॥ ശ്രീവേദവ്യാസായ നമഃ। നാരായണം നമസ്കൃത്യ നരം ചൈവ നരോത്തമം। ദേവീം സരസ്വതീം വ്യാസം തതോ ജയമുദീരയേത്॥ 12-1-1 (80862) വൈശംപായന ഉവാച। കൃത്വോദകം തേ സുഹൃദാം സർവേഷാം പാണ്ഡുനന്ദനാഃ। വിദുരോ ധൃതരാഷ്ട്രശ്ച സർവാശ്ച ഭരതസ്ത്രിയഃ॥ 12-1-1x (6703) തത്ര തേ സുമഹാത്മാനോ ന്യവസൻകുരുനന്ദനാഃ। ശൌചം നിർവർതയിഷ്യന്തോ മാസച്ചാത്രം ബഹിഃ പുരാത്॥ 12-1-2 (80863) കൃതോദകം തു രാജാനം ധർമാത്മാനം യുധിഷ്ഠിരം। അഭിജഗ്മുർമഹാത്മാനഃ സിദ്ധാ ബ്രഹ്മർഷിസത്തമാഃ॥ 12-1-3 (80864) ദ്വൈപായനോ നാരദശ്ച ദേവലശ്ച മഹാനൃഷിഃ। ദേവസ്ഥാനശ്ച കണ്വശ്ച തേഷാം ശിഷ്യാശ്ച സത്തമാഃ॥ 12-1-4 (80865) അന്യേ ച വേദവിദ്വാംസഃ കൃതപ്രജ്ഞാ ദ്വിജാതയഃ। ഗൃഹസ്ഥാഃ സ്നാതകാഃ സന്തോ ദദൃശുഃ കുരുസത്തമം॥ 12-1-5 (80866) തേഽഭിഗംയ മഹാത്മാനം പൂജിതാശ്ച യഥാവിധി। ആസനേഷു മഹാർഹേഷു വിവിശുഃ പരമർഷയഃ॥ 12-1-6 (80867) പ്രതിഗൃഹ്യ തതഃ പൂജാം തത്കാലസദൃശീം തദാ। പര്യുപാംസന്യഥാന്യായം പരിവാര്യ യുധിഷ്ഠിരം॥ 12-1-7 (80868) പുണ്യേ ഭാഗീരഥീതീരേ ശോകവ്യാകുലചേതസം। ആശ്വാസയന്തോ രാജേന്ദ്രം വിപ്രാഃ ശതസഹസ്രശഃ॥ 12-1-8 (80869) നാരദസ്ത്വവ്രവീത്കാലേ ധർമപുത്രം യുധിഷ്ഠിരം। സംഭാഷ്യ മുനിഭിഃ സാർധം കൃഷ്ണദ്വൈപായനാദിഭിഃ॥ 12-1-9 (80870) നാരദ ഉവാച। 12-1-10x (6704) പാർഥസ്യ ബാഹുവീര്യേണ പ്രസാദാൻമാധവസ്യ ച। ജിതാ സേയം മഹീ കൃത്സ്നാ ധർമേണ ച യുധിഷ്ഠിര॥ 12-1-10 (80871) ദിഷ്ട്യാ മുക്താഃ സ്ഥ സംഗ്രാമാദസ്മാല്ലോകഭയങ്കരാത്। ക്ഷത്രധർമരതശ്ചാസി കച്ചിൻമോദസി പാണ്ഡവ॥ 12-1-11 (80872) കച്ചിച്ച നിഹതാമിത്രഃ പ്രീണാസി സുഹൃദോ നൃപ। കച്ചിച്ഛ്രിയമിമാം പ്രാപ്യ ന ത്വാം ശോകഃ പ്രബാധതേ॥ 12-1-12 (80873) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-1-13x (6705) വിജിതേയം മഹീ കൃത്സ്നാ കൃഷ്ണബാഹുബലാശ്രയാത്। ബ്രാഹ്മണാനാം പ്രസാദേന ഭീമാർജുനബലേന ച॥ 12-1-13 (80874) ഇദം തു മേ മഹദ്ദുഃഖം വർതതേ ഹൃദി നിത്യദാ। കൃത്വാ ജ്ഞാതിക്ഷയമിമം മഹാന്തം ഘോരദർശനം॥ 12-1-14 (80875) സൌഭദ്രം ദ്രൌപദേയാംശ്ച ഘാതയിത്വാ സുതാൻപ്രിയാൻ। ജയോഽയമജയാകാരോ ഭഗവൻപ്രതിഭാതി മേ॥ 12-1-15 (80876) കിംനു വക്ഷ്യതി വാർഷ്ണേയീ വധൂർമേ മധുസൂദനം। ദ്വാരകാവാസിനീ കൃഷ്ണമിതഃ പ്രതിഗതം ഹരിം॥ 12-1-16 (80877) ദ്രൌപദീ ഹതപുത്രേയം കൃപണാ ഹതബാന്ധവാ। അസ്മത്പ്രിയഹിതേ യുക്താ ഭൂയഃ പീഡയതീവ മാം॥ 12-1-17 (80878) ഇദമന്യച്ച ഭഗവന്യത്ത്വാം വക്ഷ്യാമി നാരദ। മന്ത്രസംവരണേനാസ്മി കുന്ത്യാ ദുഃഖേന യോജിതഃ॥ 12-1-18 (80879) യഃ സ നാഗായുതപ്രാണോ ലോകേഽപ്രതിരഥോ രണേ। സിംഹവിക്രാന്തഗാമീ ച ജിതകാശീ യതവ്രതഃ॥ 12-1-19 (80880) ആശ്രയോ ധാർതരാഷ്ട്രാണാം മാനീ തീക്ഷ്ണപരാക്രമഃ। അമർഷീ നിത്യസംരംഭീ ക്ഷേപ്താഽസ്മാകം രണേരണേ॥ 12-1-20 (80881) ശീഘ്രാസ്ത്രശ്ചിത്രയോധീ ച കൃതീ ചാദ്ഭുതവിക്രമഃ। ഗൂഢോത്പന്നഃ സുതഃ കുന്ത്യാ ഭ്രാതാഽസ്മാകമസൌ കില 12-1-21 (80882) തോയകർമണി തം കുന്തീ കഥയാമാസ മേ തദാ। പുത്രം സർവഗുണോയേതം കർണം ത്യക്തം ജലേ പുരാ॥ 12-1-22 (80883) മഞ്ജൂഷായാം സമാധായ ഗംഗാസ്രോതസ്യമജ്ജയത്। യം സൂതപുത്രം ലോകോഽയം രാധേയം ചാഭ്യമന്യത॥ 12-1-23 (80884) സ സൂര്യപുത്രഃ കുന്ത്യാ യൈ ഭ്രാതാഽസ്മാകം ച മാതൃതഃ। അജാനതാ മയാ സഡ്ഖ്യേ രാജ്യലുബ്ധേന ഘാതിതഃ। തൻമേ ദഹതി ഗാത്രാണി തൂലരാശിമിവാനലഃ॥ 12-1-24 (80885) ന ഹി തം വേദ പാർഥോഽപി ഭ്രാതരം ശ്വേതവാഹനഃ। നാഹം ന ഭീമോ ന യമൌ സ ത്വസ്മാന്വേദ തത്വതഃ॥ 12-1-25 (80886) ഗതാ കില പൃഥാ തസ്യ സകാശമിതി നഃ ശ്ചുതം। അസ്മാകം ശമകാമാ വൈ ത്വം ച പുത്രോ മമേത്യഥ॥ 12-1-26 (80887) പൃഥായാ ന കൃതഃ കാമസ്തേന ചാപി മഹാത്മനാ। അതീവാനുചിതം മാതരവോച ഇതി സോഽബ്രവീത്॥ 12-1-27 (80888) ന ഹി ശക്ഷ്യാമി സന്ത്യക്തുമഹം ദുര്യോധനം രണേ। അനാര്യത്വം നൃശംസത്വം കൃതഘ്നത്വം ച മേ ഭവേത്॥ 12-1-28 (80889) യുധിഷ്ഠിരേണ സന്ധിം ഹി യദി കുര്യാം മതേ തവ। ഭീതോ രണേ ശ്വേതവാഹാദിതി മാം മംസ്യതേ ജനഃ॥ 12-1-29 (80890) സോഽഹം നിർജിത്യ സമരേ വിജയം സഹകേശവം। സന്ധാസ്യേ ധർമപുത്രേണ പശ്ചാദിതി ച സോഽബ്രവീത്॥ 12-1-30 (80891) തമവോചത്കില പൃഥാ പുനഃ പൃഥുലവക്ഷസം। ചതുർണാമഭയം ദേഹി കാമം യുധ്യസ്വ ഫൽഗുനം॥ 12-1-31 (80892) സോഽബ്രവീൻമാതരം ധീമാന്വേപമാനാം കൃതാഞ്ജലിഃ। പ്രാപ്താന്വിഷഹ്യാംശ്ചതുരോ ന ഹനിഷ്യാമി തേ സുതാൻ॥ 12-1-32 (80893) പഞ്ചൈവ ഹി സുതാ ദേവി ഭവിഷ്യന്തി തവ ധ്രുവാഃ। സാർജുനാ വാ ഹതേ കർണേ സകർണാ വാ ഹതേഽർജുനേ॥ 12-1-33 (80894) തം പുത്രഗൃദ്ധിനീ ഭൂയോ മാതാ പുത്രമഥാബ്രവീത്। ഭ്രാതൄണാം സ്വസ്തി കുർവീഥാ യേഷാം സ്വസ്തി ചികീർഷസി॥ 12-1-34 (80895) ഏവമുക്ത്വാ കില പൃഥാ വിസൃജ്യോപയയൌ ഗൃഹാൻ। സോഽർജുനേന ഹതോ വീരോ ഭ്രാത്രാ ഭ്രാതാ സഹോദരഃ॥ 12-1-35 (80896) ന ചൈവ നിഃസൃതോ മന്ത്രഃ പൃഥായാസ്തസ്യ വാ മുനേ। അഥ ശൂരോ മഹേഷ്വാസഃ പാർഥേനാജൌ നിപാതിതഃ॥ 12-1-36 (80897) അഹം ത്വജ്ഞാസിഷം പശ്ചാത്സ്വസോദര്യം ദ്വിജോത്തമ। പൂർവജം ഭ്രാതരം കർണം പൃഥായാ വചനാത്പ്രഭോ॥ 12-1-37 (80898) തേന മേ ദൂയതേ തീവ്രം ഹൃദയം ഭ്രാതൃഘാതിനഃ। കർണാർജുനസഹായോഽഹം ജയേയമപി വാസവം॥ 12-1-38 (80899) സഭായാം ക്ലിശ്യമാനസ്യ ധാർതരാഷ്ട്രൈർദുരാത്മഭിഃ। സഹസോത്പതിതഃ ക്രോധഃ കർണം ദൃഷ്ട്വാ പ്രശാംയതി॥ 12-1-39 (80900) യദാ ഹ്യസ്യ ഗിരോ രൂക്ഷാഃ ശ്രൃണോമി കടുകോദയാഃ। സഭായാം ഗദതോ ദ്യൂതേ ദുര്യോധനഹിതൈഷിണഃ॥ 12-1-40 (80901) തദാ നശ്യതി മേ രോഷഃ പാദൌ തസ്യ നിരീക്ഷ്യ ഹ। കുന്ത്യാ ഹി സദൃശൌ പാദൌ കർണസ്യേതി മതിർമമ॥ 12-1-41 (80902) സാദൃശ്യഹേതുമന്വിച്ഛൻപൃഥായാസ്തസ്യ ചൈവ ഹ। കാരണം നാധിഗച്ഛാമി കഥഞ്ചിദപി ചിന്തയൻ॥ 12-1-42 (80903) കഥം നു തസ്യ സംഗ്രാമേ പൃഥിവീ ചക്രമഗ്രസത്। കഥം നു ശപ്തോ ഭ്രാതാ മേ തത്ത്വം വക്തുമിഹാർഹസി॥ 12-1-43 (80904) ശ്രോതുമിച്ഛാമി ഭഗവംസ്ത്വത്തഃ സർവം യഥാതഥം। ഭവാൻഹി സർവവിദ്വിദ്വാംʼല്ലോകേ വേദ കൃതാകൃതം॥ ॥ 12-1-44 (80905) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പ്രഥമോഽധ്യായഃ॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-1-1 കൃതോദകാസ്തേ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-1-2 തത്ര ഗംഗാതീരേ॥ 12-1-8 ആശ്വാസയന്തഃ ഹേതൌ ശതൃപ്രത്യയഃ। ആശ്വാസനാർഥം പര്യുപാസന്നിത്യർഥഃ॥ 12-1-16 വധൂഃ കനിഷ്ഠഭ്രാതൃഭാര്യാത്വാത്സ്നുഷാഭൂതാ। വാർഷ്ണേയീ സുഭദ്രാ॥ 12-1-18 മന്ത്രസംവരണേന ഗൂഢോത്പന്നസ്യാസ്മദ്ഭാതുഃ കർണസ്യാപ്രകാശേന॥ 12-1-20 അമർഷീ പരോത്കർഷാസഹിഷ്ണുഃ। നിത്യസംരംഭീ സദാ ക്രോധവാൻ॥ 12-1-24 മാതൃതഃ മാതൃസംബന്ധേന॥ 12-1-26 പാണ്ഡവവത് ത്വം ച പുത്രോ മഭേത്യവ്രവീദിതി ശേഷഃ॥ 12-1-27 കാമോഽഭിലഷിതം॥ 12-1-32 വധ്യാന്വിഷബഹ്യാനിതി ഥ. പാഠഃo। വിഷഹ്യാന്വശഗാൻ॥ 12-1-35 വിസൃജ്യ കർണമിതി ശേഷഃ॥ 12-1-43 ചക്രം രഥചക്രം॥ 12-1-44 കൃതം കാര്യം। അകൃതം കാരണം॥

12-2-0 (80935) വൈശംപായന ഉവാച। 12-2-0x (6707) സ ഏവമുക്തസ്തു തദാ നാരദോ വദതാംവരഃ। കഥയാമാസ തത്സർവം യഥാ ശപ്തഃ സ സൂതജഃ॥ 12-2-1 (80936) നാരദ ഉവാച। 12-2-2x (6708) ഏവമേതൻമഹാബാഹോ യഥാ വദസി ഭാരത। ന കർണാർജുനയോഃ കിഞ്ചിദവിഷഹ്യം ഭവേദ്രണേ॥ 12-2-2 (80937) ഗുഹ്യമേതത്തു ദേവാനാം കഥയിഷ്യാമി തേ നൃപ। തന്നിബോധ മഹാബാഹോ യഥാവൃത്തമിദം പുരാ॥ 12-2-3 (80938) ക്ഷത്രം സ്വർഗം കഥം ഗച്ഛേച്ഛസ്ത്രപൂതമിതി പ്രഭോ। സംഘർഷജനനസ്തസ്മാത്കന്യാഗർഭോ വിസർജിതഃ॥ 12-2-4 (80939) സ ബാലസ്തേജസാ യുക്തഃ സൂതപുത്രത്വമാഗതഃ। ചകാരാംഗിരസാം ശ്രേഷ്ഠേ ധനുർവേദം ഗുരൌ തവ॥ 12-2-5 (80940) സ ബലം ഭീമസേനസ്യ ഫൽഗുനസ്യാസ്ത്രലാഘവം। ബുദ്ധിം ച തവ രാജേന്ദ്ര യമയോർവിനയം തഥാ॥ 12-2-6 (80941) സഖ്യം ച വാസുദേവേന ബാല്യേ ഗാണ്ഡീവധന്വനഃ। രാജാനാമനുരാഗം ച ചിന്തയാനോ വ്യദഹ്യത॥ 12-2-7 (80942) സ സഖ്യമഗമദ്ബാല്യേ രാജ്ഞാ ദുര്യോധനേന ച। യുഷ്മാഭിർനിത്യസംഘൃഷ്ടോ ദൈവാച്ചാപി സ്വഭാവതഃ॥ 12-2-8 (80943) വിദ്യാധികമഥാലക്ഷ്യ ധനുർവേദേ ധനഞ്ജയം। ദ്രോണം രഹസ്യുപാഗംയ കർണോ വചനമബ്രവീത്॥ 12-2-9 (80944) ബ്രഹ്മാസ്ത്രം വേത്തുമിച്ഛാമി സരഹസ്യനിവർതനം। അർജുനേന സമോ യുദ്ധേ ഭവേയമിതി മേ മതിഃ॥ 12-2-10 (80945) സമഃ പുത്രേഷു ച സ്നേഹഃ ശിഷ്യേഷു ച തവ ധ്രുവം। ത്വത്പ്രസാദാന്ന മാ ബ്രൂയുരകൃതാസ്ത്രം വിചക്ഷണാഃ॥ 12-2-11 (80946) ദ്രോണസ്തഥോക്തഃ കർണേന സാപേക്ഷഃ ഫൽഗുനം പ്രതി। ദൌരാത്ംയം ചൈവ കർണസ്യ വിദിത്വാ തമുവാച ഹ॥ 12-2-12 (80947) ബ്രഹ്മാസ്ത്രം ബ്രാഹ്മണോ വിദ്യാദ്യഥാവച്ചരിതവ്രതഃ। ക്ഷത്രിയോ വാ തപസ്വീ യോ നാന്യോ വിദ്യാത്കഥഞ്ചന॥ 12-2-13 (80948) ഇത്യുക്തോഽംഗിരസാം ശ്രേഷ്ഠമാമന്ത്ര്യ പ്രതിപൂജ്യ ച। ജഗാമ സഹസാ രാജൻമഹേന്ദ്രം പർവതം പ്രതി॥ 12-2-14 (80949) സ തു രാമമുപാഗംയ ശിരസാഽഭിപ്രണംയ ച। ബ്രാഹ്മണോ ഭാർഗവോഽസ്മീതി ഗൌരവേണാഭ്യവന്ദത॥ 12-2-15 (80950) രാമസ്തം പ്രതിജഗ്രാഹ പൃഷ്ട്വാ ഗോത്രാദി സർവശഃ। ഉഷ്യതാം സ്വാഗതം ചേതി പ്രീതിമാംശ്ചാഭവദ്ഭൃശം॥ 12-2-16 (80951) തത്ര കർണസ്യ വസതോ മഹേന്ദ്രേ സ്വർഗസംമിതേ। ഗന്ധർവൈ രാക്ഷസൈര്യക്ഷൈർദേവൈശ്ചാസീത്സമാഗമഃ॥ 12-2-17 (80952) സ തത്രേഷ്വസ്ത്രമകരോദ്ഭൃഗുശ്രേഷ്ഠാദ്യഥാവിധി। പ്രിയശ്ചാഭവദത്യർഥം ദേവദാനവരക്ഷസാം॥ 12-2-18 (80953) സ കദാചിത്സമുദ്രാന്തേ വിചരന്നാശ്രമാന്തികേ। ഏകഃ ഖംഗധനുഷ്പാണിഃ പരിചക്രാമ സൂതജഃ॥ 12-2-19 (80954) സോഽഗ്നിഹോത്രപ്രസക്തസ്യ കസ്യചിദ്ബ്രഹ്മവാദിനഃ। ജഘാനാജ്ഞാനതഃ പാർഥ ഹോമധേനും യദൃച്ഛയാ॥ 12-2-20 (80955) തദജ്ഞാനകൃതം മത്വാ ബ്രാഹ്മണായ ന്യവേദയത്। കർണഃ പ്രസാദയംശ്ചൈനമിദമിത്യബ്രവീദ്വചഃ॥ 12-2-21 (80956) അബുദ്ധിപൂർവം ഭഗവന്ധേനുരേഷാ ഹതാ തവ। മയാ തത്ര പ്രസാദം മേ കുരുഷ്വേതി പുനഃ പുനഃ॥ 12-2-22 (80957) തം സ വിപ്രോഽബ്രവീത്ക്രുദ്ധോ വാചാ നിർഭർത്സയന്നിവ। ദുരാചാര വധാർഹസ്ത്വം ഫലം പ്രാപ്സ്യസി ദുർമതേ॥ 12-2-23 (80958) യേന വിസ്പർധസേ നിത്യം യദർഥം ഘടസേഽനിശം। യുധ്യതസ്തേന തേ പാപ ഭൂമിശ്ചക്രം ഗ്രസിഷ്യതി॥ 12-2-24 (80959) തതശ്ചക്രേ മഹീഗ്രസ്തേ മൂർധാനം തേ വിചേഷ്ടതഃ। പാതയിഷ്യതി വിക്രംയ ശത്രുർഗച്ഛ നരാധമ॥ 12-2-25 (80960) യഥേയം ഗൌർഹതാ മൂഢ പ്രമത്തസ്യ ത്വയാ മമ। പ്രമത്തസ്യൈവ മേ വാചാ ശിരസ്തേ പാതയിഷ്യതി॥ 12-2-26 (80961) ശപ്തഃ പ്രസാദയാമാസ കർണസ്തം ദ്വിജസത്തമം। ഗോഭിർധനൈശ്ച രത്നൈശ്ച സ ചൈനം പുനരബ്രവീത്॥ 12-2-27 (80962) നേദമവ്യാഹൃതം കുര്യാദ്ബ്രഹ്മലോകേഽപി കേവലം। ഗച്ഛ വാ തിഷ്ഠ വാ യദ്വാ കാര്യം യത്തത്സമാചര॥ 12-2-28 (80963) ഇത്യുക്തോ ബ്രാഹ്മണേനാഥ കർണോ ദൈന്യാദധോമുഖഃ। രാമമഭ്യാഗമദ്ഭീതസ്തദേവ മനസാ സ്മരൻ॥ ॥ 12-2-29 (80964) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വിതീയോഽധ്യായഃ॥ 2॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-2-4 സംഘർഷജനനോ വൈരാഗ്ന്യുദ്ദീപകഃ। സഞ്ചിന്ത്യ ജനിതസ്തസ്മാദിതി ട.ഡ. പാഠഃ। കന്യാഗർഭോ വിനിർമിത ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര കന്യാഗർഭോ ദേവൈഃ ക്ഷത്രസ്യ സ്വർഗമനായ നിർമിത ഇത്യർഥഃ॥ 12-2-5 ചകാരാഽധീതവാൻ। അംഗിരസാം ശ്രേഷ്ഠേ ദ്രോണേ॥ 12-2-8 ദൈവാദ്ദേവാനാം സങ്കൽപാത്॥ 12-2-10 രഹസ്യം തത്പ്രസാദനവിധിർനിവർതനമുപസംഹാരസ്താഭ്യാം സഹിതം സരഹസ്യനിവർതനം॥ 12-2-15 ഗുരുരേവ പിതേത്യഭിസന്ധിഃ 12-2-19 സമുദ്രാന്തേ ദക്ഷിണസമുദ്രസമീപേ॥ 12-2-20 ഹോമധേനും കർണപർവോക്തദിശാ വത്സവധ ഏവാത്ര ധേനുവധോ ജ്ഞേയഃ॥ 12-2-26 പ്രമത്തേന ത്വയാ മമ। പ്രമത്തസ്യ തഥാഽരാതിരിതി ഝ. പാഠ॥ 12-2-28 നേദം മദ്വചനം കുര്യാദ്ബ്രഹ്മലോകേഽപി ചാന്യഥാ ഇതി ട. പാഠഃ॥

12-3-0 (80965) നാരദ ഉവാച। 12-3-0x (6709) കർണസ്യ ബാഹുവീര്യേണ പ്രശ്രയേണ ദമേന ച। തുതോഷ ഭൃഗുശാർദൂലോ ഗുരുശുശ്രൂഷയാ തഥാ॥ 12-3-1 (80966) തതസ്തസ്മൈ മഹാതേജാ ബ്രഹ്മാസ്ത്രം സനിവർതനം। പ്രോവാച സുമഹാപ്രജ്ഞഃ സ തപസ്വീ തപസ്വിനേ॥ 12-3-2 (80967) വിദിതാസ്ത്രസ്തതഃ കർണോ രമമാണോഽഽശ്രമേ ഭൃഗോഃ। ചകാര വൈ ധനുർവേദേ യത്നമദ്ഭുതവിക്രമഃ॥ 12-3-3 (80968) തതഃ കദാചിദ്രാമസ്തു ചരന്നാശ്രമമന്തികാത്। കർണേന സഹിതോ ധീമാനുപവാസേന കർശിതഃ॥ 12-3-4 (80969) സുഷ്വാപ ജാമദഗ്ന്യസ്തു വിസ്രംഭോത്പന്നസൌഹൃദഃ। തസ്യോത്സംഗേ സമാധായ ശിരഃ ക്ലാന്തമനാ ഗുരുഃ॥ 12-3-5 (80970) അഥ ക്രിമിഃ ശ്ലേഷ്മമയോ മാംസശോണിതഭോജനഃ। ദാരുണോ ദാരുണാകാരഃ കർണസ്യാഭ്യാശമാഗതഃ॥ 12-3-6 (80971) സ തസ്യോരുമഥാസാദ്യ ബിഭേദ രുധിരാശനഃ। ന ചൈനമശകത്ക്ഷേപ്തും വക്തും വാഽപി ഗുരോർഭയാത്॥ 12-3-7 (80972) സ ദശ്യമാനോഽപി തഥാ കൃമിണാ തേന ഭാരത। ഗുരോഃ പ്രബോധനാകാങ്ക്ഷീ തമുപൈക്ഷത സൂര്യജഃ॥ 12-3-8 (80973) കർണസ്തു വേദനാം ധൈര്യാദസഹ്യാം വിനിഗൃഹ്യ താം। അകംപയന്നവ്യഥയന്ധാരയാമാസ ഭാർഗവം॥ 12-3-9 (80974) യദാ സ രുധിരേണാംഗേ പരിസ്പൃഷ്ടോഽഭവദ്ഗുരുഃ। തദാഽബുധ്യത തേജസ്വീ സംരബ്ധശ്ചൈനമബ്രവീത്॥ 12-3-10 (80975) അഹോഽസ്ംയശുചിതാം പ്രാപ്തഃ കിമിദം ച കൃതം ത്വയാ। കഥയസ്വ ഭയം ത്യക്ത്വാ യാഥാതഥ്യമിദം മമ॥ 12-3-11 (80976) തസ്യ കർണസ്തദാചഷ്ട കൃമിണാ പരിഭക്ഷണം। ദദർശ രാമസ്തം ചാപി കൃമിം സൂകരസംസ്ഥിതം॥ 12-3-12 (80977) അഷ്ടപാദം തീക്ഷ്ണദംഷ്ട്രം സൂചീഭിഃ പരിസംവൃതം। രോമഭിഃ സന്നിരുദ്ധാംഗമലർകം നാമ നാമതഃ॥ 12-3-13 (80978) സ ദൃഷ്ടമാത്രോ രാമേണ കിമിഃ പ്രാണാനവാസൃജത്। തസ്മിന്നേവാസൃജി ക്ലിന്നസ്തദദ്ഭുതമിവാഭവത്॥ 12-3-14 (80979) തതോഽന്തരിക്ഷേ ദദൃശേ വിശ്വരൂപഃ കരാലവാൻ। രാക്ഷസോ ലോഹിതഗ്രീവഃ കൃഷ്ണാംഗോ മേഘവാഹനഃ॥ 12-3-15 (80980) സ രാമം പ്രാഞ്ജലിർഭൂത്വാ ബഭാഷേ പൂർണമാനസഃ। സ്വസ്തി തേ ഭൃഗുശാർദൂല ഗമിഷ്യേഽഹം യഥാഗതം॥ 12-3-16 (80981) മോക്ഷിതോ നരകാദസ്മാദ്ഭവതാ മുനിസത്തമ। ഭദ്രം ച തേഽസ്തു സിദ്ധിശ്ച പ്രിയം മേ ഭവതാ കൃതം 12-3-17 (80982) തമുവാച മഹാബാഹുർജാമദഗ്ന്യഃ പ്രതാപവാൻ। കസ്ത്വം കസ്മാച്ച നരകം പ്രതിപന്നോ ബ്രവീഹി തത്॥ 12-3-18 (80983) സോഽബ്രവീദഹമാസം പ്രാഗ്ദംശോ നാമ മഹാസുരഃ। പുരാ ദേവയുഗേ താത ഭൃഗോസ്തു സവയാ ഇവ॥ 12-3-19 (80984) സോഽഹം ഭൃഗോഃ സുദയിതാം ഭാര്യാമപഹരം ബലാത്। മഹർഷേരഭിശാപേന ക്രിമിഭൂതോഽപതം ഭുവി॥ 12-3-20 (80985) അബ്രവീദ്ധി സ മാം ക്രുദ്ധസ്തവ പൂർവപിതാമഹഃ। മൂത്ര ശ്ലേഷ്മാശനഃ പായ നിരയം പ്രതിപത്സ്യസേ॥ 12-3-21 (80986) ശാപസ്യാന്തോ ഭവേദ്ബ്രഹ്മന്നിത്യേവം തമഥാബ്രവം। ഭവിതാ ഭാർഗവാദ്രാമാദിന്തി മാമബ്രവീദ്ഭൃഗുഃ॥ 12-3-22 (80987) സോഽഹമേനാം ഗതിം പ്രാപ്തോ യഥാ നകുശലസ്തഥാ। ത്വയാ സാധോ സമാഗംയ വിമുക്തഃ പാപയോനിതഃ॥ 12-3-23 (80988) ഏവമുക്ത്വാ നമസ്കൃത്യ യയൌ രാമം മഹാസുരഃ। രാമഃ കർണം തു സക്രോധമിദം വചനമബ്രവീത്॥ 12-3-24 (80989) അതിദുഃഖമിദം മൂഢ ന ജാതു ബ്രാഹ്മണഃ സഹേത്। ക്ഷത്രിയസ്യേവ തേ ധൈര്യം കാമയാ സത്യമുച്യതാം॥ 12-3-25 (80990) തമുവാച തതഃ കർണഃ ശാപാദ്ഭീതഃ പ്രസാദയൻ। ബ്രഹ്മക്ഷത്രാന്തരേ ജാതം സൂതം മാം വിദ്ധി ഭാർഗവ॥ 12-3-26 (80991) രാധേയഃ കർണ ഇതി മാം പ്രവദന്തി ജനാ ഭുവി। പ്രസാദം കുരു മേ ബ്രഹ്മന്നസ്ത്രലുബ്ധസ്യ ഭാർഗവ॥ 12-3-27 (80992) പിതാ ഗുരുർന സന്ദേഹോ വേദവിദ്യാപ്രദഃ പ്രഭുഃ। അതോ ഭാർഗവ ഇത്യുക്തം മയാ ഗോത്രം തവാന്തികേ॥ 12-3-28 (80993) തമുവാച ഭൃഗുശ്രേഷ്ഠഃ സരോപഃ പ്രദഹന്നിവ। ഭൂമൌ നിപതിതം ദീനം വേപമാനം കൃതാഞ്ജലിം॥ 12-3-29 (80994) യസ്മാൻമിഥ്യാവിചീർണോഽഹമസ്ത്രലോഭാദിഹ ത്വയാ। തസ്മാദേതന്ന തേ മൂഢ ബ്രഹ്മാസ്ത്രം പ്രതിഭാസ്യതി॥ 12-3-30 (80995) അന്യത്ര വധകാലാത്തേ സദൃശേ ന സമീയുപഃ। അബ്രാഹ്മണേ ന ഹി ബ്രഹ്മ ചിരം തിഷ്ഠേത്കദാചന॥ 12-3-31 (80996) ഗച്ഛേദാനീം ന തേ സ്ഥാനമനൃതസ്യേഹ വിദ്യതേ। ന ത്വയാ സദൃശോ യുദ്ധേ ഭവിതാ ക്ഷത്രിയോ ഭുവി॥ 12-3-32 (80997) ഏവമുക്തഃ സ രാമേണ ന്യായേനോപജഗാമഹ। ദുര്യോധനമുപാഗംയ കൃതാസ്ത്രോഽസ്മീതി ചാബ്രവീത്॥ ॥ 12-3-33 (80998) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി തൃതീയോഽധ്യായഃ॥ 3॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-3-1 ദഭേനേന്ദ്രിയജയേന॥ 12-3-5 വിസ്രംഭോ വിശ്വാസഃ॥ 12-3-6 ശ്ലേഷ്മമേദോമാംസേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-3-7 ക്ഷേപ്തും ദൂരീകർതും। ഭയാന്നിദ്രാഭംഗഭയാത്॥ 12-3-8 പ്രബോധനാശങ്കീതി ഝ. പാഠഃ। 12-3-12 സൂകരസ്യേവ സംസ്ഥിതം സംസ്ഥാനം പസ്യ തം। സൂകരസന്നിഭമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-3-13 സൂചീഭിരിവ തീക്ഷ്ണൈ രോമഭിഃ സംവൃതം। സന്നിരുദ്ധാംഗം ത്രാസേന സങ്കുചിതാംഗം നാമ പ്രസിദ്ധം। നാമതോ നാംരാ॥ 12-3-14 അസൃജി ശോണിതേ॥ 12-3-19 യാസ്കോ നാമേതി ഡ. പാഠഃ। പ്രസ്തോ നാമേതി ഥ. പാഠഃ। ദേവയുഗേ സത്യയുഗേ॥ 12-3-23 നകുശലഃ അഭദ്രഃ॥ 12-3-25 കാമയാ സ്വരസേന। കാമയേ സത്യമുച്യതാമിതി ട.ഡ. പാഠഃ॥ 12-3-26 ബ്രഹ്മക്ഷത്രയോരന്തരേ അന്യത്ര ജാതം॥ 12-3-29 പ്രഹസന്നിവേതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-3-30 തസ്മാദിതി। ഹേമൂഢ തേ തവ വധകാലാദന്യത്ര ബ്രഹ്മാസ്ത്രം ന പ്രതിഭാസ്യതീതി ന കിന്തു വധകാലഏവ ന പ്രതിഭാസ്യതി। കാലാന്തരേ തു പ്രതിഭാസ്യത്യേവേത്യർഥ ഇത്യുത്തരേണ സംബന്ധഃ॥ 12-3-31 സദൃശേഽർജുനാദൌ ശൂരേ തേ പുരതഃ സ്ഥിതേ സമീയുഷഃ യുധ്യമാനസ്യ। സമിത്യാജിസമിദ്യുധ ഇതി സംപൂർവസ്യ ഇണോ യുദ്ധാർഥത്വദർശനാത്। ചിരം മരണാവധി ന തിഷ്ഠേദ്ബ്രഹ്മ ബ്രഹ്മാസ്ത്രം॥ 12-3-33 ന്യായേനാഭിവന്ദനാദിപൂർവകം ഉപജഗാമ। ഇഷ്ടം ദേശമിതി ശേഷഃ॥

12-4-0 (80999) നാരദ ഉവാച। 12-4-0x (6710) കർണസ്തു സമവാപ്യൈവമസ്ത്രം ഭാർഗവനന്ദനാത്। ദുര്യോധനേന സഹിതോ മുമുദേ ഭരതർഷഭ॥ 12-4-1 (81000) തതഃ കദാചിദാജാതഃ സമാജഗ്മുഃ സ്വയംവരേ। കലിംഗവിഷയേ രാജന്രാജ്ഞശ്ചിത്രാംഗദസ്യ ച॥ 12-4-2 (81001) ശ്രീമദ്രാജപുരം നാമ നഗരം തത്ര ഭാരത। രാജാനഃ ശതശസ്തത്ര കന്യാർഥേ സമുപാഗമൻ॥ 12-4-3 (81002) ശ്രുത്വാ ദുര്യോധനസ്തത്ര സമേതാൻസർവപാർഥിവാൻ। രഥേന കാഞ്ചനാംഗേന കർണേന സഹിതോ യയൌ॥ 12-4-4 (81003) തതഃ സ്വയംവരേ തസ്മിന്നാനാദേശ്യാ മഹാരഥാഃ। സമാജഗ്മുർനൃപതയഃ കന്യാർഥേ നൃപസത്തമ॥ 12-4-5 (81004) ശിശുപാലോ ജരാസന്ധോ ഭീഷ്മകോ വക്ര ഏവ ച। കപോതരോമാ നീലശ്ച രുക്മീ ച ദൃഢവിക്രമഃ॥ 12-4-6 (81005) സൃഗാലശ്ച മഹാരാജഃ സ്ത്രീരാജ്യാധിപതിശ്ച യഃ। വിശോകഃ ശതധന്വാ ച ഭോജോ വീരശ്ച നാമതഃ॥ 12-4-7 (81006) ഏതേ ചാന്യേ ച ബഹവോ ദക്ഷിണാം ദിശമാശ്രിതാഃ। ംലേച്ഛാശ്ചാര്യാശ്ച രാജാനഃ പ്രാച്യോദീച്യാസ്തഥൈവ ച॥ 12-4-8 (81007) കാഞ്ചനാംഗദിനഃ സർവേ ശുദ്ധജാംബൂനദപ്രഭാഃ। സർവേ ഭാസ്വരദേഹാശ്ച വ്യാഘ്രാ ഇവ ബലോത്കടാഃ॥ 12-4-9 (81008) തതഃ സമുപവിഷ്ടേഷു തേഷു രാജസു ഭാരത। വിവേശ രംഗം സാ കന്യാ ധാത്രീവർഷവരാന്വിതാ॥ 12-4-10 (81009) തതഃ സംശ്രാവ്യമാണേഷു രാജ്ഞാം നാമസു ഭാരത। അത്യക്രാമദ്ധാർതരാഷ്ട്രം സാ കന്യാ വരവർണിനീ॥ 12-4-11 (81010) ദുര്യോധനസ്തു കൌരവ്യോ നാമർഷയത ലംഘനം। പ്രത്യപേധച്ച താം കന്യാമസത്കൃത്യ നരാധിപാൻ॥ 12-4-12 (81011) സ വീര്യമദമത്തത്വാദ്ഭീഷ്മദ്രോണാവുപാശ്രിതഃ। രഥമാരോപ്യ താം കന്യാമാജുഹാവ നരാധിപാൻ॥ 12-4-13 (81012) തമന്വഗാദ്രഥീ ഖംഗീ ബദ്ധഗോധാംഗുലിത്രവാൻ। കർണഃ ശസ്ത്രഭൃതാം ശ്രേഷ്ഠഃ പൃഷ്ഠതഃ പുരുഷർഷഭ॥ 12-4-14 (81013) തതോ വിമർദഃ സുമഹാന്രാജ്ഞാമാസീദ്യുയുത്സതാം। സന്നഹ്യതാം തനുത്രാണി രഥാന്യോജയതാമപി। 12-4-15 (81014) തേഽഭ്യധാവന്ത സങ്ക്രുദ്ധാഃ കർണദുര്യോധനാവുഭൌ। ശരവർഷാണി മുഞ്ചന്തോ മേഘാഃ പർവതയോരിവ॥ 12-4-16 (81015) കർണസ്തേഷാമാപതതാമേകൈകേന ശരേണ ഹ। ധനൂംഷി ച ശരവ്രാതാൻപാതയാമാസ ഭൂതലേ॥ 12-4-17 (81016) തതോ വിധനുഷഃ കാംശ്ചിത്കാംശ്ചിദുദ്യതകാർമുകാൻ। കാംശ്ചിദുത്സൃജതോ ബാണാന്രഥശക്തിഗദാസ്തഥാ॥ 12-4-18 (81017) ലാഘവാവ്ദ്യാകുലീകൃത്യ കർണഃ പ്രഹരതാം വരഃ। ഹതസൂതാംശ്ച ഭൂയിഷ്ഠാൻസ വിജിഗ്യേ നരാധിപാൻ॥ 12-4-19 (81018) തേ സ്വയം വാഹയന്തോഽശ്വാന്യാഹി യാഹീതി വാദിനഃ। വ്യപേയുസ്തേ രണം ഹിത്വാ രാജാനോ ഭഗ്നമാനസാഃ॥ 12-4-20 (81019) ദുര്യോധനസ്തു കർണേന പാല്യമാനോഽഭ്യയാത്തദാ। ഹൃഷ്ടഃ കന്യാമുപാദായ നഗരം നാഗസാഹ്വയം॥ ॥ 12-4-21 (81020) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുർഥോഽധ്യായഃ॥ 4॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-4-2 വിഷയേ ദേശേ॥ 12-4-6 ഭീഷ്മകോ ബക ഏവ ചേതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-4-7 ത്രൈലോക്യാധിപതിശ്ച യ ഇതി ട. ഡ. പാഠഃ। ത്രൈരാജ്യേതി ഥ. പാഠ॥ 12-4-10 വർഷവരഃ ഷണ്ഢഃ॥ 12-4-17 ശിരാംസി സശരാംശ്ചാപാനിതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-4-20 വ്യപേയുഃ വ്യപഗതാഃ॥

12-5-0 (81021) നാരദ ഉവാച। 12-5-0x (6711) ആദിത്കൃതബലം കർണം ദൃഷ്ട്വാ രാജാ സ മാഗധഃ। ആഹ്വയദ്ദ്വൈരഥേനാജൌ ജരാസന്ധോ മഹീപതിഃ॥ 12-5-1 (81022) തയോഃ സമഭവദ്യുദ്ധം ദിവ്യാസ്ത്രവിദുഷോർദ്വയോഃ। യുധി നാനാപ്രഹരണൈരന്യോന്യമഭിവർഷതോഃ॥ 12-5-2 (81023) ക്ഷീണബാണൌ വിധനുഷൌ ഭഗ്നഖംഗൌ മഹീം ഗതൌ। ബാഹുഭിഃ സമസജ്ജേതാമുഭാവതിബലാന്വിതൌ॥ 12-5-3 (81024) [ബാഹുകണ്ടകയുദ്ധേന തസ്യ കർണോഽഥ യുധ്യതഃ।] വിഭേദം സന്ധിം ദേഹസ്യ ജരയാ ശ്ലേഷിതസ്യ ഹി॥ 12-5-4 (81025) സ വികാരം ശരീരസ്യ ദൃഷ്ട്വാ നൃപതിരാത്മനഃ। പ്രീതോഽസ്മീത്യബ്രവീത്കർണം വൈരമുത്സൃജ്യ ദൂരതഃ॥ 12-5-5 (81026) പ്രീത്യാ ദദൌ സ കർണായ മാലിനീം നഗരീമനു। അംഗേഷു നരശാർദൂല സ രാജാഽഽസീത്സപത്നജിത്॥ 12-5-6 (81027) പാലയാമാസ വർണാംസ്തു കർണഃ പരബലാർദനഃ। ദുര്യോധനസ്യാനുമതേ തവാപി വിദിതം തഥാ॥ 12-5-7 (81028) ഏവം ശസ്ത്രപ്രതാപേന പ്രഥിതഃ സോഽഭവത്ക്ഷിതൌ। ത്വദ്ധിതാർഥം സുരേന്ദ്രേണ ഭിക്ഷിതോ വർമകുണ്ഡലേ॥ 12-5-8 (81029) സ ദിവ്യേ സഹജേ പ്രാദാത്കുണ്ഡലേ പരമാർചിതേ। സഹജം കവചം ചാപി മോഹിതോ ദേവമായയാ॥ 12-5-9 (81030) വിമുക്തഃ കുണ്ഡലാഭ്യാം ച സഹജേന ച വർമണാ। നിഹതോ വിജയേനാജൌ വാസുദേവസ്യ പശ്യതഃ॥ 12-5-10 (81031) ബ്രാഹ്മണസ്യാപി ശാപേന രാമസ്യ ച മഹാത്മനഃ। കുന്ത്യാശ്ച വരദാനേന മായയാ ച ശതക്രതോഃ॥ 12-5-11 (81032) ഭീഷ്മാവമാനാത്സംഖ്യായാം രഥാനാമർധകീർതനാത്। ശല്യതേജോവധാച്ചാപി വാസുദേവനയേന ച। 12-5-12 (81033) രുദ്രസ്യ ദേവരാജസ്യ യമസ്യ വരുണസ്യ ച। കുബേരദ്രോണയോശ്ചൈവ കൃപസ്യ ച മഹാത്മനഃ॥ 12-5-13 (81034) അസ്ത്രാണി ദിവ്യാന്യാദായ യുധി ഗാണ്ഡീവധന്വനാ। ഹതോ വൈകർതനഃ കർണോ ദിവാകരസമദ്യുതിഃ॥ 12-5-14 (81035) ഏവം ശപ്തസ്തവ ഭ്രാതാ ബഹുഭിശ്ചാപി വഞ്ചിതഃ। ന ശോച്യഃ പുരുഷവ്യാഘ്ര യുദ്ധേ ഹി നിധനം ഗതഃ॥ ॥ 12-5-15 (81036) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചമോഽധ്യായഃ॥ 5॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-5-4 ബാഹുകണ്ടകയുദ്ധേന ബാഹുകണ്ടകം കേതകപത്രം തദ്വദ്യത്ര ബലിനാ ദുർബലസ്യ ശരീരം പാട്യതേ തദ്വാഹുകണ്ടകം നാമ യുദ്ധം॥ 12-5-5 വികാരം പാടനരൂപം॥ 12-5-7 പാലയാമാസ ചംപാം ചേതി ഝ. പാഠഃ॥

12-6-0 (81037) വൈശംപായന ഉവാച। 12-6-0x (6712) ഏതാവദുക്ത്വാ ദേവർഷിർവിരരാമ സ നാരദഃ। യുധിഷ്ഠിരസ്തു രാജർഷിർദധ്യൌ ശോകപരിപ്ലുതഃ॥ 12-6-1 (81038) തം ദീനമനസം വീരമധോവദനമാതുരം। നിഃശ്വസന്തം യഥാ നാഗം പര്യശ്രുനയനം തഥാ॥ 12-6-2 (81039) കുന്തീ ശോകപരീതാംഗീ ദുഃഖോപഹതചേതനാ। അബ്രവീൻമധുരാഭാഷാ കാലേ വചനമർഥവത്॥ 12-6-3 (81040) യുധിഷ്ഠിര മഹാബാഹോ നൈനം ശോചിതുമർഹസി। ജഹി ശോകം മഹാപ്രാജ്ഞ ശ്രൃണു ചേദം വചോ മമ॥ 12-6-4 (81041) യാചിതഃ സ മയാ പൂർവം ഭ്രാതാ ജ്ഞാപയിതും തവ। ഭാസ്കരേണ ച ദേവേന പിത്രാ ധർമഭൃതാം വരഃ॥ 12-6-5 (81042) യദ്വാച്യം ഹിതകാമേന സുഹൃദാം ഭൂതിമിച്ഛതാ। തഥാ ദിവാകരേണോക്തഃ സ്വപ്നാന്തേ മമ ചാഗ്രതഃ॥ 12-6-6 (81043) ന ചൈനമശകദ്ഭാനുരഹം വാ സ്നേഹകാരണൈഃ। പുരാ പ്രത്യനുനേതും വാ നേതും വാഽപ്യേകതാം ത്വയാ॥ 12-6-7 (81044) തതഃ കാലപരീതഃ സ വൈരസ്യോദ്ധരണേ രതഃ। പ്രതീപകാരീ യുഷ്മാകമിതി ചോപേക്ഷിതോ മയാ॥ 12-6-8 (81045) ഇത്യുക്തോ ധർമരാജസ്തു മാത്രാ ബാഷ്പാകുലേക്ഷണഃ। ഉവാച വാക്യം ധർമാത്മാ ശോകവ്യാകുലലോചനഃ॥ 12-6-9 (81046) ഭവത്യാ ഗൂഢമന്ത്രത്വാദ്വഞ്ചിതാഃ സ്മ തദാ ഭൃശം॥ 12-6-10 (81047) ശശാപ ച മഹാതേജാഃ സർവലോകേഷു യോഷിതഃ। ന ഗുഹ്യം ധാരയിഷ്യന്തീത്യേവം ദുഃഖസമന്വിതഃ॥ 12-6-11 (81048) സ രാജാ പുത്രപൌത്രാണാം സംബന്ധിസുഹൃദാം തദാ। സ്മരന്നുദ്വിഗ്നഹൃദയോ ബഭൂവോദ്വിഗ്നചേതനഃ॥ 12-6-12 (81049) തതഃ ശോകപരീതാത്മാ സധൂമ ഇവ പാവകഃ। നിർവേദമഗമദ്ധീമാന്രാജ്യേ സന്താപപീഡിതഃ॥ ॥ 12-6-13 (81050) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷഷ്ഠോഽധ്യായഃ॥ 6॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-6-1 ദധ്യൌ ഭ്രാതൃവധജം ദോഷം ചിന്തിതവാൻ॥ 12-6-5 യാതിതഃ സ മയാ പൂർവം ഭ്രാത്ര്യമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര യാതിതഃ പ്രവർതിതസ്തവതുഭ്യം ഭ്രാത്ര്യം ഭ്രാതുഃ കർമ കനിഷ്ഠാനാം പരിപാലനം ജ്ഞഃപയിതും ത്വയാ സൌഭ്രാത്രം യുധിഷ്ഠിരാദിഭ്യഃ പ്രദർശനീയമിത്യഭ്യർഥിത ഇത്യർഥഃ॥ 12-6-7 പ്രത്യനുനേതും ശയയിതും॥ 12-6-8 കാലപരീതോ മൃത്യുഗ്രസ്തഃ। ഉദ്ധരണേ ശത്രൂണാം നിഃശേഷനാശേനോൻമൂലനേ॥ 12-6-12 കർമണിഷഷ്ഠ്യൌ॥ 12-6-13 നിർവേദം രാജ്യാദൌ വൈരാഗ്യം॥

12-7-0 (81051) വൈശംപായന ഉവാച। 12-7-0x (6713) യുധിഷ്ഠിരസ്തു ധർമാത്മാ ശോകവ്യാകുലചേതനഃ। ശുശോച ദുഃഖസന്തപ്തഃ സ്മൃത്വാ കർണം മഹാരഥം॥ 12-7-1 (81052) ആവിഷ്ടോ ദുഃഖശോകാഭ്യാം നിഃശ്വസംശ്ച പുനഃ പുനഃ। ദൃഷ്ട്വാർജുനമുവാചേദം വചനം ശോകകർശിതഃ॥ 12-7-2 (81053) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-7-3x (6714) യദ്ഭൈക്ഷ്യമാചരിഷ്യാമ വൃഷ്ണ്യന്ധകപുരേ വയം। ജ്ഞാതീന്നിഷ്പുരുഷാൻകൃത്വാ നേമാം പ്രാപ്സ്യാമ ദുർഗതിം॥ 12-7-3 (81054) അമിത്രാ നഃ സമൃദ്ധാർഥാ വൃത്താർഥാഃ കുരവഃ കില। ആത്മാനമാത്മനാ ഹത്വാ കിം ധർമഫലമാപ്നുമഃ॥ 12-7-4 (81055) ധിഗസ്തു ക്ഷാത്രമാചാരം ധിഗസ്തു ബലമൌരസം। ധിഗസ്തു ചാർഥം യേനേമാമാപദം ഗമിതാ വയം॥ 12-7-5 (81056) സാധു ക്ഷമാ ദമഃ ശൌചമവിരോധോ വിമത്സരഃ। അഹിംസാ സത്യവചനം നിത്യാനി വനചാരിണാം॥ 12-7-6 (81057) വയം തു ലോഭാൻമോഹാച്ച ദംഭം മാനം ച സംശ്രിതാഃ। ഇമാമവസ്ഥാം സംപ്രാപ്താ രാജ്യക്ലേശബുഭുക്ഷയാ॥ 12-7-7 (81058) ത്രൈലോക്യസ്യാപി രാജ്യേന നാസ്മാൻകശ്ചിത്പ്രഹർഷയേത്। ബാന്ധവാന്നിഹതാന്ദൃഷ്ട്വാ പൃഥിവ്യാമാമിഷൈഷിണഃ॥ 12-7-8 (81059) തേ വയം പൃഥിവീഹേതോരവധ്യാൻപൃഥിവീതലേ। സംപരിത്യജ്യ ജീവാമോ ഹീനാർഥാ ഹതബാന്ധവാഃ॥ 12-7-9 (81060) ആമിഷേ ഗൃധ്യമാനാനാമശുഭം വൈ ശുനാമിവ। ആമിഷം ചൈവ നോ നഷ്ടമാമിഷസ്യ ച ഭോജിനാം॥ 12-7-10 (81061) ന പൃഥിവ്യാ സകലയാ ന സുവർണസ്യ രാശിഭിഃ। ന ഗജാശ്വേന സർവേണ തേ ത്യാജ്യാ യ ഇമേ ഹതാഃ॥ 12-7-11 (81062) കാമമന്യുപരീതാസ്തേ ക്രോധാമർഷസമന്വിതാഃ। മൃത്യുയാനം സമാരുഹ്യ ഗതാ വൈവസ്വതക്ഷയം॥ 12-7-12 (81063) ബഹുകല്യാണമിച്ഛന്ത ഈഹന്തേ പിതരഃ സുതാൻ। തപസാ ബ്രഹ്മചര്യേണ വന്ദനേന തിതിക്ഷയാ॥ 12-7-13 (81064) ഉപവാസൈസ്തഥേജ്യാഭിർവ്രതകൌതുകമംഗലൈഃ। ലഭന്തേ മാതരോ ഗർഭാംസ്താൻമാസാന്ദശ ബിഭ്രതി॥ 12-7-14 (81065) യദി സ്വസ്തി പ്രജായന്തേ ജാതാ ജീവന്തി വാ യദി। സംഭാഘിതാ ജാതബലാ വിദധ്യുര്യദി നഃ സുഖം। ഇഹ ചാമുത്ര ചൈവേതി കൃപണാഃ ഫലഹേതവഃ॥ 12-7-15 (81066) താസാമയം സമുദ്യോഗോ നിർവൃത്തഃ കേവലോഽഫലഃ। യദാസാം നിഹതാഃ പുത്രാ യുവാനോ മൃഷ്ടകുണ്ഡലാഃ॥ 12-7-16 (81067) അഭുക്ത്വാ പാർഥിവാൻഭോഗാനൃണാന്യനപഹായ ച। പിതൃഭ്യോ ദേവതാഭ്യശ്ച ഗതാ വൈയസ്വതക്ഷയം॥ 12-7-17 (81068) യദൈഷാമംബ പിതരൌ ജാതകർമകരാവിഹ। സഞ്ജാതബാലരൂപേഷു തദൈവ നിഹതാ നൃഷാഃ॥ 12-7-18 (81069) സംയുക്താഃ കാമമന്യുഭ്യാം ക്രോധാമർഷസമന്വിതാഃ। ന തേ ജയഫലം കിഞ്ചിദ്ഭോക്താരോ ജാതു കർഹിചിത്॥ 12-7-19 (81070) പാഞ്ചാലാനാം കുരൂണാം ച ഹതാ ഏവ ഹി യേ ഹതാഃ। ന സകാമാ വയം തേ ച ന ചാസ്മാഭിർന തൈർജിതം॥ 12-7-20 (81071) ന തൈർഭുക്തേയമവനിർന നാര്യോ ഗീതവാദിതം। നാമാത്യസുഹൃദാം വാക്യം ന ച ശ്രുതവതാം ശ്രുതം। ന രത്നാനി പരാർധ്യാനി ന ഭൂർന ദ്രവിണാഗമഃ॥ 12-7-21 (81072) ന ച ധർംയാനിമാംʼല്ലോകാൻപ്രപദ്യാമ സ്വകർമഭിഃ। വയമേവാസ്യ ലോകസ്യ വിനാശേ കാരണം സ്മൃതാഃ। ധൃതരാഷ്ട്രസ്യ പുത്രേണ നികൃതിപ്രീതിസംയുതാഃ॥ 12-7-22 (81073) സദൈവ നികൃതിപ്രജ്ഞോ ദ്വേഷ്ടാ വിദ്വേഷജീവനഃ। മിഥ്യാവൃത്തശ്ച സതതമസ്മാസ്വനപരാധിഷു॥ 12-7-23 (81074) ഋദ്ധിമസ്മാസു താം ദൃഷ്ട്വാ വിവർണോ ഹരിണഃ കൃശഃ। ധൃതരാഷ്ട്രശ്ച നൃപതിഃ സൌബലേന നിവേദിതഃ॥ 12-7-24 (81075) തം പിതാ പുത്രഗൃധ്നുത്വാദനുമേനേഽനയേ സ്ഥിതം। അനപേക്ഷ്യൈവ പിതരം ഗാംഗേയം വിദുരം തഥാ॥ 12-7-25 (81076) അസംശയം ത്വയം രാജാ യഥൈവാഹം തഥാ ഗതഃ। അനിയംയാശുചിം ലുബ്ധം പുത്രം കാമവശാനുഗം॥ 12-7-26 (81077) യശസഃ പതിതോ ദീപ്താദ്ധാതയിത്വാ സഹോദരാൻ। ഇമൌ ഹി വൃദ്ധൌ ശോകാഗ്നൌ പ്രക്ഷിപ്യ സ സുയോധനഃ। അസ്മത്പ്രദ്വേഷസന്തപ്തഃ പാപബുദ്ധിഃ സദൈവ ഹ॥ 12-7-27 (81078) കോ ഹി ബന്ധുഃ കുലീനഃ സംസ്തഥാ ബ്രൂയാത്സുഹൃജ്ജനേ। യഥാഽസാവവദദ്വാക്യം യുയുത്സുഃ കൃഷ്ണസന്നിധൌ॥ 12-7-28 (81079) ആത്മനോ ഹി വയം ദോഷാദ്വിനഷ്ടാഃ ശാശ്വതീഃ സമാഃ। പ്രദഹന്തോ ദിശഃ സർവാ ഭാസ്വരാ ഇവ തേജസാ॥ 12-7-29 (81080) സോഽസ്മാകം വൈരപുരുഷോ ദുർമതിഃ പ്രഗ്രഹം ഗതഃ। ദുര്യോധനകൃതേ ഹ്യേതത്കുലം നോ വിനിപാതിതം॥ 12-7-30 (81081) അവധ്യാനാം വധം കൃത്വാ ലോകേ പ്രാപ്താഃ സ്മ വാച്യതാം ॥ 12-7-31 (81082) കുലസ്യാസ്യാന്തകരണം ദുർമതിം പാപപൂരുഷം। രാജാ രാഷ്ട്രേശ്വരം കൃത്വാ ധൃതരാഷ്ട്രോഽദ്യ ശോചതി॥ 12-7-32 (81083) ഹതാഃ ശൂരാഃ കൃതം പാപം വിഷയോഽസൌ വിനാശിതഃ। ഹത്വാ നോ വിഗതോ മന്യുഃ ശോകോ മാം ദാരയത്യയം॥ 12-7-33 (81084) ധനഞ്ജയ കൃതം പാപം കല്യാണേനോപഹന്യതേ। [ഖ്യാപനേനാനുതാപേന ദാനേന തപസാഽപി വാ। നിവൃത്ത്യാ തീർഥഗമനാച്ഛുതിസ്മൃതിജപേന വാ॥] 12-7-34 (81085) ത്യാഗവാംശ്ച പുനഃ പാപം നാലം കർതുമിതി ശ്രുതിഃ। ത്യാഗവാഞ്ജൻമമരണേ നാപ്നോതീതി ശ്രുതിര്യതഃ। പ്രാപ്തവർത്മാ കൃതമതിർബ്രഹ്മ സംപദ്യതേ തദാ॥ 12-7-35 (81086) സ ധനഞ്ജയ നിർദ്വന്ദ്വോ മുനിർജ്ഞാനസമന്വിതഃ। വനമാമന്ത്ര്യ വഃ സർവാൻഗമിഷ്യാമി പരന്തപ॥ 12-7-36 (81087) ന ഹി കൃത്സ്നതമോ ധർമഃ ശക്യഃ പ്രാപ്തുമിതി ശ്രുതിഃ। പരിഗ്രഹവതാ തൻമേ പ്രത്യക്ഷമരിസൂദന॥ 12-7-37 (81088) മയാ നിസൃഷ്ടം പാപം ഹി പരിഗ്രഹമഭീപ്സതാ। ജൻമക്ഷയനിമിത്തം ച പ്രാപ്തും ശക്യമിതി ശ്രുതിഃ॥ 12-7-38 (81089) സ പരിഗ്രഹമുത്സൃജ്യ കൃത്സ്നം രാജ്യം സുഖാനി ച। ഗമിഷ്യാമി വിനിർമുക്തോ വിശോകോ നിർമമഃ ക്വചിത്। പ്രശാസധ്വമിമാമുർവീ ക്ഷേമാം നിഹതകണ്ടകാം। ന മമാർഥോഽസ്തി രാജ്യേന ഭോഗൈർവാ കുരുനന്ദന॥ 12-7-39 (81090) ഏതാവദുക്ത്വാ വചനം കുരുരാജോ യുധിഷ്ഠിരഃ। ഉപാരമത്തതഃ പാർഥഃ കനീയാൻപ്രത്യഭാഷത॥ ॥ 12-7-40 (81091) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തമോഽധ്യായഃ॥ 7॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-7-2 ദുഃഖം ദേഹേന്ദ്രിയാദീനാം താപഃ। ശോകസ്തത്കൃതം വൈകല്യം॥ 12-7-3 യദ്യദി ഭൈക്ഷ്യമാചീർണം സ്യാത്തർഹി ജ്ഞാതിവധാജ്ജാതാ ദുർഗതിർന പ്രാപ്താ സ്യാദിത്യർഥഃ। ലിങ്നിമിത്തേ ലൃങ്ക്രിയാതിപത്തൌ॥ 12-7-8 പൃഥിവ്യാം വിജയൈഷിണ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-7-10 അമിഷേ ഗൃധ്യമാനാനാമശുഭം വൈ ശുനാമിവ। ആമിഷം ചൈവ നോഹീഷ്ടമാമിഷസ്യ വിവർജനമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ആമിഷേ രാജ്യനിമിത്തേ। അശുഭം ജ്ഞാതിദ്രോഹാഖ്യം। ശുനാമിവേതരേഷാം ഭവതി നോ ഹ്യസ്മാകം ത്വാമിഷം ചാഽഽമിഷസ്യ വിവർജനം ചേതി ദ്വയമപീഷ്ടമിത്യർഥഃ॥ 12-7-11 ബന്ധൂനാമർഥേ സർവം ത്യാജ്യമിത്യർഥഃ॥ 12-7-14 വ്രതാനി ഗൌരീവ്രതാദീനി। കൌതുകാനി ദുർഗോത്സവാദീനി। മംഗലാനി ലക്ഷ്മീനാരായണശിലാദീനി തൈഃ॥ 12-7-16 യദാ സംനിഹിതാഃ പുത്രാ ഇതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-7-17 അനപഹായ അപരിഹൃത്യ। അനവദായേതി പാഠേ അപരിശോധ്യ। പിതൃഭ്യ ഇതി ഷഷ്ഠ്യർഥേ ചതുർഥീ॥ 12-7-18 അർജുനേന സഹ വദന്നപി സന്നിഹിതാം മാതരം സംബോധയതി ഹേ അംബേതി। പിതരൌ മാതാപിതരൌ ഗാന്ധാരീധൃതരാഷ്ട്രൌ യദൈവ ജാതകർമകരൌ തദൈവ തേ നൃപാ ദുര്യോധനപ്രഭൃതയോ ഹതാഃ॥ 12-7-19 ന തേ ജൻമഫലം കിഞ്ചിദിതി ദ. പാഠഃ॥ 12-7-21 ശ്രുതവതാം പണ്ഡിതാനാം। രത്നാനീത്യാദൌ ഭുക്താനീത്യാദിര്യഥാലിംഗം ശേഷഃ। നാമാത്യസമിതൌ കഥ്യം ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-7-24 ഹരിണഃ പാണ്ഡുരഃ। ധൃതരാഷ്ട്രസ്യ നൃപതേരിതി ഡ.ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-7-27 പാപബുദ്ധിഃ സുഹൃജ്ജനൈരിതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-7-29 ഭാസ്കരസ്യേവ തേജസേതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-7-30 പ്രഗ്രഹം ദൃഢബന്ധനം। ഗതഃ പ്രാപ്തഃ। നോഽത്മാഭിഃ॥ 12-7-33 വിഷയഃ ആപിഷം। നോഽസ്മാകം। താൻഹത്വാ വിഗതഃ॥ 12-7-34 കല്യാണേനോപകാരേണ। നിവൃത്ത്യാ ത്യാഗേന॥ 12-7-35 ശ്രുതിസ്ത്യാഗേനൈകേ അമൃതത്വമാനശുരിതി। പ്രാപ്തവർത്മാ ലബ്ധയോഗമാർഗഃ। ത്യാഗേ യദാ കൃതമതിരിതി ട. ഡ. ദ. പാഠഃ॥ 12-7-37 നഹി കശ്ചിദ്ഗൃഹേ ധർമ ഇതി ഡ. ദ. പാഠഃ। പരിഗ്രഹവതാ ഗൃഹസ്ഥേന നഹി പ്രാപ്തും ശക്യഃ॥

12-8-0 (81092) വൈശംപായന ഉവാച। 12-8-0x (6715) അഥാർജുന ഉവാചേദമധിക്ഷിപ്ത ഇവാക്ഷമീ। അഭിനീതതരം വാക്യം ദൃഢവാദപരാക്രമഃ॥ 12-8-1 (81093) ദർശയന്നൈന്ദ്രിരാത്മാനമുഗ്രമുഗ്രപരാക്രമഃ। സ്മയമാനോ മഹാതേജാഃ സൃക്കിണീ പരിസംലിഹൻ॥ 12-8-2 (81094) അർജുന ഉവാച। 12-8-3x (6716) അഹോ ദുഃഖമഹോ കൃച്ഛ്രമഹോ വൈക്ലവ്യമുത്തമം। യത്കൃത്വാഽമാനുഷം കർമ ത്യജേഥാഃ ശ്രിയമുത്തമാം॥ 12-8-3 (81095) ശത്രൂൻഹത്വാ മഹീം ലബ്ധ്വാ സ്വധർമേണോപപാദിതാം। ഹതാമിത്രഃ കഥം സ ത്വം ത്യജേഥാ ബുദ്ധിലാഘവാത്॥ 12-8-4 (81096) ക്ലീബസ്യ ഹി കുതോ രാജ്യം ദീർഘസൂത്രസ്യ വാ പുനഃ। കിമർഥം ച മഹീപാലാനവധീഃ ക്രോധമൂർച്ഛിതഃ॥ 12-8-5 (81097) യോ ഹ്യാജിജീവിഷേദ്ഭൈക്ഷം കർമണാ നൈവ കസ്യ ചിത്। സമാരംഭാൻബുഭൂഷേത ഹതസ്വസ്തിരകിഞ്ചനഃ। സർവലോകേഷു വിഖ്യാതോ ന പുത്രപശുസംഹിതഃ॥ 12-8-6 (81098) കാപാലീം നൃപ പാപിഷ്ഠാം വൃത്തിമാസാദ്യ ജീവതഃ। സന്ത്യജ്യ രാജ്യമൃദ്ധം തേ ലോകോഽയം കിം വദിഷ്യതി॥ 12-8-7 (81099) സർവാരംഭാൻസമുത്സൃജ്യ ഹതസ്വസ്തിരകിഞ്ചനഃ। കസ്മാദാശംസസേ ഭൈക്ഷം ചർതും പ്രാകൃതവത്പ്രഭോ॥ 12-8-8 (81100) കസ്മാദ്രാജകുലേ ജാതോ ജിത്വാ കൃത്സ്നാം വസുന്ധരാം। ധർമാർഥാവഖിലൌ ഹിത്വാ വനം മൌഢ്യാത്പ്രതിഷ്ഠസേ॥ 12-8-9 (81101) യദീമാനി ഹവീംഷീഹ വിമഥിഷ്യന്ത്യസാധവഃ। ഭവതാ വിപ്രഹീണത്വാത്പ്രാപ്തം ത്വാമേവ കിൽവിഷം॥ 12-8-10 (81102) ആകിഞ്ചന്യം മുനീനാം ച ഇതി വൈ നഹുഷോഽബ്രവീത്। കൃത്വാ നൃശംസം ഹ്യധനേ ധിഗസ്ത്വധനതാമിഹ॥ 12-8-11 (81103) ആശ്വസ്തന്യമൃഷീണാം ഹി വിദ്യതേ വേദ തദ്ഭവാൻ। യം ത്വിമം ധർമമിത്യാഹുർധനാദേഷ പ്രവർതതേ॥ 12-8-12 (81104) ധർമം സ ഹരതേ തസ്യ ധനം ഹരതി യസ്യ യഃ। ഹ്രിയമാണേ ധനേ രാജന്വയം കസ്യ ക്ഷമേമഹി॥ 12-8-13 (81105) അഭിശസ്തം പ്രപശ്യന്തി ദരിദ്രം പാർശ്വതഃ സ്ഥിതം। ദാരിദ്ര്യം പാതകം ലോകേ കസ്തച്ഛംസിതുമർഹതി॥ 12-8-14 (81106) പതിതഃ ശോച്യതേ രാജന്നിർധനശ്ചാപി ശോച്യതേ। വിശേഷം നാധിഗച്ഛാമി പതിതസ്യാധനസ്യ ച॥ 12-8-15 (81107) അർഥേഭ്യോ ഹി വിവൃദ്ധേഭ്യഃ സംഭൃതേഭ്യസ്തതസ്തതഃ। ക്രിയാഃ സർവാഃ പ്രവർതന്തേ പർവതേഭ്യ ഇവാപഗാഃ॥ 12-8-16 (81108) അർഥാദ്ധർമശ്ച കാമശ്ച സ്വർഗശ്ചൈവ നരാധിപ। പ്രാണയാത്രാഽപി ലോകസ്യ വിനാ ഹ്യർഥം ന സിധ്ദ്യതി॥ 12-8-17 (81109) അർഥേന ഹി വിഹീനസ്യ പുരുഷസ്യാൽപമേധസഃ। വിച്ഛിദ്യന്തേ ക്രിയാഃ സർവാ ഗ്രീഷ്മേ കുസരിതോ യഥാ॥ 12-8-18 (81110) യസ്യാർഥാസ്തസ്യ മിത്രാണി യസ്യാർഥാസ്തസ്യ ബാന്ധവാഃ। യസ്യാർഥാഃ സ പുമാംʼല്ലോകേ യസ്യാർഥാഃ സ ച പണ്ഡിതഃ॥ 12-8-19 (81111) അധനേനാർഥകാമേന നാർഥഃ ശക്യോ വിധിത്സിതും। അർഥൈരർഥാ നിബധ്യന്തേ ഗജൈരിവ മഹാഗജാഃ॥ 12-8-20 (81112) ധർമഃ കാമശ്ച സ്വർഗശ്ച ഹർഷഃ ക്രോധഃ ശ്രുതം ദമഃ। അർഥാദേതാനി സർവാണി പ്രവർതന്തേ നരാധിപ॥ 12-8-21 (81113) ധനാത്കുലം പ്രഭവതി ധനാദ്ധർമഃ പ്രവർധതേ। നാധനസ്യാസ്ത്യയം ലോകോ ന പരഃ പുരുഷോത്തമ॥ 12-8-22 (81114) നാധനോ ധർമകൃത്യാനി യഥാവദനുതിഷ്ഠതി। ധനാദ്ധി ധർമഃ സ്രവതി ശൈലാദഭിനദീ യഥാ॥ 12-8-23 (81115) യഃ കൃശാർഥഃ കൃശഗവഃ കൃശഭൃത്യഃ കൃശാന്തിഥിഃ। സ വൈ രാജൻകൃശോ നാമ ന ശരീരകൃശഃ കൃശഃ॥ 12-8-24 (81116) അവേക്ഷസ്വ യഥാന്യായം പശ്യ ദേവാസുരം യഥാ। രാജൻകിമന്യജ്ജ്ഞാതീനാം വധാദ്ഗൃധ്യന്തി ദേവതാഃ॥ 12-8-25 (81117) ന ചേദ്ധർതവ്യമന്യസ്യ കഥം തദ്ധർമമാരഭേത്। ഏതാവാനേവ വേദേഷു നിശ്ചയഃ കവിഭിഃ കൃതഃ॥ 12-8-26 (81118) അധ്യേതവ്യാ ത്രയീ നിത്യം ഭവിതവ്യം വിപശ്ചിതാ। സർവഥാ ധനമാഹാര്യം യഷ്ടവ്യം ചാപി യത്നതഃ॥ 12-8-27 (81119) ദ്രോഹാദ്ദേവൈരവാപ്താനി ദിവി സ്ഥാനാനി സർവശഃ। ദ്രോഹാത്കിമന്യജ്ജ്ഞാതീനാം ഗൃധ്യന്തേ യേന ദേവതാഃ॥ 12-8-28 (81120) ഇതി ദേവാ വ്യവസിതാ വേദവാദാശ്ച ശാശ്വതാഃ। അധീയന്തേഽധ്യാപയന്തേ യജന്തേ യാജയന്തി ച॥ 12-8-29 (81121) കൃത്സ്നം തദേവ തച്ഛ്രേയോ യദപ്യാദദതേഽന്യതഃ। ന പശ്യാമോഽനപകൃതം ധനം കിഞ്ചിത്ക്വചിദ്വയം॥ 12-8-30 (81122) ഏവമേവ ഹി രാജാനോ യജന്തി പൃഥിവീമിമാം। ജിത്വാ മമേയം ബ്രുവതേ പുത്രാ ഇവ പിതൃർധനം॥ 12-8-31 (81123) രാജർഷയോഽപി തേ സ്വർഗ്യാ ധർമോ ഹ്യേഷാം നിരുച്യതേ॥ 12-8-32 (81124) യഥൈവ പൂർണാദുദധേഃ സ്യന്ദന്ത്യാപോ ദിശോ ദശ। ഏവം രാജകുലാദ്വിത്തം പൃഥിവീം പ്രതിതിഷ്ഠതി॥ 12-8-33 (81125) ആസീദിയം ദിലീപസ്യ നൃഗസ്യ നഹുഷസ്യ ച। അംബരീപസ്യ മാന്ധാതുഃ പൃഥിവീ സാ ത്വയി സ്ഥിതാ॥ 12-8-34 (81126) സ ത്വാം ദ്രവ്യമയോ യജ്ഞഃ സംപ്രാപ്തഃ സർവദക്ഷിണഃ। തം ചേന്ന യജസേ രാജൻപ്രാപ്തസ്ത്വം രാജ്യകിൽബിഷം॥ 12-8-35 (81127) യേഷാം രാജാഽശ്വമേധേന യജതേ ദക്ഷിണാവതാ। ഉപേത്യ തസ്യാവഭൃഥേ പൂതാഃ സർവേ ഭവന്തി തേ॥ 12-8-36 (81128) വിശ്വരൂപോ മഹാദേവഃ സർവമേധേ മഹാമഖേ। ജുഹാവ സർവഭൂതാനി തഥൈവാത്മാനമാത്മനാ॥ 12-8-37 (81129) ശാശ്വതോഽയം ഭൂതിപഥോ നാസ്ത്യന്തമനുശുശ്രുമ। മഹാജനപഥം ഗന്താ മാ രാജൻകുപഥം ഗമഃ॥ ॥ 12-8-38 (81130) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടമോഽധ്യായഃ॥ 8॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-8-1 ദൃഢൌ യുക്തിശക്ത്യുപേതൌ വാദപരാക്രമാവുക്തിവിക്രമൌ യസ്യ സ തഥാ॥ 12-8-2 ദർശയന്നൈന്ദ്രമാത്മനിമിതി ഡ.ഥ.ദ. പാഠഃ॥ 12-8-5 ക്ലീബസ്യ സ്വീയവധേ കാതരസ്യ। ദീർഘസൂത്രസ്യ പരവധേ അലസസ്യ॥ 12-8-6 യഃ പുമാൻഹതസ്വസ്തിർനഷ്ടകല്യാണഃ। അകിഞ്ചനോ ദരിദ്രഃ। അതഏവ കമാത്സർവലോകേഷു ന വിഖ്യാതഃ। പുത്രപശുസംഹിതഃ പുത്രാദിഭിരാശ്ലിഷ്ടശ്ച ന ഭവതി। സ ഭൈക്ഷം ആജിജീവിഷേദുപജീവിതുമിച്ഛേത്। സ കർമണാ പൌരുഷേണ കസ്യചിദപി പരസ്യ। സമാരഭ്യന്ത ഇതി സമാരംഭാ അർഥാസ്താന്നൈവ ബുഭൂഷേത നൈവ പ്രാപ്തുമിച്ഛേത്। ത്വം തു പ്രാപ്തകല്യാണഃ സംപന്നഃ ഖ്യാതഃ പുത്രാദ്യാശ്ലിഷ്ടശ്ച പൌരുഷേണാർഥാംല്ലബ്ധ്വാ നാജിജീവിഷേദ്ഭൈക്ഷം കർമണാ യേന കേനചിത്। സമാരംഭാദ്വുഭൂഷേത ഹതസ്വസ്തിരകിഞ്ചനഃ। ഇതി ട. ഡ. പാഠഃ। യോ ഹ്യാജിജീവിഷേദ്ഭൈക്ഷം കർമണാ നൈവ കേനചിത്। ഇതി ഥ. പാഠഃ। സർവലോകേന വിഖ്യാതോ ന പുത്രപശുസംഹിതഃ। കാപാലീം നൃപ പാപിഷ്ഠാം വൃത്തിമാസ്ഥായ ജീവതീതി ട. ഡ. ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-8-7 കാപാലീം ഭിക്ഷാപാത്രവതീം। സന്ത്യജ്യരാജ്യമൃദ്ധിം ത്വാം ലോകോഽയം പ്രവദിഷ്യതീതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-8-8 സർവാരംഭാൻസർവാർഥാന്ധർമാദീൻ പ്രാകൃതവൻമൂഢവത്॥ 12-8-11 ആകിഞ്ചന്യം മുനീനാം ച രാജ്യാദപ്യധികം മതമിതി യദ്വാക്യം തദുദ്ദിശ്യ നഹുഷോ രാജാ അധനതാമിഹ ധിഗസ്ത്വിത്യബ്രവീത്। അധനേ ധനാഭാവേ നിമിത്തേ സതി പുരുഷോ നൃശംസം കർമ കൃത്വാ ജീവതീതി ദാരിദ്ര്യം പാപഹേതുത്വാന്നിന്ദിതവാനിത്യർഥഃ। ആകിഞ്ചന്യമഹീനസ്യ മൃത്യവേ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-8-25 യത്തൂക്തം ജ്ഞാതീനാം പരസ്പരം യുദ്ധേ ഹതാനാം ഹന്തൄണാം ച ശ്രേയോ നാസ്തീതി തച്ഛിഷ്ടാചാരദർശനേന ദൂഷയതി। അവേക്ഷസ്വേത്യാദിനാ॥ 12-8-26 അന്യസ്യ പരസ്യ ധനം ചേന്ന ഹർതവ്യം തത്തർഹി രാജാ കഥം ധർമമാചരേത്। തസ്യ വൃത്ത്യന്തരാഭാവാന്ന കഥഞ്ചിദിത്യർഥഃ॥ 12-8-32 നിരുച്യതേ ഉത്കൃഷ്ടത്വേന കീർത്യതേ॥ 12-8-33 സ്യന്ദന്തി പ്രസ്രവന്തി॥

