्यं बुद्धिपूर्वं नयेन संत्यक्तात्मा यज्ञशीलो महात्मा। सर्वाल्लोकान्धर्मदृष्ट्यावलोक न्नूध्वं देहान्मोदते देवलोके॥ 12-25-33 (65680) जित्वा संग्रामान्पालयित्वा च राष्ट्रं सोमं पीत्वा वर्धयित्वा प्रजाश्च। युक्त्या दण्डं धारयित्वा प्रजानां पश्चात्क्षीणायुर्मोदते देवलोके॥ 12-25-34 (65681) `यजन्ति यज्ञान्विजयन्ति राज्यं रक्षन्ति राष्ट्राणि प्रियाणि चैषाम्।' सम्यग्वेदान्प्राप्य शास्त्राण्यधीत्य सम्यग्राज्यं पालयित्वा च राजा। चातुर्वर्ण्यं स्थापयित्वा स्वधर्मे पूतात्मा वै मोदते देवलोके॥ 12-25-35 (65682) यस्य वृत्तं नमस्यन्ति स्वर्गस्थस्यापि मानवाः। पौरजानपदामात्याः स राजा राजसत्तमः॥ ॥ 12-25-36 (65683) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चविंशोऽध्यायः (*)॥ 25॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-25-1 कुपिते राज्यकारणात्॥ 12-25-3 वीरविहीनानां पतिहीनानाम्॥ 12-25-5 नलभ्यते वीरो हतवीराभिर्वीरपत्नीभिरित्यर्थः। नापि ताभ्यः कश्चित्पतिं दातुं समर्थोऽस्तीत्यर्थः॥ 12-25-7 नाभूतिकालेष्विति झ.पाठः॥ 12-25-8 पुष्प्यन्तीति ड. पाठः॥ 12-25-14 पर्यायः कालगतिः॥ 12-25-17 अपचितिं प्रतीकारम्॥ 12-25-18 दुःखेषु शोकजेषु मनस्तापेषु। दुःखानि शिरस्ताडनादीनि। दुःखादेर्द्विगुणीकरणं मूढकार्यमित्यर्थः॥ 12-25-21 यानि प्रियाणि तान्येव काले दुःखानि भवन्ति। यानि द्वेष्याणि तान्येव सुखानि॥ 12-25-22 तृष्णया याऽऽर्तिरनवस्थितचित्तता तज्जं दुःखम्। दुःखस्यार्तिर्विनाशस्तज्जं सुखम्॥ 12-25-25 दुःखमूर्छितः दुःखेन वर्धितः। एकाङ्गमपि सर्पदष्टाङ्गुष्ठवत् त्यजेत्॥ 12-25-27 केन हेतुना कथं केन प्रकारेण कस्य संबन्धीति ज्ञास्यति॥ 12-25-31 भवाभवौ ऐश्वर्यानैश्वर्ये॥ 12-25-33 संत्यक्तात्मा निरहंकारः॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text

12-26-0 (75715) युधिष्ठिर उवाच। 12-26-0x (6266) अभिमन्यौ हते बाले द्रौपद्यास्तनयेषु च। धृष्टद्युम्ने विराटे च द्रुपदे च महीपतौ॥ 12-26-1 (75716) वृषसेने च धर्मज्ञे धृष्टकेतौ तु पार्थिवे। तथाऽन्येषु नरेन्द्रेषु नानादेश्येषु संयुगे॥ 12-26-2 (75717) न च मुञ्चति मां शोको ज्ञातिघातिनमातुरम्। राज्यकामुकमत्युग्रं स्ववंशोच्छेदकारिणम्॥ 12-26-3 (75718) यस्याङ्के क्रीडमानेन मया विपरिवर्तितम्। स मया राज्यलुब्धेन गाङ्गेयो युधि पातितः॥ 12-26-4 (75719) यदा ह्येनं विघूर्णन्तं मदर्थं पार्थसायकैः। तक्ष्यमाणं यथा वज्रैः प्रेक्षमाणं शिखण्डिनम्॥ 12-26-5 (75720) जीर्णसिंहमिव प्राज्ञं नरसिंहं पितामहम्। कीर्यमाणं शरैर्दीप्तैर्दृष्ट्वा मे व्यथितं मनः॥ 12-26-6 (75721) प्राड्भुखं सीदमानं च रथात्पररथारुजम्। घूर्णमानं यथा शैलं तदा मे कश्मलोऽभवत्॥ 12-26-7 (75722) यः सवाणधनुष्पाणिर्योधयामास भार्गवम्। बहून्यहानि कौरव्यः कुरुक्षेत्रे महामृधे॥ 12-26-8 (75723) समेतं पार्थिवं क्षत्रं वाराणस्यां नदीसुतः। कन्यार्थमाह्वयद्वीरो रथेनैकेन संयुगे॥ 12-26-9 (75724) येन चोग्रायुधो राजा चक्रवर्ती दुरासदः। दग्धश्चास्त्रप्रतापेन स मया युधि पातितः॥ 12-26-10 (75725) स्वयं मृत्युं रक्षमाणः पाञ्चाल्यं यः शिखण्डिनम्। न बाणैः पातयामास सोऽर्जुनेन निपातितः॥ 12-26-11 (75726) यदैनं पतितं भूमावपश्यं रुधिरोक्षितम्। तदैवाविशदन्युग्रो ज्वरो मां मुनिसत्तम॥ 12-26-12 (75727) येन संवर्धिता बाला येन स्म परिरक्षिताः। स मया राज्यलुब्धेन पापेन गुरुधातिना। अल्पकालस्य राज्यस्य कृते मूढेन पातितः॥ 12-26-13 (75728) आचार्यश्च महेष्वासः सर्वपार्थिवपूजितः। अभिगम्य रणे मिथ्या पापेनोक्तः सुतं प्रति॥ 12-26-14 (75729) तन्मे दहति गात्राणि यन्मां गुरुरभाषत। सत्यमाख्याहि राजंस्त्वं यदि जीवति मे सुतः॥ 12-26-15 (75730) सत्यमामर्शयन्विप्रो मयि तत्परिपृष्टवान्। कुञ्जरं चान्तरं कृत्वा मिथ्योपचरितो मया॥ 12-26-16 (75731) सुभृशं राज्यलुब्धेन पापेन गुरुघातिना। सत्यकञ्चुकमुन्मुच्य मया स गुरुराहवे॥ 12-26-17 (75732) अश्वत्थामा हत इति निरुक्तः कुञ्जरे हते। काँल्लोकांस्तु गमिष्यामि कृत्वा कर्म सुदुष्करम्॥ 12-26-18 (75733) अघातयं च यत्कर्णं समरेष्वपलायिनम्। ज्येष्ठभ्रातरमत्युग्रः को मत्तः पापकृत्तमः॥ 12-26-19 (75734) अभिमन्युं च यद्वालं जातं सिंहमिवाद्रिषु। प्रावेशयमहं लुब्धो वाहिनीं द्रोणपालिताम्॥ 12-26-20 (75735) तदाप्रभृति वीभत्सुं न शक्नोमि निरीक्षितुम्। कृष्णं च पुण्डरीकाक्षं किल्विषी भ्रूणहा यथा॥ 12-26-21 (75736) द्रौपदीं चाप्यदुःखार्हां पञ्चपुत्रैर्विनाकृताम्। शोचामि पृथिवीं हीनां पञ्चभिः पर्वतैरिव॥ 12-26-22 (75737) सोऽहमागस्करः पापः पृथिवीनाशकारकः। आसीन एवमेवेदं शोषयिष्ये कलेवरम्॥ 12-26-23 (75738) प्रायोपविष्टं जानीध्वमथ मां गुरुघातिनम्। जातिष्वन्यास्वपि यथा न भवेयं कुलान्तकृत्॥ 12-26-24 (75739) न भोक्ष्ये न च पानीयमुपयोक्ष्ये कथंचन। शोषयिष्ये प्रियान्प्राणानिहस्थोऽहं तपोधनाः॥ 12-26-25 (75740) यथेष्टं गम्यतां काममनुजाने प्रसाद्य वः। सर्वे मामनुजानीत त्यक्ष्यामीदं कलेवरम्॥ 12-26-26 (75741) वैशम्पायन उवचा। 12-26-27x (6267) तमेवंवादिनं पार्थं बन्धुशोकेन विह्वलम्। मैवमित्यब्रवीद्व्यासो निगृह्य मुनिसत्तमः॥ 12-26-27 (75742) व्यास उवाच। 12-26-28x (6268) अतिवेलं महाराज न शोकं कर्तुमर्हसि। पुनरुक्तं तु वक्ष्यामि दिष्टमेतदिति प्रभो॥ 12-26-28 (75743) संयोगा विप्रयोगाश्च जातानां प्राणिनां ध्रुवम्। बुद्धुदा इव तोयेषु भवन्ति न भवन्ति च॥ 12-26-29 (75744) सर्वे क्षयान्ता निचयाः पतनान्ताः समुच्छ्रयाः। संयोगा विप्रयोगान्ता मरणान्तं हि जीवितम्॥ 12-26-30 (75745) सुखं दुःखान्तमालस्यं दाक्ष्यं दुःखं सुखोदयम्। भूतिः श्रीर्ह्रीर्धृतिः कीर्तिर्दक्षे वसति नालसे॥ 12-26-31 (75746) नालं सुखाय सुहृदो नाले दुःखाय शत्रवः। न च प्रज्ञालमर्थेभ्यो न सुखेभ्योऽप्यलं धनम्॥ 12-26-32 (75747) यथा सृष्टोऽसि कौन्तेय धात्रा कर्मसु तत्क्ररु। अत एव हि सिद्धिस्ते नेशस्त्वं ह्यात्मनो नृप॥ ॥ 12-26-33 (75748) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षङ्विशोऽध्यायः॥ 26॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-26-2 वृषसेने कर्णे॥ 12-26-7 पररथारुजं पररथानां पीडकम्॥ 12-26-16 आमर्शयन्निश्चिन्वन्॥ 12-26-28 अतिवेलमत्यर्थम्॥ 12-26-39 आलस्यं तत्काले सुखमपि दुःखान्तम्। दाक्ष्यं तत्काले दुःखमपि सुखोदयम्। भूतिः अणिमादिः॥

12-27-0 (65684) वैशम्पायन उवाच। 12-27-0x (5379) ज्ञातिशोकाभितप्तस्य प्राणानिष्टांस्त्यजिष्यतः। ज्येष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य व्यासः शोकमपानुदत्॥ 12-27-1 (65685) व्यास उवाच। 12-27-2x (5380) अत्राप्युदाहरन्तीमभितिहासं पुरातनम्। अश्मगीतं नरव्याघ्र तन्निबोध युधिष्ठिर॥ 12-27-2 (65686) अश्मानं ब्राह्मणं प्राज्ञं वैदेहो जनको नृपः। संशयं परिपप्रच्छ दुःखशोकसमन्वितः॥ 12-27-3 (65687) जनक उवाच। 12-27-4x (5381) आगमे यदि वाऽपाये ज्ञातीनां द्रविणस्य च। नरेण प्रतिपत्तव्यं कल्याणं कथमिच्छता॥ 12-27-4 (65688) अश्मोवाच। 12-27-5x (5382) उत्पन्नमिममात्मानं नरस्यानन्तरं ततः। तानितान्यनुवर्तन्ते दुःखानि च सुखानि च॥ 12-27-5 (65689) तेषामन्यतरापत्तौ यद्यदेवोपसेवते। तदस्य चेतनामाशु हरत्यभ्रमिवानिलः॥ 12-27-6 (65690) अभिजातोऽस्मि सिद्धोऽस्मि नास्मि केवलमानुषः। इत्येभिर्हेतुभिस्तस्य त्रिभिश्चित्तं प्रसिच्यते॥ 12-27-7 (65691) संप्रसक्तमना भोगान्विसृज्य पितृसंचितान्। परिक्षीणः परस्वानामादानं साधु मन्यते॥ 12-27-8 (65692) तमतिक्रान्तमर्यादमाददानमसांप्रतम्। प्रतिषेधन्ति राजानो लुब्धा मृगमिवेषुभिः॥ 12-27-9 (65693) ये च विंशतिवर्षा वा त्रिंशद्वर्षाश्च मानवाः। परेण ते वर्षशतान्न भविष्यन्ति पार्थिव॥ 12-27-10 (65694) तेषां परमदुःखानां बुद्ध्या भैषज्यमाचरेत्। सर्वप्राणभृतां वृत्तं प्रेक्षमाणस्ततस्ततः॥ 12-27-11 (65695) मानसानां पुनर्योनिर्दुःखानां चित्तविभ्रमः। अनिष्टोपनिपातो वा तृतीयं नोपपद्यते॥ 12-27-12 (65696) एवमेतानि दुःखानि तानि तानीह मानवम्। विविधान्युपवर्तन्ते तथा संस्पर्शजान्यपि॥ 12-27-13 (65697) जरामृत्यू हि भूतानां खादितारौ वृकाविव। बलिनां दुर्बलानां च ह्रस्वानां महतामपि॥ 12-27-14 (65698) न कश्चिज्जात्वतिक्रामेज्जरामृत्यू हि मानवः। अपि सागरपर्यन्तां विजित्येमां वसुंधराम्॥ 12-27-15 (65699) सुखं वा यदि वा दुःखं भूतानां पर्युपस्थितम्। प्राप्तव्यमवशैः सर्वं परिहारो न विद्यते॥ 12-27-16 (65700) पूर्वे वयसि मध्ये वाऽप्युत्तरे वा नराधिप। अवर्जनीयास्तेऽर्था वै काङ्क्षिता ये ततोऽन्यथा॥ 12-27-17 (65701) अप्रियैः सह संयोगो विप्रयोगश्च सुप्रियैः। अर्थानर्थौ सुखं दुःखं विधानमनुवर्तते॥ 12-27-18 (65702) प्रादुर्भावश्च भूतानां देहत्यागस्तथैव च। प्राप्तिव्यायामयोगश्च सर्वमेतत्प्रतिष्ठितम्॥ 12-27-19 (65703) गन्धवर्णरसस्पर्शा निवर्तन्ते स्वभावतः। तथैव सुखदुःखानि विधानमनुवर्तते॥ 12-27-20 (65704) आसनं शयनं यानमुत्थानं पानभोजनम्। नियतं सर्वभूतानां कालेनैव भवत्युत॥ 12-27-21 (65705) वैद्याश्चाप्यातुराः सन्ति बलवन्तश्च दुर्बलाः। स्त्रीमन्तश्चापरे षण्ढा विचित्रः कालपर्ययः॥ 12-27-22 (65706) कुले जन्म तथा वीर्यमारोग्यं रूपमेव च। सौभाग्यमुपभोगश्च भवितव्येन लभ्यते॥ 12-27-23 (65707) सन्ति पुत्राः सुबहवो दरिद्राणामनिच्छताम्। नास्ति पुत्रः समृद्धानां विचित्रं विधिचेष्टितम्॥ 12-27-24 (65708) व्याधिरग्निर्जलं शस्त्रं बुभुक्षाश्चापदो विषम। ज्वरश्च मरणं जन्तोरुच्चाच्च पतनं तथा॥ 12-27-25 (65709) निर्याणे यस्य यद्दिष्टं तेन गच्छति सेतुना। दृश्यते नाप्यतिक्रामन्न निष्क्रान्तोऽथवा पुनः। दृश्यते चाप्यतिक्रामन्न निग्राह्योऽथवा पुनः॥ 12-27-26 (65710) दृश्यते हि युवैवेह विनश्यन्वसुमान्नरः। दरिद्रश्च परिक्लिष्टः शतवर्षो जरान्वितः॥ 12-27-27 (65711) अकिञ्चनाश्च दृश्यन्ते पुरुषाश्चिरजीविनः। समृद्धे च कुले जाता विनश्यन्ति पतङ्गवत्॥ 12-27-28 (65712) प्रायेण श्रीमतां लोके भोक्तुं शक्तिर्न विद्यते। दरिद्राणां तु भूयिष्ठं काष्ठमश्मा हि जीर्यते॥ 12-27-29 (65713) अहमेतत्करोमीति मन्यते कालनोदितः। यद्यदिष्टमसंतोषाहुरात्मा पापमाचरेत्॥ 12-27-30 (65714) मृगयाक्षाः स्त्रियः पानं प्रसङ्गा निन्दिता बुधैः। दृश्यन्ते पुरुषाश्चात्र संप्रयुक्ता बहुश्रुताः॥ 12-27-31 (65715) इति कालेन सर्वार्थानीप्सितानीप्सितानिह। स्पृशन्ति सर्वभूतानि निमित्तं नोपलभ्यते॥ 12-27-32 (65716) वायुमाकाशमग्निं च चन्द्रादित्यावहः क्षपे। ज्योतींषि सरितः शैलान्कः करोति बिभतिं च॥ 12-27-33 (65717) शीतमुष्णं तथा वर्षं कालेन परिवर्तते। एवमेव मनुष्याणां सुखदुःखे नरर्षभ॥ 12-27-34 (65718) नौषधानि न शस्त्राणि न होमा न पुनर्जपाः। त्रायन्ते मृत्युनोपेतं जरया चापि मानवम्॥ 12-27-35 (65719) यथा काष्ठं च काष्ठं च समेयातां महोदधौ। समेत्य च व्यपेयातां तद्वद्भूतसमागमः॥ 12-27-36 (65720) ये च निष्परुषैरुक्तगीतवाद्यैरुपस्थिताः। ये चानाथाः परान्नादाः कालस्तेषु समक्रियः॥ 12-27-37 (65721) मातापितृसहस्राणि पुत्रदारशतानि च। संसारेष्वनुभूतानि कस्य ते कस्य वा वयम्॥ 12-27-38 (65722) नैवास्य कश्चिद्भविता नायं भवति कस्यचित्। पथि संगतमेवेदं दारबन्धुसुहृज्जनैः॥ 12-27-39 (65723) क्वासे क्व च गमिष्यामि कोऽन्वहं किमिहास्थितः। कस्मात्किमनुशोचेयमित्येवं स्थापयेन्मनः॥ 12-27-40 (65724) अनित्ये प्रियसंवासे संसारे चक्रवद्गतौ। पथि संगतमेवैतद्धाता माता पिता सखा॥ 12-27-41 (65725) न दृष्टपूर्वं प्रत्यक्षं परलोकं विदुर्बुधाः। आगमांस्त्वनतिक्रम्य श्रद्धातव्यं बुभूषता॥ 12-27-42 (65726) कुर्वीत पितृदैवत्यं धर्म्याणि च समाचरेत्। यजेच्च विद्वान्विधिवत्रिवर्गं चाप्युपाचरेत्॥ 12-27-43 (65727) सन्निमज्जेज्जगदिदं गम्भीरे कालसागरे। जरामृत्युमहाग्राहे न कश्चिदवबुध्यते॥ 12-27-44 (65728) आयुर्वेदमधीयानाः केवलं सपरिग्रहाः। दृश्यन्ते बहवो वैद्या व्याधिभिः समबिप्लुताः॥ 12-27-45 (65729) ते पिबन्तः कषायांश्च सर्पीषि विविधानि च। न मृत्युमतिवर्तन्ते वेलामिव महोदधिः॥ 12-27-46 (65730) रसायनविदश्चैव सुप्रयुक्तरसायनाः। दृश्यन्ते जरया भग्ना नागा नागैरिवोत्तमैः॥ 12-27-47 (65731) तथैव तपसोपेताः स्वाध्यायाध्ययने रताः। दातारो यज्ञशीलाश्च न तरन्ति जरान्तकौ॥ 12-27-48 (65732) न ह्यहानि निवर्तन्ते न मासा न पुनः समाः। जातानां सर्वभूतानां न पुनर्वै समागमः॥ 12-27-49 (65733) सोऽयं विपुलमध्वानं कालेन ध्रुवमध्रुवः। स्रोतसैव समभ्येति सर्वभूतनिषेवितम्॥ 12-27-50 (65734) देहो वा जीविताद्व्येति देही वाऽप्येति देहतः। पथि संगतमेवेदं दारैरन्यैश्च बन्धुभिः॥ 12-27-51 (65735) नायमत्यन्तसंवासो लभ्यते जातु केनचित्। अपि स्वेन शरीरेण किमुतान्येन केनचित्॥ 12-27-52 (65736) क्वनु तेऽद्य पिता राजन्क्वनु तेऽद्य पितामहाः। न त्वं पश्यसि तानद्य न त्वां पश्यन्ति तेऽनघ॥ 12-27-53 (65737) न चैव पुरुषो द्रष्टा स्वर्गस्य नरकस्य च। आगमस्तु सतां चक्षुर्नृपते तमिहाचर॥ 12-27-54 (65738) चरितब्रह्मचर्यो हि प्रजायेत यजेत च। पितृदेवमनुष्याणामानृण्यादनसूयकः॥ 12-27-55 (65739) स यज्ञशीलः प्रजने निविष्टः प्राग्ब्रह्मचारी प्रविभक्तभैक्षः। आराधयेत्स्वर्गमिमं च लोकं परं च मुक्त्वा हृदयव्यलीकम्॥ 12-27-56 (65740) सम्यक्स्वधर्मं चरतो नृपस्य द्रव्याणि चाभ्याहरतो यथावत्। प्रवृद्धचक्रस्य यशोऽभिवर्धते सर्वेषु लोकेषु चराचरेषु॥ 12-27-57 (65741) इत्येवमाकर्ण्य विदेहराजो वाक्यं समग्रं परिपूर्णहेतु। अश्मानमामन्त्र्य विशुद्धबुद्धि र्ययौ गृहं स्वं प्रति शान्तशोकः॥ 12-27-58 (65742) तथा त्वमप्यद्य विमुच्य शोक मुत्तिष्ठ शक्रोपम हर्षमेहि। क्षात्रेण धर्मेण मही जिता ते तां भुङ्क्ष्व कुन्तीसुत मावमंस्थाः॥ ॥ 12-27-59 (65743) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तविंशोऽध्यायः॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-27-1 प्राणानभ्युत्सिसृक्षत इति झ. पाठः। तत्र अभ्युत्सिसृक्षतः त्यक्तुमिच्छत इत्यर्थः॥ 12-27-5 आत्मानं देहम्। उत्पन्नमनु अनन्तरं अव्यवधानेनैव॥ 12-27-7 प्रसिच्यते क्लिन्नं श्लथं भवतीत्यर्थः॥ 12-27-8 भोगान् भोग्यार्थान् धनादीन् विसृज्य आदाचौर्यं साधु हितम्॥ 12-27-9 असांप्रतमयुक्तम्। लुब्धा व्याधा॥ 12-27-10 वर्षशतात् परेण ऊर्ध्वम्॥ 12-27-11 तेषां दारिद्र्योत्थानभैषज्यं प्रतीकारम्॥ 12-27-13 संस्पर्शजानि विषयसङ्गजानि॥ 12-27-17 तेऽर्था जरादयः पदार्थाः। ततोऽन्यथाऽजरत्वादिरूपेण ये मनुष्यस्य काङ्क्षिता इष्टाः॥ 12-27-18 विधानमदृष्टम्॥ 12-27-19 प्राप्तिर्लाभो व्यायामः श्रमः। अलाभ इतियावत्। तयोर्योगः प्रतिष्ठितं विधानमित्यनुषज्यते॥ 12-27-20 फलस्था गन्धादयो निवर्तन्ते पूर्वेपूर्वे उत्तरेउत्तरे उपयान्ति तथैव सुखादीनि अप्रत्याख्येयानि अनुसृत्य वर्तते विद्वान्॥ 12-27-25 बुभुक्षाः क्षुत्प्रभृतयः॥ 12-27-31 प्रसङ्गा युद्धविवादादयः। क्षत्र मृगयादौ॥ 12-27-37 उपस्थिताः सेविताः। कालो मृत्युः। ये चैव पुरुषाः स्त्रीभिर्गीतवाद्यैरुपस्थिता इति झ. पाठः॥ 12-27-38 संसारेषु व्यतीतेषु तानि तेषु तदा तदेति ड. थ. पाठः॥ 12-27-40 स्थापयेद्विचारे इति शेषः॥ 12-27-47 नागा गजाः। उत्तमैर्वलिष्ठैः॥ 12-27-52 संवासः सहावस्थानम्॥ 12-27-55 प्रजायेत पुत्रादीनुत्पादयेत्। आनृण्याद्धेतोः॥ 12-27-56 प्रजने प्रजोत्पादने। हृदयव्यलीकं हृत्स्थमप्रियम्॥

12-28-0 (65744) वैशम्पायन उवाच। 12-28-0x (5383) अव्याहरति राजेन्द्रे धर्मपुत्रे युधिष्ठिरे। गुडाकेशो हृषीकेशमभ्यभाषत पाण्डवः॥ 12-28-1 (65745) अर्जुन उवाच। 12-28-2x (5384) ज्ञातिशोकाभिसंतप्तो धर्मपुत्रः परंतपः। एष शोकार्णवे मग्नस्तमाश्वासय माधव॥ 12-28-2 (65746) सर्वे स्म ते संशयिताः पुनरेव जनार्दन। अस्य शोकं महाप्राज्ञ प्रणाशयितुमर्हसि॥ 12-28-3 (65747) वैशम्पायन उवाच। 12-28-4x (5385) एवमुक्तस्तु गोविन्दो विजयेन महात्मना। पर्यवर्तत राजानं पुण्डरीकेक्षणोऽच्युतः॥ 12-28-4 (65748) अनतिक्रमणीयो हि धर्मराजस्य केशवः। बाल्यात्प्रभृति गोविंदः प्रीत्या चाभ्यधिकोर्जुनात्॥ 12-28-5 (65749) संप्रगृह्य महाबाहुर्भुजं चन्दनभूषितम्। शैलस्तम्भोपमं शौरिरुवाचाभिविनोदयन्॥ 12-28-6 (65750) शुशुभे वदनं तस्य सुदंष्ट्रं चारुलोचनम्। व्याकोचमिव विस्पष्टं पझं सूर्यविबोधितम्॥ 12-28-7 (65751) वासुदेव उवाच। 12-28-8x (5386) मा कृथाः पुरुषव्याघ्र शोकं त्वं गात्रशोषणम्। न हि ते सुलभा भूयो ये हताऽस्मिन्रणाजिरे॥ 12-28-8 (65752) स्वप्नलब्धा यथा लाभा वितथाः प्रतिबोधने। तथा ते क्षत्रिया राजन्ये व्यतीता महारणे॥ 12-28-9 (65753) सर्वे ह्यभिमुखाः शूरा निहता रणशोभिनः। नैषां कश्चित्पृष्ठतो वा पलायन्वा निपातितः॥ 12-28-10 (65754) सर्वे त्यक्त्वाऽऽत्मनः प्राणान्युद्ध्वा वीरा महामृधे। शस्त्रपूता दिवं प्राप्ता न ताञ्छोचितुमर्हसि॥ 12-28-11 (65755) क्षत्रधर्मरताः शूरा वेदवेदाङ्गपारगाः। प्राप्ता वीरगतिं पुण्यां तान्न शोचितुमर्हसि। मृतान्महानुभावांस्त्वं श्रुत्वैव पृथिवीपतीन्॥ 12-28-12 (65756) अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। सृञ्जयं पुत्रशोकार्तं यथाऽयं नारदोऽब्रवीत्॥ 12-28-13 (65757) नारद उवाच। 12-28-14x (5387) सुखदुःखैरहं त्वं च प्रजाः सर्वाश्च सृञ्जय। अविमुक्ता मरिष्यामस्तत्र का परिदेवना॥ 12-28-14 (65758) महाभाग्यं पुरा राज्ञां कीर्त्यमानं मया शृणु। गच्छावधानं नृपते ततो दुःखं प्रहास्यसि॥ 12-28-15 (65759) मृतान्महानुभावांस्त्वं श्रुत्वैव पृथिवीपतीन्। शममानय संतापं शृणु विस्तरशश्च मे। क्रूरग्रहाभिशमनमायुर्वर्धनमुत्तमम्॥ 12-28-16 (65760) अग्रिमाणां क्षितिभुजामुदारं च मनोहरम्। आविक्षितं मरुत्तं च मृतं सृञ्जय शुश्रुम॥ 12-28-17 (65761) यस्य सेन्द्राः सवरुणा बृहस्पतिपुरोगमाः। देवा विश्वसृजो राज्ञो यज्ञमीयुर्महात्मनः॥ 12-28-18 (65762) यः स्पर्धामानयच्छक्रं देवराजं पुरंदरम्। शक्रप्रियैषी यं विद्वान्प्रत्याचष्ट बृहस्पतिः॥ 12-28-19 (65763) संवर्तो याजयामास यं पीडार्थं बृहस्पतेः॥ 12-28-20 (65764) यस्मिन्प्रशासति महीं नृपतौ राजसत्तम। अकृष्टपच्या पृथिवी विबभौ सस्यमालिनी॥ 12-28-21 (65765) आविक्षितस्य वै सत्रे विश्वेदेवाः सभासदः। मरुतः परिवेष्टारः साध्याश्चासन्महात्मनः॥ 12-28-22 (65766) मरुद्गण मरुत्तस्य यत्सोममपिबंस्ततः। देवान्मनुष्यान्गन्धर्वानत्यरिच्यन्त दक्षिणाः॥ 12-28-23 (65767) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-24 (65768) सुहोत्रं च द्वतिथिनं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यस्मे हिरण्यं ववृषे मघवा परिवत्सरम्॥ 12-28-25 (65769) सत्यनामा वसुमती यं प्राप्यासीञ्जनाधिपम्। हिरण्यमवहन्नद्यस्तस्मिञ्जनपदेश्वरे॥ 12-28-26 (65770) मत्स्यान्कर्कटकान्नक्रान्मकराञ्छिंशुकानपि। नदीष्ववासृजद्राजन्मघवा लोकपूजितः॥ 12-28-27 (65771) हैरण्यान्पातितान्दृष्ट्वा मत्स्यान्मकरकच्छपान्। सहस्रशोऽथ शतशस्ततोऽस्मयत वैतिथिः॥ 12-28-28 (65772) तद्धिरण्यमपर्यन्तमावृतं कुरुजाङ्गले। ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समार्पयत्॥ 12-28-29 (65773) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः। अदक्षिणमयज्वानं श्वैत्य संशाम्य माशुचः॥ 12-28-30 (65774) अङ्गं बृहद्रथं चैव मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यः सहस्रं सहस्राणां श्वेतानश्वानवासृजात्॥ 12-28-31 (65775) सहस्रं च सहस्राणां कन्या हमपरिष्कृताः। ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणामत्यकालयत्॥ 12-28-32 (65776) यः सहस्रं सहस्राणां गजानां पझमालिनाम्। ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणामत्यकालयत्॥ 12-28-33 (65777) शतं शतसहस्राणि वृषाणां हेममालिनाम्। गवां सहस्रानुचरं दक्षिणामत्यकालयत्॥ 12-28-34 (65778) अङ्गस्य यजमानस्य तदा विष्णुपदे गिरौ। अमाद्यदिन्द्रः सोमेन दक्षिणाभिर्द्विजातयः॥ 12-28-35 (65779) यस्य यज्ञेषु राजेन्द्र शतसङ्ख्येषु वै पुरा। देवान्मनुष्यान्गन्धर्वानत्यरिच्यन्त दक्षिणाः॥ 12-28-36 (65780) न जातो जनिता नान्यः पुमान्यः संप्रदास्यति। यदङ्गः प्रददौ वित्तं सोमसंस्थासु सप्तसु॥ 12-28-37 (65781) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-38 (65782) शिबिमौशीनरं चैव मृतं सृञ्जय शुश्रुम। य इमां पृथिवीं सर्वां चर्मवत्समवेष्टयत्॥ 12-28-39 (65783) महता रथघोषेण पृथिवीमनुनादयन्। एकच्छत्रां महीं चक्रे जैत्रेणैकरथेन यः॥ 12-28-40 (65784) यावदस्य गवाश्वं स्यादारण्यैः पशुभिः सह। तावतीः प्रददौ गाः स शिबिरौशीनरोऽध्वरे॥ 12-28-41 (65785) न वोढारं धुरं तस्य कंचिन्मेने प्रजापतिः। न भूतं न भविष्यं च सर्वराजसु सृञ्जय। अन्यत्रौशीनराच्छैब्याद्राजर्षेरिन्द्रविक्रमात्॥ 12-28-42 (65786) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-43 (65787) अदक्षिणमयज्वानं पुत्रं संस्मृत्य मा शुचः॥ 12-28-44 (65788) भरतं चैव दौष्यन्तिं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। शाकुन्तलं महात्मानं भूरिद्रविणतेजसम्॥ 12-28-45 (65789) योऽबध्नात्रिशतं चाश्वान्देवेभ्यो यमुनामनु। सरस्वतीं विंशतिं च गङ्गामनु चतुर्दश॥ 12-28-46 (65790) अश्वमेधसहस्रेण राजसूयशतेन च। इष्टवान्स महातेजा दौष्यन्तिर्भरतः पुरा॥ 12-28-47 (65791) भरतस्य महत्कर्म सवराजसु पार्थिवाः। स्वं मर्त्या इव बाहुभ्यां नानुगन्तुमशक्नुवन्॥ 12-28-48 (65792) परं सहस्राद्योऽबध्नाद्धयान्वेदीर्वितत्य च। सहस्रं यत्र पझानां कण्वाय भरतो ददौ॥ 12-28-49 (65793) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-50 (65794) रामं दाशरथिं चैव मृतं सृञ्जय शुश्रुम। योऽन्वकम्पत वै नित्यं प्रजाः पुत्रानिवौरसान्॥ 12-28-51 (65795) नाधनो यस्य विषये नानर्थः कस्यचिद्भवेत्। सर्वस्यासीत्पितृसमो रामो राज्यं यदन्वशात्॥ 12-28-52 (65796) कालवर्षी च पर्जन्यः सस्यानि समपादयत्। नित्यं सुभिक्षमेवासीद्रामे राज्यं प्रशासति॥ 12-28-53 (65797) प्राणिनो नाप्सु मञ्जन्ति नानर्थे पावकोऽदहत्। न व्यालतो भयं चासीद्रामे राज्यं प्रशासति॥ 12-28-54 (65798) आसन्वर्षसहस्रिण्यस्तथा वर्षसहस्रकाः। अरोगाः सर्वसिद्धार्था रामे राज्यं प्रशासति॥ 12-28-55 (65799) नान्योन्येन विवादोऽभूत्स्त्रीणामपि कुतो नृणाम्। धर्मनित्याः प्रजाश्चासन्रामे राज्यं प्रशासति॥ 12-28-56 (65800) संतुष्टाः सर्वसिद्धार्था निर्भयाः स्वैरचारिणः। नराः सत्यव्रताश्चासन्रामे राज्यं प्रशासति॥ 12-28-57 (65801) नित्यपुष्पफलाश्चैव पादपा निरुपद्रवाः। सर्वा द्रोणदुघा गावो रामे राज्यं प्रशासति॥ 12-28-58 (65802) स चतुर्दश वर्षाणि वने प्रोष्य महातपाः। दशाश्वमेधाञ्जारूथ्यानाजहार निरर्गलान्॥ 12-28-59 (65803) युवा श्यामो लोहिताक्षो मातङ्ग इव यूथपः। आजानुबाहुः सुमुखः सिंहस्कन्धो महाभुजः॥ 12-28-60 (65804) दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च। अयोध्याधिपतिर्भूत्वा रामो राज्यमकारयत्॥ 12-28-61 (65805) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः। अयज्वानमदक्षिण्यं मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-62 (65806) भगीरथं च राजानं मृतं सृञ्जय शुश्रुम्। यस्येन्द्रो वितते यज्ञे सोमं पीत्वा मदोत्कटः॥ 12-28-63 (65807) असुराणां सहस्राणि बहूनि सुरसत्तमः। अजयद्वाहुवीर्येण भगवान्पाकशासनः॥ 12-28-64 (65808) यः सहस्रं सहस्राणां कन्या हेमविभूषिताः। ईजानो वितते यज्ञे दक्षिणामत्यकालयत्॥ 12-28-65 (65809) सर्वा रथगताः कन्या रथाः सर्वे चतुर्युजः। शतंशतं रथे नागाः पझिनो हेममालिनः॥ 12-28-66 (65810) सहस्रमश्वा एकैकं हस्तिनं पृष्ठतोऽन्वयुः। गवां सहस्रमश्वेऽश्वे सहस्रं गव्यजाविकम्॥ 12-28-67 (65811) उपह्वरे निवसतो यस्याङ्के निषसाद ह। गङ्गा भागीरथी तस्मादुर्वशी चाभवत्पुरा॥ 12-28-68 (65812) भूरिदक्षिणमिक्ष्वाकुं यजमानं भगीरथम्। त्रिलोकपथगा गङ्गा दुहितृत्वमुपेयुषी॥ 12-28-69 (65813) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-70 (65814) दिलीपं च महात्मानं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। प्रस्य कर्माणि भूरीणि कथयन्ति द्विजातयः॥ 12-28-71 (65815) य इमां वसुसंपूर्णां वसुधां वसुधाधिपः। ददौ तस्मिन्महायज्ञे ब्राह्मणेभ्यः समाहितः॥ 12-28-72 (65816) यस्येह यजमानस्य यज्ञेयज्ञे पुरोहितः। सहस्रं वारणान्हैमान्दक्षिणामत्यकालयत्॥ 12-28-73 (65817) यस्य यज्ञे महानासीद्यूपः श्रीमान्हिरण्मयः। ते देवां कर्म कुर्वाणाः शक्रज्येष्ठा उपासत॥ 12-28-74 (65818) चषाले यस्य सौवर्णे तस्मिन्यूपे हिरण्मये। ननृतुर्देवगन्धर्वाः षट्सहस्राणि सप्तधा॥ 12-28-75 (65819) अवादयत्तत्र वीणां मध्ये विश्वावसुः स्वयम्। सर्वभूतान्यमन्यन्त मम वादयतीत्ययम्॥ 12-28-76 (65820) एतद्राज्ञो दिलीपस्य राजानो नानुचक्रिरे। यस्येभा हेमसंछन्नाः पथि मत्ताः स्म शेरते॥ 12-28-77 (65821) राजानं शतधन्वानं दिलीपं सत्यवादिनम्। येऽपश्यन्सुमहात्मानं तेऽपि स्वर्गजितो नराः॥ 12-28-78 (65822) त्रयः शब्दा न जीर्यन्ते दिलीपस्य निवेशने। स्वाध्यायशब्दः ज्याशब्दः शब्दो वै दीयतामिति॥ 12-28-79 (65823) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-80 (65824) मान्धातारं यौवनाश्वं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यं देवा मरुतो गर्भं पितुः पार्श्वादपाहरन्॥ 12-28-81 (65825) समृद्धो युवनाश्वस्य जठरे यो महात्मनः। पृषदाज्योद्भवः श्रीमांस्त्रिलोकविजयी नृपः॥ 12-28-82 (65826) यं दृष्ट्वा पितुरुत्सङ्गे शयानं देवरूपिणम्। अन्योन्यमब्रुवन्देवाः कमयं धास्यतीति वै॥ 12-28-83 (65827) मामेव धास्यतीत्येवमिन्द्रोऽथाभ्युपपद्यत। मांधातेति ततस्तस्य नाम चक्रे शतक्रतुः॥ 12-28-84 (65828) ततस्तु पयसो धारां पुष्टिहेतोर्महात्मनः। तस्यास्ये यौवनाश्वस्य पाणिरिन्द्रस्य चास्रवत्॥ 12-28-85 (65829) तं पिवन्पाणिमिन्द्रस्य शतमह्ना व्यवर्धत। स आसीद्द्वादशसमो द्वादशाहेन पार्थिवः॥ 12-28-86 (65830) तमिमं पृथिवी सर्वा एकाह्ना समपद्यत। धर्मात्मानं महात्मानं शूरमिन्द्रसमं युधि॥ 12-28-87 (65831) यश्चाङ्गारं तु नृपतिं मरुत्तमसितं गयम्। अङ्गं बृहद्रथं चैव मान्धाता समरेऽजयत्॥ 12-28-88 (65832) यौवनाश्वो यदाङ्गारं समरे प्रत्ययुध्यत। विस्फारैर्धनुषो देवा द्यौरभेदीति मेनिरे॥ 12-28-89 (65833) यत्र सूर्य उदेति स्म यत्र च प्रतितिष्ठति। सर्वं तद्यौवनाश्वस्य मान्धातुः क्षेत्रमुच्यते॥ 12-28-90 (65834) अश्वमेधशतेनेष्ट्वा राजसूयशतेन च। अददद्रोहितान्मत्स्यान्ब्राह्मणेभ्यो विशांपते॥ 12-28-91 (65835) हैरण्यान्यो जनोत्सेधानायतान्दशयोजनम्। अतिरिक्तान्द्विजातिभ्यो व्यभजंस्त्वितरे जनाः॥ 12-28-92 (65836) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-93 (65837) ययातिं नाहुषं चैव मृतं सृञ्जय शुश्रुम। य इमां पृथिवीं कृत्स्नां विजित्य सहसागराम्॥ 12-28-94 (65838) शम्यापातेनाभ्यतीयाद्वेदीभिश्चित्रयन्महीम्। ईजानः क्रतुभिर्मुख्यैः पर्यगच्छद्वसुन्धराम्॥ 12-28-95 (65839) इष्ट्वा क्रतुसहस्रेण वाजपेयशतेन च। तर्पयामास विप्रेन्द्रांस्त्रिभिः काञ्चनपर्वतैः॥ 12-28-96 (65840) व्यूढेनासुरयुद्धेन हत्वा दैतेयदानवान्। व्यभजत्पृथिवीं कृत्स्नां ययातिर्नहुषात्मजः॥ 12-28-97 (65841) अन्त्येषु पुत्रान्निक्षिप्य यदुद्रुह्युपुरोगमान्। पुरुं राज्येऽभिषिच्याथ सदारः प्राविशद्वनम्॥ 12-28-98 (65842) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-99 (65843) अम्बरीषं च नाभागं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। यं प्रजा वव्रिरे पुण्यं गोप्तारं नृपसत्तमम्॥ 12-28-100 (65844) यः सहस्रं सहस्राणां राज्ञामयुतयाजिनाम्। ईजानो वितते यज्ञे ब्राह्मणेभ्यस्त्वमन्यत॥ 12-28-101 (65845) नैतत्पूर्वे जनाश्चक्रुर्न करिष्यन्ति चापरे। इत्यम्बरीषं नाभागिमन्वमोदन्त दक्षिणाः॥ 12-28-102 (65846) शतं राजसहस्राणि शतं राजशतानि च। सर्वेऽश्वमेधैरीजानास्तेऽन्वयुर्दक्षिणायनम्॥ 12-28-103 (65847) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-104 (65848) शशबिन्दुं चैत्ररथं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यस्य भार्यासहस्राणां शतमासीन्महात्मनः॥ 12-28-105 (65849) सहस्रं तु सहस्राणां यस्यासञ्शाशबिन्दवाः। हिरण्यकवचाः सर्वे सर्वे चोत्तमधन्विनः॥ 12-28-106 (65850) शतं कन्या राजपुत्रमेकैकं पृथगन्वयुः। कन्यांकन्यां शतं नागा नागंनागं शतं रथाः॥ 12-28-107 (65851) रथेरथे शतं चाश्वा देशजा हेममालिनः। अश्वेअश्वे शतं गावो गांगां तद्वदजाविकम्॥ 12-28-108 (65852) एतद्धनमपर्यन्तमश्वमेधे महामखे। शशबिन्दुर्महाराज ब्राह्मणेभ्यो ह्यमन्यत॥ 12-28-109 (65853) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-110 (65854) गयं चाधूर्तरजसं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यः स वर्षशतं राजा हुतशिष्टाशनोऽभवत्॥ 12-28-111 (65855) यस्मै वह्निर्वरान्प्रादात्ततो वव्रे वरान्गयः। ददतो मे क्षयो मा भूद्धर्मे श्रद्धा च वर्धताम्॥ 12-28-112 (65856) मनो मे रभतां सत्ये त्वत्प्रसादाद्धुताशन। लेभे च कामांस्तान्सर्वान्पावकादिति नः श्रुतम्॥ 12-28-113 (65857) दर्शेन पूर्णमासेन चातुर्मास्यैः पुनः पुनः। अयजद्धयमेधेन सहस्रं परिवत्सरान्॥ 12-28-114 (65858) शतं गवां सहस्राणि शतमश्वशतानि च। उत्थायोत्थाय वै प्रादात्सहस्रं परिवत्सरान्॥ 12-28-115 (65859) तर्पयामास सोमेन देवान्वित्तैर्द्विजानपि। पितॄन्स्वधाभिः कामैश्च स्त्रियः स्वाः पुरुषर्षभ॥ 12-28-116 (65860) सौवर्णां पृथिवीं कृत्वा दशव्यामां द्विरायताम्। दक्षिणामददद्राजा वाजिमेधे महाक्रतौ॥ 12-28-117 (65861) यावत्यः सिकता राजन्गङ्गायां पुरुषर्षभ। तावतीरेव गाः प्रादादाधूर्तरजसो गयः॥ 12-28-118 (65862) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-119 (65863) रन्तिदेवं च सांकृत्यं मृतं सृञ्जय शुश्रुम। सम्यगाराध्य यः शक्राद्वरं लेभे महातपाः॥ 12-28-120 (65864) अन्नं च नो बहु भवेदतिथींश्च लभेमहि। श्रद्धा च नो मा व्यगमन्मा च याचिष्म कंचन॥ 12-28-121 (65865) उपातिष्ठन्त पशवः स्वयं तं संशितव्रतम्। ग्राम्यारण्या महात्मानं रन्तिदेवं यशस्विनम्॥ 12-28-122 (65866) महानदी चर्मराशेरुत्क्लेदात्ससृजे यतः। ततश्चर्मण्वतीत्येवं विख्याता सा महानदी॥ 12-28-123 (65867) ब्राह्मणेभ्यो ददौ निष्कान्सदसि प्रतते नृपः। तुभ्यंतुभ्यं निष्कमिति यदा क्रोशन्ति वै द्विजाः॥ 12-28-124 (65868) सहस्रं तुभ्यमित्युक्त्वा ब्राह्मणान्संप्रपद्य ते॥ 12-28-125 (65869) अन्वाहार्योपकरणं द्रव्योपकरणं च यत्। घटाः पात्र्यः कटाहानि स्थाल्यश्च पिठराणि च। नासीत्किंचिदसौवर्णं रन्तिदेवस्य धीमतः॥ 12-28-126 (65870) सांकृते रन्तिदेवस्य यां रात्रिमवसन्गृहे। आलभ्यन्त शतं गावः सहस्राणि च विंशतिः॥ 12-28-127 (65871) तत्र स्म सूदाः क्रोशन्ति सुमृष्टमणिकुण्डलाः। सूपं भूयिष्ठमश्नीध्वं नाद्य मांसं यथा पुरा॥ 12-28-128 (65872) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-129 (65873) सगरं च महात्मानं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। ऐक्ष्वाकं पुरुषव्याघ्रमतिमानुषविक्रमम्॥ 12-28-130 (65874) षष्टिः पुत्रसहस्राणि यं यान्तमनुजग्मिरे। नक्षत्रराजं वर्षान्ते व्यभ्रे ज्योतिर्गणा इव॥ 12-28-131 (65875) एकच्छत्रा मही यस्य प्रतापादभवत्पुरा। योऽश्वमेधसहस्रेण तर्पयामास देवताः॥ 12-28-132 (65876) यः प्रादात्कनकस्तम्भं प्रासादं सर्वकाञ्चनम्। पूर्णं पझदलाक्षीणां स्त्रीणां शयनसंकुलम्॥ 12-28-133 (65877) द्विजातिभ्योऽनुरूपेभ्यः कामांश्च विविधान्बहून्। यस्यादेशेन तद्वित्तं व्यभजन्त द्विजातयः॥ 12-28-134 (65878) खानयामास यः कोपात्पृथिवीं सागराङ्किताम्। यस्य नाम्ना समुद्रश्च सागरत्वमुपागतः॥ 12-28-135 (65879) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-136 (65880) राजानं च पृथुं वैन्यं मृतं शुश्रुम सृञ्जय। यमभ्यषिञ्चन्संभूयः महारण्ये महर्षयः॥ 12-28-137 (65881) प्रथयिष्यति वै लोकान्पृथुरित्येव शब्दितः। क्षताद्यो वै त्रायतीति स तस्मात्क्षत्रियः स्मृतः॥ 12-28-138 (65882) पृथुं वैन्यं प्रजा दृष्ट्वा रक्तास्मेति यदब्रुवन्। ततो राजेति नामास्य अनुरागादजायत॥ 12-28-139 (65883) अकृष्टपच्या पृथिवी पुटकेपुटके मधु। सर्वा द्रोणदुघा गावो वैन्यस्यासन्प्रशासतः॥ 12-28-140 (65884) अरोगाः सर्वसिद्धार्था मनुष्या अकुतोभयाः। यथाऽभिकाममवसन्क्षेत्रेषु च गृहेषु च॥ 12-28-141 (65885) आपस्तस्तम्भिरे चास्य समुद्रमभियास्यतः। शैलाश्चापाद्व्यदीर्यन्त ध्वजभङ्गश्च नाभवत्॥ 12-28-142 (65886) हैरण्यांस्त्रिनरोत्सेधान्पर्वतानेकविंशतिम्। ब्राह्मणेभ्यो ददौ राजा योश्वमेधे महामखे॥ 12-28-143 (65887) स चेन्ममार सृञ्जय चतुर्भद्रतरस्त्वया। पुत्रात्पुण्यतरश्चैव मा पुत्रमनुतप्यथाः॥ 12-28-144 (65888) किं वा तूष्णीं ध्यायसे सृञ्जय त्वं न मे राजन्वाचिममां शृणोपि। न चेन्मोघं विप्रलप्तं ममेदं पथ्यं मुमूर्षोरिव सुप्रयुक्तम्॥ 12-28-145 (65889) सृञ्जय उवाच। 12-28-146x (5388) शृणोमि ते नारद वाचमेनां विचित्रार्थां स्रजमिव पुण्यगन्धाम्। राजर्षीणां पुण्यकृतां महात्मनां कीर्त्या युक्तानां शोकनिर्नाशनार्थाम्॥ 12-28-146 (65890) न ते मोघं विप्रलप्तं महर्षे दृष्ट्वैवाहं नारद त्वां विशोकः। शुश्रूषे ते वचनं ब्रह्मवादि न्न ते तृप्याम्यमृतस्येव पानात्॥ 12-28-147 (65891) अमोघदर्शिन्मम चेत्प्रसादं संतापदग्धस्य विभो प्रकुर्याः। सुतस्य संजीवनमद्य मे स्या त्तव प्रसादात्सुतसङ्गमाप्नुयाम्॥ 12-28-148 (65892) नारद उवाच। 12-28-149x (5389) यस्ते पुत्रः शयितोयं विजातः स्वर्णष्ठीवी यमदात्पर्वतस्ते। 12-28-149 (65893) पुनस्तं ते पुत्रमहं ददामि हिरण्यनाभं वर्षसबस्रिणं च॥ ॥ 12-28-149 (65894) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टाविंशोऽध्यायः॥ 28॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-28-3 ते वयम्॥ 12-28-4 पर्यवर्तत अभिमुखोऽभूत्॥ 12-28-6 भुजं राज्ञः। अभिविनादयन् इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-28-7 व्याकोचं विकसितम्॥ 12-28-8 हताः अस्मिन्संधिरार्षः॥ 12-28-9 लाभाः अर्थाः॥ 12-28-15 महाभाग्यं माहात्म्यम्॥ 12-28-16 श्वैत्यमानय संतापमिति ट. ड. पाठः॥ 12-28-19 यागं माकुर्विति प्रत्याचष्ट प्रत्याख्यातवान्॥ 12-28-24 चतुर्भद्रतरः चत्वारि धर्मज्ञानवैराग्यैश्वर्यीख्यानि भद्राणि यस्मिन्स चतुर्भद्रः। त्वया अवधिभूतेन त्वत्तोऽतिशयेन चतुर्भद्र इत्यर्थः॥ 12-28-31 अवासृजत् यज्ञार्थमुत्सृष्टवान्॥ 12-28-32 अत्यकालयत् दत्तवान्॥ 12-28-55 वर्षसदृस्त्रिण्यः स्त्रियः। वर्षसहस्रकाः पुरुषाः॥ 12-28-58 द्रोणदुधाः द्रोणपरिमितं क्षीरं दुहन्ति ताः॥ 12-28-59 जारूथ्यान् स्तुत्यान्। त्रिगुणदक्षिणानित्यन्ये। निरर्गलानवारितद्वारान्॥ 12-28-66 चतुर्युजश्चतुरश्वाः॥ 12-28-68 उपह्वरे समीपे। अङ्के ऊरौ निषसाद आसांचक्रे। तस्माद्योगात्सा उर्वशी ऊरौ वासो यस्याः सा इति योगात्। ऊर्वसीत्यपेक्षिते ह्रस्वत्वं वर्णविपर्ययश्च पृषोदरादित्वात् ज्ञेयः॥ 12-28-75 सप्तधा सप्तस्वरानुसारेणावादयदिति संबन्धः॥ 12-28-76 मम पुरत इति शेषः। मां लक्षीकृत्येत्यर्थः॥ 12-28-78 शतधन्वानं शतं अनन्तान् सहते धनुर्यस्य तं शतधन्वानम्। मध्यमपदलोपी समासः॥ 12-28-82 पृषदाज्यं दधिमिश्रमाज्यं कस्यचिदर्थे पुत्रोत्पादनाय निर्मितं तद्युवनाश्वेन पीतं तत् रेतोरुधिरयोगं वेनापि तदुदरे गर्भोऽभवत्। स पितुः पार्श्वं भित्त्वा निःसारितो देवैरित्याख्यायिकार्योऽत्र सूचितः॥ 12-28-86 अह्ना एकेन शतं पलानि व्यवर्धत। द्वादशवर्षतुल्यः॥ 12-28-89 अभेदि भिन्ना॥ 12-28-91 मत्स्यान् हैरण्यानिति संबन्धः॥ 12-28-95 शम्या स्थूलबुध्नः काष्ठदण्डः स बलवता क्षिप्तो यावद्दूरं पतेत्तावान्देशः शम्यापातः। तावतान्तरेण पुरः पुरो यज्ञवेदीं कुर्वाणो वसुंधरां पर्यगच्छत्। परित्यज्य समुद्रतीरं प्राप्त इत्यर्थः॥ 12-28-97 व्यभजत्पुत्रेभ्यो दत्तवान्॥ 12-28-101 नृपान्दात्ये योजितवानित्यर्थः॥ 12-28-102 दक्षिणाः दाक्ष्ययुक्ताः॥ 12-28-103 सर्वे राजानोऽम्बरीषयज्ञेषु विप्रद्वास्यं कुर्वाणा अश्वमेधफलभागित्वात्तद्याजिनः सन्तः अम्बरीषमाहात्म्याद्दक्षिणायनं अनुपश्चात् अयुर्गताः। उत्तरायणमार्गेण हिरण्यगर्भलोक प्राप्ता इत्यर्थः॥ 12-28-106 शाशबिन्दवाः शशबिन्दोः पुत्राः॥ 12-28-111 गयं चामूर्तरयसमिति झ. पाठः॥ 12-28-115 शतमश्वतराणि चेति झ. पाठः॥ 12-28-117 दशव्यामां पञ्चाशद्धस्तविस्तारां द्विरायतां शतहस्तदीर्घाम्॥ 12-28-122 उपातिष्ठन्त पितृकार्ये मां नियोजयेति॥ 12-28-123 तेषां मारितानां पशूनां चर्मराशेः। उत्क्लेदात् सारद्रवात्॥ 12-28-126 पिठराणि विततमुखानि पात्राणि॥ 12-28-128 नाद्य मांसं पशुमात्रोपयोगस्य प्रागुक्तत्वात्॥ 12-28-130 ऐक्ष्वाकं इक्ष्वाकुवंशजम्॥ 12-28-134 आदेशेन आज्ञया तद्वित्तं स्वर्णप्रासादरूपम्॥ 12-28-137 वैन्यं वेनपुत्रम्। महारण्ये दण्डकारण्ये॥ 12-28-140 पुटकेपुटके पत्रेपत्रे इति प्राञ्चः॥ 12-28-145 विप्रलप्तं विप्रलपितम्॥ 12-28-147 विशोको जात इति शेषः॥

12-29-0 (65895) युधिष्ठिर उवाच। 12-29-0x (5390) स कथं काञ्चनष्ठीवी सृञ्जयस्य सुतोऽभवत्। पर्वतेन किमथे वा दत्तस्तेन ममार च॥ 12-29-1 (65896) यदा वर्षसहस्रायुस्तदा भवति मानवः। कथमप्राप्तकौमारः सृञ्जयस्य सुतो मृतः॥ 12-29-2 (65897) उताहो नाममात्रं वै सुवर्णष्ठीविनोऽभवत्। कथं वा काञ्चनष्ठीवीत्येतदिच्छामि वेदितुम्॥ 12-29-3 (65898) श्रीकृष्ण उवाच। 12-29-4x (5391) अत्र ते वर्णयिष्यामि यथावृत्तं जनेश्वर। नारदः पर्वतश्चैव द्वावृवी लोकसत्तमौ॥ 12-29-4 (65899) मातुलो भागिनेयश्च देवलोकादिहागतौ। विहर्तुकामौ संप्रीत्या मानुषेषु पुरा विभो॥ 12-29-5 (65900) हविःपवित्रभोज्येन देवभोज्येन चैव हि। नारदो मातुलस्तत्र भागिनेयश्च पर्वतः॥ 12-29-6 (65901) तावुभौ तपसोपेताववनीतलचारिणौ। भुञ्जानौ मानुषान्भोगान्यथावत्पर्यधावताम्॥ 12-29-7 (65902) प्रीतिमन्तौ मुदा युक्तौ समयं चैव चक्रतुः। यो भवेद्धृदि संकल्पः शुभो वा यदि वाऽशुभः॥ 12-29-8 (65903) अन्योन्यस्य च आख्येयो मृषा शापोऽन्यथा भवेत्। तौ तथेति प्रतिज्ञाय महर्षी लोकपूजितौ॥ 12-29-9 (65904) सृञ्जयं श्वैत्यमभ्येत्य राजानमिदमूचतुः। आवां भवति वत्स्यावः कंचित्कालं हिताय ते॥ 12-29-10 (65905) यथावत्पृथिवीपाल आवयोः प्रगुणीभव। तथेति कृत्वा राजा तौ सत्कृत्योपचचार ह॥ 12-29-11 (65906) ततः कदाचित्तौ राजा महात्मानौ तपोधनौ। अब्रवीत्परमप्रीतः सुतेयं देवरूपिणी॥ 12-29-12 (65907) एकैव मम कन्यैषा युवां परिचरिष्यति। दर्शनीयानवद्याङ्गी शीलवृत्तसमाहिता। सुकुमारी कुमारी च पझकिञ्जल्कसुप्रभा॥ 12-29-13 (65908) परमं सौम्यमित्युक्तं ताभ्यां राजा शशास ताम्। कन्ये विप्रावुपचर देववत्पितृवच्च ह॥ 12-29-14 (65909) सा तु कन्या तथेत्युक्त्वा पितरं धर्मचारिणी। यथानिदेशं राज्ञस्तौ सत्कृत्योपचचार ह॥ 12-29-15 (65910) तस्यास्तेनोपचारेण रूपेणाप्रतिमेन च। नारदं हृच्छयस्तूर्णं सहसैवाभ्यपद्यत॥ 12-29-16 (65911) ववृधे हि ततस्तस्य हृदि कामो महात्मनः। यथा शुक्लस्य पक्षस्य प्रवृत्तौ चन्द्रमाः शनैः॥ 12-29-17 (65912) न च तं भागिनेयाय पर्वताय महात्मने। शशंस मन्मथं तीव्रं व्रीडमानः स धर्मवित्॥ 12-29-18 (65913) तपसा चेङ्गितैश्चैव पर्वतोऽथ बुबोध तम्। कामार्तं नारदं क्रुद्धः शशापैनं ततो भृशम्॥ 12-29-19 (65914) कृत्वा समयमव्यग्रो भवान्वै सहितो मया। यो भवेद्धृदि संकल्पः शुभो वा यदि वाऽशुभः॥ 12-29-20 (65915) अन्योन्यस्य स आख्येय इति तद्वै मृषा कृतम्। भवता वचनं ब्रह्मंस्तस्मादेष शपाम्यहम्॥ 12-29-21 (65916) न हि कामं प्रवर्तन्तं भवानाचष्ट मे पुरा। सुकुमार्यां कुमार्यां ते तस्मान्नैष क्षमाम्यहम्॥ 12-29-22 (65917) ब्रह्मचारी गुरुर्यस्मात्तपस्वी ब्राह्मणश्च सन्। अकार्षीः समयभ्रंशमावाभ्यां यः कृतो मिथः॥ 12-29-23 (65918) शप्स्ये तस्मात्सुसंक्रुद्धो भवन्तं तं निबोध मे॥ 12-29-24 (65919) सुकुमारी च ते भार्या भविष्यति न संशयः। वानरत्वं च ते कन्या विवाहात्प्रभृति प्रभो। संद्रक्ष्यन्ति नराश्चान्ये स्वरूपेण विनाकृतम्॥ 12-29-25 (65920) स तद्वाक्यं तु विज्ञाय नारदः पर्वतं तथा। अशपत्तमपि क्रोधाद्भागिनेयं स मातुलः॥ 12-29-26 (65921) तपसा ब्रह्मचर्येण सत्येन च दमेन च। युक्तोऽपि नित्यधर्मश्च न वै स्वर्गमवाप्स्यसि॥ 12-29-27 (65922) तौ तु शावा भृशं क्रुद्धौ परस्परममर्षणौ। प्रतिजग्मतुहृन्योन्यं क्रुद्धाविव गजोत्तमौ॥ 12-29-28 (65923) पर्वतः पृथिवीं कृत्स्नां विचचार महामतिः। पूज्यमानो यथान्यांयं तेजसा स्वेन भारत॥ 12-29-29 (65924) अथ तामलभत्कन्यां नारदः सृञ्जयात्मजाम्। धर्मेण विप्रप्रवरः सुकुमारीमनिन्दिताम्॥ 12-29-30 (65925) सा तु कन्या यथाशापं नारदं तं ददर्श ह। पाणिग्रहणमन्त्राणां नियोगादेव नारदम्॥ 12-29-31 (65926) सुकुमारी च देवर्षि वानरप्रतिमाननम्। नैवावमन्यत तदा प्रीतिमत्येव चाभवत्॥ 12-29-32 (65927) उपतस्थे च भर्तारं न चान्यं मनसाऽप्यगात्। देवं मुनीं वा यक्षं वा पतित्वे पतिवत्सला॥ 12-29-33 (65928) ततः कदाचिद्भगवान्पर्वतोऽनुचचार ह। वनं विरहितं किंचित्तत्रापश्यत्स नारदम्॥ 12-29-34 (65929) ततोऽभिवाद्य प्रोवाच नारदं पर्वतस्तदा। भवान्प्रसादं कुरुतात्स्वर्गादेशाय ये प्रभो॥ 12-29-35 (65930) तमुवाच ततो दृष्ट्वा पर्वतं नारदस्तथा। कृताञ्जलिमुपासीनं दीनं दीनतरः स्वयम्॥ 12-29-36 (65931) त्वयाऽहं प्रथमं शप्तो वानरस्त्वं भविष्यसि। इत्युक्तेन मया पश्चाच्छप्तस्तवमपि मत्सरात्॥ 12-29-37 (65932) अद्यप्रभृति वै वासं स्वर्गे नावाप्स्यसीति ह। तव नैतद्विसदृशं पुत्रस्थाने हि मे भवान्॥ 12-29-38 (65933) निवर्तयेतां तौ शापावन्योन्येन तदा मुनी॥ 12-29-39 (65934) श्रीसमृद्धं तदा दृष्ट्वा नारदं देवरूपिणम्। सुकुमारी प्रदुद्राव परपुंसविशङ्कया॥ 12-29-40 (65935) तां पर्वतस्ततो दृष्ट्वा प्रद्रवन्तीमनिन्दिताम्। अब्रवीत्तव भर्तैष नात्र कार्या विचारणा॥ 12-29-41 (65936) ऋषिः परमधर्मात्मा नारदो भगवान्प्रभुः। तवैवाभेद्यहृदयो मा ते भूदत्र संशयः॥ 12-29-42 (65937) सानुनीता बहुविधं पर्वतेन महात्मना। शापदोषं च तं भर्तुः श्रुत्वा प्रकृतिमागता। पर्वतोऽथ ययौ स्वर्गं नारदोऽभ्यगमद्गृहान्॥ 12-29-43 (65938) वासुदेव उवाच। 12-29-44x (5392) प्रत्यक्षकर्ता सर्वस्य नारदो भगवानृषिः। एष वक्ष्यति ते पृष्टो यथावृत्तं नरोत्तम॥ ॥ 12-29-44 (65939) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनत्रिंशोऽध्यायः॥ 29॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-29-6 हविः पवित्रभोज्येन शाल्यन्नेन देवभोज्येन घृतेन ताभ्यां विहर्तुकामाविति पूर्वेण संबन्धः॥ 12-29-11 प्रगुणीभवानुकूलो भव॥ 12-29-13 सुकुमारी नाम्रा॥ 12-29-14 सौम्यमुत्तमम्॥ 12-29-20 समयं कृत्वा भवानवसदिति शेषः॥ 12-29-22 प्रवर्तन्तं प्रवर्तमानम्। ते त्वाम्॥

12-30-0 (65940) वैशम्पायन उवाच। 12-30-0x (5393) ततो राजा पाण्डुसुतो नारदं प्रत्यभाषत। भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि सुवर्णष्ठीविसंभवम्॥ 12-30-1 (65941) एवमुक्तस्तु स मुनिर्धर्मराजेन नारदः। आचचक्षे यथावृत्तं सुवर्णष्ठीविनं प्रति॥ 12-30-2 (65942) नारद उवाच। 12-30-3x (5394) एवमेतन्महाबाहो यथाऽयं केशवोऽब्रवीत्। कार्यस्यास्य तु यच्छेषं तत्ते वक्ष्यामि पृच्छतः॥ 12-30-3 (65943) अहं च पर्वतश्चैव स्वस्रीयो मे महाप्नुनिः। वस्तुकामावभिगतौ सृञ्जयं जयतां वरम्॥ 12-30-4 (65944) तत्रावां पूजितौ तेन विधिदृष्टेन कर्मणा। सर्वकामैः सुविहितौ निवसावोऽस्य वेश्मनि॥ 12-30-5 (65945) व्यतिक्रान्तासु वर्षासु समये गमनस्य च। पर्वतो मामुवाचेदं काले वचनमर्थवत्॥ 12-30-6 (65946) आवामस्य नरेन्द्रस्य गृहे परमपूजितौ। उषितौ समये ब्रह्मंस्तद्विचिन्तय सांप्रतम्॥ 12-30-7 (65947) ततोऽहमब्रुवं राजन्पर्वतं सुभदर्शनम्। सर्वमेतत्त्वयि विभो भागिनेयोपपद्यते॥ 12-30-8 (65948) वरेण च्छन्द्यतां राजा लभतां यद्यदिच्छति। आवयोस्तपसा सिद्धिं प्राप्नोतु यदि मन्यसे॥ 12-30-9 (65949) तत आहूय राजानं सृञ्जयं जयतां वरम्। पर्वतोऽनुमतो वाक्यमुवाच कुरुपुङ्गव॥ 12-30-10 (65950) प्रीतौ स्वो नृप सत्कारैर्भवदार्जवसंभृतैः। आवाभ्यामभ्यनुज्ञातो वरं नृवर चिन्तय॥ 12-30-11 (65951) देवानामविहिंसायां न भवेन्मानुषे क्षमम्। तद्गृहाण महाराज पूजार्हो नौ मतो भवान्॥ 12-30-12 (65952) सृञ्जय उवाच। 12-30-13x (5395) प्रीतौ भवन्तौ यदि मे कृतमेतावता मम। एष एव परो लाभो निर्वृत्तो मे महाफलः॥ 12-30-13 (65953) तमेवंवादिनं भूयः पर्वतः प्रत्यभाषत। शृणु राजन्सुसंकल्पं यत्ते हृदि चिरं स्थितम्॥ 12-30-14 (65954) अभीप्ससि सुतं वीरं वीर्यवन्तं दृढव्रतम्। आयुष्मतं महाभागं देवराजसमद्युतिम्॥ 12-30-15 (65955) भविष्यत्येष ते कामो न त्वायुष्मान्भविष्यति। देवराजाभिभूत्यर्थं संकल्पो ह्ये ते हृदि॥ 12-30-16 (65956) सुवर्णष्ठीवनाच्चैव स्वर्णष्ठीवी भविष्यति। रक्ष्यश्च देवराजात्स देवराजसमद्युतिः॥ 12-30-17 (65957) तच्छ्रुत्वा सृञ्जयो वाक्यं पर्वतस्य महात्मनः। प्रसादयामास तदा नैतदेवं भवेदिति॥ 12-30-18 (65958) आयुष्मान्मे भवेत्पुत्रो भवतोस्तपस मुन। न च तं पर्वतः किंचिदुवाचेन्द्रव्यपेक्षया॥ 12-30-19 (65959) तमहं नृपतिं दीनमब्रवं पुनरेव च। स्मर्तव्योऽस्मि महाराज दर्शयिष्यामि ते सुतम्॥ 12-30-20 (65960) अहं ते दयितं पुत्रं प्रेतराजवशं गतम्। पुनर्दास्यामि तद्रूपं मा शुचः पृथिवीपते॥ 12-30-21 (65961) एवमुक्त्वा तु नृपतिं प्रयातौ स्वो यथेप्सितम्। सृञ्जयश्च यथाकामं प्रविवेश स्वमन्दिरम्॥ 12-30-22 (65962) सृञ्जयस्याथ राजर्षेः कस्मिंश्चित्कालपर्यये। जज्ञे पुत्रो महावीर्यस्तेजसा प्रज्वलन्निव॥ 12-30-23 (65963) ववृधे स यथाकालं सरसीव महोत्पलम्। बभूव काञ्चनष्ठीवी यथार्थं नाम तस्य तत्॥ 12-30-24 (65964) तदद्भुततमं लोके पप्रथे कुरुसत्तम। बुबुधे तच्च देवेन्द्रो वरदानं मनीषिणोः॥ 12-30-25 (65965) ततः स्वाभिभवाद्भीतो बृहस्पतिमते स्थितः। कुमारस्यान्तरप्रेक्षी नित्यमेवाभ्यवर्तत॥ 12-30-26 (65966) चोदयामास तद्वज्रं दिव्यास्रं मूर्तिमत्स्थ्रितम्। व्याघ्रो भूत्वा जहीमं त्वं राजपुत्रमिति प्रभो॥ 12-30-27 (65967) प्रवृद्धः किल वीर्येण मामेषोऽभिभविष्यति। सृञ्जयस्य सुतो वज्र यथैनं पर्वतोऽब्रवीत्॥ 12-30-28 (65968) एवमुक्तस्तु शक्रेण वज्रः परपुरंजयः। कुमारमन्तरप्रेक्षी नित्यमेवान्वपद्यत॥ 12-30-29 (65969) सृञ्जयोऽपि सुतं प्राप्य देवराजसमद्युतिम्। हृष्टः सान्तः पुरो राजा वननित्यो बभूव ह॥ 12-30-30 (65970) ततो भागीरथीतीरे कदाचिन्निर्जने वने। धात्रीद्वितीयो बालः स क्रीडार्थं पर्यधावत॥ 12-30-31 (65971) पञ्चवर्षकदेशीयो बालो नागेन्द्रविक्रमः। सहसोत्पतितं व्याघ्रमाससाद महाबलम्॥ 12-30-32 (65972) स बालस्तेन निष्पिष्टो वेपमानो नृपात्मजः। व्यसुः पपात मेदिन्यां ततो धात्री विचुक्रुशे॥ 12-30-33 (65973) हत्वा तु राजपुत्रं स तत्रैवान्तरधीयत। शार्दूलो देवराजस्य माययान्तर्हितस्तदा॥ 12-30-34 (65974) धात्र्यास्तु निनदं श्रुत्वा रुदत्याः परमार्तवत्। अभ्यधावत तं देशं स्वयमेव महीपतिः॥ 12-30-35 (65975) स ददर्श शयानं तं गतासुं पीतशोणितम्। कुमारं विगतानन्दं निशाकरमिव च्युतम्॥ 12-30-36 (65976) स तमुत्सङ्गमारोप्य परिपीडितवक्षसम्। पुत्रं रुधिरसंसिक्तं पर्यदेवयदातुरः॥ 12-30-37 (65977) ततस्ता मातरस्तस्य रुदत्यः शोककर्शिताः। अभ्यधावन्त तं देशं यत्र राजा स सृञ्जयः॥ 12-30-38 (65978) ततः स राजा सस्मार मामेव गतमानसः। तदाऽहं चिन्तनं ज्ञात्वा गतवांस्तस्य दर्शनम्॥ 12-30-39 (65979) मयैतानि च वाक्यानि श्रावितः शोकलालसः। यानि ते यदुवीरेण कथितानि महीपते॥ 12-30-40 (65980) संजीवितश्चापि पुनर्वासवानुमते तदा। भवितव्यं तथा तच्च न तच्छक्यमतोऽन्यथा॥ 12-30-41 (65981) तत ऊर्ध्वं कुमारस्तु स्वर्णष्ठीवी महायशाः। चित्तं प्रसादयामास पितृर्मातुश्च वीर्यवान्॥ 12-30-42 (65982) कारयामास राज्यं च पितरि स्वर्गते नृप। वर्षाणां शतमेकं च सहस्रं भीमविक्रमः॥ 12-30-43 (65983) तत ईजे महायज्ञैर्बहुभिर्भूरिदक्षिणैः। तर्पयामास देवांश्च पितॄंश्चैव महाद्युतिः॥ 12-30-44 (65984) उत्पाद्य च बहून्पुत्रान्कुलसतानकारिणः। कालेन महता राजन्कालधर्ममुपेयिवान्॥ 12-30-45 (65985) स त्वं राजेन्द्र संजातं शोकमेकं निवर्तय। यथा त्वं केशवः प्राह व्यामश्च सुमहातपाः॥ 12-30-46 (65986) पितृपैतामहं राज्यमास्थाय धुरमुद्वह। इष्ट्वा पुण्यैर्महायज्ञैरिष्टं लोकमवाप्स्यसि॥ ॥ 12-30-47 (65987) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रिंशोऽध्यायः॥ 30॥*

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

* द्रोणपर्वणि स्वर्णष्ठीविचरितमन्यादृशमत्र पर्वणित्वन्यादृशम्। 12-30-7 सांप्रतं कल्याणम्॥ 12-30-12 न भवेन्मानुषक्षयमिति झ. पाठः। तत्र येन देवपीडा मनुष्यक्षयश्च न भवति तत्तादृशं वरं गृहाणेति भावः॥ 12-30-16 देवराजविभूत्यर्थमिति ड. पाठः॥

12-31-0 (65988) वैशम्पायन उवाच। 12-31-0x (5396) तूष्णींभूतं तु राजानं शोचमानं युधिष्ठिरम्। तपस्वी धर्मतत्त्वज्ञः कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत्॥ 12-31-1 (65989) व्यास उवाच। 12-31-2x (5397) प्रजानां पालनं धर्मो राज्ञां राजीवलोचन। धर्मः प्रमाणं लोकस्य नित्यं धर्मोऽनुवर्त्यताम्॥ 12-31-2 (65990) अनुतिष्ठस्व तद्राजन्पितृपैतामहं पदम्। ब्राह्मणेषु तु यो धर्मः स नित्यो वेदनिश्चितः॥ 12-31-3 (65991) तत्प्रमाणं प्रमाणानां शाश्वतं भरतर्षभ। तस्य धर्मस्य कृत्स्नस्य क्षत्रियः परिरक्षिता॥ 12-31-4 (65992) तथा यः प्रतिहन्त्यस्य शासनं विषये नरः। स बाहुभ्यां विनिग्राह्यो लोकयात्राविघातकः॥ 12-31-5 (65993) प्रमाणमप्रमाणं यः कुर्यान्मोहवशं गतः। भृत्यो वा यदि वा पुत्रस्तपस्वी वाऽथ कश्चन॥ 12-31-6 (65994) पापान्सर्वैरुपायैस्तान्नियच्छेच्छातयीत वा। अतोऽन्यथा वर्तमानो राजा प्राप्नोति किल्विषम्॥ 12-31-7 (65995) धर्मं विनश्यमानं हि यो न रक्षेत्स धर्महा। ते त्वया धर्महन्तारो निहताः सपदानुगाः॥ 12-31-8 (65996) स्वधर्मे वर्तमानस्त्वं किंनु शोचसि पाण्डव। राजा हि हन्याद्दद्याच्च प्रजा रक्षेच्च धर्मतः॥ 12-31-9 (65997) युधिष्ठिर उवाच। 12-31-10x (5398) न तेऽतिशङ्के वचनं यद्ब्रवीषि तपोधन। अपरोक्षो हि ते धर्मः सर्वधर्मविदां वर॥ 12-31-10 (65998) मया त्ववध्या बहवो घातिता राज्यकारणात्। तानि कर्माणि मे ब्रह्मन्दहन्ति च पचन्ति च॥ 12-31-11 (65999) व्यास उवाच। 12-31-12x (5399) ईश्वरो वा भवेत्कर्ता पुरुषो वाऽपि भारत। हठो वा वर्तते लोके कर्मजं वा फलं स्मृतम्॥ 12-31-12 (66000) ईश्वरेण नियुक्तो हि साध्वसाधु च भारत। कुरुते पुरुषः कर्म फलमीश्वरगामि तत्॥ 12-31-13 (66001) यथाहि पुरुषश्छिन्द्याद्वृक्षं परशुना वने। छेत्तुरेव भवेत्पापं परशोर्न कथंचन॥ 12-31-14 (66002) अथवा तदुपादानात्प्राप्नुयात्कर्मणः फलम्। दण्डशस्त्रकृतं पापं पुरुषे तन्न विद्यते॥ 12-31-15 (66003) न चैतदिष्टं कौन्तेय यदन्येन कृतं फलम्। प्राप्नुयादिति तस्माच्च ईश्वरे तन्निवेशय॥ 12-31-16 (66004) अथापि पुरुषः कर्ता कर्मणोः शुभपापयोः। न परो विद्यते तस्मादेवमप्यशुभं कुतः॥ 12-31-17 (66005) न हि कश्चित्क्वचिद्राजन्दिष्टं प्रतिनिवर्तते। दण्डशस्त्रकृतं पापं पुरुषे तन्न विद्यते॥ 12-31-18 (66006) यदि वा मन्यसे राजन्हतमेकं प्रतिष्ठितम्। एवमप्यशुभं कर्म न भूतं न भविष्यति॥ 12-31-19 (66007) अथाभिपत्तिर्लोकस्य कर्तव्या पुण्यपापयोः। अभिपन्नमिदं लोके राज्ञामुद्यतदण्डनम्॥ 12-31-20 (66008) तथापि लोके कर्माणि समावर्तन्ति भारत। शुभाशुभफलं चैते प्राप्नुवन्तीति मे मतिः॥ 12-31-21 (66009) एवं पश्य शुभादेशं कर्मणस्तत्फलं ध्रुवम्। त्यज त्वं राजशार्दूल मैवं शोके मनः कृथा॥ 12-31-22 (66010) स्वधर्मे वर्तमानस्य सापवादेऽपि भारत। एवमात्मपरित्यागस्तव राजन्न शोभनः॥ 12-31-23 (66011) विहितानि हि कौन्तेय प्रायश्चित्तानि कर्मणाम्। शरीरवांस्तानि कुर्यादशरीरः पराभवेत्॥ 12-31-24 (66012) तद्राजञ्जीवमानस्त्वं प्रायश्चित्तं करिष्यसि। प्रायश्चित्तमकृत्वा तु प्रेत्य तप्ताऽसि भारत॥ 12-31-25 (66013) युधिष्ठिर उवाच। 12-31-26x (5400) हताः पुत्राश्च पौत्राश्च भ्रातरः पितरस्तथा। श्वशुरा गुरवश्चैव मातुलाश्च पितामहाः॥ 12-31-26 (66014) क्षत्रियाश्च महात्मानः संबन्धिसुहृदस्तथा। वयस्या भागिनेयाश्च ज्ञातयश्च पितामह॥ 12-31-27 (66015) बहवश्च मनुष्येन्द्रा नानादेशसमागताः। घातिता राज्यलुब्धेन मयैकेन पितामह॥ 12-31-28 (66016) तांस्तादृशानहं हत्वा धर्मनित्यान्महीक्षितः। असकृत्सोमपान्वीरान्क्रिं प्राप्स्यामि तपोधन॥ 12-31-29 (66017) दह्याम्यनिशमद्यापि चिन्तयानः पुन पुनः। हीनां पार्थिवसिंहैस्तैः श्रीमद्भिः पृथिवीमिमाम्॥ 12-31-30 (66018) दृष्ट्वा ज्ञातिवधं घोरं हतांश्च शतशः परान्। कोटिशश्च नरानन्यान्परितप्ये पितामह॥ 12-31-31 (66019) का नु तासां वरस्त्रीणामवस्थाऽद्य भविष्यति। विहीनानां तु तनयैः पतिभिर्भ्रातृभिस्तथा॥ 12-31-32 (66020) अस्मानन्तकरान्घोरान्पाण्डवान्वृष्णिसंहतान्। आक्रोशन्त्यः कृशा दीनाः प्रपतिष्यन्ति भूतले॥ 12-31-33 (66021) अपश्यन्त्यः पितॄन्भ्रातॄन्पतीन्पुत्रांश्च योषितः। त्यक्त्वा प्राणान्स्त्रियः सर्वागमिष्यन्ति यमक्षयम्॥ 12-31-34 (66022) वत्सलत्वाद्द्विजश्रेष्ठ तत्र ये नास्ति संसयः। व्यक्तं सौक्ष्म्याच्च धर्मस्य प्राप्स्यामः स्त्रीवधं वयम्॥ 12-31-35 (66023) ते वयं सुहृदो हत्वा कृत्वा पापमनन्तकम्। नकरे निपतिष्यामो ह्यधः शिरस एव ह॥ 12-31-36 (66024) शरीराणि विमोक्ष्यामस्तपसोग्रेण सत्तम। आश्रमाणां विशेषं त्वमथाचक्ष्व पितामह॥ ॥ 12-31-37 (66025) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकत्रिंशोऽध्यायः॥ 31॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-31-7 शातयीत मारेयत्॥ 12-31-11 मे माम्॥ 12-31-12 नापरो वर्तते लोके कर्मजं वा फलं नृषु। इति ड.थ. पाठः॥ 12-31-15 प्राप्नुयात् परशोरुपादाता। एवं तर्हि विन परशोर्दण्डः शस्त्रं परशुश्च कृतस्तमेव पापं कर्तृ प्राप्नुयात्तस्य प्रथमप्रयोज्यत्वात्। पुरुषे उपादातरि तन्न विद्यते तस्य जघन्यत्वात्॥ 12-31-16 यदि चैतन्नेष्टं एतत्किं यदन्येन प्रहर्त्रा कृतं पापं तस्य फलं शस्त्रकर्ता आप्नुयादिति। तर्हि जघन्यप्रयोज्ये त्वय्यपि पापाभावादीश्वरे एव तन्निवेशय॥ 12-31-18 यतः कश्चिदपि दिष्टं प्रत्यद्द्वष्टस्य प्रतिकूलो भूत्वावश्यंभाविनः कर्मणः सकाशान्न निवर्तते। दैवस्य दुर्लङघ्यत्वादिति भावः॥ 12-31-20 पुण्यपापयोः सुख दुःखयोः अभिपत्तिरुपपत्तिः कर्तव्या साच धर्माधर्मावन्तरेण न घटते तौच शास्त्रैकगम्याविति चेद्राज्ञामुद्यतदण्डनमुद्धतदमनं लोके शास्त्रे चोपपन्नतरमित्यर्थः॥ 12-31-23 सापवादे निन्द्येऽपि॥

12-32-0 (66026) वैशम्पायन उवाच। 12-32-0x (5401) युधिष्ठिरस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा द्वैपायनस्तदा। परीक्ष्य निपुणं बुद्ध्या ऋषिः प्रोवाच पाण्डवम्॥ 12-32-1 (66027) व्यास उवाच। 12-32-2x (5402) मा विषादं कृथा राजन्क्षत्रधर्ममनुस्मरन्। स्वधर्मेण हता ह्येते क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ॥ 12-32-2 (66028) काङ्क्षमाणाः श्रियं कृत्स्नां पृथिव्यां च मबद्यशः। कृतान्तविधिसंयुक्ताः कालेन निधनं गताः॥ 12-32-3 (66029) नृ त्वं हन्ता न भीमोऽयं नार्जुनो न यमावपि। कालः पर्यायधर्मेण प्राणानादत्त देहिनाम्॥ 12-32-4 (66030) न तस्य मातापितरौ नानुग्राह्यो हि कश्चन। कर्मसाक्षी प्रजानां यस्तेन कालेन संहृताः॥ 12-32-5 (66031) हेतुमात्रमिदं तस्य विहितं भरतर्षभ। यद्धन्ति भूतैर्भूतानि तदस्मै रूपमैश्वरम्॥ 12-32-6 (66032) कर्म मूर्त्यात्मकं विद्धि साक्षिणं शुभपापयोः। सुखदुःखगुणोदर्कं कालं कालफलप्रदम्॥ 12-32-7 (66033) तेषामपि महाबाहो कर्माणि परिचिन्तय। विनाशहेतुकानि त्वं यैस्तै कालवशं गताः॥ 12-32-8 (66034) आत्मनश्च विजानीहि नियतव्रतशीलताम्। यदा त्वमीदृशं कर्म विधिनाऽऽक्रम्य कारितः॥ 12-32-9 (66035) त्वष्ट्रेव विहितं यन्त्रं यथा चेष्टयितुर्वशे। कर्मणा कालयुक्तेन तथेदं भ्राम्यते जगत्॥ 12-32-10 (66036) पुरुषस्य हि दृष्ट्वेमामुत्पत्तिमनिमित्ततः। यदृच्छया विनाशं च शोकहर्षावनर्थकौ॥ 12-32-11 (66037) व्यलीकमपि यत्त्वत्र चित्तवैतंसिकं तव। तदर्थमिष्यते राजन्प्रायश्चित्तं तदाचर॥ 12-32-12 (66038) इदं तु श्रूयते पार्थ युद्धे देवासुरे पुरा। असुरा भ्रातरो ज्येष्ठा देवाश्चापि यवीयसः॥ 12-32-13 (66039) तेषामपि श्रीनिमित्तं महानासीत्समुच्छ्रयः। युद्धं वर्षसहस्राणि द्वात्रिंशदभवत्किल॥ 12-32-14 (66040) एकार्णवां महीं कृत्वा रुधिरेण परिप्लुताम्। जघ्नुर्दैत्यांस्तथा देवास्त्रिदिवं चाभिलेभिरे॥ 12-32-15 (66041) तथैव पृथिवीं लब्ध्वा ब्राह्मणा वेदपारगाः। संश्रिता दानवानां वै साह्यार्थं दर्पमोहिताः॥ 12-32-16 (66042) शालावृका इति ख्यातास्त्रिषु लोकेषु भारत। अष्टाशीतिसहस्राणि ते चापि विबुर्धैर्हताः॥ 12-32-17 (66043) धर्मव्युच्छित्तिमिच्छतो येऽधर्मस्य प्रवर्तकाः। हन्तव्यास्ते दुरात्मानो देवैर्दैत्या इवोल्वणाः॥ 12-32-18 (66044) एकं हत्वा यदि कुले शिष्टानां स्यादनामयम्। कुलं हत्वा च राष्ट्रे च न तद्वृत्तोपघातकम्॥ 12-32-19 (66045) अधर्मरूपो धर्मो हि कश्चिदस्ति नराधिप। धर्मरूपो ह्यधर्मश्च तच्च ज्ञेयं विपश्चिता॥ 12-32-20 (66046) तस्मात्संस्तम्भयात्मानं श्रुतवानसि पाण्डव। देवैः पूर्वगतं मार्गमनुयातोऽसि भारत॥ 12-32-21 (66047) न हीदृशा गमिष्यन्ति नरकं पाण्डवर्षभ। भ्रातॄनाश्वासयैतांस्त्वं सुहृदश्च परंतप॥ 12-32-22 (66048) यो हि पापसमारम्भे कार्ये तद्भावभावितः। कुर्वन्नपि तथैव स्यात्कृत्वा च निरपत्रपः॥ 12-32-23 (66049) तस्मिंस्तत्कलुषं सर्वं समस्तमिति शब्दितम्। प्रायश्चित्तं न तस्यास्ति ह्रासो वा पापकर्मणः॥ 12-32-24 (66050) त्वं तु शुक्लाभिजातीयः परदोषेण कारितः। अनिच्छमानः कर्मेदं कृत्वा च परितप्यसे॥ 12-32-25 (66051) अश्वमेधो महायज्ञः प्रायश्चित्तमुदाहृतम्। तमाहर महाराज विपाप्मैवं भविष्यसि॥ 12-32-26 (66052) मरुद्भिः सह जित्वाऽरीन्भगवान्पाकशासनः। एकैकं क्रतुमाहृत्य शतकृत्वः शतक्रतुः॥ 12-32-27 (66053) धूतपाप्मा जितस्वर्गो लोकान्प्राप्य सुखोदयान्। मरुद्गणैर्वृतः शक्रः शुशुभे भासयन्दिशः॥ 12-32-28 (66054) स्वर्गे लोके महीयन्तमप्सरोभिः शचीपतिम्। ऋषयः पर्युपासन्ते देवाश्च विबुधेश्वरम्॥ 12-32-29 (66055) सेयं त्वामनुसंप्राप्ता विक्रमेण वसुंधरा। निर्जिताश्च महीपाला विक्रमेण त्वयाऽनध॥ 12-32-30 (66056) तेषां पुराणि राष्ट्राणि गत्वा राजन्सुहृद्वॄतः। भ्रातॄन्पुत्रांश्च पौत्रांश्च स्वेस्वे राज्येऽभिषेचय॥ 12-32-31 (66057) बालानपि च गर्भस्थान्सांत्वेन समुदाचरन्। रञ्जयन्प्रकृतीः सर्वाः परिपाहि वसुंधराम्॥ 12-32-32 (66058) कुमारो नास्ति येषां च कन्यास्तत्राभिषेचय। कामाशयो हि स्त्रीवर्गः शोकमेवं प्रहास्यसि॥ 12-32-33 (66059) एवमाश्वासनं कृत्वा सर्वराष्ट्रेषु भारत। यजस्व वाजिमेधेन यथेन्द्रो विजयी पुरा॥ 12-32-34 (66060) अशोच्यास्ते महात्मानः क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ। स्वकर्मभिर्गता नाशं कृतान्तबलमोहिताः॥ 12-32-35 (66061) अवाप्तः क्षत्रधर्मस्ते राज्यं प्राप्तमकण्टकम्। रक्ष स्वधर्मं कौन्तेय श्रेयान्यः प्रेत्यभाविकः॥ ॥ 12-32-36 (66062) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वात्रिंशोऽध्यायः॥ 32॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-32-3 कृतान्तविधिः परप्राजहरणं तेन संयुक्ताः। स्वापराधेनैव हता इत्यर्थः॥ 12-32-6 इदं युक्षम्। अस्मै अस्य ऐश्वरं नियन्तृत्वम्॥ 12-32-11 उत्पत्तिवद्विनाशोऽपि यादृच्छिक एवेति भावः॥ 12-32-12 चित्तवैतंसिकं चित्तबन्धनं तदर्थं तन्निवृत्त्यर्थम्॥ 12-32-13 यवीयसः यवीयांसः॥ 12-32-14 समुच्छ्रयो विरोधः॥ 12-32-16 संश्रिताः सन्नद्धाः। साह्यार्थं साहाय्यार्थम्॥ 12-32-19 तत् एकस्य कुलस्य वा हननं वृत्तोपघातकम् धर्मनाशकं न भवति॥ 12-32-23 तद्भावभावितः पापभावनां गतः। कुर्वन्पापमिति वर्तते॥ 12-32-24 तस्य अपश्चात्तापिनो निर्लज्जस्य प्रायश्चित्तं वा तेन पापह्रासो वा नास्तीत्यर्थः॥ 12-32-25 परदोषेण दुर्योधनदोषेण॥ 12-32-29 महीयन्तं महीयमानम्॥ 12-32-33 कामाः आशेरतेऽस्मिन्कामाशयः। पूर्णकाम इत्यर्थः॥

12-33-0 (66063) युधिष्ठिर उवाच। 12-33-0x (5403) कानि कृत्वेह कर्माणि प्रायश्चित्तीयते नरः। किं कृत्वा मुच्यते तत्र तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-33-1 (66064) व्यास उवाच। 12-33-2x (5404) अकुर्वन्विहितं कर्म प्रतिषिद्धानि चाचरन्। प्रायश्चित्तीयते ह्येवं नरो मिथ्याऽनुवर्तयन्॥ 12-33-2 (66065) सूर्येणाभ्युदितो यश्च ब्रह्मचारी भवत्युत। तथा सूर्याभिनिर्मुक्तः कुनखी श्यावदन्नपि॥ 12-33-3 (66066) परिवित्तिः परिवेत्ता ब्रह्मेज्यायाश्च दूषकः। दिधिषूपतिस्तथा यः स्यादग्रेदिधिषुरेव च॥ 12-33-4 (66067) अवकीर्णी भवेद्यश्च द्विजातिवधकस्तथा। अतीर्थे ब्राह्मणस्त्यागी तीर्थे चाप्रतिपादकः॥ 12-33-5 (66068) ग्रामयाजी च कौन्तेय मांसस्य परिविक्रयी। यश्चाग्नीनपविध्येत तथैव ब्रह्मविक्रयी॥ 12-33-6 (66069) शूद्रस्त्रीवधको यश्च पूर्वः पूर्वस्तु गर्हितः। वृथा पशुसमालम्भी वनदाहस्य कारकः॥ 12-33-7 (66070) अनृतेनोपवर्ती च प्रतिषेद्धा गुरोस्तथा। `स्वदत्तस्यापहर्ता च परदत्तनिरोधकः॥ 12-33-8 (66071) वाग्दत्तं च मनोदत्तं धारादत्तं च यो हरेत्। पाकभेदेन भोक्ता च भुञ्जानस्याप्यनादरः॥ 12-33-9 (66072) स्वजनैः कलहं चैव आश्रितानामरक्षणम्। ' एतान्येनांसि सर्वाणि व्युत्क्रान्तसमयश्च यः॥ 12-33-10 (66073) अकार्याणि तु वक्ष्यामि यानि तानि निबोध मे। लोकवेदविरुद्धानि तान्येकाग्रमनाः शृणु॥ 12-33-11 (66074) स्वधर्मस्य परित्यागः परधर्मस्य च क्रिया। अयाज्ययाजनं चैव तथाऽभक्ष्यस्य भक्षणम्॥ 12-33-12 (66075) शरणागतसंत्यागो भृत्यस्याभरणं तथा। रसानां विक्रयश्चापि तिर्यग्योनिवधस्तथा॥ 12-33-13 (66076) आधानादीनि कर्माणि शक्तिमान्न करोति यः। अप्रयच्छंश्च सर्वाणि नित्यदेयानि भारत॥ 12-33-14 (66077) दक्षिणानामदानं च ब्राह्मणस्वाभिमर्शनम्। सर्वाण्येतान्यकार्याणि प्राहुर्धर्मविदो जनाः॥ 12-33-15 (66078) पित्रा विवदते पुत्रो यश्च स्याद्गुरुतल्पगः। अप्रजायन्नरव्याघ्र भवत्यधार्मिको नरः॥ 12-33-16 (66079) उक्तान्येतानि कर्माणि विस्तरेणेतरेण च॥ 12-33-17 (66080) यानि कुर्वन्निकुर्वंश्च प्रायश्चित्तीयते नरः। एतान्येव तु कर्माणि क्रियमाणानि मानवैः। येषुयेषु निमित्तेषु न लिप्यन्तेऽथ ताञ्शृणु॥ 12-33-18 (66081) प्रगृह्य शस्त्रमायान्तमपि वेदान्तगं रणे। जिघांसन्तं जिघांसीयान्न तेन ब्रह्महा भवेत्॥ 12-33-19 (66082) इति चाप्यत्र कौन्तेय मन्त्रो वेदेषु पठ्यते। वेदप्रमाणविहितं धर्मं च प्रब्रवीमि ते॥ 12-33-20 (66083) अपेतं ब्राह्मणं वृत्ताद्यो हन्यादाततायिनम्। न तेन ब्रह्महा स स्यान्मन्युस्तन्मन्युमृच्छति॥ 12-33-21 (66084) प्राणात्यये तथा ज्ञानादाचरन्मदिरामपि। आदेशितो धर्मपरैः पुनः संस्कारमर्हति॥ 12-33-22 (66085) एतत्ते सर्वमाख्यातं कौन्तेयाभक्ष्यभक्षणम्। प्रायश्चित्तविधानेन सर्वमेतेन शुद्ध्यति॥ 12-33-23 (66086) गुरुतल्पं हि गुर्वर्थं न दूषयति मानवम्। उद्दालकः श्वेतकेतुं जनयामास शिष्यतः॥ 12-33-24 (66087) स्तेयं कुर्वंश्च गुर्वर्थमापत्सु न निषिध्यते। बहुशः कामकारेण न चेद्यः संप्रवर्तते॥ 12-33-25 (66088) अन्यत्र ब्राह्मणस्वेभ्य आददानो न दुष्यति। स्वयमप्राशिता यश्च न स पापेन लिप्यते॥ 12-33-26 (66089) प्राणत्राणेऽनृतं वाच्यमात्मनो वा परस्य च। गुर्वर्थे स्त्रीषु चैव स्याद्विवाहकरणेषु च॥ 12-33-27 (66090) नावर्तते व्रतं स्वप्ने शुक्रमोक्षे कथंचन। आज्यहोमः समिद्धेऽग्नौ प्रायश्चित्तं विधीयते॥ 12-33-28 (66091) पारिवित्त्यं तु पतिते नास्ति प्रव्रजिते तथा। भिक्षिते पारदार्यं च तद्धर्मस्य न दूषकम्॥ 12-33-29 (66092) वृथा पशुसमालम्भं नैव कुर्यान्न कारयेत्। भ्रनुग्रहः पशूनां हि संस्कारो विधिनोदितः॥ 12-33-30 (66093) अनर्हे ब्राह्मणे दत्तमज्ञानात्तन्न दूषकम्। सत्काराणां तथा तीर्थे नित्यं वा प्रतिपादनम्॥ 12-33-31 (66094) स्त्रियास्तथापचारिण्या निष्कृतिः स्याददूषिका। अपि सा पूयते तेन न तु भर्ता प्रदुष्यति॥ 12-33-32 (66095) तत्त्वं ज्ञात्वा तु सोमस्य विक्रयः स्याददोषवान्। असमर्थस्य भृत्यस्य विसर्गः स्याददोषवान्॥ 12-33-33 (66096) वनदाहो गवामर्थे क्रियमाणो न दूषकः। उक्तान्येतानि कर्माणि यानि कुर्वन्न दुष्यति॥ 12-33-34 (66097) प्रायश्चित्तानि वक्ष्यामि विस्तरेणैव भारत। `यानि कृत्वा नरः पूतो भविष्यति नराधिप॥' ॥ 12-33-35 (66098) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 33॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-33-1 प्रायश्चित्तीयते प्रायश्चित्तेऽधिक्रियते॥ 12-33-2 मिथ्यानुवर्तयन्कापट्यं चरन्॥ 12-33-4 अनूढे ज्येष्ठे ऊढवान् कनिष्ठः परिवेत्ता। परिवित्तिः पूर्वजः। ज्येष्ठायामनूढायां कनिष्ठामूढवानग्रेदिधिषुः। दिधिषूपतिस्तु कनिष्ठाविवाहोत्तरं ज्येष्ठामूढवान्॥ 12-33-5 अबकीर्णां नष्टव्रतः। अतीर्थे अपात्रे त्यागी दाता॥ 12-33-6 अपविध्येत त्यजेत्। ब्रह्मविक्रयी भृतकाध्यापकः॥ 12-33-14 नित्यदेयानि गोग्रासादीनि॥ 12-33-16 अप्रजायन् धर्मपत्न्यां काले मैथुनमकुर्वन्॥ 12-33-17 इतरेण संक्षेपेण॥ 12-33-19 जिघांसी हन्तुमिच्छावान्। इयात् गच्छेत्॥ 12-33-20 मन्त्रो मन्युरकार्षीन्नमोनम् इत्यादिर्मन्यवे स्वाहेत्यन्तः॥ 12-33-21 मन्युः क्रोधः तन्मन्युं शत्रोः क्रोधं प्रति ऋच्छति गच्छति। क्रोध एव तं प्रतीपीभूय परशरीरद्वारा हन्तीत्यर्थः॥ 12-33-22 आदेशित उपदिष्टः॥ 12-33-24 गुर्वर्थं गुर्वाज्ञया॥ 12-33-26 स्वय प्रकाशितो यश्च इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-33-28 व्रतं नावर्तते पुनरुपनयनं न कर्तव्यमित्यर्थः। आज्यहोमः पुनर्मामैत्विन्द्रियमिति मन्त्रेण॥ 12-33-29 वतिप्ते ज्येष्ठभ्रातरि। भिक्षिते धर्मार्थमपि रेतः सिञ्चेति स्त्रिया प्रार्थिते सति॥ 12-33-30 पशूनामनुग्रहः अहिंसनं संस्कारः पावित्र्यमित्यन्वयः॥

12-34-0 (66099) व्यास उवाच। 12-34-0x (5405) तपसा कर्मणा चैव प्रदानेन च भारत। पुनाति पापं पुरुषः पूतश्चेन्न प्रवर्तते॥ 12-34-1 (66100) एककालं तु भुञ्जानश्चरन्भैक्षं स्वकर्मकृत्। कपालपाणिः खट्वाङ्गी ब्रह्मचारी सदोत्थितः॥ 12-34-2 (66101) अनसूयुरधः शायी कर्म लोके प्रकाशयन्। पूर्णैर्द्वादशभिर्वर्षैर्ब्रह्महा विप्रमुच्यते॥ 12-34-3 (66102) लक्ष्यः शस्त्रभृतां वा स्याद्विदुषामिच्छयाऽऽत्मनः। प्रास्येदात्मानमग्नौ वा समिद्धे त्रिरवाक्शिराः॥ 12-34-4 (66103) जपन्वाऽन्यतमं वेदं योजनानां शतं व्रजेत्। सर्वस्वं वा वेदविदे ब्राह्मणायोपपादयेत्॥ 12-34-5 (66104) धनं वा जीवनायालं गृहं वा सपरिच्छदम्। मुच्यते ब्रह्महत्याया गोप्ता गोब्राह्मणस्य च॥ 12-34-6 (66105) षङ्गिर्वर्षैः कृच्छ्रभोजी ब्रह्महा पूयते नरः। मासेमासे समश्नंस्तु त्रिभिर्वर्षैः प्रमुच्यते॥ 12-34-7 (66106) संवत्सरेण मासाशी पूयते नात्र संशयः। तथैवोपवसन्राजन्स्वल्पेनापि प्रपूयते॥ 12-34-8 (66107) क्रतुना चाश्वमेधेन पूयते नात्र संशयः। ये चाप्यवभृथस्नाताः केचिदेवंविधा नराः। ते सर्वे धूतपाप्मानो भवन्तीति परा श्रुतिः॥ 12-34-9 (66108) ब्राह्मणार्थे हतो युद्धे मुच्यते ब्रह्महत्यया॥ 12-34-10 (66109) गवां शतसहस्रं तु पात्रेभ्यः प्रतिपादयेत्। ब्रह्महा विप्रमुच्येत सर्वपापेभ्य एव च॥ 12-34-11 (66110) कपिलानां सहस्राणि यो दद्यात्पञ्चविंशतिम्। दोग्ध्रीणां स च पापेभ्यः सर्वेभ्यो विप्रमुच्यते॥ 12-34-12 (66111) गोसहस्रं सवत्सानां दोग्ध्रीणां प्राणसंशये। साधुभ्यो वै दरिद्रेभ्यो दत्त्वा मुच्येत किल्विषात्॥ 12-34-13 (66112) शतं वै यस्तु काम्भोजान्ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति। नियतेभ्यो महीपाल स च पापात्प्रमुच्यते॥ 12-34-14 (66113) मनोरथं तु यो दद्यादेकस्मा अपि भारत। न कीर्तयेत दत्त्वा यः स च पापात्प्रमुच्यते॥ 12-34-15 (66114) सुरापानं सकृत्कृत्वा योऽग्निवर्णां सुरां पिबेत्। स पावयत्यथात्मानमिह लोके परत्र च॥ 12-34-16 (66115) मरुप्रपातं प्रपतञ्ज्वलनं वा समाविशन्। महाप्रस्थानमातिष्ठन्मुच्यते सर्वकिल्बिषैः॥ 12-34-17 (66116) बृहस्पतिसवेनेष्ट्वा सुरापो ब्राह्मणः पुनः। समितिं ब्राह्मणो गच्छेदिति वै ब्रह्मणः श्रुतिः॥ 12-34-18 (66117) भूमिप्रदानं कुर्याद्यः सुरां पीत्वा विमत्सरः। पुनर्न च पिबेद्राजन्संस्कृतः स च शुध्यति॥ 12-34-19 (66118) गुरुतल्पी शिलां तप्तामायसीमभिसंविशेत्। अवकृत्यात्मनः शेफं प्रव्रजेदूर्ध्वदर्शनः॥ 12-34-20 (66119) शरीरस्य विमोक्षेण मुच्यते कर्मणोऽशुभात्। कर्मभ्यो विप्रमुच्यन्ते यताः संवत्सरं स्त्रियः॥ 12-34-21 (66120) महाव्रतं चरेद्यस्तु दद्यात्सर्वस्वमेव तु। गुर्वर्थे वा हतो युद्धे स मुच्येत्कर्मणोऽशुभात्॥ 12-34-22 (66121) अनृतेनोपवर्ती चेत्प्रतिरोद्धा गुरोस्तथा। उपाहृत्य प्रियं तस्मै तस्मात्पापात्प्रमुच्यते॥ 12-34-23 (66122) अवकीर्णनिमित्तं तु ब्रह्महत्याव्रतं चरेत्। गोचर्मवासाः षण्मासांस्तथा मुच्येत किल्बिषात्॥ 12-34-24 (66123) परदारोपसेवी तु परस्यापहरन्वसु। संवत्सरं व्रती भूत्वा तथा मुच्येत किल्बिषात्॥ 12-34-25 (66124) धनं तु यस्यापहरेत्तस्मै दद्यात्समं वसु। विविधेनाभ्युपायेन तदा मुच्येत किल्बिषात्॥ 12-34-26 (66125) कृच्छ्राद्द्वादशरात्रेण संयतात्मा व्रते स्थितः। परिवेत्ता भवेत्पूतः परिवित्तिस्तथैव च॥ 12-34-27 (66126) निवेश्यं तु पुनस्तेन भवेत्तारयता पितॄन्। न तु स्त्रिया भवेद्दोषो न तु सा तेन लिप्यते॥ 12-34-28 (66127) भोजनं ह्यन्तराशुद्धं चातुर्मास्ये विधीयते। स्त्रियस्तेन प्रशुध्यन्ति इति धर्मविदो विदुः॥ 12-34-29 (66128) स्त्रियस्त्वाशङ्किताः पापे नोपगम्या विजानता। रजसा ता विशुध्यन्ते भस्मना भाजनं यथा॥ 12-34-30 (66129) पादजोच्छिष्टकांस्यं यद्गवा घ्रातमथापि वा। गण्डूषोच्छिष्टमपि वा विशुध्येद्दशभिस्तु तत्॥ 12-34-31 (66130) चतुष्पात्सकलो धर्मो ब्राह्मणस्य विधीयते। पादोन इष्टो राजन्ये तथा धर्मो विधीयते॥ 12-34-32 (66131) तथा वैश्ये च शूद्रे च पादः पादो विधीयते। विद्यादेवंविधनैषां गुरुलाघवनिश्चयम्॥ 12-34-33 (66132) तिर्यग्योनिवधं कृत्वा द्रुमांश्छित्वोत्तरान्बहून्। त्रिरात्रं वायुभक्षः स्यात्कर्म च प्रथयन्नरः॥ 12-34-34 (66133) अगम्यागमने राजन्प्रायश्चित्तं विधीयते। आर्द्रवस्त्रेण षण्मासान्विभाव्यं भस्मशायिना॥ 12-34-35 (66134) एवमेव तु सर्वेषामकार्याणां विधिर्भवेत्। ब्रह्मणोक्तेन विधिना दृष्टान्तागमहेतुभिः॥ 12-34-36 (66135) सावित्रीमप्यधीयानः शुचौ देशे मिताशनः। अहिंसो मन्दकं जल्पान्मुच्यते सर्वकिल्बिषात्॥ 12-34-37 (66136) अहः सु सततं तिष्ठेदभ्याकाशं निशाः स्वपन्। त्रिरह्नि त्रिर्निशायां च सवासा जलमाविशेत्॥ 12-34-38 (66137) स्त्रीशूद्रपतितांश्चापि नाभिभाषेद्ब्रतान्वितः। पापान्यज्ञानतः कृत्वा मुच्येदेवंव्रतो द्विजः॥ 12-34-39 (66138) शुभाशुभफलं प्रेत्य लभते भूतसाक्षिकम्। अतिरिच्येत्तयोर्यस्तु तत्कर्ता लभते फलम्॥ 12-34-40 (66139) तस्माद्दानेन तपसा कर्मणा च फलं शुभम्। वर्धयेदशुभं कृत्वा यथा स्यादतिरेकवान्॥ 12-34-41 (66140) कुर्याच्छुभानि कर्माणि निमित्ते पापकर्मणाम्। दद्यान्नित्यं च वित्तानि तथा मुच्येत किल्बिषात्॥ 12-34-42 (66141) अनुरूपं हि पापस्य प्रायश्चित्तमुदाहृतम्। महापातकवर्जं तु प्रायश्चित्तं विधीयते॥ 12-34-43 (66142) भक्ष्याभक्ष्येषु चान्येषु वाच्यावाच्ये तथैव च। अज्ञानज्ञानयो राजन्विहितान्यनुजानतः॥ 12-34-44 (66143) जानता तु कृतं पापं गुरु सर्वं भवत्युत। अज्ञानात्स्खलिते दोषे प्रायश्चित्तं विधीयते॥ 12-34-45 (66144) शक्यते विधिना पापं यथोक्तेन व्यपोहितुम्। आस्तिके श्रद्दधाने च विधिरेष विधीयते॥ 12-34-46 (66145) नास्तिकाश्रद्दधानेषु पुरुषेषु कदाचन। दम्भद्वेषप्रधानेषु विधिरेष न शिष्यते॥ 12-34-47 (66146) शिष्टाचारश्च दिष्टश्च धर्मो धर्मभूतां वर। सेवितव्यो नरव्याघ्र प्रेत्येह च हितेप्सुना॥ 12-34-48 (66147) स राजन्मोक्ष्यते पापात्तेन पूर्णेन हेतुना। त्राणार्थं वा वधे तेषामथवा नृपकर्मणा॥ 12-34-49 (66148) अथवा ते घृणा काचित्प्रायश्चित्तं चरिष्यसि। मा चैवानार्यजुष्टेन मृत्युना निधनं गमः॥ 12-34-50 (66149) वैशम्पायन उवाच। 12-34-51x (5406) एवमुक्तो भगवता धर्मराजो युधिष्ठिरः। चिन्तयित्वा मुहूर्तेन प्रत्युवाच तपोधनम्॥ ॥ 12-34-51 (66150) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 34॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-34-1 तपसा कच्छ्रचान्द्रायणादिना। कर्मणा यज्ञादिना पुनारिशोधयति॥ 12-34-3 कर्म ब्रह्महत्याम्॥ 12-34-5 अवाकूशिराः यं कंचिद्वेदं जपन् योजनानां शतं त्रिर्व्रजेत् शतत्रययोजनं पदचारेण तीर्थयात्रायां वेदं जपन्मुच्यत इत्यर्थः॥ 12-34-7 कच्छ्रभोजी कृच्छ्ररीत्या भुञ्जानः॥ 12-34-17 मरुप्रपातं निर्जलदेशे पर्वताग्रात्पतनम्। महाप्रस्थानं केदारे हिमवदाहोरणम्॥ 12-34-18 निष्पापः सन् ब्राह्मणसभामारोढुं योग्यो भवतीत्यर्थः॥ 12-34-19 उदपानं शिवं कुर्यात्सुरामिति ड. थ. पाठः॥ 12-34-21 यताः त्यक्ताहारविहाराः॥ 12-34-22 महाव्रतं मासमात्रं जलस्यापि त्यागः॥ 12-34-24 खरचर्मवासाः षण्मासानिति ड.थ.पाठः॥ 12-34-28 तेन कनिष्ठेन निवेश्यं विवाहान्तरं कर्तव्यम्॥ 12-34-29 अन्तराभोजनं धारणापारणव्रतेन मासचतुष्ट्यकृतेन शुध्यन्ति महापापयोगे। भाजनं त्वृतुनाशुद्धं चातुर्मास्यं विधीयते इति थ. पाठः। भाजनं पूतिना शुद्धमिति ड. पाठः॥ 12-34-31 शूद्रस्य उच्छिष्टं कांस्यं पात्रम्। दशभिः शोधनैः शुद्ध्यति। तानि च पञ्चगव्येन मृत्तोयैर्भस्मनाम्लेन वह्निनेति॥ 12-34-33 विधीयते पादः पादोऽपकृष्ट इत्यर्थः। वैश्यस्य द्विपादः। शूद्रस्य पादमात्रः। धर्मः शौचादिः॥ 12-34-36 दृष्टान्तभूतो य आगमस्तत्रोक्तैर्हेतुभिर्यावदेन इत्याद्यैः॥ 12-34-38 तिष्ठेदित्युपवेशनादेर्व्यावृत्तिः। अभ्याकाशं निरावरणे स्थण़्डिलादौ। अनुरूपं हि पापस्य अभ्याकाशमिति ट. पाठः॥ 12-34-40 यत्र पुण्ये पापे वातिरिच्येत् योऽधिको भवति स इतरेणेतरदभिभूयातिरिक्तस्य फलं भुङ्क्त इत्यर्थः। अतिरिच्येत यो यत्र इति झ. पाठः॥

12-35-0 (66151) युधिष्ठिर उवाच। 12-35-0x (5407) किं भक्ष्यं चाप्यभक्ष्यं च किंच देयं प्रशस्यते। किंच पात्रमपात्रं वा तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-35-1 (66152) व्यास उवाच। 12-35-2x (5408) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। सिद्धानां चैव संवादं मनोश्चैव प्रजापतेः॥ 12-35-2 (66153) ऋषयस्तु व्रतपराः समागम्य पुरा विभुम्। धर्मं पप्रच्छुरासीनमादिकाले प्रजापतिम्॥ 12-35-3 (66154) कथमन्त्रं कथं दानं गम्यागम्याः कथं स्त्रियः। कार्याकार्यं च यत्सर्वं शंस वै त्वं प्रजापते॥ 12-35-4 (66155) तैरेवमुक्तो भगवान्मनुः स्वायंभुवोऽब्रवीत्। शुश्रूषध्वं यथावृत्तं धर्मं व्याससमासतः॥ 12-35-5 (66156) अनादेशे जपो होम उपवासस्तथैव च। आत्मज्ञानं पुण्यनद्यो यत्र प्रायश्च तत्पराः॥ 12-35-6 (66157) अनादिष्टं तथैतानि पुण्यानि धरणीभृतः। सुवर्णप्राशनमपि रत्नादिस्नानमेव च॥ 12-35-7 (66158) देवस्थानाभिगमनमाज्यप्राशनमेव च। एतानि मेध्यं पुरुषं कुर्वन्त्याशु न संशयः॥ 12-35-8 (66159) न गर्वेण भवेत्प्राज्ञः कदाचिदपि मानवः। दीर्घमायुरथेच्छन्हि त्रिरात्रं चोष्णपो भवेत्॥ 12-35-9 (66160) अदत्तस्यानुपादानं दानमध्ययनं तपः। अहिंसा सत्यमक्रोधं क्षमा धर्मस्य लक्षणम्॥ 12-35-10 (66161) स एव धर्मः सोऽधर्मो देशकाले प्रतिष्ठितः। आदानमनृतं हिंसा धर्मो ह्यात्यन्तिकः स्मृतः॥ 12-35-11 (66162) द्विविधौ चाप्युभावेतौ धर्माधर्मौ विजानताम्। अप्रवृत्तिः प्रवृत्तिश्च द्वैविध्यं लोकवेदयोः॥ 12-35-12 (66163) अप्रवृत्तेरमर्त्यत्वं मर्त्यत्वं कर्मणः फलम्। अशुभस्याशुभं विद्याच्छुभस्य शुभमेव च। एतयोश्चोभयोः स्यातां शुभाशुभतया तथा॥ 12-35-13 (66164) दैवं च दैवसंयुक्तं प्राणश्च प्रलयस्तथा। अप्रेक्षापूर्वकरणादशुभानां शुभं फलम्॥ 12-35-14 (66165) ऊर्ध्वं भवति संदेहादिहादिष्टार्थमेव च। अप्रेक्षापूर्वकरणात्प्रायश्चित्तं विधीयते॥ 12-35-15 (66166) क्रोधमोहकृते चैव दृष्टान्तागमहेतुभिः। शरीराणामुपक्लेशो मनसश्च प्रियाप्रिये। तदौषधैश्च मन्त्रैश्च प्रायश्चित्तैश्च शाम्यति॥ 12-35-16 (66167) उपवासेनैकरात्रं दण्डोत्सर्गे नराधिपः। विशुद्ध्येदात्मशुद्ध्यर्थं त्रिरात्रं तु पुरोहितः॥ 12-35-17 (66168) क्षयं शोकं प्रकुर्वाणो न म्रियेत यदा नरः। शस्त्रादिभिरुपाविष्टस्त्रिरात्रं तत्र निर्दिशेत्॥ 12-35-18 (66169) जातिश्रेण्यधिवासानां कुलधर्मांश्च शाश्वतान्। वर्जयन्ति च ये धर्मं तेषां धर्मो न विद्यते॥ 12-35-19 (66170) दश वा वेदशास्त्रज्ञास्त्रयो वा धर्मपाठकाः। यद्ब्रूयुः कार्य उत्पन्ने स धर्मो धर्मसंशये॥ 12-35-20 (66171) अनुष्णा मृत्तिका चैव तथा क्षुद्रपिपीलिकाः। श्लेष्मातकस्तथा विप्रैरभक्ष्यं विषमेव च॥ 12-35-21 (66172) अभक्ष्या ब्राह्मणैर्मत्स्याः शकलैर्ये विवर्जिताः। चतुष्पात्कच्छपादन्यो मण्डूका जलजाश्च ये॥ 12-35-22 (66173) भासा हंसाः सुपर्णाश्च चक्रवाकाः प्लवा बकाः। काको मद्रुश्च गृध्रश्च श्येनोलूकस्तथैव च॥ 12-35-23 (66174) क्रव्यादा दंष्ट्रिणः सर्वे चतुष्पात्पक्षिणश्च ये। येषां चोभयतो दन्ताश्चतुर्दंष्ट्राश्च सर्वशः॥ 12-35-24 (66175) एडकाश्च मृगोष्ट्राणां सूकराणां गवामपि। मानुषीणां खरीणां च न पिबेद्ब्राह्मणः पयः॥ 12-35-25 (66176) प्रेतान्नं सूतकान्नं च यच्च किंचिदनिर्दशम्। अभोज्यं चाप्यपेयं च धेनोर्दुग्धमनिर्दशम्॥ 12-35-26 (66177) राजान्नं तेज आदत्ते शूद्रान्नं ब्रह्मवर्चसम्। आयुः सुवर्णकारान्नमवीरायाश्च योषितः॥ 12-35-27 (66178) विष्ठा वार्धुषिकस्यान्नं गणिकान्नमथेन्द्रियम्। मृष्यन्ति ये चोपपतिं स्त्रीजितान्नं च सर्वशः॥ 12-35-28 (66179) दीक्षितस्य कदर्यस्य क्रतुविक्रयिकस्य च। तक्ष्णश्चर्मावकर्तुश्च पुंश्चल्या रजकस्य च॥ 12-35-29 (66180) चिकित्सकस्य यच्चान्नमभोज्यं रक्षिणस्तथा। गणग्रामाभिशस्तानां रङ्गस्त्रीजीविनां तथा॥ 12-35-30 (66181) परिवित्तीनामपुंसां च बन्दिद्यूतविदां तथा। वामहस्ताहृतं चान्नं शुष्कं पर्युषितं च यत्॥ 12-35-31 (66182) सुरानुगतमुच्छिष्टमभोज्यं शेषितं च यत्। पिष्टमांसेक्षुशाकानामाविकाजापयस्तथा। सक्तु धाना करम्भाश्च नोपभोग्याश्चिरस्थिताः॥ 12-35-32 (66183) पायसं कृसरं मांसमपूपाश्च वृथा कृताः। अपेयाश्चाप्यभक्ष्याश्च ब्राह्मणैर्गृहमेधिभिः॥ 12-35-33 (66184) देवानृषीन्मनुष्यांश्च पितॄन्गृह्याश्च देवताः। पूजयित्वा ततः पश्चाद्गृहस्थो भोक्तुमर्हति॥ 12-35-34 (66185) यथा प्रव्रजितो भिक्षुस्तथैव स्वे गृहे वसेत्। एवंवृत्तः प्रियैर्दारैः संबसन्धर्ममाप्नुयात्॥ 12-35-35 (66186) न दद्याद्यशसे दानं न भयान्नोपकारिणे। न नृत्यगीतशीलेषु हासकेषु च धार्मिकः॥ 12-35-36 (66187) न मत्ते चैव नोन्मत्ते न स्तेने न च कुत्सके। न वाग्घीने विवर्णे वा नाङ्गहीने न वामने॥ 12-35-37 (66188) न दुर्जने दौष्कुले वा व्रतैर्यो वा न संस्कृतः। न श्रोत्रियमृते दानं ब्राह्मणे ब्रह्मवर्जिते॥ 12-35-38 (66189) असम्यच्कैव यद्दत्तमसम्यक् च प्रतिग्रहः। उभयं स्यादनर्थाय दातुरादातुरेव च॥ 12-35-39 (66190) यथा खदिरमालम्ब्य शिलां वाप्यर्णवं तरन्। मञ्जेत मञ्जतस्तद्वद्दाता यश्च प्रतिग्रही॥ 12-35-40 (66191) काष्ठैरार्द्रैर्यथा वह्निरुपस्तीर्णो न दीप्यते। तपःस्वाध्यायचारित्रैरेवं हीनः प्रतिग्रही॥ 12-35-41 (66192) कपाले यद्वदापः स्युः श्वदृतौ च यथा पयः। आश्रयस्थानदोषेण वृत्तहीने तथा श्रुतम्॥ 12-35-42 (66193) निर्मन्त्रो निर्वृतो यः स्यादशास्त्रज्ञोऽनसूयकः। अनुक्रोशात्प्रदातव्यं हीनेष्वव्रतिकेषु च॥ 12-35-43 (66194) न वै देयमनुक्रोशाद्दीनायापगुणाय तु। आप्ताचरित इत्येव धर्म इत्येव वा पुनः॥ 12-35-44 (66195) निष्कारणं स्मृतं दत्तं ब्राह्मणे ब्रह्मवर्जिते। न फलेत्पात्रदोषेण न चात्रास्ति विचारणा॥ 12-35-45 (66196) यथा दारुमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः। ब्राह्मणश्चानधीयानस्त्रयस्ते नामधारकाः॥ 12-35-46 (66197) यथा षण्ढोऽफलः स्त्रीषु यथा गौर्गवि चाफला। शकुनिर्वाप्यपक्षः स्यान्निर्मन्त्रो ब्राह्मणस्तथा॥ 12-35-47 (66198) ग्रामस्थानं यथा शून्यं यथा कूपश्च निर्जलः। यथा हुतमनग्नौ च तथैव स्यान्निराकृतौ॥ 12-35-48 (66199) देवतानां पितॄणां च हव्यकव्यविनाशकः। सर्वथाऽर्थहरो मूर्खो न लोकान्प्राप्तुमर्हति॥ 12-35-49 (66200) एतत्ते कथितं सर्वं यथावृत्तं युधिष्ठिर। समासेन महद्ध्येतच्छ्रोतव्यं नरतर्षभ॥ ॥ 12-35-50 (66201) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चत्रिंशोऽध्यायः॥ 35॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-35-3 प्रजापतिं मनुम्॥ 12-35-4 कथं पात्रं दानमध्ययनं तप इति झ. पाठः। तत्र कथं केन प्रकारेण। अन्नमदनीयं किंद्रव्यक कर्तव्यमित्यर्थः॥ 12-35-5 व्यारो विस्तरः॥ 12-35-6 अनादेशे विशेषतोऽनुक्ते दोषे। यत्र देशे तत्पराः जपादिपराः प्रायः बहुशः सन्ति सोऽपि गङ्गादिवत्पावन इत्यर्थः॥ 12-35-7 तथा जपादिवत्। पुण्यान्येतानि वक्ष्यमाणानि। धरणीभृतः पर्वता ब्रह्मगिरिप्रभृतयः। आदिपदात्सुवर्णस्नानादि। अनादिष्टं प्रायश्चित्तं सामान्यमित्यर्थः॥ 12-35-9 गर्वेण युक्तो न भवेत् पूजां नावगणयेत्। अवगणने तु त्रिरात्रमुष्णपो भवेदिति तप्तकृच्छ्रं धर्मशास्त्रोक्तं कुर्यादित्यर्थः॥ 12-35-10 तप उपवासादि॥ 12-35-11 आदानं स्तेयम्। प्राणात्ययादावधर्मस्यापि स्तेयादेर्धर्मत्वमित्यर्थः॥ 12-35-12 वैदिक्यौ प्रवृत्त्यप्रवृत्ती मर्त्यात्वामृतत्वप्रदे। लौकिक्यौ तु ते शुभे चेच्छुभफले अशुभे चेदशुभफले इत्याह द्वाभ्यां द्विविधाविति॥ 12-35-13 एतयोर्लौकिक्योः। फले अपि कारणानुरूपे इत्यर्थः॥ 12-35-14 दैवयुक्तं शास्त्रीयं कर्म। प्राणो जीवनम्। एतेषां चतुर्णामप्रेक्षापूर्वं यत्किंचिक्रियते तर्ह्यशुभानो नीचानामपि पुंसां तस्य फलं शुभं भवति॥ 12-35-15 सत्यपि संदेहे यल्लोकविगानपरिहारार्थं कृतं नित्यादि यच्च केवलं दृष्टार्थं कृतं श्येनादि तत्रोभयत्रापि॥ 12-35-16 क्रोधादिना यन्मनसः प्रियमप्रियं कृतं तत्र दृष्टान्तागमहेतुभिः पूर्वोक्तैर्यावदेन इत्याद्यैः प्रमाणैर्देहस्य शोषणमुपवासादिकं प्रायश्चित्तं कर्तव्यम्। औषधैर्हविष्याशनैः। मन्त्रैश्च पवित्रजपैः। चादन्यदपि। तीर्थाटनश्रमादिभिस्तत्पापं शाम्यतीति सार्धम्॥ 12-35-18 क्षयं पुत्रादिमरणनिमित्तमात्मवधार्थं प्रवृत्तो न म्रियेत चेत् त्रिरात्रमुपवासं चरेत्॥ 12-35-19 जातिर्ब्राह्मणत्वादिः। श्रेणी गृहस्थादीनां पङ्क्तिः। अधिवासो जन्भभूमिः। जात्यादिधर्मांश्च ये वर्जयन्ति तेषां धर्मः प्रायश्चित्तादि स्वरूपो न विद्यते॥ 12-35-20 पाठकाः शोधकाः। कार्ये प्रायश्चित्तनिमित्ते दोषे॥ 12-35-25 एडका मेषी॥ 12-35-26 अभोज्यं पायसाद्यन्तर्गतम्॥ 12-35-27 अवीरायाः पतिपुत्रहीनायाः॥ 12-35-28 इन्द्रियं शुक्रम्। गणिकादित्रयाणामन्नम्॥ 12-35-29 दीक्षितस्य अग्नीषोमीयवपाहोमात्प्राङ् न भोक्तव्यम्। कदर्यो धनव्ययभयाद्भोगत्यागहीनः॥ 12-35-30 रक्षिणो ग्रामपालकस्य सीमादिरक्षिणो वा॥ 12-35-31 वाद्यमानाहृतं चान्नमिति ट.ड.थ. पाठः॥ 12-35-32 शेषितं कुटुम्बायाऽदत्त्वात्मार्थं रक्षितम्। धाना भृष्टयवाः। करम्भा दधिसक्तवः॥ 12-35-33 कृसरं तिलमिश्र ओदनः। वृथाकृताः देवताद्युद्देशं विना कृताः॥ 12-35-36 हासकेषु परिहासपरेषु भाण्डेषु॥ 12-35-37 वाग्धीने मूके मूर्खे वा॥ 12-35-42 श्वदृतौ शुनकचर्ममये कोशे॥ 12-35-43 अनुक्रोशाद्दयया॥ 12-35-44 आप्तचरित इष्टकारीति बुद्ध्या धर्मबुद्ध्या वा निर्मन्त्रे न देयमित्याह नवा इति॥ 12-35-45 निष्कारणं निष्फलम्॥ 12-35-48 निराकृतौ मूर्खे॥

12-36-0 (66202) युधिष्ठिर उवाच। 12-36-0x (5409) श्रोतुमिच्छामि भगवन्विस्तरेण महामुने। राजधर्मान्द्विजश्रेष्ठ चातुर्वर्ण्यस्य चाखिलान्॥ 12-36-1 (66203) आपत्सु च यथा नीतिः प्रणेतव्या द्विजोत्तम। धर्म्यमालम्ब्य पन्थानं विजयेयं कथं महीम्॥ 12-36-2 (66204) प्रायश्चित्तकथा ह्येषा भक्ष्याभक्ष्यसमन्विता। कौतूहलानुप्रवणा हर्षं जनयतीव मे॥ 12-36-3 (66205) धर्मचर्या च राज्यं च नित्यमेव विरुध्यते। एवं मुह्यति मे चेतश्चिन्तयानस्य नित्यशः॥ 12-36-4 (66206) वैशम्पायन उवाच। 12-36-5x (5410) तमुवाच महाराज व्यासो वेदविदां वरः। नारदं समभिप्रेक्ष्य सर्वं जानन्पुरातनम्॥ 12-36-5 (66207) श्रोतुमिच्छसि चेद्धर्मं निखिलेन नराधिप। प्रेहि भीष्मं महाबाहो वृद्धं कुरुपितामहम्॥ 12-36-6 (66208) स ते धर्मरहस्येषु संशयान्मनसि स्थितान्। छेत्ता भागीरथीपुत्रः सर्वज्ञः सर्वधर्मवित्॥ 12-36-7 (66209) जनयामास यं देवी दिव्या त्रिपथगा नदी। साक्षाद्ददर्श यो देवान्सर्वानिन्द्रपुरोगमान्॥ 12-36-8 (66210) बृहस्पतिपुरोगांस्तु देवर्षीनसकृत्प्रभुः। तोषयित्वोपचारेण राजनीतिमधीतवान्॥ 12-36-9 (66211) उशना वेद यच्छास्त्रं देवासुरगुरुर्द्विजः। स च धर्मं सवैयाख्यं प्राप्तवान्कुरुसत्तमः॥ 12-36-10 (66212) भार्गवाच्च्यवनाच्चापि वेदानङ्गोपबृंहितान्। प्रतिपेदे महाबुद्धिर्वसिष्ठाच्चरितव्रतः॥ 12-36-11 (66213) पितामहसुतं ज्येष्ठं कुमारं दीप्ततेजसम्। अध्यात्मगतितत्त्वज्ञमुपाशिक्षत यः पुरा॥ 12-36-12 (66214) मार्कण्डेयमुखात्कृत्स्नं यतिधर्ममवाप्तवान्। रामादस्त्राणि शक्राच्च प्राप्तवान्पुरुपर्षभः॥ 12-36-13 (66215) मृत्युरात्मेच्छया यस्य जातस्य मनुजेष्वपि। तथाऽनपत्यस्य सतः पुण्यलोकादिविश्रुताः॥ 12-36-14 (66216) यस्य ब्रह्मर्षयः पुण्या नित्यमासन्स भसादः। यस्य नाविदितं किंचिज्ज्ञानं ज्ञेयेषु दृश्यते॥ 12-36-15 (66217) स ते वक्ष्यति धर्मज्ञः सूक्ष्मधर्मार्थतत्त्ववित्। तमभ्येहि पुरा प्राणान्स विमुञ्चति धर्मवित्॥ 12-36-16 (66218) एवमुक्तस्तु कौन्तेयो दीर्घप्रज्ञो महामतिः। उवाच वदतां श्रेष्ठं व्यासं सत्यवतीसुतम्॥ 12-36-17 (66219) युधिष्ठिर उवाच। 12-36-18x (5411) वैशसं सुमहत्कृत्वा ज्ञातीनां रोमहर्षणम्। आगस्कृत्सर्वलोकस्य पृथिवीनाशकारकः॥ 12-36-18 (66220) घातयित्वा तमेवाजौ छलेनाजिह्नयोधिनम्। उपसंप्रष्टुमर्हामि तमहं केन हेतुना॥ 12-36-19 (66221) वैशम्पायन उवाच। 12-36-20x (5412) ततस्तं नृपतिश्रेष्ठं चातुर्वर्ण्यहितेप्सया। पुनरेव महाबाहुर्यदुश्रेष्ठोऽब्रवीद्वचः॥ 12-36-20 (66222) वासुदेव उवाच। 12-36-21x (5413) नेदानीमतिनिर्बन्धं शोके त्वं कर्तुमर्हसि। यदाह भगवान्व्यासस्तत्कुरुष्व नृपोत्तम॥ 12-36-21 (66223) ब्राह्मणास्त्वां महाबाहो भ्रातरश्च महौजसः। पर्जन्यमिव घर्मान्ते नाथमाना उपासते॥ 12-36-22 (66224) हतशिष्टाश्च राजानः कृत्स्नं चैव समागतम्। चातुर्वर्ण्यं महाराज राष्ट्रं ते कुरुजाङ्गलम्॥ 12-36-23 (66225) प्रियार्थमपि चैतेषां ब्राह्मणानां महात्मनाम्। नियोगादस्य च गुरोर्व्यासस्यामिततेजसः॥ 12-36-24 (66226) सुहृदामस्मदादीनां द्रौपद्यांश्च परंतप। कुरु प्रियममित्रघ्न लोकस्य च हितं कुरु॥ 12-36-25 (66227) वैशम्पायन उवाच। 12-36-26x (5414) एवमुक्तः स कृष्णेन राजा राजीवलोचनः। हितार्थं सर्वलोकस्य समुत्तस्थौ महामनाः॥ 12-36-26 (66228) सोऽनुनीतो नरव्याघ्र विष्टरश्रवसा स्वयम्। द्वैपायनेन च तथा देवस्थानेन जिष्णुना॥ 12-36-27 (66229) एतैश्चान्यैश्च बहुभिरनुनीतो युधिष्ठिरः। व्यजहान्मानसं दुःखं संतापं च महायशाः॥ 12-36-28 (66230) श्रुतवाक्यः श्रुतनिधिः श्रुतश्राव्यविशारदः। व्यवस्य मनसा शान्तिमगच्छत्पाण्डुनन्दनः॥ 12-36-29 (66231) स तैः परिवृतो राजा नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः। धृतराष्ट्रं पुरस्कृत्य स्वपुरं प्रविवेश ह॥ 12-36-30 (66232) प्रविविक्षुः स धर्मज्ञः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। अर्चयामास देवांश्च ब्राह्मणांश्च सहस्रशः॥ 12-36-31 (66233) ततो नवं रथं शुभ्रं कम्बलाजिनसंवृतम्। युक्तं षोडशभिस्त्वश्चैः पाण़्डुरैः शुभलक्षणैः॥ 12-36-32 (66234) मन्त्रैरभ्यर्चितं पण्यैः स्तूयमानश्च बन्दिभिः। आरुरोह यथा देवः सोमोऽम्रतमयं यथम्॥ 12-36-33 (66235) जग्राह रश्मीन्कौन्तेयो भीमो भीमपराक्रमः। अर्जुनः पाण्डुरं छत्रं धारयामास भानुमत्॥ 12-36-34 (66236) ध्रियमाणं च तच्छत्रं पाण्डुरं राजमूर्धनि। शुशुभे तारकाराजः सिताभ्र इव चाम्बरे॥ 12-36-35 (66237) चामरव्यजने त्वस्य वीरौ जगृहतुस्तदा। चन्द्ररश्मिप्रये शुभ्रे माद्रीपुत्रावलंकृते॥ 12-36-36 (66238) ते पञ्च रथमास्थाय भ्रातरः समलंकृताः। भूतानीव समस्तानि राजन्ददृशिरे तदा॥ 12-36-37 (66239) आस्थाय तु रथं शुभ्रं युक्तमश्वैर्मनोजवैः। अन्वयात्पृष्ठतो राजन्युयुत्सुः पाण्डवाग्रजम्॥ 12-36-38 (66240) रथं हेममयं शुभ्रं शैव्यसुग्रीवयाजितम्। सह सात्यकिना कृष्णः समास्थायान्वयात्कुरून्॥ 12-36-39 (66241) नरयानेन तु ज्येष्ठः पिता पार्थस्य भारत। अग्रतो धर्मराजस्य गान्धारीसहितो ययौ॥ 12-36-40 (66242) कुरुस्त्रियश्च ताः सर्वाः कुन्ती कृष्णा च माधवी। यानैरुच्चावचैर्जग्मुर्विदुरेण पुरस्कृताः॥ 12-36-41 (66243) ततो रथाश्च बहुला नागाश्वसमलंकृताः। पादाताश्च हयाश्चैव पृष्ठतः समनुव्रजन्॥ 12-36-42 (66244) ततो वैतालिकैः सूतैर्मागधैश्च सुभाषितैः। स्तूयमानो ययौ राजा नगरं नागसाह्वयम्॥ 12-36-43 (66245) तत्प्रयाणं माहबाहोर्बभूवाप्रतिमं भुवि। आकुलाकुलमुत्क्रुष्टं हृष्टपुष्टजनाकुलम्॥ 12-36-44 (66246) अभियाने तु पार्थस्य नरैर्नगरवासिभिः। नगरं राजमार्गाश्च यथावत्समलंकृताः॥ 12-36-45 (66247) पाण्डुरेण च माल्येन पताकाभिश्च मेदिनी। संस्कृतो राजमार्गोऽभूद्धूपनैश्च प्रधूपितः॥ 12-36-46 (66248) अथ चूर्णैश्च गन्धानां नानापुष्पप्रियङ्गुभिः। माल्यदामभिरासक्तै राजवेश्माभिसंवृतम्॥ 12-36-47 (66249) कुम्भाश्च नगरद्वारि वारिपूर्णा नवा दृढाः। सिताः सुमनसो गौराः स्थापितास्तत्र तत्र ह॥ 12-36-48 (66250) तथा स्वलंकृतं द्वारं नगरं पाण्डुनन्दनः। स्तूयमानः शुभैर्वाक्यैः प्रविवेश सुहृद्वृतः॥ ॥ 12-36-49 (66251) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षट्त्रिंशोऽध्यायः॥ 36॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-36-3 कौतूहलेन प्रसङ्गेनाऽनुप्रवणा अभिमुखा॥ 12-36-6 प्रेहि प्रयाहि॥ 12-36-10 यच्च देवगुरुर्द्रिज इति झ. पाठः। सवैयाख्यं व्याख्यासहितम्॥ 12-36-16 विमुञ्चति विमोक्ष्यति ततः पुरा॥ 12-36-18 वैशसं विनाशम्॥ 12-36-22 नाथमानाः याचमानाः। उपासत इत्युत्तरत्रापि योज्यम्॥ 12-36-27 विष्टरश्रवसा विष्णुना॥ 12-36-28 संतापं शारीरं तापम्॥ 12-36-29 वाक्यानि वेदावयवाः। निधिस्तदर्थविचारग्रन्थो मीमांसा। श्रुतं श्राव्यं नीतिशास्त्रादि। व्यवस्य कर्तव्यमर्थं निश्चित्य॥ 12-36-33 अमृतमयं देवतामयम्॥ 12-36-38 युयुत्सुर्धृतराष्ट्रपुत्रः॥ 12-36-46 मेदिनी समलंकृतेत्यनुषज्यते। धूपनैः अगरुप्रभृतिभिर्धूपद्रव्यैः॥

