13-1-0 (81169) ॥ श्रीवेदव्यासाय नमः॥ 13-1-0x (6718) नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम्। देवीं सरस्वतीं चैव(व्यासं)ततो जयमुदीरयेत्॥ 13-1-1 (81170) वैशम्पायन उवाच। `शरतल्पे महात्मानं शयानमपराजितम्। युधिष्ठिर उपागम्य प्रणिपत्येदमब्रवीत्॥' 13-1-1x (6719) शमो बहुविधाकारः सूक्ष्म उक्तः पितामह। न च मे हृदये शान्तिरस्ति श्रुत्वेदमीदृशम्॥ 13-1-2 (81171) अस्मिन्नर्थे बहुविधा शान्तिरुक्ता पितामह। स्वकृतात्का नु शान्ति स्याच्छमाद्बहुविधादपि॥ 13-1-3 (81172) शराचितं शरीरं हि तीव्रव्रणमुदीक्ष्य ते। शमं नोपलभे वीर दुष्कृतान्येव चिन्तयन्॥ 13-1-4 (81173) रुधिरेणावसिक्ताङ्गं प्रस्रवन्तं यथाचलम्। त्वां दृष्ट्वा पुरुषव्याघ्र सीदे वर्षास्विवाम्बुजम्॥ 13-1-5 (81174) अतः कष्टतरं किन्नु मत्कृते यत्पितामहः। इमामवस्थां `गमितः प्रत्यमित्रै रणाजिरे॥ 13-1-6 (81175) तथा चान्ये नृपतयः सहपुत्राः सबान्धवाः। मत्कृते निधनं प्राप्ताः किन्नु कष्टतरं ततः॥ 13-1-7 (81176) वयं हि धार्तराष्ट्राश्च काममन्युवशं गताः। कृत्वेदं निन्दितं कर्म प्राप्स्यामः कां गतिं नृप॥ 13-1-8 (81177) इदं तु धार्तराष्ट्रास्य श्रेयो मन्ये जनाधिप। इमामवस्थां संप्राप्तं यदसौ त्वां न पश्यति॥ 13-1-9 (81178) सोऽहमार्तिकरो राजन्सुहृद्वधकरस्तथा। न शान्तिमधिगच्छामि पश्यंस्त्वां दुःखितं क्षितौ॥ 13-1-10 (81179) दुर्योधनो हि समरे सहसैन्यः सहानुजः। निहतः क्षत्रधर्मेऽस्मिन्दुसत्मा कुलपांसनः॥ 13-1-11 (81180) न स पश्यति दुष्टात्मा त्वामद्य पतितं क्षितौ। अतः श्रेयो मृतं मन्ये नेह जीवितमात्मनः॥ 13-1-12 (81181) अहं हि समरे वीर गमितः शत्रुभिः क्षयम्। अभविष्यं यदि पुरा सह भ्रातृभिरच्युत। न त्वामेवं सुदुःखार्तमद्राक्षं सायकार्दितम्॥ 13-1-13 (81182) नूनं हि पापकर्माणो धात्रा सृष्टाः स्म हे नृप॥ 13-1-14 (81183) अन्यस्मिन्नपि लोके वै यथा मुच्येम किल्बिषात्। तथा प्रशाधि मां राजन्मम चेदिच्छसि प्रियम्॥ 13-1-15 (81184) भीष्म उवाच। 13-1-16x (6720) परतन्त्रं कथं हेतुमात्मानमनु पश्यसि। कर्मणां हि महाभाग सूक्ष्मं ह्येतदतीन्द्रियम्॥ 13-1-16 (81185) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। संवादं मृत्युगौतम्योः काललुब्धकपन्नगैः॥ 13-1-17 (81186) गौतमी नाम काऽप्यासीत्स्थविरा शमसंयुता। सर्पेण दष्टं स्वं पुत्रमपश्यद्गतचेतनम्॥ 13-1-18 (81187) अथ तं स्नायुपाशेन बद्ध्वा सर्पममर्षितः। लुब्धकोऽर्जुनको नाम नाम गौतम्याः समुपानयत्॥ 13-1-19 (81188) तां चाब्रवीदयं ते स पुत्रहा पन्नगाधमः। ब्रहि क्षिप्रं महाभागे वध्यतां केन हेतुना॥ 13-1-20 (81189) अग्नौ प्रक्षिप्यतामेष च्छिद्यतां खण्डशोपि वा। न ह्यं बालहा पापश्चिरं जीवितुमर्हति॥ 13-1-21 (81190) गौतम्युवाच। 13-1-22x (6721) विसृजैनमबुद्धिस्त्वमवध्योऽर्जुनक त्वया। को ह्यात्मानं गुरुं कुर्यात्प्राप्तव्ये सति चिन्तयन् 13-1-22 (81191) प्लवन्ते धर्मलघवो लोकेऽम्भसि यथा प्लवाः। मज्जन्ति पापगुरवः शस्त्रं स्कन्नमिवोदके॥ 13-1-23 (81192) नास्यामृतत्वं भवितैवं हतेऽस्मि- ञ्जीवत्यस्मिन्कोऽत्ययः स्यादयं ते। अस्योत्सर्गे प्राणयुक्तस्य जन्तो- र्मृत्युं लोके को न गच्छेदनन्ते॥ 13-1-24 (81193) लुब्धक उवाच। 13-1-25x (6722) जानाम्यहं नेह गुणागुणज्ञाः सदायुक्ता गुरवो वै भवन्ति। स्वर्गस्य ते सूपदेशा भवन्ति तस्मात्क्षुद्रं सर्पमेनं हनिष्ये॥ 13-1-25 (81194) शममीप्सन्तः कालयोगं त्यजन्ति सद्यः शुचं त्वर्थविदस्त्यजन्ति। श्रियः क्षयः शोचतां नित्यशो हि तस्माच्छुचं मुञ्च हते भुजङ्गे॥ 13-1-26 (81195) गौतम्युवाच। 13-1-27x (6723) न चैवार्तिर्विद्यतेऽस्मद्विधानां धर्मात्मानः सर्वदा सञ्जना हि। नित्यायस्तो बालजनो न चाहं धर्मोपैति प्रभवाम्यस्य नाहम्॥ 13-1-27 (81196) न ब्राह्मणानां कोपोऽस्ति कुतः कोपाच्च यातना। मार्दवात्क्षम्यतां साधो मुच्यतामेष पन्नगः॥ 13-1-28 (81197) लुब्धक उवाच। 13-1-29x (6724) हत्वा लाभः श्रेय एवाव्ययः स्या- त्सद्योलाभःस्याद्बलिभ्यः प्रशस्तः। कालाल्लाभो यस्तु सद्यो भवेत श्रेयोलाभः कुत्सिते त्वीदृशि स्यात्॥ 13-1-29 (81198) गौतम्युवाच। 13-1-30x (6725) काऽर्थप्राप्तिर्गृह्य शत्रुं निहत्य का कामाप्तिः प्राप्य शत्रुं न मुक्त्वा। कस्मात्सौम्याहं न क्षमे नो भुजङ्गे मोक्षार्थं वा कस्य हेतोर्न कुर्याम्॥ 13-1-30 (81199) लुब्धक उवाच। 13-1-31x (6726) अस्मादेकाद्बहवो रक्षितव्या नैको बहुभ्यो गौतमि रक्षितव्यः। कृतागसं धर्महेतोस्त्यजन्ति सरीसृपं पापमिमं त्यज त्वम्॥ 13-1-31 (81200) गौतम्युवाय 13-1-32x (6727) नास्मिन्हते पन्नगे पुत्रको मे सम्प्राप्स्यते लुब्धक जीवितं वै। गुणं चान्यं नास्य वधे प्रपश्ये तस्मात्सर्पं लुब्धक मुञ्च जीवम्॥ 13-1-32 (81201) लुब्धक उवाच। 13-1-33x (6728) वृत्रं हत्वा देवराट् श्रेष्ठभाग्वै यज्ञं हत्वा भागमवाप चैव। शूली देवो देववृत्तं चर त्वं क्षिप्रं सर्पं जहि मा भूत्ते विशङ्का॥ 13-1-33 (81202) भीष्म उवाच। 13-1-34x (6729) असकृत्प्रोच्यमानाऽपि गौतमी भुजगं प्रति। लुब्धकेन महाभागा सा पापे नाकरोन्मतिम्॥ 13-1-34 (81203) ईषदुच्छ्वसमानस्तु कृच्छ्रात्संस्तभ्य पन्नगः। उत्ससर्ज गिरं मन्दां मानुषीं पाशपीडितः॥ 13-1-35 (81204) सर्प उवाच। 13-1-36x (6730) को न्वर्जुनक दोषोऽत्र विद्यते मम बालिश। अस्वतन्त्रं हि मां मृत्युर्विवशं यदचूचुदत्॥ 13-1-36 (81205) तस्यायं वचनाद्दष्टो न कोपेन न काम्यया। तस्य तत्किल्बिषं लुब्ध विद्यते यदि किञ्चन। 13-1-37 (81206) लुब्धक उवाच। 13-1-38x (6731) यद्यन्यवशगेनेदं कृतं ते पन्नगाशुभम्। कारणं वै त्वमप्यत्र तस्मात्त्वमपि किल्बिषी॥ 13-1-38 (81207) मृत्पात्रस्य क्रियायां हि दण्डचक्रादयो यथा। कारणत्वे प्रकल्प्यन्ते तथा त्वमपि पन्नग॥ 13-1-39 (81208) किल्बिषी चापि मे वध्यः किल्बिषी चासि पन्नग। आत्मानं कारणं ह्यत्र त्वमाख्यासि भुजङ्गम॥ 13-1-40 (81209) सर्प उवाच। 13-1-41x (6732) सर्व एते ह्यस्ववशा दण्डचक्रादयो यथा। तथाहमपि तस्मान्मे नैष दोषो मतस्तव॥ 13-1-41 (81210) अथवा मतमेतत्ते तेप्यन्योऽन्यप्रयोजकाः। कार्यकारणसन्देहो भवत्यन्योन्यचोदनात्॥ 13-1-42 (81211) एवं सति न दोषो मे नास्मि वध्यो न किल्बिषी। किल्बिषं समवाये स्यान्मन्यसे यदि किल्बिषम्॥ 13-1-43 (81212) लुब्धक उवाच। 13-1-44x (6733) कारणं यदि स्याद्वै न कर्ता स्यास्त्वमप्युत। विनाशे कारणं त्वं च तस्माद्वध्योऽसि मे मतः॥ 13-1-44 (81213) असत्यपि कृते कार्ये नेह पन्नग लिप्यते। तस्मान्नात्रैव हेतुः स्याद्वध्यः किं बहु भाषसे॥ 13-1-45 (81214) सर्प उवाच। 13-1-46x (6734) कार्याभावे क्रिया न स्यात्सत्यसत्यपि कारणे। तस्मात्समेऽस्मिन्हेतौ मे वाच्यो हेतुर्विशेषतः॥ 13-1-46 (81215) यद्यहं कारणत्वेन मतो लुब्धक तत्त्वतः। अन्यः प्रयोक्तास्यादत्र किन्नु जन्तुविनाशने॥ 13-1-47 (81216) लुब्धक उवाच। 13-1-48x (6735) वध्यस्त्वं मम दुर्बुद्धे बालघाती नृशंसकृत्। भाषसे किं बहु पुनर्वध्यः सन्पन्नगाधम॥ 13-1-48 (81217) सर्प उवाच। 13-1-49x (6736) यथा हवींषि जुह्वाना मखे वै लुब्धकर्त्विजः। न फलं प्राप्नुवन्त्यत्र फलयोगे तथा ह्यहम्॥ 13-1-49 (81218) भीष्म उवाच। 13-1-50x (6737) तथा ब्रुवति तस्मिंस्तु पन्नगे मृत्युचोदिते। आजगाम ततो मृत्युः पन्नगं चाब्रवीदिदम्॥ 13-1-50 (81219) प्रचोदितोऽहं कालेन पन्नग त्वामचूचुदम्। विनाशहेतुर्नास्य त्वमहं न प्राणिनः शिशोः॥ 13-1-51 (81220) यथा वायुर्जलधरान्विकर्षति ततस्ततः। तद्वज्जलदवत्सर्प कालस्याहं वशानुगः॥ 13-1-52 (81221) सात्विका राजसाश्चैव तामसा ये च केचन। भावाः कालात्मकाः सर्वे प्रवर्तन्तेह जन्तुषु॥ 13-1-53 (81222) जङ्गमाः स्थावराश्चैव दिवि वा यदि वा भुवि। सर्वे कालात्मकाः सर्प कालात्मकमिदं जगत्॥ 13-1-54 (81223) प्रवृत्तयश्च लोके या तथैव च निवृत्तयः। तासां विकृतयो याश्च सर्वं कालात्मकं स्मृतम्॥ 13-1-55 (81224) आदित्यश्चन्द्रमा विष्णुरापो वायुः शतक्रतुः। अग्निः खं पृथिवी मित्रः पर्जन्यो वसवोऽदितिः॥ 13-1-56 (81225) सरितः सागराश्चैव भावाभावौ च पन्नग। सर्वे कालेन सृज्यन्ते ह्रियन्ते च पुनःपुनः॥ 13-1-57 (81226) एवं ज्ञात्वा कथं मां सदोषं सर्प मन्यसे। अथ चैवं गते दोषे मयि त्वमपि दोषवान्॥ 13-1-58 (81227) सर्प उवाच। 13-1-59x (6738) निर्दोषं दोषवन्तं वा न त्वां मृत्यो ब्रवीम्यहम्। त्वयाऽहं चोदित इति ब्रवीम्येतावदेव तु॥ 13-1-59 (81228) यदि काले तु दोषोऽस्ति यदि तत्रापि नेष्यते। दोषो नैव परीक्ष्यो मे न ह्यत्राधिकृता वयम्॥ 13-1-60 (81229) निर्मोक्षस्त्वस्य दोषस्य मया कार्यो यथा तथा। मृत्योरपि न दोषः स्यादिति मेऽत्र प्रयोजनम्॥ 13-1-61 (81230) भीष्म उवाच। 13-1-62x (6739) सर्पोऽथार्जुनकं प्राह श्रुतं ते मृत्युभाषितम्। नानागसं मां पाशेन सन्तापयितुमर्हसि। 13-1-62 (81231) लुब्धक उवाच। 13-1-63x (6740) मृत्योः श्रुतं मे वचनं तव चैव भुजङ्गम। नैव तावददोषत्वं भवति त्वयि पन्नग॥ 13-1-63 (81232) मृत्युस्त्वं चैव हेतुर्हि बालस्यास्य विनाशने। उभयं कारणं मन्ये न कारणमकारणम्॥ 13-1-64 (81233) धिङ्भृत्युं च दुरात्मानं क्रूरं दुःखकरं सताम्। त्वां चैवाहं वधिष्यामि परपापस्य कारणम्॥ 13-1-65 (81234) मृत्युरुवाच। 13-1-66x (6741) विवशौ कालवशगावावां निर्दिष्टकारिणौ। नावां दोषेण गन्तव्यौ यदि सम्यक्प्रपश्यसि॥ 13-1-66 (81235) लुब्धक उवाच। 13-1-67x (6742) युवामुभौ कालवशौ यदि मे मृत्युपन्नगौ। हर्षक्रोधौ यथा स्यातामेतदिच्छामि वेदितुम्॥ 13-1-67 (81236) मृत्युरुवाच। 13-1-68x (6743) या काचिदेव चेष्टा स्यान्सर्वा कालप्रचोदिता। पूर्वमेवैतदुक्तं हि मया लुब्धक तत्वतः॥ 13-1-68 (81237) तस्मादुभौ कालवशावावां निर्दिष्टकारिणौ। नावां दोपेण गन्तव्यौ त्वया लुब्धक कर्हिचित्॥ 13-1-69 (81238) भीष्म उवाच। 13-1-70x (6744) अथोपगम्य कालस्तु तस्मिन्धर्मार्थसंशये। अब्रवीत्पन्नगं मृत्युं लुब्धं चार्जुनकं तथा॥ 13-1-70 (81239) न ह्यहं नाप्ययं मृत्युर्नायं लुब्धक पन्नगः। किल्बिषी जन्तुमरणे न वयं हि प्रयोजकाः॥ 13-1-71 (81240) अकरोद्यदयं कर्म तन्नोऽर्जुनक चोदकम्। विनाशहेतुर्नान्योऽस्य वध्यतेऽयं स्वकर्मणा॥ 13-1-72 (81241) यदनेन कृतं कर्म तेनायं निधनं गतः। विनाशहेतुः कर्मास्य सर्वे कर्मवशा वयम्॥ 13-1-73 (81242) कर्मदायादवाँल्लोकः कर्मसम्बन्धलक्षणः। कर्माणि चोदयन्तीह यथान्योन्यं तथावयम्॥ 13-1-74 (81243) यथा मृत्पिण्डतः कर्ता कुरुते यद्यदिच्छति। एवमात्मकृतं कर्म मानवः प्रतिपद्यते॥ 13-1-75 (81244) यथा च्छायातपौ नित्यं सुसम्बद्धौ निरन्तरम्। तथा कर्म च कर्ता च सम्बद्धावात्मकर्मभिः॥ 13-1-76 (81245) एवं नाहं न वै मृत्युर्न सर्पो न तथा भव न्। न चेयं ब्राह्मणी वृद्धा शिशुरेवात्र कारणम्॥ 13-1-77 (81246) तस्मिंस्तथा ब्रुवाणे तु ब्राह्मणी गौतमी नृप। स्वकर्मप्रत्ययाँल्लोकान्मत्वाऽर्जुनकमब्रवीत्॥ 13-1-78 (81247) नैव कालो न भुजगो न मृत्युरिह कारणम्। स्वकर्मभिरयं बालः कालेन निधं गतः॥ 13-1-79 (81248) मया च तत्कृतं कर्म येनायं मे मृतः सुतः। यातु कालस्तथा मृत्युर्मुञ्चार्जुनक पन्नगम्॥ 13-1-80 (81249) भीष्म उवाच। 13-1-81x (6745) ततो यथागतं जग्मुर्मृत्युः कालोऽथ पन्नगः। अभूद्विशोकोऽर्जुनको विशोका चैव गौतमी॥ 13-1-81 (81250) एतच्छ्रुत्वा शमं गच्छ मा भूः शोकपरो नृप। स्वकर्मप्रत्ययाँल्लोकांस्त्रीन्विद्धि समितिंजय॥ 13-1-82 (81251) नैव त्वया कृतं कर्म नापि दुर्योधनेन वै। कालेनैतत्कृतं विद्धि निहता येन पार्थिवाः॥ 13-1-83 (81252) वैशम्पायन उवाच। 13-1-84x (6746) इत्येतद्वचनं श्रुत्वा बभूव विगतज्वरः। युधिष्ठरो महातेजाः पप्रच्छेदं च धर्मवित्॥ ॥ 13-1-84 (81253) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि प्रथमोऽध्यायः॥ 1 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-1-2 धर्मो बहुविधाकार इति ट. पाठ॥ 7-1-5 सीदे सीदामि सदा वर्षमिवाम्बुदम् इति थ.पाठः॥ 7-1-6 मत्कृते मन्निमित्तम्। प्रत्यमित्रैः अमित्राणां प्रतिकूलैरस्मदीयैरर्जुनशिखण्डिप्रभृतिभिः॥ 7-1-19 अथ तं साधुपाशेनेति ध. पाठ॥ 7-1-20 केन हेतुना केनोपायेन॥ 7-1-21 हेतुमेवाह अग्नाविति॥ 7-1-22 प्राप्तव्यमविचिन्तयन्निति झ.पाठः॥ 7-1-23 प्लवन्ते दुःखार्णवं तरन्ति। मज्जन्ति च तत्रैव। वस्त्रं क्लिन्नमिवोदके इति ट. पाठः 7-1-24 उत्सर्गे प्राणोत्सर्गे॥ 7-1-29 श्रेयः परलोकहितं तदेवाऽव्ययो लाभः सच शत्रून् हत्वैव लभ्य इत्यध्याहृत्य योज्यम्। बलिभ्यः सर्वेभ्यः प्रशस्तः श्रेष्ठश्च स्यात्। शत्रुवधाल्लोकत्रयेपि मान्यो भवतीत्यर्थः॥ 7-1-31 त्यजन्ति नाशयन्ति॥ 7-1-32 मे पुत्रको जीवितं न सम्प्राप्स्यते। गुणं पुण्यम्। जीवं जीवन्तम्॥ 7-1-33 शूली यज्ञं हत्वेति सम्बन्धः॥ 7-1-35 संस्तभ्य धैर्यमालम्ब्य॥ 7-1-36 अचूचुदत् प्रेरितवान्॥ 7-1-37 दष्टो दष्टवान्। किल्बिषं चेदस्ति तर्हि प्रयोक्तुरेव न प्रयोज्यस्य मम शरस्येवेत्यर्थः॥ 7-1-39 चेतनत्वात्किल्बिषीत्यवश्यं वध्योऽसीत्यर्थः॥ 7-1-42 आयुधं हि अयस्कान्तवत्प्रहर्तारं प्रयोजयति। तेनायुधकर्तापि प्रयोजकस्तस्य चायं कारयिता प्रहर्तुकामः प्रयोजक इत्यन्योन्यप्रयोज्यत्वान्न कस्यचिद्धन्तृत्वमित्यर्थः॥ 7-1-43 समवाये समुदाये॥ 7-1-45 यतः कृतेऽपि असति दुष्टे कार्ये दोषे हेतुः कर्ता न लिप्यते तवमते। तस्मात् चोरादिरत्रैव राज्ञां वध्यः प्रायश्चित्ती च न स्यात्॥ 7-1-46 कारणे कर्तरि सति कुठारोद्यमनादिकार्येण छिदिक्रिया जायते असत्यपि कर्तरि तरुशाखान्तनिघर्षेण कार्येण तज्जेनाग्निना वनदाहक्रिया जायते। तस्माच्छाखाया इव ममापि कर्तृत्वं अप्रयोजकत्वान्न दोषहेतुः विशेषाभावादित्यर्थः॥ 7-1-49 एवमृत्विगादिवदन्यप्रेर्यत्वान्नाहं किल्बिषी किन्तु मम प्रयोजक एवेति भावः॥ 7-1-53 कालात्मकाः कालस्येवाऽऽत्मा स्वभावो येषां ते। कालानुसारिण इत्यर्थः॥ 7-1-57 भावाभावावैश्वर्यानैश्वर्ये॥ 7-1-63 मे मया॥ 7-1-67 भो मृत्युपन्नगौ यदि युवां कालवशौ तर्हि मे मम तटस्तस्य परोपकर्तरि हर्षः अपकर्त्रोश्च युवयोरुपरि द्वेषो वा यता स्यातां तथा ब्रूतम्। एतदहं वेदितुमिच्छामीत्यध्याहारपूर्वकं योज्यम्। एवं सर्वस्य परवशत्वे उपकर्त्रपकर्त्रोः स्तुतिनिन्दे न स्यातामिति भावः 7-1-68 ईश्वराधीनो जनः सदसद्वा कुर्वाणो न स्तुत्यो न वा निन्द्य इति भावः॥ 7-1-69 दोषेण युक्ताविति शेषः। गन्तव्यौ ज्ञातव्यौ॥ 7-1-70 धर्मस्यार्थः फलं तत्र विषये॥ 7-1-74 कर्मैव दायादः पुत्रवत्तारकं तद्वान्। कर्मसम्बन्धः कर्मफलयोगः तदेव लक्षणं पुण्यपापवत्ताज्ञापकं यस्य तथा॥ 7-1-78 कर्मैव प्रत्ययः कारणं येषां तान् लोकान् स्वर्गनरकादीन्॥ 7-1-80 तत्कर्म पुत्रशोकप्रदम्॥

13-2-0 (81254) युधिष्ठिर उवाच। 13-2-0x (6747) पितामह महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद। श्रुतं मे महदाख्यानमिदं मतिमतांवर॥ 13-2-1 (81255) भूयस्तु श्रोतुमिच्छामि धर्मार्थसहितं नृप। कथ्यमानं त्वया किञ्चित्तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-2-2 (81256) केन मृत्युर्गृहस्थेन धर्ममाश्रित्य निर्जितः। इत्येतद्धर्ममाचक्ष्व तत्त्वेनापि च पार्थिव॥ 13-2-3 (81257) भीष्म उवाच। 13-2-4x (6748) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। यथा मृत्यर्गृहस्थेन धर्ममाश्रित्य निर्जितः॥ 13-2-4 (81258) मनोः प्रजापते राजन्निक्ष्वाकुरभवत्सुतः। तस्य पुत्रशतं जज्ञे नृपतेः सूर्यवर्चसः॥ 13-2-5 (81259) दशमस्तस्य पुत्रस्तु दशाश्वो नाम भारत। माहिष्मत्यामभूद्राजा धर्मात्मा सत्यविक्रमः॥ 13-2-6 (81260) दशाश्वस्य सुतस्त्वासीद्राजा परमधार्मिकः। सत्ये तपसि दाने च यस्य नित्यं रतं मनः॥ 13-2-7 (81261) मदिराश्व इति ख्यातः पृथिव्यां पृथिवीपतिः। धनुर्वेदे च वेदे च निरतो योऽभवत्सदा॥ 13-2-8 (81262) मदिराश्वस्य पुत्रस्तु द्युतिमान्नाम पार्थिवः। महाभागो महातेजा महासत्वो महाबलः॥ 13-2-9 (81263) पुत्रो द्युतिमतस्त्वासीद्राजा परमधार्मिकः। सर्वलोकेषु विख्यातः सुवीरो नाम नामतः। धर्मात्मा कोशवांश्चापि देवराज इवापरः॥ 13-2-10 (81264) सुवीरस्य तु पुत्रोऽभूत्सर्वसङ्ग्रामदुर्जयः। दुर्जयो नाम विख्यातः सर्वशस्त्रभृतांवर॥ 13-2-11 (81265) दुर्जयस्येन्द्रवपुषः पुत्रोऽग्निसदृशद्युतिः। दुर्योधनो नाम महान्राजा राजर्षिसत्तमः॥ 13-2-12 (81266) तस्येन्द्रसमवीर्यस्य सङ्ग्रामेष्वनिवर्तिनः। विषये वासवस्तस्य सम्यगेव प्रवर्षति॥ 13-2-13 (81267) रत्नैर्धनैश्च पशुभिः सस्यैश्चापि पृथग्विधैः। नगरं विषयश्चास्य प्रतिपूर्णस्तदाऽभवत्॥ 13-2-14 (81268) न तस्य विषये चाभूत्कृपणो नापि दुर्गतः। व्याधितो वा कृशो वाऽपरि तस्मिन्नाभून्नरः क्वचित्॥ 13-2-15 (81269) सुदक्षिणो मधुरवागनसूयुर्जितेन्द्रियः। धर्मात्मा चानृशंसश्च विक्रान्तोऽथाविकत्थनः॥ 13-2-16 (81270) यज्वा च दान्तो मेधावी ब्रह्मण्यः सत्यसङ्गरः। न चावमन्ता दाता च वेदवेदाङ्गपारगः॥ 13-2-17 (81271) तं नर्मदा देवनदी पुण्या शीतजला शिवा। चकमे पुरुषव्याघ्रं स्वेन भावेन भारत॥ 13-2-18 (81272) तस्यां जज्ञे तदा नद्यां कन्या राजीवलोचना। नाम्ना सुदर्शना राजन्रूपेण च सुदर्शना॥ 13-2-19 (81273) तादृग्रूपा न नारीषु भूतपूर्वा युधिष्ठिर। दुर्योधनसुता यादृगभवद्वरवर्णिनी॥ 13-2-20 (81274) तामग्निश्चकमे साक्षाद्राजकन्यां सुदर्शनाम्। स्वरूपं दीप्तिमत्कृत्वा शरदर्कसमद्युति॥ 13-2-21 (81275) सा चाग्निशरणे राज्ञः शुश्रूषाकृतनिश्चया। नियुक्ता पितृसन्देशादारिराधयिषुः शिखिम्॥ 13-2-22 (81276) तस्या मनोहरं रूपं दृष्ट्वा देवो हुताशनः। मन्मथेन समादिष्टः पत्नीत्वे यतते मिथः॥ 13-2-23 (81277) भज मामनवद्याङ्गि कामात्कमललोचने। रम्भोरु मृगशावाक्षि पूर्णचन्द्रनिभानने॥ 13-2-24 (81278) तवेदं पद्मपत्राक्षं मुखं दृष्ट्वा मनोहरम्। भ्रूलताललितं कान्तमनङ्गो बाधते हि माम्॥ 13-2-25 (81279) ललाटं चन्द्ररेखाभं शिरोरुहविभूषितम्। दृष्ट्वा ते पत्रलेखान्तमनङ्गो बाधते भृशम्॥ 13-2-26 (81280) बालातपेन तुलितं सस्वेदपुलकोद्गमम्। बिम्बाधरोष्ठवदनं विबुद्धमिव पङ्कजम्। अतीव चारुविभ्रान्तं मदमावहते मम॥ 13-2-27 (81281) दन्तप्रकाशनियता वाणी तव सुरक्षिता। ताम्रपल्लवसंकाशा जिह्वेयं मे मनोहरा॥ 13-2-28 (81282) समाः स्निग्धाः सुजाताश्च सहिताश्च द्विजास्तव। द्विजप्रिये प्रसीदस्व भज मां सुभगा ह्यसि॥ 13-2-29 (81283) मनोज्ञं सुकृतापाङ्गं मुखं तव मनोहरम्। स्तनौ ते संहतौ भीरु हाराभरणभूषितौ॥ 13-2-30 (81284) पक्वबिल्वप्रतीकाशौ कर्कशौ सङ्गमक्षमौ। गम्भीरनाभिसुभगे भज मां वरवर्णिनि॥ 13-2-31 (81285) भीष्म उवाच। 13-2-32x (6749) सैवमुक्ता विरहिते पावकेन महात्मना। ईषदाकम्पहृदया व्रीडिता वाक्यमब्रवीत्॥ 13-2-32 (81286) नलु नाम कुलीनानां कन्यकानां विशेषतः। माता पिता प्रभवतः प्रदाने बान्धवाश्च ये॥ 13-2-33 (81287) पाणिग्रहणमन्त्रैश्च हुते चैव विभावसौ। सतां मध्ये निविष्टायाः कन्यायाः शरणं पतिः 13-2-34 (81288) साऽहं नात्मवशा देव पितरं वरयस्व मे। 13-2-35 (81289) अथ नातिचिराद्राजा कालाद्दुर्योधनस्तदा। यज्ञसम्भारनिपुणान्मन्त्रीनाहूय चोक्तवान्। यज्ञं यक्ष्येऽहमिति वै सम्भारान्सम्भ्रियन्तु मे॥ 13-2-36 (81290) ततः समाहिते तस्य यज्ञे ब्राह्मणसत्तमैः। विप्ररूपी हुतवहो नृपं कन्यामयाचत॥ 13-2-37 (81291) न तु राजा प्रदानाय तस्मै भावमकल्पयत्। दरिद्रश्चासवर्णश्च ममायमिति पार्थिवः। इति तस्मै न वै कन्यां दित्सां चक्रे नराधिपः॥ 13-2-38 (81292) अथ दीक्षामुपेतस्य यज्ञे तस्य महात्मनः। आहितो हवनार्थाय वेद्यामग्निः प्रणश्यत॥ 13-2-39 (81293) ततः स भीतो नृपतिर्भृशं प्रव्यथितेन्द्रियः। मन्त्रिणो ब्राह्मणांश्चैव पप्रच्छ किमिदं भवेत्। यज्ञे समिद्धो भगवान्नष्टो मे हव्यवाहनः॥ 13-2-40 (81294) सम्मन्त्रकुशलैस्तैस्तैर्ब्राह्मणैर्वेदपारगैः। ऋत्विग्भिर्मन्त्रकुशलैर्यज्यतां वा हुताशनः॥ 13-2-41 (81295) अथ ऋक्सामयजुषां ब्राह्मणैर्वेदपारगैः। वेदतत्वार्थकुशलैस्ततः सोमपुरस्करैः॥ 13-2-42 (81296) गुह्यैश्च नामभिः सर्वैराहूतो हव्यवाहनः। स्वरूपं दीप्तिमत्कृत्वा शरदर्कसमद्युतिः॥ 13-2-43 (81297) ततो महात्मा तानाह दहनो ब्राह्मणर्षभान्। वरयाम्यात्मनोऽर्थाय दुर्योधनसुतामिति॥ 13-2-44 (81298) ततस्ते कल्यमुत्थाय तस्मै राज्ञे न्यवेदयन्। ब्राह्मणा विस्मिताः सर्वे यदुक्तं चित्रभानुना॥ 13-2-45 (81299) ततः स राजा तच्छ्रुत्वा वचनं ब्रह्मवादिनाम्। अवाप्य परमं हर्षं तथेति प्राह बुद्धिमान्॥ 13-2-46 (81300) अयाचत च तं शुल्कं भगवन्तं विभावसुम्। नित्यं सान्निध्यमिह ते चित्रभानो भवेदिति॥ 13-2-47 (81301) तमाह भगवानग्निरेवमस्त्विति पार्थिवम्। ततः सान्निध्यमद्यापि माहिष्मत्यां विभावसोः॥ दृष्टं हि सहदेवेन दिशं विजयता च तत्। 13-2-48 (81302) ततस्तां समलङ्कृत्य कन्यामहतवाससम्। ददौ दुर्योधनो राजा पावकाय महात्मने॥ 13-2-49 (81303) प्रतिजग्राह चाग्निस्तु राजकन्यां सुदर्शनाम्। विधिना वेददृष्टेन वसोर्धारामिवाध्वरे॥ 13-2-50 (81304) तस्या रूपेण शीलेन कुलेन वपुषा श्रिया। अभवत्प्रीतिमानग्निर्गर्भं चास्यां समादधे॥ 13-2-51 (81305) तस्याः समभवत्पुत्रो नाम्नाऽग्नेयः सुदर्शनः॥ 13-2-52 (81306) सुदर्शनस्तु रूपेण पूर्णेन्दुसदृशोपमः। शिशुरेवाध्यगात्सर्वं परं ब्रह्म सनातनम्॥ 13-2-53 (81307) अथौघवान्नाम नृपो नृगस्यासीत्पितामहः। तस्याप्योघवती कन्या पुत्रश्चौघरथोऽभवत्॥ 13-2-54 (81308) तामोघवान्ददौ तस्मै स्वयमोघवतीं सुताम्। सुदर्शनाय विदुषे भार्यार्थे देवरूपिणीम्॥ 13-2-55 (81309) स गृहस्थाश्रमरतस्तया सह सुदर्शनः। कुरुक्षेत्रेऽवसद्राजन्नोघवत्या समन्वितः॥ 13-2-56 (81310) गृहस्थश्चावजेष्यामि मृत्युमित्येव स प्रभो। प्रतिज्ञामकरोद्धीमान्दीप्ततेजा विशाम्पते॥ 13-2-57 (81311) तामेवौघवतीं राजन्स पावकसुतोऽब्रवीत्। अतिथेः प्रतिकूलं ते न कर्तव्यं कथञ्चन॥ 13-2-58 (81312) येनयेन च तुष्येत नित्यमेव त्वयाऽतिथिः। अप्यात्मनः प्रदानेन न ते कार्या विचारणा॥ 13-2-59 (81313) एतद्व्रतं मम सदा हृदि सम्परिवर्तते। गृहस्थानां च सुश्रोणि नातिथेर्विद्यते परम्॥ 13-2-60 (81314) प्रमाणं यदि वामोरु वचस्ते मम शोभने। इदं वचनमव्यग्रा हृदि त्वं धारयेः सदा॥ 13-2-61 (81315) निष्क्रान्ते मयि कल्याणि तथा सन्निहितेऽनघे। नातिथिस्तेऽवमन्तव्यः प्रमाणं यद्यहं तव॥ 13-2-62 (81316) तमब्रवीदोघवती तथा मूर्ध्नि कृताञ्जलिः। न मे त्वद्वचनात्किञ्चिन्न कर्तव्यं कथञ्चन॥ 13-2-63 (81317) जिगीषमाणस्तु गृहे तदा मृत्युः सुदर्शनम्। पृष्ठतोऽन्वगमद्राजन्रन्ध्रान्वेषी तदा सदा॥ 13-2-64 (81318) इध्मार्थं तु गते तस्मिन्नग्रिपुत्रे सुदर्शने। अतिधिर्ब्राह्मणः श्रीमांस्तामाहौघवतीं तदा॥ 13-2-65 (81319) आतिथ्यं कृतमिच्छामि त्वयाऽद्य वरवर्णिनि। प्रमाणं यदि धर्मस्ते गृहस्थाश्रमसम्मतः॥ 13-2-66 (81320) इत्युक्ता तेन विप्रेणि राजपुत्री यशस्विनी। विधिना प्रतिजग्राह वेदोक्तेन विशांपते॥ 13-2-67 (81321) आसनं चैव पाद्यं च तस्मै दत्त्वा द्विजातये। प्रोवाचौघवती विप्रं केनार्थः किं ददामि ते॥ 13-2-68 (81322) तामब्रवीत्ततो विप्रो राजपुत्रीं सुदर्शनाम्। त्वया ममार्थः कल्याणि निर्विशङ्कैतदाचर॥ 13-2-69 (81323) यदि प्रमाणं धर्मस्ते गृहस्थाश्रमसम्मतः। प्रदानेनात्मनो राज्ञि कर्तुमर्हसि मे प्रियम्॥ 13-2-70 (81324) स तया छन्द्यमानोऽन्यैरीप्सितैर्नृपकन्यया। नान्यमात्मप्रदानात्स तस्या वव्रे परं द्विजः॥ 13-2-71 (81325) सा तु राजसुता स्मृत्वा भर्तुर्वचनमादितः। तथेति लज्जमाना सा तमुवाच द्विजर्षभम्॥ 13-2-72 (81326) ततो विहस्य विप्रर्षिः सा चैवोपविवेश ह। संस्मृत्य भर्तुर्वचनं गृहस्थाश्रमकाङ्क्षिणः॥ 13-2-73 (81327) अथेध्मान्समुपादाय स पावकिरुपागमत्। मृत्युना रौद्रभावेन नित्यं बन्धुरिवान्वितः॥ 13-2-74 (81328) ततस्त्वाश्रममागम्य स पावकसुतस्तदा। तां व्याजहारौघवतीं क्वासि यातेति चासकृत्॥ 13-2-75 (81329) तस्मै प्रतिवचः सा तु भर्त्रे न प्रददौ तदा। कराभ्यां तेन विप्रेण स्पृष्टा भर्तृव्रता सती॥ 13-2-76 (81330) उच्छिष्टाऽस्मीति मन्वाना लज्जिता भर्तुरेव च। तूष्णींभूताऽभवत्साध्वी विप्रकोपाच्च शङ्किता॥ 13-2-77 (81331) अथ तां किन्विति पुनः प्रोवाच स सुदर्शनः। क्व सा साध्वी क्व सायाता गरीय किमतो मम॥ 13-2-78 (81332) पतिव्रता सत्यशीला नित्यं चैवार्जवे रता। कथं न प्रत्युदेत्यद्य स्मयमाना यथापुरम्॥ 13-2-79 (81333) उटजस्थस्तु तं विप्रः प्रत्युवाच सुदर्शनम्। अतिथिं विद्धि सम्प्राप्तं ब्राह्मणं पावके च माम्॥ 13-2-80 (81334) अनया छन्द्यमानोऽहं भार्यया तव सत्तम। तैस्तैरतिथिसत्कारैर्ब्रह्मन्नेषा वृता मया॥ 13-2-81 (81335) आत्मप्रदानविधिना मामर्चति शुभानना। अनूरूपं यदत्रान्यत्तद्भवान्कर्तुमर्हति॥ 13-2-82 (81336) कूटमुद्गरहस्तस्तु मृत्युस्तं वै समन्वगात्। हीनप्रतिज्ञमत्रैवं वधिष्यामीति चिन्तयन्॥ 13-2-83 (81337) सुदर्शनस्तु मनसा कर्मणा चक्षुषा गिरा। त्यक्तेर्ष्यस्त्यक्तमन्युश्च स्मयमानोऽब्रवीदिदम्॥ 13-2-84 (81338) सुरतं तेऽस्तु विप्राग्र्य प्रीतिर्हि परमा मम। गृहस्थस्य हि धर्मोऽग्र्यः सम्प्राप्तातिथिपूजनम्॥ 13-2-85 (81339) अतिथिः पूजितो यस्य गृहस्थस्य तु गच्छति। नान्यस्तस्मात्परो धर्म इति प्राहुर्मनीषिणः॥ 13-2-86 (81340) प्राणाश्च मम दाराश्च यच्चान्यद्विद्यते वसु। अतिथिभ्यो मया देयमिति मे व्रतमाहितम्॥ 13-2-87 (81341) निःसन्दिग्धं यथा वाक्यमेतन्मे समुदाहृतम्। तेनाहं विप्र सत्येन स्वयमात्मानमालभे॥ 13-2-88 (81342) पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम्। बुद्धिरात्मा मनः कालो दिशश्चैव गुणा दश॥ 13-2-89 (81343) नित्यमेव हि पश्यन्ति देहिनां देहसंश्रिताः। सुकृतं दुष्कृतं चापि कर्म कर्मवतांवर॥ 13-2-90 (81344) यथैषा नानृता वाणी मयाऽद्य समुदीरिता। तेन सत्येन मां देवाः पालयन्तु दहन्तु वा॥ 13-2-91 (81345) ततो नादः समभवद्दिक्षु सर्वासु भारत। असकृत्सत्यमित्येवं नैतन्मिथ्येति सर्वतः॥ 13-2-92 (81346) उटजात्तु ततस्तस्मान्निश्चक्राम स वै द्विजः। वपुषा द्यां च भूमिं च व्याप्य वायुरिवोद्यतः॥ 13-2-93 (81347) स्वरेण विप्रः शैक्षेण त्रींल्लोकाननुनादयन्। उवाच चैनं धर्मज्ञं पूर्वमामन्त्र्य नामतः॥ 13-2-94 (81348) धर्मोऽहमस्मि भद्रं ते जिज्ञासार्थं तवानघ। प्राप्तः सत्यं च ते ज्ञात्वा प्रीतिर्मे परमा त्वयि॥ 13-2-95 (81349) विजितश्च त्वया मृत्युर्योऽयं त्वामनुगच्छति। रन्ध्रान्वेषी तव सदा त्वया धृत्या वशीकृतः॥ 13-2-96 (81350) न चास्ति शक्तिस्त्रैलोक्ये कस्य चित्पुरुषोत्तम। पतिव्रतामिमां साध्वीं तवोद्वीक्षितुमप्युत॥ 13-2-97 (81351) रक्षिता त्वद्गुणैरेषा पातिव्रत्यगुणैस्तथा। अधृष्या यदियं ब्रूयात्तथा तन्नान्यथा भवेत्॥ 13-2-98 (81352) एषा हि तपसा स्वेन संयुक्ता ब्रह्मवादिनी। पावनार्थं च लोकस्य सरिच्छ्रेष्ठा भविष्यति॥ 13-2-99 (81353) अर्धेनौघवती नाम त्वामर्धेनानुयास्यति। शरीरेण महाभागा योगो ह्यस्या वशे स्थितः। अनया सह लोकांश्च गन्ताऽसि तपसार्जितान्॥ 13-2-100 (81354) यत्र नावृत्तिमभ्येति शाश्वतांस्ताननुत्तमान्। अनेन चैव देहेन लोकांस्त्वमभिपत्स्यसे॥ 13-2-101 (81355) निर्जितश्च त्वया मृत्युरैश्वर्यं च तवोत्तमम्। पञ्चभूतान्यतिक्रान्तः स्ववीर्याच्च मनोजवः। 13-2-102 (81356) गृहस्थधर्मेणानेन कामक्रोधौ च ते जितौ॥ स्नेहो रागश्च तन्द्री च मोहो द्रोहश्च केवलः। तव शुश्रूषया राजन्राजपुत्र्या च निर्जिताः॥ 13-2-103 (81357) भीष्म उवाच। 13-2-104x (6750) शुक्लानां तु सहस्रेण वाजिनां रथमुत्तमम्। युक्तं प्रगृह्य भगवान्वासवोप्याजगाम तम्॥ 13-2-104 (81358) मृत्युरात्मा च लोकाश्च जिता भूतानि पञ्च च। बुद्धिः कालो मदो मोहः कामक्रोधौ तथैव च 13-2-105 (81359) तस्माद्गृहाश्रमस्थस्य नान्यद्दैवतमस्ति वै। ऋतेऽतिथिं नरव्याघ्र मनसैतद्विचारय॥ 13-2-106 (81360) अतिथिः पूजितो यद्धि ध्यायते मनसा शुभम्। न तत्क्रतुशतेनापि तुल्यमाहुर्मनीपिण॥ 13-2-107 (81361) सुदत्तं सुकृतं वाऽपि कम्पयेदप्यनर्चितः॥ 13-2-108 (81362) पात्रं त्वतिथिमासाद्य शीलाढ्यं यो न पूजयेत्। स दत्त्वा तुष्कृतं तस्मै पुण्यमादाय गच्छति॥ 13-2-109 (81363) एतत्ते कथितं पुत्र मयाऽऽख्यानमनुत्तमम्। यथा हि विजितो मृत्युर्गृहस्थेन पुराऽभवत्॥ 13-2-110 (81364) धन्यं यशस्यमायुष्यमिदमाख्यानमुत्तमम्। बुभूषताऽभिमन्तव्यं सर्वदुश्चरितापहम्॥ 13-2-111 (81365) इदं यः कथयेद्विद्वानहन्यहनि भारत। सुदर्शनस्य चरितं पुण्याँल्लोकानवाप्नुयात्॥ ॥ 13-2-112 (81366) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्वितीयोऽध्यायः॥ 2 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-2-15 दुर्गतो दरिद्रः॥ 7-2-21 चकमे कामयामास॥ 7-2-38 असवर्णः अक्षत्रियः। दित्सां दातुमिच्छाम्॥ 7-2-39 प्रणश्यत नादृश्यत॥ 7-2-43 दर्शयामासेति शेषः। 7-2-45 कल्यं प्रातः॥ 7-2-49 अहतं नवं वासो यस्यास्ताम्॥ 7-2-50 वसोर्धारां सन्ततां घृतधाराम्॥ 7-2-53 दृशाभ्यां दृग्भ्यां सहितं सदृशं वक्रं तस्मिन् पूर्णेन्दोरुपमा सादृश्यं यस्य पूर्णेन्दुसदृशोपमः॥ 7-2-57 गृहस्थश्च गृहस्थ एव॥ 7-2-59 आत्मनः शरीरस्य॥ 7-2-62 प्रमाणं हितज्ञापकम्॥ 7-2-63 किञ्चिन्न कर्तव्यमिति न अपितु कर्तव्यमेव॥ 7-2-64 पृष्ठतस्तस्याप्रत्यक्षं गृहेऽन्वगमत्॥ 7-2-65 ब्राह्मणस्तद्रूपी मृत्युः॥ 7-2-69 एतद्रतप्रदानम्॥ 7-2-70 राज्ञि राजकन्ये॥ 7-2-71 छन्द्यमानः प्रलोभ्यमानः॥ 7-2-77 विप्रकाराच्च शङ्कितेति थ. पाठ॥ 7-2-82 अनुरूपं स्त्रीदूषणानुगुणं दण्डम्॥ 7-2-83 कूटमुद्गरो लोहदण्डः। हीनप्रतिज्ञं त्यक्तातिथिव्रतम्॥ 7-2-89 गुणाः इन्द्रियाणि तदभिमानिन्यो देवता इत्यर्थः॥ 7-2-94 शैक्षेण उदात्तादिधर्मवता॥ 7-2-100 अर्धेन ओघवती नाम नदी भविष्यतीति शेषः। योगो हीति योगसिद्धेयमतः शरीरद्वयं करिष्यतीत्यर्थः॥ 7-2-103 राजन्निति ऋषिराजत्वात् राजजामानृत्वाद्वा संबोधनम्॥ 7-2-105 बुद्धिरित्यादावपि जितेत्याद्यनुषङ्गः॥ 7-2-111 बुभूषता मिच्छता॥

युधिष्ठिर उवाच। प्रज्ञाश्रुताभ्यां वृत्तेन शीलेन च यथा भवान्। गुणैश्च विविधैः सर्वैर्वयसा च समन्वितः॥ 13-3-1 (81367) भवान्विशिष्टो बुद्ध्या च प्रज्ञया तपसा तथा। `सर्वेषामेव जातानां सतामेतन्न संशयः॥' 13-3-2 (81368) तस्माद्भवन्तं पृच्छामि धर्मं धर्मभृतांवर। नान्यस्त्वदन्यो लोकेषु प्रष्टव्योस्ति नराधिप॥ 13-3-3 (81369) क्षत्रियो यदि वा वैश्यः शूद्रो वा राजसत्तम। ब्राह्मण्यं प्राप्नुयाद्येन तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-3-4 (81370) `ब्राह्मण्यं यदि दुष्प्रापं त्रिभिर्वर्णैर्नराधिप।' तपसा वा सुमहता कर्मणा वा श्रुतेन वा। ब्राह्मण्यमथ चेदिच्छेत्कथं शक्यं पितामह॥ 13-3-5 (81371) भीष्म उवाच। 13-3-6x (6751) ब्राह्मण्यमतिदुष्प्राप्यं वर्णैः क्षत्रादिभिस्त्रिभिः। परं हि सर्वभूतानां स्थानमेतद्युधिष्ठिर॥ 13-3-6 (81372) बह्विस्तु संसरन्योनीर्जायमानः पुनःपनः। पर्याये तात कस्मिंश्चिद्ब्राह्मणो नाम जायते॥ 13-3-7 (81373) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। मतङ्गस्य च संवादं गर्दभ्याश्च युधिष्ठिर॥ 13-3-8 (81374) द्विजातेः कस्यचित्तात तुल्यवर्णः सुतस्त्वभूत्। मतङ्गो नाम नाम्नाऽऽसीत्सर्वैः समुदितो गुणैः॥ 13-3-9 (81375) स यज्ञकारः कौन्तेय पित्रोत्सृष्टः परंतप। प्रायाद्गर्दभयुक्तेन रथेनाप्याशुगामिना॥ 13-3-10 (81376) स बालं गर्दभं राजन्वहन्तं मातुरन्तिके। निरविध्यत्प्रतोदेन नासिकायां पुनःपुनः॥ 13-3-11 (81377) तं दृश्य नसि निर्भिन्नं गर्दभी पुत्रगृद्धिनी। उवाच मा शुचः पुत्र चण्डालस्त्वाभिविध्यति॥ 13-3-12 (81378) ब्राह्मणो दारुणो नास्ति मैत्रो ब्राह्मण उच्यते। आचार्यः सर्वभूतानां शास्ता किं प्रहरिष्यति॥ 13-3-13 (81379) अयं तु पापप्रकृतिर्बाले न कुरुते दयाम्। स्वयोनिं मानयत्येष भावो भावं नियच्छति॥ 13-3-14 (81380) एतच्छ्रुत्वा मतङ्गस्तु दारुणं रासभीवचः। अवतीर्य रथात्तूर्णं रासभीं प्रत्यभाषत॥ 13-3-15 (81381) ब्रूहि रासभि कल्याणि माता मे येन दूषिता। केन मां वेत्सि चण्डालं ब्राह्मण्यं केन मेऽनशत्। तत्त्वेनैतन्महाप्राज्ञे ब्रूहि सर्वमशेषतः॥ 13-3-16 (81382) गर्दभ्युवाच। 13-3-17x (6752) ब्राह्मण्यां वृषलेन त्वं मत्तायां नापितेन ह। जातस्त्वमसि चण्डालो ब्राह्मण्यं तेन तेऽनशत्॥ 13-3-17 (81383) एवमुक्तो मतङ्गस्तु प्रतिप्रायाद्गृहं पुनः। तमागतमभिप्रेक्ष्य पिता वाक्यमथाब्रवीत्॥ 13-3-18 (81384) यस्त्वं यज्ञार्थसंसिद्धौ नियुक्तो गुरुकर्मणि। कस्मात्प्रतिनिवृत्तोसि कच्चिन्न कुशलं तव॥ 13-3-19 (81385) मतङ्ग उवाच। 13-3-20x (6753) अन्त्ययोनिरयोनिर्वा कथं स कुशली भवेत्। कुशलं तु कुतस्तस्य यस्येयं जननी पितः॥ 13-3-20 (81386) ब्राह्मण्यां वृषलाञ्जातं पितर्वेदयते हि माम्। अमानुषी गर्दभीयं तस्मात्तप्स्ये तपो महत्॥ 13-3-21 (81387) एवमुक्त्वा स पितरं प्रतस्थे कृतनिश्चयः। ततो गत्वा महारण्यमतपत्सुमहत्तपः॥ 13-3-22 (81388) ततः स तापयामास विबुधांस्तपसाऽन्वितः। मतङ्गः सुसुखं प्रेप्सुः स्थानं सुचरितादपि॥ 13-3-23 (81389) तं तथा तपसा युक्तमुवाच हरिवाहनः। मतङ्ग तप्स्यसे किं त्वं भोगानुत्सृज्य मानुषान्॥ 13-3-24 (81390) वरं ददामि ते हन्त वृणीष्व त्वं यदिच्छसि। यच्चाप्यवाप्यं हृदि ते सर्वं तद्ब्रूहि मा चिरम्॥ 13-3-25 (81391) मतङ्ग उवाच। 13-3-26x (6754) ब्राह्मण्यं कामयानोऽहमिदमारब्धवांस्तपः। गच्छेयं तदवाप्येह वर एष वृतो मया॥ 13-3-26 (81392) भीष्म उवाच। 13-3-27x (6755) एतच्छ्रुत्वा तु वचनं तमुवाच पुरदरः। मतङ्ग दुर्लभमिदं विप्रत्वं प्रार्थ्यते त्वया॥ 13-3-27 (81393) ब्राह्मण्यं प्रार्थयानस्त्वमप्राप्यमकृतात्मभिः। विनशिष्यसि दुर्बुद्धे तदुपारम मा चिरम्॥ 13-3-28 (81394) श्रेष्ठं यत्सर्वभूतेषु तपो यदतिवर्तते। तदग्र्यं प्रार्थयानस्त्वमचिराद्विनशिष्यसि॥ 13-3-29 (81395) देवतासुरमर्त्येषु यत्पवित्रं परं स्मृतम्। चण्डालयोनौ जातेन न तत्प्राप्यं कथञ्चन॥ ॥ 13-3-30 (81396) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि तृतीयोऽध्यायः॥ 3 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-3-1 वृत्तमाचारः। शीलं विनयः॥ 7-3-4 ब्राह्मण्यं चेदिच्छेत्तर्हि केन प्राप्तुयात्तदिति अनुषज्य व्याख्येयम्॥ 7-3-7 पर्याये आवृत्तौ जन्मनाम्॥ 7-3-9 तुल्यवर्णः अन्यवर्णजोऽपि जातकर्मादिसंस्कारयोगात्तुल्यवर्णत्वं गतः। नाम प्रसिद्धम्॥ 7-3-10 यज्ञकारः यज्ञं कारयन् आर्त्विज्यं कुर्वन्नित्यर्थः। प्रायात् अग्निचयनार्थमिष्टका आनेतुमित्यर्थाद्गम्यते॥ 7-3-11 बालं अशिक्षितम्॥ 7-3-14 बाले त्वयि। भावः जातिस्वभावः। भावं वुद्धिं नियच्छति मार्गान्तरादपकर्षति। भावं भावोऽधिगच्छतीति थ.ध.पाठः॥ 7-3-15 करुणं रासभीवच इति ध.पाठः॥ 7-3-19 संसिद्धौ संसिद्ध्यर्थम्॥ 7-3-20 अन्त्ययोनिश्चण्डालजातिः। अयोनिस्तदन्यः कुत्सितयोनिः। तयोर्हीनकर्मतया कुशलित्वं नास्तीत्यर्थः॥ 7-3-23 सुचरितात्तपसश्च हेतोः स्थानं ब्राह्मण्यं सुखेन प्रेप्सुर्विबुधांस्तापयामासेति सम्बन्धः॥ 7-3-24 हरिवाहन इन्द्रः॥

भीष्म उवाच। एवमुक्तो मतङ्गस्तु संशितात्मा यतव्रतः। अतिष्ठदेकपादेन वर्षाणां शतमच्युतः॥ 13-4-1 (81397) तमुवाच ततः शक्रः पुनरेव महायशाः। ब्राह्मण्यं दुर्लभं तात प्रार्थयानो न लप्स्यसे॥ 13-4-2 (81398) मतङ्ग परमं स्थानं प्रार्थयन्विनशिष्यसि। मा कृथाः साहसं पुत्र नैष धर्मपथस्तव॥ 13-4-3 (81399) `विमार्गतो मार्गमाणः सर्वथा नभविष्यसि'। न हि शक्यं त्वया प्राप्तुं ब्राह्मण्यमिह दुर्मते। अप्राप्यं प्रार्थयानो हि नचिराद्विनशिष्यसि॥ 13-4-4 (81400) मतङ्ग परमं स्थानं वार्यमाणोऽसकृन्मया। चिकीर्षस्येव तपसा सर्वथा नभविष्यसि॥ 13-4-5 (81401) तिर्यग्योनिगतः सर्वो मानुष्यं यदि गच्छति। स जायते पुल्कसो वा चण्डालो वाऽप्यसंशयः॥ 13-4-6 (81402) पुल्कसः पापयोनिर्वा यः कश्चिदिह लक्ष्यते। स तस्यामेव सुचिरं मतङ्ग परिवर्तते॥ 13-4-7 (81403) ततो दशशते काले लभते शूद्रतामपि। शूद्रयोनावपि ततो बहुशः परिवर्तते॥ 13-4-8 (81404) ततस्त्रिंशद्गणे काले लभते वैश्यतामपि। वैश्यतायां चिरं कालं तत्रैव परिवर्तते। ततः षष्टिगुणे काले राजन्यो नाम जायते॥ 13-4-9 (81405) ततः षष्टिगुणे काले लभते ब्रह्मबन्धुताम्। ब्रह्मबन्धुश्चिरं कालं ततस्तु परिवर्तते॥ 13-4-10 (81406) ततस्तु द्विशते काले लभते काण्डपृष्ठताम्। काण्डपृष्ठश्चिरं कालं तत्रैव परिवर्तते॥ 13-4-11 (81407) ततस्तु त्रिशते काले लभते जपतामपि। तं च प्राप्य चिरं कालं तत्रैव परिवर्तते॥ 13-4-12 (81408) ततश्चतुःशते काले श्रोत्रियो नाम जायते। श्रोत्रियत्वे चिरं कालं तत्रैव परिवर्तते॥ 13-4-13 (81409) तदेवं शोकहर्षौ तु कामद्वेषौ च पुत्रक। अतिमानातिवादौ च प्रविशेते द्विजाधमम्॥ 13-4-14 (81410) तांश्चेज्जयति शत्रून्स तदा प्राप्नोति सद्गतिम्। अथ ते वै जयन्त्येनं तालं पक्वमिवापतेत्॥ 13-4-15 (81411) मतङ्ग सम्प्रधार्यैवं यदहं त्वामचूचुदम्। वृणीष्व काममन्यं त्वं ब्राह्मण्यं हि सुदुर्लभम्॥ ॥ 13-4-16 (81412) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुर्थोऽध्यायः॥ 4 ॥।

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-4-11 काण्डपृष्ठतां शस्त्रजीवित्वम्॥ 7-4-12 जपतां गायत्रीमात्रसेविनां कुले जन्मेति शेषः॥ 7-4-13 श्रोत्रियः अधीतवेदः॥ 7-4-14 तत् तदा श्रोत्रियत्वलाभेऽपि॥ 7-4-15 ते शोकादयः। एनं श्रोत्रियम्॥

भीष्म उवाच। एवमुक्तो मतङ्गस्तु संशितात्मा यतव्रतः। सहस्रमेकपादेन ततो ध्याने व्यतिष्ठत॥ 13-5-1 (81413) तं सहस्रावरे काले शक्रो द्रष्टुमुपागमत्। तदेव च पुनर्वाक्यमुवाच बलवृत्रहा॥ 13-5-2 (81414) मतङ्ग उवाच। 13-5-3x (6756) इदं वर्षसहस्रं वै ब्रह्मचारी समाहितः। अतिष्ठमेकपादेन ब्राह्मण्यं नाप्नुयां कथम्॥ 13-5-3 (81415) शक्र उवाच। 13-5-4x (6757) चण्डालयोनो जातेन नावाप्यं वै कथञ्चन। अन्यं कामं वृणीष्व त्वं मा वृथा तेऽस्त्वयं श्रमः॥ 13-5-4 (81416) एवमुक्तो मतङ्गस्तु भृशं शोकपरायणः। अध्यतिष्ठद्गयां गत्वा सोऽङ्गुष्टेन शतं समाः॥ 13-5-5 (81417) सुदुर्वहं वहन्योगं कृशो धमनिसन्ततः। त्वगस्थिभूतो धर्मात्मा स ततापेति नः श्रुतम्॥ 13-5-6 (81418) तं तपन्तमभिद्रुत्य पाणिं जग्राह वासवः। वराणामीश्वरो दाता सर्वभूतहिते रतः॥ 13-5-7 (81419) शक्र उवाच। 13-5-8x (6758) मतङ्ग ब्राह्मणत्वं ते विरुद्धमिह दृश्यते। ब्राह्मण्यं दुर्लभतरं संवृतं परिपन्थिभिः॥ 13-5-8 (81420) पूजयन्सुखमाप्नोति दुःखमाप्नोत्यपूजयन्। ब्राह्मणे सर्वभूतानां योगक्षेमः समाहितः॥ 13-5-9 (81421) ब्राह्मणेभ्योऽनुतृप्यन्ते पितरो देवतास्तथा। ब्राह्मणः सर्वभूतानां मतङ्ग पर उच्यते॥ 13-5-10 (81422) ब्राह्मणः कुरुते तद्धि यथा यद्यच्च वाञ्छति॥ 13-5-11 (81423) बह्वीस्तु संसरन्योनीर्जायमानः पनुःपुनः। पर्याये तात कस्मिंश्चिद्ब्राह्मण्यमिह विन्दति॥ 13-5-12 (81424) तदुत्सृज्येह दुष्प्रापं ब्राह्मण्यमकृतात्मभिः। अन्यं वरं वृणीष्व त्वं दुर्लभोऽयं हि ते वरः॥ 13-5-13 (81425) किं मां तुदसि दुःखार्तं मृतं मारयसे च माम्। त्वां तु शोचामि यो लब्ध्वा ब्राह्मण्यं न बुभूषसे॥ 13-5-14 (81426) ब्राह्मण्यं यदि दुष्प्रापं त्रिभिर्वर्णैर्दुरासदम्। सुदुर्लभं सदावाप्य नानुतिष्ठन्ति मानवाः॥ 13-5-15 (81427) ये पापेभ्यः पापतमास्तेषामधम एव सः। ब्राह्मण्यं योऽवजानीते धनं लब्ध्वेव दुर्लभम्॥ 13-5-16 (81428) दुष्प्रापं खलु विप्रत्वं प्राप्तं दुरनुपालनम्। दुरवापमवाप्यैतन्नानुतिष्ठन्ति मानवाः॥ 13-5-17 (81429) एकारामो ह्यहं शक्र निर्न्द्वद्वो निष्परिग्रहः। अहिंसादममास्थाय कथं नार्हामि विप्रताम्॥ 13-5-18 (81430) दैवं तु कथमेतद्वै यदहं मातृदोषतः। एतामवस्थां सम्प्राप्तो धर्मज्ञः सन्पुरन्दरं॥ 13-5-19 (81431) नूनं दैवं न शक्यं हि पौरुषेणातिवर्तितुम्। यदर्थं यत्नवानेव न लभे विप्रतां विभो॥ 13-5-20 (81432) एवंगते तु धर्मज्ञ दातुमर्हसि मे वरम्। यदि तेऽहमनुग्राह्यः किचिद्वा सुकृतं मम॥ 13-5-21 (81433) वैशम्पायन उवाच। 13-5-22x (6759) वृणीष्वेति तदा प्राह ततस्तं बलवृत्रहा। चोदितस्तु महेन्द्रेण मतङ्गः प्राब्रवीदिदम्॥ 13-5-22 (81434) यथा कामविहारी स्यां कामरूपी विहङ्गमः। ब्रह्मक्षत्राविरोधेन पूजां च प्राप्नुयामहम्॥ 13-5-23 (81435) यथा ममाक्षया कीर्तिर्भवेच्चापि पुरन्दर। कर्तुमर्हसि तद्देव शिरसा त्वां प्रसादये॥ 13-5-24 (81436) शक्र उवाच। 13-5-25x (6760) मतङ्ग गम्यतां शीघ्रमेवमेतद्भविष्यति। स्त्रियः सर्वास्त्वया लोके यक्ष्यन्ते भूतिकर्मणि॥ 13-5-25 (81437) छन्दोदेव इति ख्यातः स्त्रीणां पूज्यो भविष्यसि। कीर्तिश्च तेऽतुला वत्स त्रिषु लोकेषु यास्यति॥ 13-5-26 (81438) एवं तस्मै वरं दत्त्वा वासवोऽन्तरधीयत। प्राणांस्त्यक्त्वा मतङ्गोपि प्राप तत्स्थानमुत्तमम्॥ 13-5-27 (81439) एवमेव परं स्थानं मर्त्यानां भरतर्षभ। ब्राह्मण्यं नाम दुष्प्रापमिन्द्रेणोक्तं महात्मना॥ ॥ 13-5-28 (81440) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चमोध्यायः॥ 5 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-5-1 सहस्रं वत्सराम्॥ 7-5-7 अभिद्रुत्य गत्वा॥ 7-5-8 परिपन्थिभिः कामाद्यैश्चोरैः संवृतमतो दुःसंरक्ष्यमपीत्यर्थः॥ 7-5-9 अपूजयन् ब्राह्मण्यमिति शेषः॥ 7-5-10 ब्राह्मणेभ्यस्तद्द्वारा देवादयस्तृप्यन्तीत्यर्थः॥ 7-5-11 यद्यद्वाञ्छति तत्तत्कुरुते॥ 7-5-15 नानुतिष्ठन्ति तदुचितान् शमदमादीन्न सेवन्तेऽतः प्राप्तमपि दुःसंरक्ष्यमिति भावः॥ 7-5-16 अवजानीते अवज्ञां करोति। न रक्षतीति यावत्॥ 7-5-19 दैवं प्राक्कर्म। यत् यतः एतां अब्राह्मणत्वरूपाम्॥

युधिष्ठिर उवाच। ब्राह्मण्यं यदि दुष्प्राप्यं त्रिभिर्वर्णैर्नराधिप। कथं प्राप्तं महाराज क्षत्रियेण महात्मना॥ 13-6-1 (81441) विश्वामित्रेण धर्मात्मन्ब्राह्मणत्वं नरर्षभ। श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-6-2 (81442) तेन ह्यमितवीर्येण वसिष्ठस्य महात्मनः। हतं पुत्रशतं सद्यस्तपसाऽपि पितामह॥ 13-6-3 (81443) यातुधानाश्च बहवो राक्षसास्तिग्मतेजसः। मन्युनाऽऽविष्टदेहेन सृष्टाः कालान्तकोपमाः॥ 13-6-4 (81444) महान्कुशिकवंशश्च ब्रह्मर्षिशतसंकुलः। स्थापितो नरलोकेऽस्मिन्विद्वद्ब्राह्मणसंकुलः॥ 13-6-5 (81445) ऋतीकस्यात्मजश्चैव शुनःशेपो महातपाः। विमोक्षितो महासत्रात्पशुतामप्युपागतः॥ 13-6-6 (81446) हरिश्चन्द्रक्रतौ देवांस्तोषयित्वाऽऽत्मतेजसा। पुत्रतामनुसंप्राप्तो विश्वामित्रस्य धीमतः॥ 13-6-7 (81447) नाभिवादयते ज्येष्ठं देवरातं नराधिप। पुत्राः पञ्चशतं चापि शप्ताः श्वपचतां गताः॥ 13-6-8 (81448) त्रिशङ्कुर्बन्धुभिर्मुक्त ऐक्ष्वाकः प्रीतिपूर्वकम्। अवाक्शिरादिवं नीतो दक्षिणामाश्रितोदिशम्॥ 13-6-9 (81449) विश्वामित्रस्य भगिनी नदी देवर्षिसेविता। कौशिकीति कृता पुण्या ब्रह्मर्षिसुरसेविता॥ 13-6-10 (81450) तपोविघ्नकरी चैव पञ्चचूडा सुसंमता। रम्भा नामाप्सराः शापाद्यस्य शैलत्वमागता॥ 13-6-11 (81451) तथैवास्य भयाद्बद्ध्वा वसिष्ठः सलिले पुरा। आत्मानं मञ्जयञ्श्रीमान्विपाशः पुनरुत्थितः॥ 13-6-12 (81452) तदाप्रभृति पुण्या हि विपाशाऽभून्महानदी। विख्याता कर्मणा तेन वसिष्ठस्य महात्मनः॥ 13-6-13 (81453) वश्यश्च भगवान्येन देवसेनाग्रगः प्रभुः। स्तुतः प्रीतमनाश्चासीच्छापाच्चैनममुञ्चत॥ 13-6-14 (81454) ध्रुवस्यौत्तानपादस्य ब्रह्मर्षीणां तथैव च। मध्ये ज्वलति यो नित्यमुदीचीमाश्रितो दिशम्॥ 13-6-15 (81455) तस्यैतानि च कर्माणि तथाऽन्यानि च कौरव। क्षत्रियस्येत्यतो जातमिदं कौहतूलं मम॥ 13-6-16 (81456) किमेतदिति तत्त्वेन प्रब्रूहि भरतर्षभ। देहान्तरमनासाद्य कथं स ब्राह्मणोऽभवत्॥ 13-6-17 (81457) एतत्तत्वेन मे तात सर्वमाख्यातुमर्हसि। मतङ्गस्य यथातत्त्वं तथैवैतद्वदस्व मे॥ 13-6-18 (81458) स्थाने मतङ्गो ब्राह्मण्यं नालभद्भरतर्षभ। चण्डालयोनौजातो हि कथं ब्राह्मण्यमाप्तवान्॥ ॥ 13-6-19 (81459) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानदर्मपर्वणि षष्ठोऽध्यायः॥ 6 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-6-1 शुनःशेषो देवांस्तोषयित्वा तैर्मोक्षितः सन्पुत्रतां विश्वामित्रस्यानुसम्प्राप्त इत्युत्तरेण सम्बन्धः॥ 7-6-8 नाभिवादयते न नमस्कुर्वन्ति। अनुस्वारलोष आर्षः। देवरातं देवैर्विश्वामित्राय दत्तं तेन च ज्येष्ठं कृतं सन्तम्। शप्ता येनेति शेषः॥ 7-6-9 बन्धुभिर्मुक्तः। वसिष्ठशापेन चण्डालतां गतत्वात्। दिवं येन नीतः॥ 7-6-11 पञ्च चूडाः वलयभेदा यस्याः सा॥ 7-6-14 त्रिशङ्कुं याजयन्विश्वामित्रो वसिष्टपुत्रैः शप्तः श्वपचस्य याजकस्त्वं श्वपचो भविष्यसीति। तं शापमृतं कर्तुं विश्वामित्रः कस्यांचिदापदि श्वजाघनीं चौर्येणार्जयित्वा पक्तुमारेभे। तामिन्द्रः श्येनरूपेण हृतवान्। तावतैवायं शापान्मुक्तो ववर्ष चेन्द्र इति। देवसेनानामग्रगः श्रेष्ठ इन्द्रः॥ 7-6-15 ज्वलति तारारूपेण॥

भीष्म उवाच। श्रूयतां पार्थ तत्त्वेन विश्वामित्रो यथा पुरा। ब्राह्मणत्वं गतस्तात् ब्रह्मर्षित्वं तथैव च॥ 13-7-1 (81460) भरतस्यान्ववाये वै मिथिलो नाम पार्थिवः। बभूव भरतश्रेष्ठ यज्वा धर्मभृतांवरः॥ 13-7-2 (81461) तस्य पुत्रो महानासीञ्जह्नुर्नाम नरेश्वरः। दुहितृत्वमनुप्राप्ता गङ्गा यस्य महात्मनः॥ 13-7-3 (81462) तस्यात्मजस्तुल्यगुणः सिन्धुद्वीपो महायशाः। सिन्धुद्वीपाच्च राजर्षिर्बलाकाश्वो महाबलः॥ 13-7-4 (81463) वल्लभस्तस्य तनयः साक्षाद्धर्म इवापरः। कुशिकस्तस्य तनयः सहस्राक्षसमद्युतिः॥ 13-7-5 (81464) कुशिकस्यात्मजः श्रीमान्गाधिर्नाम जनेश्वरः। अपुत्रः प्रसवेनार्थी वनवासमुपावसत्॥ 13-7-6 (81465) कन्या जज्ञे सुतात्तस्य वने निवसतः सतः। नाम्ना सत्यवती नाम रूपेणाप्रतिमा भुवि॥ 13-7-7 (81466) तां वव्रे भार्गवः श्रीमांश्च्यवनस्यात्मसम्भवः। ऋचीक इति विख्यातो विपुले तपसि स्थितः॥ 13-7-8 (81467) स तां न प्रददौ तस्मै ऋचीकाय महात्मने। दरिद्र इति मत्वा वै गाधिः शत्रुनिबर्हणः॥ 13-7-9 (81468) प्रत्याख्याय पुनर्यान्तमब्रवीद्राजसत्तप्रः। शुल्कं प्रदीयतां मह्यं ततो वत्स्यसि मे सुताम्॥ 13-7-10 (81469) ऋचीक उवाच। 13-7-11x (6761) किं प्रयच्छामि राजेन्द्र तुभ्यं शुल्कमहं नृप। दुहितुर्ब्रूह्यसंसक्तो माऽभूत्तत्र विचारणा॥ 13-7-11 (81470) गाधिरुवाच। 13-7-12x (6762) चन्द्ररश्मिप्रकाशानां हयानां वातरहसाम्। एकतः श्यामकर्णानां सहस्रं दाह भार्गव॥ 13-7-12 (81471) भीष्म उवाच। 13-7-13x (6763) ततः स भृगुशार्दूलश्च्यवनस्यात्मजः प्रभुः। अब्रवीद्वरुणं देवमादित्यं पतिमम्भसाम्॥ 13-7-13 (81472) एकतः श्यामकर्णानां हयानां चन्द्रवर्चसाम्। सहस्रं वातवेगानां भिक्षे त्वां देवसत्तम॥ 13-7-14 (81473) तथेति वरुणो देव आदित्यो भृगुसत्तमम्। उवाच यत्र ते च्छन्दस्तत्रोत्थास्यन्ति वाजिनः॥ 13-7-15 (81474) ध्यातमात्रे ऋचीकेन हयानां चन्द्रवर्चसाम्। गङ्गाजलात्समुत्तस्थौ सहस्रं विपुलौजसाम्॥ 13-7-16 (81475) अदूरे कान्यकुब्जस्य गङ्गायास्तीरमुत्तमम्। अश्वतीर्थं तदद्यापि मानवाः परिचक्षते॥ 13-7-17 (81476) ततो वै गाधये तात सहस्रं वाजिनां शुभम्। ऋचीकः प्रददौ प्रीतः शुल्कार्थं तपतां वरः॥ 13-7-18 (81477) ततः स विस्मितो राजा गाधिः शापभयेन च। ददौ तां समलङ्कृत्य कन्यां भृगुसुताय वै॥ 13-7-19 (81478) जग्राह विधिवत्पाणिं तस्या ब्रह्मर्षिसत्तमः। सा च तं पतिमासाद्य परं हर्षमवाप ह॥ 13-7-20 (81479) स तुतोष च ब्रह्मर्षिस्तस्या वृत्तेन भारत। छन्दयामास चैवैनां वरेण वरवर्णिनीम्॥ 13-7-21 (81480) मात्रे तत्सर्वमाचख्यौ सा कन्या राजसत्तम। अथतामब्रवीन्माता सुतां किञ्चिदवाङ्मुखीम्॥ 13-7-22 (81481) ममापि पुत्रि भर्ता ते प्रसादं कर्तुमर्हति। अपत्यस्य प्रदानेन समर्थश्च महातपाः॥ 13-7-23 (81482) ततः सा त्वरितं गत्वा तत्सर्वं प्रत्यवेदयत्। मातुश्चिकीर्षितं राजन्ऋचीकस्तामथाब्रवीत्॥ 13-7-24 (81483) गुणवन्तं च पुत्रं वै त्वं च साऽथ जनिष्यथ। जनन्यास्तव कल्याणि मा भूद्वै प्रणयोऽन्यथा॥ 13-7-25 (81484) तव चैव गुणश्लाघी पुत्र उत्पत्स्यते महान्। अस्मद्वंशकरः श्रीमांस्तव भ्राता च वंशकृत्॥ 13-7-26 (81485) ऋतुस्नाता च साऽश्वत्थं त्वं च वृक्षमुदुम्बरम्। परिष्वजेतं कल्याणि तत इष्टमवाप्स्यथः॥ 13-7-27 (81486) चरुद्वयमिदं चैव मन्त्रपूतं शुचिस्मिते। त्वं च सा चोपभुञ्जीतं ततः पुत्राववाप्स्यथः॥ 13-7-28 (81487) ततः सत्यवती हृष्टा मातरं प्रत्यभाषत। यदृचीकेन कथितं तच्चाचख्यौ चरुद्वयम्॥ 13-7-29 (81488) तामुवाच ततो माता सुतां सत्यवतीं तदा। पुत्रि पूर्वोपपन्नायाः कुरुष्व वचनं मम॥ 13-7-30 (81489) भर्त्रा य एष दत्तस्ते चरुर्मन्त्रपुरस्कृतः। एनं प्रयच्छ मह्यं त्वं मदीयं त्वं गृहाण च॥ 13-7-31 (81490) व्यत्यासं वृक्षयोश्चापि करवाव शुचिस्मिते। यदि प्रमाणं वचनं मम मातुरनिन्दिते॥ 13-7-32 (81491) स्वमपत्यं विशिष्टं हि सर्व इच्छत्यनाविलम्। व्यक्तं भगवता चात्र कृतमेवं भविष्यति॥ 13-7-33 (81492) ततो मे त्वच्चरौ भावः पादपे च समुध्यमे। कथं विशिष्टो भ्राता मे भवेदित्येव चिन्तय 13-7-34 (81493) तथाच कृतवत्यौ ते माता सत्यवती च सा। अथ गर्भावनुप्राप्ते उभे ते वै युधिष्ठिर॥ 13-7-35 (81494) दृष्ट्वा गर्भमनुप्राप्तां भार्यां स च महानृषिः। उवाच तां सत्यवतीं दुर्मना भृगुसत्तमः॥ 13-7-36 (81495) व्यत्यासेनोपयुक्तस्ते चरुर्व्यक्तं भविष्यति। व्यत्यासः पादपे चापि सुव्यक्तं ते कृतः शुभे॥ 13-7-37 (81496) मया हि विश्वं यद्ब्राह्म त्वच्चरौ सन्निवेशितम्। क्षत्रवीर्यं च सकलं चरौ तस्या निवेशितम्॥ 13-7-38 (81497) त्रैलोक्यविख्यातगुणं त्वं विप्रं जनयिष्यसि। सा च क्षत्रं विशिष्टं वै तत एतत्कृतं मया॥ 13-7-39 (81498) व्यत्यासस्तु कृतो यस्मात्त्वया मात्रा च ते शुभे। तस्मात्सा ब्राह्मणं श्रेष्ठं माता ते जनयिष्यति॥ 13-7-40 (81499) क्षत्रियं तूग्रकर्माणं त्वं भद्रे जनयिष्यसि। न हि ते तत्कृतं साधु मातृस्नेहेन भामिनि॥ 13-7-41 (81500) सा श्रुत्वा शोकसंतप्ता पपात वरवर्णिनी। भूमौ सत्यवती राजंश्छिन्नेव रुचिरा लता॥ 13-7-42 (81501) प्रतिलभ्य च सा सञ्ज्ञां शिरसा प्रणिपत्य च। उवाच भार्या भर्तारं गाधेयी भार्गवर्षभम्॥ 13-7-43 (81502) प्रसादयन्त्यां भार्यायां मयि ब्रह्मविदांवर। प्रसादं कुरु विप्रर्षे न मे स्यात्त्रत्रियः सुतः॥ 13-7-44 (81503) कामं ममोग्रकर्मा वै पौत्रो भवितुमर्हति। न तु मे स्यात्सुतो ब्रह्मन्नेष मे दीयतां वरः॥ 13-7-45 (81504) एवमस्त्विति होवाच स्वां भार्यां सुमहातपाः। ततः सा जनयामास जमदग्निं सुतं शुभम्॥ 13-7-46 (81505) विश्वामित्रं चाजनयद्गाधिभार्या यशस्विनी। ऋषेः प्रसादाद्राजेन्द्र ब्रह्मर्षि ब्रह्मवादिनम्॥ 13-7-47 (81506) ततो ब्राह्मणतां यातो विश्वामित्रो महातपाः। क्षत्रियः सोऽप्यथ तथा ब्रह्मवंशस्य कारकः॥ 13-7-48 (81507) तस्य पुत्रा महात्मानो ब्रह्मवंशविवर्धनाः। तपस्विनो ब्रह्मविदो गोत्रकर्तार एव च॥ 13-7-49 (81508) मधुच्छन्दश्च भगवान्देवरातश्च वीर्यवान्। अक्षीणश्च शकुन्तश्च बभ्रुः कालपथस्तथा॥ 13-7-50 (81509) याज्ञवल्क्यश्च विख्यातस्तथा स्थूणो महाव्रतः। उलूको यमदूतश्च तथर्षिः सैन्धवायनः॥ 13-7-51 (81510) पर्णजङ्घश्च भगवान्गावलश्च महानृषिः। ऋषिर्वज्रस्तथा ख्यातः सालङ्कायन एव च॥ 13-7-52 (81511) लीलाढ्यो नारदश्चैव तथा कूर्चामुखः स्मृतः। वादुलिर्मुसलश्चैव वक्षोग्रीवस्तथैव च। 13-7-53 (81512) आङ्घ्रिको नैकदृक्चैव शिलायूपः सितः शुचिः। चक्रको मारुतन्तव्यो वातघ्नोऽथाश्वलायनः॥ 13-7-54 (81513) श्यामायनोऽथ गार्ग्यश्च जाबालिः सुश्रुतस्तथा। कारीषिरथ संश्रुत्यः परपौरवतन्तवः॥ 13-7-55 (81514) महानृषिश्च कपिलस्तथर्षिस्ताडकायनः। तथैव चोपगहनस्तथर्षिश्चासुरायणः॥ 13-7-56 (81515) मार्दमर्षिर्हिरण्याक्षो जङ्गारिर्बाभ्रवायणिः। भूतिर्विभूतिः सूतश्च सुरकृत्तु तथैव च॥ 13-7-57 (81516) अरालिर्नाचिकश्चैव चाम्पेयोज्जयनौ तथा। नवतन्तुर्बकनखः सेयनो यतिरेव च॥ 13-7-58 (81517) अम्भोरुदश्चारुमत्स्यः शिरीषी चाथ गार्दभिः। ऊर्जयोनिरुदापेक्षी नारदी च महानृषिः। विश्वामित्रात्मजाः सर्वे मुनयो ब्रह्मवादिनः॥ 13-7-59 (81518) तथैव क्षत्रियो राजन्विश्वामित्रो महातपाः। ऋचीकेनाहितं ब्रह्म परमेतद्युधिष्ठिर॥ 13-7-60 (81519) एतत्ते सर्वमाख्यातं तत्वेन भरतर्षभ। विश्वामित्रस्य वै जन्म सोमसूर्याग्नितेजसः॥ 13-7-61 (81520) यत्रयत्र च सन्देहो भूयस्ते राजसत्तम। तत्रतत्र च मां ब्रूहि च्छेत्ताऽस्मि तव संशयान्॥ ॥ 13-7-62 (81521) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तमोऽध्यायः॥ 7 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-7-1 ब्राह्मणेष्वपि ऋषित्वं मन्त्रद्रष्टृत्वं गोत्रप्रवर्तकत्वं वा॥ 7-7-2 भरतस्यान्वये चैवाजमीढ इति झ.पाठः॥ 7-7-5 पिप्पलस्तस्य तनय इति य, पाठः। पल्लवस्तस्येति ट. पाठः॥ 7-7-6 प्रसवेन सोमाभिषवनिमित्तेन। अर्थी पुत्रार्थी॥ 7-7-7 सुतात् सोमा भिषवोपलक्षिकताद्यज्ञात्॥ 7-7-8 भार्गवो भृगोर्गोत्रापत्यम्॥ 7-7-10 वत्स्यसि उद्वाहेन प्राप्स्यसि॥ 7-7-11 असंसक्तो निःसंशयः॥ 7-7-13 आदित्यमदितेः पुत्रम्॥ 7-7-15 वरेण पुत्रं ते दास्यामीत्यनुग्रहेण॥ 7-7-30 पूर्वोपपन्नाया भर्तुः सम्बन्धात्पूर्वमुपपन्नायाः गुरुत्वेन प्राप्तायास्तव भर्त्रपेक्षयाहं गरीयसीत्यर्थः। पुत्रि पूर्वप्रपन्नाया इति ट.ध पाठः॥ 7-7-44 क्षत्रियः क्षत्रियवदुग्रक्रमा॥ 7-7-53 ऊर्घ्वलिर्मुसलश्चेति ट.ध.पाठ॥

युधिष्ठिर उवाच। श्रुतं मे महदाख्यानमेतत्कुरुकुलोद्वह। सुदुष्प्रापं यद्ब्रवीषि ब्राह्मण्यं वदतांवर॥ 13-8-1 (81522) विश्वामिइत्रो महाराज राजा ब्राह्मणतां गतः। कथितं भवता सर्वं विस्तरेण पितामह॥ 13-8-2 (81523) तच्च राजन्मया सर्वं श्रुतं बुद्धिमतांवर। आगमो हि परोऽस्माकं त्वत्तः कौरवनन्दन॥ 13-8-3 (81524) वीतहव्यश्च नृपतिः श्रुतो मे विप्रतां गतः। तदेव तावद्गाङ्गेय श्रोतुमिच्छाम्यहं विभो॥ 13-8-4 (81525) स केन कर्मणा प्राप्तो ब्राह्मण्यं राजसत्तमः। वरेण तपसा वाऽपि तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-8-5 (81526) भीष्म उवाच। 13-8-6x (6764) शृणु राजन्यथा राजा वीतहव्यो महायशाः। राजर्षिर्दुर्लभं प्राप्तो ब्राह्मण्यं लोकसत्कृतम्॥ 13-8-6 (81527) मनोर्महात्मनस्तात प्रजा धर्मेण शासतः। बभूव पुत्रो धर्मात्मा शर्यातिरिति विश्रुतः॥ 13-8-7 (81528) तस्यान्ववाये द्वौ राजन्राजानौ सम्बभूवतुः। हैहयस्तालजङ्घश्च वत्सेषु जयतांवर॥ 13-8-8 (81529) हैहयस्य तु राजेन्द्र दशसु स्त्रीषु भारत। शतं बभूव पुत्राणां शूराणामनिवर्तिनाम्। तुल्यरूपप्रभावानां बलिनां युद्धशालिनाम्॥ 13-8-9 (81530) धनुर्वेदे च वेदे च सर्वत्रैव कृतश्रमाः॥ 13-8-10 (81531) काशिष्वपि नृपो राजन्दिवोदासपितामहः। हर्यश्व इति विख्यातो बभूव जयतांवरः॥ 13-8-11 (81532) स वीतहव्यदायादैरागत्य पुरुषर्षभ। गङ्गायमुनयोर्मध्ये सङ्ग्रामे विनिपातितः॥ 13-8-12 (81533) तं तु हत्वा नरपतिं हैहयास्ते महारथाः। प्रतिजग्मुः पुरीं रम्यां वत्सानामकुतोभयाः॥ 13-8-13 (81534) हर्यश्वस्य च दायादः काशिराजोऽभ्यषिच्यत। सुदेवो देवसंकाशः साक्षाद्धर्म इवापरः॥ 13-8-14 (81535) स पालयामास महीं धर्मात्मा काशिनन्दनः। तैर्वीतहव्यैरागत्य युधि सर्वैर्विनिर्जितः॥ 13-8-15 (81536) तमथाजौ विनिर्जित्य प्रतिजग्मुर्यथागतम्। सौदेविस्त्वथ काशीशोदिवोदासोऽभ्यषिच्यत॥ 13-8-16 (81537) दिवोदासस्तु विज्ञाय वीर्य तेषां यतात्मनाम्। वाराणसीं महातेजा निर्ममे शक्रशासनात्॥ 13-8-17 (81538) विप्रक्षत्रियसम्बाधां वैश्यशूद्रसमाकुलाम्। नैकद्रव्योच्चयवतीं समृद्धविपणापणाम्॥ 13-8-18 (81539) गङ्गाया उत्तरे कूले वप्रान्ते राजसत्तम्॥ गोमत्या दक्षिणे कूले शक्रस्येवामरावतीम्। 13-8-19 (81540) तत्र तं राजशार्दूलं निवसन्तं महीपतिम्। आगत्य हैहया भूयः पर्यधावन्त भारत॥ 13-8-20 (81541) स निष्क्रम्य ददौ युद्धं तेभ्यो राजा महाबलः। देवासुरसमं घोरं दिवोदासो महाद्युतिः॥ 13-8-21 (81542) स तु युद्धे महाराज दिनानां दशतीर्दश। हतवाहनभूयिष्ठस्ततो दैन्यमुपागमत्॥ 13-8-22 (81543) हतयोधस्ततो राजन्क्षीणकोशश्चक भूमिपः। दिवोदासः पुरीं त्यक्त्वा पलायनपरोऽभवत्॥ 13-8-23 (81544) गत्वाऽऽश्रमपदं रम्यं भरद्वाजस्य धीमतः। जगाम शरणं राजा कृताञ्जलिररिंदम्॥ 13-8-24 (81545) तमुवाच भरद्वाजो ज्येष्ठः पुत्रो बृहस्पतेः। पुरोधाः शीलसम्पन्नो दिवोदासं महीपतिम्॥ 13-8-25 (81546) किमागमनकृत्यं ते सर्वं प्रबूहि मे नृप। यत्ते प्रियं तत्करिष्ये न मेऽत्रास्ति विचारणा॥ 13-8-26 (81547) राजोवाच। 13-8-27x (6765) भगवन्वैतहव्यैर्मे युद्धे वंशः प्रणाशितः। अहमेकः परिद्यूनो भवन्तं शरणं गतः॥ 13-8-27 (81548) शिष्यस्नेहेन भगवंस्त्वं मां रक्षितुमर्हसि। एकशेषः कृतो वंशो मम तैः पापकर्मभिः॥ 13-8-28 (81549) तमुवाच महाभागो भरद्वाजः प्रतापवान्। न भेतव्यं न भेतव्यं सौदेव व्येतु ते भयम्॥ 13-8-29 (81550) अहमिष्टिं करिष्यामि पुत्रार्थं ते विशाम्पते। वीतहव्यसहस्राणि येन त्वं प्रहरिष्यसि॥ 13-8-30 (81551) तत इष्टिं चकारर्षिस्तस्य वै पुत्रकामिकीम्। अथास्य तनयो जज्ञे दैवोदासः प्रतर्दनः॥ 13-8-31 (81552) स जातमात्रो ववृधे समाः सद्यस्त्रयोदश। वेदं चापि जगौ कृत्स्नं धनुर्वेदं च भारत॥ 13-8-32 (81553) योगेन च *****विष्टो भरद्वाजेन धीमता। कृत्स्नं हि तेजो यल्लोके तदेतद्देहमाविशत्॥ 13-8-33 (81554) ततः स कवची धन्वी स्तूयमानः सुरर्षिभिः। बन्दिभिर्वन्द्यमानश्च बभौ सूर्य इवोदितः॥ 13-8-34 (81555) स रथी बद्धनिस्त्रिंशो बभौ दीप्त इवानलः। प्रययौ स धनुर्धुन्वन्विवर्षिषुरिवाम्बुदः॥ 13-8-35 (81556) तं दृष्ट्वा परमं हर्षं सुदेवतनयो ययौ। मेने च मनसा दग्धान्वैतहव्यान्स पार्थिवः॥ 13-8-36 (81557) ततोसौ यौवराज्ये च स्थापयित्वा प्रतर्दनम्। कृतकृत्यं तदाऽऽत्मानं स राजा प्रत्यपद्यत॥ 13-8-37 (81558) ततस्तु वैतहव्यानां वधाय स महीपतिः। पुत्रं प्रस्थापयासास प्रतर्दनमरिंदमम्॥ 13-8-38 (81559) सरथः स तु संतीर्य गङ्गामाशु पराक्रमी। प्रययौ वीतहव्यानां पुरीं परपुरंजयः॥ 13-8-39 (81560) वैतहव्यास्तु संश्रुत्य रथघोषं समुद्धतम्। निर्ययुर्नगराकारै रथैः पररथारुजैः॥ 13-8-40 (81561) निष्क्रम्य ते नरव्याघ्रा दंशिताश्चित्रयोधिनः। प्रतर्दनं समाजग्मुः शरवर्षैरुदायुधाः॥ 13-8-41 (81562) शस्त्रैश्च विविधाकारै रथौघैश्च युधिष्ठिर। अभ्यवर्षन्त राजानं हिमवन्तमिवाम्बुदाः॥ 13-8-42 (81563) अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य तेषां राजा प्रतर्दनः। जघान तान्महातेजा वज्रानलसमैः शरैः॥ 13-8-43 (81564) कृत्तोत्तमाङ्गास्ते राजन्भल्लैः शतसहस्रशः। अपतन्रुधिरार्द्राङ्गा निकृत्ता इव किंशुकाः॥ 13-8-44 (81565) हतेषु तेषु सर्वेषु वीतहव्यः सुतेष्वथ। प्राद्रवन्नगरं हित्वा भृगोराश्रममप्युत॥ 13-8-45 (81566) ययौ भृगुं च शरणं वीतहव्यो नराधिपः। अभयं च ददौ तस्मै वीतहव्याय भार्गवः। आसनं शिष्यमध्ये च भृगुरन्यत्समादिशत्॥ 13-8-46 (81567) अथानुपदमेवाशु तत्रागच्छत्प्रतर्दनः। स प्राप्य चाश्रमपदं दिवोदासात्मजोऽब्रवीत्॥ 13-8-47 (81568) भोभो केऽत्राश्रमे सन्ति भृगोः शिष्या महात्मनः। द्रष्टुमिच्छे मुनिमहं तस्याचक्षत मामिति॥ 13-8-48 (81569) स तं विदित्वा तु भृगुर्निश्चक्रामाश्रमात्तदा। पूजयामास च ततो विधिना नृपसत्तमम्॥ 13-8-49 (81570) उवाच चैनं राजेन्द्र किं कार्यं ब्रूहि पार्थिव। स चोवाच नृपस्तस्मै यदागमनकारणम्॥ 13-8-50 (81571) राजोवाच। 13-8-51x (6766) अयं ब्रह्मन्नितो राजा वीतहव्यो विसर्ज्यताम्। अस्य पुत्रैर्हि मे कृत्स्नो ब्रह्मन्वंशः प्रणाशितः॥ 13-8-51 (81572) उत्सादितश्च विषयः काशीनां रत्नसञ्चयः। एतस्य वीर्यदृप्तस्य हतं पुत्रशतं मया। अस्येदानीं वधादद्य भविष्याम्यनृणः पितुः॥ 13-8-52 (81573) तमुवाच कृपाविष्टो भृगुर्धर्मभृतांवरः। नेहास्ति क्षत्रियः कश्चित्सर्वे हीमे द्विजातयः॥ 13-8-53 (81574) एतत्तु वचनं श्रुत्वा भृगोस्तथ्यं प्रतर्दनः। पादावुपस्पृश्य शनैः प्रहृष्टो वाक्यमब्रवीत्॥ 13-8-54 (81575) एवमप्यस्मि भगवन्कृतकृत्यो न संशयः। य एष राजा वीर्येण स्वजातिं त्याजितो मया॥ 13-8-55 (81576) अनुजानीहि मां ब्रह्मन्ध्यायस्व च शिवेन माम्। त्याजितो हि मया जातिमेव राजा भृगूद्वह॥ 13-8-56 (81577) ततस्तेनाभ्यनुज्ञातो ययौ राजा प्रतर्दनः। यथागतं महाराज मुक्त्वा विषमिवोरगः॥ 13-8-57 (81578) भृगोर्वचनमात्रेण स च ब्रह्मर्षितां गतः। वीतहव्यो महाराज ब्रह्मवादित्वमेव च॥ 13-8-58 (81579) तस्य गृत्समदः पुत्रो रूपेणेन्द्र इवापरः। शक्रस्त्वमिति यो दैत्यैर्निगृहीतः किलाभवत्॥ 13-8-59 (81580) ऋग्वेदे वर्तते चाग्र्या श्रुतिर्यस्य महात्मनः। यत्र गृत्समदो राजन्ब्राह्मणैः स महीयते॥ 13-8-60 (81581) स ब्रह्मचारी विप्रर्षिः श्रीमान्गृत्समदोऽभवत्। पुत्रो गृत्समदस्यापि विप्रः सावैनसोऽभवत्॥ 13-8-61 (81582) सावैनसस्य पुत्रो वै वितस्त्यस्तस्य चात्मजः। वितस्त्यस्य सुतस्तस्य शिवस्तश्चात्मजोऽभवत्॥ 13-8-62 (81583) श्रवास्तस्य सुतश्चर्षिः श्रवसश्चाभवत्तमः। तमसश्च प्रकाशोऽभूत्तनयो द्विजसत्तमः॥ 13-8-63 (81584) प्रकाशस्य च वागिन्द्रो बभूव जयतांवरः। तस्यात्मजश्च प्रमितिर्वेदवेदाङ्गपारगः॥ 13-8-64 (81585) घृताच्यां तस्य पुत्रस्तु रुरुर्नामोदपद्यत। प्रमद्वरायां तु रुरोः पुत्रः समुदपद्यत। शुनको नाम विप्रर्षिर्यस्य पुत्रोऽथ शौनकः॥ 13-8-65 (81586) एवं विप्रत्वमगमद्वीतहव्यो नराधिपः। भृगोः प्रसादाद्राजेन्द्र क्षत्रियः क्षत्रियर्षभ॥ 13-8-66 (81587) एष ते कथितो वंशो राजन्गार्त्समदो मया। विस्तरेण महाराज किमन्यदनुपृच्छसि॥ ॥ 13-8-67 (81588) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टमोऽध्यायः॥ 8 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-8-7 शय्यातिरिति विश्रुत इति ट.घ.पाठः॥ 7-8-10 ते चेति शेषः॥ 7-8-12 वीतहव्यदायादैः। हैहयस्यैव नामान्तरं वीतहव्य इति तत्पुत्रैः॥ 7-8-13 वत्सानां वत्सवंश्यानां राज्ञाम्॥ 7-8-19 वप्रान्ते तटसमीपे॥ 7-8-22 दशतीर्दश सहस्रमित्यर्थः॥ 7-8-27 परिद्यूनः सर्वतोनिरस्तः॥ 7-8-32 सद्यो ववृधे त्रयोदशवार्षिकोऽभूत् सद्यश्च वेदान् जगौ॥ 7-8-33 योगेन योगबलेन॥ 7-8-48 तस्य तंप्रति मां आगतं आचक्षत कथयत॥ 7-8-58 आख्यायिकातात्पर्थमाह भृगोरिति॥ 7-8-60 यत्र गार्त्समदं ब्रह्म ब्राह्मणैः समुदाहृतम्। इति ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ सर्वसास्त्रविशारद। दैवे पुरुषकारे च किंस्विच्छ्रेष्ठतरं भवेत्॥ 13-9-1 (81589) भीष्म उवाच। 13-9-2x (6767) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। वसिष्ठस्य च संवादं ब्रह्मणश्च युधिष्ठिर॥ 13-9-2 (81590) दैवमानुषयोः किंस्वित्कर्मणोः श्रेष्ठमित्युत। पुरा वसिष्ठो भगवान्पितामहमपृच्छत॥ 13-9-3 (81591) ततः पद्मोद्भवो राजन्देवदेवः पितामहः। उवाच मधुरं वाक्यमर्थवद्धेतुभूषितम्॥ 13-9-4 (81592) `बीजतो ह्यङ्कुरोत्पत्तिरङ्कुरात्पर्णसम्भवः। पर्णान्नालाः प्रसूयन्ते नालात्स्कन्धः प्रवर्तते॥ 13-9-5 (81593) स्कन्धात्प्रवर्तते पुष्पं पुष्पात्संवर्धते फलम्। फलान्निर्वर्तते बीजं बीजात्स्यात्सम्भवः पुनः'॥ 13-9-6 (81594) नाबीजं जायते किञ्चिन्न बीजेने विना फलम्। बीजाद्बीजं प्रभवति नाबीजं विद्यते फलम्॥ 13-9-7 (81595) यादृशं वपते बीजं क्षेत्रमासाद्य वापकः। सुकृते दुष्कृते वाऽपि तादृशं लभते फलम्॥ 13-9-8 (81596) यथा बीजं विना क्षेत्रमुप्तं भवति निष्फलम्। तथा पुरुषकारेण विना दैवं न सिध्यति॥ 13-9-9 (81597) क्षेत्रं पुरुषकारस्तु दैवं बीजमुदाहृतम्। क्षेत्रबीजसमायोगात्ततः सस्यं समृद्ध्यते॥ 13-9-10 (81598) कर्मणः फलनिर्वृत्तिं स्वयमश्नाति कारकः। प्रत्यक्षं दृश्यते लोके कृतस्याप्यकृतस्य च॥ 13-9-11 (81599) शुभेन कर्मणा सौख्यं दुःखं पापेन कर्मणा। कृतं सर्वत्र लभते नाकृतं भुज्यते क्वचित्॥ 13-9-12 (81600) कृती सर्वत्र लभते प्रतिष्ठां भाग्यवीक्षितः। अकृती लभते भ्रष्टः क्षते क्षारावसेचनम्॥ 13-9-13 (81601) तपसा रूपसौभाग्यं रत्नानि विविधानि च। प्राप्यते कर्मणा सर्वं न दैवादकृतात्मना॥ 13-9-14 (81602) तथा स्वर्गश्च भोगश्च निष्ठा या च मनीषिता। सर्वं पुरुषकारेण कृतेनेहोपलभ्यते॥ 13-9-15 (81603) ज्योतींषि त्रिदशा नागा यक्षाश्चन्द्रार्कमारुताः। सर्वे पुरुषकारेण मानुष्याद्देवतां गताः॥ 13-9-16 (81604) अर्थो वा मित्रवर्गो वा ऐश्वर्यं वा कुलान्वितम्। श्रीश्चापि दुर्लभा भोक्तुं तथैवाकृतकर्मभिः॥ 13-9-17 (81605) शौचेन लभते विप्रः क्षत्रियो विक्रमेण तु। वैश्यः पुरुषकारेण शूद्रः शुश्रूषया श्रियम्॥ 13-9-18 (81606) नादातारं भजन्त्यर्था न क्लीबं नापि निष्क्रियम्। नाकर्मशीलं नाशूरं तथा नैवातपस्विनम्॥ 13-9-19 (81607) येन लोकास्त्रयः सृष्टा दैत्याः सर्वाश्च देवताः। स एष भगवान्विष्णुः समुद्रे तप्यते तपः॥ 13-9-20 (81608) स्वं चेत्कर्मफलं न स्यात्सर्वमेवाफलं भवेत्। लोको दैवं समालक्ष्य उदासीनो भवेद्यदि॥ 13-9-21 (81609) अकृत्वा मानुषं कर्म यो दैवमनुवर्तते। वृथा श्राम्यति सम्प्राप्य पतिं क्लीबमिवाङ्गना॥ 13-9-22 (81610) न तथा मानुषे लोके फलमस्ति शुभाशुभे। यथा त्रिदशलोके हि फलमल्पेन जायते॥ 13-9-23 (81611) कृतः पुरुषकारस्तु दैवमेवानुवर्तते। न दैवमकृते किञ्चित्कस्यचिद्दातुमर्हति॥ 13-9-24 (81612) यथा स्थानान्यनित्यानि दृश्यन्ते दैवतेष्वपि। कथं कर्म विना दैवं स्थास्यति स्थापयिष्यतः॥ 13-9-25 (81613) न दैवतानि लोकेऽस्मिन्व्यापारं यान्ति कस्यचित्। व्यासङ्गं जनयन्त्युग्रमात्माभिभवशङ्कया॥ 13-9-26 (81614) ऋषीणां देवतानां च सदा भवति विग्रहः। कस्य वाचा ह्यदैवं स्याद्यतो दैवं प्रवर्तते॥ 13-9-27 (81615) कथं तस्य समुत्पत्तिर्यतो दैवं प्रवर्तते। एवं त्रिदशलोकेऽपि प्राप्यते परमं सुखम्॥ 13-9-28 (81616) आत्मैव ह्यात्मनो बन्धुरात्मैव रिपुरात्मनः। आत्मैव ह्यात्मनः साक्षी कृतस्याप्यकृतस्य च॥ 13-9-29 (81617) कृतं च विकृतं किञ्चित्सिद्ध्यते गुरुकर्मणा। सुकृतं दुष्कृतं कर्म अकृतार्थं प्रपद्यते॥ 13-9-30 (81618) देवानां शरणं पुण्यं सर्वं पुण्यैरवाप्यते। पुण्यहीनं नरं प्राप्य किं दैवं प्रकरिष्यति॥ 13-9-31 (81619) पुरा ययातिर्विभ्रष्टश्च्यावितः पतितः क्षितौ। पुनरारोपितः स्वर्गं दौहित्रैः पुण्यकर्मभिः॥ 13-9-32 (81620) पुरूरवाश्च राजर्षिर्द्विजैरभिहितः पुरा। ऐल इत्यभिविख्यातः स्वर्गं प्राप्तो महीपतिः॥ 13-9-33 (81621) अश्वमेधादिभिर्यज्ञैः सत्कृतः कोसलाधिपः। महर्षिशापात्सौदासः पुरुषादत्वमागतः॥ 13-9-34 (81622) अश्वत्थामा च रामश्च मुनिपुत्रौ धनुर्धरौ। न गच्छतः स्वर्गलोकं वेददृष्टेन कर्मणा॥ 13-9-35 (81623) वसुर्यज्ञशतैरिष्ट्वा द्वितीय इव वासवः। मिथ्याभिधानेनैकेन रसातलतलं गतः॥ 13-9-36 (81624) बलिर्वैरोचनिर्बद्धो धर्मपाशेन दैवतैः। विष्णोः पुरुषकारेण पातालसदनः कृपः॥ 13-9-37 (81625) शक्रस्याथ रथोपस्थे विष्ठितो जनमेजयः। द्विजस्त्रीणां वधं कृत्वा किं दैवेन न वारितः॥ 13-9-38 (81626) अज्ञानाद्ब्राह्मणं हत्वा स्पृष्टो बालवधेन च। वैशम्पायनविप्रर्षिः किं दैवेन न वारितः॥ 13-9-39 (81627) गोप्रदानेन मिथ्या च ब्राह्मणेभ्यो महामखे। पुरा नृगश्च राजर्षिः कृकलासत्वमागतः॥ 13-9-40 (81628) धुन्धुमारश्च राजर्षिः सत्रेष्वेव जरां गतः। प्रीतिदायं परित्यज्य सुष्वाप स गिरिव्रजे॥ 13-9-41 (81629) पाण्डवानां हृतं राज्यं धार्तराष्ट्रैर्महाबलैः। पुनः प्रत्याहृतं चैव न दैवाद्भुजसंश्रयात्॥ 13-9-42 (81630) तपोनियमसंयुक्ता मुनयः संशितव्रताः। किं ते दैवबलाच्छापमुत्सृजन्ते न कर्मणा॥ 13-9-43 (81631) पापमुत्सृजते लोके सर्वं प्राप्य सुदुर्लभम्। लोभमोहसमापन्नं न दैवं त्रायते नरम्॥ 13-9-44 (81632) यथाऽऽग्निः पवनोद्भूतः सुसूक्ष्मोऽपि महान्भवेत्। तथा कर्मसमायुक्तं दैवं साधु विवर्धते॥ 13-9-45 (81633) यथा तैलक्षयाद्दीपः प्रम्लानिमुपगच्छति। तथा कर्मक्षयाद्दैवं प्रम्लानिमुपगच्छति॥ 13-9-46 (81634) विपुलमपि धनौघं प्राप्य भोगान्त्रियो वा पुरुष इह न शक्तः कर्महीनो हि भोक्तुम्। सुविहितमपि चार्थं दैवते रक्ष्यमाणं पुरुष इह महात्मा प्राप्नुते नित्ययुक्तः॥ 13-9-47 (81635) व्ययगुमपि साधुं कर्मणा संश्रयन्ते भवती मनुजलोकाद्दैवलोको विशिष्टः। बहुतरसुसमृद्ध्या मानुषाणां गृहाणि पितृवनभवनाभं दृश्यते चामराणाम्॥ 13-9-48 (81636) न च फलति विकर्मा जीवलोके न दैवं व्यपनयति विमार्गं नास्ति दैवे प्रभुत्वम्। गुरुमिव कृतमग्र्यं कर्म संयाति दैवं नयति पुरुषकारः सञ्चितस्तत्रतत्र॥ 13-9-49 (81637) एतत्ते सर्वमाख्यातं मया वै मुनिसत्तम। फलं पुरुषकारस्य सदा संदृश्य तत्त्वतः॥ 13-9-50 (81638) अभ्युत्थानेन दैवस्य समारब्धेन केनचित्। विधिना कर्मणा चैव स्वर्गमार्गमवाप्नुयात्॥ ॥ 13-9-51 (81639) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि नवमोऽध्यायः॥ 9 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-9-13 नाकृती लभतेऽभीष्टं क्षितिः क्षीरावसेचनमिति ध.पाठः॥ 7-9-16 चन्द्रार्कतारका इति ध.पाठः। 7-9-18 लभते श्रियमिति सर्वत्र सम्बन्धः॥ 7-9-24 अकृते कर्माभावे सति॥ 7-9-26 व्यापारं पुण्यरूपं यान्ति अनुमोदन्ते। उग्रं धर्मविघ्नकरम्। एवं सञ्जनयन्त्युग्रा आत्मनिर्भयशङ्कयेति ध.पाठः॥ 7-9-27 यद्यप्येवं कर्मपरत्वं देवर्षीणामस्ति तथापि अदैवं दैवाभावो न वक्तुं शक्य इत्यर्थः॥ 7-9-28 यतो यस्माद्दैवं प्रवर्तते तस्य कर्मणोऽपि दैवं विना कथमुत्पत्तिः स्यान्न कथमपि॥

युधिष्ठिर उवाच। कर्मणां च समस्तानां फलिनां भरतर्षभ। फलानि महतां श्रेष्ट प्रब्रूहि परिपृच्छतः॥ 13-10-1 (81640) भीष्म उवाच। 13-10-2x (6768) हन्त ते कथयिष्यामि यन्मां पृच्छसि भारत। रहस्यं यदृषीणां तु तच्छृणुष्व युधिष्ठिर। या गतिः प्राप्यते येन प्रेत्यभावे चिरेप्सिता॥ 13-10-2 (81641) येनयेन शरीरेण यद्यत्कर्म करोति यः। तेनतेन शरीरेण तत्तत्फलमुपाश्नुते॥ 13-10-3 (81642) यस्यांयस्यामवस्थायां यत्करोति शुभाशुभम्। तस्यांतस्यामवस्थायां भुङ्क्ते जन्मनिजन्मनि॥ 13-10-4 (81643) न नश्यति कृतं कर्म चित्तपञ्चेन्द्रियैरिह। ते ह्यस्य साक्षिणो नित्यं षष्ठ आत्मा शुभाशुभे॥ 13-10-5 (81644) चक्षुर्दद्यान्मनो दद्याद्वाचं दद्याच्च सूनृताम्। अनुव्रजेदुपासीत स यज्ञः पञ्चदक्षिणः॥ 13-10-6 (81645) यो दद्यादपरिक्लिष्टमन्नमध्वनि वर्तते। श्रान्तायादृष्टपूर्वाय तस्य पुण्यफलं महत्॥ 13-10-7 (81646) स्थण्डिलेषु शयानानां गृहाणि शयनानि च। चीरवल्कलसंवीते वासांस्याभरणानि च॥ 13-10-8 (81647) वाहनानि च यानानि योगात्मनि तपोधने। अग्नीनुपशयानस्य राज्ञः पौरुषमेव च॥ 13-10-9 (81648) रसानां प्रतिसंहारे सौभाग्यमनुगच्छति। आमिषप्रतिसंहारे पशून्पुत्रांश्च विन्दति॥ 13-10-10 (81649) अवाक्शिरास्तु यो लम्बेदुदवासं च यो वसेत्। मण्डूकशायी च नरो लभते चेप्सितां गतिम्॥ 13-10-11 (81650) पाद्यमासनमेवाथ दीपमन्नं प्रतिश्रयम्। दद्यादतिथिपूजार्थं स यज्ञः पञ्चदक्षिणः॥ 13-10-12 (81651) वीरासनं वीरशय्यां वीरस्थानमुपासतः। अक्षयास्तस्य वै लोकाः सर्वकामगमास्तथा॥ 13-10-13 (81652) धनं लभेत दानेन मौनेनाज्ञां विशांपते। उपभोगांश्च तपसा ब्रह्मचर्येण जीवितम्॥ 13-10-14 (81653) रूपमैश्वर्यमारोग्यमहिंसाफलमश्नुते। फलमूलाशिनो राज्यं स्वर्गः पर्णाशिनां भवेत्॥ 13-10-15 (81654) प्रायोपवेशिनो राजन्सर्वत्र सुखमुच्यते। गवाढ्यः शाकदीक्षायां स्वर्गगामी तृणाशनः॥ 13-10-16 (81655) स्त्रियस्त्रिषवणं स्नात्वा वायुं पीत्वा क्रतुं लभेत्। स्वर्गं सत्येन लभते दीक्षया कुलमुत्तमम्॥ 13-10-17 (81656) सलिलाशी भवेद्यस्तु सदाग्निः संस्कृतो द्विजः। मरुत्साधयतो राज्यं नाकपृष्ठमनाशिने॥ 13-10-18 (81657) उपवासं च दीक्षायामभिषेकं च पार्थिव। कृत्वा द्वादशवर्षाणि वीरस्थानाद्विशिष्यते॥ 13-10-19 (81658) अधीत्य सर्ववेदान्वै सद्यो दुःखाद्विमुच्यते। `तत्पाठधारणात्स्वर्गमर्थज्ञानात्परां गतिम्॥ 13-10-20 (81659) वितृष्णानां वेदजपात्स्वर्गमोक्षफलं स्मृतम्।' मानसं हि चरन्धर्म स्वर्गलोकमुपाश्नुते॥ 13-10-21 (81660) या दुस्त्यजा दुर्मतिभिर्या न जीर्यति जीर्यतः। योसौप्राणान्तिकोरोगस्तांतृष्णां त्यजतः सुखं॥ 13-10-22 (81661) यथा धेनुसहस्रेषु वत्सो विन्दति मातरम्। एवं पूर्वकृतं कर्म कर्तारमनुगच्छति॥ 13-10-23 (81662) अचोद्यमानानि यथा पुष्पाणि च फलानि च। स्वकालं नातिवर्तन्ते तथा कर्म पुराकृतम्॥ 13-10-24 (81663) जीर्यन्ति जीर्यतः केशा दन्ता जीर्यन्ति जीर्यतः। चक्षुः श्रोत्रे च जीर्येते तृष्णैका न तु जीर्यते॥ 13-10-25 (81664) येन प्रीणन्ति पितरस्तेन प्रीतः प्रजापतिः। माता च येन प्रीणाति पृथिवी तेन पूजिता। येन प्रीणात्युपाध्यायस्तेन स्याद्ब्रह्म पूजितम्॥ 13-10-26 (81665) सर्वे तस्यादृता धर्मा यस्यैते त्रय आदृताः। अनादृतास्तु यस्यैते सर्वास्तस्याफलाः क्रियाः॥ 13-10-27 (81666) वैशम्पायन उवाच। 13-10-28x (6769) भीष्मस्यैतद्वचः श्रुत्वा विस्मिताः कुरुपुङ्गवाः। आसन्प्रहृष्टमनसः प्रीतिमन्तोऽभवंस्तदा॥ 13-10-28 (81667) यन्मन्त्रे भवति वृथोपयुज्यमाने यत्सोमे भवति वृथाऽभिषूयमाणे। यच्चाग्नौ भवति वृथाऽभिहूयमाने तत्सर्वं भवति वृथाऽभिधीयमाने॥ 13-10-29 (81668) इत्येतदृषिणा प्रोक्तमुक्तवानस्मि भारत। शुभाशुभफलप्राप्तौ किमतः श्रोतुमिच्छसि॥ ॥ 13-10-30 (81669) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि दशमोऽध्यायः॥ 10 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-10-2 गतिः फलम्। येन कर्मणा। प्रेत्यभावे मरणोत्तरं देहान्तरप्राप्तौ॥ 7-10-5 अस्य कर्तुः॥ 7-10-6 दद्यादभ्यागतायेति शेषः॥ 7-10-8 वानप्रस्थधर्माणां फलान्याह स्थण्डिलेष्वित्यादिना॥ 7-10-9 योगात्मनि योगयुक्तचित्ते॥ 7-10-11 सततं चैकशायी यः स इति झ.पाठः। तत्र एकशायी ब्रह्मचर्यवान्॥ 7-10-13 वीरा आसतेऽस्मिन्निति वीरासनं रणदेशं उपेत्य वीरशय्यां तत्र दीर्घनिद्रां च प्राप्य वीरस्थानं स्वर्गलोकम्॥ 7-10-14 आज्ञामविच्छिन्नामिति शेषः। तपसा कृच्छ्रादिना जीवितमायुः॥ 7-10-16 शाकदीक्षायां शाकमात्राशननियमे॥ 7-10-17 क्रतुं संकल्पं सत्यसंकल्पत्वमिति यावत्। दीक्षया यज्ञेन॥ 7-10-18 सदाग्निः अविच्छिन्नाग्निहोत्रः॥ 7-10-19 अभिषेकं तीर्थाटनम्। वीरस्थानात्स्वर्गादपि विशिष्यते॥ 7-10-22 मानसं धर्मं विवृणोति येति॥

युधिष्ठिर उवाच। आनृशंस्यस्य धर्मज्ञ गुणान्भक्तजनस्य च। श्रोतुमिच्छामि धर्मज्ञ तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-11-1 (81670) भीष्म उवाच। 13-11-2x (6770) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। वासवस्य च संवादं शुकस्य च महात्मनः॥ 13-11-2 (81671) विषये काशिराजस्य ग्रामान्निष्क्रम्य लुब्धकः। सविषं काण्डमादाय मृगयामास वै मृगम्॥ 13-11-3 (81672) तत्र चामिषलुब्धेन लुब्धकेन महावने। अविदूरे मृगान्दृष्ट्वा बाणः प्रतिसमाहितः॥ 13-11-4 (81673) तेन दुर्वारितास्त्रेण निमित्तचपलेषुणा। महान्वनतरुस्तत्र विद्धो मृगजिघांसया॥ 13-11-5 (81674) स तीक्ष्णविषदिग्धेन शरेणातिबलात्क्षतः। उत्सृज्य फलपत्राणि पादपः शोषमागतः॥ 13-11-6 (81675) तस्मिन्वृक्षे तथाभूते कोटरेषु चिरोषितः। न जहाति शुको वासं तस्य भक्त्या वनस्पतेः॥ 13-11-7 (81676) निष्प्रचारो निराहारो ग्लानः शिथिलवागपि। कृतज्ञः सह वृक्षेण धर्मात्मा सोप्यशुष्यत॥ 13-11-8 (81677) तमुदारं महासत्वमतिमानुषचेष्टितम्। समदुःखसुखं दृष्ट्वा विस्मितः पाकशासनः॥ 13-11-9 (81678) ततश्चिन्तामुपगतः शक्रः कथमयं द्विजः। तिर्यग्योनावसम्भाव्यमानृशंस्यमवस्थितः॥ 13-11-10 (81679) अथवा नात्र चित्रं हीत्यभवद्वासवस्य तु। प्राणिनामपि सर्वेषां सर्वं सर्वत्र दृश्यते॥ 13-11-11 (81680) ततो ब्राह्मणवेषेणि मानुषं रूपमास्थितः। अवतीर्य महीं शक्रस्तं पक्षिणमुवाच ह॥ 13-11-12 (81681) शुक भो पक्षिणांश्रेष्ठ दाक्षेयी सुप्रजास्त्वया। पृच्छे त्वां शुकमेनं त्वं कस्मान्न त्यजसि द्रुमम्॥ 13-11-13 (81682) अथ पृष्टः शुकः प्राह मूर्ध्ना समभिवाद्य तम्। स्वागतं देवराज त्वं विज्ञातस्तपसा मया॥ 13-11-14 (81683) ततो दशशताक्षेण साधुसाध्विति भाषितम्। अहो विज्ञानमित्येवं मनसा पूजितस्ततः॥ 13-11-15 (81684) तमेवं शुभकर्माणं शुकं परमधार्मिकम्। जानन्नपि च तत्पापं पप्रच्छ बलसूदनः॥ 13-11-16 (81685) निष्पत्रमफलं शुष्कमशरण्यं पतत्त्रिणाम्। किमर्थं सेवसे वृक्षं यदा महदिदं वनम्॥ 13-11-17 (81686) अन्येऽपि बहवो वृक्षाः पत्रसंछन्नकोटराः। शुभाः पर्याप्तसञ्चारा विद्यन्तेऽस्मिन्महावने॥ 13-11-18 (81687) गतायुषमसामर्थ्यं क्षीणसारं हतश्रियम्। विमृश्य प्रज्ञया धीर जहीमं ह्यस्थिरं द्रुमम्॥ 13-11-19 (81688) भीष्म उवाच। 13-11-20x (6771) तदुपश्रुत्य धर्मात्मा शुकः शक्रेण भाषितम्। सुदीर्घमतिनिःश्वस्य दीनो वाक्यमुवाच ह॥ 13-11-20 (81689) अनतिक्रमणीयानि दैवतानि शचीपते। यत्राभवंस्तत्र भवांस्तन्निबोध सुराधिप॥ 13-11-21 (81690) अस्मिन्नहं द्रुमे जातः साधुभिश्च गुणैर्युते। चालभावेन सङ्गुप्तः शत्रुभिश्च न धर्षितः॥ 13-11-22 (81691) किमनुक्रोश्यं वैफल्यमुत्पादयसि मेऽनघ। `अनुरक्तस्य भक्तस्य संस्पृशे न च पावकम्।' आनृशंस्याभियुक्तस्य भक्तस्यानन्यगस्य च॥ 13-11-23 (81692) अनुक्रोशो हि साधूनां महद्धर्मस्य लक्षणम्। अनुक्रोशश्च साधूनां सदा प्रीतिं प्रयच्छति॥ 13-11-24 (81693) त्वमेव दैवतैः सर्वैः पृच्छ्यसे धर्मसंशयात्। अतस्त्वं देवदेवानामाधिपत्ये प्रतिष्ठितः॥ 13-11-25 (81694) नार्हसे मां सहस्राक्ष द्रुमं त्याजयितुं चिरात्। समस्थमुपजीवन्वै विषमस्थं कथं त्यजेत्॥ 13-11-26 (81695) तस्य वाक्येन सौम्येन हर्षितः पाकशासनः। शुकं प्रोवाच धर्मज्ञमानृशंस्येन तोषितः॥ 13-11-27 (81696) वरं वृणीष्वेति तदा स च वव्रे वरं शुकः। आनृशंस्यपरो नित्यं तस्य वृक्षस्य सम्भवम्॥ 13-11-28 (81697) विदित्वा च दृढां भक्तिं तां शुके शीलसम्पदम्। प्रीतः क्षिप्रमथो वृक्षममृतेनावसिक्तवान्॥ 13-11-29 (81698) ततः फलानि पत्राणि शाखाश्चापि मनोहराः। शुकस्य दृढभक्तित्वाच्छ्रीमत्तां प्राप स द्रुमः॥ 13-11-30 (81699) शुकश्च कर्मणा तेन आनृशंस्यकृतेन वै। आयुषोन्ते महाराज प्राप शक्रसलोकताम्॥ 13-11-31 (81700) एवमेव मनुष्येन्द्र भक्तिमन्तं समाश्रितः। सर्वार्थसिद्धिं लभते शुकं प्राप्य यथा द्रुमः॥ ॥ 13-11-32 (81701) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकादशोऽध्यायः॥ 11 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-11-3 विषये देशे। काण्डं बाणम्॥ 7-11-4 तत्र मृगयायाम्॥ 7-11-5 दुर्वारितास्त्रेण दुर्वार्यशस्त्रेण। निमित्ताल्लक्ष्याच्चपलश्चलित इषुर्यस्य तेन। निमित्तविफलेषुणेति ध. पाठः॥ 7-11-6 दिग्धेन लिप्तेन॥ 7-11-10 द्विजः पक्षी। आनृशंस्य परदुःखेन दुःखित्वम्॥ 7-11-11 सर्वेषां नृतिर्यगादीनाम्। सर्वत्र जातौ। सर्वं कृपाऽनैष्टुर्यादिकं दृश्यते इति वासवस्य बुद्धिरभवदिति सम्बन्धः॥ 7-11-13 दाक्षेयो दक्षदौहित्री शुकीनाम॥ 7-11-14 तपसा ज्ञानदृष्ट्या॥ 7-11-23 अनुक्रोश्य कृपायित्वा। वैफल्यं जन्मन इति शेषः॥ 7-11-25 संशयात् संशयं प्राप्य। अतः संशयच्छेत्तृत्वात्॥ 7-11-28 सम्भवं सम्यगौश्वर्यं वरं वव्रे॥

युधिष्ठिर उवाच। यथैव ते नमस्कार्याः प्रोक्ताः शक्रेण मानद। एतन्मे सर्वमाचक्ष्व येभ्यः स्पृहयसे नृपः॥ 13-12-1 (81702) उत्तमापद्गतस्यापि यत्र ते वर्तते मनः। मनुष्यलोके सर्वस्मिन्यदमुत्रेह चाप्युत॥ 13-12-2 (81703) भीष्म उवाच। 13-12-3x (6772) स्पृहयामि द्विजातिभ्यो येषां ब्रह्म परं धनम्। येषां संप्रत्ययः स्वर्गस्तपःस्वाध्यायसाधनम्॥ 13-12-3 (81704) येषां बालाश्च वृद्धाश्च पितृपैतामहीं धुरम्। उद्वहन्ति न सीदन्ति तेभ्यो वै स्पृहयाम्यहम्॥ 13-12-4 (81705) विद्यास्वभिविनीतानां दान्तानां मृदुभाषिणाम्। श्रुतवृत्तोपपन्नानां सदाऽक्षरविदां सताम्॥ 13-12-5 (81706) संसत्सु वदतां तात हंसानामिव सङ्घशः। मङ्गल्यरूपा रुचिरा दिव्यजीमूतनिःस्वनाः॥ 13-12-6 (81707) सम्यगुच्चरिता वाचः श्रूयन्ते हि युधिष्ठिर। शुश्रूषमाणे नृपतौ प्रेत्य चेह सुखावहाः॥ 13-12-7 (81708) ये चापि तेषां श्रोतारः सदा सदसि सम्मताः। विज्ञानगुणसम्पन्नास्तेभ्यश्च स्पृहयाम्यहम्॥ 13-12-8 (81709) सुसंस्कृतानि प्रयताः शुचीनि गुणवन्ति च। ददत्यन्नानि तृप्त्यर्थं ब्राह्मणेभ्यो युधिष्ठर। ये चापि सततं राजंस्तेभ्यश्च स्पृहयाम्यहम्॥ 13-12-9 (81710) शक्यं ह्येवाहवे योद्धुं न दातुमनसूयितुम्॥ 13-12-10 (81711) शूरा वीराश्च शतशः सन्ति लोके युधिष्ठिर। तेषां संख्यायमानानां दानशूरो विशिष्यते॥ 13-12-11 (81712) `भद्रं तु जन्म सम्प्राप्य भूयो ब्राह्मणको भवेत्। बन्धुमध्ये कुले जातः सुदुरापमवाप्नुयात्॥' 13-12-12 (81713) धन्यः स्यां यद्यहं भूयः सौम्यब्राह्मणकोपि वा। कुले जातो धर्मगतिस्तपोविद्यापरायणः॥ 13-12-13 (81714) न मे त्वत्तः प्रियतरो लोकेऽस्मिन्पाण्डुनन्दन। त्वत्तश्चापि प्रियतरा ब्राह्मणा एव भारत॥ 13-12-14 (81715) यथा मम प्रियतमास्त्वत्तो विप्राः कुरूत्तम। तेन सत्येन गच्छेयं लोकान्यत्र स शन्तनुः॥ 13-12-15 (81716) न मे पिता प्रियतरो ब्रह्मणेभ्यस्तथाऽभवत्। न मे पितुः पिता वाऽपि ये चान्येऽपि सुहृञ्जनाः॥ 13-12-16 (81717) न हि मे वृजिनं किञ्चिद्विद्यते ब्राह्मणेष्विह। अणु वा यदि वा स्थूलं विद्यते साधुकर्मसु॥ 13-12-17 (81718) कर्मणा मनसा वाऽपि वाचा वाऽपि परंतप। यन्मे कृतं ब्राह्मणेभ्यस्तेनाद्य न तपाम्यहम्॥ 13-12-18 (81719) ब्रह्मण्य इति मामाहुस्तया वाचाऽस्मि तोषितः। एतदेव पवित्रेभ्यः सर्वेभ्यः परमं स्मृतम्॥ 13-12-19 (81720) पश्यामि लोकानमलाञ्शुचीन्ब्राह्मणतोषणात्। तेषु मे तात गन्तव्यमह्नाय च चिराय च॥ 13-12-20 (81721) यथा भर्त्राश्रयो धर्मः स्त्रीणां लोके युदिष्ठिर। स देवः सा गतिर्नान्या क्षत्रियस्य तथा द्विजाः॥ 13-12-21 (81722) क्षत्रियः शतवर्षी च दशवर्षी द्विजोत्तमः। पितापुत्रौ च विज्ञेयौ तयोर्हि ब्राह्मणो गुरुः॥ 13-12-22 (81723) नारी तु पत्यभावे वै देवरं कुरुते पतिम्। पृथिवी ब्राह्मणालाभे क्षत्रियं कुरुते पतिम्॥ 13-12-23 (81724) `ब्राह्मणानुज्ञया ग्राह्यं राज्यं च सपुरोहितैः। तद्रक्षणेन स्वर्गोऽस्य तत्कोपान्नरकोऽक्षयः॥' 13-12-24 (81725) पुत्रवच्चैव ते रक्ष्या उपास्या गुरुवच्च ते। अग्निवच्चोपचार्या वै ब्राह्मणाः कुरुसत्तम्॥ 13-12-25 (81726) ऋजुन्सतः सत्यशीलान्सर्वभूतहिते रतान्। आशीविषानिव क्रुद्धान्द्विजान्परिचरेत्सदा॥ 13-12-26 (81727) तेजसस्तपसश्चैव नित्यं बिभ्येद्युधिष्ठिर। उभे चैते परित्याज्ये तेजश्चैव तपस्तथा॥ 13-12-27 (81728) व्यवसायस्तयोः शीघ्रमुभयोरेव विद्यते। हन्युः क्रुद्धा महाराज ब्राह्मणा ये तपस्विनः॥ 13-12-28 (81729) `दूरतो मातृवत्पूज्या विप्रदाराः सुरक्षया। अकोपनापराधेन भूयो नरकमश्नुते॥ 13-12-29 (81730) भूयः स्यादुभयं दत्तं ब्राह्मणाद्यदकोपनात्। कुर्यादुभयतः शेषं दत्तशेषं न शेषयेत्॥ 13-12-30 (81731) दण्डपाणिर्यथा गोष्ठं पालो नित्यं हि रक्षयेत्। ब्राह्मणेषु स्थितं ब्रह्म क्षत्रियः परिपालयेत्॥ 13-12-31 (81732) पितेव पुत्रान्रक्षेथा ब्राह्मणान्ब्रह्मतेजसः। गृहे चैषामवेक्षेथाः किंस्विदस्तीति जीवनम्॥ ॥ 13-12-32 (81733) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्वादशोऽध्यायः॥ 12 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-12-2 यदमुत्रेह च हितं तद्वदेति शेषः॥ 7-12-5 अक्षरं ब्रह्म तद्विदाम्॥ 7-12-6 हंससादृश्यं क्षीरनीरयोरिव सारसारयोर्विवेचनात्॥ 7-12-7 नृपतौ नृपतेः समीपे उच्चरिताः॥ 7-12-8 ये चापि तेषां दातार इति ध. पाठः॥ 7-12-13 ब्राह्मणकः कुत्सितब्राह्मणोपि यद्यहं स्यां तर्हि धन्यः किमुत फुले जातः॥ 7-12-17 यृजिनं सङ्कटम्। फलाशेथियावत्। पूज्यत्वादेव तान्पूजयामि नतु फलायेत्यर्थः॥ 7-12-18 तेन ब्राह्मणारावनेन। न तपामि न व्यथां प्राप्तोमि॥ 7-12-19 ब्रह्मण्यो ब्रह्मजातौ आसक्तः॥ 7-12-27 ब्राह्मणाद्बिभ्येत् नतु तत्र तेजस्तपसी स्वीये प्रकाशयेदित्यर्थः। तेजः क्रोधबलम्। तपो योगबलम्॥ 7-12-28 तयोस्तपस्तेजसोर्ब्रह्मणक्षत्रियस्थयोर्व्यवसायः फलमभिभवरूपं शीघ्रं तीव्रं तथापि तपस्विन एवेतरान् हन्युर्न तेजस्विन इत्यर्थः॥ 7-12-30 ल्यब्लोपे पञ्चमी। अकोपनं ब्राह्मणं प्राप्य यद्भूयः बहुतरं उभयं तपस्तेजआख्यं स्यात् तद्दत्तं खण्डितं भवतीति शेषः। उभयत उभयं चेत् शेषं कुर्याद् दत्तशेषं शेषयेदित्यन्वयः। द्वाभ्यां अन्योन्यस्मिन्प्रयुक्तं तेजआदिद्वयं न निःशेषं नश्यति किन्तु शेषम्। क्षमावता खण्डितस्य तस्यावशिष्टं तु न शेषयेन्न शिष्यते अपितु निःशेषमेव नश्यतीत्यर्थः॥ 30 ॥ 7-12-32 अभावे तद्देयमित्यर्थः॥ 7-12-42 द्वादशोऽध्यायः॥

भीष्म उवाच। अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। चतुर्णामपि वेदानां संवादं शृणु पुत्रक॥ 13-13-1 (81734) ऋग्वेद उवाच। 13-13-2x (6773) गृहानाश्रयमाणस्य अग्निहोत्रं च जुह्वतः। सर्वं सुकृतमादत्ते यः साये नुद्यतेऽतिथिः॥ 13-13-2 (81735) न स्कन्दते न व्यथते नास्योर्ध्वं सर्पते रजः। वरिष्ठमग्निहोत्राच्च ब्राह्मणस्य मुखे हुतम्॥ 13-13-3 (81736) सामवेद उवाच। 13-13-4x (6775) न चेद्धन्ति पितरं मातरं वा न ब्राह्मणं नापवादं करोति। यत्किंचिदन्यद्वृजिनं करोति। प्रीतोऽतिथिस्तदुपहन्ति पापम्॥ 13-13-4 (81737) अथर्ववेद उवाच। 13-13-5x (6776) यत्क्रोधनो यजते यद्ददाति यद्वा तपस्तप्यति यज्जुहोति। वैवस्वतो हरते सर्वमस्य मोघं चेष्टं भवति क्रोधनस्य॥ ॥ 13-13-6 (81738) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रयोदशोऽध्यायः॥ 13 ॥

भीष्म उवाच। भूयस्तु शृणु राजेन्द्र धर्मान्धर्मभृतांवर॥ 13-14-1 (81739) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। इन्द्राग्न्योः सूर्यशच्योश्च तन्मे निगदतः शृणु॥ 13-14-2 (81740) इन्द्र उवाच। 13-14-3x (6777) राज्ये विप्रान्प्रपश्यामि कामक्रोधविवर्जितान्। एतेन सत्यवाक्येन पादः कुम्भस्य पूर्यताम्॥ 13-14-3 (81741) अग्निरुवाच। 13-14-4x (6778) यथाऽहं तत्र नाश्नामि यत्र नाश्नन्ति वै द्विजाः एतेन सत्यवाक्येन पादः कुम्भस्य पूर्यताम्॥ 13-14-4 (81742) सूर्य उवाच। 13-14-5x (6779) यथा गोब्राह्मणस्यार्थे न तपामि यथाबलम्। एतेन सत्यवाक्येन पादः कुम्भस्य पूर्यताम्॥ 13-14-5 (81743) शच्युवाच। 13-14-6x (6780) कर्मणा मनसा वाचा नावमन्ये पुरन्दरम्। एतेन सत्यवाक्येन पादः कुम्भस्य पूर्यताम्॥ ॥ 13-14-6 (81744) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुर्दशोऽध्यायः॥ 14 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-14-3 यथा राज्यं प्रपास्यामि कामकोधविवर्जित इति पाठान्तरम्। पास्यामि पालयिष्यामि। पा पालन इति धातोः। पादः कुम्भस्य पूर्वतामिति। चतुर्भागादेको भागः पादः। कुम्भे एकपादोनतयोदकपूरिते सति चतुर्थः पादः स्वयमेव पूर्यतामित्यर्थः। यथा सत्यबलेनाग्निरनुष्णो भवति तद्वदित्यर्थः॥

भीष्म उवाच। अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। मद्रराजस्य संवादं व्यासस्य च महात्मनः॥ 13-15-1 (81745) वैताने कर्मणि तते कुन्तीपुत्र यथा पुरा। उक्तः स भगवान्यज्ञे तथा तत्राशृणोद्भवान्॥ 13-15-2 (81746) मद्रराज उवाच। 13-15-3x (6781) कानि तीर्थानि भगवन्फलार्थाश्चेह केऽऽश्रमाः। क इज्यते कश्च यज्ञः को यूपः क्रमते च कः॥ 13-15-3 (81747) कश्चाध्वरे शस्यते गीतिशब्दैः कश्चाध्वरे गीयते वल्गुभाषैः। को ब्रह्मशब्दैः स्तुतिभिः स्तूयते च कस्येह वै हविरध्वर्यवः कल्पयन्ति॥ 13-15-4 (81748) वर्णाश्रमे गोफले कश्च सोमे कश्चोंकारः कश्च वेदार्थमार्गः। पृष्टस्तन्मे ब्रूहि सर्वं महर्षे लोकज्येष्ठं कस्य विज्ञानमाहुः॥ 13-15-5 (81749) द्वैपायन उवाच। 13-15-6x (6782) लोकज्येष्ठं यस्य विज्ञानमाहु र्योनिज्येष्ठं यस्य वदन्ति जन्म। पूतात्मानो ब्राह्मणा वेदमुख्या अस्मिन्प्रश्नो दीयतां केशवाय॥ 13-15-6 (81750) ब्राह्मण उवाच। 13-15-7x (6783) बालो जात्या क्षत्रधर्मार्थशीलो जातो देवक्यां शूरपुत्रेण वीर। वेत्तुं वेदानर्हते क्षत्रियो वै दाशार्हाणामुत्तमः पुष्कराक्षः॥ 13-15-7 (81751) वासुदेव उवाच। 13-15-8x (6784) पाराशर्य ब्रूहि यद्ब्राह्मणेभ्यः प्रीतात्मा वै ब्रह्मकल्पः सुमेधाः। पृष्टो यज्ञार्थं पाण्डवस्यातितेजा एतच्छ्रेयस्तस्य लोकस्य चैव॥ 13-15-8 (81752) व्यास उवाच। 13-15-9x (6785) उक्तं वाक्यं यद्भवान्मामवोच- त्प्रश्नं चित्रं नाहमत्रोत्सहेऽद्य। छेत्तुं विस्पष्टं तिष्ठति त्वद्विधे वै लोकज्येष्ठे विश्वरूपे सुनाभे॥ 13-15-9 (81753) वासुदेव उवाच। 13-15-10x (6786) तत्त्वं वाक्यं ब्रूहि यत्त्वं महर्षे यस्मिन्कृष्णः प्रोच्यते वै यथावत्। प्रीतस्तेऽहं ज्ञानशक्त्या यथाव- त्तस्मान्निर्देशे कर्मणां ब्रूहि सिद्धिम्॥ 13-15-10 (81754) वैशम्पायन उवाच। 13-15-11x (6787) उक्तवाक्ये सत्तमे यादवानां कृष्णो व्यासः प्राञ्जलिर्वासुदेवम्। विप्रैः सार्धं पूजयन्देवदेवं कृष्णं विष्णुं वासुदेवं बभाषे॥ 13-15-11 (81755) व्यास उवाच। 13-15-12x (6788) 13-15-12 (81756) आनन्त्यं ते विश्वकर्मंस्तवैवं रूपं पौराणं शाश्वतं च ध्रुवं च। कस्ते बुद्ध्येद्वेदवादेषु चैत- ल्लोके ह्यस्मिञ्शासकस्त्वं पितेव॥

`भीष्म उवाच। द्वारकायां यथा प्राह पुराऽयं मुनिसत्तमः। वेदविप्रमयत्वं तु वासुदेवस्य तच्छृणु॥ 13-16-1 (81757) यूपं विष्णुं वासुदेवं विजान- न्सर्वान्विप्रान्बोधते तत्वदर्शि। विष्णुं क्रान्तं वासुदेवं विजान- न्विप्रो विप्रत्वं गच्छते तत्वदर्शी॥ 13-16-2 (81758) विष्णुर्यज्ञस्त्विज्यते चापि विष्णुः कृष्णो विष्णुर्यश्च कृत्स्नः प्रभुश्च। कृष्णो वेदाङ्गं वेदवादाश्च कृष्ण एवं जानन्ब्राह्मणो ब्रह्म एति॥ 13-16-3 (81759) स्थानं सर्वं वैष्णवं यज्ञमार्गे चातुर्होत्रं वैष्णवं तत्र कृष्णः। सर्वैर्भावैरिज्यते सर्वकामैः पुण्याँल्लोकान्ब्राह्मणाः प्राप्नुवन्ति॥ 13-16-4 (81760) सोमं सद्भावाद्ये च जातं पिबन्ति दीप्तिं कर्म ये विदानाश्चरन्ति। एकान्तमिष्टं चिन्तयन्तो दिविस्था- स्ते वै स्थानं प्राप्नुवन्ति व्रतज्ञाः॥ 13-16-5 (81761) ओमित्येतद्ध्यायमानो न गच्छे- द्दुर्गं पन्थानं पापकर्मापि विप्रः। सर्वं कृष्णं वासुदेवं हि विग्राः कृत्वा ध्यानं दुर्गतिं न प्रयान्ति॥ 13-16-6 (81762) आज्यं यज्ञः स्रुक्स्रुवौ यज्ञदाता इच्छा पत्नी पत्निशाला हवींषि। इध्याः पुरोडाशं सर्वदा होतृकर्ता कृत्स्नं विष्णुं संविजानंस्तमेति॥ 13-16-7 (81763) योगेयोगे कर्मणां चाभिहारे युक्ते वैताने कर्मणि ब्राह्मणस्य। पुष्ट्यर्थेषु प्राप्नुयात्कर्मसिद्धिं शान्त्यर्थेषु प्राप्नुयात्सर्वशान्तिम्ट'॥ ॥ 13-16-8 (81764) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षोडशोऽध्यायः॥ 16 ॥

`द्वैपायन उवाच। श्रद्दात्यागं निर्वृतिं चापि पूजां सत्यं धर्मं यः कृतं चाभ्युपैति। कामद्वेषौ त्यज्य सर्वेषु तुल्यः श्रद्धापूतः सर्वयज्ञेषु योग्यः॥ 13-17-1 (81765) यस्मिन्यज्ञे सर्वभूताः प्रहृष्टाः सर्वे चारम्भाः शास्त्रदृष्टाः प्रवृत्ताः। धर्म्यैरर्थ्यैर्ये यजन्ते ध्रुवं ते पूतात्मानो धर्ममेकं भजन्ते॥ 13-17-2 (81766) एकाक्षरं द्व्यक्षरमेकमेव सदा यजन्ते नियताः प्रतीताः। दृष्ट्वा मनागर्चयित्वा स्म विप्राः सतां मार्गं तं ध्रुवं सम्भजन्ते॥ 13-17-3 (81767) पापात्मानः क्रोधरगाभिभूताः कृष्णे भक्ता नाम सङ्कीर्तयन्तः। पूतात्मानो यज्ञशीलाः सुमेधा यज्ञस्यान्ते कीर्तिलोकान्भजन्ते॥ 13-17-4 (81768) एको वेदो ब्राह्मणानां बभूव चतुष्पादस्त्रिगुणो ब्रह्मशीर्षः। पादंपादं ब्राह्मणा वेदमाहु- स्त्रेताकाले तं च तं विद्धि शीर्षम्॥' ॥ 13-17-5 (81769) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तदशोऽध्यायः॥ 17 ॥

`द्वैपायन उवाच। सर्वे वेदाः सर्ववेद्याः सशास्त्राः सर्वे यज्ञाः सर्व इत्यश्च कृष्णः। विदुः कृष्णं ब्राह्मणास्तत्वतो ये तेषां राजन्सर्वयज्ञः समाप्तः॥ 13-18-1 (81770) ज्ञेयो योगी ब्राह्मणैर्वेदतत्वै- रारण्यकैः सैष कृष्णः प्रभुत्वात्। सर्वान्यज्ञान्ब्राह्मणान्ब्रह्म चैव व्याप्यातिष्ठद्देवदेवस्त्रिलोके॥ 13-18-2 (81771) स एष देवः शक्रमीशं यजानं प्रीत्या प्राह क्रतुयष्टारमग्र्यम् न मा शक्रो वेदवेदार्थतत्वा- द्भक्तो भक्त्या शुद्धभावप्रधानः॥ 13-18-3 (81772) मा जानन्ते ब्रह्मशीर्षं वरिष्ठं विश्वे विश्वं ब्रह्मयोनिं ह्ययोनिम्। सर्वत्राहं शाश्वतः शाश्वतेशः कृत्स्नो वेदोऽग्निर्निर्गुणोऽनन्ततेजाः॥ 13-18-4 (81773) सर्वे देवा वासुदेवं यजन्ते ततो बुद्ध्या मार्गमाणास्तनूनाम्। सर्वान्कामान्प्राप्नुवन्ते विशालां- स्त्रैलोक्येऽस्मिन्कृष्णनामाभिधानात्॥ 13-18-5 (81774) कृष्णो यज्ञैरिज्यते यायजूकैः कृष्णो वीर्यैरिज्यते विक्रमद्भिः। कृष्णो वाक्यैरिज्यते सम्मृशानैः कृष्णो मुक्तैरिज्यते वीतमोहैः॥ 13-18-6 (81775) विद्यावन्तः सोमपा ये विपापा इष्ट्वा यज्ञेर्गोचरं प्रार्थयन्ते। 13-18-7 (81776) भवगानुवाच। सर्वं क्रान्तं देवलोकं विशाल- मन्ते गत्वा मुक्तिलोकं भजन्ति॥ 13-18-7x (6789) एवं सर्वे त्वाश्रमाः सुव्रता ये मां जानन्तो यान्ति लोकानदीनान्। ये ध्यानदीक्षामुद्वहन्तो विपापा ज्योतिर्भूत्वा देवलोकं भजन्ति॥ 13-18-8 (81777) पूज्यन्ते मां पूजयन्तः प्रहृष्टा मां जानन्तः श्रद्धया वासुदेवम्। भक्त्या तुष्टोऽहं तस्य सत्त्वं प्रयच्छे सत्वस्पृष्टो वीतमोहोऽयमेति॥ 13-18-9 (81778) द्वैपायन उवाच। 13-18-10x (6790) ज्योतींषि शुक्तानि च यानि लोके त्रयो लोका लोकपालास्त्रयश्च। त्रयोऽग्नयश्चाहुतयश्च पञ्च सर्वे देवा देवकीपुत्र एव॥ 13-18-10 (81779) भीष्म उवाच। 13-18-11x (6791) व्यासस्यैतद्वचः श्रुत्वा मद्रराजः सहर्षिभिः। व्यासं कृष्णं च विधिवत्प्रीतात्मा प्रत्यपूजयत्॥ 13-18-11 (81780) वैशम्पायन उवाच। 13-18-12x (6792) कविः प्रयातस्तु महर्षिपुत्रो द्वैपायनस्तद्वचनं निशम्य। जगाम पृथ्वीं शिरसा महात्मा नमश्च कृष्णाय चकार भीष्मः॥' ॥ 13-18-12 (81781) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणी दानधर्मपर्वणि अष्टादशोऽध्यायः॥ 18 ॥