12-9-0 (81131) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-9-0x (6717) മുഹൂർതം താവദേകാഗ്രോ മനഃ ശ്രോത്രേഽന്തരാത്മനി। ധാരയന്നപി തേ ശ്രുത്വാ രോചതേ വചനം മമ॥ 12-9-1 (81132) സാർഥഗംയമഹം മാർഗം ന ജാതു ത്വത്കൃതേ പുനഃ। ഗച്ഛേയം തം ഗമിഷ്യാമി ഹിത്വാ ഗ്രാംയസുഖാന്യുത॥ 12-9-2 (81133) ക്ഷേംയശ്ചൈകാകിനാ ഗംയഃ പന്ഥാ കോസ്തീതി പൃച്ഛ മാം। അഥവാ നേച്ഛസി പ്രഷ്ടുമപൃച്ഛന്നപി മേ ശൃണു॥ 12-9-3 (81134) ഹിത്വാ ഗ്രാംയസുഖാചാരം തപ്യമാനോ മഹത്തപഃ। അരണ്യേ ഫലമൂലാശീ ചരിഷ്യാമി മൃഗൈഃ സഹ॥ 12-9-4 (81135) ജുഹ്വാനോഽഗ്നിം യഥാകാലമുഭൌ കാലാവുപസ്പൃശൻ। കൃശഃ പരിമിതാഹാരശ്ചർമചീരജടാധരഃ॥ 12-9-5 (81136) ശീതവാതാതപസഹഃ ക്ഷുത്പിപാസാശ്രമക്ഷമഃ। തപസാ വിധിദൃഷ്ടേന ശരീരമുപശോഷയൻ॥ 12-9-6 (81137) മനഃകർണസുഖാ നിത്യം ശ്രൃണ്വന്നുച്ചാവചാ ഗിരഃ। മുദിതാനാമരണ്യേഷു നദതാം മൃഗപക്ഷിണാം। 12-9-7 (81138) ആജിഘ്രൻപേശലാൻഗന്ധാൻഫുല്ലാനാം വൃക്ഷവീരുധാം॥ നാനാരൂപാന്വനേ പശ്യന്രമണീയാന്വനൌകസഃ॥ 12-9-8 (81139) വാനപ്രസ്ഥജനസ്യാപി ദർശനം കൂലവാസിനഃ। നാപ്രിയാണ്യാചരിഷ്യാമി കിംപുനർഗ്രാമവാസിനാം॥ 12-9-9 (81140) ഏകാന്തശീലീ വിമൃശൻപക്വാപക്വേന വർതയൻ। പിതൄന്ദേവാംശ്ച വന്യേന വാഗ്ഭിരദ്ഭിശ്ച തർപയൻ॥ 12-9-10 (81141) ഏവമാരണ്യശാസ്ത്രാണാമുഗ്രമുഗ്രതരം വിധിം। സേവമാനഃ പ്രതീക്ഷിഷ്യേ ദേഹസ്യാസ്യ സമാപനം॥ 12-9-11 (81142) അഥവൈകോഽഹമേകാഹമേകൈകസ്മിന്വനസ്പതൌ। ചരൻഭൈക്ഷം മുനിർമുണ്ഡഃ ക്ഷപയിഷ്യേ കലേവരം॥ 12-9-12 (81143) പാംസുഭിഃ സമഭിച്ഛന്നഃ ശൂന്യാഗാരപ്രതിശ്രയഃ। വൃക്ഷമൂലനികേതോ വാ ത്യക്തസർവപ്രിയാപ്രിയഃ॥ 12-9-13 (81144) ന ശോചന്ന പ്രഹൃഷ്യംശ്ച തുല്യനിന്ദാത്മസംസ്തുതിഃ। നിരാശീർനിർമമോ ഭൂത്വാ നിർദ്വന്ദ്വോ നിഷ്പരിഗ്രഹഃ॥ 12-9-14 (81145) ആത്മാരാമഃ പ്രസന്നാത്മാ ജഡാന്ധബധിരാകൃതിഃ। അകുർവാണഃ പരൈഃ കാഞ്ചിത്സംവിദം ജാതു കൈരപി॥ 12-9-15 (81146) ജംഗമാജംഗമാൻസർവാനവിഹിംസംശ്ചതുർവിധാൻ। പ്രജാഃ സർവാഃ സ്വധർമസ്ഥാഃ സമഃ പ്രാണഭൃതഃ പ്രതി॥ 12-9-16 (81147) ന ചാപ്യവഹസൻകഞ്ചിന്ന കുർവൻഭ്രുകുടീഃ ക്വചിത്। പ്രസന്നവദനോ നിത്യം സർവേന്ദ്രിയസുസംയതഃ॥ 12-9-17 (81148) അപൃച്ഛൻകസ്യചിൻമാർഗം പ്രവ്രജന്നേവ കേനചിത്। ന ദേശം ന ദിശം കാഞ്ചിദ്ഗന്തുമിച്ഛന്വിശേഷതഃ॥ 12-9-18 (81149) ഗമനേ നിരപേക്ഷശ്ച പശ്ചാദനവലോകയൻ। ഋജുഃ പ്രണിഹിതോ ഗച്ഛൻസ്ത്രീസംസ്ഥാപരിവർജകഃ॥ 12-9-19 (81150) സ്വഭാവസ്തു പ്രയാത്യഗ്രേ പ്രഭവന്ത്യശനാന്യപി। ദ്വന്ദ്വാനി ച വിരുദ്ധാനി താനി സർവാണ്യചിന്തയൻ॥ 12-9-20 (81151) അൽപം വാ സ്വാദു വാ ഭോജ്യം പൂർവാലാഭേന ജാതുചിത്। അന്യേഷ്വപി ചരംʼല്ലാഭമലാഭേ സപ്ത പൂരയൻ॥ 12-9-21 (81152) വിധൂമേ ന്യസ്തമുസലേ വ്യംഗാരേ ഭുക്തവജ്ജനേ। അതീതപാത്രസഞ്ചാരേ കാലേ വിഗതഭിക്ഷുകേ॥ 12-9-22 (81153) ഏകകാലം ചരൻഭൈക്ഷം ത്രീനഥ ദ്വേ ച പഞ്ച വാ। സ്നേഹപാശം വിമുച്യാഹം ചരിഷ്യാമി മഹീമിമാം॥ 12-9-23 (81154) അലാഭേ സതി വാ ലാഭേ സമദർശീ മഹാതപാഃ। ന ജിജീവിഷുവത്കിഞ്ചിന്ന മുമൂർഷുവദാചരൻ॥ 12-9-24 (81155) ജീവിതം മരണം ചൈവ നാഭിനന്ദന്ന ച ദ്വിപൻ। വാസ്യൈകം തക്ഷതോ ബാഹും ചന്ദനേനൈകപുക്ഷതഃ। നാകല്യാണം ന കല്യാണം ചിന്തയന്നുഭയോസ്തയോഃ॥ 12-9-25 (81156) യാഃ കാശ്ചിജ്ജീവതാ ശക്യാഃ കർതുമഭ്യുദയക്രിയാഃ। സർവാസ്താഃ സമഭിത്യജ്യ നിമേഷാദിവ്യവസ്ഥിതഃ॥ 12-9-26 (81157) തേഷു നിത്യമസക്തശ്ച ത്യക്തസർവേന്ദ്രിയക്രിയഃ। അപരിത്യക്തസങ്കൽപഃ സുനിർണിക്താത്മകൽമപഃ॥ 12-9-27 (81158) വിമുക്തഃ സർവസംഗേഭ്യോ വ്യതീതഃ സർവവാഗുരാഃ। ന വശേ കസ്യചിത്തിഷ്ഠൻസധർമാ മാതരിശ്വനഃ॥ 12-9-28 (81159) വീതരാഗശ്ചരന്നേവം തുഷ്ടിം പ്രാപ്സ്യാമി മാനസീം। തൃഷ്ണയാ ഹി മഹത്പാപമജ്ഞാനാദസ്മി കാരിതഃ॥ 12-9-29 (81160) കുശലാകുശലാന്യേകേ കൃത്വാ കർമാണി മാനവാഃ। കാര്യകാരണസംശ്ലിഷ്ടം സ്വജനം നാമ ബ്രിഭ്രതി॥ 12-9-30 (81161) ആയുപോഽന്തേ പ്രഹായേദം ക്ഷീണപ്രാണം കലേവരം। പ്രതിഗൃഹ്ണാതി തത്പാപം കർതുഃ കർമഫലം ഹി തത്॥ 12-9-31 (81162) ഏവം സംസാരചക്രേഽസ്മിന്വ്യാവിദ്ധേ രഥചക്രവത്। സമേതി ഭൂതഗ്രാമോഽയം ഭൂതഗ്രാമേണ കാര്യവാൻ॥ 12-9-32 (81163) ജൻമമൃത്യുജരാവ്യാധിവേദനാഭിരഭിദ്രുതം। അപാരമിവ ചാസ്വസ്ഥം സംസാരം ത്യജതഃ സുഖം॥ 12-9-33 (81164) ദിവഃ പതത്സു ദേവേഷു സ്ഥാനേഭ്യശ്ച മഹർഷിഷു। കോ ഹി നാമ ഭവേനാർഥീ ഭവേത്കാരണതത്ത്വവിത്॥ 12-9-34 (81165) കൃത്വാ ഹി വിവിധം കർമ തത്തദ്വിവിധലക്ഷണം। പാർഥിവൈർനൃപതിഃ സ്വൽപൈഃ കാരണൈരേവ ബധ്യതേ॥ 12-9-35 (81166) തസ്മാത്പ്രജ്ഞാമുതമിദം ചിരാൻമാം പ്രത്യുപസ്ഥിതം। തത്പ്രാപ്യ പ്രാർഥയേ സ്ഥാനമവ്യയം ശാശ്വതം ധ്രുവം॥ 12-9-36 (81167) ഏതയാ സന്തതം ധൃത്യാ ചരന്നേവംപ്രകാരയാ। ജൻമമൃത്യുജരാവ്യാധിവേദനാഭിരഭിദ്രുതം। ദേഹം സംസ്ഥാപയിഷ്യാമി നിർഭയം മാർഗമാസ്ഥിതഃ॥ ॥ 12-9-37 (81168) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി നവമോഽധ്യായഃ॥ 9॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-9-1 മുഹൂർതം താവദേകാഗ്രോ മനഃ ശ്രോത്രേഽന്തരാത്മനി। ധാരയന്നപി തച്ഛുത്വാ രോചേത വചനം മമേതി ഝ. പാഠഃ। 12-9-8 പേശലാന്രഭ്യാൻ॥ 12-9-15 ആത്മാരാമഃ യോഗേനാത്മന്യേവ രമമാണഃ। പ്രസന്നാത്മാ ശുദ്ധസത്വഃ। കേനചിന്നിമിത്തേന സംവിദം സംവാദമകുർവാണഃ കൃത്യാഭാവാത്॥ 12-9-16 ചതുർവിധാൻ ജംഗമസ്യ ജരായുജാണ്ഡജസ്വേദജഭേദേന ത്രൈവിധ്യാത്। സ്വധർമസ്ഥാഃ പ്രാണഭൃത ഇന്ദ്രിയപോഷകാശ്ച പ്രജാഃ പ്രതി സമ ഇത്യന്വയഃ॥ 12-9-18 കേനചിൻമാർഗേണ॥ 12-9-19 പ്രണിഹിതോഽന്തർമുഖഃ॥ 12-9-21 പൂർവാലാഭേന പൂർവസ്മിൻ ഗൃഹേഽലാഭേഃ ഹേതുനാ ജാതു കദാചിത്। അന്യേഷ്വപി ഗൃഹേഷു ലാഭം ലബ്ധമന്നം ചരൻഭക്ഷയൻ॥ 12-9-22 ഭൈക്ഷകാലമാഹ വിധൂമേ ഇതി। ഗൃഹേ ഇതി ശേഷഃ॥ 12-9-23 ത്രീൻഗൃഹാൻ॥ 12-9-24 ജിജീവിഷുവദ്ധനാദിസംഗ്രഹം। മുമൂർഷുവദന്നാദിത്യാഗം॥ 12-9-25 വാസീ തക്ഷായുധം തയാ॥ 12-9-26 നിമേഷോൻമേഷാശനപാനാദിശാരീരനിർവാഹമാത്രകർമസ്വവസ്ഥിത ഇതർഥഃ॥ 12-9-27 തേഷ്വപി കർമസു അസക്തഃ। അപരിത്യക്തോ നിത്യം വശീകൃതഃ സങ്കൽപോ മനഃ ക്രിയായേന। ദൃഢമനാ ഇത്യർഥഃ। സുനിർണിക്താത്മകൽമഷഃ സംയഗ്ദൂരീകൃതധീമലഃ॥ 12-9-28 വാഗുരാഃ സ്നേഹപാശാൻ॥ 12-9-30 ഏകേ മൂഢാഃ കാര്യകാരണസംശ്ലിഷ്ടം സ്വസുഖേന നിമിത്തഭൂതേന സംലഗ്നം സ്ത്ര്യാദികം ബിഭ്രത്യാത്മോപകാരകത്വേന പുഷ്ണന്തി। കുശലാകുശലാന്യേവം കൃത്വാ കർഗാണി മാനവഃ। കാര്യകാരണസംശ്ലിയഃ സ്വജനം നാഭിനന്ദതി ഇതി ഡ. പാഠഃ॥ 12-9-32 വ്യാവിദ്ധേ ഭ്രാംയമാണേ। സമേതി സംയോഗമേതി॥ 12-9-35 വിവിധം സാമാദ്യുപായവത് വിവിധലക്ഷണം നാനാവിധകപടാദിരൂപം കർമ കൃത്വാ സ്വൽപൈഃ പാർഥിവൈഃ ക്ഷുദ്രരാജഭിർതൃപതിർമഹാരാജോ ബധ്യതേ। കാരണൈഃ സ്വാപമാനാദിഭിർഹേതുഭിഃ ബഹവോ മിലിത്വാ ഏകം മഹാന്തം ഘ്നന്തീത്യർഥഃ॥ 12-9-36 യസ്മാദ്ദുഃഖമയം ക്ഷയിഷ്ണു ച ഐശ്വര്യം തസ്മാത്। സ്ഥാനം മോക്ഷം। അവ്യയമപക്ഷയശൂന്യം। ശാശ്വതമനാദി। ധ്രുവം സദൈകരൂപം॥ 12-9-37 സംസ്ഥാപയിഷ്യാമി സമാപയിഷ്യാമി॥

12-10-0 (80906) ഭീമ ഉവാച। 12-10-0x (6706) ശ്രോത്രിയസ്യേവ തേ രാജൻമന്ദകസ്യാവിപശ്ചിതഃ। അനുവാകഹതാ ബുദ്ധിർനൈഷാ തത്ത്വാർഥദർശിനീ॥ 12-10-1 (80907) ആലസ്യേ കൃതചിത്തസ്യ രാജധർമാനസൂയതഃ। വിനാശേ ധാർതരാഷ്ട്രാണാം കിം ഫലം ഭരതർഷഭ॥ 12-10-2 (80908) ക്ഷമാഽനുകംപാ കാരുണ്യമാനൃശംസ്യം ന വിദ്യതേ। ക്ഷാത്രമാചരതോ മാർഗമപി ബന്ധോസ്ത്വദന്തരേ॥ 12-10-3 (80909) യദീമാം ഭവതോ ബുദ്ധിം വിദ്യാമ വയമീദൃശീം। ശസ്ത്രം നൈവ ഗ്രഹീഷ്യാമോ ന വധിഷ്യാമ കഞ്ചന॥ 12-10-4 (80910) ഭൈക്ഷമേവാചരിഷ്യാമ ശരീരസ്യാവിമോക്ഷണാത്। ന ചേദം ദാരുണം യുദ്ധമഭവിഷ്യൻമഹീക്ഷിതാം॥ 12-10-5 (80911) പ്രാണസ്യാന്നമിദം സർവമിതി വൈ കവയോ വിദുഃ। സ്ഥാവരം ജംഗമം ചൈവ സർവം പ്രാണസ്യ ഭോജനം॥ 12-10-6 (80912) ആദദാനസ്യ ചേദ്രാജ്യം യേ കേചിത്പരിപന്ഥിനഃ। ഹന്തവ്യാസ്ത ഇതി പ്രാജ്ഞാഃ ക്ഷത്രധർമവിദോ വിദുഃ॥ 12-10-7 (80913) തേ സദോഷാ ഹതാഽസ്മാഭിരന്നസ്യ പരിപന്ഥിനഃ। താൻഹത്വാ ഭുങ്ക്ഷ്വ ധർമേണ യുധിഷ്ഠിര മഹീമിമാം॥ 12-10-8 (80914) യഥാ ഹി പുരുഷഃ ഖാത്വാ കൂപമപ്രാപ്യ ചോദകം। പങ്കദിഗ്ധോ നിവർതേത് കർമേദം നസ്തഥോപമം॥ 12-10-9 (80915) യഥാഽഽരുഹ്യ മഹാവൃക്ഷമപഹൃത്യ തതോ മധു। അപ്രാശ്യ നിധനം ഗച്ഛേത്കർമേദം നസ്തഥോപമം॥ 12-10-10 (80916) യഥാ മഹാന്തമധ്വാനമാശയാ പുരുഷഃ പതൻ। സ നിരാശോ നിവർതേത കർമൈതന്നസ്തഥോപമം॥ 12-10-11 (80917) യഥാ ശത്രൂൻഘാതയിത്വാ പുരുഷഃ കുരുനന്ദന। ആത്മാനം ഘാതയേത്പശ്ചാത്കർമേദം നസ്തഥോപമം॥ 12-10-12 (80918) യഥാന്നം ക്ഷുധിതോ ലബ്ധ്വാ ന ഭുഞ്ജീയാദ്യദൃച്ഛയാ। കാമീ ച കാമിനീം ലബ്ധ്വാ കർമേദം നസ്തഥോപമം॥ 12-10-13 (80919) വയമേവാത്ര ഗർഹ്യാ ഹി യദ്വയം മന്ദചേതസം। ത്വാം രാജന്നനുഗച്ഛാമോ ജ്യേഷ്ഠോഽയമിതി ഭാരത॥ 12-10-14 (80920) വയം ഹി ബാഹുബലിനഃ കൃതവിദ്യാ മനസ്വിനഃ। ക്ലീബസ്യ വാക്യേ തിഷ്ഠാമോ യഥൈവാശക്തയസ്തഥാ॥ 12-10-15 (80921) അഗതീകഗതീനസ്മാന്നഷ്ടാർഥനർഥസിദ്ധയേ। കഥം വൈ നാനുപശ്യേയുർജനാഃ പശ്യത യാദൃശം॥ 12-10-16 (80922) ആപത്കാലേ ഹി സംന്യാസഃ കർതവ്യ ഇതി ശിഷ്യതേ। ജരയാഽഭിപരീതേന ശത്രുഭിർവ്യംസിതേന വാ॥ 12-10-17 (80923) തസ്മാദിഹ കൃതപ്രജ്ഞാസ്ത്യാഗം ന പരിചക്ഷതേ। ധർമവ്യതിക്രമം ചൈവ മന്യന്തേ സൂക്ഷ്മദർശിനഃ॥ 12-10-18 (80924) കഥം തസ്മാത്സമുത്പന്നാസ്തന്നിഷ്ഠാസ്തദുപാശ്രയാഃ। തദേവ നിന്ദാം ഭാഷേയുർധാതാ തത്ര ന ഗർഹ്യതേ॥ 12-10-19 (80925) ശ്രിയാ വിഹീനൈരധനൈർനാസ്തികൈഃ സംപ്രവർതിതം। വേദവാദസ്യ വിജ്ഞാനം സത്യാഭാസമിവാനൃത്॥ 12-10-20 (80926) ശക്യം തു മൌനമാസ്ഥായ ബിഭ്രതാഽഽത്മാനമാത്മനാ। ധർമച്ഛഝ സമാസ്ഥായ ച്യവിതും ന തു ജീവിതും। 12-10-21 (80927) ശക്യം പുനരരണ്യേഷു സുഖമേകേന ജീവിതും। അബിഭ്രതാ പുത്രപൌത്രാന്ദേവർഷീനതിഥീൻപിതൄൻ॥ 12-10-22 (80928) നേമേ മൃഗാഃ സ്വർഗജിതോ ന വരാഹാ ന പക്ഷിണഃ। അഥാന്യേന പ്രകാരേണ പുണ്യമാഹുർന തേ ജനാഃ॥ 12-10-23 (80929) യദി സംന്യാസതഃ സിദ്ധിം രാജാ കശ്ചിദവാപ്നുയാത്। പർവതാശ്ച ദുമാശ്ചൈവ ക്ഷിപ്തം സിദ്ധിമവാപ്നുയുഃ॥ 12-10-24 (80930) ഏതേ ഹി നിത്യസംന്യാസാ ദൃശ്യന്തേ നിരുപദ്രവാഃ। അപരിഗ്രഹവന്തശ്ച സതതം ബ്രഹ്മചാരിണഃ॥ 12-10-25 (80931) അഥ ചേദാത്മഭാഗ്യേഷു നാന്യേഷാം സിദ്ധിമശ്ര്നുതേ। തസ്മാത്കർമൈവ കർതവ്യം നാസ്തി സിദ്ധിരകർമണഃ॥ 12-10-26 (80932) ഔദകാഃ സൃഷ്ടയശ്ചൈവ ജന്തവഃ സിദ്ധിമാപ്നുയുഃ। തേഷാമാത്മൈവ ഭർതവ്യോ നാന്യഃ കശ്ചന വിദ്യതേ॥ 12-10-27 (80933) അവേക്ഷസ്വ യഥാ സ്വൈഃ കർമഭിർവ്യാപൃതം ജഗത്। തസ്മാത്കർമൈവ കർതവ്യം ൻപ്രസ്തി സിദ്ധിരകർമണഃ॥ ॥ 12-10-28 (80934) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദശമോഽധ്യായഃ॥ 10॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-10-1 ശ്രോത്രിയസ്യ വേദപാഠകസ്യ മന്ദത്വാദേവാവിപശ്ചിതോഽർഥജ്ഞാശൂന്യസ്യ। അനുവാകേന നിത്യപാഠേന ഹതാ നഷ്ടാ॥ 12-10-3 ത്വദന്തരേ ത്വത്തോഽന്യത്ര॥ 12-10-6 പ്രാണസ്യ പ്രാണവതോ ബലിഷ്ഠസ്യേദം സർവമന്നമിവാന്നം ഭോഗ്യം। ഭോജനം ഭുജ്യതേ പാല്യതേ ഇതി വ്യുത്പത്ത്യാ പാലനീയം॥ 12-10-8 ഹതാസ്മാഭിരിതി സന്ധിരാർഷഃ। ഹത്വാ നിഘ്നൻ ത്വം। ഹന്തേരന്യേഭ്യോഽപി ദൃശ്യത ഇതി ക്വനിപ് അനുനാസികലോപോ ഹ്രസ്വസ്യേതി തുക്। രാജ്യസ്യ പരിപന്ഥിന ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-10-9 തഥാ തേന പ്രകാരേണോപമീയത ഇതി തഥോപമം॥ 12-10-11 പതൻ ഗച്ഛൻ 12-10-15 അശക്തയഃ ശക്തിഹീനാഃ॥ 12-10-16 അഗതീകഗതീനനാഥരക്ഷകാൻ। ദൈർധ്യമാർഷം। ഏതത് യാദൃശം മമ വചനം താദൃശം പശ്യത।യുക്തമയുക്തം വേതി പരീക്ഷയതേത്യർഥഃ॥ 12-10-17 വ്യംസിതേന ദുർഗതിംപ്രാപിതേന॥ 12-10-18 ത്യാഗം സംന്യാസം। ക്ഷത്രിയസ്യ മൌണ്ഡ്യാദികം നിഷിദ്ധം തസ്യാചരണേ ധർമവ്യതിക്രമോഽസ്ത്യേവേതി ഭാവഃ॥ 12-10-19 ഹിംസാർഥമുത്പന്നാ ഹിംസ്നയോനൌ ജാതാഃ। ഹിംസൈകജീവനാസ്തദേവ തസ്യൈവ ഹിംസ്നധർമസ്യ നിന്ദാം കഥം ഭാഷേയുഃ। കഥം വാ തത്ര ധാതാ തസ്യ ധർമസ്യ സ്നഷ്ടാ ന ഗർഹ്യതേ ന നിന്ദ്യതേ। ധാതൃവിഹിതത്വാത്സഹജത്വാച്ച നാസൌ ധർമോ നിന്ദ്യ ഇത്യർഥഃ। തഏവ ഭൂഷയേയുര്യേ തേ ശ്രദ്ധാഹ്യത്ര ഗർഹ്യതേ ഇതി ദ. പാഠഃ॥ 12-10-20 ശ്രിയാ വിഹീനൈരനയൈർനാസ്തികൈഃ സംപ്രകീർതിതം। വേദാഭാസമിവാജ്ഞാനമിതി ഥ. പാഠഃ। ശ്രിയാ ത്രയ്യാ വിദ്യയാ വിഹീനൈഃ। അധനൈർലക്ഷ്ംയാ ച ഹീനൈഃ। ഇദമനൃതം സംപ്രവർതിതം। വേദയതീതി വേദോ വിധിസ്തസ്യ വാദോഽർഥവാദസ്തത്സംബന്ധി വിജ്ഞാനം സംന്യാസവിധിസ്തുത്യർഥം ഭരതാദികീർതനം പ്രജാപതിവപോത്ഖനനവദർഥവാദോ നതു താവതാ മൌണ്ഡ്യേ ക്ഷത്രിയസ്യാധികാരഃ സിധ്യതീതി ഭാവഃ॥ 12-10-21 ആത്മാനം ദേഹമാത്മനാ സ്വേനൈവ ബിഭ്രതാ നിശ്ചലം സ്ഥാപയതാ ധർമച്ഛഝ കപടയോഗം ആസ്ഥായ ച്യവിതും മർതുമേവ ശക്യം ന ജീവിതും। കേവലം പ്രണിധാനേന ശരീരനാശോ ഭവേദിത്യർഥഃ॥ 12-10-26 ആത്മഭാഗ്യേഷു സ്വസംപത്സു അന്യേഷാം സിദ്ധിം പരകർമാർജിതം ഫലം॥

12-11-0 (69053) അർജുന ഉവാച। 12-11-0x (5628) അത്രൈവോദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। താപസൈഃ സഹ സംവാദം ശക്രസ്യ ഭരതർഷഭ॥ 12-11-1 (69054) `ശക്യം പുനരരണ്യേഷു സുഖമേതേന ജീവിതും।' കേചിദ്ഗൃഹാൻപരിത്യജ്യ വനമഭ്യാഗമന്ദ്വിജാഃ। അജാതശ്മശ്രവോ മന്ദാഃ കുലേ ജാതാഃ പ്രവവ്രജുഃ॥ 12-11-2 (69055) ധർമോഽയമിതി മന്വാനാഃ സമൃദ്ധാ ധർമചാരിണഃ। ത്യക്ത്വാ ഭ്രാതൄൻപിതൄംശ്ചൈവ താനിന്ദ്രോഽന്വകൃപായത॥ 12-11-3 (69056) സ താൻബഭാഷേ മഘവാൻപക്ഷീഭൂത്വാ ഹിരൺമയഃ। സുദുഷ്കരം മനുഷ്യൈസ്തു യത്കൃതം വിഘസാശിഭിഃ॥ 12-11-4 (69057) പുണ്യം ഭവതി കർമൈഷാം പ്രശസ്തം ചൈവ ജീവിതം। സിദ്ധാർഥാസ്തേ ഗതിം മുഖ്യാം പ്രാപ്താഃ കർമപരായണാഃ॥ 12-11-5 (69058) ഋഷയ ഊചുഃ। 12-11-6x (5629) അഹോ ബതായം ശകുനിർവിഘസാശാൻപ്രശംസതി। അസ്മാന്നൂനമയം ശാസ്തി വയം ച വിഘസാശിനഃ॥ 12-11-6 (69059) ശകുനിരുവാച। 12-11-7x (5630) നാഹം യുഷ്മാൻപ്രശംസാമി പങ്കദിഗ്ധാന്രജസ്വലാൻ। ഉച്ഛിഷ്ടഭോജിനോ മന്ദാനന്യേ വൈ വിഘസാശിനഃ॥ 12-11-7 (69060) ഋഷയ ഊചുഃ। 12-11-8x (5631) ഇദം ശ്രേയഃ പരമിതി വയമേവമമംസ്മഹി। ശകുനേ ബ്രൂഹി യച്ഛ്രേയോ വയം തേ ശ്രദ്ദധാമഹേ॥ 12-11-8 (69061) ശകുനിരുവാച। 12-11-9x (5632) യദി മാം നാഭിശങ്കധ്വം വിഭജ്യാത്മാനമാത്മനാ। തതോഽഹം വഃ പ്രവക്ഷ്യാമി യാഥാതഥ്യം ഹിതം വചഃ॥ 12-11-9 (69062) ഋഷയ ഊചുഃ। 12-11-10x (5633) ശൃണുമസ്തേ വചസ്താത പന്ഥാനോ വിദിതാസ്തവ। നിയോഗേ ചൈവ ധർമാത്മൻസ്ഥാതുമിച്ഛാമ ശാധി നഃ॥ 12-11-10 (69063) ശകുനിരുവാച। 12-11-11x (5634) ചതുഷ്പദാം ഗൌഃ പ്രവരാ ലോഹാനാം കാഞ്ചനം വരം। ശബ്ദാനാം പ്രവരോ മന്ത്രോ ബ്രാഹ്മണോ ദ്വിപദാം വരഃ॥ 12-11-11 (69064) മന്ത്രോഽയം ജാതകർമാദിർബ്രാഹ്മണസ്യ വിധീയതേ। ജീവതോഽപി യഥാകാലം ശ്മശാനനിധനാന്തകഃ॥ 12-11-12 (69065) കർമാണി വൈദികാന്യസ്യ സ്വർഗ്യഃ പന്ഥാസ്ത്വനുത്തമഃ। അഥ സർവാണി കർമാണി മന്ത്രസിദ്ധാനി ചക്ഷതേ। ആംനായദൃഢവാദീനി തഥാ സിദ്ധിരിഹേഷ്യതേ॥ 12-11-13 (69066) മാസാർധമാസാ ഋതവ ആദിത്യശശിതാരകം। ഗ്രസന്തേ കർമ ഭൂതാനി തദിദം കർമശംസിനാം॥ 12-11-14 (69067) സിദ്ധിക്ഷേത്രമിദം പുണ്യമയമേവാശ്രമോ മഹാൻ॥ 12-11-15 (69068) അഥ യേ കർമ നിന്ദന്തോ മനുഷ്യാഃ കാപഥം ഗതാഃ। മൂഢാനാമർഥഹീനാനാം തേഷാമേനസ്തു വിദ്യതേ॥ 12-11-16 (69069) ദേവവംശാൻപിതൃവംശാൻബ്രഹ്മവംശാംശ്ച ശാശ്ചതാൻ। സന്ത്യജ്യ മൂഢാ വർതന്തേ തതോ യാന്ത്യശുചീൻപഥഃ॥ 12-11-17 (69070) ഏതദ്വോഽസ്തു തപോയുക്തം ദദാമീത്യൃഷിചോദിതം। തസ്മാത്തദധ്യാവസതസ്തപസ്വിത്വമിഹോച്യതേ॥ 12-11-18 (69071) ദേവവംശാൻബ്രഹ്മവംശാൻപിതൃവംശാംശ്ച ശാശ്വതാൻ। സംവിഭജ്യ ഗുരോശ്ചര്യാം തദ്വൈ ദുഷ്കരമുച്യതേ॥ 12-11-19 (69072) ദേവാ വൈ ദുഷ്കരം കൃത്വാ വിഭൂതിം പരമാം ഗതാഃ। തസ്മാദ്ഗാർഹസ്ഥ്യമുദ്വോഢും ദുഷ്കരം പ്രബ്രവീമി വഃ॥ 12-11-20 (69073) തപഃ ശ്രേഷ്ഠം പ്രജാനാം ഹി മൂലമേതന്ന സംശയഃ। കുടുംവവിധിനാഽനേന യസ്മിൻസർവം പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-11-21 (69074) ഏതദ്വിദുസ്തപോ വിപ്രാ ദ്വന്ദ്വാതീതാ വിമത്സരാഃ। ഏതസ്മാദ്വനമധ്യേ തു ലോകേഷു തപ ഉച്യതേ॥ 12-11-22 (69075) ദുരാധർഷം പദം ചൈവ ഗച്ഛന്തി വിഘസാശിനഃ। സായംപ്രാതർവിഭജ്യാന്നം സ്വകുടുംബേ യഥാവിധി॥ 12-11-23 (69076) ദത്ത്വാഽതിഥിഭ്യോ ദേവേഭ്യഃ പിതൃഭ്യഃ സ്വജനായ ച। അവശിഷ്ടാനി യേഽശ്നന്തി താനാഹുർവിഘസാശിനഃ॥ 12-11-24 (69077) തസ്മാത്സ്വധർമമാസ്ഥായ സുവ്രതാഃ സത്യവാദിനഃ। ലോകസ്യ ഗുരവോ ഭൂത്വാ തേ ഭവന്ത്യനുപസ്കൃതാഃ॥ 12-11-25 (69078) ത്രിദിവം പ്രാപ്യ ശക്രസ്യ സ്വർഗലോകേ വിമത്സരാഃ। വസന്തി ശാശ്വതാന്വർഷാഞ്ജനാ ദുഷ്കരകാരിണഃ॥ 12-11-26 (69079) അർജുന ഉവാച। 12-11-27x (5635) തതസ്തേ തദ്വചഃ ശ്രുത്വാ ധർമാർഥസഹിതം ഹിതം। ഉത്സൃജ്യ നാസ്തികമതിം ഗാർഹസ്ഥ്യം ധർമമാശ്രിതാഃ॥ 12-11-27 (69080) തസ്മാത്ത്വമപി സർവജ്ഞ ധൈര്യമാലംബ്യ ശാശ്വതം। പ്രശാധി പൃഥിവീം കൃത്സ്നാം ഹതാമിത്രാം നരോത്തമ॥ ॥ 12-11-28 (69081) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകാദശോഽധ്യായഃ॥ 11॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-11-4 വിഘസാശിഭിഃ മഹായജ്ഞാവശിഷ്ടഭോജിഭിഃ॥ 12-11-6 ശാസ്തി ജ്ഞാപയതി। വിഘസം ശീർണതൃണപർണഫലാദികം തദദനശീലാസ്തു വയമേവാതോ വിഘസാശിനിഃ ശ്രേയാംസഃ സ്മ ഇതി മേനിരേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-11-7 പങ്കദിഗ്ധാന്രജസ്വലാനിത്യാഗന്തുകസ്വാഭാവികദോഷയുക്തത്വമുക്തം ക്രമേണ। ഉച്ഛിഷ്ഠഭോജിന ഇതി। പ്രായേണ ശീർണതൃണമർണഫലാനി മൃഗകീടപക്ഷ്യുച്ഛിഷ്ടാനി ഭവന്തി തദ്ഭോജിനഃ॥ 12-11-8 തേ തവ വച ഇതി ശേഷഃ॥ 12-11-10 പന്ഥാനഃ ശ്രേയോമാർഗാഃ॥ 12-11-12 മന്ത്രോ മന്ത്രോക്തസംസ്കാരഃ॥ 12-11-15 ഈഹന്തേ സർവഭൂതാനി തദിദം കർമസഞ്ജ്ഞിതമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-11-22 ഏതസ്മാത് ഗാർഹസ്ഥ്യാത് അനന്തരം വനമധ്യേ തപ ഉച്യത ഇത്യന്വയഃ॥ 12-11-25 അനുപസ്കൃതാഃ നിഃസംശയാഃ॥

12-12-0 (69419) വൈശംപായന ഉവാച। 12-12-0x (5662) അർജുനസ്യ വചഃ ശ്രുത്വാ നകുലോ വാക്യമബ്രവീത്। രാജാനമഭിസംപ്രേക്ഷ്യ സർവധർമഭൃതാം വരം॥ 12-12-1 (69420) അനുരുധ്യ മഹാപ്രാജ്ഞോ ഭ്രാതുശ്ചിത്തമരിന്ദമ। വ്യൂഢോരസ്കോ മഹാബാഹുസ്താംരാസ്യോ മിതഭാഷിതാ॥ 12-12-2 (69421) നകുല ഉവാച। 12-12-3x (5663) വിശാഖയൂപേ ദേവാനാം സർവേഷാമഗ്നയശ്ചിതാഃ। തസ്മാദ്വിദ്വി മഹാരാജ ദേവാഃ കർമഫലേ സ്ഥിതാഃ॥ 12-12-3 (69422) അനാസ്തികാനാം ഭൂതാനാം പ്രാണദാഃ പിതരശ്ച യേ। തേഽപി കർമൈവ കുർവന്തി വിധിം പശ്യസ്വ പാർഥിവ॥ 12-12-4 (69423) വേദവാദാപവിദ്ധാസ്തു താന്വിദ്ധി ഭൃശനാസ്തികാൻ। ന ഹി വേദോക്തമുത്സൃജ്യ വിപ്രഃ സർവേഷു കർമസു॥ 12-12-5 (69424) ദേവയാനേന നാകസ്യ പൃഷ്ഠമാപ്നോതി ഭാരത। അത്യാശ്രമാനയം സർവാനിത്യാഹുർവേദമിശ്ചയാഃ॥ 12-12-6 (69425) ബ്രാഹ്മണാഃ ശ്രുതിസംപന്നാസ്താന്നിബോധ നരാധിപ। വിത്താനി ധർമലബ്ധാനി ക്രതുമുഖ്യേഷ്വവാസൃജൻ॥ 12-12-7 (69426) കൃതാത്മാ സ മഹാരാജ സ വൈ ത്യാഗീ സ്മൃതോ നരഃ॥ 12-12-8 (69427) അനവേക്ഷ്യ സുഖാദാനം തഥൈവോർധ്വം പ്രതിഷ്ഠിതഃ। ആത്മത്യാഗീ മഹാരാജ സ ത്യാഗീ താപസോ മതഃ॥ 12-12-9 (69428) അനികേതഃ പരിപതന്വൃക്ഷമൂലാശ്രയോ മുനിഃ। അയാചകഃ സദായോഗീ സ ത്യാഗീ പാർഥ ഭിക്ഷുകഃ॥ 12-12-10 (69429) ക്രോധഹർഷാവനാദൃത്യ പൈശുന്യം ച വിശേഷതഃ। വിപ്രോ വേദാനധീതേ യഃ സ ത്യാഗീ ഗുരുപൂജകഃ॥ 12-12-11 (69430) ആശ്രമാംസ്തുലയാ സർവാന്ധൃതാനാഹുർമനീഷിണഃ। ഏകതശ്ച ത്രയോ രാജൻഗൃഹസ്ഥാശ്രമ ഏകതഃ॥ 12-12-13aസമീക്ഷ്യ തുലയാ പാർഥ കാമം സ്വർഗം ച ഭാരത। അയം പന്ഥാ മഹർഷീണാപ്രിയം ലോകവിദാം ഗതിഃ॥ 12-12-12 (69431) ഇതി യഃ കുരുതേ ഭാവം സ ത്യാഗീ ഭരതർഷഭ। നരഃ പരിത്യജ്യ ഗൃഹാന്വനമേതി വിമൂഢവത്॥ 12-12-14 (69432) യദാ കാമാൻസമീക്ഷേത ധർമവൈതംസികോ നരഃ। അഥൈനം മൃത്യുപാശേന കണ്ഠേ ബധ്നാതി സൃത്യുരാട്॥ 12-12-15 (69433) അഭിമാനകൃതം കർമ നൈതത്ഫലവദുച്യതേ। ത്യാഗയുക്തം മഹാരാജ സർവമേവ മഹാഫലം॥ 12-12-16 (69434) ശമോ ദമസ്തഥാ ധൈര്യം സത്യം ശൌചമഥാർജവം। യജ്ഞോ ധൃതിശ്ച ധർമശ്ച നിത്യമാർഷോ വിധിഃ സ്മൃതഃ॥ 12-12-17 (69435) പിതൃദേവാതിഥികൃതേ സമാരംഭോഽത്ര ശസ്യതേ। അത്രൈവ ഹി മഹാരാജ ത്രിവർഗഃ കേവലം ഫലം॥ 12-12-18 (69436) ഏതസ്മിന്വർതമാനസ്യ വിധൌ വിപ്രനിഷേവിതേ। ത്യാഗിനഃ പ്രസൃതസ്യേഹ നോച്ഛിത്തിർവിദ്യതേ ക്വചിത്॥ 12-12-19 (69437) അസൃജദ്ധി പ്രജാ രാജൻപ്രജാപതിരകൽമഷഃ। മാം യക്ഷ്യന്തീതി ധർമാത്മാ യജ്ഞൈർവിവിധദക്ഷിണൈഃ॥ 12-12-20 (69438) വീരുധശ്ചൈവ വൃക്ഷാംശ്ച യജ്ഞാർഥം വൈ തഥൌഷധീഃ। പശൂംശ്ചൈവ തഥാ മേധ്യാന്യജ്ഞാർഥാനി ഹവീംഷി ച॥ 12-12-21 (69439) ഗൃഹസ്ഥാശ്രമിണസ്തച്ച യജ്ഞകർമാവിരോധിതം। തസ്മാദ്ഗാർഹസ്ഥ്യമേവേഹ ദുഷ്കരം ദുർലഭം തഥാ॥ 12-12-22 (69440) തത്സംപ്രാപ്യ ഗൃഹസ്ഥാ യേ പശുധാന്യധനാന്വിതാഃ। ന യജന്തേ മഹാരാജ ശാശ്വതം തേഷു കിൽവിഷം॥ 12-12-23 (69441) സ്വാധ്യായയജ്ഞാ ഋഷയോ ജ്ഞാനയജ്ഞാസ്തഥാ പരേ। അഥാപരേ മഹായജ്ഞാൻമനസ്യേവ വിതന്വതേ॥ 12-12-24 (69442) `ഇദമന്യൻമഹാരാജ വിദ്വദ്ഭിഃ കഥിതം മമ। ഭൂമിരഗ്നിശ്ച വായുശ്ച ന ചാപോ ന ദിവാകരഃ॥ 12-12-25 (69443) നക്ഷത്രാണി ന ചന്ദ്രശ്ച ന ദിശഃ കാല ഏവ ച। ശബ്ദഃ സ്പർശശ്ച രൂപം ച ന ഗന്ധോ ന രസഃ ക്വചിത്॥ 12-12-26 (69444) ന ച സന്തി പ്രമാണാനി യൈഃ പ്രമേയം പ്രസാധ്യതേ। പ്രത്യക്ഷമനുമാനം ന നോപമാനമഥാഗമഃ॥ 12-12-27 (69445) നാർഥാപത്തിർന ചൈതിഹ്യം ന ദൃഷ്ടാന്തോ ന സംശയഃ। ന ക്വചിന്നിർണയോ രാജന്ന ധർമാധർമ ഏവ ച॥ 12-12-28 (69446) തിര്യക്വ സ്ഥാവരം ചൈവ ന ദേവാ ന ച മാനുഷാഃ। വർണാശ്രമവിഭാഗാശ്ച ന ച കർതാ ന കാമകൃത്। ന ചാർഥശ്ച വിഭൂതിശ്ച ന ചാർഥസ്യ വിചേഷ്ടിതം॥ 12-12-29 (69447) തമോഭൂതമിദം സർവമനാലോകം ജഗന്നൃപ। ന ചാത്മാ വിദ്യമാനോപി മനസാ യോഗമിച്ഛതി॥ 12-12-30 (69448) അചേതനം മനസ്ത്വാസീദാത്മാ ഏവ സചേതനഃ। ഈശ്വരശ്ചേതനസ്ത്വേകസ്തേനേദം ഗഹനീകൃതം। മന്ത്രാശ്ച ചേതനാ രാജന്ന ച ദേഹേന യോജിതാഃ॥ 12-12-31 (69449) തേന വിശ്വസൃജോ നാമ ഋഷയോ മന്ത്രദേവതാഃ। ചൈതന്യമീശ്വരാത്പ്രാപ്യ ബ്രഹ്മാണ്ഡം തൈർവിനിർമിതം॥ 12-12-32 (69450) ഇഷ്ട്വാ വിശ്വസൃജം യജ്ഞം നിർമിതഃ പ്രപിതാമഹഃ। സൃഷ്ടിസ്തേന സമാരബ്ധാ പ്രസാദാദീശ്വരസ്യ ച॥ 12-12-33 (69451) ചൈതന്യമീശ്വരസ്യേദം സചേതനമിദം ജഗത്। യോഗേന ച സമാവിഷ്ടം ജഗത്കൃത്സ്നം ച ശംഭുനാ॥ 12-12-34 (69452) ധർമശ്ചാർഥശ്ച കാമശ്ച ഉക്തോ മോക്ഷശ്ച സങ്ക്ഷയേ। ബ്രഹ്മണഃ പരമേശസ്യ ഈശ്വരേണ യദൃച്ഛയാ॥ 12-12-35 (69453) അജ്ഞോ ജന്തുരനീശശ്ച ഭാജനം സുഖദുഃഖയോഃ। ഈശ്വരപ്രേരിതോ ഗച്ഛേത്സ്വർഗം വാ ശ്വഭ്രമേവ വാ॥ 12-12-36 (69454) പ്രധാനം പുരുഷഃ ചൈവ ആത്മാനം സർവദേഹിനാം। മനസാ വിഷയൈശ്ചൈവ ചേതനേന പ്രചോദിതാഃ। സുഖദുഃഖേന യുജ്യന്തേ കർമഭിശ്ച പ്രചോദിതാഃ॥ 12-12-37 (69455) വർണാശ്രമവിഭാഗാശ്ച ഈശ്വരേണ പ്രവർതിതാഃ। സദേവാസുരഗന്ധർവം യേനേദം നിർമിതം ജഗത്॥ 12-12-38 (69456) ത്വം ചാന്യേ ച മഹാരാജ ഈശ്വരസ്യ വശേ സ്ഥിതാഃ। ജീവന്തേ ച ംരിയന്തേ ച ന സ്വതന്ത്രാഃ കഥഞ്ചന॥ 12-12-39 (69457) ഹിത്വാഹിത്വാ ച ഭൂതാനി ഹത്വാ സർവമിദം ജഗത്। യജന്തേ കർമണാ ദേവാ ന സ പാപേന ലിപ്യതേ॥ 12-12-40 (69458) ഹിംസാത്മകാനി കർമാണി സർവേഷാം ഗൃഹമേധിനാം। ദേവതാനാമൃഷീണാം ച തേ ച യാന്തി പരാം ഗതിം॥ 12-12-41 (69459) പാതിതാഃ ശത്രവഃ പൂർവ സർവത്ര വസുധാധിപൈഃ। പ്രജാനാം ഹിതകാമൈശ്ച ആത്മനശ്ച ഹിതൈഷിഭിഃ। 12-12-42 (69460) യദി തത്ര ഭവേത്പാപം കഥം തേ സ്വർഗമാസ്ഥിതാഃ। ന പ്രാപ്താ നരകം രാജന്വേഷ്ടിതാഃ പാപകർമഭിഃ॥' 12-12-43 (69461) ഏവം മനഃസമാധാനം മാർഗമാതിഷ്ഠതോ നൃപ। ദ്വിജാതേർബ്രഹ്മഭൂതസ്യ സ്പൃഹയന്തി ദിവൌകസഃ॥ 12-12-44 (69462) സ രത്നാനി വിചിത്രാണി സംഹൃതാനി തതസ്തതഃ। മഖേഷ്വനഭിസന്ത്യജ്യ നാസ്തിക്യമഭിജൽപസി॥ 12-12-45 (69463) കുടുംബമാസ്ഥിതേ ത്യാഗം ന പശ്യാമി നരാധിപ। രാജസൂയാശ്വമേധേഷു സർവമേധേഷു വാ പുനഃ॥ 12-12-46 (69464) യേ ചാന്യേ ക്രതവസ്താത ബ്രാഹ്മണൈരഭിപൂജിതാഃ। തൈര്യജസ്വ മഹീപാല ശക്രോ ദേവപതിര്യഥാ। 12-12-47 (69465) രാജ്ഞഃ പ്രമാദദോഷേണ ദസ്യുഭിഃ പരിമുഷ്യതാം। അശരണ്യഃ പ്രജാനാം യഃ സ രാജാ കലിരുച്യതേ॥ 12-12-48 (69466) അശ്വാൻഗാശ്ചൈവ ദാസീശ്ച കരേണൂശ്ച സ്വലങ്കൃതാഃ। ഗ്രാമാഞ്ജനപദാംശ്ചൈവ ക്ഷേത്രാണി ച ഗൃഹാണി ച॥ 12-12-49 (69467) അപ്രദായ ദ്വിജാതിഭ്യോ മാത്സര്യാവിഷ്ടചേതസഃ। വയം തേ രാജകലയോ ഭവിഷ്യാമ വിശാംപതേ॥ 12-12-50 (69468) അദാതാരോഽശരണ്യാശ്ച രാജകിൽവിഷഭാഗിനഃ। ദുഃഖാനാമേവ ഭോക്താരോ ന സുഖാനാം കദാചന॥ 12-12-51 (69469) അനിഷ്ട്വാ ച മഹായജ്ഞൈരകൃത്വാ ച പിതൃസ്വധാം। തീർഥേഷ്വനഭിസംപ്ലുത്യ പ്രവ്രജിഷ്യസി ചേത്പ്രഭോ॥ 12-12-52 (69470) ഛിന്നാഭ്രമിവ ഗന്താസി വിലയം മാരുതേരിതം। ലോകയോരുഭയോർഭ്രഷ്ടോ ഹ്യന്തരാലേ വ്യവസ്ഥിതഃ॥ 12-12-53 (69471) അന്തർബഹിശ്ച യത്കിഞ്ചിൻമനോവ്യാസംഗകാരകം। പരിത്യജ്യ ഭവേത്ത്യാഗീ ന ഹിത്വാ പ്രതിതിഷ്ഠതി॥ 12-12-54 (69472) ഏതസ്മിന്വർതമാനസ്യ വിധൌ വിപ്രനിഷേവിതേ। ബ്രാഹ്മണസ്യ മഹാരാജ നോച്ഛിത്തിർവിദ്യതേ ക്വചിത്॥ 12-12-55 (69473) നിഹത്യ ശത്രൂംസ്തരസാ സമൃദ്ധാഞ്ശക്രോ യഥാ ദൈത്യബലാനി സംഖ്യേ। കഃ പാർഥ ശോചേന്നിരതഃ സ്വധർമേ പൂർവൈഃ സ്മൃതേ പാർഥിവശിഷ്ടജുഷ്ടേ॥ 12-12-56 (69474) ക്ഷാത്രേണ ധർമേണ പരാക്രമേണ ജിത്വാ മഹീം മന്ത്രവിദ്ഭ്യഃ പ്രദായ। നാകസ്യ പൃഷ്ഠേഽസി നരേന്ദ്ര ഗന്താ ന ശോചിതവ്യം ഭവതാഽദ്യ പാർഥ॥ ॥ 12-12-57 (69475) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വാദശോഽധ്യായഃ॥ 12॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-12-2 തംരാസ്യോ ദുഃഖേന വിവർണമുസ്രഃ॥ 12-12-3 വിശാഖയൂപേ ക്ഷേത്രവിശേഷേ। ദേവാനാം ദേവൈഃ। അഗ്നയോഽഗ്നിസ്ഥാപനാർഥാനി സ്ഥണ്ഡിലാനി। ചിതാ ഇഷ്ടകാഭീ രചിതാ അദ്യാപി ദൃശ്യന്തേ। തേന ദേവത്വമപി കർമഫലമേവേത്യർഥഃ। വിശാലയൂപ ഇതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-12-4 അനാസ്തികാനാമാസ്തിക്യശൂന്യാനാമപി പ്രാണദാ വൃഷ്ടിദ്വാരാ അന്നപ്രദാഃ। വിധിം അഗ്നിം വാ അകാമയതേത്യാദി അഗ്ന്യാദിഭാവസ്യ കർമസാധ്യത്വജ്ഞാപകം। അനാസ്തികനാസ്തികാനാം പ്രാണദാ ഇതി ഥ. ഡ. പാഠഃ॥ 12-12-5 വേദവാദഃ അപവിദ്ധസ്ത്യക്തോ യൈസ്താൻ॥ 12-12-6 ദേവയാനേന മാർഗണ। പൃഷ്ഠമുപരിഭാഗം ബ്രഹ്മലോകമിത്യർഥഃ। അയം ഗൃഹാശ്രമഃ സർവാനാശ്രമാൻ അതി അതിക്രാന്തഃ। തേഭ്യഃ ശ്രേഷ്ഠ ഇത്യർഥഃ॥ 12-12-7 താൻബ്രാഹ്മണാൻ ഗത്വാ നിബോധ ബുധ്യസ്വ। അവാസൃജൻ സമാർപയൻ॥ 12-12-8 കൃതാത്മാ ജിതചിത്തഃ॥ 12-12-9 സുഖാദാനം ഗാർഹഥ്യസുഖഭോഗം। ഊർധ്വം വനാദൌ പ്രതിഷ്ഠിതോ നിഷ്ഠാവാൻ സന്യഃ ആത്മത്യാഗീ ദേഹത്യാഗീ॥ 12-12-10 പരിപതൻ ഭിക്ഷാർഥം പര്യടൻ॥ 12-12-13 ആശ്രമാന്തരേ സ്വർഗഏവാസ്തി ന കാമഃ। ഗാർഹസ്ഥ്യേ തൂഭയമസ്തീതി അയമേവ മാർഗോ ഗതിശ്ചേത്യർഥഃ॥ 12-12-15 ധർമവൈതംസികോ ധർമധ്വജീ॥ 12-12-16 ത്യാഗയുക്തം അഭിമാനത്യാഗോപേതം॥ 12-12-17 ആർഷഃ ഋഷീണാം ഹിതഃ॥ 12-12-18 അത്ര ഗാർഹസ്ഥ്യേ॥ 12-12-19 ഇഹ വിധൌ। പ്രസൃതസ്യ നിഷ്ഠാവതഃ॥ 12-12-48 പ്രമാദോ രാജ്യാകരണം। പരിമുഷ്യതാം ലുപ്യമാനാനാം॥ 12-12-53 അന്തരാലേ പിശാചയോനൌ॥

12-13-0 (69886) സഹദേവ ഉവാച। 12-13-0x (5708) ന ബാഹ്യം ദ്രവ്യമുത്സൃജ്യ സിദ്ധിർഭവതി ഭാരത। ശാരീരം ദ്രവ്യമുത്സൃജ്യ സിദ്ധിർഭവതി വാ ന വാ॥ 12-13-1 (69887) ബാഹ്യദ്രവ്യവിമുക്തസ്യ ശാരീരേഷ്വനുഗൃധ്യതഃ। യോ ധർമോ യത്സുഖം വാ സ്യാദ്ദ്വിഷതാം തത്തഥാഽസ്തു നഃ॥ 12-13-2 (69888) ശാരീരന്ദ്രവ്യമുത്സൃജ്യ പൃഥിവീമനുശാസതഃ। യോ ധർമോ യത്സുഖം വാ സ്യാത്സുഹൃദാം തത്തഥാഽസ്തു നഃ॥ 12-13-3 (69889) ദ്വ്യക്ഷരസ്തു ഭവേൻമൃത്യുരുയക്ഷരം ബ്രഹ്മ ശാശ്വതം। മമേതി ദ്വ്യക്ഷരോ മൃത്യുർന മമേതി ച ശാശ്വതം॥ 12-13-4 (69890) ബ്രഹ്മമൃത്യൂ തതോ രാജന്നാത്മന്യേവ സമാശ്രിതൌ। അദൃശ്യമാനൌ ഭൂതാനി യോജയേതാമസംശയം॥ 12-13-5 (69891) അവിനാശോഽസ്യ സത്വസ്യ നിയതോ യദി ഭാരത। ഹിത്വാ ശരീരം ഭൂതാനാം ന ഹിംസാ പ്രതിപത്സ്യതേ॥ 12-13-6 (69892) അഥാപി ച സഹോത്പത്തിഃ സത്വസ്യ പ്രലയസ്തഥാ। നഷ്ടേ ശരീരേ നഷ്ടഃ സ്യാദ്വൃഥാ ച സ്യാത്ക്രിയാപഥഃ॥ 12-13-7 (69893) തസ്മാദേകാന്തമുത്സൃജ്യ പൂർവൈഃ പൂർവതരൈശ്ച യഃ। പന്ഥാ നിഷേവിതഃ സദ്ഭിഃ സ നിഷേവ്യോ വിജാനതാ॥ 12-13-8 (69894) `സ്വായംഭുവേന മനുനാ തഥാഽന്യൈശ്തക്രവർതിഭിഃ। യദ്യയം ഹ്യധമഃ പന്ഥാഃ കസ്മാത്തൈസ്തൈർനിഷേവിതഃ॥ 12-13-9 (69895) കൃതത്രേതാദിയുക്താനി ഗുണവന്തി ച ഭാരത। യുഗാനി ബഹുശസ്തൈശ്ച ഭുക്തേയമവനീ നൃപ॥' 12-13-10 (69896) ലബ്ധ്വാഽപി പൃഥിവീം കൃത്സ്നാം സഹസ്ഥാവരജംഗമാം। ന ഭുങ്ക്തേ യോ നൃപഃ സംയക്കിംഫലം തസ്യ ജീവിതേ॥ 12-13-11 (69897) അഥവാ വസതോ രാജന്വനേ വന്യേന ജീവതഃ। ദ്രവ്യേഷു യസ്യ മമതാ മൃത്യോരാസ്യേ സ വർതതേ॥ 12-13-12 (69898) ബാഹ്യാന്തരാണാം ഭൂതാനാം സ്വഭാവം പശ്യ ഭാരത। യേ തു പശ്യന്തി തദ്ഭൂതം മുച്യന്തേ തേ മഹാഭയാത്॥ 12-13-13 (69899) ഭവാൻപിതാ ഭവാൻമാതാ ഭവാൻഭ്രാതാ ഭവാൻഗുരുഃ। ദുഃഖപ്രലാപാനാർതസ്യ തൻമേ ത്വം ക്ഷന്തുമർഹസി॥ 12-13-14 (69900) തഥ്യം വാ യദി വാഽതഥ്യം യൻമയൈതത്പ്രഭാഷിതം। തദ്വിദ്വി പൃഥിവീപാല ഭക്ത്യാ ഭരതസത്തമ॥ ॥ 12-13-15 (69901) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രയോദശോഽധ്യായഃ॥ 13॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-13-2 സുഹൃദാം തത്തഥാസ്തു ന ഇതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-13-4 മമേതി സ്വീകാരഃ നമമേതി പരിത്യാഗശ്ച ഏതൌ മൃത്യുശാശ്വതൌ സംസാരമോക്ഷയോർമൂലേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-13-7 സത്വസ്യ കർതൃത്വധർമവത്യാ ബുദ്ധേഃ॥