12-37-0 (66252) वैशम्पायन उवाच। 12-37-0x (5415) प्रवेशने तु पार्थानां जनानां पुरवासिनाम्। दिदृक्षूणां सहस्राणि समाजग्मुः सहस्रशः॥ 12-37-1 (66253) स राजमार्गः शुशुभे समलंकृतचत्वरः। यथा चन्द्रोदये राजन्वर्धमानो महोदधिः॥ 12-37-2 (66254) गृहाणि राजमार्गेषु रत्नवन्ति महान्ति च। प्राकम्पन्तीव भारेण स्त्रीणां पूर्णानि भारत॥ 12-37-3 (66255) ताः शनैरिव सव्रीडं प्रशशंसुर्युधिष्ठिरम्। भीमसेनार्जुनौ चैव माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ॥ 12-37-4 (66256) धन्या त्वमसि पाञ्चालि या त्वं पुरुषसत्तमान्। उपतिष्ठसि कल्याणि महर्षिमिव गौतमी॥ 12-37-5 (66257) तव कर्माण्यमोघानि व्रतचर्या च भामिनि। इति कृष्णां महाराज प्रशशंसुस्तदा स्त्रियः॥ 12-37-6 (66258) प्रशंसावचनैस्तासां मिथः शब्दैश्च भारत। प्रीतिजैश्च तदा शब्दैः पुरमासीत्समाकुलम्॥ 12-37-7 (66259) तमतीत्य यथायुक्तं राजमार्गं युधिष्ठिरः। अलंकृतं शोभमानमुपापाद्राजवेश्म ह॥ 12-37-8 (66260) ततः प्रकृतयः सर्वाः पौरा जानपदास्तदा। ऊचुः कर्णसुखा वाचः समुपेत्य ततस्ततः॥ 12-37-9 (66261) दिष्ट्या जयसि राजेन्द्र शत्रूञ्छत्रुनिषूदन। दिष्ट्या राज्यं पुनः प्राप्तं धर्मेण च बलेन च॥ 12-37-10 (66262) भव नस्त्वं महाराज राजेह शरदां शतम्। प्रजाः पालय धर्मेण यथेन्द्रस्त्रिदिवं तथा॥ 12-37-11 (66263) एवं राजकुलद्वारि मङ्गलैरभिपूजितः। आशीर्वादान्द्विजैरुक्तान्प्रतिगृह्य समन्ततः॥ 12-37-12 (66264) प्रविश्य भवनं राजा देवराजगृहोपमम्। श्रुत्वा विजयसंयुक्तं रथात्पश्चादवातरत्॥ 12-37-13 (66265) प्रविश्याभ्यन्तरं श्रीमान्दैवतान्यभिगम्य च। पूजयामास रत्नैश्च गन्धमाल्यैश्च सर्वशः॥ 12-37-14 (66266) निश्चक्राम ततः श्रीमान्पुनरेव महायशाः। ददर्श ब्राह्मणांश्चैव सोऽभिरूपानवस्थितान्॥ 12-37-15 (66267) स संवृतस्तदा विप्रैराशीर्वादविवक्षुभिः। शुशुभे विमलश्चन्द्रस्तारागणवृतो यथा॥ 12-37-16 (66268) तांस्तु वै पूजयामास कौन्तेयो विधिवद्द्विजान्। सुमनोमोदकै रत्नैर्हिरण्येन च भूरिणा। गोभिर्वस्त्रैश्च राजेन्द्र विविधैश्च किमिच्छकैः॥ 12-37-17 (66269) धौम्यं गुरुं पुरस्कृत्य ज्येष्ठं पितरमेव च। `प्रविवेश सभां राजा सुधर्मां वासवो यथा॥' 12-37-18 (66270) ततः पुण्याहघोषोऽभूद्दिवं स्तब्ध्वेव भारत। सुहृदां प्रीतिजननः पुण्यः श्रुतिसुखावहः॥ 12-37-19 (66271) हंसवन्नेदुषां राजन्द्विजानां तत्र भारती। शुश्रुवे वेदविदुषां पुष्कलार्थपदाक्षरा॥ 12-37-20 (66272) ततो दुन्दुभिनिर्घोषः शङ्खानां च मनोरमः। जयं प्रवदतां तत्र स्वनः प्रादुरभून्नृप॥ 12-37-21 (66273) निःशब्दे च स्थिते तत्र ततो विप्रजने पुनः। राजानं ब्राह्मणच्छझा चार्वाको राक्षसोऽब्रवीत्॥ 12-37-22 (66274) तत्र दुर्योधनसखा भिक्षुरूपेण संवृतः। साङ्ख्यः शिखी त्रिदण्डी च धृष्टो विगतसाध्वसः॥ 12-37-23 (66275) वृतः सर्वैस्तथा विप्रैराशीर्वादविवक्षुभिः। परस्सहस्रै राजेन्द्र तपोनियमसंस्थितैः॥ 12-37-24 (66276) सुदुष्टः पापमाशंसुः पाण्डवानां महात्मनाम्। अनामन्त्र्यैव तान्विप्रांस्तमुवाच महीपतिम्॥ 12-37-25 (66277) चार्वाक उवाच। 12-37-26x (5416) इमे प्राहुर्द्विजाः सर्वे समारोप्य वचो मयि। धिग्भवन्तं कुनृपतिं ज्ञातिघातिनमस्तु वै॥ 12-37-26 (66278) किं ते राज्येन कौन्तेय कृत्वेमं ज्ञातिसंक्षयम्। घातयित्वा गुरूंश्चैव मृतं श्रेयो न जीवितम्॥ 12-37-27 (66279) इति ते वै द्विजाः श्रुत्वा तस्य दुष्टस्य रक्षसः। विव्यथुश्चुक्रुशुश्चैव तस्य वाक्यप्रधर्षिताः॥ 12-37-28 (66280) ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे स च राजा युधिष्ठिरः। व्रीडिताः परमोद्विग्रास्तूष्णीमासन्विशांपते॥ 12-37-29 (66281) युधिष्ठिर उवाच। 12-37-30x (5417) प्रसीदन्तु भवन्तो मे प्रणतस्याभियाचतः। प्रत्यासन्नव्यसनिनं न मां धिक्कर्तुमर्हथ॥ 12-37-30 (66282) वैशम्पायन उवाच। 12-37-31x (5418) ततो राजन्ब्राह्माणास्ते सर्व एव विशांपते। ऊचुर्नैष द्विजोऽस्माकमन्यस्तु तव पार्थिव॥ 12-37-31 (66283) जज्ञुश्चैनं महात्मानस्ततस्तं ज्ञानचक्षुषा। ब्राह्मणा वेदविद्वांसस्तपोभिर्विमलीकृताः॥ 12-37-32 (66284) ब्राह्मणा ऊचुः। 12-37-33x (5419) एष दुर्योधनसखा विश्रुतो ब्रह्मराक्षसः। परिव्राजकरूपेण हितं तस्य चिकीर्षति॥ 12-37-33 (66285) न वयं ब्रूम धर्मात्मन्व्येतु ते भयमीदृशम्। उपतिष्ठतु कल्याणं भवन्तं भ्रातृभिः सह॥ 12-37-34 (66286) वैशम्पायन उवाच। 12-37-35x (5420) ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे हुंकारैः क्रोधमूर्च्छिताः। निर्भर्त्सयन्तः शुचयो निजघ्नुः पापराक्षसम्॥ 12-37-35 (66287) स पपात विनिर्दग्धस्तेजसा ब्रह्मवादिनाम्। महेन्द्राशनिनिर्दग्धः पादपोऽङ्कुरवानिव॥ 12-37-36 (66288) पूजिताश्च ययुर्विप्रा राजानमभिनन्द्य तम्। राजा च हर्षमापेदे पाण्डवः ससुहृज्जनः॥ ॥ 12-37-37 (66289) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तत्रिंशोऽध्यायः॥ 37॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-37-3 स्त्रीणां स्त्रीभिः॥ 12-37-15 अभिरूपान्मङ्गलद्रव्यपाणीन्॥ 12-37-17 किमिच्छसि किमिच्छसीति पृच्छद्भिर्भृत्यैर्विविधैर्गोवस्त्रादिद्रव्यैर्निमन्त्रयद्भिरित्यर्थः॥ 12-37-19 स्तब्ध्धा व्याप्य॥ 12-37-23 साक्षः शिखीति झ.पाठः॥ 12-37-30 प्रत्यासन्नाः समीपस्थाः व्यसनिनश्चिरदुःखिनो भ्रात्रादयो यस्य तम्। भ्रात्रादिदुःखपरिहारार्थं ममेदं राज्यकरणं नतु स्वसुखार्थमित्यर्थः॥ 12-37-32 जज्ञुर्ज्ञातवन्तः॥ 12-37-33 चार्वाको नाम राक्षसः इति झ. पाठः॥

12-38-0 (66290) वैशम्पायन उवाच। 12-38-0x (5421) ततस्तत्र तु राजानं तिष्ठन्ते भ्रातृभिः सह। उवाच देवकीपुत्रः सर्वदर्शी जनार्दनः॥ 12-38-1 (66291) वासुदेव उवाच। 12-38-2x (5422) ब्राह्मणास्तात लोकेऽस्मिन्नर्चनीयाः सदा मम। एते भूमिचरा देवा वाग्विषाः सुप्रसादकाः॥ 12-38-2 (66292) पुरा कृतयुगे राजंश्चार्वाको नाम राक्षसः। तपस्तेपे महाबाहो बदर्यां बहुवार्षिकम्॥ 12-38-3 (66293) वरेण च्छन्द्यमानश्च ब्रह्मणा च पुनः पुनः। अभयं सर्वभूतेभ्यो वरयामास भारत॥ 12-38-4 (66294) द्विजावमानादन्यत्र प्रादाद्वरमनुत्तमम्। अभयं सर्वभूतेभ्यो ददौ तस्मै जगत्पतिः॥ 12-38-5 (66295) स तु लब्धवरः पापो देवानमितविक्रमः। राक्षसस्तापयामास तीव्रकर्मा महाबलः॥ 12-38-6 (66296) ततो देवाः समेताश्च ब्रह्माणमिदमब्रुवन्। वधाय रक्षसस्तस्य बलविप्रकृतास्तदा॥ 12-38-7 (66297) तानुवाच ततो देवो विहितं तत्र वै मया। यथाऽस्य भविता मृत्युरचिरणेति भारत॥ 12-38-8 (66298) राजा दुर्योधनो नाम सखाऽस्य भविता नृषु। तस्य स्नेहावबद्धोऽसौ ब्राह्मणानवमंस्यते॥ 12-38-9 (66299) तत्रैनं रुषिता विप्रा विप्रकारप्रधर्षिताः। धक्ष्यन्ति वाग्बलाः पापं ततो नाशं गमिष्यति॥ 12-38-10 (66300) स एष निहतः शेते ब्रह्मदण्डेन राक्षसः। चार्वाको नृपतिश्रेष्ठ मा शुचो भरतर्षभ॥ 12-38-11 (66301) हतास्ते क्षत्रधर्मेण ज्ञातयस्तव पार्थिव। स्वर्गताश्च महात्मानो वीराः क्षत्रियपुङ्गवाः॥ 12-38-12 (66302) स त्वमातिष्ठ कार्याणि मा ते भूद्वुद्धिरन्यथा। शत्रूञ्जहि प्रजा रक्ष द्विजांश्च परिपूजय॥ ॥ 12-38-13 (66303) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टत्रिंशोऽध्यायः॥ 38॥

12-39-0 (66304) वैशम्पायन उवाच। 12-39-0x (5423) ततः कुन्तीसुतो राजा गतमन्युर्गतज्वरः। काञ्चने प्राड्भुखो हृष्टो न्यषीदत्परमासने॥ 12-39-1 (66305) तमेवाभिमुखौ पीठे प्रदीप्ते काञ्चने शुभे। सात्यकिर्वासुदेवश्च निषीदतुररिंदमौ॥ 12-39-2 (66306) मध्ये कृत्वा तु राजानं भीमसेनार्जुनावुभौ। निषीदतुर्महात्मानौ श्लक्ष्णयोर्मणिपीठयोः॥ 12-39-3 (66307) दान्ते शय्यासने शुभ्रे जाम्बूनदविभूषिते। पृथाऽपि सहदेवेन सहास्ते नकुलेन च॥ 12-39-4 (66308) सुधर्मा विदुरो धौम्यो धृतराष्ट्रश्च कौरवः। निषेदुर्ज्वलनाकारेष्वासनेषु पृथक्पृथक्॥ 12-39-5 (66309) युयुत्सुः सञ्जयश्चैव गान्धारी च यशस्विनी। धृतराष्ट्रो यतो राजा ततः सर्वे समाविशन्॥ 12-39-6 (66310) तत्रोपविष्टो धर्मात्मा श्वेताः सुमनसोऽस्पृशत्। स्वस्तिकानक्षतान्भूमिं सुवर्णं रजतं मणीन्॥ 12-39-7 (66311) ततः प्रकृतयः सर्वाः पुरस्कृत्य पुरोहितम्। ददृशुर्धर्मराजानमादाय बहुमङ्गलम्॥ 12-39-8 (66312) पृथिवीं च सुवर्णं च रत्नानि विविधानि च। आभिषेचनिकं भाण्डं सर्वसंभारसंभृतम्॥ 12-39-9 (66313) काञ्चनौदुम्बरास्तत्र राजताः पृथिवीमयाः। पूर्णकुम्भाः सुमनसो लाजा बर्हीषि गोरसाः॥ 12-39-10 (66314) शमीपिप्पलपालाशसमिधो मधुसर्पिषी। स्रुव औदुम्बरः शङ्खस्तथा हेमविभूषितः॥ 12-39-11 (66315) दाशार्हेणाभ्यनुज्ञातस्तत्र धौम्यः पुरोहितः। प्रागुदक्प्रवणे वेदीं लक्षणेनोपलिख्य च॥ 12-39-12 (66316) व्याघ्रचर्मोत्तरे शुक्ले सर्वतोभद्र आसने। दृढपादप्रतिष्ठाने हुताशनसमत्विपि॥ 12-39-13 (66317) उपवेश्य महात्मानं कृष्णां च द्रुपदात्मजाम्। जुहाव पावकं धीमान्विधिमन्त्रपुरस्कृतम्॥ 12-39-14 (66318) तत उत्थाय दाशार्हः शङ्खमादाय पूरितम्। अभ्यषिञ्चत्पतिं पृथ्व्याः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम्। धृतराष्ट्रश्च राजर्षिः सर्वाः प्रकृतयस्तथा॥ 12-39-15 (66319) अनुज्ञातोऽथ कृष्णेन भ्रातृभिः सह पाण्डवः। पाञ्चजन्याभिषिक्तश्च राजाऽमृतमुखोऽभवत्॥ 12-39-16 (66320) ततोऽनुवादयामासुः पणवानकदुन्दुभीन्॥ 12-39-17 (66321) धर्मराजोऽपि तत्सर्वं प्रतिजग्राह धर्मतः। पूजयामास तांश्चापि विधिवद्भूरिदक्षिणः॥ 12-39-18 (66322) ततो निष्कसहस्रेण ब्राह्मणान्स्वस्त्यवाचयन्। वेदाध्ययनसंपन्नान्धृतिशीलसमन्वितान्॥ 12-39-19 (66323) ते प्रीता ब्राह्मणा राजन्स्वस्त्यूचुर्जयमेव च। हंसा इव च नर्दन्तः प्रशशंसुर्युधिष्ठिरम्॥ 12-39-20 (66324) युधिष्ठिर महाबाहो दिष्ट्या जयसि पाण्डव। दिष्ट्या स्वधर्मं प्राप्तोऽसि विक्रमेण महाद्युते॥ 12-39-21 (66325) दिष्ट्या गाण्डीवधन्वा च भीमसेनश्च पाण्डवः। त्वं चापि कुशली राजन्माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ॥ 12-39-22 (66326) मुक्ता वीरक्षयात्तस्मात्संग्रामाद्विजितद्विषः। क्षिप्रमुत्तरकार्याणि कुरु सर्वाणि भारत॥ 12-39-23 (66327) ततः प्रीत्याऽर्चितः सद्भिर्धर्मराजो युधिष्ठिरः। प्रतिपेदे महद्राज्यं सुहृद्भिः सह भारत॥ ॥ 12-39-24 (66328) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 39॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-39-1 गतमन्युर्वीतदैन्यः। गतज्वरो वीतशोकः॥ 12-39-2 निषीदतुरिति निषेदतुरित्यर्थे आर्षम्॥ 12-39-4 दान्ते गजदन्तमये॥ 12-39-5 सुधर्मा दुर्योधनपुरोहितः॥ 12-39-7 स्वस्तिकान्सर्वतोभद्राद्यङ्कितानि देवतापीठानि॥ 12-39-9 भाण्डं उपकरणम्॥ 12-39-10 औदुम्बरास्ताम्रमयाः॥ 12-39-11 उदुम्बरकाष्टमयः स्रुवः॥ 12-39-16 अमृतमुखः अत्यन्तं दर्शनीयः॥

12-40-0 (66329) वैशम्पायन उवाच। 12-40-0x (5424) प्रकृतीनां च तद्वाक्यं देशकालोपबृंहितम्। श्रुत्वा युधिष्ठिरो राजाऽथोत्तरं प्रत्यभाषत॥ 12-40-1 (66330) धन्याः पाण्डुसुता नूनं येषां ब्राह्मणपुङ्गवाः। तथ्यान्वाप्यथवाऽतथ्यान्गुणानाहुः समागताः॥ 12-40-2 (66331) अनुग्राह्या वयं नूनं भवतामिति मे मतिः। यदेवं गुणसंपन्नानस्मान्ब्रूथ विमत्सराः॥ 12-40-3 (66332) धृतराष्ट्रो महाराजः पिता नो दैवतं परम्। शासनेऽस्य प्रिये चैव स्थेयं मत्प्रियकाङ्क्षिभिः॥ 12-40-4 (66333) एतदर्थं हि जीवामि कृत्वा ज्ञातिवधं महत्। अस्य शुश्रूषणं कार्यं मया नित्यमतन्द्रिणा॥ 12-40-5 (66334) यदि चाहमनुग्राह्यो भवतां सुहृदां तथा। धृतरा यथापूर्वं वृत्तिं वर्तितुमर्हथ॥ 12-40-6 (66335) एष नाथो हि जगतो भवतां च मया सह। अस्य प्रसादे पृथिवी पाण्डवाः सर्व एव च॥ 12-40-7 (66336) एतन्मनसि कर्तव्यं भवद्भिर्वचनं मम। अनुज्ञाप्याथ तान्राजा यथेष्टं गम्यतामिति॥ 12-40-8 (66337) पौरजानपदान्सर्वान्विसृज्य कुरुनन्दनः। यौवराज्येन कौन्तेयं भीमसेनमयोजयत्॥ 12-40-9 (66338) मन्त्रे च निश्चये चैव षाङ्गुण्यस्य च चिन्तने। विदुरं बुद्धिसंपन्नं प्रीतिमान्स समादिशत्॥ 12-40-10 (66339) कृताकृतपरिज्ञाने तथाऽऽयव्ययचिन्तने। संजयं योजयामास वृद्धं सर्वगुणैर्युतम्॥ 12-40-11 (66340) बलस्य परिमाणे च भक्तवेतनयोस्तथा। नकुलं व्यादिशद्राजा कर्मणां चान्ववेक्षणे॥ 12-40-12 (66341) परचक्रोपरोधे च दृप्तानां चावमर्दने। युधिष्ठिरो महाराज फल्गुनं व्यादिदेश ह॥ 12-40-13 (66342) द्विजानां देवकार्येषु कार्येष्वन्येषु चैव ह। धौम्यं पुरोधसां श्रेष्ठं नित्यमेव समादिशत्॥ 12-40-14 (66343) सहदेवं समीपस्थं नित्यमेव समादिशत्। तने गोप्यो हि नृपतिः सर्वावस्थो विशांपते॥ 12-40-15 (66344) यान्यानमन्यद्योग्यांश्च येषु येष्विह कर्मसु। तांस्तांस्तेष्वेव युयुजे प्रीयमाणो महीपतिः॥ 12-40-16 (66345) विदुरं संजयं चैव युयुत्सुं च महामतिम्। अब्रवीत्परवीरघ्नो धर्मात्मा धर्मवत्सलः॥ 12-40-17 (66346) उत्थायोत्थाय तत्कार्यमस्य राज्ञः पितुर्मम। सर्वं भवद्भिः कर्तव्यमप्रमत्तैर्यथा मम॥ 12-40-18 (66347) पौरजानपदानां च यानि कार्याणि नित्यशः। राजानं समनुज्ञाप्य तानि कार्याणि धर्मतः॥ ॥ 12-40-19 (66348) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 40॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-40-18 यत् अस्य कार्यं तच्च भवद्भिः कर्तव्यमित्यर्थः। अप्रमत्तैस्तथामयेति ट. द. पाठः॥ 12-40-19 तानि कार्याणि कर्तव्यानीत्यर्थः॥

12-41-0 (66349) वैशम्पायन उवाच। 12-41-0x (5425) ततो युधिष्ठिरो राजा ज्ञातीनां ये हता युधि। श्राद्धानि कारयामास तेषां पृथगुदारधीः॥ 12-41-1 (66350) धृतराष्ट्रो ददौ राजा पुत्राणामौर्ध्वदेहिकम्। सर्वकामगुणोपेतमन्नं गाश्च धनानि च। रत्नानि च विचित्राणि महार्हाणि महायशाः॥ 12-41-2 (66351) युधिष्ठिरस्तु द्रोणस्य कर्णस्य च महात्मनः। धृष्टद्युम्नाभिमन्युभ्यां हेडिम्बस्य च रक्षसः॥ 12-41-3 (66352) विराटप्रभृतीनां च सुहृदामुपकारिणाम्। द्रुपदद्रौपदेयानां द्रौपद्या सहितो ददौ॥ 12-41-4 (66353) ब्राह्मणानां सहस्राणि पृथगेकैकमुद्दिशन्। धनै रत्नैश्च गोभिश्च वस्त्रैश्च समतर्पयत्॥ 12-41-5 (66354) ये चान्ये पृथिवीपाला येषां नास्ति सुहृज्जनः। उद्दिश्योद्दिश्य तेषां च चक्रे राजौर्ध्वदेहिकम्॥ 12-41-6 (66355) सभाः प्रपाश्च विविधास्तटाकानि च पाण्डवः। सुहृदां कारयामास सर्वेषामौर्ध्वदेहिकम्॥ 12-41-7 (66356) स तेषामनृणो भूत्वा गत्वा लोकेष्ववाच्यताम्। कृतकृत्योऽभवद्राजा प्रजा धर्मेण पालयन्॥ 12-41-8 (66357) धृतराष्ट्रं यथापूर्वं गान्धारीं विदुरं तथा। सर्वांश्च कौरवान्मान्यान्भृत्यांश्च समपूजयत्॥ 12-41-9 (66358) याश्च तत्र स्त्रियः काश्चिद्धतवीरा हतात्मजाः॥ सर्वास्ताः कौरवो राजा संपूज्यापालायद्धृणी॥ 12-41-10 (66359) दीनान्धकृपणानां च गृहाच्छादनभोजनैः। आनृशंस्यपरो राजा चकारानुग्रहं प्रभुः॥ 12-41-11 (66360) स विजित्य महीं कृत्स्नामानृण्यं प्राप्य वैरिषु। निःसपत्नः सुखी राजा विजहार युधिष्ठिरः॥ ॥ 12-41-12 (66361) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 41॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-41-10 संपूज्यापालयत्प्रजा इति ड.थ. पाठः॥

12-42-0 (66362) वैशम्पायन उवाच। 12-42-0x (5426) अभिषिक्तो महाप्राज्ञो राज्यं प्राप्य युधिष्ठिरः। दाशार्हं पुण्डरीकाक्षमुवाच प्राञ्जलिः शुचिः॥ 12-42-1 (66363) तव कृष्ण प्रसादेन नयेन न बलेन च। बुद्ध्या च यदुशार्दूल तथा विक्रमणेन च॥ 12-42-2 (66364) पुनः प्राप्तमिदं राज्यं पितृपैतामहं मया। नमस्ते पुण्डरीकाक्ष पुनः पुनररिंदम॥ 12-42-3 (66365) त्वामेकमाहुः पुरुषं त्वामाहुः सात्वतां पतिम्। नामभिस्त्वां बहुविधैः स्तुवन्ति प्रयता द्विजाः॥ 12-42-4 (66366) विश्वकर्मन्नमस्तेऽस्तु विश्वात्मन्विश्वसंभव। विष्णो जिष्णो हरे कृष्ण वैकुण्ठ पुरुषोत्तम॥ 12-42-5 (66367) अदित्याः सप्तधा त्वं तु पुराणो गर्भतां गतः। पृश्निगर्भस्त्वमेवैकस्त्रियुगं त्वां वदन्त्यपि॥ 12-42-6 (66368) शुचिश्रवा हृषीकेशो घृतार्चिर्हंस उच्यते। त्रिचक्षुः शंभुरेकस्त्वं विभुर्दामोदरोऽपि च॥ 12-42-7 (66369) वराहोऽग्निर्बृहद्भानुर्वृषभस्तार्क्ष्यलक्षणः। अनीकसाहः पुरुषः शिपिविष्ट उरुक्रमः॥ 12-42-8 (66370) वरिष्ठ उग्रसेनानीः सत्यो वाजसनिर्गुहः। अच्युतश्च्यावनोऽरीणां संस्कृतो विकृतिर्वृषः॥ 12-42-9 (66371) कृष्णधर्मस्त्वमेवादिर्वृषदर्भो वृषाकपिः। सिन्धुर्विधूर्मिस्त्रिककुप् त्रिधामा त्रिवृदच्युतः॥ 12-42-10 (66372) सम्राड् विराट् स्वराट् चैव स्वराड्भूतमयो भवः। विभूर्भूरतिभूः कृष्णः कृष्णवर्त्मा त्वमेव च॥ 12-42-11 (66373) स्विष्टकृद्भिषजावर्तः कपिलस्त्वं च वामनः। यज्ञो ध्रुवः पतङ्गश्च जयत्सेनस्त्वमुच्यसे॥ 12-42-12 (66374) शिखण्डी नहुषो बभ्रुर्दिविस्पृक् त्वं पुनर्वसुः। सुबभ्रू रुक्मयज्ञश्च सुषेणो दुन्दुभिस्तथा॥ 12-42-13 (66375) गभस्तिनेमिः श्रीपझः पुष्करः शुष्मधारणः। ऋभुर्विभुः सर्वसूक्ष्मस्त्व धरित्री च पठ्यसे॥ 12-42-14 (66376) अम्भोनिधिस्त्वं ब्रह्मा त्वं पवित्रं धाम धामवित्। हिरण्यगर्भः पुरुषः स्वधा स्वाहा च केशवः॥ 12-42-15 (66377) योनिस्त्वमस्य प्रलयश्च कृष्ण त्वमेवेदं सृजसि विश्वमग्रे। विश्वं चेदं त्वद्वशे विश्वयोने नमोस्तु ते शार्ङ्गचक्रासिपाणे॥ 12-42-16 (66378) वैशम्पायन उवाच। 12-42-17x (5427) एवं स्तुतो धर्मराजेन कृष्णः सभामध्ये प्रीतिमान्पुष्कराक्षः। तमभ्यनन्दद्भारतं पुष्कलाभि र्वाग्भिर्ज्येष्ठं पाण्डवं यादवाग्र्यः॥ 12-42-17 (66379) `एतन्नामशतं विष्णोर्धर्मराजेन कीर्तितम्। यः पठेच्छृणुयाद्वापि सर्वपापैः प्रमुच्यते॥' ॥ 12-42-18 (66380) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्विचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 42॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-42-6 सप्तधा विष्ण्वाख्य आदित्यो वामनश्चेति द्वेधा अदित्यामेव जन्म। ततोऽदिते रूपान्तरेषु पृश्निप्रभृतिषु क्रमात्पृश्निगर्भः परशुरामः दाशरधीरामः यादवौ रामकृष्णौ चेति। सर्वेषु गर्भेषु एकएव त्वम्। त्रिषु कृतादिषु युगेषु भवं त्रियुगम्। आदित्याः सप्तरात्रं त्वा पुराणे धर्मतो गतः। इति थ. पाठः॥ 12-42-7 नृचक्षुः शंभुरिति थ. द. पाठः॥ 12-42-8 वरुणोऽग्निर्वृहिद्भानुर्वृषण इति थ.द. पाठः॥ 12-42-9 वाचिष्ठ उग्रसेनानीरिति ड. थ. द. पाठः। संकृतिः प्रकृतिर्विभुरिति ड. थ. पाठः॥ 12-42-10 त्रिककुप् ऊर्ध्ववर्त्मा त्वमेवेति थ. द. पाठः॥

12-43-0 (66381) वैशम्पायन उवाच। 12-43-0x (5428) ततो विसर्जयामास सर्वास्ताः प्रकृतीर्नृपः। विविशुश्चाभ्यनुज्ञाता यथास्वानि गृहाणि ते॥ 12-43-1 (66382) ततो युधिष्ठिरो राजा भीमं भीमपराक्रमम्। सान्त्वयन्नब्रवीच्छ्रीमानर्जुनं यमजौ तथा॥ 12-43-2 (66383) शत्रुभिर्विविधैः शस्त्रैः क्षतदेहा महारणे। श्रान्ता भवन्तः सुभृशं तापिताः शोकमन्युभिः॥ 12-43-3 (66384) अरण्ये दुःखवसतिर्मत्कृते भरतर्षभाः। भवद्भिरनुभूता हि यथा कापुरुषैस्तथा॥ 12-43-4 (66385) यथासुखं यथाजोषं जयोऽयमनुभूयताम्। विश्रान्ताँल्लब्धविश्वासाञ्श्वः समेताऽस्मि वः पुनः॥ 12-43-5 (66386) ततो दुर्योधनगृहं प्रासादैरुपशोभितम्। बहुरत्नसमाकीर्णं दासीदाससमाकुलम्॥ 12-43-6 (66387) धृतराष्ट्राभ्यनुज्ञातं भ्रात्रा दत्तं वृकोदरः। प्रतिपेदे महाबाहुर्मन्दिरं मघवानिव॥ 12-43-7 (66388) यथा दुर्योधनगृहं तथा दुःशासनस्य तु। प्रासादभालासंयुक्तं हेमतोरणभूषितम्॥ 12-43-8 (66389) दासीदाससुसंपूर्णं प्रभूतधनधान्यवत्। प्रतिपेदे महाबाहुरर्जुनो राजशासनात्॥ 12-43-9 (66390) दुर्मर्षणस्य भवनं दुःशासनगृहाद्वरम्। कुबेरभवनप्रख्यं मणिहेमविभूषितम्॥ 12-43-10 (66391) नकुलाय वरार्हाय कर्शिताय महावने। ददौ प्रीतो महाराज धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः॥ 12-43-11 (66392) दुर्मुखस्य च वेश्माग्र्यं श्रीमत्कनकभूषणम्। पूर्णपझदलाक्षीणां स्त्रीणां शयनसंकुलम्॥ 12-43-12 (66393) प्रददौ सहदेवाय संततं प्रियकारिणे। मुमुदे तच्च लब्ध्वाऽसौ कैलासं धनदो यथा॥ 12-43-13 (66394) युयुत्सुर्विदुरश्चैव सञ्जयश्च विशांपते। सुधर्मा चैव धौम्यश्च यथा स्वाञ्जग्मुरालयान्॥ 12-43-14 (66395) सह सात्यकिना शौरिरर्जुनस्य निवेशनम्। विवेश पुरुषव्याघ्रो व्याघ्रो गिरिगुहामिव॥ 12-43-15 (66396) तत्र भक्ष्यान्नपानैस्ते मुदिताः सुसुखोषिताः। सुखप्रबद्धा राजानमुपतस्थुर्युधिष्ठिरम्॥ ॥ 12-43-16 (66397) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 43॥

12-44-0 (66398) जनमेजय उवाच। 12-44-0x (5429) प्राप्य राज्यं महाबाहुर्धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। यदन्यदकरोद्विप्र तन्मे वक्तुमिहार्हसि॥ 12-44-1 (66399) भगवान्वा हृषीकेशस्त्रैलोक्यस्य परो गुरुः। ऋषे यदकरोद्वीरस्तच्च व्याख्यातुमर्हसि॥ 12-44-2 (66400) वैशम्पायन उवाच। 12-44-3x (5430) शृणु तत्त्वेन राजेन्द्र कीर्त्यमानं मयाऽनघ। वासुदेवं पुरस्कृत्य यदकुर्वत पाण्डवाः॥ 12-44-3 (66401) प्राप्य राज्यं महाराज कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः। वर्णान्संस्थापयामास नयेन विनयेन च॥ 12-44-4 (66402) ब्राह्मणानां सहस्रं च स्नातकानां महात्मनाम्। सहस्रनिष्कैरेकैकं तर्पयामास पाण्डवः॥ 12-44-5 (66403) तथाऽनुजीविनो भृत्यान्संश्रितानतिथीनपि। कामैः संतर्पयामास कृपणांस्तार्किकानपि॥ 12-44-6 (66404) पुरोहिताय धौम्याय प्रादादयुतशः स गाः। धनं सुवर्णं रजतं वासांसि विविधान्यपि॥ 12-44-7 (66405) कृपाय च महाराज पितृवत्तमतर्पयत्। विदुराय च राजाऽसौ पूजां चक्रे यतव्रतः॥ 12-44-8 (66406) भक्ष्यान्नपानैर्विविधैर्वासोभिः शयनासनैः। सर्वान्संतोपयामास संश्रितान्ददतां वरः॥ 12-44-9 (66407) लब्धप्रशमनं कृत्वा स राजा राजसत्तम। युयुत्सोर्धार्तराष्ट्रस्य पूजां चक्रे महायेशाः॥ 12-44-10 (66408) धृतराष्ट्राय तद्राज्यं गान्धार्यै विदुराय च। निवेद्य सुस्थवद्राजा सुखमास्ते युधिष्ठिरः॥ 12-44-11 (66409) तथा सर्वं स नगरं प्रसाद्य भरतर्षभ। वासुदेवं महात्मानमभ्यगच्छत्कृताञ्जलिः॥ 12-44-12 (66410) ततो महति पर्यङ्के मणिकाञ्चनभूषिते। ददर्श कृष्णमासीनं नीलं मेराविवाम्बुदम्॥ 12-44-13 (66411) जाज्वल्यमानं वपुषा दिव्याभरणभूषितम्। पीतकौशेयवसनं हेम्नेवोपगत मणिम्॥ 12-44-14 (66412) कौस्तुभेनोरसिस्थेन मणिनाऽभिविराजितम्। उद्यतेवोदयं शैलं सूर्येणाभिविराजितम्॥ 12-44-15 (66413) नौपम्यं विद्यते तस्य त्रिषु लोकेषु किंचन॥ 12-44-16 (66414) सोऽभिगम्य महात्मानं विष्णुं पुरुषसत्तमम्। उवाच मधुरं राजा स्मितपूर्वमिदं तदा॥ 12-44-17 (66415) सुखेन ते निशा कच्चिद्व्युष्टा बुद्धिमतां वर। कच्चिज्ज्ञानानि सर्वाणि प्रसन्नानि तवाच्युत॥ 12-44-18 (66416) तथैवोपश्रिता देवी बुद्धिर्बुद्धिमतां वर। वयं राज्यमनुप्राप्ताः पृथिवी च वशे स्थिता॥ 12-44-19 (66417) तव प्रसादाद्भगवंस्त्रिलोकगतिविक्रम। जयं प्राप्ता यशश्चाग्र्यं न च धर्मच्युता वयम्॥ 12-44-20 (66418) तं तथा भाषमाणं तु धर्मराजमरिंदमम्। नोवाच भगवान्किंचिद्ध्यानमेवान्वपद्यत॥ ॥ 12-44-21 (66419) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 44॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-44-10 लब्धप्रशमनं लब्धस्य धनादेः यथोचितमंशतः पात्रे समर्पणेन शान्तिकम्॥

12-45-0 (66420) युधिष्ठिर उवाच। 12-45-0x (5431) किमिदं परमाश्चर्यं ध्यायस्यमितविक्रम। कच्चिल्लोकत्रयस्यास्य स्वस्ति लोकपरायण॥ 12-45-1 (66421) `इन्द्रियाणि मनश्चैव बुद्धौ संवेशितानि ते'। चतुर्थं ध्यानमार्गं त्वमालम्ब्य पुरुषर्षभ। अपक्रान्तो यतो जीवस्तेन मे विस्मितं मनः॥ 12-45-2 (66422) निगृहीतो हि वायुस्ते पञ्चकर्मा शरीरगः। इन्द्रियाणि च सर्वाणि मनसि स्थापितानि ते॥ 12-45-3 (66423) वाक्च सत्वं च गोविन्द बुद्धौ संवेशितानि ते। सर्वे चैव गुणा देवाः क्षेत्रज्ञे ते निवेशिताः॥ 12-45-4 (66424) नेङ्गन्ति तव रोमाणि स्थिरा बुद्धिस्तथा मनः। काष्ठकुड्यशिलाभूतो निरीहश्चासि माधव॥ 12-45-5 (66425) यथा दीपो निवातस्थो निरिङ्गो ज्वलतेऽच्युत। तथाऽसि भगवन्देन निश्चलो योगनिश्चयात्॥ 12-45-6 (66426) यदि श्रोतुमिहार्हामि न रहस्यं च ते यदि। छिन्धि मे संशयं देव प्रपन्नायाभियाचते॥ 12-45-7 (66427) त्वं हि कर्ता विकर्ता च त्वं क्षरश्चाक्षरश्च ह। अनादिनिधनो ह्याद्यस्त्वमेकः पुरुषोत्तम॥ 12-45-8 (66428) त्वं प्रपन्नाय भक्ताय शिरसा प्रणताय च। ध्यानस्यास्य यथातत्त्वं ब्रूहि धर्मभृतां वर॥ 12-45-9 (66429) ततः स्वगोचरे न्यस्य मनोबुद्धीन्द्रियाणि च। स्मितपूर्वमुवाचेदं भगवान्वासवानुजः॥ 12-45-10 (66430) वासुदेव उवाच। 12-45-11x (5432) शरतल्पगतो भीष्मः शाम्यन्निव हुताशनः। मां ध्याति पुरुषव्याघ्रस्ततो मे तद्गतं मनः॥ 12-45-11 (66431) यस्य ज्यातलनिर्घोषं विस्फूर्जितमिवाशनेः। न सहेद्देवराजोऽपि तमस्मि मनसा गतः॥ 12-45-12 (66432) येनाभिजित्य तरसा समस्तं राजमण्डलम्। ऊढास्तिस्रः पुरा कन्यास्तमस्मि मनसा गतः॥ 12-45-13 (66433) त्रयोविंशतिरात्रं यो योधयामास भार्गवम्। न च रामेण निस्तीर्णस्तमस्मि मनसा गतः॥ 12-45-14 (66434) यं गङ्गा गर्भविधिना धारयामास भारतम्। वसिष्ठशिष्यं तं तात गतोऽस्मि मनसा नृप॥ 12-45-15 (66435) दिव्यास्राणि महातेजा यो धारयति बुद्धिमान्। साङ्गांश्च चतुरो वेदांस्तमस्मि मनसा गतः॥ 12-45-16 (66436) रामस्य दयितं शिष्यं जामदग्न्यस्य पाण्डव। आधारं सर्व्रविद्यानां तमस्मि मनसा गतः॥ 12-45-17 (66437) `एकीकृत्येन्द्रियग्रामं मनः संयम्य मेधया। शरणं मामुपागच्छत्ततो मे तद्गतं मनः॥ ' 12-45-18 (66438) स हि भूतं भविष्यच्च भवच्च भरतर्षभ। वेत्ति धर्मविदां श्रेष्ठस्तमस्मि मनसा गतः॥ 12-45-19 (66439) तस्मिन्हि पुरुषव्याघ्रे शान्ते भीष्मे महात्मनि। भविष्यति मही पार्थ नष्टचन्द्रेव शर्वरी॥ 12-45-20 (66440) तद्युधिष्ठिर गाङ्गेयं भीष्मं भीमपराक्रमम्। अभिगम्योपसंगृह्य पृच्छ यत्ते मनोगतम्॥ 12-45-21 (66441) चातुर्विद्यं चातुर्होत्रं चातुराश्रम्यमेव च। राजधर्मांश्चि निखिलान्पृच्छैनं पृथिवीपते॥ 12-45-22 (66442) तस्मिन्नस्तमिते भीष्मे कौरवाणां धुंरधरे। ज्ञानान्यल्पीभविष्यन्ति तस्मात्त्वां चोदयाम्यहम्॥ 12-45-23 (66443) तच्छ्रुत्वा वासुदेवस्य तथ्यं वचनमुत्तमम्। साश्रुकण्ठः स धर्मज्ञो जनार्दनमुवाच ह॥ 12-45-24 (66444) यद्भवानाह भीष्मस्य प्रभावं प्रति माधव। तथा तन्नात्र संदेहो विद्यते मम माधव॥ 12-45-25 (66445) महाभाग्यं च भीष्मस्य प्रभावश्च महाद्युते। श्रुतं मया कथयतां ब्राह्मणानां महात्मनाम्॥ 12-45-26 (66446) भवांश्च कर्ता लोकानां यद्ब्रवीत्यरिसूदन। तथा तद्रनभिध्येयं वाक्यं यादवनन्दन॥ 12-45-27 (66447) यदि त्वनुग्रहवती बुद्धिस्ते मयि माधव। त्वामग्रतः पुरस्कृत्य भीष्मं यास्यामहे वयम्॥ 12-45-28 (66448) आवृत्ते भगवत्यर्के स हि लोकान्गमिष्यति। त्वद्दर्शनं महाबाहो तस्मादर्हति कौरवः॥ 12-45-29 (66449) तव ह्याद्यस्य देवस्य क्षरस्यैवाक्षरस्य च। दर्शनं त्वस्य लाभः स्यात्त्वं हि ब्रह्ममयो निधिः॥ 12-45-30 (66450) वैशम्पायन उवाच। 12-45-31x (5433) श्रुत्वैवं धर्मराजस्य वचनं मधुसूदनः। पार्श्वस्थं सात्यकिं प्राह रथो मे युज्यतामिति॥ 12-45-31 (66451) सात्यकिस्त्वाशु निष्क्रम्य केशवस्य समीपतः। दारुकं प्राह कृष्णस्य युज्यतां रथ इत्युत॥ 12-45-32 (66452) स सात्यकेराशु वचो निशम्य रथोत्तमं काञ्चनभूषिताङ्गम्। मसारगल्वर्कमयैर्विभङ्गै र्विभूषितं हेमनिबद्धचक्रम्॥ 12-45-33 (66453) दिवाकरांशुप्रभमाशुगामिनं विचित्रनानामणिभूषितान्तरम्। नवोदितं सूर्यमिव प्रतापिनं विचित्रतार्क्ष्यध्वजिनं पताकिनम्॥ 12-45-34 (66454) सुग्रीवशैब्यप्रप्नुखैर्वराश्वै र्मनोजवैः काञ्चनभूषिताङ्गैः। संयुक्तमावेदयदच्युताय कृताञ्जलिर्दारुको राजसिंह॥ ॥ 12-45-35 (66455) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि प्रञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 45॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-45-2 चतुर्थं जाग्रत्स्वप्नसुषुप्तिभ्यः परम्। अपक्रान्तो यतो देव इति झ. पाठः॥ 12-45-3 पञ्चकर्मा प्राणनादिकारी॥ 12-45-4 सत्वं मनः। वागुपलक्षितानीन्द्रियाणि च बुद्धौ महत्तत्त्वे। गुणाः शब्दादिगुणभाजो देवाः श्रोत्रादीनि इन्द्रियाणि॥ 12-45-5 नेङ्गन्ति न कम्पन्ते। निरीहो निश्चेष्टः॥ 12-45-6 निरिङ्गः अचलः॥ 12-45-10 गोचरे स्वस्वस्थाने॥ 12-45-11 ध्याति ध्यायति॥ 12-45-22 चतस्रो विद्याः धर्मार्थकाममोक्षविद्याः सर्ववर्णसाधारणाः चातुर्होत्रं त्रैवर्णिकानां विशेषधर्मो यज्ञादिः॥ 12-45-27 अनभिध्येयं अविचारणीयम्॥ 12-45-33 मसारगल्वर्कमयैर्विभङ्गैः मसारो मरकतमणिः गलुश्चन्द्रकान्तः अर्कः सूर्यकान्तः तन्मयैः विभङ्गैः विस्तरैः॥

12-46-0 (66456) जनमेजय उवाच। 12-46-0x (5434) शरतल्पे शयानस्तु भरतानां पितामहः। कथमुत्सृष्टवान्देहं कं च योगमधारयत्॥ 12-46-1 (66457) वैशम्पायन उवाच। 12-46-2x (5435) शृणुष्वावहितो राजञ्शुचिर्भूत्वा समाहितः। भीष्मस्य कुरुशार्दूल देहोत्सर्गं महात्मनः॥ 12-46-2 (66458) प्रवृत्तमात्रे त्वयनमुत्तरेण दिवाकरे। `शुक्लपक्षस्य चाष्टभ्यां माघमासस्य पार्थिव॥ 12-46-3 (66459) प्राजापत्ये च नक्षत्रे मध्यं प्राप्ते दिवाकरे।' समावेशयदात्मानमात्मत्येव समाहितः॥ 12-46-4 (66460) विकीर्णांशुरिवादित्यो भीष्मः शरशतैश्चितः। शुशुभे परया लक्ष्म्या वृतो ब्राह्मणसत्तमैः॥ 12-46-5 (66461) व्यासेन देवश्रवसा नारदेन सुरर्षिणा। देवस्थानेन वात्स्येन तथाऽश्मकसुमन्तुना॥ 12-46-6 (66462) तथा जैमिनिना चैव पैलेन च महात्मना। शाण्डिल्यदेवलाभ्यां च मैत्रेयेण च धीमता॥ 12-46-7 (66463) असितेन वसिष्ठेन कौशिकेन महात्मना। हारितलोमशाभ्यां च तथाऽऽत्रेयेण धीमता॥ 12-46-8 (66464) [बृहस्पतिश्च शुक्रश्च च्यवनश्च महामुनिः। सनत्कुमारः कपिलो चाल्मीकिस्तुम्बुरुः कुरुः॥ 12-46-9 (66465) मौद्गल्यो भार्गवो रामस्तृणबिन्दुर्महामुनिः। पिप्पलादोऽथ वायुश्च सवर्तः पुलहः कचः॥ 12-46-10 (66466) काश्यपश्च पुलस्त्यश्च क्रतुर्दक्षः पराशरः। मरीचिरङ्गिराः काश्यो गौतमो गालवो मुनिः॥ 12-46-11 (66467) धौम्यो विभाण्डो माण्डव्योधौम्रः कृष्णानुभौतिकः। उलूकः परमो विप्रो मार्कण्डेयो महामुनिः। भास्करिः पूरणः कृष्णः सूतः परमधार्मिकः॥ 12-46-12 (66468) एतैश्चान्यैर्मुनिगणैर्महाभागैर्महात्मभिः। श्रद्धादमशमोपेतैर्वृतश्चन्द्र इव ग्रहैः॥ 12-46-13 (66469) भीष्मस्तु पुरुषव्याघ्रः कर्मणा मनसा गिरा। शरतल्पगतः कृष्णं प्रदध्यौ प्राञ्जलिः शुचिः॥ 12-46-14 (66470) स्वरेण हृष्टपुष्टेन तुष्टाव मधुसूदनम्। योगेश्वरं पझनाभं विष्णुं जिष्णुं जगत्पतिम्। `अनादिनिधनं विष्णुमात्मयोनिं सनातनम्॥' 12-46-15 (66471) कृताञ्जलिपुटो भूत्वा वाग्विदां प्रवरः प्रभुः॥ भीष्मः परमधर्मात्मा वासुदेवमथास्तुवत्॥ 12-46-16 (66472) भीष्म उवाच। 12-46-17x (5436) आरिराधयिषुः कृष्णं वाचं जिगदिषामि याम्। तया व्याससमासिन्या प्रीयतां पुरुषोत्तमः॥ 12-46-17 (66473) शुचिं शुचिपदं हंसं तत्परं परमेष्ठिनम्। युक्त्वा सर्वात्मनाऽऽत्मानं तं प्रपद्ये प्रजापतिम्॥ 12-46-18 (66474) अनाद्यन्तं परं ब्रह्म न देवा नर्षयो विदुः। एकोऽयं वेद भगवान्धाता नारायणो हरिः॥ 12-46-19 (66475) नारायणादृषिगणास्तथा सिद्धमहोरगाः। देवा देवर्षयश्चैव यं विदुर्दुःखभेषजम्॥ 12-46-20 (66476) देवदानवगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः। यं न जानन्ति को ह्येष कुतो वा भगवानिति॥ 12-46-21 (66477) `यमाहुर्जगतः कोशं यस्मिंश्च निहिताः प्रजाः। यस्मिँल्लोकाः स्फुरन्त्येते जाले शकुनयो यथा॥' 12-46-22 (66478) यस्मिन्विश्वानि भूतानि तिष्ठन्ति च विशन्ति च। गुणभूतानि भूतेशे सूत्रे मणिगणा इव॥ 12-46-23 (66479) `यं च विश्वस्य कर्तारं जगतस्तस्थुषां पतिम् वदन्ति जगतोऽध्यक्षमध्यात्मपरिचिन्तकाः॥ ' 12-46-24 (66480) यस्मिन्नित्ये तते तन्तौ दृढे स्रगिव तिष्ठति। सदसद्ग्रथितं विश्वं विश्वाङ्गे विश्वकर्मणि॥ 12-46-25 (66481) हरिं सहस्रशिरसं सहस्रचरणेक्षणम्। सहस्रबाहुमकुटं सहस्रवदनोज्ज्वलम्॥ 12-46-26 (66482) प्राहुर्नारायणं देवं यं विश्वस्य परायणम्। अणीयसामणीयांसं स्थविष्ठं च स्थवीयसाम्। गरीयसां गरिष्ठं च श्रेष्ठं च श्रेयसामपि॥ 12-46-27 (66483) चं वाकेष्वनुवाकेषु निषत्सूपनिषत्सु च। गृणन्ति सत्यकर्माणं सत्यं सत्येषु सामसु॥ 12-46-28 (66484) चतुर्भिश्चतुरात्मानं सत्वस्थं सात्वतां पतिम्। यं दिव्यैर्देवमर्चन्ति गुह्यैः परमनामभिः॥ 12-46-29 (66485) [यस्मिन्नित्यं तपस्तप्तं यदङ्गेष्वनुतिष्ठति। सर्वात्मा सर्ववित्सर्वः सर्वज्ञः सर्वभावनः॥ ] 12-46-30 (66486) यं देवं देवकी देवी वसुदेवादजीजनत्। भौमस्य ब्रह्मणो गुप्त्यै दीप्तमग्निमिवारणिः॥ 12-46-31 (66487) यमनन्यो व्यपेताशीरात्मानं वीतकल्मषम्। इष्ट्वानन्त्याय गोविन्दं पश्यत्यात्मानमात्मनि॥ 12-46-32 (66488) `अप्रतर्क्यमविज्ञेयं हरिं नारायणं विभुम्।' अतिवाय्विन्द्रकर्माणमतिसूर्याग्नितेजसम्। अतिबुद्धीन्द्रियात्मानं तं प्रपद्ये प्रजापतिम्॥ 12-46-33 (66489) पुराणे पुरुषं प्रोक्तं ब्रह्मप्रोक्तं युगादिषु। क्षये संकर्षणं प्रोक्तं तमुपास्यमुपास्महे॥ 12-46-34 (66490) यमेकं बहुधात्मानं प्रादुर्भूतमधोक्षजम्। नान्यभक्ताः क्रियावन्तो यजन्ते सर्वकामदम्॥ 12-46-35 (66491) ऋतमेकाक्षरं ब्रह्म यत्तत्सदसतः परम्। अनादिमध्यपर्यन्तं न देवा नर्षयो विदुः॥ 12-46-36 (66492) यं सुरासुरगन्धर्वाः सिद्धा ऋषिमहोरगाः। प्रयता नित्यमर्चन्ति परमं सुखभेषजम्॥ 12-46-37 (66493) अनादिनिधनं देवमात्मयोनिं सनातनम्। अप्रेक्ष्यमनभिज्ञेयं हरिं नारायणं प्रभुम्॥ 12-46-38 (66494) अथ भीष्मस्तवराजः॥ 12-46-39x (5437) हिरण्यवर्णं यं गर्भमदितिर्दैत्यनाशनम्। एकं द्वादशधा जज्ञे तस्मै सूर्यात्मने नमः॥ 12-46-39 (66495) शुक्ले देवान्पितॄन्कृष्णे तर्पयत्यमृतेन यः। यश्च राजा द्विजातीनां तस्मै सोमात्मने नमः॥ 12-46-40 (66496) `हुताशनमुखैर्देवैर्धार्यते सकलं जगत्। हविः प्रथमभोक्ता यस्तस्मै होत्रात्मने नमः॥ ' 12-46-41 (66497) महतस्तमसः पारे पुरुषं ह्यतितेजसम्। यं ज्ञात्वा मृत्युमत्येति तस्मै ज्ञेयात्मने नमः॥ 12-46-42 (66498) यं बृहन्तं बृहत्युक्थे यमग्नौ यं महाध्वरे। यं विप्रसङ्घा गायन्ति तस्मै वेदात्मने नमः॥ 12-46-43 (66499) पादाङ्गं संधिपर्वाणं स्वरव्यञ्जनभूषितम्। यमाहुरक्षरं विप्रास्तस्मै वागात्मने नमः॥ 12-46-44 (66500) [यज्ञाङ्गो यो वराहो वै भूत्वा गामुज्जहारह। लोकत्रयहितार्थाय तस्मै वीर्यात्मने नमः॥] 12-46-45 (66501) ऋग्यजुःसामधामानं दशार्धहविराकृतिम्। यं सप्ततन्तुं तन्वन्ति तस्मै यज्ञात्मने नमः॥ 12-46-46 (66502) [चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव च। हूयते च पुनर्द्वाभ्यां तस्मै होमात्मने नमः॥] 12-46-47 (66503) यः सुपर्णो यजुर्नाम च्छन्दोगात्रस्त्रिवृच्छिराः। रथन्तरबृहत्पक्षस्तस्मै स्तोत्रात्मने नमः॥ 12-46-48 (66504) यः सहस्रसवे सत्रे जज्ञे विश्वसृजामृषिः। हिरण्यपक्षः शकुनिस्तस्मै तार्क्ष्यात्मने नमः॥ 12-46-49 (66505) यश्चिनोति सतां सेतुमृतेनामृतयोनिना। धर्मार्थव्यवहाराङ्गैस्तस्मै सत्यात्मने नमः॥ 12-46-50 (66506) यं पृथग्धर्मचरणाः पृथग्धर्मफलैषिणः। पृथग्धर्मैः समर्चन्ति तस्मै धर्मात्मने नमः॥ 12-46-51 (66507) [यतः सर्वे प्रसूयन्ते ह्यनङ्गात्माङ्गदेहिनः। उन्मादः सर्वभूतानां तस्मै कामात्मने नमः॥] 12-46-52 (66508) यं तं व्यक्तस्थमव्यक्तं विचिन्वन्ति महर्षयः। क्षेत्रे क्षेत्रज्ञमासीनं तस्मै क्षेत्रात्मने नमः॥ 12-46-53 (66509) यं दृगात्मानमात्मस्थं वृतं षोडशभिर्गुणैः। प्राहुः सप्तदशंसाङ्ख्यास्तस्मै साङ्ख्यात्मने नमः॥ 12-46-54 (66510) यं विनिद्रा जितश्वासाः संतुष्टाः संयतेन्द्रियाः। ज्योतिः पश्यन्ति युञ्जानास्तस्मै योगात्मेन नमः॥ 12-46-55 (66511) अपुण्यपुण्योपरमे यं पुनर्भवनिर्भयाः। शान्ताः संन्यासिनो यान्ति तस्मै मोक्षात्मने नमः॥ 12-46-56 (66512) यस्याग्रिरास्यं द्यौर्मूर्धा खं नाभिश्चरणौ क्षितिः। सूर्यश्चक्षुर्दिशः श्रोत्रं तस्मै लोकात्मने नमः॥ 12-46-57 (66513) युगेष्वावर्तते योंऽशैर्मासर्त्वयनहायनैः। सर्गप्रलययोः कर्ता तस्मै कालात्मने नमः॥ 12-46-58 (66514) योऽसौ युगसहस्रान्ते प्रदीप्तार्चिर्विभावसुः। संभक्षयति भूतानि तस्मै घोरात्मने नमः॥ 12-46-59 (66515) संभक्ष्य सर्वभूतानि कृत्वा चैकार्णवं जगत्। बालः स्वपिति यश्चैकस्तस्मै मायात्मने नमः॥ 12-46-60 (66516) सहस्रशिरसे तस्मै पुरुषायामितात्मने। चतुःसमुद्रपयसि योगनिद्रात्मने नमः॥ 12-46-61 (66517) अजस्य नाभावध्येकं यस्मिन्विश्वं प्रतिष्ठितम्। पुष्करं पुष्कराक्षस्य तस्मै पझात्मने नमः॥ 12-46-62 (66518) यस्य केशेषु जीमूता नद्यः सर्वाङ्गसंधिषु। कुक्षौ समुद्राश्चत्वारस्तस्मै तोयात्मने नमः॥ 12-46-63 (66519) यस्मात्सर्गाः प्रवर्तन्ते सर्गप्रलयविक्रियाः। यस्मिंश्चैव प्रलीयन्ते तस्मै हेत्वात्मने नमः॥ 12-46-64 (66520) [यो निषण्णो भवेद्रात्रौ दिवा भवति विष्ठितः। इष्टानिष्टस्य च द्रष्टा तस्मै द्रष्ट्रात्मने नमः॥] 12-46-65 (66521) अकार्यः सर्वकार्येषु धर्मकार्यार्थमुद्यतः। वैकुण्ठस्य हि तद्रूपं तस्मै कार्यात्मने नमः॥ 12-46-66 (66522) ब्रह्म वक्तं भुजौ क्षत्रं कृत्स्नमूरूदरं विशः। पादौ यस्याश्रिताः शूद्रास्तस्मैवर्णात्मने नमः॥ 12-46-67 (66523) अन्नपानेन्धनमयो रसप्राणविवर्धनः। यो धारयति भूतानि तस्मै प्राणात्मने नमः॥ 12-46-68 (66524) [प्राणानां धारणार्थाय योऽन्नं भुङ्क्ते चतुर्विधम्। अन्तर्भूतः पचत्यग्निस्तस्मै पाकात्मने नमः॥ ] 12-46-69 (66525) विषये वर्तमानानां यं तं वैषयिकैर्गुणैः। प्राहुर्विषयगोप्तारं तस्मै गोप्त्रात्मने नमः॥ 12-46-70 (66526) अप्रमेयशरीराय सर्वतो बुद्धिचक्षुषे। अपारपरिमाणाय तस्मै दिव्यात्मने नमः॥ 12-46-71 (66527) परः कालात्परो यज्ञात्परः सदसतश्च यः। अनादिरादिर्विश्वस्य तस्मै विश्वात्मने नमः॥ 12-46-72 (66528) वैद्युतो जाठरश्चैव पावकः शुचिरेव च। दहनः सर्वभक्षाणां तस्मै वह्न्यात्मने नमः॥ 12-46-73 (66529) रसातलगतः श्रीमार्ननन्तो भगवान्प्रभुः। जगद्धारयते योऽसौ तस्मै शेषात्मने नमः॥ 12-46-74 (66530) ज्वलनार्केन्दुताराणां ज्योतिषां दिव्यमूर्तिनाम्। यस्तेजयति तेजांसि तस्मै तेजात्मने नमः॥ 12-46-75 (66531) आत्मज्ञानमिदं ज्ञानं ज्ञात्वा पञ्चस्ववस्थितम्। यं ज्ञानेनाधिगच्छन्ति तस्मै ज्ञानात्मने नमः॥ 12-46-76 (66532) साङ्ख्यैर्योगैर्विनिश्चित्य साध्यैश्च परमर्षिभिः। यस्य तु ज्ञायते तत्वं तस्मै गुह्यात्मने नमः॥ 12-46-77 (66533) जटिने दण्डिने नित्यं लम्बोदरशरीरिणे। कमण्डलुनिषङ्गाय तस्मै ब्रह्मात्मने नमः॥ 12-46-78 (66534) [शूलिने त्रिदशेशाय त्र्यम्बकाय महात्मने। भस्मदिग्धोर्ध्वलिङ्गाय तस्मा रुद्रात्मने नमः॥ 12-46-79 (66535) चन्द्रार्धकृतशीर्षाय व्यालयज्ञोपवीतिने। पिनाकशूलहस्ताय तस्मै उग्रात्मने नमः॥] 12-46-80 (66536) यो जातो वसुदेवेन देवक्यां यदुनन्दनः। शङ्खचक्रगदापाणिर्वासुदेवात्मने नमः॥ 12-46-81 (66537) शिरःकपालमालाय व्याघ्रचर्मनिवासिने। भस्मदिग्धशरीराय तस्मै रुद्रात्मने नमः॥ 12-46-82 (66538) यो मोहयति भूतानि सर्वपाशानुबन्धनैः। सर्वस्य रक्षणार्थाय तस्मै मोहात्मने नमः॥ 12-46-83 (66539) चैतन्यं सर्वतो नित्यं सर्वप्राणिहृदि स्थितम्। सर्वातीततरं सूक्ष्मं तस्मै सूक्ष्मात्मने नमः॥ 12-46-84 (66540) पञ्चभूतात्मभूताय भूतादिनिधनाय च। अक्रोधद्रोहमोहाय तस्मै शान्तात्मने नमः॥ 12-46-85 (66541) यस्मिन्सर्वं यतः सर्वं यः सर्वं सर्वतश्च यः। यश्च सर्वमयो देवस्तस्मै सर्वात्मने नमः॥ 12-46-86 (66542) यः शेते क्षीरपर्यङ्के दिव्यनागविभूषिते। फणासहस्ररचिते तस्मै निद्रात्मने नमः॥ 12-46-87 (66543) विश्वे च मरुतश्चैव रुद्रादित्याश्विनावपि। वसवः सिद्धसाध्याश्च तस्मै देवात्मने नमः॥ 12-46-88 (66544) अव्यक्तं बुद्ध्यहंकारो मनोबुद्धीन्द्रियाणि च। तन्मात्राणि विशेषाश्च तस्मै तत्वात्मने नमः॥ 12-46-89 (66545) भूतं भव्यं भविष्यच्च भूतादिप्रभवाव्ययः। योऽग्रजः सर्वभूतानां तस्मै भूतात्मने नमः॥ 12-46-90 (66546) यं हि सूक्ष्मं विचिन्वन्ति परं सूक्ष्मविदो जनाः। सूक्ष्मात्सूक्ष्मं च यद्ब्रह्म तस्मै सूक्ष्मात्मने नमः॥ 12-46-91 (66547) मत्स्यो भूत्वा विरिञ्चाय येन वेदाः समाहृताः। रसातलगतः शीघ्रं तस्मै मत्स्यात्मने नमः॥ 12-46-92 (66548) मन्दराद्रिर्धृतो येन प्राप्ते ह्यमृतमन्थने। अतिकर्कशदेहाय तस्मै कूर्मात्मने नमः॥ 12-46-93 (66549) वाराहं रूपमास्थाय महीं सवनपर्वताम्। उद्धरत्येकदंष्ट्रेण तस्मै क्रोडात्मने नमः॥ 12-46-94 (66550) नारसिंहवपुः कृत्वा सर्वलोकभयंकरम्। हिरण्यकशिपुं जघ्ने तस्मै सिंहात्मने नमः॥ 12-46-95 (66551) पिङ्गेक्षणसटं यस्य रूपं दंष्ट्रानखैर्युतम्। दानवेन्द्रान्तकरणं तस्मै दृप्तात्मने नमः॥ 12-46-96 (66552) यं न देवा न गन्धर्वा न दैत्या न च दानवाः। तत्वतो हि विजानन्ति तस्मै सूक्ष्मात्मने नमः॥] वामनं रूपमास्थाय बलिं संयम्य मायया। त्रैलोक्यं क्रान्तवान्यस्तु तस्मै क्रान्तात्मने नमः॥ 12-46-97 (66553) जमदग्निसुतो भूत्वा रामः शस्त्रभृतां वरः। महीं निःक्षत्रियां चक्रे तस्मै रामात्मने नमः॥ 12-46-98 (66554) त्रिःसप्तकृत्वो यश्चैको धर्मे व्युत्क्रान्तिगौरवात्। जघान क्षत्रियान्सङ्ख्ये तस्मै क्रोधात्मने नमः॥ 12-46-99 (66555) [विभज्य पञ्चधाऽऽत्मानं वायुर्भूत्वा शरीरगः। यश्चेष्टयति भूतानि तस्मै वाय्वात्मने नमः॥] 12-46-100 (66556) रामो दशिरथिर्भूत्वा पुलस्त्यकुलनन्दनम्। जघान रावणं सङ्ख्ये तस्मै क्षत्रात्मने नमः॥ 12-46-101 (66557) यो हली मुसली श्रीमान्नीलाम्बरधरः स्थितः। रामाय रौहिणेयाय तस्मै भोगात्मने नमः॥ 12-46-102 (66558) शङ्खिने चक्रिणे नित्यं शार्ङ्गिणे पीतवाससे। वनमालाधरायैव तस्मै कृष्णात्मने नमः॥ 12-46-103 (66559) वसुदेवसुतः श्रीमान्क्रीडितो नन्दगोकुले। कंसस्य निधनार्थाय तस्मै क्रीडात्मने नमः॥ 12-46-104 (66560) वासुदेवत्वमागम्य यदोर्वंशसमुद्भवः। भूभारहरणं चक्रे तस्मै कृष्णात्मने नमः॥ 12-46-105 (66561) सारथ्यमर्जुनस्याजौ कुर्वन्गीतामृतं ददौ। लोकत्रयोपकाराय तस्मै ब्रह्मात्मने नमः॥ 12-46-106 (66562) दानवांस्तु वशे कृत्वा पुनर्बुद्धत्वमागतः। सर्गस्य रक्षणार्थाय तस्मै बुद्धात्मने नमः॥ 12-46-107 (66563) हनिष्यति कलौ प्राप्ते म्लेच्छांस्तुरगवाहनः। धर्मसंस्थापको यस्तु तस्मै कल्क्यात्मने नमः॥ 12-46-108 (66564) तारान्वये कालनेमिं हत्वा दानवपुङ्गवम्। ददौ राज्यं महेन्द्राय तस्मै साङ्ख्यात्मने नमः॥ 12-46-109 (66565) यः सर्वप्राणिनां देहे साक्षिभूतो ह्यवस्थितः। अक्षरः क्षरमाणानां तस्मै साक्ष्यात्मने नमः॥ 12-46-110 (66566) नमोस्तु ते महादेव नमस्ते भक्तवत्सल। सुब्रह्मण्य नमस्तेऽस्तु प्रसीद परमेश्वर॥ 12-46-111 (66567) अव्यक्तव्यक्तरूपेण व्याप्तं सर्वं त्वया विभो। नारायणं सहस्राक्षं सर्वलोकमहेश्वरम्॥ 12-46-112 (66568) हिरण्यनाभ यज्ञाङ्गममृतं विश्वतोमुखम्। सर्वदा सर्वकार्येषु नास्ति तेषाममङ्गलम्॥ 12-46-113 (66569) येषां हृदिस्थो देवेशो मङ्गलायतनं हरिः। मङ्गल भगवान्विष्णुर्मङ्गलं मधुसूदनः॥ 12-46-114 (66570) मङ्गलं पुण़्डरीकाक्षो मङ्गलं गरुडध्वजः। विश्वकर्मन्नमस्तेऽस्तु विश्वात्मन्विश्वसंभव॥ 12-46-115 (66571) अपवर्गस्थभूतानां पञ्चानां परमास्थित। नमस्ते त्रिषु लोकेषु वमस्ते परतस्त्रिषु॥ 12-46-116 (66572) नमस्ते दिक्षु सर्वासु त्वं हि सर्वपरायणम्। नमस्ते भगवन्विष्णो त्येकानां प्रभवाव्यय॥ 12-46-117 (66573) त्वं हि कर्ता हृषीकेशः संहर्ता चापराजितः। तेन पश्यामि ते दिव्यान्भावान्हि त्रिषुवर्त्मसु॥ 12-46-118 (66574) तच्च पश्यामि तत्वेन यत्ते रूपं सनातनम्। दिवं ते शिरसा व्याप्तं पद्भ्यां देवी वसुंधरा। विक्रमेण त्रयो लोकाः पुरुषोऽसि सनातनः॥ 12-46-119 (66575) [दिशो भुजा रविश्चक्षुर्वीर्ये शुक्रः प्रतिष्ठितः। सप्तमार्गा निरुद्धास्ते वायोरमिततेजसः॥] 12-46-120 (66576) व्यक्ताव्यक्तस्वरूपेण व्याप्तं सर्वं त्वया विभो। अव्यक्तं ब्राह्मणं रूपं व्यक्तमेतच्चराचरम्॥ 12-46-121 (66577) अतसीपुष्पसंकाशं पीतवाससमच्युतम्। ये नमस्यन्ति गोविन्दं न तेषां विद्यते भयम्॥ 12-46-122 (66578) [एकोऽपि कृष्णस्य कृतः प्रणामो दशाश्वमेधावभृथेन तुल्यः। दशाश्वमेधी पुनरेति जन्म कृष्णप्रणामी न पुनर्भवाय॥ 12-46-123 (66579) कृष्णव्रताः कृष्णमनुस्मरन्तो रात्रौ च कृष्णं पुनरुत्थिता ये। ते कृष्णदेहाः प्रविशन्ति कृष्ण माज्यं यथा मन्त्रहुतं हुताशे॥ 12-46-124 (66580) नमो नरकसंत्रासरक्षामण्डलकारिणे। संसारनिम्नगावर्ततरिकाष्ठाय विष्णवे॥ 12-46-125 (66581) नमो ब्रह्मण्यदेवाय गोब्राह्मणहिताय च। जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमोनमः॥ 12-46-126 (66582) प्राणकान्तारपाथेयं संसारोच्छेदभेषजम्। दुःखशोकपरित्राणं हरिरित्यक्षरद्वयम्॥] 12-46-127 (66583) नारायणपरं ब्रह्म नारायणपरं तपः। नारायणपरं सत्यं नारायणपरं परम्॥ 12-46-128 (66584) यथा विष्णुमयं सत्यं यथा विष्णुमयं हविः। तथा विष्णुमयं सर्वं पाप्मा ने नश्यतां तथा॥ 12-46-129 (66585) तस्य यज्ञवराहस्य विष्णोरमिततेजसः। प्रणामं येऽपि कुर्वन्ति तेषामपि नमोनमः॥ 12-46-130 (66586) त्वां प्रपन्नाय भक्ताय गतिमिष्टां जिगीषवे। यच्छ्रेयः पुण्डरीकाक्ष तद्ध्यायस्व सुरोत्तम॥ 12-46-131 (66587) इति विद्यातपोयोनिरयोनिर्विष्णुरीडितः। वाग्यज्ञेनार्चितो देवः प्रीयतां मे जनार्दनः॥ 12-46-132 (66588) वैशम्पायन उवाच। 12-46-133x (5438) एतावदुक्त्वा वचनं भीष्मस्तद्रतमानसः। नम इत्येव कृष्णाय प्रणाममकरोत्तदा॥ 12-46-133 (66589) तस्मिन्नुपरते वाक्ये ततस्ते ब्रह्मवादिनः। भीष्मं वाग्भिर्वाष्पगलास्तमानर्चुर्महाद्युतिम्॥ 12-46-134 (66590) तेऽस्तुवन्तश्च विप्रेन्द्राः केशवं पुरुषोत्तमम्। भीष्मं च शनकैः सर्वे प्रशशंसुः पुनः पुनः॥ 12-46-135 (66591) अधिगम्य तु योगेन भक्तिं भीष्मस्य माधवः। त्रैलोक्यदर्शनं ज्ञानं दिव्यं दत्त्वा ययौ हरिः॥ 12-46-136 (66592) विदित्वा भक्तियोगं तं भीष्मस्य पुरुषोत्तमः। सहसोत्थाय तं हृष्टो यानमेवान्वपद्यत॥ 12-46-137 (66593) केशवः सात्यकिश्चैव रथेनकेन जग्मतुः। अपरेण महात्मानौ युधिष्ठिरधनञ्जयौ॥ 12-46-138 (66594) भीमसेनो यमौ चोभौ रथमेकं समास्थिताः। कृपो युयुत्सुः सूतश्च सञ्जयश्चापरं रथम्॥ 12-46-139 (66595) ते रथैर्नगराकारैः प्रयाताः पुरुषर्षभाः। नेमिघोषेण महता कम्पयन्ते वसुंधराम्॥ 12-46-140 (66596) ततो गिरः पुरुषवरस्तवेरितां द्विजेरिताः पथिषु मनाक् स शुश्रुवे। कृताञ्जलिं प्रणतमथापरं जनं स केशिहा मुदितमनास्थनन्दत॥ 12-46-141 (66597) इति स्मरन्पठति च शार्ङ्गधन्वनः शृणोतु वा यदुकुलनन्दनस्तवम्। स चक्रभृत्प्रतिहतसर्वाकिल्विषो जनार्दनं प्रविशति देहसंक्षये॥ 12-46-142 (66598) यं योगिनः प्राणवियोगकाले यत्नेन चित्ते विनिवेशयन्ति। स तं पुरस्ताद्धरिमीक्षमाणः प्राणाञ्जहौ प्राप्तफलो हि भीष्मः॥ 12-46-143 (66599) स्ववराजः समाप्तोऽयं विष्णोरद्भुतकर्मणः। गाङ्गेयेन पुरा गीतो महापातकनाशनः॥ 12-46-144 (66600) इमं नरः स्तवराजं मुमुक्षुः पठञ्शुचिः कलुषितकल्मषापहम्। अतीत्य लोकान्मलिनः समामता न्पदं स गच्छत्यमृतं महात्मनः॥ ॥ 12-46-145 (66601) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षट्चत्वारिंशोऽध्यायः॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-46-17 जिगदिषामि वक्तुमिच्छामि। व्याससमासिन्या विस्तरसंक्षेपवत्या॥ 12-46-25 सदसत्कार्यं कारणं च विश्वं कर्म यस्मात्॥ 12-46-28 वाकेषु मन्त्रेषु सामान्यतः कर्मप्रकाशकेषु। अनुवाकेषु मन्त्रार्थविवरणभूतेषु ब्राह्मणवाक्येषु। निषत्सु कर्माङ्गाद्यवबद्धदेवतादिज्ञानवाक्येषु। उपनिषत्सु केवलात्मज्ञापकवाक्येषु गृणन्ति ध्यायन्ति। सत्यमबाधितम्। सत्येष्वबाधितार्थेषु। सामसु ज्येष्ठसामादिषु॥ 12-46-29 चतुर्भिर्नामभिर्वासुदेवसकर्षणप्रद्युम्रानिरुद्धरूपैः॥ 12-46-30 नित्यं तपः स्वधर्मस्तद्यस्मिन्। यत्प्रीत्यर्थं तप्तं सद्यद्यस्मादङ्गेषु चित्तेष्वनुतिष्ठति उपतिष्ठति यश्च सर्वात्मा तं प्रपद्ये इति सर्वेषां यच्छब्दसंबद्धानां प्रथमेनान्वयः। ईश्वलरार्थमनुष्ठितो धर्मः स्वचित्तशुद्धिद्वारास्वार्थएव भवतीति भावः॥ 12-46-31 भौमं ब्रह्म वेदा ब्राह्मणा यज्ञाश्च॥ 12-46-32 आत्मानं सर्वेश्वरमात्मनि हार्दाकाशे इष्ट्वा योगेन पश्यति। आनन्त्याय मोक्षाय॥ 12-46-34 पुराणे अतीतकल्पादिविषये। पुरुषं पूर्णं सर्वमस्मिन्नतीतमस्त्येवेति योगात्पुरुष इति नाम। युगादिषु युगारम्भेषु। बृंहकत्वात्सृष्टेरेनं ब्रह्मेत्याहुः। क्षये सर्वस्य सम्यक्वर्षणादयं संकर्षण इत्युक्तः॥ 12-46-35 नान्यभक्ता अनन्यभक्ताः॥ 12-46-39 हिरण्यगर्भमिति ड. थ. पाठः। जज्ञे जनयामास॥ 12-46-43 उक्थे बह्वृचाः। अग्नौ चयनेऽध्वर्यवः॥ 12-46-47 चतुर्भिरिति। आश्रावयेति चतुरक्षरं अस्तु श्रौषिडिति चतुरक्षरं यजेति द्व्यक्षरं ये यजामहे इति पञ्चाक्षरं द्व्यक्षरो वषट्कार इति सप्तदशभिरक्षरैर्यो हूयते तस्मै होमात्मने नमः॥ 12-46-49 यः सहस्रसमे सत्र इति झ. पाठः। तत्र सहस्रसमे सहस्रसं वत्सरे सत्रे इत्यर्थः॥ 12-46-54 यं त्रिधात्मानमिति झ.पाठः॥

12-47-0 (66602) वैशम्पायन उवाच। 12-47-0x (5439) ततः स च हृषीकेशः स च राजा युधिष्ठिरः। कृपादयश्च ते सर्वे चत्वारः पाण्डवाश्च ते॥ 12-47-1 (66603) रथैस्तैर्नगरप्रख्यैः पताकाध्वजशोभितैः। ययुराशु कुरुक्षेत्रं वाजिभिः शीघ्रगामिभिः॥ 12-47-2 (66604) तेऽवतीर्य कुरुक्षेत्रे केशमढज्जास्थिसंकुले। देहन्यासः कृंतो यत्र क्षत्रियैस्तैर्महारथैः॥ 12-47-3 (66605) गजाश्वदेहास्थिचयैः पर्वतैरिव संचितम्। नरशीर्षकपालैश्च हंसैरिव च सर्वशः॥ 12-47-4 (66606) चितासहस्रैर्निचितं वर्मशस्त्रसमाकुलम्। आपानभूमिं कालस्य तदा भुक्तोज्झितामिव॥ 12-47-5 (66607) भूतसङ्घानुचरितं रक्षोगणनिषेवितम्। पश्यन्तस्ते कुरुक्षेत्रं ययुराशु महारथाः॥ 12-47-6 (66608) गच्छन्नेव महाबाहुः सर्वं यादवनन्दनः। युधिष्ठिराय प्रोवाच जामदग्न्यस्य विक्रमम्॥ 12-47-7 (66609) अमी रामह्रदाः पञ्च दृश्यन्ते पार्थ दूरतः। येषु संतर्पयामास पितॄन्क्षत्रियशोणितैः॥ 12-47-8 (66610) त्रिःसप्तकृत्वो वसुधां कृत्वा निःक्षत्रियां प्रभुः। इहेदानीं ततो रामः कर्मणो विरराम ह॥ 12-47-9 (66611) युधिष्ठिर उवाच। 12-47-10x (5440) त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी कृता निःक्षत्रिया पुरा। रामेणेति यदात्थ त्वमत्र मे संशयो महान्॥ 12-47-10 (66612) क्षत्रबीजं यथा दग्धं रामेण यदुपुङ्गव। कथं भूयः समुत्यत्तिः क्षत्रस्यामितविक्रम॥ 12-47-11 (66613) महात्मना भगवता रामेण यदुपुङ्गव। कथमुत्सादित्तं क्षत्रं कथमृद्धिगतं पुनः॥ 12-47-12 (66614) महता रथयुद्धेन कोटिशः क्षत्रिया हताः। तथाऽभूच्च मही कीर्णा क्षत्रियैर्वदतां वर॥ 12-47-13 (66615) किमर्थं भार्गवेणेदं क्षत्रमुत्सादितं पुरा। रामेण यदुशार्दूल कुरुक्षेत्रे महात्मना॥ 12-47-14 (66616) एतन्मे छिन्धि वार्ष्णेय संशयं तार्क्ष्यकेतन। आगमो हि परः कृष्ण त्वत्तो नो वासवानुज॥ 12-47-15 (66617) वैशम्पायन उवाच। 12-47-16x (5441) ततो व्रजन्नेव गदाग्रजः प्रभुः शशंस तस्मै निखिलेन तत्त्वतः। युधिष्ठिरायाप्रतिमौजसे तदा यथाऽभवत्क्षत्रियसंकुला मही॥ ॥ 12-47-16 (66618) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 47॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-47-15 आगमो वेदः। त्वत्तः त्वद्वचनात्रो परः नाधिकः॥

12-48-0 (66619) वासुदेव उवाच। 12-48-0x (5442) शृणु कौन्तेय रामस्य प्रभावो यो मया श्रुतः। महर्षीणां कथयतां कारणं तस्य जन्म च॥ 12-48-1 (66620) यथा च जामदग्न्येन कोटिशः क्षत्रिया हताः। उद्भूता राजवंशेषु ये भूयो भारते हताः॥ 12-48-2 (66621) जह्नोरजस्तु तनयो बलाकाश्चस्तु तत्सुतः। कुशिको नाम धर्मज्ञस्तस्य पुत्रो महीपते॥ 12-48-3 (66622) अग्र्यं तपः समातिष्ठत्सहस्राक्षसमो भुवि। पुत्रं लभेयमजितं त्रिलोकेश्वरमित्युत॥ 12-48-4 (66623) तमुग्रतपसं दृष्ट्वा सहस्राक्षः पुरंदरः। समर्थं पुत्रजनने स्वयमेवैत्य भारत॥ 12-48-5 (66624) पुत्रत्वमगमद्राजंस्तस्य लोकेश्वरेश्वरः। गाधिर्नामाभवत्पुत्रः कौशिकः पाकशासनः॥ 12-48-6 (66625) तस्य कन्याऽभवद्राजन्नाम्ना सत्यवती प्रभो। तां गाधिर्भृगुपुत्राय ऋचीकाय ददौ प्रभुः॥ 12-48-7 (66626) ततस्तया हि कौन्तेय भार्गवः कुरुनदनः। पुत्रार्थं श्रपयामास चरुं गाधेस्तथैव च॥ 12-48-8 (66627) आहूय चाह तां भार्यामृचीको भार्गवस्तदा। उपयोज्यश्चरुरयं त्वया मात्राऽप्ययं तव॥ 12-48-9 (66628) तस्या जनिष्यते पुत्रो दीप्तिमान्क्षत्रियर्षभः। अजय्यः क्षत्रियैर्लोके क्षत्रियर्षभसूदनः॥ 12-48-10 (66629) तवापि पुत्रं कल्याणि धृतिमन्तं शमात्मकम्। तपोन्वितं द्विजश्रेष्ठं चरुरेष विधास्यति॥ 12-48-11 (66630) इत्येवमुक्त्वा तां भार्यां सर्चीको भृगुनन्दनः। तपस्यभिरतः श्रीमाञ्जगामारण्यमेव हि॥ 12-48-12 (66631) एतस्मिन्नेव काले तु तीर्थयात्रापरो नृपः। गाधिः सदारः संप्राप्त ऋचीकस्याश्रमं प्रति॥ 12-48-13 (66632) चरुद्वयं गृहीत्वा तु राजन्सत्यवती तदा। भर्त्रा दत्तं प्रसन्नेन मात्रे हृष्टा न्यवेदयत्॥ 12-48-14 (66633) माता तु तस्याः कौन्तेय दुहित्रे स्वं चरुं ददौ। तस्याश्ररुमथाज्ञातमात्मसंस्थं चकार ह॥ 12-48-15 (66634) अथ सत्यवती गर्भं क्षत्रियान्तकरं तदा। धारयामास दीप्तेन वपुषा घोरदर्शनम्॥ 12-48-16 (66635) तामृचीकस्तदा दृष्ट्वा ध्यानयोगेन भारत। अब्रवीद्भृगुशार्दूलः स्वां भार्यां देवरूपिणीम्॥ 12-48-17 (66636) मात्राऽसि व्यंसिता भद्रे चरुव्यत्यासहेतुना। तस्माज्जनिष्यते पुत्रः क्रूरकर्माऽत्यमर्षणः। `जनयिष्यति माता ते ब्रह्मभूतं तपोधनम्॥' 12-48-18 (66637) विश्वं हि ब्रह्म सुमहच्चरौ तव समाहितम्। क्षत्रवीर्यं च सकलं तव मात्रे समर्पितम्॥ 12-48-19 (66638) विपर्ययेण ते भद्रे नैतदेवं भविष्यति। मातुस्ते ब्राह्मणो भूयात्तव च क्षत्रियः सुतः॥ 12-48-20 (66639) सैवमुक्ता महाभागा भर्त्रा सत्यवती तदा। पपात शिरसा तस्मै वेपन्ती चाब्रवीदिदम्॥ 12-48-21 (66640) नार्होऽसि भगवन्नद्य वक्तुमेवंविधं वचः। ब्राह्मणापशदं पुत्रं प्राप्स्यसीति हि मां प्रभो॥ 12-48-22 (66641) ऋचीक उवाच। 12-48-23x (5443) नैष संकल्पितः कामो मया भद्रे तथा त्वयि। उग्रकर्मा भवेत्पुत्रश्चरुव्यत्यासहेतुना॥ 12-48-23 (66642) सत्यवत्युवाच। 12-48-24x (5444) इच्छँल्लोकानपि मुने सृजेथाः किं पुनः सुतम्। शमात्मकमृजुं पुत्रं दातुमर्हसि मे प्रभो॥ 12-48-24 (66643) ऋचीक उवाच। 12-48-25x (5445) नोक्तपूर्वं मया भद्रे स्वैरेष्वप्यनृतं वचः। किमुताग्निं समाधाय मन्त्रवच्चरुसाधने॥ 12-48-25 (66644) [दृष्टमेतत्पुरा भद्रे ज्ञातं च तपसा मया। ब्रह्मभूतं हि सकलं पितुस्तव कुलं भवेत्॥] 12-48-26 (66645) सत्यवत्युवाच। 12-48-27x (5446) काममेवं भवेत्पौत्रो मामैवं तनयः प्रभो। शमात्मकमृजुं पुत्रं लभेयं जपतां वर॥ 12-48-27 (66646) ऋचीक उवाच। 12-48-28x (5447) पुत्रे नास्ति विशेषो मे पौत्रे च वरवर्णिनि। यथा त्वयोक्तं वचनं तथा भद्रे भविष्यति॥ 12-48-28 (66647) वासुदेव उवाच। 12-48-29x (5448) ततः सत्यवती पुत्रं जनयामास भार्गवम्। तपस्यभिरतं शान्तं जमदग्निं यतव्रतम्॥ 12-48-29 (66648) विश्वामित्रं च दायादं गाधिः कुशिकनन्दनः। प्राप ब्रह्मर्षिसमितं विश्वेन ब्रह्मणा युतम्॥ 12-48-30 (66649) ऋचीको जनयामास जमदग्निं तपोनिधिम्। सोऽपि पुत्रं ह्यजनयज्जमदग्निः सुदारुणम्॥ 12-48-31 (66650) सर्वविद्यान्तगं श्रेष्ठं धनुर्वेदस्य पारगम्। रामं क्षत्रियहन्तारं प्रदीप्तमिव पावकम्॥ 12-48-32 (66651) [तेषयित्वा महादेवं पर्वते गन्धमादने। अस्त्राणि वरयामास परशुं चातितेजसम्॥ 12-48-33 (66652) स तेनाकुण्ठधारेण ज्वलितानलवर्चसा। कुठारेणाप्रमेयेण लोकेष्वप्रतिमोऽभवत्॥] 12-48-34 (66653) एतस्मिन्नेव काले तु कृतवीर्यात्मजो बली। अर्जुनो नाम तेजस्वी क्षत्रियो हैहयाधिपः॥ 12-48-35 (66654) दत्तात्रेयप्रसादेन राजा बाहुसहस्रवान्। चक्रवर्ती महातेजा विप्राणामाश्वमेधिके॥ 12-48-36 (66655) ददौ स पृथिवीं सर्वां सप्तद्वीपां सपर्वताम्। सबाह्वस्त्रबलेनाजौ जित्वा परमधर्मवित्॥ 12-48-37 (66656) तृषितेन च कौन्तेय भिक्षितश्चित्रभानुना। सहस्त्रबाहुर्विक्रान्तः प्रादाद्भिक्षामथाग्नये॥ 12-48-38 (66657) ग्रामान्पुराणि राष्ट्राणि घोषांश्चैव तु वीर्यवान्। जज्वाल तस्य वाणेद्धचित्रभानुर्दिधक्षया॥ 12-48-39 (66658) स तस्य पुरुषेन्द्रस्य प्रभावेण महौजसः। ददाह कार्तवीर्यस्य शैलानपि धरामपि॥ 12-48-40 (66659) स शून्यमाश्रमारण्यमापवस्य महात्मनः। ददाह पवनेनेद्धश्चित्रभानुः सहैहयः॥ 12-48-41 (66660) आपवस्तं ततो रोषाच्छशापार्जुनमच्युत। दग्धे श्रमे महाबाहो कार्तवीर्येण वीर्यवान्॥ 12-48-42 (66661) त्वया न वर्जितं यस्मान्ममेदं हि महद्वनम्। दग्धं तस्माद्रणे रामो बाहूंस्ते च्छेत्स्यतेऽर्जुन॥ 12-48-43 (66662) अर्जुनस्तु महातेजा बली नित्यं शमात्मकः। ब्रह्मण्यश्च शरण्यश्च दाता शूरश्च भारत। नाचिन्तयत्तदा शापं तेन दत्तं महात्मना॥ 12-48-44 (66663) तस्य पुत्राः सुबलिनः शापेनासन्पितुर्वधे। निमित्तमवलिप्ता वै नृशंसाश्चैव नित्यदा॥ 12-48-45 (66664) जमदग्नेस्तु धेन्वास्ते वत्समानिन्युरच्युत। अज्ञातं कार्तवीर्यस्य हैहयेन्द्रस्य धीमतः॥ 12-48-46 (66665) तन्निमित्तमभूद्युद्धं जामदग्नेर्महात्मनः। ततोऽर्जुनस्य बाहून्स चिच्छेद रुषितोऽनघ॥ 12-48-47 (66666) तं भ्रमन्तं ततो वत्सं जामदग्न्यः स्वमाश्रमम्। प्रत्यानयत राजेन्द्र तेषामन्तः पुरात्प्रभुः॥ 12-48-48 (66667) अर्जुनस्य सुतास्ते तु संभूयाबुद्धयस्तदा। गत्वाऽऽश्रममसंबुद्धा जमदग्नेर्महात्मनः। अपातयन्त भल्लाग्रैः शिरः कायान्नराधिप॥ 12-48-49 (66668) समित्कुशार्थं रामस्य निर्यातस्य यशस्विनः। `प्रत्यक्षं राममातुश्च तथैवाश्रमवासिनाम्॥ 12-48-50 (66669) श्रुत्वा रामस्तमर्थं च क्रुद्धः कालानलोपमः। धनुर्वेदेऽद्वितीयो हि दिव्यास्त्रैः समलंकृतः॥ 12-48-51 (66670) चन्द्रबिम्बार्धसंकाशं परशुं गृह्य भार्गवः।' ततः पितृवधामर्षाद्रामः परममन्युमान्। निःक्षत्रियां प्रतिश्रुत्य महीं शस्त्रमगृह्णत॥ 12-48-52 (66671) ततः स भृगुशार्दूलः कार्तवीर्यस्य वीर्यवान्। विक्रम्य निजघानाशु पुत्रान्पौत्रांश्च सर्वशः॥ 12-48-53 (66672) स हैहयसहस्राणि हत्वा परममन्युमान्। महीं सागरपर्यन्तां चकार रुधिरोक्षिताम्॥ 12-48-54 (66673) स तथा सुमहातेजाः कृत्वा निःक्षत्रियां महीम्। कृपया परयाऽऽविष्टो वनमेव जगाम ह॥ 12-48-55 (66674) ततो वर्षसहस्रेषु समतीतेषु केषुचित्। कोपं संप्राप्तवांस्तत्र प्रकृत्या कोपनः प्रभुः॥ 12-48-56 (66675) विश्वामित्रस्य पौत्रस्तु रैभ्यपुत्रो महातपाः। परावसुर्महाराज क्षिप्त्वाऽऽह जनसंसदि॥ 12-48-57 (66676) ये ते ययातिपतने यज्ञे सन्तः समागताः। प्रतर्दनप्रभृतयो राम किं क्षत्रिया न ते॥ 12-48-58 (66677) मिथ्याप्रतिज्ञो राम त्वं कत्थसे जनसंसदि। भयात्क्षत्रियवीराणां पर्वतं समुपाश्रितः॥ 12-48-59 (66678) सा पुनः क्षत्रियशतैः पृथिवी सर्वतः स्तृता। परावसोर्वचः श्रुत्वा शस्त्रं जग्राह भार्गवः॥ 12-48-60 (66679) ततो ये क्षत्रिया राजञ्शतशस्तेन वर्जिताः। ते विवृद्धा महावीर्याः पृथिवीपतयोऽभवन्॥ 12-48-61 (66680) स पुनस्ताञ्जघानाशु बालानपि नराधिप। गर्भस्थैस्तु मही व्याप्ता पुनरेवाभवत्तदा॥ 12-48-62 (66681) जातंजातं स गर्भं तु पुनरेव जघान ह। अरक्षंश्च सुतान्कांश्चित्तदा क्षत्रिययोषितः॥ 12-48-63 (66682) त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं कृत्वा निःक्षत्रियां प्रभुः। दक्षिणामश्वमेधान्ते कश्यपायाददत्ततः॥ 12-48-64 (66683) स क्षत्रियाणां शेषार्थं करेणोद्दिश्य कश्यपः। स्रुक्प्रग्रहवता राजंस्ततो वाक्यमथाब्रवीत्॥ 12-48-65 (66684) गच्छ पारं समुद्रस्य दक्षिणस्य महामुने। न ते मद्विषये राम वस्तव्यमिह कर्हिचित्॥ 12-48-66 (66685) `पृथिवी दक्षिणा दत्ता वाजिमेधे मम त्वया। पुनरस्याः पृथिव्या हि दत्त्वा दातुमनीश्वरः॥' 12-48-67 (66686) ततः शूर्पाकरं देशं सागरस्तस्य निर्ममे। संत्रासाज्जामदग्न्यस्य सोऽपरान्तमहीतलम्॥ 12-48-68 (66687) कश्यपस्तां महाराज प्रतिगृह्य वसुंधराम्। कृत्वा ब्राह्मणसंस्थां वै प्रविष्टः सुमहद्वनम्॥ 12-48-69 (66688) ततः शूद्राश्च वैश्याश्च यथा स्वैरप्रचारिणः। अवर्तन्त द्विजाग्र्याणां दारेषु भरतर्षभ॥ 12-48-70 (66689) अराजके जीवलोके दुर्बला बलवत्तरैः। वध्यन्ते न हि वित्तेषु प्रभुत्वं कस्यचित्तदा॥ 12-48-71 (66690) `ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शृद्राश्चोत्पथगामिनः। परस्परं समाश्रित्य घातयन्त्यपथस्थिताः॥ 12-48-72 (66691) स्वधर्मं ब्राह्मणास्त्यक्त्वा पाषण़्डत्वं समाश्रिताः। चौरिकानृतमायाश्च सर्वे चैव प्रकुर्वते॥ 12-48-73 (66692) स्वधर्मस्थान्द्विजान्हत्वा तथाऽऽश्रमनिवासिनः। वैश्याः सत्पथसंस्थाश्च शूद्रा ये चैव धार्मिकाः॥ 12-48-74 (66693) तान्सर्वान्घातयन्ति स्म दुराचाराः सुनिर्भयाः। यज्ञाध्ययनशीलांश्च आश्रमस्थांस्तपस्विनिः॥ 12-48-75 (66694) गोबालवृद्धनारीणां नाशं कुर्वन्ति चापरे। आन्वीक्षकी त्रयी वार्ता न च नीतिः प्रवर्तते॥ 12-48-76 (66695) व्रात्यतां समनुप्राप्ता बहवो हि द्विजातयः। अधरोत्तरापचारेण म्लेच्छभूताश्च सर्वशः॥ ' 12-48-77 (66696) ततः कालेन पृथिवी पीड्यमाना दुरात्मभिः। विपर्ययेण तेनाशु प्रविवेश पसातलम्। अरक्ष्यमाणा विधिवत्क्षत्रियैर्धर्मरक्षिभिः॥ 12-48-78 (66697) तां दृष्ट्वा द्रवतीं तत्र संत्रासात्स महामनाः। ऊरुणा धारयामास कश्यपः पृथिवीं ततः। निमज्जन्तीं ततो राजंस्तेनोर्वीति मही स्मृता॥ 12-48-79 (66698) रक्षणार्थं समुद्दिश्य ययाचे पृथिवी तदा। प्रसाद्य कश्यपं देवी क्षत्रियान्बाहुशालिनः॥ 12-48-80 (66699) पृथिव्युवाच। 12-48-81x (5449) सन्ति ब्रह्मन्मया गुप्ताः स्त्रीषु क्षत्रियपुङ्गवाः। हैहयानां कुले जातास्ते संरक्षन्तु मां मुने॥ 12-48-81 (66700) अस्ति पौरवदायादो विदूरथसुतः प्रभो। ऋक्षैः संवर्धितो विप्र ऋक्षवत्यथ पर्वते॥ 12-48-82 (66701) तथाऽनुकम्पमानेन यज्वनाथामितौजसा। पराशरेण दायादः सौदासस्याभिरक्षितः॥ 12-48-83 (66702) सर्वकर्माणि कुरुते शूद्रवत्तस्य स द्विजः। सर्वकर्मेत्यभिख्यातः स मां रक्षतु पार्थिवः॥ 12-48-84 (66703) शिबिपुत्रो महातेजा गोपतिर्नाम नामतः। वने संवर्धितो गोभिः सोऽभिरक्षतु मां मुने॥ 12-48-85 (66704) प्रतर्दनस्य पुत्रस्तु वत्सो नाम महाबलः। वत्सैः संवर्धितो गोष्ठे स मां रक्षतु पार्थिवः॥ 12-48-86 (66705) दधिवाहनपुत्रस्तु पौत्रो दिविरथस्य च। अङ्गः स गौतमेनासीद्गङ्गाकूलेऽभिरक्षितः॥ 12-48-87 (66706) बृहद्रथो महातेजा भूरिभूतिपरिष्कृतः। गोलाङ्गूलैर्महाभागो गृध्रकूटेऽभिरक्षितः॥ 12-48-88 (66707) मरुत्तस्यान्ववाये च रक्षिताः क्षत्रियात्मजाः। मरुत्पतिसमा वीर्ये समुद्रेणाभिरक्षिताः॥ 12-48-89 (66708) एते क्षत्रियदायादास्तत्रतत्र परिश्रुताः। व्योकारहेमकारादिजातिं नित्यं समाश्रिताः॥ 12-48-90 (66709) यदि मामभिरक्षन्ति ततः स्थास्यामि निश्चला। एतेषां पितरश्चैव तथैव च पितामहाः॥ 12-48-91 (66710) मदर्थं निहता युद्धे रामेणाक्लिष्टकर्मणा। तेषामपचितिश्चैव मया कार्या महामुने॥ 12-48-92 (66711) न ह्यहं कामये नित्यमतिक्रान्तेन रक्षणम्। वर्तमानेन वर्तेयं तत्क्षिप्रं संविधीयताम्॥ 12-48-93 (66712) वासुदेव उवाच। 12-48-94x (5450) ततः पृथिव्या निर्दिष्टांस्तान्समानीय कश्यपः। अभ्यषिञ्चन्महीपालान्क्षत्रियान्वीर्यसंमतान्॥ 12-48-94 (66713) तेषां पुत्राश्च पौत्राश्च येषां वंशाः प्रतिष्ठिताः। एवमेतत्पुरावृत्तं यन्मां पृच्छसि पाण़्डव॥ 12-48-95 (66714) वैशम्पायन उवाच। 12-48-96x (5451) एवं ब्रुवंस्तं च यदुप्रवीरो युधिष्ठिरं धर्मभृतां वरिष्ठम्। रथेन तेनाशु ययौ यथाऽर्को विशन्प्रभाभिर्भगवांस्त्रिलोकीम्॥ ॥ 12-48-96 (66715) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 48॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-48-2 भारते भारतसंग्रामे॥ 12-48-5 स्वयमेवान्वपद्यतेति झ. पाठः॥ 12-48-8 गाधेः पुत्रार्थं तस्याश्च पुत्रार्थं चरुं चरुद्वयम्॥ 12-48-9 उपयोज्यः भोज्यः भोक्तव्यः॥ 12-48-18 व्यंसिता वञ्चिता॥ 12-48-38 चित्रभानुना अग्निना॥ 12-48-41 आपवस्य वसिष्ठस्य॥ 12-48-42 श्रमे आश्रमे॥ 12-48-45 पितुर्वधे वधनिमित्तमासन्॥ 12-48-46 निमित्तादिति पाठे शापादेव हेतोः॥ 12-48-60 स्तृता व्याप्ता। शास्त्रं जग्राह तत्कार्यं क्षत्रियाणामन्तं कृतवान्॥ 12-48-61 वर्जिताः अहृताः॥ 12-48-68 शूर्पारकमिति झ. पाठः॥। 12-48-79 धृता तेनोरुणा येन तेनोर्वीति झ. पाठः॥ 12-48-84 द्विजः क्षत्रियोऽपि॥ 12-48-92 अपचितिः आनृण्यार्थं पूजा॥ 12-48-93 नित्यमतिक्रान्तेन धर्मातिक्रमिणा॥

12-49-0 (66716) वैशम्पायन उवाच। 12-49-0x (5452) ततो रामस्य तत्कर्म श्रुत्वा राजा युधिष्ठिरः। विस्मयं परमं गत्वा प्रत्युवाच जनार्दनम्॥ 12-49-1 (66717) अहो रामस्य वार्ष्णेय शक्रस्येव महात्मनः। विक्रमो वसुधा येन क्रोधान्निःक्षत्रिया कृता॥ 12-49-2 (66718) गोभिः समुद्रेण तथा गोलाङ्गूलर्क्षवानरैः। गुप्ता रामभयोद्विग्नाः क्षत्रियाणां कुलोद्वहाः॥ 12-49-3 (66719) अहो धन्यो नृलोकोऽयं समाग्याश्च नरा भुवि। यत्र कर्मेदृशं धर्म्यं द्विजाग्र्यैः कृतमच्युत॥ 12-49-4 (66720) कथयन्तौ कथां तात तावच्युतयुधिष्ठिरौ। जग्मतुर्यत्र गाङ्गेयः शरतल्पगतः प्रभुः॥ 12-49-5 (66721) ततस्ते ददृशुर्भीष्मं शरप्रस्तरशायिनम्। स्वरश्मिमालासंवीतं सायंसूर्यसमप्रभम्॥ 12-49-6 (66722) उपास्यमानं मुनिभिर्देवैरिव शतक्रतुम्। देशे परमधर्मिष्ठे नदीमोघवतीमनु॥ 12-49-7 (66723) दूरादेव तमालोक्य कृष्णो राजा च धर्मजः। चत्वारः पाण्डवाश्चैव ते च शारद्वतादयः॥ 12-49-8 (66724) अवम्कन्द्याथ वाहेभ्यः संयम्य प्रचलं मनः। एकीकृत्येन्द्रियग्राममुपतम्थुर्महामुनीन्॥ 12-49-9 (66725) अभिवाद्य तु गोविन्दः सात्यकिस्ते च पार्थिवाः। व्यासादीस्तानृपीन्पश्चाद्गाङ्गेयमुपतस्थिरे॥ 12-49-10 (66726) तपोवृद्धि ततः पृष्ट्वा गाङ्गेयं यदुपुङ्गवः। परिवार्य ततः सर्वे निपेदुः पुरुषर्षभाः॥ 12-49-11 (66727) ततो निशाम्य गाङ्गेयं शाम्यमानमिवानलम्। किंचिद्दीनमना भीष्ममितिहोवाच केशवः॥ 12-49-12 (66728) कच्चिज्ज्ञानानि सर्वाणि प्रसन्नानि यथापुरम्। कच्चिन्न व्याकुला चैव बुद्धिस्ते वदतां वर॥ 12-49-13 (66729) शराभिघातदुःखार्तं कच्चिद्गात्रं न दूयते। मानसादपि दुःखाद्धि शारीरं बलवत्तरम्॥ 12-49-14 (66730) वरदानात्पितुः कामं छन्दमृत्युरसि प्रभो। शन्तनोर्धर्मनित्यस्य न त्वेतदिह कारणम्॥ 12-49-15 (66731) सुमूक्ष्मोऽपि तु देहे वै शल्यो जनयते रुजम्। किंपुनः शरसंघातैश्चितस्य तव पार्थिव॥ 12-49-16 (66732) कामं नैतत्तवाख्येयं प्राणिनां प्रभवाप्ययौ। भवानुपदिशेच्छ्रेयो देवानामपि भारत॥ 12-49-17 (66733) यच्च भूतं भविष्यं च भवच्च पुरुषर्षभ। सर्वं तज्ज्ञानवृद्धस्य तव पाणाविवाहितम्॥ 12-49-18 (66734) संसारस्येह भूतानां धर्मस्य च फलोदयः। विदितस्ते महाप्राज्ञ त्वं हि धर्ममयो निधिः॥ 12-49-19 (66735) त्व, हि राज्ये स्थितं स्फीते समग्राङ्गमरोगिणम्। स्त्रीसहस्रैः परिवृतं पश्यामीवोर्ध्वरेतसम्॥ 12-49-20 (66736) ऋते शान्तनवाद्भीष्मात्रिषु लोकेषु पार्थिवम्। सत्यधर्मान्महावीर्याच्छूराद्धर्मैकतत्परात्॥ 12-49-21 (66737) मृत्युमावार्य तपसा शरसंस्तरशायिनः। त्रिवर्गप्रभवं कंचिन्न च तातानुशुश्रुम॥ 12-49-22 (66738) सत्ये तपसि दाने च यज्ञाधिकरणे तथा। धनुर्वेदे च वेदे च नित्यं चैवान्ववेक्षणे॥ 12-49-23 (66739) अनृशंसं शुचिं दान्तं सर्वभूतहिते रतम्। महारथं त्वत्सदृशं न कंचिदनुशुश्रुम॥ 12-49-24 (66740) त्वं हि देवान्सगन्धर्वानसुरान्यक्षराक्षसान्। शक्तस्त्वेकरथेनैव विजेतुं नात्र संशयः॥ 12-49-25 (66741) स त्वं भीष्म महाबाहो वसूनां वासवोपमः। नित्यं विप्रैः समाख्यातो नवमोऽनवमो गुणैः॥ 12-49-26 (66742) अहं च त्वाऽभिजानामि स्वयं पुरुषसत्तम। त्रिदशेष्वपि विख्यातस्त्वं शक्त्या पुरुषोत्तमः॥ 12-49-27 (66743) मनुष्येषु मनुष्येन्द्र न दृष्टो न च मे श्रुतः। भवतो हि गुणैस्तुल्यः पृथिव्यां पुरुषः क्वचित्॥ 12-49-28 (66744) त्वं हि सर्वगुणै राजन्देवानप्यतिरिच्यसे॥ 12-49-29 (66745) तपसा हि भवाञ्शक्तः स्रष्टुं लोकांश्चराचरान्। किंपुनश्चात्मनो लोकानुत्तमानुत्तमैर्गुणैः॥ 12-49-30 (66746) तदस्य तप्यमानस्य ज्ञातीनां संक्षयेन वै। ज्येष्ठस्य पाण्डुपुत्रस्य शोकं भीष्म व्यपानुद॥ 12-49-31 (66747) ये हि धर्माः समाख्याताश्चातुर्वर्ण्यस्य भारत। चातुराश्रम्यसंयुक्ताः सर्वे ते विदितास्तव॥ 12-49-32 (66748) चातुर्विद्ये च ये प्रोक्ताश्चातुर्होत्रे च भारत। योगे साङ्ख्ये च नियता ये च धर्माः सनातनाः॥ 12-49-33 (66749) चातुर्वर्ण्यस्य यश्चोक्तो धर्मो न स्म विरुध्यते। सेव्यमानः सवैयाख्यो गाङ्गेय विदितस्तव॥ 12-49-34 (66750) प्रतिलोमप्रसूतानां म्लेच्छानां चैव यः स्मृतः। देशजातिकुलानां च जानीषे धर्मलक्षणम्। 12-49-35 (66751) वेदोक्तो यश्च शिष्टोक्तः सदैव विदितस्तव। `प्रवृत्तश्च निवृत्तश्च स चापि विदितस्तव॥' 12-49-36 (66752) इतिहासपुराणार्थाः कार्त्स्न्येन विदितास्तव। धर्मशास्त्रं च सकलं नित्यं मनसि ते स्थितम्॥ 12-49-37 (66753) ये च केचन लोकेऽस्मिन्नर्थाः संशयकारकाः। तेषां छेत्ता नास्ति लोके त्वदन्यः पुरुषर्षभः॥ 12-49-38 (66754) स पाण्डवेयस्य मनःसमुत्थितं नरेन्द्र शोकं व्यपकर्ष मेधया। भवद्विधा ह्युत्तमबुद्धिर्विस्तरा विमुह्यमानस्य जनस्य शान्तये॥ ॥ 12-49-39 (66755) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनपञ्चाशोऽध्यायः॥ 49॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-49-1 अवस्कन्द्यावरुह्य वाहेभ्यः॥ 12-49-11 यदुपुंगवो निपसादेति शेषः। ततो वृद्धं तथा दृष्ट्वा गाङ्गेयं यदुकौरवाः इति झ. पाठः॥ 12-49-12 निशाम्य आलोच्य॥ 12-49-15 छन्दमृत्युः इच्छामरणः। नत्वेतदिह कारणमिति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-49-20 नहि राज्ये स्थितमिति ट.ड. पाठः॥ 12-49-21 भीष्मादृते मृत्युमावार्य स्थितं कमपि न शुश्रुमेति द्वयोः संबन्धः॥ 12-49-26 वसूनामष्टानामंशेर्घटितो नवमः गुणैरनवमश्च॥

12-50-0 (66756) वैशम्पायन उवाच। 12-50-0x (5453) श्रुत्वा तु वचनं भीष्मो वासुदेवस्य धीमतः। किंचिदुन्नाम्य वदनं प्राञ्जलिर्वाक्यमब्रवीत्॥ 12-50-1 (66757) भीष्म उवाच। 12-50-2x (5454) नमस्ते भगवन्कृष्ण लोकानां प्रभवाप्यय। त्वं हि कर्ता हृषीकेश संहर्ता चापराजितः॥ 12-50-2 (66758) विश्वकर्मन्नमस्तेऽस्तु विश्वात्मन्विश्वसंभव। अपवर्गस्थ भूतानां पञ्चानां परतः स्थित॥ 12-50-3 (66759) नमस्ते त्रिषु लोकेषु नमस्ते परतस्त्रिषु। योगेश्वर नमस्तेऽस्तु त्वं हि सर्वपरायणः॥ 12-50-4 (66760) मत्संश्रितं यदात्थ त्वं वचः पुरुषसत्तम। तेन पश्यामि ते दिव्यान्भावांस्त्रिषु च वर्त्मसु॥ 12-50-5 (66761) तच्च पश्यामि तत्वेन यत्ते रूपं सनातनम्। सप्त मार्गा निरुद्धास्ते वायोरमिततेजसः॥ 12-50-6 (66762) दिवं ते शिरसा व्याप्तं पभ्द्यां देवी वसुंधरा। दिशो भुजा रविश्चक्षुर्वीर्ये शुक्रः प्रतिष्ठितः॥ 12-50-7 (66763) अतसीपुष्पसंकाशं पीतवाससमच्युतम्। वपुर्ह्यनुमिमीमस्ते मेघस्येव सविद्युतः॥ 12-50-8 (66764) त्वां प्रपन्नाय भक्ताय गतिमिष्टां जिगीषवे। यच्छ्रेयः पुण्डरीकाक्ष तद्ध्यायस्व सुरोत्तम॥ 12-50-9 (66765) वासुदेव उवाच। 12-50-10x (5455) यतः खलु परा भक्तिर्मयि ते पुरुषर्षभ। ततो मया वपुर्दिव्यं तव राजन्प्रदर्शितम्॥ 12-50-10 (66766) न ह्यभक्ताय राजेन्द्र भक्तायानृजवे न च। दर्शयाम्यहमात्मानं न चादान्ताय भारत॥ 12-50-11 (66767) भवांस्तु मम भक्तश्च नित्यं चार्जवमास्थितः। दमे तपसि सत्ये च दाने च निरतः शुचिः॥ 12-50-12 (66768) अर्हस्त्वं भीष्म मां द्रष्टुं तपसा स्वेन पार्थिव। तव ह्युपस्थिता लोका येभ्यो नावर्तते पुनः॥ 12-50-13 (66769) पञ्चाशतं षट् च कुरुप्रवीर शेषं दिनानां तव जीवितस्य। ततः शुभैः कर्मफलोदयैस्त्वं समेष्यसे भीष्म विमुच्य देहम्॥ 12-50-14 (66770) एते हि देवा वसवो विमाना न्यास्थाय सर्वे ज्वलिताग्निकल्पाः। अन्तर्हितास्त्वां प्रतिपालयन्ति काष्ठां प्रपद्यन्तमुदक्पतङ्गाम्॥ 12-50-15 (66771) व्यावृत्तमात्रे भगवत्युदीचीं सूर्ये जगत्कालवशं प्रपन्ने। गन्तासि लोकान्पुरुषप्रवीर नावर्तते यानुपलभ्य विद्वान्॥ 12-50-16 (66772) अमुं च लोकं त्वयि भीष्म याते ज्ञानानि सर्वाणि पराभविष्यन्। अतस्तु सर्वे तव सन्निकर्षं समागता धर्मविवेचनाय॥ 12-50-17 (66773) तज्ज्ञातिशोकोपहतश्रुताय सत्याभिसन्धाय युधिष्ठिराय। प्रब्रूषि धर्मार्थसमाधियुक्तं सत्यं वचोऽस्यापनुदेच्छुचं यत्॥ ॥ 12-50-18 (66774) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चाशोऽध्यायः॥ 50॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-50-4 योगीश्वरेति झ. पाठः॥ 12-50-14 पञ्चाशतं षट्चेति। तव जीवितसंबन्धिनां दिनानां शेषं पञ्चषट् च पञ्चवारमावर्तिताः षडिति रीत्या त्रिँशदिति ज्ञेयम्। तावदेव आशतं शतावधि। यद्दिनानां शतेन शक्यं तत्रिंशतापि कर्तुं शक्यमित्यर्थः। अष्टपञ्चाशतं रात्र्यः शयानस्याद्य मे गता इति भीष्मो वक्ष्यति। तत्र त्रिशदतः परं शिष्टा अष्टाविंशतिरितः पूर्वं व्यतीताः। तथाहि भीष्मस्य शरतल्पशयनानन्तरमष्ठौ दिनानि युद्धम्। ततो दुर्योधनाशौचं युयुत्सोः षोडशदिनानि। तेन सह पुरं प्रविशतां पाण्डवानामपि तावन्ति दिनानि गतानि। पञ्चविंशे सर्वेषां श्राद्धदानम्। षङ्विंशे पुरप्रवेशः। सप्तविंशे राज्याभिषेकः। अष्टाविंशे प्रकृतिसांत्वनमाभ्युदयिकं दानं च। ऊनत्रिंशे भीष्मंप्रत्यागमनं तद्दिनमारभ्य त्रिंशद्दिनानि शिष्टानीति ज्ञेयम्॥ 12-50-15 पतंगः सूर्यः 12-50-16 कालवशं जगत्। प्रपन्ने प्राप्ते क्षेप्तुमिति शेषः॥

12-51-0 (66775) वैशम्पायन उवाच। 12-51-0x (5456) ततः कृष्णस्य तद्वाक्यं धर्मार्थसहितं हितम्। श्रुत्वा शान्तनवः कृष्णं प्रत्युवाच कृताञ्जलिः॥ 12-51-1 (66776) लोकनाथ महाबाहो शिव नारायणाच्युत। तव वाक्यमुपश्रुत्य हर्षेणास्मि परिप्लुतः॥ 12-51-2 (66777) किंचाहमभिधास्यामि वाक्पते तव सन्निधौ। यदा वाचोगतं सर्वं तव वाचि समाहितम्॥ 12-51-3 (66778) यच्च किंचित्कृतं लोके कर्तव्यं क्रियते च यत्। त्वत्तस्तन्निः सृतं देव लोके बुद्धिमतो हिते॥ 12-51-4 (66779) कथयेद्देवलोकं यो देवराजसमीपतः। धर्मकामार्थमोक्षाणां सोऽर्थं ब्रूयात्तवाग्रतः॥ 12-51-5 (66780) शराभितापाद्व्यथितं मनो मे मधुसूदन। गात्राणि चावसीदन्ति न च बुद्धिः प्रसीदति॥ 12-51-6 (66781) न च मे प्रतिभा काचिदस्ति किंचित्प्रभाषितुम्। पीड्यमानस्य गोविन्द विपानलसमैः शरैः॥ 12-51-7 (66782) बलं मे प्रजहातीव प्राणाः सत्वरयन्ति च। मर्माणि परितप्यन्ति भ्रान्तचित्तस्तथा ह्यहम्॥ 12-51-8 (66783) दौर्बल्यात्सज्जते वाङ्भे स कथं वक्तुमुत्सहे। साधु मे त्वं प्रसीदस्व दाशार्हकुलवर्धन॥ 12-51-9 (66784) तत्क्षमस्व महाबाहो न ब्रूयां किंचिदच्युत॥ त्वत्सन्निधौ च सीदेद्धि वाचस्पतिरपि ब्रुवन्॥ 12-51-10 (66785) न दिशः संप्रजानामि नाकाशं न च मेदिनीम्। केवलं तव वीर्येण तिष्ठामि मधुसूदन॥ 12-51-11 (66786) स्वयमेव भवांस्तस्माद्धर्मराजस्य यद्धितम्। तद्ब्रवीत्वाशु सर्वेषामागमानां त्वमागमः॥ 12-51-12 (66787) कथं त्वयि स्थिते कृष्णे शाश्वते लोककर्तरि। प्रब्रूयान्मद्विधः कश्चिद्गुरौ शिष्य इव स्थिते॥ 12-51-13 (66788) वासुदेव उवाच। 12-51-14x (5457) उपपन्नमिदं वाक्यं कौरवाणां धुरन्धरे। महावीर्ये महासत्वे स्थिरे सर्वार्थदर्शिनि॥ 12-51-14 (66789) यच्च मामात्थ गाङ्गेय बाणघातरुजं प्रति। गृहाणात्र वरं भीष्म मत्प्रसादकृतं प्रभो॥ 12-51-15 (66790) न ते ग्लानिर्न ते मूर्च्छा न तापो न च ते रुजा। प्रभविष्यन्ति गाङ्गेय क्षुत्पिपासे न चाप्युत॥ 12-51-16 (66791) ज्ञानानि च समग्राणि प्रतिभास्यन्ति तेऽनघ। न च ते क्वचिदासत्तिर्बुद्धेः प्रादुर्भविष्यति॥ 12-51-17 (66792) सत्वस्थं च मनो नित्यं तव भीष्म भविष्यति। रजस्तमोभ्यां निर्मुक्तं घनैर्मुक्त इवोडुराट्॥ 12-51-18 (66793) यद्यच्च धर्मसंयुक्तमर्थयुक्तमथापि च। चिन्तयिष्यसि तत्राग्र्या बुद्धिस्तव भविष्यति॥ 12-51-19 (66794) इमं च राजशार्दूल भूतग्रामं चतुर्विधम्। चक्षुर्दिव्यं समाश्रित्य द्रक्ष्यस्यमितविक्रम॥ 12-51-20 (66795) चतुर्विधं प्रजाजालं संयुक्तो ज्ञानचक्षुषा। भीष्म द्रक्ष्यसि तत्त्वेन जले मीन इवामले॥ 12-51-21 (66796) वैशम्पायन उवाच। 12-51-22x (5458) ततस्ते व्याससहिताः सर्व एव महर्षयः। ऋग्यजुःसामसहितैर्वचोभिः कृष्णमार्चयन्॥ 12-51-22 (66797) ततः सर्वार्तवं दिव्यं पुष्पवर्षं न भस्तलात्। पपात यत्र वार्ष्णेयः सगाङ्गेयः सपाण्डवः॥ 12-51-23 (66798) वादित्राणि च सर्वाणि जगुश्चाप्सरसां गणाः। न चाहितमनिष्टं च किंचित्तत्र व्यदृश्यत॥ 12-51-24 (66799) ववौ शिवः सुखो वायुः सर्वगन्धवहः शुचिः। शान्तायां दिशिशन्ताश्च प्रावदन्मृगपक्षिणः॥ 12-51-25 (66800) ततो मुहूर्ताद्भगवान्सहस्रांशुर्दिवाकरः। दहन्वनमिवैकान्ते प्रतीच्यां प्रत्यदृश्यत॥ 12-51-26 (66801) ततो महर्षयः सर्वे समुत्थाय जनार्दनम्। भीष्ममामन्त्रयांचक्रू राजानं च युधिष्ठिरम्॥ 12-51-27 (66802) ततः प्रणाममकरोत्केशवः सहपाण्डवः। सात्यकिः स़ञ्जयश्चैव स च शारद्वतः कृपः॥ 12-51-28 (66803) ततस्ते धर्मनिरताः सम्यक् तैरभिपूजिताः। श्वः समेष्याम इत्युक्त्वा यथेष्टं त्वरिता ययुः॥ 12-51-29 (66804) तथैवामन्त्र्य गाङ्गेयं केशवः पाण्डवास्तथा। प्रदक्षिणमुपावृत्य रथानारुरुहुः शुभान्॥ 12-51-30 (66805) ततो रथैः काञ्चनचित्रकूबरै र्महीधराभैः समदैश्च दन्तिभिः। हयैः सुपर्णैरिव चाशुगामिभिः पदातिभिश्चात्तशरासनादिभिः॥ 12-51-31 (66806) ययौ रथानां पुरतो हि सा चमू स्तथैव पश्चादतिमात्रसारिणी। पुरश्च पश्चाच्च यथा महानदी तमृक्षवन्तं गिरिमेत्य नर्मदा॥ 12-51-32 (66807) ततः पुरस्ताद्भगवान्निशाकरः। समुत्थितस्तामभिहर्षयंश्चमूम्। दिवाकरापीतरसा महौषधीः पुनः स्वकेनैव गुणेन योजयन्॥ 12-51-33 (66808) ततः पुरं सुरपुरसंमितद्युति प्रविश्य ते यदुवृषपाण्डवास्तदा। यथोचितान्भवनवरान्समाविशन् श्रमान्विता मृगपतयो गुहा इव॥ ॥ 12-51-34 (66809) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकपञ्चाशोऽध्यायः॥ 51॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-51-3 वाचोगतं वाचां विषयः सर्वोऽपि तव वाचि वेदे॥ 12-51-4 हिते प्रिये। लोके देवलोके इह परत्र च। तत्सर्वं त्रैकालिकम्। त्वत्तो निःसृतमिति उक्तेर्थे हेतुरुक्तः॥ 12-51-12 आगमानां समागममिति ट. ड. पाठः॥ 12-51-17 आसत्तिरवसन्नता॥

12-52-0 (66810) वैशम्पायन उवाच। 12-52-0x (5459) ततः प्रविश्य भवनं प्रविश्ये मधुसूदनः। याममात्रावशेषायां यामिन्यां प्रत्यबुध्यत॥ 12-52-1 (66811) स ध्यानपथमाविश्य सर्वज्ञानानि माधवः। अवलोक्य ततः पश्चाद्दध्यौ ब्रह्म सनातनम्॥ 12-52-2 (66812) सूताः स्तुतिपुराणज्ञा रक्तकण्ठाः सुशिक्षिताः। अस्तुवन्विश्वकर्माणं वासुदेवं प्रजापतिम्॥ 12-52-3 (66813) पठन्ति पाणिस्वनिकास्तथा गायन्ति गायनाः। शङ्खानथ मृदङ्गांश्च प्रवाद्यन्ति सहस्रशः॥ 12-52-4 (66814) वीणापणववेणूनां स्वनश्चातिमनोरमः। सहास इव विस्तीर्णः शुश्रुवे तस्य वेश्मनि॥ 12-52-5 (66815) ततो युधिष्ठिरस्यापि राज्ञो मङ्गलसंहिताः। उच्चेरुर्मधुरा वाचो गीतवादित्रबृंहिताः॥ 12-52-6 (66816) तत उत्थाय दाशार्हः स्नातः प्राञ्जलिरच्युतः। जप्त्वा गुह्यं महाबाहुरग्नीनाश्रित्य तस्थिवान्॥ 12-52-7 (66817) ततः सहस्रं विप्राणां चतुर्वेदविदां तथा। गवां सहस्रेणैकैकं वाचयामास माधवः॥ 12-52-8 (66818) मङ्गलालम्भनं कृत्वा आत्मानमवलोक्य च। आदर्शे विमले कृष्णस्ततः सात्यकिमब्रवीत्॥ 12-52-9 (66819) गच्छ शैनेय जानीहि गत्वा राजनिवेशनम्। अपि सञ्जो महातेजा भीष्मं द्रष्टुं युधिष्ठिरः॥ 12-52-10 (66820) ततः कृष्णस्य वचनात्सात्यंकिस्त्वरितो ययौ। उपगम्य च राजानं युधिष्ठिरमभाषत॥ 12-52-11 (66821) युक्तो रथवरो राजन्वासुदेवस्य धीमतः। समीपमापगेयस्य प्रयास्यति जनार्दनः॥ 12-52-12 (66822) भवत्प्रतीक्षः कृष्णोऽसौ धर्मराज महाद्युते। यदत्रानन्तरं कृत्यं तद्भवान्कर्तुमर्हति॥ 12-52-13 (66823) एवमुक्तः प्रत्युवाच धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। युज्यतां मे रथवरः फल्गुनाप्रतिमद्युते॥ 12-52-14 (66824) न सैनिकैश्च यातव्यं यास्यामो वयमेव हि। न च पीडयितव्यो मे भीष्मो धर्मभृतां वरः॥ 12-52-15 (66825) अतः पुरःसराश्चापि निवर्तन्तु धनञ्जय। अद्यप्रभृति गाङ्गेयः परं गुह्यं प्रवक्ष्यति। अतो नेच्छामि कौन्तेय पृथग्जनसमागमम्॥ 12-52-16 (66826) वैशम्पायन उवाच। 12-52-17x (5460) स तद्वाक्यमथाज्ञाय कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः। युक्तं रथवरं तस्मा आचचक्षे नरर्षभः॥ 12-52-17 (66827) ततो युधिष्ठिरो राजा यमौ भीमार्जुनावपि। भूतानीव समस्तानि ययुः कृष्णनिवेशनम्॥ 12-52-18 (66828) आगच्छत्स्वथ कृष्णोऽपि पाण्डवेषु महात्मसु। शैनेयसहितो धीमान्रथमेवान्वपद्यत॥ 12-52-19 (66829) रथस्थाः संविदं कृत्वा सुखां पृष्ट्वा च शर्वरीम्। मेघघोषै रथवरैः प्रययुस्ते नरर्षभाः॥ 12-52-20 (66830) बलाहकं मेघपुष्पं शैब्यं सुग्रीवमेवच। दारुकश्चोदयामास वासुदेवस्य वाजिनः॥ 12-52-21 (66831) ते हया वासुदेवस्य दारुकेण प्रचोदिताः। गां खुराग्रैस्तथा राजँल्लिखन्तः प्रययुस्तदा॥ 12-52-22 (66832) ते ग्रसन्त इवाकाशं वेगवन्तो महाबलाः। क्षेत्रं धर्मस्य कृत्स्नस्य कुरुक्षेत्रमवातरन्॥ 12-52-23 (66833) ततो ययुर्यत्र भीष्मः शरतल्पगतः प्रभुः। आस्ते महर्षिभिः सार्ध्रं ब्रह्मा देवगणैर्यथा॥ 12-52-24 (66834) ततोऽवतीर्य गोविन्दो रथात्स च युधिष्ठिरः। भीमो गाण्डीवधन्वा च यमौ सात्यकिरेव च। ऋषीनभ्यर्चयामासुः करानुद्यम्य दक्षिणान्॥ 12-52-25 (66835) स तैः परिवृतो राजा नक्षत्रैरिव चन्द्रमाः। अभ्याजगाम गाङ्गेयं ब्रह्माणमिव वासवः॥ 12-52-26 (66836) शरतल्पे शयानं तमादित्यं पतितं यथा। स ददर्श महाबाहुं भयाच्चागतसाध्वसः॥ ॥ 12-52-27 (66837) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्विपञ्चाशोऽध्यायः॥ 52॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-52-9 मङ्गलानां गवादीनामालम्भनं स्पर्शम्॥ 12-52-27 आगतसाध्वसः भयजन्यकम्पादिमान्॥

12-53-0 (66838) जनमेजय उवाच। 12-53-0x (5461) धर्मात्मनि महावीर्ये सत्यसन्धे जितात्मनि। देवव्रते महाभागे शरतल्पगतेऽच्युते॥ 12-53-1 (66839) शयाने वीरशयने भीष्मे शन्तनुनन्दने। गाङ्गेये पुरुषव्याघ्रे पाण्डवैः पर्युपासिते॥ 12-53-2 (66840) काः कथाः समवर्तन्त तस्मिन्वीरसमागमे। हतेषु सर्वसैन्येषु तन्मे शंस महामुने॥ 12-53-3 (66841) वैशम्पायन उवाच। 12-53-4x (5462) शरतल्पगते भीष्मे कौरवाणां पितामहे। आजग्मुर्ऋषयः सिद्धा नारदप्रमुखा नृप॥ 12-53-4 (66842) हतशिष्टाश्च राजानो युधिष्ठिरपुरोगमाः। धृतराष्ट्रश्च कृष्णश्च भीमार्जुनयमास्तथा॥ 12-53-5 (66843) तेऽभिगम्य महात्मानो भरतानां पितामहम्। अन्वशोचन्त गाङ्गेयमादित्यं पतितं यथा॥ 12-53-6 (66844) मुहूर्तमिव च ध्यात्वा नारदो देवदर्शनः। उवाच पाण्डवान्सर्वान्हतशिष्टांश्च पार्थिवान्॥ 12-53-7 (66845) प्राप्तकालं समाचक्षे भीष्मोऽयमनुयुज्यताम्। अस्तमेति हि गाङ्गेयो भानुमानिव भारत॥ 12-53-8 (66846) अयं प्राणानुत्सिसृक्षुस्तं सर्वेऽभ्यनुपृच्छत। कृत्स्नान्हि विविधान्धर्मांश्चातुर्वर्ण्यस्य वेत्त्ययम्॥ 12-53-9 (66847) एष वृद्धः पराँल्लोकान्संप्राप्नोति तनुं त्यजन्। तं शीघ्रमनुयुञ्जीध्वं संशयान्मनसि स्थितान्॥ 12-53-10 (66848) वैशम्पायन उवाच। 12-53-11x (5463) एवमुक्ते नारदेन भीष्ममीयुर्नराधिपाः। प्रष्टुं चाशक्रुवन्तस्ते वीक्षांचक्रुः परस्परम्॥ 12-53-11 (66849) अथोवाच हृषीकेशं पाण्डुपुत्रो युधिष्ठिरः। नान्यस्त्वद्देवकीपुत्र शक्तः प्रष्टुं पितामहम्॥ 12-53-12 (66850) प्रव्याहर यदुश्रेष्ठ त्वमग्रे मधुसूदन। त्वं हि नस्तात सर्वेषां सर्वधर्मविदुत्तमः॥ 12-53-13 (66851) एवमुक्तः पाण्डवेन भगवान्केशवस्तदा। अभिगम्य दुराधर्षं प्रव्याहारयदच्युतः॥ 12-53-14 (66852) कच्चित्सुखेन रजनी व्युष्टा ते राजसत्तम। विस्पष्टलक्षणा बुद्धिः कच्चिच्चोपस्थिता तव॥ 12-53-15 (66853) कच्चिज्ज्ञानानि सर्वाणि प्रतिभान्ति च तेऽनघ। न ग्लायते च हृदयं न च ते व्याकुलं मनः॥ 12-53-16 (66854) भीष्म उवाच। 12-53-17x (5464) दाहो मोहः श्रमश्चैव क्लमो ग्लानिस्तथा रुजा। तव प्रसादाद्वार्ष्णेय सद्यो व्यपगतानि मे॥ 12-53-17 (66855) यच्च भूतं भविष्यच्च भवच्च परमद्युते। तत्सर्वमनुपश्यामि पाणौ फलमिवाहितम्॥ 12-53-18 (66856) वेदोक्ताश्चैव ये धर्मा वेदान्ताधिगताश्च ये। तान्सर्वान्संप्रपश्यामि वरदानात्तवाच्युत॥ 12-53-19 (66857) शिष्टैश्च धर्मो यः प्रोक्तः स च मे हृदि वर्तते। देशजातिकुलानां च धर्मज्ञोऽस्मि जनार्दन॥ 12-53-20 (66858) चतुर्ष्वाश्रमधर्मेषु योऽर्थः स च हृदि स्थितः। राजधर्मांश्च सकलानवगच्छामि केशव॥ 12-53-21 (66859) यच्च यत्र च वक्तव्यं तद्वक्ष्यामि जनार्दन। तव प्रसादाद्धि शुभा मनो मे बुद्धिराविशत्॥ 12-53-22 (66860) युवेवास्मि समावृत्तस्त्वदनुध्यानबृंहितः। वक्तुं श्रेयः समर्थोऽस्मि त्वत्प्रसादाज्जनार्दन॥ 12-53-23 (66861) स्वयं किमर्थं तु भवाञ्श्रेयो न प्राह पाण्डवम्। किं ते विवक्षितं चात्र तदाशु वद माधव॥ 12-53-24 (66862) वासुदेव उवाच। 12-53-25x (5465) यशसः श्रेयसश्चैव मूल मां विद्धि कौरव। मत्तः सर्वेऽभिनिर्वृत्ता भावाः सदसदात्मकाः॥ 12-53-25 (66863) शीतांशुश्चन्द्र इत्युक्ते लोके को विस्मयिष्यति। तथैव यशसा पूर्णे मयि को विस्मयिष्यति॥ 12-53-26 (66864) आधेयं तु मया भूयो यशस्तव महाद्युते। ततो मे विपुला बुद्धिस्त्वयि भीष्म समाहिता॥ 12-53-27 (66865) यावद्धि पृथिवीपाल पृथ्वीयं स्थास्यति ध्रुवा। तावत्तवाक्षया कीर्तिर्लोकाननुचरिष्यति॥ 12-53-28 (66866) यच्च त्वं वक्ष्यसे भीष्म पाण्डवायानुपृच्छते। वेदप्रवाद इव ते स्थास्यते वसुधातले॥ 12-53-29 (66867) यश्चैतेन प्रमाणेन योक्ष्यत्यात्मानमात्मना। स फलं सर्वपुण्यानां प्रेत्य चानुभविष्यति॥ 12-53-30 (66868) एतस्मात्कारणाद्भीष्म मतिर्दिव्या मया हि ते। दत्ता यशो विप्रथयेत्कथं भूयस्तवेति ह॥ 12-53-31 (66869) यावद्धि प्रथते लोके पुरुषस्य यशो भुवि। तावत्तस्याक्षया कीर्तिर्भवतीति विनिश्चिता॥ 12-53-32 (66870) राजानो हतशिष्टास्त्वां राजन्नभित आसते। धर्माननुयुयुक्षन्तस्तेभ्यः प्रब्रूहि भारत॥ 12-53-33 (66871) भवान्हि वयसा वृद्धः श्रुताचारसमन्वितः। कुशलो राजधर्माणां सर्वेषामपराश्च ये॥ 12-53-34 (66872) जन्मप्रभृति ते किंचिद्वॄजिनं न ददर्श ह। ज्ञातारं सर्वधर्माणां त्वां विदुः सर्वपार्थिवाः॥ 12-53-35 (66873) तेभ्यः पितेव पुत्रेभ्यो राजन्ब्रूहि परं नयम्। ऋषयश्चैव देवाश्च त्वया नित्यमुपासिताः॥ 12-53-36 (66874) तस्माद्वक्तव्यमेवेदं त्वयाऽवश्यमशेषतः। धर्मं शुश्रूषमाणेभ्यः पृष्टेन न सता पुनः॥ 12-53-37 (66875) वक्तव्यं विदुषा चेति धर्ममाहुर्मनीषिणः। अप्रतिब्रुवतः कष्टो दोषो हि भविता प्रभो॥ 12-53-38 (66876) तस्मात्पुत्रैश्च पौत्रेश्च धर्मान्पृष्टान्सनातनान्। विद्वञ्जिज्ञासमानेभ्यः प्रब्रूहि भरतर्षभ॥ ॥ 12-53-39 (66877) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रिपञ्चाशोऽध्यायः॥ 53॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-53-8 अनुयुज्यतां पृच्छ्यताम्॥ 12-53-32 यशः परचित्तचमात्कृतिजनको गुणौधः। कीर्तिः साधुतयाऽन्यैः कथनम्॥ 12-53-33 अनुयुयुक्षन्तः प्रष्टुमिच्छन्तः॥

12-54-0 (66878) वैशम्पायन उवाच। 12-54-0x (5466) अथाव्रवीन्महातेजा वाक्यं कौरवनन्दनः। हन्त धर्मान्प्रवक्ष्यामि दृढे वाङ्भनसी मम॥ 12-54-1 (66879) तव प्रसादाद्गोविन्द भूतात्मा ह्यसि शाश्वतः। युधिष्ठिरस्तु धर्मात्मा मां धर्माननुपृच्छतु। एवं प्रीतो भविष्यामि धर्मान्वक्ष्यामि चाखिलान्॥ 12-54-2 (66880) यस्मिन्राजर्षभे जाते धर्मात्मनि महात्मनि। अहृष्यन्नृषयः सर्वे स मां पृच्छतु पाण्डवः॥ 12-54-3 (66881) सर्वेषां दीप्तयशसां कुरूणां धर्मचारिणाम्। यस्य नास्ति समः कश्चित्स मां पृच्छतु पाण्डवः॥ 12-54-4 (66882) धृतिर्दमो ब्रह्मचर्यं क्षमा धर्मश्च नित्यदा। यस्मिन्नोजश्च तेजश्च स मां पृच्छतु पाण्डवः॥ 12-54-5 (66883) संबन्धिनोऽतिथीन्भृत्यान्संश्रितांश्चैव यो भृशम्। संमानयति सत्कृत्य स मां पृच्छतु पाण़्डवः॥ 12-54-6 (66884) सत्यं दानं तपः शौर्यं शान्तिर्दाक्ष्यमसंभ्रमः। यस्मिन्नेतानि सर्वाणि स मां पृच्छतु पाण्डवः॥ 12-54-7 (66885) यो न कामान्न संरम्भान्न भयान्नार्थकारणात्। कुर्यादधर्मं धर्मात्मा स मां पृच्छतु पाण्डवः॥ 12-54-8 (66886) सत्यनित्यः क्षमानित्यो ज्ञाननित्योऽतिथिप्रियः। यो ददाति सतां नित्यं स मां पृच्छतु पाण्डवः॥ 12-54-9 (66887) इज्याध्ययननित्यश्च धर्मे च निरतः सदा। क्षान्तः श्रुतरहस्यश्च स मां पृच्छतु पाण्डवः॥ 12-54-10 (66888) वासुदेव उवाच। 12-54-11x (5467) लज्जया परयोपेतो धर्मराजो युधिष्ठिरः। अभिशापभयाद्भीतो भवन्तं नोपसर्पति॥ 12-54-11 (66889) लोकस्य कदनं कृत्वा लोकनाथो विशांपते। अभिशापभयाद्भीतो भवन्तं नोपसर्पति॥ 12-54-12 (66890) पूज्यान्मान्यांश्च भक्तांश्च गुरून्संबन्धिबान्धवान्। अर्घार्हानिषुभिर्भित्त्वा भवन्तं नोपसर्पति॥ 12-54-13 (66891) भीष्म उवाच। 12-54-14x (5468) ब्राह्मणानां यथा धर्मो दानमध्ययनं तपः। क्षत्रियाणां तथा कृष्ण समरे देहपातनम्॥ 12-54-14 (66892) पितॄन्पितामहान्भ्रातॄन्गुरून्संबन्धिबान्धवान्। मिथ्याप्रवृत्तान्यः सख्ये निहन्याद्धर्म एव सः॥ 12-54-15 (66893) समयत्यागिनो लुब्धान्गुरूनपि च केशव। निहन्ति समरे पापान्क्षत्रियो यः स धर्मवित्॥ 12-54-16 (66894) यो लोभान्न समीक्षेत धर्मसेतुं सनातनम्। निहन्ति यस्तं समरे क्षत्रियो वै स धर्मवित्॥ 12-54-17 (66895) लोहितोदां केशतृणां गजशैलां ध्वजद्रुमाम्। महीं करोति युद्धेषु क्षत्रियो यः स धर्मवित्॥ 12-54-18 (66896) आहूतेन रणे नित्यं योद्धव्यं क्षत्रबन्धुना। धर्म्यं स्वर्ग्यं च लोक्यं च युद्धं हि मनुरब्रवीत्॥ 12-54-19 (66897) वैशम्पायन उवाच। 12-54-20x (5469) एवमुक्तस्तु भीष्मेण धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। विनीतवदुपागम्य तस्थै संदर्शनेऽग्रतः॥ 12-54-20 (66898) अथास्य पादौ जग्राह भीष्मश्चापि ननन्द तम्। मूर्ध्निं चैनमुपाघ्राय निषीदेत्यब्रवीत्तदा॥ 12-54-21 (66899) तमुवाचाथ गाङ्गेयो वृषभः सर्वधन्विनाम्। मां पृच्छ तात विस्रब्धं मा भैस्त्वं कुरुसत्तम॥ ॥ 12-54-22 (66900) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुःपञ्चाशोऽध्यायः॥ 54॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-54-2 भूतात्मा प्राणिनामन्तरात्मासि। तेन ममाभिप्रायं वेत्सीति भावः॥ 12-54-11 अभिशापो लोकगर्ह्यता॥