`युधिष्ठिर उवाच। गरुडः पक्षिणां श्रेष्ठ इति पूर्वं पितामह। उक्तस्त्वया महाबाहो श्वेतवाहं प्रशंसता॥ 13-19-1 (81782) अत्र कौतूहल इति श्रवणे जायते मतिः। कथं गरुत्मान्पक्षीणां श्रैष्ठ्यं प्राप परन्तप॥ 13-19-2 (81783) सुपर्णो वैनतेयश्च केन शत्रुश्च भोगिनाम्। किंवीर्यः किंबलश्चासौ वक्तुमर्हसि भारत॥ 13-19-3 (81784) भीष्म उवाच। 13-19-4x (6793) वासुदेव महाबाहो देवकी सुप्रजास्त्वया। श्रुतं ते धर्मराजस्य मम हर्षविवर्धन॥ 13-19-4 (81785) सुपर्णं शंस इत्येव मामाह कुरुनन्दनः। अस्य प्रवक्तुमिच्छामि त्वयाऽज्ञप्तो महाद्युते॥ 13-19-5 (81786) त्वं हि शौरे महाबाहो सुपर्णः प्रोच्यसे पुरा। अनादिनिधने काले गरुडश्चासि केशव॥ 13-19-6 (81787) तस्मात्पूर्वं प्रसाद्य त्वां धर्मपुत्राय धीमते। गरुडं पततांश्रेष्ठं वक्तुमिच्छामि माधव॥ 13-19-7 (81788) वासुदेव उवाच। 13-19-8x (6794) यथैव मां भवान्वेद तथा वेद युधिष्ठिरः। यथा च गरुडो जातस्तथाऽस्मै ब्रूहि तत्वतः'॥ ॥ 13-19-8 (81789) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनविंशोऽध्यायः॥ 19 ॥

`भीष्म उवाच। युधिष्ठिर महाबाहो शृणु राजन्यथातथम्। गरुडं पक्षिणां श्रेष्ठं वैनतेयं महाबलम्॥ 13-20-1 (81790) तथा च गरुडो राजन्सुपर्णश्च यथाऽभवत्। यथा च भुजगान्हन्ति तथा मे ब्रुवतः शृणु॥ 13-20-2 (81791) पुराऽहं तात रामेणि जामदग्न्येन धीमता। कैलासशिखरे रम्ये मृगान्निघ्नन्सहस्रशः॥ 13-20-3 (81792) तमहं तात दृष्टैव शस्त्रण्युत्सृज्य सर्वशः। अभिवाद्य पूर्वं रामाय विनयेनोपतस्थिवान्॥ 13-20-4 (81793) तमहं कथान्ते वरदं सुपर्णस्य बलौजसी। अपृच्छं स च मां प्रीतः प्रत्युवाच युधिष्ठिर॥ 13-20-5 (81794) कद्रूश्च विनता चास्तां प्रजापतिसुते उभे। ते तु धर्मेणोपयेमे मारीचः कश्यपः प्रभुः॥ 13-20-6 (81795) प्रादात्ताभ्यां वरं प्रीतो भार्याभ्यां सुमहातपाः॥ 13-20-7 (81796) तत्र कद्रूर्वरं वव्रे पुत्राणां दशतः शतम्। तुल्यतेजःप्रभावानां सर्वेषां तुल्यजन्मनाम्॥ 13-20-8 (81797) विनता तु वव्रे द्वौ पुत्रौ वीरौ भरतसत्तम। कद्रूपुत्रसहस्रेण तुल्यवेगपराक्रमौ॥ 13-20-9 (81798) स तु ताभ्यां वरं प्रादात्तथेत्युक्त्वा महातपाः। जनयामास तान्पुत्रां स्ताभ्यामासीद्यथा पुरा॥ 13-20-10 (81799) कद्रूः प्रजज्ञे ह्यण्डानां तथैव दशतःशतम्। अण्डे द्वे विनता चैव दर्शनीयतरे शुभे॥ 13-20-11 (81800) तानि त्वण्डानि तु तयोः कद्रूविनतयोर्द्वयोः। सोपस्वेदेषु पात्रेषु निदधुः परिचारिणः॥ 13-20-12 (81801) निस्सरन्ति तदाऽण्डेभ्यः कद्रूपुत्रा भुजङ्गमाः। पञ्चवर्षशते काले दृष्ट्वाऽमोघबलौजसः॥ 13-20-13 (81802) विनता तेषु जातेषु पन्नगेषु महात्मसु। विपुत्रा पुत्रसंतापाद्दण्डमेकं बिभेद ह॥ 13-20-14 (81803) किमनेन करिष्येऽहमिति वाक्यमभाषत। नहि पञ्चशते काले पुरा पुत्रौ ददर्श सा॥ 13-20-15 (81804) सापश्यदण्डान्निष्क्रान्तं विनापत्रं मनस्विनम्। पूर्वकायोपसम्पन्नं वियुक्तमितरेण ह॥ 13-20-16 (81805) दृष्ट्वा तु तं तथारूपमसमग्रशरीरिणम्। पुत्रदुःखान्विताऽशोचत्स च पक्षी तथा गतः॥ 13-20-17 (81806) अब्रवीच्च मुदा युक्तः पर्यश्रुनयनस्तदा। मातरं च पलाशी ह हतोऽहमिति चासकृत्॥ 13-20-18 (81807) न त्वया काङ्क्षितः कालो यावानेवात्यगात्पुरा। आवां भवाय पुत्रौ ते श्वसनाद्बलवत्तरौ॥ 13-20-19 (81808) ईर्ष्याक्रोधाभिभूतत्वाद्योहमेवं कृतस्त्वया। तस्मात्त्वमपि मे मातर्दासीभावं गमिष्यसि॥ 13-20-20 (81809) पञ्चवर्षशतानि त्वं स्पर्धसे वै यया सह। दासी तस्या भवित्रीति साश्रुपातमुवाच ह॥ 13-20-21 (81810) एष चैव महाभागे बली बलवतांवरः। मोक्षयिष्यति ते मातर्दासीभावान्ममानुजः॥' ॥ 13-20-22 (81811) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि विंशोऽध्यायः॥ 20 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-20-3 रामेण सङ्गत इति शेषः॥

`भीष्म उवाच। विनता पुत्रशोकार्ता शापाद्भीता च भारत। प्रतीक्षते स्म तं कालं यः पुत्रोक्तस्तदाऽभवत्॥ 13-21-1 (81812) ततोऽप्यतीते पञ्चशते वर्षाणां कालसंयुगे। गरुडोऽथ महावीर्यो जज्ञे भुजगभुग्बली॥ 13-21-2 (81813) बन्धुरास्यः शिखी पत्रकोशः कूर्मनखो महान्। रक्ताक्षः संहतग्रीवो ह्रस्वपादो महाशिराः॥ 13-21-3 (81814) यस्त्वण्डात्स विनिर्भिन्नो निष्क्रान्तो भरतर्षभ। विनतापूर्वजः पुत्रः सोऽरुणो दृश्यते दिवि॥ 13-21-4 (81815) पूर्वां दिशामभिप्रेत्य सूर्यस्योदयनं प्रति। अरुणोऽरुणसंकाशो नाम्ना चैवारुणः स्मृतः॥ 13-21-5 (81816) जातमात्रस्तु विहगो गरुडः पन्नगाशनः। विहाय मातरं क्षिप्रमगमत्सर्वतो दिशः॥ 13-21-6 (81817) स तदा ववृधेऽतीव सर्वकामैः कदाऽर्चितः। पितामहविसृष्टेन भोजनेन विशांपते॥ 13-21-7 (81818) तस्मिंश्च विहगे तत्र यथाकामं विवर्धति। कद्रूश्च विनता चैवागच्छतां सागरं प्रति॥ 13-21-8 (81819) ददृशाते तु ते यान्तमुच्चैश्श्रवसमन्तिकात्। स्नात्वोपवृत्तं त्वरितं पीतवन्तं च वाजिनम्॥ 13-21-9 (81820) ततः कद्रूर्हसन्त्येव विनतामिदमब्रवीत्। हयस्य वर्णः को न्वत्र ब्रूहि यस्ते मतः शुभे॥ 13-21-10 (81821) विनतोवाच। 13-21-11x (6795) एकवर्णो हयो राज्ञि सर्वश्वेतो मतो मम। वर्णं वा कीदृशं तस्य मन्यते त्वं मनस्विनि॥ 13-21-11 (81822) कद्रूरुवाच। 13-21-12x (6796) सर्वश्वेतो मतस्तुभ्यं य एष हयसत्तमः। ब्रूहि कल्याणि दीव्यावो वर्णान्यत्वेन भामिनि॥ 13-21-12 (81823) विनतोवाच। 13-21-13x (6797) यद्यार्ये दीव्यसि त्वं मे कः पणो नो भविष्यति। सा तज्ज्ञात्वा पणेयं वै ज्ञात्वा तु विपणे त्वया॥ 13-21-13 (81824) कद्रूरुवाच। 13-21-14x (6798) जिता दासी भवेर्मे त्वमहं चाप्यसितेक्षणे। नैकवर्णैकवर्णत्वे विनते रोचते च ते॥ 13-21-14 (81825) रोचते मे पणे राज्ञि दासीत्वेन न संशयः। सत्यमातिष्ठ भद्रं ते सत्ये स्थास्यामि चाप्यहम्'॥ ॥ 13-21-15 (81826) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकविंशोऽध्यायः॥ 21 ॥

`भीष्म उवाच। विनता तु तथेत्युक्त्वा कृतसंशयना पणे। कद्रूरपि तथेत्युक्त्वा पुत्रानिदमुवाच ह॥ 13-22-1 (81827) मया कृतः पणः पुत्रा मिथो विनतया सह। उच्चैरश्रवसि गान्धर्वे तच्छृणुध्वं भुजङ्गमाः॥ 13-22-2 (81828) अब्रवं नैकवर्णं तं सैकवर्णमथाब्रवीत्। जिता दासी भवेत्पुत्राः सा वाऽहं वा न संशयः॥ 13-22-3 (81829) एकवर्णश्च वाजी स चन्द्रकोकनदप्रभः। साऽहं दासी भविष्यामि जिता पुत्रा न संशयः॥ 13-22-4 (81830) ते यूयमश्वप्रवरमाविशध्वमतन्द्रिताः। सर्वश्वेतं वालधिषु वाला भूत्वाञ्जनप्रभाः॥ 13-22-5 (81831) सर्पा ऊचुः। 13-22-5x (6799) निकृत्या न जयः श्रेयान्मातः सत्या गिरः शृणु। आयत्यां च तदात्वे च न च धर्मोऽत्र विद्यते॥ 13-22-6 (81832) सा त्वं धर्मादपेतं वै कुलस्यैवाहितं तव। निकृत्या विजयं मातर्मा स्म कार्षीः कथञ्चना॥ 13-22-7 (81833) यद्यधर्मेण विजयं वयं काङ्क्षामहे क्वचित्। त्वया नाम निवार्याः स्म मा कुरुध्वमिति ध्रुवम्॥ 13-22-8 (81834) सा त्वमस्मानपि सतो विपापानृजुबुद्धिनः। कल्मषेणाभिसंयोक्तुं काङ्क्षसे लोभमोहिता॥ 13-22-9 (81835) ते वयं त्वां परित्यज्य द्रविष्याम दिशो दश। यत्र वाक्यं न ते मातः पुनः श्रोष्याम ईदृशम्॥ 13-22-10 (81836) गुरोरप्यवलिप्तस्य कार्याकार्यमजानतः। उत्पथं प्रतिपन्नस्य परित्यागो विधीयते॥ 13-22-11 (81837) कद्रूरुवाच। 13-22-12x (6800) शृणोमि विविधा वाचो हेतुमत्यः समीरिताः। वक्रमार्गनिवृत्त्यर्थं तदहं वो न रोचये॥ 13-22-12 (81838) न च तत्पणितं मन्दाः शक्यं जेतुमतोऽन्वथा। जिते निकृत्या श्रुत्वैतत्क्षेमं कुरुत पुत्रकाः॥ 13-22-13 (81839) श्वोऽहं प्रभातसमये जिता धर्मेण पुत्रकाः। शैलूषिणी भविष्यामि विनताया न संशयः॥ 13-22-14 (81840) इह चामुत्र चार्थाय पुत्रानिच्छन्ति मातरः। सेयमीहा विपन्ना मे युष्मानासाद्य सङ्गताम्॥ 13-22-15 (81841) इह वा तारयेत्पुत्रः प्रेत्य वा तारयेत्पितॄन्। मात्र चित्रं भवेकिञ्चित्पुनातीति च पुत्रकः॥ 13-22-16 (81842) ते यूयं तारणार्थाय मम पुत्रा मनोजवाः। आविशध्वं हयश्रेष्ठं वाला भूत्वाऽञ्जनप्रभाः॥ 13-22-17 (81843) जानाम्यधर्मं सकलं विजिता विनता भवेत्। निकृत्या दासभावस्तु युष्मानप्यवपीडयेत्॥ 13-22-18 (81844) निकृत्या विजयो वेति दासत्वं वा पराभवे। उभयं निश्चयं कृत्वा जयो वै धार्मिको वरः॥ 13-22-19 (81845) यद्यप्यधर्मो विजयो युष्मानेव स्पृशेत्पुनः। गुरोर्वचनमास्थाय धर्मो वा सम्भविष्यति'॥ ॥ 13-22-20 (81846) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्वाविंशोऽध्यायः॥ 22 ॥

`भीष्य उवाच। श्रुत्वा तु वचनं मातुः क्रुद्धायास्ते भुजङ्गमाः। कृच्छ्रेणैवान्वमोदन्त केचिद्धित्वा दिशो गताः॥ 13-23-1 (81847) ये प्रतस्थुर्दिशस्तत्र क्रुद्धा तानशपद्भृशम्। भुजङ्गमानां माताऽसौ कद्रूर्वैरकरी तदा॥ 13-23-2 (81848) उत्पत्स्यति हि राजन्यः पाण्डवो जनमेजयः। चतुर्थो धन्विनां श्रेष्ठात्कुन्तीपुत्राद्धनञ्जयात्॥ 13-23-3 (81849) स सर्पसत्रमाहर्ता क्रुद्धः कुरुकुलोद्वहः। तस्मिन्सत्रेऽग्निना युष्मान्पञ्चत्वमुपनेष्यति॥ 13-23-4 (81850) एवं क्रुद्धाऽशपन्माता पन्नगान्धर्मचारिणः। गुरोः परित्यागकृतं नैतदन्यद्भविष्यति॥ 13-23-5 (81851) एवं शप्ता दिशः प्राप्ताः पन्नगा धर्मचारिणः। विहाय मातरं क्रुद्धा गता वैरकरीं तदा॥ 13-23-6 (81852) तत्र ये वृजिनं तस्या अनापन्ना भुजङ्गमाः। ते तस्य वाजिनो वाला बभूवुरसितप्रभाः॥ 13-23-7 (81853) तान्दृष्ट्वा वालधिस्थांश्च पुत्रान्कद्रूरथाब्रवीत्। विनतामथ संहृष्टा हयोसौ दृश्यतामिति॥ 13-23-8 (81854) एकवर्णो न वा भद्रे पणो नौ सुव्यवस्थितः। उतकादुत्तरन्तं तं हयं चैव च भामिनि॥ 13-23-9 (81855) सा त्ववक्रमतिर्देवी विनता जिह्मगामिनीम्। अब्रवीद्भगिनीं किञ्चिद्विहसन्तीव भारत॥ 13-23-10 (81856) हन्त पश्याव गच्छावः सुकृतो नौ पणः शुभे। दासी वा ते भविष्यामि त्वं वा दासी भविष्यसि॥ 13-23-11 (81857) एवं स्थिरं पणं कृत्वा हयं ते तं ददर्शतुः। कृत्वा साक्षिणमात्मानं भगिन्यौ कुरुसत्तम॥ 13-23-12 (81858) सा दृष्ट्वैव हयं मन्दं विनता शोककर्शिता। श्वेतं चन्द्रांशुवालं तं कालवालं मनोजवम्॥ 13-23-13 (81859) तत्र सा व्रीलिता वाक्यं विनता साश्रुबिन्दुका। उवाच कालवालोऽयं तुरगो विजितं त्वया॥ 13-23-14 (81860) दासी मां प्रेषय स्वार्थे यथा कामवशां शुभे। दास्यश्च कामकारा हि भर्तृणां नात्र संशयः'॥ ॥ 13-23-15 (81861) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रयोविंशोऽध्यायः॥ 23 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-23-9 हयमुद्दिश्य नौ पणः सुव्यवस्थित इति शेषेणान्वयः॥

`भीष्म उवाच। ततः कद्रूर्हसन्ती च विनतां धर्मचारिणीम्। दासीवत्प्रेषयामास सा च सर्वं चकार तत्॥ 13-24-1 (81862) न विवर्णा न संक्षुब्धा न च क्रुद्धा न दुःखिता। प्रेष्यकर्म चकारास्या विनता कमलेक्षणा॥ 13-24-2 (81863) इमा दिशश्चतस्रोऽस्याः प्रेष्यभावेन वर्तिताः। अथ स्म वैनतेयं वै बलदर्पौ समीयतुः॥ 13-24-3 (81864) तं दर्पवशमापन्नं परिधावन्तमन्तिकात्। ददर्श नारदो राजन्देवर्षिर्दर्पसंयुतम्॥ 13-24-4 (81865) तमब्रवीच्च देवर्षिर्नारदः प्रहसन्निव। किं दर्पवशमापन्नो न वै पश्यसि मातरम्॥ 13-24-5 (81866) बलेन दृप्तः सततमहंमानकृतः सदा। दासीं पन्नगराजस्य मातुरन्तर्गृहे सतीम्॥ 13-24-6 (81867) तमब्रवीद्वैनतेयः कर्म किं तन्महामते। जनयित्री मयि सुते जाता दासी तपस्विनी॥ 13-24-7 (81868) अथाब्रवीदृषिर्वाक्यं दीव्यती विजिता खग। निकृत्या पन्नगेन्द्रस्य मात्रा पुत्रैः पुरा सह॥ 13-24-8 (81869) गरुड उवाच। 13-24-9x (6801) कथं जिता निकृत्या सा भगवञ्जननी मम। ब्रूहि तन्मे यथावृत्तं श्रुत्वा वेत्स्ये ततः परम्॥ 13-24-9 (81870) ततस्तस्य यथावृत्तं सर्वं तन्नारदस्तदा। आचख्यौ भरतश्रेष्ठ यथावृत्तं पतत्रिणः॥ 13-24-10 (81871) तच्छ्रुत्वा वैनतेयस्य कोपो हृदि समाविशत्। जगर्हे पन्नगान्सर्वान्मात्रा सह परंतपः॥ 13-24-11 (81872) ततस्तु रोषाद्दुःखाच्च तूर्णमुत्पत्यक पक्षिराट्। जगाम यत्र माताऽस्य कृच्छ्रे महति वर्तते॥ 13-24-12 (81873) तत्रापश्यत्ततो दीनां जटिलां मलिनां कृशाम्। तोयदेन प्रतिच्छन्नां सूर्याभामिव मातरम्॥ 13-24-13 (81874) तस्य दुःखाच्च रोषाच्च नेत्राभ्यामश्रु चास्रवत्। प्रवृत्तिं च निवृत्तिं च पौरुषे प्रतितस्थुषः॥ 13-24-14 (81875) अनुक्त्वा मातरं किञ्चित्पतत्रिवरपुङ्गवः। कद्रूमेव स धर्मात्मा वचनं प्रत्यभाषत॥ 13-24-15 (81876) यदि धर्मेण मे माता जिता यद्यप्यधर्मतः। ज्येष्ठा त्वमसि मे माता धर्मः सर्वः स मे मतः॥ 13-24-16 (81877) इयं तु मे स्यात्कृपणा मयि पुत्रेऽम्ब दुःखिता। अनुजानीहि तां साधु मत्कृते धर्मदर्शिनि॥ 13-24-17 (81878) कद्रूः श्रुत्वास्य तद्वाक्यं वैनतेयस्य धीमतः। उवाच वाक्यं दुष्प्रज्ञा परीता दुःखमूर्च्छिता॥ 13-24-18 (81879) नाहं तव न ते मातुर्वैनतेय कथञ्चन। कुर्यां प्रियमनिष्टात्मा मां ब्रवीषि खग द्विजा॥ 13-24-19 (81880) तां तदा ब्रुवतीं वाक्यमनिष्टं क्रूरभाषिणीम्। दारुणां सूनृताभिस्तामनुनेतुं प्रचक्रमे॥ 13-24-20 (81881) गरुड रुवाच। 13-24-21x (6802) ज्येष्ठा त्वमसि कल्याणि मातुर्मे भामिनि प्रिया। सोदर्यी मम चासि त्वं ज्येष्ठा माता न संशयः॥ 7--24-22x कद्रूरुवाच। 13-24-21 (81882) विहङ्गम यथाकामं गच्छ कामगम द्विज। सूनृताभिस्त्वया माता नादासी शक्यमण्डज॥ 13-24-22 (81883) अमृतं यद्याहरेस्त्वं विहङ्गं जननीं तव। अदासीं मम पश्येमां वैनतेय न संशयः॥ ॥ 13-24-23 (81884) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुर्विंशोऽध्यायः॥ 24 ॥

`भीष्म उवाच। तथेत्युक्त्वा तु विहगः प्रतिज्ञाय महाद्युतिः। अमृताहरणे वाचं ततः पितरमब्रवीत्॥ 13-25-1 (81885) कामं वै सूनृता वाचो विसृज्य च मुहुर्मुहुः। यच्चाप्यनुज्ञां मातुर्वै न च सा ह्यनुमन्यते॥ 13-25-2 (81886) सा मा बहुविधा वाचो वज्रकल्पा विसृज्य वै। भगवन्विनता दासी मम माता महाद्युते॥ 13-25-3 (81887) कद्रूः प्रेषयते चैव दासीयमिति चाब्रवीत्। आहरामृतमित्येव मोक्ष्यते विनता ततः॥ 13-25-4 (81888) सोहं मातृविमोक्षार्थमाहरिष्य इति ब्रुवन्। अमृतं प्रार्थितस्तूर्णमाहर्तुं प्रतिनन्द्य वै॥ 13-25-5 (81889) पितोवाच। 13-25-6x (6803) अमृतं तात दुष्प्रापं देवैरपि कुतस्त्वया। रक्ष्यते हि भृशं पुत्र रक्षिभिस्तन्निबोध मे॥ 13-25-6 (81890) गुप्तमद्भिर्भृशं साधु सर्वतः परिवारितम्। अनन्तरमथो गुप्तं ज्वलता जातवेदसा॥ 13-25-7 (81891) ततः शतसहस्राणि अयुतान्यर्बुदानि च। रक्षन्त्यमृतमत्यन्तं किङ्करा नाम राक्षसाः॥ 13-25-8 (81892) तेषां शक्त्यृष्टिशूलांश्च शतघ्न्यः पट्टसास्तथा। आयुधा रक्षिणां तात वज्रकल्पाः शिलास्तथा॥ 13-25-9 (81893) ततो जालेन महता अवनद्धं समन्ततः। अयस्मयेन वै तात वृत्रहन्तुः स्म शासनात्॥ 13-25-10 (81894) तत्त्वमेवंविधं तात कथं प्रार्थयसेऽमृतम्। सुरक्षितं वज्रभृतां वैनतेय विहङ्गम। इन्द्रेण देवैर्नागैश्च खड्गैर्गिरिजलादिभिः॥ 13-25-11 (81895) गरुड उवाच। 13-25-13x (6804) पुत्रगृद्ध्या ब्रवीष्येतच्छृणु तात विनिश्चयम्। बलवानुपायवानस्मि भूयः किं करवाणि ते॥ 13-25-12 (81896) तमब्रवीत्पिता हृष्टः प्रहसन्वै पुनः पुनः। यदि तौ भक्षयेस्तात क्रूरौ कच्छपवारणौ॥ 13-25-13 (81897) तथा बलममेयं ते भविता तन्न संशयः। अमृतस्यैव चाहर्ता भविष्यसि न संशयः॥ 13-25-14 (81898) गरुड उवाच। 13-25-15x (6805) क्व तौ क्रूरौ महाभाग वर्तेते हस्तिकच्छपौ। भक्षयिष्याम्यहं तात बलस्याप्यायनं प्रति॥ 13-25-15 (81899) कश्यप उवाच। 13-25-16x (6806) पर्वतो वै समुद्रान्ते नभः स्तब्ध्वेव तिष्ठति। उरगो नाम दुष्प्रापः पुरा देवगणैरपि॥ 13-25-16 (81900) गोरुतानि स विस्तीर्णः पुष्पितद्रुमसानुमान्। तत्र पन्थाः कृतस्तात कुञ्जरेण बलीयसा॥ 13-25-17 (81901) गोरुतान्युच्छ्रयस्तस्य नव सप्त च पुत्रक। गच्छताऽगच्छता चैव क्षपितः स महागिरिः॥ 13-25-18 (81902) तावान्भूमिसमस्तात कृतः पन्थाः समुत्थितः। तेन गत्वा स मातङ्गः पिपासुर्युद्धमिच्छति॥ 13-25-19 (81903) तमतीत्य तु शैलेन्द्रं ह्रदः कोकनदायुतः। कनकेति च विख्यातस्तत्र कूर्मो महाबलः॥ 13-25-20 (81904) गोरुतानि स विस्तीर्णः कच्छपः कुञ्जरश्च सः। आयामतश्चापि समौ तेजोबलसमन्वितौ॥ 13-25-21 (81905) पुनरावृत्तिमापन्नौ तावेतौ मधुकैटभौ। जन्मान्तरे विप्रमूढौ परस्परवधैषिणौ॥ 13-25-22 (81906) यदा स नागो व्रजति पिपासुस्तं जलाशयम्। तदैनं कच्छपो रोषात्प्रतियाति महाबलः॥ 13-25-23 (81907) नखैश्च दशनैश्चापि निमज्योन्मज्य वाऽसकृत्। विददाराग्रहस्तेन कुञ्जरं तं जलेचरः॥ 13-25-24 (81908) नागराडपि तोयार्थी पिपासुश्चरणैरपि। अग्रहस्तेन दन्ताभ्यां निवारयति वारिजम्॥ 13-25-25 (81909) स तु तोयादनुत्तिष्ठन्वारिजो गजयूथपम्। नखैश्च दशनैश्चैव द्विरदं प्रतिषेधति॥ 13-25-26 (81910) निवारितो गजश्रेष्ठः पुनर्गच्छति स्वं वनम्। पिपासुः क्लिन्नहस्ताग्रो रुधिरेण समुक्षितः॥ 13-25-27 (81911) तौ गच्छ सहितौ पुत्र यदि शक्नोषि भक्षय। न तौ पृथक्तया शक्यावप्रमत्तौ बले स्थितौ'॥ ॥ 13-25-28 (81912) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चविंशोऽध्यायः॥ 25॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-25-17 गोरुतानि गव्यूतीः॥

`गरुड उवाच। कथं तौ भगवञ्शक्यौ मया वारणकच्छपौ॥ युगपद्गृहीतं तं मे त्वमुपायं वक्तुमर्हसि॥ 13-26-1 (81913) कश्यय उवाच। 13-26-2x (6807) योद्धुकामे गजे तस्मिन्मुहूर्तं स जलेचरः। उत्तिष्ठति जलात्तूर्णं योद्धुकामः पुनःपुनः॥ 13-26-2 (81914) जलजं निर्गतं तात प्रमत्तं चैव वारणम्। ग्रहीष्यसि पतङ्गेश नान्यो योगोऽत्र विद्यते॥ 13-26-3 (81915) भीष्म उवाच। 13-26-4x (6808) इत्येमुक्तो विहगस्तद्गत्वा वनमुत्तमम्। ददर्श वारणेन्द्रं तं मेघाचलसमप्रभम्॥ 13-26-4 (81916) तां स नागो गिरेर्वीथिं सम्प्राप्त इव भारतः। स तं दृष्ट्वा महाभागः सम्प्रहृष्टतनूरुहः॥ 13-26-5 (81917) बिभक्षयिषतो राजन्दारुणस्य महात्मनः॥ मातङ्गं कच्छपं चैव प्रहर्षः सुमहानभूत्॥ 13-26-6 (81918) अथ वेगेन महता खेचरः स महाबलः। सङ्कुच्य सर्वगात्राणि कृच्छ्रेणैवान्वपद्यत॥ 13-26-7 (81919) तथा गत्वा तमध्वानं वारणप्रवरो बली। निशश्वास महाश्वासः श्रमाद्विश्रमणाय च॥ 13-26-8 (81920) तस्य निश्वासवातेन मदगन्धेन चैव ह। उदतिष्ठन्महाकूर्मो वारणप्रतिषेधकः॥ 13-26-9 (81921) तयोः सुतुमुलं युद्धं ददर्श पतगेश्वरः। कच्छपेन्द्रद्विरदयोरिन्द्रप्रह्वादयोरिव॥ 13-26-10 (81922) स्पृशन्तमग्रहस्तेन तोयं वारणयूथपम्। दन्तैर्नस्तैश्च जलजो वारयामास भारत॥ 13-26-11 (81923) जलजं वारणोऽप्येवं चरणैः पुष्करेण च। प्रत्यषेधन्निमज्जन्तमुन्मज्जन्तं तथैव च॥ 13-26-12 (81924) मुहूर्तमभवद्युद्धं तयोर्भीमप्रदर्शनम्। अथ तस्माज्जलाद्राजन्कच्छपः स्थलमास्थितः॥ 13-26-13 (81925) स तु नागः प्रभग्रोऽपि पिपासुर्न न्यवर्तत। तोयगृध्नुः शनैस्तर्षादपासर्पत पृष्ठतः॥ 13-26-14 (81926) तं दृष्ट्वा जलजस्तूर्णमपसर्पन्तमाहवात्। अभिदुद्राव वेगेन वज्रयाणिरिवासुरम्॥ 13-26-15 (81927) तं रोषात्स्थलमुत्तीर्णमसम्प्राप्तं गजोत्तमम्। उभावेव समस्तौ तु जग्राह विनतासुतः॥ 13-26-16 (81928) चरणेन तु सव्येन जग्राह स गजोत्तमम्। प्रस्पन्दमानं बलवान्दक्षिणेन तु कच्छपम्॥ 13-26-17 (81929) उत्पपात ततस्तूर्णं पन्नगेन्द्रनिषूदतः। दिवं खं च समुत्पत्य पक्षाभ्यामपराजितः॥ 13-26-18 (81930) तेन चोत्पतता तूर्णं सङ्गृहीतौ नखैर्भृशम्। वज्रगर्भैः सुनिशितैः प्राणांस्तूर्णं मुमोचतुः॥ 13-26-19 (81931) तौ गृह्य बलवांस्तूर्णं स्रस्तपादशिरोधरौ। विवल्गन्निव खे क्रीडन्खेचरोऽभिजगाम ह॥ 13-26-20 (81932) अत्तुकामस्ततो वीरः पृथिव्यां पृथिवीपते। निरैक्षत न चापश्यद्द्रुमं पर्याप्तमासितुम्॥ 13-26-21 (81933) नैमिषं त्वथ सम्प्राप्य देवारण्यं महाद्युतिः। अपश्यत द्रुमं कञ्चिच्छाखास्कन्धसमावृतम्॥ 13-26-22 (81934) हिमवच्छिखरप्रख्यं योजनद्वयमुच्छ्रितम्। परिणाहेन राजेन्द्र नल्वमात्रं समन्ततः॥ 13-26-23 (81935) तस्य शाखाऽभवत्काचिदायता पञ्चयोजनम्। दृढमूला दृढस्कन्धा वज्रपत्रसमाचिता॥ 13-26-24 (81936) तत्रोपविष्टः सहसा वैनतेयो निगृह्य तौ। अत्तुकामस्ततः शाखा तस्य वेगादवापतत्॥ 13-26-25 (81937) तां पतन्तीमभिप्रेक्ष्य प्रेक्ष्य चर्षिगणानधः। आसीनान्वसुभिः सार्धं सत्रेण जगतीपते॥ 13-26-26 (81938) वैखानसान्नाम यतीन्वालखिल्यगणानपि। तत्र भीराविशत्तस्य पतगेन्द्रस्य भारत॥ 13-26-27 (81939) तान्दृष्ट्वा स यतींस्तत्र समासीनान्सुरैः सह। तुण्डेन गृह्य तां शाखामुत्पपात खगेश्वरः। तौच पक्षी भुजङ्गाशो व्योम्नि क्रीडन्निवाव्रजत्॥ 13-26-28 (81940) तं दृष्ट्वा गुरुसम्भारं प्रगृह्योत्पतितं खगम्। ऋषयस्तेऽब्रुवन्सर्वे गरुडोऽयमिति स्म ह। न त्वन्यः क्षमते कश्चिद्यथाऽयं वीर्यवान्खगः॥ 13-26-29 (81941) असौ यच्छति धर्मात्मा गुरुभारसमन्वितः। अयं क्रीडन्निवाकाशे तस्माद्गरुड एव सः॥ 13-26-30 (81942) एवं ते समयं सर्वे वसवश्च दिवौकसः। अकार्षुः पक्षिराजस्य गरुडेत्येव नाम ह॥ 13-26-31 (81943) स पक्षी पृथिवीं सर्वां परिधावंस्ततस्ततः। मुमुक्षः शाखिनः शाखां न स्म देशमपश्यत॥ 13-26-32 (81944) स वाचमशृणोद्दिव्यामुपर्युपरि जल्पतः। देवदूतस्य विस्पष्टमाभाष्य गरुडेति च॥ 13-26-33 (81945) वैनतेय कुविन्देषु समुद्रान्ते महाबल। पात्यतां शाखिनः शाखा न हि ते धर्मनिश्चयाः॥ 13-26-34 (81946) तच्छ्रुत्वा गरुडस्तूर्णं जगाम लवणाम्भसः। उद्देशं यत्र ते मन्दाः कुविन्दाः पापकर्मिणः॥ 13-26-35 (81947) ततो गत्वा ततः शाखां मुमोच पततांवरः। तया हता ********* दास्तदा षड्विंशतो नृप॥ 13-26-36 (81948) स देशो राजशार्दूल ख्यातः परमदारुणः। शाखापतग इत्येव कुविन्दानां महात्मनाम्॥' ॥ 13-26-37 (81949) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षड्विंशोऽध्यायः॥ 26 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-26-36 तुण्डेन शाखां गृहीत्वा कश्यपसमीपं गते गरुडे शाखाया अधोभागलम्बिनामृषीणां कस्यपप्रार्थनया शाखाविसर्जनेन हिमवद्गिरिगमनमादिपर्वोक्तमत्रानुसन्धेयम्॥

`भीष्म उवाच। हत्वा तं पक्षिशार्दूलः कुविन्दानां जनं व्रती। उपोपविश्य शैलाग्रे भक्षयामास तावुभौ। वारणं कच्छर्प चैव संहृष्टः स पतत्रिराट्॥ 13-27-1 (81950) तयोः स रुधिरं पीत्वा मेदसी च परन्तप। संहृष्टः यततांश्रेष्ठो लब्ध्वा बलमनुत्तमम्। जंगाम देवराजस्य भवनं पन्नगाशनः॥ 13-27-2 (81951) तं प्रणम्य महात्मानं पावकं विस्फुलिङ्गिनम्। रात्रिदिवं प्रज्वलितं रक्षार्थममृतस्य ह॥ 13-27-3 (81952) तं दृष्ट्वा विहगेन्द्रस्य भयं तीव्रमुपाविशत्। नतु तोयान्न रक्षिभ्यो भयमस्योपपद्यते॥ 13-27-4 (81953) पक्षित्वमात्मनो दृष्ट्वा ज्वलन्तं च हुताशनम्। पितामहमथो गत्वा ददर्श भुजगाशनः॥ 13-27-5 (81954) तं प्रणम्य महात्मानं गरुडः प्रयताञ्जलिः। प्रोवाच तदसन्दिग्धं वचनं पन्नगेश्वरः॥ 13-27-6 (81955) उद्यतं गुरुकृत्ये मां भगवन्धर्मनिश्चितम्। विमोक्षणार्थं मातुर्हि दासभावादनिन्दितम्॥ 13-27-7 (81956) कद्रूसकाशममृतं मयाहर्तव्यमीश्वर। तदा मे जननी देव दासभावात्प्रमोक्ष्यते॥ 13-27-8 (81957) तत्रामृतं प्रज्वलितो नित्यमीश्वर रक्षति। हिरण्यरेता भगवान्पाकशासनशासनात्॥ 13-27-9 (81958) तत्र मे देवदेवेश भयं तीव्रमथाविशत्। ज्वलन्तं पावकं दृष्ट्वा पक्षित्वं चात्मनः प्रभो॥ 13-27-10 (81959) समतिक्रमितुं शक्यः कथं स्यात्पावको मया। तस्याभ्युपायं वरद वक्तुमीशोऽसि मे प्रभो॥ 13-27-11 (81960) तमब्रवीन्महाभाग तप्यमानं विहङ्गमम्। अग्नेः संशमनोपायमुत्सयन्त पुनःपुनः॥ 13-27-12 (81961) पयसा शाम्यते वत्स सर्पिषा च हुताशनः। शरीरस्थोपि भूतानां किं पुनः प्रज्वलन्भुवि॥ 13-27-13 (81962) नवनीतं पयो वाऽपि पावके त्वं समादधेः। ततो गच्छ यथाकामं न त्वा धक्ष्यति पावकः॥' ॥ 13-27-14 (81963) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तविंशोऽध्यायः॥ 27 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-27-7 जानीहीति शेषः॥

`भीष्म उवाच। पितामहवचः श्रुत्वा गरुडः पततांवरः। जगाम गोकुलं किञ्चिन्नवनीतजिहीर्षया॥ 13-28-1 (81964) नवनीतं तथाऽपश्यन्मथितं कलशे स्थितम्। तदादाय ततोऽगच्छद्यतस्तद्रक्ष्यतेऽमृतम्॥ 13-28-2 (81965) स तत्र गत्वा पतगस्तिर्यक्तोयं महाबलः। हुताशनमपक्रम्य नवनीतमपातयत्॥ 13-28-3 (81966) सो र्चिष्मान्मन्दवेगोऽभूत्सर्पिषा तेन तर्पितः। धूमकेतुर्न जज्वाल धूममेव ससर्ज ह॥ 13-28-4 (81967) तमतीत्याशु गरुडो हृष्टात्मा जातवेदसम्। रक्षांसि समतिक्रामत्पक्षवातेन पातयन्॥ 13-28-5 (81968) ते पतन्ति शिरोभिस्च जानुभिश्चरणैस्तथा। उत्सृज्य शस्त्रावरणं पक्षिपक्षसमाहताः॥ 13-28-6 (81969) उत्प्लुत्य चावृतान्नागान्हत्वा चक्रं व्यतीत्य च। अरान्तरेण शिरसा भित्त्वा जालं समाद्रवत्॥ 13-28-7 (81970) स भित्त्वा शिरसा जालं वज्रवेगसमो बली। उज्जहार ततः शीघ्रममृतं भुजगाशनः॥ 13-28-8 (81971) तदादायाद्रवच्छीघ्रं गरुडः श्वसनो यथा। अथ सन्नाहमकरोद्वृत्रहा विबुधैः सह॥ 13-28-9 (81972) ततो मातलिसंयुक्तं हरिभिः स्वर्णमालिभिः। आरुरोह रथं शीघ्रं सूर्याग्निसमतेजसम्॥ 13-28-10 (81973) सोऽभ्यद्रवत्पक्षिराजं वृत्रहा पाकशासनः। उद्यम्य निशितं वज्रं वज्रहस्तो महाबलः॥ 13-28-11 (81974) तथैव गरुडो राजन्वज्रहस्तं समाद्रवत्। ततो वै मातलिं प्राह शीघ्रं वाहय वाजिनः॥ 13-28-12 (81975) अथ दिव्यं महाघोरं गरुडाय ससर्ज ह। वज्रं सहस्रनयनस्तिग्मवेगपराक्रमः॥ 13-28-13 (81976) उत्सिसृक्षन्तमाज्ञाय वज्रं वै त्रिदशेश्वरम्। तूर्णं वेगपरो भूत्वा जगाम पततांवरः॥ 13-28-14 (81977) पितामहनिसर्गेण ज्ञात्वा लब्धवरः खगः। आयुधानां वरं वज्रमथ शक्रमुवाच ह॥ 13-28-15 (81978) वृत्रहन्नेष वज्रस्ते वरो लब्धः पितामहात्। अतः सम्मानमाकाङ्क्षन्मुञ्चाम्येकं तनूरुहम्॥ 13-28-16 (81979) एतेनायुधराजेन यदि शक्तोसि वृत्रहन्। हन्यास्त्वं परया शक्तया गच्छाम्यहमनामयः॥ 13-28-17 (81980) तत्तु तूर्णं तदा वज्रं स्वेन वेगेन भारत। जघान परया शक्त्या न चैनमदहद्भृशम्॥ 13-28-18 (81981) ततो देवर्षयो राजन्गच्छन्तो वै विहायसा। दृष्ट्वा वज्रं विवक्तं तं पक्षइपर्णेऽब्रुवन्वचः॥ 13-28-19 (81982) सुपर्णः पक्षिगरुडो यस्य पर्णे वरायुधम्। विषक्तं देवराजस्य वृत्रहन्तुः सनातनम्॥ 13-28-20 (81983) एवं सुपर्णो विहगो वैनतेयः प्रतापवान्। ऋषयस्तं विजानन्ति चाग्नेयं वैष्णवं पुनः॥ 13-28-21 (81984) वेदाभिष्टुतमत्यर्थं स्वर्गमार्गफलप्रदम्। तनुपर्णं सुपर्णस्य जगृहुर्बर्हिणस्तथा॥ 13-28-22 (81985) मयूराविस्मिताः सर्वे आद्रवन्ति स्म वज्रिणम्॥' ॥ 13-28-23 (81986) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टाविंशोऽध्यायः॥ 28 ॥

`भीष्म उवाच। ततो व्रज्रं सहस्राक्षो दृष्ट्वा सक्तं वरायुधम्। ऋषींश्च दृष्ट्वा सहसा सुपर्णमिदमब्रवीत्॥ 13-29-1 (81987) न ते सुपर्ण पश्यामि प्रभावं तेन योधये। इत्युक्ते न मया रक्षा शक्या कर्तुमतोऽन्यथा। इदं वज्रं मया सार्धं निवृत्तं हि यथागतम्॥ 13-29-2 (81988) ततः सहस्रनयने निवृत्ते गरुडस्तथा। कद्रूमभ्यगमत्तूर्णममृतं गृह्य भारतः॥ 13-29-3 (81989) गरुड उवाच। 13-29-4x (6809) तदाहृतं मया शीघ्रममृतं जननीकृते। अदासी सा भवत्वद्य विनता धर्मिचारिणी॥ 13-29-4 (81990) कद्रूरुवाच। 13-29-5x (6810) स्वागतं स्वाहृतं चेदममृतं विनतात्मज। अदासी जननी तेऽद्य पुत्र कामवशा शुभा। 13-29-5 (81991) एवमुक्ते तदा सा च सम्प्राप्ता विनता गृहम्॥ उपनीय यथान्यायं विहगो बलिनांवरः। 13-29-6 (81992) स्मृत्वा निकृत्या विजयं मातुः सम्प्रतिपद्य च॥ वधं च भुजगेन्द्राणां ये वालास्तस्य वाजिनः। 13-29-7 (81993) बभूवुरसितप्रख्या निकृत्या वै जितं त्वया॥ तामुवाच ततो न्याय्यं विहगो बलिनांवरः। 13-29-8 (81994) उञ्जहारामृतं तूर्णमुत्पपात च रंहसा॥ तद्गृहीत्वाऽमृतं तूर्णं प्रयान्तमपराजितम्। 13-29-9 (81995) किमर्थं वैनतेय त्वमाहृत्यामृतमुत्तमम्। पुनर्हरति दुर्बुद्धे मा जातु वृजितं कृथाः॥ 13-29-10 (81996) सुपर्णि उवाच। 13-29-11x (6811) अमृताहरणं मेऽद्य यत्कृतं जननीकृते। भवत्या वचनादेतदाहरामृतमित्युत॥ 13-29-11 (81997) आहृतं तदिदं शीघ्रं मुक्ता च जननी मम। हराम्येष पुनस्तत्र यत एतन्मयाऽऽहृतम्॥ 13-29-12 (81998) यदि मां भवती ब्रूयादमृतं मे च दीयताम्। तथा कुर्यां न वा कुर्यां न हि त्वममृतक्षमा। मया धर्मेण सत्येन विनता च समुद्धृता॥ 13-29-13 (81999) भीष्म उवाच। 13-29-14x (6812) ततो गत्वाऽथ गरुडः पुरन्दरमुवाच ह। इदं मया वृत्रहन्तर्हृतं तेऽमृतमुत्तमम्। मात्रर्थे हि तथैवेदं गृहाणामृतमाहृतम्॥ 13-29-14 (82000) माता च मम देवेश दासीत्वमुपजग्मुषी। भुजङ्गमानां मातुर्वै सा मुक्ताऽमृतदर्शनात्॥ 13-29-15 (82001) एतच्छ्रुत्वा सहस्राक्षः सुपर्णमनुमन्यते। उवाच च मुदा युक्तो दिष्ट्यादिष्ट्येति वासवः॥ 13-29-16 (82002) क्रषयो ये सहस्राक्षमुपासन्ति सुरैः सह। ते सर्वे च मुदा युक्ता विश्वेदेवास्तथैव च॥ 13-29-17 (82003) ततस्तमृषयः सर्वे देवाश्च भरतर्षभ। ऊचुः पुरन्दरं दृष्टा गरुडो लभतां वरम्॥ 13-29-18 (82004) ततः शचीपतिर्वाक्यमुवाच प्रहसन्निव। जनिष्यति हृषीकेशः स्वयमेवैष पक्षिराट्॥ 13-29-19 (82005) केशवः पुण्डरीकाक्षः शूरपुत्रस्य वेश्मनि। स्वयं धर्मस्य रक्षार्थं विभज्य भुजगाशनः॥ 13-29-20 (82006) एष ते पाण्डवश्रेष्ठ गरुडोऽथ पतत्रिराट्। सुपर्णो वैनतेयश्च कीर्तितो भद्रमस्तु ते॥ 13-29-21 (82007) तदेतद्भरतश्रेष्ठ मयाऽऽख्यानं प्रकीर्तितम्। सुपर्णस्य महाबाहो किं भूयः कथयामि ते॥' ॥ 13-29-22 (82008) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनविंशोऽध्यायः॥ 29 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-29-1 जितं त्वयेति तां कद्रूमुवाचेत्युत्तरेण सम्बन्धः॥

युधिष्ठिर उवाच। ब्राह्मणानां तु ये लोके प्रतिश्रुत्य पितामह। न प्रयच्छन्ति लोभात्ते के भवन्ति महामते॥ 13-30-1 (82009) एतन्मे तत्वतो ब्रूहि धर्मे धर्मभृतांवर। प्रतिश्रुत्य दुरात्मानो न प्रयच्छन्ति ये नराः॥ 13-30-2 (82010) भीष्म उवाच। 13-30-3x (6813) यो न दद्यात्प्रतिश्रुत्य स्वल्पं वा यदि वा बहु। आशास्तस्य हताः सर्वाः क्लीबस्येव प्रजाफलम्॥ 13-30-3 (82011) यां रात्रिं जायते पापो यां च रात्रिं विनश्यति। एतस्मिन्नन्तरे यद्यत्सुकृतं तस्य भारत॥ 13-30-4 (82012) यच्च तस्य हुतं किञ्चिद्दत्तं वा भरतर्षभ। तपस्तप्तमथो वाऽपि सर्वं तस्योपहन्यते॥ 13-30-5 (82013) अथैतद्वचनं प्राहुर्धर्मशास्त्रविदो जनाः। निशास्य भरतश्रेष्ठ बुद्ध्या परमयुक्तया॥ 13-30-6 (82014) अपि चोदाहरन्तीमं धर्मशास्त्रविदो जनाः। अश्वानां श्यामकर्णानां सहस्रेण स मुच्यते॥ 13-30-7 (82015) अत्रैवोदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। सृगालस्य च संवादं वानरस्य च भारत॥ 13-30-8 (82016) तौ सखायौ पुरा ह्यास्तां मानुषत्वे परंतप। अन्यां योनिं समापन्नौ सृगालीं वानरीं तथा। सम्भाषणात्ततः सख्यं तत्रतत्र परस्परम्॥ 13-30-9 (82017) ततः परासून्खादन्तं सृगालं वानरोऽब्रवीत्। श्मशानमध्ये सम्प्रेक्ष्य पूर्वजातिमनुस्मरन्॥ 13-30-10 (82018) किं त्वया पापकं पूर्वं कृतं कर्म सुदारुणम्। यस्त्वं श्मशाने मृतकान्पूतिकानत्सि कुत्सितान्॥ 13-30-11 (82019) एवमुक्तः प्रत्युवाच सृगालो वानरं तदा। ब्राह्मणस्य प्रतिश्रुत्य न मया तदुपाहृतम्॥ 13-30-12 (82020) तत्कृते पापिकां योनिमापन्नोस्मि प्लवङ्गम। तस्मादेवंविधं भक्ष्यं भक्षयामि बुभुक्षितः॥ 13-30-13 (82021) भीष्म उवाच। 13-30-14x (6814) सृगालो वानरं प्राह पुनरेव नरोत्तम। किं त्वया पातकं कर्म कृतं येनासि वानरः॥ 13-30-14 (82022) वानर उवाच। 13-30-15x (6815) स चाप्याह फलाहारो ब्राह्मणानां प्लवङ्गमः। तस्मान्न ब्राह्मणस्वं तु हर्त्तव्यं विदुषा सदा। सीमाविवादे मोक्तव्यं दातव्यं च प्रतिश्रुतम्॥ 13-30-15 (82023) भीष्म उवाच। 13-30-16x (6816) इत्येतद्ब्रुवतो राजन्ब्राह्मणस्य मया श्रुतम्। कथां कथयतः पुण्यां धर्मज्ञस्य पुरातनीम्॥ 13-30-16 (82024) श्रुतं चापि मया भूयः कृष्णस्यापि विशांपते। कथां कथयतः पूर्वं ब्राह्मणं प्रति पाण्डव॥ 13-30-17 (82025) न हर्तव्यं विप्रधनं क्षन्तव्यं तेषु नित्यशः। बालाश्च नावमन्तव्या दरिद्राः कृपणा अपि॥ 13-30-18 (82026) एवमेव च मां नित्यं ब्राह्मणाः संदिशन्ति वै। प्रतिश्रुतं भवेद्देयं नाशा कार्या द्विजोत्तमे॥ 13-30-19 (82027) ब्राह्मणो ह्याशया पूर्वं कृतया पृथिवीपते। सुसमिद्धो यता दीप्तः पावकस्तद्विधः स्मृतः॥ 13-30-20 (82028) यं निरीक्षेत सङ्क्रुद्ध आशया पूर्वजातया। प्रदहेच्च हितं राजन्कक्षमक्षय्यभुग्यथा॥ 13-30-21 (82029) स एव हि यदा तुष्टो वचसा प्रतिनन्दति। भवत्यगदसंकाशो विषये तस्य भारत॥ 13-30-22 (82030) पुत्रान्पौत्रान्पशूंश्चैव बान्धवान्सचिवांस्तथा। पुरं जनपदं चैव शान्तिरिष्टेन पोषयेत्॥ 13-30-23 (82031) एतद्धि परमं तेजो ब्राह्मणस्येह दृश्यते। सहस्रकिरणस्येव सवितुर्धरणीतले॥ 13-30-24 (82032) तस्माद्दातव्यमेवेह प्रतिश्रुत्य युधिष्ठिर। यदीच्छेच्छोभनां जातिं प्राप्तुं भरतसत्तम॥ 13-30-25 (82033) ब्राह्मणस्य हि दत्तेन ध्रुवं स्वर्गो ह्यनुत्तमः। शक्यः प्राप्तुं विशेषेण दानं हि महती क्रिया॥ 13-30-26 (82034) इतो दत्तेन जीवन्ति देवताः पितरस्था। तस्माद्दानानि देयानि ब्राह्मणेभ्यो विजानता॥ 13-30-27 (82035) महद्धि भरतश्रेष्ठ ब्राह्मणस्तीर्थमुच्यते। वेलायां न तु कस्यां चिद्गच्छेद्विप्रो ह्यपूजितः॥ ॥ 13-30-28 (82036) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रिंशोऽध्यायः॥ 30 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-30-6 निशाम्य विचार्य॥ 7-30-10 ततः पुरा सखायं तं सृगालमिति थ.ध.पाठः॥ 7-30-16 ब्रुवतोऽध्यापकस्य कथां कथयतो मुखात् श्रुतम्॥ 7-30-17 कृष्णस्य व्यासस्य। नृगकथां कथयतो वासुदेवस्य वा मुखात्॥ 7-30-19 आशा वन्ध्याशा॥ 7-30-21 अक्षय्यं पित्रर्थमुद्दिष्टं दानं भुङ्क्ते इत्यक्षय्यभुगग्निः॥ 7-30-22 अगदसंकाशः चिकित्सकतुल्यः॥ 7-30-23 शान्तिरिष्टेन शान्त्याहितेन क्षेमेण॥ 7-30-30 त्रिंशोऽध्यायः॥

युधिष्ठिर उवाच। मित्रसौहार्दयोगेन उपदेशं करोति यः। जात्याऽधरस्य राजर्षे दोषस्तस्य भवेन्न वा॥ 13-31-1 (82037) एतदिच्छामि तत्त्वेन व्याख्यातुं वै पितामह। सूक्ष्मा गतिर्हि धर्मस्यि यत्र मुह्यन्ति मानवाः॥ 13-31-2 (82038) भीष्म उवाच। 13-31-3x (6817) अत्र ते वर्तयिष्यामि शृणु राजन्यथाक्रमम्। `मदुक्तं वचनं राजन्यथान्यायं यथागमम्।' ऋषीणां वदतां पूर्वं श्रुतमासीद्यथा पुरा॥ 13-31-3 (82039) उपदेशो न कर्तव्यो जातिहीनस्य कस्य चित्। उपदेशे महान्दोष उपाध्यायस्य भाष्यते॥ 13-31-4 (82040) `नाध्यापयेच्छूद्रमिह तथा नैव च याजयेत्।' निदर्शनमिदं राजञ्शृणु मे भरतर्षभ॥ 13-31-5 (82041) दुरुक्तवचने राजन्यथापूर्वं युधिष्ठिर। ब्रह्माश्रमपदे वृत्तं पार्श्वे हिमवतः शुभे॥ 13-31-6 (82042) तत्राश्रमपदं पुण्यं नानावृक्षगणायुतम्। नानागुल्मलताकीर्णं मृगद्विजनिषेवितम्। सिद्धचारणसंघुष्टं रम्यं पुष्पितकाननम्॥ 13-31-7 (82043) व्रतिभिर्बहुभिः कीर्णं तापसैरुपशोभितम्। ब्राह्मणैश्च महाभागैः सूर्यज्वलनसन्निभैः॥ 13-31-8 (82044) नियमव्रतसम्पन्नैः समाकीर्णं तपस्विभिः। दीक्षितैर्भरतश्रेष्ठ यताहारैः कृतात्मभिः॥ 13-31-9 (82045) वेदाध्ययनघोषैश्च नादितं भरतर्षभ। वालखिल्यैश्च बहुभिर्यतिभिश्च निषेवितम्॥ 13-31-10 (82046) तत्र कश्चित्समुत्साहं कृत्वा शूद्रो दयान्वितः। आगतो ह्याश्रमपदं पूजितश्च तपस्विभिः॥ 13-31-11 (82047) तांस्तु दृष्ट्वा मुनिगणान्देवकल्पान्महौजसः। विविधां वहतो दीक्षां सम्प्राहृष्यत भारत॥ 13-31-12 (82048) अथास्य बुद्धिरभावत्तापस्ये भरतर्षभ। ततोऽब्रवीत्कुलपतिं पादौ सङ्गृह्य भारत॥ 13-31-13 (82049) भवत्प्रसादादिच्छामि धर्मं चर्तुं द्विजर्षभ। तस्मादभिगतं त्वं मां प्रव्राजयितुमर्हसि॥ 13-31-14 (82050) वर्णावरोऽहं भगवञ्शूद्रो जात्याऽस्मि सत्तम। शुश्रूषां कर्तुमिच्छामि प्रपन्नाय प्रसीद मे॥ 13-31-15 (82051) कुलपतिरुवाच। 13-31-16x (6818) न शक्यमिह शूद्रेण लिङ्गमाश्रित्य वर्तितुम्। आस्यतां यदि ते बुद्धिः शुश्रूषानिरतो भव॥ 13-31-16 (82052) शुश्रूषया पराँल्लोकानवाप्स्यसि न संशयः॥ 13-31-17 (82053) भीष्म उवाच। 13-31-18x (6819) एवमुक्तस्तु मुनिना स शूद्रोऽचिन्तयन्नृप। कथमत्र मया कार्यं श्रुद्धा धर्मपरा च मे॥ 13-31-18 (82054) विज्ञातमेवं भवतु करिष्ये प्रियमात्मनः। गत्वाऽऽश्रमपदाद्दूरमुटजं कृतवांस्तु सः॥ 13-31-19 (82055) तत्र वेदीं च भूमिं च देवतायतनानि च। निवेश्य भरतश्रेष्ठ नियमस्थोऽभवन्मुनिः॥ 13-31-20 (82056) अभिषेकांश्च नियमान्देवतायतनेषु च। बलिं च कृत्वा हुत्वा च देवतां चाप्यपूजयत्॥ 13-31-21 (82057) सङ्कल्पनियमोपेतः फलाहारो जितेन्द्रियः। नित्यं सन्निहिताभिस्तु ओषधीभिः फलैस्तथा॥ 13-31-22 (82058) अतिथीन्पूजयामास यथावत्समुपागतान्। एवं हि सुमहान्कालो व्यत्यक्रामत तस्य वै॥ 13-31-23 (82059) अथास्य मुनिरागच्चत्सङ्गत्या वै तमाश्रमम्। सम्पूज्य स्वागतेनर्षिं विधिवत्समतोषयत्॥ 13-31-24 (82060) अनूकूलाः कथाः कृत्वा यथागतमपृच्छत। ऋषिः परमतेजस्वी धर्मात्मा संशितव्रतः॥ 13-31-25 (82061) एवं सुबहुशस्तस्य शूद्रस्य भरतर्षभ। सोऽगच्छदाश्रममृषिः शूद्रं द्रष्टुं नरर्षभः॥ 13-31-26 (82062) अथ तं तापसं शूद्रः सोऽब्रवीद्भरतर्षभ। पितृकार्यं करिष्यामि तत्र मेऽनुग्रहं कुरु॥ 13-31-27 (82063) बाढमित्येव तं विप्र उवाच भरतर्षभ। शुचिर्भूत्वा स शूद्रस्तु तस्यर्षेः पाद्यमानयत्॥ 13-31-28 (82064) अथ दर्भाश्च वन्यांश्च ओषधीर्भरतर्षभ। पवित्रमासनं चैव बृसीं चि समुपानयत्॥ 13-31-29 (82065) अथ दक्षिणमावृत्य बृसीं चरमशैर्षिकीम्। कृतामन्यायतो दृष्ट्वा तं शूद्रमृषिरब्रवीत्॥ 13-31-30 (82066) कुरुष्वैतां पूर्वशीर्षां भवांश्चोदङ्मुखः शुचिः। स च तत्कृतवाञ्शूद्रः सर्वं यदृषिरब्रवीत्॥ 13-31-31 (82067) यथोपदिष्टं मेधावी दर्भार्घादि यथातथम्। हव्यकव्यविधिं कृत्स्नमुक्तं तेन तपस्विना॥ 13-31-32 (82068) ऋषिणा पितृकार्येषु सदा धर्मपथे स्थितः। पितृकार्ये कृते चापि विसृष्टः स जगाम ह॥ 13-31-33 (82069) अथ दीर्घस्य कालस्य स तप्यञ्शूद्रतापसः। वने पञ्चत्वमगमत्सुकृतेन च तेन वै। अजायत महाराज वंशे स च महाद्युतिः॥ 13-31-34 (82070) तथैव स ऋषिस्तात कालधर्ममवाप ह। पुरोहितकुले विप्रः स जातोऽस्य वशानुगः॥ 13-31-35 (82071) एवं तौ तत्र सम्भूतावुभौ शूद्रमुनी तदा। क्रमेण वर्धितौ चापि विद्यासु कुशलावुभौ॥ 13-31-36 (82072) अथर्ववेदे वेदे च बभूवर्षिः सुनिष्ठितः। कल्पप्रयोगे चोत्पन्ने ज्योतिषे च परं गतः। साङ्ख्ये चैव परा प्रीतिस्तस्य चैवं व्यवर्धत॥ 13-31-37 (82073) पितर्युपरते चापि कृतशौचस्तु पार्थिवः। अभिषिक्तः प्रकृतिभी राजपुत्रः स पार्थिवः॥ 13-31-38 (82074) अभिषिक्तेन स ऋषिरभिषिक्तः पुरोहितः॥ 13-31-39 (82075) स तं पुरोधाय सुखमवसद्भरतर्षभः। राज्यं शशास धर्मेण प्रजाश्च परिपालयन्॥ 13-31-40 (82076) पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकार्येषु चासकृत्। उत्स्मयन्प्राहसच्चापि दृष्ट्वा राजा पुरोहितम्। एवं स बहुशो राजन्पुरोधसमुपाहसत्॥ 13-31-41 (82077) लक्षयित्वा पुरोधास्तु बहुशस्तं नराधिपम्। उत्स्मयन्तं च सततं दृष्ट्वा तं मन्युमानभूत्॥ 13-31-42 (82078) अथ शून्ये पुरोधास्तु सह राज्ञा समागतः। कथाभिरनुकूलाभी राजानं चाभ्योरचयत्॥ 13-31-43 (82079) ततोऽब्रवीन्नरेन्द्रं स पुरोधा भरतर्षभ। वरमिच्छाम्यहं त्वेकं त्वया दत्तं महाद्युते॥ 13-31-44 (82080) राजोवाच। 13-31-45x (6820) वराणां ते शतं दद्यां किं बतैकं द्विजोत्तम। स्नेहाच्च बहुमानाच्च नास्त्यदेयं हि मे तव॥ 13-31-45 (82081) पुरोहित उवाच। 13-31-46x (6821) एकं वै वरमिच्छामि यदि तुष्टिसि पार्थिव। प्रतिजानीहि तावत्त्वं सत्यं यद्वद नानृतम्॥ 13-31-46 (82082) भीष्म उवाचि। 13-31-47x (6822) बाढमित्येव तं राजा प्रत्युवाच युधिष्ठिर। यदि ज्ञास्यामि वक्ष्यामि अजानन्न तु संवदे॥ 13-31-47 (82083) पुरोहित उवाच। 13-31-48x (6823) पुण्याहवाचने नित्यं धर्मकृत्येषु चासकृत्। शान्तिहोमेषु च सदा किं त्वं हससि वीक्ष्य मां॥ 13-31-48 (82084) सव्रीडं वै भवति हि मनो मे हसता त्वया। कामया शापितो राजन्नान्यथावक्तुमर्हसि॥ 13-31-49 (82085) भाव्यं हि कारणेनात्र न ते हास्यमकारणम्। कौतूहलं मे सुभृशं तत्त्वेन कथमस्व मे॥ 13-31-50 (82086) राजोवाच। 13-31-51x (6824) एवमुक्ते त्वया विप्र यदवाच्यं भवेदपि। अवश्यमेव वक्तव्यं शृणुष्वैकमना द्विज॥ 13-31-51 (82087) पूर्वदेहे यथा वृत्तं तन्निबोध द्विजोत्तम। जातिं स्मराम्यहं ब्रह्मन्नवधानेन मे शृणु॥ 13-31-52 (82088) शुद्रोऽहमभवं पूर्वं तपसे कृतनिश्चयः। ऋषिरुग्रतपास्त्वं च तदाऽभूर्द्विजसत्तम॥ 13-31-53 (82089) प्रीयता हि तदा ब्रह्मन्ममानुग्रहबुद्धिना। पितृकार्ये त्वया पूर्वमुपदेशः कृतोऽनघ॥ 13-31-54 (82090) वृस्यां दर्भेषु हव्ये च कव्ये च मुनिसत्तम। एतेन कर्मदोषेण पुरोधास्त्वमजायथाः॥ 13-31-55 (82091) अहं राजा च विप्रेन्द्र पश्य कालस्य पर्ययम्। मत्कृतस्योपदेशस्य त्वयाऽवाप्तमिदं फलम्॥ 13-31-56 (82092) एतस्मात्कारणाद्ब्रह्मन्प्रहसे त्वां द्विजोत्तम। न त्वां परिभवन्ब्रह्मनप्रहसामि गुरुर्भवान्॥ 13-31-57 (82093) विपर्ययेण मे मन्युस्तेन सन्तप्यते मनः। जातिं स्मराम्यहं तुभ्यमतस्त्वां प्रहसामि वै॥ 13-31-58 (82094) एवं तवोग्रं हि तप उपदेशेन नाशितम्। पुरोहितत्वमुत्सृज्य यतस्व त्वं पुनर्भवे॥ 13-31-59 (82095) इतस्त्वमधमामन्यां मा योनिं प्राप्स्यसे द्विज। गृह्यतां द्रविणं विप्र पूतात्मा भव सत्तम॥ 13-31-60 (82096) भीष्म उवाच। 13-31-61x (6825) ततो विसृष्टो राज्ञा तु विप्रो दानान्यनेकशः। ब्राह्मणेभ्यो ददौ वित्तं भूमिं ग्रामांश्च सर्वशः॥ 13-31-61 (82097) कृच्छ्राणि चीर्त्वा च ततो यथोक्तानि द्विजोत्तमैः। तीर्थानि चापि गत्वा वै दानानि विविधानि च॥ 13-31-62 (82098) दत्त्वा गाश्चैव विप्रेभ्यः पूतात्माऽभवदात्मवान्। तमेव चाश्रमं गत्वा चचार विपुलं तपः॥ 13-31-63 (82099) ततः सिद्धिं परां प्राप्तो ब्राह्मणो राजसत्तम। सम्मतस्चाभवत्तेषामाश्रमे तन्निवासिनाम्॥ 13-31-64 (82100) एवं प्राप्तो महत्कृच्छ्रमृषिः सन्नृपसत्तम। ब्राह्मणेन न वक्तव्यं तस्माद्वर्णावरे जने॥ 13-31-65 (82101) `वर्जयेदुपदेशं च सदैव ब्राह्मणो नृप। उपदेशं हि कुर्वाणो द्विजः कृच्छ्रमवाप्नुयात्॥ 13-31-66 (82102) नेषितव्यं सदा वाचा द्विजेन नृपसत्तम। न च प्रवक्तव्यमिह किञ्चिद्वर्णावरे नरे॥' 13-31-67 (82103) ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्यास्त्रयो वर्णा द्विजातयः। एतेषु कथयन्राजन्ब्राह्मणो न प्रदुष्यति॥ 13-31-68 (82104) तस्मात्सद्भिर्न वक्तव्यं कस्यचित्किंचिदग्रतः। सूक्ष्मा गतिर्हि धर्मस्य दुर्ज्ञेया ह्यकृतात्मभिः॥ 13-31-69 (82105) तस्मान्मौनेन मुनयो दीक्षां कुर्वन्ति चादृताः। दुरुक्तस्य भयाद्राजन्नाभाषन्ते च किञ्चन॥ 13-31-70 (82106) धार्मिका गुणसम्पन्नाः सत्यार्जवसमन्विताः। दुरुक्तवाचाभिहितैः प्राप्नुवन्तीह दुष्कृतम्॥ 13-31-71 (82107) उपदेशो न कर्तव्यो ह्यज्ञात्वा यस्यकस्य चित्। उपदेशाद्धि तत्पापं ब्राह्मणः समवाप्नुयात्॥ 13-31-72 (82108) विमृश्य तस्मात्प्राज्ञेन वक्तव्यं धर्ममिच्छता। सत्यानृतेन हि कृत उपदेशो हिनस्ति हि॥ 13-31-73 (82109) वक्तव्यमिह पृष्टेन विनिश्चयविपर्ययम्। स चोपदेशः कर्तव्यो येन धर्ममवाप्नुयात्॥ 13-31-74 (82110) एतत्ते सर्वमाख्यातमुपदेशकृते मया। महान्क्लेशो हि भवति तस्मान्नोपदिशेदिह॥ ॥ 13-31-75 (82111) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकविंशोऽध्यायः॥ 31 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-31-1 मित्रमुपकारमपेक्ष्योपकर्ता। सुहृदुपकारमनपेक्ष्योपकर्ता। लोभात् कृपया वेत्यर्थः॥ 7-31-4 उपाध्यायस्योपदेशकर्तुः॥ 7-31-6 दुरुक्तं दुःखस्थं नीचं प्रति उक्तं वचनम्॥ 7-31-8 व्रतिभिर्ब्रह्मचारिभिः। तापसैर्वानप्रस्थैः॥ 7-31-10 यतिभिः संन्यासिभिः॥ 7-31-11 दयान्वितः सर्वभूताभयदानेन प्रव्रज्यां कृतवानित्यर्थः॥ 7-31-12 दीक्षां नियमम्॥ 7-31-13 प्रव्राजयितुं विधिवत् स्वोचितं कर्म त्याजयितुम्॥ 7-31-14 प्रव्रजायितुं विधिवत् स्वोचितं कर्म त्याजयितुम्॥ 7-31-16 लिङ्गं संन्यासिचिह्नम्॥ 7-31-19 आत्मनः प्रियं विक्षेपकस्य शुश्रूषाख्यस्य स्वधर्मस्य त्यागम्। लिङ्गधारणानधिकारेऽपि त्यागमात्रे सर्वस्याधिकारात्। उटजं पर्णसालाम्॥ 7-31-20 वेदीं पूजार्थम्। भूमिं शयनाद्यर्थम्॥ 7-31-21 अभिषेकान् त्रिसन्ध्यं स्रानानि॥ 7-31-22 सङ्कल्पस्य नियमो निग्रहः। चित्तवृत्तिनिरोध इति यावत्। तेन उपेतः॥ 7-31-30 बृसीं चरमशैर्षिकीं आसनकूर्चं पश्चिमाग्रम्॥ 7-31-37 वेदे ऋग्वेदादित्रये। कल्पप्रयोगे सूत्रोक्तयज्ञप्रयोगे॥ 7-31-43 मत्कृतस्य मह्यं कृतस्य॥ 7-31-58 विपर्ययेण वैपरीत्येन मन्युर्दैन्यम्॥ 7-31-59 भवे भवनिमित्तम्॥ 7-31-63 सत्यानृतेन वाणिज्येन धनलोभेनेत्यर्थः॥

युधिष्ठिर उवाच। कीदृशे पुरुषे तात स्त्रीषु भरतर्षभ। भीष्म उवाच। 13-32-2x (6826) अत्र ते वर्णयिष्यामि यथावृत्तं यथाश्रुतम्। रुक्मिणी देवकीपुत्रसन्निधौ पर्यपृच्छत॥ 13-32-2 (82113) नारायणस्याङ्कगतां ज्वलन्तीं दृष्ट्वा श्रियं पद्मसमानवक्त्राम्। 13-32-3 (82114) कौतूहलाद्विस्मितचारुनेत्रा पप्रच्छ माता मकरध्वजस्यष॥ 13-32-4 (82115) कानीह भूतान्युपसेवसे त्वं सन्तिष्ठसे कानि च सेवसे त्वम्। तानि त्रिलोकेश्वरभूतकान्ते तत्त्वेन मे ब्रूहि महर्षिकन्ये॥ 13-32-4 (82116) एवं तदा श्रीराभिभाष्यमाणा देव्या समक्षं गरुडध्वजस्य। उवाच वाक्यं मधुराभिधानं मनोहरं चन्द्रमुखी प्रसन्ना॥ 13-32-5 (82117) श्रीरुवाच। 13-32-6x (6827) वसामि नित्यं सुभगे प्रगल्भे दक्षे नरे कर्मणि वर्तमाने। अक्रोधने देवपरे कृतज्ञे जितेन्द्रिये नित्यमुदीर्णसत्वे॥ 13-32-6 (82118) नाकर्मशीले पुरुषे वसामि न नास्तिके साङ्करिके कृतघ्ने। न भिन्नवृत्ते न नृशंसवृत्ते न चाविनीते न गुरुष्वसूयके॥ 13-32-7 (82119) ये चाल्पतेजोबलसत्त्वमानाः क्लिश्यन्ति कुप्यन्ति च यत्रतत्र। न चैव तिष्ठामि तथाविधेषु नरेषु सङ्गुप्तमनोरथेषु॥ 13-32-8 (82120) यश्चात्मनि प्रार्थयते न किञ्चि- द्यश्च स्वभावोपहतान्तरात्मा। द्यश्च स्वभावोपहतान्तरात्मा। नरेषु नाहं निवसामि स्म्यक्॥ 13-32-9 (82121) वसामि धर्मशीलेषु धर्मज्ञेषु महात्मसु। वृद्धसेविषु दान्तेषु सत्वज्ञेषु महात्मसु॥ 13-32-10 (82122) अवन्ध्यकालेषु सदा दानशौचरतषु च। ब्रह्मचर्यतपोज्ञानगोद्विजातिप्रियेषु च॥ 13-32-11 (82123) स्त्रीषु कान्तासु शान्तासु देवद्विजपरासु च। विशुद्धगृहभाण्डासु गोधान्याभिरतासु च॥ 13-32-12 (82124) स्वधर्मशीलेषु च धर्मवित्सु वृद्धोपसेवानिरते च दान्ते। कृतात्मनि क्षान्तिपरे समर्थे क्षान्तासु दान्तासु तथाऽबलासु। सत्यस्वभावार्जवसंयुतासु वसागि देवद्विजपूजिकासु॥ 13-32-13 (82125) प्रकीर्णभाण्डामनवेक्ष्यकारिणीं सदा च भर्तुः प्रतिकूलवादिनीम्। 13-32-14 (82126) लोलामदक्षामवलेपिनीं च व्यपेतशौचां कलहप्रियां च। निद्राभिभूतां सततं शयाना- मेवंविधां स्त्रीं परिवर्जयामि॥ 13-32-15 (82127) सत्यासु नित्यं प्रियदर्शनासु सौभाग्ययुक्तासु गुणान्वितासु। वसामि नारीषु पतिव्रतासु कल्याणशीलासु विभूषितासु॥ 13-32-16 (82128) यानेषु कन्यासु विभूषणेषु यज्ञेषु मेघेषु च वृष्टिमत्सु। वसामि फुल्लासु च पद्मिनीषु नक्षत्रवीथीषु च शारदीषु॥ 13-32-17 (82129) गजेषु गोष्ठेषु तथाऽऽसनेषु सरःसु फुल्लोत्पलपङ्कजेषु। नदीषु हंसस्वननादितासु क्रौञ्चावघुष्टस्वरशोभितासु॥ 13-32-18 (82130) विकीर्णकूलद्रुमराजितासु तपस्विसिद्धद्विजसेवितासु। वसामि नित्यं सुबहूदकासु सिम्हैर्गजैश्चाकुलितोदकासु॥ 13-32-19 (82131) मत्ते गजे गोवृषभे नरेन्द्रे सिम्हासने सत्पुरुषेषु नित्यम्॥ 13-32-20 (82132) यस्मिञ्चनो हव्यभुजं जुहोति गोब्राह्मणं चार्चति देवताश्च काले च पुष्पैर्बलयः क्रियन्ते तस्मिन्गृहे नित्यमुपैमि वासम्॥ 13-32-21 (82133) स्वाध्यायनित्येषु सदा द्विजेषु क्षत्रे च धर्माभिरते सदैव। वैश्ये च कृष्याभिरते वसामि शूद्रे च शुश्रूषणनित्ययुक्ते॥ 13-32-22 (82134) नारायणे त्वेकमना वसामि सर्वेण भावेन शरीरभूता। तस्मिन्हि धर्मः सुमहान्निविष्टो ब्रह्मिण्यता चात्र तथा प्रियत्वम्॥ 13-32-23 (82135) नाहं शरीरेण वसामि देवि नैवं मया शक्यमिहाभिधातुम्। भावेन यस्मिन्निवसामि पुंसि स वर्धते धर्मयशोर्थकामैः॥ ॥ 13-32-24 (82136) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्वात्रिंशोऽध्यायः॥ 32 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-32-2 पर्यपृच्छत श्रियमित्यपकृष्यते॥ 7-32-4 उपसेवसे गजतुरगादिरूपेण। संतिष्ठसे शौर्यादिरूपेण पुरुषे वससि॥ 7-32-5 देव्या रुक्मिण्या॥ 7-32-6 प्रगल्भे वाग्मिनि। दक्षे अनरुसे। वसामि सत्त्वे इति ट.थ.ध.पाठः॥ 7-32-8 तेजः शौर्यं। सत्वं बुद्धिः। यत्र तत्र विशिष्टपुरुषे। सङ्गुप्तमनोरथेषु अन्यत् घ्यायन्त्यन्यद्दर्शयन्ति तादृशेषु॥ 7-32-23 भावेन आदरेण शरीरभूता शरीरवती॥ 7-32-24 नारायणादन्यत्र धर्मादिवृद्धिरूपेणैव वसामि न शरीरेणेत्यर्थः॥ 7-32-32 द्वात्रिंशोऽध्यायः॥

`युधिष्ठिर उवाच। प्रायश्चित्तं कृतघ्नानां प्रतिब्रूहि पितामह। मातॄः पितॄन्गुरुंश्चैव येऽवमन्यन्ति मोहिताः॥ 13-33-1 (82137) ये चाप्यन्ते परे तात कृतघ्ना निरपत्रपाः। तेषां गतिं महाबाहो श्रोतुमिच्छामि तत्वतः॥ 13-33-2 (82138) भीष्म उवाच। 13-33-3x (6828) कृतघ्नानां गतिस्तात नरके शाश्वतीः समाः। मातापितृगुरूणां च ये न तिष्ठन्ति शासने। क्रिमिकीटपिपीलेषु जायन्ते स्थावरेषु च॥ 13-33-3 (82139) दुर्लभो हि पुनस्तेषां मानुष्ये पुनरुद्भवः। अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्॥ 13-33-4 (82140) वत्सनाभो महाप्राज्ञो महर्षिः संशितव्रतः। वल्मीकभूतो ब्रह्मर्षिस्तप्यते सुमहत्तपः॥ 13-33-5 (82141) तस्मिंश्च तप्यति तपो वासवो भरतर्षभ। ववर्ष समुहद्वर्षं सविद्युत्स्तनयित्नुमान्॥ 13-33-6 (82142) तत्र सप्ताहवर्षं तु मुमुचे पाकशासनः। निमीलिताक्षस्तद्वर्षं प्रत्यगृह्यत वै द्विजः॥ 13-33-7 (82143) तस्मिन्पतति वर्षे तु शीतवातसमन्विते। विशीर्णध्वस्तशिखरो वल्मीकोऽशनिताडितः॥ 13-33-8 (82144) ताड्यमाने ततस्तस्मिन्वत्सनाभे महात्मनि। कारुण्यात्तस्य धर्मः स्वमानृशंस्यमथाकरोत्॥ 13-33-9 (82145) चिन्तयानस्य ब्रह्मर्षि तपन्तमतिधार्मिकम्। अनुरूपा मतिः क्षिप्रमुपजाता स्वभावजा॥ 13-33-10 (82146) स्वं रूपं माहिषं कृत्वा ********* मनोहरम्। रक्षार्थं वत्सनामस्य चतुष्पादुपरिस्थितः॥ 13-33-11 (82147) यदा त्वपगतं वर्षं वृष्टिवातसमन्वितम्। ततो महिषरुपेण धर्मो धर्मभृतांवर। शनैर्वल्मीकमुत्सृज्य प्राद्रवद्भरतर्षभ॥ 13-33-12 (82148) स्थितेऽस्मिन्वृष्टिसम्पाते वीक्षते स्म महातपाः। दिशश्च विपुलास्तत्र गिरीणां शिखराणि च॥ 13-33-13 (82149) दृष्ट्वा च पृथिवीं सर्वां सलिलेन परिप्लुताम्। जलाशयान्स तान्दृष्ट्वा विप्रः प्रमुदितोऽभवत्॥ 13-33-14 (82150) अचिन्तयद्विस्मितश्चि विप्रः प्रमुदितोऽभवत्॥ अचिन्तयद्विस्तितश्च वर्षात्केनाभिरक्षितः। ततोऽपश्यत्स महिषमवस्थितमदूरतः॥ 13-33-15 (82151) तिर्यग्योनावपि कथं दृश्यते धर्मवत्सलः॥ 13-33-16 (82152) अतो नु भद्रमहिषः शिलापट्टमवस्थितः। पीवरश्चैव बल्यश्च बहुमांसो भवेदयम्॥ 13-33-17 (82153) तस्य बुद्धिरियं जाता धर्मसंसक्तजा मुनेः। कृतघ्ना नरकं यान्ति ये च विश्वस्तघातिनः॥ 13-33-18 (82154) निष्कृतिं नैव पश्यामि कृतघ्नानां कथञ्चन। क्रते प्राणिपरित्यागाद्धर्मज्ञानां वचो यथा॥ 13-33-19 (82155) अकृत्वा भरणं पित्रोरदत्त्वा गुरुदक्षिणाम्। कृतघ्नतां च सम्प्राप्य मरणान्ता च निष्कृतिः॥ 13-33-20 (82156) आकाङ्क्षायामुपेक्षायां चोपपातकमुत्तमम्। तस्मात्प्राणान्परित्यक्ष्ये प्रायश्चित्तार्थमित्युत॥ 13-33-21 (82157) स मेरुशिखरं गत्वा निस्यङ्केनान्तरात्मना। प्रायश्चित्तं कर्तुकामः शरीरं त्यक्तुमुद्यतः। निगृहीतश्च धर्मात्मा हस्ते धर्मेण धर्मवित्॥ 13-33-22 (82158) धर्मि उवाच। 13-33-23x (6829) वत्सनाभ महाप्राज्ञ बहुवर्षशतायुष। परितुष्टोस्मि त्यागेन निस्सङ्गेन तथाऽऽत्मनः॥ 13-33-23 (82159) एवं धर्मभृतः सर्वे विमृशन्ति कृताकृतम्। न कश्चिद्वत्सनाभस्य यस्य नोपहतं मनः॥ 13-33-24 (82160) यश्चानवद्यश्चरति शक्तो धर्मं च सर्वशः। निवर्तस्व महाप्राज्ञ् पूतात्मा ह्यसि शाश्वतः'॥ ॥ 13-33-25 (82161) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 33 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-33-17 बल्यः बलिकर्मार्हः। पीवरश्चैव वध्यश्वेति पाठान्तरम्॥

युधिष्ठिर उवाच। स्त्रीपुंसयोः सम्प्रयोगे स्पर्शः कस्याधिको भवेत्। एतस्मिन्संशये राजन्यथावद्वक्तुमर्हसि॥ 13-34-1 (82162) भीष्म उवाच। 13-34-2x (6830) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। भङ्गास्वनेन शक्रस्य यथा वैरमभूत्पुरा॥ 13-34-2 (82163) पुरा भङ्गास्वनो नाम राजर्षिरतिधार्मिकः। अपुत्रः पुरुषव्याघ्र पुत्रार्थं यज्ञमाहरत्॥ 13-34-3 (82164) अग्निष्टुतं स राजर्षिरिन्द्रद्विष्टं महाबलः। प्रायश्चित्तेषु मर्त्यानां पुत्रकामेषु चेष्यते॥ 13-34-4 (82165) इन्द्रो ज्ञात्वा तु तं यज्ञं महाभागः सुरेश्वरः। अन्तरं तस्य राजर्षेरन्विच्छन्नियतात्मनः। न चैवास्यान्तरं राजन्स ददर्श महात्मनः॥ 13-34-5 (82166) कस्य चित्त्वथ कालस्य मृगयां गतवान्नृपः। इदमन्तरमित्येव शक्रो नृपममोहयत्॥ 13-34-6 (82167) एकाश्वेन च राजर्षिर्भ्रान्त इन्द्रेण मोहितः। न दिशोऽविन्दत नृपः क्षुत्पिपासार्दितस्तदा॥ 13-34-7 (82168) इतश्चेतश्च धावन्वै श्रमतृष्णार्दितो नृप। सरोऽपश्यत्सुरुचिरं पूर्णं परमवारिणा॥ 13-34-8 (82169) सोऽवगाह्य सरस्तात पाययामास वाजिनम्॥ 13-34-9 (82170) अथ पीतोदकं सोऽश्वं वृक्षे बद्ध्वा नृपोत्तमः। अवगाह्य ततः स्नातस्तत्र स्त्रीत्वमवाप्तवान्॥ 13-34-10 (82171) आत्मानं स्त्रीकृतं दृष्ट्वा व्रीडितो नृपसत्तमः। चिन्तानुगतसर्वात्मा व्याकुलेन्द्रियचेतनः॥ 13-34-11 (82172) आरोहिष्ये कथं त्वश्वं कथं यास्यामि वै पुरम्। इष्टेनाग्निष्टुता चापि पुत्राणां शतमौरसम्॥ 13-34-12 (82173) जातं महाबलानां मे तान्प्रवक्ष्यामि किन्नवहम्। दारेषु चात्मकीयेषु पौरजानपदेषु च॥ 13-34-13 (82174) मृदुत्वं च तनुत्वं च पराधीनत्वमेव च। `हासभावादि लावण्यं स्त्रीगुणाद्वा कुतूहलम्।' स्त्रीगुणा ऋषिभिः प्रोक्ता धर्मतत्त्वार्थदर्शिभिः॥ 13-34-14 (82175) व्यायामः कर्कशत्वं च वीर्यं च पुरुषे गुणाः॥ 13-34-15 (82176) पौरुषं विप्रनष्टं स्त्रीत्वं केनापि मेऽभवत्। स्त्रीभावात्पुनरश्वं तं कथमारोढुमुत्सहे॥ 13-34-16 (82177) महता त्वथ खेदेन आरुह्याश्वं नराधिपः। पुनरायात्पुरं तात स्त्रीभूतो नृपसत्तमः। 13-34-17 (82178) पुत्रा दाराश्च भृत्याश्च पौरजानपदाश्च ते। किन्न्विदं त्विति विज्ञाय विस्मयं परमं गताः॥ 13-34-18 (82179) अथोवाच स राजर्षिः स्त्रीभूतो वदतांवरः। मृगयामस्मि निर्यातो बलैः परिवृतो दृढम्। उद्भान्तः प्राविशं घोरामटवीं दैवमोहितः॥ 13-34-19 (82180) अटव्यां च सुघोंरायां तृष्णार्तो नष्टचेतनः। सरः सुरुचिरप्रख्यमपश्यं पक्षिभिर्वृतम्॥ 13-34-20 (82181) तत्रावगाढः स्त्रीभूतो व्यक्तं दैवान्न संशयः। `अतृप्त एव पुत्राणां दाराणां च धनस्य च॥' 13-34-21 (82182) नामगोत्राणि चाभाव्य दाराणां मन्त्रिणां तथा। आह पुत्रांस्ततः सोऽथ स्त्रीभूतः पार्तिवोत्तमः। सम्प्रीत्या भुज्यतांराज्यं वनं यास्यामि पुत्रकाः॥ 13-34-22 (82183) स पुत्राणां शतं राजा अभिषिच्य वनं गतः। गत्वा चैवाश्रमं सा तु तापसं प्रत्यपद्यत॥ 13-34-23 (82184) तापसेनास्य पुत्राणामाश्रमेष्वभवच्छतम्। अथ साऽऽदाय तान्सर्वान्पूर्वपुत्रानभाषत॥ 13-34-24 (82185) पुरुषत्वे सुता यूयं स्त्रीत्वे चेमे शतं सुताः। एकत्र भुज्यतां राज्यं भ्रातृभावेन पुत्रकाः॥ 13-34-25 (82186) सहिता भ्रातरस्तेऽथ राज्यं बुभुजिरे तदा॥ 13-34-26 (82187) तान्दृष्ट्वा भातृभावेन भुञ्जानान्राज्यमुत्तमम्। चिन्तयामास देवेन्द्रो मन्युनाऽथ परिप्लुतः। उपकारोऽस्य राजर्षेः कृतो नापकृतं मया॥ 13-34-27 (82188) ततो ब्राह्मणरुपेण देवराजः शतक्रतुः। भेदयामास तान्गत्वा नगरं वै नृपात्मजान्॥ 13-34-28 (82189) भ्रातृणां नास्ति सौभ्रात्रं येऽप्येकस्य पितः सुताः। कश्यपस्य सुराश्चैव असुराश्व सुतास्तथा। 13-34-29 (82190) राज्यहेतोर्विवदिताः कश्यपस्य सुरासुराः॥ यूयं भङ्गास्वनापत्यास्तापसस्येतरे सुताः। 13-34-30 (82191) युष्माकं भेदितास्ते तु युद्धेऽन्योन्यमपातयन्। तच्छ्रुत्वा तापसी चापि संतप्ता प्ररुरोद ह॥ 13-34-31 (82192) ब्राह्मणच्छद्मनाऽभ्येत्य तामिन्द्रोऽथान्वपृच्छत। केन दुःखेन संतप्ता रोदिषि त्वं वरानने॥ 13-34-32 (82193) ब्राह्म्णं तं ततो दृष्ट्वा सा स्त्री करणमब्रवीत्। पुत्राणां द्वे शते ब्रह्मन्कालेन विनिपातिते॥ 13-34-33 (82194) अहं राजाऽभव विप्र तत्र पूर्वं शतं मम। समुत्पन्नं सुरूपाणां पुत्राणां ब्राह्मणोत्तम॥ 13-34-34 (82195) कदाचिन्मृगयां यात उद्धान्तो गहने वने। अवगाढश्च सरसि स्त्रीभूतो ब्राह्मणोत्तम॥ 13-34-35 (82196) पुत्रान्राज्ये प्रतिष्ठाप्य वनमस्मि ततो गतः॥ 13-34-36 (82197) स्त्रियाश्च मे पुत्रशतं तापसेन महात्मना। आश्रमे जनितं ब्रह्मन्नीतं तन्नगरं मया॥ 13-34-37 (82198) तेषां च वैरमुत्पन्नं कालयोगेन वै द्विज। एतच्छोचाम्यहं ब्रह्मन्दैवेन समभिप्लुता॥ 13-34-38 (82199) इन्द्रस्तां दुःशितां दृष्ट्वा अब्रवीत्परुषं वचः॥ 13-34-39 (82200) पुरा सुदुःसहं भद्रे मम दुःखं त्वया कृतम्। इन्द्रद्विष्टेन यजता मामनाहूय धिष्ठितम्। इन्द्रोऽहमस्मि दुर्बुद्धे वैरं ते पातितं मया॥ 13-34-40 (82201) इन्द्रं दृष्ट्वा तु राजर्षिः पादयोः शिरसा गतः। प्रसीद त्रिदशश्रेष्ठ पुत्रकामेन स क्रतुः। इष्टस्त्रिदशशार्दूल तत्र मे क्षन्तुमर्हसि॥ 13-34-41 (82202) प्रणिपातेन तस्येन्द्रः परितुष्टो वरं ददौ॥ 13-34-42 (82203) पुत्रास्ते कतमे राजञ्जीवन्त्वेतत्प्रचक्ष्व मे। स्त्रीभूतस्य हि ये जाताः पुरुषस्याथ येऽभवन्॥ 13-34-43 (82204) तापसी तु ततः शक्रमुवाच प्रयताञ्जलिः। स्त्रीभूतस्य हि ये पुत्रास्ते मे जीवन्तु वासव॥ 13-34-44 (82205) इन्द्रस्तु विस्मितो दृष्ट्वा स्त्रियं पप्रच्छ तां पुनः। पुरुषोत्पादिता ये ते कथं द्वेष्याः सुतास्तव॥ 13-34-45 (82206) स्त्रीभूतस्य हि ये जाताः स्नेहस्तेभ्योऽधिकः कथम्। कारणं श्रोतुमिच्छामि तन्मे वक्तुमिहार्हसि ॥ 13-34-46 (82207) स्त्र्युवाच। 13-34-47x (6831) स्त्रियास्त्वभ्यधिकः स्नेहो न तता पुरुषस्य वै। तस्मात्ते शक्र जीवन्तु ये जाताः स्त्रीकृतस्य वै॥ 13-34-47 (82208) भीष्म उवाच। 13-34-48x (6832) एवमुक्तस्ततस्त्विन्द्रः प्रीतो वाक्यमुवाच ह। सर्व एवेह जीवन्तु पुत्रास्ते सत्यवादिनि॥ 13-34-48 (82209) वरं च वृणु राजेन्द्र यं त्वमिच्छसि सुव्रत। पुरुषत्वमथ स्त्रीत्वं मत्तो यदभिकाङ्क्षसे॥ 13-34-49 (82210) स्त्र्युवाच। 13-34-50x (6833) स्त्रीत्वमेव वृणे शक्र पुंस्त्वं नेच्छामि वासव। एवमुक्तस्तु देवेन्द्रस्तां स्त्रियं प्रत्युवाच ह॥ 13-34-50 (82211) पुरुषत्वं कथं त्यक्त्वा स्त्रीत्वं रोचयसे विभो। एवमुक्तः प्रत्युवाच स्त्रीभूतो राजसत्तमः॥ 13-34-51 (82212) स्त्रियाः पुरुषसंयोगे प्रीतिरभ्यधिका सदा। एतस्मात्कारणाच्छक्र स्त्रीत्वमेव वृणोम्यहम्॥ 13-34-52 (82213) रमाभि चाधिकं स्त्रीत्वे सत्यं वै देवसत्तम। स्त्रीभावेन हि तुष्यामि गम्यतां त्रिदशाधिप॥ 13-34-53 (82214) एवमस्त्विति चोक्त्वा तामापृच्छ्य त्रिदिवं गतः। एवं स्त्रिया महाराज अधिका प्रीतिरुच्यते॥ ॥ 13-34-54 (82215) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुस्त्रिंशोऽध्यायः॥ 34 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-34-1 स्पर्शः वैषयिकं सुखम्॥ 7-34-4 तत्र ह्यग्निदेव स्तूयते। सच पुत्रप्रदः क्रतुः सचेन्द्रद्विष्टस्तत्रेन्द्रस्य प्राधान्याभावात्॥ 7-34-5 यज्ञं कृतमिति शेषः॥ 7-34-14 मृदुत्वादयः स्त्रीगुणा आगताः॥ 7-34-15 कर्कशत्वादयः पुरुषगुणाः नष्टाः॥ 7-34-23 प्रत्यपद्यत भर्तृत्वेन स्वीकृतवती॥ 7-34-27 स्त्रीत्वदानेन द्विगुणितपुत्रप्राप्तिरूप उपकारएव जातो न स्त्रीत्वकृतोऽपकार इत्यर्थः॥ 7-34-40 इन्दद्विष्टेन अप्रिष्टुता यज्ञेन। धिष्ठितमधिष्ठितम्। क्रतूनिति शेषः॥

युधिष्ठिर उवाच। किं कर्तव्यं मनुष्येण लोकयात्राहितार्थिना। कथं वै लोकयात्रां तु किंशीलश्च समाचरेत्॥ 13-35-1 (82216) भीष्म उवाच। 13-35-2x (6834) `देवे नारायणे भक्तिः शंकरे साधुपूजया। ध्यानेनाथ जपः कार्यः स्वधर्मैः शुचिचेतसा॥' 13-35-2 (82217) कायेन त्रिविधं कर्म वाचा चापि चतुर्विधम्। मनसा त्रिविधं चैव दश कर्मपथांस्त्यजेत्॥ 13-35-3 (82218) प्राणातिपातः स्तैन्यं च परदाराभिमर्शनम्। त्रीणि पापानि कायेन सर्वतः परिवर्जयेत्॥ 13-35-4 (82219) असत्प्रलापं पारुष्यं पैशुन्यमनृतं तथा। चत्वारि वाचा राजेन्द्र न जल्पेन्नानुचिन्तयेत्॥ 13-35-5 (82220) अनभिध्या परखेषु सर्वसत्वेषु सौहृदम्। कर्मणां फलमस्तीति त्रिविधं मनसा चरेत्॥ 13-35-6 (82221) तस्माद्वाक्वायमनसा नाचरेदशुभं नरः। शुभान्येवाचरँल्लोके भक्तो नारायणस्य हि। तस्यैव तु पदं सूक्ष्मं प्रसादादश्नुयात्परम्॥' ॥ 13-35-7 (82222) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चत्रिंशोऽध्यायः॥ 35 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-35-1 लोकयात्रां लोकद्वयश्रेयःसाधनम्॥ 7-35-3 सुभं कर्मफलं चरेदिति ध.पाठः॥ 7-35-4 प्राणातिपातो हिंसा॥ 7-35-5 पारुष्यं निष्ठुरभाषणम्। पैशुन्यं राजद्वारादौ परदोषसूचनम्। अनतं मिथ्यावादः मनसाप्येवं वदिष्यामिति नानुचिन्तयेत्॥ 7-35-6 अनभिध्येति श्लोकेन परद्रव्येष्वभिध्यानं परस्यानिष्टचिन्तनं वेदबादेषु नास्तिक्यमिति त्रीणि त्याज्यानि लक्षयेत्। त्यजेदित्युपक्रमात्॥

`युधिष्ठिर उवाच। चित्तं मे दूयते तात लोके परमविन्दतः॥ 13-36-1 (82223) अशाश्वतमिदं सर्वं जगत्स्थावरजङ्गमम्। क्रते नारायणं पुण्यं प्रतिभाति पितामह॥ 13-36-2 (82224) नारायणो हि विश्वात्मा पुरुषः पुष्करेक्षणः। तस्यास्य देवकीसूनोः श्रुतं कृत्स्नं त्वयाऽनघ॥ 13-36-3 (82225) भीष्म उवाच। 13-36-4x (6835) युधिष्ठिर महाप्राज्ञ मया दृष्टं च सङ्गरे॥ 13-36-4 (82226) युधिष्ठिर उवाच। 13-36-5x (6836) त्वत्त एव तु राजेन्द्र राजधर्माश्च पुष्कलाः। श्रुतं पुराणमखिलं नारदेन निवेदितम्। गुह्यं नारायणाख्यानं त्रिविधक्लेशनाशनम्॥ 13-36-5 (82227) एकान्तिधर्मनियमाः समासव्यासकल्पिताः। कथिता वै महाभाग त्वया वै मदनुग्रहात्॥ 13-36-6 (82228) लोकरक्षणकर्तृत्वं तस्यैव हरिमेधसः। आतिथेयविधिश्चैव तपांसि नियमाश्च ये॥ 13-36-7 (82229) वेदवादप्रसिद्धाश्च वाजपेयादयो मखाः। यज्ञा द्रविणनिष्पाद्या अग्निहोत्रानुपालिताः॥ 13-36-8 (82230) जपयज्ञाश्च विविधा ब्राह्मणानां तपस्विनाम्। एकादशविधाः प्रोक्ता हविर्यज्ञा द्विजातिनाम्॥ 13-36-9 (82231) तेषां फलविशेषाश्च उञ्छधर्मास्तथैव च। अहन्यहनि ये प्रोक्ता महायज्ञा द्विजातिनाम्॥ 13-36-10 (82232) वेदश्रवणधर्माश्च ब्रह्मयज्ञफलं तथा। वेदव्रतविधानं च नियमाश्चैव वैदिकाः॥ 13-36-11 (82233) स्वाहा स्वधा प्रणीते च इष्टापूर्तफलं तथा। उत्तरोत्तरसेवायामाश्रमाणां च यत्फलम्॥ 13-36-12 (82234) प्रत्येकशश्च निष्ठायामाश्रमाणां महामते। मासपक्षोपवासानां सम्यगुक्तफलं च यत्॥ 13-36-13 (82235) अनाशितानां ये लोका ये च पञ्चतपा नराः। वीराध्वानं प्रपन्नानां या गतिश्चाग्निहोत्रिणाम्॥ 13-36-14 (82236) ग्रीष्मे पञ्चतपानां च शिशिरे जलचारिणाम्। वर्षे स्थण्डिलशायीनां फलं यत्परिकीर्तितम्॥ 13-36-15 (82237) लोके चक्रचराणां च द्विजानां यत्फलं स्मृतम्। अन्नादीनां च दानानां यत्फलं परिकीर्तितम्॥ 13-36-16 (82238) सर्वतीर्थाभिषिक्तानां नराणां च फलोदयः। राज्ञां धर्माश्च ये लोके सम्यक्पालयतां प्रजाः॥ 13-36-17 (82239) ये च सत्यव्रता लोके ये तीर्थे कृतश्रमाः। मातापितृपरा ये च गुरुवृत्तीश्च संश्रिताः॥ 13-36-18 (82240) गोब्राह्मणपरित्राणे राष्ट्रातिक्रमणे तथा। त्यजन्त्यभिमुखाः प्राणान्निर्भयाः सत्वमाश्रिताः॥ 13-36-19 (82241) सहस्रदक्षिणानां च या गतिर्वदनां वर। ये च संध्यामुपासन्ते सम्यगुक्ता महाव्रताः॥ 13-36-20 (82242) तथा योगविधानं च यद्ग्रन्थेष्वभिशब्दितम्। वेदाद्याः श्रुतयश्चापि श्रुता मे गुरुसत्तम॥ 13-36-21 (82243) सिद्धान्तनिर्णयाश्चापि द्वैपायनमुखोद्गताः। श्रुताः पञ्च महायज्ञा येषु सर्वं प्रतिष्ठितम्॥ 13-36-22 (82244) तत्प्रभेदेषु ये धर्मास्तेऽपि वै कृत्स्नशः श्रुताः। न च दूषयितुं शक्याः सद्भिरुक्ता हि ते तथा॥ 13-36-23 (82245) एतेषां किल धर्माणामुत्तमो वैष्णवो विधिः। रक्षते भगवान्विष्णुर्भक्तमात्मशरीरवत्॥ 13-36-24 (82246) कर्मणो हि कृतेस्येह कामितस्य द्विजोत्तम। फलं ह्यवश्यं भोक्तव्यमृषिर्द्वैपायनोऽब्रवीत्॥ 13-36-25 (82247) भोगान्ते चापि पतनं गतिः पूर्वं प्रभाषिता। न मे प्रीतिकरास्त्वेते विषोदर्का हि मे मताः॥ 13-36-26 (82248) वधात्कृष्टतरं मन्ये गर्भवासं महाद्युते। दिष्टान्ते यानि दुःखानि पुरुषो विन्दते विभो। ततः कष्टतराणीह गर्भवासे हि विन्दति॥ 13-36-27 (82249) ततश्चाभ्याधिकां तीव्रां वेदनां लभते नरः। गर्भापक्रमणे तात कर्मणासुपसर्पणे॥ 13-36-28 (82250) तस्मान्मे निश्चयो जातो धर्मेष्वेतेषु भारत। तदिच्छामि कुरुश्रेष्ठ त्वत्प्रसादान्महामते। तं धर्मं चेह वेत्तुं वै यो जराजन्ममृत्युहा॥ 13-36-29 (82251) येनोष्णदा वैतरणी असिपत्रवनं च तत्। कुण्डानि चाग्नितप्तानि क्षुरधारापथस्तथा। शाल्मलीं च महाघोरामायसीं घोरकण्टकाम्॥ 13-36-30 (82252) मातापितृकते चापि सुहृन्मित्रार्थकारणात्। आत्महेतोश्च पापानि कृतानीह नरैश्च यैः। तेषां फलोदयं कष्टमृषिर्द्वैपायनोऽब्रवीत्॥ 13-36-31 (82253) कुम्भीपाकप्रदीप्तानां शूलार्तानां च क्रन्दताम्। रौरवे क्षिप्यमाणानां प्रहारैर्मथितात्मनाम्॥ 13-36-32 (82254) स्तनतामपकृत्तानां पिबतामात्मशोणितम्। तेषामेव प्रवदतां कारुण्यं नास्ति यन्त्रतः॥ 13-36-33 (82255) तृष्णाशुष्कोष्ठकण्ठानां विह्वलानामचेतसाम्। सर्वदुःखाभिभूतानां रुजार्तानां च क्रोशताम्॥ 13-36-34 (82256) वेदनार्ता हि क्रन्दन्ति पूरयन्तो दिशो दश॥ 13-36-35 (82257) एकः करोति पापानि सहभोज्यानि बान्धवैः। तेषामेकः फलं भुङ्क्ते कष्टं वैवस्वते गृहे॥ 13-36-36 (82258) येन नैतां गतिं गच्छेन्न विण्मूत्रास्थिपिच्छिले। विष्ठामूत्रकृमीमध्ये बहुजन्तुनिषेविते॥ 13-36-37 (82259) को गर्भवासात्परतो नरकोऽन्यो विधीयते। यत्र वासकृतो योगः कुक्षौ वासो विधीयते॥ 13-36-38 (82260) जातो विस्तीर्णशोकः स्याद्भवेत विगतज्वरः। न चैष लभ्यते कामो जातमात्रं हि मानवम्। आविशन्तीह दुःखानि मनोवाक्कायिकानि तु॥ 13-36-39 (82261) तैरस्वतन्त्रो भवति पीड्यमानो भयानकैः। तैर्गर्भवासं गच्छति अवशो जायते तथा॥ 13-36-40 (82262) अवशश्चेहते जन्तुर्व्रजत्यवश एव हि। जरसा रूपविध्वंसं प्राप्नोत्यवश एव तु॥ 13-36-41 (82263) शरीरभेदमाप्नोति जीर्यतेऽवश एव तु। एवं ह्यनियतो मृत्युर्भवत्येव सदा नृषु॥ 13-36-42 (82264) गर्भेषु म्रियते कश्चिज्जायमानस्तथाऽपरः। जाता म्रियन्ते बहवो यौवनस्थास्तथाऽपरे। मध्यभावे तु नश्यन्ति स्थविरो मृत एव तु॥ 13-36-43 (82265) को जन्मनो नोद्विजते स्वयम्भूरपि यो भवेत्। कुतस्त्वस्मद्विधस्तात मरणस्य वशानुगः॥ 13-36-44 (82266) नित्याविष्टो भयेनाहं मनसा कुरुसत्तम। मुहूर्तमप्यहं शर्म न विन्दामि महामते॥ 13-36-45 (82267) कालात्मनि तिरोभूतो नित्यं तद्गुणवर्जितः। अन्नैर्बहुविधैः पुष्टं वस्त्रैर्नानाविधैर्वृतम्॥ 13-36-46 (82268) चन्दनागरुदिग्धाङ्गं मणिमुक्ताविभूषितम्। यानैर्बहुविधैर्यातमेकान्तेनैव लालितम्॥ 13-36-47 (82269) यौवनोद्धतरूपाभिर्मन्दविह्वलगामिभिः। इष्टिभिरभिरामाभिर्वरस्त्रीभिरयन्त्रितम्॥ 13-36-48 (82270) रमितं सुचिरं कालं शरीरममितप्रभम्। अवितृप्ता गमिष्यन्ति हित्वा प्राणांस्तथाऽपरे॥ 13-36-49 (82271) स्वर्गेऽप्यनियता भूतिस्तथैवाकाशसंश्रये। देवाऽप्यधिष्ठानवशास्तस्माद्देवं न कामये॥ 13-36-50 (82272) कामानां नास्त्यधिष्ठानमकामस्तु निवर्तते। लोकसङ्ग्रहधर्मास्तु सर्व एव न संशयः॥ 13-36-51 (82273) डोलासधर्मा धर्मज्ञ ऋषिर्द्वैपायनोऽब्रवीत्। अस्मात्को विषमं दुःखमारोहेत विचक्षणः॥ 13-36-52 (82274) विद्यमाने समे मार्गे डोलाधर्मविवर्जिते। को ह्यात्मानं प्रियं लोके डोलासाधर्म्यतांनयेत्॥ 13-36-53 (82275) चराचरैः सर्वभूतैर्गन्तव्यमविशङ्कया। अस्माल्लोकात्परं लोकमपाथेयमदैशिकम्। घोरं तमः प्रवेष्टव्यमत्रातारमबान्धवम्॥ 13-36-54 (82276) ये तु तं किल धर्मज्ञा धर्मं नारायणेरितम्। अनन्यमनसो दान्ताः स्मरन्ति नियतव्रताः॥ 13-36-55 (82277) ततस्तेनैव पश्यन्ति प्राप्नुव्ति परं पदम्। रक्षते भगवान्विष्णुर्भक्तानात्मशरीरवत्॥ 13-36-56 (82278) कुलालचक्रप्रतिमे भ्राम्यमाणेषु जन्तुषु। मातापितृसहस्राणि सम्प्राप्तानि मया गुरो॥ 13-36-57 (82279) स्नेहापन्नेन पीतास्तु मातॄणां विविधाः स्तलाः॥ 13-36-58 (82280) पुत्रदारसहस्राणि इष्टानिष्टशतानि च। प्राप्तान्यधिष्ठानवशादतीतानि तथैव च। न क्वचिन्न सुखं प्राप्तं न क्वचिच्छाश्वती स्थितिः॥ 13-36-59 (82281) स्थानैर्महद्भिर्विभ्रंशो दुःखलब्धैः पुनः पुनः। धननाशश्च सम्प्राप्तो लब्ध्वा दुःखेन तद्धनम्। अध्वगानामिव पथि च्छायामाश्रित्य सङ्गमः॥ 13-36-60 (82282) एवं कर्मवशो लोको ज्ञातीनां हितसङ्गमः। विश्रम्य च पुनर्याति कर्मभिर्दर्शितां गतिम्॥ 13-36-61 (82283) एतदीदृशकं दृष्ट्वा ज्ञात्वा चैव समागमम्। को न बिभ्येत्कुरुश्रेष्ठ विष्ठान्नस्येव भोजनात्॥ 13-36-62 (82284) बुद्धिश्च मे समुत्पन्ना वैष्णवे धर्मविस्तरे। तदेष शिरसा पादौ गतोऽस्मि भगवंस्तव। शरणं च प्रपन्नोऽस्मि गन्तव्ये शरणे ध्रुवे॥ 13-36-63 (82285) जन्ममृत्युजराखिन्नस्त्रिभिर्दुःखैर्निपीडितः। इच्छामि भवता त्रातुमेभ्यस्त्वत्तो महामते। तस्याद्य युगधर्मस्य श्रवणात्कुरुपुङ्गव॥ 13-36-64 (82286) एतदाद्ययुगोद्भूतं त्रेतायां तत्तिरोहितम्। स एव धर्ममखिलमृषिर्द्वैपायनोऽब्रवीत्॥' ॥ 13-36-65 (82287) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षट्त्रिंशोऽध्यायःठ॥ 36 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-36-3 पुरुषः पुष्करो विभुरिति ट.थ.ध. पाठः॥

`भीष्म उवाच। सदृशं राजशार्दूल वृत्तस्य च कुलस्य च॥ 13-37-1 (82288) को राज्यं विपुलं गृह्य स्फीताकारं पुनर्महत्। निर्जितारातिसामन्तं देवराज्योपमं सुखम्॥ 13-37-2 (82289) राज्ये राज्यगुणा ये च तान्व्युदस्य नराधिप। दोषं पश्यति राजेन्द्र देहेऽस्मिन्पाञ्चभौतिके॥ 13-37-3 (82290) अतिक्रान्तास्त्वया राजन्वृत्तेन प्रपितामहाः। धर्मो विग्रहवान्धीरो विदुरश्च महायशाः॥ 13-37-4 (82291) सञ्जयश्च महातेजा ये चान्ये दिव्यदर्शनाः। प्रवृत्तज्ञानसम्पन्नास्तत्वज्ञानविदो नृप॥ 13-37-5 (82292) तेऽतिक्रान्ता महाराज ब्रह्माद्याः ससुरासुराः। अनित्यं दुःखसंतप्तं जगदेतन्न संशयः॥ 13-37-6 (82293) एवमेतान्महाबाहो ब्रह्माद्यान्ससुरासुरान्। अनित्यान्सततं पश्य मनुष्यादिषु का कथा॥ 13-37-7 (82294) नित्यां तु प्रकृतीमाह याऽसौ प्रसवधर्मिणी। अरूपिणीमनिर्देश्यामकृतां पुरुषातिगाम्॥ 13-37-8 (82295) तामत्यन्तसुखां सौम्यां निर्वाणमिति संज्ञिताम्। आहुर्ब्रह्मर्षयो ह्याद्यां भुवि चैव महर्षयः॥ 13-37-9 (82296) तया पुरुषरूपिण्या धर्मप्रकृतिकोऽनघ। स यात्येव हि निर्वाणं यत्तत्प्रकृतिसंज्ञितम्॥ 13-37-10 (82297) स एष प्राकृतो धर्मो भ्राजत्यादियुगे नृप। विकारधर्माः शेषेषु युगेषु भरतर्षभ। भ्राजन्तेऽभ्यधिकं वीर संसारपथगोचराः॥ 13-37-11 (82298) प्रकृतीनां च सर्वासामकृता प्रकृतिः स्मृता। एवं प्रकृतिधर्मा हि वरां प्रकृतिमाश्रिता॥ 13-37-12 (82299) पश्यन्ति परमां लोके दृष्टादृष्टानुदर्शिनीम्। सत्वादियुगपर्यन्ते त्रेतायुगसमुद्भवे॥ 13-37-13 (82300) कामं कामयमानेषु ब्राह्मणेषु तिरोहितः। कुपथेषु तु धर्मेषु प्रादुर्भूतेषु कौरव। जातो मन्दप्रचारो हि धर्मः कलियुगे नृप॥ 13-37-14 (82301) नित्यस्तु पुरुषो ज्ञेयो विश्वरूपो निरञ्जनः। ब्रह्माद्या अपि देवाश्च यं सदा पर्युपासते॥ 13-37-15 (82302) तं च नारायणं विद्धि परं ब्रह्मेति शाश्वतम्। तत्कर्म कुरु कायेन ध्यायस्व मनसा च तम्॥ 13-37-16 (82303) कीर्तयस्व च तन्नाम वाचा सर्वत्र भूपते। तत्पदं प्राप्नुहि प्राप्यं शाश्वतं चापुनर्भवम्॥ 13-37-17 (82304) इत्येतद्विष्णुमाश्रित्य संसारग्रहमोक्षणम्। कथितं ते महाबाहो किं भूयः श्रोतुमिच्छसि॥' ॥ 13-37-18 (82305) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तत्रिंशोऽध्यायः॥ 37 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-37-3 देहेऽस्मिन्पञ्चविंशक इति ट. थ. ध. पाठः॥

`युधिष्ठिर उवाच। क्लिश्यमानेषु भूतेषु जातीमरणसागरे। यत्प्राप्य क्लेशं नाप्नोति तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-38-1 (82306) भीष्म उवाच। 13-38-2x (6837) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। सनत्कुमारस्य सतः संवादं नारदस्य च॥ 13-38-2 (82307) सनत्कुमारो भगवान्ब्रह्मपुत्रो महायशाः। पूर्वजातास्त्रयस्तस्य कथ्यन्ते ब्रह्मवादिनः॥ 13-38-3 (82308) सनकः सनन्दनश्चैव तृतीयश्च सनातनः। जातमात्राश्च ते सर्वे प्रतिबुद्धा इति श्रुतिः॥ 13-38-4 (82309) चतुर्थश्चैव तेषां स भगवान्योगवित्तमः। सनत्कुमार इति वै कथयन्ति महर्षयः॥ 13-38-5 (82310) हैरण्यगर्भः स मुनिर्वसिष्ठः पञ्चमः स्मृतः। षष्ठः स्थाणुः स भगवानमेयात्मा त्रिशूलधृत्॥ 13-38-6 (82311) ततोऽपरे समुत्पन्नाः पावकादारुणे क्रतौ। मनसा स्वयंभुवो हीमे मरीचिप्रमुखास्तथा॥ 13-38-7 (82312) भुगुर्मरीचेरनुजो भृगोरप्यङ्गिरास्तथा। अनुजोङ्गिरसोऽथात्रिः पुलस्त्योत्रेस्तथाऽनुजः॥ 13-38-8 (82313) पुलस्त्यस्यानुजो विद्वान्पुलहो न महाद्युतिः। पठ्यन्ते ब्रह्मजा ह्येते विद्वद्बिरमितौजसः॥ 13-38-9 (82314) सर्वमेतन्महाराज कुर्वन्नादिगुरुर्महान्। प्रभुर्विभुरनन्तश्रीर्ब्रह्मा लोकपितामहः॥ 13-38-10 (82315) मूर्तिमन्तोऽमृतीभूतास्तेजसाऽतितपोन्विताः। सनकप्रभृतयस्तत्र ये च प्राप्ताः परं पदम्। कृत्स्नं क्षयमनुप्राप्य विमुक्ता मूर्तिबन्धनात्॥ 13-38-11 (82316) सनत्कुमारस्तु विभुर्योगमास्थाय योगवित्। त्रीँल्लोकानचरच्छश्वदैर्येण परेण हि॥ 13-38-12 (82317) रुद्रश्चाप्यष्टगुणितं योगं प्राप्तो महायशाः। सूक्ष्ममष्टगुणं राजन्नितरे नृपसत्तम॥ 13-38-13 (82318) मरीचिप्रमुखास्तात सर्वे सृष्ट्यर्थमेव ते। नियुक्ता राजशार्दूल तेषां सृष्टिं शृणुष्व मे॥ 13-38-14 (82319) सप्त ब्रह्मण इत्येते पुराणे निश्चयं गताः। सर्वे वेदेषु चैवोक्ताः खिलेषु च न संशयः॥ 13-38-15 (82320) इतिहासपुराणे च श्रुतिरेषा सनातनी। ब्राह्मणा वरदानेतान्प्राहुर्वेदान्तपारगाः॥ 13-38-16 (82321) एतेषां पितरस्तात पुत्रा इत्यनुचक्षते। गणाः सप्त महाराज मूर्तयोऽमूर्तयस्तथा॥ 13-38-17 (82322) पितृणां चैव राजेन्द्र पुत्रा देवा इति श्रुतिः। देवैर्व्याप्ता इमे लोका इत्येवमनुशुश्रुम॥ 13-38-18 (82323) कृष्णद्वैपायनाच्चैव देवस्थानात्तथैव त। देवलाच्च नरश्रेष्ठ काश्यपाच्च मया श्रुतम्॥ 13-38-19 (82324) गौतमादपि कौण्डिन्याद्बारद्वाजात्तथैव च। मार्कण्डेयात्तथैवैतदृषेर्देवमतादपि॥ 13-38-20 (82325) पित्रा च मम राजेन्द्र श्राद्धकाले प्रभाषितम्। परं रहस्यं वेदान्तं प्रियं हि परमात्मनः॥ 13-38-21 (82326) अतः परं प्रवक्ष्यामि यन्मां पृच्छसि भारतः। तदिहैकमनोबुद्धिः शृणुष्वावहितो नृप। स्वायंभुवस्य संवादं नारदस्य च धीमतः॥ 13-38-22 (82327) सनत्कुमारो भगवान्दिव्यं जज्वाल तेजसा। अङ्गुष्ठमात्रो भूत्वा वै विचचार महाद्युतिः॥ 13-38-23 (82328) स कदाचिन्महाभागो मेरुपृष्ठं समागमत्। नारदेन नरश्रेष्ठ मुनिना ब्रह्मवादिना॥ 13-38-24 (82329) जिज्ञासमानावन्योन्यं सकाशे ब्रह्मणस्ततः। ब्रह्म भागवतौ तात परमार्थार्थचिन्तकौ॥ 13-38-25 (82330) मतिमान्मतिमच्छ्रेष्ठं बुद्धिमान्बुद्धिमत्तरम्। क्षेत्रवित्क्षेत्रविच्छ्रेष्ठं ज्ञानविज्ज्ञानमत्तमम्॥ 13-38-26 (82331) सनत्कुमारं तत्वज्ञं भगवन्तमरिंदम। लोकविल्लोकविच्छ्रेष्ठमात्मविच्चात्मवित्तमम्। सर्ववेदार्थकुशलं सर्वशास्त्रविशारदम्॥ 13-38-27 (82332) साङ्ख्ययोगं च यो वेद पाणावामलकं यथा। नारदोऽथ नरश्रेष्ठ तं पप्रच्छ महाद्युतिः॥ 13-38-28 (82333) नारद उवाच। 13-38-29x (6838) त्रयोविंशतितत्वस्य अव्यक्तस्य महामुने। प्रभवं चाप्ययं चैव श्रोतुमिच्छामि तत्वतः॥ 13-38-29 (82334) अध्यात्ममधिभूतं च अधिदैवं तथैव च। कालसङ्ख्याश्च सर्गं च स्रष्टारं पुरुषं प्रभुम्। 13-38-30 (82335) यं विस्वमुपजीवन्ति येन सर्वमिदं ततम्। यं प्राप्य न निवर्तन्ते तद्भवान्वक्तुमर्हति॥ 13-38-31 (82336) सनत्कुमार उवाच। 13-38-32x (6839) यं विश्वमुपजीवन्ति यमाहुः पुरुषं परम्। तं वै शृणु महाबुद्धे नारायणमनामयम्॥ 13-38-32 (82337) एष नारायणो नाम यं विश्वमुपजीवति। एष स्रष्टा विधाता च भर्ता पालयिता प्रभुः॥ 13-38-33 (82338) प्राप्यैनं न निवर्तन्ते यतयोऽध्यात्मचिन्तकाः। एतावदेव वक्तव्यं मया नारद पृच्छते॥ 13-38-34 (82339) परं न वेद्मि तत्सर्गं यावांश्चायं यथाप्यहम्। श्रूयतामानुपूर्व्येण न च सर्गः प्रयत्नतः॥ 13-38-35 (82340) यथा कालपरीमाणं तत्वानामृषिसत्तम। अध्यात्ममधिभूतं च अधिदैवं तथैव च। कालसंख्यां च सर्गं च सर्वमेव महामुने॥ 13-38-36 (82341) तमसः कुर्वतः सर्गं तामसो ह्यभिधीयते। ब्रह्मविद्भिर्द्विजैर्नित्यं नित्यमध्यात्मचिन्तकैः॥ 13-38-37 (82342) पर्यायनामान्येतस्य कथयन्ति मनीषिणः। तानि ते सम्प्रवक्ष्यामि तदिहैकमनाः शृणु॥ 13-38-38 (82343) महार्णवोऽर्णवश्चैव सलिलं च गुणास्तथा। वेदास्तपांसि यज्ञाश्च धर्माश्च भगवान्विभुः। प्राणः सांवर्तकोग्निश्च व्योम कालस्तथैव च॥ 13-38-39 (82344) नामान्येतानि ब्रह्मर्षे शरीरस्येश्वरस्य वै। कीर्तितानि द्विजश्रेष्ठ मया शास्त्रानुसारतः॥ 13-38-40 (82345) चतुर्युगसहस्राणि चतुर्युगमरिंदम। प्राहुः कल्पसहस्रं वै ब्राह्मणास्तत्वदर्शिनः॥ 13-38-41 (82346) दशकल्पसहस्राणि अव्ययस्य महानिशा। तथैव दिवसं प्राहुर्योगाः सांख्याश्च तत्वतः॥ 13-38-42 (82347) निशासुप्तोथ भगवान्क्षपान्ते प्रत्यबुध्यत। पश्चाद्बुद्ध्वा ससर्जापस्तासु वीर्यमवासृजत्॥ 13-38-43 (82348) तदण्डमभवद्धैमं सहस्रांशुसमप्रभम्। अहंकृत्वा ततस्तस्मिन्ससर्ज प्रभुरीश्वरः॥ 13-38-44 (82349) हिरण्यगर्भं विस्वात्मा ब्रह्माणां जलवन्मुनिम्। भूतभव्यभविष्यस्य कर्तारमनघं विभुम्। मूर्तिमन्तं महात्मानं विश्वशभुं स्वयंभुवम्॥ 13-38-45 (82350) अणिमा लघिमा प्राप्तिरीशानो ज्योतिषां नरम्। चक्रे तिरोधां भगवानेत्कृत्वा महायशाः॥ 13-38-46 (82351) एतस्यापि निशामाहुर्वेदवेदाङ्गपारगाः। पञ्चकल्पसहस्राणि अहरेतावदेव च॥ 13-38-47 (82352) स सर्गं कुरुत ब्रह्मा तामसश्चानुपूर्व्यशः। सृजतेऽहं त्वहंकारं परमेष्ठिनमव्ययम्॥ 13-38-48 (82353) अहङ्कारेणैव लोका व्याप्ताः साहंकृतेन वै। येनाविष्टानि भूतानि मज्जन्त्यव्यक्तसागरे॥ 13-38-49 (82354) देवर्षिदानवनरा यक्षगन्धर्वकिन्नराः। उन्मज्जन्ति निमज्जन्ति ऊर्ध्वाधस्तिर्यगेव च॥ 13-38-50 (82355) एतस्यापि निशामाहुस्तृतीयामथ कुर्वतः। त्रीणि कल्पसहस्राणि अहरेतावदेव तु॥ 13-38-51 (82356) अहङ्कारस्तु सृजति महाभूतानि पञ्च वै। पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम्॥ 13-38-52 (82357) एतेषां गुणतत्वानि पञ्च प्राहुर्द्विजातयः। शब्दे स्पर्शे च रूपे च रसे गन्धे तथैव च॥ 13-38-53 (82358) गुणेष्वेतेष्वभिरताः पङ्कलग्ना इव द्विपाः। नोत्तिष्ठन्त्यवशीभूताः सक्ता अव्यक्तसागरे॥ 13-38-54 (82359) एतेषामिह वै सर्वं चतुर्थमिह कुर्वतः। चतुर्युगसहस्रे वै अहोरात्रास्तथैव च॥ 13-38-55 (82360) अनन्त इति विख्यातः पञ्चमः सर्ग उच्यते। इन्द्रियाणि दशैकं च यथाश्रुतिनिदर्शनात्॥ 13-38-56 (82361) मनः सर्वमिदं तात विश्वं सर्वमिदं जगत्। न तथान्यानि भूतानि बलवन्ति यथा मनः॥ 13-38-57 (82362) एतस्यापि ह वै सर्गं षष्ठमाहुर्द्विजातयः। अहः कल्पसहस्रं वै रात्रिरेतावती तथा॥ 13-38-58 (82363) ऊर्ध्वस्रोतस्तु वै सर्गं सप्तमं ब्रह्मणो विदुः। अष्टमं चाप्यधःस्रोतस्तिर्यक्तु नवमः स्मृतः॥ 13-38-59 (82364) एतानि नव सर्गाणि तत्वानि च महामुने। चतुर्विंशतितत्वानि तत्वसंख्यानि तेऽनघ॥ 13-38-60 (82365) सर्वस्य प्रभवः पूर्वमुक्तो नारायणः प्रभुः। अव्ययः प्रभवश्चैव अव्यक्तस्य महामुने। प्रवक्ष्याम्यपरं तत्वं यस्य यस्येश्वरश्च यः॥ 13-38-61 (82366) अध्यात्ममधिभूतं च अधिदैवं तथैव च। यथाश्रुतं यथादृष्टं तत्वतो वै निबोध मे॥' ॥ 13-38-62 (82367) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टत्रिंशोऽध्यायः॥ 38 ॥

`सनत्कुमार उवाच। अधःस्रोतसि सर्गे च तिर्यक्स्रोतसि चैव हि। एताभ्यामीश्वरं विन्द्यादूर्ध्वस्रोतस्तथैव च॥ 13-39-1 (82368) कर्मेन्द्रियाणां पञ्चानामीश्वरो बुद्धिगोचरः। बुद्धीन्द्रियाणामपि तु ईश्वरो मन उच्यते॥ 13-39-2 (82369) मनसः पञ्चभूतानि सगुणान्याहुरीश्वरम्। भूतानामीश्वरं विद्याद्ब्रह्माणं परमेष्ठिनम्॥ 13-39-3 (82370) भवान्हि कुशलश्चैव धर्मेष्वेषु परेषु वै। कालाग्निरह्नः कल्पान्ते जगद्दहति चांशुभिः॥ 13-39-4 (82371) ततः सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च। महाभूतानि दग्धानि स्वां योनिं गमितानि वै॥ 13-39-5 (82372) कूर्मपृष्ठनिभा भूमिर्निर्दग्धकुशकण्टका। निर्वृक्षा निस्तृणा चैव दग्धा कालाग्निना तदा॥ 13-39-6 (82373) जगत्प्रलीनं जगति जगच्चापि प्रलीयते। नष्टिगन्धा तदा सूक्ष्मा जलमेवाभवत्तदा॥ 13-39-7 (82374) ततो मयूखजालेन सूर्यस्त्वापीयते जलम्। रसात्मा लीयते चार्के तथा ब्राह्मणसत्तम॥ 13-39-8 (82375) अन्तरिक्षगतान्भूतान्प्रदहत्यनलस्तदा। अग्निभूतं तदा व्योम भवतीत्यभिचक्षते॥ 13-39-9 (82376) तं तथा विस्फुरद्वह्निं वायुर्जरयते महान्। महता बलवेगेन आदत्ते तं हि भानुमान्॥ 13-39-10 (82377) वायोरपि गुणं स्पर्शमाकाशं ग्रसते यदा। प्रशाम्यति तदा वायुः खं तु तिष्ठति नानदत्॥ 13-39-11 (82378) तस्य तं निनदं शब्दमादत्ते वै मनस्तदा। स शब्दगुणहीनात्मा तिष्ठते मूर्तिमांस्तु वै॥ 13-39-12 (82379) भुङ्क्ते च स तदा व्योम मनस्तात दिगात्मकम्। व्योमात्मनि विनष्टे तु सङ्कल्पात्मा विवर्धते॥ 13-39-13 (82380) सङ्कल्पात्मानमादत्ते चित्तं वै स्वेन तेजसा। चित्तं ग्रसत्यहङ्कारस्तदा वै मुनिसत्तम॥ 13-39-14 (82381) विनष्टे च तदा चित्ते अहङ्कारोऽभवन्महान्। अहङ्कारं तदादत्ते महान्ब्रह्मा प्रजापतिः॥ 13-39-15 (82382) अभिमाने विनष्टे तु महान्ब्रह्मा विराजते। तं तदा त्रिषु लोकेषु मूर्तिष्वेवाग्रमूर्तिजम्॥ 13-39-16 (82383) येन विश्वमिदं कृत्स्नं निर्मितं वै गुणार्थिना। मूर्तं जलेचरमपि व्यवसायगुणात्मकम्। ग्रसिष्णुर्भगवान्ब्रह्मा व्यक्ताव्यक्तमसंशयम्॥ 13-39-17 (82384) एषोऽव्ययस्य प्रलयो मया ते परिकीर्तितः। अध्यात्ममधिभूतं च अधिदैवं च श्रूयताम्॥ 13-39-18 (82385) आकाशं प्रथमं भूतं श्रोत्रमध्यात्मं शब्दोधिभूतं दिशोधिदैवतं॥ 13-39-19 (82386) वायुर्द्वितीयं भूतं त्वगध्यात्मं स्पर्शोधिभूतं विद्युदधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-20 (82387) ज्योतिस्तृतीयं भूतं चक्षुरध्यात्मं रूपमधिभूतं सूर्योधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-21 (82388) आपश्चतुर्थं भूतं जिह्वाध्यात्मं रसोधिभूतं वरुणोधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-22 (82389) पृथिवी पञ्चमं भूतं ध्राणमध्यात्मं गन्धोधिभूतं वायुरधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-23 (82390) पाञ्चभौतिकमेतच्चतुष्टयं वर्णितम्। अत ऊर्ध्वमिन्द्रियमनुवर्णयिष्यामः॥ 13-39-24 (82391) पादावध्यात्मं गन्तव्यमधिभूतं विष्णुरधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-25 (82392) हस्तावध्यात्मं कर्तव्यमधिभूतमिन्द्रोऽधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-26 (82393) पायुरध्यात्मं विसर्गोऽधिभूतं मित्रोऽधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-27 (82394) उपस्थोऽध्यात्ममानन्दोऽधिभूतं प्रजापतिरवधिदैवतं स्यात्। 13-39-28 (82395) वागध्यात्मं वक्तव्यमधिभूतमग्निरधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-29 (82396) मनोऽध्यात्मं मन्तव्यमधिभूतं चन्द्रमा अधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-30 (82397) अहङ्कारोऽध्यात्ममभिमानोऽधिभूतं विरिञ्चोऽधिदैवतं स्यात्। 13-39-31 (82398) बुद्धिरध्यात्मं व्यवसायोऽधिभूतं ब्रह्माधिदैवतं स्यात्॥ 13-39-32 (82399) एवमव्यक्तो भगवान्सकृत्कृत्स्नान्कुरुते सम्हरते च। कस्मात्क्रीडार्थम्॥ 13-39-33 (82400) यथाऽऽदित्योंऽशुजालं क्षिपति सम्हरते च एवमव्यक्तो गुणान्सृजति सम्हरते च॥ 13-39-34 (82401) यथाऽर्णवादूर्मिमालानिच यश्चोर्ध्वमुत्तिष्ठते सम्हरते च। यथा चान्तरिक्षादभ्रमाकाशमुत्तिष्ठति स्तनितगर्जितोन्मिश्रं तद्वत्तत्रैव प्राणशत्। एवमव्यक्तो गुणान्सृजति सम्हरति च॥ 13-39-35 (82402) यथा कूर्मोऽङ्गानि कामात्प्रसारयते पुनश्च प्रवेशयति एवमव्यक्तो भगवान्लोकान्प्रकाशयति प्रवेशयते च॥ 13-39-36 (82403) एवं चेतनश्च भगवान्पञ्चविंशः शुचिस्तेनाधिष्ठिता प्रकृतिश्चेतयति नित्यं सहधर्मा च। भगवतोऽव्यक्तस्य क्रियावतोक्रियावतश्च प्रकृतिः क्रियावानजरामरः क्षेत्रज्ञो नारायणाख्यः पुरुषः॥ 13-39-37 (82404) भीष्म उवाच। 13-39-38x (6840) इत्येतन्नारदायोक्तं कुमारेण च धीमता। एतच्छ्रुत्वा द्विजो राजन्सर्वयज्ञफलं लभेत्॥' ॥ 13-39-38 (82405) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 39 ॥

`युधिष्ठर उवाच। आत्मन्यग्नौ समाध्नाय य एते कुरुनन्दन। द्विजातयो व्रतोपेता जपयज्ञपरायणाः॥ 13-40-1 (82406) यजन्त्यारम्भयज्ञैश्च मानसं यज्ञमास्थिताः। अग्निभ्यश्च परं नास्ति येषामेषोऽव्यवस्थितः॥ 13-40-2 (82407) तेषां गतिर्महाप्राज्ञ कीदृशी किम्पराश्च ते। एतदिच्छामि तत्वेन त्वत्तः श्रोतुं पितामह॥ 13-40-3 (82408) भीष्म उवाच। 13-40-4x (6841) अत्र ते वर्तयिष्यामि इतिहासं पुरातनम्। वैकुण्ठस्य च संवादं सुपर्णस्य च भारत॥ 13-40-4 (82409) अमृतस्य समुत्पत्तौ देवानामसुरैः सह। षष्टिवर्षसहस्राणि दैवासुरमवर्तत। 13-40-5 (82410) तत्र देवास्तु दैतेयैर्वध्यन्ते भृशदारुणैः। त्रातारं नाधिगच्छन्ति वध्यमाना महासुरैः॥ 13-40-6 (82411) आर्तास्ते देवदेवेशं प्रपन्नाः शरणैषिणः। पितामहं महाप्राज्ञं वध्यमानाः सुरेतरैः॥ 13-40-7 (82412) ता दृष्ट्वा देवता ब्रह्मा सम्भ्रान्तेन्द्रियमानसः। वैकुण्ठं शरणं देवं प्रतिपेदे च तैः सह॥ 13-40-8 (82413) ततः स देवैः सहितः पद्मयोनिर्नरेश्वर। तुष्टाव प्राञ्जलिर्भूत्वा नारायणमनामयम्॥ 13-40-9 (82414) त्वद्रूपचिन्तनान्नाम्नां स्मरणादर्चनादपि। तपोयोगादिभिश्चैव श्रेयो यान्ति मनीषिणः॥ 13-40-10 (82415) भक्तवत्सल पद्माक्ष परमेश्वर पापहन्। परमात्माऽविकाराद्य नारायण नमोंस्तु ते॥ 13-40-11 (82416) नमस्ते सर्वलोकादे सर्वात्मामितविक्रम। सर्वभूतभविष्येश सर्वभूतमहेश्वर 13-40-12 (82417) देवानामपि देवस्त्वं सर्वविद्यापरायणः। जगद्वीजसमाहार जगतः परमो ह्यसि॥ 13-40-13 (82418) त्रायस्व देवता वीर दानवाद्यैः सुपीडिताः। लोकांश्च लोकपालांश्च ऋषींश्च जयतांवर॥ 13-40-14 (82419) वेदाः साङ्गोपनिषदः सरहस्याः ससङ्ग्रहाः। सोङ्काराः सवषट्काराः प्राहुस्त्वां यज्ञमुत्तमम्॥ 13-40-15 (82420) पवित्राणां पवित्रं च मङ्गलानां च मङ्गलम्। तपस्विनां तपश्चैव दैवतं देवतास्वपि॥ 13-40-16 (82421) एवमादिपुरस्कारैर्ऋक्सामयजुषां गणैः। वैकुण्ठं तुष्टुवुर्देवाः सर्वे ब्रह्मर्षिभिः सह॥ 13-40-17 (82422) ततोऽन्तरिक्षे वागासीन्मेघगम्भीरनिस्वना। जेष्यध्वं दानवान्यूयं मयैव सह सङ्गरे॥ 13-40-18 (82423) ततो देवगणानां च दानवानां च युध्यताम्। प्रादुरासीन्महातेजाः शार्ङ्गचक्रगदाधरः॥ 13-40-19 (82424) सुपर्णपृष्ठमास्थाय तेजसा प्रदहन्निव। व्यधमद्दानवान्सर्वान्बाहुद्रविणतेजसा॥ 13-40-20 (82425) तं समासाद्य समरे दैत्यदानवपुङ्गवाः। व्यनश्यन्त महाराज पतङ्गा इव पावकम्॥ 13-40-21 (82426) स विजित्यासुरान्सर्वान्दानवांश्च महामतिः। पश्यतामेव देवानां तत्रैवान्तरधीयत॥ 13-40-22 (82427) तं दृष्ट्वान्तर्हितं देवा विष्णुं देवामितद्युतिम्। विस्मयोत्फुल्लनयना ब्रह्माणमिदमब्रुवन्॥ 13-40-23 (82428) भगवन्सर्वलोकेश सर्वलोकपितामह। इदमत्यद्भुतं वृत्तं तन्नः शंसितुमर्हसि॥ 13-40-24 (82429) दैवासुरेऽस्मिन्सङ्ग्रामे त्राता येन वयं विभो। एतद्विज्ञातुमिच्छामः कुतोसौ कश्च तत्वतः॥ 13-40-25 (82430) कोऽयमस्मान्परित्राय तूष्णीमेव यथागतम्। प्रतिप्रयातो दिव्यात्मा तं नः शंसितुमर्हसि॥ 13-40-26 (82431) एवमुक्तः सुरैः सर्वैर्वचनं वचनार्थवित्। उवाच पद्मनाभस्य पूर्वरूपं प्रति प्रभो॥ 13-40-27 (82432) ब्रह्मोवाच। 13-40-28x (6842) न ह्येनं वेद तत्वेन भुवनं भुवनेश्वरम्। सङ्ख्यातुं नैव चात्मानं निर्गुणं गुणिनां वरम्॥ 13-40-28 (82433) अत्र ते वर्तयिष्यामि इतिहासं पुरातनम्। सुपर्णस्य च संवादमृषीणां चापि देवताः॥ 13-40-29 (82434) पुरा ब्रह्मर्षयश्चैव सिद्दाश्च भुवनेश्वरम्। आश्रित्य हिमवत्पृष्ठे चक्रिरे विविधाः कथाः॥ 13-40-30 (82435) तेषां कथयतां तत्र कथान्ते पततां वरः। प्रादुरासीन्महातेजा वाहश्चक्रगदाभृतः॥ 13-40-31 (82436) स तानृषीन्समासाद्य विनयावनताननः। अवतीर्य महावीर्यस्तानृषीनभिजग्मिवान्॥ 13-40-32 (82437) अभ्यर्चितः स ऋषिभिः स्वागतेन महाबलः। उपाविशत तेजस्वी भूमौ वेगवतां वरः॥ 13-40-33 (82438) तमासीनं महात्मानं वैनतेयं महाद्युतिम्। ऋषयः परिपप्रच्छुर्महात्मानस्तपस्विनः॥ 13-40-34 (82439) कौतूहलं वैनतेय परं नो हृदि वर्तते। तस्य नान्योस्ति वक्तेह त्वामृते पन्नगाशन॥ 13-40-35 (82440) तदाख्यातमिहेच्छामो भवता प्रश्नमुत्तमम्। एवमुक्तः प्रत्युवाच प्राञ्जलिर्विनतासुतः॥ 13-40-36 (82441) धन्योस्म्यनुगृहीतोस्मि यन्मां ब्रह्मर्षिसत्तमाः। प्रष्टव्यं प्रष्टुमिच्छन्ति प्रीतिमन्तोऽनसूयकाः॥ 13-40-37 (82442) किं मया ब्रूत वक्तव्यं कार्यं च वदतां वराः। यूयं हि मां यथायुक्तं सर्वं वै प्रष्टुमर्हथ॥ 13-40-38 (82443) नमस्कृत्वा ह्यनन्ताय ततस्त ऋषिसत्तमाः। प्रष्टुं प्रचक्रमुस्तत्र वैनतेयं महाबलम्॥ 13-40-39 (82444) देवदेवं महात्मानं नारायणमनामयम्। भवानुपास्ते वरदं कुतोऽसौ कश्च तत्वतः॥ 13-40-40 (82445) प्रकृतिर्विकृतिर्वाऽस्य कीदृशी क्वनु संस्थितिः। एतद्भवन्तं पृच्छामो देवोऽयं क्व कृतालयः॥ 13-40-41 (82446) एथ भक्तप्रियो देवः प्रियभक्तस्तथैव च। त्वं प्रियश्चास्य भक्तश्च नान्यः काश्यप विद्यते॥ 13-40-42 (82447) मुष्णन्निव मनश्चक्षूंष्यविभाव्यतनुर्विभुः। अनादिमध्यनिधनो न विद्मैनं कुतो ह्यसौ॥ 13-40-43 (82448) वेदेष्वपि च विश्वात्मा गीयते न च विद्महे। तत्वतस्तत्वभूतात्मा विभुर्नित्यः सनातनः॥ 13-40-44 (82449) पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम्। गुणाश्चैषां यथासङ्ख्यं भावाभावौ तथैव च॥ 13-40-45 (82450) तमः सत्वं रजश्चैव भावाश्चैव तदात्मकाः। मनो बुद्धिश्च तेजश्च बुद्धिगम्यानि तत्वतः। जायन्ते तात तस्माद्धि तिष्ठते तेष्वसौ विभुः॥ 13-40-46 (82451) सञ्चिन्त्य बहुधा बुद्ध्या नाध्यवस्यामहे परम्। तस्य देवस्य तत्वेन तन्नः शंस यथातथम्॥ 13-40-47 (82452) एतमेव परं प्रश्नं कौतूहलसमन्विताः। एवं भवन्तं पृच्छामस्तन्नः शंसितुमर्हसि॥ 13-40-48 (82453) सुपर्ण उवाच। 13-40-49x (6843) स्थूलतो यस्तु भगवांस्तेनैव स्वेन हेतुना। त्रैलोक्यस्य तु रक्षार्थं दृश्यते रूपमास्थितः॥ 13-40-49 (82454) मया तु महदाश्चर्यं पुरा दृष्टं सनातने। देवे श्रीवत्सनिलये तच्छृणुध्वमशेषतः॥ 13-40-50 (82455) न स्म शक्यो मया वेत्तुं न भवद्भिः कथञ्चन। यथा मां प्राह भगवांस्तथा तच्छ्रुयतां मम॥ 13-40-51 (82456) मयाऽमृतं देवतानां मिषतामृषिसत्तमाः। हृतं विपाट्य तं यन्त्रं विद्राव्यामृतरक्षिणः॥ 13-40-52 (82457) देवता विमुखीकृत्य सेन्द्राः समरुतो मृधे। उन्मथ्याशु गिरींश्चैव विक्षोभ्य च महोदधिं॥ 13-40-53 (82458) तं दृष्ट्वा मम विक्रान्तं वागुवाचाशरीरिणी। प्रीतोस्मि ते वैनतेय कर्मणाऽनेन सुव्रत। अवृथा तेऽस्तु मद्वाक्यं ब्रूहि किं करवाणि ते॥ 13-40-54 (82459) तामेवंवादिनीं वाचमहं प्रत्युक्तवांस्तदा। ज्ञातुमिच्छामि कस्त्वं हि ततो मे दास्यसे वरम्। प्रकृतिर्विकृतिर्वा त्वं देवो वा दानवोपि वा॥ 13-40-55 (82460) ततो जलदगम्भीरं प्रहस्य वदतांवरः। उंवाच वरदः प्रीतः काले त्वं माऽभिवेत्स्यसि॥ 13-40-56 (82461) वाहनं भव मे साधो वरं दद्मि तवोत्तमम्। न ते वीर्येण सदृशः कश्चिल्लोके भविष्यति॥ 13-40-57 (82462) पतङ्ग पततांश्रेष्ठ न देवो नापि दानवः। मत्सखित्वमनुप्राप्तो दुर्धर्षश्च भविष्यसि॥ 13-40-58 (82463) तमब्रवं देवदेवं मामेवंवादिनं परम्। प्रयतः प्राञ्जलिर्भूत्वा प्रणम्य शिरसा विभुम्॥ 13-40-59 (82464) एवमेतन्महाबाहो सर्वमेतद्भविष्यति। वाहनं ते भविष्यामि यथा वदति मां भवान्॥ 13-40-60 (82465) मम चापि महाबुद्धे निश्चयं श्रूयतामिति। ध्वजस्तेऽहं भविष्यामि रथस्थस्य न संशयः॥ 13-40-61 (82466) तथास्त्विति स मामुक्त्वा भूयः प्राह महामनाः। न ते गतिविघातोऽद्य भविष्यत्यमृतं विना॥ 13-40-62 (82467) एवं कृत्वा तु समयं देवदेवः सनातनः। मामुक्त्वा साधयस्वेति यथाऽभिप्रायतो गतः॥ 13-40-63 (82468) ततोऽहं कृतसंवादो येन केनापि सत्तमाः। कौतूहलसमाविष्टः पितरं कश्यपं गतः॥ 13-40-64 (82469) सोहं पितरमासाद्य प्रणिपत्याभिवाद्य च। सर्वमेतद्यथातथ्यमुक्तवान्पितुरन्तिके॥ 13-40-65 (82470) श्रुत्वा तु भगवान्मह्यं ध्यानमेवान्वपद्यत। स मुहूर्तमिव ध्यात्वा मामाह वदतां वरः॥ 13-40-66 (82471) धन्योस्यनुगृहीतश्च यत्त्वं तेन महात्मना। संवादं कृतवांस्तात गुह्येन परमात्मना॥ 13-40-67 (82472) स्थूलदृश्यः स भगवांस्तेन तेनैव हेतुना। दृश्यतेऽव्यक्तरूपस्थः प्रधानप्रभवाप्ययः॥ 13-40-68 (82473) मया हि स महातेजा नान्ययोगसमाधिना। तपसोग्रेण तेजस्वी तोषितस्तपसांनिधिः॥ 13-40-69 (82474) ततो मे दर्शयामास तोषयन्निव पुत्रक। श्वेतपीतारुणनिभः कद्रूकपिलपिङ्गलः॥ 13-40-70 (82475) रक्तनीलासितनिभः सहस्रोदरपाणिमान्। द्विसाहस्रमहावक्त्र एकाक्षः शतलोचनः॥ 13-40-71 (82476) अनिष्पन्दा निराहाराः समानाः सूर्यतेजसा। तमुपासन्ति परमं गुह्यमक्षरमव्ययम्॥ 13-40-72 (82477) समासाद्य तु तं विश्वमहं मूर्ध्ना प्रणम्य च। ऋग्यजुःसामभिः स्तुत्वा शरण्यं शरणं गतः॥ 13-40-73 (82478) महामेघौघधीरेण स्वरेण जयतांवरः। आभाष्य पुत्रपुत्रेति इदमाह धृतं वचः॥ 13-40-74 (82479) त्वयाऽभ्युदयकामेन तपश्चीर्णं महामुने। अमुक्तस्त्वं समासङ्गैरविमुक्तोऽद्य पश्यसि॥ 13-40-75 (82480) यदा सङ्गैर्विमुक्तश्च गतमोहो गतस्पृहः। भविष्यसि सदा ब्रह्म मामनुध्यास्यसे द्विज॥ 13-40-76 (82481) ऐकान्तिकीं मतिं कृत्वा मद्भक्तो मत्परायणः। ज्ञास्यसे मां ततो ब्रह्मन्वीतमोहश्च तत्वतः॥ 13-40-77 (82482) तेन त्वं कृतसंवादः स्वतः सर्वहितैषिणा। विश्वरूपेण देवेन पुरुषेण महात्मना। तमेवाराधय क्षिप्रं तमाराध्य न सीदसि॥ 13-40-78 (82483) सोहमेवं भगवता पित्रा ब्रह्मर्षिसत्तमाः। अनुनीतो यथान्यायं स्वमेव भवनं गतः॥' ॥ 13-40-79 (82484) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 40 ॥