12-14-0 (70431) വൈശംപായന ഉവാച। 12-14-0x (5742) അവ്യാഹരതി കൌന്തേയേ ധർമരാജേ യുധിഷ്ഠിരേ। ഭ്രാതൃണാം ബ്രുവതാം താംസ്താന്വിവിധാന്വേദനിശ്ചയാൻ॥ 12-14-1 (70432) മഹാഭിജനസംപന്നാ ശ്രീമത്യായതലോചനാ। അഭ്യഭാഷത രാജാനം ദ്രൌപദീ യോഷിതാം വരാ॥ 12-14-2 (70433) ആസീനമൃഷഭം രാജ്ഞാം ഭ്രാതൃഭിഃ പരിവാരിതം। സിംഹശാർദൂലസദൃശൈർവാരണൈരിവ യൂഥപം॥ 12-14-3 (70434) അഭിമാനവതീ നിത്യം വിശേഷേണ യുധിഷ്ഠിരേ। ലാലിതാ സതതം രാജ്ഞാ ധർമാധർമനിദർശിനീ॥ 12-14-4 (70435) ആമന്ത്രയിത്വാ സുശ്രോണീ സാംനാ പരമവൽഗുനാ। ഭർതാരമഭിസംപ്രേക്ഷ്യ തതോ വചനമബ്രവീത്॥ 12-14-5 (70436) ദ്രൌപദ്യുവാച। 12-14-6x (5743) ഇമേ തേ ഭ്രാതരഃ പാർഥ ശുഷ്യന്തേ സ്തോകകാ ഇവ। വാവാശ്യമാനാസ്തിഷ്ഠന്തി ന ചൈനാനഭിനന്ദസേ॥ 12-14-6 (70437) നന്ദയൈതാൻമഹാരാജ മത്താനിവ മഹാദ്വിപാൻ। ഉപപന്നേന വാക്യേന സതതം ദുഃഖഭാഗിനഃ॥ 12-14-7 (70438) കഥം ദ്വൈതവനേ രാജൻപൂർവമുക്ത്വാ തഥാ വചഃ। ഭ്രാതൄനേതാൻസ്മ സഹിതാഞ്ശീതവാതാതപാർദിതാൻ॥ 12-14-8 (70439) വയം ദുര്യോധനം ഹത്വാ മൃധേ ഭോക്ഷ്യാമ മേദിനീം। സംപൂർണാം സർവകാമാനാമാഹവേ വിജയൈഷിണഃ॥ 12-14-9 (70440) നൃവീരാംശ്ച രഥാൻഹത്വാ നിഹത്യ ച മഹാഗജാൻ। സംസ്തീര്യ ച രഥൈർഭൂമിം സസാദിഭിരരിന്ദമാഃ॥ 12-14-10 (70441) യജേഭ വിവിധൈര്യജ്ഞൈഃ സമൃദ്ധൈരാപ്തദക്ഷിണൈഃ। വനവാസകൃതം ദുഃഖം ഭവിഷ്യതി സുഖായ നഃ॥ 12-14-11 (70442) ഇത്യേതാനേവമുക്ത്വാ ത്വം സ്വയം ധർമഭൃതാം വര। കഥമദ്യ പുനർവീര വിനിഹംസി മനാംസി നഃ॥ 12-14-12 (70443) ന ക്ലീബോ വസുധാം ഭുങ്ക്തേ ന ക്ലീബോ ധനമശ്നുതേ। ന ക്ലീബസ്യ ഗൃഹേ പുത്രാ മത്സ്യാഃ പങ്ക ഇവാസതേ॥ 12-14-13 (70444) നാദണ്ഡഃ ക്ഷത്രിയോ ഭാതി നാദണ്ഡോ ഭൂമിമശ്നുതേ। നാദണ്ഡസ്യ പ്രജാ രാജ്ഞഃ സുഖം വിന്ദന്തി ഭാരത॥ 12-14-14 (70445) `സദേവാസുരഗൻഘർവൈരപ്സരോഭിർവിഭൂഷിതം। രക്ഷോഭിർഗുഹ്യകൈർനാഗൈർമനുഷ്യൈശ്ച വിഭൂഷിതം॥ 12-14-15 (70446) ത്രിവർഗേണ ച സംപൂർണം ത്രിവർഗസ്യാഗമേന ച। ദണ്ഡേനാഭ്യാഹൃതം സർവം ജഗദ്ഭോഗായ കൽപതേ॥ 12-14-16 (70447) സ്വായംഭുവം മഹീപാല ആഗമം ശൃണു ശാശ്വതം। വിപ്രാണാം വിദിതശ്ചായം തവ ചൈവ വിശാംപതേ॥ 12-14-17 (70448) അരാജകേ ഹി ലോകേഽസ്മിൻസർവതോ വിദ്രുതേ ഭയാത്। രക്ഷാർഥമസ്യ ലോകസ്യ രാജാനമസൃജത്പ്രഭുഃ। മഹാകായം മഹാവീര്യം പാലനേ ജഗതഃ ക്ഷമം॥ 12-14-18 (70449) അനിലാഗ്നിയമാർകാണാമിന്ദ്രസ്യ വരുണസ്യ ച। ചന്ദ്രവിത്തേശയോശ്ചൈവ മാത്രാ നിർഹൃത്യ ശാശ്വതീഃ॥ 12-14-19 (70450) യസ്മാദേഷാം സുരേന്ദ്രാണാം സംഭവത്യംശതോ നൃപഃ। തസ്മാദഭിഭവത്യേഷ സർവഭൂതാനി തേജസാ॥ 12-14-20 (70451) തപത്യാദിത്യവച്ചൈവ ചക്ഷൂംഷി ച മനാംസി ച। ച ചൈനം ഭുവി ശക്നോതി കശ്ചിദപ്യഭിവീക്ഷിതും॥ 12-14-21 (70452) സോഽഗ്നിർഭവതി വായുശ്ച സോഽർകഃ സോമശ്ച ധർമരാട്। സ കുബേരഃ സ വരുണഃ സ മഹേന്ദ്രഃ പ്രതാപവാൻ॥ 12-14-22 (70453) പിതാമഹസ്യ ദേവസ്യ വിഷ്ണോഃ ശർവസ്യ ചൈവ ഹി। ഋഷീണാം ചൈവ സർവേഷാം തസ്മിംസ്തേജഃ പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-14-23 (70454) ബാലോഽപി നാവമന്തവ്യോ മനുഷ്യ ഇതി ഭൂമിപഃ। മഹതീ ദേവതാ ഹ്യേഷാ നരരൂപേണ തിഷ്ഠതി॥ 12-14-24 (70455) ഏകമേവ ദഹത്യഗ്നിർനരം ദുരുപസർപിണം। കുലം ദഹതി രാജാഗ്നിഃ സപശുദ്രവ്യസഞ്ചയം॥ 12-14-25 (70456) ധൃതരാഷ്ട്രകുലം ദഗ്ധം ക്രോധോദ്ഭൂതേന വഹ്നിനാ। പ്രത്യക്ഷമേതല്ലോകസ്യ സംശയോ ഹി ന വിദ്യതേ॥ 12-14-26 (70457) കുലജോ വൃത്തസംപന്നോ ധാർമികശ്ച മഹീപതിഃ। പ്രജാനാം പാലനേ യുക്തഃ പൂജ്യതേ ദൈവതൈരപി॥ 12-14-27 (70458) കാര്യം യോഽവേക്ഷ്യ ശക്തിം ച ദേശകാലൌ ച തത്വതഃ। കുരുതേ ധർമസിദ്ധ്യർഥം വൈശ്വരൂപ്യം പുനഃ പുനഃ॥ 12-14-28 (70459) തസ്യ പ്രസാദേ പഝാ ശ്രീർവിജയശ്ച പരാക്രമേ। മൃത്യുശ്ച വസതി ക്രോധേ സർവതേജോമയോ ഹി സഃ॥ 12-14-29 (70460) തം യസ്തു ദ്വേഷ്ടി സംമോഹാത്സ വിനശ്യതി മാനവഃ। തസ്യ ഹ്യാശുവിനാശായ രാജാഽപി കുരുതേ മനഃ॥ 12-14-30 (70461) തസ്മാദ്ധർമം യദിഷ്ടേഷു സ വ്യവസ്യതി പാർഥിവഃ। അനിഷ്ടം ചാപ്യനിഷ്ടേഷു തദ്ധർമം ന വിചാലയേത്॥ 12-14-31 (70462) തസ്യാർഥേ സർവഭൂതാനാം ഗോപ്താരം ധർമമാത്മജം॥ ബ്രഹ്മതേജോമയം ദണ്ഡമസൃജത്പൂർവമീശ്വരഃ॥ 12-14-32 (70463) തസ്യ സർവാണി ഭൂതാനി സ്ഥാവരാണി ചരാണി ച। ഭയാദ്ഭോഗായ കൽപന്തേ ധർമാന്ന വിചലന്തി ച॥ 12-14-33 (70464) ദേശകാലൌ ച ശക്തിം ച കാര്യം ചാവേക്ഷ്യ തത്വതഃ। യഥാർഹതഃ സംപ്രണയേന്നരേഷ്വന്യായവർതിഷു॥ 12-14-34 (70465) സ രാജാ പുരുഷോ ദണ്ഡഃ സ നേതാ ശാസിതാ ച സഃ। വർണാനാമാശ്രമാണാം ച ധർമപ്രഭുരഥാവ്യയഃ॥ 12-14-35 (70466) ദണ്ഡഃ ശാസ്തി പ്രജാഃ സർവാ ദണ്ഡ ഏവാഭിരക്ഷതി। ദണ്ഡഃ സുപ്തേഷു ജാഗർതി ദണ്ഡം ധർമം വിദുർബുധാഃ॥ 12-14-36 (70467) സുസമീക്ഷ്യ ധൃതോ ദണ്ഡഃ സർവാ രഞ്ജയതി പ്രജാഃ। അസമീക്ഷ്യ പ്രണീതസ്തു വിനാശയതി സർവശഃ॥ 12-14-37 (70468) യദി ന പ്രണയേദ്രാജാ ദണ്ഡം ദണ്ഡ്യേഷ്വതന്ദ്രിതഃ। ജലേ മത്സ്യാനിവാഭക്ഷ്യന്ദുർബലാൻബലവത്തരാഃ॥ 12-14-38 (70469) കാകോഽദ്യാച്ച പുരോഡാശം ശ്വാ ചൈവാവലിഹേദ്ധവിഃ। സ്വാമിത്വം ന ക്വചിച്ച സ്യാത്പ്രപദ്യേതാധരോത്തരം॥ 12-14-39 (70470) സർവോ ദണ്ഡജിതോ ലോകോ ദുർലഭസ്തു ശുചിർനരഃ। ദണ്ഡസ്യ ഹി ഭയാത്സർവം ജഗദ്ഭോഗായ കൽപതേ॥ 12-14-40 (70471) ദേവദാനവഗന്ധർവാ രക്ഷാംസി പതഗോരഗാഃ। തേഽപി ഭോഗായ കൽപന്തേ ദണ്ഡേനൈവാഭിപീഡിതാഃ॥ 12-14-41 (70472) ദൂഷ്യേയുഃ സർവവർണാശ്ച ഭിദ്യേരൻസർവസേതവഃ। സർവലോകപ്രകോപശ്ച ഭവേദ്ദണ്ഡസ്യ വിഭ്രമാത്॥ 12-14-42 (70473) യത്ര ശ്യാമോ ലോഹിതാക്ഷോ ദണ്ഡശ്ചരതി പാപഹാ। പ്രജാസ്തത്ര ന മുഹ്യന്തി നേതാ ചേത്സാധു പശ്യതി॥ 12-14-43 (70474) ആഹുസ്തസ്യ പ്രണേതാരം രാജാനം സത്യവാദിനം। സമീക്ഷ്യകാരിണം പ്രാജ്ഞം ധർമകാമാർഥകോവിദം॥ 12-14-44 (70475) തം രാജാ പ്രണയൻസംയക്സ്വർഗായാഭിപ്രവർതതേ। കാമാത്മവിഷയീ ക്ഷുദ്രോ ദണ്ഡേനൈവ നിഹന്യതേ॥ 12-14-45 (70476) ദണ്ഡോ ഹി സുമഹാതേജാ ദുർധരശ്ചാകൃതാത്മഭിഃ। ധർമാദ്വിചലിതം ഹന്തി നൃപമേവ സബാന്ധവം॥ 12-14-46 (70477) തതോ ദുർഗം ച രാഷ്ട്രം ച ലോകം ച സചരാചരം। അന്തരിക്ഷഗതാംശ്ചൈവ മുനീന്ദേവാംശ്ച ഹിംസതി॥ 12-14-47 (70478) സോഽസഹായേന മൂഢേന ലുബ്ധേനാകൃതബുദ്ധിനാ। അശക്യോ ന്യായതോ നേതും വിഷയാംശ്ചൈവ സേവതാ॥ 12-14-48 (70479) ശുചിനാ സത്യസന്ധേന നീതിശാസ്ത്രാനുസാരിണാ। ദണ്ഡഃ പ്രണേതും ശക്യോ ഹി സുസഹായേന ധീമതാ॥ 12-14-49 (70480) സ്വരാഷ്ട്രേ ന്യായവർതീ സ്യാദ്ഭൃശദണ്ഡശ്ച ശത്രുഷു। സുഹൃത്സ്വജിഹ്മഃ സ്നിഗ്ധേഷു ബ്രാഹ്മണേഷു ക്ഷമാന്വിതഃ॥ 12-14-50 (70481) ഏവംവൃത്തസ്യ രാജ്ഞസ്തു ശിലോഞ്ഛേനാപി ജീവതഃ। വിസ്തീര്യേത യശോ ലോകേ തൈലബിന്ദുരിവാംഭസി॥ 12-14-51 (70482) അതസ്തു വിപരീതസ്യ നൃപതേരകൃതാത്മനഃ। സങ്ക്ഷിപ്യേന യശോ ലോകേ ഘൃതബിന്ദുരിവാംഭസി॥ 12-14-52 (70483) ദേവദേവേന രുദ്രേണ ബ്രഹ്മണാ ച മഹീപതേ। വിഷ്ണുനാ ചൈവ ദേവേന ശക്രേണ ച മഹാത്മനാ॥ 12-14-53 (70484) ലോകപാലൈശ്ച ഭൂതൈശ്ച പാണ്ഡവൈശ്ച മഹാത്മഭിഃ। ധർമാദ്വിചലിതാ രാജന്ധാർതരാഷ്ട്രാ നിപാതിതാഃ। അധാർമികാ ദുരാചാരാഃ സസൈന്യാ വിനിപാതിതാഃ॥ 12-14-54 (70485) താന്നിഹത്യ ന ദോഷസ്തേ സ്വൽപോഽപി ജഗതീപതേ। ഛലേന മായയാ വാഽഥ ക്ഷത്രധർമേണ വാ നൃപ॥' 12-14-55 (70486) മിത്രതാ സർവഭൂതേഷു ദാനമധ്യയനം തപഃ। ബ്രാഹ്മണസ്യൈവ ധർമഃ സ്യാന്ന രാജ്ഞോ രാജസത്തമ॥ 12-14-56 (70487) അസതാം പ്രതിഷേധശ്ച സതാം ച പരിപാലനം। ഏഷ രാജ്ഞാം പരോ ധർമഃ സമരേ ചാപലായനം॥ 12-14-57 (70488) യസ്മിൻക്ഷമാ ച ക്രോധശ്ച ദാനാദാനേ ഭയാഭയേ। നിഗ്രഹാനുഗ്രഹൌ ചോഭൌ സ വൈ ധർമവിദുച്യതേ॥ 12-14-58 (70489) ന ശ്രുതേന ന ദാനേന ന സാന്ത്വേന ന ചേജ്യയാ। ത്വയേയം പൃഥിവീ ലബ്ധാ ന സങ്കോചേന ചാപ്യുത॥ 12-14-59 (70490) യത്തദ്ബലമമിത്രാണാം തഥാ വീരസമുദ്യതം। ഹസ്ത്യശ്വരഥസംപന്നം ത്രിഭിരംഗൈരനുത്തമം॥ 12-14-60 (70491) രക്ഷിതം ദ്രോണകർണാഭ്യാമശ്വത്ഥാംനാ കൃപേണ ച। തത്ത്വയാ നിഹതം വീര തസ്മാദ്ഭുങ്ക്ഷ്വ വസുന്ധരാം॥ 12-14-61 (70492) ജംബൂദ്വീപോ മഹാരാജ നാനാജനപദൈര്യുതഃ। ത്വയാ പുരുഷശാർദൂല ദണ്ഡേന മൃദിതഃ പ്രഭോ॥ 12-14-62 (70493) ജംബൂദ്വീപേന സദൃശഃ ക്രൌഞ്ചദ്വീപോ നരാധിപ। അപരേണ മഹാമേരോർദണ്ഡേന മൃദിതസ്ത്വയാ॥ 12-14-63 (70494) ക്രൌഞ്ചദ്വീപേന സദൃശഃ ശാകദ്വീപോ നരാധിപ। പൂർവേണ തു മഹാമേരോർദണ്ഡേന മൃദിതസ്ത്വയാ॥ 12-14-64 (70495) ഉത്തരേണ മഹാമേരോഃ ശാകദ്വീപേന സംമിതഃ। ഭദ്രാശ്വഃ പുരുഷവ്യാഘ്ര ദണ്ഡേന മൃദിതസ്ത്വയാ॥ 12-14-65 (70496) ദ്വീപാശ്ച സാന്തരദ്വീപാ നാനാജനപദാശ്രയാഃ। വിഗാഹ്യ സാഗരം വീര ദണ്ഡേന മൃദിതാസ്ത്വയാ॥ 12-14-66 (70497) ഏതാന്യപ്രതിമേയാനി കൃത്വാ കർമാണി ഭാരത। ന പ്രീയസേ മഹാരാജ പൂജ്യമാനോ ദ്വിജാതിഭിഃ॥ 12-14-67 (70498) സ ത്വം ഭ്രാതൄനിമാന്ദൃഷ്ട്വാ പ്രതിനന്ദസ്വ ഭാരത। ഋഷഭാനിവ സംമത്താൻഗജേന്ദ്രാൻഗർജിതാനിവ॥ 12-14-68 (70499) അമരപ്രതിമാഃ സർവേ ശത്രുസാഹാഃ പരന്തപാഃ। ഏകൈകോഽപി സുഖായൈഷാം മമ സ്യാദിതി മേ മതിഃ॥ 12-14-69 (70500) കിം പുനഃ പുരുഷവ്യാഘ്രാഃ പതയോ മേ നരർഷഭാഃ। സമസ്താനീന്ദ്രിയാണീവ ശരീരസ്യ വിചേഷ്ടനേ॥ 12-14-70 (70501) അനൃതം നാബ്രവീച്ഛ്വശ്രൂഃ സർവജ്ഞാ സർവദർശിനീ। യുധിഷ്ഠിരസ്ത്വാം പാഞ്ചാലി സുഖേ ധാസ്യത്യനുത്തമേ॥ 12-14-71 (70502) ഇത്വാ രാജസഹസ്രാണി ബഹൂന്യാശുപരാക്രമഃ। തദ്വ്യർഥം സംപ്രപശ്യാമി മോഹാത്തവ ജനാധിപ॥ 12-14-72 (70503) യേഷാമുൻമത്തകോ ജ്യേഷ്ഠഃ സർവേ തേഽപ്യനുസാരിണഃ। തവോൻമാദാൻമഹാരാജസോൻമാദാഃ സർവപാണ്ഡവാഃ॥ 12-14-73 (70504) യദി ഹി സ്യുരനുൻമത്താ ഭ്രാതരസ്തേ നരാധിപ। ബദ്ധ്വാ ത്വാം നാസ്തികൈഃ സാർധം പ്രശാസേയുർവസുന്ധരാം॥ 12-14-74 (70505) കുരുതേ മൂഢ ഏവം ഹി യഃ ശ്രേയോ നാധിഗച്ഛതി। ധൂപൈരഞ്ജനയോഗൈശ്ച നസ്യകർമഭിരേവ ച॥ 12-14-75 (70506) `ഉൻമത്തിരപനേതവ്യാ തവ രാജന്യദൃച്ഛയാ।' ഭേഷജൈഃ സ ചികിത്സ്യഃ സ്യാദ്യ ഉൻമാർഗേണ ഗച്ഛതി॥ 12-14-76 (70507) സാഹം സർവാധമാ ലോകേ സ്ത്രീണാം ഭരതസത്തമ। തഥാ വിനികൃതാ പുത്രൈര്യാഽഹമിച്ഛാമി ജീവിതും॥ 12-14-77 (70508) ധൃതരാഷ്ട്രസുതാ രാജന്നിത്യമുത്പഥഗാമിനഃ। താദൃശാനാം വധേ ദോഷം നാഹം പശ്യാമി കർഹിചിത്॥ 12-14-78 (70509) ഇമാംശ്ചോശനസാ ഗീതാഞ്ശ്ലോകാഞ്ശ്രൃണു നരാധിപ॥ 12-14-79 (70510) ആത്മഹന്താഽർഥഹന്താ ച ബന്ധുഹന്താ വിഷപ്രദഃ। അകാരണേന ഹന്താ ച യശ്ച ഭാര്യാം പരാമൃശേത്॥ 12-14-80 (70511) നിർദോഷം വധമേതേഷാം ഷണ്ണാമപ്യാതതായിനാം। ബ്രഹ്മാ പ്രോവാച ഭഗവാൻഭാർഗവായ മഹാത്മനേ॥ 12-14-81 (70512) ബ്രഹ്മക്ഷത്രവിശാം രാജൻസത്പഥേ വർതിനാമപി। പ്രസഹ്യാഗാരമാഗംയ ഹന്താരം ഗരദം തഥാ॥ 12-14-82 (70513) അഭക്ഷ്യാപേയദാതാരമഗ്നിദം ച നിശാതയേത്। മാർഗ ഏഷ മഹീപാനാം ഗോബ്രാഹ്മണവധേഷു ച॥ 12-14-83 (70514) കേശഗ്രഹേ ച നാരീണാമപി യുധ്യേത്പിതാമഹം। ബ്രഹ്മാണം ദേവദേവേശം കിം പുനഃ പാപകാരിണം॥ 12-14-84 (70515) ഗോബ്രാഹ്മണാർഥേ വ്യസനേ ച രാജ്ഞാം രാഷ്ട്രോപമർദേ സ്വശരീരഹേതോഃ। സ്ത്രീണാം ച വിക്രുഷ്ടരുതാനി ശ്രുത്വാ വിപ്രോഽപി യുധ്യേത മഹാപ്രഭാവഃ॥ 12-14-85 (70516) ധർമാദ്വിചലിതം വിപ്രം നിഹന്യാദാതതായിനം। തസ്യാന്യത്ര വധം വിദ്വാൻമനസാഽപി ന ചിന്തയേത്॥ 12-14-86 (70517) ഗോബ്രാഹ്മണവധേ വൃത്തം മന്ത്രത്രാണാർഥമേവ ച। നിഹന്യാത്ക്ഷത്രിയോ വിപ്രം സ്വകുടുംബസ്യ ചാപ്തയേ॥ 12-14-87 (70518) തസ്കരേണ നൃശംസേന ധർമാത്പ്രചലിതേന ച। ക്ഷത്രബന്ധുഃ പരം ശക്ത്യാ യുധ്യേദ്വിപ്രേണ സംയുഗേ॥ 12-14-88 (70519) ആതതായിനമായാന്തമപി വേദാന്തപാരഗം। ജിഘാംസന്തം ജിഘാംസീയാന്ന തേന ഭ്രൂണഹാ ഭവേത്॥ 12-14-89 (70520) ബ്രാഹ്മണഃ ക്ഷത്രിയോ വൈശ്യഃ ശൂദ്രോ വാഽപ്യന്ത്യജോപി വാ। ന ഹന്യാദ്ബ്രാഹ്മണം ശാന്തം തൃണേനാപി കദാചന॥ 12-14-90 (70521) ബ്രാഹ്മണായാവഗുര്യാദ്യഃ സ്പൃഷ്ട്വാ ഗുരുതരം മഹത്। വർഷാണാം ത്രിശതം പാപഃ പ്രതിഷ്ഠാം നാധിഗച്ഛതി॥ 12-14-91 (70522) സഹസ്രാണി ച വർഷാണി നിഹത്യ നരകേ പതേത്। തസ്മാന്നൈവാവഗുര്യാദ്ധി നൈവ ശസ്ത്രം നിപാതയേത്॥ 12-14-92 (70523) ശോണിതം യാവതഃ പാംസൂൻഗൃഹ്ണാതീതി ഹി ധാരണാ। താവതീഃ സ സമാഃ പാപോ നരകേ പരിവർതതേ॥ 12-14-93 (70524) ത്വഗസ്ഥിഭേദം വിപ്രസ്യ യഃ കുര്യാത്കാരയേത വാ। ബ്രഹ്മഹാ സ തു വിജ്ഞേയഃ പ്രായശ്ചിത്തീ നരാധമഃ॥ 12-14-94 (70525) ശ്രോത്രിയം ബ്രാഹ്മണം ഹത്വാ തഥാഽഽത്രേയീം ച ബ്രാഹ്മണീം। ചതുർവിശതിവർഷാണി ചരേദ്ബ്രഹ്മഹണോ വ്രതം॥ 12-14-95 (70526) ദ്വിഗുണാം ബ്രഹ്മഹത്യേയം സർവൈഃ പ്രോക്താ മഹർഷിഭിഃ। പ്രായശ്ചിത്തമകുർവാണം കൃതാങ്കം വിപ്രവാസയേത്॥ 12-14-96 (70527) ബ്രാഹ്മണം ക്ഷത്രിയം വൈശ്യം ശൂദ്രം വാ ഘാതയേന്നൃപഃ। ബ്രഹ്മഘ്നം തസ്കരം ചൈവ മാഭൂദേവം ചരിഷ്യതി॥ 12-14-97 (70528) ഛിത്ത്വാ ഹസ്തൌ ച പാദൌ ച നാസികോഷ്ഠൌ ച ഭൂപതിഃ। ബ്രഹ്മഘ്നം ചോത്തമം പാപം നേത്രോദ്ധാരേണ യോജയേത്॥ 12-14-98 (70529) ശൂദ്രസ്യൈവ സ്മൃതോ ദണ്ഡസ്തദ്വദ്രാജന്യവൈശ്യയോഃ। പ്രായശ്ചിത്തമകുർവാണം ബ്രാഹ്മണം തു പ്രവാസയേത്॥ 12-14-99 (70530) ക്ഷത്രിയം വൈശ്യശൂദ്രൌ ച ശസ്ത്രേണൈവ ച ഘാതയേത്। ബ്രഹ്മഘ്നാൻബ്രാഹ്മണാത്രാജാ കൃതാങ്കാന്വിപ്രവാസയേത്॥ 12-14-100 (70531) വികലേന്ദ്രിയാംസ്ത്രിവർണാംശ്ച ചണ്ഡാലൈഃ സഹ വാസയേത്। തൈശ്ച യഃ സംപിബേത്കശ്ചിത്സ പിബൻബ്രഹ്മഹാ ഭവേത്॥ 12-14-101 (70532) പ്രേതാനാം ന ച ദേയാനി പിണ്ഡദാനാനി കേനചിത്॥ 12-14-102 (70533) കൃഷ്ണവർണാ വിരൂപാ ച നിർണീതാ ലംബമൂർധജാ। ദുനോത്യദൃഷ്ട്വാ കർതാരം ബ്രഹ്മഹത്യേതി താം വിദുഃ॥ 12-14-103 (70534) ബ്രഹ്മഘ്നേന പിബന്തശ്ച വിപ്രാ ദേശാഃ പുരാണി ച। അചിരാദേവ പീഡ്യന്തേ ദുർഭിക്ഷവ്യാധിതസ്കരൈഃ॥ 12-14-104 (70535) ബ്രാഹ്മണം പാപകർമാണം വിപ്രാണാമാതതായിനം। ക്ഷത്രിയം വൈശ്യശൂദ്രൌ ച നേത്രോദ്ധാരേണ യോജയേത്॥ 12-14-105 (70536) ദുർബലാനാം ബലം രാജാ ബലിനോ യേ ച സാധവഃ। ബലിനാം ദുർബലാനാം ച പാപാനാം മൃത്ത്യുരിഷ്യതേ॥ 12-14-106 (70537) സദോഷമപി യോ ഹന്യാദശ്രാവ്യ ജഗതീപതേ। ദുർബലം ബലവന്തം വാ സ പരാജയമർഹതി॥ 12-14-107 (70538) രാജാജ്ഞാം പ്രാഡ്വിവാകം ച നേച്ഛേദ്യച്ചാപി നിഷ്പതേത്। സാക്ഷിണം സാധുവാക്യം ച ജിതം തമപി നിർദിശേത്॥ 12-14-108 (70539) ബന്ധനാന്നിഷ്പതേദ്യച്ച പ്രതിഭൂർന ദദാതി ച। കുലജശ്ച ധനാഢ്യശ്ച സ പരാജയമർഹതി॥ 12-14-109 (70540) രാജാജ്ഞയാ സമാഹൂതോ യോ ന ഗച്ഛേത്സഭാം നരഃ। ബലവന്തമുപാശ്രിത്യ സായുധഃ സ പരാജിതഃ॥ 12-14-110 (70541) തം ദണ്ഡേന വിനിർജിത്യ മഹാസാഹസികം നരം। വിയുക്തദേഹസർവസ്വം പരലോകം വിസർജയേത്॥ 12-14-111 (70542) മൃതസ്യാപി ന ദേയാനി പിണ്ഡദാനാനി കേനചിത്। ദത്ത്വാ ദണ്ഡം പ്രയച്ഛേത മധ്യമം പൂർവസാഹയം॥ 12-14-112 (70543) കുലസ്ത്രീവ്യഭിചാരം ച രാഷ്ട്രസ്യ ച വിമർദനം। ബ്രഹ്മഹത്യാം ച ചൌര്യം ച രാജദ്രോഹം ച പഞ്ചമം॥ 12-14-113 (70544) യുദ്ധാദന്യത്ര ഹിംസായാം സുരാപസ്യ ച കീർതനേ। മഹാന്തം ഗുരുതൽപേ ച മിത്രദ്രോഹേ ച പാതകം॥ 12-14-114 (70545) ന കഥഞ്ചിദുപേക്ഷേത മഹാസാഹസികം നരം। സർവസ്വമപഹൃത്യാശു തതഃ പ്രാണൈർവിയോജയേത്॥ 12-14-115 (70546) ത്രിഷു വർണേഷു യോ ദണ്ഡഃ പ്രണീതോ ബ്രഹ്മണാ പുരാ। മഹാസാഹസികം വിപ്രം കൃതാങ്കം വിപ്രവാസയേത്॥ 12-14-116 (70547) സാഹസ്രോ വാ ഭവേദ്ദണ്ഡഃ കാഞ്ചനോ ദേഹനിഷ്ക്രിയാ। ചതുർണാമപി വർണാനാമേവമാഹോശനാ കവിഃ॥ 12-14-117 (70548) നാരീണാം ബാലവൃദ്ധാനാം ഗോപതേശ്ച മഹാമതിഃ। പാപാനാം ദുർവിനീതാനാം പ്രാണാന്തം ച ബൃഹസ്പതിഃ। ദണ്ഡമാഹ മഹാഭാഗ സർവേഷാമാതതായിനാം॥ 12-14-118 (70549) സർവേഷാം പാപബുദ്ധീനാം പാപകർമൈവ ക്വുർവതാം। ധൃതരാഷ്ട്രസ്യ പുത്രാണാം ദണ്ഡോ നിർദോഷ ഇഷ്യതേ। സൌബലസ്യ ച ദുർബുദ്ധേഃ കർണസ്യ ച ദുരാത്മനഃ॥ 12-14-119 (70550) പശ്യതാം ചൈവ ശൂരാണാം യാഽഹം ദ്യൂതേ സഭാം തദാ। രജസ്വലാ സമാനീതാ ഭവതാം പശ്യതാം നൃപ। വാസസൈകേന സംവീതാ തവ ദോഷേണ ഭൂപതേ॥ 12-14-120 (70551) മാഭൂദ്ധർമവിലോപസ്തേ ധൃതരാഷ്ട്രകുലക്ഷയാത്। ക്രോധാഗ്നിനാ തു ദഗ്ധം ച സപശുദ്രവ്യസഞ്ചയം॥ 12-14-121 (70552) സാഽഹമേവംവിധം ദുഃഖം സംപ്രാപ്താ തവ ഹേതുനാ। ആദിത്യസ്യ പ്രസാദേന ന ച പ്രാണൈർവിയോജിതാ॥ 12-14-122 (70553) രക്ഷിതാ ദേവദേവേന ജഗതഃ കാലഹേതുനാ। ദിവാകരേണ ദേവേന വിവസ്ത്രാ ന കൃതാ തദാ'॥ 12-14-123 (70554) ഏതേഷാം യതമാനാനാം ന മേഽദ്യ വചനം മൃഷാ। ത്വം തു സർവാം മഹീം ത്യക്ത്വാ കുരുഷേ സ്വയമാപദം॥ 12-14-124 (70555) യഥാഽഽസ്താം സംമതൌ രാജ്ഞാം പൃഥിവ്യാം രാജസത്തം। മാന്ധാതാ ചാംബരീഷശ്ച തഥാ രാജന്വിരാജസേ॥ 12-14-125 (70556) പ്രശാധി പൃഥിവീം ദേവീം പ്രജാ ധർമേണ പാലയൻ। സപർവതവനദ്വീപാം മാ രാജന്വിമനാ ഭവ॥ 12-14-126 (70557) യജസ്വ വിവിധൈര്യജ്ഞൈര്യുധ്യസ്വാരീൻപ്രയച്ഛ ച। ധനാനി ഭോഗാന്വാസാംസി ദ്വിജാതിഭ്യോ നൃപോത്തമ॥ ॥ 12-14-127 (70558) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുർദശോഽധ്യായഃ॥ 14॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-14-6 സ്തോകകാശ്ചാതകാ വാവാശ്യമാനാഃ പുനഃ പുനഃ ക്രന്ദന്തഃ॥ 12-14-7 ഉപപന്നേന യുക്തിയുക്തേന॥ 12-14-9 സർവകാമാനാം സർവൈരർഥൈഃ॥ 12-14-13 ക്ലീബോഽധീരഃ। അവിപാലാ ഇവാസത ഇതി. ട. ഡ. പാഠഃ। വത്സപാലാ ഇവാസത ഇതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-14-57 പ്രതിഷേധോ ദണ്ഡോ രാജ്യാന്നിർവാസനം വാ॥ 12-14-58 ദാനം ആദാനം ച തേ॥ 12-14-59 സങ്കോചേന യാഞ്ചയാ॥ 12-14-63 അപരേണ പശ്ചിമതഃ 12-14-64 ക്രൌഞ്ചദ്വീപാദിവശീകരണം സിദ്ധദ്വാരാ രാജസൂയേ॥ 12-14-73 സർവേ തേപ്യവമാനിതാ ഇതി ട. ഡ. ദ. പഠഃ॥ 12-14-75 നസ്യകർമ നാസാദ്വാരാ ഭേഷജഗ്രഹണം॥

12-15-0 (70933) വൈശംപായന ഉവാച। 12-15-0x (5791) യാജ്ഞസേന്യാ വചഃ ശ്രുത്വാ പുനരേവാർജുനോഽബ്രവീത്। അനുമാന്യ മഹാബാഹും ജ്യേഷ്ഠം ഭ്രാതരമീശ്വരം॥ 12-15-1 (70934) അർജുന ഉവാച। 12-15-2x (5792) ദണ്ഡഃ ശാസ്തി പ്രജാഃ സർവാ ദണ്ഡ ഏവാഭിരക്ഷതി। ദൺ·ഡഃ സുപ്തേഷു ജാഗർതി ദണ്ഡം ധർമം വിദുർബുധാഃ॥ 12-15-2 (70935) ദണ്ഡഃ സംരക്ഷതേ ധർമം തഥൈവാര്യം ജനാധിപ। കാമം സംരക്ഷതേ ദണ്ഡസ്ത്രിവർഗോ ദണ്ഡ ഉച്യതേ॥ 12-15-3 (70936) ദണ്ഡേന രക്ഷ്യതേ ധാന്യം ധനം ദണ്ഡേന രക്ഷ്യതേ। ഏതദ്വിദ്വാനുപാദായ സ്വഭാവം പശ്യ ലൌകികം॥ 12-15-4 (70937) രാജദണ്ഡഭയാദേകേ നരാഃ പാപം ന കുർവതേ। യമദണ്ഡഭയാദേകേ പരലോകഭയാദപി॥ 12-15-5 (70938) പരസ്പരഭയാദേകേ പാപാഃ പാപം ന കുർവതേ। ഏവം സാംസിദ്ധികേ ലോകേ സർവം ദണ്ഡേ പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-15-6 (70939) ദണ്ഡസ്യൈവ ഭയാദേകേ ന ഖാദന്തി പരസ്പരം। അന്ധേതമസി മജ്ജേയുര്യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-7 (70940) യസ്മാദദാന്താന്ദമയത്യശിഷ്ടാന്ദണ്ഡയത്യപി। ദമനാദ്ദണ്ഡനാച്ചൈവ തസ്മാദ്ദണ്ഡം വിദുർബുധാഃ॥ 12-15-8 (70941) വാചി ദണ്ഡോ ബ്രാഹ്മണാനാം ക്ഷത്രിയാണാം ഭുജാർപണം। ധനദണ്ഡാഃ സ്മൃതാ വൈശ്യാ നിർദണ്ഡഃ ശൂദ്ര ഉച്യതേ॥ 12-15-9 (70942) അസംമോഹായ മർത്യാനാമർഥസംരക്ഷണായ ച। മര്യാദാ സ്ഥാപിതാ ലോകേ ദണ്ഡസഞ്ജ്ഞാ വിശാംപതേ॥ 12-15-10 (70943) യത്ര ശ്യാമോ ലോഹിതാക്ഷോ ദണ്ഡശ്ചരതി സൂദ്യതഃ। പ്രജാസ്തത്ര ന മുഹ്യന്തി നേതാ ചേത്സാധു പശ്യതി॥ 12-15-11 (70944) ബ്രഹ്മചാരീ ഗൃഹസ്ഥശ്ച വാനപ്രസ്ഥസ്ച ഭിക്ഷുകഃ। ദണ്ഡസ്യൈവ ഭയാദേതേ മനുഷ്യാ വർത്മനി സ്ഥിതാഃ॥ 12-15-12 (70945) നാഭീതോ യജതേ രാജന്നാഭീതോ ദാതുമിച്ഛതി। നാഭീതഃ പുരുഷഃ കശ്ചിത്സമയേ സ്ഥാതുമിച്ഛതി॥ 12-15-13 (70946) നാച്ഛിത്ത്വാ പരമർമാണി നാകൃത്വാ കർമ ദുഷ്കരം। നാഹത്വാ മത്സ്യഘാതീവ പ്രാപ്നോതി മഹതീം ശ്രിയം॥ 12-15-14 (70947) നാഘ്നതഃ കീർതിരസ്തീഹ ന വിത്തം ന പുനഃ പ്രജാഃ। ഇന്ദ്രോ വൃത്രവധേനൈവ മഹേന്ദ്രഃ സമപദ്യത। `മാഹേന്ദ്രം ച ഗൃഹം ലേഭേ ലോകാനാം ചേശ്വരോഽഭവത്॥' 12-15-15 (70948) യ ഏവ ദേവാ ഹന്താരസ്താംʼല്ലോകോഽർചയതേ ഭൃശം। ഹന്താരുദ്രസ്തഥാസ്കന്ദഃ ശക്രോഽഗ്നിർവരുണോ യമഃ॥ 12-15-16 (70949) ഹന്താ കാലസ്തഥാ വായുർമൃത്യുർവൈശ്രവണോ രവിഃ। വസവോ മരുതഃ സാധ്യാ വിശ്വേദേവാശ്ച ഭാരത॥ 12-15-17 (70950) ഏതാന്ദേവാന്നമസ്യന്തി പ്രതാപപ്രണതാ ജനാഃ। ന ബ്രഹ്മാണം ന ധാതാരം ന പൂഷാണം കഥഞ്ചന॥ 12-15-18 (70951) മധ്യസ്ഥാൻസർവഭൂതേഷു ദാന്താഞ്ശമപരായണാൻ। യജന്തേ മാനവാഃ കേചിത്പ്രശാന്താൻസർവകർമസു॥ 12-15-19 (70952) ന ഹി പശ്യാമി ജീവന്തം ലോകേ കഞ്ചിദർഹിസയാ। സത്വൈഃ സത്വാ ഹി ജീവന്തി ദുർബലൈർബലവത്തരാഃ॥ 12-15-20 (70953) നകുലോ മൂഷികാനത്തി ബിഡാലോ നകുലം തഥാ। ബിഡാലമത്തി ശ്വാ രാജഞ്ശ്വാനം വ്യാലമൃഗസ്തഥാ॥ 12-15-21 (70954) താനത്തി പുരുഷഃ സർവാൻപശ്യ ധർമോ യഥാ ഗതഃ। പ്രാണസ്യാന്നമിദം സർവം ജംഗമം സ്ഥാവരം ച യത്॥ 12-15-22 (70955) വിധാനം ദൈവവിഹിതം തത്ര വിദ്വാന്ന മുഹ്യതി। യഥാ സൃഷ്ടോഽസി രാജേന്ദ്ര തഥാ ഭവിതുമർഹസി॥ 12-15-23 (70956) വിനീതക്രോധഹർഷാ ഹി മന്ദാ വനമുപാശ്രിതാഃ। വിനാ വധം ന കുർവന്തി താപസാഃ പ്രാണയാപനം॥ 12-15-24 (70957) ഉദകേ ബഹവഃ പ്രാണാഃ പൃഥിവ്യാം ച ഫലേഷു ച। ന ച കശ്ചിന്ന താൻഹന്തി കിമന്യത്പ്രാണയാപനം॥ 12-15-25 (70958) സൂക്ഷ്മയോനീനി ഭൂതാനി തർകഗംയാനി കാനിചിത്। പക്ഷ്മണോഽപി നിപാതേന യേഷാം സ്യാത്സ്കന്ധപര്യയഃ॥ 12-15-26 (70959) ഗ്രാമാന്നിഷ്ക്രംയ മുനയോ വിഗതക്രോധമത്സരാഃ। വനേ കുടുംബധർമാണോ ദൃശ്യന്തേ പരിമോഹിതാഃ॥ 12-15-27 (70960) ഭൂമിം ഭിത്ത്വൌഷധീശ്ഛിത്ത്വാ വൃക്ഷാദീനണ്ഡജാൻപശൂൻ। മനുഷ്യാസ്തന്വയേ യജ്ഞാംസ്തേ സ്വർഗം പ്രാപ്നുവന്തി ച॥ 12-15-28 (70961) ദണ്ഡനീത്യാം പ്രണീതായാം സർവേ സിധ്യന്ത്യുപക്രമാഃ। കൌന്തേയ സർവഭൂതാനാം തത്ര മേ നാസ്തി സംശയഃ॥ 12-15-29 (70962) ദണ്ഡശ്ചേന്ന ഭവേല്ലോകേ വിനശ്യേയുരിമാഃ പ്രജാഃ। ജലേ മത്സ്യാനിവാഭക്ഷ്യന്ദുർബലാൻബലവത്തരാഃ॥ 12-15-30 (70963) സത്യം ബതേദം ബ്രഹ്മണാ പൂർവമുക്തം ദണ്ഡഃ പ്രജാ രക്ഷതി സാധുനീതഃ। പശ്യാഗ്നയഃ പൂതിമാംസസ്യ ഭീതാഃ സന്തർജിതാ ദണ്ഡഭയാജ്ജ്വലന്തി॥ 12-15-31 (70964) അന്ധന്തമ ഇവേദം സ്യാന്ന പ്രജ്ഞായേത കിഞ്ചന। ദണ്ഡശ്ചേന്ന ഭവേല്ലോകേ വിഭജൻസാധ്വസാധുനീ॥ 12-15-32 (70965) യേഽപി സംഭിന്നമര്യാദാ നാസ്തികാ വേദനിന്ദകാഃ। തേഽപി ഭോഗായ കൽപന്തേ ദണ്ഡേനാശു നിപീഡിതാഃ॥ 12-15-33 (70966) സർവോ ദണ്ഡജിതോ ലോകോ ദുർലഭോ ഹി ശുചിർജനഃ। ദണ്ഡസ്യ ഹി ഭയാദ്ഭീതോ ഭോഗായൈവ പ്രകൽപതേ॥ 12-15-34 (70967) ചാതുർവർണ്യപ്രമോദായ സുനീതികരണായ ച। ദണ്ഡോ വിധാത്രാ വിഹിതോ ധർമാർഥൌം ഭുവി രക്ഷിതും॥ 12-15-35 (70968) യദി ദണ്ഡാന്ന വിഭ്യേയുർവയാംസി ശ്വാപദാനി ച। അദ്യുഃ പശൂൻമനുഷ്യാംശ്ച യജ്ഞാർഥാനി ഹവീംഷി ച॥ 12-15-36 (70969) ന ബ്രഹ്മചാര്യധീയീത ന കാല്യം ദുഹതേ ച ഗൌഃ। ന കന്യോദ്വഹനം ഗച്ഛേദ്യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-37 (70970) വിഷ്വഗ്ലോപഃ പ്രവർതേത ഭിദ്യേരൻസർവസേതവഃ। മമത്വം ന പ്രജാനീയുര്യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-38 (70971) ന സംവത്സരസത്രാണി തിഷ്ഠേയുരകുതോഭയാഃ। വിധിവദ്ദക്ഷിണാവന്തി യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-39 (70972) ചരേയുർനാശ്രമേ ധർമം യഥോക്തം വിധിമാശ്രിതാഃ। ന വിദ്യാം പ്രാപ്നുയാത്കശ്ചിദ്യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-40 (70973) ന ചോഷ്ട്രാ ന ബലീവർദാ നാശ്വാശ്വതരഗർദഭാഃ। ന വിദ്യാം പ്രാപ്നുര്യാനാനി യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-41 (70974) ന പ്രേഷ്യാ വചനം കുര്യുർന ബാലോ ജാതു കർഹിചിത്। തിഷ്ഠേത്പിതുർമതേ ധർമേ യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-42 (70975) ദണ്ഡേ സ്ഥിതാഃ പ്രജാഃ സർവാ ഭയം ദണ്ഡേ വിദുർബുധാഃ। ദണ്ഡേ സ്വർഗോ മനുഷ്യാണാം ലോകോഽയം ച പ്രതിഷ്ഠിതഃ॥ 12-15-43 (70976) ന തത്ര കൂടം പാപം വാ വഞ്ചനാ വാഽപി ദൃശ്യതേ। യത്ര ദണ്ഡഃ സുവിഹിതശ്ചരത്യരിവിനാശനഃ॥ 12-15-44 (70977) ഹവിഃ ശ്വാ പ്രലിഹേദ്ദൃഷ്ട്വാ ദണ്ഡശ്ചേന്നോദ്യതോ ഭവേത്। ഹരേത്കാകഃ പുരോഡാശം യദി ദണ്ഡോ ന പാലയേത്॥ 12-15-45 (70978) യദീദം ധർമതോ രാജ്യം വിഹിതം യദ്യധർമതഃ। കാര്യസ്തത്ര ന ശോകോ വൈ ഭുങ്ക്ഷ്വ ഭോഗാന്യജസ്വ ച॥ 12-15-46 (70979) സുഖേന ധർമം ശ്രീമന്തശ്ചരന്തി ശുചിവാസസഃ। സംവസന്തഃ പ്രിയൈർദാരൈർഭുഞ്ജാനാശ്ചാന്നമുത്തമം॥ 12-15-47 (70980) അർഥേ സർവേ സമാരംഭാഃ സമായത്താ ന സംശയഃ। സ ച ദണ്ഡേ സമായത്തഃ പശ്യ ദണ്ഡസ്യ ഗൌസ്വം॥ 12-15-48 (70981) ലോകയാത്രാർഥമേവേഹ ധർമപ്രവചനം കൃതം। അഹിംസാഽസാധുഹിംസേതി ശ്രേയാന്ധർമപരിഗ്രഹഃ॥ 12-15-49 (70982) നാത്യന്തം ഗുണവത്കിഞ്ചിന്ന ചാപ്യത്യന്തനിർഗുണം। ഉഭയം സർവകാര്യേഷു ദൃശ്യതേ സാധ്വസാധു ച॥ 12-15-50 (70983) പശൂനാം വൃഷണം ഛിത്ത്വാ തതോ ഭിന്ദന്തി നസ്സു താൻ। വഹന്തി ബഹവോ ഭാരാൻബധ്നന്തി ദമയന്തി ച॥ 12-15-51 (70984) ഏവം പര്യാകുലേ ലോകേ വിതഥൈർജർഝരീകൃതേ। തൈസ്തൈർന്യായൈർമഹാരാജ പുരാണം ധർമമാചര॥ 12-15-52 (70985) യജ ദേഹി പ്രജാ രക്ഷ ധർമം സമനുപാലയ। അമിത്രാഞ്ജഹി കൌന്തേയ മിത്രാണി പരിപാലയ॥ 12-15-53 (70986) മാ ച തേ നിഘ്നതഃ ശത്രൂൻമന്യുർഭവതു പാർഥിവ। ന തത്ര കിൽവിഷം കിഞ്ചിദ്ധന്തുർഭവതി ഭാരത॥ 12-15-54 (70987) ആതതായീ ഹി യോ ഹന്യാദാതതായിനമാഗതം। ന തേന ഭ്രൂണഹാ സ സ്യാൻമന്യുസ്തം മന്യുമാർച്ഛതി॥ 12-15-55 (70988) അവധ്യഃ സർവഭൂതാനാമന്തരാത്മാ ന സംശയഃ। അവധ്യേ ചാത്മനി കഥം വധ്യോ ഭവതി കസ്യചിത്॥ 12-15-56 (70989) യഥാ ഹി പുരുഷഃ ശാലാം പുനഃ സംപ്രവിശേന്നവാം। ഏവ ജീവഃ ശരീരാണി താനിതാനി പ്രപദ്യതേ॥ 12-15-57 (70990) ദേഹാൻപുരാണാനുത്സൃജ്യ നവാൻസംപ്രതിപദ്യതേ। ഏവം മൃത്യുമുഖം പ്രാഹുർജനാ യേ തത്ത്വദർശിനഃ॥ ॥ 12-15-58 (70991) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചദശോഽധ്യായഃ॥ 15॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-15-6 സംസിദ്ധികേ പശുവത് ദണ്ഡാർഹസ്വഭാവേ॥ 12-15-8 ദമയതി താഡനാദിനാ। ദണ്ഡയതി വിത്തമപഹരതി॥ 12-15-9 ഭുജ്യത ഇതി ഭുജം ഭക്തം തൻമാത്രാർപണം വേതനപ്രദാനമിത്യർഥഃ॥ 12-15-11 ശ്യാമഃ ദൃഢാഭിഘാതേന ദണ്ഡ്യസ്യാന്ധ്യജനകത്വാത്। ലോഹിതാക്ഷോ ദണ്ഡയിതുഃ ക്രോധാതിശയാത്। സൂദ്യതഃ സുതരാമുദ്യതഃ। സാധു യഥാപരാധം॥ 12-15-20 സത്വൈഃ സത്വാനീതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-15-21 വ്യാലമൃഗശ്ചിത്രവ്യാഘ്രഃ॥ 12-15-22 പശ്യ കാലോ യഥാ ഗത ഇതി ഝ. പാഠഃ। പശ്യ ധർമം യഥാഗതമിതി ഡ. ത. പാഠഃ॥ 12-15-23 യഥാസൃഷ്ടഃ ശൌര്യം തേജോ ധൃതിർദാക്ഷ്യമിത്യാദ്യുക്തസ്വഭാവഃ ക്ഷത്രിയഃ സൃഷ്ടോഽസി ധാത്രാ॥ 12-15-24 വിനീതാവപനീതൌ ക്രോധഹർഷൌ യൈസ്തേ। മന്ദാഃ ക്ഷത്രിയാഃ। വധം കന്ദമൂലാദിവധം॥ 12-15-26 സ്കന്ധപര്യയോ ദേഹസ്യ നാശഃ॥ 12-15-29 ദണ്ഡയുക്താ നീതിർദണ്ഡനീതിസ്തസ്യാം പ്രണീതായാം പ്രവർതിതായാം॥ 12-15-30 അഭക്ഷ്യൻ ഭക്ഷയേയുഃ॥ 12-15-31 പശ്യാഗ്നയശ്ച പ്രതിശാംയേതി ഝ.പാഠഃ। സന്തർജിതാഃ ഫൂത്കാരേണ॥ 12-15-33 ഭോഗായ പാലനായ। മര്യാദായാ ഇതി ശേഷഃ॥ 12-15-36 ഹന്യുഃ പശൂനിതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-15-37 ന കല്യാണീം ദുഹേത ഗാമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര കല്യാണീമപത്യവതീം ന ദുഹേത ലോക ഇത്യർഥഃ। ഉദ്വഹനം ന ഗച്ഛേത് കിന്തു വ്യഭിചരേദേവ॥ 12-15-38 വിശ്വലോപ ഇതി ട. ഥ. പാഠഃ। സേതവോ മര്യാദാഃ। മമത്വം പരിച്ഛിന്നം ന ജാനീയുഃ। സർവഃ സർവത്ര മമത്വം കുര്യാദിത്യർഥരഃ॥ 12-15-39 തിഷ്ഠേയുരനുതിഷ്ഠേയുഃ ॥ 12-15-42 ന തിഷ്ഠേദ്യുവതീധർമ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-15-46 യദി ദണ്ഡവതോ രാജ്യം വിഹിതം യദ്യധർമതഃ। കാര്യം തത്ര ന കാര്യം ച ഇതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-15-47 സംവർഷന്തഃ ഫലൈദീനൈരിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-15-51 നസ്മു നാസികാസു। ഭിന്ദന്തി മസ്തകമിതി പാഠേ മസ്തകം ഭിന്ദന്തി ശൃംഗവൃദ്ധിർമാഭൂദിതീത്യർഥഃ॥ 12-15-52 ജർഝരീകൃതേ ദണ്ഡേന। തദഭാവേ ഭാരവഹനാദികാര്യം ന സ്യാദതഃ പുരാണമേവ ധർമമാചര। നത്വത്ര പ്രവാഹായാതം ഹിംസാദിദോഷമവേക്ഷസ്വേതി ഭാവഃ॥ 12-15-54 മന്യുർദൈന്യം॥ 12-15-55 ആതതായീ ശസ്ത്രപാണിഃ। മന്യുഃ ക്രോധഃ। മന്യും ക്രോധമാർച്ഛതി। ആ സർവത ഋച്ഛതി പ്രാപ്നോതി। മന്യുഃ കർതാ നാഹം കർതേതി ശ്രുതേസ്തത്ര ന ഭ്രൂണഹാ ഭവതീത്യർഥഃ॥

12-16-0 (71360) വൈശംപായന ഉവാച। 12-16-0x (5835) അർജുനസ്യ വചഃ ശ്രുത്വാ ഭീമസേനോഽത്യമർഷണഃ। ധൈര്യമാസ്ഥായ തം ജ്യേഷ്ഠം ഭ്രാതാ ഭ്രാതരമബ്രവീത്॥ 12-16-1 (71361) രാജന്വിദിതധർമോഽസി ന തേഽസ്ത്യവിദിതം ഭുവി। ഉപശിക്ഷാമ തേ വൃത്തം സദൈവ ന ച ശക്നുമഃ॥ 12-16-2 (71362) ന വക്ഷ്യാമി ന വക്ഷ്യാമീത്യേവം മേ മനസി സ്ഥിതം। അതിദുഃഖാത്തു വക്ഷ്യാമി തന്നിബോധ ജനാധിപ॥ 12-16-3 (71363) ഭവതഃ സംപ്രമോഹേന സർവം സംശയിതം കൃതം। വിക്ലബത്വം ച നഃ പ്രാപ്തമബലത്വം തഥൈവ ച॥ 12-16-4 (71364) കഥം ഹി രാജാ ലോകസ്യ സർവശാസ്ത്രവിശാരദഃ। മോഹമാപദ്യസേ ദൈന്യാദ്യഥാ കാപുരുഷസ്തഥാ॥ 12-16-5 (71365) ആഗതിശ്ച ഗതിശ്ചൈവ ലോകസ്യ വിദിതാ തവ। ആയത്യാം ച തദാത്വേ ച ന തേഽസ്ത്യവിദിതം പ്രഭോ॥ 12-16-6 (71366) ഏവം ഗതേ മഹാരാജ രാജ്യം പ്രതി ജനാധിപ। ഹേതുമാത്രം തു വക്ഷ്യാമി തമിഹൈകമനാഃ ശ്രൃണു॥ 12-16-7 (71367) ദ്വിവിധോ ജായതേ വ്യാധിഃ ശാരീരോ മാനസസ്തഥാ। പരസ്പരം തയോർജൻമ നിർദ്വന്ദ്വം നോപലഭ്യതേ॥ 12-16-8 (71368) ശാരീരാജ്ജായതേ വ്യാധിർമാനസോ നാത്ര സംശയഃ। മാനസാജ്ജായതേ വ്യാധിഃ ശാരീര ഇതി നിശ്ചയഃ॥ 12-16-9 (71369) ശാരീരമാനസേ ദുഃഖേ യോഽതീതേ ത്വനുശോചതി। ദുഃഖേന ലഭതേ ദുഃഖം ദ്വാവനർഥൌ ച വിന്ദതി॥ 12-16-10 (71370) ശീതോഷ്ണേ ചൈവ വായുശ്ച ത്രയഃ ശാരീരജാ ഗുണാഃ। തേഷാം ഗുണാനാം സാംയം യത്തദാഹുഃ സ്വസ്ഥലക്ഷണം॥ 12-16-11 (71371) തേഷാമന്യതമോദ്രേകേ വിധാനമുപദിശ്യതേ। ഉഷ്ണേന ബാധ്യതേ ശീതം ശീതേനോഷ്ണം പ്രബാധ്യതേ। `ഉഭാഭ്യാം ബാധ്യതേ വായുർവിധാനമിദമുച്യതേ॥' 12-16-12 (71372) സത്വം രജസ്തയ ഇതി മാനസാഃ സ്യുസ്ത്രയോ ഗുണാഃ। തേഷാം ഗുണാനാം സാംയം യത്തദാഹുഃ സ്വസ്ഥലക്ഷണം॥ 12-16-13 (71373) തേഷാമന്യതമോദ്രേകേ വിധാനമുപദിശ്യതേ। ഹർഷേണ ബാധ്യതേ ശോകോ ഹർഷഃ ശോകേന ബാധ്യതേ। `ഉഭാഭ്യാം ബാധ്യതേ മോഹോ വിധാനമിദമുച്യതേ॥' 12-16-14 (71374) കശ്ചിത്സുഖേ വർതമാനോ ദുഃഖസ്യ സ്മർതുമിച്ഛതി। കശ്ചിദ്ദുഃഖേ വർതമാനഃ സുഖസ്യ സ്മർതുമിച്ഛതി॥ 12-16-15 (71375) സ ത്വം ന ദുഃഖീ ദുഃഖസ്യ ന സുഖീ ച സുഖസ്യ ച। നാദുഃഖീ ദുഃഖഭാഗസ്യ നാസുഖീ ച സുഖസ്യ ച। സ്മർതുമർഹസി കൌരവ്യ ദിഷ്ടം ഹി ബലവത്തരം॥ 12-16-16 (71376) അഥവാ തേ സ്വഭാവോഽയം യേന പാർഥിവ തുഷ്യസേ। ദൃഷ്ട്വാ സഭാഗതാം കൃഷ്ണാമേകവസ്ത്രാം രജസ്വലാം। മിഷതാം പാണ്ഡുപുത്രാണാം ന തസ്യ സ്മർതുമർഹസി॥ 12-16-17 (71377) പ്രവ്രാജനം ച നഗരാദജിനൈശ്ച വിവാസനം। മഹാരണ്യനിവാസശ്ച ന തസ്യ സ്മർതുമർഹസി॥ 12-16-18 (71378) ജടാസുരാത്പരിക്ലേശം ചിത്രസേനേന ചാഹവം। സൈന്ധവാച്ച പരിക്ലേശം കഥം വിസ്മൃതവാനസി॥ 12-16-19 (71379) പുനരജ്ഞാതചര്യായാം കീചകേന പദാ വധം। ദ്രൌപദ്യാ രാജപുത്ര്യാംശ്ച കഥം വിസ്മൃതവാനസി॥ 12-16-20 (71380) യച്ച തേ ദ്രോണഭീഷ്മാഭ്യാം യുദ്ധമാസീദരിന്ദം। മനസൈകേന യോദ്ധവ്യം തത്തേ യുദ്ധമുപസ്ഥിതം॥ 12-16-21 (71381) യത്ര നാസ്തി ശരൈഃ കാര്യം ന മിത്രൈർന ച ബന്ധുഭിഃ। ആത്മനൈകേന യോദ്ധവ്യം തത്തേ യുദ്ധമുപസ്ഥിതം॥ 12-16-22 (71382) തസ്മിന്നനിർജിതേ യുദ്ധേ പ്രാണാന്യദി വിമോക്ഷ്യസേ। അന്യം ദേഹം സമാസ്ഥായ തതസ്തൈരിഹ യോത്സ്യസേ॥ 12-16-23 (71383) `യോ ഹ്യനാഢ്യഃ സ പതിതസ്തദുച്ഛിഷ്ടം തദൽപകം। ബഹ്വപഥ്യം ബലവതോ ന കിഞ്ചിത്രായതേ ബലം ॥' 12-16-24 (71384) തസ്മാദദ്യൈവ ഗന്തവ്യം യുധ്യസ്വ ഭരതർഷഭ। പരമവ്യക്തരൂപസ്യ വ്യക്തം ത്യക്ത്വാ സ്വകർമഭിഃ॥ 12-16-25 (71385) തസ്മിന്നനിർജിതേ യുദ്ധേ കാമവസ്ഥാം ഗമിഷ്യസി। ഏതജ്ജിത്വാ മഹാരാജ കൃതകൃത്യോ ഭവിഷ്യസി॥ 12-16-26 (71386) ഏതാം ബുദ്ധിം വിനിശ്ചിത്യ ഭൂതാനാമാഗതിം ഗതിം। പിതൃപൈതാമഹേ വൃത്തേ ശാധി രാജ്യം യഥോചിതം॥ 12-16-27 (71387) ദിഷ്ട്യാ ദുര്യോധനഃ പാപോ നിഹതഃ സാനുഗോ യുധി। ദ്രൌപദ്യാഃ കേശപക്ഷസ്യ ദിഷ്ട്യാ തേ പദവീം ഗതാഃ॥ 12-16-28 (71388) യജസ്വ വാജിമേധേന വിധിവദ്ദക്ഷിണാവതാ। വയം തേ കിങ്കരാഃ പാർഥ വാസുദേവശ്ച വീര്യവാൻ॥ ॥ 12-16-29 (71389) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷോഡശോഽധ്യായഃ॥ 16॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-16-2 നച ശക്നുമഃ। കർതുമിതി ശേഷഃ॥ 12-16-6 അഗതിശ്ച ഗതിശ്ചൈവേതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ആയത്യാമുത്തരകാലേ। തദാത്വേ വർതമാനകാലേ അഗതിർദുർമാഗഃ। ഗതിഃ സൻമാർഗ ഇത്യർഥഃ॥ 12-16-8 നിർദ്വന്ദ്വം ശരീരം വിനാ വ്യാധിർനാസ്തി മനോവിനാ ആധിർനാസ്തീത്യർഥഃ॥ 12-16-11 ശീതോഷ്ണേ കഫപിത്തേ। വായുർവാതഃ॥ 12-16-12 വിധാനം ചികിത്സാ। ഉഷ്ണേന ദ്രവ്യേണ॥ 12-16-16 ന ദുഃഖീ സുഖജാതസ്യ ന സുഖീ ദുഃഖജസ്യ വാ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-16-17 യേന പാർഥിവ ക്ലിശ്യസേ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-16-18 ന തസ്യ സ്മർതുമർഹസീത്യത്ര കഥമിതി വക്ഷ്യമാണം പദമപകൃഷ്യ യോജനാ॥ 12-16-22 യത്ര നാഭിസരൈരിതി ദ. പാഠഃ। തത്ര ന അഭിസരൈരിതി ഛേദഃ॥ 12-16-23 തസ്മിൻമനസി॥ 12-16-25 യുധ്യസ്വ। മനോജയാർഥം സന്നദ്ധോ ഭവേത്യർഥഃ॥ 12-16-26 തസ്മിൻമനസി കാമവസ്ഥാം। അവാച്യാമിത്യർഥഃ। ഏതൻമനഃ॥ 12-16-28 ദിഷ്ട്യാ ത്വം പദവീം ഗത ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-17-0 (71779) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-17-0x (5862) അസന്തോഷഃ പ്രമാദശ്ച മദോ രാഗോഽപ്രശാന്തതാ। ബലം മോഹോഽഭിമാനശ്ചാപ്യുദ്വേഗശ്ചൈവ സർവശഃ॥ 12-17-1 (71780) ഏഭിഃ പാപ്മഭിരാവിഷ്ടോ രാജ്യം ത്വമഭികാങ്ക്ഷസേ। നിരാമിഷോ വിനിർമുക്തഃ പ്രശാന്തഃ സുസുഖീ ഭവ॥ 12-17-2 (71781) യ ഇമാമഖിലാം ഭൂമിം ശിഷ്യാദേകോ മഹീപതിഃ। തസ്യാപ്യുദരമേകം വൈ കിമിദം ത്വം പ്രശംസസി॥ 12-17-3 (71782) നാഹ്നാ പൂരയിതും ശക്യാം ന മാസൈർഭരതർഷഭ। അപൂര്യാം പൂരയന്നിച്ഛാമായുഷാഽപി ന ശക്നുയാത്॥ 12-17-4 (71783) യഥേദ്ധഃ പ്രജ്വലത്യഗ്നിരസമിദ്ധഃ പ്രശാംയതി। അൽപാഹാരതയാഗ്നിം ത്വം ശമയൌദര്യമുത്ഥിതം॥ 12-17-5 (71784) ആത്മോദരകൃതേഽപ്രാജ്ഞഃ കരോതി വിശസം ബഹു। ജയോദരം പൃഥിവ്യാ തേ ശ്രേയോ നിർജിതയാ ജിതം॥ 12-17-6 (71785) മാനുഷാൻകാമഭോഗാംസ്ത്വമൈശ്വര്യം ച പ്രശംസസി। അഭോഗിനോഽബലാശ്ചൈവ യാന്തി സ്ഥാനമനുത്തമം॥ 12-17-7 (71786) യോഗഃ ക്ഷേമശ്ച രാഷ്ട്രസ്യ ധർമാധർമൌ ത്വയി സ്ഥിതൌ। മുച്യസ്വ മഹതോ ഭാരാത്ത്യാഗമേവാഭിസംശ്രയ॥ 12-17-8 (71787) ഏകോദരകൃതേ വ്യാഘ്രഃ കരോതി വിശസം ബഹു। തമന്യേഽപ്യുപജീവന്തി മന്ദവേഗതരാ മൃഗാഃ॥ 12-17-9 (71788) വിഷയാൻപ്രതിസംഗൃഹ്യ സംന്യാസേ കുരുതേ മതിം। ന ച തുഷ്യന്തി രാജാനഃ പശ്യ ബുദ്ധ്യന്തരം യഥാ॥ 12-17-10 (71789) പത്രാഹാരൈരശ്മകുട്ടൈർദന്തോലൂഖലികൈസ്തഥാ। അബ്ഭക്ഷൈർവായുഭക്ഷൈശ്ച തേരയം നരകോ ജിതഃ॥ 12-17-11 (71790) യസ്ത്വിമാം വസുധാം കൃത്സ്നാം പ്രശാസേദഖിലാം നൃപഃ। തുല്യാശ്മകാഞ്ചനോ യശ്ച സ കൃതാർഥോ ന പാർഥിവഃ॥ 12-17-12 (71791) സങ്കൽപേഷു നിരാരംഭോ നിരാശീർനിർമമോ ഭവ। അശോകം സ്ഥാനമാതിഷ്ഠ ഇഹ ചാമുത്ര ചാവ്യയം॥ 12-17-13 (71792) നിരാമിഷാ ന ശോചന്തി ശോചന്തി ത്വാമിഷൈഷിണഃ। പരിത്യജ്യാമിഷം സർവം മൃഷാവാദാത്പ്രമോക്ഷ്യസേ॥ 12-17-14 (71793) പന്ഥാനൌ പിതൃയാനശ്ച ദേവയാനശ്ച വിശ്രുതൌ। ഈജാനാഃ പിതൃയാനേന ദേവയാനേന മോക്ഷിണഃ॥ 12-17-15 (71794) തപസാ ബ്രഹ്മര്യേണ സ്വാധ്യായേന മഹർഷയഃ। വിമുച്യ ദേഹാംസ്തേ യാന്തി മൃത്യോരവിഷയം ഗതാഃ॥ 12-17-16 (71795) ആമിഷം ബന്ധനം ലോകേ കർമേഹോക്തം തഥാഽഽമിഷം। താഭ്യാം വിമുക്തഃ പാപാഭ്യാം പദമാപ്നോതി തത്പരം॥ 12-17-17 (71796) അപി ഗാഥാം പുരാ ഗീതാം ജനകേന വദന്ത്യുത। നിർദ്വന്ദ്വേന വിമുക്തേന മോക്ഷം സമനുപശ്യതാ॥ 12-17-18 (71797) അനന്തം ബത മേ വിത്തം യസ്യ മേ നാസ്തി കിഞ്ചന। മിഥിലായാം പ്രദീപ്തായാം ന മേ കിഞ്ചിത്പ്രദഹ്യതേ॥ 12-17-19 (71798) പ്രജ്ഞാപ്രാസാദമാരുഹ്യ ന ശോചേച്ഛോചതോ ജനാൻ। ജഗതീസ്ഥോഽഥവാഽദ്രിസ്ഥോ മന്ദബുദ്ധിർനചേക്ഷതേ॥ 12-17-20 (71799) ദൃശ്യം പശ്യതി യഃ പശ്യൻസ ചക്ഷുഷ്മാൻസ ബുദ്ധിമാൻ। അജ്ഞാതാനാം ച വിജ്ഞാനാത്സംബോധാദ്രുദ്ധിരുച്യതേ॥ 12-17-21 (71800) യസ്തു മാനം വിജാനാതി ബഹുമാനമിയാത്സ വൈ। ബ്രഹ്മഭാവപ്രഭൂതാനാം വൈദ്യാനാം ഭാവിതാത്മനാം॥ 12-17-22 (71801) യദാ ഭൂതപൃഥഗ്ഭാവമേകസ്ഥമനുപശ്യതി। തത ഏവ ച വിസ്താരം ബ്രഹ്മ സംപദ്യതേ തദാ॥ 12-17-23 (71802) തേ ജനാസ്താം ഗതിം യാന്തി നാവിദ്വാംസോഽൽപചേതസഃ। നാബുദ്ധയോ നാതപസഃ സർവം ബുദ്ധൌ പ്രതിഷ്ഠിതം॥ ॥ 12-17-24 (71803) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തദശോഽധ്യായഃ॥ 17॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-17-5 ഇദ്ധഃ പ്രദീപ്തഃ॥ 12-17-6 വിശസം വിശസനം॥ 12-17-7 അബലാസ്തപഃകൃശാഃ॥ 12-17-8 അലബ്ധലാഭോ യോഗഃ। ലബ്ധസംരക്ഷണം ക്ഷേമഃ॥ 12-17-21 ദൃശ്യം ദ്രഷ്ടും യോഗ്യം കർതവ്യമകർതവ്യം ച॥ 12-17-22 യസ്തു വാചം വിജാനാതീതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-17-24 തേ ബുദ്ധിമന്തഃ॥

12-18-0 (72208) വൈശംപായന ഉവാച। 12-18-0x (5909) തൂഷ്ണീംഭൂതം തു രാജാനം പുനരേവാർജുനോഽബ്രവീത്। സന്തപ്തഃ ശോകദുഃഖാഭ്യാം രാജവാക്ശല്യപീഡിതഃ॥ 12-18-1 (72209) അർജുന ഉവാച। 12-18-2x (5910) കഥയന്തി പുരാവൃത്തമിതിഹാസമിമം ജനാഃ। വിദേഹരാജ്ഞഃ സംവാദം ഭാര്യയാ സഹ ഭാരത॥ 12-18-2 (72210) ഉത്സൃജ്യ രാജ്യം ഭിക്ഷാർഥം കൃതബുദ്ധിം നരേശ്വരം। വിദേഹരാജമഹീഷീ ദുഃഖിതാ പ്രത്യഭാഷത॥ 12-18-3 (72211) ധനാന്യപത്യം മിത്രാണി രത്നാനി വിവിധാനി ച। പന്ഥാനം പാവനം ഹിത്വാ ജനകോ മൌഢ്യമാസ്ഥിതഃ॥ 12-18-4 (72212) തം ദദർശ പ്രിയാ ഭാര്യാ ഭൈക്ഷവൃത്തിമകിഞ്ചനം। ധാനാമുഷ്ടിമുപാസീനം നിരീഹം ഗതമത്സരം॥ 12-18-5 (72213) തമുവാച സമാമത്യ ഭർതാരമകുതോഭയം। ക്രുദ്ധാ മനസ്വിനീ ഭാര്യാ വിവിക്തേ ഹേതുമദ്വചഃ॥ 12-18-6 (72214) കഥമുത്സൃജ്യ രാജ്യം സ്വം ധനധാന്യസമന്വിതം। കാപാലീം വൃത്തിമാസ്ഥായ ധാന്യമുഷ്ടിമുപാസസേ॥ 12-18-7 (72215) പ്രതിജ്ഞാ തേഽന്യഥാ രാജന്വിചേഷ്ടാ ചാന്യഥാ തവ। യദ്രാജ്യം മഹദുത്സൃജ്യ സ്വൽപേ ലുഭ്യസി പാർഥിവ॥ 12-18-8 (72216) നൈതേനാതിഥയോ രാജന്ദേവർഷിപിതരസ്തഥാ। അദ്യ ശക്യാസ്ത്വയാ ഭർതും മോഘസ്തേഽയം പരിശ്രമഃ॥ 12-18-9 (72217) ദേവതാതിഥിഭിശ്ചൈവ പിതൃഭിശ്ചൈവ പാർഥിവ। സർവൈരേതൈഃ പരിത്യക്തഃ പരിവ്രജസി നിഷ്ക്രിയഃ॥ 12-18-10 (72218) യസ്ത്വം ത്രൈവിദ്യവൃദ്ധാനാം ബ്രാഹ്മണാനാം സഹസ്രശഃ। ഭർതാ ഭൂത്വാ ച ലോകസ്യ സോഽദ്യാന്യൈർഭൂതിമിച്ഛസി॥ 12-18-11 (72219) ശ്രിയം ഹിത്വാ പ്രദീപ്താം ത്വം ശ്വവത്സംപ്രതി വീക്ഷ്യസേ। അപുത്രാ ജനനീ തേഽദ്യ കൌസല്യാ ചാപതിസ്ത്വയാ॥ 12-18-12 (72220) ആശ്രിതാ ധർമകാമാസ്ത്വാം ക്ഷത്രിയാഃ പര്യുപാസതേ। ത്വദാശാമഭികാങ്ക്ഷന്തഃ കൃപണാഃ ഫലഹേതുകാഃ॥ 12-18-13 (72221) താംശ്ച ത്വം വിഫലാൻകൃത്വാ കം നു ലോകം ഗമിഷ്യസി। രാജൻസംശയിതേ മോക്ഷേ പരതന്ത്രേഷു ദേഹിഷു॥ 12-18-14 (72222) നൈവ തേഽസ്തി പരോ ലോകോ നാപരഃ പാപകർമണഃ। ധർംയാന്ദാരാൻപരിത്യജ്യ യസ്ത്വമിച്ഛസി ജീവിതും॥ 12-18-15 (72223) സ്രജോ ഗന്ധാനലങ്കാരാന്വാസാംസി വിവിധാനി ച। കിമർഥമഭിസന്ത്യജ്യ പരിവ്രജസി നിഷ്ക്രിയഃ॥ 12-18-16 (72224) നിപാനം സർവഭൂതാനാം ഭൂത്വാ ത്വം പാവനം മഹത। ആഢ്യോ വനസ്പതിർഭൂത്വാ സോന്യാംസ്ത്വം പര്യുപാസസേ॥ 12-18-17 (72225) ഖാദന്തി ഹസ്തിനം ന്യാസേ ക്രവ്യാദാ ബഹവോഽപ്യുത। ബഹവഃ കൃമയശ്ചൈവ കിം പുനസ്ത്വാമനർഥകം॥ 12-18-18 (72226) യ ഇമാം കുണ്ഡികാം ഭിന്ദ്യാന്ത്രിവിഷ്ടബ്ധം ച യോ ഹരേത്। വാസശ്ചാപി ഹരേത്തസ്മിൻകഥം തേ മാനസം ഭവേത്॥ 12-18-19 (72227) യസ്ത്വം സർവം സമുത്സൃജ്യ ധാനാമുഷ്ടിമനുഗ്രഹഃ। യദനേന കൃതം സർവം കിമിദം മമ ദീയതേ॥ 12-18-20 (72228) ധാനാമുഷ്ടേരിഹാർഥശ്ചേത്പ്രതിജ്ഞാ തേ വിനശ്യതി। കാ വാഽഹം തവ കോ മേ ത്വം കശ്ച തേ മയ്യനുഗ്രഹഃ॥ 12-18-21 (72229) പ്രശാധി പൃഥിവീം രാജന്യത്ര തേഽനുഗ്രഹോ ഭവേത്। പ്രാസാദേ ശയനം യാനം വാസാംസ്യാഭരണാനി ച॥ 12-18-22 (72230) ശ്രിയാം നിരാശൈരധനേസ്ത്യക്തമിത്രൈരകിഞ്ചനൈഃ। സൌഖികൈഃ സംഭൃതോ യോഽർഥഃ സ സന്ത്യജതി കിംനു തം॥ 12-18-23 (72231) യോഽത്യന്തം പ്രതിഗൃഹ്ണീയാദ്യശ്ച ദദ്യാത്സദൈവ ഹി। തയോസ്ത്വമന്തരം വിദ്ധി ശ്രേയാംസ്താഭ്യാം ക ഉച്യതേ॥ 12-18-24 (72232) സദൈവ യാചമാനേഷു തഥാ ദംഭാന്വിതേഷു ച। ഏതേഷു ദക്ഷിണാ ദത്താ ദാവാഗ്രാവിവ ദുർഹുതം॥ 12-18-25 (72233) ജാതവേദാ യഥാ രാജന്നാദഗ്ധ്വൈവോപശാംയതി। സദൈവ യാചമാനോ വൈ തഥാ ശാംയതി ന ദ്വിജഃ॥ 12-18-26 (72234) സതാം വൈ ദദതോഽന്നം ച ലോകേഽസ്മിൻപ്രകൃതിർധ്രുവാ। ന ചേദ്രാജാ ഭവേദ്ദാതാ കുതഃ സ്യുർമോക്ഷകാങ്ക്ഷിണഃ॥ 12-18-27 (72235) അന്നാദ്ഗൃഹസ്ഥാ ലോകേഽസ്മിൻഭിക്ഷവസ്തത ഏവ ച। അന്നാത്പ്രാണഃ പ്രഭവതി അന്നദഃ പ്രാണദോ ഭവേത്॥ 12-18-28 (72236) ഗൃഹസ്ഥേഭ്യോഽപി നിർമുക്താ ഗൃഹസ്ഥാനേവ സംശ്രിതാഃ। പ്രഭവം ച പ്രതിഷ്ഠാം ച ദാന്താ വിന്ദന്ത ആസതേ॥ 12-18-29 (72237) ത്യാഗാന്ന ഭിക്ഷുകം വിന്ദ്യാന്ന മൌഢ്യാന്ന ച യാചനാത്। ഋജുസ്തു യോഽർഥം ത്യജതി തം മുക്തം വിദ്ധി ഭിക്ഷുകം॥ 12-18-30 (72238) അസക്തഃ ശക്തവദ്ഗച്ഛന്നിഃ സംഗോ മുക്തബന്ധനഃ। സമഃ ശത്രൌ ച മിത്രേ ച സ വൈ മുക്തോ മഹീപതേ॥ 12-18-31 (72239) പരിവ്രജന്തി ദാനാർഥം മുണ്ഡാഃ കാഷായവാസസഃ। സിതാ ബഹുവിധൈഃ പാശൈഃ സഞ്ചിന്വന്തോ വൃഥാമിഷം॥ 12-18-32 (72240) ത്രയീം ച നാമവാർതാം ച ത്യക്ത്വാ പുത്രാന്വ്രജന്തി യേ। ത്രിവിഷ്ടബ്ധം ച വാസശ്ച പ്രതിഗൃഹ്ണന്ത്യബുദ്ധയഃ॥ 12-18-33 (72241) അനിഷ്കഷായേ കാഷായമീഹാർഥമിതി വിദ്ധി തം। ധർമധ്വജാനാം മുണ്ഡാനാം വൃത്ത്യർഥമിതി മേ മതിഃ॥ 12-18-34 (72242) കാഷായൈരജിനൈശ്ചീരൈർനഗ്നാൻമുണ്ഡാഞ്ജടാധരാൻ। ബിഭ്രത്സാധൂൻമഹാരാജ ജയ ലോകാഞ്ജിതേന്ദ്രിയഃ॥ 12-18-35 (72243) അഗ്ന്യാധേയാനി ഗുർവർഥം ക്രതൂനപി സുദക്ഷിണാൻ। ദദാത്യഹരഹഃ പൂർവം കോ നു ധർമരതസ്തതഃ॥ 12-18-36 (72244) അർജുന ഉവാച। 12-18-37x (5911) തത്ത്വജ്ഞോ ജനകോ രാജാ ലോകേഽസ്മിന്നിതി ഗീയതേ। സോഽപ്യാസീൻമോഹസംപന്നോ മാ മോഹവശമന്വഗാഃ॥ 12-18-37 (72245) ഏവം ധർമമനുക്രാന്താ സദാ ദാനതപഃ പരാഃ। ആനൃശംസ്യഗുണോപേതാഃ കാമക്രോധവിവർജിതാഃ॥ 12-18-38 (72246) പ്രജാനാം പാലനേ യുക്താ ദമമുത്തമമാസ്ഥിതാഃ। ഇഷ്ട്വാ ലോകാനവാപ്സ്യാമോ ഗുരുവൃദ്ധോപചായിനഃ॥ 12-18-39 (72247) ദേവതാതിഥിഭൂതാനാം നിർവപന്തോ യഥാവിധി। സ്ഥാനമിഷ്ടമവാപ്സ്യാമോ ബ്രഹ്മണ്യാഃ സത്യവാദിനഃ॥ ॥ 12-18-40 (72248) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടാദശോഽധ്യായഃ॥ 18॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-18-5 ധാനാ ഭൃഷ്ടയവാഃ। നിരീഹം വിതൃഷ്ണം॥ 12-18-8 സ്വൽപേ മുഹ്യസീതി ദ.ഥ. പാഠഃ। പ്രതിജ്ഞാതേ തേ വൃഥേതി ഡ. പാഠഃ॥ 12-18-9 ഏതേന ധാനാമുഷ്ടിനാ॥ 12-18-12 കൌസല്യാ പാതിതാ ത്വയേതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-18-13 ഫലഹേതുകാഃ ഫലാർഥിനഃ॥ 12-18-17 നിപീയതേഽസ്മിൻസ്വേച്ഛയാ ഗോഭിർജലമിതി നിപാനം ആഹാവഃ। കൂപോപാന്തസ്ഥക്ഷുദ്രജലാശയ ഇതിയാവത്। തഥാ ആഢ്യഃ ഫലവാൻ॥ 12-18-18 ഹസ്തിനമപി ന്യാസേ കൃതേ സതി ക്രവ്യാദാ മാംസാദാഃ ഖാദന്തി। അനർഥകം സർവപുരുഷാർഥഹീനം॥ 12-18-19 ത്രിവിഷ്ടബ്ധം ത്രിദണ്ഡം॥ 12-18-20 അനുഗ്രഹഃ അന്വഗ്രഹീഃ। യദാനേന സമം സർവം കിമിദം ഹ്യവസീയതേ ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര അവസീയസേ അധ്യവസ്യതി। അനേന ധാനാമുഷ്ടിനാ സർവം രാജ്യാദികം സമം। സംഗിത്വാവിശേഷാത് ഇത്യർഥഃ॥ 12-18-23 സൌഖികൈഃ സംഭൃതാനർഥാന്യഃ സന്ത്യജതി കിംനു തത് ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര സൌഖികൈഃ പരമമുഖാർഥിഭിഃ സംന്യാസിഭിഃ। സംഭൃതാനർഥാൻ കുണ്ഡികാദീൻ വീക്ഷ്യ യഃ സ്വയമപി തഥാ കരോതി സ കിംനു തദ്രാജ്യാദികം ത്യജതി। അപിതു നൈവ ത്യജതി। കിന്തൂചിതം പരിഗ്രഹം ത്യക്ത്വാ ദൈവോപഹതത്വാദനുചിതം പരിഗ്രഹാന്തരമേവ കരോതീത്യസംഗത്വമസ്യ ദുർലഭമിത്യർഥഃ॥ 12-18-25 സദൈവ വാചമാനഃ പരിവ്രാട്। സദൈവ യാചമാനേഷു സത്സു (ദണ്ഡ)ഡംഭവിവർജിഷു ഇതി ട.ഡ. ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-18-26 സദൈവ യാചമാനോ ഹി തഥാ ശാംയതി വൈ ദ്വിജഃ। ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-18-27 സതാം സംന്യാസിനാം പ്രകൃതിർജീവനം। സതാം ച വേദാ അന്നം ച ലോകേഽസ്മിൻപ്രകൃതിർധ്രുവാ। അന്നദാതാ ഭവേദ്ദാതാ കുശാസ്ത്രം മോക്ഷകാങ്ക്ഷിണഃ। ഇതി ട.ഡ.ഥ.ദ. പാഠഃ॥ 12-18-32 പരിവ്രജന്തി യേഽനർഥാ ഇതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-18-34 അനിഷ്കഷായേ രാഗാദിദോഷവർജനാഭാവേ। അനിഷ്കഷായാഃ കാഷായമിതി ഡ. ഥ. ദ. പാഠഃ॥

12-19-0 (72492) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-19-0x (5954) വേദാഹം താത ശാസ്ത്രാണി അപരാണി പരാണി ച। ഉഭയം വേദവചനം കുരു കർമ ത്യജേതി ച॥ 12-19-1 (72493) ആകുലാനി ച ശാസ്ത്രാണി ഹേതുഭിശ്ചിന്തിതാനി ച। നിശ്ചയശ്ചൈവ യോ മന്ത്രേ വേദാഹം തം യഥാവിധി॥ 12-19-2 (72494) ത്വം തു കേവലശാസ്ത്രജ്ഞോ വീരവ്രതസമന്വിതഃ। ശാസ്ത്രാർഥം തത്ത്വതോ ഗന്തും ന സമർഥഃ കഥഞ്ചന॥ 12-19-3 (72495) ശാസ്ത്രാർഥതത്ത്വദർശീ യോ ധർമനിശ്ചയകോവിദഃ। തേനാപ്യേവം ന വാച്യോഽയം യദി ധർമം പ്രപശ്യസി॥ 12-19-4 (72496) ഭ്രാതൃസൌഹൃദമാസ്ഥായ യദുക്തം വചനം ത്വയാ। ന്യായ്യം യുക്തം ച കൌന്തേയ പ്രീതോഽഹം തേന തേഽർജുന॥ 12-19-5 (72497) `മഹേശ്വരസമം സത്വം ബ്രഹ്മണാ ചൈവ യത്സമം। വാസുദേവസമം ചൈവ ന ഭൂതം ന ഭവിഷ്യതി॥ 12-19-6 (72498) തഥാ ത്വം യോധമുഖ്യേഷു സത്വം പരമമിഷ്യതേ॥ 12-19-7 (72499) ബലമിന്ദ്രേ ച വായൌ ച ബലം യച്ച ജനാർദനേ। തദ്വലം ഭീമസേനേ ച ത്വയി ചാർജുനാ വിദ്യതേ॥ 12-19-8 (72500) ത്വത്സമശ്ചിത്രയോധീ ച ദൂരപാതീ ച പാണ്ഡവ। ദിവ്യാസ്ത്രബലസംപന്നഃ കോ വാഽന്യസ്ത്വത്സമോ നരഃ॥ 12-19-9 (72501) യുദ്ധധർമേഷു സർവേഷു ക്രിയാണാം നൈപുണേഷു ച। ന ത്വയാ സദൃശഃ കശ്ചിന്ത്രിഷു ലോകേഷു വിദ്യതേ॥ 12-19-10 (72502) ധാർമികം ധർമയുക്തം ച നിഃശേഷം ജ്ഞായതേ മയാ। ധർമസൂക്ഷ്മം തു യദ്വാച്യം തത്ര ദുഷ്പ്രതരം ത്വയാ। ധനഞ്ജയ ന മേ ബുദ്ധിമതിശങ്കിതുമർഹസി॥ 12-19-11 (72503) യുദ്ധശാസ്ത്രവിദേവ ത്വം ന വൃദ്ധാഃ സേവിതാസ്ത്വയാ। സമാസവിസ്തരവിദാം ന തേഷാം വേത്സി നിശ്ചയം॥ 12-19-12 (72504) തപസ്ത്യാഗോ വിധിരിതി നിശ്ചയസ്താത ധീമതാം। പരസ്പരം ജ്യായ ഏഷാമിതി നഃ ശ്രേയസീ മതിഃ॥ 12-19-13 (72505) യത്ത്വേതൻമന്യസേ പാർഥ ന ജ്യായോഽസ്തി ധനാദിതി। തത്ര തേ വർതയിഷ്യാമി യഥാ നൈതത്പ്രധാനതഃ॥ 12-19-14 (72506) തപഃ സ്വാധ്യായശീലാ ഹി ദൃശ്യന്തേ ധാർമികാ ജനാഃ। ഋഷയസ്തപസാ യുക്താ യേഷാം ലോകാഃ സനാതനാഃ॥ 12-19-15 (72507) അജാതശ്മശ്രവോ ധീരാസ്തഥാഽന്യേ വനവാസിനഃ। അരുണാഃ കേതവശ്ചൈവ സ്വാധ്യായേന ദിവം ഗതാഃ॥ 12-19-16 (72508) ഉത്തരേണ തു പന്ഥാനമാര്യാ വിഷയനിഗ്രഹാത്। അബുദ്ധിജം തമസ്ത്യക്ത്വാ ലോകാംസ്ത്യാഗവതാം ഗതാഃ॥ 12-19-17 (72509) ദക്ഷിണേന തു പന്ഥാനം യം ഭാസ്വന്തം പ്രചക്ഷതേ। ഏതേ ക്രിയാവതാം ലോകാ യേ ശ്മശാനാനി ഭേജിരേ॥ 12-19-18 (72510) അനിർദേശ്യാ ഗതിഃ സാ തു യാം പ്രപശ്യന്തി മോക്ഷിണഃ। തസ്മാത്ത്യാഗഃ പ്രധാനേഷ്ടഃ സ തു ദുഃഖം പ്രവേദിതും॥ 12-19-19 (72511) അനുസ്മൃത്യ തു ശാസ്ത്രാണി കവയഃ സമവസ്ഥിതാഃ। അപീഹ സ്യാദപീഹ സ്യാത്സാരാസാരദിദൃക്ഷയാ॥ 12-19-20 (72512) വേദവാദാനതിക്രംയ ശാസ്ത്രാണ്യാരണ്യകാനി ച। വിപാട്യ കദലീസ്തംഭം സാരം ദദൃശിരേ ന തേ॥ 12-19-21 (72513) അഥൈകാന്തവ്യുദാസേന ശരീരേ പാഞ്ചഭൌതികേ। ഇച്ഛാദ്വേഷസമായുക്തമാത്മാനം പ്രാഹുരിംഗിതൈഃ॥ 12-19-22 (72514) അഗ്രാഹ്യം ചക്ഷുഷാ സത്വമനിർദേശ്യം ച തദ്ഗിരാ। കർമഹേതുപുരസ്കാരം ഭൂതേഷു പസ്വിർതതേ॥ 12-19-23 (72515) കല്യാണഗോചരം കൃത്വാ മാനം തൃഷ്ണാം നിഗൃഹ്യ ച। കർമസന്തതിമുത്സൃജ്യ സ്യാന്നിരാലംബനഃ സുഖീ॥ 12-19-24 (72516) അസ്മിന്നേവം സൂക്ഷ്മഗംയേ മാർഗേ സദ്ഭിർനിഷേവിതേ। കഥമർഥമനർഥാഢ്യമർജുന ത്വം പ്രശംസസി॥ 12-19-25 (72517) പൂർവശാസ്ത്രവിദോഽപ്യേവം ജനാഃ പശ്യന്തി ഭാരത। ക്രിയാസു നിരതാ നിത്യം ദാനേ യജ്ഞേ ച കർമണി॥ 12-19-26 (72518) ഭവന്തി സുദുരാവർതാ ഹേതുമന്തോഽപി പണ്ഡിതാഃ। ദൃഢപൂർവേ സ്മൃതാ മൂഢാ നൈതദസ്തീതി വാദിനഃ॥ 12-19-27 (72519) അനൃതസ്യാവമന്താരോ വക്താരോ ജനസംസദി। ചരന്തി വസുധാം കൃത്സ്നാം വാവദൂകാ ബഹുശ്രുതാഃ॥ 12-19-28 (72520) പാർഥ യന്ന വിജാനീമഃ കസ്താഞ്ജ്ഞാതുമിഹാർഹതി। ഏവം പ്രാജ്ഞാഃ ശ്രുതാശ്ചാപി മഹാന്തഃ ശാസ്ത്രവിത്തമാഃ॥ 12-19-29 (72521) തപസാ മഹദാപ്നോതി ബുദ്ധ്യാ വൈ വിന്ദതേ മഹത്। ത്യാഗേന സുഖമാപ്നോതി സദാ കൌന്തേയ ധർമവിത്॥ ॥ 12-19-30 (72522) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനവിംശോഽധ്യായഃ॥ 19॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-19-1 അപരാണി ധർമശാസ്ത്രാണി। പരാണി ബ്രഹ്മശാസ്ത്രാണി॥ 12-19-2 അമൂലാനി ച ശാസ്ത്രാണി ഹേതുഭിശ്ചിത്രിതാനി ച। നിശ്ചയശ്ചൈഷ യൻമന്ത്ര ഇതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-19-3 ത്വം തു കേവലമസ്ത്രജ്ഞ ഇതി ഝ.പാഠഃ॥ 12-19-11 തത്ര വിഷയേ ദുഷ്പ്രതരം ദുരവഗാഹം॥ 12-19-16 അരുണാഃ കേതവഃ ഋഷിപ്രഭേദാഃ। അരണ്യേ ബഹവശ്ചൈവേതി ഝ.പാഠഃ॥ 12-19-21 ആരണ്യകാനി വേദാന്താൻ॥ 12-19-24 മനസ്തൃണാം നിഗൃഹ്യ ചേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-19-26 പൂർവശാസ്ത്രവിദഃ കർമകാണ്ഡവിദോഽപി ഏവമർഥമനർഥത്വേന പശ്യന്തി കിമുത ജ്ഞാനിനഃ॥ 12-19-27 ദുരാവർതാഃ ദുഃഖേനാപി സിദ്ധാന്തം ഗ്രാഹയിതുമശക്യാഃ। ദൃഢഃ പൂർവഃ പ്രാഗ്ഭവീയഃ സംസ്കാരോ യേഷാം തേ ദൃഢപൂർവേ। ബഹുവ്രീഹാവപ്യാർഷീ സർവനാമതാ॥ 12-19-29 ഹേ പാർഥ യത് യാൻ ലൌകികാനപ്യർഥാന്ന വയം വിജാനീമസ്താൻ ഇതരഃ കോ ജ്ഞാതുമർഹതി। ന കോപി യഥാ। ഏവം പ്രാജ്ഞാ അപി അസ്മാകമന്യേഷാം ച ദുർജ്ഞേയാ ഇത്യർഥഃ॥ 12-19-30 മഹദ്വൈരാഗ്യം। മഹത്പരംബ്രഹ്മ॥