12-55-0 (66901) वैशम्पायन उवाच। 12-55-0x (5470) प्रणिपत्य हृषीकेशमभिवाद्य पितामहम्। अनुमान्य गुरून्सर्वान्पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः॥ 12-55-1 (66902) राज्ञां वै परमो धर्म इति धर्मविदो विदुः। महान्तमेतं भारं च मन्ये तद्ब्रूहि पार्थिव॥ 12-55-2 (66903) राजधर्मान्विशेषेण कथयस्य पितामह। सर्वस्य जीवलोकस्य राजधर्मः परायणम्॥ 12-55-3 (66904) त्रिवर्गो हि समासक्तो राजधर्मेषु कौरव। मोक्षधर्मश्च विस्पष्टः सकलोऽत्र समाहितः॥ 12-55-4 (66905) यथा हि रश्मयोऽश्वस्य द्विरदस्याङ्कुशो यथा। नरेन्द्रधर्मो लोकस्य तथा प्रग्रहणं स्मृतम्॥ 12-55-5 (66906) अत्र वै संप्रमूढे तु धर्मे राजर्षिसेविते। लोकस्य संस्था न भवेत्सर्वं च व्याकुलीभवेत्॥ 12-55-6 (66907) उदयन्हि यथा सूर्यो नाशयत्यशुभं तमः। राजधर्मस्तथा लोक्यामाक्षिपत्यशुभां गतिम्॥ 12-55-7 (66908) तदग्रे राजधर्मान्हि मदर्थे त्वं पितामह। प्रब्रूहि भरतश्रेष्ठ त्वं हि धर्मभूतां वरः॥ 12-55-8 (66909) आगमश्च परस्त्वत्तः सर्वेषां नः परन्तप। भवन्तं हि परं बुद्धौ वासुदेवोऽभिमन्यते॥ 12-55-9 (66910) भीष्म उवाच। 12-55-10x (5471) नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे। ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान्॥ 12-55-10 (66911) शृणु कार्त्स्न्येन मत्तस्त्वं राजधर्मान्युधिष्ठिर। निरुच्यमानान्नियतो यच्चान्यदपि वाञ्छसि॥ 12-55-11 (66912) आदावेव कुरुश्रेष्ठ राज्ञा रञ्जनमिच्छता। देवतानां द्विजानां च वर्तितव्यं यथाविधि॥ 12-55-12 (66913) दैवतान्यर्चयित्वा हि ब्राह्मणांश्च कुरूद्वह। आनृण्यं याति धर्मस्य लोकेन च समर्च्यते॥ 12-55-13 (66914) उत्थानेन सदा पुत्र प्रयतेथा युधिष्ठिर। न ह्युत्थानमृते दैवं राज्ञामर्थं प्रसाधयेत्॥ 12-55-14 (66915) साधारणं द्वयं ह्येतद्दैवमुत्थानमेव च। पौरुषं हि परं मन्ये दैवं निश्चित्य मुह्यते॥ 12-55-15 (66916) विपन्ने च समारम्भे सन्तापं मा स्म वै कृथाः। घटेतैवं सदाऽऽत्मानं राज्ञामेष परो नयः॥ 12-55-16 (66917) न हि सत्यादृते किंचिद्राज्ञां वै सिद्धिकारकम्। सत्ये हि राजा निरतः प्रेत्य चेह च नन्दति॥ 12-55-17 (66918) ऋषीणामपि राजेन्द्र सत्यमेव परं धनम्। तथा राज्ञां परं सत्यान्नान्यद्विश्वासकारणम्॥ 12-55-18 (66919) गुणवाञ्शीलवान्दान्तो मृदुदण्डो जितेन्द्रियः। सुदर्शः स्थूललक्ष्यश्च न भ्रश्येत सदा श्रियः॥ 12-55-19 (66920) आर्जवं सर्वकार्येषु श्रयेथाः कुरुनन्दन। पुनर्नयविचारेण त्रयीसंवरणेन च। `आर्जवेन समायुक्ता मोदन्ते ऋषयो दिवि॥' 12-55-20 (66921) मृदुर्हि राजा सततं लङ्घ्यो भवति सर्वशः। तीक्ष्णाच्चोद्विजते लोकस्तस्मादुभयमाचरेत्॥ 12-55-21 (66922) अदण्ड्याश्चैव ते पुत्र विप्राः स्युर्ददतां वर। भूतमेतत्परं लोके ब्राह्मणा नाम पाण्डव॥ 12-55-22 (66923) मनुना चात्र राजेन्द्र गीतौ श्लोकौ महात्मना। धर्मेषु स्वेषु कौरव्य हृदि तौ कर्तुमर्हसि॥ 12-55-23 (66924) अभ्द्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम्। तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वासु योनिषु शाम्यति॥ 12-55-24 (66925) अयो हन्ति यदाऽश्मानमग्निरापो निहन्ति च। ब्रह्म च क्षत्रियो द्वेष्टि तदा सीदन्ति ते त्रयः॥ 12-55-25 (66926) एवं कृत्वा महाराज नमस्या एव ते द्विजाः। भौमं ब्रह्म द्विजश्रेष्ठा धारयन्ति शमान्विताः॥ 12-55-26 (66927) एवं चैव नरव्याघ्र लोकयात्राविघातकाः। निग्राह्या एव बाहुभ्यां ब्राह्मणास्ते नरेश्वर॥ 12-55-27 (66928) श्लोकौ चोशनसा गीतौ पुरा तात महर्षिणा। तौ निवोध महाराज त्वमेकाग्रमना नृप॥ 12-55-28 (66929) उद्यम्य शस्त्रमायान्तमपि वेदान्तगं रणे। निगृह्णीयात्स्वधर्मेण धर्मापेक्षी नराधिपः॥ 12-55-29 (66930) विनश्यमानं धर्मं हि योऽभिरक्षेत्स धर्मवित्। न तेन धर्महा स स्यान्मन्युस्तन्मन्युमृच्छति॥ 12-55-30 (66931) एवं चैव नरश्रेष्ठ रक्ष्या एव द्विजातयः। सापराधानपि हि तान्विषयान्ते समुत्सृजेत्॥ 12-55-31 (66932) अभिशस्तमपि ह्येषां पीडयेन्न विशांपते। ब्रह्मघ्ने गुरुतल्पे च भ्रूणहत्ये तथैव च॥ 12-55-32 (66933) राजद्विष्टे च विप्रस्य विषयान्ते विवासनम्। विधीयते न शारीरं भयमेषां कदाचन॥ 12-55-33 (66934) दयिताश्च नरास्ते स्युर्भक्तिमन्तो द्विजेषु ये। न शोकः परमा तुष्टी राज्ञां भवति संचयात्॥ 12-55-34 (66935) दुर्गेषु च महाराज षट्सु ये शास्त्रनिश्चिताः। सर्वदुर्गेषु मन्यन्ते नरदुर्गं सुदुर्गमम्॥ 12-55-35 (66936) तस्मान्नित्यं दया कार्या चातुर्वर्ण्ये विपश्चिता। धर्मात्मा सत्यवाक्चैव राजा रञ्जयति प्रजाः॥ 12-55-36 (66937) न च क्षान्तेन ते नित्यं भाव्यं पुरुषसत्तम। अधर्मो हि मृद् राजा क्षमावानिव कुञ्जरः॥ 12-55-37 (66938) वार्हस्पत्ये च शास्त्रे च श्लोकोऽयं नियतः प्रभो। अस्मिन्नर्थे निगदितस्तन्मे निगदतः शृणु॥ 12-55-38 (66939) क्षममाणं नृपं नित्यं नीचः परिभवेञ्जनः। हस्तियन्ता गजस्येव शिर एवारुरुक्षति॥ 12-55-39 (66940) तस्मान्नैव मृदुर्नित्यं तीक्ष्णो वाऽपि भवेन्नृपः। वसन्तेऽर्क इव श्रीमान्न शीतो न च घर्मदः॥ 12-55-40 (66941) प्रत्यक्षेणानुमानेन तथौपम्यागमैरपि। परीक्ष्यास्ते महाराज स्वे परे चैव नित्यशः॥ 12-55-41 (66942) व्यसनानि च सर्वाणि त्यजेथा भूरिदक्षिण। नचैतानि प्रयुञ्जीथाः सङ्गं तु परिवर्जय॥ 12-55-42 (66943) व्यसनी यस्तु लोकेऽस्मिन्परिभूतो भवत्युत। उद्वेजयति लोकं च योऽतिद्वेषी महीपतिः॥ 12-55-43 (66944) भवितव्यं सदा राज्ञा गर्भिणीसहधर्मिणा। कारणं च महाराज शृणु येनेदमुच्यते॥ 12-55-44 (66945) यथा हि गर्भिणी हित्वा स्वं प्रियं मनसोऽनुगम्। गर्भस्य हितमाधत्ते तथा राज्ञाऽप्यसंशयम्॥ 12-55-45 (66946) वर्तितव्यं कुरुश्रेष्ठ सदा धर्मानुवर्तिना। स्वं प्रियं तु परित्यज्य यद्यल्लोकहितं भवेत्॥ 12-55-46 (66947) न सन्त्याज्यं च ते धैर्यं कदाचिदपि पाण्डव। धीरस्य स्पष्टदण्डस्य न ह्याज्ञा प्रतिहन्यते॥ 12-55-47 (66948) परिहासश्च भृत्यैस्ते नात्यर्थं वदतां वर। कर्तव्यो राजशार्दूल दोषमत्र हि मे शृणु॥ 12-55-48 (66949) अवमन्यन्ति भर्तारं सहर्षमुपजीविनः। स्वे स्थाने न च तिष्ठन्ति लङ्घ्यन्ति च तद्वचः॥ 12-55-49 (66950) प्रेष्यमाणा विकल्पन्ते गुह्यं चाप्यनुयुञ्जते। अयाच्यं चैव याचन्ते भोज्यान्याहारयन्ति च॥ 12-55-50 (66951) क्रुथ्यन्ति परिदीप्तन्ति भूमिपायाधितिष्ठते। उत्कोचैर्वञ्चनाभिश्च कार्याणि घ्नन्ति चास्य ते॥ 12-55-51 (66952) जर्झरं चास्य विषयं कुर्वन्ति प्रतिरूपकैः। स्त्रीरक्षिभिश्च सज्जन्ते तुल्यवेषा भवन्ति च॥ 12-55-52 (66953) वान्तं निष्ठीवनं चैव कुर्वते चास्य सन्निधौ। निर्लज्जा राजशार्दूल व्याहरन्ति च तद्वचः॥ 12-55-53 (66954) हयं वा दन्तिनं वाऽपि रथं वा नृपसंमतम्। अधिरोहन्त्यवज्ञाय सहर्षाः पार्थिवे मृदौ॥ 12-55-54 (66955) इदं ते दुष्करं राजन्निदं ते दुर्विचेष्टितम्। इत्येवं सुहृदो नाम ब्रुवते परिपद्गताः॥ 12-55-55 (66956) क्रुद्धे चास्मिन्हसन्त्येव न च हृष्यन्ति पूजिताः। सङ्घर्षशीलाश्च तदा भवन्त्यन्योन्यकारणात्॥ 12-55-56 (66957) विस्रंसयन्ति मन्त्रं च विवृण्वन्ति च दुष्कृतम्। लीलया चैव कुर्वन्ति सावज्ञास्तस्य शासनम्॥ 12-55-57 (66958) अलङ्काराणि भोज्यं च तथा स्नानानुलेपने। हेलयाना नरव्याघ्र स्वस्थास्तस्योपभुञ्जये॥ 12-55-58 (66959) निन्दन्ते स्वानधीकारान्सन्त्यजन्ते च भारत। न वृत्त्या परितृष्यन्ति राजदेयं हरन्ति च॥ 12-55-59 (66960) क्रीडितुं तेन चेच्छन्ति ससूत्रेणेव पक्षिणा। अस्मत्प्रणेयो राजेति लोकांश्चैव वदन्त्युत॥ 12-55-60 (66961) एते चैवापरे चैव दोषाः प्रादुर्भवन्त्युत। नृपतौ मार्दवोपेते हर्षुले च युधिष्ठिर॥ ॥ 12-55-61 (66962) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चपञ्चाशोऽध्यायः॥ 55॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-55-2 धर्मः प्रजापालनात्मकः परमः सर्वधर्मश्रेष्ठः। एतं धर्मं भारं दुवेहं मन्ये॥ 12-55-5 प्रग्रहणं नियन्त्रणम्॥ 12-55-6 संस्था मर्यादाव्यवस्था॥ 12-55-8 अग्रे इतरेभ्यो धर्मेभ्यः पूर्वम्॥ 12-55-9 परः आगमः परं रहस्यम्। नः अस्माकं त्वत्तएव विहितमस्तु॥ 12-55-18 सत्यान्नान्यदाश्वासकारमिति ड. थ. पाठः॥ 12-55-19 स्थूललक्ष्यः बहुप्रदः॥ 12-55-26 भौमं ब्रह्म वेदान् यज्ञांश्च॥ 12-55-29 स्वधर्मेण शस्त्रोद्यमनेन निगृह्णीयादेव नतु हन्यात्॥ 12-55-30 विनश्यमानमाततायिदोषात्। तेन जाततायिनिग्रहेण॥ 12-55-32 अभिशस्तं सताऽसता वा दोषेण युक्तं तथाख्यापितम्॥ 12-55-33 शारीरं कशाघातादिजम्॥ 12-55-35 षट्सु मरुजलपृथ्वीवनपर्वतनस्मवेषु॥ 12-55-37 अधर्मो धर्मविरोधी॥ 12-55-39 गजस्य क्षममाणस्य॥ 12-55-42 व्यसनानि मृगयादीनि॥ 12-55-46 प्रियमिष्टम्॥ 12-55-47 न भयं विद्यते क्वचित्। इति झ. पाठः। ते त्वया॥ 12-55-52 प्रतिरूपकैः कृत्रिमैः शासनपत्रैः। विषयं देशम्। जर्झरं निःसारम्। स्त्रीरक्षिभिः सज्जन्ते प्रीति कुर्वन्ति अन्तःपुरे प्रवेशमिच्छन्तः॥ 12-55-54 नादृत्य हर्षुले इति झ. पाठः। तत्र हर्षुले परिहासशीले इत्यर्थः॥ 12-55-57 विस्रंसयन्ति भेदयन्ति॥ 12-55-58 स्वस्थाः निर्भयाः॥ 12-55-59 राजदेयं राजभागम्॥

12-56-0 (66963) भीष्म उवाच। 12-56-0x (5472) नित्योद्युक्तेन वै राज्ञा भवितव्यं युधिष्ठिर। प्रशस्यते न राजा हि नारीवोद्यमवर्जितः॥ 12-56-1 (66964) भगवानुशना चाह श्लोकमत्र विशांपते। तदिहैकमना राजन्गदतस्तं निबोध मे॥ 12-56-2 (66965) द्वाविमौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयानिव। राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम्॥ 12-56-3 (66966) तदेतन्नरशार्दूल हृदि त्वं कर्तुमर्हसि। सन्धेयानभिसन्धत्स्व विरोध्यांश्च विरोधय॥ 12-56-4 (66967) सप्ताङ्गस्य च राज्यस्य विपरीतं य आचरेत्। गुरुर्वा यदि वा मित्रं प्रतिहन्तव्य एव सः॥ 12-56-5 (66968) मरुत्तेन हि राज्ञा वै गीतः श्लोकः पुरातनः। राज्याधिकारे राजेन्द्र बृहस्पतिमतः पुरा॥ 12-56-6 (66969) गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः। उत्पथं प्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते॥ 12-56-7 (66970) बाहोः पुत्रेण राज्ञा च सगरेण च धीमता। असमञ्जः सुतो ज्येष्ठस्त्यक्तः पौरहितैषिणा॥ 12-56-8 (66971) असमञ्जः सरय्वां स पौराणां बालकान्नृप। न्यमज्जयदतः पित्रा निर्भर्त्स्य स विवासितः॥ 12-56-9 (66972) ऋषिणोद्दालकेनापि श्वेतकेतुर्महातपाः। मिथ्या विप्रानुपचरन्सन्त्यक्तो दयितः सुतः॥ 12-56-10 (66973) लोकरञ्जनमेवात्र राज्ञां धर्मः सनातनः। सत्यस्य रक्षणं चैव व्यवहारस्य चार्जवम्॥ 12-56-11 (66974) न हिंस्यात्परवित्तानि देयं काले च दापयेत्। विक्रान्तः सत्यवाक्क्षान्तो नृपो न चलते पथः॥ 12-56-12 (66975) गुप्तमन्त्रो जितक्रोधः शास्त्रार्थकृतनिश्चयः। धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च सततं रतः॥ 12-56-13 (66976) त्रय्या संवृतमन्त्रश्च राजा भवितुर्महति। वृजिनं च नरेन्द्राणां नान्यच्चारक्षणात्परम्॥ 12-56-14 (66977) चातुर्वर्ण्यस्य धर्माश्च रक्षितव्या महीक्षिता। धर्मसंकररक्षा च राज्ञां धर्मः सनातनः॥ 12-56-15 (66978) न विश्वसेच्च नृपतिर्न चात्यर्थं च विश्वसेत्। षाङ्गुण्यगुणदोषांश्च नित्यं बुद्ध्याऽवलोकयेत्॥ 12-56-16 (66979) अच्छिद्रदर्शी नृपतिर्नित्यमेव प्रशस्यते। त्रिवर्गे विदितार्थश्च युक्ताचारपथश्च यः॥ 12-56-17 (66980) कोशस्योपार्जनरतिर्यमवैश्रवणोपमः। वेत्ता च दशवर्गस्य स्थानवृद्धिक्षयात्मनः॥ 12-56-18 (66981) अभृतानां भवेद्भर्ता भृतानामन्ववेक्षकः। नृपतिः सुभुखश्च स्यात्स्मितपूर्वाभिभाषिता॥ 12-56-19 (66982) उपासिता ---- जिततन्द्रिरलोलुपः। सतां वृत्ते स्थितमतिः सतां ह्याचारदर्शनः॥ 12-56-20 (66983) न चाददीत वित्तानि सतां हस्तात्कदाचन। असभ्द्यश्च समादाय सभ्द्यस्तु प्रतिपादयेत्॥ 12-56-21 (66984) स्वयं प्रहर्ता दाता च वश्यात्मा वश्यसाधनः। काले दाता च भोक्ता च शुद्धाचारस्तथैव च॥ 12-56-22 (66985) शूरान्भक्तानसंहार्यान्कुले जातानरोगिणः। शिष्टाञ्शिष्टाभिसंबन्धान्मानिनोऽनवमानिनः॥ 12-56-23 (66986) विद्याविदो लोकविदः परलोकान्ववेक्षकान्। धर्मे च निरतान्साधूनचलानचलानिव। 12-56-24 (66987) सहायान्सततं कुर्याद्राजा भूतिपरिष्कृतान्। तैश्च तुल्यो भवेद्भोगैश्छत्रमात्राज्ञयाऽधिकः॥ 12-56-25 (66988) प्रत्यक्षा च परोक्षा च वृत्तिश्चास्य भवेत्समा। एवं कुर्वन्नरेन्द्रो हि न खेदमिह विन्दति॥ 12-56-26 (66989) सर्वाभिशङ्की नृपतिर्यश्च सर्वहरो भवेत्। स क्षिप्रमनृर्जुर्लुब्धः स्वजनेनैव बाध्यते॥ 12-56-27 (66990) शुचिस्तु पृथिवीपालो लोकस्यानुग्रहे रतः। न पतत्यरिभिर्ग्रस्तः पतितश्चाधितिष्ठति॥ 12-56-28 (66991) अक्रोधनो ह्यव्यसनी मृदुदण्डो जितेन्द्रियः। राजा भवति भूतानां विश्वास्यो हिमवानिव॥ 12-56-29 (66992) प्राज्ञो न्यायगुणोपेतः पररन्ध्रेषु लालसः। सुदर्शः सर्ववर्णानां नयापनयवित्तथा॥ 12-56-30 (66993) क्षिप्रकारी जितक्रोधः सुप्रसादो महामनाः। अरोगप्रकृतिर्युक्तः क्रियावानविकत्थनः॥ 12-56-31 (66994) आरब्धान्येव कार्याणि न पर्यवसितान्यपि। यस्य राज्ञः प्रदृश्यन्ते स राजा राजसत्तमः॥ 12-56-32 (66995) पुत्रा इव पितुर्गेहे विषये यस्य मानवाः। निर्भया विचरिष्यन्ति स राजा राजसत्तमः॥ 12-56-33 (66996) अगूढविभवा यस्य पौरा राष्ट्रनिवासिनः। नयापनयवेत्तारः स राजा राजसत्तमः॥ 12-56-34 (66997) स्वधर्मनिरता यस्य जना विषयवासिनः। असङ्घातरता दान्ताः पाल्यमाना यथाविधि॥ 12-56-35 (66998) वश्या यत्ता विनीताश्च न च सङ्घर्षशीलिनः। विषये दानरुचयो नरा यस्य स पार्थिवः॥ 12-56-36 (66999) न यस्य कूटं कपटं न माया न च मत्सरः। विषये भूमिपालस्य तस्य धर्मः सनातनः॥ 12-56-37 (67000) यः सत्करोति ज्ञानानि श्रेयान्परहिते रतः। सतां वर्त्मानुगस्त्यागी स राजा स्वर्गमर्हति॥ 12-56-38 (67001) यस्य चाराश्च मन्त्राश्च नित्यं चैव कृताकृताः। न ज्ञायन्ते हि रिपुभिः स राजा राज्यमर्हति॥ 12-56-39 (67002) श्लोकद्वयं पुरा गीतं भार्गवेण महात्मना। आख्याते राजचरिते नृपतिं प्रति भारत॥ 12-56-40 (67003) राजानं प्रथमं विन्देत्ततो भार्यां ततो धनम्। राजन्यसति लोकेऽस्मिन्कुतो भार्या कुतो धनं॥ 12-56-41 (67004) तद्राज्ये राज्यकामानां नान्यो धर्मः सनातनः। ऋते रक्षां तु विस्पष्टां रक्षा लोकस्य धारिणी॥ 12-56-42 (67005) प्राचेतसेन मनुना श्लोकौ चेमावुदाहृतौ। राजधर्मेषु राजेन्द्र ताविहैकमनाः शृणु॥ 12-56-43 (67006) षडेतान्पुरुषो जह्याद्भिन्नां नावमिवार्णवे। अप्रवक्तारमाचार्यमनधीयानमृत्विजम्॥ 12-56-44 (67007) अरक्षितारं राजानं भार्यां चाप्रियवादिनीम्। ग्रामकामं च गोपालं वनकामं च नापितम्॥ ॥ 12-56-45 (67008) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षट्पञ्चाशोऽध्यायः॥ 56॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-56-3 अप्रवासिनं वेदाध्ययनार्थम्॥ 12-56-5 सप्त स्वाम्यमात्यसुहृत्कोशराष्ट्रदुर्गबलानि अङ्गानि यस्य तस्य सप्ताङ्गस्य॥ 12-56-12 न हिं स्यात् करार्थं धान्यानि रुद्धा वृष्ट्यादिना न नाशयत्। देय---नम्॥ 12-56-14 वृजिनं संकटं अरक्षणात् मन्त्रस्यागोपनादन्यन्नास्ति॥ 12-56-15 धर्माणां संकरोव्यत्ययस्तस्मात्प्रजानां रक्षा धर्मसंकररक्षा॥ 12-56-16 न विश्वसेत्। चात् विश्वसेदप्याप्तेषु। तेष्वपि अत्यर्थं न विश्वसेत्॥ 12-56-23 शूरान्सहायान् कुर्यादिति तृतीयेनान्वयः। असंहार्यान्परैरप्रतार्यान्। शिष्टाभिसंबन्धान् शिष्टपरिवारान्। अनवमानिनः अवमानं परस्याकुर्वतः॥ 12-56-24 अचलान् स्थिरान् अचलानिवपर्वतानिव॥ 12-56-25 छत्रमात्रेण सहिता या आज्ञा इदमित्थं कुरुइदं नेति तयाधिकः। अन्यत्सर्वं शूरैः समानं भुञ्जीत॥ 12-56-32 सुपर्यवसितानि च इति झ. पाठः॥ 12-56-35 असंघातरताः संघाते शरीरे प्रीतिमन्तो न भवन्ति किंतु तत्साध्ये धर्मे एवेत्यर्थः॥ 12-56-36 संघर्षः पराभिभवस्तच्छीलिनो न॥ 12-56-37 कूटं दम्भः। कपटमनृतम्। मत्सरः परोत्कर्षासहिष्णुत्वम्॥ 12-56-38 ज्ञेये परहिते इति झ. पाठः। ज्ञेयः पौरहिते इति थ. द. पाठः। राज्यमर्हतीति झ. पाठः। ज्ञानानि ज्ञानयुक्तान्पण्डितान्॥ 12-56-39 कृता अप्यकृता इवेति कृताकृताः॥ 12-56-41 प्रथमं श्रेष्ठं असत्यशुभे॥

12-57-0 (67009) भीष्म उवाच। 12-57-0x (5473) एतत्ते राजधर्माणां नवनीतं युधिष्ठिर। बृहस्पतिर्हि भगवान्नान्यं धर्मं प्रशंसति॥ 12-57-1 (67010) विशालाक्षश्च भगवान्काव्यश्चैव महातपाः। सहस्राक्षो महेन्द्रश्च तथा प्राचेतसो मनुः॥ 12-57-2 (67011) भरद्वाजश्च भगवांस्तथा गौरशिरा मुनिः। राजशास्त्रप्रणेतारो ब्राह्मणा ब्रह्मवादिनः॥ 12-57-3 (67012) रक्षामेव प्रशंसन्ति धर्मं धर्मभृतां वर। राज्ञां राजीवताम्राक्ष साधनं चात्र मे शृणु॥ 12-57-4 (67013) चारश्च प्रणिधिश्चैव काले दानममत्सरः। युक्त्या दानं न चादानमयोगेन युधिष्ठिर॥ 12-57-5 (67014) सतां संग्रहणं शौर्यं दाक्ष्यं सत्यं प्रजाहितम्। अनार्जवैरार्जवैश्च शत्रुपक्षाविवर्धनम्॥ 12-57-6 (67015) केतनानां च जीर्णानामवेक्षा चैव सीदताम्। द्विविधस्य च दण्डस्य प्रयोगः कालचोदितः॥ 12-57-7 (67016) साधूनामपरित्यागः कुलीनानां च धारणम्। निचयश्च निचेयानां सेवा बुद्धिमतामपि॥ 12-57-8 (67017) बलानां हर्षणं नित्यं प्रजानामन्ववेक्षणम्। कार्येष्वखेदः कोशस्य तथैव च विवर्धनम्॥ 12-57-9 (67018) पुरगुप्तिरविश्वासः पौरसंघातभेदनम्। अरिमध्यस्थमित्राणां यथावच्चान्ववेक्षणम्॥ 12-57-10 (67019) उपजापश्च भृत्यानामात्मनः पुरदर्शनम्। अविश्वासः स्वयं चैव परस्याश्वासनं तथा॥ 12-57-11 (67020) नीतिवर्त्मानुसारेण नित्यमुत्थानमेव च। रिपूणामनवज्ञानं नित्यं चानार्यवर्जनम्॥ 12-57-12 (67021) उत्थानं हि नरेन्द्राणां बृहस्पतिरभाषत। राजधर्मस्य यन्मूलं श्लोकांश्चात्र निबोध मे॥ 12-57-13 (67022) उत्थानेनामृतं लब्धमुत्थानेनासुरा हताः। उत्थानेन महेन्द्रेण श्रैष्ठ्यं प्राप्तं दिवीह च॥ 12-57-14 (67023) उत्थानधीरः पुरुषो वाग्धीरानधितिष्ठति। उत्थानवीरान्वाग्वीरा रमयन्त उपासते॥ 12-57-15 (67024) उत्थानहीनो राजा हि बुद्धिमानपि नित्यशः। प्रधर्षणीयः शत्रूणां भुजङ्ग इव निर्विषः॥ 12-57-16 (67025) न च शत्रुरवज्ञेयो दुर्बलोऽपि बलीयसा। अल्पोऽपि हि दहत्यग्निर्विषमल्पं हिनस्ति च॥ 12-57-17 (67026) एकाङ्गेनापि संभूतः शत्रुर्दुर्गमुपाश्रितः। सर्वं तापयते देशमपि राज्ञः समृद्धिनः॥ 12-57-18 (67027) राज्ञो रहस्यं यद्वाक्यं जयार्थे लोकसंग्रहः। हृदि यच्चास्य जिह्नं स्यात्कारणार्थं च यद्भवेत्॥ 12-57-19 (67028) यच्चास्य कार्यं वृजिनं मार्दवेनैव धार्यते। रञ्जनार्थं च लोकस्य धर्मिष्ठामाचरेत्क्रियाम्॥ 12-57-20 (67029) राज्यं हि सुमहत्तत्र दुर्धार्यमकृतात्मभिः। न शक्यं मृदुना वोदुमाघातस्थानमुल्वणम्॥ 12-57-21 (67030) राज्यं सर्वामिषं नित्यमार्जवेनैव धार्यते। तस्मान्मिश्रेण सततं वर्तितव्यं युधिष्ठिर॥ 12-57-22 (67031) यद्यप्यस्य विपक्तिः स्याद्रक्षमाणस्य वै प्रजाः। सोप्यस्य विपुलो धर्म एवं वृत्ता हि भूमिपाः॥ 12-57-23 (67032) एष ते राजधर्माणां लेशः समनुवर्णितः। भूयस्ते यत्र संदेहस्तद्ब्रूहि कुरुसत्तम॥ 12-57-24 (67033) वैशम्पायन उवाच। 12-57-25x (5474) ततो व्यासश्च भगवान्देवस्थानोऽश्म एव च। वासुदेवः कृपश्चैव सात्यकिः सञ्जयस्तथा॥ 12-57-25 (67034) साधुसाध्विति संहृष्टा घुष्यमाणैरिवाननैः। अस्तुवंश्च नरव्याघ्रं भीष्मं धर्मभृतां वरम्॥ 12-57-26 (67035) ततो दीनमना भीष्ममुवाच कुरुनन्दनः। नेत्राभ्यामश्रुपूर्णाभ्यां पादौ तस्य शनैः स्पृशन्॥ 12-57-27 (67036) श्व इदानीं स्वसंदेहं प्रवक्ष्यामि पितामह। उपैति सविता ह्यस्तं रसमापीय पार्थिवम्॥ 12-57-28 (67037) ततो द्विजातीनभिवाद्य केशवः। कृपश्च ते चैव युधिष्ठिरादयः। प्रदक्षिणीकृत्य महानदीसुतं ततो रथानारुरुहुर्मुदान्विताः॥ 12-57-29 (67038) दृषद्वतीं चाप्यवगाह्य सुव्रताः। कृतोदकार्थाः कृतजप्यमङ्गलाः। उपास्य संध्यां विधिवत्परंतपा स्ततः पुरं ते विविशुर्गजाह्वयम्॥ ॥ 12-57-30 (67039) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तपञ्चाशोऽध्यायः॥ 57॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-57-1 एतद्रक्षणं नवनीतं नवनीतवत्सर्वधर्मसारम्। न्याय्यं धर्मं प्रशंसतीति झ. पाठः॥ 12-57-5 चारो गुप्तस्पशः। प्रणिधिः प्रकटस्पशः। दानं भक्तवेतनयोः युक्तेरादानम्। अयोगेनानुपायेन आदानं करग्रहणं नच॥ 12-57-7 केतनानां गृहादीनाम्। द्विविधस्य शारीरदण्डोऽर्थदण्डश्चेति भेदात्॥ 12-57-8 निचेयानां संग्राह्याणां धान्यादीनां निचयः संग्रहः॥ 12-57-10 अविश्वासो यामिकादीनामपि॥ 12-57-11 अविश्वासो भृत्यानामेव॥ 12-57-12 उत्थानमुद्योगः। अनार्यं हीनकर्म कदर्यत्वादि तद्वर्जनम्॥ 12-57-15 वाग्वीरान् पण्डितान्। उत्थानमेव महत्पाण़्डित्यमित्यर्थः॥ 12-57-18 एकाङ्गेन हस्त्यश्वरथपादातानामन्यतमेनापि संभूतः संपन्नः। समृद्धिनः समृद्धिमतः॥ 12-57-21 अकृतात्मभिः क्रूरैः॥ 12-57-22 मिश्रेण क्रौर्यमार्दवाभ्याम्॥ 12-57-28 प्रक्ष्यामि त्वां पितामह इति झ. पाठः॥

12-58-0 (67040) वैशम्पायन उवाच। 12-58-0x (5475) ततः कल्यं समुत्थाय कृतपूर्वाह्णिकक्रियाः। ययुस्ते नगराकारैः रथैः पाण्डवयादवाः॥ 12-58-1 (67041) प्रतिपद्य कुरुक्षेत्रं भीष्ममासाद्य चानघम्। सुखां च रजनीं पृष्ट्वा गाङ्गेयं रथिनां वरम्॥ 12-58-2 (67042) व्यासादीनभिवाद्यर्षीन्सर्वैस्तैश्चाभिनन्दिताः। निषेदुरभितो भीष्मं परिवार्य समन्ततः॥ 12-58-3 (67043) ततो राजा महातेजा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः। अब्रवीत्प्राञ्जलिर्भीष्मं प्रतिपूज्य यथाविधि॥ 12-58-4 (67044) युधिष्ठिर उवाच। 12-58-5x (5476) य एष राजन्राजेति शब्दश्चरति भारत। कथमेष समुत्पन्नस्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-58-5 (67045) तुल्यपाणिभुजग्रीवस्तुल्यबुद्धीन्द्रियात्मकः। तुल्यदुःखसुखात्मा च तुल्यपृष्ठमुखोदरः॥ 12-58-6 (67046) तुल्यशुक्रास्थिमज्जा च तुल्यमांसासृगेव च। नेःश्वासोच्छ्वासतुल्यश्च तुल्यप्राणशरीरवान्॥ 12-58-7 (67047) समानजन्ममरणः समः सर्वैर्गुणैर्नृणाम्। विशिष्टबुद्धीञ्शूरांश्च कथमेकोऽधितिष्ठति॥ 12-58-8 (67048) कथमेको महीं कृत्स्नां शूरवीरार्यसंकुलम्। रक्षत्यपि च लोकस्य प्रसादमभिवाञ्छति॥ 12-58-9 (67049) एकस्य तु प्रसादेन कृत्स्नो लोकः प्रसीदति। व्याकुले चाकुलः सर्वो भवतीति विनिश्चयः॥ 12-58-10 (67050) एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं त्वत्तो हि भरतर्षभ। कृत्स्नं तन्मे यथातत्त्वं प्रब्रूहि वदतां वर॥ 12-58-11 (67051) नैतत्कारणमत्यल्पं भविष्यति विशांपते। यदेकस्मिञ्जगत्सर्वं देववद्याति सन्नतिम्॥ 12-58-12 (67052) भीष्म उवाच। 12-58-13x (5477) नियतस्त्वं नरव्याघ्र शृणु सर्वमशेषतः। यथा राज्यं समुत्पन्नमादौ कृतयुगेऽभवत्॥ 12-58-13 (67053) नैव राज्यं न राजाऽऽसीन्न च दण्डो न दाण्डिकः। धर्मेणैव प्रजाः सर्वा रक्षन्ति स्म परस्परम्॥ 12-58-14 (67054) पाल्यमानास्तथाऽन्योन्यं नरा धर्मेण भारत। दैन्यं परमुपाजग्मुस्ततस्तान्मोह आविशत्॥ 12-58-15 (67055) ते मोहवशमापन्ना मनुजा मनुजर्षभ। प्रतिपत्तिविमोहाच्च धर्मस्तेषामनीनशत्॥ 12-58-16 (67056) नष्टायां प्रतिपत्तौ च मोहवश्या नरास्तदा। लोभस्य वशमापन्नाः सर्वे भरतसत्तम॥ 12-58-17 (67057) अप्राप्तस्याभिमर्शं तु कुर्वन्तो मनुजास्ततः। कामो नामापरस्तत्र प्रत्यपद्यत वै प्रभो॥ 12-58-18 (67058) तांस्तु कामवशं प्राप्तान्रागो नामाभिसंस्पृशत्। रक्ताश्च नाभ्यजानन्त कार्याकार्ये युधिष्ठिर॥ 12-58-19 (67059) अगम्यागमनं चैव वाच्यावाच्यं तथैव च। भक्ष्याभक्ष्यं चराजेन्द्र दोषादोषं च नात्यजन्॥ 12-58-20 (67060) विप्लुते नरलोकेऽस्मिंस्ततो ब्रह्म ननाश ह। नाशाच्च ब्रह्मणो राजन्धर्मो नाशमथागमत्॥ 12-58-21 (67061) नष्टे ब्रह्मणि धर्मे च देवास्त्रासमथागमन्। ते त्रस्ता नरशार्दूल ब्रह्माणं शरणं ययुः॥ 12-58-22 (67062) प्रपद्य भगवन्तं ते देवं लोकपितामहम्। ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे दुःखवेगसमाहताः॥ 12-58-23 (67063) भगवन्नरलोकस्थं ग्रस्तं ब्रह्म सनातनम्। लोभमोहादिभिर्भावैस्ततो नो भयमाविशत्॥ 12-58-24 (67064) ब्रह्मणश्च प्रणाशेन धर्मो व्यनशदीश्चर। ततस्तु समतां याता मर्त्यैस्त्रिभुवनेश्वराः॥ 12-58-25 (67065) अधोर्भिवर्षास्तु वयं भौमास्तूर्ध्वप्रवर्षिणः। क्रियाव्युपरमात्तेषां ततोऽगच्छाम संशयम्॥ 12-58-26 (67066) अत्र निःश्रेयसं यन्नस्तद्ध्यायस्व पितामह। त्वत्प्रसादात्समुत्थोसौ प्रभावो नो भवत्वयम्॥ 12-58-27 (67067) तानुवाच सुरान्सर्वान्स्वयंभूर्भगवांस्ततः। श्रेयोऽहं चिन्तयिष्यामिव्येतु वो भीः सुरोत्तमाः॥ 12-58-28 (67068) ततोऽध्यायसहस्राणां शतं चक्रे स्वबुद्धिजम्। यत्र धर्मस्तथैवार्थः कामश्चैवानुवर्णितः॥ 12-58-29 (67069) त्रिवर्ग इति विख्यातो गण एव स्वयंभुवा। चतुर्थो मोक्ष इत्येव पृथगर्थः पृथग्गुणः॥ 12-58-30 (67070) मोक्षस्यास्ति त्रिवर्गोऽन्यः प्रोक्तः सत्वं रजस्तमः। स्थानं वृद्धिः क्षयश्चैव त्रिवर्गश्चैव दण्डजः॥ 12-58-31 (67071) आत्मादेशश्च कालश्चाप्युपायाः कृत्यमेव च। सहायाः कारणं चैव षड्वर्गो नीतिजः स्मृतः॥ 12-58-32 (67072) त्रयी चान्वीक्षिकी चैव वार्ता च भरतर्षभ। दण्डनीतिश्च विपुला विद्यास्तत्र निदर्शिताः॥ 12-58-33 (67073) अमात्यलिप्सा प्रणिधी राजपुत्रस्य लक्षणम्। चारश्च विविधोपायः प्रणिधिश्च पृथग्विधः॥ 12-58-34 (67074) सामभेदः प्रदानं च ततो दण्डश्च पार्थिव। उपेक्षा पञ्चमी चात्र कार्त्स्न्येन समुदाहृता॥ 12-58-35 (67075) मन्त्रश्च वर्णितः कृत्स्नो मन्त्रभेदार्थ एव च। विभ्रमश्चैव मन्त्रस्य सिद्ध्यसिद्ध्योश्च यत्फलम्॥ 12-58-36 (67076) संधिश्च त्रिविधाभिख्यो हीनो मध्यस्तथोत्तमः। भयसत्कारवित्ताख्यं कार्त्स्न्येन परिवर्णितम्॥ 12-58-37 (67077) यात्राकालाश्च चत्वारस्त्रिवर्गस्य च विस्तरः। विजयो धर्मयुक्तश्च तथार्थविजयश्च ह॥ 12-58-38 (67078) आसुरश्चैव विजयः कार्त्स्न्येन परिवर्णितः। लक्षणं पञ्चवर्गस्य त्रिविधं चात्र वर्णितम्॥ 12-58-39 (67079) प्रकाशश्चाप्रकाशश्च दण़्डोऽथ परिशब्दितः। प्रकाशोऽष्टविधस्तत्र गुह्यश्च बहुविस्तरः॥ 12-58-40 (67080) रथा नागा हयाश्चैव पादाताश्चैव पाण्डव। विष्टिर्नावश्चराश्चैव देशिका इति चाष्टमः। अङ्गान्येतानि कौरव्य प्रकाशानि बलस्य तु॥ 12-58-41 (67081) जङ्गमाजङ्गमाश्चोक्ताश्चूर्णयोगा विषादयः। स्पर्शे चाभ्यवहार्ये चाप्युपांशुर्विविधः स्मृतः॥ 12-58-42 (67082) `क्रीडापूर्वे रणे द्यूते विस्रम्भणसमन्वितम्। उक्तं कैतव्यमित्येतदुपायो नवमो बुधैः॥ 12-58-43 (67083) उपेक्षा सर्वकार्येषु कर्मणां करणेषु च। अनिष्टानां समुत्थाने त्रिवर्गो नश्यते यया॥ 12-58-44 (67084) इन्द्रजालादिका माया वाजीवनकुशीलवैः। सुनिमित्तैदुर्निमित्तैरुत्पातैश्च समन्वितम्॥ 12-58-45 (67085) डम्भो लिङ्गं समाश्रित्य शत्रुवर्गे प्रयुज्यते। शाठ्यं निश्चेष्टता प्रोक्ता चित्तदोषप्रदूषिका॥' 12-58-46 (67086) अरिर्मित्र उदासीन इत्येतेऽप्यनुवर्णिताः। कृत्स्ना मार्गगुणाश्चैव तथा भूमिगुणाश्च ह। आत्मरक्षणमाश्वासः स्पर्शानां चान्ववेक्षणम्॥ 12-58-47 (67087) कल्पना विविधाश्चापि नृनागरथवाजिनाम्। व्यूहाश्च विविधाभिख्या विचित्रं युद्धकौशलम्॥ 12-58-48 (67088) उत्पाताश्च निपाताश्च सुयुद्धं सुपलायितम्। शस्त्राणां पालनं ज्ञानं तथैव भरतर्षभ॥ 12-58-49 (67089) बलव्यसनयुक्तं च तथैव बलहर्षणम्। पीडा चापदकालश्च भयकालश्च पाण्डव॥ 12-58-50 (67090) तथाख्यातविधानं च योगः संचार एव च। चोरैराटविकैश्चोग्रैः परराष्ट्रस्य पीडनम्॥ 12-58-51 (67091) अग्निदैर्गरदैश्चेव प्रतिरूपककारकैः। श्रेणिमुख्योपजापेन वीरुधश्छेदनेन च॥ 12-58-52 (67092) दूषणेन च नागानामातङ्कजननेन च। आराधनेन भक्तस्य पत्युश्चोपग्रहेण च॥ 12-58-53 (67093) सप्ताङ्गस्य च राज्यस्य ह्रासवृद्धिसमीक्षणम्। दूतसामर्थ्ययोगश्च राष्ट्रस्य च विवर्धनम्॥ 12-58-54 (67094) अरिमध्यस्थमित्राणां सम्यक्चोक्तं प्रपञ्चनम्। अवमर्दः प्रतीघातस्तथैव च बलीयसाम्॥ 12-58-55 (67095) व्यवहारः सुसूक्ष्मश्च तथा कण्टकशोधनम्। श्रमो व्यायामयोगश्च योगद्रव्यस्य सञ्चयः॥ 12-58-56 (67096) अभृतानां च भरणं भृतानां चान्ववेक्षणम्। अन्तकाले प्रदानं च व्यसने चाप्रसङ्गिता॥ 12-58-57 (67097) तथा राजगुणाश्चैव सेनापतिगुणाश्च ह। करणस्य च कर्तुश्च गुणदोषास्तथैव च॥ 12-58-58 (67098) दुष्टेङ्गितं च विविधं वृत्तिश्चैवानुवर्तिनाम्। शङ्कितत्वं च सर्वस्य प्रमादस्य च वर्जनम्॥ 12-58-59 (67099) अलब्धलिप्सा लब्धस्य तथैव च विवर्धनम्। प्रदानं च विवृद्धस्य पात्रेभ्यो विधिवत्तथा॥ 12-58-60 (67100) विसर्गोऽर्थस्य धर्मार्थमर्थार्थं कामहेतुकम्। चतुर्थं व्यसनाघाते तथैवात्रानुवर्णितम्॥ 12-58-61 (67101) क्रोधजानि ततोग्राणि कामजानि तथैव च। दशोक्तानि कुरुश्रेष्ठ व्यसनान्यत्र चैव ह॥ 12-58-62 (67102) मृगयाक्षास्तथा पानं स्त्रियश्च भरतर्षभ। कामजान्याहुराचार्याः प्रोक्तानीह स्वयंभुवा॥ 12-58-63 (67103) वाक्पारुष्यं तथोग्रत्व दण्डपारुष्यमेव च। आत्मनो निग्रहस्त्यागो ह्यर्थदूषणमेव च॥ 12-58-64 (67104) यन्त्राणि विविधान्येव क्रियास्तेषां च वर्णिताः। अवमर्दः प्रतीघातः केतनानां च भञ्जनम्॥ 12-58-65 (67105) चैत्यद्रुमावमर्दश्च रोधः कर्मान्तनाशनम्। अपस्करोऽथ वमनं तथोपास्या च वर्णिता॥ 12-58-66 (67106) पणवानकशङ्खानां भेरीणां च युधिष्ठिर। उपार्जनं च द्रव्याणां परमर्म च तानि षट्॥ 12-58-67 (67107) लब्धस्य च प्रशमनं सतां चैवाभिपूजनम्। विद्वद्भिरेकीभावश्च जपहोमविधिज्ञता॥ 12-58-68 (67108) मङ्गलालम्भनं चैव शरीरस्य प्रतिक्रिया। आहारयोजनं चैव नित्यमास्तिक्यमेव च॥ 12-58-69 (67109) एकेन च यथोत्थेयं सत्यत्वं मधुरा गिरः। उत्तमानां समाजानां क्रियाः केतनजास्तथा॥ 12-58-70 (67110) प्रत्यक्षाश्च परोक्षाश्च सर्वाधिकरणेष्वथ। वृत्तेर्भरतशार्दूल नित्यं चैवान्ववेक्षणम्॥ 12-58-71 (67111) अदण्ड्यत्वं च विप्राणां युक्त्या दण़्डनिपातनम्। अनुजीवि स्वजातिभ्यो गुणेभ्यश्च समुद्भवः॥ 12-58-72 (67112) रक्षणं चैव पौराणां राष्ट्रस्य च विवर्धनम्। मण्डलस्था च या चिन्ता राजन्द्वादशराजिका॥ 12-58-73 (67113) द्विसप्ततिमतिश्चैव प्रोक्ता या च स्वयंभुवा। देशजातिकुलानां च धर्माः समनुवर्णिताः॥ 12-58-74 (67114) धर्मश्चार्थश्च कामश्च मोक्षश्चात्रानुवर्णिताः। उपायाश्चार्थलिप्सा च विविधा भूरिदक्षिणः॥ 12-58-75 (67115) मूलकर्मक्रिया चात्र मायायोगश्च वर्णितः। दूषणं स्रोतसां चैव वर्णितं च स्थिराम्भसाम्॥ 12-58-76 (67116) यैर्यैरुपायैर्लोकस्तु न चलेदार्यवर्त्मनः। तत्सर्वं राजशार्दूल नीतिशास्त्रेऽभिवर्णितम्॥ 12-58-77 (67117) एतत्कृत्वा सुभं शास्त्रं ततः स भगवान्प्रभुः। देवानुवाच संहृष्टः सर्वाञ्छक्रपुरोगमान्॥ 12-58-78 (67118) उपकाराय लोकस्य त्रिवर्गस्थापनाय च। नवनीतं सरस्वत्या बुद्धिरेषा प्रभाषिता॥ 12-58-79 (67119) दण्डेन सहिता ह्येषा लोकरक्षणकारिका। निग्रहानुग्रहरता लोकाननुचरिष्यति॥ 12-58-80 (67120) दण्डेन नीयते चेदं दण्डं नयति वा पुनः। दण्डनीतिरितिख्याता त्रीँल्लोकानवपत्स्यते॥ 12-58-81 (67121) पाङ्गुण्यगुणसारैषा स्थास्यत्यग्रे महात्मसु। धर्मार्थकाममोक्षाश्च सकला ह्यत्र शब्दिताः॥ 12-58-82 (67122) भीष्म उवाच। 12-58-83x (5478) ततस्तां भगवान्नीतिं पूर्वं जग्राह शंकरः। बहुरूपो विशालाक्षः शिवः स्थाणुरुमापतिः॥ 12-58-83 (67123) अनादिनिधनो देवश्चैतन्यादिसमन्वितः। ज्ञानानि च वशे यस्य तारकादीन्यशेषतः॥ 12-58-84 (67124) अणिमादिगुणोपेतमैश्वर्यं न च कृत्रिमम्। तुष्ट्यर्थं ब्रह्मणः पुत्रो ललाटादुत्थितः प्रभुः॥ 12-58-85 (67125) अरुदत्सस्वनं घोरं जगतः प्रभुरव्ययः। जायमानः पिता पुत्रे पुत्रः पितरि चैव हि॥ 12-58-86 (67126) बुद्धिं विश्वसृजे दत्त्वा ब्रह्माण्डं येन निर्मितम्। यस्मिन्हिरण्मयो हंसः शकुनिः समपद्यत॥ 12-58-87 (67127) कर्ता सर्वस्य लोकस्य ब्रह्मा लोकपितामहः। स देवः सर्वभूतानां महादेवः सनातनः। असंख्यातसहस्राणां रुद्राणां स्थानमव्ययम्॥ 12-58-88 (67128) युगानामायुषो ह्रासं विज्ञाय भगवाञ्शिवः। संचिक्षेप ततः शास्त्रं महास्त्रं ब्रह्मणा कृतम्॥ 12-58-89 (67129) वैशालाक्षमिति प्रोक्तं तदिन्द्रः प्रत्यपद्यत। दशाध्यायसहस्राणि सुब्रह्मण्यो महातपाः॥ 12-58-90 (67130) मघवानपि तच्छास्त्रं देवात्प्राप्य महेश्वरात्। प्रजानां हितमन्विच्छन्संचिक्षेप पुरंदरः॥ 12-58-91 (67131) सहस्त्रैः पञ्चभिस्तात यदुक्तं बाहुदन्तकम्। अध्यायानां सहस्त्रैस्तु त्रिभिरेव बृहस्पतिः। संचिक्षेपेश्वरो बुद्ध्या बार्हस्पत्यं यदुच्यते॥ 12-58-92 (67132) अध्यायानां सहस्रेण काव्यः संक्षेपमब्रवीत्। तच्छास्त्रममितप्रज्ञो योगाचार्यो महायशाः॥ 12-58-93 (67133) एवं लोकानुरोधेन शास्त्रमेतन्महर्षिभिः। संक्षिप्तमायुर्विज्ञाय लोकानां ह्रासि पाण्डव॥ 12-58-94 (67134) अथ देवाः समागम्य विष्णुमूचुः प्रजापतिम्। एको योऽर्हति मर्त्येभ्यः श्रैष्ठ्य वै तं समादिश॥ 12-58-95 (67135) ततः संचिन्त्य भगवान्देवो नारायणः प्रभुः। तैजसं वै विरजसं सोऽसृजन्मानसं सुतम्॥ 12-58-96 (67136) विरजास्तु महाभागः प्रभुत्वं भुवि नैच्छत। न्यासायैवाभवद्वुद्धिः प्रणीता तस्य पाण्डव॥ 12-58-97 (67137) कीर्तिमांस्तस्य पुत्रोऽभूत्सोऽपि मर्त्याधिकोऽभवत्। कर्दमस्तस्य तु सुतः सोऽप्यतप्यन्महत्तपः॥ 12-58-98 (67138) प्रजापतेः कर्दमस्य त्वनङ्गो नाम वीर्यवान्। प्रजा रक्षयिता साधुर्दण्डनीतिविशारदः॥ 12-58-99 (67139) अनङ्गपुत्रोऽतिबलो नीतिमानभिगम्य वै। प्रतिपेदे महाराज्यमथेन्द्रियवशोऽभवत्॥ 12-58-100 (67140) `प्राप्य नारीं महाभागां रूपिणीं काममोहितः। सौभाग्येन च संपन्नां गुणैश्चानुत्तमां सतीम्'॥ 12-58-101 (67141) मृत्योस्तु दुहिता राजन्सुनीथा नाम नामतः। प्रख्याता त्रिषु लोकेषु या सा वेनमजीजनत्॥ 12-58-102 (67142) तं प्रजासु विधर्माणं रागद्वेषवशानुगम्। मन्त्रपूतैः कुशैर्जघ्नुर्ऋषयो ब्रह्मवादिनः॥ 12-58-103 (67143) ममन्थुर्दक्षिणं चोरुमृषयस्तस्य भारत। ततोऽस्य विकृतो जज्ञे ह्रस्वकः पुरुषोऽशुचिः॥ 12-58-104 (67144) दग्धस्थूणाप्रतीकाशो रक्ताक्षः कृष्णमूर्धजः। निषीदेत्येवमूचुस्तमृषयो ब्रह्मवादिनः॥ 12-58-105 (67145) तस्मान्निषादाः संभूताः क्रूराः शैलवनाश्रयाः। ये चान्ये विन्ध्यनिलया म्लेच्छाः शतसहस्रशः॥ 12-58-106 (67146) भूयोऽस्य दक्षिणं पाणिं ममन्थुस्ते महर्षयः। ततः पुरुष उत्पन्नो रुपेणेन्द्र इवापरः॥ 12-58-107 (67147) कवची बद्धनिस्त्रिंशः सशरः सशरासनः। वेदवेदाङ्गविच्चैव धनुर्वेदे च पारगः॥ 12-58-108 (67148) तं दण्डनीतिः सकला श्रिता राजन्नरोत्तमम्। ततस्तु प्राञ्जलिर्वैन्यो महर्षीस्तानुवाच ह॥ 12-58-109 (67149) सुसूक्ष्मा मे समुत्पन्ना बुद्धिर्धरर्मार्थदर्शिनी। अनया किं मया कार्यं तन्मे तत्त्वेन शंसत॥ 12-58-110 (67150) यन्मां भवन्तो वक्ष्यन्ति कार्यमर्थसमन्वितम्। तदहं वः करिष्यामि नात्र कार्या विचारणा॥ 12-58-111 (67151) तमूचुस्तत्र देवास्ते ते चैव परमर्षयः। नियतो यत्र धर्मो वै तमशङ्कः समाचर॥ 12-58-112 (67152) प्रियाप्रिये परित्यज्य समः सर्वेषु जन्तुषु। कामं क्रोधं च लोभं च मानं चोत्सृज्य दूरतः॥ 12-58-113 (67153) यश्च धर्मात्प्रविचलेल्लोके कश्चन मानवः। निग्राह्यस्ते स्वबाहुभ्यां शश्वद्धर्ममवेक्षता॥ 12-58-114 (67154) प्रतिज्ञां चाधिरोहस्व मनसा कर्मणा गिरा। पालयिष्याम्यहं भौमं ब्रह्म इत्येव चासकृत्॥ 12-58-115 (67155) यश्चात्र धर्म इत्युक्तो दण्डनीतिव्यपाश्रयः। तमशङ्कः करिष्यामि स्ववशो न कदाचन॥ 12-58-116 (67156) अदण्ड्या मे द्विजाश्चेति प्रतिजानीष्व चाभिभो। लोकं च संकरात्कृत्स्नं त्राताऽस्मीति परंतप॥ 12-58-117 (67157) वैन्यस्ततस्तानुवाच देवानृषिपुरोगमान्। ब्राह्मणा मे सहायाश्चेदेवमस्तु सुरर्षभाः॥ 12-58-118 (67158) एवमस्त्विति वैन्यस्तु तैरुक्तो ब्रह्मवादिभिः। पुरोधाश्चाभवत्तस्य शुक्रो ब्रह्ममयो निधिः॥ 12-58-119 (67159) मन्त्रिणो वालखिल्याश्च सारस्वत्यो गणस्तथा। महर्षिर्भगवान्गर्गस्तस्य सांवत्सरोऽभवत्॥ 12-58-120 (67160) आत्मनाऽष्टम इत्येव श्रुतिरेषां परा नृषु। उत्पन्नौ बन्दिनौ चास्य तत्पूर्वौ सूतमागधौ॥ 12-58-121 (67161) तयो प्रीतो ददौ राजा पृथुर्वैन्यः प्रतापवान्। अनूपदेशं सूताय मगधं मागधाय च॥ 12-58-122 (67162) समतां वसुधायाश्च स सम्यगुदपादयत्। वैषम्यं हि परं भूमेरिति नः परमा श्रुतिः॥ 12-58-123 (67163) मन्वन्तरेषु सर्वेषु विषमा जायते मही। उज्जहार ततो वैन्यः शिलाजालान्समन्ततः॥ 12-58-124 (67164) धनुष्कोट्या महाराज तेन शैला विमर्दिताः। स विष्णुना च देवेन शक्रेण विबुधैः सह। ऋषिभिश्च प्रजापाल्ये ब्रह्मणा चाभिषेचितः॥ 12-58-125 (67165) तं साक्षात्पृथिवी भेजे रत्नान्यादाय पाण़्डव। सागरः सरितां भर्ता हिमवांश्चाचलोत्तमः॥ 12-58-126 (67166) शक्रश्च धनमक्षय्यं प्रादात्तस्मै युधिष्ठिर। रुक्मं चापि महामेरुः स्वयं कनकपर्वतः॥ 12-58-127 (67167) यक्षराक्षसभर्ता च भगवान्नरवाहनः। धर्मे चार्थे च कामे च समर्थं प्रददौ धनम्॥ 12-58-128 (67168) हया रथाश्च नागाश्च कोटिशः पुरुषास्तथा। प्रादुर्बभूवुर्वैन्यस्य चिन्तयानस्य पाण्डव॥ 12-58-129 (67169) न जरा न च दुर्भिक्षं नाधयो व्याधयः कुतः। सरीसृपेभ्यः स्तेनेभ्यो न चान्येभ्यः कदाचन। भयमासीत्ततस्तस्य पृथिवी सस्यमालिनी॥ 12-58-130 (67170) आपस्तस्तम्भिरे चास्य समुद्रमभियास्यतः। पर्वताश्च ददुर्मार्गं ध्वजभङ्गश्च नाभवत्॥ 12-58-131 (67171) तेनेयं पृथिवी दुग्धा सस्यानि दश सप्त च। यक्षराक्षसनागानामीप्सितं यस्य यस्य यत्॥ 12-58-132 (67172) तेन धर्मोत्तरश्चायं कृतो लोको महात्मना। रञ्जिताश्च प्रजाः सर्वास्तेन राजेति शब्द्यते॥ 12-58-133 (67173) ब्राह्मणानां क्षतत्राणात्ततः क्षत्रिय उच्यते। प्रथिता धर्मतश्चेयं पृथिवी साधुभिः स्मृता॥ 12-58-134 (67174) स्थापनं चाकरोद्विष्णुः स्वयमेव सनातनः। नातिवर्तिष्यते कश्चिद्राजंस्त्वामिति भारत॥ 12-58-135 (67175) ततः स भगवान्विष्णुराविवेश च पार्थिवम्। देववन्नरदेवानां नमतीदं जगत्ततः॥ 12-58-136 (67176) दण्डनीत्या च सततं रक्षितारं नरेश्वरम्। नाधर्षयेत्तथा कश्चिच्चारनिष्पन्ददर्शनात्॥ 12-58-137 (67177) शुभं हि कर्म राजेन्द्र शुभत्वायोपकल्पते। आत्मना करणैश्चैव समस्येह महीक्षितः॥ 12-58-138 (67178) को हेतुर्यद्वशे तिष्ठेल्लोको दैवादृते गुणात्॥ 12-58-139 (67179) विष्णोर्ललाटात्कमलं सौवर्णमभवत्तदा। श्रियः सकाशादर्थश्च जातो धर्मस्य पाण्डव। अथ धर्मस्तथैवार्थः श्रीश्च राज्ये प्रतिष्ठिता॥ 12-58-141 (67181) सुकृतस्य क्षयाच्चैव स्वर्लोकादेत्य मेदिनीम्। पार्थिवो जायते तात दण्डनीतिविशारदः॥ 12-58-142 (67182) माहात्म्येन च संयुक्तो वैष्णवेन नरो भुवि। बुद्ध्या भवति संयुक्तो माहात्म्यं चाधिगच्छति॥ 12-58-143 (67183) स्थापितं च ततो देवैर्न कश्चिदतिवर्तते। तिष्ठत्येकस्य च वशे तं चैवानुविधीयते॥ 12-58-144 (67184) शुभं हि कर्म राजेन्द्र शुभत्वायोपकल्पते। तुल्यस्यैकस्य येनायं लोको वचसि तिष्ठति॥ 12-58-145 (67185) योऽस्य वै मुखमद्राक्षीत्सोऽस्य सर्वो वशानुगः। सुभगं चार्थवन्तं च रूपवन्तं च पश्यति॥ 12-58-146 (67186) महत्त्वात्तस्य दण्डस्य नीतिर्विस्पष्टलक्षणा। नयश्चारश्च विपुलो येन सर्वमिदं ततम्॥ 12-58-147 (67187) आगमश्च पुराणानां महर्षीणां च संभवः। तीर्थवंशश्च वंशश्च क्षत्रियाणां युधिष्ठिर॥ 12-58-148 (67188) सकलं चातुराश्रम्यं चातुर्होत्रं तथैव च। चातुर्वर्ण्यं तथैवात्र चातुर्विद्यं च कीर्तिम्॥ 12-58-149 (67189) इतिहासोपवेदाश्च न्यायः कृत्स्नश्च वर्णितः। तपो ज्ञानमर्हिसा च सत्यं दानममत्सरः॥ 12-58-150 (67190) वृद्धोपसेवा दानं च शौचमुत्थानमेव च। सर्वभूतानुकम्पा च सर्वमत्रोपवर्णितम्॥ 12-58-151 (67191) भुवि वाचोगतं यच्च तच्च सर्वं समर्पितम्। तस्मिन्पैतामहे शास्त्रे पाण्डवेय न संशयः॥ 12-58-152 (67192) ततो जगति राजेन्द्र सततं शब्दितं बुधैः। देवाश्च नरदेवाश्च तुल्या इति विशांपते॥ 12-58-153 (67193) एतत्ते सर्वमाख्यातं महत्त्वं प्रति राजसु। कार्त्स्न्येन भरतश्रेष्ठ किमन्यदिह वर्तते॥ ॥ 12-58-154 (67194) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टपञ्चाशोऽध्यायः॥ 58॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-58-1 कल्यं प्रातः॥ 12-58-5 आनुषत्वे समानेऽपि किंनिमित्तेयं एकस्मिन्निग्राहनुग्रहशक्तिरिति पृच्छति य इत्यादिना॥ 12-58-14 दण्डः दमनम्। दाण्डिको दण्डप्रणेता॥ 12-58-15 मोहो वैचित्यम्॥ 12-58-16 प्रतिपत्तिविमोहात् ज्ञानलोपात्॥ 12-58-20 नात्यजन्दुष्टमदुष्टं च सर्वं स्वीचक्रुरित्यर्थः॥ 12-58-21 ब्रह्म वेदः। धर्मो यज्ञः॥ 12-58-25 मर्त्यैः समतां याताः स्म। स्वाहाद्यभावेन क्षीणाः स्म इत्यर्थः॥ 12-58-26 हविर्धाराभिरूर्ध्वप्रवर्षिणः। ततश्चान्नाभावान्नश्याम इत्यर्थः॥ 12-58-30 पृथगर्थः त्रिवर्गफलापेक्षया विपरीतफलः। पृथग्गुणः त्रिवर्गसाधनापेक्षया विपरीतसाधनः॥ 12-58-31 मोक्षस्य त्रिवर्गो धर्मादिरन्यो निष्कामः। धर्मादेर्भेदश्च सत्वादिगुणप्राधान्यनिमित्त इत्यर्थः। दण्डात्स्थानं साम्यं वणिजां वृद्धिस्तपस्विनां क्षयश्चोराणां च भवतीत्याहार्धेन स्थानमिति॥ 12-58-32 नीतिजान्षङ्गुणानाह आत्मेति। आत्माचित्तम्। नीतिबलात्प्रजानां चित्तं दुःस्थितमपि सुस्थितं भवति। कुदेशोऽपि सुदेशो भवति। कलिरपि कृतं भवति। उपायाः साधनानि। कृत्यं कृतिनिर्वर्त्यं प्रयोजनम्। सहायाः सुहृदादयः॥ 12-58-33 त्रयी कर्मकाण्डः। आन्वीक्षिकी ज्ञानकाण्डः। वार्ता कृषिवाणिज्यादिजीविकाकाण्डः। दण्डनीतिः पालनविद्या। एते धर्मादयस्तत्र ब्रह्मकृतशतसहस्राध्याये दर्शिताः॥ 12-58-34 प्रणिधिर्गुप्तश्चारः। सच चारो विविधोपायः। ब्रह्मचार्यादिवेषधारी। एकैकस्मिन्स्थाने पृथक्पृथग्वेषः॥ 12-58-35 सामादिचतुष्टयमुपेक्षा च पञ्चमीत्युपायाः॥ 12-58-36 विभ्रमो भेदार्थे॥ 12-58-37 भयेन संधिर्हीनः। सत्कारेण मध्यमः। वित्तग्रहणेनोत्तमः। तन्त्रयं संधिकारणं वर्णितम्॥ 12-58-38 चत्वारो मित्रवृद्धिः कोशसंचयश्च स्वस्य मित्रनाशः कोशहानिश्च परस्येति॥ 12-58-39 आसुरो विजयः सौप्तिके गतः। पञ्चवर्गोऽमात्यराष्ट्रदुर्गाणि बलं कोशश्च पञ्चमः। त्रिविधमुत्तममध्यमाधमभेदेन॥ 12-58-40 दण्डः सेना॥ 12-58-41 विष्टिर्विष्टिगृहीता भारवाहाः। चराश्चाराः। देशिका उपदेष्टारो गुरवः॥ 12-58-42 जंगमा महावृश्चिकादिजाः। अजंगमाः रक्तशृङ्गिकादयः। स्पर्शे वस्रादौ। अभ्यवहार्येऽन्नादौ। उपांशरभिचारादिरिति विविधो विषयोगरूपो दण्डः॥ 12-58-47 मार्गेगुणाः ग्रहनक्षत्रादिमार्गगुणाः। भूमिगुणाश्चतुरशीतिभूवलानि यामलोक्तानि। आत्मरक्षणं मन्त्रयन्त्रादिना। सर्गाणां चान्ववेक्षणम् इति झ. पाठः॥ 12-58-48 कल्पनाः बलपुष्टिकरा योगाः। विविधाभिख्याश्चक्रव्यूहक्रौञ्चव्यूहादिनानानामानः॥ 12-58-49 उत्पाता- ग्रहयुद्धादयो धूमकेत्वादयश्च। निपाताः उल्कापातभूमिकम्पादयः। शास्त्राणां पालनं तीक्ष्णीकरणम्। शास्त्राणां पालनं इति ट. ड. पाठः॥ 12-58-50 आपदां समूह आपदं तस्य काल आपदकालः॥ 12-58-51 आख्यातमभिमन्त्रितदुन्दुभिष्वनिना प्रयाणादिकथनम्। योगः पताकादिमन्त्रणादि। तयोः संचारः श्रवणदर्शनाभ्यां परमोहनम्। एतत्सर्वं तत्र उक्तमिति सर्वत्र योज्यम्॥ 12-58-52 गरदैः विषदैः प्रतिरूपकं प्रतिमा तत्कारकैस्तद्द्वारा कार्मणकारिभिः कौलिकैः। श्रेणिमुख्याः बलाध्यक्षादयस्तेषामुपजापो भेदनं तेन। वीरुधश्छेदनेन धान्याद्युच्छेदेन॥ 12-58-53 नागानां दूषणं मन्त्रतन्त्रौषधादिना तेन परराष्ट्रस्य पीडनमुक्तमिति प्रपूर्वेण संबन्धः॥ 12-58-56 कण्टकशोधनं खलानामुन्मूलनम्। श्रमो मल्लक्रीडा। व्यायामयोगः आयुधप्रयोगाभ्यासः॥ 12-58-57 अर्थस्य काले दाने च इति झ. पाठः। अप्रसङ्गिता असंबन्धः॥ 12-58-58 राजगुणाः उत्थानादयः॥ 12-58-60 पात्रेभ्यः प्रदानं प्रथमम्॥ 12-58-61 विसर्गो दानं धर्मार्थं यज्ञार्थं द्वितीयम्। काम्यं तृतीयम्। व्यसनाधाते चतुर्थम्॥ 12-58-65 अवमर्दः परचक्रेण देशादेः पीडनम्॥ 12-58-67 तानि द्रव्याणि षट् मणयः पशवः पृथ्वी वासो दास्यादि काञ्चनमिति॥ 12-58-69 मङ्गलं स्वर्णादिकं तस्यालम्भनं स्पर्शः। प्रतिक्रिया अलंकरणम्॥ 12-58-70 एकस्याप्युत्थानप्रकारः। केतनजाः गृहजाः। क्रियाः ध्वजारोहणाद्याः॥ 12-58-71 अधिकरणेषु जनोपवेशनस्थानेषु चत्वरादिषु॥ 12-58-72 जातितो गुणतश्च समुद्भवो मान्यत्वम्॥ 12-58-73 द्वादशानां राज्ञां समूहो द्वादशराजिका। मध्यस्थस्य विजिगीषोश्रतुर्दिक्षु चत्वारोऽरयस्तेभ्योऽपरे चत्वारो मित्राणि तेभ्यः परे चत्वार उदासीना इति॥ 12-58-75 हे भूरिदक्षिण॥ 12-58-76 मूलकर्माणि कोशवृद्धिकराणि कृष्यादीनि तेषां क्रिया करणप्रकारः॥ 12-58-81 नीयते पुरुषार्थफलाय इदं जगत् दण्डं नयति प्रणयति अनया या चेति वा॥ 12-58-89 प्रजानामायुषः इति झ. पाठः। संचिक्षेप संक्षिप्तं कृतवान्॥ 12-58-90 वैशालाक्षं बाहुदन्तकं बार्हस्पत्यमित्युत्तरोत्तरसंक्षिप्तदण्डनीतिग्रन्थनामानि॥ 12-58-98 पञ्चादिगोऽभवदिति झ. पाठः। तत्र पञ्चातिगः विषयातिगः मुक्त इत्यर्थः॥ 12-58-99 अनङ्गइत्यङ्गस्यैव नामान्तरम्॥ 12-58-120 सांवत्सरो ज्यौतिषिकः॥ 12-58-121 आत्मना स्वशरीरेण सहाष्टमः पृथुर्विष्णोः सकाशादित्यर्थः। तथाहि- विष्णुः प्रथमः। विरजा द्वितीयः। कीर्तिमांस्तृतीयः। कदमश्चतुर्थः। अनङ्गः पञ्चमः। अतिबलः षष्ठः। वेनः सप्तमः। पृथुरष्टम इति॥ 12-58-134 प्रथितावनता चेति विग्रहे वर्णलोपविकाराभ्यां पृथिवी॥ 12-58-135 स्थापनं मर्यादाम्॥ 12-58-136 तपसा भगवान्विष्णुराविवेश च भूमिपम्। इति झ. पाठः॥ 12-58-138 चाराणां निष्पन्दः संचारस्तद्द्वारा यद्दर्शनं लोकवृत्तान्तस्य महीक्षितः कर्मेति संबन्धः॥ 12-58-139 विष्णुर्भूमिपमाविवेशेत्युक्तं तत्रोपपत्तिः क इत्यर्धेन॥ 12-58-144 स्थापनामथ चेद्देवीं न कश्चिदतिवर्तत इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-58-145 तुल्यस्य स्ताद्यवयवैः समस्य॥ 12-58-147 दण्डसामर्थ्यादेव लोके नीत्यादिकं दृश्यत इत्यर्थः॥ 12-58-148 आगमादिकं चात्र ग्रन्थे कीर्तितम्॥

12-59-0 (67195) वैशम्पायन उवाच। 12-59-0x (5479) ततः पुनः स गाङ्गेयमभिवाद्य पितामहम्। प्राञ्जलिर्नियतो भूत्वा पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः॥ 12-59-1 (67196) के धर्माः सर्ववर्णानां चातुर्वर्ण्यस्य के पृथक्। चातुर्वर्ण्याश्रमाणां च राजधर्माश्च के मताः॥ 12-59-2 (67197) केन वै वर्धते राष्ट्रं राजा केन विवर्धते। केन पौराश्च भृत्याश्च वर्धन्ते भरतर्षभ॥ 12-59-3 (67198) कोशं दण्डं च दुर्गं च सहायान्मन्त्रिणस्तथा। ऋत्विक्पुरोहिताचार्यान्कीदृशान्वर्जयेन्नृपः॥ 12-59-4 (67199) केषु विश्वसितव्यं स्याद्राज्ञा कस्यांचिदापदि। कुतो वाऽऽत्मा दृढं रक्ष्यस्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-59-5 (67200) `द्वैधीभावे च भृत्यानां शपथः कीदृशो भवेत्। अधर्मस्य फलं यच्च शपथस्य विलङ्घने॥ 12-59-6 (67201) सर्वमेतद्यथातत्वं व्यवहारं च तादृशम्। समासव्यासयोगेन कथयस्व पितामह॥' 12-59-7 (67202) भीष्म उवाच। 12-59-8x (5480) नमो धर्माय महते नमः कृष्णाय वेधसे। ब्राह्मणेभ्यो नमस्कृत्य धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान्॥ 12-59-8 (67203) अक्रोधः सत्यवचनं संविभागश्च सर्वशः। प्रजनं स्वेषु दारेषु शौचमद्रोह एव च॥ 12-59-9 (67204) आर्जवं भृत्यभरणं त एते सार्ववर्णिकाः। ब्राह्मणस्य तु यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि केवलम्॥ 12-59-10 (67205) दममेव महाराज धर्ममाहुः पुरातनम्। स्वाध्यायोऽध्यापनं चैव तत्र कर्म समाप्यते॥ 12-59-11 (67206) तं चेद्द्विजमुपागच्छेद्वर्तमानं स्वकर्मणि। अकुर्वाणं विकर्माणि शान्तं प्रज्ञानतर्पितम्॥ 12-59-12 (67207) कुर्वीतापत्यसंतानमथो दद्याद्यजेत च। संविभज्य च भोक्तव्यं धनं सद्भिरीतीष्यते॥ 12-59-13 (67208) परिनिष्ठितकार्यस्तु स्वाध्यायेनैव वै द्विजः। कुर्यादन्यन्न वा कुर्यान्मैत्रो ब्राह्मण उच्यते॥ 12-59-14 (67209) क्षत्रियस्यापि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि भारत। दद्याद्राजा न याचेत यजेत न च याजयेत्॥ 12-59-15 (67210) नाध्यापयेदधीयीत प्रजाश्च परिपालयेत्। नित्योद्युक्तो दस्युवदे रणे कुर्यात्पराक्रमम्॥ 12-59-16 (67211) ये तु क्रतुभिरीजानाः श्रुतवन्तश्च भूमिपाः। य एवाहवजेतारस्त एषां लोकजित्तमाः॥ 12-59-17 (67212) अविक्षतेन देहेन समराद्यो निवर्तते। क्षत्रियो नास्य तत्कर्म प्रशंसन्ति पुराविदः॥ 12-59-18 (67213) एवं हि क्षत्रबन्धूनां धर्ममाहुः प्रधानतः। नास्य कृत्यतमं किंचिदन्यद्दस्युनिबर्हणात्॥ 12-59-19 (67214) दानमध्ययनं यज्ञो राज्ञां क्षेमो विधीयते। तस्माद्राज्ञा विशेषेण योद्धव्यं धर्ममीप्सता॥ 12-59-20 (67215) स्वेषु धर्मेष्ववस्थाप्यः प्रजाः सर्वा महीपतिः। धर्मेण सर्वकृत्यानि शमनिष्ठानि कारयेत्॥ 12-59-21 (67216) परिनिष्ठितकार्यस्तु नृपतिः परिपालनात्। कुर्यादन्यन्न वा कुर्यादैन्द्रो राजन्य उच्यते॥ 12-59-22 (67217) वैश्यस्यापि हि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि शाश्वतम्। दानमध्ययनं यज्ञः शौचेन धनसंचयः॥ 12-59-23 (67218) पितृवत्पालयेद्वैश्यो युक्तः सर्वान्पशूनिह। विकर्म तद्भवेदन्यत्कर्म यत्स समाचरेत्॥ 12-59-24 (67219) रक्षया स हि तेषां वै महत्सुखमवाप्नुयात्। प्रजापतिर्हि वैश्याय सृष्ट्वा परिददौ पशून्॥ 12-59-25 (67220) ब्राह्मणाय च राज्ञे च सर्वाः परिददे प्रजाः। तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम्॥ 12-59-26 (67221) पण्णामेकां पिबेद्धेनुं शताच्च मिथुनं हरेत्। लये च सप्तमो भागस्तथा शृङ्गे कला खुरे॥ 12-59-27 (67222) सस्यानां सर्वबीजानामेषा सांवत्सरी भृतिः॥ 12-59-28 (67223) न च वैश्यस्य कामः स्यान्न रक्षेयं पशूनिति। वैश्ये चेच्छति नान्येन रक्षितव्याः कथंचन॥ 12-59-29 (67224) शूद्रस्यापि हि यो धर्मस्तं ते वक्ष्यामि भारत। प्रजापतिर्हि वर्णानां दासं शूद्रमकल्पयत्॥ 12-59-30 (67225) तस्माच्छूद्रस्य वर्णानां परिचर्या विधीयते। तेषां शुश्रूषणाच्चैव महत्सुखमवाप्नुयात्॥ 12-59-31 (67226) शूद्र एतान्परिचरेत्रीन्वर्णाननसूयकः। संचयांश्च न कुर्वीत जातु शूद्रः कथंचन॥ 12-59-32 (67227) पापीयान्हि धनं लब्ध्वा वशे कुर्याद्गरीयसः। राज्ञा वा समनुज्ञातः कामं कुर्वीत धार्मिकः॥ 12-59-33 (67228) तस्य वृत्तिं प्रवक्ष्यामि यच्च तस्योपजीवनम्। अवश्यं भरणीयो हि वर्णानां शूद्र उच्यते॥ 12-59-34 (67229) छत्रं वेष्टनमौशीरमुपानद्व्यजनानि च। यातयामानि देयानि शूद्राय परिचारिणे॥ 12-59-35 (67230) अधार्याणि विशीर्णानि वसनानि द्विजातिभिः। शूद्रायैव प्रदेयानि तस्य धर्मधनं हि तत्॥ 12-59-36 (67231) यंच कश्चिद्द्विजातीनां शूद्रः शुश्रूषुराव्रजेत्। कल्प्यां तेन तु तस्याहुर्वृत्तिं धर्मविदो जनाः॥ 12-59-37 (67232) देयः पिण्डोऽनपत्याय भर्तव्यौ वृद्धदुर्बलौ। शूद्रेण तु न हातव्यो भर्ता कस्यांचिदापदि॥ 12-59-38 (67233) अतिरेकेण भर्तव्यो भर्ता द्रव्यपरिक्षये। न हि स्वमस्ति शूद्रस्य भर्तृहार्यधनो हि सः॥ 12-59-39 (67234) उक्तस्त्रयाणां वर्णानां यज्ञस्त्रय्येव भारत। स्वाहाकारवषट्कारौ मन्त्रः शूद्रे न विद्यते॥ 12-59-40 (67235) तस्माच्छूद्रः पाकयज्ञैयजेताव्रतवान्स्वयम्। पूर्णपात्रमयीमाहुः पाकयज्ञस्य दक्षिणाम्॥ 12-59-41 (67236) शूद्रः पैजवनो नाम सहस्राणां शतं ददौ। ऐन्द्राग्नेन विधानेन दक्षिणामिति नः श्रुतम्॥ 12-59-42 (67237) यतो हि सर्ववर्णानां यज्ञस्तस्यैव भारत॥ 12-59-43 (67238) अग्रे सर्वेषु यज्ञेषु श्रद्धायज्ञो विधीयते। दैवतं हि महच्छ्रद्धा पवित्रं यजतां च यत्। दैवतं हि परं विप्राः स्वेनस्वेन परस्परम्॥ 12-59-44 (67239) अयजन्निह सत्रैस्ते तैस्तैः कामैः समाहिताः। संसृष्टा ब्राह्मणैरेव त्रिषु वर्णेषु सृष्टयः॥ 12-59-45 (67240) देवानामपि ये देवा यद्ब्रूयुस्ते परं हितम्। तस्माद्वर्णैः सर्वयज्ञाः संसृज्यन्ते न काम्यया॥ 12-59-46 (67241) ऋग्यजुः सामवित्पूज्यो नित्यं स्याद्देववद्द्विजः। अनृग्यजुरसामा च प्राजापत्य उपद्रवः। यज्ञो मनीषया तात सर्ववर्णेषु भारत॥ 12-59-47 (67242) नास्य यज्ञकृतो देवा ईहन्ते नेतरे जनाः। ततः सर्वेषु वर्णेषु श्रद्धायज्ञो विधीयते॥ 12-59-48 (67243) स्वं दैवतं ब्राह्मणः स्वेन नित्यं परान्वर्णानयजन्नैवमासीत्। अधरो वितानस्त्वथ तत्र सृष्टो न ब्राह्मणस्त्रिषु वर्णेषु राजन्॥ 12-59-49 (67244) तस्माद्वर्णा ऋजवो ज्ञातिवर्णाः संसृज्यन्ते तस्य विकार एव। एकं साम यजुरेकमृगेका विप्रश्वैको निश्चये तेषु सृष्टः॥ 12-59-50 (67245) अत्र गाथा यज्ञगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। वैखानसानां राजेन्द्र मुनीनां यष्टुमिच्छताम्॥ 12-59-51 (67246) उदितेऽनुदिते वाऽपि श्रद्दधानो जितेन्द्रियः। वह्निं जुहोति धर्मेण श्रद्धा वै कारणं महत्॥ 12-59-52 (67247) यत्स्कन्नमस्य तत्पूर्वं यदस्कन्नं तदुत्तरम्। बहूनि यज्ञरूपाणि नानाकर्मफलानि च॥ 12-59-53 (67248) तानि यः संप्रजानाति ज्ञाननिश्चयनिश्चितः। द्विजातिः श्रद्धयोपेतः स यष्टुं पुरुषोऽर्हति॥ 12-59-54 (67249) स्तेनो वा यदि वा पापो यदि वा पापकृत्तमः। यष्टुमिच्छति यज्ञं यः साधुमेव वदन्ति तम्॥ 12-59-55 (67250) ऋषयस्तं प्रशंसन्ति साधु चैतदसंशयम्। सर्वथा सर्वदा वर्णैर्यष्टव्यमिति निर्णयः॥ 12-59-56 (67251) न हि यज्ञसमं किंचित्रिषु लोकेषु विद्यते। तस्माद्यष्टव्यमित्याहुः पुरुषेणानसूयता। श्रद्धापवित्रमाश्रित्य यथाशक्ति यथेच्छया॥ ॥ 12-59-57 (67252) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनषष्टितमोऽध्यायः॥ 59॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-59-2 सर्ववर्णानां अनुलोमविलोमजादीनाम्। चातुर्वर्ण्यस्य ये आश्रमाः ब्राह्मणस्य चत्वार आश्रमाः क्षत्रियस्य त्रयो वैश्यस्य द्वौ शूद्रस्यैक इति तेषाम्॥ 12-59-11 तत्राध्ययने। तावतैव नैष्ठिकः कृतार्थो भवतीत्यर्थः॥ 12-59-12 स्वयमुपागते वित्ते दारक्रियापूर्वकं अपत्यसंतानमिच्छेत्स इत्याह द्वाभ्यां तं चेदिति॥ 12-59-27 षण्णां धेनूनां रक्षको वैश्य एकस्याः क्षीरं स्ववेतनं हरेत्। शतस्य रक्षको वर्षे एकं गोवृषभमिथुनं वेतनं हरेत्। लब्धाच्च सप्तमं भागमिति झ. पाठः। तत्र वाणिज्ये तु लब्धात्सप्तमं भागं धनिकाद्धरेत्। गवयादिशृङ्गवाणिज्ये लाभात्सप्तममेव। खुरे पशुविशेषखुरे महामूल्ये कला षोडशो भाग इत्यर्थः॥ 12-59-28 एवं सस्यानामपि सप्तममेवांशं हरेत्॥ 12-59-33 कुर्वीत संचयानित्यपकृष्यते॥ 12-59-35 यातयामानि भुक्तभोगानि जीर्णानीतियावत्॥ 12-59-37 द्विजातीनां मध्ये यं कंचित्प्रति। तेन द्विजातिना॥ 12-59-39 अतिरेकेण स्वकुटुम्बपोषणादाधिक्येन। भर्ता पोष्टा॥ 12-59-41 पाकयज्ञैः क्षुद्रयज्ञैः। अव्रतवान् श्रौतव्रतोपायहीनः॥ 12-59-42 सहस्राणां शतं लक्षं पूर्णपात्राणि। शूद्रः पैलवनो नामेति ड. द. पाठः॥ 12-59-43 सर्ववर्णानां त्रैवर्णिकानां यो यज्ञः स तस्यैव शूद्रस्यैव भवति तस्य तत्सेवकत्वात्॥ 12-59-45 सृष्टयः संतानानि तेन सर्वेषां वर्णानां ब्राह्मणजत्वादस्त्येव शूद्रस्यापि यज्ञेऽधिकार इत्यर्थः॥ 12-59-46 यद्ब्रूयुस्ते तत्ते तव परं हितम्। वर्णैः सशूद्रैः। सर्वयज्ञाः श्रौताः स्मार्ताश्च न काम्यया स्वभावात्संसृज्यन्त इति पूर्वस्योपसंहारः॥ 12-59-47 द्विजस्त्रैवर्णिकः पूज्यः। शूद्रेण उपद्रवतीति तत्समीपगामित्वादुपद्रवो दासः शूद्रः स वेदहीनोऽपि प्राजापत्यः प्रजापतिदेवताकः। यथाग्नेयो ब्राह्मण ऐन्द्रः क्षत्रियस्तद्वत्। तथाच मानसे देवतोद्देशेन द्रव्यत्यागात्मके यज्ञे सर्वे वर्णा अधिक्रियन्त इत्यर्थः॥ 12-59-48 अस्य मानसयज्ञकर्तुर्देवा इतरे जनाश्च न ईहन्ते इति न अपितु श्रद्धापूतत्वात्सर्वेप्यस्य यज्ञे भागं कामयन्त इत्यर्थः॥ 12-59-49 ब्राह्मणस्त्रयाणामपि वर्णानां स्वमसाधारणं दैवतमतः कारणात्ते यागं कृतवन्तएव॥ 12-59-50 सर्वेऽपि वर्णा ऋजवः साधवएव यज्ञसंयोगात्। एवं धर्मसाम्येऽपि ज्ञातिसाम्यं नास्तीत्याशंक्याह। ज्ञातिवर्मा अपि क्षत्रियवैश्यशूद्रास्तस्य ब्राह्मणस्यैव विकारे क्षत्रियादिकन्यासूत्पन्ने मूर्धाभिषिक्तादौ संसृज्यन्तएव। तेन धर्मतो जन्मतश्च सर्वे वर्णा ब्राह्मणसंसृष्टा इति स्थितम्। तत्र हेतुमाह एक इति। तेषु तत्त्वनिश्चये क्रियमाणे एको विप्रो ब्रह्मैव प्रथमो ब्राह्मणः सृष्टो जातः। ब्राह्मणसंततित्वात्सर्वेऽप्येते ब्राह्मणा एवेत्यर्थः। तत्र दृष्टान्तः। एकं सामेति। अकारो वै सर्वा वाक्सैषा स्पर्शोष्मभिर्व्यज्यमाना बह्नी नानारूपा भवतीति श्रुतेरेकमकाररूपमेवाक्षरं यथा सामादिरूपं तथा ब्रह्मैव ब्राह्मणादिरूपमित्यर्थः। तस्माद्वर्णाद्वहवो राजधर्माः संसृज्यन्ते तस्य विपाक एषः। एकं साम यजुरेकमृगेका विप्रश्चैको निश्चयस्तेषु दृष्टः इति थ. पाठः॥ 12-59-51 यज्ञगीता विष्णुगीताः॥ 12-59-53 बह्वृचब्राह्मणे षोडशकमग्निहोत्रमुक्तम्। तत्र मारुतं विष्यन्दमानमिति स्कन्नमपि मरुद्दैवत्यं भवतीति तत्पूर्वमाद्यमग्निहोत्रं यदस्कन्नं यथाविधिहुतमुत्तर सर्वोत्कृष्टम्॥ बहूनीति रौद्रादीनि॥ 12-59-54 तानि षोडशाऽग्निहोत्ररूपाणि॥ 12-59-55 यज्ञं विष्णुम्। यष्टुं यज्ञदानादिना आराधितुम्॥ 12-59-57 श्रद्धापवित्रं यथा स्यात्तथा यष्टव्यमिति संबन्धः। आश्रित्य शास्त्रमिति शेषः॥

12-60-0 (80753) भीष्म उवाच। 12-60-0x (6684) आश्रमाणां महाबाहो शृणु सत्यपराक्रम। चतुर्णामपि नामानि कर्माणि च युधिष्ठिर॥ 12-60-1 (80754) वानप्रस्थं भैक्षचर्यं गार्हस्थ्यं च महाश्रमम्। ब्रह्मचर्याश्रमं प्राहुश्चतुर्थं ब्रह्मणेरितम्॥ 12-60-2 (80755) चूडाकरणसंस्कारं द्विजातित्वमवाप्य च। आधानादीनि कर्माणि प्राप्य वेदानधीत्य च॥ 12-60-3 (80756) सदारो वाऽप्यदारो वा विनीतः संयतेन्द्रियः। वानप्रस्थाश्रमं गच्छेत्कृतकृत्यो गृहाश्रमात्॥ 12-60-4 (80757) तत्रारण्यकशास्त्राणि समधीत्य स धर्मवित्। ऊर्ध्वरेताः प्रजा हित्वा गच्छत्यक्षरसात्मताम्॥ 12-60-5 (80758) एतान्येव निमित्तानि मुनीनामूर्ध्वरेतसाम्। कर्तव्यानीह विप्रेण राजन्नादौ विपश्चिता॥ 12-60-6 (80759) चरितब्रह्मचर्यस्य ब्राह्मणस्य विशांपते। भैक्षचर्यास्वधीकारः प्रशस्तो देहमोक्षणे॥ 12-60-7 (80760) यत्रास्तमितशायी स्यान्निरग्निरनिकेतनः। यथोपलब्धजीवी स्यान्मुनिर्दान्तो जितेन्द्रियः॥ 12-60-8 (80761) निराशीर्निर्नमस्कारो निर्भोगो निर्विकारवान्। विप्रः क्षेमाश्रमं प्राप्तो गच्छत्यक्षरसात्मताम्॥ 12-60-9 (80762) अधीत्य वेदान्कृतसर्वकृत्यः संतानमुत्पाद्य सुखानि भुक्त्वा। समाहितः प्रचरेद्दुश्चरं तं गार्हस्थ्यधर्मं मुनिधर्मजुष्टम्॥ 12-60-10 (80763) स्वदारतुष्टस्त्वृतुकालगामी नियोगसेवी न शठो न जिह्नः। मिताशनो देवरतः कृतज्ञः सत्यो मृदुश्चानृशंसः क्षमावान्॥ 12-60-11 (80764) दान्तो विधेयो हव्यकव्याप्रमत्तो ह्यन्नस्य दाता सततं द्विजेभ्यः। अमत्सरी सर्वलिङ्गप्रदाता वैताननित्यश्च गृहाश्रमी स्यात्॥ 12-60-12 (80765) अथात्र नारायणगीतमाहु र्महर्षयस्तात महानुभावाः। महार्थमत्यन्ततपः प्रयुक्तं तदुच्यमानं हि मया निबोध॥ 12-60-13 (80766) सत्यार्जवं चातिथिपूजनं च धर्मस्तथार्थश्च रतिः स्वदारैः। निषेवितव्यानि सुखानि लोके ह्यस्मिन्परे चैव मतं ममैतत्॥ 12-60-14 (80767) भरणं पुत्रदाराणां वेदानां चानुपालनम्। सेवतामाश्रमं श्रेष्ठं वदन्ति परमर्षयः॥ 12-60-15 (80768) एवं हि यो ब्राह्मणो यज्ञशीलो गार्हस्थ्यमध्यावसते यथावत्। गृहस्थवृत्तिं प्रतिगाह्य सम्य क्स्वर्गे विशुद्धं फलमश्नुते सः॥ 12-60-16 (80769) तस्य देहं परित्यज्य इष्टकामाक्षया मताः। आनन्त्यायोपकल्पन्ते सर्वतोक्षिशिरोमुखाः॥ 12-60-17 (80770) वसन्नेको जपन्नेकः सर्वान्वेदान्युधिष्ठिर। एकस्मिन्नेव चाचार्ये शुश्रूषुर्मलपङ्कवान्॥ 12-60-18 (80771) ब्रह्मचारी व्रती नित्यं नित्यं दीक्षापरो वशी। `गुरुच्छायानुगो नित्यमधीयानः सुयन्त्रितः।' अविचाल्यव्रतोपेतं कृत्यं कुर्वन्वसेत्सदा॥ 12-60-19 (80772) शुश्रूषां सततं कुर्वन्गुरोः संप्रणमेत च। षट्कर्मस्वनिवृत्तश्च न प्रवृत्तश्च सर्वशः॥ 12-60-20 (80773) नाचरत्यधिकारेण सेवेत द्विषतो न च। एषोऽऽश्रमपदस्तात ब्रह्मचारिण इष्यते॥ ॥ 12-60-21 (80774) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षष्टितमोऽध्यायः॥ 60॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-60-2 क्रमो न विवक्षितः। चतुर्थं ब्राह्मणैर्वृतमिति झ. पाठः॥ 12-60-5 अक्षरसाम्यतमिति ट. द. पाठः॥ 12-60-6 एतानि द्विजत्वावाप्त्यादीनि॥ 12-60-7 मध्यममाश्रमद्वयमनित्यमित्याह चरितेति॥ 12-60-11 शठो धूर्तः। जिह्नः कुटिलः॥ 12-60-12 विधेयः गुरुशास्त्राज्ञापालकः। अप्रमत्तः अवहितः। सर्वेभ्यो लिङ्गयुक्तेभ्य आश्रमेभ्यः प्रदाताऽन्नादेः। लिङ्गप्रदातेति मध्यमपदलोपी समासः। वैतानं श्रौतकर्म तत्र नित्यः॥ 12-60-17 कामाः अक्षया इति च्छेदः। संधिरार्षः। सर्वतोक्षिशिरोमुखा इत्यनेन यत्रय देशे काले वा योग्यं संकल्पयति तत्सर्वं सद्य उपतिष्ठतीत्यर्थः॥

12-61-0 (80775) युधिष्ठिर उवाच। 12-61-0x (6685) पुनः शिवान्महोदर्कानहिंस्रांल्लोकसंमतान्। ब्रूहि धर्मान्सुखोपायान्मद्विधानां सुखावहान्॥ 12-61-1 (80776) भीष्म उवाच। 12-61-2x (6686) ब्राह्मणस्य तु चत्वारस्त्वाश्रमा विहिताः प्रभो। वर्णास्तान्नानुवर्तन्ते त्रयो भारतसत्तम॥ 12-61-2 (80777) उक्तानि कर्माणि बहूनि राज न्स्वर्ग्याणि राजन्यपरायणानि। शास्त्रस्य सर्वस्य विधौ स्मृतानि क्षात्रे हि सर्वं विहितं यथावत्॥ 12-61-3 (80778) क्षात्राणि वैश्यानि च सेवमानः शौद्राणि कर्माणि च ब्राह्मणः सत्। अस्मिँल्लोके निन्दितो मन्दचेताः। परे च लोके निरयं प्रयाति॥ 12-61-4 (80779) या संज्ञा विहिता लोके दासे शुनि वृके पशौ। विकर्मणि स्थिते विप्रे तां संज्ञां कुरु पाण्डव॥ 12-61-5 (80780) षट्कर्मसंप्रवृत्तस्य आश्रमेषु चतुर्ष्वपि। सर्वधर्मोपपन्नस्य तद्भूतस्य कृतात्मनः॥ 12-61-6 (80781) ब्राह्मणस्य विशुद्धस्य तपस्यभिरतस्य च। निराशिषो वदान्यस्य लोका ह्यक्षरसंज्ञिताः॥ 12-61-7 (80782) यो यस्मिन्कुरुते कर्म यादृशं येन यत्र च। तादृशं तादृशेनैव सगुणं प्रतिपद्यते॥ 12-61-8 (80783) वृद्ध्या कृषिवणिक्त्वेन जीवसंजीवनेन च। वेत्तुमर्हसि राजेन्द्र स्वाध्यात्मगुणितेन च॥ 12-61-9 (80784) कालसंचोदितः काले कालपर्यायनिश्चितः। उत्तमाधममध्यानि कर्माणि कुरुतेऽवशः॥ 12-61-10 (80785) अन्तवन्ति प्रदानानि परं श्रेयस्कराणि च। स्वकर्मविहितो लोको ह्यक्षरः सर्वतोमुखः॥ ॥ 12-61-11 (80786) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकषष्टितमोऽध्यायः॥ 61॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-61-6 षट्कर्माणि प्राणायामः प्रत्याहारो ध्यानं धारणा तर्क समाधिरिति। इज्यादीनामाश्रमान्तरेष्वयोगात्। सर्वधर्मोऽहिंसा॥ 12-61-7 तपसि विचारे। अक्षरसंज्ञिताः अक्षयाः॥ 12-61-8 यः पुमान्यस्मिन्नवस्थाविशेषे यत्र देशे काले वा येन फलेन निमित्तेन यत्कर्म करोति साध्वसाधु वा तत्सकलं लोभाच्चिराभ्यासाच्च सगुणमेवेति प्रतिपद्यते नत्विदं निन्द्यमिति ततो विरज्यत इत्यर्थः॥ 12-61-9 जीवै संजीवनं मृगयाजीवित्वं तेन। वृभ्द्यादिभिः समानमिति हेत्तुमर्हसि उक्तहेतोरित्यर्थः॥ 12-61-10 कालेन पर्येत्याविर्भवतीति कालपर्यायः प्राग्भवीयो वासनासमूहस्तेन निश्चितः॥

12-62-0 (67253) भीष्म उवाच। 12-62-0x (5481) ज्याकर्षणं शत्रुनिवर्हणं च कृपिर्वणिज्या पशुपालनं च। शुश्रूषणं चापि तथाऽर्थहेतो रकार्यमेतत्परमं द्विजस्य॥ 12-62-1 (67254) सेव्यं तु ब्रह्म षट्कर्म गृहस्थेन मनीषिणा। कृतकृत्यस्य चारण्ये वासो विप्रस्य शस्यते॥ 12-62-2 (67255) राजप्रेष्यं कृषिधनं जीवनं च वणिज्यया। कौटिल्यं कौलटेयं च ब्राह्मणस्य विगर्हितम्॥ 12-62-3 (67256) शूद्रो राजन्भवति ब्रह्मबन्धु र्दुश्चारित्रो यश्च धर्मादपेतः। वृपलीपतिः पिशुनो नर्तनश्च। ग्रामप्रेष्यो यश्च भवेद्विकर्मा॥ 12-62-4 (67257) `एवंविधो ब्राह्मणः कौरवेन्द्र वृत्तापेतो यो भवेन्मन्दचेताः। ' जपन्वेदानजपंश्चापि राजन् समः शूद्रैर्दासवच्चापि भोज्यः। एते सर्वे शूद्रसमा भवन्ति राजन्नेतान्वर्जयेद्देवकृत्ये॥ 12-62-5 (67258) निर्मर्यादे वाक्छठे क्रूरवृत्तौ। हिंसाकामे त्यक्तवृत्तस्वधर्मो। हव्यं कव्यं यानि चान्यानि राजन् देयान्यदेयानि भवन्ति तस्मिन्॥ 12-62-6 (67259) तस्माद्धर्मो विहितो ब्राह्मणस्य दमः शौचं चार्जवं चापि राजन्। तथा विप्रस्याश्रमाः सर्व एव पुरा राजन्ब्रह्मणा संनिसृष्टाः॥ 12-62-7 (67260) यः स्याद्दान्तः सोमपाश्चार्यशीलः सानुक्रोशः सर्वसहो निराशीः। ऋजुर्मृदुरनृशंसः क्षमावान् स वै विप्रो नेतरः पापकर्मा॥ 12-62-8 (67261) विप्रं वैश्यं राजपुत्रं च राजन् लोकाः सर्वे संश्रिता धर्मकामाः। तस्माद्वर्णाञ्जातिधर्मेषु सक्ता ञ्जेतुं विष्णुर्नेच्छति पाण्डुपुत्र॥ 12-62-9 (67262) लोकश्चायं सर्वलोकस्य न स्या च्चातुर्वर्ण्यं वेदवादाश्च न स्युः। सर्वाश्चेज्याः सर्वलोकक्रियाश्च सद्यः सर्वे चाश्रमाश्चैव न स्युः॥ 12-62-10 (67263) यच्च त्रयाणां वर्णानामिच्छेदाश्रमसेवनम्। कर्तुमाश्रमदृष्टांश्च धर्मास्ताञ्शृणु पाण्डव॥ 12-62-11 (67264) शुश्रूषोः कृतकार्यस्य कृतसंतानकर्मणः। अभ्यनुज्ञाप्य राजानं शूद्रस्य जगतीपते॥ 12-62-12 (67265) अल्पान्तरगतस्यापि देशधर्मगतस्य वा। आश्रमा विहिताः सर्वे वर्जयित्वा निराशिषम्॥ 12-62-13 (67266) भैक्षचर्यां नचैवाहुस्तस्य तद्धर्मवादिनः। तथा वैश्यस्य राजेन्द्र राजपुत्रस्य चैव हि॥ 12-62-14 (67267) कृतकृत्यो वयोतीतो राज्ञः कृतपरिश्रमः। वैश्यो गच्छेदनुज्ञातो नृपेणाश्रमसंश्रयम्॥ 12-62-15 (67268) वेदानधीत्य धर्मेण राजशास्त्राणि चानघ। संतानादीनि कर्माणि कृत्वा सोमं निषेव्य च॥ 12-62-16 (67269) पालयित्वा प्रजाः सर्वा धर्मेण वदतांवर। राजसूयाश्वमेधादीन्मखानन्यांस्तथैव च॥ 12-62-17 (67270) आनयित्वा यथान्यायं विप्रेभ्यो दत्तदक्षिणः। संग्रामे विजयं प्राप्य तथाऽल्पं यदि वा बहु॥ 12-62-18 (67271) स्थापयित्वा प्रजापालं पुत्रं राज्ये च पाण्डव। अन्यगोत्रं प्रशस्तं वा क्षत्रियं क्षत्रियर्षभ॥ 12-62-19 (67272) अर्चयित्वा पितॄञ्श्राद्धैः पितृयज्ञैर्यथाविधि। देवान्यज्ञैर्ऋषीन्वेदैरर्चयित्वा तु यत्नतः॥ 12-62-20 (67273) अन्तकाले च संप्राप्ते य इच्छेदाश्रमान्तरम्। सोनुपूर्व्याश्रमान्राजन्गत्वा सिद्धिमवाप्नुयात्॥ 12-62-21 (67274) राजर्षित्वेन राजेन्द्र भैक्ष्यचर्याद्यसेवया। अपेतगृहधर्मापि चरेज्जीवितकाम्यया॥ 12-62-22 (67275) न चैतन्नैष्ठिकं कर्म त्रयाणां भूरिदक्षिण। चतुर्णां राजशार्दूल प्राहुराश्रमवासिनाम्॥ 12-62-23 (67276) बाह्वायत्तं क्षत्रियैर्मानवानां लोकश्रेष्ठं धर्ममासेवमानैः। सर्वे धर्माः सोपधर्मास्त्रयाणां राज्ञो धर्मं नीतिशास्त्रे शृणोमि॥ 12-62-24 (67277) यथा राजन्हस्तिपदे पदानि संलीयन्ते सर्वसत्वोद्भवानि। एवं धर्मान्राजधर्मेषु सर्वान् सर्वावस्थान्संप्रलीनान्निबोध॥ 12-62-25 (67278) अल्पाश्रयानल्पफलान्वदन्ति धर्मानन्यान्धर्मविदो मनुष्याः। महाश्रयं बहुकल्याणरूपं क्षात्रं धर्मं नेतरं प्राहुरार्याः॥ 12-62-26 (67279) सर्वे धर्मा राजधर्मप्रधानाः सर्वे वर्णाः पाल्यमाना भवन्ति। सर्वस्त्यागो राजधर्मेषु राजं स्त्यागं धर्मं चाहुरग्र्यं पुराणम्॥ 12-62-27 (67280) मज्जेत्रयी दण्डनीतौ हतायां सर्वे धर्माः प्रक्षयेयुर्विरुद्धाः। सर्वे धर्माश्चाश्रमाणां हताः स्युः क्षात्रे नष्टे राजधर्मे पुराणे॥ 12-62-28 (67281) सर्वे भोगा राजधर्मेषु दृष्टाः सर्वा दीक्षा राजधर्मेषु चोक्ताः। सर्वा विद्या राजधर्मेषु युक्ताः सर्वे लोका राजधर्मे प्रविष्टाः॥ 12-62-29 (67282) `सर्वे धर्मा राजधर्मेषु दृष्टाः सर्वे भोगा राजधर्मेषु राजन्।' सर्वे योगा राजधर्मेषु चोक्ताः सर्वे धर्मा राजधर्मे प्रविष्टाः। तस्माद्धर्मो राजधर्माद्विशिष्टो नान्यो लोके विद्यतेऽजातशत्रो॥ 12-62-30 (67283) सर्वाण्येतानि कर्माणि क्षात्रे भरतसत्तम। भवन्ति जीवलोकाश्च क्षत्रधर्मे प्रतिष्ठिताः॥ 12-62-31 (67284) यथा जीवाः प्राकृतैर्वध्यमाना धर्मश्रुतीनामुपपीडनाय। एवं धर्मा राजधर्मैर्वियुक्ताः संचिन्वन्तो नाद्रियन्ते स्वधर्मम्॥ ॥ 12-62-32 (67285) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्विषष्टितमोऽध्यायः॥ 62॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-62-3 कौटिल्यमनार्जवम्। कौलटेयं कुलटाप्रधानं जारकर्म। कुसीदं च विवर्जयेत् इति झ. पाठः। तत्र कुसीदं वृद्धिजीविकामित्यर्थः॥ 12-62-5 राजप्रेष्यादिर्वेदान् जपन्नजपन्वा शूद्रइव पङ्क्तेर्वहिर्भोजनीय एवेति भावः॥ 12-62-11 यो राजा त्रयाणां ब्राह्मणवैश्यशूद्राणां स्वराज्ये आश्रमधर्मसेवनं यथोक्तं इच्छेत् तेनावश्यज्ञातव्यान्धर्माञ्शृणु॥ 12-62-12 शुश्रूषोर्वेदान्तेष्वनधिकारात्पुराणद्वारा आत्मानं श्रोतुमिच्छोः। कृतकार्यस्य यावच्छरीरसामर्थ्यं सेवितत्रैवर्ण्यस्य॥ 12-62-13 अल्पान्तरगतस्य आचारनिष्ठया त्रैवर्णिकसमस्य आश्रमाः सर्वे विहिताः। शूद्रोऽपि नैष्ठिकं ब्रह्मचर्यं वानप्रस्थं वा सकलविक्षेपककर्मत्यागरूपं संन्यासं वाऽनुतिष्ठेदेव। निराशिषं शान्तिदान्त्यादिकल्याणगुणरहितम्॥ 12-62-22 अपेतगृहधर्मोऽपीति ख. पाठः॥

12-63-0 (80787) भीष्म उवाच। 12-63-0x (6687) चातुराश्रम्यधर्माश्च यतिधर्माश्च पाण्डव। लोकवेदोत्तराश्चैव क्षात्रधर्मे समाहिताः॥ 12-63-1 (80788) सर्वाण्येतानि कर्माणि क्षात्रे भरतसत्तम। निराशिषो जीवलोकाः क्षत्रधर्मे व्यवस्थिते॥ 12-63-2 (80789) अप्रत्यक्षं बहुफलं धर्ममाश्रमवासिनाम्। प्ररूपयन्ति तद्भावमागमैरेव शाश्वतम्॥ 12-63-3 (80790) अपरे वचनैः पुण्यैर्वादिनो लोकनिश्चये। अनिश्चयज्ञा धर्माणामदृष्टान्ते परे रताः॥ 12-63-4 (80791) प्रत्यक्षं फलभूयिष्ठमात्मसाक्षिकमच्छलम्। सर्वलोकहितं धर्मं क्षत्रियेषु प्रतिष्ठितम्॥ 12-63-5 (80792) धर्माश्रमेऽध्यवसिनां ब्राह्मणानां युधिष्ठिर। यथा त्रयाणां वर्णानां संख्यातोपश्रुतिः पुरा। राजधर्मेष्वनुमता लोकाः सुचरितैः सह॥ 12-63-6 (80793) उदाहृतं ते राजेन्द्र यथा विष्णुं महौजसम्। सर्वभूतेश्वरं देवं ब्राह्मं नारायणं पुरा। जग्मुः सुबहुशः शूरा राजानो दण्डनीतये॥ 12-63-7 (80794) एकैकमात्मनः कर्म तुलयित्वाश्रमं पुरा। जानः पर्युपासन्त दृष्टान्तवचने स्थिताः॥ 12-63-8 (80795) साध्या देवा वसवश्चाश्विनौ च रुद्राश्च विश्वे मरुतां गणाश्च। सृष्टाः पुरा ह्यादिदेवेन देवाः क्षात्रे धर्मे वर्तयन्ते च सिद्धाः॥ 12-63-9 (80796) अत्र ते वर्तयिष्यामि धर्ममर्थविनिश्चये। निर्मर्यादे वर्तमाने दानवैकार्णवे पुरा॥ 12-63-10 (80797) बभूव राजा राजेन्द्र मान्धाता नाम वीर्यवान्। पुरा वसुमतीपालो यज्ञं चक्रे दिदृक्षया॥ 12-63-11 (80798) अनादिमध्यनिधनं देवं नारायणं प्रभुम्। स राजा राजशार्दूल मान्धाता परमेश्वरम्॥ 12-63-12 (80799) जगाम शिरसा पादौ यज्ञे विष्णोर्महात्मनः। दर्शयामास तं विष्णू रूपमास्थाय वासवम्॥ 12-63-13 (80800) स पार्थिवैर्वृतः सद्भिरर्चयामास तं प्रभुम्। तस्य पार्थिवसङ्घस्य तस्य चैव महात्मनः। संवादोऽयं महानासीद्विष्णुं प्रति महाद्युतिम्॥ 12-63-14 (80801) इन्द्र उवाच। 12-63-15x (6688) किमिष्यसे धर्मभूतां वरिष्ठ यं द्रष्टुकामोऽसि तमप्रमेयम्। अनन्तमायामितमन्त्रवीर्यं नारायणं ह्यादिदेवं पुराणम्॥ 12-63-15 (80802) नासौ देवो विश्वरूपो मयाऽपि शक्यो द्रष्टुं ब्रह्मणा वाऽपि साक्षात् येऽन्ये कामास्तव राजन्हृदिस्था दास्ये चैतांस्त्वं हि मर्त्येषु राजा॥ 12-63-16 (80803) सत्ये स्थितो धर्मपरो जितेन्द्रियः शूरो दृढप्रीतिरतः सुराणाम्। बुद्ध्या भक्त्या चोत्तमः श्रद्धया च ततस्तेऽहं दझि वरान्यथेष्टम्॥ 12-63-17 (80804) मान्धातोवाच। 12-63-18x (6689) असंशयं भगवन्नादिदेवं वक्ष्यामि त्वाऽहं शिरसा संप्रसाद्य। त्यक्त्वा कामान्धर्मकामो ह्यरण्य मिच्छे गन्तुं सत्पथं साधुजुष्टम्॥ 12-63-18 (80805) क्षात्राद्धर्माद्विपुलादप्रमेया श्लोकाः प्राप्ताः स्थापितं स्वं यशश्च। धर्मो योऽसावादिदेवात्प्रवृत्तो लोकश्रेष्ठं तं न जानामि कर्तुम्॥ 12-63-19 (80806) इन्द्र उवाच। 12-63-20x (6690) असैनिका धर्मपराश्च धर्मे परां गतिं न नयन्ते ह्ययुक्तम्। क्षात्रो धर्मो ह्यादिदेवात्प्रवृत्तः पश्चादन्ये शेषभूताश्च धर्माः॥ 12-63-20 (80807) शेषाः सृष्टा ह्यन्तवन्तो ह्यनन्ताः सप्रस्थानाः क्षात्रधर्मा विशिष्टाः। अस्मिन्धर्मे सर्वधर्माः प्रविष्टाः क्षात्रं धर्मं श्रेष्ठतमं वदन्ति॥ 12-63-21 (80808) कर्मणा वै पुरा देवा ऋषयश्चामितौजसः। त्राताः सर्वे प्रसह्यारीन्क्षत्रधर्मेण विष्णुना॥ 12-63-22 (80809) यदि ह्यसौ भगवन्नाहनिष्य द्रिपू सर्वानसुरानप्रमेयः। न च ब्रह्मा नैव लोकादिकर्ता सन्तो धर्माश्चादिधर्माश्च न स्युः॥ 12-63-23 (80810) इमामुर्वी नाजयद्विक्रमेण देवश्रेष्ठः सासुरामादिदेवः। चातुर्वर्ण्यं चातुराश्रम्यधर्माः सर्वे न स्युर्ब्राह्मणानां विनाशात्॥ 12-63-24 (80811) नष्टा धर्माः शतधा शाश्वतास्ते क्षात्रेण धर्मेण पुनः प्रवृद्धाः। युगेयुगे ह्यादिधर्माः प्रवृत्ता लोकज्येष्ठं क्षात्रधर्मं वदन्ति॥ 12-63-25 (80812) आत्मत्यागः सर्वभूतानुकम्पा लोकज्ञानं पालनं मोक्षणं च। विषण्णानां मोक्षणं पीडितानां क्षात्रे धर्मे विद्यते पार्थिवानाम्॥ 12-63-26 (80813) निर्मर्यादाः काममन्युप्रवृत्ता भीता राज्ञो नाधिगच्छन्ति पापम्। शिष्टाश्चान्ये सर्वधर्मोपपन्नाः साध्वाचाराः साधुधर्मं वदन्ति॥ 12-63-27 (80814) पुत्रवत्पाल्यमानानि धर्मलिङ्गानि पार्थिवैः। लोके भूतानि सर्वाणि चरन्ते नात्र संशयः॥ 12-63-28 (80815) सर्वधर्मपरं क्षात्रं लोकश्रेष्ठं सनातनम्। शश्वदक्षरपर्यन्तमक्षरं सर्वतोमुखम्॥ ॥ 12-63-29 (80816) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रिषष्टितमोऽध्यायः॥ 63॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-63-1 राजधर्माश्च पाण्डव। लोकालोकोत्तराश्चैव धर्माः क्षात्रे समर्पिता इति ट. ड.द. पाठः॥ 12-63-3 बहुद्वारमिति झ. पाठः॥ 12-63-4 अदृष्टान्ते न दृष्टोऽन्तो यस्य तस्मिन्॥ 12-63-5 सुखभूयिष्ठमिति झ. पाठः॥ 12-63-6 धर्माश्रमे गार्हस्थ्ये वर्णानां धर्माणां उपश्रुतिरन्तर्भावः संख्या प्रकटा। तथा राजधर्मेषु धर्मैः सह लोका अन्तर्भूताः। अनुलोमा राजधर्मो लोके सुचरितैरिहेति थ. द. पाठः॥ 12-63-8 आश्रमं आश्रमविहितं तुलयित्वा किं दण्डनीतिजो धर्मो महान् उत आश्रमधर्म इति संदिह्य दृष्टान्तवचने सिद्धान्तं श्रोतुम्॥ 12-63-13 वासयं ऐन्द्रं रूपम्॥ 12-63-20 न सन्ति सैनिका येषां ते असैनिकाः अराजानः युक्तं अभिनिवेशशून्यं यथा स्यात्तथा हेलयैव न नयन्ते इत्यर्थः। शेषभूताः अङ्गभूताः॥ 12-63-26 आत्मत्यागो युद्धे मरणम् 12-63-29 अक्षरपर्यन्तं मोक्षावसानम्॥

12-64-0 (67286) इन्द्र उवाच। 12-64-0x (5482) एवंवीर्यः सर्वधर्मोपपन्नः क्षात्रः श्रेष्ठः सर्वधर्मेषु धर्मः। पाल्यो युष्माभिर्लोकपालैरुदारै र्विपर्यये स्यादभवः प्रजानाम्। 12-64-1 (67287) भूसस्कारं धर्मसंस्कारयोग्यं दीक्षाचर्यां पालनं च प्रजानाम्। विद्याद्राज्ञः सर्वभूतानुकम्पा देहत्यागं चाहवे धर्ममग्र्यम्॥ 12-64-2 (67288) त्यागं श्रेष्ठं मुनयो वै वदन्ति सर्वश्रेष्ठं यच्छरीरं त्यजन्ति। नित्यं व्यक्तं राजधर्मेषु सर्वे प्रत्यक्षं ते भूमिपाला यथैते॥ 12-64-3 (67289) बहुश्रुत्या गुरुशुश्रूषया वा परस्पराः संहननाद्वदन्ति। नित्यं धर्मं क्षत्रियो ब्रह्मचारी। चरेदेको ह्याश्रमं धर्मकामः॥ 12-64-4 (67290) सामान्यार्थे व्यवहारे प्रवृत्ते प्रियाप्रिये वर्जयन्नैव यत्नात्। चातुर्वर्ण्यं स्थापनात्पालनाच्च तैस्तैर्योगैर्नियमैरौषधैश्च॥ 12-64-5 (67291) सर्वोद्योगैराश्रमं धर्ममाहुः क्षात्रं श्रेष्ठं सर्वधर्मोपपन्नम्। वंस्वं धर्मं येन चरन्ति वर्णा स्तांस्तान्धर्मानन्यथार्थान्वदन्ति॥ 12-64-6 (67292) नेर्मर्यादान्नित्यमर्थे निविष्टा नाहुस्तान्वै पशुभूतान्मनुष्यान्। यथा नीतिं गमयत्यर्थयोगा च्छ्रेयस्तस्मादाश्रमात्क्षत्रधर्मः॥ 12-64-7 (67293) त्रैविद्यानां या गतिर्ब्राह्मणानां ये चैवोक्ताः स्वाश्रमा ब्राह्मणानाम्। एतत्कर्म क्षत्रियस्याहुरग्र्य मन्यत्कुर्वञ्छूद्रवच्छस्त्रवध्यः॥ 12-64-8 (67294) चातुराश्रम्यधर्माश्च वेदवादाश्च पार्थिव। ब्राह्मणेनानुगन्तव्या नान्यो विद्यात्कदाचन॥ 12-64-9 (67295) अन्यथा वर्तमानस्य न सा वृत्तिः प्रकल्प्यते। कर्मणा वर्धते धर्मो यथा धर्मस्तथैव सः॥ 12-64-10 (67296) यो विकर्मस्थितो विप्रो न स सन्मानमर्हति। कर्म स्वमप्रयुञ्जानमविश्वास्यं हि तं विदुः॥ 12-64-11 (67297) एते वर्णाः सर्वधर्मैश्च हीना उत्क्रष्टव्याः क्षत्रियैरेव धर्माः। तस्माच्छ्रेष्ठा राजधर्मा न चान्ये वीर्यश्रेष्ठा राजधर्मा मता मे॥ 12-64-12 (67298) मान्धातोवाच। 12-64-13x (5483) यवनाः किराता गान्धाराश्चीनाः शबरबर्बराः। शकास्तुषाराः कङ्काश्च पल्लवाश्चान्ध्रमद्रकाः॥ 12-64-13 (67299) उष्ट्राः पुलिन्दा आरट्टाः काचा म्लेच्छाश्च सर्वशः। ब्रह्मक्षत्रप्रसूताश्च वैश्याः शूद्राश्च मानवाः॥ 12-64-14 (67300) कथं धर्मांश्चरिष्यन्ति सर्वे विषयवासिनः। मद्विधैश्च कथं स्थाप्याः सर्वे वै दस्युजीविनः॥ 12-64-15 (67301) एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं मघवंस्तद्ब्रवीहि मे। त्वं बन्धुभूतो ह्यस्माकं क्षत्रियाणां सुरेश्वर॥ 12-64-16 (67302) इन्द्र उवाच। 12-64-17x (5484) मातापित्रोर्हि शुश्रूषा कर्तव्या सर्वदस्युभिः। आचार्यगुरुशुश्रूषा तथैवाश्रमवासिनाम्॥ 12-64-17 (67303) भूमिपानां च शुश्रूषा कर्तव्या सर्वदस्युभिः। देशधर्मक्रियाश्चैव तेषां धर्मो विधीयते॥ 12-64-18 (67304) पितृयज्ञास्तथा कूपाः प्रपाश्च शयनानि च। दानानि च यथाकालं दातव्यानि द्विजातिषु॥ 12-64-19 (67305) अहिंसा सत्यमक्रोधो वृत्तिदायानुपालनम्। भरणं पुत्रदाराणां शौचमद्रोह एव च॥ 12-64-20 (67306) दक्षिणा सर्वयज्ञानां दातव्या धर्ममिच्छता। पाकयज्ञा महार्थाश्च दातव्याः सर्वदस्युभिः॥ 12-64-21 (67307) एतान्येवंप्रकाराणि विहितानि पुराऽनघ। सर्वलोकस्य कर्माणि कर्तव्यानीह पार्थिव॥ 12-64-22 (67308) मान्धातोवाच। 12-64-23x (5485) दृश्यन्ते मानुषे लोके सर्ववर्णेषु दस्यवः। लिङ्गान्तरे वर्तमाना आश्रमेषु तथैव च॥ 12-64-23 (67309) इन्द्र उवाच। 12-64-24x (5486) विनष्टायां दण्डनीत्यां राजधर्मे विनाकृते। संप्रमुह्यन्ति भूतानि राजदौरात्म्यतोऽनघ॥ 12-64-24 (67310) असङ्ख्याता भविष्यन्ति भिक्षवो लिङ्गिनस्तथा। आश्रमाणां विकल्पाश्च वृत्तेऽस्मिन्वैकृते युगे॥ 12-64-25 (67311) अशृण्वानाः पुराणानां धर्माणां शतशो नराः। उत्पथं प्रतिपत्स्यन्ते काममन्युसमीरिताः॥ 12-64-26 (67312) यदा निवर्त्यते पापो दण्डनीत्या महात्मभिः। तदा धर्मो न चलते संभूतः शाश्वतः पुरा॥ 12-64-27 (67313) सर्वलोकगुरुं चैव राजानं योऽवमन्यते। न तस्य दत्तं न कृतं न श्रुतं फलति क्वचित्॥ 12-64-28 (67314) मानुषाणामधिपतिं देवभूतं महाद्युतिम्। देवाश्च बहुमन्यन्ते धर्मकामं नरेश्वरम्॥ 12-64-29 (67315) प्रजापतिर्हि भगवान्यः सर्वमसृजज्जगत्। स प्रवृत्तिनिवृत्त्यर्थं धर्माणां क्षत्रमिच्छति॥ 12-64-30 (67316) प्रवृत्तस्य हि धर्मस्य बुद्ध्या यः स्मरते गतिम्। स मे मान्यश्च पूज्यश्च स च क्षत्रे प्रतिष्ठितः॥ 12-64-31 (67317) भीष्म उवाच। 12-64-32x (5487) एवमुक्त्वा स भगवान्मरुद्गणवृतः प्रभुः। जगाम भवनं विष्णुरक्षरं शाश्वतं परम्॥ 12-64-32 (67318) एवं प्रवर्तिते धर्मे पुरा सुचरितेऽनघ। कः क्षत्रमतिवर्तेत चेतनावान्बहुश्रुतः॥ 12-64-33 (67319) अन्यायेन प्रवृत्तानि निवृत्तानि तथैव च। अन्तरा विलयं यान्ति यथा पथि विचक्षुषः॥ 12-64-34 (67320) आदौ प्रवर्तिते चक्रे तथैवादिपरायणे। वर्तस्व पुरुषव्याघ्र संविजानामि तेऽनघ॥ ॥ 12-64-35 (67321) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुःषष्टितमोऽध्यायः॥ 64॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-64-2 भूसंस्कारं भुवः संपन्नसस्यत्वम्। राजसंस्कारयोगमिति झ. पाठः। तत्र राजसंस्कारो तजसूयादिरर्थः॥ 12-64-5 नियमैरौरसैश्चेति झ.पाठः। तत्र औरसैः पौरुषैः इत्यर्थः॥ 12-64-6 येन क्षात्रधर्मेण। अन्यथार्थान्निष्प्रयोजनान् वदन्ति॥ 12-64-7 निर्मर्यादे नित्यमर्थे विनष्टे न र्मचिन्ता पशुभूते मनुष्ये। इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-64-8 या गतिर्यज्ञादिः आश्रमधर्मश्च एतद्द्वयम्॥ 12-64-10 कर्मणा त्यज्यते धर्मो यथैव स्यात्तथैव सः इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-64-12 उत्क्रष्टव्या उत्कर्षं प्रापणीया॥ 12-64-15 दस्युजीविनो दस्युवृत्तिजीविनः॥ 12-64-26 परमा गतीः इति झ. पाठः॥ 12-64-31 गतिं फलम्॥ 12-64-35 आदिपरायणे पूर्वेषां शरणभूते वर्तस्व। ते त्वाम्॥

12-65-0 (67322) युधिष्ठिर उवाच। 12-65-0x (5488) श्रुता मे कथिताः पूर्वं चत्वारो मानवाश्रमाः। व्याख्यानमेषामाचक्ष्व पृच्छतो मे पितामह॥ 12-65-1 (67323) भीष्म उवाच। 12-65-2x (5489) विदिताः सर्व एवेह धर्मास्तव युधिष्ठिर। यथा मम महाबाहो विदिताः साधुसंमताः॥ 12-65-2 (67324) यत्तु लिङ्गान्तरगतं पृच्छसे मां युधिष्ठिर। धर्मं धर्मभृतां श्रेष्ठ तन्निबोध नराधिप। 12-65-3 (67325) सर्वाण्येतानि कौन्तेय विद्यन्ते भरतर्षभ। साध्वाचारप्रवृत्तानां चातुराश्रम्यकर्मणाम्॥ 12-65-4 (67326) अकामद्वेषसंयुक्तो दण़्डनीत्या युधिष्ठिर। समदर्शी च भूतेषु भैक्ष्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-5 (67327) वेत्ति दानं विसर्गं च विग्रहानुग्रहौ तथा। यथोक्तवृत्तो धीरश्च क्षमाश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-6 (67328) अर्हान्पूजयतो नित्यं संविभागेन पाण्डव। सर्वतस्तस्य कौन्तेय भैक्ष्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-7 (67329) ज्ञातिसंबन्धिमित्राणि व्यापन्नानि युधिष्ठिर। समभ्युद्धरमाणस्य दीक्षाश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-8 (67330) लोकमुख्येषु सत्कारं लिङ्गिमुख्येषु चासकृत्। कुर्वतस्तस्य कौन्तेय वन्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-9 (67331) आह्निकं पितृयज्ञांश्च भूतयज्ञान्समानुषान्। कुर्वतः पार्थ विपुलान्वन्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-10 (67332) संविभागेन भूतानामतिथीनां तथाऽर्चनात्। देवयज्ञैश्च राजेन्द्र वन्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-11 (67333) मर्दनं परराष्ट्राणां शिष्टार्थं सत्यविक्रम। कुर्वतः पुरुषव्याघ्र वन्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-12 (67334) पालनात्सर्वभूतानां स्वराष्ट्रपरिपालनात्। दीक्षा बहुविधा राजन्सत्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-13 (67335) वेदाध्ययननित्यत्वं क्षमाऽथाचार्यपूजनम्। तथोपाध्यायशुश्रूषा ब्रह्माश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-14 (67336) आह्निकाञ्जपमानस्य देवान्पूजयतः सदा। धर्मेण पुरुषव्याघ्र धर्माश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-15 (67337) मृत्युर्वा रक्षणं वेति यस्य राज्ञो विनिश्चयः। प्राणद्यूते व्यवस्थाप्य ब्रह्माश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-16 (67338) अजिह्नमशठं मार्गं वर्तमानस्य भारत। सर्वदा सर्वभूतेषु ब्रह्माश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-17 (67339) वानप्रस्थेषु विप्रेषु त्रैविद्येषु च भारत। प्रयच्छतोऽर्थान्विपुलान्वन्याश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-18 (67340) सर्वभूतेष्वनुक्रोशं कुर्वतस्तव भारत। आनृशंस्ये प्रवृत्तस्य नियतः पुण्यसंचयः॥ 12-65-19 (67341) बालवृद्धेषु कौन्तेय सर्वावस्थं युधिष्ठिर। अनुक्रोशक्रिया पार्थ धर्म एष सनातनः॥ 12-65-20 (67342) बलात्कृतेषु भूतेषु परित्राणं कुरूद्वह। शरणागतेषु कौरव्य परं कारुण्यमाचर॥ 12-65-21 (67343) चराचराणां भूतानां रक्षणं चापि सर्वशः। यथार्हपूजां च तथा कुर्वन्गार्हस्थ्यमावसेत्॥ 12-65-22 (67344) ज्येष्ठानुज्येष्ठपत्नीनां भ्रातॄणां पुत्रनप्तृणाम्। निग्रहानुग्रहौ पार्थ गार्हस्थ्यममितं तपः॥ 12-65-23 (67345) साधूनामर्चनीयानां पूजासु विदितात्मनाम्। पालनं पुरुषव्याघ्र गृहाश्रमपदं भवेत्॥ 12-65-24 (67346) आश्रमस्थानि भूतानि यस्य वेश्मनि भारत। भुञ्जते विपुलं भोज्यं तद्गार्हस्थ्यं युधिष्ठिर॥ 12-65-25 (67347) यः स्थितः पुरुषो धर्मे धात्रा सृष्टे यथार्थवत्। आश्रमाणां हि सर्वेषां फलं प्राप्नोत्यनामयम्॥ 12-65-26 (67348) यस्मिन्न नश्यन्ति गुणाः कौन्तेय पुरुषे सदा। आश्रमस्थं तमप्याहुर्नरश्रेष्ठं युधिष्ठिर॥ 12-65-27 (67349) स्थानमानं कुलेमानं वयोमानं तथैव च। कुर्वन्वसति सर्वेषु ह्याश्रमेषु युधिष्ठिर॥ 12-65-28 (67350) देशधर्मांश्च कौन्तेय कुलधर्मास्तथैव च। पालयन्पुरुषव्याघ्र राजा सर्वाश्रमी भवेत्॥ 12-65-29 (67351) काले विभूतिं भूतानामुपहारांस्तथैव च। अर्हयन्पुरुषव्याघ्र साधूनामाश्रमे वसेत्॥ 12-65-30 (67352) देशधर्मगतश्चापि यो धर्मं प्रत्यवेक्षते। सर्वलोकस्य कौन्तेय राजा भवति सोश्रमी॥ 12-65-31 (67353) ये धर्मकुशला लोके धर्मं कुर्वन्ति भारत। पालिता यस्य विषये पादांशस्तस्य भूपतेः॥ 12-65-32 (67354) धर्मारामान्धर्मपरान्ये न रक्षन्ति मानवान्। पार्थिवाः पुरुषव्याघ्र तेषां पापं हरन्ति ते॥ 12-65-33 (67355) ये च रक्षासहायाः स्युः पार्थिवानां युधिष्ठिर। ते चैवांशहराः सर्वे धर्मे परकृतेऽनघ॥ 12-65-34 (67356) सर्वाश्रमपदेऽप्याहुर्गार्हस्थ्यं दीप्तनिर्णयम्। पावनं पुरुषव्याघ्र यद्वयं पर्युपास्महे॥ 12-65-35 (67357) आत्मोपमस्तु भूतेषु यो वै भवति मानवः। न्यस्तदण्डो जितक्रोधः प्रेत्येह लभते सुखम्॥ 12-65-36 (67358) धर्मोच्छ्रिता सत्यजला शीलयष्टिर्दमध्वजा। त्यागवाताध्वगा शीघ्रा नौस्तया सन्तरिष्यति॥ 12-65-37 (67359) यदा सर्वत्र निर्मुक्तः कामो नास्य हृदि स्थितः। यदा सत्यान्वितो वृत्तैस्तदा ब्रह्म सम श्नुते॥ 12-65-38 (67360) सुप्रसन्नस्तु भावेन योगेन च नराधिप। धर्मं पुरुषशार्दूल प्राप्स्यसे पालने रतः॥ 12-65-39 (67361) वेदाध्ययनशीलानां विप्राणां साधुकर्मणाम्। पालने यत्नमातिष्ठ सर्वलोकस्य चानघ॥ 12-65-40 (67362) वने चरन्ति ये धर्ममाश्रमेषु च भारत। रक्षणात्तच्छतगुणं धर्मं प्राप्नोति पार्थिवः॥ 12-65-41 (67363) एष ते विविधो धर्मः पाण्डवश्रेष्ठ कीर्तितः। युधिष्ठिर त्वमेनं वै पूर्वं दृष्टं सनातनम्॥ 12-65-42 (67364) चातुराश्रम्यमैकाग्र्यं चातुर्वर्ण्यं च पाण्डवं। धर्मं पुरुषशार्दूल प्राप्स्यसे पालने रतः॥ ॥ 12-65-43 (67365) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चषष्टितमोऽध्यायः॥ 65॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-65-4 एतानि चातुराश्रम्यकारिणां लिङ्गानि सतां राज्ञां राजधर्मेष्वेव वर्तन्ते इत्यर्थः॥ 12-65-5 भैक्ष्याश्रमः ब्रह्मचर्यम्॥ 12-65-6 क्षमाश्रमो गार्हस्थ्यम्॥ 12-65-7 भैक्ष्याश्रमः संन्यासः॥ 12-65-8 दीक्षाश्रमो वैखानसः॥ 12-65-12 शिष्टार्थं शिष्टसंरक्षणार्थम्॥ 12-65-13 सत्याश्रमः क्षात्राश्रमः॥ 12-65-15 धर्माश्रमः यत्याश्रमः॥ 12-65-19 सर्वावस्थं पदं भवेत् इति झ. पाठः॥ 12-65-31 सोश्रमी सः आश्रमी सर्वाश्रमफलभागित्यर्थः॥ 12-65-37 धर्मे स्थिता सत्ववीर्या धर्मसेतुवटारका। त्यागवाताध्वगाशीघ्रा नौस्तं सन्तारयिष्यति। इति झ. पाठः। तत्र धर्मसेतुः सास्त्रं सैव वटारका बन्धनरज्जुर्यत्रेत्यर्थः॥