`सुपर्ण उवाच। सोऽहमामन्त्र्य पितरं तद्भावगतमानसः। स्वमेवालयमासाद्य तमेवार्थमचिन्तयम्॥ 13-41-1 (82485) तद्भावगतभावात्मा तद्भूतगतमानसः। गोविन्दं चिन्तयन्नासे शाश्वतं परमव्ययम्॥ 13-41-2 (82486) धृतं बभूव हृदयं नारायणदिदृक्षया। सोहं वेगं समास्थाय मनोमारुतवेगवान्। रम्यां विशालां बदरीं गतो नारायणाश्रमम्॥ 13-41-3 (82487) ततस्तत्र हरिं जगतः प्रभवं विभुम्। गोविन्दं पुण्डरीकाक्षं प्रणतः शिरसा हरिम्। ऋग्यजुस्सामभिश्चैनं तुष्टाव परया मुदा॥ 13-41-4 (82488) अथापश्यं सुविपुलमश्वत्थं देवसंश्रयम्॥ 13-41-5 (82489) चतुर्द्विगुणपीनांसः शङ्कचक्रगदाधरः। प्रादुर्बभूव पुरुषः पीतवासाः सनातनः। मध्याह्नार्कप्रतीकाशस्तेजसा भासयन्दिशः॥ 13-41-6 (82490) संस्तुतः संविदं कृत्वा व्रजेति श्रेयसे रतः। प्रागुदीचीं दिशं देवः प्रतस्थे पुरुषोत्तमः। दिशश्च विदिशश्चैव भासयन्स्वेन तेजसा॥ 13-41-7 (82491) तमहं पुरुषं दिव्यं व्रजन्तममितौजसम्। अनुवव्राज वेगेन शनैर्गच्छन्तमव्ययम्॥ 13-41-8 (82492) योजनानां सहस्राणि षष्टिमष्टौ तथा शतम्। तथा शतसहस्रं च शतं द्विगुणमेव च॥ 13-41-9 (82493) स गत्वा दीर्गमध्वानमपश्यमहमद्भुतम्। महान्तं पावकं दीप्तमर्चिष्मन्तमनिन्धनम्॥ 13-41-10 (82494) शतयोजनविस्तीर्णं तस्माद्द्विगुणमायतम्। विवेश स महायोगी पावकं पावकद्युतिः॥ 13-41-11 (82495) तत्र शंभुस्तपस्तेपे महादेवः सहोमया। स तेन संविदं कृत्वा पावकं समतिक्रमत्॥ 13-41-12 (82496) श्रमाभिभूतेन मया कथञ्चिदनुगम्यते॥ 13-41-13 (82497) गत्वा स दीर्घमध्वानं भास्करेणावभासितम्। अभास्करममर्यादं विवेश सुमहत्तमः॥ 13-41-14 (82498) अथ दृष्टिः प्रतिहता मम तत्र बभूव ह। यथास्वभावं भूतात्मा विवेश स महाद्युतिः॥ 13-41-15 (82499) ततोऽहमभवं मूढो जडान्धबधिरोपमः। दिशश्च विदिशश्चैव न विजज्ञे तमोवृतः॥ 13-41-16 (82500) अविजानन्नहं किञ्चित्तस्मिंस्तमसि संवृते। ससंभ्रान्तेन मनसा व्यथां परमिकां गतः॥ 13-41-17 (82501) सोऽहं प्रपन्नः शरणं देवदेवं सनातनम्। प्राञ्चलिर्मनसा भूत्वा वाक्यमेतत्तदोक्तवान्॥ 13-41-18 (82502) भगवन्भूतभव्येश भवद्भूतकृदव्यय। शरणं सम्प्रपन्नं मां त्रातुमर्हस्यरिंदम॥ 13-41-19 (82503) अहं तु तत्त्वजिज्ञासुः कोसि कस्यासि कुत्र वा। सम्प्राप्तः पदवीं देव स मां संत्रातुमर्हसि॥ 13-41-20 (82504) आविर्भूतः पुराणात्मा मामेहीति सनातनः। ततोपरान्ततो देवो विश्वस्य गतिरात्मवान्। मोहयामास मां तत्र दुर्विभाव्यवपुर्विभुः॥ 13-41-21 (82505) स्वभावमात्मनस्तत्र दर्शयन्स्वयमात्मना। श्रमं मे जनयामास भयं चाभयदः प्रभुः॥ 13-41-22 (82506) खिन्न इत्येव मां मत्वा भगवानव्ययोऽच्युतः। शब्देनाश्वासयामास जगाहे च तमो महत्॥ 13-41-23 (82507) अहं तमेवानुगतः श्रमालसपदश्चरन्। मनसा देवदेवेशं ध्यातुं समुपचक्रमे॥ 13-41-24 (82508) तथागतं तु मां ज्ञात्वा भगवानमितद्युतिः। तमः प्रणाशयामास ममानुग्रहकाङ्क्षया॥ 13-41-25 (82509) ततः प्रनष्टे तमसि तमहं दीप्ततेजसम्। अपश्यं तेजसा व्याप्तं मध्याह्न इव भास्करम्॥ 13-41-26 (82510) स्वयंप्रभांश्च पुरुषान्स्त्रियश्च परमाद्भुताः। अपश्यमहमव्यग्रस्तस्मिन्देशे सहस्रशः॥ 13-41-27 (82511) न तत्र द्योतते सूर्यो नक्षत्राणि तथैव च। न तत्र चन्द्रमा भाति न वायुर्वाति पांसुलः॥ 13-41-28 (82512) तत्र तूर्याण्यनेकानि गीतानि मधुराणि च। अदृश्यानि मनोज्ञानि श्रूयन्ते सर्वतोदिशम्॥ 13-41-29 (82513) स्रवन्ति वैडूर्यलताः पद्मोत्पलझषाकुलाः। मुक्तासिकतवप्राश्च सरितो निर्मलोदकाः॥ 13-41-30 (82514) अगतिस्तत्र देवानामसुराणां तथैव च। गन्धर्वनागयक्षाणां राक्षसानां तथैव च॥ 13-41-31 (82515) स्वयंप्रभास्तत्र नरा दृश्यन्तेऽद्भुतदर्शनाः। येषां न देवतास्तुल्याः प्रभाभिर्भावितात्मनाम्॥ 13-41-32 (82516) स च तानप्यतिक्रम्य दैवतैरपि पूजितः। विवेश ज्वलनं दीप्तमनिन्धनमनौपमम्॥ 13-41-33 (82517) ज्वालाभिर्मां प्रविष्टं च ज्वलन्तं सर्वतोदिशम्। दैत्यदानवरक्षोभिर्दैवतैश्चापि दुस्सहम्॥ 13-41-34 (82518) ज्वालामालिनमासाद्य तमग्निमहमव्ययम्। अविषह्यतमं मत्वा मनसेदमचिन्तयम्॥ 13-41-35 (82519) मया हि समरेष्वग्निरनेकेषु महाद्युतिः। प्रविष्टश्चापविद्धश्च न च मां दग्धवान्क्वचित्॥ 13-41-36 (82520) अयं च दुस्सहः शश्वत्तेजसाऽतिहुताशनः। अत्यादित्यप्रकाशार्चिरनलो दीप्यते महान्॥ 13-41-37 (82521) स तथा दह्यमानोपि तेजसा दीप्तवर्चसा। प्रपन्नः शरणं देवं शङ्कचक्रगदाधरम्॥ 13-41-38 (82522) भक्तश्चानुगतश्चेति त्रातुमर्हसि मां विभो। यथा मां न दहेदग्निः सद्यो देव तथा कुरु॥ 13-41-39 (82523) एवं विलपमानस्य ज्ञात्वा मे वचनं प्रभुः। मा भैरिति वचः प्राह मेघगम्बीरनिस्वनः॥ 13-41-40 (82524) स मामाश्वास्य वचनं प्राहेदं भगवान्विभुः। मम त्वं विदितः सौम्य यथावत्तत्वदर्शने॥ 13-41-41 (82525) ज्ञापितश्चापि यत्पित्रा तच्चापि विदितं महत्। वैनतेय ममाप्येवमहं वेद्यः कथञ्चन॥ 13-41-42 (82526) महदेतत्स्वरूपं मे न ते वेद्यं कथञ्चन। मां हि विन्दन्ति विद्वांसो ये ज्ञाने परिनिष्ठिताः॥ निर्ममा निरहङ्कारा निराशीर्बन्धनायुताः॥ 13-41-43 (82527) भवांस्तु सततं भक्तो मन्मनाः पक्षिसत्तम। स्थूलंमां वेत्स्यसे तस्माज्जगतः कारणेस्थितम्'॥ ॥ 13-41-44 (82528) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 41 ॥

`सुपर्ण उवाच। एवं दत्ताभयस्तेन ततोऽहमृषिसत्तमाः। नष्टखेदश्रमभयः क्षणेन ह्यभवं तदा॥ 13-42-1 (82529) स शनैर्याति भगवान्गत्या लघुपराक्रमः। अहं तु सुमहावेगमास्तायानुव्रजामि तम्॥ 13-42-2 (82530) स गत्वा दीर्घमध्वानमाकाशममितह्युतिः। मनसाऽप्यगमं देवमाससादात्मतत्ववित्॥ 13-42-3 (82531) अथ देवः समासाद्य मनसः सदृशं जवम्। मोहयित्वा च मां तत्र क्षणेनान्तरधीयत॥ 13-42-4 (82532) तत्राम्बुधरधीरेण भोशब्देनानुनादिना। अयं भोऽहमिति प्राह वाक्यं वाक्यविशारदः॥ 13-42-5 (82533) शब्दानुसारी तु ततस्तं देशमहमाव्रजम्। तत्रापश्यं ततश्चाहं श्रीमद्धंसयुतं सरः॥ 13-42-6 (82534) स तत्सरः समासाद्य भगवानात्मवित्तमः। भोशब्दप्रतिसृष्टेन स्वरेण प्रतिवादिना॥ 13-42-7 (82535) विवेश देवः स्वां योनिं मामिदं चाभ्यभाषत। विशस्व सलिलं सौम्य सुखमत्र वसामहे॥ 13-42-8 (82536) ततश्च प्राविशं तत्र सह तेन महात्मना। दृष्टवानद्भुततरं तस्मिन्सरसि भास्वताम्॥ 13-42-9 (82537) अग्नीनामप्रणीतानामिद्धानामिन्धनैर्विना। दीप्तानामाज्यसिक्तानां स्यानेष्वर्चिष्मतां सदा॥ 13-42-10 (82538) दीप्तिस्तेषामनाज्यानां प्राप्ताज्यानामिवाभवत्। अनिद्धानामिव सतामिद्धानामिव भास्वताम्॥ 13-42-11 (82539) अथाहं वरदं देवं नापश्यं तत्र सङ्गतम्। ततः सम्मोहमापन्नो विषादभगमं परम्॥ 13-42-12 (82540) अपश्यं चाग्निहोत्राणि शतशोऽथ सहस्रशः। विधिना सम्प्रणीतानि धिष्ण्येष्वाज्यवतां तदा॥ 13-42-13 (82541) असंभृष्टतलाश्चैव वेदीः कुसुमसंस्तृताः। कुशपद्मोत्पलासङ्गाः कलशांश्च हिरण्मयान्॥ 13-42-14 (82542) अग्निहोत्राणि चित्राणि शतशोऽथ सहस्रशः। अग्निहोत्राय योग्यानि यानि द्रव्याणि कानिचित्। तानि चात्र समृद्धानि दृष्टवानस्म्यनेकशः॥ 13-42-15 (82543) मनोहृद्यतमश्चाग्निः सुरभिः पुण्यलक्षणः। आज्यगन्धो मनोग्राही घ्राणचक्षुस्सुखावहः॥ 13-42-16 (82544) तेषां तत्राग्निहोत्राणामीडितानां सहस्रशः। समीपे त्वद्भुततममपश्यमहमव्ययम्॥ 13-42-17 (82545) चन्द्रांशुकाशशुभ्राणां तुषारोद्भेदवर्चसाम्। विमलादित्यभासानां स्थण्डिलानि सहस्रशः। दृष्टान्यग्निसमीपे तु ध्युतिमन्ति महान्ति च॥ 13-42-18 (82546) एषु चाग्निसमीपेषु शुश्राव सुपदाक्षराः। प्रभावान्तरितानां तु प्रस्पष्टाक्षरभाषिणाम्। ऋग्यजुःसामगानां च मधुराः सुस्वरा गिरः॥ 13-42-19 (82547) सुसंमृष्टतलैस्तैस्तु बृहद्बिर्दीप्ततेजसैः। पावकैः पावितात्माहमभवं लघुविक्रमः॥ 13-42-20 (82548) ततोऽहं तेषु धिष्ण्येषु ज्वलमानेषु यज्वनाम्। तं देशं प्रणमित्वाऽथ अन्वेष्टुमुपचक्रमे॥ 13-42-21 (82549) तान्यनेकसहस्राणि पर्यटंस्तु महाजवात्। अपश्यमानस्तं देवं ततोऽहं व्यथितोऽभवम्॥ 13-42-22 (82550) ततस्तेष्वग्निहोत्रेषु ज्वलत्सु विमलार्चिषु। भानुमत्सु न पश्यामि देवदेवं सनातनम्॥ 13-42-23 (82551) ततोऽहं तानि दीप्तानि परीय व्यस्थितेन्द्रियः। नान्तं तेषां प्रपश्यामि खेदश्च सहसाभवत्॥ 13-42-24 (82552) विसृत्य सर्वतो दृष्टिं भयमोहसमन्वितः। श्रमं परंममापन्नश्चिन्तयानस्त्वचेतनः॥ 13-42-25 (82553) तस्मिन्न खलु वर्तेऽहं लोके यत्रैतदीदृशम्। ऋग्यजुस्सामनिर्घोषः श्रूयते न च दृश्यते॥ 13-42-26 (82554) न च पश्यामि तं देवं येनाहमिह चोदितः। एवं चिन्तासभापन्नः प्रध्यातुमुपचक्रमे॥ 13-42-27 (82555) ततश्चिन्तयतो मह्यं मोहेनाविष्टचेतसः। महाशब्दः प्रादुरासीत्सुभृशं मे व्यथाकरः॥ 13-42-28 (82556) अथाहं सहसा तत्र शृणोमि विपुलध्वनिम्। अपश्यं च सुपर्णानां सहस्राण्ययुतानि च॥ 13-42-29 (82557) अभ्यद्रवन्त मामेव विपुलद्युतिरंहसः। तेषामहं प्रभावेण सर्वथैवावरोऽभवम्॥ 13-42-30 (82558) सोऽहं समन्ततः सर्वैः सुपर्णैरतितेजसैः। दृष्ट्वाऽऽत्मानं परिगतं सम्भ्रमं परमं गतः॥ 13-42-31 (82559) विनयावनतो भूत्वा नमश्चक्रे महात्मने। अनादिनिधनायैभिर्नामभिः परमात्मने॥ 13-42-32 (82560) नारायणाय शुद्धाय शाश्वताय ध्रुवाय च। भूतभव्यभवेशाय शिवाय शिवमूर्तये॥ 13-42-33 (82561) शिवयोनेः शिवाद्यायि शिवपूज्यतमाय च। घोररूपाय महते युगान्तकरणाय च॥ 13-42-34 (82562) विश्वाय विश्वदेवाय विश्वेशाय महात्मने। सहस्रोदरपादाय सहस्रनयनाय च॥ 13-42-35 (82563) सहस्रबाहवे चैव सहस्रवदनाय च। शुचिश्रवाय महते ऋतुसंवत्सराय च॥ 13-42-36 (82564) ऋग्यजुःसामवक्त्राय अथर्वशिरसे नमः। हृषीकेशाय कृष्णाय द्रुहिणोरुक्रमाय च॥ 13-42-37 (82565) बृहद्वेगाय तार्क्ष्याय वराहायैकशृङ्गिणे। शिपिविष्टाय सत्याय हरयेऽथ शिखण्डिने॥ 13-42-38 (82566) हुताशायोर्ध्ववक्त्राय रौद्रानीकाय साधवे। सिन्धवे सिन्धुवर्षघ्ने देवानां सिन्धवे नमः॥ 13-42-39 (82567) गरुत्मते त्रिनेत्राय सुधर्माय वृषाकृते। सम्म्राडुग्रे संकृतये विरजे सम्भवे भवे॥ 13-42-40 (82568) वृषाय वृषरूपाय विभवे भूर्भुवाय व। दीप्तसृष्टाय यज्ञाय स्थिराय स्थविराय च॥ 13-42-41 (82569) अच्युताय तुषाराय वीराय च समाय च। जिष्णवे पुरुहूताय वसिष्ठाय वराय च॥ 13-42-42 (82570) सत्येशाय सुरेशाय हरयेऽथ शिखण्डिने। बर्हिषाय वरेण्याय वसवे विश्ववेधसे॥ 13-42-43 (82571) किरीटिने सुकेशाय वासुदेवाय शुष्मिणे। बृहदुक्थ्यसुषेणाय युग्ये दुन्दुभये तथा॥ 13-42-44 (82572) भयेसखाय विभवे भरद्वाजेऽभयाय च। भास्कराय च चन्द्राय पद्मनाभाय भूरिणे॥ 13-42-45 (82573) पुनर्वसुभृतत्वाय जीवप्रभविषाय च। वषट्काराय स्वाहाय स्वधाय निधनाय च॥ 13-42-46 (82574) ऋचे च यजुषे साम्ने त्रैलोक्यपतये नमः। श्रीपद्मायात्मसदृशे धरणीधारिणे परे॥ 13-42-47 (82575) सौम्यासौम्यस्वरूपाय सौम्ये सुमनसे नमः। विश्वाय च सुविश्वाय विश्वरूपधराय च॥ 13-42-48 (82576) केशवाय सुकेशाय रश्मिकेशाय भूरिणे। हिरण्यगर्भाय नमः सौम्याय वृषरूपिणे॥ 13-42-49 (82577) नारायणाग्र्यवपुषे पुरुहूताय वज्रिणे। वर्मिणे वृषसेनाय धर्मसेनाय रोधसे। मुनये ज्वरमुक्तायि ज्वराधिपतये नमः॥ 13-42-50 (82578) अनेत्राय त्रिनेत्राय पिङ्गलाय विडूर्मिणे। तपोब्रह्मनिधानाय युगपर्यायिणे नमः॥ 13-42-51 (82579) शरणाय शरण्याय भक्तेष्टशरणाय च। नमः सर्वभवेशाय भूतभव्यभवाय च॥ 13-42-52 (82580) पाहि मां देवदेवेश कोप्यजोसि सनातनः। एवं गतोस्मि शरणं शरण्यं ब्रह्मयोनिनम्॥ 13-42-53 (82581) स्तव्यं स्तवं स्तुतवतस्तत्तमो मे प्रणश्यत। भयं च मे व्यपगतं पक्षिणोऽन्तर्हिताऽभवन्॥ 13-42-54 (82582) शृणोमि च गिरं दिव्यामन्तर्धानगतां शिवाम्। मा भैर्गरुत्मन्दान्तोसि पुनः सेन्द्रान्दिवौकसः। स्वं चैव भवनं गत्वा द्रक्ष्यसे पुत्रबान्धवान्॥ 13-42-55 (82583) ततस्तस्मिन्क्षणेनैव सहसैव महाद्युतिः। प्रत्यदृश्यत तेजस्वी पुरस्तात्स ममान्तिके॥ 13-42-56 (82584) समागम्य ततस्तेन शिवेन परमात्मना। अपश्यं चाहमायान्तं नरनारायणाश्रमे। चतुर्द्विगुणविन्यासं तं च देवं सनातनम्॥ 13-42-57 (82585) यजतस्तानृषीन्देवान्वदतो ध्यायतो मुनीन्। युक्तान्सिद्धान्नैष्ठिकांश्च जपतो यजतो गृहे॥ 13-42-58 (82586) पुष्पपूरपरिक्षिप्तं धूपितं दीपितं हुतम्। वन्दितं सिक्तसम्मृष्टं नरनारायणाश्रमम्॥ 13-42-59 (82587) तदद्भुतमहं दृष्ट्वा विस्मितोस्मि तदाऽनघाः। जगाम शिरसा देवं प्रयतेनान्तरात्मना॥ 13-42-60 (82588) तदत्यद्भुतसङ्कासं किमेतदिति चिन्तयन्। नाध्यगच्छं परं दिव्यं तस्य सर्वभवात्मनः॥ 13-42-61 (82589) प्रणिपत्य सुदुर्धर्षं पुनः पुनरुदीक्ष्य च। शिरस्यञ्जलिमाधाय विस्मयोत्फुल्ललोचनः। अवोचं तमदीनार्थं श्रेष्ठानां श्रेष्ठमुत्तमम्॥ 13-42-62 (82590) नमस्ते भगवन्देव भूतभव्यभवत्प्रभो। यदेतदद्भुतं देव मया दृष्टं त्वदाश्रयम्॥ 13-42-63 (82591) अनादिमद्यपर्यन्तं किं तच्छंसितुमर्हसि। यदि जानासि सां भक्तं यदि वाऽनुग्रहो मयि। शंस सर्वमशेषेण श्रोतव्यं यदि चेन्मया॥ 13-42-64 (82592) स्वभावस्तव दुर्ज्ञेयः प्रादुर्भावो भवस्य च। भवद्भूतभविष्येश सर्वथा गहनं भवान्॥ 13-42-65 (82593) ब्रूहि सर्वमशेषेण तदाश्चर्यं महामुने। किं तदत्यद्भुतं वृत्तं तेष्वग्निषु समन्ततः॥ 13-42-66 (82594) कानि तान्यग्निहोत्राणि केषां शब्दः श्रुतो मया। शृण्वतां ब्रह्म सततमदृश्यानां महात्मनाम्॥ 13-42-67 (82595) एतन्मे भगवन्कृष्ण ब्रूहि सर्वमशेषतः। गृणन्त्यग्निसमीपेषु के च ते ब्रह्मराशयः॥' ॥ 13-42-68 (82596) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्विचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 42 ॥

`भगवानुवाच। मां न देवा न गन्धर्वा नासुरा न व राक्षसाः। विदुस्तत्वेन सत्वस्थं सूक्ष्मात्मानमवस्थितम्॥ 13-43-1 (82597) चतुर्धाऽहं विभक्तात्मा लोकानां हितकाम्यया। भूतभव्यभविष्यादिरनादिर्विश्वकृत्तमः॥ 13-43-2 (82598) पृथिवी वायुराकाशमापो ज्योतिश्च पञ्चमम्। मनो बुद्धिश्च चेतश्च तमः सत्वं रजस्तथा॥ 13-43-3 (82599) प्रकृतिर्विकृतिश्चैव विद्याविद्ये शुभाशुभे। मत्त एतानि जायन्ते नाहमेभ्यः कथञ्चन॥ 13-43-4 (82600) यत्किंचिच्छ्रेयसा युक्तं श्रेयस्करमनुत्तमम्। धर्मयुक्तं च पुण्यं च सोऽहमस्मि निरामयः॥ 13-43-5 (82601) यत्स्वभावात्मतत्वज्ञैः कारणैरुपलक्ष्यते। अनादिमध्यनिधनः सोन्तरात्माऽस्मि शाश्वतः॥ 13-43-6 (82602) यत्तु मे परमं गुह्यं रूपं सूक्ष्मार्थदर्शिभिः। गृह्यते सूक्ष्मभावज्ञैः सोऽविभाव्योस्मि शाश्वतः॥ 13-43-7 (82603) तत्तु मे परमं गुह्यं येन व्याप्तमिदं जगत्। सोहङ्गतः सर्वसत्वः सर्वस्य प्रभवोऽव्ययः॥ 13-43-8 (82604) मत्तो जायन्ति भूतानि मया धार्यन्त्यहर्निशम्। मय्येव विलयं यान्ति प्रलये पन्नगाशन॥ 13-43-9 (82605) यो मां यथा वेदयति तथा तस्यास्मि काश्यप। मनोबुद्धिगतः श्रेयो विदधामि विहङ्गम॥ 13-43-10 (82606) मां तु ज्ञातुं कृता बुद्धिर्भवता पक्षिसत्तम। शृणु योऽहं यतश्चाहं यदर्थश्चाहमुद्यतः॥ 13-43-11 (82607) ये केचिन्नियतात्मानस्त्रेताग्निपरमार्चिताः। अग्निकार्यपरा नित्यं जपहोमपरायणाः॥ 13-43-12 (82608) आत्मन्यग्नीन्समाधाय नियता नियतेन्द्रियाः। अनन्यमनसस्ते मां सर्वे वै समुपासते॥ 13-43-13 (82609) यजन्तो जपयज्ञैर्मां मानसैश्च सुसंयताः। अग्नीनभ्युद्ययुः शश्वदग्निष्वेवाभिसंश्रिताः॥ 13-43-14 (82610) अनन्यकार्याः शुचयो नित्यमग्निपरायणाः। य एवंबुद्ध्यो धीरास्ते मां गच्छन्ति तादृशाः॥ 13-43-15 (82611) अकामहतसङ्कल्पा ज्ञाने नित्यं समाहिताः। आत्मन्यग्निं समाधाय निराहारा निराशिषः॥ 13-43-16 (82612) विषयेषु निरारम्भा विमुक्ता ज्ञानचक्षुषः। अनन्यमनसो धीराः स्वभावनियमान्विताः॥ 13-43-17 (82613) यत्तद्वियति दृष्टं तत्सरः पद्मोत्पलायुतम्। तत्राग्नयः सन्निहिता दीप्यन्ते स्म निरिन्धनाः॥ 13-43-18 (82614) ज्ञानामलाशयास्तस्मिन्ये च चन्द्रांशुनिर्मलाः। उपासीना गृणन्तोऽग्निमस्पष्टाक्षरभाषिणः। आकाङ्क्षमाणाः शुचयस्तेष्वग्रिषु विहङ्गम॥ 13-43-19 (82615) ये मया भावितात्मानो मय्येवाभिरताः सदा। उपासते च मामेव ज्योतिर्भूता निरामयाः॥ 13-43-20 (82616) तैर्हि तत्रैव वस्तव्यं नीरागादिभिरच्युतैः। निराहारा ह्यनिष्पन्दाश्चन्द्रांशुसदृशप्रभाः॥ 13-43-21 (82617) निर्मला निरहङ्कारा निरालम्बा निराशिषः। मद्भक्ताः सततं तेवै भक्तांस्तानपि चाप्यहम्॥ 13-43-22 (82618) चतुर्धाऽहं विभक्तात्मा चरामि जगतो हितः। लोकानां धारणार्थाय विधानं विदधामि च॥ 13-43-23 (82619) यथावत्तदशेषेण श्रोतुमर्हति मे भवान्॥ 13-43-24 (82620) एका मूर्तिर्निर्गुणाख्या योगं परममास्थिता। द्वितीया सृजते तात भूतग्रामं चराचरम्॥ 13-43-25 (82621) सृष्टं संहरते चैका जगत्स्थावरजङ्गमम्। ज्ञातात्मनिष्ठा क्षपयन्मोहयन्तीव मायया। क्षपयन्ती मोहयति आत्मनिष्ठा स्वमायया॥ 13-43-26 (82622) चतुर्थी मे महामूर्तिर्जगद्वृद्धिं ददाति सा। रक्षते चापि नियता सोहमस्मि नभश्वरः॥ 13-43-27 (82623) मया सर्वमिदं व्याप्तं मयि सर्वं प्रतिष्ठितम्। अहं सर्वजगद्बीजं सर्वत्रगतिरव्ययः॥ 13-43-28 (82624) यानि तान्यग्निहोत्राणि ये च चन्द्रांशुराशयः। गृणन्ति वेदं सततं तेष्वग्निषु विहङ्गम॥ 13-43-29 (82625) क्रमेण मां समायान्ति सुखिनो ज्ञानसंयुताः। तेषामहं तपो दीप्तं तेजः सम्यक्समाहितम्। नित्यं ते मयि वर्तन्ते तेषु चाहमतन्द्रितः॥ 13-43-30 (82626) सर्वतो मुक्तसङ्गेन मय्यनन्यसमाधिना। शक्यः समासादयितुमहं वै ज्ञानचक्षुषा॥ 13-43-31 (82627) मां स्थूलदर्शनं विद्धि जगतः कार्यकारणम्। मत्तश्च सम्प्रसूतान्वै विद्धि लोकान्सदैवतान्॥ 13-43-32 (82628) मया चापि चतुर्धात्मा विभक्तः प्राणिषु स्यिथः। आत्मभूतो वासुदेवो ह्यनिरुद्धो मतौ स्यितः॥ 13-43-33 (82629) सङ्कर्षणोऽहङ्कारे च प्रद्युम्नो मनसि स्यितः। अन्यथा च चतुर्दा यत्सम्यक्त्वं श्रोतुमर्हसि॥ 13-43-34 (82630) यत्तत्पद्ममभूत्पूर्वं तत्र ब्रह्मा व्यजायत। ब्राह्मणश्चापि सम्भूतः शिव इत्यवधार्यताम्॥ 13-43-35 (82631) शिवात्स्कन्दः संवभूव एतत्सृष्टिचतुष्टयम्। दैत्यदानवदर्पघ्नमेवं मां विद्धि नित्यशः॥ 13-43-36 (82632) दैत्यदानवरक्षोभिर्यदा धर्मः प्रपीड्यते। तदाऽहं धर्मवृद्ध्यर्थं मूर्तिमान्भविताऽऽशुग॥ 13-43-37 (82633) वेदव्रतपरा ये तु धीरा निश्चितबुद्ध्यः। योगिनो योगयुक्ताश्च ते मां पश्यन्ति नान्यथा॥ 13-43-38 (82634) पञ्चभिः सम्प्रयुक्तोऽहं विप्रयुक्तश्च पञ्चभिः। वर्तमानश्च तेष्वेवं निवृत्तश्चैव तेष्वहम्॥ 13-43-39 (82635) ये विदुर्जातसङ्कल्पास्ते मां पश्यन्ति तादृशाः॥ 13-43-40 (82636) स्वं वायुरापो ज्योतिश्च पृथिवी चेति पञ्चमम्। तदात्मकोऽस्मि विज्ञेयो न चान्योस्मीति निश्चितम्। 13-43-41 (82637) वर्तमानमतीतं च पञ्चवर्गेषु निश्चलम्। शब्दस्पर्शेषु रूपेषु रसगन्धेषु चाप्यहम्॥ 13-43-42 (82638) रजस्तमोभ्यामाविष्टा येषां बुद्धिरनिश्चिता। ते न पश्यन्ति मे तत्वं तपसा महता ह्यपि॥ 13-43-43 (82639) नोपवासैर्न नियमैर्न व्रतैर्विविधैरपि। द्रष्टुं वा वेदितुं वाऽपि न शक्या परमा गतिः॥ 13-43-44 (82640) महामोहार्थपङ्के तु निमग्रानां गतिर्हरिः। एकान्तिनो ध्यानपरा यतिभावाद्ब्रजन्ति माम्॥ 13-43-45 (82641) सत्वयुक्ता मतिर्येषां केवलाऽऽत्मविनिश्चिता। ते पश्यन्ति स्वमात्मानं परमात्मानमव्ययम्॥ 13-43-46 (82642) अहिंसा सर्वभूतेषु तेष्ववस्तितमार्जवम्। तेष्वेव च समाधाय सम्यगेति च मामजम्॥ 13-43-47 (82643) यदेतत्परमं गुह्यमाख्यानं परमाद्भुतम्। यत्तेन तदशेषेण यथावच्छ्रोतुमर्हसि॥ 13-43-48 (82644) ये त्वग्निहोत्रनियता जपयज्ञपरायणाः। ते मामुपासते शश्वद्यांस्तांस्त्वं दृष्टवानसि॥ 13-43-49 (82645) शास्त्रदृष्टविधानज्ञा असक्ताः क्वचिदन्यथा। शक्योऽहं वेदितुं तैस्तु यन्मे परममव्ययम्॥ 13-43-50 (82646) ये तु सांख्यं च योगं च ज्ञात्वाऽप्यधृतनिश्चयाः। न ते गच्छन्ति कुशलाः परां गतिमनुत्तमाम्॥ 13-43-51 (82647) तस्माज्ज्ञानेन शुद्धेन प्रसन्नात्माऽऽन्मविच्छुचिः। आसादयति तद्ब्रह्म यत्र गत्वा न शोचति॥ 13-43-52 (82648) शुद्धाभिजनसम्पन्नाः श्रद्धायुक्तेन चेतसा। मद्भक्त्या च द्विजश्रेष्ठा गच्छन्ति परमां गतिं॥ 13-43-53 (82649) यद्गह्यं परमं बुद्धेरलिङ्गग्रहणं च यत्। तत्सूक्ष्मं गृह्यते विप्रैर्यतिभिस्तत्त्वदर्शिभिः॥ 13-43-54 (82650) न वायुः पवते तत्र न तस्मिञ्ज्योतिषां गतिः। न चापः पृथिवी चैव नाकाशं न मनोगतिः॥ 13-43-55 (82651) तस्माच्चैतानि सर्वाणि प्रजायन्ते विहङ्गम। सर्वेभ्यश्च स तेभ्यश्च प्रभवत्यमलो विभुः॥ 13-43-56 (82652) स्थूलदर्शनमेतन्मे यद्दृष्टं भवताऽनघ। एतत्सूक्ष्मस्य तद्द्वारं कार्याणां कारणं त्वहम्॥ 13-43-57 (82653) दृष्टो वै भवता तस्मात्सरस्यमितविक्रम। ब्रह्मणो यदहोरात्रसङ्ख्याभिज्ञैर्विभाव्यते॥ 13-43-58 (82654) एष कालस्त्वया तत्र सरस्यहमुपागतः। मां यज्ञमाहुर्यज्ञज्ञा वेदं वेदविदो जनाः। मुनयश्चापि मामेव जपयज्ञं प्रचक्षते॥ 13-43-59 (82655) वक्ता मन्ता रसयिता घ्राता द्रष्टा प्रदर्शकः। बोद्धा बोधयिता चाहं गन्ता श्रोता चिदात्मकः॥ 13-43-60 (82656) मामिष्ट्वा स्वर्गमायान्ति तथा चाप्नुवते महत्। ज्ञात्वा मामेव चैवान्ते निःसङ्गेनान्तरात्मना॥ 13-43-61 (82657) अहं तेजो द्विजातीनां मम तेजो द्विजातयः। मम यस्तेजसो देहः सोग्निरित्यवगम्यताम्॥ 13-43-62 (82658) प्राणपालः शरीरेऽहं योगिनामहमीश्वरः। सांख्यानामिदमेवाग्रे मयि सर्वमिदं जगत्॥ 13-43-63 (82659) धर्ममर्तं च कामं च मोक्षं चैवार्जवं जपम्। तमः सत्वं रजश्चैव कर्मजं च भवाप्ययम्॥ 13-43-64 (82660) स तदाऽहं तथारूपस्त्वया दृष्टः सनातनः। ततस्त्वहं परतरः शक्यः कालेन वेदितुम्॥ 13-43-65 (82661) मम यत्परमं गुह्यं शाश्वतं ध्रुवमव्ययम्। तदेवं परमो गुह्यो देवो नारायणो हरिः। न तच्छक्यं भुजङ्गारे वेत्तुमभ्युदयान्वितैः॥ 13-43-66 (82662) निरारम्भनमस्कारा निराशीर्बन्धनास्तथा। गच्छन्ति तं महात्मानः परं ब्रह्म सनातनम्॥ 13-43-67 (82663) स्थूलोऽहमेवं विहग त्वया दृष्टस्तथाऽनघ। एतच्चापि न वेत्त्यन्यस्त्वामृते पन्नगाशन॥ 13-43-68 (82664) मा मतिस्तव गान्नाशमेषा गतिरनुत्तमा। मद्भक्तो भव नित्यं त्वं ततो वेत्स्यसि मे पदम्॥ 13-43-69 (82665) एतत्ते सर्वमाख्यातं रहस्यं दिव्यमानुषम्। एतच्छ्रेयः परं चैतत्पन्थानं विद्धि मोक्षिणाम्॥ 13-43-70 (82666) एवमुक्त्वा स भगवांस्तत्रैवान्तरधीयत। पश्यतो मे महायोगी जगामात्मगतिर्गतिम्॥ 13-43-71 (82667) एतदेवंविधं तस्य महिमानं महात्मनः। अच्युतस्याप्रमेयस्य दृष्टवानस्मि यत्पुरा॥ 13-43-72 (82668) एतद्वः सर्वमाख्यातं चेष्टितं तस्य धीमतः। मयाऽनुभूतं प्रत्यक्षं दृष्ट्वा चाद्भुतकर्मणः॥' ॥ 13-43-73 (82669) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 43 ॥

name="anuzAsana-13-44-1x">ऋषय ऊचुः। अहो श्रावितमाख्यानं भवताऽत्यद्भुतं महत्। पुण्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं स्वस्त्ययनं महत्॥ 13-44-1 (82670) एतत्पवित्रं देवानामेतद्गुह्यं परंतप। एतज्ज्ञानवता ज्ञेयमेषा गतिरनुत्तमा॥ 13-44-2 (82671) य इमां श्रावयेद्विद्वान्कथां पर्वसुपर्वसु स लोकान्प्राप्नुयात्पुण्यान्देवर्षिभिरभिष्टुतान्॥ 13-44-3 (82672) श्राद्धकाले च विप्राणां य इमां श्रावयेच्छुचिः। न तत्र रक्षसां भागो नासुराणां च विद्यते॥ 13-44-4 (82673) अनसूयुर्जितक्रोधः सर्वसत्वहिते रतः। यः पठेत्सततं युक्तः स व्रजेत्तत्सलोकताम्॥ 13-44-5 (82674) वेदान्पारयते विप्रो राजा विजयवान्भवेत्। वैश्यस्तु धनधान्याढ्यः शूद्रः सुखमवाप्नुयात्॥ 13-44-6 (82675) भीष्म उवाच। 13-44-7x (6844) ततस्ते मुनयः सर्वे सम्पूज्य विनतासुतम्। स्वानेव चाश्रमाञ्जग्मुर्बभूवुः शान्तितत्पराः॥ 13-44-7 (82676) स्थूलदर्शिभिराकृष्टो दुर्ज्ञेयो ह्यकृतात्मभिः। एषा धुतिर्महाराज धर्म्या धर्मभृतांवर॥ 13-44-8 (82677) सुराणां ब्रह्मणा प्रोक्ता विस्मितानां परंतप। मयाप्येषा कथा तात कथिता मातुरन्तिके। वसुभिः सत्त्वसम्पन्नैस्तवाप्येषा मयोच्यते॥ 13-44-9 (82678) तदग्निहोत्रपरमा जपयज्ञपरायणाः। निराशीर्बन्धनाः सन्तः प्रयान्त्यक्षरसात्मतां॥ 13-44-10 (82679) आरम्भयज्ञानुत्सृज्य जपहोमपरायणाः। ध्यायन्तो मनसा विष्णुं गच्छन्ति परमां गतिम्॥ 13-44-11 (82680) तदेष परमो मोक्षो मोक्षद्वारं च भारत। यथा विनिश्चितात्मानो गच्छन्ति परमां गतिम्॥ ॥ 13-44-12 (82681) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 44 ॥

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महेशाय नामान्याचक्ष्व शम्भवे। विदुषे विश्वमायाय महाभाग्यं च तत्वतः॥ 13-45-1 (82682) भीष्म उवाच। 13-45-2x (6845) सुरासुरगुरो देव विष्णो त्वं वक्तुमर्हसि। शिवाय शिवरूपाय यन्माऽपृच्छद्युधिष्ठिरः॥ 13-45-2 (82683) नाम्नां सहस्रं देवस्य तण्डिना ब्रह्मवादिना। निवेदितं ब्रह्मलोके ब्रह्मणो यत्पुराऽभवत्॥ 13-45-3 (82684) द्वैपायनप्रभृतयस्तथा चेमे तपोधनाः। ऋषयः सुव्रता दान्ताः शृण्वन्तु गदतस्तव॥ 13-45-4 (82685) ध्रुवाय नन्दिने होत्रे गोप्त्रे विश्वसृजेऽग्नये। महाभाग्यं विभोर्ब्रूहि मुण्डिनेऽथ कपर्दिने॥ 13-45-5 (82686) वासुदेव उवाच। 13-45-6x (6846) न गतिः कर्मणां शक्या वेत्तुमीशस्य तत्त्वतः। हिरण्यगर्भप्रमुखा देवाः सेन्द्रा महर्षयः॥ 13-45-6 (82687) न विदुर्यस्य निधनमादिं वा सूक्ष्मदर्शिनः। स कथं नाममात्रेण शक्यो ज्ञातुं सतां गतिः॥ 13-45-7 (82688) तस्याहमसुरघ्नस्य कांश्चिद्भगवतो गुणान्। भवतां कीर्तयिष्यामि व्रतेशाय यथातथम्॥ 13-45-8 (82689) वैशम्पायन उवाच। 13-45-9x (6847) एवमुक्त्वा तु भगवान्गुणांस्तस्य महात्मनः। उपस्पृश्य शुचिर्भूत्वा कथयामास धीमतः॥ 13-45-9 (82690) वासुदेव उवाच। 13-45-10x (6848) शुश्रूषध्वं ब्राह्मणेन्द्रास्त्वं च तात युधिष्ठिर। त्वं चापगेय नामानि निशामय जगत्पतेः॥ 13-45-10 (82691) यदवाप्तं च मे पूर्वं साम्बहेतोः सुदुष्करम्। यथावद्भगवान्दृष्टो मया पूर्वं समाधिना॥ 13-45-11 (82692) शम्बरे निहते पूर्वं रौक्मिणेयेन धीमता। अतीते द्वादशे वर्षे जाम्बवत्यब्रवीद्धि माम्॥ 13-45-12 (82693) प्रद्युम्नचारुदेष्णादीन्रुक्मिण्या वीक्ष्य पुत्रकान्। पुत्रार्थिनी मामुपेत्य वाक्यमाह युधिष्ठिर॥ 13-45-13 (82694) शूरं बलवतां श्रेष्ठं कान्तरूपमकल्मषम्। आत्मतुल्यं मम सुतं प्रयच्छाच्युत माचिरम्॥ 13-45-14 (82695) न हि तेऽप्राप्यमस्तीह त्रिषु लोकेषु किञ्चन। लोकान्सृजेस्त्वमपरानिच्छन्यदुकुलोद्वह॥ 13-45-15 (82696) त्वया द्वादशवर्षाणि व्रतीभूतेन शुष्यता। आराध्य पशुभर्तारं रुक्मिण्यां जनिताः सुताः॥ 13-45-16 (82697) चारुदेष्णः सुचारुश्च चारुवेशो यशोधरः। चारुश्रवाश्चारुयशाः प्रद्युम्नः सम्भुरेव च॥ 13-45-17 (82698) यथा ते जनिताः पुत्रा रुक्मिण्यां चारुविक्रमाः। तथा ममापि तनयं प्रयच्छ मधुसूदन॥ 13-45-18 (82699) इत्येवं चोदितो देव्या तामवोचं सुमध्यमाम्। अनुजानीहि मां राज्ञि करिष्ये वचनं तव॥ 13-45-19 (82700) सा च मामब्रवीद्गच्छ शिवाय विजयाय च। ब्रह्मा शिवः काश्यपश्च नद्यो देवा मनोऽनुगाः। 13-45-20 (82701) क्षेत्रौषध्यो यज्ञवाहाश्छन्दास्यृषिगणाध्वराः। समुद्रा दक्षिणा स्तोभा ऋक्षाणि पितरो ग्रहाः॥ 13-45-21 (82702) देवपत्न्यो देवकन्या देवमातर एव च। मन्वन्तराणि गावश्च चन्द्रमाः सविता हरिः॥ 13-45-22 (82703) सावित्री ब्रह्मविद्या च ऋतवो वत्सरास्तथा। क्षणा लवा मुहूर्ताश्च निमेषा युगपर्ययाः॥ 13-45-23 (82704) रक्षन्तु सर्वत्र गतं त्वां यादव सुखाय च। अरिष्टं गच्छ पन्थानमप्रमत्तो भवानघ॥ 13-45-24 (82705) एवं कृतस्वस्त्ययनस्तयाऽहं ततोऽभ्यनुज्ञाय नरेन्द्रपुत्रीम्। पितुः समीपं नरसत्तमस्य मातुश्च राज्ञश्च तथाऽऽहुकस्य॥ 13-45-25 (82706) गत्वा समावेद्य यदब्रवीन्मां विद्याधरेन्द्रस्य सुता भृशर्ता। तानभ्यनुज्ञाय तदाऽतिदुःखा- द्गदं तथैवातिबलं च रामम्। अथोचतुः प्रीतियुतौ तदानीं ततःसमृद्धिर्भवतोऽस्त्वविघ्नम्॥ 13-45-26 (82707) प्राप्यानुज्ञां गुरुजनादहं तार्क्ष्यमचिन्तयम्। सोवहद्धिमवन्तं मां प्राप्य चैनं व्यसर्जयम्॥ 13-45-27 (82708) तत्राहमद्बुतान्भावानपश्यं गिरिसत्तमे। क्षेत्रं च तपसां श्रेष्ठं पश्याम्यद्भुतमुत्तमम्॥ 13-45-28 (82709) दिव्यं वैयाघ्रपद्यस्य उपमन्योर्महात्मनः। पूजितं देवगन्धर्वैर्ब्राह्मया लक्ष्म्या समावृतम्॥ 13-45-29 (82710) धवककुभकदम्बनारिकेलैः कुरवककेतकजम्बुपाटलाभिः। वटवरुणकवत्सनाभविल्वैः सरलकपित्थप्रियालसालतालैः॥ 13-45-30 (82711) बदरीकुन्दपुन्नागरैशोकाम्रातिमुक्तकैः। मधूकैः कोविदारैश्च चम्पकैः पनसैस्तथा॥ 13-45-31 (82712) वन्यैर्बहुविधैर्वृक्षैः फलपुष्पप्रदैर्युतम्। पुष्पगुल्मलताकीर्णं कदलीषण्डशोभितम्॥ 13-45-32 (82713) नानाशकुनिसम्भोज्यैः फलैर्वृक्षैरलङ्कृतम्। यथास्थानविनिक्षिप्तैर्भूषितं भस्मराशिभिः॥ 13-45-33 (82714) रुरुवानरशार्दूलसिंहद्वीपिसमाकुलम्। कुरङ्गबर्हिणाकीर्णं मार्जारभुजगावृतम्। पूगैश्च मृगजातीनां महिषर्क्षनिषेवितम्॥ 13-45-34 (82715) सकृत्प्रभिन्नैश्च गजैर्विभूषितं प्रहृष्टनानाविधपक्षिसेवितम्। सुपुष्पितैरम्बुधरप्रकाशै- र्महीरुहाणां च वनैर्विचित्रैः॥ 13-45-35 (82716) नानापुष्परजोमिश्रो गजदानाधइवासितः। दिव्यस्त्रीगीतबहुलो मारुतोऽभिमुखो ववौ 13-45-36 (82717) धारानिनादैर्विहगप्राणादैः शुभैस्तथा बृंहितैः कुञ्जराणाम्। गीतैस्तथा किन्नराणामुदारैः शुभैः स्वनैः सामगानां च वीर॥ 13-45-37 (82718) अचिन्त्यं मनसाऽप्यन्यैः सरोभिः समलङ्कृतम्। विशालैश्चाग्निशरणैर्भूषितं कुसुमावृतैः॥ 13-45-38 (82719) विभूषितं पुण्ययवित्रतोयया सदा च जुष्टं नृप जह्नुकन्यया। विभूषितं धर्मभृतां वरिष्ठै- र्महात्मभिर्वह्निसमानकल्पैः॥ 13-45-39 (82720) वाय्वाहारैरम्बुपैर्जप्यनित्यैः सम्प्रक्षालैर्योगिभिर्ध्याननित्यैः। धूमप्राशैरूष्मपैः क्षीरपैश्च संजुष्टं च ब्राह्मणेन्द्रैः समन्तात्॥ 13-45-40 (82721) गोचारिणोऽर्थाश्मकुट्टा दन्तोलूखलिकास्तथा। मरीचिपाः फेनपाश्च तथैव मृगचारिणः॥ 13-45-41 (82722) अश्वत्थफलभक्षाश्च तथा ह्युदकशायिनः। चीचचर्माम्बरधरास्तथा वल्कलधारिणः॥ 13-45-42 (82723) सुदुःखान्नियमांस्तांस्तान्वहतः सुतपोधनान्। पश्यन्मुनीन्बहुविधानप्रवेष्टुमुपचक्रमे॥ 13-45-43 (82724) सूपूजितं देवगणैर्महात्मभिः शिवादिभिर्भारतपुण्यकर्मभिः। रराज तच्चाश्रममण्डलं सदा दिवीव राजञ्शशिमण्डलं यथा॥ 13-45-44 (82725) क्रीडन्ति सर्पैर्नकुला मृगैर्व्याघ्राश्च मित्रवत्। प्रभावाद्दीप्ततपसां सन्निकर्षान्महात्मनाम्॥ 13-45-45 (82726) तत्राश्रमपदे श्रेष्ठे सर्वभूतमनोरम। सेविते द्विजशार्दूलैर्वेदवेदाङ्गपारगैः॥ 13-45-46 (82727) नानानियमविख्यातैर्ऋषिभि सुमहान्मभिः। प्रविशन्नेव चापश्यं जटाचीरधरं प्रभुम्॥ 13-45-47 (82728) तेजसा तपसा चैव दीप्यमानं यथाऽनलम्। शिष्यैरनुगतं शान्तं युवानं ब्राह्मणर्वभम्॥ 13-45-48 (82729) शिरसा वन्दमानं मामुपमन्युरभाषत॥ 13-45-49 (82730) स्वागतं पुण्डरीकाक्ष सफलानि तपांसि नः। यः पूज्यः पूजयसि मां द्रष्टव्यो द्रष्टुमिच्छसि॥ 13-45-50 (82731) `मनुष्यतानुवृत्त्या त्वा ज्ञात्वा तिष्ठाम सर्वगम्।' तमहं प्राञ्जलिर्भूत्वा मृगपक्षिष्वथाग्निषु। धर्मे च शिष्यवर्गे च समपृच्छमनामयम्॥ 13-45-51 (82732) ततो मां भगवानाह साम्ना परमवल्गुना। लप्स्यसे तनयं कृष्णि आत्मतुल्यमसंशयम्॥ 13-45-52 (82733) तपः सुमहदास्थाय तोषयेशानमीश्वरम्। इह देवः सपत्नीकः समाक्रीडत्यधोक्षज॥ 13-45-53 (82734) इहैनं दैवतश्रेष्ठं देवाः सर्षिगणाः पुरा। तपसा ब्रह्मचर्येण सत्येन च दमेन च॥ 13-45-54 (82735) तोषयित्वा शुभान्कामान्प्राप्तवन्तो जनार्दन। तेजसां सपसां चैव निधिः स भगवानिह॥ 13-45-55 (82736) शुभाशुभान्वितान्भावान्विसृजन्स क्षिपन्नपि। आस्ते देव्या सहाचिन्त्यो यं प्रार्थयसि शत्रुहन्॥ 13-45-56 (82737) हिरण्यकशिपुर्योऽभूद्दानवो मेरुकम्पनः। तेन सर्वामरैश्वर्यं शर्वात्प्राप्तं समार्बुदम्॥ 13-45-57 (82738) तस्यैव पुत्रप्रवरो दमनो नाम विश्रुतः। महादेववराच्छक्रं वर्षार्बुदमयोधयम्॥ 13-45-58 (82739) विष्णोश्चक्रं च तद्धोरं वज्रमाखण्डलस्य च। शीर्णं पुराऽभवत्तात ग्रहस्याङ्गेषु केशव॥ 13-45-59 (82740) [यत्तद्भगवता पूर्वं दत्तं चक्रं तवानघ। जलान्तरचरं हत्वा दैत्यं च बलगर्वितम्॥ 13-45-60 (82741) उत्पादितं वृषाङ्केन दीप्तज्वलनसन्निभम्। दत्तं भगवता तुभ्यं दुर्धषं तेजसाऽद्भुतम्॥ 13-45-61 (82742) न शक्यं द्रष्टुमन्येन वर्जयित्वा पिनाकिनम्। सुदर्शनं भवत्येवं भवेनोक्तं तदा तु तत्॥ 13-45-62 (82743) सुदर्शनं तदा तस्य लोके नाम प्रतिष्ठितम्। तज्जीर्णमभावत्तात ग्रहस्याङ्गेषु केशव। 13-45-63 (82744) ग्रहस्यातिवलस्याङ्गे वरदत्तस्य धीमतः। न शस्त्राणि वहन्त्यङ्गे चक्रवज्रशतान्यपि॥] 13-45-64 (82745) अर्द्यमानाश्च विबुधा ग्रहेणि सुबलीयसा। शिवदत्तवराञ्जघ्नुरसुरेन्द्रान्सुरा भृशम्॥ 13-45-65 (82746) तृष्टो विद्युत्प्रभस्यापि त्रिलोकेश्वरतां ददौ। शतं वर्षसहस्राणां सर्वलोकेश्वरोऽभवत्॥ 13-45-66 (82747) ममैवानुचरो नित्यं भवितासीति चाब्रवीत्। तथा पुत्रसहस्राणामयुतं च ददौ प्रभुः॥ 13-45-67 (82748) कुशद्वीपं च स ददौ राज्येन भगवानजः। [तथा शतमुखो नाम धात्रा सृष्टो महासुरः। 13-45-68 (82749) येन वर्षशतं साग्रमात्ममांसैर्हुतोऽनलः। तं प्राह भववांस्तुष्टः किंकरोमीति शंकरः॥ 13-45-69 (82750) तं वै शतमुखः प्राह योगो भवतु मेऽद्भुतः। बलं च दैवतश्रेष्ठ शाश्वतं सम्प्रयच्छ मे॥ 13-45-70 (82751) तथेति भगवानाह तस्य तद्वचनं प्रभुः। स्वायंभुवः क्रतुश्चापि पुत्रार्थमभवत्पुरा॥ 13-45-71 (82752) आविश्य योगेनात्मानं त्रीणि वर्षशतान्यपि। तस्य चोपददौ पुत्रान्सहस्रं क्रतुसम्मितान्।] योगेश्वरं देवगीतं वेत्थ कृष्ण न संशयः॥ 13-45-72 (82753) याज्ञवल्क्य इति ख्यात ऋषिः परमधार्मिकः। आराध्य स महादेवं प्राप्तवानतुलं यशः॥ 13-45-73 (82754) वेदव्यासश्च योगात्मा पराशरसुतो मुनिः। सोऽपि शंकरमाराध्य प्राप्तवानतुलं यशः॥ 13-45-74 (82755) वालखिल्या मघवता ह्यवज्ञाताः पुरा किल। तैः क्रुद्धैर्भगवान्रुद्रस्तपसा तोषितो ह्यभूत्॥ 13-45-75 (82756) तांश्चापि दैवतश्रेष्ठः प्राह प्रीतो जगत्पतिः। सुपर्णं सोमहर्तारं तपसोत्पादयिष्यथ॥ 13-45-76 (82757) महादेवस्य रोषाच्च आपो नष्टाः पुराऽभवन्। ताश्च सप्तकपालेन देवैरन्याः प्रवर्तिताः॥ 13-45-77 (82758) ततः पानीयमभवत्प्रसन्ने त्र्यम्बके भुवि। अत्रिभार्या सुतं दत्तं सोमं दुर्वाससं प्रभो॥ 13-45-78 (82759) अत्रेर्भार्याऽपि भर्तारं संत्यज्य ब्रह्मवादिनी। नाहं तव मुने भूयो वशगा स्यां कथञ्चन॥ 13-45-79 (82760) इत्युक्त्वा सा महादेवमगमच्छरणं किल। निराहास भयादत्रेस्त्रीणि वर्षशतान्यपि॥ 13-45-80 (82761) अशेत मुसलेष्वेव प्रसादार्थं भवस्य सा। तामब्रवीद्धसन्देवो भविता वै सुतस्तव॥ 13-45-81 (82762) विना भर्त्रा चरुद्रेण भविष्यति न संशयः। वंशे तवैव नाम्ना तु ख्यातिं यास्यति चेप्सिताम्॥ 13-45-82 (82763) विकर्णश्च महादेवं तथा भक्तसुखावहम्। प्रसाद्य भगवान्सिद्धिं प्राप्तवान्मधुसूदन॥ 13-45-83 (82764) शाकल्यः संशितात्मा वै नववर्षशतान्यपि। आराधयामास भवं मनोयज्ञेन केशव॥ 13-45-84 (82765) तं चाह भगवांस्तुष्टो ग्रन्थकारो भविष्यसि। वत्साक्षया च ते कीतिस्त्रेलोक्ये वै भविष्यति॥ 13-45-85 (82766) अक्षयं च कुलं तेऽस्तु महर्षिभिरलंकृतम्। भविष्यति द्विजश्रेष्ठः सूत्रकर्ता सुतस्तव॥ 13-45-86 (82767) सावर्णिश्चापि विख्यात ऋषिरासीत्कृते युगे। इह तेन तपस्तप्तं षष्टिवर्षशतान्यथ॥ 13-45-87 (82768) तमाह भगवान्रुद्रः साक्षात्तुष्टोस्मि तेऽनघ। ग्रन्थकृल्लोकविख्यातो भवितास्यजरामरः॥ 13-45-88 (82769) शक्रेणि तु पुरा देवो वाराणस्यां जनार्दन। आराधितोऽभूद्भक्तेन दिग्वासा भस्मगुष्ठितः॥ आराध्य स महादेवं देवराज्यमवाप्तवान्॥ 13-45-89 (82770) नारदेन तु भक्त्याऽसौ भव आराधितः पुरा। तस्य तुष्टो महादेवो जगौ देवगुरुर्गुरुः॥ 13-45-90 (82771) तेजसा तपसा कीर्त्या त्वत्समो न भविष्यति। गीतेन वादितव्येन नित्यं मामनुयास्यसि॥ 13-45-91 (82772) `बाणः स्कन्दसमत्वं च कामो दर्पविमोक्षणम्। लवणोऽवध्यतामन्यैर्दशास्यश्च पुनर्बलम्। अन्तकोऽन्तमनुप्राप्तस्तस्मात्कोऽन्यः परः प्रभुः॥ 13-45-92 (82773) मयाऽपि च यथा दृष्टो देवदेवः पुरा विभो। साक्षात्पशुपतिस्तात तच्चापि शृणु माधव॥ 13-45-93 (82774) यदर्थं च मया देवः प्रयतेन तथा विभो। आराधितो महातेजास्तच्चापि शृणु विस्तरात्॥ 13-45-94 (82775) यदवाप्तं च मे पूर्वं देवदेवान्महेश्वरात्। तत्सर्वं निखिलेनाद्य कथयिष्यामि तेऽनघ 13-45-95 (82776) पुरा कृतयुगे तात ऋषिरासीन्महायशाः। व्याघ्रपाद इति ख्यातो वेदवेदाङ्गपारगः। तस्याहमभवं पुत्रो धौम्यश्चापि ममानुजः॥ 13-45-96 (82777) कस्यचित्त्थ कालस्य धौम्येन सह माधव। आगच्छमाश्रमं क्रीडन्मुनीनां भावितात्मनाम्॥ 13-45-97 (82778) तत्रापि च मया दृष्टा दुह्यमाना पयस्विनी। लक्षितं च मया क्षीरं स्वादुतो ह्यमृतोपमम्॥ 13-45-98 (82779) तदाप्रभृति चैवाहमरुदं मधुसूदन। दीयतां दीयतां क्षीरं मम मातरितीरिता॥ 13-45-99 (82780) अभावाच्चैव दुग्धस्य दुःखिता जननी तदा॥ 13-45-100 (82781) ततः पिष्टं समालोड्य तोयेन सह माधव। आवयोः क्षीरमित्येव पानार्थं समुपानयत्॥ 13-45-101 (82782) अथ गव्यं पयस्तात कदाचित्प्राशितं मया। 13-45-102 (82783) पित्राऽहं यज्ञकाले हि नीतो ज्ञातिकुलं महत्। तत्र सा क्षरते देवी दिव्या गौः सुरनन्दिनी॥ 13-45-103 (82784) यस्ताहं तत्पयः पीत्वा रसेन ह्यमृतोपमम्। ज्ञात्वा क्षीरगुणांश्चैव उपलभ्य हि सम्भवम्। स च पिष्टरसस्तात न मे प्रीतिमुपावहत्॥ 13-45-104 (82785) ततोऽहमब्रुवं बाल्याज्जननीमात्मनस्तदा। नेदं क्षीरोदनं मातर्यत्त्वं मे दत्तवत्यसि॥ 13-45-105 (82786) ततो मामब्रवीन्माता दुःखशोकसमन्विता। पुत्रस्नेहात्परिष्वज्य मूर्ध्नि चाघ्राय माधव॥ 13-45-106 (82787) कुतः क्षीरोदनं वत्स मुनीनां भावितात्मनम्। वने निवसतां नित्यं कन्दमूलफलाशिनाम्॥ 13-45-107 (82788) आस्थितानां नदीं दिव्यां वालखिल्यैर्निषेविताम् कुत क्षीरं वनस्थानां मुनीनां गिरिवासिनाम्॥ 13-45-108 (82789) पावनानां वनाशानां वनाश्रमनिवासिनाम्। ग्राम्याहारनिवृत्तानामारण्यफलभोजिनाम्। नास्ति पुत्र पयोऽरण्ये सुरभीगोत्रवर्जिते॥ 13-45-109 (82790) नदीगह्वरशैलेषु तीर्थेषु विविधेषु च। तपसा जप्यनित्यानां शिवो नः परमा गतिः॥ 13-45-110 (82791) अप्रसाद्य विरूपाक्षं वरदं स्थाणुमव्ययम्। कुतः क्षीरोदनं वत्स सुखानि वसनानि च॥ 13-45-111 (82792) तं प्रपद्य सदा वत्स सर्वभावेन शङ्करम्। तत्प्रसादाच्च कामेभ्यः फलं प्राप्स्यसि पुत्रक॥ 13-45-112 (82793) जनन्यास्तद्वचः श्रुत्वा तदाप्रभृति शत्रुहन्। [प्राञ्जलिः प्रणतो भूत्वा इदमम्बामवोचयं॥ 13-45-113 (82794) कोऽयमम्ब महादेवः स कथं च प्रसीदति। कुत्र वा वसते देवो द्रष्टव्यो वा कथञ्चन॥ 13-45-114 (82795) तुष्यते वा कथं शर्वो रूपं तस्य च कीदृशम्। कथं ज्ञेयः प्रसन्नो वा दर्शयेज्जननी मम॥ 13-45-115 (82796) एवमुक्ता तदा कृष्ण माता मे सुतवत्सला। मूर्घन्याध्राय गोविन्द सबाष्पाकुललोचना॥ 13-45-116 (82797) प्रमार्जन्ती च गात्राणि मम वै मधुसूदन॥ दैन्यमालम्ब्य जननी इदमाह सुरोत्तम॥ 13-45-117 (82798) दुर्विज्ञेयो महादेवो दुराधारो दुरन्तकः। दुराबाधश्च दुर्ग्राह्यो दुर्द्दश्यो ह्यकृतात्मभिः॥ 13-45-118 (82799) यस्य रूपाण्यनेकानि प्रवदन्ति मनीषिणः। स्थानानि च विचित्राणि प्रासादाश्चाप्यनेकशः॥ 13-45-119 (82800) को हि तत्त्वेन तद्वेद ईशस्य चरितं शुभम्। कृतवान्यानि रूपाणि देवदेवः पुरा किल। क्रीडते च तथा शर्वः प्रसीदति यथाच वै॥ 13-45-120 (82801) हृदिस्थः सर्वभूतानां विश्वरूपो महेश्वरः। भक्तानामनुकम्पार्थं दर्शनं च यथाश्रुतम्। मुनीनां ब्रुवतां दिव्यमीशानचरितं शुभम्॥ 13-45-121 (82802) कृतवान्यानि रूपाणि कथितानि दिवौकसैः। अनुग्रहार्थं विप्राणां शृणु वत्स समासतः॥ 13-45-122 (82803) तानि ते कीर्तयिष्यामि यन्मां त्वं परिपृच्छसि॥ 13-45-123 (82804) ब्रह्मविष्णुसुरेन्द्राणां रुद्रादित्याश्विनामपि। विश्वेषामपि देवानां वपुर्धारयते भवः॥ 13-45-124 (82805) नराणां देवनारीणां तथा प्रेतपिशाचयोः। किरातशबराणां च जलजानामनेकशः॥ 13-45-125 (82806) करोति भगवान्रूपमाटव्यशबराण्यपि। कूर्मो मत्स्यस्तथा शङ्खः प्रवालाङ्कुरभूषणः॥ 13-45-126 (82807) यक्षराक्षससर्पाणां दैत्यदानवयोरपि। वपुर्धारयते देवो भूयश्च बिलवासिनाम्॥ 13-45-127 (82808) व्याघ्रसिंहमृगाणां च तरक्ष्वृक्षपतत्त्रिणाम्। उलूकश्वशृगालानां रूपाणि कुरुतेऽपि च॥ 13-45-128 (82809) हंसकाकमयूराणां कृकलासकसारसाम्। रूपाणि च बलाकानां गृध्रचक्राङ्गयोरपि॥ 13-45-129 (82810) करोति वा स रूपाणि धारयत्यपि पर्वतम्। गोरूपं च महादेवो हस्त्यश्वोष्ट्रखराकृतिः॥ 13-45-130 (82811) छागशार्दूलरूपश्च अनेकमृगरूपधृक्। अण्डजानां च दिव्यानां वपुर्धारयते भवः॥ 13-45-131 (82812) दण्डी छत्री च कुण्डी च द्विजानां वारणस्तथा। षण्मुखो वै बहुमुखस्त्रिनेत्रो बहुशीर्षकः॥ 13-45-132 (82813) अनेककटिपादश्च अनेकोदरवक्त्रधृत्। अनेकपाणिपार्श्वश्च अनेकगपसंवृतः॥ 13-45-133 (82814) ऋषिगन्धर्वरूपश्च सिद्धचारणरूपधृत्। भस्पपाण्डुरगात्रश्च चन्द्रार्धकृतभूषणः॥ 13-45-134 (82815) अनेकरावसंघुष्टश्चानेकस्तुतिसंस्कृतः। सर्वभूतान्तकः सर्वः सर्वलोकप्रतिष्ठितः॥ 13-45-135 (82816) सर्वलोकान्तरात्मा च सर्वगः सर्ववाद्यपि। सर्वत्र भगवान्ज्ञेयो हृदिस्थः सर्वदेहिनाम्॥ 13-45-136 (82817) यो हि यं कामयेत्कामं यस्मिन्नर्थऽर्च्यते पुनः। तत्सर्वं वेत्ति देवेशस्तं प्रपद्य यदीच्छसि॥ 13-45-137 (82818) नन्दते कुप्यते चापि तथा हुंकारयत्यपि। चक्री शूली गदापाणिर्मुसली खड्गपट्टसी॥ 13-45-138 (82819) भूधरो नागमौञ्जी च नागकुण्डलकुण्डली। नागयज्ञोपवीती य नागचर्मोत्तरच्छदः॥ 13-45-139 (82820) हसते गायते चैव नृत्यते च मनोहरम्। वादयत्यपि वाद्यानि विचित्राणि गणैर्युतः॥ 13-45-140 (82821) वल्गते जृम्बते चैव रुदते रोदयत्यपि। उन्मत्तमत्तरूपं च भाषते चापि सुस्वरः॥ 13-45-141 (82822) अतीव हसते रौद्रस्त्रासयन्नयनैर्जनम्। जागर्ति चैव स्वपिति जृम्भते च यथासुवम्॥ 13-45-142 (82823) जपते जप्यते चैव तपते तप्यते पुनः। ददाति प्रतिगृह्णाति युञ्जते ध्यायतेऽपि च॥ 13-45-143 (82824) वेदीमध्ये तथा यूपे गोष्ठमध्ये हुताशने। दृश्यते दृश्यते चापि बालो वृद्धो युवा तथा॥ 13-45-144 (82825) क्रीडते ऋषिकन्याभिर्ऋषिपत्नीभिरेव च। ऊर्ध्वकेशो महाशेफो नग्नो विकृतलोचनः॥ 13-45-145 (82826) गौरः श्यामस्तथा कृष्णः पाण्डुरो धूमलोहितः। विकृताक्षो विशालाक्षो दिग्वासाः सर्ववासकः॥ 13-45-146 (82827) अरूपस्याद्यरूपस्य अतिरूपाद्यरूपिणः। अनाद्यन्तमजस्यान्तं वेत्स्यते कोस्य तत्त्वतः॥ 13-45-147 (82828) हृदि प्राणो मनो जीवो योगात्मा योगसंज्ञितः। ध्यानं तत्परमात्मा च भावग्राह्यो महेश्वरः॥ 13-45-148 (82829) वादको गायनश्चैव सहस्रशतलोचनः। एकवक्त्रो द्विवक्त्रश्च त्रिवक्त्रोऽनेकवक्त्रकः॥ 13-45-149 (82830) तद्भक्तस्तद्गतो नित्यं तन्निष्ठस्तत्परायणः। भज पुत्र महादेवं ततः प्राप्स्यसि चेप्सितं॥ 13-45-150 (82831) जनन्यास्तद्वचः श्रुत्वा तदाप्रभृति शत्रुहन्।] मम भक्तिर्महादेवे नैष्ठिकी समपद्यत॥ 13-45-151 (82832) ततोऽहं तप आस्थाय तोपयामास शंकरम्। दिव्यं वर्षसहस्रं तु वामाङ्गुष्ठाग्रविष्ठितः॥ 13-45-152 (82833) एकं वर्षशतं चैव फलाहारस्ततोऽभवम्। द्वितीयं शीर्णपर्णाशी तृतीयं चाम्बुभोजनः॥ 13-45-153 (82834) शतानि सप्त चैवाहं वायुभक्षस्तदाऽभवम्। एकं वर्षसहस्रं तु दिव्यमाराधितो मया॥ 13-45-154 (82835) ततस्तुष्टो महादेवः सर्वलोकेश्वरः प्रभुः। एकभक्त इति ज्ञात्वा जिज्ञासां कुरुते तदा॥ 13-45-155 (82836) शक्ररूपं स कृत्वा तु सर्वैर्देवगणैर्वृतः। सहस्राक्षस्तदा भूत्वा वज्रपाणिर्महायशाः॥ 13-45-156 (82837) सुधावदातं रक्ताक्षं स्तब्धकर्णं मदोत्कटम्। आवेष्टतकरं घोरं चतुर्दष्ट्रं महागजम्॥ 13-45-157 (82838) समास्थितः स भगवान्दीप्यमानः स्वतेजसा। आजगाम किरीटी तु हारकेयूरभूषितः॥ 13-45-158 (82839) पाण्डुरेणातपत्रेण ध्रियमाणेन मूर्धनि। सेव्यभानोप्सरोभिश्च दिव्यगन्धर्वनादितैः॥ 13-45-159 (82840) ततो मामाह देवेन्द्रस्तुष्टस्तेऽहं द्विजोत्तम। वरं वृणीष्व मत्तस्त्वं यत्ते मनसि वर्तते॥ 13-45-160 (82841) शक्रस्य तु वचः श्रुत्वा नाहं प्रीतमनाऽभवम्। अब्रवं च तदा कृष्ण देवराजमिदं वचः॥ 13-45-161 (82842) नाहं त्वत्तो वरं काङ्क्षे नान्यस्मादपि दैवतात्। महादेवादृते सौम्य सत्यमेतद्ब्रवीमि ते॥ 13-45-162 (82843) सत्यंसत्यं हि नः शक्र वाक्यमेतत्सुनिश्चितम्। न यन्मिहेश्वरं मुक्त्वा कथाऽन्या मम रोचते॥ 13-45-163 (82844) पशुपतिवचनाद्भवामि सद्यः कृमिरथवा तरुरप्यनेकशाखः। अपशुपतिवरप्रसादजा मे त्रिभुवनराज्यविभूतिरप्यनिष्टा॥ 13-45-164 (82845) [जन्मश्वपाकमध्येऽ- पि मेऽस्तु हरचरणवन्दनरतस्य। मा वाऽनीश्वरभक्तो भवानि भवनेऽपि शक्रस्य॥ 13-45-165 (82846) वाय्वम्बुभुजोऽपि सतो। नरस्य दुःखक्षयः कुतस्तस्य। भवति हि सुरासुरगुरौ यस्य न विश्वेश्वरे भक्तिः॥ 13-45-166 (82847) अलमन्याभिस्तेषां कथाभिरप्यन्यधर्मयुक्ताभिः। येषां न क्षणमपि रुचितो हरचरणस्मरणविच्छेदः॥ 13-45-167 (82848) हरचरणनिरतमतिना भवितव्यमनार्जवं युगं प्राप्य। संसारभयं न भवति हरभक्तिरसायनं पीत्वा॥ 13-45-168 (82849) दिवसं दिवसार्धं वा मुहूर्तं वा क्षणं लवम्। न ह्यलब्धप्रसादस्य भक्तिर्भवति शङ्करे॥] 13-45-169 (82850) अपि कीटः पतङ्गो वा भवेयं शङ्कराज्ञया। न तु शक्र त्वया दत्तं त्रैलोक्यमपि कामये॥ 13-45-170 (82851) [श्वाऽपि महेश्वरवचना- द्भवामि स हि नः परः कामः। त्रिदशगणराज्यमपि खलु नेच्छाम्यमहेश्वराज्ञप्तम्॥ 13-45-171 (82852) न नाकपृष्ठं न च देवराज्यं न ब्रह्मलोकं न च निष्कलत्वम्। न सर्वकामानखिलान्वृणोमि हरस्य दासत्वमहं वृणोमि॥] 13-45-172 (82853) यावच्छशाङ्कधवलामलबद्धमौलि- र्न प्रीयते पशुपतिर्भगवान्ममेशः। तावज्जरामरणजन्मशताभिघातै- र्दुःखानि देहविहितानि समुद्वहामि॥ 13-45-173 (82854) दिवसकरशशाङ्कवह्निदीप्तं त्रिभुवनसारमसारमाद्यमेकम्। अजरममरमप्रसाद्य रुद्रं जगति पुमानिह को लभेत शान्तिं॥ 13-45-174 (82855) `धिक्तेषां धिक्तेषां पुनरपि च धिगस्तु धिक्तेषाम्। येषां न वसति हृदये कुपथगतिविमोक्षको रुद्रः'॥ 13-45-175 (82856) यदि नाम जन्म भूयो भवति मदीयैः पुनर्दोषैः। तस्मिंस्तस्मिञ्जन्मनि भवे भवेन्मेऽक्षया भक्तिः॥ 13-45-176 (82857) शक्र उवाच। 13-45-177x (6849) कः पुनर्भवने हेतुरीशे कारणकारणे। येन शर्वादृतेऽन्यस्मात्प्रसादं नाभिकाङ्क्षसि॥ 13-45-177 (82858) [उपमन्युरुवाच। 13-45-178x (6850) सदसद्व्यक्तमव्यक्तं यमाहुर्ब्रह्मवादिनः। नित्यमेकमनेकं च वरं तस्माद्वृणीमहे॥ 13-45-178 (82859) अनादिमध्यपर्यन्तं ज्ञानैश्वर्यमचिन्तितम्। आत्मानं परमं यस्माद्वरं तस्माद्वृणीमहे॥ 13-45-179 (82860) ऐश्वर्यं सकलं यस्मादनुत्पादितमव्ययम्। अबीजाद्बीजसम्भूतं वरं तस्माद्वृणीमहे॥ 13-45-180 (82861) तमसः परमं ज्योतिस्तपस्तद्वृत्तिनां परम्। यं ज्ञात्वा नानुशोचन्ति वरं तस्माद्वृणीमहे॥ 13-45-181 (82862) भूतभावनभावज्ञं सर्वभूताभिभावनम्। सर्वगं सर्वदं देवं पूजयामि पुरंदर॥ 13-45-182 (82863) हेतुवादैर्विनिर्मुक्तं साङ्ख्ययोगार्थदं परम्। यमुपासन्ति तत्त्वज्ञा वरं तस्माद्वृणीमहे॥ 13-45-183 (82864) मघवन्मघवात्मानं यं वदन्ति सुरेश्वरम्। सर्वभूतगुरुं देवं वरं तस्माद्वृणीमहे॥ 13-45-184 (82865) यत्पूर्वमसृजद्देवं ब्रह्माणं लोकभावनम्। अण्डमाकाशमापूर्य वरं तस्माद्वृणीमहे॥ 13-45-185 (82866) अग्निरापोऽनिलः पृथ्वी खं बुद्धिश्च मनो महान्। स्रष्टा चैषां भवेद्योऽन्यो ब्रूहि कः परमेश्वरात्॥ 13-45-186 (82867) मनो मतिरहङ्कारस्तन्मात्राणीन्द्रियाणि च। ब्रूहि चैषां भवेच्छक्र कोऽन्योस्ति परमं शिवात्॥ 13-45-187 (82868) स्रष्टारं भुवनस्येह वदन्तीह पितामहम्। आराध्य स तु देवेशमश्नुते महतीं क्षियम्॥ 13-45-188 (82869) भगवत्युत्तमैश्वर्यं ब्रह्मविष्णुपुरोगमम्। विद्यते वै महादेवाद्ब्रूहि कः परमेश्वरात्॥ 13-45-189 (82870) दैत्यदानवमुख्यानामाधिपत्यारिमर्दनात्। कोऽन्यः शक्रोति देवेशाद्दितेः सम्पादितुं सुतान्॥ 13-45-190 (82871) दिक्कालसूर्यतेजांसि ग्रहवाय्विन्दुतारकाः। विद्धि त्वेते महादेवाद्ब्रूहि कः परमेश्वरात्॥ 13-45-191 (82872) अथोत्पत्तिविनाशे वा यज्ञस्य त्रिपुरस्य वा। दैत्यदानवमुख्यानामाधिपत्यारिमर्दनः॥ 13-45-192 (82873) किं चात्र बहुभिः सूक्तैर्हेतुवादैः पुरंदर। सहस्रनयनं दृष्ट्वा त्वामेव सुरसत्तम॥ 13-45-193 (82874) पूजितं सिद्धगन्धर्वैर्देवैश्च ऋषिभिस्तथा। देवदेवप्रसादेन तत्सर्वं कुशिकोत्तम॥ 13-45-194 (82875) अव्यक्तमुक्तकेशाय सर्वगस्येदमात्मकम्। चेतनाचेतनाद्येषु शक्र विद्धि महेश्वरात्॥ 13-45-195 (82876) भुवाद्येषु महान्तेषु लोकालोकान्तरेषु च। द्वीपस्थानेषु मेरोश्च विभवेष्वन्तरेषु च। 13-45-196 (82877) भगवन्मघवन्देवं वदन्ते तत्त्वदर्शिनः॥ यदि देवाः सुराः शक्र पश्यन्त्यन्यां भवाकृतिम्। 13-45-197 (82878) किं न गच्छन्ति शरणं मर्दिताश्चासुरैः सुराः॥ अभिघातेषु देवानां सयक्षोरगरक्षसाम्। 13-45-198 (82879) परस्परविनाशीषु स्वस्थानैश्वर्यदो भवः॥ अन्धकस्याथ शुक्रस्य दुन्दुभेर्महिषस्य च। यक्षेन्द्रबलरक्षःसु निवातकवचेषु च। वरदानावघाताय ब्रूहि कोऽन्यो महेश्वरात्॥ 13-45-199 (82880) सुरासुरगुरोर्वक्त्रे कस्य रेतः पुरा हुतम्। कस्य वाऽन्यस्य रेतस्तद्येन हैमो गिरिः कृतः॥ 13-45-200 (82881) दिग्वासाः कीर्त्यते कोऽन्यो लोके कश्चोर्ध्वरेतसः। कस्य चार्धे स्थिता कान्ता अनङ्गः केन निर्जितः॥ 13-45-201 (82882) ब्रूहीन्द्र परमं स्थानं कस्य देवैः प्रशस्यते। श्मशाने कस्य क्रीडार्थं नृत्ते वा कोऽभिभाष्यते॥ 13-45-202 (82883) कस्यैश्वर्यं समानं च भूतैः को वाऽपि क्रीडते। कस्य तुल्यबला देवगणाश्चैश्वर्यदर्पिताः॥ 13-45-203 (82884) घुष्यते ह्यचलं स्थानं कस्य त्रैलोक्यपूजितम्। वर्षते तपते कोऽन्यो ज्वलते तेजसा च कः॥ 13-45-204 (82885) कस्मादोषधिसम्पत्तिः को वा धारयते वसु। प्रकामं क्रीडते को वा त्रैलोक्ये सचराचरे॥ 13-45-205 (82886) ज्ञानसिद्धिक्रियायोगैः सेव्यमानश्च योगिभिः। ऋषिगन्धर्वसिद्धैश्च विहितं कारणं परम्॥ 13-45-206 (82887) कर्मयज्ञक्रियायोगैः सेव्यमानः सुरासुरैः। नित्यं कर्मफलैर्हीनं तमहं कारणं वदे॥ 13-45-207 (82888) स्थूलं सूक्ष्ममनौपम्यमग्राह्यं गुणगोचरम्। गुणहीनं गुणाध्यक्षं परं माहेश्वरं पदम्॥ 13-45-208 (82889) विश्वेशं कारणगुरुं लोककालोकान्तकारणम्। भूताभूतभविष्यच्च जनकं सर्वकारणम्। 13-45-209 (82890) अक्षराक्षरमव्यक्तं विद्याविद्ये कृताकृते। धर्माधर्मौ यतः शक्र तमहं कारणं ब्रुवे॥ 13-45-210 (82891) प्रत्यक्षमिह देवेन्द्र पश्य लिङ्गं भगाङ्कितम्। देवदेवेन रुद्रेण सृष्टिसंहारहेतुना॥ 13-45-211 (82892) मात्रा पूर्वं ममाख्यातं कारणं लोकलक्षणम्। नास्ति चेशात्परं शक्र तं प्रपद्य यदीच्छसि॥ 13-45-212 (82893) प्रत्यक्षं ननु ते सुरेश विदितं संयोगलिङ्गोद्भवं त्रैलोक्यं सविकारनिर्गुणगणं ब्रह्मादिरेतोद्भवम्। यद्ब्रह्मेन्द्रहुताशविष्णुसहिता देवाश्च दैत्येश्वरा नान्यत्कामसहस्रकल्पितधियः शंसन्ति ईशात्परं॥ 13-45-213 (82894) तं देवं सचराचरस्य जगतो व्याख्यातवेद्योत्तमं कामार्थी वरयामि संयतमना मोक्षाय सद्यः शिवम् हेतुभिर्वा किमन्यैस्तैरीशः कारणकारणम्। न शुश्रुम यदन्यस्य लिङ्गमभ्यर्चितं सुरैः॥ 13-45-214 (82895) कस्यान्यस्य सुरैः सर्वैर्लिङ्गं मुक्त्वा महेश्वरम्। अर्च्यतेऽर्चितपूर्वं वा ब्रूहि यद्यस्ति ते श्रुतिः॥ 13-45-215 (82896) यस्य ब्रह्म च विष्णुश्च त्वं चापि सहदैवतैः। अर्चयध्वं सदा लिङ्गं तस्माच्छ्रेष्ठतमो हि सः॥ 13-45-216 (82897) न पद्माङ्गा न चक्राङ्का न वज्राङ्का यतः प्रजाः। लिङ्गाङ्का च भगाङ्का च तस्मान्माहेश्वरी प्रजा॥ 13-45-217 (82898) देव्याःकरणरूपभावजनिताःसर्वाभगाङ्काः स्त्रियो लिङ्गेनापि हरस्य सर्वपुरुषाः प्रत्यक्षचिह्नीकृताः। योऽन्यत्कारणमीश्वरात्प्रवदते देव्या च यन्नाङ्कितं त्रैलोक्ये सचराचरे स तु पुमान्बाह्यो भवेद्दुर्मतिः॥ 13-45-218 (82899) पुल्लिङ्गं सर्वमीशानं स्त्रीलिङ्गं विद्धि चाप्यमाम्। द्वाभ्यां तनुभ्यां व्याप्तं हि चराचरमिदं जगत्॥] 13-45-219 (82900) तस्माद्वरमहं काङ्क्षे निधनं वाऽपि कौशिक। गच्छ वा तिष्ठ वा शक्र यथेष्टं बलसूदन॥ 13-45-220 (82901) काममेष वरो मेस्तु शापो वाऽथ महेश्वरात्। न चान्यां देवतां काङ्क्षे सर्वकामफलामपि॥ 13-45-221 (82902) एवमुक्त्वा तु देवेन्द्रं दुःखादाकुलितेन्द्रियः। न प्रसीदति मे देवः किमेतदिति चिन्तयन्॥ 13-45-222 (82903) अथापश्यं क्षणेनैव तमेवैरावतं पुनः। हंसकुन्देन्दुसदृशं मृणालरजतप्रभम्॥ 13-45-223 (82904) वृषरूपधरं साक्षात्क्षीरोदमिव सागरम्। कृष्णपुच्छं महाकायं मधुपिङ्गललोचनम्॥ 13-45-224 (82905) वज्रसारमयैः शृङ्गैर्निष्टप्तकनकप्रभैः। सुतीक्ष्णैर्मृदुरक्ताग्रैरुत्किरन्तमिवावनिम्॥ 13-45-225 (82906) जाम्बूनदेन दाम्ना च सर्वतः समलङ्कृतम्। सुवक्त्रखुरनासं च सुकर्णं सुकटीतटम्। सुपार्श्वं विपुलस्कन्धं सुरूपं चारुदर्शनम्॥ 13-45-226 (82907) ककुदं तस्य चाभाति स्कन्धमापूर्य धिष्ठितम्। तुषारगिरिकूटाभं सिताभ्रशिखरोपमम्॥ 13-45-227 (82908) तभास्थितश्च भगवान्देवदेवः सहोमया। अशोभत महादेवः पौर्णमास्यामिवोडुराट्॥ 13-45-228 (82909) `किरीटं च जटाभारः सर्पाद्याभरणानि च। वज्रादिशूलमातङ्गगम्भीरस्मितमागतम्॥' 13-45-229 (82910) तस्य तेजोभवो वह्निः समेघः स्तनयित्नुमान्। सहस्रमिव सूर्याणां सर्वमापूर्य धिष्ठितः॥ 13-45-230 (82911) ईश्वरः सुमहातेजाः संवर्तक इवानलः। युगान्ते सर्वभूतानां दिधक्षुरिव चोद्यतः॥ 13-45-231 (82912) तेजसा तु तदा व्याप्तं दुर्निरीक्ष्यं समन्ततः। पुनरुद्विग्नहृदय किमेतदिति चिन्तयम्॥ 13-45-232 (82913) मुहूर्तमिव तत्तेजो व्याप्य सर्वा दिशो दश। प्रशान्तं च क्षणेनैव देवदेवस्य मायया॥ 13-45-233 (82914) अथापश्यं स्थितं स्थाणुं भगवन्तं महेश्वरम्। `सौरभेयगतं सौम्यं विधूममिव पावकम्॥ 13-45-234 (82915) प्रशान्तमनसं देवं त्रिनेत्रमपराजितम्। सहितं चारुसर्वाङ्ग्या पार्वत्या परमेश्वरम्॥' 13-45-235 (82916) नीलकण्ठं महात्मनमसक्तं तेजसां निधिम्। अष्टादशभुजं स्थाणुं सर्वाभरणभूषितम्॥ 13-45-236 (82917) शुक्लाम्बरधरं देवं शुक्लमाल्यानुलेपनम्। शुक्लध्वजमनाधृष्यं शुक्लयज्ञोपवीतिनम्॥ 13-45-237 (82918) गायद्भिर्नृत्यमानैश्च वादयद्भिश्च सर्वशः। वृतं पार्श्वचरैर्दिव्यैरात्मतुल्यपराक्रमैः॥ 13-45-238 (82919) बालेन्दुमुकुटं पाण्डुं शरच्चन्द्रमिवोदितम्। त्रिभिर्नेत्रैः कृतोद्योतं त्रिभिः सूर्यैरिवोदितैः॥ 13-45-239 (82920) `सर्वविद्याधिपं देवं शरच्चन्द्रसमप्रभम्। नयनाह्लादसौम्योऽहमपश्यं परमेश्वरम्॥' 13-45-240 (82921) अशोभतास्य देवस्य माला गात्रे सितप्रभे। जातरूपमयैः पद्मैर्ग्रथिता रत्नभूषिता॥ 13-45-241 (82922) मूर्तिमन्ति तथाऽस्त्राणि सर्वतेजोमयानि च। मया दृष्टानि गोविन्द भवस्यामिततेजसः॥ 13-45-242 (82923) इन्द्रायुधसहस्राभं धनुस्तस्य महात्मनः। पिनाकमिति विख्यातं स च वै पन्नगो महान्॥ 13-45-243 (82924) सप्तशीर्षो महाकायस्तीक्ष्णदंष्ट्रो विषोल्वणः। ज्यावेष्टितमहाग्रीवः स्थितः पुरुषविग्रहः॥ 13-45-244 (82925) शरश्च सूर्यसङ्काशो दृष्टः पाशुपताह्वयः। `सहस्रभुजजिह्वास्यो भीषणो नागविंग्रह॥ 13-45-245 (82926) शङ्खशूलासिभिश्चैव पट्टसै रूपवान्स्थितः। येन च त्रिपुरं दग्धं सर्वदेवमयः ****** 13-45-246 (82927) अद्वितीयमनिर्देश्यं सर्वभूतभयावहम्। सस्फुलिङ्गं महाकायं विसृजन्तमिवानलम्॥ 13-45-247 (82928) एकपादं महादंष्ट्रं सहस्रशिरसोदरम्। सहस्रभुजजिह्वाक्षमुद्गिरन्तमिवानलम्॥ 13-45-248 (82929) ब्राह्मान्नारायणाच्चैन्द्रादाग्नेयादपि वारुणात्। यद्विशिष्टं महाबाहो सर्वशस्त्रविघातनम्॥ 13-45-249 (82930) येन तत्त्रिपुरं दग्ध्वा क्षणाद्भस्मीकृतं पुरा। शरेणैकेन गोविन्द महादेवेन लीलया॥ 13-45-250 (82931) निर्दहेत च यत्कृत्स्नं त्रैलोक्यं सचराचरम्। महेश्वरभुजोत्सृष्टं निमेषार्धान्न संशयः॥ 13-45-251 (82932) नावध्यो यस्य लोकेऽस्मिन्ब्रह्मविष्णुसुरेष्वपि। तदहं दृष्टवांस्तत्र आश्चर्यमिदमुत्तमम्॥ 13-45-252 (82933) गुह्यमस्त्रवरं नान्यत्तत्तुल्यमधिकं हि वा। यत्तच्छूलमिति ख्यातं सर्वलोकेषु शूलिनः 13-45-253 (82934) दारयेद्द्यां मही कृत्स्नां शोषयेद्वा महोदधिम्। संहरेद्वा जगत्कृत्स्नं विसृष्टं शूलपाणिना॥ 13-45-254 (82935) यौवनाश्वो हतो येन मान्धाता सबलः पुरा। चक्रवर्ती महातेजास्त्रिलोकविजयी नृपः॥ 13-45-255 (82936) महाबलो महावीर्यः शक्रतुल्यपराक्रमः। करस्थेनैव गोविन्द लवणस्येह रक्षसः॥ 13-45-256 (82937) तच्छूलमतितीक्ष्णाग्रं सुभीमं रोमहर्षणम्। त्रिशिखां भ्रुकुटिं कृत्वा तर्जमानमिव स्थितम्॥ 13-45-257 (82938) विधूमं सार्चिषं कृष्णं कालसूर्यमिवोदितम्। सर्पहस्तमनिर्देश्यं पाशहस्तामिवान्तकम्॥ 13-45-258 (82939) दृष्टवानस्मि गोविन्द तदस्त्रं रुद्रसन्निधौ। परशुस्तीक्ष्णधारश्च दत्तो रामस्य यः पुराः॥ 13-45-259 (82940) महादेवेन तुष्टेन दत्तं भृगुसुताय च। कार्तवीर्यो हतो येन चक्रवर्ती महामृधे॥ 13-45-260 (82941) त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी येन निःक्षत्रिया कृता। जामदग्न्येन गोविन्द रामेणाक्लिष्टकर्मणा॥ 13-45-261 (82942) दीप्तधारः सुरौद्रास्यः सर्पकण्ठाग्रधिष्ठितः॥ अभवच्छूलिनोऽभ्याशे दीप्तवह्निशतोपमः। 13-45-262 (82943) असङ्ख्येयानि चास्त्राणि तस्य दिव्यानि धीमतः। प्राधान्यतो मयैतानि कीर्तितानि तवानघ॥ 13-45-263 (82944) सव्यदेशे तु देवस्य ब्रह्मा लोकपितामहः। दिव्यं विमानमास्थाय हंसयुक्तं मनोजवम्॥ 13-45-264 (82945) वामपार्श्वगतश्चापि तथा नारायणः स्थितः। वैनतेयं समारुह्य शङ्खचक्रगदाधरः॥ 13-45-265 (82946) स्कन्दो मयूरमास्थाय स्थितो देव्याः समीपतः। शक्तिघण्टे समादाय द्वितीय इव पावकः॥ 13-45-266 (82947) पुरस्ताच्चैव देवस्य नन्दिं पश्याम्यवस्थितम्। शूलं विष्टभ्य तिष्ठन्तं द्वितीयमिव शङ्करम्॥ 13-45-267 (82948) स्वायंभुवाद्या मनवो भृग्वाद्या ऋषयस्तथा। शक्राद्या देवताश्चैव सर्व एव समभ्ययुः॥ 13-45-268 (82949) सर्वभूतगणाश्चैव मातरो विविधाः स्थिताः। तेऽभिवाद्य महात्मानं परिवार्य समन्ततः॥ 13-45-269 (82950) अस्तुवन्विविधैः सतोत्रैर्महादेवं सुरास्तदा। `जगन्मूर्ति महालिङ्गं तन्मध्ये स्फूतरूपिणम्॥ 13-45-270 (82951) ब्रह्मा भवं तदाऽस्तौवीद्रथन्तरमुदीरयन्। ज्येष्ठसाम्ना च देवेशं जगौ नारायणस्तदा॥ 13-45-271 (82952) गृणन्ब्रह्म परं शक्रः शतरुद्रियमुत्तमम्। ब्रह्मा नारायणश्चैव देवराजश्च कौशिकः। अशोभन्त महात्मानस्त्रयस्त्रय इवाग्नयः॥ 13-45-272 (82953) तेषां मध्यगतो देवो रराज भगवाञ्छिवः। शरदभ्रविनिर्मुक्तः परिधिस्थ इवांशुमान्॥ 13-45-273 (82954) अयुतानि च चन्द्रार्कानपश्यं दिवि केशव। ततोऽहमस्तुवं देवं स्तवेनानेन सुव्रत॥ 13-45-274 (82955) उपमन्युरुवाच। 13-45-275x (6851) नमो देवाधिदेवाय महादेवाय ते नमः। शक्ररूपाय शक्राय शक्रवेषधराय च॥ 13-45-275 (82956) नमस्ते वज्रहस्ताय पिङ्गलायारुणाय च। पिनाकपाणये नित्यं शङ्खशूलधराय च॥। 13-45-276 (82957) नमस्ते कृष्णवासाय कृष्णकुञ्चितमूर्धज। कृष्णाजिनोत्तरीयाय कृष्णाष्टमिरताय च॥ 13-45-277 (82958) शुक्लवर्णाय शुक्लाय शुक्लाम्बरधराय च। शुक्लभस्मावलिप्ताय शुक्लकर्मरताय च॥ 13-45-278 (82959) नमोस्तु रक्तवर्णाय रक्ताम्बरधराय च। रक्तध्वजपताकाय रक्तस्रगनुलेपिने॥ 13-45-279 (82960) नमोस्तु पीतवर्णाय पीताम्बरधराय च॥ 13-45-280 (82961) नमोस्तूच्छ्रितच्छत्राय किरीटवरधारिणे। अर्धहारार्दकेयूर अर्धकुण्डलकर्णिने॥ 13-45-281 (82962) नमः पवनवेगाय नमो देवाय वै नमः। सुरेन्द्राय मुनीन्द्राय महेन्द्राय नमोस्तु ते॥ 13-45-282 (82963) नमः पद्मार्धमालाय उत्पलैर्मिश्रिताय च। अर्धचन्दनलिप्ताय अर्धस्रगनुलेपिने॥ 13-45-283 (82964) नम आदित्यवक्त्राय आदित्यनयनाय च। नम आदित्यवर्णाय आदित्यप्रतिमाय च॥ 13-45-284 (82965) नमः सोमाय सौम्याय सौम्यवक्त्रधराय च। सौम्यरूपाय मुख्याय सौम्यदंष्ट्राविभूषिणे॥ 13-45-285 (82966) नमः श्यामाय गौराय अर्धपीतार्धपाण्डवे। नारीनरशरीराय स्त्रीपुंसाय नमोस्तु ते॥ 13-45-286 (82967) नमो वृषभवाहाय गजेन्द्रगमनाय च। दुर्गमाय नमस्तुभ्यमगम्यागमनाय च॥ 13-45-287 (82968) नमोस्तु गणनीताय गणवृन्दरताय च। गुणानुयातमार्गाय गणनित्यव्रताय च॥ 13-45-288 (82969) नमः श्वेताभ्रवर्णाय संध्यारागप्रभाच य। अनुद्दिष्टामभिधानाय स्वरूपाय नमोस्तु ते॥ 13-45-289 (82970) नमो रक्ताग्रवासाय रक्तसूत्रधराय च। रक्तमालाविचित्राय रक्ताम्बरधराय च॥ 13-45-290 (82971) मणिभूषितमूर्धाय नमश्चन्द्रार्धभूषिणे। विचित्रमणिमूर्धाय कुसुमाष्टधराय च॥ 13-45-291 (82972) नमोऽग्निमुखनेत्राय सहस्रशशिलोचने। अग्निरूपाय कान्ताय नमोस्तु गहनाय च॥ 13-45-292 (82973) खचराय नमस्तुभ्यं गोचराभिरताय च। भूचराय भुवनाय अनन्ताय शिवाय च॥ 13-45-293 (82974) नमो दिग्वाससे नित्यमधिवाससुवाससे। नमो जगन्निवासाय प्रतिपत्तिसुखाय च॥ 13-45-294 (82975) नित्यमुद्बद्धमुकुटे महाकेयूरधारिणे। सर्पकण्ठोपहाराय विचित्राभरणाय च॥ 13-45-295 (82976) नमस्त्रिनेत्रनेत्राय सहस्रशतलोचने। स्त्रीपुंसाय नपुंसाय नमः साङ्ख्याय योगिने॥ 13-45-296 (82977) शंयोरभिस्रवन्ताय अथर्वाय नमोनमः। नमः सर्वार्तिनाशाय नमः शोकहराय च॥ 13-45-297 (82978) नमो मेघनिनादाय बहुमायाधराय च। बीजक्षेत्राभिपालाय स्रष्टाराय नमोनमः॥ 13-45-298 (82979) नमः सुरासुरेशाय विश्वेशाय नमोनमः। मनः पवनवेगाय नमः पवनरूपिणे॥ 13-45-299 (82980) नमः काञ्चनमालाय गिरिमालाय वै नमः। नमः सुरारिमालाय चण्डवेगाय वै नमः॥ 13-45-300 (82981) ब्रह्मशिरोपहर्ताय महिषघ्नाय वै नमः। नमः स्त्रीरूपधाराय यज्ञविध्वंसनाय च॥ 13-45-301 (82982) नमस्त्रिपुरहर्ताय यज्ञविध्वंसनाय च। नमः कामाङ्गनाशाय कालदण्डधराय च॥ 13-45-302 (82983) नमः स्कन्दविशाखाय ब्रह्मदण्डाय वै नमः। नमो भवाय शर्वाय विश्वरूपाय वै नमः॥ 13-45-303 (82984) ईशानाय भवघ्नाय नमोस्त्वन्धकघातिने। नमो विश्वाय मायायचिन्त्याचिन्त्याय वै नमः॥ 13-45-304 (82985) त्वं नो गतिश्च श्रेष्ठश्च त्वमेव हृदयं तथा।] त्वं ब्रह्मा सर्वदेवानां रुद्राणां नीललोहितः॥ 13-45-305 (82986) आत्मा च सर्वभूतानां साङ्ख्ये पुरुष उच्यते। ऋषभस्त्वं पवित्राणां योगिनां निष्कलः शिवः॥ 13-45-306 (82987) गृहस्थस्त्वमाश्रगिणामीश्वराणां महेश्वरः। कुबेरः सर्वयक्षाणां क्रतूनां विष्णुरुच्यते॥ 13-45-307 (82988) पर्वतानां भवान्मेरुर्नक्षत्राणां च चन्द्रमाः। वसिष्ठस्त्वमृषीणां च ग्रहाणां सूर्य उच्यते॥ 13-45-308 (82989) आरण्यानां पशूनां च सिंहस्त्वं परमेश्वरः। ग्राम्याणां गोवृषश्चासि भवाँल्लोक्प्रपूजितः॥ 13-45-309 (82990) आदित्यानां भवान्विष्णुर्वसूनां चैव पावकः। पक्षिणां वैनतेयस्त्वमनन्तो भ्रुजगेषु च॥ 13-45-310 (82991) सामवेदश्च वेदानां यजुषां शतरुद्रियम्। सनत्कुमारो योगानां साङ्ख्यानां कपिलो ह्यसि॥ 13-45-311 (82992) शक्रोसि मरुतां देव पितॄणां हव्यवाडसि॥ ब्रह्मलोकश्च लोकानां गतीनां मोक्ष उच्यसे॥ 13-45-312 (82993) क्षीरोदः सागराणां च शैलानां हिमवान्गिरिः। वर्णानां ब्राह्मणश्चासि विप्राणां दीक्षितो द्विजः॥ 13-45-313 (82994) आदिस्त्वमसि लोकानां संहर्ता काल एव च यच्चान्यदपि लोके वै सर्वतेजोधिकं स्मृतम्। तत्सर्वं भगवानेव इति मे निश्चिता मतिः॥ 13-45-314 (82995) नमस्ते भगवन्देव नमस्ते भक्तवत्सलः। योगेश्वर नमस्तेऽस्तु नमस्ते विस्वसम्भव॥ 13-45-315 (82996) प्रसीद मम भक्तस्य दीनस्य कृपणस्य च। अनैश्वर्येणि युक्तस्य गतिर्भव सनातन॥ 13-45-316 (82997) यच्चापराधं कृतवानज्ञात्वा परमेश्वर। मद्भक्त इति देवेश तत्सर्वं क्षन्तुमर्हसि॥ 13-45-317 (82998) मोहितश्चास्मि देवेश त्वया रूपविपर्ययात्। नार्घ्यं तेन मया दत्तं पाद्यं चापि महेश्वर॥ 13-45-318 (82999) एवं स्तुत्वाऽहमीशानं पाद्यमर्घ्यं च भक्तितः। कृताञ्जलिपुटो भूत्वा सर्वं तस्मै न्यवेदयम्॥ 13-45-319 (83000) ततः शीताम्बुसंयुक्ता दिव्यगन्धसमन्विता। पुष्पवृष्टिः शुभा तात पपात मम मूर्धनि॥ 13-45-320 (83001) दुन्दुभिश्च तदा दिव्यस्ताडितो देवकिंकरैः। ववौ च मारुतः पुण्यः शुचिगन्धः सुखावहः॥ 13-45-321 (83002) ततः प्रीतो महादेवः सपत्नीको वृषध्वजः। अब्रवीत्त्रिदशांस्तत्र हर्षयन्निव मां तदा॥ 13-45-322 (83003) पश्यध्वं त्रिदशाः सर्वे उपमन्योर्महात्मनः। मयि भक्तिं परां नित्यमेकभावादवस्थिताम्॥ 13-45-323 (83004) एवमुक्तास्तदा कृष्ण सुरास्ते शूलपाणिना। ऊचुः प्राञ्जलयः सर्वे नमस्कृत्वा वृषध्वजम्॥ 13-45-324 (83005) भगवन्देवदेवेश लोकनाथ जगत्पते। लभतां सर्वकामेभ्यः फलं त्वत्तो द्विजोत्तमः॥ 13-45-325 (83006) एवमुक्तस्ततः शर्वः सुरैर्ब्रह्मादिभिस्तथा। आह मां भगवानीशः प्रहसन्निव शङ्करः॥ 13-45-326 (83007) भगवानुवाच। 13-45-327x (6852) वत्सोपमन्यो तृष्टोस्मि पश्य मां मुनिपुङ्गव। दृढभक्तोसि विप्रर्षे मया जिज्ञासितो ह्यसि॥ 13-45-327 (83008) अनया चैव भक्त्या ते अत्यर्थं प्रीतिमानहम्। तस्मात्सर्वान्ददाम्यद्य कामांस्तव यथोप्सितान्॥ 13-45-328 (83009) एवमुक्तस्य चैवाथ महादेवेन धीमता। हर्षादश्रूण्यवर्तन्त रोमहर्षस्त्वजायत॥ 13-45-329 (83010) अब्रवं च तदा देव हर्षगद्गदया गिरा। जानुभ्यामवनीं गत्वा प्रणम्य च पुनःपुनः॥ 13-45-330 (83011) अद्य जातो ह्यहं देव सफलं जन्म चाद्य मे। यन्मे साक्षान्महादेवः प्रसन्नस्तिष्ठतेऽग्रतः॥ 13-45-331 (83012) यं न पश्यन्ति चैवाद्धा देवा ह्यमितविक्रमम्। तमहं दृष्टवान्देवं कोऽन्यो धन्यतरो मया॥ 13-45-332 (83013) एवं ध्यायन्ति विद्वांसः परं तत्त्वं सनातनम्। तद्विशेषमतिख्यातं यदजं ज्ञानमक्षरम्॥ 13-45-333 (83014) स एष भगवान्देवः सर्वसत्त्वादिरव्ययः। सर्वतत्त्वविधानज्ञः प्रधानपुरुषः परः॥ 13-45-334 (83015) योऽसृजद्दक्षिणादङ्गाद्ब्रह्माणां लोकसम्भवम्। वामपार्श्वात्तथा विष्णुं लोकरक्षार्थमीश्वरः॥ 13-45-335 (83016) युगान्ते चैव सम्प्राप्ते रुद्रमीशोऽसृजत्प्रभुः। स रुद्रः संहरन्कृत्स्नं जगत्स्थावरजङ्गमम्॥ 13-45-336 (83017) कालो भूत्वा परं ब्रह्म याति संवर्तकानलः। युगान्ते सर्वभूतानि ग्रसन्निव व्यवस्थितः॥ 13-45-337 (83018) एष देवो महादेवो जगत्सृष्ट्वा चराचरम्। कल्पान्ते चैव सर्वेषां स्मृतिमाक्षिप्य तिष्ठति॥ 13-45-338 (83019) सर्वगः सर्वभूतात्मा सर्वभूतभवोद्भवः। आस्ते सर्वगतो नित्यमदृश्यः सर्वदैवतैः॥ 13-45-339 (83020) यदि देयो वरो मह्यं यदि तुष्टोऽसि मे प्रभो। भक्तिर्भक्तु मे नित्यं त्वयि देव सुरेश्वर॥ 13-45-340 (83021) अतीतानागतं चैव वर्तमानं च यद्विभो। जानीयामिति मे बुद्धिः प्रसादात्सुरसत्तम॥ 13-45-341 (83022) क्षीरोदनं च भुञ्जीयामक्षयं सह बान्धवैः। आश्रमे च सदाऽस्माकं सान्निध्यं परमस्तु ते॥ 13-45-342 (83023) एवमुक्तः स मां प्राह भगवाँल्लोकपूजितः। महेश्वरो महातेजाश्वराचरगुरुः शिवः॥ 13-45-343 (83024) श्रीभगवानुवाच। 13-45-344x (6853) अजरश्चामरश्चैव भव त्वं दुःखवर्जितः। यशस्वी तेजसा युक्तो दिव्यज्ञानसमन्वितः॥ 13-45-344 (83025) ऋषीणामभिगम्यश्च मत्प्रसादाध्भविष्यसि। शीलवान्गुणसम्पन्नः सर्वज्ञः प्रियदर्शनः॥ 13-45-345 (83026) अक्षयं यौवनं तेऽस्तु तेजश्चैवानलोपमम्। क्षीरोदः सागरश्चैव यत्रयत्रेच्छसि प्रियम्॥ 13-45-346 (83027) तत्र ते भविता कामं सान्निध्यं पयसोनिधेः। क्षीरोदनं च भुङ्ख त्वममृतेन समन्वितम्॥ 13-45-347 (83028) बन्धुभिः सहितः कल्पं ततो मामुपयास्यसि। अक्षया बान्धवाश्चैव कुलं गोत्रं च ते सदा॥ 13-45-348 (83029) भविष्यति द्विजश्रेष्ठ मयि भक्तिश्च शाश्वती। सान्निध्यं चाश्रमे नित्यं करिष्यामि द्विजोत्तम॥ 13-45-349 (83030) तिष्ठ वत्स यथाकामं नोत्कण्ठां च करिष्यति। स्मृतस्त्वया पुनर्विप्र करिष्यामि च दर्शनम्॥ 13-45-350 (83031) एवमुक्त्वा स भगवान्सूर्यकोटिसमप्रभः। ईशानः स वरान्दत्त्वा तत्रैवान्तरधीयत॥ 13-45-351 (83032) एवं दृष्टो मया कृष्ण देवदेवः समाधिना। तदवाप्तं च मे सर्वं यदुक्तं तेन धीमता॥ 13-45-352 (83033) प्रत्यक्षं चैव ते कृष्ण पश्य सिद्धान्व्यवस्थितान्। ऋषीन्विद्याधरान्यक्षान्गन्धर्वाप्सरसस्तथा॥ 13-45-353 (83034) पश्य वृक्षलतागुल्मान्सर्वपुष्पफलप्रदान्। सर्वर्तुकुसुमैर्युक्तान्सुखपत्रान्सुगन्धिनः॥ 13-45-354 (83035) सर्वमेतन्महाबाहो दिव्यभावसमन्वितम्। प्रसादाद्देवदेवस्य ईशअवरस्य महात्मनः॥ 13-45-355 (83036) वासुदेव उवाच। 13-45-356x (6854) एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य प्रत्यक्षमिव दर्शनम्। विस्मयं परमं गत्वा अब्रवं तं महामुनिम्॥ 13-45-356 (83037) धन्यस्त्वमसि विप्रेन्द्रि कस्त्वदन्योस्ति पुण्यकृत्। यस्य देवाधिदेवस्ते सान्निध्यं कुरुतेऽऽश्रमे॥ 13-45-357 (83038) अपि तावन्ममाप्येवं दद्यात्स भगवाञ्शिवः। दर्शं मुनिशार्दूल प्रसादं चापि शङ्करः॥ 13-45-358 (83039) उपमन्युरुवाच। 13-45-359x (6855) [द्रक्ष्यसे पुण्डरीकाक्ष महादेवं न संशयः। अचिरेणैव कालेन यथा दृष्टो मयाऽनघ॥ 13-45-359 (83040) चक्षुषा चैव दिव्येन पश्याम्यमितविक्रमम्। षष्ठे मासि महादेवं द्रक्ष्यसे पुरुषोत्तम॥ 13-45-360 (83041) षोडशाष्टौ वरांश्चापि प्राप्स्यसि त्वं महेश्वरात्। सपत्नीकाद्यदुश्रेष्ठ सत्यमेतद्ब्रवीमि ते॥ 13-45-361 (83042) अतीतानागतं चैव वर्तमानं च नित्यशः। विदितं मे महाबाहो प्रसादात्तस्य धीमतः॥] 13-45-362 (83043) एतान्सहस्रशश्चान्यान्समनुध्यातवान्हरः। कस्मात्प्रसादं भगवान्न कुर्यात्तव माधव॥ 13-45-363 (83044) त्वादृशेन हि देवानां श्लाघनीय समागमः। ब्रह्मणअयेनानृशंसेन श्रद्दधानेन चाप्युत। जप्यं तु ते प्रदास्यामि येन द्रक्ष्यसि शंकरम्॥ 13-45-364 (83045) श्रीकृष्ण उवाच। 13-45-365x (6856) अब्रवं तमहं ब्रह्मन्त्वत्प्रसादान्महामुने। द्रक्ष्ये दितिजसङ्घानां मर्दनं त्रिदशेश्वरम्॥ 13-45-365 (83046) एवं कथयतस्तस्य महादेवाश्रितां कथाम्। दिनान्यष्टौ ततो जग्मुर्मुहूर्तमिव भारत॥ 13-45-366 (83047) दिनेऽष्टमे तु विप्रेणि दीक्षितोऽहं यथाविधि। दण्डी मुण्डी कुशी चीरि घृताक्तो मेखलीकृतः॥ 13-45-367 (83048) मासमेकं फलाहारो द्वितीयं सलिलाशनः। तृतीयं च चतुर्थं च पञ्चमं चानिलाशः॥ 13-45-368 (83049) एकपादेन तिष्ठंश्च ऊर्ध्वबाहुरतन्द्रितः। तेजः सूर्यसहस्रस्य अपश्यं दिवि भारत॥ 13-45-369 (83050) तस्य मध्यगतं चापि तेजसः पाण्डुनन्दन। इन्द्रायुधपिनद्धाङ्गं विद्युन्मालागवाक्षकम्। नीलसैलचयप्रख्यं बलाकाभूषिताम्बरम्॥ 13-45-370 (83051) तत्र स्थितश्च भगवान्देव्या सह महाद्युतिः। तपसा तेजसा कान्त्या दीप्तया सह भार्यया॥ 13-45-371 (83052) रराज भगवांस्तत्र देव्या सह महेश्वरः। सोमेन सहितः सूर्यो यथा मेघस्थितस्तथा॥ 13-45-372 (83053) संहृष्टरोमा कौन्तेय विस्मयोत्फुल्ललोचनः। अपश्यं देवसङ्घानां गतिमार्तिहरं हरम्॥ 13-45-373 (83054) किरीटिनं गदिनं शूलपाणिं व्याघ्राजिनं जटिलं दण्डपाणिम्। पिनाकिनं वज्रिणं तीक्ष्णदंष्ट्रं शुभाङ्गदं व्यालयज्ञोपवीतम्॥ 13-45-374 (83055) दिव्यां मालामुरसाऽनेकवर्णां समुद्वहन्तं गुल्फदेशावलम्बाम्। चन्द्रं यथा परिविष्टं ससन्ध्यं वर्षात्यये तद्वदपश्यमेनम्॥ 13-45-375 (83056) प्रमथानां गणैश्चैव समन्तात्परिवारितम्। शरदीव सुदुष्प्रेक्ष्यं परिविष्टं दिवाकरम्॥ 13-45-376 (83057) एकादशशतान्येवं रुद्राणां वृषवाहनम् अस्तुवं नियतात्मानं कर्मभिः शुभकर्मिणम्॥ 13-45-377 (83058) आदित्या वसवः साध्या विश्वेदेवास्तथाऽश्विनौ। विश्वाभिः स्तुतिभिर्देवं विश्वदेवं समस्तुवन्॥ 13-45-378 (83059) शतक्रतुश्च भगवान्विष्णुश्चादितिनन्दनौ। ब्रह्मा रथन्तरं साम ईरयन्ति भवान्तिके॥ 13-45-379 (83060) योगीश्वराः सुबहवो योगदं पितरं गुरुम्। ब्रह्मर्षयश्च ससुतास्तथा देवर्षयश्च वै॥ 13-45-380 (83061) पृथिवीं चान्तरिक्षं च नक्षत्राणि ग्रहास्तथा। मासार्धमासा क्रतवो रात्रिः संवत्सराः क्षणाः॥ 13-45-381 (83062) मुहूर्ताश्च निमेपाश्च तथैव युगपर्ययाः। दिव्या राजन्नमस्यन्ति विद्याः सत्वविदस्तथा॥ 13-45-382 (83063) सनत्कुमारो देवाश्च इतिहासास्तथैव च। मरीचिरङ्गिरा अत्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः॥ 13-45-383 (83064) मनवः सप्त सोमश्च अर्थवा सबृहस्पतिः। भृगुर्दक्षः कश्यपश्च वसिष्ठः काश्य एव च॥ 13-45-384 (83065) छन्दांसि दीक्षा यज्ञाश्च दक्षिणाः पावको हविः। यज्ञोपगानि द्रव्याणि मूर्तिमन्ति युधिष्ठिर॥ 13-45-385 (83066) प्रजानां पालकाः सर्वे सरितः पन्नगा नगाः। देवानां मातरः सर्वादेवपत्न्य सकन्यकाः॥ 13-45-386 (83067) सहस्राणि मुनीनां च अयुतान्यर्बुदानि च। नमस्यन्ति प्रभुं शान्तं पर्वताःसागरा दिशः॥ 13-45-387 (83068) गन्धर्वाप्सरसश्चैव गीतवादित्रकोविदाः। दिव्यतालेषु गायन्तः स्तुवन्ति भवमद्भुतम्॥ 13-45-388 (83069) विद्याधरा दानवाश्च गुह्यका राक्षसास्तथा। सर्वाणि चैव भूतानि स्तावराणि चराणि च। नमस्यन्ति महाराज वाङ्मनः कर्मभिर्विभुम्॥ 13-45-389 (83070) पुरस्ताद्धिष्ठितः शर्वो ममासीस्त्रिदशेश्वरः॥ 13-45-390 (83071) पुरस्तद्धिष्ठितं दृष्ट्वा ममेशानं च भारत। सप्रजापतिशक्रान्तं जगन्मामभ्युदैक्षत॥ 13-45-391 (83072) ईक्षितुं च महादेवं न मे शक्तिरभूत्तदा। ततो मामब्रवीद्देवः पश्य कृष्ण वदस्व च॥ 13-45-392 (83073) त्वया ह्याराधितश्चाहं शतशोऽथ सहस्रशः। त्वत्समो नास्ति मे कश्चित्त्रिषु लोकषु वै प्रियः॥ 13-45-393 (83074) शिरसा वन्दिते देवे देवी प्रीता ह्युमा तदा। ततोऽहमब्रुवं स्थाणुं स्तुतं ब्रह्मादिभिः सुरैः॥ 13-45-394 (83075) कृष्ण उवाच। 13-45-395x (6857) नमोस्तु ते शाश्वत सर्वयोने ब्राह्माधिपं त्वामृषयो वदन्ति। तपश्च सत्वं च रजस्तमश्च त्वामेव सत्यं च वदन्ति सन्तः॥ 13-45-395 (83076) त्वं वै ब्रह्मा च रुद्रश्च वरुणोऽग्निर्मनुर्भवः। धाता त्वष्टा विधाता च त्वं प्रभुः सर्वतोमुखः॥ 13-45-396 (83077) त्वत्तो जातानि भूतानि स्थावराणि चराणि च। त्वया सृष्टमिदं कृत्स्नं त्रैलोक्यं सचराचरम्॥ 13-45-397 (83078) यानीन्द्रियाणीह मनश्च कृत्स्नं ये वायवः सप्ति तथैव चाग्नयः। ये देवसंस्थास्तव देवताश्च तस्मात्परं त्वामृषयो वदन्ति॥ 13-45-398 (83079) वेदाश्च यज्ञाः सोमश्च दक्षिणा पावको हविः। यज्ञोपगं च यत्किंचिद्भगवांस्तदसंशयम्॥ 13-45-399 (83080) इष्टं दत्तमधीतं व्रतानि नियमाश्च ये। ह्रीः कीर्तिः श्रीर्द्युतिस्तुष्टिः सिद्धिश्चैव तदर्पणी॥ 13-45-400 (83081) कामः क्रोधो भयं लोभो मदः स्तम्भोथ मत्सरः। आधयो व्याधयश्चैव भगवंस्तनवस्तव॥ 13-45-401 (83082) कृतिर्विकारः प्रणयः प्रधानं बीजमव्ययम्। मनसः परमा योनिः प्रभावश्चापि शाश्वतः॥ 13-45-402 (83083) अव्यक्तः पावनोऽचिन्त्यः सहस्रांशुर्हिरण्मयः। आदिर्गणानां सर्वेषां भवान्वैजीविताश्रयः॥ 13-45-403 (83084) महानात्मा मतिर्ब्रह्मा विश्वः शंभुः स्वयंभुवः। बुद्धिः प्रज्ञोपलब्धिश्चसंवित्ख्यातिर्धृतिः स्मृतिः॥ 13-45-404 (83085) पर्यायवाचकैः शब्दैर्महानात्मा विभाव्यते। त्वां बुद्ध्वा ब्राह्मणो वेदात्प्रमोहं विनियच्छति॥ 13-45-405 (83086) हृदयं सर्वभूतानां क्षेत्रज्ञस्त्वमृषिस्तुतः॥ 13-45-406 (83087) सर्वतः पाणिपादस्त्वं सर्वतोक्षिशिरोमुखः। सर्वतः श्रुतिमाँल्लोके सर्वमावृत्य तिष्ठसि॥ 13-45-407 (83088) फलं त्वमसि दिग्मांशोर्निमेषादिषु कर्मसु। त्वं वै प्रबार्चिः पुरुषः सर्वस्य हृदि संश्रितः। अणिमा महिमा प्राप्तिरीशानो ज्योतिरव्ययः॥ 13-45-408 (83089) त्वयि बुद्धिर्मतिर्लोकाः प्रपन्नाः संश्रिताश्च ये। ध्यानिनो नित्ययोगाश्च सत्यसत्वा जितेन्द्रियाः॥ 13-45-409 (83090) यस्त्वां ध्रुवं वेदयते गुहाशयं प्रभुं पुराणं पुरुषं विश्वरूपम्। हिरण्मयं बुद्धिमतां परां गतिं स बुद्धिमान्बुद्धिमतीत्य तिष्ठति॥ 13-45-410 (83091) विदित्वा सप्त सूक्ष्माणि षडङ्गं त्वां च मूर्तितः। प्रधानविधियोगस्थस्त्वामेव विशते बुधः॥ 13-45-411 (83092) एवमुक्ते मया पार्थ भवे चार्तिविनाशने। चराचरं जगत्सर्गं सिंहनादं तदाऽकरोत्॥ 13-45-412 (83093) तं विप्रसङ्घाश्च सुरासुराश्च नागाः पिशाचाः पितरो वयांसि। रक्षोगणा भूतगणाश्च सर्वे महर्षयश्चैव तदा प्रणेमुः॥ 13-45-413 (83094) मम मूर्ध्नि च दिव्यानां कुसुमानां सुगन्धिनाम्। राशयो निपतन्ति स्म वायुश्च सुसुखो ववौ॥ 13-45-414 (83095) निरीक्ष्य भगवान्देवीं ह्युमां मां च जगद्धितः। शतक्रतुं चाभिवीक्ष्य स्वयं मामाह शङ्करः॥ 13-45-415 (83096) विद्मः कृष्ण परां भक्तिमस्मासु तव शत्रुहन्। क्रियतामात्मनः श्रेयः प्रीतिर्हित्वयि मे परा॥ 13-45-416 (83097) वृणीष्वाष्टौ वरान्कृष्ण दाताऽस्मि तव सत्तम। ब्रूहि यादवशार्दूल यानिच्छसि सुदुर्लभान्॥ ॥ 13-45-417 (83098) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 45 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

युधिष्ठिर उवाच। ययाऽऽपगेय नामानि श्रुतानीह जगत्पतेः। पितामहेशाय विभो नामान्याचक्ष्य शम्भवे॥ 13-45-1 (83099) बभ्रवे विश्वरूपाय महाभाग्यं च तत्त्वतः। सुरासुरगुरौ देवे शंकरेऽव्यक्तयोनये॥ 13-45-2 (83100) भीष्म उवाच। 13-45-3x (6858) अशक्तोऽहं गुणान्यक्तुं महादेवस्य धीमतः। यो हि सर्वगतो देवो न च सर्वत्र दृश्यते॥ 13-45-3 (83101) ब्रह्मविष्णुसुरेशानां स्रष्टा च प्रभुरेव च। ब्रह्मादयः पिशाचान्ता यं हि देवा उपासते॥ 13-45-4 (83102) प्रकृतीनां परत्वेन पुरुषस्य च यः परः। चिन्त्यते यो योगविद्भिर्ऋषिभिस्तत्त्वदर्शिभिः। अक्षरं परमं ब्रह्म असच्च सदसच्च यः॥ 13-45-5 (83103) प्रकृतिं पुरुषं चैव क्षोभयित्वा स्वतेजसा। ब्रह्माणमसृजत्तस्माद्देवदेवः प्रजापतिः॥ 13-45-6 (83104) को हि शक्तो गुणान्वक्तं देवदेवस्य धीमतः। गर्भजन्मजरायुक्तो मर्त्यो मृत्युसमन्वितः॥ 13-45-7 (83105) को हि शक्तो भवं ज्ञातुं मद्विधः परमेश्वरम्। क्रते नारायणात्पुत्र शङ्कचक्रगदाधरात्॥ 13-45-8 (83106) एष विद्वान्गुणश्रेष्ठो विष्णुः परमदुर्जयः॥ दिव्यचक्षुर्महातेजा वीक्ष्यते योगचक्षुषा॥ 13-45-9 (83107) रुद्रभक्त्या तु कृष्णेन जगद्व्याप्तं महात्मना। तं प्रसाद्य तदा देवं बदर्यां किल भारत॥ 13-45-10 (83108) अर्थात्प्रियतरत्वं च सर्वलोकेषु वै तदा। प्राप्तवानेव राजेन्द्र सुवर्णाक्षान्महेश्वरात्॥ 13-45-11 (83109) पूर्णं वर्षसहस्रं तु तप्तवानेष माधवः। प्रसाद्य वरदं देवं चराचरगुरुं शिवम्॥ 13-45-12 (83110) युगेयुगे तु कृष्णेन तोषितो वै महेश्वरः। भक्त्या परमया चैव प्रीतश्चैव महात्मनः॥ 13-45-13 (83111) ऐश्वर्यं यादृसं तस्य जगद्योनेर्महात्मनः॥ तदयं दृष्टवान्साक्षात्पुत्रार्थे हरिरच्युतः॥ 13-45-14 (83112) यस्मात्परतरं चैव नान्यं पश्यामि भारत। व्याख्यातुं देवदेवस्य शक्तो नामान्यशषतः॥ 13-45-15 (83113) एष शक्तो महाबाहुर्वक्तुं भगवतो गुणान्। विभूतिं चैव कार्त्स्न्येन सत्यां माहेश्वरीं नृप॥ 13-45-16 (83114) वैशम्पायन उवाच। 13-45-17x (6859) 13-45-17 (83115) एवमुक्त्वा तदा भीष्मो वासुदेवं महायशाः। भवमाहात्म्यसंयुक्तमिदमाह पितामहः॥ 7-45-2 शिवाय विष्णुरूपायेति झ.पाठः॥ 7-45-3 तण्डिना ब्रह्मयोनिनेति झ.पाठः॥ 7-45-18 ते त्वया॥ 7-45-21 यज्ञवाहा इति छन्दसामेव विशेषणम्। छन्दांसि वै देवेभ्यो हव्यमूढ्व्रेति ब्राह्मणात् तेषां यज्ञवाहत्वसिद्धिः। स्तोभाः सामपूरणान्यक्षराणि हुंमा इत्यादीनि॥ 7-45-25 नरेन्द्रपुत्रीं ऋक्षराजस्य जाम्बवतो दुहितरम्॥ 7-45-26 अभ्यनुज्ञाय स्थितं मामिति शेषः। अथोचतुरित्यर्धः॥ 7-45-33 भस्मराशिभिरिति भस्मच्छन्नैरग्निभइः॥ 7-45-40 सम्प्रक्षालैः मैत्र्यादिभिश्चित्तशोधनं कुर्वद्भिः॥ 7-45-41 गोचारिणो गोवन्मुखेनैव चरन्तो हस्तव्यापारशून्या इत्यर्थः। मरीचिपाश्चन्द्ररश्मि पानेनैव जीवन्तः॥ 7-45-47 नियमाः अम्बुपानादयस्तैरेवाम्पुषैः क्षीरपैरित्यादिनामभिः ख्यातैः। प्रविशन्नेवापश्यमुपमन्युमिति शेषः॥ 7-45-58 समानां सवत्सरणामर्बुदं समार्वुदम्॥ 7-45-59 प्रहस्य मन्दारनाम्नः॥ 7-45-60 भगवता महादेवेन॥ 7-45-61 उत्पादितं तस्यैव दैत्यस्य हननार्थम्॥ 7-45-63 जीर्णं जीर्णतृणवद्व्यर्थमित्यर्थः॥ 7-45-64 वरदत्तस्य सर्वशस्त्रावध्यस्त्वं भवेति दत्तवरस्य॥ 7-45-77 सप्तकपालेन त्र्यम्बकदैवत्येन हेतुना। देवैः सप्तकपालेन रुद्रमिष्ट्वा आपो निर्मिता इत्यर्थः॥ 7-45-78 रुद्रप्रसादाज्जनयामासति शेषः॥ 7-45-81 मुसलेष्वयोग्रेषु काष्ठकीलेषु॥ 7-45-82 चरुद्रः चरोर्द्रवः मण्ड इति यावत्। चरुशब्दपूर्वाद्द्रवतेरन्येभ्योपि दृश्यत इति डः। भर्तारंविनापि चरुद्रवपानमात्रेण तव पुत्रो भविष्यतीत्यर्थः॥ 7-45-96 धूम्रश्चापि ममानुज इति ट.थ.पाठः॥ 7-45-109 पावनानां पवनाशिनाम्। वनाशानां अब्भक्षाणाम्॥ 7-45-112 प्रवद्य प्रपन्नो भव॥ 7-45-118 दुराधारः मनसि धर्तुमशक्यः 7-45-126 प्रवालाङ्कुरभूषणे वसन्तस्तेन कालोप्ययमेवेत्यर्थः 7-45-139 भूधरः शेषनागः॥ 7-45-146 सर्ववासकः सर्वस्याच्छादकः 7-45-161 अभवं सन्धिरार्षः॥ 7-45-165 भावा मैव। भवानि भूयासम्॥ 7-45-168 अनार्जवं वक्रम्। युगं कलियुगम्॥ 7-45-174 असारं नास्ति सारो यस्मादन्यस्तम्॥ 7-45-177 ईशे ईशस्य। भवने सत्तायाम्। को हेतुः का युक्तिः। ईशसत्त्वे प्रमाणं नास्तीत्यर्थः॥ 7-45-271 रथन्तरज्येष्ठे सामनी॥ 7-45-278 शुक्लं कर्म हिंसारहितो ध्यानादिधर्मः॥ 7-45-283 मिश्रिताय मिश्रितमालाय॥ 7-45-295 मुकुटे मुकुटाय॥ 7-45-296 त्रीणि नेत्राणीव नेत्राणि लोकयात्रानिर्वाहकाण्यग्निचन्द्रसूर्याख्यानि नेत्राणि यस्य तस्यै त्रिनेत्रनेत्राय। लोचने लोचनाय॥ 7-45-298 स्रष्टाराय औणादिकः सृजेत्वारन्। स्रष्ट्रे इत्यर्थः॥ 7-45-304 मायाय मायाविने॥ 7-45-325 कामेभ्यः कामान् काम्यमानान् अर्थान्॥ 7-45-333 षड्विंशकमिति ख्यातमिति ट.थ.पाठः॥ 7-45-336 तं त्वां प्रणम्य शइरसा प्रसाद्य प्रार्थये प्रभो इति ट.थ.पाठः॥ 7-45-375 परिविष्टं परिवेषवन्तम्॥

कृष्ण उवाच। मूर्ध्ना निपत्य नियतस्तेजःसन्निचये ततः। परमं हर्षमागत्य भगवन्तमथाब्रवम्॥ 13-46-1 (83116) धर्मे दृढत्वं युधि शत्रुघातं यशस्तथाऽग्र्यं परमं बलं च योगप्रियत्वं तव सन्निकर्षं वृणे सुतानां च शतं शतानि॥ 13-46-2 (83117) एवमस्त्विति तद्वाक्यं मयोक्तः प्राह शङ्करः॥ 13-46-3 (83118) ततो मां जगतो माता धारिणी सर्वपावनी। उवाचोमा प्रणिहिता शर्वाणी तपसां निधिः। दत्तो भगवता पुत्रः साम्बो नाम तवानघ॥ 13-46-4 (83119) मत्तोप्यष्टौ वरानिष्टान्गृहण त्वं ददामि ते। प्रणम्य शिरसा सा च मयोक्ता पाण्डुनन्दन॥ 13-46-5 (83120) द्विजेष्वकोपं पितृतः प्रसादं शतं सुतानां परमं च भोगम्। कुले प्रीतिं मातृतश्च प्रसादं- शमप्राप्तिं प्रवृणे चापि दाक्ष्यम्॥ 13-46-6 (83121) उमोवाच। 13-46-7x (6860) एवं भविष्यत्यमरप्रभाव नाहं मृषा जातु वदे कदाचित्। भार्यासहस्राणि च षोडशैव तासु प्रियत्वं च तथाऽक्षयं 13-46-7 (83122) प्रीतिं चाग्र्यां बान्धवानां सकाशा- द्ददामि तेऽहं वपुषः काम्यतां च। भोक्ष्यन्ते वै सप्ततिं वै शतानि गृहे तुभ्यमतिथीनां च नित्यम्॥ 13-46-8 (83123) वासुदेव उवाच। 13-46-9x (6861) एवं दत्त्वा वरान्देवो मम देवी च भारत। अन्तर्हितः क्षणे तस्मिन्सगणो भीमपूर्वज॥ 13-46-9 (83124) एतदत्यद्भुतं पूर्वं ब्राह्मणायातितेजसे। उपमन्यवे मया कृत्स्नं व्याख्यातं पार्थिवोत्तम। नमस्कृत्वा तु स प्राह देवदेवाय सुव्रत॥ 13-46-10 (83125) नास्ति शर्वसमो देवो नास्ति शर्वसमा गतिः। नास्ति शर्वसमो दाने नास्ति शर्वसमो रणे॥ ॥ 13-46-11 (83126) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षट्चत्वारिंशोऽध्यायः॥ 46 ॥

उपमन्युरुवाच। ऋषिरासीत्कृते तात तण्डिरित्येव विश्रुतः। दशवर्षसहस्राणि तेन देवः समाधिना॥ 13-47-1 (83127) आराधितोऽभूद्भक्तेन तस्योदर्कं निशामय। स दृष्टवान्महादेवमस्तौषीच्च स्तवैर्विभुम्॥ 13-47-2 (83128) [इति तण्डिस्तपोयोगात्परमात्मानमव्ययम्। चिन्तयित्वा महात्मानमिदमाह सुविस्मितः॥ 13-47-3 (83129) यं पठन्ति सदा साङ्ख्याश्चिन्तयन्ति च योगिनः। परं प्रधानं पुरुषमधिष्ठातारमीश्वरम्। 13-47-4 (83130) उत्पत्तौ च विनाशे च कारणं यं विदुर्बुधाः। देवासुरमुनीनां च परं यस्मान्न विद्यते॥ 13-47-5 (83131) अजं तमहमीशानमनादिनिधनं प्रभुम्। अत्यन्तसुखिनं देवमनघं शरणं व्रजे॥ 13-47-6 (83132) एवं ब्रुवन्नेव तदा ददर्श तपसान्निधिम्। तमव्ययमनौपम्यमचिन्त्यं शाश्वतं ध्रुवम्॥ 13-47-7 (83133) निष्कलं सकलं ब्रह्म निर्गुणं गुणगोचरम्। योगिनां परमानन्दमक्षरं मोक्षसंज्ञितम्॥ 13-47-8 (83134) मनोरिन्द्राग्निमरुतां विश्वस्य ब्रह्मणो गतिम्। अग्राह्यमचलं शुद्धं बुद्धिग्राह्यं मनोमयम्॥ 13-47-9 (83135) दुर्विज्ञेयमसङ्ख्ये दुष्प्रापमकृतात्मभिः। योनि विश्वस्य जगतस्तमसः परतः परम्॥ 13-47-10 (83136) यः प्राणवन्तमात्मानं ज्योतिर्जीवस्थितं मनः। तं देवं दर्शनाकाङ्क्षी बहून्वर्षगणानृषिः। तपस्युग्रे स्थितो भूत्वा दृष्ट्वा तुष्टाव चेश्वरम्॥] 13-47-11 (83137) तण्डिरुवाच। 13-47-12x (6862) पवित्राणां पवित्रस्त्वं गतिर्गतिमतांवर॥ 13-47-12 (83138) अत्युग्रं तेजसां तेजस्तपसां परमं तपः। विश्वावसुहिरण्याक्षपुरुहूतनमस्तृत॥ 13-47-13 (83139) भूरिकल्याणद विभो परं सत्यं नमोस्तु ते। जातीमरणभीरूणां यतीनां यततां विभो॥ 13-47-14 (83140) निर्वाणद सहस्रांशो नमस्तेऽस्तु सुखाश्रय। ब्रह्मा शतक्रतुर्विष्णुर्विश्वेदेवा महर्षयः॥ 13-47-15 (83141) न विदुस्त्वां तु तत्त्वेन कुतो वेत्स्यामहे वयम्। त्वत्तः प्रवर्तते सर्वं त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम्॥ 13-47-16 (83142) कालाख्यः पुरुषाख्यश्च ब्रह्माख्यश्च त्वमेव हि। तनवस्ते स्मृतास्तिस्रः पुराणज्ञैः सुरर्षिभिः॥ 13-47-17 (83143) अधिपौरुषमध्यात्ममधिभूताधिदैवतम्। अधिलोकाधिविज्ञानमधियज्ञस्त्वमेव हि॥ 13-47-18 (83144) त्वां विदित्वाऽऽत्मदेवस्थं दुर्विदं दैवतैरपि। विद्वांसो यान्ति निर्मुक्ताः परं भावमनामयम्॥ 13-47-19 (83145) अनिच्छतस्तव विभो जन्ममृत्युरनेकतः। द्वारं तु स्वर्गमोक्षाणामाक्षेप्ता त्वं ददासि च॥ 13-47-20 (83146) त्वं वै स्वर्गश्च मोक्षश्च कामः क्रोधस्त्वमेव च। सत्वं रजस्ममश्चैव अधश्चोर्ध्वं त्वमेव हि॥ 13-47-21 (83147) ब्रह्मा भवश्च विष्णुश्च स्कन्देन्द्रौ सविता यमः। वरुणेन्दू मनुर्धाता विधाता त्वं धनेश्वरः॥ 13-47-22 (83148) भूर्वायुः सलिलाग्निश्च खं वाग्बुद्धिः स्थितिर्मतिः। कर्म सत्यानृते चोभे त्वमेवास्ति च नास्ति च॥ 13-47-23 (83149) इन्द्रियाणीन्द्रियार्थाश्च प्रकृतिभ्यः परं ध्रुवम्। विश्वाविश्वपरो भावश्चिन्त्याचिन्त्यस्त्वमेव हि॥ 13-47-24 (83150) यच्चैतत्परमं ब्रह्म यच्च तत्परमं पदम्। या गतिः साङ्ख्ययोगानां स भवान्नात्र संशयः॥ 13-47-25 (83151) नूनमद्य कृतार्थाः स्म नूनं प्राप्ताः सतां गतिम्। यां गतिं प्रार्तयन्तीह ज्ञाननिर्मलबुद्धयः॥ 13-47-26 (83152) अयो मूढाः स्म सुचिरमिमं कालमचेतसा। यन्न विद्मः परं देवं शाश्वतं यं विदुर्बुधाः॥ 13-47-27 (83153) सेयमासादिता साक्षात्त्वद्भक्तिर्जन्मभिर्मया। भक्तानुग्रहकृद्देवो यं ज्ञात्वाऽमृतमश्नुते॥ 13-47-28 (83154) देवासुरमुनीनां तु यच्च गुह्यं सनातनम्। गुहायां निहितं ब्रह्मि दुर्विज्ञेयं मुनेरपि॥ 13-47-29 (83155) स एष भगवान्देवः सर्वकृत्सर्वतोमुखः। सर्वात्मा सर्वदर्शी च सर्वगः सर्ववेदिता॥ 13-47-30 (83156) देहकृद्देहभृद्देही देहभुग्देहिनां गतिः। प्राणकृत्प्राणभृत्प्राणी प्राणदः प्राणिनां गतिः॥ 13-47-31 (83157) अध्यात्मगतिरिष्टानां ध्यायिनामात्मवेदिनाम्। अपुनर्भवकामानां या गतिः सोऽयमीश्वरः॥ 13-47-32 (83158) अयं च सर्वभूतानां शुभाशुभगतिप्रदः। अयं च जन्ममरणे विदध्यात्सर्वजन्तुषु। अयं संसिद्धिकामानां या गतिः सोयमीस्वरः। 13-47-33 (83159) भूराद्यान्सर्वभुवनानुत्पाद्य सदिवौकसः। दधाति देवस्तनुभिरष्टाभिर्यो बिभर्ति च॥ 13-47-34 (83160) अतः प्रवर्तते सर्वमस्मिन्सर्वं प्रतिष्ठितम्। अस्मिंश्च प्रलयं याति अयमेकः सनातनः॥ 13-47-35 (83161) अयं स सत्यकामानां सत्यलोकः परं सताम्। अपवर्गश्च मुक्तानां कैवल्यं चात्मवेदिनाम्॥ 13-47-36 (83162) अयं ब्रह्मादिभिः सिद्धैर्गुहायां गोपितः प्रुभुः। देवासुरमनुष्याणामप्रकाशो भवेदिति॥ 13-47-37 (83163) तं त्वां देवासुरनरास्तत्त्वेन न विदुर्भवम्। मोहिताः खल्वनेनैव हृदिस्थेनाप्रकाशिना 13-47-38 (83164) ये चैनं प्रतिपद्यन्ते भक्तियोगेन भाविताः। तेषामेवात्मनात्मानं दर्शयत्येष हृच्छयः॥ 13-47-39 (83165) यं ज्ञात्वा न पुनर्जन्म मरणं चापि विद्यते। यं विदित्वा परं वेद्यं वेदितव्यं न विद्यते॥ 13-47-40 (83166) यं लब्ध्वा परमं लाभं नाधिकं मन्यते बुधः। यां सूक्ष्मां परमां प्राप्तिं गच्छन्नव्ययमक्षयम्॥ 13-47-41 (83167) यं साङ्ख्या गुणतत्त्वज्ञाः साङ्ख्यशास्त्रविशारदाः। सूक्ष्मज्ञानतराः सूक्ष्मं ज्ञात्वा मुच्यन्ति बन्धनैः 13-47-42 (83168) यं च वेदविदो वेद्यं वेदान्ते च प्रतिष्ठितम्। प्राणायामपरा नित्यं यं विशन्ति जपन्ति च॥ 13-47-43 (83169) ओंकाररथमारुह्य ते विशन्ति महेश्वरम्। अयं स देवयानानामादित्यो द्वारमुच्यते॥ 13-47-44 (83170) अयं च पितृयानानां चन्द्रमा द्वारमुच्यते। एष काष्ठा दिशश्चैव संवत्सरयुगादि च॥ 13-47-45 (83171) दिव्यादिव्यः परो लाभ अयने दक्षिणोत्तरे। एनं प्रजापतिः पूर्वमाराध्य बहुभिः स्तवैः॥ 13-47-46 (83172) प्रजार्थं वरयामास नीललोहितसंज्ञितम्। क्रग्भिर्यमनुशासन्ति तत्त्वे कर्मणि बह्वृचाः॥ 13-47-47 (83173) यजुर्भिर्यत्त्रिधा वेद्यं जुह्वत्यध्वर्यवोऽध्वरे। सामभिर्यं च गायन्ति सामगाः शुद्धबुद्धयः॥ 13-47-48 (83174) ऋतं सत्यं परं ब्रह्म स्तुवन्त्याथर्वणा द्विजाः। यज्ञस्य परमा योनिः परिश्चायं परः स्मृतः॥ 13-47-49 (83175) रात्र्यहः श्रोत्रनयनः पक्षमासशिरोभुजः। ऋतुवीर्यस्तपोधैर्यो ह्यब्दगुह्योरुपादवान्॥ 13-47-50 (83176) मृत्युर्यमो हुताशश्च कालः संहारवेगवान्। कालस्य परमा योनिः कालश्चायं सनातनः॥ 13-47-51 (83177) चन्द्रादित्यौ सनक्षत्रौ ग्रहाश्च सह वायुना। ध्रुवः सप्तर्षयश्चैव भुवनाः सप्त एव च॥ 13-47-52 (83178) प्रधानं महदव्यक्तं विशेषान्तं सवैकृतम्। ब्रह्मादिस्तम्बपर्यन्तं भूतादि सदसच्च यत्॥ 13-47-53 (83179) अष्टौ प्रकृतयश्चैव प्रकृतिभ्यश्च यः परः। अस्य देवस्य यद्भागं कृत्स्नं सम्परिवर्तते॥ 13-47-54 (83180) एतत्परममानन्दं यत्तच्छाश्वतमेव च। एषा गतिर्विरक्तानामेष भावः परः सताम्॥ 13-47-55 (83181) एतत्पदमनुद्विग्नमेतद्ब्रह्म सनातनम्। शास्त्रवेदाङ्गविदुषामेतद्ध्यानं परं पदम्॥ 13-47-56 (83182) इयं सा परमा काष्ठा इयं सा परमा कला। इयं सा परमा सिद्धिरियं सा परमा गतिः॥ 13-47-57 (83183) इयं सा परमा शान्तिरियं सा निर्वृतिः परा। यं प्राप्य कृतकृत्याः स्म इत्यमन्यन्त योगिनः॥ 13-47-58 (83184) इयं तुष्टिरियं सिद्धिरियं श्रुतिरियं स्मृतिः। अध्यात्मगतिरिष्टानां विदुषां प्राप्तिरव्यया॥ 13-47-59 (83185) यजतां कामयानानां मखैर्विपुलदक्षिणैः। या गतिर्यज्ञशीलानां सा गतिस्त्वं न संशयः॥ 13-47-60 (83186) सम्यग्योगजपैः शान्तिर्नियमैर्देहतापनैः। तप्यतां या गतिर्देव परमा सा गतिर्भवान्॥ 13-47-61 (83187) कर्मन्यासकृतानां च विरक्तानां ततस्ततः। या गतिर्ब्रह्मिसदने सा गतिस्त्वं सनातन॥ 13-47-62 (83188) अपुनर्भवकामानां वैराग्ये वर्ततां च या। प्रकृतीनां लयानां च सा गतिस्त्वं सनातन॥ 13-47-63 (83189) ज्ञानविज्ञानयुक्तानां निरुपाख्या निरञ्जना। कैवल्या या गतिर्देव परमा सा गतिर्भवान्॥ 13-47-64 (83190) वेदशास्त्रपुराणोक्ताः पञ्च ता गतयः स्मृताः। त्वत्प्रसादाद्धि लभ्यन्ते न लभ्यन्तेऽन्यथा विभो॥ 13-47-65 (83191) इति तण्डिस्तपोराशिस्तुष्टावेसानमात्मना। जगौ च परमं ब्रह्म यत्पुरा लोककृज्जगौ॥ 13-47-66 (83192) उपमन्युरुवाच। 13-47-67x (6863) एवं स्तुतो महादेवस्तण्डिना ब्रह्मवादिना। उवाच भगवान्देव उमया सहितः प्रभुः॥ 13-47-67 (83193) ब्रह्मा शतक्रतुर्विष्णुर्विश्वेदेवा महर्षयः। न विदुस्त्वामिति ततस्तुष्टः प्रोवाच तं शिवः॥ 13-47-68 (83194) अक्षयश्चाव्ययश्चैव भविता दुःखवर्जितः। यशस्वी तेजसा युक्तो दिव्यज्ञानसमन्वितः॥ 13-47-69 (83195) ऋषीणामभिगम्यश्च सूत्रकर्ता सुतस्तव। मत्प्रसादाद्द्विजश्रेष्ठ भविष्यति न संशयः॥ 13-47-70 (83196) कं वा कामं ददाम्यद्य ब्रूहि यद्वत्स काङ्क्षसे। प्राञ्जलिः स उवाचेदं त्वयि भक्तिर्दृढाऽस्तु मे॥ 13-47-71 (83197) उपमन्युरुवाच। 13-47-72x (6864) एतान्दत्त्वा वरान्देवो वन्द्यमानः सुरर्षिभिः। स्तूयमानश्च विबुधैस्तत्रैवान्तरधीयत॥ 13-47-72 (83198) अन्तर्हिते भगवति सानुगे यादवेश्वर। ऋषिराश्रममागम्य ममैतत्प्रोक्तवानिह॥ 13-47-73 (83199) यानि च प्रथितान्यादौ तण्डिराख्यातवान्मम मानानि मानवश्रेष्ठ तानि त्वं शृणु सिद्धये॥ 13-47-74 (83200) दश नामसहस्राणि देवेष्वाह पितामहः। सर्वस्य शास्त्रेषु तथा दश नामशतानि च॥ 13-47-75 (83201) गुह्यानीमानि नामानि तण्डिर्भगवतोऽच्युत। देवप्रसादाद्देवेशः पुरा प्राह महात्मने॥ ॥ 13-47-76 (83202) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 47 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-47-2 उदर्कं फलोदयम्॥ 7-47-27 अचेतसा अज्ञानेन ॥ 7-47-42 सूक्ष्मं लिङ्गं ज्ञानेन तरन्त्यतिकम्य गच्छन्ति ते सूक्ष्मज्ञानतराः॥