12-20-0 (72944) വൈശംപായന ഉവാച। 12-20-0x (6044) അസ്മിന്വാക്യാന്തരേ വക്താ ദേവസ്ഥാനോ മഹാതപാഃ। അഭിനീതതരം വാക്യമിത്യുവാച യുധിഷ്ഠിരം॥ 12-20-1 (72945) ദേവസ്ഥാന ഉവാച। 12-20-2x (6045) യദ്വചഃ ഫൽഗുനേനോക്തം ന ജ്യായോഽസ്തി ധനാദിതി। അത്ര തേ വർതയിഷ്യാമി തദേകാന്തമനാഃ ശൃണു॥ 12-20-2 (72946) അജാതശത്രോ ധർമേണ കൃത്സ്നാ തേ വസുധാ ജിതാ। താം ജിത്വാ ച വൃഥാ രാജന്ന പരിത്യക്തുമർഹസി॥ 12-20-3 (72947) ചതുഷ്പദീ ഹി നിഃശ്രേണീ ബ്രഹ്മണ്യേഷാ പ്രതിഷ്ഠിതാ। താം ക്രമേണ മഹാബാഹോ യഥാവജ്ജയ പാർഥിവ। തസ്മാത്പാർഥ മഹായജ്ഞൈര്യജസ്വ ബഹുദക്ഷിണൈഃ॥ 12-20-4 (72948) സ്വാധ്യായയജ്ഞാ ഋഷയോ ജ്ഞാനയജ്ഞാസ്തഥാഽപരേ। കർമനിഷ്ഠാശ്ച ബുദ്ധ്യർഥാസ്തപോനിഷ്ഠാശ്ച പാർഥിവ॥ 12-20-5 (72949) വൈഖാനസാനാം കൌന്തേയ വചനം ശ്രൂയതേ യഥാ॥ 12-20-6 (72950) ഈഹേത ധനഹേതോര്യസ്തസ്യാനീഹാ ഗരീയസീ। ഭൂയാന്ദോഷോ ഹി വർധേത യസ്തത്കർമ സമാശ്രയേത്॥ 12-20-7 (72951) കൃത്സ്നം ച ധനസംഹാരം കുർവന്തി വിധികാരണാത്। ആത്മനാ തൃപിതോ ബുദ്ധ്യാ ഭ്രൂണഹത്യാം ന ബുധ്യതേ॥ 12-20-8 (72952) അനർഹതേ യദ്ദദാതി ന ദദാതി യദർഹതേ। അർഹാനർഹാപരിജ്ഞാനാദ്ദാനധർമോഽപി ദുഷ്കരഃ॥ 12-20-9 (72953) യജ്ഞായ സൃഷ്ടാനി ധനാനി ധാത്രാ യജ്ഞാദിഷ്ടഃ പുരുഷോ രക്ഷിതാ ച। തസ്മാത്സർവം യജ്ഞ ഏവോപയോജ്യം ധനം തതോഽനന്തര ഏവ കാമഃ॥ 12-20-10 (72954) യജ്ഞൈരിന്ദ്രോ വിവിധൈ രത്നവദ്ഭി ർദേവാൻസർവാനഭ്യയാദ്ഭൂരിതേജാഃ। തേനേന്ദ്രത്വം പ്രാപ്യ വിഭ്രാജതേഽസൌ തസ്മാദ്യജ്ഞേ സർവമേവോപയോജ്യം॥ 12-20-11 (72955) മഹാദേവഃ സർവയജ്ഞേ മഹാത്മാ ഹുത്വാഽഽത്മാനം ദേവദേവോ ബഭൂവ। വിശ്വാംʼല്ലോകാന്വ്യാപ്യ വിഷ്ടഭ്യ കീർത്യാ വിരാജതേ ദ്യുതിമാൻകൃത്തിവാസാഃ॥ 12-20-12 (72956) ആവിക്ഷിതഃ പാർഥിവോഽസൌ മരുത്തോ വൃദ്ധ്യാ ശക്രം യോഽജയദ്ദേവരാജം। യജ്ഞേ യസ്യ ശ്രീഃ സ്വയം സന്നിവിഷ്ടാ യസ്മിൻഭാണ്ഡം കാഞ്ചനം സർവമാസീത്॥ 12-20-13 (72957) ഹരിശ്ചന്ദ്രഃ പാർഥിവേന്ദ്രഃ ശ്രുതസ്തേ യജ്ഞൈരിഷ്ട്വാ പുണ്യഭാഗ്വീതശോകഃ। ഋദ്ധ്യാ ശക്രം യോഽജയൻമാനുഷഃ സം സ്തസ്മാദ്യജ്ഞേ സർവമേവോപയോജ്യം॥ ॥ 12-20-14 (72958) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി വിംശോഽധ്യായഃ॥ 20॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-20-1 വാക്യാന്തരേ വാക്യാവസരേ। അഭിനീതതരം യുക്തിമത്തരം॥ 12-20-4 ചതുഷ്പദീ ചതുരാശ്രമീ॥ 12-20-5 ക്രമാദ്ബ്രഹ്മചാരിയതിഗൃഹസ്ഥവാനപ്രസ്ഥാ ഇത്യർഥഃ॥ 12-20-7 ധനം ഹേതുഃ കാരണം യസ്യ തസ്യ യജ്ഞാദേര്യജ്ഞാദ്യർഥം ഈഹേത ധനം തസ്യാനീഹൈവ ഗരീയസീ। പ്രക്ഷാലനാദ്ധി പങ്കസ്യ ദൂരാദസ്പർശനം വരമിതി ന്യായാത്തമിമം പരധർമം യഃ ക്ഷത്രിയ ഉപാശ്രയേത സ ദൂഷ്യേതേത്യാഹ ഭൂയാനിതി॥ 12-20-10 യജ്ഞാർഥമേവ ആജ്ഞപ്തോ വേദേന॥ 12-20-13 ഭാണ്ഡമുപകരണം പാത്രാദി॥

12-21-0 (73414) ദേവസ്ഥാന ഉവാച। 12-21-0x (6074) അത്രൈവോദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ഇന്ദ്രേണ സമയേ പൃഷ്ടോ യദുവാച ബൃഹസ്പതിഃ॥ 12-21-1 (73415) സന്തോഷോ വൈ സ്വർഗസമഃ സന്തോഷഃ പരമം സുഖം। തുഷ്ടേർന കിഞ്ചിത്പരതഃ സാ സംയക്പ്രതിതിഷ്ഠതി॥ 12-21-2 (73416) യദാ സംഹരതേ കാമാൻകൂർമോഽംഗാനീവ സർവശഃ। തദാഽഽത്മജ്യോതിരചിരാത്സ്വാത്മന്യേവ പ്രസീദതി॥ 12-21-3 (73417) ന വിഭേതി യദാ ചായം യദാ ചാസ്മാന്ന ബിഭ്യതി। കാമദ്വേഷൌ ച ജയതി തദാഽഽത്മാനം ച പശ്യതി॥ 12-21-4 (73418) യദാഽസൌ സർവഭൂതാനാം ന ദ്രുഹ്യതി ന കാങ്ക്ഷതി। കർമണാ മനസാ വാചാ ബ്രഹ്മ സംപദ്യതേ തദാ॥ 12-21-5 (73419) ഏവം കൌന്തേയ ഭൂതാനി തന്തം ധർമം തഥാതഥാ। തദാഽഽത്മനാ പ്രപശ്യന്തി തസ്മാദ്വുധ്യസ്വ ഭാരത॥ 12-21-6 (73420) അന്യേ സാമ പ്രശംസന്തി വ്യായാമമപരേ ജനാഃ। നൈകം ന ചാപരം കേചിദുഭയം ച തഥാഽപരേ॥ 12-21-7 (73421) യജ്ഞമേകേ പ്രശംസന്തി സംന്യാസമപരേ ജനാഃ। `നൈകം ന ചാപരം കേചിദുഭയം ച തഥാഽപരേ॥' 12-21-8 (73422) ദാനമേകേ പ്രശംസന്തി കേചിച്ചൈവ പ്രതിഗ്രഹം। കേചിത്സർവം പരിത്യജ്യ തൂഷ്ണീം ധ്യായന്ത ആസതേ॥ 12-21-9 (73423) രാജ്യമേകേ പ്രശംസന്തി പ്രജാനാം പരിപാലനം। ഹത്വാ ഛിത്ത്വാ ച ഭിത്ത്വാ ച കേചിദേകാന്തശീലിനഃ॥ 12-21-10 (73424) ഏതത്സർവം സമാലോക്യ ബുധാനാമേവ നിശ്ചയഃ। അദ്രോഹേണൈവ ഭൂതാനാം യോ ധർമഃ സ സതാം മതഃ॥ 12-21-11 (73425) അദ്രോഹഃ സത്യവചനം സംവിഭാഗോ ദയാ ദമഃ। പ്രജനം സ്വേഷു ദാരേഷു മാർദവം ഹീരചാപലം॥ 12-21-12 (73426) ഏവം ധർമം പ്രധാനേഷ്ടം മനുഃ സ്വായംഭുവോഽബ്രവീത്। തസ്മാദേതത്പ്രയത്നേന കൌന്തേയ പ്രതിപാലയ॥ 12-21-13 (73427) യോ ഹി രാജ്യേ സ്ഥിതഃ ശശ്വദ്വശീ തുല്യപ്രിയാപ്രിയഃ। ക്ഷത്രിയോ യജ്ഞശിഷ്ടാശീ രാജാ ശാസ്ത്രാർഥതത്ത്വവിത്॥ 12-21-14 (73428) അസാധുനിഗ്രഹരതഃ സാധൂനാം പ്രഗ്രഹേ രതഃ। ധർമവർത്മനി സംസ്ഥാപ്യ പ്രജാ വർതേത ധർമതഃ॥ 12-21-15 (73429) പുത്രസങ്ക്രാമിതശ്രീശ്ച വനേ വന്യേന വർതയേത്। വിധാനമാശ്രമാണാം വൈ കുര്യാത്കർമാണ്യതന്ദ്രിതഃ॥ 12-21-16 (73430) യ ഏവം വർതതേ രാജൻസ രാജാ ധർമനിശ്ചിതഃ। തസ്യായം ച പരശ്ചൈവ ലോകഃ സ്യാത്സംഫലോദയഃ॥ 12-21-17 (73431) നിർവാണം ഹി സുദുഷ്പ്രാപ്യം ബഹുവിഘ്നം ച മേ മതം॥ 12-21-18 (73432) ഏവം ധർമമനുക്രാന്താഃ സത്യദാനതപഃ പരാഃ। ആനൃശംസ്യഗുണൈര്യുക്താഃ കാമക്രോധവിവർജിതാഃ॥ 12-21-19 (73433) പ്രജാനാം പാലനേ യുക്താ ധർമമുത്തമമാസ്ഥിതാഃ। ഗോബ്രാഹ്മണാർഥേ യുധ്യന്തഃ പ്രാപ്താ ഗതിമനുത്തമാം॥ 12-21-20 (73434) ഏവം രുദ്രാഃ സവസവസ്തഥാഽഽദിത്യാഃ പരന്തപ। സാധ്യാ രാജർഷിസംഘാശ്ച ധർമമേതം സമാശ്രിതാഃ। അപ്രമത്താസ്തതഃ സ്വർഗം പ്രാപ്താഃ പുണ്യൈഃ സ്വകർമഭിഃ॥ ॥ 12-21-21 (73435) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകവിംശോഽധ്യായഃ॥ 21॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-21-3 യദാ പ്രസീദതി തദാ തുഷ്ടിഃ പ്രതിതിഷ്ഠതീതി പൂർവേണ സംബന്ധഃ॥ 12-21-7 സാമ പ്രീതിം। വ്യായാമം യത്നം॥ 12-21-12 പ്രജനേ പുത്രോത്പാദനം॥ 12-21-15 പ്രഗ്രഹേ സംഗ്രഹേ॥

12-22-0 (73905) വൈശംപായന ഉവാച। 12-22-0x (6097) അസ്മിന്നേവാന്തരേ വാക്യം പുനരേവാർജുനോഽബ്രവീത്। നിർവിണ്ണമനസം ജ്യേഷ്ഠമിദം ഭ്രാതരമച്യുതം॥ 12-22-1 (73906) ക്ഷത്രധർമേണ ധർമജ്ഞ പ്രാപ്യ രാജ്യം സുദുർലഭം। ജിത്വാ ചാരീന്നരശ്രേഷ്ഠ തപ്യതേ കിം ഭൃശം ഭവാൻ॥ 12-22-2 (73907) ക്ഷത്രിയാണാം മഹാരാജ സംഗ്രാമേ നിധനം മതം। വിശിഷ്ടം ബഹുഭിര്യജ്ഞൈഃ ക്ഷത്രധർമമനുസ്മര॥ 12-22-3 (73908) ബ്രാഹ്മണാനാം തപസ്ത്യാഗഃ പ്രേത്യ ധർമവിധിഃ സ്മൃതഃ। ക്ഷത്രിയാണാം ച നിധനം സംഗ്രാമേ വിഹിതം പ്രഭോ॥ 12-22-4 (73909) ക്ഷാത്രധർമോ മഹാരൌദ്രഃ ശസ്ത്രനിത്യ ഇതി സ്മൃതഃ। വധശ്ച ഭരതശ്രേഷ്ഠ കാലേ ശസ്ത്രേണ സംയുഗേ॥ 12-22-5 (73910) ബ്രാഹ്മണസ്യാപി ചേദ്രാജൻക്ഷത്രധർമേണ വർതതഃ। പ്രശസ്തം ജീവിതം ലോകേ ക്ഷത്രം ഹി ബ്രഹ്മസംഭവം॥ 12-22-6 (73911) ന ത്യാഗോ ന പുനര്യജ്ഞോ ന തപോ മനുജേശ്വര। ക്ഷത്രിയസ്യ വിധീയന്തേ ന പരസ്വോപജീവനം॥ 12-22-7 (73912) സ ഭവാൻസർവധർമജ്ഞോ ധർമാത്മാ ഭരതർഷഭ। രാജാ മനീഷീ നിപുണോ ലോകേ ദൃഷ്ടപരാവരഃ॥ 12-22-8 (73913) ത്യക്ത്വാ സന്താപജം ശോകം ദംശിതോ ഭവ കർമണി। ക്ഷത്രിയസ്യ വിശേഷേണ ഹൃദയം വജ്രസന്നിഭം॥ 12-22-9 (73914) ജിത്വാഽരീൻക്ഷത്രധർമേണ പ്രാപ്യ രാജ്യമകണ്ടകം। വിജിതാത്മാ മനുഷ്യേന്ദ്ര യജ്ഞദാനപരോ ഭവ॥ 12-22-10 (73915) ഇന്ദ്രോ വൈ ബ്രഹ്മണഃ പുത്രഃ ക്ഷത്രിയഃ കർമണാഽഭവത്। ജ്ഞാതീനാം പാപവൃത്തീനാം ജഘാന നവതീർനവ॥ 12-22-11 (73916) തച്ചാസ്യ കർമ പൂജ്യം ച പ്രശസ്യം ച വിശാംപതേ। തേനേന്ദ്രത്വം സമാപേദേ ദേവാനാമിതി നഃ ശ്രുതം॥ 12-22-12 (73917) സ ത്വം യജ്ഞൈർമഹാരാജ യജസ്വ ബഹുദക്ഷിണൈഃ। യഥൈവേന്ദ്രോ മനുഷ്യേന്ദ്ര ചിരായ വിഗതജ്വരഃ॥ 12-22-13 (73918) മാ ത്വമേവം ഗതേ കിഞ്ചിച്ഛോചേഥാഃ ക്ഷത്രിയർഷഭ। ഗതാസ്തേ ക്ഷത്രധർമേണ ശസ്ത്രപൂതാഃ പരാം ഗതിം॥ 12-22-14 (73919) ഭവിതവ്യം തഥാ തച്ച യദ്വൃത്തം ഭരതർഷഭ। ദിഷ്ടം ഹി രാജശാർദൂല ന ശക്യമതിവർതിതും॥ ॥ 12-22-15 (73920) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വാവിംശോഽധ്യായഃ॥ 22॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-22-1 അച്യുതം ധർമാത്॥ 12-22-4 ത്യാഗഃ സംന്യാസഃ॥ 12-22-7 യജ്ഞ ആത്യയജ്ഞഃ। സമാധിരിതി യാവ്നത്॥ 12-22-9 ദംശിതഃ സന്നദ്ധഃ॥ 12-22-11 ബ്രഹ്മണഃ കശ്യപസ്യ। നവതീർനവ ദശാധിക ശതാഷ്ടകം॥ 12-22-12 ഇന്ദ്രത്വമൈശ്വര്യം॥

12-23-0 (74413) വൈശംപായന ഉവാച। 12-23-0x (6156) ഏവമുക്തസ്തു കൌന്തേയോ ഗുഡാകേശേന ഭാരത। നോവാച കിഞ്ചിത്കൌരവ്യസ്തതോ ദ്വൈപായനോഽബ്രവീത്॥ 12-23-1 (74414) വ്യാസ ഉവാച। 12-23-2x (6157) ബീഭത്സോർവചനം സൌംയ സത്യമേതദ്യുധിഷ്ഠിര। ശാസ്ത്രദൃഷ്ടഃ പരോ ധർമഃ സ്മൃതോ ഗാർഹസ്ഥ്യ ആശ്രമഃ॥ 12-23-2 (74415) സ്വധർമം ചര ധർമജ്ഞ യഥാശാസ്ത്രം യഥാവിധി। ന ഹി ഗാർഹസ്ഥ്യമുത്സൃജ്യ തവാരണ്യം വിധീയതേ॥ 12-23-3 (74416) ഗൃഹസ്ഥം ഹി സദാ ദേവാഃ പിതരോഽതിഥയസ്തഥാ। ഭൃത്യാശ്ചൈവോപജീവന്തി താൻഭരസ്വ മഹീപതേ॥ 12-23-4 (74417) വയാംസി പശവശ്ചൈവ ഭൂതാനി ച ജനാധിപ। ഗൃഹസ്ഥൈരേവ ധാര്യന്തേ തസ്മാച്ഛ്രേഷ്ഠോ ഗൃഹാശ്രമീ॥ 12-23-5 (74418) സോഽയം ചതുർണാമേതേഷാമാശ്രമാണാം ദുരാചരഃ। തം ചരാദ്യ വിധിം പാർഥ ദുശ്ചരം ദുർബലേന്ദ്രിയൈഃ॥ 12-23-6 (74419) വേദജ്ഞാനം ച തേ കൃത്സ്നം തപശ്ചാചരിതം മഹത്। പിതൃപൈതാമഹം രാജ്യം ധുര്യവദ്വോദ്ദുമർഹസി॥ 12-23-7 (74420) തപോ യജ്ഞസ്തഥാ വിദ്യാ ഭൈക്ഷ്യമിന്ദ്രിയസംയമഃ। ധ്യാനം വിദ്യാ സമുത്ഥാനം സന്തോഷശ്ച ശ്രിയം പ്രതി। തഥാ ഹ്യേകാന്തശീലത്വം തുഷ്ടിർദാനം ച ശക്തിതഃ॥ 12-23-8 (74421) ബ്രാഹ്മണാനാം മഹാരാജ ചേഷ്ടാ സംസിദ്ധികാരികാ। ക്ഷത്രിയാണാം തു വക്ഷ്യാമി തവാപി വിദിതം പുനഃ॥ 12-23-9 (74422) യജ്ഞോ വിദ്യാ സമുത്ഥാനമസന്തോഷഃ ശ്രിയം പ്രതി। ദണ്ഡധാരണമുഗ്രത്വം പ്രജാനാം പരിപാലനം॥ 12-23-10 (74423) വേദജ്ഞാനം തഥാ കൃത്സ്നം തപഃ സുചരിതം തഥാ। ദ്രവിണോപാർജനം ഭൂരി പാത്രേ ച പ്രതിപാദനം॥ 12-23-11 (74424) ഏതാനി രാജ്ഞാം കർമാണി സുകൃതാനി വിശാംപതേ। ഇമം ലോകമമും ചൈവ സാധയന്തീതി നഃ ശ്രുതം॥ 12-23-12 (74425) ഏഷാം ജ്യായസ്തു കൌന്തേയ ദണ്ഡധാരണമുച്യതേ। ബലം ഹി ക്ഷത്രിയേ നിത്യം ബലേ ദണ്ഡഃ സമാഹിതഃ॥ 12-23-13 (74426) ഏതാശ്ചേഷ്ടാഃ ക്ഷത്രിയാണാം രാജൻസംസിദ്ധികാരികാഃ। അപി ഗാഥാമിമാം ചാപി ബൃഹസ്പതിരഗായത॥ 12-23-14 (74427) ഭൂമിരേതൌ നിഗിരതി സർപോ ബിലശയാനിവ। രാജാനം ചാവിരോദ്ധാരം ബ്രാഹ്മണം ചാപ്രവാസിനം॥ 12-23-15 (74428) സുദ്യുംനശ്ചാപി രാജർഷിഃ ശ്രൂയതേ ദണ്ഡധാരണാത്। പ്രാപ്തവാൻപരമാം സിദ്ധിം ദക്ഷഃ പ്രാചേതസോ യഥാ॥ 12-23-16 (74429) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-23-17x (6158) ഭഗവൻകർമണാ കേന സുദ്യുംനോ വസുധാധിപഃ। സംസിദ്ധിം പരമാം പ്രാപ്തഃ ശ്രോതുമിച്ഛാമി തം നൃപം॥ 12-23-17 (74430) വ്യാസ ഉവാച। 12-23-18x (6159) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ശംഖശ്ച ലിഖിതശ്ചാസ്താം ഭ്രാതരൌ സംശിതവ്രതൌ॥ 12-23-18 (74431) തയോരാവസഥാവാസ്താം രമണീയൌ പൃഥക്പൃഥക്। നിത്യപുഷ്പഫലൈർവൃക്ഷൈരുപേതൌ ബാഹുദാമനു॥ 12-23-19 (74432) തതഃ കദാചില്ലിഖിതഃ ശംഖസ്യാശ്രമമാഗതഃ। യദൃച്ഛയാഽഥ ശംഖോപി നിഷ്ക്രാന്തോഽഭവദാശ്രമാത്॥ 12-23-20 (74433) സോഽഭിഗംയാശ്രമം ഭ്രാതുശ്ചങ്ക്രമംʼല്ലിഖിതസ്തദാ। ഫലാനി ശാതയാമാസ സംയക്പരിണതാന്യുത॥ 12-23-21 (74434) താന്യുപാദായ വിസ്രബ്ധോ ഭക്ഷയാമാസ സ ദ്വിജഃ। തസ്മിംശ്ച ഭക്ഷയത്യേവ ശംഖോഽപ്യാശ്രമമാഗതഃ॥ 12-23-22 (74435) ഭക്ഷയന്തം തു തം ദൃഷ്ട്വാ ശംഖോ ഭ്രാതരമബ്രവീത്। കുതഃ ഫലാന്യവാപ്താനി ഹേതുനാ കേന ഖാദസി॥ 12-23-23 (74436) സോഽബ്രവീദ്ധാതരം ജ്യേഷ്ഠമുപസൃത്യാഭിവാദ്യ ച। ഇത ഏവ ഗൃഹീതാനി മയേതി പ്രഹസന്നിവ॥ 12-23-24 (74437) തമബ്രതീത്തഥാ ശംഖസ്തീവ്രരോഷസമന്വിതഃ। സ്തേയം ത്വയാ കൃതമിദം ഫലാന്യാദദതാ സ്വയം॥ 12-23-25 (74438) ഗച്ഛ രാജാനമാസാദ്യ സ്വകർമ കഥയസ്വ വൈ। അദത്താദാനമേവം ഹി കൃതം പാർഥിവസത്തമ॥ 12-23-26 (74439) സ്തേനം മാം ത്വം വിദിത്വാ ച സ്വധർമമനുപാലയ। ശീഘ്രം ധാരയ ചോരസ്യ മമ ദണ്ഡം നരാധിപ॥ 12-23-27 (74440) ഇത്യുക്തസ്തസ്യ വചനാത്സുദ്യുംന സ നരാധിപം। അഭ്യഗച്ഛൻമഹാബാഹോ ലിഖിതഃ സംശിതവ്രതഃ॥ 12-23-28 (74441) സുദ്യുംനസ്ത്വന്തപാലേഭ്യഃ ശ്രുത്വാ ലിഖിതമാഗതം। അഭ്യഗച്ഛത്സഹാമാത്യഃ പദ്ഭ്യാമേവ ജനേശ്വരഃ॥ 12-23-29 (74442) തമബ്രവീത്സമാഗംയ സ രാജാ ധർമവിത്തമം। കിമാഗമനമാചക്ഷ്വ ഭഗവൻകൃതമേവ തത്॥ 12-23-30 (74443) ഏവമുക്തഃ സ വിപ്രർഷിഃ സുദ്യുംനമിദമബ്രവീത്। പ്രതിശ്രുത്യ കരിഷ്യേതി ശ്രുത്വാ തത്കർതുമർഹസി॥ 12-23-31 (74444) അനിസൃഷ്ടാനി ഗുരുണാ ഫലാനി മനുജർഷഭ। ഭക്ഷിതാനി മഹാരാജ തത്ര മാം ശാധി മാചിരം॥ 12-23-32 (74445) സുദ്യുംന ഉവാച। 12-23-33x (6160) പ്രമാണം ചേൻമതോ രാജാ ഭവതോ ദണ്ഡധാരണേ। അനുജ്ഞായാമപി തഥാ ഹേതുഃ സ്യാദ്ബ്രാഹ്മണർഷഭ॥ 12-23-33 (74446) സ ഭവാനഭ്യനുജ്ഞാതഃ ശുചികർമാ മഹാവ്രതഃ। ബ്രൂഹി കാമാനതോഽന്യാംസ്ത്വം കരിഷ്യാമി ഹി തേ വചഃ॥ 12-23-34 (74447) വ്യാസ ഉവാച। 12-23-35x (6161) സഞ്ഛന്ദ്യമാനോ ബ്രഹ്മർഷിഃ പാർഥിവേന മഹാത്മനാ। നാന്യം സ വരയാമാസ തസ്മാദ്ദണ്ഡാദൃതേ വരം॥ 12-23-35 (74448) തതഃ സ പൃഥിവീപാലോ ലിഖിതസ്യ മഹാത്മനഃ। കരൌ പ്രച്ഛേദയാമാസ ധൃതദണ്ഡോ ജഗാമ സഃ॥ 12-23-36 (74449) സ ഗത്വാ ഭ്രാതരം ശംഖമാർതരൂപോഽബ്രവീദിദം। ധൃതദണ്ഡസ്യ ദുർബുദ്ധേർഭവാംസ്തത്ക്ഷന്തുമർഹതി॥ 12-23-37 (74450) ശംഖ ഉവാച। 12-23-38x (6162) ന കുപ്യേ തവ ധർമജ്ഞ ന ത്വം ദൂഷയസേ മമ। `സുനിർമലം കുലം ബ്രഹ്മന്നസ്മിഞ്ജഗതി വിശ്രുതം।' ധർമസ്തു തേ വ്യതിക്രാന്തസ്തതസ്തേ നിഷ്കൃതിഃ കൃതാ॥ 12-23-38 (74451) ത്വം ഗത്വാ ബാഹുദാം ശീഘ്രം തർപയസ്വ യഥാവിധി। ദേവാനൃഷീൻപിതൃംശ്ചൈവ മാ ചാധർമേ മനഃ കൃഥാഃ॥ 12-23-39 (74452) `ബ്രഹ്മഹത്യാം സുരാപാനം സ്തേയം ഗുർവംഗനാഗമം।' മഹാന്തി പാതകാന്യാഹുഃ സംയോഗം ചൈവ തൈഃ സഹ॥ 12-23-40 (74453) ന സ്തേയസദൃശം ബ്രഹ്മൻമഹാപാതകമസ്തി ഹി। ജഗത്യസ്മിൻമഹാഭാഗ ബ്രഹ്മഹത്യാസമം ഹി തത്॥ 12-23-41 (74454) സർവപാതകിനാം ബ്രഹ്മന്ദണ്ഡഃ ശാരീര ഉച്യതേ। തസ്കരസ്യ വിശേഷേണ നാന്യോ ദണ്ഡോ വിധീയതേ॥ 12-23-42 (74455) ബ്രാഹ്മണഃ ക്ഷത്രിയോ വാഽപി വൈശ്യഃ ശൂദ്രോഽഥവാ ദ്വിജ। സർവേ കാമകൃതേ പാപേ ഹന്തവ്യാ ന വിചാരണാ॥ 12-23-43 (74456) രാജഭിർധൃതദണ്ഡാ വൈ കൃത്വാ പാപാനി മാനവാഃ। നിർമലാഃ സ്വർഗമായാന്തി സന്തഃ സുകൃതിനോ യഥാ॥ 12-23-44 (74457) ഉദ്ധൃതം നഃ കുലം ബ്രഹ്മന്നാജ്ഞാദണ്ഡേ ധൃതേ ത്വയി॥' 12-23-45 (74458) തസ്യ തദ്വചനം ശ്രുത്വാ ശംഖസ്യ ലിഖിതസ്തദാ। അവഗാഹ്യാപഗാം പുണ്യാമുദകാർഥം പ്രചക്രമേ॥ 12-23-46 (74459) പ്രാദുരാസ്താം തതസ്തസ്യ കരൌ ജലജസന്നിഭൌ। തതഃ സ വിസ്മിതോ ഭ്രാതുർദർശയാമാസ തൌ കരൌ॥ 12-23-47 (74460) തതസ്തമബ്രവീച്ഛംഖസ്തപസേദം കൃതം മയാ। മാ ച തേഽവ വിശങ്കാ ഭൂദ്ദൈവമത്ര വിധീയതേ॥ 12-23-48 (74461) ലിഖിത ഉവാച। 12-23-49x (6163) കിന്തു നാഹം ത്വയാ പൂതഃ പൂർവമേവ മഹാദ്യുതേ। യസ്യ തേ തപസോ വീര്യമീദൃശം ദ്വിജസത്തമ॥ 12-23-49 (74462) ശംഖ ഉവാച। 12-23-50x (6164) ഏവമേതൻമയാ കാര്യം നാഹം ദണ്ഡധരസ്തവ। സ ച പൂതോ നരപതിസ്ത്വം ചാപി പിതൃഭിഃ സഹ॥ 12-23-50 (74463) വ്യാസ ഉവാച। 12-23-51x (6165) സ രാജാ പാണ്ഡവശ്രേഷ്ഠ ശ്രേയാന്വൈ തേന കർമണാ। പ്രാപ്തവാൻപരമാം സിദ്ധിം ദക്ഷഃ പ്രാചേതസോ യഥാ॥ 12-23-51 (74464) ഏഷ ധർമഃ ക്ഷത്രിയാണാം പ്രജാനാം പരിപാലനം। ഉത്പഥേഭ്യോ മഹാരാജ മാ സ്മ ശോകേ മനഃ കൃഥാഃ॥ 12-23-52 (74465) ഭ്രാതുരസ്യ ഹിതം വാക്യം ശൃണു ധർമജ്ഞസത്തമ। ദണ്ഡ ഏവ ഹി രാജേന്ദ്ര ക്ഷത്രധർമോ ന മുണ്ഡനം॥ ॥ 12-23-53 (74466) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രയോവിംശോഽധ്യായഃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-23-2 ഗാർഹസ്ഥ്യഃ ഗൃഹസ്ഥസ്യായം ഗാർഹസ്ഥ്യഃ॥ 12-23-15 ബിലശയാൻമൂഷികാൻ। അപ്രവാസിനം ഗൃഹാദിസംഗിനം। സർപോ ബിലശയാവിവേതി ഡ.ഥ.പാഠഃ॥ 12-23-19 ബാഹുദാം നദീമനു തത്സമീപേ॥ 12-23-21 ശംഖസ്യ ലിഖിതസ്തദേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-23-24 ഉപസ്പൃശ്യാഭിവാദ്യ ചേതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-23-26 ഹേ പാർഥിവസത്തമ മയാ അദത്താദാനം കൃതമിത്യസ്മൈ രാജ്ഞേ കഥയസ്വേതി സംബന്ധഃ॥ 12-23-29 അന്തപാലേഭ്യോ ദ്വാരപാലേഭ്യഃ॥ 12-23-31 കരിഷ്യേതീതി സന്ധിരാർഷഃ॥ 12-23-32 അനിസൃഷ്ടാന്യദത്താനി। ഗുരുണാ ജ്യേഷ്ഠഭ്രാത്രാ॥ 12-23-33 യഥാ ദണ്ഡധാരണേ രാജാ പ്രമാണം തഥാഽനുജ്ഞായാം ഹേതുഃ പ്രമാണം॥ 12-23-34 ശുചികർമാ മദനുജ്ഞയൈവ ശോധിതദോഷഃ॥ 12-23-38 മമ മാം നിഷ്കൃതിഃ പ്രായശ്ചിത്തം॥ 12-23-46 ഉദകസ്യാർഥം പ്രയോജനം ആചമനാദി കർതുമിതി ശേഷഃ॥

12-24-0 (75117) വൈശംപായന ഉവാച। 12-24-0x (6230) പുനരേവ മഹർഷിസ്തം കൃഷ്ണദ്വൈപായനോഽർഥവത്। അജാതശത്രും കൌന്തേയമിദം വചനമബ്രവീത്॥ 12-24-1 (75118) അരണ്യേ വസതാം താത ഭ്രാതൄണാം തേ മനിസ്വിനാം। മനോരഥാ മഹാരാജ യേ തത്രാസന്യുധിഷ്ഠിര॥ 12-24-2 (75119) താനി മേ ഭരതശ്രേഷ്ഠ പ്രാപ്നുവന്തു മഹാരഥാഃ। പ്രശാധി പൃഥിവീം പാർഥ യയാതിരിവ നാഹുഷഃ॥ 12-24-3 (75120) അരണ്യേ ദുഃഖവസതിരനുഭൂതാ തപസ്വിഭിഃ। ദുഃഖസ്യാന്തേ നരവ്യാഘ്ര സുഖാന്യനുഭവന്തു വൈ॥ 12-24-4 (75121) ധർമമർഥം ച കാമം ച ഭ്രാതൃഭിഃ സഹ ഭാരത। അനുഭൂയ തതഃ പശ്ചാത്പ്രസ്ഥാതാഽസി വിശാംപതേ॥ 12-24-5 (75122) അർഥിനാം ച പിതൃണാം ച ദേവതാനാം ച ഭാരത। ആനൃണ്യം ഗച്ഛ കൌന്തേയ തതഃ സ്വർഗം ഗമിഷ്യസി॥ 12-24-6 (75123) സർവമേധാശ്ചമേധാഭ്യാം യജസ്വ കുരുനന്ദന। തതഃ പശ്ചാൻമഹാരാജ ഗമിഷ്യസി പരാം ഗതിം॥ 12-24-7 (75124) ഭ്രാതൃംശ്ച സർവാൻക്രതുഭിഃ സംയോജ്യ ബഹുദക്ഷിണൈഃ। സംപ്രാപ്തഃ കീർതിമതുലാം പാണ്ഡവേയ ഗമിഷ്യസി॥ 12-24-8 (75125) വിഝസ്തേ പുരുഷവ്യാഘ്ര വചനം കുരുസത്തമ। ശൃണുഷ്വൈവം യഥാ കുർവന്ന ധർമാച്ച്യവസേ നൃപ॥ 12-24-9 (75126) ആദദാനസ്യ വിജയം വിഗ്രഹം ച യുധിഷ്ഠിര। സമാനധർമകുശലാഃ സ്ഥാപയന്തി നരേശ്വര॥ 12-24-10 (75127) `പ്രത്യക്ഷമനുമാനം ച ഉപമാനം തഥാഽഽഗമഃ। അർഥാപത്തിസ്തഥൈതിഹ്യം സംശയോ നിർണയസ്തഥാ॥ 12-24-11 (75128) ആകാര ഇംഗിതം ചൈവ ഗതിശ്ചേഷ്ടാ ച ഭാരത। പ്രതിജ്ഞാ ചൈവ ഹേതുശ്ച ദൃഷ്ടാന്തോപനയസ്തഥാ॥ 12-24-12 (75129) ഉക്തിർനിഗമനം തേഷാം പ്രമേയം ച പ്രയോജനം। ഏതാനി സാധനാന്യാഹുർബഹുവർഗപ്രസിദ്ധയേ॥ 12-24-13 (75130) പ്രത്യക്ഷമനുമാനം ച സർവേഷാം യോനിരുച്യതേ। പ്രമാണജ്ഞോ ഹി ശക്നോതി ദണ്ഡയോനൌ വിചക്ഷണഃ। അപ്രമാണവതാ നീതോ ദണ്ഡോ ഹന്യാൻമഹീപതിം॥ 12-24-14 (75131) ദേശകാലപ്രതീക്ഷീ യോ ദസ്യൂൻമർഷയതേ നൃപഃ। ശാസ്ത്രജാം ബുദ്ധിമാസ്ഥായ യുജ്യതേ നൈനസാ ഹി സഃ॥ 12-24-15 (75132) ആദായ ബലിഷങ്ഭാഗം യോ രാഷ്ട്രം നാഭിരക്ഷതി। പ്രതിഗൃഹ്ണാതി തത്പാപം ചതുർഥാംശേന ഭൂമിപഃ॥ 12-24-16 (75133) നിബോധ ച യഥാഽഽതിഷ്ഠന്ധർമാന്ന ച്യവതേ നൃപഃ। നിഗ്രഹാദ്ധർമശാസ്ത്രാണാമനുരുദ്ധ്യന്നപേതഭീഃ। കാമക്രോധാവനാദൃത്യ പിതേവ സമദർശനഃ॥ 12-24-17 (75134) ദൈവേനാഭ്യാഹതോ രാജാ കർമകാലേ മഹാദ്യുതേ। ന സാധയതി യത്കർമ ന തത്രാഹുരതിക്രമം॥ 12-24-18 (75135) തരസാ ബുദ്ധിപൂർവം വാ നിഗ്രാഹ്യാ ഏവ ശത്രവഃ। പാപൈഃ സഹ ന സന്ദധ്യാദ്രാജ്യം പുണ്യം ച കാരയേത്॥ 12-24-19 (75136) ശൂരാശ്ചാര്യാശ്ച സത്കാര്യാ വിദ്വാംസശ്ച യുധിഷ്ഠിര। ഗോമിനോ ധനിനശ്ചൈവ പരിപാല്യാ വിശേഷതഃ॥ 12-24-20 (75137) വ്യവാഹരേഷു ധർമേഷു യോക്തവ്യാശ്ച ബഹുശ്രുതാഃ। `പ്രമാണജ്ഞാ മഹീപാല ന്യായശാസ്ത്രാവലംബിനഃ॥ 12-24-21 (75138) വേദാർഥതത്ത്വവിദ്രാജംസ്തർകശാസ്ത്രബഹുശ്രുതാഃ। മന്ത്രേ ച വ്യവഹാരേ ച നിയോക്തവ്യാ വിജാനതാ॥ 12-24-22 (75139) തർകശാസ്ത്രകൃതാ ബുദ്ധിർധർമശാസ്ത്രകൃതാ ച യാ। ദണ്ഡനീതികൃതാ ചൈവ ത്രൈലോക്യമപി സാധയേത്॥ 12-24-23 (75140) നിയോജ്യാ വേദതത്ത്വജ്ഞാ യജ്ഞകർമസു പാർതിവ। വേദജ്ഞാ യേ ച ശാസ്ത്രജ്ഞാസ്തേ ച രാജൻസുബുദ്ധയഃ॥ 12-24-24 (75141) ആന്വീക്ഷകീത്രയീവാർതാദണ്ഡനീതിഷു പാരഗാഃ। തേ തു സർവത്ര യോക്തവ്യാസ്തേ ച ബുദ്ധേഃ പരം ഗതാഃ॥ ' 12-24-25 (75142) ഗുണയുക്തേഽപി നൈകസ്മിന്വിശ്വസേത വിചക്ഷണഃ॥ 12-24-26 (75143) അരക്ഷിതാ ദുർവിനീതോ മാനീ സ്തബ്ധോഽഭ്യസൂയകഃ। ഏനസാ യുജ്യതേ രാജാ ദുർദാന്ത ഇതി ചോച്യതേ॥ 12-24-27 (75144) യേ രക്ഷ്യമാണാ ഹീയന്തേ ദൈവേനൃഭ്യാഹതാ നൃപ। തസ്കരൈശ്ചാപി ഹീയന്തേ സർവം തദ്രാജകിൽവിഷം॥ 12-24-28 (75145) സുമന്ത്രിതേ സുനീതേ ച സർവതശ്ചോപപാദിതേ। പൌരുഷേ കർമണി കൃതേ നാസ്ത്യധർമോ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-24-29 (75146) വിച്ഛിദ്യന്തേ സമാരബ്ധാഃ സിദ്ധ്യന്തേ ചാപി ദൈവതഃ। കൃതേ പുരുഷകാരേ തു നൈനഃ സ്പൃശതി പാർഥിവം॥ 12-24-30 (75147) അത്ര തേ രാജശാർദൂല വർതയിഷ്യേ കഥാമിമാം। യദ്വൃത്തം പൂർവരാജർഷേർഹയഗ്രീവസ്യ പാണ്ഡവ॥ 12-24-31 (75148) ശത്രൂൻഹത്വാ ഹതസ്യാജൌ ശൂരസ്യാക്ലിഷ്ടകർമണഃ। അസഹായസ്യ സംഗ്രാമേ നിർജിതസ്യ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-24-32 (75149) യത്കർമ വൈ നിഗ്രഹേ ശാത്രവാണാം യോഗശ്ചാഗ്ര്യഃ പാലനേ മാനവാനാം। കൃത്വാ കർമ പ്രാപ്യ കീർതി സ യുദ്ധാ ദ്വാജിഗ്രീവോ മോദതേ സ്വർഗലോകേ॥ 12-24-33 (75150) സന്ത്യക്താത്മാ സമരേഷ്വാതതായീ ശസ്ത്രൈശ്ഛിന്നോ ദസ്യുഭിർവധ്യമാനഃ। അശ്വഗ്രീവഃ കർമശീലോ മഹാത്മാ സംസിദ്ധാർഥോ മോദതേ സ്വർഗലോകേ॥ 12-24-34 (75151) ധനുര്യൂപോ രശനാ ജ്യാ ശരഃ സ്രു ക്സ്രുവഃ ഖംഗോ രുധിരം യത്ര ചാജ്യം। രഥോ വേദീ കാമജോ യുദ്ധമഗ്നി ശ്ചാതുർഹോത്രം ചതുരോ വാജിമുഖ്യാഃ॥ 12-24-35 (75152) ഹുത്വാ തസ്മിന്യജ്ഞവഹ്നാവഥാരീ ൻപാപാൻമുക്തോ രാജസിംഹസ്തരസ്വീ। പ്രാണാൻഹുത്വാ ചാവഭൃഥേ രണേ സ വാജിഗ്രീവോ മോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-24-36 (75153) രാഷ്ട്രം രക്ഷൻബുദ്ധിപൂർവം നയേന സന്ത്യക്താത്മാ യജ്ഞശീലോ മഹാത്മാ। സർവാംല്ലോകാന്വ്യാപ്യ കീർത്യാ മനസ്വീ വാജിഗ്രീവോ മോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-24-37 (75154) ദൈവീം സിദ്ധിം മാനുഷീം ദണ്ഡനീതിം യോഗന്യാസൈഃ പാലയിത്വാ മഹീം ച। തസ്മാദ്രാജാ ധർമശീലോ മഹാത്മാ വാജിഗ്രീവോ മോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-24-38 (75155) വിദ്വാംസ്ത്യാഗീ ശ്രദ്ദധാനഃ കൃതജ്ഞ സ്ത്യക്ത്വാ ലോകം മാനുഷം കർമ കൃത്വാ। മേധാവിനാം വിദുഷാം സംമതാനാം തനുത്യജാം ലോകമാക്രംയ രാജാ॥ 12-24-39 (75156) സംയഗ്വേദാൻപ്രാപ്യ ശാസ്ത്രാണ്യധീത്യ സംയഗ്രാജ്യം പാലയിത്വാ മഹാത്മാ। ചാതുർവർണ്യം സ്ഥാപയിത്വാ സ്വധർമേ വാജിഗ്രീവോ മോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-24-40 (75157) ജിത്വാ സംഗ്രാമാൻപാലയിത്വാ പ്രജാശ്ച സോമം പീത്വാ തർപയിത്വാ ദ്വിജാഗ്ര്യാൻ। യുക്ത്യാ ദണ്ഡം ധാരയിത്വാ പ്രജാനാം യുദ്ധേ ക്ഷീണേ മോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-24-41 (75158) വൃത്തം യസ്യ ശ്ലാഘനീയം മനുഷ്യാഃ സന്തോ വിദ്വാംസോഽർഹയന്ത്യർഹണീയം। സ്വർഗം ജിത്വാ വീരലോകാനവാപ്യ സിദ്ധിം പ്രാപ്തഃ പുണ്യകീർതിർമഹാത്മാ॥ ॥ 12-24-42 (75159) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുവിംശോഽധ്യായഃ॥ 24॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-24-1 വചനം ഹിംസാപ്രധാനഃ ക്ഷത്രധർമോ മേ മാസ്ത്വിത്യേവംരൂപം॥ 12-24-10 ആദദാനസ്യ പരസ്വാപഹർതുഃ। സമാനധർമഃ അവിഷമോ ധർമസ്തത്ര കുശലാഃ സ്ഥാപയന്തി അവശ്യകർതവ്യതയാ വ്യവസ്ഥാപയന്തി॥ 12-24-15 മർഷയതേ ദസ്യൂനപി ന ഹന്തി। ഏനസാ തജ്ജേന പാപേന॥ 12-24-17 ധർമശാസ്ത്രാണാം നിഗ്രഹാദതിലംഘനാജ്ജാതാദധർമാദ്ധേതോശ്ര്യവതേ। താനി അനുരുധ്യന്നപേതഭീശ്ച ഭവതി॥ 12-24-19 രാഷ്ട്രപണ്യം ന കാരയേതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-24-20 ഗോമിനോ ഗോമന്തഃ॥ 12-24-27 സ്തബ്ധോ മാന്യാനമാനയൻ। അഭ്യസൂയകോ ഗുണേഷു ദോഷദൃഷ്ടിഃ॥ 12-24-28 ദൈവേന അവർഷണാദിനാ॥ 12-24-33 യത്കർമ കർതവ്യം തത്കർമ കൃത്വേതി സംബന്ധഃ॥ 12-24-35 കാമജഃ ക്രോധോ യുദ്ധമൂലഭൂതോഽഗ്നിഃ। ചാതുർഹോത്രം ബ്രഹ്മാദ്യാഃ ഋത്വിജഃ ചതുരശ്ചത്വാരഃ॥ 12-24-37 സന്ത്യക്താത്മാ ത്യക്താഹകാരഃ॥ 12-24-38 യോഗഃ ക്രിയായാമുത്സാഹോ ന്യാസാ അഭിമാനത്യാഗാസ്തൈര്യുക്താം ദൈവീ സിദ്ധിം യജ്ഞാദിക്രിയാമന്യദീയാം മാനുഷീം ച സിദ്ധിം ദണ്ഡനീതിം മഹീം ച പാലയിത്വേതി യോജനാ। സ്വയം ച യജ്ഞശീലഃ॥ 12-24-39 മാനുഷം ലോകമിതി സംബന്ധഃ। തനുത്യജാം പ്രയാഗാദൌ॥

12-25-0 (65647) വൈശംപായന ഉവാച। 12-25-0x (5376) ദ്വൈപായനവചഃ ശ്രുത്വാ കുപിതേ ച ധനഞ്ജയേ। വ്യാസമാമന്ത്ര്യ കൌന്തേയഃ പ്രത്യുവാച യുധിഷ്ഠിരഃ॥ 12-25-1 (65648) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-25-2x (5377) ന പാർഥിവമിദം രാജ്യം ന ഭോഗാശ്ച പൃഥഗ്വിധാഃ। പ്രീണയന്തി മനോ മേഽദ്യ ശോകോ മാം ദാരയത്യയം॥ 12-25-2 (65649) ശ്രുത്വാ വീരവിഹീനാനാമപുത്രാണാം ച യോഷിതാം। പരിദേവയമാനാനാം ന ശാന്തിം മനസാ ലഭേ॥ 12-25-3 (65650) ഇത്യുക്തഃ പ്രത്യുവാചേദം വ്യാസോ യോഗവിദാംവരഃ। യുധിഷ്ഠിരം മഹാപ്രാജ്ഞോ ധർമജ്ഞോ വേദപാരഗഃ॥ 12-25-4 (65651) വ്യാസ ഉവാച। 12-25-5x (5378) ന കർമണാ ലഭ്യതേ ചേജ്യയാ വാ നാപ്യസ്തി ദാതാ പുരുഷസ്യ കശ്ചിത്। പര്യായയോഗാദ്വിഹിതം വിധാത്രാ കാലേന സർവം ലഭതേ മനുഷ്യഃ॥ 12-25-5 (65652) ന ബുദ്ധിശക്ത്യാഽഽധ്യയനേന ശക്യം പ്രാപ്തും വിശേഷം മനുജൈരകാലേ। മൂർഖോഽപി ചാപ്നോതി കദാചിദർഥാ ൻകാലോ ഹി സർവം പുരുഷസ്യ ദാതാ॥ 12-25-6 (65653) ന ഭൂരകാലേഷു ഫലം ദദാതി ശിൽപാനി മന്ത്രാശ്ച തഥൌഷധാനി। താന്യേവ കാലേന സമാഹിതാനി സിദ്ധ്യന്തി വർധന്തി ച ഭൂതികാലേ॥ 12-25-7 (65654) കാലേന ശീഘ്രാഃ പ്രവഹന്തി വാതാഃ കാലേന വൃഷ്ടിർജലദാനുപൈതി। കാലേന പഝോത്പലവഞ്ജലം ച കാലേന പുഷ്യന്തി വനേഷു വൃക്ഷാഃ॥ 12-25-8 (65655) കാലേന കൃഷ്ണാശ്ച സിതാശ്ച രാത്ര്യഃ കാലേന ചന്ദ്രഃ പരിപൂർണബിംബഃ। നാകാലതഃ പുഷ്പഫലം ദ്രുമാണാം നാകാലവേഗാഃ സരിതോ വഹന്തി॥ 12-25-9 (65656) നാകാലമത്താഃ ഖഗപന്നഗാശ്ച മൃഗദ്വിപാഃ ശൈലമൃഗാശ്ച ലോകേ। നാകാലതഃ സ്ത്രീഷു ഭവന്തി ഗർഭാ നായന്ത്യകാലേ ശിശിരോഷ്ണവർഷാഃ॥ 12-25-10 (65657) നാകാലതോ ംരിയതേ ജായതേ വാ നാകാലതോ വ്യാഹരതേ ച ബാലഃ। നാകാലതോ യൌവനമഭ്യുപൈതി നാകാലതോ രോഹതി ബീജമുപ്തം॥ 12-25-11 (65658) നാകാലതോ ഭാനുരുപൈതി യോഗം നാകാലതോഽസ്തം ഗിരിമഭ്യുപൈതി। നാകാലതോ വർധതേ ഹീയതേ ച ചന്ദ്രഃ സമുദ്രോഽപി മഹോർമിമാലീ॥ 12-25-12 (65659) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ഗീതം രാജ്ഞാ സേനജിതാ ദുഃഖാർതേന യുധിഷ്ഠിര॥ 12-25-13 (65660) സർവാനേവൈഷ പര്യായോ മർത്യാൻസ്പൃശതി ദുഃസഹഃ। കാലേന പരിപക്വാ ഹി ംരിയന്തേ സർവപാർഥിവാഃ॥ 12-25-14 (65661) ഘ്നന്തി ചാന്യാന്നരാന്രാജംസ്താനപ്യന്യേ തഥാ നരാഃ। സഞ്ജ്ഞൈഷാ ലൌകികീ രാജന്ന ഹിനസ്തി ന ഹന്യതേ॥ 12-25-15 (65662) ഹന്തീതി മന്യതേ കശ്ചിന്ന ഹന്തീത്യപി ചാപരഃ। സ്വഭാവതസ്തു നിയതൌ ഭൂതാനാം പ്രഭവാപ്യയൌ॥ 12-25-16 (65663) നഷ്ടേ ധനേ വാ ദാരേ വാ പുത്രേ പിതരി വാ മൃതേ। അഹോ ദുഃഖമിതി ധ്യായന്ദുഃഖസ്യാപചിതിം ചരേത്॥ 12-25-17 (65664) സ കിം ശോചസി മൂഢഃ സഞ്ശോച്യാൻകിമനുശോചസി। പശ്യ ദുഃഖേഷു ദുഃഖാനി ഭയേഷു ച ഭയാന്യപി॥ 12-25-18 (65665) ആത്മാഽപി ചായം ന മമ സർവാഽപി പഥിവീ മമ। യഥാ മമ തഥാഽന്യേഷാമിതി പശ്യന്ന മുഹ്യതി॥ 12-25-19 (65666) ശോകസ്ഥാനസഹസ്രാണി ഹർഷസ്ഥാനശതാനി ച। ദിവസേദിവസേ മൂഢമാവിശന്തി ന പണ്ഡിതം॥ 12-25-20 (65667) ഏവമേതാനി കാലേന പ്രിയദ്വേഷ്യാണി ഭാഗശഃ। ജീവേഷു പരിവർതന്തേ ദുഃഖാനി ച സുഖാനി ച॥ 12-25-21 (65668) ദുഃഖമേവാസ്തി ന സുഖം തസ്മാത്തദുപലഭ്യതേ। തൃഷ്ണാർതിപ്രഭവം ദുഃഖം ദുഃഖാർതിപ്രഭവം സുഖം॥ 12-25-22 (65669) സുഖസ്യാനന്തരം ദുഃഖം ദുഃഖസ്യാനന്തരം സുഖം। ന നിത്യം ലഭതേ ദുഃഖം ന നിത്യം ലഭതേ സുഖം॥ 12-25-23 (65670) സുഖമേവ ഹി ദുഃഖാന്തം കദാചിദ്ദുഃഖതഃ സുഖം। തസ്മാദേതദ്ദ്വയം ജഹ്യാദ്യ ഇച്ഛേച്ഛാശ്വതം സുഖം॥ 12-25-24 (65671) സുഖാന്തപ്രഭവം ദുഃഖം ദുഃഖാന്തപ്രഭവം സുഖം। യന്നിമിത്തോ ഭവേച്ഛോകസ്താപോ വാ ദുഃഖമൂർച്ഛിതഃ। ആയാസോ വാഽപി യൻമൂലസ്തദേകാംഗമപി ത്യജേത്॥ 12-25-25 (65672) സുഖം വാ യദി വാ ദുഃഖം പ്രിയം വാ യദി വാഽപ്രിയം। പ്രാപ്തം പ്രാപ്തമുപാസീത ഹൃദയേനാപരാജിതഃ॥ 12-25-26 (65673) ഈഷദപ്യംഗ ദാരാണാം പുത്രാണാമാചരൻപ്രിയം। തതോ ജ്ഞാസ്യസി കഃ കസ്യ കേന വാ കഥമേവ ച॥ 12-25-27 (65674) യേ ച മൂഢതമാ ലോകേ യേ ച ബുദ്ധേഃ പരം ഗതാഃ। ത ഏവ സുഖമേധന്തേ മധ്യമഃ ക്ലിശ്യതേ ജനഃ॥ 12-25-28 (65675) ഇത്യന്നവീൻമഹാപ്രാജ്ഞോ യുധിഷ്ഠിര സ സേനജിത്। പരാവരജ്ഞോ ലോകസ്യ ധർമവിത്സുഖദുഃഖവിത്॥ 12-25-29 (65676) പരദുഃഖേന ദുഃഖീ യോ ന സ ജാതു സുഖീ ഭവേത്। ദുഃഖാനാം ഹി ക്ഷയോ നാസ്തി ജായതേ ഹ്യപരാത്പരം॥ 12-25-30 (65677) സുഖം ച ദുഃഖം ച ഭവാഭവൌ ച ലാഭാലാഭൌ മരണം ജീവിതം ച। പര്യായതഃ സർവമവാപ്തുവന്തി തസ്മാന്ന മുഹ്യേന്ന ച സംപ്രഹൃഷ്യേത്॥ 12-25-31 (65678) ദീക്ഷാം രാജ്ഞാം സംയുഗേ ധർമമാഹു ര്യോഗം രാജ്യേ ദണ്ഡനീതിം ച സംയക്। വിത്തത്യാഗം ദക്ഷിണാം ചൈവ യജ്ഞേ സംയഗ്ദാനം പാവനാനീതി വിദ്യാത്॥ 12-25-32 (65679) രക്ഷന്രാജ്യം ബുദ്ധിപൂർവം നയേന സന്ത്യക്താത്മാ യജ്ഞശീലോ മഹാത്മാ। സർവാല്ലോകാന്ധർമദൃഷ്ട്യാവലോക ന്നൂധ്വം ദേഹാൻമോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-25-33 (65680) ജിത്വാ സംഗ്രാമാൻപാലയിത്വാ ച രാഷ്ട്രം സോമം പീത്വാ വർധയിത്വാ പ്രജാശ്ച। യുക്ത്യാ ദണ്ഡം ധാരയിത്വാ പ്രജാനാം പശ്ചാത്ക്ഷീണായുർമോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-25-34 (65681) `യജന്തി യജ്ഞാന്വിജയന്തി രാജ്യം രക്ഷന്തി രാഷ്ട്രാണി പ്രിയാണി ചൈഷാം।' സംയഗ്വേദാൻപ്രാപ്യ ശാസ്ത്രാണ്യധീത്യ സംയഗ്രാജ്യം പാലയിത്വാ ച രാജാ। ചാതുർവർണ്യം സ്ഥാപയിത്വാ സ്വധർമേ പൂതാത്മാ വൈ മോദതേ ദേവലോകേ॥ 12-25-35 (65682) യസ്യ വൃത്തം നമസ്യന്തി സ്വർഗസ്ഥസ്യാപി മാനവാഃ। പൌരജാനപദാമാത്യാഃ സ രാജാ രാജസത്തമഃ॥ ॥ 12-25-36 (65683) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചവിംശോഽധ്യായഃ (*)॥ 25॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-25-1 കുപിതേ രാജ്യകാരണാത്॥ 12-25-3 വീരവിഹീനാനാം പതിഹീനാനാം॥ 12-25-5 നലഭ്യതേ വീരോ ഹതവീരാഭിർവീരപത്നീഭിരിത്യർഥഃ। നാപി താഭ്യഃ കശ്ചിത്പതിം ദാതും സമർഥോഽസ്തീത്യർഥഃ॥ 12-25-7 നാഭൂതികാലേഷ്വിതി ഝ.പാഠഃ॥ 12-25-8 പുഷ്പ്യന്തീതി ഡ. പാഠഃ॥ 12-25-14 പര്യായഃ കാലഗതിഃ॥ 12-25-17 അപചിതിം പ്രതീകാരം॥ 12-25-18 ദുഃഖേഷു ശോകജേഷു മനസ്താപേഷു। ദുഃഖാനി ശിരസ്താഡനാദീനി। ദുഃഖാദേർദ്വിഗുണീകരണം മൂഢകാര്യമിത്യർഥഃ॥ 12-25-21 യാനി പ്രിയാണി താന്യേവ കാലേ ദുഃഖാനി ഭവന്തി। യാനി ദ്വേഷ്യാണി താന്യേവ സുഖാനി॥ 12-25-22 തൃഷ്ണയാ യാഽഽർതിരനവസ്ഥിതചിത്തതാ തജ്ജം ദുഃഖം। ദുഃഖസ്യാർതിർവിനാശസ്തജ്ജം സുഖം॥ 12-25-25 ദുഃഖമൂർഛിതഃ ദുഃഖേന വർധിതഃ। ഏകാംഗമപി സർപദഷ്ടാംഗുഷ്ഠവത് ത്യജേത്॥ 12-25-27 കേന ഹേതുനാ കഥം കേന പ്രകാരേണ കസ്യ സംബന്ധീതി ജ്ഞാസ്യതി॥ 12-25-31 ഭവാഭവൌ ഐശ്വര്യാനൈശ്വര്യേ॥ 12-25-33 സന്ത്യക്താത്മാ നിരഹങ്കാരഃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text

12-26-0 (75715) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-26-0x (6266) അഭിമന്യൌ ഹതേ ബാലേ ദ്രൌപദ്യാസ്തനയേഷു ച। ധൃഷ്ടദ്യുംനേ വിരാടേ ച ദ്രുപദേ ച മഹീപതൌ॥ 12-26-1 (75716) വൃഷസേനേ ച ധർമജ്ഞേ ധൃഷ്ടകേതൌ തു പാർഥിവേ। തഥാഽന്യേഷു നരേന്ദ്രേഷു നാനാദേശ്യേഷു സംയുഗേ॥ 12-26-2 (75717) ന ച മുഞ്ചതി മാം ശോകോ ജ്ഞാതിഘാതിനമാതുരം। രാജ്യകാമുകമത്യുഗ്രം സ്വവംശോച്ഛേദകാരിണം॥ 12-26-3 (75718) യസ്യാങ്കേ ക്രീഡമാനേന മയാ വിപരിവർതിതം। സ മയാ രാജ്യലുബ്ധേന ഗാംഗേയോ യുധി പാതിതഃ॥ 12-26-4 (75719) യദാ ഹ്യേനം വിഘൂർണന്തം മദർഥം പാർഥസായകൈഃ। തക്ഷ്യമാണം യഥാ വജ്രൈഃ പ്രേക്ഷമാണം ശിഖണ്ഡിനം॥ 12-26-5 (75720) ജീർണസിംഹമിവ പ്രാജ്ഞം നരസിംഹം പിതാമഹം। കീര്യമാണം ശരൈർദീപ്തൈർദൃഷ്ട്വാ മേ വ്യഥിതം മനഃ॥ 12-26-6 (75721) പ്രാഡ്ഭുഖം സീദമാനം ച രഥാത്പരരഥാരുജം। ഘൂർണമാനം യഥാ ശൈലം തദാ മേ കശ്മലോഽഭവത്॥ 12-26-7 (75722) യഃ സവാണധനുഷ്പാണിര്യോധയാമാസ ഭാർഗവം। ബഹൂന്യഹാനി കൌരവ്യഃ കുരുക്ഷേത്രേ മഹാമൃധേ॥ 12-26-8 (75723) സമേതം പാർഥിവം ക്ഷത്രം വാരാണസ്യാം നദീസുതഃ। കന്യാർഥമാഹ്വയദ്വീരോ രഥേനൈകേന സംയുഗേ॥ 12-26-9 (75724) യേന ചോഗ്രായുധോ രാജാ ചക്രവർതീ ദുരാസദഃ। ദഗ്ധശ്ചാസ്ത്രപ്രതാപേന സ മയാ യുധി പാതിതഃ॥ 12-26-10 (75725) സ്വയം മൃത്യും രക്ഷമാണഃ പാഞ്ചാല്യം യഃ ശിഖണ്ഡിനം। ന ബാണൈഃ പാതയാമാസ സോഽർജുനേന നിപാതിതഃ॥ 12-26-11 (75726) യദൈനം പതിതം ഭൂമാവപശ്യം രുധിരോക്ഷിതം। തദൈവാവിശദന്യുഗ്രോ ജ്വരോ മാം മുനിസത്തമ॥ 12-26-12 (75727) യേന സംവർധിതാ ബാലാ യേന സ്മ പരിരക്ഷിതാഃ। സ മയാ രാജ്യലുബ്ധേന പാപേന ഗുരുധാതിനാ। അൽപകാലസ്യ രാജ്യസ്യ കൃതേ മൂഢേന പാതിതഃ॥ 12-26-13 (75728) ആചാര്യശ്ച മഹേഷ്വാസഃ സർവപാർഥിവപൂജിതഃ। അഭിഗംയ രണേ മിഥ്യാ പാപേനോക്തഃ സുതം പ്രതി॥ 12-26-14 (75729) തൻമേ ദഹതി ഗാത്രാണി യൻമാം ഗുരുരഭാഷത। സത്യമാഖ്യാഹി രാജംസ്ത്വം യദി ജീവതി മേ സുതഃ॥ 12-26-15 (75730) സത്യമാമർശയന്വിപ്രോ മയി തത്പരിപൃഷ്ടവാൻ। കുഞ്ജരം ചാന്തരം കൃത്വാ മിഥ്യോപചരിതോ മയാ॥ 12-26-16 (75731) സുഭൃശം രാജ്യലുബ്ധേന പാപേന ഗുരുഘാതിനാ। സത്യകഞ്ചുകമുൻമുച്യ മയാ സ ഗുരുരാഹവേ॥ 12-26-17 (75732) അശ്വത്ഥാമാ ഹത ഇതി നിരുക്തഃ കുഞ്ജരേ ഹതേ। കാംʼല്ലോകാംസ്തു ഗമിഷ്യാമി കൃത്വാ കർമ സുദുഷ്കരം॥ 12-26-18 (75733) അഘാതയം ച യത്കർണം സമരേഷ്വപലായിനം। ജ്യേഷ്ഠഭ്രാതരമത്യുഗ്രഃ കോ മത്തഃ പാപകൃത്തമഃ॥ 12-26-19 (75734) അഭിമന്യും ച യദ്വാലം ജാതം സിംഹമിവാദ്രിഷു। പ്രാവേശയമഹം ലുബ്ധോ വാഹിനീം ദ്രോണപാലിതാം॥ 12-26-20 (75735) തദാപ്രഭൃതി വീഭത്സും ന ശക്നോമി നിരീക്ഷിതും। കൃഷ്ണം ച പുണ്ഡരീകാക്ഷം കിൽവിഷീ ഭ്രൂണഹാ യഥാ॥ 12-26-21 (75736) ദ്രൌപദീം ചാപ്യദുഃഖാർഹാം പഞ്ചപുത്രൈർവിനാകൃതാം। ശോചാമി പൃഥിവീം ഹീനാം പഞ്ചഭിഃ പർവതൈരിവ॥ 12-26-22 (75737) സോഽഹമാഗസ്കരഃ പാപഃ പൃഥിവീനാശകാരകഃ। ആസീന ഏവമേവേദം ശോഷയിഷ്യേ കലേവരം॥ 12-26-23 (75738) പ്രായോപവിഷ്ടം ജാനീധ്വമഥ മാം ഗുരുഘാതിനം। ജാതിഷ്വന്യാസ്വപി യഥാ ന ഭവേയം കുലാന്തകൃത്॥ 12-26-24 (75739) ന ഭോക്ഷ്യേ ന ച പാനീയമുപയോക്ഷ്യേ കഥഞ്ചന। ശോഷയിഷ്യേ പ്രിയാൻപ്രാണാനിഹസ്ഥോഽഹം തപോധനാഃ॥ 12-26-25 (75740) യഥേഷ്ടം ഗംയതാം കാമമനുജാനേ പ്രസാദ്യ വഃ। സർവേ മാമനുജാനീത ത്യക്ഷ്യാമീദം കലേവരം॥ 12-26-26 (75741) വൈശംപായന ഉവചാ। 12-26-27x (6267) തമേവംവാദിനം പാർഥം ബന്ധുശോകേന വിഹ്വലം। മൈവമിത്യബ്രവീദ്വ്യാസോ നിഗൃഹ്യ മുനിസത്തമഃ॥ 12-26-27 (75742) വ്യാസ ഉവാച। 12-26-28x (6268) അതിവേലം മഹാരാജ ന ശോകം കർതുമർഹസി। പുനരുക്തം തു വക്ഷ്യാമി ദിഷ്ടമേതദിതി പ്രഭോ॥ 12-26-28 (75743) സംയോഗാ വിപ്രയോഗാശ്ച ജാതാനാം പ്രാണിനാം ധ്രുവം। ബുദ്ധുദാ ഇവ തോയേഷു ഭവന്തി ന ഭവന്തി ച॥ 12-26-29 (75744) സർവേ ക്ഷയാന്താ നിചയാഃ പതനാന്താഃ സമുച്ഛ്രയാഃ। സംയോഗാ വിപ്രയോഗാന്താ മരണാന്തം ഹി ജീവിതം॥ 12-26-30 (75745) സുഖം ദുഃഖാന്തമാലസ്യം ദാക്ഷ്യം ദുഃഖം സുഖോദയം। ഭൂതിഃ ശ്രീർഹ്രീർധൃതിഃ കീർതിർദക്ഷേ വസതി നാലസേ॥ 12-26-31 (75746) നാലം സുഖായ സുഹൃദോ നാലേ ദുഃഖായ ശത്രവഃ। ന ച പ്രജ്ഞാലമർഥേഭ്യോ ന സുഖേഭ്യോഽപ്യലം ധനം॥ 12-26-32 (75747) യഥാ സൃഷ്ടോഽസി കൌന്തേയ ധാത്രാ കർമസു തത്ക്രരു। അത ഏവ ഹി സിദ്ധിസ്തേ നേശസ്ത്വം ഹ്യാത്മനോ നൃപ॥ ॥ 12-26-33 (75748) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷങ്വിശോഽധ്യായഃ॥ 26॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-26-2 വൃഷസേനേ കർണേ॥ 12-26-7 പരരഥാരുജം പരരഥാനാം പീഡകം॥ 12-26-16 ആമർശയന്നിശ്ചിന്വൻ॥ 12-26-28 അതിവേലമത്യർഥം॥ 12-26-39 ആലസ്യം തത്കാലേ സുഖമപി ദുഃഖാന്തം। ദാക്ഷ്യം തത്കാലേ ദുഃഖമപി സുഖോദയം। ഭൂതിഃ അണിമാദിഃ॥