12-66-0 (67366) युधिष्ठिर उवाच। 12-66-0x (5490) चातुराश्रम्यमुक्तं ते चातुर्वण्यं तथैव च। राष्ट्रस्य यत्कृत्यतमं तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-66-1 (67367) भीष्म उवाच। 12-66-2x (5491) राष्ट्रस्य यत्कृत्यतमं राज्ञ एवाभिषेचनम्। अनिन्द्रमबलं राष्ट्रं दस्यवोऽभिभवन्त्युत॥ 12-66-2 (67368) अराजकेषु राष्ट्रेषु धर्मो न व्यवतिष्ठते। परस्परं च खादन्ति सर्वथा धिगराजकम्॥ 12-66-3 (67369) इन्द्रमेव प्रणमते यद्राजानमिति श्रुतिः। यथैवेन्द्रस्तथा राजा संपूज्यो भूतिमिच्छता॥ 12-66-4 (67370) नाराजकेषु राष्ट्रेषु वस्तव्यमिति वैदिकम्। नाराजकेषु राष्ट्रेषु हव्यं वहति पावकः॥ 12-66-5 (67371) अथ चेदधिवेर्तेत राज्यार्थी बलवत्तरः। अराजकाणि राष्ट्राणि हतवीराणि वा पुनः॥ 12-66-6 (67372) प्रत्युद्गम्याभिपूज्यः स्यादेतदत्र सुमन्त्रितम्। न हि राज्यात्पापतरमस्ति किंचिदराजकात्॥ 12-66-7 (67373) स चेत्समनुपश्येत समग्रं कुशलं भवेत्। बलवान्हि प्रकुपितः कुर्यान्निः शेषतामपि॥ 12-66-8 (67374) भूयांसं लभते क्लेशं या गौर्भवति दुर्दुहा। अथ या सुदुहा राजन्नैव तां वितुदन्त्यपि॥ 12-66-9 (67375) यदतप्तं प्रणमते न तत्संतापयन्त्युत। यत्स्वयं नमते दारु न तत्संनामयन्त्यपि॥ 12-66-10 (67376) एतयोपमया धीरः सन्नमेत बलीयसे। इन्द्राय स प्रणमते नमते यो बलीयसे॥ 12-66-11 (67377) तस्माद्राजैव कर्तव्यः सततं भूतिमिच्छता। न धनार्थो न दारार्थस्तेषां येषामराजकम्॥ 12-66-12 (67378) प्रीयते हि हरन्पापः परवित्तमराजके। यदाऽस्य तद्धरन्त्यन्ये तदा राजानमिच्छति॥ 12-66-13 (67379) पापा ह्यपि तदा क्षेमं न लभन्ते कदाचन। एकस्य हि द्वौ हरतो द्वयोश्च बहवोऽपरे॥ 12-66-14 (67380) अदासः क्रियते दासो ह्रियन्ते च बलात्स्त्रियः। एतस्मात्कारणाद्देवाः प्रजापालान्प्रचक्रिरे॥ 12-66-15 (67381) राजा चेन्न भवेल्लोके पृथिव्या दण्डधारकः। जले मत्स्यानिवाभक्ष्यन्दुर्बलं बलवत्तराः॥ 12-66-16 (67382) अराजकाः प्रजाः पूर्वं विनेशुरिति नः श्रुतम्। परस्परं भक्षयन्तो मत्स्या इव जले कृशान्॥ 12-66-17 (67383) समेत्य तास्ततश्चक्रुः समयानिति नः श्रुतम्। वाक्शूरो दण्डपरुषो यश्च स्यात्पारदारिकः॥ 12-66-18 (67384) यश्च नः समयं भिन्द्यात्त्याज्या नस्तादृशा इति। विश्वासार्थं च सर्वेषां वर्णानामविशेषतः। तास्तथा समयं कृत्वा समयेनावतस्थिरे॥ 12-66-19 (67385) सहितास्तास्तदा जग्मुरसुखार्ताः पितामहम्। अनीश्वरा विनश्यामो भगवन्नीश्वरं दिश॥ 12-66-20 (67386) यं पूजयेम संभूय यश्च नः प्रतिपालयेत्। ताभ्यो मनुं व्यादिदेश मनुर्नाभिननन्द ताः॥ 12-66-21 (67387) मनुरुवाच। 12-66-22x (5492) बिभेमि कर्मणः पापाद्राज्यं हि भृशदुष्करम्। विशेषतो मनुष्येषु मिथ्यावृत्तेषु नित्यदा॥ 12-66-22 (67388) भीष्म उवाच। 12-66-23x (5493) तमब्रुवन्प्रजा मा भैर्विधास्यामो धनं तव। पशूनामथ पञ्चांशं धरण्यस्य तथैव च॥ 12-66-23 (67389) धान्यस्य दशमं भागं दास्यामः कोशवर्धनम्। कन्यां शुल्के चारुरूपां विवाहेषूद्यतासु च॥ 12-66-24 (67390) मुख्येन शस्त्रपत्रेण ये मनुष्याः प्रधानतः। भवन्तं तेऽनुयास्यन्ति महेन्द्रमिव देवताः॥ 12-66-25 (67391) स त्वं जातबलो राजन्दुष्प्रधर्षः प्रतापवान्। सुखे धास्यसि नः सर्वान्कुबेर इव नैर्ऋतान्॥ 12-66-26 (67392) यं च धर्मं चरिष्यन्ति प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः। चतुर्थं तस्य धर्मस्य त्वत्संस्थं नो भविष्यति॥ 12-66-27 (67393) तेन धर्मेण महता सुखं लब्धेन भावितः। पाह्यस्मान्सर्वतो राजन्देवानिव शतक्रतुः॥ 12-66-28 (67394) विजयाय हि निर्याहि प्रतपत्रश्मिवानिव। मानं विधम शत्रूणां धर्मं जनय नः सदा॥ 12-66-29 (67395) स निर्ययौ महातेजा बलेन महता वृतः। महाभिजनसंपन्नस्तेजसा प्रज्वलन्निव॥ 12-66-30 (67396) तस्य दृष्ट्वा महत्वं ते महेन्द्रस्येव देवताः। अपतत्रसिरे सर्वे स्वधर्मे च ददुर्मनः। `वर्णिनश्चाश्रमाश्चैव म्लेच्छाः सर्वे च दस्यवः॥' 12-66-31 (67397) ततो महीं परिययौ पर्जन्य इव वृष्टिमान्। शमयन्सर्वतः पापान्स्वकर्मसु च योजयन्॥ 12-66-32 (67398) एवं ये भूतिमिच्छेयुः पृथिव्यां मानवाः क्वचित्। कुर्यू राजानमेवाग्रे प्रजानुग्रहकारणात्॥ 12-66-33 (67399) नमस्येरंश्च तं भक्त्या शिष्या इव गुरुं सदा। देवा इव च देवेन्द्रं नरा राजानमन्तिकात्॥ 12-66-34 (67400) सत्कृतं स्वजनेनेह परोऽपि बहुमन्यते। स्वजनेन त्ववज्ञातं परे परिभवन्त्युत॥ 12-66-35 (67401) राज्ञः परैः परिभवः सर्वेषामसुखावहः। तस्माच्छत्रं च पत्रं च वासांस्याभरणानि च॥ 12-66-36 (67402) भोजनान्यथ पानानि राज्ञे दद्युर्गृहाणि च। आसनानि च शय्याश्च सर्वोपकरणानि च॥ 12-66-37 (67403) गोप्ता चास्य दुराधर्षः स्मितपूर्वाभिभाषिता। आभाषितश्च मधुरं प्रत्याभाषेत मानवान्॥ 12-66-38 (67404) कृतज्ञो दृढभक्तिः स्यात्संविभागी जितेन्द्रियः। ईक्षितः प्रतिवीक्षेत मृदु वल्गु च चर्जु च॥ ॥ 12-66-39 (67405) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षट्षष्टिमोऽध्यायः॥ 66॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-66-4 इन्द्रमेव प्रवृणुते इति झ. पाठः॥ 12-66-12 धनादेरर्थ उपभोगः॥ 12-66-18 वाक्शूरो निष्टुरभाषी। दण्डपरुष उग्रदण्डः॥ 12-66-23 कर्तॄनेनो गमिष्यति इति झ. पाठः॥ 12-66-24 विवाहेसूद्यतासु कन्यासु शुल्के मौल्यप्रसंगे सति सुरूपां कन्यां तुभ्यं दास्याम इत्यर्थः॥ 12-66-25 शस्त्रपत्रेण शस्त्रेण वाहनेन च। प्रधानतः श्रेष्टाः। प्रथमार्थे तसिः॥ 12-66-29 मानं दर्पम्। विधम नाशय॥ 12-66-31 अपतत्रसिरे त्रासं प्राप्ताः॥

12-67-0 (67406) युधिष्ठिर उवाच। 12-67-0x (5494) किमाहुर्दैवतं विप्रा राजानं भरतर्षभ। मनुष्याणामधिपतिं तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-67-1 (67407) भीष्म उवाच। 12-67-2x (5495) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। बृहस्पतिं वसुमना यथा पप्रच्छ भारत॥ 12-67-2 (67408) राजा वसुमना नाम कौसल्यो धीमतां वरः। महर्षि किल पप्रच्छ कृतप्रज्ञं बृहस्पतिम्॥ 12-67-3 (67409) सर्वं वैनयिकं कृत्वा विनयज्ञो बृहस्पतिम्। दक्षिणानन्तरो भूत्वा प्रणम्य विधिपूर्वकम्॥ 12-67-4 (67410) विधिं पप्रच्छ राजस्य सर्वलोकहिते रतः। प्रजानां सुखमन्विच्छन्धर्मशीलं बृहस्पतिम्॥ 12-67-5 (67411) केन भूतानि वर्धन्ते क्षयं गच्छन्ति केन वा। कमर्चन्तो महाप्राज्ञ सुखमव्ययमाप्नुयुः॥ `एतन्मे शंस देवर्षे धर्मकामार्थसंशयम्'॥ 12-67-6 (67412) एवं पृष्टो महाप्राज्ञः कौसल्येनामितौजसा। राजसत्कारमव्यग्रो राज्यस्य च विवर्धनम्। दण्डनीतिं समाश्रित्य शशंसास्मै बृहस्पतिः॥ 12-67-7 (67413) राजमूलो महाप्राज्ञ धर्मो लोकस्य लक्ष्यते। प्रजा राजभयादेव न खादन्ति परस्परम्॥ 12-67-8 (67414) राजा ह्येवाखिलं लोकं समुदीर्णं समुत्सुकम्। प्रसादयति धर्मेण प्रसाद्य च विराजते॥ 12-67-9 (67415) यथा ह्यनुदये राजन्भूतानि शशिसूर्ययोः। अन्धे तमसि मज्जेयुरपश्यन्तः परस्परम्॥ 12-67-10 (67416) यथा ह्यनुदके मत्स्या निराक्रन्दे विहङ्गमाः। विहरेयुर्यथाकामं विहिंसन्तः पुनः पुनः॥ 12-67-11 (67417) विमथ्यातिक्रमेरंश्च विषह्यापि परस्परम्। अभावमचिरेणैव गच्छेयुर्नात्र संशयः॥ 12-67-12 (67418) एवमेव विना राज्ञा विनश्येयुरिमाः प्रजाः। अन्धे तमसि मज्जेयुरगोपाः पशवो यथा॥ 12-67-13 (67419) हरेयुर्बलवन्तोऽपि दुर्बलानां परिग्रहान्। हन्युर्व्यायच्छमानांश्च यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-14 (67420) ममेदमिति लोकेऽस्मिन्न भवेत्स्वपरिग्रहः। न दारा न च पुत्रः स्यान्न धनं न परिग्रहः। विष्वग्लोपः प्रवर्तेत यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-15 (67421) यानं वस्त्रमलङ्कारान्रत्नानि विविधानि च। हरेयुः सहसा पापा यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-16 (67422) पतेद्बहुविधं शस्त्रं बहुधा धर्मचारिषु। अधर्मः प्रगृहीतः स्याद्यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-17 (67423) मातरं पितरं वृद्धमाचार्यमतिथिं गुरुम्। क्लिश्नीयुरपि हिंस्युर्वा यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-18 (67424) `अन्यांश्च क्रोशतो हिंस्युर्लोकोऽयं दस्युवद्भवेत्।' वधबन्धपरिक्लेशो नित्यमर्थवतां भवेत्। ममत्वं च न विन्देयुर्यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-19 (67425) अन्ताश्चाकाल एव स्युर्लोकोऽयं दस्युसाद्भवेत्। पतेद्बहुविधं राज्यं यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-20 (67426) न योनिदोषो वर्तेत न कृषिर्न वणिक्पथः। मज्जेद्धर्मस्त्रयी न स्याद्यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-21 (67427) न यज्ञाः संप्रवर्तेयुर्विधिवत्स्वाप्तदक्षिणाः। न विवाहाः समाजो वा यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-22 (67428) न वृषाः संप्रवर्तेरन्न मथ्येरंश्च गर्गराः। घोषाः प्रणाशं गच्छेयुर्यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-23 (67429) त्रस्तमुद्विग्नहृदयं हाहाभूतमचेतनम्। क्षणेन विनशेत्सर्वं यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-24 (67430) न संवत्सरसत्राणि तिष्ठेयुरकुतोभयाः। विधिवद्दक्षिणावन्ति यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-25 (67431) ब्राह्मणाश्चतुरो वेदान्नाधीयीरंस्तपस्विनः। विद्यास्नाता व्रतस्नाता यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-26 (67432) न भवेद्धर्मसंसेवी मोहविप्रहतो जनः। हर्ता स्वच्छेन्द्रियो गच्छेद्यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-27 (67433) हस्ताद्धस्तं परिमुषेद्भिद्येरन्सर्वसेतवः। भयार्तं विद्रवेत्सर्वं यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-28 (67434) अनयाः संप्रवपर्तेरन्भवेद्वै वर्णसङ्करः। दुर्भिक्षमाविशेद्राष्ट्रं यदि राजा न पालयेत्॥ 12-67-29 (67435) विवृत्य हि यथाकामं गृहद्वाराणि शेरते। मनुष्या रक्षिता राज्ञा समन्तादकुतोभयाः॥ 12-67-30 (67436) नाक्रुष्टं सहते कश्चित्कुतो वा हस्तलाघवम्। यदि राजा न सम्यग्गां रक्षयत्यपि धार्मिकः॥ 12-67-31 (67437) स्त्रियश्चापुरुषा मार्गं सर्वालङ्कारभूषिताः। निर्भयाः प्रतिपद्यन्ते यदि रक्षति भूमिपः॥ 12-67-32 (67438) धर्ममेव प्रपद्यन्ते न हिंसन्ति परस्परम्। अनुगृह्णन्ति चान्योन्यं यदा रक्षति भूमिपः॥ 12-67-33 (67439) यजन्ते च महायज्ञैस्त्रयो वर्णाः पृथग्विधैः। युक्ताश्चाधीयते विद्यां यदा रक्षति भूमिपः॥ 12-67-34 (67440) वार्तामूलो ह्ययं लोकस्तया वै धार्यते सदा। तत्सर्वं वर्तते सम्यग्यदा रक्षति भूमिपः॥ 12-67-35 (67441) यदा राजा धुरं श्रेष्ठामादाय वहति प्रजाः। महता बलयोगेन तदा लोकः प्रसीदयि॥ 12-67-36 (67442) यस्याभावेन भूतानामभावः स्यात्समन्ततः। भावे च भावो नित्यं स्यात्कस्तं न प्रतिपूजयेत्॥ 12-67-37 (67443) तस्य यो वहते भारं सर्वलोकसुखावहम्। तिष्ठन्प्रियहिते राज्ञ उभौ लोकाविमौ जयेत्॥ 12-67-38 (67444) यस्तस्य पुरुषः पापं मनसाऽप्यनुचिन्तयेत्। असंशयमिह क्लिष्टः प्रेत्यापि नरकं व्रजेत्॥ 12-67-39 (67445) न हि जात्ववमन्तव्यो मनुष्य इति भूमिपः। महती देवता ह्येषा नररूपेण तिष्ठति॥ 12-67-40 (67446) कुरुते पञ्चरूपाणि कालयुक्तानि यः सदा। भवत्यग्निस्तथाऽऽदित्यो मृत्युर्वैश्रवणो यमः॥ 12-67-41 (67447) यदा ह्यासीदतः पापान्दहत्युग्रेण तेजसा। मिथ्योपचरितो राजा तदा भवति पावकः॥ 12-67-42 (67448) यदा पश्यति चारेण सर्वभूतानि भूमिपः। क्षेमं च कृत्वा व्रजति तदा भवति भास्करः॥ 12-67-43 (67449) अशुचींश्च यदा क्रुद्धः क्षिणोति शतशो नरान्। सपुत्रपौत्रान्सामात्यांस्तदा भवति सोन्तकः॥ 12-67-44 (67450) यदा त्वधार्मिकान्सर्वांस्तीक्ष्णैर्दण़्डैर्नियच्छति। धार्मिकांश्चानुगृह्णाति भवत्यथ यमस्तदा॥ 12-67-45 (67451) यदा तु धनधाराभिस्तर्पयत्युपकारिणः। आच्छिनत्ति च रत्नानि विविधान्यपकारिणां॥ 12-67-46 (67452) श्रियं ददाति कस्मैचित्कस्माच्चिदपकर्षति। तदा वैश्रवणो राजा लोके भवति भूमिपः॥ 12-67-47 (67453) नास्यापवादे स्थातव्यं दक्षेणाक्लिष्टकर्मणा। धर्ममाकाङ्क्षता लोके ईश्वरस्यानसूयता॥ 12-67-48 (67454) न हि राज्ञः प्रतीपानि कुर्वन्सुखमवाप्नुयात्। पुत्रो भ्राता वयस्यो वा यद्यप्यात्मसमो भवेत्॥ 12-67-49 (67455) कुर्यात्कृष्णगतिः शेषं ज्वलितोऽनिलसारथिः। न तु राज्ञाऽभिपन्नस्य शेषं क्वचन विद्यते॥ 12-67-50 (67456) तस्य सर्वाणि रक्ष्याणि दूरतः परिवर्जयेत्। मृत्योरिव जुगुप्सेत राजस्वहरणान्नरः॥ 12-67-51 (67457) वध्येतभिमृशन्सद्यो मृगः कूटमिव स्पृशन्। आत्मस्वमिव संरक्षेद्राजस्वमिह बुद्धिमान्॥ 12-67-52 (67458) महान्तं नरकं घोरमप्रतिष्ठमचेतसः। पतन्ति चिररात्राय राजवित्तापहारिणः॥ 12-67-53 (67459) राजा भोजो विराट् सम्राट् क्षत्रियो भूपतिर्नृपः। य एभिः स्तूयते शब्दैः कस्तं नार्चितुमर्हति॥ 12-67-54 (67460) तस्माद्बुभूषुर्नियतो जितात्मा संयतेन्द्रियः। मेधावी धृतिमान्दक्षः संश्रयेत् महीपतिम्॥ 12-67-55 (67461) कृतज्ञं प्राज्ञमक्षुद्रं दृढभक्तिं जितेन्द्रियम्। धर्मनित्यं स्थितं स्थाने मन्त्रिणं पूजयेन्नृपः॥ 12-67-56 (67462) दृढभक्तिं कृतप्रज्ञं धर्मज्ञं संयतेन्द्रियम्। शूरमक्षुद्रकर्माणं प्रसिद्धं जनमाश्रयेत्॥ 12-67-57 (67463) राजा प्रगल्भं पुरुषं करोति राजा भृशं बृंहयते मनुष्यम्। राजाभिपन्नस्य कुतः सुखानि राजाऽभ्युपेतं सुखिनं करोति॥ 12-67-58 (67464) `राजा प्रजानां प्रथमं शरीरं प्रजाश्च राज्ञोऽप्रतिमं शरीरम्। राज्ञा विहीना न भवन्ति देशा देशैर्विहीना न नृपा भवन्ति॥' 12-67-59 (67465) राजा प्रजानां हृदयं गरीयो गतिः प्रतिष्ठा सुखमुत्तमं च। समाश्रिता लोकमिमं परं च जयन्ति सम्यक्पुरुषा नरेन्द्र॥ 12-67-60 (67466) नराधिपश्चाप्यनुशिष्य मेदिनीं दमेन सत्येन च सौहृदेन। महद्भिरिष्ट्वा क्रतुभिर्महायशा स्त्रिविष्टपे स्थानमुपैति शाश्वतम्॥ 12-67-61 (67467) भीष्म उवाच। 12-67-62x (5496) स एवमुक्तोऽङ्गिरसा कौसल्यो राजसत्तमः। प्रयत्नात्कृतवान्वीरः प्रजापालनमुत्तमम्॥ ॥ 12-67-62 (67468) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तषष्टितमोऽध्यायः॥ 67॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-67-4 वैनयिकं अभ्युत्थानाभिवादनादिकम्। दक्षिणा दक्षिणातोऽनन्तरः। समीपे भूत्वाप्रदक्षिणीकृत्येत्यर्थः॥ 12-67-11 अनुदके अल्पोदके। निराक्रन्दे हिंस्रभयरहिते॥ 12-67-14 व्यायच्छमानान्स्वंस्वमर्थं अदातॄन्॥ 12-67-15 विष्वक्सर्वतः लोपः अर्थानां लुम्पनम्॥ 12-67-18 अन्धाश्च क्रोशत इति द.पाठः॥ 12-67-21 योनिदोषः व्यभिचारे विगानम्॥ 12-67-23 न संप्रवर्तेरन् न रेतः सिञ्चेरन्। गर्गराः दधिमन्थनपात्राणि॥ 12-67-28 हस्ताद्धस्तं हस्तस्थमपि चोरा हरेयुः॥ 12-67-30 विवृत्य उद्धाट्य॥ 12-67-31 हस्तलाघवं तत्साध्यं ताडनम्। अक्रुष्टं गालनं वा कुतो न सहते। अपितु अनायकत्वात्सहत एव। गां पृथ्वीम्॥ 12-67-32 अपुरुषाः अरक्षिता अपि॥ 12-67-35 त्रय्या वै इति झ. पाठः। तत्र वार्ता जीविका तन्मूलः। त्रय्या च वृष्ट्या दिहेतुतया त्रायते रक्षते सर्वं त्रयी वार्तादिरित्यर्थः॥ 12-67-42 आसीदतः समीपस्थान्। मिथ्योपचरितो वञ्चितः॥ 12-67-48 तस्योपदेशे स्थातव्यमिति ट.ड.थ. पाठः॥ 12-67-50 अभिपन्नस्य तिरस्कृतस्य॥ 12-67-52 कूटं मारणयन्त्रम्॥ 12-67-54 भोजः सुखानां भोजयिता॥ 12-67-55 बुभूषुर्भवितुमिच्छुः॥ 12-67-58 निषिद्धजनमाश्रयेदिति झ. पाठः। तत्र निषिद्धा जना येन तम्। अहमेकं एवेदं कार्यं करिष्यामि किमेतैरिति वादिनमित्यर्थः॥ 12-67-60 समाश्रिता राजानमिति शेषः॥

12-68-0 (67469) युधिष्ठिर उवाच। 12-68-0x (5497) पार्थिवेन विशेषेण किं कार्यमवशिष्यते। कथं रक्ष्यो जनपदः कथं वध्याश्च शत्रवः॥ 12-68-1 (67470) कथं चारान्प्रयुञ्जीत वर्णान्विश्वासयेत्कथम्। कथं भृत्यान्कथं दारान्कथं पुत्रांश्च भारत॥ 12-68-2 (67471) भीष्म उवाच। 12-68-2x (5498) राजवृत्तं महाराज शृणुष्वावहितोऽखिलम्। यत्कार्यं पार्थिवेनादौ पार्थिवप्रकृतेन वा॥ 12-68-3 (67472) आत्मा जेयः सदा राज्ञा ततो जेयाश्च शत्रवः। अजितात्मा नरपतिर्विजयेत कथं रिपून्॥ 12-68-4 (67473) एतावानात्मविजयः पञ्चवर्गविनिग्रहः। जितेन्द्रियो नरपतिर्बाधितुं शक्नुयाद्रिपुन्॥ 12-68-5 (67474) न्यसेत गुल्मान्दुर्गेषु सन्धौ च कुरुनन्दन। नगरोपवने चैव पुरोद्याने तथैव च॥ 12-68-6 (67475) संस्थानेषु च सर्वेषु पुटेषु नगरस्य च। मध्ये च नरशार्दूल तथा राजनिवेशने॥ 12-68-7 (67476) प्रणिर्धीश्च ततः कुर्याज्जडान्धबधिराकृतीन्। पुंसः परीक्षितान्प्राज्ञान्क्षुत्पिपासाश्रमक्षमान्॥ 12-68-8 (67477) अमात्येषु च सर्वेषु मित्रेषु त्रिविधेषु च। पुत्रेषु च महाराज प्रणिदध्यात्समाहितः॥ 12-68-9 (67478) पुरे जनपदे चैव तथा सामन्तराजसु। यथा न विद्युरन्योन्यं प्रणिधेयास्तथा हि ते॥ 12-68-10 (67479) चारांश्च विद्यात्प्रहितान्परेण भरतर्षभ। आपणेषु विहारेषु समवायेषु वीथिषु॥ 12-68-11 (67480) आरामेषु तथोद्याने पण्डितानां समागमे। वेशेषु चत्वरे चैव सभास्वावसथेषु च॥ 12-68-12 (67481) एवं विहन्याच्चारेण परचारं विचक्षणः। चारे च विहते सर्वं हतं भवति भारत॥ 12-68-13 (67482) यदा तु हीनं नृपतिर्विद्यादात्मानमात्मना। अमात्यैः सह संमन्त्र्य कुर्यात्सन्धिं बलीयसा॥ 12-68-14 (67483) `विद्वांसः क्षत्रिया वैश्या ब्राह्मणाश्च बहुश्रुताः। दण्डनीतौ तु निष्पन्ना मन्त्रिणः पृथिवीपते॥ 12-68-15 (67484) प्रष्टव्यो ब्राह्मणः पूर्वं नीतिशास्त्रस्य तत्ववित्। पश्चात्पृच्छेत भूपालः क्षत्रियं नीतिकोविदम्। वैश्यशूद्रौ तथा भूयः शास्त्रज्ञौ हितकारिणौ॥ ' 12-68-16 (67485) अज्ञायमाने हीनत्वे सन्धिं कुर्यात्परेण वै। लिप्सुर्वा कंचिदेवार्थं त्वरमाणो विचक्षणः॥ 12-68-17 (67486) गुणवन्तो महोत्साहा धर्मज्ञाः साधवश्च ये। सन्दधीत नृपस्तैश्च राष्ट्रं धर्मेण पालयन्॥ 12-68-18 (67487) उच्छिद्यमानमात्मानं ज्ञात्वा राजा महामतिः। पूर्वापकारिणो हन्याल्लोकद्विष्टांश्च सर्वशः॥ 12-68-19 (67488) यो नोपकर्तुं शक्नोति नापकर्तुं महीपतिः। न शक्यरूपश्चोद्धर्तुमुपेक्ष्यस्तादृशो भवेत्॥ 12-68-20 (67489) यात्रां यायादविज्ञातमनाक्रन्दमनन्तरम्। व्यासक्तं च प्रमत्तं च दुर्बलं च विचक्षणः॥ 12-68-21 (67490) यात्रामाज्ञापयेद्वीरः कल्यः पुष्टबलः सुखी। पूर्वं कृत्वा विधानं च यात्रायां नगरे तथा॥ 12-68-22 (67491) न च पश्यो भवेदस्य नृपो यश्चातिवीर्यवान्। हीनश्च बलवीर्याभ्यां कर्षयंस्तत्परो वसेत्॥ 12-68-23 (67492) राष्ट्रं च पीडयेत्तस्य शस्त्राग्निविषमूर्च्छनैः। अमात्यवल्लभानां च विवादांस्तस्य कारयेत्॥ 12-68-24 (67493) वर्जनीयं सदा युद्धं राज्यकामेन धीमता। उपायैस्त्रिभिरादानमर्थस्याह बृहस्पतिः॥ 12-68-25 (67494) सान्त्वेन तु प्रदानेन भेदेन च नराधिप। यमर्थं शक्नुयात्प्राप्तुं तेन तुष्येत पण्डितः॥ 12-68-26 (67495) आददीत बलिं चापि प्रजाभ्यः कुरुनन्दन। षङ्भागममितप्रज्ञस्तासामेवाभिगुप्तये॥ 12-68-27 (67496) दशाधर्मगतेभ्यो यद्वसु बह्वल्पमेव वा। तन्नाददीत सहसा पौराणां रक्षणाय वै॥ 12-68-28 (67497) यथा पुत्रास्तथा पौरा द्रष्टव्यास्ते न संशयः। भक्तिश्चैषु न कर्तव्या व्यवहारप्रदर्शने॥ 12-68-29 (67498) श्रोतुं चैव न्यसेद्राजा प्राज्ञान्सर्वार्थदर्शिनः। व्यवहारेषु सततं तत्र राज्यं प्रतिष्ठितम्॥ 12-68-30 (67499) आकरे लवणे शुल्के तरे नागबले तथा। न्यसेदमात्यान्नृपतिः स्वाप्तान्वा पुरुषान्हितान्॥ 12-68-31 (67500) सम्यग्दण्डधरो नित्यं राजा धर्ममवाप्नुयात्। नृपस्य सततं दण्डः सम्यग्धर्मः प्रशस्यते॥ 12-68-32 (67501) वेदवेदाङ्गवित्प्राज्ञः सुतपस्वी नृपो भवेत्। दानशीलश्च सततं यज्ञशीलश्च भारत॥ 12-68-33 (67502) एते गुणाः समस्ताः स्युर्नृपस्य सततं स्थिराः। व्यवहारस्य लोपेन कुतः स्वर्गः कुतो यशः॥ 12-68-34 (67503) यदा तु पीडितो राजा भवेद्राज्ञा बलीयसा। [तदाभिसंश्रयेद्दुर्गं बुद्धिमान्पृथिवीपतिः॥ 12-68-35 (67504) विधावाक्रम्य मित्राणि विधानमुपकल्पयेत्। सामभेदान्विरोधार्थं विधानमुपकल्पयेत्॥] 12-68-36 (67505) `त्रिधा तु कृत्वा मित्राणि विधानमुपकल्पयेत्।' घोषान्न्यसेत मार्गेषु ग्रामानुत्थापयेदपि। प्रवेशयेच्च तान्सर्वाञ्शाखानगरकेष्वपि॥ 12-68-37 (67506) ये गुप्ताश्चैव दुर्गाश्च देशास्तेषु प्रवेशयेत्। धनिनो बलमुख्यांश्च सान्त्वयित्वा पुनः पुनः॥ 12-68-38 (67507) सस्याभिहारं कुर्वीत स्वयमेव नराधिपः। असंभवे प्रवेशस्य दाहयेदग्निना भृशम्॥ 12-68-39 (67508) क्षेत्रस्थेषु च सस्येषु शत्रोरुपजपेन्नरान्। विनाशयेद्वा तत्सर्वं बलेनाथ स्वकेन वै॥ 12-68-40 (67509) नदीमार्गेषु च तथा संक्रमानवसादयेत्। जलं विस्रावयेत्सर्वमविस्राव्यं च दूषयेत्॥ 12-68-41 (67510) तदात्वेनायतीभिश्च निवसेद्भूम्यनन्तरम्। प्रतिघातं परस्याजौ युद्धकालेऽप्युपस्थिते॥ 12-68-42 (67511) दुर्गाणां चाभितो राजा मूलच्छेदं प्रकारयेत्। सर्वेषां क्षुद्रवृक्षाणां चैत्यवृक्षान्विवर्जयेत्॥ 12-68-43 (67512) प्रवृद्धानां च वृक्षाणां शाखां प्रच्छेदयेत्तथा। चैत्यानां सर्वथा त्याज्यमपि पत्रस्य पातनम्॥ 12-68-44 (67513) `देवानामाश्रयाश्चैत्या यक्षराक्षसभोगिनाम्। पिशाचपन्नगानां च गन्धर्वाप्सरसामपि। रौद्राणां चैव भूतानां तस्मात्तान्परिवर्जयेत्॥ 12-68-45 (67514) श्रूयते हि निकुम्भेन सौदासस्य बलं हतम्। महेश्वरगणेशेन वाराणस्यां नराधिप॥ ' 12-68-46 (67515) प्रगण्डीः कारयेत्सम्यगाकाशजननीस्तदा। आपूरयेच्च परिखां स्थाणुनक्रझषाकुलाम्॥ 12-68-47 (67516) सङ्कटद्वारकाणि स्युरुच्छ्वासार्थं पुरस्य च। तेषां च द्वारवद्गुप्तिः कार्या सर्वात्मना भवेत्॥ 12-68-48 (67517) द्वारेषु च गुरूण्येव यन्त्राणि स्थापयेत्सदा। आरापयेच्छतघ्नीश्च स्वाधीनानि च कारयेत्॥ 12-68-49 (67518) काष्ठानि चाभिहार्याणि तथा कूपांश्च खानयेत्। संशोधयेत्तथा कूपान्कृतान्पूर्वपयोर्थिभिः॥ 12-68-50 (67519) तृणच्छन्नानि वेश्मानि पङ्केनाथ प्रलेपयेत्। निर्हरेच्च तृणं मासि चैत्रे वह्निभयात्पुरा॥ 12-68-51 (67520) नक्तमेव च भक्तानि पाचयेत नराधिपः। न दिवा ज्वालयेदग्निं वर्जयित्वाऽऽग्निहोत्रिकम्॥ 12-68-52 (67521) `यथासंभवशैलानि चैष्टकानि च कारयेत्। मृण्मयानि च कुर्वीत ज्ञात्वा देशं बलाबलम्॥ ' 12-68-53 (67522) कर्मारारिष्टशालासु ज्वलेदग्निः सुरक्षितः। गृहाणि च प्रवेश्यान्तर्विधेयः स्याद्धुताशनः॥ 12-68-54 (67523) महादण्डश्च तस्य स्याद्यस्याग्निर्वै दिवा भवेत्। प्रघोषयेदथैवं च रक्षणार्थं पुरस्य च॥ 12-68-55 (67524) भिक्षुकांश्चाक्रिकांश्चैव क्लीबोन्मत्तान्कुशीलवान्। बाह्यान्कुर्यान्नरश्रेष्ठ दोषाय स्युर्हि ते शठाः॥ 12-68-56 (67525) चत्वरेष्वथ तीर्थेषु सभास्वावसथेषु च। यथार्थवर्णं प्रणिधिं कुर्यात्सर्वत्र पार्थिवः॥ 12-68-57 (67526) विशालान्राजमार्गांश्च कारयेत नराधिपः। प्रपाश्च विपणीश्चैव यथोद्देशं समादिशेत्॥ 12-68-58 (67527) भाण्डागारायुधागारान्धान्यागारांश्च सर्वशः। अश्वागारान्गजागारान्बलाधिकरणानि च॥ 12-68-59 (67528) परिखाश्चैव कौरव्य प्रतोलीसङ्कटानि च। न जातु कश्चित्पश्येत गुह्यमेतद्युधिष्ठिर॥ 12-68-60 (67529) अर्थसंनिचयं कुर्याद्राजा परबलार्दितः। तैलं मधु घृतं सस्यमौषधानि च सर्वशः॥ 12-68-61 (67530) अङ्गारकुशमुञ्जानां पलाशशरवर्णिनाम्। यवसेन्धनदिग्धानां कारयेत च संचयान्॥ 12-68-62 (67531) आयुधानां च सर्वेषां शक्त्यृष्टिप्रासचर्मणाम्। संचयानेवमादीनां कारयेत नराधिपः॥ 12-68-63 (67532) औषधानि च सर्वाणि मूलानि च फलानि च। चतुर्विधांश्च वैद्यान्वै संगृह्णीयाद्विशेषठः॥ 12-68-64 (67533) नटांश्च नर्तकांश्चैव मल्लान्मायाविनस्तथा। शोभयेयुः पुरवरं मोदयेयुश्च सर्वशः॥ 12-68-65 (67534) यतः शङ्का भवेच्चापि भृत्यतोऽथापि मन्त्रितः। पौरेभ्यो नृपतेर्वापि स्वाधीनान्कारयेत तान्॥ 12-68-66 (67535) कृते कर्माणि राजा तान्पूजयेद्धनसंचयैः। माननेन यथार्हेण सान्त्वेन विविधेन च॥ 12-68-67 (67536) निर्वेदयित्वा तु परं हत्वा वा कुरुनन्दन। गतानृण्यो भवेद्राजा यथा शास्त्रे निदर्शितम्॥ 12-68-68 (67537) राज्ञा सप्तैव रक्ष्याणि तानि चैव निबोध मे। आत्माऽमात्याश्च कोशाश्च दण्डो मित्राणि चैव हि॥ 12-68-69 (67538) तथा जनपदाश्चैव पुरं च कुरुनन्दन। एतत्सप्तात्मकं राज्यं परिपाल्यं प्रयत्नतः॥ 12-68-70 (67539) षाङ्गुण्यं च त्रिवर्गं च त्रिवर्गपरमं तथा। यो वेत्ति पुरुषव्याघ्र स भुङ्क्ते पृथिवीमिमाम्॥ 12-68-71 (67540) षाङ्गुण्यमिति यत्प्रोक्तं तन्निबोध युधिष्ठिर। सन्धायासनमित्येव यात्रासन्धानमेव च॥ 12-68-72 (67541) विगृह्यासनमित्येव यात्रां संपरिगृह्य च। द्वैधीभावस्तथाऽन्येषां संश्रयोऽथ परस्य च॥ 12-68-73 (67542) त्रिवर्गश्चापि यः प्रोक्तस्तमिहैकमनाः शृणु। क्षयः स्थानं च वृद्धिश्च त्रिवर्गः परमस्तथा॥ 12-68-74 (67543) `धर्मश्चार्थश्च कामश्च त्रिवर्गो वै सनातनः। मन्त्रश्चैव प्रभावश्च उत्साहश्चैव तान्त्रिकः। शक्तित्रयं समाख्यातं त्रिवर्गस्य च तत्परम्॥ 12-68-75 (67544) कार्यं च कारणं चैव कर्ता च परिकीर्तितः। एतत्परतरं विद्यान्त्रिवर्गादपि भारत। सर्वेपां च क्षये राजन्यस्त्रिवर्गः सनातनः॥ 12-68-76 (67545) सत्वं रजस्तमश्चैव त्रिवर्गकरणं स्मृतम्। तेनात्यन्तविमुक्तश्च मुक्तः पुरुष उच्यते॥ 12-68-77 (67546) कार्यस्य सर्वथा नाशो मोक्ष इत्यभिधीयते। तेन मोक्षपरश्चैव देवदेवः पितामहः। तुष्ट्यर्थस्य त्रिवर्गस्य रक्षामाह पितामहः॥ 12-68-78 (67547) जगतो लौकिकी यात्रा यत्र नित्यं प्रतिष्ठिता।' धर्मोऽर्थश्चैव कामश्च सेवितव्याः स्वकालतः॥ 12-68-79 (67548) `सेवा धर्मस्य कर्तव्या सततं भूरिवत्सरैः। पुरुषैर्नरशार्दूल तन्मूलाः सर्वथा क्रियाः॥' 12-68-80 (67549) धर्मेण च महीपालश्चिरं रक्षति मेदिनीम्। `यः कश्चिद्धार्मिको राजा स विपन्नोऽपि भूपतिः। अर्थकामविहीनोऽपि चिरं पालयते महीम्॥' 12-68-81 (67550) अस्मिन्नर्थे हि द्वौ श्लोकौ गीतावङ्गिरसा स्वयम्। यादवीपुत्र भद्रं ते श्रोतुमर्हसि तावपि॥ 12-68-82 (67551) कृत्वा कार्याणि धर्मेण सम्यक्संपाल्य मेदिनीम्। पालयित्वा तथा पौरान्परत्र सुखमेधते॥ 12-68-83 (67552) किं तस्य तपसा राज्ञः किंच तस्याध्वरैः कृतैः। सुपालिताः प्रजा यस्य सर्वधर्मकृदेव सः॥ 12-68-84 (67553) श्लोकाश्चोशनसा गीतास्तान्निबोध युधिष्ठिर। दण्डनीतेश्च यन्मूलं त्रिवर्गस्य च भूपते॥ 12-68-85 (67554) भार्गवाङ्गिरसं कर्म षोडशाङ्गं च यद्बलम्। विषं माया च दैवं च पौरुषं चात्मसिद्धये॥ 12-68-86 (67555) प्रागुदक्प्रवणं दुर्गं समासाद्य महीपतिः। त्रिवर्गत्रयसंपूर्णमुपादाय तमुद्वहेत्॥ 12-68-87 (67556) षट्पञ्च च विनिर्जित्य दश चाष्टौ च भूपतिः। त्रिवर्गैर्दशभिर्युक्तः सुरैरपि न जीर्यते॥ 12-68-88 (67557) न बुद्धिं परिगृह्णीत स्त्रीणां मूर्खजनस्य च। दैवोपहतबुद्धीनां ये च वेदैर्विवर्जिताः। न तेषां शृणुयाद्राजा बुद्धिस्तेषां पराङ्भुखी॥ 12-68-89 (67558) स्त्रीप्रधानानि राज्यानि विद्वद्भिर्वर्जितानि च। मूर्खामात्याग्नितप्तानि शुष्यन्ते जलबिन्दुवत्॥ 12-68-90 (67559) विद्वांसः प्रथिता ये च ये चाप्ताः सर्वकर्मसु। बुद्धेषु दृष्टकर्माणि तेषां च शृणुयान्नृपः॥ 12-68-91 (67560) दैवं पुरुषकारं च त्रिवर्गं च समाश्रितः। दैवतानि च विप्रांश्च प्रणम्य विजयी भवेत्॥' ॥ 12-68-92 (67561) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टषष्टिमोऽध्यायः॥ 68॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-68-3 पार्थिवेन पृथुवंश्येन राज्ञा। पार्थिवप्रकृतेन वा विजातीयेनापि तत्कार्यकारिणा॥ 12-68-4 आत्मा चित्तम्॥ 12-68-5 पञ्चवर्गः श्रोत्रादिः॥ 12-68-6 गुल्मान् रक्षिणः पत्तीन्। संधौ सीमान्ते॥ 12-68-7 संस्थानेषु कोष्ठपालाद्युपवेशनस्थानेषु। मध्येऽन्तः पुरे॥ 12-68-8 प्रणिधीन् चारान्॥ 12-68-11 विहारेषु यूनां मल्लक्रीडास्थानेषु॥ 12-68-12 सभासु राजसंसत्सु। आवसथेषु तत्र तत्र महतां गृहेषु॥ 12-68-13 एवं विचिनुयाद्राजा परचारं विचक्षणः। चारे हि विदिते पूर्वं हितं भवति पाण्डव। इति झ. पाठः। तत्र विचिनुयात् अन्विष्यात् इत्यर्थः॥ 12-68-18 तैर्द्वारभूतैः तान्द्वारीकृत्यबलवद्भिर्नृपैः सह संधिं कुर्यात्॥ 12-68-19 पूर्वापकारिणः पूर्वं दुष्टा इति अपकृताः पश्चाद्दययानुगृहीताः॥ 12-68-21 अविज्ञातं क्रियाविशेषणमिदम्। अनाकन्दं मित्रहीनम्। अनन्तरं बन्धुजनहीनम्। व्यासक्तं अन्येन युद्धं कुर्वाणम्। प्रमत्तं अनवहितम्। यात्रायां यदि विज्ञातमिति झ. पाठः। तत्र यात्रायां यदि इच्छास्यात्तर्हि दुर्बलत्वादिना विज्ञातं शत्रुं प्रति यात्रामाज्ञापयेदित्युत्तरेण संबन्धः॥ 12-68-22 विधानं रक्षणादिसामग्रीसंपादनम् ॥ 12-68-23 कर्षयन् वीर्यवन्तं। तत्परः कर्षणपरः॥ 12-68-28 दशधर्मगतेभ्य इति। तदाददीत सहसेति च झ. पाठः। तत्र दशधर्मगताः मत्तोन्मत्तादय इत्यर्थः॥ 12-68-29 भक्तिः स्वीयत्वेन स्नेहः॥ 12-68-30 सूतं च विन्यसेद्राजा प्राज्ञं सर्वार्थदर्शिनम्। इति ट.ड.थ.द. पाठः॥ 12-68-31 आकरे स्वर्णाद्युत्पत्तिस्थाने। लवणे तदुत्पत्तिस्थाने। शुल्के धान्यादिविक्रयस्थाने। तरे नदीसंतरणे। नागबले हस्तियूथे॥ 12-68-37 घोषान् वनस्थान्मार्गेषु राजपथेषु न्यसेत्॥ 12-68-40 उपजपेत् भेदयित्वा तद्द्वारा दाहयेत्॥ 12-68-41 संक्रमान् अवतरणार्थान्सेतन्। जलं तटाकादिस्थं विस्रावयेत्। तदयोग्यं वापीकूपादिस्थं दूषयेत् विषादिना नाशयेत्॥ 12-68-42 तदात्वेन वर्तमानकाले आयतीभिः उत्तरकालेषु च। अपवर्गे तृतीया। सर्वदा आजौ परस्य शत्रोः प्रतिघातं हन्तारं भूम्यनन्तरं निकटदेशवासिनं तच्छत्रुमाश्रित्यनिवसेत्॥ 12-68-47 प्रगण्डीर्दुर्गप्राकारभित्तौ शूराणामुपवेशनस्थानानि। आकाशजननीस्तत्रैवैकपक्षायां भित्तौ तत्रत्यानां रक्षणभूतायां बाह्यार्थदर्शनार्थानि क्षुद्रच्छिद्राणि यद्द्वारा आग्नेयास्त्रगुलिकाः प्रक्षिप्यन्ते। स्थाणवः सशूलाः। प्रकुण्ठीः कारयेत् इति ड.थ. पाठः॥ 12-68-48 संकटद्वारकाणि सूक्ष्मद्वाराणि। तेषां च द्वारवत् गुप्तिः कार्या। कुलिकद्वारकाणि स्युः इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-68-54 कर्मारो लोहकारादिः। अन्तर्विधेयः आच्छादितः कर्तव्यः॥ 12-68-55 महादण्डो वधः॥ 12-68-56 चाक्रिकान् शाकटिकान्। कुशीलवान् फाललेखान्॥ 12-68-62 वर्णिनां लेखकानाम्। यवसं धासः। दिग्धानां विषाक्तवाणानाम्॥ 12-68-64 चतुर्विधान् विषशल्यरोगकृत्याहरान्॥ 12-68-72 सन्धायासनं सन्धिं कृत्वाऽवस्थितिः। यात्रासन्धानं यानम्॥ 12-68-73 यात्रां संपरिगृह्याऽऽसनं शत्रोर्भयप्रदर्शनार्थं यानं प्रदर्श्य स्वस्थानेऽवस्थानम्। द्वैधीभाव उभयत्र संधिकरणम्॥

12-69-0 (67562) युधिष्ठिर उवाच। 12-69-0x (5499) दण़्डनीतिश्च राजा च समस्तौ तावुभावपि। तत्र किं कुर्वतः सिद्धिस्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-69-1 (67563) भीष्म उवाच। 12-69-2x (5500) माहात्म्यं दण्डनीत्यास्तु साध्यं शब्दैः सहेतुकैः। शृणु मे शंसतो राजन्यथावदिह भारत॥ 12-69-2 (67564) दण्डनीतिः स्वधर्मेषु चातुर्वर्ण्यं नियच्छति। प्रयुक्ता स्वामिना सम्यगधर्मेभ्यो नियच्छति॥ 12-69-3 (67565) चातुर्वर्ण्ये स्वधर्मस्थे मर्यादानामसंकरे। दण़्डनीतिकृते क्षेमे प्रजानामकुतोभये॥ 12-69-4 (67566) सोमे प्रयत्नं कुर्वन्ति वयो वर्णा यथाविधि। तस्मादेव मनुष्याणां सुखं विद्धि समाहितम्॥ 12-69-5 (67567) कालो वा कारणं राज्ञो राजा वा कालकारणम्। इति ते संशयो माभूद्राजा कालस्य कारणम्॥ 12-69-6 (67568) दण्डनीत्यां यदा राजा सम्यक्कार्त्स्न्येन वर्तते। तदा कृतयुगं नाम कालः श्रेष्ठः प्रवर्तते॥ 12-69-7 (67569) भवेत्कृतयुगे धर्मो नाधर्मो विद्यते क्वचित्। सर्वेषामेव वर्णानां नाधर्मे रमते मनः॥ 12-69-8 (67570) योगक्षेमाः प्रवर्तन्ते प्रजानां नात्र संशयः। वैदिकानि च कर्माणि भवन्त्यपि गुणान्युत॥ 12-69-9 (67571) ऋतवश्च सुखाः सर्वे भवन्त्युत निरामयाः। प्रसीदन्ति नराणां च स्वरवर्णमनांसि च॥ 12-69-10 (67572) व्याधयो न भवन्त्यत्र नाल्पायुर्दृश्यते नरः। विधवा न भवन्त्यत्र नृशंसो नात्र जायते॥ 12-69-11 (67573) अकृष्टपच्या पृथिवी भवन्त्योषधयस्तथा। त्वक्पत्रफलमूलानि वीर्यवन्ति भवन्ति च॥ 12-69-12 (67574) नाधर्मो विद्यते तत्र धर्म एव तु केवलम्। इति कार्तयुगानेतान्गुणान्विद्धि युधिष्ठिर॥ 12-69-13 (67575) दण्डनीत्या यदा राजा त्रीनंशाननुवर्तते। चतुर्थमंशमुत्सृज्य तदा त्रेता प्रवर्तते॥ 12-69-14 (67576) अधर्मस्य चतुर्थांशस्त्रीनंशाननुवर्तते। कृष्टपच्यैव पृथिवी भवन्त्योषधयस्तथा॥ 12-69-15 (67577) अर्धं त्यक्त्वा यदा राजा नीत्यर्धमनुवर्तते। ततस्तु द्वापरं नाम स कालः संप्रवर्तते॥ 12-69-16 (67578) अशुभस्य यदा त्वर्धं द्वावंशावनुवर्तते। कुष्टपच्यैव पृथिवी भवत्यर्धफला तथा॥ 12-69-17 (67579) दण्डनीतिं परित्यज्य यदा कार्त्स्न्येन भूमिपः। प्रजाः क्लिश्नात्ययोगेन प्रवर्तेत तदा कलिः॥ 12-69-18 (67580) कलावधर्मो भूयिष्ठो धर्मो भवति न क्वचित्। सर्वेषामेव वर्णानां स्वधर्माच्च्यवते मनः॥ 12-69-19 (67581) शूद्रा भैक्षेण जीवन्ति ब्राह्मणाः परिचर्यया। योगक्षेमस्य नाशश्च वर्तते वर्णसंकरः॥ 12-69-20 (67582) वैदिकानि च कर्माणि भवन्ति विगुणान्युत। ऋतवो न सुखाः सर्वे भवन्त्यामयिनस्तथा॥ 12-69-21 (67583) ह्रसन्त च मनुष्याणां स्वरवर्णमनांस्युत। व्याधयश्च भवन्त्यत्र म्रियन्ते चाशतायुषः॥ 12-69-22 (67584) विधवाश्च भवन्त्यत्र नृशंसा जायते प्रजा। क्वचिद्वर्षति पर्जन्यः क्वचित्सस्यं प्ररोहति॥ 12-69-23 (67585) रसाः सर्वे क्षयं यान्ति यदा नेच्छति भूमिपः। प्रजाः संरक्षितुं सम्यग्दण़्डनीतिसमाहितः॥ 12-69-24 (67586) राजा कृतयुगस्रष्टा त्रेताया द्वापरस्य च। युगस्य च चतुर्थस्य राजा भवति कारणम्॥ 12-69-25 (67587) कृतस्य करणाद्राजा स्वर्गमत्यन्तमश्नुते। त्रेतायाः करणाद्राजा स्वर्गं नात्यन्तमश्नुते॥ 12-69-26 (67588) प्रवर्तनाद्द्वापरस्य यथाभागमुपाश्नुते। कलेः प्रवर्तनाद्राजा पापमत्यन्तमश्नुते॥ 12-69-27 (67589) ततो वसति दुष्कर्मा नरके शाश्वतीः समाः। प्रजानां कल्मषे मग्नोऽकीर्ति पापं च विन्दति॥ 12-69-28 (67590) दण्डनीतिं पुरस्कृत्य क्षत्रियेण विजानता। लिप्सितव्यमलभ्यं च लब्धं रक्ष्यं च भारत। `योगक्षेमाः प्रवर्तन्ते प्रजानां नात्र संशयः॥' 12-69-29 (67591) लोकस्य सीमन्तकरी मर्यादा लोकपावनी। सम्यङ्गीता दण्डनीतिर्यथा माता यथा पिता॥ 12-69-30 (67592) यस्यां भवन्ति भूतानि तद्विद्धि भरतर्षभ। एष एव परो धर्मो यद्राजा दण्डनीतिमान्॥ 12-69-31 (67593) तस्मात्कौरव्य धर्मेण प्रजाः पालय नीतिमान्। एवं वृत्तः प्रजा रक्षन्स्वर्गं जेतासि दुर्जयम्॥ ॥ 12-69-32 (67594) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनसप्ततितमोऽध्यायः॥ 69॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-69-3 अधर्मेभ्य इति प़ञ्चमी॥ 3॥ 12-69-11 कपणो न त्विति झ. पाठः॥ 12-69-18 अयोगेन अनुप्रायेन॥ 12-69-20 योगक्षेमस्य नाशाच्चेति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-69-30 सीमन्तकरी त्र्यवस्यापिका॥

12-70-0 (67595) युधिष्ठिर उवाच। 12-70-0x (5501) क्तेन वृत्तेन वृत्तक्ष वर्तमानो महीपतिः। सुखेनार्यान्तुसुखोदर्कानिह च प्रेत्य चाश्नुते॥ 12-70-1 (67596) भीष्म उवाच। 12-70-2x (5502) इत्थं गुणानां षट्त्रिंशी षट्त्रिंशद्गुणसंयुता। यान्गुणांस्तु गुणोपेतः कुर्वन्गुणमवाप्नुयात्॥ 12-70-2 (67597) चरेद्धर्मानकटुको मुञ्चेत्स्नेहं न चास्तिकः। अनृशंसश्चरेदर्थं चरेत्काममनुद्धतः॥ 12-70-3 (67598) प्रियं ब्रूयादकृपणः शूरः स्यादविकत्थनः। दाता नापात्रवर्षी स्यात्प्रगल्भः स्यादनिष्ठुरः॥ 12-70-4 (67599) संदधीत न चानार्यैर्विगृह्णीयाच्च शत्रुभिः। नानाप्तैश्चारयेच्चारं कुर्यात्कार्यमपीडया॥ 12-70-5 (67600) अर्थं ब्रूयान्न चासत्सु गुणान्ब्रूयान्न चात्मनः। आदद्यान्न च साधुभ्यो नासत्पुरुषमाश्रयेत्॥ 12-70-6 (67601) नापरीक्ष्य नयेद्दण्डं न च मन्त्रं प्रकाशयेत्। विसृजेन्न च लुब्धेभ्यो विश्वसेन्नापकारिषु॥ 12-70-7 (67602) अनीर्षुर्गुप्तदारः स्याच्चोक्षः स्यादघृणी नृपः। स्त्रियः सेवेत नात्यर्थं मृष्टं भुञ्जीत नाहितम्॥ 12-70-8 (67603) अस्तब्धः पूजयन्मान्यान्गुरून्सेवेदमायया। अर्चेद्देवानदम्भेन श्रियमिच्छेदकृत्सिताम्॥ 12-70-9 (67604) सेवेत प्रणयं हित्वा दक्षः स्यान्न त्वकालवित्। सान्त्वयेन्न च मोक्षाय अनुगृह्णन्न चाक्षिपेत्॥ 12-70-10 (67605) प्रहरेन्न त्वविज्ञाय हत्वा शत्रून्न शोचयेत्। क्रोधं कुर्यान्न चाकस्मान्मृदुः स्यान्नापकारिषु॥ 12-70-11 (67606) एवं चरस्व राज्यस्थो यदि श्रेय इहेच्छसि। अतोऽन्यथा नरपतिर्भयमृच्छत्यनुत्तमम्॥ 12-70-12 (67607) इति सर्वान्गुणानेतान्यथोक्तान्योऽनुवर्तते। अनुभूयेह भद्राणि प्रेत्य स्वर्गे महीयते॥ 12-70-13 (67608) वैशम्पायन उवाच। 12-70-14x (5503) 12-70-14 (67609) इदं वचः शान्तनवस्य शुश्रुवा न्युधिष्ठिरः पार्थिवमुख्यसंवृतः। तदा ववन्दे च पितामहं नृपो यथोक्तमेतच्च चकार बुद्धिमान्॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-70-2 षट्त्रिंशी षट्त्रिंशत्संख्याका॥ 12-70-5 विगृह्णीयान्न बन्धुभिः। नाभक्तं चारयेच्चारं इति झ. पाठः। तत्र अभक्तं अल्पान्नं इत्यर्थः॥ 12-70-8 चोक्षः शुद्धः॥ 12-70-11 न शोचयेत् शत्रुबन्धूनां शोकं अपनुदेत्॥ 12-70-12 अनुत्तमं महत्तरम्॥

12-71-0 (67610) युधिष्ठिर उवाच। 12-71-0x (5504) कथं राजा प्रजा रक्षन्नाधिबन्धेन युज्यते। धर्मे च नापराध्नोति तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-71-1 (67611) भीष्म उवाच। 12-71-2x (5505) समासेनैव ते राजन्धर्मान्वक्ष्यामि शाश्वतान्। विस्तरेणैव धर्माणां न जात्वन्तमवाप्नुयात्॥ 12-71-2 (67612) धर्मनिष्ठाञ्श्रुतवतो देवव्रतसमाहितान्। अर्चितान्वासयेथास्त्वं गृहे गुणवतो द्विजान्॥ 12-71-3 (67613) प्रत्युत्थायोपसंगृह्य चरणावभिवाद्य च। अथ सर्वाणि कुर्वीथाः कार्याणि सपुरोहितः॥ 12-71-4 (67614) धर्मकार्याणि निर्वर्त्य मङ्गलानि प्रयुज्य च। ब्राह्मणान्वाचयेथास्त्वमर्थसिद्धिजयाशिषः॥ 12-71-5 (67615) आर्जवेन च संपन्नो धृत्या बुद्ध्या च भारत। धर्मार्थौ प्रतिगृह्णीयात्कामक्रोधौ च वर्जयेत्॥ 12-71-6 (67616) कामक्रोधौ पुरस्कृत्य योऽर्थं राजाऽनुतिष्ठति। न स धर्मं न चाप्यर्थं प्रतिगृह्णाति बालिशः॥ 12-71-7 (67617) मा स्म लुब्धांश्च मूर्खांश्च कामार्थे च प्रयूयुजः। अलुब्धान्बुद्धिसंपन्नान्सर्वकर्मसु योजयेत्॥ 12-71-8 (67618) मूर्खो ह्यधिकृतोऽर्थेषु कार्याणामविशारदः। प्रजाः क्लिश्नात्ययोगेन कामक्रोधसमन्वितः॥ 12-71-9 (67619) बलिषष्ठेन शुल्केन दण्डेनाथापराधिनाम्। शास्त्रानीतेन लिप्सेथा वेतनेन धनागमम्॥ 12-71-10 (67620) दापयित्वा करं धर्म्यं राष्ट्रं नीत्या यथाविधि। तथैतं कल्पयेद्राजा योगक्षेममतन्द्रितः॥ 12-71-11 (67621) गोपायितारं दातारं धर्मनित्यमतन्द्रितम्। अकामद्वेषसंयुक्तमनुरज्यन्ति मानवाः॥ 12-71-12 (67622) तस्माद्धर्मेण लाभेन लिप्सेथास्त्वं धनागमम्। धर्मार्थावध्रुवौ तस्य यो न शास्त्रपरो भवेत्॥ 12-71-13 (67623) अपशास्त्रधनो राजा संचयं नाधिगच्छति। अस्थाने चास्य तद्वित्तं सर्वमेव विनश्यति॥ 12-71-14 (67624) अर्थमूलोऽपि हिंसां च कुरुते स्वयमात्मनः। करैरशास्त्रदृष्टैर्हि मोहात्संपीडयन्प्रजाः॥ 12-71-15 (67625) ऊधश्छिन्द्यात्तु यो धेन्वाः क्षीरार्थी न लभेत्पयः। एवं राष्ट्रमयोगेन पीडितं न विवर्धते॥ 12-71-16 (67626) `यवसोदकमादाय सान्त्वेन विनयेन च।' यो हि दोग्ध्रीमुपास्ते च स नित्यं विन्दते पयः। एवं राष्ट्रमुपायेन भुञ्जानो लभते फलम्॥ 12-71-17 (67627) अथ राष्ट्रमुपायेन भुज्यमानं सुरक्षितम्। जनयत्यतुलां नित्यं कोशवृद्धिं युधिष्ठिर॥ 12-71-18 (67628) दोग्ध्री धान्यं हिरण्यं च मही राजा सुरक्षिता। नित्यं स्वेभ्यः परेभ्यश्च तृप्ता माता यथा पयः॥ 12-71-19 (67629) मालाकारोपमो राजन्भव माऽऽङ्गारिकोपमः। तथायुक्तश्चिरं राज्यं भोक्तुं शक्ष्यसि पालयन्॥ 12-71-20 (67630) परचक्राभियानेन यदि ते स्याद्धनक्षयः। अथ साम्नैव लिप्सेथा धनमब्राह्मणेषु यत्॥ 12-71-21 (67631) मा स्म ते ब्राह्मणं दृष्ट्वा धनस्थं प्रचलेन्मनः। अन्त्यायामप्यवस्थायां किमु स्फीतस्य भारत॥ 12-71-22 (67632) धनानि तेभ्यो दद्यास्त्वं यथाशक्ति यथार्हतः। सान्त्वयन्परिरक्षंश्च स्वर्गमाप्स्यसि दुर्जयम्॥ 12-71-23 (67633) एवं धर्म्येण वृत्तेन प्रजास्त्वं परिपालय। स्वर्ग्यं पुण्यं यशो नित्यं प्राप्स्यसे कुरुनन्दन॥ 12-71-24 (67634) धर्मेण व्यवहारेण प्रजाः पालय पाण्डव। युधिष्ठिर यथायुक्तो नाधिबन्धेन योक्ष्यसे॥ 12-71-25 (67635) एष एव परो धर्मो यद्राजा रक्षति प्रजाः। भूतानां हि यदा धर्मो रक्षणं परमा दया॥ 12-71-26 (67636) तस्मादेवं परं धर्मं मन्यन्ते धर्मकोविदाः। यो राजा रक्षणे युक्तो भूतेषु कुरुते दयाम्॥ 12-71-27 (67637) यदह्ना कुरुते पापमरक्षन्भयतः प्रजाः। राजा वर्षसहस्रेण तस्यान्तमधिगच्छति॥ 12-71-28 (67638) यदह्ना कुरुते धर्मं प्रजा धर्मेण पालयन्। दशवर्षसहस्राणि तस्य भुङ्क्ते फलं दिवि॥ 12-71-29 (67639) स्विष्टिः स्वधीतिः सुतपा लोकाञ्जयति यावतः। क्षणेन तानवाप्नोति प्रजा धर्मेण पालयन्॥ 12-71-30 (67640) एवं धर्मं प्रयत्नेन कौन्तेय परिपालय। ततः पुण्यफलं लब्ध्वा नानुबन्धेन योक्ष्यसे॥ 12-71-31 (67641) स्वर्गलोके सुमहतीं श्रियं प्राप्स्यसि पाण्डव। असंभवश्च धर्माणामीदृशानामराजसु॥ 12-71-32 (67642) तस्माद्राजैव नान्योऽस्ति यो धर्मफलमाप्नुयात्। स राज्यं धृतिमान्प्राप्य धर्मेण परिपालय। इन्द्रं तर्पय सोमेन कामैश्च सुहृदो जनान्॥ ॥ 12-71-33 (67643) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकसप्ततितमोऽध्यायः॥ 71॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-71-1 बह्वीनां प्रजानां परिपालन कथं स्यादिति चिन्ता आधिः स एव बन्धस्तेन न युज्यते॥ 12-71-9 अयोगेन योग इष्टप्राप्ति स्तदभावेन॥ 12-71-10 बली राजदेयं तदेव सस्यादेः षष्ठंशस्तेन बलिषष्ठेन। वेतनेन पथिरक्षितैर्वणिग्भिर्यद्दत्तं तद्राज्ञो वेतनं सेवाधनम्॥ 12-71-11 धान्यादेः षष्ठांशे हृते शेषेण प्रजानां यदि वार्षिको ग्रासो न भवेत्तदा राजैव तासां योगक्षेमं कल्पयेदित्याह दापयित्वेति॥ 12-71-19 दोग्ध्री पूरयित्री॥ 12-71-20 आङ्गारिक इङ्गालकर्ता॥ 12-71-25 यथायुक्त उक्तेन प्रकारेणाऽवहितः॥ 12-71-27 यो दयां कुरुते तं धर्मं मन्यन्ते इति योजना॥ 12-71-28 अन्तं यातनाभोगनिष्कृतिम्॥ 12-71-30 स्विष्टिः स्वधीतिः सुतपा इति क्रमेण गृहस्थब्रह्मचारिवानप्रस्थधर्मान्सम्यगनुतिष्ठन्॥

12-72-0 (67644) युधिष्ठिर उवाच। 12-72-0x (5506) `कीदृशो ब्राह्मणो राजा कार्याकार्यविचारणे। क्षमः कर्तुं समर्थो वा तन्मे ब्रूहि पितामह॥' 12-72-1 (67645) भीष्म उवाच। 12-72-2x (5507) य एव तु सतो रक्षेदसतश्च निवर्तयेत्। स एव राज्ञा कर्तव्यो राजन्राजपुरोहितः॥ 12-72-2 (67646) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। पुरूरवस ऐलस्य संवादं मातरिश्वना॥ 12-72-3 (67647) पुरूरवा उवाच। 12-72-4x (5508) कुतः स्विद्ब्राह्मणो जातो वर्णाश्चापि कुतस्त्रयः। कस्माच्च भवति श्रेयांस्तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 12-72-4 (67648) मातरिश्वोवाच। 12-72-5x (5509) ब्राह्मणो मुखतः सृष्टो ब्रह्मणो राजसत्तम। बाहुभ्यां क्षत्रियः सृष्ट ऊरुभ्यां वैश्य एव च॥ 12-72-5 (67649) वर्णानां परिचर्यार्यं त्रयाणां भरतर्षभ। वर्णश्चतुर्थः पश्चात्तु पभ्द्यां शूद्रो विनिर्मितः॥ 12-72-6 (67650) ब्राह्मणो जायमानो हि पृथिव्यामनुजायते। ईश्वरः सर्वभूतानां धर्मकोशस्य गुप्तये॥ 12-72-7 (67651) `सर्वस्वं ब्राह्मणस्येदं यत्किंचिदिह दृश्यते। धर्मयुक्तं प्रशस्तं च जगत्यस्मिन्नृपात्मज॥' 12-72-8 (67652) ततः पृथिव्या यन्तारं क्षत्रियं दण्डधारणे। द्वितीयं वर्णमकरोत्प्रजानामनुगुप्तये॥ 12-72-9 (67653) वैश्यस्तु धनधान्येन त्रीन्वर्णान्बिभृयादिमान्। शूद्रो ह्येतान्परिचरेदिति ब्रह्मानुशासनम्॥ 12-72-10 (67654) ऐल उवाच। 12-72-11x (5510) द्विजस्य क्षत्रबन्धोर्वा कस्येयं पृथिवी भवेत्। धर्मतः सह वित्तेन सम्यग्वायो प्रचक्ष्व मे॥ 12-72-11 (67655) वायुरुवाच। 12-72-12x (5511) विप्रस्य सर्वमेवैतद्यत्किंचिज्जगतीगतम्। `धनं धान्यं हिरण्यं च स्त्रियो रत्नानि वाहनम्॥ 12-72-12 (67656) मङ्गलं च प्रशस्तं च यच्चान्यदपि विद्यते। ' ज्येष्ठेनाभिजनेनेह तद्धर्मकुशला विदुः॥ 12-72-13 (67657) स्वमेव ब्राह्मणो भुङ्क्ते स्वं वस्ते स्वं ददाति च। गुरुर्हि सर्ववर्णानां ज्येष्ठः श्रेष्ठश्च वै द्विजः॥ 12-72-14 (67658) पत्यभावे यथैव स्त्री देवरं कुरुते पतिम्। `आनन्तर्यात्तथा क्षत्रं पृथिवी कुरुते पतिम्।' एष ते प्रथमः कल्प आपद्यन्यो भवेदतः॥ 12-72-15 (67659) यदि स्वर्गे परं स्थानं धर्मतः परिमार्गसि। यत्किंचिज्जयसे भूमिं ब्राह्मणाय निवेदय॥ 12-72-16 (67660) श्रुतवृत्तोपपन्नाय धर्मज्ञाय तपस्विने। स्वधर्मपरितृप्ताय यो न वित्तपरो भवेत्॥ 12-72-17 (67661) यो राजानं नयेद्बुद्ध्या सर्वतः परिपूर्णया। ब्राह्मणो हि कुले जातः कृतप्रज्ञो विनीतवान्॥ 12-72-18 (67662) श्रेयो नयति राजानं ब्रुवंश्चित्रां सरस्वतीम्। राजा चरति यं धर्मं ब्राह्मणेन निदर्शितम्॥ 12-72-19 (67663) शुश्रूषुरनहंवादी क्षत्रधर्मव्रते स्थितः। तावता सत्कृतः प्राज्ञश्चिरं यशसि तिष्ठति॥ 12-72-20 (67664) तस्य धर्मस्य सर्वस्य भागी राजपुरोहितः। एवमेव प्रजाः सर्वा राजानमभिसंश्रिताः॥ 12-72-21 (67665) `ब्राह्मणं च सविद्वांसं राजशास्त्रविपश्चितम्।' सम्यग्वृत्ताः स्वधर्मस्था न कुतश्चिद्भयान्विताः॥ 12-72-22 (67666) राष्ट्रे चरन्ति यं धर्मं राज्ञा साध्वभिरक्षिताः। चतुर्थं तस्य धर्मस्य राजा भागं तु विन्दति॥ 12-72-23 (67667) देवा मनुष्याः पितरो गन्धर्वोरगराक्षसाः। यज्ञमेवोपजीवन्ति नास्ति यष्टा ह्यराजके॥ 12-72-24 (67668) इतो दत्तेन जीवन्ति देवताः पितरस्तथा। राजन्येवास्य धर्मस्य योगक्षेमः प्रतिष्ठितः॥ 12-72-25 (67669) छायायामप्सु वायौ च सुखमुष्णेऽधिगच्छति। अग्नौ वाससि सूर्ये च सुखं शीतेऽधिगच्छति। शब्दे स्पर्शे रसे रूपे गन्धे च रमते मनः॥ 12-72-26 (67670) तेषु भोगेषु सर्वेषु न भीतो लभते सुखम्। अभयस्य हि यो दाता तस्यैव सुमहत्फलम्॥ 12-72-27 (67671) न हि प्राणसमं दानं त्रिषु लोकेषु विद्यते। इन्द्रो राजा यमो राजा धर्मो राजा तथैव च। राजा बिभर्ति भूतानि राज्ञा सर्वमिदं धृतम्॥ ॥ 12-72-28 (67672) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्विसप्ततितमोऽध्यायः॥ 72॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-72-2 निवर्तयेद्राज्याद्दूरीकारयेत्॥

12-73-0 (67673) ` युधिष्ठिर उवाच। 12-73-0x (5512) राज्ञा पुरोहितः कार्यः कीदृशो वर्णतो भवेत्। पुरोधा यादृशः कार्यः कथयस्व पितामह॥ 12-73-1 (67674) भीष्म उवाच। 12-73-2x (5513) गौरो वा लोहितो वाऽपि श्यामो वा नीरुजः सुखी। अक्रोधनो ह्यचपलः सर्वतश्च जितेन्द्रियः॥' 12-73-2 (67675) राज्ञा पुरोहितः कार्यो भवेद्विद्वान्बहुश्रुतः। उभौ समीक्ष्य धर्मार्थावप्रमेयावनन्तरम्॥ 12-73-3 (67676) धर्मात्मा मन्त्रविद्येषां राज्ञां राजन्पुरोहितः। `तेषामर्थश्च कामश्च धर्मश्चेति विनिश्चयः॥ 12-73-4 (67677) श्लोकाश्चोशनसा गीतास्तान्निबोध युधिष्ठिर। उच्छिष्टः स भवेद्राजा यस्य नास्ति पुरोहितः॥ 12-73-5 (67678) रक्षसामसुराणां च पिशाचोरगपक्षिणाम्। शत्रूणां च भवेद्वध्यो यस्य नास्ति पुरोहितः॥ 12-73-6 (67679) ब्रह्मत्वं सर्वयज्ञेषु कुर्वीताथर्वणो द्विजः। राज्ञश्चाथर्ववेदेन सर्वकर्माणि कारयेत्॥ 12-73-7 (67680) ब्रूयाद्गर्ह्याणि सततं महोत्पातान्यघानि च। इष्टमङ्गलयुक्तानि तथाऽन्तः पुरिकाणि च॥ 12-73-8 (67681) गीतनृत्ताधिकारेषु संमतेषु महीपतेः। कर्तव्यं करणीयं वै वैश्वदेवबलिस्तथा॥ 12-73-9 (67682) पक्षसंधिषु कुर्वीत महाशान्तिं पुरोहितः। रौद्रहोमसहस्रं च स्वस्य राज्ञः प्रियं हितम्॥ 12-73-10 (67683) राज्ञः पापमलाः सप्त यानृच्छति पुरोहितः। अमात्याश्च कुकर्माणो मन्त्रिणश्चाप्युपेक्षकाः॥ 12-73-11 (67684) चौर्यमव्यवहारश्च व्यवहारोपसेविनाम्। अदण्ड्यदण्डनं चैव दण्ड्यानां चाप्यदण्डनम्॥ 12-73-12 (67685) हिंसा चान्यत्र संग्रामाद्राज्ञश्च मल उच्यते। कुभृत्यैस्तु प्रजानाशः सप्तमस्तु महामलः॥ 12-73-13 (67686) रौद्रैर्होमैर्महाशान्त्या घृतकम्बलकर्मणा। भृग्वङ्गिरोविधिज्ञो वै पुरोधा निर्णुदे मलात्॥ 12-73-14 (67687) एतान्हित्वा दिवं याति राजा सप्त महामलान्। सामात्यः सपुरोधाश्च प्रजानां पालने रतः॥ 12-73-15 (67688) एतस्मिन्नेव कौरव्य पौरोहित्ये महामते। श्लोकानाह महेन्द्रस्य गुरुर्देवो बृहस्पतिः॥ 12-73-16 (67689) तान्निबोध महीपाल महाभाग हिताञ्शुभान्। ऋग्वेदे सामवेदे च यजुर्वेदे च वाजिनाम्॥ 12-73-17 (67690) न निर्दिष्टानि कर्माणि त्रिषु स्थानेषु भूभृताम्। शान्तिकं पौष्टिकं चैव अरिष्टानां च शातनम्॥ 12-73-18 (67691) शप्तास्ते याज्ञवल्क्येन यज्ञानां हितमीहता। ब्रह्मिष्ठानां वरिष्ठेन ब्रह्मणः संमते विभोः॥ 12-73-19 (67692) बह्वृचं सामगं चैव वाजिनं च विवर्जयेत्। बह्वृचो राष्ट्रनाशाय राजनाशाय सामगः। अध्वर्युर्बलनाशाय प्रोक्तो वाजसनेयकः॥ 12-73-20 (67693) अब्राह्मणेषु वर्णेषु मन्त्रान्वाजसनेयकान्। शान्तिके पौष्टिके चैव नित्यं कर्मणि वर्जयेत्॥ 12-73-21 (67694) ब्राह्मणस्य महीपस्य सर्वथा न विरोधिनः। वेदाश्चत्वार इत्येते ब्राह्मणा ये च तद्विदुः॥ 12-73-22 (67695) पौरोहित्ये प्रमाणं तु ब्राह्मणश्च महीपतेः। जात्या न क्षत्रियः प्रोक्तः क्षतत्राणं करोति यः॥ 12-73-23 (67696) चातुर्वर्ण्यबहिष्ठोऽपि स एव क्षत्रियः स्मृतः। भार्गवाङ्गिरसैर्मन्त्रैस्तेषां कर्म विधीयते॥ 12-73-24 (67697) वैतानं कर्म यच्चैव गृह्यकर्म च यत्स्मृतम्। द्विजातीनां त्रयाणां तु सर्वकर्म विधीयते॥ 12-73-25 (67698) राजधर्मप्रवृत्तानां हितार्थं त्रीमि कारयेत्। शान्तिकं पौष्टिकं चैव तथाऽभिचरणं च यत्॥ 12-73-26 (67699) अग्निष्टोममुखैर्यज्ञैर्दूषिता भूपकर्मभिः। न सम्यक्फलमृच्छन्ति ये यजन्ति द्विजातयः॥ 12-73-27 (67700) पौरोहित्यं तु कुर्वाणा नाशं यास्यन्ति भूभृताम्। यज्ञकर्माणि कुर्वाणा ऋत्विजस्तु विरोधिनः॥ 12-73-28 (67701) ब्रह्मक्षत्रविशः सर्वे पौरोहित्ये विवर्जिताः। तदभावे च पारक्यं निर्दिष्टं राजकर्मसु॥ 12-73-29 (67702) ऋषिणा याज्ञवल्क्येन तत्तथा न तदन्यथा। भार्गवाङ्गिरसां वेदे कृतविद्यः षडङ्गवित्॥ 12-73-30 (67703) यज्ञकर्मविधिज्ञस्तु विधिज्ञः पौष्टिकेषु च। अष्टादशविकल्पानां विधिज्ञः शान्तिकर्मणाम्॥ 12-73-31 (67704) सर्वरोगविहीनश्च संयतः संयतेन्द्रियः। श्वित्रकुष्ठक्षयक्षीणैर्ग्रहापस्मारदूषितैः॥ 12-73-32 (67705) अशस्तैर्वातदुष्टैश्च दूरस्थैः संवदेन्नृपः। रोगिणं ऋत्विजं चैव वर्जयेच्च पुरोहितम्॥ 12-73-33 (67706) नचान्यस्य कृतं येन पौरोहित्यं कदाचन। यस्य याज्यो मृतश्चैव भ्रष्टः प्रव्रजितो यथा॥ 12-73-34 (67707) युद्धे पराजितश्चैव सर्वांस्तान्वर्जयेन्नृपः। नक्षत्रस्यानुकूल्येन यः संजातो नरेश्वरः॥ 12-73-35 (67708) राजशास्त्रविनीतश्च श्रेयान्राज्ञः पुरोहितः। अधन्यानां निमित्तानामुत्पातानामथार्थवित्॥ 12-73-36 (67709) शत्रुपक्षक्षयज्ञश्च श्रेयान्राज्ञः पुरोहितः। वाजिनं तदभावे च चरकाध्वर्यवानपि॥ 12-73-37 (67710) बह्वृचं सामगं चैव नीतिशास्त्रकृतश्रमान्। कृतिनोऽथर्वणो वेदे स्थापयेत्तु पुरोहितान्॥ 12-73-38 (67711) हिंसालिङ्गा हि निर्दिष्टा मन्त्रा वैतानिकैर्द्विजैः। न तानुच्चारयेत्प्राज्ञः क्षात्रधर्मविरोधिनः॥ 12-73-39 (67712) प्रजागुणाः पुरोधाश्च पुरोहितगुणाः प्रजाः।' राजा वै सगुणो येषां कुशलं तेषु सर्वशः॥ 12-73-40 (67713) उभौ प्रजा वर्धयतो देवान्पूर्वापरान्पितॄन्। यौ भवेतां स्थितौ धर्मे श्रद्धेयौ सुतपस्विनौ॥ 12-73-41 (67714) परस्परस्य सुहृदौ विहितौ समचेतसौ। ब्रह्मक्षत्रस्य समानात्प्रजा सुखमवाप्नुयात्॥ 12-73-42 (67715) विमाननात्तयोरेव प्रजा नश्येयुरेव हि। ब्रह्मक्षत्रं हि सर्वासां प्रजानां मूलमुच्यते॥ 12-73-43 (67716) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। ऐलकश्यपसंवादं तं निबोध युधिष्ठिर॥ 12-73-44 (67717) ऐल उवाच। 12-73-45x (5514) यदा हि ब्रह्म प्रजहाति क्षत्रं क्षत्रं यदा वा प्रजहाति ब्रह्म। अन्वग्बलं कतमेऽस्मिन्भजन्ते तथा बलं कतमेऽस्मिन्ध्रियन्ते॥ 12-73-45 (67718) कश्यप उवाच। 12-73-46x (5515) द्विधा हि राष्ट्रं भवति क्षत्रियस्य ब्रह्म क्षत्रं यत्र विरुध्यतीह। अन्वग्बलं दस्यवस्तद्भजन्ते तथा वर्णं तत्र विदन्ति सन्तः॥ 12-73-46 (67719) नैषां ब्रह्म च वर्धते नोत पुत्रा न गर्गरो मथ्यते नो जयन्ते। नैषां पुत्रा देवमधीयते च यदा ब्रह्म क्षत्रियाः संत्यजन्ति॥ 12-73-47 (67720) नैषामर्थो वर्धते जातु गेहे नाधीयते तत्प्रजा नो यजन्ते। अपध्वस्ता दस्युभूता भवन्ति ये ब्राह्मणान्क्षत्रियाः संत्यजन्ति॥ 12-73-48 (67721) एतौ हि नित्यं संयुक्तावितरेतरधारणे। क्षत्रं वै ब्रह्मणो योनिर्योनिः क्षत्रस्य वै द्विजः॥ 12-73-49 (67722) उभावेतौ नित्यमभिप्रपन्नौ संप्रापतुर्महतीं संप्रतिष्ठाम्। तयोः सन्धिर्भिद्यते चेत्पुराण स्ततः सर्वं भवति हि संप्रमूढम्॥ 12-73-50 (67723) नात्र पारं लभते पारगामी महोदधौ नौरिव संप्रभिन्ना। चातुर्वण्यं भवति हि संप्रमूढं प्रजास्ततः क्षयसंस्था भवन्ति॥ 12-73-51 (67724) ब्रह्मवृक्षो रक्ष्यमाणो मधु हेम च वर्षति। अरक्ष्यमाणः सततमश्रु पापं च वर्षति॥ 12-73-52 (67725) अब्रह्मचारी चरणादपेतो यदा ब्रह्म ब्रह्मणि त्राणमिच्छेत्। आश्चर्यतो वर्षति तत्र देव स्तत्राभीक्ष्णं दुष्प्रभाश्चाविशन्ति॥ 12-73-53 (67726) स्त्रियं हत्वा ब्राह्मणं वाऽपि पापः सभायां यत्र लभते साधुवादम्। राज्ञः सकाशे न विभेति चापि ततो भयं विद्यते क्षत्रियस्य॥ 12-73-54 (67727) पापैः पापे क्रियमाणेऽतिवेलं ततो रुद्रो जायते देव एषः। पापैः पापाः संजनयन्ति रुद्रं ततः सर्वान्साध्वसाधून्हिनस्ति॥ 12-73-55 (67728) ऐल उवाच। 12-73-56x (5516) कुतो रुद्रः कीदृशो वाऽपि रुद्रः सत्वैः सत्वं दृश्यते वध्यमानम्। एतत्सर्वं कश्यप मे प्रचक्ष्व यतो रुद्रो जायते देव एषः॥ 12-73-56 (67729) कश्यप उवाच। 12-73-57x (5517) आत्मा रुद्रो हृदये मानवानां स्वं स्वं देहं परदेहं च हन्ति। वातोत्पातैः सदृशं रुद्रमाहु र्देवं जीमूतैः सदृशं रूपमस्य॥ 12-73-57 (67730) ऐल उवाच। 12-73-58x (5518) न वै वातः परिवृणोति कश्चि न्न जीमूतो वर्षति तत्र देवः। तथा युक्तो दृश्यते मानुषेषु कामद्वेषाद्वध्यते मुह्यते च॥ 12-73-58 (67731) कश्यप उवाच। 12-73-59x (5519) यथैकगेहाज्जातवेदाः प्रदीप्तः कृत्स्नं ग्रामं दहते च त्वरावान्। विमोहनं कुरुते देव एप ततः सर्वं स्पृश्यते पुण्यपापैः॥ 12-73-59 (67732) ऐल उवाच। 12-73-60x (5520) यदि दण्डः स्पृशतेऽपुण्यपापं पापं पापे क्रियमाणे विशेषात्। कस्य हेतोः सुकृतं नाम कुर्या द्दुष्कृतं वा कस्य हेतोर्न कुर्यात्॥ 12-73-60 (67733) कश्यप उवाच। 12-73-61x (5521) असंत्यागात्पापकृतामपापां स्तुल्यो दण्डः स्पृशते मिश्रभावात्। शुष्केणार्द्रं दह्यते मिश्रभावा न्न मिश्रः स्यात्पापकृद्भिः कथंचित्॥ 12-73-61 (67734) ऐल उवाच। 12-73-62x (5522) साध्वसाधून्धारयतीह भूमिः साध्वसाधूंस्तापयतीह सूर्यः। साध्वसाधूंश्चापि वातीह वायु रापस्तथा साध्वसाधून्वहन्ति॥ 12-73-62 (67735) कश्यप उवाच। 12-73-63x (5523) एवमस्मिन्वर्तते लोक एष नामुत्रैवं वर्तते राजपुत्र। प्रेत्यैतयोरन्तरावान्विशेषो यो वै पुण्यं चरते यश्च पापम्॥ 12-73-63 (67736) पुण्यस्य लोको मधुमान्घृतार्चि र्हिरण्यज्योतिरमृतस्य नाभिः। तत्र प्रेत्य मोदते ब्रह्मचारी न तत्र मृत्युर्न जरा नोत दुःखम्॥ 12-73-64 (67737) पापस्य लोको निरयोऽप्रकाशो नित्यं दुःखं शोकभूयिष्ठमेव। तत्रात्मानं शोचति पापकर्मा वह्वीः समाः प्रतपन्नप्रतिष्ठः॥ 12-73-65 (67738) मिथोभेदाद्ब्राह्मणक्षत्रियाणां प्रजा दुःखं दुःसहं चाविशन्ति। एवं ज्ञात्वा कार्य एवेह विद्वान् पुरोहितो नैकविद्यो नृपेण॥ 12-73-66 (67739) तं चैव लब्ध्वाभिषिञ्चेत्तथा धर्मो विधीयते। अग्रं हि ब्राह्मणः प्रोक्तं सर्वस्यैवेह धर्मतः॥ 12-73-67 (67740) पूर्वं हि ब्रह्मणः सृष्टिरिति ब्रह्मविदो विदुः। ज्येष्ठेनाभिजनेनास्य प्राप्तं पूर्वं यदुत्तमम्॥ 12-73-68 (67741) तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च ब्राह्मणः प्रसृताग्रभुक्। सर्वं श्रेष्ठं विशिष्टं च निवेद्यं तस्य धीमतः॥ 12-73-69 (67742) अवश्यमेतत्कर्तव्यं राज्ञा बलवताऽपि हि। ब्रह्म वर्धयति क्षत्रं क्षत्रतो ब्रह्म वर्धते। राज्ञः सर्वस्य चान्यस्य स्वामी राज्ञः पुरोहितः॥ ॥ 12-73-70 (67743) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रिसप्ततितमोऽध्यायः॥ 73॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-73-14 निर्णुदे मोचयेत्। राजानमिति शेषः॥ 12-73-46 क्षत्र कर्तृ। तत्र क्षत्रे सन्तः वर्णं विन्दन्ति। ब्राह्मणानामवमन्ता म्लेच्छजातीयोऽयं राजेत्यनुमानाज्जानन्ति। यथोक्तंभोगेन ज्ञायते कर्म कर्मणा ज्ञायते जनिरिति। तथा बलं तद्भियन्ते च सन्त इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-73-50 अभिप्रपन्नौ अन्योन्यशरणौ। क्षत्रशरणं ब्रह्म तपस्यति ब्रह्मशरणं क्षत्रं जयतीति भावः॥ 12-73-52 मधु सुखम्। अश्रु दुःखम्। पापं नरकम्॥ 12-73-53 ब्रह्म ब्राह्मणजातिः। ब्रह्मचरणादपेतत्वादब्रह्मचारी वेदाध्ययनशून्यः सन् त्राणं रक्षणं इच्छेत्तदा देवस्तत्र आश्चर्यतो वर्षति। तत्र वर्षः अत्यन्तं दुर्लभमित्यर्थः॥ 12-73-55 रुद्रो हिंस्रः। देवो राजा। रुद्रं कलिम्॥ 12-73-57 मानवानां हृदये य आत्मा जीवोऽस्ति स एव रुद्रः संहर्ता भवति। ननु कुतः शान्तस्यात्मनो रुद्रत्वमत आह वातेति। यथा उत्पातवात आकाशोत्थ आकाशोत्थां मेघदेवतामितस्ततो नयति गर्जयति विद्युदशनिवारीणि च तत आविर्भावयत्येवमात्मोत्थिताः काप्नक्रोधादयः सर्वं हिंस्रं कारयन्तीत्यर्थः॥ 12-73-58 यथा आकाशेन युक्तास्ततः पृथग्भूताः वातो मेघाश्च मेघप्रवर्तकदेवता च प्रत्यक्षेण शास्त्रज्ञानेन च दृश्यन्ते नैवं जीवो वा तदभिभावकः कामादिर्वा पृथक् दृश्यते किंत्वात्मन्येव वह्यौष्ण्यवत्कामद्वेषौ वर्तेते तौ चैतस्य संबन्धकौ मोहको च भवत इत्यर्थः॥ 12-73-59 यथाऽल्पोऽपि वह्निरधिकमधिकं काष्ठभारमुपारुह्य कृत्स्नं ग्रामं दहति तत्र न केवलं काष्ठानां दाहकत्वं नापि काष्ठान्यनुपारूढस्याग्नेः किंतु तदुभयसंघातस्यैव। तत्रापि विवेके क्रियमाणे वह्नेरेवोपाध्यावेशाद्दाहकत्वम्। एवमात्मानमारुह्याहंकारवह्निः कामक्रोधादिवातैरुद्दीपितो रुद्रत्वं प्रतिपद्यते॥ 12-73-60 अपुण्यपापमप्यात्मानं यदि विशेषात् क्रियमाणे पापे निमित्तभूते सति दण्डः पापं दण्डात्मकं पापं गालनताडनादि दुःखं कर्तृ स्पृशते मोहादिति ब्रवीषि तर्हि पुण्यकरणं पापवर्जनं च शास्त्रचोदितं वृथैव स्यात्॥ 12-73-67 तं पुरोहितं लब्ध्वा आत्मानं राज्येऽभिषिञ्चेत्॥ 12-73-70 एवं राज्ञा विशेषेण पूज्या वै ब्राह्मणाः सदा इति झ. पाठः॥

12-74-0 (67744) `युधिष्ठिर उवाच। 12-74-0x (5524) ब्रह्मक्षत्रस्य सामर्थ्यं कथितं ते पितामह। पुरोहितप्रभावश्च लक्षणं च पुरोधसः॥ 12-74-1 (67745) इदानीं श्रोतुमिच्छामि ब्रह्मक्षत्रविनिर्णयम्। ब्रह्मक्षत्रं हि सर्वस्य कारणं जगतः परम्। योगक्षेमो हि राष्ट्रस्य ताभ्यामायत्त एव च॥' 12-74-2 (67746) भीष्म उवाच। 12-74-3x (5525) योगक्षेमो हि राष्ट्रस्य राजन्यायत्त उच्यते। योगक्षेमो हि राज्ञो हि समायत्तः पुरोहिते॥ 12-74-3 (67747) यत्रादृष्टं भयं ब्रह्म प्रजानां शमयत्युत। दृष्टं च राजा बाहुभ्यां तद्राज्यं सुखमेधते॥ 12-74-4 (67748) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। मुचुकुन्दस्य संवादं राज्ञो वैश्रवणस्य च॥ 12-74-5 (67749) मुचुकुन्दो विजित्येमां पृथिवीं पृथिवीपतिः। जिज्ञासमानः स बलमभ्ययादलकाधिपम्॥ 12-74-6 (67750) ततो वैश्रवणो राजा राक्षसानसृजत्तदा। ते बलान्यवमृद्गन्त मुचुकुन्दस्य नैर्ऋताः॥ 12-74-7 (67751) स हन्यमाने सैन्ये स्वे मुचुकुन्दो नराधिपः। गर्हयामास विद्वांसं पुरोहितमरिन्दमः॥ 12-74-8 (67752) तत उग्रं तपस्तप्त्वा वसिष्ठो धर्मवित्तमः। रक्षांस्युपावधीत्तत्र पन्थानं चाप्यविन्दत॥ 12-74-9 (67753) ततो वैश्रवणो राजा मुचुकुन्दमगर्हयत्। वध्यमानेषु सैन्येषु वचनं चेदमब्रवीत्॥ 12-74-10 (67754) धनद उवाच। 12-74-11x (5526) बलवन्तस्त्वया पूर्वे राजानः सपुरोहिताः। न चैवं समवर्तन्त यथा त्वमिव वर्तसे॥ 12-74-11 (67755) ते खल्वपि कृतास्त्राश्च बलवन्तश्च भूमिपाः। आगम्य पर्युपासन्ते मामीशं सुखदुःखयोः॥ 12-74-12 (67756) यद्यस्ति बाहुवीर्यं ते तद्दर्शयितुमर्हसि। किं ब्राह्मणबलेन त्वमतिमात्रं प्रवर्तसे॥ 12-74-13 (67757) मुचुकुन्दस्ततः क्रुद्धः प्रत्युवाच धनेश्वरम्। न्यायपूर्वमसंलब्धमसंभ्रान्तमिदं वचः॥ 12-74-14 (67758) ब्रह्मक्षत्रमिदं सृष्टमेकयोनि स्वयंभुवा। पृथग्बलविधानं च तल्लोकं परिपालयेत्॥ 12-74-15 (67759) तपोमन्त्रबलं नित्यं ब्राह्मणेषु प्रतिष्ठितम्। अस्रबाहुबलं नित्यं क्षत्रियेषु प्रतिष्ठितम्॥ 12-74-16 (67760) ताभ्यां संभूय कर्तव्यं प्रजानां परिपालनम्। तथा च मां प्रवर्तन्तं किं गर्हस्यलकाधिप॥ 12-74-17 (67761) ततोऽब्रवीद्वैश्रवणो राजानं सपुरोहितम्। नाहं राज्यमनिर्दिष्टं कस्मैचिद्विदधाम्युत॥ 12-74-18 (67762) नाच्छिन्दे वाऽप्यनिर्दिष्टमिति जानीहि पार्थिव। प्रशाधि पृथिवीं कृत्स्नां मद्दत्तामखिलामिमाम्। [एवमुक्तः प्रत्युवाच मुचुकुन्दो महीपतिः॥] 12-74-19 (67763) नाहं राज्यं भवद्दत्तं भोक्तुमिच्छामि पार्थिव। बाहुवीर्यार्जितं राज्यमश्नीयामिति कामये॥ 12-74-20 (67764) भीष्म उवाच। 12-74-21x (5527) ततो वैश्रवणो राजा विस्मयं परमं ययौ। क्षत्रधर्मे स्थितं दृष्ट्वा मुचुकुन्दमरिन्दमम्॥ 12-74-21 (67765) ततो राजा मुचुकुन्दः सोन्वशासद्वसुंधराम्। बाहुवीर्यार्जितां सम्यक्क्षत्रधर्ममनुव्रतः॥ 12-74-22 (67766) एवं यो ब्रह्मविद्राजा ब्रह्मपूर्वं प्रवर्तते। स भुङ्क्ते विजितामुवीं यशश्च महदश्नुते॥ 12-74-23 (67767) नित्योदकी ब्राह्मणः स्यान्नित्यशस्त्रश्च क्षत्रियः। तयोर्हि सर्वमायत्तं यत्किंचिज्जगतीगतम्॥ 12-74-24 (67768) यशश्च तेजश्व महीं च कृत्स्नां प्राप्नोति राजन्विपुलां च कीर्तिम्। प्रधानधर्मं नृपते नियच्छ तथा च धर्मस्य चतुर्थमंशम्॥ ॥ 12-74-25 (67769) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुःसप्ततितमोऽध्यायः॥ 74॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-74-7 असृजदतिसृष्टवान्। आज्ञापितवानिति यावत्॥ 12-74-11 त्वया त्वत्तः॥ 12-74-25 नियच्छ गृहाणेत्यर्थः।

12-75-0 (67770) युधिष्ठिर उवाच। 12-75-0x (5528) यया वृत्त्या महीपालो विवर्धयति मानवान्। पुण्यांश्च लोकाञ्जयति तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-75-1 (67771) भीष्म उवाच। 12-75-2x (5529) दानशीलो भवेद्राजा यज्ञशीलश्च भारत। उपवासतपः शीलः प्रजानां पालने रतः॥ 12-75-2 (67772) सर्वाश्चैव प्रजा नित्यं राजा धर्मेण पालयन्। उत्थानेन प्रदानेन पूजयेच्चापि धार्मिकान्॥ 12-75-3 (67773) राज्ञा हि पूजितो धर्मस्ततः सर्वत्र पूज्यते। यद्यदाचरते राजा तत्प्रजानां स्म रोचते॥ 12-75-4 (67774) नित्यमुद्यतदण्डश्च भवेन्मृत्युरिवारिषु। निहन्यात्सर्वतो दस्यून्न राज्ञो दस्युषु क्षमा॥ 12-75-5 (67775) यं हि धर्मं चरन्तीह प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः। चतुर्थं तस्य धर्मस्य राजा भागं च विन्दति॥ 12-75-6 (67776) यदधीते यद्ददाति यञ्जुहोति यदर्चति। राजा चतुर्थभाक्तस्य प्रजा धर्मेण पालयन्॥ 12-75-7 (67777) यद्राष्ट्रोऽकुशलं किंचिद्राज्ञो रक्षयतः प्रजाः। चतुर्थं तस्य पापस्य राजा भारत विन्दति॥ 12-75-8 (67778) अप्याहुः सर्वमेवेति भूयोऽर्धमिति निश्चयः। कर्मणा पृथिवीपाल नृशंसोऽनृतवागपि॥ 12-75-9 (67779) तादृशात्किल्बिपाद्राजा शृणु येन प्रमुच्यते। प्रत्याहर्तुमशक्यं स्याद्धनं चोरैर्हृतं यदि। तत्स्वकोशात्प्रदेयं स्यादशक्तेनोपजीवतः॥ 12-75-10 (67780) सर्ववर्णैः सदा रक्ष्यं ब्रह्मस्वं ब्राह्मणा यथा। न स्थेयं विषये तेन योऽपकुर्याद्द्विजातिषु॥ 12-75-11 (67781) ब्रह्मस्वे रक्ष्यमाणे तु सर्वं भवति रक्षितम्। तेषां प्रसादे निर्वृत्ते कृतकृत्यो भवेन्नृपः॥ 12-75-12 (67782) पर्जन्यमिव भूतानि महाद्रुममिव द्विजाः। नरास्तमुपजीवन्ति नृपं सर्वार्थसाधकम्॥ 12-75-13 (67783) न हि कामात्मना राज्ञा सततं शठबुद्धिना। नृशंनेनातिलुब्धेन शक्यं पालयितुं प्रजाः॥ 12-75-14 (67784) युधिष्ठिर उवाच। 12-75-15x (5530) नाहं राज्यसुखान्वेषी राज्यमिच्छाम्यपि क्षणम्। धर्मार्थं रोचये राज्यं धर्मश्चात्र न विद्यते॥ 12-75-15 (67785) तदल मम राज्येन यत्र धर्मो न विद्यते। वनमेव गमिष्यामि तस्माद्धर्मचिकीर्षया॥ 12-75-16 (67786) तत्र मेध्येष्वरण्येषु न्यस्तदण्डो जितेन्द्रियः। धर्ममाराधयिष्यामि मुनिर्मूलफलाशनः॥ 12-75-17 (67787) भीष्म उवाच। 12-75-18x (5531) वेदाहं तव या बुद्धिरानृशंस्येऽगुणैव सा। न च नित्यानृशंसेन शक्यं राज्यमुपासितुम्॥ 12-75-18 (67788) सदैव त्वां मृदुप्रज्ञमत्यार्यमतिधार्मिकम्। क्लीबं धर्मघृणायुक्तं न लोको बहुमन्यते॥ 12-75-19 (67789) राजधर्ममवेक्षस्व पितृपैतामहोचितम्। नैतद्राज्ञामथो वृत्तं यथा त्वं स्थातुमिच्छसि॥ 12-75-20 (67790) न हि वैक्लव्यसंसृष्टमानृशंस्यमिहास्थितः। प्रजापालनसंभूतं प्राप्तो धर्मफलं ह्यसि॥ 12-75-21 (67791) न ह्येतामाशिषं पाण्डुर्न च कुन्त्यभ्यभाषत। `विचित्रवीर्यो धर्मात्मा चित्रवीर्यो नराधिपः॥ 12-75-22 (67792) शन्तनुश्च महीपालः सर्वक्षत्रस्य पूजितः।' तवैतां प्राज्ञतां तात यथा चरसि मेधया॥ 12-75-23 (67793) शौर्यं बलं च सत्यं च पिता तव सदाऽब्रवीत्। महत्त्वं बलमौदार्यं भवतः कुन्त्ययाचत॥ 12-75-24 (67794) नित्यं स्वाहा स्वधा नित्यं चोभे मानुषदैवते। पुत्रेष्वाशासते नित्यं पितरो दैवतानि च॥ 12-75-25 (67795) दानमध्ययनं यज्ञं प्रजानां परिपालनम्। धर्म्यमेतदधर्म्यं वा जन्मनैवाभ्यजायथाः॥ 12-75-26 (67796) कुले धुरि च युक्तानां वहतां भारमीदृशम्। सीदतामपि कौन्तेय कीर्तिर्न परिहीयते॥ 12-75-27 (67797) समन्ततो विनीतो यो वहत्यस्खलितो हि सः। निर्दोषकर्मवचनात्सिद्धिः कर्मण एव सा॥ 12-75-28 (67798) नैकान्ते विनिपातेऽपि विहरेदिह कश्चन। धर्मी गृही वा राजा वा ब्रह्मचार्यथवा द्विजः॥ 12-75-29 (67799) अल्पं हि सारभूयिष्ठं यत्कर्मोदारमेव तत्। कृतमेवाकृताच्छ्रेयो न पापीयोऽस्य कर्मणः॥ 12-75-30 (67800) यदा कुलीनो धर्मज्ञः प्राप्नोत्यैश्वर्यमुत्तमम्। योगक्षेमस्तदा राज्ञः कुशलायैव कल्पते॥ 12-75-31 (67801) दानेनान्यं बलेनान्यमन्यं सूनृतया गिरा। सर्वतः प्रतिगृह्णीयाद्राज्यं प्राप्येह धार्मिकः॥ 12-75-32 (67802) यं हि वैद्याः कुले जाता ह्यवृत्तिभयपीडिताः। प्राप्य तृप्ताः प्रतिष्ठन्ति धर्मः कोऽभ्यधिकस्ततः॥ 12-75-33 (67803) युधिष्ठिर उवाच। 12-75-34x (5532) किं न्वतः परमं स्वर्ग्यं का ततः प्रीतिरुत्तमा। किं ततः परमैश्वर्यं ब्रूहि मे यदि पश्यसि॥ 12-75-34 (67804) भीष्म उवाच। 12-75-35x (5533) यस्मिन्भयार्दिताः सन्तः क्षेमं विन्दन्त्यपि क्षणम्। स स्वर्गजित्तमोऽस्माकं सत्यमेतद्ब्रवीमि ते॥ 12-75-35 (67805) त्वमेव प्रीतिमांस्तस्मात्कुरूणां कुरुसत्तम। भव राजा जय स्वर्गं सतो रक्षाऽसतो जहि॥ 12-75-36 (67806) अनु त्वां तात जीवन्तु सुहृदः साधुभिः सह। पर्जन्यमिव भूतानि स्वादुद्रुममिव द्विजाः॥ 12-75-37 (67807) धृष्टं शूरं प्रहर्तारमनृशंसं जितेन्द्रियम्। वत्सलं संविभक्तारमुपजीवन्तु बान्धवाः॥ ॥ 12-75-38 (67808) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चसप्ततितमोऽध्यायः॥ 75॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-75-5 न कामात्कस्यचित्क्षमेदिति झ.पाठः॥ 12-75-7 यदधीते ब्राह्मणादिः॥ 12-75-10 अशक्तेन राज्ञा उपजीवतः धनोपजीविनो वणिजादेः॥ 12-75-32 प्रतिगृह्णीयाद्वशीकुर्यात्॥

12-76-0 (67809) युधिष्ठिर उवाच। 12-76-0x (5534) स्वकर्मण्यपरे युक्तास्तथैवान्ये विकर्मणि। तेषां विशेषमाचक्ष्व ब्राह्मणानां पितामह॥ 12-76-1 (67810) भीष्म उवाच। 12-76-2x (5535) विद्यालक्षणसंपन्नाः सर्वत्राम्नायदर्शिनः। एते ब्रह्मसमा राजन्ब्राह्मणाः परिकीर्तिताः॥ 12-76-2 (67811) ऋत्विगाचार्यसंपन्नाः स्वेषु कर्मस्ववस्थिताः। एते देवसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत॥ 12-76-3 (67812) `गोऽजाविमहिषाणां च बडवानां च पोषकाः। वृत्त्यर्थं प्रतिपद्यन्ते तान्वैश्यान्संप्रचक्षते॥ 12-76-4 (67813) ऐश्वर्यकामा ये चापि सामिपा वाऽपि भारत। निग्रहानुग्रहरतांस्तान्द्विजान्क्षत्रियान्विदुः॥ 12-76-5 (67814) अश्वारोहा गजारोहा रथिनोऽथ पदातयः। एते वैश्यसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत॥ 12-76-6 (67815) जन्मकर्मविहीना ये कदर्या ब्रह्मबन्धवः। एते शूद्रसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत॥ 12-76-7 (67816) अश्रोत्रियाः सर्वे एते सर्वे चानाहिताग्नयः। तान्सर्वान्धार्मिको राजा बलिं विष्टिं च कारयेत्॥ 12-76-8 (67817) आह्वायका देवलका नाक्षत्रा ग्रामयाजकाः। एते ब्राह्मणचाण्डाला महापथिकपञ्चमाः॥ 12-76-9 (67818) [ऋत्विक्पुरोहितो मन्त्री दूतो वार्तानुकर्षकः। एते क्षत्रसमा राजन्ब्राह्मणानां भवन्त्युत॥] 12-76-10 (67819) `म्लेच्छदेशाश्च ये केचित्पापैरध्युषिता नरैः। गत्वा तु ब्राह्मणस्तांश्च चण्डालः प्रेत्य चेह च॥ 12-76-11 (67820) व्रात्यान्म्लेच्छांश्च शूद्रांश्च याजयित्वा द्विजाधमः। अकीर्तिमिह संप्राप्य नरकं प्रतिपद्यते॥ 12-76-12 (67821) महावृन्दसमुद्राभ्यां पर्यायेणैकविंशतिम्। ब्राह्मणो ऋग्यजुः साम्नां मूढः कृत्वा तु विप्लवम्॥ 12-76-13 (67822) कल्पमेकं कृमिस्थोऽथ नानाविष्ठासु जायते। व्रात्ये म्लेच्छे तथा शूद्रे तस्करे पत्तितेऽशुचौ॥ 12-76-14 (67823) कुदेशे च सुरापे च ब्रह्मघ्ने वृषलीपतौ। अनधीतेषु सर्वत्र भुञ्जाने यत्र तत्र वा॥ 12-76-15 (67824) वालस्त्रीवृद्धहन्तुश्च मातापित्रोर्गुरोस्तथा। मित्रद्रुहि कृतघ्ने च गोघ्ने चैव कथंचन॥ 12-76-16 (67825) पुत्रघातिनि शत्रौ च न मन्त्राद्याजयेद्द्विजः। स तेषां विप्लवः प्रोक्तो मन्त्रविद्भिः सनातनैः॥ 12-76-17 (67826) यदि विप्रो विदेशस्थस्तीर्थयात्रां गतोऽपि वा। यदि भीतः प्रपन्नो वा कुदेशं शौचवर्जितम्॥ 12-76-18 (67827) सुसयतः शुचिर्भुत्वा मन्त्रानुच्चारयेद्द्विजः। आर्तश्चोच्चारयेन्मन्त्रमार्तत्राणपरोऽथवा। हीनेष्वपि प्रयुञ्जानो नासौ विप्लावकः स्मृतः॥ 12-76-19 (67828) क्रूरकर्मा विकर्मा वा कर्मभिर्वञ्चितोऽथवा। तत्त्ववित्तरते पापं शीलवान्सयतेन्द्रियः॥ ' 12-76-20 (67829) एतेभ्यो बलिमादद्याद्धीनकोशो महीपतिः। ऋते ब्रह्मसमेभ्यश्च देवकल्पेभ्य एव च॥ 12-76-21 (67830) अब्राह्मणानां वित्तस्य स्वामी राजेति नः श्रुतिः। ब्राह्मणानां च येकेचिद्विकर्मस्था इति श्रुतिः। `प्रागुक्तांश्चाप्यनुक्तांश्च सर्वास्तान्दापयेत्करान्' 12-76-22 (67831) विकर्मस्थाश्च नोपेक्ष्या विप्रा राज्ञा कथंचन। नियम्याः संविभज्याश्च धर्मानुग्रहकाम्यया॥ 12-76-23 (67832) यस्य स्म विषये राज्ञः स्तेनो भवति वै द्विजः। राज्ञ एवापराधं तं मन्यन्ते तद्विदो जनाः॥ 12-76-24 (67833) अवृत्त्या यो भवेत्स्तेनो वेदवित्स्नातकस्तथा। राजन्स राज्ञा भर्तव्य इति वेदविदो विदुः॥ 12-76-25 (67834) स चेन्नापि निवर्तेत कृतवृत्तिः परन्तप। ततो निर्वासनीयः स्यात्तस्माद्देशात्सबान्धवः॥ 12-76-26 (67835) `यज्ञः श्रुतमपैशुन्यमर्हिसाऽतिथिपूजनम्। दमः सत्यं तपो दानमेतद्ब्राह्मणलक्षणम्॥' ॥ 12-76-27 (67836) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षट्सप्ततितमोऽध्यायः॥ 76॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-76-3 ऋग्यजुःसामसंपन्नाः इति झ. पाठः॥ 12-76-7 जन्मकर्मजन्मोचितकर्म तेन विहीनाः॥ 12-76-8 बलिं करवानम्। विष्टिंविना वेतनं राजसेवाम्॥ 12-76-9 आह्वायका धर्माधिकारिणः। देवलका वेतनेन देवपूजाकर्तारः। महापथिकः समुद्रे नौयानेन गच्छन्। यद्वा महापथि शुल्कग्राहकः॥

12-77-0 (67837) युधिष्ठिर उवाच। 12-77-0x (5536) केषां प्रभवते राजा वित्तस्य भरतर्षभ। कया च वृत्त्या वर्तेत तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-77-1 (67838) भीष्म उवाच। 12-77-2x (5537) अब्राह्मणानां वित्तस्य स्वामी राजेति वैदिकम्। ब्राह्मणानां च ये केचिद्विकर्मस्था भवन्त्युत॥ 12-77-2 (67839) विकर्मस्थाश्च नोपेक्ष्या विप्रा राज्ञा कथंचन। इति राज्ञां पुरावृत्तमभिजल्पन्ति साधवः॥ 12-77-3 (67840) यस्य स्म विषये राज्ञः स्तेनो भवति वै द्विजः। राज्ञ एवापराधं तं मन्यन्ते किल्विषं नृप॥ 12-77-4 (67841) अभिशस्तमिवात्मानं मन्यन्ते तेन कर्मणा। तस्माद्राजर्षयः सर्वे ब्राह्मणानन्वपालयन्॥ 12-77-5 (67842) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। गीतं केकयराजेन हियमाणेन रक्षसा॥ 12-77-6 (67843) केकयानामधिपतिं रक्षो जग्राह दारुणम्। स्वाध्यायेनान्वितं राजन्नरण्ये संशितव्रतम्॥ 12-77-7 (67844) राजोवाच। 12-77-8x (5538) न मे स्तेनो जनपदे न कदर्यो न मद्यपः। नानाहिताग्निर्नायज्वा मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-8 (67845) न च मे ब्राह्मणोऽविद्वान्नाव्रती नाप्यसोमपः। द्विजातिर्विषये मह्यं मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-9 (67846) नानाप्तदक्षिणैर्यज्ञैर्यजन्ते विषये मम। नाधीते चाव्रती कश्चिन्मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-10 (67847) अध्यापयन्त्यधीयन्ते यजन्ते याजयन्ति च। ददति प्रतिगृह्णन्ति षट्सु कर्मस्ववस्थिताः॥ 12-77-11 (67848) पूजिताः संविभक्ताश्च मृदवः सत्यवादिनः। ब्राह्मणा मे स्वकर्मस्था मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-12 (67849) न याचन्ते प्रयच्छन्ति सत्यधर्मविशारदाः। नाध्यापयन्त्यधीयन्ते यजन्ते याजयन्ति न॥ 12-77-13 (67850) ब्राह्मणान्परिरक्षन्ति सङ्ग्रामेष्वपलायिनः। क्षत्रिया मे स्वकर्मस्था मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-14 (67851) कृषिगोरक्षवाणिज्यमुपजीवन्त्यमायया। अप्रमत्ताः क्रियावन्तः सुवृत्ताः सत्यवादिनः॥ 12-77-15 (67852) संविभागं दमं शौचं सौहृदं च व्यपाश्रिताः। मम वैश्याः स्वकर्मस्था मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-16 (67853) त्रीन्वर्णानुपतिष्ठन्ते यथावदनसूयकाः। मम शूद्राः स्वकर्मस्था मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-17 (67854) कृपणानाथवृद्धानां दुर्बलातुरयोषिताम्। संविभक्ताऽस्मि सर्वेषां मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-18 (67855) कुलानुरूपधर्माणां प्रस्थितानां यथाविधि। अव्युच्छेत्ताऽस्मि सर्वेषां मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-19 (67856) तपस्विनो मे विषये पूजिताः परिपालिताः। संविभक्ताश्च सत्कृत्य मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-20 (67857) नासंविभज्य भोक्ताऽस्मि न विशामि परस्त्रियम्। स्वतन्त्रो जातु न क्रीडे मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-21 (67858) नाब्रह्मचारी भिक्षावान्भिक्षुर्वा ब्रह्मचर्यवान्। अनृत्विजा हुतं नास्ति मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-22 (67859) `कृतं राज्यं मया सर्वं राज्यस्थेनापि कार्यवत्। नाहं व्युत्क्रामितः सत्यान्मा ममान्तरमाविशः॥ ' 12-77-23 (67860) नावजानाम्यहं वैद्यान्न वृद्धान्न तपस्विनः। राष्ट्रे स्वपति जागर्मि मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-24 (67861) `शुक्लकर्मास्मि सर्वत्र न दुर्गतिभयं मम। धर्मचारी गृहस्थश्च मा ममान्तरमाविशः॥' 12-77-25 (67862) वेदाध्ययनसंपन्नस्तपस्वी सत्यधर्मवित्। स्वामी सर्वस्य राष्ट्रस्य धीमान्मम पुरोहितः॥ 12-77-26 (67863) दानेन दिव्यानभिवाञ्छामि लोकान् सत्येनाथ ब्राह्मणानां च गुप्त्या। शुश्रूषया चापि गुरूनुपैमि न मे भयं विद्यते राक्षसेभ्यः॥ 12-77-27 (67864) न मे राष्ट्रे विधवा ब्रह्मबन्धु र्न ब्राह्मणः कितवो नोत चोरः। नायाज्ययाजी न च पापकर्मा न मे भयं विद्यते राक्षसेभ्यः॥ 12-77-28 (67865) न मे शस्त्रैरनिर्भिन्नं गात्रे व्द्यङ्गुलमन्तरम्। धर्मार्थं युध्यमानस्य मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-29 (67866) गोब्राह्मणेभ्यो यज्ञेभ्यो नित्यं स्वस्त्ययनं मम। आशासते जना राष्ट्रे मा ममान्तरमाविशः॥ 12-77-30 (67867) राक्षस उवाच। 12-77-31x (5539) `नारीणां व्यभिचाराच्च अन्यायाच्च महीक्षिताम्। विप्राणां कर्मदोषाच्च प्रजानां जायते भयम्॥ 12-77-31 (67868) अवृष्टिर्मारको दोषः सततं क्षुद्भयानि च। विग्रहश्च सदा तस्मिन्देशे भवति दारुणः॥ 12-77-32 (67869) यक्षरक्षःपिशाचेभ्यो नासुरेभ्यः कथंचन। भयमुत्पद्यते तत्र यत्र विप्राः सुसंयताः॥ 12-77-33 (67870) गन्धर्वाप्सरसः सिद्धाः पन्नगाश्च सरीसृपाः। मानवान्न जिघांसन्ति यत्र नार्यः पतिव्रताः॥ 12-77-34 (67871) ब्राह्मणः क्षत्रिया वैश्या यत्र शूद्राश्च धार्मिकाः। नाऽनावृष्टिभयं तत्र न दुर्भिक्षं न विभ्रमः॥ 12-77-35 (67872) धार्मिको यत्र भूपालो न तत्रास्ति पराभवः। उत्पाता न च दृश्यन्ते न दिव्या न च मानुषाः॥ 12-77-36 (67873) यस्मात्सर्वास्ववस्थासु धर्ममेवान्ववेक्षसे। तस्मात्प्राप्नुहि कैकेय गृहं स्वस्ति व्रजाम्यहम्॥ 12-77-37 (67874) येषां गोब्राह्मणा रक्ष्याः प्रजा रक्ष्याश्च केकय। न रक्षोऽभ्यो भयं तेषां कुत एव तु पातकम्॥ 12-77-38 (67875) येषां पुरोगमा विप्रा येषां ब्रह्म परं बलम्। सुरक्षितास्तथा विप्रास्ते वै स्वर्गजितो नृपाः॥ 12-77-39 (67876) भीष्म उवाच। 12-77-40x (5540) तस्माद्द्विजातीन्रक्षेत ते हि रक्षन्ति रक्षिताः। आशीरेषां भवेद्राजन्राज्ञां सम्यक्प्रवर्तताम्॥ 12-77-40 (67877) तस्माद्राज्ञा विशेषेण विकर्मस्था द्विजातयः। नियम्याः संविभज्याश्च प्रजानुग्रहकारणात्॥ 12-77-41 (67878) एवं यो वर्तते राजा पौरजानपदेष्विह। अनुभूयेह भद्राणि प्राप्नोतीन्द्रसलोकताम्॥ ॥ 12-77-42 (67879) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तसप्ततितमोऽध्यायः॥ 77॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-77-8 मामकान्तरमाविभः इति ट. ड.थ. पाठः। मामकान्तरमाविशः इति झ. पाठः॥ 12-77-27 न पापकारी न च पापवक्ता इति ट.ड.थ.द. पाठः॥

12-78-0 (80817) युधिष्ठिर उवाच। 12-78-0x (6691) व्याख्याता राजधर्मेण वृत्तिरापत्सु भारत। कथंचिद्वैश्यधर्मेण जीवेद्वा ब्राह्मणो न वा॥ 12-78-1 (80818) भीष्म उवाच। 12-78-2x (6692) अशक्तः क्षत्रधर्मेण वैश्यधर्मेण वर्तयेत्। कृषिं गोरक्ष्यमास्थाय व्यसने वृत्तिसंक्षये॥ 12-78-2 (80819) युधिष्ठिर उवाच। 12-78-3x (6693) कानि पण्यानि विक्रीणन्स्वर्गलोकान्न हीयते। ब्राह्मणो वैश्यधर्मेण वर्तयन्भरतर्षभ॥ 12-78-3 (80820) भीष्म उवाच। 12-78-4x (6694) सुरालवणमित्येतत्तिलान्केसरिणः पशून्। वृषभान्मधु मांसं च कृतान्नं च युधिष्ठिर॥ 12-78-4 (80821) सर्वास्ववस्थास्वेतानि ब्राह्मणः परिवर्जयेत्। एतेषां विक्रयात्तात ब्राह्मणो नरके पतेत्॥ 12-78-5 (80822) अजोऽग्निर्वरुणो मेषः सूर्योऽश्वः पृथिवी विराट्। धेनुर्यज्ञश्च सोमश्च न विक्रेयाः कथंचन॥ 12-78-6 (80823) पक्वेनामस्य निमयं न प्रशंसन्ति साधवः। निमयेत्पक्वमामेन भोजनार्थाय भारत॥ 12-78-7 (80824) वयं सिद्धमशिष्यामो भवान्साधयतामिदम्। एवं संवीक्ष्य समयं नाधर्मोऽस्ति कथंचन॥ 12-78-8 (80825) अत्र ते वर्तयिष्यामि यथा कर्मः सनातनः। व्यवहारप्रवृत्तानां तन्निबोध युधिष्ठिर॥ 12-78-9 (80826) भवतेऽहं ददानीदं भवानेतत्प्रयच्छतु। उचितो वर्तते धर्मो न बलात्संप्रवर्तते॥ 12-78-10 (80827) इत्येवं संप्रवर्तन्ते व्यवहाराः पुरातनः। ऋषीणामितरेषां च साधु चैतदसंशयम्॥ 12-78-11 (80828) युधिष्ठिर उवाच। 12-78-12x (6695) अथ तात यदा सर्वाः शस्त्रमाददते प्रजाः। व्युत्क्रमन्ते स्वधर्मेभ्यः क्षत्रस्य क्षीयते बलम्॥ 12-78-12 (80829) तदा त्राता तु को नु स्यात्को धर्मः किं परायणम्। एतं मे संशयं ब्रूहि विस्तरेण पितामह॥ 12-78-13 (80830) भीष्म उवाच। 12-78-14x (6696) दानेन तपसा यज्ञैदद्रोहेण दमेन च। ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः क्षेममिच्छेयुरात्मनः॥ 12-78-14 (80831) तेषां ये वेदबलिनस्त उत्थाय समन्ततः। राज्ञो बलं वर्धयेयुर्महेन्द्रस्येव देवताः॥ 12-78-15 (80832) राज्ञो हि क्षीयमाणस्य ब्रह्मैवाहुः परायणम्। तस्माद्ब्राह्मबलेनैव समुत्थेयं विजानता॥ 12-78-16 (80833) यदा तु विजयी राजा क्षेमं राष्ट्रेऽभिसन्दधेत्। तदा वर्णा यथाधर्मं निविशेयुः स्वकर्मसु॥ 12-78-17 (80834) उन्मर्यादे प्रवृत्ते तु दस्युभिः संकरे कृते। सर्वे वर्णा न दुष्येयुः शस्त्रवन्तो युधिष्ठिर॥ 12-78-18 (80835) युधिष्ठिर उवाच। 12-78-19x (6697) अथ चेत्सर्वतः क्षत्रं प्रदुष्येद्ब्राह्मणं प्रति। कस्तत्र ब्राह्मणांस्त्राता को धर्मः किं परायणम्॥ 12-78-19 (80836) भीष्म उवाच। 12-78-20x (6698) तपसा ब्रह्मचर्येण शस्त्रेण च बलेन च। अमायया मायया च नियन्तव्यं तदा भवेत्॥ 12-78-20 (80837) क्षत्रियस्यातिवृत्तस्य ब्राह्मणेषु विशेषतः। ब्रह्मैव संनियन्तृ स्यात्क्षत्रं हि ब्रह्मसंभवम्॥ 12-78-21 (80838) अभ्द्योऽग्निर्ब्रह्मतः क्षत्रमश्मनो लोहमुत्थितम्। तेषां सर्वत्रगं तेजः स्वस्वयोनिषु शाम्यति॥ 12-78-22 (80839) यदा छिनत्त्ययोऽश्मानमग्निश्चापोऽभिहन्ति च। क्षत्रं च ब्राह्मणं द्वेष्टि तदा शाम्यन्ति ते त्रयः॥ 12-78-23 (80840) तस्माद्ब्रह्मणि शाम्यन्ति क्षत्रियाणां युधिष्ठिर। समुदीर्णान्यजेयानि तेजांसि च बलानि च॥ 12-78-24 (80841) युधिष्ठिर उवाच। 12-78-25x (6699) ब्रह्मवीर्ये मृदूभूते क्षत्रवीर्ये च दुर्बले। दुष्टेषु सर्ववर्णेषु ब्राह्मणान्प्रति भारत॥ 12-78-25 (80842) ये तत्र युद्धं कुर्वन्ति त्यक्त्वा जीवितमात्मनः। `ब्राह्मणान्परिरक्षन्ति तेषां लोका भवन्ति के॥ 12-78-26 (80843) भीष्म उवाच। 12-78-27x (6700) ब्राह्मणान्परिरक्षन्तो धर्ममात्मानमेव च। मनस्विनो मन्युमन्तः पुण्याँल्लोकान्व्रजन्त्यमी। ब्राह्मणार्थं हि सर्वेषां शस्त्रग्रहणभिष्यते॥ 12-78-27 (80844) अतिस्विष्टमधीतानां लोकानतितपस्विनाम्। अनाशकाग्न्याहितानां शूरा यान्ति परां गतिम्॥ 12-78-28 (80845) ब्राह्मणस्त्रिषु वर्णेषु शस्त्रं गृह्णन्न दुष्यति। एष एवात्मनस्त्यागो नान्यं धर्मं विदुर्जना॥ 12-78-29 (80846) तेभ्यो नमश्च भद्रं च ये शरीराणि जुह्वति। ब्रह्मद्विपो जिघांसन्तस्तेषां नोऽस्तु सलोकता॥ 12-78-30 (80847) ब्रह्मलोकजितः स्वर्ग्यान्वीरांस्तान्मनुरव्रवीत्। यथाऽश्वमेधावभृथे स्नाताः पूता भवन्त्युत। दुष्कृतः सुकृतश्चैव तथा शस्त्रहता रणे॥ 12-78-31 (80848) भवत्यधर्मो धर्मो हि धर्मोऽधर्मो भवत्युत। कारणाद्देशकालस्य देशः कालः स तादृशः॥ 12-78-32 (80849) मैत्राः क्रूराणि कुर्वन्तो जयन्ति स्वर्गमुत्तमम्। धर्म्याः पापानि कुर्वाणा गच्छन्ति परमां गतिम्॥ 12-78-33 (80850) ब्राह्मणस्त्रिषु कालेषु शस्त्रं गृह्णन्न दुष्यति। आत्मत्राणे दस्युदोषे सर्वस्वहरणे तथा॥ 12-78-34 (80851) युधिष्ठिर उवाच। 12-78-35x (6701) अभ्युत्थिते दस्युबले क्षत्रार्थे वर्णसङ्करे। संप्रमूढेषु वर्णेषु यदन्योऽभिभवेद्वली॥ 12-78-35 (80852) ब्राह्मणो यदि वा वैश्यः शूद्रो वा राजसत्तम। दस्युभ्यो यः प्रजा रक्षेद्दण्डं धर्मेण धारयेत्॥ 12-78-36 (80853) भीष्म उवाच। 12-78-37x (6702) कार्यं कुर्यान्न वा कुर्यात्स वार्यो वा भवेन्न वा। न स्म शस्त्रं गृहीतव्यमन्यत्र क्षत्रबन्धुतः॥ 12-78-37 (80854) अपारे यो भवेत्पारमप्लवेः यः प्लवो भवेत्। शूद्रो वा यदि वाऽप्यन्यः सर्वथा मानमर्हति॥ 12-78-38 (80855) यमाश्रित्य नरा राजन्वर्तयेयुर्यथासुखम्। अनाथास्तप्यमानाश्च दस्युभिः परिपीडिताः॥ 12-78-39 (80856) तमेव पूजयेयुस्ते प्रीत्या स्वमिव बान्धवम्। यहद्ध्यभीष्टं कौरव्य कर्ता सन्मानमर्हति॥ 12-78-40 (80857) किमनडुहा यो न वहेत्किं धेन्वा वाऽप्यदुग्धया। बन्ध्यया भार्यया कोऽर्थः कोऽर्थो राज्ञाऽप्यरक्षता॥ 12-78-41 (80858) यथा दारुमयो हस्ती यथा चर्ममयो मृगः। यथा ह्यदक्षः पुरुषः पथि क्षेत्रं यथोपरम्॥ 12-78-42 (80859) यथा विप्रोऽनधीयानो राजा यश्च न रक्षिता। मेघो न वर्षते यश्च सर्व एव निरर्थकाः॥ 12-78-43 (80860) नित्यं यस्तु सतो रक्षेदसतश्च निवर्तयेत्। स एव राजा कर्तव्यस्तेन सर्वमिदं धृतम्॥ ॥ 12-78-44 (80861) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टसप्ततितमोऽध्यायः॥ 78॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-78-4 केसरिणः अश्वान्। पशून्गोजाविमहिषादीन्। कृतान्नं पक्वमन्नम्॥ 12-78-6 विराट् अन्नम्॥ 12-78-7 पक्वेनामस्य विनिमये पक्वदो दुष्यति नत्वामद इत्यर्थः॥ 12-78-8 इदमप्यपवदति वयमिति। निमयम् इति झ. पाठः॥ 12-78-19 कस्तस्य ब्राह्मणस्त्रातेति झ. पाठः॥ 12-78-29 एवमेवात्मनस्त्यागान्नान्यं इति झ. पाठः॥ 12-78-30 नोऽस्माकम्॥ 12-78-33 मैत्रा उत्तङ्कपराशरादयः। क्रूराणि सर्पराक्षससत्रादीनि। धर्म्या धर्मादनपेताः क्षत्रियाः। पापानि परराष्ट्रावमर्दादीनि। अधर्मस्य धर्मत्वेन उदाहरणद्वयमुक्तम्। इदमेवाऽर्हिसाख्यधर्माश्रयेऽधर्मरूपमपि भवतीति ज्ञेयम्॥ 12-78-41 किं तैर्येऽनडुहो नोह्याः इति झ. पाठः॥ 12-78-42 यदाह्यनर्थः षण्ढो वा पार्थ क्षेत्रं इति झ. पाठः॥

12-79-0 (67880) युधिष्ठिर उवाच। 12-79-0x (5541) क्व समर्थाः कथंशीला ऋत्विजः स्युः पितामह। कथंविधाश्च राजेन्द्र तद्ब्रूहि वदतां वर॥ 12-79-1 (67881) भीष्म उवाच। 12-79-2x (5542) प्रतिकर्मपरा राजन्वृत्तिरस्य विधीयते। छन्दः सामादि विज्ञाय द्विजानां श्रुतमेवच॥ 12-79-2 (67882) ये त्वेकरतयो नित्यं धीराश्च प्रियवादिनः। परस्परस्य सुहृदः समन्तात्समदर्शिनः॥ 12-79-3 (67883) आनृशंस्यं सत्यवाक्यमहिंसा दम आर्जवम्। अद्रोहोऽनभिमानश्च ह्रीस्तितिक्षा दमः शमः॥ 12-79-4 (67884) `यस्मिन्नेतानि दृश्यन्ते स पुरोहित उच्यते।' धीमान्सत्यधृतिर्दान्तो भूतानामविहिंसकः। अकामद्वेषसंयुक्तस्त्रिभिः शुक्लैः समन्वितः॥ 12-79-5 (67885) अहिंसको ज्ञानतृप्तः स ब्रह्मासनमर्हति। एते महर्त्विजस्तात सर्वे मान्या यथार्हतः॥ 12-79-6 (67886) युधिष्ठिर उवाच। 12-79-7x (5543) यदिदं वेदवचनं दक्षिणासु विधीयते। इदं देयमिदं देयं न क्वचिव्द्यवतिष्ठते॥ 12-79-7 (67887) देयं प्रतिधनं शास्त्रमापद्धर्मा न शास्त्रतः। आज्ञा शास्त्रस्य घोरे यं न शक्तिं समवेक्षते॥ 12-79-8 (67888) श्रद्धामालम्ब्य यष्टव्यमित्येषा वैदिकी श्रुतिः। मिथ्योपेतस्य यज्ञस्य किमु श्रद्धा करिष्यति॥ 12-79-9 (67889) भीष्म उवाच। 12-79-10x (5544) न वेदानां परिभवान्न शाठ्येन न मायया। कश्चिन्महदवाप्नोति मा ते भूद्बुद्धिरीदृशी॥ 12-79-10 (67890) यज्ञाङ्गं दक्षिणा तात मन्त्राणां परिबृंहणम्। न मन्त्रा दक्षिणाहीनास्तारयन्ति कथंचन॥ 12-79-11 (67891) शक्तिस्तु पूर्णपात्रेण संमिता नावमा भवेत्। अवश्यं तात यष्टव्यं त्रिभिर्वर्णैर्थथाबलम्॥ 12-79-12 (67892) सोमो राजा ब्राह्मणानामित्येषा वैदिकी श्रुतिः। तं च विक्रेतुमिच्छन्ति न तथा वृत्तिरिष्यते॥ 12-79-13 (67893) तेन क्रीतेन धर्मेण ततो यज्ञः प्रतायते। इत्येवं धर्ममाख्यातमृषिभिर्धर्मकोविदैः॥ 12-79-14 (67894) पुमान्यज्ञश्च सोमश्च न्यायवृत्तो यदा भवेत्। अन्यायवृत्तः पुरुषो न परस्य न चात्मनः॥ 12-79-15 (67895) शरीरं यज्ञपात्राणि इत्येषा श्रूयते श्रुतिः। तानि सम्यक्प्रणीतानि ब्राह्मणानां महात्मनाम्॥ 12-79-16 (67896) तपो यज्ञादपि श्रेष्ठमित्येषा परमा श्रुतिः। तत्ते तपः प्रवक्ष्यामि विद्वंस्तदपि मे शृणु॥ 12-79-17 (67897) अहिंसा सत्यवचनमानृशंस्यं दमो घृणा। एतत्तपो विदुर्धीरा न शरीरस्य शोषणम्॥ 12-79-18 (67898) अप्रामाण्यं च वेदानां शास्त्राणां चातिलङ्घनम्। अव्यवस्था च सर्वत्र तद्वै नाशनमात्मनः॥ 12-79-19 (67899) निबोध दशहोतॄणां विधानं पार्थ यादृशम्। चित्तिः स्रुक् चित्तमाज्यं च पवित्रं ज्ञानमुत्तमम्। `न शाठ्यं न च जिह्यत्वं कालो देशश्च ते दश॥' 12-79-20 (67900) सर्वं दिह्नं मृत्युपदमार्जवं ब्रह्मणः पदम्। एतावाञ्ज्ञानविषयः किं प्रलापः करिष्यति॥ ॥ 12-79-21 (67901) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनाशीतितमोऽध्यायः॥ 79॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-79-2 राज्ञां शान्तिकपौष्टिकादिकर्मप्रयोगशुद्ध्याख्यं प्रतिकर्म ऋत्विग्भिः कर्तव्यमित्यर्थः॥ 12-79-5 त्रिभिः श्रुतवृत्तवशैः। शुक्लैनिंर्दोषैः॥ 12-79-7 इदं देयमिदं देयमिति यदिदं वेदवचनमिति इति शब्दाध्याहारेण योज्यम्। व्यवतिष्ठते व्यवस्थां प्राप्नोति। अल्पेऽप्यपच्छेदनिमित्ते सर्वस्वदक्षिणाबिधानादुत्तरक्रतुकलापलोपप्राप्तेः॥ 12-79-9 गोःस्थाने चरुमात्रदानरूपोऽनुकल्पोमिथ्याचारस्तदुपेतो यज्ञः श्रद्धयापिनि संपूर्यत इत्यर्थः॥ 12-79-21 जिह्नं शाठ्यम्। आर्जवं अवक्रत्वम्॥

12-80-0 (67902) युधिष्ठिर उवाच। 12-80-0x (5545) यदप्यल्पतरं कर्म तदप्येकेन दुष्करम्। पुरुषेणासहायेन किमु राज्यं पितामह॥ 12-80-1 (67903) किंशीलः किंसमाचारो राज्ञो यः सचिवो भवेत्। कीदृशे विश्वसेद्राजा कीदृशे न च विश्वसेत्॥ 12-80-2 (67904) भीष्म उवाच। 12-80-3x (5546) चतुर्विधानि मित्राणि राज्ञां राजन्भवन्त्युत। सहार्थो भजः निश्च सहजः कृत्रिमस्तथा॥ 12-80-3 (67905) धर्मात्मा पञ्चमं मित्रं स तु नैकस्य न द्वयोः। यतो धर्मस्ततो वा स्यान्मध्यस्थो वा ततो भवेत्॥ 12-80-4 (67906) यो यस्यार्थो न रोचेत न तं तस्य प्रकाशयेत। `मित्राणां प्रकृतिर्नास्ति त्वमित्राणां च भारत। उपकाराद्भवेन्मित्रमपकाराद्भवेदरिः॥ 12-80-5 (67907) यस्यैव हि मनुष्यस्य नरो मरणमृच्छति। तस्य पर्यागते काले पुनर्जीवितुमिच्छति॥ 12-80-6 (67908) धर्माधर्मेण राजानश्चरन्ति विजिगीषवः। चतुर्णां मध्यमौ श्रेष्ठौ नित्यं शङ्क्यौ तथाऽपरौ। सर्वे नित्यं शङ्कितव्याः प्रत्यक्षं कार्यमात्मनः॥ 12-80-7 (67909) न हि राज्ञा प्रमादो वै कर्तव्यो मित्ररक्षणे। प्रमादिनं हि राजानं लोकाः परिभवन्त्युत॥ 12-80-8 (67910) असाधुः साधुतामेति साधुर्भवति दारुणः। अरिश्च मित्रं भवति मित्रं चापि प्रदुष्यति॥ 12-80-9 (67911) अनित्यचित्तः पुरुषस्तस्मिन्को जातु विश्वसेत्। तस्मात्प्रधानं यत्कार्यं प्रत्यक्षं तत्समाचरेत्॥ 12-80-10 (67912) एकान्तेन हि विश्वासः कृत्स्नो कर्मार्थनाशकः। अविश्वासश्च सर्वत्र मृत्युर्नापि विशिष्यते॥ 12-80-11 (67913) अकालमृत्युर्विश्वासोऽविश्वसन्हि विपद्यते। यस्मिन्करोति विश्वासमिच्छतस्तस्य जीवति॥ 12-80-12 (67914) तस्माद्विश्वसितव्यं च शङ्कितव्यं च केषुचित्। एषा नीतिगतिस्तात लक्ष्मीश्चैषा सनातनी॥ 12-80-13 (67915) यं मन्येत ममाभावादिममर्थागमः स्पृशेत्। नित्यं तस्माच्छङ्कितव्यममित्रं तं विदुर्बुधाः॥ 12-80-14 (67916) यस्य क्षेत्रादप्युदकं क्षेत्रमन्यस्य गच्छति। न तत्रानिच्छतस्तस्य भिद्येरन्सर्वसेतवः॥ 12-80-15 (67917) तथैवात्युदकाद्भीतस्तस्य भेदनमिच्छति। यमेवंलक्षणं विद्यात्तममित्रं विदुर्बुधाः॥ 12-80-16 (67918) यस्तु वृद्ध्या न तप्येत क्षये दीनतरो भवेत्। एतदुत्तममित्रस्य निमित्तमभिचक्षते॥ 12-80-17 (67919) यन्मन्येत ममाभावादस्याभावो भवेदिति। तस्मिन्कुर्वीत विश्वासं यथा पितरी वै तथा॥ 12-80-18 (67920) तं शक्त्या वर्तमानं च सर्वतः परिबृंहयेत्। नित्यं क्षताद्वारयति यो धर्मेष्वपि कर्मसु॥ 12-80-19 (67921) क्षताद्भीतं विजानीयादुत्तमं मित्रलक्षणम्। ये यस्य क्षयमिच्छन्ति ते तस्य रिपवः स्मृताः॥ 12-80-20 (67922) व्यसनान्नित्यभीतो यः समृद्ध्या यो न दुष्यति। यत्स्यादेवंविधं मित्रं तदात्मसममुच्यते॥ 12-80-21 (67923) रूपवर्णस्वरोपेतस्तितिक्षुरनसूयकः। कुलीनः शीलसंपन्नः स ते स्यात्प्रत्यनन्तरः॥ 12-80-22 (67924) मेधावी स्मृतिमान्दक्षः प्रकृत्या चानृशंस्यवान्। यो मानितोऽमानितो वा न सन्तुष्येत्कथंचन॥ 12-80-23 (67925) ऋत्विग्वा यदि वाऽऽचार्यः सखा वाऽत्यंतसत्कृतः। गृहे वसेदमात्यस्ते स स्यात्परमपूजितः॥ 12-80-24 (67926) संविद्याः परमं मित्रं प्रकृतिं चार्थधर्मयोः। विश्वासस्ते भवेत्तत्र यथा पितरि वै तथा॥ 12-80-25 (67927) नैव द्वौ न त्रयः कार्या न मृष्येरन्परस्परम्। एकार्थे हेतुभूतानां भेदो भवति सर्वदा॥ 12-80-26 (67928) कीर्तिप्रधानो यस्त स्याद्यश्च स्यात्समये स्थितः। समर्थान्यश्च न द्वेष्टि नानर्थान्कुरुते च यः॥ 12-80-27 (67929) यो न कामाद्भयाल्लोभात्क्रोधाद्वा धर्ममुत्सृजेत्। दक्षः पर्याप्तवचनः स ते स्यात्प्रत्यनन्तरः॥ 12-80-28 (67930) कुलीनः शीलसंपन्नस्तितिक्षुरविकत्थनः। शूरश्चार्यश्च विद्वांश्च प्रतिपत्तिविशारदः॥ 12-80-29 (67931) एते ह्यमात्याः कर्तव्याः सर्वकर्मस्ववस्थिताः। पूजिताः संबिभक्ताश्च सुसहायाः स्वनुष्ठिताः॥ 12-80-30 (67932) कृत्स्नप्रेते विनिक्षिप्ताः प्रतिरूपेषु कर्मसु। युक्ता महत्सु कार्येषु श्रेयांस्युत्पादयन्त्युत॥ 12-80-31 (67933) एते कर्माणि कुर्वन्ति स्पर्धमाना मिथः सदा। अनुतिष्ठन्ति चैवार्थमाचक्षाणाः परस्परम्॥ 12-80-32 (67934) ज्ञातिभ्यो बिभियाश्चैव मृत्योरिव यतस्तदा। उपराजेव राजर्धि ज्ञातिर्न सहते सदा॥ 12-80-33 (67935) ऋजोर्मृदोर्वदान्यस्य ह्रीमतः सत्यवादिनः। नान्यो ज्ञातेर्महाबाहो विनाशमभिनन्दति॥ 12-80-34 (67936) अज्ञातयोऽप्यसुखदा ज्ञातयोऽपि सुखावहाः। अज्ञातिमन्तं पुरुषं परे चाभिभवन्त्युत॥ 12-80-35 (67937) निकृतस्य नरैरन्यैर्ज्ञातिरेव परायणम्। नान्यो निकारं सहते ज्ञातिर्ज्ञातेः कदाचन॥ 12-80-36 (67938) आत्मानमेव जानाति निकृतं बान्धवैपरि। तेषु सन्ति गुणाश्चैव नैर्गुण्यं चैव लक्ष्यते॥ 12-80-37 (67939) नाज्ञातिरनुगृह्णाति नाज्ञातिर्वृद्धिमश्नुते। उभयं ज्ञातिवर्गेषु दृश्यते साध्वसाधु च॥ 12-80-38 (67940) संमानयेत्पूजयेच्च वाचा नित्यं च कर्मणा। कुर्याच्च प्रियमेतेभ्यो नाप्रियं किंचिद चरेत्॥ 12-80-39 (67941) विश्वस्तवदविश्वस्तस्तेषु वर्तेत सर्वदा न हि दोषो गुणो वेति निरूप्यस्तेषु दृश्यते॥ 12-80-40 (67942) अस्यैवं वर्तमानस्य पुरुषस्याप्रमादिनः। अमित्राः संप्रसीदन्ति ततो मित्रं भवन्त्यपि॥ 12-80-41 (67943) य एवं वर्तते नित्यं ज्ञातिसंबन्धिमण्डले। मित्रेष्वमित्रे मध्यस्थे चिरं यशसि तिष्ठति॥ ॥ 12-80-42 (67944) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अशीतितमोऽध्यायः॥ 80॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-80-3 सहार्थः अयं शत्रुरुभाथ्यामुन्मूलनीयः अस्य राज्यं उभाभ्यां विभज्य ग्राह्यमितिं पणपूर्वं कृतः। भजमानः पितृपैतामहक्रमागतः सहजः मातृष्वस्त्रीयादिः कृत्रिमो धनादिना आवर्जितः॥ 12-80-7 सर्वे पञ्चापि प्रत्यक्षं कार्यमुद्दिश्य मन्त्रितमपि दुष्टामात्यनिग्रहादिकं कार्यं पञ्चानामपि समक्षं न कुर्यादित्यर्थः॥ 12-80-14 ममाभावात् मयि मृते अर्थागमः इमं स्पृशेत् इति यं मन्येत तस्माच्छङ्कितव्यमिति संबन्धः॥ 12-80-18 यत् मित्रं कर्तृ॥ 12-80-28 प्रत्यनन्तरः प्रतिनिधिः प्रधान हतियावत्॥ 12-80-30 स्यनुष्ठिताः सुप्तुभक्तिं कर्तव्यं येषां ते॥ 12-80-31 कृत्स्नमप्रतिकञ्चुकं यथा रक्षत्तथा विनिक्षिप्ता अधिकृताः। प्रतिरूपेष्वनुरूपेषु कर्मस्वायव्ययसकलनादिषु। कार्येषु परामिभवादिषु॥ 12-80-33 उपराजा समीभवर्ती सामन्तः॥ 12-80-36 निकृतस्य लङ्घितस्य लङ्घितस्य॥ 12-80-37 बान्धवैः संबन्धिभिर्निकृते कस्मिंश्चित्पुरुषे तज्ज्ञातिः आत्मानमेव निकृतं जानाति। तेषु ज्ञातिषु॥ 12-80-41 तथा मित्रीभवन्त्यपीति झ. पाठः॥