वासुदेव उवाच। ततः स प्रयतो भूत्वा मम तात युधिष्ठिर। प्राञ्जलिः प्राह विप्रर्षिर्नामसङ्ग्रहमादितः॥ 13-48-1 (83203) उपमन्युरुवाच। 13-48-2x (6865) ब्रह्मप्रोक्तैर्ऋषिप्रोक्तैर्वेदवेदाङ्गसम्भवै। सर्वलोकेषु विख्यातं स्तुत्यं स्तोष्यामि नामभिः॥ 13-48-2 (83204) महद्भिर्विहितैः सत्यैः सिद्धैः सर्वार्थसाधकैः। ऋषिणा तण्डिना भक्त्या कृतैर्वेदकृतात्मना॥ 13-48-3 (83205) यथोक्तैः साधुभिः ख्यातैर्मुनिभिस्तत्त्वदर्शिभिः। प्रवरं प्रथमं स्वर्ग्यं सर्वभूतहितं शुभम्॥ 13-48-4 (83206) श्रुतेः सर्वत्र जगति ब्रह्मलोकावतारितैः। सत्यैस्तत्परमं ब्रह्मि ब्रह्मप्रोक्तं सनातनम्। वक्ष्ये यदुकुलश्रेष्ठ शृणुष्वावहितो मम॥ 13-48-5 (83207) वरयैनं भवं देवं भक्तस्त्वं परमेश्वरम्। तेन ते श्रावयिष्यामि यत्तद्ब्रह्म सनातनम्॥ 13-48-6 (83208) न शक्यं विस्तरात्कृत्स्नं वक्तुं सर्वस्य केनचित्। युक्तेनापि विभूतीनामपि वर्षशतैरपि॥ 13-48-7 (83209) यस्यादिर्मध्यमन्तं च सुरैरपि न गम्यते। कस्तस्य शक्नुयाद्वक्तं गुणान्कार्त्स्न्येन माधव॥ 13-48-8 (83210) किन्तु देवस्य महतः संक्षिप्तार्थपदाक्षरम्। शक्तितश्चरितं वक्ष्ये प्रसादात्तस्य धीमतः॥ 13-48-9 (83211) अप्राप्य तु ततोऽनुज्ञां न शक्यः स्तोतुमीश्वरः। यदा तेनाभ्यनुज्ञातः स्तुतो वै स तदा मया॥ 13-48-10 (83212) अनादिनिधनस्याहं जगद्योनेर्महात्मनः। नाम्नां कञ्चित्समुद्देशं वक्ष्याम्यव्यक्तयोनिनः॥ 13-48-11 (83213) वरदस्य वरेण्यस्य विश्वरूपस्य धीमतः। शृणु नाम्नां चयं कृष्ण यदुक्तं पद्मयोनिना॥ 13-48-12 (83214) दश नामसहस्राणि यान्याह प्रपितामहः। तानि निर्मथ्य मनसा दध्नो घृतमिवोद्धृतम्॥ 13-48-13 (83215) गिरेः सारं यथा हेम पुष्पसारं यथा मधु। घृतात्सारं यथा मण्डस्तथैतत्सारमुद्धृतम्। 13-48-14 (83216) सर्वपापापहमिदं चतुर्वेदसमन्वितम्। प्रयत्नेनाधिगन्तव्यं धार्यं च प्रयतात्मना॥ 13-48-15 (83217) माङ्गल्यं पौष्टिकं चैव रक्षोघ्नं पावनं महत्॥ 13-48-16 (83218) इदं भक्ताय दातव्यं श्रद्दघानास्तिकाय च। नाश्रद्दधानरूपाय नास्तिकायाजितात्मने॥ 13-48-17 (83219) यश्चाभ्यसूयते देवं कारणात्मानमीश्वरम्। स कृष्ण नरकं याति सहपूर्वैः सहात्मजैः॥ 13-48-18 (83220) इदं ध्यानमिदं योगमिदं ध्येयमनुत्तममम्। इदं जप्यमिदं ज्ञानं रहस्यमिदमुत्तम्॥ 13-48-19 (83221) यं ज्ञात्वा अन्तकालेऽपि गच्छेत परमां गतिम्। पवित्रं मङ्गलं मेध्यं कल्याणमिदमुत्तमम्॥ 13-48-20 (83222) इदं ब्रह्मा पुरा कृत्वा सर्वलोकपितामहः। सर्वस्तवानां राजत्वे दिव्यानां समकल्पयत्॥ 13-48-21 (83223) तदाप्रभृति चैवायमीश्वरस्य महात्मनः। स्तवराज इति ख्यातो जगत्यमरपूजितः॥ 13-48-22 (83224) ब्रह्मलोकादयं स्वर्गे स्तवराजोऽवतारितः। यतस्तण्डिः पुरा प्राप तेन तण्डिकृतोऽभवत्॥ 13-48-23 (83225) स्वर्गाच्चैवात्र भूर्लोकं तण्डिना ह्यवतारितः। सर्वमङ्गलमाङ्गल्यं सर्वपापप्रणाशनम्॥ 13-48-24 (83226) निगदिष्ये महाबाहो स्तवानामुत्तमं स्तवम्। ब्रह्मणामपि यद्ब्रह्म पराणामपि यत्परम्॥ 13-48-25 (83227) तेजसामपि यत्तेजस्तपसामपि यत्तपः। शान्तीनामपि या शान्तिर्द्युतीनामपि या द्युतिः॥ 13-48-26 (83228) दान्तानामपि यो दान्तो धीमतामपि या च धीः। देवानामपि यो देव ऋषीणामपि यस्त्वृषिः॥ 13-48-27 (83229) यज्ञानामपि यो यज्ञः शिवानामपि यः शिवः। रुद्राणामपि यो रुद्रः प्रभा प्रभवतामपि॥ 13-48-28 (83230) योगिनामपि यो योगी कारणानां च कारणम्। यतो लोकाः सम्भवन्ति नभवन्ति यतः पुनः॥ 13-48-29 (83231) सर्वभूतात्मभूतस्य हरस्यामिततेजसः। अष्टोत्तरसहस्रं तु नाम्नां शर्वस्य मे शृणु। यच्छ्रुत्वा मनुजव्याघ्र सर्वान्कामानवाप्स्यसि॥ 13-48-30 (83232) स्थिरः स्थाणुः प्रभुर्भानुः, प्रवरो वरदो वरः। सर्वात्मा सर्वविख्यातः सर्वः सर्वकरो भवः॥ 13-48-31 (83233) जटी चर्मीं शिखी खङ्गी सर्वाङ्गः सर्वभावनः। हरश्च हरिणाक्षश्च सर्वभूतहरः प्रभुः॥ 13-48-32 (83234) प्रवृत्तिश्च निवृत्तिश्च नियतः शाश्वतो ध्रुवः। श्मशानवासी भगवान्खचरो गोचरोऽर्दनः॥ 13-48-33 (83235) अभिवाद्यो महाकर्मा तपस्वी भूतभावनः। उन्मत्तवेषप्रच्छन्नः सर्वलोकप्रजापतिः॥ 13-48-34 (83236) महारूपो महाकायो वृषरूपो महायशाः। महात्मा सर्वभूतात्मा विश्वरूपो महाहनुः॥ 13-48-35 (83237) लोकपालोऽन्तर्हितात्मा प्रसादो हयगर्दभिः। पवित्रं च महांश्चैव नियमो नियमाश्रितः॥ 13-48-36 (83238) सर्वकर्मा स्वयंभूत आदिरादिकरो निधिः। सहस्राक्षो विशालाक्षः सोमो नक्षत्रसाधकः॥ 13-48-37 (83239) चन्द्रः सूर्यः शनिः केतुर्ग्रहो ग्रहपतिर्वरः। अत्रिरत्र्या नमस्कर्ता मृगबाणार्पणोऽनघः॥ 13-48-38 (83240) महातपा घोरतपा अदीनो दीनसाधकः। संवत्सरकरो मन्त्रः प्रमाणं परमं तपः॥ 13-48-39 (83241) योगी योज्यो महाबीजो महारेता महाबलः। सुवर्णरेताः सर्वज्ञः सुबीजो बीजवाहनः॥ 13-48-40 (83242) दशबाहुस्त्वनिमिषो नीलकण्ठ उमापतिः। विश्वरूपः स्वयं श्रेष्ठो बलवीरो बलो गणः॥ 13-48-41 (83243) गणकर्ता गणपतिर्दिग्वासाः काम एव च। मन्त्रवित्परमो मन्त्रः सर्वभावकरो हरः॥ 13-48-42 (83244) कमण्डलुधरो धन्वी बाणहस्तः कपालवान्। अशनी शतघ्नी खङ्गी पट्टिशी चायुधी महान्॥ 13-48-43 (83245) स्रुवहस्तः सुरूपश्च तेजस्तेजस्करो निधिः। उष्णीषी च सुवक्त्रश्च उदग्रो विनतस्तथा॥ 13-48-44 (83246) दीर्घश्च हरिकेशश्च सुतीर्थः कुष्ण एव च। शृगालरूपः सिद्धार्थो मुण्डः सर्वशुभंकरः॥ 13-48-45 (83247) अजश्च बहुरूपश्च गन्धधारी कपर्द्यपि। ऊर्ध्वरेता ऊर्ध्वलिङ्ग ऊर्ध्वशायी नभःस्थलः॥ 13-48-46 (83248) त्रिजटी चीरवासाश्च रुद्रः सेनापतिर्विभुः। अहश्चरो नक्तंचरस्तिग्ममन्युः सुवर्चसः॥ 13-48-47 (83249) गजहा दैत्यहा कालो लोकधाता गुणाकरः। सिंहशार्दूलरूपश्चि आर्द्रचर्माम्बरावृतः॥ 13-48-48 (83250) कालयोगी महानादः सर्वकामश्चतुष्पथः। निशाचरः प्रेतचारी भूतचारी महेश्वरः॥ 13-48-49 (83251) बहुभूतो बहुधरः स्वर्भिनुरमितो गतिः। नृत्यप्रियो नित्यनर्तो नर्तकः सर्वलालसः॥ 13-48-50 (83252) घोरो महातपाः पाशो नित्यो गिरिरुहो नभः। सहस्रहस्तो विजयो व्यवसायो ह्यतन्द्रितः॥ 13-48-51 (83253) अधर्षणो धर्षणात्मा यज्ञहा कामनाशकः। दक्षयागापहारी च सुसहो मध्यमस्तथा॥ 13-48-52 (83254) तेजोपहारी बलहा मुदितोऽर्थोऽजितो वरः। गम्भीरघोषो गम्भीरो गम्भीरबलवाहनः॥ 13-48-53 (83255) न्यग्रोधरूपो न्यग्रोधो वृक्षकर्णस्थितिर्विभुः। सुतीक्ष्णदशनश्चैव महाकायो महाननः॥ 13-48-54 (83256) विष्वक्सेनो हरिर्यज्ञः संयुगापीडवाहनः। तीक्ष्णतापश्च हर्यश्वः सहायः कर्मकालवित्॥ 13-48-55 (83257) विष्णुप्रसादितो यज्ञः समुद्रो वडवामुखः। हुताशनसहायश्च प्रशान्तात्मा हुताशनः॥ 13-48-56 (83258) उग्रतेजा महातेजा जन्यो विजयकालवित्। ज्योतिषामयनं सिद्धिः सर्वविग्रह एव च॥ 13-48-57 (83259) शिंखी मुण्डी जटी ज्वाली मूर्तिजो मूर्धगो बली। वेणवी पणवी ताली खली कालकटंकटः॥ 13-48-58 (83260) नक्षत्रविग्रहमतिर्गुणबुद्धिर्लयो गमः। प्रजापतिर्विश्वबाहुर्विभागः सर्वगोमुखः॥ 13-48-59 (83261) विमोचनः सुसरणो हिरण्यकवचोद्भवः॥ मेढ्रजो बलचारी च महीचारी स्रुतस्तथा॥ 13-48-60 (83262) सर्वतूर्यनिनादी च सर्वातोद्यपरिग्रहः। व्यालरूपो गुहावासी गुहो माली तरङ्गवित्॥ 13-48-61 (83263) त्रिदशस्त्रिकालधृक्कर्मसर्वबन्धविमोचनः। बन्धनस्त्वसुरेन्द्राणां युधि शत्रुविनाशनः॥ 13-48-62 (83264) साङ्ख्यप्रसादो दुर्वासाः सर्वसाधुनिषेवितः। प्रस्कन्दनो विभागज्ञो अतुल्यो यज्ञभागवित्॥ 13-48-63 (83265) सर्ववासः सर्वचारी दुर्वासा वासवोऽमरः। हैमो हेमकरो यज्ञः सर्वंधारी धरोत्तमः॥ 13-48-64 (83266) लोहिताक्षो महाक्षश्च विजयाक्षो विशारदः। सङ्ग्रहो निग्रहः कर्ता सर्पचीरनिवासनः॥ 13-48-65 (83267) मुख्योऽमुख्यश्च देहश्च काहलिः सर्वकामदः। सर्वकासप्रसादश्च सुबलो बलरूपधृत्॥ 13-48-66 (83268) सर्वकामवरश्चैव सर्वदः सर्वतोमुखः। आकाशनिर्विरूपश्च निपाती ह्यवशः खगः॥ 13-48-67 (83269) रौद्ररूपोंऽशुरादित्यो बहुरश्मिः सुवर्चसी। वसुवेगो महावेगो मनोवेगो निशाचरः॥ 13-48-68 (83270) सर्ववासी श्रियावासी उपदेशकरोऽकरः। मुनिरात्मनिरालोकः सम्भग्नश्च सहस्रदः॥ 13-48-69 (83271) पक्षी च पक्षरूपश्च अतिदीप्तो विशाम्पतिः। उन्मादो मदनः कामो ह्यश्वत्थोऽर्थकरो यशः॥ 13-48-70 (83272) वामदेवश्च वामश्च प्राग्दक्षिणश्च वामनः। सिद्धयोगी महर्षिश्च सिद्धार्थः सिद्धसाधकः॥ 13-48-71 (83273) भिक्षुश्च भिक्षुरूपश्च विपणो मृदुरव्ययः। महासेनो विशाखश्च षष्टिभागो गवांपतिः॥ 13-48-72 (83274) वज्रहस्तश्च विष्कम्भी चमूस्तम्भन एव च। वृत्तावृत्तकरस्तालो मधुर्मधुकलोचनः॥ 13-48-73 (83275) वाचस्पत्यो वाजसनो नित्यमाश्रमपूजितः। ब्रह्मचारी लोकचारी सर्वचारी विचारवित्॥ 13-48-74 (83276) ईशान ईश्वरः कालो निशाचारी पिनाकवान्। निमित्तस्थो निमित्तं च नन्दिर्नन्दिकरो हरिः॥ 13-48-75 (83277) नन्दीश्वरश्च नन्दी च नन्दनो नन्दिवर्धनः। भगहारी निहन्ता च कालो ब्रह्मा पितामहः॥ 13-48-76 (83278) चतुर्मुखो महालिङ्गश्चारुलिङ्गस्तथैव च। लिङ्गाध्यक्षः सुराध्यक्षो योगाध्यक्षो युगावहः॥ 13-48-77 (83279) बीजाध्यक्षो बीजकर्ता अव्यात्माऽनुगतो बलः। इतिहासः सकल्पश्च गौतमोऽथ निशाकरः॥ 13-48-78 (83280) दम्भो ह्यदम्भो वैदम्भो वश्यो वशकरः कलिः। लोककर्ता पशुपतिर्महाकर्ता ह्यनौषधः॥ 13-48-79 (83281) अक्षरं परमं ब्रह्मि बलवच्छक्र एव च। नीतिर्ह्यनीतिः शुद्धात्मा शुद्धो मान्यो गतागतः॥ 13-48-80 (83282) बहुप्रसादः सुस्वप्नो दर्पणोऽथ त्वभित्रजित्। वेदकारो मन्त्रकारो विद्वान्समरमर्दनः॥ 13-48-81 (83283) महामेघनिवासी च महाघोरो वशीकरः। अग्निज्वालो महाज्वालो अतिधूम्रो हुतो हिवः॥ 13-48-82 (83284) वृषणः शंकरो नित्यं वर्चस्वी धूमकेतनः। नीलस्तथाङ्गलुब्धश्च शोभनो निरवग्रहः॥ 13-48-83 (83285) स्वस्तिदः स्वस्तिभावश्च भागी भागकरो लघुः। उत्सङ्गश्च महाङ्गश्चि महागर्भपरायणः॥ 13-48-84 (83286) कृष्णवर्णः सुवर्णश्च इन्द्रियं सर्वदेहिनाम्। महापादो महाहस्तो महाकायो महायशाः॥ 13-48-85 (83287) महामूर्धा महाभात्रो महानेत्रो निशालयः। महान्तको महाकर्णो महोष्ठश्चि महाहनुः॥ 13-48-86 (83288) महानासो महाकम्बुर्महाग्रीवः श्मशानभाक्। महावक्षा महोरस्को ह्यन्तरात्मा मृगालयः॥ 13-48-87 (83289) लम्बनो लम्बितोष्ठश्च महामायः पयोनिधिः। महादन्तो महादंष्ट्रो महाजिह्वो महामुखः॥ 13-48-88 (83290) महानखो महारोमा महाकेशो महाजटः। प्रसन्नश्च प्रसादश्च प्रत्ययो गिरिसाधनः॥ 13-48-89 (83291) स्नेहनोऽस्नेहनश्चैव अजितश्च महामुनिः। वृक्षाकारो वृक्षकेतुरनलो वायुवाहनः॥ 13-48-90 (83292) गण्डली मेरुधामा च देवाधिपतिरेव च। अथर्वशीर्षः सामास्य ऋक्सहस्रामितेक्षणः॥ 13-48-91 (83293) यजुःपादभुजो गुह्यः प्रकाशो जङ्गमस्तथा। अमोघार्थः प्रसादश्च अभिगम्यः सुदर्शनः॥ 13-48-92 (83294) उपकारः प्रियः सर्वः कनकः काञ्चनच्छविः। नाभिर्नन्दिकरो भावः पुष्करस्थपतिः स्थिरः॥ 13-48-93 (83295) द्वादशस्त्रासनश्चाद्यो यज्ञो यज्ञसमाहितः। नक्तं कलिश्च कालश्च मकरः कालपूजितः॥ 13-48-94 (83296) सगणो गणकारश्च भूतवाहनसारथिः। भस्मशयो भस्मगोप्ता भस्मभूतस्तरुर्गणः॥ 13-48-95 (83297) लोकपालस्तथा लोको महात्मा सर्वपूजितः। शुक्लस्त्रिशुक्लः सम्पन्नः शुचिर्भूतनिषेवितः॥ 13-48-96 (83298) आश्रमस्थः क्रियादस्थो विश्वकर्ममतिर्वरः। विशालशाखस्ताम्रोष्ठो ह्यम्बुजालः सुनिश्चलः॥ 13-48-97 (83299) कपिलः कपिशः शुक्ल आयुश्चैवि परोऽपरः। गन्धर्वो ह्यदितिस्तार्क्ष्यः सुविज्ञेयः सुशारदः॥ 13-48-98 (83300) परश्वधायुधो देव अनुकारी सुबान्धवः। तुम्बवीणो महाक्रोध ऊर्ध्वरेता जलेशयः॥ 13-48-99 (83301) उग्रो वंशकरो वंशो वंशनादो ह्यनिन्दितः। सर्वाङ्गरूपो मायावी सुहृदो ह्यनिलोऽनलः॥ 13-48-100 (83302) बन्धनो बन्धकर्ता च सुबन्धनविमोचनः। स यज्ञारिः स कामारिर्महादंष्ट्रो महायुधः॥ 13-48-101 (83303) बहुधा निन्दितः शर्वः शङ्करः शङ्करोऽधनः। अमरेशो महादेवी विश्वदेवः सुरारिहा॥ 13-48-102 (83304) अहिर्बुध्न्योऽनिलाभश्च चेकितानो हविस्तथा। अजैकपाच्च कापाली त्रिशङ्कुरजितः शिवः॥ 13-48-103 (83305) धन्वन्तरिर्धूमकेतुः स्कन्दो वैश्रवणस्तथा। धाता शक्रश्च विष्णुश्च मित्रस्त्वष्टा ध्रुवो धरः॥ 13-48-104 (83306) प्रभावः सर्वगो वायुरर्यमा सविता रविः। उषङ्गुश्च विधाता च मांधाता भूतभावनः॥ 13-48-105 (83307) विभुर्वर्णविभावी च सर्वकामगुणावहः। पद्मनाभो महागर्भश्चन्द्रवक्त्रोऽनिलोऽनलः॥ 13-48-106 (83308) बलवांश्चोपशान्तश्च पुराणः पुण्यचञ्चुरी। कुरुकर्ता कुरुवासी कुरुभूतो गुणौषधः॥ 13-48-107 (83309) सर्वाशयो दर्भचारी सर्वेषां प्राणिनां पतिः। देवदेवः सुखासक्तः सदसत्सर्वरत्नवित्॥ 13-48-108 (83310) कैलासगिरिवासी च हिमवद्भिरिसंश्रयः। कूलहारी कूलकर्ता बहुविद्यो बहुप्रदः॥ 13-48-109 (83311) वणिजो वर्धकी वृक्षो बकुलश्चन्दनश्छदः। सारग्रीवो महाजत्रुरलोलश्च महौषधः॥ 13-48-110 (83312) सिद्धार्थकारी सिद्धार्थश्छदो व्याकरणोत्तरः। सिंहनादः सिंहदंष्ट्रः सिंहगः सिंहवाहनः॥ 13-48-111 (83313) प्रभावात्मा जगत्कालस्थालो लोकहितस्तरुः। सारङ्गो नवचक्राङ्गः केतुमाली सभावनः॥ 13-48-112 (83314) भूतालयो भूतपतिरहोरात्रमनिन्दितः॥ 13-48-113 (83315) वाहिता सर्वभूतानां निलयश्च विभुर्भवः। अमोघः संयतो ह्यश्वो भोजनः प्राणधारणः॥ 13-48-114 (83316) धृतिमान्मतिमान्दक्षः सत्कृतश्च युगाधिपः। गोपालिर्गोपतिर्ग्रामो गोचर्मवसनो हरिः। 13-48-115 (83317) हिरण्यबाहुश्च तता गुहापालः प्रवेशिनाम्। प्रकृष्टारिर्महाहर्षो जितकामो जितेन्द्रियः॥ 13-48-116 (83318) गान्धारश्च सुवासस्च तपःसक्तो रतिर्नरः। महागीतो महानृत्यो ह्यप्सरोगणसेवितः॥ 13-48-117 (83319) महाकेतुर्महाधातुर्नैकसानुचरश्चलः। आवेदनीय आदेशः सर्वगन्धसुखावहः॥ 13-48-118 (83320) तोरणस्तारणो वातः वरिधी पतिखेचरः। संयोगो वर्धनो वृद्धो अतिवृद्धो गुणाधिकः॥ 13-48-119 (83321) नित्य आत्मसहायश्च देवासुरपतिः पतिः। युक्तश्च युक्तबाहुश्च देवो दिवि सुपर्वणः॥ 13-48-120 (83322) आषाढश्च सुषांढश्च ध्रुवोऽथ हरिणो हरः। वपुरावर्तमानेभ्यो वसुश्रेष्ठो महापथः॥ 13-48-121 (83323) शिरोहारी विमर्शश्च सर्वलक्षणलक्षितः। अक्षश्च रथयोगी च सर्वयोगी महाबलः॥ 13-48-122 (83324) समाम्नायोऽसमाम्नायस्तीर्थदेवो महारथः। निर्जीवो जीवनो मन्त्रः शुभाक्षो बहुकर्कशः॥ 13-48-123 (83325) रत्नप्रभूतो रत्नाङ्गो महार्णवनिपानवित्। मूलं विशालो ह्यमृतो व्यक्ताव्यक्तस्तपोनिधिः॥ 13-48-124 (83326) आरोहणोऽधिरोहश्च शीलधारी महायशाः। सेनाकल्पो महाकल्पो योगो युगकरो हरिः॥ 13-48-125 (83327) युगरूपो महारूपो महानागहनो वधः। न्यायनिर्वपणः पादः पण्डितो ह्यचलोपमः॥ 13-48-126 (83328) बहुमालो महामालः शशी हरसुलोचनः। विस्तारो लवणः कूपस्त्रियुगः सफलोदयः॥ 13-48-127 (83329) त्रिलोचनो विषष्णाङ्गो मणिविद्धो जटाधरः। बिन्दुर्विसर्गः सुमुखः शरः सर्वायुधः सहः॥ 13-48-128 (83330) निवेदनः सुखाजातः सुगन्धारो महाधनुः। गन्धपाली च भगवानुत्थानः सर्वकर्मणाम्॥ 13-48-129 (83331) मन्थानो बहुलो वायुः सकलः सर्वलोचनः। तलस्तालः करस्थाली ऊर्ध्वसंहननो महान्॥ 13-48-130 (83332) धत्रं सुच्छत्रो विख्यातो लोकः सर्वाश्रयः क्रमः। मुण्डो विरूपो विकृतो दण्डी कुण्डी विकुर्वणः। 13-48-131 (83333) हर्यक्षः ककुभो वज्रो शतजिह्वः सहस्रपात्। सहस्रमूर्धा देवेन्द्रः सर्वदेवमयो गुरुः॥ 13-48-132 (83334) सहस्रबाहुः सर्वाङ्गः शरण्यः सर्वलोककृत्। पवित्रं त्रिककुन्मन्त्रः कनिष्ठः कृष्णपिङ्गलः। 13-48-133 (83335) ब्रह्मदण्डविनिर्माता शतघ्नीपाशशक्तिमान्। पद्मगर्भो महागर्भो ब्रह्मगर्भो जलोद्भवः॥ 13-48-134 (83336) गभस्तिर्ब्रह्मकृद्ब्रह्मी ब्रह्मविद्ब्राह्मणो गतिः। अनन्तरुपो नैकात्मा तिग्मतेजाः स्वयंभुवः॥ 13-48-135 (83337) ऊर्ध्वगात्मा पशुपतिर्वातरंहा मनोजवः। चन्दनी पद्मनालाग्रः सुरभ्युत्तरणो नरः॥ 13-48-136 (83338) कर्णिकारमहास्रग्वी नीलमौलिः पिनाकधृत्। उमापतिरुमाकान्तो जाह्नवीधृगुमाधवः॥ 13-48-137 (83339) वरो वराहो वरदो वरेण्यः सुमाहास्वनः। महाप्रसादो दमनः शत्रुहा श्वेतपिङ्गलः॥ 13-48-138 (83340) पीतात्मा परमात्मा च प्रयतात्मा प्रधानधृत्। सर्वपार्श्वमुखस्त्र्यक्षो धर्मसाधारणो वरः॥ 13-48-139 (83341) चराचरात्मा सूक्ष्मात्मा अमृतो गोवृषेश्वरः। साध्यर्षिर्वसुरादित्यो विवस्वान्सविताऽमृतः 13-48-140 (83342) व्यासः सर्गः सुसंक्षेपो विस्तरः पर्ययो नरः। ऋतु संवत्सरो मासः पक्षः सङ्ख्यासमापनः॥ 13-48-141 (83343) कला काष्ठा लवा मात्रा मुहूर्ताहःक्षपाः क्षणाः। विश्वक्षेत्रं प्रजाबीजं लिङ्गमाद्यस्तु निर्गमः॥ 13-48-142 (83344) सदसद्व्यक्तमव्यक्तं पिता माता पितामहः। स्वर्गद्वारं प्रजाद्वारं मोक्षद्वारं त्रिविष्टपम्॥ 13-48-143 (83345) निर्वाणं ह्लादनश्चैव ब्रह्मलोक परा गतिः। देवासुरविनिर्माता देवासुरपरायणः॥ 13-48-144 (83346) देवासुरगुरुर्देवो देवासुरनमस्कृतः। देवासुरमहामात्रो देवासुगणाश्रयः॥ 13-48-145 (83347) देवासुरगणाध्यक्षो देवासुरगणाग्रणीः। देवातिदेवो देवर्षिर्देवासुरवरप्रदः॥ 13-48-146 (83348) देवासुरेश्वरो विश्वो देवासुरमहेश्वरः। सर्वदेवमयोचिन्त्यो देवतात्माऽत्मसम्भवः॥ 13-48-147 (83349) उद्भित्त्रिविक्रमो वैद्यो विरजो नीरजोऽमरः॥ ईड्यो हस्तीश्वरो व्याघ्रो देवसिंहो नरर्षभः॥ 13-48-148 (83350) विबुधोऽग्रवरः सूक्ष्मः सर्वदेवस्तपोमयः। सुयुक्तः शोभनो वज्री प्रासानां प्रभवोऽव्ययः॥ 13-48-149 (83351) गुहः कान्तो निजः सर्गः पवित्रं सर्वपावनः। शृङ्गी शृङ्गप्रियो बभ्रू राजराजो निरामयः॥ 13-48-150 (83352) अभिरामः सुरगणो विरामः सर्वसाधः। ललाटाक्षो विश्वदेवो हरिणो ब्रह्मवर्चसः॥ 13-48-151 (83353) स्थावराणां पतिश्चैव नियमन्द्रियवर्धनः। सिद्धार्थः सिद्धभूतार्थोऽचिन्त्यः सत्यव्रतः शुचिः॥ 13-48-152 (83354) व्रताधिपः परं ब्रह्म भक्तानां परमा गतिः। विमुक्तो मुक्ततेजाश्च श्रीमाञ्श्रीवर्धनो जगत्॥ 13-48-153 (83355) यथा प्रधानं भगवानिति भक्त्या स्तुतो मया। यन्न ब्रह्मादयो देवा विदुस्तत्त्वेन नर्षयः। स्तोतव्यमर्च्यं वन्द्यं च कः स्तोष्यति जगत्पतिम्॥ 13-48-154 (83356) भक्तिं त्वेवं पुरस्कृत्य मया यज्ञपतिर्विभुः। ततोऽभ्यनुज्ञां सम्प्राप्य स्तुतो मतिमतां वरः॥ 13-48-155 (83357) शिवमेभिः स्तुवन्देवं नामभिः पुष्टिवर्धनैः। नित्ययुक्तः शुचिर्भक्तः प्राप्नोत्यात्मानमात्मना॥ 13-48-156 (83358) एतद्धि परमं ब्रह्म परं ब्रह्माधिगच्छति॥ 13-48-157 (83359) ऋषयश्चैव देवाश्च स्तुवन्त्येतेन तत्परम्॥ 13-48-158 (83360) स्तूयमानो महादेवस्तष्यते नियतात्मभिः। भक्तानुकम्पी भगवानात्मसंस्थाकरो विभुः॥ 13-48-159 (83361) तथैव च मनुष्येषु ये मनुष्याः प्रधानतः। आस्तिकाः श्रद्धधानाश्च बहुभिर्जन्मभिः स्तवैः॥ 13-48-160 (83362) भक्त्या ह्यनन्यमीशानं परं देवं सनातनम्। कर्मणा मनसा वाचा भावेनामिततेजसः॥ 13-48-161 (83363) शयाना जाग्रमाणाश्च व्रजन्नुपविशंस्तथा। उन्मिषन्निमिषंश्चैव चिन्तयन्तः पुनःपनः॥ 13-48-162 (83364) शृण्वन्तः श्रावयन्तश्च कथयन्तश्च ते भवम्। स्तुवन्तः स्तूयामानाश्च तुष्यन्ति च रमन्ति च॥ 13-48-163 (83365) जन्मकोटिसहस्रेषु नानासंसारयोनिषु। जन्तोर्विगतपापस्य भवे भक्तिः प्रजायते॥ 13-48-164 (83366) उत्पन्ना च भवे भक्तिरनत्या सर्वभावतः। भाविनः कारणे चास्य सर्वयुक्तस्य सर्वथा॥ 13-48-165 (83367) एतद्देवेषु दुष्प्रापं मनुष्येषु न लभ्तते। निर्विघ्रा निश्चला रुद्रे भक्तिरव्यभिचारिणी॥ 13-48-166 (83368) तस्यैव च प्रसादेन भक्तिरुत्पद्यते नृणाम्। येन यान्ति परां सिद्धिं तद्भागवतचेतसः॥ 13-48-167 (83369) ये सर्वभावानुगताः प्रपद्यन्ते महेश्वरम्। प्रपन्नवत्सलो देवः संसारात्तान्समुद्धरेत्॥ 13-48-168 (83370) एवमन्ये विकुर्वन्ति देवाः संसारमोचनम्। मनुष्याणामृते देवं नान्या शक्तिस्तपोबलम्॥ 13-48-169 (83371) इति तेनेन्द्रकल्पेन भगवान्सदसत्पतिः। कृत्तिवासाः स्तुतः कृष्ण तण्डिना शुभबुद्धिना॥ 13-48-170 (83372) स्तवमेतं भगवतो ब्रह्मा स्वयमधारयत्। गीयते च स बुद्ध्येत ब्रह्म शंकरसन्निधौ॥ 13-48-171 (83373) इदं पुण्यं पवित्रं च सर्वदा पापनाशनम्। योगदं मोक्षदं चैव स्वर्गदं तोषदं तथा॥ 13-48-172 (83374) एवमेतत्पठन्ते य एकभक्त्या तु शङ्करम्। या गतिः साङ्ख्ययोगानां व्रजन्त्येतां गतिं तदा॥ 13-48-173 (83375) स्तवमेतं प्रयत्नेन सदा रुद्रस्य सन्निधौ। अब्धमेकं चरेद्भक्तः प्राप्नुयादीप्सितं फलम्॥ 13-48-174 (83376) एतद्रहस्यं परमं ब्रह्मणो हृदि संस्थितम्। ब्रह्मा प्रोवाच शक्राय शक्रः प्रोवाच मृत्यवे॥ 13-48-175 (83377) मृत्युः प्रोवाच रुद्रेभ्यो रुद्रेभ्यस्तण्डिमागमत्। महता तपसा प्राप्तस्तण्डिना ब्रह्मसद्मानि॥ 13-48-176 (83378) तण्डिः प्रोवाच शुक्राय गौतमाय च भार्गवः। वैवस्वताय मनवे गौतमः प्राह माधव॥ 13-48-177 (83379) नारायणाय साध्याय समाधिष्ठाय धीमते। यमाय प्राह भगवान्साध्यो नारायणोच्युतः॥ 13-48-178 (83380) नाचिकेताय भगवानाह वैवस्वतो यमः। मार्कण्डेयाय वार्ष्णेय नाचिकेतोऽभ्यभाषत॥ 13-48-179 (83381) मार्कण्डेयान्मय प्राप्तो नियमेन जनार्दन। तवाप्यहममित्रघ्न स्तवं दद्यां ह्यविश्रुतम्। 13-48-180 (83382) स्वर्ग्यमारोग्यमायुष्यं धन्यं वेदेनि संमितम्। नास्य विघ्रं विकुर्वन्ति दानवा यक्षराक्षसाः॥ 13-48-181 (83383) पिशाचा यातुधाना वा गुह्यका भुजगा अपि। यः पठेत शुचिः पार्थ ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः। अभग्रयोगो वर्षं तु सोऽश्वमेधफलं लभेत्॥ ॥ 13-48-182 (83384) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः॥ 48 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-48-3 सत्यैरन्वर्यैः वेदे कृतात्मना दत्तचित्तेन कृतैः वेदात्पृथक्कृतै॥ 7-48-6 वरय प्रार्थत॥ 7-48-20 पवित्रं पापनाशकम्। मेध्यं यज्ञादिफलप्रदम्। मङ्गलमभ्युदयकरम्। उत्तमं कल्याणं परमानन्दरूपम्॥

वैशम्पायन उवाच। महायोगी तु तं प्राह कृष्णद्वैपायनो मुनिः। पठस्व पुत्र भद्रं ते प्रीयतां ते महेश्वरः॥ 13-49-1 (83385) पुरा पुत्र मया मेरौ तप्यता परमं तपः। पुत्रहेतोर्महाराज स्तव एषोऽनुकीर्तितः॥ 13-49-2 (83386) लब्धवानीप्सितं काममहं वै पाण्डुनन्दन। तथा त्वमपि शर्वाद्धि सर्वान्कामानवाप्स्यसि॥ 13-49-3 (83387) कपिलश्च ततः प्राह साङ्ख्यर्षिर्देवसम्मतः। मया जन्मान्यनेकानि भक्त्या चाराधितो भवः। प्रीतश्च भगवाञ्ज्ञानं ददौ मम भवान्तकम्॥ 13-49-4 (83388) चारुशीर्षस्ततः प्राह शक्रस्य दयितः सखा। आलम्बायन इत्येवं विश्रुतः करुणात्मकः॥ 13-49-5 (83389) मया गोकर्णमासाद्य तपस्तप्त्वा शतं समाः। अयोनिजानां दान्तानां धर्मज्ञानां सुवर्चसाम्॥ 13-49-6 (83390) अजराणामदुःखानां शतवर्षसहस्रिणाम्। लब्धं पुत्र शतं शर्वात्पुरा पाण्डुनृपात्मज॥ 13-49-7 (83391) वाल्मीकिश्चाह भगवान्युधिष्ठिरमिदं वचः। विवादे साग्निमुनिभिर्ब्रह्मघ्नो वै भवानिति॥ 13-49-8 (83392) उक्तः क्षणेन चाविष्टस्तेनाधर्मेण भारत। सोऽहमीशानमनघममोघं शरणं गतः॥ 13-49-9 (83393) मुक्तश्चास्मि ततः पापैस्ततो दुःखविनाशनः। आह मां त्रिपुरघ्नो वै यशस्तेऽग्र्यं भविष्यति॥ 13-49-10 (83394) जामदग्न्यश्च कौन्तेयमिदं धर्मभृतांवरः। ऋषिमध्ये स्थितः प्राह ज्वलन्निव दिवाकरः॥ 13-49-11 (83395) पितृविप्रवधेनाहमार्तो वै पाण्डवाग्रज। शुचिर्भूत्वा महादेवं गतोस्मि शरणं नृप॥ 13-49-12 (83396) नामभिश्चास्तुवं देवं ततस्तुष्टोऽभवद्भवः। परशुं च ततो देवो दिव्यान्यस्त्राणि चैव मे॥ 13-49-13 (83397) पापं च ते न भविता अजेयश्च भविष्यसि। न ते प्रभविता मृत्युरजरश्च भविष्यसि॥ 13-49-14 (83398) आह मां भगवानेवं शिखण्डी शिवविग्रहः। तदवाप्तं च मे सर्वं प्रसादात्तस्य धीमतः॥ 13-49-15 (83399) विश्वामित्रस्तदोवाच क्षत्रियोऽहं तदाऽभवम्। ब्राह्मणोऽहं भवानीति मया चाराधितो भवः। तत्प्रसादान्मया प्राप्तं ब्राह्मण्यं दुर्लभं महत्॥ 13-49-16 (83400) असितो देवलश्चैव प्राह पाण्डुसुतं नृपम्॥ 13-49-17 (83401) शापाच्छक्रस्य कौन्तेय विभो धर्मोऽनशत्तदा। तन्मे धर्मं यशश्चाग्र्यमायुश्चैवाददत्प्रभुः॥ 13-49-18 (83402) ऋषिर्गृत्समदो नाम शक्रस्य दयितः सखा। प्राहाजमीढं भगवान्बृहस्पतिसमद्युतिः॥ 13-49-19 (83403) वरिष्ठो नाम भगवांश्चाक्षुषस्य मनोः सुतः। शतक्रतोरचिन्त्यस्य सत्रे वर्षसहस्रिके॥ 13-49-20 (83404) वर्तमानेऽब्रवीद्वाक्यं साम्नि ह्युच्चारिते मया। रथन्तरे द्विजश्रेष्ठ न सम्यगिति वर्तते॥ 13-49-21 (83405) समीक्षस्व पुनर्बुद्ध्या पापं त्यक्त्वा द्विजोत्तम। अयज्ञवाहिनं पापमकार्षीस्त्वं सुदुर्मते॥ 13-49-22 (83406) एवमुक्त्वा महाक्रोधः प्राह शम्भुं पुनर्वचः। प्रज्ञया रहितो दुःखी नित्यभीतो वनेचरः॥ 13-49-23 (83407) दशवर्षसहस्राणि दशाष्टौ च शतानि च। नष्टपानीयपवने मृगैरन्यैश्च वर्जिते॥ 13-49-24 (83408) अयज्ञीयद्रुमे देशे रुरुसिंहनिषेविते। भविता त्वं मृगः क्रूरो महादुःखसमन्वितः॥ 13-49-25 (83409) तस्य वाक्यस्य निधने पार्थ जातो ह्यहं मृगः। ततो मां शरणं प्राप्तं प्राह योगी महेश्वरः॥ 13-49-26 (83410) अजरश्चामरश्चैव भविता दुखवर्जितः। साम्यं ममास्तु ते सौख्यं युवयोर्वर्धतां क्रतुः॥ 13-49-27 (83411) अनुग्रहानेवमेष करोति भगवान्विभुः। अयं धाता विधाता च सुखदुःखे च सर्वदा॥ 13-49-28 (83412) अचिन्त्य एष भगवान्कर्मणा मनसा गिरा। न मे तात युधिश्रेष्ठ विद्यया पण्डितः समः॥ 13-49-29 (83413) वासुदेवस्तदोवाच पुनर्मतिमतांवरः। सुवर्णाक्षो महादेवस्तपसा तोषितो मया॥ 13-49-30 (83414) ततोऽथ भगवानाह प्रीतो मा वै युधिष्ठिर। अर्थात्प्रियतरः कृष्ण मत्प्रसादाद्भविष्यसि॥ 13-49-31 (83415) अपराजितश्च युद्धेषु तेजश्चैवानलोपमम्। एवं सहस्रशश्चान्यान्महादेवो वरं ददौ॥ 13-49-32 (83416) मणिमन्थेऽथ शैले वै पुरा सम्पूजितो मया। वर्षायुतासहस्राणां सहस्रं शतमेव च॥ 13-49-33 (83417) ततो मां भगवान्प्रीत इदं वचनमब्रवीत्। वरं वृणीष्व भद्रं ते यस्ते मनसि वर्तते॥ 13-49-34 (83418) ततः प्रणम्य शिरसा इदं वचनमब्रवम्। यदि प्रीतो महादेवो भक्त्या परमया प्रभुः॥ 13-49-35 (83419) नित्यकालं तवेशान भक्तिर्भवतु मे स्थिरा। एवमस्त्विति भगवांस्तत्रोक्त्वान्तरधीयत॥ 13-49-36 (83420) जैगीषव्य उवाच। 13-49-37x (6866) ममाष्टगुणमैश्वर्यं दत्तं भगवता पुरा। यत्नेनान्येन बलिना वाराणस्यां युधिष्ठिर॥ 13-49-37 (83421) गर्ग उवाच। 13-49-38x (6867) चतुःषष्ट्यङ्गमददत्कलाज्ञानं ममाद्भुतम्। सरस्वत्यास्तटे तुष्टो मनोयज्ञेन पाण्डव॥ 13-49-38 (83422) तुल्यं मम सहस्रं तु सुतानां ब्रह्मवादिनाम्। आयुश्चैव सपुत्रस्य संवत्सरशतायुतम्॥ 13-49-39 (83423) पराशर उवाच। 13-49-40x (6868) प्रसाद्येह पुरा शर्वं मनसाऽचिन्तयं नृप। महातपा महातेजा महायोगी महायशाः॥ 13-49-40 (83424) वेदव्यासः श्रियावासो ब्राह्मणः करुणान्वितः। अप्यसावीप्सितः पुत्रो मम स्याद्वै महेश्वरात्॥ 13-49-41 (83425) इति मत्वा हृदि मतं प्राह मां सुरसत्तमः। मयि सम्भावना यास्याः फलात्कृष्णो भविष्यति॥ 13-49-42 (83426) सावर्णस्य मनोः सर्गे सप्तर्षिश्च भविष्यति। वेदानां च स वै वक्ता कुरुवंशकरस्तथा॥ 13-49-43 (83427) इतिहासस्य कर्ता च पुत्रस्ते जगतो हितः। भविष्यति महेन्द्रस्य दयितः स महामुनिः॥ 13-49-44 (83428) अजरश्चामरश्चैव पराशर सुतस्तव। एवमुक्त्वा स भगवांस्तत्रैवान्तरधीयत। युधिष्ठिर महायोगी वीर्यवानक्षयोऽव्ययः॥ 13-49-45 (83429) माण्डव्य उवाच। 13-49-46x (6869) अचोरश्चोरशङ्कायां शूले भिन्नो ह्यहं तदा॥ 13-49-46 (83430) तत्रस्थेन स्तुतो देवः प्राह मां वै नरेश्वर। मोक्षं प्राप्स्यसि शूलाच्च जीविष्यसि समार्बुदम्॥ 13-49-47 (83431) रुजा शूलकृता चैव न ते विप्र भविष्यति। आधिभिर्व्याधिभिश्चैव वर्जितस्त्वं भविष्यति॥ 13-49-48 (83432) पादाच्चतुर्थात्सम्भूत आत्मा यस्मान्मुने तव। त्वं भविष्यस्यनुपमो जन्म वै सफलं कुरु॥ 13-49-49 (83433) तीर्थाभिषेकं सकलं त्वमविघ्नेन चाप्स्यसि। स्वर्गं चैवाक्षयं विप्र विदधामि तवोर्जितम्॥ 13-49-50 (83434) एवमुक्त्वा तु भगवान्वरेण्यो वृषवाहनः। महेश्वरो महाराजः कृत्तिवासा महाद्युतिः। सगणो दैवतश्रेष्ठस्तत्रैवान्तरधीयत॥ 13-49-51 (83435) गालव उवाच। 13-49-52x (6870) विश्वामित्राभ्यनुज्ञातो ह्यहं पितरमागतः। अब्रवीन्मां ततो माता दुःखिता रुदती भृशम्॥ 13-49-52 (83436) कौशिकेनाभ्यनुज्ञातं पुत्रं देवविभूषितम्। न तात तरुणं दान्तं पिता त्वां पश्यतेऽनघ॥ 13-49-53 (83437) श्रुत्वा जनन्या वचनं निराशो गुरुदर्शने। नियतात्मा महादेवमपश्यं सोऽब्रवीच्च माम्॥ 13-49-54 (83438) पिता माता च ते त्वं च पुत्र मृत्युविवर्जिताः। भविष्यथ विश क्षिप्रं द्रष्टासि पितरं क्षये॥ 13-49-55 (83439) अनुज्ञातो भगवता गृहं गत्वा युधिष्ठिर। अपश्यं पितरं तात इष्टिं कृत्वा विनिःसृतम्। उपस्पृश्य गृहीत्वेध्मं कुशांश्च शरणाकुरून्॥ 13-49-56 (83440) तान्विसृज्य च मां प्राह पिता सास्राविलेक्षणः। प्रणमन्तं परिष्वज्य मूर्ध्न्युपाघ्राय पाण्डव॥ 13-49-57 (83441) दिष्ट्या दृष्टोसि मे पुत्र कृतविद्य इहागत॥ 13-49-58 (83442) वैशम्पायन उवाच। 13-49-59x (6871) एतान्यत्यद्भुतान्येव कर्माण्यथ महात्मनः। प्रोक्तानि मुनिभिः श्रुत्वा विस्मयामास पाण्डवः॥ 13-49-59 (83443) ततः कृष्णोऽब्रवीद्वाक्यं पुनर्मतिमतांवरः। युधिष्ठिरं धर्मनिधिं पुरुहूतमिवेश्वरः॥ 13-49-60 (83444) उपमन्युर्मयि प्राह तपन्निव दिवाकरः। अशुभैः पापकर्माणो ये नराः कलुषीकृताः॥ 13-49-61 (83445) ईशानं न प्रपद्यन्ते तमोराजसवृत्तयः। 13-49-62 (83446) ईश्वरं सम्प्रपद्यन्ते द्विजा भावितभावनाः॥ 13-49-63 (83447) सर्वथा वर्तमानोपि यो भक्तः परमेश्वरे। सदृशोऽरण्यवासीनां मुनीनां भावितात्मनाम्॥ 13-49-64 (83448) ब्रह्मत्वं केशवत्वं वा शक्रत्वं वा सुरैः सह। त्रैलोक्यस्याधिपत्यं वा तुष्टो रुद्रः प्रयच्छति 13-49-65 (83449) मनसाऽपि शिवं तात ये प्रपद्यन्ति मानवाः। विधूय सर्वपापानि देवैः सह वसन्ति ते॥ 13-49-66 (83450) भित्त्वाभित्त्वा च कूलानि हुत्वा सर्वमिदं जगत्। जयेद्देवं विरूपाक्षं न स पापेन लिप्यते॥ 13-49-67 (83451) सर्वलक्षणहीनोपि युक्तो वा सर्वपातकैः। सर्वं तुदति तत्पापं भावयञ्शिवमात्मना 13-49-68 (83452) कीटपक्षिपतङ्गानां तिरश्चामपि केशव। महादेवप्रपन्नानां न भयं विद्यते क्वचित्॥ 13-49-69 (83453) एवमेव महादेवं भक्ता ये मानवा भुवि। न ते संसारवशगा इति मे निश्चिता मतिः। ततः कृष्णोऽब्रवीद्वाक्यं धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम्॥ 13-49-70 (83454) विष्णुरुवाच। 13-49-71x (6872) आदित्यचन्द्रावनिलानलौ च द्यौर्भूमिरापो वसवोऽथ विश्वे। धाताऽर्यमा शुक्रबृहस्पती च वेदा यज्ञा दक्षिणा वेदवाहाः। 13-49-71 (83455) सोमो यष्टा यच्च हव्यं हविश्च रक्षा दीक्षा संयमा ये च केचित्॥ 13-49-72 (83456) स्वाहा वौषट् ब्राह्मणाः सौरभेयी धर्मं चाग्र्यं कालचक्रं बलं च। यशो दमो बुद्धिमतां स्थितिश्च शुभाशुभं ये मुनयश्च सप्त॥ 13-49-73 (83457) अग्र्या बुद्धिर्मनसा दर्शने च स्पर्शश्चाग्र्यः कर्मणां या च सिद्धिः। गणा देवानामूष्मपाः सोमपाश्च लेखाः सुयामास्तुषिता ब्रह्मकायाः॥ 13-49-74 (83458) आभासुरा गन्धपा धूमपाश्च वाचा विरुद्धाश्च मनोविरुद्धाः। शुद्धाश्च निर्माणरताश्च देवाः स्पर्शाशना दर्शपा आज्यपाश्च॥ 13-49-75 (83459) चिन्त्यद्योता ये च देवेषु मुख्या ये चाप्यन्ते देवताश्चाजमीढ। सुपर्णगन्धर्वपिशाचदानवा यक्षास्तथा चारणपन्नगाश्च॥ 13-49-76 (83460) स्थूलं सूक्ष्मं मृदु चाप्यसूक्ष्मं दुःखं सुखं दुःखमनन्तरं च। साङ्ख्यं योगं तत्पराणां परं च शर्वाञ्जातं विद्धि य***********॥ 13-49-77 (83461) तत्सम्भूता भूतकृतो वरेण्या सर्वे देवा भुवनस्यास्य गोपाः। आविश्येमां धरणीं येऽभ्यरक्षन् पुरातनीं तस्य देवस्य सृष्टिम्॥ 13-49-78 (83462) विचिन्वन्तस्तपसा तत्स्थवीयः किञ्चित्तत्त्वं प्राणहेतोर्नतोस्मि। ददातु वेदः स वरानिहेष्टा- नभिष्टुतोः नः प्रभुरव्ययः सदा॥ 13-49-79 (83463) इमं स्तवं सन्नियतेन्द्रियश्च भूत्वा शुचिर्यः पुरुषः पठेत। अभग्नयोगो नियतो मासमेकं सम्प्राप्नुयादश्वमेधे फलं यत्॥ 13-49-80 (83464) वेदान्कृत्स्नान्ब्राह्मणः प्राप्नुयात्तु जयेन्नृपः पार्थ महीं च कृत्स्नाम्। वैश्यो लाभं प्राप्नुयान्नैपुणं च शूद्रो गतिं प्रेत्य तथा सुखं च॥ 13-49-81 (83465) स्तवराजमिमं कृत्वा रुद्राय दधिरे मनः। सर्वदोषापहं पुण्यं पवित्रं च यशस्विनः॥ 13-49-82 (83466) यावन्त्यस्य शरीरेषु रोमकूपाणि भारतः। तावन्त्यब्दसहस्राणि स्वर्गे वसति मानवः॥ ॥ 13-49-83 (83467) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनपञ्चाशोऽध्यायः॥ 49 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-49-1 पठस्व स्तवमिति शेषः। हे पुत्र युधिष्ठिर॥ 7-49-5 आलम्बायन आलम्बगोत्रः। चतुःशीर्ष इति ट.थ.पाठः॥ 7-49-7 हे पुत्र शतं पुत्राणामिति शेषः॥ 7-49-8 विवादे वेदविपरीतवादे। अग्निसहितैर्मुनिभिरुक्त इति सम्बन्धः॥ 7-49-9 तेन वेदविरोधजेन॥ 7-49-12 पितृतुल्या विप्रा ज्येष्ठो भ्राता पितुः सम इतिस्मृतेर्ज्येष्ठा भ्रातरस्तेषां वधेन। स तु विप्रवधेनेति ट.थ पाठः॥ 7-49-15 शिखण्डी कपर्दी। शिवविग्रहः कल्याणशरीरः॥ 7-49-18 प्रभुः प्रार्थितः सन्निति शेषः॥ 7-49-21 उच्चारिते अन्यथेति शेषः॥ 7-49-22 पापं वितथाभिनिवेशं त्यक्त्वा समीक्षस्व विचारय। अयज्ञवाहिनं न यज्ञं वहति तं पापमवाक्षरपाठजमपराधम्॥ 7-49-23 निधने अन्दे सद्य एवेत्यर्थः॥ 7-49-27 साम्यभवैषम्यम्। युवयोर्गृत्समदशतक्रत्वोः॥ 7-49-31 अर्थः सर्वस्मात्प्रियस्ततोऽपि प्रियोऽन्तरात्मा तत्तुल्यः सर्वेषां भविष्यसीत्यर्थः॥ 7-49-33 पूरा पूर्वावतारे॥ 7-49-42 या तव मयि सम्भावना एतस्मात्फलमहं प्राप्स्ये इति अस्याः फलात् पुण्यात्तव कृष्णोनाम पुत्रो भविष्यति॥ 7-49-49 पादाच्चतुर्थात्। तपः शौचं दया सत्यमिति चत्वारो धर्मस्य पादास्तेषां चतुर्थात्सत्यादेव तवात्मा शरीरम्॥ 7-49-52 पितरं द्रक्ष्ये इति बुद्ध्या गृहमागतः। दुःखिता वैधव्यदुःखेन॥ 7-49-55 क्षये गृहे। विश प्रविश॥ 7-49-56 शरणाकुरून् वाय्वाघातेन वा स्वयं वा पक्वतया फलानामधः पतनेन विशरणं शरणा तत्प्रधानाः कुरवोऽन्नानि शरणाकुरवस्तान्। शॄ विशरणेऽस्माद्भावे ल्युः॥ 7-49-57 सास्रत्वादाविले ईक्षणे यस्य॥ 7-49-60 ईश्वरो विष्णुः॥ 7-49-67 कूलानि गृहतटाकादीनि॥ 7-49-68 आत्मना चित्तेन॥ 7-49-71 आदित्यचन्द्रावित्यादिसर्वं सर्वाज्जातं विद्धीति सप्तमस्थेनान्वयः॥ 7-49-72 उपनिषत्। प्राधान्यात्पृथक्कीर्तनम्। वेदवाहा वेदपाठकाः॥ 7-49-75 वाचाविरुद्धाः। वाङ्नियमनशीलाः। निर्माणं अनेकधाभवनं योगेनानेकशरीरधारणं तत्र रताः॥ 7-49-77 चिन्त्यद्योताः सङ्कल्पितमात्रं वस्तु येषां सद्यः पुरतः प्रकाशते तादृशाः॥

युधिष्ठिर उवाच। यदिदं सहधर्मेति प्रोच्यते भरतर्षभ। पाणिग्रहणकाले तु स्त्रीणामेतत्कथं स्मृतम्॥ 13-50-1 (83468) आर्ष एष भवेद्धर्मः प्राजापत्योऽथवाऽसुरः। यदेतत्सहधर्मेति पूर्वमुक्तं महर्षिभिः॥ 13-50-2 (83469) सन्देहः सुमहानेष विरुद्ध इति मे मतिः। इह यः सहधर्मो वै प्रेत्यायं विहितः क्वनु॥ 13-50-3 (83470) स्वर्गो मृतानां भवति सहधर्मः पितामह। पूर्वमेकस्तु म्रिय********कस्तिष्ठते वद॥ 13-50-4 (83471) नानाधर्मफलोपेता नानाकर्मनिवासिताः। नानानिरयनिष्ठान्ता मानुपा बहवो यदा॥ 13-50-5 (83472) अनृताः स्त्रिय इत्येवं सूत्रकारो व्यवस्यति। यदाऽनृताः स्त्रियस्तात सहधर्मः कुतः स्मृतः॥ 13-50-6 (83473) अनृताः स्त्रिय इत्येवं वेदेष्वपि हि पठ्यते। धर्मो यः पूर्विको दृष्ट उपचारः क्रियाविधिः॥ 13-50-7 (83474) गहरं प्रतिभात्येतन्मम चिन्तयतोऽनिशम्। निःसन्देहमिदं सर्वं पितामह यथाश्रुतिः॥ 13-50-8 (83475) यदैतद्यादृशं चैतद्यथा चैतत्प्रवर्तितम्। निखिलेन महाप्राज्ञ भवानेतद्ब्रवीतु मे॥ 13-50-9 (83476) भीष्म उवाच। 13-50-10x (6873) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। अष्टावक्रस्य संवादं दिशया सह भारत॥ i 13-50-10 (83477) निर्विष्टुकामस्तु पुरा अष्टावक्रो महातपाः। ऋषेरथ वदान्यस्य वव्रे कन्यां महात्मनः॥ 13-50-11 (83478) सुप्रभां नाम वै नाम्ना रूपेणाप्रतिमां भुवि। गुणप्रभावशीलेन चारित्रेण च शोभनाम्॥ 13-50-12 (83479) सा तस्यर्षेर्मनो दृष्टा जहार शुभलोचना। वनराजी यथा चित्रा वसन्ते कुसुमाञचिता॥ 13-50-13 (83480) ऋषिस्तमाह देया मे सुता तुभ्यं हि तच्छृणु॥ 13-50-14 (83481) `अनन्यस्त्रीजनः प्राज्ञो ह्यप्रवासी प्रियंवदः। सुरूपः सम्मतो वीरः शीलवान्भोगभुक्छुचिः॥ 13-50-15 (83482) दारानुमतयज्ञश्च सुनक्षत्रामथोद्वेहेत्। सभृत्यः स्वजनोपेत इह प्रेत्य च मोदते॥ 13-50-16 (83483) गच्छ तावद्दिशं पुण्यामुत्तरां द्रक्ष्यसे ततः॥ 13-50-17 (83484) अष्टावक्र उवाच। 13-50-18x (6874) किं द्रष्टव्यं मया तत्र वक्तुमर्हति मे भवान्। तथेदानीं मयो कार्यं यथा वक्ष्यति मां भवान्॥ 13-50-18 (83485) वदान्य उवाच। 13-50-19x (6875) धनदं समतिक्रम्य हिमवन्तं च पर्वतम्। रुद्रस्यायतनं दृष्ट्वा सिद्धचारणसेवितम्॥ 13-50-19 (83486) संहृष्टैः पार्षदैर्जुष्टं नृत्यद्भिर्विविधाननैः। दिव्याङ्गरागैः पैशाचैरन्यैर्नानाविधैः प्रभोः॥ 13-50-20 (83487) पाणितालसुतालैश्च शम्पातालैः समैस्तथा। सम्प्रहृष्टैः प्रनृत्यद्भिः शर्वस्तत्र निषेव्यते॥ 13-50-21 (83488) इष्टं किल गिरौ स्थानं तद्दिव्यमिति शुश्रुम। नित्यं सन्निहितो देवस्तथा ते पार्षदाः स्मृताः॥ 13-50-22 (83489) तत्र देव्या तपस्तप्तं सङ्करार्थं सुदुश्चरम्। अतस्तदिष्टं देवस्य तथोमाया इति श्रुतिः॥ 13-50-23 (83490) पूर्वे तत्र महापार्श्वे देवस्योत्तरतस्तथा॥ ऋतवः कालरात्रिश्च ये दिव्या ये च मानुषाः॥ 13-50-24 (83491) देवं चोपासते सर्वे रूपिणः किल तत्र ह। तदतिक्रम्य भवनं त्वया यातव्यमेव हि॥ 13-50-25 (83492) ततो नीलं वनोद्देशं द्रक्ष्यसे मेघसन्निभम्। रमणीयं मनोग्राहि तत्र वै द्रक्ष्यसे स्त्रियम्॥ 13-50-26 (83493) तपस्विनीं महाभागां वृद्धां दीक्षामनुष्ठिताम्। द्रष्टव्या सा त्वया तत्र सम्पूज्या चैव यत्नतः॥ 13-50-27 (83494) तां दृष्ट्वा विनिवृत्तस्त्वं ततः पाणिं ग्रहीष्यसि। यद्येष समयः सर्वः साध्यतां तत्र गम्यताम्॥ 13-50-28 (83495) अष्टावक्र उवाच। 13-50-29x (6876) तथाऽस्तु साधयिष्यामि तत्र यास्याम्यसंशयम्। यत्र त्वं वदसे साधो भवान्भवतु सत्यवाक्॥ 13-50-29 (83496) भीष्म उवाच। 13-50-30x (6877) ततोऽगच्छत्स भगवानुत्तरामुत्तरां दिशम्। हिमवन्तं गिरिश्रेष्ठं सिद्धचारणसेवितम्॥ 13-50-30 (83497) स गत्वा द्विजशार्दूलो हिमवन्तं महागिरिम्। अभ्यगच्छन्नदीं पुण्यां बाहुदां पुण्यदायिनीम्॥ 13-50-31 (83498) अशोके विमले तीर्थे स्नात्वा वै तर्प्य देवताः। तत्र वासाय शयने कौशे सुखमुवास ह॥ 13-50-32 (83499) ततो रात्र्यां व्यतीतायां प्रातरुत्थाय स द्विजः। स्नात्वा प्रादुश्चकाराग्निं हुत्वा चैवं विधानतः॥ 13-50-33 (83500) रुद्राणीकूपमासाद्य ह्रदे तत्र समाश्वसत्। विश्रान्तश्च समुत्थाय कैलासमभितो ययौ॥ 13-50-34 (83501) सोऽपश्यत्काञ्चनद्वारं दीप्यमानमिव श्रिया। मन्दाकिनीं च नलिनीं धनदस्य महात्मनः॥ 13-50-35 (83502) अथ ते राक्षसाः सर्वे येऽभिरक्षन्ति पद्मिनीम्। प्रत्युत्थिता भगवन्तं माणिभद्रपुरोगमाः॥ 13-50-36 (83503) स तान्प्रत्यर्चयामास राक्षसान्भीमविक्रमान्। निवेदयत मां क्षिप्रं धनदायेति चाब्रवीत्॥ 13-50-37 (83504) ते राक्षसास्तथा राजन्भगवन्तमथाब्रुवन्। असौ वैश्रवणो राजा स्वयमायाति तेऽन्तिकम्॥ 13-50-38 (83505) विदितो भगवानस्य कार्यमागमनस्य यत्। पश्यैनं त्वं महाभागं ज्वलन्तमिव तेजसा॥ 13-50-39 (83506) ततो वैश्रवणोऽभ्येत्य अष्टावक्रमनिन्दितम्। विधिवत्कुशलं पृष्ट्वा ततो ब्रह्मर्षिमब्रवीत्॥ 13-50-40 (83507) सुखं प्राप्तो भवान्कच्चित्किंवा मत्तश्चिकीर्षति। ब्रूहि सर्वं करिष्यामि यन्मां वक्ष्यसि वै द्विज॥ 13-50-41 (83508) भवनं प्रविश त्वं मे यथाकामं द्विजोत्तम। सत्कृतः कृतकार्यश्च भवान्यास्यत्यविघ्नतः॥ 13-50-42 (83509) प्राविशद्भवनं स्वं वै गृहीत्वा तं द्विजोत्तमम्। आसनं स्वं ददौ चैव पाद्यमर्घ्यं तथैव च॥ 13-50-43 (83510) अथोपविष्टयोस्तत्र माणिभद्रपुरोगमाः। निषेदुस्तत्र कौबेरा यक्षगन्धर्वकिन्नराः॥ 13-50-44 (83511) ततस्तेषां निषण्णानां धनदो वाक्यमब्रवीत्। भवच्छन्दं समाज्ञाय नृत्येरन्नप्सरोगणाः॥ 13-50-45 (83512) आतिथ्यं परमं कार्यं शुश्रूषा भवतस्तथा। संवर्ततामित्युवाच मुनिर्मधुरया गिरा॥ 13-50-46 (83513) यथोर्वरा मिश्रकेशी रम्भा चैवोर्वशी तथा। अलम्बुसा घृताची च चित्रा चित्राङ्गदारुचिः॥ 13-50-47 (83514) मनोहरा सुकेशी च सुमुखी हासिनी प्रभा। विद्युता प्रशमी दान्ता विद्योता रतिरेव च॥ 13-50-48 (83515) एताश्चान्याश्च वै बह्व्यः प्रनृत्ताप्सरसः शुभाः। अवादयंश्च गन्धर्वा वाद्यानि विविधानि च॥ 13-50-49 (83516) अथ प्रवृत्ते गान्धर्वे दिव्ये ऋषिरुपाविशत्। दिव्यं संवत्सरं तत्रारमतैष महातपाः॥ 13-50-50 (83517) ततो वैश्रवणो राजा भगवन्तमुवाच ह। साग्रः संवत्सरो यातो विप्रेह तव पश्यतः॥ 13-50-51 (83518) हार्योऽयं विषयो ब्रह्मन्गान्धर्वो नाम नामतः। छन्दतो वर्ततां विप्र यथा वदति वा भवान्॥ 13-50-52 (83519) अतिथिः पूजनीयस्त्वमिदं च भवतो गृहम्। सर्वमाज्ञाप्यतामाशु परवन्तो वयं त्वयि॥ 13-50-53 (83520) अथ वैश्रवणं प्रीतो भगवान्प्रत्यभाषत। अर्चितोस्मि यथान्यायं गमिष्यामि धनेश्वर॥ 13-50-54 (83521) प्रीतोस्मि सदृशं चैव तव सर्वं धनाधिप। तव प्रसादाद्भगवन्महर्षेश्च महात्मनः। नियोगादद्य यास्यामि वृद्दिमानृद्धिमान्भव॥ 13-50-55 (83522) अथ निष्क्रम्य भगवान्प्रययावुत्तरामुखः। `कैलासे सङ्करावासमभिवीक्ष्य प्रणम्य च॥ 13-50-56 (83523) गौरीशं शङ्करं दान्तं शरणागतवत्सलम्। गङ्गाधरं गोपतिनं गणावृतमकल्पषम्॥' 13-50-57 (83524) कैलासं मन्दरं हैमं सर्वाननुचचार ह। तानतीत्य महाशैलान्कैरातं स्थानमुत्तमम्॥ 13-50-58 (83525) प्रदक्षिणं तथा चक्रे प्रयतः शिरसा नतः। धरणीमवतीर्याथ पूतात्माऽसौ तदाऽभकवत्॥ 13-50-59 (83526) स तं प्रदक्षिणं कृत्वा निर्यातश्चोत्तरामुखः। समेन भूमिभागेन ययौ प्रीतिपुरस्कृतः॥ 13-50-60 (83527) ततोऽपरं वनोद्देशं रमणीयमपश्यत। सर्वर्तुभिर्मूलफलैः पक्षिभिश्च समन्वितैः। रमणीयैर्वनोद्देशैस्तत्रतत्र विभूषितम्॥ 13-50-61 (83528) तत्राश्रमपदं दिव्यं ददर्श भगवानथ॥ 13-50-62 (83529) शैलांश्च विविधाकारान्काञ्चनान्रत्नभूषितान्। मणिभूमौ निविष्टाश्च पुष्करिण्यस्तथैव च॥ 13-50-63 (83530) अन्यान्यपि सुरम्याणि ददर्श सुबहून्यथ। भृशं तस्य मनो रमे महर्षेर्भावितात्मनः॥ 13-50-64 (83531) स तत्र काञ्चनं दिव्यं सर्वरत्नमयं गृहम्। ददर्शाद्भुतसङ्काशं धनदस्य गृहाद्वरम्॥ 13-50-65 (83532) महान्तो यत्र विविधा मणिकाञ्चनपर्वताः। विमानानि च रम्याणि रत्नानि विविधानि च॥ 13-50-66 (83533) मन्दारपुष्पैः सङ्कीर्णां तथा मन्दाकिनीं नदीम्। स्वयम्प्रभाश्च मणयो वज्रैर्भूमिश्च भूषिता॥ 13-50-67 (83534) नानाविधैश्च भवनैर्विचित्रमणितोरणैः। मुक्ताजालविनिक्षिप्तैर्मणिरत्नविभूषितैः॥ 13-50-68 (83535) मनोद्दष्टिहरै रम्यैः सर्वतः संवृतं शुभैः। ऋषिभिश्चावृतं तत्र आश्रमं तं मनोहरम्॥ 13-50-69 (83536) ततस्तस्याभवच्चिन्ता कुत्र वासो भवेदिति। अथ द्वारं समभितो गत्वा स्थित्वा ततोऽब्रवीत्॥ 13-50-70 (83537) अतिथिं समनुप्राप्तमभिजानन्तु येऽत्र वै॥ 13-50-71 (83538) अथ कन्याः परिवृता गृहात्तस्माद्विनिर्गताः। नानारूपाः सप्त विभो कन्याः सर्वा मनोहराः॥ 13-50-72 (83539) यांयामपश्यत्कन्यां वै सासा तस्य मनोऽहरत्। न च शक्तो वारयितुं मनोऽस्याथावसीदति। ततो धृतिः समुत्पन्ना तस्य विप्रस्य धीमतः॥ 13-50-73 (83540) अथ तं प्रमदाः प्राहुर्भगवान्प्रविशत्विति। स च तासां सुरुपेण तस्यैव भवनस्य च। कौतूहलं समाविष्टः प्रविवेश गृहं द्विजः॥ 13-50-74 (83541) तत्रापश्यज्जरायुक्तामरजोम्बरधारिणीम्। वृद्धां पर्यङ्कमासीनां सर्वाभरणभूषिताम्॥ 13-50-75 (83542) स्वस्तीति तेन चैवोक्ता सा स्त्री प्रत्यवदत्तदा। प्रत्युत्थाय च तं विप्रमास्यतामित्युवाच ह॥ 13-50-76 (83543) अष्टावक्र उवाच। 13-50-77x (6878) सर्वाः स्वानालयान्यान्तु एका मामुपतिष्ठतु। प्रज्ञाता या प्रशान्ता या शेषा गच्छन्तु च्छन्दतः॥ 13-50-77 (83544) ततः प्रदक्षिणीकृत्य कन्यास्तास्तमृषिं तदा। निश्चक्रमुर्गृहात्तस्मात्सा वृद्धाऽथ व्यतिष्ठतः। तया सम्पूजितस्तत्र शयने चापि निर्मले॥ 13-50-78 (83545) अथ तां संविशन्प्राह शयने भास्वरे तदा। त्वयाऽपि सुप्यतां भद्रे रजनी ह्यतिवर्तते॥ 13-50-79 (83546) संलापात्तेन विप्रेण तथा सा तत्र भाषिता। द्वितीये शयने दिव्ये संविवेश महाप्रभे॥ 13-50-80 (83547) अथ सा वेपमानाङ्गी निमित्तं शीतजं तदा। व्यपदिश्य महर्षेर्वै शयनं व्यवरोहत॥ 13-50-81 (83548) स्वागतेनागतां तां तु भगवानभ्यभाषत। सा जुगूह भुजाभ्यां तु ऋषिं प्रीत्या नरर्षभ॥ 13-50-82 (83549) निर्विकारमृषिं चापि काष्ठकुड्योपमं तदा। दुखिता प्रेक्ष्य सञ्जल्पमकार्षीदृषिणा सह॥ 13-50-83 (83550) ब्रह्मन्नकामकरोस्ति स्त्रीणां पुरुषतो धृतिः। कामेन मोहिता चाहं त्वां भजन्तीं भजस्व माम्॥ 13-50-84 (83551) प्रहृष्टो भव विप्रर्षे समागच्छ मया सह। उपगूह च भां विप्र कामार्ताऽहं भृशं त्वयि॥ 13-50-85 (83552) एतद्वि तव धर्मात्मंस्तपसः पूज्यते फलम्। प्रार्थितं दर्शनादेव भजमानां भजस्व माम्॥ 13-50-86 (83553) सद्म चेदं धनं सर्वं यच्चान्यदपि पश्यसि। प्रभुस्त्वं भव सर्वत्र मयि चैव न संशयः॥ 13-50-87 (83554) सर्वान्कामान्विधास्यामि रमस्व सहितो मया। रमणीये वने विप्र सर्वकामफलप्रदे॥ 13-50-88 (83555) त्वद्वशाऽहं भविष्यामि रंस्यसे च मया सह। सर्वान्कामानुपाश्नीमो ये दिव्या ये च मानुषाः॥ 13-50-89 (83556) नातः परं हि नारीणां विद्यते च कदाचन। यथा पुरुषसंसर्गः परमेतद्धि नः फलम्॥ 13-50-90 (83557) आत्मच्छन्देन वर्तन्ते नार्यो मन्मथचोदिताः। न च दह्यन्ति गच्छन्त्यः सुतप्तैरपि पांसुभिः॥ 13-50-91 (83558) अष्टावक्र उवाच। 13-50-92x (6879) परदारानहं भद्रे न गच्छेयं कथञ्चन। दूषितं धर्मशास्त्रज्ञैः परदाराभिमर्शनम्॥ 13-50-92 (83559) `शुद्धक्षेत्रे ब्रह्महत्याप्रायश्चित्तमथोच्यते। पुनश्च पातकं दृष्टं विप्रक्षेत्रे विशेषतः'॥ 13-50-93 (83560) भद्रे निर्वेष्टुकामोऽहं तत्रावकिरणं मम। `प्रायश्चित्तं महदतो दारग्रहणपूर्वकम्॥ 13-50-94 (83561) बीजं न शुद्ध्यते वोढुरन्यथा कृतनिष्कृतेः। मातृतः पितृतः शुद्धो ज्ञेयः पुत्रो यथार्थतः॥' 13-50-95 (83562) विषयेष्वनभिज्ञोऽहं धर्मार्थं किल सन्ततिः। एवं लोकान्गमिष्यामि पुत्रैरिति न संशयः॥ 13-50-96 (83563) भद्रे धर्मं विजानीहि ज्ञात्वा चोपरमस्व ह॥ 13-50-97 (83564) स्त्र्युवाच। 13-50-98x (6880) नानिलोऽग्निर्न वरुणो न चान्ये त्रिदशा द्विज। प्रियाः स्त्रीणां यथा कामो रतिशीला हि योषितः॥ 13-50-98 (83565) सहस्रे किल नारीणां प्राप्येतैका कदाचन। तथा शतसहस्रेषु यदि काचित्पतिव्रता॥ 13-50-99 (83566) नैता जानन्ति पितरं न कुलं न च मातरम्। न भ्रातॄन्न च भर्तारं न च पुत्रान्न देवरान्॥ 13-50-100 (83567) लीलायन्त्यः कुलं घ्नन्ति कूलानीव सरिद्वराः। दोषान्सर्वाश्च मत्वाऽऽशु प्रजापतिरभाषत॥ 13-50-101 (83568) भीष्म उवाच। 13-50-102x (6881) ततः स ऋषिरेकाग्रस्तां स्त्रियं प्रत्यभाषत। आस्यतांरुचितश्छन्दः किञ्च कार्यं ब्रवीहि मे॥ 13-50-102 (83569) सा स्त्री प्रोवाच भगवन्द्रक्ष्यसे देशकालतः। वस तावन्महाभाग कृतकृत्यो भविष्यसि॥ 13-50-103 (83570) ब्रह्मर्षिस्तामथोवाच स तथेति युधिष्ठिर। वत्स्येऽहं यावदुत्साहो भवत्या नात्र संशयः॥ 13-50-104 (83571) अथर्षिरभिसम्प्रेक्ष्य स्त्रियं तां जरयाऽर्दिताम्। चिन्तां परमिकां भेजे सन्तप्त इव चाभवत्॥ 13-50-105 (83572) यद्यदङ्गं हि सोऽपश्यत्तस्या विप्रर्षभस्तदा। नारमत्तत्रतत्रास्य दृष्टी रूपविरागिता॥ 13-50-106 (83573) देवतेयं गृहस्यास्य शापात्किंनु विरूपिता। अस्याश्च कारणं वेत्तुं न युक्तं सहसा भया॥ 13-50-107 (83574) इति चिन्ताविषक्तस्य तमर्थं ज्ञातुमिच्छतः। व्यगमद्रात्रिशेषः स मनसा व्याकुलेन तु॥ 13-50-108 (83575) अथ सा स्त्री तथोवाच भगवन्पश्य वै रवेः। रूपं सन्ध्याभ्रसंरक्तं किमुपस्थाप्यतां तव॥ 13-50-109 (83576) स उवाच ततस्तां स्त्रीं स्नानोदकमिहानय। उपासिष्ये ततः सन्ध्यां वाग्यतो नियतेन्द्रियः॥ ॥ 13-50-110 (83577) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चाशोऽध्यायः॥ 50 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-50-1 सहोभौ चरतां धर्मं क्षौमे वसानौ जायापती अग्निमादधीयातामिति धर्मपत्नीसाहित्यं शास्त्रे दृश्यमानमाक्षिपति यदिदमिति। पाणग्रहणात्प्राक्साहित्याभावात्सहोभाविति वाक्यं व्याकुप्येतेति भावः॥ 7-50-3 इहैव साहित्यं दंपत्योर्दृश्यते परलोके तयोः साहित्यं क्वनु। न क्वापीत्यर्थः॥ 7-50-6 सूत्रकारो धर्मप्रवक्ता। अनृतं साहसं माया मूर्खत्वमतिलोभतेति स्त्रीधर्मानाह॥ 7-50-8 गह्वरं गहनं दुर्बोधमित्यर्थः॥ 7-50-10 दिशया दिगभिमानिदेवतया॥ 7-50-11 निर्वेष्टुकामः दारसंग्रहार्थी॥ 7-50-21 तालैः कांस्यमयैर्वाद्यभाण्डैः। शम्पातालैः विद्युद्वदतिचपलैर्भ्रमणादिघटितैः गीतनृत्यक्रियामानविशेषैः। समैर्भ्रमणादिरहितैस्तैरेव॥ 7-50-24 महापार्श्वे पर्वते। ततः कोपो महान्पार्श्वे इति ट. थ. पाठः। ततः कालो महान्पार्श्वे इति ध. पाठः॥ 7-50-30 उत्तरां श्रेष्ठाम्॥ 7-50-45 भवच्छन्दं भवदिच्छाम्॥ 7-50-52 हार्यः हरतीति हार्यः॥ 7-50-54 भगवान् अष्टावक्रः॥ 7-50-55 वृद्धिरुपचयस्तद्वान्। ऋद्धिः सम्पत् तद्वान्॥ 7-50-58 कैरातं किरातवेषधारिणो महादेवस्य सम्बन्धि॥ 7-50-59 धरणीमवतीर्येत्यनेनाकाशमार्गेणाष्टावक्रो गच्छतीति गम्यते॥ 7-50-72 सप्त इतरदिग्देवताः॥ 7-50-75 उत्तराधिष्ठात्री तु देवता मुख्याऽष्टमी सैव जरायुक्ता॥ 7-50-77 प्रज्ञाता अत्यन्तं ज्ञानवती। प्रशान्ता निर्जितचिता॥ 7-50-82 जुगूह आलिङ्गितवती॥ 7-50-84 ब्रह्मन्नकामतोऽन्यास्तीति झ. पाठः। तत्र अकामतोऽनिच्छातः स्वभावत इत्यर्थः। पुरुषतः पुरुषं प्राप्य स्त्रीणां धृतिर्धैर्यमन्या परकीयास्ति।पुंयोगे स्त्रीणां धृतिः स्वकीया सर्वथा नास्तीत्यर्थः॥ 7-50-85 प्रहृष्टः कामुको भव। उपनृह अलिङ्गस्व॥ 7-50-96 अनभिज्ञोऽप्रीतिमान्॥ 7-50-101 लीलायन्त्यः लीलां रतिमात्मन इच्छन्त्यः दोषांश्च मन्दान्मन्दासुः प्रजापतिरभाषत इति ध. पाठः॥ 7-50-102 एकाग्रः स्त्रीदोषाननुसन्दधानः स्त्रियम्प्रति आस्यता तूण्णीं स्थीयताम्। रुचितः रुचिं प्राप्य छन्दः इच्छा भवतीति अभाषत। त्वं रुचिज्ञा मामिच्छसि अहं त्वरुचिज्ञो न त्वां स्फुष्टुमिच्छामीति भावः। एवमपि यत्कार्यं कर्तव्यं तव तन्मे ब्रवीहि॥ 7-50-103 द्रक्ष्यसे स्पर्शसुखं ज्ञायसे॥ 7-50-106 रूपे विरागिता वैराग्यवती दृष्टिर्नारमत् न रेमे॥ 7-50-108 व्यगच्छत्तदहःशेष इति झ.पाठः॥

भीष्म उवाच। अथ सा स्त्री तमुवाच विप्रमेवं भवत्विति। तैलं दिव्यमुपादाय स्नानशाटीमुपानयत्॥ 13-51-1 (83578) अनुज्ञाता च मुनिना सा स्त्री तेन महात्मना। अथास्य तैलेनाङ्गानि सर्वाण्येवाभ्यमृक्षत॥ 13-51-2 (83579) शनैश्चाच्छादितस्तत्र स्नानशालामुपागमत्। भद्रासनं ततश्चित्रमृषिरन्वगमन्नवम्॥ 13-51-3 (83580) अथोपविष्टश्च यदा तस्मिन्भद्रासने तदा। स्नापयामास शनकैस्तमृषिं सुखहस्तवत्। दिव्यं च विधिवच्चक्रे सोपचारं मुनेस्तदा॥ 13-51-4 (83581) जलेन सुसुखोष्णेन तस्या हस्तसुखेन च। व्यतीतां रजनीं कृत्स्नां नाजानात्स महाव्रतः॥ 13-51-5 (83582) तत उत्थाय स मुनिस्तदा परमविस्मितः। पूर्वस्यां दिशि सूर्यं च सोऽपश्यदुदितं दिवि॥ 13-51-6 (83583) `सन्ध्योपासनमित्येव सर्वपापहरं न मे।' तस्य बुद्धिरियं किन्तु मोहस्तत्त्वमिदं भवेत्॥ 13-51-7 (83584) अथोपास्य सहस्रांशुं किं कोरमीत्युवाच ताम्। सा चामृतरसप्रख्यं क्रषेरन्नमुपाहरत्॥ 13-51-8 (83585) तस्य स्वादुतयाऽन्नस्य न प्रभूतं चकार सः। व्यगमच्चाप्यहःशेष ततः सन्ध्याऽऽगमत्पुनः॥ 13-51-9 (83586) अथ सा स्त्री भगवन्तं सुप्यतामित्यचोदयत्। तत्र वै शयने दिव्ये तस्य तस्याश्च कल्पिते॥ 13-51-10 (83587) [पृथक्र्वैव तथा सुप्तौ सा स्त्री स च मुनिस्तदा। तथाऽर्थरात्रे सा स्त्री तु शयनं तदुपागमत्॥] 13-51-11 (83588) अष्टावक्र उवाच। 13-51-12x (6882) न भद्रे परदारेषु मनो मे सम्प्रसज्जति। उत्तिष्ठ भद्रे भद्रं ते स्वापं वै विरमस्व च॥ 13-51-12 (83589) भीष्म उवाच। 13-51-13x (6883) सा तदा तेन विप्रेण तथा धृत्या निवर्तिता। स्वतन्त्राऽस्मीत्युवाचर्षिं न धर्मच्छलमस्ति ते॥ 13-51-13 (83590) अष्टावक्र उवाच। 13-51-14x (6884) नास्ति स्वतन्त्रता स्त्रीणामस्वतन्त्रा हि योषितः। प्रजापतिमतं ह्येतन्न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति॥ 13-51-14 (83591) स्त्र्युवाच। 13-51-15x (6885) बाधने मैथुनं विप्र मम भक्तिं च पश्य वै। अधर्मं प्राप्स्यसे विप्र यन्मां त्वं नाभिनन्दसि॥ 13-51-15 (83592) अष्टावक्र उवाच। 13-51-16x (6886) हरन्ति दोषजातानि नरमिन्द्रियकिङ्करम्। प्रभवामि सदा धृत्या भद्रे स्वशयनं व्रज॥ 13-51-16 (83593) स्त्र्युवाच। 13-51-17x (6887) शिरसा प्रणमे विप्र प्रसादं कर्तुमर्हसि। भूमौ निपतमानायाः शरणं भव मेऽनघ॥ 13-51-17 (83594) यदि वा दोषजातं त्वं परदारेषु पश्यसि। आत्मानं स्पर्शयाम्यद्य पाणिं गृह्णीष्व मे द्विज॥ 13-51-18 (83595) न दोषो भविता चैव सत्येनैतद्ब्रवीम्यहम्। स्वतन्त्रां मां विजानीहि यो धर्मः सोस्तु वै मयि। त्वय्यावेशितचित्ता च स्वतन्त्राऽस्मि भजस्व माम्॥ 13-51-19 (83596) अष्टावक्र उवाच। 13-51-20x (6888) स्वतन्त्रा त्वं कथं भद्रे ब्रूहि कारणमत्र वै। नास्ति त्रिलोके स्त्री काचिद्या वै स्वातन्त्र्यमर्हति॥ 13-51-20 (83597) पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। पुत्रस्तु स्थाविरे भावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति। `न वृद्धामक्षतां मन्ये च चेच्छा त्वयि मेऽनघे' 13-51-21 (83598) स्त्र्युवाच। 13-51-22x (6889) कौमारं ब्रह्मचर्यं मे कन्यैवास्मि न संशयः। पत्नीं कुरुष्व मां विप्र श्रद्धां विजहि मा मम॥ 13-51-22 (83599) अष्टावक्र उवाच। 13-51-23x (6890) यथा मम तथा तुभ्यं यथा तुभ्यं तथा मम। जिज्ञासेयमृषेस्तस्य विघ्नः सत्यं नु किं भवेत्॥ 13-51-23 (83600) आश्चर्यं परमं हीदं किन्नु श्रेयो हि मे भवेत्। दिव्याभरणवस्त्रा हि कन्येयं मामुपस्थिता॥ 13-51-24 (83601) किं त्वस्याः परमं रूपं जीर्णमासीत्कथं पुनः। कन्यारूपमिहाद्यैवं किमिवात्रोत्तरं भवेत्॥ 13-51-25 (83602) यथा मे परमा शक्तिर्न व्युत्थाने कथंचन। न रोचते हि व्युत्थानं सत्येनासादयाम्यहम्॥ ॥ 13-51-26 (83603) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकपञ्चाशोऽध्यायः॥ 51 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-51-2 अभ्यमृक्षति अभ्यञ्जितवती॥ 7-51-3 शनैश्चोत्सादित इति ड.झ. पाठः। तत्र उत्सादितः चालितः॥ 7-51-5 नाजानात् न ज्ञातवान्॥ 7-51-9 न प्रभूतं चकार पूर्णमिति नाभ्यवददित्यर्थः॥ 7-51-12 स्वयं वै विरमस्व चेति झ.पाठः॥ 7-51-13 स्वातन्त्र्यान्मम। न तव पारदार्यदोषोऽस्तीत्यर्थः॥ धर्मच्छलं परपुरुषप्रलोभनम्। नाधर्मफलमस्ति त इति ध. पाठः॥ 7-51-14 नास्तीति अप्रदत्ता त्वां न कामये इत्यर्थः॥ 7-51-18 स्पर्शयामि ददामि॥ 7-51-19 स्वतन्त्रामात्मप्रदानं इति शेषः। यो धर्मः पाणिग्रहणादिसंस्कारो मयि मन्निमित्तं सोस्तु॥ 7-51-22 विजहि मा मा नाशय॥ 7-51-23 तुभ्यं तव। सङ्गमश्रद्धेत्युभयत्र शेषः। किं तस्य मया कन्यार्थिना प्रार्तितस्य तत्कर्तृका इयं जिज्ञासा मम परीक्षा किमयं साधुरसाधुर्वेति॥ 7-51-24 विघ्रत्वमेवाह आश्चर्यमिति। पूर्वमतिजीर्णत्वेन दृष्टा पुनः कन्येव दृश्यत इति मायारूपमाश्चर्यम्॥ 7-51-25 अत्रास्मिन्विषये किमुत्तरं श्रेष्ठतरम्। पर्वपरिगृहीतस्यात्यागः उत एतस्याः स्वीकारः कर्तव्य इति भावः॥ 7-51-26 न व्युत्थास्येऽस्याः स्वीकारं न करिष्ये। व्युत्थानं धर्मातिक्रमो मम न रोचते किन्तु सत्येनासादयाम्बहं दारानिति शेषः। धृत्यैनां साधयाम्यहमिति ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। न बिभेति कथं सा स्त्री शापाच्च परमद्युते। कथं निवृत्तो भगवांस्तद्भवान्प्रब्रवीतु मे॥ 13-52-1 (83604) भीष्म उवाच। 13-52-2x (6891) अष्टावक्रोऽन्वपृच्छत्तां रूपं विकुरुषे कथम्। न चानृतं ते वक्तव्यं ब्रूहि ब्राह्मणकाम्यया॥ 13-52-2 (83605) स्त्र्युवाच। 13-52-3x (6892) द्यावापृथिव्योर्यत्रैषा काम्या ब्राह्मणसत्तम। शृणुष्वावहितः सर्वं यदिदं सत्यविक्रम॥ 13-52-3 (83606) जिज्ञासेयं प्रयुक्ता मे स्थैर्यं कर्तुं तवानघ। अव्युत्थानेन ते लोका जिताः सत्यपराक्रम॥ 13-52-4 (83607) उत्तरां मां दिशं विद्धि दृष्टं स्त्रीचापलं च ते। स्थविराणामपि स्त्रीणां बाधते मैथुनज्वरः॥ 13-52-5 (83608) `अविश्वासो न व्यसनी नातिसक्तोऽप्रवासकः। विद्वान्सुशीलः पुरुषः सदारः सुखमश्नुते॥' 13-52-6 (83609) तुष्टः पितामहस्तेऽद्य तथा देवाः सवासवाः॥ 13-52-7 (83610) सत्वं येन च कार्येण सम्प्राप्तो भगवानिह। प्रेषितस्तेन विप्रेण कन्यापित्रा द्विजर्षभः॥ 13-52-8 (83611) प्रेषितश्चोपदेशाय तच्च सर्वं श्रुतं त्वया॥ 13-52-9 (83612) `नितान्तं स्त्री भोगपरा प्रियवादाप्रवासनात्। रक्ष्यते चाकुचेलाद्यैरप्रसङ्गानुवर्तनैः॥ 13-52-10 (83613) अपर्वस्वनिषिद्धासु रात्रिष्वप्यनृतौ व्रजेत्। रात्रौ च नातिनियमो न वै ह्यनियमो भवेत्॥'॥ 13-52-11 (83614) क्षेमैर्गमिष्यसि गृहं श्रमश्च न भविष्यति। कन्यां प्राप्स्यसि तां विप्र पुत्रिणी च भविष्यति॥ 13-52-12 (83615) काम्यया पृष्टवांस्त्वं मां ततो व्याहृतमुत्तरम्। अनतिक्रमणीया साकृत्स्नैर्लोकैस्त्रिभिः सदा॥ 13-52-13 (83616) गच्छस्व कृतकृत्यस्त्वं किं वाऽन्यच्छ्रोतुमिच्छसि। यावद्ब्रवीमि विप्रर्षे अष्टावक्र यथातथम्॥ 13-52-14 (83617) ऋषिणा प्रसादिता चास्मि तव हेतोर्द्विजर्षभ। तस्य सम्माननार्थं मे त्वयि वाक्यं प्रभाषितम्॥ 13-52-15 (83618) भीष्म उवाच। 13-52-16x (6893) श्रुत्वा तु वचनं तस्याः स विप्रः प्राञ्जलिः स्थितः। अनुज्ञातस्तया चापि स्वगृहं पुनराव्रजत्॥ 13-52-16 (83619) गृहमागत्य विश्रान्तः स्वजनं परिपृच्छ्य च। अभ्यागच्छच्च तं विप्रं न्यायतः कुरुनन्दन॥ 13-52-17 (83620) पृष्टश्च तेन विप्रेण दृष्टं त्वेतन्निदर्शनम्। प्राह विप्रं तदा विप्रः सुप्रीतेनान्तरात्मना॥ 13-52-18 (83621) भवताऽहमनुज्ञातः प्रास्थितो गन्धमादनम्। तस्य चोत्तरतो देशे दृष्टं मे दैवतं महत्॥ 13-52-19 (83622) तया चाहमनुज्ञातो भवांश्चापि प्रकीर्तितः। श्रावितश्चापि तद्वाक्यं गृहं चाभ्यागतः प्रभो॥ 13-52-20 (83623) तमुवाच तदा विप्रः सुतां प्रतिगृहाण मे। नक्षत्रतिथिसंयोगे पात्रं हि परमं भवान्॥ 13-52-21 (83624) भीष्म उवाच। 13-52-22x (6894) अष्टावक्रस्तथेत्युक्त्वा प्रतिगृह्य च तां प्रभो। कन्यां परमधर्मात्मा प्रीतिमांश्चाभवत्तदा॥ 13-52-22 (83625) कन्यां तां प्रतिगृह्यैव भार्यां परमशोभनाम्। उवास मुदितस्तत्र श्वाश्रमे विगतज्वरः॥ ॥ 13-52-23 (83626) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणिः द्विपञ्चाशोऽध्यायः॥ 52 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-52-2 विकुरुषेऽन्यथान्यथा करोषि। ब्राह्मणकाम्यया ब्राह्मणमानलिप्सया॥ 7-52-3 द्यावापृथिव्योः दिवि पृथिव्यां च यत्र स्थीयते तत्र एषा काम्या स्त्रीपुंसयोः अन्योन्याभिलाषरूपा इच्छास्तीत्यर्थः॥ 7-52-4 मे मया॥ 7-52-8 तत्कार्यं ज्ञापयामीति शेषः। 7-52-13 सा काम्याऽनतिक्रमणीया॥ 7-52-15 ऋषिणा वदान्येन॥

`युधिष्ठिर उवाच। वैश्ययोन्यां समुत्पन्नाः शूद्रयोन्यां तथैव च। ब्रह्मर्षय इति प्रोक्ताः पुराणि द्विजसत्तमाः॥ 13-53-1 (83627) कथमेतन्महाराज तत्त्वं शंसितुमर्हसि। विरुद्धमिह पश्यामि वियोनौ ब्राह्मणो भवेत्॥ 13-53-2 (83628) भीष्म उवाच। 13-53-3x (6895) अलं कौतूहलेनात्र निबोध त्वं युधिष्ठिर। शुभेतरं शुभं वाऽपि न चिन्तयितुमर्हसि॥ 13-53-3 (83629) ईशन्त्यात्मन इत्येते गतिश्चैषां न सञ्जते। ब्रह्मभूयांस इत्येव ऋषयः श्रुतिचोदिताः॥ 13-53-4 (83630) निन्द्या न चैते राजेन्द्र प्रमाणं हि प्रमाणिनाम्। लोकोऽनुमन्यते चैतान्प्रमाणं ह्यत्र वै तपः॥ 13-53-5 (83631) एवं महात्मभिस्तात तपोज्ञानसमन्वितैः। प्रवर्तितानि कार्याणि प्रमाणान्येव सत्तम॥ 13-53-6 (83632) भार्याश्चतस्रो राजेन्द्र ब्राह्मणस्य स्वधर्मतः। ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या शूद्रा च भरतर्षभ॥ 13-53-7 (83633) राज्ञां तु क्षत्रिया वैश्या शूद्रा च भरतर्षभ। वैश्यस्य वैश्या विहिता शूद्रा च भरतर्षभ॥ 13-53-8 (83634) शूद्रस्यैका स्मृता भार्या प्रतिलोमे तु सङ्करः। शूद्रायास्तु नरश्रेष्ठ चत्वारः पतयः स्मृताः॥ 13-53-9 (83635) वर्णोत्तमायास्तु पतिः सवर्णस्त्वेक एव सः। द्वौ क्षत्रियाया विहितौ ब्राह्मणः क्षत्रियस्तथा॥ 13-53-10 (83636) वैश्यायास्तु नरश्रेष्ठ विहिताः पतयस्त्रयः। सवर्णः क्षत्रियश्चैव ब्राह्मणश्च विशाम्पते॥ 13-53-11 (83637) एवंविधिमनुस्मृत्य ततस्ते ऋषिभिः पुरा। उत्पादिता महात्मानः पुत्रा ब्रह्मर्षयः पुरा॥ 13-53-12 (83638) पुराणाभ्यामृषिभ्यां तु मित्रेण वरुणेन च। वसिष्ठोऽथ तथाऽगस्त्यो बर्हिषव्यस्तथैव च॥ 13-53-13 (83639) कक्षीवानार्ष्टिषेणश्च पुरुषः कष एव च। मामतेयस्य वै पुत्रा गौतमश्चात्मजाः स्मृताः॥ 13-53-14 (83640) वत्सप्रियश्च भगवान्स्थूलरश्मिस्तथाक्षणिः। गौतमस्यैव तनया ये दास्यां जनिता ह्युत॥ 13-53-15 (83641) कपिञ्जलादो ब्रह्मर्षिश्चाण्डाल्यामुदपद्यत। वैनतेयस्तथा पक्षी तुर्यायां च वसिष्ठतः॥ 13-53-16 (83642) प्रसादाच्च वसिष्ठस्य शुक्लाभ्युपगमेन च। अदृश्यन्त्याः पिता वैश्यो नाम्ना चित्रमुखः पुरा। ब्राह्मणत्वमनुप्राप्तो ब्रह्मर्षित्वं च कौरव॥ 13-53-17 (83643) वैश्यश्चित्रमुखः कन्यां वसिष्ठतनयस्य वै। शुभां प्रादाद्यतो जातो ब्रह्मर्षिस्तु पराशरः॥ 13-53-18 (83644) तथैव दाशकन्यायां सत्यवत्यां महानृषिः। पराशरात्प्रसूतश्च व्यासो योगमयो मुनिः॥ 13-53-19 (83645) विभण्डकस्य मृग्यां च तपोयोगात्मको मुनिः। ऋस्यशृङ्गः समुत्पन्नो ब्रह्मचारी महायशाः॥ 13-53-20 (83646) शार्ङ्ग्यां च मन्दपालस्य चत्वारो ब्रह्मवादिनः। जाता ब्रह्मर्षयः पुण्या यैः स्तुतो हव्यवाहनः॥ 13-53-21 (83647) द्रोणश्च स्तम्बमित्रश्च सारिसृक्वश्च बुद्धिमान्। जरितारिश्च विख्यातश्चत्वारः सूर्यसन्निभाः॥ 13-53-22 (83648) महर्षेः कालवृक्षस्य शकुन्त्यामेव जज्ञिवान्। हिरण्यहस्तो भगवान्महर्षिः काञ्चनप्रभः॥ 13-53-23 (83649) पावकात्तात सम्भूता मनसा च महर्षयः। पितामहस्य राजेन्द्र पुरस्त्यपुलहादयः॥ 13-53-24 (83650) सावर्ण्यश्चापि राजर्षिः सवर्णायामजायत। मृण्मय्यां भरतश्रेष्ठ आदित्येन विवस्वता॥ 13-53-25 (83651) शाण्डिल्यश्चाग्नितो जातः कश्यपस्याग्रजः प्रभुः। शरद्वतः शरस्तम्बात्कृपश्व कृपया सह॥ 13-53-26 (83652) पद्माश्च जज्ञे राजेन्द्र सोस्यपस्य महात्मनः। रेणुश्च रेणुका चैव राममाता यशस्विनी॥ 13-53-27 (83653) समुनायाः समुद्भूतः सोमकेन महात्मना। अर्कदन्तो महानृषिः प्रथितः पृथिवीतले॥ 13-53-28 (83654) अग्नेराहवनीयाच्च द्रुपदस्येन्द्रवर्चसः। धृष्टद्युम्नश्च सम्भूतो वेद्यां कृष्णा च भारत॥ 13-53-29 (83655) व्याघ्रयोन्यां ततो जाता वसिष्ठस्य महात्मनः। एकोनविंशतिः पुत्राः ख्याता व्याघ्रपदादयः॥ 13-53-30 (83656) मन्धश्च बादलोमस्च जावालिश्च महानृषिः। मन्युश्चैवोपमन्युश्च सेतुकर्णस्तथैव च। एते चान्ये च विख्याताः पृथिव्यां गोत्रतां गताः॥ 13-53-31 (83657) विश्वकाशस्य राजर्षेरैक्ष्वाकोस्तु महात्मनः। बालाश्वो नाम पुत्रोऽभूच्छिखां भित्त्वा विनिस्सृतः॥ 13-53-32 (83658) मान्धाता चैव राजर्षिर्युवनाश्वेन धीमता। स्वयं धृतोऽथ गर्भेण दिव्यास्त्रबलसंयुतः॥ 13-53-33 (83659) गौरिकश्चापि राजर्षिश्चक्रवर्ती महायशाः। बाहुदायां समुत्पन्नो नद्यां राज्ञा सुबाहुना॥ 13-53-34 (83660) भूमेश्च पुत्रो नरकः संवर्तश्चैव पुष्कलः। अद्भिश्चैव महातेजा ऋषिर्गार्ग्योऽभ्यजायत॥ 13-53-35 (83661) एते चान्ये च बहवो राजन्या ब्राह्मणास्तथा। प्रभावेनाभिसम्भूता महर्षीणां महात्मनाम्। नासाध्य तपसा तेषां विद्ययाऽऽत्मगुणैः परैः॥ 13-53-36 (83662) अस्मिन्नर्थे च मनुना नीतः श्लोको नराधिप। धर्मं प्रणयता राजंस्तं निबोध युधिष्ठिर॥ 13-53-37 (83663) ऋषिणां च नदीनां च साधूनां च महात्मनाम्। प्रभवो नाधिगन्तव्यः स्त्रीणां दुश्चरितस्य च॥ 13-53-38 (83664) तन्नात्र चिन्ता कर्तव्या महर्षीणां समुद्भवे। यथा सर्वगतो ह्यग्निस्तथा तेजो महात्मसु॥' ॥ 13-53-39 (83665) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रिपञ्चाशोऽध्यायः॥ 53 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-53-1 एतदादिसप्ताध्याया दाक्षिणात्यकोशेष्वेव दृश्यन्ते।

`युधिष्ठिर उवाच। पुत्रैः कथं महाराज पुरुषस्तारितो भवेत्। यावन्न लब्धवान्पुत्रमफलः पुरुषो नृप॥ 13-54-1 (83666) भीष्म उवाच। 13-54-2x (6896) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। नारदेन पुरा गीतं मार्कण्डेयाय पृच्छते॥ 13-54-2 (83667) पर्वतं नारदं चैव असितं देवलं च तम्। आरुणेयं च रैभ्यं च एतानत्रागतान्पुरा॥ 13-54-3 (83668) गङ्गायमुनयोर्मध्ये भोगवत्याः समागमे। दृष्ट्वा पूर्वं समासीनान्मार्कण्डेयोऽभ्यगच्छत॥ 13-54-4 (83669) ऋषयस्तु मुनिं दृष्ट्वा समुत्थायोन्मुखाः स्थिताः। अर्चयित्वाऽर्हतो विप्रं किं कुर्म इति चाब्रुवन्॥ 13-54-5 (83670) मार्कण्डेय उवाच। 13-54-6x (6897) अयं समागमः सद्भिर्यत्नेनासादितो मया। अत्र प्राप्स्यामि धर्माणामाचारस्य च निश्चयम्॥ 13-54-6 (83671) ऋजुः कृतयुगे धर्मस्तस्मिन्क्षीणे विमुह्यति। युगेयुगे महर्षिभ्यो धर्ममिच्छामि वेदितुम्॥ 13-54-7 (83672) ऋषिभिर्नारदः प्रोक्तो ब्रूहि यत्रास्य संशयः। धर्माधर्मेषु तत्वज्ञ त्वं हि च्छेत्ता हि संशयान्॥ 13-54-8 (83673) ऋषिभ्योऽनुमतं वाक्यं नियोगान्नारदस्तदा। सर्वधर्मार्थतत्वज्ञं मार्कण़्डेयं ततोऽब्रवीत्॥ 13-54-9 (83674) दीर्घायो तपसा दीप्त वदेवदाङ्गतत्ववित्। यत्र ते संशयो ब्रह्मन्समुत्पन्नः स उच्यताम्॥ 13-54-10 (83675) धर्मं लोकोपकारं वा यच्चान्यच्छ्रोतुमिच्छसि। तदहं कथयिष्यामि ब्रूहि त्वं सुमहातपाः॥ 13-54-11 (83676) मार्कण्डेय उवाच। 13-54-12x (6898) युगेयुगे व्यतीतेऽस्मिन्धर्मसेतुः प्रणश्यति। कथं धर्मच्छलेनाहं प्राप्नुयामिति मे मतिः॥ 13-54-12 (83677) नारद उवाच। 13-54-13x (6899) आसीद्धर्मः पुरा विप्र चतुष्पादः कृते युगे। ततो ह्यधर्मः कालेन प्रसूतः किञ्चिदूनतः॥ 13-54-13 (83678) ततस्त्रेतायुगं नाम प्रवृत्तं धर्मदूषणम्॥ 13-54-14 (83679) तस्मिन्नतीते सम्प्राप्तं तृतीयं द्वापरं युगम्। तदा धर्मस्य द्वौ पादावधर्मो नाशयिष्यति॥ 13-54-15 (83680) द्वापरे तु परिक्षीणे नन्दिके समुपस्थिते। लोकवृत्तं च धर्मं च उच्यमानं निबोध मे॥ 13-54-16 (83681) चतुर्थं नन्दिकं नाम धर्मः पादावशेषितः। ततः प्रभृति जायन्ते क्षीणप्रज्ञायुपो नराः। क्षीणप्राणधना लोके धर्माचारबहिष्कृताः॥ 13-54-17 (83682) मार्कण्डेय उवाच। 13-54-18x (6900) एवं विलुलिते धर्मे लोके चाधर्मसंयुते। चातुर्वर्ण्यस्य नियतं हव्यं कव्यं नियच्छति॥ 13-54-18 (83683) नारद उवाच। 13-54-19x (6901) मन्त्रपूतं सदा हव्यं कव्यं चैव न नश्यति। प्रतिगृह्णन्ति तद्देवा दातुर्न्यायात्प्रयच्छतः॥ 13-54-19 (83684) सत्वयुक्तं च दाता च सर्वान्कामानवाप्नुयात्। अवाप्तकामः स्वर्गे च महीयेत यथेप्सितम्॥ 13-54-20 (83685) मार्कण्डेय उवाच। 13-54-21x (6902) चत्वारो ह्यथ ये वर्णा हव्यं कव्यं प्रदास्यति। मन्त्रहीनमपन्यायं तेषां दत्तं क्व गच्छति॥ 13-54-21 (83686) नारद उवाच। 13-54-22x (6903) असुरान्गच्छते दत्तं विप्रै रक्षांसि क्षत्रियैः। वैश्यैः प्रेतानि वै दत्तं शूद्रैर्भूतानि गच्छति॥ 13-54-22 (83687) मार्कण्डेय उवाच। 13-54-23x (6904) अथ वर्णावरे जाताश्चातुर्वर्ण्योपदेशिनः। दास्यन्ति हव्यकव्यानि तेषां दत्तं क्व गच्छति 13-54-23 (83688) नारद उवाच। 13-54-24x (6905) वर्णावराणां भूतानां हव्यकव्यप्रदातृणाम्। नैव देवा न पितरः प्रतिगृह्णन्ति तत्स्वयम्॥ 13-54-24 (83689) यातुधानाः पिशाचाश्च भूता ये चापि नैर्ऋताः। तेषां सा विहिता वृत्तिः पितृदैवतनिर्गताः॥ 13-54-25 (83690) तेषां सर्वप्रदातॄणां हव्यकव्यं समाहिताः। यत्प्रयच्छन्ति विधइवत्तद्वै भुञ्जन्ति देवताः॥' ॥ 13-54-26 (83691) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुःपश्चाशोऽध्यायः॥ 54 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-54-16 नन्दिक इति कलियुगे प्रवर्तमानधर्मैकपादस्य नाम॥ 16 ॥

`मार्कण्डेय उवाच। श्रुतं वर्णावरैर्दत्तं हव्यं कव्यं च नारद। सम्प्रयोगे च पुत्राणां कन्यानां च ब्रवीहि मे॥ 13-55-1 (83692) नारद उवाच। 13-55-2x (6906) कन्याप्रदानं प्रत्राणां स्त्रीणां संयोगमेव च। आनुपूर्व्यान्मया सम्यगुच्यमानं निबोध मे॥ 13-55-2 (83693) जातमात्रा तु दातव्या कन्यका सदृशे वरे। काले दत्तासु कन्यासु पिता धर्मेण युज्यते॥ 13-55-3 (83694) यस्तु पुष्पवतीं कन्यां बान्धवो न प्रयच्छति। मासिमासि गते बन्धुस्तस्या भ्रौणघ्न्यमाप्नुते॥ 13-55-4 (83695) यस्तु कन्यां गृहे रुन्ध्याद्ग्राम्यैर्भोगैर्विवर्जिताम्। अवध्यातः स कन्याया बन्धुः प्राप्नोति भ्रूणहाम्॥ 13-55-5 (83696) दूषिता पाणिमात्रेण मृते भर्तरि दारिका। संस्कारं लभते नारी द्वितीये सा पुनः पतौ॥ 13-55-6 (83697) पुनर्भूर्नाम सा कन्या सपुत्रा हव्यकव्यदा। अदूष्या सा प्रसूतीषु प्रजानां दारकर्मणि॥ 13-55-7 (83698) मार्कण्डेय उवाच। 13-55-8x (6907) या तु कन्या प्रसूयेत गर्भिणी या तु वा भवेत्। कथं दारक्रियां भूयः सा भवेदृषिसत्तम॥ 13-55-8 (83699) नारद उवाच। 13-55-9x (6908) तत्वार्थनिश्चितं शब्दं कन्यका नयतेऽग्नये। तस्मात्कुर्वन्ति वै भावं कुमार्यस्ता न कन्यकाः॥ 13-55-9 (83700) ब्रह्महत्यात्रिभागेन गर्भाधानविशोधितः। गृह्णीयात्तां चतुर्भागविशुद्धां सर्जनात्पुनः॥ 13-55-10 (83701) मार्कण्डेय उवाच। 13-55-11x (6909) कथं कन्यासु ये जाता बन्धूनां दूषिताः सदा। कस्य ते हव्यकव्यानि प्रदास्यन्ति महामुने॥ 13-55-11 (83702) नारद उवाच। 13-55-12x (6910) कन्यायास्तु पितुः पुत्राः कानीना हव्यकव्यदाः। अन्तर्वत्नयास्तु यः पाणिं गृह्णीयात्स सहोढजः॥ 13-55-12 (83703) मार्कण्डेय उवाच। 13-55-13x (6911) अथ येनाहितो गर्भः कन्यायां तत्र नारद। कथं पुत्रफलं तस्य भवेदेतत्प्रचक्ष्व मे॥ 13-55-13 (83704) नारद उवाच। 13-55-14x (6912) धर्माचारेषु ते नित्यं दूषकाः कृतशोधनाः। बीजं च नश्यते तेषां मोघचेष्टा भवन्ति ते॥ 13-55-14 (83705) मार्कण्डेय उवाच। 13-55-15x (6913) अथ काचिद्भवेत्कन्या क्रीता दत्ता हृताऽपि वा। कथं पुत्रकृतं तस्यास्तद्भवेद्दषिसत्तम॥ 13-55-15 (83706) नारद उवाच। 13-55-16x (6914) क्रीता दत्ता हृता चैव या कन्या पाणिवर्जिता। कौमारी नाम सा भार्या प्रसवेदौरसान्सुतान्। न पत्न्यर्थे शुभा प्रोक्ता तत्कर्मण्यपराजिते॥ 13-55-16 (83707) मार्कण्डेय उवाच। 13-55-17x (6915) केन मङ्गलकृत्येषु विनियुज्यन्ति कन्यकाः। एतदिच्छामि विज्ञातुं तत्वेनेह महामुने॥ 13-55-17 (83708) नारद उवाच। 13-55-18x (6916) नित्यं निवसते लक्ष्मीः कन्यकासु प्रतिष्ठिता। शोभना शुभयोग्या च पूज्या मङ्गलकर्मसु॥ 13-55-18 (83709) आकरस्थं यथा रत्नं सर्वकामफलोपगम्। तथा कन्या महालक्ष्मीः सर्वलोकस्य मङ्गलम्॥ 13-55-19 (83710) एवं कन्या परा लक्ष्मी रतिस्तोषश्च देहिनाम्। महाकुलानां चारित्रवृत्तेन निकषोपलम्॥ 13-55-20 (83711) आनयित्वा स्वकाद्वर्णात्कन्यकां यो भजेन्नरः। दातारं हव्यकव्यानां पुत्रकं या प्रसूयति॥ 13-55-21 (83712) साध्वी कुलं वर्धयति साध्वी पुष्टिग्रहे परा। साध्वी लक्ष्मी रतिः साक्षात्प्रतिष्ठा सन्ततिस्तथा॥ ॥ 13-55-22 (83713) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चपञ्चाशोऽध्यायः॥ 55 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-55-10 चतुर्भागविशुद्धात्स्वजनात्पुनरिति ध.पाठः॥

`मार्कण्डेय उवाच। श्रुतं बहुविधं वृत्तं कन्यकानां महामते। इच्छामि योषितां श्रोतुं धर्माधर्मौ परिग्रहे॥ 13-56-1 (83714) नारद उवाच। 13-56-2x (6917) अष्टौ भार्यागमा धर्म्या नराणां दारकर्मणि। प्रेत्येह च हिता यास्तु सपुत्रा हव्यकव्यदाः॥ 13-56-2 (83715) साध्वी पाणिगृहीता या कौमारी पाणिवर्जिता। भ्रातृभार्या स्वभार्येति प्रसूयेत्पुत्रमौरसम्॥ 13-56-3 (83716) मार्कण्डेय उवाच। 13-56-4x (6918) त्रयो भार्यागमा ज्ञेया यत्र धर्मो न नश्यति। पञ्चान्याः पश्चिमा ब्रूहि भार्यास्तासां च ये सुताः॥ 13-56-4 (83717) नारद उवाच। 13-56-5x (6919) सगोत्रभार्या क्रीता च परभार्या च कारिता। गतागता च या भार्या आश्रमादाहृता च या॥ 13-56-5 (83718) एता भार्यागमाः पञ्च पुनर्भार्या भवन्ति याः। एता भार्या नृणां गम्यास्तत्पुत्रा हव्यकव्यदाः॥' ॥ 13-56-6 (83719) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षट्पञ्चाशोऽध्यायः॥ 56 ॥

`मार्कण्डेय उवाच। श्रुता भार्याश्च पुत्राश्च विस्तरेण महामुने। आश्रमस्थाः कथं नार्यो न दुष्यन्तीति ब्रूहि भो॥ 13-57-1 (83720) नारद उवाच। 13-57-2x (6920) आश्रमस्थासु नारीषु बान्धवत्वं प्रणश्यति। नष्टवंश्या भवन्त्येता बन्धूनामथ भर्तृणाम्॥ 13-57-2 (83721) परदारा मुक्तदोषास्ता नार्योऽऽश्रमसंस्थिताः। स्वयमीशाः स्वदेहानां काम्यास्तद्गतमानसाः॥ 13-57-3 (83722) एवं नार्यो न दुष्यन्ति नराणां तत्प्रसूतिषु। धर्मपत्न्यो भवन्त्येताः सपुत्रा हव्यकव्यदाः॥ 13-57-4 (83723) मार्कण्डेय उवाच। 13-57-5x (6921) परस्य भार्या या पूर्वं मृते भर्तरि या पुनः। अन्यं भजति भर्तारं ससुता असुता कथम्॥ 13-57-5 (83724) नारद उवाच। 13-57-6x (6922) असुता वा प्रसूता वा गृहस्थानां परस्त्रियः। परामृष्टेति ता वर्ज्या धर्माचारेषु दूषिताः॥ 13-57-6 (83725) न चासां हव्यकव्यानि प्रतिगृह्णन्ति देवताः। यस्तासु जनयेत्पुत्रान्न तैः पुत्रमवाप्नुयात्॥ 13-57-7 (83726) मार्कण्डेय उवाच। 13-57-8x (6923) परक्षेत्रेषु यो बीजं चापलाद्विसृजेन्नरः। कथं पुत्रफलं तस्य भवेत्तदृषिसत्तम॥ 13-57-8 (83727) नारद उवाच। 13-57-9x (6924) अस्वामिके परक्षेत्रे यो नरो बीजमुत्सृजेत्। स्वयंवृतोऽऽश्रमस्थायां तद्बीजं न विनश्यति॥ 13-57-9 (83728) परक्षेत्रेषु यो बीजं नरो दर्पात्समुत्सृजेत्। क्षेत्रिकस्यैव तद्बीजं न बीजी लभते फलम्॥ 13-57-10 (83729) नातः परमधर्म्यं चाप्ययशस्यं तथोत्तरम्। गर्भादीनां च बहुभिस्ताश्च त्याज्याः समेष्वपि॥ 13-57-11 (83730) मार्कण्डेय उवाच। 13-57-12x (6925) अथ ये परदारेषु पुत्रा जायन्ति नारद। कस्य ते बन्धुदायादा भवन्ति परमद्युते॥ 13-57-12 (83731) नारद उवाच। 13-57-13x (6926) परदारेषु जायेते द्वौ पुत्रौ कुण्डगोलकौ। जीवत्यथ पतौ कुण्डो मृते भर्तरि गोलकः॥ 13-57-13 (83732) ते च जाताः परक्षेत्रे देहिनां प्रेत्य चेह च। दत्तानि हव्यकव्यानि नाशयन्त्यथ दातृणाम्॥ 13-57-14 (83733) पितुहि नरकायैते गोलकस्तु विशेषतः। चण्डालतुल्यौ तज्जौ हि परत्रेह च नश्यतः॥ 13-57-15 (83734) मार्कण्डेय उवाच। 13-57-16x (6927) कस्य ते गर्हिताः पुत्राः पितॄणां हव्यकव्यदाः। यस्य क्षेत्रे प्रसूयन्ते यो वा ताञ्जनयेत्सुतान्॥ 13-57-16 (83735) नारद उवाच। 13-57-17x (6928) क्षेत्रिकश्चैव बीजी च द्वावेतौ निरयं गतौ। न रक्षति च यो दारान्परदाराश्च गच्छति॥ 13-57-17 (83736) गर्हितास्ते नरा नित्यं धर्माचारबहिष्कृताः। कुण्डो भोक्ता च भोगी च कुत्सिताः पितृदैवतैः॥ 13-57-18 (83737) मार्कण्डेय उवाच। 13-57-19x (6929) तथैते गर्हिताः पुत्रा हव्यकव्यानि नारद। कस्य नित्यं प्रयच्छन्ति धर्मो वा तेषु किं फलं॥ 13-57-19 (83738) नारद उवाच। 13-57-20x (6930) यातुधानाः पिशाचाश्च प्रतिगृह्णन्ति तैर्हुतम्। हव्यं कव्यं च तैर्दत्तं ये च भूता निशाचराः॥ 13-57-20 (83739) मार्कण्डेय उवाच। 13-57-21x (6931) अथ ते राक्षसाः प्रीताः किं प्रयच्छन्ति दातृणाम्। किं वा धर्मफलं तेषां भवेत्तदृषिसत्तम॥ 13-57-21 (83740) नारद उवाच। 13-57-22x (6932) न दत्तं नश्यते किञ्चित्सर्वभूतेषु दातृणाम्। प्रेत्य चेह च तां पुष्टिमुपाश्नन्ति प्रदायिनः॥ 13-57-22 (83741) मार्कण्डेय उवाच। 13-57-23x (6933) अथ गोलककुण्डाभ्यां सन्ततिर्या भविष्यति। तयोर्ये बान्धवाः केचित्प्रदास्यन्ति कथं नु तं॥ 13-57-23 (83742) नारद उवाच। 13-57-24x (6934) साध्वीजाताः सुतास्तेषां तां वृत्तिमनुतिष्ठताम्। प्रीणन्ति पितृदैवत्यं हव्यकव्यसमाहिताः॥ 13-57-24 (83743) एवं गोलककुण्डाभ्यां ये च वर्णापदेशिनः। हव्यं कव्यं च शुद्धानां प्रतिगृह्णन्ति देवताः॥' ॥ 13-57-25 (83744) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तपञ्चाशोऽध्यायः॥ 57 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-57-3 परमं मुक्तदोषास्ता या नार्योऽऽश्रमसंस्थिता इति ध. पाठः॥

मार्कण्डेय उवाच। श्रुतं नराणां चापल्यं परस्त्रीषु प्रजायताम्। प्रमदानां तु चापल्ये दोषमिच्छामि वेदितुम्॥ 13-58-1 (83745) नारद उवाच। 13-58-2x (6935) एकवर्णे विदोषं तु गमनं पूर्वकालिकम्। धाता च समनुज्ञातो विष्णुना तत्तथाऽकरोत्॥ 13-58-2 (83746) भगलिङ्गे महाप्राज्ञ पूर्वमेव प्रजापतिः। ससर्ज ताभ्यां संयोगमनुज्ञातश्चकार सः॥ 13-58-3 (83747) अथ विष्णुप्रसादेन भगो दत्तवरः किल। तेन चैव प्रसादेन सर्वांल्लोकानुपाश्नुते॥ 13-58-4 (83748) तस्मात्तु पुरुषे दोषो ह्यधिको नात्र संशयः। विना गर्भं सवर्णेषु न त्याज्या गमनात्स्त्रियः॥ 13-58-5 (83749) प्रायश्चित्तं यथान्यायं दण्डं कुर्यात्स पण्डितः। श्वभिर्वा दंशनं स्नानं सवनत्रितयं निशि॥ 13-58-6 (83750) भूमौ च भस्मशयनं दानं भोगविवर्जितम्। दोषगौरवतः कालो द्रव्यगौरवमेव च। मर्यादा स्थापिता पूर्वमिति तीर्थान्तरं गते॥ 13-58-7 (83751) तद्योषितीं तु दीर्घायो नास्ति दोषो व्यतिक्रमे। भगतीर्थान्तरे शुद्धो विष्णोस्तु वचनादिह॥ 13-58-8 (83752) रक्ष्याश्चैवान्यसंवादैरन्यगेहाद्विचक्षणैः। आसां शुद्धौ विशेषेण कर्मणां फलमश्नुते॥ 13-58-9 (83753) नैता वाच्या न वै वध्या न क्लेश्याः शुभमिच्छता। विष्णुप्रसादादित्येव भगस्तीर्थान्तरं गतः। मासिमासि ऋतुस्तासां दुष्कृतान्यपकर्षति॥ 13-58-10 (83754) स्त्रियस्तोषकरा नॄणां स्त्रियः पुष्टिप्रदाः सदा। पुत्रसेतुप्रतिष्ठाश्च स्त्रियो लोके महाद्युते॥ ॥ 13-58-11 (83755) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टपञ्चाशोऽध्यायः॥ 58 ॥

`मार्कण्डेय उवाच। श्रुतं बलं प्रभावश्च योषितां मुनिसत्तम। एकस्य बहुभार्यस्य धर्ममिच्छामि वेदितुम्॥ 13-59-1 (83756) नारद उवाच। 13-59-2x (6936) बहुभार्यासु सक्तस्य नारीभोगेषु गेहिनः। ऋतौ विमुञ्चमानस्य सांनिध्ये भ्रूणहा स्मृतः॥ 13-59-2 (83757) वृद्धां वन्ध्यां सुव्रता च मृतापत्यामपुष्पिणीम्। कन्यां च बहुपुत्रां च वर्जयन्मुच्यते भयात्॥ 13-59-3 (83758) व्याधितो बन्धनस्थो वा प्रवासेष्वथ पर्वसु। ऋतुकाले तु नारीणां भ्रूणहत्यां प्रमुञ्चति॥ 13-59-4 (83759) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-5x (6937) वैश्यनारीषु वै जाताः परप्रेष्यासु वा सुताः। कस्य ते बन्धुदायादा भवन्ति हि महामुने॥ 13-59-5 (83760) नारद उवाच। 13-59-6x (6938) पण्यस्त्रीषु प्रसूता ये यस्य स्त्री तस्य ते सुताः। क्रयाच्च कृत्रिमाः पुत्रा प्रदानाच्चैव दत्रिमाः॥ 13-59-6 (83761) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-7x (6939) पण्यनारीष्वनियतः पुंसोऽर्थो वर्तते ध्रुवम्। अत्र चाहितगर्भायाः कस्य पुत्रं वदन्ति तम्॥ 13-59-7 (83762) नारद उवाच। 13-59-8x (6940) तीर्थभूतासु नारीषु ज्ञायते योऽभिगच्छति। ऋतौ तस्य भवेद्गर्भो यं वा नारी न शङ्कते॥ 13-59-8 (83763) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-9x (6941) नराणां त्यजतां भार्यां कामक्रोधाद्गुणान्विताम्। अप्रसूतां प्रसूतां वा तेषां पृच्छामि निष्कृतिम्॥ 13-59-9 (83764) नारद उवाच। 13-59-10x (6942) अपापां त्यजमानस्य साध्वीं मत्वा यमादितः। आत्मवंशस्वधर्मो वा त्यजतो निष्कृतिर्न तु॥ 13-59-10 (83765) यो नरस्त्यजते भार्या पुष्पिणीमप्रसूतिकाम्। स नष्टवंशः पितृभिर्युक्तस्त्यज्येत दैवतैः॥ 13-59-11 (83766) भार्यामपत्यसञ्जातां प्रसूतां पुत्रपौत्रिणीम्। पुत्रदारपरित्यागी न स प्राप्नोति निष्कृतिम्॥ 13-59-12 (83767) एवं हि भार्यां त्यजतां नराणां नास्ति निष्कृतिः। नार्हन्ति प्रमदास्त्यक्तुं पुत्रपौत्रप्रतिष्ठिताः॥ 13-59-13 (83768) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-14x (6943) कीदृशीं संत्यजन्भार्यां नरो दोषैर्न लिप्यते। एतदिच्छामि तत्वेन विज्ञातुमृषिसत्तम॥ 13-59-14 (83769) नारद उवाच। 13-59-15x (6944) मोक्षधर्मस्थितानां तु अन्योन्यमनुजानताम्। भार्यापतीनां मुक्तानामधर्मो न विधीयते॥ 13-59-15 (83770) अन्यसङ्गां गतापत्यां शूद्रगां परगामिनीम्। परीक्ष्य त्यजमानानां नराणां नास्ति पातकम्॥ 13-59-16 (83771) पातकेऽपि तु भर्तव्यौ द्वौ तु माता पिता तथा॥ 13-59-17 (83772) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-18x (6945) भार्यायां व्यभिचारिण्यां नरस्य त्यजतो रुषा। कथं धर्मोऽप्यधर्मो वा भवतीह महामते॥ 13-59-18 (83773) नारद उवाच। 13-59-19x (6946) अनृतेऽपि हि सत्ये वा यो नारीं दूषितां त्यजेत्। अरक्षमाणः स्वां भार्यां नरो भवति भ्रूणहा॥ 13-59-19 (83774) अपत्यहेतोर्या नारी भर्तारमतिलङ्घयेत्। लोलेन्द्रियेति सा रक्ष्या न सन्त्याज्या कथञ्चन॥ 13-59-20 (83775) नद्यश्च नार्यश्च समस्वभावा नैताः प्रमुञ्चन्ति नरावगाढाः। स्रोतांसि नद्यो वहते निपातं नारी रजोभिः पुनरेति शौचम्॥ 13-59-21 (83776) एवं नार्यो न दुष्यन्ति व्यभिचारेऽपि भर्तृणाम्। मासिमासि भवेद्रागस्ततः शुद्धा भवन्त्युत॥ 13-59-22 (83777) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-23x (6947) कानि तीर्थानि भगवन्नृणां देहाश्रितानि वै। तानि वै शंस भगवन्याथातथ्येन पृच्छतः॥ 13-59-23 (83778) सर्वतीर्थेषु सर्वज्ञ किं तीर्थं परमं नृणाम्। यत्रोपस्पृश्य पूतो यो नरो भवति नित्यशः॥ 13-59-24 (83779) नारद उवाच। 13-59-25x (6948) देवर्षिपितृतीर्थानि ब्राह्मं मध्येऽथं वैष्णवम्। नृणां तीर्थानि पञ्चाहुः पाणौ सन्निहितानि वै॥ 13-59-25 (83780) आद्यतीर्थं तु तीर्थानां वैष्णवो भाग उच्यते। यत्रोपस्पृश्य वर्णानां चतुर्णां वर्धते कुलम्। पितृदैवतकार्याणि वर्धन्ते प्रेत्य चेह च॥ 13-59-26 (83781) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-27x (6949) नराणां कामवृत्तानां या नार्यो निरवग्रहाः। यासामभिग्रहो नास्ति ता मे कथय नारद॥ 13-59-27 (83782) नारद उवाच। 13-59-28x (6950) पाशुर्वैश्या नटी गोपी तान्तुकी तुन्नवायिकी। नारी किराती शबरी नर्तकी चानवग्रहा॥ 13-59-28 (83783) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-29x (6951) एतासु जाता नारीषु सर्ववर्णेषु ये सुताः। केषु के बन्धुदायादा भवन्ति ऋषिसत्तम॥ 13-59-29 (83784) नारद उवाच। 13-59-30x (6952) य एताः परिगृह्णन्ति तेषामेव हि ते सुताः। सर्वत्र तु प्रवृत्तासु बीजं नश्यति देहिनाम्॥ 13-59-30 (83785) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-31x (6953) सर्वस्त्रीषु प्रवृत्ताश्च साधुवेदविवर्जिताः। मानवाः काण्डपृष्ठाश्च वेदमन्त्रबहिष्कृताः। नियुक्ता हव्यकव्येषु तेषां दत्तं कथं भवेत्॥ 13-59-31 (83786) नारद उवाच। 13-59-32x (6954) नार्हन्ति हव्यकव्यानि सावित्रीवर्जिता द्विजाः। व्रात्येष्वन्नप्रदानं तद्यथा शूद्रेषु वै तथा॥ 13-59-32 (83787) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-33x (6955) धर्मेष्वधिकृतानां तु नराणां मुह्यते मनः। कथं न विघ्नो भवति एतदिच्छामि वेदितुम्॥ 13-59-33 (83788) नारद उवाच। 13-59-34x (6956) अर्थाश्च नार्यश्च समानमेन- च्छ्रेयांसि पुंसामिह मोहयन्ति। रतिप्रमोदात्प्रमदा हरन्ति भोगैर्धनं चाप्युपहन्ति धर्मान्॥ 13-59-34 (83789) हव्यं कव्यं च धर्मात्मा सर्वं तच्छ्रोत्रियोऽर्हति। दत्तं हि श्रोत्रिये साधौ ज्वलिताग्नाविवाहुतिः॥ 13-59-35 (83790) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-36x (6957) श्रोत्रियाणां कुले जाता वेदार्थविदितात्मनाम्। हित्वा कस्मात्त्रयीं विद्यां वार्तां वृत्तिमुपाश्रिताः॥ 13-59-36 (83791) नारद उवाच। 13-59-37x (6958) चातुर्वर्ण्यं पुरा न्यस्तं सुविद्वत्सु द्विजातिषु। तस्माद्वर्णौः संविभज्या वृत्तिः सङ्करवर्जिता॥ 13-59-37 (83792) ये चान्ये श्रोत्रिया जाताः संस्कृताः पुत्रगृध्नुभिः। पूर्वनिर्वाणनिर्वृत्तां जातां वृत्तिमुपाश्रिताः॥ 13-59-38 (83793) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-39x (6959) असंस्कृताः श्रोत्रियजाः संस्कृता ज्ञानिजाः कथम्। 13-59-39 (83794) नारद उवाच। 13-59-40x (6960) असंस्कारो वैदिकश्च स मान्यः श्रोत्रियात्मजः। शुद्धान्वयः श्रोत्रियस्तु सुविद्वद्भिः समोऽन्यथा॥ 13-59-40 (83795) अनधीयानपुत्राश्च वेदसंस्कारवर्जिताः। तस्मात्ते वेदविज्ञाऽपि विप्राः श्रुतिनिकारिणः॥ 13-59-41 (83796) ब्रह्मराशौ पुरा सृष्टा वेदसंस्कारसंस्कृताः। तस्मात्तेष्वेव ते जाताः साधवः कुलधारिणः॥ 13-59-42 (83797) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-43x (6961) स्वयं क्रीतासु प्रेष्यासु प्रसूयन्ते तु ये नराः। कस्य नार्यः सुताश्चैव भवन्ति ऋषिसत्तम॥ 13-59-43 (83798) नारद उवाच। 13-59-44x (6962) स्वदास्यां यो नरो मोहात्प्रसूयेत स पापकृत्। इहाभिनिन्दितः प्रेत्य अपत्यं प्रेष्यतां नयेत्॥ 13-59-44 (83799) सा तस्य भार्या पुत्रा ये हव्यकव्यप्रदास्तु ते। तस्या ये बान्धवाः केचिद्विषक्ताः प्रेष्यतां गताः। सर्वे तस्यास्तु सम्बन्धा मुच्यन्ते प्रेष्यकर्मसु॥ 13-59-45 (83800) एतत्ते कथितं सर्वं यदभिव्याहृतं त्वया। अथवा संशयः कश्चिद्भूयः सम्प्रष्टुमर्हसि॥ 13-59-46 (83801) मार्कण्डेय उवाच। 13-59-47x (6963) अमिथ्यादर्शनालोके नारदः सर्वकोविदः। प्रत्यक्षदर्शी लोकानां स्वयंभुरिव सत्तमः॥ 13-59-47 (83802) भीष्म उवाच। 13-59-48x (6964) इति सम्भाष्य ऋषिभिर्मार्कण्डेयो महातपाः। नारदं चापि सत्कृत्य तेन चैवाभिसत्कृतः। आमन्त्रयित्वा ऋषिभिः प्रययावाश्रमं मुनिः॥ 13-59-48 (83803) ऋषयश्चापि तीर्थानां परिचर्यां प्रचक्रमुः॥ 13-59-49 (83804) सुक्षेत्रबीजसंस्कारविशुद्धो ब्रह्मिचर्यया। नित्यनैमित्तिकात्स्नातो मनश्शुद्ध्या च शुद्ध्यति॥' ॥ 13-59-50 (83805) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनषष्टितमोऽध्यायः॥ 59 ॥

युधिष्ठिर उवाच। किमाहुर्भरतश्रेष्ठ पात्रं विप्राः सनातनम्। ब्राह्मणं लिङ्गिनं चैव ब्राह्मणं वाऽप्यलिङ्गिनम्॥ 13-60-1 (83806) भीष्म उवाच। 13-60-2x (6965) स्ववृत्तिमभिपन्नाय लिङ्गिने चेतराय च। देयमाहुर्महाराज उभावेतौ तपस्विनौ॥ 13-60-2 (83807) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-3x (6966) श्रद्धया परयाऽपूतो यः प्रयच्छेद्द्विजातये। हव्यं कव्यं तथा दानं को दोषः स्यात्पितामह॥ 13-60-3 (83808) भीष्म उवाच। 13-60-4x (6967) श्रद्धापूतो नरस्तात दुर्दान्तोऽपि न संशयः। पूतो भवति सर्वत्र किमुत त्वं महाद्युते॥ 13-60-4 (83809) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-5x (6968) न ब्राह्मणं परिक्षेत दैवेषु सततं नरः। कव्यप्रदाने तु बुधाः परीक्ष्यं ब्राह्मणं विदुः॥ 13-60-5 (83810) भीष्म उवाच। 13-60-6x (6969) न ब्राह्मणः साधयते हव्यं दैवात्प्रसिद्ध्यति। देवप्रसादादिज्यन्ते यजमानैर्न संशयः॥ 13-60-6 (83811) ब्राह्मणान्भरतश्रेष्ठ सततं ब्रह्मवादिनः। मार्कण्डेयः पुरा प्राह इति लोकेषु बुद्धिमान्। `ब्राह्मणाः पात्रभूताश्च शुद्धा नैवं पितृष्विह॥ 13-60-7 (83812) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-8x (6970) अपर्वोऽप्यथवा विद्वान्सम्बन्धी वा यथा भवेत्। तपस्वी यज्ञशीलो वा कथं पात्रं भवेत्तु सः॥ 13-60-8 (83813) भीष्म उवाच। 13-60-9x (6971) कुलीनः कर्मकृद्वैद्यस्तथैवाप्यनृशंस्यवान्। ह्रीमानृजुः सत्यवादी पात्रं पूर्वे च ये त्रयः॥ 13-60-9 (83814) तत्रेमं शृणु मे पार्थ चतुर्णां तेजसां मतम्। पृथिव्याः काश्यपस्याग्नेर्मार्कण्डेयस्य चैव हि॥ 13-60-10 (83815) पृथिव्युवाच। 13-60-11 (83816) यथा महार्णवे क्षिप्तः क्षिप्रं नेष्टुर्विनश्यति। तथा दुश्चरितं सर्वं त्रयीनित्ये निमज्जति॥ 13-60-11 (83817) काश्यप उवाच। 13-60-12x (6972) सर्वे च वेदाः सह षङ्भिरङ्गैः साङ्ख्यं पुराणं च कुले च जन्म। नैतानि सर्वाणि गतिर्भवन्ति शीलव्यपेतस्य नृप द्विजस्य॥ 13-60-12 (83818) अग्निरुवाच। 13-60-13x (6973) अधीयानः पण्डितम्मन्यमानो यो विद्यया हन्ति यशः परेषाम्। ब्रह्मन्स तेन लभते ब्रह्मवध्यां लोकास्तस्य ह्यन्तवन्तो भवन्ति॥ 13-60-13 (83819) मार्कण्डेय उवाच। 13-60-14x (6974) अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्। नाभिजानामि यज्ञं तु सत्यस्यार्धमवाप्नुयात्॥ 13-60-14 (83820) भीष्म उवाच। 13-60-15x (6975) इत्युक्त्वा ते जग्मुराशु चत्वारोऽमिततेजसः। पृथिवी काश्यपोऽग्निश्च प्रकृष्टायुश्च भार्गवः॥ 13-60-15 (83821) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-16x (6976) यदि ते ब्राह्मणा लोके व्रतिनो भुञ्जते हविः। दत्तं ब्राह्मणकामाय कथं तत्सुकृतं भवेत्॥ 13-60-16 (83822) भीष्म उवाच। 13-60-17x (6977) आदिष्टिनो ये राजेन्द्र ब्राह्मणा वेदपारगाः। भुञ्जते ब्रह्मकामाय व्रतलुप्ता भवन्ति ते॥ 13-60-17 (83823) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-18x (6978) अनेकान्तं बहुद्वारं धर्ममाहुर्मनीषिणः। किं निमित्तं भवेदत्र तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-60-18 (83824) भीष्म उवाच। 13-60-19x (6979) अहिंसा सत्यमकोध आनृशंस्यं दमस्तथा। आर्जवं चैव राजेन्द्र निश्चितं धर्मलक्षणम्॥ 13-60-19 (83825) ये तु धर्मं प्रशंसन्तश्चरन्ति पृथिवीमिमाम्। अनाचरन्तस्तद्धर्म सङ्करेऽभिरता प्रभो॥ 13-60-20 (83826) तेभ्यो हिरण्यं रत्नं वा गामश्वं वा ददाति यः। दशवर्षाणि विष्ठां स भुङ्क्ते निरयमास्थितः॥ 13-60-21 (83827) धनेन पुल्कसानां च तथैवान्तेवसायिनाम्। कृतं कर्माकृतं वाऽपि रागमोहेन जल्पताम्॥ 13-60-22 (83828) वैश्वदेवं च ये मूढा विप्राय ब्रह्मचारिणे। न ददन्तीह राजेन्द्र ते लोकान्भुञ्जतेऽशुभान्॥ 13-60-23 (83829) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-24x (6980) किं परं ब्रह्मचर्यं च किं परं धर्मलक्षणम्। किञ्च श्रेष्ठतमं शौचं तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-60-24 (83830) भीष्म उवाच। 13-60-25x (6981) ब्रह्मचर्यं परं तात मधुमांसस्य वर्जनम्। मर्यादायां स्थितो धर्मः शमः शौचस्य लक्षणम्॥ 13-60-25 (83831) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-26x (6982) कस्मिन्काले चरेद्धर्म कस्मिन्कालेऽर्थमाचरेत्। कस्मिन्काले सुखी च स्यात्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-60-26 (83832) भीष्म उवाच। 13-60-27x (6983) काल्यमर्थं निषेवेत ततो धर्ममनन्तरम्। पश्चात्कामं निषेवेत न च गच्छेत्प्रसङ्गिताम्॥ 13-60-27 (83833) ब्राह्मणांश्चैव मन्येत गुरूंश्चाप्यभिपूजयेत्। सर्वभूतानुलोमश्च मृदुशीलः प्रियंवदः॥ 13-60-28 (83834) अधिकारे यदनृतं यच्च राजसु पैशुनम्। गुरोश्चालीकनिर्बन्धः समानि ब्रह्महत्यया॥ 13-60-29 (83835) प्रहरेन्न नरेन्द्रेषु न हन्याद्गां तथैव च। भ्रूणहत्यासमं चैतदुभयं ये निषेधते॥ 13-60-30 (83836) नाग्निं परित्यजेज्जातु न च वेदान्परित्यजेत्। न च ब्राह्मणमाक्रोशेत्समं तद्ब्रह्महत्यया॥ 13-60-31 (83837) युधिष्ठिर उवाच। 13-60-32x (6984) कीदृशाः साधवो विप्राः केभ्यो दत्तं महाफलम्। कीदृशानां च भोक्तव्यं तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-60-32 (83838) भीष्म उवाच। 13-60-33x (6985) अक्रोधना धर्मपराः सत्यनित्या दमे रताः। तादृशाः साधवो विप्रास्तेभ्यो दत्तं महाफलम्॥ 13-60-33 (83839) अमानिनः सर्वसहा दृढार्था विजितेन्द्रियाः। सर्वभूतहिता मैत्रास्तेभ्यो दत्तं महाफलम्॥ 13-60-34 (83840) अलुब्धाः शुचयो वैद्या ह्रीमन्तः सत्यवादिनः। स्वकर्मनिरता ये च तेभ्यो दत्तं महाफलम्॥ 13-60-35 (83841) साङ्गांश्च चतुरो वेदानधीते यो द्विजर्षभः। षड्भ्यः प्रवृत्तः कर्मभ्यस्तं पात्रमृषयो विदुः॥ 13-60-36 (83842) ये त्वेवंगुणजातीयास्तेभ्यो दत्तं महाफलम्। सहस्रगुणमाप्नोति गुणार्हाय प्रदायकः॥ 13-60-37 (83843) प्रज्ञाश्रुताभ्यां वृत्तेन शीलेन च समन्वितः। तारयेत कुलं सर्वमेकोऽपीह द्विजर्षभः। `तृप्ते तृप्ताः सर्वदेवाः पितरो मुनयोपि च॥' 13-60-38 (83844) गामश्वं वित्तमन्नं वा तद्विधे प्रतिपादयेत्। द्रव्याणि चान्यानि तथा प्रेत्यभावे न शोचति॥ 13-60-39 (83845) तारयेत कुलं सर्वमेकोपि ह द्विजोत्तमः। किमङ्ग पुनरेवैते तस्मात्पात्रं समाचरेत्॥ 13-60-40 (83846) निशाम्य च गुणोपेतं ब्राह्मणं साधुसम्मतम्। दूरादानाय्य सत्कृत्य सर्वतश्चापि पूजयेत्॥ ॥ 13-60-41 (83847) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षष्टितमोऽध्यायः॥ 60 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-60-1 ब्राह्मणं ब्रह्मविदम्। लिङ्गिनं ब्रह्मचारिणं संन्यासिनं च दण्डादिलिङ्गवन्तम्॥ 7-60-3 अपूतोपि परया श्रद्धयां यदि प्रयच्छति तर्हि तस्य दातुरपूतत्वप्रयुक्तः को दोषः स्यात्तं वद॥ 7-60-4 श्रद्धैवास्य पूतत्वं करोतीत्यर्थः॥ 7-60-5 श्रद्धैव पूतत्वकर्त्री चेत् कव्ये पात्रपरीक्षा न विधेया स्यादित्याशयः॥ 7-60-6 हव्यं दैवं कर्म सिध्यति फलदं भवति नतु ब्राह्मणगुणादिति भावः। इज्यन्ते देवा इति शेषः। दैवं कर्म देवानुग्रहादेव पूर्णं भवति। श्रद्धामात्रप्रियत्वाद्देवानामिति भावः॥ 7-60-7 पित्र्यं तु कर्म ब्राह्मणानुग्रहादेव पूर्णं भवतीति तत्रानुग्रहकर्तरि तपोबलमावश्यकमित्याशयेनाह ब्राह्मणानिति॥ 7-60-9 त्रयः अपूर्वसम्बन्धितपस्विनः कुलीनत्वादिगुणसप्तकयुक्ता एव पात्रत्वं भजन्ते परिशेषात्॥ 7-60-10 तेजसां तेजस्विनां सर्वज्ञानामिति यावत्॥ 7-60-11 नेष्टुः पांसुपिण्डः लोष्ठो विनश्यतीति ध. पाठः॥ 7-60-15 भार्गवः मार्कण्डेयः॥ 7-60-16 व्रतिनः ब्रह्मचारिणः। तदीयव्रतनाशात्स्वीयं श्राद्धं दुष्यति नवेति प्रश्नः॥ 7-60-17 आदिष्टं द्वादशवर्षाणि ब्रह्मचर्यं चरेति गुर्वादेशस्तद्वन्तः। भोक्तुरेव व्रतं लुप्यते। नतु दाता प्रत्यवैति॥ 7-60-18 अन्तो निष्ठा। अनेकान्तं अनेकफलाकारमित्यर्थः। पात्रगुणानामनन्तत्वात्के गुणा नियमेन पात्रताया निमित्तं तानेव संक्षेपेण ब्रूहीति प्रश्नार्थः॥ 7-60-22 मेदानां पुल्कसां चेति झ. पाठः। तत्र मेदादीनां स विष्ठां भुङ्क्ते इति सम्बन्धः। मेदा गोमहिष्यादीनां मृतानां मांसमश्नन्तः। पुल्कसा ये ब्राह्मणादीनपि स्वभावादेव हिंसन्ति। अन्तेवसायिनश्चर्मकारादयः। कृतमकृतं वा परकीयं पापं कर्म॥ 7-60-24 परं श्रेष्ठम्॥ 7-60-27 काल्यं पूर्वाह्णे॥ 7-60-39 न शोचति प्रतिपादयन्॥ 7-60-40 द्विजोत्तमः निर्दोषः। एते पूर्वोक्ता गुणाश्च तत्र यदि लभ्यन्ते तर्हि तारयेतेति किमु॥