12-27-0 (65684) വൈശംപായന ഉവാച। 12-27-0x (5379) ജ്ഞാതിശോകാഭിതപ്തസ്യ പ്രാണാനിഷ്ടാംസ്ത്യജിഷ്യതഃ। ജ്യേഷ്ഠസ്യ പാണ്ഡുപുത്രസ്യ വ്യാസഃ ശോകമപാനുദത്॥ 12-27-1 (65685) വ്യാസ ഉവാച। 12-27-2x (5380) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമഭിതിഹാസം പുരാതനം। അശ്മഗീതം നരവ്യാഘ്ര തന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-27-2 (65686) അശ്മാനം ബ്രാഹ്മണം പ്രാജ്ഞം വൈദേഹോ ജനകോ നൃപഃ। സംശയം പരിപപ്രച്ഛ ദുഃഖശോകസമന്വിതഃ॥ 12-27-3 (65687) ജനക ഉവാച। 12-27-4x (5381) ആഗമേ യദി വാഽപായേ ജ്ഞാതീനാം ദ്രവിണസ്യ ച। നരേണ പ്രതിപത്തവ്യം കല്യാണം കഥമിച്ഛതാ॥ 12-27-4 (65688) അശ്മോവാച। 12-27-5x (5382) ഉത്പന്നമിമമാത്മാനം നരസ്യാനന്തരം തതഃ। താനിതാന്യനുവർതന്തേ ദുഃഖാനി ച സുഖാനി ച॥ 12-27-5 (65689) തേഷാമന്യതരാപത്തൌ യദ്യദേവോപസേവതേ। തദസ്യ ചേതനാമാശു ഹരത്യഭ്രമിവാനിലഃ॥ 12-27-6 (65690) അഭിജാതോഽസ്മി സിദ്ധോഽസ്മി നാസ്മി കേവലമാനുഷഃ। ഇത്യേഭിർഹേതുഭിസ്തസ്യ ത്രിഭിശ്ചിത്തം പ്രസിച്യതേ॥ 12-27-7 (65691) സംപ്രസക്തമനാ ഭോഗാന്വിസൃജ്യ പിതൃസഞ്ചിതാൻ। പരിക്ഷീണഃ പരസ്വാനാമാദാനം സാധു മന്യതേ॥ 12-27-8 (65692) തമതിക്രാന്തമര്യാദമാദദാനമസാംപ്രതം। പ്രതിഷേധന്തി രാജാനോ ലുബ്ധാ മൃഗമിവേഷുഭിഃ॥ 12-27-9 (65693) യേ ച വിംശതിവർഷാ വാ ത്രിംശദ്വർഷാശ്ച മാനവാഃ। പരേണ തേ വർഷശതാന്ന ഭവിഷ്യന്തി പാർഥിവ॥ 12-27-10 (65694) തേഷാം പരമദുഃഖാനാം ബുദ്ധ്യാ ഭൈഷജ്യമാചരേത്। സർവപ്രാണഭൃതാം വൃത്തം പ്രേക്ഷമാണസ്തതസ്തതഃ॥ 12-27-11 (65695) മാനസാനാം പുനര്യോനിർദുഃഖാനാം ചിത്തവിഭ്രമഃ। അനിഷ്ടോപനിപാതോ വാ തൃതീയം നോപപദ്യതേ॥ 12-27-12 (65696) ഏവമേതാനി ദുഃഖാനി താനി താനീഹ മാനവം। വിവിധാന്യുപവർതന്തേ തഥാ സംസ്പർശജാന്യപി॥ 12-27-13 (65697) ജരാമൃത്യൂ ഹി ഭൂതാനാം ഖാദിതാരൌ വൃകാവിവ। ബലിനാം ദുർബലാനാം ച ഹ്രസ്വാനാം മഹതാമപി॥ 12-27-14 (65698) ന കശ്ചിജ്ജാത്വതിക്രാമേജ്ജരാമൃത്യൂ ഹി മാനവഃ। അപി സാഗരപര്യന്താം വിജിത്യേമാം വസുന്ധരാം॥ 12-27-15 (65699) സുഖം വാ യദി വാ ദുഃഖം ഭൂതാനാം പര്യുപസ്ഥിതം। പ്രാപ്തവ്യമവശൈഃ സർവം പരിഹാരോ ന വിദ്യതേ॥ 12-27-16 (65700) പൂർവേ വയസി മധ്യേ വാഽപ്യുത്തരേ വാ നരാധിപ। അവർജനീയാസ്തേഽർഥാ വൈ കാങ്ക്ഷിതാ യേ തതോഽന്യഥാ॥ 12-27-17 (65701) അപ്രിയൈഃ സഹ സംയോഗോ വിപ്രയോഗശ്ച സുപ്രിയൈഃ। അർഥാനർഥൌ സുഖം ദുഃഖം വിധാനമനുവർതതേ॥ 12-27-18 (65702) പ്രാദുർഭാവശ്ച ഭൂതാനാം ദേഹത്യാഗസ്തഥൈവ ച। പ്രാപ്തിവ്യായാമയോഗശ്ച സർവമേതത്പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-27-19 (65703) ഗന്ധവർണരസസ്പർശാ നിവർതന്തേ സ്വഭാവതഃ। തഥൈവ സുഖദുഃഖാനി വിധാനമനുവർതതേ॥ 12-27-20 (65704) ആസനം ശയനം യാനമുത്ഥാനം പാനഭോജനം। നിയതം സർവഭൂതാനാം കാലേനൈവ ഭവത്യുത॥ 12-27-21 (65705) വൈദ്യാശ്ചാപ്യാതുരാഃ സന്തി ബലവന്തശ്ച ദുർബലാഃ। സ്ത്രീമന്തശ്ചാപരേ ഷണ്ഢാ വിചിത്രഃ കാലപര്യയഃ॥ 12-27-22 (65706) കുലേ ജൻമ തഥാ വീര്യമാരോഗ്യം രൂപമേവ ച। സൌഭാഗ്യമുപഭോഗശ്ച ഭവിതവ്യേന ലഭ്യതേ॥ 12-27-23 (65707) സന്തി പുത്രാഃ സുബഹവോ ദരിദ്രാണാമനിച്ഛതാം। നാസ്തി പുത്രഃ സമൃദ്ധാനാം വിചിത്രം വിധിചേഷ്ടിതം॥ 12-27-24 (65708) വ്യാധിരഗ്നിർജലം ശസ്ത്രം ബുഭുക്ഷാശ്ചാപദോ വിഷമ। ജ്വരശ്ച മരണം ജന്തോരുച്ചാച്ച പതനം തഥാ॥ 12-27-25 (65709) നിര്യാണേ യസ്യ യദ്ദിഷ്ടം തേന ഗച്ഛതി സേതുനാ। ദൃശ്യതേ നാപ്യതിക്രാമന്ന നിഷ്ക്രാന്തോഽഥവാ പുനഃ। ദൃശ്യതേ ചാപ്യതിക്രാമന്ന നിഗ്രാഹ്യോഽഥവാ പുനഃ॥ 12-27-26 (65710) ദൃശ്യതേ ഹി യുവൈവേഹ വിനശ്യന്വസുമാന്നരഃ। ദരിദ്രശ്ച പരിക്ലിഷ്ടഃ ശതവർഷോ ജരാന്വിതഃ॥ 12-27-27 (65711) അകിഞ്ചനാശ്ച ദൃശ്യന്തേ പുരുഷാശ്ചിരജീവിനഃ। സമൃദ്ധേ ച കുലേ ജാതാ വിനശ്യന്തി പതംഗവത്॥ 12-27-28 (65712) പ്രായേണ ശ്രീമതാം ലോകേ ഭോക്തും ശക്തിർന വിദ്യതേ। ദരിദ്രാണാം തു ഭൂയിഷ്ഠം കാഷ്ഠമശ്മാ ഹി ജീര്യതേ॥ 12-27-29 (65713) അഹമേതത്കരോമീതി മന്യതേ കാലനോദിതഃ। യദ്യദിഷ്ടമസന്തോഷാഹുരാത്മാ പാപമാചരേത്॥ 12-27-30 (65714) മൃഗയാക്ഷാഃ സ്ത്രിയഃ പാനം പ്രസംഗാ നിന്ദിതാ ബുധൈഃ। ദൃശ്യന്തേ പുരുഷാശ്ചാത്ര സംപ്രയുക്താ ബഹുശ്രുതാഃ॥ 12-27-31 (65715) ഇതി കാലേന സർവാർഥാനീപ്സിതാനീപ്സിതാനിഹ। സ്പൃശന്തി സർവഭൂതാനി നിമിത്തം നോപലഭ്യതേ॥ 12-27-32 (65716) വായുമാകാശമഗ്നിം ച ചന്ദ്രാദിത്യാവഹഃ ക്ഷപേ। ജ്യോതീംഷി സരിതഃ ശൈലാൻകഃ കരോതി ബിഭതിം ച॥ 12-27-33 (65717) ശീതമുഷ്ണം തഥാ വർഷം കാലേന പരിവർതതേ। ഏവമേവ മനുഷ്യാണാം സുഖദുഃഖേ നരർഷഭ॥ 12-27-34 (65718) നൌഷധാനി ന ശസ്ത്രാണി ന ഹോമാ ന പുനർജപാഃ। ത്രായന്തേ മൃത്യുനോപേതം ജരയാ ചാപി മാനവം॥ 12-27-35 (65719) യഥാ കാഷ്ഠം ച കാഷ്ഠം ച സമേയാതാം മഹോദധൌ। സമേത്യ ച വ്യപേയാതാം തദ്വദ്ഭൂതസമാഗമഃ॥ 12-27-36 (65720) യേ ച നിഷ്പരുഷൈരുക്തഗീതവാദ്യൈരുപസ്ഥിതാഃ। യേ ചാനാഥാഃ പരാന്നാദാഃ കാലസ്തേഷു സമക്രിയഃ॥ 12-27-37 (65721) മാതാപിതൃസഹസ്രാണി പുത്രദാരശതാനി ച। സംസാരേഷ്വനുഭൂതാനി കസ്യ തേ കസ്യ വാ വയം॥ 12-27-38 (65722) നൈവാസ്യ കശ്ചിദ്ഭവിതാ നായം ഭവതി കസ്യചിത്। പഥി സംഗതമേവേദം ദാരബന്ധുസുഹൃജ്ജനൈഃ॥ 12-27-39 (65723) ക്വാസേ ക്വ ച ഗമിഷ്യാമി കോഽന്വഹം കിമിഹാസ്ഥിതഃ। കസ്മാത്കിമനുശോചേയമിത്യേവം സ്ഥാപയേൻമനഃ॥ 12-27-40 (65724) അനിത്യേ പ്രിയസംവാസേ സംസാരേ ചക്രവദ്ഗതൌ। പഥി സംഗതമേവൈതദ്ധാതാ മാതാ പിതാ സഖാ॥ 12-27-41 (65725) ന ദൃഷ്ടപൂർവം പ്രത്യക്ഷം പരലോകം വിദുർബുധാഃ। ആഗമാംസ്ത്വനതിക്രംയ ശ്രദ്ധാതവ്യം ബുഭൂഷതാ॥ 12-27-42 (65726) കുർവീത പിതൃദൈവത്യം ധർംയാണി ച സമാചരേത്। യജേച്ച വിദ്വാന്വിധിവത്രിവർഗം ചാപ്യുപാചരേത്॥ 12-27-43 (65727) സന്നിമജ്ജേജ്ജഗദിദം ഗംഭീരേ കാലസാഗരേ। ജരാമൃത്യുമഹാഗ്രാഹേ ന കശ്ചിദവബുധ്യതേ॥ 12-27-44 (65728) ആയുർവേദമധീയാനാഃ കേവലം സപരിഗ്രഹാഃ। ദൃശ്യന്തേ ബഹവോ വൈദ്യാ വ്യാധിഭിഃ സമബിപ്ലുതാഃ॥ 12-27-45 (65729) തേ പിബന്തഃ കഷായാംശ്ച സർപീഷി വിവിധാനി ച। ന മൃത്യുമതിവർതന്തേ വേലാമിവ മഹോദധിഃ॥ 12-27-46 (65730) രസായനവിദശ്ചൈവ സുപ്രയുക്തരസായനാഃ। ദൃശ്യന്തേ ജരയാ ഭഗ്നാ നാഗാ നാഗൈരിവോത്തമൈഃ॥ 12-27-47 (65731) തഥൈവ തപസോപേതാഃ സ്വാധ്യായാധ്യയനേ രതാഃ। ദാതാരോ യജ്ഞശീലാശ്ച ന തരന്തി ജരാന്തകൌ॥ 12-27-48 (65732) ന ഹ്യഹാനി നിവർതന്തേ ന മാസാ ന പുനഃ സമാഃ। ജാതാനാം സർവഭൂതാനാം ന പുനർവൈ സമാഗമഃ॥ 12-27-49 (65733) സോഽയം വിപുലമധ്വാനം കാലേന ധ്രുവമധ്രുവഃ। സ്രോതസൈവ സമഭ്യേതി സർവഭൂതനിഷേവിതം॥ 12-27-50 (65734) ദേഹോ വാ ജീവിതാദ്വ്യേതി ദേഹീ വാഽപ്യേതി ദേഹതഃ। പഥി സംഗതമേവേദം ദാരൈരന്യൈശ്ച ബന്ധുഭിഃ॥ 12-27-51 (65735) നായമത്യന്തസംവാസോ ലഭ്യതേ ജാതു കേനചിത്। അപി സ്വേന ശരീരേണ കിമുതാന്യേന കേനചിത്॥ 12-27-52 (65736) ക്വനു തേഽദ്യ പിതാ രാജൻക്വനു തേഽദ്യ പിതാമഹാഃ। ന ത്വം പശ്യസി താനദ്യ ന ത്വാം പശ്യന്തി തേഽനഘ॥ 12-27-53 (65737) ന ചൈവ പുരുഷോ ദ്രഷ്ടാ സ്വർഗസ്യ നരകസ്യ ച। ആഗമസ്തു സതാം ചക്ഷുർനൃപതേ തമിഹാചര॥ 12-27-54 (65738) ചരിതബ്രഹ്മചര്യോ ഹി പ്രജായേത യജേത ച। പിതൃദേവമനുഷ്യാണാമാനൃണ്യാദനസൂയകഃ॥ 12-27-55 (65739) സ യജ്ഞശീലഃ പ്രജനേ നിവിഷ്ടഃ പ്രാഗ്ബ്രഹ്മചാരീ പ്രവിഭക്തഭൈക്ഷഃ। ആരാധയേത്സ്വർഗമിമം ച ലോകം പരം ച മുക്ത്വാ ഹൃദയവ്യലീകം॥ 12-27-56 (65740) സംയക്സ്വധർമം ചരതോ നൃപസ്യ ദ്രവ്യാണി ചാഭ്യാഹരതോ യഥാവത്। പ്രവൃദ്ധചക്രസ്യ യശോഽഭിവർധതേ സർവേഷു ലോകേഷു ചരാചരേഷു॥ 12-27-57 (65741) ഇത്യേവമാകർണ്യ വിദേഹരാജോ വാക്യം സമഗ്രം പരിപൂർണഹേതു। അശ്മാനമാമന്ത്ര്യ വിശുദ്ധബുദ്ധി ര്യയൌ ഗൃഹം സ്വം പ്രതി ശാന്തശോകഃ॥ 12-27-58 (65742) തഥാ ത്വമപ്യദ്യ വിമുച്യ ശോക മുത്തിഷ്ഠ ശക്രോപമ ഹർഷമേഹി। ക്ഷാത്രേണ ധർമേണ മഹീ ജിതാ തേ താം ഭുങ്ക്ഷ്വ കുന്തീസുത മാവമംസ്ഥാഃ॥ ॥ 12-27-59 (65743) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തവിംശോഽധ്യായഃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-27-1 പ്രാണാനഭ്യുത്സിസൃക്ഷത ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര അഭ്യുത്സിസൃക്ഷതഃ ത്യക്തുമിച്ഛത ഇത്യർഥഃ॥ 12-27-5 ആത്മാനം ദേഹം। ഉത്പന്നമനു അനന്തരം അവ്യവധാനേനൈവ॥ 12-27-7 പ്രസിച്യതേ ക്ലിന്നം ശ്ലഥം ഭവതീത്യർഥഃ॥ 12-27-8 ഭോഗാൻ ഭോഗ്യാർഥാൻ ധനാദീൻ വിസൃജ്യ ആദാചൌര്യം സാധു ഹിതം॥ 12-27-9 അസാംപ്രതമയുക്തം। ലുബ്ധാ വ്യാധാ॥ 12-27-10 വർഷശതാത് പരേണ ഊർധ്വം॥ 12-27-11 തേഷാം ദാരിദ്ര്യോത്ഥാനഭൈഷജ്യം പ്രതീകാരം॥ 12-27-13 സംസ്പർശജാനി വിഷയസംഗജാനി॥ 12-27-17 തേഽർഥാ ജരാദയഃ പദാർഥാഃ। തതോഽന്യഥാഽജരത്വാദിരൂപേണ യേ മനുഷ്യസ്യ കാങ്ക്ഷിതാ ഇഷ്ടാഃ॥ 12-27-18 വിധാനമദൃഷ്ടം॥ 12-27-19 പ്രാപ്തിർലാഭോ വ്യായാമഃ ശ്രമഃ। അലാഭ ഇതിയാവത്। തയോര്യോഗഃ പ്രതിഷ്ഠിതം വിധാനമിത്യനുഷജ്യതേ॥ 12-27-20 ഫലസ്ഥാ ഗന്ധാദയോ നിവർതന്തേ പൂർവേപൂർവേ ഉത്തരേഉത്തരേ ഉപയാന്തി തഥൈവ സുഖാദീനി അപ്രത്യാഖ്യേയാനി അനുസൃത്യ വർതതേ വിദ്വാൻ॥ 12-27-25 ബുഭുക്ഷാഃ ക്ഷുത്പ്രഭൃതയഃ॥ 12-27-31 പ്രസംഗാ യുദ്ധവിവാദാദയഃ। ക്ഷത്ര മൃഗയാദൌ॥ 12-27-37 ഉപസ്ഥിതാഃ സേവിതാഃ। കാലോ മൃത്യുഃ। യേ ചൈവ പുരുഷാഃ സ്ത്രീഭിർഗീതവാദ്യൈരുപസ്ഥിതാ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-27-38 സംസാരേഷു വ്യതീതേഷു താനി തേഷു തദാ തദേതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-27-40 സ്ഥാപയേദ്വിചാരേ ഇതി ശേഷഃ॥ 12-27-47 നാഗാ ഗജാഃ। ഉത്തമൈർവലിഷ്ഠൈഃ॥ 12-27-52 സംവാസഃ സഹാവസ്ഥാനം॥ 12-27-55 പ്രജായേത പുത്രാദീനുത്പാദയേത്। ആനൃണ്യാദ്ധേതോഃ॥ 12-27-56 പ്രജനേ പ്രജോത്പാദനേ। ഹൃദയവ്യലീകം ഹൃത്സ്ഥമപ്രിയം॥

12-28-0 (65744) വൈശംപായന ഉവാച। 12-28-0x (5383) അവ്യാഹരതി രാജേന്ദ്രേ ധർമപുത്രേ യുധിഷ്ഠിരേ। ഗുഡാകേശോ ഹൃഷീകേശമഭ്യഭാഷത പാണ്ഡവഃ॥ 12-28-1 (65745) അർജുന ഉവാച। 12-28-2x (5384) ജ്ഞാതിശോകാഭിസന്തപ്തോ ധർമപുത്രഃ പരന്തപഃ। ഏഷ ശോകാർണവേ മഗ്നസ്തമാശ്വാസയ മാധവ॥ 12-28-2 (65746) സർവേ സ്മ തേ സംശയിതാഃ പുനരേവ ജനാർദന। അസ്യ ശോകം മഹാപ്രാജ്ഞ പ്രണാശയിതുമർഹസി॥ 12-28-3 (65747) വൈശംപായന ഉവാച। 12-28-4x (5385) ഏവമുക്തസ്തു ഗോവിന്ദോ വിജയേന മഹാത്മനാ। പര്യവർതത രാജാനം പുണ്ഡരീകേക്ഷണോഽച്യുതഃ॥ 12-28-4 (65748) അനതിക്രമണീയോ ഹി ധർമരാജസ്യ കേശവഃ। ബാല്യാത്പ്രഭൃതി ഗോവിന്ദഃ പ്രീത്യാ ചാഭ്യധികോർജുനാത്॥ 12-28-5 (65749) സംപ്രഗൃഹ്യ മഹാബാഹുർഭുജം ചന്ദനഭൂഷിതം। ശൈലസ്തംഭോപമം ശൌരിരുവാചാഭിവിനോദയൻ॥ 12-28-6 (65750) ശുശുഭേ വദനം തസ്യ സുദംഷ്ട്രം ചാരുലോചനം। വ്യാകോചമിവ വിസ്പഷ്ടം പഝം സൂര്യവിബോധിതം॥ 12-28-7 (65751) വാസുദേവ ഉവാച। 12-28-8x (5386) മാ കൃഥാഃ പുരുഷവ്യാഘ്ര ശോകം ത്വം ഗാത്രശോഷണം। ന ഹി തേ സുലഭാ ഭൂയോ യേ ഹതാഽസ്മിന്രണാജിരേ॥ 12-28-8 (65752) സ്വപ്നലബ്ധാ യഥാ ലാഭാ വിതഥാഃ പ്രതിബോധനേ। തഥാ തേ ക്ഷത്രിയാ രാജന്യേ വ്യതീതാ മഹാരണേ॥ 12-28-9 (65753) സർവേ ഹ്യഭിമുഖാഃ ശൂരാ നിഹതാ രണശോഭിനഃ। നൈഷാം കശ്ചിത്പൃഷ്ഠതോ വാ പലായന്വാ നിപാതിതഃ॥ 12-28-10 (65754) സർവേ ത്യക്ത്വാഽഽത്മനഃ പ്രാണാന്യുദ്ധ്വാ വീരാ മഹാമൃധേ। ശസ്ത്രപൂതാ ദിവം പ്രാപ്താ ന താഞ്ഛോചിതുമർഹസി॥ 12-28-11 (65755) ക്ഷത്രധർമരതാഃ ശൂരാ വേദവേദാംഗപാരഗാഃ। പ്രാപ്താ വീരഗതിം പുണ്യാം താന്ന ശോചിതുമർഹസി। മൃതാൻമഹാനുഭാവാംസ്ത്വം ശ്രുത്വൈവ പൃഥിവീപതീൻ॥ 12-28-12 (65756) അത്രൈവോദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। സൃഞ്ജയം പുത്രശോകാർതം യഥാഽയം നാരദോഽബ്രവീത്॥ 12-28-13 (65757) നാരദ ഉവാച। 12-28-14x (5387) സുഖദുഃഖൈരഹം ത്വം ച പ്രജാഃ സർവാശ്ച സൃഞ്ജയ। അവിമുക്താ മരിഷ്യാമസ്തത്ര കാ പരിദേവനാ॥ 12-28-14 (65758) മഹാഭാഗ്യം പുരാ രാജ്ഞാം കീർത്യമാനം മയാ ശൃണു। ഗച്ഛാവധാനം നൃപതേ തതോ ദുഃഖം പ്രഹാസ്യസി॥ 12-28-15 (65759) മൃതാൻമഹാനുഭാവാംസ്ത്വം ശ്രുത്വൈവ പൃഥിവീപതീൻ। ശമമാനയ സന്താപം ശൃണു വിസ്തരശശ്ച മേ। ക്രൂരഗ്രഹാഭിശമനമായുർവർധനമുത്തമം॥ 12-28-16 (65760) അഗ്രിമാണാം ക്ഷിതിഭുജാമുദാരം ച മനോഹരം। ആവിക്ഷിതം മരുത്തം ച മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ॥ 12-28-17 (65761) യസ്യ സേന്ദ്രാഃ സവരുണാ ബൃഹസ്പതിപുരോഗമാഃ। ദേവാ വിശ്വസൃജോ രാജ്ഞോ യജ്ഞമീയുർമഹാത്മനഃ॥ 12-28-18 (65762) യഃ സ്പർധാമാനയച്ഛക്രം ദേവരാജം പുരന്ദരം। ശക്രപ്രിയൈഷീ യം വിദ്വാൻപ്രത്യാചഷ്ട ബൃഹസ്പതിഃ॥ 12-28-19 (65763) സംവർതോ യാജയാമാസ യം പീഡാർഥം ബൃഹസ്പതേഃ॥ 12-28-20 (65764) യസ്മിൻപ്രശാസതി മഹീം നൃപതൌ രാജസത്തമ। അകൃഷ്ടപച്യാ പൃഥിവീ വിബഭൌ സസ്യമാലിനീ॥ 12-28-21 (65765) ആവിക്ഷിതസ്യ വൈ സത്രേ വിശ്വേദേവാഃ സഭാസദഃ। മരുതഃ പരിവേഷ്ടാരഃ സാധ്യാശ്ചാസൻമഹാത്മനഃ॥ 12-28-22 (65766) മരുദ്ഗണ മരുത്തസ്യ യത്സോമമപിബംസ്തതഃ। ദേവാൻമനുഷ്യാൻഗന്ധർവാനത്യരിച്യന്ത ദക്ഷിണാഃ॥ 12-28-23 (65767) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-24 (65768) സുഹോത്രം ച ദ്വതിഥിനം മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। യസ്മേ ഹിരണ്യം വവൃഷേ മഘവാ പരിവത്സരം॥ 12-28-25 (65769) സത്യനാമാ വസുമതീ യം പ്രാപ്യാസീഞ്ജനാധിപം। ഹിരണ്യമവഹന്നദ്യസ്തസ്മിഞ്ജനപദേശ്വരേ॥ 12-28-26 (65770) മത്സ്യാൻകർകടകാന്നക്രാൻമകരാഞ്ഛിംശുകാനപി। നദീഷ്വവാസൃജദ്രാജൻമഘവാ ലോകപൂജിതഃ॥ 12-28-27 (65771) ഹൈരണ്യാൻപാതിതാന്ദൃഷ്ട്വാ മത്സ്യാൻമകരകച്ഛപാൻ। സഹസ്രശോഽഥ ശതശസ്തതോഽസ്മയത വൈതിഥിഃ॥ 12-28-28 (65772) തദ്ധിരണ്യമപര്യന്തമാവൃതം കുരുജാംഗലേ। ഈജാനോ വിതതേ യജ്ഞേ ബ്രാഹ്മണേഭ്യഃ സമാർപയത്॥ 12-28-29 (65773) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ। അദക്ഷിണമയജ്വാനം ശ്വൈത്യ സംശാംയ മാശുചഃ॥ 12-28-30 (65774) അംഗം ബൃഹദ്രഥം ചൈവ മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। യഃ സഹസ്രം സഹസ്രാണാം ശ്വേതാനശ്വാനവാസൃജാത്॥ 12-28-31 (65775) സഹസ്രം ച സഹസ്രാണാം കന്യാ ഹമപരിഷ്കൃതാഃ। ഈജാനോ വിതതേ യജ്ഞേ ദക്ഷിണാമത്യകാലയത്॥ 12-28-32 (65776) യഃ സഹസ്രം സഹസ്രാണാം ഗജാനാം പഝമാലിനാം। ഈജാനോ വിതതേ യജ്ഞേ ദക്ഷിണാമത്യകാലയത്॥ 12-28-33 (65777) ശതം ശതസഹസ്രാണി വൃഷാണാം ഹേമമാലിനാം। ഗവാം സഹസ്രാനുചരം ദക്ഷിണാമത്യകാലയത്॥ 12-28-34 (65778) അംഗസ്യ യജമാനസ്യ തദാ വിഷ്ണുപദേ ഗിരൌ। അമാദ്യദിന്ദ്രഃ സോമേന ദക്ഷിണാഭിർദ്വിജാതയഃ॥ 12-28-35 (65779) യസ്യ യജ്ഞേഷു രാജേന്ദ്ര ശതസംഖ്യേഷു വൈ പുരാ। ദേവാൻമനുഷ്യാൻഗന്ധർവാനത്യരിച്യന്ത ദക്ഷിണാഃ॥ 12-28-36 (65780) ന ജാതോ ജനിതാ നാന്യഃ പുമാന്യഃ സംപ്രദാസ്യതി। യദംഗഃ പ്രദദൌ വിത്തം സോമസംസ്ഥാസു സപ്തസു॥ 12-28-37 (65781) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-38 (65782) ശിബിമൌശീനരം ചൈവ മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। യ ഇമാം പൃഥിവീം സർവാം ചർമവത്സമവേഷ്ടയത്॥ 12-28-39 (65783) മഹതാ രഥഘോഷേണ പൃഥിവീമനുനാദയൻ। ഏകച്ഛത്രാം മഹീം ചക്രേ ജൈത്രേണൈകരഥേന യഃ॥ 12-28-40 (65784) യാവദസ്യ ഗവാശ്വം സ്യാദാരണ്യൈഃ പശുഭിഃ സഹ। താവതീഃ പ്രദദൌ ഗാഃ സ ശിബിരൌശീനരോഽധ്വരേ॥ 12-28-41 (65785) ന വോഢാരം ധുരം തസ്യ കഞ്ചിൻമേനേ പ്രജാപതിഃ। ന ഭൂതം ന ഭവിഷ്യം ച സർവരാജസു സൃഞ്ജയ। അന്യത്രൌശീനരാച്ഛൈബ്യാദ്രാജർഷേരിന്ദ്രവിക്രമാത്॥ 12-28-42 (65786) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-43 (65787) അദക്ഷിണമയജ്വാനം പുത്രം സംസ്മൃത്യ മാ ശുചഃ॥ 12-28-44 (65788) ഭരതം ചൈവ ദൌഷ്യന്തിം മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। ശാകുന്തലം മഹാത്മാനം ഭൂരിദ്രവിണതേജസം॥ 12-28-45 (65789) യോഽബധ്നാത്രിശതം ചാശ്വാന്ദേവേഭ്യോ യമുനാമനു। സരസ്വതീം വിംശതിം ച ഗംഗാമനു ചതുർദശ॥ 12-28-46 (65790) അശ്വമേധസഹസ്രേണ രാജസൂയശതേന ച। ഇഷ്ടവാൻസ മഹാതേജാ ദൌഷ്യന്തിർഭരതഃ പുരാ॥ 12-28-47 (65791) ഭരതസ്യ മഹത്കർമ സവരാജസു പാർഥിവാഃ। സ്വം മർത്യാ ഇവ ബാഹുഭ്യാം നാനുഗന്തുമശക്നുവൻ॥ 12-28-48 (65792) പരം സഹസ്രാദ്യോഽബധ്നാദ്ധയാന്വേദീർവിതത്യ ച। സഹസ്രം യത്ര പഝാനാം കണ്വായ ഭരതോ ദദൌ॥ 12-28-49 (65793) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-50 (65794) രാമം ദാശരഥിം ചൈവ മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। യോഽന്വകംപത വൈ നിത്യം പ്രജാഃ പുത്രാനിവൌരസാൻ॥ 12-28-51 (65795) നാധനോ യസ്യ വിഷയേ നാനർഥഃ കസ്യചിദ്ഭവേത്। സർവസ്യാസീത്പിതൃസമോ രാമോ രാജ്യം യദന്വശാത്॥ 12-28-52 (65796) കാലവർഷീ ച പർജന്യഃ സസ്യാനി സമപാദയത്। നിത്യം സുഭിക്ഷമേവാസീദ്രാമേ രാജ്യം പ്രശാസതി॥ 12-28-53 (65797) പ്രാണിനോ നാപ്സു മഞ്ജന്തി നാനർഥേ പാവകോഽദഹത്। ന വ്യാലതോ ഭയം ചാസീദ്രാമേ രാജ്യം പ്രശാസതി॥ 12-28-54 (65798) ആസന്വർഷസഹസ്രിണ്യസ്തഥാ വർഷസഹസ്രകാഃ। അരോഗാഃ സർവസിദ്ധാർഥാ രാമേ രാജ്യം പ്രശാസതി॥ 12-28-55 (65799) നാന്യോന്യേന വിവാദോഽഭൂത്സ്ത്രീണാമപി കുതോ നൃണാം। ധർമനിത്യാഃ പ്രജാശ്ചാസന്രാമേ രാജ്യം പ്രശാസതി॥ 12-28-56 (65800) സന്തുഷ്ടാഃ സർവസിദ്ധാർഥാ നിർഭയാഃ സ്വൈരചാരിണഃ। നരാഃ സത്യവ്രതാശ്ചാസന്രാമേ രാജ്യം പ്രശാസതി॥ 12-28-57 (65801) നിത്യപുഷ്പഫലാശ്ചൈവ പാദപാ നിരുപദ്രവാഃ। സർവാ ദ്രോണദുഘാ ഗാവോ രാമേ രാജ്യം പ്രശാസതി॥ 12-28-58 (65802) സ ചതുർദശ വർഷാണി വനേ പ്രോഷ്യ മഹാതപാഃ। ദശാശ്വമേധാഞ്ജാരൂഥ്യാനാജഹാര നിരർഗലാൻ॥ 12-28-59 (65803) യുവാ ശ്യാമോ ലോഹിതാക്ഷോ മാതംഗ ഇവ യൂഥപഃ। ആജാനുബാഹുഃ സുമുഖഃ സിംഹസ്കന്ധോ മഹാഭുജഃ॥ 12-28-60 (65804) ദശവർഷസഹസ്രാണി ദശവർഷശതാനി ച। അയോധ്യാധിപതിർഭൂത്വാ രാമോ രാജ്യമകാരയത്॥ 12-28-61 (65805) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ। അയജ്വാനമദക്ഷിണ്യം മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-62 (65806) ഭഗീരഥം ച രാജാനം മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രും। യസ്യേന്ദ്രോ വിതതേ യജ്ഞേ സോമം പീത്വാ മദോത്കടഃ॥ 12-28-63 (65807) അസുരാണാം സഹസ്രാണി ബഹൂനി സുരസത്തമഃ। അജയദ്വാഹുവീര്യേണ ഭഗവാൻപാകശാസനഃ॥ 12-28-64 (65808) യഃ സഹസ്രം സഹസ്രാണാം കന്യാ ഹേമവിഭൂഷിതാഃ। ഈജാനോ വിതതേ യജ്ഞേ ദക്ഷിണാമത്യകാലയത്॥ 12-28-65 (65809) സർവാ രഥഗതാഃ കന്യാ രഥാഃ സർവേ ചതുര്യുജഃ। ശതംശതം രഥേ നാഗാഃ പഝിനോ ഹേമമാലിനഃ॥ 12-28-66 (65810) സഹസ്രമശ്വാ ഏകൈകം ഹസ്തിനം പൃഷ്ഠതോഽന്വയുഃ। ഗവാം സഹസ്രമശ്വേഽശ്വേ സഹസ്രം ഗവ്യജാവികം॥ 12-28-67 (65811) ഉപഹ്വരേ നിവസതോ യസ്യാങ്കേ നിഷസാദ ഹ। ഗംഗാ ഭാഗീരഥീ തസ്മാദുർവശീ ചാഭവത്പുരാ॥ 12-28-68 (65812) ഭൂരിദക്ഷിണമിക്ഷ്വാകും യജമാനം ഭഗീരഥം। ത്രിലോകപഥഗാ ഗംഗാ ദുഹിതൃത്വമുപേയുഷീ॥ 12-28-69 (65813) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-70 (65814) ദിലീപം ച മഹാത്മാനം മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। പ്രസ്യ കർമാണി ഭൂരീണി കഥയന്തി ദ്വിജാതയഃ॥ 12-28-71 (65815) യ ഇമാം വസുസംപൂർണാം വസുധാം വസുധാധിപഃ। ദദൌ തസ്മിൻമഹായജ്ഞേ ബ്രാഹ്മണേഭ്യഃ സമാഹിതഃ॥ 12-28-72 (65816) യസ്യേഹ യജമാനസ്യ യജ്ഞേയജ്ഞേ പുരോഹിതഃ। സഹസ്രം വാരണാൻഹൈമാന്ദക്ഷിണാമത്യകാലയത്॥ 12-28-73 (65817) യസ്യ യജ്ഞേ മഹാനാസീദ്യൂപഃ ശ്രീമാൻഹിരൺമയഃ। തേ ദേവാം കർമ കുർവാണാഃ ശക്രജ്യേഷ്ഠാ ഉപാസത॥ 12-28-74 (65818) ചഷാലേ യസ്യ സൌവർണേ തസ്മിന്യൂപേ ഹിരൺമയേ। നനൃതുർദേവഗന്ധർവാഃ ഷട്സഹസ്രാണി സപ്തധാ॥ 12-28-75 (65819) അവാദയത്തത്ര വീണാം മധ്യേ വിശ്വാവസുഃ സ്വയം। സർവഭൂതാന്യമന്യന്ത മമ വാദയതീത്യയം॥ 12-28-76 (65820) ഏതദ്രാജ്ഞോ ദിലീപസ്യ രാജാനോ നാനുചക്രിരേ। യസ്യേഭാ ഹേമസഞ്ഛന്നാഃ പഥി മത്താഃ സ്മ ശേരതേ॥ 12-28-77 (65821) രാജാനം ശതധന്വാനം ദിലീപം സത്യവാദിനം। യേഽപശ്യൻസുമഹാത്മാനം തേഽപി സ്വർഗജിതോ നരാഃ॥ 12-28-78 (65822) ത്രയഃ ശബ്ദാ ന ജീര്യന്തേ ദിലീപസ്യ നിവേശനേ। സ്വാധ്യായശബ്ദഃ ജ്യാശബ്ദഃ ശബ്ദോ വൈ ദീയതാമിതി॥ 12-28-79 (65823) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-80 (65824) മാന്ധാതാരം യൌവനാശ്വം മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। യം ദേവാ മരുതോ ഗർഭം പിതുഃ പാർശ്വാദപാഹരൻ॥ 12-28-81 (65825) സമൃദ്ധോ യുവനാശ്വസ്യ ജഠരേ യോ മഹാത്മനഃ। പൃഷദാജ്യോദ്ഭവഃ ശ്രീമാംസ്ത്രിലോകവിജയീ നൃപഃ॥ 12-28-82 (65826) യം ദൃഷ്ട്വാ പിതുരുത്സംഗേ ശയാനം ദേവരൂപിണം। അന്യോന്യമബ്രുവന്ദേവാഃ കമയം ധാസ്യതീതി വൈ॥ 12-28-83 (65827) മാമേവ ധാസ്യതീത്യേവമിന്ദ്രോഽഥാഭ്യുപപദ്യത। മാന്ധാതേതി തതസ്തസ്യ നാമ ചക്രേ ശതക്രതുഃ॥ 12-28-84 (65828) തതസ്തു പയസോ ധാരാം പുഷ്ടിഹേതോർമഹാത്മനഃ। തസ്യാസ്യേ യൌവനാശ്വസ്യ പാണിരിന്ദ്രസ്യ ചാസ്രവത്॥ 12-28-85 (65829) തം പിവൻപാണിമിന്ദ്രസ്യ ശതമഹ്നാ വ്യവർധത। സ ആസീദ്ദ്വാദശസമോ ദ്വാദശാഹേന പാർഥിവഃ॥ 12-28-86 (65830) തമിമം പൃഥിവീ സർവാ ഏകാഹ്നാ സമപദ്യത। ധർമാത്മാനം മഹാത്മാനം ശൂരമിന്ദ്രസമം യുധി॥ 12-28-87 (65831) യശ്ചാംഗാരം തു നൃപതിം മരുത്തമസിതം ഗയം। അംഗം ബൃഹദ്രഥം ചൈവ മാന്ധാതാ സമരേഽജയത്॥ 12-28-88 (65832) യൌവനാശ്വോ യദാംഗാരം സമരേ പ്രത്യയുധ്യത। വിസ്ഫാരൈർധനുഷോ ദേവാ ദ്യൌരഭേദീതി മേനിരേ॥ 12-28-89 (65833) യത്ര സൂര്യ ഉദേതി സ്മ യത്ര ച പ്രതിതിഷ്ഠതി। സർവം തദ്യൌവനാശ്വസ്യ മാന്ധാതുഃ ക്ഷേത്രമുച്യതേ॥ 12-28-90 (65834) അശ്വമേധശതേനേഷ്ട്വാ രാജസൂയശതേന ച। അദദദ്രോഹിതാൻമത്സ്യാൻബ്രാഹ്മണേഭ്യോ വിശാംപതേ॥ 12-28-91 (65835) ഹൈരണ്യാന്യോ ജനോത്സേധാനായതാന്ദശയോജനം। അതിരിക്താന്ദ്വിജാതിഭ്യോ വ്യഭജംസ്ത്വിതരേ ജനാഃ॥ 12-28-92 (65836) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-93 (65837) യയാതിം നാഹുഷം ചൈവ മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। യ ഇമാം പൃഥിവീം കൃത്സ്നാം വിജിത്യ സഹസാഗരാം॥ 12-28-94 (65838) ശംയാപാതേനാഭ്യതീയാദ്വേദീഭിശ്ചിത്രയൻമഹീം। ഈജാനഃ ക്രതുഭിർമുഖ്യൈഃ പര്യഗച്ഛദ്വസുന്ധരാം॥ 12-28-95 (65839) ഇഷ്ട്വാ ക്രതുസഹസ്രേണ വാജപേയശതേന ച। തർപയാമാസ വിപ്രേന്ദ്രാംസ്ത്രിഭിഃ കാഞ്ചനപർവതൈഃ॥ 12-28-96 (65840) വ്യൂഢേനാസുരയുദ്ധേന ഹത്വാ ദൈതേയദാനവാൻ। വ്യഭജത്പൃഥിവീം കൃത്സ്നാം യയാതിർനഹുഷാത്മജഃ॥ 12-28-97 (65841) അന്ത്യേഷു പുത്രാന്നിക്ഷിപ്യ യദുദ്രുഹ്യുപുരോഗമാൻ। പുരും രാജ്യേഽഭിഷിച്യാഥ സദാരഃ പ്രാവിശദ്വനം॥ 12-28-98 (65842) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-99 (65843) അംബരീഷം ച നാഭാഗം മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। യം പ്രജാ വവ്രിരേ പുണ്യം ഗോപ്താരം നൃപസത്തമം॥ 12-28-100 (65844) യഃ സഹസ്രം സഹസ്രാണാം രാജ്ഞാമയുതയാജിനാം। ഈജാനോ വിതതേ യജ്ഞേ ബ്രാഹ്മണേഭ്യസ്ത്വമന്യത॥ 12-28-101 (65845) നൈതത്പൂർവേ ജനാശ്ചക്രുർന കരിഷ്യന്തി ചാപരേ। ഇത്യംബരീഷം നാഭാഗിമന്വമോദന്ത ദക്ഷിണാഃ॥ 12-28-102 (65846) ശതം രാജസഹസ്രാണി ശതം രാജശതാനി ച। സർവേഽശ്വമേധൈരീജാനാസ്തേഽന്വയുർദക്ഷിണായനം॥ 12-28-103 (65847) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-104 (65848) ശശബിന്ദും ചൈത്രരഥം മൃതം ശുശ്രുമ സൃഞ്ജയ। യസ്യ ഭാര്യാസഹസ്രാണാം ശതമാസീൻമഹാത്മനഃ॥ 12-28-105 (65849) സഹസ്രം തു സഹസ്രാണാം യസ്യാസഞ്ശാശബിന്ദവാഃ। ഹിരണ്യകവചാഃ സർവേ സർവേ ചോത്തമധന്വിനഃ॥ 12-28-106 (65850) ശതം കന്യാ രാജപുത്രമേകൈകം പൃഥഗന്വയുഃ। കന്യാങ്കന്യാം ശതം നാഗാ നാഗംനാഗം ശതം രഥാഃ॥ 12-28-107 (65851) രഥേരഥേ ശതം ചാശ്വാ ദേശജാ ഹേമമാലിനഃ। അശ്വേഅശ്വേ ശതം ഗാവോ ഗാംഗാം തദ്വദജാവികം॥ 12-28-108 (65852) ഏതദ്ധനമപര്യന്തമശ്വമേധേ മഹാമഖേ। ശശബിന്ദുർമഹാരാജ ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ ഹ്യമന്യത॥ 12-28-109 (65853) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-110 (65854) ഗയം ചാധൂർതരജസം മൃതം ശുശ്രുമ സൃഞ്ജയ। യഃ സ വർഷശതം രാജാ ഹുതശിഷ്ടാശനോഽഭവത്॥ 12-28-111 (65855) യസ്മൈ വഹ്നിർവരാൻപ്രാദാത്തതോ വവ്രേ വരാൻഗയഃ। ദദതോ മേ ക്ഷയോ മാ ഭൂദ്ധർമേ ശ്രദ്ധാ ച വർധതാം॥ 12-28-112 (65856) മനോ മേ രഭതാം സത്യേ ത്വത്പ്രസാദാദ്ധുതാശന। ലേഭേ ച കാമാംസ്താൻസർവാൻപാവകാദിതി നഃ ശ്രുതം॥ 12-28-113 (65857) ദർശേന പൂർണമാസേന ചാതുർമാസ്യൈഃ പുനഃ പുനഃ। അയജദ്ധയമേധേന സഹസ്രം പരിവത്സരാൻ॥ 12-28-114 (65858) ശതം ഗവാം സഹസ്രാണി ശതമശ്വശതാനി ച। ഉത്ഥായോത്ഥായ വൈ പ്രാദാത്സഹസ്രം പരിവത്സരാൻ॥ 12-28-115 (65859) തർപയാമാസ സോമേന ദേവാന്വിത്തൈർദ്വിജാനപി। പിതൄൻസ്വധാഭിഃ കാമൈശ്ച സ്ത്രിയഃ സ്വാഃ പുരുഷർഷഭ॥ 12-28-116 (65860) സൌവർണാം പൃഥിവീം കൃത്വാ ദശവ്യാമാം ദ്വിരായതാം। ദക്ഷിണാമദദദ്രാജാ വാജിമേധേ മഹാക്രതൌ॥ 12-28-117 (65861) യാവത്യഃ സികതാ രാജൻഗംഗായാം പുരുഷർഷഭ। താവതീരേവ ഗാഃ പ്രാദാദാധൂർതരജസോ ഗയഃ॥ 12-28-118 (65862) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-119 (65863) രന്തിദേവം ച സാങ്കൃത്യം മൃതം സൃഞ്ജയ ശുശ്രുമ। സംയഗാരാധ്യ യഃ ശക്രാദ്വരം ലേഭേ മഹാതപാഃ॥ 12-28-120 (65864) അന്നം ച നോ ബഹു ഭവേദതിഥീംശ്ച ലഭേമഹി। ശ്രദ്ധാ ച നോ മാ വ്യഗമൻമാ ച യാചിഷ്മ കഞ്ചന॥ 12-28-121 (65865) ഉപാതിഷ്ഠന്ത പശവഃ സ്വയം തം സംശിതവ്രതം। ഗ്രാംയാരണ്യാ മഹാത്മാനം രന്തിദേവം യശസ്വിനം॥ 12-28-122 (65866) മഹാനദീ ചർമരാശേരുത്ക്ലേദാത്സസൃജേ യതഃ। തതശ്ചർമണ്വതീത്യേവം വിഖ്യാതാ സാ മഹാനദീ॥ 12-28-123 (65867) ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ ദദൌ നിഷ്കാൻസദസി പ്രതതേ നൃപഃ। തുഭ്യന്തുഭ്യം നിഷ്കമിതി യദാ ക്രോശന്തി വൈ ദ്വിജാഃ॥ 12-28-124 (65868) സഹസ്രം തുഭ്യമിത്യുക്ത്വാ ബ്രാഹ്മണാൻസംപ്രപദ്യ തേ॥ 12-28-125 (65869) അന്വാഹാര്യോപകരണം ദ്രവ്യോപകരണം ച യത്। ഘടാഃ പാത്ര്യഃ കടാഹാനി സ്ഥാല്യശ്ച പിഠരാണി ച। നാസീത്കിഞ്ചിദസൌവർണം രന്തിദേവസ്യ ധീമതഃ॥ 12-28-126 (65870) സാങ്കൃതേ രന്തിദേവസ്യ യാം രാത്രിമവസൻഗൃഹേ। ആലഭ്യന്ത ശതം ഗാവഃ സഹസ്രാണി ച വിംശതിഃ॥ 12-28-127 (65871) തത്ര സ്മ സൂദാഃ ക്രോശന്തി സുമൃഷ്ടമണികുണ്ഡലാഃ। സൂപം ഭൂയിഷ്ഠമശ്നീധ്വം നാദ്യ മാംസം യഥാ പുരാ॥ 12-28-128 (65872) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-129 (65873) സഗരം ച മഹാത്മാനം മൃതം ശുശ്രുമ സൃഞ്ജയ। ഐക്ഷ്വാകം പുരുഷവ്യാഘ്രമതിമാനുഷവിക്രമം॥ 12-28-130 (65874) ഷഷ്ടിഃ പുത്രസഹസ്രാണി യം യാന്തമനുജഗ്മിരേ। നക്ഷത്രരാജം വർഷാന്തേ വ്യഭ്രേ ജ്യോതിർഗണാ ഇവ॥ 12-28-131 (65875) ഏകച്ഛത്രാ മഹീ യസ്യ പ്രതാപാദഭവത്പുരാ। യോഽശ്വമേധസഹസ്രേണ തർപയാമാസ ദേവതാഃ॥ 12-28-132 (65876) യഃ പ്രാദാത്കനകസ്തംഭം പ്രാസാദം സർവകാഞ്ചനം। പൂർണം പഝദലാക്ഷീണാം സ്ത്രീണാം ശയനസങ്കുലം॥ 12-28-133 (65877) ദ്വിജാതിഭ്യോഽനുരൂപേഭ്യഃ കാമാംശ്ച വിവിധാൻബഹൂൻ। യസ്യാദേശേന തദ്വിത്തം വ്യഭജന്ത ദ്വിജാതയഃ॥ 12-28-134 (65878) ഖാനയാമാസ യഃ കോപാത്പൃഥിവീം സാഗരാങ്കിതാം। യസ്യ നാംനാ സമുദ്രശ്ച സാഗരത്വമുപാഗതഃ॥ 12-28-135 (65879) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-136 (65880) രാജാനം ച പൃഥും വൈന്യം മൃതം ശുശ്രുമ സൃഞ്ജയ। യമഭ്യഷിഞ്ചൻസംഭൂയഃ മഹാരണ്യേ മഹർഷയഃ॥ 12-28-137 (65881) പ്രഥയിഷ്യതി വൈ ലോകാൻപൃഥുരിത്യേവ ശബ്ദിതഃ। ക്ഷതാദ്യോ വൈ ത്രായതീതി സ തസ്മാത്ക്ഷത്രിയഃ സ്മൃതഃ॥ 12-28-138 (65882) പൃഥും വൈന്യം പ്രജാ ദൃഷ്ട്വാ രക്താസ്മേതി യദബ്രുവൻ। തതോ രാജേതി നാമാസ്യ അനുരാഗാദജായത॥ 12-28-139 (65883) അകൃഷ്ടപച്യാ പൃഥിവീ പുടകേപുടകേ മധു। സർവാ ദ്രോണദുഘാ ഗാവോ വൈന്യസ്യാസൻപ്രശാസതഃ॥ 12-28-140 (65884) അരോഗാഃ സർവസിദ്ധാർഥാ മനുഷ്യാ അകുതോഭയാഃ। യഥാഽഭികാമമവസൻക്ഷേത്രേഷു ച ഗൃഹേഷു ച॥ 12-28-141 (65885) ആപസ്തസ്തംഭിരേ ചാസ്യ സമുദ്രമഭിയാസ്യതഃ। ശൈലാശ്ചാപാദ്വ്യദീര്യന്ത ധ്വജഭംഗശ്ച നാഭവത്॥ 12-28-142 (65886) ഹൈരണ്യാംസ്ത്രിനരോത്സേധാൻപർവതാനേകവിംശതിം। ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ ദദൌ രാജാ യോശ്വമേധേ മഹാമഖേ॥ 12-28-143 (65887) സ ചേൻമമാര സൃഞ്ജയ ചതുർഭദ്രതരസ്ത്വയാ। പുത്രാത്പുണ്യതരശ്ചൈവ മാ പുത്രമനുതപ്യഥാഃ॥ 12-28-144 (65888) കിം വാ തൂഷ്ണീം ധ്യായസേ സൃഞ്ജയ ത്വം ന മേ രാജന്വാചിമമാം ശൃണോപി। ന ചേൻമോഘം വിപ്രലപ്തം മമേദം പഥ്യം മുമൂർഷോരിവ സുപ്രയുക്തം॥ 12-28-145 (65889) സൃഞ്ജയ ഉവാച। 12-28-146x (5388) ശൃണോമി തേ നാരദ വാചമേനാം വിചിത്രാർഥാം സ്രജമിവ പുണ്യഗന്ധാം। രാജർഷീണാം പുണ്യകൃതാം മഹാത്മനാം കീർത്യാ യുക്താനാം ശോകനിർനാശനാർഥാം॥ 12-28-146 (65890) ന തേ മോഘം വിപ്രലപ്തം മഹർഷേ ദൃഷ്ട്വൈവാഹം നാരദ ത്വാം വിശോകഃ। ശുശ്രൂഷേ തേ വചനം ബ്രഹ്മവാദി ന്ന തേ തൃപ്യാംയമൃതസ്യേവ പാനാത്॥ 12-28-147 (65891) അമോഘദർശിൻമമ ചേത്പ്രസാദം സന്താപദഗ്ധസ്യ വിഭോ പ്രകുര്യാഃ। സുതസ്യ സഞ്ജീവനമദ്യ മേ സ്യാ ത്തവ പ്രസാദാത്സുതസംഗമാപ്നുയാം॥ 12-28-148 (65892) നാരദ ഉവാച। 12-28-149x (5389) യസ്തേ പുത്രഃ ശയിതോയം വിജാതഃ സ്വർണഷ്ഠീവീ യമദാത്പർവതസ്തേ। 12-28-149 (65893) പുനസ്തം തേ പുത്രമഹം ദദാമി ഹിരണ്യനാഭം വർഷസബസ്രിണം ച॥ ॥ 12-28-149 (65894) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടാവിംശോഽധ്യായഃ॥ 28॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-28-3 തേ വയം॥ 12-28-4 പര്യവർതത അഭിമുഖോഽഭൂത്॥ 12-28-6 ഭുജം രാജ്ഞഃ। അഭിവിനാദയൻ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-28-7 വ്യാകോചം വികസിതം॥ 12-28-8 ഹതാഃ അസ്മിൻസന്ധിരാർഷഃ॥ 12-28-9 ലാഭാഃ അർഥാഃ॥ 12-28-15 മഹാഭാഗ്യം മാഹാത്ംയം॥ 12-28-16 ശ്വൈത്യമാനയ സന്താപമിതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-28-19 യാഗം മാകുർവിതി പ്രത്യാചഷ്ട പ്രത്യാഖ്യാതവാൻ॥ 12-28-24 ചതുർഭദ്രതരഃ ചത്വാരി ധർമജ്ഞാനവൈരാഗ്യൈശ്വര്യീഖ്യാനി ഭദ്രാണി യസ്മിൻസ ചതുർഭദ്രഃ। ത്വയാ അവധിഭൂതേന ത്വത്തോഽതിശയേന ചതുർഭദ്ര ഇത്യർഥഃ॥ 12-28-31 അവാസൃജത് യജ്ഞാർഥമുത്സൃഷ്ടവാൻ॥ 12-28-32 അത്യകാലയത് ദത്തവാൻ॥ 12-28-55 വർഷസദൃസ്ത്രിണ്യഃ സ്ത്രിയഃ। വർഷസഹസ്രകാഃ പുരുഷാഃ॥ 12-28-58 ദ്രോണദുധാഃ ദ്രോണപരിമിതം ക്ഷീരം ദുഹന്തി താഃ॥ 12-28-59 ജാരൂഥ്യാൻ സ്തുത്യാൻ। ത്രിഗുണദക്ഷിണാനിത്യന്യേ। നിരർഗലാനവാരിതദ്വാരാൻ॥ 12-28-66 ചതുര്യുജശ്ചതുരശ്വാഃ॥ 12-28-68 ഉപഹ്വരേ സമീപേ। അങ്കേ ഊരൌ നിഷസാദ ആസാഞ്ചക്രേ। തസ്മാദ്യോഗാത്സാ ഉർവശീ ഊരൌ വാസോ യസ്യാഃ സാ ഇതി യോഗാത്। ഊർവസീത്യപേക്ഷിതേ ഹ്രസ്വത്വം വർണവിപര്യയശ്ച പൃഷോദരാദിത്വാത് ജ്ഞേയഃ॥ 12-28-75 സപ്തധാ സപ്തസ്വരാനുസാരേണാവാദയദിതി സംബന്ധഃ॥ 12-28-76 മമ പുരത ഇതി ശേഷഃ। മാം ലക്ഷീകൃത്യേത്യർഥഃ॥ 12-28-78 ശതധന്വാനം ശതം അനന്താൻ സഹതേ ധനുര്യസ്യ തം ശതധന്വാനം। മധ്യമപദലോപീ സമാസഃ॥ 12-28-82 പൃഷദാജ്യം ദധിമിശ്രമാജ്യം കസ്യചിദർഥേ പുത്രോത്പാദനായ നിർമിതം തദ്യുവനാശ്വേന പീതം തത് രേതോരുധിരയോഗം വേനാപി തദുദരേ ഗർഭോഽഭവത്। സ പിതുഃ പാർശ്വം ഭിത്ത്വാ നിഃസാരിതോ ദേവൈരിത്യാഖ്യായികാര്യോഽത്ര സൂചിതഃ॥ 12-28-86 അഹ്നാ ഏകേന ശതം പലാനി വ്യവർധത। ദ്വാദശവർഷതുല്യഃ॥ 12-28-89 അഭേദി ഭിന്നാ॥ 12-28-91 മത്സ്യാൻ ഹൈരണ്യാനിതി സംബന്ധഃ॥ 12-28-95 ശംയാ സ്ഥൂലബുധ്നഃ കാഷ്ഠദണ്ഡഃ സ ബലവതാ ക്ഷിപ്തോ യാവദ്ദൂരം പതേത്താവാന്ദേശഃ ശംയാപാതഃ। താവതാന്തരേണ പുരഃ പുരോ യജ്ഞവേദീം കുർവാണോ വസുന്ധരാം പര്യഗച്ഛത്। പരിത്യജ്യ സമുദ്രതീരം പ്രാപ്ത ഇത്യർഥഃ॥ 12-28-97 വ്യഭജത്പുത്രേഭ്യോ ദത്തവാൻ॥ 12-28-101 നൃപാന്ദാത്യേ യോജിതവാനിത്യർഥഃ॥ 12-28-102 ദക്ഷിണാഃ ദാക്ഷ്യയുക്താഃ॥ 12-28-103 സർവേ രാജാനോഽംബരീഷയജ്ഞേഷു വിപ്രദ്വാസ്യം കുർവാണാ അശ്വമേധഫലഭാഗിത്വാത്തദ്യാജിനഃ സന്തഃ അംബരീഷമാഹാത്ംയാദ്ദക്ഷിണായനം അനുപശ്ചാത് അയുർഗതാഃ। ഉത്തരായണമാർഗേണ ഹിരണ്യഗർഭലോക പ്രാപ്താ ഇത്യർഥഃ॥ 12-28-106 ശാശബിന്ദവാഃ ശശബിന്ദോഃ പുത്രാഃ॥ 12-28-111 ഗയം ചാമൂർതരയസമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-28-115 ശതമശ്വതരാണി ചേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-28-117 ദശവ്യാമാം പഞ്ചാശദ്ധസ്തവിസ്താരാം ദ്വിരായതാം ശതഹസ്തദീർഘാം॥ 12-28-122 ഉപാതിഷ്ഠന്ത പിതൃകാര്യേ മാം നിയോജയേതി॥ 12-28-123 തേഷാം മാരിതാനാം പശൂനാം ചർമരാശേഃ। ഉത്ക്ലേദാത് സാരദ്രവാത്॥ 12-28-126 പിഠരാണി വിതതമുഖാനി പാത്രാണി॥ 12-28-128 നാദ്യ മാംസം പശുമാത്രോപയോഗസ്യ പ്രാഗുക്തത്വാത്॥ 12-28-130 ഐക്ഷ്വാകം ഇക്ഷ്വാകുവംശജം॥ 12-28-134 ആദേശേന ആജ്ഞയാ തദ്വിത്തം സ്വർണപ്രാസാദരൂപം॥ 12-28-137 വൈന്യം വേനപുത്രം। മഹാരണ്യേ ദണ്ഡകാരണ്യേ॥ 12-28-140 പുടകേപുടകേ പത്രേപത്രേ ഇതി പ്രാഞ്ചഃ॥ 12-28-145 വിപ്രലപ്തം വിപ്രലപിതം॥ 12-28-147 വിശോകോ ജാത ഇതി ശേഷഃ॥

12-29-0 (65895) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-29-0x (5390) സ കഥം കാഞ്ചനഷ്ഠീവീ സൃഞ്ജയസ്യ സുതോഽഭവത്। പർവതേന കിമഥേ വാ ദത്തസ്തേന മമാര ച॥ 12-29-1 (65896) യദാ വർഷസഹസ്രായുസ്തദാ ഭവതി മാനവഃ। കഥമപ്രാപ്തകൌമാരഃ സൃഞ്ജയസ്യ സുതോ മൃതഃ॥ 12-29-2 (65897) ഉതാഹോ നാമമാത്രം വൈ സുവർണഷ്ഠീവിനോഽഭവത്। കഥം വാ കാഞ്ചനഷ്ഠീവീത്യേതദിച്ഛാമി വേദിതും॥ 12-29-3 (65898) ശ്രീകൃഷ്ണ ഉവാച। 12-29-4x (5391) അത്ര തേ വർണയിഷ്യാമി യഥാവൃത്തം ജനേശ്വര। നാരദഃ പർവതശ്ചൈവ ദ്വാവൃവീ ലോകസത്തമൌ॥ 12-29-4 (65899) മാതുലോ ഭാഗിനേയശ്ച ദേവലോകാദിഹാഗതൌ। വിഹർതുകാമൌ സംപ്രീത്യാ മാനുഷേഷു പുരാ വിഭോ॥ 12-29-5 (65900) ഹവിഃപവിത്രഭോജ്യേന ദേവഭോജ്യേന ചൈവ ഹി। നാരദോ മാതുലസ്തത്ര ഭാഗിനേയശ്ച പർവതഃ॥ 12-29-6 (65901) താവുഭൌ തപസോപേതാവവനീതലചാരിണൌ। ഭുഞ്ജാനൌ മാനുഷാൻഭോഗാന്യഥാവത്പര്യധാവതാം॥ 12-29-7 (65902) പ്രീതിമന്തൌ മുദാ യുക്തൌ സമയം ചൈവ ചക്രതുഃ। യോ ഭവേദ്ധൃദി സങ്കൽപഃ ശുഭോ വാ യദി വാഽശുഭഃ॥ 12-29-8 (65903) അന്യോന്യസ്യ ച ആഖ്യേയോ മൃഷാ ശാപോഽന്യഥാ ഭവേത്। തൌ തഥേതി പ്രതിജ്ഞായ മഹർഷീ ലോകപൂജിതൌ॥ 12-29-9 (65904) സൃഞ്ജയം ശ്വൈത്യമഭ്യേത്യ രാജാനമിദമൂചതുഃ। ആവാം ഭവതി വത്സ്യാവഃ കഞ്ചിത്കാലം ഹിതായ തേ॥ 12-29-10 (65905) യഥാവത്പൃഥിവീപാല ആവയോഃ പ്രഗുണീഭവ। തഥേതി കൃത്വാ രാജാ തൌ സത്കൃത്യോപചചാര ഹ॥ 12-29-11 (65906) തതഃ കദാചിത്തൌ രാജാ മഹാത്മാനൌ തപോധനൌ। അബ്രവീത്പരമപ്രീതഃ സുതേയം ദേവരൂപിണീ॥ 12-29-12 (65907) ഏകൈവ മമ കന്യൈഷാ യുവാം പരിചരിഷ്യതി। ദർശനീയാനവദ്യാംഗീ ശീലവൃത്തസമാഹിതാ। സുകുമാരീ കുമാരീ ച പഝകിഞ്ജൽകസുപ്രഭാ॥ 12-29-13 (65908) പരമം സൌംയമിത്യുക്തം താഭ്യാം രാജാ ശശാസ താം। കന്യേ വിപ്രാവുപചര ദേവവത്പിതൃവച്ച ഹ॥ 12-29-14 (65909) സാ തു കന്യാ തഥേത്യുക്ത്വാ പിതരം ധർമചാരിണീ। യഥാനിദേശം രാജ്ഞസ്തൌ സത്കൃത്യോപചചാര ഹ॥ 12-29-15 (65910) തസ്യാസ്തേനോപചാരേണ രൂപേണാപ്രതിമേന ച। നാരദം ഹൃച്ഛയസ്തൂർണം സഹസൈവാഭ്യപദ്യത॥ 12-29-16 (65911) വവൃധേ ഹി തതസ്തസ്യ ഹൃദി കാമോ മഹാത്മനഃ। യഥാ ശുക്ലസ്യ പക്ഷസ്യ പ്രവൃത്തൌ ചന്ദ്രമാഃ ശനൈഃ॥ 12-29-17 (65912) ന ച തം ഭാഗിനേയായ പർവതായ മഹാത്മനേ। ശശംസ മൻമഥം തീവ്രം വ്രീഡമാനഃ സ ധർമവിത്॥ 12-29-18 (65913) തപസാ ചേംഗിതൈശ്ചൈവ പർവതോഽഥ ബുബോധ തം। കാമാർതം നാരദം ക്രുദ്ധഃ ശശാപൈനം തതോ ഭൃശം॥ 12-29-19 (65914) കൃത്വാ സമയമവ്യഗ്രോ ഭവാന്വൈ സഹിതോ മയാ। യോ ഭവേദ്ധൃദി സങ്കൽപഃ ശുഭോ വാ യദി വാഽശുഭഃ॥ 12-29-20 (65915) അന്യോന്യസ്യ സ ആഖ്യേയ ഇതി തദ്വൈ മൃഷാ കൃതം। ഭവതാ വചനം ബ്രഹ്മംസ്തസ്മാദേഷ ശപാംയഹം॥ 12-29-21 (65916) ന ഹി കാമം പ്രവർതന്തം ഭവാനാചഷ്ട മേ പുരാ। സുകുമാര്യാം കുമാര്യാം തേ തസ്മാന്നൈഷ ക്ഷമാംയഹം॥ 12-29-22 (65917) ബ്രഹ്മചാരീ ഗുരുര്യസ്മാത്തപസ്വീ ബ്രാഹ്മണശ്ച സൻ। അകാർഷീഃ സമയഭ്രംശമാവാഭ്യാം യഃ കൃതോ മിഥഃ॥ 12-29-23 (65918) ശപ്സ്യേ തസ്മാത്സുസങ്ക്രുദ്ധോ ഭവന്തം തം നിബോധ മേ॥ 12-29-24 (65919) സുകുമാരീ ച തേ ഭാര്യാ ഭവിഷ്യതി ന സംശയഃ। വാനരത്വം ച തേ കന്യാ വിവാഹാത്പ്രഭൃതി പ്രഭോ। സന്ദ്രക്ഷ്യന്തി നരാശ്ചാന്യേ സ്വരൂപേണ വിനാകൃതം॥ 12-29-25 (65920) സ തദ്വാക്യം തു വിജ്ഞായ നാരദഃ പർവതം തഥാ। അശപത്തമപി ക്രോധാദ്ഭാഗിനേയം സ മാതുലഃ॥ 12-29-26 (65921) തപസാ ബ്രഹ്മചര്യേണ സത്യേന ച ദമേന ച। യുക്തോഽപി നിത്യധർമശ്ച ന വൈ സ്വർഗമവാപ്സ്യസി॥ 12-29-27 (65922) തൌ തു ശാവാ ഭൃശം ക്രുദ്ധൌ പരസ്പരമമർഷണൌ। പ്രതിജഗ്മതുഹൃന്യോന്യം ക്രുദ്ധാവിവ ഗജോത്തമൌ॥ 12-29-28 (65923) പർവതഃ പൃഥിവീം കൃത്സ്നാം വിചചാര മഹാമതിഃ। പൂജ്യമാനോ യഥാന്യാംയം തേജസാ സ്വേന ഭാരത॥ 12-29-29 (65924) അഥ താമലഭത്കന്യാം നാരദഃ സൃഞ്ജയാത്മജാം। ധർമേണ വിപ്രപ്രവരഃ സുകുമാരീമനിന്ദിതാം॥ 12-29-30 (65925) സാ തു കന്യാ യഥാശാപം നാരദം തം ദദർശ ഹ। പാണിഗ്രഹണമന്ത്രാണാം നിയോഗാദേവ നാരദം॥ 12-29-31 (65926) സുകുമാരീ ച ദേവർഷി വാനരപ്രതിമാനനം। നൈവാവമന്യത തദാ പ്രീതിമത്യേവ ചാഭവത്॥ 12-29-32 (65927) ഉപതസ്ഥേ ച ഭർതാരം ന ചാന്യം മനസാഽപ്യഗാത്। ദേവം മുനീം വാ യക്ഷം വാ പതിത്വേ പതിവത്സലാ॥ 12-29-33 (65928) തതഃ കദാചിദ്ഭഗവാൻപർവതോഽനുചചാര ഹ। വനം വിരഹിതം കിഞ്ചിത്തത്രാപശ്യത്സ നാരദം॥ 12-29-34 (65929) തതോഽഭിവാദ്യ പ്രോവാച നാരദം പർവതസ്തദാ। ഭവാൻപ്രസാദം കുരുതാത്സ്വർഗാദേശായ യേ പ്രഭോ॥ 12-29-35 (65930) തമുവാച തതോ ദൃഷ്ട്വാ പർവതം നാരദസ്തഥാ। കൃതാഞ്ജലിമുപാസീനം ദീനം ദീനതരഃ സ്വയം॥ 12-29-36 (65931) ത്വയാഽഹം പ്രഥമം ശപ്തോ വാനരസ്ത്വം ഭവിഷ്യസി। ഇത്യുക്തേന മയാ പശ്ചാച്ഛപ്തസ്തവമപി മത്സരാത്॥ 12-29-37 (65932) അദ്യപ്രഭൃതി വൈ വാസം സ്വർഗേ നാവാപ്സ്യസീതി ഹ। തവ നൈതദ്വിസദൃശം പുത്രസ്ഥാനേ ഹി മേ ഭവാൻ॥ 12-29-38 (65933) നിവർതയേതാം തൌ ശാപാവന്യോന്യേന തദാ മുനീ॥ 12-29-39 (65934) ശ്രീസമൃദ്ധം തദാ ദൃഷ്ട്വാ നാരദം ദേവരൂപിണം। സുകുമാരീ പ്രദുദ്രാവ പരപുംസവിശങ്കയാ॥ 12-29-40 (65935) താം പർവതസ്തതോ ദൃഷ്ട്വാ പ്രദ്രവന്തീമനിന്ദിതാം। അബ്രവീത്തവ ഭർതൈഷ നാത്ര കാര്യാ വിചാരണാ॥ 12-29-41 (65936) ഋഷിഃ പരമധർമാത്മാ നാരദോ ഭഗവാൻപ്രഭുഃ। തവൈവാഭേദ്യഹൃദയോ മാ തേ ഭൂദത്ര സംശയഃ॥ 12-29-42 (65937) സാനുനീതാ ബഹുവിധം പർവതേന മഹാത്മനാ। ശാപദോഷം ച തം ഭർതുഃ ശ്രുത്വാ പ്രകൃതിമാഗതാ। പർവതോഽഥ യയൌ സ്വർഗം നാരദോഽഭ്യഗമദ്ഗൃഹാൻ॥ 12-29-43 (65938) വാസുദേവ ഉവാച। 12-29-44x (5392) പ്രത്യക്ഷകർതാ സർവസ്യ നാരദോ ഭഗവാനൃഷിഃ। ഏഷ വക്ഷ്യതി തേ പൃഷ്ടോ യഥാവൃത്തം നരോത്തമ॥ ॥ 12-29-44 (65939) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 29॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-29-6 ഹവിഃ പവിത്രഭോജ്യേന ശാല്യന്നേന ദേവഭോജ്യേന ഘൃതേന താഭ്യാം വിഹർതുകാമാവിതി പൂർവേണ സംബന്ധഃ॥ 12-29-11 പ്രഗുണീഭവാനുകൂലോ ഭവ॥ 12-29-13 സുകുമാരീ നാംരാ॥ 12-29-14 സൌംയമുത്തമം॥ 12-29-20 സമയം കൃത്വാ ഭവാനവസദിതി ശേഷഃ॥ 12-29-22 പ്രവർതന്തം പ്രവർതമാനം। തേ ത്വാം॥

12-30-0 (65940) വൈശംപായന ഉവാച। 12-30-0x (5393) തതോ രാജാ പാണ്ഡുസുതോ നാരദം പ്രത്യഭാഷത। ഭഗവഞ്ഛ്രോതുമിച്ഛാമി സുവർണഷ്ഠീവിസംഭവം॥ 12-30-1 (65941) ഏവമുക്തസ്തു സ മുനിർധർമരാജേന നാരദഃ। ആചചക്ഷേ യഥാവൃത്തം സുവർണഷ്ഠീവിനം പ്രതി॥ 12-30-2 (65942) നാരദ ഉവാച। 12-30-3x (5394) ഏവമേതൻമഹാബാഹോ യഥാഽയം കേശവോഽബ്രവീത്। കാര്യസ്യാസ്യ തു യച്ഛേഷം തത്തേ വക്ഷ്യാമി പൃച്ഛതഃ॥ 12-30-3 (65943) അഹം ച പർവതശ്ചൈവ സ്വസ്രീയോ മേ മഹാപ്നുനിഃ। വസ്തുകാമാവഭിഗതൌ സൃഞ്ജയം ജയതാം വരം॥ 12-30-4 (65944) തത്രാവാം പൂജിതൌ തേന വിധിദൃഷ്ടേന കർമണാ। സർവകാമൈഃ സുവിഹിതൌ നിവസാവോഽസ്യ വേശ്മനി॥ 12-30-5 (65945) വ്യതിക്രാന്താസു വർഷാസു സമയേ ഗമനസ്യ ച। പർവതോ മാമുവാചേദം കാലേ വചനമർഥവത്॥ 12-30-6 (65946) ആവാമസ്യ നരേന്ദ്രസ്യ ഗൃഹേ പരമപൂജിതൌ। ഉഷിതൌ സമയേ ബ്രഹ്മംസ്തദ്വിചിന്തയ സാംപ്രതം॥ 12-30-7 (65947) തതോഽഹമബ്രുവം രാജൻപർവതം സുഭദർശനം। സർവമേതത്ത്വയി വിഭോ ഭാഗിനേയോപപദ്യതേ॥ 12-30-8 (65948) വരേണ ച്ഛന്ദ്യതാം രാജാ ലഭതാം യദ്യദിച്ഛതി। ആവയോസ്തപസാ സിദ്ധിം പ്രാപ്നോതു യദി മന്യസേ॥ 12-30-9 (65949) തത ആഹൂയ രാജാനം സൃഞ്ജയം ജയതാം വരം। പർവതോഽനുമതോ വാക്യമുവാച കുരുപുംഗവ॥ 12-30-10 (65950) പ്രീതൌ സ്വോ നൃപ സത്കാരൈർഭവദാർജവസംഭൃതൈഃ। ആവാഭ്യാമഭ്യനുജ്ഞാതോ വരം നൃവര ചിന്തയ॥ 12-30-11 (65951) ദേവാനാമവിഹിംസായാം ന ഭവേൻമാനുഷേ ക്ഷമം। തദ്ഗൃഹാണ മഹാരാജ പൂജാർഹോ നൌ മതോ ഭവാൻ॥ 12-30-12 (65952) സൃഞ്ജയ ഉവാച। 12-30-13x (5395) പ്രീതൌ ഭവന്തൌ യദി മേ കൃതമേതാവതാ മമ। ഏഷ ഏവ പരോ ലാഭോ നിർവൃത്തോ മേ മഹാഫലഃ॥ 12-30-13 (65953) തമേവംവാദിനം ഭൂയഃ പർവതഃ പ്രത്യഭാഷത। ശൃണു രാജൻസുസങ്കൽപം യത്തേ ഹൃദി ചിരം സ്ഥിതം॥ 12-30-14 (65954) അഭീപ്സസി സുതം വീരം വീര്യവന്തം ദൃഢവ്രതം। ആയുഷ്മതം മഹാഭാഗം ദേവരാജസമദ്യുതിം॥ 12-30-15 (65955) ഭവിഷ്യത്യേഷ തേ കാമോ ന ത്വായുഷ്മാൻഭവിഷ്യതി। ദേവരാജാഭിഭൂത്യർഥം സങ്കൽപോ ഹ്യേ തേ ഹൃദി॥ 12-30-16 (65956) സുവർണഷ്ഠീവനാച്ചൈവ സ്വർണഷ്ഠീവീ ഭവിഷ്യതി। രക്ഷ്യശ്ച ദേവരാജാത്സ ദേവരാജസമദ്യുതിഃ॥ 12-30-17 (65957) തച്ഛ്രുത്വാ സൃഞ്ജയോ വാക്യം പർവതസ്യ മഹാത്മനഃ। പ്രസാദയാമാസ തദാ നൈതദേവം ഭവേദിതി॥ 12-30-18 (65958) ആയുഷ്മാൻമേ ഭവേത്പുത്രോ ഭവതോസ്തപസ മുന। ന ച തം പർവതഃ കിഞ്ചിദുവാചേന്ദ്രവ്യപേക്ഷയാ॥ 12-30-19 (65959) തമഹം നൃപതിം ദീനമബ്രവം പുനരേവ ച। സ്മർതവ്യോഽസ്മി മഹാരാജ ദർശയിഷ്യാമി തേ സുതം॥ 12-30-20 (65960) അഹം തേ ദയിതം പുത്രം പ്രേതരാജവശം ഗതം। പുനർദാസ്യാമി തദ്രൂപം മാ ശുചഃ പൃഥിവീപതേ॥ 12-30-21 (65961) ഏവമുക്ത്വാ തു നൃപതിം പ്രയാതൌ സ്വോ യഥേപ്സിതം। സൃഞ്ജയശ്ച യഥാകാമം പ്രവിവേശ സ്വമന്ദിരം॥ 12-30-22 (65962) സൃഞ്ജയസ്യാഥ രാജർഷേഃ കസ്മിംശ്ചിത്കാലപര്യയേ। ജജ്ഞേ പുത്രോ മഹാവീര്യസ്തേജസാ പ്രജ്വലന്നിവ॥ 12-30-23 (65963) വവൃധേ സ യഥാകാലം സരസീവ മഹോത്പലം। ബഭൂവ കാഞ്ചനഷ്ഠീവീ യഥാർഥം നാമ തസ്യ തത്॥ 12-30-24 (65964) തദദ്ഭുതതമം ലോകേ പപ്രഥേ കുരുസത്തമ। ബുബുധേ തച്ച ദേവേന്ദ്രോ വരദാനം മനീഷിണോഃ॥ 12-30-25 (65965) തതഃ സ്വാഭിഭവാദ്ഭീതോ ബൃഹസ്പതിമതേ സ്ഥിതഃ। കുമാരസ്യാന്തരപ്രേക്ഷീ നിത്യമേവാഭ്യവർതത॥ 12-30-26 (65966) ചോദയാമാസ തദ്വജ്രം ദിവ്യാസ്രം മൂർതിമത്സ്ഥ്രിതം। വ്യാഘ്രോ ഭൂത്വാ ജഹീമം ത്വം രാജപുത്രമിതി പ്രഭോ॥ 12-30-27 (65967) പ്രവൃദ്ധഃ കില വീര്യേണ മാമേഷോഽഭിഭവിഷ്യതി। സൃഞ്ജയസ്യ സുതോ വജ്ര യഥൈനം പർവതോഽബ്രവീത്॥ 12-30-28 (65968) ഏവമുക്തസ്തു ശക്രേണ വജ്രഃ പരപുരഞ്ജയഃ। കുമാരമന്തരപ്രേക്ഷീ നിത്യമേവാന്വപദ്യത॥ 12-30-29 (65969) സൃഞ്ജയോഽപി സുതം പ്രാപ്യ ദേവരാജസമദ്യുതിം। ഹൃഷ്ടഃ സാന്തഃ പുരോ രാജാ വനനിത്യോ ബഭൂവ ഹ॥ 12-30-30 (65970) തതോ ഭാഗീരഥീതീരേ കദാചിന്നിർജനേ വനേ। ധാത്രീദ്വിതീയോ ബാലഃ സ ക്രീഡാർഥം പര്യധാവത॥ 12-30-31 (65971) പഞ്ചവർഷകദേശീയോ ബാലോ നാഗേന്ദ്രവിക്രമഃ। സഹസോത്പതിതം വ്യാഘ്രമാസസാദ മഹാബലം॥ 12-30-32 (65972) സ ബാലസ്തേന നിഷ്പിഷ്ടോ വേപമാനോ നൃപാത്മജഃ। വ്യസുഃ പപാത മേദിന്യാം തതോ ധാത്രീ വിചുക്രുശേ॥ 12-30-33 (65973) ഹത്വാ തു രാജപുത്രം സ തത്രൈവാന്തരധീയത। ശാർദൂലോ ദേവരാജസ്യ മായയാന്തർഹിതസ്തദാ॥ 12-30-34 (65974) ധാത്ര്യാസ്തു നിനദം ശ്രുത്വാ രുദത്യാഃ പരമാർതവത്। അഭ്യധാവത തം ദേശം സ്വയമേവ മഹീപതിഃ॥ 12-30-35 (65975) സ ദദർശ ശയാനം തം ഗതാസും പീതശോണിതം। കുമാരം വിഗതാനന്ദം നിശാകരമിവ ച്യുതം॥ 12-30-36 (65976) സ തമുത്സംഗമാരോപ്യ പരിപീഡിതവക്ഷസം। പുത്രം രുധിരസംസിക്തം പര്യദേവയദാതുരഃ॥ 12-30-37 (65977) തതസ്താ മാതരസ്തസ്യ രുദത്യഃ ശോകകർശിതാഃ। അഭ്യധാവന്ത തം ദേശം യത്ര രാജാ സ സൃഞ്ജയഃ॥ 12-30-38 (65978) തതഃ സ രാജാ സസ്മാര മാമേവ ഗതമാനസഃ। തദാഽഹം ചിന്തനം ജ്ഞാത്വാ ഗതവാംസ്തസ്യ ദർശനം॥ 12-30-39 (65979) മയൈതാനി ച വാക്യാനി ശ്രാവിതഃ ശോകലാലസഃ। യാനി തേ യദുവീരേണ കഥിതാനി മഹീപതേ॥ 12-30-40 (65980) സഞ്ജീവിതശ്ചാപി പുനർവാസവാനുമതേ തദാ। ഭവിതവ്യം തഥാ തച്ച ന തച്ഛക്യമതോഽന്യഥാ॥ 12-30-41 (65981) തത ഊർധ്വം കുമാരസ്തു സ്വർണഷ്ഠീവീ മഹായശാഃ। ചിത്തം പ്രസാദയാമാസ പിതൃർമാതുശ്ച വീര്യവാൻ॥ 12-30-42 (65982) കാരയാമാസ രാജ്യം ച പിതരി സ്വർഗതേ നൃപ। വർഷാണാം ശതമേകം ച സഹസ്രം ഭീമവിക്രമഃ॥ 12-30-43 (65983) തത ഈജേ മഹായജ്ഞൈർബഹുഭിർഭൂരിദക്ഷിണൈഃ। തർപയാമാസ ദേവാംശ്ച പിതൄംശ്ചൈവ മഹാദ്യുതിഃ॥ 12-30-44 (65984) ഉത്പാദ്യ ച ബഹൂൻപുത്രാൻകുലസതാനകാരിണഃ। കാലേന മഹതാ രാജൻകാലധർമമുപേയിവാൻ॥ 12-30-45 (65985) സ ത്വം രാജേന്ദ്ര സഞ്ജാതം ശോകമേകം നിവർതയ। യഥാ ത്വം കേശവഃ പ്രാഹ വ്യാമശ്ച സുമഹാതപാഃ॥ 12-30-46 (65986) പിതൃപൈതാമഹം രാജ്യമാസ്ഥായ ധുരമുദ്വഹ। ഇഷ്ട്വാ പുണ്യൈർമഹായജ്ഞൈരിഷ്ടം ലോകമവാപ്സ്യസി॥ ॥ 12-30-47 (65987) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 30॥*