12-81-0 (67945) युधिष्ठिर उवाच। 12-81-0x (5547) एवमग्राह्यके तस्मिञ्ज्ञातिसंबन्धिमण्डले। मित्रेष्वमित्रेष्वपि च कथं भावो विभाव्यते॥ 12-81-1 (67946) भीष्म उवाच। 12-81-2x (5548) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। संवादं वासुदेवस्य महर्षेर्नारदस्य च॥ 12-81-2 (67947) वासुदेव उवाच। 12-81-3x (5549) नासुहृत्परर्म मन्त्रं नारदार्हति वेदितुम्। अपण्डितो वाऽपि सुहृत्पण्डितो वाप्यनात्मवान्॥ 12-81-3 (67948) स ते सौहृदमास्थाय किंचिद्वक्ष्यामि नारद। कृत्स्नां बुद्धिं च ते प्रेक्ष्य संपृच्छे त्रिदिवङ्गम॥ 12-81-4 (67949) दास्यमैश्वर्यवादेन ज्ञातीनां वै करोम्यहम्। अर्धंभोक्ताऽस्मि भोगानां वाग्दुरुक्तानि च क्षमे॥ 12-81-5 (67950) अरणीमग्निकामो वा मथ्नाति दहृयं मम। वाचा दुरुक्तं देवर्षे तन्मां दहति नित्यदा॥ 12-81-6 (67951) बलं सङ्कर्षणे नित्यं सौकुमार्यं पुनर्गदे। रूपेण मत्तः प्रद्युम्नः सोऽसहायोऽस्मि नारद॥ 12-81-7 (67952) अन्ये हि सुमहाभागा बलवन्तो दुरासदाः। नित्योत्थानेन संपन्ना नारदान्धकवृष्णयः॥ 12-81-8 (67953) यस्य न स्युर्न वै स स्याद्यस्य स्युः कृत्स्नमेव तत्। द्वयोरेनं प्रचरतोर्वृणोम्येकरतं न च॥ 12-81-9 (67954) स्यातां यस्याहुकाक्रूरौ किं नु दुःखतरं ततः। यस्य चापि न तौ स्यातां किं नु दुःखतरं ततः॥ 12-81-10 (67955) सोऽहं कित्नवमातेव द्वयोरपि महामुने। नैकस्य जयमाशंसे द्वितीयस्य पराजयम्॥ 12-81-11 (67956) ममैवं क्लिश्यमानस्य नारदोभयदर्शनात्। वक्तुमर्हसि यच्छ्रेयो ज्ञातीनामात्मनस्तथा॥ 12-81-12 (67957) नारद उवाच। 12-81-13x (5550) आपदो द्विविधाः कृष्ण बाह्याश्चाम्यन्तराश्च ह। प्रादुर्भवन्ति वार्ष्णेय स्वकृता यदि वाऽन्यतः॥ 12-81-13 (67958) सेयमाभ्यन्तरा तुभ्यमापत्कृच्छ्रा स्वकर्मजा। अक्रूरभोजप्रभवा सर्वे ह्येते तदन्वयः॥ 12-81-14 (67959) अर्थहेतोर्हि कामाद्वा वीरबीभत्सयाऽपि वा। आत्मना प्राप्तमैश्वर्यमन्यत्र प्रतिपादितम्॥ 12-81-15 (67960) कृतमूलमिदानीं तद्राजशब्दसहायवत्। न शक्यं पुनरादातुं वान्तमन्नमिव स्वयम्॥ 12-81-16 (67961) बभ्रूग्रसेनतो राज्यं नाप्नुं शक्यं कथंचन। ज्ञातिभेदभयात्कृष्ण त्वया चापि विशेषतः॥ 12-81-17 (67962) तच्च सिध्येत्प्रयत्नेन कृत्वा कर्म सुदुष्करम्। महाक्षयं व्ययो वा स्याद्विनाशो वा पुनर्भवेत्॥ 12-81-18 (67963) अनायसेन शस्त्रेण मृदुना हृदयच्छिदा। जिह्वामुद्धर सर्वेषां परिमृदज्यानुमृज्य च॥ 12-81-19 (67964) वासुदेव उवाच। 12-81-20x (5551) अनायसं मुने शस्त्रं मृदु विद्यामहं कथम्। येनैषामुद्धरे जिह्वां परिमृज्यानुमृज्य च॥ 12-81-20 (67965) नारद उवाच। 12-81-21x (5552) शक्त्याऽन्नदानं सततं तितिक्षाऽऽर्जवमार्दवम्। यथार्हप्रतिपूजा च शस्त्रमेतदनायसम्॥ 12-81-21 (67966) ज्ञातीनां वक्तुकामानां कटुकानि लधूनि च। गिरा त्वं हृदयं वाचं शमयस्य मनांसि च॥ 12-81-22 (67967) नामहापुरुषः कश्चिन्नानात्मा नासहायवान्। महतीं धुरमादाय समुद्यम्योरसा वहेत्॥ 12-81-23 (67968) सर्व एव गुरुं भारमनङ्वान्वहते समे। दुर्गे प्रतीतः सुगवो भारं वहति दुर्वहम्॥ 12-81-24 (67969) भेदाद्विनाशः सङ्घानां सङ्घमुख्योऽसि केशव। यथा त्वां प्राप्य नोत्सीदेदयं सङ्घस्तथा कुरु॥ 12-81-25 (67970) नान्यत्र बुद्धिक्षान्तिभ्यां नान्यत्रेन्द्रियनिग्रहात्। नान्यत्र धनसन्त्यागाद्गुणः प्राज्ञेऽवतिष्ठते॥ 12-81-26 (67971) धन्यं यशस्यमायुष्वं स्वपक्षोद्भावनं सदा। ज्ञातीनामविनाशः स्याद्यथा कृष्ण तथा कुरु॥ 12-81-27 (67972) आयत्यां च तदात्वे च न तेऽस्त्यविदितं प्रभो। षाङ्गुण्यस्य विधानेन यात्रा यानविधौ तथा॥ 12-81-28 (67973) यादवाः कुकुरा भोजाः सर्वे चान्धकवृष्णयः। त्वय्यायत्ता महाबाहो लोका लोकेश्वराश्च ये॥ 12-81-29 (67974) उपासन्ते हि त्वद्बुद्धिमृषयश्चापि माधव। त्वं गुरुः सर्वभूतानां जानीषे त्वं परां गतिम्॥ 12-81-30 (67975) त्वामासाद्य यदुश्रेष्ठमेधन्ते वादवाः सुखम्॥ ॥ 12-81-31 (67976) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकाशीतितमोऽध्यायः॥ 81॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-81-1 अग्राह्यके वशीकर्तुमशक्ये॥ 12-81-6 वाशब्द इवार्थः॥ 12-81-9 ते यस्य पक्षे न स्युः स नस्यान्नश्येदेव। यस्य पक्षे ते स्युस्तत् तस्मात् कृत्स्नं फलं प्राप्नोतीति शेषः॥ 12-81-11 कितवमातेव कितवयोर्द्यूतकारिणोरेका मातेव॥ 12-81-13 अन्यतः बाह्याः आपदः स्वकृताः ज्ञातिकृताः अन्तरा आपदः॥ 12-81-14 एते संकर्षणादयः। तदन्वथा अक्रूरान्वयाः॥ 12-81-15 तत्र हेतुरर्थेति। तत्स्नेहप्रभवा इयं तव आपदिति सार्धः। स्वकर्मजेत्युक्तं तद्विवृणोति आत्मनेति सार्धेन। अन्यत्र आहुके॥ 12-81-16 ज्ञातिशब्दं सहायवन् इति झ. पाठः। तत्र तत् ऐश्वर्यं कृतमूलं यतो ज्ञातिशब्दं ज्ञातित्वादनुच्छेदनीयमित्यर्थः॥ 12-81-18 तच्च राज्यस्य पुनरादानं च॥

12-82-0 (67977) भीष्म उवाच। 12-82-0x (5553) एषा प्रथमतो वृत्तिर्द्वितीयां शृणु भारत। यः कश्चिद्वेदयेदर्थं राज्ञा रक्ष्यः स मानवः॥ 12-82-1 (67978) ह्रियमाणममात्येन भृत्यो वा यदि वा भृतः। यो राजकोशं नश्यन्तमाचक्षीत युधिष्ठिर॥ 12-82-2 (67979) श्रोतव्यमस्य च रहो रक्ष्यश्चामात्यतो भवेत्। अमात्या ह्यपहर्तारो भूयिष्ठं घ्नन्ति भारत॥ 12-82-3 (67980) राजकोशस्य गोप्तारं राजकोशविलोपकाः। समेत्य सर्वे बाधन्ते स विनश्यत्यरक्षितः॥ 12-82-4 (67981) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। मुनिः कालकवृक्षीयः कौसल्यं यदुवाच ह॥ 12-82-5 (67982) कोसलानामाधिपत्यं संप्राप्तं क्षेमदर्शिनम्। मुनिः कालकवृक्षीय आजगोमेति नः श्रुतम्॥ 12-82-6 (67983) स काकं पञ्जरे बद्ध्वा विषयं क्षेमदर्शिनः। सर्वं पर्यचरद्युक्तः प्रवृत्त्यर्थी पुनः पुनः॥ 12-82-7 (67984) अधीये वायसीं विद्यां शंसन्ति मम वायसाः। अनागतमतीतं च यच्च संप्रति वर्तते॥ 12-82-8 (67985) इति राष्ट्रे परिपतन्बहुभिः पुरुषैः सह। सर्वेषां राजयुक्तानां दुष्कृतं परिदृष्टवान्॥ 12-82-9 (67986) स बुद्ध्वा तस्य राष्ट्रस्य व्यवसायं हि सर्वशः। राजयुक्तापचारांश्च सर्वान्बुद्ध्वा ततस्ततः॥ 12-82-10 (67987) ततः स काकमादाय राजानं द्रष्टुमागमत्। सर्वज्ञोऽस्मीति वचनं ब्रुवाणः संशितव्रतः॥ 12-82-11 (67988) स स्म कौसल्यमागम्य राजामात्यमलंकृतम्। प्राह काकस्य वचनादमुत्रेदं त्वया कृतम्॥ 12-82-12 (67989) असौ चासौ च जानीते राजकेशस्त्वया हृतः। एवमाख्याति काकोऽयं तच्छीघ्रमनुगम्यताम्॥ 12-82-13 (67990) तथाऽन्यानपि स प्राह राजकोशहरांस्तदा। न चास्य वचनं किंचिदनृतं श्रूयते क्वचित्॥ 12-82-14 (67991) तेन विप्रकृताः सर्वे राजयुक्ताः कुरूद्वह। तमतिक्रम्य सुप्तं तु निशि काकमपोथयन्॥ 12-82-15 (67992) वायसं तु विनिर्भिन्नं दृष्ट्वा वाणेन पञ्जरे। पूर्वाह्णे ब्राह्मणो वाक्यं क्षेमदर्शिनमब्रवीत्॥ 12-82-16 (67993) राजंस्त्वामभयं याचे प्रभुं प्राणधनेश्वरम्। अनुज्ञातस्त्वया ब्रूयां वचनं भवतो हितम्॥ 12-82-17 (67994) मित्रार्थमभिसंतप्तो भक्त्या सर्वात्मनाऽऽगतः। ह्रियन्ते हि महार्थाश्च पुरुषे विक्रमत्यपि॥ 12-82-18 (67995) संबुबोधयिषुर्मित्रं सदश्वमिव सारथिः। अतिमन्युप्रसक्तो हि प्रसह्य हितकारणात्॥ 12-82-19 (67996) तथाविधस्य सुहृदा क्षन्तव्यं संविजानता। ऐश्वर्यमिच्छता नित्यं पुरुषेण बुभूषता॥ 12-82-20 (67997) तं राजा प्रत्युवाचेदं यत्किंचिन्मां भवान्वदेत्। कस्मादहं न क्षमेयमाकाङ्क्षन्नात्मनो हितम्॥ 12-82-21 (67998) ब्राह्मण प्रतिजाने ते प्रब्रूहि यदिहेच्छसि। करिष्यामि हि ते वाक्यं यन्मां विप्र प्रवक्ष्यसि॥ 12-82-22 (67999) मुनिरुवाच। 12-82-23x (5554) विद्वान्नयानपायांश्च भयाख्यातॄन्भयानि च। भक्त्या वृत्तिं समाख्यातुं भवतोऽन्तिकमागतः॥ 12-82-23 (68000) प्रागेवोक्तं तु दोषोऽयमाचार्यैर्नृपसेवनम्। अगतेः कुगतिर्ह्येषा या राज्ञा सहजीविका॥ 12-82-24 (68001) आशीविषैश्च तस्याहुः संगमं यस्य राजभिः। बहुमित्रांश्च राजानो बह्वभित्रास्तथैव च॥ 12-82-25 (68002) तेभ्यः सर्वेभ्य एवाहुर्भयं राजोपजीविनाम्। तथाऽस्य राजतो राजन्मुहुर्तादागतं भयम्॥ 12-82-26 (68003) नैकान्तेनाप्रमादो हि शक्यः कर्तुं महीपतौ। न तु प्रमादः कर्तव्यः कथंचिद्भूतिमिच्छता॥ 12-82-27 (68004) प्रमादात्स्खलते बुद्धिः स्खलतो नास्ति जीवितम्। अग्निं दीप्तमिवासीदेद्राजानप्नुपशिक्षितः॥ 12-82-28 (68005) आशीविषमिव क्रुद्धं प्रभुं प्राणधनेश्वरम्। यत्नेनोपचरेन्नित्यं नाहमस्मीति मानवः॥ 12-82-29 (68006) दुर्व्याहृताच्छङ्कमानो दुःस्थिताद्दुरनुष्ठितात्। दुरासदाद्दुर्वृजिनादिङ्गिताद्ध्यायितादपि॥ 12-82-30 (68007) देवतेव हि सर्वार्थान्कुर्याद्राजा प्रसादितः। वैश्वानर इव क्रुद्धः समूलमपि निर्दहेत्॥ 12-82-31 (68008) इति राजन्यमः प्राह वर्तते च तथैव तत्। अथ भूयांसमेवार्थं करिष्यामि पुनः पुनः॥ 12-82-32 (68009) ददात्यत्मद्विधोऽऽमात्यो बुद्धिसाहाय्यमापदि। वायसस्त्वेष मे राजन्नन्तकायाभिसंहितः॥ 12-82-33 (68010) न च मेऽत्र भवान्गर्ह्यो न च येषां भवान्प्रियः। हिताहितांस्तु बुद्ध्येथा मापरोक्षमतिर्भव॥ 12-82-34 (68011) ये त्वादानपरा एव वसन्ति भवतो गृहे। अभूतिकामा भूतानां तादृशैर्मेऽभिसंहितम्॥ 12-82-35 (68012) यो वा भवद्विनाशेन राज्यमिच्छत्यनन्तरम्। आन्तरैराभेसंधाय राजन्सिद्ध्यति नान्यथा॥ 12-82-36 (68013) तेषामहं भयाद्राजन्गमिष्याम्यन्यमाश्रमम्। तैर्हि मे संधितो बाणः काके निपतितः प्रभो॥ 12-82-37 (68014) छझना मम काकश्च गमितो यमसादनम्। दृष्टं ह्येतन्मया राजंस्तपोदीर्घेन चक्षुषा॥ 12-82-38 (68015) बहुनक्रझषग्राहां तिमिंगिलगणैर्युताम्। काकेन वालिशेनेमामतार्षमहमापगाम्॥ 12-82-39 (68016) स्थाण्वश्मकण्टकवर्तीं सिंह व्याघ्रसमाकुलाम्। दुरासदां दुष्प्रसहां गुहां हैमवतीमिव। 12-82-40 (68017) अग्निना तामसं दुर्गं नौभिराप्यं च गम्यते। राजदुर्गावतरणे नोपायं पण्डिता विदुः॥ 12-82-41 (68018) गहनं भवतो राज्यमन्धकारं तमोन्वितम्। नेह विश्वसितुं शक्यं भवताऽपि कुतो मया॥ 12-82-42 (68019) अतो नायं शुभो वासस्तुल्ये सदसती इह। वधो ह्येवात्र सुकृते दुष्कृते न च संशयः॥ 12-82-43 (68020) न्यायतो दुष्कृते घातः सुकृते न कथनम्। नेह युक्तं स्थिरं स्थातुं जवेनैवाव्रजेद्वुधः॥ 12-82-44 (68021) सीता नाम नदी राजन्प्लवो यस्यां निमज्जति। तयोपमामिमां मन्ये वागुरां सर्वधातिनीम्॥ 12-82-45 (68022) मधुप्रपातो हि भवान्भोजनं विषसंयुतम्। असतामिव ते भावो वर्तते न सतामिव॥ 12-82-46 (68023) आशीविषैः परिवृतः कूपस्त्वमसि पार्थिव॥ 12-82-47 (68024) दुर्गतीर्था बृहत्कूला कावेरी चोरसंयुता। नदी मधुरपानीया यथा राजंस्तथा भवान्। श्वगृध्रगोमायुयुतो राजहंससमो ह्यसि॥ 12-82-48 (68025) यथाऽऽश्रित्य महावृक्षं कक्षः संवर्धते महान्। ततस्तं संवृणोत्येव तमतीत्य च वर्धते॥ 12-82-49 (68026) तेनैवोग्रेन्धनेनैनं दावो दहति दारुणः। तथोपमा ह्यमात्यास्ते राजंस्तान्परिशोधय॥ 12-82-50 (68027) त्वया चैव कृता राजन्भवता परिपालिताः। भवन्तं पर्यवज्ञाय जिघांसन्ति भवत्प्रियम्॥ 12-82-51 (68028) उषितं शङ्कमानेन प्रमादं परिरक्षता। अन्तः सर्प इवागारे वीरपत्न्या इवालये। शीलं जिज्ञासमानेन राज्ञः साहसजीविनः॥ 12-82-52 (68029) कच्चिज्जितेन्द्रियो राजा कच्चिदस्यान्तरा जिताः। कच्चिदेषां प्रियो राजा कच्चिद्राज्ञः प्रियाः प्रजाः॥ 12-82-53 (68030) विजिज्ञासुरिह प्राप्तस्तवाहं राजसत्तम। तस्य मे रोचते राजन्क्षुधितस्येव भोजनम्॥ 12-82-54 (68031) अमात्या मे न रोचन्ते वितृष्णस्य यथोदकम्। भवतोऽर्थकृदित्येवं मयि ते दोषमादधन्। विद्यते कारणं नान्यदिति मे नात्र संशयः॥ 12-82-55 (68032) न हि तेषामहं द्रोग्धा तत्तेषां द्रोहवद्गतम्। अरेर्हि दुर्हृदाद्भेयं भग्नपृष्ठादिवोरगात्॥ 12-82-56 (68033) राजोवाच। 12-82-57x (5555) भूयसा परिहारेण सत्कारेण च भूयसा। पूजितो ब्राह्मणश्रेष्ठ भूयो वस गृहे मम॥ 12-82-57 (68034) ये त्वां ब्राह्मण नेच्छन्ति ते न वत्स्यन्ति मे गृहे। भवतैव हि तज्ज्ञेयं यत्तदेषामनन्तरम्॥ 12-82-58 (68035) यथा स्यात्सुधृतो दण्डो यथा च सुकृतं कृतम्। तथा समीक्ष्य भगवञ्श्रेयसे विनियुङ्क्ष्व माम्॥ 12-82-59 (68036) मुनिरुवाच। 12-82-60x (5556) अदर्शयन्निमं दोषमेकैकं दुर्बलं कुरु। ततः कारणमाज्ञाय पुरुषंपुरुषं जहि। एकदोषा हि बहवो मृद्गीयुरपि कण्टकान्॥ 12-82-60 (68037) `अर्थे सर्वं जगद्वद्धमर्थेनैव निबध्यते। अर्थे दर्पो मनुष्याणां तस्मादर्थं विरोचय॥ 12-82-61 (68038) एकेनैकस्य दोषेण तद्विरुद्धं प्रचोदय। स तस्य दोषानुद्भाव्य तस्यार्थं ग्राहयिष्यति॥ 12-82-62 (68039) सामपूर्वं च केषांचिद्भेदेन च परस्परम्। वैरं कारय भूपाल पश्चाद्दण्डं प्रचोदय॥ 12-82-63 (68040) बिल्वेन च यथा बिल्वमाकारं छाद्य बुद्धिमान्। अशुद्धं सचिवं राजन्नशुद्धेनैव नाशय॥' 12-82-64 (68041) मन्त्रभेदभयाद्राजंस्तस्मादेतद्ब्रवीमि ते॥ 12-82-65 (68042) वयं तु ब्राह्मणा नाम मृदुदण्डाः कृपालवः। स्वस्ति चेच्छाम भवतः परेषां च यथाऽऽत्मनः॥ 12-82-66 (68043) राजन्नात्मानमाचक्षे संबन्धी भवतो ह्यहम्। मुनिः कालकवृक्षीय इत्येवमभिसंज्ञितः। पितुः सखा च भवतः संमतः सत्यसंगरः॥ 12-82-67 (68044) व्यापन्ने भवतो राज्ये राजन्पितरि संस्थिते। सर्वकामान्परित्यज्य तपस्तप्तं तदा मया॥ 12-82-68 (68045) स्नेहात्त्वां तु ब्रवीम्येतन्मा भूयो विभ्रो दिति॥ 12-82-69 (68046) उभे दृष्ट्वा दुःखसुखे राज्यं प्राप्य यदृच्छया। राज्येनामात्यसंस्थेन कथं राजन्प्रमाद्यसि॥ 12-82-70 (68047) भीष्म उवाच। 12-82-71x (5557) ततो राजकुले नान्दी संजज्ञे भूयसा पुनः। पुरोहितकुले चैव संप्राप्ते ब्राह्मणर्षभे॥ 12-82-71 (68048) एकच्छत्रां महीं कृत्वा कौसल्याय यशस्विने। मुनिः कालकवृक्षीय ईजे क्रतुभिरुत्तमैः॥ 12-82-72 (68049) हितं तद्वचनं श्रुत्वा कौसल्योऽप्यजयन्महीम्। तथा च कृतवान्राजा यथोक्तं तेन भारत॥ ॥ 12-82-73 (68050) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्व्यशीतितमोऽध्यायः॥ 82॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-82-7 प्रवृत्त्यर्था अमात्यदोषदर्शने राजानं प्रवर्तयितुकामः॥ 12-82-9 परिपतन्परितो भ्रमन्। राजयुक्तानां राज्ञा तेषु तेषु कार्येषु नियुक्तानाम्। दुष्कृतं स्वामिद्रव्यापहाररूपं वापम्॥ 12-82-12 राजानमागम्य तत्समक्षमेवामात्यं प्राह। अमुत्रस्थाने त्वया इदं धनचौर्यं कृतमिति॥ 12-82-13 अनुगम्यतां आलोच्यताम्॥ 12-82-18,19 ह्रियन्त इति मित्रं त्वां संबुबोधयिपुरागत इति श्लोकद्वयभेकान्वयम्॥ 12-82-23 ज्ञात्वा पापानपापाभृत्यतस्ते भयानि चेति झ. पाठः॥ 12-82-29 नाहमस्मीति मत्वा जीवनाशं त्यक्त्वेत्यर्थः॥ 12-82-35 आदानपराः कोशलोप्तारः। मे मयि। तादृशैरभिसंहितमभिसंधिर्वैरं कृतम्। मदीयकाकहननादिति भावः॥ 12-82-36 आन्तरैः सूदादिभिः अभिसंधायाऽन्नदौ विषं प्रक्षेप्तव्यमिति स्नेहं कृत्वा। तेषामभीप्सितो भवद्विनाशः सिध्यति चाऽन्यथा न सिध्यति व। आयुःशेषे सतीति भावः॥ 12-82-37 तेषां त्वद्वैरिणाम् ॥ 12-82-39 इमां राजनीतिनदीम्। नक्रादितुल्यैरधिकारिपुरुषैर्व्याप्ताम्। बालिशेन स्वमृत्युं संपादयता विरुद्धलक्षणया तन्मरणान्मृतोऽस्मीति भावः॥ 12-82-41 अग्निना दीपेन आप्यं जलरूपम्॥ 12-82-42 गहनं कपटम्। अन्धकारमिव तमोन्वितं धर्माधर्मदर्शनशून्यम्॥ 12-82-52 उषितं मयेति शेषः॥ 12-82-53 जिज्ञासामेवाह कच्चिदिति॥ 12-82-54 रोचते भवानिति शेषः॥ 12-82-56 भेयं भेतव्यम्। भग्नपृष्ठात् पृष्ठभङ्गेन कोपितात्॥ 12-82-60 तेषामकस्मात् युगपच्च वधे दोषमाह एकेति। संहताः कण्टकानपि मृद्रीयुः किमुत मादृशान्मृदूनित्यर्थः॥ 12-82-68 पितरि त्वदीये संस्थिते मृते॥ 12-82-69 विभ्रमेत् अनाप्तेष्वाप्तबुद्धिं भवान्माकार्षीत्॥ 12-82-71 नान्दी मङ्गलपाठः। ततस्तस्मिन्मन्त्रिणि वृते सति॥ 12-82-72 कौसल्याय कौसल्यार्थे॥

12-83-0 (68051) युधिष्ठिर उवाच। 12-83-0x (5558) सभासदः सहायाश्च सुहृदश्च विशांपते। परिच्छदास्तथाऽमात्याः कीदृशाः स्युः पितामह॥ 12-83-1 (68052) भीष्म उवाच। 12-83-2x (5559) ह्रीनिषेवास्तथा दान्ताः सत्यार्जवसमन्विताः। शक्ताः कथयितुं सम्यक्ते तव स्युः सभासदः॥ 12-83-2 (68053) अमात्याश्चातिशूराश्च ब्रह्मण्याश्च बहुश्रुताः। सुसंतृष्टाश्च कौन्तेय महोत्साहाश्च कर्मसु॥ 12-83-3 (68054) एतान्सहायाँल्लिप्सेथाः सर्वास्वापत्सु भारत॥ 12-83-4 (68055) कुलीनः पूजितो नित्यं न हि शक्तिं निगूहति। प्रसन्नमप्रसन्नं वा पीडितं हतमेव वा। आवर्तयति भूयिष्ठं तदेव ह्यनुपालितम्॥ 12-83-5 (68056) कुलीना देशजाः प्राज्ञा रूपवन्तो बहुश्रुताः। प्रगल्भाश्चानुरक्ताश्च ते तव स्युः परिच्छदाः॥ 12-83-6 (68057) दौष्कुलेयाश्च लुब्धाश्च नृशंसा निरपत्रपाः। ते त्वां तात निषेवेयुर्यावदार्द्रकपाणयः॥ 12-83-7 (68058) कुलीनाञ्शीलसंपन्नानिङ्गितज्ञाननिष्ठुरान्। देशकालविधानज्ञान्भर्तृकार्यहितैपिणः। नित्यमर्थेषु सर्वेषु राजा कुर्वीत मन्त्रिणः॥ 12-83-8 (68059) अर्थमानार्घसत्कारैर्भोगैरुच्चावचैः प्रियैः। यानर्थभाजो मन्येथास्तेते स्युः सुखभागिनः॥ 12-83-9 (68060) अभिन्नवृत्ता विद्वांसः सद्वॄत्ताश्चरितव्रताः। नत्वां नित्यार्थिनो जह्युरक्षुद्राः सत्यवादिनः॥ 12-83-10 (68061) अनार्या ये न जानन्ति समयं मन्दचेतसः। तेभ्यः परिजुगुप्सेथा ये चापि समयच्युताः॥ 12-83-11 (68062) नैकमिच्छेद्गणं हित्वा स्याच्चेदन्यतरग्रहः। यस्त्वेको बहुभिः श्रेयान्कामं तेन गणं त्यजेत्॥ 12-83-12 (68063) श्रेयसो लक्षणं चैतद्विक्रमो यस्य दृश्यते। कीर्तिप्रधानो यश्च स्यात्समये यश्च तिष्ठति॥ 12-83-13 (68064) समर्थान्पूजयेद्यश्च नास्पर्ध्यैः स्पर्धते च यः। न च कामाद्भयात्क्रोधाल्लोभाद्वा धर्ममुत्सृजेत्॥ 12-83-14 (68065) अमानी अत्यवाक्शक्तो जितात्मा मानसंयुतः। स ते मन्त्रसहायः स्यात्सर्वावस्थापरीक्षितः॥ 12-83-15 (68066) कुलीनः कुलसंपन्नस्तितिक्षुर्दश आत्मवान्। शूरः कृतज्ञः सत्यश्च श्रेयसः पार्थ लक्षणम्॥ 12-83-16 (68067) तस्यैवं वर्तमानस्य पुरुषस्य विजानतः। अमित्राः संप्रसीदन्ति तथा मित्रीभवन्त्यपि॥ 12-83-17 (68068) अत ऊर्ध्वममात्यानां परीक्षेत गुणागुणम्। संयतात्मा कृतप्रज्ञो भूतिकामश्च भूमिपः॥ 12-83-18 (68069) संबन्धिपुरुषैराप्तैरभिजातैः स्वदेशजैः। अहार्यैरव्यभीचारैः सर्वशः सुपरीक्षितैः॥ 12-83-19 (68070) यौनाः श्रौतास्तथा मौलास्तथैवाप्यनहंकृताः। कर्तव्या भूतिकामेन पुरुषेण बुभूपता॥ 12-83-20 (68071) एषां वैनयिकी बुद्धिः प्रकृतिश्चैव शोभना। तेजो धैर्यं क्षमा शौचमनुरागः स्थितिर्धृतिः॥ 12-83-21 (68072) परीक्ष्य च गुणान्नित्यं प्रौढभावान्धुरंधरान्। पञ्चोपधाव्यतीतांश्च कुर्याद्राजाऽर्थकारिणः॥ 12-83-22 (68073) पर्याप्तवचनान्वीरान्प्रतिपत्तिविशारदान्। कुलीनान्सत्वसंपन्नानिङ्गितज्ञाननिष्ठुरान्॥ 12-83-23 (68074) देशकालविधानज्ञान्भर्तृकार्यहितैषिणः। नित्यमर्थेषु सर्वेषु राजन्कुर्वीत मन्त्रिणः॥ 12-83-24 (68075) हीनतेजोभिसंसृष्टो नैव जातु व्यवस्यति। अवश्यं जनयत्येव सर्वकर्मसु संशयम्॥ 12-83-25 (68076) एवमल्पश्रुतो मन्त्री कल्याणाभिजनोऽप्युत। धर्मार्थकामसंयुक्तो नालं मन्त्रं परीक्षितुम्॥ 12-83-26 (68077) तथैवानभिजातोऽपि काममस्तु बहुश्रुतः। अनायक इवाचक्षुर्मुह्यत्यूह्येषु कर्मसु॥ 12-83-27 (68078) यो वाऽप्यस्थिरसंकल्पो बुद्धिमानागतागमः। 12-83-28bउपायज्ञोऽपि नालं स कर्म प्रापयितुं चिरम्॥ 12-83-28 (68079) केवलात्पुनरादानात्कर्मणो नोपपद्यते। परामर्शो विशेषणामश्रुतस्येह दुर्मतेः॥ 12-83-29 (68080) मन्त्रिण्यननुरक्ते तु विश्वासो नोपपद्यते। तस्मादननुरक्ताय नैव मन्त्रं प्रकाशयेत्॥ 12-83-30 (68081) व्यथयेद्धि स राजानं मन्त्रिभिः सहितोऽनृजुः। मारुतोपहितच्छिद्रैः प्रविश्याग्निरिव द्रुमम्॥ 12-83-31 (68082) संक्रुद्धश्चैकदा स्वामी स्थानाच्चैवापकर्षति। वाचा क्षिपति संरब्धः पुनः पश्चात्प्रसीदति॥ 12-83-32 (68083) तानितान्यनुरक्तेन शक्यानि हि तितिक्षितुम्। मन्त्रिणां च भवेत्क्रोधो विस्फूर्जितमिवाशनेः॥ 12-83-33 (68084) यस्तु संहरते तानि भर्तुः प्रियचिकीर्षया। समानसुखदुःखं तं पृच्छेदर्थेषु मानवम्॥ 12-83-34 (68085) अनृजुस्त्वनुरक्तोऽपि संपन्नश्चेतरैर्गुणैः। राज्ञः प्रज्ञानयुक्तोऽपि न मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-35 (68086) योऽमित्रैः सह संबद्धो न परान्बहुमन्यते। असुहृत्तादृशो ज्ञेयो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-36 (68087) अविद्वानशुचिः स्तब्धः शत्रुसेवी विकत्थनः। असुहृत्क्रोधनो लुब्धो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-37 (68088) आगन्तुश्चानुरक्तोऽपि काममस्तु बहुश्रुतः। सत्कृतः संविभक्तो वा न मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-38 (68089) विधर्मतो विप्रकृतः पिता यस्याभवत्पुरा। सत्कृतः स्थापितः सोऽपि न मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-39 (68090) यः स्वल्पेनापि कार्येण सुहृदाक्षारितो भवेत्। पुनरन्यैर्गुणैर्युक्तो न मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-40 (68091) कृतप्रज्ञश्च मेधावी बुधो जानपदः शुचिः। सर्वकर्मसु यः शुद्धः स मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-41 (68092) ज्ञानविज्ञानसंपन्नः प्रकृतिज्ञः परात्मनोः। सुहृदात्मसमो राज्ञः स मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-42 (68093) सत्यवाक्शीलसंपन्नो गन्भीरः सत्रपो मृदुः। पितृपैतामहो यः स्यात्स मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-43 (68094) संतुष्टः संमतः सद्भिः शौटीरो द्वेष्यपापकः। मन्त्रवित्कालविच्छूरः स मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-44 (68095) सर्वलोकमिमं शक्तः सान्त्वेन कुरुते वशम्। तस्मै मन्त्रः प्रयोक्तव्यो दण्डमाधित्सता नृप॥ 12-83-45 (68096) पौरजानपदा यस्मिन्विश्वासं धर्मतो गताः। योद्धा नयविपश्चिच्च स मन्त्रं श्रोतुमर्हति॥ 12-83-46 (68097) तस्मात्सर्वैर्गुणैरेतैरुपपन्नाः सुपूजिताः। मन्त्रिणः प्रकृतिज्ञाः स्युख्यवरा महदीप्सवः॥ 12-83-47 (68098) स्वासु प्रकृतिषु च्छिद्रं लक्षयेरन्परस्य च। मन्त्रिणां मन्त्रमूलं हि राज्ञो राष्ट्रं विवर्धते॥ 12-83-48 (68099) नास्य च्छिद्रं परः पश्येच्छिद्रेषु परमन्वियात्। गूहेत्कूर्म इवाङगानि रक्षेद्विवरमात्मनः॥ 12-83-49 (68100) मन्त्रग्राहा हि राजस्य मन्त्रिणो ये मनीषिणः। मन्त्रसंहननो राजा मन्त्राङ्गानीतरे जन्गः॥ 12-83-50 (68101) राज्यं प्रणिधिमूलं हि मन्त्रसारं प्रचक्षते। स्वामिनं त्वनुवर्न्तते वृत्त्यर्थमिह मन्त्रिणः॥ 12-83-51 (68102) संविनीयमदक्रोधौ मानमीर्ष्यां च निर्वृताः। नित्यं पञ्चोपधातीतैर्मन्त्रयेत्सह मन्त्रिभिः॥ 12-83-52 (68103) तेषां त्रयाणां त्रिविधं विमर्शं विबुध्य चित्तं विनिवेश्य तत्र। स्वनिश्चयं तं परनिश्चयं च निदर्शयेदुत्तरमन्त्रकाले॥ 12-83-53 (68104) धर्मार्थकामज्ञमुपेत्य पृच्छे द्युक्तो गुरुं ब्राह्मणमुत्तरार्थम्। निष्ठा कृता तेन यदा सहः स्या त्तं मन्त्रमार्गं प्रणयेदसक्तः॥ 12-83-54 (68105) एवं सदा मन्त्रयितत्र्यमाहु र्ये मन्त्रतत्त्वार्थविनिश्चयज्ञाः। तस्मात्तमेवं प्रणयेत्सदैव मन्त्रं प्रजासंग्रहणे समर्थम्॥ 12-83-55 (68106) न वामनाः कुब्जकृशा न खञ्जा नान्धा जडाः स्त्री च नपुंसकाश्च। न चात्र तिर्यक्च पुरो न पश्चा न्नोर्ध्वं न चाधः प्रपरेत्कथंचित्॥ 12-83-56 (68107) आरुह्य वा वेश्म तथैव शून्यं स्थलं प्रकाशं कुशकाशहीनम्। वागङ्गदोषान्परिहृत्य सर्वा न्संमन्त्रयेत्कार्यमहीनकालम्॥ ॥ 12-83-57 (68108) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्र्यशीतितमोऽध्यायः॥ 83॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-83-1 सभासदः व्यवहारनिर्णायका। सहायाः युद्धादावुपयोगिनः। सुहृदो हितकर्तारः। परिच्छदाः सेनान्यादयः॥ 12-83-2 क्रमेणैषां लक्षणान्याह हीति। कथयितुं न्यायान्यायौ वक्तुम् हीनिषेधास्तथा दान्ताः सत्यलज्जासमन्विताः इति थ. पाठः॥ 12-83-5 सुल्दमाह सार्धेन कुलीन इति॥ 12-83-7 यावदार्द्रकपाणयः। शुष्कहस्तास्तु सद्यो विक्रियन्ते इत्यर्थः। ते त्वां जातु न सेवेयुर्यावते स्वङ्गपाणयः। इति ड. थ.पाठः॥ 12-83-9 अर्थो धनम्। मानः सन्मानः। अर्धो वस्रादिदानम्। सत्कार आदरः। यान्प्रियान्मन्येथात्तेऽर्थभाजः सुखभागिनश्च स्युः॥ 12-83-11 समयं धर्माधर्ममयदाम्। जुगुप्सेथाः रक्षस्व॥ 12-83-12 अन्यतरग्रहः गणैकयोरेक्तरस्य ग्राणप्रसङ्ग। एकश्चेद्गुणी तदा गणं त्यक्त्वा स एव ग्राह॥ 12-83-13 श्रेयसः साधोः॥ 12-83-14 सत्यः सत्यवान्॥ 12-83-18 भूमिपः परीक्षेतेति योजना॥ 12-83-19 अभिजातैः कुलीनैः। अहार्यैः धनादिना वशीकर्तुमशक्यैः। संबन्धिपुरुषैर्येषां संबन्धोऽस्ति तादृशैः॥ 12-83-20 यौना उत्तमयोनयः। मौलाः परंपरागताः कर्तव्याः। मन्त्रिण इति शेषः॥ 12-83-21 प्रकृतिः पूर्वकर्मजः संस्कारः। तेजः पराभिभवसामर्थ्यम्। स्थितिरव्यभिचारिता। धृतिर्धारणसमार्थ्यम्॥ 12-83-22 पञ्च मन्त्रिण इति तृतीयेनान्वयः। उपधा च्छलं तद्व्यतीतान्॥ 12-83-23 पर्याप्तं कृत्स्नस्य विवित्सितस्यार्थस्य निर्वाहकं वचनं येषां तान्॥ 12-83-25 हीनतेजसा मित्रेणाभिसंसृष्टः संबद्धः। न व्यवस्यति न कर्तव्याकर्तव्ये निश्चिनोति॥ 12-83-28 प्रापयितुं समापयितुम्॥ 12-83-29 आरम्भशूरोऽपि मूर्खः कर्मणः फलविशेषान् ज्ञातुं न शक्नोतीत्यर्थः॥ 12-83-32 अनुरक्तलक्षणमाह शिभिः संक्रुद्ध इत्यादिभिः॥ 12-83-38 आगन्तुर्नूतनः। सोऽप्य विश्वास्य इत्यर्थः॥ 12-83-39 विधर्मतोऽन्यायेन॥ 12-83-40 आक्षारितो धनग्रहणेन रिक्तः कृतः॥ 12-83-41 जानपदः स्वदेशजः॥ 12-83-42 परस्य शत्रोः आत्मनश्च प्रकृतीः स्वाम्यमात्यादिका जानातीति प्रकृतिज्ञः॥ 12-83-43 गम्भीरो मन्त्रगोपनसमर्थः॥ 12-83-44 शौटीरः प्रगल्भः। द्वेष्यवद्धेयं पापं यस्य स द्वेष्यपापकः॥ 12-83-45 आधित्सता आधातुच्छिता॥ 12-83-47 पञ्चानामभावे त्रयो वा कार्या इत्यर्थः॥ 12-83-49 विवरं छिद्रम् ॥ 12-83-50 मन्त्रसंहननो मन्त्रकवचः॥ 12-83-52 उपवाश्छलानि। तानि पञ्च॥ 12-83-56 अत्र मन्त्रस्थाने॥

12-84-0 (68109) भीष्म उवाच। 12-84-0x (5560) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। बृहस्पतेश्च संवादं शक्रस्य च युधिष्ठिर॥ 12-84-1 (68110) शक्र उवाच। 12-84-2x (5561) किंस्विदेकपढं ब्रह्मन्पुरुषः सम्यगाचरन्। प्रमाणं सर्वभूतानां यशश्चैवाप्नुयान्महत्॥ 12-84-2 (68111) बृहस्पति उवाच। 12-84-3x (5562) सान्त्वमेकपदं शक्र पुरुषः सम्यगाचरन्। प्रमाणं सर्वभूतानां यशश्चैवाप्नुयान्महत्॥ 12-84-3 (68112) एतदेकपदं शक्र सर्वलोकसुखावहम्। आचरन्सर्वभूतेषु प्रियो भवति सर्वदा॥ 12-84-4 (68113) यो हि नाभाषते किंचित्सर्वदा भुकुटीमुखः। द्वेष्यो भवति भूतानां स सान्त्वमिह नाचरन्॥ 12-84-5 (68114) यस्तु सर्वमभिप्रेक्ष्य पूर्वमेवाभिभाषते। स्मितपूर्वाभिभाषी च तस्य लोकः प्रसीदति॥ 12-84-6 (68115) दानमेव हि सर्वत्र सान्त्वेनानभिजल्पितम्। न प्रीणयति भूतानि निर्व्यञ्जनमिवाशनम्॥ 12-84-7 (68116) आददन्नपि भूतानां मधुरामीरयन्गिरम्। सर्वलोकमिमं शक्र सान्त्वेव कुरुते वशे॥ 12-84-8 (68117) तस्मात्सान्त्वं प्रयोक्तव्यं दण्डमाधित्सताऽपि हि। प्रीतिं च जनयत्येवं न चास्योद्विजते जनः॥ 12-84-9 (68118) सुकृतस्य हि सान्त्वस्य श्लक्ष्णस्य मधुरस्य च। सम्यगासेव्यमानस्य तुल्यं जातु न विद्यते॥ 12-84-10 (68119) भीष्म उवाच। 12-84-11x (5563) इत्युक्तः कृतवान्सर्वं यथा शक्रः पुरोधसा। तथा त्वमपि कौन्तेय सम्यगेतत्समाचर॥ ॥ 12-84-11 (68120) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुरशीतितमोऽध्यायः॥ 84॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-84-1 अत्र मन्त्रमूलभूते प्रजासंग्रहणे विषये॥ 12-84-2 एकपदं यत्र सर्वे गुणाः अन्तर्भवन्ति तदेव कर्तव्यं वस्तु। प्रमाणं संमतम्॥ 12-84-3 सान्त्वं निष्कपटं प्रियवचनम्॥ 12-84-5 नाभाषते तूष्णीमास्ते। नाचरन् अनाचरन्॥

12-85-0 (68121) युधिष्ठिर उवाच। 12-85-0x (5564) कथंस्विदिह राजेन्द्र पालयन्पार्थिवः प्रजाः। प्रैति धर्मं विशेषेण कीर्तिमाप्नोति शाश्वतीम्॥ 12-85-1 (68122) भीष्म उवाच। 12-85-2x (5565) व्यवहारेण शुद्धेन प्रजापालनतत्परः। प्राप्य धर्मं च कीर्ति च लोकानाप्नोत्यसौ शुचिः॥ 12-85-2 (68123) युधिष्ठिर उवाच। 12-85-3x (5566) कीदृशव्यवहारं तु कैश्च व्यवहरेन्नृपः। एतत्पृष्टो महाप्राज्ञ यथावद्वक्तुमर्हसि॥ 12-85-3 (68124) ये चैव पूर्वकथिता गुणास्ते पुरुषं प्रति। नैकस्मिन्पुरुषे ह्येते विद्यन्त इति मे मतिः॥ 12-85-4 (68125) भीष्म उवाच। 12-85-5x (5567) एवमेतन्महाप्राज्ञ यथा वदसि बुद्धिमन्। दुर्लभः पुरुषः कश्चिदेभिर्युक्तो गुणैः शुभैः॥ 12-85-5 (68126) किंतु संक्षेपतः शीलं प्रयत्नेनेह दुर्लभम्। वक्ष्यामि तु यथाऽमात्यान्यादृशांश्च करिष्यसि॥ 12-85-6 (68127) चतुरो ब्राह्मणान्वैद्यान्प्रगल्भान्स्नातकाञ्शुचीन्। क्षत्रियान्दश चाष्टौ च बलिनः शस्त्रपाणिनः॥ 12-85-7 (68128) वैश्यान्वित्तेन संपन्नानेकविंशतिसङ्ख्यया। त्रींश्च शूद्रान्विनीतांश्च शुचीन्कर्मणि पूर्वके॥ 12-85-8 (68129) अष्टाभिश्च गुणैर्युक्तं सूतं पौराणिकं तथा। पञ्चाशद्वर्षवयसं प्रगल्भमनसूयकम्॥ 12-85-9 (68130) श्रुतिस्मृतिसमायुक्तं विनीतं समदर्शिनम्। कार्ये विवदमानानां शक्तमर्थेष्वलोलुपम्॥ 12-85-10 (68131) वर्जितं चैव व्यसनैः सुघोरैः सप्तभिर्भृशम्। अष्टानां मन्त्रिणां मध्ये मन्त्रं राजोपधारयेत्॥ 12-85-11 (68132) ततः संप्रेषयेद्राष्ट्रे राष्ट्रीयाय च दर्शयेत्। अनेन व्यवहारेण द्रष्टव्यास्ते प्रजाः सदा॥ 12-85-12 (68133) न चापि गूढं द्रव्यं ते ग्राह्यं कार्योपघातकम्। कार्ये खलु विपन्ने त्वां यो धर्मस्तं च पीडयेत्॥ 12-85-13 (68134) विद्रवेच्चैव राष्ट्रं ते श्येनात्पक्षिगणा इव। परिस्रवेच्च सततं नौर्विशीर्णेव सागरे॥ 12-85-14 (68135) प्रजाः पालयतोऽसम्यगधर्मेणेह भूपतेः। हार्दं भयं संभवति स्वर्गश्चस्य विरुध्यते॥ 12-85-15 (68136) अथ यो धर्मतः पाति राजाऽमात्योऽथवाऽऽत्मजः। धर्मासने सन्नियुक्तो धर्ममूले नरर्षभ॥ 12-85-16 (68137) `स्वर्गं याति महीपालो नियुक्तैः सचिवैः सह।' कार्येष्वधिकृताः सम्यगकुर्वन्तो नृपानुगाः। आत्मानं पुरतः कृत्वा यान्त्यधः सह पार्थिवाः॥ 12-85-17 (68138) बलात्कृतानां वलिभिः कृपणं बहुजल्पताम्। नाथो वै भूमिपो नित्यमनाथानां नृणां भवेत्॥ 12-85-18 (68139) ततः साक्षिबलं साधु द्वैधवादकृतं भवेत्। असाक्षिकमनाथं वा परीक्ष्यं तद्विशेषतः॥ 12-85-19 (68140) अपराधानुरूपं च दण्डं पापेषु धारयेत्। वियोजयेद्धनैर्ऋद्धानधनानथ बन्धनैः॥ 12-85-20 (68141) विनयेच्चापि दुर्वृत्तान्प्रहारैरपि पार्थिवः। सान्त्वेनोपप्रदानेन शिष्टांश्च परिपालयेत्॥ 12-85-21 (68142) राज्ञो वधं चिकीर्षेद्यस्तस्य चित्रो वधो भवेत्। आदीपकस्य स्तेनस्य वर्णसंकरिकस्य च॥ 12-85-22 (68143) सम्यक्प्रणयतो दण्डं भूमिपस्य विशांपते। युक्तस्य वा नास्त्यधर्मो धर्म एव हि शाश्वतः॥ 12-85-23 (68144) कामकारेण दण्डं तु यः कुर्यादविचक्षणः। स इहाकीर्तिसंयुक्तो मृतो नरकमृच्छति॥ 12-85-24 (68145) न परस्य प्रवादेन परेषां दण्डमर्पयेत्। आगमानुगमं कृत्वा बध्नीयान्मोक्षयीत वा॥ 12-85-25 (68146) न तु हन्यान्नृपो जातु दूतं कस्यांचिदापदि। दूतस्य हन्ता निरयमाविशेत्सचिवैः सह॥ 12-85-26 (68147) यथोक्तवादिनं दूतं क्षत्रधर्मरतो नृपः। यो हन्यात्पितरस्तस्य भ्रूणहत्यामवाप्नुयुः॥ 12-85-27 (68148) कुलीनः शीलसंपन्नो वाग्मी दक्षः प्रियंवदः। यथोक्तवादीस्मृतिमान्दूतः स्यात्सप्तभिर्गुणैः॥ 12-85-28 (68149) एतैरेव गुणैर्युक्तः प्रतीहारोऽस्य रक्षिता। शिरोरक्षश्च भवति गुणैरेतैः समन्वितः॥ 12-85-29 (68150) धर्मशास्त्रार्थतत्त्वज्ञः सांधिविग्रहिको भवेत्। मतिमान्धृतिमान्ह्रीमान्रहस्यविनिगूहिता॥ 12-85-30 (68151) कुलीनः सत्वसंपन्नः शुक्लोऽमात्यः प्रशस्यते। एतैरेव गुणैर्युक्तस्तथा सेनापतिर्भवेत्॥ 12-85-31 (68152) व्यूहयन्त्रायुधानां च तत्त्वज्ञो विक्रमान्वितः। वर्षशीतोष्णवातानां सहिष्णुः पररन्ध्रवित्॥ 12-85-32 (68153) विश्वासयेत्परांश्चैव विश्वसेच्च न कस्यचित्। पुत्रेष्वपि हि राजेन्द्र विश्वासो न प्रशस्यते॥ 12-85-33 (68154) एतच्छास्त्रार्थतत्त्वं तु मयाऽऽख्यातं तवानघ। अविश्वासो नरेन्द्राणां गुह्यं परममुच्यते॥ ॥ 12-85-34 (68155) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चाशीतितमोऽध्यायः॥ 85॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-85-2 शुद्धेन पक्षपातहीनेन॥ 12-85-3 व्यवहरेत् निर्णयं कुर्यात्॥ 12-85-8 पूर्वके नित्ये॥ 12-85-9 अष्टाभिर्गुणैः शुश्रूषा श्रवणं ग्रहणं धारणमूहनमपोहनं विज्ञानं तत्त्वज्ञानं चेति तैः॥ 12-85-11 मृगयाक्षाः स्त्रियः पानमिति चतुर्भिः कासजैः। दण्डपातनं वाक्यारुष्यं अर्थदूषणमिति त्रिभिः क्रोधजैरिति सप्तभिः। अष्टानां ब्राह्मणचतुष्टयं शूद्रत्रयं सूतश्चेति तेषाम्॥ 12-85-12 ते त्वया द्रष्टव्याः॥ 12-85-13 गूढं न्यासापहारादिकं ते त्वया न ग्राह्यम्॥ 12-85-14 परिस्रवेत् मन्दं मन्दमन्यत्र गच्छेत्॥ 12-85-16 धर्ममूले राज्ये॥ 12-85-10 विशेषतस्तप्तपरशुग्रहणादिनां तत्परीक्ष्यमिति॥ 12-85-20 वियोजद्धवैर्लुब्धान्दरिद्रान्वधबन्धनैरिति ड. थ. पाठः॥ 12-85-22 चित्रोऽनेकधा। आदीपकस्य गृहादिदाहकत्य॥ 12-85-23 युक्तस्य यथाशास्त्रमवहितस्य॥ 12-85-29 प्रतील्पि द्वारपालः। शिरोरक्षः शिरांसीव शिरांसि दुर्गनगरादीनि प्रधानस्थानानि तद्रक्षणकर्ता॥ 12-85-31 एतैर्धर्मेत्यादिभिरमात्यगुणैः॥ 12-85-32 व्यूहः सेनाया निवेशनप्रकारविशेषः। यन्त्राणि धनुरादीनि॥

12-86-0 (68156) युधिष्ठिर उवाच। 12-86-0x (5568) कथंविधं पुरं राजा स्वयमावस्तुमर्हति। कृतं वा कारयित्वा वा तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-86-1 (68157) भीष्म उवाच। 12-86-2x (5569) वस्तव्यं यत्र कौन्तेय सपुत्रज्ञातिबन्धुना। न्याय्यं च परिप्रष्टुं वृत्तिं गुप्तिं च भारत॥ 12-86-2 (68158) तस्मात्ते र्तयिष्यामि दुर्गकर्म विशेषतः। श्रुत्वा तथा विधातव्यमनुष्ठेयं च यत्नतः॥ 12-86-3 (68159) षङ्विधं दुर्गमास्थाय पुराण्यथ निवेशयेत्। सर्वसंपत्प्रधानं च बाहुल्यं चापि संभवेत्॥ 12-86-4 (68160) धन्वदुर्गं महीदुर्गं गिरिदुर्गं तथैव च। मनुष्यदुर्गं मृद्दुर्गं वनदुर्गं च तानि षट्॥ 12-86-5 (68161) यत्पुरं दुर्गसंपन्नं धान्यायुधसमन्वितम्। दृढप्राकारपरिखं हस्त्यश्वरथसंकुलम्॥ 12-86-6 (68162) विद्वांसः शिल्पिनो यत्र निचयाश्च सुसंचिताः। धार्मिकश्च जनो यत्र दाक्ष्यमुत्तममास्थितः॥ 12-86-7 (68163) ऊर्जस्विनरनागाश्वं चत्वरापणशोभितम्। प्रसिद्धव्यवहारं च प्रशान्तमकुतोभयम्॥ 12-86-8 (68164) सुप्रभं सानुनादं च सुप्रशस्तनिवेशनम्। शूराढ्यं प्राज्ञसंपूर्णं ब्रह्मघोषानुनादितम्॥ 12-86-9 (68165) समाजोत्सवसंपन्नं सदापूजितदैवतम्। वश्यामात्यबलो राजा तत्पुरं स्वयमाविशेत्॥ 12-86-10 (68166) तत्र कोशं बलं मित्रं व्यवहारं च वर्धयेत्। पुरे जनपदे चैव सर्वदोषान्निवर्तयेत्॥ 12-86-11 (68167) भाण्डागारायुधागारं प्रयत्नेनाभिवर्धयेत्। निचयान्वर्धयेत्सर्वांस्तथा यन्त्रकटंकटान्॥ 12-86-12 (68168) काष्ठलोहतुषाङ्गारदारुशृङ्गास्थिवैणवान्। मज्जास्नेहवसाक्षौद्रमौषधग्राममेव च॥ 12-86-13 (68169) शणं सर्जरसं धान्यमायुधानि शरांस्तथा। चर्म स्नायुं तथा वेत्रं मुञ्जवल्वजदंध्वनान्॥ 12-86-14 (68170) आशयाश्चोदपानाश्च प्रभूतसलिलाकराः। निरोद्धव्याः सदा राज्ञा क्षीरिणश्च महीरुहाः॥ 12-86-15 (68171) सत्कृताश्च प्रयत्नेन आचार्यर्त्विक्पुरोहिताः। महेष्वासाः स्थपतयः सांवत्सरचिकित्सकाः॥ 12-86-16 (68172) प्राज्ञा मेधाविनो दान्ता दक्षाः शूरा बहुश्रुताः। कुलीनाः सत्वसंपन्ना युक्ताः सर्वेषु कर्मसु॥ 12-86-17 (68173) पूजयेद्धार्मिकान्राजा निगृह्णीयादधार्मेकान्। नियुञ्ज्याच्च प्रयत्नेन सर्ववर्णान्स्वकर्मसु॥ 12-86-18 (68174) बाह्यमाभ्यन्तरं चैव पौरजानपदं तथा। चारैः सुविदितं कृत्वा ततः कर्म प्रयोजयेत्॥ 12-86-19 (68175) चरान्मन्त्रं च कोशं च दण्डं चैव विशेषतः। अनुतिष्ठेत्स्वयं राजा सर्वं ह्यत्र प्रतिष्ठितम्॥ 12-86-20 (68176) उदासीनारिमित्राणां सर्वमेव चिकीर्षितम्। पुरे जनपदे चैव ज्ञातव्यं चारचक्षुषा॥ 12-86-21 (68177) ततस्तेषां विधातव्यं सर्वमेवाप्रमादतः। भक्तान्पूजयता नित्यं द्विषतश्च निगृह्णता॥ 12-86-22 (68178) यष्टव्यं क्रतुभिर्नित्यं दातव्यं चाप्यपीडया। प्रजानां रक्षणं कार्यं न कार्यं धर्मबाधकम्॥ 12-86-23 (68179) कृपणानाथवृद्धानां विधवानां च योषिताम्। योगक्षेमं च वृत्तिं च नित्यमेव प्रकल्पयेत्॥ 12-86-24 (68180) आश्रमेषु यथाकालं चैलभाजनभोजनम्। सदैवोपहरेद्राजा सत्कृयाभ्यर्च्य मान्य च॥ 12-86-25 (68181) आत्मानं सर्वकार्याणि तापसे राष्ट्रमेव च। निवेदयेत्प्रयत्नेन तिष्ठेत्प्रह्वश्च सर्वदा॥ 12-86-26 (68182) ` ते कस्यांचिदवस्थायां शरणं शरणार्थिने। राज्ञे दद्युर्यथाकामं तापसाः शंसितव्रताः॥' 12-86-27 (68183) सर्वार्थत्यागिनं राजा कुले जातं बहुश्रुतम्। पूजयेत्तादृशं दृष्ट्वा शयनासनभोजनैः॥ 12-86-28 (68184) तस्मिन्कुर्वीत विश्वासं राजा कस्यांचिदापदि। तापसेषु हि विश्वासमपि कुर्वन्ति दस्यवः॥ 12-86-29 (68185) तस्मिन्निधीनादधीत पुनः प्रत्याददीत च। न चाप्यभीक्ष्णं सेवेत भृशं वा प्रतिपूजयेत्॥ 12-86-30 (68186) अन्यः कार्यः स्वराष्ट्रेषु परराष्ट्रेषु चापरः। अटवीषु परः कार्यः सामन्तनगरेष्वपि॥ 12-86-31 (68187) तेषु सत्कारमानाभ्यां संविभागांश्च कारयेत्। परराष्ट्राटवीस्थेषु यथा स्वविषये तथा॥ 12-86-32 (68188) ते कस्यांचिदवस्थायां शरणं शरणार्थिने। राज्ञे दद्युर्थथाकामं तापसाः संशितव्रताः॥ 12-86-33 (68189) एष ते लक्षणोद्देशः संक्षेपेण प्रकीर्तितः। यादृशे नगरे राजा स्वयमावस्तुमर्हति॥ ॥ 12-86-34 (68190) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षडशीतिममोऽध्यायः॥ 86॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-86-5 धन्वा निर्जलदेशस्तदेव परितश्च दुर्गं धन्वदुर्गम्। महीदुर्गं कोटः॥ 12-86-9 सानुनादं मीतवादित्रध्वनिमत्॥ 12-86-12 निचयान् धान्यादिसंग्रहान्। तथा यन्त्रालयायुधान्। इति झ. पाठः॥ 12-86-14 दंध्वनान् ध्वनिमतो निःसाणादीन्। बन्धनानिति पाठान्तरे स्पष्टोऽर्थः॥ 12-86-15 आशयाः निपानानि। उदपानाः कूपाः। निरोद्धव्या रक्षणीयाः॥ 12-86-17 प्रज्ञा ग्रन्थार्थग्रहणसामर्थ्यम्। मेधा ऊहापोहकौशलम्॥ 12-86-20 अतुतिष्ठेदालोचयेत्॥ 12-86-22 विधातव्यं प्रतिकर्तव्यम्॥ 12-86-26 तापसे तपस्विजने॥ 12-86-29 विश्वासं नाधिकुर्वन्ति दस्यव इति ड.थ. पाठः॥। 12-86-30 निधीन् धनभाण्डानि। अभीक्ष्णं न सेवेत्। दस्यूनां तत्सूचने तपस्विनाशापत्तेः न प्रतिपूजयेच्च॥ 12-86-31 अन्यस्तापसः कार्यः सखित्वेन संपादनीयः॥ 12-86-32 तेषु तत्तत्स्थानस्थेषु तापसेषु॥

12-87-0 (68191) युधिष्ठिर उवाच। 12-87-0x (5570) राष्ट्रगुप्तिं च मे राजन्राष्ट्रस्यैव तु संग्रहम्। सम्यग्जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ॥ 12-87-1 (68192) भीष्म उवाच। 12-87-2x (5571) राष्ट्रगुप्तिं च ते सम्यग्राष्ट्रस्यैव तु संग्रहम्। हन्त सर्वं प्रवक्ष्यामि तत्त्वमेकमनाः शृणु॥ 12-87-2 (68193) ग्रामस्याधिपतिः कार्यो दशग्रामपतिस्तथा। विंशतित्रिंशतीशं च सहस्रस्य च कारयेत्॥ 12-87-3 (68194) ग्रामेयान्ग्रामदोषांश्च ग्रामिकः प्रतिभावेयेत्। तानाचक्षीत दशिने दशिको विंशिने पुनः॥ 12-87-4 (68195) विंशाधिपस्तु तत्सर्वं वृत्तं जानपदे जने। ग्रामाणां शतपालाय सर्वमेव निवेदयेत्॥ 12-87-5 (68196) यानि ग्राम्याणि भोज्यानि ग्रामिकस्तान्युपाश्निया। दशपस्तेन भर्तव्यस्तेनापि द्विगुणाधिपः॥ 12-87-6 (68197) ग्रामं ग्रामशताध्यक्षो भोक्तुमर्हति सत्कुरः। महान्तं भरतश्रेष्ठ सुस्फीतं जनसंकुलम्। तत्र ह्यनेकपायत्तं राज्ञो भवति भारत॥ 12-87-7 (68198) शाखानगरमर्हस्तु सहस्रपतिरुत्तमः। धान्यहैरण्यभोगेन भोक्तुं राष्ट्रीयसंगतः॥ 12-87-8 (68199) तेषां संग्रामकृत्यं स्याद्वामकृत्यं च तेषु यत्। धर्मज्ञः सचिवः कश्चित्तत्तत्पश्येदतन्द्रितः॥ 12-87-9 (68200) नगरेनगरे वा स्यादेकः सर्वार्थचिन्तकः। उच्चैः स्थाने घोररूपो नक्षत्राणामिव ग्रहः॥ 12-87-10 (68201) भवेत्स तान्परिक्रामेत्सर्वानेव सभासदः। तेषां वृत्तिं परिणयेत्कश्चिद्राष्ट्रेषु तच्चरः॥ 12-87-11 (68202) जिघांसवः पापकामाः परस्वादायिनः शठाः। रक्षाभ्यधिकृता नाम तेभ्यो रक्षेदिमाः प्रजाः॥ 12-87-12 (68203) विक्रयं क्रयमध्वानं भक्तं च सपरिव्ययम्। योगक्षेमं च संप्रेक्ष्य वणिजां कारयेत्करान्॥ 12-87-13 (68204) उत्पत्तिं दानवृत्तिं च शिल्पं संप्रेक्ष्य चासकृत्। शिल्पं प्रति करानेवं शिल्पिनः प्रति कारयेत्॥ 12-87-14 (68205) उच्चावचकरन्यायाः पूर्वराज्ञां युधिष्ठिर। यथायथा न सीदेरंस्तथा कुर्यान्महीपतिः॥ 12-87-15 (68206) फलं कर्म च संप्रेक्ष्य ततः सर्वं प्रकल्पयेत्। फलं कर्म च निर्हेतु न कश्चित्संप्रवर्तते॥ 12-87-16 (68207) यथा राजा च कर्ता च स्यातां कर्मणि भागिनौ। संवेक्ष्य तु तथा राज्ञा प्रणेयाः सततं कराः॥ 12-87-17 (68208) नोच्छिद्याहात्मनो मूलं परेषां चापि तृष्णया। ईहाद्वाराणि संरुध्य राजा संवृतदर्शनः॥ 12-87-18 (68209) प्रद्विषन्ति परिख्यातं राजानमतिखादिनम्। प्रद्विष्टस्य कुतः श्रेयो संवृतो लभते श्रियम्॥ 12-87-19 (68210) वत्सौपम्येन दोग्धव्यं राष्ट्रमक्षीणबुद्धिना। भृतो वत्सो जातबलः षीडां सहति भारत॥ 12-87-20 (68211) न कर्म कुरुते वत्सो भृशं दुग्धो युधिष्ठिर। राष्ट्रमप्यातिदुग्धं हि न कर्म कुरुते महत्॥ 12-87-21 (68212) यो राष्ट्रमनुगृह्णाति परिरक्षन्स्वयं नृपः। संजातमुपजीवन्स लभते सुमहत्फलम्॥ 12-87-22 (68213) आपदर्थं च निचयात्राजानो हि चिचिन्वते। राष्ट्रं च कोशभूतं स्यात्कोशो वेश्मगतस्तथा॥ 12-87-23 (68214) पौरजानपदान्सर्वान्संश्रितोषाश्रितांस्तथा। यथाशक्त्यनुकम्पेत सर्वान्स्वल्पधनानपि॥ 12-87-24 (68215) बाह्यं जनं भेदयित्वा भोक्तव्यो मध्यमः सुखम्। एवं नास्य प्रकुप्यन्ति जनाः सुखितदुः खिताः॥ 12-87-25 (68216) प्रामेव तु धनादानमनुभाष्य ततः पुनः। सन्निपत्य स्वविषये भयं राष्ट्रे प्रदर्शयेत्॥ 12-87-26 (68217) इयमापत्समुत्पन्ना परचक्रभयं महत्। अपि चान्ताय कल्पन्ते वेणोरिव फलागमाः॥ 12-87-27 (68218) अरयो मे समुत्थाय बहुभिर्दस्युभिः सह। इदमात्मवधायैव राष्ट्रमिच्छन्ति बाधितुम्। 12-87-28 (68219) अस्यामापदि घोरायां संप्राप्ते दारुणे भये। परित्राणाय भवतः प्रार्थयिष्ये धनानि वः॥ 12-87-29 (68220) प्रतिदास्ये च भवतां सर्वं चाहं भयक्षये। नारयः प्रतिदास्यन्ति यद्धरेयुर्बलादितः॥ 12-87-30 (68221) कलत्रमादितः कृत्वा सर्वं वो विनशेदिति। शरीरपुत्रदारार्थमर्थसंचय इष्यते॥ 12-87-31 (68222) नन्दामि वः प्रभावेण पुत्राणामिव चोदये। यखाशक्त्युपगृह्णामि राष्ट्रस्यापीडया च वः॥ 12-87-32 (68223) आपत्स्वेव निवोढव्यं भवद्भिः संगतैरिह। न वः प्रियतरं कार्यं धनं कस्यांचिदापदि॥ 12-87-33 (68224) इति वाचा मधुरया श्लक्ष्णया सोपचारया। स्वरश्मीनभ्यवसृजेद्योगमाधाय कालवित्॥ 12-87-34 (68225) प्रचारं भृत्यभरणं व्ययं संग्रामतो भयम्। योगक्षेणं च संप्रेक्ष्य गोमिनः कारयेत्करम्॥ 12-87-35 (68226) उपेक्षिता हि नश्येयुर्गोमिनोऽरण्यवासिनः। तस्मात्तेषु विशेषेण मृदुपूर्वं समाचरेत्॥ 12-87-36 (68227) सान्त्वनं रक्षणं दानमवस्था चाप्यभीक्ष्णशः। गोमिनां पार्थ कर्तव्यः संविभागः प्रियाणि च॥ 12-87-37 (68228) अजस्रमुपयोक्तव्यं फलं गोमिषु भारत। प्रभावयन्ति राष्ट्रं च व्यवहारं कृषिं तथा॥ 12-87-38 (68229) तस्माद्गोमिषु यत्नेन प्रीतिं कुर्याद्विचक्षणः। दयावानप्रमत्तश्च करान्संप्रणयन्मृदून्॥ 12-87-39 (68230) सर्वत्र क्षेमचरणं सुलभं नाम गोमिषु। न ह्यतः सदृशं किंचिद्धनमस्ति युधिष्ठिर॥ ॥ 12-87-40 (68231) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्ताशीतितमोऽध्यायः॥ 87॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-87-3 दशग्राम्यास्तथा परः। द्विगुणायाः शतस्यैवमिति झ. पाठः॥ 12-87-13 कारयेत् दापयेत्॥ 12-87-16 फलं धान्यधनवृद्ध्यादि। वृद्ध्यनुरूपः करः कल्प्य इत्यर्थः॥ 12-87-18 आत्मनो मूलं राष्ट्रम्। परेषां मूलं कृष्यादि। ईहा लोभः॥ 12-87-19 अतिखादिनं बहुभक्षम्॥ 12-87-24 संश्रिताः साक्षादाश्रिताः। उपाश्रिताः व्यवहिताः॥ 12-87-25 आटवीको दस्युसङ्घो बाह्यजनस्तं ययमुपतिष्ठध्वमिति भेदयित्वा मध्यमो ग्रामीणजनो भोक्तव्यस्ततो बहुलं धनमादद्यादित्यर्थः॥ 12-87-26 तत्र प्रकारमाह प्रागिति। चोरनिग्रहार्थं कटकबन्धः कर्तव्यस्तदर्थं धनमपेक्षितमिति पूर्वमेव आभाष्य सूचनां कृत्वा ततः सन्निपत्य तेषु तेषु ग्रामेषु गत्वा भयं दर्शयेत्॥ 12-87-33 आपत्स्वेव च वोढव्यं भवद्भिः पुङ्गवैरिवेति झ. पाठः॥ 12-87-34 स्वरश्मीन्स्वस्य रश्मिभूतान् अधिकारिणः प्रजासु धनमुद्गुहीतुं अभ्यवसृजेत्प्रेरयेत्। योगं धनग्रहणोपायम्॥ 12-87-35 गोमिनः वैश्यान्। संप्रेक्ष्य संदर्शयित्वा॥

12-88-0 (68232) युधिष्ठिर उवाच। 12-88-0x (5572) यदा राजा समर्थोऽपि कोशार्थी स्यान्महामते। कथं प्रवर्तेत करस्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-88-1 (68233) भीष्म उवाच। 12-88-2x (5573) यथादेशं यथाकालं यथाबुद्धि यथाबलम्। अनुशिष्यात्प्रजा राजा धर्मार्थी तद्धिते रतः॥ 12-88-2 (68234) यथा तासां च मन्येत श्रेय आत्मन एव च। तथा धर्माणि सर्वाणि राजा राष्ट्रेषु वर्तयेत्॥ 12-88-3 (68235) मधुदोहं दुहेद्राष्ट्रं भ्रमरान्न प्रपातयेत्। वत्सापेक्षी दुहेच्चैव स्तनांश्च न विकुट्टयेत्॥ 12-88-4 (68236) जलौकावत्पिबेद्राष्ट्रं मृदुनैव नराधिपः। व्याघ्रीव च हरेत्पुत्रान्संदशेन्न च पीडयेत्॥ 12-88-5 (68237) यथा शल्यकवानाखुः पदं धूनयते सदा। अतीक्ष्णेनाभ्युपायेन तथा राष्ट्रं समापिबेत्॥ 12-88-6 (68238) अल्पेनाल्पेन देयेन वर्धमानं प्रदापयेत्। ततो भूयस्ततो भूयः क्रमवृद्धिं समाचरेत्॥ 12-88-7 (68239) दमयन्निव दम्यानि शश्वद्भारं विवर्धयेत्। मृदुपूर्वं प्रयत्नेन पाशानभ्यवहारयेत्॥ 12-88-8 (68240) सकृत्पाशावकीर्णास्ते न भविष्यन्ति दुर्दमाः। उचितेनैव भोक्तव्यास्ते भविष्यन्त्ययत्नतः॥ 12-88-9 (68241) तस्मात्सर्वसमारम्भो दुर्लभः पुरुषं प्रति। यथा मुख्यान्सान्त्वयित्वा भोक्तव्या इतरे जनाः॥ 12-88-10 (68242) ततस्तान्भेदयित्वा तु परस्परविवक्षितान्। भुञ्जीत सान्त्वयंश्चैव यथासुखमयत्नतः॥ 12-88-11 (68243) न चास्थाने न चाकाले करांस्तेभ्यो निपातयेत्। आनुपूर्व्येण सान्त्वेन यथाकालं यथाविधि॥ 12-88-12 (68244) उपायान्प्रब्रवीम्येतान्न मे माया विवक्षिता। अनुपायेन दमयन्प्रकोपयति वाजिनः॥ 12-88-13 (68245) पानागारनिवोशाश्च वेश्याः प्रापणिकास्तथा। कुशीलवाः सकितवा ये चान्ये केचिदीदृशाः॥ 12-88-14 (68246) नियम्याः सर्व एवैते ये राष्ट्रस्योपघातकाः। एते राष्ट्रेऽभितिष्ठन्तो बाधन्ते भद्रिकाः प्रजाः॥ 12-88-15 (68247) न केनचिद्याचितव्यः कश्चित्किंचिदनापदि। इति व्यवस्था भूतानां पुरस्तान्मनुना कृता॥ 12-88-16 (68248) सर्वे तथाऽनुजीवेयुर्न कुर्युः कर्म चेदिह। सर्व एव इमे लोका न भवेयुरसंशयम्॥ 12-88-17 (68249) प्रभुर्नियमने राजा य एतान्न नियच्छति। भुङ्क्ते स तस्य पापस्य चतुर्भागमिति श्रुतिः॥ 12-88-18 (68250) भोक्ता तस्य तु पापस्य सुकृतस्य यथातथा। नियन्तव्याः सदा राज्ञा पापा ये स्युर्नराधिप॥ 12-88-19 (68251) कृतपापस्त्वसौ राजा य एतान्न नियच्छति। तथा कृतस्य धर्मस्य चतुर्भागमुपाश्नुते। 12-88-20 (68252) स्थानान्येतानि संयम्य प्रसङ्गो भूतिनाशनः। कामे प्रसक्तः पुरुषः किमकार्यं विवर्जयेत्॥ 12-88-21 (68253) मद्यमांसपरस्वानि तथा दारधनानि च। आहरेद्रागवशगस्तथा शास्त्रं प्रदर्शयेत्॥ 12-88-22 (68254) आपद्येव तु याचन्ते येषां नास्ति परिग्रहः। दातव्यं धर्मतस्तेभ्यस्त्वनुक्रोशाद्भयान्न तु॥ 12-88-23 (68255) मा ते राष्ट्रे याचनका भवेयुर्मा च दस्यवः। उपादातार एवैते नैते भूतस्य भावकाः॥ 12-88-24 (68256) ये भूतान्यनुगृह्णन्ति वर्धयन्ति च ये प्रजाः। तेते राष्ट्रेषु वर्तन्तां मा भूतानां प्रबाधकाः॥ 12-88-25 (68257) दण्ड्यास्ते च महाराज धनादानप्रयोजकाः। प्रयोगं कारयेथास्ते यथा दद्युः करांस्तथा॥ 12-88-26 (68258) कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यं यच्चान्यत्किंचिदीदृशम्। पुरुषैः कारयेत्कर्म बहुभिः कर्मभेदतः॥ 12-88-27 (68259) नरश्चेत्कृषिगोरक्ष्यं वाणिज्यं चाप्यनुष्ठितः। संशयं लभते किंचित्तेन राजा विगर्ह्यते॥ 12-88-28 (68260) धनिनः पूजयेन्नित्यं पानाच्छादनभोजनैः। वक्तव्याश्चानुगृह्णीध्वं प्रजाः सह मयेति वै॥ 12-88-29 (68261) अङ्गमेतन्महद्राज्ये धनिनो नाम भारत। ककुदं सर्वभूतानां धनस्थो नात्र संशयः॥ 12-88-30 (68262) प्राज्ञः शूरो धनस्थश्च स्वामी धार्मिक एव च। तपस्वी सत्यवादी च बुद्धिमांश्चापि रक्षति॥ 12-88-31 (68263) तस्मात्सर्वेषु भूतेषु प्रीतिमान्भव पार्थिव। सत्यमार्जवमक्रोधमानृशंस्यं च पालय॥ 12-88-32 (68264) एवं दण्डं च कोशं च मित्रं भूमिं च लप्स्यसि। सत्यार्जवपरो राजन्मित्रकोशबलान्वितः॥ ॥ 12-88-33 (68265) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टाशीतितमोऽध्यायः॥ 88॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-88-4 भ्रमरा इव पादपमिति झ. पाठः॥ 12-88-6 शल्यकवांस्तीक्ष्णतुण्ड आखुविशेषः। सहि निद्रितस्य मनुष्यस्य पादतलस्थं मांसमतीक्ष्णेनैवोपायेन भक्षयति। यथा विलेखकः कर्णमाखुः पादत्वचं यथेति ड. थ. पाठः॥ 12-88-8 दम्यानि वत्सतरकुलानि यथा क्रमेण दमयेतद्वत्प्रजा अपीत्याह दमयन्निवेति। अभ्यव हारयेद्वाहयेत्॥ 12-88-9 सकृत्सद्यः पाशावकीर्णाः सन्तो नभविष्यन्ति मरिष्यन्ति। यतो दुर्दमा अथ उचितेन क्रमेण ते भोक्तव्या दम्याः प्रजाश्च। असत्पाशावकीर्णास्ते भविष्यन्तीह दुर्मदाः। इति ड.थ. पाठः॥ 12-88-10 पुरुषं प्रतीत्यस्य प्रतिपुरुषमित्यर्थः॥ 12-88-11 ततो मुख्यद्वारा तानितरान् विवक्षितान्वोदुमिष्टान्। ततस्तान्भोजयित्वात परस्परविवर्जितान्। इति थ.द. पाठः॥ 12-88-14 मद्यशालाः संदेशहराः कुट्टन्यः। कुत्सितेन शीलेन वान्ति गच्छन्ति धर्मं हिंसन्ति वा कुशील वा विटाः। कितमा द्यूतकाराश्च नि ग्राह्या इत्याह पानेति॥ 12-88-15 भद्रिकाः कल्याणः॥ 12-88-16 याचितव्यः दत्तमृणं करं वेति शेषः॥ 12-88-17 अनुजावेयुरनुसरेयुः। अन्यथा दोषमाह नेति॥ 12-88-20 तथा तथाभूतः नियच्छन्नित्यर्थः॥ 12-88-21 स्थानानि मद्यादीनाम्॥ 12-88-22 शास्त्रमाज्ञां प्रदर्शयेत्प्रवर्तयेत्॥ 12-88-28 संशयं चोरेभ्यो राजकीयेभ्यो वा भयात्॥

12-89-0 (68266) भीष्म उवाच। 12-89-0x (5574) वनस्पतीभक्ष्यफलान्न च्छिन्द्युर्विषये तव। ब्राह्मणानां मूलफलं धर्ममाहुर्मनीषिणः॥ 12-89-1 (68267) ब्राह्मणेभ्योऽतिरिक्तं च भुञ्जीरन्नितरे जनाः। न ब्राह्मणोपरोधेन हरेदन्यः कथंचन॥ 12-89-2 (68268) विप्रश्चेत्त्यागमातिष्ठेदाख्याया वृत्तिकर्शितः। परिकल्यास्य वृत्तिः स्यात्सदारस्य नराधिप॥ 12-89-3 (68269) स चेन्नोपनिवर्तेत वाच्यो ब्राह्मणसंसदि। कस्मिन्निदानीं मर्यादामयं लोकः करिष्यति॥ 12-89-4 (68270) असंशयं निवर्तेत न चेत्त्यक्ष्यत्यतः परम्। पूर्वं परोक्षं वक्तव्यमेतत्कौन्तेय शाश्वतम्॥ 12-89-5 (68271) आहुरेतज्जना ब्रह्मन्न चैतच्छ्रद्दधाम्यहम्। निमन्त्र्यश्च भवेद्भोगैरवृत्त्या च तदा चरेत्॥ 12-89-6 (68272) कृषिगोरक्ष्यवाणिज्यं लोकानामिह जीवनम्। ऊर्ध्वं चैव त्रयी विद्या सा भूतान्भावयत्युत॥ 12-89-7 (68273) तस्यां प्रपतमानायां ये स्युस्तत्परिपन्थिनः। दस्यवस्तद्वधायेह ब्रह्मा क्षत्रमथासृजत्॥ 12-89-8 (68274) शत्रूञ्जय प्रजा रक्ष यजस्व क्रतुभिर्नृप। युध्यस्व समरे वीरो भूत्वा कौरवनन्दन॥ 12-89-9 (68275) संरक्ष्यान्रक्षते राजा स राजा राजसत्तमः। ये केचित्तान्न रक्षन्ति तैरर्थो नास्ति कश्चन॥ 12-89-10 (68276) सदैव राज्ञा योद्धव्यं सर्वलोकाद्युधिष्ठिर। तस्याद्धेतोर्हि भुञ्जीत मनुष्यानेव मानवः॥ 12-89-11 (68277) आन्तरेभ्यः परान्रक्षन्परेभ्यः पुनरान्तरान्। परान्परेभ्यः स्वान्खेभ्यः सर्वान्पालय नित्यदा॥ 12-89-12 (68278) आत्मानं सर्वतो रक्षन्राजन्रक्षस्व मेदिनीम्। आत्ममूलमिदं सर्वमाहुर्वै विदुषो जनाः॥ 12-89-13 (68279) किं छिद्रं कोनु सङ्गो मे किंवाऽस्त्यविनिपातितम्। कुतो मामाश्रयेद्दोष इति नित्यं विचिन्तयेत्॥ 12-89-14 (68280) अतीतदिवसे वृत्तं प्रशंसन्ति न वा पुनः। गुप्तैश्चारैरनुमतैः पृथिवीमनुसारयेत्॥ 12-89-15 (68281) जानीत यदि मे वृत्तं प्रशंसन्ति न वा पुनः। कच्चिद्रोचेज्जनपदे कच्चिद्राष्ट्रे च मे वशः॥ 12-89-16 (68282) धर्मज्ञानां धृतिमतां संग्रामेष्वपलायिनाम्। राष्ट्रे तु येऽनुजीवन्ति ये तु राज्ञोऽनुजीविनः॥ 12-89-17 (68283) अमात्यानां च सर्वेषां मध्यस्थानां च सर्वशः। ये च त्वाऽभिप्रशंसेयुर्निन्देयुरथवा पुनः॥ 12-89-18 (68284) सर्वान्सुपरिणीतांस्तान्कारयेथा युधिष्ठिर। एकान्तेन हि सर्वेषां न शक्यं तात रोचितुम्। मित्रामित्रमथो मध्यं सर्वभूतेषु भारत॥ 12-89-19 (68285) युधिष्ठिर उवाच। 12-89-20x (5575) तुल्यबाहुबलानां च तुल्यानां च गुणैरपि। कथं स्यादधिकः कश्चित्स च भुञ्जीत मानवान्॥ 12-89-20 (68286) भीष्म उवाच। 12-89-21x (5576) यच्चरा ह्यचरानद्युरदंष्ट्रान्दंष्ट्रिणस्तथा। आशीविषा इव क्रुद्धा भुजङ्गान्भुजगा इव॥ 12-89-21 (68287) एतेभ्यश्चाप्रमत्तः स्यात्सदा शत्रोर्युधिष्ठिर। भारुण्डसदृशा ह्येते निपतन्ति प्रमादतः॥ 12-89-22 (68288) कच्चित्ते वणिजो राष्ट्रे नोद्विजन्ति करार्दिताः। क्रीणन्तो बहुनाऽल्पेन कान्तारकृतविश्रमाः॥ 12-89-23 (68289) कच्चित्कृषिकरा राष्ट्रं न जहत्यतिपीडिताः। ये बहन्ति धुरं राज्ञां ते भरन्तीतरानपि॥ 12-89-24 (68290) `आलस्येन हृतः पादः पादः पाषण़्डमाश्रितः। राजानं सेवते पादः पादः कृषिमुपाश्रितः॥ 12-89-25 (68291) एकपादं त्रयः पादा भक्षयन्ति दिनेदिने। तस्मात्सर्वप्रयत्नेन पादं रक्ष युधिष्ठिर॥ ' 12-89-26 (68292) इतो दत्तेन जीवन्ति देवाः पितृगणास्तथा। मानुषोरगरक्षांसि वयांसि पशवस्तथा॥ 12-89-27 (68293) एषा ते राष्ट्रवृत्तिश्च राज्ञां गुप्तिश्च भारत। प्रोक्तोद्दिश्यैतमेवार्थं भूयो वक्ष्यामि पा--व॥ ॥ 12-89-28 (68294) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोननवतितमोऽध्यायः॥ 89॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-89-1 मूलफलं ब्राह्मणानां स्वमिति धर्ममाहुरतो न च्छिन्द्युः॥ 12-89-3 त्यागं राष्ट्रस्य॥ 12-89-6 भोगार्थी चेद्राष्ट्रं त्यजति तदा भोगैरपि निमन्त्र्यः। अवृत्त्या चेतदावृत्त्यापि निमन्त्र्य इत्याह आहुरिति॥ 12-89-7 ऊर्ध्वं स्वर्गम्॥ 12-89-11 लोकात् लोकहितार्थं योद्धव्यम्। भयुध्यांखारानिति चार्थः॥ 12-89-13 विदुषो विद्वांसः॥ 12-89-14 राज्ञो व्यसगीत्येति शेषः॥ 12-89-19 सुपरिणीतान् सत्कृतान् 12-89-21 अलवानेप दुर्बलं भुज्जीत तुल्यात्तु आत्मानं रक्षेच्छलेन च तं भुज्जीतेत्युत्तरमाह यदि आदिना॥ 12-89-22 भारुण्डः गृध्रः॥

12-90-0 (68295) भीष्म उवाच। 12-90-0x (5577) आनङ्गिराः क्षत्रधर्मानुचध्यो ब्रह्मवित्तमः। मान्धात्रे यौवनाश्चाय प्रीतिमानभ्यभाषत॥ 12-90-1 (68296) स यथाऽनुशशासैजमुचध्यो ब्रह्मवित्तमः। तत्तेऽहं संप्रवक्ष्यामि निखिलेन युधिष्ठिर॥ 12-90-2 (68297) उचथ्य उवाच। 12-90-3x (5578) धर्माम राजा भवति न कामकरणाय तु। मान्यातरभिजानीहि राजा लोकस्य रक्षिता॥ 12-90-3 (68298) राजा चरति चेद्धर्मं देवत्वायैव कल्पते। स चेदधर्मं चरति नरकायैव गच्छति॥ 12-90-4 (68299) धर्मे तिष्ठन्ति भूतानि धर्मो राजनि तिष्ठाति। तं राजा साधु यः शास्ति स राजा श्रियमश्नुते॥ 12-90-5 (68300) राजापराधान्मान्धातर्लक्ष्मीवान्पाप उच्यते। देवाश्च गर्हां गच्छन्ति धर्मो नास्तीति चोच्यते॥ 12-90-6 (68301) अधर्मे वर्तमानानामर्थसिद्धिः प्रदृश्यते। तदेव मङ्गलं लोकः सर्वः समनुवर्तते॥ 12-90-7 (68302) उच्छिद्यते धर्मवृत्तमधर्मो वर्तते महान्। भयमाहुर्दिवारात्रं यदा पापा न वार्यते॥ 12-90-8 (68303) इदं मम इदं नेति साधूनां तात धर्मतः। न वै व्यवस्था भवति यदा पापो न वार्यते॥ 12-90-9 (68304) नैव भार्या न पशवो न क्षेत्रं न निवेशनम्। संदृश्येत मनुष्याणां यदा पापबलं भवेत्॥ 12-90-10 (68305) देवाः पूजां न जानन्ति न स्वधां पितरस्तदा। न पूज्यन्ते ह्यतिथयो यदा पापो न वार्यते॥ 12-90-11 (68306) न वेदानधिगच्छन्ति व्रतवन्तो द्विजातयः। न यज्ञांस्तन्वते विप्रा यदा पापो न वार्यते॥ 12-90-12 (68307) वध्यानामिव सत्वानां मनो भवति विह्वलम्। मनुष्याणां महाराज यदा पापो न वार्यते॥ 12-90-13 (68308) उभौ लोकावभिप्रेक्ष्य राजानमसृजंस्तथा। मुनयोऽथ महद्भूतमयं धर्मो भविष्यति॥ 12-90-14 (68309) यस्मिन्धर्मो विराजेत तं राजानं प्रचक्षते। यस्मिन्विलीयते धर्मस्तं देवा वृषलं विदुः॥ 12-90-15 (68310) वृषो हि भगवान्धर्मो यस्तस्य कुरुते लयम्। वृषलं तं वीवदुर्देवास्तस्माद्धर्मं न लोपयेत्॥ 12-90-16 (68311) धर्मे वर्धति वर्धन्ति सर्वभूतानि सर्वदा। तस्मिन्ह्रसति हीयन्ते तस्माद्धर्मं विवर्धयेत्॥ 12-90-17 (68312) धनानि स्पौति धर्मो हि धारणाद्वेति निश्चयः। मानवान मनुष्येन्द्र स सीमान्तकरः स्मृतः॥ 12-90-18 (68313) प्रभवार्थंमहि भूतानां धर्मः सृष्टः स्वयंभुवा। तस्मात्प्रवर्धयेद्धर्मं प्रजानुग्रहकारणात्॥ 12-90-19 (68314) तस्माद्धि राजशार्दूल धर्मः श्रेष्ठतरः स्मृतः। स राजायः प्रजाः शास्ति साधुकृत्पुरुषर्षभ॥ 12-90-20 (68315) कामक्रोधावनादृत्य धर्ममेवानुपालयेत्। धर्मः श्रेयस्करतमो राज्ञां भरतसत्तम॥ 12-90-21 (68316) धर्मस्य ब्राह्मणे योनिस्तस्मात्तान्पूजयेत्सदा। ब्राह्मणानां च मान्धातः कुर्यात्कामानमत्सरी॥ 12-90-22 (68317) तेषां ह्यकामकरणाद्राज्ञः संजायते भयम्। मित्राणि न च वर्धन्ते तथाऽमित्रीभवन्त्यपि॥ 12-90-23 (68318) ब्राह्मणानां सदासूयन्बाल्याद्वैरोचनिर्बलिः। अथास्माच्छ्रीरपाक्रामद्याऽस्मिन्नासीत्प्रतापिनी॥ 12-90-24 (68319) ततस्तस्मादपाक्रम्य साऽगच्छत्पाकशासनम्। अथ सोऽन्वतपत्पश्चाच्छ्रियं दृष्ट्वा पुरंदरे॥ 12-90-25 (68320) एतत्फलमसूयाया अभिमानस्य चाभिभो। तस्माद्बुध्यस्व मान्धातर्मा त्वां जह्यात्प्रतापिनी॥ 12-90-26 (68321) दर्पोनाम श्रियः पुत्रो जज्ञेऽधर्मादिति श्रुतिः। तेन देवासुरा राजन्नीताः सुबहवोऽव्ययम्॥ 12-90-27 (68322) राजर्षयश्च बहवस्तथा बुध्यस्व पार्थिव। राजा भवति तं जित्वा दासस्तेन पराजितः॥ 12-90-28 (68323) स यथा दर्पसहितमधर्मं नानुसेवते। तथा वर्तस्व मान्धातश्चिरं चेत्स्थातुमिच्छसि॥ 12-90-29 (68324) मत्तात्प्रमत्तात्पौगण्डादुन्मत्ताच्च विशेषतः। निन्दिताच्चासदाचाराद्दुर्हृदां चापि सेवनात्॥ 12-90-30 (68325) निगृहीतादमात्याच्च स्त्रीभ्यश्चैव विशेषतः। पर्वताद्विषमाद्दुर्गाद्धस्तिनोऽश्वात्सरीसृपात्॥ 12-90-31 (68326) एतेभ्योऽनित्ययुक्तः स्यान्नक्तं चर्यां च वर्जयेत्। अत्याशां चाभिमानं च दम्भं क्रोधं च वर्जयेत्॥ 12-90-32 (68327) अविज्ञातासु च स्त्रीषु क्लीबासु स्वैरिणीषु च। परभार्यासु कन्यासु नाचरेन्मैथुनं नृप॥ 12-90-33 (68328) कुलेषु पापरक्षांसि जायन्ते वर्णसंकरात्। अपुमांसोऽङ्गहीनाश्च स्थूलजिह्वा विचेतसः॥ 12-90-34 (68329) एते चान्ये च जायन्ते यदा राजा प्रमाद्यति। तस्माद्राज्ञा विशेषेणं वर्तितव्यं प्रजाहिते॥ 12-90-35 (68330) क्षत्रियस्य प्रमत्तस्य दोषः संजायते महान्। अधर्माः संप्रवर्धन्ते प्रजासंकरकारकाः॥ 12-90-36 (68331) अशीते विद्यते शीतं शीते शीतं न विद्यते। अवृष्टिरतिवृष्टिश्च व्याधिश्चाप्याविशेत्प्रजाः॥ 12-90-37 (68332) नक्षत्राण्युपतिष्ठन्ति ग्रहा घोरास्तथागते। उत्पाताश्चात्र दृश्यन्ते बहवो राजनाशनाः॥ 12-90-38 (68333) अरक्षितात्मा यो राजा प्रजाश्चापि न रक्षति। प्रजाश्च तस्य क्षीयन्ते ततः सोऽनु विनश्यति॥ 12-90-39 (68334) द्वावाददाते ह्येकस्य द्वयोः सुबहवोऽपरे। कुमार्यः संप्रलुप्यन्ते तदाहुर्नृपदूषणम्॥ 12-90-40 (68335) ममैतदिति नैतच्च मनुष्येष्ववतिष्ठति। त्यक्त्वा धर्मं यदा राजा प्रमादमनुतिष्ठित॥ ॥ 12-90-41 (68336) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि नवतितमोऽध्यायः॥ 90॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-90-1 अङ्गिराः आङ्गिरसाः॥ 12-90-12 न भार्यामधिगच्छन्तीति झ. पाठः॥ 12-90-15 धर्मो धर्मपालः॥ 12-90-16 कुरुते ह्यलमिति झ. पाठः। तत्र अलं वारणमित्यर्थः। तेन वृषं लुनाति च्छिनत्तीति वृषल इति योगो दर्शितः॥ 12-90-18 धर्मपदस्य द्वेधा व्युत्पत्तिमाह धनानीति। धारणाद्वा धर्मः। सीमान्तकरः यावत्पापं तावद्यातनाकर इत्यर्थः॥ 12-90-28 तं दर्पम्॥ 12-90-30 पौगण्डाद्वालकादज्ञादित्यर्थः। कदम्याशादुदावर्ताद्दुर्हृदां चापीति ट. पाठः॥ 12-90-32 अनित्ययुक्तः स्यात् नित्यमयुक्तः स्यादित्यर्थः। एकचर्यां च वर्जयेदिति द. पाठः॥ 12-90-34 अपुमांसः क्लीबाः। स्थूलजिह्वा मूकाः॥ 12-90-38 नक्षत्राणि धूमकेत्वादयः॥ 12-90-40 एकस्य धनं द्वावाददाते आच्छिद्य गृह्णीतः॥

12-91-0 (68337) उचथ्य उवाच। 12-91-0x (5579) कालवर्षी च पर्जन्यो धर्मचारी च पार्थिवः। संपद्यदेषा भवति सा बिभर्ति सुखं प्रजाः॥ 12-91-1 (68338) यो न जानाति निर्हर्तुं वस्त्राणां रजको मलम्। रत्नानि वा शोधयितुं यथा नास्ति तथैव सः॥ 12-91-2 (68339) एवमेतद्द्विजेन्द्राणां क्षत्रियाणां विशां तथा। शूद्रश्चतुर्थो वर्णानां नानाकर्मस्ववस्थितः॥ 12-91-3 (68340) कर्म शूद्रे कृषिर्वैश्ये दण्डनीतिश्च राजनि। ब्रह्मचर्यं तपो मन्त्राः सत्यं चापि द्विजातिषु॥ 12-91-4 (68341) तेषां यः क्षत्रियो वेद पात्राणामिव शोधनम्। शीलदोषान्विनिर्हर्तुं स पिता स प्रजापतिः॥ 12-91-5 (68342) कृतं त्रेता द्वापरश्च कलिश्च भरतर्षभ। राजवृत्तानि सर्वाणि राजैव युगमुच्यते॥ 12-91-6 (68343) चातुर्वर्ण्यं तथा वेदाश्चातुराश्रम्यमेव च। सर्वमेतत्प्रमुह्येत यदा राजा प्रमाद्यति॥ 12-91-7 (68344) अग्नित्रेता त्रयी विद्या यज्ञाश्च सहदक्षिणाः। सर्व एव प्रमुह्यन्ते यदा राजा प्रमाद्यति॥ 12-91-8 (68345) राजैव कर्ता भूतानां राजैव च विनाशकः। धर्मात्मा यः स कर्ता स्यादधर्मात्मा विनाशकः॥ 12-91-9 (68346) राज्ञो भार्याश्च पुत्राश्च बान्धवाः सुहृदस्तथा। समेत्य सर्वे शोचन्ति यदा राजा प्रमाद्यति॥ 12-91-10 (68347) हस्तिनोऽश्वाश्च गावश्चाप्युष्ट्राश्वतरगर्दभाः। अधर्मवृत्ते नृपतौ सर्वे सीदन्ति जन्तवः॥ 12-91-11 (68348) [दुर्बलार्थं बलं सृष्टं धात्रा मान्धातरुच्यते। अबलं तु महद्भूतं यस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम्॥ 12-91-12 (68349) यश्च भूतं संभजते ये च भूतास्तदन्वयाः। अधर्मस्थे हि नृपतौ सर्वे शोचन्ति पार्थिव॥] 12-91-13 (68350) दुर्बलस्य च यच्चक्षुर्मुनेराशीविषस्य च। अविषह्यतमं मन्ये मा स्म दुर्बलमासदः॥ 12-91-14 (68351) दुर्बलांस्तात मन्येथा नित्यमेवाविमानि तान्। मा त्वां दुर्बलचक्षूंषि प्रदहेयुः सबान्धवम्॥ 12-91-15 (68352) न हि दुर्बलदग्धस्य कुले किंचित्प्ररोहति। आमूलं निर्दहन्त्येव मा स्म दुर्बलमासद॥ 12-91-16 (68353) अबलं वै बलाच्छ्रेयो यच्चातिबलवद्बलम्। बलस्याबलदग्धस्य न किंचितवशिष्यते॥ 12-91-17 (68354) विमानितो हतः क्लिष्टस्त्रातारं चेन्न विन्दन्ते। अमानुषकृतस्तत्र दण्डो हन्ति नराधिपम्॥ 12-91-18 (68355) मा स्म तात बलस्थस्त्वं भुञ्जीथा दुर्बलं जनम्। मा त्वां दुर्बलचक्षूंषि दहन्त्वग्निरिवाशयम्॥ 12-91-19 (68356) यानि मिथ्याभिशस्तानां पतन्त्यश्रूणि रोदताम्। तानि पुत्रान्पशून्घ्नन्ति तेषां मिथ्याभिशंसिनां॥ 12-91-20 (68357) यदि नात्मनि पुत्रेषु न चेत्पौत्रेषु नप्नृषु। न हि पापं कृतं कर्म सद्यः फलति गौरिब॥ 12-91-21 (68358) यत्राबलो वध्यमानस्त्रातारं नाधिगच्छति। महान्दैवकृतस्तत्र दण्डः पतति दारुणः॥ 12-91-22 (68359) युक्ता यदा जानपदा भिक्षन्ते ब्राह्मणा इव। अभीक्ष्णं भिक्षुरूपेण राजानं घ्नन्ति तादृशाः॥ 12-91-23 (68360) राज्ञो यदा जनपदे बहवो राजपूरुषाः। अनयेनोपवर्तन्ते तद्राज्ञः किल्बिषं महत्॥ 12-91-24 (68361) यदा युक्त्या नयेदर्थान्कामादर्थवशेन वा। कृपणं याचमानानां तद्राज्ञो वैशसं महत्॥ 12-91-25 (68362) महान्वृक्षो जायते वर्धते च तं चैव भूतानि समाश्रयन्ति। यदा वृक्षश्छिद्यते दह्यते च तदाश्रया अनिकेता भवन्ति॥ 12-91-26 (68363) यदा राष्ट्रे धर्ममग्र्यं चरन्ति संस्कारं का राजगुणं ब्रुवाणाः। तैश्चाधर्मश्चरितो धर्ममोहा त्तूप जह्यात्सुकृतं दुष्कृतं च॥ 12-91-27 (68364) यत्र पापा ज्ञायमानाश्चरन्ति सभां कलिर्विन्दते तत्र राज्ञः। यत्र राजा शास्ति नरान्न शक्त्या न तद्राज्यं वर्धते भूमिपस्य॥ 12-91-28 (68365) यश्चामात्यान्मानयित्वा यथा हि मन्त्रे च युद्धे च नृपोऽनुयुञ्ज्यात्। बिबर्धते तस्य राष्ट्रं नृपस्य भुङ्क्ते महीं चाप्यखिलां चिराय॥ 12-91-29 (68366) अत्रापि सुकृतं कर्म वाचं चैव सुभाषिताम्। समीक्ष्य पूजयन्राजा धर्मं प्राप्नोत्यनुत्तमम्॥ 12-91-30 (68367) संविभज्य यदा भुङ्क्ते नचान्यानवमन्यते। निहन्ति बलिनं दृप्तं स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-31 (68368) त्रायते हि यदा सर्वं वाचा कायेन कर्मणा। पुत्रस्यापि न मृष्येच्च स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-32 (68369) संविभज्य यदा भुङ्क्ते नृपतिर्दुर्बलान्नरान्। तदा भवन्ति बलिनः स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-33 (68370) यदा रक्षति राष्ट्राणि यदा दस्यूनपोहति। यदा जयति संग्रामे स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-34 (68371) पापमाचरतो यत्र कर्मणा व्याहृतेन वा। प्रियस्यापि न मृष्येत स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-35 (68372) यदा सारणिकान्राजा पुत्रवत्परिरक्षति। भिनत्ति न च मर्यादां स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-36 (68373) यदाप्तदक्षिणैर्यज्ञैर्यजते श्रद्धयाऽन्वितः। कामद्वेषावनादृत्य स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-37 (68374) कृपणानाथवृद्धानां यदाऽश्रु परिमार्जति। हर्षं संजनयन्नॄणां स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-38 (68375) विवर्धयति मित्राणि तथाऽरींश्चापि कर्षति। संपूजयति साधूंश्च स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-39 (68376) सत्यं पालयति प्रीत्या नित्यं भूमिं प्रयच्छति। पूजयेदतिथीन्भृत्यान्स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-40 (68377) निग्रहानुग्रहौ चोभौ यत्र स्यातां प्रतिष्ठितौ। अस्मिँल्लोके परे चैव राजा स प्राप्नुते फलम्॥ 12-91-41 (68378) यमो राजा धार्मिकाणां मान्धातः परमेश्वरः। संयच्छन्यमवत्प्राणानसंयच्छंस्तु पावकः॥ 12-91-42 (68379) ऋत्विक्पुरोहिताचार्यान्सत्कृत्यानवमत्य च। यदा सम्यक्प्रगृह्णाति स राज्ञो धर्म उच्यते॥ 12-91-43 (68380) यमो यच्छति भूतानि सर्वाण्येवाविशेषतः। तथा राज्ञाऽनुकर्तव्यं यन्तव्या विधिवत्प्रजाः॥ 12-91-44 (68381) सहस्राक्षेण राजा हि सर्वथैवोपमीयते। स पश्यति च यं धर्म स धर्मः पुरुषर्षभ॥ 12-91-45 (68382) अप्रमादेन शिक्षेथाः क्षमां बुद्धिं धृतिं मतिम्। भूतानां तत्त्वजिज्ञासा साध्वसाधु च सर्वदा॥ 12-91-46 (68383) संग्रहः सर्वभूतानां दानं च मधुरा च वाक्। पौरजानपदाश्चैव गोप्तव्याः स्वप्रजा यथा॥ 12-91-47 (68384) न जात्वदक्षो नृपतिः प्रजाः शक्नोति रक्षितुम्। भारो हि सुमहांस्तात राज्यं नाम सुदुर्वहम्॥ 12-91-48 (68385) तद्दण्डविन्नृपः प्राज्ञः शूरः शक्नोति रक्षितुम्। न हि शक्यमदण्डेन क्लीबेनाबुद्धिनाऽपि वा॥ 12-91-49 (68386) अभिरूपैः कुले जातैर्दक्षैर्भक्तैर्बहुश्रुतैः। सर्वं बुद्ध्या परीक्षेथास्तापसाश्रमिणामपि॥ 12-91-50 (68387) अतस्त्वं सर्वभूतानां धर्मं वेत्स्यसि वै परम्। स्वदेशे परदेशे वा न ते धर्मो विनङ्क्ष्यति॥ 12-91-51 (68388) धर्मेचार्थे च कामे च धर्म एवोत्तरो भवेत्। अस्मिंल्लोके परे चैव धर्मात्मा सुखमेधते॥ 12-91-52 (68389) त्यजन्ति दारान्पुत्रांश्च मनुष्याः परिपूजिताः। संग्रहश्चैव भूतानां दानं च मधुरा च वाक्॥ 12-91-53 (68390) अप्रमादश्च शौचं च राज्ञो भूतिकरं महत्। एतेभ्यश्चैव मान्धातः सततं मा प्रमादिथाः॥ 12-91-54 (68391) अप्रमत्तो भवेद्राजा छिद्रदर्शी परात्मनोः। नास्य च्छिद्रं परः पश्येच्छिद्रेषु परमन्वियात्॥ 12-91-55 (68392) एतद्वॄत्तं वासवस्य यमस्य वरुणस्य च। राजर्षीणां च सर्वेषां तत्त्वमप्यनुपालय॥ 12-91-56 (68393) तत्कुरुष्व महाराज वृत्तं राजर्षिसेवितम्। आतिष्ठ दिव्यं पन्थानमह्नाय पुरुषर्षभ॥ 12-91-57 (68394) धर्मवृत्तं हि राजानं प्रेत्य चेह च भारत। देवर्षिपितृगन्धर्वाः कीर्तयन्ति महौजसः॥ 12-91-58 (68395) भीष्म उवाच। 12-91-59x (5580) स एवमुक्तो मान्धाता तेनोचथ्येन भारत। कृतवानविशङ्कश्च एकः प्राप च मेदिनीम्॥ 12-91-59 (68396) भवानपि तथा सम्यङ्भान्धातेव महीपते। धर्मं कृत्वा महीं रक्ष स्वर्गे स्थानमवाप्स्यसि॥ ॥ 12-91-60 (68397) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकनवतितमोऽध्यायः॥ 91॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-91-3 द्विजादीनां मध्ये यः कश्चिन्छूद्रो वा नानाकर्मस्ववस्थितः स्वकर्मच्युतो मूढः एवं रजकतुल्य इत्यर्थः॥ 12-91-8 अग्नित्रेता वह्नित्रयम्॥ 12-91-12 अबलस्य पालनान्महत्पुण्यमपालनाच्च महत्पापमित्यर्थः। 12-91-13 भूतं दुर्बलं संभजतेऽन्नादिना सेवते। तदन्वयाः दातृसंबन्धिनः॥ 12-91-21 यदि आत्मनि फलं पाप न फलति तर्हि पुत्रादिषु फलति नतु सद्यः फलतीत्यर्थः॥ 12-91-22 मोहाद्दैवकृत इति ड. थ. पाठः॥ 12-91-25 नयेत् अपहरेत्॥ 12-91-27 महानिति दृष्टान्तमुक्त्वा दार्ष्टान्तिकमाह यदेति। यदा धर्मं चरति तदा राजा वर्धत इति भावः। दुष्कृतं चापयातीत्यर्थः। राजपुत्रं ब्रुवाणा इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-91-28 यदा राज्रा शास्ति नरानशिष्टांस्तदा राज्यं वर्धते भूमिपस्येति झ. पाठः॥ 12-91-31 नामात्यानवमन्यत इति झ. पाठः॥ 12-91-33 संविभज्य यदा भुङ्क्ते नृपतिर्यदि पार्थिव। दुर्बलानां बलं चैवेति ट. ड.छ. पाठः॥ 12-91-36 सारणिकान् प्रसारिणीप्रधानान्वणिजः॥ 12-91-42 धार्मिकाणं परमेश्वरोऽनुग्राहकः। प्राणान् इन्द्रियाणि संयच्छन्भवेत्। अनियच्छंस्तु पावकः स्वाश्रयदाही भवतीत्यर्थः॥ 12-91-50 अमिरूपैरमात्यैः सहेति शेषः॥ 12-91-54 प्रमादिथाः प्रमाद्येषाः॥

12-92-0 (68398) युधिष्ठिर उवाच। 12-92-0x (5581) कथं धर्मे स्थातुमिच्छन्राजा वर्तेत भारत। पृच्छामि त्वां कुरुश्रेष्ठ तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-92-1 (68399) भीष्म उवाच। 12-92-2x (5582) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। गीतं दृष्टार्थतत्त्वेन वामदेवेन धीमता॥ 12-92-2 (68400) राजा वसुमना नाम कौसल्यो बलवाञ्शुचिः। महर्षि परिपप्रच्छ वामदेवं तपस्विनम्॥ 12-92-3 (68401) धर्मार्थसहितैर्वाक्यैर्भगवन्ननुशाधि माम्। येन वृत्तेन वै तिष्ठन्न च्यवेयं स्वधर्मतः॥ 12-92-4 (68402) तमब्रवीद्धामदेवस्तेजस्वी तपतां वरः। हेमवर्णं सुखासीनं ययातिमिव नाहुषम्॥ 12-92-5 (68403) वामदेव उवाच। 12-92-6x (5583) धर्ममेवानुवर्तस्व न धर्माद्विद्यते परम्। धर्मे स्थिता हि राजानो जयन्ति पृथिवीमिनाम्॥ 12-92-6 (68404) अर्थसिद्धेः परं धर्मं मन्यते यो महीपतिः। वृद्ध्यां च कुरुते बृद्धिं स धर्मेण विराजते॥ 12-92-7 (68405) अधर्मदर्शी यो राजा बलादेव प्रवर्तते। क्षिप्रमेवापयातोऽस्मादुभौ प्रथममध्यमौ॥ 12-92-8 (68406) असत्पापिष्ठसचिवो वध्यो लोकस्य धर्महा। सहैव परिवारेण क्षिप्रमेवावसीदति॥ 12-92-9 (68407) अर्थानामननुष्ठाता कामचारी विकत्थनः। अपि सर्वां महीं लब्ध्वा क्षिप्रमेव विनश्यति॥ 12-92-10 (68408) अथाददानः कल्याणमनसूयुर्जितेन्द्रियः। वर्धते मतिमान्राजा स्रोतोभिरिव सागरः॥ 12-92-11 (68409) न पूर्णोऽस्मीति मन्येत धर्मतः कामतोऽर्थतः। बुद्धितो मन्त्रतश्चापि सततं वसुधाधिप॥ 12-92-12 (68410) एतेष्वेव हि सर्वेषु लोकयात्रा प्रतिष्ठिता। एतानि शृण्वँल्लभते यशः कीर्ति श्रियं प्रजाः॥ 12-92-13 (68411) एवं यो धर्मसंरम्भी धर्मार्थपरिचिन्तकः। अर्थान्परीक्ष्यारभते स ध्रुवं महदश्नुते॥ 12-92-14 (68412) अदाता ह्यनभिस्नेहो दण़्डेनावर्तयन्प्रजाः। साहसप्रकृती राजा क्षिप्रमेव विनश्यति॥ 12-92-15 (68413) अथ पापं कृतं बुद्ध्या न च पश्यत्यबुद्धिमान्। अकीर्त्याऽभिसमायुक्तो भूयो नरकमश्नुते॥ 12-92-16 (68414) ततो न याचितुर्दातुः शुक्लस्य रसवेदिनः। व्यसनं स्वमिवोत्पन्नं विजिघांसन्ति मानवाः॥ 12-92-17 (68415) यस्य नास्ति गुरुर्धर्मे न चान्यानपि पृच्छति। सुखतन्त्रोऽर्थलाभेषु न चिरं सुखमश्नुते॥ 12-92-18 (68416) गुरुप्रधानो धर्मेषु स्वयमर्थानवेक्षिता। धर्मप्रधानो लाभेषु स चिरं सुखमश्नुते॥ ॥ 12-92-19 (68417) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वमि राजधर्मपर्वणि द्विनवतितमोऽध्यायः॥ 92॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-92-8 उभौ धर्मार्थौ॥ 12-92-9 असन्तो दुष्टाः॥ 12-92-13 एतेषु धर्मादिषु॥

12-93-0 (68418) वामदेव उवाच। 12-93-0x (5584) यत्राधर्मं प्रणयते दुर्बले बलवत्तरः। तां वृत्तिमुपजीवन्ति ये भवन्ति तदन्वयाः॥ 12-93-1 (68419) राजानमनुवर्तन्ते तं पापाभिप्रवर्तकम्। अविनीतमनुष्यं तत्क्षिप्रं राष्ट्रं विनश्यति॥ 12-93-2 (68420) यद्वॄत्तमुपजीवन्ति प्रकृतिस्थस्य मानवाः। तदेव विषमस्थस्य स्वजनोऽपि न मृष्यते॥ 12-93-3 (68421) साहसप्रवृत्ते र्यत्र किंचिदुल्वणमाचरेत्। अशास्त्रलक्षणो राजा क्षिप्रमेव विनश्यति॥ 12-93-4 (68422) सद्वॄत्ताचरितां वृत्तिं क्षत्रियो नानुवर्तते। जितानामजितानां च क्षत्रधर्मादपैति सः॥ 12-93-5 (68423) द्विषन्तं कृतकल्याणं गृहीत्वा नृपतिं रणे। यो न नयते द्वेषात्क्षत्रधर्मादपैति सः॥ 12-93-6 (68424) शक्तः आत्सुसुखो राजा कुर्यात्तारणमापदि। प्रियो अति भूतानां न च विभ्रश्यते श्रियः॥ 12-93-7 (68425) अप्रियं यस्य कुर्वीत भूयस्तस्य प्रियं चरेत्। अचिरेण प्रियः स स्याद्योऽप्रिये प्रियमाचरेत्॥ 12-93-8 (68426) मृषावादं परिहरेत्कुर्यात्प्रियमयाचितः। न कामान्न च संरम्भान्न द्वेषाद्धर्ममुत्सृजेत्॥ 12-93-9 (68427) `अमाययैव वर्तेत न च सत्यं त्यजेद्बुधः। दमं धर्मं च शीलं च क्षत्रधर्मं प्रजाहितम्॥' 12-93-10 (68428) नापत्रपेत प्रश्नेषु नाभिभाविगिरं सृजेत्। न त्वरेत न चासूयेत्तथा संगृह्यते परः॥ 12-93-11 (68429) प्रिये नातिभृशं हृष्येदप्रिये न च संज्वरेत्। न तप्येदर्थकृच्छ्रेषु प्रजाहितमनुस्मरन्॥ 12-93-12 (68430) यः प्रियं कुरुते नित्यं गुणतो वसुधाधिपः। तस्य कर्माणि सिद्ध्यन्ति न च संत्यज्यते श्रिया॥ 12-93-13 (68431) निवृत्तं प्रतिकूलेभ्यो वर्तमानमनुप्रिये। भक्तं भजेत नृपतिस्तद्वै वृत्तं सतामिह॥ 12-93-14 (68432) अप्रकीर्णेन्द्रियग्राममत्यन्तानुगतं शुचिम्। शक्तं चैवानुरक्तं च युञ्ज्यान्महति कर्मणि॥ 12-93-15 (68433) `श्रेयसो लक्षणं चैतद्विक्रमो यत्र दृश्यते। कीर्तिप्रधानो यश्च स्यात्समये यश्च तिष्ठति। समर्थान्पूजयेद्यश्च न च स्पर्धेत यश्चतैः॥ 12-93-16 (68434) एवमेतैर्गुणैर्युक्तो योऽनुरज्यति भूमिपम्। भर्तुरर्थेष्वप्रमत्तं नियुञ्ज्यादर्थकर्मणि॥ 12-93-17 (68435) मूढमैन्द्रियकं लुब्धमनार्यचरितं शठम्। अनतीतोपधं हिंस्रं दुर्बुद्धिमबहुश्रुतम्॥ 12-93-18 (68436) त्यक्तोपात्तं मद्यरतं द्यूतस्त्रीमृगयापरम्। कार्ये महति युञ्जानो हीयते नृपतिः श्रिया॥ 12-93-19 (68437) रक्षितात्मा च यो राजा रक्ष्यान्यश्चानुरक्षति। प्रजाश्च तस्य वर्धन्ते सुखं च महदश्नुते॥ 12-93-20 (68438) ये केचिद्भूमिपतयः सर्वांस्तानन्ववेक्षयेत्। सुहृद्भिरनभिख्यातैस्तेन राजा न रिष्यते॥ 12-93-21 (68439) अपकृत्य बलस्थस्व दूरस्थोऽस्मीति नाश्वसेत्। श्येनाभिपतनैरेते निपतन्ति प्रमाद्यतः॥ 12-93-22 (68440) दृढमूलस्त्वदुष्टात्मा विदित्वा बलमात्मनः। अबलानभियुञ्जीत न तु ये बलवत्तराः॥ 12-93-23 (68441) विक्रमेण महीं लब्ध्वा प्रजा धर्मेण पालयेत्। आहवे निधनं कुर्याद्राजा धर्मपरायणः॥ 12-93-24 (68442) मरणान्तमिदं सर्वं नेह किंचिदनामयम्। तस्माद्धर्मे स्थितो राजा प्रजा धर्मेम पालयेत्॥ 12-93-25 (68443) रक्षाधिकरणं युद्धं तथा धर्मानुशासनम्। मन्त्रचिन्ता सुखं काले पञ्चभिर्वर्धते मही॥ 12-93-26 (68444) एतानि यस्य गुप्तानि स राजा राजसत्तम। सततं वर्तमानोऽत्र राजा भुङ्क्ते महीमिमाम्॥ 12-93-27 (68445) नैतान्येकेन शक्यानि सातत्येनानुवीक्षितुम्। एतेष्वाप्तान्प्रतिष्ठाप्य राजा भुङ्क्ते चिरं महीम्॥ 12-93-28 (68446) दातारं संविभक्तारं मार्दवोपगतं शुचिम्। असंत्यक्तमनुष्यं च तं जनाः कुर्वते नृपम्॥ 12-93-29 (68447) यस्तु नैःश्रेयसं श्रुत्वा ज्ञानं तत्प्रतिपद्यते। आत्मनो मतमुत्सृज्य तं लोकोऽनुविधीयते॥ 12-93-30 (68448) योऽर्थकामस्य वचनं प्रातिकूल्यान्न मृष्यते। शृणोति प्रतिकूलानि सर्वदा विमना इव॥ 12-93-31 (68449) अग्राम्यचरितां वृत्तिं यो न सेवेत नित्यदा। जितानामजितानां च क्षत्रधर्मादपैति सः॥ 12-93-32 (68450) [निगृहीतादमात्याच्च स्त्रीभ्यश्चैव विशेषतः। पर्वताद्विषमाद्दुर्गाद्धस्तिनोऽश्वात्सरीसृपात्। एतेभ्यो नित्ययुक्तः सन्रक्षेदात्मानमेव तु॥] 12-93-33 (68451) मुख्यानमात्यान्यो हित्वा निहीनान्कुरुते प्रियान्। स वै व्यसनमासाद्य साधुमार्गं न विन्दति॥ 12-93-34 (68452) यः कल्याणगुणाञ्ज्ञातीन्प्रद्वेषान्नो बुभूषति। अदृढात्मा दृढक्रोधः नास्यार्थो वसतेऽन्तिके॥ 12-93-35 (68453) अथ यो गुणसंपन्नान्हृदयस्य प्रियानपि। प्रियेण कुरुते वश्यांश्चिरं यशसि तिष्ठति॥ 12-93-36 (68454) नाकाले प्रणयेदर्थान्नाप्रिये जातु संज्वरेत्। प्रिये नातिभृशं तुष्येद्युञ्जीतारोग्यकर्मणि॥ 12-93-37 (68455) के वाऽनुरक्ता राजानः के भयात्समुपाश्रिताः। मध्यस्थदोषाः के चैषामिति नित्यं विचिन्तयेत्॥ 12-93-38 (68456) न जातु बलवान्भूत्वा दुर्बले विश्वसेत्क्वचित्। भारुण्डसदृशा ह्येते निपतन्ति प्रमाद्यतः॥ 12-93-39 (68457) अपि सर्वगुणैर्युक्तं भर्तारं प्रियवादिन। अभिद्रुह्यति पापात्मा न तस्माद्विश्वसेज्जनान्॥ 12-93-40 (68458) एतद्राजोपनिषदं ययातिः स्माह नाहुषः। मनुष्यविषये युक्तो हन्ति शत्रून्सवासवान्॥ ॥ 12-93-41 (68459) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रिनवतितमोऽध्यायः॥ 93॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-93-1 यत्र राष्ट्रे। प्रणयते आरोपयति॥ 12-93-2 अनुवर्तन्तेऽन्ये॥ 12-93-3 प्रकृतिः स्वधर्मः। विषमः कुमार्गः॥ 12-93-5 जित्तानामापन्नानाम्। अजितानां स्वस्थानाम्॥ 12-93-6 कृतकल्याणं प्रागुपकारं कृतवन्तम्॥ 12-93-12 प्रियं भृत्यादीनाम्॥ 12-93-17 अनुरज्यत्यनुरञ्जयति। एवमेव गुणैर्युक्तो यो न रक्षति भूमिपम्। भर्तुरर्थेष्वसूयन्तं न तं युञ्जीत कर्मणि इति ड.थ.पाठः॥ 12-93-21 सुहृद्भिश्चारैः। अनभिख्यातैः स्वेषां परेषां चाविदितैः॥ 12-93-26 रक्षाधिकरणं दुर्गादि। सुखं सुखप्रदानम्॥ 12-93-27 गुप्तानि मुरक्षितानि॥ 12-93-32 अग्राम्यैर्बुद्धिमद्भिः। वृत्तिं लाभोपायम्॥ 12-93-41 राजोपनिषदं राज्ञां रहस्यविद्याम्॥

12-94-0 (68460) वामदेव उवाच। 12-94-0x (5585) अयुद्धेनैव विजयं वर्धयेद्वसुधाधिपः। जघन्यमाहुर्विजयं युद्धेन च नराधिप॥ 12-94-1 (68461) न चाप्यलब्धं लिप्सेत मूले नातिदृढे सति। न हि दुर्बलमूलस्य राज्ञो लाभो विवर्धते॥ 12-94-2 (68462) यस्य स्फीतो जनपदः संपन्नप्रियराजकः। संतुष्टः पुष्टसचिवो दृढमूलः स पार्थिवः॥ 12-94-3 (68463) यस्य योधाः सुसंतुष्टाः स्वनुरक्ताः सुपूजिताः। अल्पेनापि स दण्डेन महीं जयति पार्थिवः॥ 12-94-4 (68464) `दण्डो हि बलवान्यत्र तत्र साम प्रयुज्यते। प्रदानं सामपूर्वं च भेदमूलं प्रशस्यते॥ 12-94-5 (68465) त्रयाणां विफलं कर्म यदा पश्येत भूमिपः। रन्ध्रं ज्ञात्वा ततो दण्डं प्रयुञ्जीताविचारयन्॥ 12-94-6 (68466) अभिभूतो यदा शत्रुः शत्रुभिर्बलवत्तरैः। उपेक्षा तत्र कर्तव्या वध्यता बलिनां बलम्॥ 12-94-7 (68467) दुर्बलो हि महीपालो यदा भवति भारत। उपेक्षा तत्र कर्तव्या चतुर्णामविरोधीनि। उपायः पञ्चमः सोऽपि सर्वेषां बलवत्तरः॥ 12-94-8 (68468) भार्गवेण च गीतानां श्लोकानां कोसलाधिप। विज्ञाय तत्वं तत्वज्ञ तत्वतस्तत्करिष्यति॥ 12-94-9 (68469) यदि रक्षःपिशाचेन हन्यते यत्रकुत्रचित्। उपेक्षा तत्र कर्तव्या वाच्यतां बलिनां बलम्॥ 12-94-10 (68470) दुर्बलोऽपि महीपाल शत्रूणां शत्रुमुद्धरेत्। पादलग्नं करस्थेन कण्टकेनैव कण्टकम्॥ 12-94-11 (68471) शठानां उचिवानां च म्लेच्छानां च महीपते। एष उक्त उपायानामुपेक्षा बलवत्तम॥ 12-94-12 (68472) अश्मना नाशयेल्लोहं लोहेनाश्मानमेव तु। बिल्वानि वा परैर्बिल्वैर्म्लेच्छैर्म्लेच्छान्प्रसादयेत्॥ 12-94-13 (68473) दासानां च प्रदृप्तानामेतदेव हि कारयेत्। चण्डालम्लेच्छजातीनां दण्डेनैव निवारणम्। शठानां दुर्विनीतैश्च पूर्वमुक्तं समाचरेत्॥ 12-94-14 (68474) अन्त्याः शठाश्च सचिवास्तथा कुब्राह्मणादयः। उपायैः पञ्चभिः साध्याश्चतुर्वर्गविरोधिनः॥ 12-94-15 (68475) पौरजानपदा यस्य स्वनुरक्ता अपीडिताः। राष्ट्रकर्मकरा ह्येते राष्ट्रस्य च विरोधिनः॥ 12-94-16 (68476) दुर्विनीता विनीताश्च सर्वे साध्याः प्रयत्नतः। चण्डालम्लेच्छजात्याश्च पाषण्डाश्च विकर्मिणः। बलिनश्चाश्रमाश्चैव तथा गायकनर्तकाः॥' 12-94-17 (68477) पौरजानपदा यस्य भूतेषु च दयालवः। सधना धान्यवन्तश्च दृढमूलः स पार्थिवः॥ 12-94-18 (68478) प्रतापकालमधिकं यदा मन्येत चात्मनः। तदा लिप्सेत मेधावी परभूमिधनान्युत॥ 12-94-19 (68479) भोगेषूदयमानस्य भूतेषु च दयावतः। वर्धते त्वरमाणस्य विषयो रक्षितात्मनः॥ 12-94-20 (68480) तक्षेदात्मानमेवं स वनं परशुना यथा। यः सम्यग्वर्तमानेषु स्वेषु मिथ्या प्रवर्तते॥ 12-94-21 (68481) नैव द्विषन्तो हीयन्ते राज्ञो नित्यमनिघ्नतः। क्रोधं निहन्तुं यो वेद तस्य द्वेष्टा न विद्यते॥ 12-94-22 (68482) यदार्यजनविद्विष्टं कर्म तन्नाचरेद्बुधः। यत्कल्याणमभिध्यायेत्तत्रात्मानं नियोजयेत्॥ 12-94-23 (68483) नैवमन्येऽवजानन्ति नात्मना परितप्यते। कृत्यशेषेण यो राजा सुखान्यनुबुभूषति॥ 12-94-24 (68484) इदं वृत्तं मनुष्येषु वर्तते यो महीपतिः। उभौ लोकौ विनिर्जित्य विजये संप्रतिष्ठते॥ 12-94-25 (68485) भीष्म उवाच। 12-94-26x (5586) इत्युक्तो वामदेवेन सर्वं तत्कृतवान्नृपः। तथा कुर्वंस्त्वमप्येतौ लोकौजेता न संशयः॥ ॥ 12-94-26 (68486) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुर्नवतितमोऽध्यायः॥ 94॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-94-2 नातिदृढे अनतिदृढे॥ 12-94-4 दण्डेन सैन्येन॥ 12-94-24 कृत्यशेषेण परकृत्यं कार्स्त्न्येन न समापयेत्। समापिते तु परोऽवमृन्यते स्वस्य च तापो भवतीत्यर्थः॥ 12-94-26 नृपो वसुमनाः॥

12-95-0 (68487) युधिष्ठिर उवाच। 12-95-0x (5587) अथ यो विजिगीषेत क्षत्रियः क्षत्रियं युधि। कस्तस्य विजये धर्मो ह्येतं पृष्टो ब्रवीहि मे॥ 12-95-1 (68488) भीष्म उवाच। 12-95-2x (5588) ससहायोऽसहायो वा राष्ट्रमागम्य भूमिपः। ब्रूयादहं यो राजेति रक्षिष्यामि च वः सदा॥ 12-95-2 (68489) मम धर्मबलिं दत्त किंवा मां प्रतिपत्स्यथ। ते चोक्तमागतं तत्र घृणीयुः कुशलं भवेत्॥ 12-95-3 (68490) ते चेदक्षत्रियाः सन्तो विरुध्येरन्कथंचन। सर्वोपायैर्नियन्तव्या विकर्मस्था नराधिप॥ 12-95-4 (68491) अशस्त्रं क्षत्रियं मत्वा शस्त्रं गृह्णात्यथापरः। त्राणायाप्यसमर्थं तं मन्यमानमतीव च॥ 12-95-5 (68492) युधिष्ठिर उवाच। 12-95-6x (5589) अथः यः क्षत्रियो राजा क्षत्रियं प्रत्युपाव्रजेत्। कथं संप्रतियोद्धव्यस्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-95-6 (68493) भीष्म उवाच। 12-95-7x (5590) नासन्नह्यो नाकवचो योद्धव्यः क्षत्रियो रणे। एक एकेन भाव्यश्च विसृजेति क्षिपामि च॥ 12-95-7 (68494) स चेत्सन्नद्ध आगच्छेत्सन्नद्धव्यं ततो भवेत्। स चेत्ससैन्य आगच्छेत्ससैन्यस्तमथाह्वयेत्॥ 12-95-8 (68495) स चेन्निकृत्या युध्येत निकृत्या प्रतियोधयेत्। अथ चेद्धर्मतो युध्येद्धर्मेणैव निवारयेत्॥ 12-95-9 (68496) नाश्वेन रथिनं यायादुदियाद्रथिनं रथी। व्यसने न प्रहर्तव्यं न भीताय जिताय च॥ 12-95-10 (68497) नेषुर्लिप्तो न कर्णी स्यादसतामेतदायुधम्। यथार्थमेव योद्धव्यं न क्रुद्ध्येत जिघांसतः॥ 12-95-11 (68498) `नास्त्येकस्य गजो युद्धे गजश्चेकस्य विद्यते। न पदातिर्गजं युध्येन्न गतेन पदातिनम्॥ 12-95-12 (68499) हस्तिना योधयेन्नागं कदाचिच्छिक्षितो हयः। दिव्यास्त्रबलसंपन्नः कामं युध्येत सर्वदा। नागे भूमौ समे चैव रथेनाश्वेन वा पुनः॥ 12-95-13 (68500) रामरावणयोर्युद्धे हरयो वै पदातयः। लक्ष्मणश्च महाभागस्तथा राजन्विभीषणः॥ 12-95-14 (68501) रावणस्यान्तकाले च रथेनैन्द्रेण राधवः। निजघान दुराचारं रावणं पापकारिणम्॥ 12-95-15 (68502) दिव्यास्त्रबलसंपन्ने सर्वमेतद्विधीयते। देवासुरेषु सर्वेषु दृष्टमेतत्पुरातनैः॥' 12-95-16 (68503) [साधूनां तु यदा भेदात्साधुश्चेद्व्यसनी भवेत्।] निष्प्राणो नाभिहन्तव्यो नानपत्यः कथंचन। भग्नशस्त्रो विपन्नश्च कृत्तज्यो हतवाहनः। 12-95-17 (68504) चिकित्स्यः स्यात्स्वविषये प्राप्यो वा स्वगृहे भवेत्। निर्व्रणश्च स भोक्तव्य एष धर्मः सनातनः॥ 12-95-18 (68505) तस्माद्धर्मेण योद्धव्यमिति स्वायंभुवोऽब्रवात्। सत्सु नित्यः सतां धर्मस्तमास्थाय न नाशयेत्॥ 12-95-19 (68506) यो वै जयत्यधर्मेण क्षत्रियो धर्मसंगरः। आत्मानमात्मना हन्ति पापो निकृतिजीवनः॥ 12-95-20 (68507) कर्म चैतदसाधूनां साधून्योऽसाधुना जयेत्। धर्मेण निधनं श्रेयो न जयः पापकर्मणा॥ 12-95-21 (68508) नाधर्मश्चरितो राजन्सद्यः फलति गौरिव। मूलानि च प्रशाखाश्च दहन्समधिगच्छते॥ 12-95-22 (68509) पापेन कर्मणा वित्तं लब्ध्वा पापः प्रहृष्यति। स वर्धमानस्तेनैव पापः पापे प्रसज्जति॥ 12-95-23 (68510) न धर्मोऽस्तीति मन्वानः शुचीनवहसन्निव। अश्रद्दधानश्च भवेद्विनाशमुपगच्छति स बद्धो वारुणैः पाशैरमर्त्यैरवमन्यते। 12-95-24 (68511) महादृतिरिवाध्मातः स्वकृतेनैव वर्धते। ततः समूलो ह्रियते नदीकूलादिव द्रुमा॥ 12-95-25 (68512) अथैनमभिनिन्दन्ति भिन्नं कुम्भमिवाश्यानि। तस्माद्धर्मेण विजयं कोशं लिप्सेत भूमिपः॥ ॥ 12-95-26 (68513) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चनवतितमोऽध्यायः॥ 95॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-95-2 राष्ट्रं परकीयम्॥ 12-95-5 त्राणायाप्यसमर्थं परं चातीव मन्यमानं क्षत्रियमशस्त्रं ज्ञात्वाऽपरो हीनोऽपि शस्त्रं गृह्णाति॥ 12-95-11 लिप्तो विवदिग्धः। कर्णी ऋजुः प्रतीपकण्टकः॥ 12-95-25 महादृतिर्महांश्चर्मकोशः। आध्मातो वायुना पूरितः॥

12-96-0 (68514) भीष्म उवाच। 12-96-0x (5591) नाधर्मेण महीं जेतुं लिप्सेत जगतीपतिः। अधर्मविजयं लब्ध्वा को नु मन्येत भूमिपः॥ 12-96-1 (68515) अधर्मयुक्तो विजयो ह्यध्रुवोऽस्वर्ग्य एव च। पातयत्येव राजानं महीं च भरतर्षभ॥ 12-96-2 (68516) विशीर्णकवचं चैव तवास्मीति च वादिनम्। कृताञ्जलिं न्यस्तशस्त्रं गृहीत्वा न विहिंसयेत्॥ 12-96-3 (68517) बलेन विजितो यश्च न तं युध्येत भूमिपः। संवत्सरं विप्रणयेत्तस्माज्जातः पुनर्भवेत्॥ 12-96-4 (68518) नार्वाक्संवत्सरात्कन्या प्रष्टव्या विक्रमाहृता। एवमेव धनं सर्वं यच्चान्यत्सहसा हृतम्॥ 12-96-5 (68519) न तु वध्ये धनं तिष्ठेत्पिबेयुर्ब्राह्मणाः पयः। युञ्जीरन्नप्यनडुहः क्षन्तव्यं वा पुनर्भवेत्॥ 12-96-6 (68520) राज्ञा राजैव योद्धव्यस्तथा धर्मो विधीयते। नान्यो राजानमभ्यस्येदराजन्यः कथंचन॥ 12-96-7 (68521) अनीकयोः संहतयोर्यदीयाद्ब्राह्मणोऽन्तरा। शान्तिमिच्छन्नुभयतो न योद्धव्यं तदा भवेत्॥ 12-96-8 (68522) मर्यादां शाश्वतीं भिन्द्याद्ब्राह्मणं योऽभिलङ्घयेत्। अथ चेल्लङ्घयेदेव मर्यादां क्षत्रियब्रुवः। असङ्ख्येपतदूर्ध्वं स्यादनादेयश्च संसदि॥ 12-96-9 (68523) यस्तु धर्मविलोपेन मर्यादाभेदनेन च। तां वृत्तिं नानुवर्तेत विजिगीषुर्महीपतिः॥ 12-96-10 (68524) धर्मलब्धाद्धि विजयाल्लाभः कोऽभ्यधिको भवेत्॥ 12-96-11 (68525) सहसा न्याय्यभूतानि क्षिप्रमेव प्रसादयेत्। सान्त्वेन भोगदानेन स राज्ञां परमो नयः॥ 12-96-12 (68526) भुज्यमाना ह्यभोगेन स्वराष्ट्रादभितापिताः। अमित्रान्पर्युपासीरन्व्यसनौघप्रतीक्षिणः॥ 12-96-13 (68527) अमित्रोपग्रहं चास्य ते कुर्युः क्षिप्रमापदि। संतुष्टाः सर्वतो राजन्राजव्यसनकाङ्क्षिणः॥ 12-96-14 (68528) नामित्रो विनिकर्तव्यो नातिच्छेद्यः कथंचन। जीवितं ह्यप्यतिच्छिन्नः संत्यजेदेकदा नरः॥ 12-96-15 (68529) अल्पेनापि च संयुक्तस्तुष्यते नापराधितः। शुद्धं जीवितमेवापि तादृशो बहुमन्यते॥ 12-96-16 (68530) यस्य स्फीतो जनपदः संपन्नः प्रियराजकः। संतुष्टभृत्यसचिवो दृढमूलः स पार्थिवः॥ 12-96-17 (68531) ऋत्विक्पुरोहिताचार्या ये चान्ये श्रुतसत्तमाः। पूजार्हाः पूजिता यस्य स वै लोकविदुच्यते॥ 12-96-18 (68532) एतेनैव च वृत्तेन महीं प्राप सुरोत्तमः। अन्येऽपि चैव विजयं विजिगीषन्ति पार्थिवाः॥ 12-96-19 (68533) भूमिवर्जं धनं राजा जित्वा राजन्महाहवे। अपि चान्नोषधीः शश्वदाजहार प्रतर्दनः॥ 12-96-20 (68534) अग्रिहोत्राग्निशेषं च हविर्भोजनमेव च। आजहार दिवोदासस्ततो विप्रकृतोऽभवत्॥ 12-96-21 (68535) सराजकानि राष्ट्राणि नाभागो दक्षिणां ददौ। अन्यत्र श्रोत्रियस्वाच्च तापसार्थाच्च भारत॥ 12-96-22 (68536) उच्चावचानि वित्तानि धर्मज्ञानां युधिष्ठिर। आसन्राज्ञां पुराणानां सर्वं तन्मम रोचते॥ 12-96-23 (68537) सर्वविद्यातिरेकेण जयमिच्छेन्महीपतिः। न मायया न दम्भेन य इच्छेद्भूतिमात्मनः॥ ॥ 12-96-24 (68538) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षण्णवतितमोऽध्यायः॥ 96॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-96-4 --णयेद्दासोऽस्मीति वदेति तं शिक्षयेत्। ततः संवत्सरादूध्वरा एवाऽब्रुवन्नपि ततो जातो जेतुः पुत्रएव भवेत्। ततश्च मोक्तव्य इत्यर्थः॥ 12-96-5 नश्व संवत्सरं कन्याः स्प्रष्टव्याः सहसाहृताः इति ड. पाठः॥ 12-96-7 अभ्यस्येदभिमुखं शस्त्रं क्षिपेत्॥ 12-96-9 क्षत्रियब्रुवः क्षत्रियाधमः॥ 12-96-10 असंख्येयः क्षत्रियेषु न गणनीयः॥ 12-96-14 अमित्रोपग्रहं तद्वैरिणामानुकूल्यम्। ते बलाद्भुज्यमानाः॥ 12-96-15 विनिकर्तव्यो निकृत्य वञ्चयितव्यः॥ 12-96-21 अग्निशेषं यज्ञाङ्गभूतं हविः। भोजनं सिद्धान्नम्। एतन्न हर्तव्यमित्यर्थः। विप्रकृतो वञ्चितः॥ 12-96-23 राज्ञा सर्वं हर्तव्यमित्यर्थः॥