युधिष्ठिर उवाच। श्राद्धकाले च दैवे च पित्र्येऽपि च पितामह। इच्छामीह त्वयाऽऽख्यातं विहितं यत्सुरर्षिभिः॥ 13-61-1 (83848) भीष्म उवाच। 13-61-2x (6986) दैवं पौर्वाह्णिके कुर्यादपराह्णे तु पैतृकम्। मङ्गलाचारसम्पन्नः कृतशौचः प्रयत्नवान्॥ 13-61-2 (83849) मनुष्याणां तु मध्याह्ने प्रदद्यादुपपत्तिभिः। कालहीनं तु यद्दानं तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-3 (83850) लङ्घितं चावलीढं च लाकपूर्वं च यत्कृतम्। रजस्वलाभिदृष्टं च तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-4 (83851) अवघुष्टं च यद्भुक्तमव्रतेन च भारत। परामृष्टं शुना चैव तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-5 (83852) केशकीटावपतितं क्षुतं श्वभिरवेक्षितम्। रुदितं चावधूतं च तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-6 (83853) निरोङ्कारेण यद्भुक्तं सशस्त्रेण च भारत। दुरात्मना च यद्भुक्तं तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-7 (83854) परोच्छिष्टं च यद्भुक्तं परिभुक्तं च यद्भवेत्। दैवे पित्र्ये च सततं तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-8 (83855) मन्त्रहीनं क्रियाहीनं यच्छ्राद्धं परिविष्यते। त्रिभिर्वर्णैर्नरश्रेष्ठ तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-9 (83856) आज्याहुतिं विना चैव यत्किञ्चित्परिविष्यते। दुराचारैश्च यद्भुक्तं तं भागं रक्षसां विदुः॥ 13-61-10 (83857) ये भागा रक्षसां प्राप्तास्त उक्ता भरतर्षभ। अत ऊर्ध्वं विसर्गस्य परीक्षां ब्राह्मणे शृणु॥ 13-61-11 (83858) यावन्तः पतिता विप्रा जडोन्मत्तास्तथैव च। दैवे वाऽप्यथ पित्र्ये वा राजन्नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-12 (83859) श्वित्री क्लीबश्च कुष्ठी च तता यक्ष्महतश्च यः। अपस्मारी च यश्चान्धो राजन्नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-13 (83860) चिकित्सका देवलका वृथा नियमधारिणः। सोमविक्रयिणश्चैव श्राद्धे नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-14 (83861) गायना नर्तकाश्चैव प्लवका वादकास्तथा। कथका योधकाश्चैव राजन्नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-15 (83862) होतारो वृषलानां च वृषलाध्यापकास्तथा। तथा वृषलशिष्याश्च राजन्नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-16 (83863) अनुयोक्ता च यो विप्रो अनुयुक्तश्च भारत। नार्हतस्तावपि श्राद्धं ब्रह्मविक्रयिणौ हि तौ॥ 13-61-17 (83864) अग्रणीर्यः कृतः पूर्वं वर्णावरपरिग्रहः। ब्राह्मणः सर्वविद्योऽपि राजन्नार्हति केतनम्॥ 13-61-18 (83865) अनग्नयश्च ये विप्रा मृतनिर्यातकाश्च ये। स्तेनाश्च पतिताश्चैव राजन्नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-19 (83866) अपरिज्ञातपूर्वाश्च गणपूर्वाश्च भारत। पुत्रिकापूर्वपुत्राश्च श्राद्धे नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-20 (83867) ऋणकर्ता च यो राजन्यश्च वार्धुषिको नरः। प्राणिविक्रयवृत्तिश्च राजन्नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-21 (83868) स्त्रीपूर्वाः काण्डपृष्ठाश्च यावन्तो भरतर्षभ। आजपा ब्राह्मणाश्चैव श्राद्धे नार्हन्ति केतनम्॥ 13-61-22 (83869) श्राद्धे दैवे च निर्दिष्टो ब्राह्मणो भरतर्षभ। दातुः प्रतिग्रहीतुश्च शृणुष्वानुग्रहं पुनः॥ 13-61-23 (83870) चीर्णव्रता गुणैर्युक्ता भवेयुर्येऽपि कर्षकाः। सावित्रीज्ञाः क्रियावन्तस्ते राजन्केतनक्षमाः॥ 13-61-24 (83871) क्षात्रधर्मिणमप्याजौ केतयेत्कुलजं द्विजम्। न त्वेव वणिजं तात श्राद्धे च परिकल्पयेत्॥ 13-61-25 (83872) अग्निहोत्री च यो विप्रो ग्रामवासी च यो भवेत्। अस्तेनश्चातिथिज्ञश्च स राजन्केतनक्षमः॥ 13-61-26 (83873) सावित्रीं जपते यस्तु त्रिकालं भरतर्षभ। भिक्षावृत्तिः क्रियावांश्च स राजन्केतनक्षमः॥ 13-61-27 (83874) उदितास्तमितो यश्च तथैवास्तमितोदितः। अहिंस्रश्चाल्पदोषश्च स राजन्केतनक्षमः॥ 13-61-28 (83875) अकल्कको ह्यतर्कश्च ब्राह्मणो भरतर्षभ। संसर्ग भैक्ष्यवृत्तिश्च स राजन्केतनक्षमः॥ 13-61-29 (83876) अव्रती कितवः स्तेनः प्राणिविक्रयिको वणिक्। सनिष्कृतिः पुनः सोमं पीतवान्केतनक्षमः॥ 13-61-30 (83877) अर्जयित्वा धनं पूर्वं दारुणैरपि कर्मभिः। भवेत्सर्वातिथिः पश्चात्स राजन्केतनक्षमः॥ 13-61-31 (83878) ब्रह्मविक्रयनिर्दिष्टं स्त्रिया यच्चार्जितं धनम्। अदेयं पितृविप्रेभ्यो यच्च क्लैब्यादुपार्जितम्॥ 13-61-32 (83879) क्रियमाणेऽपवर्गे च यो द्विजो भरतर्षभ। न व्याहरति यद्युक्तं तस्याधर्मो गवानृतम्॥ 13-61-33 (83880) श्राद्धस्य ब्राह्मणः कालः प्राप्तं दधि घृतं तथा। सोमक्षयश्च मांसं च यदारण्यं युधिष्ठिर॥ 13-61-34 (83881) `मुहूर्तानां त्रयं पूर्वमह्नः प्रातरिति स्मृतम्। जपध्यानादिभिस्तस्मिन्विप्रैः कार्यं शुभव्रतम्॥ 13-61-35 (83882) सङ्गवाख्यं त्रिभागं तु मध्याह्नस्त्रिमुहूर्तकः। लौकिकं सङ्गवेऽर्धं च स्नानादि ह्यथ मध्यमे॥ 13-61-36 (83883) चतुर्थमपराह्णं तु त्रिमुहूर्तं तु पित्र्यकम्। सायाह्नस्त्रिमुहूर्तं च मध्यमं कविभिः स्मृतम्॥ 13-61-37 (83884) चतुर्थ त्वपराह्णाख्ये श्राद्धं कुर्यात्सदा नृप॥ 13-61-38 (83885) प्रागुदीचीमुखा विप्राः विश्वेदेवे च दक्षिणाः। श्रावितेषु सुतृप्तेषु पिण्डं दद्यात्सदक्षिणम्॥' 13-61-39 (83886) श्राद्धापवर्गे विप्रस्य दातारो वोस्त्वितीरयेत्। क्षत्रियस्यापि यो ब्रूयात्प्रीयन्तां पितरस्त्विति॥ 13-61-40 (83887) अपवर्गे तु वैश्यस्य श्राद्धकर्मणि भारत। अक्षय्यमभिधातव्यं स्वस्ति शूद्रस्य भारत॥ 13-61-41 (83888) पुण्याहवाचनं दैवं ब्राह्मणस्य विधीयते। एतदेव निरोङ्कारं क्षत्रियस्य विधीयते॥ 13-61-42 (83889) वैश्यस्य दैवे वक्तव्यं प्रीयन्तां देवता इति। `गोर्हिसायां चतुर्भागं पूर्वं विप्रातिकेतिनः॥ 13-61-43 (83890) वर्णावरेषु भुञ्जानं क्रमाच्छूद्रे चतुर्गुणम्। नान्यत्र ब्राह्मणो ब्रूयात्पूर्वं विप्रेण केतितः॥ 13-61-44 (83891) अभोजने च दोषः स्याद्वर्जयेच्छूद्रकेतनम्। शूद्रान्नरसपुष्टाङ्गो द्विजो नोर्ध्वां गतिं लभेत्॥ 13-61-45 (83892) अशुचिर्नैव चाश्नीयान्नास्तिको मानवर्जितः। न पूर्वं लङ्घयेल्लोभादेकवर्णोऽपि पार्थिव॥ 13-61-46 (83893) विप्राः स्मृता भूमिदेवा उपकुर्वाणवर्जिताः।' कर्मणामानुपूर्व्येण विदिपूर्वं कृतं शृणु॥ 13-61-47 (83894) जातकर्मादिकाः सर्वास्त्रिषु वर्णेषु भारत। ब्रह्मक्षत्रे हि मन्त्रोक्ता वैश्यस्य च युधिष्ठिर॥ 13-61-48 (83895) विप्रस्य रशना मौञ्जी मौर्वी राजन्यगामिनी। बाल्वजी ह्येव वैश्यस्य धर्म एष युधिष्ठिर॥ 13-61-49 (83896) `पालाशो द्विजदण्डः स्यादश्वत्थः क्षत्रियस्य तु। औदुम्बरश्च वैश्यस्य धर्म एष युधिष्ठिर॥' 13-61-50 (83897) दातुः प्रतिग्रहीतुश्च धर्माधर्माविमौ शृणु। ब्राह्मणस्यानृतेऽधर्मः प्रोक्तः पातकसंज्ञितः। चतुर्गुणः क्षत्रियस्य वैश्यस्याष्टगुणः स्मृतः॥ 13-61-51 (83898) नान्यत्र ब्राह्मणोऽश्नीयात्पूर्वं विप्रेण केतितः। [यवीयान्पशुहिंसायां तुल्यधर्मा भवेत्स हि॥ 13-61-52 (83899) तथा राजन्यवैश्याभ्यां यद्यश्नीयात्तु केतितः। यवीयान्पशुहिंसायां भागार्धं समवाप्नुयात्॥ 13-61-53 (83900) दैवं वाऽ************** पित्र्यं योऽश्नीयाद्ब्राह्मणादिषु।] अस्नातो ब्राह्मणो राजंस्तस्याधर्मोऽनृतं स्मृतम्॥ 13-61-54 (83901) आशौचो ब्राह्मणो राजन्योऽश्नीयाद्ब्राह्मणादिषु। ज्ञानपूर्वमथो लोभात्तस्याधर्मो गवानृतम्॥ 13-61-55 (83902) अर्थेनान्येन यो लिप्सेत्कर्मार्थं चैव भारत। आमन्त्रयति राजेन्द्र तस्याधर्मोऽनृतं स्मृतम्॥ 13-61-56 (83903) अवेदव्रतचारित्रास्त्रिभिर्वर्णैर्युधिष्ठिर। मन्त्रवत्परिविष्यन्ते तस्याधर्मो गवानृतम्॥ ॥ 13-61-57 (83904) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकषष्टितमोऽध्यायः॥ 61 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-61-1 कालादौ विहितं विशेषमिति शेषः॥ 7-61-3 उपपत्तिभिः आदरादिभिर्युक्तः सन्॥ 7-61-4 कलिपूर्वं चेति झ. पाठः॥ 7-61-6 क्षुतं क्षुतेन दूषितम्॥ 7-61-7 निरोंकारेण अननुज्ञातेन शूद्रेण वा॥ 7-61-8 परिभुक्तं देवातिथिपितृबालकादीन्वर्जयित्वा भुक्तं स्वेन्नैव॥ 7-61-10 आज्याहुतिं पात्राभिघारणं विना॥ 7-61-11 विसर्गस्य ब्राह्मणे दानस्य पात्रभूते॥ 7-61-12 पतिताः महापातकेन जातिबहिर्भूताः। केतनं निमन्त्रणम्॥ 7-61-13 श्वित्री श्वेतकुष्ठी। कुष्ठी मण्डलकुष्ठी। यक्ष्महतो महारोगी। अपस्मारी ग्रहग्रस्तः॥ 7-61-14 देवलका देवार्चनवृत्तिजीविनः। 7-61-15 प्लवकाः क्रीडापराः। कथका वृथालापिनः। योधका मल्लाः॥ 7-61-16 वृषलानां शूद्राणां होतारो याजकाः॥ 7-61-17 अनुयोक्ता भृतकाध्यापकः। अनुयुक्तो भृतकाध्येता॥ 7-61-18 वर्णावरपरिग्रहः शूद्रापतिः॥ 7-61-20 गणपूर्वा ग्रामण्यः। पुत्रिकापूर्वपुत्राः। अस्यामुत्पन्नः पुत्रो मदीय इति नियमेन या दीयते तस्यां च यो जातः स पुत्रिकापूर्वपुत्रः॥ 7-61-21 ऋणकर्ता वृद्ध्यार्थं धनप्रयोक्ता॥ 7-61-22 स्त्रीपूर्वाः स्त्रीजिताः स्त्रीपण्योपजीविनो वा। काण्डपृष्ठो वेश्यापतिः। अजपाः सन्ध्यावन्दनहीनाः॥ 7-61-23 अनुग्रहं निषिद्धानामपि केनचिद्गुणेनाभ्यनुज्ञानम्॥ 7-61-25 वणिजं वणिग्वृत्तिम्॥ 7-61-28 उदित आढ्यः। अस्तमितो दरिद्रः पूर्वं आढ्यः सद्यो दरिद्रः॥ 7-61-29 अकल्ककोऽदाम्भिकः अपापो वा। अतर्कोऽहैतुकः संसर्गे सङ्गत्यर्हे गृहे ज्ञाते भैक्ष्यवृत्तिः॥ 7-61-30 कितवो धूर्तः॥ 7-61-31 सर्वं देवतादिकं अतिथिरेव यस्य स सर्वातिथिः॥ 7-61-32 ब्रह्म वेदः। क्लैब्यात् दीनभाषणेन मिध्याशपथादिना वा॥ 7-61-33 अपवर्गे श्राद्धसमाप्तौ युक्तं अस्तुस्वधेत्यादिवचनं गवानृतं अनृतगोशपथस्य पापम्॥ 7-61-34 सोमक्षयो दर्शः। आरण्यं मृगादिमांसं च यदा प्राप्तं तदैव श्राद्धस्य कालः॥ 7-61-40 स्वधा वै मुदिता भवेदिति झ.पाठः। स्वधोच्यतामिति प्रदात्रा उक्ते अस्तुस्वधेति ब्राह्मणो वदेत्। एवमुत्तरत्र मुदिता प्रीतिकरी पितॄणामित्यर्थात्॥ 7-61-42 पुण्याहं भवन्तो ब्रुवन्त्विति यजमानेन प्रोक्ते ओं पुण्याहमस्त्विति ब्राह्मणा ब्रूयुः। दैवं सोङ्कारम्॥ 7-61-43 दैवे ओङ्कारस्थाने प्रीयन्तां देवताः पुण्याहमस्त्विति प्रतिवदेदित्यर्थः॥ 7-61-49 रशना भेखला। मौञ्जी मुञ्जमयी। मौर्वी धनुर्ज्या। बाल्बजी बल्बजस्तृणविसेषस्तन्मयी॥ 7-61-51 धर्मो दातुः। अधर्मः प्रतिग्रहीतुः॥ 7-61-53 ब्राह्मणेन केतितः सन् यदि यवीयान् भवेत्तर्हि वृथा पशुहिंसायाः पूर्णं पापं प्राप्नुयात्। क्षत्रियादिना केतितः सन् यदि यवीयान्स्यात्तर्हि वृथापशुहिंसाया अर्धं पापं प्राप्नुयाटिति श्लोकद्वयार्थः॥ 7-61-55 आशौचः जननमरणाशौचवान्॥ 7-61-56 अर्थेन प्रयोजनेन तीर्थयात्राव्यपदेशेन जीविकाद्यर्थी यो धनं लिप्तेत् यो वा कर्मार्थं मे भिक्षां देहीत्यामन्त्रयति दातारममिमुखीकरोति तस्यापि अनृतं गवानृतमेव स्मृतम्॥ 7-61-57 वेदव्रतं चारित्रं च येषां नास्ति ते। येन मन्त्रवत् मन्त्रयुक्तं यथा स्यात्तथा श्राद्धे परिविष्यन्ते तस्य॥

युधिष्ठिर उवाच। पित्र्यं वाऽप्यथवा दैवं दीयते यत्पितामह। एतदिच्छाम्यहं ज्ञातुं दत्तं केषु महाफलम्॥ 13-62-1 (83905) भीष्म उवाच। 13-62-2x (6987) येषां दाराः प्रतीक्षन्ते सुवृष्टिमिव कर्षकाः। उच्छेषपरिशेषं हि तान्भोजय युधिष्ठिर॥ 13-62-2 (83906) चारित्रनिरता राजन्ये कृशाः कृशवृत्तयः॥ अर्थिनश्चोपगच्छन्ति तेषु दत्तं महाफलम्॥ 13-62-3 (83907) तद्भक्तास्तद्गृहा राजंस्तद्बलास्तदपाश्रयाः। अर्थिनश्च भवन्त्यर्थे तेषु दत्तं महाफलम्॥ 13-62-4 (83908) तस्करेभ्यः परेभ्यो वा हृतस्वा भयदुःखिताः। अर्थिनो भोक्तुमिच्छन्ति तेषु दत्तं महाफलम्॥ 13-62-5 (83909) अकल्ककस्य विप्रस्य रौक्ष्यात्करकृतात्मनः। वटवो यस्य भिक्षन्ति तेभ्यो दत्तं महाफलम्॥ 13-62-6 (83910) हृतस्वा हृतदाराश्च ये विप्रा देशसम्प्लवे। अर्थार्थमभिगच्छन्ति तेभ्यो दत्तं महाफलम्॥ 13-62-7 (83911) व्रतोनो नियमस्थाश्च ये विप्राः श्रुतसम्मताः। तस्मपाप्त्यर्थमिच्छन्ति तेभ्यो दत्तं महाफलम्॥ 13-62-8 (83912) अत्युत्क्रान्ताश्च धर्मेषु पाषण्डस्रमयेषु च। कृशप्राणाः कृशघनास्तेभ्यो दत्तं महाफलम्॥ 13-62-9 (83913) कृतसर्वस्वहरणा निर्दोषाः प्रभविष्णुभिः। स्पृहयन्ति च भुक्त्वाऽन्नं तेषुदत्तं महाफलम्॥ 13-62-10 (83914) तपस्विनस्तपोनिष्ठास्तेषां भैक्षचराश्च ये। अर्थिनः किञ्चिदिच्छन्ति तेषु दत्तं महाफलम्॥ 13-62-11 (83915) महाफलविधिर्दाने श्रुतस्ते भरतर्षभ। निरयं येन गच्छन्ति स्वर्गं चैव हि तत्छृणु॥ 13-62-12 (83916) `व्रतानां पारणार्थाय गुर्वर्थे यज्ञदक्षिणाम्। निर्वेशार्थं च विद्वांसस्तेषां दत्तं महाफलम्॥ 13-62-13 (83917) पित्रोश्च रक्षणार्थाय पुत्रदारार्थमेव वा। महाव्याधिविमोक्षार्थं तेषु दत्तं महाफलम्॥ 13-62-14 (83918) बालाः स्त्रियश्च वाञ्छन्ति सुभक्तं चाप्यसाधनाः। स्वर्गमायान्ति दत्त्वैषां निरयान्नोपयान्ति ते॥'॥ 13-62-15 (83919) गुर्वर्थमभयार्थं वा वर्जयित्वा युधिष्ठिर। येऽनृतं कथयन्ति स्म ते वा निरयगामिनः॥ 13-62-16 (83920) परदाराभिहर्तारः परदाराभिमर्शिनः। परदारप्रयोक्तास्ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-17 (83921) ये परस्वापहर्तारः परस्वानां च नाशकाः। सूचकाश्च परेषां ये ते वा निरयगामिनः॥ 13-62-18 (83922) प्रपाणां च सभानां च संक्रमाणां च भारत। अगाराणां च भेत्तारो नरा निरयगामिनः॥ 13-62-19 (83923) अनाथां प्रमदां बालां वृद्धां भीतां तपस्विनीम्। वञ्चयन्ति नरा ये च ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-20 (83924) वृत्तिच्छेदं गृहच्छेदं दारच्छेदं च भारत। मित्रच्छेदं तथाऽऽशायास्ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-21 (83925) सूचकाः सेतुभेत्तारः परवृत्त्युपजीवकाः। अकृतज्ञाश्च मित्राणां ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-22 (83926) पाषण्डा दूषकाश्चैव समयानां च दूषकाः। ये प्रत्यवसिताश्चैव ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-23 (83927) विषमव्यवहाराश्च विषमाश्चैव वृद्धिषु। लाभेषु विषमाश्चैव ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-24 (83928) दूतसंव्यवहाराश्च निष्परीक्षाश्च मानवाः। प्राणिहिंसाप्रवृत्ताश्चि ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-25 (83929) कृताशं कृतनिर्देशं कृतभक्तं कृतश्रमम्। भेदैर्ये व्यपकर्षन्ति ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-26 (83930) पर्यश्नन्ति च ये दारानग्निभृत्यातिथींस्तथा। उत्सन्नपितृदेवेज्यास्ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-27 (83931) वेदविक्रयिणश्चैव वेदानां चैव दूषकाः। वेदानां लेखकाश्चैव ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-28 (83932) चातुराश्रम्यबाह्याश्च श्रुतिबाह्याश्च ये नराः। विकर्मभिश्च जीवन्ति ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-29 (83933) केशविक्रयिका राजन्विषविक्रयिकाश्च ये। क्षीरविक्रयिकाश्चैव ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-30 (83934) ब्राह्मणानां गवां चैव कन्यानां च युधिष्ठिर। येऽन्तरायान्ति कार्येषु ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-31 (83935) शस्त्रविक्रयिकाश्चैव कर्तारश्च युधिष्ठिर। शल्यानां धनुषां चैव ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-32 (83936) शिलाभिः शङ्कुभिर्वाऽपि श्वर्भ्रैर्वा भरतर्षभ। ये मार्गमनुरुन्धन्ति ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-33 (83937) उपाध्यायांश्च भृत्यांश्च भक्तांश्च भरतर्षभ। ये त्यजन्त्यविकारांस्त्रींस्ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-34 (83938) अप्राप्तदमकाश्चैव नासानां वेधकाश्च ये। बन्धकाश्च पशूनां ये ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-35 (83939) अगोप्तारश्च राजानो बलिषड्भागतस्कराः। समर्थाश्चाप्यदातारस्ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-36 (83940) क्षान्तान्दान्तांस्तथा प्राज्ञान्दीर्घकालं सहोषितान्। त्यजन्ति कृतकृत्या ये ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-37 (83941) बालानामथ वृद्धानां दासानां चैव ये नराः। अदत्त्वा भक्षयन्त्यग्रे ते वै निरयगामिनः॥ 13-62-38 (83942) एते पूर्वं विनिर्दिष्टाः प्रोक्ता निरयगामिनः। भागिनः स्वर्गलोकस्य वक्ष्यामि भरतर्षभ॥ 13-62-39 (83943) सर्वेष्वेव तु कार्येषु दैवपूर्वेषु भारत। हन्ति पुत्रान्पशून्कृत्स्नान्ब्राह्मणातिक्रमः कृतः॥ 13-62-40 (83944) दानेन तपसा चैव सत्येन च युधिष्ठिर। ये धर्ममनुवर्तन्ते ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-41 (83945) शुश्रूषाभिस्तपोभिश्च विद्यामादाय भारत। ये प्रतिग्रहनिःस्नेहास्ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-42 (83946) भयात्पाषात्तथा बाधाद्दारिद्र्याद्व्याधिधर्षणात्। तत्कृते धनमीप्सन्ते ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-43 (83947) क्षमावन्तश्च धीराश्च धर्मकार्येषु चोत्थिताः। मङ्गलाचारसम्पन्नाः पुरुषाः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-44 (83948) निवृत्ता मधुमांसेभ्यः परदारेभ्य एव च। निवृत्ताश्चैव मद्येभ्यस्ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-45 (83949) आश्रमाणां च कर्तारः कुलानां चैव भारत। देशानां नगराणां च ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-46 (83950) वस्त्राभरणदातारो भक्ष्यपानान्नदास्तथा। कुटुम्बानां च भर्तारः पुरुषाः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-47 (83951) सर्वहिंसानिवृत्ताश्च नराः सर्वसहाश्च ये। सर्वस्याश्रयभूताश्च ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-48 (83952) मातरं पितरं चैव शुश्रुषन्ति जितेन्द्रियाः। भ्रातॄणां चैव सस्नेहास्ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-49 (83953) आढ्याश्च बलवन्तश्च यौवनस्थाश्च भारत। ये वै जितेन्द्रिया धीरास्ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-50 (83954) अपराधिषु सस्नेहा मृदवो मृदुवत्सलाः। आराधनसुखाश्चापि पुरुषाः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-51 (83955) सहस्रपरिवेष्टारस्तथैव च सहस्रदाः। त्रातारश्च सहस्राणां ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-52 (83956) सुवर्णस्य च दातारो गवां च भरतर्षभ। यानानां वाहनानां च ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-53 (83957) वैवाहिकानां द्रव्याणां प्रेष्याणां च युधिष्ठिर। दातारो वाससां चैव ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-54 (83958) विहारावसथोद्यानकूपारामसभाप्रपा। वप्राणां चैव कर्तारस्ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-55 (83959) निवेशनानां क्षेत्राणां वसतीनां च भारत। दातारः प्रार्थितानां च ते नराः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-56 (83960) रसानां चाथ बीजानां धान्यानां च युधिष्ठिर। स्वयमुत्पाद्य दातारः पुरुषाः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-57 (83961) यस्मिंस्तस्मिन्कुले जाता बहुपुत्राः शतायुषः। सानुक्रोशा जितक्रोधाः पुरुषाः स्वर्गगामिनः॥ 13-62-58 (83962) एतदुक्तममुत्रार्थं दैवं पित्र्यं च भारत। दानधर्मं च दानस्य यत्पूर्वमृषितिः कृतम्॥ ॥ 13-62-59 (83963) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्विषष्टितमोऽध्यायः॥ 62 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-62-2 भोजनपात्रेऽवशिष्टमुच्छेषः तेन सहितं परिशेषं स्थाल्यामवशिष्टं प्रतीक्षन्ते। येषां पाकपर्याप्तमेव धान्यादिकमस्ति न कुसूलादौ तान् भोजय॥ 7-62-4 तद्भक्ताः चारित्रमेव भक्तोऽन्नं तद्वज्जीवनं येषां ते। तद्गृहाः तदेव गृहे स्त्र्यादौ येषां ते अर्थे प्रयोजने सत्येवार्थिनो भवन्ति न सङ्ग्रहार्थम्॥ 7-62-6 रौक्ष्यात् दारिद्र्यात्। करे कृतः आत्मेवात्मा जीवनमन्नम्। हस्ते गृहीतान्नस्य वटवः क्षुधार्ताः मह्य देहि मह्यं देवीति याचन्ते तेभ्योऽतिदरिद्रेभ्यः॥ 7-62-9 पाषण्डानां समयो मर्यादा येषु धर्मेषु तत्र अत्युत्क्रान्ताः अत्यन्तं ततो दूरे स्थिताः॥ 7-62-10 भुवत्वान्नमेव स्पृहयन्ति न स्वादु। अतएव न चतुर्थी॥ 7-62-16 असयार्थं, भयनिवृत्तिरूपं प्रयोजनम्॥ 7-62-17 अभिमर्शितो जाराः। प्रयोक्तारः हर्त्रभिमर्शिनोर्दूताः॥ 7-62-18 परेषां दोषस्येति शेषः॥ 7-62-21 आशायाश्छेदमित्येकदेशानुषङ्गः। कुर्वन्तीति शेषः॥ 7-62-22 सूचकाः राजगामिपैशुन्यवादिनः। सेतुः आर्यमर्यादा॥ 7-62-23 पाषण्डाः वेदविरोधिनः शाक्यादयः दूषकाः सतां निन्दकाः। समयानां धर्मसङ्केतानाम्। प्रत्यवसिताः आरूढपतिताः॥ 7-62-26 कृताशं दासमर्थिन वा। कृतनिर्देशं निर्देशः तुभ्यमिदं दास्यामीति प्रतिज्ञा सा कृतायस्मै तम्। भक्तं वेतनम्। व्यपकर्षन्ति षत्युः सकाशाद्दूरीकुर्वन्ति॥ 7-62-27 पर्यश्नन्ति। परित्यज्याश्नन्ति॥ 7-62-29 विकर्मभइः स्वस्य निषिद्धैः कर्मभिः॥ 7-62-30 केशाश्चामरकम्बलादयः॥ 7-62-32 कर्तारः शस्त्रशल्यादीनाम्॥ 7-62-35 अप्राप्तानामदान्तानां पशूनाम्। अण्डमर्दनेन बलवीर्ययोर्नाशका अप्राप्तदमकाः॥ 7-62-40 ये ब्राह्मणातिक्रमं न कुर्वन्ति ते स्वर्गागामिन इत्यर्थः॥ 7-62-43 कर्तारः पालनकर्तारः॥ 7-62-51 आराधनेनि इतरान् सुखयनति ते तथा॥ 7-62-57 दानस्य प्रत्यर्पणस्य। दानं च तद्धर्म येति शोधको धर्मः दैष् शोधन इति धातुः अमुत्रार्थं परलोकफलम्॥

युधिष्ठिर उवाच। इदं मे तत्त्वतो राजन्वक्तुमर्हसि भारत। अहिंसयित्वाऽपि कथं ब्रह्महत्या विधीयते॥ 13-63-1 (83964) भीष्म उवाच। 13-63-2x (6988) व्यासमामन्त्र्य राजेन्द्र पुरा यत्पृष्टवानहम्। तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि तदिहैकमनाः शृणु॥ 13-63-2 (83965) चतुर्थस्त्वं वसिष्ठस्य तत्त्वमाख्याहि मे मुने। अहिंसयित्वा केनेह ब्रह्महत्या विधीयते॥ 13-63-3 (83966) इति पृष्टो मया राजन्पराशरशरीरजः। अब्रवीन्निपुणो धर्मे निःसंशयमनुत्तमम्॥ 13-63-4 (83967) ब्राह्मणं स्वयमाहूय भिक्षार्थे कृशवृत्तिनम्। ब्रूयान्नास्तीति यः पश्चात्तं विद्याद्ब्रह्मघातिनम्॥ 13-63-5 (83968) मध्यस्थस्येह विप्रस्य योऽनूचानस्य भारत। वृत्तिं हरति दुर्बुद्धिस्तं विद्याद्ब्रह्मघातिनम्॥ 13-63-6 (83969) गोकुलस्य तृषार्तस्य जलार्थमभिधावतः। उत्पादयति यो विघ्नं तं विद्या** ह्मघातिनम्॥ 13-63-7 (83970) यः प्रवृत्तां श्रुतिं सम्यकू शास्त्र वा मुनिभिः कृतम्। दूषयत्यनभिज्ञाय तं विद्याद्ब्रह्मघातिनम्॥ 13-63-8 (83971) आत्मजां रूपसम्पन्नां महतीं सदृशे वरे। न प्रयच्छति यः कन्यां तं विद्याद्ब्रह्मधातिनम्॥ 13-63-9 (83972) अधर्मनिरतो मूढो मिथ्या यो वै द्विजातिषु। दद्यान्मर्मातिगं शोकं तं विद्याद्ब्रह्मघातिनम्॥ 13-63-10 (83973) चक्षुषा विप्रहीणस्य पङ्गुलस्य जडस्य वा। हरेत यो वै सर्वस्वं तं विद्या *** घातिनम्॥ 13-63-11 (83974) आश्रमे वा वने वाऽपि ग्रामे वा यदि वा पुरे। अग्निं समुत्सृजेन्मोहात्तं विद्याद्ब्रह्मघातिनम्॥ ॥ 13-63-12 (83975) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रिषष्टितमोऽध्यायः॥ 63 ॥

युधिष्ठिर उवाच। तीर्थानां दर्शनं श्रेयः स्नानं च भरतर्षभ। श्रवणं च महाप्राज्ञ श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः। 13-64-1 (83976) पृथिव्यां यानि तीर्थानि पुण्यानि भरतर्षभ। वक्तुमर्हसि मे तानि श्रोताऽस्मि नियतं प्रभो॥ 13-64-2 (83977) भीष्म उवाच। 13-64-3x (6989) इममङ्गिरसा प्रोक्तं तीर्थवंशं महाद्युते। श्रोतुमर्हसि भद्रं ते प्राप्स्यसे धर्ममुत्तमम्॥ 13-64-3 (83978) तपोवनगतं विप्रमभिगम्य महामुनिम्। पप्रच्छाङ्गिरसं धीरं गौतमः संशितव्रतः। 13-64-4 (83979) अस्ति मे भगवन्कश्चित्तीर्थेभ्यो धर्मसंशयः। तत्सर्वं श्रोतुमिच्छामि तन्मे शंस महामुने॥ 13-64-5 (83980) उपस्पृश्य फलं किं स्यात्तेषु तीर्थेषु वै मुने। प्रेत्यभावे महाप्राज्ञ तद्यथाऽस्ति तथा वद॥ 13-64-6 (83981) अङ्गिरा उवाच। 13-64-7x (6990) सप्ताहं चन्द्रभागां वै वितस्तामूर्मिमालिनीम्। विगाह्य वै निराहारो निर्मलो मुनिवद्भवेत्॥ 13-64-7 (83982) काश्मीरमण्डले नद्यो याः पतन्ति महास्वनम्। ता नदीः सिन्धुमासाद्य शीलवान्स्वर्गमाप्नुयात्॥ 13-64-8 (83983) पुष्करं च प्रभासं च नैमिषं सागरोदकम्। देविकामिन्द्रमार्गं च स्वर्णबिन्दुं विगाह्य च॥ 13-64-9 (83984) विबोध्यते विमानस्थः सोऽप्सरोभिरभिष्टुतः। हिरण्यबिन्दुमालक्ष्य प्रयतश्चाभिवाद्य च॥ 13-64-10 (83985) कुशेशये च देवत्वं धूयते तस्य किल्बिषम्। इन्द्रतोयां समासाद्य गन्धमादनसन्निधौ॥ 13-64-11 (83986) करतोयां कुरुङ्गे च त्रिरात्रोपोषितो नरः। अश्वमेधमवाप्नोति विगाह्य प्रयतः शुचिः॥ 13-64-12 (83987) गङ्गाद्वारे कुशावर्ते बिल्वके नीलपर्वते। तथा कनखले स्नात्वा धूतपाप्मा दिवं व्रजेत्॥ 13-64-13 (83988) अपां ह्रद उपस्पृश्य वाजिमेधफलं लभेत्। ब्रह्मचारी जितक्रोधः सत्यसन्धस्त्वहिंसकः॥ 13-64-14 (83989) यत्र भागीरथी गङ्गा वहते दिशमुत्तरम्। महेश्वरस्य त्रिस्थाने यो नरस्त्वभिषिच्यते॥ 13-64-15 (83990) एकमासं निराहारः स पश्यति हि देवताः। सप्तगङ्गे त्रिगङ्गे च इन्द्रमार्गे च तर्पयन्॥ 13-64-16 (83991) अर्थान्वै लभते भोक्तुं यो नरो जायते पुनः। महाश्रम उपस्पृश्य योऽग्निहोत्रपरः शुचिः॥ 13-64-17 (83992) एकमासं निराहारः सिद्धिं मासेन स व्रजेत्। महाह्रद उपस्पृश्य भृगुतुङ्गे त्वलोलुपः॥ 13-64-18 (83993) त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा मुच्यते ब्रह्महत्यया। कन्याकूप उपस्पृश्य बलाकायां कृतोदकः॥ 13-64-19 (83994) देवेषु लभते कीर्तिं यशसा च विराजते॥ 13-64-20 (83995) देविकायामुपस्पृश्य तथा सुन्दरिकाह्रदे। अश्विन्यां रूपवर्चस्कं प्रेत्य वै लभते नरः॥ 13-64-21 (83996) महागङ्गामुपस्पृश्य कृत्तिकाङ्गारके तथा। पक्षमेकं निराहारः स्वर्गमाप्नोति निर्मलः॥ 13-64-22 (83997) वैमानिक उपस्पृश्य किङ्किणीकाश्रमे तथा। निवासेऽप्सरसां दिव्ये कामचारी महीयते॥ 13-64-23 (83998) कालिकाश्रममासाद्य विपाशायां कृतोदकः। ब्रह्मचारी जितक्रोधस्त्रिरात्रं मुच्यते भवात्॥ 13-64-24 (83999) आश्रमे कृत्तिकानां तु स्नात्वा यस्तर्पयेत्पितॄन्। तोषयित्वा महादेवं निर्मलः स्वर्गमाप्नुयात्॥ 13-64-25 (84000) महाकूपमुपस्पृश्य त्रिरात्रोपोषितः शुचिः। त्रसानां स्थावराणां च द्विपदानां भयं त्यजेत्॥ 13-64-26 (84001) देवदारुवने स्नात्वा धूतपाप्मा कृतोदकः। देवशब्दमवाप्नोति सप्तरात्रोषितः शुचिः॥ 13-64-27 (84002) शरस्तम्बे कुशस्तम्बे द्रोणशर्मपदे तथा। अपांप्रपतनासेवी सेव्यते सोप्सरोगणैः॥ 13-64-28 (84003) चित्रकूटे जनस्थाने तथा मन्दाकिनीजले। विगाह्य वै निराहारो राजलक्ष्म्या निषेव्यते॥ 13-64-29 (84004) श्यामायास्त्वाश्रमं गत्वा उषित्वा चाभिषिच्य च। एकपक्षं निराहारस्त्वन्तर्धानफलं लभेत्॥ 13-64-30 (84005) कौशिकीं तु समासाद्य वायुभक्षस्त्वलोलुपः। एकविंशतिरात्रेण स्वर्गमारोहते नरः॥ 13-64-31 (84006) मतङ्गवाप्यां यः स्नायादेकरात्रेण सिध्यति। विगाहति ह्यनालम्बमन्धकं वै सनातनम्॥ 13-64-32 (84007) नैमिषे स्वर्गतीर्थे च उपस्पृश्य जितेन्द्रियः। फलं पुरुषमेधस्य लभेन्मासं कृतोदकः॥ 13-64-33 (84008) गङ्गाह्रद उपस्पृस्य तथा चैवोत्पलावने। अश्वमेघमवाप्नोति तत्र मासं कृतोदकः॥ 13-64-34 (84009) गङ्गायमुनयोस्तीर्थे तथा कालञ्जरे गिरौ। दशाश्वमेधानाप्नोति तत्र मासं कृतोदकः॥ 13-64-35 (84010) यष्टिह्रद उपस्पृश्य चान्नदानाद्विशिष्यते॥ 13-64-36 (84011) दशतीर्थसहस्राणि तिस्रः कोट्यस्तथाऽपराः। समागच्छन्ति माघ्यां तु प्रयागे भरतर्षभ॥ 13-64-37 (84012) माघमासं प्रयागे तु नियतः संशितव्रतः। स्नात्वा तु भरतश्रेष्ठ निर्मलः स्वर्गमाप्नुयात्॥ 13-64-38 (84013) मरुद्गण उपस्पृश्य पितॄणामाश्रमे शुचिः। वैवस्वतस्य तीर्थे च तीर्थभूतो भवेन्नरः॥ 13-64-39 (84014) तथा ब्रह्मसरो गत्वा भागीरथ्यां कृतोदकः। एकमासं निराहारः सोमलोकमवाप्नुयात्॥ 13-64-40 (84015) उत्पातके नरः स्नात्वा अष्टावक्रे कृतोदकः। द्वादशाहं निराहारो नरमेधफलं लभेत्॥ 13-64-41 (84016) अश्मपृष्ठे गयायां च निरविन्दे च पर्वते। तृतीयां क्रौञ्चपद्यां च ब्रह्महत्यां विशुध्यते 13-64-42 (84017) कलविङ्क उपस्पृश्य विद्याच्च बहुशो जलम्। अग्नेः पुरे नरः स्नात्वा अग्निकन्यापुरे वसेत्॥ 13-64-43 (84018) करवीरपुरे स्नात्वा विशालायां कृतोदकः। देवह्रद उपस्पृश्य ब्रह्मभूतो विराजते॥ 13-64-44 (84019) पुनरावर्तनन्दां च महानन्दां च सेव्य वै। नन्दने सेव्यते दान्तस्त्वप्सरोभिरहिंसकः॥ 13-64-45 (84020) उर्वशीं कृत्तिकायोगे गत्वा चैव समाहितः। लौहित्ये विधिवत्स्नात्वा पुण्डरीकफलं लभेत्॥ 13-64-46 (84021) रामह्रद उपस्पृश्य विपाशायां कृतोदकः। द्वादशाहं निराहारः कल्मषाद्विप्रमुच्यते॥ 13-64-47 (84022) महाह्रद उपस्पृश्य शुद्धेन मनसा नरः। एकमासं निराहारो जमदग्निगतिं लभेत्॥ 13-64-48 (84023) विन्ध्ये संताप्य चात्मानं सत्यसन्धस्त्वहिंसकः। विनयात्तप आस्थाय मासेनैकेन सिध्यति॥ 13-64-49 (84024) `मुण्डे ब्रह्मगवा चैव निरिचिं देवपर्वतम्। देवह्रदमुपस्पृश्य ब्रह्मभूतो विराजते। कुमारपदमास्थाय मासेनैकेन शुध्यति॥' 13-64-50 (84025) नर्मदायामुपस्पृश्य तता शूर्पारकोदके। एकपक्षं निराहारो राजपुत्रो विधीयते॥ 13-64-51 (84026) जम्बूमार्गे त्रिभिर्मासैः संयतः सुसमाहितः। अहोरात्रेण चैकेन सिद्धिं समधिगच्छति॥ 13-64-52 (84027) कोकामुखे विगाह्याथ गत्वा चाञ्जलिकाश्रमम्। शाकभक्षश्चीरवासाः कुमारीर्विन्दते दश॥ 13-64-53 (84028) वैवस्वतस्य सदनं न स गच्छेत्कदाचन। यस्य कन्याह्रद वासो देवलोकं स गच्छति॥ 13-64-54 (84029) प्रभासे त्वेकरात्रेण अमावास्यां ममाहितः। सिद्ध्यते तु महाबाहो यो नरो जायतेऽमरः॥ 13-64-55 (84030) उज्जानक उपस्पृस्य आर्ष्टिषेणस्य चाश्रमे। पिङ्गायाश्चाश्रमे स्नात्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ 13-64-56 (84031) कुल्यायां समुपस्पृश्य जप्त्वा चैवाघमर्षणम्। अश्वमेधमवाप्नोति त्रिरात्रोपोषितो नरः॥ 13-64-57 (84032) पिण्डारक उपस्पृश्य एकरात्रोषितो नरः। अग्निष्टोममवाप्नोति प्रभातां शर्वरीं शुचिः॥ 13-64-58 (84033) तथा ब्रह्मसरो गत्वा धर्मारण्योपशोभितम्। पुण्डरीकमवाप्नोति उपस्पृश्य नरः शुचिः॥ 13-64-59 (84034) मैनाके पर्वते स्नात्वा तथा सन्ध्यामुपास्य च। कामं जित्वा च वै मासं सर्वयज्ञफलं लभेत्॥ 13-64-60 (84035) कालोदकं नन्दिकुण्डं तथा चोत्तरमानसम्। अभ्येत्य योजनशताद्भूणहा विप्रमुच्यते॥ 13-64-61 (84036) नन्दीश्वरस्य मूर्ति तु दृष्ट्वा मुच्येत किल्बिषैः। स्वर्गमार्गे नरः स्नात्वा ब्रह्मलोकं स गच्छति॥ 13-64-62 (84037) विख्यातो हिमवान्पुण्यः शंकरश्वशुरो गिरिः। आकरः सर्वरत्नानां सिद्धचारणसेवितः॥ 13-64-63 (84038) `दर्शनाद्गमनात्पूतो भवेदनशनादपि।' शरीरमुत्सृजेत्तत्र विधिपूर्वमनाशके॥ 13-64-64 (84039) अध्रुवं जीवितं ज्ञात्वा यो वै वेदान्तगो द्विजः। अभ्यर्च्य देवतास्तत्र नमस्कृत्य मुनींस्तथा। 13-64-65 (84040) ततः क्रोधं च लोभं च यो जित्वा तीर्थमावसेत्। न तेन किञ्चिन्न प्राप्तं तीर्थाभिगमनाद्भवेत्॥ 13-64-66 (84041) यान्यगम्यानि तीर्थानि दुर्गाणि विषमाणि च। मनसा तानि गम्यानि सर्वतीर्थसमीक्षया॥ 13-64-67 (84042) इदं मेध्यमिदं पुण्यमिदं स्वर्ग्यमनुत्तमम्। इदं रहस्यं वेदानामाप्लाव्यं पावनं तथा॥ 13-64-68 (84043) इदं दद्याद्द्विजातीनां साधोरात्महितस्य च। सुहृदां च जपेत्कर्णे शिष्यस्यानुगतस्य च। 13-64-69 (84044) दत्तवान्गौतमस्यैतदङ्गिरा वै महातपाः। अङ्गिराः समनुज्ञातः काश्यपेन च धीमता॥ 13-64-70 (84045) महर्षीणामिदं जप्यं पावनानां तथोत्तमम्। जपंश्चाभ्युत्थितः शश्वन्निर्मलः स्वर्गमाप्नुयात्॥ 13-64-71 (84046) इदं यश्चापि शृणुयाद्रहस्यं त्वङ्गिरोमतम्। उत्तमे च कुले जन्म लभेञ्जातीश्च संस्मरेत्॥ ॥ 13-64-72 (84047) इति श्रीमन्महाभारते अनुसासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुःषष्टितमोऽध्यायः॥ 64 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-64-3 तीर्थवंशं तीर्थसंघम्॥ 7-64-5 तीर्थेभ्यः तीर्थान्युद्दिश्य॥ 7-64-6 प्रेत्यभावे जन्मान्तरे॥ 7-64-7 मुनिवद्भवेत् मुनीनां गतिं लभेतेत्यर्थः॥ 7-64-8 सिंधुं समुद्रं पतन्तीत्यन्वयः॥ 7-64-9 स्वर्गबिन्दुं विगाह्येति थ.ध. पाठः॥ 7-64-21 रूपवर्चसोः समाहारः रूपवर्चस्कम्। वर्चस्तेजः॥ 7-64-26 त्रसानां जङ्गमानाम्॥ 7-64-30 अन्तर्धानफलं गन्धर्वादिभोगम्॥ 7-64-35 कालाञ्जने गिराविति थ.ध.पाठः॥ 7-64-37 समागच्छन्त्यगावास्यामिति थ.पाठ॥ 7-64-43 उर्वशीं उर्वशीतीर्थम्। कृत्तिकायोगे कार्तिक्यां पौर्णमास्याम्॥ 7-64-68 इदं तीर्थसेवनम्। मेध्यं यज्ञफलप्रदम्। पुण्यं पापघ्नम्॥ 7-64-70 समनुज्ञातः प्रार्थितः। काश्यपेन एतद्विज्ञातुकामेनेति शेषः॥

वैशम्पायन उवाच। बृहस्पतिसमं बुद्ध्या क्षमया ब्रह्मणः समम्। पराक्रमे शक्रसममादित्यसमतेजसम्॥ 13-65-1 (84048) गाङ्गेयमर्जुनेनाजौ निहतं भूरितेजसम्। भ्रातृभिः सहितोऽन्यैश्च पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः॥ 13-65-2 (84049) शयानं वीरशयने कालाकाङ्क्षिणमच्युतम्। आजग्मुर्भरतश्रेष्ठं द्रष्टुकामा महर्षयः॥ 13-65-3 (84050) अत्रिर्वसिष्ठोऽथ भृगुः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः। अङ्गिरा गौतमोऽगस्त्यः सुमतिः सुयतात्मवान्॥ 13-65-4 (84051) विश्वामित्रः स्थूलगिराः संवर्तः प्रमतिर्दमः। बृहस्पत्युशनोव्यासश्च्यवनः फाश्यपो ध्रुवः॥ 13-65-5 (84052) दुर्वासा जमदग्निश्च मार्कण्डेयोऽथ गालवः। भरद्वाजोऽथ रैभ्यश्चक यवक्रीतस्त्रितस्तथा॥ 13-65-6 (84053) स्थूलाक्षः शबलाक्षश्च कण्वो मेधातिथिः कृशः। नारदः पर्वतश्चैव सुधन्वाऽथैकतो द्विजः॥ 13-65-7 (84054) नितंभूर्भुवनो धौम्यः शतानन्दोऽकृतव्रणः। जामदग्र्यस्तथा रामः कचश्चेत्येवमादयः। समागता महात्मानो भीष्मं द्रष्टुं महर्षयः॥ 13-65-8 (84055) तेषां महात्मनां पूजामागतानां युधिष्ठिरः। भ्रातृभिः सहितश्चक्रे यतावदनुपूर्वशः॥ 13-65-9 (84056) ते पूजिताः सुखासीनाः कथाश्रक्रुर्महर्षयः। भीष्माश्रिताः सुमधुराः सर्वेन्द्रियमनोहराः॥ 13-65-10 (84057) भीष्मस्तेषां कथाः श्रुत्वा ऋषीणां भावितात्मनाम्। मेने दिविष्ठमात्मानं तुष्ट्या परमया युतः॥ 13-65-11 (84058) ततस्ते भीष्ममामन्त्र्य पाण्डवांश्च महर्षयः। अन्तर्धानं गताः सर्वे सर्वेषामेव पश्यताम्॥ 13-65-12 (84059) तानृषीन्सुमहाभागानन्तर्धानगतानपि। पाण्डवास्तुष्टुवुः सर्वे प्रणेमुश्च मुहुर्मुहुः॥ 13-65-13 (84060) प्रसन्नमनसः सर्वे गाङ्गेयं कुरुसत्तमम्। उपतस्थुर्यथोद्यन्तमादित्यं मन्त्रकोविदाः॥ 13-65-14 (84061) प्रभावं तपसस्तेषामृषीणां वीक्ष्य पाण्डवाः। प्रकाशन्तो दिशः सर्वा विस्मयं परमं ययुः॥ 13-65-15 (84062) महाभाग्यं परं तेषामृषीणामनुचिन्त्य ते। पाण्डवाः सह भीष्मेण कथाश्चक्रुस्तदाश्रयाः॥ 13-65-16 (84063) कथान्ते शिरसा पादौ स्पृष्ट्वा भीष्मस्य पाण्डवः। धर्म्यं धर्मसुतः प्रश्नं पर्यपृच्छद्युधिष्ठिरः॥ 13-65-17 (84064) के देशाः के जनपदा आश्रमाः के च पर्वताः। प्रकृष्टाः पुण्यतः काश्च ज्ञेया नद्यः पितामह॥ 13-65-18 (84065) भीष्म उवाच। 13-65-19x (6991) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। शिलोच्छवृत्तेः संवादं सिद्धस्य च युधिष्ठिर॥ 13-65-19 (84066) इमां कश्चित्परिक्रम्य पृथिवीं शैलभूषणाम्। असकृद्द्विपदां श्रेष्ठः श्रेष्ठस्य गृहमेधिनः॥ 13-65-20 (84067) शिलवृत्तेर्गृहं प्राप्तः स तेन विधिनाऽर्चितः। उवास रजनीं तत्र सुमुखः सुखभागृषिः॥ 13-65-21 (84068) शिलवृत्तिस्तु यत्कृत्यं प्रातस्तत्कृतवाञ्शुचिः। कृतकृत्यमुपातिष्ठत्सिद्धं तमतिथिं तदा॥ 13-65-22 (84069) तौ समेत्य महात्मानौ सुखासीनौ कथाः शुभाः। चक्रतुर्वेदसम्बद्धास्तच्छेषकृतलक्षणाः॥ 13-65-23 (84070) शिलवृत्तिः कथान्ते तु सिद्धमामन्त्र्य यत्नतः। प्रश्नं पप्रच्छ मेधावी यन्मां त्वं परिपृच्छसि॥ 13-65-24 (84071) शिलवृत्तिरुवाच। 13-65-25x (6992) केदेशाः के जनपदाः केऽऽश्रमाः के च पर्वताः। प्रकृष्टाः पुण्यतः काश्च ज्ञेया नद्यस्तदुच्यताम्॥ 13-65-25 (84072) सिद्ध उवाच। 13-65-26x (6993) ते देशास्ते जनपदास्तेऽऽश्रमास्ते च पर्वताः। येषां भागीरथी गङ्गा मध्येनैति रारिद्वरा॥ 13-65-26 (84073) तपसा ब्रह्मचर्येण यज्ञैस्त्यागेन वा पुनः। गतिं तां न लभेज्जन्तुर्गङ्गां संसेव्य यां लभेत्॥ 13-65-27 (84074) स्पष्टानि येषां गाङ्गेयैस्तोयैर्गात्राणि देहिनाम्। न्यस्तानि न पुनस्तेषां त्यागः स्वर्गाद्विधीयते॥ 13-65-28 (84075) सर्वाणि येषां गाङ्गेयैस्तोयैः कार्याणि देहिनाम्। गां त्यक्त्वा मानवा विप्र दिवि तिष्ठन्ति ते जनाः॥ 13-65-29 (84076) पूर्वे वयसि कर्माणि कृत्वा पापानि ये नराः। पश्चाद्गङ्गां निषेवन्ते तेऽपि यान्त्युत्तमां गतिम्॥ 13-65-30 (84077) `युक्ताश्च पातकैस्त्यक्त्वा देहं शुद्धा भवन्ति ते। मुच्यन्ते देहसंत्यागाद्गङ्गायमुनसङ्गमे॥' 13-65-31 (84078) स्नातानां शुचिभिस्तोयैर्गाङ्गेयैः प्रयतात्मनाम्। व्युष्टिर्भवति या पुंसां न सा क्रतुशतैरपि॥ 13-65-32 (84079) यावदस्थि मनुष्यस्य गङ्गातोयेषु तिष्ठति। तावद्वर्षसहस्राणि स्वर्गलोके महीयते॥ 13-65-33 (84080) अपहत्य तमस्तीव्रं यथा भात्युदये रविः। तथाऽपहत्य पाप्मानं भाति गङ्गाजलोक्षितः॥ 13-65-34 (84081) विसोमा इव शर्वर्यो विपुष्पास्तरवो यथा। तद्वद्देशा दिशश्चैव हीना गङ्गाजलैः शिवैः॥ 13-65-35 (84082) वर्णाश्रमा यथा सर्वे धर्मज्ञानविवर्जिताः। क्रतवश्च यथाऽसोमास्तथा गङ्गां विना जगत्॥ 13-65-36 (84083) यथा हीनं नभोऽर्केण भूः शैलैः खं च वायुना। तथा देशा दिशश्चैव गङ्गाहीना न संशयः॥ 13-65-37 (84084) त्रिषु लोकेषु ये केचित्प्राणिनः सर्व एव ते। तर्प्यमाणाः परां तृप्तिं यान्ति गङ्गाजलैः शुभैः॥ 13-65-38 (84085) `अन्ये च देवा मुनयः प्रेतानि पितृभिः सह। तर्पितास्तृप्तिमायान्ति त्रिषु लोकेषु सर्वशः॥' 13-65-39 (84086) यस्तु सूर्येण निष्टप्तं गाङ्गेयं पिबते जलम्। गवां निर्हरनिर्मुक्ताद्यावकात्तद्विशिष्यते॥ 13-65-40 (84087) इन्द्रव्रतसहस्रं तु यश्चोरत्कायशोधनम्। पिवेद्यश्चापि गङ्गाम्यः समौ स्यातां न वा समौ॥ 13-65-41 (84088) तिष्ठेद्युगसहस्रं तु पदेनैकेन यः पुमान्। मासमेकं तु गङ्गायां समौ स्यातां न वा सभौ॥ 13-65-42 (84089) लम्बतेऽवाक्शिरा यस्तु युगानामयुतं पुमान्। तिष्ठेद्यथेष्टं यश्चापि गङ्गायां स विशिष्यते॥ 13-65-43 (84090) अग्नौ प्रास्तं प्रधूयेत यथा तूलं द्विजोत्तम। तथा गङ्गावगाढस्य सर्वपापं प्रधूयते॥ 13-65-44 (84091) भूतानामिह सर्वेषां दुःखोपहतचेतसाम्। गतिमन्वेषमाणानां न गङ्गासदृशी गतिः॥ 13-65-45 (84092) भवन्ति निर्विषाः सर्पा यथा तार्क्ष्यस्य दर्शनात्। गङ्गाया दर्शनातद्वत्सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ 13-65-46 (84093) अप्रतिष्ठाश्च ये केचिदधर्मशरणाश्च ये। येषां प्रतिष्ठा गङ्गेह शरणं शर्म वर्म च। 13-65-47 (84094) प्रकृष्टैरशुभैर्ग्रस्ताननेकैः पुरुषाधमान्। पततो नरके गङ्गा संश्रितान्प्रेत्य तारयेत्॥ 13-65-48 (84095) ते संविभक्ता मुनिभिर्नूनं देवैः सवासवैः। येऽभिगच्छन्ति सततं गङ्गां मतिमतांवर॥ 13-65-49 (84096) विनयाचारहीनाश्च अशिवाश्च नराधमाः। ते भवन्ति शिवा विप्र ये वै गङ्गामुपाश्रिताः॥ 13-65-50 (84097) यथा सुराणामभृतं पितॄणां च यथा स्वधा। सुधा यथा च नागानां तथा गङ्गाजलं नृणाम्॥ 13-65-51 (84098) उपासते यथा बाला मातरं क्षुधयाऽर्दिताः। श्रेयस्कामास्तथा गङ्गामुपासन्तीह देहिनः॥ 13-65-52 (84099) स्वायंभुवं यथा स्थानं सर्वेषां श्रेष्ठमुच्यते। स्थानानां सरितां श्रेष्ठा गङ्गा तद्वदिहोच्यते॥ 13-65-53 (84100) `उपजीव्या यथा धेनुर्लोकानां ब्राह्ममेव वा। हविषां तु यथा सोमस्तरणेषु तथा त्वियम्॥ 13-65-54 (84101) यथोपजीविनां धेनुर्देवादीनां परा स्मृता। तथोपजीविनां गङ्गा सर्वप्राणभृतामिह॥ 13-65-55 (84102) देवाः सोमार्कसंस्थानि यता सत्रादिभिर्मखैः। अमृतान्युपजीवन्ति तथा गङ्गाजलं नराः॥ 13-65-56 (84103) जाह्नवीपुलिनोत्थाभिः सिकताभिः समुक्षितम्। आत्मानं मन्यते लोको दिविष्ठमिव शोभितम्॥ 13-65-57 (84104) जाह्नवीतीरसम्भूतां मृदं मूर्ध्ना बिभर्ति यः। बिभर्ति रूपं सोऽर्कस्य तमोनाशाय निर्मलम्॥ 13-65-58 (84105) गङ्गोर्मिभिरथो दिग्धः पुरुषं पवनो यदा। स्पृश्यते सोऽस्य पाप्मानं सद्य एवापकर्षति॥ 13-65-59 (84106) व्यसनैरभितप्तस्य नरस्य विनशिष्यतः। गङ्गादर्शनजा प्रीतिर्व्यसनान्यपकर्षति॥ 13-65-60 (84107) हंसारावैः कोकरवै रवैरन्यैश्च पक्षिणाम्। पस्पर्ध गङ्गा गन्धर्वान्पुलिनैश्च शिलोच्चयान्॥ 13-65-61 (84108) हंसादिभिः सुबहुभिर्विविधैः पक्षिभिर्वृताम्। गङ्गां गोकुलसम्बादां दृष्ट्वा स्वर्गोऽपि विस्मृतः॥ 13-65-62 (84109) न सा प्रीतिर्दिविष्ठस्य सर्वकामानुपाश्नतः। सम्भवेद्या परा प्रीतिर्गङ्गायाः पुलिने नृणाम्॥ 13-65-63 (84110) वाङ्मन कर्मजैर्ग्रस्तः पापैरपि पुमानिह। वीक्ष्य गङ्गां भवेन्मूतो अत्र मे नास्ति संशयः॥ 13-65-64 (84111) सप्तावरान्सप्त परान्पितॄंस्तेभ्यश्च ये परे। पुमांस्तारयते गङ्गां वीक्ष्य स्पृष्ट्वाऽवगाह्य च॥ 13-65-65 (84112) श्रुताभिलषिता पीता स्पृष्टा दृष्टाऽवगाहिता। गङ्गा तारयते नॄणामुभौ वंशौ विशेषतः॥ 13-65-66 (84113) `तत्तीरगानां तपसा श्राद्धपारायणादिभिः। गङ्गाद्वारप्रभृतिभिस्तत्तीर्थैर्न परं नृणाम्॥ 13-65-67 (84114) सायं प्रातः स्मरेद्गङ्गां नित्यं स्नाने तु कीर्तयेत्। तर्पणे पितृपूजासु मरणे चापि संस्मरेत्॥' 13-65-68 (84115) दर्शनात्स्पर्शनात्पानात्तथा गङ्गेति कीर्तनात्। पुनात्युपुण्यान्पुरुषाञ्शतशोऽथ सहस्रशः॥ 13-65-69 (84116) य इच्छेत्सफलं जन्म जीवितं श्रुतमेव च। स पितॄंस्तर्पयेद्गङ्गामभिगम्य सुरांस्तथा॥ 13-65-70 (84117) न श्रुतैर्न च वित्तेन कर्मणा न च तत्फलम्। प्राप्नुयात्पुरुषोऽत्यन्तं गङ्गां प्राप्य यदाप्नुयात्॥ 13-65-71 (84118) जात्यन्धैरिह तुल्यास्ते मृतैः पङ्गुभिरेव च। समर्था ये न पश्यन्ति गङ्गां पुण्यजलां शिवाम्॥ 13-65-72 (84119) भूतभव्यभविष्यज्ञैर्महर्षिभिरुपस्थिताम्। देवैः सेन्द्रैश्च को गङ्गां नोपसेवेत मानवः॥ 13-65-73 (84120) वानप्रस्थैर्गृहस्थैश्च यतिभिर्ब्रह्मचारिभिः। विद्यावद्भिः श्रितां गङ्गां पुमान्को नाम नाश्रयेत्॥ 13-65-74 (84121) उत्कामद्बिश्च यः प्राणैः प्रयतः शिष्टसम्मतः। चिन्तयेन्मनसा गङ्गां स गतिं परमांलभेत्॥ 13-65-75 (84122) न भयेभ्यो भयं तस्य न पापेभ्यो न राजतः। आदेहपतनाद्गङ्गामुपास्ते यः पुमानिह॥ 13-65-76 (84123) गगनाद्गां पतन्तीं वै महापुण्यां महेश्वरः। दधार शिरसा गङ्गां तामेव दिवि सेवते॥ 13-65-77 (84124) अलङ्कृतास्त्रयो लोकाः पथिभिर्विमलैस्त्रिभिः। यस्तु तस्या जलं सेवेत्क्रतकृत्यः पुमान्भवेत्। 13-65-78 (84125) दिवि ज्योतिर्यथाऽऽदित्यः पितॄणां चैव चन्द्रमाः। देवेश यथा नृणां गङ्गा च सरितां तथा॥ 13-65-79 (84126) मात्रा पित्रा सुतैर्दारैर्विमुक्तस्य धनेन वा। न भवेद्धि तथा दुःखं यथा गङ्गा वियोगजम्॥ 13-65-80 (84127) नारण्यैर्नेष्टविषयैर्न सुतैर्न धनागमैः। तथा प्रसादो भवति गङ्गां वीक्ष्य यथा भवेत्॥ 13-65-81 (84128) पूर्णमिन्दुं यथा दृष्ट्वा नृणां दृष्टिः प्रसीदति। तथा त्रिपथगां दृष्ट्वा नृणां दृष्टिः प्रसीदति॥ 13-65-82 (84129) तद्भावस्तद्गतमनास्तन्निष्ठस्तत्परायणः। गङ्गांयोऽनुगतो भक्त्यास तस्याः प्रियतां व्रजेत्॥ 13-65-83 (84130) भूस्थैः खस्थैर्दिविष्ठैश्च भूतैरुच्चावचैरपि। गङ्गा विगाह्या सततमेतत्कार्यतमं सताम्॥ 13-65-84 (84131) विश्वलोकेषु पुण्यत्वाद्गङ्गायाः प्रथितं यशः। `दुर्मृताननपत्यांश्च सा मृताननयद्दिवम्।' यत्पुत्रान्सगरस्येतो भस्माख्याननयद्दिवम्॥ 13-65-85 (84132) वाय्वीरिताभिः सुमनोहराभि- र्द्रुताभिरत्यर्थसमुत्थिताभिः। गङ्गोर्मिभिर्भानुमतीभिरिद्धाः सहस्ररश्मिप्रतिमा भवन्ति॥ 13-65-86 (84133) पयस्विनीं घृतिनीमत्युदारां समृद्धिनीं वेगिनीं दुर्विगाह्याम्। गङ्गां गत्वा यैः शरीरं विसृष्टं गता धीरस्ते विबुधैः समत्वम्॥ 13-65-87 (84134) अन्धाञ्चडान्द्रव्यहीनांश्च गङ्गा यशस्विनी बृहती विश्वरूपा। देवैः सेन्द्रैर्मुनिभिर्मानवैश्च निषेविता सर्वकामैर्युनक्ति॥ 13-65-88 (84135) ऊर्जस्वतीं मधुमतीं महापुण्यां त्रिवर्त्मगाम्। त्रिलोकगोप्त्रीं ये गङ्गां संश्रितास्ते दिवं गताः॥ 13-65-89 (84136) यो वत्स्यति द्रक्ष्यति वाऽपि मर्त्य- स्मस्मै प्रयच्छन्ति सुखानि देवाः। तद्भाविताः स्पर्शनदर्शनेन इष्टां गतिं तस्य सुरा दिशन्ति॥ 13-65-90 (84137) दक्षां पृश्निं बृहतीं विप्रकृष्टां शिवामृद्धां भागिनीं सुप्रसन्नाम्। विभावरीं सर्वभूतप्रतिष्ठां गङ्गां गता ये त्रिदिवं गतास्ते॥ 13-65-91 (84138) ख्यातिर्यस्याः खं दिवं गां च नित्या- मूर्ध्वं दिशो विदिशश्चावतस्थे। तस्या जलं सेव्य सरिद्वराया मर्त्याः सर्वे कुतकृत्या भवन्ति॥ 13-65-92 (84139) इयं गङ्गेति नियतं प्रतिष्ठा गुहस्य स्क्मस्य च गर्भयोषा। प्रातस्त्रिवर्गा घृतवहा विपाप्मा गङ्गाऽवतीर्णा वियतो विश्वतोया॥ 13-65-93 (84140) `नारायणादक्षयात्पूर्वजाता विष्णोः पादाच्छिंशुमाराद्ध्रुवाच्च। सोमात्सूर्यान्मेरुरूपाच्च विष्णोः समागता शिवमूर्ध्नो हिमाद्रिम्। सत्यावती द्रव्यपरस्य वर्या दिवो भुवश्चापि वीक्ष्यानुरूपा॥' 13-65-94 (84141) सुताऽवनीध्रस्य हरस्य भार्या दिवो भुवश्चापि कृतानुरूपा। भव्या पृथिव्यां भागिनी चापि राज- न्गङ्गा लोकानां पृण्यदा वै त्रयाणाम्॥ 13-65-95 (84142) मधुस्रवा घृतधारा घृतार्चि- र्महोर्मिभिः शोभिता ब्राह्मणैश्च। दिवश्च्युता शिरसाऽऽप्ता शिवेन गङ्गाऽवनीध्रात्त्रिदिवस्य माता॥ 13-65-96 (84143) योनिर्वरिष्ठा विरजा वितन्वी शय्याऽचिरा वारिवहा यशोदा। विश्वावती चाकृतिरिष्टसिद्धा गङ्गोक्षितानां भुवनस्य पन्थाः॥ 13-65-97 (84144) क्षान्त्या मह्या गोपने धारणे च दीप्त्य, कृशानोस्तपनस्य चैव। तुल्या गङ्गा सम्मता ब्राह्मणानां गृहस्य ब्रह्मण्यतया च नित्यम्॥ 13-65-98 (84145) ऋषिष्टुतां विष्णुपदीं पुराणां सुपुण्यतोयां मनसाऽपि लोके। सर्वात्मना जाह्नवीं ये प्रवन्ना स्ते ब्रह्मणः सदनं सम्प्रयाताः॥ 13-65-99 (84146) लोकानिमान्नयति या जननीव पुत्रा- न्सर्वात्मना सर्वगुणोपपन्ना। तत्स्थानकं ब्राह्ममभीप्समानै- र्गङ्गा सदैवात्मवशैरुपास्या॥ 13-65-100 (84147) `न तैर्जुष्टां स्पृशतीं विश्वतोया- मिरावज्ञां रवेतीं भूधराणाम्।' उसां पृष्टां मिषतीं विश्वभोज्या- मिरावतीं धारिणीं भूधराणाम्। शिष्टाश्रयाममृतां ब्रह्मकान्तां गंङ्गां श्रयेदात्मवान्सिद्धिकामः॥ 13-65-101 (84148) प्रसाद्य देवान्सविभून्समस्ता- न्भगीरथस्तपसोग्रेण गङ्गाम्। गामानयत्तामभिगम्य शश्व- त्पुंसां भयं नेह चामुत्र विद्यात्॥ 13-65-102 (84149) उदाहृतः सर्वथा ते गुणानां मयैकदेशः प्रसमीक्ष्य बृद्ध्या। शक्तिर्न से काचिदिहास्ति वक्तुं गुणान्सर्वान्परिमातुं तथैव॥ 13-65-103 (84150) मेरोः समुद्रस्य च सर्वयत्नैः सङ्ख्योपलानामुदकस्य वाऽपि। शक्यं वक्तुं नेह गङ्गाजलानां गुणाख्यानं परिमातुं तथैव॥ 13-65-104 (84151) तस्मादेतान्परया श्रद्धयोक्ता- न्गुणान्सर्वाञ्जाह्नवीयान्सदैव। भवेद्वाचा मनसा कर्मणा च भक्त्या युक्तः श्रद्धया श्रद्दधानः॥ 13-65-105 (84152) लोकानिमांस्त्रीन्यशसा वितत्य सिद्धिं प्राप्य महतीं तां दुरापाम्। गङ्गाकृतानचिरेणैव लोका- न्यथेष्टमिष्टान्विहरिष्यसि त्वम्॥ 13-65-106 (84153) तव मम च गुणैर्महानुभावा जुषतु भतिं सततं स्वधर्मयुक्तैः। अभिमतजनवत्सला हि गङ्गा जगति युनक्ति सुखैश्च भक्तिमन्तम्॥ 13-65-107 (84154) भीष्म उवाच। 13-65-108x (6994) इति परममतिर्गुणानशेषा- ञ्शिलरतये त्रिपथानुयोगरूपान्। बहुविधमनुशास्य तथ्यरूपा- न्गगनतलं द्युतिमान्विवेश सिद्धः॥ 13-65-108 (84155) शिलवृत्तिस्तु सिद्धस्य वाक्यैः सम्बोधितस्तदा। गङ्गामुपास्य विधिवत्सिद्धिं प्राप सुदुर्लभाम्॥ 13-65-109 (84156) तथा त्वमपि कौन्तेय भक्त्या परमया युतः। गङ्गामभ्येहि सततं प्राप्स्यसे सिद्धिमुत्तमाम्॥ 13-65-110 (84157) वैशम्पायन उवाच। 13-65-111x (6995) श्रुत्वेतिहासं भीष्मोक्तं गङ्गायाः स्तवसंयुतम्। युधिष्ठिरः परां प्रीतिमगच्छद्धातृभिः सह॥ ॥ 13-65-111 (84158) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चषष्टितमोऽध्यायः॥ 65 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-65-2 यदाऽपृच्छत्तदैवाजग्मुरिति द्वितीयेन यत्तदोरध्याहारेण न्वयः॥ 7-65-16 महाभाग्यं योगैश्वर्यं खेचरत्वान्तर्धानशक्त्यादिसिद्धिमत्त्वम्॥ 7-65-18 देशाः भूमिभागाः। जनपदाः महाजननिवासस्थानानि। आश्रमाः ऋषिस्थानानि॥ 7-65-26 ते देशा इति प्रकृष्टाः पुण्यत इत्यनुषङ्गः॥ 7-65-28 गात्राण्यस्थीनि। न्यस्तानि गङ्गायाम्। त्यक्तानि यानि वै तेषां त्यागात्स्वर्गो विधीयते इति ध. पाठः॥ 7-65-32 व्युष्टिः पुण्यवृद्धिः॥ 7-65-33 यावदस्थि मनुष्याणामिति थ.ध. पाठः॥ 7-65-40 गवां निर्हार आहारनिर्गमनामार्गस्ततो निर्मुक्तं यावकं यवविकारस्तस्मात्। गां यवानादयित्वा तच्छकृदन्तर्गतान् यवान् पक्त्वा भुञ्जानो यावकव्रतीत्युच्यते॥ 7-65-41 इन्दुव्रतं चान्द्रायणम्॥ 7-65-44 धूयते दूरे जायते भस्मीभूयापि न शिव्यते इत्यर्थः॥ 7-65-63 कामान् भोगान्॥ 7-65-81 उपस्थितां नित्यं सेविताम्॥ इष्टं यागादि तत्प्राप्यैरिष्टविषयैः स्वर्ग्यैः॥ 7-65-83 इद्धाः निर्दोषत्वेन दीप्ताः॥ 7-65-87 पयोघृते यागीये हविषी समृद्धिर्यागफलं तद्वतीम्। यागादिजं पुण्यं तत्फलं स्वर्गादि च गङ्गाप्राप्त्यैव लभ्यत इत्यर्थः॥ 7-65-89 ऊर्क अन्नपश्वादिः तत्प्रदामित्यर्थः। मधु कर्मफलं ब्रह्म वा तत्प्रदां मधुमतीम्॥ 7-65-90 योगं गामिति शेषः। तथा गङ्गया भाविताः महत्त्वं गताः देवाः। स्पर्शनदर्शनेन गङ्गाया एव॥ 7-65-91 दक्षां तारणसमर्थाम्। पृश्निं विष्णुमातरम्। बृहतीं वाचम्। वाग्वै बृहतीतिश्रुतेः। भागिनीं भनानामैश्वर्यादीनां षण्णां समूहो भागं तद्वतीम्। विभावरीं प्रकाशिकाम्॥ 7-65-93 गङ्गां दृष्ट्वा इयं गङ्गेति अन्यान् गङ्गां दर्शयतः पुरुषस्य नियतं नियमेन गङ्गैव प्रतिष्ठा संसारावसानहेतुर्भवति। गुहस्य कार्तिकेयस्य रुक्मस्य स्वर्णस्य च गर्भयोषा गर्भधारिणी स्त्री। वियतः सकाशात्प्रातरवतीर्णा त्रिवर्गा धर्प्रार्थकामदा। धृतवहा जलवाहिनी। विश्वतोया विश्वप्रियतोया॥ 7-65-95 अवनीध्रस्य मेरोः हिमवतो वा पर्वतस्य। कृतं अनुरूपं अलङ्कारो यया सा कृतानुरूपा॥ 7-65-96 मधुस्रवा धर्मद्रवा। घृतधारा तेजोधारा घृतार्चिः आज्यस्येव अर्चिर्वा यस्याः। सा अवनीध्रात् पृथिवीं प्राप्तेति शेषः॥ 7-65-97 वरिष्ठा योनिः परमकारणम्। वि जा निर्मला। वितन्वी विशेषेण तन्वी सूक्ष्मा। शय्या दीर्घनिद्रा तल्पः। मरणं जाह्नवीतट इति वचनात्। अचिरा शीघ्रा। विश्वावती विश्वं अवन्ती पालयन्ती। नुमभाव आर्षः। इष्टसिद्धा इष्टाःक सिद्धा यस्याः सा, सिद्धानामिष्टा इति वा। अक्षेतानां स्नातानाम्। भुवनस्य स्वर्गस्य। पुष्पाविला परिवाहा यशोदेति ध. पाठः॥ 7-65-98 क्षान्त्यादित्रये मह्या तुल्येति सम्बन्धः। गुहस्य कुमारस्य सम्मता। ब्रह्मण्यतया ब्राह्मणजात्यनुग्राहकतयः॥ 7-65-99 मनसापि प्रपन्नाः किमुत साक्षात्॥ 7-65-101 उस्रं धेनुममृतदुघामिति यावत्। मिषतीं पश्यन्तीं सर्वज्ञामित्यर्थः। हरावतीमन्नवतीम्। ब्रह्मणोपि कान्तो चेतोहराम्॥ 7-65-102 सविभून् सेक्षरान्। गां पृथ्वीम्॥ 7-65-103 मदुक्तान् गङ्गागुणान् ज्ञात्वा वागादिमिः स्तोत्रध्यानस्नानादिषु श्रद्ददानो भवेदिती सम्बन्धः। गङ्गाकृतान् गङ्गासेवनप्राप्तान्। इष्टान् सङ्कल्पसिद्धान्। 7-65-107 महानुभावा गङ्गा मतिं जुषतु प्रीणातु। गङ्गादर्शनादिना मतिः प्रसीदत्वित्यर्थः। अभिमतः श्रद्धालुः॥

युधिष्ठिर उवाच। के पूज्या वै त्रिलोकेऽस्मिन्मानवा भरतर्पभ। विस्तरेण तदाचक्ष्व न हि तृप्यामि कथ्यतः॥ 13-66-1 (84159) भीष्म उवाच। 13-66-2x (6996) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। नारदस्य च संवादं वासुदेवस्य चोभयोः॥ 13-66-2 (84160) नारदं प्राञ्जलिं दृष्ट्वा पूजयानं द्विजर्षभान्। केशवः परिपप्रच्छ भगवन्क्रान्नमस्यमि॥ 13-66-3 (84161) बहुमानपरस्तेषु भगवन्यान्नमस्यसि। शक्यं चेच्छ्रोतुमस्माभिर्ब्रूह्येतद्धर्मवित्तम॥ 13-66-4 (84162) नारद उवाच। 13-66-5x (6997) शृणु गोविन्द यानेतान्पूजयाम्यरिमर्दन। त्वत्तोऽन्यः कः पुमाँल्लोके श्रोतुमेतदिहार्हति॥ 13-66-5 (84163) वरुणं वायुमादित्यं पर्जन्यं जातवेदसम्। स्थाणु स्कन्दं महालक्ष्मीं विष्णुं ब्रह्माणमेव च॥ 13-66-6 (84164) वाचस्पतिं चन्द्रमसमपः पृथ्वीं सरस्वतीम्। सततं ये नमस्यन्ति तान्नमस्याम्यहं विभो॥ 13-66-7 (84165) तपोधनान्वेदविदो नित्यं वेदपरायणान्। महार्हान्वृष्णिशार्दूल सदा सम्पूजयाम्यहम्॥ 13-66-8 (84166) अभुक्त्वा देवकार्याणि कुर्वते येऽविकत्थनाः। सन्तुष्टाश्च क्षमायुक्तास्तान्नमस्याम्यहं विभो॥ 13-66-9 (84167) सम्यग्यजन्ति ये चेष्टीः क्षान्ता दान्ता जितेन्द्रियाः। सत्यं धर्मं क्षितिं गाश्च तान्नमस्यामि यादव॥ 13-66-10 (84168) ये वै तपसि वर्तन्ते वने मूलफलाशनाः। असञ्चयाः क्रियावन्तस्तान्नमस्यामि यादव॥ 13-66-11 (84169) ये भृत्यभरणे शक्ताः सततं चातिथिव्रताः। भुञ्जते देवशेषाणि तान्नमस्यामि यादव॥ 13-66-12 (84170) ये वेद प्राप्य दुर्धर्षा वाग्मिनो ब्रह्मचारिणः। याजनाध्यापने युक्ता नित्यं तान्पूजयाम्यहम्॥ 13-66-13 (84171) प्रसन्नहृदयाश्चैव सर्वसत्वेषु नित्यशः। अपृष्ठतापान्स्वाध्याये युक्तास्तान्पूजयाम्यहम्॥ 13-66-14 (84172) गुरुप्रसादे स्वाध्याये यतन्तो ये स्थिरव्रताः। शुश्रूषवोऽनसूयन्तस्तान्नमस्यामि यादव॥ 13-66-15 (84173) सुव्रता मुनयो ये च ब्राह्मणाः सत्यसङ्गराः। वोढारो हव्यकव्यानां तान्नमस्यामि यादव॥ 13-66-16 (84174) भैक्षचर्यासु निरताः कृशा गुरुकुलाश्रयाः। निःसुखा निर्धना ये तु तान्नमस्यामि यादव॥ 13-66-17 (84175) निर्ममा निष्प्रतिद्वन्द्वा निष्ठिता निष्प्रयोजनाः। ये वेदं प्राप्य दुर्धर्षा वाग्मिनो ब्रह्मवादिनः॥ 13-66-18 (84176) अहिंसानिरता ये च ये च सत्यव्रता नराः। दान्ताः शमपराश्चैव तान्नमस्यामि केशव॥ 13-66-19 (84177) देवतातिथिपूजायां युक्ता ये गृहमेधिनः। कपोतवृत्तयो नित्यं तान्नमस्यामि यादव॥ 13-66-20 (84178) येषां त्रिवर्गः कृत्येषु वर्तते नोपहीयते। शिष्टाचारप्रवृत्ताश्च तान्नमस्याम्यहं सदा॥ 13-66-21 (84179) ब्राह्मणाः श्रुतसम्पन्ना ये त्रिवर्गमनुष्ठिताः। अलोलुपाः पुण्यशीलास्तान्नमस्यामि केशव॥ 13-66-22 (84180) `अवन्ध्यकाला येऽलुब्धास्त्रिवर्गे साधनेषु च। विशिष्टाचारयुक्ताश्च नारायण नमामि तान्॥' 13-66-23 (84181) अब्भक्षा वायुभक्षाश्चक सुधाभक्षाश्च ये सदा। व्रतैश्च विविधैर्युक्तास्तान्नमस्यामि माधव॥ 13-66-24 (84182) अयोनीनग्नियोनींश्च ब्रह्मयोनींस्तथैव च। सर्वभूतात्मयोनींश्च तान्नमस्याम्यहं सदा॥ 13-66-25 (84183) नित्यमेतान्नमस्यामि कृष्ण लोककरानृषीन्। लोकज्येष्ठान्कुलज्येष्ठांस्तमोघ्नँल्लोकभास्करान्॥ 13-66-26 (84184) तस्मात्त्वमपि वार्ष्णेय द्विजान्पूजय नित्यदा। पूजिताः पूजनार्हा हि सुखं दास्यन्ति तेऽनघ॥ 13-66-27 (84185) अस्मिँल्लोके सदा ह्येते परत्र च सुखप्रदाः। चरन्ते मान्यमाना वै प्रदास्यन्ति सुखं तव॥ 13-66-28 (84186) ये सर्वातिथयो नित्यं गोषु च ब्राह्मणेषु च। नित्यं सत्ये चाभिरता दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 13-66-29 (84187) नित्यं शमपरा ये च तथा ये चानसूयकाः। नित्यस्वाध्यायिनो ये च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 13-66-30 (84188) सर्वान्देवान्नमस्यन्ति य चैकं वेदमाश्रिताः। श्रद्दधानाश्च दान्ताश्च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 13-66-31 (84189) तथैव विप्रप्रवरान्नमस्कृत्य यतव्रताः। भवन्ति ये दानरता दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 13-66-32 (84190) तपस्विनश्च ये नित्यं कौमारब्रह्मचारिणः। तपसा भावितात्मानो दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 13-66-33 (84191) देवतातिथिभृत्यानां पितॄणां चार्चने रताः। शिष्टान्नभोजिनो ये च दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 13-66-34 (84192) अग्निमाधाय विधिवत्प्रणता धारयन्ति ये। प्राप्तः सोमाहुतिं चैव दुर्गाण्यतितरन्ति ते॥ 13-66-35 (84193) मातापित्रोर्गुरुषु च सम्यग्वर्तन्ति ये सदा। यथा त्वं वृष्णिशार्दूलेत्युक्त्वैवं विरराम सः॥ 13-66-36 (84194) तस्मात्त्वमपि कौन्तेय पितृदेवद्विजातिथीन्। सम्यक्पूजयसे नित्यं गतिमिष्टामवाप्स्यसि॥ ॥ 13-66-37 (84195) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षट्षष्टितमोऽध्यायः॥ 66 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-66-1 मानवैर्भरतर्षभेति झ.थ.ध.पाठः॥ 7-66-4 तेषु मानवेषु बहुमानपरः सन् कान्नमस्यप्तीति योज्यम्॥ 7-66-8 महार्हान् महान् अर्हः पूजा येषाम्, अतिपूज्यानित्यर्थः॥ 7-66-9 अविकत्थनाः श्लाघाहीनाः॥ 7-66-10 सत्यं धर्मं च यजन्ति पूजयन्ति। क्षितिं गाश्च यजन्ति ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छन्ति। यज देवपूजासङ्गतिकरणदानेषु। सस्यं धनं क्षितिमिति थ.ध पाठः॥ 7-66-14 आपृष्ठतापान् यावन्मध्याह्नम्॥ 7-66-15 स्वाध्याये ब्रह्मयज्ञे मन्त्रजपे वा॥ 7-66-18 निर्ह्रीका निष्प्रयोजनाः इति झ.पाठः। निर्ह्रीकाः दिग्म्बराः॥ 7-66-20 कपोतवृत्तयः कणश आदाय ये सङ्ग्रहं न कुर्वन्तीत्यर्थः॥ 7-66-21 त्रिवर्गो धर्मार्थकामाः। कृत्येषु कर्तुं योग्येषु कर्मसु वर्तते उत्तममध्यमाधमभावेन वर्तते नतु हीयते अधममध्यमोत्तमभावेनेत्यर्थः॥ 7-66-24 सुधा वैश्वदेवशेषः॥ 7-66-25 अयोनीन् अकृतदारान्। अग्नियोनीन् दाराग्निहोत्रयुतान्। ब्रह्मणो वेदस्य योनीन् आश्रयभूतान्। अब्योनीनग्नियोनींश्चेति थ.ध. पाठः॥ 7-66-26 लोकज्येष्ठाञ्ज्ञाननिष्ठानिति थ.ध. पाठः॥ 7-66-31 स्वाध्याये सर्वे यज्ञा अन्तर्भवन्तीत्यर्थः॥

युधिष्ठिर उवाच। पितामह महाप्राज्ञ सर्वशास्त्रविशारद। त्वत्तोऽहं श्रोतुमिच्छामि धर्मं भरतसत्तम॥ 13-67-1 (84196) शरणागतं ये रक्षन्ति भूतग्रामं चतुर्विधम्। किं तस्य भरतश्रेष्ठ फलं भवति तत्त्वतः॥ 13-67-2 (84197) भीष्म उवाच। 13-67-3x (6998) इदं शृणु महाप्राज्ञ धर्मपुत्र महायशः। इतिहासं पुरावृत्तं शरणार्थं महाफलम्॥ 13-67-3 (84198) प्रपात्यमानः श्येनेन कपोतः प्रियदर्शनः। वृषदर्भं महाभागं नरेन्द्रं शरणं गतः॥ 13-67-4 (84199) स तं दृष्ट्वा विशुद्धात्मा त्रासादङ्कमुपागतम्। आश्वास्याश्वसिहीत्याह न तेऽस्ति भयमण्डज॥ 13-67-5 (84200) भयं ते सुमहत्कस्मात्कुत्र किं वा कृतं त्वया। येन त्वमिह सम्प्राप्तो विसंज्ञो भ्रान्तचेतनः॥ 13-67-6 (84201) नवनीलोत्पलापीड चारुवर्ण सुदर्शन। दाडिमाशोकपुष्पाक्ष मा त्रसस्वाभयं तव॥ 13-67-7 (84202) मत्सकाशमनुप्राप्तं न त्वां कश्चित्समुत्सहेत्। मनसा ग्रहणं कर्तुं रक्षाध्यक्षपुरस्कृतम्॥ 13-67-8 (84203) काशिराज्यं तदद्यैव त्वदर्तं जीवितं तथा। त्यजेयं भव विस्रब्धः कपोत भयं तव॥ 13-67-9 (84204) श्येन उवाच। 13-67-10x (6999) ममैतद्विहितं भक्ष्यं न राजंस्त्रातुमर्हसि। अतिक्रान्तं च प्राप्तं च प्रयत्नाच्चोपपादितम्॥ 13-67-10 (84205) मांसं च रुधइरं चास्य मज्जा मेदश्च मे हितम्। परितोषकरो ह्येष मम माऽस्याग्रतो भव॥ 13-67-11 (84206) तृष्णा मे बाधतेऽत्युग्रा क्षुधा निर्दहतीव माम्। मुञ्चैनं नहि शक्ष्यामि राजन्मन्दयितुं क्षुधाम्॥ 13-67-12 (84207) मया ह्यनुसृतो ह्येष मत्पक्षनखविक्षतः। किञ्चिदुच्छ्वासनिःश्वासं न राजन्गोप्तुमर्हसि॥ 13-67-13 (84208) यदि स्वविषये राजन्प्रभुस्त्वं रक्षणे नृणाम्। खेचरस्य तृषार्तस्य न त्वं प्रभुरथोत्तम॥ 13-67-14 (84209) यदि वैरिषु भृत्येषु स्वजनव्यवहारयोः। विषयेष्विन्द्रियाणां च आकाशे मा पराक्रम॥ 13-67-15 (84210) प्रभुत्वं हि पराक्रम्य सम्यक् पक्षहरेषु ते। यदि त्वमिह धर्मार्थी मामपि द्रष्टुमर्हसि॥ 13-67-16 (84211) भीष्म उवाच। 13-67-17x (7000) श्रुत्वा श्येनस्य तद्वाक्यं राजर्षिर्विस्मयं गतः। सम्भाव्य चैनं तद्वाक्यं तदर्थी प्रत्यभाषत॥ 13-67-17 (84212) राजोवाच। 13-67-18x (7001) गोवृषो वा वराहो वा मृगो वा महिषोपि वा। त्वदथर्मद्य क्रियतां क्षुधाप्रशमनाय ते॥ 13-67-18 (84213) शरणागतं न त्यजेयमिति मे व्रतमाहितम्। न मुञ्चति ममाङ्गानि द्विजोऽयं पश्य वै द्विज॥ 13-67-19 (84214) श्येन उवाच। 13-67-20x (7002) न वराहं न चोक्षाणं न चान्यान्विविधान्द्विजान् भक्षयामि महाराज किमन्नाद्येन तेन मे॥ 13-67-20 (84215) यस्तु मे विहितो भक्ष्यः स्वयं देवैः सनातनः। श्येनाः कपोतान्खादन्ति स्तितिरेषा सनातनी॥ 13-67-21 (84216) उशीनर कपोते तु यदि स्नेहस्तवानघ। ततस्त्वं मे प्रयच्छाद्य स्वमांसं तुलया धृतम्॥ 13-67-22 (84217) राजोवाच। 13-67-23x (7003) महाननुग्रहो मेऽद्य यस्त्वमेवमिहात्थ माम्। बाढमेव करिष्यामीत्युक्त्वाऽसौ राजसत्तमः॥ 13-67-23 (84218) उत्कृत्योत्कृत्य मांसानि तुलया समतोलयत्। अन्तःपुरे ततस्तस्य स्त्रियो रत्नविभूषिताः॥ 13-67-24 (84219) हाहाभूता विनिष्क्रान्ताः श्रुत्वा परमदुःखिताः। तासां रुदितशब्देन मन्त्रिभृत्यजनस्य च॥ 13-67-25 (84220) बभूव सुमहान्नादो मेघगम्भीरनिःस्वनः। निरुद्धं गगनं सर्वं व्यभ्रं मेघैः समन्ततः॥ 13-67-26 (84221) मही प्रचलिता चासीत्तस्य सत्येन कर्मणा॥ 13-67-27 (84222) स राजा पार्श्वतश्चैव बाहुभ्यामूरुतश्च यत्। तानि मांसानि सञ्छिद्य तुलां पूरयतेऽशनैः। तथापि न समस्तेन कपोतेन बभूव ह॥ 13-67-28 (84223) अस्थिभूतो यदा राजा निर्मांसो रुधिरस्रवः। तुलां ततः समारूढः स्वं मांसक्षयमुत्सृजन्॥ 13-67-29 (84224) ततः सेन्द्रास्त्रयो लोकास्तं नरेन्द्रमुपस्थिताः। र्भर्यश्चाकाशगैस्तत्र वादिता देवदुन्दुभिः॥ 13-67-30 (84225) अमृतेनावसिक्तश्च वृषदर्भो नरेश्वरः। दिव्यैश्च सुसुखैर्माल्यैरभिवृष्टः पुनःपुनः॥ 13-67-31 (84226) देवगन्धर्वसन्घातैरप्सरोभिश्च सर्वतः। नृत्तश्चैवोपगीतश्च पितामह इव प्रभुः॥ 13-67-32 (84227) हेमप्रासादसम्बाधं मणिकाञ्चनतोरणम्। सवैडूर्यमणिस्तम्भं विमानं समधिष्ठितः॥ 13-67-33 (84228) स राजर्षिर्गतः स्वर्गं कर्मणा तेन शाश्वतम्। शरणागतेषु चैवं त्वं कुरु सर्वं युधिष्ठिर॥ 13-67-34 (84229) भक्तानामनुरक्तानामाश्रितानां च रक्षिता। दयावान्सर्वभूतेषु परत्र सुखमेधते॥ 13-67-35 (84230) साधुवृत्तो हि यो राजा सद्वृत्तमनुतिष्ठति। किं न प्राप्तं भवेत्तेनि स्वव्याजेनेह कर्मणा॥ 13-67-36 (84231) स राजर्षिर्विशुद्धात्मा धीरः सत्यपराक्रमः। काशीनामीश्वरः ख्यातस्त्रिषु लोकेषु कर्मणा॥ 13-67-37 (84232) योऽप्यन्यः कारेयदेवं शरणागतरक्षणम्। सोपि गच्छेत तामेव गतिं भरतसत्तम॥ 13-67-38 (84233) इदं वृत्तं हि राजर्षे वृषदर्भस्य कीर्तयन्। पूतात्मा वै भवेल्लोके शृणुयाद्यश्च नित्यशः॥ ॥ 13-67-39 (84234) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तषष्टितमोऽध्यायः॥ 67 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-67-4 प्रात्यमान आकशादिति शेषः। वृषदर्भमौशीनरं शिबिम्॥ 7-67-7 नवं नीलं च यदुत्पलं लस्याऽऽपीड इवालङ्कारभूत॥ 7-67-10 अतिक्रान्तं गत्प्रायजवितम्॥ 7-67-15 यदि वैर्यादिषु पराक्रमसे तद्युक्तं न त्वाकाशे आकाशचारिषु॥ 7-67-16 पक्षहरेष्वाज्ञाभङ्गिषु शत्रुषु॥ 7-67-17 तदथीं कपोतार्थी॥ 7-67-19 द्विजः पक्षी॥ 7-67-28 अशनैः शीघ्रम्॥ 7-67-29 मांसक्षयं मांसालयं शरीरम्॥ 7-67-32 नृत्तः नृत्येन तोपितः। एवमुपगीतः॥ 7-67-36 साधुवृत्तः सुशीलः। सद्वृत्तं शिष्टाचारम्। स्वव्याजेन सुतरां नष्कपटेन॥

युधिष्ठिर उवाच। किं राज्ञः सर्वकृत्यानां गरीयः स्यात्पितामह। कुर्वन्किं कर्म नृपतिरुभौ लोकौ समश्रुते 13-68-1 (84235) भीष्म उवाच। 13-68-2x (7004) एतद्राज्ञः कृत्यतममभिषिक्तस्य भारत। ब्राह्मणानां रक्षणं च पूजा च सुखमिच्छतः॥ 13-68-2 (84236) कर्तव्यं पार्थिवेन्द्रेण तथैव भरतर्षभ। श्रोत्रियान्ब्राह्मणान्वृद्धान्नित्यमेवाभिपूजयेत्॥ 13-68-3 (84237) पौरजानपदांश्चापि ब्राह्मणांश्च बहुश्रुतान्। सांत्वेन भोगदानेन नमस्कारैः सदाऽर्चयेत्॥ 13-68-4 (84238) एतत्कृत्यतमं राज्ञो नित्यमेवोपलक्षयेत्। यथाऽऽत्मानं यथा पुत्रांस्तथैतान्प्रतिपालयेत्॥ 13-68-5 (84239) ये चाप्येषां पूज्यतमास्तान्दृढं प्रतिपूजयेत्। तेषु शान्तेषु तद्राष्ट्रं सर्वमेव विराजते॥ 13-68-6 (84240) ते पूज्यास्ते नमस्कार्या मान्यास्ते पितरो यथा। तेष्वेव यात्रा लोकानां भूतानामिव वासवे॥ 13-68-7 (84241) अभिचारैरुपायैश्च दहेयुरपि चेतसा। निःशेपं कुपिताः कुर्युरुग्राः सत्यपराक्रमाः। 13-68-8 (84242) नान्तमेषां प्रपश्यामि न दिशश्चाप्यपावृताः। कुपिताः समुदीक्षन्ते दावेषअवग्निशिखा इव॥ 13-68-9 (84243) `मान्यास्तेषां साधवो ये न निन्द्याश्चाप्यसाधवः'। बिभ्यत्येषां साहसिका गुणास्तेषामतीव हि। कूपा इव तृणच्छन्ना विशुद्धा द्यौरिवापरे॥ 13-68-10 (84244) प्रसह्यकारिणः केचित्कार्पासमृदवोऽपरे। सन्ति चैषामतिशठास्तथैवान्ये तपस्विनः॥ 13-68-11 (84245) कृषिगोरक्ष्यमप्येके भैक्ष्यमन्येऽप्यनुष्ठिताः। चोराश्चान्येऽनृताश्चान्ये तथाऽन्ये नटनर्तकाः॥ 13-68-12 (84246) सर्वकर्मसहाश्चान्ये पार्थिवेष्वितरेषु च। विविधाचारयुक्ताश्च ब्राह्मणा भरतर्षभ॥ 13-68-13 (84247) नानाकर्मसु रक्तानां बहुकर्मोपजीविनाम्। धर्मज्ञानां सतां तेषां नित्यमवोनुकीर्तयेत् 13-68-14 (84248) पितॄणां देवतानं च मनुष्योरगरक्षसाम्। पुराऽप्येते महाभागा ब्राह्मणा वै जनाधिप॥ 13-68-15 (84249) नैते देवैर्न पितृभिर्न गन्धर्वैर्न राक्षसैः। नासुरैर्न पिशाचैश्च शक्या जेतुं द्विजातयः॥ 13-68-16 (84250) अदैवं दैवतं कुर्युर्दैवतं चाप्यदैवतम्। यमिच्छेयुः स राजा स्याद्यं द्विष्युः स पराभवेत्॥ 13-68-17 (84251) परिवादं च ये कुर्युर्ब्राह्मणानामचेतसः। सत्यं ब्रवीमि ते राजन्विनश्येयुर्न संशयः॥ 13-68-18 (84252) निन्दाप्रशंसाकुशलाः कीर्त्यकीर्तिपरायणाः। परिकुप्यन्ति ते राजन्सततं द्विषतां द्विजाः॥ 13-68-19 (84253) ब्राह्मणा यं प्रशंसन्ति पुरुषः स प्रवर्धते। ब्राह्मणैर्यः पराकृष्टः पराभूयात्क्षणाद्धि सः॥ 13-68-20 (84254) शका यवनकाम्भोजास्तास्ताः क्षत्रियजातयः। वृषलत्वं परिगता ब्राह्मणानामदर्शनात्॥ 13-68-21 (84255) द्राविडाश्च कलिङ्गाश्च पुलिन्दाश्चाप्युशीनराः। कोलिसर्पा महिपकास्तास्ताः क्षत्रियजातयः॥ 13-68-22 (84256) वृपलत्वं परिगता ब्राह्मणानामदर्शनात्। श्रेयान्पराजयस्तेभ्यो न जयो जयतांवर॥ 13-68-23 (84257) यस्तु सर्वमिदं हन्याद्ब्राह्मणं च न तत्समम्। ब्रह्मवध्या महान्दोष इत्याहुः परमर्षयः॥ 13-68-24 (84258) परिवादो द्विजातीनां न श्रोतव्यः कथञ्चन। आसीताधोमुखस्तूष्णीं समुत्थाय व्रजेत वा॥ 13-68-25 (84259) न स जातो जनिष्यो वा पृथिव्यामिह कश्चन। यो ब्राह्मणविरोधेन सुखं जीवितुमुत्सहेत्॥ 13-68-26 (84260) दुर्ग्राह्यो मुष्टिना वायुर्दुःस्पर्शः पाणिना शशी। दुर्धरा पृथिवी मूर्ध्ना दुर्जया ब्राह्मणा भुवि॥ ॥ 13-68-27 (84261) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टषष्टितमोऽध्यायः॥ 68 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-68-6 एषां ब्राह्मणानां मध्ये॥ 7-68-7 वासवे पर्जन्ये॥ 7-68-8 अभिचारैः श्येनयागादिभिः। उणयैः कौलिकशास्त्रप्रसिद्धैः। चेतसा सङ्कल्पमात्रेण॥ 7-68-10 एषां एभ्यः साहसिका अकार्यकारिणोऽणि बिभ्यति किमुन विवेकिनः॥ 7-68-15 एते पूज्या इति शेषः। यतो महाभागाः॥ 7-68-19 परायणाः हेतवः॥

भीष्म उवाच। ब्राह्मणानेव सततं भृशं सम्परिपूजयेत्। एते हि सोमराजान ईश्वरः सुखदुःखयोः॥ 13-69-1 (84262) एते भोगैरलङ्कारैरन्यैश्चैव किमिच्छकैः। सदा पूज्या नमस्कारै रक्ष्याश्च पितृवन्नृपैः। ततो राष्ट्राय शान्तिर्हि भूतानामिव वासवात्॥ 13-69-2 (84263) ज्ञानवान्ब्रह्मवर्चस्वी राष्ट्रे वै ब्राह्मणः शुचिः। महारथश्च राजन्य एष्टव्यः शत्रुतापनः॥ 13-69-3 (84264) ब्राह्मणं जातिसम्पन्नं धर्मज्ञं संशितव्रतम्। बोजयीत गृहे राजन्न तस्मात्परमस्ति वै॥ 13-69-4 (84265) ब्राह्मणेभ्यो हविर्दत्तं प्रतिगृह्णन्ति देवताः। पितरः सर्वभूतानां नैतेभ्यो विद्यते परम्॥ 13-69-5 (84266) आदित्यश्चन्द्रमा विष्णुः सङ्करोऽग्निः प्रजापतिः। सर्वे ब्राह्मणमाविश्य सदाऽन्नमुपभुञ्जते॥ 13-69-6 (84267) न तस्याश्नन्ति पितरो यस्य विप्रा न भुञ्जते। देवाश्चाप्यस्य नाश्नन्ति पापस्य ब्राह्मणद्विषः॥ 13-69-7 (84268) ब्राह्मणेषु तु तुष्टेषु प्रीयन्ते पितरः सदा। तथैव देवता राजन्नात्र कार्या विचारणा॥ 13-69-8 (84269) तथैव तेऽपि प्रीयन्ते येषां भवति तद्धविः। न च प्रेत्य विनश्यन्ति गच्छन्ति च परां गतिम्॥ 13-69-9 (84270) येनयेनैव प्रीयन्ते पितरो देवतास्तथा॥ तेनतेनैव प्रीयन्ते पितरो देवतास्तथा॥ 13-69-10 (84271) ब्राह्मणादेव तद्भूतं प्रभवन्ति यतः प्रजाः। यतश्चायं प्रभवति प्रेत्य यत्र च गच्छति॥ 13-69-11 (84272) वेदैष मार्गं स्वर्गस्य तथैव नरकस्य च। आगतानागते चोमे ब्राह्मणो द्विपदांवरः॥ 13-69-12 (84273) ब्राह्मणो द्विपदां श्रेष्ठः स्वधर्मं चैव वेद यः। ये चैनमनुवर्तन्ते ते न यान्ति पराभवम्। न ते प्रेत्य विनश्यन्ति गच्छन्ति न पराभवम्॥ 13-69-13 (84274) यद्ब्राह्मणमुखात्प्राप्तं प्रतिगृह्णन्ति वै वचः। कृतात्मानो महात्मानस्ते न यान्ति पराभवम्॥ 13-69-14 (84275) क्षत्रियाणां प्रतपतां तेजसा च बलेन च। ब्राह्मणेष्वेव शाम्यन्ति तेजांसि च बलानि च॥ 13-69-15 (84276) भृगवस्तालजङ्घांश्च नीपानाङ्गिरसोऽजयन्। भरद्वाजो वैतहव्यानैलांश्च भरतर्षभ॥ 13-69-16 (84277) चित्रायुधांश्चाप्यजयन्नेते कृष्णाजिनध्वजाः। प्रक्षिप्याथ च कुम्भान्वै पारगामिनमारभेत्॥ 13-69-17 (84278) यत्किंचित्कथ्यते लोके श्रूयते पठ्यतेऽपि वा। सर्वं तद्ब्राह्मणेष्वेव गूढोऽग्निरिव दारुषु॥ 13-69-18 (84279) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। संवादं वासुदेवस्य पृथ्व्याश्च भरतर्षभ॥ 13-69-19 (84280) वासुदेव उवाच। 13-69-20x (7005) मातरं सर्वभूतानां पृच्छे त्वां संशयं शुभे। केनस्वित्कर्मणा पापं व्यपोहति नरो गृही॥ 13-69-20 (84281) पृथिव्युवाच। 13-69-21x (7006) ब्राह्मणानेव सेवेत पवित्रं ह्येतदुत्तमम्। ब्राह्मणान्सेवमानस्य रजः सर्वं प्रणश्यति। भूतो भूतिरतः कीर्तिरतो बुद्धिः प्रजायते॥ 13-69-21 (84282) महारथश्च राजन्य एष्टव्यः शत्रुतापनः। इति मां नारदः प्राह सततं सर्वभूतये॥ 13-69-22 (84283) ब्राह्मणं जातिसम्पन्नं धर्मज्ञं संशितं शुचिम्। अपरेषां परेषां च परेभ्यश्चैव ये परे॥ 13-69-23 (84284) ब्राह्मणा यं प्रशंसन्ति स मनुष्यः प्रवर्धते। अथ यो ब्राह्मणान्क्रुष्टः पराभवति सोचिरात्॥ 13-69-24 (84285) यथा महार्णवे क्षिप्त आमलोष्टो विनश्यति। तथा दुश्चरितं विप्रे पराभावाय कल्पते॥ 13-69-25 (84286) पश्य चन्द्रे कृतं लक्ष्म समुद्रे लवणोदकम्। तथा भगसहस्रेण महेन्द्रः परिचिह्नितः॥ 13-69-26 (84287) तेषामेव प्रभावेन सहस्रनयनो ह्यसौ। शतक्रतुः समभवत्पश्य माधव यादृशम्॥ 13-69-27 (84288) इच्छन्कीर्तिं च भूतिं च लोकांश्च मधुसूदन। ब्राह्मणानुमते तिष्ठेत्पुरुषः शुचिरात्मवान्॥ 13-69-28 (84289) भीष्म उवाच। 13-69-29x (7007) इत्येतद्वचनं श्रुत्वा मेदिन्या मधूसूदनः। साधुसाध्विति कौरव्य मेदिनीं प्रत्यपूजयत्॥ 13-69-29 (84290) एतां श्रुत्वोपमां पार्थ प्रयतो ब्राह्मणर्षभान्। सततं पूजयेथास्त्वं ततः श्रेयोऽभिपत्स्यसे॥ ॥ 13-69-30 (84291) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनसप्ततितमोऽध्यायः॥ 69 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-69-1 सोमो राजा येषां ते सोमराजानः॥ 7-69-2 प्रश्नपूर्वकं यत्तदिष्टं दीयते तत्किमिच्छकम्॥ 7-69-6 चन्द्रमा वायुरापो भूरम्बरं दिशः इति झ.पाठः॥ 7-69-9 तेपि दातारोपि। तत् प्रदेयं द्रव्यम्॥ 7-69-11 तद्यज्ञादिकम्। भूतमुत्पन्नम्। ब्राह्मणो वेद तद्भूतमिति थ.ध. पाठः॥ 7-69-17 कुं पृथिवीं ब्राह्मणाय प्रक्षिप्य दत्त्वा पारगामिनं परलोकहितं कर्म आरभेदाचरेत्। भानू दीप्तिं कुर्वन्नुभयलोके इति शेषः। पुरगामिनमाहरन्निति थ.पाठः॥ 7-69-23 अपरे ब्राह्मणं सर्वभूतये इच्छेदित्याहुरिति विपरिणामेनानषङ्गः॥ 7-69-24 क्रुष्टः क्रोशति। कर्तरि क्तः॥

भीष्म उवाच। जन्मनैव महाभागो ब्राह्मणो नाम जायते। नमस्यः सर्वभूतानामतिथिः प्रश्रिताग्रभुक्॥ 13-70-1 (84292) सर्वेषां सुहृदस्तात ब्राह्मणाः सुमनोमुकाः। `सर्वानेते हनिष्यन्ति ब्राह्मणा जातमन्यवः।' गीर्भिर्मङ्गलयुक्ताभिरनुध्यायन्ति पूजिताः॥ 13-70-2 (84293) सर्वान्नो द्विषतस्तात ब्राह्मणा जातमन्यवः। गीर्भिर्दारुणयुक्ताभिर्हन्युश्चैते ह्यपूजिताः॥ 13-70-3 (84294) अत्र गाथाः पुरा गीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। सृष्ट्वा द्विजातीन्धाता हि यथापूर्वं समादधत्॥ 13-70-4 (84295) न वोऽन्यदिह कर्तव्यं किञ्चिदूर्ध्वायनं विधि। गुप्तो गोपायते ब्रह्मा श्रेयो वस्तेन शोभनम्॥ 13-70-5 (84296) स्वमेव कुर्वतां कर्म श्रीर्वो ब्राह्मी भविष्यति। प्रमाणं सर्वभूतानां प्रग्रहाश्च भविष्यथ॥ 13-70-6 (84297) न शौद्रं कर्म कर्तव्यं ब्राह्मणेन विपश्चिता। शौद्रं हि कुर्वतः कर्म ब्राह्मी श्रीरुपरुध्यते॥ 13-70-7 (84298) श्रीश्च बुद्धिश्च तेजश्च विभूतिश्च प्रतापिनी। स्वाध्यायेनैव महात्म्यं विपुलं प्रतिपत्स्यथ॥ 13-70-8 (84299) हुत्वा चाहवनीयस्थं महाभाग्ये प्रतिष्ठिताः। अग्रभोज्याः प्रसूतीनां श्रिया ब्राह्मयाऽनुकल्पिताः 13-70-9 (84300) श्रद्धया परया युक्ता ह्यनभिद्रोहलब्धया। दमस्वाध्यायनिरताः सर्वान्कामानवाप्स्यथ॥ 13-70-10 (84301) यच्चैव मानुषे लोके यच्च देवेषु किञ्चन। सर्वं वस्तपसा साध्यं ज्ञानेन नियमेन च॥ 13-70-11 (84302) `युष्मत्संमाननां प्रीतिं पावनैः क्षत्रिया भृशम्।' अमुत्रेह समायान्ति वैश्यशूद्राधिकास्तथा॥ 13-70-12 (84303) अरक्षिताश्च युष्माभिर्विरुद्धा यान्ति विप्रवम्। युष्मत्तेजोधृता लोकास्तद्रक्ष्यथ जगत्त्रयम्॥' 13-70-13 (84304) इत्येवं ब्रह्मगीतास्ते समाख्याता मयाऽनघ। विप्रानुकम्पार्थमिदं तेन प्रोक्तं हि धीमता॥ 13-70-14 (84305) भूयस्तेषां बलं मन्ये यथा राज्ञस्तपस्विनः। दुरासदाश्च चण्डाश्च तपसा क्षिप्रकारिणः॥ 13-70-15 (84306) सन्त्येषां सिम्हसत्वाश्च व्याघ्रसत्वास्तथाऽपरे। वराहमृगसत्वाश्च गजसत्वास्तथाऽपरे॥ 13-70-16 (84307) सर्पस्पर्शसमाः केचित्तथाऽन्ये मकरस्पृशः। विभाष्य घातिनः केचित्तथा चक्षुर्हणोऽपरे॥ 13-70-17 (84308) सन्ति चाशीविषसमाः सन्ति मन्दास्तथाऽपरे। विविधानीह वृत्तानि ब्राह्मणानां युधिष्ठिर॥ 13-70-18 (84309) मेकला द्राविडा लाटाः पौण्ड्राः कान्वशिरास्तथा। शौण्डिका दरदा दार्वाश्चोराः शबरबर्बराः॥ 13-70-19 (84310) किराता यवनाश्चैव तास्ताः क्षत्रियजातयः। वृषत्वमनुप्राप्ता ब्राह्मणानामदर्शनात्॥ 13-70-20 (84311) ब्राह्मणानां परिभवादसुराः सलिलेशयाः। ब्राह्मणानां प्रसादाच्च देवाः स्वर्गनिवासिनः॥ 13-70-21 (84312) अशक्यं स्प्रष्टुमाकाशमचाल्यो हिमवान्गिरिः। अवार्या सेतुना गङ्गा दुर्जया ब्राह्ममा भुवि॥ 13-70-22 (84313) न ब्राह्मणविरोधेन शक्या शास्तुं वसुन्धरा। ब्राह्मणा हि महात्मानो देवानामपि देवताः॥ 13-70-23 (84314) तान्पूजयस्व सततं दानेन परिचर्यया। यदीच्छसि महीं भोक्तमिमां सागरमेखलाम्॥ 13-70-24 (84315) प्रतिग्रहेण तेजो हि विप्राणा शाम्यतेऽनघ। प्रतिग्रहं ये नेच्छेयुस्तेऽपि रक्ष्यास्त्वया नृप॥ ॥ 13-70-25 (84316) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्ततितमोऽध्यायः॥ 70 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-70-1 जन्मनैव संस्काराद्यभावेऽपि ब्राह्मणो नमस्य एव। प्रश्रितं पक्वमन्नं तत्स्वाग्रे भोक्तुमर्हः प्रश्रिताग्रभुक्॥ 7-70-2 सुमनसां देवानां मुखमिव भूताः सुमनोमुखाः॥ 7-70-3 नोऽस्माकं द्विषतः शत्रून्। तैरपूजिता ब्राह्मणा हन्युरिति सम्बन्धः॥ 7-70-4 समादधत् समाधिं नियमं कृतवान्॥ 7-70-5 ब्रह्मा ब्राह्मणः। वः शोभनं श्रेयस्तेनैव॥ 7-70-6 प्रग्रहाः दमनक्षभा रज्ज्व इव॥ 7-70-7 शौद्रं कर्म सेवा॥ 7-70-8 श्रीश्चेत्यादेः श्रियमित्यादिरर्थः॥ 7-70-9 आहृवनीयस्थं देवतागणं प्रसूतीनां शिशुभ्योऽप्यग्रे भोज्यं येषां ते। ब्राह्म्या श्रिया विद्ययाऽनुकल्पिताः पात्रीभूताः॥ 7-70-15 चण्डत्वादिदोषवन्तोपि पूज्या एवेत्यर्थः॥ 7-70-17 कार्पासमृदवः केचिदिति थ. पाठः॥ 7-70-20 अदर्शनात् अननुग्रहात्॥

भीष्म उवाच। अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। शक्रशम्बरसंवादं तन्निवोध युधिष्ठिर॥ 13-71-1 (84317) शक्रो ह्यज्ञातरूपेण जटी भूत्वा सुवारुणः। विप्ररूपं समास्थाय प्रश्नं पप्रच्छ शम्बरम्॥ 13-71-2 (84318) केन शम्बर वृत्तेन स्वजात्यानधितिष्ठसि। श्रेष्ठं त्वां केन मन्यन्ते तद्वै प्रब्रूहि तत्त्वतः॥ 13-71-3 (84319) शम्बर उवाच। 13-71-4x (7008) नासूयामि सदा विप्रान्ब्राह्ममेव च मे मतम्। शास्त्राणि वदतो विप्रान्संमन्यामि यथासुखम्॥ 13-71-4 (84320) श्रुत्वा च नावजानामि नापराध्यामि कर्हिचित्। अभ्यर्च्याभ्यनुपृच्छामि पादौ गृह्णामि धीमताम्॥ 13-71-5 (84321) ते विस्रब्धाः प्रभाषन्ते संयच्छन्ति च मां सदा। प्रमत्तेष्वप्रमत्तोऽस्मि सदा सुप्तेषु जागृमि॥ 13-71-6 (84322) ते मां शास्त्रपथे युक्तं ब्रह्मण्यमनसूयकम्। समासिञ्चति शास्तारः क्षौद्रं मध्विव मक्षिकाः॥ 13-71-7 (84323) यच्च भाषन्ति संतुष्टास्तच्च गृह्णाम्यमायया। समाधिमात्मनो नित्यमनुलोममचिन्तयम्॥ 13-71-8 (84324) सोहं वागग्रमृष्टानां रसानामवलेहकः। स्वजात्यानधितिष्ठामि नक्षत्राणीव चन्द्रमाः॥ 13-71-9 (84325) एतत्पृथिव्याममृतमेतच्चक्षुरनुत्तमम्। यद्ब्राह्मणमुखाच्छास्त्रमिह श्रुत्वा प्रवर्तते॥ 13-71-10 (84326) एतत्कारणमाज्ञाय दृष्ट्वा देवासुरं पुरा। युद्धं पिता मे हृष्टात्मा विस्मितः समपद्यत॥ 13-71-11 (84327) दृष्ट्वा च ब्राह्मणानां तु महिमानं महात्मनाम्। पर्यपृच्छत्कथममी सिद्धा इति निशाकरम्॥ 13-71-12 (84328) सोम उवाच। 13-71-13x (7009) ब्राह्मणास्तपसा सर्वे सिध्यन्ते वाग्बलाः सदा। भुजवीर्याश्च राजानो वागस्त्राश्च द्विजातयः॥ 13-71-13 (84329) प्रवसन्वाप्यधीयीत ब्राह्मीर्दुर्वसतीर्वसन्। निर्मन्युरपि निर्वाणो यतिः स्यात्समदर्शनः॥ 13-71-14 (84330) अपि च ज्ञानसम्पन्नः सर्वान्वेदान्पितुर्गृहे। श्लाघमान इवाधीयाद्ग्राम्य इत्येव तं विदुः॥ 13-71-15 (84331) भूमिरेतौ निगिरति सर्पो बिलशयानिव। राजानं चाप्ययोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम्॥ 13-71-16 (84332) अभिमानः श्रियं हन्ति पुरुषस्याल्पमेधसः। गर्भेण दुष्यते कन्या गृहवासेन च द्विजः॥ 13-71-17 (84333) `विद्याविदो लोकविदस्तपोदमसमन्विताः। नित्यपूज्याश्च वन्द्याश्च द्विजा लोकद्वयेच्छुभिः॥ 13-71-18 (84334) इत्येतन्मे पिता श्रुत्वा सोमादद्भुतदर्शनात्। ब्राह्मणान्पूजयामास तथैवाहं महाव्रतान्॥ 13-71-19 (84335) भीष्म उवाच। 13-71-20x (7010) श्रुत्वैतद्वचनं शक्रो दानवेन्द्रमुखाच्च्युतम्। द्विजान्संम्पूजयामास महेन्द्रत्वमवाप च॥ ॥ 13-71-20 (84336) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकसप्ततितमोऽध्यायः॥ 71 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-71-7 मां मयि। मधु अमृततुल्यां विद्यां समासिच्चन्ति क्षौद्रं मधुपटलम् मक्षिका मध्विवेत्यावृत्त्या योज्यम्॥ 7-71-8 समाधिं ब्राह्मणेषु निष्ठाम्॥ 7-71-9 वागग्रे जिह्वाग्रे मृष्टं विद्यामृतं येषां ब्राह्मणानाम्। रसानामुक्तिसुधानाम्॥ 7-71-14 ब्राह्मर्वेदार्थाः दुर्वसतीः गुरुकुलवासक्लेशात्। अपि अपिवा। सति वैराग्ये यतिः स्यात्॥ 7-71-15 पितुर्गृहे वेदाध्ययनं निन्दति अपीति॥ 7-71-16 अप्रवासिनं वेदार्थं ग्रामान्तरे वा समकुर्वाणम्॥

युधिष्ठिर उवाच। अपूर्वं वा भवेत्पात्रमथवाऽपि चिरोषितम्। दूरादभ्यागतं वाऽपि किं पात्रं स्यात्पितामह॥ 13-72-1 (84337) भीष्म उवाच। 13-72-2x (7011) क्रिया भवति केषांचिदुपांशुव्रतमुत्तमम्। यो नो याचेत यत्किंचित्सर्वं दद्याम इत्यपि॥ 13-72-2 (84338) अपीडयन्भृत्यवर्गमित्येवमनुशुश्रुम। पीडयन्भृत्यवर्गं हि आत्मानमपकर्षति॥ 13-72-3 (84339) अपूर्वं चापि यत्पात्रं यच्चापि स्याच्चिरोषितम्। दूरादभ्यागतं चापि तत्पात्रं न विदुर्बुधाः॥ 13-72-4 (84340) युधिष्ठिर उवाच। 13-72-5x (7012) अपीडया च भूतानां धर्मस्याहिंसया तथा। पात्रं विद्यामतत्त्वेन यस्मै दत्तं न सन्तपेत्॥ 13-72-5 (84341) भीष्म उवाच। 13-72-6x (7013) ऋत्विक्पुरोहिताचार्याः शिष्यसम्बन्धिबान्धवाः। सर्वे पूज्याश्च मान्याश्च श्रुतवन्तोऽनसूयकाः॥ 13-72-6 (84342) अतोऽन्यथा वर्तमानाः सर्वे नार्हन्ति सत्क्रियाम्। तस्माद्गुणैः परीक्षेत पुरुषान्प्रणिधाय वै॥ 13-72-7 (84343) अक्रोधः सत्यवचनमहिंसा दम आर्जवम्। अद्रोहोऽनभिमानश्च ह्रीस्तितिक्षा दमः शमः॥ 13-72-8 (84344) यस्मिन्नोतानि दृश्यन्ते न चाकार्याणि भारत। स्वभावतो निविष्टानि तत्पात्रं मानमर्हति॥ 13-72-9 (84345) तथा चिरोषितं चापि सम्प्रत्यागतमेव च। अपूर्वं चैव पूर्वं च तत्पात्रं मानमर्हति॥ 13-72-10 (84346) अप्रामाण्यं च वेदानां शास्त्राणां चाभिलङ्घनम्। अव्यवस्था च सर्वत्र एतन्नाशनमात्मनः॥ 13-72-11 (84347) भवेत्पण्डितमानी यो ब्राह्मणो वेदनिन्दकः। आन्वीक्षिकीं तर्कविद्यामनुरक्तो निरर्थिकां॥ 13-72-12 (84348) हेतुवादान्बुवन्सत्सु विजेताऽहेतुवादकः। आक्रोष्टा चातिवक्ता च ब्राह्मणानां सदैवहि॥ 13-72-13 (84349) सर्वाभिशङ्की मूढश्च बालः कटुकवागपि। बोद्धव्यस्तादृशस्तात नरं श्वानं हि तं विदुः॥ 13-72-14 (84350) यथा श्वा भषितुं चैव हन्तु चैवावसज्जते। एवं सम्भाषणार्थाय सर्वशास्त्रवधाय च। `अल्पश्रुताः कुतर्काश्च दृष्टाः सृष्टाः कुपण्डिताः॥ 13-72-15 (84351) श्रुतिस्मृती चेतिहासपुराणारण्यवेदिनः। अनुरुन्ध्याद्बहुज्ञांश्च सारज्ञाश्चैव पण्डिताः॥' 13-72-16 (84352) लोकयात्रा च द्रष्टव्या धर्मश्चात्महितानि च। एवं नरो वर्तमानः शाश्वतीर्वर्धते समाः॥ 13-72-17 (84353) ऋणमुन्मुच्य देवानामृषीणां च तथैव च। पितॄणामथ विप्राणामतिथीनां च पञ्चमम्॥ 13-72-18 (84354) पर्यायेण विमुक्तो यः सुनिर्णिक्तेन कर्मणा। एवं गृहस्थः कर्माणि कुर्वन्धर्मानन हीयते॥ ॥ 13-72-19 (84355) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्विसप्ततितमोऽध्यायः॥ 72 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-72-2 कश्चिद्यज्ञार्थं कश्चित् गुरुदक्षिणार्थं कश्चित्कुटुम्बभरणार्थमिति एवंरूपा क्रिया केषांचित्पात्रत्वे प्रधानं भवति केषांचिदुषांशुव्रतं मौनं पारिव्राज्यमिति। दद्यामः ददाम इत्येव वक्तव्यं नत्वेतेषु कञ्चित्प्रत्याचक्षीतेत्यर्थः॥ 7-72-5 दत्तं प्रदेयवस्त्वभिमानिनी देवता न सन्तपेत्। विप्रे वेदविवर्जिते। दीयमानं रुदत्यन्नमिति स्मृतेः। अतः कस्तादृश इति प्रश्नः॥ 7-72-6 मुख्यं पात्रं विशेषेण श्रुतवन्तोऽनसूयका इति॥ 7-72-10 तथा अक्रोधादिगुणविशिष्टम्॥ 7-72-11 अपात्रतावीजमाह अप्रामाण्यमिति। आत्मनः पात्रताया इति शेषः॥ 7-72-12 निरर्थिकां श्रुतिविरोधित्वेन मोक्षानुपयोगिनीम्॥ 7-72-13 अहेतुवादकः शास्त्रोक्तहेतुवादविरोधात्॥ 7-72-14 बोद्धव्यः अस्पृश्यत्वेनेति शेषः॥ 7-72-17 धर्मश्चात्महिताय चेति थ.ध.पाठः॥ 7-72-18 देवानामृणं यज्ञेन ऋषीणां वेदाधिगमेन पितॄणां प्रजोत्पादनेन विप्राणां दानमानेनाऽतिथीनां सम्यगातिथ्येन चोन्मुच्याऽपाकृत्य कर्माणि कुर्यन्नित्युत्तरेणान्वयः॥

युधिष्ठिर उवाच। स्त्रीणां स्वभावमिच्छामि श्रोतुं भरतसत्तम। स्त्रियो हि मूलं दोषाणां लघुचित्ता हि ताः स्मृताः? 13-73-1 (84356) भीष्म उवाच। 13-73-2x (7014) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। नारदस्य च संवादं पुंश्चल्या पञ्चचूडाया॥ 13-73-2 (84357) लोकाननुचरन्सर्वान्देवर्षिर्नारदः पुरा। ददर्शाप्सरसं ब्राह्मीं पञ्चचूडामनिन्दिताम्॥ 13-73-3 (84358) तां दृष्ट्वा चारुसर्वाङ्गीं पप्रच्चाप्सरसं मुनिः। संशयो हृदि कश्चिन्मे ब्रूहि तन्मे सुमध्यमे॥ 13-73-4 (84359) एवमुक्ताऽथ सा विप्रं प्रत्युवाचाथ नारदम्। विषये सति वक्ष्यामि समर्थां मन्यसे च माम्॥ 13-73-5 (84360) नारद उवाच। 13-73-6x (7015) न त्वामविषये भद्रे नियोक्ष्यामि कथञ्चन। स्त्रीणां स्वभावमिच्छामि त्वत्तः श्रोतुं वरानने॥ 13-73-6 (84361) एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य देवर्षेरप्सरोत्तमा। प्रत्युवाच न शक्ष्यामि स्त्री सती निन्दितुं स्त्रियः॥ 13-73-7 (84362) विदितास्ते स्त्रियो याश्च यादृशाश्च स्वभावतः। न मामर्हसि देवर्षे नियोक्तुं कार्य ईदृशे॥ 13-73-8 (84363) तामुवाच स देवर्षिः सत्यं वद सुमध्यमे। मृषावादे भवेद्दोषः सत्ये दोषो न विद्यते॥ 13-73-9 (84364) इत्युक्ता सा कृतमतिरभवच्चारुहासिनी। स्त्रीदोषाञ्शाश्वतान्सत्यान्भाषितुं सम्प्रचक्रमे॥ 13-73-10 (84365) कुलीना रूपवत्यश्च नाथवत्यश्च योषितः। मर्यादासु न तिष्ठन्ति स दोषः स्त्रीषु नारद 13-73-11 (84366) न स्त्रीभ्यः किञ्चिदन्यद्वै पापीयस्तरमस्ति वै। स्त्रियो हि मूलं दोषाणां तथा त्वमपि वेत्थ ह॥ 13-73-12 (84367) समाज्ञातानृद्धिमतः प्रतिरूपान्वशे स्थितान्। पतीनन्तरमासाद्य नालं नार्यः परीक्षितुम्॥ 13-73-13 (84368) असद्धर्मस्त्वयं स्त्रीणामस्माकं भवति प्रभो। पापीयसो नरान्यद्वै लज्जां त्यक्त्वा भजामहे॥ 13-73-14 (84369) स्त्रियं हि यः प्रार्थयते सन्निकर्षं च गच्छति। ईषच्च कुरुते सेवां तमेवेच्छन्ति योषितः॥ 13-73-15 (84370) अनर्थित्वान्मनुष्याणां भयात्परिजनस्य च। मर्यादायाममर्यादाः स्त्रियस्तिष्ठन्ति भर्तृषु॥ 13-73-16 (84371) नासां कश्चिदगम्योस्ति नासां वयसि निश्चयः॥ विरूपं रूपवन्तं वा पुमानित्येव भुञ्जते॥ 13-73-17 (84372) न भयान्नाप्यनुक्रोशान्नार्थहेतोः कथञ्चन। न ज्ञातिकुलसम्बन्धात्स्त्रियस्तिष्ठन्ति भर्तृषु॥ 13-73-18 (84373) यौवने वर्तमानानां मृष्टाभरणवाससाम्। नारीणां खैरवृत्तीनां स्पृहयन्ति कुलस्त्रियः॥ 13-73-19 (84374) याश्च शश्वद्बहुमता रक्ष्यन्ते दयिताः स्त्रियः। अपि ताः सम्प्रसज्जन्ते कुब्जान्धजडवामनैः॥ 13-73-20 (84375) पङ्गुष्वथ च देवर्षे ये चान्ये कुत्सिता नराः। स्त्रीणामगम्यो लोकेऽस्मिन्नास्ति कश्चिन्महामुने॥ 13-73-21 (84376) यदि पुंसां गतिर्ब्रह्मन्कथंचिन्नोपपद्यते। अप्यन्योन्यं प्रवर्तन्ते न हि तिष्ठन्ति भर्तृषु॥ 13-73-22 (84377) `दुष्टाचाराः पापरता असत्या मायया वृताः। अदृष्टबुद्धिबहुलाः प्रायेणेत्यवगम्यताम्॥ 13-73-23 (84378) अलाभात्पुरुषाणां हि भयात्परिजनस्य च। वधबन्धभयाच्चापि स्वयं गुप्ता भवन्ति ताः॥ 13-73-24 (84379) चलस्वभावा दुःसेव्या दुर्ग्राह्या भावतस्तथा। प्राज्ञस्य पुरुषस्येह यथाभावास्तथा स्त्रियः॥ 13-73-25 (84380) नाग्निस्तृप्यति काष्ठानां नापगानां महोदधिः। नान्तकः सर्वभूतानां न पुंसां वामलोचनाः॥ 13-73-26 (84381) इदमन्यच्च देवर्षे रहस्यं सर्वयोषिताम्। दृष्ट्वैव पुरुषं ह्यन्यं योनिः प्रक्लिद्यते स्त्रियाः॥ 13-73-27 (84382) कामानामपि दातारं कर्तारं मानसान्त्वयोः। रक्षितारं न मृष्यन्ति स्वभर्तारमसत्स्त्रियः॥ 13-73-28 (84383) न कामभोगान्विपुलान्नालङ्कारार्थसञ्चयान्। तथैव बहुमन्वन्ते यथा रत्यामनुग्रहम्॥ 13-73-29 (84384) अन्तकः शमनो मृत्युः पातालं बडबामुखम्। क्षुरधारा विषं सर्पो वह्निरित्येकतः स्त्रियः॥ 13-73-30 (84385) यतश्च भूतानि महान्ति पञ्च यतश्च लोका विहिता विधात्रा। यतः पुमांसः प्रमदाश्च निर्मिता- स्ततश्च दोषाः प्रमदासु नारद॥ ॥ 13-73-31 (84386) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रिसप्ततितमोऽध्यायः॥ 73 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-73-1 लघुचित्ताः वायुवत् चलचित्ताः॥ 7-73-3 ब्राह्मीं ब्रह्मलोकस्थाम्॥ 7-73-5 विषये वक्तुं योग्यत्वे॥ 7-73-8 नियोक्तुं प्रश्न ईदृशे इति ट.थ.ध.पाठः॥ 7-73-10 कृतमतिः वक्ष्यामीति कृतनिश्चयाऽभवत्॥ 7-73-22 गतिः प्राप्तिः। अन्योन्यं कृत्रिमलिङ्गधारिण्यो भूत्वा मैथुनार्थं प्रवर्तन्ते। एतच्च लोकप्रसिद्धम्। भर्तृषु दूरस्थेषु इति शेषः। नहि तिष्ठन्ति धैर्ये इति शेषः॥ 7-73-24 भयात्परिभवस्य चेति थ.ध. पाठः॥ 7-73-26 काष्ठानां काष्ठैः॥

युधिष्ठिर उवाच। इमे वै मानवा लोके स्त्रीषु सज्जन्त्यभीक्ष्णशः। मोहेन परमाविष्टा देवदृष्टेन कर्मणा॥ 13-74-1 (84387) स्त्रियश्च पुरुषेष्वेव प्रत्यक्षं लोकसाक्षिकम्। अत्र मे संशयस्तीव्रो हृदि सम्परिवर्तते॥ 13-74-2 (84388) कथमासां नराः सङ्गं कुर्वते कुरुनन्दनः। स्त्रियो वातेषु रज्यन्ते विरज्यन्ते च ताः पुनः॥ 13-74-3 (84389) इति ताः पुरुषव्याघ्र कथं शक्यास्तु रक्षितुम्। प्रमदाः पुरुषेणेह तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-74-4 (84390) भीष्म उवाच। 13-74-5x (7016) एत्वा हि स्वीयमायाभिर्वञ्चयन्तीह मानवान्। न चासां मुच्यते कश्चित्पुरुषो हस्तमागतः॥ 13-74-5 (84391) गावो नवतृणानीव गृह्णन्त्येता नवन्नवम्॥ 13-74-6 (84392) शम्बरस्य च या माया माया या नमुचेरपि। बलेः कुम्भीनसेश्चैव सर्वास्तां योषितो विदुः॥ 13-74-7 (84393) हसन्तं प्रहसन्त्येता रुद्रन्तं प्ररुदन्ति च। अप्रियं प्रियवाक्यैश्च गृह्णते कालयोगतः॥ 13-74-8 (84394) `यदि जिह्वासहस्रं स्याज्जीवेच्च शरदां शतम्। अनन्यकर्मा स्त्रीदोषाननुक्त्वा निधनं व्रजेत्॥' 13-74-9 (84395) उशना वेद यच्छास्त्रं यच्च वेद बृहस्पतिः। स्त्री बुद्ध्या न विशिष्येत तास्तु रक्ष्याः कथं नरैः॥ 13-74-10 (84396) अनृतं सत्यमित्याहुः सत्यं चापि तथाऽनृतम्। इति यास्ताः कथं वीर संरक्ष्याः पुरुषैरिह। `दोषास्पदेऽशुचौ देहे ह्यासां सक्तास्त्वहो नराः'॥ 13-74-11 (84397) स्त्रीणां बुद्ध्यर्थनिष्कर्षादर्थशास्त्राणि शत्रुहन्। बृहस्पतिप्रभृतिभिर्मन्ये सद्भिः कृतानि वै॥ 13-74-12 (84398) संपूज्यमानाः पुरुषैर्विकुर्वन्ति मनो नृषु। अपास्ताश्च तथा राजन्विकुर्वन्ति मनः स्त्रियः॥ 13-74-13 (84399) इमाः प्रजा महापाहो धार्मिक्य इति नः श्रुतम्॥ 13-74-14 (84400) सत्कृतासत्कृताश्चापि विकुर्वन्ति मनः सदा। कस्ताः शक्तो रक्षितुं स्यादिति मे संशयो महान्॥ 13-74-15 (84401) तथा ब्रूहि महाभाग कुरूणां वंशवर्धन। यदि शक्या कुरुश्रेष्ठ रक्षा तासां कदाचन। 13-74-16 (84402) कर्तुं वा कृतपूर्वं वा तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ ॥ 13-74-17 (84403) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुःसप्ततितमोऽध्यायः॥ 74 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-74-7 कुहकानि च वार्ष्णेय सर्वास्ता इति ट.थ.पाठः॥ 7-74-13 एताः पूजिता दिक्कृता वा तुल्यवद्विकारं जनयन्तीत्यर्थः॥ 7-74-14 इमाः स्त्रीरूपाः धार्मिक्य इति श्रुतं सावित्र्यादिषु दृष्टं च॥

भीष्म उवाच। एवमेतन्महाबाहो नात्र मिथ्याऽस्ति किञ्चन। यथा ब्रवीषि कौरव्य नारीं प्रति जनाधिप॥ 13-75-1 (84404) अत्र ते वर्तयिष्यामि इतिहासं पुरातनम्। यथा रक्षा कृता पूर्वं विपुलेन महात्मना॥ 13-75-2 (84405) प्रमदाश्च यथा सृष्टा ब्रह्मणा भरतर्षभ॥ यदर्थं तच्च ते तात प्रवक्ष्यामि नराधिप॥ 13-75-3 (84406) न हि स्त्रीभ्यः परं पुत्र पापीयः किञ्चिदस्ति वै। अग्निर्हिः प्रमदा दीप्तो मायाश्च मयजा विभो। क्षुरधारा विषं सर्पो मृत्युरित्येकतः स्त्रियः॥ 13-75-4 (84407) प्रजा इमा महाबाहो धार्मिक्य इति नः श्रुतम्। स्वयं गच्छन्ति देवत्वं ततो देवानियाद्भयम्॥ 13-75-5 (84408) अथाभ्यागच्छन्देवास्ते पितामहमरिंदम। निवेद्य मानसं चापि तूष्णीमासन्नधोमुखाः॥ 13-75-6 (84409) तेषामन्तर्गतं ज्ञात्वा देवानां स पितामहः। मानवानां प्रमोहार्थं कृत्या नार्योऽसृजत्प्रभुः॥ 13-75-7 (84410) पूर्वसर्गे तु कौन्तेय साध्व्यो नार्य इहाभवन्। असाध्व्यस्तु समुत्पन्नाः कृत्याः सर्गात्प्रजापतेः 13-75-8 (84411) ताभ्यः कामान्यथाकामं प्रादाद्धि स पितामहः। ताः कामलुब्धाः प्रमदाः प्रामथ्नन्त नरान्सदा॥ 13-75-9 (84412) क्रोधं कामस्य देवेशः सहायं चासृजत्प्रभुः। असज्जन्त प्रजाः सर्वाः कामक्रोधवशङ्गताः॥ 13-75-10 (84413) `द्विजानां च गुरूणां च महागुरुनृपादिनाम्। क्षणस्त्रीसङ्गकामोत्था यातनाहो निरन्तरा॥ 13-75-11 (84414) अरक्तमनसां नित्यं ब्रह्मचर्यामलात्मनाम्। तपोदमार्चनाध्यानयुक्तानां शुद्धिरुत्तमा॥' 13-75-12 (84415) न च स्त्रीणां क्रियाः काश्चिदिति धर्मो व्यवस्थितः। निरिन्द्रिया ह्यशास्त्राश्च स्त्रियोऽनृतमिति श्रुतिः॥ 13-75-13 (84416) शय्यासनमलङ्कारमन्नपानमनार्यताम्। दुर्वाग्भावं रतिं चैव ददौ स्त्रीभ्यः प्रजापतिः॥ 13-75-14 (84417) न तासां रक्षणं शक्यं कर्तुं पुंसां कथञ्चन। अपि विस्वकृता तात कुतस्तु पुरुषैरिह॥ 13-75-15 (84418) वाचा च वधबन्धैर्वा क्लेशैर्वा विविधैस्तथा। न शक्या रक्षितुं नार्यस्ता हि नित्यमसंयताः॥ 13-75-16 (84419) इदं तु पुरुषव्याघ्र पुरस्ताच्छ्रुतवानहम्। यथा रक्षा कृता पूर्वं विपुलेन गुरुस्त्रियाः॥ 13-75-17 (84420) ऋषिरासीन्महाभागो देवशर्मेति विश्रुतः। तस्य भार्या रुचिर्नाम रूपेणासदृशी भुवि॥ 13-75-18 (84421) तस्या रूपेण सम्मत्ता देवगन्धर्वदानवाः। विशेषेण तु राजेन्द्र वृत्रहा पाकशासनः॥ 13-75-19 (84422) नारीणां चरितज्ञश्च देवशर्मा महामतिः। यथाशक्ति यथोस्साहं भार्यां तामभ्यरक्षत॥ 13-75-20 (84423) पुरंदरं च जानंश्च परस्त्रीकामचारिणम्। तस्माद्यत्नेन भार्याया रक्षणं स चकार ह॥ 13-75-21 (84424) स कदाचिदृषिस्तात यज्ञं कर्तुमनास्तदा। भार्यासंरक्षणं कार्यं कथं स्यादित्यचिन्तयत्॥ 13-75-22 (84425) रक्षाविधानं मनसा स सञ्चिन्त्य महातपाः। आहूय दयितं शिष्यं विपुलं प्राह भार्गवम्॥ 13-75-23 (84426) यज्ञकारो गमिष्यामि रुचिं चेमां सुरेश्वरः। यतः प्रार्थयते नित्यं तां रक्षस्व यथाबलम्॥ 13-75-24 (84427) अप्रमत्तेन ते भाव्यं सदा प्रति पुरंदरम्। स हि रूपाणि कुरुते विविधानि भृगूत्तम॥ 13-75-25 (84428) भीष्म उवाच। 13-75-26x (7017) इत्युक्तो विपुलस्तेन तपस्वी नियतेन्द्रियः। सदैवोग्रतपा राजन्नग्र्यर्कसदृशद्युतिः॥ 13-75-26 (84429) धर्मज्ञः सत्यवादी च तथेति प्रत्यभाषत। पुनश्चेदं महाराज पप्रच्छ प्रस्थितं गुरुम्॥ 13-75-27 (84430) कानि रूपाणि शक्रस्य भवन्त्यागच्छतो मुने। वपुस्तेजश्च कीदृग्वै तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-75-28 (84431) भीष्म उवाच। 13-75-29x (7018) ततः स भगवांस्तस्मै विपुलाय महात्मने। आचचक्षे यथातत्त्वं मायां शक्रस्य भारत॥ 13-75-29 (84432) बहुमायः स विप्रर्षे बलहा पाकशासनः। तांस्तान्विकुरुते भावान्बहूनथ मुहुर्मुहुः॥ 13-75-30 (84433) किरीटी वज्रधृग्धन्वी मुकुटी बद्धकुण्डलः। भवत्यथ मुहूर्तेनि चण्डालसमदर्शनः॥ 13-75-31 (84434) शिखी जटी चीरवासाः पुनर्भवति पुत्रक। बृहच्छरीरश्च पनश्चीरवासाः पुनः कृशः॥ 13-75-32 (84435) गौरं श्यामं च कृष्णं च वर्णं विकुरुते पुनः। विरूपो रूपवांश्चैव युवा वृद्धस्तथैव च॥ 13-75-33 (84436) `प्राज्ञो जडश्च मूकश्च ह्रस्वो दीर्घस्तथैव च।' ब्राह्मणः क्षत्रियश्चैव वैश्यः शूद्रस्तथैव च॥ 13-75-34 (84437) प्रतिलोमोऽनुलोमश्च भवत्यथ शतक्रतुः। शुकवायसरूपी च हंसकोकिलरूपवान्॥ 13-75-35 (84438) सिंहव्याघ्रगजानां च रूपं धारयते पुनः। दैवं दैत्यमथो राज्ञां वपुर्धारयतेऽपि च॥ 13-75-36 (84439) अकृशो मायुभग्राङ्गः शकुनिर्विकृतस्तथा। चतुष्पाद्बहुरूपश्च पुनर्भवति बालिशः॥ 13-75-37 (84440) मक्षिकामशकादीनां वपुर्धारयतेऽपि च। न शक्यमस्य ग्रहणं कर्तुं विपुल केनचित्॥ 13-75-38 (84441) अपि विश्वकृता तात येन सृष्टमिदं जगत्। पुनरन्तर्हितः शक्रो दृश्यते ज्ञानचक्षुषा॥ 13-75-39 (84442) वायुभूतश्च स पुनर्देवराजो भवत्युतः। एवंरूपाणि सततं कुरुते पाकशासनः। तस्माद्विपुल यत्नेन रक्षेमां तनुमध्यमाम्॥ 13-75-40 (84443) यथा रुचिं नवलिहेद्देवेन्द्रो भृगुसत्तम। क्रतावुपहिते न्यस्तं हविः श्वेव दुरात्मवान्॥ 13-75-41 (84444) एवमाख्याय स मुनिर्यज्ञकारोऽगमत्तदा। देवशर्मा महाभागस्ततो भरतसत्तम॥ 13-75-42 (84445) विपुलस्तु वचः श्रुत्वा गुरोश्चिन्तामुपेयिवान्। रक्षां च परमां चक्रे देवराजान्महाबलात्॥ 13-75-43 (84446) किन्नु शक्यं मया कर्तुं गुरुदाराभिरक्षणे। मायावी हि सुरेन्द्रोसौ दुर्धर्षश्चापि वीर्यवान्॥ 13-75-44 (84447) नीपिधायाश्रमं शक्यो रक्षितुं पाकशासनः। उटजं वा तथा ह्यस्य नानाविधसरूपता॥ 13-75-45 (84448) वायुरूपेण वा शक्रो गुरुपत्नीं प्रधर्षयेत्। तस्मादिमां सम्प्रविश्य रुचिं स्थास्येहमद्य वै॥ 13-75-46 (84449) अथवा पौरुषेणेयं न शक्या रक्षितुं मया। बहुरूपो हि भगवाञ्छ्रूयते पाकशासनः॥ 13-75-47 (84450) सोहं योगबलादेनां रक्षिष्ये पाकशासनात्। गात्राणि गात्रैरस्याहं सम्प्रवेक्ष्ये हि रक्षितुम्॥ 13-75-48 (84451) यद्युच्छिष्टामिमां पत्नीमद्य पश्यति मे गुरुः। शप्स्यत्यसंशयं कोपाद्दिव्यज्ञानो महातपाः॥ 13-75-49 (84452) न चेयं रक्षितुं शक्या यथाऽन्या प्रमदा नृभिः। मायावी हि सुरेन्द्रोसावहो प्राप्तोस्मि संशयम्॥ 13-75-50 (84453) अवश्यं करणीयं हि गुरोरिह हि शासनम्। यदि त्वेतदहं कुर्यामाश्चर्यं स्यात्कृतं मया॥ 13-75-51 (84454) योगेनाथ प्रविश्येदं गुरुपत्न्याः कलेवरम्। असक्तः पद्मपत्रस्थो जलबिन्दुर्यथा चलः॥ 13-75-52 (84455) एवमेव शरीरे ऽस्या निवत्स्यामि समाहितः। निर्मुक्तस्य रजोरूपान्नापराधो भवेन्मम॥ 13-75-53 (84456) यथाहि शून्यां पथिकः सभामध्यावसेत्यथि। तथाऽद्यावासयिष्यामि गुरुपत्न्याः कलेवरम्। एवमेव शरीरे ऽस्य निवत्स्यामि समाहितः॥ 13-75-54 (84457) इत्येवं धर्ममालोक्य वेदवेदांश्च सर्वशः। तपश्च विपुलं दृष्ट्वा गुरोरात्मन एव च॥ 13-75-55 (84458) इति निश्चित्य मनसा रक्षां प्रति स भार्गवः। अन्वतिष्ठत्परं यत्नं यथा तच्छृणु पार्थिव॥ 13-75-56 (84459) गुरुपत्नीं समासीनो विपुलः स महातपाः। उपासीनामनिन्द्याङ्गी कथार्थैः समलोभयत्॥ 13-75-57 (84460) नेत्राभ्यां नेत्रयोरस्या रश्मिं संयोज्य रश्मिभिः। विवेश विपुलः कायमाकाशं पवनो यथा॥ 13-75-58 (84461) लक्षणं लक्षणेनैव वदनं वदनेन च। अविचेष्टन्नतिष्ठद्वै छायेवान्तर्गतो मुनिः॥ 13-75-59 (84462) ततो विष्टभ्य विपुलो गुरुपत्न्याः कलेवरम्। उवास रक्षणे युक्तो न च सा तमबुध्यत॥ 13-75-60 (84463) 13-75-61 (84464) यं कालं नागतो राजन्गुरुस्तस्य महात्मनः। क्रतुं समाप्य स्वगृहं तं कालं सोऽभ्यरक्षत॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-75-4 अस्ति हि प्रमदा दीप्तेति ट.थ. पाठः॥ 7-75-13 दरिद्राश्च ह्यमन्त्रश्च स्त्रियो नित्यमिति श्रुतिरिति ध.पाठः॥ 7-75-51 अशक्यकरणीयं हीति ध.पाठः॥