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

* ദ്രോണപർവണി സ്വർണഷ്ഠീവിചരിതമന്യാദൃശമത്ര പർവണിത്വന്യാദൃശം। 12-30-7 സാംപ്രതം കല്യാണം॥ 12-30-12 ന ഭവേൻമാനുഷക്ഷയമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര യേന ദേവപീഡാ മനുഷ്യക്ഷയശ്ച ന ഭവതി തത്താദൃശം വരം ഗൃഹാണേതി ഭാവഃ॥ 12-30-16 ദേവരാജവിഭൂത്യർഥമിതി ഡ. പാഠഃ॥

12-31-0 (65988) വൈശംപായന ഉവാച। 12-31-0x (5396) തൂഷ്ണീംഭൂതം തു രാജാനം ശോചമാനം യുധിഷ്ഠിരം। തപസ്വീ ധർമതത്ത്വജ്ഞഃ കൃഷ്ണദ്വൈപായനോഽബ്രവീത്॥ 12-31-1 (65989) വ്യാസ ഉവാച। 12-31-2x (5397) പ്രജാനാം പാലനം ധർമോ രാജ്ഞാം രാജീവലോചന। ധർമഃ പ്രമാണം ലോകസ്യ നിത്യം ധർമോഽനുവർത്യതാം॥ 12-31-2 (65990) അനുതിഷ്ഠസ്വ തദ്രാജൻപിതൃപൈതാമഹം പദം। ബ്രാഹ്മണേഷു തു യോ ധർമഃ സ നിത്യോ വേദനിശ്ചിതഃ॥ 12-31-3 (65991) തത്പ്രമാണം പ്രമാണാനാം ശാശ്വതം ഭരതർഷഭ। തസ്യ ധർമസ്യ കൃത്സ്നസ്യ ക്ഷത്രിയഃ പരിരക്ഷിതാ॥ 12-31-4 (65992) തഥാ യഃ പ്രതിഹന്ത്യസ്യ ശാസനം വിഷയേ നരഃ। സ ബാഹുഭ്യാം വിനിഗ്രാഹ്യോ ലോകയാത്രാവിഘാതകഃ॥ 12-31-5 (65993) പ്രമാണമപ്രമാണം യഃ കുര്യാൻമോഹവശം ഗതഃ। ഭൃത്യോ വാ യദി വാ പുത്രസ്തപസ്വീ വാഽഥ കശ്ചന॥ 12-31-6 (65994) പാപാൻസർവൈരുപായൈസ്താന്നിയച്ഛേച്ഛാതയീത വാ। അതോഽന്യഥാ വർതമാനോ രാജാ പ്രാപ്നോതി കിൽവിഷം॥ 12-31-7 (65995) ധർമം വിനശ്യമാനം ഹി യോ ന രക്ഷേത്സ ധർമഹാ। തേ ത്വയാ ധർമഹന്താരോ നിഹതാഃ സപദാനുഗാഃ॥ 12-31-8 (65996) സ്വധർമേ വർതമാനസ്ത്വം കിംനു ശോചസി പാണ്ഡവ। രാജാ ഹി ഹന്യാദ്ദദ്യാച്ച പ്രജാ രക്ഷേച്ച ധർമതഃ॥ 12-31-9 (65997) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-31-10x (5398) ന തേഽതിശങ്കേ വചനം യദ്ബ്രവീഷി തപോധന। അപരോക്ഷോ ഹി തേ ധർമഃ സർവധർമവിദാം വര॥ 12-31-10 (65998) മയാ ത്വവധ്യാ ബഹവോ ഘാതിതാ രാജ്യകാരണാത്। താനി കർമാണി മേ ബ്രഹ്മന്ദഹന്തി ച പചന്തി ച॥ 12-31-11 (65999) വ്യാസ ഉവാച। 12-31-12x (5399) ഈശ്വരോ വാ ഭവേത്കർതാ പുരുഷോ വാഽപി ഭാരത। ഹഠോ വാ വർതതേ ലോകേ കർമജം വാ ഫലം സ്മൃതം॥ 12-31-12 (66000) ഈശ്വരേണ നിയുക്തോ ഹി സാധ്വസാധു ച ഭാരത। കുരുതേ പുരുഷഃ കർമ ഫലമീശ്വരഗാമി തത്॥ 12-31-13 (66001) യഥാഹി പുരുഷശ്ഛിന്ദ്യാദ്വൃക്ഷം പരശുനാ വനേ। ഛേത്തുരേവ ഭവേത്പാപം പരശോർന കഥഞ്ചന॥ 12-31-14 (66002) അഥവാ തദുപാദാനാത്പ്രാപ്നുയാത്കർമണഃ ഫലം। ദണ്ഡശസ്ത്രകൃതം പാപം പുരുഷേ തന്ന വിദ്യതേ॥ 12-31-15 (66003) ന ചൈതദിഷ്ടം കൌന്തേയ യദന്യേന കൃതം ഫലം। പ്രാപ്നുയാദിതി തസ്മാച്ച ഈശ്വരേ തന്നിവേശയ॥ 12-31-16 (66004) അഥാപി പുരുഷഃ കർതാ കർമണോഃ ശുഭപാപയോഃ। ന പരോ വിദ്യതേ തസ്മാദേവമപ്യശുഭം കുതഃ॥ 12-31-17 (66005) ന ഹി കശ്ചിത്ക്വചിദ്രാജന്ദിഷ്ടം പ്രതിനിവർതതേ। ദണ്ഡശസ്ത്രകൃതം പാപം പുരുഷേ തന്ന വിദ്യതേ॥ 12-31-18 (66006) യദി വാ മന്യസേ രാജൻഹതമേകം പ്രതിഷ്ഠിതം। ഏവമപ്യശുഭം കർമ ന ഭൂതം ന ഭവിഷ്യതി॥ 12-31-19 (66007) അഥാഭിപത്തിർലോകസ്യ കർതവ്യാ പുണ്യപാപയോഃ। അഭിപന്നമിദം ലോകേ രാജ്ഞാമുദ്യതദണ്ഡനം॥ 12-31-20 (66008) തഥാപി ലോകേ കർമാണി സമാവർതന്തി ഭാരത। ശുഭാശുഭഫലം ചൈതേ പ്രാപ്നുവന്തീതി മേ മതിഃ॥ 12-31-21 (66009) ഏവം പശ്യ ശുഭാദേശം കർമണസ്തത്ഫലം ധ്രുവം। ത്യജ ത്വം രാജശാർദൂല മൈവം ശോകേ മനഃ കൃഥാ॥ 12-31-22 (66010) സ്വധർമേ വർതമാനസ്യ സാപവാദേഽപി ഭാരത। ഏവമാത്മപരിത്യാഗസ്തവ രാജന്ന ശോഭനഃ॥ 12-31-23 (66011) വിഹിതാനി ഹി കൌന്തേയ പ്രായശ്ചിത്താനി കർമണാം। ശരീരവാംസ്താനി കുര്യാദശരീരഃ പരാഭവേത്॥ 12-31-24 (66012) തദ്രാജഞ്ജീവമാനസ്ത്വം പ്രായശ്ചിത്തം കരിഷ്യസി। പ്രായശ്ചിത്തമകൃത്വാ തു പ്രേത്യ തപ്താഽസി ഭാരത॥ 12-31-25 (66013) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-31-26x (5400) ഹതാഃ പുത്രാശ്ച പൌത്രാശ്ച ഭ്രാതരഃ പിതരസ്തഥാ। ശ്വശുരാ ഗുരവശ്ചൈവ മാതുലാശ്ച പിതാമഹാഃ॥ 12-31-26 (66014) ക്ഷത്രിയാശ്ച മഹാത്മാനഃ സംബന്ധിസുഹൃദസ്തഥാ। വയസ്യാ ഭാഗിനേയാശ്ച ജ്ഞാതയശ്ച പിതാമഹ॥ 12-31-27 (66015) ബഹവശ്ച മനുഷ്യേന്ദ്രാ നാനാദേശസമാഗതാഃ। ഘാതിതാ രാജ്യലുബ്ധേന മയൈകേന പിതാമഹ॥ 12-31-28 (66016) താംസ്താദൃശാനഹം ഹത്വാ ധർമനിത്യാൻമഹീക്ഷിതഃ। അസകൃത്സോമപാന്വീരാൻക്രിം പ്രാപ്സ്യാമി തപോധന॥ 12-31-29 (66017) ദഹ്യാംയനിശമദ്യാപി ചിന്തയാനഃ പുന പുനഃ। ഹീനാം പാർഥിവസിംഹൈസ്തൈഃ ശ്രീമദ്ഭിഃ പൃഥിവീമിമാം॥ 12-31-30 (66018) ദൃഷ്ട്വാ ജ്ഞാതിവധം ഘോരം ഹതാംശ്ച ശതശഃ പരാൻ। കോടിശശ്ച നരാനന്യാൻപരിതപ്യേ പിതാമഹ॥ 12-31-31 (66019) കാ നു താസാം വരസ്ത്രീണാമവസ്ഥാഽദ്യ ഭവിഷ്യതി। വിഹീനാനാം തു തനയൈഃ പതിഭിർഭ്രാതൃഭിസ്തഥാ॥ 12-31-32 (66020) അസ്മാനന്തകരാൻഘോരാൻപാണ്ഡവാന്വൃഷ്ണിസംഹതാൻ। ആക്രോശന്ത്യഃ കൃശാ ദീനാഃ പ്രപതിഷ്യന്തി ഭൂതലേ॥ 12-31-33 (66021) അപശ്യന്ത്യഃ പിതൄൻഭ്രാതൄൻപതീൻപുത്രാംശ്ച യോഷിതഃ। ത്യക്ത്വാ പ്രാണാൻസ്ത്രിയഃ സർവാഗമിഷ്യന്തി യമക്ഷയം॥ 12-31-34 (66022) വത്സലത്വാദ്ദ്വിജശ്രേഷ്ഠ തത്ര യേ നാസ്തി സംസയഃ। വ്യക്തം സൌക്ഷ്ംയാച്ച ധർമസ്യ പ്രാപ്സ്യാമഃ സ്ത്രീവധം വയം॥ 12-31-35 (66023) തേ വയം സുഹൃദോ ഹത്വാ കൃത്വാ പാപമനന്തകം। നകരേ നിപതിഷ്യാമോ ഹ്യധഃ ശിരസ ഏവ ഹ॥ 12-31-36 (66024) ശരീരാണി വിമോക്ഷ്യാമസ്തപസോഗ്രേണ സത്തമ। ആശ്രമാണാം വിശേഷം ത്വമഥാചക്ഷ്വ പിതാമഹ॥ ॥ 12-31-37 (66025) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 31॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-31-7 ശാതയീത മാരേയത്॥ 12-31-11 മേ മാം॥ 12-31-12 നാപരോ വർതതേ ലോകേ കർമജം വാ ഫലം നൃഷു। ഇതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-31-15 പ്രാപ്നുയാത് പരശോരുപാദാതാ। ഏവം തർഹി വിന പരശോർദണ്ഡഃ ശസ്ത്രം പരശുശ്ച കൃതസ്തമേവ പാപം കർതൃ പ്രാപ്നുയാത്തസ്യ പ്രഥമപ്രയോജ്യത്വാത്। പുരുഷേ ഉപാദാതരി തന്ന വിദ്യതേ തസ്യ ജഘന്യത്വാത്॥ 12-31-16 യദി ചൈതന്നേഷ്ടം ഏതത്കിം യദന്യേന പ്രഹർത്രാ കൃതം പാപം തസ്യ ഫലം ശസ്ത്രകർതാ ആപ്നുയാദിതി। തർഹി ജഘന്യപ്രയോജ്യേ ത്വയ്യപി പാപാഭാവാദീശ്വരേ ഏവ തന്നിവേശയ॥ 12-31-18 യതഃ കശ്ചിദപി ദിഷ്ടം പ്രത്യദ്ദ്വഷ്ടസ്യ പ്രതികൂലോ ഭൂത്വാവശ്യംഭാവിനഃ കർമണഃ സകാശാന്ന നിവർതതേ। ദൈവസ്യ ദുർലങഘ്യത്വാദിതി ഭാവഃ॥ 12-31-20 പുണ്യപാപയോഃ സുഖ ദുഃഖയോഃ അഭിപത്തിരുപപത്തിഃ കർതവ്യാ സാച ധർമാധർമാവന്തരേണ ന ഘടതേ തൌച ശാസ്ത്രൈകഗംയാവിതി ചേദ്രാജ്ഞാമുദ്യതദണ്ഡനമുദ്ധതദമനം ലോകേ ശാസ്ത്രേ ചോപപന്നതരമിത്യർഥഃ॥ 12-31-23 സാപവാദേ നിന്ദ്യേഽപി॥

12-32-0 (66026) വൈശംപായന ഉവാച। 12-32-0x (5401) യുധിഷ്ഠിരസ്യ തദ്വാക്യം ശ്രുത്വാ ദ്വൈപായനസ്തദാ। പരീക്ഷ്യ നിപുണം ബുദ്ധ്യാ ഋഷിഃ പ്രോവാച പാണ്ഡവം॥ 12-32-1 (66027) വ്യാസ ഉവാച। 12-32-2x (5402) മാ വിഷാദം കൃഥാ രാജൻക്ഷത്രധർമമനുസ്മരൻ। സ്വധർമേണ ഹതാ ഹ്യേതേ ക്ഷത്രിയാഃ ക്ഷത്രിയർഷഭ॥ 12-32-2 (66028) കാങ്ക്ഷമാണാഃ ശ്രിയം കൃത്സ്നാം പൃഥിവ്യാം ച മബദ്യശഃ। കൃതാന്തവിധിസംയുക്താഃ കാലേന നിധനം ഗതാഃ॥ 12-32-3 (66029) നൃ ത്വം ഹന്താ ന ഭീമോഽയം നാർജുനോ ന യമാവപി। കാലഃ പര്യായധർമേണ പ്രാണാനാദത്ത ദേഹിനാം॥ 12-32-4 (66030) ന തസ്യ മാതാപിതരൌ നാനുഗ്രാഹ്യോ ഹി കശ്ചന। കർമസാക്ഷീ പ്രജാനാം യസ്തേന കാലേന സംഹൃതാഃ॥ 12-32-5 (66031) ഹേതുമാത്രമിദം തസ്യ വിഹിതം ഭരതർഷഭ। യദ്ധന്തി ഭൂതൈർഭൂതാനി തദസ്മൈ രൂപമൈശ്വരം॥ 12-32-6 (66032) കർമ മൂർത്യാത്മകം വിദ്ധി സാക്ഷിണം ശുഭപാപയോഃ। സുഖദുഃഖഗുണോദർകം കാലം കാലഫലപ്രദം॥ 12-32-7 (66033) തേഷാമപി മഹാബാഹോ കർമാണി പരിചിന്തയ। വിനാശഹേതുകാനി ത്വം യൈസ്തൈ കാലവശം ഗതാഃ॥ 12-32-8 (66034) ആത്മനശ്ച വിജാനീഹി നിയതവ്രതശീലതാം। യദാ ത്വമീദൃശം കർമ വിധിനാഽഽക്രംയ കാരിതഃ॥ 12-32-9 (66035) ത്വഷ്ട്രേവ വിഹിതം യന്ത്രം യഥാ ചേഷ്ടയിതുർവശേ। കർമണാ കാലയുക്തേന തഥേദം ഭ്രാംയതേ ജഗത്॥ 12-32-10 (66036) പുരുഷസ്യ ഹി ദൃഷ്ട്വേമാമുത്പത്തിമനിമിത്തതഃ। യദൃച്ഛയാ വിനാശം ച ശോകഹർഷാവനർഥകൌ॥ 12-32-11 (66037) വ്യലീകമപി യത്ത്വത്ര ചിത്തവൈതംസികം തവ। തദർഥമിഷ്യതേ രാജൻപ്രായശ്ചിത്തം തദാചര॥ 12-32-12 (66038) ഇദം തു ശ്രൂയതേ പാർഥ യുദ്ധേ ദേവാസുരേ പുരാ। അസുരാ ഭ്രാതരോ ജ്യേഷ്ഠാ ദേവാശ്ചാപി യവീയസഃ॥ 12-32-13 (66039) തേഷാമപി ശ്രീനിമിത്തം മഹാനാസീത്സമുച്ഛ്രയഃ। യുദ്ധം വർഷസഹസ്രാണി ദ്വാത്രിംശദഭവത്കില॥ 12-32-14 (66040) ഏകാർണവാം മഹീം കൃത്വാ രുധിരേണ പരിപ്ലുതാം। ജഘ്നുർദൈത്യാംസ്തഥാ ദേവാസ്ത്രിദിവം ചാഭിലേഭിരേ॥ 12-32-15 (66041) തഥൈവ പൃഥിവീം ലബ്ധ്വാ ബ്രാഹ്മണാ വേദപാരഗാഃ। സംശ്രിതാ ദാനവാനാം വൈ സാഹ്യാർഥം ദർപമോഹിതാഃ॥ 12-32-16 (66042) ശാലാവൃകാ ഇതി ഖ്യാതാസ്ത്രിഷു ലോകേഷു ഭാരത। അഷ്ടാശീതിസഹസ്രാണി തേ ചാപി വിബുർധൈർഹതാഃ॥ 12-32-17 (66043) ധർമവ്യുച്ഛിത്തിമിച്ഛതോ യേഽധർമസ്യ പ്രവർതകാഃ। ഹന്തവ്യാസ്തേ ദുരാത്മാനോ ദേവൈർദൈത്യാ ഇവോൽവണാഃ॥ 12-32-18 (66044) ഏകം ഹത്വാ യദി കുലേ ശിഷ്ടാനാം സ്യാദനാമയം। കുലം ഹത്വാ ച രാഷ്ട്രേ ച ന തദ്വൃത്തോപഘാതകം॥ 12-32-19 (66045) അധർമരൂപോ ധർമോ ഹി കശ്ചിദസ്തി നരാധിപ। ധർമരൂപോ ഹ്യധർമശ്ച തച്ച ജ്ഞേയം വിപശ്ചിതാ॥ 12-32-20 (66046) തസ്മാത്സംസ്തംഭയാത്മാനം ശ്രുതവാനസി പാണ്ഡവ। ദേവൈഃ പൂർവഗതം മാർഗമനുയാതോഽസി ഭാരത॥ 12-32-21 (66047) ന ഹീദൃശാ ഗമിഷ്യന്തി നരകം പാണ്ഡവർഷഭ। ഭ്രാതൄനാശ്വാസയൈതാംസ്ത്വം സുഹൃദശ്ച പരന്തപ॥ 12-32-22 (66048) യോ ഹി പാപസമാരംഭേ കാര്യേ തദ്ഭാവഭാവിതഃ। കുർവന്നപി തഥൈവ സ്യാത്കൃത്വാ ച നിരപത്രപഃ॥ 12-32-23 (66049) തസ്മിംസ്തത്കലുഷം സർവം സമസ്തമിതി ശബ്ദിതം। പ്രായശ്ചിത്തം ന തസ്യാസ്തി ഹ്രാസോ വാ പാപകർമണഃ॥ 12-32-24 (66050) ത്വം തു ശുക്ലാഭിജാതീയഃ പരദോഷേണ കാരിതഃ। അനിച്ഛമാനഃ കർമേദം കൃത്വാ ച പരിതപ്യസേ॥ 12-32-25 (66051) അശ്വമേധോ മഹായജ്ഞഃ പ്രായശ്ചിത്തമുദാഹൃതം। തമാഹര മഹാരാജ വിപാപ്മൈവം ഭവിഷ്യസി॥ 12-32-26 (66052) മരുദ്ഭിഃ സഹ ജിത്വാഽരീൻഭഗവാൻപാകശാസനഃ। ഏകൈകം ക്രതുമാഹൃത്യ ശതകൃത്വഃ ശതക്രതുഃ॥ 12-32-27 (66053) ധൂതപാപ്മാ ജിതസ്വർഗോ ലോകാൻപ്രാപ്യ സുഖോദയാൻ। മരുദ്ഗണൈർവൃതഃ ശക്രഃ ശുശുഭേ ഭാസയന്ദിശഃ॥ 12-32-28 (66054) സ്വർഗേ ലോകേ മഹീയന്തമപ്സരോഭിഃ ശചീപതിം। ഋഷയഃ പര്യുപാസന്തേ ദേവാശ്ച വിബുധേശ്വരം॥ 12-32-29 (66055) സേയം ത്വാമനുസംപ്രാപ്താ വിക്രമേണ വസുന്ധരാ। നിർജിതാശ്ച മഹീപാലാ വിക്രമേണ ത്വയാഽനധ॥ 12-32-30 (66056) തേഷാം പുരാണി രാഷ്ട്രാണി ഗത്വാ രാജൻസുഹൃദ്വൄതഃ। ഭ്രാതൄൻപുത്രാംശ്ച പൌത്രാംശ്ച സ്വേസ്വേ രാജ്യേഽഭിഷേചയ॥ 12-32-31 (66057) ബാലാനപി ച ഗർഭസ്ഥാൻസാന്ത്വേന സമുദാചരൻ। രഞ്ജയൻപ്രകൃതീഃ സർവാഃ പരിപാഹി വസുന്ധരാം॥ 12-32-32 (66058) കുമാരോ നാസ്തി യേഷാം ച കന്യാസ്തത്രാഭിഷേചയ। കാമാശയോ ഹി സ്ത്രീവർഗഃ ശോകമേവം പ്രഹാസ്യസി॥ 12-32-33 (66059) ഏവമാശ്വാസനം കൃത്വാ സർവരാഷ്ട്രേഷു ഭാരത। യജസ്വ വാജിമേധേന യഥേന്ദ്രോ വിജയീ പുരാ॥ 12-32-34 (66060) അശോച്യാസ്തേ മഹാത്മാനഃ ക്ഷത്രിയാഃ ക്ഷത്രിയർഷഭ। സ്വകർമഭിർഗതാ നാശം കൃതാന്തബലമോഹിതാഃ॥ 12-32-35 (66061) അവാപ്തഃ ക്ഷത്രധർമസ്തേ രാജ്യം പ്രാപ്തമകണ്ടകം। രക്ഷ സ്വധർമം കൌന്തേയ ശ്രേയാന്യഃ പ്രേത്യഭാവികഃ॥ ॥ 12-32-36 (66062) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വാത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 32॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-32-3 കൃതാന്തവിധിഃ പരപ്രാജഹരണം തേന സംയുക്താഃ। സ്വാപരാധേനൈവ ഹതാ ഇത്യർഥഃ॥ 12-32-6 ഇദം യുക്ഷം। അസ്മൈ അസ്യ ഐശ്വരം നിയന്തൃത്വം॥ 12-32-11 ഉത്പത്തിവദ്വിനാശോഽപി യാദൃച്ഛിക ഏവേതി ഭാവഃ॥ 12-32-12 ചിത്തവൈതംസികം ചിത്തബന്ധനം തദർഥം തന്നിവൃത്ത്യർഥം॥ 12-32-13 യവീയസഃ യവീയാംസഃ॥ 12-32-14 സമുച്ഛ്രയോ വിരോധഃ॥ 12-32-16 സംശ്രിതാഃ സന്നദ്ധാഃ। സാഹ്യാർഥം സാഹായ്യാർഥം॥ 12-32-19 തത് ഏകസ്യ കുലസ്യ വാ ഹനനം വൃത്തോപഘാതകം ധർമനാശകം ന ഭവതി॥ 12-32-23 തദ്ഭാവഭാവിതഃ പാപഭാവനാം ഗതഃ। കുർവൻപാപമിതി വർതതേ॥ 12-32-24 തസ്യ അപശ്ചാത്താപിനോ നിർലജ്ജസ്യ പ്രായശ്ചിത്തം വാ തേന പാപഹ്രാസോ വാ നാസ്തീത്യർഥഃ॥ 12-32-25 പരദോഷേണ ദുര്യോധനദോഷേണ॥ 12-32-29 മഹീയന്തം മഹീയമാനം॥ 12-32-33 കാമാഃ ആശേരതേഽസ്മിൻകാമാശയഃ। പൂർണകാമ ഇത്യർഥഃ॥

12-33-0 (66063) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-33-0x (5403) കാനി കൃത്വേഹ കർമാണി പ്രായശ്ചിത്തീയതേ നരഃ। കിം കൃത്വാ മുച്യതേ തത്ര തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-33-1 (66064) വ്യാസ ഉവാച। 12-33-2x (5404) അകുർവന്വിഹിതം കർമ പ്രതിഷിദ്ധാനി ചാചരൻ। പ്രായശ്ചിത്തീയതേ ഹ്യേവം നരോ മിഥ്യാഽനുവർതയൻ॥ 12-33-2 (66065) സൂര്യേണാഭ്യുദിതോ യശ്ച ബ്രഹ്മചാരീ ഭവത്യുത। തഥാ സൂര്യാഭിനിർമുക്തഃ കുനഖീ ശ്യാവദന്നപി॥ 12-33-3 (66066) പരിവിത്തിഃ പരിവേത്താ ബ്രഹ്മേജ്യായാശ്ച ദൂഷകഃ। ദിധിഷൂപതിസ്തഥാ യഃ സ്യാദഗ്രേദിധിഷുരേവ ച॥ 12-33-4 (66067) അവകീർണീ ഭവേദ്യശ്ച ദ്വിജാതിവധകസ്തഥാ। അതീർഥേ ബ്രാഹ്മണസ്ത്യാഗീ തീർഥേ ചാപ്രതിപാദകഃ॥ 12-33-5 (66068) ഗ്രാമയാജീ ച കൌന്തേയ മാംസസ്യ പരിവിക്രയീ। യശ്ചാഗ്നീനപവിധ്യേത തഥൈവ ബ്രഹ്മവിക്രയീ॥ 12-33-6 (66069) ശൂദ്രസ്ത്രീവധകോ യശ്ച പൂർവഃ പൂർവസ്തു ഗർഹിതഃ। വൃഥാ പശുസമാലംഭീ വനദാഹസ്യ കാരകഃ॥ 12-33-7 (66070) അനൃതേനോപവർതീ ച പ്രതിഷേദ്ധാ ഗുരോസ്തഥാ। `സ്വദത്തസ്യാപഹർതാ ച പരദത്തനിരോധകഃ॥ 12-33-8 (66071) വാഗ്ദത്തം ച മനോദത്തം ധാരാദത്തം ച യോ ഹരേത്। പാകഭേദേന ഭോക്താ ച ഭുഞ്ജാനസ്യാപ്യനാദരഃ॥ 12-33-9 (66072) സ്വജനൈഃ കലഹം ചൈവ ആശ്രിതാനാമരക്ഷണം। ' ഏതാന്യേനാംസി സർവാണി വ്യുത്ക്രാന്തസമയശ്ച യഃ॥ 12-33-10 (66073) അകാര്യാണി തു വക്ഷ്യാമി യാനി താനി നിബോധ മേ। ലോകവേദവിരുദ്ധാനി താന്യേകാഗ്രമനാഃ ശൃണു॥ 12-33-11 (66074) സ്വധർമസ്യ പരിത്യാഗഃ പരധർമസ്യ ച ക്രിയാ। അയാജ്യയാജനം ചൈവ തഥാഽഭക്ഷ്യസ്യ ഭക്ഷണം॥ 12-33-12 (66075) ശരണാഗതസന്ത്യാഗോ ഭൃത്യസ്യാഭരണം തഥാ। രസാനാം വിക്രയശ്ചാപി തിര്യഗ്യോനിവധസ്തഥാ॥ 12-33-13 (66076) ആധാനാദീനി കർമാണി ശക്തിമാന്ന കരോതി യഃ। അപ്രയച്ഛംശ്ച സർവാണി നിത്യദേയാനി ഭാരത॥ 12-33-14 (66077) ദക്ഷിണാനാമദാനം ച ബ്രാഹ്മണസ്വാഭിമർശനം। സർവാണ്യേതാന്യകാര്യാണി പ്രാഹുർധർമവിദോ ജനാഃ॥ 12-33-15 (66078) പിത്രാ വിവദതേ പുത്രോ യശ്ച സ്യാദ്ഗുരുതൽപഗഃ। അപ്രജായന്നരവ്യാഘ്ര ഭവത്യധാർമികോ നരഃ॥ 12-33-16 (66079) ഉക്താന്യേതാനി കർമാണി വിസ്തരേണേതരേണ ച॥ 12-33-17 (66080) യാനി കുർവന്നികുർവംശ്ച പ്രായശ്ചിത്തീയതേ നരഃ। ഏതാന്യേവ തു കർമാണി ക്രിയമാണാനി മാനവൈഃ। യേഷുയേഷു നിമിത്തേഷു ന ലിപ്യന്തേഽഥ താഞ്ശൃണു॥ 12-33-18 (66081) പ്രഗൃഹ്യ ശസ്ത്രമായാന്തമപി വേദാന്തഗം രണേ। ജിഘാംസന്തം ജിഘാംസീയാന്ന തേന ബ്രഹ്മഹാ ഭവേത്॥ 12-33-19 (66082) ഇതി ചാപ്യത്ര കൌന്തേയ മന്ത്രോ വേദേഷു പഠ്യതേ। വേദപ്രമാണവിഹിതം ധർമം ച പ്രബ്രവീമി തേ॥ 12-33-20 (66083) അപേതം ബ്രാഹ്മണം വൃത്താദ്യോ ഹന്യാദാതതായിനം। ന തേന ബ്രഹ്മഹാ സ സ്യാൻമന്യുസ്തൻമന്യുമൃച്ഛതി॥ 12-33-21 (66084) പ്രാണാത്യയേ തഥാ ജ്ഞാനാദാചരൻമദിരാമപി। ആദേശിതോ ധർമപരൈഃ പുനഃ സംസ്കാരമർഹതി॥ 12-33-22 (66085) ഏതത്തേ സർവമാഖ്യാതം കൌന്തേയാഭക്ഷ്യഭക്ഷണം। പ്രായശ്ചിത്തവിധാനേന സർവമേതേന ശുദ്ധ്യതി॥ 12-33-23 (66086) ഗുരുതൽപം ഹി ഗുർവർഥം ന ദൂഷയതി മാനവം। ഉദ്ദാലകഃ ശ്വേതകേതും ജനയാമാസ ശിഷ്യതഃ॥ 12-33-24 (66087) സ്തേയം കുർവംശ്ച ഗുർവർഥമാപത്സു ന നിഷിധ്യതേ। ബഹുശഃ കാമകാരേണ ന ചേദ്യഃ സംപ്രവർതതേ॥ 12-33-25 (66088) അന്യത്ര ബ്രാഹ്മണസ്വേഭ്യ ആദദാനോ ന ദുഷ്യതി। സ്വയമപ്രാശിതാ യശ്ച ന സ പാപേന ലിപ്യതേ॥ 12-33-26 (66089) പ്രാണത്രാണേഽനൃതം വാച്യമാത്മനോ വാ പരസ്യ ച। ഗുർവർഥേ സ്ത്രീഷു ചൈവ സ്യാദ്വിവാഹകരണേഷു ച॥ 12-33-27 (66090) നാവർതതേ വ്രതം സ്വപ്നേ ശുക്രമോക്ഷേ കഥഞ്ചന। ആജ്യഹോമഃ സമിദ്ധേഽഗ്നൌ പ്രായശ്ചിത്തം വിധീയതേ॥ 12-33-28 (66091) പാരിവിത്ത്യം തു പതിതേ നാസ്തി പ്രവ്രജിതേ തഥാ। ഭിക്ഷിതേ പാരദാര്യം ച തദ്ധർമസ്യ ന ദൂഷകം॥ 12-33-29 (66092) വൃഥാ പശുസമാലംഭം നൈവ കുര്യാന്ന കാരയേത്। ഭ്രനുഗ്രഹഃ പശൂനാം ഹി സംസ്കാരോ വിധിനോദിതഃ॥ 12-33-30 (66093) അനർഹേ ബ്രാഹ്മണേ ദത്തമജ്ഞാനാത്തന്ന ദൂഷകം। സത്കാരാണാം തഥാ തീർഥേ നിത്യം വാ പ്രതിപാദനം॥ 12-33-31 (66094) സ്ത്രിയാസ്തഥാപചാരിണ്യാ നിഷ്കൃതിഃ സ്യാദദൂഷികാ। അപി സാ പൂയതേ തേന ന തു ഭർതാ പ്രദുഷ്യതി॥ 12-33-32 (66095) തത്ത്വം ജ്ഞാത്വാ തു സോമസ്യ വിക്രയഃ സ്യാദദോഷവാൻ। അസമർഥസ്യ ഭൃത്യസ്യ വിസർഗഃ സ്യാദദോഷവാൻ॥ 12-33-33 (66096) വനദാഹോ ഗവാമർഥേ ക്രിയമാണോ ന ദൂഷകഃ। ഉക്താന്യേതാനി കർമാണി യാനി കുർവന്ന ദുഷ്യതി॥ 12-33-34 (66097) പ്രായശ്ചിത്താനി വക്ഷ്യാമി വിസ്തരേണൈവ ഭാരത। `യാനി കൃത്വാ നരഃ പൂതോ ഭവിഷ്യതി നരാധിപ॥' ॥ 12-33-35 (66098) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രയസ്ത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 33॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-33-1 പ്രായശ്ചിത്തീയതേ പ്രായശ്ചിത്തേഽധിക്രിയതേ॥ 12-33-2 മിഥ്യാനുവർതയൻകാപട്യം ചരൻ॥ 12-33-4 അനൂഢേ ജ്യേഷ്ഠേ ഊഢവാൻ കനിഷ്ഠഃ പരിവേത്താ। പരിവിത്തിഃ പൂർവജഃ। ജ്യേഷ്ഠായാമനൂഢായാം കനിഷ്ഠാമൂഢവാനഗ്രേദിധിഷുഃ। ദിധിഷൂപതിസ്തു കനിഷ്ഠാവിവാഹോത്തരം ജ്യേഷ്ഠാമൂഢവാൻ॥ 12-33-5 അബകീർണാം നഷ്ടവ്രതഃ। അതീർഥേ അപാത്രേ ത്യാഗീ ദാതാ॥ 12-33-6 അപവിധ്യേത ത്യജേത്। ബ്രഹ്മവിക്രയീ ഭൃതകാധ്യാപകഃ॥ 12-33-14 നിത്യദേയാനി ഗോഗ്രാസാദീനി॥ 12-33-16 അപ്രജായൻ ധർമപത്ന്യാം കാലേ മൈഥുനമകുർവൻ॥ 12-33-17 ഇതരേണ സങ്ക്ഷേപേണ॥ 12-33-19 ജിഘാംസീ ഹന്തുമിച്ഛാവാൻ। ഇയാത് ഗച്ഛേത്॥ 12-33-20 മന്ത്രോ മന്യുരകാർഷീന്നമോനം ഇത്യാദിർമന്യവേ സ്വാഹേത്യന്തഃ॥ 12-33-21 മന്യുഃ ക്രോധഃ തൻമന്യും ശത്രോഃ ക്രോധം പ്രതി ഋച്ഛതി ഗച്ഛതി। ക്രോധ ഏവ തം പ്രതീപീഭൂയ പരശരീരദ്വാരാ ഹന്തീത്യർഥഃ॥ 12-33-22 ആദേശിത ഉപദിഷ്ടഃ॥ 12-33-24 ഗുർവർഥം ഗുർവാജ്ഞയാ॥ 12-33-26 സ്വയ പ്രകാശിതോ യശ്ച ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-33-28 വ്രതം നാവർതതേ പുനരുപനയനം ന കർതവ്യമിത്യർഥഃ। ആജ്യഹോമഃ പുനർമാമൈത്വിന്ദ്രിയമിതി മന്ത്രേണ॥ 12-33-29 വതിപ്തേ ജ്യേഷ്ഠഭ്രാതരി। ഭിക്ഷിതേ ധർമാർഥമപി രേതഃ സിഞ്ചേതി സ്ത്രിയാ പ്രാർഥിതേ സതി॥ 12-33-30 പശൂനാമനുഗ്രഹഃ അഹിംസനം സംസ്കാരഃ പാവിത്ര്യമിത്യന്വയഃ॥

12-34-0 (66099) വ്യാസ ഉവാച। 12-34-0x (5405) തപസാ കർമണാ ചൈവ പ്രദാനേന ച ഭാരത। പുനാതി പാപം പുരുഷഃ പൂതശ്ചേന്ന പ്രവർതതേ॥ 12-34-1 (66100) ഏകകാലം തു ഭുഞ്ജാനശ്ചരൻഭൈക്ഷം സ്വകർമകൃത്। കപാലപാണിഃ ഖട്വാംഗീ ബ്രഹ്മചാരീ സദോത്ഥിതഃ॥ 12-34-2 (66101) അനസൂയുരധഃ ശായീ കർമ ലോകേ പ്രകാശയൻ। പൂർണൈർദ്വാദശഭിർവർഷൈർബ്രഹ്മഹാ വിപ്രമുച്യതേ॥ 12-34-3 (66102) ലക്ഷ്യഃ ശസ്ത്രഭൃതാം വാ സ്യാദ്വിദുഷാമിച്ഛയാഽഽത്മനഃ। പ്രാസ്യേദാത്മാനമഗ്നൌ വാ സമിദ്ധേ ത്രിരവാക്ശിരാഃ॥ 12-34-4 (66103) ജപന്വാഽന്യതമം വേദം യോജനാനാം ശതം വ്രജേത്। സർവസ്വം വാ വേദവിദേ ബ്രാഹ്മണായോപപാദയേത്॥ 12-34-5 (66104) ധനം വാ ജീവനായാലം ഗൃഹം വാ സപരിച്ഛദം। മുച്യതേ ബ്രഹ്മഹത്യായാ ഗോപ്താ ഗോബ്രാഹ്മണസ്യ ച॥ 12-34-6 (66105) ഷംഗിർവർഷൈഃ കൃച്ഛ്രഭോജീ ബ്രഹ്മഹാ പൂയതേ നരഃ। മാസേമാസേ സമശ്നംസ്തു ത്രിഭിർവർഷൈഃ പ്രമുച്യതേ॥ 12-34-7 (66106) സംവത്സരേണ മാസാശീ പൂയതേ നാത്ര സംശയഃ। തഥൈവോപവസന്രാജൻസ്വൽപേനാപി പ്രപൂയതേ॥ 12-34-8 (66107) ക്രതുനാ ചാശ്വമേധേന പൂയതേ നാത്ര സംശയഃ। യേ ചാപ്യവഭൃഥസ്നാതാഃ കേചിദേവംവിധാ നരാഃ। തേ സർവേ ധൂതപാപ്മാനോ ഭവന്തീതി പരാ ശ്രുതിഃ॥ 12-34-9 (66108) ബ്രാഹ്മണാർഥേ ഹതോ യുദ്ധേ മുച്യതേ ബ്രഹ്മഹത്യയാ॥ 12-34-10 (66109) ഗവാം ശതസഹസ്രം തു പാത്രേഭ്യഃ പ്രതിപാദയേത്। ബ്രഹ്മഹാ വിപ്രമുച്യേത സർവപാപേഭ്യ ഏവ ച॥ 12-34-11 (66110) കപിലാനാം സഹസ്രാണി യോ ദദ്യാത്പഞ്ചവിംശതിം। ദോഗ്ധ്രീണാം സ ച പാപേഭ്യഃ സർവേഭ്യോ വിപ്രമുച്യതേ॥ 12-34-12 (66111) ഗോസഹസ്രം സവത്സാനാം ദോഗ്ധ്രീണാം പ്രാണസംശയേ। സാധുഭ്യോ വൈ ദരിദ്രേഭ്യോ ദത്ത്വാ മുച്യേത കിൽവിഷാത്॥ 12-34-13 (66112) ശതം വൈ യസ്തു കാംഭോജാൻബ്രാഹ്മണേഭ്യഃ പ്രയച്ഛതി। നിയതേഭ്യോ മഹീപാല സ ച പാപാത്പ്രമുച്യതേ॥ 12-34-14 (66113) മനോരഥം തു യോ ദദ്യാദേകസ്മാ അപി ഭാരത। ന കീർതയേത ദത്ത്വാ യഃ സ ച പാപാത്പ്രമുച്യതേ॥ 12-34-15 (66114) സുരാപാനം സകൃത്കൃത്വാ യോഽഗ്നിവർണാം സുരാം പിബേത്। സ പാവയത്യഥാത്മാനമിഹ ലോകേ പരത്ര ച॥ 12-34-16 (66115) മരുപ്രപാതം പ്രപതഞ്ജ്വലനം വാ സമാവിശൻ। മഹാപ്രസ്ഥാനമാതിഷ്ഠൻമുച്യതേ സർവകിൽബിഷൈഃ॥ 12-34-17 (66116) ബൃഹസ്പതിസവേനേഷ്ട്വാ സുരാപോ ബ്രാഹ്മണഃ പുനഃ। സമിതിം ബ്രാഹ്മണോ ഗച്ഛേദിതി വൈ ബ്രഹ്മണഃ ശ്രുതിഃ॥ 12-34-18 (66117) ഭൂമിപ്രദാനം കുര്യാദ്യഃ സുരാം പീത്വാ വിമത്സരഃ। പുനർന ച പിബേദ്രാജൻസംസ്കൃതഃ സ ച ശുധ്യതി॥ 12-34-19 (66118) ഗുരുതൽപീ ശിലാം തപ്താമായസീമഭിസംവിശേത്। അവകൃത്യാത്മനഃ ശേഫം പ്രവ്രജേദൂർധ്വദർശനഃ॥ 12-34-20 (66119) ശരീരസ്യ വിമോക്ഷേണ മുച്യതേ കർമണോഽശുഭാത്। കർമഭ്യോ വിപ്രമുച്യന്തേ യതാഃ സംവത്സരം സ്ത്രിയഃ॥ 12-34-21 (66120) മഹാവ്രതം ചരേദ്യസ്തു ദദ്യാത്സർവസ്വമേവ തു। ഗുർവർഥേ വാ ഹതോ യുദ്ധേ സ മുച്യേത്കർമണോഽശുഭാത്॥ 12-34-22 (66121) അനൃതേനോപവർതീ ചേത്പ്രതിരോദ്ധാ ഗുരോസ്തഥാ। ഉപാഹൃത്യ പ്രിയം തസ്മൈ തസ്മാത്പാപാത്പ്രമുച്യതേ॥ 12-34-23 (66122) അവകീർണനിമിത്തം തു ബ്രഹ്മഹത്യാവ്രതം ചരേത്। ഗോചർമവാസാഃ ഷൺമാസാംസ്തഥാ മുച്യേത കിൽബിഷാത്॥ 12-34-24 (66123) പരദാരോപസേവീ തു പരസ്യാപഹരന്വസു। സംവത്സരം വ്രതീ ഭൂത്വാ തഥാ മുച്യേത കിൽബിഷാത്॥ 12-34-25 (66124) ധനം തു യസ്യാപഹരേത്തസ്മൈ ദദ്യാത്സമം വസു। വിവിധേനാഭ്യുപായേന തദാ മുച്യേത കിൽബിഷാത്॥ 12-34-26 (66125) കൃച്ഛ്രാദ്ദ്വാദശരാത്രേണ സംയതാത്മാ വ്രതേ സ്ഥിതഃ। പരിവേത്താ ഭവേത്പൂതഃ പരിവിത്തിസ്തഥൈവ ച॥ 12-34-27 (66126) നിവേശ്യം തു പുനസ്തേന ഭവേത്താരയതാ പിതൄൻ। ന തു സ്ത്രിയാ ഭവേദ്ദോഷോ ന തു സാ തേന ലിപ്യതേ॥ 12-34-28 (66127) ഭോജനം ഹ്യന്തരാശുദ്ധം ചാതുർമാസ്യേ വിധീയതേ। സ്ത്രിയസ്തേന പ്രശുധ്യന്തി ഇതി ധർമവിദോ വിദുഃ॥ 12-34-29 (66128) സ്ത്രിയസ്ത്വാശങ്കിതാഃ പാപേ നോപഗംയാ വിജാനതാ। രജസാ താ വിശുധ്യന്തേ ഭസ്മനാ ഭാജനം യഥാ॥ 12-34-30 (66129) പാദജോച്ഛിഷ്ടകാംസ്യം യദ്ഗവാ ഘ്രാതമഥാപി വാ। ഗണ്ഡൂഷോച്ഛിഷ്ടമപി വാ വിശുധ്യേദ്ദശഭിസ്തു തത്॥ 12-34-31 (66130) ചതുഷ്പാത്സകലോ ധർമോ ബ്രാഹ്മണസ്യ വിധീയതേ। പാദോന ഇഷ്ടോ രാജന്യേ തഥാ ധർമോ വിധീയതേ॥ 12-34-32 (66131) തഥാ വൈശ്യേ ച ശൂദ്രേ ച പാദഃ പാദോ വിധീയതേ। വിദ്യാദേവംവിധനൈഷാം ഗുരുലാഘവനിശ്ചയം॥ 12-34-33 (66132) തിര്യഗ്യോനിവധം കൃത്വാ ദ്രുമാംശ്ഛിത്വോത്തരാൻബഹൂൻ। ത്രിരാത്രം വായുഭക്ഷഃ സ്യാത്കർമ ച പ്രഥയന്നരഃ॥ 12-34-34 (66133) അഗംയാഗമനേ രാജൻപ്രായശ്ചിത്തം വിധീയതേ। ആർദ്രവസ്ത്രേണ ഷൺമാസാന്വിഭാവ്യം ഭസ്മശായിനാ॥ 12-34-35 (66134) ഏവമേവ തു സർവേഷാമകാര്യാണാം വിധിർഭവേത്। ബ്രഹ്മണോക്തേന വിധിനാ ദൃഷ്ടാന്താഗമഹേതുഭിഃ॥ 12-34-36 (66135) സാവിത്രീമപ്യധീയാനഃ ശുചൌ ദേശേ മിതാശനഃ। അഹിംസോ മന്ദകം ജൽപാൻമുച്യതേ സർവകിൽബിഷാത്॥ 12-34-37 (66136) അഹഃ സു സതതം തിഷ്ഠേദഭ്യാകാശം നിശാഃ സ്വപൻ। ത്രിരഹ്നി ത്രിർനിശായാം ച സവാസാ ജലമാവിശേത്॥ 12-34-38 (66137) സ്ത്രീശൂദ്രപതിതാംശ്ചാപി നാഭിഭാഷേദ്ബ്രതാന്വിതഃ। പാപാന്യജ്ഞാനതഃ കൃത്വാ മുച്യേദേവംവ്രതോ ദ്വിജഃ॥ 12-34-39 (66138) ശുഭാശുഭഫലം പ്രേത്യ ലഭതേ ഭൂതസാക്ഷികം। അതിരിച്യേത്തയോര്യസ്തു തത്കർതാ ലഭതേ ഫലം॥ 12-34-40 (66139) തസ്മാദ്ദാനേന തപസാ കർമണാ ച ഫലം ശുഭം। വർധയേദശുഭം കൃത്വാ യഥാ സ്യാദതിരേകവാൻ॥ 12-34-41 (66140) കുര്യാച്ഛുഭാനി കർമാണി നിമിത്തേ പാപകർമണാം। ദദ്യാന്നിത്യം ച വിത്താനി തഥാ മുച്യേത കിൽബിഷാത്॥ 12-34-42 (66141) അനുരൂപം ഹി പാപസ്യ പ്രായശ്ചിത്തമുദാഹൃതം। മഹാപാതകവർജം തു പ്രായശ്ചിത്തം വിധീയതേ॥ 12-34-43 (66142) ഭക്ഷ്യാഭക്ഷ്യേഷു ചാന്യേഷു വാച്യാവാച്യേ തഥൈവ ച। അജ്ഞാനജ്ഞാനയോ രാജന്വിഹിതാന്യനുജാനതഃ॥ 12-34-44 (66143) ജാനതാ തു കൃതം പാപം ഗുരു സർവം ഭവത്യുത। അജ്ഞാനാത്സ്ഖലിതേ ദോഷേ പ്രായശ്ചിത്തം വിധീയതേ॥ 12-34-45 (66144) ശക്യതേ വിധിനാ പാപം യഥോക്തേന വ്യപോഹിതും। ആസ്തികേ ശ്രദ്ദധാനേ ച വിധിരേഷ വിധീയതേ॥ 12-34-46 (66145) നാസ്തികാശ്രദ്ദധാനേഷു പുരുഷേഷു കദാചന। ദംഭദ്വേഷപ്രധാനേഷു വിധിരേഷ ന ശിഷ്യതേ॥ 12-34-47 (66146) ശിഷ്ടാചാരശ്ച ദിഷ്ടശ്ച ധർമോ ധർമഭൂതാം വര। സേവിതവ്യോ നരവ്യാഘ്ര പ്രേത്യേഹ ച ഹിതേപ്സുനാ॥ 12-34-48 (66147) സ രാജൻമോക്ഷ്യതേ പാപാത്തേന പൂർണേന ഹേതുനാ। ത്രാണാർഥം വാ വധേ തേഷാമഥവാ നൃപകർമണാ॥ 12-34-49 (66148) അഥവാ തേ ഘൃണാ കാചിത്പ്രായശ്ചിത്തം ചരിഷ്യസി। മാ ചൈവാനാര്യജുഷ്ടേന മൃത്യുനാ നിധനം ഗമഃ॥ 12-34-50 (66149) വൈശംപായന ഉവാച। 12-34-51x (5406) ഏവമുക്തോ ഭഗവതാ ധർമരാജോ യുധിഷ്ഠിരഃ। ചിന്തയിത്വാ മുഹൂർതേന പ്രത്യുവാച തപോധനം॥ ॥ 12-34-51 (66150) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുസ്ത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 34॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-34-1 തപസാ കച്ഛ്രചാന്ദ്രായണാദിനാ। കർമണാ യജ്ഞാദിനാ പുനാരിശോധയതി॥ 12-34-3 കർമ ബ്രഹ്മഹത്യാം॥ 12-34-5 അവാകൂശിരാഃ യം കഞ്ചിദ്വേദം ജപൻ യോജനാനാം ശതം ത്രിർവ്രജേത് ശതത്രയയോജനം പദചാരേണ തീർഥയാത്രായാം വേദം ജപൻമുച്യത ഇത്യർഥഃ॥ 12-34-7 കച്ഛ്രഭോജീ കൃച്ഛ്രരീത്യാ ഭുഞ്ജാനഃ॥ 12-34-17 മരുപ്രപാതം നിർജലദേശേ പർവതാഗ്രാത്പതനം। മഹാപ്രസ്ഥാനം കേദാരേ ഹിമവദാഹോരണം॥ 12-34-18 നിഷ്പാപഃ സൻ ബ്രാഹ്മണസഭാമാരോഢും യോഗ്യോ ഭവതീത്യർഥഃ॥ 12-34-19 ഉദപാനം ശിവം കുര്യാത്സുരാമിതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-34-21 യതാഃ ത്യക്താഹാരവിഹാരാഃ॥ 12-34-22 മഹാവ്രതം മാസമാത്രം ജലസ്യാപി ത്യാഗഃ॥ 12-34-24 ഖരചർമവാസാഃ ഷൺമാസാനിതി ഡ.ഥ.പാഠഃ॥ 12-34-28 തേന കനിഷ്ഠേന നിവേശ്യം വിവാഹാന്തരം കർതവ്യം॥ 12-34-29 അന്തരാഭോജനം ധാരണാപാരണവ്രതേന മാസചതുഷ്ട്യകൃതേന ശുധ്യന്തി മഹാപാപയോഗേ। ഭാജനം ത്വൃതുനാശുദ്ധം ചാതുർമാസ്യം വിധീയതേ ഇതി ഥ. പാഠഃ। ഭാജനം പൂതിനാ ശുദ്ധമിതി ഡ. പാഠഃ॥ 12-34-31 ശൂദ്രസ്യ ഉച്ഛിഷ്ടം കാംസ്യം പാത്രം। ദശഭിഃ ശോധനൈഃ ശുദ്ധ്യതി। താനി ച പഞ്ചഗവ്യേന മൃത്തോയൈർഭസ്മനാംലേന വഹ്നിനേതി॥ 12-34-33 വിധീയതേ പാദഃ പാദോഽപകൃഷ്ട ഇത്യർഥഃ। വൈശ്യസ്യ ദ്വിപാദഃ। ശൂദ്രസ്യ പാദമാത്രഃ। ധർമഃ ശൌചാദിഃ॥ 12-34-36 ദൃഷ്ടാന്തഭൂതോ യ ആഗമസ്തത്രോക്തൈർഹേതുഭിര്യാവദേന ഇത്യാദ്യൈഃ॥ 12-34-38 തിഷ്ഠേദിത്യുപവേശനാദേർവ്യാവൃത്തിഃ। അഭ്യാകാശം നിരാവരണേ സ്ഥൺ·ഡിലാദൌ। അനുരൂപം ഹി പാപസ്യ അഭ്യാകാശമിതി ട. പാഠഃ॥ 12-34-40 യത്ര പുണ്യേ പാപേ വാതിരിച്യേത് യോഽധികോ ഭവതി സ ഇതരേണേതരദഭിഭൂയാതിരിക്തസ്യ ഫലം ഭുങ്ക്ത ഇത്യർഥഃ। അതിരിച്യേത യോ യത്ര ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-35-0 (66151) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-35-0x (5407) കിം ഭക്ഷ്യം ചാപ്യഭക്ഷ്യം ച കിഞ്ച ദേയം പ്രശസ്യതേ। കിഞ്ച പാത്രമപാത്രം വാ തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-35-1 (66152) വ്യാസ ഉവാച। 12-35-2x (5408) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। സിദ്ധാനാം ചൈവ സംവാദം മനോശ്ചൈവ പ്രജാപതേഃ॥ 12-35-2 (66153) ഋഷയസ്തു വ്രതപരാഃ സമാഗംയ പുരാ വിഭും। ധർമം പപ്രച്ഛുരാസീനമാദികാലേ പ്രജാപതിം॥ 12-35-3 (66154) കഥമന്ത്രം കഥം ദാനം ഗംയാഗംയാഃ കഥം സ്ത്രിയഃ। കാര്യാകാര്യം ച യത്സർവം ശംസ വൈ ത്വം പ്രജാപതേ॥ 12-35-4 (66155) തൈരേവമുക്തോ ഭഗവാൻമനുഃ സ്വായംഭുവോഽബ്രവീത്। ശുശ്രൂഷധ്വം യഥാവൃത്തം ധർമം വ്യാസസമാസതഃ॥ 12-35-5 (66156) അനാദേശേ ജപോ ഹോമ ഉപവാസസ്തഥൈവ ച। ആത്മജ്ഞാനം പുണ്യനദ്യോ യത്ര പ്രായശ്ച തത്പരാഃ॥ 12-35-6 (66157) അനാദിഷ്ടം തഥൈതാനി പുണ്യാനി ധരണീഭൃതഃ। സുവർണപ്രാശനമപി രത്നാദിസ്നാനമേവ ച॥ 12-35-7 (66158) ദേവസ്ഥാനാഭിഗമനമാജ്യപ്രാശനമേവ ച। ഏതാനി മേധ്യം പുരുഷം കുർവന്ത്യാശു ന സംശയഃ॥ 12-35-8 (66159) ന ഗർവേണ ഭവേത്പ്രാജ്ഞഃ കദാചിദപി മാനവഃ। ദീർഘമായുരഥേച്ഛൻഹി ത്രിരാത്രം ചോഷ്ണപോ ഭവേത്॥ 12-35-9 (66160) അദത്തസ്യാനുപാദാനം ദാനമധ്യയനം തപഃ। അഹിംസാ സത്യമക്രോധം ക്ഷമാ ധർമസ്യ ലക്ഷണം॥ 12-35-10 (66161) സ ഏവ ധർമഃ സോഽധർമോ ദേശകാലേ പ്രതിഷ്ഠിതഃ। ആദാനമനൃതം ഹിംസാ ധർമോ ഹ്യാത്യന്തികഃ സ്മൃതഃ॥ 12-35-11 (66162) ദ്വിവിധൌ ചാപ്യുഭാവേതൌ ധർമാധർമൌ വിജാനതാം। അപ്രവൃത്തിഃ പ്രവൃത്തിശ്ച ദ്വൈവിധ്യം ലോകവേദയോഃ॥ 12-35-12 (66163) അപ്രവൃത്തേരമർത്യത്വം മർത്യത്വം കർമണഃ ഫലം। അശുഭസ്യാശുഭം വിദ്യാച്ഛുഭസ്യ ശുഭമേവ ച। ഏതയോശ്ചോഭയോഃ സ്യാതാം ശുഭാശുഭതയാ തഥാ॥ 12-35-13 (66164) ദൈവം ച ദൈവസംയുക്തം പ്രാണശ്ച പ്രലയസ്തഥാ। അപ്രേക്ഷാപൂർവകരണാദശുഭാനാം ശുഭം ഫലം॥ 12-35-14 (66165) ഊർധ്വം ഭവതി സന്ദേഹാദിഹാദിഷ്ടാർഥമേവ ച। അപ്രേക്ഷാപൂർവകരണാത്പ്രായശ്ചിത്തം വിധീയതേ॥ 12-35-15 (66166) ക്രോധമോഹകൃതേ ചൈവ ദൃഷ്ടാന്താഗമഹേതുഭിഃ। ശരീരാണാമുപക്ലേശോ മനസശ്ച പ്രിയാപ്രിയേ। തദൌഷധൈശ്ച മന്ത്രൈശ്ച പ്രായശ്ചിത്തൈശ്ച ശാംയതി॥ 12-35-16 (66167) ഉപവാസേനൈകരാത്രം ദണ്ഡോത്സർഗേ നരാധിപഃ। വിശുദ്ധ്യേദാത്മശുദ്ധ്യർഥം ത്രിരാത്രം തു പുരോഹിതഃ॥ 12-35-17 (66168) ക്ഷയം ശോകം പ്രകുർവാണോ ന ംരിയേത യദാ നരഃ। ശസ്ത്രാദിഭിരുപാവിഷ്ടസ്ത്രിരാത്രം തത്ര നിർദിശേത്॥ 12-35-18 (66169) ജാതിശ്രേണ്യധിവാസാനാം കുലധർമാംശ്ച ശാശ്വതാൻ। വർജയന്തി ച യേ ധർമം തേഷാം ധർമോ ന വിദ്യതേ॥ 12-35-19 (66170) ദശ വാ വേദശാസ്ത്രജ്ഞാസ്ത്രയോ വാ ധർമപാഠകാഃ। യദ്ബ്രൂയുഃ കാര്യ ഉത്പന്നേ സ ധർമോ ധർമസംശയേ॥ 12-35-20 (66171) അനുഷ്ണാ മൃത്തികാ ചൈവ തഥാ ക്ഷുദ്രപിപീലികാഃ। ശ്ലേഷ്മാതകസ്തഥാ വിപ്രൈരഭക്ഷ്യം വിഷമേവ ച॥ 12-35-21 (66172) അഭക്ഷ്യാ ബ്രാഹ്മണൈർമത്സ്യാഃ ശകലൈര്യേ വിവർജിതാഃ। ചതുഷ്പാത്കച്ഛപാദന്യോ മണ്ഡൂകാ ജലജാശ്ച യേ॥ 12-35-22 (66173) ഭാസാ ഹംസാഃ സുപർണാശ്ച ചക്രവാകാഃ പ്ലവാ ബകാഃ। കാകോ മദ്രുശ്ച ഗൃധ്രശ്ച ശ്യേനോലൂകസ്തഥൈവ ച॥ 12-35-23 (66174) ക്രവ്യാദാ ദംഷ്ട്രിണഃ സർവേ ചതുഷ്പാത്പക്ഷിണശ്ച യേ। യേഷാം ചോഭയതോ ദന്താശ്ചതുർദംഷ്ട്രാശ്ച സർവശഃ॥ 12-35-24 (66175) ഏഡകാശ്ച മൃഗോഷ്ട്രാണാം സൂകരാണാം ഗവാമപി। മാനുഷീണാം ഖരീണാം ച ന പിബേദ്ബ്രാഹ്മണഃ പയഃ॥ 12-35-25 (66176) പ്രേതാന്നം സൂതകാന്നം ച യച്ച കിഞ്ചിദനിർദശം। അഭോജ്യം ചാപ്യപേയം ച ധേനോർദുഗ്ധമനിർദശം॥ 12-35-26 (66177) രാജാന്നം തേജ ആദത്തേ ശൂദ്രാന്നം ബ്രഹ്മവർചസം। ആയുഃ സുവർണകാരാന്നമവീരായാശ്ച യോഷിതഃ॥ 12-35-27 (66178) വിഷ്ഠാ വാർധുഷികസ്യാന്നം ഗണികാന്നമഥേന്ദ്രിയം। മൃഷ്യന്തി യേ ചോപപതിം സ്ത്രീജിതാന്നം ച സർവശഃ॥ 12-35-28 (66179) ദീക്ഷിതസ്യ കദര്യസ്യ ക്രതുവിക്രയികസ്യ ച। തക്ഷ്ണശ്ചർമാവകർതുശ്ച പുംശ്ചല്യാ രജകസ്യ ച॥ 12-35-29 (66180) ചികിത്സകസ്യ യച്ചാന്നമഭോജ്യം രക്ഷിണസ്തഥാ। ഗണഗ്രാമാഭിശസ്താനാം രംഗസ്ത്രീജീവിനാം തഥാ॥ 12-35-30 (66181) പരിവിത്തീനാമപുംസാം ച ബന്ദിദ്യൂതവിദാം തഥാ। വാമഹസ്താഹൃതം ചാന്നം ശുഷ്കം പര്യുഷിതം ച യത്॥ 12-35-31 (66182) സുരാനുഗതമുച്ഛിഷ്ടമഭോജ്യം ശേഷിതം ച യത്। പിഷ്ടമാംസേക്ഷുശാകാനാമാവികാജാപയസ്തഥാ। സക്തു ധാനാ കരംഭാശ്ച നോപഭോഗ്യാശ്ചിരസ്ഥിതാഃ॥ 12-35-32 (66183) പായസം കൃസരം മാംസമപൂപാശ്ച വൃഥാ കൃതാഃ। അപേയാശ്ചാപ്യഭക്ഷ്യാശ്ച ബ്രാഹ്മണൈർഗൃഹമേധിഭിഃ॥ 12-35-33 (66184) ദേവാനൃഷീൻമനുഷ്യാംശ്ച പിതൄൻഗൃഹ്യാശ്ച ദേവതാഃ। പൂജയിത്വാ തതഃ പശ്ചാദ്ഗൃഹസ്ഥോ ഭോക്തുമർഹതി॥ 12-35-34 (66185) യഥാ പ്രവ്രജിതോ ഭിക്ഷുസ്തഥൈവ സ്വേ ഗൃഹേ വസേത്। ഏവംവൃത്തഃ പ്രിയൈർദാരൈഃ സംബസന്ധർമമാപ്നുയാത്॥ 12-35-35 (66186) ന ദദ്യാദ്യശസേ ദാനം ന ഭയാന്നോപകാരിണേ। ന നൃത്യഗീതശീലേഷു ഹാസകേഷു ച ധാർമികഃ॥ 12-35-36 (66187) ന മത്തേ ചൈവ നോൻമത്തേ ന സ്തേനേ ന ച കുത്സകേ। ന വാഗ്ഘീനേ വിവർണേ വാ നാംഗഹീനേ ന വാമനേ॥ 12-35-37 (66188) ന ദുർജനേ ദൌഷ്കുലേ വാ വ്രതൈര്യോ വാ ന സംസ്കൃതഃ। ന ശ്രോത്രിയമൃതേ ദാനം ബ്രാഹ്മണേ ബ്രഹ്മവർജിതേ॥ 12-35-38 (66189) അസംയച്കൈവ യദ്ദത്തമസംയക് ച പ്രതിഗ്രഹഃ। ഉഭയം സ്യാദനർഥായ ദാതുരാദാതുരേവ ച॥ 12-35-39 (66190) യഥാ ഖദിരമാലംബ്യ ശിലാം വാപ്യർണവം തരൻ। മഞ്ജേത മഞ്ജതസ്തദ്വദ്ദാതാ യശ്ച പ്രതിഗ്രഹീ॥ 12-35-40 (66191) കാഷ്ഠൈരാർദ്രൈര്യഥാ വഹ്നിരുപസ്തീർണോ ന ദീപ്യതേ। തപഃസ്വാധ്യായചാരിത്രൈരേവം ഹീനഃ പ്രതിഗ്രഹീ॥ 12-35-41 (66192) കപാലേ യദ്വദാപഃ സ്യുഃ ശ്വദൃതൌ ച യഥാ പയഃ। ആശ്രയസ്ഥാനദോഷേണ വൃത്തഹീനേ തഥാ ശ്രുതം॥ 12-35-42 (66193) നിർമന്ത്രോ നിർവൃതോ യഃ സ്യാദശാസ്ത്രജ്ഞോഽനസൂയകഃ। അനുക്രോശാത്പ്രദാതവ്യം ഹീനേഷ്വവ്രതികേഷു ച॥ 12-35-43 (66194) ന വൈ ദേയമനുക്രോശാദ്ദീനായാപഗുണായ തു। ആപ്താചരിത ഇത്യേവ ധർമ ഇത്യേവ വാ പുനഃ॥ 12-35-44 (66195) നിഷ്കാരണം സ്മൃതം ദത്തം ബ്രാഹ്മണേ ബ്രഹ്മവർജിതേ। ന ഫലേത്പാത്രദോഷേണ ന ചാത്രാസ്തി വിചാരണാ॥ 12-35-45 (66196) യഥാ ദാരുമയോ ഹസ്തീ യഥാ ചർമമയോ മൃഗഃ। ബ്രാഹ്മണശ്ചാനധീയാനസ്ത്രയസ്തേ നാമധാരകാഃ॥ 12-35-46 (66197) യഥാ ഷണ്ഢോഽഫലഃ സ്ത്രീഷു യഥാ ഗൌർഗവി ചാഫലാ। ശകുനിർവാപ്യപക്ഷഃ സ്യാന്നിർമന്ത്രോ ബ്രാഹ്മണസ്തഥാ॥ 12-35-47 (66198) ഗ്രാമസ്ഥാനം യഥാ ശൂന്യം യഥാ കൂപശ്ച നിർജലഃ। യഥാ ഹുതമനഗ്നൌ ച തഥൈവ സ്യാന്നിരാകൃതൌ॥ 12-35-48 (66199) ദേവതാനാം പിതൄണാം ച ഹവ്യകവ്യവിനാശകഃ। സർവഥാഽർഥഹരോ മൂർഖോ ന ലോകാൻപ്രാപ്തുമർഹതി॥ 12-35-49 (66200) ഏതത്തേ കഥിതം സർവം യഥാവൃത്തം യുധിഷ്ഠിര। സമാസേന മഹദ്ധ്യേതച്ഛ്രോതവ്യം നരതർഷഭ॥ ॥ 12-35-50 (66201) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 35॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-35-3 പ്രജാപതിം മനും॥ 12-35-4 കഥം പാത്രം ദാനമധ്യയനം തപ ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര കഥം കേന പ്രകാരേണ। അന്നമദനീയം കിന്ദ്രവ്യക കർതവ്യമിത്യർഥഃ॥ 12-35-5 വ്യാരോ വിസ്തരഃ॥ 12-35-6 അനാദേശേ വിശേഷതോഽനുക്തേ ദോഷേ। യത്ര ദേശേ തത്പരാഃ ജപാദിപരാഃ പ്രായഃ ബഹുശഃ സന്തി സോഽപി ഗംഗാദിവത്പാവന ഇത്യർഥഃ॥ 12-35-7 തഥാ ജപാദിവത്। പുണ്യാന്യേതാനി വക്ഷ്യമാണാനി। ധരണീഭൃതഃ പർവതാ ബ്രഹ്മഗിരിപ്രഭൃതയഃ। ആദിപദാത്സുവർണസ്നാനാദി। അനാദിഷ്ടം പ്രായശ്ചിത്തം സാമാന്യമിത്യർഥഃ॥ 12-35-9 ഗർവേണ യുക്തോ ന ഭവേത് പൂജാം നാവഗണയേത്। അവഗണനേ തു ത്രിരാത്രമുഷ്ണപോ ഭവേദിതി തപ്തകൃച്ഛ്രം ധർമശാസ്ത്രോക്തം കുര്യാദിത്യർഥഃ॥ 12-35-10 തപ ഉപവാസാദി॥ 12-35-11 ആദാനം സ്തേയം। പ്രാണാത്യയാദാവധർമസ്യാപി സ്തേയാദേർധർമത്വമിത്യർഥഃ॥ 12-35-12 വൈദിക്യൌ പ്രവൃത്ത്യപ്രവൃത്തീ മർത്യാത്വാമൃതത്വപ്രദേ। ലൌകിക്യൌ തു തേ ശുഭേ ചേച്ഛുഭഫലേ അശുഭേ ചേദശുഭഫലേ ഇത്യാഹ ദ്വാഭ്യാം ദ്വിവിധാവിതി॥ 12-35-13 ഏതയോർലൌകിക്യോഃ। ഫലേ അപി കാരണാനുരൂപേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-35-14 ദൈവയുക്തം ശാസ്ത്രീയം കർമ। പ്രാണോ ജീവനം। ഏതേഷാം ചതുർണാമപ്രേക്ഷാപൂർവം യത്കിഞ്ചിക്രിയതേ തർഹ്യശുഭാനോ നീചാനാമപി പുംസാം തസ്യ ഫലം ശുഭം ഭവതി॥ 12-35-15 സത്യപി സന്ദേഹേ യല്ലോകവിഗാനപരിഹാരാർഥം കൃതം നിത്യാദി യച്ച കേവലം ദൃഷ്ടാർഥം കൃതം ശ്യേനാദി തത്രോഭയത്രാപി॥ 12-35-16 ക്രോധാദിനാ യൻമനസഃ പ്രിയമപ്രിയം കൃതം തത്ര ദൃഷ്ടാന്താഗമഹേതുഭിഃ പൂർവോക്തൈര്യാവദേന ഇത്യാദ്യൈഃ പ്രമാണൈർദേഹസ്യ ശോഷണമുപവാസാദികം പ്രായശ്ചിത്തം കർതവ്യം। ഔഷധൈർഹവിഷ്യാശനൈഃ। മന്ത്രൈശ്ച പവിത്രജപൈഃ। ചാദന്യദപി। തീർഥാടനശ്രമാദിഭിസ്തത്പാപം ശാംയതീതി സാർധം॥ 12-35-18 ക്ഷയം പുത്രാദിമരണനിമിത്തമാത്മവധാർഥം പ്രവൃത്തോ ന ംരിയേത ചേത് ത്രിരാത്രമുപവാസം ചരേത്॥ 12-35-19 ജാതിർബ്രാഹ്മണത്വാദിഃ। ശ്രേണീ ഗൃഹസ്ഥാദീനാം പങ്ക്തിഃ। അധിവാസോ ജൻഭഭൂമിഃ। ജാത്യാദിധർമാംശ്ച യേ വർജയന്തി തേഷാം ധർമഃ പ്രായശ്ചിത്താദി സ്വരൂപോ ന വിദ്യതേ॥ 12-35-20 പാഠകാഃ ശോധകാഃ। കാര്യേ പ്രായശ്ചിത്തനിമിത്തേ ദോഷേ॥ 12-35-25 ഏഡകാ മേഷീ॥ 12-35-26 അഭോജ്യം പായസാദ്യന്തർഗതം॥ 12-35-27 അവീരായാഃ പതിപുത്രഹീനായാഃ॥ 12-35-28 ഇന്ദ്രിയം ശുക്രം। ഗണികാദിത്രയാണാമന്നം॥ 12-35-29 ദീക്ഷിതസ്യ അഗ്നീഷോമീയവപാഹോമാത്പ്രാങ് ന ഭോക്തവ്യം। കദര്യോ ധനവ്യയഭയാദ്ഭോഗത്യാഗഹീനഃ॥ 12-35-30 രക്ഷിണോ ഗ്രാമപാലകസ്യ സീമാദിരക്ഷിണോ വാ॥ 12-35-31 വാദ്യമാനാഹൃതം ചാന്നമിതി ട.ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-35-32 ശേഷിതം കുടുംബായാഽദത്ത്വാത്മാർഥം രക്ഷിതം। ധാനാ ഭൃഷ്ടയവാഃ। കരംഭാ ദധിസക്തവഃ॥ 12-35-33 കൃസരം തിലമിശ്ര ഓദനഃ। വൃഥാകൃതാഃ ദേവതാദ്യുദ്ദേശം വിനാ കൃതാഃ॥ 12-35-36 ഹാസകേഷു പരിഹാസപരേഷു ഭാണ്ഡേഷു॥ 12-35-37 വാഗ്ധീനേ മൂകേ മൂർഖേ വാ॥ 12-35-42 ശ്വദൃതൌ ശുനകചർമമയേ കോശേ॥ 12-35-43 അനുക്രോശാദ്ദയയാ॥ 12-35-44 ആപ്തചരിത ഇഷ്ടകാരീതി ബുദ്ധ്യാ ധർമബുദ്ധ്യാ വാ നിർമന്ത്രേ ന ദേയമിത്യാഹ നവാ ഇതി॥ 12-35-45 നിഷ്കാരണം നിഷ്ഫലം॥ 12-35-48 നിരാകൃതൌ മൂർഖേ॥