12-97-0 (68539) युधिष्ठिर उवाच। 12-97-0x (5592) क्षत्रधर्माद्धि पापीयान्न धर्मोऽस्ति नराधिप। अपयाने च युद्धे च राजा हन्ति महाजनम्॥ 12-97-1 (68540) अथ स्म कर्मणा केन लोकाञ्जयति पार्थिवः। विद्वञ्जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ॥ 12-97-2 (68541) भीष्म उवाच। 12-97-3x (5593) निग्रहेण च पापानां साधूनां संग्रहेण च। यज्ञैर्दानैश्च राजानो भवन्ति शुचयोऽमलाः॥ 12-97-3 (68542) उपरुन्धन्ति राजानो भूतानि विजयार्थिनः। त एव विजयं प्राप्य वर्धयन्ति पुनः प्रजाः॥ 12-97-4 (68543) अपविध्यन्ति पापानि दानयज्ञतपोबलैः। अनुग्रहेण भूतानां पुण्यमेषां विवर्धते॥ 12-97-5 (68544) यथैव क्षेत्रनिर्याता निर्यातं क्षेत्रमेव च। हिनस्ति धान्यकक्षं च न च धान्यं विनश्यति॥ 12-97-6 (68545) एवं शस्त्राणि मुञ्चन्तो घ्नन्ति वध्याननेकधा। तस्यैषा निष्कृतिर्दृष्टा भूतानां भावनं पुनः॥ 12-97-7 (68546) यो भूतानि सदाऽनर्थाद्वधात्क्लेशाच्च रक्षति। दस्युभ्यः प्राणदानात्स धनदः सुखदो विराट्॥ 12-97-8 (68547) स सर्वयज्ञारीजानो राजाऽथाभयदक्षिणैः। अनुभूयेह भद्राणि प्राप्नोतीन्द्रसलोकताम्॥ 12-97-9 (68548) ब्राह्मणार्थे समुत्पन्ने योऽभिनिष्पत्य युध्यति। आत्मानं यूपमुत्सृज्य स यज्ञोऽनन्तदक्षिणः॥ 12-97-10 (68549) अभीतो विकिरञ्शत्रून्प्रतिगृह्य शरांस्तथा। न तस्मान्त्रिदशाः श्रेयो भुवि पश्यन्ति किंचन॥ 12-97-11 (68550) तस्य शस्त्राणि यावन्ति त्वचं भिन्दन्ति संयुगे। तावतः सोऽश्नुते लोकान्सर्वकामदुहोऽक्षयान्॥ 12-97-12 (68551) यदस्य रुधिरं गात्रादाहवे संप्रवर्तते। सह तेनैव स्रावेण सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ 12-97-13 (68552) यानि दुःखानि सहते प्राणानामतिपातने। न तपोऽस्ति ततो भूय इति धर्मविदो विदुः॥ 12-97-14 (68553) पृष्ठतो भीरवः सङ्ख्ये वर्तन्ते धर्मपूरुषाः। शूराच्छरणमिच्छन्तः पर्जन्यादिव जीवनम्॥ 12-97-15 (68554) यदि शूरं तथा क्षेमे प्रतीक्षेरन्यथा भये। प्रतिरूपं जनाः कुर्युर्न च तद्वर्तते तथा॥ 12-97-16 (68555) यदि ते कृतमाज्ञाय नमस्कुर्युः सदैव तम्। युक्तं न्याय्यं च कुर्युस्ते न च तद्वर्तते तथा॥ 12-97-17 (68556) पुरुषाणां समानानां दृश्यते महदन्तरम्। संग्रामेऽनीकवेलायामुत्कृष्टेषु पतत्सु च॥ 12-97-18 (68557) पतत्यभिमुखं शूरः परान्भीरुः पलायते। आस्थाय स्वर्ग्यमध्वानं सहायान्विषमे त्यजन्॥ 12-97-19 (68558) मा स्म तांस्तादृशांस्तात जनिष्टाऽधर्मपूरुषान्॥ 12-97-20 (68559) ये सहायान्रणे हित्वा स्वस्तिमन्तो गृहान्ययुः। अस्वस्ति तेभ्यः कुर्वन्ति देवा इन्द्रपुरोगमाः॥ 12-97-21 (68560) त्यागेन यः सहायानां स्वान्प्राणांस्त्रातुमिच्छति। तं हन्युः काष्ठलोहैर्वा दहेयुर्वा कटाग्निना। पशुवन्मारयेयुर्वा क्षत्रिया ये स्युरीदृशाः॥ 12-97-22 (68561) अधर्मः क्षत्रियस्यैष यच्छय्यामरणं भवेत्। विसृजञ्श्लेष्मपित्तानि कृपणं परिदेवयन्॥ 12-97-23 (68562) अविक्षतेन देहेन प्रलयं योऽधिगच्छति। क्षत्रियो नास्य तत्कर्म प्रशंसन्ति पुराविदः॥ 12-97-24 (68563) न गृहे मरणं तात क्षत्रियाणां प्रशस्यते। शौण्डीराणामशौण्डीर्यमधर्मं कृपणं च तत्॥ 12-97-25 (68564) इदं कृच्छ्रमहो दुःखं पापीय इति निष्टनन्। प्रतिध्वस्तमुखः पूतिरमात्याननुशोचयन्॥ 12-97-26 (68565) अरोगाणां स्पृहयते मुहुर्मृत्युमपीच्छति। वीरो दृप्तो मनस्वी च नेदृशं मृत्युमर्हति॥ 12-97-27 (68566) रणेषु कदनं कृत्वा सुहृद्भिः प्रतिपूजित। तीक्ष्णैः शस्त्रैरभिक्लिष्टः क्षत्रियो मुत्युमर्हति॥ 12-97-28 (68567) शूरो हि सत्वमन्युभ्यामाविष्टो युध्यते मशम्। कृत्यमानानि गात्राणि परैर्नैवावबुध्यते॥ 12-97-29 (68568) स सङ्ख्ये निधनं प्राप्य प्रशस्तं लोकपूजितम्। स्वधर्मं विपुलं प्राप्य शक्रस्यैति सलोकताम्॥ 12-97-30 (68569) सर्वोपायै रणमुखमातिष्ठंस्त्यक्तजीवितः। प्राप्नोतीन्द्रस्य सालोक्यं शूरः पृष्ठमदर्शयन्॥ 12-97-31 (68570) यत्रयत्र हतः शूरः शत्रुभिः परिवारितः। अक्षयांल्लभते लोकान्यदि दैन्यं न सेवते॥ ॥ 12-97-32 (68571) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तनवतितमोऽध्यायः॥ 97॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-97-1 महाजनं कटकाश्रितं वैश्यादिजनम्॥ 12-97-2 केन तद्वधप्रायश्चित्तं कृत्वा पुण्यफलमाप्नोतीत्यर्थः॥ 12-97-4 उपरुन्धन्ति पीडयन्ति॥ 12-97-5 अपविध्यन्ति दूरीकुर्वन्ति॥ 12-97-6 निर्याता तृणाद्यपनयेन शोधकः। कक्षं तृणं। क्षेत्रनिर्वाहो निर्दहेत्क्षेत्रमेकदा इति द. पाठः॥ 12-97-7 भावनं वर्धनम्। पावनं महदिति द. पाठः॥ 12-97-10 आत्मानं देहयूपं यज्ञस्तम्भं उत्सृज्य उच्छ्रित्य। यज्ञो युद्धयज्ञः॥ 12-97-18 अनीकवेलायां अनीकानां संघट्टकाले॥ 12-97-19 विषमे प्राणसंकटे त्यजन् भीरुरिति संबन्धः॥ 12-97-22 ते तृणमये कटे बद्ध्वा दहनं कटाग्निना दाहः॥ 12-97-25 शौण़्डीराणां शूरत्वाभिमानवताम्॥ 12-97-26 निष्टनञ्शब्दं कुर्वन्। पूतिः दुर्गन्धिः। अमात्यान्पुत्रान्॥

12-98-0 (68572) युधिष्ठिर उवाच। 12-98-0x (5594) के लोका युध्यमानानां शूराणामनिवर्तिनाम्। भवन्ति निधनं प्राप्य तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-98-1 (68573) भीष्म उवाच। 12-98-2x (5595) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। अम्बरीपस्य संवादमिन्द्रस्य च युधिष्ठिर॥ 12-98-2 (68574) अम्बरीषो हि नाभागः स्वर्गं गत्वा सुदुर्लभम्। ददर्श सुर--कस्थं शक्रेण सचिवैः सह॥ 12-98-3 (68575) सर्वतेजोमयं दिव्यं विमानवरमास्थितम्। उ---गच्छन्तं स्थानं सेनापतिं शुभम्॥ 12-98-4 (68576) स दष्ट्वापरि गच्छन्तं सेनापतिमुदारधीः। `शूरस्थानमनुप्राप्तं सुदेवं नाम नामतः।' ऋद्धिं दृष्ट्वा सुदेवस्य विस्मितः प्राह वासवम्॥ 12-98-5 (68577) अम्बरीप उवाच। 12-98-6x (5596) सागरान्तां महीं कृत्स्नामनुशास्य यथाविधि। चातुर्वर्ण्ये यथाशास्त्रं प्रवृत्तो धर्मकाम्यया॥ 12-98-6 (68578) ब्रह्मचर्येण घोरेण गुर्वाचारेण सेवया। वेदानधीत्य धर्मेण राजशास्त्रं च केवलम्॥ 12-98-7 (68579) अतिथीनन्नपानेन पितॄंश्च स्वधया तथा। ऋषीन्स्वाध्यायदीक्षाभिर्देवान्यज्ञैरनुत्तमैः॥ 12-98-8 (68580) क्षत्रध--स्थितो भूत्वा यथाशास्त्रं यथाविधि। उदीक्षमाणः पृतनां जयामि युधि वासव॥ 12-98-9 (68581) दे--ज सुदेवोऽयं मम सेनापतिः पुरा। आसाद्योधः प्रशान्तात्मा सोऽयं कस्मादतीव माम्। विमानं सूर्यसङ्काशमास्थितो मोदते दिवि॥ 12-98-10 (68582) अनेन ऋतुभिर्मुख्यैर्नेष्टं नापि द्विजातयः। तर्पिता विधिवच्छक्र सोऽयं कस्मादतीत्य माम्॥ 12-98-11 (68583) ऐश्वर्यमीदृशं प्राप्तः सर्वदेवैः सुदुर्लभम्। 12-98-12 (68584) इन्द्र उवाच। `यदनेन कृतं कर्म प्रत्यक्षं ते महीपते। पुरा पालयतः सम्यक्पृथिवीं धर्मतो नृप॥ 12-98-12x (5597) शत्रवो निर्जिताः सर्वे ये तवाहितकारिणः। संयमो वियमश्चैव सुयमश्च नहाबलः॥ 12-98-13 (68585) राक्षसा दुर्जया लोके त्रयस्ते युद्धदुर्मदाः। पुत्रास्ते शतशृङ्गस्य राक्षसस्य महीपतेः॥ 12-98-14 (68586) तथा तस्मिञ्शुभे काले तव यज्ञं वितन्वतः। अश्वमेधं महायागं देवानां हितकाम्यया॥ 12-98-15 (68587) तस्य ते खलु विघ्नार्थमागता राक्षसास्त्रयः। कोटीशतपरीवारां राक्षसानां महाचमूम्। परिगृह्य ततः सर्वाः प्रजा वन्दीकृतास्तव॥ 12-98-16 (68588) विह्वलाश्च प्रजाः सर्वाः सर्वे च तव सैनिकाः। निराकृतस्तु यच्चासीत्सुदेवः सैन्यनायकः॥ 12-98-17 (68589) तत्रामात्यवचः श्रुत्वा निरस्तः सर्वकर्मसु। श्रुत्वा तेषां वचो भूयः सोपधं वसुधाधिपः॥ 12-98-18 (68590) सर्वसैन्यसमायुक्तः सुदेवः प्रेरितस्त्वया। साक्षसानां वधार्थाय दुर्जयानां नराधिप॥ 12-98-19 (68591) नाजित्वा राक्षसीं सेनां पुनरागमनं तव। बन्दीमोक्षमकृत्वा च न चागमनमिष्यते॥ 12-98-20 (68592) सुदेवस्तद्वचः श्रुत्वा प्रस्थानमकरोन्नृप। संप्राप्तश्च स तं देशं यत्र बन्दीकृताः प्रजाः॥ 12-98-21 (68593) पश्यति स्म महाघोरां राक्षसानां महाचमूम्। दृष्ट्वा सुचिन्तयामास सुदेवो वाहिनीपतिः॥ 12-98-22 (68594) नेयं शक्या चमूर्जेतुमपि सेन्द्रैः सुरासुरैः। नाम्बरीषः कलामेकामेषां क्षपयितुं क्षमः। दिव्यास्त्रबलभूयिष्ठः किमहं पुनरीदृशः॥ 12-98-23 (68595) ततः सेनां पुनः सर्वां प्रेषयामास पार्थिव। यत्र त्वं सचिवैः सर्वैर्मन्त्रिभिः सोपधैर्नृप॥ 12-98-24 (68596) ततो रुद्रं महादेवं प्रपन्नो जगतः पतिम्। श्मशाननिलयं देवं तुष्टाव वृषभध्वजम्॥ 12-98-25 (68597) स्तुत्वा शस्त्रं समादाय स्वशिरश्छेत्तुमुद्यतः॥ 12-98-26 (68598) कारुण्याद्देवदेवेन गृहीतस्तस्य दक्षिणः। स पाणिः सह शस्त्रेण दृष्ट्वा चेदमुवाच ह॥ 12-98-27 (68599) किमिदं साहसं पुत्र कुर्तकामो वदस्व मे। स उवाच महादेवं शिरसा त्ववनीं गतः॥ 12-98-28 (68600) भगवन्वाहिनीमेनां राक्षसानां सुरेश्वर। अशक्तोऽहं रणे जेतुं तस्मात्त्यक्ष्यामि जीवितम्। गतिर्भव महादेव ममार्तस्य जगत्पते॥ 12-98-29 (68601) नागन्तव्यमजित्वा च मामाह जगतीपतिः। अम्बरीषो महादेव क्षारितः सचिवैः सह॥ 12-98-30 (68602) तमुवाच महादेवः सुदेवं पतितं क्षितौ। अधोमुखं महात्मानं सत्वानां हितकाम्यया॥ 12-98-31 (68603) धनुर्वेदं समाहूय सगणं सहविग्रहम्। रथनागाश्वकलिलं दिव्यास्त्रसमलंकृतम्॥ 12-98-32 (68604) रथं च सुमहाभागं येन तन्त्रिपुरं हतम्। धनुः पिनाकं खङ्गं च रौद्रमस्त्रं च शंकरः। निजघानासुरान्सर्वान्येन देवस्त्रियम्बकः॥ 12-98-33 (68605) उवाच च महादेवः सुदेवं वाहिनीपतिम्। रथादस्मात्सुदेव त्वं दुर्जयः स सुरासुरैः॥ 12-98-34 (68606) मायया मोहितो भूमौ न पदं कर्तुमर्हसि। रथस्थस्त्रिदशान्सर्वाञ्जेष्यसि त्वं सदानवान्॥ 12-98-35 (68607) राक्षसाश्च पिशाचाश्च न शक्ता द्रष्टुमीदृशम्। रथं सूर्यसहस्राभं किमु योद्धुं त्वया सह॥ 12-98-36 (68608) स जित्वा राक्षसान्सर्वान्कृत्वा बन्दीविमोक्षणम्। घातयित्वा च तान्सर्वान्बाहुयुद्धे त्वयं हतः। वियमं प्राप्य भूपाल वियमश्च निपातितः॥' 12-98-37 (68609) तस्य विक्रमतस्तात सुदेवस्य बभूव ह। संग्रामयज्ञः सुमहान्यश्चान्यो युध्यते नरः॥ 12-98-38 (68610) सन्नद्धो दीक्षितः सर्वो योधः प्राप्य चमूमुखम्। युद्धयज्ञाधिकारस्थो भवतीति विनिश्चयः॥ 12-98-39 (68611) अम्बरीष उवाच। 12-98-40x (5598) कानि यज्ञे हवींष्यस्मिन्किमाज्यं का च दक्षिणा। ऋत्विजश्चात्र क्रे प्रोक्तास्तन्मे ब्रूहि शतक्रतो॥ 12-98-40 (68612) इन्द्र उवाच। 12-98-41x (5599) ऋत्विजः कुञ्जरास्तत्र वाजिनोऽध्वर्यवस्तथा। हवींषि परमांसानि रुधिरं त्वाज्यमुच्यते॥ 12-98-41 (68613) शृगालगृध्रकाकोलाः सदस्यास्तत्र पन्त्रिणः। आज्यशेषं पिबन्त्येते हविः प्राश्नन्ति चाध्वरे॥ 12-98-42 (68614) प्रासतोमरसंघाताः खङ्गशक्तिपरश्वथाः। ज्वलन्तो निशिताः पीताः स्रुचस्तस्याथ सत्रिणः॥ 12-98-43 (68615) चापवेगायतस्तीक्ष्णः परकायावभेदनः। ऋजुः सुनिशितः पीतः सायकश्च स्रुवो म--॥ 12-98-44 (68616) द्वीपिचर्मावनद्धश्च नागदन्तकृतत्सरुः। हस्तिहस्तहरः खङ्गः स्फयो भवेत्तस्य संयुगे॥ 12-98-45 (68617) ज्वलितैर्निशितैः प्रासशक्त्यृष्टिसपरश्वथैः। शैक्यायसमयैस्तीक्ष्णैरभिघातो भवेद्वसु॥ 12-98-46 (68618) [सङ्ख्यासमयविस्तीर्णमभिजातोद्भवं बहु।] आवेधाद्यच्च रुधिरं संग्रामे स्रवते भुवि। साऽस्य पूर्णाहुतिर्होत्रैः समृद्धा सर्वकामधुक्॥ 12-98-47 (68619) छिन्धि भिन्धीति यः शब्दः श्रूयते वाहिनीमुखे। सामानि सामगास्तस्य गायन्ति यमसादने॥ 12-98-48 (68620) हविर्धानं तु तस्याहुः परेषां वाहिनीमुखम्॥ 12-98-49 (68621) कुञ्जराणां हयानां च वर्मिणां च समुच्चय। अग्निः श्येनचितो नाम यज्ञे तस्य विधीयते॥ 12-98-50 (68622) उत्तिष्ठते कबन्धोऽत्र सहस्रे पतिते तु यः। स यूपस्तस्य शूरस्य खादिरोऽष्टाश्रिरुच्यते॥ 12-98-51 (68623) इडोपहूताः क्रोशन्ति कुञ्जरास्त्वङ्कुशेरिताः। ज्याघुष्टतलतालेन वषट्कारेण पार्थिव॥ 12-98-52 (68624) उद्गाता तत्र संग्रामे त्रिसामा दुन्दुभिर्नृप। ब्रह्मस्वे ह्रियमाणे तु त्यक्त्वा युद्धे प्रियां तनुम्। आत्मानं यूपमुच्छ्रित्य स यज्ञोऽनन्तदक्षिणः॥ 12-98-53 (68625) भर्तुरर्थे च यः शूरो निष्क्रामेद्वाहिनीमुखात्। न भयाद्विनिवर्तेत तस्य लोका यथा मम॥ 12-98-54 (68626) द्वीपिचर्मावृतैः खङ्गैर्बाहुभिः परिघोपमैः। यस्य वेदिरुपस्तीर्णा तस्य लोका यथा मम॥ 12-98-55 (68627) यस्तु नापेक्षते कंचित्सहायं विषमे स्थितः। विगाह्य वाहिनीमध्यं तस्य लोका यथा मम॥ 12-98-56 (68628) यस्य शोणितसंघट्टा भेरीमण्डूककच्छपा। वीरास्थिशर्करा दुर्गा मांसशोणितकर्दमा॥ 12-98-57 (68629) असिचर्मप्लवा घोरा केशशैवलशाद्वला। अश्वनागरथैश्चैव संछिन्नैः कृतसंक्रमा॥ 12-98-58 (68630) पताकाध्वजवानीरा हतवाहनवारणा। शोणितोदकसंपूर्णा दुस्तरा पारगैर्नरैः॥ 12-98-59 (68631) रहतनागमहानक्रा परलोकवहाऽशिवा। ऋष्टिखङ्गमहामीना गृध्रकङ्कबलप्लवा॥ 12-98-60 (68632) पुरुषादानुचरिता भीरूणां कश्मलावहा। नदी योधस्य संग्रामे तदस्यावभृथं नृप॥ 12-98-61 (68633) वेदिर्यस्य त्वमित्राणां शिरोभिर्व्यवकीर्यते। अश्वस्कन्धैर्गजस्कन्धैस्तस्य लोका यथा मम॥ 12-98-62 (68634) पत्नी शालाकृता यस्य परेषां वाहिनीमुखम्। हविर्धानं स्ववाहिन्यास्तदस्याहुर्मनीषिणः॥ 12-98-63 (68635) सदस्या दक्षिणा योधा आग्नीध्रश्चोत्तरां दिशम्। शत्रुसेना अलत्रस्य सर्वलोकानदूरतः॥ 12-98-64 (68636) यस्य भयतो व्यूहे भवत्याकाशमग्रतः। सास्य वेदिस्तदा यज्ञैर्नित्यं व्यूहास्त्रयोऽग्नयः॥ 12-98-65 (68637) यस्तु योधः परावृत्तः संत्रस्तो हन्यते परैः। अप्रतिष्ठः स नरकं याति नास्त्यत्र संशयः॥ 12-98-66 (68638) यस्य शोणितवेगेण वेदिः स्यात्संपरिप्लुता। केशमांसास्थिसंपूर्णा स गच्छेत्परमां गतिम्॥ 12-98-67 (68639) यस्तु सेनापतिं हत्वा तद्यानमधिरोहति। स विष्णुविक्रमक्रामी बृहस्पतिसमः प्रभुः॥ 12-98-68 (68640) नायकं तत्कुमारं वा यो वा स्यात्तत्र पूजितः। जीवग्राहं प्रगृह्णाति तस्य लोका यथा मम॥ 12-98-69 (68641) आहवे तु हतं शूरं न शोचेत कथंचन। अशोच्यो हि हतः शूरः स्वर्गलोके महीयते॥ 12-98-70 (68642) न ह्यन्नं नोदकं तस्य न स्नानं नाप्यशौचकम्। हतस्य कर्तुमिच्छन्ति तस्य लोकाञ्शृणुष्व मे॥ 12-98-71 (68643) वराप्सरः सहस्राणि शूरमत्योधने हतम्। त्वरमाणानि धावन्ति मम भर्ता भवेदिति॥ 12-98-72 (68644) एतत्तपश्च पुण्यं च धर्मश्चैव सनातनः। चत्वारश्चाश्रमास्तस्य यो युद्धे न पलायते॥ 12-98-73 (68645) वृद्धबालौ न हन्तव्यौ न च स्त्री नैव पृष्ठतः। तृणपूर्णमुखश्चैव तवास्मीति च यो वदेत्॥ 12-98-74 (68646) अहं वृत्रं बलं पाकं महाकायं विरोचनम्। दुरावारं च नमुचिं शतमायं च शम्बरम्॥ 12-98-75 (68647) विप्रचित्तिं च दैतेयं दनोः पुत्रांश्च सर्वशः। प्रह्वादं च निहत्याजौ ततो देवाधिपोऽभवम्॥ 12-98-76 (68648) इत्येतच्छक्रवचनं निशम्य प्रतिपूज्य च। योधानामात्मनः सिद्धिमम्बरीषोऽभिपन्नवान्॥ ॥ 12-98-77 (68649) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टनवतितमोऽध्यायः॥ 98॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-98-3 नाभागिः नाभागपुत्रः॥ 12-98-38 यश्चान्योऽक्षत्रियोऽपि युध्यते नरस्तस्याप्ययं च यज्ञोऽस्ति॥ 12-98-43 पीताः क्षारपानीयेन संभाविताः॥ 12-98-45 स्फ्यः यागीयोपकरणविशेषः॥ 12-98-46 शैक्यायसमयैः सर्वलोहमयैः। वसु यत्किंचिद्यज्ञियं द्रव्यम्॥ 12-98-49 हविधानं हविषः स्थाप नस्थलम्॥ 12-98-64 सदस्योत्तरयोधाग्निराग्नीध्रस्योत्तराथ दिक्। इति द. पाठः॥ 12-98-68 बृहस्पतिसवः क्रतुः इति ड.द. पाठः॥ 12-98-69 नायकं वा प्रमाणं वेति ड.द.पाठः॥

12-99-0 (68650) भीष्म उवाच। 12-99-0x (5600) अत्राप्युदाहरन्तीम-तिहासं पुरातनम्। प्रतर्दनो मैथिलश्च संग्रामं यत्र चक्रतुः॥ 12-99-1 (68651) यज्ञोपवीती संग्रामे जनको मिथिलाधिपः। योधानुद्धर्षयामास तन्निबोध युधिष्ठिर॥ 12-99-2 (68652) जनको मैथिलो राजा महात्मा सर्वतत्त्ववित्। योधानां दर्शयामास स्वर्गं नरकमेव च॥ 12-99-3 (68653) अभीरूणामिमे लोका भास्वन्तो हन्त पश्यत। पूर्णा गन्धर्वकन्याभिः सर्वकामदुहोऽक्षयाः॥ 12-99-4 (68654) इमे पलायमानानां नरकाः प्रत्युपस्थिताः। अकीर्तिः शाश्वती चैव यतितव्यमनन्तरम्॥ 12-99-5 (68655) तान्दृष्ट्वाऽरीन्विजयत भूत्वा संत्यागबुद्धयः। नरकस्याप्रतिष्ठस्य मा भूत वशवर्तिनः॥ 12-99-6 (68656) त्यागमूलं हि शूराणां स्वर्गद्वारमनुत्तमम्। इत्युक्तास्ते नृपतिना योधाः परपुरंजय॥ 12-99-7 (68657) अजयन्त रणे शत्रून्हर्षयन्तो नरेश्वरम्। तस्मात्त्यक्तात्मना नित्यं स्थातव्यं रणमूर्धनि॥ 12-99-8 (68658) गजानां रथिनो मध्ये रथानामनुसादिनः। सादिनामन्तरे स्थाप्यं पादातमपि दंशितम्॥ 12-99-9 (68659) य एवं व्यूहते राजा स नित्यं जयते रिपून्। तस्मदितद्विधातव्यं नित्यमेव युधिष्ठिर॥ 12-99-10 (68660) स्वर्गे सुकृतमिच्छन्तः सुयुद्धेनातिमन्यवः। क्षोभयेयुरनीकानि सागरं मकरा यथा॥ 12-99-11 (68661) हर्षयेयुर्विषण्णांश्च व्यवस्थाप्य परस्परम्। तेषां च भूमिं रक्षेयुर्भग्नान्नात्यनुसारयेत्॥ 12-99-12 (68662) पुनरावर्तमानानां निराशानां च जीविते। वेगः सुदुःसहो राजंस्तस्मान्नात्यनुसारयेत्॥ 12-99-13 (68663) न हि प्रहर्तुमिच्छन्ति शूराः प्रद्रवतो भयात्। तस्मात्पलायमानानां कुर्यान्नात्यनुसारणम्॥ 12-99-14 (68664) चराणामचरा ह्यन्नमदंष्ट्रा दंष्ट्रिणामपि। अपाणयः पाणिमतामन्नं शूरस्य कातराः॥ 12-99-15 (68665) समानपृष्ठोदरपाणिपादाः पश्चाच्छरं भीरवोऽनुव्रजन्ति। अतो भयार्ताः प्रणिपत्य भूयः कृत्वाञ्जलीनुपतिष्ठन्ति शूरान्॥ 12-99-16 (68666) शूरबाहुषु लोकोऽयं लम्बते पुत्रवत्सद। तस्मात्सर्वेषु लोकेषु शूरः संमानमर्हति॥ 12-99-17 (68667) न हि शौर्यात्परं किंचिन्त्रिषु लोकेषु विद्यते। शूरः सर्वं पालयति सर्वं शूरे प्रतिष्ठितम्॥ ॥ 12-99-18 (68668) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनशततमोऽध्यायः॥ 99॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-99-1 अत्र शूरप्रोत्साहने विषये॥ 12-99-3 दर्शयामास योगबलेन॥ 12-99-5 पतितव्यमनन्तरमिति ड. द. पाठः॥ 12-99-9 गजानां मध्ये रथिनः स्थाप्याः॥ 12-99-12 नात्यनुसारेयातिद्रावयेत् परावृत्तिभयात्॥ 12-99-13 तदेवाह पुनरिति॥

12-100-0 (68669) युधिष्ठिर उवाच। 12-100-0x (5601) यथा जयार्थिनः सेनां नयन्ति भरतर्षभ। ईषद्धर्मं प्रपीड्यापि तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-100-1 (68670) भीष्म उवाच। 12-100-2x (5602) सन्त्येव हि स्थिता धर्म उपपत्त्या तथा परे। साध्वाचारतया केचित्तथैवौपयिकादपि॥ 12-100-2 (68671) उपायधर्मान्वक्ष्यामि संसिद्धानर्थसिद्धये। निर्मर्यादा दस्यवस्तु भवन्ति परिपन्थिनः॥ 12-100-3 (68672) तेषां प्रतिविघातार्थं प्रवक्ष्याम्यथ नैगमम्। कार्याणां संप्रसिद्ध्यर्थं तानुपायान्निबोध मे॥ 12-100-4 (68673) उभे प्रज्ञे वेदितव्ये ऋज्वी वक्रा च भारत। जानन्वक्रां न सेवेत प्रतिबाधेत चागताम्॥ 12-100-5 (68674) अमित्रा एव राजानं भेदेनोपचरन्त्युत। तां राजा विकृतिं जानन्यथाऽमित्रान्प्रबाधते॥ 12-100-6 (68675) गजानां पार्थ वर्माणि गोवृषाजगराणि च। शल्यकण्टकलोहानि तनुत्राणि मतानि च॥ 12-100-7 (68676) शातपीतानि शस्त्राणि सन्नाहाः पीतलोहकाः। नानारञ्जनरक्ताः स्युः पताकाः केतवश्च ह॥ 12-100-8 (68677) ऋष्टयस्तोमराः खङ्गा निशिताश्च परश्वथाः। फलकान्यथ चर्माणि प्रतिकल्प्यान्यनेकशः॥ 12-100-9 (68678) अभिनीतानि शस्त्राणि योधाश्च कृतनिश्चयाः। चैत्रे वा मार्गशीर्षे वा सेनायोगः प्रशस्यते॥ 12-100-10 (68679) पक्वसस्या हि पृथिवी भवत्यम्बुमती तदा। नैवातिशीतो नात्युष्णः कालो भवति भारत॥ 12-100-11 (68680) तस्मात्तदा योजयेत परेषां व्यसनेऽथवा। एते हि योगाः सेनायाः प्रशस्ताः परबाधने॥ 12-100-12 (68681) जलवांस्तृणवान्मार्गः समो गम्यः प्रशस्यते। चारैः सुविदिताभ्यासः कुशलैर्वनगोचरैः॥ 12-100-13 (68682) न ह्यरण्यानि शक्यन्ते गन्तुं मृगगणैरिव। तस्मात्सेनासु तानेव योजयन्ति जयार्थिनः॥ 12-100-14 (68683) [अग्रतः पुरुषानीकं शक्तं चापि कुलोद्भवम्।] आवासस्तोयवान्मार्गः पर्याकाशः प्रशस्यते॥ 12-100-15 (68684) पोषामपसर्पाणां प्रतिघातस्तथा भवेत्। आकाशं हि वनाभ्याशे मन्यन्ते गुणवत्तरम्॥ 12-100-16 (68685) बहुभिर्गुणजातैश्च ये युद्धकुशला जनाः। [उपन्यासो भवेत्तत्र बलानां नातिदूरतः॥] 12-100-17 (68686) उपन्यासोऽपसर्पाणां पदातीनां च गूहनम्। हतशत्रुप्रतीघातमापदर्थं परायणम्॥ 12-100-18 (68687) सप्तर्पीन्पृष्ठतः कृत्वा युध्येयुरचला इव। अनेन विधिना शत्रूञ्जिगीषेतापि दुर्जयान्॥ 12-100-19 (68688) यतो वायुर्यतः सूर्यो यतः सोमस्ततो जयः। पूर्वंपूर्वं ज्याय एषां सन्निपाते युधिष्ठिर॥ 12-100-20 (68689) अकर्द -मनुदकाममर्यादामलोष्टकाम्। अश्वभूमिं प्रशंसन्ति ये युद्धकुशला जनाः॥ 12-100-21 (68690) समा निरुदकाकाशा रथभूमिः प्रशस्यते। नीचद्रुमा महाकक्षा सोदका हस्तियोधिनाम्॥ 12-100-22 (68691) बहुदुर्गा महाकक्षा वेणुवेत्रतिरस्कृता। पदातीनां क्षमा भूमिः पर्वतोपवनानि च॥ 12-100-23 (68692) पदातिबहुला सेना दृढा भवति भारत। रथाश्वबहुला सेना सुदिनेषु प्रशस्यते॥ 12-100-24 (68693) पदातिनागबहुला प्रावृट्काले प्रशस्यते। गुणानेतान्प्रसंख्याय देशकालौ प्रयोजयेत्॥ 12-100-25 (68694) एवं संचिन्त्य यो याति तिथिनक्षत्रपूजितः। विजयं लभते नित्यं सेनां सम्यक्प्रयोजयन्॥ 12-100-26 (68695) प्रसुप्तांस्तृषिताञ्श्रान्तान्प्रकीर्णान्नाभिघातयेत्। मोक्षे प्रयाणे चलने पानभोजनकालयोः। अतिक्षिप्तान्व्यतिक्षिप्तान्निहतान्प्रतनूकृतान्॥ 12-100-27 (68696) अविस्रब्धान्कृतारम्भानुपन्यासात्प्रतापितान्। बहिश्वरानुपन्यासान्कृतवेश्मानुसारिणः॥ 12-100-28 (68697) पारम्पर्यागते द्वारे ये केचिदनुवर्तिनः। परिचर्यापरोद्धारो ये च केचन वल्गिनः॥ 12-100-29 (68698) अनीकं ये विभिदन्ति भिन्नं संस्थापयन्ति च। समानाशनपानास्ते कार्या द्विगुणवेतनाः॥ 12-100-30 (68699) `जातिगोत्रं च विज्ञाय कर्म चानुत्तमं शुभम्। समानदेहरक्षार्थे कार्या द्विगुणवेतनाः। त्रिगुणं चतुर्गुणं चैव वेतनं तेषु कारयेत्॥' 12-100-31 (68700) दशाधिपतयः कार्याः शताधिपतयस्तथा। ततः सहस्राधिपतिं कुर्याच्छूरमतन्द्रितम्॥ 12-100-32 (68701) यथा मुख्यान्सन्निपात्य वक्तव्याः संशयामहे। यथा जयार्थं संग्रामे न जह्याम परस्परम्॥ 12-100-33 (68702) इहैव ते निवर्तन्तां ये च केचन भीरवः। न घातयेयुः प्रदरं कुर्वाणास्तुमुले सति॥ 12-100-34 (68703) [न सन्निपाते प्रदरं वधं वा कुर्युरीदृशाः॥] आत्मानं च स्वपक्षं च पालयन्हन्ति संयुगे॥ 12-100-35 (68704) अर्थनाशो वधोऽकीर्तिरयशश्च पलायने। अमनोज्ञाऽसुखा वाचः पुरुषस्य पलायतः॥ 12-100-36 (68705) प्रतिध्वस्तोष्ठदन्तस्य न्यस्तसर्वायुधस्य च। `हित्वा पलायमानस्य सहायान्प्राणसंशये।' अमित्रैरवरुद्धस्य द्विषतामस्तु नः सदा॥ 12-100-37 (68706) मनुष्यापसदा ह्येते ये भवन्ति पराङ्भुखाः। राशिवर्धनमात्रास्ते नैव ते प्रेत्य नो इह॥ 12-100-38 (68707) अमित्रा हृष्टमनसः प्रत्युद्यान्ति पलायिनम्। जयिनस्तु नरास्तात मङ्गलैर्वन्दनेन च॥ 12-100-39 (68708) यस्य स्म व्यसने राजन्ननुमोदन्ति शत्रवः। तदसह्यतरं दुःखं मन्यन्ते मरणादपि॥ 12-100-40 (68709) श्रियं जानीत धर्मस्य मूलं सर्वसुखस्य च। या भीरूणां पराख्यातिः शूरस्तामधिगच्छति॥ 12-100-41 (68710) ते वयं स्वर्गमिच्छन्तः संग्रामे त्यक्तजीविताः। जयन्तो वध्यमाना वा प्राप्नुयाम च सद्गतिम्॥ 12-100-42 (68711) एवं संशप्तशपथाः समभित्यक्तजीविताः। अमित्रवाहिनीं वीराः प्रतिगाहन्त्यभीरवः॥ 12-100-43 (68712) अग्रतः पुरुषाऽनीकमसिचर्मवतां भवेत्। पृष्ठतः शकटानीकं कलत्रं मध्यतस्तथा॥ 12-100-44 (68713) परेषां प्रतिघातार्थं पदातीनां च गूहनम्। अपि तस्मिन्पुरे वृद्धा भवेयुर्ये पुरोगमाः॥ 12-100-45 (68714) ये पुरस्तादभिमताः सत्ववन्तो मनस्विनः। ते पूर्वमभिवर्तेरंश्चैतानेवेतरे जनाः॥ 12-100-46 (68715) अपि चोद्धर्षणं कार्यं भीरूणामपि यत्नतः। स्कन्धदर्शनमात्रात्तु तिष्ठेयुर्वा समीपतः॥ 12-100-47 (68716) संहतान्योधयेदल्पान्कामं विस्तारयेद्बहून्। सूचीमुखमनीकं स्यादल्पानां बहुभिः सह॥ 12-100-48 (68717) संप्रयुक्ते निकृष्टे वा सत्यं वा यदि वाऽनृतम्। प्रगृह्य बाहून्क्रोशेत हन्त भग्नाः परे इति॥ 12-100-49 (68718) आगतं मे मित्रबलं प्रहरध्वमभीतवत्। सत्ववन्तो निधावेयुः कुर्वन्तो भैरवान्रवान्॥ 12-100-50 (68719) क्ष्वेडाः किलकिलाशब्दाः क्रकचा गोविषाणिकाः। भेरीमृदङ्गपणवान्नादयेयुश्च जर्झरान्॥ ॥ 12-100-51 (68720) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि शततमोऽध्यायः॥ 100॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-100-4 नैगमं वेदोक्तमुपायम्॥ 12-100-5 वक्रां वक्रयैव नाशयेत्॥ 12-100-6 अमित्रानिव तां निकृतिं प्रबाधते बाधेत॥ 12-100-7 गजानां वर्माणि वाणघातत्राणानि। गवादीनां शल्यादीनि॥ 12-100-21 अमर्यादां सेतुप्राकारादिहीनाम्॥ 12-100-24 सुदिनेषु वृष्टिवर्जितदिनेषु॥ 12-100-25 प्रसंख्याय सम्यग्विचार्य॥ 12-100-26 तिथौ नक्षत्रे च पूजित आशीर्भिर्योजितः॥ 12-100-28 उपन्यासात्सुरुङ्गादिगुप्तोपायात्। बहिस्तृणाद्यर्थं चरतो बहिश्चरानल्पान्। उपन्यासान् तृणाह्याहर्तॄन्॥ 12-100-29 तान्नाभिघातयेदिति प्रपूर्वेण संबन्धः॥ 12-100-30 अनीकं परकीयम्॥ 12-100-33 सन्निपात्यैकीकृत्य॥ 12-100-35 प्रदरं भङ्गम्। वधं वा स्वीयानाम्॥ 12-100-37 नोऽस्मत्संबन्धिनां द्विषतां पुरुषस्य द्रव्यनाशादिकमस्त्विति पूर्वेण सह द्वयोः संबन्धः॥ 12-100-38 राशिर्योधसंख्याशरीरं वा तस्य वर्धनाः। वृथाजन्मान इत्यर्थः॥ 12-100-39 पलायिनं जयिनः प्रत्युद्यान्ति यत्तदसह्यतरमित्यपकृष्यते॥ 12-100-44 पुरुषा पुरुषाणाम्। विभक्तिलोप आर्षः॥ 12-100-47 स्कन्धः समूहः। समूहमात्रार्थं वा तिष्ठेयुः॥ 12-100-48 संहतानन्योन्यं श्लिष्टान् स्वान्परैः सह योधयेत्सेनापतिः॥

12-101-0 (68721) युधिष्ठिर उवाच। 12-101-0x (5603) किंशीलाः किंसमुत्थानाः कथंरूपाश्च भारत। किंसन्नाहाः कथंशस्त्रा जनाः स्युः संयुगे नृपाः॥ 12-101-1 (68722) भीष्म उवाच। 12-101-2x (5604) यथाचरितमेवात्र शस्त्रं पत्रं विधीयते। आचाराद्धीह पुरुषस्तथा कर्मसु वर्तते॥ 12-101-2 (68723) गान्धाराः सिन्धुसौवीरा नखरप्रासयोधिनः। अभीरवः सुबलिनस्तद्वलं सर्वपारगम्॥ 12-101-3 (68724) सर्वशस्त्रेषु कुशलाः सत्ववन्तो ह्युशीनराः। प्राच्या मातङ्गयुद्धेषु कुशलाः कूटयोधिनः॥ 12-101-4 (68725) तथा यवनकाम्भोजा मधुरामभितश्च ये। एतेऽश्वयुद्धकुशला दाक्षिणात्याऽसिचर्मिणः। सर्वत्र शूरा जायन्ते महासत्वा महाबलाः॥ 12-101-5 (68726) आवन्तिका महाशूराश्चतुरङ्गे च मालवाः। एकोऽपि हि सहस्रस्य तिष्ठत्यभिमुखो रणे॥ 12-101-6 (68727) प्रायो देशाः समुद्दिष्टा लक्षणानि तु मे शृणु॥ 12-101-7 (68728) सिंहशार्दूलवाङ्गेत्राः सिंहशार्दूलगामिनः। पारावतकुलिङ्गाक्षाः सर्वे शूराः प्रमाथिनः। 12-101-8 (68729) मृगस्वरा द्वीपिनेत्रा ऋषभाक्षास्तथा परे। प्रमाथिनश्च मन्द्राश्च क्रोधनाः किङ्किणीस्वनाः॥ 12-101-9 (68730) मेघस्वनाः क्रूरमुखाः केचिच्च कलनिस्वनाः। जिह्मनासाग्रजिह्वाश्च दूरगा दूरपातिनः॥ 12-101-10 (68731) बिडालकुब्जाः स्तब्धाक्षास्तनुकेशास्तनुत्वचः। शीघ्राश्चपलचित्ताश्च ते भवन्ति दुरासदाः॥ 12-101-11 (68732) गौरा निमीलिताः केचिन्मृदुप्रकृतयस्तथा। तुरङ्गगतिनिर्घोषास्ते नराः पारयिष्णवः॥ 12-101-12 (68733) सुसंहताः प्रतनवो व्यूढोरस्काः सुसंस्थिताः। प्रवादितेषु कुप्यन्ति हृष्यन्ति कलद्देषु च॥ 12-101-13 (68734) गम्भीराक्षा निसृष्टाक्षाः पिङ्गाक्षा भ्रुकुटीमुखाः। नकुलाक्षास्तथा चैव सर्वे शूरास्तनुत्यजः॥ 12-101-14 (68735) जिह्नाक्षाः प्रललाटाश्च निर्मांसहनवोऽव्यथाः। वक्रबाह्वङ्गुलीसक्थाः कृशा धमनिसंतताः॥ 12-101-15 (68736) प्रविशन्ति च वेगेन सांपराये ह्युपस्थिते। वारणा इव संमत्तास्ते भवन्ति दुरासदाः॥ 12-101-16 (68737) दीप्तस्फुटितकेशान्ताः स्थूलपार्श्वहनूमुखाः। उन्नतांसाः पृथुग्रीवा विकटाः स्थूलपिण्डिकाः॥ 12-101-17 (68738) उद्बन्धा इव सुग्रीवा विनताविहगा इव। पिण्डशीर्षातिवक्राश्च पृषदंशमुखास्तथा॥ 12-101-18 (68739) अग्रस्वरा मन्युमन्तो युद्धेष्वारावसारिणः। अधर्मज्ञाऽवलिप्ताश्च घोरा रौद्रप्रदर्शनाः॥ 12-101-19 (68740) त्यक्तात्मानः सर्व एते उदग्रा ह्यनिवर्तिनः। पुरस्कार्याः सदा सैन्ये हन्यन्ते घ्नन्ति चापि ते॥ 12-101-20 (68741) अधार्मिका भिन्नवृत्ताः सान्त्वेनैषां पराभवः। एवमेव प्रदूष्यन्ते राज्ञोऽप्येते ह्यभीक्ष्णशः॥ ॥ 12-101-21 (68742) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकाधिकशततमोऽध्यायः॥ 101॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-101-2 आचरितं कुलदेशाचारागतम्। पत्रं वाहनम्॥ 12-101-5 दाक्षिणात्या असिचर्मिण इति च्छेदः॥ 12-101-8 कुलिङ्गाक्षाः कुलिङ्गः सर्पः॥ 12-101-10 जिह्मनाः सानुजङ्घाश्चेति थ. पाठः॥ 12-101-15 प्रललाटाः उन्नतकपालाः॥ 12-101-17 दीप्तः पिङ्गलः। पिण्डिकाः जानुनोरधः पश्चाद्भागाः॥ 12-101-18 सुग्रीवा वासुदेवाश्वाः। विनताविहगाः गण्डाः। पिण़्डशीर्षाः वृत्तशिरसः। अतिवक्राः विस्तीर्णमुखाः। संधिरार्षः समासो वा॥ 12-101-21 एवमेव प्रकुष्यन्ति इति झ. पाठः॥

12-102-0 (68743) युधिष्ठिर उवाच। 12-102-0x (5605) जयिन्याः कानि रूपाणि भवन्ति भरतर्षभ। पृतनायाः प्रशस्तानि तानि चेच्छामि वेदितुम्॥ 12-102-1 (68744) भीष्म उवाच। 12-102-2x (5606) जयिन्या यानि रूपाणि भवन्ति भरतर्षभ। पृतनायाः प्रशस्तानि तानि वक्ष्यामि सर्वशः॥ 12-102-2 (68745) दैवे पूर्वं प्रकुपिते मानुषे कालचोदिते। तद्विद्व अऽनुपस्यन्ति ज्ञानदीर्घेण चक्षुषा॥ 12-102-3 (68746) प्रायश्चित्तविधिं चात्र जपहोमांश्च तद्विदः। मङ्गल नि च कुर्वन्ति शमयन्त्यहितानि च॥ 12-102-4 (68747) उदीणानसो योधा वाहनानि च भारत। यस्यां भवन्ति सेनायां ध्रुवं तस्या जयो भवेत्॥ 12-102-5 (68748) अन्वेव वायवो यान्ति तथैवेन्द्रधनूंषि च। अनुप्लवन्ते मेघाश्च तथाऽऽदित्यस्य रश्मयः॥ 12-102-6 (68749) गोमायवश्चातुलोमबला गृध्राश्च सर्वशः। अर्हयेयुर्यदा सेनां तदा सिद्धिरनुत्तमा॥ 12-102-7 (68750) प्रसन्नभाः पावकश्चोर्ध्वरश्मिः प्रदक्षिणावर्तशिखो विधूमः। पुण्या गन्धाश्चाहुतीनां भवन्ति जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः॥ 12-102-8 (68751) गम्भीरशब्दाश्च महास्वनाश्च शङ्ख्याश्च भेर्यश्च नदन्ति यत्र। युयुत्सवश्चाप्रतीपा भवन्ति जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः॥ 12-102-9 (68752) इष्टा मृगाः पृष्ठतो वामतश्च संप्रस्थितानां च गमिष्यतां च। जिघांसतां दक्षिणाः सिद्धिमाहु र्ये त्वग्रतस्ते प्रतिषेधयन्ति॥ 12-102-10 (68753) माङ्गल्यशब्दाञ्शकुना वदन्ति हंसाः क्रौञ्चाः शतपत्राश्च चाषाः। हृष्टा योधाः सत्ववन्तो भवन्ति जयस्यैतद्भाविनो रूपमाहुः॥ 12-102-11 (68754) शस्त्रैर्यन्त्रैः कवचैः केतुभिश्च सुभानुभिर्मुखवर्णैश्च यूनाम्। भ्राजिष्मती दुष्प्रतिवीक्षणीया येषां चमूस्तेऽभिभवन्ति शत्रून्॥ 12-102-12 (68755) शुश्रूषवश्चानभिमानिनश्च परस्परं सौहृदमास्थिताश्च। येषां योधाः शौर्यमनुष्ठिताश्च जयस्यैतद्भाविनो रुपमाहुः॥ 12-102-13 (68756) शब्दाः स्पर्शास्तथा गन्धा विचरन्ति मनः प्रियाः। धैर्यं चाविशते योधान्विजयस्य मुखं च तत्॥ 12-102-14 (68757) शब्दो वामः प्रस्थितस्य दक्षिणः प्रविविक्षतः। पश्चात्संसाधयत्यर्थं पुरस्ताच्च निषेधति॥ 12-102-15 (68758) संहत्य महतीं सेनां चतुरङ्गां युधिष्ठिर। साम्नैव वर्तयेः पूर्वं प्रसतेथास्ततो युधि॥ 12-102-16 (68759) जघन्य एष विजयो यद्युद्धे सामभाषणम्। यादृच्छिको युधि जयो दैवेनेति विचारणम्॥ 12-102-17 (68760) आपगेव महावेगा त्रस्ता इव महामृगाः। दुर्निवार्यतमा चैव प्रभग्ना महती चमूः॥ 12-102-18 (68761) भग्ना इत्येव भज्यन्ते विद्वांसोऽपि न कारणम्। उदारसारा महती रुरुसंघोपमा चमूः॥ 12-102-19 (68762) परस्परज्ञाः संहृष्टास्त्यक्तप्राणाः सुनिश्चिताः। अपि पञ्चत्रतै शूरा निघ्नन्ति परवाहिनीम्॥ 12-102-20 (68763) अपि वा पञ्चषट्सप्तसंहिताः कृतनिश्चयाः। क्ललीनाः पूजिताः सम्यग्विजयन्तीह शात्रवान्॥ 12-102-21 (68764) सन्निपातो न मन्तव्यः शक्ये सति कथंचन। सान्त्वभेदप्रदानानां युद्धमुत्तरमुच्यते॥ 12-102-22 (68765) संसर्पेण हि सेनाया भयं भीरून्प्रबाधते। वज्रादिय प्रज्वलितादियं स्वित्क्षपयिष्यति॥ 12-102-23 (68766) अमिप्रयातां समितिं ज्ञात्वा ये प्रतियान्त्यथ। तेषां सन्दन्ति गात्राणि योधानां विवयस्य च॥ 12-102-24 (68767) विषयो व्यथते राजन्सर्वः सस्थाणुजङ्गमः। अस्त्रप्रतापतप्तानां मज्जाः सीदन्ति देहिनाम्॥ 12-102-25 (68768) तेषां सान्त्वं क्रूरमिश्रं प्रणेतव्यं पुनः पुनः। संपीड्यमाना हि परैर्योगमायान्ति सर्वतः॥ 12-102-26 (68769) आन्तराणां च भेदार्थं चरानभ्यवचारयेत्। यश्च तस्मात्परो राजा तेन संधिः प्रशस्यते॥ 12-102-27 (68770) न हि तस्यान्यथा पीडा शक्या कर्तुं तथाविधा। यथा सार्धममित्रेण सर्वतः प्रतिबाधनम्॥ 12-102-28 (68771) क्षमा वै साधुमायाति न ह्यसाधून्क्षमा सदा। क्षमायाश्चाक्षमायाश्च पार्थ विद्धि प्रयोजनम्॥ 12-102-29 (68772) विजित्य क्षममाणस्य यशो राज्ञो विवर्धते। महापराधे ह्यप्यस्मिन्विश्वसन्त्यपि शत्रवः॥ 12-102-30 (68773) मन्यन्ते कर्षयित्वा तु क्षमा साध्वीति शाम्बराः। असंतप्तं तु यद्दारु प्रत्येति प्रकृतिं पुनः॥ 12-102-31 (68774) नैतत्प्रशंसन्त्याचार्या न चैतत्साधु दर्शनम्। अक्रोधेनाविनाशेन नियन्तव्याः स्वपुत्रवत्॥ 12-102-32 (68775) द्वेष्यो भवति भूतानामुग्रो राजा युधिष्ठिर। मृदुमप्यवमन्यन्ते तस्मादुभयभाग्भवेत्॥ 12-102-33 (68776) प्रहरिष्यन्प्रियं ब्रूयात्प्रहरन्नपि भारत। प्रहृत्य च प्रियं ब्रूयाच्छोचन्निव रुदन्निव॥ 12-102-34 (68777) न मे प्रिया ये स्म हताः संप्रहृष्टाः परेऽपि च। न च कत्थनमेवाग्र्यमुच्यमानं पुनः पुनः॥ 12-102-35 (68778) अहो जीवितमाकाङ्क्षेन्नेदृशो वधमर्हति। सुदुर्लभाः सुपुरुषाः संग्रामेष्वपलायिनः॥ 12-102-36 (68779) कृतं ममाप्रियं तेन येनायं निहतो मृधे। इति वाचा वदन्हन्तृन्पूजयेत रहोगतः॥ 12-102-37 (68780) हन्तॄणां च हतानां च पूजां कुर्याद्यथार्थतः। क्रोशेद्बाहुं प्रगृह्यापि चिकीर्षञ्जनसंग्रहम्॥ 12-102-38 (68781) एवं सर्वास्ववस्थासु सान्त्वपूर्वं समाचरेत्। प्रियो भवति भूतानां धर्मज्ञो वीतभीर्नृपः॥ 12-102-39 (68782) विश्वासं चात्र गच्छन्ति सर्वभूतानि भारत। विश्वस्तः शक्यते भोक्तुं यथाकालं समुत्थितः॥ 12-102-40 (68783) तस्माद्विश्वासयेद्राजा सर्वभूतान्यमायया। सर्वतः परिरक्षेच्च यो महीं भोक्तुमिच्छति॥ ॥ 12-102-41 (68784) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्व्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 102॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-102-15 शब्दः काकस्येति शेषः॥ 12-102-22 सन्निपातो युद्धम्॥ 12-102-24 सन्निति युद्धम्। स्यन्दन्ति स्तिद्यन्ति॥ 12-102-25 विधयो देशः॥ 12-102-26 योगं सम्विम्॥ 12-102-27 आन्तराणां शत्रोः सद्धीनाम्। तस्माच्छत्रोः परः श्रेष्ठस्तेन सन्धिं च कुर्यात्॥ 12-102-29 क्षमा वै साध्वमायानां नहि साधु सदा क्षमा इति ड. थ. पाठः॥ 12-102-30 अस्मिन्क्षमावति॥ 12-102-31 असंताप्य ऋजूकृतं वंशादि पुनर्वक्रीभवत्यर्थः शत्रुं संताप्य क्षमां कुर्यादिति शम्बरस्य दैत्यस्य मतम्॥ 12-102-32 स्वमतमाह नैतदिति॥ 12-102-40 विस्वस्तो जनः॥

12-103-0 (68785) युधिष्ठिर उवाच। 12-103-0x (5607) कथं मृदौ कथं तीक्ष्णे महापक्षे च भारत। अरौ वर्तेत नृपतिस्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-103-1 (68786) भीष्म उवाच। 12-103-2x (5608) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। बृहस्पतेश्च संवादमिन्द्रस्य च युधिष्ठिर॥ 12-103-2 (68787) बृहस्पतिं देवपतिरभिवाद्य कृताञ्जलिः। उपसंगम्य पप्रच्छ वासवः परवीरहा॥ 12-103-3 (68788) अहितेषु कथं ब्रह्मन्प्रवर्तेयमतन्द्रितः। असमुछिद्य चैवैतान्नियच्छेयमुपायतः॥ 12-103-4 (68789) सेनयोर्थ्यतिषङ्गे च जयः साधारणो भवेत्। किं कुर्वाणं न मां जह्याज्ज्वलिता श्रीः प्रतापिनी॥ 12-103-5 (68790) ततो र्मार्थकामानां कुशलः प्रतिभानवान्। राजधर्मविधानज्ञः प्रत्युवाच पुरंदरम्॥ 12-103-6 (68791) न जा कलहेनेच्छेन्नियन्तुमपकारिणः। बालैर सवितं ह्येतद्यदमर्षो यदक्षमा॥ 12-103-7 (68792) न शत्रुर्विवृतः कार्यो वधमस्याभिकाङ्क्षता॥ 12-103-8 (68793) क्रोधं भयं च हर्षं च नियम्य स्वयमात्मनि। अमित्र पसेवेत विश्वस्तवदविश्वसन्॥ 12-103-9 (68794) प्रियमेव वदेन्नित्यं नाप्रियं किंचिदाचरेत्। विरमेच्छुष्कवैरेभ्यः कर्णजापं च वर्जयेत्॥ 12-103-10 (68795) यथा वैतंसिको युक्तो द्विजानां सदृशस्वरः। तान्द्विजान्कुरुते वश्यांस्तथायुक्तो महीपतिः। वशं चोपनयेच्छत्रून्निहन्याच्च पुंरदर॥ 12-103-11 (68796) न नित्यं परिभूयारीन्सुखं स्वपिति वासव। जागर्त्येव हि दुष्टात्मा संकरेऽग्निरिवोत्थितः॥ 12-103-12 (68797) न सन्निपातः कर्तव्यः सामान्ये विजये सति। विश्वास्यैवोपसंनम्यो वशे कृत्वा रिपुः प्रभो॥ 12-103-13 (68798) संप्रधार्य सहामात्यैर्मन्त्रविद्भिर्महात्मभिः। उपेक्ष्यमाणो विज्ञातो हृदयेनापराजितः। अथास्य प्रहरेत्काले विधेर्वित्तलितो यदा॥ 12-103-14 (68799) दण्डं च दूषयेदस्य पुरुषैराप्तकारिभिः॥ 12-103-15 (68800) आदिमध्यावसानज्ञान्प्रच्छन्नं च विचारयेत्। बलानि दूषयेदस्य जानन्नेव प्रमाणतः॥ 12-103-16 (68801) भेदेनोपप्रदानेन संसृजेदौषधैस्तथा। न त्वेव खलु संसर्गं रोचयेदरिभिः सह॥ 12-103-17 (68802) दीर्घकालमपीक्षेत्त निग्राह्या एव शत्रवः। कालकाङ्गी च युक्तः सन्नुपासीत शचीपते॥ 12-103-18 (68803) तथा प्रियं च वक्तव्यं यथा विस्रम्भमाप्नुयात्। न सद्योऽरीन्विहन्याच्च द्रष्टव्यो विजयो ध्रुवः। भूयः शल्यं घटयति नवं च कुरुते व्रणम्॥ 12-103-19 (68804) प्राप्ते च प्रहरेत्काले न च संवर्तते पुनः। हन्तुकामस्य देवेन्द्र पुरुषस्य रिपून्प्रति॥ 12-103-20 (68805) यं हि कालो व्यतिक्रामेत्पुरुषं कालकाङ्क्षिणम्। दुर्लभः स पुनस्तेन कालः कर्म चिकीर्षता॥ 12-103-21 (68806) औजस्यं जनयेदेव संगृह्णन्साधुसंमतम्। कालेन साधयेत्कृत्यमप्राप्तो न हि पीडयेत्॥ 12-103-22 (68807) विहाय कामं क्रोधं च तथाऽहंकारमेव च। युक्तो विवरमन्विच्छेदहितानां सदा नृपः॥ 12-103-23 (68808) मार्दवं दण्ड आलस्यं प्रमादश्च सुरोत्तम। मायाः सुविहिताः शक्र शातयन्त्यविचक्षणम्॥ 12-103-24 (68809) निहत्यैतानि चत्वारि मायां प्रतिविधाय च। ततः शक्नोति शत्रूणां प्रहर्तुमविचारयन्॥ 12-103-25 (68810) यदेवैतेन शक्येत गुह्यं कर्तुं तदाऽऽचरेत्। यच्छन्ति सतिवा गुह्यं मिथो विश्रावयन्त्यपि॥ 12-103-26 (68811) अशक्यमिति कृत्वा वा ततोऽन्यैः संविदं चरेत्। ब्रह्मदण्डमदृष्टेषु दृष्टेषु चतुरङ्गिणीम्॥ 12-103-27 (68812) भेदं च प्रथमं विद्यात्तूष्णीं दण्डं तथैव च। काले प्रयोजयेद्राजा तस्मिंस्तस्मिंस्तदातदा॥ 12-103-28 (68813) प्रणिपातं च गच्छेत काले शत्रोर्बलीयसः। युक्तोऽस्य वधमन्विच्छेदप्रमत्तः प्रमाद्यतः॥ 12-103-29 (68814) प्रणिपातेन दानेन वाचा मधुरया ब्रुवन्। अमित्रमुपसेवेत न च जातु विशङ्कयेत्॥ 12-103-30 (68815) स्थानानि शङ्कितानां च नित्यमेव विवर्जयेत्। न च तेष्वाश्वसेद्राजा जाग्रतीह निराकृताः॥ 12-103-31 (68816) न ह्यतो दुष्करं कर्म किंचिदस्ति सुरोत्तम। यथा विविधवृत्तानामैश्वर्यममराधिप॥ 12-103-32 (68817) तथा विविधशीलानामपि संभव उच्यते। प्रयतेद्योगमास्थाय मित्रामित्रानधारयन्॥ 12-103-33 (68818) मृदुमप्यवमन्यन्ते तीक्ष्णादुद्विजते जनः। मातीक्ष्णो मा मृदुर्भूस्त्वं तीक्ष्णो भव मृदुर्भव॥ 12-103-34 (68819) यथा वप्रे वेगवति सर्वतः संप्लतोदके। नित्यं विचरणाद्वाधस्तथा राज्यं प्रमाद्यतः॥ 12-103-35 (68820) न बहूनुपरुध्येत यौगपद्येन शात्रवान्। साम्ना दानेन भेदेन दण्डेन च पुरंदर॥ 12-103-36 (68821) एकैकमेषां निष्पिष्य शिष्टेषु निपुणं चरेत्। न तु शक्तोऽपि मेधावी सर्वानेवाचरेद्बुधः॥ 12-103-37 (68822) यदा स्यान्महती सेना हयनागरथाकुला। पदातियन्त्रबहुला अनुरक्ता षडङ्गिनी॥ 12-103-38 (68823) यदा बहुविधां वृद्धिं मन्येत प्रतियोगतः। तदा विवृत्य प्रहरेद्दस्यूनामविचारयन्॥ 12-103-39 (68824) न साम दण्डोपनिषत्प्रशस्यते न मार्दवं शत्रुषु यात्रिकं सदा। न सस्यघातो न च संकरक्रिया न चापि भूयः प्रकृतेर्विचारणा॥ 12-103-40 (68825) मायाविभेदानुपसर्जनानि वाचं तथैव प्रथमं प्रयोगात्। आप्तैर्मनुष्यैरुपचारयेत पुरेषु राष्ट्रेषु च संप्रयुक्तान्॥ 12-103-41 (68826) पुराऽपि चैताननुसृत्य भूमिपाः पुरेषु भोगानखिलाञ्जयन्ति पुरेषु नीतिं विहितां यथाविधि प्रयोजयन्तो बलवृत्रसूदन॥ 12-103-42 (68827) प्रदाय गूढानि वसूनि नाम प्रच्छिद्य भोगानपहाय च स्वान्। दुष्टाः स्वदोषैरिति कीर्तयित्वा पुरेषु राष्ट्रेषु च योजयन्ति॥ 12-103-43 (68828) तथैव चान्यैरपि शास्त्रवेदिभिः स्वलंकृतैः शास्त्रविधानलिङ्गितैः। सुशिक्षितैर्भाष्यकथाविशारदैः परेषु कृत्यामुपधारयेच्च॥ 12-103-44 (68829) इन्द्र उवाच। 12-103-45x (5609) कानि लिङ्गानि दुष्टस्य भवन्ति द्विजसत्तम। कथं दुष्टं विजानीयादेतत्पुष्टो ब्रवीहि मे॥ 12-103-45 (68830) बृहस्पतिरुवाच। 12-103-46x (5610) परोक्षमगुणानाह सद्रुणानभ्यसूयति। परैर्वा कीर्त्यमानेषु तूष्णीमास्ते पराङ्भुखः॥ 12-103-46 (68831) तूष्णींभावेऽपि विज्ञेयं न चेद्भवति कारणम्। विश्वासं चोष्ठसंदंशं शिरसश्च प्रकम्पनम्॥ 12-103-47 (68832) करोत्यभीक्ष्णं संसृष्टमसंसृष्टश्च भाषते। अदृष्टवद्विकुरुते दृष्ट्वा वा नाभिभाषते॥ 12-103-48 (68833) पृथगेत्य समश्नाति नेदमद्य यथाविधि। आसने शयने याने भावा लक्ष्या विशेषतः॥ 12-103-49 (68834) आर्तिरार्ते प्रिये प्रीतिरेतावन्मित्रलक्षणम्। विपरीतं तु बोद्धव्यमरिलक्षणमेव तत्॥ 12-103-50 (68835) एतान्येव यथोक्तानि बुध्येथास्त्रिदशाधिप। पुरुषाणां प्रदुष्टानां स्वभावो बलवत्तरः॥ 12-103-51 (68836) इति दुष्टस्य विज्ञानमुक्तं ते सुतसत्तम। निशाम्य शास्त्रतत्त्वार्थं यथावदमरेश्वरः॥ 12-103-52 (68837) भीष्म उवाच 12-103-53x (5611) स तद्वचः शत्रुनिबर्हणे रत स्तथा चकारावितथं बृहस्पतेः। चचार काले विजयाय चारिहा वशं च शत्रूननयत्पुरंदरः॥ ॥ 12-103-53 (68838) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्र्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 103॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-103-5 व्यतिषङ्गे मिश्रणे युद्धे इत्यर्थः। साधारणोऽनियतः॥ 12-103-6 प्रत्युवाच गुरुः॥ 12-103-7 विवृतः सावधानः॥ 12-103-11 वितसः पक्षिबन्धनोपायस्तदुपजीवी वैतंसिकः॥ 12-103-12 स्वपिति महीपतिरित्यनुकर्षः॥ 12-103-13 सामान्ये अनिश्चिते॥ 12-103-14 प्रहरेत्काले किंचिद्विचलिते पदे इति झ. पाठः॥ 12-103-15 किंचास्य दण्डं सेनां च भेदेन दूषयेत्सः॥ 12-103-17 औषधैर्विषादिभिः॥ 12-103-20 रिपून्प्रति हन्तुकामस्य॥ 12-103-25 चत्वारि मार्दवादीनि॥ 12-103-26 यच्छन्ति निगृह्णन्ति॥ 12-103-27 अदृष्टेषु दूरस्थेषु ब्रह्मदण्डं पुरोहितद्वारमभिचारं प्रयुञ्जयात्। दृष्टे प्रत्यक्षशत्रौ चतुरङ्गिणीमपि प्रयुञ्ज्यात्॥ 12-103-32 विविधवृत्तानां अस्थिराणाम्॥ 12-103-35 वेगवति पूरे सति वप्रे तटे विचरणाद्विदारणाद्वाध इति योजना॥ 12-103-38 षडङ्गिनी रथतुरगमातङ्गपदातिकोशवणिक्पथवती॥ 12-103-39 विवृत्य प्रकटीभूय। दस्यूनां दस्यून्॥ 12-103-40 बलवति शत्रौ साम न प्रशस्यते किं तर्हि दण्डोपनिषत् रहस्यदण्डः। अत एव शत्रुषु मार्दवं पार्यन्तिकं न कार्यम्। नापि यात्रिकं सदा कार्यम्। जयस्यानि यतत्वात्। यात्रायां हि सस्यानां घातः। संकरक्रिया विषादिना जलादीनां नाशनम्। भूयः पुनः पुनः प्रकृते सप्तविधायाः विचारणा तस्मात्कपटपूर्वको दण्डएव श्रेयानित्यर्थः॥ 12-103-41 मायाविभेदान्नानाविधा मायाः प्रयुञ्जीत। तत उपसर्जनानि परस्परमितरेषां शत्रूणामुत्थापनादीनि॥ 12-103-42 एतान् शत्रून्पुरेषु तत्तत्स्थानेषु अनुसृत्य भोगांस्तदीयान् जयन्ति। नीतिं पुरेषु स्वीयतेषु॥ 12-103-43 अनुसरणभेवाह प्रदायेति। एते न ममामात्याः दुष्टाः मां त्यक्त्वा राजान्तारं प्रतिगता इति लोकमुखात्कीर्तयित्वा परेषां पुरेषु राष्ट्रेषु च तान्यो जयन्ति॥ 12-103-44 कृत्यामिव कृत्यां मृत्युकारिणीं देवताम॥ 12-103-47 तच्चेद्भवति कारणमिति थ.द. पाठः॥ 12-103-48 संसृष्टं संसर्गम्। असंसृष्टश्च परइव भाषते॥

12-104-0 (68839) युधिष्ठिर उवाच। 12-104-0x (5612) धार्मिकोऽर्थानसंप्राप्य राजामात्यैः प्रबाधितः। च्युतः कोशाच्च दण्डाच्च सुखमिच्छन्कथं चरेत्॥ 12-104-1 (68840) भीष्म उवाच। 12-104-2x (5613) अत्रायं क्षेमदर्शीय इतिहासोऽनुगीयते। तत्तेऽह संप्रवक्ष्यामि तन्निबोध युधिष्ठिर॥ 12-104-2 (68841) क्षेमदर्शी नृपसुतो यत्र क्षीणबलः पुरा। मुनिं कालकवृक्षीयमाजमामेति नः श्रुतम्। तं पप्रच्छानुसंगृह्य कृच्छ्रामापदमास्थितः॥ 12-104-3 (68842) अर्थेषु मागी पुरुष ईहमानः पुनः पुनः। अलब्ध्वा मद्विधो राज्यं ब्रह्मन्किं कर्तुमर्हति॥ 12-104-4 (68843) अन्यत्र मरणाद्दैन्यादन्यत्र परसंश्रयात्। क्षुद्रादन्यत्र चाचारात्तन्ममाचक्ष्व सत्तम॥ 12-104-5 (68844) व्याधिनां चाभिपन्नस्य मानसेनेतरेण वा। बहुश्रुतः कृतप्रज्ञस्त्वद्विधः शरणं भवेत्॥ 12-104-6 (68845) निर्विद्य हि नरः कामान्नियम्य सुखमेधते। त्वक्त्वा प्रीतिं च शोकं च लब्ध्वा बुद्धिमयं वसु॥ 12-104-7 (68846) सुखमर्थाश्रयं येषामनुशोचामि तानहम्। मम ह्यर्थाः सुबहवो नष्टाः स्वप्नगता इव॥ 12-104-8 (68847) दुष्करं बत कुर्वन्ति महतोऽर्थांस्त्यजन्ति ये। वयं त्वेतान्परित्यक्तुमसतोऽपि न शक्नुमः॥ 12-104-9 (68848) इमामवस्थां संप्राप्तं दीनमार्तं श्रिया च्युतम्। यदन्यत्सुखमस्तीह तद्ब्रह्मन्ननुशाधि माम्॥ 12-104-10 (68849) कौसल्येनैवमुक्तस्तु राजपुत्रेण धीमता। मुनिः कालकवृक्षीयः प्रत्युवाच महाद्युतिः॥ 12-104-11 (68850) पुरस्तादेव ते बुद्धिरियं कार्या विजानतः। अनित्यं सर्वमेवैतदहं च मम चास्ति यत्॥ 12-104-12 (68851) यत्किंचिन्मन्यसेऽस्तीति सर्वं नास्तीति विद्धि तत्। एवं न व्यथते प्राज्ञः कृच्छ्रामप्यापदं गतः॥ 12-104-13 (68852) यद्धि भूतं भविष्यच्च ध्रुवं तन्न भविष्यति। एवं विदितवेद्यस्त्वमनर्थेभ्यः प्रमोक्ष्यसे॥ 12-104-14 (68853) ये च पूर्वसमारम्भा ये च पूर्वतरे परे। सर्वं नास्तीति ते चैव तज्ज्ञात्वा को नु संज्वरेत्॥ 12-104-15 (68854) भूत्वा च न भवत्येतदभूत्वा च भविष्यति। शोके न ह्यस्ति सामर्थ्यं शोचेत स कथं नरः॥ 12-104-16 (68855) क्वनु तेऽद्य पिता राजन्क्वनु तेऽद्य पितामहः। न त्वं पश्यसि तानद्य न त्वां पश्यन्ति तेऽपि वा॥ 12-104-17 (68856) आत्मनोऽध्रुवतां पश्यंस्तांस्त्वं किमनुशोचसि। बुद्ध्या चैवानुबुद्ध्यस्व ध्रुवं हि न च विद्यते॥ 12-104-18 (68857) अहं च त्वं च नृपते सुहृदः शत्रवश्च ते। अवश्यं न भविष्यामः सर्वं च न भविष्यति॥ 12-104-19 (68858) ये तु विंशतिवर्षा वै त्रिंशद्वर्षाश्च मानवाः। अर्वागेव हि ते सर्वे मरिष्यन्ति शरच्छतात्॥ 12-104-20 (68859) अपि चेन्महतो वित्तान्न प्रमुच्यते पूरुषः। नैतन्ममेति तन्मत्वा कुर्वीत प्रियमात्मनः॥ 12-104-21 (68860) अनागतं यन्न ममेति विद्या दतिक्रान्तं यन्न ममेति विद्यात्। दिष्टं बलीय इति मन्यमाना स्ते पण्डितास्तत्सतां वृत्तिमाहुः॥ 12-104-22 (68861) अनाढ्याश्चापि जीवन्ति राज्यं चाप्यनुशासते। बुद्धिपौरुषसंपन्नास्त्वया तुल्याधिका जनाः॥ 12-104-23 (68862) न च त्वमिव शोचन्ति तस्मात्त्वमपि मा शुचः। किं न त्वं तैर्नरैः श्रेयांस्तुल्यो वा बुद्धिपौरुषैः॥ 12-104-24 (68863) राजोवाच। 12-104-25x (5614) यादृच्छिकं सर्वमासीत्तद्राज्यमिति चिन्तये। ह्रियते सर्वमेवेदं कालेन महता द्विज॥ 12-104-25 (68864) तस्यैव ह्रियमाणस्य स्रोतसेव तपोधन। फलमेतत्प्रपश्यामि यथालब्धेन वर्तयन्॥ 12-104-26 (68865) मुनिरुवाच। 12-104-27x (5615) अनागतमतीतं च याथातथ्यविनिश्चयात्। नानुशोचेत कौसल्य सर्वार्थेषु तथा भव॥ 12-104-27 (68866) अवाप्यान्कामयन्नर्थान्नानवाप्यान्कदाचन। प्रत्युत्पन्नाननुभवन्मा शुचस्त्वमनागतान्॥ 12-104-28 (68867) यथालब्धोपपन्नार्थैस्तथा कौसल्य रंस्यसे। कच्चिच्छुद्धस्वभावेन श्रिया हीनो न शोचसि॥ 12-104-29 (68868) पुरस्ताद्भूतपूर्वत्वाद्धीनभोग्यो हि दुर्मतिः। धातारं गर्हते नित्यं लब्धार्थश्च न मृष्यते॥ 12-104-30 (68869) अनर्हानपि चैवान्यान्मन्यते श्रीमतो जनान्। एतस्मात्कारणादेतद्दुःखं भूयोऽनुवर्तते॥ 12-104-31 (68870) ईर्ष्याभिमानसंपन्ना राजन्पुरुषमानिनः। कच्चित्त्वं न तथा प्राज्ञ मत्सरी कोसलाधिप॥ 12-104-32 (68871) सहस्व श्रियमन्येषां यद्यपि त्वयि नास्ति सा। अन्यत्रापि सतीं लक्ष्मीं कुशला भुञ्जते नराः। अभिनिष्यन्दते देही श्रीभूतश्च द्विषज्जनात्॥ 12-104-33 (68872) श्रियं च पुत्रपौत्रं च मनुष्या धर्मचारिणः। त्यागधर्मविदो धीराः स्वयमेव त्यजन्त्युत॥ 12-104-34 (68873) `त्यक्तं स्वायंभुवे वंशे शुभेन भरतेन च। नानारत्नसमाकीर्णं राज्यं स्फीतमिति श्रुतम्॥ 12-104-35 (68874) तथाऽन्यैर्भूमिपालैश्च त्यक्तं राज्यं महोदयम्। त्यक्त्वा राज्यानि ते सर्वे वने वन्यफलाशिनः। गताश्च तपसः पारं दुःखस्यान्तं च भूमिपा॥ 12-104-36 (68875) बहुसंकुसुकं दृष्ट्वा विधित्सासाधनेन च। तथान्ये संत्यजन्त्येव मत्वा परमदुर्लभम्॥ 12-104-37 (68876) त्वं पुनः प्राज्ञरूपः सन्कृपणं परितप्यसे। अकाम्यान्कामयानोऽर्थान्पराधीनानुपद्रवान्॥ 12-104-38 (68877) तां बुद्धिमनुविज्ञाय त्वमेवैनान्परित्यज। अनर्थाश्चार्थरूपेण ह्यर्थाश्चानर्थरूपिणः॥ 12-104-39 (68878) अर्थायैव हि केषांचिद्धननाशा भवन्त्युत। अनित्यं तत्सुखं मत्वा श्रियमन्ये न लिप्सते॥ 12-104-40 (68879) रममाणः श्रिया कश्चिन्नान्यच्छ्रेयोऽभिमन्यते। तथा तस्येहमानस्य संरम्भोऽपि विनश्यति॥ 12-104-41 (68880) कृच्छ्राल्लब्धमभिप्रेतं यथा कौसल्य नश्यति। तदा निर्विद्यते सोऽर्थात्परिभग्नक्रमो नरः॥ 12-104-42 (68881) `अनित्यां तां श्रियं मत्वा श्रियं वा कः परीप्सति॥' 12-104-43 (68882) धर्ममेकेऽभिपद्यन्ते कल्याणाभिजना नराः। परत्र सुखमिच्छन्तो निर्विद्येयुश्च लौकिकात्॥ 12-104-44 (68883) जीवितं संत्यजन्त्येके धनलोभपरा नराः। न जीवितार्थं मन्यन्ते पुरुषा हि धनादृते॥ 12-104-45 (68884) पश्य चैषां कृपणतां पश्य चैषामबुद्धिताम्। अध्रुवे जीविते मोहादर्थतृष्णामुपाश्रिताः॥ 12-104-46 (68885) संचये च विनाशान्ते मरणान्ते च जीविते। संयोगे च वियोगान्ते कोनु विप्रणयेन्मनः॥ 12-104-47 (68886) धनं वा पुरुषो राजन्पुरुषं वा पुनर्धनम्। अवश्यं प्रजहात्येव तद्विद्वान्कोनु संज्वरेत्॥ 12-104-48 (68887) अन्यत्रोपनता ह्यापत्पुरुषं तोषयत्युत। तेन शान्तिं न लभते नाहमेवेति कारणात्॥' 12-104-49 (68888) अन्येषामपि नश्यन्ति सुहृदश्च धनानि च। पश्य बुद्ध्या मनुष्याणां तुल्यामापदमात्मनः। नियच्छ यच्छ संयच्छ इन्द्रियाणि मनस्तथा॥ 12-104-50 (68889) प्रतिषेद्धा न चाप्येषु दुर्बलेष्वहितेषु च॥ 12-104-51 (68890) प्राप्तिसृष्टेषु भावेषु व्यपकृष्टेष्वसंभवे। प्रज्ञानतृप्तो विक्रान्तस्त्वद्विधो नानुशोचति॥ 12-104-52 (68891) अल्पमिच्छन्नचपलो मृदुर्दान्तः सुसंस्थितः। ब्रह्मचर्योपपन्नश्च त्वद्विधो नैव मुह्यति॥ 12-104-53 (68892) न त्वेव जाल्मीं कापालीं वृत्तिमेषितुमर्हसि। नृशंसवृत्तिं पापिष्ठां दुःखां कापुरुषोचिताम्॥ 12-104-54 (68893) अपि मूलफलाहारो रमस्वैको महावने। वाग्यतः संगृहीतात्मा सर्वभूतदयान्वितः॥ 12-104-55 (68894) सदृशं पण्डितस्यैतदीषादन्तेन हस्तिना। यदेको रमतेऽरण्ये यच्चाप्यल्पेन तुष्यति॥ 12-104-56 (68895) महाह्रदः संक्षुभित आत्मनैव प्रसीदति। `एवं नरः स्वत्मानैव कृतप्रज्ञः प्रसीदति॥' 12-104-57 (68896) एतदेवं गतस्याहं सुखं पश्यामि केवलम्। असंभवे श्रियो राजन्हीनस्य सचिवादिभिः। दैवे प्रतिनिविष्टे च किं श्रेयो मन्यते भवान्॥ ॥ 12-104-58 (68897) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुरधिकशततमोऽध्यायः॥ 104॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-104-4 भागी भागार्हः। ईहमानो यतमानः॥ 12-104-6 इतरेण शारीरेण॥ 12-104-7 निर्विद्य विरज्य। कामाद्विषयभोगात्। बुद्धिमयं वसु ज्ञानरूपं धनम्॥ 12-104-12 इयं निर्विद्यतीति श्लोकेन त्वया प्रोक्ता। अहं च यच्च ममाऽस्त्येतत्सर्वमनित्यमिति जानतस्ते त्वया॥ 12-104-13 नास्ति तुच्छत्वात्॥ 12-104-22 तन्निर्ममत्वम्॥ 12-104-25 यादृच्छिकमयत्नादागतम्॥ 12-104-26 एतच्छोकाख्यं फलं यथालब्धेन वर्तयन् जीवन्नपि पश्यामि। यादृच्छिकस्य नाशेन जीवनालोपेऽपि शोको न नश्यतीत्यर्थः॥ 12-104-30 न मृष्यते तैर्न संतुष्यति॥ 12-104-33 अन्यत्र शत्रौ। कुशला निर्मत्सराः। अभिनिष्यदन्ते प्रस्रवति॥ 12-104-37 विधित्सा क्रियाणामनुपरमस्तेन साधनेन च संकुसुकमस्थिरम्॥ 12-104-38 उपद्रवानस्थिरान्॥ 12-104-39 अर्थरूपेण भासमानाः॥ 12-104-40 आद्यस्योदाहरणं अर्थायेति॥ 12-104-41 द्वितीयस्योदाहरण रममाण इति॥ 12-104-42 परिभग्नकमो नष्टारम्भः॥ 12-104-47 विप्रणयेद्दद्यात्॥ 12-104-50 नियम्य सर्वं सङ्गं च इति ट. ड. पाठः॥ 12-104-52 प्रतिकृष्टेषु भाग्येषु व्यपकृष्टेषु संभवे इति ट.थ. पाठः॥

12-105-0 (68898) मुनिरुवाच। 12-105-0x (5616) अथ चेत्पौरुषं किंचित्क्षत्रियात्मनि पश्यसि। ब्रवीम्यहं तु ते नीतिं राज्यस्य प्रतिपत्तये॥ 12-105-1 (68899) तां चच्छक्ष्यस्यनुष्ठातुं कर्म चैव करिष्यसि। शृणु सर्वमशेषेण यत्ते वक्ष्यामि तत्त्वतः॥ 12-105-2 (68900) आचरिष्यसि चेत्कर्म महतोऽर्थानवाप्स्यसि। राज्यं वा राज्यमन्त्रं वा महतीं वा पुनः श्रियम्। यद्येतद्रोचते राजन्पुनर्ब्रूहि ब्रवीमि ते॥ 12-105-3 (68901) राजोवाच। 12-105-4x (5617) ब्रवीतु भगवान्नीतिमभिपन्नोऽस्म्यधीहि भो। अमोघ एव मेऽद्यास्तु त्वया सह समागमः॥ 12-105-4 (68902) मुनिरुवाच। 12-105-5x (5618) हित्वा मानं च दम्भं च क्रोधं हर्ष भयं तथा। प्रत्यमित्राणि सेवस्व प्रणिपत्य कृताञ्जलिः। तमुत्तमेन शौचेन कर्मणा चावधारय॥ 12-105-5 (68903) दातुमर्हति ते वित्तं वैदेहः सत्यविक्रमः। प्रमाणं सर्वभूतेषु प्रग्रहं च गमिष्यसि॥ 12-105-6 (68904) ततः सहायान्सोत्साहाँल्लप्स्यसेऽव्यसनाञ्शुचीन्। वर्तमानः स्वशास्त्रे वै संयतात्मा जितेन्द्रियः। अभ्युद्धरति चात्मानं प्रसादयति च प्रजाः॥ 12-105-7 (68905) तेनैव त्वं धृतिमता श्रीमता चापि सत्कृतः। प्रमाणं सर्वभूतेषु गत्वा च ग्रहणं महत्॥ 12-105-8 (68906) ततः सुहृद्बलं लब्ध्वा मन्त्रयित्वा सुमन्त्रितम्। सान्त्वेन भेदयित्वाऽरीन्बिल्वं बिल्वेन शातय। परैर्वा संविदं कृत्वा बलमप्यस्य घातय॥ 12-105-9 (68907) अलभ्या ये शुभा भावाः स्त्रियश्चाच्छादनानि च। शय्यासनानि यानानि महार्हाणि गृहाणि च॥ 12-105-10 (68908) पक्षिणो मृगजातानि रसगन्धाः फलानि च। तेष्वेव सज्जयेथास्त्वं यथा नश्येत्स्वयं परः॥ 12-105-11 (68909) यद्येवं प्रतिषेद्धव्यो यद्युपेक्षणमर्हति। `सदैव राजशार्दूल विदुषा हितमिच्छता।' न जातु विवृतः कार्यः शत्रुः सुनयमिच्छता॥ 12-105-12 (68910) वसस्व पुरमामित्रं विषये मित्रसंमतः। भजस्व श्वेतकाकीयैर्मित्रधर्ममनथैकैः॥ 12-105-13 (68911) आरम्भांश्चास्य महतो दुष्करान्संप्रयोजय। नदीबन्धविभेदांश्च बलवद्भिर्विरुध्यताम्॥ 12-105-14 (68912) उद्यानानि महार्हाणि शयनान्यासनानि च। प्रीतिभोगमुखेनैव कोशमस्य विरोचय॥ 12-105-15 (68913) यज्ञदाने प्रशंसास्मै ब्राह्मणाननुवर्तय। ते त्वा प्रियं करिष्यन्ति तच्छेत्स्यन्ति वृका इव॥ 12-105-16 (68914) असंशयं पुण्यशीलाः प्राप्नोति परमां गतिम्। त्रिविष्टपे पुण्यतमं स्थानं प्राप्नोति शाश्वतम्॥ 12-105-17 (68915) कोशक्षये त्वमित्राणां वशं कौसल्य गच्छति। उभयत्र प्रयुक्तस्य धर्मे चाधर्म एव च॥ 12-105-18 (68916) फलार्थमूलमुच्छिद्यात्तेन नन्दन्ति शत्रवः। न चास्मै मानुषं कर्म दैवप्रस्योपवर्णय॥ 12-105-19 (68917) असंशयं दैवपरः क्षिप्रमेव विनश्यति। याजयैनं विश्वजिता सर्वस्वेन वियुज्यताम्॥ 12-105-20 (68918) ततो गच्छत्यसिद्धार्थः पीडयानो महाजनम्। त्यागधर्मविदं पुण्यं कंचिदस्योपवर्णय॥ 12-105-21 (68919) अपि त्यागं बुभूषेत कच्चिद्गच्छेदनामयम्। सिद्धेनौषधियोगेन सर्वशत्रुविनाशिना। गजानश्वान्मनुष्यांश्च कृतकैरुपघातय॥ 12-105-22 (68920) एते चान्ये च बहवो दम्भयोगाः सुचिन्तिताः। शक्या विपहता कर्तुं न क्लीबेन नृपात्मज॥ ॥ 12-105-23 (68921) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चाधिकशततमोऽध्यायः॥ 105॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-105-4 अभिपन्नोऽस्मि पौरुषेणेति शेषः॥ 12-105-6 प्रमाणं विश्वासम्॥ 12-105-7 स्वशास्त्रे नीतिशास्त्रे॥ 12-105-8 ग्रहणं आदरम्॥ 12-105-13 श्वेतकाकीयैः श्वा च एतश्च काकश्च तेषामिति धर्माः। क्रमेण नित्यं जागरूकत्वभयचकितत्वपरेङ्गितज्ञत्वानि तैः उपायैः मित्रधर्मं भजस्व। श्वेत इत्यत्रोमाडोश्चेति पररूपम्। एतो मृगः॥ 12-105-14 नदीवच्च विरोधांश्चेति झ. पाठः। तत्र आरम्भान्विरोधांश्च महानदीवद्दुस्तरानित्यर्थः॥ 12-105-18 धर्माधर्माभ्यां कोशक्षये सति॥ 12-105-19 फलस्य स्वर्गादेः अर्थस्य जयादेः मूलकारणं कोशः॥

12-106-0 (68922) राजोवाच। 12-106-0x (5619) न निकृत्या न दम्भेन ब्रह्मन्निच्छामि जीवितुम्। नाधर्मयुक्तानिच्छेयमर्थान्सुमहतोऽप्यहम्॥ 12-106-1 (68923) पुरस्तादेव भगवन्मयैतदपवर्जितम्। येन पापं न शङ्केत यद्वा कृत्स्नं हितं भवेत्॥ 12-106-2 (68924) आनृशंस्येन धर्मेण लोके ह्यस्मिञ्जिजीविषुः। नाहमेतदलं कर्तुं नैतन्मय्युपपद्यते॥ 12-106-3 (68925) मुनिरुवाच। 12-106-4x (5620) उपपन्नस्त्वमेतेन यथा क्षत्रिय भाषसे। प्रकृत्या ह्युपपन्नोऽसि बुद्ध्या चाद्भुतदर्शनः॥ 12-106-4 (68926) उभयोरेव साह्यार्थे यतिष्ये तव तस्य च। संश्लेषं वा करिष्यामि शाश्वतं ह्यनपायिनम्॥ 12-106-5 (68927) त्वादृशं हि कुले जातभनृशंसं बहुश्रुतम्। अमात्यं को न कुर्वीत राज्यप्रणयकोविदम्॥ 12-106-6 (68928) यस्त्वं प्रव्राजितो राज्याद्व्यसनं चोत्तमं गतः। आनृशंस्येन वृत्तेन क्षत्रियेच्छसि जीवितुम्॥ 12-106-7 (68929) आगन्ता मद्गृहं तात वैदेहः सत्यसंगरः। अथाहं तं नियोक्ष्यामि तत्करिष्यत्यसंशयम्॥ 12-106-8 (68930) भीष्म उवाच। 12-106-9x (5621) तत आहूय वैदेहं मुनिर्वचनमब्रवीत्। अयं राजकुले जातो विदिताभ्यन्तरो मम॥ 12-106-9 (68931) आदर्श इव शुद्धात्मा शारदश्चन्द्रमा यथा। नास्मिन्पश्यामि वृजिनं सर्वतो मे परीक्षितः॥ 12-106-10 (68932) तेन ते संधिरेवास्तु विश्वसास्मिन्यथा मयि। न राज्यमनमात्येन शक्यं शास्तुममित्रहन्॥ 12-106-11 (68933) अमात्य शुद्ध एव स्याद्बुद्धिसंपन्न एव वा। तस्माच्चैव भयं राज्ञः पश्य राज्यस्य योजनम्॥ 12-106-12 (68934) धर्मात्मनां क्वचिल्लोके नान्यास्ति गतिरीदृशी। तदा राजपुत्रोऽयं सतां मार्गमनुष्ठितः। असंगृहीतस्त्वेवैष त्वया धर्मपुरोगमः॥ 12-106-13 (68935) संसेव्यमानः शत्रूंस्ते गृह्णीयान्महतो गणान्॥ 12-106-14 (68936) यद्ययं प्रतियुद्ध्येत स्वकर्म क्षत्रियस्य तत्। जिगीषमाणस्त्वां युद्धे पितृपैतामहे पदे॥ 12-106-15 (68937) त्वं अपि प्रतियुद्ध्येथा विजिगीषुर्व्रते स्थितः। अयुद्ध्वैव नियोगान्मे वशे कुरु हिते स्थितः॥ 12-106-16 (68938) स त्वं धर्ममवेक्षस्व हित्वा लोभमसांप्रतम्। न च कामान्न च द्रोहात्स्वधर्मं हातुमर्हसि॥ 12-106-17 (68939) नैव नित्यं जयस्तात नैव नित्यं पराजयः। तस्माज्जयश्च भोक्तव्यो भोक्तव्यश्च पराजयः॥ 12-106-18 (68940) आत्मन्यपि च संदृश्यावृभौ जयपराजयौ। निःशेषकारिणां तात निःशेषकरणाद्भयम्॥ 12-106-19 (68941) इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं वचनं ब्राह्मणर्षभम्। प्रतिपूज्याभिसत्कृत्य पूजार्हमनुमान्य च॥ 12-106-20 (68942) यथा ब्रूयान्महाप्राज्ञो यथा ब्रूयान्महाश्रुतः। श्रेयस्कामो यथा ब्रूयादुभयोरेव तत्क्षमम्॥ 12-106-21 (68943) यद्यद्वचनमुक्तोऽस्मि करिष्यामि च तत्तथा। एतद्धि परमं श्रेयो न मेऽत्रास्ति विचारणा॥ 12-106-22 (68944) ततः कौसल्यमाहूय मैथिलो वाक्यमब्रवीत्। धर्मतो बुद्धितश्चैव बलेन च जितं मया॥ 12-106-23 (68945) अहं त्वया चात्मगुणैर्जितः पार्थिवसत्तम। आत्मानमनवज्ञाय जितवद्वर्ततां भवान्॥ 12-106-24 (68946) नावमन्यामि ते बुद्धिं नावमन्ये च पौरुषम्। नावमन्ये जयामीति जितवद्वर्ततां भवान्॥ 12-106-25 (68947) यथावत्पूजितो राजन्गृहं गन्तासि मे गृहात्। ततः संपूज्य तौ विप्रं विश्वस्तौ जग्मतुर्गृहान्॥ 12-106-26 (68948) वैदेहस्त्वथ कौसल्यं प्रवेश्य गृहमञ्जसा। प्राद्यार्ध्यमधुपर्कैस्तं पूजार्हं प्रत्यपूजयत्॥ 12-106-27 (68949) ददौ दुहितरं चास्मै रत्नानि विविधानि च। एष राज्ञां परो धर्मः समौ जयपराजयौ॥ ॥ 12-106-28 (68950) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि ष़डधिकशततमोऽध्यायः॥ 106॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-106-5 तस्य विदेहस्य॥ 12-106-6 त्वादृशा राजानं लब्ध्वा अमात्यकर्म को न कुर्वीताऽपितु सर्वोऽपि मादृशः कुर्वीतैवेत्यर्थः॥ 12-106-7 उत्तमं महृत्॥ 12-106-14 गणाञ्शत्रुसङ्घान्॥ 12-106-17 असांप्रतमनुचितम्॥ 12-106-24 जितवत्प्राप्तजयइव॥

12-107-0 (68951) युधिष्ठिर उवाच। 12-107-0x (5622) ब्राह्मणक्षत्रियविशां शूद्राणां च परंतप। धर्मवृत्तं च वित्तं च वृत्त्युपायाः फलानि च॥ 12-107-1 (68952) राज्ञां वृत्तं च कोशं च कोशसंचयनं जयः। अमात्यगुणवृत्तिश्च प्रकृतीनां च वर्धनम्॥ 12-107-2 (68953) षाङ्गुण्यगुणकल्पश्च सेनानीतिस्तथैव च। दुष्टस्य च परिज्ञानमदुष्टस्य च लक्षणम्॥ 12-107-3 (68954) समहीनाधिकानां च यथावल्लक्षणं च यत्। मध्यमस्य च तुष्ट्यर्थं यथा स्थेयं विवर्धता॥ 12-107-4 (68955) क्षीणग्रहणवृत्तिश्च यथा धर्मं प्रकीर्तितम्। लघुनाऽदेशरूपेण ग्रन्थयोगेन भारत॥ 12-107-5 (68956) विजिगीषोस्तथा वृत्तमुक्तं चैव तथैव ते। गणानां वृत्तिमिच्छामि श्रोतुं मतिमतां वर॥ 12-107-6 (68957) यथा गणाः प्रवर्धन्ते न भिद्यन्ते च भारत। अरींश्च विजिगीषन्ते सुहृदः प्राप्नुवन्ति च॥ 12-107-7 (68958) भेदमूलो विनाशो हि गणानामुपलक्षये। मन्त्रसंवरणं दुःखं बहूनामिति मे मतिः॥ 12-107-8 (68959) एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं निखिलेन परंतप। यथा च ते न भिद्येरंस्तच्च मे वद भारत॥ 12-107-9 (68960) भीष्म उवाच। 12-107-10x (5623) गणानां च कुलानां च राज्ञां भरतसत्तम। वैरसंदीपनावेतौ लोभामर्षौ नराधिप॥ 12-107-10 (68961) लोभमेको हि वृणुते ततोऽमर्षमनन्तरम्। ततो ह्यमर्षसंयुक्तावन्योन्यजनिताशयौ॥ 12-107-11 (68962) चारमन्त्रबलादानैः सामदानविभेदनैः। क्षयव्ययभयोपायैः प्रकर्षन्तीतरेतरम्॥ 12-107-12 (68963) तत्रादानेन भिद्यन्ते गणाः संघातवृत्तयः। भिन्ना विमनसः सर्वे गच्छन्त्यरिवशं भयात्॥ 12-107-13 (68964) भेदे गणा विनश्युर्हि भिन्नास्तु सुजयाः परैः। तस्मात्संघातयोगेन प्रयतेरन्गणाः सदा॥ 12-107-14 (68965) अर्थाश्चैवाधिगम्यन्ते संघातबलपौरुषैः। ब्राह्माश्च मैत्रीं कुर्वन्ति तेषु संघातवृत्तिषु॥ 12-107-15 (68966) ज्ञानवृद्धाः प्रशंसन्ति शुश्रूषन्तः परस्परम्। विनिवृत्ताभिसंधानाः सुखमेधन्ति सर्वशः॥ 12-107-16 (68967) धर्मिष्ठान्व्यवहारांश्च स्थापयन्तश्च शास्त्रतः। यथावत्प्रतिपश्यन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः॥ 12-107-17 (68968) पुत्रान्भ्रातृन्निगृह्णन्तो विनयन्तश्च तान्सदा। विनीतांश्च प्रगृह्णन्तो विवर्धन्ते गणोत्तमाः॥ 12-107-18 (68969) चारमन्त्रविधानेषु कोशसंनिचयेषु च। नित्ययुक्ता महाबाहो वर्धन्ते सर्वतो गणाः॥ 12-107-19 (68970) प्राज्ञांश्चारान्महोत्साहान्कर्मसु स्थिरपौरुषान्। मानयन्तः सदा युक्ता विवर्धन्ते गणा नृप॥ 12-107-20 (68971) द्रव्यवन्तश्च शूराश्च शस्त्रज्ञाः शास्त्रपारगाः। कृच्छ्रास्वापत्सु संमूढान्गणाः संतारयन्ति ते॥ 12-107-21 (68972) क्रोधो भेदो भयं दण्डः कर्षणं निग्रहो वधः। नयत्यरिवशं सद्यो गणान्भरतसत्तम॥ 12-107-22 (68973) तस्मान्मानयितव्यास्ते गणमुख्याः प्रधानतः। लोकयात्रा समायत्ता भूयसी तेषु पार्थिव॥ 12-107-23 (68974) मन्त्रगुप्तिः प्रधानेषु चारश्चामित्रकर्शण। न गणाः कृत्स्नशो मन्त्रं श्रोतुमर्हन्ति भारत॥ 12-107-24 (68975) गणमुख्यैस्तु संभूय कार्यं गणहितं मिथः॥ 12-107-25 (68976) पृथग्गणस्य भिन्नस्य विततस्य ततोऽन्यथा। अर्थाः प्रत्यवसीदन्ति तथाऽनर्था भवन्ति व॥ 12-107-26 (68977) तेषामन्योन्यभिन्नानां स्वशक्तिमनुतिष्ठताम्। निग्रहः पण्डितैः कार्यः क्षिप्रमेव प्रधानतः॥ 12-107-27 (68978) कुलेषु कलहा जाताः कुलवृद्धैरुपेक्षिताः। गोत्रस्य नाशं कुर्वन्ति गणभेदस्य कारकम्॥ 12-107-28 (68979) आभ्यन्तरं भयं रक्ष्यमसारं बाह्यतो भयम्। आभ्यन्तरं भयं राजन्सद्यो मूलानि कृन्तति॥ 12-107-29 (68980) अकस्मात्क्रोधमोहाभ्यां लोभाद्वाऽपि स्वभावजात्। अन्योन्यं नाभिभाषन्ते तत्पराभवलक्षणम्॥ 12-107-30 (68981) जात्या च सदृशाः सर्वे कुलेन सदृशास्तथ। न चोद्योगेन बुद्ध्या वा रूपद्रव्येण वा पुनः॥ 12-107-31 (68982) भेदाच्चैव प्रदानाच्च नाम्यन्ते रिपुभिर्गणाः। तस्मात्संघातमेवाहुर्गणानां शरणं महत्॥ ॥ 12-107-32 (68983) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्ताधिकसततमोऽध्यायः॥ 107॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-107-5 क्षीणस्य ग्रहणं वृत्तिर्जीविका च। लधुना सुगमेन। आदेशरूपेणोपदेशात्मकेन॥ 12-107-6 गणानां शूरजनस्तेमानाम्॥ 12-107-11 एको राजा लोभं वृणुते। गणस्तदाऽस्मभ्यं न ददाती त्यमर्षं वृणुते॥ 12-107-12 इतरेतरं गणा राजानश्च प्रकर्षन्ति॥ 12-107-14 संघातयोगेनैकमत्यप्रयोगेण॥

12-108-0 (68984) युधिष्ठिर उवाच 12-108-0x (5624) महानयं धर्मपथो बहुशाखश्च भारत। किंस्विदेवेह धर्माणामनुष्ठेयतमं मतम्॥ 12-108-1 (68985) किं कार्यं सर्वभूतानां गरीयो भवतो मतम्। यथाऽहं परमं धर्ममिह च प्रेत्य चाप्नुयाम्॥ 12-108-2 (68986) भीष्म उवाच। 12-108-3x (5625) मातापित्रोर्गुरूणां च पूजा बहुमता मम। अत्र वर्तन्नरो लोकान्यशश्च महदश्नुते॥ 12-108-3 (68987) यदेते ह्यनुजानीयुः कर्म तात सुपूजिताः। धर्मं धर्मविरुद्धं वा तत्कर्तव्यं युधिष्ठिर॥ 12-108-4 (68988) न तैरभ्यननुज्ञातो धर्ममन्यं समाचरेत्। यं मे तेऽभ्यनुजानीयुः स धर्म इति निश्चयः॥ 12-108-5 (68989) एत एव त्रयो लोका एत एवाश्रमास्त्रयः। एत एव त्रयो वेदा एत एव त्रयोऽग्नयः॥ 12-108-6 (68990) पितावै गार्हपत्योऽग्निर्माताऽग्निर्दक्षणः स्मृतः। गुरु वनीयस्तु साऽग्नित्रेता गरीयसी॥ 12-108-7 (68991) त्रिष्वप्रमाद्यन्नेतेषु त्रील्लोँकानपि जेष्यसि। पितृवृत्त्या त्विमं लोकं मातृवृत्त्या तथा परम्॥ 12-108-8 (68992) ब्रह्मलोकं गुरोर्वृत्त्या नियमेन तरिष्यसि। स--गेतेषु वर्तस्व त्रिषु लोकेषु भारत॥ 12-108-9 (68993) यशः प्राप्स्यसि भद्रं ते धर्मं च सुमहाफलम्। नैतानतिशयीथास्त्वं नात्यश्नीथा न दूषयेः॥ 12-108-10 (68994) हियं परिचरेश्चैव तद्वै सुकृतमुत्तमम्। कीर्ति पुण्यं यशो लोकान्प्राप्स्यसे त्वं जनाधिप॥ 12-108-11 (68995) सर्वे तस्यादृता लोका यस्यैते त्रय आदृताः। अनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः॥ 12-108-12 (68996) न चायं न परो लोको न यशस्तस्य भारत। अमानिता नित्यमेव यस्यैते गुरवस्त्रयः॥ 12-108-13 (68997) न चास्मिन्न परे लोके यशस्तस्य प्रकाशते। यच्चान्यदपि कल्याणं पारत्रं समुदाहृतम्॥ 12-108-14 (68998) तेभ्य एव हि यत्सर्वं कृत्यं यन्निसृजाम्यहम्। तदासीन्मे शतगुणं सहस्रगुणमेव च। तस्मान्मे संप्रकाशन्ते त्रयो लोका युधिष्ठिर॥ 12-108-15 (68999) दशैव तु सदाऽऽचार्यः श्रोत्रियानधितिष्ठति। दशाचार्यानुपाध्याय उपाध्यायान्पिता दश॥ 12-108-16 (69000) पितॄन्दश तु मातैका सर्वां वा पृथिवीमपि। गुरुत्वेनाभिभवति नास्ति मातृसमो गुरुः॥ 12-108-17 (69001) गुरुर्गरीयान्पितृतो मातृतश्चेति मे मतिः। उभौ हि मातापितरौ जन्मन्येवोपयुज्यतः॥ 12-108-18 (69002) शरीरमेतौ सृजतः पिता माता च भारत। आचार्यशिष्टा या जातिः सासम्यगजरामरा॥ 12-108-19 (69003) अवध्या हि सदा माता पिता चाप्युपचारिणौ॥ 12-108-20 (69004) न स दुष्यति तत्कृत्वा न च ते दूषयन्ति तम्। धर्माय यतमानानां विदुर्देवाः सहर्षिभिः॥ 12-108-21 (69005) य आवृणोत्यवितथेन कर्मणा ऋतं ब्रुवन्नमृतं संप्रयच्छन्। तं मन्येथाः पितरं मातरं च तस्मै न द्रुह्येत्कृतमस्य जानन्॥ 12-108-22 (69006) विद्यां श्रुत्वा ये गुरुं नाद्रियन्ते प्रत्युत्पन्ना मनसा कर्मणा वा। तेषां पापं भ्रूणहत्याविशिष्टं नान्यस्तेभ्यः पापकृदस्ति लोके। यथैव ते गुरुभिर्भावनीया स्तथैव तेषां गुरवोऽभ्यर्चनीयाः॥ 12-108-23 (69007) तस्मात्पूजयितव्याश्च संविभज्याश्च यत्नतः। गुरवोऽर्चयितव्याश्च पुराणं धर्ममिच्छता॥ 12-108-24 (69008) येन प्रीणन्ति पितरस्तेन प्रीतः प्रजापतिः। प्रीणाति जननीयेन पृथिवी तेन पूजिता॥ 12-108-25 (69009) येन प्रीणात्युपाध्यायस्तेन स्याद्ब्रह्म पूजितम्। मातृतः पितृतश्चैव तस्मात्पूज्यतमो गुरुः॥ 12-108-26 (69010) ऋषयश्च हि देवाश्च प्रीयन्ते पितृभिः सह। पूज्यमानेषु गुरुषु तस्मात्पूज्यतमो गुरुः॥ 12-108-27 (69011) केनचिन्न च वृत्तेन ह्यवज्ञेयो गुरुर्भवेत्। न च माता न च पितो तादृशो यादृशो गुरुः॥ 12-108-28 (69012) न तेऽवमानमर्हन्ति न तेषां दूषयेत्कृतम्। गुरूणामेव सत्कारं विदुर्देवाः सहर्षिभिः॥ 12-108-29 (69013) उपाध्यायं पितरं मातरं च ये विद्रुह्यन्ते मनसा कर्मणा वा। तेषां पापं भ्रूणहत्याविशिष्टं तस्मान्नान्यः पापकृदस्ति लोके॥ 12-108-30 (69014) भृतो भर्तारं यो न विभिर्ति पुत्रः स्वयोनिजः पितरं मातरं च। तस्य पापं भ्रूणहत्याविषिष्टं तस्मान्नान्यः पापकृदस्ति लोके॥ 12-108-31 (69015) मित्रद्रुहः कृतघ्नस्य स्त्रीघ्नस्य पिशुनस्य च। चतुर्णामपि चैतेषां निष्कृतिं नानुशुश्रुम्॥ 12-108-32 (69016) एतत्सर्वं मनुनिर्देशदृष्टं यत्कर्तव्यं पुरुषेणेह किंचित्। एतच्छ्रेयो नान्यदस्माद्विशिष्टं सर्वान्धर्माननुसृत्यैतदुक्तम्॥ ॥ 12-108-33 (69017) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टाधिकशततमोऽध्यायः॥ 108॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-108-8 वृत्त्या पूज्या॥ 12-108-21 तत् वध्यानामपि तेषां अवधं कृत्वा। ते आराधिनोऽपि पितृमातृगुरवः अवधेन नैनं दूषयन्ति। राज्य हि वध्यानामवधे दुष्यति तद्वन्नात्रेत्यर्थः। धर्माय दुष्टानामपि पित्रादीनां पालनाय यतमानानां यतमानान्देवा अप्यनुग्राह्यत्वेन विदुः॥ 12-108-22 आवृणोति अनुगृह्णाति। कर्मणा प्रवचनेन। ऋतं वेदम्॥ 12-108-32 स्त्रीघ्नस्य गुरुधातिनः इति झ. पाठः॥ 12-108-33 अनुसृत्यैकीकृत्य। एतत्सारभूतम्॥

12-109-0 (69018) युधिष्ठिर उवाच। 12-109-0x (5626) कथं धर्मे स्थातुमिच्छन्नरो वर्तेत भारत। तत्त्वं जिज्ञासमानाय प्रब्रूहि भरतर्षभ॥ 12-109-1 (69019) सत्यं चैवानृतं चोभे लोकानावृत्य तिष्ठतः। तयोः किमाचरेद्राजन्पुरुषो धर्मनिश्चितः॥ 12-109-2 (69020) किंस्वित्सत्यं किमनृतं किंस्विद्धर्म्यं सनातनम्। कस्मिन्काले वदेत्सत्यं कस्मिन्वाऽप्यनृतं वदेत्॥ 12-109-3 (69021) भीष्म उवाच। 12-109-4x (5627) सत्यस्य वचनं साधु न सत्याद्विद्यते परम्। यत्तु लोके सुदुर्ज्ञेयं तत्ते वक्ष्यामि भारत॥ 12-109-4 (69022) भवेत्सत्यं न वक्तव्यं वक्तव्यमनृतं भवेत्। यत्रानृतं भवेत्सत्यं सत्यं वाऽप्यनृतं भवेत्॥ 12-109-5 (69023) तादृशो वर्धते पापो यत्र सत्यमनिश्चितम्। सत्यानृते विनिश्चित्य ततो भवति धर्मवि॥ 12-109-6 (69024) अप्यनार्योऽकृतप्रज्ञः पुरुषोऽप्यतिदारुणः। सुमहत्प्राप्नुयात्पुण्यं बलाकोऽन्धवधादिव॥ 12-109-7 (69025) किमाश्चर्यं च यन्मूढो धर्मकामोऽप्यधर्मवित्। सुमहत्प्राप्नुयात्पुण्यं गङ्गायामिव कौशिकः॥ 12-109-8 (69026) तादृशोऽयमनुप्रश्नो यत्र धर्मः सुदुर्विदः। दुष्कारं चापि संख्यातुं तर्केणात्र व्यवस्यति॥ 12-109-9 (69027) प्रभवार्थाय भूतानां धर्मप्रवचनं कृतम्। यः स्यात्प्रभवसंयुक्तः स धर्म इति निश्चयः॥ 12-109-10 (69028) `अहिंसा सत्यमक्रोधस्तपो दानं दमो मतिः। अनसूयाऽप्यसामर्थ्यमनीर्ष्या शीलमेव च॥ 12-109-11 (69029) एष धर्मः कुरुश्रेष्ठ कथितं परमेष्ठिना। ब्रह्मणा देवदेवेन अयं चैव सनातनः॥ 12-109-12 (69030) अस्मिन्धर्मे स्थितो राजन्नरो भद्राणि पश्यति। श्रौतो वधात्मको धर्म अहिंसापरमार्थिकः॥' 12-109-13 (69031) धारणाद्धर्ममित्याहुर्धर्मेण विधृताः प्रजाः। यः स्याद्धारणसंयुक्तः स धर्म इति निश्चः॥ 12-109-14 (69032) अहिंसार्थाय भूतानां धर्मप्रवचनं कृतम्। यः स्यादहिंसासंयुक्तः स धर्म इति निश्चयः॥ 12-109-15 (69033) श्रुतिं धर्मं वदन्त्यन्ये मानान्याहुः परे जनाः। न च तं स्वभ्यसूयामो न हि सर्वं विधीयते॥ 12-109-16 (69034) येऽन्यायेन जिहीर्षन्तो धनमिच्छन्ति कर्हिचित्। तेभ्यस्तु न तदाख्येयं स धर्म इति निश्चयः॥ 12-109-17 (69035) अकूजनेन चेन्मोक्षो नावकूजेत्कथंचन। अवश्यं कूजितव्यं वा शङ्केरन्वाऽप्यकूजनात्॥ 12-109-18 (69036) `येऽन्ये वाऽप्यनृतं कुर्युः कुर्यादेव विचारणम्। श्रेयस्तत्रानृतं वक्तुं सत्यादिति विचारितम्॥ 12-109-19 (69037) अक्षयाद्यो वधं राजन्कुर्यादेवाविचारयन्। अबुध्वाऽनुशये दोषं श्रेयस्तच्चानृतं भवेत्॥ 12-109-20 (69038) न स्तेनः सह संबन्धान्मुच्यते शपथादपि।' श्रेयस्तत्रानृतं वक्तुं सत्यादिति हि धारणा॥ 12-109-21 (69039) यः पापैः सह संबन्धान्मुच्यते शपथादपि। न च तेभ्यो धनं दद्याच्छक्ये सति कथंचन। पापेभ्यो हि धनं दत्तं दातारमपि पीडयेत्॥ 12-109-22 (69040) स्वशरीरोपरोधेन धनमादातुमिच्छतः। सत्यसंप्रतिपत्त्यर्थं यद्ब्रूयुः साक्षिणः क्वचित्। अनुक्त्वा तत्र तद्वाच्यं सर्वे तेऽनृतवादिनः॥ 12-109-23 (69041) प्राणात्यये विवाहे च वक्तव्यमनृतं भवेत्। अर्थस्य रक्षणार्थाय परेषां धर्मकारणात्॥ 12-109-24 (69042) परेषां सिद्धिमाकाङ्क्षन्न च स्याद्धर्मभिक्षुकः। प्रतिश्रुत्य न दातव्यं श्वः कार्यस्तु बलात्कृतः॥ 12-109-25 (69043) यः कश्चिद्धर्मसमयात्प्रच्युतो धर्मजीवनः। दण्डेनैव स हन्तव्यस्तं पन्थानं समाश्रितः॥ 12-109-26 (69044) च्युतः सदैव धर्मेभ्यो धनवान्धर्ममाश्रितः। कथं स्वधर्ममुत्सृज्य तमिच्छेदुपजीवितुम्॥ 12-109-27 (69045) सर्वोपायैर्नियन्तव्यः पापो निकृतिजीवनः। धनमित्येव पापानां सर्वेषामिह निश्चयः॥ 12-109-28 (69046) अविवाह्या ह्यसंभोज्या निकृत्या निरयं गताः। च्युता देवमनुष्येभ्यो यथा प्रेतास्तथैव ते। [निर्यज्ञास्तपसा हीना मा स्म तैः सह संगमः॥] 12-109-29 (69047) धनादानाद्दुःखतरं जीविता धिक्प्रयोजनम्। इदं ते रोचतां धर्म इति वाच्यं प्रयत्नतः॥ 12-109-30 (69048) न कश्चिदस्ति पापानां धर्म इत्येष निश्चयः। तथाविधं च यो हन्यान्न स पापेन लिप्यते॥ 12-109-31 (69049) स्वकर्मणा हतं हन्ति हत एव स हन्यते। तेषु यः समयं कश्चित्कुर्वीत हतबुद्धिषु॥ 12-109-32 (69050) यथा काकास्तथैव श्वा तथैवोपधिजीवनः। ऊर्ध्वं देहविमोक्षान्ते भवन्त्येतासु योनिषु॥ 12-109-33 (69051) यस्मिन्यथा वर्तति यो मनुष्य स्तस्मिंस्तथा वर्तितव्यं स धर्मः। मायाचारो मायया बाधितव्यः साध्वाचारः साधुनैवाभ्युपेयः॥ ॥ 12-109-34 (69052) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि नवाधिकशततमोऽध्यायः॥ 109॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-109-6 तादृशः सत्यानृतयोस्तत्त्वमजानन्। तादृशो बध्यते बाल इति झ. पाठः॥ 12-109-7 अन्धस्य घ्नाणचक्षुषः सर्वप्राणिवधायोद्यतस्य वधादूलाको व्याधो हिंस्रस्वभावोऽपि स्वर्गं जगामेति कर्णपर्वकथानुसंधेया॥ 12-109-8 मूढः कर्णपर्वोक्तः सत्यवादीचोरेभ्यः सत्यवचनाभिमानित्वान्मार्गमुपदिश्य कार्पटिकान्घातितवान्। असौ धर्मविन्नेत्यर्थः। कौशिक उलूको गङ्गातीरे सहस्रशः सर्पिण्या स्थापितान्यण्डानि भित्त्वा महत्पुण्यं प्राप। तदभेदने तु तीक्ष्णविवाणां सर्पाणां वृभ्द्या सद्यो लोकनाशसंभवेत्। सुमहत्प्राप्नुयात्पापं इति ड. थ. द. पाठः॥ 12-109-9 अत्र धगलक्षणे। व्यवस्यति निश्चिनोति॥ 12-109-10 प्रभवेऽभ्युदयः॥ 12-109-16 श्रुत्युक्तोऽर्थः सर्वो धर्म इत्यपि न। श्येनादेर्धर्मत्वाभावात् सर्वंश्येनाद्यति नहि विधीयते धर्मत्वेन न चोद्यते॥ 12-109-17 धनमिच्छन्ति कस्यचि ति झ. पाठः॥ 12-109-21 वोरेषु धनिकं पृच्छत्सु न वदेत्। वदतो मोक्षाभावे न वेझीति शपथपूर्वकमपि वदेत्। तादृशस्थलेऽनृते दोषो नास्तीत्यर्थः॥ 12-109-22 तेभ्यः स्तेनेभ्यः॥ 12-109-29 मा संगमः सङ्गं मा कार्षीः॥ 12-109-32 समयं एतान्हनिध्यामीति व्रतं यश्चिकीर्षेत् स कुर्वीत्। तादृशानां वधे पुण्यमस्तीति भावः॥

12-110-0 (69082) युधिष्ठिर उवाच। 12-110-0x (5636) क्लिश्यमानेषु भूतेषु तैस्तैर्भावैः पृथक्पृथक्। दुर्गाण्यतितरेद्येन तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 12-110-1 (69083) भीष्म उवाच। 12-110-2x (5637) आश्रमेषु यथोक्तेषु यथोक्तं ये द्विजातयः। वर्तन्ते संयतात्मानो दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-2 (69084) ये दम्भान्नाचरन्ति स्म येषां वृत्तिश्च संयता। विषयांश्च निगृह्णन्ति दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-3 (69085) प्रत्याहुर्नोच्यमाना ये न हिंसन्ति च हिंसिताः। प्रयच्छन्ति न याचन्ते दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-4 (69086) वासयन्त्यतिथीन्नित्यं नित्यं ये चानसूयकाः। नित्यं स्वाध्यायशीलाश्च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-5 (69087) मातापित्रोश्च ये वृत्तिं वर्तन्ते धर्मकोविदाः। वर्जयन्ति दिवास्वप्नं दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-6 (69088) ये वा पापं न कुर्वन्ति कर्मणा मनसा गिरा। निक्षिप्तदण्डा भूतेषु दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-7 (69089) ये न लोभान्नयन्त्यर्थान्राजानो रजसाऽन्विताः। विषयान्परिरक्षन्ति दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-8 (69090) स्वेषु दारेषु वर्तन्ते न्यायलब्धेष्वृतावृतौ। अग्निहोत्रपराः सन्तो दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-9 (69091) आहवेषु च ये शूरास्त्यक्त्वा मृत्युकृतं भयम्। धर्मेण जयमिच्छन्ति दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-10 (69092) ये वदन्तीह सत्यानि प्राणत्यागेऽप्युपस्थिते। प्रमाणभूता भूतानां दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-11 (69093) कर्माण्यकुत्सनार्थानि येषां वाचश्च सूनृताः। येषामर्थाश्च साध्वर्था दुर्गाण्यतितरन्ति ते। 12-110-12 (69094) अनध्यायेषु ये विप्राः स्वाध्यायं नैव कुर्वते। तपोनिष्ठाः सुतपसो दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-13 (69095) ये तपश्च तपस्यन्ति कौमारब्रह्मचारिणः। विद्या वेदव्रतस्नाता दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-14 (69096) ये च संशान्तरजसः संशान्ततमसश्च ये। सत्वे स्थिता महाभागा दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-15 (69097) येषां न कश्चित्रसति न त्रसन्ति हि कस्यचित्। येषामात्मसमो लोको दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-16 (69098) परश्रिया न तप्यन्ति ये सन्तः पुरुषर्षभाः। ग्राम्यादन्नान्निवृत्ताश्च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-17 (69099) सर्वान्देवान्नमस्यन्ति सर्वधर्मांश्च शृण्वते। ये श्रद्दधानाः शान्ताश्च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-18 (69100) ये न मानित्वमिच्छन्ति मानयन्ति च ये परान्। मान्यमानान्नमस्यन्ति दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-19 (69101) ये च श्राद्धानि कुर्वन्ति तिथ्यांतिथ्यां प्रजार्थिनः। सुविशुद्धेन मनसा दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-20 (69102) ये क्रोधं संनियच्छन्ति क्रुद्धान्संशमयन्ति च। न च रुष्यन्ति भृत्यानां दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-21 (69103) मधु मांसं स्त्रियो नित्यं वर्जयन्तीह मानवाः। जन्मप्रभृति मद्यं च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-22 (69104) यात्रार्थं भोजनं येषां संतानार्थं च मैथुनम्। वाक् सत्यवचनार्थं च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-23 (69105) ईश्वरं सर्वभूतानां जगतः प्रभवाप्ययम्। भक्ता नारायणं देवं दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-24 (69106) य एष पझरक्ताक्षः पीतवासा महाभुजः। सुहृद्धाता च मित्रं च संबन्धी च तवाच्युत॥ 12-110-25 (69107) य इमान्सकलाँल्लोकांश्चर्मवत्परिवेष्टयेत्। इच्छन्प्रभुरचिन्त्यात्मा गोविन्दः पुरुषोत्तमः॥ 12-110-26 (69108) स्थितः प्रियहिते नित्यं स एष पुरुषोत्तमः। राजंस्तव यदुश्रेष्ठो वैकुण्ठः पुरुषर्षभः॥ 12-110-27 (69109) य एनं संश्रयन्तीह भक्त्या नारायणं हरिम्। ते तरन्तीह दुर्गाणि न चात्रास्ति विचारणा॥ 12-110-28 (69110) ` अस्मिन्नर्पितकर्माणः सर्वभावेन भारत। कृष्णे कमलपत्राक्षे दुर्गाण्यतितरन्ति ते। 12-110-29 (69111) लोकरक्षार्थमुत्पन्नमदित्यां कश्यपात्मजम्। देवमिन्द्रं नमस्यन्ति दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-30 (69112) ब्रह्माणं लोककर्तारं ये नमस्यन्ति सत्पतिम्। यष्टव्यं क्रतुभिर्देवं दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-31 (69113) यं विष्णुरिन्द्रः शंभुश्च ब्रह्मा लोकपितामहः। स्तुवन्ति विविधैः स्तोत्रैर्देवदेवं महेश्वरम्। समर्चयन्ति ये शश्वद्दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥' 12-110-32 (69114) दुर्गातितरणं ये च पठन्ति श्रावयन्ति च। कथयन्ति च विप्रेभ्यो दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 12-110-33 (69115) इति कृत्यसमुद्देशः कीर्तितस्ते मयाऽनघ। तरते येन दुर्गाणि परत्रेह च मानवः॥ ॥ 12-110-34 (69116) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि दशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 110॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-110-1 भूतेषु ---। दुर्गाणि दुस्तराणि॥ 12-110-3 विषयान्विषयार्थानि --॥ 12-110-4 उच्यमानाः निन्द्यमानाः॥ 12-110-8 रजसान्विताः सन्तोऽर्थान्न नयन्ति न हरस्ति॥ 12-110-23 यात्रार्थ जीवनार्थम्॥ 12-110-34 कृत्यसमुद्देशः कर्तव्यलेशः॥

12-111-0 (69117) युधिष्ठिर उवाच। 12-111-0x (5638) असौम्याः सौम्यरूपेण सौम्याश्चासौम्यरूपिणः। तादृशान्पुरुषांस्तात कथं विद्यामहे वयम्॥ 12-111-1 (69118) भीष्म उवाच। 12-111-2x (5639) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। व्याघ्रगोमायुसंवादं तं निबोध युधिष्ठिर॥ 12-111-2 (69119) पुरिकायां पुरि पुरा श्रीमत्यां पौरिको नृपः। पररिंसापरः क्रूरो बभूव पुरुषाधमः॥ 12-111-3 (69120) स त्वायुषि परिक्षीणे जगामानीप्सितां गतिम्। गोमायुत्वं च संप्राप्तो दूषितः पूर्वकर्मणा॥ 12-111-4 (69121) संस्मृत्य पूर्वजातिं स्वां निर्वेदं परमं गतः। न भक्षयन्ति मांसानि परैरुपहृतान्यपि॥ 12-111-5 (69122) अहिंसा सर्वभूतेषु सत्यवाक् सुदृढव्रतः। चकार च यथाकालमाहारं पतितैः फलैः॥ 12-111-6 (69123) `पर्णहारः कदाचिच्च नियमव्रतवानपि। कदा चदुदकेनापि वर्तयन्न तु यन्त्रितः॥' 12-111-7 (69124) श्मशाने तस्य चावासो गोमायोः संमतोऽभवत्। जन्मभूम्यनुरोधाच्च नान्यं वा समरोचयत्॥ 12-111-8 (69125) तस्य शौचममृष्यन्तस्ते सर्वे सहजातयः। चालयन्ति स्म तां बुद्धिं वचनैः प्रश्रयोत्तरैः॥ 12-111-9 (69126) वसन्पितृवने रौद्रे शौचं लम्भितुमिच्छसि। इयं विप्रतिपत्तिस्ते यदा त्वं पिशिताशनः॥ 12-111-10 (69127) तत्समानो भवात्समाभिर्भक्ष्यं दास्यामहे वयम्। भुङ्क्ष्व शौचं परित्यज्य यद्धि भुक्तं तदस्ति ते॥ 12-111-11 (69128) इति तेषां वचः श्रुत्वा प्रत्युवाच समाहितः। मधुरैः प्रश्रितैर्वाक्यैर्हेतुमद्भिरनिष्ठुरैः॥ 12-111-12 (69129) अप्रमाणा प्रसूतिर्मे शीलतः क्रियते कुलम्। प्रार्थयामि च तत्कर्म येन विस्तीर्यते यशः॥ 12-111-13 (69130) श्मशाने यदि मे वासः समाधिर्मे निशाम्यताम्। आत्मा फलति कर्माणि नाश्रमो धर्मलक्षणम्॥ 12-111-14 (69131) आश्रमे यो द्विजं हन्याद्दानं दद्यादनाश्रमे। किंतु तत्पातकं न स्यात्तद्वा दानं वृथा भवेत्॥ 12-111-15 (69132) भवन्तः स्वार्थलोभेन केवलं भक्षणे रताः। अनुबन्धेषु ये दोषास्तान्न पश्यन्ति मोहिताः॥ 12-111-16 (69133) अप्रत्ययकृतां गर्ह्यामर्थापनयदूषिताम्। इह चामुत्र चानिष्टां तस्माद्वृत्तिं न रोचये॥ 12-111-17 (69134) तं शुचिं पण्डितं मत्वा शार्दूलः ख्यातविक्रमः। कृत्वाऽऽत्मसदृशीं पूजां साचिव्येऽवरयत्स्वयम्॥ 12-111-18 (69135) शार्दूल उवाच। 12-111-19x (5640) सौम्य विज्ञातरूपस्त्वं गच्छ यात्रां मया सह। व्रियन्तामीप्सिता भोगाः परिहार्याश्च पुष्कलाः॥ 12-111-19 (69136) तीक्ष्णा इति वयं ख्याता भवन्तं ज्ञापयामहे। मृदुपूर्वं प्रशाधि त्वं श्रेयश्चाधिगमिष्यसि॥ 12-111-20 (69137) भीष्म उवाच। 12-111-21x (5641) अथं संपूज्य तद्वाक्यं मृगेन्द्रस्य महात्मनः। गोमायुः प्रश्रितं वाक्यं बभाषे किंचिदानतः॥ 12-111-21 (69138) सदृशं मृगराजैतत्तव वाक्यं मदन्तरे। यत्सहायान्मृगयसे धर्मार्थकुशलाञ्शुचीन्॥ 12-111-22 (69139) न शक्यं ह्यनमात्येन महत्त्वमनुशासितुम्। दुष्टामात्येन वा वीर शरीरपरिपन्थिना॥ 12-111-23 (69140) सहायाननुरक्तांश्च नयज्ञानुपसंहितान्। परस्परमसंतुष्टान्विजिगीषूनलोलुपात्॥ 12-111-24 (69141) अनतीतोपदान्प्राज्ञान्हिते युक्तान्मनस्विनः। पूजयेथा महाभाग यथा भ्रातृन्यथा पितॄन्॥ 12-111-25 (69142) न त्वेव मम संतोषाद्रोचतेऽन्यन्मृगाधिप। न कामये सुखान्भोगानैश्वर्यं वा त्वदाश्रयम्॥ 12-111-26 (69143) न योक्ष्यति हि मे शीलं तव भृत्यैः पुरातनैः। ते त्यां विभेदयिष्यन्ति दुःखशीला मदन्तरे॥ 12-111-27 (69144) संश्रयः श्लाघनीयस्त्वमन्येषामपि भास्वताम्। कृतात्मा सुमहाभागः पापकेष्वप्यदारुणः॥ 12-111-28 (69145) दीर्घदर्शी महोत्साहः स्थूललक्षो महाबलः। कृते चामोघकर्ताऽसि भाग्यैश्च समलंकृतः॥ 12-111-29 (69146) किंतु स्वेनास्मि संतुष्टो दुःखा वृत्तिरनुष्ठिता। सेवायां चापि नाभिज्ञः स्वच्छन्देन वनेचरः॥ 12-111-30 (69147) प्राज्ञोपक्रोशदोषाश्च सर्वे संश्रयवासिनाम्। वनचर्या तु निःसङ्गा निर्भया विरवग्रहा॥ 12-111-31 (69148) नृपेण हियमाणस्य यत्तिष्ठति भयं हृदि। न तत्तिष्ठति तुष्टानां वने मूलफलाशिनाम्॥ 12-111-32 (69149) पानीयं वा निरायासं स्वाद्वन्नं वा गुणोत्तरम्। विचार्य खलु पश्यामि तत्सुखं यत्र निर्वृत्तिः॥ 12-111-33 (69150) अपराधैर्न तावन्तो भृत्याः शिष्टा नराधिपैः। अपजातैर्यथा भृत्या दूषिताः निधनं गताः॥ 12-111-34 (69151) यदि वा तन्ममा कार्यं मृगेन्द्र यदि मन्यसे। समयं कृतमिच्छामि वर्तितव्यं यथाविधि॥ 12-111-35 (69152) मदीया माननीयास्ते श्रोतव्यं च हितं वचः। कल्पिता या च मे वृत्तिः सा भवेत्त्वयि सुस्थिरा॥ 12-111-36 (69153) न ------- सचिवैः सह कर्हिचित्। तीतिमन्तः परीप्सन्तो वृथा ब्रूयुः परे मयि॥ 12-111-37 (69154) एक एकेन संगम्य रहो ब्रूयां हितं वचः। नच ते शातिकार्येषु प्रष्टत्र्योऽस्मि हिताहिते॥ 12-111-38 (69155) --- --- पश्चाच्च न हिंस्याः सचिवास्त्वया। मदीयानां च कुपितो मा त्वं दण्डं निपातयेः॥ 12-111-39 (69156) भीष्म उवाच। 12-111-40x (5642) एवमस्त्विति तेनासौ मृगेन्द्रेणाभिपूजितः। प्राप्तवान्मतिसाचिव्यं गोमायुर्व्याघ्रचोदितः॥ 12-111-40 (69157) तं तथा सत्कृतं दृष्ट्वा युज्यमानं च कर्मसु। प्राद्विषन्कृतसंघाताः पूर्वभृत्या मुहुर्मुहुः॥ 12-111-41 (69158) मित्रबुद्ध्या च गोमायुं सान्त्वयित्वा प्रवेश्य च। दोषेषु समयान्नेतुमिच्छन्त्यशुभबुद्धयः॥ 12-111-42 (69159) अन्यथा ह्युषिताः पूर्वं परद्रव्यापहारिणः। अशक्ताः किंचिदाहर्तुं द्रव्यं गोमायुयन्त्रिताः॥ 12-111-43 (69160) व्युत्थानं चात्र काङ्क्षद्भिः कथाभिः प्रतिलोभ्यते। धनेन महता चैव बुद्धिरस्य विलोभ्यते॥ 12-111-44 (69161) न चापि स महाप्राज्ञस्तस्माद्वैर्याच्चचाल ह। अथास्य समयं कृत्वा विनाशाय स्थिताः परे॥ 12-111-45 (69162) ईप्सितं तु मृगेन्द्रस्य मांसं यत्तत्र संस्कृतम्। अपनीय स्वयं तद्धि तैर्न्यस्तं तस्य वेश्मनि॥ 12-111-46 (69163) यदर्थं चाप्यपहृतं येन तच्चैव मन्त्रितम्। तस्य तद्विदितं सर्वं कारणार्थं च मर्षितम्॥ 12-111-47 (69164) समयोऽयं कृतस्तेन साचिव्यमुपगच्छता। नोपघातस्त्वया कार्यो राजन्मैत्रीमिहेच्छता `इति तस्य च मन्त्रस्य स्थित्यर्थं तदुपेक्षितम्॥ 12-111-48 (69165) [क्षुधितस्य मृगेन्द्रस्य भोक्तुमभ्युत्थितस्य च] भोजने चोपहर्तव्ये तन्मांसं नह्यदृश्यत। मृगराजेन चाज्ञप्तं मृग्यतां चोर इत्युत॥ 12-111-49 (69166) कृतकैश्चापि तन्मांसं मृगेन्द्राय निवेदितम्। सचिवेनापनीतं ते विदुषा प्राज्ञमानिना॥ 12-111-50 (69167) सरोषस्त्वध शार्दूलः श्रुत्वा गोमायुचापलम्। बभूवामर्षितो राजा वधं चास्य व्यरोचयत्॥ 12-111-51 (69168) छिद्रं तु तस्य तदृष्ट्वा प्रोचुस्ते पूर्वमन्त्रिणः। सर्वेषामेव सोऽस्माकं वृत्तिभङ्गे प्रवर्तते। निश्चित्यैवं पुनस्तस्य ते तत्कर्मण्यवर्तयन्॥ 12-111-52 (69169) इदं तस्येदृशं कर्म किं तेन न कृतं भवेत्। श्रुतश्च स्वामिना पूर्वं यादृशो नैव तादृशः॥ 12-111-53 (69170) वाङ्भात्रेणैव धर्मिष्ठः स्वभावेन तु दारुणः। धर्मच्छझा ह्ययं पापो वृथाचारपरिग्रहः॥ 12-111-54 (69171) कार्यार्थं भोजनाद्येषु व्रतेषु कृतवाञ्श्रमम्। यदि विप्रत्ययो ह्येष तदिदं दर्शयाम् ते॥ 12-111-55 (69172) तन्मांसं तैश्च गोमायोस्तत्क्षणादाशु ढौकितम्॥ 12-111-56 (69173) मांसापनयनं श्रुत्वा व्याघ्रस्तेषां च तद्वचः। आज्ञापयामास तदा गोमायुर्वध्यतामिति॥ 12-111-57 (69174) गोमायोर्व्यसनं श्रुत्वा शार्दूलजननी ततः। मृगराजं हितैर्वाक्यैः संबोधयितुमागमत्॥ 12-111-58 (69175) पुत्र नैतत्त्वया ग्राह्यं कपटारम्भसंयुतम्। कर्म संघर्षजैर्दोषैर्दुष्येताशुचिभिः सुचिः॥ 12-111-59 (69176) नोच्छ्रितं सहते कश्चित्प्रक्रिया वैरकारिका। शुचेरपि हि युक्तस्य दोष एव निपात्यते॥ 12-111-60 (69177) [मुनेरपि वनस्थस्य स्वानि कर्माणि कुर्वतः उत्पाद्यन्ते त्रयः पक्षा मित्रोदासीनशत्रवः॥] 12-111-61 (69178) लुब्धानां शुचयो द्वेष्याः कातराणां तरस्विनः। मूर्खाणां पण्डिता द्वेष्या दरिद्राणां महाधनाः। अधार्मिकाणां धर्मिष्ठा विरूपाणां सुरूपिणः॥ 12-111-62 (69179) बह पण्डिता मूर्खा लुब्धा मायोपजीविनः। आहुंर्दोषमदोषस्य बृहस्पतिमतेरपि॥ 12-111-63 (69180) सुन्य्रस्तं ते गृहे मांसं यदद्यापहृतं तव। नेचते दीयमानं च साधु तावद्विधीयताम्॥ 12-111-64 (69181) असयाः सत्यसंकाशाः सत्याश्चासत्यदर्शनाः। दृश्यन्ते विविधा भावास्तेषु युक्तं परीक्षणम्॥ 12-111-65 (69182) तलवद्दृश्यते व्योम खद्योतो हव्यवाडिव। न चैवास्ति तलं व्योम्नि खद्योते न हुताशनः॥ 12-111-66 (69183) तस्मात्प्रत्यक्षदृष्टोऽपि युक्तो ह्यर्थः परीक्षितुम्। परीक्ष्य ज्ञापयन्नर्थान्न पश्चात्परितप्यते॥ 12-111-67 (69184) न दुष्करमिदं पुत्रं यत्प्रभुर्घातयेत्परम्। श्लाघनीया यशस्या च लोके प्रभवतां क्षमा॥ 12-111-68 (69185) स्थापितोऽयं त्वया पुत्र सामन्तेष्वपि विश्रुतः। दुःखेनासाद्यते पात्रं धार्यतामेष ते सुहृत्॥ 12-111-69 (69186) दूषितं परदोषैर्हि गृह्णीते योऽन्यथा शुचिम्। स्वयं संदूषितामात्यः क्षिप्रमेव विनश्यति॥ 12-111-70 (69187) एतस्मादरिसंघाताद्गोमायोः कश्चिदागतः। धर्मात्मा तेन चाख्यातं यथैतत्कपटं कृतम्॥ 12-111-71 (69188) ततो विज्ञातचारित्रः सत्कृत्य स विमोक्षितः। परिष्वक्तश्च सस्नेहं मृगेन्द्रेण पुनः पुनः॥ 12-111-72 (69189) अनुज्ञाय मृगेन्द्रं तु गोमायुर्नीतिशास्त्रवित्। तेनामर्षेण संतप्तः प्रायमासितुमैच्छत॥ 12-111-73 (69190) गोमायुं तु स शार्दूलः स्नेहात्प्रसृतलोचनः। न्यवारयत्स धर्मिष्ठं पूजया प्रतिपूजयन्॥ 12-111-74 (69191) तं स गोमायुरालोक्य स्नेहादागतसंभ्रमः। बभाषे प्रणतो वाक्यं बाष्पगद्गदया गिरा॥ 12-111-75 (69192) पूजितोऽहं त्वया पूर्वं पश्चाच्चैव विमानितः। परेषामास्पदं नीतो वस्तुं नार्हाम्यहं त्वयि॥ 12-111-76 (69193) असंतुष्टाश्च्युताः स्थानान्मानात्प्रत्यवरोपिताः। स्वयं चोपद्रुता भृत्या ये चाप्युपहिताः परैः॥ 12-111-77 (69194) परिक्षीणाश्च लुब्धाश्च क्रुद्धा भीताः प्रतारिताः। हृतस्वा मानिनो ये च त्यक्तोपात्ता महेप्सवः॥ 12-111-78 (69195) संलालिताश्च ये केचिद्व्यसनौघप्रतीक्षिणः। अन्तर्हिताः सोहपृतास्ते सर्वेऽपरसाधनाः॥ 12-111-79 (69196) अवमानेन युक्तस्य स्थापितस्य च मे पुनः। कथं यास्यसि विश्वासमहमेष्वामि वा कथम्॥ 12-111-80 (69197) समर्थ इति संगृह्य स्थापयित्वा परीक्षितः। कृतं च समयं भित्त्वा त्वयाऽहमवमानितः॥ 12-111-81 (69198) प्रथमं यः समाख्यातः शीलवानिति संसदि। न वाच्यं तस्य वैगुण्यं प्रतिज्ञां परिरक्षता॥ 12-111-82 (69199) एवं चावमतस्येह विश्वासं मे न यास्यसि। त्वयि चापेतविश्वासे ममोद्वेगो भविष्यति॥ 12-111-83 (69200) शङ्कितस्त्वमहं भीतः परे च्छिद्रानुसारिणः। अस्त्रिग्धाश्चैव दुस्तोषाः कर्म चैतद्बहुच्छलम्॥ 12-111-84 (69201) दुःखेन श्लिष्यते भिन्नं श्लिष्टं दुःखेन भिद्यते। भिन्नश्लिष्टे तु या प्रीतिर्न सा स्नेहेन वर्धते॥ 12-111-85 (69202) कश्चित्तव हिते भर्तुर्दृश्यते न परात्मनः। कार्यापेक्षा हि वर्न्तते भावस्त्रिग्धाः सुदुर्लभाः॥ 12-111-86 (69203) सुदुःखं पुरुषज्ञानं चित्तं ह्येषां चलाचलम्। समर्थो वाप्यशङ्को वा शतेष्वेकोऽधिगम्यते॥ 12-111-87 (69204) अकस्मात्प्रक्रिया नॄणामकस्माच्चापकर्षणम्। शुभाशुभे महत्त्वं च प्रहर्तुं बुद्धिलाघवम्॥ 12-111-88 (69205) भीष्म उवाच। 12-111-89x (5643) एवंविधं सान्त्वमुक्त्वा धर्मकामार्थहेतुमत्। प्रसादयित्वा राजानं गोमायुर्वनमभ्यगात्॥ 12-111-89 (69206) अगृह्यानुनयं तस्य मृगेन्द्रस्य च बुद्धिमान्। गोमायुः प्रायमासीनस्त्यक्त्वा देहं दिवं ययौ॥ ॥ 12-111-90 (69207) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 111॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-111-10 विप्रतिपत्तिर्विपरीता बुद्धिः॥ 12-111-16 अनुबन्धेषु परिणामेषु॥ 12-111-17 अप्रत्ययोऽसंतोषस्तेन कृताम्। अर्थापनयो धर्महानिः॥ 12-111-19 यात्रां राजकार्यं गच्छ प्राप्नुहि। परिहार्याश्चानीप्सिताः॥ 12-111-20 ज्ञापयामहे सूचयामहे॥ 12-111-22 मदन्तरे मन्निमित्तम्॥ 12-111-23 न शक्यम्। राज्ञेति शेषः॥ 12-111-26 -- ----- -- सन्तोशदिति ट. ड. थ. द. पाठः॥ 12-111-27 योक्ष्यति योगं प्राप्स्यति। दुःखशीला भविष्यन्ति॥ 12-111-29 स्थूललक्षो बहुप्रदः॥ 12-111-31 उपक्रोधो निन्दा तज्जा दोषा उपक्रोशदोषाः सन्ति॥ 12-111-33 यत्र निर्वृतिः सुखं तत्खलु सुखं स्वर्गं पश्यामि। निर्वृतिः सुस्थितिरिति वा॥ 12-111-34 शिष्टाः कृतदण्डः॥ 12-111-46 तस्य गोमायोर्वेश्मनि॥ 12-111-47 तस्य गोमायोः। कारणार्थं स्वस्य बन्धविच्छेदो भवत्विति हेतोरित्यर्थः॥ 12-111-51 परोक्षस्त्वथ इति ट. द. पाठः॥ 12-111-55 विप्रत्ययोऽविश्वासः॥ 12-111-56 गोमायोर्गृहे ढौकीतं प्रवेशितं मांसं प्रदर्शयामासुरित्यर्थः। तत्क्षणादेव दर्शितं इति द. पाठः॥ 12-111-58 शार्दूलस्य वचः श्रुत्वा इति झ. पाठः॥ 12-111-59 संघर्षजैः स्पर्धोत्थैः॥ 12-111-60 प्रक्रिया प्रकृष्टं कर्म॥ 12-111-66 तलवत् अवाङ्भुस्वकटाहगर्भवत्॥ 12-111-68 प्रभवतां प्रभूणाम्॥ 12-111-71 गोमायोश्चारः॥ 12-111-73 प्रायं मरणार्थमुपवेशनं आसितुं आचरितुम्॥ 12-111-76 वक्तुं नार्होस्म्यहं त्वया इति ट. ड. द. पाठः॥ 12-111-79 अपरसाश्च अधनाश्चेति अपरसाधनाः। प्रीतिशून्या निर्घनाश्चेत्यर्थः॥ 12-111-84 छिद्रानुदर्शिनः इति झ. पाठः॥ 12-111-87 पुरुषज्ञानं सुदुःखं दुर्लभं यत एषां नृपाणां चित्तं चलाचलमस्थिरं गम्यते ज्ञायते सुपुरुषज्ञानं दुर्धटमित्यर्थः॥ 12-111-88 प्रक्रिया महीकरणं बुद्धेर्लाघवं तुच्छत्वमेव हेतुः॥ 12-111-89 प्रसादयित्वा प्रसाद्य॥ 12-111-90 अगृह्य अगृहीत्वा॥