भीष्म उवाच। ततः कदाचिद्देवेन्द्रो दिव्यरूपवपुर्धरः। इदमन्तरमित्येवमभ्यगात्तमथाश्रमम्॥ 13-76-1 (84465) रूपमप्रतिमं कृत्वा लोभनीयं जनाधिपः। दर्शनीयतमो भूत्वा प्रविवेश तमाश्रमम्॥ 13-76-2 (84466) स ददर्श तमासीनं विपुलस्य कलेबरम्। निश्चेष्टं स्तब्धनयनं यताऽऽलेख्यगतं तथा॥ 13-76-3 (84467) रुचिं च रुचिरापाङ्गीं पीनश्रोणिपयोधराम्। पद्मपत्रविशालाक्षीं सम्पूर्णेन्दुनिभाननाम्॥ 13-76-4 (84468) सा तमालोक्य सहसा प्रत्युत्तातुमियेष ह। रूपेण विस्मिता कोऽसीत्यथ वक्तुमिवेच्छती॥ 13-76-5 (84469) उत्थातुकामा तु सती विष्टव्धा विपुलेन सा। निगृहीता मनुष्येन्द्र न शशाक विचेष्टितुम्॥ 13-76-6 (84470) तामाबभाषे देवेन्द्रः साम्ना परमवल्*******। त्वदर्थमागतं विद्धि देवेन्द्र मां शुचिस्मिते॥ 13-76-7 (84471) क्लिश्यमानमनङ्गेन त्वत्सङ्कल्पभवेन ह। तत्पर्याप्नुहि मां सुभ्रु पुरा कालोऽतिवर्तते॥ 13-76-8 (84472) तमेवंवादिनं शक्रं शुश्राव विपुलो मुनिः। गुरुपत्नयाः शरीरस्थो ददर्श त्रिदसाधिपम्॥ 13-76-9 (84473) न शशाक च सा राजन्प्रत्युत्थातुमनिन्दिता। वक्तुं च नाशकद्राजन्विष्टब्दा विपुलेन सा॥ 13-76-10 (84474) आकारं गुरुपत्न्यास्तु स विज्ञाय भृगूद्वहः। निजय्नाह महातेजा योगेन बलवत्प्रभो। बबन्ध योगबन्धैश्च तस्याः सर्वेन्द्रियाणि सः॥ 13-76-11 (84475) तां निर्विकारां दृष्ट्वा तु पुनरेव शचीपतिः। उवाच व्रीहितो राजंस्तां योगबलमोहिताम्॥ 13-76-12 (84476) एह्येहीति ततः सा तु प्रतिवक्तुमियेष तम्। स तां वाच्यं गुरोः पत्न्या विपुलः पर्यवर्तयत्॥ 13-76-13 (84477) भोः किमागमने कृत्यमिति तस्यास्तु निःसृता। वक्त्राच्छशाङ्कसदृशाद्वाणी संस्कारभूषणा॥ 13-76-14 (84478) वीडिता सा तु तद्वाक्यमुक्त्वा परवशा तदा। पुरन्दरश्च संत्रस्तो बभूव विमना भृशम्॥ 13-76-15 (84479) स तद्वैकृतमालक्ष्य देवराजो विशांपते। अवैक्षत सहस्राक्षस्तदा दिव्येन चक्षुषा॥ 13-76-16 (84480) स ददर्श मुनिं तस्याः शरीरान्तरगोचरम्। प्रतिबिम्बमिवादर्शे गुरुपत्न्याः शरीरगम्॥ 13-76-17 (84481) स तं घोरेण तपसा युक्तं दृष्ट्वा पुरंदरः। प्रावेपत सुसंत्रस्तो व्रीडितश्च तदा विभो॥ 13-76-18 (84482) विमुच्य गुरुपत्नीं तु विपुलः सुमहातपाः। स्वकलेबरमाविश्य शक्रं भीतमथाब्रवीत्॥ 13-76-19 (84483) अजितेन्द्रिय दुर्बुद्धे पापात्मक पुरंदर। न चिरं पूजयिष्यन्ति देवास्त्वां मानुषास्तथा॥ 13-76-20 (84484) किन्नु तद्विस्मृतं शक्र न तन्मनसि ते स्थितम्। गौतमेनासि यन्मुक्तो भगाङ्कपरिचिह्नितः॥ 13-76-21 (84485) जाने त्वां बालिशमतिमकृतात्मानमस्थिरम्। मयेयं रक्ष्यते मूढ गच्छ पाप यथागतम्॥ 13-76-22 (84486) नाहं त्वामद्य मूढात्मन्दहेयं हि स्वतेजसा। कृपायमानस्तु न ते दग्धुमिच्छामि वासव॥ 13-76-23 (84487) स च घोरतमो धीमान्गुरुर्मे पापचेतसम्। दृष्ट्वा त्वां निर्दहेदद्य क्रोधदीप्तेन चक्षुषा॥ 13-76-24 (84488) नैवं तु शक्र कर्तव्यं पुनर्मान्याश्च ते द्विजाः। मा गमः ससुतामात्यः क्षयं ब्रह्मबलार्दितः॥ 13-76-25 (84489) अमरोस्मीति यद्बुद्धिं समास्थाय प्रवर्तते। मावमंस्था न तपसा न साध्यं नाम किञ्चन॥ 13-76-26 (84490) भीष्म उवाच। 13-76-27x (7019) तच्छ्रुत्वा वचनं शक्रो विपुलस्य महात्मनः। न किञ्चिदुक्त्वा व्रीडार्तस्तत्रैवान्तरधीयत॥ 13-76-27 (84491) मुहूर्तयाते तस्मिंस्तु देवशर्मा महातपाः। कृत्वा यज्ञं यथाकाममाजगाम स्वमाश्रमम्॥ 13-76-28 (84492) आगतेऽथ गुरौ राजन्विपुलः प्रियकर्मकृत्। रक्षितां गुरेव भार्यां न्यवेदयदनिन्दिताम्॥ 13-76-29 (84493) अभिवाद्य च शान्तात्मा स गुरुं गुरुवत्सलः। विपुलः पर्युपातिष्ठद्यथापूर्वमशङ्कितः॥ 13-76-30 (84494) विश्रान्ताय ततस्तस्मै सहासीनाय भार्यया। निवेदयामास तदा विपुलः शक्रकर्म तत्॥ 13-76-31 (84495) तच्छुत्वा स मुनिस्तुष्टों विपुलस्य प्रतापवान्। बभूव शीलवृत्ताभ्यां तपसा नियमेन च॥ 13-76-32 (84496) विपुलस्य गुरौ वृत्तिं भक्तिमात्मनि तत्प्रभुः। धर्मे च स्थिरतां दृष्ट्वा साधुसाध्वित्यभाषत॥ 13-76-33 (84497) प्रतिनन्द्य च धर्मात्मा शिष्यं धर्मपरायणम्। वरेण च्छन्दयामास देवशर्मा महामतिः॥ 13-76-34 (84498) स्थितिं च धर्मे जग्राह स तस्माद्गुरुवत्सलः। अनुज्ञातश्च गुरुणा चचारानुत्तमं तपः॥ 13-76-35 (84499) तथैव देवशर्मापि सभार्यः स महातपाः। निर्भयो बलवृत्रघ्नाच्चचार विजने वने॥ ॥ 13-76-36 (84500) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षट्सप्ततितमोऽध्यायः॥ 76 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-76-20 कामात्मक पुरन्दरेति ध.पाठः॥

भीष्म उवाच। विपुलस्त्वकरोत्तीव्रं तपः कृत्वा गुरोर्वचः। तपोयुक्तमथात्मानममन्यत स वीर्यवान्॥ 13-77-1 (84501) स तेन कर्मणा स्वर्गं पृथिवीं पृथिवीपते। चचार गतभीः प्रीतो लब्धकीर्तिवरो नृप॥ 13-77-2 (84502) उभौ लोकौ जितौ चापि तथैवामन्यत प्रभुः। कर्मणा तेन कौरव्य तपसा विपुलेन च॥ 13-77-3 (84503) अथ काले व्यतिक्रान्ते कस्मिंश्चित्कुरुनन्दन। रुच्या भगिन्या आदानं प्रभूतदनधान्यवत्॥ 13-77-4 (84504) एतस्मिन्नेव काले तु दिव्या काचिद्वराङ्गना। बिभ्रती परमं रूपं जगामाथ विहायसा॥ 13-77-5 (84505) तस्याः शरीरात्पुष्पाणि पतितानि महीतले। तस्याश्रमस्याविदूरे दिव्यगन्धानि भारत॥ 13-77-6 (84506) तान्यगृह्णात्ततो राजन्रुचिर्ललितलोचना। तदा निमन्त्रकस्तस्या अङ्गेभ्यः क्षिप्रमागमत्॥ 13-77-7 (84507) तस्या हि भगिनी तात ज्येष्ठा नाम्ना प्रभावती। भार्या चित्ररथस्याथ बभूवाङ्गेश्वरस्य वै॥ 13-77-8 (84508) पिनह्य तानि पुष्पाणि केशेषु वरवर्णिनी। आमन्त्रिता ततोऽगच्छद्रुचिरङ्गपतेर्गृहम्॥ 13-77-9 (84509) पुष्पाणि तानि दृष्ट्वा तु तदाङ्गेन्द्रवराङ्गना। भगिनीं चोदयामास पुष्पार्थे चारुलोचना॥ 13-77-10 (84510) सा भर्त्रे सर्वमाचष्ट रुचिः सुरुचिरानना। भगिन्या भाषितं सर्वमृषिस्तच्चाभ्यनन्दत॥ 13-77-11 (84511) ततो विपुलमानाय्य देवशर्मा महातपाः। पुष्पार्थे चोदयामास गच्छगच्छेति भारत॥ 13-77-12 (84512) विपुलस्तु गुरोर्वाक्यमविचार्य महातपाः। स तथेत्यब्रवीद्राजंस्तं च देशं जगाम ह॥ 13-77-13 (84513) यस्मिन्देशे तु तान्यासन्पतितानि नभस्तलात्। अम्लानान्यपि तत्रासन्कुसुमान्यपराण्यपि॥ 13-77-14 (84514) स ततस्तानि जग्राह दिव्यानि रुचिराणि च। प्राप्तानि स्वेन तपसा दिव्यगन्धानि भारत॥ 13-77-15 (84515) सम्प्राप्य तानि प्रीतात्मा गुरोर्वचनकारकः। तदा जगाम तूर्णं च चम्पां चम्पकमालिनीम्॥ 13-77-16 (84516) स वने निर्जने तात ददर्श मिथुनं नृणाम्। चक्रवत्परिवर्तन्तं गृहीत्वा पाणिना करम्॥ 13-77-17 (84517) तत्रैकस्तूर्णमगमत्तत्पदे च विवर्तयन्। एकस्तु न तदा राजंश्चक्रतुः कलहं ततः॥ 13-77-18 (84518) त्वं शीघ्रं गच्छसीत्येकोऽब्रवीन्नेति तथाऽपरः। पतितेति च तौ राजन्परस्परमथोचतुः॥ 13-77-19 (84519) तयोर्विस्पर्धतोरेवं शपथोऽयमभूत्तदा। सहसोद्दिश्य विपुलं ततो वाक्यमथोचतुः॥ 13-77-20 (84520) आवयोरनृतं प्राह यस्तस्याभूद्द्विजस्य वै। विपुलस्य परे लोके या गतिः सा भवेदिति॥ 13-77-21 (84521) एतच्छ्रुत्वा तु विपुलो विषण्णवदनोऽभवत्। एवं तीव्रतपाश्चाहं कष्टश्चायं परिश्रमः॥ 13-77-22 (84522) मिथुनस्यास्य किं मे स्यात्कृतं पापं यथा गतिः। अनिष्टा सर्वभूतानां कीर्तिताऽनेन मेऽद्य वै॥ 13-77-23 (84523) एवं सञ्चिन्तयन्नेव विपुलो राजसत्तम। अवाङ्मुखो दीनमना दध्यौ दुष्कृतमात्मनः॥ 13-77-24 (84524) ततः षडन्यान्पुरुषानक्षैः काञ्चनराजतैः। अपश्यद्दीव्यमानान्वै लोभामर्षान्वितांस्तथा॥ 13-77-25 (84525) कुर्वतः शपथं तेन यः कृतो मिथुनेन तु। विपुलं वै समुद्दिश्य तेपि वाक्यमथाब्रुवन्॥ 13-77-26 (84526) लोभमास्थाय योऽस्माकं विषमं कर्तुमुत्सहेत्। विपुलस्य परे लोके या गतिस्तामवाप्नुयात्। 13-77-27 (84527) एतच्छ्रुत्वा तु विपुलो नापश्यद्धर्मसङ्करम्॥ जन्मप्रभृति कौरव्य कृतपूर्वमथात्मनः॥ 13-77-28 (84528) स प्रदध्यौ तथा राजन्नग्नावग्निरिवाहितः। दह्यमानेन मनसा शापं श्रुत्वा तथाविधम्॥ 13-77-29 (84529) तस्य चिन्तयतस्तात बह्वीर्वाचो निशम्य तु। इदमासीन्मनसि च रुच्या रक्षणकारितम्॥ 13-77-30 (84530) लक्षणं लक्षणेनैव वदनं वदनेन च। विधाय न मया चोक्तं सत्यमेतद्गुरोस्तथा॥ 13-77-31 (84531) एतदात्मनि कौरव्य दुष्कृतं विपुलस्तदा। अमन्यत महाभाग तथा तच्च न संशयः॥ 13-77-32 (84532) स चम्पां नगरीमेत्य पुष्पाणि गुरवे ददौ। पूजयामास च गुरुं विधिवत्स गुरुप्रियः॥ ॥ 13-77-33 (84533) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तसप्ततितमोऽध्यायः॥ 77 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-77-4 आदीयतेऽस्मिन्बान्धवैर्दत्तं उपायनादिकं स आदानं ******द्युत्सवः। प्रभूतं बहुधनादिकं यत्र॥ 7-77-7 निमन्त्रकः आकारणार्थं दूतः॥ 7-77-18 तत्पदे इतरस्य पदे पांसुषु व्यक्ते आकर्षणेन विवर्तयन् विषमतां नयन्॥ 7-77-21 वचः श्रुत्वा तथाविधमिति ध.पाठः॥ 7-77-30 रुच्याः गुरुभार्यायाः॥ 7-77-31 लक्षणं स्त्रीपुंसयोरसाधारणं चिह्नं विधाय एकीकृत्य॥

भीष्म उवाच। तमागतमभिप्रेक्ष्य शिष्यं वाक्यमथाब्रवीत्। देवशर्मा महातेजा यत्तच्छृणु जनाधिप॥ 13-78-1 (84534) देवशर्मोवाच। 13-78-2x (7020) किं त्वया मिथुनं दृष्टं तस्मिञ्शिष्य महावने। ते त्वां जानन्ति निपुणा आत्मा च रुचिरेव च॥ 13-78-2 (84535) विपुल उवाच। 13-78-3x (7021) ब्रह्मर्षे मिथुनं किन्तत्के च षट्पुरुषा विभो। ये मां जानन्ति तत्त्वेन यन्मां त्वं परिपृच्छसि॥ 13-78-3 (84536) देवशर्मोवाच। 13-78-4x (7022) यद्वै तन्मिथुनं ब्रह्मिन्नहोरात्रं हि विद्धि तत्। चक्रवत्परिवर्तेत तत्ते जानाति दुष्कृतम्॥ 13-78-4 (84537) ये च ते पुरुषा विप्र अक्षैर्दीव्यन्ति हृष्टवत्। ऋतूंस्तानभिजानीहि ते ते जानन्ति दुष्कृतम्॥ 13-78-5 (84538) न मां कश्चिद्विजानीत इति कृत्वा न विश्वसेत्। नरो रहसि पापात्मा पापकं कर्म वै द्विज॥ 13-78-6 (84539) कुर्वाणं हि नरं कर्म पापं रहसि सर्वदा। पश्यन्ति ऋतवश्चापि तथा दिननिशेऽप्युत॥ 13-78-7 (84540) तथैव हि भवेयुस्ते लोकाः पापकृतो यथा। कृत्वाऽनाचक्षतः कर्म मम तच्च यथा कृतम्॥ 13-78-8 (84541) ते त्वां हर्षस्मितं दृष्ट्वा गुरोः कर्मानिवेदकम्। स्मारयन्तस्तथा प्राहुस्ते यथा श्रउतवान्भवान्॥ 13-78-9 (84542) अहोरात्रं विजानाति ऋतवश्चापि नित्यशः। पुरुषे पापकं कर्म शुभं वाऽशुभकर्मिणः॥ 13-78-10 (84543) तत्त्वया मम यत्कर्म व्यभिचाराद्भयात्मकम्। नाख्यातमिति जानन्तस्ते त्वामाहुस्तथा द्विज॥ 13-78-11 (84544) तेनैव हि भवेयुस्ते लोकाः पापकृतो यथा। कृत्वा नाचक्षतः कर्म मम यच्च त्वया कृतम्॥ 13-78-12 (84545) तथाऽशक्याश्च दुर्वृत्ता रक्षितुं प्रमदा द्विज। न च त्वं कृतवान्किंचिदागः प्रीतोस्मि तेन ते॥ 13-78-13 (84546) `मनोदोषविहीनानां न दोषः स्यात्तथा तव। अन्यथाऽऽलिङ्ग्यते कान्ता स्नेहेन दुहिताऽन्यथा॥ 13-78-14 (84547) यतेश्च कामुकानां च योषिद्रूपेऽन्यथा मतिः। अशिक्षयैव मनसः प्रायो लोकस्तु वञ्च्यते॥ 13-78-15 (84548) लालेत्युद्विजते लोको वक्त्रासव इति स्पहा। अबन्धायोग्यमनसामिति मन्त्रात्मदैवकम्॥ 13-78-16 (84549) न रागस्नेहलोभान्धं कर्मिणां तन्महाफलम्। निष्कषायो विशुद्धस्त्वं रुच्यावेशान्न दूषितः॥ 13-78-17 (84550) यदि त्वहं त्वां दुर्वृत्तमद्राक्षं द्विजसत्तम। शपेयं त्वामहं क्रोधान्न मेऽत्रास्ति विचारणा॥ 13-78-18 (84551) सञ्जन्ति पुरुषे नार्यः पुंसां सोऽर्थश्च पुष्कलः। अन्यथा रक्षतः शापोऽभविष्यत्ते मतिश्च मे॥ 13-78-19 (84552) रक्षिता च त्वया पुत्र मम चापि निवेदिता। अहं ते प्रीतिमांस्तात स्वस्थः स्वर्गं गमिष्यसि॥ 13-78-20 (84553) इत्युक्त्वा विपुलं प्रीतो देवशर्मा महानृषिः। मुमोद स्वर्गमास्थाय सहभार्यः सशिष्यकः॥ 13-78-21 (84554) इदमाख्यातवांश्चापि ममाख्यानं महामुनिः। मार्कण्डेयः पुरा राजन्गङ्गाकूले कथान्तरे॥ 13-78-22 (84555) तस्माद्ब्रवीमि पार्थ त्वां स्त्रियो रक्ष्याः सदैव च। उभयं दृश्यते तासु सततं साध्वसाधु च॥ 13-78-23 (84556) स्त्रियः साध्व्यो महाभागाः सम्मता लोकमातरः। धारयन्ति महीं राजन्निमां सवनकाननाम्॥ 13-78-24 (84557) असाध्व्यश्चापि दुर्वृत्ताः कुलघ्नाः पापनिश्चयाः। विज्ञेया लक्षणैर्दुष्टैः स्वगात्रसहजैर्नृप॥ 13-78-25 (84558) एवमेतासु रक्षा वै शक्या कर्तुं महात्मभिः। अन्यथा राजशार्दूल न शक्या रक्षितुं स्त्रियः॥ 13-78-26 (84559) एता हि मनुजव्याघ्र तीक्ष्णास्तीक्ष्णपराक्रमाः। नासामस्ति प्रियो नाम मैथुने सङ्गमेति यः॥ 13-78-27 (84560) एताः कृत्याश्च कष्टाश्च कृतघ्ना भरतर्षभ। न चैकस्मिन्नमन्त्येताः पुरुषे पाण्डुनन्दन॥ 13-78-28 (84561) नासु स्नेहो नरैः कार्यस्तथैवेर्ष्या जनेश्वर। खेदमास्थाय भुञ्जीत धर्ममास्थाय चैव ह। `अनृताविह पर्वादिदोषवर्जं नराधिप॥' 13-78-29 (84562) विहन्येतान्यथा कुर्वन्नरः कौरवनन्दन। सर्वथा राजशार्दूल युक्तः सर्वत्र युज्यते॥ 13-78-30 (84563) तेनैकेन तु रक्षा वै विपुलेन कृता स्त्रियाः। नान्यः शक्तस्त्रिलोकेऽस्मिन्रक्षितुं नृप योषितः॥ ॥ 13-78-31 (84564) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टसप्ततितमोऽध्यायः॥ 78 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-78-9 हर्षस्मितं हर्षेण गर्वितम्॥ 7-78-12 तेनैव अनाख्यानेनैव॥ 7-78-16 लाला वदनात्स्वतो गलज्जलधारा॥ 7-78-25 सहजैः पीणिपादरेखादिभिः॥ 7-78-28 कृत्याः प्राणग्राहिदेवतारूपाः॥ 7-78-29 खेदमास्तायाऽप्रीत्या विष्टिगृहीतवत् भुञ्जीत नतु प्रीत्या। धर्मं ऋतुकालानुरोधम्॥

युधिष्ठिर उवाच। यन्मूलं सर्वधर्माणां प्रजनस्य गृहस्य च। पितृदेवातिथीनां च तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-79-1 (84565) अयं हि सर्वधर्माणां धर्मश्चिन्त्यतमो मतः। कीदृशाय प्रदेया स्यात्कन्येति वसुधाधिप॥ 13-79-2 (84566) भीष्म उवाच। 13-79-3x (7023) शीलवृत्ते समाज्ञाय विद्यां योनिं च कर्म च। अद्भिरेव प्रदातव्या कन्या गुणवते भवेत्। ब्राह्मणानां सतामेष नित्यं धर्मो युधिष्ठिर॥ 13-79-3 (84567) आवाह्यमावहेदेवं यो दद्यादनुकूलतः। शिष्टानां क्षत्रियाणां च धर्म एष सनातनः॥ 13-79-4 (84568) आत्माभिप्रेतमुत्सृज्य कन्याभिप्रेत एष यः। अभिप्रेता च या यस्य तस्मै देया युधिष्ठिर। गान्धर्वमिति तं धर्मं प्राहुर्वेदविदो जनाः॥ 13-79-5 (84569) धनेन बहुधा क्रीत्वा सम्प्रलोभ्य च बान्धवान्। असुराणां नृपैतं वै धर्ममाहुर्मनीषिणः॥ 13-79-6 (84570) हत्वा छित्त्वा च शीर्षाणि रुदतां रुदतीं गृहात्। प्रसह्य हरणं तात राक्षसो विधिरुच्यते॥ 13-79-7 (84571) `सुसां मत्तां प्रमत्तां वा रहो रात्रौ च गच्छति। स पापिष्ठो विवाहानां पैशाचः कथितोऽधमः॥ 13-79-8 (84572) पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या द्वावधर्म्यौ युधिष्ठिर। पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कथञ्चन॥ 13-79-9 (84573) ब्राह्मः क्षात्रोऽथ गान्धर्व एते धर्म्या नरर्षभ। पृथग्वा यदि वा मिश्राः कर्तव्या नात्र संशयः॥ 13-79-10 (84574) तिस्त्रो भार्या ब्राह्मणस्य द्वे भार्ये क्षत्रियस्य तु। वैश्यः स्वजात्यां विन्देत तास्वपत्यं हिताय हि॥ 13-79-11 (84575) द्विजस्य ब्राह्म्णी श्रेष्ठा क्षत्रिया क्षत्रियस्य तु। रत्यर्थमपि शूद्रा स्यान्नेत्याहुरपरे जनाः॥ 13-79-12 (84576) अपत्यजन्म शूद्रायां न प्रशंसन्ति साधवः। शूद्रायां जनयविन्प्रः प्रायश्चित्ती विधीयते॥ 13-79-13 (84577) `नातिबालां वहन्त्यन्ते अनित्यत्वात्प्रजार्थिनः। वहन्ति कर्मिणस्तस्यामन्तः शुद्धिव्यपेक्षया॥ 13-79-14 (84578) अपरान्वयसम्भूतां संस्वप्नादिविवर्जिताम्। कामो यस्यां निषिद्धश्च केचिदिच्छन्ति चापदि॥ 13-79-15 (84579) त्रिंशद्वर्षो दशवर्षां भार्यां विन्देत नग्निकाम्। एकविंशतिवर्षो वा सप्तवर्षामवाप्नुयात्॥ 13-79-16 (84580) यस्यास्तु न भवेद्भाता पिता वा भरतर्षभ। नोपयच्छेत तां जातु पुत्रिकाधर्मिणी हि सा॥ 13-79-17 (84581) त्रीणि वर्षाण्युदीक्षेत कन्या ऋतुमती सती। चतुर्थेऽत्वथ सम्प्राप्ते स्वयं भर्तारमर्जयेत्॥ 13-79-18 (84582) प्रजा न हीयते तस्या रतिश्च भरतर्षभ। अतोऽन्यथा वर्तमाना भवेद्वाच्या प्रजापतेः॥ 13-79-19 (84583) असपिण्डा च या मातुरसगोत्रा च या पितुः। इत्येतामुपयच्छेत तं धर्मं मनुरब्रवीत्॥ 13-79-20 (84584) युधिष्ठिर उवाच। 13-79-21x (7024) शुल्कमन्येन दत्तं स्याद्ददानीत्याह चापरः। बलादन्यः प्रभाषेत धनमन्यः प्रदर्शयेत्॥ 13-79-21 (84585) पाणिग्रहीत्ता चान्यः स्यात्कस्य भार्या पितामह। तत्त्वं जिज्ञासमानानां चक्षुर्भवतु नो भवान्॥ 13-79-22 (84586) भीष्म उवाच। 13-79-23x (7025) यत्किञ्चित्कर्म मानुष्यं संस्थानाय प्रदृश्यते। मन्त्रवन्मन्त्रितं तस्य मृषावादस्तु पातकः॥ 13-79-23 (84587) भार्यापत्यृत्विगाचार्याः शिष्योपाध्याय एव च। मृषोक्ते दण्डमर्हन्ति नेत्याहुरपरे जनाः॥ 13-79-24 (84588) नह्यकामेन संवादं मनुरेवं प्रशंसति। अयशस्यमधर्म्यं च यन्मृषा धर्मगोपनम्॥ 13-79-25 (84589) नैकान्तो दोष एकस्मिंस्तदा केनोपपद्यते। धर्मतो यां प्रयच्छन्ति यां च क्रीणन्ति भारत॥ 13-79-26 (84590) बन्धुभिः समनुज्ञाते मन्त्रहोमौ प्रयोजयेत्। तथा सिध्यन्ति ते मन्त्रा नादत्तायाः कथञ्चन॥ 13-79-27 (84591) यस्त्वत्र मन्इत्रसमयो भार्यापत्योर्मिथः कृतः। तमेवाहुर्गरीयांसं यश्चासौ ज्ञातिभिः कृतः॥ 13-79-28 (84592) देवदत्तां पतिर्भार्यां वेत्ति धर्मस्य शासनात्। स दैवीं मानुषीं वाचमनृतां पर्युदस्यति॥ 13-79-29 (84593) युधिष्ठिर उवाच। 13-79-30x (7026) कन्यायां प्राप्तसुल्कायां ज्यायांश्चेदाव्रजेद्वरः। धर्मकामार्थसम्पन्नो वाच्यमत्रानृतं न वा॥ 13-79-30 (84594) तस्मिन्नुभयतो दोषे कुर्वञ्श्रेयः समाचरेत्। अयं नः सर्वधर्माणां धर्मश्चिन्त्यतमो मतः॥ 13-79-31 (84595) तत्त्वं जिज्ञासमानानां चक्षुर्भवतु नो भवान्। तदेतत्सर्वमाचक्ष्व न हि तृप्यामि कथ्यताम्॥ 13-79-32 (84596) भीष्म उवाच। 13-79-33x (7027) नैव निष्ठाकरं शुल्कं ज्ञात्वाऽऽसीत्तेन नानृतम्। न हि शुल्कपराः सन्तः कन्यां ददति कर्हिचित्। अन्यैर्गुणैरुपेतं तु शुल्कं याचन्ति बान्धवाः॥ 13-79-33 (84597) अलङ्कृत्वा वहस्वेति यो दद्यादनुकूलतः। यच्च तां च ददत्येवं न शुल्कं विक्रयो न सः। प्रतिगृह्य भवेद्देमेव धर्मः सनातनः॥ 13-79-34 (84598) दास्यामि भवते कन्यामिति पूर्वं नभाषितम्। ये चाहुर्ये च नाहुर्ये ये चावश्यं वदन्त्युत॥ 13-79-35 (84599) तस्मादाग्रहणात्पाणेर्याचयन्ति परस्परम्। कन्यावरः पुरा दत्तो मरुद्भिरिति नः श्रुतम्॥ 13-79-36 (84600) नानिष्टाय प्रदातव्या कन्या इत्यृषिचोदितम्। तन्मूलं काममूलस्य प्रजनस्येति मे मतिः॥ 13-79-37 (84601) समीक्ष्य च बहून्दोषान्संवासाद्विद्धि पाणयोः। यथा निष्ठाकरं शुल्कं न जात्वासीत्तथा शृणु॥ 13-79-38 (84602) अहं विचित्रवीर्यस्य द्वे कन्ये समुदावहम्। जित्वाऽङ्गमागधान्सर्वान्काशीनथ च कोसलान्॥ 13-79-39 (84603) गृहीतपाणिरेकाऽऽसीत्प्राप्तशुल्काऽपराऽभवत्। कन्याऽगृहीता तत्रैव विसर्ज्या इति मे पिता। अब्रवीदितरां कन्यामावहेति स कौरवः॥ 13-79-40 (84604) अप्यन्याननुपप्रच्छ शङ्कमानः पितुर्वचः। अतीव ह्यस्य धर्मेच्छा पितुर्मेऽभ्यधिकाऽभवत्॥ 13-79-41 (84605) ततोहमब्रवं राजन्नाचारेप्सुरिदं वचः। आचारं तत्त्वतो वेत्तुमिच्छामि च पुनःपुनः॥ 13-79-42 (84606) ततो मयैवमुक्ते तु वाक्ये धर्मभृतावरः॥ पिता मम महाराज बीह्लीको वाक्यमब्रवीत्॥ 13-79-43 (84607) यदि व शुल्कतो निष्ठा न पाणिग्रहणात्तथा। लाजान्तरमुपासीत प्राप्तशुल्क इति स्मृतिः॥ 13-79-44 (84608) न हि धर्मविदः प्राहुः प्रमाणं वाक्यतः स्मृतम्। येषां वै शुल्कतो निष्ठा न पाणिग्रहणात्तथा॥ 13-79-45 (84609) प्रसिद्धं भाषितं दाने नैषां प्रत्यायकं पुनः। ये मन्यन्ते क्रयं शुल्कं न ते धर्मविदो नराः॥ 13-79-46 (84610) न चैतेभ्यः प्रदातव्या न वोढव्या तथाविधा। न ह्येव भार्या क्रेतव्या न विक्रय्यां कथञ्चन॥ 13-79-47 (84611) ये च क्रीणन्ति दासीवद्विक्रीणन्ति तथैव च। भवेत्तेषां तथा निष्ठा लुब्धानां पापचेतसाम्॥ 13-79-48 (84612) अस्मिन्नर्थे सत्यवन्तं पर्यपृच्छन्त वै जनाः। कन्यायाः प्राप्तशुल्कायाः शुल्कदः प्रशमं गतः॥ 13-79-49 (84613) पाणिग्रहीता वाऽन्यः स्यादत्र नो धर्मसंशयः। तन्नश्छिन्धि महाप्राज्ञ त्वं हि वै प्राज्ञसम्मतः॥ 13-79-50 (84614) तत्त्वं जिज्ञासमानानां चक्षुर्भवतु नो भवान्। तानेवं ब्रुवतः सर्वान्सत्यवान्वाक्यमब्रवीत्॥ 13-79-51 (84615) यत्रेष्टं तत्र देया स्यान्नात्र कार्या विचारणा। कुर्वते जीवतोप्येवं मृते नैवास्ति संशयः॥ 13-79-52 (84616) देवरं प्रविशेत्कन्या तप्येद्वाऽपि तपः पुनः। तमेवानुगता भूत्वा पाणिग्राहस्य नाम सा॥ 13-79-53 (84617) लिखन्त्येव तु केषांचिदपरेषां शनैरपि। इति ये संवदन्त्यत्र त एतं निश्चयं विदुः॥ 13-79-54 (84618) तत्पाणिग्रहणात्पूर्वमन्तरं यत्र वर्तते। सर्वमङ्गलमन्त्रं वै मृषावादस्तु पातकः॥ 13-79-55 (84619) पाणिग्रहणमन्त्राणां निष्ठा स्यात्सप्तमे पदे। पाणिग्रहस्य भार्या स्याद्यस्य चाद्भिः प्रदीयते॥ 13-79-56 (84620) इति देयं वदन्त्यत्र त एतं निश्चयं विदुः। अनुकूलामनुवशां भ्रात्रा दत्तामुपाग्निकाम्। परिक्रम्य यथान्यायं भार्यां विन्देद्द्विजोत्तमः॥ ॥ 13-79-57 (84621) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनाशीतितमोऽध्यायः॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-79-3 योनि मातृतः पितृतश्च शुद्धिम्। अयं ब्राह्माः प्रथमो विवाहः॥ 7-79-4 एवं उक्तगुणवन्तं आवाह्यं विवाहयोग्यं आवहेत् आकारयेत्। ततश्च अनुकूलतो धनदानादिना अभिमुखीकृताय दद्यात्। अयं प्राजापत्यो नाम द्वितीयो विप्राणां क्षत्रियाणां च प्रशस्ततरः॥ 7-79-6 आसुरं चतुर्थमाह धनेनेति॥ 7-79-7 हत्वेति राक्षसः पञ्चमः। अत्रैव प्रमत्तानां बन्धूनां कन्याहरणात् पैशाचो हरणसामान्यादन्तर्भवति॥ 7-79-13 नग्निकां एकवाससम्। अजातस्त्रीव्यञ्जनामिति यावत्॥ 7-79-17 पुत्रिकाधर्मिणी यस्याः पिता इयमेव दुहिता मम पुत्रस्थाने इत्यभिप्रायवान्न वेति न ज्ञायते सा॥ 7-79-19 वाच्या निद्या। प्रजनो हीयते इति ध. पाठः॥ 7-79-23 संस्थानाय व्यवस्थार्थं मन्त्रवन्मन्त्रितं विचारवद्भिः सर्वैरेकीभूय मन्त्रितमियमस्मै देयेति विचारितम्। तस्य गृषाकरणं पातकः पातयितुं भवतीत्यर्थः। मृषावादस्त्वपातकमिति थ. ध. पाठः॥ 7-79-25 तत्र नेति पक्षं निन्दति नहीति॥ 7-79-28 यद्यपि ज्ञातिभिः कृतः समयो गुरुस्तथापि मन्त्रपूर्वकः समयो गुरुतर इत्यर्थः॥ 7-79-29 देवः प्राक्कर्म ईश्वरो वा। वेत्ति लभते॥ 7-79-31 दोषे सति कुर्वन् कर्ता श्रेयः प्रशस्ततरं किं समाचरेदित्यध्याहृत्य योज्यम् ॥ 7-79-32 कथ्यतामित्यादरसूचनार्था पुनरुक्तिः॥ 7-79-33 गुणैर्वयोधिकत्वादिभिः॥ 7-79-34 कन्यार्तालङ्कारग्रहणे न दोषोऽस्तीत्याह अलङ्कृत्वेति॥ 7-79-35 नभाषितमित्येकपदम्। ये पूर्वं दास्यामीत्याहुर्ये च नदास्यामीत्याहुर्ये च अवश्यं दास्यामीति वदन्ति तत्सर्वं नभाषितं अनुक्तवदेवेत्यर्थः॥ 7-79-36 यस्मादेवं तस्मात् आपाणिग्रहणात्कन्यां याचेतेति मरुतां वरस्तेन ततः पूर्वं विशिष्टवरार्थमपहारेपि न दोष इति भावः॥ 7-79-37 तत्कन्या कामो मूलं यस्य। तस्मादुत्तमदौहित्रार्थिना श्रेयसे एव कन्या प्रदेयेति भावः॥ 7-79-38 संवासाच्चिरपरिचयात्। पाणयोः क्रयविक्रययोः संवादे विद्विषाणयोरिति ध.पाठः॥ 7-79-39 वीर्यमपि शुल्कं भवतीत्यभिप्रायेणाह अहमिति। अम्बिकाम्बालिकयोरेकत्वविवक्षयां द्वे इत्युक्तम्॥ 7-79-40 प्राप्तशुल्का वीर्येण निर्जितापि कन्या अगृहीता अप्राप्तपाणिग्रहेयं अम्बा विसर्ज्या उत्स्रष्टं योग्या इति पिता पितृव्यो बाह्लीकोऽब्रवीत्॥ 7-79-41 अनुपप्रच्छ अनुपृष्टवानहम्॥ 7-79-44 प्राप्तं शुल्कं येन। पाठान्तरे यस्याः सा। कन्यापिता कन्या वा लाजान्तरं वरान्तरमुपासीत इति या स्मृतिस्तर्हि बाध्येतेत्यध्याहृत्य योजना। लाजा विद्यन्ते ह्यौम्यद्रव्यमस्य स इति लाजशब्दोऽर्शआद्यच्प्रत्ययान्तः। लाजोप्तारमुपासीतेति थ.ध.पाठः॥ 7-79-45 येषां शुल्कतो निष्ठा तेषां वाक्यतो वाक्यं प्रमाणं स्मृतमिति धर्मविदो नह्याहुरित्यन्वयः 7-79-46 लोकविरोधमप्याहार्धेन। प्रसिद्धमिति कन्याया दानमित्येवोच्यते नतु क्रयो जयो वेति। एषां शुल्कवादिनां प्रत्यायकं भार्यात्वज्ञापकं किमपि नास्ति। परिणयनादेव भार्या भवति न शुल्कमात्रादिति लोकव्यवहारस्य स्पष्टत्वादित्यर्थः॥ 7-79-52 जीवत इत्यनादरे षष्ठी। जीवन्तमपि शुल्कदमनादृत्य शिष्टा एवं यथेष्टदानं कुर्वत इत्यर्थः॥ 7-79-53 देवरमिति युगान्तरधर्मः॥ 7-79-54 केषांचिन्मते देवरादयः अलिखितां भ्रातृभार्या लिखन्त्येव सुरतेन योजयन्त्येव। अपरेषां मते शनैक्मन्थरा इयं प्रवृत्तिः। ऐच्छिकी नतु वैधीत्यर्थः॥ 7-79-55 सङ्कल्पपूर्वकं दत्ताया अपि कन्याया योऽपहारस्तज्जन्यो मृषावादः पातको भवति दातुर्नतु तावन्मात्रेण तस्यां भार्यात्वमुत्पन्नमित्यर्थः॥

युधिष्ठिर उवाच कन्यायां प्राप्तशुल्कायां पतिश्चेन्नास्ति कश्चन। तत्र का प्रतिपत्तिः स्यात्तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-80-1 (84622) भीष्म उवाच। 13-80-2x (7028) या पुत्रकस्य ऋद्धस्य प्रतिपाल्या तदा भवेत्। अथवा सा हरेच्छुल्कं क्रीता शुल्कप्रदस्य सा॥ 13-80-2 (84623) तस्यार्थेऽपत्यमीहेव येन न्यायेन शक्नुयात्। न तस्मान्मन्त्रवत्कार्यं कश्चित्कुर्वीत किञ्चन॥ 13-80-3 (84624) स्वयंवृतेन साज्ञप्ता पित्रा वै प्रत्यपद्यत। तत्तस्यान्ये प्रशंसन्ति धर्मज्ञा नेतरे जनाः॥ 13-80-4 (84625) एतत्तु नापरे चक्रुरपरे जातु साधवः। साधूनां पुनराचारो गरीयान्धर्मलक्षणः॥ 13-80-5 (84626) अस्मिन्नेव प्रकारे तुसुक्रतुर्वाक्यमब्रवीत्। नप्ता विदेहराजस्य जनकस्य महात्मनः॥ 13-80-6 (84627) असदाचरिते मार्गे कथं स्यादनुकीर्तनम्। अनुप्रश्नः संशयो वा सतामेवमुपालभेत्॥ 13-80-7 (84628) असदेव हि धर्मस्य प्रदानं धर्म आसुरः। नानुशुश्रुम जात्वेनामिमां पूर्वेषु कर्मसु॥ 13-80-8 (84629) भार्यापत्योर्हि सम्बन्धः स्त्रीपुंसोस्तुल्य एव तु। रतिः साधारणो धर्म इति चाह स पार्थिवः॥ 13-80-9 (84630) युधिष्ठिर उवाच। 13-80-10x (7029) अथ केन प्रमाणेन पुंसामादीयते धनम्। पुत्रवद्धि पितुस्तस्य कन्या भवितुमर्हति॥ 13-80-10 (84631) भीष्म उवाच। 13-80-11x (7030) यथैवात्मा तथा पुत्रः पुत्रेण दुहिता समा। तस्यामात्मनि तिष्ठन्त्यां कथमन्यो धनं हरेत्॥ 13-80-11 (84632) मातुश्च यौतकं यत्स्यात्कुमारीभाग एव सः। दौहित्र एव तद्रिक्थमपुत्रस्य पितुर्हरेत्॥ 13-80-12 (84633) ददाति हि स पिण्डान्वै पितुर्मातामहस्य च। पुत्रदौहित्रयोरेव विशेषो नास्ति धर्मतः॥ 13-80-13 (84634) अन्यत्र जामया सार्धं प्रजानां पुत्र ईहते। दुहिताऽन्यत्र जातेन पुत्रेणापि विशिष्यते॥ 13-80-14 (84635) दौहित्रकेण धर्मेण तत्र पश्यामि कारणम्। विक्रीतासु हि ये पुत्रा भवन्ति पितुरेव ते॥ 13-80-15 (84636) असूयवस्त्वधर्मिष्ठाः परस्वादायिनः शठाः। आसुरादधिसम्भूता धर्माद्विषमवृत्तयः॥ 13-80-16 (84637) अत्र गाथा यमोद्गीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। धर्मज्ञा धर्मशास्त्रेषु निबद्धा धर्मसेतुषु॥ 13-80-17 (84638) यो मनुष्यः स्वकं पुत्रं विक्रीय धनमिच्छति। कन्यां वा जीवितार्थाय यः शुल्केन प्रयच्छति॥ 13-80-18 (84639) सप्तावरे महाघोरे निरये कालसाह्वये। स्वेदं मूत्रं पुरीषं च तस्मिन्मूढः समश्नुते॥ 13-80-19 (84640) आर्षे गोमिथुनं शुल्कं केचिदाहुर्मृषैव तत्। अल्पो वा बहु वा राजन्विक्रयस्तावदेव सः॥ 13-80-20 (84641) यद्यप्याचरितः कैश्चिन्नैष धर्मः सनातनः। अन्येषामपि दृश्यन्ते लोभतः सम्प्रवृत्तयः॥ 13-80-21 (84642) वश्यां कुमारीं बलतो ये तां समुपभुञ्जते। एते पापस्य कर्तारस्तमस्यन्धे च शेरते॥ 13-80-22 (84643) अन्योप्यथ न विक्रेयो मनुष्यः किं पुनः प्रजाः। अधर्ममूलैर्हि धनैस्तैर्न धर्मोऽथ कश्चन॥ ॥ 13-80-23 (84644) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अशीतितमोऽध्यायः॥ 80॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-80-1 शुल्कदश्चेत्प्रोषितस्तद्भयादन्यश्च न वृणुते तदा तत्पित्रा किं कर्तव्यमिति प्रश्नार्थः॥ 7-80-2 या कन्याः पितुः प्रतिपाल्या पिता च यदि तत् शुल्कं परपक्षीयेभ्यः परावृत्य न दद्यात्तर्हि सा कन्या शुल्कप्रदस्यैव ज्ञेया॥ 7-80-4 स्वयंवृतेति सावित्रीति धर्मज्ञानपरा जना इति च.ध.पाठः॥ 7-80-8 धर्मस्य स्इत्रीणामस्वातन्त्र्यलक्षणस्य धर्मस्य प्रदानं खण्डनं यत्स आसुरो धर्मः एतां पद्धतिम्। पूर्वेषु वृद्धेषु। कर्मसु विवाहेषु। जात्वेव तदिदं पूर्वजन्म्सविति ध.पाठः॥ 7-80-14 जामया कन्ययापि तामपेक्ष्येत्यर्थः। अन्यत्र जायते सोपि प्रजया पुत्र ईयते इति ट.थ.ध.पाठः॥ 7-80-19 कालसाह्नये कालसूत्राख्ये॥ 7-80-22 बलतो वश्यां नतु स्वच्छन्दत इत्यर्थः॥ 7-80-23 अन्योपि पशुरपि॥

भीष्म उवाच। प्राचेतसस्य वचनं कीर्तयन्ति पुराविदः। यस्याः किञ्चिन्नाददते ज्ञातयो न स विक्रयः॥ 13-81-1 (84645) अर्हणं तत्कुमारीणामानृशंस्यं व्रतं च तत्। सर्वं च प्रतिदेयं स्यात्कन्यायै तदशेषतः॥ 13-81-2 (84646) पितृभिर्भ्रातृभिश्चापि श्वशुरैरथ देवरैः। पूज्या लालयितव्याश्च बहुकल्याणमीप्सुभिः॥ 13-81-3 (84647) यदि वै स्त्री न रोचेत पुमांसं न प्रमोदयेत्। अप्रमोदात्पुनः पुंसः प्रजनो न प्रवर्धते॥ 13-81-4 (84648) पूज्या लालयितव्याश्च स्त्रियो नित्यं जनाधिप। स्त्रियो यत्र च पूज्यन्ते रमन्ते तत्र देवताः॥ 13-81-5 (84649) अपूजिताश्च यत्रैताः सर्वास्तत्राफलाः क्रियाः। तदा चैतत्कुलं नास्ति यदा शोचन्ति जामयः॥ 13-81-6 (84650) जामीशप्तानि गेहानि निकृत्तानीव कृत्यया। नैव भान्ति न वर्धन्ते श्रिया हीनानि पार्थिव॥ 13-81-7 (84651) स्त्रियः पुंसां परिददौ मनुर्जिगमिषुर्दिवम्। अबलाः स्वल्पकौपीनाः सुहृद सत्यजिष्णवः॥ 13-81-8 (84652) ईर्षवो मानकामाश्च चण्डाश्च सुहृदोऽबुधाः। स्त्रियस्तु मानमर्हन्ति ता मानयत मानवाः॥ 13-81-9 (84653) स्त्रीप्रत्ययो हि वै धर्मो रतिभोगाश्च केवलाः। परिचर्या नमस्कारास्तदायत्ता भवन्तु वः॥ 13-81-10 (84654) उत्पादनमपत्यस्य जातस्य परिपालनम्। प्रीत्यर्थं लोकयात्रायाः पश्यत स्त्रीनिबन्धनम्॥ 13-81-11 (84655) सम्मान्यमानाश्चैता हि सर्वकार्याष्यवाप्स्यथ। विदेहराजदुहिता चात्र श्लोकमगायत॥ 13-81-12 (84656) नास्ति यज्ञः स्त्रियाः कश्चिन्न श्राद्धं नोप्रवासकम्। धर्मः स्वभर्तृशुश्रूषा तया स्वर्गं जयन्त्युत॥ 13-81-13 (84657) पिता रक्षति कौमारे भर्ता रक्षति यौवने। पुत्राश्च स्थाविरे भावे न स्त्री स्वातन्त्र्यमर्हति॥ 13-81-14 (84658) श्रिय एताः स्त्रियो नाम सत्कार्या भूतिमिच्छता। लालिताऽनुगृहीता च श्रीः स्त्री भवति भारतः॥ ॥ 13-81-15 (84659) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकाशीतितमोऽध्यायः॥ 81 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-81-1 प्राचेतसस्य दक्षस्य। ज्ञातयः कन्यापक्षीयाः। स्वयं नाददतेऽथ च कन्यालङ्कारर्थमिच्छन्ति स विक्रयो न भवतीत्यर्थ॥ 7-81-4 न रोचेत न कामयेत। न प्रमोदयेत्कामुकं न कुर्यात्। प्रजनः सन्ततिः॥ 7-81-8 स्वल्प ईषदायासेन अपनेयः कौपीनो गुह्याच्छादनपटो यासाम्। सद्योहार्या इत्यर्थः। सुहृदः सौहार्दयुक्ताः॥ 7-81-9 बुध्यन्त इत्यबुधाः॥ 7-81-10 स्त्रीप्रत्ययः स्त्रीहेतुकः॥ 7-81-12 अत्र स्त्रीधर्मविषये॥

युधिष्ठिर उवाच। सर्वशास्त्रविधानज्ञ राजधर्मविदुत्तम। अतीव संशयच्छेत्ता भवान्वै प्रथितः क्षितौ॥ 13-82-1 (84660) कश्चित्तु संशयो मेऽस्ति तन्मे ब्रूहि पितामह। `अस्यामापदि कष्टायामन्यं पृच्छाम कं वयम्'॥ जातेऽस्मिन्संशये राजन्नान्यं पृच्छेम कञ्चन॥ 13-82-2 (84661) यथा नरेण कर्तव्यं धर्ममार्गानुवर्तिना। एतत्सर्वं महाबाहो भवान्व्याख्यातुमर्हति॥ 13-82-3 (84662) चतस्रो विहिता भार्या ब्राह्मणस्य पितामह। ब्राह्मणी क्षत्रिया वैश्या शूद्रा च रतिमिच्छतः॥ 13-82-4 (84663) तत्र जातेषु पुत्रेषु सर्वासां कुरुसत्तम। आनुपूर्व्येण कस्तेषां पित्र्यं दायाद्यमर्हति॥ 13-82-5 (84664) केन वा किं ततो हार्यं पितृवित्तात्पितामह। एतदिच्छामि कथितं विभागस्तेषु कः स्मृतः॥ 13-82-6 (84665) भीष्म उवाच। 13-82-7x (7031) ब्राह्मणः क्षत्रियो वैश्यस्त्रयो वर्णा द्विजातयः। एतेषु विहितो धर्मो ब्राह्मणस्य युधिष्ठिर॥ 13-82-7 (84666) वैषम्यादथवा लोभात्कामाद्वाऽपि परन्तप। ब्राह्मणस्य भवेच्छूद्रा न तु दृष्टा न तु स्मृता॥ 13-82-8 (84667) शूद्रां शयनमारोप्य ब्राह्मणि यात्यधोगतिम्। प्रायश्चित्तीयते चापि विधिदृष्टेन कर्मणा॥ 13-82-9 (84668) तत्र जातेष्वपत्येषु द्विगुणं स्वाद्युधिष्ठिर। अतस्ते नियमं वित्ते सम्प्रवक्ष्यामि भारत॥ 13-82-10 (84669) लक्षण्यं गोवृषो यानं यत्प्रधानतमं भवेत्। ब्राह्मण्यास्तद्धरेत्पुत्र एकांशं वै पितुर्धनात्॥ 13-82-11 (84670) एषं तु दशधा कार्यं ब्राह्मणस्वं युधिष्ठिर। तत्र तेनैव हर्तव्याश्चत्वारोंशाः पितुर्धनात्॥ 13-82-12 (84671) त्रियायास्तु यः पुत्रो ब्राह्मणः सोप्यसंशयः। स तु मातुर्विशेषेण त्रीनंशान्हर्तुमर्हति॥ 13-82-13 (84672) वर्णे तृतीये जातस्तु वैश्यायां ब्राह्मणादपि। द्विरंशस्तेन हर्तव्यो ब्राह्मणस्वाद्युधिष्ठिर॥ 13-82-14 (84673) शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातो नित्यादेयधनः स्मृतः। अल्पं चापि प्रदातव्यं शूद्रापुत्राय भारत॥ 13-82-15 (84674) दशधा प्रविभक्तस्य धनस्यैव भवेत्क्रमः। सवर्णासु तु जातानां समान्भागान्प्रकल्पयेत्॥ 13-82-16 (84675) अब्राह्मणं तु मन्यन्ते शूद्रापुत्रमनैपुणात्। त्रिषु वर्णेषु जातो हि ब्राह्मणाद्ब्राह्मणो भवेत्॥ 13-82-17 (84676) स्मृताश्च वर्णाश्चत्वारः पञ्चमो नाधिगम्यते। हरेच्च दशमं भागं शूद्रापुत्रः पितुर्धनात्॥ 13-82-18 (84677) तत्तु दत्तं हरेत्पित्रा नादत्तं हर्तुमर्हति। अवश्यं हि धनं देयं शूद्रापुत्राय भारत॥ 13-82-19 (84678) आनृशंस्यं परो धर्म इति तस्मै प्रदीयते। यत्रतत्र समुत्पन्नं गुणायैवोपपद्यते॥ 13-82-20 (84679) यद्यप्येष सुपुत्रः स्यादपुत्रो यदि वा भवेत्। नाधिकं दशमाद्दद्याच्छूद्रापुत्राय भारत॥ 13-82-21 (84680) `स्मृत एकश्चतुर्भागः कन्याभागस्तु धर्मतः। अभ्रातृका समग्राहा चार्धास्येत्यपरे विदुः॥' 13-82-22 (84681) त्रैवार्विकाद्यदा भक्तादधिकं स्याद्द्विजस्य तु। यजेत तेन द्रव्येण न वृथा साधयेद्धनम्॥ 13-82-23 (84682) त्रिसहस्रपरो दायः स्त्रियै देयो धनस्य वै। भर्त्रा तच्च धनं दत्तं यथार्हं भोक्तुमर्हति॥ 13-82-24 (84683) स्त्रीणां तु पतिदायाद्यमुपभोगफलं स्मृतम्। नापहारं स्त्रियः कुर्युः पितृवित्तात्कथञ्चन॥ 13-82-25 (84684) स्त्रियास्तु यद्भवेद्वित्तं पित्रा दत्तं युधिष्ठिर। ब्राह्मण्यास्तद्धरेत्कन्या यथा पुत्रस्तथाऽस्य सा॥ 13-82-26 (84685) सा हि पुत्रसमा राजन्विहिता कुरुनन्दन। एवमेव समुद्दिष्टो धर्मो वै भरतर्षभ। एवं धर्ममनुस्मृत्य न वृथा साधयेद्धनम्॥ 13-82-27 (84686) युधिष्ठिर उवाच। 13-82-28x (7032) शूद्रायां ब्राह्मणाज्जातो यद्यदेयधनः स्मृतः। केन प्रतिविशेषेण दशमोऽप्यस्य दीयते॥ 13-82-28 (84687) ब्राह्मण्यां ब्राह्मणाज्जातो ब्राह्मणः स्यान्न संशयः। क्षत्रियायां तथैव स्याद्वैश्यायामपि चैव हि॥ 13-82-29 (84688) कस्मात्तु विषमं भागं भजेरन्नृपसत्तम। यदा सर्वे त्रयो वर्णास्त्वयोक्ता ब्राह्मणा इति॥ 13-82-30 (84689) भीष्म उवाच। 13-82-31x (7033) दारा इत्युच्यते लोके नाम्नैकेन परन्तप। प्रोक्तेनि चैव नाम्नाऽयं विशेषः सुमहान्भवेत्॥ 13-82-31 (84690) तिस्रः कृत्वा पुरो भार्याः पश्चाद्विन्देत ब्राह्मणीम्। सा ज्येष्ठा सा च पूज्या स्यात्सा च ताभ्यो गरीयसी 13-82-32 (84691) स्नानं प्रसाधनं भर्तुर्दन्तधावनमुञ्जनम्। हव्यं कव्यं च यच्चान्यद्धर्मयुक्तं गृहे भवेत्॥ 13-82-33 (84692) न तस्यां जातु तिष्ठन्त्यामन्या तत्कर्तुमर्हति। ब्राह्मणीत्वेव कुर्याद्वा ब्राह्मणस्य युधिष्ठिर॥ 13-82-34 (84693) अन्नं पानं च माल्यं च वासांस्याभरणानि च। ब्राह्मण्यैतानि देयानि भर्तुः सा हि गरीयसी॥ 13-82-35 (84694) मनुनाऽभिहितं शास्त्रं यच्चापि कुरुनन्दन। तत्राप्येष महाराज दृष्टो धर्मः सनातनः॥ 13-82-36 (84695) अथ चेदन्यथा कुर्याद्यदि कामाद्युधिष्ठिर। यथा ब्राह्मणचाण्डालः पूर्वदृष्टस्तथैव सः॥ 13-82-37 (84696) ब्राह्मण्याः सदृशः पुत्रः क्षत्रियायाश्च यो भवेत्। राजन्विशेषो यस्त्वत्र वर्णयोरुभयोरपि॥ 13-82-38 (84697) न तु जात्या समा लोके ब्राह्मण्याः क्षत्रिया भवेत्। ब्राह्मण्याः प्रथमः पुत्रो भूयान्स्याद्राजसत्तम॥ 13-82-39 (84698) भूयोभूयोपि संहार्यः पितृवित्ताद्युधिष्ठिर। यथा न सदृशी जातु ब्राह्मण्याः क्षत्रिया भवेत्॥ 13-82-40 (84699) क्षत्रियायास्तथा वैश्या न जातु सदृशी भवेत्। श्रीश्च राज्यं च कोशश्च क्षत्रियाणां युधिष्ठिर॥ 13-82-41 (84700) विहितं दृश्यते राजन्सागरान्तां च मेदिनीम्। क्षत्रियो हि स्वधर्मेण श्रियं प्राप्नोति भूयसीम्। राजा दण्डधरो राजन्रक्षा नान्यत्र क्षत्रियात्॥ 13-82-42 (84701) ब्राह्मणा हि महाभाग देवानामपि देवताः। तेषु राजा प्रवर्तेत पूजया विधिपूर्वकम्॥ 13-82-43 (84702) प्रणीतमृषिभिर्ज्ञात्वा धर्मं शाश्वतमव्ययम्। लुप्यमानं स्वधर्मेण क्षत्रियो रक्षति प्रजाः॥ 13-82-44 (84703) दस्युभिर्ह्रियमाणं च धनं दारांश्च सर्वशः। सर्वेषामेव वर्णानां त्राता भवति पार्थिवः॥ 13-82-45 (84704) भूयान्स्यात्क्षत्रियापुत्रो वैश्यापुत्रान्न संशयः। भूयस्तेनापि हर्तव्यं पितृवित्ताद्युधिष्ठिर॥ 13-82-46 (84705) युधिष्ठिर उवाच। 13-82-47x (7034) उक्तं ते विधिवद्राजन्ब्राह्मणस्य पितामह। इतरेषां तु वर्णानां कथं वै नियमो भवेत्॥ 13-82-47 (84706) भीष्म उवाच। 13-82-48x (7035) क्षत्रियस्यापि भार्ये द्वे विहिते कुरुनन्दन। तृतीया च भवेच्छूद्रा न तु दृष्टा न तु स्मूता॥ 13-82-48 (84707) एष एव क्रमो हि स्यात्क्षत्रियाणां युधिष्ठिर। अष्टधा तु भवेत्कार्यं क्षत्रियस्वं जनाधिप॥ 13-82-49 (84708) क्षत्रियाया हरेत्पुत्रश्चतुरोंशान्पितुर्धनात्। युद्धावहारिकं यच्च पितुः स्वात्स हरेत्तु तत्॥ 13-82-50 (84709) वैश्यापुत्रस्तु भागांस्त्रीञ्शूद्रापुत्रस्तथाष्टमम्। एकैव हि भवेद्भार्या वैश्यस्य कुरुनन्दन। 13-82-51 (84710) द्वितीया तु भवेच्छूद्रा न तु दृष्टा न तु स्मृता॥ वैश्यस्य वर्तमानस्य वैश्यायां भरतर्षभ। 13-82-52 (84711) शूद्रायां चापि कौन्तेय तयोर्विनियमः स्मृतः॥ पञ्चधा तु भवेत्कार्यं वैश्यस्वं भरतर्षभ। 13-82-53 (84712) तयोरपत्ये वक्ष्यामि विभागं च जनाधिप॥ वैश्यापुत्रेण हर्तव्याश्चत्वारोंशाः पितुर्धनात्। 13-82-54 (84713) पञ्चमस्तु स्मृतोः भागः शूद्रापुत्राय भारत॥ सोपि दत्तं हरेत्पित्रा नादत्तं हर्तुमर्हति। 13-82-55 (84714) त्रिमिर्वर्णैः सदा जातः शूद्रो देयधनो भवेत्॥ 13-82-56 (84715) शूद्रस्य स्यात्सवर्णैव भार्या नान्या कथञ्चन। समभागाश्च पुत्राः स्युर्यदि पुत्रशतं भवेत्॥ 13-82-57 (84716) जातानां समवर्णायाः पुत्राणामविशेषतः। सर्वेषामेव वर्णानां समभागो धनात्स्मृतः॥ 13-82-58 (84717) ज्येष्ठस्य भागो ज्येष्ठः स्यादेकांशो यः प्रधानतः। एष दायविधिः पार्थ पूर्वमुक्तः स्वयंभुवा॥ 13-82-59 (84718) समवर्णासु जातानां विशेषोऽस्त्यपरो नृप। विवाहवैशिष्ट्यकृतः पूर्वपूर्वो विशिष्यते॥ 13-82-60 (84719) हरेज्ज्येष्ठः प्रधानांशमेकभार्यासुतेष्वपि। मध्यमो मध्यमं चैव कनीयांस्तु कनीयसम्॥ 13-82-61 (84720) एवं जातिषु सर्वासु सवर्णः श्रेष्ठतां गतः। महर्षिरपि चैतद्वै मारीचः काश्यपोऽब्रवीत्॥ ॥ 13-82-62 (84721) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्व्यशीतितमोऽध्यायः॥। 82 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-82-3 एवमृत्विगात्मस्त्रीशुद्धिमुक्त्वा धनशुद्ध्यर्थं दायविभागं प्रस्तौति॥ 7-82-4 रतिमिच्छत एव विहिता नतु धर्मम्॥ 7-82-6 किं कियत्प्रमाणम्॥ 7-82-9 प्रायश्चित्तमात्मन इच्छति प्रायश्चित्तीयते॥ 7-82-10 द्विगुणं प्रायश्चित्तम्॥ 7-82-11 एकांशं मुख्यांशम्॥ 7-82-12 तेनैव ब्राह्मणीपुत्रेणैव॥ 7-82-20 समुत्पन्नं आनृशंस्यम्॥ 7-82-23 वृथा यज्ञादिप्रयोजनंविना न साधयेत्॥ 7-82-24 स्त्रियोऽधिको दायो न देय इत्यर्थः। तच्चतुर्धा धनं दत्तं नादत्तंभोक्तुमर्हतीति थ.ध. पाठः॥ 7-82-25 कुर्युः पुत्रा इति शेषः। पतिवित्तात्कथं चनेति झ.पाठः। पतिवितात्पत्या दत्ताद्वित्तात्॥ 7-82-27 धर्मो विभागप्रकारः। वृथा अन्यायेन॥ 7-82-31 आद्रियन्ते त्रिधर्गार्तिमिरिति दारपदप्रवृत्तिनिमित्तमादरः। यतश्च भर्षा आदरस्तासु वर्णक्रमेण यथायोग्यं तारतम्यक्रमेण क्रियत इति तात्पुत्राणां भागवैषम्यं चास्तीत्यभिप्रायः॥ 7-82-40 भूयोभूयोपि अधिकमधिकम्॥ 7-82-47 उक्तं दायविभागादि॥ 7-82-50 युद्धेऽवहियते तद्रथगजायुधकवचादिकं युद्धावहारिकम्॥ 7-82-53 सवर्णाज्येष्ठतां गतेति थ.ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। अर्थाश्रयाद्वा कामाद्वा वर्णानां चाप्यनिश्चयात्। अज्ञानाद्वापि वर्णानां जायते वर्णसङ्करः॥ 13-83-1 (84722) तेषामेतेन विधिना जातानां वर्णसङ्करे। को धर्मः कानि कर्माणि तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-83-2 (84723) भीष्म उवाच। 13-83-3x (7036) चातुर्वर्ण्यस्य कर्माणि चातुर्वर्ण्यं च केवलम्। असृजत्स हि यज्ञार्थे पूर्वमेव प्रजापतिः॥ 13-83-3 (84724) भार्याश्चतस्नो विप्रस्य द्वयोरात्मा प्रजायते। आनुपूर्व्याद्द्वयोर्हीनौ मातृजात्यौ प्रसूयतः॥ 13-83-4 (84725) परं शवाद्ब्राह्मणस्यैव पुत्रः शूद्रापुत्रं पारशवं तमाहुः। शुश्रूषकः स्वस्य कुलस्य स स्या- त्स्वचारित्रं नित्यमथो न जह्यात्॥ 13-83-5 (84726) सर्वानुपायानथ सम्प्रधार्य समुद्धरेत्स्वस्य कुलस्य तन्त्रम्। ज्येष्ठो यवीयानपि यो द्विजस्य शुश्रूषया दानपरायणः स्यात्॥ 13-83-6 (84727) तिस्रः क्षत्रियसम्बन्धाद्द्वयोरात्माऽस्य जायते। हीनवर्णास्तृतीयायां शूद्रा उग्रा इति स्मृतिः॥ 13-83-7 (84728) द्वे चापि भार्ये वैश्यस्य द्वयोरात्माऽस्व जायते। शूद्रा शूद्रस्य चाप्येका शूद्रमेव प्रजायते॥ 13-83-8 (84729) अतोऽविशिष्टस्त्वधमो गुरुदारप्रधर्षकः। ब्राह्यं वर्णं जनयति चातुर्वर्ण्यविगर्हितम्॥ 13-83-9 (84730) अयाज्यं क्षत्रियो व्रात्यंक सूतं स्तोत्रक्रियापरम्। वैश्यो वैदेहकं चापि मौद्गल्यमपवर्जितम्॥ 13-83-10 (84731) शूद्रश्चण्डालमत्युग्रं वध्यघ्नं बाह्यवासिनम्। ब्राह्मण्यां सम्प्रजायन्त इत्येते कुलपांसनाः। एते मतिमतांश्रेष्ठ वर्णसङ्करजाः प्रभो॥ 13-83-11 (84732) बन्दी तु जायते वैश्यान्मागधो वाक्यजीवनः। शूद्रान्निषादो मत्स्यघ्नः क्षत्रियायां व्यतिक्रमात्॥ 13-83-12 (84733) शूद्रादायोगवश्चापि वैश्यायां ग्राम्यधर्मिणः। ब्राह्मणैरप्रतिग्राह्यस्तक्षा स्वधनजीवनः॥ 13-83-13 (84734) एतेऽपि सदृशान्वर्णाञ्जनयन्ति स्वयोनिषु। मातृजात्या प्रसूयन्ते ह्यवरा हीनयोनिषु॥ 13-83-14 (84735) यथा चतुर्षु वर्णेषु द्वयोरात्माऽस्य जायते। आनन्तर्यात्प्रजायन्ते यथा बाह्या प्रधानतः॥ 13-83-15 (84736) ते चापि सदृशं वर्णं जनयन्ति स्वयोनिषु। परस्परस्य दारेषु जनयन्ति विगर्हितान्॥ 13-83-16 (84737) यथा शूद्रोऽपि ब्राह्मण्यां जन्तुं बाह्यं प्रसूयते। एवं बाह्यतराद्बाह्यश्चातुर्वर्ण्यात्प्रजायते॥ 13-83-17 (84738) प्रतिलोमं तु वर्धन्ते बाह्योद्बाह्यतरात्पुनः। हीनाद्धीनाः प्रसूयन्ते वर्णाः पञ्चदशैव तु॥ 13-83-18 (84739) अगम्यागमनाच्चैव जायते वर्णसङ्करः। बाह्यानामनुजायन्ते सैरन्ध्र्यां मागधेषु च। प्रसाधनोपचारज्ञमदासं दासजीवनम्॥ 13-83-19 (84740) क्षत्रा ह्यायोगवं सूते वागुराबन्धजीवनम्। मैरेयकं च वैदेहः सम्प्रसूतेऽथ माधुकम्॥ 13-83-20 (84741) निषादो मद्गुरं सूते दासं नावोपजीविनम्। मृतपं चापि चाण्डालः श्वपाकमिति विश्रुतम् 13-83-21 (84742) चतुरो मागधी सूते क्रूरान्मायोपजीविनः। मांसं स्वादुकरं क्षौद्रं सौगन्धमिति विश्रुतम्॥ 13-83-22 (84743) वैदेहकाच्च पापिष्ठा क्रूरं मायोपजीविनम्। निषादान्मद्रनाभं च खरयानप्रयायिनम्॥ 13-83-23 (84744) चण्डालात्पुल्कसं चापि खराश्वगजभोजिनम्। भृतचैलप्रतिच्छन्नं भिन्नभाजनभोजिनम्॥ 13-83-24 (84745) आयोगवीषु जायन्ते हीनवर्णास्तु ते त्रयः। क्षुद्रो वैदेहकादन्धो बहिर्ग्रामप्रतिश्रयः॥ 13-83-25 (84746) कारावरो निषाद्यां तु चर्मकारः प्रसूयते। चाण्डालात्पाण्डुसौपाकस्त्वक्सारव्यवहारवान्॥ 13-83-26 (84747) आहिण्कों निषादेन वैदेह्यां सम्प्रसूयते। चण्डालेन तु सौपाकश्चण्डालसमवृत्तिमान्॥ 13-83-27 (84748) निषादी चापि चण्डालात्पुत्रमन्तेवसायिनम्। श्मशानगोचरं सूते बाह्यैरपि बहिष्कृतम्॥ 13-83-28 (84749) इत्येते सङ्करे जाताः पितृमातृव्यतिक्रमात्। प्रच्छन्नान्वा प्रकाशा वा वेदितव्याः स्वकर्मभिः॥ 13-83-29 (84750) चतुर्णामेव वर्णानां धर्मो नान्यस्य विद्यते। वर्णानां धर्महीनेषु सङ्ख्या नास्तीह कस्यचित्॥ 13-83-30 (84751) यदृच्छयोपसम्पन्नैर्यज्ञसाधुबहिष्कृतैः। बाह्या बाह्यैश्च जायन्ते यथावृत्ति यथाश्रयम्॥ 13-83-31 (84752) चतुष्पथश्मशानानि शैलांश्चान्यान्वनस्पतीन्। कार्ष्णायसमलङ्कारं परिगृह्य च नित्यशः। वसेयुरेते विज्ञाता वर्तयन्तः स्वकर्मभिः॥ 13-83-32 (84753) युञ्जन्तो वाऽप्यलङ्कारांस्तथोपकरणानि च। गोब्राह्मणाय साहय्यं कुर्वाणा वै न संशयः॥ 13-83-33 (84754) आनृशंस्यमनुक्रोशः सत्यवाक्यं तथा क्षमा। स्वशरीरैरपि त्राणं बाह्यानां सिद्धिकारणम्। भवन्ति मनुजव्याघ्र तत्र मे नास्ति संशयः॥ 13-83-34 (84755) यथोपदेशं परिकीर्तितासु नरः प्रजायेत विचार्य बुद्धिमान्। निहीनयोनिर्हि सुतोऽवसादये- त्तितीर्षमाणं हि यथोपलो जले॥ 13-83-35 (84756) अविद्वांसमलं लोके विद्वांसमपि वा पुनः। नयन्ति ह्यपथं नार्यः कामक्रोधवशानुगम्॥ 13-83-36 (84757) स्वभावश्चैव नारीणां नराणामिह दूषणम्। अत्यर्थं न प्रसज्जन्ते प्रमदासु विपश्चितः॥ 13-83-37 (84758) युधिष्ठिर उवाच। 13-83-38x (7037) वर्णापेतमविज्ञाय नरं कलुषयोनिजम्। आर्यरूपमिवानार्यं कथं विद्यामहे वयम्॥ 13-83-38 (84759) भीष्म उवाच। 13-83-39x (7038) योनिसङ्कलुषे जातं नानाभावसमन्वितम्। कर्मभिः सज्जनाचीर्णैर्विज्ञेयाः शुद्धयोनिकाः॥ 13-83-39 (84760) अनार्यत्वमनाचारः क्रूरत्वं निष्क्रियात्मता। पुरुषं व्यञ्जयन्तीह लोके कलुषयोनिजम्॥ 13-83-40 (84761) पित्र्यं वा भजते शीलं मातृजं वा तथोभयम्। न कथञ्च सङ्कीर्णः प्रवृतिं स्वां नियच्छति॥ 13-83-41 (84762) यथैव सदृसो रूपे मातावित्रोर्हि जायते। व्याघ्रबिन्दोस्तथा योनिं पुरुषः स्वां नियच्छति॥ 13-83-42 (84763) कुले स्रोतसि संच्छन्ने यस्य स्याद्योनिसङ्करः। संश्रयत्येव तच्छीलं नरोऽल्पमथवा बहु॥ 13-83-43 (84764) आर्यरूपसमाचारं चरन्तं कृतके पथि। सवर्णमन्यवर्णं वा स्वशीलं सास्ति निश्चये॥ 13-83-44 (84765) नानावृत्तेषु भूतेषु नानाक्रमरतेषु च। जन्मवृत्तसमं लोके सुश्लिष्टं न विरज्यते॥ 13-83-45 (84766) शरीरमिह सत्वेन न तस्य परिकृष्यते। ज्येष्ठमध्यावरं सत्वं तुल्यसत्वं प्रमोदते॥ 13-83-46 (84767) ज्यायांसमपि शीलेन विहीनं नैव पूजयेत्। अपि शूद्रं च धर्मज्ञं सद्वृत्तमभिपूजयेत्॥ 13-83-47 (84768) आत्मानमाख्याति हि कर्मभिर्नरः सुशीलचारित्रकुलैः शुभाशुभैः। प्रनष्टमप्यात्मकुलं तथा नरः पुनः प्रकाशं कुरुते स्वकर्मतः॥ 13-83-48 (84769) योनिष्वेतासु सर्वासु सङ्कीर्णास्वितरासु च। यत्रात्मानं न जनयेद्बुधस्तां परिवर्जयेत्॥ ॥ 13-83-49 (84770) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्र्यशीतितमोऽध्यायः॥ 83 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-83-2 एतेन उक्तेन। विधिना प्रकारेण॥ 7-83-3 शूद्राणां सेवाद्वारा यज्ञार्थत्वं नतु साक्षात्॥ 7-83-4 मातृजात्यौ वैश्यायां वैश्योऽम्बष्ठो नाम। शूद्रायां शूद्रो निषादो नाम पारशवाख्यो भवति॥ 7-83-5 शवस्थानतुल्याच्छूद्रात्परमुत्कृष्टम्। परोंशभाग्ब्राह्मणस्यैव पुत्र इति थ.ध.पाठः॥ 7-83-6 तन्त्रमुपकरणम्। वयसा ज्येष्ठोऽपि पारशवो द्विजस्य त्रिवर्णजस्य यवीयान् कनीयानेवेति सम्बन्धः॥ 7-83-9 अतः स्वपितुरविशिष्ठो नाधिकः सन्नधमः शूद्रो गुरूणां ब्राह्मणादीनां दारप्रधर्षकश्चेत् बाह्यं चाण्डालादिम्॥ 7-83-10 विप्रायां क्षत्रियो बाह्यं सूतं स्तोमक्रियापरमिति झ.पाठः॥ 7-83-11 वध्यानां चोरादीनां शिरश्छेदादिकार्यकारिणं वद्यघ्नम्॥ 7-83-30 चातुर्वर्ण्यस्यैव धर्माः *****न्ने दिहिताः इतरेषां इतरेषां तु जातिभेदानां धर्मनियम इयता च नास्ति॥ 7-83-35 निहीन*** रेतःसेक न कुर्यादिति भावः॥ 7-83-38 कलुषयोनिजं सङ्करयोनिजम्॥ 7-83-39 नानाभावैरार्येभ्यः पृथग्भूताभिश्चेष्टाभिः समन्वितं नरं सङ्करयोनिजं जानीयात्॥ 7-83-41 प्रकृतिं योनिम्। नियच्छति गूहितुं न शक्नोतीत्यर्थः॥ 7-83-42 यथा तिर्यक्स्थारादिकं बीजगुणं न त्यजत्येवं मनुष्योऽपीत्यर्थः॥ 7-83-43 सञ्चन्ने सुगुप्तेऽपि यस्य जन्मनीति शेषः। सः तच्छीलं सङ्करकर्तुः स्वभावम्॥ 7-83-46 तस्य सङ्करजस्य शरीरं सत्वेन शास्त्रीयबुद्ध्या न परिकृष्यते न नीचमार्गादपकृष्यते। बीजगुणस्य प्राबल्यात्॥

युधिष्ठिर उवाच। ब्रूहि तात कुरुश्रेष्ठ वर्णानां त्वं पृथक् पृथक्। कीदृश्यां कीदृशाश्चापि पुत्राः कस्य च के च ते॥ 13-84-1 (84771) विप्रवादाः सुबहवः श्रूयन्ते पुत्रकारिणाम्। अत्र नो मुह्यतां राजन्संशयं छेत्तुमर्हसि॥ 13-84-2 (84772) भीष्म उवाच। 13-84-3x (7039) `आत्मा पुत्रस्तु विज्ञेयः प्रथमो बहुधा परे॥ 13-84-3 (84773) स्वे क्षेत्रे संस्कृते यस्तु पुत्रमुत्पादयेत्स्वयम्। तमौरसं विजानीयात्पुत्रं प्रथमकल्पितम्॥ 13-84-4 (84774) अग्निं प्रजापतिं चेष्ट्वा वराय प्रतिपादिता। पुत्रिका स्याद्दुहितरि सङ्कल्पे वाऽपि वा सुतः॥ 13-84-5 (84775) तल्पे जातः प्रमीतस्य क्लीबस्य पतितस्य वा। स्वधर्मेण नियुक्तो यः स पुत्रः क्षेत्रजः स्मृतः॥ 13-84-6 (84776) माता पिता च दद्यातां यमद्भिः पुत्रमापदि। सदृशप्रीतिसंयुक्तो विज्ञेयो दत्रिमः सुतः॥ 13-84-7 (84777) सदृशं तु प्रकुर्याद्यं गुणदोषविचक्षणम्। पुत्रं पुत्रगुणैर्युक्तं विज्ञेयः स तु कृत्रिमः॥ 13-84-8 (84778) उत्पद्यते यस्य गूढं न च ज्ञायेत कस्यचित्। स भवेद्गूढजो नाम तस्य स्याद्यस्य तल्पतः॥ 13-84-9 (84779) मातापितृभ्यामुत्सृष्टस्तयोरन्यतरेण वा। यं पुत्रं प्रतिगृह्णीयादपविद्धः स उच्यते॥ 13-84-10 (84780) पितृवेश्मनि कन्या तु यं पुत्रं जनयेद्रहः। तं कानीनं वदन्नाम्ना वोढुः कन्यासमुद्भवे॥ 13-84-11 (84781) या गर्भिणी संस्क्रियते ज्ञाताऽज्ञातापि वा सती। वोढुः स गर्भो भवति सहोढ इति उच्यते॥ 13-84-12 (84782) क्रीणीयाद्यस्त्वपर्यार्थं मातापित्रोर्यमन्तिकात्। स क्रीतकः सुतस्तस्य सदृशोऽसदृशोपि वा॥ 13-84-13 (84783) या पत्या वा परित्यक्ता विधवा वा स्वकेच्छया। उत्पादयति पुनर्भूत्वा स पौनर्भव उच्यते॥ 13-84-14 (84784) सा चेदक्षतयोनिः स्याद्गतप्रत्याङ्गताऽपि वा। पौनर्भवेन भर्त्रा सा पुनसंस्कारमर्हति॥ 13-84-15 (84785) मातापितृहनो यः स्यात्त्यक्तो वा स्यादकारणम्। आत्मानं स्पर्शयेद्यस्तु स्वयंदत्तस्तु स स्मृतः॥ 13-84-16 (84786) यं ब्राह्मणस्तु शूद्रायां कामादुत्पादयेत्सुतम्। स पावयन्नेव शवस्तस्मात्पारशवः स्मृतः॥ 13-84-17 (84787) दास्यां वा दासदास्यां वा यः शूद्रस्य सुतो भवेत्। सोऽनुज्ञातो हरेदंशमिति धर्मो व्यवस्थितः॥ 13-84-18 (84788) क्षेत्रजादीन्सुतानेतानेकादश यथोदितान्। पुत्रप्रतिनिधीनाहुः क्रियालोपान्मनीषिणः॥ 13-84-19 (84789) प्रातॄणामेकजातानामेकश्चेत्पुत्रवान्भवेत्। सर्वांस्तांस्तेन पुत्रेण पुत्रिणो मनुरब्रवीत्॥ 13-84-20 (84790) सर्वासामेकपत्नीनामेका चेत्पुत्रिणी भवेत्। सर्वास्तास्तेन पुत्रेण प्राह पुत्रवतीर्मनुः॥ 13-84-21 (84791) आत्मा पुत्रश्च विज्ञेयस्तस्यानन्तरजश्च यः। निरुक्तजश्च विज्ञेयः सुतः प्रसृतजस्तथा॥ 13-84-22 (84792) पतितस्य तु भार्याया भर्त्रा सुसमवेतया। तथा दत्तकृतौ पुत्रावध्यूढश्च तथाऽपरः॥ 13-84-23 (84793) षडपध्वंसजाश्चापि कानीनापसदास्तथा। इत्येते वै समाख्यातास्तान्विजानीहि भारत॥ 13-84-24 (84794) युधिष्ठिर उवाच। 13-84-25x (7040) षडपध्वंसजाः के स्युः के वाऽप्यपसदास्तथा। एतत्सर्वं यथातत्त्वं व्याख्यातुं मे त्वमर्हसि॥ 13-84-25 (84795) भीष्म उवाच। 13-84-26x (7041) त्रिषु वर्णेषु ये पुत्रा ब्राह्मणस्य युधिष्ठिर। वर्णयोश्च द्वयोः स्यातां यौ राजन्यस्य भारत॥ 13-84-26 (84796) एको द्विवर्ण एवाथ तथाऽत्रैवोपलक्षितः। षडपध्वंसजास्ते हि तथैवापसदाञ्शृणु॥ 13-84-27 (84797) चाण्डालो व्रात्यवर्णौ तु ब्राह्मण्यां क्षत्रियासु च। वैश्यायां चैव शूद्रस्य लक्ष्यास्तेऽपसदास्त्रयः॥ 13-84-28 (84798) मागधो वामकश्चैव द्वौ वैश्यस्योपलक्षितौ। ब्राह्मण्यां क्षत्रियायां च क्षत्रियस्यैक एव तु॥ 13-84-29 (84799) ब्राह्मण्यां लक्ष्यते सूत इत्येतेऽपसदाः स्मृताः। पुत्रा ह्येते न शक्यन्ते मिथ्या कर्तुं नराधिप॥ 13-84-30 (84800) युधिष्ठिर उवाच। 13-84-31x (7042) क्षेत्रजं केचिदेवाहुः सुतं केचित्तु शुक्रजम्। तुल्यावेतौ सुतौ कस्य तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-84-31 (84801) भीष्म उवाच। 13-84-32x (7043) रेतजो वा भवेत्पुत्रः पुत्रो वा क्षत्रेजो भवेत्। अध्यूढः समयं भित्त्वेत्येतदेव निबोध मे॥ 13-84-32 (84802) युधिष्ठिर उवाच। 13-84-33x (7044) रेतजं विद्म वै पुत्रं क्षत्रेजस्यागमः कथम्। अध्यूढं विद्म वै पुत्रं भित्त्वा तु समयं कथम्॥ 13-84-33 (84803) भीष्म उवाच। 13-84-34x (7045) आत्मजं पुत्रमुत्पाद्य यस्त्यजेत्कारणान्तरे। न तत्र कारणं रेतः स क्षेत्रस्वामिनो भवेत्॥ 13-84-34 (84804) पुत्रकामो हि पुत्रार्थे यां वृणीते विशाम्पते। तत्र क्षेत्रं प्रमाणं स्यान्न वै तत्रात्मजः सुतः॥ 13-84-35 (84805) अन्यत्र क्षेत्रजः पुत्रो लक्ष्यते भरतर्षभ। न ह्यात्मा शक्यते हन्तुं दृष्टान्तोपगतो ह्यसौ॥ 13-84-36 (84806) क्वचिच्च कुतकः पुत्रः सङ्ग्रहादेव लक्ष्यते। न तत्र रेतः क्षेत्रं वा प्रमाणं स्याद्युधिष्ठिर॥ 13-84-37 (84807) युधिष्ठिर उवाच। 13-84-38x (7046) कीदृशः कृतकः पुत्रः सङ्ग्रहादेव लक्ष्यते। शुक्रं क्षेत्रं प्रमाणं वा यत्र लक्ष्यं न भारत॥ 13-84-38 (84808) भीष्म उवाच। 13-84-39x (7047) मातापितृभ्यां यस्त्यक्तः पथि यस्तं प्रकल्पयेत्। न चास्य मातापितरौ ज्ञायेतां स हि कृत्रिमः॥ 13-84-39 (84809) अस्वामिकस्य स्वामित्वं यस्मिन्सम्प्रतिलक्ष्यते। यो वर्णः पोषयेत्तं च तद्वर्णस्तस्य जायते॥ 13-84-40 (84810) युधिष्ठिर उवाच। 13-84-41x (7048) कथमस्य प्रयोक्तव्यः संस्कारः कस्य वा कथम्। देया कन्या कथं चेति तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-84-41 (84811) भीष्म उवाच। 13-84-42x (7049) आत्मवत्तस्य कुर्वीत संस्कारं स्वामिवत्तथा। त्यक्तो मातापितृभ्यां यः सवर्णं प्रतिपद्यते॥ 13-84-42 (84812) तद्गोत्रबन्धुजं तस्य कुर्यात्संस्कारमच्युत। अथ देया तु कन्या स्यात्तद्वर्णस्य युधिष्ठिर॥ 13-84-43 (84813) संस्कर्तुं वर्णगोत्रं च मातृवर्णविनिश्चये। कानीनाध्यूढजौ वाऽपि विज्ञेयौ पुत्रकिल्बिषौ॥ 13-84-44 (84814) कानीनाध्यूढजौ वाऽपि विज्ञेयौ पुत्रकिल्बिषौ॥ तावपि स्वाविव सुतौ संस्कार्याविति निश्चयः। 13-84-45 (84815) क्षेत्रजो वाऽप्यपसदो येऽध्यूढास्तेषु चाप्युत॥ आत्मवद्वै प्रयुञ्जीरन्संस्कारान्ब्राह्मणादयः। 13-84-46 (84816) `स्वं जन्मे मातृगोत्रेण संस्कारं ब्राह्मणादयः॥' धर्मशास्त्रेषु वर्णानां निश्चयोऽयं पदृश्यते। 13-84-47 (84817) एतत्ते सर्वमाख्यातं किं भूयः श्रोतुमिच्छसि॥ ॥ 13-84-48 (84818) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुरशीतितमोऽध्यायः॥ 84 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-84-2 विप्रवादाः विविधाः प्रवादः पूर्वोक्ता एव॥ 7-84-6 तल्पे कलत्रे॥ 7-84-22 अनन्तरजः औरसः निरुक्तजः स्वक्षेत्रेऽन्यो रेतःसेकार्थमुक्तस्तज्जः। प्रसृतोऽनिरुक्तोऽपि यो लौल्यात्परक्षेत्रे रेतः सिञ्चति तज्जः प्रसृतजः॥ 7-84-23 तथा पतितात्स्वभार्यायामेव जातः। भार्यायाः तृतीयार्थे षष्ठी। दत्तः पञ्चमः। कृतः क्रीतः स्वयमुपायगम्यो वा षष्ठः। अध्यूढः यस्य माता गर्भवत्येव ऊढा तादृशः सप्तमः॥ 7-84-24 षडपध्वंसजा वक्ष्यमाणाः। कानीनः कन्यायां विवाहात् प्रागुत्पन्नश्चतुर्दशः। अपसदा वक्ष्यमाणाः षट्। एते विंशतिः। तान्सर्वान् पुत्रानिति विजानीहि॥ 7-84-34 कारणान्तरे लोकापवादादिभये सति॥ 7-84-35 यां गर्भवती कन्यां वृणीते तत्र स पुत्रो वोदुरेव क्षेत्रजो नतु सेक्तुरात्मज॥

युधिष्ठिर उवाच। दर्शने कीदृशः स्नेहः संवासे च पितामह। महाभाग्यं गवां चैव तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-85-1 (84819) भीष्म उवाच। 13-85-2x (7050) हन्त ते कथयिष्यामि पुरावृत्तं महाद्युते। नहुषस्य च संवादं महर्षेश्च्यवनस्य च॥ 13-85-2 (84820) पुरा महर्षिश्च्यवनो भार्गवो भरतर्षभ। उदवासकृतारम्भो बभूव स महाव्रतः॥ 13-85-3 (84821) निहत्य मानं क्रोधं च प्रहर्षं शोकमेव च। वर्षाणि द्वादश मुनिर्जलवासे धृतव्रतः॥ 13-85-4 (84822) आदधत्सर्वभूतेषु विस्रम्यं परमं शुभम्। जलेचरेषु सर्वेषु शीतरश्मिरिव प्रभुः॥ 13-85-5 (84823) स्थाणुभूतः शुचिर्भूत्वा दैवतेभ्यः प्रणम्य च। गङ्गायमुनयोर्मध्ये जलं सम्प्रविवेश ह॥ 13-85-6 (84824) गङ्गायमुनयोर्वेगं सुभीमं भीमनिःस्वनम्। प्रतिजग्राह शिरसा वातवेगसमं जवे॥ 13-85-7 (84825) गङ्गा च यमुना चैव सरितश्च सरांसि च। प्रदक्षिणमृषिं चक्रुर्न चैनं पर्यपीडयन्॥ 13-85-8 (84826) अन्तर्जलेषु सुष्वाप काष्ठभूतो महामुनिः। ततश्चोर्ध्वस्थितो धीमानभवद्भरतर्षभ॥ 13-85-9 (84827) जलौकसां ससत्वानां बभूव प्रियदर्शनः। उपाजिघ्नन्त च तदा मत्स्यास्तं हृष्टमानसाः। तत्र तस्यासतः कालः समतीतोऽभवन्महान्॥ 13-85-10 (84828) ततः कदाचित्समये कस्मिंश्चिन्मत्स्यजीविनः। तं देशं समुपाजग्मुर्जालहस्ता महाद्युते॥ 13-85-11 (84829) निषादा बहवस्तत्र मत्स्योद्धरणनिश्चयाः। व्यायता बलिनः शूराः सलिलेष्वनुवर्तिनः। अभ्याययुश्च तं देशं निश्चिता जालकर्म्णि॥ 13-85-12 (84830) जालं ते योजयामासुर्नवसूत्रकृतं दृढम्। मत्स्योद्धरणमाकर्षस्तदा भरतसत्तम॥ 13-85-13 (84831) ततस्ते बहुभिर्योगैः कैवर्ता मत्स्यकाङ्क्षिणः। गङ्गायमुनयोर्वारि जालेनावकिरन्ति ते॥ 13-85-14 (84832) जालं सुविततं तेषां नवसूत्रकृतं तथा। विस्तारायामसम्पन्नं यत्तत्र सलिले क्षमम्॥ 13-85-15 (84833) ततस्ते सुमहच्चैव बलवच्च सुवर्तितम्। अवतीर्य ततः सर्वे जालं चकृषिरे तदा॥ 13-85-16 (84834) अभीतरूपाः संहृष्टा अन्योन्यवशवर्तिनः। बबन्धुस्तत्र मत्स्यांश्च तथाऽन्याञ्जलचारिणः॥ 13-85-17 (84835) तथा मत्स्यैः परिवृतं च्यवनं भृगुनन्दनम्। आकर्षयन्महाराज जालेनाथ यदृच्छया॥ 13-85-18 (84836) नदीशैवलदिग्धाङ्गं हरिश्मश्रुजटाधरम्। लग्नैः शङ्खनखैर्गात्रे क्रोडैश्चित्रैरिवार्पितम्। 13-85-19 (84837) तं जालेनोद्धृतं दृष्ट्वा ते तदा वेदपारगम्। सर्वे प्राञ्जलयो दाशाः शिरोभिः प्रापतन्भुवि॥ 13-85-20 (84838) परिखेदपरित्रासाज्जालस्याकर्षणेन च। मत्स्या बभूवुर्व्यापन्नाः स्थलसंस्पर्शनेन च॥ 13-85-21 (84839) स मुनिस्तत्तदा दृष्ट्वा मत्स्यानां कदनं कृतम्। बभूव कृपयाविष्टो निःश्वसंश्च पुनःपनः॥ 13-85-22 (84840) निषादा ऊचुः। 13-85-23x (7051) अज्ञानाद्यत्कृतं पापं प्रसादं तत्र नः कुरु। करवाम प्रिय किं ते तन्नो ब्रूहि महामुने॥ 13-85-23 (84841) इत्युक्तो मत्स्यमध्यस्थश्च्यवनो वाक्यमब्रवीत्। यो मेऽद्य परमः कामस्तं शृणुध्वं मसाहिताः॥ 13-85-24 (84842) प्राणोत्सर्गं विसर्गं वा मत्स्यैर्यास्याम्यहं सह। संवासान्नोत्सहे त्यक्तुं सलिलेऽध्युपितानहम्॥ 13-85-25 (84843) इत्युक्तास्ते निषादास्तु सुभृशं भयकम्पिताः। सर्वे विवर्णवदना नहुषाय न्यवेदयन्॥ ॥ 13-85-26 (84844) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पश्चाशीतितमोऽध्यायः॥ 85 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-85-1 परपीडादर्शने परैः सह संवासे च कीदृशः स्नेह आतृशंस्यं च कर्तव्यम्। गवां माहात्म्यं च ब्रूहीति प्रश्नदूयम्॥ 7-85-8 सरितश्च तथानुगा इति ट.थ.ध.पाठः॥ 7-85-9 ऊर्ध्वस्थितः उपविष्टः॥ 7-85-10 आसतः आसीनस्य॥ 7-85-19 शङ्खानां जलजन्तुविशेषाणां नखानि तैः॥

भीष्म उवाच। नहुषस्तु ततः श्रुत्वा च्यवनं तं तथाऽऽगतम्। त्वरितः प्रययौ तत्रि सहामात्यपुरोहितः॥ 13-86-1 (84845) शौचं कृत्वा यथान्यायं प्राञ्जलिः प्रयतो नृपः। आत्मानमाचचक्षे च च्यवनाय महात्मने॥ 13-86-2 (84846) अर्चयामास तं चापि तस्य राज्ञः पुरोहितः। सत्यव्रतं महात्मानं देवकल्पं विशाम्पते॥ 13-86-3 (84847) नहुष उवाच। 13-86-4x (7052) करवाणि प्रियं किं ते तन्मे ब्रूहि द्विजोत्तम। सर्वं कर्ताऽस्मि भगवन्यद्यपि स्यात्सुदुष्करम्॥ 13-86-4 (84848) च्यवन उवाच। 13-86-5x (7053) श्रमेणि महता युक्ताः कैवर्ता मत्स्यजीविनः। मम मूल्यं प्रयच्छैभ्यो मत्स्यानां विक्रयैः सह॥ 13-86-5 (84849) नहुष उवाच। 13-86-6x (7054) सहस्रं दीयतां मूल्यं निषादेभ्यः पुरोहित। निष्क्रयार्थे भगवतो यथाऽऽह भृगुनन्दनः॥ 13-86-6 (84850) च्यवन उवाच। 13-86-7x (7055) आत्ममूल्यं च वक्तव्यं न तल्लोकः प्रशंसति। तस्मादहं प्रवक्ष्यामि न चात्मस्तुतिम्मवृतः॥ 13-86-7 (84851) सहस्रं नाहमर्हामि किं वा त्वं मन्यसे नृप। सदृशं दीयतां मूल्यं स्वबुद्ध्या निश्चयं कुरु॥ 13-86-8 (84852) नहुष उवाच। 13-86-9x (7056) सहस्राणां शतं विप्र निषोदेभ्यः प्रदीयताम्। स्यादिदं भगवन्मूल्यं किं वाऽन्यन्मन्यते भवान्॥ 13-86-9 (84853) च्यवन उवाच। 13-86-10x (7057) नाहं शतसहस्रेण निमेयः पार्थिवर्षभ। दीयतां सदृशं मूल्यममात्यैः सह चिन्तय॥ 13-86-10 (84854) नहुष उवाच। 13-86-11x (7058) कोटिः प्रदीयतां मूल्यं निषादेभ्यः पुरोहित। यदेतदपि नो मूल्यमतो भूयः प्रदीयताम्॥ 13-86-11 (84855) च्यवन उवाच। 13-86-12x (7059) राजन्नार्हाम्यहं कोटिं भूयो वाऽपि महाद्युते। सदृशं दीयतां मूल्यं ब्राह्मणैः सह चिन्तय॥ 13-86-12 (84856) नहुष उवाच। 13-86-13x (7060) अर्दं राज्यं समग्रं वा निषादेभ्यः प्रदीयताम्। एतत्तुल्यमहं मन्ये किं वाऽन्यन्मन्यसे द्विज॥ 13-86-13 (84857) च्यवन उवाच। 13-86-14x (7061) अर्धं राज्यं समग्रं च मूल्यं नार्हामि पार्थिव। सदृशं दीयतां मूल्यमृषिभिः सह चिन्त्यताम्॥ 13-86-14 (84858) भीष्म उवाच। 13-86-15x (7062) महर्षेर्वचनं श्रुत्वा नहुषो दुःखकर्शितः। स चिन्तयामास तदा सहामात्यपुरोहितः॥ 13-86-15 (84859) तत्र त्वन्यो वनचरः कश्चिन्मूलफलाशनः। नहुषस्य समीपस्थो गविजातोऽभवन्मुनिः॥ 13-86-16 (84860) स तमाभाष्य राजानमब्रवीद्द्विजसत्तमः। तोषयिष्याम्यहं क्षिप्तं यथा तुष्टो भविष्यति॥ 13-86-17 (84861) नाहं मिथ्यावचो ब्रूयां खैरेष्वपि कुतोऽन्यथा। भवतो यदहं ब्रयां तत्कार्यमविशङ्कया॥ 13-86-18 (84862) नहुष उवाच। 13-86-19x (7063) व्रवीतु भगवान्मूल्यं महर्षेः सदृशं भृगोः। परित्रायस्व मामस्मद्विषयं च कुलं च मे॥ 13-86-19 (84863) हन्याद्धि भगवान्क्रुद्धस्त्रैलोक्यमपि केवलम्। किं पुनर्मां तपोहीनं बाहुवीर्यपरायणम्। 13-86-20 (84864) अगाधाम्भसि मग्नस्य सामात्यस्य सऋत्विजः। प्लवो भव महर्षे त्वं कुरु मूल्यविनिश्चयम्॥ 13-86-21 (84865) भीष्म उवाच। 13-86-22x (7064) नहुषस्य वचः श्रुत्वा गविजातः प्रतापवान्। उवाच हर्षयन्सर्वानमात्यान्पार्थिवं च तम्॥ 13-86-22 (84866) `ब्राह्मणानां गवां चैव कुलमेकं द्विधा कृतम्। एकत्र मन्त्रास्तिष्ठन्ति हविरन्यत्र तिष्ठति॥' 13-86-23 (84867) अनर्घेया महाराज द्विजा वर्णेषु चोत्तमाः। गावश्च पुरुषव्याग्र गौर्मूल्यं परिकल्प्यताम्॥ 13-86-24 (84868) नहुषस्तु ततः श्रुत्वा महर्षेर्वचनं नृप। हर्षेण महता युक्तः सहामात्यपुरोहितः॥ 13-86-25 (84869) अभिगम्य भृगोः पुत्रं च्यवनं संशितव्रतम्। इदं प्रोवाच नृपते वाचा सन्तर्पयन्निव॥ 13-86-26 (84870) उत्तिष्ठोत्तिष्ठ विप्रर्षे गवा क्रीतोसि भार्गव। एतन्मूल्यमहं मन्ये तव धर्मभृतांवर॥ 13-86-27 (84871) च्यवन उवाच। 13-86-28x (7065) उत्तिष्ठाम्येष राजेन्द्र सम्यक् क्रीतोस्मि तेऽनघ। गोभिस्तुल्यं न पश्यामि धनं किञ्चिदिहाच्युत॥ 13-86-28 (84872) कीर्तनं श्रवणं दानं दर्शनं चापि पार्थिव। गवां प्रशस्यते वीर सर्वपापहरं शिवम्॥ 13-86-29 (84873) गावो लक्ष्म्याः सदा मूलं गोषु पाप्मा न विद्यते। अन्नमेव सदा गावो देवानां परमं हविः॥ 13-86-30 (84874) स्वाहाकारवषट्कारौ गोषु नित्यं प्रतिष्ठितौ। गावो यज्ञस्य नेत्र्यो वै तथा यज्ञस्य ता मुखम्॥ 13-86-31 (84875) अमृतं ह्यव्ययं दिव्यं क्षरन्ति च वहन्ति च। अमृतायतनं चैताः सर्वलोकनमस्कृताः॥ 13-86-32 (84876) तेजसा वपुषा चैव गावो वह्निसमा भुवि। गावो हि सुमहत्तेजः प्राणिनां च सुखप्रदाः॥ 13-86-33 (84877) निविष्टं गोकुलं यत्र श्वासं मुञ्चति निर्भयम्। विराजयति तं देशं पापं चास्यापकर्षति॥ 13-86-34 (84878) गावः स्वर्गस्य सोपानं गावः स्वर्गेऽपि पूजिताः। गावः कामदुहोदेव्यो नान्यत्किञ्चित्परं स्मृतम्॥ 13-86-35 (84879) इत्येतद्गोषु मे प्रोक्तं महात्म्यं भरतर्षभ। गुणैकदेशवचनं शक्यं पारायणं न तु॥ 13-86-36 (84880) निषादा ऊचुः। 13-86-37x (7066) दर्शनं कथनं चैव सहास्माभिः कृतं मुने। सतां साप्तपदं मैत्रं प्रसादं न कुरु प्रभो॥ 13-86-37 (84881) हवींषि सर्वाणि यथा ह्युपभुङ्क्ते हुताशनः। एवं त्वमपि धर्मात्मन्पुरुषाग्निः प्रतापवान्॥ 13-86-38 (84882) प्रसादयामहे विद्वन्भवन्तं प्रणता वयम्। अनुग्रहार्थमस्माकमियं गौः प्रतिगृह्यताम्॥ 13-86-39 (84883) `अत्यन्तापदि शक्तानां परित्राणं हि कुर्वताम्। या गतिर्विदिता त्वद्य नरके शरणं भवान्॥ 13-86-40 (84884) च्यवन उवाच। 13-86-40x (7067) कृपणस्य च यच्चक्षुर्मुनेराशीविषस्य च। नरं समूलं दहति कक्षमग्निरिव ज्वलन्॥ 13-86-41 (84885) प्रतिगृह्णामि वो धेनुं कैवर्ता मुक्तकिल्बिषाः। दिवं गच्छत वै क्षिप्रं मत्स्यैर्जालोद्धृतैः सह॥ 13-86-42 (84886) भीष्म उवाच। 13-86-43x (7068) ततस्तस्य प्रभावात्ते महर्षेर्भावितात्मनः। निषादास्तेन वाक्येन सह मत्स्यैर्दिवं ययुः॥ 13-86-43 (84887) ततः स राजा नहुषो विस्मितः प्रेक्ष्य धीवरान्। आरोहमाणांस्त्रिदिवं मत्स्यांश्च भरतर्षभ॥ 13-86-44 (84888) ततस्तौ गविजश्चैव च्यवनश्च भृगूद्वहः। वराभ्यामनुरूपाभ्यां छन्दयामासतुर्नृपम्॥ 13-86-45 (84889) ततो राजा महावीर्यो नहुषः पृथिवीपतिः। परमित्यब्रवीत्प्रीतस्तदा भरतसत्तम॥ 13-86-46 (84890) ततो जग्राह धर्मे स स्थितिमिन्द्रनिभो नृपः। तथेति चोदितः प्रीतस्तावृषी प्रत्यपूजयत्॥ 13-86-47 (84891) समाप्तदीक्षश्च्यवनस्ततोऽगच्छत्स्वमाश्रमम्। गविजश्च महातेजाः स्वमाश्रमपदं ययौ॥ 13-86-48 (84892) निषादाश्च दिवं जग्मुस्ते च मत्स्या जनाधिप। नहुषोपि वरं लब्ध्वा प्रविवेश स्वकं पुरम्॥ 13-86-49 (84893) एतत्ते कथितं तात यन्मां त्वं परिपृच्छसि। दर्शने यादृशः स्नेहः संवासे वा युधिष्ठिर॥ 13-86-50 (84894) महाभाग्यं गवां चैव तता धर्मविनिश्चयम्। किं भूयः कथ्यतां वीर किं ते हृदि विवक्षितम्॥ ॥ 13-86-51 (84895) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षडशीतितमोऽध्यायः॥ 86 ॥

युधिष्ठिर उवाच। संशयो मे महाप्राज्ञ सुमहान्सागरोपम। तं मे शृणु महाबाहो श्रुत्वा व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-87-1 (84896) कौतूहलं मे सुमहज्जामदग्न्यं प्रति प्रभो। रामं धर्मभृतां श्रेष्ठं तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-87-2 (84897) `ब्राह्मे बले सुपूर्णानामेतेषां च्यवनादिनाम्।' कथमेष समुत्पन्नो रामः सत्यपराक्रमः। कथं ब्रह्मर्षिवंशोऽयं क्षत्रधर्मा व्यजायत॥ 13-87-3 (84898) तदस्य सम्भवं राजन्निखिलेनानुकीर्तय। कौशिकश्च कथं वंशात्क्षात्राद्वै ब्राह्मणोऽभवत्॥ 13-87-4 (84899) अहो प्रभावः सुमहानासीद्वै सुमहात्मनोः। रामस्य च नरव्याघ्र विश्वामित्रस्य चैव हि॥ 13-87-5 (84900) कथं पुत्रानतिक्रम्य तेषां नप्तृष्वथाभवत्। एष दोषो महाप्राज्ञ तत्त्वं व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-87-6 (84901) भीष्म उवाच। 13-87-7x (7069) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। च्यवनस्य च संवादं कुशिकस्य च भारत॥ 13-87-7 (84902) एतं दोषं पुरा दृष्ट्वा भार्गवश्च्यवनस्तदा। आगामिनं महाबुद्धिः स्ववंशे मुनिसत्तमः॥ 13-87-8 (84903) निश्चित्य मनसा सर्वं गुणदोषबलाबलम्। दग्धुकामः कुलं सर्वं कुशिकानां तपोधनः॥ 13-87-9 (84904) च्यवनस्तमनुप्राप्य कुशिकं वाक्यमब्रवीत्। वस्तुमिच्छा समुत्पन्ना त्वया सह ममानघ॥ 13-87-10 (84905) कुशिक उवाच। 13-87-11x (7070) भगवन्सहधर्मोऽयं पण्डितैरिह चर्यते। प्रदानकाले कन्यानामुच्यते च सदा बुधैः॥ 13-87-11 (84906) यत्तु तावदतिक्रान्तं धर्मद्वारं तपोधन। तत्कार्यं प्रकरिष्यामि तदनुज्ञातुमर्हसि॥ 13-87-12 (84907) भीष्म उवाच। 13-87-13x (7071) अथासनमुपादाय च्यवनस्य महामुनेः। कुशिको भार्यया सार्धमाजगाम यतो मुनिः॥ 13-87-13 (84908) प्रगृह्य राजा भृङ्गारं पाद्यमस्मै न्यवेदयत्। कारयामास सर्वाश्च क्रियास्तस्य महात्मनः॥ 13-87-14 (84909) ततः स राजा च्यवनं मधुपर्कं यथाविधि। ग्राहयामास चाव्यग्रो महात्मा नियतव्रतः॥ 13-87-15 (84910) सत्कृत्य तं तथा विप्रमिदं पुनरथाब्रवीत्। भगवन्परवन्तौ स्वो ब्रूहि किं करवावहे॥ 13-87-16 (84911) यदि राज्यं यदि धनं यदि गाः संशितव्रत। यज्ञदानानि च तथा ब्रूहि सर्वं ददामि ते॥ 13-87-17 (84912) इदं गृहमिदं राज्यमिदं धर्मासनं च ते। राजा त्वमसि शाध्युर्वीं भृत्योऽहं परवान्स्त्रिया॥ 13-87-18 (84913) एवमुक्ते ततो वाक्ये च्यवनो भार्गवस्तदा। कुशिकं प्रत्युवाचेदं मुदा परमया युतः॥ 13-87-19 (84914) न राज्यं कामये राजन्न धनं न च योषितः। न च गा न च वै देशान्न यज्ञं श्रूयतामिदम्॥ 13-87-20 (84915) नियमं किञ्चिदारप्स्ये युवयोर्यदि रोचते। परिचर्योस्मि यत्ताभ्यां युवाभ्यामविशङ्कया॥ 13-87-21 (84916) एवमुक्ते तदा तेन दम्पती तौ जहर्षतुः। प्रत्यब्रूतां च तमृषिमेवमस्त्विति भारत॥ 13-87-22 (84917) अथ तं कुशिको हृष्टः प्रावेशयदनुत्तमम्। गृहोद्देशं ततस्तस्य दर्शनीयमदर्शयत्॥ 13-87-23 (84918) इयं शय्या भगवतो यथाकाममिहोष्यताम्। प्रयतिष्यावहे प्रीतिमाहर्तुं ते तपोधन॥ 13-87-24 (84919) अथ सूर्योतिचक्राम तेषां संवदतां तथा। अथर्षिश्चोदयामास पानमन्नं तथैव च॥ 13-87-25 (84920) तमपृच्छत्ततो राजा कुशिकः प्रणतस्तदा। किमन्नजातमिष्टं ते किमुपस्थापयाम्यहम्॥ 13-87-26 (84921) ततः स परया प्रीत्या प्रत्युवाच नराधिपम्। औपपत्तिकमाहारं प्रयच्छस्वेति भारत॥ 13-87-27 (84922) तद्वचः पूजयित्वा तु तथेत्याह स पार्थिवः। यथोपपन्नमाहारं तस्मै प्रादाज्जनाधिप॥ 13-87-28 (84923) ततः स भुक्त्वा भगवन्दम्पती प्राह धर्मवित्। स्वप्तुमिच्छाम्यहं निद्रा बाधते मामिति प्रभो॥ 13-87-29 (84924) ततः शय्यागृहं प्राप्य भगवानृषिसत्तमः। संविवेश नरेशस्तु सपत्नीकः स्थितोऽभवत्॥ 13-87-30 (84925) न प्रबोध्योस्मि संसुप्त इत्युवाचाथ भार्गवः। संवाहितव्यौ मे पादौ जागर्तव्यं च वां निशि॥ 13-87-31 (84926) अविशङ्कस्तु कुशिकस्तथेत्येवाह धर्मवित्। न प्राबोधयतां तौ च दंपती रजनीक्षये॥ 13-87-32 (84927) यथादेशं महर्षेस्तु शुश्रूषापरमौ तदा। बभूवतुर्महाराज प्रयतावथ दम्पती॥ 13-87-33 (84928) ततः स भगवान्विप्रः समादिश्य नराधिपम्। सुष्वापैकेन पार्श्वेन दिवसानेकविंशतिम्॥ 13-87-34 (84929) स तु राजा निराहारः सभार्यः कुरुनन्दन। पर्युपासत तं हृष्टश्च्यवनाराधने रतः॥ 13-87-35 (84930) भार्गवस्तु समुत्तस्थौ स्वयमेव तपोधनः। अकिञ्चिदुक्त्वा तु गृहान्निश्चक्राम महातपाः॥ 13-87-36 (84931) तमन्वगच्छतां तौ च क्षुधितौ श्रमकर्शितौ। भार्यापती मुनिश्रेष्ठस्तावेतौ नावलोकयत्॥ 13-87-37 (84932) तयोस्तु प्रेक्षतोऽरेव भार्गवाणां कुलोद्वहः। अन्तर्हितोभूद्राजेन्द्र ततो राजाऽपतत्क्षितौ॥ 13-87-38 (84933) ततो मुहूर्तादाश्वस्य सह देव्या महामुनेः। पुनरन्वेषणे यत्नमकरोत्स महीपतिः॥ ॥ 13-87-39 (84934) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्ताशीतितमोऽध्यायः॥ 87 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-87-11 अतिथिसेवाधर्म एव सहधर्मः स्त्रीसहितधर्मः॥ 7-87-37 मुनिश्रेष्ठो नच तावभ्यवारयदिति ट.थ.ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। तस्मिन्नन्तर्हिते विप्रे राजा किमकरोत्तदा। भार्या चास्य महाभागा तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-88-1 (84935) भीष्म उवाच। 13-88-2x (7072) अदृष्ट्वा स महीपालस्तमृषिं सह भार्यया। परिश्रान्तो निववृते व्रीडितो नष्टचेतनः॥ 13-88-2 (84936) स प्रविश्य पुरीं दीनो नाभ्यभाषत किञ्चन। तदेव चिन्तयामास च्यवनस्य विचेष्टितम्॥ 13-88-3 (84937) अथ शून्येन मनसा प्रविवेश गृहं नृपः। ददर्श शयने तस्मिञ्शयानं भृगुनन्दनम्॥ 13-88-4 (84938) विस्मितौ तमृषिं दृष्ट्वा तदाश्चर्यं विचिन्त्य च। दर्शनात्तस्य तु तदा विश्रान्तौ सम्बभूवतुः॥ 13-88-5 (84939) यथास्थानं ततो गत्वा तत्पादौ संववाहतुः। अथापरेण पार्श्वेन सुष्वाप स महामुनिः॥ 13-88-6 (84940) तेनैव च स कालेन प्रत्यबुद्ध्यत वीर्यवान्। न च तौ चक्रतुः किञ्चिद्विकारं भयशङ्कितौ॥ 13-88-7 (84941) प्रतिबुद्धस्तु स मुनिस्तौ प्रोवाच विशाम्पते। तैलाभ्यङ्गो दीयतां मे स्नास्येऽहमिति भारत॥ 13-88-8 (84942) तौ तथेति प्रतिश्रुत्य क्षुधितौ श्रमकर्शितौ। शतपाकेन तैलेन महार्हेणोपतस्थतुः॥ 13-88-9 (84943) ततः सुखासीनमृषिं वाग्यतौ संववाहतुः। न च पर्याप्तमित्याह भार्गवः सुमहातपाः॥ 13-88-10 (84944) यदा तौ निर्विकारौ तु लक्षमायास भार्गवः। तत उत्थाय सहसा स्नानशालां विवेश ह॥ 13-88-11 (84945) क्लृप्तमेव तु तत्रासीत्स्नानीयं पार्थिवोचितम्। असत्कृत्य च तत्सर्वं तत्रैवान्तरधीयत॥ 13-88-12 (84946) स मुनिः पुनरेवाथ नृपतेः पश्यतस्तदा। नासूयां चक्रतुस्तौ च दम्पती भरतर्षभ॥ 13-88-13 (84947) अथ स्नातः स भगवान्सिंहासनगतः प्रभुः। दर्शयामास कुशिकं सभार्यं कुरुनन्दन॥ 13-88-14 (84948) संहृष्टवदनो राजा सभार्यः कुशिको मुनिम्। सिद्धमन्नमिति प्रह्वो निर्विकारो न्यवेदयत्॥ 13-88-15 (84949) आनीयतामिति मुनिस्तं चोवाच नराधिपम्। स राजा समुपाजह्रे तदन्नं सह भार्यया॥ 13-88-16 (84950) मांसप्रकारान्विविधाञ्शाकानि विविधानि च। लेह्यपिष्टविकारांश्च पानकानि लघूनि च॥ 13-88-17 (84951) रसालापूपकांश्चित्रान्मोदकानथ षड्रसान्। रसान्नानाप्रकारांश्च वन्यं च मुनिभोजनम्॥ 13-88-18 (84952) फलानि च विचित्राणि राजभोज्यानि भूरिशः। बदरेङ्गुदकाश्मर्यभल्लातकफलानि च॥ 13-88-19 (84953) गृहस्थानां च यद्भोज्यं यच्चापि वनवासिनाम्। सर्वमाहारयामास राजा शापभयान्मुनेः॥ 13-88-20 (84954) अथ सर्वमुपन्यस्तमग्रतश्च्यवनस्य तत्। ततः सर्वं समानीय तच्च शय्यासनं मुनिः॥ 13-88-21 (84955) वस्त्रैः शुभैरवच्छाद्य भोजनोपस्करैः सह। सर्वमादीपयामास च्यवनो भृगुनन्दनः॥ 13-88-22 (84956) न च तौ चक्रतुः क्रोधं दम्पती सुमहाव्रतौ। तयोः सम्प्रेक्षतोरेव पुनरन्तर्हितोऽभवत्॥ 13-88-23 (84957) तथैव च स राजर्षिस्तस्थौ तां रजनीं तदा। सभार्यो वाग्यतः श्रीमान्न चकोपं समाविशत्॥ 13-88-24 (84958) नित्यसंस्कृतमन्नं तु विविधं राजवेश्मनि॥ शयनानि च मुख्यानि परिषेकाश्च पुष्कलाः॥ 13-88-25 (84959) वस्त्रं च विविधाकारमभवत्समुपार्जितम्। न शशाक ततो द्रष्टमन्तरं च्यवनस्तदा॥ 13-88-26 (84960) पुनरेव च विप्रर्षिः प्रोवाच कुशिकं नृपम्। सभार्यो मां रथेनाशु वह यत्र ब्रवीम्यहम्॥ 13-88-27 (84961) तथेति च प्राह नृपो निर्विशङ्कस्तपोधनम्। क्रीडारथोस्तु भगवन्नुत साङ्ग्रामिको रथः॥ 13-88-28 (84962) इत्युक्तः स मुनी राज्ञा तेन हृष्टेन तद्वचः। च्यवनः प्रत्युवाचेदं हृष्टः परपुरंजयम्॥ 13-88-29 (84963) सज्जीकुरु रथं क्षिप्रं यस्ते साङ्ग्रामिको मतः। सायुधः सपताकश्च शक्तीकनकयष्टिमान्॥ 13-88-30 (84964) किंकिणीस्वननिर्घोषो युक्तस्तोरणकल्पनैः। गदास्वङ्गनिबद्धश्च परमेषुशतान्वितः॥ 13-88-31 (84965) ततः स तं तथेत्युक्त्वा कल्पयित्वा महारथम्। भार्यां वामे धुरि तदा चात्मानं दक्षिणे तथा॥ 13-88-32 (84966) त्रिदण्डं वज्रसूच्यग्रं प्रतोदं तत्र चादधत्। सर्वमेतत्तथा दत्त्वा नृपो वाक्यमऽथाब्रवीत्॥ 13-88-33 (84967) भगवन्क्व रथो यातु ब्रवीतु भृगुनन्दन। यत्र वक्ष्यसि विप्रर्षे तत्र यास्यति ते रथः॥ 13-88-34 (84968) एवमुक्तस्तु भगवान्प्रत्युवाचाथ तं नृपम्। इतः प्रभृति यातव्यं पदकम्पदकं शनैः॥ 13-88-35 (84969) श्रमो मम यथा न स्यात्तथा मच्छन्दचारिणौ। सुसुखं चैव वोढव्यो जनः सर्वश्च पश्यतु॥ 13-88-36 (84970) नोत्सार्याः पथिकाः केचित्तेभ्योदास्ये वसु ह्यहम्। ब्राह्मणेभ्यश्च ये कामानर्थयिष्यन्तिमां पथि॥ 13-88-37 (84971) सर्वान्दास्याम्यशेषेण धनं रत्नानि चैव हि। क्रियतां निखिलेनैतन्मा विचारय पार्थिव॥ 13-88-38 (84972) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा राजा भृत्यांस्तथाऽब्रवीत्। यद्यद्ब्रूयान्मुनिस्तत्तत्सर्वं देयमशङ्कितैः॥ 13-88-39 (84973) ततो रत्नान्यनेकानि स्त्रियो युग्यमजाविकम्। कृताकृतं च कनकं गजेन्द्राश्चाचलोपमाः॥ 13-88-40 (84974) अन्वगच्छन्त तमृषिं राजामात्याश्च सर्वशः। हाहाभूतं च तत्सर्वमासीन्नगरमार्तवत्॥ 13-88-41 (84975) तौ तीक्ष्णाग्रेण सहसा प्रतोदेन प्रतोदितौ। पृष्ठे विद्धौ कटे चैव निर्विकारौ तमूहतुः॥ 13-88-42 (84976) वेपमानौ निराहारौ पञ्चाशद्रात्रकर्शितौ। कथंचिदूहतुर्धैर्याद्दम्पती तं रथोत्तमम्॥ 13-88-43 (84977) बहुशो भृशविद्धौ तौ क्षरमाणौ क्षतोद्भवम्। ददृशाते महाराज पुष्पिताविव किंशुकौ॥ 13-88-44 (84978) तौ दृष्ट्वा पौरवर्गस्तु भृशं शोकसमाकुलः। अभिशापभयत्रस्तो न तं किञ्चिदुवाच ह॥ 13-88-45 (84979) द्वन्द्वशश्चाब्रुवन्सर्वे पश्यध्वं तपसो बलम्। क्रुद्धा अपि मुनिश्रेष्ठं वीक्षितुं नेह शुक्नुमः॥ 13-88-46 (84980) अहो भगवतो वीर्यं महर्षेर्भावितात्मनः। राज्ञश्चापि सभार्यस्य धैर्यं पश्यत यादृशम्॥ 13-88-47 (84981) श्रान्तावपि हि कच्छ्रेण रथमेनं समूहतुः। न चैतयोर्विकारं वै ददर्शं भृगुनन्दनः॥ 13-88-48 (84982) भीष्म उवाच। 13-88-49x (7073) ततः स निर्विकारौ तु दृष्ट्वा भृगुकुलोद्वहः। वसु विश्राणयामास यथा वैश्रवणस्तथा॥ 13-88-49 (84983) तत्रापि राजा प्रीतात्मा यथादिष्टमथाकरोत्। ततोऽस्य भगवान्प्रीतो बभूव मुनिसत्तमः॥ 13-88-50 (84984) अवतीर्य रथश्रेष्ठाद्दम्पती तौ मुमोच ह। विमोच्य चैतौ विधिवत्ततो वाक्यमुवाच ह॥ 13-88-51 (84985) स्निग्धगम्भीरया वाचा भार्गवः सुप्रसन्नया। ददामि वां वरं श्रेष्ठं तं ब्रूतामिति भारत॥ 13-88-52 (84986) सुकुमारौ च तौ विद्धौ कराभ्यां मुनिसत्तमः। पस्पर्शामृतकल्पाभ्यां स्नेहाद्भरतसतम॥ 13-88-53 (84987) अथाब्रवीन्नृपो वाक्यं श्रमो नास्त्यावयोरिह। विश्रान्तौ स्वः प्रभावात्ते ध्यानेनैवेह भार्गव॥ 13-88-54 (84988) अथ तौ भगवान्प्राह प्रहृष्टश्च्यनस्तदा। न वृथा व्याहृतं पूर्वं यन्मया तद्भविष्यति॥ 13-88-55 (84989) रमणीयः समुद्देशो गङ्गातीरमिदं शुभम्। किञ्चित्कालं व्रतपरो निवत्स्यामीह पार्थिव॥ 13-88-56 (84990) गम्यतां स्वपुरं पुत्र विश्रान्तः पुनरेष्यसि। इहस्थं मां सभार्यस्त्वं द्रष्टासि श्वो नराधिप॥ 13-88-57 (84991) न च मन्युस्त्वया कार्यः श्रेयस्त्वां समुपस्थितम्। यत्काङ्क्षितं हृदिस्थं ते तत्सर्वं हि भविष्यति॥ 13-88-58 (84992) इत्येवमुक्तः कुशिकः प्रहृष्टेनान्तरात्मना। प्रोवाच मुनिशार्दूलमिदं वचनमर्थवत्॥ 13-88-59 (84993) न मे मन्युर्महाभाग पूतौ स्वो भगवंस्त्वया। संवृतौ यौवनस्थौ स्वो वपुष्मन्तौ बलान्वितौ॥ 13-88-60 (84994) प्रतोदेन व्रणा ये मे सभार्यस्य त्वया कृताः। तान्न पश्यामि गात्रेषु स्वस्थोस्मि सह भार्यया॥ 13-88-61 (84995) इमां च देवीं पश्यामि वपुषाऽप्सरसोपमाम्। श्रिया परमया युक्ता तथा दृष्टा पुरा मया॥ 13-88-62 (84996) तव प्रसादसंवृत्तमिदं सर्वं महामुने। नैतच्चित्रं तु भगवंस्त्वयि सत्यपराक्रम॥ 13-88-63 (84997) इत्युक्तः प्रत्युवाचैनं कुशिकं च्यवनस्तदा। आगच्छेथाः सभार्यश्च त्वमिहेति नराधिप॥ 13-88-64 (84998) इत्युक्तः समनुज्ञातो राजर्षिरभिवाद्य तम्। प्रययौ वपुषा युक्तो नगरं देवराजवत्॥ 13-88-65 (84999) तत एनमुपाजग्मुरमात्याः सपुरोहिताः। बलस्था गणिकायुक्ताः सर्वाः प्रकृतयस्तथा॥ 13-88-66 (85000) तैर्वृतः कुशिको राजा श्रिया परमया ज्वलन्। प्रविवेश पुरं हृष्टः पूज्यमानोऽथ बन्दिभिः॥ 13-88-67 (85001) ततः प्रविश्य नगरं कृत्वा पौर्वाह्णिकीः क्रियाः। भुक्त्वा सभार्यो रजनीमुवास स महाद्युतिः॥ 13-88-68 (85002) ततस्तु तौ नवमभिवीक्ष्य यौवनं परस्परं विगतजराविवामरौ। ननन्दतुः शयनगतौ वपुर्धरौ श्रिया युतौ द्विजवरदत्तया तदा॥ 13-88-69 (85003) अथाप्युषिर्भृगुकुलकीर्तिवर्धन- स्तपोधनो वनमभिराममृद्धिमत्। मनीषया बहुविधरत्नभूषितं ससर्ज यन्न पुरि शतक्रतोरपि॥ ॥ 13-88-70 (85004) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टाशीष्टितमोऽध्यायः॥ 88 ॥

भीष्म उवाच। ततः स राजा रात्र्यन्ते प्रतिबुद्धो महामनाः। कृतपूर्वाह्णिकः प्रायात्सभार्यस्तद्वनं प्रति॥ 13-89-1 (85005) ततो ददर्श नृपतिः प्रासादं सर्वकाञ्चनम्। मणिस्तम्भसहस्राढ्यं गन्धर्वनगरोपमम्। तत्र दिव्यानभिप्रायान्ददर्श कुशिकस्तदा॥ 13-89-2 (85006) पर्वतान्रूप्यसानूंश्च नलिनीश्च सपङ्कजाः। चित्रशालाश्च विविधास्तोरणानि च भारत। शाद्वलोपचितां भूमिं तथा काञ्चनकुट्टिमाम्॥ 13-89-3 (85007) सहकारान्प्रफुल्लांश्च केतकोद्दालकान्वरान्। अशोकान्सहकुन्दांश्च फुल्लांश्चैवातिमुक्तकान्॥ 13-89-4 (85008) चम्पकांस्तिलकान्भव्यान्पनसान्वञ्जुलानपि। पुष्पितान्कर्णिकारांश्च तत्रतत्र ददर्श ह॥ 13-89-5 (85009) श्यामान्वारणपुष्पांश्च तथाऽष्टपदिका लताः। तत्रतत्र परिक्लृप्ता ददर्श स महीपतिः॥ 13-89-6 (85010) रम्यान्पद्मोत्पलधरान्सर्वर्तुकुसुमांस्तथा। विमानप्रतिमांश्चापि प्रासादाञ्शैलसन्निभान्॥ 13-89-7 (85011) शीतलानि च तोयानि क्वचिदुष्णानि भारत। आसनानि विचित्राणि शयनप्रवराणि च॥ 13-89-8 (85012) पर्यङ्कान्रत्नसौवर्णान्परार्ध्यास्तरणास्तृतान्। भक्ष्यं भोज्यमनन्तं च तत्रतत्रोपकल्पितम्॥ 13-89-9 (85013) वाणीवादाञ्छुकांश्चैव शारिका भृङ्गराजकान्। कोकिलाञ्छतपत्रांश्च सकोयष्टिककुक्कुभान्॥ 13-89-10 (85014) मयूरान्कुक्कुटांश्चापि दात्यूहाञ्जीवजीवकान्। चकोरान्वानरान्हंसान्सारसांश्चक्रसाह्वयान्॥ 13-89-11 (85015) समन्ततः प्रणदतो ददर्श सुमनोहरान्। क्वचिदप्सरसां सङ्घान्गन्धर्वाणां च पार्थिव॥ 13-89-12 (85016) कान्ताभिरपरांस्तत्र परिष्वक्रान्ददर्श ह। न ददर्श च तान्भूयो ददर्श च पुनर्नृपः॥ 13-89-13 (85017) गीतध्वनिं सुमधुरं तथैवाध्ययनध्वनिम्। हंसानसुमधुरांश्चापि तत्र शुश्राव पार्थिवः॥ 13-89-14 (85018) तं दृष्ट्वाऽत्यद्भुतं राजा मनसाऽचिन्तयत्तदा। स्वप्नोऽयं चित्तविभ्रंश उताहो सत्यमेव तु॥ 13-89-15 (85019) अहो सह शरीरेण प्राप्तोस्मि परमां गतिम्। उत्तरान्वा कुरून्पुण्यानथवाऽप्यमरावतीम्॥ 13-89-16 (85020) किञ्चेदं महदाश्चर्यं सम्पश्यामीत्यचिन्तयत्। एवं सञ्चिन्तयन्नेव ददर्श मुनिपुङ्गवम्॥ 13-89-17 (85021) तस्मिन्विमाने सौवर्णे मणिस्तम्भसमाकुले। महार्हे शयने दिव्ये शयानं भृगुनन्दनम्॥ 13-89-18 (85022) तमभ्ययात्प्रहर्षेण नरेन्द्रः सह भार्यया। अन्तर्हितस्ततो भूयश्च्यवनः शयनं व तत्॥ 13-89-19 (85023) ततोऽन्यस्मिन्वनोद्देशे पुनरेव ददर्श तम्। कौश्यां बृस्यां समासीनं जपमानं महाव्रतम्॥ 13-89-20 (85024) एवं योगबलाद्विप्रो मोहयामास पार्थिवम्॥ 13-89-21 (85025) क्षणेन तद्वनं चैव ते चैवाप्सरसां गणाः। गन्धर्वाः पादपाश्चैव सर्वमन्तरधीयत॥ 13-89-22 (85026) निःशब्दमभवच्चापि गङ्गाकूलं पुनर्नृप। कुशवल्मीकभूयिष्ठं बभूव च यथा पुरा॥ 13-89-23 (85027) ततः स राजा कुशिकः सभार्यस्तेन कर्मणा। विस्मयं परमं प्राप्तस्तद्दृष्ट्वा महदद्भुतम्॥ 13-89-24 (85028) ततः प्रोवाच कुशिको भार्या हर्षसमन्वितः। पश्य भद्रे यथाभावाश्चित्रा दृष्टाः सुदुर्लभाः। प्रसादाद्भृगुमुख्यस्य किमन्यत्र तपोबलात्॥ 13-89-25 (85029) तपसा तदवाप्यं हि यन्न शक्यं मनोरथैः। त्रैलोक्यराज्यादपि हि तप एव विशिष्यते॥ 13-89-26 (85030) तपसा हि सुतप्तेनि क्रीडत्येष तपोधनः। अहो प्रभावो ब्रह्मर्षेश्च्यवनस्य महात्मनः॥ 13-89-27 (85031) इच्छयैष तपोवीर्यादन्याँल्लोकान्सृजेदपि। ब्राह्मणा एव जायेरन्पुण्यवाग्बुद्धिकर्मणा॥ 13-89-28 (85032) उत्सहेदिह कृत्वैव कोऽन्यो वै च्यवनादृते। ब्राह्मण्यं दुर्लभं लोके राज्यं हि सुलभं नरैः॥ 13-89-29 (85033) ब्राह्मण्यस्य प्रभावाद्धि रथे युक्तौ स्वधुर्यवत्। इत्येवं चिन्तयानः स विदितश्च्यवनस्य वै॥ 13-89-30 (85034) सम्प्रेक्ष्योवाच नृपतिं क्षिप्रमागम्यतामिति। इत्युक्तः सहभार्यस्तु सोभ्यगच्छन्महामुनिम्॥ 13-89-31 (85035) शिरसा वन्दनीयं तमवन्दत च पार्थिवः। तस्याशिषः प्रयुज्याथ स मुनिस्तं नराधिपम्। निषीदेत्यब्रवीद्धीमान्सान्त्वयन्पुरुषर्षभः॥ 13-89-32 (85036) ततः प्रकृतिमापन्नो भार्गवो नृपते नृपम्। उवाच श्लक्ष्णया वाचा तर्पयन्निव भारत॥ 13-89-33 (85037) राजन्सम्यग्जितानीह पञ्चपञ्च स्वयं त्वया। मनःषष्ठानीन्द्रियाणि कृच्छ्रान्मुक्तोसि तेन वै॥ 13-89-34 (85038) सम्यगाराधितः पुत्र त्वयाऽहं वदतांवर। न हि ते वृजितं किञ्चित्सुसूक्ष्ममपि दृश्यते॥ 13-89-35 (85039) अनुजानीहि मां राजन्गमिष्यामि यथागतम्। प्रीतोस्मि तव राजेन्द्र वरश्च प्रतिगृह्यताम्॥ 13-89-36 (85040) कुशिक उवाच। 13-89-37x (7074) अग्निमध्ये गतेनेव भगवन्सन्निधौ मया। वर्तितं भृगुशार्दूल यन्न दग्धोस्मि तद्बहु॥ 13-89-37 (85041) एष एव वरो मुख्यः प्राप्तो मे भृगुनन्दन। यत्प्रीतोसि ममाचारैः कुलं त्रातं च मेऽनघ॥ 13-89-38 (85042) एथ मेऽन्द्रग्रहो विप्र जीविते च प्रयोजनम्। एतद्राज्यफलं चैव तपसश्च फलं मम॥ 13-89-39 (85043) यदि त्वं प्रीतिमान्विप्र मयि वै भृगुनन्दन। अस्ति मे संशयः कश्चित्तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ ॥ 13-89-40 (85044) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोननवतितमोऽध्यायः॥ 89॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-89-29 उत्साहमिह कृत्वेदं कोऽन्यो वै च्यवनादृते। ब्राह्मण्यं दुर्लभं लोके तल्लव्ध्वा दुर्लभं तपः। सिद्धिस्तत्रापि दुष्प्रापा सिद्धेरपि परा गतिः इति ध.पाठः॥

च्यवन उवाच। वरश्च गृह्यतां मत्तो यश्च ते संशयो हृदि। तं प्रब्रूदि नरश्रेष्ठ सर्वं सम्पादयामि ते॥ 13-90-1 (85045) कुशिक उवाच। 13-90-2x (7075) यदि प्रीतोसि भगवंस्ततो मे वद भार्गव। कारणं श्रोतुसिच्छमि मद्गृहे वासकारितम्॥ 13-90-2 (85046) शयनं चैकपार्श्वेन दिवसानेकविंशतिम्। न किञ्चिदुक्त्वा गमनं बहिश्च मुनिपुङ्गवः॥ 13-90-3 (85047) अन्तर्धानमकस्माच्च पुनरेव च दर्शनम्। पुनश्च शयनं विप्र दिवसानेकविंशतिम्॥ 13-90-4 (85048) तैलाभ्यक्तस्य गमनं भोजनं च गृहे मम। समुपानीय विविधं यद्दग्धं जातवेदसा॥ 13-90-5 (85049) निर्याणां च रथेनाशु सहसा यत्कृतं त्वया। धनानां च विसर्गश्च वनस्यापि च दर्शनम्॥ 13-90-6 (85050) प्रासादानां बहूनां च काञ्चनानां महामुने। मणिविद्रुमपादानां पर्यङ्काणां च दर्शनम्॥ 13-90-7 (85051) पुनश्चादर्शनं तस्य श्रोतुमिच्छामि कारणम्। अतीव ह्यत्र मुह्यामि चिन्तयानो भृगूद्वह॥ 13-90-8 (85052) न चैवात्राधिगच्छामि सर्वस्यास्य विनिश्चयम्। एतदिच्छामि कार्त्स्न्येन सत्यं श्रोतुं तपोधन॥ 13-90-9 (85053) च्यवन उवाच। 13-90-10x (7076) शृणु सर्वमशेषेणि यदिदं येन हेतुना। न हि शक्यमनाख्यातुमेवं पृष्टेन पार्थिव॥ 13-90-10 (85054) पितामहस्य वदतः पुरा देवसमागमे। श्रुतवानस्मि यद्राजंस्तन्मे निगदतः शृणु। 13-90-11 (85055) ब्रह्मक्षत्रविरोधेन भविता कुलसङ्करः। पौत्रस्ते भविता राजंस्तेजोवीर्यसमन्वितः॥ 13-90-12 (85056) ततः स्वकुलरक्षार्थमहं त्वां समुपागतः। चिकीर्षन्कुशिकोच्छेदं संदिधक्षुः कुलं तव॥ 13-90-13 (85057) ततोऽहमागम्य पुरे त्वामवोचं महीपते। नियमं कञ्चिदारप्सये शुश्रूषा क्रियतामिति॥ 13-90-14 (85058) न च ते दुष्कृतं किञ्चिदहमासादयं गृहे। तेन जीवसि राजर्षे न भवेथास्त्वमन्यथा॥ 13-90-15 (85059) एवं बुद्धिं समास्थाय दिवसानेकविंशतिम्। सुप्तोस्मि यदि मां कश्चिद्बोधयेदिति पार्थिव॥ 13-90-16 (85060) यदा त्वया सभार्येण संसुप्तो न प्रबोधितः। अहं तदैव ते प्रीतो मनसा राजसत्तम॥ 13-90-17 (85061) उत्थाय चास्मि निष्क्रान्तो यदि मां त्वं महीपते। पृच्छेः क्व यास्यसीत्येवं शपेयं त्वामिति प्रभो॥ 13-90-18 (85062) अन्तर्हितः पुनश्चास्मि पुनरेव च ते गृहे। योगमास्थाय संसुप्तो दिवसानेकविंशतिम्॥ 13-90-19 (85063) क्षुधितौ मामसूयेथां श्रमाद्वेति नराधिप। एतां बुद्धिं समास्थाय कर्शितौ वां क्षुधा मया॥ 13-90-20 (85064) न च तेऽभूत्सुसूक्ष्मोपि मन्युर्मनसि पार्थिव। सभार्यस्य नरश्रेष्ठ तेन ते प्रीतिमानहम्॥ 13-90-21 (85065) भोजनं च समानाय्य यत्तदादीपितं मया। क्रुध्येथा यदि मात्सर्यादिति तन्मर्षितं च मे॥ 13-90-22 (85066) ततोऽहं रथमारुह्य त्वामवोचं नराधिप। सभार्यो मां वहस्वेति तच्च त्वं कृतवांस्तथा॥ 13-90-23 (85067) अविशङ्को नरपते प्रीतोऽहं चापि तेन ह। धनोत्सर्गेऽपि च कृते न त्वां क्रोधोप्यधर्षयत्॥ 13-90-24 (85068) ततः प्रीतेन ते राजन्पुनरेतत्कृतं तव। सभार्यस्य वनं भूयस्तद्विद्धि मनुजाधिप॥ 13-90-25 (85069) प्रीत्यर्थं तव चैतन्मे स्वर्गसंदर्शनं कृतम्। यत्ते वनेऽस्मिन्नृपते दृष्टं दिव्यं सुदर्शनम्॥ 13-90-26 (85070) स्वर्गोद्देशस्त्वया राजन्सशरीरेण पार्थिव। मुहूर्तमनुभूतोऽसौ सभार्येण नृपोत्तम॥ 13-90-27 (85071) निदर्शनार्थं तपसो धर्मस्य च नराधिप। तत्र नासीत्स्पृहा राजंस्तच्चापि विदितं मया॥ 13-90-28 (85072) ब्राह्मण्यं काङ्क्षसे हि त्वं तपश्च पृथिवीपते। अवमत्य नरेन्द्रत्वं देवेन्द्रत्वं च पार्थिव॥ 13-90-29 (85073) एवमेतद्यथातत्वं ब्राह्मण्यं तात दुर्लभम्। ब्राह्मण्ये सति चर्षित्वमृषित्वे च तपस्विता॥ 13-90-30 (85074) भविष्यत्येष ते कामः कुशिकात्कौशिको द्विजः॥ 13-90-31 (85075) तृतीयं पुरुषं प्राप्य ब्राह्मणत्वं गमिष्यति। वंशस्ते पार्थिवश्रेष्ठ भृगूणामेव तेजसा॥ 13-90-32 (85076) पौत्रस्ते भविता विप्रस्तपस्वी पावकद्युतिः। `जमदग्नौ महाभाग तपसा भावितात्मनि॥' 13-90-33 (85077) यः स देवमनुष्याणआं भयमुत्पादयिष्यति। त्रयाणामेव लोकानां सत्यमेतद्ब्रवीमि ते॥ 13-90-34 (85078) वरं गृहाण राजर्षे यस्ते मनसि वर्तते। तीर्थयात्रां गमिष्यामि पुरा कालोऽतिवर्तते॥ 13-90-35 (85079) कुशिक उवाच। 13-90-36x (7077) एष एव वरो मेऽद्य यत्त्वं प्रीतो महामुने। भवत्वेतद्यथार्थत्वं भवेत्पौत्रो ममानघ॥ 13-90-36 (85080) ब्राह्मण्यं मे कुलस्यास्तु भगवन्नेष मे वरः। पुनश्चाख्यातुमिच्छामि भगवन्विस्तरेण वै॥ 13-90-37 (85081) कथमेष्यति विप्रत्वं कुलं मे भृगुनन्दन। कश्चासौ भविता बन्धुर्मम कश्चापि सम्मतः॥ ॥ 13-90-38 (85082) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि नवतितमोऽध्यायः॥ 90 ॥

च्यवन उवाच। अवश्यं कथनीयं मे तवैतन्नरपुङ्गव। यदर्थं त्वाहमुच्छेत्तुं सम्प्राप्तो मनुजाधिप॥ 13-91-1 (85083) भूगूणां क्षत्रिया याज्या नित्यमेतज्जनाधिप। ते च भेदं गमिष्यन्ति दैवयुक्तेन हेतुना॥ 13-91-2 (85084) क्षत्रियाश्च भृगून्सर्वान्वधिष्यन्ति नराधिप। आगर्भादनुकृन्तन्तो दैतदण्डनिपीडिताः॥ 13-91-3 (85085) तत उत्पत्स्यतेऽस्माकं कुले गोत्रविवर्धनः। और्वो नाम महातेजा ज्वलितार्कसमद्युतिः॥ 13-91-4 (85086) स त्रैलोक्यविनाशाय कोपाग्निं जनयिष्यति। महीं सपर्वतवनां यः करिष्यति भस्मसात्। 13-91-5 (85087) कञ्चित्कालं तु वह्निं च स एव शमयिष्यति। समुद्रे वडवावक्त्रे प्रक्षिप्य मुनिसत्तमः। 13-91-6 (85088) पुत्रं तस्य महाराज ऋचीकं भृगुनन्दनम्। साक्षात्कृत्स्नो धनुर्वेदः समुपस्थास्यतेऽनघ॥ 13-91-7 (85089) क्षत्रियाणामभावाय दैवयुक्तेनु हेतुना। स तु तं प्रतिगृह्यैव पुत्रे संक्रामयिष्यति॥ 13-91-8 (85090) जमदग्नौ महाभागे तपसा भावितात्मनि। स चापि भृगुशार्दूलस्तं वेदं धारयिष्यति॥ 13-91-9 (85091) कुलात्तु तव धर्मात्मन्कन्यां सोऽधिगमिष्यति। उद्भावनार्थं भवतो वंशस्य भरतर्षभ॥ 13-91-10 (85092) `क्षत्रहन्ता भवेद्धिंस्र इति दैवं सनातनम्। नारायणमुपास्यास्य वरात्तं पुत्रमृच्छति॥' 13-91-11 (85093) गाधेर्दुहितरं प्राप्यि पौत्रीं तव महातपाः। ब्राह्मणं क्षत्रधर्माणं पुत्रमुत्पादयिष्यति॥ 13-91-12 (85094) क्षत्रियं विप्रधर्माणं बृहस्पतिमिवौजसा। विश्वामित्रं तव कुले गाधेः पुत्रं सुधार्मिकम्। तपसा महता युक्तं प्रदास्यति महाद्युते॥ 13-91-13 (85095) स्त्रियौ तु कारणं तत्र परिवर्ते भविष्यतः। पितामहनियोगाद्वै नान्यथैतद्भविष्यति॥ 13-91-14 (85096) तृतीये पुरुषे तुभ्यं ब्राह्मणत्वमुपैष्यति। भविता त्वं च सम्बन्धी भृगूणां भावितात्मनाम्॥ 13-91-15 (85097) भीष्म उवाच। 13-91-16x (7078) कुशिकस्तु मुनेर्वाक्यं च्यवनस्य महात्मनः। श्रुत्वा हृष्टोऽभवद्राजा वाक्यं चेदमुवाच ह। एवमस्त्विति धर्मात्मा तदा भरतसत्तम॥ 13-91-16 (85098) च्यवनस्तु महातेजाः पुनरेव नराधिपम्। वरार्थं चोदयामास तमुवाच स पार्थिवः॥ 13-91-17 (85099) बाढमेवं ग्रहीष्यामि कामांस्त्वत्तो महामुने। ब्रह्मभूतं कुलं मेऽस्तु धर्मे चास्य मनो भवेत्॥ 13-91-18 (85100) एवमुक्तस्तथेत्येवं प्रत्युक्त्वा च्यवनो मुनिः। अभ्यनुज्ञाय नृपतिं तीर्थयात्रां ययौ तदा॥ 13-91-19 (85101) एतत्ते कथितं सर्वमशेषेण मया नृप। भृगूणां कुशिकानां च अभिसम्बन्धकारणम्॥ 13-91-20 (85102) यथोक्तमृषिणा चापि तदा तदभवन्नृप। जन्म रामस्य च मुनेर्विश्वामित्रस्य चैव हि॥ ॥ 13-91-21 (85103) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकनवतितमोऽध्यायः॥ 91 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-91-15 तुभ्यं तव। ब्राह्मणत्वं कर्तृ॥