12-36-0 (66202) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-36-0x (5409) ശ്രോതുമിച്ഛാമി ഭഗവന്വിസ്തരേണ മഹാമുനേ। രാജധർമാന്ദ്വിജശ്രേഷ്ഠ ചാതുർവർണ്യസ്യ ചാഖിലാൻ॥ 12-36-1 (66203) ആപത്സു ച യഥാ നീതിഃ പ്രണേതവ്യാ ദ്വിജോത്തമ। ധർംയമാലംബ്യ പന്ഥാനം വിജയേയം കഥം മഹീം॥ 12-36-2 (66204) പ്രായശ്ചിത്തകഥാ ഹ്യേഷാ ഭക്ഷ്യാഭക്ഷ്യസമന്വിതാ। കൌതൂഹലാനുപ്രവണാ ഹർഷം ജനയതീവ മേ॥ 12-36-3 (66205) ധർമചര്യാ ച രാജ്യം ച നിത്യമേവ വിരുധ്യതേ। ഏവം മുഹ്യതി മേ ചേതശ്ചിന്തയാനസ്യ നിത്യശഃ॥ 12-36-4 (66206) വൈശംപായന ഉവാച। 12-36-5x (5410) തമുവാച മഹാരാജ വ്യാസോ വേദവിദാം വരഃ। നാരദം സമഭിപ്രേക്ഷ്യ സർവം ജാനൻപുരാതനം॥ 12-36-5 (66207) ശ്രോതുമിച്ഛസി ചേദ്ധർമം നിഖിലേന നരാധിപ। പ്രേഹി ഭീഷ്മം മഹാബാഹോ വൃദ്ധം കുരുപിതാമഹം॥ 12-36-6 (66208) സ തേ ധർമരഹസ്യേഷു സംശയാൻമനസി സ്ഥിതാൻ। ഛേത്താ ഭാഗീരഥീപുത്രഃ സർവജ്ഞഃ സർവധർമവിത്॥ 12-36-7 (66209) ജനയാമാസ യം ദേവീ ദിവ്യാ ത്രിപഥഗാ നദീ। സാക്ഷാദ്ദദർശ യോ ദേവാൻസർവാനിന്ദ്രപുരോഗമാൻ॥ 12-36-8 (66210) ബൃഹസ്പതിപുരോഗാംസ്തു ദേവർഷീനസകൃത്പ്രഭുഃ। തോഷയിത്വോപചാരേണ രാജനീതിമധീതവാൻ॥ 12-36-9 (66211) ഉശനാ വേദ യച്ഛാസ്ത്രം ദേവാസുരഗുരുർദ്വിജഃ। സ ച ധർമം സവൈയാഖ്യം പ്രാപ്തവാൻകുരുസത്തമഃ॥ 12-36-10 (66212) ഭാർഗവാച്ച്യവനാച്ചാപി വേദാനംഗോപബൃംഹിതാൻ। പ്രതിപേദേ മഹാബുദ്ധിർവസിഷ്ഠാച്ചരിതവ്രതഃ॥ 12-36-11 (66213) പിതാമഹസുതം ജ്യേഷ്ഠം കുമാരം ദീപ്തതേജസം। അധ്യാത്മഗതിതത്ത്വജ്ഞമുപാശിക്ഷത യഃ പുരാ॥ 12-36-12 (66214) മാർകണ്ഡേയമുഖാത്കൃത്സ്നം യതിധർമമവാപ്തവാൻ। രാമാദസ്ത്രാണി ശക്രാച്ച പ്രാപ്തവാൻപുരുപർഷഭഃ॥ 12-36-13 (66215) മൃത്യുരാത്മേച്ഛയാ യസ്യ ജാതസ്യ മനുജേഷ്വപി। തഥാഽനപത്യസ്യ സതഃ പുണ്യലോകാദിവിശ്രുതാഃ॥ 12-36-14 (66216) യസ്യ ബ്രഹ്മർഷയഃ പുണ്യാ നിത്യമാസൻസ ഭസാദഃ। യസ്യ നാവിദിതം കിഞ്ചിജ്ജ്ഞാനം ജ്ഞേയേഷു ദൃശ്യതേ॥ 12-36-15 (66217) സ തേ വക്ഷ്യതി ധർമജ്ഞഃ സൂക്ഷ്മധർമാർഥതത്ത്വവിത്। തമഭ്യേഹി പുരാ പ്രാണാൻസ വിമുഞ്ചതി ധർമവിത്॥ 12-36-16 (66218) ഏവമുക്തസ്തു കൌന്തേയോ ദീർഘപ്രജ്ഞോ മഹാമതിഃ। ഉവാച വദതാം ശ്രേഷ്ഠം വ്യാസം സത്യവതീസുതം॥ 12-36-17 (66219) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-36-18x (5411) വൈശസം സുമഹത്കൃത്വാ ജ്ഞാതീനാം രോമഹർഷണം। ആഗസ്കൃത്സർവലോകസ്യ പൃഥിവീനാശകാരകഃ॥ 12-36-18 (66220) ഘാതയിത്വാ തമേവാജൌ ഛലേനാജിഹ്നയോധിനം। ഉപസംപ്രഷ്ടുമർഹാമി തമഹം കേന ഹേതുനാ॥ 12-36-19 (66221) വൈശംപായന ഉവാച। 12-36-20x (5412) തതസ്തം നൃപതിശ്രേഷ്ഠം ചാതുർവർണ്യഹിതേപ്സയാ। പുനരേവ മഹാബാഹുര്യദുശ്രേഷ്ഠോഽബ്രവീദ്വചഃ॥ 12-36-20 (66222) വാസുദേവ ഉവാച। 12-36-21x (5413) നേദാനീമതിനിർബന്ധം ശോകേ ത്വം കർതുമർഹസി। യദാഹ ഭഗവാന്വ്യാസസ്തത്കുരുഷ്വ നൃപോത്തമ॥ 12-36-21 (66223) ബ്രാഹ്മണാസ്ത്വാം മഹാബാഹോ ഭ്രാതരശ്ച മഹൌജസഃ। പർജന്യമിവ ഘർമാന്തേ നാഥമാനാ ഉപാസതേ॥ 12-36-22 (66224) ഹതശിഷ്ടാശ്ച രാജാനഃ കൃത്സ്നം ചൈവ സമാഗതം। ചാതുർവർണ്യം മഹാരാജ രാഷ്ട്രം തേ കുരുജാംഗലം॥ 12-36-23 (66225) പ്രിയാർഥമപി ചൈതേഷാം ബ്രാഹ്മണാനാം മഹാത്മനാം। നിയോഗാദസ്യ ച ഗുരോർവ്യാസസ്യാമിതതേജസഃ॥ 12-36-24 (66226) സുഹൃദാമസ്മദാദീനാം ദ്രൌപദ്യാംശ്ച പരന്തപ। കുരു പ്രിയമമിത്രഘ്ന ലോകസ്യ ച ഹിതം കുരു॥ 12-36-25 (66227) വൈശംപായന ഉവാച। 12-36-26x (5414) ഏവമുക്തഃ സ കൃഷ്ണേന രാജാ രാജീവലോചനഃ। ഹിതാർഥം സർവലോകസ്യ സമുത്തസ്ഥൌ മഹാമനാഃ॥ 12-36-26 (66228) സോഽനുനീതോ നരവ്യാഘ്ര വിഷ്ടരശ്രവസാ സ്വയം। ദ്വൈപായനേന ച തഥാ ദേവസ്ഥാനേന ജിഷ്ണുനാ॥ 12-36-27 (66229) ഏതൈശ്ചാന്യൈശ്ച ബഹുഭിരനുനീതോ യുധിഷ്ഠിരഃ। വ്യജഹാൻമാനസം ദുഃഖം സന്താപം ച മഹായശാഃ॥ 12-36-28 (66230) ശ്രുതവാക്യഃ ശ്രുതനിധിഃ ശ്രുതശ്രാവ്യവിശാരദഃ। വ്യവസ്യ മനസാ ശാന്തിമഗച്ഛത്പാണ്ഡുനന്ദനഃ॥ 12-36-29 (66231) സ തൈഃ പരിവൃതോ രാജാ നക്ഷത്രൈരിവ ചന്ദ്രമാഃ। ധൃതരാഷ്ട്രം പുരസ്കൃത്യ സ്വപുരം പ്രവിവേശ ഹ॥ 12-36-30 (66232) പ്രവിവിക്ഷുഃ സ ധർമജ്ഞഃ കുന്തീപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ। അർചയാമാസ ദേവാംശ്ച ബ്രാഹ്മണാംശ്ച സഹസ്രശഃ॥ 12-36-31 (66233) തതോ നവം രഥം ശുഭ്രം കംബലാജിനസംവൃതം। യുക്തം ഷോഡശഭിസ്ത്വശ്ചൈഃ പാൺ·ഡുരൈഃ ശുഭലക്ഷണൈഃ॥ 12-36-32 (66234) മന്ത്രൈരഭ്യർചിതം പണ്യൈഃ സ്തൂയമാനശ്ച ബന്ദിഭിഃ। ആരുരോഹ യഥാ ദേവഃ സോമോഽംരതമയം യഥം॥ 12-36-33 (66235) ജഗ്രാഹ രശ്മീൻകൌന്തേയോ ഭീമോ ഭീമപരാക്രമഃ। അർജുനഃ പാണ്ഡുരം ഛത്രം ധാരയാമാസ ഭാനുമത്॥ 12-36-34 (66236) ധ്രിയമാണം ച തച്ഛത്രം പാണ്ഡുരം രാജമൂർധനി। ശുശുഭേ താരകാരാജഃ സിതാഭ്ര ഇവ ചാംബരേ॥ 12-36-35 (66237) ചാമരവ്യജനേ ത്വസ്യ വീരൌ ജഗൃഹതുസ്തദാ। ചന്ദ്രരശ്മിപ്രയേ ശുഭ്രേ മാദ്രീപുത്രാവലങ്കൃതേ॥ 12-36-36 (66238) തേ പഞ്ച രഥമാസ്ഥായ ഭ്രാതരഃ സമലങ്കൃതാഃ। ഭൂതാനീവ സമസ്താനി രാജന്ദദൃശിരേ തദാ॥ 12-36-37 (66239) ആസ്ഥായ തു രഥം ശുഭ്രം യുക്തമശ്വൈർമനോജവൈഃ। അന്വയാത്പൃഷ്ഠതോ രാജന്യുയുത്സുഃ പാണ്ഡവാഗ്രജം॥ 12-36-38 (66240) രഥം ഹേമമയം ശുഭ്രം ശൈവ്യസുഗ്രീവയാജിതം। സഹ സാത്യകിനാ കൃഷ്ണഃ സമാസ്ഥായാന്വയാത്കുരൂൻ॥ 12-36-39 (66241) നരയാനേന തു ജ്യേഷ്ഠഃ പിതാ പാർഥസ്യ ഭാരത। അഗ്രതോ ധർമരാജസ്യ ഗാന്ധാരീസഹിതോ യയൌ॥ 12-36-40 (66242) കുരുസ്ത്രിയശ്ച താഃ സർവാഃ കുന്തീ കൃഷ്ണാ ച മാധവീ। യാനൈരുച്ചാവചൈർജഗ്മുർവിദുരേണ പുരസ്കൃതാഃ॥ 12-36-41 (66243) തതോ രഥാശ്ച ബഹുലാ നാഗാശ്വസമലങ്കൃതാഃ। പാദാതാശ്ച ഹയാശ്ചൈവ പൃഷ്ഠതഃ സമനുവ്രജൻ॥ 12-36-42 (66244) തതോ വൈതാലികൈഃ സൂതൈർമാഗധൈശ്ച സുഭാഷിതൈഃ। സ്തൂയമാനോ യയൌ രാജാ നഗരം നാഗസാഹ്വയം॥ 12-36-43 (66245) തത്പ്രയാണം മാഹബാഹോർബഭൂവാപ്രതിമം ഭുവി। ആകുലാകുലമുത്ക്രുഷ്ടം ഹൃഷ്ടപുഷ്ടജനാകുലം॥ 12-36-44 (66246) അഭിയാനേ തു പാർഥസ്യ നരൈർനഗരവാസിഭിഃ। നഗരം രാജമാർഗാശ്ച യഥാവത്സമലങ്കൃതാഃ॥ 12-36-45 (66247) പാണ്ഡുരേണ ച മാല്യേന പതാകാഭിശ്ച മേദിനീ। സംസ്കൃതോ രാജമാർഗോഽഭൂദ്ധൂപനൈശ്ച പ്രധൂപിതഃ॥ 12-36-46 (66248) അഥ ചൂർണൈശ്ച ഗന്ധാനാം നാനാപുഷ്പപ്രിയംഗുഭിഃ। മാല്യദാമഭിരാസക്തൈ രാജവേശ്മാഭിസംവൃതം॥ 12-36-47 (66249) കുംഭാശ്ച നഗരദ്വാരി വാരിപൂർണാ നവാ ദൃഢാഃ। സിതാഃ സുമനസോ ഗൌരാഃ സ്ഥാപിതാസ്തത്ര തത്ര ഹ॥ 12-36-48 (66250) തഥാ സ്വലങ്കൃതം ദ്വാരം നഗരം പാണ്ഡുനന്ദനഃ। സ്തൂയമാനഃ ശുഭൈർവാക്യൈഃ പ്രവിവേശ സുഹൃദ്വൃതഃ॥ ॥ 12-36-49 (66251) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷട്ത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 36॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-36-3 കൌതൂഹലേന പ്രസംഗേനാഽനുപ്രവണാ അഭിമുഖാ॥ 12-36-6 പ്രേഹി പ്രയാഹി॥ 12-36-10 യച്ച ദേവഗുരുർദ്രിജ ഇതി ഝ. പാഠഃ। സവൈയാഖ്യം വ്യാഖ്യാസഹിതം॥ 12-36-16 വിമുഞ്ചതി വിമോക്ഷ്യതി തതഃ പുരാ॥ 12-36-18 വൈശസം വിനാശം॥ 12-36-22 നാഥമാനാഃ യാചമാനാഃ। ഉപാസത ഇത്യുത്തരത്രാപി യോജ്യം॥ 12-36-27 വിഷ്ടരശ്രവസാ വിഷ്ണുനാ॥ 12-36-28 സന്താപം ശാരീരം താപം॥ 12-36-29 വാക്യാനി വേദാവയവാഃ। നിധിസ്തദർഥവിചാരഗ്രന്ഥോ മീമാംസാ। ശ്രുതം ശ്രാവ്യം നീതിശാസ്ത്രാദി। വ്യവസ്യ കർതവ്യമർഥം നിശ്ചിത്യ॥ 12-36-33 അമൃതമയം ദേവതാമയം॥ 12-36-38 യുയുത്സുർധൃതരാഷ്ട്രപുത്രഃ॥ 12-36-46 മേദിനീ സമലങ്കൃതേത്യനുഷജ്യതേ। ധൂപനൈഃ അഗരുപ്രഭൃതിഭിർധൂപദ്രവ്യൈഃ॥

12-37-0 (66252) വൈശംപായന ഉവാച। 12-37-0x (5415) പ്രവേശനേ തു പാർഥാനാം ജനാനാം പുരവാസിനാം। ദിദൃക്ഷൂണാം സഹസ്രാണി സമാജഗ്മുഃ സഹസ്രശഃ॥ 12-37-1 (66253) സ രാജമാർഗഃ ശുശുഭേ സമലങ്കൃതചത്വരഃ। യഥാ ചന്ദ്രോദയേ രാജന്വർധമാനോ മഹോദധിഃ॥ 12-37-2 (66254) ഗൃഹാണി രാജമാർഗേഷു രത്നവന്തി മഹാന്തി ച। പ്രാകംപന്തീവ ഭാരേണ സ്ത്രീണാം പൂർണാനി ഭാരത॥ 12-37-3 (66255) താഃ ശനൈരിവ സവ്രീഡം പ്രശശംസുര്യുധിഷ്ഠിരം। ഭീമസേനാർജുനൌ ചൈവ മാദ്രീപുത്രൌ ച പാണ്ഡവൌ॥ 12-37-4 (66256) ധന്യാ ത്വമസി പാഞ്ചാലി യാ ത്വം പുരുഷസത്തമാൻ। ഉപതിഷ്ഠസി കല്യാണി മഹർഷിമിവ ഗൌതമീ॥ 12-37-5 (66257) തവ കർമാണ്യമോഘാനി വ്രതചര്യാ ച ഭാമിനി। ഇതി കൃഷ്ണാം മഹാരാജ പ്രശശംസുസ്തദാ സ്ത്രിയഃ॥ 12-37-6 (66258) പ്രശംസാവചനൈസ്താസാം മിഥഃ ശബ്ദൈശ്ച ഭാരത। പ്രീതിജൈശ്ച തദാ ശബ്ദൈഃ പുരമാസീത്സമാകുലം॥ 12-37-7 (66259) തമതീത്യ യഥായുക്തം രാജമാർഗം യുധിഷ്ഠിരഃ। അലങ്കൃതം ശോഭമാനമുപാപാദ്രാജവേശ്മ ഹ॥ 12-37-8 (66260) തതഃ പ്രകൃതയഃ സർവാഃ പൌരാ ജാനപദാസ്തദാ। ഊചുഃ കർണസുഖാ വാചഃ സമുപേത്യ തതസ്തതഃ॥ 12-37-9 (66261) ദിഷ്ട്യാ ജയസി രാജേന്ദ്ര ശത്രൂഞ്ഛത്രുനിഷൂദന। ദിഷ്ട്യാ രാജ്യം പുനഃ പ്രാപ്തം ധർമേണ ച ബലേന ച॥ 12-37-10 (66262) ഭവ നസ്ത്വം മഹാരാജ രാജേഹ ശരദാം ശതം। പ്രജാഃ പാലയ ധർമേണ യഥേന്ദ്രസ്ത്രിദിവം തഥാ॥ 12-37-11 (66263) ഏവം രാജകുലദ്വാരി മംഗലൈരഭിപൂജിതഃ। ആശീർവാദാന്ദ്വിജൈരുക്താൻപ്രതിഗൃഹ്യ സമന്തതഃ॥ 12-37-12 (66264) പ്രവിശ്യ ഭവനം രാജാ ദേവരാജഗൃഹോപമം। ശ്രുത്വാ വിജയസംയുക്തം രഥാത്പശ്ചാദവാതരത്॥ 12-37-13 (66265) പ്രവിശ്യാഭ്യന്തരം ശ്രീമാന്ദൈവതാന്യഭിഗംയ ച। പൂജയാമാസ രത്നൈശ്ച ഗന്ധമാല്യൈശ്ച സർവശഃ॥ 12-37-14 (66266) നിശ്ചക്രാമ തതഃ ശ്രീമാൻപുനരേവ മഹായശാഃ। ദദർശ ബ്രാഹ്മണാംശ്ചൈവ സോഽഭിരൂപാനവസ്ഥിതാൻ॥ 12-37-15 (66267) സ സംവൃതസ്തദാ വിപ്രൈരാശീർവാദവിവക്ഷുഭിഃ। ശുശുഭേ വിമലശ്ചന്ദ്രസ്താരാഗണവൃതോ യഥാ॥ 12-37-16 (66268) താംസ്തു വൈ പൂജയാമാസ കൌന്തേയോ വിധിവദ്ദ്വിജാൻ। സുമനോമോദകൈ രത്നൈർഹിരണ്യേന ച ഭൂരിണാ। ഗോഭിർവസ്ത്രൈശ്ച രാജേന്ദ്ര വിവിധൈശ്ച കിമിച്ഛകൈഃ॥ 12-37-17 (66269) ധൌംയം ഗുരും പുരസ്കൃത്യ ജ്യേഷ്ഠം പിതരമേവ ച। `പ്രവിവേശ സഭാം രാജാ സുധർമാം വാസവോ യഥാ॥' 12-37-18 (66270) തതഃ പുണ്യാഹഘോഷോഽഭൂദ്ദിവം സ്തബ്ധ്വേവ ഭാരത। സുഹൃദാം പ്രീതിജനനഃ പുണ്യഃ ശ്രുതിസുഖാവഹഃ॥ 12-37-19 (66271) ഹംസവന്നേദുഷാം രാജന്ദ്വിജാനാം തത്ര ഭാരതീ। ശുശ്രുവേ വേദവിദുഷാം പുഷ്കലാർഥപദാക്ഷരാ॥ 12-37-20 (66272) തതോ ദുന്ദുഭിനിർഘോഷഃ ശംഖാനാം ച മനോരമഃ। ജയം പ്രവദതാം തത്ര സ്വനഃ പ്രാദുരഭൂന്നൃപ॥ 12-37-21 (66273) നിഃശബ്ദേ ച സ്ഥിതേ തത്ര തതോ വിപ്രജനേ പുനഃ। രാജാനം ബ്രാഹ്മണച്ഛഝാ ചാർവാകോ രാക്ഷസോഽബ്രവീത്॥ 12-37-22 (66274) തത്ര ദുര്യോധനസഖാ ഭിക്ഷുരൂപേണ സംവൃതഃ। സാംഖ്യഃ ശിഖീ ത്രിദണ്ഡീ ച ധൃഷ്ടോ വിഗതസാധ്വസഃ॥ 12-37-23 (66275) വൃതഃ സർവൈസ്തഥാ വിപ്രൈരാശീർവാദവിവക്ഷുഭിഃ। പരസ്സഹസ്രൈ രാജേന്ദ്ര തപോനിയമസംസ്ഥിതൈഃ॥ 12-37-24 (66276) സുദുഷ്ടഃ പാപമാശംസുഃ പാണ്ഡവാനാം മഹാത്മനാം। അനാമന്ത്ര്യൈവ താന്വിപ്രാംസ്തമുവാച മഹീപതിം॥ 12-37-25 (66277) ചാർവാക ഉവാച। 12-37-26x (5416) ഇമേ പ്രാഹുർദ്വിജാഃ സർവേ സമാരോപ്യ വചോ മയി। ധിഗ്ഭവന്തം കുനൃപതിം ജ്ഞാതിഘാതിനമസ്തു വൈ॥ 12-37-26 (66278) കിം തേ രാജ്യേന കൌന്തേയ കൃത്വേമം ജ്ഞാതിസങ്ക്ഷയം। ഘാതയിത്വാ ഗുരൂംശ്ചൈവ മൃതം ശ്രേയോ ന ജീവിതം॥ 12-37-27 (66279) ഇതി തേ വൈ ദ്വിജാഃ ശ്രുത്വാ തസ്യ ദുഷ്ടസ്യ രക്ഷസഃ। വിവ്യഥുശ്ചുക്രുശുശ്ചൈവ തസ്യ വാക്യപ്രധർഷിതാഃ॥ 12-37-28 (66280) തതസ്തേ ബ്രാഹ്മണാഃ സർവേ സ ച രാജാ യുധിഷ്ഠിരഃ। വ്രീഡിതാഃ പരമോദ്വിഗ്രാസ്തൂഷ്ണീമാസന്വിശാംപതേ॥ 12-37-29 (66281) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-37-30x (5417) പ്രസീദന്തു ഭവന്തോ മേ പ്രണതസ്യാഭിയാചതഃ। പ്രത്യാസന്നവ്യസനിനം ന മാം ധിക്കർതുമർഹഥ॥ 12-37-30 (66282) വൈശംപായന ഉവാച। 12-37-31x (5418) തതോ രാജൻബ്രാഹ്മാണാസ്തേ സർവ ഏവ വിശാംപതേ। ഊചുർനൈഷ ദ്വിജോഽസ്മാകമന്യസ്തു തവ പാർഥിവ॥ 12-37-31 (66283) ജജ്ഞുശ്ചൈനം മഹാത്മാനസ്തതസ്തം ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ। ബ്രാഹ്മണാ വേദവിദ്വാംസസ്തപോഭിർവിമലീകൃതാഃ॥ 12-37-32 (66284) ബ്രാഹ്മണാ ഊചുഃ। 12-37-33x (5419) ഏഷ ദുര്യോധനസഖാ വിശ്രുതോ ബ്രഹ്മരാക്ഷസഃ। പരിവ്രാജകരൂപേണ ഹിതം തസ്യ ചികീർഷതി॥ 12-37-33 (66285) ന വയം ബ്രൂമ ധർമാത്മന്വ്യേതു തേ ഭയമീദൃശം। ഉപതിഷ്ഠതു കല്യാണം ഭവന്തം ഭ്രാതൃഭിഃ സഹ॥ 12-37-34 (66286) വൈശംപായന ഉവാച। 12-37-35x (5420) തതസ്തേ ബ്രാഹ്മണാഃ സർവേ ഹുങ്കാരൈഃ ക്രോധമൂർച്ഛിതാഃ। നിർഭർത്സയന്തഃ ശുചയോ നിജഘ്നുഃ പാപരാക്ഷസം॥ 12-37-35 (66287) സ പപാത വിനിർദഗ്ധസ്തേജസാ ബ്രഹ്മവാദിനാം। മഹേന്ദ്രാശനിനിർദഗ്ധഃ പാദപോഽങ്കുരവാനിവ॥ 12-37-36 (66288) പൂജിതാശ്ച യയുർവിപ്രാ രാജാനമഭിനന്ദ്യ തം। രാജാ ച ഹർഷമാപേദേ പാണ്ഡവഃ സസുഹൃജ്ജനഃ॥ ॥ 12-37-37 (66289) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 37॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-37-3 സ്ത്രീണാം സ്ത്രീഭിഃ॥ 12-37-15 അഭിരൂപാൻമംഗലദ്രവ്യപാണീൻ॥ 12-37-17 കിമിച്ഛസി കിമിച്ഛസീതി പൃച്ഛദ്ഭിർഭൃത്യൈർവിവിധൈർഗോവസ്ത്രാദിദ്രവ്യൈർനിമന്ത്രയദ്ഭിരിത്യർഥഃ॥ 12-37-19 സ്തബ്ധ്ധാ വ്യാപ്യ॥ 12-37-23 സാക്ഷഃ ശിഖീതി ഝ.പാഠഃ॥ 12-37-30 പ്രത്യാസന്നാഃ സമീപസ്ഥാഃ വ്യസനിനശ്ചിരദുഃഖിനോ ഭ്രാത്രാദയോ യസ്യ തം। ഭ്രാത്രാദിദുഃഖപരിഹാരാർഥം മമേദം രാജ്യകരണം നതു സ്വസുഖാർഥമിത്യർഥഃ॥ 12-37-32 ജജ്ഞുർജ്ഞാതവന്തഃ॥ 12-37-33 ചാർവാകോ നാമ രാക്ഷസഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-38-0 (66290) വൈശംപായന ഉവാച। 12-38-0x (5421) തതസ്തത്ര തു രാജാനം തിഷ്ഠന്തേ ഭ്രാതൃഭിഃ സഹ। ഉവാച ദേവകീപുത്രഃ സർവദർശീ ജനാർദനഃ॥ 12-38-1 (66291) വാസുദേവ ഉവാച। 12-38-2x (5422) ബ്രാഹ്മണാസ്താത ലോകേഽസ്മിന്നർചനീയാഃ സദാ മമ। ഏതേ ഭൂമിചരാ ദേവാ വാഗ്വിഷാഃ സുപ്രസാദകാഃ॥ 12-38-2 (66292) പുരാ കൃതയുഗേ രാജംശ്ചാർവാകോ നാമ രാക്ഷസഃ। തപസ്തേപേ മഹാബാഹോ ബദര്യാം ബഹുവാർഷികം॥ 12-38-3 (66293) വരേണ ച്ഛന്ദ്യമാനശ്ച ബ്രഹ്മണാ ച പുനഃ പുനഃ। അഭയം സർവഭൂതേഭ്യോ വരയാമാസ ഭാരത॥ 12-38-4 (66294) ദ്വിജാവമാനാദന്യത്ര പ്രാദാദ്വരമനുത്തമം। അഭയം സർവഭൂതേഭ്യോ ദദൌ തസ്മൈ ജഗത്പതിഃ॥ 12-38-5 (66295) സ തു ലബ്ധവരഃ പാപോ ദേവാനമിതവിക്രമഃ। രാക്ഷസസ്താപയാമാസ തീവ്രകർമാ മഹാബലഃ॥ 12-38-6 (66296) തതോ ദേവാഃ സമേതാശ്ച ബ്രഹ്മാണമിദമബ്രുവൻ। വധായ രക്ഷസസ്തസ്യ ബലവിപ്രകൃതാസ്തദാ॥ 12-38-7 (66297) താനുവാച തതോ ദേവോ വിഹിതം തത്ര വൈ മയാ। യഥാഽസ്യ ഭവിതാ മൃത്യുരചിരണേതി ഭാരത॥ 12-38-8 (66298) രാജാ ദുര്യോധനോ നാമ സഖാഽസ്യ ഭവിതാ നൃഷു। തസ്യ സ്നേഹാവബദ്ധോഽസൌ ബ്രാഹ്മണാനവമംസ്യതേ॥ 12-38-9 (66299) തത്രൈനം രുഷിതാ വിപ്രാ വിപ്രകാരപ്രധർഷിതാഃ। ധക്ഷ്യന്തി വാഗ്ബലാഃ പാപം തതോ നാശം ഗമിഷ്യതി॥ 12-38-10 (66300) സ ഏഷ നിഹതഃ ശേതേ ബ്രഹ്മദണ്ഡേന രാക്ഷസഃ। ചാർവാകോ നൃപതിശ്രേഷ്ഠ മാ ശുചോ ഭരതർഷഭ॥ 12-38-11 (66301) ഹതാസ്തേ ക്ഷത്രധർമേണ ജ്ഞാതയസ്തവ പാർഥിവ। സ്വർഗതാശ്ച മഹാത്മാനോ വീരാഃ ക്ഷത്രിയപുംഗവാഃ॥ 12-38-12 (66302) സ ത്വമാതിഷ്ഠ കാര്യാണി മാ തേ ഭൂദ്വുദ്ധിരന്യഥാ। ശത്രൂഞ്ജഹി പ്രജാ രക്ഷ ദ്വിജാംശ്ച പരിപൂജയ॥ ॥ 12-38-13 (66303) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടത്രിംശോഽധ്യായഃ॥ 38॥

12-39-0 (66304) വൈശംപായന ഉവാച। 12-39-0x (5423) തതഃ കുന്തീസുതോ രാജാ ഗതമന്യുർഗതജ്വരഃ। കാഞ്ചനേ പ്രാഡ്ഭുഖോ ഹൃഷ്ടോ ന്യഷീദത്പരമാസനേ॥ 12-39-1 (66305) തമേവാഭിമുഖൌ പീഠേ പ്രദീപ്തേ കാഞ്ചനേ ശുഭേ। സാത്യകിർവാസുദേവശ്ച നിഷീദതുരരിന്ദമൌ॥ 12-39-2 (66306) മധ്യേ കൃത്വാ തു രാജാനം ഭീമസേനാർജുനാവുഭൌ। നിഷീദതുർമഹാത്മാനൌ ശ്ലക്ഷ്ണയോർമണിപീഠയോഃ॥ 12-39-3 (66307) ദാന്തേ ശയ്യാസനേ ശുഭ്രേ ജാംബൂനദവിഭൂഷിതേ। പൃഥാഽപി സഹദേവേന സഹാസ്തേ നകുലേന ച॥ 12-39-4 (66308) സുധർമാ വിദുരോ ധൌംയോ ധൃതരാഷ്ട്രശ്ച കൌരവഃ। നിഷേദുർജ്വലനാകാരേഷ്വാസനേഷു പൃഥക്പൃഥക്॥ 12-39-5 (66309) യുയുത്സുഃ സഞ്ജയശ്ചൈവ ഗാന്ധാരീ ച യശസ്വിനീ। ധൃതരാഷ്ട്രോ യതോ രാജാ തതഃ സർവേ സമാവിശൻ॥ 12-39-6 (66310) തത്രോപവിഷ്ടോ ധർമാത്മാ ശ്വേതാഃ സുമനസോഽസ്പൃശത്। സ്വസ്തികാനക്ഷതാൻഭൂമിം സുവർണം രജതം മണീൻ॥ 12-39-7 (66311) തതഃ പ്രകൃതയഃ സർവാഃ പുരസ്കൃത്യ പുരോഹിതം। ദദൃശുർധർമരാജാനമാദായ ബഹുമംഗലം॥ 12-39-8 (66312) പൃഥിവീം ച സുവർണം ച രത്നാനി വിവിധാനി ച। ആഭിഷേചനികം ഭാണ്ഡം സർവസംഭാരസംഭൃതം॥ 12-39-9 (66313) കാഞ്ചനൌദുംബരാസ്തത്ര രാജതാഃ പൃഥിവീമയാഃ। പൂർണകുംഭാഃ സുമനസോ ലാജാ ബർഹീഷി ഗോരസാഃ॥ 12-39-10 (66314) ശമീപിപ്പലപാലാശസമിധോ മധുസർപിഷീ। സ്രുവ ഔദുംബരഃ ശംഖസ്തഥാ ഹേമവിഭൂഷിതഃ॥ 12-39-11 (66315) ദാശാർഹേണാഭ്യനുജ്ഞാതസ്തത്ര ധൌംയഃ പുരോഹിതഃ। പ്രാഗുദക്പ്രവണേ വേദീം ലക്ഷണേനോപലിഖ്യ ച॥ 12-39-12 (66316) വ്യാഘ്രചർമോത്തരേ ശുക്ലേ സർവതോഭദ്ര ആസനേ। ദൃഢപാദപ്രതിഷ്ഠാനേ ഹുതാശനസമത്വിപി॥ 12-39-13 (66317) ഉപവേശ്യ മഹാത്മാനം കൃഷ്ണാം ച ദ്രുപദാത്മജാം। ജുഹാവ പാവകം ധീമാന്വിധിമന്ത്രപുരസ്കൃതം॥ 12-39-14 (66318) തത ഉത്ഥായ ദാശാർഹഃ ശംഖമാദായ പൂരിതം। അഭ്യഷിഞ്ചത്പതിം പൃഥ്വ്യാഃ കുന്തീപുത്രം യുധിഷ്ഠിരം। ധൃതരാഷ്ട്രശ്ച രാജർഷിഃ സർവാഃ പ്രകൃതയസ്തഥാ॥ 12-39-15 (66319) അനുജ്ഞാതോഽഥ കൃഷ്ണേന ഭ്രാതൃഭിഃ സഹ പാണ്ഡവഃ। പാഞ്ചജന്യാഭിഷിക്തശ്ച രാജാഽമൃതമുഖോഽഭവത്॥ 12-39-16 (66320) തതോഽനുവാദയാമാസുഃ പണവാനകദുന്ദുഭീൻ॥ 12-39-17 (66321) ധർമരാജോഽപി തത്സർവം പ്രതിജഗ്രാഹ ധർമതഃ। പൂജയാമാസ താംശ്ചാപി വിധിവദ്ഭൂരിദക്ഷിണഃ॥ 12-39-18 (66322) തതോ നിഷ്കസഹസ്രേണ ബ്രാഹ്മണാൻസ്വസ്ത്യവാചയൻ। വേദാധ്യയനസംപന്നാന്ധൃതിശീലസമന്വിതാൻ॥ 12-39-19 (66323) തേ പ്രീതാ ബ്രാഹ്മണാ രാജൻസ്വസ്ത്യൂചുർജയമേവ ച। ഹംസാ ഇവ ച നർദന്തഃ പ്രശശംസുര്യുധിഷ്ഠിരം॥ 12-39-20 (66324) യുധിഷ്ഠിര മഹാബാഹോ ദിഷ്ട്യാ ജയസി പാണ്ഡവ। ദിഷ്ട്യാ സ്വധർമം പ്രാപ്തോഽസി വിക്രമേണ മഹാദ്യുതേ॥ 12-39-21 (66325) ദിഷ്ട്യാ ഗാണ്ഡീവധന്വാ ച ഭീമസേനശ്ച പാണ്ഡവഃ। ത്വം ചാപി കുശലീ രാജൻമാദ്രീപുത്രൌ ച പാണ്ഡവൌ॥ 12-39-22 (66326) മുക്താ വീരക്ഷയാത്തസ്മാത്സംഗ്രാമാദ്വിജിതദ്വിഷഃ। ക്ഷിപ്രമുത്തരകാര്യാണി കുരു സർവാണി ഭാരത॥ 12-39-23 (66327) തതഃ പ്രീത്യാഽർചിതഃ സദ്ഭിർധർമരാജോ യുധിഷ്ഠിരഃ। പ്രതിപേദേ മഹദ്രാജ്യം സുഹൃദ്ഭിഃ സഹ ഭാരത॥ ॥ 12-39-24 (66328) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 39॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-39-1 ഗതമന്യുർവീതദൈന്യഃ। ഗതജ്വരോ വീതശോകഃ॥ 12-39-2 നിഷീദതുരിതി നിഷേദതുരിത്യർഥേ ആർഷം॥ 12-39-4 ദാന്തേ ഗജദന്തമയേ॥ 12-39-5 സുധർമാ ദുര്യോധനപുരോഹിതഃ॥ 12-39-7 സ്വസ്തികാൻസർവതോഭദ്രാദ്യങ്കിതാനി ദേവതാപീഠാനി॥ 12-39-9 ഭാണ്ഡം ഉപകരണം॥ 12-39-10 ഔദുംബരാസ്താംരമയാഃ॥ 12-39-11 ഉദുംബരകാഷ്ടമയഃ സ്രുവഃ॥ 12-39-16 അമൃതമുഖഃ അത്യന്തം ദർശനീയഃ॥

12-40-0 (66329) വൈശംപായന ഉവാച। 12-40-0x (5424) പ്രകൃതീനാം ച തദ്വാക്യം ദേശകാലോപബൃംഹിതം। ശ്രുത്വാ യുധിഷ്ഠിരോ രാജാഽഥോത്തരം പ്രത്യഭാഷത॥ 12-40-1 (66330) ധന്യാഃ പാണ്ഡുസുതാ നൂനം യേഷാം ബ്രാഹ്മണപുംഗവാഃ। തഥ്യാന്വാപ്യഥവാഽതഥ്യാൻഗുണാനാഹുഃ സമാഗതാഃ॥ 12-40-2 (66331) അനുഗ്രാഹ്യാ വയം നൂനം ഭവതാമിതി മേ മതിഃ। യദേവം ഗുണസംപന്നാനസ്മാൻബ്രൂഥ വിമത്സരാഃ॥ 12-40-3 (66332) ധൃതരാഷ്ട്രോ മഹാരാജഃ പിതാ നോ ദൈവതം പരം। ശാസനേഽസ്യ പ്രിയേ ചൈവ സ്ഥേയം മത്പ്രിയകാങ്ക്ഷിഭിഃ॥ 12-40-4 (66333) ഏതദർഥം ഹി ജീവാമി കൃത്വാ ജ്ഞാതിവധം മഹത്। അസ്യ ശുശ്രൂഷണം കാര്യം മയാ നിത്യമതന്ദ്രിണാ॥ 12-40-5 (66334) യദി ചാഹമനുഗ്രാഹ്യോ ഭവതാം സുഹൃദാം തഥാ। ധൃതരാ യഥാപൂർവം വൃത്തിം വർതിതുമർഹഥ॥ 12-40-6 (66335) ഏഷ നാഥോ ഹി ജഗതോ ഭവതാം ച മയാ സഹ। അസ്യ പ്രസാദേ പൃഥിവീ പാണ്ഡവാഃ സർവ ഏവ ച॥ 12-40-7 (66336) ഏതൻമനസി കർതവ്യം ഭവദ്ഭിർവചനം മമ। അനുജ്ഞാപ്യാഥ താന്രാജാ യഥേഷ്ടം ഗംയതാമിതി॥ 12-40-8 (66337) പൌരജാനപദാൻസർവാന്വിസൃജ്യ കുരുനന്ദനഃ। യൌവരാജ്യേന കൌന്തേയം ഭീമസേനമയോജയത്॥ 12-40-9 (66338) മന്ത്രേ ച നിശ്ചയേ ചൈവ ഷാംഗുണ്യസ്യ ച ചിന്തനേ। വിദുരം ബുദ്ധിസംപന്നം പ്രീതിമാൻസ സമാദിശത്॥ 12-40-10 (66339) കൃതാകൃതപരിജ്ഞാനേ തഥാഽഽയവ്യയചിന്തനേ। സഞ്ജയം യോജയാമാസ വൃദ്ധം സർവഗുണൈര്യുതം॥ 12-40-11 (66340) ബലസ്യ പരിമാണേ ച ഭക്തവേതനയോസ്തഥാ। നകുലം വ്യാദിശദ്രാജാ കർമണാം ചാന്വവേക്ഷണേ॥ 12-40-12 (66341) പരചക്രോപരോധേ ച ദൃപ്താനാം ചാവമർദനേ। യുധിഷ്ഠിരോ മഹാരാജ ഫൽഗുനം വ്യാദിദേശ ഹ॥ 12-40-13 (66342) ദ്വിജാനാം ദേവകാര്യേഷു കാര്യേഷ്വന്യേഷു ചൈവ ഹ। ധൌംയം പുരോധസാം ശ്രേഷ്ഠം നിത്യമേവ സമാദിശത്॥ 12-40-14 (66343) സഹദേവം സമീപസ്ഥം നിത്യമേവ സമാദിശത്। തനേ ഗോപ്യോ ഹി നൃപതിഃ സർവാവസ്ഥോ വിശാംപതേ॥ 12-40-15 (66344) യാന്യാനമന്യദ്യോഗ്യാംശ്ച യേഷു യേഷ്വിഹ കർമസു। താംസ്താംസ്തേഷ്വേവ യുയുജേ പ്രീയമാണോ മഹീപതിഃ॥ 12-40-16 (66345) വിദുരം സഞ്ജയം ചൈവ യുയുത്സും ച മഹാമതിം। അബ്രവീത്പരവീരഘ്നോ ധർമാത്മാ ധർമവത്സലഃ॥ 12-40-17 (66346) ഉത്ഥായോത്ഥായ തത്കാര്യമസ്യ രാജ്ഞഃ പിതുർമമ। സർവം ഭവദ്ഭിഃ കർതവ്യമപ്രമത്തൈര്യഥാ മമ॥ 12-40-18 (66347) പൌരജാനപദാനാം ച യാനി കാര്യാണി നിത്യശഃ। രാജാനം സമനുജ്ഞാപ്യ താനി കാര്യാണി ധർമതഃ॥ ॥ 12-40-19 (66348) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 40॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-40-18 യത് അസ്യ കാര്യം തച്ച ഭവദ്ഭിഃ കർതവ്യമിത്യർഥഃ। അപ്രമത്തൈസ്തഥാമയേതി ട. ദ. പാഠഃ॥ 12-40-19 താനി കാര്യാണി കർതവ്യാനീത്യർഥഃ॥

12-41-0 (66349) വൈശംപായന ഉവാച। 12-41-0x (5425) തതോ യുധിഷ്ഠിരോ രാജാ ജ്ഞാതീനാം യേ ഹതാ യുധി। ശ്രാദ്ധാനി കാരയാമാസ തേഷാം പൃഥഗുദാരധീഃ॥ 12-41-1 (66350) ധൃതരാഷ്ട്രോ ദദൌ രാജാ പുത്രാണാമൌർധ്വദേഹികം। സർവകാമഗുണോപേതമന്നം ഗാശ്ച ധനാനി ച। രത്നാനി ച വിചിത്രാണി മഹാർഹാണി മഹായശാഃ॥ 12-41-2 (66351) യുധിഷ്ഠിരസ്തു ദ്രോണസ്യ കർണസ്യ ച മഹാത്മനഃ। ധൃഷ്ടദ്യുംനാഭിമന്യുഭ്യാം ഹേഡിംബസ്യ ച രക്ഷസഃ॥ 12-41-3 (66352) വിരാടപ്രഭൃതീനാം ച സുഹൃദാമുപകാരിണാം। ദ്രുപദദ്രൌപദേയാനാം ദ്രൌപദ്യാ സഹിതോ ദദൌ॥ 12-41-4 (66353) ബ്രാഹ്മണാനാം സഹസ്രാണി പൃഥഗേകൈകമുദ്ദിശൻ। ധനൈ രത്നൈശ്ച ഗോഭിശ്ച വസ്ത്രൈശ്ച സമതർപയത്॥ 12-41-5 (66354) യേ ചാന്യേ പൃഥിവീപാലാ യേഷാം നാസ്തി സുഹൃജ്ജനഃ। ഉദ്ദിശ്യോദ്ദിശ്യ തേഷാം ച ചക്രേ രാജൌർധ്വദേഹികം॥ 12-41-6 (66355) സഭാഃ പ്രപാശ്ച വിവിധാസ്തടാകാനി ച പാണ്ഡവഃ। സുഹൃദാം കാരയാമാസ സർവേഷാമൌർധ്വദേഹികം॥ 12-41-7 (66356) സ തേഷാമനൃണോ ഭൂത്വാ ഗത്വാ ലോകേഷ്വവാച്യതാം। കൃതകൃത്യോഽഭവദ്രാജാ പ്രജാ ധർമേണ പാലയൻ॥ 12-41-8 (66357) ധൃതരാഷ്ട്രം യഥാപൂർവം ഗാന്ധാരീം വിദുരം തഥാ। സർവാംശ്ച കൌരവാൻമാന്യാൻഭൃത്യാംശ്ച സമപൂജയത്॥ 12-41-9 (66358) യാശ്ച തത്ര സ്ത്രിയഃ കാശ്ചിദ്ധതവീരാ ഹതാത്മജാഃ॥ സർവാസ്താഃ കൌരവോ രാജാ സംപൂജ്യാപാലായദ്ധൃണീ॥ 12-41-10 (66359) ദീനാന്ധകൃപണാനാം ച ഗൃഹാച്ഛാദനഭോജനൈഃ। ആനൃശംസ്യപരോ രാജാ ചകാരാനുഗ്രഹം പ്രഭുഃ॥ 12-41-11 (66360) സ വിജിത്യ മഹീം കൃത്സ്നാമാനൃണ്യം പ്രാപ്യ വൈരിഷു। നിഃസപത്നഃ സുഖീ രാജാ വിജഹാര യുധിഷ്ഠിരഃ॥ ॥ 12-41-12 (66361) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 41॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-41-10 സംപൂജ്യാപാലയത്പ്രജാ ഇതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥

12-42-0 (66362) വൈശംപായന ഉവാച। 12-42-0x (5426) അഭിഷിക്തോ മഹാപ്രാജ്ഞോ രാജ്യം പ്രാപ്യ യുധിഷ്ഠിരഃ। ദാശാർഹം പുണ്ഡരീകാക്ഷമുവാച പ്രാഞ്ജലിഃ ശുചിഃ॥ 12-42-1 (66363) തവ കൃഷ്ണ പ്രസാദേന നയേന ന ബലേന ച। ബുദ്ധ്യാ ച യദുശാർദൂല തഥാ വിക്രമണേന ച॥ 12-42-2 (66364) പുനഃ പ്രാപ്തമിദം രാജ്യം പിതൃപൈതാമഹം മയാ। നമസ്തേ പുണ്ഡരീകാക്ഷ പുനഃ പുനരരിന്ദമ॥ 12-42-3 (66365) ത്വാമേകമാഹുഃ പുരുഷം ത്വാമാഹുഃ സാത്വതാം പതിം। നാമഭിസ്ത്വാം ബഹുവിധൈഃ സ്തുവന്തി പ്രയതാ ദ്വിജാഃ॥ 12-42-4 (66366) വിശ്വകർമന്നമസ്തേഽസ്തു വിശ്വാത്മന്വിശ്വസംഭവ। വിഷ്ണോ ജിഷ്ണോ ഹരേ കൃഷ്ണ വൈകുണ്ഠ പുരുഷോത്തമ॥ 12-42-5 (66367) അദിത്യാഃ സപ്തധാ ത്വം തു പുരാണോ ഗർഭതാം ഗതഃ। പൃശ്നിഗർഭസ്ത്വമേവൈകസ്ത്രിയുഗം ത്വാം വദന്ത്യപി॥ 12-42-6 (66368) ശുചിശ്രവാ ഹൃഷീകേശോ ഘൃതാർചിർഹംസ ഉച്യതേ। ത്രിചക്ഷുഃ ശംഭുരേകസ്ത്വം വിഭുർദാമോദരോഽപി ച॥ 12-42-7 (66369) വരാഹോഽഗ്നിർബൃഹദ്ഭാനുർവൃഷഭസ്താർക്ഷ്യലക്ഷണഃ। അനീകസാഹഃ പുരുഷഃ ശിപിവിഷ്ട ഉരുക്രമഃ॥ 12-42-8 (66370) വരിഷ്ഠ ഉഗ്രസേനാനീഃ സത്യോ വാജസനിർഗുഹഃ। അച്യുതശ്ച്യാവനോഽരീണാം സംസ്കൃതോ വികൃതിർവൃഷഃ॥ 12-42-9 (66371) കൃഷ്ണധർമസ്ത്വമേവാദിർവൃഷദർഭോ വൃഷാകപിഃ। സിന്ധുർവിധൂർമിസ്ത്രികകുപ് ത്രിധാമാ ത്രിവൃദച്യുതഃ॥ 12-42-10 (66372) സംരാഡ് വിരാട് സ്വരാട് ചൈവ സ്വരാഡ്ഭൂതമയോ ഭവഃ। വിഭൂർഭൂരതിഭൂഃ കൃഷ്ണഃ കൃഷ്ണവർത്മാ ത്വമേവ ച॥ 12-42-11 (66373) സ്വിഷ്ടകൃദ്ഭിഷജാവർതഃ കപിലസ്ത്വം ച വാമനഃ। യജ്ഞോ ധ്രുവഃ പതംഗശ്ച ജയത്സേനസ്ത്വമുച്യസേ॥ 12-42-12 (66374) ശിഖണ്ഡീ നഹുഷോ ബഭ്രുർദിവിസ്പൃക് ത്വം പുനർവസുഃ। സുബഭ്രൂ രുക്മയജ്ഞശ്ച സുഷേണോ ദുന്ദുഭിസ്തഥാ॥ 12-42-13 (66375) ഗഭസ്തിനേമിഃ ശ്രീപഝഃ പുഷ്കരഃ ശുഷ്മധാരണഃ। ഋഭുർവിഭുഃ സർവസൂക്ഷ്മസ്ത്വ ധരിത്രീ ച പഠ്യസേ॥ 12-42-14 (66376) അംഭോനിധിസ്ത്വം ബ്രഹ്മാ ത്വം പവിത്രം ധാമ ധാമവിത്। ഹിരണ്യഗർഭഃ പുരുഷഃ സ്വധാ സ്വാഹാ ച കേശവഃ॥ 12-42-15 (66377) യോനിസ്ത്വമസ്യ പ്രലയശ്ച കൃഷ്ണ ത്വമേവേദം സൃജസി വിശ്വമഗ്രേ। വിശ്വം ചേദം ത്വദ്വശേ വിശ്വയോനേ നമോസ്തു തേ ശാർംഗചക്രാസിപാണേ॥ 12-42-16 (66378) വൈശംപായന ഉവാച। 12-42-17x (5427) ഏവം സ്തുതോ ധർമരാജേന കൃഷ്ണഃ സഭാമധ്യേ പ്രീതിമാൻപുഷ്കരാക്ഷഃ। തമഭ്യനന്ദദ്ഭാരതം പുഷ്കലാഭി ർവാഗ്ഭിർജ്യേഷ്ഠം പാണ്ഡവം യാദവാഗ്ര്യഃ॥ 12-42-17 (66379) `ഏതന്നാമശതം വിഷ്ണോർധർമരാജേന കീർതിതം। യഃ പഠേച്ഛൃണുയാദ്വാപി സർവപാപൈഃ പ്രമുച്യതേ॥' ॥ 12-42-18 (66380) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വിചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 42॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-42-6 സപ്തധാ വിഷ്ണ്വാഖ്യ ആദിത്യോ വാമനശ്ചേതി ദ്വേധാ അദിത്യാമേവ ജൻമ। തതോഽദിതേ രൂപാന്തരേഷു പൃശ്നിപ്രഭൃതിഷു ക്രമാത്പൃശ്നിഗർഭഃ പരശുരാമഃ ദാശരധീരാമഃ യാദവൌ രാമകൃഷ്ണൌ ചേതി। സർവേഷു ഗർഭേഷു ഏകഏവ ത്വം। ത്രിഷു കൃതാദിഷു യുഗേഷു ഭവം ത്രിയുഗം। ആദിത്യാഃ സപ്തരാത്രം ത്വാ പുരാണേ ധർമതോ ഗതഃ। ഇതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-42-7 നൃചക്ഷുഃ ശംഭുരിതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-42-8 വരുണോഽഗ്നിർവൃഹിദ്ഭാനുർവൃഷണ ഇതി ഥ.ദ. പാഠഃ॥ 12-42-9 വാചിഷ്ഠ ഉഗ്രസേനാനീരിതി ഡ. ഥ. ദ. പാഠഃ। സങ്കൃതിഃ പ്രകൃതിർവിഭുരിതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-42-10 ത്രികകുപ് ഊർധ്വവർത്മാ ത്വമേവേതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥

12-43-0 (66381) വൈശംപായന ഉവാച। 12-43-0x (5428) തതോ വിസർജയാമാസ സർവാസ്താഃ പ്രകൃതീർനൃപഃ। വിവിശുശ്ചാഭ്യനുജ്ഞാതാ യഥാസ്വാനി ഗൃഹാണി തേ॥ 12-43-1 (66382) തതോ യുധിഷ്ഠിരോ രാജാ ഭീമം ഭീമപരാക്രമം। സാന്ത്വയന്നബ്രവീച്ഛ്രീമാനർജുനം യമജൌ തഥാ॥ 12-43-2 (66383) ശത്രുഭിർവിവിധൈഃ ശസ്ത്രൈഃ ക്ഷതദേഹാ മഹാരണേ। ശ്രാന്താ ഭവന്തഃ സുഭൃശം താപിതാഃ ശോകമന്യുഭിഃ॥ 12-43-3 (66384) അരണ്യേ ദുഃഖവസതിർമത്കൃതേ ഭരതർഷഭാഃ। ഭവദ്ഭിരനുഭൂതാ ഹി യഥാ കാപുരുഷൈസ്തഥാ॥ 12-43-4 (66385) യഥാസുഖം യഥാജോഷം ജയോഽയമനുഭൂയതാം। വിശ്രാന്താംʼല്ലബ്ധവിശ്വാസാഞ്ശ്വഃ സമേതാഽസ്മി വഃ പുനഃ॥ 12-43-5 (66386) തതോ ദുര്യോധനഗൃഹം പ്രാസാദൈരുപശോഭിതം। ബഹുരത്നസമാകീർണം ദാസീദാസസമാകുലം॥ 12-43-6 (66387) ധൃതരാഷ്ട്രാഭ്യനുജ്ഞാതം ഭ്രാത്രാ ദത്തം വൃകോദരഃ। പ്രതിപേദേ മഹാബാഹുർമന്ദിരം മഘവാനിവ॥ 12-43-7 (66388) യഥാ ദുര്യോധനഗൃഹം തഥാ ദുഃശാസനസ്യ തു। പ്രാസാദഭാലാസംയുക്തം ഹേമതോരണഭൂഷിതം॥ 12-43-8 (66389) ദാസീദാസസുസംപൂർണം പ്രഭൂതധനധാന്യവത്। പ്രതിപേദേ മഹാബാഹുരർജുനോ രാജശാസനാത്॥ 12-43-9 (66390) ദുർമർഷണസ്യ ഭവനം ദുഃശാസനഗൃഹാദ്വരം। കുബേരഭവനപ്രഖ്യം മണിഹേമവിഭൂഷിതം॥ 12-43-10 (66391) നകുലായ വരാർഹായ കർശിതായ മഹാവനേ। ദദൌ പ്രീതോ മഹാരാജ ധർമപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ॥ 12-43-11 (66392) ദുർമുഖസ്യ ച വേശ്മാഗ്ര്യം ശ്രീമത്കനകഭൂഷണം। പൂർണപഝദലാക്ഷീണാം സ്ത്രീണാം ശയനസങ്കുലം॥ 12-43-12 (66393) പ്രദദൌ സഹദേവായ സന്തതം പ്രിയകാരിണേ। മുമുദേ തച്ച ലബ്ധ്വാഽസൌ കൈലാസം ധനദോ യഥാ॥ 12-43-13 (66394) യുയുത്സുർവിദുരശ്ചൈവ സഞ്ജയശ്ച വിശാംപതേ। സുധർമാ ചൈവ ധൌംയശ്ച യഥാ സ്വാഞ്ജഗ്മുരാലയാൻ॥ 12-43-14 (66395) സഹ സാത്യകിനാ ശൌരിരർജുനസ്യ നിവേശനം। വിവേശ പുരുഷവ്യാഘ്രോ വ്യാഘ്രോ ഗിരിഗുഹാമിവ॥ 12-43-15 (66396) തത്ര ഭക്ഷ്യാന്നപാനൈസ്തേ മുദിതാഃ സുസുഖോഷിതാഃ। സുഖപ്രബദ്ധാ രാജാനമുപതസ്ഥുര്യുധിഷ്ഠിരം॥ ॥ 12-43-16 (66397) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രിചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 43॥

12-44-0 (66398) ജനമേജയ ഉവാച। 12-44-0x (5429) പ്രാപ്യ രാജ്യം മഹാബാഹുർധർമപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ। യദന്യദകരോദ്വിപ്ര തൻമേ വക്തുമിഹാർഹസി॥ 12-44-1 (66399) ഭഗവാന്വാ ഹൃഷീകേശസ്ത്രൈലോക്യസ്യ പരോ ഗുരുഃ। ഋഷേ യദകരോദ്വീരസ്തച്ച വ്യാഖ്യാതുമർഹസി॥ 12-44-2 (66400) വൈശംപായന ഉവാച। 12-44-3x (5430) ശൃണു തത്ത്വേന രാജേന്ദ്ര കീർത്യമാനം മയാഽനഘ। വാസുദേവം പുരസ്കൃത്യ യദകുർവത പാണ്ഡവാഃ॥ 12-44-3 (66401) പ്രാപ്യ രാജ്യം മഹാരാജ കുന്തീപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ। വർണാൻസംസ്ഥാപയാമാസ നയേന വിനയേന ച॥ 12-44-4 (66402) ബ്രാഹ്മണാനാം സഹസ്രം ച സ്നാതകാനാം മഹാത്മനാം। സഹസ്രനിഷ്കൈരേകൈകം തർപയാമാസ പാണ്ഡവഃ॥ 12-44-5 (66403) തഥാഽനുജീവിനോ ഭൃത്യാൻസംശ്രിതാനതിഥീനപി। കാമൈഃ സന്തർപയാമാസ കൃപണാംസ്താർകികാനപി॥ 12-44-6 (66404) പുരോഹിതായ ധൌംയായ പ്രാദാദയുതശഃ സ ഗാഃ। ധനം സുവർണം രജതം വാസാംസി വിവിധാന്യപി॥ 12-44-7 (66405) കൃപായ ച മഹാരാജ പിതൃവത്തമതർപയത്। വിദുരായ ച രാജാഽസൌ പൂജാം ചക്രേ യതവ്രതഃ॥ 12-44-8 (66406) ഭക്ഷ്യാന്നപാനൈർവിവിധൈർവാസോഭിഃ ശയനാസനൈഃ। സർവാൻസന്തോപയാമാസ സംശ്രിതാന്ദദതാം വരഃ॥ 12-44-9 (66407) ലബ്ധപ്രശമനം കൃത്വാ സ രാജാ രാജസത്തമ। യുയുത്സോർധാർതരാഷ്ട്രസ്യ പൂജാം ചക്രേ മഹായേശാഃ॥ 12-44-10 (66408) ധൃതരാഷ്ട്രായ തദ്രാജ്യം ഗാന്ധാര്യൈ വിദുരായ ച। നിവേദ്യ സുസ്ഥവദ്രാജാ സുഖമാസ്തേ യുധിഷ്ഠിരഃ॥ 12-44-11 (66409) തഥാ സർവം സ നഗരം പ്രസാദ്യ ഭരതർഷഭ। വാസുദേവം മഹാത്മാനമഭ്യഗച്ഛത്കൃതാഞ്ജലിഃ॥ 12-44-12 (66410) തതോ മഹതി പര്യങ്കേ മണികാഞ്ചനഭൂഷിതേ। ദദർശ കൃഷ്ണമാസീനം നീലം മേരാവിവാംബുദം॥ 12-44-13 (66411) ജാജ്വല്യമാനം വപുഷാ ദിവ്യാഭരണഭൂഷിതം। പീതകൌശേയവസനം ഹേംനേവോപഗത മണിം॥ 12-44-14 (66412) കൌസ്തുഭേനോരസിസ്ഥേന മണിനാഽഭിവിരാജിതം। ഉദ്യതേവോദയം ശൈലം സൂര്യേണാഭിവിരാജിതം॥ 12-44-15 (66413) നൌപംയം വിദ്യതേ തസ്യ ത്രിഷു ലോകേഷു കിഞ്ചന॥ 12-44-16 (66414) സോഽഭിഗംയ മഹാത്മാനം വിഷ്ണും പുരുഷസത്തമം। ഉവാച മധുരം രാജാ സ്മിതപൂർവമിദം തദാ॥ 12-44-17 (66415) സുഖേന തേ നിശാ കച്ചിദ്വ്യുഷ്ടാ ബുദ്ധിമതാം വര। കച്ചിജ്ജ്ഞാനാനി സർവാണി പ്രസന്നാനി തവാച്യുത॥ 12-44-18 (66416) തഥൈവോപശ്രിതാ ദേവീ ബുദ്ധിർബുദ്ധിമതാം വര। വയം രാജ്യമനുപ്രാപ്താഃ പൃഥിവീ ച വശേ സ്ഥിതാ॥ 12-44-19 (66417) തവ പ്രസാദാദ്ഭഗവംസ്ത്രിലോകഗതിവിക്രമ। ജയം പ്രാപ്താ യശശ്ചാഗ്ര്യം ന ച ധർമച്യുതാ വയം॥ 12-44-20 (66418) തം തഥാ ഭാഷമാണം തു ധർമരാജമരിന്ദമം। നോവാച ഭഗവാൻകിഞ്ചിദ്ധ്യാനമേവാന്വപദ്യത॥ ॥ 12-44-21 (66419) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുശ്ചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 44॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-44-10 ലബ്ധപ്രശമനം ലബ്ധസ്യ ധനാദേഃ യഥോചിതമംശതഃ പാത്രേ സമർപണേന ശാന്തികം॥

12-45-0 (66420) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-45-0x (5431) കിമിദം പരമാശ്ചര്യം ധ്യായസ്യമിതവിക്രമ। കച്ചില്ലോകത്രയസ്യാസ്യ സ്വസ്തി ലോകപരായണ॥ 12-45-1 (66421) `ഇന്ദ്രിയാണി മനശ്ചൈവ ബുദ്ധൌ സംവേശിതാനി തേ'। ചതുർഥം ധ്യാനമാർഗം ത്വമാലംബ്യ പുരുഷർഷഭ। അപക്രാന്തോ യതോ ജീവസ്തേന മേ വിസ്മിതം മനഃ॥ 12-45-2 (66422) നിഗൃഹീതോ ഹി വായുസ്തേ പഞ്ചകർമാ ശരീരഗഃ। ഇന്ദ്രിയാണി ച സർവാണി മനസി സ്ഥാപിതാനി തേ॥ 12-45-3 (66423) വാക്ച സത്വം ച ഗോവിന്ദ ബുദ്ധൌ സംവേശിതാനി തേ। സർവേ ചൈവ ഗുണാ ദേവാഃ ക്ഷേത്രജ്ഞേ തേ നിവേശിതാഃ॥ 12-45-4 (66424) നേംഗന്തി തവ രോമാണി സ്ഥിരാ ബുദ്ധിസ്തഥാ മനഃ। കാഷ്ഠകുഡ്യശിലാഭൂതോ നിരീഹശ്ചാസി മാധവ॥ 12-45-5 (66425) യഥാ ദീപോ നിവാതസ്ഥോ നിരിംഗോ ജ്വലതേഽച്യുത। തഥാഽസി ഭഗവന്ദേന നിശ്ചലോ യോഗനിശ്ചയാത്॥ 12-45-6 (66426) യദി ശ്രോതുമിഹാർഹാമി ന രഹസ്യം ച തേ യദി। ഛിന്ധി മേ സംശയം ദേവ പ്രപന്നായാഭിയാചതേ॥ 12-45-7 (66427) ത്വം ഹി കർതാ വികർതാ ച ത്വം ക്ഷരശ്ചാക്ഷരശ്ച ഹ। അനാദിനിധനോ ഹ്യാദ്യസ്ത്വമേകഃ പുരുഷോത്തമ॥ 12-45-8 (66428) ത്വം പ്രപന്നായ ഭക്തായ ശിരസാ പ്രണതായ ച। ധ്യാനസ്യാസ്യ യഥാതത്ത്വം ബ്രൂഹി ധർമഭൃതാം വര॥ 12-45-9 (66429) തതഃ സ്വഗോചരേ ന്യസ്യ മനോബുദ്ധീന്ദ്രിയാണി ച। സ്മിതപൂർവമുവാചേദം ഭഗവാന്വാസവാനുജഃ॥ 12-45-10 (66430) വാസുദേവ ഉവാച। 12-45-11x (5432) ശരതൽപഗതോ ഭീഷ്മഃ ശാംയന്നിവ ഹുതാശനഃ। മാം ധ്യാതി പുരുഷവ്യാഘ്രസ്തതോ മേ തദ്ഗതം മനഃ॥ 12-45-11 (66431) യസ്യ ജ്യാതലനിർഘോഷം വിസ്ഫൂർജിതമിവാശനേഃ। ന സഹേദ്ദേവരാജോഽപി തമസ്മി മനസാ ഗതഃ॥ 12-45-12 (66432) യേനാഭിജിത്യ തരസാ സമസ്തം രാജമണ്ഡലം। ഊഢാസ്തിസ്രഃ പുരാ കന്യാസ്തമസ്മി മനസാ ഗതഃ॥ 12-45-13 (66433) ത്രയോവിംശതിരാത്രം യോ യോധയാമാസ ഭാർഗവം। ന ച രാമേണ നിസ്തീർണസ്തമസ്മി മനസാ ഗതഃ॥ 12-45-14 (66434) യം ഗംഗാ ഗർഭവിധിനാ ധാരയാമാസ ഭാരതം। വസിഷ്ഠശിഷ്യം തം താത ഗതോഽസ്മി മനസാ നൃപ॥ 12-45-15 (66435) ദിവ്യാസ്രാണി മഹാതേജാ യോ ധാരയതി ബുദ്ധിമാൻ। സാംഗാംശ്ച ചതുരോ വേദാംസ്തമസ്മി മനസാ ഗതഃ॥ 12-45-16 (66436) രാമസ്യ ദയിതം ശിഷ്യം ജാമദഗ്ന്യസ്യ പാണ്ഡവ। ആധാരം സർവ്രവിദ്യാനാം തമസ്മി മനസാ ഗതഃ॥ 12-45-17 (66437) `ഏകീകൃത്യേന്ദ്രിയഗ്രാമം മനഃ സംയംയ മേധയാ। ശരണം മാമുപാഗച്ഛത്തതോ മേ തദ്ഗതം മനഃ॥ ' 12-45-18 (66438) സ ഹി ഭൂതം ഭവിഷ്യച്ച ഭവച്ച ഭരതർഷഭ। വേത്തി ധർമവിദാം ശ്രേഷ്ഠസ്തമസ്മി മനസാ ഗതഃ॥ 12-45-19 (66439) തസ്മിൻഹി പുരുഷവ്യാഘ്രേ ശാന്തേ ഭീഷ്മേ മഹാത്മനി। ഭവിഷ്യതി മഹീ പാർഥ നഷ്ടചന്ദ്രേവ ശർവരീ॥ 12-45-20 (66440) തദ്യുധിഷ്ഠിര ഗാംഗേയം ഭീഷ്മം ഭീമപരാക്രമം। അഭിഗംയോപസംഗൃഹ്യ പൃച്ഛ യത്തേ മനോഗതം॥ 12-45-21 (66441) ചാതുർവിദ്യം ചാതുർഹോത്രം ചാതുരാശ്രംയമേവ ച। രാജധർമാംശ്ചി നിഖിലാൻപൃച്ഛൈനം പൃഥിവീപതേ॥ 12-45-22 (66442) തസ്മിന്നസ്തമിതേ ഭീഷ്മേ കൌരവാണാം ധുംരധരേ। ജ്ഞാനാന്യൽപീഭവിഷ്യന്തി തസ്മാത്ത്വാം ചോദയാംയഹം॥ 12-45-23 (66443) തച്ഛ്രുത്വാ വാസുദേവസ്യ തഥ്യം വചനമുത്തമം। സാശ്രുകണ്ഠഃ സ ധർമജ്ഞോ ജനാർദനമുവാച ഹ॥ 12-45-24 (66444) യദ്ഭവാനാഹ ഭീഷ്മസ്യ പ്രഭാവം പ്രതി മാധവ। തഥാ തന്നാത്ര സന്ദേഹോ വിദ്യതേ മമ മാധവ॥ 12-45-25 (66445) മഹാഭാഗ്യം ച ഭീഷ്മസ്യ പ്രഭാവശ്ച മഹാദ്യുതേ। ശ്രുതം മയാ കഥയതാം ബ്രാഹ്മണാനാം മഹാത്മനാം॥ 12-45-26 (66446) ഭവാംശ്ച കർതാ ലോകാനാം യദ്ബ്രവീത്യരിസൂദന। തഥാ തദ്രനഭിധ്യേയം വാക്യം യാദവനന്ദന॥ 12-45-27 (66447) യദി ത്വനുഗ്രഹവതീ ബുദ്ധിസ്തേ മയി മാധവ। ത്വാമഗ്രതഃ പുരസ്കൃത്യ ഭീഷ്മം യാസ്യാമഹേ വയം॥ 12-45-28 (66448) ആവൃത്തേ ഭഗവത്യർകേ സ ഹി ലോകാൻഗമിഷ്യതി। ത്വദ്ദർശനം മഹാബാഹോ തസ്മാദർഹതി കൌരവഃ॥ 12-45-29 (66449) തവ ഹ്യാദ്യസ്യ ദേവസ്യ ക്ഷരസ്യൈവാക്ഷരസ്യ ച। ദർശനം ത്വസ്യ ലാഭഃ സ്യാത്ത്വം ഹി ബ്രഹ്മമയോ നിധിഃ॥ 12-45-30 (66450) വൈശംപായന ഉവാച। 12-45-31x (5433) ശ്രുത്വൈവം ധർമരാജസ്യ വചനം മധുസൂദനഃ। പാർശ്വസ്ഥം സാത്യകിം പ്രാഹ രഥോ മേ യുജ്യതാമിതി॥ 12-45-31 (66451) സാത്യകിസ്ത്വാശു നിഷ്ക്രംയ കേശവസ്യ സമീപതഃ। ദാരുകം പ്രാഹ കൃഷ്ണസ്യ യുജ്യതാം രഥ ഇത്യുത॥ 12-45-32 (66452) സ സാത്യകേരാശു വചോ നിശംയ രഥോത്തമം കാഞ്ചനഭൂഷിതാംഗം। മസാരഗൽവർകമയൈർവിഭംഗൈ ർവിഭൂഷിതം ഹേമനിബദ്ധചക്രം॥ 12-45-33 (66453) ദിവാകരാംശുപ്രഭമാശുഗാമിനം വിചിത്രനാനാമണിഭൂഷിതാന്തരം। നവോദിതം സൂര്യമിവ പ്രതാപിനം വിചിത്രതാർക്ഷ്യധ്വജിനം പതാകിനം॥ 12-45-34 (66454) സുഗ്രീവശൈബ്യപ്രപ്നുഖൈർവരാശ്വൈ ർമനോജവൈഃ കാഞ്ചനഭൂഷിതാംഗൈഃ। സംയുക്തമാവേദയദച്യുതായ കൃതാഞ്ജലിർദാരുകോ രാജസിംഹ॥ ॥ 12-45-35 (66455) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പ്രഞ്ചചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 45॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-45-2 ചതുർഥം ജാഗ്രത്സ്വപ്നസുഷുപ്തിഭ്യഃ പരം। അപക്രാന്തോ യതോ ദേവ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-45-3 പഞ്ചകർമാ പ്രാണനാദികാരീ॥ 12-45-4 സത്വം മനഃ। വാഗുപലക്ഷിതാനീന്ദ്രിയാണി ച ബുദ്ധൌ മഹത്തത്ത്വേ। ഗുണാഃ ശബ്ദാദിഗുണഭാജോ ദേവാഃ ശ്രോത്രാദീനി ഇന്ദ്രിയാണി॥ 12-45-5 നേംഗന്തി ന കംപന്തേ। നിരീഹോ നിശ്ചേഷ്ടഃ॥ 12-45-6 നിരിംഗഃ അചലഃ॥ 12-45-10 ഗോചരേ സ്വസ്വസ്ഥാനേ॥ 12-45-11 ധ്യാതി ധ്യായതി॥ 12-45-22 ചതസ്രോ വിദ്യാഃ ധർമാർഥകാമമോക്ഷവിദ്യാഃ സർവവർണസാധാരണാഃ ചാതുർഹോത്രം ത്രൈവർണികാനാം വിശേഷധർമോ യജ്ഞാദിഃ॥ 12-45-27 അനഭിധ്യേയം അവിചാരണീയം॥ 12-45-33 മസാരഗൽവർകമയൈർവിഭംഗൈഃ മസാരോ മരകതമണിഃ ഗലുശ്ചന്ദ്രകാന്തഃ അർകഃ സൂര്യകാന്തഃ തൻമയൈഃ വിഭംഗൈഃ വിസ്തരൈഃ॥