12-112-0 (69208) युधिष्ठिर उवाच। 12-112-0x (5644) किं पार्थिवेन कर्तव्यं किंच कृत्वा सुखी भवेत्। तन्ममाचक्ष्व तत्त्वेन सर्वधर्मभृतां वर॥ 12-112-1 (69209) भीष्म उवाच। 12-112-2x (5645) हन्त तेऽहं प्रवक्ष्यामि शृणु कार्यैकनिश्चयम्। यथा राज्ञेह कर्तव्यं यच्च कृत्वा सुखी भवेत्॥ 12-112-2 (69210) नचैवं वर्तितव्यं स्म यथेदमनुशुश्रुम्। उष्ट्रस्य तु महद्वृत्तं तन्निबोध युधिष्ठिर॥ 12-112-3 (69211) जातिस्मरो महानुष्ट्रः प्रजापतिकुलोद्भवः। तपः सुमहदातिष्ठदरण्ये संशितव्रतः॥ 12-112-4 (69212) तपसस्तस्य चान्तेऽथ प्रीतिमानभवद्विभुः। वरेण च्छन्दयामास ततश्चैनं पितामहः॥ 12-112-5 (69213) उष्ट्र उवाच। 12-112-6x (5646) भगवंस्त्वत्प्रसादान्मे दीर्घा ग्रीवा भवेदियम्। योजनानां शतं साग्रमिच्छेयं चारितुं विभो॥ 12-112-6 (69214) एवमस्विति चोक्तः स वरदेन महात्मना। प्रतिलभ्य वरं श्रेष्ठं ययावुष्ट्रः स्वकं वनम्॥ 12-112-7 (69215) स चकार तदाऽऽलस्यं वरदानात्सुदुर्मतिः। न चैच्छच्चिरतुं गन्तुं दुरात्मा कालमोहितः॥ 12-112-8 (69216) स कदाचित्प्रसार्यैव तां ग्रीवां शतयोजनाम्। चचार श्रान्तहृदयो वातश्चागात्ततो महान्॥ 12-112-9 (69217) स गुहायां शिरोग्रीवां निधाय पशुरात्मनः। आस्ते वर्षमथाभ्यागात्सुमहत्प्लावयज्जगत्॥ 12-112-10 (69218) अथ शीतपरीताङ्गो जम्बुकः क्षुच्छ्रमान्वितः। सदारस्तां गुहामाशु प्रविवेश जलार्दितः॥ 12-112-11 (69219) स दृष्ट्वा मांसजीवी तु सुभृशं क्षुच्छ्रमान्वितः॥ अभक्षयत्ततो ग्रीवामुष्ट्रस्य भरतर्षभ॥ 12-112-12 (69220) यदा त्वबुध्यतात्मानं भक्ष्यमाणं स वै पशु। तदा संकोचने यत्नमकरोद्भृशदुःखितः॥ 12-112-13 (69221) यावदूर्ध्वमधश्चैव ग्रीवां संक्षिपते पशुः। तावत्तेन सदारेण जम्बुकेन स भक्षितः॥ 12-112-14 (69222) स हत्वा भक्षयित्वा च तमुष्ट्रं जम्बुकस्तदा। विगते वातवर्पे तु निश्चक्राम गुहोदरात्॥ 12-112-15 (69223) एवं दुर्बुद्धिना प्राप्तमुष्ट्रेण निधनं तदा। आलस्यस्य क्रमात्पश्य महान्तं दोषमागतम्॥ 12-112-16 (69224) त्वमप्येवंविधं हित्वा योगेन नियतेन्द्रियः। वर्तस्व बुद्धिमूलं तु विजयं मनुरब्रवीत्॥ 12-112-17 (69225) बुद्धिश्रेष्ठानि कर्माणि बाहुमध्यानि भारत। तानि जङ्घाजघन्यानि भारप्रत्यवराणि च॥ 12-112-18 (69226) राज्यं तिष्ठति दक्षस्य संगृहीतेन्द्रियस्य च। [आर्तस्य बुद्धिमूलं हि विजयं मनुरब्रवीत्।] गुप्तं मन्त्रं श्रुतवतः सुसहायस्य चानघ॥ 12-112-19 (69227) `असहायवतो ह्यर्था न तिष्ठन्ति कदाचन।' परीक्षितसहायस्य तिष्ठन्तीह युधिष्ठिर। सहाययुक्तेन मही कृत्स्ना शक्या प्रशासितुम्॥ 12-112-20 (69228) इदं हि सद्भिः कथितं विधिज्ञैः पुरा महेन्द्रप्रतिमप्रभावः। मयाऽपि चोक्तं तव शास्त्रदृष्ट्या त्वमप्रमत्तः प्रचरस्व राजन्॥ ॥ 12-112-21 (69229) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 112॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-112-8 चरितुं भक्षितुम्॥ 12-112-17 योगेनोपायेन। एवंविधमालस्यम्॥ 12-112-18 बाहूपलक्षितं शैर्यम्। जङ्घोपलक्षितं पादविहरणम्। भारो भारवहनम्॥

12-113-0 (69230) युधिष्ठिर उवाच। 12-113-0x (5647) राजा राज्यमनुप्राप्य दुर्बलो भरतर्षभ। अमित्रस्यातिवृद्धस्य कथं तिष्ठेदसाधनः॥ 12-113-1 (69231) भीष्म उवाच। 12-113-2x (5648) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। सरितां चैव संवादं सागरस्य च भारत॥ 12-113-2 (69232) सुरारिनिलयः शश्वत्सागरः सरितां पतिः। पप्रच्छ सरितः सर्वाः संशयं जातमात्मनः॥ 12-113-3 (69233) सागर उवाच। 12-113-4x (5649) समूलशाखान्पश्यामि निहतान्क्वापि नो द्रुमान्। युष्माभिरिह पूर्णाभिरन्यांस्तत्र न वेतसान्॥ 12-113-4 (69234) अ-पकायश्चाल्पसारो वेतसः कूलजश्च यः। अज्ञया वा नानीतः किं च वा तेन वः कृतम्॥ 12-113-5 (69235) तदहं श्रोतुमिच्छामि सर्वासामेव वो मतम्। यथा चेमानि कूलानि हित्वा नायाति वेतसः॥ 12-113-6 (69236) तत्र प्राह नदी गङ्गा वाक्यमुत्तरमर्थवत्। हेतुमद्ग्राहकं चैव सागरं सरितां पतिम्॥ 12-113-7 (69237) गङ्गोवाच। 12-113-8x (5650) तिष्ठन्त्येते यथास्थानं नगा ह्येकनिकेतनाः। ततस्त्यजन्ति तत्स्थानं प्रातिलोम्यान्न वेतसः॥ 12-113-8 (69238) वेतसो वेगमायान्तं दृष्ट्वा नमति नापरे। स च वेगे ह्यतिक्रान्ते स्थानमापद्यते पुनः॥ 12-113-9 (69239) कालज्ञः समयज्ञश्च सदावश्यश्च नो द्रुमः। अनुलोमवृत्तितस्तब्धस्तेन त्वां नैति वेतसः॥ 12-113-10 (69240) मारुतोदकवेगेन ये नमन्त्युन्नमन्ति च। ओषध्यः पादपा गुल्मा न ते यान्ति पराभवम्॥ 12-113-11 (69241) भीष्म उवाच। 12-113-12x (5651) यो हि शत्रोर्विवृद्धस्य प्रभोर्बन्धविनाशने। पूर्वं न सहते वेगं क्षिप्रमेव विनश्यति॥ 12-113-12 (69242) सारासारं बलं वीर्यमात्मनो द्विषतश्च यः। जानन्विचरति प्राज्ञो न स याति पराभवम्॥ 12-113-13 (69243) एवमेव यदा विद्वान्मन्यते विपुलं बलम्। संश्रयेद्वैतसीं वृत्तिमेतत्प्रज्ञानलक्षणम्॥ ॥ 12-113-14 (69244) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रयोदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 113॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-113-4 निहतानुन्मूलितान्। कायिन इति पाठे महाशरीरान्। अन्यानल्पशरीरान्वेतसान् न हतान्पश्यामि॥ 12-113-5 अवज्ञाय न शक्यो वा इति द. पाठः॥ 12-113-8 एकनिकेतनाः स्तब्धा इत्यर्थः। प्रातिलोम्यादस्माकं प्रातिकूल्यात्॥ 12-113-14 वैतसीं वृत्तिमस्तब्धत्वम्॥

12-114-0 (69245) युधिष्ठिर उवाच। 12-114-0x (5652) विद्वान्मूढप्रगल्भेन मृदुस्तीक्ष्णेन भारत। आक्रुश्यमानः सदसि कथं कुर्यादरिंदम्॥ 12-114-1 (69246) भीष्म उवाच। 12-114-2x (5653) श्रूयतां पृथिवीपाल यथैऽषोर्थोऽवगम्यते। सदा सचेताः सहते नरस्येहाल्पचेतसः॥ 12-114-2 (69247) आक्रुश्य दूष्यमाणश्च सुकृतं तस्य विन्दति। दुष्कृतं चात्मनो मर्षी तस्मिन्नेव प्रमार्जति॥ 12-114-3 (69248) गर्हितं तमुपेक्षेत वाश्यमानमिवातुरम्। लोके विद्वेषमापन्नो निष्फलं प्रतिपद्यते॥ 12-114-4 (69249) इति संश्लाघते नित्यं तेन पापेन कर्मणा। इदमुक्तो मया कश्चित्सर्वतो जनसंसदि। स तत्र व्रीडितः शुष्को मृतकल्पोऽवतिष्ठते॥ 12-114-5 (69250) श्लाघन्नश्लाघनीयेन कर्मणा निरपत्रपः। उपेक्षितव्यो दान्तेन तादृशः पुरुषाधमः॥ 12-114-6 (69251) यद्यद्ब्रूयादल्पमतिस्तत्तदस्य सहेत्तदा॥ 12-114-7 (69252) प्रकृत्या हि प्रशंसन्वा निन्दन्वा किं करिष्यति। वने काक इवाबुद्धिर्वाश्यमानो निरर्थकम्॥ 12-114-8 (69253) यदि वाग्भिः प्रयोगः स्यात्प्रयोज्यः पापकर्मणा। वागेवार्थो भवेत्तस्य न ह्येवार्थो जिघांसतः॥ 12-114-9 (69254) निषेकं वै परस्यासावाचष्टे वृत्तचेष्टया। मयूर इव कौपीनं नृत्यं संदर्शयन्निव॥ 12-114-10 (69255) यस्यावाच्यं न लोकेऽस्मिन्नाकार्यं चापि किंचन। वाचं तेन न संदध्याच्छुचिः संश्लिष्टकर्मणा॥ 12-114-11 (69256) प्रत्यक्षं गुणवादी यः परोक्षं तु विनिन्दकः। स मानवः श्ववल्लोके नष्टलोकपरायणः॥ 12-114-12 (69257) तादृग्दिनशतं चापि यद्ददाति जुहोति च। परोक्षेणापवादेन तं नाशयति तत्क्षणात्॥ 12-114-13 (69258) तस्मात्प्राज्ञो नरः सद्यस्तादृशं पापचेतसम्। वर्जयेन्मतिमान्वर्ज्यं सारमेयामिषं यथा॥ 12-114-14 (69259) परिवादं ब्रुवाणो हि दुरात्मा वै महाजने। प्रकाशयति दोषान्स्वान्सर्पः फणमिवोन्नतम्॥ 12-114-15 (69260) तं स्वकर्मणि कुर्वाणं प्रतिकर्तुं य इच्छति। भस्मकूट इवाबुद्धिः खरो रजसि मज्जति॥ 12-114-16 (69261) मनुष्यसालावृकमप्रशान्तं जनापवादे सततं निविष्टम्। मातङ्गमुन्मत्तमिवोन्नदन्तं त्यजेत तं श्वानमिवातिरौद्रम्॥ 12-114-17 (69262) अनार्यजुष्टे पथि वर्तमानं दमादपेतं विनयाच्च पापम्। अरिव्रतं नित्यमभूतिकामं धिगस्तु तं पापमतिं मनुष्यम्॥ 12-114-18 (69263) प्रत्युच्यमानस्त्वथ भूय एव निशाम्य माभूस्त्वमथार्तरूपः। उच्चस्य नीचेन हि संप्रयोगं विगर्हयन्ति स्थिरबुद्धयो ये॥ 12-114-19 (69264) क्रुद्धो दशेद्वाऽपि च ताडयेद्वा स पांसुभिर्वा विकिरेत्तुषैर्वा। विवृत्य दन्तांश्च विभीषयेद्वा सिद्धं हि मूढे कुपिते नृशंसे॥ 12-114-20 (69265) विगर्हणां नाऽपि दुरात्मना कृतां सहेत यः संसदि दुर्जनानाम्। पठेदिदं चापि निदर्शनं सदा न वाङ्भयं स लभति किंचिदप्रियम्॥ ॥ 12-114-21 (69266) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुर्दशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 114॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-114-1 मूढश्चासौ प्रगल्भश्च तेन॥ 12-114-2 सहते दुरुक्तम्॥ 12-114-3 मर्षी तितिक्षुः॥ 12-114-4 वाश्यमानं रटन्तम्॥ 12-114-9 यथा वाचा हतो न हन्यते एवं वाचा दूषितो न दुष्यतीत्यर्थः॥ 12-114-10 स एवं वदन्वृत्तेन क्रियया चेष्टया वागादिव्यापारेण च लिङ्गेन निषेकं स्वमातरि रेतः सेकं परस्य परेण पितुरन्येन कृतमित्याचष्टे व्यक्तं कथयति। कौपीनं गुह्यप्रदेशं संदर्शयन्निव नृत्यं कुर्वन्मयूरो यथा श्लाघते सम्यङ्नृत्यामीति मन्यते नतु मम गुह्यं लोकाः पश्यन्तीति त्रपते एवं स्वलोपि मया स महानमुकसभायां दुरुक्तमुक्त इति श्लाघते नत्वनेन मम मातुर्दोषः स्पष्टीक्रियते मयैवेति न त्रपते इत्यर्थः॥ 12-114-11 मयूर इव कालीनं इति थ. द. पाठः। संश्लिष्टजन्मना इति ट.थ. द. पाठः॥ 12-114-13 तादृक्पुमान्॥ 12-114-14 सारमेयामिषं शुनोमांसम्॥ 12-114-15 दोषान् जारजत्वादीन्॥ 12-114-16 भस्मकूटे भस्मराशौ स्वर इवाबुद्धिः रजसि दुःखे निमज्जति॥ 12-114-17 सालावृकं श्वानमेव मनुष्यत्वेन लोके गृहीतमित्यर्थः॥ 12-114-20 कुद्धो दशार्धेन हि ताडयेद्वा इति झ. पाठः। तत्र दशार्धेन संवृताङ्गुलिपञ्चकेन पाणिनेत्यर्थः। इदं सर्वं कुपितमूढे सिद्धमेव॥

12-115-0 (69267) युधिष्ठिर उवाच। 12-115-0x (5654) पितामह महाप्राज्ञ संशयो मे महानयम्। संछेत्तव्यस्त्वया राजन्भवान्कुलकरो हि नः॥ 12-115-1 (69268) पुरुषाणामयं तात दुर्वृत्तानां दुरात्मनाम्। कथितो वाक्यसंचारस्ततो विज्ञापयामि ते॥ 12-115-2 (69269) यद्धितं राज्यतन्त्रस्य कुलस्य च सुखोदयम्। अयत्यां च तदात्वे च क्षेमवृद्धिकरं च तत्॥ 12-115-3 (69270) पुत्रपौत्राभिरामं च राष्ट्रवृद्धिकरं च यत्। अन्नपाने शरीरे च हितं यत्तद्ब्रवीहि मे॥ 12-115-4 (69271) अभिषिक्तो हि यो राजा राज्यस्थो मित्रसंवृत। समुहृत्समुपेतो वा स कथं रञ्जयेत्प्रजाः॥ 12-115-5 (69272) यो ह्यसत्प्रग्रहरतिः स्नेहरागबलात्कृतः। इन्द्रियाणामनीशत्वादसज्जनबुभूषकः॥ 12-115-6 (69273) तस्य भृत्या विमुखतां यान्ति सर्वे कुलोद्गताः। न च भृत्यबलैरर्थैः स राजा संप्रयुज्यते॥ 12-115-7 (69274) एतन्मे चिन्तयानस्य राजधर्मान्दिवानिशम्। बृहस्पतिसमो बुद्ध्या भवाञ्शंसितुमर्हति॥ 12-115-8 (69275) शासता पुरुषव्याघ्र त्वं नः कुलहिते रतः। क्षत्ता चैको महाप्राज्ञो यो नः शंसति सर्वदा॥ 12-115-9 (69276) त्वत्तः कुलहितं वाक्यं श्रुत्वा राज्यहितोदयम्। अमृतस्याव्ययस्येव तृप्तः स्वप्स्याम्यहं सुखम्॥ 12-115-10 (69277) कीदृशाः सन्निकर्षस्था भृत्याः सर्वगुणान्विताः। कीदृशैः किं कुलीनैर्वा सह यात्रा विधीयते॥ 12-115-11 (69278) न ह्येको भृत्यरहितो राजा भवति रक्षिता। राज्यं चेदं जनः सर्वस्तत्कुलीनः प्रशासति॥ 12-115-12 (69279) भीष्म उवाच। 12-115-13x (5655) न च प्रशास्तुं राज्यं हि शक्यमेकेन भारत॥ 12-115-13 (69280) असहायवता तात नैवार्थाः केचिदप्युत। लब्धुं लब्धा ह्यपि सदा रक्षितुं भरतर्षभ॥ 12-115-14 (69281) यस्य भृत्यजनः सर्वो ज्ञानविज्ञानकोविदः। हितैषी कुलजः स्निग्धः स राज्यफलमश्नुते॥ 12-115-15 (69282) मन्त्रिणो यस्य कुलजा असंहार्याः सहोषिताः। नृपतेर्मतिमाप्सन्ते सत्पथज्ञानकोविदाः॥ 12-115-16 (69283) अनागतविधातारः कालज्ञानविशारदाः। अतिक्रान्तमशोचन्तः स राज्यफलमश्नुते॥ 12-115-17 (69284) समदुःखसुखा यस्य सहायाः प्रियकारिणः। अर्थचिन्तापराः सभ्याः स राज्यफलमश्नुते॥ 12-115-18 (69285) यस्य नार्तो जनपदः सन्निकर्षगतः सदा। अक्षुद्रः सत्पथालम्बी स राजा राज्यभाग्भवेत्॥ 12-115-19 (69286) कोशोऽक्षपटलं यस्य कोशवृद्धिकरैर्नरैः। आप्तैस्तुष्टैश्च पृष्टैश्च धार्यते स नृपोत्तमः॥ 12-115-20 (69287) कोष्ठागारमसंहार्यैराप्तैः संचयतत्परैः। पात्रभूतैरलुब्धैश्च पाल्यमानं गुणी भवेत्॥ 12-115-21 (69288) व्यवहारश्च नगरे यस्य धर्मफलोदयः। दृश्यते शङ्खलिखितः स धर्मफलभाङ् नृपः॥ 12-115-22 (69289) संगृहीतमनुष्यश्च यो राजा राजधर्मवित्। षङ्भागं परिगृह्णाति स धर्मफलमश्नुते॥ ॥ 12-115-23 (69290) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 115॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-115-2 अयं निन्दारूपः॥ 12-115-3 हिनं अनिन्द्यम्। आयत्यां उत्तरकाले। तदात्वे वर्तमानाकले॥ 12-115-5 मित्रसुहृदौ प्रत्युपकारमपेक्ष्यानपेक्ष्य चोपकर्तारौ तद्वान्। समुपेतः शौर्यादिनेति शेषः॥ 12-115-7 भृत्यबलप्राप्यैरर्थैर्धनादिभिः॥ 12-115-14 लब्धुं लब्धाश्च रक्षितुं शक्या इतिं शेषः॥ 12-115-16 असंहार्याः उत्कोचादिना अभेद्याः॥ 12-115-21 कोष्ठागारं धान्यादिसामग्रीगृहम्। गुणीभवेत् बहुगुणिभावं गच्छेत्॥ 12-115-22 व्यवहारः अर्थिप्रत्यर्थिनोर्विवादे निर्णयः। शङ्खलिखित इति। यथा फलमात्रस्तेने शङ्खेन लिखितस्य हस्तच्छेदो राजानं प्रतिषेधयित्वा कारितस्तद्वदित्यर्थः॥

12-116-0 (69291) `युधिष्ठिर उवाच। 12-116-0x (5656) न सन्ति कुलजा यत्र सहायाः पार्थिवस्य तु। अकुलीनाश्च कर्तव्या न वा भरतसत्तम्॥' 12-116-1 (69292) भीष्म उवाच। 12-116-2x (5657) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। निदर्शनं परं लोके सज्जनाचरितं सदा॥ 12-116-2 (69293) अस्यैवार्थस्य सदृशं यच्छ्रुतं मे तपोवने। जामदग्न्यस्य रामस्य यदुक्तमृषिसत्तमैः॥ 12-116-3 (69294) वने महति कस्मिंश्चिदमनुष्यनिषेविते। ऋषिर्मूलफलाहारो नियतो नियतेन्द्रियः॥ 12-116-4 (69295) दीक्षादमपरिश्रान्तः स्वाध्यायपरमः शुचिः। उपवासविशुद्धात्मा सततं सत्पथे स्थितः॥ 12-116-5 (69296) तस्य संदृश्य सद्भावमुपविष्टस्य धीमतः। सर्वे सत्वाः समीपस्था भवन्ति वनचारिणः॥ 12-116-6 (69297) सिंहा व्याघ्राः सशरभा मत्ताश्चैव महागजाः। द्वीपिनः खङ्गभल्लूका ये चान्ये भीमदर्शनाः॥ 12-116-7 (69298) ते सुखप्रश्नदाः सर्वे भवन्ति क्षतजाशनाः। तस्यर्षेः शिष्यवच्चैव चित्तज्ञाः प्रियकारिणः॥ 12-116-8 (69299) उक्त्वा च ते सुखप्रश्नं सर्वे यान्ति यथासुखम्। ग्राम्यस्त्वेकः पशुस्तत्र नाजहात्स महामुनिम्॥ 12-116-9 (69300) भक्तोऽनुरक्तः सततमुपवासकृशोऽबलः। फलमूलोत्तराहारः शान्तः शिष्टाकृतिर्यथा॥ 12-116-10 (69301) तस्यर्षेरुपविष्टस्य पादमूले महामतेः। मनुष्यवद्गतो भावं स्नेहबद्धोऽभवद्भृशम्॥ 12-116-11 (69302) ततोऽभ्ययान्महारौद्रो द्वीपी क्षतजभोजनः। श्वार्थमत्यर्थमुद्धुष्टः क्रूरः कालइवान्तकः॥ 12-116-12 (69303) लेलिह्यमानस्तृषितः पुच्छास्फोटनतत्परः। व्यादितास्यः क्षुधाः भुग्नः प्रार्थयानस्तदामिषम्॥ 12-116-13 (69304) दृष्ट्वा तं क्रूरमायान्तं जीवितार्थी नराधिप। प्रोवाच श्वा मुनिं तत्र तच्छृणुष्व विशांपते॥ 12-116-14 (69305) श्वशत्रुर्भगवन्नेष द्वीपी मां हन्तुमिच्छति। त्वत्प्रसादाद्भयं न स्यादस्मान्मम महामुने। [तथा कुरु महाबाहो सर्वज्ञस्त्वं न संशयः॥ 12-116-15 (69306) स मुनिस्तस्य विज्ञाय भावज्ञो भयकारणम्। रुतज्ञः सर्वसत्वानां तमैश्वर्यसमन्वितः॥] 12-116-16 (69307) मुनिरुवाच। 12-116-17x (5658) न भयं द्वीपिनः कार्यं मृत्युतस्ते कथंचन। एष श्वरूपरहितो द्वीपी भवसि पुत्रक॥ 12-116-17 (69308) ततः श्वा द्वीपितां नीतो जाम्बूनदनिभाकृति। चित्राङ्गो विस्फुरद्दंष्ट्रो वने वसति निर्भयः॥ 12-116-18 (69309) तं दृष्ट्वा संमुखे द्वीपी आत्मनः सदृशं पशुम्। अविरुद्धस्ततस्तस्य क्षणेन समपद्यत॥ 12-116-19 (69310) ततोऽभ्ययान्महारौद्रो व्यादितास्यः क्षुधान्विः। द्वीपिनं लेलिहन्वक्रं व्याघ्रो रुधिरलालसः॥ 12-116-20 (69311) व्याघ्रं दृष्ट्वा क्षुधा भुग्नं दंष्ट्रिणं वनचारिणम्। द्वीपि जीवितरक्षार्थमृषिं शरणमेयिवान्॥ 12-116-21 (69312) ततः संवासजं स्नेहमृषिणा कुर्वता तदा। स द्वीपी व्याघ्रतां नीतो रिपुभ्यो बलवत्तरः॥ 12-116-22 (69313) ततोऽदृष्ट्वा स शार्दूलो नाभ्यघ्नत्तं विशांपते। स तु श्चा व्याघ्रतां प्राप्य बलवान्पिशिताशनः॥ 12-116-23 (69314) न मूलफलभोगेषु स्पृहामप्यकरोत्तदा। यथा मृगपतिर्नित्यं प्रकाङ्क्षति वनौकसः। तथैव स महाराज व्याघ्रः समभवत्तदा॥ ॥ 12-116-24 (69315) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षोडशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 116॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-116-2 अत्र उत्तमाधममध्यमस्थानेषु क्रमात् तएव योज्या नतु उच्चस्थाने नीचो नियोज्य इत्यस्मित्रर्थे॥ 12-116-3 अस्यैव वक्ष्यमाणस्य॥ 12-116-6 सत्वाः प्राणिनः॥ 12-116-8 सुखप्रश्नदाः सुखिनः स्थ इति प्रश्नस्योत्तरं सुखिनः स्मः इति तत्प्रदा इत्यर्थः॥ 12-116-11 भावं चित्तम्॥ 12-116-13 सुधामत्तः इति ड.थ. पाठः॥ 12-116-17 द्वीपिनो द्वीपिरूपान्मृत्युतः॥ 12-116-21 क्षुधाभुग्नं पीडितम्॥

12-117-0 (69316) भीष्म उवाच। 12-117-0x (5659) व्याघ्रश्वोटजमूलस्थस्तृप्तः सुप्तो हतैर्मृगैः। नागभागात्तमुद्देशं मत्तो मेघ इवोत्थितः॥ 12-117-1 (69317) प्र--करटः प्रांशुः पझी विततकुम्भकः। सु--णो महाकायो मेघगम्भीरनिः स्वनः॥ 12-117-2 (69318) तं दृष्ट्वा कुञ्जरं मत्तमायान्तं बलगर्वितम्। व्या हस्तिभयान्त्रस्तस्तमृषिं शरणं ययौ॥ 12-117-3 (69319) ततोऽनयत्कुञ्जरत्वं व्याघ्रं तमृषिसत्तमः। महमेघोपमं दृष्ट्वा स भीतो ह्यभवद्गजः॥ 12-117-4 (69320) ततः कमलषण़्डानि सल्लकीगहनानि च। व्य--रत्स मुदायुक्तः पझरेणुविभूषितः॥ 12-117-5 (69321) कदचिद्दममाणस्य हस्तिनः संमुखं तदा। ऋषेस्तस्योटस्थस्य कालोऽगच्छद्दिवानिशम्॥ 12-117-6 (69322) अथाजगाम तं देशं केसरी केसरारुणः। गिन्विन्दरजो भीमः सिंहो नागकुलान्तकः॥ 12-117-7 (69323) तं--- सिंहमायान्तं नागः सिंहभयार्दितः। ऋषिं शरणमापेदे वेपमानो भयातुरः॥ 12-117-8 (69324) स त-ः सिंहतां नीतो गजेन्द्रो मुनिना तदा। तं च नागणयत्सिंहं तुल्यजातिसमन्वयात्॥ 12-117-9 (69325) दृष्ट्वा च सोऽभवत्सिंहो वन्यो हिंसन्नवाग्बलः। स चाश्रपेऽवसत्सिंहस्तस्मिन्नेव सुखी वने॥ 12-117-10 (69326) न चान्ये क्षुद्रपशवस्तपोवनसमीपतः। व्यदृश्यन्त तदा त्रस्ता जीविताकाङ्क्षिणस्तथा॥ 12-117-11 (69327) कदाचित्कालयोगेन सर्वप्राणिविहिंसकः। बलवान्क्षतजाहारो नानासत्वभयंकरः॥ 12-117-12 (69328) अष्टपादर्ध्वनयनः शरभो वनगोचरः। तं सिंहं हन्तुमागच्छन्मुनेस्तस्य निवेशने॥ 12-117-13 (69329) `तं दृष्ट्वा शरभं यान्तं सिंहः परभयान्वितः। ऋषिं शरणमापेदे वेपमानः कृताञ्जलिः॥' 12-117-14 (69330) सं मुनिः शरभं चक्रे बलोत्कटमरिंदम। ततः स शरभो वन्यो मुनेः शरभमग्रतः। दृष्ट्वा बलिनमत्युग्रं द्रुतं संप्राद्रवद्वनम्॥ 12-117-15 (69331) स एवं शरभस्थाने न्यस्तो वै मुनिना तदा। मुनेः पार्श्वगतो नित्यं शरभः सुखमाप्तवान्॥ 12-117-16 (69332) ततः शरभसंत्रस्ताः सर्वे मृगगणा वनात्। दिशः संप्राद्रवत्राजन्भयाज्जीवितकाङ्क्षिणः॥ 12-117-17 (69333) शरभोऽप्यतिसंहृष्टो नित्यं प्राणिवधे रतः। फलमूलाशनं कर्तुं नैच्छत्स पिशिताशनः॥ 12-117-18 (69334) ततः क्षुद्रसमाचारो बलेन च समन्वितः। इयेष तं मुनिं हन्तुमकृतज्ञः कृतान्वयः॥ 12-117-19 (69335) `चिन्तयामास च तदा शरभः श्वानपूर्वकः॥ 12-117-20 (69336) अस्य प्रभावात्संप्राप्तो वाङ्भात्रेणैव केवलम्। शरभत्वं सुदुष्प्रापं सर्वभूतभयंकरम्॥ 12-117-21 (69337) अन्येऽप्यत्र भयत्रस्ताः सन्ति सत्वा भयार्दिताः। मुनिमाश्रित्य जीवन्तो मृगाः पक्षिगणास्तथा॥ 12-117-22 (69338) तेषामपि कदाचिच्च शरभत्वं प्रयच्छति। सर्वसत्वोत्तमं लोके बलं यत्र प्रतिष्ठितम्॥ 12-117-23 (69339) पक्षिणामप्ययं दद्यात्कदाचिद्गारुडं बलम्॥ 12-117-24 (69340) यावदन्यस्य संप्रीतः कारुण्यं तु समाश्रितः। न ददाति बलं तुष्टः सत्वस्यान्यस्य कस्यचित्॥ 12-117-25 (69341) तावदेनमहं विप्रं वधिष्यामि च शीघ्रतः। स्थातुं मया शक्यमिह मुनिघातान्न संशयः॥' 12-117-26 (69342) ततस्तेन तपःशक्त्या विदितो ज्ञानचक्षुषा। विज्ञाय च मुनिः प्राज्ञस्ततः शापं प्रयुक्तवान्॥ 12-117-27 (69343) `अहमग्निप्रभो नाम मुनिर्भृगुकुलान्वयः। मनसा निर्दहेयं च जगत्संधारयामि च॥ 12-117-28 (69344) मम वश्यं जगत्सर्वं देवा यच्च चराचरम्। सन्ति देवाश्च ये भीताः स्वधर्मं न त्यजन्ति ये। स्वधर्माच्चलितान्सर्वान्वाङ्भात्रेणापि निर्दहे॥ 12-117-29 (69345) किमङ्ग त्वं मया नीतः शरभत्वमनामयम्। क्रूरः स सर्वभूतेषु हीनश्चाशुचिरेव च॥' 12-117-30 (69346) श्वा त्वं द्वीपित्वमापन्नो द्वीपी व्याघ्रत्वमागतः। व्याघ्रान्नागो मदपटुर्नागः सिंहत्वमागतः॥ 12-117-31 (69347) सिंहस्त्वं बलमापन्नो भूयः शरभतां गतः। मया स्नेहपरीतेन विसृष्टो न कुलान्वयः॥ 12-117-32 (69348) यस्मादेवमपापं मां पाप हिंसितुमिच्छसि। तस्मात्स्वयोनिमापन्नः पुनः श्वानो भविष्यसि॥ 12-117-33 (69349) ततो मुनिजनद्वेष्टा दुष्टात्मा प्राकृतोऽबुधः। ऋषिणा शरभः शप्तस्तद्रूपं पुनराप्तवान्॥ ॥ 12-117-34 (69350) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 117॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-117-1 मृगैस्तृप्तः॥ 12-117-9 समन्वयात्संबन्धात्॥ 12-117-19 ततो रुधिरतर्षेण बलिना शरभोऽन्वितः इति झ. पाठः॥ 12-117-31 मदपटुः प्रवहन्मदः॥ 12-117-32 विसृष्टो विविधेन रूपेण त्वं सृष्टः। न तु त्वं कुलान्वयः। तेन तेन कुलेनान्वयः संबन्धो यस्य स कुलान्वयस्तादृशस्त्वं न भवसि॥ 12-117-33 श्वैव त्वं हि भविष्यसीति झ. पाठः॥

12-118-0 (69351) भीष्म उवाच। 12-118-0x (5660) स श्वा प्रकृतिमापन्नः परं दैन्यमुपागमत्। ऋषिणा हुंकृतः पापस्तपोवनबहिष्कृतः॥ 12-118-1 (69352) एवं राज्ञा मतिमता विदित्वा शीलशौचताम्। आर्जवं प्रकृतिं सत्वं श्रुतं वृत्तं कुलं दमम्॥ 12-118-2 (69353) अनुक्रोशं बलं वीर्यं प्रभावं प्रशमं क्षमाम्। भृत्यायेमन्त्रिणो योग्यास्तत्र स्थाप्याः सुरक्षिताः॥ 12-118-3 (69354) नाषरीक्ष्य महीपालः प्रकर्तुं भृत्यमर्हति। अकुलीननराकीर्णो न राजा सुखमेधते॥ 12-118-4 (69355) कुलजः प्राकृतो राजंस्तत्कुलीनतया सदा। न पापे कुरुते बुद्धिं निन्द्यमानोऽप्यनागसि॥ 12-118-5 (69356) अकुलीनस्तु पुरुषः प्राकृतः साधुसंक्षयात्। दुर्लभैश्वर्यतां प्राप्तो निन्दितः शत्रुतां व्रजेत्॥ 12-118-6 (69357) `काकः श्वानोऽकुलीनश्च बिडालः सर्प एव च। अकुलीना च या नारी तुल्यास्ते परिकीर्तिताः॥ 12-118-7 (69358) लोकपालाः सदोद्विग्नाः पश्यन्त्यकुलजान्यथा। नारीं वा पुरुषं वाऽथ शीलं तत्रापि कारणम्॥ 12-118-8 (69359) दुष्कुलीना च या स्त्री स्याद्दुष्कुलीनश्च यः पुम। अहिंसाशीलसंयोगाद्धर्मश्चाऽऽकुलतां व्रजेत्॥ 12-118-9 (69360) धर्मं प्रति महाराज श्लोकानाह बृहस्पतिः। शृणु सर्वान्महीपाल हृदि तांश्च करिष्यसि॥ 12-118-10 (69361) असितं सितकर्माणं यथा दान्तं तपस्विनम्। वृत्तस्थमपि चण्डालं तं देवा ब्राह्मणं विदुः॥ 12-118-11 (69362) यदि घातयते कश्चित्पापसत्वं प्रजाहितः। सर्वसत्वहितार्थाय न तेनासौ विहिंसकः॥ 12-118-12 (69363) द्वीपिनं शरभं सिंहं व्याघ्रं कुञ्जरमेव च। महिषं च वराहं च सूकरं श्वानपन्नगान्॥ 12-118-13 (69364) गोब्राह्मणहितार्थाय बालस्त्रीरक्षणाय च। वृद्धातुरपरित्राणे यो हिनस्ति स धर्मवित्॥ 12-118-14 (69365) ब्राह्मणः पापकर्मा च म्लेच्छो वा धार्मिकः शु वः। श्रेयांस्तत्र भवेन्म्लेच्छो ब्राह्मणः पापकृत्तमः॥ 12-118-15 (69366) दुष्कुलीनः कुलीनो वा यः कश्चिच्छीलवान्नरः। प्रकृतिं तस्य विज्ञाय स्थिरां वा यदि वाऽस्थिराम्॥ 12-118-16 (69367) शीलं वाऽनुत्तमं कर्म कुर्याद्राजा समाहितः। नियुञ्जीत महीपालो दुर्वृत्तं पापकर्मसु॥' 12-118-17 (69368) कुलीनं शिक्षितं प्राज्ञं ज्ञानविज्ञानकोविदम्। सर्वशास्त्रार्थतत्त्वज्ञं सहिष्णुं देशजं तथा॥ 12-118-18 (69369) कृतज्ञं बलवन्तं च क्षान्तं दान्तं जितेन्द्रियम्। अलुब्धं लब्धसंतुष्टं स्वामिमित्रबुभूषकम्॥ 12-118-19 (69370) सचिवं देशकालज्ञं सर्वसंग्रहणे रतम्। संस्कृतं युक्तवचनं हितैषिणमतन्द्रितम्॥ 12-118-20 (69371) युक्ताचारं स्वविषये संधिविग्रहकोविदम्। शस्तं त्रिवर्गवेत्तारं पौरजानपदप्रियम्॥ 12-118-21 (69372) सेनाव्यूहनतत्त्वज्ञं बलहर्षणकोविदम्। इङ्गिताकरातत्त्वज्ञं यात्रासेनाविशारदम्॥ 12-118-22 (69373) हस्तिशिक्षाश्वतत्त्वज्ञमहंकारविवर्जितम्। प्रगल्भं दक्षिणं दान्तं बलिनं युक्तमन्त्रिणम्॥ 12-118-23 (69374) चौक्षं चौक्षजनाकीर्णं सुवेषं सुखदर्शनम्। नायकं नीतिकुशलं गुणैः षङ्भिः समन्वितम्॥ 12-118-24 (69375) अस्तब्धं प्रश्रितं श्लक्ष्णं मृदुवादिनमेव च। धीरं महर्द्धि च देशकालोपपादकम्॥ 12-118-25 (69376) सचि यः प्रकुरुते न चैनमवमन्यते। तस्य विस्तीर्यते राज्यं ज्योत्स्ना ग्रहपतेरिव॥ 12-118-26 (69377) एतैरेव गुणैर्युक्तो राजा शास्त्रविशारदः। एष्टव्यो धर्मपरमः प्रजापालनतत्परः॥ 12-118-27 (69378) धीरो मर्षी शुचिः शीघ्रः काले पुरुषकारवित्। शुश्रूषुः श्रुतवाञ्श्रोता ऊहापोहविशारदः॥ 12-118-28 (69379) मेधावी धारणायुक्तो यथान्यायोपपादकः। दान्तः सदा प्रियाभाषी क्षमावांश्च विपर्यये॥ 12-118-29 (69380) नातिच्छेत्ता स्वयंकारी श्रद्धालुः सुखदर्शनः। आर्तहस्तप्रदो नित्यमाप्तामात्यो नये रतः॥ 12-118-30 (69381) नाहंवादी ननिर्द्वन्द्वो नयत्किंचनकारकः। कृते कर्मण्यमोघानां कर्ता भृत्यजनप्रियः॥ 12-118-31 (69382) संगृहीतजनोऽस्तब्धः प्रसन्नवदनः सदा। त्राता भृत्यजनापेक्षी न क्रोधी सुमहामनाः॥ 12-118-32 (69383) युक्तदण्डो न निर्दण्डो धर्मकार्यानुशासनः। चारनेत्रः प्रजावेक्षी धर्मार्थकुशलः सदा॥ 12-118-33 (69384) राजा गुणशताकीर्ण एष्टव्यस्तादृशो भवेत्। योधाश्चैव मनुष्येन्द्र सर्वैर्गुणगणैर्वृताः॥ 12-118-34 (69385) अन्वेष्टव्याः सुपुरुषाः सहाया राज्यधारणे। न विमानयितव्यास्ते राज्ञा वृद्धिमभीप्सता॥ 12-118-35 (69386) योधाः समरशौण्डीराः कृतज्ञाः शास्त्रकोविदाः। धर्मशास्त्रसमायुक्ताः पदातिजनसंवृताः॥ 12-118-36 (69387) अर्थमानविवृद्धाश्च रथचर्याविशारदाः। इष्वस्त्रकुशला यस्य तस्येयं नृपतेर्मही॥ 12-118-37 (69388) `ज्ञातीनामनवज्ञानं भृत्येष्वशठता तथा। नैपुणं चार्थचर्यासु यस्यैते तस्य सा मही॥ 12-118-38 (69389) आलस्यं चैव निद्रा च व्यसनान्यतिहास्यता। यस्तैतानि न विद्यन्ते तस्यैव सुचिरं मही॥ 12-118-39 (69390) वृद्धसेवी महोत्साहो वर्णानां चैव रक्षिता। धर्मचर्याः सदा यस्य तस्येयं सुचिरं मही॥ 12-118-40 (69391) नीतिवर्त्मानुसरणं नित्यमुत्थानमेव च। रिपूणामनवज्ञानं तस्येयं सुचिरं मही॥ 12-118-41 (69392) उत्थानं चैव दैवं च तयोर्नानात्वमेव च॥ मनुना वर्णितं पूर्वं वक्ष्ये शृणु तदेव हि॥ 12-118-42 (69393) उत्थानं हि नरेन्द्राणां बृहस्पतिरभाषत। नयानयविधानज्ञः सदा भव कुरूद्वह॥ 12-118-43 (69394) दुर्हृदां छिद्रदर्शी यः सुहृदामुपकारवान्। विशेषविच्च भृत्यानां स राज्यफलमश्नुते॥ ' 12-118-44 (69395) सर्वसंग्रहणे युक्तो नृपो भवति यः सदा। उत्थानशीलो मन्त्राढ्यः स राजा राजसत्तमः॥ 12-118-45 (69396) शक्या चाश्वसहस्रेण वीरारोहेण भारत। संगृहीतमनुष्येण कृत्स्ना जेतुं वसुंधरा॥ ॥ 12-118-46 (69397) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 118॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-118-6 अकुलीनस्तु निन्दामात्रेण शत्रुतां व्रजेत्। साधुसंश्रश्चादिति झ. पाठः॥ 12-118-19 स्वामिनो मित्राणां बुभूषकं ऐश्वर्यलिप्सुम्॥ 12-118-20 सर्वसंग्रहणे प्राणिमात्ररञ्जने॥ 12-118-24 चौक्षं शुद्धम्॥ 12-118-28 मर्षी क्षमी॥ 12-118-29 विपर्ययेऽक्षमावति अपकारिणि क्षमावान्॥ 12-118-31 ननिर्द्वन्द्वो ननिष्परिग्रहः॥ 12-118-33 चारनेत्रः परापेक्षी इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-118-37 अभया गजपृष्ठस्थाः इति झ. पाठः॥

12-119-0 (69398) भीष्म उवाच। 12-119-0x (5661) एवं गुणयुतान्भृत्यान्स्वेस्वे स्थाने नराधिपः। नियोजयति कृत्येषु स राज्यफलमश्नुते॥ 12-119-1 (69399) न वा स्वस्थानमुत्क्रम्य प्रमाणमपि सत्कृतम्। आरोप्य चापि स्वस्थानमुत्क्रम्यान्यत्प्रपद्यते॥ 12-119-2 (69400) स्वजातिगुणसंपन्नाः स्वेषु धर्मेष्ववस्थिताः। प्रकर्तव्या ह्यमात्यास्तु नास्थाने प्रक्रिया क्षमा॥ 12-119-3 (69401) अनुरूपाणि कर्माणि भृत्येभ्यो यः प्रयच्छति। स भृत्यगुणसंपन्नं राजा फलमुपाश्नुते॥ 12-119-4 (69402) शरभः शरभस्थाने सिंहः सिंह इवोत्थितः। व्याघ्रो व्याघ्र इव स्थाप्यो द्वीपी द्वीपी यथा तथा॥ 12-119-5 (69403) कर्मस्विहानुरूपेषु न्यस्या भृत्या यथाविधि। प्रतिलोमं न भृत्यास्ते स्थाप्याः कर्मफलैषिणा॥ 12-119-6 (69404) यः प्रमाणमतिक्रम्य प्रतिलोमं नराधिपः। भृत्यान्स्थापयतेऽबुद्धिर्न स रञ्जयते प्रजाः॥ 12-119-7 (69405) न बालिशा न च क्षुद्रा नाप्राज्ञा नाजितेन्द्रियाः। नाकुलीना जनाः पार्श्वे स्थाप्या राज्ञा गुणैषिणा॥ 12-119-8 (69406) साधवः कुलजाः शूरा ज्ञानवन्तोऽनसूयकाः। अक्षुद्राः शुचयो दक्षाः स्युर्नराः पारिपार्श्वकाः॥ 12-119-9 (69407) उद्भूतास्तत्पराः शान्ताश्चौक्षाः प्रकृतिजाः शुभाः। स्वेस्वे स्थानेऽनुपाकृष्टास्ते स्यू राज्ञो बहिश्चराः॥ 12-119-10 (69408) सिंहस्य सततं पार्श्वे सिंह एव जनो भवेत्। असिंहः सिंहसहितः सिंहवल्लभते फलम्॥ 12-119-11 (69409) यस्तु सिंहः श्वभिः कीर्णः सिंहकर्मफले रतः। न स सिंहफलं भोक्तुं शक्तः श्वभिरुपासितः॥ 12-119-12 (69410) एव मेतैर्मनुष्येन्द्र शूरैः प्राज्ञैर्बहुश्रुतैः। कुलीनैः सह शक्येत कृत्स्ना जेतुं वसुंधरा॥ 12-119-13 (69411) नावैद्यो नानृजुः पार्श्वे नाप्राज्ञो ना महायशाः। संग्राह्यो वसुधापालैर्भृत्यो भृत्यवतां वर॥ 12-119-14 (69412) वाणवद्विसृता यान्ति स्वामिकार्यपरा नराः। ये भृत्याः पार्थिवहितास्तेषु सान्त्वं सदा चरेत्॥ 12-119-15 (69413) कोशश्च सततं रक्ष्यो यत्नमास्थाय राजभिः। कोशमूला हि राजानः कोशवृद्धिकरो भवेत्॥ 12-119-16 (69414) कोष्ठागारं च ते नित्यं स्फीतं धान्यैः सुसंचितैः। सदा त्वं सत्सु संन्यस्तधनधान्यपको भव। 12-119-17 (69415) नित्ययुक्ताश्च ते भृत्या भवन्तु रणकोविदाः। वाजिनां च प्रयोगेषु वैशारद्यमिहेष्यते॥ 12-119-18 (69416) ज्ञातिबन्धुजनावेक्षी मित्रसंबन्धिसत्कृतः। पौरकार्यहितान्वेक्षई भव कौरवनन्दन॥ 12-119-19 (69417) एषा ते नैष्ठिकी बुद्धिः प्रज्ञा चाभिहिता मषा। श्वाते निदर्शनं तात किं भूयः श्रोतुमिच्छसि॥ ॥ 12-119-20 (69418) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 119॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-119-1 एवं नीचाननीचे नैव योजयेत्॥ 12-119-7 अबुद्धिरिति च्छेदः॥ 12-119-10 बहिश्चराः प्राणा इवेति शेषः॥ 12-119-15 विसृताः अपरावर्तिनः॥

12-120-0 (69476) युधिष्ठिर उवाच। 12-120-0x (5664) राजवृत्तान्यनेकानि त्वया प्रोक्तानि भारत। पूर्वैः पूर्वनियुक्तानि राजधर्मार्थवेदिभिः॥ 12-120-1 (69477) तदेव विस्तरेणोक्तं पूर्ववृत्तं सतां मतम्। प्रणेयं राजधर्माणां प्रब्रूहि भरतर्षभ॥ 12-120-2 (69478) भीष्म उवाच। 12-120-3x (5665) रक्षणं सर्वभूतानामिति क्षात्रं परं मतम्। तद्यथा रक्षणं कुर्यात्तथा शृणु महीपते॥ 12-120-3 (69479) यथा बर्हाणि चित्राणि बिभर्ति भुजगाशनः। तथा बहुविधं राजा रूपं कुर्वीत् धर्मवित्॥ 12-120-4 (69480) तैक्ष्ण्यं जिह्नत्वमादानं सत्यमार्जवमेव च। मध्यस्थाः सत्वमातिष्ठंस्तथा वै सुखमृच्छति॥ 12-120-5 (69481) यस्मिन्नर्थे यथैव स्यात्तदूर्णं रूपमादिशेत्। बहुरूपस्य राज्ञो हि सूक्ष्मोऽप्यर्थो न सीदति॥ 12-120-6 (69482) नित्यं रक्षितमन्त्रः स्याद्यथा मूकः शरच्छिखी। श्लक्ष्णाक्षरगतः श्रीमान्भवेच्छास्त्रविशारदः॥ 12-120-7 (69483) आयव्ययेषु युक्तः स्याज्जलस्रवणेष्विव। शैलाद्वर्षोदकानीव द्विजान्सिद्धान्समाश्रयेत्। आत्मार्थं हि सदा राजा कुर्याद्धर्मध्वजोत्तमम्॥ 12-120-8 (69484) नित्यमुद्यतदण्डः स्यादाचारे चाप्रमादवान्। लोके चायव्ययौ दृष्ट्वा वृक्षाद्वृक्षमिवाव्रजेत्॥ 12-120-9 (69485) आज्ञावान्स्यात्स्वयूथ्येषु भौमानि चरणैः किरन्। जतिपक्षः परिस्पन्देत्प्रेक्षेद्वैकल्यमात्मनः॥ 12-120-10 (69486) दोषान्विवृणुयाच्छत्रोः परपक्षांश्च सूदयेत्। क ननेष्विव पुष्पाणि बहिरर्थान्समाचरेत्॥ 12-120-11 (69487) उच्छ्रितानाश्रयेत्स्फूतान्नरेन्द्रानचलोपमान्। श्रयेच्छायामिव ज्ञातिं गुप्तं शरणमाश्रयेत्॥ 12-120-12 (69488) प्रावृषीवासितग्रीवो माद्येत निशि निर्जने। मायूरेण गुणेनैव स्त्रीभिरारक्षितश्चरेत्॥ 12-120-13 (69489) न जह्याच्च तनुत्राणं रक्षेदात्मानमात्मना। चारभूमिष्विव ततान्पाशांश्च परिवर्जयेत्॥ 12-120-14 (69490) प्रणयेद्वाऽपि तां भूमिं प्रणश्येद्ग्रहणे पुनः। `एवं मयूरधर्मेण वर्तयन्सततं नरः।' हन्यात्क्रुद्धानतिविषांस्ताञ्जिह्मगतयोऽहिताः॥ 12-120-15 (69491) नासूयेच्चावगर्ह्याणि सन्निवासान्निवासयेत्। सदा बर्हिसमं कामं प्रशस्तं कृतमाचरेत्। सर्वतश्चाददेत्प्रज्ञां पतङ्गं गहनेष्विव॥ 12-120-16 (69492) एवं मयूरवद्राजा स्वराज्यं परिपालयेत्। आत्मबुद्धिकरीं नीतिं विदधीत विचक्षणः॥ 12-120-17 (69493) आत्मसंयमनं बुद्ध्या परबुद्ध्या विचारणाम्। बुद्ध्या चात्मगुणप्राप्तिरेतच्छास्त्रनिदर्शनम्॥ 12-120-18 (69494) परं विश्वासयेत्साम्ना स्वशक्तिं चोपलक्षयेत्। आत्मनः परिमर्शेन बुद्धिं बुद्ध्या विचारयेत्॥ 12-120-19 (69495) सान्त्वयोगमतिः प्राज्ञः कार्याकार्यप्रयोजनकः। निगूढबुद्धेर्धीरस्य वक्तव्ये वक्ष्यते तथा॥ 12-120-20 (69496) संनिकृष्टां कथां प्राज्ञो यदि बुद्ध्या बृहस्पतिः। स्वभावमेष्यते तप्तं कृष्णायसमिवोदके॥ 12-120-21 (69497) अनुयुञ्जीत सत्यानि सर्वाण्येव महीपतिः। आगमैरुपदिष्टानि स्वस्य चैव परस्य च॥ 12-120-22 (69498) मृदुं क्रूरं तथा प्राज्ञं शूरं चार्थविधानवित्। स्वकर्मणि नियुञ्जीत ये चान्ये वचनाधिकाः॥ 12-120-23 (69499) अप्यदृष्टानि युक्तानि स्वानुरूपेषु कर्मसु। सर्वांस्ताननुवर्तेत स्वरांस्तन्त्रीरिवायताः॥ 12-120-24 (69500) धर्माणामविरोधेन सर्वेषां प्रियमाचरेत्। ममायमिति राजा यः सपर्वत इवाचलः॥ 12-120-25 (69501) व्यवहारं समाधाय सूर्यो रश्मीनिवायतान्। धर्ममेवाभिरक्षेत कृत्वा तुल्ये प्रियाप्रिये॥ 12-120-26 (69502) कुलप्रकृतिदेशानां धर्मज्ञान्मृदुभाषिणः। मध्ये वयसि निर्दोषान्हिते युक्ताञ्जितक्लमान्॥ 12-120-27 (69503) अलुब्धाञ्शिक्षितान्दान्तान्धर्मेषु परिनिष्ठितान्। स्थापयेत्सर्वकार्येषु राजा सर्वार्थरक्षिणः॥ 12-120-28 (69504) एतेन च प्रकारेण कृत्यानामागतिं गतिम्। युक्त्या समनुतिष्ठेन तुष्टश्चारैः पुरस्कृतः॥ 12-120-29 (69505) अमोघक्रोधहर्शस्य स्वयं कृत्याऽनुदर्शिनाः। आत्मप्रत्ययकोशस्य वसुदैव वसुंधरा॥ 12-120-30 (69506) व्यक्तश्चानुग्रहो यस्य यथोक्तश्चापि निग्रहः। गुप्तात्मा गुप्तराष्ट्रस्य स राजा राजधर्मवित्॥ 12-120-31 (69507) नित्यं राष्ट्रमवेक्षेत गोभिः सूर्य इवातपन्। चारांश्चानुचरान्विद्यात्तथा बुद्ध्या स्वयं चरेत्॥ 12-120-32 (69508) कालप्राप्तमुपादद्यान्नार्थं राजा प्रसूचयेत्। अहन्यहनि संदुह्यान्महीं गामिव बुद्धिमान्॥ 12-120-33 (69509) यथाक्रमेण पुष्पेभ्यश्चिनोति मधु षट्पदः। तथा द्रव्यमुपादाय राजा कुर्वीत संचयम्॥ 12-120-34 (69510) यद्धि गुप्तावशिष्टं स्यात्तद्वित्तं धर्मकामयोः। संचयान्न विसर्गी स्याद्राजा शास्त्रविदात्मवान्॥ 12-120-35 (69511) नार्थमल्पं परिभवेन्नावमन्येत शात्रवान्। बुद्ध्याऽनुबुद्ध्या चात्मानं न चाबुद्धेषु विश्वसेत्॥ 12-120-36 (69512) धृतिर्दाक्ष्यं संयमो बुद्धिरात्मा धैर्यं शौर्यं देशकालाप्रमादः। अल्पस्य वा महतो वा विवृद्धौ धनस्यैतान्यष्ट समिंधनानि॥ 12-120-37 (69513) अग्निस्तोको वर्धतेऽप्याज्यसिक्तो बीजं चैकं बहुसहस्रमेति। क्षयोदयौ विपुलौ सन्नियम्यौ तस्मादल्पं नावमन्येत वित्तम्॥ 12-120-38 (69514) बालोऽप्यबालः स्थविरो रिपुर्यः। सदा प्रमत्तं पुरुषं निहन्यात्। कालेनान्यस्तस्य मूलं हरेत् कालज्ञानं पार्थिवाना वरिष्ठम्॥ 12-120-39 (69515) हरेत्कीर्ति धर्ममस्योपरुन्ध्या दर्थे विघ्नं वीर्यमस्योपहन्यात्। रिपुर्द्वेष्टा दुर्बलो वा बली वा तस्माच्छत्रोर्नैव बिभ्येद्यथात्मा॥ 12-120-40 (69516) क्षयं शत्रोः संचयं पालनं वा उभावर्थौ सहितौ धर्मकामौ। ततश्चान्यन्मतिमान्संदधीत तस्माद्राजा बुद्धिमन्तं श्रयेत॥ 12-120-41 (69517) बुद्धिर्दीप्ता बलवन्तं हिनस्ति बलं बुद्ध्या पाल्यते वर्धमानम्। शत्रुर्बुद्ध्या सीदते पीड्यमानो बुद्धिपूर्वं कर्म यत्तत्प्रशस्तम्॥ 12-120-42 (69518) सर्वान्कामान्कामयानो हि धीरः सत्वेनाल्पेनाप्नुते हीनदोषः। यश्चात्मानं प्रार्थयतेऽर्थ्यमानैः श्रेयः पात्रं पूरयते च नाल्पम्॥ 12-120-43 (69519) तस्माद्राजा प्रगृहीतः प्रजासु मूलं लक्ष्म्याः सर्वशो ह्याददीत। दीर्घं कालं ह्यपि संपीड्यमानो व्युष्यात्संपद्व्यवसायेन शक्त्या॥ 12-120-44 (69520) विद्या तपो वा विपुलं धनं वा सर्वं ह्येतद्व्यवसायेन शक्यम्। ब्रह्मायत्तं निवसति देहवत्सु तस्माद्विद्याद्व्यवसायं प्रभूतम्॥ 12-120-45 (69521) यत्रासते मतिमन्तो मनस्विनः शक्रो विष्णुर्यत्र सरस्वती च। वसन्ति भूतानि च यत्र नित्यं तस्माद्विद्वान्नावमन्येत देहम्॥ 12-120-46 (69522) लुब्धं हन्यात्संप्रदानाद्धि नित्यं लुब्धस्तृप्तिं परवित्तस्य नैति। सर्वो लुब्धः सर्वगुणोपभोगो योऽर्थैर्हीनो धर्मकामौ जहाति॥ 12-120-47 (69523) धनं भोगं पुत्रदारं समृद्धिं सर्वं लुब्धः प्रार्थयते परेषाम्। लुब्धे दोषाः संभवन्तीह सर्वे तस्माद्राजा न प्रगृह्णीत् लुब्धम्॥ 12-120-48 (69524) संदर्शनेन पुरुषं जघन्यमपि चोदयेत्। आरम्भान्द्विषतां प्राज्ञः सर्वार्थांश्च प्रसूदयेत्॥ 12-120-49 (69525) धर्मान्वितेषु विज्ञाता मन्त्रगुप्तिंश्च पाण्डव। आप्तो राजन्कुलीनश्च पर्याप्तो राष्ट्रसंग्रहे॥ 12-120-50 (69526) विविप्रयुक्तान्नरदेवधर्मा नुक्तान्समासेन निबोध बुद्ध्या। इमान्विदध्यादनुसृत्य यो वै राजा महीं पालयितुं स शक्तः॥ 12-120-51 (69527) सुनीतिजं यस्य विधानजं सुखं धर्मप्रणीतं विधिवत्प्रसिद्ध्यति। न निन्द्यते तस्य गतिर्महीपते स विन्दते राज्यसुखं ह्यनुत्तमम्॥ 12-120-52 (69528) धनैर्विशिष्टान्मतिशीलपूजिता न्गुणोपपन्नान्युधि दृष्टविक्रमान्। गुणेषु युक्तानचिरादिवात्मवां स्ततोऽभिसंधाय निहन्ति शात्रवान्॥ 12-120-53 (69529) पश्येदुपायान्विविधेषु कर्मसु न चानुपायेन मतिं निवेशयेत्। श्रियं विशिष्टां विपुलं यशो धनं न दोषदर्शी पुरुषः समश्नुते॥ 12-120-54 (69530) प्रीतिप्रवृत्तिं विनिवर्तनं च सुहृसु विज्ञाय विचार्य चोभयोः। यदेव मित्रं गुरुभारमावहे त्तदेव सुस्निग्धमुदाहरेद्बुधः॥ 12-120-55 (69531) एतान्मयोक्तांश्चर राजधर्मा न्नृणां च गुप्तौ मतिमादधत्स्व। अवाप्स्यसे पुण्यफलं सुखेन सर्वो हि लोको नृप धर्ममूलः॥ ॥ 12-120-56 (69532) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि विंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 120॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-120-2 राजधर्माणां राजधर्मविदां मतं यद्विस्तरेणोक्तं तदेव प्रणेयं प्रकर्षेण नेतुं वोढु शक्यं संक्षिप्तमित्यर्थः। प्रणयं राजधर्माणामिति थ. द. पाठः॥ 12-120-4 बर्हाणि पक्षान्। भुजगाशनो मयूरः॥ 12-120-5 तैक्ष्ण्यं क्रूरत्वम्। जिह्मत्वं कोटिल्यम्॥ 12-120-6 यस्मिंन्नर्थे दण्डेऽनुग्रहे वा। रूपमादिशेद्दर्शयेत्॥ 12-120-7 शरच्छिस्वी शरत्कालमयूरः॥ 12-120-8 युक्तोऽवहितः स्यात्। वर्षोदकानि वृष्ट्या जनितानि महानदीजलानि। अर्थकामः शिखां राजा कुर्याद्धर्मध्वजोपमाम् इति झ. पाठः। तत्र शिखां योग्यलिङ्गं क्रूरत्वादिकं कुर्यात् प्रकाशयेदित्यर्थः॥ 12-120-9 लोके चायव्ययौ दृष्ट्वा वृहद्वृक्षमिवास्रवदिति झ. पाठः। तत्र बृहन्तो वृक्षा यत्र तद्वृहद्वक्षं तालवनम्। आस्रवत् रसं प्रस्रवत्। यथा रसग्राही प्रदेशविशेषे एव प्रहृत्य रसं गृह्णीति नतु कृत्स्नवृक्षच्छेदेनेक्षुकाण्डादिवत्ततो रसं जिघृक्षति। एवं प्रजानामायव्ययौ ज्ञात्वा ता जीवयंस्ताभ्यो धनरसमादद्यादित्यर्थः॥ 12-120-10 भौमानि परेषां सस्यानि चरणैरश्वादिगमनैः किरन् नाशयन्नित्यर्थः॥ 12-120-13 असितग्रीवो मयूरः॥ 12-120-14 चारैर्दर्शितासु भूमिषु धात्रीसौविदल्लसूपकारादिषु परैर्भेदितेषु ततान्विषादीन्पाशान्॥ 12-120-15 पाशज्ञाने सति तां कपटभूमिं प्रतिपद्यात्मानं प्रणयेत्प्रापयेत्तदानश्येदेव। वाशब्द एवार्थे॥ 12-120-16 सन्निवासान्दृढमूलान्पक्षा नमात्यादीन् शूरांश्च वासयेत्स्थापयेत्। बर्हिसमं मयूरतुल्यं कामं यथेष्टं प्रशस्तं कृतं प्रशस्तां क्रियां पक्षाणां विस्फारणमाचरेत्। पतङ्गं शलभसमूहो यथा गहनेषु पतति गहनं च निष्पन्नं करोति एवं संभूय शत्रूराष्ट्रे पतितव्यमित्यर्थः॥ 12-120-18 बुद्ध्या आत्मनः संयमनं इत्थमेव कर्तुं युक्तं नियमं कुर्यात्। परबुद्ध्या च तत्रैवार्थे संवादितया तस्यार्थस्य विचारणं दृढतरो निश्चयः कार्यः। बुद्ध्या शास्त्रोत्थधिया आत्मगुणस्य पूर्वोक्तनिश्चयहेतोः प्राप्तिर्भवति। एतदेव शास्त्रस्य निदर्शनं प्रयोजनं यत्कार्यक्षोदक्षमता बुद्धेरित्यर्थः॥ 12-120-19 आत्मनः स्वस्य परिमर्शेन सर्वतोऽतीतानागतविचारेण बुद्धिं कार्यनिश्चयं बुद्ध्या ऊहापोहकौशलरूपया मेधया विचारयेत्साधकबाधकभूमौ संचारयेत्॥ 12-120-21 प्राज्ञो बुद्ध्या बृहस्पतिसमोऽपि सन् यदि निकृष्टां कथां निर्बुद्धित्ववादं प्राप्नुयात्तर्हि सद्यएव युक्त्या स्वभावं स्वास्थ्यं एष्यते। उदके प्रक्षिप्तं तप्तायसं शैत्यमिव॥ 12-120-33 न अर्थं प्रसूचयेत् अर्थवृत्तां न ज्ञापयेत्॥ 12-120-35 संचयान्न विसर्गी स्यात्। कोशाद्धनं न दद्यादपितूपर्याहृतमेवेत्यर्थः॥ 12-120-37 आत्मा देहः। देशे काले वाऽप्रमाद इत्येकम्॥ 12-120-39 अबालः अहीनः। अन्यः संपन्नः॥ 12-120-41 धर्मकामौ बुद्ध्या संदधीत संधिं वा कुर्यात्। अन्यत् विग्रहादिकं कुर्यात्॥ 12-120-42 वर्धमानं क्षीयमाणम्॥ 12-120-43 अल्पेनापि सत्वेन बलेन। अर्थ्यमानैर्युक्तम्। आत्मानं प्रार्थयते। लुब्धो दृप्तश्च भवतीत्यर्थः। श्रेयः पात्रं न पूरयते ततः श्रेयोऽपसर्पतीत्यर्थः॥ 12-120-44 प्रगृहीतः स्रिग्धः। लक्ष्म्याः मूलं अर्थं सर्वशः सर्वाभ्यः संपीढ्यमानः संपीड्यन्॥ 12-120-45 व्यवस येन उद्योगेन विद्यात् लभेत्॥ 12-120-46 अनुद्योगेन जन्म न नाश्येदित्याह यत्रेति॥ 12-120-47 समृद्धिं च प्राप्यापीति शेषः। धनं उत्कोचरूपम्॥ 12-120-52 विधानजं दैवप्राप्तम्॥ 12-120-53 गुणोपपन्नाञ्शौर्यादियुक्तान्। गुणेषु संधिविग्रहादिषु आत्मवानप्रमत्तः॥ 12-120-54 दोषदर्शी निर्दोषष्वेपीति शेषः॥ 12-120-55 उदाहरेत्प्रशंसेत्॥ 12-120-56 चरानुतिष्ठ। आदधत्स्व आधत्स्वा। दध धारणे इत्यस्य रूपम्॥

12-121-0 (69533) युधिष्ठिर उवाच। 12-121-0x (5666) अयं पितामहेनोक्तो राजधर्मः सनातनः। कीदृशश्च महादण्डो दण्डे सर्वं प्रतिष्ठितम्॥ 12-121-1 (69534) देवतानामृषीणां च पितॄणां च महात्मनाम्। यक्षरक्षः पिशाचानां मर्त्यानां च विशेषतः॥ 12-121-2 (69535) सर्वेषां प्राणिनां लोके तिर्यक्ष्वपि निवासिनाम्। सर्वस्यापि महातेजा दण्डः श्रेयानिति प्रभो॥ 12-121-3 (69536) इत्येतदुक्तं भवता दण्डे वै सचराचरम्। पश्यतां लोक आयत्तं ससुरासुरमानुषम्। एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं तत्त्वेन भरतर्षभ॥ 12-121-4 (69537) को दण्डः कीदृशो दण्डः किंरूपः किंपरायणः। किमात्मकः कथंभूतः कतिमूर्तिः कथं प्रभुः॥ 12-121-5 (69538) जागर्ति च कथं दण्डः प्रजासु विहितात्मकः। कश्च पूर्वापरमिदं जागर्ति प्रतिपालयन्॥ 12-121-6 (69539) कश्च विज्ञायते पूर्वः को वरो दण्डसंज्ञितः। किंसंस्थश्चाभवद्दण्डः का चास्य गतिरिष्यते॥ 12-121-7 (69540) भीष्म उवाच। 12-121-8x (5667) शृणु कौरव्य यो दण्डो व्यवहारो यथा च सः। यस्मिन्हि सर्वमायत्तं स धर्म इति केवलः॥ 12-121-8 (69541) धर्मस्यार्थे महाराज व्यवहार इतीष्यते। तस्य लोपः कथं न स्याल्लोकेष्विह महात्मनः॥ 12-121-9 (69542) इत्यर्थं व्यवाहरस्य व्यवहारत्वमिष्यते। अपि चैतत्पुरा राजन्मनुना प्रोक्तमादितः॥ 12-121-10 (69543) सुप्रणीतेन दण्डेन प्रियाप्रियसमात्मना। प्रजा रक्षति यः सम्यग्धर्म एव स केवलः॥ 12-121-11 (69544) यथोक्तमेतद्वचनं प्रागेव मनुना पुरा। यन्मयोक्तं वसिष्ठेन ब्रह्मणो वचनं महत्॥ 12-121-12 (69545) प्रागिदं वचनं प्रोक्तमतः प्राग्वचनं विदुः। व्यवहारस्य चाख्यानाद्व्यवहार इहोच्यते॥ 12-121-13 (69546) दण्डान्त्रिवर्गः सततं सुप्रणीतात्प्रवर्तते। दैवं हि परमो दण्डो रूपतोऽग्निरिवोत्थितः॥ 12-121-14 (69547) नीलोत्पलदलश्यामश्चतुर्दंष्ट्रश्चतुर्भुजः। अष्टपान्नैकनयनः शङ्कुकर्णोर्ध्वरोमवान्॥ 12-121-15 (69548) जटी द्विजिह्वस्ताम्रास्यो मृगराजतनुच्छदः। एतद्रूपं बिभर्त्युग्रं दण्डो नित्यं दुरासदः॥ 12-121-16 (69549) असिर्धनुर्गदा शक्तिस्त्रिशूलं मुद्गरः शरः। मुसलं परशुश्चक्रं प्रासदण्डर्ष्टितोमराः॥ 12-121-17 (69550) सर्वप्रहरणीयानि यानि यानीह कानिचित्। दण्ड एव स सर्वात्मा लोके चरति मूर्तिमान्॥ 12-121-18 (69551) भिन्दंश्छिन्दन्रुजन्कृन्तन्दारयन्पाटयंस्तथा। घातयन्नभिधावंश्च दण्ड एव चरत्युत॥ 12-121-19 (69552) असिर्विशसनो धर्मस्तीक्ष्णवर्मा दुरासदः। श्रीगर्भो विजयः शास्ता व्यवहारः प्रजागरः॥ 12-121-20 (69553) शास्त्रं ब्राह्मणमन्त्राश्च शास्ता प्रवचनं परम्। धर्मपालोऽक्षरो गोपः सत्यगो नित्यगो गृहः॥ 12-121-21 (69554) असङ्गो रुद्रतनयो मनुर्ज्येष्ठः शिवंकरः। नामान्येतानि दण्डस्य कीर्तितानि युधिष्ठिर॥ 12-121-22 (69555) दण्डो हि भगवान्विष्णुर्यज्ञो नारायणः प्रभुः। शश्वद्रुपं महद्बिभ्रन्महात्पुरुष उच्यते॥ 12-121-23 (69556) तथोक्ता ब्रह्मकन्येति लक्ष्मीर्नीतिः सरस्वती। दण्डनीतिर्जगद्धात्री दण्डो हि बहुविग्रहः॥ 12-121-24 (69557) अर्थानर्थौ सुखं दुःखं धर्माधर्मौ बलाबले। दौर्भाग्यं भागधेयं च पुण्यापुण्ये गुणागुणौ॥ 12-121-25 (69558) कामाकामावृतुर्मासः शर्वरी दिवसः क्षणः। अप्रमादः प्रमादश्च हर्षशोकौ शमो दमः॥ 12-121-26 (69559) दैवं पुरुषकारश्च मोक्षामोक्षौ भयाभये। हिंसाहिंसे तपो यज्ञः संयमोऽथ विषामृते॥ 12-121-27 (69560) अन्तश्चादिश्च मध्यं च कृतानां च प्रपञ्चनम्। मदः प्रमोदो दर्पश्च दम्भो धैर्यं नयानयौ॥ 12-121-28 (69561) अशक्तिः शक्तिरित्येवं मानस्तम्भौ व्ययाव्ययौ। विनयश्च विसर्गश्च कालाकालौ च कौरव॥ 12-121-29 (69562) अनृतं चाज्ञता सत्यं श्रद्धाश्रद्धे तथैव च। क्लीबता व्यवसायश्च लाभालाभौ जयाजयौ॥ 12-121-30 (69563) तीक्ष्णता मृदुतात्युग्रमागमानागमौ तथा। विरोधश्चाविरोधश्च कार्याकार्ये बलाबले॥ 12-121-31 (69564) असूया चानसूया च धर्माधर्मौ तथैव च। अपत्रपानपत्रपे ह्रीश्च संपद्विपच्च ह॥ 12-121-32 (69565) तेजः कर्माणि पाण्डित्यं वाक्शक्तिर्बुद्धितत्वता। एवं दण्डस्य लोकेऽस्मिञ्जागर्ति बहुरूपता॥ 12-121-33 (69566) न स्याद्यदीह दण्डो वै प्रमथेयुः परस्परम्। भयाद्दण्डस्य नान्योन्यं घ्नन्ति चैव युधिष्ठिर॥ 12-121-34 (69567) दण्डेन रक्ष्यमाणा हि राजन्नहरहः प्रजाः। राजानं वर्धयन्तीह तस्माद्दण्डः परायणम्॥ 12-121-35 (69568) व्यवस्थापयते नित्यमिमं लोकं नरेश्वर। सत्ये व्यवस्थितो धर्मो ब्राह्मणेष्ववतिष्ठते॥ 12-121-36 (69569) धर्मयुक्ता द्विजश्रेष्ठा देवयुक्ता भवन्ति च। बभूव यज्ञो देवेभ्यो यज्ञः प्रीणाति देवताः॥ 12-121-37 (69570) प्रीताश्च देवता लोकमिन्द्रे प्रतिददत्युत। अत्रं ददाति शक्रश्चाप्यनुगृह्णन्निमाः प्रजाः॥ 12-121-38 (69571) प्राणाश्च सर्वभूतानां नित्यमन्ने प्रतिष्ठिताः। तस्मात्प्रजाः प्रतिष्ठन्ते दण्डो जागर्ति तासु च॥ 12-121-39 (69572) एवंप्नयोजनश्चैव दण्डः क्षत्रियतां गतः। रक्षप्रजाः स जागर्ति नित्यं स्ववहितोक्षरः॥ 12-121-40 (69573) ईश्वरः पुरुषः प्राणः सत्वं वृत्तं प्रजापतिः। भूतात्मा जीव इत्येवं नामभिः प्रोच्यतेऽष्टभिः॥ 12-121-41 (69574) अददद्दण्डमेवास्मै धृतमैश्वर्यमेव च। बले नयश्च संयुक्तः सदा पञ्चविधात्मकः॥ 12-121-42 (69575) कुलं बहुधनामात्याः प्रज्ञा प्रोक्ता बलानि तु। आहार्यमष्टकैर्द्रव्यैर्बलमन्यद्युधिष्ठिर॥ 12-121-43 (69576) हस्तिनोऽश्वा रथाः पत्तिर्नावो विष्टिस्तथैव च। देशिकाश्चादिकाश्चैव तदष्टाङ्गं बलं स्मृतम्॥ 12-121-44 (69577) अथ चाङ्गस्य युक्तस्य रथिनो हस्तियायिनः। अश्वारोहाः पदाताश्च मन्त्रिणो रसदाश्च ये॥ 12-121-45 (69578) भिक्षुकाः प्राड्विवाकाश्च मौहूर्ता दैवचिन्तकाः। कोशो मित्राणि धान्यं च सर्वोपकरणानि च॥ 12-121-46 (69579) सप्तप्रकृति चाष्टाङ्गं शरीरमिह तं विदुः। राज्यस्य दण्डमेवाङ्गं दण्डः प्रभव एव च॥ 12-121-47 (69580) ईश्वरेण प्रसन्नेन कारणात्क्षत्रियस्य च। दण्डो दत्तः सदा गोप्ता दण्डो हीदं सनातनम्॥ 12-121-48 (69581) राजा पूज्यतमो नान्यो यथा धर्मः प्रदर्शितः। ब्रह्मणा लोकरक्षार्थं स्वधर्मस्थापनाय च॥ 12-121-49 (69582) भर्तृप्रत्यय उत्पन्नो व्यवहारस्तथाविधः। तस्याद्य सहितो दृष्टो भर्तृप्रत्ययलक्षणः॥ 12-121-50 (69583) व्यवहारस्तु वेदात्मा वेदप्रत्यय उच्यते। मौलश्च नरशार्दूल शास्त्रोक्तश्च तथाऽपरः॥ 12-121-51 (69584) उक्तो यश्चापि दण्डोऽसौ भर्तृप्रत्ययलक्षणः। ज्ञेयो नः स नरेन्द्रस्थो दण्डः प्रत्यय एव च॥ 12-121-52 (69585) दण्डप्रत्ययदृष्टोऽपि व्यवहारात्मकः स्मृतः। व्यवहारः स्मृतो यश्च स वेदविषयात्मकः॥ 12-121-53 (69586) यश्च वेदप्रसूतात्मा स धर्मो गुणदर्शनः। धर्मप्रत्यय उद्दिष्टो यश्च धर्मः कृतात्मभिः॥ 12-121-54 (69587) व्यवहारः प्रजागोप्ता ब्रह्मदृष्टो युधिष्ठिर। त्रीन्धारयति लोकान्वै सत्यात्मा भूतिवर्धनः॥ 12-121-55 (69588) यश्च दण्डः स दृष्टो नो व्यवहारः सनातनः। व्यवहारश्च दृष्टो यः स वेद इति नः श्रुतिः॥ 12-121-56 (69589) यश्च वेदः स वै धर्मो यश्च धर्मः स सत्पथः। ब्रह्मा पितामहः पूर्वं भगवांश्च प्रजापतिः॥ 12-121-57 (69590) लोकानां स हि सर्वेषां ससुरासुररक्षसाम्। स मनुष्योरगवतां कर्ता चैव स भूतकृत्॥ 12-121-58 (69591) ततो नो व्यवहारोऽयं भर्तृप्रत्ययलक्षणः। तस्मादिदमवोचाम व्यवहारनिदर्शनम्॥ 12-121-59 (69592) माता पिता च भ्राता च भार्या चैव पुरोहितः। नादण्ड्यो विद्यते राज्ञो यः स्वधर्मेण तिष्ठति॥ ॥ 12-121-60 (69593) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 121॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-121-11 प्रजारक्षकत्वाद्व्यवहार एव धर्मपदवाच्योऽपीत्याह सुप्रणीतेनेति॥ 12-121-12 ब्रह्मणएव वचनं मनुमुखाच्छ्रुतमित्यर्थः॥ 12-121-13 दण्डएव उक्तवचनाद्धर्मशब्देन व्यवहारशब्देन चोच्यत इत्यर्थः। प्राग्वचनं धर्मवचनम्॥ 12-121-16 एवं व्यवहाररूपिणो दण्डस्य रूपमुक्त्वा धर्माख्यदण्डरूपमाह। ताम्रास्यो मृगराजतनुच्छद इति। ताम्रो वह्निरेवाहनवनीयादिरास्यं यस्य स तथा। मृगराजः कृष्णमृगस्तत्संबन्धिचर्म तनुच्छदः शरीराच्छादकं प्रावरणमस्य। एतेन दीक्षाप्रधानो यज्ञ उक्तः। एतच्च सर्वेषां दानोपवासहोमादीनामुपलक्षणम्॥ 12-121-23 मुख्यं दण्डस्य रूपमाह दण्डो हीति॥ 12-121-24 तत्पत्न्या रूपमाह तथेति। दण्डेन सहिता नीतिर्दण्डनीतिः॥ 12-121-25 किंपरायणमित्यस्योत्तरं अर्थानर्थावित्यादि॥ 12-121-36 किमात्मकः कथंभूतः कथंमूर्तिरितिप्रश्नत्रयस्योत्तरमाह व्यवस्थापयतइति। लोकपालनात्मकः सत्यपक्षपाती ब्राह्मणमूर्तिस्वरूप इत्यर्थः॥ 12-121-37 दण्डस्य ब्राह्मणभूर्तित्वं विवृण्वन् कथं जागर्ति इत्यस्योत्तरमाह धर्मयुक्ता इत्यादिना। ब्राह्मणमूर्तिर्दण्डो यज्ञादिद्वारान्नसृष्टिहेतुतया भूतानि पालयन् जागर्तीति श्लोकत्रयार्थः॥ 12-121-42 अदददीश्वर इति शेषः। अस्मै राज्ञे। दण्डं दण्डनीतिम्। अतएवायं बलेन संयुक्तः पञ्चविध आत्मा यस्य स तथा। धर्मव्यवहारदण्डेश्वरजीवरूपेण पञ्चप्रकारात्मको राजा। बलं नथैश्च संयुक्तं सदा पञ्चविधात्मकमिति थ. द. पाठः॥ 12-121-43 बहुधनसहिता अमात्या बहुधनामात्याः। बलानि तु तेजओजः सह आख्यानि देहेन्द्रियबुद्धिसमार्थ्यानि। अष्टकैरष्टसंख्याकैरनन्तरश्लोके वक्ष्यमाणैर्हस्त्यादिभिराहार्यमार्जनीयम्। अन्यद्वलं कोशवृद्धिरूपम्॥ 12-121-45 अङ्गस्य सैन्यस्य युक्तस्य सन्नद्धस्य रथादिकं शरीरं विदुरिति तृतीयेनान्वयः। रसदाः वैद्याः। 12-121-46 प्राड्विवाकाः विवदमानयोर्द्वयोः प्रवृत्तिनिमित्तवेत्तारः॥ 12-121-47 दण्डं सैन्यम्। दण्डः प्रसिद्धः॥ 12-121-48 दण्डो दण्डादीनम्॥ 12-121-50 भर्तृप्रत्ययः भर्तारौ द्वौ विवदमानौ प्रत्ययः कारणं यस्य स तथा वादिप्रतिवादिभ्यां प्रवर्तितो व्यवहारः। तयोरन्यतरस्य प्रत्ययोऽभ्युपगमो लक्षणं यस्य स भर्तृप्रत्ययलक्षणः। अन्यतरपराजयादित्यर्थः। सहितो हितमिष्टं तेन युक्तः सहितः। अन्यतरजयावह इत्यर्थः॥ 12-121-51 वेदात्मा वेदोक्तो दोषः पारदार्यादिस्तन्निवृत्त्यर्थं परिषदं प्रतिगतश्चेत्तत्र प्रायश्चित्तात्मको वेदहेतुक एव दण्डः। मौलः कुलाचारप्रयुक्तो यो व्यवहारस्तत्रापि शास्त्रोक्तो दण्डः। तथाच शास्त्रविदामनुक्रमणं धर्मज्ञानां समयः प्रमाणं वेदाश्चेति॥ 12-121-52 तेषां त्रयाणां दण्डानां मध्ये आद्यः क्षत्रियाधीन इत्याह। उक्त इति। नः अस्माभिः क्षत्रियैर्दण्डोऽपि ज्ञेयः तत्र प्रत्ययोऽपि ज्ञेयः॥ 12-121-53 अस्यापि वेदमूलत्वमाह दण्ड इति। विविधोऽवहारः अन्योन्यं परपक्षक्षेपेण स्वपक्षसाधनं व्यवहारस्तदात्मको न्यायः स यद्यपि दण्डः प्रत्ययदृष्टस्तथापि स व्यवहारपदार्थो मन्वादिभिः स्मृतोऽस्ति। अतः सोऽपि वैदिकप्रणीतत्वाद्वेदविषयात्मको वेदार्थगोचरोऽस्तीत्यर्थः॥ 12-121-54 उद्दिष्टो मम पारदार्यजेनाधर्मेण धर्मलोपो माभूदिति पश्चात्तापवत्युद्दिष्टः प्रायश्चित्तरूपो दण्डो धर्म एवेत्यर्थः॥ 12-121-60 यो राजा स्वधर्मेण तिष्ठति तस्य राज्ञ इति संबन्धः॥

12-122-0 (69594) भीष्म उवाच। 12-122-0x (5668) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। अङ्गेषु राजा द्युतिमान्वसुहोम इति श्रुतः॥ 12-122-1 (69595) स राजा धर्मविन्नित्यं सह पत्न्या महातपाः। मुञ्जपृष्ठं जगामाथ देवर्षिगणसेवितम्। 12-122-2 (69596) तत्र शृङ्गे हिमवतो वसतिं समुपागमत्। यत्र मुञ्जवटे रामो जटाहरणमादिशत्॥ 12-122-3 (69597) तदादि च महाप्राज्ञः ऋषिभिः संशितव्रतैः। मुञ्जपृष्ठ इति प्रोक्तः स देशो रुद्रसेवितः॥ 12-122-4 (69598) स तत्र बहुभिर्युक्तस्तदा श्रुतिमयैर्गुणैः। ब्राह्मणानामनुमतो देवर्षिसदृशोऽभवत्॥ 12-122-5 (69599) तं कदाचिददीनात्मा सखा शक्रस्य मानितः। अभ्यगच्छन्महीपालो मान्धाता शत्रुकर्शनः॥ 12-122-6 (69600) सोपसृत्य तु मान्धाता वसुहोमं नराधिपम्। दृष्ट्वा प्रकृष्टतपसं विनयेनोपतिष्ठते॥ 12-122-7 (69601) वसुहोमोऽपि राज्ञो वै गामर्ध्यं च न्यवेदयत्। सप्ताङ्गस्य तु राज्यस्य पप्रच्छ कुशलाव्ययौ॥ 12-122-8 (69602) सद्भिराचरितं पूर्वं यथावदनुयायिनम्। अब्रवीद्वसुहोमस्तं राजन्किं करवाणि ते॥ 12-122-9 (69603) सोऽब्रवीत्परमप्रीतो मान्धाता राजसत्तमः। वसुहोमं महाप्राज्ञमासीनं कुरुनन्दन॥ 12-122-10 (69604) बृहस्पतेर्मतं राजन्नघीतं सकलं त्वया। तथैवौशनसं शास्त्रं विज्ञातं ते नरोत्तम॥ 12-122-11 (69605) तदहं श्रोतुमिच्छामि दण्ड उत्पद्यते कथम्। किं वाऽस्य पूर्वं जागर्ति किं वा परममुच्यते॥ 12-122-12 (69606) कथं क्षत्रियसंस्थश्च दण्डः संप्रत्यवस्थितः। ब्रूहि मे तद्यथातत्वं ददाम्याचार्यवेतनम्॥ 12-122-13 (69607) वसुहोम उवाच। 12-122-14x (5669) शृणु राजन्यथा दण्डः संभूतो लोकसंग्रहः। प्रजाविनयरक्षार्थं धर्मस्यात्मा सनातनः॥ 12-122-14 (69608) ब्रह्मा यियक्षुर्भगवान्सर्वलोकपितामहः। ऋत्विजं नात्मनस्तुल्यं ददर्शेति हि नः श्रुतम्॥ 12-122-15 (69609) स गर्भं भगवान्देवो बहुवर्षाण्यधारयत्। अथ पूर्णे सहस्रे तु स गर्भः क्षुवतोऽपतत्॥ 12-122-16 (69610) स क्षुपो नाम संभूतः प्रजापतिररिंदम्। ऋत्विगासीन्महाराज यज्ञे तस्य महात्मनः॥ 12-122-17 (69611) तस्मिन्प्रवृत्ते सत्रे तु ब्रह्मणः पार्थिवर्षभ। इष्टरूपप्रचारत्वाद्दण्डः सोऽन्तर्हितोऽभवत्॥ 12-122-18 (69612) तस्मिन्नन्तर्हिते चापि प्रजानां संकरोऽभवत्। नैव कार्यं न वा कार्यं भोज्याभोज्यं न विद्यते॥ 12-122-19 (69613) पेयापेये कुतः सिद्धिर्हिसन्ति च परस्परम्। गम्यागम्यं तदा नासीत्स्वं परस्वं च वै समम्॥ 12-122-20 (69614) परस्परं विलुम्पन्ति सारमेया यथाऽऽमिषम्। अबलान्बलिनो जघ्नुर्निर्मर्यादं प्रवर्तते॥ 12-122-21 (69615) ततः पितामहो विष्णुं भगवन्तं सनातनम्। संपूज्य वरदं देवं महादेवमथाब्रवीत्॥ 12-122-22 (69616) अत्र त्वमनुकम्पां वै कर्तुमर्हसि शङ्कर। अयं विष्णुः सखा तुभ्यं धर्मस्य परिरक्षणे॥ 12-122-23 (69617) `त्वं हि सर्वविधानज्ञः सत्वानां त्वं गतिः परा।' संकरो न भवेदत्र यथा तद्वै विधीयताम्॥ 12-122-24 (69618) ततः स भगवान्ध्यात्वा तदा शूलवरायुधः। ` देवदेवो महादेवः कारणं जगतः परम्॥ 12-122-25 (69619) ब्रह्मविष्ण्विन्द्रसहितः सर्वैश्च ससुरासुरैः। लोकसन्धारणार्थं च लोकसंकरनाशनम्।' आत्मानमात्माना दण्डं ससृजे देवसत्तमः॥ 12-122-26 (69620) तस्माच्च धर्मचरणान्नीतिं देवीं सरस्वतीम्। असृजद्दण्डनीतिं वै त्रिषु लोकेषु विश्रुताम्॥ 12-122-27 (69621) `यथाऽसौ नीयते दण्डः सततं पापकारिषु। दण्डस्य नयनात्सा हि दण्डनीतिरिहोच्यते॥' 12-122-28 (69622) भूयः स भगवान्ध्यात्वा चिरं शूलघरः प्रभुः। `असृजत्सर्वशास्त्राणि महादेवो महेश्वरः॥ 12-122-29 (69623) दण्डनीतेः प्रयोगार्थं प्रमाणानि च सर्वशः। विद्याश्चतस्रः कूटस्थास्तासां भेदविकल्पनाः॥ 12-122-30 (69624) अङ्गानि वेदाश्चत्वारो मीमांसा न्यायविस्तरः। पुराणं धर्मशास्त्रं च विद्या ह्येताश्चतुर्दश॥ 12-122-31 (69625) आयुर्वेदो धनुर्वेदो गान्धर्वश्चेति ते त्रयः। अर्थशास्त्रं चतुर्थं तु विद्या ह्यष्टादशैव तु॥ 12-122-32 (69626) दश चाष्टौ च विख्याता एता धर्मस्य संहिताः। एतासामेव विद्यानां व्यासमाह महेश्वरः॥ 12-122-33 (69627) शतानि त्रीणि शास्त्राणां महातन्त्राणि सप्ततिम्। व्यास एव तु विद्यानां महादेवेन कीर्तितः॥ 12-122-34 (69628) तन्त्रं पाशुपतं नाम पञ्चरात्रं च विश्रुतम्। योगशास्त्रं च साङ्ख्यं च तन्त्रं लोकायतं तथा॥ 12-122-35 (69629) तन्त्रं ब्रह्मतुला नाम तर्कविद्या दिवौकसाम्। सुखदुःखार्थजिज्ञासा कारणं चेति विश्रुतम्॥ 12-122-36 (69630) तर्कविद्यास्तथा चाष्टौ स चोक्तो न्यायविस्तरः। दश चाष्टौ च विज्ञेयाः पौराणा यज्ञसंहिताः॥ 12-122-37 (69631) पुराणाश्च प्रणीताश्च तावदेवेह संहिताः। धर्मशास्त्राणि तद्वच्च एकार्थानि च नान्यथा॥ 12-122-38 (69632) एकार्थानि पुराणानि वेदाश्चैकार्यसंहिताः। नानार्थानि च सर्वाणि ततः शास्त्राणि शंकरः॥ 12-122-39 (69633) प्रोवाच भगवान्देवः कालज्ञानानि यानि च। चतुःषष्टिप्रमाणानि आयुर्वेदं च सोत्तरम्॥ 12-122-40 (69634) अष्टादशविकल्पां तां दण्डनीतिं च शाश्वतीम्। गान्धर्वमितिहासं च नानाविस्तरमुक्तवान्॥ 12-122-41 (69635) इत्येताः शंकरप्रोक्ता विद्याः शब्दार्थसंहिताः। पुनर्भेदसहस्रं तु तासामेव तु विस्तरः॥ 12-122-42 (69636) ऋषिभिर्देवगन्धर्वैः सविकल्पः सविस्तरः। शश्वदभ्यस्यते लोके वेद एव तु सर्वशः॥ 12-122-43 (69637) वेदाश्चतस्रः संक्षिप्ता वेदवादाश्च ते स्मृताः। एतासां पारगो यश्च स चोक्तो वेदपारगः॥ 12-122-44 (69638) वेदानां पारगो रुद्रो विष्णुरिन्द्रो बृहस्पतिः। शक्रः स्वायंभुवश्चैव मनुः परमधर्मवित्॥ 12-122-45 (69639) ब्रह्मा च परमो देवः सदा सर्वैः सुरासुरैः। सर्वस्यानुग्रहाच्चैव व्यासो वै वेदपारगः॥ 12-122-46 (69640) भीष्म उवाच। 12-122-47x (5670) अहं शान्तनवो भीष्मः प्रसादान्माधवस्य च। शंकरस्य प्रसादाच्च ब्रह्मणश्च कुरूद्वह। वेदपारग इत्युक्तो याज्ञवल्क्यश्च सर्वशः॥ 12-122-47 (69641) कल्पेकल्पे महाभागैर्ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः। ऋषिपुत्रैर्ऋषिगणैर्भिद्यन्ते मिश्रकैरपि॥ 12-122-48 (69642) शिवेन ब्रह्मणा चैव विष्णुना च विकल्पिताः। आदिकल्पे पुनश्चैव भिद्यन्ते साधुभिः पुनः॥ 12-122-49 (69643) इदानीमपि विद्वद्भिर्भिद्यन्ते च विकल्पकैः। पूर्वजन्मानुसारेण बहुधेयं सरस्वती॥ 12-122-50 (69644) भूयः स भगवान्ध्यात्वा चिरं शूलवरायुधः।' तस्यतस्य निकायस्य चकारैकैकमीश्वरम्॥ 12-122-51 (69645) देवानामीश्वरं चक्रे दैवं दशशतेक्षणम्। यमं वैवस्वतं चापि पितॄणामकरोत्पतिम्॥ 12-122-52 (69646) अपां राज्ये सुराणां च विदधे वरुणं प्रभुम्। धनानां राक्षसानां च कुवेरमपि चेश्वरम्॥ 12-122-53 (69647) पर्वतानां पतिं मेरुं सरितां च महोदधिम्। मृत्युं प्राणेश्वरमथो तेजसां च हुताशनम्॥ 12-122-54 (69648) रुद्राणामपि चेशानं गोप्तारं विदधे प्रभुः। महात्मानं महादेवं विशालाक्षं सनातनम्॥ 12-122-55 (69649) `दश चैकश्च ये रुद्रास्तस्यैते मूर्तिसंभवाः। नानारूपधरो देवः स एव भगवाञ्शिवः॥' 12-122-56 (69650) वसिष्ठमीशं विप्राणां वसूनां जातवेदसम्। तेजसां भास्करं चक्रे नक्षत्राणां निशाकरम्॥ 12-122-57 (69651) वीरुधां वसुमन्तं च भूतानां च प्रभुं वरम्। कुमारं द्वादशभुजं स्कन्दं राजानमादिशत्॥ 12-122-58 (69652) कालं सर्वेशमकरोत्संहारविनयात्मकम्। मृत्योश्चतुर्विभागस्य दुःखस्य च सुखस्य च॥ 12-122-59 (69653) ईश्वरो देवदेवस्तु राजराजो नराधिपः। सर्वेषामेव रुद्राणां शूलपाणिरिति श्रुतिः॥ 12-122-60 (69654) `ईश्वरश्चेतनः कर्ता पुरुषः कारणं शिवः। विष्णुर्ब्रह्मा शशी सूर्यः शक्रो देवाश्च सान्वयाः॥ 12-122-61 (69655) सृजते ग्रसते चैतत्तमोभूतमिदं यथा। अप्रज्ञातं जगत्सर्वं यदा ह्येको महेश्वरः॥ ' 12-122-62 (69656) तमेनं ब्रह्मणः पुत्रमनुजातं क्षुपं ददौ। प्रजानामधिपं श्रेष्ठं सर्वधर्मभृतामपि॥ 12-122-63 (69657) महादेवस्ततस्तस्मिन्वृत्ते यज्ञे समाहितः। दण़्डं धर्मस्य गोप्तारं विष्णवे सत्कृतं ददौ॥ 12-122-64 (69658) विष्णुरङ्गिरसे प्रादादङ्गिरा मुनिसत्तमः। प्रादादिन्द्रमरीचिभ्या मरीचिर्भृगवे ददौ॥ 12-122-65 (69659) भृगुर्ददावृषिभ्यस्तु दण्डं धर्मसमाहितम्। ऋषयो लोकपालेभ्यो लोकपालाः क्षुपाय च॥ 12-122-66 (69660) क्षुपस्तु मनवे प्रादादादित्यतनयाय च। पुत्रेभ्यः श्राद्धदेवस्तु सूक्ष्मधर्मार्थकारणात्॥ 12-122-67 (69661) विभज्य दण़्डः कर्तव्यो दण्डे तु नयमिच्छता। दुर्वाचा निग्रहो दण्डो हिरण्यं बाह्यतः क्रिया॥ 12-122-68 (69662) व्यङ्गत्वं च शरीरस्य वधो वाऽनल्पकारणात्। शरीरपीडा कार्या तु स्वदेशाच्च विवासनम्॥ 12-122-69 (69663) तं ददौ सूर्यपुत्राय मनवे रक्षणात्मकम्। आनुपूर्व्याच्च दण्डोऽयं प्रजा जागर्ति पालयन्॥ 12-122-70 (69664) इन्द्रो जागर्ति भगवानिन्द्रादग्निर्विभावसुः। अग्नेर्जागर्ति वरुणो वरुणाच्च प्रजापतिः॥ 12-122-71 (69665) प्रजापतेस्ततो धर्मो जागर्ति विनयात्मकः। धर्माच्च ब्रह्मणः पुत्रो व्यवसायः सनातनः॥ 12-122-72 (69666) व्यवसायात्ततस्तेजो जागर्ति परिपालयत्। ओषध्यस्तेजसस्तस्मादोषधीभ्यश्च पर्वताः॥ 12-122-73 (69667) पर्वतेभ्यश्च जागर्ति रसो रसगुणात्तथा। जागर्ति निर्ऋतिर्देवी ज्योतींषि निर्ऋतीमनु॥ 12-122-74 (69668) वेदाः प्रतिष्ठा ज्योतिर्भ्यस्ततो हयशिराः प्रभुः। ब्रह्मा पितामहस्तस्माज्जागर्ति प्रभुरव्ययः॥ 12-122-75 (69669) पितामहान्महादेवो जागर्ति भगवाञ्शिवः। विश्वेदेवाः शिवाच्चापि विश्वेभ्य ऋषयस्तथा॥ 12-122-76 (69670) ऋषिभ्यो भगवान्सोमः सोमाद्देवाः सनातनाः। देवेभ्यो ब्राह्मणा लोके जाग्रतीत्युपधारय॥ 12-122-77 (69671) ब्राह्मणेभ्यश्च राजन्या लोकान्रक्षन्ति धर्मताः। स्थावरं जङ्गमं चैव क्षत्रियेभ्यः सनातनम्॥ 12-122-78 (69672) प्रजा जाग्रति लोकेऽस्मिन्दण्डो जागर्ति तासु च। सर्वसंक्षेपको दण़्डः पितामहसुतः प्रभुः॥ 12-122-79 (69673) जागर्ति कालः पूर्वं च मध्ये चान्ते च भारत। ईशः सर्वस्य कालो हि महादेवः प्रजापतिः॥ 12-122-80 (69674) देवदेवः शिवः सर्वो जागर्ति सततं प्रभुः। कपर्दी शंकरो रुद्रो भवः स्थाणुरुमापतिः॥ 12-122-81 (69675) इत्येष दण्डो व्याख्यातस्तथौषध्यस्तथापरे। भूमिपालो यथान्यायं वर्तेतानेन धर्मवित्॥ 12-122-82 (69676) भीष्म उवाच। 12-122-83x (5671) इतीदं वसुहोमस्य योऽऽत्मवाञ्शृणुयान्मतम्। श्रुत्वा सम्यक्प्रवर्तेत स लोकानाप्नुयान्नृपः॥ 12-122-83 (69677) इति ते सर्वमाख्यातं यो दण्डो मनुजर्षभ। नियन्ता सर्वलोकस्य धर्माक्रान्तस्य भारत॥ 12-122-84 (69678) `वसुहोमाच्छ्रुतं राज्ञा मान्धात्रा भूभृता पुरा। मयापि कथितं राजन्नाख्यानं प्रथितं मया॥' ॥ 12-122-85 (69679) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि द्वाविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 122॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-122-1 अत्र दण्डोत्पत्तौ विषये॥ 12-122-13 आचार्यवेतनं गुरुदक्षिणाम्॥ 12-122-15 यियक्षुर्यष्टुमिच्छुः॥ 12-122-16 सगर्भं शिरसा देवः इति झ. पाठः। क्षुवतः क्षुतवतः॥ 12-122-18 अष्टं रूपं दीक्षापरिग्रहः प्रजानियन्ता दीक्षां प्रविष्ट इति नियमनरूपो दण्डोऽन्तर्हितोऽभवदित्यर्थः॥ 12-122-59 कर्तुमर्हसि केशव इति झ. पाठः। विनयो विवृद्धिः। चत्वारो विभागा यस्य तस्य शस्त्रं शत्रुर्यमः कर्म च। रोगोऽपथ्याशनप्रयोजको रागो यमः कर्म चेति वा॥ 12-122-68 विभज्य न्यायं न्यायाभासं च विविच्य। दुष्टनिग्रह एव दण्डस्य मुख्यं प्रयोजनम्। हिरण्यादिग्रहणं तु लोकानां बिभीषिकार्थं नतु कोश वृद्ध्यर्थमित्यर्थः॥ 12-122-69 विवासनं स्वदेशाद्दूरीकरणाम्॥ 12-122-73 ओषधीभ्यश्च पादपाः इति ट. पाठः॥ 12-122-74 पादपेभ्यश्च जागर्ति इति ट. पाठः॥

12-123-0 (69680) युधिष्ठिर उवाच। 12-123-0x (5672) तात धर्मार्थकामानां श्रोतुमिच्छामि निश्चयम्। लोकयात्रा हि कार्त्स्न्येन त्रिष्वेतेषु प्रतिष्ठिता॥ 12-123-1 (69681) धर्मार्थकामाः किंमूलाः प्रभवः प्रलयश्च कः। अन्योन्यं चानुषज्जन्ते वर्तन्ते च पृथक्पृथक्॥ 12-123-2 (69682) भीष्म उवाच। 12-123-3x (5673) य एते स्युः सुमनसो लोकसंस्थार्थनिश्चये। कामप्रभवसंस्थासु सज्जन्ते च त्रयस्तदा॥ 12-123-3 (69683) धर्ममूलोऽर्थ इत्युक्तः कामोऽर्थफलमुच्यते। संकल्पमूलास्ते सर्वे संकल्पो विषयात्मकः॥ 12-123-4 (69684) विषयाश्चैव कार्त्स्न्येन सर्व आहारसिद्धये। मूलमेतन्त्रिवर्गस्य निवृत्तिर्मोक्ष उच्यते॥ 12-123-5 (69685) धर्मः शरीरसंगुप्तिर्धर्मार्थश्चार्थ इष्यते। कामो रतिफलश्चात्र सर्वे रतिफलाः स्मृताः॥ 12-123-6 (69686) सन्निकृष्टांश्चरेदेतान्न चैतान्मनसा त्यजेत्। विमुक्तस्तपसा सर्वान्धर्मादीन्कामनैष्ठिकान्॥ 12-123-7 (69687) श्रेष्ठबुद्धिस्त्रिवर्गस्य उदयं प्राप्नुयात्क्षणात्। [कर्मणा बुद्धिपूर्वेण भवत्यर्थो न वा पुनः॥] 12-123-8 (69688) अर्थार्थमन्यद्भवति विपरीतमथापरम्। अनर्थार्थमवाप्यार्थमन्यत्राद्योपकारकम्।] बुद्ध्या बुद्ध इहार्थेन तदह्ना तु निकृष्टया॥ 12-123-9 (69689) अपध्यानमलो धर्मो मलोऽर्थस्य निगूहनम्। संप्रमोहमलः कामो भूयस्तद्गुणवर्धितः॥ 12-123-10 (69690) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। अरिष्टस्य च संवादं कामन्दस्य च भारत॥ 12-123-11 (69691) कामन्दमृषिमासीनमभिवाद्य नराधिपः। आङ्गोरिष्ठोऽथ पप्रच्छ कृत्वा समयमव्ययम्॥ 12-123-12 (69692) यः पापं कुरुते राजा काममोहबलात्कृतः। प्रत्यासन्नस्य तस्यर्षे किं स्यात्पापप्रणाशनम्॥ 12-123-13 (69693) अधर्मं धर्म इति च यो मोहादाचरेन्नरः। तं चापि प्रथितं लोके कथं राजा निवर्तयेत्॥ 12-123-14 (69694) कामन्द उवाच। 12-123-15x (5674) यो धर्मार्थौ परित्यज्य काममेवानुवर्तते। स धर्मार्थपरित्यागात्प्रज्ञानाशमिहार्च्छति॥ 12-123-15 (69695) प्रज्ञानाशात्मको मोहस्तथा धर्मार्थनाशकः। तस्मान्नास्तिकता चैव दुराचारश्च जायते॥ 12-123-16 (69696) दुराचारान्यदा राजा प्रदुष्टान्न नियच्छति। तस्मादुद्विजते लोकः सर्पाद्वेश्मगतादिव॥ 12-123-17 (69697) तं प्रजा नानुरज्यन्ते न विप्रा न च साधवः। ततः संक्षयमाप्नोति तथा वध्यत्वमेव च॥ 12-123-18 (69698) अपध्वस्तस्त्ववमतो दुःखं जीवति जीवितम्। जीवते यदपध्वस्तः शुद्धं मरणमेव तत्॥ 12-123-19 (69699) अत्रैतदाहुराचार्याः पापस्य परिवर्तनम्। सेवितव्या त्रयी विद्या सत्कारो ब्राह्मणेषु च॥ 12-123-20 (69700) महामना भवेद्धर्मे विवहेच्च महाकुले। ब्राह्मणांश्चापि सेवेत क्षमायुक्तान्मनस्विनः॥ 12-123-21 (69701) जपेदुदकशीलः स्यात्सुमुखो न च नास्तिकः। धर्मान्वितान्संप्रविशेद्बहिः प्लुत्यैव दुष्कृतम्॥ 12-123-22 (69702) प्रसादयेन्मधुरया वाचा वाऽप्यथ कर्मणा। इत्यस्तीति वदेन्नित्यं परेषां कीर्तयन्गुणान्॥ 12-123-23 (69703) अपापो ह्येवमाचारः क्षिप्रं बहुमतो भवेत्। पापान्यपि हि कृच्छ्राणि शमयेन्नात्र संशयः॥ 12-123-24 (69704) गुरवो हि परं धर्मं यं ब्रूयुस्तं तथा कुरु। गुरूणां हि प्रसादाद्वै श्रेयः परमवाप्स्यसि॥ ॥ 12-123-25 (69705) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रयोविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 123॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-123-2 किंमूलाः किमुद्दिश्य क्रियन्त इत्यर्थः। प्रभवत्यस्मादिति प्रभवः। किमेषामुत्पत्तिस्थानम्। तेषां साहित्यं कथं पृथक्पृथकवच कथमिति चत्वारः प्रश्नाः॥ 12-123-3 सूचीकटाहन्यायेन धर्मार्थकामानां साहित्यमाह य इति। ते धर्मार्थकामास्त्रयोऽपि सज्जन्ते युगपदुत्पद्यन्ते॥ 12-123-7 स्वर्गादिकं बाह्यं फलं विप्रकृष्टं तदर्था एते विप्रकृष्टाः। आत्मज्ञानरूपं फलं तु सन्निकृष्टं तदर्था एते सन्निकृष्टास्तांश्चरेत् सेवेत। धर्मश्चित्तशुद्ध्यर्थोऽर्थो निष्कामकर्मार्थः कामो देहधारणमात्रार्थः इत्येवमेते सेव्या इत्यर्थः। धर्मादीन्कामनैष्ठिकान्कामान्तान्धर्मार्थकामान्सर्वानपि मनसापि न त्यजेत्किमुत स्वरूपेण न त्यजेदित्यर्थः। कथं तर्ह्येतांस्त्यजेदित्याह तपसा विमुक्त इति। विचारेणैव तेभ्यो विमुक्तो भवेत्। सङ्गफलत्यागपूर्वकं धर्मादीननुतिष्ठेदिति भावः॥ 12-123-8 अस्मात्कर्मण इदं फलं प्राप्स्ये इति बुद्धिपूर्वं कृतेनापि कर्मणार्थः कदाचिद्भवति कदाचिन्नेति व्यभिचारः॥ 12-123-9 अर्थार्थं धर्मादपि अन्यत् सेवाकृष्यादिकं भवतीति न धर्मैकलभ्योऽर्थं इत्यर्थार्थं धर्मो न कार्यः। प्रत्युत विपरीतमपि अपरं मतमस्ति केचिद्धठेनैवार्थो भवति स्वभावेन वा दैवेन वेति मन्यत इति तदर्थमलं धर्मेणेत्यर्थः। एवं धर्मस्यार्थहेतुत्वं दूरीकृत्यार्थस्यापि धर्महेतुत्वं दूषयति। अर्थमवाप्याऽपि जगदनर्थार्थमपायार्थं भवति। तथाहि धनमत्तः सर्वं पापं करोतीति नार्थेन धर्मोत्पत्तिर्नित्यास्ति। अर्थं विनापि धर्मोत्पत्तिरस्तीत्याहान्यत्राद्योपकारकम्। स्वार्थे त्रल्। अन्यत्रान्यदेवोपवासव्रतादिकं आद्यस्य धर्मस्योपकारकं वर्धकं भवति॥ 12-123-10 अपध्यानं फलाभिसन्धिः। निगूहनं दानभोगयोरप्रतिपादनम्॥ 12-123-13 प्रत्यासन्नस्य पश्चात्तप्तस्य॥ 12-123-20 एवं निन्दितस्य कर्तव्यमाह अत्रेति॥ 12-123-23 तवास्मीति वदेन्नित्यं इति झ. पाठः॥

12-124-0 (69706) युधिष्ठिर उवाच। 12-124-0x (5675) इमे जना मनुष्येन्द्र प्रशंसन्ति सदा भुवि। धर्मस्य शीलमेवादौ ततो मे संशयो महान्॥ 12-124-1 (69707) यदि तच्छक्यमस्माभिर्ज्ञातुं धर्मभूतां वर। श्रोतुमिच्छामि तत्सर्वं यथैतदुपलभ्यते॥ 12-124-2 (69708) कथं तत्प्राप्यते शीलं श्रोतुमिच्छामि भारत। किंलक्षणं च तत्प्रोक्तं ब्रूहि मे वदतां वर॥ 12-124-3 (69709) भीष्म उवाच। 12-124-4x (5676) पुरा दुर्योधनेनेह धृतराष्ट्राय मानद। आख्यातं तप्यमानेन श्रियं दृष्ट्वा तवागताम्॥ 12-124-4 (69710) इन्द्रप्रस्थे महाराज तव सभ्रातृकस्य ह। सभायां चापहसनं तत्सर्वं शृणु भारत॥ 12-124-5 (69711) भवतस्तां सभां दृष्ट्वा समृद्धिं चाप्यनुत्तमाम्। दुर्योधनस्तदा दीनः सर्वं पित्रे न्यवेदयत्॥ 12-124-6 (69712) श्रुत्वा हि धृतराष्ट्रश्च दुर्योधनवचस्तदा। अब्रवीत्कर्णसहितं दुर्योधनमिदं वचः॥ 12-124-7 (69713) धृतराष्ट्र उवाच। 12-124-8x (5677) किमर्थं तप्यसे पुत्र श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः। श्रुत्वा त्वामनुनेष्यामि यदि सम्यग्भविष्यति॥ 12-124-8 (69714) यदा त्वां महदैश्वर्यं प्राप्तं परपुरंजय। किंकरा भ्रातरः सर्वे मित्रसंबन्धिबान्धवाः॥ 12-124-9 (69715) आच्छादयसि प्रावारानश्नासि पिशितौदनम्। आजानेया वहन्ति त्वां कस्माच्छेचसि पुत्रक॥ 12-124-10 (69716) दुर्योधन उवाच। 12-124-11x (5678) दश तात सहस्राणि स्नातकानां महात्मनाम्। भुञ्जते रुक्मपात्रीभिर्युधिष्ठिरनिवेशने॥ 12-124-11 (69717) दृष्ट्वा च तां सभां दिव्यपुष्पफलान्विताम्। अश्वांस्तित्तिरकल्माषान्रत्नानि विविधानि च॥ 12-124-12 (69718) दृष्ट्वा तां पाण्डवेयानामृद्धिमिन्द्रोपमां शुभाम्। अमित्राणां सुमहतीमनुशोचामि मानद॥ 12-124-13 (69719) धृतराष्ट्र उवाच। 12-124-14x (5679) यदीच्छसि श्रियं तात यादृशी सा युधिष्ठिरे। विशिष्टां वा नरश्रेष्ठ शीलवान्भव पुत्रक॥ 12-124-14 (69720) शीलेन हि त्रयो लोकाः शक्या जेतुं न संशयः। न हि किंचिदसाध्यंवै लोके शीलवतां सताम्॥ 12-124-15 (69721) एकरात्रेण मान्धाता त्र्यहेण जनमेजयः। सप्तरात्रेण नाभागः पृथिवीं प्रतिपेदिवान्॥ 12-124-16 (69722) एते हि पार्थिवाः सर्वे शीलवन्तो यशोन्विताः। ततस्तेषां गुणक्रीता वसुधा स्वयमागता॥ 12-124-17 (69723) दुर्योधन उवाच। 12-124-18x (5680) कथं तत्प्राप्यते शीलं श्रोतुमिच्छामि भारत। येन शीलेन संप्राप्ताः क्षिप्रमेव वसुंधराम्॥ 12-124-18 (69724) धृतराष्ट्र उवाच। 12-124-19x (5681) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। नारदेन पुरा वृत्तं शीलमाश्रित्य भारत॥ 12-124-19 (69725) प्रा--देन हृतं राज्यं महेन्द्रस्य महात्मनः। श---माश्रित्य दैत्येन त्रैलोक्यं च वशे कृतम्॥ 12-124-20 (69726) त--बृहस्पतिं शक्रः प्राञ्जलिः समुपस्थितः। तमुवाच महाप्राज्ञः श्रेय इच्छामि वेदितुम्॥ 12-124-21 (69727) ततो बृहस्पतिस्तस्मै ज्ञानं नैश्रेयसं परम्। कथयामास भगवान्देवेन्द्राय कुरूद्वह॥ 12-124-22 (69728) एतावच्छ्रेय इत्येव बृहस्पतिरभाषत। इन्द्रस्तु भूयः पप्रच्छ को विशेषो भवेदिति॥ 12-124-23 (69729) बृहस्पतिरुवाच। 12-124-24x (5682) विशेषोऽस्ति महांस्तात भार्गवस्य महात्मनः। तत्रागमय भद्रं ते भूय एव सुरोत्तम॥ 12-124-24 (69730) आत्मनस्तु ततः श्रेयो भार्गवः सुमहायशाः। ज्ञानमागमयत्प्रीत्या पुनः स परमद्युतिः॥ 12-124-25 (69731) तेनापि समनुज्ञातो भार्गवेण महात्मना। श्रेयोऽस्तीति परं भूयः शुक्रमाह शतक्रतुः॥ 12-124-26 (69732) भार्गवस्त्वाह सर्वज्ञः प्रह्लादस्य महात्मनः। ज्ञानमस्ति विशेषेणेत्युक्तो हृष्टश्च सोऽभवत्॥ 12-124-27 (69733) स तत्र ब्राह्मणो भूत्वा प्रह्लादं पाकशासनः। स्तुत्वा प्रोवाच मेधावी श्रेय इच्छामि वेदितुम्॥ 12-124-28 (69734) प्रह्लादस्त्वब्रवीद्विप्रं क्षणो नास्ति द्विजोत्तम। त्रैलोक्यराज्यसक्तस्य ततो नोपदिशामि ते॥ 12-124-29 (69735) ब्राह्मणस्त्वब्रवीद्राजन्यस्मिन्काले क्षणो भवेत्। तदोपादेष्टुमिच्छामि यदि कार्यान्तरं भवेत्॥ 12-124-30 (69736) ततः प्रीतोऽभवद्राजा प्रह्वादो ब्रह्मवादिनः। तथेत्युक्त्वा ददौ काले ज्ञानतत्त्वं द्विजे तदा॥ 12-124-31 (69737) ब्राह्मणोऽपि यथान्यायं गुरुवृत्तिमनुत्तमाम्। चकार सर्वभावेन यद्यच्च मनसेच्छति॥ 12-124-32 (69738) पृष्टश्च तेन बहुशः प्राप्तं कथमरिंदम्। त्रैलोक्यराज्यं धर्मज्ञ कारणं तद्ब्रवीहि मे। [प्रह्लादोऽपि महाराज ब्राह्मणं वाक्यमब्रवीत्॥] 12-124-33 (69739) प्रह्लाद उवाच। 12-124-34x (5683) नासूयामि द्विजान्विप्र राजास्मीति कथंचन। काम्यानि वदतां तेषां संयच्छामि वहामि च॥ 12-124-34 (69740) ते विस्रब्धाः प्रभाषन्ते संयच्छन्ति च मां सदा। तेषां कार्यपथे युक्तं शुश्रूषुमनहंकृतम्॥ 12-124-35 (69741) धर्मात्मानं जितक्रोधं नियतं संयतेन्द्रियम्। समासिञ्चन्ति शास्त्रज्ञाः क्षौद्रं मध्विव मक्षिकाः॥ 12-124-36 (69742) सोऽहं वागग्रविद्यानां रसानामवलेहिता। स्वजात्यानधितिष्ठामि नक्षत्राणीव चन्द्रमाः॥ 12-124-37 (69743) एतत्पृथिव्याममृतमेतच्चक्षुरनुत्तमम्। यद्ब्राह्मणमुखे हव्यमेतच्छ्रुत्वा प्रवर्तते॥ 12-124-38 (69744) एतावच्छेय इत्याह प्रह्लादो ब्रह्मवादिनम्। शुश्रूषितस्तेन तदा दैत्येन्द्रो वाक्यमब्रवीत्॥ 12-124-39 (69745) यथावद्गुरुवृत्त्या ते प्रीतोऽस्मि द्विजसत्तम। वरं वृणीष्व भद्रं ते प्रदाताऽस्मि न संशयः॥ 12-124-40 (69746) कृतमित्येव दैत्येन्द्रमुवाच द्विजसत्तमः। प्रह्लादस्त्वब्रवीत्प्रीतो गृह्यतां वर इत्युत॥ 12-124-41 (69747) ब्राह्मण उवाच। 12-124-42x (5684) यदि राजन्प्रसन्नस्त्वं मम चेदिच्छसि प्रियम्। भवतः शीलमिच्छामि प्राप्नुमेष वरो मम॥ 12-124-42 (69748) ततः प्रीतस्तु दैत्येन्द्रो भयमस्याभवन्महत्। वरे प्रदिष्टे विप्रेण नाल्पचेतायमित्युत॥ 12-124-43 (69749) एवमस्त्विति स प्राह प्रह्लादो विस्मितस्तदा। उपाकृत्य तु विप्राय वरं दुःखान्वितोऽभवत्॥ 12-124-44 (69750) दत्ते वरे गते विप्रे चिन्ताऽसीन्महती तदा। प्रह्लादस्य महाराज निश्चयं न च जग्मिवान्॥ 12-124-45 (69751) तस्य चिन्तयतस्तावच्छायाभूतं महाद्युतेः। तेजोविग्रहवत्तात शरीरमजहात्तदा॥ 12-124-46 (69752) तमपृच्छन्महाराजः प्रह्लादः को भवानिति। प्रत्याह तं तु शीलोस्मि त्यक्तो गच्छाम्यहं त्वया॥ 12-124-47 (69753) तस्मिन्द्विजोत्तमे राजन्वत्स्याम्यहमरिंदम। योऽसौ शिष्यत्वमागम्य त्वयि नित्यं समाहितः। इत्युक्त्वाऽन्तर्हितं तद्वै शक्रं चान्वाविशत्प्रभो॥ 12-124-48 (69754) तस्मिंस्तेजसि याते तु तादृग्रूपस्ततोपरः। शरीरान्निः सृतस्तस्य को भवानिति सोब्रवीत्॥ 12-124-49 (69755) धर्मं प्रह्लाद मां विद्धि यत्रासौ द्विजसत्तमः। तत्र यास्यामि दैत्येन्द्र यतः शीलं ततो ह्यहम्॥ 12-124-50 (69756) ततोऽपरो महाराज प्रज्वलन्निव तेजसा। शरीरान्निः सृतस्तस्य प्रह्लादस्य महात्मनः॥ 12-124-51 (69757) को भवानिति पृष्टश्च तमाह स महाद्युतिः। सत्यं विद्ध्यसुरेन्द्राद्य प्रयास्ये धर्ममन्वहम्॥ 12-124-52 (69758) तस्मिन्ननुगते धर्मं पुरुषे पुरुषोऽपरः। निश्चक्राम ततस्तस्मात्पृष्टश्चाह महातपाः॥ 12-124-53 (69759) वृत्तं प्रह्लाद मां विद्धि यतः सत्यं ततो ह्यहम्। तस्मिन्गते महाश्वेता शरीरात्तस्य निर्ययौ॥ 12-124-54 (69760) पृष्टश्चाह बलं विद्धि यतो वृत्तमहं ततः। इत्युक्त्वा प्रययौ तत्र यतो वृत्तं नराधिप॥ 12-124-55 (69761) ततः प्रभामयी देवी शरीरात्तस्य निर्ययौ। तामपृच्छत्स दैत्येन्द्रः सा श्रीरित्येनमब्रवीत्॥ 12-124-56 (69762) उषिताऽस्मि सुखं नित्यं त्वयि सत्यपराक्रम। त्वया युक्ता गमिष्यामि बलं ह्यनुगता ह्यहम्॥ 12-124-57 (69763) ततो भयं प्रादुरासीत्प्रह्लादस्य महात्मनः। अपृच्छत च तां भूयः क्व यासि कमलालये॥ 12-124-58 (69764) त्वं हि सत्यव्रता देवी लोकस्य परमेश्वरी। कश्चासौ ब्राह्मणश्रेष्ठस्तत्त्वमिच्छामि वेदितुम्॥ 12-124-59 (69765) श्रीरुवाच। 12-124-60x (5685) स शक्तो ब्रह्मचारी यस्त्वत्तश्चैवोपशिक्षितः। त्रैलोक्ये ते यदश्वर्यं तत्तेनापहृतं प्रभो॥ 12-124-60 (69766) शीलेन हि त्रयो लोकास्त्वया धर्मज्ञ निर्जिताः। तद्विज्ञाय सुरेन्द्रेण तव शीलं हृतं प्रभो॥ 12-124-61 (69767) धर्मः सत्यं तथा वृत्तं बलं चैव तथाऽप्यहम्। शीलमूला महाप्राज्ञ सदा नास्त्यत्र संशयः॥ 12-124-62 (69768) भीष्म उवाच। 12-124-63x (5686) एवमुक्त्वा गता श्रीस्तु ते च सर्वे युधिष्ठिर। दुर्योधनस्तु पितरं भूय एवाब्रवीत्तदा॥ 12-124-63 (69769) शीलस्य तत्त्वमिच्छामि वेत्तुं कौरवनन्दन। प्राप्यते च यथा शीलं तं चोपायं ब्रवीहि मे॥ 12-124-64 (69770) धृतराष्ट्र उवाच। 12-124-65x (5687) सोपायं पूर्वमुद्दिष्टं प्रह्लादेन महात्मना। संक्षेपतस्तु शीलस्य शृणु प्राप्तिं नरेश्वर॥ 12-124-65 (69771) अद्रोहः सर्वभूतेषु कर्मणा मनसा गिरा। अनुग्रहश्च दानं च शीलमेतत्प्रशस्यते॥ 12-124-66 (69772) यदन्येषां हितं न स्यादात्मनः कर्म पौरुषम्। अपत्रपेत वा येन न तत्कुर्यात्कथंचन॥ 12-124-67 (69773) तत्तु कर्म तथा कुर्याद्येन श्लाध्येत संसदि। शीलं समासेनैतत्ते कथितं कुरुसत्तम॥ 12-124-68 (69774) यद्यप्यशीला नृपते प्राप्नुवन्ति श्रियं क्वचित्। न भुञ्जते चिरं तात समूलाश्च पतन्ति ते॥ 12-124-69 (69775) धृतराष्ट्र उवाच। 12-124-70x (5688) एतद्विदित्वा तत्त्वेन शीलवान्भव पुत्रक। यदीच्छसि श्रियं तात सुविशिष्टां युधिष्ठिरात्। `अधिकां चापि राजेन्द्र ततस्त्वं शीलवान्भवा॥' 12-124-70 (69776) भीष्म उवाच। 12-124-71x (5689) एतत्कथितवान्पुत्रे धृतराष्ट्रो महीपतिः। एतत्कुरुष्व कौन्तेय ततः प्राप्स्यसि तत्फलम्॥ ॥ 12-124-71 (69777) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि चतुर्विशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 124॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-124-1 धर्मस्य कारणमिति शेषः॥ 12-124-8 यदि सम्यग्भविष्यसाति द. पाठः॥ 12-124-13 ऋद्धिं वैश्रवणीमिति झ. पाठः॥ 12-124-22 नैश्रेयचसं मोक्षोपयोगि॥ 12-124-23 को विशेषः। नैश्रेयसादपि किंश्रेय इत्यर्थः॥ 12-124-37 क्षुद्राभिर्मधुमक्षिकाभिर्निर्मितं क्षौद्रं मधु। तत्र मक्षिकामध्विव मां ते शास्त्रेण सिञ्चन्ति। वागग्रविद्यानां वागग्रे एवं नतु पुस्तके विद्या येषां तेषाम्। सोऽहं वागन्त्यपुष्टानां मधूनां परिलेहितेति ड. पाठः॥ 12-124-43 विप्रेण विप्राय। चेतायमिति संधिरार्षः॥ 12-124-46 तेजोविग्रहवत् तेजोमयशरीरं शीलम्॥ 12-124-64 शीलं समधिगच्छामीति थ. पाठः॥

12-125-0 (69778) युधिष्ठिर उवाच। 12-125-0x (5690) शीलं प्रधानं पुरुषे कथितं ते पितामह। कथमाशा समुत्पन्ना का च सा तद्वदस्व मे॥ 12-125-1 (69779) संशयो मे महानेष समुत्पन्नः पितामह। छेत्ता च तस्य नान्योऽस्ति त्वत्तः परपुरंजय॥ 12-125-2 (69780) पितामहाशा महती ममासीद्धि सुयोधने। प्राप्ते युद्धे तु तद्युक्तं तत्कर्ताऽयमिति प्रभो॥ 12-125-3 (69781) सर्वस्याशा सुमहती पुरुषस्योपजायते। स्यां विहन्यमानायां दुःखो मृत्युर्न संशयः॥ 12-125-4 (69782) ऽहं हताशो दुर्बुद्धिः कृतस्तेन दुरात्मना। र्तराष्ट्रेण राजेन्द्र पश्य मन्दात्मतां मम॥ 12-125-5 (69783) आशां बृहत्तरीं मन्ये पर्वतादपि सद्रुमात्। आकाशादपि वा राजन्नप्रमेयाऽथवा पुनः॥ 12-125-6 (69784) एषा चैव कुरुश्रेष्ठ दुर्विचिन्त्या सुदुर्लभा। दुर्लभत्वाच्च पश्यामि किमन्यद्दुर्लभं ततः॥ 12-125-7 (69785) भीष्म उवाच। 12-125-8x (5691) अत्र ते वर्तयिष्यामि युधिष्ठिर निबोध मे। इतिहासं सुमित्रस्य निर्वृत्तमृषभस्य च॥ 12-125-8 (69786) सुमित्रो नाम राजर्षिर्हैहयो मृगयां गतः। ससार च मृगं विद्ध्वा बाणेनानतपर्वणा॥ 12-125-9 (69787) स मृगो बाणमादाय ययावतिपराक्रमः। स च राजा बली तूर्णं ससार मृगमन्तिकात्॥ 12-125-10 (69788) ततो निम्नं स्थलं चैव समृगोऽद्रवदाशुगः। मुहूर्तमिव राजेन्द्र समेन स पथाऽगमत्॥ 12-125-11 (69789) ततः स राजा तारुण्यादौरसन बलेन च। चचार बाणासनभृत्सखङ्गो हंसवत्तदा॥ 12-125-12 (69790) ततो नदान्नदीश्चैव पल्वलानि वनानि च। अतिक्रम्याभ्यतिक्रम्य ससारैको वनेचरः॥ 12-125-13 (69791) स तु तावन्मृगो राजन्नासाद्यासाद्य पार्थिवम्। पुनरभ्येति जवनो जवेन महता ततः॥ 12-125-14 (69792) स तस्य बाणैर्बहुभिः समभ्यस्तो वनेचरः। प्रक्रीडन्निव राजेन्द्र पुनरभ्येति चान्तिकम्॥ 12-125-15 (69793) पुनश्च जवमास्थाय जवनो मृगयूथपः। [अतीत्यातीत्य राजेन्द्र पुनरभ्येति चान्तिकम्॥] 12-125-16 (69794) तस्य मर्मच्छिदं घोरं सुमित्रोऽमित्रकर्शनः। समादाय शरं श्रेष्ठं कार्मुकान्निरवासयत्॥ 12-125-17 (69795) [ततो गव्यूतिमात्रेण मृगयूथपयूथपः।] तस्य बाणपथं मुक्त्वा तस्थिवान्प्रहसन्निव॥ 12-125-18 (69796) तस्मिन्निपतिते बाणे भूमौ ज्वलिततेजसि। प्रविवेश मृगोऽरण्यं मृगं राजाऽप्यभिद्रवत्॥ ॥ 12-125-19 (69797) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि पञ्चविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 125॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-125-3 युक्तं युद्धं विनैव राज्यार्धदानम्। कर्ता करिष्यति॥ 12-125-7 दुर्लभा दुर्जया॥ 12-125-12 बाणासनभृद्धनुर्धरः॥ 12-125-15 समभ्यस्तो बिद्धः॥