युधिष्ठिर उवाच। मुह्यामीति निशम्याद्य चिन्तयानः पुनःपुनः। हीनां पार्थिवसिंहैस्तैः श्रीमद्भिः पृथिवीमिमाम्॥ 13-92-1 (85104) प्राप्य राज्यानि शतशो महीं जित्वाऽपि भारत। कोटिशः पुरुषान्हत्वा परितप्ये पितामह॥ 13-92-2 (85105) का नु तासां वरस्त्रीणामवस्थाऽद्य भविष्यति। या हीनाः पतिभिः पुत्रैर्मातुलैर्भ्रातृभिस्तथा॥ 13-92-3 (85106) वयं हि तान्कुरुन्हत्वा ज्ञातींश्च सुहृदोऽपि च। अवाक्शीर्षाः पतिष्यामो नरके नात्रं संशयः॥ 13-92-4 (85107) शरीरं योक्तुमिच्छामि तपसोग्रेण भारत। उपदिष्टमिहेच्छामि तत्त्वतोऽहं विशाम्पते॥ 13-92-5 (85108) वैशम्पायन उवाच। 13-92-6x (7079) युधिष्ठिरस्य तद्वाक्यं श्रुत्वा भीष्मो महामनाः। परीक्ष्य निपुणं बुद्ध्या युधिष्ठिरमभाषत॥ 13-92-6 (85109) रहस्यमद्भुतं चैव शृणु वक्ष्यामि भारत। या गतिः प्राप्यते वेन प्रेत्यभावे विशाम्पते॥ 13-92-7 (85110) तपसा प्राप्यते स्वर्गस्तपसा प्राप्यते यशः। आयुःप्रकर्षो भोगाश्च लभ्यन्ते तपसा विभो॥ 13-92-8 (85111) ज्ञानं विज्ञानमारोग्यं रूपं सम्पत्तथैव च। सौभाग्यं चैव तपसा प्राप्यते भरतर्षभ॥ 13-92-9 (85112) धं प्राप्नोति तपसा मौनं ज्ञानं प्रयच्छति। उपभोगांस्तु दानेन ब्रह्मचर्येण जीवितम्॥ 13-92-10 (85113) अहिंसायाः फलं रूपं दीक्षाया जन्म वै कुले। फलमूलाशनाद्राज्यं स्वर्गः पर्णशनाद्भवेत्॥ 13-92-11 (85114) पयोभक्षो दिवं याति दानेन द्रविणाधिकः। गुरुशुश्रूषया विद्या नित्यश्राद्धेन सन्ततिः॥ 13-92-12 (85115) गवाढ्यः शाकदीक्षाभिः स्वर्गमाहुस्तृणाशनात्। स्त्रियस्त्रिषवण्सनानाद्वायुं पीत्वा क्रतुं लभेत्॥ 13-92-13 (85116) नित्यस्नायी दीर्घजीवी सन्ध्ये तु द्वे जपन्द्विजः। मन्त्रं साधयतो राजन्नाकपृष्ठमनाशने॥ 13-92-14 (85117) स्थण्डिलेषु शयानानां गृहाणि शयनानि च। चीरवल्कलवासोभिर्वासांस्याभाणानि च॥ 13-92-15 (85118) शय्यासनानि यानानि योगयुक्ते तपोधने। अग्निप्रवेशे नियतं ब्रह्मलोके महीयते॥ 13-92-16 (85119) रसानां प्रतिसंहारात्सौभाग्यमिह विन्दति। आमिषप्रतिसंहारात्प्रजा ह्यायुष्मती भवेत्॥ 13-92-17 (85120) उदवासं वसेद्यस्तु स नराधिपतिर्भवेत्। सत्यवादी नरश्रेष्ठ दैवतैः सह मोदते॥ 13-92-18 (85121) कीर्तिर्भवति दानेन तथाऽऽरोग्यमहिंसया। द्विजशुश्रूषया राज्यं द्विजत्वं चापि पुष्कलम्॥ 13-92-19 (85122) पानीयस्य प्रदानेन कीर्तिर्भवति शाश्वती। अन्नस्य तु प्रदानेन तृप्यन्ते कामभोगतः॥ 13-92-20 (85123) सान्त्वदः सर्वभूतानां सर्वशोकैर्विमुच्यते। देवशुश्रूषया राज्यं दिव्यं रूपं निगच्छति॥ 13-92-21 (85124) दीपालोकप्रदानेन चक्षुष्मान्बुद्धिमान्भवेत्। प्रेक्षणीयप्रदानेन स्मृतिं मेधां च विन्दति॥ 13-92-22 (85125) गन्धमाल्यप्रदानेन कीर्तिर्भवति पुष्कला। केशश्मश्रू धारंयतामग्र्या भवति सन्ततिः॥ 13-92-23 (85126) उपवासं च दीक्षां च अभिषेकं च पार्थिव। कृत्वा द्वादशवर्षाणि वीरस्थानाद्विशिष्यते॥ 13-92-24 (85127) दासीदासमलङ्कारान्क्षेत्राणि च गृहाणि च। ब्रह्मदेयां सुतां दत्त्वा प्राप्नोति मनुजर्षभ॥ 13-92-25 (85128) क्रतुभिश्चोपवासैश्च त्रिदिवं याति भारत। लभते च शिवं ज्ञानं फलपुष्पप्रदो नरः॥ 13-92-26 (85129) सुवर्णशृङ्गैस्तु विराजितानां गवां सहस्रस्य नरः प्रदानात्। प्राप्नोति पुण्यं दिवि देवलोक- मित्येवमाहुर्दिवि वेदसङ्घाः॥ 13-92-27 (85130) प्रयच्छते यः कपिलां सवत्सां कांस्योपदोहां कनकाग्रशृङ्गीम्। तैस्तैर्गुणैः कामदुघाऽस्य भूत्वा नरं प्रदातारमुपैति सा गौः॥ 13-92-28 (85131) यावन्ति रोमाणि भवन्ति धेन्वा- स्तावत्फलं प्राप्य स गोप्रदानात्। पुत्रांश्च पौत्रांश्च कुलं च सर्व- मासप्तमं तारयते परत्र॥ 13-92-29 (85132) सदक्षिणां काञ्चनचारुशृङ्गीं कांस्योपदोहां द्रविणोत्तरीयाम्। धेनुं तिलानां ददतो द्विजाय लोका वसूनां सुलभा भवन्ति॥ 13-92-30 (85133) स्वकर्मभिर्मानवं संनिरुद्धं तीव्रान्धकारे नरके पतन्तम्। मंहार्णवे नौरिव वायुयुक्ता दानं गवां तारयते परत्र॥ 13-92-31 (85134) यो ब्रह्मदेयां तु ददाति कन्यां भूमिप्रदानं च करोति विप्रे। ददाति चान्नं विधिवच्च यश्च स लोकमाप्नोति पुरंदरस्य॥ 13-92-32 (85135) नैवेशिकं सर्वगुणोपपन्नं ददाति वै यस्तु नरो द्विजाय। स्वाध्यायचारित्र्यगुणान्विताय तस्यापि लोकाः कुरुषूत्तरेषु॥ 13-92-33 (85136) धुर्यप्रदानेन गवां तथा वै लोकानवाप्नोति नरो वसूनाम्। स्वर्गाय चाहुस्तु हिरण्यदानं ततो विशिष्टं कनकप्रदानम्॥ 13-92-34 (85137) छत्रप्रदानेन गृहं वरिष्ठं यानं तथोपानहसम्प्रदाने। वस्रप्रदानेन फलं सुरूपं गन्धप्रदानात्सुरभिर्नरः स्यात्॥ 13-92-35 (85138) पुष्पोपगं वाऽथ फलोपगं वा यः पादपं स्पर्शयते द्विजाय। सश्रीकमृद्धं बहुरत्नपूर्णं लभत्ययत्नोपगतं गृहं वै॥ 13-92-36 (85139) भक्ष्यान्नपानीयरसप्रदाता सर्वान्समाप्नोति रसान्प्रकामम्। प्रतिश्रयाच्छानसम्प्रदाता प्राप्नोति तान्येव न संशयोऽत्र॥ 13-92-37 (85140) स्रग्धूपगन्धाननुलेपनानि स्नानानि माल्यानि च मानवो यः। दद्याद्द्विजेभ्यः स भवेदरोग- स्तथाऽभिरूपश्च नरेन्द्रलोके॥ 13-92-38 (85141) बीजैरशून्यं शयनैरुपेतं दद्याद्गृहं यः पुरुषो द्विजाय। पुण्याभिरामं बहुरत्नपूर्णं लभत्यधिष्ठानवरं स राजन्॥ 13-92-39 (85142) सुगन्धचित्रास्तरणोपधानं दद्यान्नरो यः शयनं द्विजाय। रूपान्वितां पक्षवतीं मनोज्ञां भार्यामयत्नोपगतां लभेत्सः॥ 13-92-40 (85143) पितामहस्यानवरो वीरशायी भवेन्नरः। नाधिकं विद्यते यस्मादित्याहुः परमर्षयः॥ 13-92-41 (85144) वैशम्पायन उवाच। 13-92-42x (7080) तस्य तद्वचनं श्रुत्वा प्रीतात्मा कुरुनन्दनः। नाश्रमेऽरोचयद्वासं वीरमार्गाभिकाङ्क्षया॥ 13-92-42 (85145) ततो युधिष्ठिरः प्राह पाण्डवान्पुरुषर्षभ। पितामहस्य यद्वाक्यं तद्वो रोचत्विति प्रभुः॥ 13-92-43 (85146) ततस्तु पाण्डवाः सर्वे द्रौपदी च यशस्विनी। युधिष्ठिरस्य तद्वाक्यं बाढमित्यभ्यपूजयन्॥ ॥ 13-92-44 (85147) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्विनवतितमोऽध्यायः॥ 92 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-92-7 या गतिः फलं, येन साधनेन, प्रेत्यभावे मरणानन्तरम्॥ 7-92-10 जीवितं आयुः॥ 7-92-13 क्रतुं प्रजापतिम्। प्रणायामैः प्रजापतिलोकं प्राप्नोतीत्यर्थः॥ 7-92-14 अनाशनं अनाहारः। नित्यस्नायी भवेद्दक्ष इति झ.पाठः॥ 7-92-17 प्रतिसंहारात्यागात॥ 7-92-24 उपवार्सः सर्वभोगत्यागः। दीक्षा जपादिनियमखीकारः। अभिषेकस्त्रिषवणं स्नानम्॥ 7-92-33 नैवेशिकं गृहोपस्करं शय्यादि॥ 7-92-40 पक्षवतीं महाकुलोद्भवाम्॥ 7-92-41 अनवरः रामानः। यस्मात् पितामहात्॥

युधिष्ठिर उवाच। आरामाणां तटाकानां यत्फलं कुरुपुङ्गव। तदहं श्रोतुमिच्छामि त्वत्तोऽद्य भरतर्षभ॥ 13-93-1 (85148) भीष्म उवाच। 13-93-2x (7081) सुप्रदर्शा बलवती चित्रा धातुविभूषिता। उपेता सर्वभूतैश्च श्रेष्ठा भूमिरिहोच्यते॥ 13-93-2 (85149) तस्याः क्षेत्रविशेषाश्च तटाकानां च बन्धनम्। औदकानि च सर्वाणि प्रवक्ष्याम्यनुपूर्वशः॥ 13-93-3 (85150) तटाकानां च वक्ष्यामि कृतानां चापि ये गुणाः। त्रिषु लोकेषु सर्वत्र पूजनीयस्तटाकवान्॥ 13-93-4 (85151) अथवा मित्रसदनं मैत्रं मित्रविवर्धनम्। कीर्तिसंजननं श्रेष्ठं तटाकानां निवेशनम्॥ 13-93-5 (85152) धर्मस्यार्थस्य कामस्य फलमाहुर्मनीषिणः। तटाकसुकृतं देशे क्षेत्रमेकं महाश्रयम्॥ 13-93-6 (85153) चतुर्विधानां भूतानां तटाकमुपलक्षयेत्। तटाकानि च सर्वाणि दिशन्ति श्रियमुत्तमाम्॥ 13-93-7 (85154) देवा मनुष्यगन्धर्वाः पितरोरगराक्षसाः। स्थावराणि च भूतानि संश्रयन्ति जलाशयम्॥ 13-93-8 (85155) तस्मात्तांस्ते प्रवक्ष्यामि तटाके ये गुणाः स्मृताः। या च तत्र फलावाप्तिर्ऋषिभिः समुदाहृताः॥ 13-93-9 (85156) वर्षाकाले तटाके तु सलिलं यस्य तिष्ठति। अग्निहोत्रफलं तस्य फलमाहुर्मनीषिणः॥ 13-93-10 (85157) शरत्काले तु सलिलं तटाके यस्य तिष्ठति। गोसहस्रस्य स प्रेत्य लभते फलमुत्तमम्॥ 13-93-11 (85158) हेमन्तकाले सलिलं तटाके यस्य तिष्ठति। स वै बहुसुवर्णस्य यज्ञस्य लभते फलम्॥ 13-93-12 (85159) यस्य वै शैशिरे काले तटाके सलिलं भवेत्। तस्याग्निष्टोमयज्ञस्य फलमाहुर्मनीषिणः॥ 13-93-13 (85160) तटाकं सुकृतं यस्य वसन्ते तु महाश्रयम्। अतिरात्रस्य यज्ञस्य फलं स समुपाश्नुते॥ 13-93-14 (85161) निदाघकाले पानीयं तटाके यस्य तिष्ठति। वाजिमेधफलं तस्य फलं वै मुनयो विदुः॥ 13-93-15 (85162) स कुलं तारयेत्सर्वं यस्य खाते जलाशये। गावः पिबन्ति सलिलं साधवश्च नराः सदा॥ 13-93-16 (85163) तटाके यस्य गावस्तु पिबन्ति तृषिता जलम्। मृगपक्षिमनुष्याश्च सोऽश्वमेधफलं लभेत॥ 13-93-17 (85164) यत्पिबन्ति जलं तत्र स्नायन्ते विश्रमन्ति च। तटाके यस्य तत्सर्वं प्रेत्यानन्त्याय कल्पते॥ 13-93-18 (85165) दुर्लभं सलिलं तात विशेषेण परत्र वै। पानीयस्य प्रदानेन प्रीतिर्भवति शाश्वती॥ 13-93-19 (85166) तिलान्ददत पानीयं दीपान्ददत जागृत। ज्ञातिभिः सह मोदध्वमेतत्प्रेत्य सुदुर्लभम्॥ 13-93-20 (85167) सर्वदानैर्गुरुतरं सर्वदानैर्विशिष्यते। पानीयं नरशार्दूल तस्माद्दातव्यमेव हि॥ 13-93-21 (85168) एवमेतत्तटाकस्य कीर्तितं फलमुत्तमम्। अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि वृक्षाणामवरोपणम्॥ 13-93-22 (85169) स्थावराणां च भूतानां जातयः षट् प्रकीर्तिताः। वृक्षगुल्मलतावल्ल्यस्त्वक्सारास्तृणजातयः॥ 13-93-23 (85170) एता जात्यस्तु वृक्षाणां तेषां रोपे गुणास्त्विमे। कीर्तिश्च मानुषे लोके प्रेत्य चैव फलं शुभम्॥ 13-93-24 (85171) लभते नाम लोके च पितृभिश्च महीयते। देवलोके गतस्यापि नाम तस्य न नश्यति॥ 13-93-25 (85172) अतीतानागते चोभे पितृवंशं च भारत। तारयेद्वृक्षरोपी च तस्माद्वृक्षांश्च रोपयेत्॥ 13-93-26 (85173) तस्य पुत्रा भवन्त्येते पादपा नात्र संशयः। परलोकगतः स्वर्गं लोकांश्चाप्नोति सोऽव्ययान्॥ 13-93-27 (85174) पुष्णैः सुरगणान्वृक्षाः फलैश्चापि तथा पितॄन्। धायया चातिथिं तात पूजयन्ति महीरुहः॥ 13-93-28 (85175) किन्नरोरगरक्षांसि देवगन्धर्वमानवाः। तथा ऋषिगणाश्चैव संश्रयन्ति महीरुहान्॥ 13-93-29 (85176) पुष्पिताः फलवन्तश्च तर्पयन्तीह मानवान्। वृक्षदं पुत्रवद्वृक्षास्तारयन्ति परत्र तु॥ 13-93-30 (85177) तस्मात्तटाके सद्वृक्षा रोप्याः श्रेयोर्थिना सदा। पुत्रवत्परिपाल्याश्च पुत्रास्ते धर्मतः स्मृताः॥ 13-93-31 (85178) तटाककृद्वृक्षरोपी इष्टयज्ञश्च यो द्विजः। एते स्वर्गे महीयन्ते ये चान्ये सत्यवादिनः॥ 13-93-32 (85179) तस्मात्तटाकं कुर्वीत आरामांश्चैव रोपयेत्। यजेच्च विविधैर्यज्ञैः सत्यं च सततं वदेत्॥ ॥ 13-93-33 (85180) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रिनवतितमोऽध्यायः॥ 93 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-93-2 बलवती बहुसस्योत्पादिका॥ 7-93-4 औदकानि खातानि तटाकानि॥ 7-93-4 तटाकवान् तटाककृत्॥ 7-93-5 मित्राणां सदनमिवोपकारकं सस्योत्पादनादिना। मैत्रं मित्रस्य सूर्यस्येदं प्रीतिकरम्। मित्राणां देवानां विवर्धनं पोषकम्॥

युधिष्ठिर उवाच। यानीमानि बहिर्वेद्यां दानानि परिचक्षते। तेभ्यो विशिष्टं किं दानं मतं ते कुरुपुङ्गव॥ 13-94-1 (85181) कौतूहलं हि परमं तत्र मे विद्यते प्रभो। दातारं दत्तमन्वेति यद्दानं तत्प्रचक्ष्व मे॥ 13-94-2 (85182) भीष्म उवाच। 13-94-3x (7082) अभयं सर्वभूतेभ्यो व्यसने चाप्यनुग्रहः। यच्चाभिलषितं दद्यात्तृषितायाभियाचते॥ 13-94-3 (85183) भरणे पुत्रदाराणां तद्दानं श्रेष्ठमुच्यते। दत्तं दातारमन्वेति तद्दानं भरतर्षभ॥ 13-94-4 (85184) हिरण्यदानं गोदानं पृथिवीदानमेव च। एतानि वै पवित्राणि तारयन्त्यपि दुष्कृतात्॥ 13-94-5 (85185) एतानि पुरुषव्याघ्र साधुभ्यो देहि नित्यदा। दानानि हि नरं पापान्मोक्षयन्ति न संशयः॥ 13-94-6 (85186) यद्यदिष्टतमं लोके यच्चास्य दयितं गृहे। तत्तद्गुणवते देयं तदेवाक्षयमिच्छता॥ 13-94-7 (85187) प्रियाणि लभते नित्यं प्रियदः प्रियकृत्तथा। प्रियो भवति भूतानामिह चैव परत्र च॥ 13-94-8 (85188) याचमानमभीमानादनासक्तमकिञ्चनम्। यो नार्चति यथाशक्ति स नृशंसो युधिष्ठिर॥ 13-94-9 (85189) अमित्रमपि चेद्दीनं शरणैषिणमागतम्। व्यसने योऽनुगृह्णाति स वै पुरुषसत्तमः॥ 13-94-10 (85190) कृशाय कृतविद्याय वृत्तिक्षीणाय सीदते। अपहन्यात्क्षुधां यस्तु न तेन पुरुषः समः॥ 13-94-11 (85191) क्रियानियमितान्साधुन्पुत्रदारैश्च कर्शितान्। अयाचमानान्कौन्तेय सर्वोपायैर्निमन्त्रयेत्॥ 13-94-12 (85192) आशिषं ये न देवेषु न च मर्त्येषु कुर्वते। अर्हन्तो नित्यसत्वस्था यथालब्धोपजीविनः॥ 13-94-13 (85193) आशीविषसमेभ्यश्च तेभ्यो रक्षस्व भारत। तान्युक्तैरुपजिज्ञास्य भोगैर्निर्वप रक्ष च॥ 13-94-14 (85194) कृतैरावसथैर्नित्यं सप्रेष्यैः सपरिच्छदैः। निमन्त्रयेथाः कौरव्य सर्वभूतसुखावहैः॥ 13-94-15 (85195) यदि ते प्रतिगृह्णीयुः श्रद्धापूतं युधिष्ठिर। कार्यमित्येव मन्वाना धार्मिकाः पुण्यकर्मिणः॥ 13-94-16 (85196) विद्यास्नाता व्रतस्नाता धर्ममाश्रित्य जीविनः। गूढस्वाध्यायतपसो ब्राह्म्णाः संशितव्रताः॥ 13-94-17 (85197) तेषु शुद्धेषु दान्तेषु स्वदारनिरतेषु च। यत्करिष्यसि कल्याणं तत्ते लोके युधाम्पते॥ 13-94-18 (85198) यथाऽग्निहोत्रं सुहुतं सायम्प्रातर्द्विजातिना। तथा भवति दत्तं वै विद्वद्भ्यो यत्कृतात्मना॥ 13-94-19 (85199) एष ते विततो यज्ञः श्रद्धापूतः सदक्षिणः। विशिष्टः सर्वयज्ञेभ्यो ददतस्तात वर्तताम्॥ 13-94-20 (85200) निवापो दानसदृशः सदृशेषु युधिष्ठिर। निवेदयन्पूजयन्वै तेष्वानृण्यं निगच्छति॥ 13-94-21 (85201) य एवं नैव कुप्यन्ते न लुभ्यन्ति तृणेष्वपि। त एव नः पूज्यतमा ये चापि प्रियवादिनः॥ 13-94-22 (85202) ये नो न बहुमन्यन्ते न प्रवर्तन्ति याचने। पुत्रवत्परिपाल्यास्ते नमस्तेभ्यस्तथाऽभयम्॥ 13-94-23 (85203) ऋत्विक्पुरोहिताचार्या मृदुधर्मपरा हि ये। क्षात्रेणापि हि संसृष्टं तेजः शाम्यति तेष्वपि॥ 13-94-24 (85204) ईश्वरो बलवानस्मि राजाऽस्मीति युधिष्ठिर। ब्राह्मणान्मास्म पर्यासीर्वासोभिरशनेन च॥ 13-94-25 (85205) यच्छोभार्थं बलार्तं वा वित्तमस्ति तवानघ। तेन ते ब्राह्मणाः पूज्याः स्वधर्ममनुतिष्ठता॥ 13-94-26 (85206) नमस्कार्यास्तथा विप्रा वर्तमाना यथातथम्। यथासुखं यथोत्साहं ललन्तु त्वयि पुत्रवत्॥ 13-94-27 (85207) को ह्यक्षयप्रसादानां सुहृदामल्पतोषिणाम्। वृत्तिमर्हत्युपक्षेप्तुं त्वदन्यः कुरुसत्तम॥ 13-94-28 (85208) यथाऽपत्याश्रयो धर्मः स्त्रीणां लोके सनातनः। सदैव सा गतिर्नान्या तथाऽस्माकं द्विजातयः॥ 13-94-29 (85209) यदि नो ब्राह्मणास्तात संत्यजेयुरपूजिताः। पश्यन्तो दारुणं कर्म सततं क्षत्रिये स्थितम्॥ 13-94-30 (85210) अवेदानामकीर्तीनामलोकानामयज्विनाम्। कोनु स्याज्जीवितेनार्थस्तद्धिनो ब्राह्मणाश्रयम्॥ 13-94-31 (85211) अत्र ते वर्तयिष्यामि यथा धर्मं सनातनम्। राजन्यो ब्राह्मणान्राजन्पुरा परिचचार ह। वैश्यो राजन्यमित्येव शूद्रो वैश्यमिति श्रुतिः॥ 13-94-32 (85212) दूराच्छूद्रेणोपचर्यो ब्राह्मणोऽग्निरिव ज्वलन्। संस्पर्शपरिचर्यसल्तु वैश्येन क्षत्रियेण च॥ 13-94-33 (85213) मृदुभावान्सत्यशीलान्सत्यधर्मानुपालकान्। आशीविषानिव क्रुद्धांस्तानुपाचरत द्विजान्॥ 13-94-34 (85214) अपरेषां परेषां च परेभ्यश्चापि ये परे। क्षत्रियाणां प्रतपतां तेजसा च बलेन च। ब्राह्मणेष्वेव शाम्यन्ति तेजांसि च तपांसि च॥ 13-94-35 (85215) न मे पिता प्रियतरो न त्वं तात तथा प्रियः। न मे पितुः पिता राजन्न चात्मा न च जीवितम्॥ 13-94-36 (85216) त्वत्तश्च मे प्रियतरः पृथिव्यां नास्ति कश्चन। त्वत्तोऽपि मे प्रियतरा ब्राह्मणा भरतर्षभ॥ 13-94-37 (85217) ब्रवीमि सत्यमेतच्च यथाऽहं पाण्डुनन्दन। तेन सत्येन गच्छेयं लोकान्यत्र स शान्तनुः॥ 13-94-38 (85218) पश्येयं च सतां लोकाञ्छुचीन्ब्रह्मपुरस्कृतान्। तत्र मे तात गन्तव्यमह्नाय च चिराय च॥ 13-94-39 (85219) सोहमेतादृशान्लोकान्दृष्ट्वा भरतसत्तम। यन्मे कृतं ब्राह्मणेषु न तप्ये तेन पार्थिव॥ ॥ 13-94-40 (85220) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुर्नवतितमोऽध्यायः॥ 94 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-94-9 अभीमानादतिसमर्थोऽयमित्यभिमानं स्वमनस्येव कृत्वा याचमानम्। याचमानावमानाच्च आशावन्तमकिञ्चनमिति थ.ध.पाठः॥ 7-94-11 कृशायेत्यादिचतुर्थी षष्ठ्यर्थ। कृशाय ह्रीमते तातेति ट.थ.ध.पाठः॥ 7-94-12 क्रियानियमितान् स्वधर्मयन्त्रितान्। ह्रिया तु नियतानिति थ.ध.पाठ॥ 7-94-16 धर्मार्थमेव धर्मं कुर्वन्ति नतु फलान्तरार्थमिति भावः॥ 7-94-20 ददतः दातुस्तव वर्ततां सर्वदास्तु॥ 7-94-21 निवापः पितृतर्पणम्। दानसदृशः इत्यत्र दानं महादानम्॥ 7-94-26 ते त्वया॥ 7-94-27 ललन्तु रमन्ताम्॥ 7-94-28 उपक्षेप्तं समर्पितुम्॥ 7-94-31 अवेदानामिति। तर्हि ब्राह्मणैरस्मत्त्यागे तत एव अवेदादीनामस्माकं जीवितेन कोर्थः। तत् जीवितं॥ 7-94-35 क्षत्रियाणां प्रभावं च तेजांसि च तपांसि च। ब्राह्मणेष्वेव मन्यन्ते श्रीरयुर्बलमेव चेति ट.थ.ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। यौ च स्यातां चरणेनोपपन्नौ यौ विद्यया सदृशौ जन्मना च। ताभ्यां दानं कतरस्मै विशिष्ट- मयाचमानाय च याचते च॥ 13-95-1 (85221) भीष्म उवाच। 13-95-2x (7083) श्रेयो वै याचतः पार्थ दानमाहुरयाचते। अर्हत्तमो वै धृतिमान्कृपणादकृतात्मनः॥ 13-95-2 (85222) क्षत्रियो रक्षणधृतिर्ब्राह्मणोऽनर्थनाधृतिः। ब्राह्मणो धृतिमान्विद्वान्देवान्प्रीणाति तुष्टिमान्॥ 13-95-3 (85223) याच्यमाहुरनीशस्य अतिहारं च भारत। उद्वेजयन्ति याचन्ति यदा भूतानि दस्युवत्॥ 13-95-4 (85224) म्रियते याचमानो वै तमनु म्रियतेऽददत्। ददत्संजीवयत्येनमात्मानं च युधिष्ठिर॥ 13-95-5 (85225) आनृशंस्यं परो धर्मो याचते यत्प्रदीयते। अयाचतः सीदमानान्सर्वोपायैर्निमन्त्रयेत्॥ 13-95-6 (85226) यदि वै तादृशा राष्ट्रे वसेयुस्ते द्विजोत्तमाः। भस्मच्छन्नानिवाग्नींस्तान्बुध्येथास्त्वं प्रयत्नतः॥ 13-95-7 (85227) तपसा दीप्यमानास्ते दहेयुः पृथिवीमपि। अपूज्यमानाः कौरव्य पूजार्हास्तु तथाविधाः॥ 13-95-8 (85228) पूज्या हि ज्ञानविज्ञानतपोयोगसमन्विताः। तेभ्यः पूजां प्रयुञ्जीथा ब्राह्मणेभ्यः परन्तपः 13-95-9 (85229) ददद्बहुविधान्देयानुपच्छन्दयते च तान्॥ 13-95-10 (85230) यदग्निहोत्रे सुहुते सायंप्रातर्भवेत्फलम्। विद्यावेदव्रतवति तद्दानफलमुच्यते॥ 13-95-11 (85231) विद्यावेदव्रतस्नाता न व्यापाश्रयजीविनः। गूढस्वाध्यायतपसो ब्राह्मणान्संशितव्रतान्॥ 13-95-12 (85232) कृतैरावसथैर्हृद्यैः सप्रेष्यैः सपरिच्छदैः। निमन्त्रयेथाः कौरव्य कामैश्चान्यैर्द्विजोत्तमान्॥ 13-95-13 (85233) अपि ते प्रतिगृह्णीयुः श्रद्धोपेतं युधिष्ठिर। कार्यमित्येव मन्वाना धर्मज्ञाः सूक्ष्मदर्शिनः॥ 13-95-14 (85234) अपि ते ब्राह्मणा भुक्त्वा गताः सोद्धरणान्गृहान्। येषां दाराः प्रतीक्षन्ते पर्जन्यमिव कर्षकाः॥ 13-95-15 (85235) अन्नानि प्रातःसवने नियता ब्रह्मचारिणः। ब्राह्मणास्तात भुञ्जानास्त्रेताग्निं प्रीणयन्त्युत॥ 13-95-16 (85236) माध्यंदिनं ते सवनं ददतस्तात वर्तताम्। गोहिरण्यानि वासांसि तेनेन्द्रः प्रीयतां तव॥ 13-95-17 (85237) तृतीयं सवनं ते वै वैश्वदेवं युधिष्ठिर। यद्देवेभ्यः पितृभ्यश्च विप्रेभ्यश्च प्रयच्छसि॥ 13-95-18 (85238) अहिंसा सर्वभूतेभ्यः संविभागश्च सर्वशः। दमस्त्यागो धृतिः सत्यं भवत्यवभृथाय ते॥ 13-95-19 (85239) एथ ते चिततो यज्ञः श्रद्धापूतः सदक्षिणः। विशिष्टः सर्वयज्ञानां नित्यं तात प्रवर्तताम्॥ ॥ 13-95-20 (85240) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चनवतितमोऽध्यायः॥ 95 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-95-1 चरणेनाचरणेन॥ 7-95-2 याचतः याचकात् तद्दानादिस्यर्थः॥ 7-95-3 अनर्थना अयाच्चा। 7-95-4 याच्यं याचनारूपं कर्म। अनीशस्य दरिद्रस्यातिहारं तिरस्कारमाहुः। यदा यतः याचन्ति याचमानानि भूतानि दस्युवल्लोकानुद्वेजयन्ति॥ 7-95-10 उपच्छन्दयते उपच्छन्दयेत। ददद्बहुविधान्दायानुपागच्छन्नयाचतामिति झ.पाठः। अयाचतां अयाचमानानाम्। उपागच्छन्समीपमुपसर्पन् दायान्धनादीन्ददत् दाता भवेति शेषः॥ 7-95-15 सोद्धरणान्स्वामिन्यागते दास्यामीति याचमानेभ्यो बालकेभ्य आशाप्रदर्शनमुद्धरणं तत्सहितान्॥

युधिष्ठर उवाच। दानं यज्ञः क्रिया चेह किंस्वित्प्रेत्य महाफलम्। कस्य ज्यायः फलं प्रोक्तं कीदृशेभ्यः कथं कदा॥ 13-96-1 (85241) एतदिच्छामि विज्ञातुं याथातथ्येनि भारत। विद्वञ्जिज्ञासमानाय दानधर्मान्प्रचक्ष्व मे॥ 13-96-2 (85242) अन्तर्वेद्यां च यद्दत्तं श्रद्धया चानृशंस्यतः। किंस्विन्नैःश्रेयसं तात तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-96-3 (85243) भीष्म उवाच। 13-96-4x (7084) रौद्रं कर्म क्षत्रियस्य सततं तात वर्तते। नास्य वैतानिकफलं विना दानं सुपावनम्॥ 13-96-4 (85244) न तु पापकृतां राज्ञां याजका द्विजसत्तमाः॥ धने सत्यप्रदातॄणां प्रतिगृह्णन्ति साधवः॥ 13-96-5 (85245) प्रतिगृह्णन्ति न तु चेद्यद्रोषादाप्तदक्षिणैः। एतस्मात्कारणाद्यज्ञैर्यजेद्राजाऽऽप्तदक्षिणैः॥ 13-96-6 (85246) अथ चेत्प्रतिगृह्णीयुर्दद्यादहरहर्नृपः। श्रद्धामास्थाय परमां पावनं ह्येतुदुत्तमम्॥ 13-96-7 (85247) ब्राह्मणांस्तर्पयन्द्रव्यैः स वै यज्ञोऽनुपद्रवः। मैत्रान्साधून्वेदविदः शीलवृत्ततपोर्जितान्॥ 13-96-8 (85248) यत्ते ते न करिष्यन्ति कृतं ते न भविष्यति। यज्ञान्साधय साधुभ्यः स्वाद्वन्नान्दक्षिणावतः॥ 13-96-9 (85249) इष्टं दत्तं च मन्येथा आत्मानं दानकर्मणा। पूजयेथा यायजूकांस्तवाप्यंशो भवेद्यथा॥ 13-96-10 (85250) `विद्वद्भ्यः सम्प्रदानेन तत्राप्यंशोऽस्य पूजया। यज्वभ्यश्चाथ विद्वद्भ्यो दत्त्वा लोकं प्रदापयेत्। प्रदद्याज्ज्ञानदातॄणां ज्ञानदानांशभाग्यभवेत्॥' 13-96-11 (85251) प्रजावतो भरेथाश्च ब्राह्मणान्बहुभारिणः। प्रजावांस्तेन भवति यथा जनयिता तथा॥ 13-96-12 (85252) यावतः साधुधर्मान्वै सन्तः संवर्धयन्त्युत। सर्वस्वैश्चापि भर्तव्या नरा ये बहुकारिणः॥ 13-96-13 (85253) समृद्धः सम्प्रयच्छ त्वं ब्राह्म्णेभ्यो युधिष्ठिर। धेनूरनडुहोऽन्नानि च्छत्रं वासांस्युपानहौ॥ 13-96-14 (85254) आज्यानि यजमानेभ्यस्तथाऽन्नानि च भारत। अश्ववन्ति च यानानि वेश्मानि शयनानि च॥ 13-96-15 (85255) एते देयाः पुष्टिमद्भिर्लघूपायाश्च भारत। अजुगुप्सांश्च विज्ञाय ब्राह्मणान्वृत्तिकर्शितान्॥ 13-96-16 (85256) उपच्छन्नं प्रकाशं वा वृत्त्या तान्प्रतिपालय। राजसूयाश्वमेधाभ्यां श्रेयस्तत्क्षत्रियान्प्रति॥ 13-96-17 (85257) एवं पापैर्विनिर्मुक्तस्त्वं पूतः स्वर्गमाप्स्यसि। सञ्चयित्वा पुनः कोशं यद्राष्ट्रं पालयिष्यसि॥ 13-96-18 (85258) तेन त्वं ब्रह्मभूयत्वमवाप्स्यसि धनानि च। आत्मनश्च परेषां च वृत्तिं संरक्ष भारत॥ 13-96-19 (85259) पुत्रवच्चापि भृत्यान्स्वान्प्रजाश्च परिपालय। [योगः क्षेमश्च ते नित्यं ब्राह्मणेष्वस्तु भारत॥ 13-96-20 (85260) तदर्थं जीवितं तेऽस्तु मा तेभ्योऽप्रतिपालनम्। अनर्थो ब्राह्मणस्यैष यद्वित्तनिचयो महान्॥ 13-96-21 (85261) क्षिया ह्यभीक्ष्णं संवासो दर्पयेत्सम्प्रमोहयेत्। ब्राह्मणेषु प्रमूढेषु धर्मो विप्रणशेद्धुवम्। धर्मप्रणाशे भूतानामभावः स्यान्न संशयः॥ 13-96-22 (85262) यो रक्षिभ्यः सम्प्रदाय राजा राष्ट्रं विलुम्पति। यज्ञे राष्ट्राद्धनं तस्मादानयध्वमिति ब्रुवन्॥ 13-96-23 (85263) यच्चादाय तदाज्ञप्तं भीतं दत्तं सुदारुणम्। यजेद्राजा न तं यज्ञं प्रशंसन्त्यस्य साधवः॥ 13-96-24 (85264) अपीडिताः सुसंवृद्धा ये ददत्यनुकूलतः। तादृशेनाप्युपायेन यष्टव्यं नोद्यमाहृतैः॥ 13-96-25 (85265) यदा परिनिषिच्येत निहितो वै यथाविधि। तदा राजा महायज्ञैर्यजेत बहुदक्षिणैः॥ 13-96-26 (85266) वृद्धबालधनं रक्ष्यमन्धस्य कृपणस्य च। न खातपूर्वं कुर्वीत न रुदन्तीधनं हरेत्॥ 13-96-27 (85267) हृतं कृपणवित्तं हि राष्ट्रं हन्ति नृप श्रियम्। दद्याच्च महतो भोगान्क्षुद्भयं प्रणुदेत्सताम्॥ 13-96-28 (85268) येषां स्वादूनि भोज्यानि समवेक्ष्यन्ति बालकाः। नाश्नन्ति विधिवत्तानि किन्नु पापतरं ततः॥ 13-96-29 (85269) यदि ते तादृशो राष्ट्रे विद्वान्त्सीदेत्क्षुधा द्विजः। भ्रूणहत्यां च गच्छेथाः कृत्वा पापमिवोत्तमम्॥ 13-96-30 (85270) धिक्तस्य जीवितं राज्ञो राष्ट्रे यस्यावसीदति। द्विजोऽन्यो वा मनुष्योपि शिबिराह वचो यथा॥ 13-96-31 (85271) यस्य स्म विषये राज्ञः स्नातकः सीदति क्षुधा। अवृद्धिमेति तद्राष्ट्रं विन्दते सह राजकम्॥ 13-96-32 (85272) क्रोशन्त्यो यस्य वै राष्ट्राद्ध्रियन्ते तरसा स्त्रियः। क्रोशतां पतिपुत्राणां मृतोऽसौ न च जीवति]॥ 13-96-33 (85273) अरक्षितारं हर्तारं विलोप्तारमनायकम्। तं वै राजकलिं हन्युः प्रजाः सन्नह्य निर्घृणं॥ 13-96-34 (85274) अहं वो रक्षितेत्युक्त्वा यो न रक्षति भूमिपः। स संहत्य निहन्तव्यः श्वेव सोन्माद आतुरः॥ 13-96-35 (85275) पापं कुर्वन्ति यत्किञ्चित्प्रजा राज्ञा ह्यरक्षिताः। चतुर्थं तस्य पापस्य राजा विन्दति भारत॥ 13-96-36 (85276) अथाहुः सर्वमेवैति भूयोऽर्धमिति निश्चयः। चतुर्थं मतमस्माकं मनोः श्रुत्वानुशासनम्॥ 13-96-37 (85277) शुभं वा यच्च कुर्वन्ति प्रजा राज्ञा सुरक्षिताः। चतुर्थं तस्य पुण्यस्य राजा चाप्नोति भारत॥ 13-96-38 (85278) जीवन्तं त्वानुजीवन्तु प्रजाः सर्वा युधिष्ठिर। पर्जन्यमिव भूतानि महाद्रुममिवाण्डजाः॥ 13-96-39 (85279) कुबेरमिव रक्षांसि शतक्रतुमिवामराः। ज्ञातयस्त्वाऽनुजीवन्तु सुहृदश्च परन्तप॥ ॥ 13-96-40 (85280) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षण्णवतितमोऽध्यायः॥ 96 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-96-1 यज्ञः क्रिया यज्ञरूपाक्रियेत्यर्थः। कीदृशेभ्यो दानं कथं यज्ञक्रियेति। कदेत्युभयत्र सम्बन्धः॥ 7-96-7 एतद्दानम्॥ 7-96-9 यद्यदि ते ब्राह्मणास्ते तव न करिष्यन्ति प्रतिग्रहमिति शेषः। तर्हि कृतं सुकृतं ते तव न भविष्यति। तदा सुकृतोत्पत्त्यर्थं यज्ञान्साधय॥ 7-96-10 दाने यज्ञादिकमन्तर्भवतीत्यर्थः॥ 7-96-12 जनयिता प्रजापतिः॥ 7-96-13 तस्य राज्ञस्ते सन्तो बहुकारिणोऽत्यन्तमुपकर्तारो भवन्ति। नरा ये बहुभाषिण इति त.थ.पाठः॥ 7-96-19 ब्रह्मणो भूयं भावोऽस्यास्ति स ब्राह्मणो ब्रह्मभूयस्तस्य भावो ब्रह्मभूयत्वं ब्राह्मणत्वम्॥ 7-96-23 यो राजा रक्षिभ्यः सङ्ग्रहपरेभ्यो धनं दत्त्वा यज्ञे यज्ञार्थं धनमानयध्वमिति ब्रुवन् यजेत् तर्हि राष्ट्रं विलुम्पति॥ 7-96-24 यच्चासौ तद्धनिभिर्भातं भययुक्तं यथास्यात्तथा दत्तं प्रजाभ्य आदाय सुदारुणं यथास्यात्तथा यजेत्तं यज्ञं न प्रशंसन्ति ॥ 7-96-25 उद्यमः प्रजापीडनात्मकोऽतियत्नः॥ 7-96-26 निहितः प्रजानां नितरां हितो राजा यदा प्रजाभिर्निषिच्येत धनैरभिषिच्येत॥ 7-96-27 स्वातपूर्वं धनं न कुर्वीत स्वाधीनं न कुर्वीतेत्यर्थः॥ 7-96-29 समवेक्ष्यन्त्येव नतु लभन्ते॥ 7-96-32 सहयुगपत्। राजकं राजसमूहं प्रतिपक्षभूतं विन्दते॥ 7-96-37 सर्वं पापं एति राजानम्॥

युधिष्ठिर उवाच। इदं देयमिदं देयमितीयं श्रुतिचोदनात्। बहुदेयाश्च राजानः किंस्विद्देयमनुत्तमम्॥ 13-97-1 (85281) भीष्म उवाच। 13-97-2x (7085) अति दानानि सर्वाणि पृथिवीदानमुच्यते। अचला ह्यक्षया भूमिर्दोग्ध्री कामानिहोत्तमान्॥ 13-97-2 (85282) दोग्ध्री वासांसि रत्नानि पशून्व्रीहियवांस्तथा। भूमिदः सर्वभूतेषु शाश्वतीरेधते समाः॥ 13-97-3 (85283) यावद्भूमेरायुरिह तावद्भूमिद एधते। न भूमिदानादस्तीह परं किञ्चिद्युधिष्ठिर॥ 13-97-4 (85284) अप्यल्पं प्रददुः सर्वे पृथिव्या इति नः श्रुतम्। भूमिमेव ददुः सर्वे भूमिं ते भुञ्जते जनाः॥ 13-97-5 (85285) स्वकर्मैवोपजीवन्ति नरा इह परत्र च। भूमिः पतिं महादेवी दातारं कुरुते प्रियम्॥ 13-97-6 (85286) य एतां दक्षिणां दद्यादक्षयां राजसत्तम। पुनर्नरत्वं सम्प्राप्य भवेत्स पृथिवीपतिः॥ 13-97-7 (85287) यथा दानं तथा भोग इति धर्मेषु निश्चयः। सङ्ग्रामे वा तनुं जह्याद्दद्याच्च पृथिवीमिमांम्॥ 13-97-8 (85288) इत्येतत्क्षत्रबन्धूनां वदन्ति परमाशिषः। पुनाति दत्ता पृथिवी दातारमिति शुश्रुम॥ 13-97-9 (85289) अपि पापसमाचारं ब्रह्मघ्नमपि चानृतम्। सैव पापं प्लावयति सैव पापात्प्रमोचयेत्॥ 13-97-10 (85290) अपि पापकृतां राज्ञां प्रतिगृह्णन्ति साधवः। पृथिवीं नान्यदिच्छन्ति पावनं जगती यतः॥ 13-97-11 (85291) नामास्याः प्रियदत्तेति गुह्यं देव्याः सनातनम्। दानं वाऽप्यथवाऽदानं नामास्याः प्रथमप्रियम्॥ 13-97-12 (85292) य एतां विदुषे दद्यात्पृथिवीं पृथिवीपतिः। पृथिव्यामेतदिष्टं स राजा राज्यमितो व्रजेत्॥ 13-97-13 (85293) पुनश्चासौ जनिं प्राप्य राजवत्स्यान्न संशयः। तस्मात्प्राप्यैव पृथिवीं दद्याद्विप्राय पार्थिवः॥ 13-97-14 (85294) नाभूमिपतिना भूमिरधिष्ठेया कथञ्चन। न च वस्त्रेणि वा गूहेदन्तर्धानेन वा चरेत्॥ 13-97-15 (85295) ये चान्ये भूमिमिच्छेयुः कुर्युरेवं न संशयः। यः साधोर्भूमिमादत्ते न भूमिं विन्दते तु सः॥ 13-97-16 (85296) भूमिं दत्त्वा तु साधुभ्यो विन्दते भूमिमुत्तमाम्। प्रेत्य चेह च धर्मात्मा सम्प्राप्नोति महद्यशः॥ 13-97-17 (85297) `एकाहारकरीं दत्त्वा षष्ठिसाहस्रमूर्ध्वगः। तावत्या हरणे पृथ्व्या नरकं द्विगुणोत्तरम्॥' 13-97-18 (85298) यस्य विप्रास्तु शंसन्ति साधोर्भूमिं सदैव हि। न तस्य शत्रवो राजन्प्रशंसन्ति वसुन्धराम्॥ 13-97-19 (85299) यत्किञ्चित्पुरुषः पापं कुरुते वृत्तिकर्शितः। अपि गोचर्ममात्रेण भूमिदानेन पूयते॥ 13-97-20 (85300) येऽपि सङ्गीर्णाकर्माणो राजानो रौद्रकर्मिणः। तेभ्यः पवित्रमाख्येयं भूमिदानमनुत्तमम्॥ 13-97-21 (85301) अल्पान्तरमिदं शश्वत्पुराणा मेनिरे जनाः। यो यजेताश्वमेधेन दद्याद्वा साधवे महीम्॥ 13-97-22 (85302) अपि चेत्सुकृतं कृत्वा शङ्केरन्नपि पण्डिताः। अशंक्यमेकमेवैतद्भूमिदानमनुत्तमम्॥ 13-97-23 (85303) सुवर्णं रजतं वस्त्रं मणिमुक्तावसूनि च। सर्वमेतन्महाप्राज्ञो ददाति वसुधां ददत्॥ 13-97-24 (85304) तपो यज्ञः श्रुतं शीलमलोभः सत्यसन्धता। गुरुदैवतपूजा च एता वर्तन्ति भूमिदम्॥ 13-97-25 (85305) भर्तुनिःश्रेयसे युक्तास्त्यक्तात्मानो रणे हताः। ब्रह्मलोकगताः सिद्धा नातिक्रामन्ति भूमिदम्॥ 13-97-26 (85306) यथा जनित्री स्वं पुत्रं क्षीरेण भरते सदा। अनुगृह्णाति दातारं तथा सर्वरसैर्मही॥ 13-97-27 (85307) मृत्युर्वैकिंकरो दण्डस्तापो वह्नेः सुदारुणः। घोराश्च वारुणाः पाशा नोपसर्पन्ति भूमिदम्॥ 13-97-28 (85308) पितॄंश्च पितृलोकस्थान्देवलोके च देवताः। सन्तर्पयति शान्तात्मा यो ददाति वसुन्धराम्॥ 13-97-29 (85309) कृशाय म्रियमाणाय वृत्तिग्लानाय सीदते। भूमिं वृत्तिकरीं दत्त्वा सत्री भवति मानवः॥ 13-97-30 (85310) यथा धावति गौर्वत्सं स्रवन्ती वत्सला पयः। एवमेव महाभाग भूमिर्भरति भूमिदम्॥ 13-97-31 (85311) हलकृष्टां महीं दत्त्वा सबीजां सफलामपि। सोदकं वाऽपि शरणं तथा भवति कामदः॥ 13-97-32 (85312) ब्राह्मणं वृत्तसम्पन्नमाहिताग्निं शुचिव्रतम्। नरः प्रतिग्राह्य महीं न याति यमसादनम्॥ 13-97-33 (85313) यथा चन्द्रमसो वृद्धिरहन्यहनि जायते। तथा भूमिकृतं दानं सस्येसस्ये विवर्धते॥ 13-97-34 (85314) अत्र गाथा भूमिगीताः कीर्तयन्ति पुराविदः। याः श्रुत्वा जामदग्न्येन दत्ता भूः काश्यपाय वै॥ 13-97-35 (85315) मामेवादत्त मां दत्त मां दत्त्वा मामवाप्स्यथ। अस्मिँल्लोके परे चैव तद्दत्तं जायते पुनः॥ 13-97-36 (85316) य इमां व्याहृतिं वेद ब्राह्मणो वेदसम्मिताम्। श्राद्धस्य हूयमानस्य ब्रह्मभूयं स गच्छति॥ 13-97-37 (85317) कृत्यानामभिशप्तानामरिष्टशमनं महत्। प्रायश्चित्तं महीं दत्त्वा पुनात्युभयतो दश॥ 13-97-38 (85318) पुनाति य इदं वेद वेदवादं तथैव च। प्रकृतिः सर्वभूतानां भूमिर्वै शाश्वती मता॥ 13-97-39 (85319) अभिषिच्यैव नृपतिं श्रावयेदिममागमम्। यथा श्रुत्वा महीं दद्यान्नादद्यात्साधुतश्च तां॥ 13-97-40 (85320) सोऽयं कृत्स्नो ब्राह्मणार्थो राजार्थश्चाप्यसंशयः। राजा हि धर्मकुशलः प्रथमं भूतिलक्षणम्॥ 13-97-41 (85321) अथ येषामधर्मज्ञो राजा भवति नास्तिकः। न ते सुखं प्रबुध्यन्ति न सुखं प्रस्वपन्ति च॥ 13-97-42 (85322) सदा भवन्ति चोद्विग्नास्तस्य दुश्चरितैर्नराः। योगक्षेमा हि बहवो राष्ट्रं नास्याविशन्ति तत्॥ 13-97-43 (85323) अथ येषां पुनः प्राज्ञो राजा भवति धार्मिकः। सुखं ते प्रतिबुध्यन्ते सुसुखं प्रस्वपन्ति च॥ 13-97-44 (85324) तस्य राज्ञः शुभे राज्ये कर्मभिर्निर्वृता नराः। योगक्षेमेण वृष्ट्या च विवर्धन्ते स्वकर्मभिः॥ 13-97-45 (85325) स कुलीनः स पुरुषः स बन्धुः स च पुण्यकृत्। स दाता स च विक्रान्तो यो ददाति वसुन्धरां॥ 13-97-46 (85326) आदित्या इव दीप्यन्ते तेजसा भुवि मानवाः। ददन्ति वसुधां स्फीतां ये वेदविदुषि द्विजे॥ 13-97-47 (85327) यथा सस्यानि रोहन्ति प्रकीर्णानि महीतले। तथा कामाः प्ररोहन्ति भूमिदानसमार्जिताः॥ 13-97-48 (85328) आदित्यो वरुणो विष्णुर्ब्रह्मा सोमो हुताशनः। शूलिपाणिश्च भगवान्प्रतिनन्दन्ति भूमिदम्॥ 13-97-49 (85329) भूमौ जायन्ति पुरुषा भूमौ निष्ठां व्रजन्ति च। चतुर्विधो हि लोकोऽयं योऽयं भूमिगुणात्मकः॥ 13-97-50 (85330) एषा माता पिता चैव जगतः पृथिवीपते। नानया सदृशं भूतं किञ्चिदस्ति जनाधिप॥ 13-97-51 (85331) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। बृहस्पतेश्च संवादमिन्द्रस्य च युधिष्ठिर॥ 13-97-52 (85332) इष्ट्वा क्रतुशतेनाथ महता दक्षिणावता। मघवा वाग्विदांश्रेष्ठं पप्रच्छेदं बृहस्पतिम्॥ 13-97-53 (85333) भगवन्केन दानेन स्वर्गतः सुखमेधते। यदक्षयमहार्यं च तद्ब्रूहि वदतांवर॥ 13-97-54 (85334) भीष्म उवाच। 13-97-55x (7086) इत्युक्तृः स सुरेन्द्रेण ततो देवपुलोहितः। बृहस्पतिर्बृहत्तेजाः प्रत्युवाच शतक्रतुम्॥ 13-97-55 (85335) सुवर्णदानं गोदानं भूमिदानं च वृत्रहन्। `विद्यादानं च कन्यानां दानं पापहरं परम्।' दददेतान्महाप्राज्ञः सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ 13-97-56 (85336) न भूमिदानाद्देवेन्द्र परं किञ्चिदिति प्रभो। विशिष्टमिति मन्येऽहं यता प्राहुर्मनीषिणः॥ 13-97-57 (85337) `ब्राह्मणार्थे गवार्थे वा राष्ट्रघातेऽथ स्वामिनः। कुलस्त्रीणां परिभवे मृतास्ते भूमिपैः समाः'॥ 13-97-58 (85338) ये शूरा निहता युद्धे स्वर्याता रणगृद्धिनः। सर्वे ते विबुधश्रेष्ठ नातिक्रामन्ति भूमिदम्॥ 13-97-59 (85339) भर्तुर्निःश्रेयसे युक्तास्त्यक्तात्मानो रणे हताः। ब्राह्मलोकगता युक्ता नातिक्रामन्ति भूमिदम्॥ 13-97-60 (85340) पञ्च पूर्वा हि पुरुषाः षडन्ये वसुधां गताः। एकादश ददद्भूमिं परित्रातीह मानवः॥ 13-97-61 (85341) रत्नोपकीर्णां वसुधां यो ददाति पुरंदर। स मुक्तः सर्वकलुषैः स्वर्गलोके महीयते॥ 13-97-62 (85342) महीं स्फीतां ददद्राजन्सर्वकामगुणान्विताम्। राजाधिराजो भवति तद्धि दानमनुत्तमम्॥ 13-97-63 (85343) सर्वकामसमायुक्तां काश्यपीं यः प्रयच्छति। सर्वभूतानि मन्यन्ते मां ददातीति वासव॥ 13-97-64 (85344) सर्वकामदुघां धेनुं सर्वकामगुणान्विताम्। ददाति यः सहस्राक्ष स्वर्गं याति स मानवः॥ 13-97-65 (85345) मधुसर्पिःप्रवाहिण्यः पयोदधिवहास्तथा। सरितस्तपर्यन्तीह सुरेन्द्र वसुधाप्रदम्॥ 13-97-66 (85346) भूमिप्रदानान्नृपतिर्मुच्यते सर्वकिल्बिषात्। न हि भूमिप्रदानेन दानमन्यद्विशिष्यते॥ 13-97-67 (85347) ददाति यः समुन्द्रान्तां पृथिवीं शस्त्रनिर्जिताम्। तं जनाः कथयन्तीह यावद्धरति गौरियम्॥ 13-97-68 (85348) पुण्यामृद्धिरसां भूमिं यो ददाति पुरंदर। न तस्य लोकाः क्षीयन्ते भूमिदानगुणान्विताः॥ 13-97-69 (85349) सर्वदा पार्थिवेनेह सततं भूतिमिच्छता। भूर्देया विधिवच्छक्र पात्रे सुखमभीप्सुनां॥ 13-97-70 (85350) अपि कृत्वा नरः पापं भूमिं दत्त्वा द्विजातये। समुत्सृजति तत्पापं जीर्णां त्वचमिवोरगः॥ 13-97-71 (85351) सागरान्सरितः शैलान्काननानि च सर्वशः। सर्वमेतन्नरः शक्र ददाति वसुधां ददत्॥ 13-97-72 (85352) तटाकान्युदपानानि स्रोतांसि च सरांसि च। स्नेहान्सर्वरसांश्चैव ददाति वसुधां ददत्॥ 13-97-73 (85353) ओषधीर्वीर्यसम्पन्नानगान्पुष्पफलान्वितान्। काननोपलशैलांश्च ददाति वसुधां ददत्॥ 13-97-74 (85354) अग्निष्टोमप्रभृतिभिरिष्ट्वा च स्वाप्तदक्षिणैः। न तत्फलमवाप्नोति भूमिदानाद्यदश्नुते॥ 13-97-75 (85355) दाता दशानुगृह्णाति दश हन्ति तथा क्षिपन्। पूर्वदत्तां हरन्भूमिं नरकायोपगच्छति॥ 13-97-76 (85356) न ददाति प्रतिश्रुत्य दत्त्वाऽपि च हरेत्तु यः। स बद्धो वारुणैः पाशैस्तप्यते मृत्युसासनात्॥ 13-97-77 (85357) आहिताग्निं सदायज्ञं कृशवृत्तिं प्रियातिथिम्। ये भरन्ति द्विजश्रेष्ठं नोपसर्पन्ति ते यमम्॥ 13-97-78 (85358) ब्राह्मणेष्वनृणीभूतः पार्थिवः स्यात्पुरंदर। इतरेषां तु वर्णानां तारयेत्कृशदुर्बलान्॥ 13-97-79 (85359) नाच्छिन्द्यात्स्पर्शितां भूमिं परेण त्रिदशाधिप। ब्राह्मणस्य सुरश्रेष्ठ कृशवृत्तेः कदाचन॥ 13-97-80 (85360) यथाश्रु पतितं तेषां दीनानामथ सीदताम्। ब्राह्मणानां हृते क्षेत्रे हन्यात्त्रिपुरुषं कुलम्॥ 13-97-81 (85361) भूमिपालं च्युतं राष्ट्राद्यस्तु संस्थापयेत्पुनः। तस्य वासः सहस्राक्ष नाकपृष्ठे महीयते॥ 13-97-82 (85362) `सुनिर्मितां सुविक्रीतां सुभृतां स्थापयेन्नृप।' इक्षुभिः सन्ततां भूमिं यवगोधूमसालिनीम्॥ 13-97-83 (85363) गोश्ववाहनपूर्णां वा यो ददाति वसुन्धराम्। विमुक्तः सर्वपापेभ्यः स्वर्गलोके महीयते॥' 13-97-84 (85364) निधिगर्भां ददद्भूमिं सर्वरत्नपरिच्छदाम्। अक्षयाँल्लभते लोकान्भूमिसत्रं हि तस्य तत॥ 13-97-85 (85365) विधूय कलुषं सर्वं विरजाः सम्मतः सताम्। लोके महीयते सद्भिर्यो ददाति वसुन्धराम्॥ 13-97-86 (85366) यथाऽप्सु पतितः शक्र तैलबिन्दुर्विसर्पति। तथा भूमिकृतं दानं सस्येसस्ये विवर्धते॥ 13-97-87 (85367) ये रणाग्रे महीपालाः शूराः समितिशोभनाः। वध्यन्तेऽभिमुखाः शक्र ब्रह्मलोकं व्रजन्ति ते॥ 13-97-88 (85368) नृत्तगीतपरा नार्यो दिव्यमाल्यविभूषिताः। उपतिष्ठन्ति देवेन्द्र यथा भूमिप्रदं दिवि॥ 13-97-89 (85369) मोदते च सुखं स्वर्गे देवगन्धर्वपूजितः। यो ददाति महीं सम्यग्विधिनेह द्विजातये॥ 13-97-90 (85370) शतमप्सरसश्चैव दिव्यमाल्यविभूषिताः। उपतिष्ठन्ति देवेन्द्र ब्रह्मलोके धराप्रदम्॥ 13-97-91 (85371) उपतिष्ठन्ति पुण्यानि सदा भूमिप्रदं नरम्। शङ्खं भद्रासनं छत्रं वराश्वा वरवाहनम्॥ 13-97-92 (85372) भूमिप्रदानात्पुष्पाणि हिरण्यनिचयास्तथा। आज्ञा सदाऽप्रतिहता जयशब्दा वसूनि च॥ 13-97-93 (85373) भूमिदानस्य पुण्यानि फलं स्वर्गः पुरन्दर। हिरण्यपुष्पाश्चौषध्यः कुशकाञ्चनशाद्वलाः॥ 13-97-94 (85374) अमृतप्रसवां भूमिं प्राप्नोति पुरुषो ददत्॥ 13-97-95 (85375) नास्ति भूमिसमं दानं नास्ति मातृसमो गुरुः। नास्ति सत्यसमो धर्मो नास्ति दानसमो निधिः॥ 13-97-96 (85376) भीष्म उवाच। 13-97-97x (7087) एतदाङ्गिरसाच्छ्रुत्वा वासवो वसुधामिमाम्। वसुरत्नसमाकीर्णां ददावाङ्गिरसे तदा॥ 13-97-97 (85377) य इदं श्रावयेच्छ्राद्धे भूमिदानस्य संस्तवम्। न तस्य रक्षसां भागो नासुराणां भवत्युत॥ 13-97-98 (85378) अक्षयं च भवेद्दत्तं पितृभ्यस्तन्न संशयः। तस्माच्छ्राद्धेष्विदं विद्वान्भुञ्जतः श्रावयेद्द्विजान्॥ 13-97-99 (85379) इत्येतत्सर्वदानानां श्रेष्ठमुक्तं तवानघ। मया भरतशार्दूल किं भूयः श्रोतुमिच्छसि॥ ॥ 13-97-100 (85380) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तनवतितमोऽध्यायः॥ 97 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-97-6 प्रियं स्वपतिम्॥ 7-97-12 प्रियेण प्रियाय वा दत्तेति योगात्तस्या दानमादानं वा कुर्वन् प्रियदत्ताया अस्याः प्रियो भवतीत्यर्थः। दानं वाप्यथ वा ज्ञानं नामास्याः परमप्रियम् इति ट.ध.पाठः॥ 7-97-19 शंसन्त्यमुकदत्ते गृहे तिष्ठाम इति कथयन्ति॥ 7-97-23 अर्पितदानान्तरवद्भूमिदाने पुण्योत्पत्तौ शङ्कैव नास्तीत्यर्थः॥ 7-97-25 एता एतानि। सुपो डादेशः। वर्तन्त्यनुसरन्ति। नातिक्रामन्ति भूमिदमिति थ.ध.पाठः॥ 7-97-28 वैकिंकरः विपरीतं कुत्सितं च करोतीति विकिंकरः कालस्तत्सम्बन्धी कालमृत्युरित्यर्थः॥ 7-97-30 सत्री सत्रकृत्॥ 7-97-31 उदीर्णं इति पाठे महत्। शरणं गृहम्॥ 7-97-36 ततश्च जनने पुनरिति थ.पाठ.॥ 7-97-37 ब्रह्मभूयं बृहत्त्वं फलमिति यावत्। गच्छति प्राप्नोति। ब्राह्मणो ब्रह्मसंश्रित इति ट.ध.पाठः॥ 7-97-38 कृत्यानां मन्त्रमयीनां मारणार्थशक्तीनां सम्बन्धि यदरिष्टं तच्छमनम्॥ 7-97-39 इदं भूमिदानं यो वेद। वादं भूमिवाक्यं यो वेद। सोऽपि पुनाति दशपुरुषानिति शेषः॥ 7-97-41 भूतिलक्षणं ऐश्वर्यसूचकम्॥ 7-97-76 क्षिपन् हरन्॥ 7-97-80 स्पर्शितां दत्ताम्॥ 7-97-92 वराश्वा वरवारणा इति थ.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। कानि दानानि लोकेऽस्मिन्दातुकामो महीपतिः। गुणाधिकेभ्यो विप्रेभ्यो दद्याद्भरतसत्तम॥ 13-98-1 (85381) केन तुष्यन्ति ते सद्यः किं तुष्टाः प्रदिशन्ति च। शंस मे तन्महाबाहो फलं पुण्यकृतं महत्॥ 13-98-2 (85382) दत्तं किं फलवद्राजन्निह लोकें परत्र च। भवतः श्रोतुमिच्छामि तन्मे विस्तरतो वद॥ 13-98-3 (85383) भीष्म उवाच। 13-98-4x (7088) इममर्थं पुरा पृष्टो नारदो देवदर्शनः। यदुक्तवानसौ वाक्यं तन्मे निगदतः शृणु॥ 13-98-4 (85384) नारद उवाच। 13-98-5x (7089) अन्नमेव प्रशंसन्ति देवा ऋषिगणास्तथा। लोकतन्त्रं हि यज्ञाश्च सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम्॥ 13-98-5 (85385) अन्नेन सदृशं दानं न भूतं न भविष्यति। तस्मादन्नं विशेषेणि दातुमिच्छन्ति मानवाः॥ 13-98-6 (85386) अन्नमूर्जस्करं लोके प्राणाश्चान्ने प्रतिष्ठिताः। अन्नेन धार्यते सर्वं विश्वं जगदिदं प्रभो॥ 13-98-7 (85387) अन्नाद्गृहस्था लोकेऽस्मिन्भिक्षवस्तापसास्तथा॥ अन्नाद्भवन्ति वै प्राणाः प्रत्यक्षं नात्र संशयः॥ 13-98-8 (85388) कटुम्बिने सीदते च ब्राह्मणाय महात्मने। दातव्यं भिक्षवे चान्नमात्मनो भूतिमिच्छता॥ 13-98-9 (85389) ब्राह्मणायाभिरूपाय यो दद्यादन्नमर्थिने। निदधाति निधिं श्रेष्ठं पारलौकिकमात्मनः॥ 13-98-10 (85390) श्रान्तमध्वनि वर्तन्तं वृद्धमर्हमुपस्थितम्। अर्ययेद्भूतिमन्विच्छन्गृहस्थो गृहमागतम्॥ 13-98-11 (85391) क्रोधमुत्पतितं हित्वा सुशीलो वीतमत्सरः। अन्नदः प्राप्नुते राजन्दिवि चेह च यत्सुखम्॥ 13-98-12 (85392) नावमन्येदभिगतं न प्रणुद्यात्कदाचन। अपि श्वपाके शुनि वा नान्नदानं प्रणश्यति॥ 13-98-13 (85393) यो दद्यादपरिक्लिष्टमन्नमध्वनि वर्तते। आर्तायादृष्टपूर्वाय स महद्धर्ममाप्नुयात्॥ 13-98-14 (85394) पितॄन्देवानृपीन्विप्रानतिथींश्च जनाधिप। यो नरः प्रीणयत्यन्नैस्तस्य पुण्यफलं महत्॥ 13-98-15 (85395) कृत्वाऽतिपातकं कर्म यो दद्यादन्नमर्थिने। ब्राह्मणाय विशेषेण न स पापेन मुह्यते॥ 13-98-16 (85396) ब्राह्मणेष्वक्षयं दानमन्नं शूद्रे महाफलम्। अन्नदानं हि शूद्रे च ब्राह्मणे च विशिष्यते॥ 13-98-17 (85397) न पृच्छेद्गोत्रचरणं स्वाध्यायं देशमेव च। भिक्षितो ब्राह्मणेनान्नं दद्यादेवाविचारतः॥ 13-98-18 (85398) अन्नदस्यान्नदा वृक्षाः सर्वकामफलप्रदाः। भवन्ति चेह चामुत्र नृपते नात्र संशयः॥ 13-98-19 (85399) आशंसन्ते हि पितरः सुवृष्टिमिव कर्षकाः। अस्माकमपि पुत्रो वा पौत्रो वाऽन्नं प्रदास्यति॥ 13-98-20 (85400) ब्राह्मणो हि महद्भूतं स्वयं देहीति याचते। अकामो वा सकामो वा दत्त्वा पुण्यमवाप्नुयात्॥ 13-98-21 (85401) ब्राह्मणः सर्वभूतानामतिथिः प्रसृताग्रभुक्। विप्रा यदधिगच्छन्ति भिक्षमाणा गृहं सदा॥ 13-98-22 (85402) सत्कताश्च निवर्तन्ते तदतीव प्रवर्धते। महाभागे कुले प्रेत्य जन्म चाप्नोति भारत॥ 13-98-23 (85403) दत्त्वा त्वन्नं नरो लोके तथा स्थानमनुत्तमम्। स्विष्टमृष्टान्नदायी तु स्वर्गे वसति सत्कृतः॥ 13-98-24 (85404) अन्नं प्राणा नराणां हि सर्वमन्ने प्रतिष्ठिम्। अन्नदः पशुमान्पुत्री धनवान्भोगवानपि॥ 13-98-25 (85405) प्राणवांश्चापि भवति रूपवांश्च तथा नृप। अन्नदः प्राणदो लोके सर्वदः प्रोच्यते तु सः॥ 13-98-26 (85406) अन्नं हि दत्त्वाऽतिथये ब्राह्मणाय यथाविधि। प्रदाता सुखमाप्नोति दैवतैश्चापि पूज्यते॥ 13-98-27 (85407) ब्राह्मणो हि महद्भूतं क्षेत्रभूतं युधिष्ठिर। उप्यते तत्रि यद्बीजं तद्धि पुण्यफलं महत्॥ 13-98-28 (85408) प्रत्यक्षं प्रीतिजननं भोक्तुर्दातुर्भवत्युत। सर्वाण्यन्यानि दानानि परोक्षफलवन्त्युत॥ 13-98-29 (85409) अन्नाद्धि प्रसवं यान्ति रतिरन्नाद्धि भारत। धर्मार्थावन्नतो विद्धि रोगनाशं तथाऽन्नतः॥ 13-98-30 (85410) अन्नं ह्यमृतमित्याह पुरा कल्पे प्रजापतिः। 7-98-3ab अन्नं भुवं दिवं खं च सर्वमन्ने प्रतिष्ठितम्॥ 13-98-31 (85411) अन्नप्रणाशे भिद्यन्ते शरीरे पञ्च धातवः। बलं बलवतोपीह प्रणश्यत्यन्नहानितः॥ 13-98-32 (85412) आवाहाश्च विवाहाश्च यज्ञाश्चान्नमृते तथा। निवर्तन्ते नरश्रेष्ठ ब्रह्म चात्र प्रलीयते॥ 13-98-33 (85413) अन्नतः सर्वमेतद्धि यत्किञ्चित्स्थाणु जङ्गमम्। त्रिषु लोकेषु धर्मार्थमन्नं देयमतो बुधैः॥ 13-98-34 (85414) अन्नदस्य मनुष्यस्य बलमोजो यशांसि च। कीर्तिश्च वर्धते शश्वत्त्रिषु लोकेषु पार्थिव॥ 13-98-35 (85415) मेघेषूर्ध्वं सन्निधत्ते प्राणानां पवनः पतिः। तच्च मेघगतं वारि शक्रो वर्षति भारत॥ 13-98-36 (85416) आदत्ते च रसान्भौनानादित्यः स्वगभस्तिभिः। वायुरादित्यतस्तांश्च रसान्देवः प्रवर्षति॥ 13-98-37 (85417) तद्यदा मेघतो वारि पतितं भवति क्षितौ। तदा वसुमती देवी स्निग्धा भवति भारत॥ 13-98-38 (85418) ततः सस्यानि रोहन्ति येन वर्तयते जगत्। मांसमेदोस्थिशुक्राणां प्रादुर्भावस्ततः पुनः॥ 13-98-39 (85419) सम्भवन्ति ततः शुक्रात्प्राणिनः पृथिवीपते। अग्नीषोमौ हि तच्छुक्रं सृजतः पुष्यतश्च ह॥ 13-98-40 (85420) एवमन्नाद्धि सूर्यश्च पवनः शक्रमेव च। एक एव स्मृतो राशिस्ततो भूतानि जज्ञिरे॥ 13-98-41 (85421) प्राणान्ददाति भूतानां तेजश्च भरतर्षभ। गृहमभ्यागतायाथ यो दद्यादन्नमर्थिने॥ 13-98-42 (85422) भीष्म उवाच। 13-98-43x (7090) नारदेनैवमुक्तोऽहमन्नदानं सदा नृप। अनसूयुस्त्वमप्यन्नं तस्माद्देहि गतज्वरः॥ 13-98-43 (85423) दत्त्वाऽन्नं विधिवद्राजन्विप्रेभ्यस्त्वमपि प्रभो। यथावदनुरूपेभ्यस्ततः स्वर्गमवाप्स्यसि॥ 13-98-44 (85424) अन्नदानां हि ये लोकास्तांस्त्वं शृणु जनाधिप। भवनानि प्रकाशन्ते दिवि तेषां महात्मनाम्॥ 13-98-45 (85425) नानासंस्थानि रूपाणि नानास्तम्भान्वितानि च। चन्द्रमण्डलशुभ्राणि किंकिणीजालवन्ति च॥ 13-98-46 (85426) तरुणादित्यवर्णानि स्थावराणि चराणि च। अनेकशतभौमानि सान्तर्जलचराणि च॥ 13-98-47 (85427) वैदूर्यार्कप्रकाशानि रौप्यरुक्ममयानि च। सर्वकामफलाश्चापि वृक्षा भवनसंस्थिताः॥ 13-98-48 (85428) वाप्यो वीथ्यः सभाः कूपा दीर्घिकाश्चैव सर्वशः। घोषवन्ति च यानानि युक्तान्यथ सहस्रशः॥ 13-98-49 (85429) भक्ष्यभोज्यमयाः शैला वासांस्याभरणानि च। क्षीरं स्रवन्ति सरितस्तथा चैवान्नपर्वताः॥ 13-98-50 (85430) प्रासादाः पाण्डुराभ्राभाः शय्याश्च कनकोञ्ज्वलाः। तान्यन्नदाः प्रपद्यन्ते तस्मादन्नप्रदो भव॥ 13-98-51 (85431) एते लोकाः पुण्यकृता अन्नदानां महात्मनाम्। तस्मादन्नं प्रयत्नेन दातव्यं मानवैर्भुवि॥ ॥ 13-98-52 (85432) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टनवतितमोऽध्यायः॥ 98 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-98-9 कुटुम्बं पीडयित्वापि ब्राह्मणायेति ट.ध.पाठः॥ 7-98-19 अन्नदस्यान्नवृक्षाश्चेति झ.पाठः॥ 7-98-28 क्षेत्र चरति पादवत् इति थ.ध.पाठः॥ 7-98-33 ब्रह्म वेदः॥ 7-98-36 मेघेषूदकमादत्ते प्राणानां पवनः शिव इति थ.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। श्रुतं मे भवतो वाक्यमन्नदानस्य यो विधिः। नक्षत्रयोगस्येदानीं दानकल्पं ब्रवीहि मे॥ 13-99-1 (85433) भीष्म उवाच। 13-99-2x (7091) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरानम्। देवक्याश्चैव संवादं समर्षेर्नारदस्य च॥ 13-99-2 (85434) द्वारकामनुसम्प्राप्तं नारदं देवदर्शनम्। पप्रच्छेदं वचः प्रश्नं देवकी धर्मदर्शिनी॥ 13-99-3 (85435) तस्याः सम्पृच्छमानाया देवर्षिर्नारदस्ततः। आचष्ट विधइवत्सर्वं तच्छृणुष्व विशाम्पते॥ 13-99-4 (85436) नारद उवाच। 13-99-5x (7092) कृत्तिकासु महाभागे पायसेन ससर्पिषा। सन्तर्प्य ब्राह्मणान्साधूँल्लोकानाप्नोत्यनुत्तमान्॥ 13-99-5 (85437) रोहिण्यां प्रसृतैर्मार्गैर्मांसैरन्नेन सर्पिषा। पयोऽन्नपानं दातव्यमनृणार्थं द्विजातये॥ 13-99-6 (85438) दोग्ध्रीं दत्त्वा सवत्सां तु नक्षत्रे सोमदैवते। गच्छन्ति मानुपाल्लोकात्स्वर्गलोकमनुत्तमम्॥ 13-99-7 (85439) आर्द्रायां कृसरं दत्त्वा तिलभिश्रमुपोषितः। नरस्तरति दुर्गाणि क्षुरधारांश्च पर्वतान्॥ 13-99-8 (85440) पूपान्पुनर्वसौ दत्त्वा तथैवान्नानि शोभने। यशस्वी रूपसम्पन्नो बह्वन्नो जायते कुले॥ 13-99-9 (85441) पुण्येण कनकं दत्त्वा कृतं वाऽकृतमेव च। अनालोकेषु लोकेषु सोमवत्स विराजते॥ 13-99-10 (85442) आश्लेषायां तु यो रूप्यमृषभं वा प्रयच्छति। स सर्पभयनिर्मुक्तः सम्भवानधितिष्ठति॥ 13-99-11 (85443) मघासु तिलपूर्णानि वर्धमानानि मानवः। प्रदाय पुत्रपशुमानिह प्रेत्य च मोदते॥ 13-99-12 (85444) फल्गुनीपूर्वसमये ब्राह्मणानामुपोषितः। भक्ष्यान्फाणितसंयुक्तान्दत्त्वा सौभाग्यमृच्छति॥ 13-99-13 (85445) घृतक्षीरसमायुक्तं विधिवत्षष्टिकौदनम्। उत्तराविषये दत्त्वा स्वर्गलोके महीयते॥ 13-99-14 (85446) यद्यत्प्रदीयते दानमुत्तराविषये नरैः। महाफलमनन्तं तद्भवतीति विनिश्चयः॥ 13-99-15 (85447) हस्ते हस्तिरथं दत्त्वा चतुर्युक्तमुपोषितः। प्राप्नोति परमाँल्लोकान्पुण्यकामसमन्वितान्॥ 13-99-16 (85448) चित्रायां वृषभं दत्त्वा पुण्यगन्धांश्च भारत। चरन्त्यप्सरसां लोके रमन्ते नन्दने तथा॥ 13-99-17 (85449) स्वात्यामथ धनं दत्त्वा यदिष्टतममात्मनः।i प्राप्नोति लोकान्स शुभानिह चैव महद्यशः॥ 13-99-18 (85450) विशाखायामनड्वाहं धेनुं दत्त्वा च दुग्धदाम्। सप्रासङ्गं च शकटं सधान्यं वस्त्रसंयुतम्। 13-99-19 (85451) पितॄन्देवांश्च प्रीणाति प्रेत्य चानन्त्यमश्नुते। न च दुर्गाण्यवाप्नोति स्वर्गलोकं च गच्छति॥ 13-99-20 (85452) दत्त्वा यथोक्तं विप्रेभ्यो वृत्तिमिष्टां स विन्दति। नरकादींश्च संक्लेशान्नाप्नोतीति विनिश्चयः॥ 13-99-21 (85453) अनुराधासु प्रावरं वरान्नं समुपोषितः। दत्त्वा युगशतं चापि नरः स्वर्गे महीयते॥ 13-99-22 (85454) कालशाकं तु विप्रेभ्यो दत्त्वा मर्त्यः समूलकम्। ज्येष्ठायामृद्धिमिष्टां वै गतिमिष्टां स गच्छति॥ 13-99-23 (85455) मूले मूलफलं दत्त्वा ब्राह्मणेभ्यः समाहितः। पितॄन्प्रीणयते चापि गतिमिष्टां च गच्छति। 13-99-24 (85456) अथ पूर्वास्वषाढासु दधिपात्राण्युपोषितः। कुलवृत्तोपसम्पन्ने ब्राह्मणे वेदपारगे॥ 13-99-25 (85457) प्रदाय जायते प्रेत्य कुले सुबहुगोधने। उदमन्थं ससर्पिष्कं प्रभूतमधुफाणितम्॥ 13-99-26 (85458) दत्त्वोत्तरास्वषाढासु सर्वकामानवाप्नुयात्। दुग्धं त्वभिजिते योगे दत्त्वा मधुघृतप्लुतम्। धर्मनित्यो मनीषिभ्यः स्वर्गलोके महीयते॥ 13-99-27 (85459) श्रवणे कम्बलं दत्त्वा वस्त्रान्तरितमेव वा। श्वेतेन याति यानेन स्वर्गलोकानसंवृतान्॥ 13-99-28 (85460) गोप्रयुक्तं धनिष्ठासु यानं दत्त्वा समाहितः। वस्त्रराशिधनं सद्यः प्रेत्य राज्यं प्रपद्यते॥ 13-99-29 (85461) गन्धाञ्शतभिषग्योगे दत्त्वा सागरुचन्दनान्। प्राप्नोत्यप्सरसां सङ्घान्प्रेत्य गन्धांश्च शाश्वतान् 13-99-30 (85462) पूर्वप्रोष्ठपदायोगे राजमाषान्प्रदाय तु। सर्वभक्षफलोपेतः स वै प्रेत्य सुखी भवेत्॥ 13-99-31 (85463) औरभ्रमुत्तरायोगे यस्तु मांसं प्रयच्छति। स पितॄन्प्रीणयति वै प्रेत्य चानन्त्यमश्नुते॥ 13-99-32 (85464) कांस्योपदोहनां धेनु रेवत्यां यः प्रयच्छति। सा प्रेत्य कामानादाय दातारमुपतिष्ठति॥ 13-99-33 (85465) रथमश्वसमायुक्तं दत्त्वाऽश्विन्यां नरोत्तमः। हस्त्यश्वरथसम्पन्ने वर्चस्वी जायते कुले॥ 13-99-34 (85466) भरणीषु द्विजातिभ्यस्तिलधेनुं प्रदाय वै। गाः सुप्रभूताः प्राप्नोति नरः प्रेत्य यशस्तथा॥ 13-99-35 (85467) भीष्म उवाच। 13-99-36x (7093) इत्येष लक्षणोद्देशः प्रोक्तो नक्षत्रयोगतः। देवक्या नारदेनेह सा स्नुषाभ्योऽब्रवीदिदम्॥ ॥ 13-99-36 (85468) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनशततमोऽध्यायः॥ 99॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-99-6 मार्गैर्मृगसम्बन्धिभिः॥ 7-99-7 सौम्यनक्षत्रे मृगशिरसि॥ 7-99-9 पूपान् पिष्टमयान् घृतपाचितपिण्डान्॥ 7-99-10 अनालोकेष आलोकान्तरवर्जितेषु स्वयंप्रकाशेष्वित्यर्थः॥ 7-99-13 फाणितं गोरसविकारः॥ 7-99-19 प्रासङ्गो धान्यादिपिधानयोग्यं चतुरश्रम्॥ 7-99-23 उदमन्धं उदकुम्भयुक्तं सक्तुविकारम्॥ 7-99-31 पूर्वप्रोष्टपदायोगे छागमांसमिति थ.पाठः॥ 7-99-32 उरभ्रः पशुविशेष अजो वा॥

भीष्म उवाच। सर्वान्कामान्प्रयच्छन्ति ये प्रयच्छन्ति काञ्चनम्। इत्येवं भगवानत्रिः पितामहसुतोऽब्रवीत्॥ 13-100-1 (85469) पवित्रं शुच्यथायुष्यं पितृणामक्ष्यं च तत्। सुवर्णं मनुजेन्द्रेण हरिश्चन्द्रेण कीर्तितम्॥ 13-100-2 (85470) पानीयपरमं दानं दानानां मनुरब्रवीत्। तस्मात्कूपांश्च वापीश्च तटाकानि च स्वानयेत्॥ 13-100-3 (85471) सर्वं विनाशयेत्पापं पुरुषस्येह कर्मणः। कूपः प्रवृत्तपानीयः सुप्रवृत्तश्च नित्यशः॥ 13-100-4 (85472) सर्वं तारयते वंशं यस्य खाते जलाशये। गावः पिबन्ति विप्राश्च साधवश्च नराः सदा॥ 13-100-5 (85473) निदाघकाले पानीयं यस्य तिष्ठत्यवारितम्। स दुर्गं विषमं कृत्स्नं न कदाचिदवाप्नुते॥ 13-100-6 (85474) बृहस्पतेर्भगवतः पूष्णश्चैव भगस्य च। अश्विनोश्चैव वह्नेश्च प्रीतिर्भवति सर्पिषा॥ 13-100-7 (85475) परमं भेषजं ह्येतद्यज्ञानामेतदुत्तमम्। रसानामुत्तमं चैतत्फलानां चैतदुत्तमम्॥ 13-100-8 (85476) फलकामो यशस्कामः पुष्टिकामश्च नित्यदा। घृतं दद्याद्द्विजातिभ्यः पुरुषः शुचिरात्मवान्॥ 13-100-9 (85477) घृतं मासे आश्वयुजि विप्रभ्यो यः प्रयच्छति। तस्मै प्रयच्छतो रूपं प्रीतौ देवाविहाश्विनौ॥ 13-100-10 (85478) पायसं सर्पिषा मिश्रं द्विजेभ्यो यः प्रयच्छति। गृहं तस्य न रक्षांसि धर्षयन्ति कदाचन॥ 13-100-11 (85479) पिपासया न म्रियते सोपच्छन्दश्च जायते। न प्राप्नुयाच्च व्यसनं करकान्यः प्रयच्छति॥ 13-100-12 (85480) प्रयतो ब्राह्मणाग्रे यः श्रद्धया परया युतः। उपस्पर्शनषड्भागं लभते पुरुषः सदा॥ 13-100-13 (85481) यः साधनार्थं काष्ठानि ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति। प्रतापनार्थं राजेन्द्र वृत्तवद्भ्यः सदा नरः॥ 13-100-14 (85482) सिद्ध्यन्त्यर्थाः सदा तस्य कार्याणि विविधानि च। उपर्युपरि शत्रूणां वपुषा दीप्यते च सः॥ 13-100-15 (85483) भगवांश्चापि सम्प्रतो वह्निर्भवति नित्यशः। न तं त्यजन्ति पशवः सङ्ग्रामे च जयत्यपि॥ 13-100-16 (85484) पुत्राञ्श्रियं च लभते यश्छत्रं सम्प्रच्छति। न चक्षुर्व्याधिं लभते यज्ञभागमथाश्नुते॥ 13-100-17 (85485) निदाघकाले वर्षे वा यश्छत्रं सम्प्रयच्छति। नास्य कश्चिन्मनोदाहः कदाचिदपि जायते। कृच्छ्रात्स विषमाच्चैव क्षिप्रं मोक्षमवाप्नुते॥ 13-100-18 (85486) प्रदानं सर्वदानानां शकटस्य विशाम्पते। एवमाह महाभागः शाण्डिल्यो भगवानृषिः॥ ॥ 13-100-19 (85487) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि शततमोऽध्यायः॥ 100 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-100-12 सोपच्छन्दः सोपकरणः। करकान्पात्रविशेषान्॥ 7-100-13 अग्रं वृत्तिक्षेत्रादि तदर्थम्। उत्कोचं विना। उपस्पर्शनं दानम्॥

युधिष्ठिर उवाच। दह्यमानाय विप्राय यः प्रयच्छत्युपानहौ। यत्फलं तस्य भवति तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-101-1 (85488) भीष्म उवाच। 13-101-2x (7094) उपानहौ प्रयच्छेद्यो ब्राह्मणेभ्यः समाहितः। मर्दते कण्टकान्सर्वान्विषमान्निस्तरत्यपि॥ 13-101-2 (85489) स शत्रूणामुपरि च सन्तिष्ठति युधिष्ठिर। यानं चाश्वतरीयुक्तं तस्य शुभ्रं विशाम्पते॥ 13-101-3 (85490) उपतिष्ठति कौन्तेय रौप्यकाञ्चनभूषितम्। शकटं दम्यसंयुक्तं दत्तं भवति चैव हि॥ 13-101-4 (85491) युधिष्ठिर उवाच। 13-101-5x (7095) यत्फलं तिलदाने च भूमिदाने च कीर्तितम्। गोदाने चान्नदाने च भूयस्तद्ब्रूहि कौरव॥ 13-101-5 (85492) भीष्म उवाच। 13-101-6x (7096) शृणुष्व मम कौन्तैय तिलदानस्य यत्फलम्। निशम्य च यथान्यायं प्रयच्छ कुरुसत्तम॥ 13-101-6 (85493) पितॄणां प्रथमं भोज्यं तिलाः सृष्टाः स्वयंभुवा। तिलदानेन वै तस्मात्पितृपक्षः प्रमोदते॥ 13-101-7 (85494) माघमासे तिलान्यस्तु ब्राह्मणेभ्यः प्रयच्छति। सर्वसत्वसमाकीर्णं नरकं स न पश्यति॥ 13-101-8 (85495) सर्वसत्रैश्च यजते यस्तिलैर्यजते पितॄन्। न चाकामेन दातव्यं तिलैः श्राद्धं कदाचन॥ 13-101-9 (85496) महर्षेः कश्यपस्यैते गात्रेभ्यः प्रसृतास्तिलाः। ततो दिव्यं गता भावं प्रदानेषु तिलाः प्रभो 13-101-10 (85497) पौष्टिका रूपदाश्चैव तथा पापविनाशनाः। तस्मात्सर्वप्रदानेभ्यस्तिलदानं विशिष्यते॥ 13-101-11 (85498) आपस्तम्बश्च मेधावी शङ्खश्च लिखितस्तथा। महर्षिर्गौतमश्चापि तिलदानैर्दिवं गताः॥ 13-101-12 (85499) तिलहोमरता विप्राः सर्वे संयतमैथुनाः। समा गव्येन हविषा प्रवृत्तिषु च संस्थिताः॥ 13-101-13 (85500) सर्वेषामिति दानानां तिलदानं विशिष्यते। अक्षयं सर्वदानानां तिलदानमिहोच्यते॥ 13-101-14 (85501) उच्छिन्ने तु पुरा हव्ये कुशिकर्षिः परन्तपः। तिलैरग्नित्रयं हुत्वा प्राप्तवान्गतिमुत्तमाम्॥ 13-101-15 (85502) इति प्रोक्तं कुरुश्रेष्ठ तिलदानमनुत्तमम्। विधानं येन विधिना तिलानामिह शस्यते॥ 13-101-16 (85503) अत ऊर्ध्वं निबोधेदं देवानां यष्टुमिच्छताम्। समागमे महाराज ब्रह्मणा वै स्वयंभुवा॥ 13-101-17 (85504) देवाः समेत्य ब्रह्माणं भूमिभागे यियश्रवः। शुभं देशमयाचन्त यजेम इति पार्थिव॥ 13-101-18 (85505) देवा ऊचुः। 13-101-19x (7097) भगवंस्त्वं प्रभुर्भूमेः सर्वस्य त्रिदिवस्य च। यजेम हि महाभाग यज्ञं भवदनुज्ञया॥ 13-101-19 (85506) नाननुज्ञातभूमिर्हि यज्ञस्य फलमश्नुते। त्वं हि सर्वस्य जगतः स्थावरस्य चरस्य च। प्रभुर्भवसि तस्मात्त्वं समनुज्ञातुमर्हसि॥ 13-101-20 (85507) ब्रह्मोवाच। 13-101-21x (7098) ददानि मेदिनीभागं भवद्भ्योऽहं सुरर्षभाः। यस्मिन्देशे करिष्यध्वं यज्ञान्काश्यपनन्दनाः॥ 13-101-21 (85508) दैवा ऊचुः। 13-101-22x (7099) भगवन्कृतकामाः स्म यक्ष्महे स्वाप्तदक्षिणैः। इमं तु देशं मुनयः पर्युपासन्ति नित्यदा॥ 13-101-22 (85509) ततोऽगस्त्यश्च कण्वश्च भृगुरत्रिर्वृषाकपिः। असितो देवलश्चैव देवयज्ञमुपागमन्॥ 13-101-23 (85510) ततो देवा महात्मान ईजिरे यज्ञमच्युतम्। तथा समापयामासुर्यथाकालं सुरर्षभाः॥ 13-101-24 (85511) त इष्टयज्ञास्त्रिदशा हिमवत्यचलोत्तमे। षष्ठमंशं क्रतोस्तस्य भूमिदानं प्रचक्रिरे। 13-101-25 (85512) प्रादेशमात्रं भूमेस्तु यो दद्यादनुपस्कृतम्। न सीदति स कृच्छ्रेषु न च दुर्गाण्यवाप्नुते॥ 13-101-26 (85513) शीतवातातपसहां यागभूमिं सुसंस्कृताम्। प्रदाय सुरलोकस्थः पुण्यान्तेऽपि न चाल्यते॥ 13-101-27 (85514) मुदितो वसति प्राज्ञः शक्रेण सह पार्थिव। पतिश्रयप्रदानाच्च सोऽपि स्वर्गे महीयते॥ 13-101-28 (85515) अध्यापककुले जातः श्रोत्रियो नियतेन्द्रियः। गृहे यस्य वसेत्तुष्टः प्रधानं लोकमश्नुते॥ 13-101-29 (85516) तथा गवार्थे शरणं शीतवर्षसहं दृढम्। आसप्तमं तारयति कुलं भरतसत्तम॥ 13-101-30 (85517) क्षेत्रभूमिं ददल्लोके शुभां श्रियमवाप्नुयात्। रत्नभूमिं प्रदद्यात्तु कुलवंशं प्रवर्धयेत्॥ 13-101-31 (85518) न चोषरां न निर्दग्धां महीं दद्यात्कथञ्चन। न श्मशानपरीतां च न च पापनिषेविताम्॥ 13-101-32 (85519) पारक्ये भूमिदेशे तु पितॄणां निर्वपेत्तु यः। तद्भूमिं वाऽपि पितृभिः श्राद्धकर्म विहन्यते॥ 13-101-33 (85520) तस्मात्क्रीत्वा महीं दद्यात्स्वल्पामपि विचक्षणः। पिण्डः पितृभ्यो दत्तो वै तस्यां भवति शाश्वतः॥ 13-101-34 (85521) अटवी पर्वताश्चैव नद्यस्तीर्थानि यानि च। सर्वाण्यस्वामिकान्याद्दुर्न हि तत्र परिग्रहः॥ 13-101-35 (85522) इत्येतद्भूमिदानस्य फलमुक्तं विशाम्पते। अतः परं तु गोदानं कीर्तयिष्यामि तेऽनघ॥ 13-101-36 (85523) गावोऽधिकास्तपस्विभ्यो यस्मात्सर्वेभ्य एव च। तस्मान्महेश्वरो देवस्तपस्ताभिः सहास्थितः॥ 13-101-37 (85524) ब्राह्मे लोके वसन्त्येताः सोमेन सह भारत। यां तां ब्रह्मर्षयः सिद्धाः प्रार्थयन्ति परां गतिम्॥ 13-101-38 (85525) पयसा हविषा दध्ना शकृता चाथ चर्मणा। अस्थिभिश्चोपकुर्वन्ति शृङ्गैर्वालैश्च भारत॥ 13-101-39 (85526) नासां शीतातपौ स्यातां सदैताः कर्म कुर्वते। न वर्षविषयं वाऽपि दुःखमासां भवत्युत॥ 13-101-40 (85527) ब्राह्मणैः सहिता यान्ति तस्मात्पारमकं पदम्। एकं गोब्राह्मणं तस्मात्प्रवदन्ति मनीषिणः॥ 13-101-41 (85528) रन्तिदेवस्य यज्ञे ताः पशुत्वेनोपकल्पिताः। अतश्चर्मण्वती राजन्गोचर्मभ्यः प्रवर्तिता। पशुत्वाच्च विनिर्मुक्ताः प्रदानायोपकल्पिताः॥ 13-101-42 (85529) ता इमा विप्रमुख्येभ्यो यो ददाति महीपते। निस्तरेदापदं कृच्छ्रां विषमस्थोऽपि पार्थिव॥ 13-101-43 (85530) गवां सहस्रदः प्रेत्य नरकं न प्रपद्यते। सर्वत्र विजयं चापि लभते मनुजाधिप॥ 13-101-44 (85531) अमृतं वै गवां क्षीरमित्याह त्रिदशाधिपः। तस्माद्ददाति यो धेनुममृतं स प्रयच्छति॥ 13-101-45 (85532) अग्नीनामव्ययं ह्येतद्धौम्यं वेदविदो विदुः। तस्माद्ददाति यो धेनुं स हौम्यं सम्प्रयच्छति॥ 13-101-46 (85533) स्वर्गो वै मूर्तिमानेष वृषभं यो गवां पतिम्। विप्रे गुणयुते दद्यात्स वै स्वर्गे महीयते॥ 13-101-47 (85534) प्राणा वै प्राणिनामेते प्रोच्यन्ते भरतर्षभ। तस्माद्ददाति यो धेनुं प्राणानेष प्रयच्छति॥ 13-101-48 (85535) गावः शरण्या भूतानामिति वेदविदो विदुः। तस्माद्ददाति यो धेनुं शरणं सम्प्रयच्छति॥ 13-101-49 (85536) न वधार्थं प्रदातव्या न कीनाशे न नास्तिके। गोजीविने न दातव्या तथा गौर्भरतर्षभ। `गोरसानां न विक्रेतू रसं च यजनस्य च॥' 13-101-50 (85537) ददत्स तादृशानां वै नरो गां पापकर्मणाम्। अक्षयं नरकं यातीत्येवमाहुर्महर्षयः॥ 13-101-51 (85538) न कृशां नापवत्सां वा वन्ध्यां रोगान्वितां तथा। न व्यङ्गां न परिश्रान्तां दद्याद्गां ब्राह्मणाय वै॥ 13-101-52 (85539) दशगोसहस्रदः सम्यक् शक्रेण सह मोदते। अक्षयाँल्लभते लोकान्नरः शतसहस्रशः॥ 13-101-53 (85540) इत्येतद्गोप्रदानं च तिलदानं च कीर्तितम्। तथा भूमिप्रदानं च शृणुष्वान्ने च भारत॥ 13-101-54 (85541) अन्नदानं प्रधानं हि कौन्तेय परिचक्षते। अन्नस्य हि प्रदानेन रन्तिदेवो दिवं गतः॥ 13-101-55 (85542) श्रान्ताय क्षुधितायान्नं यः प्रयच्छति भूमिप। स्वायंभुवं महात्स्थानं स गच्छति नराधिप॥ 13-101-56 (85543) न हिरण्यैर्न वासोभिर्नान्यदानेन भारत। प्राप्नुवन्ति नराः श्रेयो यथा ह्यन्नप्रदाः प्रभो॥ 13-101-57 (85544) अन्नं वै प्रथमं द्रव्यमन्नं श्रीश्च परा मता। अन्नात्प्राणः प्रभवति तेजो वीर्यं बलं तथा॥ 13-101-58 (85545) सद्यो ददाति यश्चान्नं सदैकाग्रमना नरः। न स दुर्गाण्यवाप्नोतीत्येवमाह पराशरः॥ 13-101-59 (85546) अर्चयित्वा यथान्यायं देवेभ्योऽन्नं निवेदयेत्। यदन्ना हि नरा राजंस्तदन्नास्तस्य देवतः॥ 13-101-60 (85547) कौमुद्यां शुक्लपक्षे तु योऽन्नदानं करोत्युत। स सन्तरति दुर्गाणि प्रेत्य चानन्त्यमश्नुते॥ 13-101-61 (85548) अभुक्त्वाऽतिथेये चान्नं प्रयच्छेद्यः समाहितः। स वै ब्रह्मविदां लोकान्प्राप्नुयाद्भरतर्षभ॥ 13-101-62 (85549) सुकृच्छ्रामापदं प्राप्तश्चान्नदः पुरुषस्तरेत्। पापं तरति चैवेह दुष्कृतं चापकर्षति॥ 13-101-63 (85550) इत्येतदन्नदानस्य तिलदानस्य चैव ह। भूमिदानस्य च फलं गोदानस्य च कीर्तितम्॥ ॥ 13-101-64 (85551) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकाधिकशततमोऽध्यायः॥ 101 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-101-7 वै पुण्यं पितृलोके महीयते इति ध.पाठः॥ 7-101-9 सर्वकामैश्च जयति यस्तिलैरिति नच कामेन दातव्यमिति च ध.पाठः॥ 7-101-22 इमं हिमवत्सन्निहितम्॥ 7-101-27 प्रतिश्रयो वासार्थं स्थलम्॥ 7-101-33 तद्भूमिं परकीयां भूमिं वा यो निर्वपेत् पितृभिः पितृभ्यो दद्यात्तर्हि तच्छ्राद्धं तद्भूमिदानाख्यं कर्म चोभयं विहन्यते वृथा भवति॥ 7-101-34 तस्यां क्रीतायाम्॥ 7-101-46 आकुञ्चितमपि ह्येतद्धव्यं वेदविदो विदुरिति ध.पाठः॥ 7-101-56 स्वयंभुवं महाभागं स पश्यति नराधिपेति ध.पाठः॥ 7-101-58 अन्नं वै परमं दैवमिति ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। श्रुतं दानफलं तात यत्त्वया परिकीर्तितम्। अन्नदानं विशेषेण प्रशस्तमिह भारत॥ 13-102-1 (85552) पानीयदानमेवैतत्कथं चेह महाफलम्। इत्येतच्छ्रोतुमिच्छामि विस्तरेण पितामह॥ 13-102-2 (85553) भीष्म उवाच। 13-102-3x (7100) हन्त ते वर्तयिष्यामि यथावद्भरतर्षभ। गदतस्तन्ममाद्येह शृणु सत्यपराक्रम। पानीयदानात्प्रभृति सर्वं वक्ष्यामि तेऽनघ॥ 13-102-3 (85554) यदन्नं यच्च पानीयं सम्प्रदायाश्नुते फलम्। न ताभ्यां परमं दानं किञ्चिदस्तीति मे मनः॥ 13-102-4 (85555) अन्नात्प्राणभृतस्तात प्रवर्तन्ते हि सर्वशः। तस्मादन्नं परं लोके सर्वदानेषु कथ्यते॥ 13-102-5 (85556) अन्नाद्बलं च तेजश्च प्राणिनां वर्धते सदा। अन्नादानमतस्तस्माच्छ्रेष्ठमाह प्रजापतिः॥ 13-102-6 (85557) सावित्र्या ह्यपि कौन्तेय श्रूयते वचनं शुभम्। यच्चेदं नान्यथा चैतद्देव सत्रे महामखे॥ 13-102-7 (85558) अन्ने दत्ते नरेणेह प्राणा दत्ता भवन्त्युत। प्राणदानाद्धि परमं न दानमिह विद्यते॥ 13-102-8 (85559) श्रुतं हि ते महाबाहो लोमशस्यापि तद्वचः। प्राणान्दत्त्वा कपोताय यत्प्राप्तं शिबिना पुरा॥ 13-102-9 (85560) यां गतिं लभते दत्त्वा द्विजस्यान्न विशाम्पते। ततो विशिष्टां गच्छन्ति प्राणदा इति नः श्रुतं॥ 13-102-10 (85561) अन्नं चापि प्रभवति पानीयात्कुरुसत्तम। नीरजातेन हि विना न किञ्चित्सम्प्रवर्तते॥ 13-102-11 (85562) नीरजातश्च भगवान्सोमो ग्रहगणेश्वरः। अमृतं च सुधा चैव सुधा चैवामृतं तथा॥ 13-102-12 (85563) अन्नौषध्यो महाराज वीरुधश्च जलोद्भवाः। यतः प्राणभृतां प्राणाः सम्भवन्ति विशाम्पते॥ 13-102-13 (85564) देवानाममृतं ह्यन्नं नागानां च सुधा तथा। पितॄणां च स्वधा प्रोक्ता पशूनां चापि वीरुधः॥ 13-102-14 (85565) अन्नमेव मनुष्याणां प्राणानाहुर्मनीषिणः। तच्च सर्वं नरव्याघ्र पानीयात्सम्प्रवर्तते॥ 13-102-15 (85566) तस्मात्पानीयदानाद्वै न परं विद्यते क्वचित्। तच्च दद्यान्नरो नित्यं यदीच्छेद्भूतिमात्मनः॥ 13-102-16 (85567) धन्यं यशस्यमायुष्यं जलदानमिहोच्यते। शत्रूंश्चाप्यधि कौन्तेय सदा तिष्ठति तोयदः॥ 13-102-17 (85568) सर्वकामानवाप्नोति कीर्तिं चैव हि शाश्वतीम्। प्रेत्य चानन्त्यमश्नाति पापेभ्यश्च प्रमुच्यते॥ 13-102-18 (85569) तोयदो मनुजव्याघ्र स्वर्गं गत्वा महाद्युते। अक्षयान्समवाप्नोति लोकानित्यब्रवीन्मनुः॥ ॥ 13-102-19 (85570) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्व्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 102 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-102-11 नीरजातेन जलोद्भवेन धान्यादिना॥ 7-102-12 स्वधा चैव सुरा तथेति ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। तिलानां कीदृशं दानमथ दीपस्य चैव हि। अन्नानां वाससा चैव भूय एव ब्रवीहि मे॥ 13-103-1 (85571) भीष्म उवाच। 13-103-2x (7101) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। ब्राह्मणस्य च संवादं यमस्य च युधिष्ठिर॥ 13-103-2 (85572) मध्यदेशे महान्ग्रामो ब्राह्मणानां बभूव ह। गङ्गायमुनयोर्मध्ये यामुनस्य गिरेरधः॥ 13-103-3 (85573) पर्णशालेति विख्यातो रमणीयो नराधिप। विद्वांशस्तत्र भूयिष्ठा ब्राह्मणाश्चावसंस्तथा॥ 13-103-4 (85574) अथ प्राह यमः कञ्चित्पुरुषं कृष्णवाससम्। रक्ताक्षमूर्ध्वरोमाणं काकजङ्घाक्षिनासिकम्॥ 13-103-5 (85575) गच्छ त्वं ब्राह्मणग्रामं ततो गत्वा तमानय। अगस्त्यं गोत्रतश्चापि नामतश्चापि शर्मिणम्॥ 13-103-6 (85576) शमे निविष्टं विद्वांसमध्यापकमनावृतम्। मा चान्यमानयेथास्त्वं सगोत्रं तस्य पार्श्वतः॥ 13-103-7 (85577) स हि तादृग्गुणस्तेन तुल्योऽध्ययनजन्मना। अपत्येषु तथा वृत्ते समस्तेनैव धीमता। तमानय यथोद्दिष्टं पूजा कार्या हि तस्य मे॥ 13-103-8 (85578) स गत्वा प्रतिकूलं तच्चकार यमशासनम्। तमाक्रम्यानयामास प्रतिषिद्धो यमेन यः॥ 13-103-9 (85579) तस्मै यमः समुत्थाय पूजा कृत्वा च वीर्यवान्। प्रोवाच नीयतामेष सोऽन्य आनीयतामिति॥ 13-103-10 (85580) एवमुक्ते तु वचने धर्मराजेन स द्विजः। उवाच धर्मराजानं निर्विण्णोऽध्ययनेन वै। यो मे कालो भवेच्छेषस्तं वसेयमिहाच्युत॥ 13-103-11 (85581) यम उवाच। 13-103-12x (7102) नाहं कालस्य विहितं प्राप्नोमीह कथञ्चन। यो हि धर्मं चरति वै तं तु जानामि केवलम्॥ 13-103-12 (85582) गच्छ विप्र त्वमद्यैव आलयं स्वं महाद्युते। ब्रूहि सर्वं यथा स्वैरं करवाणि किमच्युत॥ 13-103-13 (85583) ब्राह्मण उवाच। 13-103-14x (7103) शुद्धदानं च सुमहत्पुण्यं स्यात्तद्ब्रवीहि मे। सर्वस्य हि प्रमाणं त्वं त्रैलोक्यस्यापि सत्तम॥ 13-103-14 (85584) यम उवाच। 13-103-15x (7104) शृणु तत्त्वेन विप्रर्पे प्रदानविधिमुत्तमम्। तिलाः परमकं दानं पुण्यं चैवेह शाश्वतम्॥ 13-103-15 (85585) तिलाश्च सम्प्रदातव्या यथाशक्ति द्विजर्षभ। नित्यदानात्सर्वकामांस्तिला निर्वर्तयन्त्युत॥ 13-103-16 (85586) तिलाञ्श्राद्धे प्रशंसन्ति दानमेतद्ध्यनुत्तमम्। तान्प्रयच्छस्व विप्रेभअयो विधिदृष्टेन कर्मणाः॥ 13-103-17 (85587) वैशाख्यां पौर्णमास्यां तु तिलान्दद्याद्द्विजातिषु। तिला भक्षयितव्याश्च सदा त्वालम्भं च तैः 13-103-18 (85588) कार्यं सततमिच्छद्भिः श्रेयः सर्वात्मना गृहे। तथाऽऽपः सर्वदा देयाः पेयाश्चैव न संशयः॥ 13-103-19 (85589) पुष्करिण्यस्तटाकानि कूपांश्चैवात्र खानयेत्। एतत्सुदुर्लभतरमिह लोके द्विजोत्तम॥ 13-103-20 (85590) आपो नित्यं प्रदेयास्ते पुण्यं ह्येतदनुत्तमम्। प्रपाश्च कार्या दानार्थं नित्यं ते द्विजसत्तम। भुक्तेऽप्यथ प्रदेयं तु पानीयं वै विशेषतः॥ 13-103-21 (85591) `पानीयाभ्यर्थिनं दृष्ट्वा प्रीत्या दत्त्वा त्वरान्वितः। वस्त्रे तन्तुप्रमाणेन दीपे निमिषवत्सरम्॥ 13-103-22 (85592) गवां रोमप्रमाणेन स्वर्गभोगमुपाश्नुते। जलबिन्दुप्रमाणेन तदेतान्युपवर्तय॥'॥ 13-103-23 (85593) भीष्म उवाच। 13-103-24x (7105) इत्युक्ते स तदा तेन यमदूतेन वै गृहान्। नीतश्च कारयामास सर्वं तद्यमशासनम्॥ 13-103-24 (85594) नीत्वा तं यमदूतोऽपि गृहीत्वा शर्मिणं तदा। ययौ स धर्मराजाय न्यवेदयत चापि तम्॥ 13-103-25 (85595) तं धर्मराजो धर्मज्ञं पूजयित्वा प्रतापवान्। कृत्वा च संविदं तेन विससर्ज यथागतम्॥ 13-103-26 (85596) तस्यापि च यमः सर्वमुपदेशं चकार ह। प्रेत्यैत्य च ततः सर्वं चकारोक्तं यमेन तत्॥ 13-103-27 (85597) तथा प्रशंसने दीपान्यमः पितृहितेप्सया। तस्माद्दीपप्रदो नित्यं सन्तारति वै पितॄन्॥ 13-103-28 (85598) दातव्याः सततं दीपास्तस्माद्भरतसत्तम। देवतानां पितॄणां च चक्षुष्यं चात्मनां विभो॥ 13-103-29 (85599) रत्नदानं च सुमहत्पुण्यमुक्तं जनाधिप। यस्तान्विक्रीय यजते ब्राह्मणो ह्यभयंकरम्॥ 13-103-30 (85600) यद्वै ददाति विप्रेभ्यो ब्राह्मणः प्रतिगृह्य वै। उभयोः स्यात्तदक्षय्यं दातुरादातुरेव च॥ 13-103-31 (85601) यो ददाति स्थितः स्थित्यां तादृशाय प्रतिग्रहम्। उभयोरक्षयं धर्मं तं मनुः प्राह धर्मवित्॥ 13-103-32 (85602) वाससां सम्प्रदानेनि स्वदारनिरतो नरः। सुवस्त्रश्च सुवेषश्च भवतीत्यनुशुश्रुम॥ 13-103-33 (85603) गावः सुवर्णं च तथा तिलाश्चैवानुवर्णिताः। बहुशः पुरुषव्याघ्र वेदप्रामाण्यदर्शनात्॥ 13-103-34 (85604) विवाहांश्चैव कुर्वीत पुत्रानुत्पादयेत च। पुत्रलाभो हि कौरव्य सर्वलाभाद्विशिष्यते॥ ॥ 13-103-35 (85605) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्र्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 103 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-103-7 अध्यापकमनानृतमिति थ.पाठः। अध्यापकमनारतमिति ध.पाठः॥ 7-103-9 चकारचयमाश्रय इति थ.ध.पाठः॥ 7-103-11 इह यमलोके॥ 7-103-13 कालस्य विहितं आयुःप्रमाणं न प्राप्नोमि न जानामि। कालेनाप्रवर्तितं त्वामिह स्थापयितुं न शक्नोमीत्यर्थः। विहितं प्रापयामीह कञ्चनेति थ.पाठः॥ 7-103-14 बृहि पृच्छ॥ 7-103-17 निर्घर्तयन्ति साधयन्ति॥ 7-103-18 आलम्भनं सर्वतः स्पर्शनं उद्वर्तनमित्यर्थः॥ 7-103-32 एतद्दि तस्याऽभयङ्करं प्रतिग्रहविक्रयजदोषघ्नम्॥

युधिष्ठिर उवाच। भूय एव कुरुश्रेष्ठ दानानां विधिमुत्तमम्। कथयस्व महाप्राज्ञ भूमिदानं विशेषतः॥ 13-104-1 (85606) पृथिवीं क्षत्रियो दद्याद्ब्राह्मणायेष्टिकर्मिणे। विधिवत्प्रतिगृह्णीयान्न त्वन्यो दातुमर्हति॥ 13-104-2 (85607) सर्ववर्णैस्तु यच्छक्यं प्रदातुं फलकाङ्क्षिभिः। वेदे वा यत्समाख्यातं तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-104-3 (85608) भीष्म उवाच। 13-104-4x (7106) तुल्यनामानि देयानि त्रीणि तुल्यफलानि च। सर्वकामफलानीह गावः पृथ्वी सरस्वती॥ 13-104-4 (85609) यो ब्रूयाच्चापि शिष्याय धर्म्यां ब्राह्मीं सरस्वतीम्। पृथिवीगोप्रदानाभ्यां तुल्यं स फलमश्नुते॥ 13-104-5 (85610) तथैव गाः प्रशंसन्ति न तु देयं ततः परम्। सन्निकृष्टफलास्ता हि लघ्वर्थाश्च युधिष्ठिर॥ 13-104-6 (85611) मातरः सर्वभूतानां गावः सर्वसुखप्रदाः। वृद्धिमाकाङ्क्षता नित्यं गावः कार्याः प्रदक्षिणाः 13-104-7 (85612) सन्ताड्या न तु पादेन गवां मध्ये न च व्रजेत्। मङ्गलायतनं देव्यस्तस्मात्पूज्याः सदैव गाः॥ 13-104-8 (85613) प्रचोदनं देवकृतं गवां कर्मसु वर्तताम्। पूर्वमेवाक्षरं चान्यदभिधेयं ततः परम्॥ 13-104-9 (85614) प्रचारे वा निवाते वा बुधो नोद्वेजयेत गाः। तृषिता ह्यभिवीक्षन्त्यो नरं हन्युः सबान्धवम्॥ 13-104-10 (85615) पितृसद्मानि सततं देवतायतनानि च। पूयन्ते शकृता यासां पूतं किमधिकं ततः॥ 13-104-11 (85616) घासमुष्टिं परगवे दद्यात्संवत्सरं तु यः। अकृत्वा स्वयमाहारं व्रतं तत्सार्वकामिकम्॥ 13-104-12 (85617) स हि पुत्रान्यशोऽर्थं च श्रियं चाप्यधिगच्छति। नाशयत्यशुभं चैव दुःस्वप्नं चाप्यपोहति॥ 13-104-13 (85618) युधिष्ठिर उवाच। 13-104-14x (7107) देयाः किंलक्षणा गावः काश्चापि परिवर्जयेत्। कीदृशाय प्रदातव्या न देयाः कीदृशाय च॥ 13-104-14 (85619) भीष्म उवाच। 13-104-15x (7108) असद्वृत्ताय पापाय लुब्धायानृतवादिने। हव्यकव्यव्यपेताय न देया गौः कथञ्चन॥ 13-104-15 (85620) भिक्षवे बहुपुत्राय श्रोत्रियायाहिताग्नये। दत्त्वा दशगवां दाता लोकानाप्नोत्यनुत्तमान्॥ 13-104-16 (85621) `जुहोति यद्भोजयति यद्ददाति गवां रसैः। सर्वस्यैवांशभाग्दाता तन्निमित्तं प्रवर्तितः॥' 13-104-17 (85622) यश्चैव धर्मं कुरुते तस्य धर्मफलं च यत्। सर्वस्यैवांशभाग्दाता तन्निमित्तं प्रवृत्तयः॥ 13-104-18 (85623) यश्चैनमुत्पादयते यश्चैनं त्रायते भयात्। यश्चास्य कुरुते वृत्तिं सर्वे ते पितरस्त्रयः॥ 13-104-19 (85624) कल्मषं गुरुशुश्रूषा हन्ति मानो महद्यशः। अपुत्रतां त्रयः पुत्रा अवृत्तिं दश धेनवः॥ 13-104-20 (85625) वेदान्तनिष्ठस्य बहुश्रुतस्य प्रज्ञानतृप्तस्य जितेन्द्रियस्य। शिष्टस्य दान्तस्य यतस्य चैव भूतेषु नित्यं प्रियवादिनश्च॥ 13-104-21 (85626) यः क्षुद्भयाद्वै न विकर्म कुर्या- न्मृदुश्च शान्तौ ह्यतिथिप्रियश्च। शुभे पात्रे ये गुणा गोप्रदाने तावान्दोषो ब्राह्मणस्वापहारे। 13-104-22 (85627) सर्वावस्थं ब्राह्मणस्वापहारे दाराश्चैषां दूरतो वर्जनीयाः॥ 13-104-23 (85628) `विप्रदारे परिहृते तद्धनेऽपहृते च तु। परित्रायन्ति शक्तास्तु नमस्तेभ्यो मृताश्च ये॥ 13-104-24 (85629) न पालयन्ति निहतान्ये तान्वैवस्वतो यमः। दण्डयन्भर्सयन्नित्यं निरयेभ्यो न मुञ्चति॥ 13-104-25 (85630) तथा गवां परित्राणे पीडने च शुभाशुभम्। विप्रगोषु विशेषेण रक्षितेषु गृहेषु वा॥' ॥ 13-104-26 (85631) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुरधिकशततमोऽध्यायः॥ 104 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-104-2 इष्टिकर्मिणे याज्ञिकाय॥ 7-104-4 तुल्यनामानि गोपदवाच्यानि॥ 7-104-6 देयं दानयोग्यम्। परं श्रेष्ठम्॥ 7-104-9 गवां बलीवर्दानां कर्मसु यज्ञाद्यर्थेषु कृष्याद्यर्थेषु कर्षणादिषु वर्ततां प्रचोदनं प्रतोदेन प्रेरणं देवैः कृतमिति न तत्र दोष इति भावः। तथापि पूर्वं यज्ञार्थमेव चोदनमक्षरं श्रेयस्करम्। अन्यत्कृष्याद्यर्थं तु ततः परं वैदिककर्षणमनुप्रवृत्तमभिधेयं वाच्यं निन्द्यमित्यर्थः॥ 7-104-10 निवाते कठिनोपवेशने। अभिवीक्षन्त्यो जलमलभमानाः॥ 7-104-12 आहारं तदीयतक्राद्याहरणमकृत्वा॥ 7-104-21 वेदान्तनिष्ठस्य वृत्तिं अतिसृजेतेत्युत्तरेणान्वयः। चतुर्ध्यर्थे षष्ठी॥

भीष्म उवाच। अत्रैव कीर्त्यते सद्भिर्ब्राह्मणस्वाभिमर्शने। नृगेण सुमहत्कृच्छ्रुं यदवाप्तं कुरूद्वह॥ 13-105-1 (85632) निविशन्त्यां पुरा पार्थ द्वारवत्यामिति श्रुतिः। अदृश्यत महाकूपस्तृणवीरुत्समावृतः। 13-105-2 (85633) प्रयत्नं तत्र कुर्वाणास्तस्मात्कूपाज्जलार्थिनः। श्रमेण महता युक्तास्तस्मिंस्तोये सुसंवृते॥ 13-105-3 (85634) ददृशुस्ते महाकायं कृकलासमवस्थितम्। तस्य चोद्धरणे यत्नमकुर्वंस्ते सहस्रशः॥ 13-105-4 (85635) प्रग्रहैश्चर्मपट्टैश्च तं बद्ध्वा पर्वतोपमम्। नाशक्नुवन्समुद्धर्तुं ततो जग्मुर्जनार्दनम्॥ 13-105-5 (85636) खमावृत्योदपानस्य कृकलासः स्थितो महान्। तस्य नास्ति समुद्धर्तेत्येतत्कृष्णे न्यवेदयन्॥ 13-105-6 (85637) स वासुदेवेन समुद्धृतश्च पृष्टश्च कामान्निजगाद राजा। नृगस्तदाऽऽत्मानमथो न्यवेदय- त्पुरातनं यज्ञसहस्रयाजिनम्॥ 13-105-7 (85638) तथा ब्रुवाणं तु तमाह माधवः शुभं त्वया कर्म कृतं न पापकम्। कथं भवान्दुर्गतिमीदृशीं गतो नरेन्द्र तद्ब्रूहि किमेतदीदृशम्॥ 13-105-8 (85639) शतं सहस्राणि गवां शतं पुनः पुनः शतान्यष्टशतायुतानि। नृप द्विजेभ्यः क्व नु तद्गतं तव॥ 13-105-9 (85640) नृगस्ततोऽब्रवीत्कृष्णं ब्राह्मणस्याग्निहोत्रिणः। प्रोषितस्य परिभ्रष्टा गौरेका मम गोधने*****॥ 13-105-10 (85641) गवां सहस्रे संख्याता तदा सा पशुपैर्मम। सा ब्राह्मणाय मे दत्ता प्रेत्यार्थमभिकाङ्क्षता॥ 13-105-11 (85642) अपश्यत्परिमार्गंश्च तां गां परगृहे द्विजः। ममेयमिति चोवाच ब्राह्मणो यस्य साऽभवत्॥ 13-105-12 (85643) तावुभौ समनुप्राप्तौ विवदन्तौ भृशज्वरौ। भवान्दाता भवान्हर्तेत्यथ तौ मामवोचताम्॥ 13-105-13 (85644) शतेन शतसङ्ख्येन गवां विनिमयेन वै। याचे प्रतिग्रहीतारं स तु मामब्रवीदिदम्॥ 13-105-14 (85645) देशकालोपसम्पन्ना दोग्ध्री शान्ताऽतिवत्सला। स्वादुक्षीरप्रदा धन्या मम नित्यं निवेशने॥ 13-105-15 (85646) कृशं च भरते सा गौर्मम पुत्रमपस्तनम्। न सा शक्या मया दातुमित्युक्त्वा स जगाम ह॥ 13-105-16 (85647) ततस्तमपरं विप्रं याचे विनिमयेन वै। गवां शतसहस्रं हि तत्कृते गृह्यतामिति॥ 13-105-17 (85648) ब्राह्मण उवाच। 13-105-18x (7109) न राज्ञां प्रतिगृह्णामि शक्तोऽहं स्वस्य मार्गणे। सैव गौर्दीयतां शीघ्रं ममेति मधुसूदन॥ 13-105-18 (85649) रुक्ममश्वांश्च ददतो रजतस्यन्दनांस्तथा। न जग्राह ययौ चापि तदा स ब्राह्मणर्षभः॥ 13-105-19 (85650) एतस्मिन्नेव काले तु चोदितः कालधर्मणा। पितृलोकमहं प्राप्य धर्मराजमुपागमम्॥ 13-105-20 (85651) यमस्तु पूजयित्वा मां ततो वचनमब्रवीत्। नान्तः सङ्ख्यायते राजंस्तव पुण्यस्य कर्मणः॥ 13-105-21 (85652) अस्ति चैव कृतं पापमज्ञानात्तदपि त्वया। चरस्व पापं पश्चाद्वा पूर्वं वा त्वं यथेच्छसि॥ 13-105-22 (85653) रक्षितास्मीति चोक्तं ते प्रतिज्ञा चानृता तव। ब्राह्मणस्वस्य चादानं द्विविधस्ते व्यतिक्रमः॥ 13-105-23 (85654) पूर्वं कृच्छं चरिष्येऽहं पश्चाच्छुभमिति प्रभो। धर्मराजं ब्रुवन्नेवं पतितोस्मि महीतले॥ 13-105-24 (85655) अश्रौषं पतितश्चाहं यमस्योच्चैः प्रभाषतः। वासुदेवः समुद्धर्ता भविता ते जनार्दनः॥ 13-105-25 (85656) पूर्णे वर्षसहस्रान्ते क्षीणे कर्मणि दुष्कृते। प्राप्लस्यसे शाश्वताँल्लोकाञ्जितान्स्वेनैव कर्मणा॥ 13-105-26 (85657) कूपेऽऽत्मानमधःशीर्षमपश्यं पतितं च ह। तिर्यग्योनिमनुप्राप्तं न च मामजहात्स्मृतिः॥ 13-105-27 (85658) त्वया तु तारितोऽस्म्यद्य किमन्यत्र तपोबलात्। अनुजानीहि मां कृष्ण गच्छेयं दिवमद्य वै॥ 13-105-28 (85659) अनुज्ञातः स कृष्णेन नमस्कृत्य जनार्दनम्। विमानं दिव्यमास्थाय ययौ दिवमरिन्दमः॥ 13-105-29 (85660) ततस्तस्मिन्दिवं याते नृगे भरतसत्तम। वासुदेव इमाञ्श्लोकाञ्जगाद कुरुनन्दन॥ 13-105-30 (85661) ब्राह्मणस्वं न हर्तव्यं पुरुषेण विजानता। ब्राह्मणस्वं हृतं हन्ति नृगं ब्राह्मणगौरिव॥ 13-105-31 (85662) सतां समागमः सद्भिर्नाफलः पार्थ विद्यते। विमुक्तं नरकात्पश्य नृगं साधुसमागमात्॥ 13-105-32 (85663) प्रदानं फलवत्तत्र द्रोहस्तत्र तथाऽफलः। अपहारं गवां तस्माद्वर्जयेत युधिष्ठिर॥ ॥ 13-105-33 (85664) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चाधिकशततमोऽध्यायः॥ 105 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-105-23 प्रतिज्ञा च कृता त्वयेति, त्रिविधस्ते व्यतिक्रम इति च.थ.ध. पाठः॥ 7-105-24 कृच्छ्रं चरिष्ये पापफलं भोक्ष्ये॥ 7-105-31 न हर्तव्यं क्षत्रियेण विशेषत इति थ.ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। दत्तानां फलसम्प्राप्तिं गवां प्रब्रूहि मेऽनघ। विस्तरेण महाबाहो न हि तृप्यामि कथ्यताम्॥ 13-106-1 (85665) भीष्म उवाच। 13-106-2x (7110) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। ऋषेरौद्दालकेर्वाक्यं नाचिकेतस्य चोभयोः॥ 13-106-2 (85666) ऋषिरौद्दालकिर्दीक्षामुपगम्य ततः सुतम्। त्वं मामुपचरस्वेति नाचिकेतमभाषत॥ 13-106-3 (85667) समाप्ते नियमे तस्मिन्महर्षिः पुत्रमब्रवीत्। उपस्पर्शनसक्तस्य स्वाध्यायाभिरतस्य च॥ 13-106-4 (85668) इध्मा दर्भाः सुमनसः कलशश्चाभितो जलम्। विस्मृतं मे तदादाय नदीतीरादिहाव्रज॥ 13-106-5 (85669) गत्वानवाप्य तत्सर्वं नदीवेगसमाप्लुतम्। न पश्यामि तदित्येवं पितरं सोऽब्रवीन्मुनिः॥ 13-106-6 (85670) क्षुत्पिपासाश्रमाविष्टो मुनिरौद्दालकिस्तदा। यमं पश्येति तं पुत्रमशपत्क्रोधमूर्च्छितः॥ 13-106-7 (85671) तथा स पित्राऽभिहतो वाग्वज्रेण कृताञ्जलिः। प्रसीदेति ब्रुवन्नेव गतसत्वोऽपतद्भुवि॥ 13-106-8 (85672) नाचिकेतं प्रिता दृष्ट्वा पतितं दुःखमूर्च्छितः। किं मया कृतमित्युक्त्वा निपपात महीतले॥ 13-106-9 (85673) तस्य दुःखपरीतस्य स्वं पुत्रमनुशोचतः। व्यतीतं तदहःशेषं सा चोग्रा तत्र शर्वरी॥ 13-106-10 (85674) पित्र्येणाश्रुप्रपातेन नाचिकेतः कुरूद्वह। प्रास्यन्दच्छयने कौश्ये वृष्ट्या सस्यमिवाप्लुतम्॥ 13-106-11 (85675) स पर्यपृच्छत्तं पुत्रं श्लाघ्यं पर्यागतं पुनः। दिव्यैर्गन्धैः समादिग्धं क्षीणस्वप्नमिवोत्थितम्॥ 13-106-12 (85676) अपि पुत्र जिता लोकाः शुभास्ते स्वेन कर्मणा। दिष्ट्या चासि पुनः प्राप्तो न हि ते मानुषं वपुः॥ 13-106-13 (85677) प्रत्यक्षदार्शी सर्वस्य वित्रा पृष्टो महात्मना। अभ्युत्थाय पितुर्मध्ये महर्षीणां न्यवेदयत्॥ 13-106-14 (85678) कुर्वन्मवच्छासनमाशु यातो ह्यहं विशालां रुचिरप्रभासाम्। वैवस्वतीं प्राप्य सभामवश्यं सहस्रशो योजनहैमभौमाम्॥ 13-106-15 (85679) दृष्टैव मामभिमुखमापतन्तं गृहं निवेद्यासनमादिदेश। वैवस्वतोऽर्घ्यादिभिरर्हणैश्च भवत्कृते पूजयामास मां साः॥ 13-106-16 (85680) ततस्त्वहं तं शनकैरवोचं वृतः सदस्यैरभिपूज्यमानः। प्राप्तोऽस्मि ते विषयं धर्मराज लोकानर्हो यानहं तान्विधत्स्व॥ 13-106-17 (85681) यमोऽब्रवीन्मां न मृतोसि सौम्य यमं पश्येत्याह स त्वां तपस्वी। पिता प्रदीप्ताग्निसमानतेजा न तत्छक्यमनृतं विप्र कर्तुम्॥ 13-106-18 (85682) दृष्टस्तेऽहं प्रतिगच्छस्व तात शोचत्यसौ तव देहस्य कर्ता। ददानि किञ्चापि मनःप्रणीतं प्रियातिथेस्तव कामान्वृणीष्व॥ 13-106-19 (85683) तेनैवमुक्तस्तमहं प्रत्यवोचं प्राप्तोस्मि ते विषयं दुर्निवर्त्यम्। इच्छाम्यहं पुण्यकृतां समृद्धाँ- ल्लोकान्द्रष्टुं यदि तेऽहं वरार्हः॥ 13-106-20 (85684) यानं समारोप्य तु मां स देवो वाहैर्युक्तं सुप्रभं भानुमत्तम्। संदर्शयामास तदाऽऽत्मलोका- न्सर्वास्तथा पुण्यकृतां द्विजेन्द्र॥ 13-106-21 (85685) अपश्यं तत्र वेश्मानि तैजसानि महात्मनाम्। नानासंस्थानरूपाणि सर्वरत्नमयानि च॥ 13-106-22 (85686) चन्द्रमण्डलशुभ्राणि किंकिणीजालवन्ति च। अनेकशतभौमानि सान्तर्जलवनानि च॥ 13-106-23 (85687) वैडूर्यार्कप्रकाशानि रूप्यरुक्ममयानि च। तरुणादित्यवर्णानि स्थावराणि चराणि च॥ 13-106-24 (85688) भक्ष्यभोज्यमयाञ्शैलान्वासांसि शयनानि च। सर्वकामफलांश्चैव वृक्षान्भवनसंस्थितान्॥ 13-106-25 (85689) नद्यो वीथ्यः सभा वाप्यो दीर्घिकाश्चैव सर्वशः। घोषवन्ति च यानानि युक्तान्धथ सहस्रशः॥ 13-106-26 (85690) क्षीरस्रवा वै सरितो गिरींश्च सर्पिस्तथा विमलं चापि तोयम्। वैवस्वतस्यानुमतांश्च देशा- नदृष्टपूर्वान्सुबहूनपश्यम्॥ 13-106-27 (85691) सर्वान्दृष्ट्वा तदहं धर्मराज- मवोचं वै सर्वदेवं सहिष्णुम्। क्षीरस्यैताः सर्पिषश्चैव नद्यः शश्वत्स्रोताः कस्य भोज्याः प्रवृत्ताः॥ 13-106-28 (85692) यमोऽब्रवीद्विद्धि भोज्यांस्त्वमेता- न्ये दातारः साधवो गोरसानाम्। अन्ये लोकाः शाश्वता वीतशोकैः समाकीर्णा गोप्रदाने रतानाम्॥ 13-106-29 (85693) न त्वेतासां दानमात्रं प्रशस्तं पात्रं कालो गोविशेषो विधिश्च। ज्ञात्वा देयं विप्र गवान्तरं हि दुःखं ज्ञातुं पावकादित्यभूतम्॥ 13-106-30 (85694) स्वाध्यायवान्योऽतिमात्रं तपस्वी वैतानस्थो ब्राह्मणः पात्रमासाम्। गोषु क्षान्तं गोशरण्यं कृतज्ञं वृत्तिग्लानं तादृशं पात्रमाहुः॥ 13-106-31 (85695) कृच्छ्रोत्सृष्टाः पोष्णाभ्यागताश्च द्वारैरेतैर्गोविशेषाः प्रशस्ताः। अन्तर्जाताः सुक्रयज्ञानलब्धाः प्राणक्रीताः सोदकाः सोद्वहाश्च॥ 13-106-32 (85696) तिस्रो रात्र्यस्त्वद्भिरुपोष्य भूमौ तृप्ता गावस्तर्पितेभ्यः प्रदेयाः। वत्सैः प्रीताः सुप्रजाः सोपचारा- स्त्र्यहं दत्त्वा गोरसैर्वर्तितव्यम्॥ 13-106-33 (85697) दत्त्वा धेनुं सुव्रतां साधुदोहां कल्याणवत्सामपलायिनीं च। यावन्ति रोमाणि भवन्ति तस्या- स्तावद्वर्षाण्यश्नुते स्वर्गलोकम्॥ 13-106-34 (85698) तथाऽनड्वाहं ब्राह्मणेभ्यः प्रदाय दान्तं धुर्यं बलवन्तं युवानम्। कुलानुजीव्यं वीर्यवन्तं बृहन्तं भुङ्क्ते लोकान्सम्मितान्धेनुदस्य॥ 13-106-35 (85699) वृद्धे ग्लाने सम्भ्रमे वा महार्थे कृष्यर्थं वा हौम्यहेतोः प्रमूत्याम्। गुर्वर्थं वा यज्ञसमाप्तये वा गां वै दातुं देशकालोऽविशिष्टः॥ 13-106-36 (85700) नाचिकेत उवाच। 13-106-37x (7111) श्रुत्वा वैवस्वतवचस्तमहं पुनरब्रवम्। अगोमी गोप्रदातॄणां कथं लोकान्हि गच्छति॥ 13-106-37 (85701) ततोऽब्रवीद्यमो धीमान्गोप्रदानं ततो गतिम्। गोप्रदानानुकल्पात्तु गामृते सन्तु गोप्रदाः॥ 13-106-38 (85702) अलाभे यो गवां दद्याद्धृतधेनुं यतव्रतः। तस्यैता घृतवाहिन्यः क्षरन्ते वत्सला इव॥ 13-106-39 (85703) घृतालाभे तु यो दद्यात्तिलधेनुं यतव्रतः। स दुर्गात्तारितो धेन्वा क्षीरनद्यां प्रमोदते॥ 13-106-40 (85704) तिलालाभे तु यो दद्याज्जलधेनुं यतव्रतः। स कामप्रवहां शीतीं नदीमेतामुपाश्नुते॥ 13-106-41 (85705) एवमेतानि मे तत्र धर्मराजो न्यदर्शयत्। दृष्ट्वा च परमं हर्षमवापमहमच्युत॥ 13-106-42 (85706) निवेदये चाहमिमं प्रियं ते क्रतुर्महानल्पधनप्रचारः। प्राप्तो मया तात स मत्प्रसूतः प्रपत्स्यते वेदविधिप्रवृत्तः॥ 13-106-43 (85707) शापो ह्ययं भवतोऽनुग्रहाय प्राप्तो मया यत्र दृष्टो यमो वै। दानव्युष्टिं तत्र दृष्ट्वा महात्म- न्निःसंदिग्धान्दानधर्मांश्चरिष्ये॥ 13-106-44 (85708) इदं च मामब्रवीद्धर्मराजः पुनः पुनः सम्प्रहृष्टो महर्षे। दानेन यः प्रयतोऽभूत्सदैव विशेषतो गोप्रदानं च कुर्याम्॥ 13-106-45 (85709) शुद्धो ह्यर्थो नावमन्यस्व धर्मा- न्पात्रे देयं देशकालोपपन्ने। तस्माद्गावस्ते नित्यमेव प्रदेया माभूच्च ते संशयः कश्चिदत्र॥ 13-106-46 (85710) एताः पुरा ह्यददन्नित्यमेव सान्तात्मानो दानपथे निविष्टाः। तपांस्युग्राण्यप्रतिशङ्कमाना- स्ते वै दानं प्रददुश्चैव शक्त्या॥ 13-106-47 (85711) काले च शक्त्या मत्सरं वर्जयित्वा शुद्धात्मानः श्रद्धिनः पुण्यशीलाः। दत्त्वा गा वै लोकममुं प्रपन्ना देदीप्यन्ते पुण्यशीलास्तु नाके॥ 13-106-48 (85712) एतद्दानं न्यायलब्धं द्विजेभ्यः पात्रे दत्तं प्रापणीयं परीक्ष्य। काम्याष्टम्यां वर्तितव्यं दशाहं रसैर्गवां शकृता प्रस्नवैर्वा॥ 13-106-49 (85713) देवव्रती स्याद्वृषभप्रदानै- र्वेदावाप्तिर्गोयुगस्य प्रदाने। तीर्थावाप्तिर्गोप्रयुक्तप्रदाने पापोत्सर्गः कपिलायाः प्रदाने॥ 13-106-50 (85714) गामप्येकां कपिलां सम्प्रदाय न्यायोपेतां कलुषाद्विप्रमुच्येत्। गवां रसात्परमं नास्ति किञ्चि- द्गवां प्रदानं सुमहद्वदन्ति॥ 13-106-51 (85715) गावो लोकांस्तारयन्ति क्षरन्त्यो गावश्चान्नं संजनयन्ति लोके। यस्तं जानन्न गवां हार्दमेति स वै गन्ता निरयं पापचेताः॥ 13-106-52 (85716) यैस्तद्दत्तं गोसहस्रं शतं वा दशार्धं वा दश वा साधुवत्सम्। अप्येका वै साधवे ब्राह्मणाय सास्यामुष्मिन्पुण्यतीर्था नदी वै॥ 13-106-53 (85717) प्राप्त्या पुष्ट्या लोकसंरक्षणेन गावस्तुल्याः सूर्यपादैः पृथिव्याम्। शब्दश्चैकः संनतिश्चोपभोगा- स्तस्माद्गोदः सूर्य इवावभाति॥ 13-106-54 (85718) गुरुं शिष्यो वरयेद्गोप्रदाने स वै गन्ता नियतं स्वर्गमेव। विधिज्ञानां सुमहान्धर्म एष विधिं ह्याद्यं विधयः संविशन्ति॥ 13-106-55 (85719) इदं दानं न्यायलब्धं द्विजेभ्यः पात्रे दत्त्वा प्रापयेथाः परीक्ष्य। त्वय्याशंसन्त्यमरा दानवाश्च वयं चापि प्रसृते पुण्यशीले॥ 13-106-56 (85720) इत्युक्तोऽहं धर्मराजं द्विजर्षे धर्मात्मानं शिरसाऽभिप्रणम्य। अनुज्ञातस्तेन वैवस्वतेन प्रत्यागमं भगवत्पादमूलम्॥ ॥ 13-106-57 (85721) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षडधिकशततमोऽध्यायः॥ 106 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-106-5 कलशश्चातिभोजनम् इति झ.पाठ.। तत्र अतिभोजनं भोजनसामग्रिकं शाकादि॥ 7-106-8 गतसत्वो मृतः॥ 7-106-11 सस्यं शुष्यमाणम्॥ 7-106-15 योजनेति लुप्ततृतीयान्तं पदम्। योजनैः सहस्रशः सम्मितामिति शेषः॥ 7-106-23 अनेकशतानि भौमानि उपर्युपरि भूमिसमूहा येषु तानि प्रासादमण्डलानि॥ 7-106-30 गवामन्तरमन्योन्यतारतम्यं। अवङ्॥ 7-106-31 कृच्छ्रोत्सृष्टाः सङ्कटात् निरोधात् मुक्ताः। पोषणार्थं दरिद्रागारादागताः। तादृशीनां पालनं प्रशस्ततरमित्यर्थः॥ 7-106-33 त्र्यहमम्मात्राहारो भूमिशायी भूत्वा चतुर्थं दिनमारभ्य त्र्यहमेकैकां गां दत्त्वा गोरसैर्वृत्तिं कुर्यात्। एवं व्रतपूर्वकं गोत्रयं ददत उक्तं वक्ष्यमाणं च फलं भवतीत्यर्थः॥ 7-106-36 वृद्धे ग्लाने रोगिणि पथ्याशनार्थं सम्भ्रमे दुर्भिक्षे। महार्थे यज्ञाद्यर्थे च। प्रसूत्यां पुत्रजन्मनि॥ 7-106-43 क्रतुः गोदानरूपः॥ 7-106-49 प्रापणीयं गोः आहारादि। कामे इच्छापूरणे साधुः काम्या या अष्टमी शुक्लकृष्णान्यतरा तस्यां॥

युधिष्ठिर उवाच। उक्तं ते गोप्रदानं वै नाचिकेतमृषिं प्रति। माहात्म्यमपि चैवोक्तमुद्देशेन गवां प्रभो॥ 13-107-1 (85722) नृगेण च महद्दुःखमनुभूतं महात्मना। एकापराधादज्ञानात्पितामह महामते॥ 13-107-2 (85723) द्वारवत्यां यथा चासौ निविशन्त्यां समुद्धृतः। मोक्षहेतुरभूत्कृष्णस्तदप्यवधृतं मया॥ 13-107-3 (85724) किं त्वस्ति मम संदेहो गवां लोकं प्रति प्रभो। तत्त्वतः श्रोतुमिच्छामि गोदा यत्र वसन्त्युत॥ 13-107-4 (85725) भीष्म उवाच। 13-107-5x (7112) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। यथाऽपृच्छत्पद्मयोनिमेतदेव शतक्रतुः॥ 13-107-5 (85726) शक्र उवाच। 13-107-6x (7113) स्वर्लोकवासिनां लक्ष्मीमभिभूय स्वयाऽर्चिषा। गोलोकवासिनः पश्ये वदतां संशयोऽत्र मे॥ 13-107-6 (85727) कीदृशा भगवँल्लोका गवां तद्बूहि मेऽनघ। यानावसन्ति दातार एतदिच्छामि वेदितुम्॥ 13-107-7 (85728) कीदृशाः किंफलाः किंस्वित्परमस्तत्र को गुणः। कथं च पुरुषास्तत्र गच्छन्ति विगतज्वराः॥ 13-107-8 (85729) कियत्कालं प्रदानस्य दाता च फलमश्नुते। कथं बहुविधं दानं स्यादल्पमपि वा कथम्॥ 13-107-9 (85730) बह्वीनां कीदृशं दानमल्पानां वाऽपि दीदृशम्। अदत्त्वा गोप्रदाः सन्ति केन वा तच्च शंस मे 13-107-10 (85731) कथं वा बहुदाता स्यादल्पदात्रा समः प्रभो। अल्पप्रदाता बहुदः कथं स्वित्स्यादिहेश्वर॥ 13-107-11 (85732) कीदृशी दक्षिणा चैव गोप्रदाने विशिष्यते। एतत्तथ्येन भगवन्मम शंसितुमर्हसि॥ ॥ 13-107-12 (85733) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्ताधिकशततमोऽध्यायः॥ 107 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-107-2 एकापराधादज्ञानान्नृगस्तां दुर्गतिं गतः। इति ट. ध. पाठः॥