12-126-0 (69798) भीष्म उवाच। 12-126-0x (5692) प्रविश्य च महारण्यं तापसानामथाश्रमम्। आससाद ततो राजा श्रान्तश्चोपाविशत्तदा॥ 12-126-1 (69799) तं कार्मुकधरं दृष्ट्वा श्रमार्तं क्षुधितं तदा। समेत्य ऋषयस्तस्मै पूजां चक्रुर्यथाविधि॥ 12-126-2 (69800) स पूजामृषिभिर्दत्तां प्रतिगृह्य नराधिपः। अपृच्छत्तापसान्सर्वांस्तपोवृद्धिमनुत्तमाम्॥ 12-126-3 (69801) ते तस्य राज्ञो वचनं प्रतिगृह्य तपोधनाः। ऋषयो राजशार्दूलमपृच्छंस्तत्प्रयोजनम्॥ 12-126-4 (69802) केन भद्रमुखार्थेन तपोवनमुपागतः। पदातिर्बद्धनिस्त्रिंशो धन्वी बाणी नरेश्वर॥ 12-126-5 (69803) एतदिच्छामहे श्रोतुं कुतः प्राप्तोऽसि मानद। कस्मिन्कुले तु जातस्त्वं किंनामा चासि ब्रूहि नः॥ 12-126-6 (69804) ततः स राजा सर्वेभ्यो द्विजेभ्यः पुरुषर्षभ। आचख्यौ तद्यथावृत्तं परिचर्यां च भारत॥ 12-126-7 (69805) हैहयानां कुले जातः सुमित्रोऽमित्रकर्शनः। चरामि मृगयूथानि निघ्रन्बाणैः सहस्रशः॥ 12-126-8 (69806) बलेन महता ब्रह्मन्सामात्यः सावरोधकः। मृगस्तु विद्धो बाणेन मया सरति शल्यवान्॥ 12-126-9 (69807) तं द्रवन्तमनुप्राप्तो वनमेतद्यदृच्छया। भवत्सकाशं नष्टश्रीर्हताशः श्रमकर्शितः॥ 12-126-10 (69808) किंनु दुःखमतोऽन्यद्वै यदहं श्रमकर्शितः। भवतामाश्रमं प्राप्तो हताशो भ्रष्टलक्षणः॥ 12-126-11 (69809) न राजलक्षणत्यागः पुनरस्य तपोधनाः। दुःखं करोति मे तीव्रं यथाऽऽशा विहता मम॥ 12-126-12 (69810) हिमवान्वा महाशैलः समुद्रो वा महोदधिः। महत्त्वान्नान्वपद्येतां रोदस्योरन्तरं यथा॥ 12-126-13 (69811) आशायास्तपसि श्रेष्ठास्तथा नान्तमहं गतः। भवतां विदितं सर्वं सर्वज्ञा हि तपोधनाः॥ 12-126-14 (69812) भवन्तः सुमहाभागास्तस्मात्पृच्छामि संशयम्। आशावान्पुरुषो यः स्यादन्तरिक्षमथापि वा॥ 12-126-15 (69813) किंनु ज्यायस्तरं लोके महत्त्वे प्रतिभाति वः। एतदिच्छामि तत्त्वेन श्रोतुं किमिह दुर्लभम्॥ 12-126-16 (69814) यदि गुह्यं न वो नित्यं तदा प्रब्रूत मा चिरम्। न हि गुह्यतमं श्रोतुमिच्छामि द्विजपुङ्गवाः॥ 12-126-17 (69815) भवत्तपोविघातो वा येन स्याद्विरमे ततः। यदि वाऽस्ति कथायोगो योऽयं प्रश्नो मयेरितः॥ 12-126-18 (69816) एतत्कारणसामर्थ्यं श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः। भवन्तोऽपि तपोनित्या ब्रूयुरेतत्समाहिताः॥ ॥ 12-126-19 (69817) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि षङ्विंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 126॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-126-5 हे भद्रमुख॥ 12-126-12 आशा मृगाशा॥ 12-126-13 हिमवानुच्चत्वेन महोदधिर्विततत्वेन च गगनान्तं नान्वपद्येताम्। तस्य ततोऽप्युच्चत्वाद्विततत्वाच्च॥ 12-126-15 आशावान् आशाया महत्त्वेन तद्वतोऽपि महत्त्वमन्तरिक्षवत्॥ 12-126-17 यद्यगुह्यं तपोनित्यं मम ब्रूतेह माचिरमिति थ.द.पाठः॥

12-127-0 (69818) भीष्म उवाच। 12-127-0x (5693) ततस्तेषां समेतानामृषीणामृषिसत्तमः। ऋषभो नाम विप्रर्षिर्विस्मयन्निदमब्रवीत्॥ 12-127-1 (69819) पुराऽहं राजशार्दूल तीर्थान्यनुचरन्प्रभो। समासादितवान्दिव्यं नरनारायणाश्रमम्॥ 12-127-2 (69820) यत्र सा बदरी रम्या सरो वैहायसं तथा। यत्र चाश्वशिरा राजन्वेदान्पठति शाश्वतान्॥ 12-127-3 (69821) तस्मिन्सरसि कृत्वाऽहं विधिवत्तर्पणं पुरा। पितृणां देवतानां च ततोश्रममियां तदा॥ 12-127-4 (69822) रमाते यत्र तौ नित्यं नरनारायणावृषी। अदूरादाश्रमात्किंचिद्वासार्थमगमं तदा॥ 12-127-5 (69823) अत्र चीराजिनधरं कृशमुच्चमतीव च। अद्राक्षमृषिमायान्तं तनुं नाम तपोनिधिम्॥ 12-127-6 (69824) अन्यैर्नरैर्महाबाहो वपुषाऽप्रतिमं तदा। कृशता चापि राजर्षे न दृष्टा तादृशी मया॥ 12-127-7 (69825) शरीरमपि राजेन्द्र तनु कानिष्ठिकासमम्। ग्रीवा बाहू तथा पादौ केशाश्चाद्भुतदर्शनाः॥ 12-127-8 (69826) शिरः कायानुरूपं च कर्णौ नेत्रे तथैव च। तस्य वाक्चैव चेष्टा च सामान्ये राजसत्तम॥ 12-127-9 (69827) दृष्ट्वाऽहं तं कृशं विप्रं भीतः परमदुर्मनाः। पादौ तस्याभिवाद्याथ स्थितः प्राञ्जलिरग्रतः॥ 12-127-10 (69828) निवेद्य नामगोत्रे च तथा कार्यं नरर्षभ। प्रदिष्टे चासने तेन शनैरहमुपाविशम्॥ 12-127-11 (69829) ततः स कथयामास धर्मार्थसहिताः कथाः। ऋषिमध्ये महाराज तत्र धर्मभृतां वरः॥ 12-127-12 (69830) त--स्तु कथयत्येव राजा राजीवलोचनः। उपयाज्जवनैरश्वैः सबलः सावरोधनः॥ 12-127-13 (69831) स्मरम्पुत्रमरण्ये वै नष्टं परमदुर्मनाः। भूविद्युम्नपिता श्रीमान्वीरद्युम्नो महायशाः॥ 12-127-14 (69832) इह द्रक्ष्यामि तं पुत्रं द्रक्ष्यामीहेति भारत। एवमाशाकृशो राजा चरन्वनमिदं पुरा॥ 12-127-15 (69833) दुर्लभः स मया द्रष्टुं भूय एव च धार्मिक। एकः पुत्रो महारण्ये नष्ट इत्यसकृत्तदा॥ 12-127-16 (69834) न स शक्यो मया द्रष्टुमाशा च महती मम। तया परीतगात्रोऽहं मुमूर्षुर्नात्र संशयः॥ 12-127-17 (69835) एतच्छ्रुत्वा तु भगवांस्तनुर्मुनिवरोत्तमः। अवाक्शिरा ध्यानपरो मुहूर्तमिव तस्थिवान्॥ 12-127-18 (69836) तमनुध्यान्तमालक्ष्य राजा परमदुर्मनाः। उवाच वाक्यं दीनात्मा मन्दमन्दमिवासकृत्॥ 12-127-19 (69837) दुर्लभं किंनु देवर्षे आशायाश्चैव किं महत्। ब्रवीतु भगवानेतद्यदि गुह्यं न चेत्तदा॥ 12-127-20 (69838) तनुरुवाच। 12-127-21x (5694) महर्षिर्भगवांस्तेन पूर्वमासीद्विमानितः। बालिशां बुद्धिमास्थाय मन्दभाग्यतयाऽऽत्मनः। अर्थयन्कुशलं राजन्काञ्चनं वल्कलानि च॥ 12-127-21 (69839) [अवज्ञापूर्वकेनापि न संपादितवांस्ततः।] निर्विण्णः स तु विप्रर्षिर्निराशः समपद्यत॥ 12-127-22 (69840) एवमुक्तोऽभिवाद्याथ तमृषिं लोकपूजितम्। श्रान्तोऽवसीदद्धर्मात्मा यथा त्वं नरसत्तम॥ 12-127-23 (69841) अर्ध्यं ततः समानीय पाद्यं चैव महायशाः। आरण्येनैव विधिना राज्ञे सर्वं न्यवेदयत्॥ 12-127-24 (69842) ततस्तमृषयः सर्वे परिवार्य नरर्षभम्। उपाविशन्पुरस्कृत्य सप्तर्षय इव ध्रुवम्॥ 12-127-25 (69843) अपृच्छंश्चैव तत्रैनं राजानमपराजितम्। प्रयोजनमिदं सर्वमाश्रमस्य प्रवेशने॥ ॥ 12-127-26 (69844) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि सप्तविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 127॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-127-3 वैहायसं विहायसा गच्छन्त्या मन्दाकिन्या वैहायस्या इदं वैहायसम्॥ 12-127-4 ततोश्रमं तत आश्रमं मण्डपं इयां गतवामह॥ 12-127-5 रेमाते रजसा यत्रेति थ. द. पाठः॥ 12-127-7 वपुयाऽष्टगुणान्वितमिति झ. पाठः॥ 12-127-21 तेन तव पुत्रेण भूरिद्युम्रेन॥ 12-127-23 एवं मुनिना उक्तः वीरद्युम्नः अवसीदत् नष्टप्रायोऽभूदित्यर्थः॥ 12-127-26 एवं मुनिना राजपूजानन्तरं आगताः किमर्थं आश्रमे त्वं प्रविष्ट ोऽसीत्य पृच्छन्॥

12-128-0 (69845) राजोवचा। 12-128-0x (5695) वीरद्युम्न इति ख्यातो राजाऽहं दिक्षु विश्रुतः। भूरिद्युम्नं सुतं नष्टमन्वेष्टुं वनमागतः॥ 12-128-1 (69846) एकः पुत्रः स विप्राग्र्य बाल एव च सोऽनघः। न दृश्यते वने चास्मिंस्तमन्वेष्टुं चराम्यहम्॥ 12-128-2 (69847) ऋषभ उवाच। 12-128-3x (5696) इत्युक्ते तेन वचने राज्ञा मुनिरधोमुखः। तूष्णीमेवाभवत्तत्र न च प्रत्युक्तवान्नृपम्॥ 12-128-3 (69848) स हि तेन पुरा विप्रो राज्ञा नात्यर्थमानितः। आशाकृतश्च राजेन्द्र तपो दीर्घं समाश्रितः॥ 12-128-4 (69849) प्रतिग्रहमहं राज्ञां न करिष्ये कथंचन। अन्येषां चैव वर्णानामिति कृत्वा धियं तदा॥ 12-128-5 (69850) आशा हि पुरुषं बालमालापयति तस्थूषी। तामहं व्यपनेष्यामि इति कृत्वा व्यवस्थितः। [वीरद्युम्नस्तु तं भूयः पप्रच्छ मुनिसत्तमम्॥] 12-128-6 (69851) राजोवाच। 12-128-7x (5697) आशायाः किंच वृत्तं वै किंचेह भुवि दुर्लभम्। ब्रवीतु भगवानेतत्त्वं हि धर्मार्थदर्शिवान्॥ 12-128-7 (69852) ऋषभ उवाच। 12-128-8x (5698) ततः संस्मृत्य तत्सर्वं स्मारयिष्यन्निवाब्रवीत्। राजानं भगवान्विप्रस्ततः कृशतनुस्तदा॥ 12-128-8 (69853) ऋषिरुवाच। 12-128-9x (5699) कृशत्वेन समं राजन्नाशाया विद्यते नृप। तस्या वै दुर्लभत्वाच्च प्रार्थितः पार्थिवो मया॥ 12-128-9 (69854) राजोवाच। 12-128-10x (5700) कृशाकृशे मया ब्रह्मन्गृहीते वचनात्तव। दुर्लभत्वं च तस्यैव वेदवाक्यमिवाद्विजे॥ 12-128-10 (69855) संशयस्तु महाप्राज्ञ संजातो हृदये मम। तन्मुने मम तत्त्वेन वक्तुमर्हसि पृच्छतः॥ 12-128-11 (69856) त्वत्तः कृशतरं किंनु ब्रवीतु भगवानिदम्। यदि गुह्यं न ते विप्र लोके किंचेह दुर्लभम्॥ 12-128-12 (69857) कृश उवाच। 12-128-13x (5701) दुर्लभोऽप्यथवा नास्ति योऽर्थी धृतिमवाप्नुयात्। स दुर्लभतरस्तात योऽर्थिनं नावमन्यते॥ 12-128-13 (69858) सत्कृत्य नोपक्रियते परं शक्त्या यथार्थतः। या सक्ता सर्वभूतेषु साऽऽशा कृशतरी मया॥ 12-128-14 (69859) कृतघ्नेषु च या सक्ता नृशंसेष्वलसेषु च। अपकारिषु चासक्ता साऽऽशा कृशतरी मया॥ 12-128-15 (69860) एकपुत्रः पिता पुत्रे नष्टे वा प्रोषितेऽपि वा। प्रवृत्तिं यो न जानाति साऽऽशा कृशतरी मता॥ 12-128-16 (69861) प्रसवे चैव नारीणां वृद्धानां पुत्रकारिता। तथा नरेन्द्र धनिनां साऽशा कृशतरी मता॥ 12-128-17 (69862) प्रदानकाङ्क्षिणीनां च कन्यानां वयसि स्थिते। श्रुत्वा कथास्तथायुक्ताः साऽऽशा कृशतरी मता॥ 12-128-18 (69863) एतच्छ्रुत्वा ततो राजन्स राजा सावरोधनः। संस्पृश्य पादौ शिरसा निपपात द्विजर्षभे॥ 12-128-19 (69864) राजोवाच। 12-128-20x (5702) प्रसादये त्वां भगवन्पुत्रेणेच्छामि संगमम्। यदेतदुक्तं भवता संप्रति द्विजसत्तम। वृणीष्व च वरान्विप्र यानिच्छसि यथाविधि। अब्रवीच्चैव तद्वाक्यं राजा राजीवलोचनः॥ 12-128-20 (69865) सत्यमेतत्त्वया विप्र यथोक्तं नान्यथा मृषा॥ 12-128-21 (69866) ततः प्रहस्य भगवांस्तनुर्धर्मभृतां वरः। पुत्रमस्यानयत्क्षिप्रं तपसा च श्रुतेन च॥ 12-128-22 (69867) स समानीय तत्पुत्रं तमुपालभ्य पार्थिवम्। आत्मानं दर्शयामास धर्मं धर्मभृतांवरः॥ 12-128-23 (69868) स दर्शयित्वा चात्मानं दिव्यमद्भुतदर्शनम्। विपाप्मा विगतक्रोधश्चचार वनमन्तिकात्॥ 12-128-24 (69869) एतदॄष्टं मया राजंस्त्वत्तश्च वचनं श्रुतम्। आशामपनय त्वाशु ततः कृषतरीमिमाम्॥ 12-128-25 (69870) भीष्म उवाच। 12-128-26x (5703) स तथोक्तस्तदा राजन्नृषभेण महात्मना। सुमित्रोऽपानयत्क्षिप्रमाशां कृशतरीं ततः॥ 12-128-26 (69871) एवं त्वमपि कौन्तेय श्रुत्वा वाणीमिमां मम। स्थिरो भव महाराज हिमवानिव निश्चलः॥ 12-128-27 (69872) त्वं हि श्रुत्वा च पृष्ट्वा च कृच्छ्रेष्वर्थेषु तेष्विह। श्रुत्वा मम महाराज न संतप्तुमिहार्हसि॥ ॥ 12-128-28 (69873) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि अष्टाविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 128॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-128-4 आशया कृतः हतः। कृ हिंसायामित्यस्य रूपम्॥ 12-128-9 आशायाः आशावतः समं अन्यत् कृशत्वेन समं किमपि नास्ति तस्याः तद्गृहीतार्थस्य॥ 12-128-10 कृशाकृशे य आशाजितः स कृशः। येनाशा जिता स पुष्ट इत्यर्थः। तस्यैव आशाविषयस्यैव॥ 12-128-14 आदरेणाशां प्रदर्श्य योऽर्थिनं नोपकुरुते तत्र या आशा सा अतिकृशा। मया मत्तः। दीनत्वसंपादकत्व॥ 12-128-18 तथायुक्ताः प्रदानं स्थितमिति शब्दयुक्ताः॥ 12-128-23 उपालभ्य तत्रापराधं स्थापयित्वा॥ 12-128-28 मम मत्तः॥

12-129-0 (69874) युधिष्ठिर उवाच। 12-129-0x (5704) नामृतस्येव पर्याप्तिर्ममास्ति ब्रुवति त्वयि। [यथाहि स्वात्मवृत्तिस्थस्तथा तृप्तोऽस्मि भारत॥] 12-129-1 (69875) तस्मात्कथय भूयोऽपि त्वं ममेह पितामह। [न हि तृप्तिमहं यामि पिबन्धर्मामृतं हि ते॥] 12-129-2 (69876) भीष्म उवाच। 12-129-2x (5705) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। गौतमस्य च संवादं यमस्य च महात्मनः॥ 12-129-3 (69877) पारियात्रं गिरिं प्राप्य गौतमस्याश्रमो महान्। वसते गौतमो यत्र तपसा दग्धकिल्विषः॥ 12-129-4 (69878) पृष्टिं वर्षसहस्राणि सोऽतप्यद्गौतमस्तपः। तमुग्रतपसा युक्तं भावितं सुमहामुनिम्॥ 12-129-5 (69879) उपयातो नरव्याघ्र लोकपालो यमस्तदा। तमपश्यत्सुतपसमृषिं वै गौतमं तदा॥ 12-129-6 (69880) स तं विदित्वा ब्रह्मर्षियेममागतमोजसा। प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा उपसृप्तस्तपोधनः॥ 12-129-7 (69881) तं धर्मराजो दृष्ट्वैव नमस्कृत्य द्विजोत्तमम्। न्यमन्त्रयत धर्मेण क्रियतां किमिति ब्रुवन्॥ 12-129-8 (69882) गौतम उवाच। 12-129-9x (5706) मातापितृभ्यामानृण्यं किं कृत्वा समवाप्नुयात्। कथं च लोकानाप्नोति पुरुषो दुर्लभाञ्शुभान्॥ 12-129-9 (69883) यम उवाच। 12-129-10x (5707) तपः शौचवता नित्यं सत्यधर्मरतेन च। मातापित्रोरहरहः पूजनं कार्यमञ्जसा॥ 12-129-10 (69884) अश्वमेधैश्च यष्टव्यं बहुभिः स्वाप्तदक्षिणैः। तेन लोकानवाप्नोति पुरुषोऽद्भुतदर्शनान्॥ ॥ 12-129-11 (69885) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि एकोनत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 129॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-129-1 पर्याप्तिरलंभावस्तृप्तिरिति यावत्॥ 12-129-8 न्यमन्त्रयत तं सुमुखीकृतवान्॥ 12-129-11 अश्वमेधैरिति स्वधर्ममात्रस्योपलक्षणम्॥

12-130-0 (69902) युधिष्ठिर उवाच। 12-130-0x (5709) त्रैः प्रहीयमाणस्य बह्वमित्रस्य का गतिः। -- संक्षीणकोशस्य बलहीनस्य भारत॥ 12-130-1 (69903) --मात्यसहायस्य श्रुतमन्त्रस्य सर्वतः। ज्यात्प्रच्यवमानस्य गतिमन्यामपश्यतः॥ 12-130-2 (69904) परचक्राभियातस्य परराष्ट्राणि मृद्गतः। विग्रहे वर्तमानस्य दुर्बलस्य बलीयसा॥ 12-130-3 (69905) असंविहितराष्ट्रस्य देशकालावजानतः। अप्राप्यं च भवेत्सान्त्वं भेदो वाऽप्यतिपीडनात्। 12-130-4 (69906) जीवितं त्वर्थहेतोर्वा तत्र किं सुकृतं भवेत्॥ 12-130-5 (69907) भीष्म उवाच। गुह्यां मा धर्ममप्राक्षीरतीव भरतर्षभ। 12-130-6x (5710) प्रवक्तुं नोत्सहे पृष्टो धर्ममेतं युधिष्ठिर॥ धर्मो ह्यणीयान्वचनाद्वुद्धेश्च भरतर्षभ। श्रुत्वौपम्यं सदाचारैः साधुर्भवति स क्वचित्॥ 12-130-6 (69908) कर्मणा बुद्धिपूर्वेण भवत्याढ्ये न वा पुनः। तादृशोऽयमनुप्रश्नस्तद्ध्यायस्व स्वया धिया॥ 12-130-7 (69909) उपायं धर्मबहुलं यात्रार्थं शृणु भारत। नाहमेतादृशे धर्मे बुभूषे धर्मकारणात्॥ 12-130-8 (69910) दुःखादान इह ह्येष स्यात्तु पश्चात्क्षमो मम। अभिगम्य मतीनां हि सर्वासामेव निश्चयम्॥ 12-130-9 (69911) यथायथा हि पुरुषो नित्यं शास्त्रमवेक्षते। तथातथा विजानाति विज्ञानं चास्य रोचते॥ 12-130-10 (69912) अविज्ञानादयोगो हि पुरुषस्योपजायते। विज्ञानादपि योगश्च योगो भूतिकरः परः॥ 12-130-11 (69913) अशङ्कमानो वचनमनसूयुरिदं शृणु। राज्ञः कोशक्षयादेव जायते बलसंक्षयः॥ 12-130-12 (69914) कोशं संजनयेद्राजा नित्यमेभ्यो यथाबलम्। कालं प्राप्यानुगृह्णीयादेष धर्मोऽत्र सांप्रतम्॥ 12-130-13 (69915) उपायधर्मं प्राप्यैनं पूर्वैराचरितं जनैः। अन्यो धर्मः समर्थानामापत्स्वल्पश्च भारत॥ 12-130-14 (69916) प्रकार्यं प्रोच्यते धर्मो वृत्तिर्धर्मे गरीयसी। धर्मं प्राप्य यथान्यायं न बलीयान्निषीदति॥ 12-130-15 (69917) यस्माद्धर्मस्योपचितिरेकान्तेन न विद्यते। तस्मादापद्यधर्मोऽपि श्रूयते धर्मलक्षणः॥ 12-130-16 (69918) अधर्मो जायते तस्मिन्निति वै कवयो विदुः। अनन्तरं क्षत्रियस्य तत्र किं विचिकित्स्यते॥ 12-130-17 (69919) यथास्य धर्मो न ग्लायेन्नेयाच्छत्रुवशं यथा। तत्कर्तव्यमिहेत्याहुर्नात्मानमवसादयेत्॥ 12-130-18 (69920) सर्वात्मनैव धर्मस्य न परस्य न चात्मनः। सर्वोपायैरुज्जिहीर्षेदात्मानमिति निश्चयः॥ 12-130-19 (69921) तत्र धर्मविदस्तात निश्चयो धर्मनैपुणैः। उद्यमं जीवनं क्षात्रे बाहुवीर्यादिति श्रुतिः॥ 12-130-20 (69922) क्षत्रियो वृत्तिसंरोधे कस्य नादातुमर्हति। अन्यत्र तापसस्वाच्च श्रोत्रियस्वाच्च भारत॥ 12-130-21 (69923) यथा वै ब्राह्मणः सीदन्नयाज्यमपि याजयेत्। अभोज्यमपि चाश्नीयात्तत्रेदं नात्र संशयः॥ 12-130-22 (69924) पीडितस्य किमद्वारमुत्पथेनार्दितस्य च। अद्वारतः प्रद्रवति यथा भवति पीडितः॥ 12-130-23 (69925) तस्य कोशबलग्लान्यां सर्वलोकपराभवः। भैक्षचर्या न विहिता न च विट्शूद्रजीविका॥ 12-130-24 (69926) स्वधर्मानन्तरावृत्तिर्याऽन्यामनुपजीवतः। जहतः प्रथमं कल्पमनुकल्पेन जीवनम्॥ 12-130-25 (69927) आपद्गतेन धर्माणामन्यायेनोपजीवनम्। अपि ह्येतद्ब्राह्मणेषु दृष्टं वृत्तिपरिक्षये॥ 12-130-26 (69928) क्षत्रिये संशयः कस्मादित्येत्निश्चितं सदा। आददीत विशिष्टेभ्यो नावसीदेत्कथंचन॥ 12-130-27 (69929) आर्तानां रक्षितारं च प्रजानां क्षत्रियं विदुः। तस्मात्संरक्षता कार्यमादानं क्षत्रबन्धुना॥ 12-130-28 (69930) अन्यत्रापि विहिंसाया वृत्तिर्नेहास्ति कस्यचित्। अप्यरण्यसमुत्थस्य एकस्य चरतो मुनेः॥ 12-130-29 (69931) न शङ्खलिखितां वृत्तिं शक्यमास्थाय जीवितुम्। विशेषतः कुरुश्रेष्ठ प्रजापालनमीप्सता॥ 12-130-30 (69932) परस्पराभिहरणं राज्ञा राष्ट्रेण चापदि। नित्यमेव हि कर्तव्यमेष धर्मः सनातनः॥ 12-130-31 (69933) राजा राष्ट्रं यथापत्सु द्रव्यौधैः परिरक्षति। राष्ट्रेण राजा व्यसने परिरक्ष्यस्तथा भवेत्॥ 12-130-32 (69934) कोशं दण़्डं बलं मित्रं यदन्यदपि संचितम्। न कुर्वीतान्तरं राष्ट्रे राजा परिगतः क्षुधा॥ 12-130-33 (69935) बीजं भक्तेन संपाद्यमिति धर्मविदो विदुः। अत्रैतच्छम्बरस्याहुर्महामायस्य दर्शनम्॥ 12-130-34 (69936) धिक्तस्य जीवितं राज्ञो राष्ट्रं यस्यावसीदति। अवृत्त्यान्यमनुष्योऽपि यो वैदेशिक इत्यपि॥ 12-130-35 (69937) राज्ञः कोशबलं मूलं कोशमूलं पुनर्बलम्। तन्मूलं सर्वधर्माणां धर्ममूलाः पुनः प्रजाः॥ 12-130-36 (69938) नान्यानपीडयित्वेह कोशः शक्यः कुतो बलम्। तदर्थं पीडयित्वा च न दोषं प्राप्नुमर्हति॥ 12-130-37 (69939) अकार्यमपि कार्यार्थं क्रियते यज्ञकर्मसु। एतस्मिन्कारणे राजा न दोषं प्राप्नुमर्हति॥ 12-130-38 (69940) अर्थार्थमन्यद्भवति विपरीतमथापरम्। अनर्थार्थमथाप्यन्यत्तत्सर्वं ह्यर्थकारणम्। एवं बुद्ध्या संप्रपश्येन्मेधावी कार्यनिश्चयम्॥ 12-130-39 (69941) यज्ञार्थमन्यद्भवति यज्ञोऽन्यार्थस्तथाः परः। यज्ञस्वार्थार्थमेवान्यत्तत्सर्वं यज्ञसाधकम्॥ 12-130-40 (69942) उपमामत्र वक्ष्यामि धर्मतत्त्वप्रकाशिनीम्॥ 12-130-41 (69943) यूपं छिन्दन्ति यज्ञार्थं तत्र ये परिपन्थिः। द्रुमाः केचन सामन्ता ध्रुवं छिन्दन्ति तानपि॥ 12-130-42 (69944) ते चापि निपतन्तोऽन्यान्निघ्नन्त्यपि वनस्पतीन्। एवं कोशस्य महतो ये नराः परिपन्थिनः। तानहत्वा न पश्यामि सिद्धिमत्र परंतप॥ 12-130-43 (69945) धनेन जयते लोकमिमं चामुं च भारत। सत्यं च धर्मवचनं यथा नास्त्यधनस्तथा॥ 12-130-44 (69946) सर्वोपायैराददीत धनं यज्ञप्रयोजनम्। न तुल्यदोषः स्यादेवं कार्याकार्येषु भारत॥ 12-130-45 (69947) नोभौ सभवतो राजन्कथंचिदपि भारत। न ह्यरण्येषु पश्यामि धनवृद्धानहं क्वचित्॥ 12-130-46 (69948) यदिदं दृश्यते वित्तं पृथिव्यामिह किंचन। ममेदं स्यान्ममेदं स्यादित्येवं मन्यते जनः॥ 12-130-47 (69949) न च राज्ञः समो धर्मः कश्चिदस्ति कथंचन। धर्मः संशब्दितो राज्ञामापदर्थस्ततोऽन्यथा॥ 12-130-48 (69950) ज्ञानेन कर्मणा चान्ये तपन्त्यन्ये तपस्विनः। बुद्ध्या दाक्ष्येण चैवान्ये चिन्वन्ति धनसंचयान्॥ 12-130-49 (69951) अधनं दुर्बलं प्राहुर्धनेन बलवान्भवेत्। सर्वं बलवतः प्राप्यं सर्वं तरति कोशवान्॥ 12-130-50 (69952) कोशो धर्मश्च कामश्च परलोकस्तथा ह्ययम्। तं धर्मेण विलिप्सेत नाधर्मेण कदाचन॥ ॥ 12-130-51 (69953)

इति श्रीमन्महाभारते शतसाहस्त्रिकायां संहितायां वैयासिक्यां शान्तिपर्वणि राजधर्मपर्वणि त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 130॥ समाप्तं च राजधर्मपर्व ॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-130-2 सर्वतः सर्वैः॥ 12-130-3 परस्य चक्रं राष्ट्रं प्रत्यभियातस्य। बलीयसा सार्धम्॥ 12-130-4 असंविहितमसम्यग्रक्षितं राष्ट्रं येन तस्य। अतिपीडनात् परकीयामात्यादीनां भेदोऽप्यप्राप्यः॥ 12-130-5 मा मामप्राक्षीः पृष्टवानसि। गुह्यं धर्मज मा प्राक्षीरतीव भरतर्षभ। अपृष्टो नोत्संहे वक्तुं धर्ममेतं युधिष्ठिरेति झ. पाठः॥ 12-130-6 वचनाच्छास्त्रात्॥ 12-130-8 यात्रार्थं राज्ञां व्यवहारनिर्वाहार्थम्। बुभूषे प्राप्तुमिच्छामि॥ 12-130-9 एष उपायो दुःखादानः अजानां दुःखेनाऽऽदीयतेङ्गीक्रियते॥ 12-130-11 अयोग उपायाभावः॥ 12-130-13 अनुगृह्णीयात् प्राक्कर्षिताः प्रजा इति शेषः॥ 12-130-14 उपायधर्ममुपधर्मम्। अमुख्यधर्ममितियावत्॥ 12-130-17 अनन्तरं आपन्निवृत्त्युत्तरं तत्र पूर्वोक्ताधर्मे किं विचिकित्स्यते प्रायश्चित्तादिकं कराग्रहणादिकं च विधीयते दोषपरिहारार्थमित्यर्थः॥ 12-130-19 धर्मस्येति कर्मणिषष्ठी। परस्य धर्मं नोज्जिही र्षेत्राप्यात्मनो धर्ममुज्जिहीर्षेदपि तु आत्मान मेव उज्जिहीर्षेत्। स्वपरधर्मलोपेऽप्यात्मानमेवोद्धर्तुमिच्छेदित्यर्थः॥ 12-130-30 शङ्खेललाटास्थ्नि छिखितां वृत्तिम्। दिष्टमात्रालम्बिना राज्ञ जीवितं न शक्यम्॥ 12-130-33 अन्तरं दूरतः॥ 12-130-34 बीजभक्तेन संपादितं चेदग्रे भक्तदौर्वल्यं यथाभवति एवमत्यधे राजा प्रजाभिर्न रक्षितो नश्यति। नष्टे च तस्मिन्सर्वाः प्रजा अपि नश्यन्तीत्यर्थः। एतत्पूर्वार्धोक्तं दर्शनं शास्त्रम्॥ 12-130-35 अवृत्त्या जीविकाया अभावेन यस्य राष्ट्रं अवसीदति यो वा अमनुष्यः यो वा वैदेशिको देशान्तरोपजीवी तस्य राज्ञो जीवीतं धिक्॥ 12-130-36 राज्ञो मूलं कोशो बलं च। कोशो बलस्य मूल तद्बलं धर्माणां मूलम्। अतः सर्वस्य मूलभूतं कोशं वर्धयेत्॥ 12-130-39 अन्यत् आपदि प्रजापीडनमप्यर्थार्थं भवति। अ अपीडनं विपरीतं अनर्थार्थं भवति। यदप्यन्यत् अनर्थार्थं अर्थाभावार्थं कुञ्जरपालादि भवति तदेवेहार्थस्य कारणं उत्पादकं भवति॥ 12-130-40 यथा पश्वादिकं यज्ञार्थं यज्ञश्च चित्तसंस्कारार्थः। पश्वादिकं यज्ञः संस्कारश्चेति त्रयं अर्थार्थं मोक्षार्थं भवति। एवं दण़्डः कोशार्थं कोशो बलार्थं बलं शत्रुपराभवार्थम्। कोशो बलं जयश्चेति त्रयं राष्ट्रपुष्ट्यर्थमिति भावः॥ 12-130-42 सामन्ताः प्रतिपक्षभूताः॥ 12-130-44 यथा नास्त्यधनस्तथेति जीवन्मृतत्वमधनस्योक्तम्॥ 12-130-45 कार्याकार्येषु विहितनिषिद्धेषु आपदि प्रजापीडनं विहितं तदेवानापदि निषिद्धं। तथाभूतेष्वर्थेषु तुल्यदोषो न स्याद्देशकालानुसारेण कार्यमप्यकार्यं भवत्यकार्यमपि कार्यं भवति तत्र विपरीतं न प्रतिपद्येतेति भावः॥ 12-130-46 उभौ धनसंग्रहत्यागावेकस्मिन्पुरुषे न संभवतः॥ 12-130-47 अन्येषु त्यागार्थसंभवमाह यदिदमिति॥ 12-130-48 न च राज्यसमो धर्म इति झ. पाठः। अनापद्येव राज्ञो बहुकरादानं पापमूलमापदि तु न तत्तथा भवतीत्यर्थः॥

12-131-0 (69954) युधिष्ठिर उवाच। 12-131-0x (5711) क्षीणस्य दीर्घसूत्रस्य सानुक्रोशस्य बन्धुषु। परिशङ्कितमुख्यस्य दुष्टमन्त्रस्य भारत॥ 12-131-1 (69955) विरक्तराज्यपौरस्य निर्द्रव्यनिचयस्य च। असंभावितमित्रस्य भिन्नामात्यस्य सर्वतः॥ 12-131-2 (69956) परचक्राभियातस्य दुर्बलस्य बलीयसा। आपन्नचेतसो ब्रूहि किं कार्यमवशिष्यते॥ 12-131-3 (69957) भीष्म उवाच। 12-131-4x (5712) बाह्यश्चेद्विजिगीषुः स्याद्धर्मार्थकुशलः शुचिः। जवेन सन्धिं कुर्वीत पूर्वं पूर्वं विमोक्षयेत्॥ 12-131-4 (69958) [योऽधर्मविजिगीषुः स्याद्बलवान्पापनिश्चयः।] आत्मनः सन्निरोधेन सन्धिं तेनापि रोचयेत्॥ 12-131-5 (69959) अपास्य राजधानीं वा तरेदन्येन वाऽऽपदम्। तद्भावभावो द्रव्याणि जीवन्पुनरुपार्जयेत्॥ 12-131-6 (69960) यास्तु कोशबलत्यागाच्छक्यास्तरितुमापदः। कस्तत्राधिकमात्मानं संत्यजेदर्थधर्मवित्॥ 12-131-7 (69961) अपराधाज्जुगुप्सेत का सपत्नधने दया। न त्वेवात्मा प्रदातव्यः शक्ये सति कथंचन॥ 12-131-8 (69962) युधिष्ठिर उवाच। 12-131-9x (5713) आभ्यन्तरे च कुपिते बाह्ये चोपनिपीडिते। क्षीणे कोशे श्रुते मन्त्रे किं कार्यमवशिष्यते॥ 12-131-9 (69963) भीष्म उवाच। 12-131-10x (5714) क्षिप्रं वा सन्धिकामः स्यात्क्षिप्रं वा तीक्ष्णविक्रम। यदाऽपनयनं क्षिप्रमेतद्वै सांपरायिकम्॥ 12-131-10 (69964) अनुरक्तेन पुष्टेन हृष्टेन जगतीपतिः। अल्पेनापि स्वसैन्येन भूमिं जयति भूमिपः॥ 12-131-11 (69965) हतो वा दिवमारोहेद्धत्वा च सुखमावहेत्। युद्धे हि संत्यजन्प्राणाञ्शक्रस्यैति सलोकताम्॥ 12-131-12 (69966) सर्वलोकागसं कृत्वा मृदुत्वं गन्तुमेव च। विश्वासाद्विनयं कुर्यात्संजह्याद्वाऽप्युपानहौ॥ 12-131-13 (69967) अपचिक्रमिषुः क्षिप्रं सेनां स्वां परिसान्त्वयन्। विलङ्घयित्वा सत्रेण ततः स्वयमुपक्रमेत्॥ ॥ 12-131-14 (69968) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि एकत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 131॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-131-1 सानुक्रोशस्य बन्धुक्षयभयात् योद्धुमनिच्छतः। परिशङ्कितमुख्यस्य अमात्येषु शङ्कावतः॥ 12-131-2 द्रव्याभावादेव न संभावितानि आवर्जितानि मित्राणि येन तस्य भिन्नाः शत्रुभिर्ददी कृता अमात्या यस्य॥ 12-131-3 बलीयसा शत्रुणा आपन्नं वाक्रु लीकृतं चेतो यस्य॥ 12-131-4 मोक्षयेत् साम्नैवेत्यर्थः॥ 12-131-5 अधर्मप्रधानो विजिगीषुरधर्मविजिगीषुः॥ 12-131-7 दुष्टतमे तु राज्यधनं त्यक्त्वा आत्मानं रक्षेदित्याह यास्त्विति। यास्तु स्युः केवलत्यागादिति ड. थ. पाठः॥ 12-131-9 आभ्यन्तरेऽमात्यादौ बाह्योदुर्गराष्ट्रादौ॥ 12-131-10 धर्मिष्ठे बाह्ये क्षिप्रं संधिः। अधर्मि तु --- कर्तव्यः। यदा त्वेवं तदा अपनयनं शत्रो----। अथवा सांपरायिकं धर्मयुद्धेन मरणे पर-- कहितं भवति॥ 12-131-13 विश्वासात् विश्वासं प्रापय्य विक्यं कुर्यात् मृदुर्भवेत्। नतु युद्धमेव हठेन श्रयेत्॥

12-132-0 (69969) युधिष्ठिर उवाच। 12-132-0x (5715) हीने परमके धर्मे सर्वलोकातिलङ्घने। सर्वस्मिन्दस्युसाद्भूते पृथिव्यामुपजीवने॥ 12-132-1 (69970) केन स्विद्ब्राह्मणो जीवेज्जघन्ये काल आगते। असंत्यजन्पुत्रपौत्राननुक्रोशात्पितामह॥ 12-132-2 (69971) भीष्म उवाच। 12-132-3x (5716) विज्ञानबलमास्थाय जीवितव्यं तथा गते। सर्वं साध्वर्थमेवेदमसाध्वर्थं न किंचन॥ 12-132-3 (69972) असाधुभ्योऽर्थमादाय साधुभ्यो यः प्रयच्छति। आत्मानं संक्रमं कृत्वा कृच्छ्रधर्मकृदेव सः॥ 12-132-4 (69973) अरोषेणात्मनो राजन्राज्ये स्थितिमकोपयन्। अदत्तमप्याददीत् भ्रातुर्वित्तं ममेति वा॥ 12-132-5 (69974) विज्ञानबलपूतो यो वर्तते निन्दितेष्वपि। वृत्तिविज्ञानवान्धीरः कस्तं वक्तुमिहार्हति॥ 12-132-6 (69975) येषां बहुकृता बुद्धिस्तेषामन्या न रोचते। यजसा ते प्रवर्तन्ते बलवन्तो युधिष्ठिर॥ 12-132-7 (69976) यदैव प्रकृतं शास्त्रं जनस्तदनुवर्तते। यदैवमध्यासेवन्ते मेध्रावी वाऽप्यथोत्तरम्॥ 12-132-8 (69977) ऋत्विक्पुरोहिताचार्यान्सत्कृतानभिसत्कृतान्। न ब्राह्मणान्घातयीत दोषान्प्राप्नोति घातयन्॥ 12-132-9 (69978) एतत्प्रमाणं लोकस्य चक्षुरेतत्सातनम्। तत्प्रमाणोऽवगाहेत तेन तत्साध्वसाधु वा॥ 12-132-10 (69979) हवो ग्रामवास्तव्या दोषान्ब्रूयुः परस्परम्। न तेषां वचनाद्राजा सत्कुर्याद्धातयीत वा॥ 12-132-11 (69980) न वाच्यः परिवादो वै न श्रोतव्यः कथंचन। कर्णौ तत्र पिधातव्यौ गन्तव्यं वा ततोऽन्यतः॥ 12-132-12 (69981) न सतां शीलमेतद्वै परिवादो न पैशुनम्। गुणानामेव वक्तारः सन्तो नित्यं युधिष्ठिर॥ 12-132-13 (69982) यथा समधुरौ दम्यौ सुदान्तौ साधुवाहिनौ। धुरमुद्यम्य वहतस्तथा वर्तेत वै नृपः॥ 12-132-14 (69983) यथायथाऽस्य बहवः सहायाः स्युस्तथा चरेत्। आचारमेव मन्यन्ते गरीयो धर्मलक्षणम्॥ 12-132-15 (69984) अपरे नैवमिच्छन्ति ये शङ्खलिखिंतप्रियाः। अर्थे क्षीणेऽथवा लुब्धास्ते ब्रूयुर्वाक्यमीदृशम्॥ 12-132-16 (69985) आर्षमष्यत्र पश्यन्ति विकर्मस्थस्य पातनम्। न चार्षात्सदृशं किंचित्प्रमाणं दृश्यते क्वचित्॥ 12-132-17 (69986) देवा ह्यपि विकर्मस्थं घातयन्ति नराधमम्। व्याजेन विन्दन्वित्तं हि धर्मतः परिहीयते॥ 12-132-18 (69987) सर्वतः सत्कृतः सद्भिर्भूतिप्रवरकारणैः। हृदयेनाभ्यनुज्ञातो यो धर्मस्तं व्यवस्यति॥ 12-132-19 (69988) यश्चतुर्गुणसंपन्नं धर्मं वेद स धर्मवित्। अहेरिव हि धर्मस्य पदं दुःखं गवेषितुम्॥ 12-132-20 (69989) यथा मृगस्य विद्धस्य मृगव्याधः पदं नयेत्। लक्षेद्रुधिरपातेन तथा धर्मपदं नयेत्॥ 12-132-21 (69990) यथा सम्यग्वितेन पथा गन्तव्यमप्युत। राजर्षीणां वृत्तमेतदेवं गच्छ युधिष्ठिर॥ ॥ 12-132-22 (69991) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि द्वात्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 132॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-132-1 हीने धर्मे राज्ञामिति शेषः। परमके सर्वोपायेन ब्राह्मणा रक्ष्या इत्यस्मि्॥ 12-132-2 जघन्ये आपद्बहूले ब्राह्मणः केन जीदत्यस्य ब्राह्मणं कथं रक्षेदित्यर्थः॥ 12-132-3 साध्वर्थं सतानम्॥ 12-132-4 संक्रममागमनमार्गम्॥ 12-132-5 स्थितिं पालनधर्मम्। स्यष्टस्य राज्ञो ब्राह्मणपालनार्थं सर्वस्वहरणेऽपि दोषो नास्तीत्यर्थः॥ 12-132-6 वक्तुं निन्दितुम्॥ 12-132-9 अन्त्यापद्यपि ऋत्विधनवतोऽपि न घातयीत धनहरणेन हिंस्यादित्यर्थः। पुरोहिताचार्यै- सत्कृतैरपि सत्कृतः। नाऽब्राह्मणान्यादोषान्प्राप्नोति याजयन्निति ट. थ. द. पाठः॥ 12-132-11 स्तव्या ग्रामवासिनः॥ 12-132-16 एवं त्विगादीनामदड- लिखितस्य भ्रातुरपि हस्तच्छेदः कृतस्तादृशधर्मपरा॥ 12-132-19 सद्भिर्मन्वादिभिः सत्कृतः। भूतिप्रवरकारणैः भूतिप्रवरा ईश्वराः कारणानि पारम्पर्यागतानि कुलदेशग्रामादिपरिगृहीतानि तैरपि निमित्तैः सत्कृतः। मन्वादिभिरनुक्तोऽपि शिष्टैरादृत इत्यर्थः। हृदयेनाभ्यनुज्ञातः हेतुद्वयाभावेऽपि स्वयं च यो धर्मत्वेन निश्चितः॥ 12-132-20 चत्वारो गुणाः आन्वीक्षिकी त्रयी वार्ता दण्डनीतिश्चेति। य एषामविरुद्धश्चतुर्गुणसंपन्नः॥ 12-132-21 पदं स्थानं लक्षेल्लक्षयेत्। नयेत् अन्यान्प्रापयेत्। युक्त्येति शेषः॥

12-133-0 (69992) भीष्म उवाच। 12-133-0x (5717) स्वराष्ट्रात्परराष्ट्राच्च कोशं संजनयेन्नृपः। कोशाद्धि धर्मः कौन्तेय राज्यमूलं प्रवर्तते॥ 12-133-1 (69993) तस्मात्संजनयेत्कोशं सत्कृत्य परिपालयेत्। परिपाल्यानुगृह्णीयादेव धर्मः सनातनः॥ 12-133-2 (69994) स कोशः शुद्धभावेन न नृशंसेन जायते। मध्यमं पदमास्थाय कोशसंग्रहणं चरेत्॥ 12-133-3 (69995) अबलस्य कुतः कोशो ह्यकोशस्य कुतो बलम्। अबलस्य कुतो राज्यमराज्ये श्रीर्भवेत्कुतः॥ 12-133-4 (69996) उच्चैर्वृत्तेः श्रियो हानिर्यथैव मरणं तथा। तस्मात्कोशं बलं मित्रमथ राजा विवर्धयेत्॥ 12-133-5 (69997) हीनकोशं हि राजानमवमन्यन्ति शत्रवः। न चास्याल्पे तुष्यन्ति कर्मणाऽप्युत्सहन्ति च॥ 12-133-6 (69998) श्रियो हि कारणाद्राजा सत्क्रियां लभते पराम्। साऽस्य गूहति पापानि वासो गुह्यमिव स्त्रियाः॥ 12-133-7 (69999) ऋद्धिमस्यानुतप्यन्ते पुरा विप्रकृता नराः। सालावृका इवाजस्नं जिघांसूनेव विन्दति। ईदृशस्य कुतो राज्यं सुखं भरतसत्तम॥ 12-133-8 (70000) उद्यच्छेदेव न ग्लायेदुद्यमो ह्येव पौरुषम्। अप्यपर्वणि भज्येत न नमेतेह कस्यचित्॥ 12-133-9 (70001) अप्यरण्यं समाश्रित्य चरेन्मृगगणैः सह। न त्वेवोद्रिक्तमर्यादैर्दस्युभिः सहितश्चरेत्॥ 12-133-10 (70002) दस्यूनां सुलभा सेना रौद्रकर्मसु भारत। एकान्ततो ह्यमर्यादात्सर्वोऽप्युद्विजते जनः॥ 12-133-11 (70003) दस्यवोऽप्यभिशङ्कन्ते निरनुक्रोशकारिणः॥ 12-133-12 (70004) स्थापयेदेव मर्यादां जनचित्तप्रसादिनीम्। अल्पाप्यर्थेषु मर्यादा लोके भवति पूजिता॥ 12-133-13 (70005) नायं लोकोऽस्ति न पर इति व्यवसितो जनः। नालं गन्तुमिहाश्वासं नास्तिक्यभयशङ्कितैः॥ 12-133-14 (70006) यथा सद्भिः परादानमहिंसा दस्युभिस्तथा। अनुरज्यन्ति भूतानि समर्यादेषु दस्युषु॥ 12-133-15 (70007) अयुध्यमानस्यादानं दारामर्शः कृतघ्नता। ब्रह्मवित्तस्य चादानं निःशेषकरणं तथा॥ 12-133-16 (70008) स्त्रिया मोषः पथिस्थानं साधुष्वेव विगर्हितम्। सदोष एव भवति दस्युरेतानि वर्जयेत्॥ 12-133-17 (70009) अभिसंदधते ये च विनाशायास्य भारत। सशेषमेवोपलभ्य कुर्वन्तीति विनिश्चयः॥ 12-133-18 (70010) तस्मात्सशेषं कर्तव्यं स्वाधीनमपि दस्युभिः। न बलस्थोऽहमस्मीति नृशंसानि समाचरेत्॥ 12-133-19 (70011) सशेषकारिणस्तत्र शेषं पश्यन्ति सर्वशः। निःशेषकारिणो नित्यं निःशेषकरणाद्भयम्॥ ॥ 12-133-20 (70012) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि त्रयस्त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 133॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-133-5 उच्चैर्वृत्तेः महतः॥ 12-133-7 वासः पापमिव स्त्रिय इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-133-8 विप्रकृताः सालावृकवत् जिघांसूनेव विन्दन्ति आश्रयन्ति कपटेन हन्तुम्। आर्षो वचनव्यत्ययः॥ 12-133-10 दस्युभिः दस्युप्रायैरमात्यैः॥ 12-133-11 अत्यन्तापन्नस्य वनस्था दस्यवोऽपि कार्यकरा इत्याह दस्यूनामिति। दस्यूनां सुलभां सेनां रौद्रकर्मसु कारयेदिति ध. पाठः। तेष्वपि सत्येन मार्दवेन च स्थेयमित्याह एकान्तत इति॥ 12-133-14 जनः प्राकृतः। अलं पर्याप्तं युक्तमित्यर्थः॥ 12-133-15 सद्भिर्दस्युभिः परादानं परस्वहरणमपि कृत अहिंसा भवति तथा वक्ष्ये इत शेषः॥ 12-133-16 निःशेषकरणं सर्वहरणम्॥ 12-133-17 स्त्रिया कन्यायाः मोषश्चौर्यम्॥ 12-133-19 यस्मादेवं तस्मात् सशेषभेपरलुम्पनं कर्तव्यम्॥ 12-133-20 यो यथा करोति तथैव प्रजा कुर्वन्तीत्याह सशेषेति॥

12-134-0 (70013) भीष्म उवाच। 12-134-0x (5718) `अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्।' अत्र कामन्दवचनं कीर्तयन्ति पुराविदः। प्रत्यक्षावेव धर्मार्थौ क्षत्रियस्य विजानतः॥ 12-134-1 (70014) तौ तु न व्यवधातव्यौ परोक्षा धर्मयातना। अधर्मो धर्म इत्येतद्यथा वृक्षफलं तथा॥ 12-134-2 (70015) धर्माधर्मफले जातु ददर्शेह न कश्चन। वुभूषेद्बलमेवैतत्सर्वं बलवतो वशे॥ 12-134-3 (70016) श्रियं बलममात्यांश्च बलवानिह विन्दति। यो ह्यनाढ्यः स पतितस्तदुच्छिष्टं यदल्पकम्॥ 12-134-4 (70017) बह्वपथ्ये बलवति न किंचित्क्रियते भयात्। उभौ सत्याधिकारौ तौ त्रायेते महतो भयात्॥ 12-134-5 (70018) अति धर्माद्बलं मन्ये बलाद्धर्मः प्रवर्तते। बले प्रतिष्ठितो धर्मो धरण्यामिव जंगमः॥ 12-134-6 (70019) धूमो वायोरिव वशे बलं धर्मोऽनुवर्तते। अनीश्वरो बलं धर्मो द्रुमं वल्लीव संश्रिता॥ 12-134-7 (70020) वशे बलवतां धर्मः सुखं भोगवतामिव। नास्त्यसाध्यं बलवतां सर्वं बलवता जितम्॥ 12-134-8 (70021) दुराचारः क्षीणबलः परिमाणं न गच्छति। अथ तस्मादुद्विजते सर्वो लोको वृकादिव॥ 12-134-9 (70022) अपध्वस्तो ह्यवमतो दुःखं जीवति जीवितम्। जीवितं यदधिक्षिप्तं यथैव मरणं तथा॥ 12-134-10 (70023) यदेवमाहुः पापेन चारित्रेण विवक्षितम्। सुभृशं तप्यते तेन वाक्शल्येन परिक्षतः॥ 12-134-11 (70024) अत्रैतदाहुराचार्याः पापस्य परिमोक्षणे। त्रयीं विद्यामुपासीत तथोपासीत वै द्विजान्॥ 12-134-12 (70025) प्रसादयेन्मधुरया वाचा चाप्यथ कर्मणा। महामनाश्चैव भवेद्विवहेच्च महाकुले॥ 12-134-13 (70026) इत्यस्तीति वदेदेव परेषां कीर्तयेद्गुणान्। जपेदुदकशीलः स्यात्पेशलो नातिजल्पकः॥ 12-134-14 (70027) ब्रह्म क्षत्रं संप्रविशेद्बहु कृत्वा सुदुष्करम्। उच्यमानो हि लोकेन बहु तत्तदचिन्तयन्॥ 12-134-15 (70028) उपप्राप्यैवमाचारं क्षिप्रं बहुमतो भवेत्। सुखं च वित्तं भुञ्जीत वृत्तेनैकेन गोपयेत्॥ 12-134-16 (70029) `अपि तेभ्यो मृगान्हत्वा नयेच्च सततं वने। यस्मिन्न प्रतिगृह्णन्ति दस्युभोजनशङ्कया।' लोके च लभते पूजां परत्रेह महत्फलम्॥ ॥ 12-134-17 (70030) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि चतुस्त्रिंशदधिशततमोऽध्यायः॥ 134॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-134-2 यथा वृकपदंस्थेति झ. द. पाठः॥ 12-134-6 अति अतिशयितम्॥ 12-134-10 अपध्वस्तः ऐश्वर्याच्च्युतः॥ 12-134-12 अत्राधर्मेण धनार्जने कृते सति॥

12-135-0 (70031) भीष्म उवाच। 12-135-0x (5719) अत्राप्युदाहन्तीममितिहासं पुरातनम्। यथा दस्युः समर्यादो दस्युत्वात्सिद्धिमाप्तवान्॥ 12-135-1 (70032) प्रहर्ता मतिमाञ्शूरः श्रुतवान्सुनृशंसवान्। अक्षन्नाश्रमिणां धर्मं ब्रह्मण्यो गुरुपूजकः॥ 12-135-2 (70033) अनिषाद्यां क्षत्रियाज्जातः क्षत्रधर्मानुपालकः। कापच्यो नाम नैषादिर्दस्युत्वात्सिद्धिमाप्तवान्॥ 12-135-3 (70034) अरण्ये सायं पूर्वाह्णे मृगयूथप्रकोपिता। वेधिज्ञो मृगजातीनां नैषादानां च कोविदः॥ 12-135-4 (70035) सर्वकाननदेशज्ञः पारियात्रचरः सदा। धर्मज्ञः सर्ववर्णानाममोघेषुर्दृढायुधः॥ 12-135-5 (70036) अप्यनेकशतां सेनामेक एव जिगाय सः। स वृद्धावम्बपितरौ महारण्येऽभ्यपूजयत्॥ 12-135-6 (70037) मधुमांसैर्मूलफलैरन्नैरुच्चावचैरपि। सत्कृत्य भोजयामास सम्यक्परिचचार ह॥ 12-135-7 (70038) आरण्यकान्प्रव्रजितान्ब्राह्मणान्परिपालयन्। अपि तेभ्यो मृगान्हत्वा निनाय सततं वने॥ 12-135-8 (70039) येऽस्मान्न प्रतिगृह्णन्ति दस्युभोजनशङ्कया। तेषामासज्य गेहेषु कल्य एव स गच्छति॥ 12-135-9 (70040) तं बहूनि सहस्राणि ग्रामणीत्वेऽभिवव्रिरे। निर्मर्यादानि दस्यूनां निरनुक्रोशवर्तिनाम्॥ 12-135-10 (70041) दस्यव ऊचुः। 12-135-11x (5720) मुहूर्तदेशकालज्ञः प्राज्ञः शूरो दृढव्रतः। ग्रामणीर्भव नो मुख्यः सर्वेपामेव संमतः॥ 12-135-11 (70042) यथायथा वक्ष्यसि नः करिष्यामस्तथातथा। पालयास्मान्यथान्यायं यथा माता यथा पिता॥ 12-135-12 (70043) कापच्य उवाच। 12-135-13x (5721) मा वधीस्त्वं स्त्रियं भीरुं मा शिशुं मा तपस्विनम्। नायुध्यमानो हन्तव्यो न च ग्राह्या बलात्स्त्रियः॥ 12-135-13 (70044) सर्वथा स्त्री न हन्तव्या सर्वसत्वेषु बुध्यत। नित्यं गोब्राह्मणे स्वस्ति योद्धव्यं च तदर्थतः॥ 12-135-14 (70045) सत्यं च नापि हर्तव्यं सारविघ्नं च मा कृथाः। पूज्यन्ते यत्र देवाश्च पितरोऽतिथयश्च ह॥ 12-135-15 (70046) सर्वभूतेष्वपि वरो ब्राह्मणो मोक्षमर्हति। कार्या चापचितिस्तेषां सर्वस्वेनापि भावयेत्॥ 12-135-16 (70047) यस्य त्वेते संप्रदुष्टास्तस्य विद्यात्पराभवम्। न तस्य त्रिषु लोकेषु त्राता भवति कस्चन॥ 12-135-17 (70048) यो ब्राह्मणान्परिभवेद्विनाशं चापि रोचयेत्। सूर्योदय इव ध्वान्ते ध्रुवं तस्य पराभवः॥ 12-135-18 (70049) इहैव फलमासीनः प्रत्याकाङ्क्षेत सर्वशः। येये नो न प्रदास्यन्ति तांस्तांस्तेनाभियास्यसि॥ 12-135-19 (70050) शिष्ट्यर्थं विहितो दण्डो न वधार्थं विधीयते। ये च शिष्टान्प्रबाधन्ते धर्मस्तेषां वधः स्मृतः॥ 12-135-20 (70051) ये च राष्ट्रोपरोधेन वृद्धिं कुर्वन्ति केचन। तानेवानुम्रियेरंस्ते कुणपं कृमयो यथा॥ 12-135-21 (70052) ये पुनर्धर्मशास्त्रेण वर्तेरन्निह दस्यवः। अपि ते दस्यवो भूत्वा क्षिप्रं सिद्धिमवाप्नुयुः। 12-135-22 (70053) भीष्म उवाच। 12-135-23x (5722) ते सर्वमेवानुचक्रुः कापच्यस्यानुशासनम्। वृद्धिं च लेभिरे सर्वे पापेभ्यश्चाप्युपारमन्॥ 12-135-23 (70054) कापच्यः कर्मणा तेन महतीं सिद्धिमाप्तवान्। साधूनामाचरन्क्षेमं दस्यून्पापान्निवर्तयन्॥ 12-135-24 (70055) इदं कापच्यचरितं यो नित्यमनुचिन्तयेत्। नारण्येभ्योऽपि भूतेभ्यो भयमृच्छेत्कथंचन॥ 12-135-25 (70056) न भयं तस्य मर्त्येभ्यो नामर्त्येभ्यः कथंचन। न सतो नासतो राजन्स ह्यरण्येषु गोपतिः॥ ॥ 12-135-26 (70057) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि पञ्चत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 135॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-135-3 कायव्यो नामेति झ. पाठः। कापव्यो नामेति ट. पाठः। काश्यपो नामेति ध. पाठः॥ 12-135-4 निपातानां च कोविद इति ड. थ. ध. पाठः॥ 12-135-5 पारियात्रः पर्वतविशेषः॥ 12-135-9 आसज्य क्वचिन्निधाय। कल्ये प्रातः॥ 12-135-13 मावधीस्त्वमित्येकवचनं गणाभिप्रायेण॥ 12-135-14 स्वस्ति कल्याणं चिन्तनीयम्॥ 12-135-15 सारो विवाहादिकार्यं तत्र विघ्नं मा कृथाः। सस्यं च नोपहन्तव्यं सीरविघ्नं च मा कृथाः इति ट. ड. थ. पाठः॥ 12-135-16 अपचितिः पूजा॥ 12-135-18 ध्वान्ते ध्वान्तस्य॥ 12-135-19 ये ये वणिजः। नः अस्मभ्यम्॥ 12-135-20 शिष्ट्यर्थं दुष्टानां शासनार्थम्॥

12-136-0 (70058) भीष्म उवाच। 12-136-0x (5723) अत्र गाथा ब्रह्मगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। येन मार्गेण राजानः कोशं संजनयन्त्युत॥ 12-136-1 (70059) न धनं यज्ञशीलानां हार्यं देवस्वमेव च। दस्यूनां निष्क्रियाणां च क्षत्रियो हर्तुमर्हति॥ 12-136-2 (70060) इमाः प्रजाः क्षत्रियाणां रक्ष्या हन्याश्च भारत। थनं हि क्षत्रियस्येह द्वितीयस्य न विद्यते॥ 12-136-3 (70061) तदस्य स्याद्बलार्थं वा धनं यज्ञार्थमेव वा। अभोज्याश्चौषधीश्छित्त्वा भोज्या एव पचन्त्युत॥ 12-136-4 (70062) यो वै न देवान्न पितृन्न मर्त्यान्हविषाऽर्चति। अनर्थकं धनं तत्र प्राहुर्धमेविदो जनाः॥ 12-136-5 (70063) हरेत्तद्द्रविणं राजन्धार्मिकः पृथिवीतिः। न हि न प्रीणयेल्लोकान्न लोके गर्हते नृपम्॥ 12-136-6 (70064) असाधुभ्योऽर्थमादाय साधुभ्यो यः प्रयच्छति। आत्मानं संक्रमं कृत्वा मन्ये धर्मविदेव सः॥ 12-136-7 (70065) [तथातथा जयेल्लोकाञ्शक्त्या चैव यथायथा।] औद्भिदा जन्तवो यद्वच्छ्रुत्वा वाजो यथातथा॥ 12-136-8 (70066) अनिमित्तात्संभवन्ति तथा यज्ञः प्रजायते। यथैव दंशमशकं यथा कीटपिपीलिकम्॥ 12-136-9 (70067) सैव वृत्तिर्हि यज्ञेषु यथा धर्मो विधीयते॥ 12-136-10 (70068) यथा ह्यकस्माद्भवति भूमौ पांसुस्तृणोलपम्। तथैवेह भवेद्धर्मः सूक्ष्मः सूक्ष्मतरः स्मृतः॥ ॥ 12-136-11 (70069) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि षट्त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 136॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-136-4 औषधीश्छित्त्वा ताभिरिन्धनीकृताभिर्भोज्या व्रीह्याद्याः। दुष्टान् हिंसित्वा साधून्पालयेदिति भावः॥

12-137-0 (70070) भीष्म उवाच। 12-137-0x (5724) अनागतविधाता च प्रत्युत्पन्नमतिश्च यः। द्वावेतौ सुखमेधेते दीर्घसूत्री विनश्यति॥ 12-137-1 (70071) अत्रैव चेदमव्यग्रं शृण्वाख्यानमनुत्तमम्। द्रीर्घसूत्रमुपाश्रित्य कार्याकार्यविनिश्चये॥ 12-137-2 (70072) नातिगाधे जलस्थाने सुहृदः कुशलास्त्रयः। प्रभूतमत्स्ये कौन्तेय बभूवुः सहचारिणः॥ 12-137-3 (70073) तत्रैकः प्राप्तकालज्ञो दीर्घदर्शी तथाऽपरः। दीर्घसूत्रश्च तत्रैकस्त्रयाणां जलचारिणाम्॥ 12-137-4 (70074) क्रदाचित्तज्जलस्थानं मत्स्यबन्धाः समन्ततः। स्रावयामासुरथो निम्नेषु विविधैर्मुखैः॥ 12-137-5 (70075) क्षीयमाणं तद्बुद्ध्वा जलस्थानं भयागमे। अब्रवीद्दीर्घदर्शी तु तावुभौ सुहृदौ तदा॥ 12-137-6 (70076) ज्ञयमापत्समुत्पन्ना सर्वेषां सलिलौकसाम्। शीघ्रमन्यत्र गच्छामः पन्था यावन्न शुष्यति॥ 12-137-7 (70077) अनागतमनर्थं हि सुनयैर्यः प्रबाधते। स न संशयमाप्नोति तथाऽन्यत्र व्रजामहे॥ 12-137-8 (70078) शीर्घसूत्रस्तु यस्तत्र सोऽब्रवीत्सम्यगुष्यताम्। न तु कार्या त्वरा तावदिति मे निश्चिता मतिः॥ 12-137-9 (70079) अथ संप्रतिपत्तिज्ञस्त्वब्रवीद्दीर्घदर्शिनम्। प्राप्ते काले न मे किंचिन्न्यायतः परिहास्यते॥ 12-137-10 (70080) एवप्नुक्तो निराक्रामद्दीर्घदर्शी महामतिः। अगाम स्रोतसैकेन गम्भीरं सलिलाशयम्॥ 12-137-11 (70081) ततः प्रसृततोयं तं प्रसमीक्ष्य जलाशयम्। बबन्धुर्विविधैर्योगैर्मत्स्यान्मत्स्योपजीविनः॥ 12-137-12 (70082) विलोड्यमाने तस्मिंस्तु स्रुततोये जलाशये। अगच्छद्ग्रहणं तत्र दीर्घसूत्रः सहापरै----॥ 12-137-13 (70083) उद्दानं क्रियमाणं तु मत्स्यानां ------। प्रविश्यान्तरमन्येषामग्रसत्प्रति-------॥ 12-137-14 (70084) ग्रस्तमेव तदुद्दानं गृहीत्वा----सः। सर्वानेव च तांस्तत्र ते वि--- इति॥ 12-137-15 (70085) ततः प्रक्षाल्यमानेषु मत्स्येषु विपुले जले। त्वक्त्वा रज्जुं प्रमुक्तोसौ शीघ्रं संप्रतिपत्तिमान्॥ 12-137-16 (70086) दीर्घसूत्रस्तु मन्दात्मा हीनेयुद्धिरचेतनः। मरणं प्राप्तवान्मूढो यथैवोपहतेन्द्रियः॥ 12-137-17 (70087) एवं प्राप्ततमं कालं यो मोहान्नावबुध्यते। स विनश्यति वै क्षिप्रं दीर्घसूत्रो यथा झषः॥ 12-137-18 (70088) आदौ न कुरुते श्रेयः कुशलोऽस्मीति यः पुमान्। स हि संशयमाप्नोति यथा संप्रतिपत्तिमान्॥ 12-137-19 (70089) अनागतविधाता च प्रत्युत्पन्नमतिश्च यः। द्वावेतौ सुखमेधेते दीर्घसूत्री विनश्यति॥ 12-137-20 (70090) काष्ठा कला मुहूर्ताश्च दिनरात्र्यः क्षणा लवाः। मासाः पक्षाः षडृतवः कालः संवत्सराणि च॥ 12-137-21 (70091) पृथिवी देश इत्युक्तः स च कालो न दृश्यते। अभिप्रेतार्थसिद्ध्यर्थं दूरतो न्यायतस्तथा॥ 12-137-22 (70092) एतौ धर्मार्थशास्त्रेषु मोक्षशास्त्रेषु चर्षिभिः। प्रधानाविति निर्दिष्टौ कामे चाभिमतौ नृणाम्॥ 12-137-23 (70093) परीक्ष्यकारी युक्तश्च स सम्यगुपपादयेत्। देशकालावभिप्रेतौ तोभ्यां फलमवाप्नुयात्॥ ॥ 12-137-24 (70094) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि सप्तत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 137॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-137-4 तत्रैको दीर्घकालज्ञ उत्पन्नप्रतिभोऽपरः इति झ. पाठः॥ 12-137-5 विविधैर्मुखैर्जलनिर्गमनमार्गैः॥ 12-137-11 सलिलाशयं जलाशयान्तरम्॥ 12-137-14 उद्दानं ग्रथनं अग्रसत् ग्रथनसूत्रं मुखेन जग्राहेत्यर्थः॥ 12-137-15 सच मत्स्यः तथैव गृहीतवदेव तत्रास्ते इति शेषः॥ 12-137-21 कालस्य देशस्य च सूक्ष्मतां अवहितो जानीयादिति श्लोकद्वयार्थः॥ 12-137-23 एतौ देशकालौ॥

12-138-0 (70095) युधिष्ठिर उवाच। 12-138-0x (5725) सर्वत्र बुद्धिः कथिता श्रेष्ठा ते भरतर्षभ। अनागता तथोत्पन्ना दीर्घसूत्रा विनाशिनी॥ 12-138-1 (70096) तदिच्छामि परां बुद्धिं श्रोतुं ते भरतर्षभ। यथा राजा न मुह्येत शत्रुभिः परिपीडितः॥ 12-138-2 (70097) ------याज्ञं सर्वशास्त्रविशारदम्। पृच्छ------- तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 12-138-3 (70098) शत्रुभिबहु------था मुच्येत पार्थिवः। एतदिच्छाम्य------र्वमेव यथाविधि॥ 12-138-4 (70099) विषमस्थं हि राजा----त्रवः परिपन्थिनः। बहवोऽप्येकमुद्धर्तुं यतन्ते पूर्वतापिताः॥ 12-138-5 (70100) सर्वतः प्रार्थ्यमानेन दर्बलेन महाबलैः। एकेनैवासहायेन शक्यं स्थातुं भवेत्कथम्॥ 12-138-6 (70101) कथं मित्रमरिं चापि विन्देत भरतर्षभ। चेष्टितव्यं कथं चात्र शत्रोर्मित्रस्य चान्तरे॥ 12-138-7 (70102) अजातलक्षणे राजन्नमित्रे मित्रतां गते। कथं नु पुरुषः कुर्यात्कृत्वा किं वा सुखी भवेत्॥ 12-138-8 (70103) विग्रहं केन वा कुर्यात्संधिं वा केन योजयेत्। कथं वा शत्रुमध्यस्थो वर्तेत बलवानपि॥ 12-138-9 (70104) एतद्धै सर्वकृत्यानां परं कृत्यं नराधिप। नैतस्य कश्चिद्वक्ताऽस्ति श्रोता वाऽपि सुदुर्लभः॥ 12-138-10 (70105) ऋते पितामहाद्भीष्मात्सत्यसंधाज्जितेन्द्रियात्। तदन्वीक्ष्य महाभाग सर्वमेतद्ब्रवीहि मे॥ 12-138-11 (70106) भीष्म उवाच। 12-138-12x (5726) त्वद्युक्तोऽयमनुप्रश्नो युधिष्ठिर गुणोदयः। शृणु मे पुत्र कार्त्स्न्येन गुह्यमापत्सु भारत॥ 12-138-12 (70107) अमित्रो मित्रतां याति मित्रं चापि प्रदुष्यति। सामर्थ्ययोगात्कार्याणामनित्या हि सदा गतिः॥ 12-138-13 (70108) तस्माद्विश्वसितव्यं च विग्रहं च समाचरेत्। देशं कालं च विज्ञाय कार्याकार्यविनिश्चये॥ 12-138-14 (70109) संधातव्यं बुधैर्नित्यं व्यवस्य च हितार्थिभिः। अमित्रैरपि संधेयं प्राणा रक्ष्या हि भारत॥ 12-138-15 (70110) यो ह्यमित्रैर्नरैर्नित्यं न संदध्यादपण्डितः। न सोर्थं प्राप्नुयात्किंचित्फलान्यपि च भारत॥ 12-138-16 (70111) यस्त्वमित्रेण संधत्ते मित्रेण च विरुध्यते। अर्थयुक्तिं समालोक्य सुमहद्विन्दते फलम्॥ 12-138-17 (70112) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। मार्जारस्य च संवादं न्यग्रोधे मूषिकस्य च॥ 12-138-18 (70113) वने महति कस्मिंश्चिन्न्यग्रोधः सुमहानभूत्। लताजालपरिच्छन्नो नानाद्विजगणायुतः॥ 12-138-19 (70114) स्कन्धवान्मेघसंकाशः शीतच्छायो मनोरमः। अरण्यमभितो जातस्तरुर्व्यालमृगायुतः॥ 12-138-20 (70115) तस्य मूलमुपाश्रित्य कृत्वा शतमुखं बिलम्। वसति स्म महाप्राज्ञः पलितो नाम मूषिकः॥ 12-138-21 (70116) शाखां तस्य समाश्रित्य वसति स्म सुखं तदा। लोमशो नाम मार्जारः सर्वसत्वावसादकः॥ 12-138-22 (70117) तत्र त्वागत्य चण्डालो ह्यरण्यकृतकेतनः। युयोज यन्त्रमुन्माथं नित्यमस्तंगते रवौ॥ 12-138-23 (70118) तत्र स्नायुमयान्पाशान्यथावत्संविधाय सः। गृहं गत्वा सुखं शेते प्रभातामेति शर्वरीम्॥ 12-138-24 (70119) तत्र स्म नित्यं बध्यन्ते नक्तं बहुविधा मृगाः। कदाचिदत्र मार्जारः संप्रवृत्तो व्यबध्यत॥ 12-138-25 (70120) तस्मिन्बद्धे महाप्राणे शत्रौ नित्याततायिनि। तं कालं पलितो ज्ञात्वा प्रचचार सुनिर्भयः॥ 12-138-26 (70121) तेनानुचरता तस्मिन्वते विश्वस्तचारिणा। भक्ष्यं मृगयमाणे नचिराद्दृष्टमामिषम्॥ 12-138-27 (70122) स तमुन्माथमारुह्य तदामिषमभक्षयत्। तस्योपरि सपत्नस्य बद्धस्य मनसा हसन्॥ 12-138-28 (70123) आमिषे तु प्रसक्तः स कदाचितवलोकयन्। अपश्यदपरं घोरमात्मनो रिपुमागतम्॥ 12-138-29 (70124) शरप्रसूनसंकाशं महीविवरशायिनम्। सकुलं हरिकं नाम चपलं ताम्रलोचनम्॥ 12-138-30 (70125) तन मूषिकगन्धेन त्वरमाण उपागतम्। सक्ष्यार्थं लेलिहन्वक्रं भूमावूर्ध्वमुखः स्थितः॥ 12-138-31 (70126) --ाखागतमरिं चान्यमपश्यत्कोटरालयम्। सूलकं चन्द्रकं नाम वक्रतुण्डं दुरासदम्॥ 12-138-32 (70127) पतस्य विषयं तस्य नकुलोलूकयोस्तथा। यथास्यासीदियं चिन्ता तत्प्राप्तस्य महद्भयम्॥ 12-138-33 (70128) पपद्यस्यां सुकष्टायां मरणे समुपस्थिते। मन्ताद्भय उत्पन्ने कथं कार्यं मनीषिणा॥ 12-138-34 (70129) तथा सर्वतो रुद्धः सर्वत्र भयकर्शितः। भवद्भयसंत्रस्तश्चक्रे च परमां मतिम्॥ 12-138-35 (70130) आपद्विनाशभूयिष्ठं शङ्कनीयं हि जीवितम्। मन्तात्संशयः सोऽयं तस्मादापदुपस्थिता॥ 12-138-36 (70131) गतं हि सहसा भूमिं नकुलो मामवाप्नुयात्। उलूकश्चेह तिष्ठन्तं मार्जारः पाशसंक्षयात्॥ 12-138-37 (70132) न त्वेवास्मद्विधः प्राज्ञः संमोहं गन्तुमर्हति। रिष्ये जीविते यत्नं यावदुच्छ्वासनिग्रहात्॥ 12-138-38 (70133) न हि बुद्ध्याऽन्वितः प्राज्ञो नीतिशास्त्रविशारदः। निमज्जत्यापदं प्राप्य महतोऽर्थानवाप्य ह॥ 12-138-39 (70134) न त्वन्यामिह मार्जाराद्गतिं पश्यामि सांप्रतम्। विषमस्थो ह्ययं शत्रुः कृत्यं चास्य महन्मया॥ 12-138-40 (70135) जीवितार्थी कथं त्वद्य शत्रुभिः प्रार्थितस्त्रिभिः। प्राणहेतोरिमं मित्रं मार्जारं संश्रयामि वै॥ 12-138-41 (70136) नीतिशास्त्रं समाश्रित्य हितमस्योपवर्णये। येनेमं शत्रुसंघातं मतिपूर्वेण वञ्चये॥ 12-138-42 (70137) अयमत्यन्तशत्रुर्मे वैषम्यं परमं गतः। मूढो ग्राहयितुं स्वार्थं संगत्या यदि शक्यते॥ 12-138-43 (70138) कदाजिद्व्यसनं प्राप्य संधिं कुर्यान्मया सह॥ 12-138-44 (70139) बलिना सन्निकृष्टस्य शत्रोरपि परिग्रहः। कार्य इत्याहुराचार्या विषमे जीवितार्थिना॥ 12-138-45 (70140) श्रेष्ठो हि पण्डितः शत्रुर्न च मित्रमपण्डितः। अमित्रे खलु मार्जारे जीवितं संप्रतिष्ठितम्॥ 12-138-46 (70141) ततोऽस्मै संप्रवक्ष्यामि हेतुमात्माभिरक्षणे। अपीजानीमयं शत्रुः संगत्या पण्डितो भवेत्॥ 12-138-47 (70142) एवं विचिन्तयामास मूषिकः शत्रुचेष्टितम्॥ 12-138-48 (70143) ततोऽर्थगतितत्त्वज्ञः संधिविग्रहकालवित्। सान्त्वपूर्वमिदं वाक्यं मार्जारं मूषिकोऽब्रवीत्॥ 12-138-49 (70144) सौहृदेनाभिभाषे त्वां कच्चिन्मार्जार जीवसे। जीवितं हि तवेच्छामि श्रेयः साधारणं हि नौ॥ 12-138-50 (70145) न ते सौम्य भयं कार्यं जीविष्यसि यथा पुरा। अहं त्वामुद्धरिष्यामि प्राणाञ्जह्यां हि ते कृते॥ 12-138-51 (70146) अस्ति कश्चिदुपायोऽत्र पुष्कल प्रतिभाति मे। येन शक्यस्त्वया मोक्षः प्राप्नुं श्रेयस्तथा मया॥ 12-138-52 (70147) मयाऽप्युपायो दृष्टोऽयं विचार्य मतिमात्मनः। आत्मार्थं च त्वदर्थं च श्रेयः साधारणां हि नौ॥ 12-138-53 (70148) इदं हि नकुलोलूकं पापबुद्ध्या हि संस्थितम्। न धर्षयति मार्जार तेन ते स्वस्ति सांप्रतम्॥ 12-138-54 (70149) कूजंश्चपलनेत्रोऽयं कौशिको मां निरीक्षते। नगशाखाग्रगः पापस्तस्याहं भृशमुद्विजे॥ 12-138-55 (70150) सतां साप्तपदं मैत्रं स सखा मेऽसि पण्डितः। साहाय्यकं करिष्यामि नास्ति ते प्राणतो भयम्॥ 12-138-56 (70151) न हि शक्तोऽसि मार्जार पाशं छेत्तुं मया विना। अहं छेत्स्यामि पाशांस्ते यदि मां त्वं न हिंससि॥ 12-138-57 (70152) त्वमाश्रितो द्रुमस्याग्रं मूलं त्वहमुपाश्रितः। चिरोषितावुभावावां वृक्षेऽस्मिन्विदितं च ते॥ 12-138-58 (70153) यस्मिन्नाश्वासते कश्चिद्यश्च नाश्वसिति क्वचित्। न तौ धीराः प्रशंसन्ति नित्यमुद्विग्रमानसौ॥ 12-138-59 (70154) तस्माद्विवर्धतां प्रीतिर्नित्यं संगतमस्तु नौ। कालातीतमिहार्थं हि न प्रशंसन्ति पण्डिताः॥ 12-138-60 (70155) अर्थयुक्तिमिमां तत्र यथाभूतां निशामय। तव जीवितमिच्छामि त्वं ममेच्छसि जीवितम्॥ 12-138-61 (70156) कश्चित्तरति काष्ठेन सुगम्भीरां महानदीम्। स तारयति तत्काष्ठं स च काष्ठेन तार्यते॥ 12-138-62 (70157) ईदृशो नौ क्रियायोगो भविष्यति सुविस्तरः। अहं त्वां तारयिष्यामि मां च त्वं तारयिष्यसि॥ 12-138-63 (70158) एवमुक्त्वा तु पलितस्तमर्थमुभयोर्हितम्। हेतुमद्ग्रहणीयं च कालापेक्षी व्यतिष्ठत॥ 12-138-64 (70159) अथ सुव्याहृतं श्रुत्वा तस्य शत्रोर्विचक्षणः। हेतुमद्ग्रहणीयार्थं मार्जारो वाक्यमब्रवीत्॥ 12-138-65 (70160) बुद्धिमान्वाक्यसंपन्नस्तद्वाक्यमनुवर्तयन्। स्वामवस्थां प्रतीक्ष्यैनं साम्नैव प्रत्यपूजयत्॥ 12-138-66 (70161) ततस्तीक्ष्णाग्रदशनो मणिवैदूर्यलोचनः। मूषिकं मन्दमुद्वीक्ष्य मार्जारो लोमशोऽब्रबीत्॥ 12-138-67 (70162) नन्दामि सौम्य भद्रं ते यो मां जीवितुमिच्छसि। श्रेयश्च यदि जानीषे क्रियतां मा विचारय॥ 12-138-68 (70163) अहं हि भृशमापन्नस्त्वमापन्नतरो मया। द्वयोरापन्नयोः सन्धिः क्रियतां मा चिराय च॥ 12-138-69 (70164) विधत्स्व प्राप्तकालं यत्कार्थं सिध्यतु चावयोः। मयि कृच्छ्राद्विनिर्मुक्ते न विनङ्क्ष्यति ते कृतम्॥ 12-138-70 (70165) न्यस्तमानोस्मि भक्तोस्मि शिष्यस्त्वद्धितकृत्तथा। तथा निदेशवर्ती च भवन्तं शरणं गतः॥ 12-138-71 (70166) इत्येवमुक्तः पलितो मार्जारं वशमागतम्। वाक्यं हितमुवाचेदमभिजातार्थमर्थवित्॥ 12-138-72 (70167) उदारं यद्भवानाह नैतच्चित्रं भवद्विधे। विहितो यस्तु मार्गो मे हितार्थं शृणु तं मम॥ 12-138-73 (70168) अहं त्वाऽनुप्रवेक्ष्यामि नकुलान्मे महद्भयम्। त्रायस्व मां मा वधीश्च शक्तोऽस्मि तव रक्षणे॥ 12-138-74 (70169) उलूकाच्चैव मां रक्ष क्षुद्रः प्रार्थयते हि माम्। अहं छेत्स्यामि ते पाशान्सखे सत्येने ते शपे॥ 12-138-75 (70170) तद्वचः संगतं श्रुत्वा लोमशो युक्तमर्थवत्। हर्षादुद्वीक्ष्य पलितं स्वागतेनाभ्यपूजयत्॥ 12-138-76 (70171) तं संपूज्याथ पलितं मार्जारः सौहृदे स्थितम्। स विचिन्त्याब्रवीद्धीरः प्रीतस्त्वरित एव च॥ 12-138-77 (70172) क्षिप्रमागच्छ भद्रं ते त्वं मे प्राणसमः सखा। तव प्राज्ञप्रसादाद्धि प्रियं प्राप्स्यामि जीवितम्॥ 12-138-78 (70173) यद्यदेवंगतेनाद्य शक्यं कर्तुं मया तव। तदाज्ञापस्य कर्तास्मि सिद्धिरेवास्तु नौ सखे॥ 12-138-79 (70174) अस्मात्ते संशयान्मुक्तः समित्रगणबान्धवः। सर्वकार्याणि कर्ताऽहं प्रियाणि च हितानि च॥ 12-138-80 (70175) मुक्तश्च व्यसनादस्मात्सौम्याहमपि नाम ते। प्रीतिमुत्पादयेयं न प्रतिकर्तुं च शक्नुयाम्॥ 12-138-81 (70176) प्रत्युपकुर्वन्बह्वपि न भाति पूर्वोपकारिणा तुल्यः। एकः करोति हि कृते निष्कारणमेव कुरुतेऽन्यः॥ 12-138-82 (70177) भीष्म उवाच। 12-138-83x (5727) एवमाश्वासितो बिद्वान्मार्जारेण स मूषिकः। प्रविवेश सुविस्रब्धः सम्यगङ्गीचकार ह॥ 12-138-83 (70178) ग्राहयित्वा तु तं स्वार्थं मार्जारं मूषिकस्तथा। मार्जारोरसि विस्रब्धः सुष्वाप पितृमातृवत्॥ 12-138-84 (70179) निलीनं तस्य गात्रेषु मार्जारस्याथ मूषिकम्। दृष्ट्वा तौ नकुलोलूकौ निराशौ प्रत्यपद्यताम्॥ 12-138-85 (70180) तथैव तौ सुसंत्रस्तौ दृढमागततन्द्रितौ। दृष्ट्वा तयोः परां प्रीतिं विस्मयं परमं गतौ॥ 12-138-86 (70181) बलिनौ मतिमन्तौ च सुवृत्तौ चाप्युपासितौ। अशक्तौ तु नयात्तस्मात्संप्रधर्षयितुं बलात्॥ 12-138-87 (70182) कार्यार्थं कृतसंधी तौ दृष्ट्वा मार्जारमूषिकौ। उलूकनकुलौ तूर्णं जग्मतुस्तौ स्वमालयम्॥ 12-138-88 (70183) लीनः स तस्य गात्रेषु पलितो देशकालवित्। चिच्छेद पाशान्नृपते कालाकाङ्क्षी शनैः शनैः॥ 12-138-89 (70184) अथ बन्धपरिक्लिष्टो मार्जारो वीक्ष्य मूषिकम्। छिन्दन्तं वै तदा पाशानत्वरन्तं त्वरान्वितः॥ 12-138-90 (70185) तमत्वरन्तं पलितं पाशानां छेदने तदा। संचोदयितुमारेभे मार्जारो मूषिकं ततः॥ 12-138-91 (70186) किं सौम्य नातित्वरसे किं कृतार्थोऽवमन्यसे। छिन्धि पाशानमित्रघ्न पुरा श्वपच एति सः॥ 12-138-92 (70187) इत्युक्तस्त्वरताऽनेन मतिमान्पलितोऽब्रवीत्। मार्जारमकृतप्रज्ञं तथ्यमात्महितं वचः॥ 12-138-93 (70188) तूष्णीं भव न ते सौम्य त्वरा कार्या न संभ्रमः। वयमेवात्र कालज्ञा न कालः परिहास्यते॥ 12-138-94 (70189) अकाले कृत्यमारब्धं कर्तुर्नार्थाय कल्पते। तदेव काल आरब्धं महतेऽर्थाय कल्पते॥ 12-138-95 (70190) अकाले विप्रमुक्तान्मे त्वत्त एव भयं भवेत्। तस्मात्कालं प्रतीक्षस्व किमिति त्वरसे सखे॥ 12-138-96 (70191) यावत्पश्यामि चण्डालमायान्तं शस्त्रपाणिनम्। ततश्छेत्स्यामि ते पाशान्प्राप्ते साधारणे भये॥ 12-138-97 (70192) तस्मिन्काले प्रमुक्तस्त्वं तरुमेवाधिरोक्ष्यसे। न हि ते जीवितादन्यत्किंचित्कृत्यं भविष्यति॥ 12-138-98 (70193) तस्मिन्कालेऽपि च तता दिवाकीर्तिभयार्दितः। मम न ग्रहणे शक्तः पलायनपरायणः॥' 12-138-99 (70194) ततो भवत्यपक्रान्ते त्रस्ते भीते च लुब्धकात्। अहं बिलं प्रवेक्ष्यामि भवाञ्शाखां गमिष्यति॥ 12-138-100 (70195) एवमुक्तस्तु मार्जारो मूषिकेणात्मनो हितम्। वचनं वाक्यतत्त्वज्ञो जीवितार्थी महामतिः॥ 12-138-101 (70196) अथात्मकृत्ये त्वरितः सम्यक्प्रार्थितमाचरन्। उवाच लोमशो वाक्यं मूषिकं चिरकारिणाम्॥ 12-138-102 (70197) नह्येवं मित्रकार्याणि प्रीत्या कुर्वन्ति साधवः॥ 12-138-103 (70198) यथा त्वं मोक्षितः कृच्छ्रात्त्वरमाणेन वै मया। तथा हि त्वरमाणेन त्वया कार्यमिदं मम। यत्नं कुरु महाप्राज्ञ यथा स्वस्त्यावयोर्भवेत्॥ 12-138-104 (70199) अथवा पूर्ववैरं त्वं स्मरन्कालं जिहीर्षसि। पश्य दुष्कृतकर्मंस्त्वं व्यक्तमायुःक्षयो मम॥ 12-138-105 (70200) यदि किंचिन्मयाऽज्ञानात्पुरस्ताद्दुष्कृतं कृतम्। न तन्मनसि कर्तव्यं क्षामये त्वां प्रसीद मे॥ 12-138-106 (70201) तमेवंवादिनं प्राज्ञं शास्त्रविद्बुद्धिसत्तमः। उवाचेदं वचः श्रेष्ठं मार्जारं मूषिकस्तदा॥ 12-138-107 (70202) श्रुतं मे तव मार्जार स्वमर्थं परिगृह्णतः। ममापि त्वं विजानासि स्वमर्थं परिगृह्णतः॥ 12-138-108 (70203) यन्मित्रं भीतवत्साध्यं यस्मिन्मित्रे भयं हितम्। आरक्षितं ततः कार्यं पाणिः सर्पमुखादिव॥ 12-138-109 (70204) कृत्वा बलवता संधिमात्मानं यो न रक्षति। अपथ्यमिव तद्भुक्तं तस्यार्थाय कल्पते॥ 12-138-110 (70205) कश्चित्कस्यचिन्मित्रं न कश्चित्कस्यचिद्रिपुः। अर्थतस्तु निबध्यन्ते मित्राणि रिपवस्तथा॥ 12-138-111 (70206) अर्थैरर्था निबध्यन्ते गजैरिव महागजाः। न च कश्चित्कृते कार्ये कर्तारं समवेक्षते। तस्मात्सर्वाणि कार्याणि सावशेषाणि कारयेत्॥ 12-138-112 (70207) तस्मिन्कालेऽपि च भवान्दिवाकीर्तिभयार्दितः। मम न ग्रहणे शक्तः पलायपरायणः॥ 12-138-113 (70208) छिन्नं तु तन्तुबाहुल्यं तन्तुरेकोऽवशेषितः। छेत्स्याम्यहं तमप्याशु निर्वृतो भव लोमश॥ 12-138-114 (70209) तयोः संवदतोरेवं तथैवापन्नयोर्द्वयोः। क्षयं जगाम सा रात्रिर्लोमशं त्वागमद्भयम्॥ 12-138-115 (70210) ततः प्रभातसमये विकटः कृष्णपिङ्गलः। स्थूलस्फिग्विकृतो रूक्षः श्वयूथपरिवारितः॥ 12-138-116 (70211) शङ्कुकर्णो महावक्रः खनित्री घोरदर्शनः। परिघो नाम चण्डालः शस्त्रपाणिरदृश्यत॥ 12-138-117 (70212) तं दृष्ट्वा यमदूताभं मार्जारस्त्रस्तचेतनः। उवाच पलितं भीतः किमिदानीं करिष्यसि॥ 12-138-118 (70213) तथैव च सुसंत्रस्तौ तं दृष्ट्वा घोरसंकुलम्। क्षणेन नकुलोलूकौ नैराश्यमुपजग्मतुः॥ 12-138-119 (70214) बलिनौ मतिमन्तौ च संघातं चाप्युपागतौ। अशक्तौ सुनयात्तस्मात्संप्रधर्षयितुं बलात्॥ 12-138-120 (70215) कार्यार्थे कृतसंधी तौ दृष्ट्वा मार्जारमूषिकौ। उलूकनकुलौ तूर्णं जग्मतुः स्वंस्वमालयम्॥ 12-138-121 (70216) ततश्चिच्छेद तं तन्तुं मार्जारस्य स मूषिकः। विप्रमुक्तोऽथ मार्जारस्तमेवाभ्यपतद्दुमम्॥ 12-138-122 (70217) स तस्मात्संभ्रमान्मुक्तो मुक्तो घोरेण सत्रुणा। बिलं विवेश पलितः शाखां लेभे स लोमशः॥ 12-138-123 (70218) उन्माथमप्युपादाय चण्डालो वीक्ष्य सर्वशः। विहताशः क्षणेनैव तस्माद्देशादपाक्रमत्। जगाम स स्वभवनं चण्डालो भरतर्षभ॥ 12-138-124 (70219) ततस्तस्माद्भान्मुक्तो दुर्लभं प्राप्य जीवितम्। बिलस्थं पादपाग्रस्थः पलितं लोमशोऽब्रवीत्॥ 12-138-125 (70220) अकृत्वा संविदं कांचित्सहसा त्वमपस्रुतः। कृतज्ञः कृतकल्याणः कच्चिन्मां नाभिशङ्कसे॥ 12-138-126 (70221) गत्वा च मम विश्वासं दत्त्वा च मम जीवितम्। मित्रोपभोगसमये किं हि मां नोपसर्पसि॥ 12-138-127 (70222) कृत्वा हि पूर्वं मित्राणि यः पश्चान्नानुतिष्ठति। न स मित्राणि लभते कृच्छ्रात्स्वापत्सु दुर्मतिः॥ 12-138-128 (70223) सत्कृतोऽहं त्वया मित्र सामर्थ्यादात्मानः सखे। स मां मित्रत्वमापन्नमुपभोक्तुं त्वमर्हसि॥ 12-138-129 (70224) यानि मे सन्ति मित्राणि ये च मे सन्ति बान्धवाः। सर्वे त्वां पूजयिष्यन्ति शिष्या गुरुमिव प्रियम्॥ 12-138-130 (70225) अहं च पूजयिष्ये त्वां समित्रगणबान्धवम्। जीवितस्य प्रदातारं कृतज्ञः को न पूजयेत्॥ 12-138-131 (70226) ईश्वरो मे भवानस्तु शरीरस्य गृहस्य च। अर्थानां चैव सर्वेषामनुशास्ता च मे भव॥ 12-138-132 (70227) अमात्यो मे भव प्राज्ञ पितेवेह प्रशाधि माम्। न तेऽस्ति भयमस्मत्तो जीवितेनात्मनः शपे॥ 12-138-133 (70228) बुद्ध्या त्वमुशना साक्षाद्बलेनाधिकृता वयम्। त्वं मन्त्रबलयुक्तो हि दद्या विजयमेव मे॥ 12-138-134 (70229) एवमुक्तः परं सान्त्वं मार्जारेण स मूषिकः। उवाच परमार्थज्ञः श्लक्ष्णमात्महितं वचः॥ 12-138-135 (70230) यद्भवानाह तत्सर्वं मया ते लोमश श्रुतम्। ममापि तावद्ब्रुवतः शृणु यत्प्रतिभाति मे॥ 12-138-136 (70231) वेदितव्यानि मित्राणि बोद्धव्याश्चापि शत्रवः। एतत्सुसूक्ष्मं लोकेऽस्मिन्दृश्यते प्राज्ञसंमतैः॥ 12-138-137 (70232) शत्रुरूपा हि सुहृदो मित्ररूपाश्च शत्रवः। सान्त्वितास्ते न बुध्यन्ते रागलोभवशं गताः॥ 12-138-138 (70233) येषां सौम्यानि मित्राणि क्रोधनाश्चैव शत्रवः। सान्त्वितास्ते न बुध्यन्ते रागलोभवशंगताः॥ 12-138-139 (70234) नास्ति जात्या रिपुर्नाम मित्रं नाम न विद्यते। सामर्थ्ययोगाज्जायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा॥ 12-138-140 (70235) यो यस्मिञ्जीवति स्वार्थे पश्येत्पीडां न जीवति। स तस्य मित्रं तावत्स्यःद्यावन्न स्याद्विपर्ययः॥ 12-138-141 (70236) नास्ति मैत्री स्थिरा नाम न च ध्रुवमसौहृदम्। अर्थयुक्त्याऽनुजायन्ते मित्राणि रिपवस्तथा॥ 12-138-142 (70237) मित्रं च शत्रुतामेति कस्मिंश्चित्कालपर्यये। शत्रुश्च मित्रतामेति स्वार्थो हि बलवत्तरः॥ 12-138-143 (70238) यो विश्वसिति मित्रेषु न विश्वसिति शत्रुषु। अर्थयुक्तिमविज्ञाय चलितं तस्य जीवितम्॥ 12-138-144 (70239) मित्रे वा यदि वा शत्रौ तस्यापि चलिता मतिः। न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्। विश्वासाद्भयमुत्पन्नमपि मूलानि कृन्तति॥ 12-138-145 (70240) अर्थयुक्त्या हि जायन्ते पिता माता सुतस्तथा। मातुला भागिनेयाश्च तथा संबन्धिबान्धवाः॥ 12-138-146 (70241) पुत्रं हि मातापितरौ त्यजतः पतितं प्रियम्। लोको रक्षति चात्मानं पश्य स्वार्थस्य सारताम्॥ 12-138-147 (70242) सामान्या निष्कृतिः प्राज्ञ यो मोक्षात्समन्तरम्। कृत्यं मृगयते कर्तुं सुखोपायमसंशयम्॥ 12-138-148 (70243) अस्मिन्निलय एवं त्वं न्यग्रोधादवतारितः। पूर्वं निविष्टमुन्माथं चपलन्वान्न बुद्धवान्॥ 12-138-149 (70244) आत्मनश्चपलो नास्ति कुतोऽन्येषां भविष्यति। तस्मात्सर्वाणि कार्याणि चपलो हन्त्यसंशयम्॥ 12-138-150 (70245) ब्रवीषि मधुरं यच्च प्रियो मेऽद्य भवानिति। तन्मिथ्याकारणं सर्वं विस्तरेणापि मे शृणु॥ 12-138-151 (70246) कारणात्प्रियतामेति द्वेष्यो भवति कारणात्। अर्थार्थी जीवलोकोऽयं न कश्चित्कस्यचित्प्रियः॥ 12-138-152 (70247) सख्यं सोदर्ययोर्भ्रात्रोदर्पंत्योर्वा परस्परम्। कस्यचिन्नाभिजानामि प्रीतिं निष्कारणामिह॥ 12-138-153 (70248) यद्यपि भ्रातरः क्रुद्धा भार्या वा कारणान्तरे। स्वभावतस्ते प्रीयन्ते नेतरः प्राकृतो जनः॥ 12-138-154 (70249) प्रियो भवति दानेन प्रियवादेन चापरः। मन्त्रहोमजपैरन्यः कार्यार्थे प्रीयते जनः॥ 12-138-155 (70250) उत्पन्ना कारणात्प्रीतिरासीन्नौ कारणान्तरे। प्रध्वस्ते कारणस्थाने सा प्रीतिर्नाभिवर्तते॥ 12-138-156 (70251) किंनु तत्कारणं मन्ये येनाहं भवतः प्रियः। अन्यत्राभ्यवहारार्थात्तत्रापि च बुधा वयम्॥ 12-138-157 (70252) कालो हेतुं विकुरुते स्वार्थस्तमनुवर्तते। स्वार्धं प्राज्ञोऽभिजानाति प्राज्ञं लोकोऽनुवर्तते। न त्वीदृशं त्वया वाच्यं विद्यते स्वार्थपण्डितः॥ 12-138-158 (70253) न कालो हि समर्थस्य स्नेहहेतुरयं तव। तस्मान्नाहं चले स्वार्थात्सुस्थितः संधिविग्रहे॥ 12-138-159 (70254) अभ्राणामिव रुपाणि विकुर्वन्ति पदेपदे। अद्यैव हि रिपुर्भूत्वा पुनरद्यैव मे सुहृत्। पुनश्च रिपुरद्यैव युक्तीनां पश्य चापलम्॥ 12-138-160 (70255) आसीन्मैत्री तु तावन्नौ यावद्धेतुरभूत्पुरा। सागता सह तेनैव कालयुक्तेन हेतुना॥ 12-138-161 (70256) त्वं हि मेऽत्यन्ततः शत्रुः सामर्थ्यान्मित्रतां गतः। तत्कृत्यमभिनिर्वर्त्य प्रकृतिः शत्रुतां गता॥ 12-138-162 (70257) सोऽहमेवं प्रणीतानि ज्ञात्वा शास्त्राणि तत्त्वतः। प्राविशेयं कथं पाशं त्वत्कृते तद्ब्रवीहि मे॥ 12-138-163 (70258) त्वद्वीर्येण विमुक्तोऽहं मद्वीर्येण तथा भवान्। अन्योन्यानुग्रहे वृत्ते नास्ति भूयः समागमः॥ 12-138-164 (70259) त्वं हि सौम्य कृतार्थोऽद्य निवृत्तार्थास्तथा वयम्। न तेऽस्त्यद्य मया कृत्यं किंचिदन्यत्र भक्षणात्॥ 12-138-165 (70260) अहमन्नं भवान्भोक्ता दुर्बलोऽहं भवान्बली। नावयोर्विद्यते संधिर्वियुक्ते विषमे बले॥ 12-138-166 (70261) स मन्येऽहं तव प्रज्ञां यन्मोक्षात्प्रत्यनन्तरम्। भक्ष्यं मृगयते नूनं सुखोपायमसंशयम्॥ 12-138-167 (70262) --र्थी ह्येव सुव्यक्तो विमुक्तः प्रसृतः क्षुधा। शास्त्रजां मतिमास्थाय प्रातराशमिहेच्छसि॥ 12-138-168 (70263) जानामि क्षुधितं च त्वामाहारसमयश्च ते। स त्वं मामभिसंधाय भक्ष्यं मृगयसे पुनः॥ 12-138-169 (70264) किंचात्र पुत्रदारार्थं यद्वाणीं सृजसे मयि। शुश्रूषां यतसे कर्तुं सखे मम तत्क्षमम्॥ 12-138-170 (70265) त्वया मां सहितं दृष्ट्वा प्रिया भार्या सुताश्च ये। कस्मात्ते मां न खादेयुः स्पृष्टवा प्रणयिनि त्वयि॥ 12-138-171 (70266) नाहं त्वया समेष्यामि वृत्ते हेतुसमागमे। शिवं ध्यायस्व मेऽत्रस्थः सुकृतं स्मरसे यदि॥ 12-138-172 (70267) शत्रोरन्नाद्यभूतः सन्क्लिष्टस्य क्षुधितस्य च। भक्ष्यं मृगयमाणस्य कः प्राज्ञो विषयं व्रजेत्॥ 12-138-173 (70268) स्वस्ति तेऽस्तु गमिष्यामि दूरादपि तवोद्विजे। [विश्वस्तं वा प्रमत्तं वा एतदेव कृतं भवेत्॥] 12-138-174 (70269) नाहं त्वया समेष्यामि निवृत्तो भव लोमश। बलवत्सन्निकर्षो हि न कदाचित्प्रशस्यते॥ 12-138-175 (70270) यदि त्वं सुकृतं वेत्सि तत्सख्यमनुसारय। प्रशान्तादपि हि प्राज्ञाद्भेतव्यं बलिनः सदा॥ 12-138-176 (70271) यदि त्वर्थेन ते कार्यं ब्रूहि किं करवाणि ते। कामं सर्वं प्रदास्यामि न त्वात्मानं कथंचन॥ 12-138-177 (70272) आत्मार्थे संततिस्त्याज्या राज्यं रत्नं धनानि च। अपि सर्वस्वमुत्सृज्य रक्षेदात्मानमात्मवान्॥ 12-138-178 (70273) ऐश्वर्यधनरत्नानां प्रत्यमित्रेऽपि वर्तताम्। दृष्टा हि पुनरावृत्तिर्जीवतामिति नः श्रुतम्॥ 12-138-179 (70274) न त्वात्मनः संप्रदानं धनरत्नवदिष्यते। आत्मा हि सर्वदा रक्ष्यो दारैरपि धनैरपि॥ 12-138-180 (70275) आत्मरक्षणतन्त्राणां सुपरीक्षितकारिणाम्। आपदो नोपपद्यन्ते पुरुषाणां स्वदोषजाः॥ 12-138-181 (70276) शत्रुं सम्यगविज्ञातो विप्रियो ह्यबलीयसा। `शङ्कनीयः स सर्वत्र प्रियमप्याचरन्सदा॥ 12-138-182 (70277) कुलजानां सुमित्राणां धार्मिकाणां महात्मनाम्।' न तेषां चाल्यते बुद्धिः शास्त्रार्थकृतिश्चया॥ 12-138-183 (70278) इत्यभिव्यक्तमेवासौ पलितेनापहासितः। मार्जारो व्रीडितो भूत्वा मूषिकं वाक्यमब्रवीत्॥ 12-138-184 (70279) सत्यं शपे त्वयाऽहं वै मित्रद्रोहो विगर्हितः। संमन्येऽहं तव प्रज्ञां यस्त्वं मम हिते रतः॥ 12-138-185 (70280) उक्तवानर्थतत्त्वेन मया संभिन्नदर्शनः। न तु मामन्यथा साधो त्वं ग्रहीतुमिहार्हसि॥ 12-138-186 (70281) प्राणप्रदानजं त्वत्तो मयि सौहृदमागतम्। धर्मज्ञोऽस्मि गुणज्ञोऽस्मि कृतज्ञोस्मि विशेषतः॥ 12-138-187 (70282) मित्रेषु वत्सलश्चास्मि त्वद्भक्तश्च विशेषतः। त्वं मामेवंगते साधो न वाचयितुमर्हसि॥ 12-138-188 (70283) त्वया हि वाच्यमानोऽहं जह्यां प्राणान्सबान्धवः। धिक्शब्दो हि बुधैर्दृष्टो मद्विधेषु मनस्विषु। पतनं धर्मतत्त्वज्ञ न मे शङ्कितुमर्हसि॥ 12-138-189 (70284) इति संस्तूयमानोऽपि मार्जारेण स मूषिकः। मनसा भावगम्भीरं मार्जारमिदमब्रवीत्॥ 12-138-190 (70285) साधुर्भवान्कृतार्थोऽस्मि प्रिये च न च विश्वसे। संस्तवैर्वा धनौघैर्वा नाहं शक्यः पुनस्त्वया॥ 12-138-191 (70286) न ह्यमित्रवशं यान्ति प्राज्ञा निष्कारणं सखे। अस्मिन्नर्थे च गाथे द्वे निबोधोशनसा कृते॥ 12-138-192 (70287) शत्रुसाधारणे कृत्ये कृत्वा सन्धिं बलीयसा। समाहितश्चरेद्बुद्ध्या कृतार्थश्च न विश्वसेत्॥ 12-138-193 (70288) न विश्वसेदवश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्चसेत्। नित्यं विश्वासयेदन्यान्परेषां तु न विश्वसेत्॥ 12-138-194 (70289) तस्मात्सर्वास्ववस्थासु रक्षेज्जीवितमात्मनः। द्रव्याणि संततिश्चैव सर्वं भवति जीवताम्॥ 12-138-195 (70290) संक्षेपो नीतिशास्त्राणामविश्वासः परो मतः। नृषु तस्मादविश्वासः पुष्कलं हितमात्मनः॥ 12-138-196 (70291) वध्यन्ते न ह्यविश्वस्ताः शत्रुर्भिर्दुर्बला अपि। विश्वस्तास्तेषु वध्यन्ते बलवन्तोऽपि शत्रुभिः॥ 12-138-197 (70292) त्वद्विधेभ्यो मया ह्यात्मा रक्ष्यो मार्जार सर्वदा। रक्ष त्वमपि चात्मानं चण्डालाज्जातिकिल्बिषात्॥ 12-138-198 (70293) स तस्य ब्रुवतस्त्वेवं संत्रासाज्जातसाध्वसः। कथां हित्वा जवेनाशु मार्जारः प्रययौ ततः॥ 12-138-199 (70294) ततः शास्त्रार्थतत्त्वज्ञो बुद्धिसामर्थ्यमात्मनः। विश्राव्य पलितः प्राज्ञो बिलमन्यज्जगाम ह॥ 12-138-200 (70295) एवं प्रज्ञावता बुद्ध्या दुर्बलेन महाबलाः। एकेन बहवोऽमित्राः पलितेनाभिसंधिताः॥ 12-138-201 (70296) अरिणापि समर्थेन सन्धिं कुर्वीत पण्डितः। मूषिकश्च बिडालश्च मुक्तावन्योन्यसंश्रयात्॥ 12-138-202 (70297) इत्येवं क्षत्रधर्मस्य मया मार्गो निदर्शितः। विस्तरेण महाराज संक्षेपमपि मे शृणु॥ 12-138-203 (70298) अन्योन्यं कृतवैरौ तु चक्रतुः प्रीतिमुत्तमाम्। अन्योन्यमभिसंधातुं संबभूव तयोर्मतिः॥ 12-138-204 (70299) तत्र प्राज्ञोऽभिसंधत्ते सम्यग्बुद्धिबलाश्रयात्। अभिसंधीयते प्राज्ञः प्रमादादपि वा बुधैः॥ 12-138-205 (70300) तस्मादभीतवद्भीतो विश्वस्तवदविश्वसेत्। न ह्यप्रमत्तश्चलति चलितोऽवा न नश्यति॥ 12-138-206 (70301) काले हि रिपुणा संधिः काले मित्रेण विग्रहः। कार्य इत्येव तत्वज्ञाः प्राहुर्नित्यं नराधिप॥ 12-138-207 (70302) एतज्ज्ञात्वा महाराज शास्त्रार्थमभिगम्य च। अभियुक्तोऽप्रमत्तश्च प्राग्भयाद्भीतवच्चरेत्॥ 12-138-208 (70303) भीतवत्संहितः कार्यः प्रतिसंधिस्तथैव च। भयादुत्पद्यते बुद्धिरप्रमत्ताभियोगजा॥ 12-138-209 (70304) न भयं जायते राजन्भीतस्यानागते भये। अभीतस्य च विस्रम्भात्सुमहज्जायते भयम्॥ 12-138-210 (70305) न भीरुरिति चात्यन्तं मन्त्रो देयः कथंचन। अविज्ञानाद्धि विज्ञाने गच्छेदास्पददर्शनाम्॥ 12-138-211 (70306) तस्मादभीतवद्भीतो विश्वस्तवदविश्वसन्। कार्याणां गुरुतां ज्ञात्वा नादृतं किंचिदाचरेत्॥ 12-138-212 (70307) एवमेतन्मया प्रोक्तमितिहासं युधिष्ठिर। श्रुत्वा त्वं सुहृदां मध्ये यथावत्समुदाचर॥ 12-138-213 (70308) उपलभ्य मतिं चाग्र्यामरिमित्रान्तरं तथा। संधिविग्रहकालौ च मोक्षोपायं तथाऽऽपदि॥ 12-138-214 (70309) शत्रुसाधारणे कृत्ये कृत्वा सन्धिं बलीयसा। समागतश्चरेद्बुद्ध्या कृतार्थो न च विश्वसेत्॥ 12-138-215 (70310) अविरुद्धां त्रिवर्गेण नीतिमेतां महीपते। अभ्युत्तिष्ठ श्रुतात्तस्माद्भूयः संरञ्जयन्प्रजाः॥ 12-138-216 (70311) ब्राह्मणैश्चापि ते सार्धं यात्रा भवतु पाण्डव। ब्राह्मणाद्धि परं श्रेयो दिवि चेह च भारत॥ 12-138-217 (70312) एते धर्मस्य वेत्तारः कृतज्ञाः सततं प्रभो। पूजिताः शुभकर्तारः पूजयैनाञ्जाधिप॥ 12-138-218 (70313) राज्यं श्रेयः परं राजन्यशश्च महदाप्स्यसे। कुलस्य संततिं चैव यथान्यायं यथाक्रमम्॥ 12-138-219 (70314) श्रुतं च ते भारत संधिविग्रहं विभावितं बुद्धिविशेषकारितम्। तथा त्ववेक्ष्य क्षितिपेन सर्वदा निषेवितव्यं नृप शत्रुमण्डलम्॥ ॥ 12-138-220 (70315) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि अष्टत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 138॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-138-5 उद्धर्तुमुन्मूलयितुम्॥ 12-138-6 सर्वतः सर्वदिक्स्थैः प्रार्थ्यमानेन प्रसितुमिति शेषः॥ 12-138-9 प्राकृतकृत्रिममित्रयोर्मध्ये केन सन्धिः कर्तव्यः केन वा वैरम्॥ 12-138-18 व्यवस्य निश्चित्य अत्र पूर्वश्लोकोक्तेऽर्थे॥ 12-138-20 वैराज्यमभिते जात इति ट. ड. थ. द. पाठः॥ 12-138-23 उन्माथं कूटयन्त्रं पशुमृगपक्षिबन्धनम्॥ 12-138-26 पलितो मूषिकः॥ 12-138-28 तदामिषं तस्य उन्माथे धृतमामिषम्। सपत्नस्य सपत्नं बद्धं अनादृत्य॥ 12-138-30 शरस्तृणविशेष स्तत्प्रसूनं पुष्पम्॥ 12-138-51 यदि मां न जिघांससि इति झ. द. पाठः॥ 12-138-105 स्मरन्कालं चिकीर्षसीति थ. द. पाठः॥ 12-138-160 पुनरद्यैव सौहृदमिति थ. द. ध. पाठः॥

12-139-0 (70316) युधिष्ठिर उवाच। 12-139-0x (5728) उक्तो मन्त्रो महाबाहो विश्वासो नास्ति शत्रुषु। कथं हि राजा वर्तेत यदि सर्वत्र नाश्वसेत्॥ 12-139-1 (70317) विश्वासाद्धि परं राजन्राज्ञामुत्पद्यते भयम्। कथं हि नाश्वसन्राजा शत्रूञ्जयति पार्थिवः॥ 12-139-2 (70318) एतन्मे संशयं छिन्धि मनो मे संप्रमुह्यति। अविश्वासे कथामेतामुपाश्रित्य पितामह॥ 12-139-3 (70319) भीष्म उवाच। 12-139-4x (5729) शृणुष्व राजन्यो वृत्तो ब्रह्मदत्तनिवेशने। पूजन्या सह संवादो ब्रह्मदत्तस्य भूपतेः॥ 12-139-4 (70320) काम्पिल्ये ब्रह्मदत्तस्य त्वन्तः पुरनिवासिनी। पूजी नाम शकुनिर्दीर्घकालं सहोपिता। 12-139-5 (70321) रुदज्ञा सर्वभूतानां यथा वै जीवजीवकः। सर्वज्ञा सर्वतत्त्वज्ञा तिर्यग्योनिं गताऽपि स॥ 12-139-6 (70322) अभिप्रजाता सा तत्र पुत्रमेकं सुवर्चसम्। समकालं च राज्ञोऽपि देव्यां पुत्रो व्यजायत॥ 12-139-7 (70323) तयोरर्थे कृतज्ञा तु खेचरी पूजनी सदा। समद्रतीरं सा गत्वा आजहार फलद्वयम्॥ 12-139-8 (70324) अष्ट्यर्थं च स्वपुत्रस्य राजपुत्रस्य चैव ह। लमेकं सुतायादाद्राजपुत्राय चापरम्॥ 12-139-9 (70325) ---मृतास्यादसदृशं बलतेजोभिवर्धनम्। [आदायादाय सैवाशु तयोः प्रादात्पुनः पुनः॥] 12-139-10 (70326) ततोऽगच्छत्परां वृद्धिं राजपुत्रः फलाशनात्। ततः स धात्र्या कक्षेण उह्यमानो नृपात्मजः॥ 12-139-11 (70327) ददर्श तं पक्षिसुतं बाल्यादागत्य बालकः। ततो बाल्याच्च यत्नेन तेनाक्रीडत पक्षिणा॥ 12-139-12 (70328) शून्ये च तमुपादाय पक्षिणं समजातकम्। हत्वा ततः स राजेन्द्र धात्र्या हस्तमुपागतः॥ 12-139-13 (70329) अथ सा पूजनी राजन्नागमत्फलहारिणी। अपश्यन्निहतं पुत्रं तेन बालेन भूतले॥ 12-139-14 (70330) बाष्पपूर्णमुखी दीना दृष्ट्वा तं पतितं सुतम्। पूजनी दुःखसंतप्ता रुदन्ती वाक्यमब्रवीत्॥ 12-139-15 (70331) क्षत्रिये संगतं नास्ति न प्रीतिर्न च सौहृदम्। कारणे सान्त्वयन्त्येते कृतार्थाः संत्यजन्ति च॥ 12-139-16 (70332) क्षत्रियेषु न विश्वासः कार्यः सर्वापकारिषु। अपकृत्यापि सततं सान्त्वयन्ति निरर्थकम्॥ 12-139-17 (70333) इयमस्य करोम्यद्य सदृशीं वैरयातनाम्। कृतघ्नस्य नृशंसस्य भृशं विश्वासघातिनः॥ 12-139-18 (70334) सहसंजातवृद्धस्य तथैव सहभोजिनः। शरण्यस्य वधश्चैव त्रिविधं तस्य किल्विषम्॥ 12-139-19 (70335) इत्युक्त्वा चरणाभ्यां तु नेत्रे नृपसुतस्य सा। हृत्वा स्वस्था तत इदं पूजनी वाक्यमब्रवीत्॥ 12-139-20 (70336) इच्छयेह कृतं पापं सद्य एवोपसर्पति। कृतं प्रतिकृतं येषां न नश्यति शुभाशुभम्॥ 12-139-21 (70337) पापं कर्म कृतं किंचिद्यदि तस्मिन्न दृश्यते। निपात्यतेऽस्य पुत्रेषु पौत्रेष्वपि च नप्नृषु॥ 12-139-22 (70338) ब्रह्मदत्तः सुतं दृष्ट्वा पूजन्या हृतलोचनम्। कृतप्रतिकृतं मत्वा पूजनीमिदमब्रवीत्॥ 12-139-23 (70339) अस्ति वै कृतमस्माभिरस्ति प्रतिकृतं त्वया। उभयं तत्समीभूतं वस पूजनि मा गमः॥ 12-139-24 (70340) पूजन्युवाच। 12-139-25x (5730) सकृत्कृतापराधस्य तत्रैव परिलम्बतः। न तद्बुधाः प्रशंसन्ति श्रेयस्तत्रापसर्पणम्॥ 12-139-25 (70341) सान्त्वे प्रयुक्ते विवृते वैरे चैव न विश्वसेत्। क्षिप्रं स हन्यते मूढो न हि वैरं प्रशाम्यति॥ 12-139-26 (70342) अन्योन्यकृतवैराणां पुत्रपौत्रं नियच्छति। पुत्रपौत्रविनाशे च परलोकं नियच्छति॥ 12-139-27 (70343) सर्वेषां कृतवैराणामविश्वासः सुखावहः। एकान्ततो न विश्वासः कार्यो विश्वासघातके॥ 12-139-28 (70344) न विश्वसेदविश्वस्ते विश्वस्ते नातिविश्वसेत्। विश्वासाद्भयमुत्पन्नमपि मूलं निकृन्तति। कामं विश्वासयेदन्यान्परेषां च न विश्वसेत्॥ 12-139-29 (70345) माता पिता बान्धवानां वरिष्ठौ भार्या क्षेत्रं बीजमात्रं तु पुत्रः। भ्राता शत्रुः क्लिन्नपाणिर्वयस्य आत्मा ह्येकः सुखदुःखस्य भोक्ता॥ 12-139-30 (70346) अन्योन्यकृतवैराणां न संधिरुपपद्यते। स च हेतुरतिक्रान्तो यदर्थमहमावसम्॥ 12-139-31 (70347) पूजितस्यार्थमानाभ्यां सान्त्वं पूर्वापकारिणः। हृदयं भवत्यविश्वस्तं कर्म त्रासयते बलात्॥ 12-139-32 (70348) पूर्वं संमानना यत्र पश्चाच्चैव विमानना। जह्यात्स सत्ववान्वासं संमानितविमानितः॥ 12-139-33 (70349) उषिताऽस्मि तवागारे दीर्घकालमहिंसिता। तदिदं वैरमुत्पन्नं सुखमास्ख व्रजाम्यहम्॥ 12-139-34 (70350) ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-35x (5731) यः कृते प्रतिकुर्याद्वै न स तत्रापराध्नुयात्। अनृणस्तेन भवति वस पूजनि मागमः॥ 12-139-35 (70351) पूजन्युवाच। 12-139-36x (5732) न कृतस्य तु कर्तुश्च सख्यं संधीयते पुनः। हृदयं तत्र जानाति कर्तुश्चैव कृतस्य च॥ 12-139-36 (70352) ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-37x (5733) कृतस्य चैव कर्तुश्च सख्यं संधीयते पुनः। वैरस्योपशमो दृष्टः पापं नोपाश्नुते पुनः॥ 12-139-37 (70353) पूजन्युवाच। 12-139-38x (5734) नास्ति वैरमतिक्रान्तं सान्त्वितोऽस्मीति नाश्वसेत्। विश्वासाद्बध्यते लोकस्तस्माच्छ्रेयोप्यदर्शनम्॥ 12-139-38 (70354) तरसा ये न शक्यन्ते शस्त्रैः सुनिसितैरपि। साम्ना तेऽपि निगृह्यते गजा इव करेणुभिः॥ 12-139-39 (70355) ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-40x (5735) संवासाज्जायते स्नेहो जीवितान्तकरेष्वपि। अन्योन्यस्य हि विश्वासः श्वानश्वपचयोरिव॥ 12-139-40 (70356) अन्योन्यकृतवैराणां संवासान्मृदुतां गतम्। नैव तिष्ठति तद्वैरं पुष्करस्थमिवोदकम्॥ 12-139-41 (70357) पूजन्युवाच। 12-139-42x (5736) वैरं पञ्चसमुत्थानं तच्च बुध्यन्ति पण्डिताः। स्त्रीकृतं वास्तुजं वाग्जं स्वसपत्नापराधजम्॥ 12-139-42 (70358) तत्र दाता न हन्तव्यः क्षत्रियेण विशेषतः। प्रकाशं वाऽप्रकाशं वा बुद्ध्वा दोषबलाबलम्॥ 12-139-43 (70359) कृतवैरे न विश्वासः कार्यस्त्विह सुहृद्यपि। प्रच्छन्नं तिष्ठते वैरं गूढोऽग्निरिव दारुषु॥ 12-139-44 (70360) न वित्तेन न पारुष्यैर्न च सान्त्वेन च श्रुतैः। वैराग्निः शाम्यते राजन्निमग्नोऽग्निरिवार्णवे॥ 12-139-45 (70361) न हि वैराग्निरुद्धूतः कर्म चाप्यपराधजम्। शाम्यत्यदग्ध्वा नृपते विना ह्येकतरक्षयात्॥ 12-139-46 (70362) सत्कृतस्यार्थामनाभ्यां तत्र पूर्वापकारिणः। नैव शान्तिर्न विश्वासः कर्मणा जायते बलात्॥ 12-139-47 (70363) नैवापकारे कस्मिंश्चिदहं त्वयि तथा भवान्। उषितावाऽपि चक्रितं नेदानीं विश्वसाम्यहम्॥ 12-139-48 (70364) ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-49x (5737) कालेन क्रियते कार्यं तथैव विविधाः क्रियाः कालेनैव प्रवर्तन्ते कः कस्येत्यपराध्यति॥ 12-139-49 (70365) तुल्यं चोभे प्रवर्तेते मरणं जन्म चैव हि। कार्यते चैव कालेन तन्निमित्तं न जीवति॥ 12-139-50 (70366) बध्यन्ते युगपत्केचिदेकैकं चापरे तथा। कालो दहति भूतानि संप्राप्तोऽग्निरिवेन्धनम्॥ 12-139-51 (70367) नाहं प्रमाणं नैव त्वभन्योन्यं कारणं शुभे। कालो नित्यमुपादत्ते सुखं दुःखं च देहिनाम्॥ 12-139-52 (70368) एवं वसेह सन्नेहा यथाकाममहिंसिता। यत्कृतं तत्तु मे क्षान्तं त्वं च वै क्षम पूजनि॥ 12-139-53 (70369) पूजन्युवाच। 12-139-54x (5738) यदि कालः प्रमाणं ते न वैरं कस्यचिद्भवेत्। कस्मादपचितिं यान्ति बान्धवा बान्धवे हते॥ 12-139-54 (70370) कस्माद्देवासुराः सर्वे अन्योन्यमभिजघ्निरे। यदि कालेन निर्याणं सुखदुःखे भवाभवौ॥ 12-139-55 (70371) भिषजो भैषजं कर्तुं कस्मादिच्छन्ति रोगिणः। यदि कालेन पच्यन्ते भेषजैः किं प्रयोजनम्॥ 12-139-56 (70372) प्रलापः सुमहान्कस्मात्क्रियते शोकमूर्च्छितैः। यदि कालः प्रमाणं ते कस्माद्धर्मोऽस्ति कर्तृषु॥ 12-139-57 (70373) तव पुत्रो ममापत्यं हतवान्हिंसितो मया। अनन्तरं त्वयाहं च बाधितव्या महीपते॥ 12-139-58 (70374) अहं हि पुत्रशोकेन कृतपापा तवात्मजे। तथा त्वया प्रहर्तव्यं मयि तत्त्वं च मे शृणु॥ 12-139-59 (70375) भक्षार्थं क्रीडनार्थं च नरा वाञ्छन्ति पक्षिणः। तृतीयो नास्ति संयोगो वधबन्धादृते क्षमः॥ 12-139-60 (70376) वधबन्धभयादेके मोक्षतन्त्रमुपाश्रिताः। जनीमरणजं दुःखं प्राहुर्वेदविदो जनाः॥ 12-139-61 (70377) सर्वस्य दयिताः प्राणाः सर्वस्य दयिताः सुताः। दुःखादुद्विजते सर्वं सर्वस्य सुखमीप्सितम्॥ 12-139-62 (70378) दुःखं जरा ब्रह्मदत्त दुःखमर्थविपर्ययः। दुःखं चानिष्टसंवासो दुःखमिष्टवियोजनम्॥ 12-139-63 (70379) वैरबन्धकृतं दुःखं स्त्रीकृतं सह तथा। दुःखं दुःखेन सततं विवर्धति---- धिप॥ 12-139-64 (70380) न दुःखं परदुःखे वै केचिदाहुर----यः। यो दुःखं नाभिजानाति स जल्पति माहाजने॥ 12-139-65 (70381) यस्तु शोचति दुःखार्ताः स कथं वक्तमुत्सहेत। रसज्ञः सर्वदुःखस्य यथाऽऽत्मनि तथा परे॥ 12-139-66 (70382) `भिन्ना श्लिष्टा न सज्यन्ते शस्त्रैः सुनिशितैरपि।' साम्ना तेऽपि निगृह्यन्ते गजा इव करेणुभिः॥ 12-139-67 (70383) यत्कृतं ते मया राजंस्त्वया च मम यत्कृतम्। न तद्वर्षशतैः शक्यं व्यपोहितुमरिंदम्॥ 12-139-68 (70384) आवयोः कृतमन्योन्यं तस्य संधिर्न विद्यते। स्मृत्वास्मृत्वा हि ते पुत्रं नवं वैरं भविष्यति॥ 12-139-69 (70385) वैरमन्तिकमासाद्य यः प्रीतिं कर्तुमिच्छति। मृण्मयस्येव भग्नस्य तस्य संधिर्न विद्यते॥ 12-139-70 (70386) निश्चयः स्वार्थशास्त्रेषु न विश्वासः सुखोदयः। उशना चैव गाथे द्वे प्रह्लादायाब्रवीत्पुरा॥ 12-139-71 (70387) ये वैरिणः श्रद्दधते सत्ये सत्येतरेऽपि वा। वध्यन्ते श्रद्दधाना हि मधु शुष्कतृणैरिव॥ 12-139-72 (70388) न हि वैराणि शाम्यन्ति कुलेष्वादशमाद्युगात्। आख्यातारश्च विद्यन्ते कुले चेज्जायते पुमान्॥ 12-139-73 (70389) उपगृह्य तु वैराणि सान्त्वयन्ति नराधिपाः। अथैनं प्रतिहिंसन्ति पूर्णं घटमिवाश्मनि॥ 12-139-74 (70390) सदा न विश्वसेद्राजन्पापं कृत्वेह कस्यचित्। अपकृत्य परेषां हि विश्वासाद्दुःखमश्नुते॥ 12-139-75 (70391) ब्रह्मदत्त उवाच। 12-139-76x (5739) नाविश्वासाच्चिनोत्यर्थमीहते चापि किंचन। भयात्त्वेकतरं मित्रं कृतकृत्या भवत्विह॥ 12-139-76 (70392) पूजन्युवाच। 12-139-77x (5740) यस्येह व्रणिनौ पादौ पभ्द्यां च परिधावतः। क्षिण्येते तस्य तौ पादौ सुगुप्तमपि धावतः॥ 12-139-77 (70393) नेत्राभ्यां सरुजाभ्यां यः प्रतिवातमुदीक्षते। तस्य वायुरुजाऽत्यर्थं नेत्रयोर्भवति ध्रुवम्॥ 12-139-78 (70394) दुष्टं पन्थानमासाद्य यो मोहादभिपद्यते। आत्मनो बलमज्ञात्वा तदन्तं तस्य जीवितम्॥ 12-139-79 (70395) यस्तु वर्षमविज्ञाय क्षेत्रं कर्षति कर्षकः। हीनः पुरुषकारेण तस्य वै नाप्नुते फलम्॥ 12-139-80 (70396) यस्तु तिक्तं कषायं वा स्वादु वा मधुरं हितम्। आहारं कुरुते नित्यं सोऽमृतत्वाय कल्पते॥ 12-139-81 (70397) पथ्यं मुक्त्वा तु यो मोहाद्दुष्टमश्नाति भोजनम्। परिणाममविज्ञाय तदन्तं तस्य जीवितम्॥ 12-139-82 (70398) दैवं पुरुषकारश्च स्थितावन्योन्यसंश्रयात्। उदात्तं कर्म वै तत्र दैवं क्लीबा उपासते॥ 12-139-83 (70399) कर्म चात्महितं कार्यं तीक्ष्णं वा यदि वा मृदु। ग्रस्यतेऽकर्मशीलस्तु सदाऽनर्थैरकिंचनः॥ 12-139-84 (70400) तस्मात्संशयितव्येऽर्थे कार्य एव पराक्रमः। सर्वस्वमपि संत्यज्य कार्यमात्महितं नरैः॥ 12-139-85 (70401) विद्या शौचं च दाक्ष्यं च बलं शौर्यं च पञ्चमम्। मित्राणि सहजान्याहुर्वर्तयन्तीह यैर्बुधाः॥ 12-139-86 (70402) निवेशनं च कुप्यं च क्षेत्रं भार्यां सुहृज्जनम्। एतान्युपचितान्याहुः सर्वत्र लभते पुमान्॥ 12-139-87 (70403) सर्वत्र रमते प्राज्ञः सर्वत्र च विरोचते। न विभीषयते किंचिद्भीषितो न बिभेति च॥ 12-139-88 (70404) नित्यं बुद्धिमतोऽप्यर्थः स्वल्पकोऽपि विवर्धते। दाक्ष्येण कुर्वतां कर्मं संयमात्प्रतितिष्ठति॥ 12-139-89 (70405) गृहस्नेहावबद्धानां नराणामल्पमेधसाम्। कुस्त्री खादति मांसानि माघमां सेगवा इव॥ 12-139-90 (70406) गृहं क्षेत्राणि मित्राणि स्वदेश इति चापरे। इत्येवमवसीदन्ति नरा बुद्धिविपर्यये॥ 12-139-91 (70407) उत्पथाच्च विमानाच्च देशाद्दुर्भिक्षपीडितात्। अन्यत्र वसतिं गच्छेद्वसेद्वा नित्यमानितः॥ 12-139-92 (70408) तस्मादन्यत्र यास्यामि वस्तुं नाहमिहोत्सहे। कृतमेतदनाहार्यं तव पुत्रे च पार्थिव॥ 12-139-93 (70409) कुभार्यां च कुपुत्रं च कुराजानं कुसौहृदम्। कुसंबन्धं कुदेशं च दूरतः परिवर्जयेत्॥ 12-139-94 (70410) कुमित्रे नास्ति विश्वासः कुभार्यायां कुतो रतिः। कुराज्ये निर्वृतिर्नास्ति कुदेशे नास्ति जीविका॥ 12-139-95 (70411) कुपुत्रे सौहृदं नास्ति नित्यमस्थिरसौहृदम्। अवमानः कुंसबन्धे भवत्यर्थविपर्यये॥ 12-139-96 (70412) सा भार्या या प्रियं ब्रूते स पुत्रो यत्र निर्वृतिः। तन्मित्रं यत्र विश्वासः स देशो यत्र जीवति॥ 12-139-97 (70413) यत्र नास्ति बलात्कारः स राजा तीव्रशासनः। स च यौनाभिसंबन्धो यः सतोऽपि बुभूषति॥ 12-139-98 (70414) भार्या देशोऽथ मित्राणि पुत्रसंबन्धिबान्धवाः। एते सर्वे गुणवति धर्मनेत्रे महीपतौ॥ 12-139-99 (70415) अधर्मज्ञस्य विषये प्रजा नश्यन्ति निग्रहात्। राजा मूलं त्रिवर्गस्य अप्रमत्तोऽनुपालयन्॥ 12-139-100 (70416) बलिषङ्भागमुद्धृत्य फलं समुपयोजयेत्। न रक्षति प्रजाः सम्यग्यः स पार्थिवतस्करः॥ 12-139-101 (70417) दत्वाऽभयं यः स्वयमेव राजा न तत्प्रमाणं कुरुतेऽर्थलोभात्। स सर्वलोकादुपलभ्य पाप मधर्मबुद्धिर्निरयं प्रयाति॥ 12-139-102 (70418) दत्त्वाऽभयं स्वयं राजा प्रमाणं कुरुते यदि। स सर्वं सुखमाप्नोति प्रजा धर्मेण पालयन्॥ 12-139-103 (70419) पिता भ्राता गुरुः शास्ता वह्निर्वैश्रवणो यमः। सप्त राज्ञो गुणानेतान्मनुराह प्रजापतिः॥ 12-139-104 (70420) पिता हि राजा लोकस्य प्रजानां योऽनुकम्पिता। तस्मिन्मिथ्यापनीते हि तिर्यग्भवति मानवः॥ 12-139-105 (70421) संभावयति मातेव दीनमप्युपपद्यते। दहत्यग्निरिवानिष्टान्यमयत्यहितांस्तदा॥ 12-139-106 (70422) इष्टेषु विसृजन्नर्थान्कुबेर इव कामदः। गुरुर्धर्मोपदे--- गोप्ता च परिपालनात्॥ 12-139-107 (70423) यस्तु रञ्जयते ---- पौरजानपदान्गुणैः। न तस्य भ्रश्यते---ज्यं गुणधर्मानुपालनात्॥ 12-139-108 (70424) यः सम्यक्प्रति---ह्णाति पौरजानपदार्चनम्। स सुखं प्रेक्षते राजा इह लोके परत्र च॥ 12-139-109 (70425) नित्योद्विग्नाः प्रजा यस्य करुभारप्रपीडिताः। अनर्थैर्विप्रलुप्यन्ते स गच्छति पराभवम्॥ 12-139-110 (70426) प्रजा यस्य विवर्धन्ते सरसीव महोत्पलम्। स राजा सर्वसुखदः स्वर्गलोके महीयते॥ 12-139-111 (70427) बलिना विग्रहो राजन्न कदाचित्प्रशस्यते। बलिना विग्रही तस्य कुतो राज्यं कुतः सुखम्॥ 12-139-112 (70428) भीष्म उवाच। 12-139-113x (5741) सैवमुक्त्वा शकुनिका ब्रह्मदत्तं नराधिपम्। राजानं समनुज्ञाप्य जगामाभीप्सितां दिशम्॥ 12-139-113 (70429) एतत्ते ब्रह्मदत्तस्य पूजन्या सह भाषितम्। मयोक्तं भरतश्रेष्ठ किमन्यच्छ्रोतुमिच्छसि॥ ॥ 12-139-114 (70430) इति श्रीमन्महाभारते शान्तिपर्वणि आपद्धर्मपर्वणि एकोनचत्वारिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 139॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-139-6 जीवजीवकः शाकुनिकः। जीवजीवक इति पक्षिविशेष इत्यन्ये॥ 12-139-7 अभिप्रजाता प्रसूतवती। देव्यां राजभार्यायाम्॥ 12-139-13 समजातकं समानवयसम्॥ 12-139-21 इच्छया बुद्धिपूर्वकम्। उपसर्पति फलरूपेण कर्तारम्॥ 12-139-22 पापमपराधकृतमेनः॥ 12-139-24 मागमः मास्मगमः॥ 12-139-25 परिलम्बतः विश्वासं कुर्वतः॥ 12-139-27 नियच्छति मृत्युर्नाशयति। ततो नष्टसंततित्वात्परलोकं च नियच्छति॥ 12-139-30 भार्या जरेति झ. पाठः। जरा वीर्यहरत्वात्। बीजमात्रं प्रसवरूपत्वात्। शत्रुः रिक्यहरत्वात्। क्लिन्नपाणिः उपक्रियमाणः। धनादिना पूज्यमानमेव मित्रं नान्यदित्यर्थः॥ 12-139-31 हेतुः पुत्ररक्षा स्नेहो वा॥ 12-139-32 कर्म स्वकृतम्॥ 12-139-36 अन्योन्यस्यापकारमुभावपि नित्यं स्मरत इत्यर्थः॥ 12-139-39 न शक्यन्ते जेतुमिति शेषः॥ 12-139-40 श्वपचश्चण्डालः। श्वमांसाहारोऽपि शुना सह सख्यमेति॥ 12-139-42 वैरं स्त्रीकृतं कृष्णशिशुपालयोः वास्तु गृंहादिकं स्थानं तज्जं कौरवपाण्डवानाम्। वाग्जं द्रोणद्रुपदयोः। सापन्नं जातिवैरं मूषकमार्जारयोः। अपराधजं आवयोः॥ 12-139-43 कृतवैरोऽपि दाताऽर्थादिना मानयिता अर्थाशावत राज्ञा न हन्तव्यः॥ 12-139-46 वैराग्निः अदग्ध्वा न शाम्यत्यपराधजं कर्म एकतरक्षयाद्विना न शाम्यतीति योजना॥ 12-139-50 कार्यते जायते। तन्निमित्तं कालनिमित्तम्। न जीवति म्रियते॥ 12-139-53 क्षम क्षमस्व॥ 12-139-57 कस्माद्धर्मोऽस्ति कर्तृषु। तदा विधिनिषेधकथा व्यर्था स्यादिति भावः॥ 12-139-67 भिन्नकमा न सज्यन्त इति ध. पाठः॥ 12-139-72 वैरिणो वाक्ये इति शेषः। शत्रुणा दर्शितं पुरःस्थितं मधु श्रद्दधानाः शुष्कतृणैश्छन्ने प्रपाते यथा पतन्ति तद्वदेते इत्यर्थः॥ 12-139-76 सर्वथाऽनाश्वासे नृणां जीवनमेव न स्यादित्याह नेति॥ 12-139-82 परिमाणमविज्ञाय इति ड. थ. पाटः॥ 12-139-85 तस्मात्सर्वं व्यपोह्यार्थमिति झ. पाठः॥ 12-139-87 कुप्यं ताम्रादि। चादकुप्यं स्वर्णरत्नादि। उपहितान्याहुरिति झ. पाठः। तत्र उपहितानि उपधिमित्राणीत्यर्थः॥ 12-139-88 किंचित्तमिति शेषः॥ 12-139-90 खादति। स्वापराधैस्तं संतापयति शुष्कं करोति। माघमां कर्कटीम्। सेगवास्तदपत्यानि। कर्कट्या नाशहेतुर्गर्भ एवेति प्रसिद्धम्॥ 12-139-92 उत्पतेत्सहजाद्देशाद्व्याधिदुर्भिक्षपीडितादिति झ. पाठः॥ 12-139-93 मे मया। अनाहार्यं अपरिहार्यमित्यर्थः॥ 12-139-98 भीरेव नास्ति संबन्धो दरिद्रं यो बुभूषति इति झ. पाठः तत्र यत्र देशे बलात्कारो नास्ति तत्र भीरे वनास्ति। यो राजा दरिद्रं जनं बुभूषति पालयितुमिच्छति स एव तेन सह पाल्यपालकभावलक्षणः संबन्ध इति योज्यम्। यं जनोऽपि बुभूषति इति ड. थ. पाठः॥ 12-139-99 धर्मनेत्रो धर्मनेता॥ 12-139-101 समुपयोजयेत् भक्षयेत्॥ 12-139-102 अभयमिति च्छेदः॥ 12-139-106 संभावयति इष्टं चिन्तयति। उपपद्यते पालयति॥