पितामह उवाच। योऽयं प्रश्नस्त्वया पृष्टो गोप्रदानादिकारितः। नान्यः प्रष्टास्ति लोकेस्मिंस्त्वत्तोन्यो हि शतक्रतो? 13-108-1 (85734) सन्ति नानाविधा लोका यांस्त्वं शक्र न पश्यसि। पश्यामि यानहं लोकानेकपत्न्यश्च याः स्त्रियः॥ 13-108-2 (85735) कर्मभिश्चापि सुशुभैः सुव्रता ऋषयस्तथा। सशरीरा हि तान्यान्ति ब्राह्मणाः शुभबुद्धयः॥ 13-108-3 (85736) शरीरन्यासमोक्षेण मनसा निर्मलेन च। स्वप्नभूतांश्च ताँल्लोकान्पश्यन्तीहापि सुव्रताः॥ 13-108-4 (85737) ते तु लोकाः सहस्राक्ष शृणु यादृग्गुणान्विताः। न तत्र क्रमते कालो न जरा न च पावकः॥ 13-108-5 (85738) तथा नास्त्यशुभं किञ्चिन्न व्याधिस्तत्र न क्लमः। यद्यच्च गावो मनसा तस्मिन्वाञ्छन्ति वासव॥ 13-108-6 (85739) तत्सर्वं प्रापयन्ति स्म मम प्रत्यक्षदर्शनात्। कामगाः कामचारिण्यः कामात्कामांश्च भुञ्जते॥ 13-108-7 (85740) वाप्यः सरांसि सरितो विविधानि वनानि च। गृहाणि पर्वताश्चैव यावद्द्रव्यं च किञ्चन॥ 13-108-8 (85741) मनोज्ञं सर्वभूतेभ्यस्तद्वनं तत्र दृश्यते। ईदृशान्विद्दि ताँल्लोकान्नास्ति लोकस्तथाविधः॥ 13-108-9 (85742) तत्र सर्वसहाः क्षान्ता वत्सला गुरुवर्तिनः। अहङ्कारैर्विरहिता यान्ति शक्र नरोत्तमाः॥ 13-108-10 (85743) यः सर्वमांसानि न भक्षयीत पुमान्सदा भावितो धर्मयुक्तः। मातापित्रोरर्चिता सत्ययुक्तः शुश्रुषिता ब्राह्मणानामनिन्द्यः॥ 13-108-11 (85744) अक्रोधनो गोषु तथा द्विजेषु धर्मे रतो गुरुशुश्रूषकश्च। यावज्जीवं सत्यवृत्ते रतश्च दाने रतो यः क्षमी चापराधे॥ 13-108-12 (85745) मृदुर्दान्तो देवपरायणश्च सर्वातिथिश्चापि यथा दयावान्। ईदृग्गुणो मानवस्तं प्रयाति लोकं गवां शाश्वतं चाव्ययं च॥ 13-108-13 (85746) न पारदारी पश्यति लोकमेतं न वै गुरुघ्नो न मृषा सम्प्रलापी। सदापवादी ब्राह्मणेष्वात्तवैरो दोषैरन्यैर्यश्च युक्तो दुरात्मा॥ 13-108-14 (85747) न मित्रध्रुङ्नैकृतिकः कृतघ्नः शठोऽनुजुर्धर्मविद्वेषकश्च। न ब्रह्महा मनसाऽपि प्रपश्ये- द्गवां लोकं पुण्यकृतां निवासम्॥ 13-108-15 (85748) एतत्ते सर्वमाख्यातं नैपुण्येन सुरेश्वर। गोप्रदानरतानां तु फलं शृणु शतक्रतो॥ 13-108-16 (85749) दायाद्यलब्धैरर्थैर्यो गाः क्रीत्वा सम्प्रयच्छति। धर्मार्जितान्धैः क्रीतान्स लोकानाप्नुतेऽक्षयान्॥ 13-108-17 (85750) यो वै द्यूते धनं जित्वा गाः क्रीत्वा सम्प्रयच्छति। स दिव्यमयुतं शक्र वर्षाणां फलमश्नुते॥ 13-108-18 (85751) दायाद्याद्याः स्म वै गावो न्यायपूर्वैरुपार्जिताः। प्रदद्यात्ताः प्रदातॄणां सम्भवन्त्यपि च ध्रुवाः॥ 13-108-19 (85752) प्रतिगृह्य तु यो दद्याद्गाः संशुद्धेनि चेतसा। तस्यापीहाक्षयाँल्लोकान्ध्रुवान्विद्धि शचीपते॥ 13-108-20 (85753) जन्मप्रभृति सत्यं च यो ब्रूयान्नियतेन्द्रियः। गुरुद्विजसहः क्षान्तस्तस्य गोभिः समा गतिः॥ 13-108-21 (85754) न जातु ब्राह्मणो वाच्यो यदवाच्यं शचीपते। मनसा गोषु न द्रुह्येद्गोवृत्तिर्गोनुकम्पकः॥ 13-108-22 (85755) सत्ये धर्मे च निरतस्तस्य शक्र फलं शृणु। गोसहस्रेण समिता तस्य धेनुर्भवत्युत॥ 13-108-23 (85756) क्षत्रियस्य गुणैरतैरन्वितस्य फलं शृणु। सप्तार्धशततुल्या गौर्भवतीति विनिश्चयः॥ 13-108-24 (85757) वैश्यस्यैते यदि गुणास्तस्य पञ्चशतं भवेत्। शूद्रस्यापि विनीतस्य चतुर्भागफलं स्मृतम्॥ 13-108-25 (85758) एतच्चैनं योऽनुतिष्ठेत युक्तः सत्ये रतो गुरुशुश्रूषया च। दक्षः क्षान्तो देवतार्थी प्रशान्तः शुचिर्बुद्धो धर्मशीलोऽनहंवाक्॥ 13-108-26 (85759) महत्फलं प्राप्यते सद्द्विजाय दत्त्वा दोग्ध्रीं विधिनाऽनेन धेनुम्। नित्यं दद्यादेकभक्तः सदा च सत्ये स्थितो गुरुशुश्रुषिता च॥ 13-108-27 (85760) वेदाध्यायी गोषु यो भक्तिमांश्च नित्यं दत्त्वा योऽभिनन्देत गाश्च। आजातितो यश्च गवां नमेत इदं फलं शक्र निबोध तस्य॥ 13-108-28 (85761) यत्स्यादिष्ट्वा राजमूये फलं तु यत्स्यादिष्ट्वा बहुना काञ्चनेन। एततुल्यं फलमप्याहुरग्र्यं सर्वे संन्तस्त्वषयो ये च सिद्धाः॥ 13-108-29 (85762) योऽग्रं भक्तं किञ्चिदप्राश्य दद्या- द्गोभ्यो नित्यं गोव्रती सत्यवादी। शान्तोऽलुब्धो गोसहस्रस्य पुण्यं संवत्सरेणाप्नुयात्सत्यशीलः॥ 13-108-30 (85763) यदकेभक्तमश्नीयाद्दद्यादेकं गवां च यत्। दशवर्षाण्यनन्तानि गोव्रती गोनुकम्पकः॥ 13-108-31 (85764) एकेनैव च भक्तेन यः क्रीत्वा गां प्रयच्छति। यावन्ति तस्या रोमाणि सम्भवन्ति शतक्रतो॥ 13-108-32 (85765) तावच्छतानां स गवां फलमाप्नोति शाश्वतम्। ब्राह्मणस्य फलं हीदं क्षत्रियस्य तु वै शृणु॥ 13-108-33 (85766) पञ्चवार्षिकमेवं तु क्षत्रियस्य फलं स्मृतम्। ततोऽर्धेन तु वैश्यस्य शूद्रो वैश्यार्धतः स्मृतः॥ 13-108-34 (85767) यश्चात्मावेक्रयं कृत्वा गाः क्रीत्वा सम्प्रयच्छति। यावत्संदर्शयेद्गां वै स तावत्फलमश्नुते॥ 13-108-35 (85768) रोम्णि रोम्णि महाभाग लोकाश्चास्याक्षयाः स्मृताः सङ्ग्रामेष्वर्जयित्वा तु यो वै गाः सम्प्रयच्छति। आत्मविक्रयतुल्यास्ताः शाश्वता विद्धि कौशिक॥ 13-108-36 (85769) अभावे यो गवां दद्यात्तिलधेनुं यतव्रतः। दुर्गात्स तारितो धेन्वा क्षीरनद्यां प्रमोदत्ते॥ 13-108-37 (85770) न त्वेवासां दानमात्रं प्रशस्तं पात्रं कालो गोविशेषो विधिश्च। कालज्ञानं विप्रगवान्तरं हि दुःखं ज्ञातुं पावकादित्यभूतम्॥ 13-108-38 (85771) स्वाध्यायाढ्यं शुद्धयोनिं प्रशान्तं वैतानस्थं पापभीरुं बहुज्ञम्। गोषु क्षान्तं नातितीक्ष्णं शरण्यं वृत्तिग्लानं तादृशं पात्रमाहुः। 13-108-39 (85772) वृत्तिग्लाने सीदति चातिमात्रं तुष्ट्यर्थं वा होम्यहेतोः प्रसूतेः। गुर्वर्थं वा बालसंवृद्धये वा धेनुं दद्याद्देशकाले विशिष्टे॥ 13-108-40 (85773) अन्तर्ज्ञाताः सक्रयज्ञानलब्धाः प्राणैः क्रीतास्तेजसा यौतकाश्च। कृच्छ्रोत्सृष्टाः पोषणाभ्यागताश्च द्वारैरेतैर्गोविशेषाः प्रशस्ताः॥ 13-108-41 (85774) बलान्विताः शीलवयोपपन्नाः सर्वाः प्रशंसन्ति सुगन्धवत्यः यथा हि गङ्गा सरितां वरिष्ठा तथाऽर्जुनीनां कपिला वरिष्ठा॥ 13-108-42 (85775) तिस्रो रात्रीस्त्वद्भिरुपोष्य भूमौ तृप्ता गावस्तर्पितेभ्यः प्रदेयाः। वत्सैः पुष्टैः क्षीरपैः सुप्रचारा- स्त्र्यहं दत्त्वा गोरसैर्वर्तितव्यम्॥ 13-108-43 (85776) दत्त्वा धेनुं सुव्रतां साधुदोहां कल्याणवत्सामपलायिनीं च। यावन्ति रोमाणि भवन्ति तस्या- स्तावन्ति वर्षामि भवन्त्यमुत्र॥ 13-108-44 (85777) तथाऽनड्वाहं ब्राह्मणाय प्रदाय धुर्यं युवानं बलिनं विनीतम्। हलस्य वोढारमनन्तवीर्यं प्राप्नोति लोकान्दशधेनुदस्य॥ 13-108-45 (85778) कान्ताराद्ब्राह्म्णान्गाश्च यः परित्राति कौशिक। क्षेमेण स विमुच्येत तस्य पुण्यफलं शृणु॥ 13-108-46 (85779) अश्वमेधक्रतोस्तुल्यं फलं भवति शाश्वतम्। मृत्युकाले सहस्राक्ष यां वृत्तिमनुकाङ्क्षते॥ 13-108-47 (85780) लोकान्बहुविधान्दिव्यान्यच्चास्य हृदि वर्तते। तत्सर्वं समवाप्नोति कर्मणैतेन मानवः॥ 13-108-48 (85781) गोभिश्च समनुज्ञातः सर्वत्र च महीयते। यस्त्वेतेनैव कल्पेन गां वनेष्वनुगच्छति॥ 13-108-49 (85782) तृणगोमयपर्णाशी निस्पृहो नियतः शुचिः। अकामं तेन वस्तव्यं मुदितेन शतक्रतो॥ 13-108-50 (85783) मम लोके वसति स लोके वा यत्र चेच्छति॥ ॥ 13-108-51 (85784) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टाधिकशततमोऽध्यायः॥ 108 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-108-4 शरीरस्य न्यासः समाधिकाले। मोक्षः मरणे॥ 7-108-15 नैकृतिको वञ्चकः। शठः समर्थोऽपि दारिद्र्यभाषी॥ 7-108-21 गुरूणां द्विजानां वापराधं सहते इति गुरुद्विजसहः॥ 7-108-22 गोवृत्तिरसङ्ग्रहपरः॥ 7-108-24 सप्तार्धशतं पञ्चाशदधिकसप्तशतं॥ 7-108-31 दशवर्षाणिच फलं वाजपेयस्य विन्दतीति ध.पाठः॥ 7-108-32 यावन्ति तस्य प्रोक्तानि दिवसानि शतक्रतो इति ध.पाठः॥ 7-108-35 संदर्शयेत्पश्येत्। यावद्ब्रह्माण्डे गोजातीयमस्ति तावतत्र वसेदित्यर्थः॥ 7-108-37 अलाभे यो गवामिति ध. पाठः॥ 7-108-41 अन्तर्जाताः सुक्रयज्ञानलब्धाः प्राणक्रीताः सोदकाः सोद्वहाश्चेति ध.पाठः॥ 7-108-42 अर्जुनीनां गवाम्॥ 7-108-45 कुलस्य कर्तारमनन्तवीर्यमिति ध.पाठः॥

इन्द्र उवाच। जान्यो गामपहरेद्विक्रीयाच्चार्थकारणात्। एतद्विज्ञातुमिच्छामि कानु तस्य गतिर्भवेत्॥ 13-109-1 (85785) पितामह उवाच। 13-109-2x (7114) भक्तार्थं विक्रयार्थं वा येऽपहारं हि कुर्वते। दानार्थं ब्राह्मणार्थाय तत्रेदं श्रूयतां फलम्॥ 13-109-2 (85786) विक्रयार्थं हि यो हिंस्याद्भक्षयेद्वा निरङ्कुशः। घातयानं हि पुरुषं येऽनुमन्येयुरर्थिनः॥ 13-109-3 (85787) घातकः खादको वाऽपि तथा यश्चानुमन्यते। यावन्ति तस्या रोमाणि तावद्वर्षाणि मज्जति॥ 13-109-4 (85788) ये दोषा यादृशाश्चैव द्विजयज्ञोपघातके। विक्रये चापहारे च ते दोषा वै स्मृता गवाम्॥ 13-109-5 (85789) अपहृत्य तु यो गां वै ब्राह्मणाय प्रयच्छति। यावद्दाने तु यो गां वै ब्राह्मणाय प्रयच्छति। 13-109-6 (85790) सुवर्णं दक्षिणामाहुर्गोप्रदाने महाद्युते। सुवर्णं परमित्युक्तं दक्षिणार्थमसंशयम्॥ 13-109-7 (85791) गोप्रदानात्तारयते सप्त पूर्वांस्तथाऽपरान्। सुवर्णं दक्षिणां कृत्वा तावद्द्विगुणमुच्यते॥ 13-109-8 (85792) सुवर्णं परमं दानं सुवर्णं दक्षिणा परा। सुवर्णं पावनं शक्र पावनानां परं स्मृतम्॥ 13-109-9 (85793) कुलानां पावनं प्राहुर्जातरूपं शतक्रतो। एषा मे दक्षिणा प्रोक्ता समासेन महाद्युते॥ 13-109-10 (85794) भीष्म उवाच। 13-109-11x (7115) एतत्पितामहेनोक्तमिन्द्राय भरतर्षभ। इन्द्रो दशरथायाह रामायाह पिता तथा॥ 13-109-11 (85795) राघवोपि प्रियभ्रात्रे लक्ष्मणाय यशस्विने। ऋषिभ्यो लक्ष्मणेनोक्तमरण्ये वसता प्रभो॥ 13-109-12 (85796) पारम्पर्यागतं चेदमृषयः संशितव्रताः। दुर्धरं दारयामासू राजानश्चैव धार्मिकाः॥ 13-109-13 (85797) उपाध्यायेन गदितं मम चेदं युधिष्ठिर॥ 13-109-14 (85798) य इदं ब्राह्मणो नित्यं वदेद्ब्राह्मणसंसदि। यज्ञेषु गोप्रदानेषु द्वयोरपि समागमे॥ 13-109-15 (85799) तस्य लोकाः किलाक्षय्या दैवतैः सह नित्यदा। इति ब्रह्मा स भगवानुवाच परमेश्वरः॥ ॥ 13-109-16 (85800) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि नवाधिकशततमोऽध्यायः॥ 109 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-109-3 विक्रयार्थं यो नियुङ्क्ते इति शेषः॥ 7-109-10 सुवर्णं प्राहुरित्यज्ञाजातरूपमिति ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। विस्रम्भितोऽहं भवता धर्मान्प्रवदता विभो। प्रवक्ष्यामि तु संदेहं तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-110-1 (85801) व्रतानां किं फलं प्रोक्तं कीदृशं वा महाद्युते। नियमानां फलं किं च स्वधीतस्य च किं फलम्॥ 13-110-2 (85802) दमस्येह फलं किं च वेदानां धारणे च किम्। अध्यापने फलं किं च सर्वमिच्छामि वेदितुम्॥ 13-110-3 (85803) अप्रतिग्राहके किं च फलं लोके पितामह। तस्य किञ्च फलं दृष्टं श्रुतं यस्तु प्रयच्छति॥ 13-110-4 (85804) स्वकर्मनिरतानां च शूराणां चापि किं फलम्। सत्ये च किं फलं प्रोक्तं ब्रह्मचर्ये च किं फलम्। 13-110-5 (85805) पितृशुश्रूषणे किञ्च मातृशुश्रूषणे तथा। आचार्यगुरुशुश्रूषा स्वनुक्रोशानुकम्पने॥ 13-110-6 (85806) एतत्सर्वमशेषेण पितामह यथातथम्। वेतुमिच्छामि धर्मज्ञ परं कौतूहलं हि मे॥ 13-110-7 (85807) भीष्म उवाच। 13-110-8x (7116) यो व्रतं वै यथोद्दिष्टं तथा सम्प्रतिपद्यते। अखण्डं सम्यगारभ्य तस्य लोकाः सनातनाः॥ 13-110-8 (85808) नियमानां फलं राजन्प्रत्यक्षमिह दृश्यते। नियमानां क्रतूनां च त्वयाऽवाप्तमिदं फलम्॥ 13-110-9 (85809) स्वधीतस्यापि च फलं दृश्यतेऽमुत्र चेह च। इह लोकेऽर्थवान्नित्यं ब्रह्मलोके च मोदते॥ 13-110-10 (85810) दमस्य तु फलं राजञ्शृणु त्वं विस्तरेण मे। दान्ताः सर्वत्र सुखिनो दान्ताः सर्वत्र निर्वृताः। यत्रेच्छागामिनो दान्ताः सर्वशत्रुनिषूदनाः॥ 13-110-11 (85811) प्रार्थयन्ति च यद्दान्ता लभन्ते तन्न संशयः। युज्यन्ते सर्वकामैर्हि दान्ताः सर्वत्र पाण्डव॥ 13-110-12 (85812) स्वर्गे यथा प्रमोदन्ते तपसा विक्रमेण च। दानैर्यज्ञैश्च विविधैस्तथा दान्ताः क्षमान्विताः॥ 13-110-13 (85813) दानाद्दमो विशिष्टो हि ददत्किञ्चिद्द्विजातये। दाता कुप्यति नो दान्तस्तस्माद्दानात्परंदमः॥ यस्तु दद्यादकुप्यन्हि तस्य लोकाः सनातनाः। क्रोधो हन्ति हि यद्दानं तस्माद्दानाद्वरो दमः॥ 13-110-14 (85814) अदृश्यानि महाराज स्थानान्ययुतशो दिवि। ऋषीणां सर्वलोकषु यानि ते यान्ति देवताः॥ 13-110-16 (85815) दमेन यानि नृपते गच्छन्ति परमर्षयः। कामयाना महत्स्थानं तस्माद्दानात्परं दमः॥ 13-110-17 (85816) `विद्यादानाद्वरं नास्ति वेदविद्या महाफलाः।' अध्यापकः परिक्लेशादक्षयं फलमश्नुते॥ 13-110-18 (85817) विधिवत्पावकं हुत्वा ब्रह्मलोके नराधिप। अधीत्यापि हि यो वेदान्न्यायविद्भ्यः प्रयच्छति। गुरुकर्मप्रशंसी तु सोपि स्वर्गे महीयते॥ 13-110-19 (85818) क्षत्रियोऽध्ययने युक्तो यजने दानकर्मणि। युद्धे यश्च परित्राता सोपि स्वर्गे महीयते॥ 13-110-20 (85819) वैश्यः स्वकर्मनिरतः प्रदानाल्लभते महत्। शूद्रः स्वकर्मनिरतः स्वर्गं शुश्रूषयाऽऽर्च्छति॥ 13-110-21 (85820) शूरा बहुविधाः प्रोक्तास्तेषामर्थास्तु मे शृणु। शूरान्वयानां निर्दिष्टं फलं शूरस्य चैव हि॥ 13-110-22 (85821) यज्ञशूरा दमे शूराः सत्यशूरास्तथा परे। युद्धशूरास्तथैवोक्ता दानशूराश्च मानवाः॥ 13-110-23 (85822) `बुद्धिशूरास्तथैवान्ये क्षमाशूरास्तथा परे।' साङ्ख्यशूराश्च बहवो योगशूरास्तथा परे। अरण्ये गृहवासे च त्यागे शूरास्तथा परे॥ 13-110-24 (85823) आर्जवे च तथा शूराः शमे वर्तन्ति मानवाः। तैस्तैश्च नियमैः शूरा बहवः सन्ति चापरे। वेदाध्ययनशूराश्च शूराश्चाध्यापने रताः॥ 13-110-25 (85824) गुरुशुश्रूषया शूराः पितृशुश्रूषया परे। मातृशुश्रूषया शूरा भैक्ष्यशूरास्तथा परे॥ 13-110-26 (85825) अरण्ये गृहवासे च शूराश्चातिथिपूजने। सर्वे यान्ति पराँल्लोकान्स्वकर्मफलनिर्जितान्॥ 13-110-27 (85826) धारणं सर्ववेदानां सर्वतीर्थावगाहनम्। सत्यं च ब्रुवतो नित्यं समं वा स्यान्नवा समम्॥ 13-110-28 (85827) अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम्। अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते॥ 13-110-29 (85828) सत्येन सूर्यस्तपति सत्येनाग्निः प्रदीप्यते। सत्येन मरुतो वान्ति सर्वं सत्ये प्रतिष्ठितम्॥ 13-110-30 (85829) सत्येन देवाः प्रीयन्ते पितरो ब्राह्मणास्तथा। सत्यमाहुः परो धर्मस्तस्मात्सत्यं न लोपयेत्॥ 13-110-31 (85830) मुनयः सत्यनिरता मुनयः सत्यविक्रमाः। मुनयः सत्यशपथास्तस्मात्सत्यं विशिष्यते॥ 13-110-32 (85831) सत्यवन्तः सत्यलोके मोदन्ते भरतर्षभ। दमः सत्यफलावाप्तिरुक्ता सर्वात्मना मया॥ 13-110-33 (85832) असंशयं विनीतात्मा स वै स्वर्गे महीयते। ब्रह्मचर्यस्य च गुणं शृणु त्वं वसुधाधिप॥ 13-110-34 (85833) आजन्ममरणाद्यस्तु ब्रह्मचारी भवेदिह। न तस्य किञ्चिदप्राप्यमिति विद्धि नराधिप॥ 13-110-35 (85834) बह्व्यः कोट्यस्त्वषीणां तु ब्रह्मलोके वसन्त्युत सत्ये रतानां सततं दान्तानामूर्ध्वरेतसाम्॥ 13-110-36 (85835) ब्रह्मचर्यं दहेद्राजन्सर्वपापान्युपासितम्। ब्राह्मणेन विशेषेण ब्राह्ममो ह्यग्निरुच्यते॥ 13-110-37 (85836) प्रत्यक्षं हि तथा ह्येतद्ब्राह्मणेषु तपस्विषु। बिभेति हि यथा शक्रो ब्रह्मचारिप्रधर्षितः॥ 13-110-38 (85837) तद्ब्रह्मचर्यस्य फलमृषीणामिह दृश्यते। मातापित्रोः पूजने यो धर्मस्तमपि मे शृणु॥ 13-110-39 (85838) शुश्रूषते यः पितरं न चासूयेत्कदाचन। मातरं भ्रातरं वाऽपि गुरुमाचार्यमेव च॥ 13-110-40 (85839) तस्य राजन्फलं विद्धि स्वर्लोके स्थानमर्चितम्। न च पश्येत नरकं गुरुशुश्रूषयाऽऽत्मवान्॥ ॥ 13-110-41 (85840) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि दशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 110 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-110-6 अनुक्रोशः परदुःखेन दुःखितत्वम्। अनुकम्पा तत्प्रतीकारकरणम्॥ 7-110-9 फलमैश्वर्यमेव प्रत्यक्षम्॥

युधिष्ठिर उवाच। विधिं गवां परं श्रोतुमिच्छामि नृप तत्त्वतः। येन ताञ्शाश्वताँल्लोकानर्थिनां प्राप्नुयादिह॥ 13-111-1 (85841) भीष्म उवाच। 13-111-2x (7117) न गोदानात्परं किञ्चिद्विद्यते वसुधाधिप। गौर्हि न्यायागता दत्ता सद्यस्तारयते कुलम्॥ 13-111-2 (85842) सतामर्थे सम्यगुत्पादितो यः स वै क्लृप्तः सम्यगाभ्यः प्रजाभ्यः। तस्मात्पूर्वं ह्यादिकालप्रवृत्तं गोदानार्थं शृणु राजन्विधिं मे॥ 13-111-3 (85843) पुरा गोष्ठे निलीनासु गोषु सन्दिग्धदर्शिना। मांधात्रा प्रकृतं प्रश्नं बृहस्पतिरभाषत॥ 13-111-4 (85844) द्विजानामन्त्र्य सत्कृत्य प्रोक्तं कालमुपोष्य च। गोदानार्थे प्रयुञ्जीत रोहिणीं नियतव्रतः॥ 13-111-5 (85845) आह्वानं च प्रयुञ्जीत समङ्गे बहुलेति च। प्रविश्य च गवां मध्यमिमां श्रुतिमुदाहरेत्॥ 13-111-6 (85846) गौर्मे माता वृषभः पिता मे दिवं गर्भं जगती मे प्रतिष्ठा। प्रपद्यैवं शर्वरीमुष्य गोषु पुनर्वाणीमुत्सृजेद्गोप्रदाने॥ 13-111-7 (85847) स तामेकां निशां गोभिः समसख्यः समव्रतः। ऐकात्म्यगमनात्सद्यः कलुषाद्विप्रमुच्यते॥ 13-111-8 (85848) उत्सृष्टवृषवत्सा हि प्रदेया सूर्यदर्शने। त्रिदिवं प्रतिपत्तव्यमर्थवादाशिषस्तव॥ 13-111-9 (85849) ऊर्जस्विन्य ऊर्जमेधाश्च यज्ञे गर्भोऽमृतस्य जगतश्च प्रतिष्ठा। क्षिते रोहः प्रवहः शश्वदेव। प्राजापत्याः सर्वमित्यर्थवादाः॥ 13-111-10 (85850) गावो ममैनः प्रणुदन्तु सौर्या- स्तथा सौम्याः स्वर्गयानाय सन्तु। आत्मानं मे मातृवच्चाश्रयन्तु तथाऽनुक्ताः सन्तु सर्वाशिषो मे॥ 13-111-11 (85851) शोषोत्सर्गे कर्मभिर्देहमोक्षे सरस्वत्यः श्रेयसे सम्प्रवृत्ताः। यूयं नित्यं सर्वपुण्योपवाह्यां दिशध्वं मे गतिमिष्टां प्रसन्नाः॥ 13-111-12 (85852) या वै यूयं सोऽहमद्यैव भावो युष्मान्दत्त्वा चाहमात्मप्रदाता। मनश्च्युता मन एवोपपन्नाः सन्धुक्षध्वं सौम्यरूपाग्र्यदेहाः॥ 13-111-13 (85853) दानस्याग्रे पूर्वमेतद्वदेत गवां दाता विधिवत्पर्वदृष्टम्। प्रतिब्रूयाच्छेषमर्धंद्विजातिः प्रतिगृह्णन्वै गोप्रदाने विधिज्ञः॥ 13-111-14 (85854) गां ददानीति वक्तव्यमर्घ्यमुत्सृज्य सुव्रतः। ऊढव्या भरितव्या च वैष्णवीति च चोदयेत्॥ 13-111-15 (85855) नाम सङ्कीर्तयेत्तस्या यथासंख्योत्तरं स वै। फलं षट्त्रिंशदष्टौ च सहस्राणि च विंशतिः॥ 13-111-16 (85856) एवमेतान्गुणान्विद्याद्गवादीनां यथाक्रमम्। गोप्रदाता समाप्नोति समस्तानष्टमे क्रमे॥ 13-111-17 (85857) गोदः शीली निर्भयश्चार्घदाता न स्याद्दुःखी वसुदाता च कामम्। उपस्योढा भारते यश्च विद्वा- न्विख्यातास्ते वैष्णवाश्चन्द्रलोकाः॥ 13-111-18 (85858) गा वै दत्त्वा गोव्रती स्यात्त्रिरात्रं निशां चैकां संवसेतेह ताभिः। काम्याष्टभ्यां वर्तितव्यं त्रिरात्रं रसैर्वा गोः शकृता प्रश्नवैर्वा॥ 13-111-19 (85859) देवव्रती स्याद्वृषभप्रदाने वेदावाप्तिर्गोयुगस्य प्रदाने। तथा गवां विधिमासाद्य यज्वा लोकानग्र्यान्विन्दते गोविधिज्ञः॥ 13-111-20 (85860) कामान्सर्वान्पार्थिवानेकसंस्था- न्यो वै दद्यात्कामदुघां च धेनुम्। सम्यक्ताः स्युर्हव्यकव्यौघवत्य स्तासामुक्ष्णां ज्यायसां सम्प्रदानम्॥ 13-111-21 (85861) न चाशिष्यायाव्रतायोपकुर्या- न्नाश्रद्दधानाय न वक्रबुद्धये। गुह्यो ह्ययं सर्वलोकस्य धर्मो नेमं धर्मं यत्र तत्र प्रजल्पेत्॥ 13-111-22 (85862) सन्ति लोके श्रद्दधाना मनुष्याः सन्ति क्षुद्रा राक्षसमानुषेषु। एषामेतद्दीयमानं ह्यनिष्टं ये नास्तिक्यं चाश्रयन्तेऽल्पपुण्याः॥ 13-111-23 (85863) बार्हस्पत्यं वाक्यमेतन्निशम्य ये राजानो गोप्रदानानि दत्त्वा। लोकान्प्राप्ताः पुण्यशीलाः प्रवृत्ता- स्तान्मे राजन्कीर्त्यमानान्निबोध॥ 13-111-24 (85864) उशीनरो विश्वगश्वो नृगश्च भगीरथो विश्रुतो यौवनाश्वः। मान्धाता वै मुचुकुन्दश्च राजा भूरिद्युम्नो नैषधः सोमकश्च॥ 13-111-25 (85865) पुरूरवा भरतश्चक्रवर्ती यस्यान्ववाये भरताः सर्व एव। तथा वीरो दाशरथिश्च रामो ये चाप्यन्ये विश्रुताः कीर्तिमन्तः॥ 13-111-26 (85866) तथा राजा पृथुकर्मा दिलीपो दिवं प्राप्तो गोप्रदानैर्विधिज्ञः। यज्ञैर्दानैस्तपसा राजधर्मै- र्मांधाताऽभूद्गोप्रदानैश्च युक्तः॥ 13-111-27 (85867) तस्मात्पार्थ त्वमपीमां मयोक्तां बार्हस्पतीं भारतीं धारयस्व। द्विजाग्र्येभ्यः सम्प्रयच्छस्व प्रीतो गाः पुण्या वै प्राप्य राज्यं कुरूणाम्॥ 13-111-28 (85868) वैशम्पायन उवाच। 13-111-29x (7118) तथा सर्वं कृतवान्धर्मराजो भीष्मेणोक्तो विधिवद्गोप्रदाने स मान्धातुर्वेद देवोपदिष्टं सम्यग्धर्मं धारयामास राजा॥ 13-111-29 (85869) इति नृप सततं गवां प्रदाने यवशकलान्सह गोमयैः पिबानः। क्षितितलशयनः शिखी यतात्मा वृष इव राजवृषस्तदा बभूव॥ 13-111-30 (85870) नरपतिरभवत्सदैव ताभ्यः प्रयतमनास्त्वभिसंस्तुवंश्च गा वै। नृपतिधुरि च गामयुक्त भूप- स्तुरगवरैरगमच्च यत्र तत्र॥ ॥ 13-111-31 (85871) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 111 ॥।

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-111-3 यो विधिरुत्पादितः। सम्यगिज्याः प्रजाभ्य इति थ.ध.पाठः॥ 7-111-5 द्विजातिमतिसत्कृत्य श्वः कालमभिवेद्य चेति झ. पाठः। रोहिणीं लोहितवर्णाम्॥ 7-111-8 समसंख्यो गा अनिवारयन्। समव्रतः भूतलशायित्वदंशाद्यनिवारकत्वादिगुणयुक्तः॥ 7-111-9 उत्सृष्टः वृषवत्सो यया सार्धं सा उत्सृष्टवृषवत्सा। त्वया प्रदेया त्रिदिवं च प्रतिपत्तव्यं गन्तव्यम्। अर्थवादमन्त्रोक्ता आशिषश्च तव भविष्यन्तीति योज्यम्॥ 7-111-10 आशिषमेवाह ऊर्जस्विन्य इति। बलवत्य उत्साहवत्यो वा ऊर्जस्विन्यः। ऊर्जमेधा उपगतप्रज्ञाः। यज्ञे अमृ-तस्य तत्साधनस्य हविषो गर्भ इव गर्भः क्षेत्रभूताः। क्षितेः ऐश्वर्यस्य रोहः। शश्वत् शाश्वतः क्षितेः प्रहवः प्रवाहरूपाश्च। प्राजापत्यः सर्ववद्याप्रवाद इति थ.ध.पाठः॥ 7-111-11 अनुक्ताः मन्त्रद्वयेन उक्ता आशिषो मे सन्तु। आम्नातायामनधीताः श्रयन्तु इति थ.पाठः॥ 7-111-12 शोषोत्सर्गे क्षयरोगोपतापापनये क्षयरोगादिनिवृत्तौ देहमोक्षे च कर्मभिः पञ्चगव्यादिभिः सेविताः सत्यः सरस्वत्यो नद्य इव श्रेयसे सम्प्रवृत्ताः॥ 7-111-13 मनश्च्युताः दातुर्ममत्वाभिमानाच्च्युताः। मनएव उपपन्नाः मदीयममतास्पदीभूताः। सन्धुध्वं दातारं मां च इष्टैर्भोगैः प्रकाशयध्वम्॥ 7-111-18 गवादीनां गोप्रतिनिधीनां एव तत्फलम्। प्रत्यक्षगोदाने गोप्रतिग्रहीतुर्गृहं गच्छन्त्या अष्टमे पदे भवन्ति किमु तद्गृहगमनादिष्विति भावः। गुणान्वृद्धान्भावनीयं यथाक्रममिति थ.ध. पाठः। शीली शीलवान् अर्घदाता निर्भय इति सम्बन्धः। उषस्यं प्रातः स्नानादिकर्म ऊढं प्राप्तं यैः। भारते विद्वान् भारतवेत्ता। वैष्णवाः विष्णुभक्ताः। चन्द्रवत् लोक आलोको येषां एव विख्याताः कथिताः॥ 7-111-21 एकसंस्थान् एकीकृतान्। तासां ताभ्योऽधिकमिति शेषः। उक्ष्णां वृषभाणाम्॥ 7-111-22 उपकुर्यात् एतत्कथनेन॥

वैशम्पायन उवाच। ततो युधिष्ठिरे राजा भूयः शान्तनवं नृपम्। गोदानविस्तरं धीमान्पप्रच्छ विनयान्वितः॥ 13-112-1 (85872) गोप्रदानगुणान्सम्यक् पुनर्मे ब्रूहि भारत। न हि तृप्याम्यहं वीर शृण्वानोऽमृतमीदृशम्॥ 13-112-2 (85873) इत्युक्तो धर्मराजेन तदा शान्तनवो नृपः। सम्यगाह गुणांस्तस्मै गोप्रदानस्य केवलान्॥ 13-112-3 (85874) भीष्म उवाच। 13-112-4x (7119) वत्सलां गुणसम्प्रन्ना तरुणीं वस्त्रसंयुताम्। दत्त्वेदृशीं गां विप्राय सर्वपापैः प्रमुच्यते॥ 13-112-4 (85875) असुर्या नाम ते लोका गां दत्त्वा तान्न गच्छति। 13-112-5 (85876) पीतोदकां जग्धतृणां नष्टक्षीरां निरिन्द्रियाम्। जरारोगोपसम्पन्नां जीर्णां वापीमिवाजलाम्। दत्त्वा तमः प्रविशति द्विजं क्लेशेन योजयेत्॥ 13-112-6 (85877) रुष्टा दुष्टा व्याधिता दुर्बला वा नो दातव्या याश्च मूल्यैरदत्तैः। क्लेशैर्विप्रं योऽफलैः संयुनक्ति तस्याऽवीर्याश्चाफलाश्चैव लोकाः॥ 13-112-7 (85878) बलान्विताः शीलवीर्योपपन्नाः सर्वे प्रशंसन्ति सुगन्धवत्यः। यथा हि गङ्गा सरितां वरिष्ठा तथाऽर्जुनीनां कपिला वरिष्ठा॥ 13-112-8 (85879) युधिष्ठिर उवाच। 13-112-9x (7120) कस्मात्समाने बहुलाप्रदाने सद्भिः प्रशस्तं कपिलाप्रदानम्। विशेषमिच्छामि महाप्रभावं श्रोतुं समर्थोस्मि भवान्प्रवक्तुम्॥ 13-112-9 (85880) भीष्म उवाच। 13-112-10x (7121) वृद्धानां ब्रुवतां श्रुत्वा कपिलानामथोद्भवम्। वक्ष्यामि तदशेषेण रोहिण्यो निर्मिता यथा॥ 13-112-10 (85881) प्रजाः सृजेति चादिष्टः पूर्वं दक्षः स्वयंभुवा। नासृजद्वृत्तिमेवाग्रे प्रजानां हितकाम्यया॥ 13-112-11 (85882) यथा ह्यमृतमाश्रित्य वर्तयन्ति दिवौकसः। तथा वृत्तिं समाश्रित्य वर्तयन्ति प्रजा विभो॥ 13-112-12 (85883) अचरेभ्यश्च भूतेभ्यश्चराः श्रेष्ठास्ततो नराः। ब्राह्मणाश्च ततः श्रेष्ठास्तषु यज्ञाः प्रतिष्ठिताः॥ 13-112-13 (85884) यज्ञैराप्यायते सोमः स च गोषु प्रतिष्ठितः। ताभ्यो देवाः प्रमोदन्ते प्रजानां वृत्तिरासु च॥ 13-112-14 (85885) ततः प्रजासु सृष्टासु दक्षाद्यैः क्षुधिताः प्रजाः। प्रजापतिमुपाधावन्विनिश्चित्य चतुर्मखम्॥ 13-112-15 (85886) प्रजातान्येव भूतानि प्राक्रोशन्वृत्तिकाङ्क्षया। वृत्तिदं चान्वपद्यन्त तृषिताः पितृमातृवत्॥ 13-112-16 (85887) इतीदं मनसा गत्वा प्रजासर्गार्थमात्मनः। प्रजापतिर्बलाधानममृतं प्रापिबत्तदा। शंसतस्तस्य तृप्तिं तु गन्धात्सुरभिरुत्थिता॥ 13-112-17 (85888) मुखजा साऽसृजद्धातुः सुरभिर्लोकमातरम्। दर्शनीयरसं वृत्तिं सुरभिं मुखजां सुताम्॥ 13-112-18 (85889) साऽसृजत्सौरभेयीस्तु सुरभिर्लोकमातृकाः। सुवर्णवर्णाः कपिलाः प्रजानां वृत्तिधेनवः॥ 13-112-19 (85890) तासाममृतवृत्तीनां क्षरन्तीनां समन्ततः। बभूवामृतजः फेनः स्रवन्तीनामिवोर्मिजः॥ 13-112-20 (85891) स वत्समुखविभ्रष्टो भवस्य भुवि तिष्ठतः। शिरस्यवापतत्क्रुद्धः स तदैक्षत च प्रभुः। ललाटप्रभवेणाक्ष्णा रोहिणीं प्रदहन्निव॥ 13-112-21 (85892) तत्तेजस्तु ततो रौद्रं कपिलां गां विशाम्पते। नानावर्णत्वमनयन्मेघानिव दिवाकरः॥ 13-112-22 (85893) यास्तु तस्मादपक्रम्य सोममेवाभिसंश्रिताः। यथोत्पन्नाः स्ववर्णस्था न नीताश्चान्यवर्णतां॥ 13-112-23 (85894) अथ क्रुद्धं महादेवं प्रजापतिरभाषत। अमृतेनावसिक्तस्त्वं नोच्छिष्टं विद्यते गवाम्॥ 13-112-24 (85895) यथा ह्यमृतमादाय सोमो विष्यन्दते पुनः। तथा क्षीरं क्षरन्त्येता रोहिण्योऽमृतसम्भवाः॥ 13-112-25 (85896) न दुष्यत्यनिलो नाग्निर्न सुवर्णं न चोदधिः। नामृतेनामृतं पीतं न वत्सैर्दुष्यते पयः॥ 13-112-26 (85897) इमाँल्लोकान्भरिष्यन्ति हविषा प्रस्रवेण च। आसामैश्वर्यमिच्छन्ति सर्वेऽमृतमयं शुभम्॥ 13-112-27 (85898) वृषभं च ददौ तस्मै भगवाँल्लोकभावनः। प्रसादयामास मनस्तेन रुद्रस्य भारत॥ 13-112-28 (85899) प्रीतश्चापि महादेवश्चकार वृषभं तदा। ध्वजं च वाहनं चैव तस्मात्स वृषभध्वजः॥ 13-112-29 (85900) ततो देवैर्महादेवस्तदा पशुपतिः कृतः। ईश्वरः स गवां मध्ये वृषभाङ्कः प्रकीर्तितः॥ 13-112-30 (85901) एवमव्यग्रवर्णानां कपिलानां महौजसाम्। प्रदाने प्रथमः कल्पः सर्वासामेव कीर्तितः॥ 13-112-31 (85902) लोकज्येष्ठा लोकवृत्तिप्रवृत्ता रुद्रोद्भूताः सोमविष्यन्दभूताः। सौम्याः पुण्याः कामदाः प्राणदाश्च गा वै दत्त्वा सर्वकामप्रदः स्यात्॥ 13-112-32 (85903) इदं गवां प्रभवविधानमुत्तमं पठन्सदा शुचिरपि मङ्गलप्रियः। विमुच्यते कलिकलुषेण मानवः प्रियान्सुतान्धनपशुमाप्नुयात्सदा॥ 13-112-33 (85904) हव्यं कव्यं तर्पणं शान्तिकर्म यानं वासो वृद्धबालस्य तुष्टिः। एतान्सर्वान्गोप्रदाने गुणान्वै दाता राजन्नाप्नुयाद्वै सदैव॥ 13-112-34 (85905) वैशम्पायन उवाच। 13-112-35x (7122) पितामहस्याथ निशम्य वाक्यं राजा सह भ्रातृभिराजमीढः। सुवर्णवर्णानडुहस्तथा गाः पार्थो ददौ ब्राह्मणसत्तमेभ्यः॥ 13-112-35 (85906) तथैव तेभ्योपि ददौ द्विजेभ्यो गवां सहस्राणि शतानि चैव। यज्ञान्समुद्धिश्य च दक्षिणार्थे लोकान्विजेतुं परमां च कीर्तिम्॥ ॥ 13-112-36 (85907) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्वादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 112 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-112-6 अनन्ता नाम ते लोका गां दत्त्वा यत्र गच्छतीति थ.ध.पाठः॥ 7-112-11 पीतोदकां त्यक्ततृणामिति थ.ध.पाठः॥ 7-112-20 असृजद्वृत्तिमेवाग्र इति झ.पाठः॥ 7-112-23 स्रवन्तीनां नदीनां॥ 7-112-26 ता ह्येता नान्यवर्णगा इति ट.थ.ध.पाठः॥ 7-112-35 न सुवर्णं घृतं दधीति थ.पाठः॥

वैशम्पायन उवाच। एवमुक्त्वा ततो भीष्मः पुनर्धर्मसुतं नृपम्। जनमेजयभूपाल उवाचेदं सहेतुकम्॥ 13-113-1 (85908) एतस्मिन्नेव काले तु वसिष्ठमृषिसत्तमम्। इक्ष्वाकुवंशजो राजा सौदासो वदतां वरः॥ 13-113-2 (85909) सर्वलोकचरं सिद्धं ब्रह्मकोशं सनातनम्। पुरोहितमभिप्रष्टुमभिवाद्योपचक्रमे॥ 13-113-3 (85910) त्रैलोक्ये भगवन्किंस्वित्पविइत्रं कथ्यतेऽनघ। यत्कीर्तयन्सदा मर्त्यः प्राप्नुयात्पुण्यमुत्तमम्॥ 13-113-4 (85911) भीष्म उवाच। 13-113-5x (7123) तस्मै प्रोवाच वचनं प्रणताय हितं तदा। गवामुपनिषद्विद्यां नमस्कृत्य गवां शुचिः॥ 13-113-5 (85912) गावः सुरभिगन्धिन्यस्तथा गुग्गुलुगन्धयः। गावः प्रतिष्ठा भूतानां गावः स्वस्त्ययनं महत्॥ 13-113-6 (85913) गावो भूतं च भव्यं च गावः पुष्टिः सनातनी। गावो लक्ष्म्यास्तथा मूलं गोषु दत्तं न नश्यति॥ 13-113-7 (85914) अन्नं हि परमं गावो देवानां परमं हविः। स्वाहाकारवषट्कारौ गोषु नित्यं प्रतिष्ठितौ॥ 13-113-8 (85915) गावो यज्ञस्य हि फलं गोषु यज्ञाः प्रतिष्ठिताः। गावो भविष्यं भूतं च गोषु यज्ञाः प्रतिष्ठिताः॥ 13-113-9 (85916) सायं प्रातश्च सततं होमकाले महाद्युते। गावो ददति वै हौम्यमृषिभ्यः पुरुषर्षभ॥ 13-113-10 (85917) यानि कानि च दुर्गाणि दुष्कृतानि कृतानि च। तरन्ति चैव पाप्मानं धेनुं ये ददति प्रभो॥ 13-113-11 (85918) एकां च दशगुर्दद्याद्दश दद्याच्च गोशती। शतं सहस्रगुर्दद्यात्सर्वे तुल्यफला हि ते॥ 13-113-12 (85919) अनाहिताग्निः शतगुरयज्वा च सहस्रगुः। समृद्धो यश्च कीनाशो नार्घमर्हन्ति ते त्रयः॥ 13-113-13 (85920) कपिलां ये प्रयच्छन्ति सवत्सां कांस्यदोहनाम्। सुव्रतां वस्त्रसंवीतामुभौ लोकौ जयन्ति ते॥ 13-113-14 (85921) युवानमिन्द्रियोपेतं शतेन सहयूथपम्। गवेन्द्रं ब्राह्मणेन्द्राय भूरिशृङ्गमलङ्कृतम्॥ 13-113-15 (85922) वृषबं ये प्रयच्छन्ति श्रोत्रियाय परन्तप। ऐश्वर्यं तेऽधिगच्छन्ति जायमानाः पुनःपुनः॥ 13-113-16 (85923) नाकीर्तयित्वा गाःक सुप्यात्तासां संस्मृत्य चोत्पतेत्। सायं प्रातर्नमस्येच्च गास्ततः पुष्टिमाप्नुयात्॥ 13-113-17 (85924) गवां मूत्रपुरीषस्य नोद्विजेत कथञ्चन। न चासां मांसमश्नीयाद्गवां पुष्टिं तथाऽऽप्नुयात्॥ 13-113-18 (85925) गाश्च संकीर्तयन्नित्यं नावमन्येत तास्तथा। अनिष्टं स्वप्नमालक्ष्य गां नरः सम्प्रकीर्तयेत्॥ 13-113-19 (85926) गोमयेन सदा स्नायाद्गोकरीषे च संविशेत्। श्लोष्ममूत्रपुरीषाणि प्रतिघातं च वर्जयेत्॥ 13-113-20 (85927) सार्द्रे चर्मणि भुञ्जीत निरीक्षेद्वारुणीं दिशम्। वाग्यतः सर्पिषा भूमौ गवां व्युष्टिं सदाऽऽश्नुते॥ 13-113-21 (85928) घृतेन जुहुयादग्निं घृतेन स्वस्ति वाचयेत्। घृतं दद्याद्धृतं प्राशेद्गवां व्युष्टिं सदाऽऽश्नुते॥ 13-113-22 (85929) गोमत्या विद्यया धेनुं तिलानामभिमन्त्र्य यः। सर्वरत्नमयीं दद्यान्न स शोचेत्कृताकृते॥ 13-113-23 (85930) गावो मामुपतिष्ठन्तु हेमशृङ्ग्यः पयोमुचः। सुरभ्यः सौरभेय्यश्च सरितः सागरं यथा॥ 13-113-24 (85931) गा वै पश्याम्यहं नित्यं गावः पश्यन्तु मां सदा। गावोस्माकं वयं तासां यतो गावस्ततो वयम्॥ 13-113-25 (85932) एवं रात्रौ दिवा चापि समेषु विषमेषु च। महाभयेषु च नरः कीर्तयन्मुच्यते भवात्॥ ॥ 13-113-26 (85933) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रयोदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 113 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-113-13 कीनाशः कर्षकः कृपणो वा। अर्घं पूजाम्॥ 7-113-21 सौम्ये चर्मणीति ध.पाठः॥ 7-113-23 गोमाँ अग्नेविमाँ अश्वीति मन्त्रो गोमती॥

वसिष्ठ उवाच। शतं वर्षसहस्राणां तपस्तप्तं सुदुष्करम्। गोभिः पूर्वं विसृष्टाभिर्गच्छेम श्रेष्ठतामिति॥ 13-114-1 (85934) लोकेऽस्मिन्दक्षिणानां च सर्वासां वयमुत्तमाः। भवेम न च लोप्येम दोषेणेति परन्तप॥ 13-114-2 (85935) अस्मत्पुरीषस्नानेन जनः पुयेत सर्वदा। शकृता च पवित्रार्थं कुर्वीरन्देवमानुषाःठ॥ 13-114-3 (85936) तथा सर्वाणि भूतानि स्थावराणि चराणि च। प्रदातारश्च लोकान्नो गच्छेयुरिति मानद॥ 13-114-4 (85937) ताभ्यो वरं ददौ ब्रह्मा तपसोऽन्ते स्वयं प्रभुः। एवं भवन्विति विभुर्लोकांस्तारयतेति च॥ 13-114-5 (85938) उत्तस्थुः सिद्धकामास्ता भूतभव्यस्य मातरः। तपसोऽन्ते महाराज गावो लोकपरायणाः॥ 13-114-6 (85939) तस्माद्गावो महाभागाः पवित्रं परमुच्यते। तथैव सर्वभूतानां समतिष्ठन्त मूर्धनि॥ 13-114-7 (85940) सम्मनवत्सां कपिलां धेनुं दत्त्वा पयस्विनीम्॥ सुव्रतां वस्त्रसंवीतां ब्रह्मलोके महीयते॥ 13-114-8 (85941) लोहितां तुल्यवत्सां तु धेनुं दत्त्वा पयस्विनीम्। सुव्रतां वस्त्रसंवीतां सूर्यलोके महीयते॥ 13-114-9 (85942) समानवत्सां शबलां धेनुं दत्त्वा पयस्विनीम्। सुव्रतां वस्त्रसंवीतीं सोमलोके महीयते॥ 13-114-10 (85943) समानवत्सां श्वेतां तु धेनुं दत्त्वा पयस्विनीम्। सुव्रतां वस्त्रसंवीतामिन्द्रलोके महीयते॥ 13-114-11 (85944) समानवत्सां कृष्णां तु धेनु दत्त्वा पयस्विनीम्। सुव्रतां वस्त्रसंवीतामग्निलोके महीयते॥ 13-114-12 (85945) समानवत्सां धूम्रां तु धेनुं दत्त्वा पयस्विनीम्। सुव्रतां वस्त्रसंवीतां याम्यलोके महीयते॥ 13-114-13 (85946) अपां फेनसवर्णां तु सवत्सां कांस्यदोहनाम्। प्रदाय वस्त्रसंवीतां वारुणं लोकमाप्नुते॥ 13-114-14 (85947) वातरेणुसवर्णां तु सवत्सां कांस्यदोहनाम्। प्रदाय वस्त्रसंवीतां वायुलोके महीयते॥ 13-114-15 (85948) हिरण्यवर्णां पिङ्गाक्षीं सवत्सां कांस्यदोहनाम्। प्रदाय वस्त्रसंवीतां कौबेरं लोकमश्नुते॥ 13-114-16 (85949) पलालधूम्रवर्णां तु सवत्सां कांस्यदोहनाम्। प्रदाय वस्त्रसंवीतां पितृलोके महीयते॥ 13-114-17 (85950) सवत्सां पीवरीं दत्त्वा दृतिकण्ठामलङ्कृताम्। वैश्वदेवमसम्बाधं स्थानं श्रेष्ठं प्रपद्यते॥ 13-114-18 (85951) समानवत्सां गौरीं तु धेनुं दत्त्वा पयस्विनीम्। सुव्रतां वस्त्रसंवीतां वसूनां लोकमाप्नुयात्॥ 13-114-19 (85952) पाण्डुकम्बलवर्णाभां सवत्सां कांस्यकदोहनाम्। प्रदाय वस्त्रसंवीतां साध्यानां लोकमाप्नुते॥ 13-114-20 (85953) वैराटपृष्ठमुक्षाणं सर्वरत्नैरलङ्कृतम्। प्रददन्मरुतां लोकान्स राजन्प्रतिपद्यते॥ 13-114-21 (85954) वत्सोपपन्नां नीलां गां सर्वरत्नसमन्विताम्। गन्धर्वाप्सरसां लोकान्दत्त्वा प्राप्नोति मानवः॥ 13-114-22 (85955) दृतिकण्ठमनड्वाहं सर्वरत्नैरलङ्कृतम्। दत्त्वा प्रजापतेर्लोकान्विशोकः प्रतिपद्यते॥ 13-114-23 (85956) गोप्रदानरतो याति भित्त्वा जलदसञ्चयान्। विमानेनार्कवर्णेन दिवि राजन्विराजता॥ 13-114-24 (85957) तं चोरुवेषाः सुश्रोण्यः सहस्रं वारयोपितः। रमयन्ति नरश्रेष्ठं गोप्रदानरतं नरम्॥ 13-114-25 (85958) वीणानां वल्लकीनां च नू पुराणां च शिञ्जितैः। हासैश्च हरिणाक्षीणां सुप्तः सुप्रतिबोध्यते॥ 13-114-26 (85959) यावन्ति रोमाणि भवन्ति धेन्वा- स्तावन्ति वर्षाणि महीयते सः। स्वर्गच्युतश्चापि ततो नृलोके कुले प्रसूतो विपुले विशोकः॥ ॥ 13-114-27 (85960) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुर्दशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 112 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-114-1 गच्छामः शृङ्गितामितीति क.ध.पाठः॥ 7-114-18 प्रलम्बगलकम्बलाम्। शितिकण्ठामलङ्कृतामिति क.थ.ध.पाठः॥ 7-114-21 वैराटं वृद्धं पृष्टं यस्य। वैतानस्थितमुक्षाणमिति क.ध.पाठः॥

वसिष्ठ उवाच। घृतक्षीरप्रदा गावो घृतयोन्यो घृतोद्भवाः। घृतनद्यो घृतावर्तास्ता मे सन्तु सदा गृहे॥ 13-115-1 (85961) घृतं मे हृदये नित्यं घृतं नाभ्यां प्रतिष्ठितम्। घृतं सर्वेषु गात्रेषु घृतं मे मनसि स्थितम्॥ 13-115-2 (85962) गावो ममाग्रतो नित्यं गावः पृष्ठत एव च। गावो मे सर्वतश्चैव गवां मध्ये वसाम्यहम्॥ 13-115-3 (85963) इत्याचम्य जपेत्सायं प्रातश्च पुरुषः सदा। यदह्ना कुरुते पापं तस्मात्स परिमुच्यते॥ 13-115-4 (85964) प्रासादा यत्र सौवर्णा वसोर्धाराश्च कामदाः। गन्धर्वाप्सरसो यत्र तत्र यान्ति सहस्रदाः॥ 13-115-5 (85965) नवनीतपङ्काः क्षीरोदा दधिशैवलसङ्कुलाः। वहन्ति यत्र वै नद्यस्तत्र यान्ति सहस्रदाः॥ 13-115-6 (85966) गवां शतसहस्रं तु यः प्रच्छेद्यथाविधि। परां वृद्धिमवाप्याथ स्वर्गलोके महीयते॥ 13-115-7 (85967) दश चोभयतः प्रेत्य मातापित्रोः पितामहान्। दधाति सुकृताँल्लोकान्पुनाति च कुलं नरः॥ 13-115-8 (85968) धेन्वाः प्रमाणेन समप्रमाणां धेनुं तिलानामपि च प्रदाय। पानीयवापीः स यमस्य लोके न यातनां काञ्चिदुपैति तत्र॥ 13-115-9 (85969) पवित्रमग्र्यं जगतः प्रतिष्ठा दिवौकसां मातरोऽथाप्रमेयाः। अन्वालभेद्दक्षिणतो व्रजेच्च दद्याच्च पात्रे प्रसमीक्ष्य कालम्॥ 13-115-10 (85970) धेनुं सवत्सां कपिलां भूरिशृङ्गीं कांस्योपदोहां वसनोत्तरीयाम्। प्रदाय तां गाहति दुर्विगाह्यां याम्यां सभां वीतभयो मनुष्यः॥ 13-115-11 (85971) सुरूपा बहुरूपाश्चि विश्वरूपाश्च मातरः। गावो मामुपतिष्ठन्तामिति नित्यं प्रकीर्तयेत्॥ 13-115-12 (85972) नातः पुण्यतरं दानं नातः पुण्यतरं फलम्। नातो विशिष्टं लोकेषु भूतं भवितुमर्हति॥ 13-115-13 (85973) त्वचा लोम्नाऽथ शृङ्गैर्वा वालैः क्षीरेण मेदसा। यज्ञं वहति सम्भूय किमस्त्यभ्यधिकं ततः॥ 13-115-14 (85974) यया सर्वमिदं व्याप्तं जगत्स्थावरजङ्गमम्। तां धेनुं शिरसा वन्दे भूतभव्यस्य मातरम्॥ 13-115-15 (85975) गुणवचनसमुच्चयैकदेशो नृवर मयैष गवां प्रकीर्तितस्ते। न च परमिह दानमस्ति गोभ्यो भवति न चापि परायणं ततोऽन्यम्॥ 13-115-16 (85976) भीष्म उवाच। 13-115-17x (7124) वरमिदमिति भूमिपो विचिन्त्य प्रवरमृषेर्वचनं ततो महात्मा। व्यसृजत नियतात्मवान्द्विजेभ्यः सुबहु च गोधनमाप्तवांश्च लोकान्॥ ॥ 13-115-17 (85977) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 115 ॥

युधिष्ठिर उवाच। पवित्राणां पवित्रं यच्छ्रेष्ठं लोके च यद्भवेत्। पावनं परमं चैव तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-116-1 (85978) भीष्म उवाच। 13-116-2x (7125) गावो महार्थाः पुण्याश्च तारयन्ति च मानवान्। धारयन्ति प्रजाश्चेमा हविषा पयसा तथा॥ 13-116-2 (85979) न हि पुण्यतमं किञ्चिद्गोभ्यो भरतसत्तम। एताः पुण्याः पवित्राश्च त्रिषु लोकेषु सत्तमाः॥ 13-116-3 (85980) देवानामुपरिष्टाच्च गावः प्रतिवसन्ति वै। दत्त्वा चैतास्तारयते यान्ति स्वर्गं मनीषिणः॥ 13-116-4 (85981) मान्धाता यौवनाश्वश्च ययातिर्नहुषस्तथा। गा वै ददन्तः सततं सहस्रशतसम्मिताः॥ 13-116-5 (85982) गताः परमकं स्थानं देवैरपि सुदुर्लभम्। अपि चात्र पुरावृत्तं कथयिष्यामि तेऽनघ॥ 13-116-6 (85983) ऋषीणामुत्तमं धीमान्कृष्णद्वैपायनं शुकः। अभिवाद्याह्निकं कृत्वा शुचिः प्रयतमानसः॥ 13-116-7 (85984) पितरं परिपप्रच्छ दृष्टलोकपरावरम्। को यज्ञः सर्वयज्ञानां वरिष्ठोऽभ्युपलक्ष्यते॥ 13-116-8 (85985) किञ्च कृत्वा परं स्थानं प्राप्नुवन्ति मनीषिणः। केन देवाः पवित्रेण स्वर्गमश्नन्ति वा विभो॥ 13-116-9 (85986) किञ्च यज्ञस्य यज्ञत्वं क्व च यज्ञः प्रतिष्ठितः। दानानामुत्तमं किञ्च किञ्च सत्रमितः परम्। पवित्राणां पवित्रं च यत्तद्ब्रूहि महामुने॥ 13-116-10 (85987) एतच्छ्रुत्वा तु वचनं व्यासः परमधर्मवित्। पुत्रायाकथयत्सर्वं तत्त्वेन भरतर्षभ॥ 13-116-11 (85988) गावः प्रतिष्ठा भूतानां तथा गावः परायणम्। गावः पुण्याः पवित्राश्च गोधनं पावनं तथा॥ 13-116-12 (85989) पूर्वमासन्नंशृङ्गा वै गाव इत्यनुशश्रुम। शृङ्गार्थे समुपासन्त ताः किल प्रभुमव्ययम्॥ 13-116-13 (85990) ततो ब्रह्मा तु गाः सत्रमुपविष्टाः समीक्ष्य ह। ईप्सितं प्रददौ ताभ्यो गोभ्यः प्रत्येकशः प्रभुः॥ 13-116-14 (85991) तासां शृङ्गाण्यजायन्त तस्या यादृङ्भनोगतम्। नानावर्णाः शृङ्गवन्त्यस्ता व्यरोचन्त पुत्रक॥ 13-116-15 (85992) ब्रह्मणा वरदत्तास्ता हव्यकव्यप्रदाः शुभाः। पुण्याः पवित्राः सुभगा दिव्यसंस्थानलक्षणाः॥ 13-116-16 (85993) गावस्तेजो महद्दिव्यं गवां दानं प्रशस्यते। ये चैताः सम्प्रयच्छन्ति साधवो वीतमत्सराः॥ 13-116-17 (85994) ते वै सुकृतिनः प्रोक्ताः सर्वदानप्रदाश्च ते। गवां लोकं तथा पुण्यमाप्नुवन्ति च तेऽनघ॥ 13-116-18 (85995) यत्र वृक्षा मधुफला दिव्यपुष्पफलोपगाः। पुष्पाणि च सुगन्धीनि दिव्यानि द्विजसत्तम॥ 13-116-19 (85996) सर्वा मणिभयी भूमिः सर्वकाञ्चनवालुकाः। सर्वर्तुसुखसंस्पर्शा निष्पङ्का निरजाः शुभाः॥ 13-116-20 (85997) रक्तोत्पलवनैश्चैव मणिखण्डैर्हिरण्मयैः। तरुणादित्यसङ्काशैर्भान्ति तत्र जलाशयाः॥ 13-116-21 (85998) महार्हमणिपत्रैश्च काञ्चनप्रभकेसरैः। नीलोत्पलविमिश्रैश्च सरोभिर्बहुपङ्कजैः॥ 13-116-22 (85999) करवीरवनैः फुल्लैः सहस्रावर्तसंवृतैः। सन्तानकवनैः फुल्लैर्वृक्षेश्च समलङ्कृताः॥ 13-116-23 (86000) निर्मिलाभिश्च मुक्ताभिर्मणिभिश्च महाप्रभैः। उद्भूतपुलिनास्तत्र जातरूपैश्चि निम्नगाः॥ 13-116-24 (86001) सर्वरत्नमयैश्चित्रैरवगाढा द्रुमोत्तमैः। जातरूपमयैश्चान्यैर्हुताशनसमप्रभैः॥ 13-116-25 (86002) सौवर्णि गिरयस्तत्र मणिरत्नशिलोच्चयाः। सर्वरत्नमयैर्भान्ति शृङ्गैश्चारुभिरुच्छ्रितैः॥ 13-116-26 (86003) नित्यपुष्पफलास्तत्र नगाः पत्ररथाकुलाः। दिव्यगन्धरसैः पुष्पैः फलैश्च भरतर्षभ॥ 13-116-27 (86004) रमन्ते पुण्यकर्माणस्तत्र नित्यं युधिष्ठिर। सर्वकामसमृद्धार्था निःशोका गतमन्यवः॥ 13-116-28 (86005) विमानेषु विचित्रेषु रमणीयेषु भारत। मोदन्ते पुण्यकर्माणो विरहन्तो यशस्विनः॥ 13-116-29 (86006) उपक्रीडन्ति तान्राजञ्शुभाश्चाप्सरसां गणाः। एतान्लोकानवाप्नोति गां दत्त्वा वै युधिष्ठिर॥ 13-116-30 (86007) यासामधिपतिः पूषा मारुतो बलवान्बले। ऐश्वर्ये वरुणो राजा ता मां पान्तु युगन्धराः॥ 13-116-31 (86008) सुरूपा बहुरूपाश्च विश्वरूपाश्च मातरः। प्राजापत्या इति ब्रह्मञ्जपेन्नित्यं यतव्रतः॥ 13-116-32 (86009) गाश्च शुश्रूषते यश्च समन्वेति च सर्वशः। तस्मै तुष्टाः प्रयच्छन्ति वरानपि सुदुर्लभान्॥ 13-116-33 (86010) द्रुह्येन मनसा वाऽपि गोषु ता हि सुखप्रदाः। अर्चयेत सदा चैव नमस्कारैश्च पूजयेत्॥ 13-116-34 (86011) दान्तः प्रीतमना नित्यं गवां व्युष्टिं तथाऽश्नुते। त्र्यहमुष्णं पिबेन्मूत्रं त्र्यहमुष्णं पिबेत्पयः॥ 13-116-35 (86012) गवामुष्णं पयः पीत्वा त्र्यहमुष्णं घृतं विबेत्। त्र्यहमुष्णं घृतं पीत्वा वायुभक्षो भवेत्र्यहम्॥ 13-116-36 (86013) योन देवाः पवित्रेणि भुञ्जते लोकमुत्तमम्। यत्पवित्रं पवित्राणां तद्धृतं शिरसा वहेत्॥ 13-116-37 (86014) घृतेन जुहुयादग्निं घृतेन स्वस्ति वाचयेत्। घृतं प्राशेद्धृतं दद्याद्गवां पुष्टिं तथाऽश्नुते॥ 13-116-38 (86015) निर्हृतैश्च यवैर्गोभिर्मासं प्रश्रितयावकः। ब्रह्महत्यासमं पापं सर्वमेतेन शुध्यते॥ 13-116-39 (86016) पराभवार्थं दैत्यानां देवैः शौचमिदं कृतम्॥ ते देवत्वमपि प्राप्ताः संसिद्धाश्च महाबलाः॥ 13-116-40 (86017) गावः पवित्राः पुण्याश्च पावनं परमं महत्। ताश्च दत्त्वा द्विजातिभ्यो नरः स्वर्गमुपाश्नुते॥ 13-116-41 (86018) गवां मध्ये शुचिर्भूत्वा गोमतीं मनसा जपेत्। पूताभिरद्भिराचम्यि शुचिर्भवति निर्मलः॥ 13-116-42 (86019) अग्निमध्ये गवां मध्ये ब्राह्मणानां च संसदि। विद्यावेदप्रतस्नाता ब्राह्मणाः पुण्यकर्मिणः॥ 13-116-43 (86020) अध्यापयेरञ्शिष्यान्वै गोमतीं यज्ञसम्मिताम्। त्रिरात्रोपोषितो भूत्वा गोमतीं लभते वरम्॥ 13-116-44 (86021) पुत्रिकामश्च लभते पुत्रं धनमथापि वा॥ पतिकामा च भर्तारं सर्वकामांश्च मानवः॥ 13-116-45 (86022) गावस्तुष्टाः प्रयच्छन्ति सेविता वै न संशयः। एवमेतां महाभागा यज्ञियाः सर्वकामदाः। रोहिण्य इति जानीहि नैताभ्यो विद्यते परम्॥ 13-116-46 (86023) इत्युक्तः स महातेजाः शुकः पित्रा महात्मना। पूजयामास तां नित्यं तस्मात्त्वमपि पूजय॥ ॥ 13-116-47 (86024) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षोडशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 116 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-116-13 अशृङ्का इत्यखुरा इत्यस्याप्युपलक्षणम्॥ 7-116-14 गाः प्रायमुपविष्टा इति झ.पाठः॥ 7-116-27 गनाः वृक्षाः। पत्ररथाः पक्षिणः॥ 7-116-39 निर्हृतैः गोमयनिर्गतैः॥ 7-116-44 गोमतीं गोमत्या ऋचा प्रकाशितमर्थं वरं लभते॥

`*युधिष्ठिर उवाच। सुराणामसुराणां च भूतानां च पितामह। प्रभुः स्रष्टा च भगवान्मुनिभिः स्तूयते भुवि॥ 13-117-1 (86025) तस्योपरि कथं ह्येष गोलोकः स्थानतां गतः। संशयो मे महानेष तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ 13-117-2 (86026) भीष्म उवाच। 13-117-3x (7126) मनोवाग्बुद्धयस्तावदेकस्थाः कुरुसत्तम। ततो मे शृणु कार्त्स्न्येन गोमहाभाग्यमुत्तमम्॥ 13-117-3 (86027) पुण्यं यशस्यमायुष्यं तथा स्वस्त्ययनं महत्। कीर्तिर्विहरता लोके गवां यो गोषु भक्तिमान्॥ 13-117-4 (86028) श्रूयते हि पुराणेषु महर्षीणां महात्मनाम्। संस्थाने सर्वलोकानां देवानां चापि सम्भवे॥ 13-117-5 (86029) देवतार्थेऽमृतार्थे च यज्ञार्थे चैव भारत। सुरभिर्नाम विख्याता रोहिणी कामरूपिणी॥ 13-117-6 (86030) सङ्कल्प्य मनसा पूर्वं रोहिणी ह्यमृतात्मना। घोरं तपः समास्थाय निर्मिती विस्वकर्मणा॥ 13-117-7 (86031) पुरुषं चासृजद्भूस्तेजसा तपसा च ह। देदीप्यमानं वपुषा समिद्धमिव पावकम्॥ 13-117-8 (86032) सोऽपश्यदिष्टरूपां तां सुरभिं रोहिणीं तदा। दृष्ट्वैव चातिविमनाः सोऽभवत्काममोहितः॥ 13-117-9 (86033) तं कामार्तमथो ज्ञात्वा स्वयंभूर्लोकभावनः। माऽऽर्तो भव तथा चैष भगवानभ्यभाषत॥ 13-117-10 (86034) ततः स भगवांस्तत्र मार्ताण्ड इति विश्रुतः। चकार नाम तं दृष्ट्वा तस्यार्तीभावमुत्तमम्॥ 13-117-11 (86035) सोऽददाद्भगवांस्तस्मै मार्ताण्डाय महात्मने। सुरूपां सुरभिं कन्यां तपस्तेजोमयीं शुभाम्॥ 13-117-12 (86036) यथा मयैष चोद्भूतस्त्वं चैवषा च रोहिणी। मैथुनं गतवन्तौ च तथा चोत्पत्स्यति प्रजा॥ 13-117-13 (86037) प्रजा भविष्यते पुण्या पवित्रं परमं च वाम्। न चाप्यगम्यागमनाद्दोषं प्राप्स्यसि कर्हिचित्॥ 13-117-14 (86038) त्वत्प्रजासम्भवं क्षीरं भविष्यति परं हविः। यज्ञेषु चाज्यभागानां त्वत्प्रजामूलजो विधिः॥ 13-117-15 (86039) प्रजाशुश्रूषवश्चैव ये भविष्यन्ति रोहिणि। तव तेनैव पुण्येनि गोलोकं यान्तु मानवाः॥ 13-117-16 (86040) इदं पवित्रं परममृषभं नाम कर्हिचित्। यद्वै ज्ञात्वा द्विजा लोके मोक्ष्यन्ते योनिसङ्करात्॥ 13-117-17 (86041) एतत्क्रियाः प्रवर्तन्ते मन्त्रब्राह्मणसंस्कृताः। देवतानां वितॄणां च हव्यकव्यपुरोगमाः॥ 13-117-18 (86042) तत एतेन पुण्येन प्रजास्तव तु रोहिणि। ऊर्ध्वं ममापि लोकस्य वत्स्यन्ते निरुपद्रवाः॥ 13-117-19 (86043) भद्रं तेभ्यश्च भद्रं ते ये प्रजासु भवन्ति वै। युगन्धराश्च ते पुत्राः सन्तु लोकस्य धारणे॥ 13-117-20 (86044) यान्यान्कामयसे लोकांस्ताँल्लोकाननुयास्यसि। सर्वदेवगणश्चैव तव यास्यन्ति पुत्रताम्। तव स्तनसमुद्भूतं पिबन्तोऽमृतमुत्तमम्॥ 13-117-21 (86045) एवमेतान्वरान्सर्वानगृह्णात्सुरभिस्तदा। ब्रुवतः सर्वलोकेशान्निर्वृतिं चागमत्पराम्॥ 13-117-22 (86046) सृष्ट्वा प्रजाश्च विपुला लोकसन्धारणाय वै। ब्रह्मणा समनुज्ञाता सुरभिर्लोकमाविशत्॥ 13-117-23 (86047) एवं वरप्रदानेन स्वयंभोरेव भारत। उपरिष्टाद्गवां लोकः प्रोक्तस्ते सर्वमादितः॥' ॥ 13-117-24 (86048) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तदशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 117 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

* एतदाद्येकादशाध्याया दाक्षिणात्यकोशेष्वेव दृश्यन्ते। 7-117-3 मनोवाग्बुद्धयः मनोवाग्बुद्धीरेकस्थाः कुरु॥ 7-117-10 आर्तो मा भवेत्यभ्यभाषत॥

`युधिष्ठिर उवाच। सुरभेः काः प्रजाः पूर्वं मार्ताण्डादभवन्पुरा। एतन्मे शंस तत्वेनि गोषु मे प्रीयते मनः॥ 13-118-1 (86049) भीष्म उवाच। 13-118-2x (7127) शृणु नामानि दिव्यानि गोमातॄणां विशेषतः। याभिर्व्याप्तास्त्रयो लोकाः कल्याणीभिर्जनाधिप॥ 13-118-2 (86050) सुरभ्यः प्रथमोद्भूता याश्च स्युः प्रथमाः प्रजाः। मयोच्यमानाः शृणु ताः प्राप्स्यसे विपुलं यशः॥ 13-118-3 (86051) तप्त्वा तपो घोरतपाः सुरभिर्दिप्ततेजसः। सुषावैकादश सुतान्रुद्रा ये च्छन्दसि स्तुताः॥ 13-118-4 (86052) अजैकपादहिर्बुध्न्यस्त्र्यम्बकश्च महायशाः। वृषाकपिश्च शम्भुश्च कपाली रैवतस्तथा॥ 13-118-5 (86053) हरश्च बहुरूपश्च उग्र उग्रोऽथ वीर्यवान्। तस्य चैवात्मजः श्रीमान्विश्वरूपो महायशाः॥ 13-118-6 (86054) एकादशैते कथिता रुद्रास्ते नाम नामतः। महात्मानो महायोगास्तेजोयुक्ता महाबलाः॥ 13-118-7 (86055) एते वरिष्ठजन्मानो देवानां ब्रह्मवादिनाम्। विप्राणां प्रकृतिर्लोके एत एव हि विश्रुताः॥ 13-118-8 (86056) एत एकादश प्रोक्ता रुद्रास्त्रिभुवनेश्वराः। शतं त्वेतत्समाख्यातं शतरुद्रं महात्मनाम्॥ 13-118-9 (86057) सुषुवे प्रथमां कन्यां सुरभिः पृथिवीं तदा। विश्वकामदुघा धेनुर्या धारयति देहिनः॥ 13-118-10 (86058) सुतं गोब्राह्मणं राजन्नेकमित्यभिधीयते। गोब्राह्मणस्य जननी सुरभिः परिकीर्त्यते॥ 13-118-11 (86059) सृष्ट्वा तु प्रथमं रुद्रान्वरदान्रुद्रसम्भवान्। पश्चात्प्रभुं ग्रहपतिं सुषुवे लोकसम्मतम्॥ 13-118-12 (86060) सोमराजानममृतं यज्ञसर्वस्वमुत्तमम्। ओषधीनां रसानां च देवानां जीवितस्य च॥ 13-118-13 (86061) ततः श्रियं च मेधां च कीर्तिं देवीं सरस्वतीम्। चतस्रः सुषुवे कन्या योगेषु नियताः स्तिताः॥ 13-118-14 (86062) एताः सृष्ट्वा प्रजा एषा सुरभिः कामरूपिणी। सुषुवे परमं भूयो दिव्या गोमातरः शुभाः॥ 13-118-15 (86063) पुण्यां मायां मधुश्च्योतां शिवां शीघ्रां सरिद्वराम्। हिरण्यवर्णां सुभगां गव्यां पृश्नीं कुथावतीम्॥ 13-118-16 (86064) अङ्गावतीं घृतवतीं दधिक्षीरपयोवतीम्। अमोघां सुरमां सत्यां रेवतीं मारुतीं रसाम्॥ 13-118-17 (86065) अजां च सिकतां चैव शुद्धधूमामधारिणीम्। जीवां प्राणवतीं धन्यां शुद्धां धेनुं धनावहाम्॥ 13-118-18 (86066) इन्द्रामृद्धिं च शान्ति च शान्तपापां सरिद्वराम्। चत्वारिंशतिमेकां च धन्यास्ता दिवि पूजिताः॥ 13-118-19 (86067) भूयो जज्ञे सुरभ्याश्च श्रीमांश्चन्द्रांशुसप्रभः। वृपो दक्ष इति ख्यातः कण्ढे मणितलप्रभः। 13-118-20 (86068) स्रग्वी ककुद्मान्द्युतिमान्मृणालसदृशप्रभः। सुरभ्यनुमते दत्तो ध्वजो माहेशअवरस्तु सः॥ 13-118-21 (86069) सुरभ्यः कामरूपिण्यो गावः पुण्यार्थमुत्कटाः। आदित्येभ्यो वसुभ्यश्च विश्वेभ्यश्च ददौ वरान्॥ 13-118-22 (86070) सुरभिस्तु तपस्तप्त्वा सुषुवे गास्ततः पुनः। या दत्ता लोकपालानामिन्द्रादीनां युधिष्ठिर॥ 13-118-23 (86071) सुष्टुनां कपिलां चैव रोहिणीं च यशस्विनीम्। सर्वकामदुघां चैव मरुतां कामरूपिणीम्॥ 13-118-24 (86072) गावो मृष्टदुघा ह्येतास्ताश्चतस्रोऽत्र संस्तुताः। यासां भूत्वा पुरा वत्साः पिबन्त्यमृतमुत्तमम्॥ 13-118-25 (86073) सुष्टुतां देवराजाय वासवाय महात्मने। कपिलां धर्मराजाय वरुणाय च रोहिणीम्॥ 13-118-26 (86074) सर्वकामदुघां धेनुं राज्ञे वैश्रवणाय च। इत्येता लोकमहिता विश्रुताः सुरभेः प्रजाः॥ 13-118-27 (86075) एतासां प्रजया पूर्णा पृथिवी मुनिपुङ्गवः। गोभ्यः प्रभवते सर्वं यत्किंचिदिह शोभनम्॥ 13-118-28 (86076) सुरभ्यपत्यमित्येतन्नामतस्तेऽनुपूर्वशः। कीर्तितं ब्रूहि राजेन्द्र किं भूयः कथयामि ते'॥ ॥ 13-118-29 (86077) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टादशाधिकशततमोऽध्यायः॥ 118 ॥

`युधिष्ठिर उवाच। सुरभ्यास्तु तदा देव्याः कीर्तिर्लक्ष्मीः सरस्वती। मेधा च प्रवरा देवी याश्चतस्रोऽभिविश्रुताः॥ 13-119-1 (86078) पृथग्गोभ्यः किमेताः स्युरुताहो गोषु संश्रिताः। देवाः के वाऽऽश्रिता गोषु तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-119-2 (86079) भीष्म उवाच। 13-119-3x (7128) यं देवं संश्रिता गावस्तं देवं देवसंज्ञितम्। यद्यद्देवाश्रितं दैवं तत्तद्दैवं द्विजा विदुः॥ 13-119-3 (86080) सर्वेषामेव देवानां पूर्वं किल समुद्भवे। अमृतार्थे सुरपतिः सुरभिं समुपस्थितः॥ 13-119-4 (86081) इन्द्र उवाच। 13-119-5x (7129) इच्छेयममृतं दत्तं त्वया देवि रसाधिकम्। त्वत्प्रसादाच्छिवं मह्यममरत्वं भवेदिति॥ 13-119-5 (86082) सुरभिरुवाच। 13-119-6x (7130) वत्सो भूत्वा सुपरते पिबस्व प्रस्रवं मम। ततोऽमरत्वमपि तस्थानमैन्द्रमवाप्स्यसि॥ 13-119-6 (86083) न च ते वृत्रहन्युद्धे व्यथाऽरिभ्यो भविष्यति। बलार्थमात्मनः शक्र प्रस्रवं पिब मे विभो॥ 13-119-7 (86084) भीष्म उवाच। 13-119-8x (7131) ततोऽपिबत्स्नं तस्याः सुरभ्याः सुरसत्तमः। अमरत्वं सुरूपत्वं बलं चापदनुत्तमम्॥ 13-119-8 (86085) पुरंदरोऽमृतं पीत्वा प्रहृष्टः समुपस्थितः। पुत्रोऽहं तव भद्रं ते ब्रूहि किं करवाणि ते॥ 13-119-9 (86086) सुरभिरुवाच। 13-119-10x (7132) कृतं पुत्र त्वया सर्वमुपयाहि त्रिविष्टपम्। पालयस्व सुरान्सर्वाञ्जहि ये सुरशत्रवः॥ 13-119-10 (86087) न च गोब्राह्मणेऽवज्ञा कार्या ते शान्तिमिच्छता। गोब्राह्मणस्य निश्वासः शोषयेदपि देवताः॥ 13-119-11 (86088) गोब्राह्मणप्रियो नित्यं स्वस्तिशब्दमुदाहरन्। पृथिव्यामन्तरिक्षे च नाकपृष्ठे च विक्रमेत्॥ 13-119-12 (86089) यच्च तेऽन्यद्भवेत्कृत्यं तन्मे ब्रूयाः समासतः। तत्ते सर्वं करिष्यामि सत्येनैतद्ब्रवीमि ते॥ 13-119-13 (86090) इन्द्र उवाच। 13-119-14x (7133) इच्छेयं गोषु नियतं वस्तुं देवि ब्रवीमि ते। एभिः सुरगणैः सार्धं ममानुग्रहमाचर॥ 13-119-14 (86091) सुरभिरुवाच। 13-119-15x (7134) गवां शरीरं प्रत्यक्षमेतत्कौशिक लक्ष्ये। यो यत्रोत्सहते वस्तुं स तत्र वसतां सुरः॥ 13-119-15 (86092) सर्वं पवित्रं परमं गवां गात्रं सुपूजितम्। तथा कुरुष्व भद्रं ते यथा त्वं शक्र मन्यसे॥ 13-119-16 (86093) भीष्म उवाच। 13-119-17x (7135) तस्यास्तद्वचनं श्रुत्वा सुरभ्याः सुरसत्तमः। सह सर्वैः सुरगणैरभजत्सौरभीं प्रजाम्॥ 13-119-17 (86094) शृङ्गे वक्त्रे च जिह्वायां देवराजः समाविशत्। सर्वच्छिद्रेषु पवनः पादेषु मरुतां गणाः॥ 13-119-18 (86095) ककुदं सर्वगो रुद्रः कुक्षौ चैव हुताशनः। सरस्वती स्तनेष्वग्र्या श्रीः पुरीषे जगत्प्रिया॥ 13-119-19 (86096) मूत्रे कीर्तिश्च गङ्गा च मेधा पयसि शाश्वती। वक्त्रे सोमश्च वै देवो हृदये भगवान्यमः॥ 13-119-20 (86097) धर्मः पुच्छे क्रिया लोम्नि भास्करश्चक्षुषी श्रितः। सिद्धाः सन्धिषु सिद्धिश्च तपस्तेजश्च चेष्टने॥ 13-119-21 (86098) एवं सर्वे सुरगणा नियता गात्रवर्त्मसु। महती देवता गावो ब्राह्मणैः परिसंस्कृताः॥ 13-119-22 (86099) गामाश्रयन्ति सहिता देवा हि प्रभविष्णवः। किमासां सर्वभावेन विदध्याद्भगवान्प्रियम्॥ 13-119-23 (86100) भवांश्च परया भक्त्या पूजयस्व नरेश्वर। गावस्तु परमं लोके पवित्रं पावनं हविः॥ 13-119-24 (86101) निपात्य भक्षितः स्वर्गाद्भार्गवः फेनपः किल। स च प्राणान्पुनर्लब्ध्वा ततो गोलोकमाश्रितः॥' ॥ 13-119-25 (86102) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 119 ॥

`युधिष्ठिर उवाच। कः फेनपेति नाम्नाऽसौ कथं वा भक्षितः पुरा। मृत उज्जीवितः कस्मात्कथं गोलोकमाश्रितः॥ 13-120-1 (86103) विरुद्वे मानुषे लोके तथा समयवर्त्मसु। क्रते दैवं हि दुष्प्रपं मानुषेषु विशेषतः। संशयो मे महानत्र तन्मे व्याख्यातुमर्हसि॥ भीष्म उवाच। 13-120-2 (86104) श्रूयते भार्गवे वंशे सुमित्रो नाम भारत। वेदाध्ययनसम्पन्नो विपुले तपसि स्थितः॥ 13-120-3 (86105) वानप्रस्थाश्रमे युक्तः स्वकर्मनिरतः सदा। विनयाचारतत्वज्ञः सर्वधर्मार्थकोविदः॥ 13-120-4 (86106) यत्नात्त्रिषवणस्नायी संध्योपासनतत्परः। अग्निहोत्ररतः क्षान्तो जपञ्जुह्वच्च नित्यदाः॥ 13-120-5 (86107) पितृदेवांश्च नियतमतिर्थींश्च स पूजयन्। प्राणसन्धारणार्थं च यत्किंचिदुपहारयन्॥ 13-120-6 (86108) गिरिस्त्रिशिखरो नाम यतः प्रभवते नदी। कुलजेति पुराणेषु विश्रुता रुद्रनिर्मिता॥ 13-120-7 (86109) तस्यास्तीरे समे देशे पुष्पमालासमाकुले। वन्यौषधिद्रुमोपेते नानापक्षिमृगायुते॥ 13-120-8 (86110) व्यपेतदंशमशके ध्वाङ्क्षगृध्रैरसेविते। कृष्णदर्भतृणप्राये सुरम्ये ज्योतिरश्मिनि॥ 13-120-9 (86111) सर्वोन्नतैः समैः श्यामैर्याज्ञीयैस्तरुभिर्वृते। तत्राश्रमपदं पुण्यं भृगूणामभवत्पुरा। 13-120-10 (86112) उवास तत्र नियतः सुमित्रो नाम भार्गवः। यथोद्दिष्टेन पूर्वेषां भृगूणां साधुवर्त्मना॥ 13-120-11 (86113) तस्मा आङ्गिरसः कश्चिद्ददौ गां शर्करीं शुभाम्। वर्षासु पश्चिमे मासि पौर्णमास्यां शुचिव्रतः॥ 13-120-12 (86114) स तां लब्ध्वा धर्मशीलश्चिन्तयामास तत्परः। सुमित्रः परया भक्त्या जननीमिव मातरम्॥ 13-120-13 (86115) तेन सन्धुक्ष्यमाणा सा रोहिणी कामरूपिणी। प्रवृद्धिमगमच्छ्रेष्ठा प्राणतश्च सुदर्शना॥ 13-120-14 (86116) सिराविमुक्तपार्श्वान्ता विपुलां कान्तिमुद्वहत्। श्यामपार्श्वान्तपृष्ठा सा सुरभिर्मधुपिङ्गला॥ 13-120-15 (86117) बृहती सूक्ष्मरोमान्ता रूपोदग्रा तनुत्वचा। कृष्णपुच्छा श्वेतवक्त्रा समवृत्तपयोधरा॥ 13-120-16 (86118) पृष्ठोन्नता पूर्वनता शङ्कुकर्णी सुलोचना। दीर्घजिह्वा ह्रस्वशृङ्गी सम्पूर्णदशनान्तरा॥ 13-120-17 (86119) मांसाधिकगलान्ता सा प्रसन्ना शुभदर्शना। नित्यं शमयुता स्निग्धा सम्पूर्णोदात्तनिस्वना॥ 13-120-18 (86120) प्राजापत्यैर्गवां नित्यं प्रशस्तैर्लक्षणैर्युता। यौवनस्थेव वनिता शुशुभे रूपशोभया॥ 13-120-19 (86121) वृषेणोपगता सा तु कल्या मधुरदर्शना। मिथुनं जनयामास तुल्यरूपमिवात्मनः॥ 13-120-20 (86122) संवर्धयामास स तां सवत्सां भार्गवो मुनिः। तयोः प्रजाधिसंसर्गात्सहस्रं च गवामभूत्॥ 13-120-21 (86123) गवां जातिसहस्राणि सम्भूतानि परस्परम्। ऋषभाणां च राजेन्द्र नैवान्तः प्रतिदृश्यते॥ 13-120-22 (86124) तैराश्रमपदं रम्यमरण्यं चैव सर्वशः। समाकुलं समभवन्मेघैरिव नभस्थलम्॥ 13-120-23 (86125) कानि चित्पद्मवर्णानि किंशुकाभानि कानिचित्। रुक्मवर्णानि चान्यानि चन्द्रांशुसदृशानि च॥ 13-120-24 (86126) तथा राजतवर्णानि कानिचिल्लोहितानि वै। नीललोहितताम्राणि कृष्णानि कपिलानि च। नानारागविचित्राणि यूथानि कुलयूथप॥ 13-120-25 (86127) न च क्षीरं सुतस्नेहाद्वत्सानामुपजीवति। भार्गवः केवलं चासीद्गवां प्राणायने रतः॥ 13-120-26 (86128) तथा शुश्रूषतस्तस्य गवां हितमवेक्षतः। व्यतीयात्सुमाहान्कालो वत्सोच्छिष्टेन वर्ततः॥ 13-120-27 (86129) क्षुत्पिपासापरिश्रान्तः सततं प्रस्रवं गवाम्। वत्सैरुच्छिष्टमुदितं बहुक्षीरतया बहु॥ 13-120-28 (86130) पीतवांस्तेन नामास्य फेनपेत्यभिविश्रुतम्। गौतमस्याभिनिष्पन्नमेवं नाम युधिष्ठिर॥ ॥ 13-120-29 (86131) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि विंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 120 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-120-7 कूलहेति पुराणेष्विति ट.ध.पाठः॥

भीष्म उवाच। कदाचित्कामरूपिण्यो गावः स्त्रीवेषमाश्रिताः। ह्रदे क्रीडन्ति संहृष्टा गायन्त्यः पुण्यलक्षणाः॥? 13-121-1 (86132) ददृशुस्तस्य गावो वै विस्मयोत्फुल्ललोचनाः। ऊचुश्च का यूयमिति स्त्रियो मानुषया गिरा॥ 13-121-2 (86133) स्त्रिय ऊचुः। 13-121-3x (7136) गाव एव वयं सर्वकर्मभिः शोभनैर्युताः। सर्वाः स्त्रीवेषधारिण्यो यथाकामं चरामेहे। 13-121-3 (86134) गाव ऊचुः। 13-121-4x (7137) गवां गावः परं दैवं गवां गावः परा गतिः। कथयध्वमिहास्माकं केन वः सुकृतां गतिः॥ 13-121-4 (86135) स्त्रिय ऊचुः। 13-121-5x (7138) अस्माकं हविषा देवा ब्राह्मणास्तर्पितास्तथा। कव्येन पितरश्चैव हव्येनाग्निश्च तर्पितः॥ 13-121-5 (86136) प्रजया च तथाऽस्माकं कृषिरभ्युद्धृता सदा। शकटैश्चापि संयुक्ता दशवाहशतेन वै॥ 13-121-6 (86137) तदेतैः सुकृतैः स्फीतैर्वयं याश्चैव नः प्रजाः। गोलोकमनुसम्प्राप्ता यः परं कामगोचरः॥ 13-121-7 (86138) यूयं तु सर्वा रोहिण्यः सप्रजाः सहपुङ्गवाः। अधोगामिन्य इत्येव पश्यामो दिव्यचक्षुषा॥ 13-121-8 (86139) गाव ऊचुः। 13-121-9x (7139) एवं गवां परं दैवं गाव एव परायणम्। स्वपक्ष्यास्तारणीया वः शरणाय गता वयम्॥ 13-121-9 (86140) किमस्माभिः करणीयं वर्तितव्यं कथञ्चन। प्राप्नुयाम च गोलोकं भवाम न च गर्हिताः॥ 13-121-10 (86141) स्त्रिय ऊचुः। 13-121-11x (7140) वर्तते रन्तिदेवस्य सत्रं वर्षसहस्रकम्। तत्र तस्य नृपस्याशु पशुत्वमुपगच्छतः॥ 13-121-11 (86142) ततस्तस्योपयोगेन पशुत्वे यज्ञसंस्कृताः। गोलोकान्प्राप्स्यथ शुभांस्तेन पुण्येन संयुताः॥ 13-121-12 (86143) भीष्म उवाच। 13-121-13x (7141) एतत्तासां वचः श्रुत्वा गवां संहृष्टमानसाः। गमनाय मनश्चक्रुरौत्सुक्यं चागमन्परम्॥ 13-121-13 (86144) न हि नो भार्गवो दाता पशुत्वेनोपयोजनम्। यज्ञस्तस्य नरेन्द्रस्य वर्तते धर्मतस्तथा॥ 13-121-14 (86145) वयं न चाननुज्ञाताः शक्ता गन्तुं कथञ्चन। अवोचन्नथ तत्रत्या भार्गवो वध्यतामयम्॥ 13-121-15 (86146) एतत्सर्वा रोचयत न हि शक्यमतोऽन्यथा। लोकान्प्राप्तुं सहास्माभिर्निश्चयः क्रियतामयम्॥ 13-121-16 (86147) न तु तासां समेतानां काचिद्धोरेण चक्षुषा। शक्नोति भार्गवं द्रष्टुं सत्कृतेनोपसंयुता॥ 13-121-17 (86148) अथ पद्मसवर्णाभा भास्करांशुसमप्रभाः। जपालोहितताम्राक्ष्यो निर्मांसकठिनाननाः॥ 13-121-18 (86149) रोहिण्यः कपिलाः प्राहुः सर्वासां वै समक्षतः। मेघस्तनितनिर्घोषास्तेजोभिरभिरञ्चिताः॥ 13-121-19 (86150) वयं हि तं वधिष्यामः सुमित्रं नात्रं संशयः। सुकृतं पृष्ठतः कृत्वा किं नः श्रेयो विधास्यथ॥ 13-121-20 (86151) गाव ऊचुः। 13-121-21x (7142) कपिलाः सर्ववर्णेषु प्रधानत्वमवाप्स्यथ। गवां शतफला चैकां दत्त्वा फलमवाप्स्यति॥ 13-121-21 (86152) भीष्म उवाच। 13-121-22x (7143) एतद्गवां वचः श्रुत्वा कपिला हृष्टमानसाः। चक्रुः सर्वा भार्गवस्य सुमित्रस्य वधे मतिम्॥' ॥ 13-121-22 (86153) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 121 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-121-2 तस्य फेनपस्य स्त्रियः प्रति॥ 7-121-4 सुकृतां पुण्यकृताम्॥ 7-121-6 शक्ताश्चापि तथा युक्ता इति थ.ध.पाठः॥

`भीष्म उवाच। यास्तु गोमातरस्तस्य कामचारिण्य आगताः। समीपं हि सुमित्रस्य कृतज्ञाः समुपस्थिताः॥ 13-122-1 (86154) अभिप्रशस्य चैवाहुस्तमृषिं पुण्यदर्शनाः। गोलोकादागता वेद वृषगोमातरो वयम्॥ 13-122-2 (86155) सुप्रीताः स्म वरं गृह्ण यमिच्छसि महामुने। यद्भि गोषु परां बुद्धिं कृतवानसि नित्यदा॥ 13-122-3 (86156) सुमित्र उवाच। 13-122-4x (7144) प्रीतोस्म्यनुगृहीतोस्मि यन्मां गोमातरः शुभाः। सुप्रीतमनसः सर्वास्तिष्ठन्ते च वरप्रदाः॥ 13-122-4 (86157) भवेद्गोष्वेव मे भक्तिर्यथैवाद्य तथा सदा। गोघ्नाश्चैवावसीदन्तु नरा ब्रह्मद्विषश्च ये॥ 13-122-5 (86158) गोमातर ऊचुः। 13-122-6x (7145) एवमेतदृषिश्रेष्ठ हितं वदसि नः प्रियम्। एहि गच्छ सहाऽस्माभिर्गोलोकमृषिसत्तम॥ 13-122-6 (86159) सुमित्र उवाच। 13-122-7x (7146) यूयमिष्टां गतिं यान्तु न ह्यहं गन्तुमुत्सहे। इमा गावः समुत्सृज्य तपस्विन्यो मम प्रियाः॥ 13-122-7 (86160) भीष्म उवाच। 13-122-8x (7147) तास्तु तस्य वचः श्रुत्वा कपिलानां सुदारुणम्। नित्युस्तमृषिमुत्क्षिप्य भार्गवं नभ उद्वहन्॥ 13-122-8 (86161) कलेवरं तु तत्रैव तस्य संन्यस्य मातरः। निष्कृष्य करणं योगादानयन्भार्गवस्य वै॥ 13-122-9 (86162) सर्वं चास्य तदाचख्युः कपिलानां विचेष्टितम्। यदर्थं हरणं गोभिर्गोलोकं लोकमातरः॥ 13-122-10 (86163) ततस्तु कपिलास्तत्र तस्य दृष्ट्वा कलेवरम्। तथाप्रतिज्ञं शृङ्गैश्च खुरैश्चाप्यवचूर्णयन्॥ 13-122-11 (86164) ततः संछिद्य बहुधा भार्गवं नृपसत्तम। युयुर्यत्रेतरा गावस्तच्च सर्वं न्यवेदयन्॥ 13-122-12 (86165) अथ गोमातृभिः शप्तास्ता गावः पृथिवीचराः। अमेध्यवदनाः क्षिप्रं भवध्वं ब्रह्मघातकाः॥ 13-122-13 (86166) एवं कृतज्ञा गावो हि यता गोमातरो नृप। ऋषिश्च प्राप्तवाँल्लोकं गावश्च परिमोक्षिताः॥' ॥ 13-122-14 (86167) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि द्वाविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 122 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-122-2 वेद विद्धि। ऋषे गोमातरो वयमिति थ.पाठः॥ 7-122-8 कपिलानां सुदारुणं सुमित्रवधप्रतिज्ञानं च श्रुत्वा॥

`भीष्म उवाच। ता गावो रन्तिदेवस्य गत्वा यज्ञं मनीषिणः। आत्मानं ज्ञापयामासुर्महर्षीणां समक्षतः॥ 13-123-1 (86168) रन्तिदेवस्ततो राजा प्रयतः प्राञ्जलिः शुचिः। उवाच गावः प्रणतः किमागमनमित्यपि॥ 13-123-2 (86169) गाव ऊचुः। 13-123-3x (7148) इच्चामस्तव राजेन्द्र सत्रेऽस्मिन्विनियोजनम्। पशुत्वमुपसम्प्राप्तुं प्रसादं कर्तुमर्हसि॥ 13-123-3 (86170) रन्तिदेव उवाच। 13-123-4x (7149) नास्ति शक्तो गवां घातं कर्तुं शतसहस्रशः। घातयित्वा त्वहं युष्मान्कथमात्मानमुत्तरे॥ 13-123-4 (86171) यः पशुत्वेन संयोज्य युष्मान्स्वर्गं नयेदिह। आत्मानं चैव तपसा गावः समुपगम्यताम्॥ 13-123-5 (86172) गाव ऊचुः। 13-123-6x (7150) अस्माकं तारणे युक्तो धर्मात्मा तपसि स्थितः। श्रुतोऽस्माभिर्भवान्राजंस्ततस्तु स्वयमागताः॥ 13-123-6 (86173) रन्तिदेव उवाच। 13-123-7x (7151) मम सत्रे पशुत्वं वो यद्येवं हि मनीषितम्। समयेनाहमेतेन जुहुयां वो हुताशने॥ 13-123-7 (86174) कदाचिद्यदि वः काचिदकामा विनियुज्यते। तदा समाप्तिः सत्रस्य गवां स्यादिति नैष्ठिकी॥ 13-123-8 (86175) गाव ऊचुः। 13-123-9x (7152) एवमस्तु महाराज यथा त्वं प्रब्रवीषि नः। अकामाः स्युर्यदा गावस्तदा सत्रं समाप्यताम्॥ 13-123-9 (86176) भीष्म उवाच। 13-123-10x (7153) ततः प्रवृत्ते गोसत्रे रन्तिदेवस्य धीमतः। गोसहस्राण्यहरहर्नियुज्यन्ते शमीतृभिः॥ 13-123-10 (86177) एवं बहनि वर्षाणि व्यतीतानि नराधिप। गवां वै वध्यमानानां न चान्तः प्रत्यदृश्यत॥ 13-123-11 (86178) गवां चर्मसहस्रैस्तु राशयः पर्वतोपमाः। बभूवुः कुरुशार्दूल बहुधा मेघसंनिभाः॥ 13-123-12 (86179) मेदःक्लेदवहा चैव प्रावर्तत महानदी। अद्यापि भुवि विख्याता नदी चर्मण्वती शुभा॥ 13-123-13 (86180) ततः कदाचित्स्वं वत्सं गौरुपामन्त्र्य दुःखिता। एहि वत्स स्तनं पाहि मा त्वं पश्चात्क्षुदार्दितः॥ 13-123-14 (86181) तप्स्यसे विमना दुःखं घातितायां मयि ध्रुवम्। एते ह्यायान्ति चण्डालाः सशस्त्रामां जिघांसवः॥ 13-123-15 (86182) अथ शुश्राव तां वाणीं मानुषीं समुदाहृताम्। रन्तिदेवो महाराज ततस्तां समवारयत्॥ 13-123-16 (86183) स्थापयामास गोसत्रमथ तं पार्तिवर्षभ। सत्रोत्सृष्टाः परित्यक्ता गावोऽन्याः समुपाश्रिताः॥ 13-123-17 (86184) यास्तस्य राज्ञो निहता गावो यज्ञे महात्मनः। ता गोलोकमुपाजग्मुः प्रेक्षिता ब्रह्मवादिभिः॥ 13-123-18 (86185) रन्तिदेवोपि राजर्षिरिष्ट्वा यज्ञं यथाविधि। ततः सख्यं सुरपतेस्त्रिदिवं चाक्षयं ययौ॥ 13-123-19 (86186) फेनपो दिवि गोलोके मुमुदे शाश्वतीः समाः। अवशिष्टश्च या गवस्ता बभूवुर्वनेचराः॥ 13-123-20 (86187) फेनपाख्यानमेतत्ते गवां माहात्म्यमेव च। कथितं पावनं पुण्यं कृष्णद्वैपायनेरितम्॥ 13-123-21 (86188) नारायणोऽपि भगवान्दृष्ट्वा गोषु परं यशः। शुश्रूषां परमां चक्रे भक्तिं च भरतर्षभ॥ 13-123-22 (86189) तस्मात्त्वमपि राजेन्द्र गा वै पूजय भारत। द्विजेभ्यश्चैव सततं प्रयच्छ कुरुसत्तम॥ ॥ 13-123-23 (86190) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रयोविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 123 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-123-8 कदाचित् कदापि। काचित् कापि॥ 7-123-10 शमीतृभिः शमितृभिः। दीर्घ आर्षः॥

`युधिष्ठिर उवाच। पवित्राणां पवित्रं यच्छ्रेष्ठं लोकेषु पूजितम्। महाव्रतं महाभाग तन्मे ब्रूहि पितामह॥ 13-124-1 (86191) भीष्म उवाच। 13-124-2x (7154) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। पितुः पुत्रस्य संवादं व्यासस्य च शुकस्य च॥ 13-124-2 (86192) ऋषीणामुत्तमं कृष्णं भावितात्मानमच्युतम्। पारम्पर्यविशेषज्ञं सर्वशास्त्रार्थकोविदम्॥ 13-124-3 (86193) कृतशौचः शुकस्तत्र कृतजप्यः कृताह्निकः। परं नियममास्थाय परं धर्ममुपाश्रितः॥ 13-124-4 (86194) प्रणम्य शिरसा व्यासं सूक्ष्मतत्वार्थदर्शिनम्। शुकः पप्रच्छ वै प्रश्नं दानधर्मकुतूहलः॥ 13-124-5 (86195) बहुचित्राणि दानानि बहुशः शंससे मुने। महार्थं पावनं पुण्यं किंस्विद्दानं महाफलम्॥ 13-124-6 (86196) केन दुर्गाणि तरति केन लोकानवाप्नुते। केन वा महदाप्नोति इह लोके परत्र च॥ 13-124-7 (86197) के वा यज्ञस्य वोढारः केषु यज्ञः प्रतिष्ठितः। किञ्च यज्ञस्य यज्ञत्वं किञ्च यज्ञस्य भेषजम्। यज्ञानामुत्तमं किञ्च तद्भवान्प्रब्रवीतु मे॥ 13-124-8 (86198) स तस्मै भजमानाय जातकौतूहलाय च। व्यासो व्रतनिधिः प्राह गवामिदमनुत्तमम्॥ 13-124-9 (86199) धन्यं यशस्यमायुष्यं लोके श्रुतिसुखावहम्। यत्पवित्रं पवित्राणां मङ्गलानां च मङ्गलम्॥ 13-124-10 (86200) सर्वपापप्रशमनं तत्समासेन मे शृणु। यदिदं तिष्ठते लोके जगत्स्थावरजङ्गमम्। गावस्तत्प्राप्य तिष्ठन्ति गोलोके पुण्यदर्शनाः॥ 13-124-11 (86201) मातरः सर्वभूतानां विश्वस्य जगतश्च ह। रुद्राणामिह साध्यानां गाव एव तु मातरः॥ 13-124-12 (86202) रुद्राणां मातरो ह्येता ह्यादित्यानां स्वसा स्मृताः। वसूनां च दुहित्रस्ता ब्रह्मसन्तानमूलजाः॥ 13-124-13 (86203) यासामधिपतिः पूषा मरुतो वालबन्धनाः। ऐश्वर्यं वरुणो राजा विश्वेदेवाः समाश्रिताः॥ 13-124-14 (86204) य एवं वेद ता गावो मातरो देवपूजिताः। स विप्रो ब्रह्मलोकाय गवां लोकाय वा ध्रुवः॥ 13-124-15 (86205) गावस्तु नावमन्येत कर्मणा मनसा गिरा। गवां स्थानं परं लोके प्रार्थयेद्यः परां गतिम्॥ 13-124-16 (86206) न पद्भ्यां ताडयेद्गा वै न दण्डेन न मुष्टिना। इमां विद्यामुपाश्रित्य पावनीं ब्रह्मनिर्मिताम्॥ 13-124-17 (86207) मातॄणामन्ववाये च न गोमध्ये न गोव्रजे। नरो मूत्रपुरीषस्य दृष्ट्वा कुर्याद्विसर्जनम्॥ 13-124-18 (86208) शुद्धाश्चन्दनशीताङ्ग्यश्चन्द्ररश्मिसमप्रभाः। सौम्याः सुरभ्यः सुभगा गावो गुग्गुलुगन्धयः॥ 13-124-19 (86209) सर्वे देवाऽविशन्गा वै समुद्रमिव सिन्धवः। दिवं चैवान्तरिक्षं च गवां व्युष्टिं समश्नुते॥ 13-124-20 (86210) दधिना जुहुयादग्निं दधिना स्वस्ति वाचयेत्। दधि दद्याच्च प्राशेत गवां व्युष्टिं समश्नुते॥ 13-124-21 (86211) घृतेन जुहुयादग्निं घृतेन स्वस्ति वाचयेत्। घृतमालभ्य प्राश्नीयाद्गवां व्युष्टिं समश्नुते॥ 13-124-22 (86212) गावः संजीवना यास्तु गावो दानमनुत्तमम्। ताः पुण्यगोपाः सुफला भजमानं भजन्तु माम्॥ 13-124-23 (86213) येन देवाः पवित्रेण स्वर्गलोकमितो गताः। तत्पवित्रं पवित्राणां मम मूर्ध्नि प्रतिष्ठितम्॥ 13-124-24 (86214) वीणामृदङ्गपणवा गवां गात्रं प्रतिष्ठिताः। क्रीडारतिविहारार्थे त्रिषु लोकेषु वर्तते॥ 13-124-25 (86215) न तत्र देवा वर्तन्ते नाग्निहोत्राणि जुह्वति। न यज्ञैरिज्यते चात्र यत्र गौर्वै न दृश्यते॥ 13-124-26 (86216) क्षीरं दधि घृथं यासां रसानामुत्तमो रसः। अमृतप्रभवा गावस्त्रैलोक्यं येन जीवति॥ 13-124-27 (86217) इमामाहूय धेनुं च सवत्सां यज्ञमातरम्। उपाह्वयन्ति यां विप्रा गावो यज्ञहविष्कृतम्॥ 13-124-28 (86218) या मेध्या प्रथमं कर्म इयं धेनुः सरस्वती। पौर्णमासेन वत्सेन कामं कामगुणान्विता॥ 13-124-29 (86219) यत्र सर्वमिदं प्रोतं यत्किंचिज्जङ्गमं जगत्। स गौर्वै प्रथमा पुण्या सर्वभूतहिते रता॥ 13-124-30 (86220) धारणाः पावनाः पुण्या भावना भूतभावनाः। गावो मामभिरक्षन्तु इह लोके परत्र च॥ 13-124-31 (86221) एष यज्ञः सहोपाङ्ग एष यज्ञः सनातनः। वेदाः सहोपनिषदो गवां रूपाः प्रतिष्ठिताः॥ 13-124-32 (86222) एतत्तात मया प्रोक्तं गवामिह परं मतम्। सर्वतः श्रावयेन्नित्यं प्रयतो ब्रह्मसंसदि॥ 13-124-33 (86223) श्रुत्वा लभेत ताँल्लोकान्ये मया परिकीर्तिताः। श्रावयित्वापि प्रीतात्मा लोकांस्तान्प्रतिपद्यते 13-124-34 (86224) धेनुमेकां समादद्यादहन्यहनि पावनीम्। तत्तथा प्राप्नुयाद्विप्रः पठन्वै गोमतीं सदा॥ 13-124-35 (86225) अथ धेनुर्न विद्यते तिलधेनुमनुत्तमाम्। दद्याद्गोमतिकल्पेन तां धेनुं सर्वपावनीम्॥ 13-124-36 (86226) आह्निकं गोमतीं नित्यं यः पठेत सदा नरः। सर्वपापात्प्रमुच्येत प्रयतात्मा य आचरेत्॥ 13-124-37 (86227) घृतं वा नित्यमालभ्य प्राश्य वा गोमतीं जपेत्। स्नात्वा वा गोकरीषेण पठन्पापात्प्रमुच्यते॥ 13-124-38 (86228) मनसा गोमतीं जप्येद्गोमत्या नित्यमाह्निकम्। न त्वेन दिवसं कुर्याद्व्यर्थं गोमत्यपाठकः॥ 13-124-39 (86229) गोमतीं जपमाना हि देवा देवत्वमाप्नुवन्। ऋषित्वमृषयश्चापि गोमत्या सर्वमाप्नुवन्॥ 13-124-40 (86230) बद्धो बन्धात्प्रमुच्येत कृच्छ्रान्मुच्येत सङ्कटात्। गोमतीं सेवते यस्तु लभते प्रियसङ्गमम्॥ 13-124-41 (86231) एतत्पवित्रं कार्त्स्न्येन एतद्व्रतमनुत्तमम्। एतत्तु पृथिवीपाल पावनं शृण्वतां सदा॥ 13-124-42 (86232) पुत्रकामाश्च ये केचिद्धनकामाश्च मानवाः। अद्धाने चोरवैरिभ्यो मुच्यते गोमतीं पठन्॥ 13-124-43 (86233) पूर्ववैरानुबन्धेषु रणए चाप्याततायिनः। लभेत जयमेवाशु सदा गोमतिपाठकः॥'॥ ॥ 13-124-44 (86234) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि चतुर्विंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 124 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-124-1 देवव्रत महाभागेति क.पाठः॥ 7-124-18 मातॄणामनुपाते चेति थ.पाठ.॥ 7-124-26 यत्र गौर्वै न दुह्यते इति थ.पाठ॥

`शुक उवाच। क्षत्रियाश्चैव शूद्राश्च मन्त्रहीनाश्च ये द्विजाः। कपिलामुपजीवन्ति कथमेतत्पितर्भवेत्॥ 13-125-1 (86235) श्रीव्यास उवाच। 13-125-2x (7155) क्षत्रियाश्चैव शूद्राश्च मन्त्रहीनाश्च ये द्विजाः। कपिलामुपजीवन्ति तेषां वक्ष्यामि निर्णयम्॥ 13-125-2 (86236) कपिलास्तूत्तमा लोके गोषु चैवोत्तमा मताः। तासां दाता लभेत्स्वर्गं विधिना यश्च सेवते॥ 13-125-3 (86237) स्पृशेत कपिलां यस्तु दण्डेन चरणेन वा। स तेन स्पर्शमात्रेण नरकायोपपद्यते॥ 13-125-4 (86238) मन्त्रेण युञ्ज्यात्कपिलां मन्त्रेणैव प्रमुञ्चते। मन्त्रिहीनं तु यो युञ्जात्कृमियोनौ प्रसूयते॥ 13-125-5 (86239) प्रहाराहतमर्माङ्गा दुःखेन च जडीकृता। पदानि यावद्गच्छेत तावल्लोकान्कृमिर्भवेत्॥ 13-125-6 (86240) यावन्तो बिन्दवस्तस्याः शोणितस्य क्षितिं गताः। तावद्वर्षसहस्राणि नरकं प्रतिपद्यते॥ 13-125-7 (86241) मन्त्रेण युञ्ज्यात्कपिलां मन्त्रेण विनियोजयेत्। मन्त्रहीनैरनुयुतो मञ्जयेत्तमसि प्रभो॥ 13-125-8 (86242) कपिलां येऽपि जीवन्ति बुद्धिमोहान्विता नराः। तेऽपि वर्षसहस्राणि पतन्ति नरके नृप॥ 13-125-9 (86243) अथ न्यायेन ये विप्राः कपिलामुपयुञ्जते। तस्मिंल्लोके प्रमोदन्ते लोकाश्चैषामनामयाः॥ 13-125-10 (86244) विधिना ये न कुर्वन्ति शूद्रास्तानुपधारय॥' ॥ 13-125-11 (86245) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि पञ्चविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 125 ॥

`शुक उवाच। नानावर्णैरुपेतानां गवां किं मुनिसत्तम। कपिलाः सर्ववर्णेषु वरिष्ठत्वमवाप्नुवन्॥ 13-126-1 (86246) व्यास उवाच। 13-126-2x (7156) शृणु पुत्र यथा गोषु वरिष्ठाः कपिलाः स्मृताः। कपिलत्वं च सम्प्राप्ताः पूज्याश्चि सततं नृषु॥ 13-126-2 (86247) अग्निः पुरापचक्राम देवेभ्य इति नः श्रुतम्। देवेभ्यो मां छादयत शरण्याः शरणं गतम्॥ 13-126-3 (86248) ऊचुस्ताः सहितास्तत्र स्वागतं तव पावकः। इह गुप्तस्त्वमस्माभिर्न देवैरुपलप्स्यसे॥ 13-126-4 (86249) अथ देवा विवित्सन्तः पावकं परिचक्रमुः। गोषु गुप्तं च विज्ञाय ताः क्षिप्रमुपतस्थिरे॥ 13-126-5 (86250) युष्मासु निवसत्यग्निरिति गाः समचूचुदन्। प्रकाश्यतां हुतवहो लोकान्न च्छेत्तुमर्हथ॥ 13-126-6 (86251) एवमस्त्वित्युनुज्ञाय पावकं समदर्शयन्॥ 13-126-7 (86252) अधिगम्य पावकं तुष्टास्ते देवाः सद्य एव तु। अग्निं प्रचोदयामासुः क्रियतां गोष्वनुग्रहः॥ 13-126-8 (86253) गवां तु यासां गात्रेषु पावकः समवस्थितः। कपिलत्वमनुप्राप्ताः सर्वश्रेष्ठत्वमेव च॥ 13-126-9 (86254) महाफलत्वं लोके च ददौ तासां हुताशनः। तस्माद्धि सर्ववर्णानां कपिलां गां प्रदापय। श्रोत्रियाय प्रशान्ताय प्रयतायाग्निहोत्रिणे॥ 13-126-10 (86255) यावन्ति रोमाणि भन्ति धेन्वा युगानि तावन्ति पुनाति दातॄन्। प्रतिग्रहीतॄंश्च पुनाति दत्ता शिष्टे तु गौर्वै प्रतिपादनेन॥ ॥ 13-126-11 (86256) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि षड्विंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 126 ॥

शुक उवाच। केन वर्णविभागेन विज्ञेया कपिला भवेत्। कति वा लक्षणान्यस्या दृष्टानि मुनिभिः पुरा॥ 13-127-1 (86257) श्रीव्यास उवाच। 13-127-2x (7157) शृणु तात यथा गोषु विज्ञेया कपिला भवेत्। नेत्रयोः शृङ्गयोश्चैव खुरेषु वृषणेषु च। कर्णतो घ्राणतश्चापि षड्विधाः कपिलाः स्मृताः॥ 13-127-2 (86258) एतेषां लक्षणानां तु यद्येकमपि दृश्यते। कपिलां तां विजानीयादेवमाहुर्मनीषिणः॥ 13-127-3 (86259) आग्नेयी नेत्रकपिला खुरैर्माहेश्वरी भवेत्। ग्रीवायां वैष्णवी ज्ञेया पूष्णो घ्राणादजायत॥ 13-127-4 (86260) कर्णतस्तु वसन्तेन स्वयोनिमभिजायते। गायत्र्याश्च वृषणयोरुत्पत्तिः षड्गुणा स्मृता॥ 13-127-5 (86261) एवं गावश्च विप्राश्च गायत्री सत्यमेव च। वसन्तश्च सुवर्णश्च एकतः समजायत॥ 13-127-6 (86262) नेत्रयोः कपिलां यस्तु वाहयेत दुहेत वा। स पापकर्मा नरकं प्रतिष्ठां प्रतिपद्यते॥ 13-127-7 (86263) नरकाद्विप्रमुक्तस्तु तिर्यग्योनिं निषेवते। यदा लभेत मानुष्यं जात्यन्धो जायते नरः॥ 13-127-8 (86264) शृङ्गयोः कपिलां यस्तु वाहयेत दुहेत वा। तिर्यग्योनिं स लभते जायमानः पुनः पुनः॥ 13-127-9 (86265) खुरेषु कपिलां यस्तु वाहयेत दुहेत वा। तमस्यपारे मज्जेत धनहीनो नराधमः॥ 13-127-10 (86266) कपिलां वालधानेषु वाहयेत दुहेत वा। निराश्रयः सदा चैव जायते यदि चेत्कृमिः॥ 13-127-11 (86267) कर्णेन कपिलां यस्तु जानन्नप्युपजीवति। सहस्रशः शुचिर्भुत्वा मानुष्यं प्राप्नुयादथ। चण्डालः पापयोनिश्च जायते स नराधमः॥ 13-127-12 (86268) घ्राणेन कपिलां यस्तु प्रमादादुपजीवति। सोऽपि वर्षसहस्राणि तिर्यग्योनौ प्रजायते॥ 13-127-13 (86269) व्याधिग्रस्तो जडो रोगी भवेन्मानुष्यमागतः॥ 13-127-14 (86270) मधुसर्पिस्सुगन्धास्तु कपिलाः शास्त्रतः स्मृताः। एताः समुपजीवेत सोऽपि तिर्यक्षु जायते॥ 13-127-15 (86271) स्थावरत्वमनुप्राप्तो यदि मानुष्यतां लभेत्। अल्पायुः स भवेज्जातो हीनवर्णकुलोद्भवः॥ 13-127-16 (86272) ये तु पापा ह्यसूयन्ते कपिलां वाहयन्ति च। निरयेषु प्रतिष्ठन्ते यावदाभूतसम्प्लवम्॥ ॥ 13-127-17 (86273) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि सप्तविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 127 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-127-7 वाहयेन दमेत वेति थ.पाठ.॥

युधिष्ठिर उवाच। मया गवां पुरीषं वै श्रिया जुष्टमिति श्रुतम्। एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं संशयोऽत्र हि मे महान्॥ 13-128-1 (86274) भीष्म उवाच। 13-128-2x (7158) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। गोभिर्नृपेहं संवादं श्रिया भारतसत्तम॥ 13-128-2 (86275) गावोऽथ विस्मितास्तस्या दृष्ट्वा रूपस्य सम्पदम्॥ 13-128-3 (86276) गाव ऊचुः। 13-128-4x (7159) काऽसि देवि कुतो वा त्वं रूपेणाप्रतिमा भुवि। विस्मिताः स्म महाभागे तव रूपस्य सम्पदा॥ 13-128-4 (86277) इच्छामस्त्वां वयं ज्ञातुं का त्वं क्व च गमिष्यसि। तत्त्वेन हि सुवर्णाभे सर्वमेतद्ब्रवीहि नः॥ 13-128-5 (86278) श्रीरुवाच। 13-128-6x (7160) लोकस्य कान्तिर्भद्रं वः श्रीर्नामाहं परिश्रुता। मया दैत्याः परित्यक्ता विनष्टाः शाश्वतीः समाः॥ 13-128-6 (86279) मयाऽभिपन्ना देवाश्च मोदन्ते शाश्वतीः समाः। इन्द्रो विवस्वान्सोमश्च विष्णुरापोऽग्निरेव च॥ 13-128-7 (86280) मयाऽभिपन्ना दीप्यन्ते ऋषयो देवतास्तथा। यान्नाविशाम्यहं गावस्ते विनश्यन्ति सर्वशः॥ 13-128-8 (86281) धर्मश्चार्थश्च कामश्च मया जुष्टाः सुखान्विताः। एवंप्रभावां मां गावो विजानीत सुखप्रदाम्॥ 13-128-9 (86282) इच्छामि चापि युष्मासु वस्तुं सर्वासु नित्यदा। आगत्य प्रार्थये युष्माञ्श्रीजुष्टा भवताऽनघाः॥ 13-128-10 (86283) गाव ऊचुः। 13-128-11x (7161) अध्रुवा चपला च त्वं सामान्या बहुभिः सह। न त्वामिच्छाम भद्रं ते गम्यतां यत्र रोचते॥ 13-128-11 (86284) वपुष्मन्त्यो वयं सर्वाः किमस्माकं त्वयाऽद्य वै। यथेष्टं गम्यतां तत्र कृतकार्या वयं त्वया॥ 13-128-12 (86285) श्रीरुवाच। 13-128-13x (7162) किमेतद्वः क्षमं गावो यन्मां नेहाभिनन्दथ। न मां सम्प्रतिगृह्णीध्वं कस्माद्वै दुर्लभां सतीम्॥ 13-128-13 (86286) सत्यश्च लोकवादोऽयं लोके चरति सुव्रताः। स्वयं प्राप्ते परिभवो भवतीति विनिश्चयः॥ 13-128-14 (86287) महदुग्रं तपः कृत्वा मां निषेवन्ति मानवाः। देवदानवगन्धर्वाः पिशाचोरगराक्षसाः॥ 13-128-15 (86288) क्षममेतद्धि वो गावः प्रतिगृह्णीत मामिह। नावमन्या ह्यहं सौम्यास्त्रैलोक्ये सचराचरे॥ 13-128-16 (86289) गाव ऊचुः। 13-128-17x (7163) नावमान्यामहे देवि न त्वां परिभवामहे। अध्रुवा चलचित्तासि ततस्त्वां वर्जयामहे॥ 13-128-17 (86290) बहुना च किमुक्तेन गम्यतां यत्र वाञ्छसि। वपुष्मन्त्यो वयं सर्वाः किमस्माकं त्वयाऽनघे॥ 13-128-18 (86291) श्रीरुवाच। 13-128-19x (7164) अवज्ञाता भविष्यामि सर्वलोकेषु मानवैः। प्रत्याख्यातेति युष्माभिः प्रसादः क्रियतां मम॥ 13-128-19 (86292) महाभागा भवत्यो वै शरण्याः शरणागताम्। परित्रायन्तु मां नित्यं भजमानामनिन्दिताम्॥ 13-128-20 (86293) माननामहमिच्छामि भवत्यः सततं शिवाः। अप्येकाङ्गेष्वधो वस्तुमिच्छामि च सुकुत्सिते॥ 13-128-21 (86294) न वोऽस्ति कुत्सितं किञ्चिदङ्गेष्वालक्ष्यतेऽनघाः। पुण्याः पवित्राः सुभगा अवाग्देशं प्रयच्छथ। वसेयं यत्र वो देहे तन्मे व्याख्यातुमर्हथ॥ 13-128-22 (86295) एवमुक्तास्तु ता गावः शुभाः करुणवत्सलाः। सम्मान्य सहिताः सर्वाः श्रियमुचुर्नराधिप॥ 13-128-23 (86296) अवश्यं मानना कार्या तवास्माभिर्यशस्विनि। शकृन्मूत्रे निवसतां पुण्यमेतद्धि नः शुभे॥ 13-128-24 (86297) श्रीरुवाच। 13-128-25x (7165) दिष्ट्या प्रसादो युष्माभिः कृतो मेऽनुग्रहात्मकः। एवं भवतु भद्रं वः पूजिताऽस्मि सुखप्रदाः॥ 13-128-25 (86298) भीष्म उवाच। 13-128-26x (7166) एवं कृत्वा तु समयं श्रीर्गोभिः सह भारत। पश्यन्तीनां ततस्तासां तत्रैवान्तरधीयत॥ 13-128-26 (86299) एवं गोशकृतः पुत्र माहात्म्यं तेऽनुवर्णितम्। माहात्म्यं च गवां भूयः श्रूयतां गदतो मम॥ ॥ 13-128-27 (86300) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि अष्टविंशत्यधिकशततमोऽध्यायः॥ 128 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-128-3 विस्मिता अभवन्निति शेषः॥ 7-128-21 एका अहम्। अङ्गेषु मध्ये कुत्सिते। सुप्रीताङ्गेषु वो वस्तुमिच्छामीह न कुत्सिते इति ध.पाठः॥ 7-128-23 सम्मन्त्र्य सहिता इति झ.पाठः॥

भीष्म उवाच। ये च गाः सम्प्रयच्छन्ति हुतशिष्टाशिनश्च ये। तेषां सत्राणि यज्ञाश्च नित्यमेव युधिष्ठिर॥ 13-129-1 (86301) ऋते दधिघृतेनेह न यज्ञः सम्प्रवर्तते। तेन यज्ञस्य यज्ञत्वमतो मूलं च लक्ष्यते॥ 13-129-2 (86302) दानानामपि सर्वेषां गवां दानं प्रशस्यते। गावः श्रेष्ठाः पवित्राश्च पावनं ह्येतदुत्तमम्॥ 13-129-3 (86303) पुष्ट्यर्थमेताः सेवेत शान्त्यर्थमपि चैव ह। पयो दधि घृतं चासां सर्वपापप्रमोचनम्॥ 13-129-4 (86304) गावस्तेजः परं प्रोक्तमिह लोके परत्र च। न गोभ्यः परमं किञ्चित्पवित्रं भरतर्षभ॥ 13-129-5 (86305) अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम्। पितामहस्य संवादमिन्द्रस्य च युधिष्ठिर॥ 13-129-6 (86306) पराभूतेषु दैत्येषु शक्रस्त्रिभुवनेश्वरः। प्रजाः समुदिताः सर्वाः सत्यधर्मपरायणाः॥ 13-129-7 (86307) अथर्षयः सगन्धर्वाः किन्नरोरगराक्षसाः। देवासुरसुपर्णाश्च प्रजानां पतयस्तथा। पर्युपासत कौन्तेय कदाचिद्वै पितामहम्॥ 13-129-8 (86308) नारदः पर्वतश्चैव विश्वावसुहहाहुहूः। दिव्यतानेषु गायन्तः पर्युपासत तं प्रभुम्॥ 13-129-9 (86309) तत्र दिव्यानि पुष्पाणि प्रावहत्पवनस्तदा। आजह्रुर्ऋतवश्चापि सुगन्धीनि पृथक्पृथक्॥ 13-129-10 (86310) तस्मिन्देवसमावाये सर्वभूतसमागमे। दिव्यवादित्रसंघुष्टे दिव्यस्त्रीचारणावृते। इन्द्रः पप्रच्छ देवेशमभिवाद्य प्रणम्य च॥ 13-129-11 (86311) देवानां भगवन्कस्माल्लोकेशानां पितामह। उपरिष्ठाद्गवां लोक एतदिच्छामि वेदितुम्॥ 13-129-12 (86312) किं तपो ब्रह्मचर्यं वा गोभिः कृतमिहेश्वर॥ देवानामुपरिष्टाद्यद्वसन्त्यरजसः सुखम्॥ 13-129-13 (86313) ततः प्रोवाच ब्रह्मा तं शक्रं बलनिषूदनम्। अवज्ञातास्त्वया नित्यं गावो बलनिषूदन॥ 13-129-14 (86314) तेन त्वमासां माहात्म्यं न वेत्सि शृणु यत्प्रभो। गवां प्रभावं परमं माहात्म्यं च सुरर्षभ॥ 13-129-15 (86315) यज्ञाङ्गं कथिता गावो यज्ञ एव च वासव। एताभिश्च विना विज्ञो न वर्तेत कथञ्चन॥ 13-129-16 (86316) धारयन्ति प्रजाश्चैताः पयसा हविषा तथा। एतासां तनयाश्चापि कृषियोगमुपासते॥ 13-129-17 (86317) जनयन्ति च धान्यानि बीजानि विविधानि च। ततो यज्ञाः प्रवर्तन्ते हव्यं कव्यं च सर्वशः॥ 13-129-18 (86318) पयो दधि घृतं चैव पुण्याश्चैताः सुराधिप। वहन्ति विविधान्भोगान्क्षुत्तृष्णापरिपीडिताः॥ 13-129-19 (86319) मुनींश्च धारयन्तीह प्रजाश्चैवापि कर्मणा। वासवाऽकूटवाहिन्यः कर्मणा सुकृतेन च॥ 13-129-20 (86320) उपरिष्टात्ततोऽस्माकं वसन्त्येताः सदैव हि। एतत्ते कारणं शक्र निवासकृतमध्य वै। गावो देवोपरिष्टाद्धि समाख्याताः शतक्रतो॥ 13-129-21 (86321) एता हि वरदत्ताश्च वरदाश्चापि वासव। सुरभ्यः पुण्यकर्मिण्यः पावनाः शुभलक्षणाः॥ 13-129-22 (86322) यदर्थं गां गताश्चैव सुरभ्यः सुरसत्तम। तच्च मे शृणु कार्स्न्येन वदतो बलसूदन॥ 13-129-23 (86323) पुरा देवयुगे तात दैत्येन्द्रेषु महात्मसु। त्रीँल्लोकाननुशासत्सु विष्णौ गर्भत्वमागते॥ 13-129-24 (86324) अदित्यां तप्यमानायां तपो घोरं सुदुश्चरम्। पुत्रार्थममरश्रेष्ठ पादेनैकेन नित्यदा॥ 13-129-25 (86325) तां तु दृष्ट्वा महादेवीं तप्यमानां महत्तपः। दक्षस्य दुहिता देवी सुरभिर्नाम नामतः॥ 13-129-26 (86326) अतप्यत तपो घोरं हृष्टा धर्मपरायणा। कैलासशिखरे रम्ये देवगन्धर्वसेविते॥ 13-129-27 (86327) व्यतिष्ठदेकपादेन परमं योगमास्थिता। दशवर्षसहस्राणि दशवर्षशतानि च॥ 13-129-28 (86328) सन्तप्तास्तपसा तस्या देवाः सर्षिमहोरगाः। तत्र गत्वा मया सार्धं पर्युपासत तां शुभां॥ 13-129-29 (86329) अथाहमब्रवं तत्र देवीं तां तपसाऽन्विताम्। किमर्थं तप्यसे देवि तपो घोरमनिन्दिते॥ 13-129-30 (86330) प्रीतस्तेऽहं महाभागो तपसाऽनेन शोभने। वरयस्व वरं देवि दातास्मीति पुरन्दर॥ 13-129-31 (86331) सुरभिरुवाच। 13-129-32x (7167) वरेण भगवन्मह्यं कृतं लोकपितामह। एष एव वरो मेऽद्य यत्प्रीतोसि ममानघ॥ 13-129-32 (86332) ब्रह्मोवाच। 13-129-33x (7168) तामेव ब्रुवतीं देवीं सुरभिं त्रिदशेश्वर। प्रत्यब्रवं यद्देवेन्द्र तन्निबोध शचीपते॥ 13-129-33 (86333) अलोभकाम्यया देवि तपसा शुचिना च ते। प्रसन्नोऽहं वरं तस्मादमरत्वं दादामि ते॥ 13-129-34 (86334) त्रयाणामपि लोकानामुपरिष्टान्निवत्स्यसि। मत्प्रसादाच्च विख्यातो गोलोकः सम्भविष्यति॥ 13-129-35 (86335) मानुषेषु च कुर्वाणाः प्रजाः कर्म शुभास्तव। निवत्स्यन्ति महाभागो सर्वा दुहितरश्च ते॥ 13-129-36 (86336) मनसा चिन्तिता भोगास्त्वया वै दिव्यमानुषाः। यच्च स्वर्गसुखं देवि तत्ते सम्पत्स्यते शुभे॥ 13-129-37 (86337) तस्या लोकाः सहस्राक्ष सर्वकामसमन्विताः। न तत्र क्रमते मृत्युर्न जरा न च पावकः। न दैन्यं नाशुभं किञ्चिद्विद्यते तत्र वासव॥ 13-129-38 (86338) तत्र दिव्यान्यरण्यानि दिव्यानि भवनानि च। विमानानि सुयुक्तानि कामगानि च वासव॥ 13-129-39 (86339) ब्रह्मचर्येण तपसा सत्येन च दमेन च। दानैश्च विविधैः पुण्यैस्तथा तीर्थानुसेवनात्॥ 13-129-40 (86340) तपसा महता चैव सुकृतेन च कर्मणा। शक्यः समासादयितुं गोलोकः पुष्करेक्षण॥ 13-129-41 (86341) एतत्ते सर्वमाख्यातं मया शक्रानुपृच्छते। न ते परिभवः कार्यो गवामसुरसूदन॥ 13-129-42 (86342) भीष्म उवाच। 13-129-43x (7169) एतच्छ्रुत्वा सहस्राक्षः पूजयामास नित्यदा। गाश्चक्रे बहुमानं च तासु नित्यं युधिष्ठिर॥ 13-129-43 (86343) एतत्ते सर्वमाख्यातं पावनं च महाद्युते। पवित्रं परमं चापि गवां माहात्म्यमुत्तमम्। 13-129-44 (86344) कीर्तितं पुरुषव्याघ्र सर्वपापविमोचनम्। य इदं कथयेन्नित्यं ब्राह्मणेभ्यः समाहितः॥ 13-129-45 (86345) हव्यकव्येषु यज्ञेषु पितृकार्येषु चैव ह। सार्वकामिकमक्षय्यं पितॄंस्तस्योपतिष्ठते॥ 13-129-46 (86346) गोषु भक्तश्च लभते यद्यदिच्छति मानवः। स्त्रियोपि भक्ता या गोषु ताश्च काममवाप्नुयुः॥ 13-129-47 (86347) पुत्रार्थीं लभते पुत्रं कन्यार्थी तामवाप्नुयात्। धनार्थी लभते वित्तं धर्मार्थी धर्ममाप्नुयात्॥ 13-129-48 (86348) विद्यार्थी चाप्नुयाद्विद्यां सुखार्थी प्राप्नुयात्सुखम्। न किञ्चिद्दुर्लभं चैव गवां भक्तस्य भारत॥ ॥ 13-129-49 (86349) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि एकोनत्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 128 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-129-20 वासव अकूटवाहिन्यः अमायाव्यवहारिण्यः॥ 7-129-21 निवासार्थं कृतं निवासकृतम्॥ 7-129-48 कन्या पतिमवाप्नुयादिति क.थ.ध.पाठः॥

युधिष्ठिर उवाच। उक्तं पितामहेनेदं गवां दानमनुत्तमम्। विशेषेण नरेन्द्राणामिह धर्ममवेक्षताम्॥ 13-130-1 (86350) राज्यं हि सततं दुःखमाश्रमाश्च सुदुर्विदाः। परिचारेषु वै दुःखं दुर्धरं चाकृतात्मभिः। भूयिष्ठं च नरेन्द्राणां विद्यते न शुभा गतिः॥ 13-130-2 (86351) पूयन्ते तत्र नियतं प्रयच्छन्तो वसुन्धराम्। सर्वे च कथिता धर्मास्त्वया मे कुरुनन्दन॥ 13-130-3 (86352) एवमेव गवामुक्तं प्रदानं ते नृगेण ह। ऋषिणा नाचिकेतेन पूर्वमेव निदर्शितम्॥ 13-130-4 (86353) वेदोपनिषदे चैव सर्वकर्मसु दक्षिणाः। सर्वक्रतुषु चोद्दिष्टा भूमिर्गावोऽथ काञ्चनम्॥ 13-130-5 (86354) तत्र श्रुतिस्तु परमा सुवर्णं दक्षिणेति वै। एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं पितामह यथातथम्॥ 13-130-6 (86355) किं सुवर्णं कथं जातं कस्मिन्काले किमात्मकम्। किंदैव किंफलं चैव कस्माच्च परमुच्यते॥ 13-130-7 (86356) कस्माद्दानं सुवर्णस्य पूजयन्ति मनीषिणः। कस्माच्च दक्षिणार्थं तद्यज्ञकर्मसु शस्यते॥ 13-130-8 (86357) कस्माच्च पावनं श्रेष्ठं भूमेर्गोभ्यश्च काञ्चनम्। परमं दक्षिणार्थे च तद्ब्रवीहि पितामह॥ 13-130-9 (86358) भीष्म उवाच। 13-130-10x (7170) शृणु राजन्नवहितो बहुकारणविस्तरम्। जातरूपसमुत्पत्तिमनुभूतं च यन्मया॥ 13-130-10 (86359) पिता मम महातेजाः श्तनुर्निधनं गतः। तस्य दित्सुरहं श्राद्धं गङ्गाद्वारमुपागमम्॥ 13-130-11 (86360) तत्रागम्य पितुः पुत्र श्राद्धकर्म समारभम्। मातो मे जाह्नवी चात्र साहाय्यमकरोत्तदा॥ 13-130-12 (86361) तत्रागतांस्तपस्सिद्धानुपवेश्य बहूनृषीन्। तोयप्रदानात्प्रभृति कार्याण्यहमथारभम्॥ 13-130-13 (86362) तत्समाप्य यथोद्दिष्टं पूर्वकर्म समाहितः। दातुं निर्वपणं सम्यग्यथावदहमारभम्॥ 13-130-14 (86363) ततस्तं दर्भविन्यासं भित्त्वा सुरुचिराङ्गदः। प्रलम्बाभरणो बाहुरुदतिष्ठद्विशाम्पते॥ 13-130-15 (86364) मुहूर्तमपि तं दृष्ट्वा परं विस्मयमागमम्। प्रतिग्रहीता साक्षान्मे पितेति भरतर्षभ॥ 13-130-16 (86365) ततो मे पुनरेवासीत्संज्ञा सञ्चिन्त्य शास्त्रतः। नायं वेदेषु विहितो विधिर्हस्त इति प्रभो। पिण्डो देयो नरेणेह ततो मतिरभून्मम॥ 13-130-17 (86366) साक्षान्नेह मनुष्यस्य पिण्डं हि पितरः क्वचित्। गृह्णन्ति विहितं चेत्थं पिण्डो देयः कुशेष्विति॥ 13-130-18 (86367) ततोऽहं तदनादृत्य पितुर्हस्तनिदर्शनम्। शास्त्रप्रामाण्यसूक्ष्मं तु विधइं पिण्डस्य संस्मरन्॥ 13-130-19 (86368) ततो दर्भेषु तत्सर्वमददं भरतर्षभ। शास्त्रमार्गानुसारेण तद्विद्धि मनुजर्षभ॥ 13-130-20 (86369) ततः सोऽन्तर्हितो बाहुः पितुर्मम जनाधिप। ततो मां दर्शयामासुः स्वप्नान्ते पितरस्तथा॥ 13-130-21 (86370) प्रीयमाणास्तु मामूचुः प्रीताः स्म भरतर्षभ। विज्ञानेन तवानेन यन्न मुह्यसि धर्मतः॥ 13-130-22 (86371) त्वया हि कुर्वता शास्त्रं प्रमाणमिह पार्थिव। आत्मा धर्मः श्रुतं वेदाः पितरश्चर्षिभिः सह॥ 13-130-23 (86372) साक्षात्पितामहो ब्रह्मा गुरवोऽथ प्रजापतिः। प्रमाणमुपनीता वै स्थिताश्च न विचालिताः॥ 13-130-24 (86373) तदिदं सम्यगारब्धं त्वयाऽद्य भरतर्षभ। किन्तु भूमेर्गवां चार्थे सुवर्णं दीयतामिति॥ 13-130-25 (86374) एवं वयं च धर्मश्च सर्वे चास्मत्पितामहाः। पाविता वै भविष्यन्ति पावनं हि परं हि तत्॥ 13-130-26 (86375) दश पूर्वान्दशैवान्यांस्तथा सन्तारयन्ति ते। सुवर्णं ये प्रयच्छन्ति एवं मत्पितरोऽब्रुवन्॥ 13-130-27 (86376) ततोऽहं विस्मितो राजन्प्रतिबुद्धो विशाम्पते। सुवर्णदानेऽकरवं मतिं च भरतर्षभ॥ 13-130-28 (86377) इतिहासमिमं चापि शृणु राजन्पुरातनम्। जामदग्न्यं प्रति विभो धन्यमायुष्यमेव च॥ 13-130-29 (86378) जामदग्न्येन रामेण तीव्ररोषान्वितेन वै। त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी कृता निःक्षत्रिया पुरा॥ 13-130-30 (86379) ततो जित्वा महीं कृत्स्नां रामो राजीवलोचनः। आजहार क्रतुं वीरो ब्रह्मक्षत्रेण पूजितम्॥ 13-130-31 (86380) वाजिमेधं महाराज सर्वकामसमन्वितम्। पावनं सर्वभूतानां तेजोद्युतिविवर्धनम्॥ 13-130-32 (86381) विपाप्मा च स तेजस्वी तेन क्रतुफलेन च। नैवात्मनोऽथ लघुतां जामदग्न्योऽध्यगच्छत॥ 13-130-33 (86382) स तु क्रतुवरेणेष्ट्वा महात्मा दक्षिणावता। पप्रच्छागमसम्पन्नानृषीन्देवांश्च भारत॥ 13-130-34 (86383) पावनं यत्परं नॄणामुग्रे कर्मणि वर्तताम्। तदुच्यतां महाभागा इति जागघृणोऽब्रवीत्॥ 13-130-35 (86384) इत्युक्ता वेदशास्त्रज्ञास्तमूचुस्ते महर्षयः। राम विप्राः सत्क्रियन्तां वेदप्रामाण्यदर्शनात्॥ 13-130-36 (86385) भूयश्च विप्रर्षिगणाः प्रष्टव्याः पावनं प्रति। ते यद्ब्रूर्महाप्राज्ञास्तच्चैव समुदाचर॥ 13-130-37 (86386) ततो वसिष्ठं देवर्षिमगस्त्यमथ काश्यपम्। तमेवार्तं महातेजाः पप्रच्छ भृगुनन्दनः॥ 13-130-38 (86387) जाता मतिर्मे विप्रेन्द्राः कथं पूयेयमित्युत। केन वा कर्मयोगेन प्रदानेनेह केन वा॥ 13-130-39 (86388) यदि वोऽनुग्रहकृता बुद्धिर्मां प्रति सत्तमाः। प्रबूत पावनं किं मे भवेदिति तपोधनाः॥ 13-130-40 (86389) ऋषय ऊचुः। 13-130-41x (7171) गाश्च भूमिं च वित्तं च दत्त्वेह भृगुनन्दन। पापकृत्पूयते मर्त्य इति भार्गव शुश्रुम॥ 13-130-41 (86390) अन्यद्दानं तु विप्रर्षे श्रूयतां पावनं महत्। दिव्यमत्यद्भुताकारमपत्यं जातवेदसः॥ 13-130-42 (86391) दग्ध्वा लोकान्पुरा वीर्यात्सम्भूतमिह शुश्रुम। सुवर्णमिति विख्यातं तद्ददत्सिद्धिमेष्यसि॥ 13-130-43 (86392) ततोऽब्रवीद्वसिष्ठस्तं भगवान्संशितव्रतः। शृणु राम यथोत्पन्नं सुवर्णमनलप्रभम्॥ 13-130-44 (86393) फलं दास्यति ते यत्तु दाने परमिहोच्यते। सुवर्णं यच्च यस्माच्च यथा च गुणवत्तमम्॥ 13-130-45 (86394) तन्निबोध महाबाहो सर्वं निगदतो मम। अग्निषोमात्मकमिदं सुवर्णं विद्दि निश्चये॥ 13-130-46 (86395) अजोऽग्निर्वरुणो मेषः सूर्योऽश्च इति दर्शनम्। कुञ्जराश्च मृगा नागा महिषाश्चासुरा इति॥ 13-130-47 (86396) कुक्कुटाश्च वराहाश्च राक्षसा भृगुनन्दन। इडा गावः पयः सोमो भूमिरित्येव च स्मृतिः॥ 13-130-48 (86397) जगत्सर्वं च निर्मथ्य तेजोराशिः समुत्थितः। सुवर्णमेभ्यो विप्रर्षे रत्नं परममुत्तमम्॥ 13-130-49 (86398) एतस्मात्कारणाद्देवा गन्धर्वोरगराक्षसाः। मनुष्याश्च पिशाचाश्च प्रयता धारयन्ति तत्॥ 13-130-50 (86399) मुकुटैरङ्गदयुतैरलङ्कारैः पृथग्विधैः। सुवर्णविकृतैस्तत्र विराजन्ते भृगूत्तम॥ 13-130-51 (86400) तस्मात्सर्वपवित्रेभ्यः पवित्रं परमं स्मृतम्। भूमेर्गोभ्योऽथ रत्नेभ्यस्तद्विद्धि मनुजर्षभ॥ 13-130-52 (86401) पृथिवीं गाश्च दत्त्वेह यच्चान्यदपि किञ्चन। विशिष्यते सुवर्णस्य दानं परमकं विभो॥ 13-130-53 (86402) अक्षयं पावनं चैव सुवर्णममरद्युते। प्रयच्छ द्विजमुख्येभ्यः पावनं ह्येतदुत्तमम्॥ 13-130-54 (86403) सुवर्णमेव सर्वासु दक्षिणासु विधीयते। सुवर्णं ये प्रयच्छन्ति सर्वदास्ते भवन्त्युत॥ 13-130-55 (86404) देवतास्ते प्रयच्छन्ति ये सुवर्णं ददत्यथ। अग्निर्हि देवताः सर्वाः सुवर्णं च तदात्मकम्॥ 13-130-56 (86405) तस्मात्सुवर्णं ददता दत्ताः सर्वाः स्म देवताः। भवन्ति पुरुषव्याघ्र न ह्यतः परमं विदुः॥ 13-130-57 (86406) भूय एव च महात्म्यं सुवर्णस्य निबोध मे। गदतो मम विप्रर्षे सर्वशस्त्रभृतांवर॥ 13-130-58 (86407) मया श्रुतमिदं पूर्वं पुराणे भृगुनन्दन। प्रजापतेः कथयतो मनोः स्वायंभुवस्य वै॥ 13-130-59 (86408) शूलपाणेर्भगवतो रुद्रस्य च महात्मनः। गिरौ हिमवति श्रेष्ठे तदा भृगुकुलोद्वह॥ 13-130-60 (86409) देव्या विवाहे निर्वृत्ते रुद्राण्या भृगुनन्दन। समागमे भगवतो देव्या सह महात्मनः॥ 13-130-61 (86410) ततः सर्वे समुद्विग्रा देवा रुद्रमुपागमन्॥ ते महादेवमासीनं देवीं च वरदामुमाम्। 13-130-62 (86411) प्रसाद्य शिरसा सर्वे रुद्रमूचुर्भृगूद्वह॥ अयं समागमो देव देव्या सह तवानघ। 13-130-63 (86412) तपस्विनस्तपस्विन्या तेजस्विन्याऽतितेजसः॥ अमोघतेजास्त्वं देव देवी चेयमुमा तथा। 13-130-64 (86413) अपत्यं युवयोर्देव बलवद्भविता विभो। तन्नूनं त्रिषु लोकेषु न किञ्चिच्छेषयिष्यति॥ 13-130-65 (86414) तदेभ्यः प्रणतेभ्यस्त्वं देवेभ्यः पृथुलोचन। वरं प्रयच्छ लोकेश त्रैलोक्यहितकाम्यया॥ 13-130-66 (86415) अपत्यार्थं निगृह्णीष्व तेजः परमकं विभो। [त्रैलोक्यसारौ हि युवां लोकं सन्तापयिष्यथ॥ 13-130-67 (86416) तदपत्यं हि युवयोर्देवानभिभवेद्ध्रुवम्। न हि ते पृथिवी देवी न च द्यौर्न दिवं विभो॥ 13-130-68 (86417) नेदं धारयितुं शक्ताः समस्ता इति मे मतिः। तेजःप्रभावनिर्दग्धं तस्मात्सर्वमिदं जगत्॥ 13-130-69 (86418) तस्मात्प्रसादं भगवन्कर्तुमर्हसि नः प्रभो। न देव्यां सम्भवेत्पुत्रो भवतः सुरसत्तम। धैर्यादेव निगृह्णीष्व तेजो ज्वलितमुत्तमम्॥ 13-130-70 (86419) इति तेषां कथयतां भगवान्वृषभध्वजः]। एवमस्त्विति देवांस्तान्विप्रर्षे प्रत्यभाषत॥ 13-130-71 (86420) इत्युक्त्वा चोर्ध्वमनयद्रेतो वृषभवाहनः। ऊर्ध्वरेषः समभवत्ततः प्रभृति चापि सः॥ 13-130-72 (86421) रुद्राणीति ततः क्रुद्धा प्रजोच्छेद तदा कृते। देवानथाब्रवीत्तत्र स्त्रीभावात्परुषं वचः॥ 13-130-73 (86422) यस्मादपत्यकामो वै भर्ता मे विनिवर्तितः। तस्मात्सर्वे सुरा भूयमनपत्या भविष्यथ॥ 13-130-74 (86423) प्रजोच्छेदो मम कृतो यस्माद्युष्माभिरद्य वै। तस्मात्प्रजा वः खगमाः सर्वेषां न भविष्यति॥ 13-130-75 (86424) पावकस्तु न तत्रासीच्छापकाले भृगूद्वह। देवा देव्यास्तथा शापादनपत्यास्ततोऽभवन्॥ 13-130-76 (86425) रुद्रस्तु तेजोऽप्रतिमं धारयामास वै तदा। प्रस्कन्नं तु ततस्तस्मात्किंचित्तत्रापतद्भुवि॥ 13-130-77 (86426) उत्पपात तदा वह्नौ ववृधे चाद्भुतोपमम्। तेजस्तेजसि संयुक्तमेकयोनित्वमागतम्॥ 13-130-78 (86427) एतस्मिन्नेव काले तु देवाः शक्रपुरोगमाः। असुरस्तारको नाम तेन सन्तापिता भृशम्॥ 13-130-79 (86428) आदित्या वसवो रुद्रा मरुतोऽथाश्विनावपि। साध्याश्च सर्वे संत्रस्ता दैतेयस्य पराक्रमात्॥ 13-130-80 (86429) स्थानानि देवतानां हि विमानानि पुराणि च। ऋषीणां चाश्रमाश्चैव बभूवुरसुरैर्हृताः॥ 13-130-81 (86430) ते दीनमनसः सर्वे देवता ऋषयश्च ये। प्रजग्मुः शरणं देवं ब्रह्माणमजरं विभुम्॥ ॥ 13-130-82 (86431) इति श्रीमन्महाभारते अनुशासनपर्वणि दानधर्मपर्वणि त्रिंशदधिकशततमोऽध्यायः॥ 130 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-130-3 पूयन्ते शुध्यन्ति॥ 7-130-21 तृप्तास्ते पितरस्तथेति थ.ध.पाठः॥ 7-130-27 नवपूर्वानधश्चान्यान्नव सन्तारयन्ति ते इति थ.ध.पाठः॥ 7-130-33 लघुतां निष्पापताम्॥