12-46-0 (66456) ജനമേജയ ഉവാച। 12-46-0x (5434) ശരതൽപേ ശയാനസ്തു ഭരതാനാം പിതാമഹഃ। കഥമുത്സൃഷ്ടവാന്ദേഹം കം ച യോഗമധാരയത്॥ 12-46-1 (66457) വൈശംപായന ഉവാച। 12-46-2x (5435) ശൃണുഷ്വാവഹിതോ രാജഞ്ശുചിർഭൂത്വാ സമാഹിതഃ। ഭീഷ്മസ്യ കുരുശാർദൂല ദേഹോത്സർഗം മഹാത്മനഃ॥ 12-46-2 (66458) പ്രവൃത്തമാത്രേ ത്വയനമുത്തരേണ ദിവാകരേ। `ശുക്ലപക്ഷസ്യ ചാഷ്ടഭ്യാം മാഘമാസസ്യ പാർഥിവ॥ 12-46-3 (66459) പ്രാജാപത്യേ ച നക്ഷത്രേ മധ്യം പ്രാപ്തേ ദിവാകരേ।' സമാവേശയദാത്മാനമാത്മത്യേവ സമാഹിതഃ॥ 12-46-4 (66460) വികീർണാംശുരിവാദിത്യോ ഭീഷ്മഃ ശരശതൈശ്ചിതഃ। ശുശുഭേ പരയാ ലക്ഷ്ംയാ വൃതോ ബ്രാഹ്മണസത്തമൈഃ॥ 12-46-5 (66461) വ്യാസേന ദേവശ്രവസാ നാരദേന സുരർഷിണാ। ദേവസ്ഥാനേന വാത്സ്യേന തഥാഽശ്മകസുമന്തുനാ॥ 12-46-6 (66462) തഥാ ജൈമിനിനാ ചൈവ പൈലേന ച മഹാത്മനാ। ശാണ്ഡില്യദേവലാഭ്യാം ച മൈത്രേയേണ ച ധീമതാ॥ 12-46-7 (66463) അസിതേന വസിഷ്ഠേന കൌശികേന മഹാത്മനാ। ഹാരിതലോമശാഭ്യാം ച തഥാഽഽത്രേയേണ ധീമതാ॥ 12-46-8 (66464) [ബൃഹസ്പതിശ്ച ശുക്രശ്ച ച്യവനശ്ച മഹാമുനിഃ। സനത്കുമാരഃ കപിലോ ചാൽമീകിസ്തുംബുരുഃ കുരുഃ॥ 12-46-9 (66465) മൌദ്ഗല്യോ ഭാർഗവോ രാമസ്തൃണബിന്ദുർമഹാമുനിഃ। പിപ്പലാദോഽഥ വായുശ്ച സവർതഃ പുലഹഃ കചഃ॥ 12-46-10 (66466) കാശ്യപശ്ച പുലസ്ത്യശ്ച ക്രതുർദക്ഷഃ പരാശരഃ। മരീചിരംഗിരാഃ കാശ്യോ ഗൌതമോ ഗാലവോ മുനിഃ॥ 12-46-11 (66467) ധൌംയോ വിഭാണ്ഡോ മാണ്ഡവ്യോധൌംരഃ കൃഷ്ണാനുഭൌതികഃ। ഉലൂകഃ പരമോ വിപ്രോ മാർകണ്ഡേയോ മഹാമുനിഃ। ഭാസ്കരിഃ പൂരണഃ കൃഷ്ണഃ സൂതഃ പരമധാർമികഃ॥ 12-46-12 (66468) ഏതൈശ്ചാന്യൈർമുനിഗണൈർമഹാഭാഗൈർമഹാത്മഭിഃ। ശ്രദ്ധാദമശമോപേതൈർവൃതശ്ചന്ദ്ര ഇവ ഗ്രഹൈഃ॥ 12-46-13 (66469) ഭീഷ്മസ്തു പുരുഷവ്യാഘ്രഃ കർമണാ മനസാ ഗിരാ। ശരതൽപഗതഃ കൃഷ്ണം പ്രദധ്യൌ പ്രാഞ്ജലിഃ ശുചിഃ॥ 12-46-14 (66470) സ്വരേണ ഹൃഷ്ടപുഷ്ടേന തുഷ്ടാവ മധുസൂദനം। യോഗേശ്വരം പഝനാഭം വിഷ്ണും ജിഷ്ണും ജഗത്പതിം। `അനാദിനിധനം വിഷ്ണുമാത്മയോനിം സനാതനം॥' 12-46-15 (66471) കൃതാഞ്ജലിപുടോ ഭൂത്വാ വാഗ്വിദാം പ്രവരഃ പ്രഭുഃ॥ ഭീഷ്മഃ പരമധർമാത്മാ വാസുദേവമഥാസ്തുവത്॥ 12-46-16 (66472) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-46-17x (5436) ആരിരാധയിഷുഃ കൃഷ്ണം വാചം ജിഗദിഷാമി യാം। തയാ വ്യാസസമാസിന്യാ പ്രീയതാം പുരുഷോത്തമഃ॥ 12-46-17 (66473) ശുചിം ശുചിപദം ഹംസം തത്പരം പരമേഷ്ഠിനം। യുക്ത്വാ സർവാത്മനാഽഽത്മാനം തം പ്രപദ്യേ പ്രജാപതിം॥ 12-46-18 (66474) അനാദ്യന്തം പരം ബ്രഹ്മ ന ദേവാ നർഷയോ വിദുഃ। ഏകോഽയം വേദ ഭഗവാന്ധാതാ നാരായണോ ഹരിഃ॥ 12-46-19 (66475) നാരായണാദൃഷിഗണാസ്തഥാ സിദ്ധമഹോരഗാഃ। ദേവാ ദേവർഷയശ്ചൈവ യം വിദുർദുഃഖഭേഷജം॥ 12-46-20 (66476) ദേവദാനവഗന്ധർവാ യക്ഷരാക്ഷസപന്നഗാഃ। യം ന ജാനന്തി കോ ഹ്യേഷ കുതോ വാ ഭഗവാനിതി॥ 12-46-21 (66477) `യമാഹുർജഗതഃ കോശം യസ്മിംശ്ച നിഹിതാഃ പ്രജാഃ। യസ്മിംʼല്ലോകാഃ സ്ഫുരന്ത്യേതേ ജാലേ ശകുനയോ യഥാ॥' 12-46-22 (66478) യസ്മിന്വിശ്വാനി ഭൂതാനി തിഷ്ഠന്തി ച വിശന്തി ച। ഗുണഭൂതാനി ഭൂതേശേ സൂത്രേ മണിഗണാ ഇവ॥ 12-46-23 (66479) `യം ച വിശ്വസ്യ കർതാരം ജഗതസ്തസ്ഥുഷാം പതിം വദന്തി ജഗതോഽധ്യക്ഷമധ്യാത്മപരിചിന്തകാഃ॥ ' 12-46-24 (66480) യസ്മിന്നിത്യേ തതേ തന്തൌ ദൃഢേ സ്രഗിവ തിഷ്ഠതി। സദസദ്ഗ്രഥിതം വിശ്വം വിശ്വാംഗേ വിശ്വകർമണി॥ 12-46-25 (66481) ഹരിം സഹസ്രശിരസം സഹസ്രചരണേക്ഷണം। സഹസ്രബാഹുമകുടം സഹസ്രവദനോജ്ജ്വലം॥ 12-46-26 (66482) പ്രാഹുർനാരായണം ദേവം യം വിശ്വസ്യ പരായണം। അണീയസാമണീയാംസം സ്ഥവിഷ്ഠം ച സ്ഥവീയസാം। ഗരീയസാം ഗരിഷ്ഠം ച ശ്രേഷ്ഠം ച ശ്രേയസാമപി॥ 12-46-27 (66483) ചം വാകേഷ്വനുവാകേഷു നിഷത്സൂപനിഷത്സു ച। ഗൃണന്തി സത്യകർമാണം സത്യം സത്യേഷു സാമസു॥ 12-46-28 (66484) ചതുർഭിശ്ചതുരാത്മാനം സത്വസ്ഥം സാത്വതാം പതിം। യം ദിവ്യൈർദേവമർചന്തി ഗുഹ്യൈഃ പരമനാമഭിഃ॥ 12-46-29 (66485) [യസ്മിന്നിത്യം തപസ്തപ്തം യദംഗേഷ്വനുതിഷ്ഠതി। സർവാത്മാ സർവവിത്സർവഃ സർവജ്ഞഃ സർവഭാവനഃ॥ ] 12-46-30 (66486) യം ദേവം ദേവകീ ദേവീ വസുദേവാദജീജനത്। ഭൌമസ്യ ബ്രഹ്മണോ ഗുപ്ത്യൈ ദീപ്തമഗ്നിമിവാരണിഃ॥ 12-46-31 (66487) യമനന്യോ വ്യപേതാശീരാത്മാനം വീതകൽമഷം। ഇഷ്ട്വാനന്ത്യായ ഗോവിന്ദം പശ്യത്യാത്മാനമാത്മനി॥ 12-46-32 (66488) `അപ്രതർക്യമവിജ്ഞേയം ഹരിം നാരായണം വിഭും।' അതിവായ്വിന്ദ്രകർമാണമതിസൂര്യാഗ്നിതേജസം। അതിബുദ്ധീന്ദ്രിയാത്മാനം തം പ്രപദ്യേ പ്രജാപതിം॥ 12-46-33 (66489) പുരാണേ പുരുഷം പ്രോക്തം ബ്രഹ്മപ്രോക്തം യുഗാദിഷു। ക്ഷയേ സങ്കർഷണം പ്രോക്തം തമുപാസ്യമുപാസ്മഹേ॥ 12-46-34 (66490) യമേകം ബഹുധാത്മാനം പ്രാദുർഭൂതമധോക്ഷജം। നാന്യഭക്താഃ ക്രിയാവന്തോ യജന്തേ സർവകാമദം॥ 12-46-35 (66491) ഋതമേകാക്ഷരം ബ്രഹ്മ യത്തത്സദസതഃ പരം। അനാദിമധ്യപര്യന്തം ന ദേവാ നർഷയോ വിദുഃ॥ 12-46-36 (66492) യം സുരാസുരഗന്ധർവാഃ സിദ്ധാ ഋഷിമഹോരഗാഃ। പ്രയതാ നിത്യമർചന്തി പരമം സുഖഭേഷജം॥ 12-46-37 (66493) അനാദിനിധനം ദേവമാത്മയോനിം സനാതനം। അപ്രേക്ഷ്യമനഭിജ്ഞേയം ഹരിം നാരായണം പ്രഭും॥ 12-46-38 (66494) അഥ ഭീഷ്മസ്തവരാജഃ॥ 12-46-39x (5437) ഹിരണ്യവർണം യം ഗർഭമദിതിർദൈത്യനാശനം। ഏകം ദ്വാദശധാ ജജ്ഞേ തസ്മൈ സൂര്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-39 (66495) ശുക്ലേ ദേവാൻപിതൄൻകൃഷ്ണേ തർപയത്യമൃതേന യഃ। യശ്ച രാജാ ദ്വിജാതീനാം തസ്മൈ സോമാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-40 (66496) `ഹുതാശനമുഖൈർദേവൈർധാര്യതേ സകലം ജഗത്। ഹവിഃ പ്രഥമഭോക്താ യസ്തസ്മൈ ഹോത്രാത്മനേ നമഃ॥ ' 12-46-41 (66497) മഹതസ്തമസഃ പാരേ പുരുഷം ഹ്യതിതേജസം। യം ജ്ഞാത്വാ മൃത്യുമത്യേതി തസ്മൈ ജ്ഞേയാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-42 (66498) യം ബൃഹന്തം ബൃഹത്യുക്ഥേ യമഗ്നൌ യം മഹാധ്വരേ। യം വിപ്രസംഘാ ഗായന്തി തസ്മൈ വേദാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-43 (66499) പാദാംഗം സന്ധിപർവാണം സ്വരവ്യഞ്ജനഭൂഷിതം। യമാഹുരക്ഷരം വിപ്രാസ്തസ്മൈ വാഗാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-44 (66500) [യജ്ഞാംഗോ യോ വരാഹോ വൈ ഭൂത്വാ ഗാമുജ്ജഹാരഹ। ലോകത്രയഹിതാർഥായ തസ്മൈ വീര്യാത്മനേ നമഃ॥] 12-46-45 (66501) ഋഗ്യജുഃസാമധാമാനം ദശാർധഹവിരാകൃതിം। യം സപ്തതന്തും തന്വന്തി തസ്മൈ യജ്ഞാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-46 (66502) [ചതുർഭിശ്ച ചതുർഭിശ്ച ദ്വാഭ്യാം പഞ്ചഭിരേവ ച। ഹൂയതേ ച പുനർദ്വാഭ്യാം തസ്മൈ ഹോമാത്മനേ നമഃ॥] 12-46-47 (66503) യഃ സുപർണോ യജുർനാമ ച്ഛന്ദോഗാത്രസ്ത്രിവൃച്ഛിരാഃ। രഥന്തരബൃഹത്പക്ഷസ്തസ്മൈ സ്തോത്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-48 (66504) യഃ സഹസ്രസവേ സത്രേ ജജ്ഞേ വിശ്വസൃജാമൃഷിഃ। ഹിരണ്യപക്ഷഃ ശകുനിസ്തസ്മൈ താർക്ഷ്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-49 (66505) യശ്ചിനോതി സതാം സേതുമൃതേനാമൃതയോനിനാ। ധർമാർഥവ്യവഹാരാംഗൈസ്തസ്മൈ സത്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-50 (66506) യം പൃഥഗ്ധർമചരണാഃ പൃഥഗ്ധർമഫലൈഷിണഃ। പൃഥഗ്ധർമൈഃ സമർചന്തി തസ്മൈ ധർമാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-51 (66507) [യതഃ സർവേ പ്രസൂയന്തേ ഹ്യനംഗാത്മാംഗദേഹിനഃ। ഉൻമാദഃ സർവഭൂതാനാം തസ്മൈ കാമാത്മനേ നമഃ॥] 12-46-52 (66508) യം തം വ്യക്തസ്ഥമവ്യക്തം വിചിന്വന്തി മഹർഷയഃ। ക്ഷേത്രേ ക്ഷേത്രജ്ഞമാസീനം തസ്മൈ ക്ഷേത്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-53 (66509) യം ദൃഗാത്മാനമാത്മസ്ഥം വൃതം ഷോഡശഭിർഗുണൈഃ। പ്രാഹുഃ സപ്തദശംസാംഖ്യാസ്തസ്മൈ സാംഖ്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-54 (66510) യം വിനിദ്രാ ജിതശ്വാസാഃ സന്തുഷ്ടാഃ സംയതേന്ദ്രിയാഃ। ജ്യോതിഃ പശ്യന്തി യുഞ്ജാനാസ്തസ്മൈ യോഗാത്മേന നമഃ॥ 12-46-55 (66511) അപുണ്യപുണ്യോപരമേ യം പുനർഭവനിർഭയാഃ। ശാന്താഃ സംന്യാസിനോ യാന്തി തസ്മൈ മോക്ഷാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-56 (66512) യസ്യാഗ്രിരാസ്യം ദ്യൌർമൂർധാ ഖം നാഭിശ്ചരണൌ ക്ഷിതിഃ। സൂര്യശ്ചക്ഷുർദിശഃ ശ്രോത്രം തസ്മൈ ലോകാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-57 (66513) യുഗേഷ്വാവർതതേ യോംഽശൈർമാസർത്വയനഹായനൈഃ। സർഗപ്രലയയോഃ കർതാ തസ്മൈ കാലാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-58 (66514) യോഽസൌ യുഗസഹസ്രാന്തേ പ്രദീപ്താർചിർവിഭാവസുഃ। സംഭക്ഷയതി ഭൂതാനി തസ്മൈ ഘോരാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-59 (66515) സംഭക്ഷ്യ സർവഭൂതാനി കൃത്വാ ചൈകാർണവം ജഗത്। ബാലഃ സ്വപിതി യശ്ചൈകസ്തസ്മൈ മായാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-60 (66516) സഹസ്രശിരസേ തസ്മൈ പുരുഷായാമിതാത്മനേ। ചതുഃസമുദ്രപയസി യോഗനിദ്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-61 (66517) അജസ്യ നാഭാവധ്യേകം യസ്മിന്വിശ്വം പ്രതിഷ്ഠിതം। പുഷ്കരം പുഷ്കരാക്ഷസ്യ തസ്മൈ പഝാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-62 (66518) യസ്യ കേശേഷു ജീമൂതാ നദ്യഃ സർവാംഗസന്ധിഷു। കുക്ഷൌ സമുദ്രാശ്ചത്വാരസ്തസ്മൈ തോയാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-63 (66519) യസ്മാത്സർഗാഃ പ്രവർതന്തേ സർഗപ്രലയവിക്രിയാഃ। യസ്മിംശ്ചൈവ പ്രലീയന്തേ തസ്മൈ ഹേത്വാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-64 (66520) [യോ നിഷണ്ണോ ഭവേദ്രാത്രൌ ദിവാ ഭവതി വിഷ്ഠിതഃ। ഇഷ്ടാനിഷ്ടസ്യ ച ദ്രഷ്ടാ തസ്മൈ ദ്രഷ്ട്രാത്മനേ നമഃ॥] 12-46-65 (66521) അകാര്യഃ സർവകാര്യേഷു ധർമകാര്യാർഥമുദ്യതഃ। വൈകുണ്ഠസ്യ ഹി തദ്രൂപം തസ്മൈ കാര്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-66 (66522) ബ്രഹ്മ വക്തം ഭുജൌ ക്ഷത്രം കൃത്സ്നമൂരൂദരം വിശഃ। പാദൌ യസ്യാശ്രിതാഃ ശൂദ്രാസ്തസ്മൈവർണാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-67 (66523) അന്നപാനേന്ധനമയോ രസപ്രാണവിവർധനഃ। യോ ധാരയതി ഭൂതാനി തസ്മൈ പ്രാണാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-68 (66524) [പ്രാണാനാം ധാരണാർഥായ യോഽന്നം ഭുങ്ക്തേ ചതുർവിധം। അന്തർഭൂതഃ പചത്യഗ്നിസ്തസ്മൈ പാകാത്മനേ നമഃ॥ ] 12-46-69 (66525) വിഷയേ വർതമാനാനാം യം തം വൈഷയികൈർഗുണൈഃ। പ്രാഹുർവിഷയഗോപ്താരം തസ്മൈ ഗോപ്ത്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-70 (66526) അപ്രമേയശരീരായ സർവതോ ബുദ്ധിചക്ഷുഷേ। അപാരപരിമാണായ തസ്മൈ ദിവ്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-71 (66527) പരഃ കാലാത്പരോ യജ്ഞാത്പരഃ സദസതശ്ച യഃ। അനാദിരാദിർവിശ്വസ്യ തസ്മൈ വിശ്വാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-72 (66528) വൈദ്യുതോ ജാഠരശ്ചൈവ പാവകഃ ശുചിരേവ ച। ദഹനഃ സർവഭക്ഷാണാം തസ്മൈ വഹ്ന്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-73 (66529) രസാതലഗതഃ ശ്രീമാർനനന്തോ ഭഗവാൻപ്രഭുഃ। ജഗദ്ധാരയതേ യോഽസൌ തസ്മൈ ശേഷാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-74 (66530) ജ്വലനാർകേന്ദുതാരാണാം ജ്യോതിഷാം ദിവ്യമൂർതിനാം। യസ്തേജയതി തേജാംസി തസ്മൈ തേജാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-75 (66531) ആത്മജ്ഞാനമിദം ജ്ഞാനം ജ്ഞാത്വാ പഞ്ചസ്വവസ്ഥിതം। യം ജ്ഞാനേനാധിഗച്ഛന്തി തസ്മൈ ജ്ഞാനാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-76 (66532) സാംഖ്യൈര്യോഗൈർവിനിശ്ചിത്യ സാധ്യൈശ്ച പരമർഷിഭിഃ। യസ്യ തു ജ്ഞായതേ തത്വം തസ്മൈ ഗുഹ്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-77 (66533) ജടിനേ ദണ്ഡിനേ നിത്യം ലംബോദരശരീരിണേ। കമണ്ഡലുനിഷംഗായ തസ്മൈ ബ്രഹ്മാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-78 (66534) [ശൂലിനേ ത്രിദശേശായ ത്ര്യംബകായ മഹാത്മനേ। ഭസ്മദിഗ്ധോർധ്വലിംഗായ തസ്മാ രുദ്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-79 (66535) ചന്ദ്രാർധകൃതശീർഷായ വ്യാലയജ്ഞോപവീതിനേ। പിനാകശൂലഹസ്തായ തസ്മൈ ഉഗ്രാത്മനേ നമഃ॥] 12-46-80 (66536) യോ ജാതോ വസുദേവേന ദേവക്യാം യദുനന്ദനഃ। ശംഖചക്രഗദാപാണിർവാസുദേവാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-81 (66537) ശിരഃകപാലമാലായ വ്യാഘ്രചർമനിവാസിനേ। ഭസ്മദിഗ്ധശരീരായ തസ്മൈ രുദ്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-82 (66538) യോ മോഹയതി ഭൂതാനി സർവപാശാനുബന്ധനൈഃ। സർവസ്യ രക്ഷണാർഥായ തസ്മൈ മോഹാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-83 (66539) ചൈതന്യം സർവതോ നിത്യം സർവപ്രാണിഹൃദി സ്ഥിതം। സർവാതീതതരം സൂക്ഷ്മം തസ്മൈ സൂക്ഷ്മാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-84 (66540) പഞ്ചഭൂതാത്മഭൂതായ ഭൂതാദിനിധനായ ച। അക്രോധദ്രോഹമോഹായ തസ്മൈ ശാന്താത്മനേ നമഃ॥ 12-46-85 (66541) യസ്മിൻസർവം യതഃ സർവം യഃ സർവം സർവതശ്ച യഃ। യശ്ച സർവമയോ ദേവസ്തസ്മൈ സർവാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-86 (66542) യഃ ശേതേ ക്ഷീരപര്യങ്കേ ദിവ്യനാഗവിഭൂഷിതേ। ഫണാസഹസ്രരചിതേ തസ്മൈ നിദ്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-87 (66543) വിശ്വേ ച മരുതശ്ചൈവ രുദ്രാദിത്യാശ്വിനാവപി। വസവഃ സിദ്ധസാധ്യാശ്ച തസ്മൈ ദേവാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-88 (66544) അവ്യക്തം ബുദ്ധ്യഹങ്കാരോ മനോബുദ്ധീന്ദ്രിയാണി ച। തൻമാത്രാണി വിശേഷാശ്ച തസ്മൈ തത്വാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-89 (66545) ഭൂതം ഭവ്യം ഭവിഷ്യച്ച ഭൂതാദിപ്രഭവാവ്യയഃ। യോഽഗ്രജഃ സർവഭൂതാനാം തസ്മൈ ഭൂതാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-90 (66546) യം ഹി സൂക്ഷ്മം വിചിന്വന്തി പരം സൂക്ഷ്മവിദോ ജനാഃ। സൂക്ഷ്മാത്സൂക്ഷ്മം ച യദ്ബ്രഹ്മ തസ്മൈ സൂക്ഷ്മാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-91 (66547) മത്സ്യോ ഭൂത്വാ വിരിഞ്ചായ യേന വേദാഃ സമാഹൃതാഃ। രസാതലഗതഃ ശീഘ്രം തസ്മൈ മത്സ്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-92 (66548) മന്ദരാദ്രിർധൃതോ യേന പ്രാപ്തേ ഹ്യമൃതമന്ഥനേ। അതികർകശദേഹായ തസ്മൈ കൂർമാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-93 (66549) വാരാഹം രൂപമാസ്ഥായ മഹീം സവനപർവതാം। ഉദ്ധരത്യേകദംഷ്ട്രേണ തസ്മൈ ക്രോഡാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-94 (66550) നാരസിംഹവപുഃ കൃത്വാ സർവലോകഭയങ്കരം। ഹിരണ്യകശിപും ജഘ്നേ തസ്മൈ സിംഹാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-95 (66551) പിംഗേക്ഷണസടം യസ്യ രൂപം ദംഷ്ട്രാനഖൈര്യുതം। ദാനവേന്ദ്രാന്തകരണം തസ്മൈ ദൃപ്താത്മനേ നമഃ॥ 12-46-96 (66552) യം ന ദേവാ ന ഗന്ധർവാ ന ദൈത്യാ ന ച ദാനവാഃ। തത്വതോ ഹി വിജാനന്തി തസ്മൈ സൂക്ഷ്മാത്മനേ നമഃ॥] വാമനം രൂപമാസ്ഥായ ബലിം സംയംയ മായയാ। ത്രൈലോക്യം ക്രാന്തവാന്യസ്തു തസ്മൈ ക്രാന്താത്മനേ നമഃ॥ 12-46-97 (66553) ജമദഗ്നിസുതോ ഭൂത്വാ രാമഃ ശസ്ത്രഭൃതാം വരഃ। മഹീം നിഃക്ഷത്രിയാം ചക്രേ തസ്മൈ രാമാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-98 (66554) ത്രിഃസപ്തകൃത്വോ യശ്ചൈകോ ധർമേ വ്യുത്ക്രാന്തിഗൌരവാത്। ജഘാന ക്ഷത്രിയാൻസംഖ്യേ തസ്മൈ ക്രോധാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-99 (66555) [വിഭജ്യ പഞ്ചധാഽഽത്മാനം വായുർഭൂത്വാ ശരീരഗഃ। യശ്ചേഷ്ടയതി ഭൂതാനി തസ്മൈ വായ്വാത്മനേ നമഃ॥] 12-46-100 (66556) രാമോ ദശിരഥിർഭൂത്വാ പുലസ്ത്യകുലനന്ദനം। ജഘാന രാവണം സംഖ്യേ തസ്മൈ ക്ഷത്രാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-101 (66557) യോ ഹലീ മുസലീ ശ്രീമാന്നീലാംബരധരഃ സ്ഥിതഃ। രാമായ രൌഹിണേയായ തസ്മൈ ഭോഗാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-102 (66558) ശംഖിനേ ചക്രിണേ നിത്യം ശാർംഗിണേ പീതവാസസേ। വനമാലാധരായൈവ തസ്മൈ കൃഷ്ണാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-103 (66559) വസുദേവസുതഃ ശ്രീമാൻക്രീഡിതോ നന്ദഗോകുലേ। കംസസ്യ നിധനാർഥായ തസ്മൈ ക്രീഡാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-104 (66560) വാസുദേവത്വമാഗംയ യദോർവംശസമുദ്ഭവഃ। ഭൂഭാരഹരണം ചക്രേ തസ്മൈ കൃഷ്ണാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-105 (66561) സാരഥ്യമർജുനസ്യാജൌ കുർവൻഗീതാമൃതം ദദൌ। ലോകത്രയോപകാരായ തസ്മൈ ബ്രഹ്മാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-106 (66562) ദാനവാംസ്തു വശേ കൃത്വാ പുനർബുദ്ധത്വമാഗതഃ। സർഗസ്യ രക്ഷണാർഥായ തസ്മൈ ബുദ്ധാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-107 (66563) ഹനിഷ്യതി കലൌ പ്രാപ്തേ ംലേച്ഛാംസ്തുരഗവാഹനഃ। ധർമസംസ്ഥാപകോ യസ്തു തസ്മൈ കൽക്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-108 (66564) താരാന്വയേ കാലനേമിം ഹത്വാ ദാനവപുംഗവം। ദദൌ രാജ്യം മഹേന്ദ്രായ തസ്മൈ സാംഖ്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-109 (66565) യഃ സർവപ്രാണിനാം ദേഹേ സാക്ഷിഭൂതോ ഹ്യവസ്ഥിതഃ। അക്ഷരഃ ക്ഷരമാണാനാം തസ്മൈ സാക്ഷ്യാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-110 (66566) നമോസ്തു തേ മഹാദേവ നമസ്തേ ഭക്തവത്സല। സുബ്രഹ്മണ്യ നമസ്തേഽസ്തു പ്രസീദ പരമേശ്വര॥ 12-46-111 (66567) അവ്യക്തവ്യക്തരൂപേണ വ്യാപ്തം സർവം ത്വയാ വിഭോ। നാരായണം സഹസ്രാക്ഷം സർവലോകമഹേശ്വരം॥ 12-46-112 (66568) ഹിരണ്യനാഭ യജ്ഞാംഗമമൃതം വിശ്വതോമുഖം। സർവദാ സർവകാര്യേഷു നാസ്തി തേഷാമമംഗലം॥ 12-46-113 (66569) യേഷാം ഹൃദിസ്ഥോ ദേവേശോ മംഗലായതനം ഹരിഃ। മംഗല ഭഗവാന്വിഷ്ണുർമംഗലം മധുസൂദനഃ॥ 12-46-114 (66570) മംഗലം പുൺ·ഡരീകാക്ഷോ മംഗലം ഗരുഡധ്വജഃ। വിശ്വകർമന്നമസ്തേഽസ്തു വിശ്വാത്മന്വിശ്വസംഭവ॥ 12-46-115 (66571) അപവർഗസ്ഥഭൂതാനാം പഞ്ചാനാം പരമാസ്ഥിത। നമസ്തേ ത്രിഷു ലോകേഷു വമസ്തേ പരതസ്ത്രിഷു॥ 12-46-116 (66572) നമസ്തേ ദിക്ഷു സർവാസു ത്വം ഹി സർവപരായണം। നമസ്തേ ഭഗവന്വിഷ്ണോ ത്യേകാനാം പ്രഭവാവ്യയ॥ 12-46-117 (66573) ത്വം ഹി കർതാ ഹൃഷീകേശഃ സംഹർതാ ചാപരാജിതഃ। തേന പശ്യാമി തേ ദിവ്യാൻഭാവാൻഹി ത്രിഷുവർത്മസു॥ 12-46-118 (66574) തച്ച പശ്യാമി തത്വേന യത്തേ രൂപം സനാതനം। ദിവം തേ ശിരസാ വ്യാപ്തം പദ്ഭ്യാം ദേവീ വസുന്ധരാ। വിക്രമേണ ത്രയോ ലോകാഃ പുരുഷോഽസി സനാതനഃ॥ 12-46-119 (66575) [ദിശോ ഭുജാ രവിശ്ചക്ഷുർവീര്യേ ശുക്രഃ പ്രതിഷ്ഠിതഃ। സപ്തമാർഗാ നിരുദ്ധാസ്തേ വായോരമിതതേജസഃ॥] 12-46-120 (66576) വ്യക്താവ്യക്തസ്വരൂപേണ വ്യാപ്തം സർവം ത്വയാ വിഭോ। അവ്യക്തം ബ്രാഹ്മണം രൂപം വ്യക്തമേതച്ചരാചരം॥ 12-46-121 (66577) അതസീപുഷ്പസങ്കാശം പീതവാസസമച്യുതം। യേ നമസ്യന്തി ഗോവിന്ദം ന തേഷാം വിദ്യതേ ഭയം॥ 12-46-122 (66578) [ഏകോഽപി കൃഷ്ണസ്യ കൃതഃ പ്രണാമോ ദശാശ്വമേധാവഭൃഥേന തുല്യഃ। ദശാശ്വമേധീ പുനരേതി ജൻമ കൃഷ്ണപ്രണാമീ ന പുനർഭവായ॥ 12-46-123 (66579) കൃഷ്ണവ്രതാഃ കൃഷ്ണമനുസ്മരന്തോ രാത്രൌ ച കൃഷ്ണം പുനരുത്ഥിതാ യേ। തേ കൃഷ്ണദേഹാഃ പ്രവിശന്തി കൃഷ്ണ മാജ്യം യഥാ മന്ത്രഹുതം ഹുതാശേ॥ 12-46-124 (66580) നമോ നരകസന്ത്രാസരക്ഷാമണ്ഡലകാരിണേ। സംസാരനിംനഗാവർതതരികാഷ്ഠായ വിഷ്ണവേ॥ 12-46-125 (66581) നമോ ബ്രഹ്മണ്യദേവായ ഗോബ്രാഹ്മണഹിതായ ച। ജഗദ്ധിതായ കൃഷ്ണായ ഗോവിന്ദായ നമോനമഃ॥ 12-46-126 (66582) പ്രാണകാന്താരപാഥേയം സംസാരോച്ഛേദഭേഷജം। ദുഃഖശോകപരിത്രാണം ഹരിരിത്യക്ഷരദ്വയം॥] 12-46-127 (66583) നാരായണപരം ബ്രഹ്മ നാരായണപരം തപഃ। നാരായണപരം സത്യം നാരായണപരം പരം॥ 12-46-128 (66584) യഥാ വിഷ്ണുമയം സത്യം യഥാ വിഷ്ണുമയം ഹവിഃ। തഥാ വിഷ്ണുമയം സർവം പാപ്മാ നേ നശ്യതാം തഥാ॥ 12-46-129 (66585) തസ്യ യജ്ഞവരാഹസ്യ വിഷ്ണോരമിതതേജസഃ। പ്രണാമം യേഽപി കുർവന്തി തേഷാമപി നമോനമഃ॥ 12-46-130 (66586) ത്വാം പ്രപന്നായ ഭക്തായ ഗതിമിഷ്ടാം ജിഗീഷവേ। യച്ഛ്രേയഃ പുണ്ഡരീകാക്ഷ തദ്ധ്യായസ്വ സുരോത്തമ॥ 12-46-131 (66587) ഇതി വിദ്യാതപോയോനിരയോനിർവിഷ്ണുരീഡിതഃ। വാഗ്യജ്ഞേനാർചിതോ ദേവഃ പ്രീയതാം മേ ജനാർദനഃ॥ 12-46-132 (66588) വൈശംപായന ഉവാച। 12-46-133x (5438) ഏതാവദുക്ത്വാ വചനം ഭീഷ്മസ്തദ്രതമാനസഃ। നമ ഇത്യേവ കൃഷ്ണായ പ്രണാമമകരോത്തദാ॥ 12-46-133 (66589) തസ്മിന്നുപരതേ വാക്യേ തതസ്തേ ബ്രഹ്മവാദിനഃ। ഭീഷ്മം വാഗ്ഭിർവാഷ്പഗലാസ്തമാനർചുർമഹാദ്യുതിം॥ 12-46-134 (66590) തേഽസ്തുവന്തശ്ച വിപ്രേന്ദ്രാഃ കേശവം പുരുഷോത്തമം। ഭീഷ്മം ച ശനകൈഃ സർവേ പ്രശശംസുഃ പുനഃ പുനഃ॥ 12-46-135 (66591) അധിഗംയ തു യോഗേന ഭക്തിം ഭീഷ്മസ്യ മാധവഃ। ത്രൈലോക്യദർശനം ജ്ഞാനം ദിവ്യം ദത്ത്വാ യയൌ ഹരിഃ॥ 12-46-136 (66592) വിദിത്വാ ഭക്തിയോഗം തം ഭീഷ്മസ്യ പുരുഷോത്തമഃ। സഹസോത്ഥായ തം ഹൃഷ്ടോ യാനമേവാന്വപദ്യത॥ 12-46-137 (66593) കേശവഃ സാത്യകിശ്ചൈവ രഥേനകേന ജഗ്മതുഃ। അപരേണ മഹാത്മാനൌ യുധിഷ്ഠിരധനഞ്ജയൌ॥ 12-46-138 (66594) ഭീമസേനോ യമൌ ചോഭൌ രഥമേകം സമാസ്ഥിതാഃ। കൃപോ യുയുത്സുഃ സൂതശ്ച സഞ്ജയശ്ചാപരം രഥം॥ 12-46-139 (66595) തേ രഥൈർനഗരാകാരൈഃ പ്രയാതാഃ പുരുഷർഷഭാഃ। നേമിഘോഷേണ മഹതാ കംപയന്തേ വസുന്ധരാം॥ 12-46-140 (66596) തതോ ഗിരഃ പുരുഷവരസ്തവേരിതാം ദ്വിജേരിതാഃ പഥിഷു മനാക് സ ശുശ്രുവേ। കൃതാഞ്ജലിം പ്രണതമഥാപരം ജനം സ കേശിഹാ മുദിതമനാസ്ഥനന്ദത॥ 12-46-141 (66597) ഇതി സ്മരൻപഠതി ച ശാർംഗധന്വനഃ ശൃണോതു വാ യദുകുലനന്ദനസ്തവം। സ ചക്രഭൃത്പ്രതിഹതസർവാകിൽവിഷോ ജനാർദനം പ്രവിശതി ദേഹസങ്ക്ഷയേ॥ 12-46-142 (66598) യം യോഗിനഃ പ്രാണവിയോഗകാലേ യത്നേന ചിത്തേ വിനിവേശയന്തി। സ തം പുരസ്താദ്ധരിമീക്ഷമാണഃ പ്രാണാഞ്ജഹൌ പ്രാപ്തഫലോ ഹി ഭീഷ്മഃ॥ 12-46-143 (66599) സ്വവരാജഃ സമാപ്തോഽയം വിഷ്ണോരദ്ഭുതകർമണഃ। ഗാംഗേയേന പുരാ ഗീതോ മഹാപാതകനാശനഃ॥ 12-46-144 (66600) ഇമം നരഃ സ്തവരാജം മുമുക്ഷുഃ പഠഞ്ശുചിഃ കലുഷിതകൽമഷാപഹം। അതീത്യ ലോകാൻമലിനഃ സമാമതാ ൻപദം സ ഗച്ഛത്യമൃതം മഹാത്മനഃ॥ ॥ 12-46-145 (66601) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷട്ചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-46-17 ജിഗദിഷാമി വക്തുമിച്ഛാമി। വ്യാസസമാസിന്യാ വിസ്തരസങ്ക്ഷേപവത്യാ॥ 12-46-25 സദസത്കാര്യം കാരണം ച വിശ്വം കർമ യസ്മാത്॥ 12-46-28 വാകേഷു മന്ത്രേഷു സാമാന്യതഃ കർമപ്രകാശകേഷു। അനുവാകേഷു മന്ത്രാർഥവിവരണഭൂതേഷു ബ്രാഹ്മണവാക്യേഷു। നിഷത്സു കർമാംഗാദ്യവബദ്ധദേവതാദിജ്ഞാനവാക്യേഷു। ഉപനിഷത്സു കേവലാത്മജ്ഞാപകവാക്യേഷു ഗൃണന്തി ധ്യായന്തി। സത്യമബാധിതം। സത്യേഷ്വബാധിതാർഥേഷു। സാമസു ജ്യേഷ്ഠസാമാദിഷു॥ 12-46-29 ചതുർഭിർനാമഭിർവാസുദേവസകർഷണപ്രദ്യുംരാനിരുദ്ധരൂപൈഃ॥ 12-46-30 നിത്യം തപഃ സ്വധർമസ്തദ്യസ്മിൻ। യത്പ്രീത്യർഥം തപ്തം സദ്യദ്യസ്മാദംഗേഷു ചിത്തേഷ്വനുതിഷ്ഠതി ഉപതിഷ്ഠതി യശ്ച സർവാത്മാ തം പ്രപദ്യേ ഇതി സർവേഷാം യച്ഛബ്ദസംബദ്ധാനാം പ്രഥമേനാന്വയഃ। ഈശ്വലരാർഥമനുഷ്ഠിതോ ധർമഃ സ്വചിത്തശുദ്ധിദ്വാരാസ്വാർഥഏവ ഭവതീതി ഭാവഃ॥ 12-46-31 ഭൌമം ബ്രഹ്മ വേദാ ബ്രാഹ്മണാ യജ്ഞാശ്ച॥ 12-46-32 ആത്മാനം സർവേശ്വരമാത്മനി ഹാർദാകാശേ ഇഷ്ട്വാ യോഗേന പശ്യതി। ആനന്ത്യായ മോക്ഷായ॥ 12-46-34 പുരാണേ അതീതകൽപാദിവിഷയേ। പുരുഷം പൂർണം സർവമസ്മിന്നതീതമസ്ത്യേവേതി യോഗാത്പുരുഷ ഇതി നാമ। യുഗാദിഷു യുഗാരംഭേഷു। ബൃംഹകത്വാത്സൃഷ്ടേരേനം ബ്രഹ്മേത്യാഹുഃ। ക്ഷയേ സർവസ്യ സംയക്വർഷണാദയം സങ്കർഷണ ഇത്യുക്തഃ॥ 12-46-35 നാന്യഭക്താ അനന്യഭക്താഃ॥ 12-46-39 ഹിരണ്യഗർഭമിതി ഡ. ഥ. പാഠഃ। ജജ്ഞേ ജനയാമാസ॥ 12-46-43 ഉക്ഥേ ബഹ്വൃചാഃ। അഗ്നൌ ചയനേഽധ്വര്യവഃ॥ 12-46-47 ചതുർഭിരിതി। ആശ്രാവയേതി ചതുരക്ഷരം അസ്തു ശ്രൌഷിഡിതി ചതുരക്ഷരം യജേതി ദ്വ്യക്ഷരം യേ യജാമഹേ ഇതി പഞ്ചാക്ഷരം ദ്വ്യക്ഷരോ വഷട്കാര ഇതി സപ്തദശഭിരക്ഷരൈര്യോ ഹൂയതേ തസ്മൈ ഹോമാത്മനേ നമഃ॥ 12-46-49 യഃ സഹസ്രസമേ സത്ര ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര സഹസ്രസമേ സഹസ്രസം വത്സരേ സത്രേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-46-54 യം ത്രിധാത്മാനമിതി ഝ.പാഠഃ॥

12-47-0 (66602) വൈശംപായന ഉവാച। 12-47-0x (5439) തതഃ സ ച ഹൃഷീകേശഃ സ ച രാജാ യുധിഷ്ഠിരഃ। കൃപാദയശ്ച തേ സർവേ ചത്വാരഃ പാണ്ഡവാശ്ച തേ॥ 12-47-1 (66603) രഥൈസ്തൈർനഗരപ്രഖ്യൈഃ പതാകാധ്വജശോഭിതൈഃ। യയുരാശു കുരുക്ഷേത്രം വാജിഭിഃ ശീഘ്രഗാമിഭിഃ॥ 12-47-2 (66604) തേഽവതീര്യ കുരുക്ഷേത്രേ കേശമഢജ്ജാസ്ഥിസങ്കുലേ। ദേഹന്യാസഃ കൃന്തോ യത്ര ക്ഷത്രിയൈസ്തൈർമഹാരഥൈഃ॥ 12-47-3 (66605) ഗജാശ്വദേഹാസ്ഥിചയൈഃ പർവതൈരിവ സഞ്ചിതം। നരശീർഷകപാലൈശ്ച ഹംസൈരിവ ച സർവശഃ॥ 12-47-4 (66606) ചിതാസഹസ്രൈർനിചിതം വർമശസ്ത്രസമാകുലം। ആപാനഭൂമിം കാലസ്യ തദാ ഭുക്തോജ്ഝിതാമിവ॥ 12-47-5 (66607) ഭൂതസംഘാനുചരിതം രക്ഷോഗണനിഷേവിതം। പശ്യന്തസ്തേ കുരുക്ഷേത്രം യയുരാശു മഹാരഥാഃ॥ 12-47-6 (66608) ഗച്ഛന്നേവ മഹാബാഹുഃ സർവം യാദവനന്ദനഃ। യുധിഷ്ഠിരായ പ്രോവാച ജാമദഗ്ന്യസ്യ വിക്രമം॥ 12-47-7 (66609) അമീ രാമഹ്രദാഃ പഞ്ച ദൃശ്യന്തേ പാർഥ ദൂരതഃ। യേഷു സന്തർപയാമാസ പിതൄൻക്ഷത്രിയശോണിതൈഃ॥ 12-47-8 (66610) ത്രിഃസപ്തകൃത്വോ വസുധാം കൃത്വാ നിഃക്ഷത്രിയാം പ്രഭുഃ। ഇഹേദാനീം തതോ രാമഃ കർമണോ വിരരാമ ഹ॥ 12-47-9 (66611) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-47-10x (5440) ത്രിഃസപ്തകൃത്വഃ പൃഥിവീ കൃതാ നിഃക്ഷത്രിയാ പുരാ। രാമേണേതി യദാത്ഥ ത്വമത്ര മേ സംശയോ മഹാൻ॥ 12-47-10 (66612) ക്ഷത്രബീജം യഥാ ദഗ്ധം രാമേണ യദുപുംഗവ। കഥം ഭൂയഃ സമുത്യത്തിഃ ക്ഷത്രസ്യാമിതവിക്രമ॥ 12-47-11 (66613) മഹാത്മനാ ഭഗവതാ രാമേണ യദുപുംഗവ। കഥമുത്സാദിത്തം ക്ഷത്രം കഥമൃദ്ധിഗതം പുനഃ॥ 12-47-12 (66614) മഹതാ രഥയുദ്ധേന കോടിശഃ ക്ഷത്രിയാ ഹതാഃ। തഥാഽഭൂച്ച മഹീ കീർണാ ക്ഷത്രിയൈർവദതാം വര॥ 12-47-13 (66615) കിമർഥം ഭാർഗവേണേദം ക്ഷത്രമുത്സാദിതം പുരാ। രാമേണ യദുശാർദൂല കുരുക്ഷേത്രേ മഹാത്മനാ॥ 12-47-14 (66616) ഏതൻമേ ഛിന്ധി വാർഷ്ണേയ സംശയം താർക്ഷ്യകേതന। ആഗമോ ഹി പരഃ കൃഷ്ണ ത്വത്തോ നോ വാസവാനുജ॥ 12-47-15 (66617) വൈശംപായന ഉവാച। 12-47-16x (5441) തതോ വ്രജന്നേവ ഗദാഗ്രജഃ പ്രഭുഃ ശശംസ തസ്മൈ നിഖിലേന തത്ത്വതഃ। യുധിഷ്ഠിരായാപ്രതിമൌജസേ തദാ യഥാഽഭവത്ക്ഷത്രിയസങ്കുലാ മഹീ॥ ॥ 12-47-16 (66618) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 47॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-47-15 ആഗമോ വേദഃ। ത്വത്തഃ ത്വദ്വചനാത്രോ പരഃ നാധികഃ॥

12-48-0 (66619) വാസുദേവ ഉവാച। 12-48-0x (5442) ശൃണു കൌന്തേയ രാമസ്യ പ്രഭാവോ യോ മയാ ശ്രുതഃ। മഹർഷീണാം കഥയതാം കാരണം തസ്യ ജൻമ ച॥ 12-48-1 (66620) യഥാ ച ജാമദഗ്ന്യേന കോടിശഃ ക്ഷത്രിയാ ഹതാഃ। ഉദ്ഭൂതാ രാജവംശേഷു യേ ഭൂയോ ഭാരതേ ഹതാഃ॥ 12-48-2 (66621) ജഹ്നോരജസ്തു തനയോ ബലാകാശ്ചസ്തു തത്സുതഃ। കുശികോ നാമ ധർമജ്ഞസ്തസ്യ പുത്രോ മഹീപതേ॥ 12-48-3 (66622) അഗ്ര്യം തപഃ സമാതിഷ്ഠത്സഹസ്രാക്ഷസമോ ഭുവി। പുത്രം ലഭേയമജിതം ത്രിലോകേശ്വരമിത്യുത॥ 12-48-4 (66623) തമുഗ്രതപസം ദൃഷ്ട്വാ സഹസ്രാക്ഷഃ പുരന്ദരഃ। സമർഥം പുത്രജനനേ സ്വയമേവൈത്യ ഭാരത॥ 12-48-5 (66624) പുത്രത്വമഗമദ്രാജംസ്തസ്യ ലോകേശ്വരേശ്വരഃ। ഗാധിർനാമാഭവത്പുത്രഃ കൌശികഃ പാകശാസനഃ॥ 12-48-6 (66625) തസ്യ കന്യാഽഭവദ്രാജന്നാംനാ സത്യവതീ പ്രഭോ। താം ഗാധിർഭൃഗുപുത്രായ ഋചീകായ ദദൌ പ്രഭുഃ॥ 12-48-7 (66626) തതസ്തയാ ഹി കൌന്തേയ ഭാർഗവഃ കുരുനദനഃ। പുത്രാർഥം ശ്രപയാമാസ ചരും ഗാധേസ്തഥൈവ ച॥ 12-48-8 (66627) ആഹൂയ ചാഹ താം ഭാര്യാമൃചീകോ ഭാർഗവസ്തദാ। ഉപയോജ്യശ്ചരുരയം ത്വയാ മാത്രാഽപ്യയം തവ॥ 12-48-9 (66628) തസ്യാ ജനിഷ്യതേ പുത്രോ ദീപ്തിമാൻക്ഷത്രിയർഷഭഃ। അജയ്യഃ ക്ഷത്രിയൈർലോകേ ക്ഷത്രിയർഷഭസൂദനഃ॥ 12-48-10 (66629) തവാപി പുത്രം കല്യാണി ധൃതിമന്തം ശമാത്മകം। തപോന്വിതം ദ്വിജശ്രേഷ്ഠം ചരുരേഷ വിധാസ്യതി॥ 12-48-11 (66630) ഇത്യേവമുക്ത്വാ താം ഭാര്യാം സർചീകോ ഭൃഗുനന്ദനഃ। തപസ്യഭിരതഃ ശ്രീമാഞ്ജഗാമാരണ്യമേവ ഹി॥ 12-48-12 (66631) ഏതസ്മിന്നേവ കാലേ തു തീർഥയാത്രാപരോ നൃപഃ। ഗാധിഃ സദാരഃ സംപ്രാപ്ത ഋചീകസ്യാശ്രമം പ്രതി॥ 12-48-13 (66632) ചരുദ്വയം ഗൃഹീത്വാ തു രാജൻസത്യവതീ തദാ। ഭർത്രാ ദത്തം പ്രസന്നേന മാത്രേ ഹൃഷ്ടാ ന്യവേദയത്॥ 12-48-14 (66633) മാതാ തു തസ്യാഃ കൌന്തേയ ദുഹിത്രേ സ്വം ചരും ദദൌ। തസ്യാശ്രരുമഥാജ്ഞാതമാത്മസംസ്ഥം ചകാര ഹ॥ 12-48-15 (66634) അഥ സത്യവതീ ഗർഭം ക്ഷത്രിയാന്തകരം തദാ। ധാരയാമാസ ദീപ്തേന വപുഷാ ഘോരദർശനം॥ 12-48-16 (66635) താമൃചീകസ്തദാ ദൃഷ്ട്വാ ധ്യാനയോഗേന ഭാരത। അബ്രവീദ്ഭൃഗുശാർദൂലഃ സ്വാം ഭാര്യാം ദേവരൂപിണീം॥ 12-48-17 (66636) മാത്രാഽസി വ്യംസിതാ ഭദ്രേ ചരുവ്യത്യാസഹേതുനാ। തസ്മാജ്ജനിഷ്യതേ പുത്രഃ ക്രൂരകർമാഽത്യമർഷണഃ। `ജനയിഷ്യതി മാതാ തേ ബ്രഹ്മഭൂതം തപോധനം॥' 12-48-18 (66637) വിശ്വം ഹി ബ്രഹ്മ സുമഹച്ചരൌ തവ സമാഹിതം। ക്ഷത്രവീര്യം ച സകലം തവ മാത്രേ സമർപിതം॥ 12-48-19 (66638) വിപര്യയേണ തേ ഭദ്രേ നൈതദേവം ഭവിഷ്യതി। മാതുസ്തേ ബ്രാഹ്മണോ ഭൂയാത്തവ ച ക്ഷത്രിയഃ സുതഃ॥ 12-48-20 (66639) സൈവമുക്താ മഹാഭാഗാ ഭർത്രാ സത്യവതീ തദാ। പപാത ശിരസാ തസ്മൈ വേപന്തീ ചാബ്രവീദിദം॥ 12-48-21 (66640) നാർഹോഽസി ഭഗവന്നദ്യ വക്തുമേവംവിധം വചഃ। ബ്രാഹ്മണാപശദം പുത്രം പ്രാപ്സ്യസീതി ഹി മാം പ്രഭോ॥ 12-48-22 (66641) ഋചീക ഉവാച। 12-48-23x (5443) നൈഷ സങ്കൽപിതഃ കാമോ മയാ ഭദ്രേ തഥാ ത്വയി। ഉഗ്രകർമാ ഭവേത്പുത്രശ്ചരുവ്യത്യാസഹേതുനാ॥ 12-48-23 (66642) സത്യവത്യുവാച। 12-48-24x (5444) ഇച്ഛംʼല്ലോകാനപി മുനേ സൃജേഥാഃ കിം പുനഃ സുതം। ശമാത്മകമൃജും പുത്രം ദാതുമർഹസി മേ പ്രഭോ॥ 12-48-24 (66643) ഋചീക ഉവാച। 12-48-25x (5445) നോക്തപൂർവം മയാ ഭദ്രേ സ്വൈരേഷ്വപ്യനൃതം വചഃ। കിമുതാഗ്നിം സമാധായ മന്ത്രവച്ചരുസാധനേ॥ 12-48-25 (66644) [ദൃഷ്ടമേതത്പുരാ ഭദ്രേ ജ്ഞാതം ച തപസാ മയാ। ബ്രഹ്മഭൂതം ഹി സകലം പിതുസ്തവ കുലം ഭവേത്॥] 12-48-26 (66645) സത്യവത്യുവാച। 12-48-27x (5446) കാമമേവം ഭവേത്പൌത്രോ മാമൈവം തനയഃ പ്രഭോ। ശമാത്മകമൃജും പുത്രം ലഭേയം ജപതാം വര॥ 12-48-27 (66646) ഋചീക ഉവാച। 12-48-28x (5447) പുത്രേ നാസ്തി വിശേഷോ മേ പൌത്രേ ച വരവർണിനി। യഥാ ത്വയോക്തം വചനം തഥാ ഭദ്രേ ഭവിഷ്യതി॥ 12-48-28 (66647) വാസുദേവ ഉവാച। 12-48-29x (5448) തതഃ സത്യവതീ പുത്രം ജനയാമാസ ഭാർഗവം। തപസ്യഭിരതം ശാന്തം ജമദഗ്നിം യതവ്രതം॥ 12-48-29 (66648) വിശ്വാമിത്രം ച ദായാദം ഗാധിഃ കുശികനന്ദനഃ। പ്രാപ ബ്രഹ്മർഷിസമിതം വിശ്വേന ബ്രഹ്മണാ യുതം॥ 12-48-30 (66649) ഋചീകോ ജനയാമാസ ജമദഗ്നിം തപോനിധിം। സോഽപി പുത്രം ഹ്യജനയജ്ജമദഗ്നിഃ സുദാരുണം॥ 12-48-31 (66650) സർവവിദ്യാന്തഗം ശ്രേഷ്ഠം ധനുർവേദസ്യ പാരഗം। രാമം ക്ഷത്രിയഹന്താരം പ്രദീപ്തമിവ പാവകം॥ 12-48-32 (66651) [തേഷയിത്വാ മഹാദേവം പർവതേ ഗന്ധമാദനേ। അസ്ത്രാണി വരയാമാസ പരശും ചാതിതേജസം॥ 12-48-33 (66652) സ തേനാകുണ്ഠധാരേണ ജ്വലിതാനലവർചസാ। കുഠാരേണാപ്രമേയേണ ലോകേഷ്വപ്രതിമോഽഭവത്॥] 12-48-34 (66653) ഏതസ്മിന്നേവ കാലേ തു കൃതവീര്യാത്മജോ ബലീ। അർജുനോ നാമ തേജസ്വീ ക്ഷത്രിയോ ഹൈഹയാധിപഃ॥ 12-48-35 (66654) ദത്താത്രേയപ്രസാദേന രാജാ ബാഹുസഹസ്രവാൻ। ചക്രവർതീ മഹാതേജാ വിപ്രാണാമാശ്വമേധികേ॥ 12-48-36 (66655) ദദൌ സ പൃഥിവീം സർവാം സപ്തദ്വീപാം സപർവതാം। സബാഹ്വസ്ത്രബലേനാജൌ ജിത്വാ പരമധർമവിത്॥ 12-48-37 (66656) തൃഷിതേന ച കൌന്തേയ ഭിക്ഷിതശ്ചിത്രഭാനുനാ। സഹസ്ത്രബാഹുർവിക്രാന്തഃ പ്രാദാദ്ഭിക്ഷാമഥാഗ്നയേ॥ 12-48-38 (66657) ഗ്രാമാൻപുരാണി രാഷ്ട്രാണി ഘോഷാംശ്ചൈവ തു വീര്യവാൻ। ജജ്വാല തസ്യ വാണേദ്ധചിത്രഭാനുർദിധക്ഷയാ॥ 12-48-39 (66658) സ തസ്യ പുരുഷേന്ദ്രസ്യ പ്രഭാവേണ മഹൌജസഃ। ദദാഹ കാർതവീര്യസ്യ ശൈലാനപി ധരാമപി॥ 12-48-40 (66659) സ ശൂന്യമാശ്രമാരണ്യമാപവസ്യ മഹാത്മനഃ। ദദാഹ പവനേനേദ്ധശ്ചിത്രഭാനുഃ സഹൈഹയഃ॥ 12-48-41 (66660) ആപവസ്തം തതോ രോഷാച്ഛശാപാർജുനമച്യുത। ദഗ്ധേ ശ്രമേ മഹാബാഹോ കാർതവീര്യേണ വീര്യവാൻ॥ 12-48-42 (66661) ത്വയാ ന വർജിതം യസ്മാൻമമേദം ഹി മഹദ്വനം। ദഗ്ധം തസ്മാദ്രണേ രാമോ ബാഹൂംസ്തേ ച്ഛേത്സ്യതേഽർജുന॥ 12-48-43 (66662) അർജുനസ്തു മഹാതേജാ ബലീ നിത്യം ശമാത്മകഃ। ബ്രഹ്മണ്യശ്ച ശരണ്യശ്ച ദാതാ ശൂരശ്ച ഭാരത। നാചിന്തയത്തദാ ശാപം തേന ദത്തം മഹാത്മനാ॥ 12-48-44 (66663) തസ്യ പുത്രാഃ സുബലിനഃ ശാപേനാസൻപിതുർവധേ। നിമിത്തമവലിപ്താ വൈ നൃശംസാശ്ചൈവ നിത്യദാ॥ 12-48-45 (66664) ജമദഗ്നേസ്തു ധേന്വാസ്തേ വത്സമാനിന്യുരച്യുത। അജ്ഞാതം കാർതവീര്യസ്യ ഹൈഹയേന്ദ്രസ്യ ധീമതഃ॥ 12-48-46 (66665) തന്നിമിത്തമഭൂദ്യുദ്ധം ജാമദഗ്നേർമഹാത്മനഃ। തതോഽർജുനസ്യ ബാഹൂൻസ ചിച്ഛേദ രുഷിതോഽനഘ॥ 12-48-47 (66666) തം ഭ്രമന്തം തതോ വത്സം ജാമദഗ്ന്യഃ സ്വമാശ്രമം। പ്രത്യാനയത രാജേന്ദ്ര തേഷാമന്തഃ പുരാത്പ്രഭുഃ॥ 12-48-48 (66667) അർജുനസ്യ സുതാസ്തേ തു സംഭൂയാബുദ്ധയസ്തദാ। ഗത്വാഽഽശ്രമമസംബുദ്ധാ ജമദഗ്നേർമഹാത്മനഃ। അപാതയന്ത ഭല്ലാഗ്രൈഃ ശിരഃ കായാന്നരാധിപ॥ 12-48-49 (66668) സമിത്കുശാർഥം രാമസ്യ നിര്യാതസ്യ യശസ്വിനഃ। `പ്രത്യക്ഷം രാമമാതുശ്ച തഥൈവാശ്രമവാസിനാം॥ 12-48-50 (66669) ശ്രുത്വാ രാമസ്തമർഥം ച ക്രുദ്ധഃ കാലാനലോപമഃ। ധനുർവേദേഽദ്വിതീയോ ഹി ദിവ്യാസ്ത്രൈഃ സമലങ്കൃതഃ॥ 12-48-51 (66670) ചന്ദ്രബിംബാർധസങ്കാശം പരശും ഗൃഹ്യ ഭാർഗവഃ।' തതഃ പിതൃവധാമർഷാദ്രാമഃ പരമമന്യുമാൻ। നിഃക്ഷത്രിയാം പ്രതിശ്രുത്യ മഹീം ശസ്ത്രമഗൃഹ്ണത॥ 12-48-52 (66671) തതഃ സ ഭൃഗുശാർദൂലഃ കാർതവീര്യസ്യ വീര്യവാൻ। വിക്രംയ നിജഘാനാശു പുത്രാൻപൌത്രാംശ്ച സർവശഃ॥ 12-48-53 (66672) സ ഹൈഹയസഹസ്രാണി ഹത്വാ പരമമന്യുമാൻ। മഹീം സാഗരപര്യന്താം ചകാര രുധിരോക്ഷിതാം॥ 12-48-54 (66673) സ തഥാ സുമഹാതേജാഃ കൃത്വാ നിഃക്ഷത്രിയാം മഹീം। കൃപയാ പരയാഽഽവിഷ്ടോ വനമേവ ജഗാമ ഹ॥ 12-48-55 (66674) തതോ വർഷസഹസ്രേഷു സമതീതേഷു കേഷുചിത്। കോപം സംപ്രാപ്തവാംസ്തത്ര പ്രകൃത്യാ കോപനഃ പ്രഭുഃ॥ 12-48-56 (66675) വിശ്വാമിത്രസ്യ പൌത്രസ്തു രൈഭ്യപുത്രോ മഹാതപാഃ। പരാവസുർമഹാരാജ ക്ഷിപ്ത്വാഽഽഹ ജനസംസദി॥ 12-48-57 (66676) യേ തേ യയാതിപതനേ യജ്ഞേ സന്തഃ സമാഗതാഃ। പ്രതർദനപ്രഭൃതയോ രാമ കിം ക്ഷത്രിയാ ന തേ॥ 12-48-58 (66677) മിഥ്യാപ്രതിജ്ഞോ രാമ ത്വം കത്ഥസേ ജനസംസദി। ഭയാത്ക്ഷത്രിയവീരാണാം പർവതം സമുപാശ്രിതഃ॥ 12-48-59 (66678) സാ പുനഃ ക്ഷത്രിയശതൈഃ പൃഥിവീ സർവതഃ സ്തൃതാ। പരാവസോർവചഃ ശ്രുത്വാ ശസ്ത്രം ജഗ്രാഹ ഭാർഗവഃ॥ 12-48-60 (66679) തതോ യേ ക്ഷത്രിയാ രാജഞ്ശതശസ്തേന വർജിതാഃ। തേ വിവൃദ്ധാ മഹാവീര്യാഃ പൃഥിവീപതയോഽഭവൻ॥ 12-48-61 (66680) സ പുനസ്താഞ്ജഘാനാശു ബാലാനപി നരാധിപ। ഗർഭസ്ഥൈസ്തു മഹീ വ്യാപ്താ പുനരേവാഭവത്തദാ॥ 12-48-62 (66681) ജാതഞ്ജാതം സ ഗർഭം തു പുനരേവ ജഘാന ഹ। അരക്ഷംശ്ച സുതാൻകാംശ്ചിത്തദാ ക്ഷത്രിയയോഷിതഃ॥ 12-48-63 (66682) ത്രിഃസപ്തകൃത്വഃ പൃഥിവീം കൃത്വാ നിഃക്ഷത്രിയാം പ്രഭുഃ। ദക്ഷിണാമശ്വമേധാന്തേ കശ്യപായാദദത്തതഃ॥ 12-48-64 (66683) സ ക്ഷത്രിയാണാം ശേഷാർഥം കരേണോദ്ദിശ്യ കശ്യപഃ। സ്രുക്പ്രഗ്രഹവതാ രാജംസ്തതോ വാക്യമഥാബ്രവീത്॥ 12-48-65 (66684) ഗച്ഛ പാരം സമുദ്രസ്യ ദക്ഷിണസ്യ മഹാമുനേ। ന തേ മദ്വിഷയേ രാമ വസ്തവ്യമിഹ കർഹിചിത്॥ 12-48-66 (66685) `പൃഥിവീ ദക്ഷിണാ ദത്താ വാജിമേധേ മമ ത്വയാ। പുനരസ്യാഃ പൃഥിവ്യാ ഹി ദത്ത്വാ ദാതുമനീശ്വരഃ॥' 12-48-67 (66686) തതഃ ശൂർപാകരം ദേശം സാഗരസ്തസ്യ നിർമമേ। സന്ത്രാസാജ്ജാമദഗ്ന്യസ്യ സോഽപരാന്തമഹീതലം॥ 12-48-68 (66687) കശ്യപസ്താം മഹാരാജ പ്രതിഗൃഹ്യ വസുന്ധരാം। കൃത്വാ ബ്രാഹ്മണസംസ്ഥാം വൈ പ്രവിഷ്ടഃ സുമഹദ്വനം॥ 12-48-69 (66688) തതഃ ശൂദ്രാശ്ച വൈശ്യാശ്ച യഥാ സ്വൈരപ്രചാരിണഃ। അവർതന്ത ദ്വിജാഗ്ര്യാണാം ദാരേഷു ഭരതർഷഭ॥ 12-48-70 (66689) അരാജകേ ജീവലോകേ ദുർബലാ ബലവത്തരൈഃ। വധ്യന്തേ ന ഹി വിത്തേഷു പ്രഭുത്വം കസ്യചിത്തദാ॥ 12-48-71 (66690) `ബ്രാഹ്മണാഃ ക്ഷത്രിയാ വൈശ്യാഃ ശൃദ്രാശ്ചോത്പഥഗാമിനഃ। പരസ്പരം സമാശ്രിത്യ ഘാതയന്ത്യപഥസ്ഥിതാഃ॥ 12-48-72 (66691) സ്വധർമം ബ്രാഹ്മണാസ്ത്യക്ത്വാ പാഷൺ·ഡത്വം സമാശ്രിതാഃ। ചൌരികാനൃതമായാശ്ച സർവേ ചൈവ പ്രകുർവതേ॥ 12-48-73 (66692) സ്വധർമസ്ഥാന്ദ്വിജാൻഹത്വാ തഥാഽഽശ്രമനിവാസിനഃ। വൈശ്യാഃ സത്പഥസംസ്ഥാശ്ച ശൂദ്രാ യേ ചൈവ ധാർമികാഃ॥ 12-48-74 (66693) താൻസർവാൻഘാതയന്തി സ്മ ദുരാചാരാഃ സുനിർഭയാഃ। യജ്ഞാധ്യയനശീലാംശ്ച ആശ്രമസ്ഥാംസ്തപസ്വിനിഃ॥ 12-48-75 (66694) ഗോബാലവൃദ്ധനാരീണാം നാശം കുർവന്തി ചാപരേ। ആന്വീക്ഷകീ ത്രയീ വാർതാ ന ച നീതിഃ പ്രവർതതേ॥ 12-48-76 (66695) വ്രാത്യതാം സമനുപ്രാപ്താ ബഹവോ ഹി ദ്വിജാതയഃ। അധരോത്തരാപചാരേണ ംലേച്ഛഭൂതാശ്ച സർവശഃ॥ ' 12-48-77 (66696) തതഃ കാലേന പൃഥിവീ പീഡ്യമാനാ ദുരാത്മഭിഃ। വിപര്യയേണ തേനാശു പ്രവിവേശ പസാതലം। അരക്ഷ്യമാണാ വിധിവത്ക്ഷത്രിയൈർധർമരക്ഷിഭിഃ॥ 12-48-78 (66697) താം ദൃഷ്ട്വാ ദ്രവതീം തത്ര സന്ത്രാസാത്സ മഹാമനാഃ। ഊരുണാ ധാരയാമാസ കശ്യപഃ പൃഥിവീം തതഃ। നിമജ്ജന്തീം തതോ രാജംസ്തേനോർവീതി മഹീ സ്മൃതാ॥ 12-48-79 (66698) രക്ഷണാർഥം സമുദ്ദിശ്യ യയാചേ പൃഥിവീ തദാ। പ്രസാദ്യ കശ്യപം ദേവീ ക്ഷത്രിയാൻബാഹുശാലിനഃ॥ 12-48-80 (66699) പൃഥിവ്യുവാച। 12-48-81x (5449) സന്തി ബ്രഹ്മൻമയാ ഗുപ്താഃ സ്ത്രീഷു ക്ഷത്രിയപുംഗവാഃ। ഹൈഹയാനാം കുലേ ജാതാസ്തേ സംരക്ഷന്തു മാം മുനേ॥ 12-48-81 (66700) അസ്തി പൌരവദായാദോ വിദൂരഥസുതഃ പ്രഭോ। ഋക്ഷൈഃ സംവർധിതോ വിപ്ര ഋക്ഷവത്യഥ പർവതേ॥ 12-48-82 (66701) തഥാഽനുകംപമാനേന യജ്വനാഥാമിതൌജസാ। പരാശരേണ ദായാദഃ സൌദാസസ്യാഭിരക്ഷിതഃ॥ 12-48-83 (66702) സർവകർമാണി കുരുതേ ശൂദ്രവത്തസ്യ സ ദ്വിജഃ। സർവകർമേത്യഭിഖ്യാതഃ സ മാം രക്ഷതു പാർഥിവഃ॥ 12-48-84 (66703) ശിബിപുത്രോ മഹാതേജാ ഗോപതിർനാമ നാമതഃ। വനേ സംവർധിതോ ഗോഭിഃ സോഽഭിരക്ഷതു മാം മുനേ॥ 12-48-85 (66704) പ്രതർദനസ്യ പുത്രസ്തു വത്സോ നാമ മഹാബലഃ। വത്സൈഃ സംവർധിതോ ഗോഷ്ഠേ സ മാം രക്ഷതു പാർഥിവഃ॥ 12-48-86 (66705) ദധിവാഹനപുത്രസ്തു പൌത്രോ ദിവിരഥസ്യ ച। അംഗഃ സ ഗൌതമേനാസീദ്ഗംഗാകൂലേഽഭിരക്ഷിതഃ॥ 12-48-87 (66706) ബൃഹദ്രഥോ മഹാതേജാ ഭൂരിഭൂതിപരിഷ്കൃതഃ। ഗോലാംഗൂലൈർമഹാഭാഗോ ഗൃധ്രകൂടേഽഭിരക്ഷിതഃ॥ 12-48-88 (66707) മരുത്തസ്യാന്വവായേ ച രക്ഷിതാഃ ക്ഷത്രിയാത്മജാഃ। മരുത്പതിസമാ വീര്യേ സമുദ്രേണാഭിരക്ഷിതാഃ॥ 12-48-89 (66708) ഏതേ ക്ഷത്രിയദായാദാസ്തത്രതത്ര പരിശ്രുതാഃ। വ്യോകാരഹേമകാരാദിജാതിം നിത്യം സമാശ്രിതാഃ॥ 12-48-90 (66709) യദി മാമഭിരക്ഷന്തി തതഃ സ്ഥാസ്യാമി നിശ്ചലാ। ഏതേഷാം പിതരശ്ചൈവ തഥൈവ ച പിതാമഹാഃ॥ 12-48-91 (66710) മദർഥം നിഹതാ യുദ്ധേ രാമേണാക്ലിഷ്ടകർമണാ। തേഷാമപചിതിശ്ചൈവ മയാ കാര്യാ മഹാമുനേ॥ 12-48-92 (66711) ന ഹ്യഹം കാമയേ നിത്യമതിക്രാന്തേന രക്ഷണം। വർതമാനേന വർതേയം തത്ക്ഷിപ്രം സംവിധീയതാം॥ 12-48-93 (66712) വാസുദേവ ഉവാച। 12-48-94x (5450) തതഃ പൃഥിവ്യാ നിർദിഷ്ടാംസ്താൻസമാനീയ കശ്യപഃ। അഭ്യഷിഞ്ചൻമഹീപാലാൻക്ഷത്രിയാന്വീര്യസംമതാൻ॥ 12-48-94 (66713) തേഷാം പുത്രാശ്ച പൌത്രാശ്ച യേഷാം വംശാഃ പ്രതിഷ്ഠിതാഃ। ഏവമേതത്പുരാവൃത്തം യൻമാം പൃച്ഛസി പാൺ·ഡവ॥ 12-48-95 (66714) വൈശംപായന ഉവാച। 12-48-96x (5451) ഏവം ബ്രുവംസ്തം ച യദുപ്രവീരോ യുധിഷ്ഠിരം ധർമഭൃതാം വരിഷ്ഠം। രഥേന തേനാശു യയൌ യഥാഽർകോ വിശൻപ്രഭാഭിർഭഗവാംസ്ത്രിലോകീം॥ ॥ 12-48-96 (66715) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടചത്വാരിംശോഽധ്യായഃ॥ 48॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-48-2 ഭാരതേ ഭാരതസംഗ്രാമേ॥ 12-48-5 സ്വയമേവാന്വപദ്യതേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-48-8 ഗാധേഃ പുത്രാർഥം തസ്യാശ്ച പുത്രാർഥം ചരും ചരുദ്വയം॥ 12-48-9 ഉപയോജ്യഃ ഭോജ്യഃ ഭോക്തവ്യഃ॥ 12-48-18 വ്യംസിതാ വഞ്ചിതാ॥ 12-48-38 ചിത്രഭാനുനാ അഗ്നിനാ॥ 12-48-41 ആപവസ്യ വസിഷ്ഠസ്യ॥ 12-48-42 ശ്രമേ ആശ്രമേ॥ 12-48-45 പിതുർവധേ വധനിമിത്തമാസൻ॥ 12-48-46 നിമിത്താദിതി പാഠേ ശാപാദേവ ഹേതോഃ॥ 12-48-60 സ്തൃതാ വ്യാപ്താ। ശാസ്ത്രം ജഗ്രാഹ തത്കാര്യം ക്ഷത്രിയാണാമന്തം കൃതവാൻ॥ 12-48-61 വർജിതാഃ അഹൃതാഃ॥ 12-48-68 ശൂർപാരകമിതി ഝ. പാഠഃ॥। 12-48-79 ധൃതാ തേനോരുണാ യേന തേനോർവീതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-48-84 ദ്വിജഃ ക്ഷത്രിയോഽപി॥ 12-48-92 അപചിതിഃ ആനൃണ്യാർഥം പൂജാ॥ 12-48-93 നിത്യമതിക്രാന്തേന ധർമാതിക്രമിണാ॥

12-49-0 (66716) വൈശംപായന ഉവാച। 12-49-0x (5452) തതോ രാമസ്യ തത്കർമ ശ്രുത്വാ രാജാ യുധിഷ്ഠിരഃ। വിസ്മയം പരമം ഗത്വാ പ്രത്യുവാച ജനാർദനം॥ 12-49-1 (66717) അഹോ രാമസ്യ വാർഷ്ണേയ ശക്രസ്യേവ മഹാത്മനഃ। വിക്രമോ വസുധാ യേന ക്രോധാന്നിഃക്ഷത്രിയാ കൃതാ॥ 12-49-2 (66718) ഗോഭിഃ സമുദ്രേണ തഥാ ഗോലാംഗൂലർക്ഷവാനരൈഃ। ഗുപ്താ രാമഭയോദ്വിഗ്നാഃ ക്ഷത്രിയാണാം കുലോദ്വഹാഃ॥ 12-49-3 (66719) അഹോ ധന്യോ നൃലോകോഽയം സമാഗ്യാശ്ച നരാ ഭുവി। യത്ര കർമേദൃശം ധർംയം ദ്വിജാഗ്ര്യൈഃ കൃതമച്യുത॥ 12-49-4 (66720) കഥയന്തൌ കഥാം താത താവച്യുതയുധിഷ്ഠിരൌ। ജഗ്മതുര്യത്ര ഗാംഗേയഃ ശരതൽപഗതഃ പ്രഭുഃ॥ 12-49-5 (66721) തതസ്തേ ദദൃശുർഭീഷ്മം ശരപ്രസ്തരശായിനം। സ്വരശ്മിമാലാസംവീതം സായംസൂര്യസമപ്രഭം॥ 12-49-6 (66722) ഉപാസ്യമാനം മുനിഭിർദേവൈരിവ ശതക്രതും। ദേശേ പരമധർമിഷ്ഠേ നദീമോഘവതീമനു॥ 12-49-7 (66723) ദൂരാദേവ തമാലോക്യ കൃഷ്ണോ രാജാ ച ധർമജഃ। ചത്വാരഃ പാണ്ഡവാശ്ചൈവ തേ ച ശാരദ്വതാദയഃ॥ 12-49-8 (66724) അവംകന്ദ്യാഥ വാഹേഭ്യഃ സംയംയ പ്രചലം മനഃ। ഏകീകൃത്യേന്ദ്രിയഗ്രാമമുപതംഥുർമഹാമുനീൻ॥ 12-49-9 (66725) അഭിവാദ്യ തു ഗോവിന്ദഃ സാത്യകിസ്തേ ച പാർഥിവാഃ। വ്യാസാദീസ്താനൃപീൻപശ്ചാദ്ഗാംഗേയമുപതസ്ഥിരേ॥ 12-49-10 (66726) തപോവൃദ്ധി തതഃ പൃഷ്ട്വാ ഗാംഗേയം യദുപുംഗവഃ। പരിവാര്യ തതഃ സർവേ നിപേദുഃ പുരുഷർഷഭാഃ॥ 12-49-11 (66727) തതോ നിശാംയ ഗാംഗേയം ശാംയമാനമിവാനലം। കിഞ്ചിദ്ദീനമനാ ഭീഷ്മമിതിഹോവാച കേശവഃ॥ 12-49-12 (66728) കച്ചിജ്ജ്ഞാനാനി സർവാണി പ്രസന്നാനി യഥാപുരം। കച്ചിന്ന വ്യാകുലാ ചൈവ ബുദ്ധിസ്തേ വദതാം വര॥ 12-49-13 (66729) ശരാഭിഘാതദുഃഖാർതം കച്ചിദ്ഗാത്രം ന ദൂയതേ। മാനസാദപി ദുഃഖാദ്ധി ശാരീരം ബലവത്തരം॥ 12-49-14 (66730) വരദാനാത്പിതുഃ കാമം ഛന്ദമൃത്യുരസി പ്രഭോ। ശന്തനോർധർമനിത്യസ്യ ന ത്വേതദിഹ കാരണം॥ 12-49-15 (66731) സുമൂക്ഷ്മോഽപി തു ദേഹേ വൈ ശല്യോ ജനയതേ രുജം। കിംപുനഃ ശരസംഘാതൈശ്ചിതസ്യ തവ പാർഥിവ॥ 12-49-16 (66732) കാമം നൈതത്തവാഖ്യേയം പ്രാണിനാം പ്രഭവാപ്യയൌ। ഭവാനുപദിശേച്ഛ്രേയോ ദേവാനാമപി ഭാരത॥ 12-49-17 (66733) യച്ച ഭൂതം ഭവിഷ്യം ച ഭവച്ച പുരുഷർഷഭ। സർവം തജ്ജ്ഞാനവൃദ്ധസ്യ തവ പാണാവിവാഹിതം॥ 12-49-18 (66734) സംസാരസ്യേഹ ഭൂതാനാം ധർമസ്യ ച ഫലോദയഃ। വിദിതസ്തേ മഹാപ്രാജ്ഞ ത്വം ഹി ധർമമയോ നിധിഃ॥ 12-49-19 (66735) ത്വ, ഹി രാജ്യേ സ്ഥിതം സ്ഫീതേ സമഗ്രാംഗമരോഗിണം। സ്ത്രീസഹസ്രൈഃ പരിവൃതം പശ്യാമീവോർധ്വരേതസം॥ 12-49-20 (66736) ഋതേ ശാന്തനവാദ്ഭീഷ്മാത്രിഷു ലോകേഷു പാർഥിവം। സത്യധർമാൻമഹാവീര്യാച്ഛൂരാദ്ധർമൈകതത്പരാത്॥ 12-49-21 (66737) മൃത്യുമാവാര്യ തപസാ ശരസംസ്തരശായിനഃ। ത്രിവർഗപ്രഭവം കഞ്ചിന്ന ച താതാനുശുശ്രുമ॥ 12-49-22 (66738) സത്യേ തപസി ദാനേ ച യജ്ഞാധികരണേ തഥാ। ധനുർവേദേ ച വേദേ ച നിത്യം ചൈവാന്വവേക്ഷണേ॥ 12-49-23 (66739) അനൃശംസം ശുചിം ദാന്തം സർവഭൂതഹിതേ രതം। മഹാരഥം ത്വത്സദൃശം ന കഞ്ചിദനുശുശ്രുമ॥ 12-49-24 (66740) ത്വം ഹി ദേവാൻസഗന്ധർവാനസുരാന്യക്ഷരാക്ഷസാൻ। ശക്തസ്ത്വേകരഥേനൈവ വിജേതും നാത്ര സംശയഃ॥ 12-49-25 (66741) സ ത്വം ഭീഷ്മ മഹാബാഹോ വസൂനാം വാസവോപമഃ। നിത്യം വിപ്രൈഃ സമാഖ്യാതോ നവമോഽനവമോ ഗുണൈഃ॥ 12-49-26 (66742) അഹം ച ത്വാഽഭിജാനാമി സ്വയം പുരുഷസത്തമ। ത്രിദശേഷ്വപി വിഖ്യാതസ്ത്വം ശക്ത്യാ പുരുഷോത്തമഃ॥ 12-49-27 (66743) മനുഷ്യേഷു മനുഷ്യേന്ദ്ര ന ദൃഷ്ടോ ന ച മേ ശ്രുതഃ। ഭവതോ ഹി ഗുണൈസ്തുല്യഃ പൃഥിവ്യാം പുരുഷഃ ക്വചിത്॥ 12-49-28 (66744) ത്വം ഹി സർവഗുണൈ രാജന്ദേവാനപ്യതിരിച്യസേ॥ 12-49-29 (66745) തപസാ ഹി ഭവാഞ്ശക്തഃ സ്രഷ്ടും ലോകാംശ്ചരാചരാൻ। കിംപുനശ്ചാത്മനോ ലോകാനുത്തമാനുത്തമൈർഗുണൈഃ॥ 12-49-30 (66746) തദസ്യ തപ്യമാനസ്യ ജ്ഞാതീനാം സങ്ക്ഷയേന വൈ। ജ്യേഷ്ഠസ്യ പാണ്ഡുപുത്രസ്യ ശോകം ഭീഷ്മ വ്യപാനുദ॥ 12-49-31 (66747) യേ ഹി ധർമാഃ സമാഖ്യാതാശ്ചാതുർവർണ്യസ്യ ഭാരത। ചാതുരാശ്രംയസംയുക്താഃ സർവേ തേ വിദിതാസ്തവ॥ 12-49-32 (66748) ചാതുർവിദ്യേ ച യേ പ്രോക്താശ്ചാതുർഹോത്രേ ച ഭാരത। യോഗേ സാംഖ്യേ ച നിയതാ യേ ച ധർമാഃ സനാതനാഃ॥ 12-49-33 (66749) ചാതുർവർണ്യസ്യ യശ്ചോക്തോ ധർമോ ന സ്മ വിരുധ്യതേ। സേവ്യമാനഃ സവൈയാഖ്യോ ഗാംഗേയ വിദിതസ്തവ॥ 12-49-34 (66750) പ്രതിലോമപ്രസൂതാനാം ംലേച്ഛാനാം ചൈവ യഃ സ്മൃതഃ। ദേശജാതികുലാനാം ച ജാനീഷേ ധർമലക്ഷണം। 12-49-35 (66751) വേദോക്തോ യശ്ച ശിഷ്ടോക്തഃ സദൈവ വിദിതസ്തവ। `പ്രവൃത്തശ്ച നിവൃത്തശ്ച സ ചാപി വിദിതസ്തവ॥' 12-49-36 (66752) ഇതിഹാസപുരാണാർഥാഃ കാർത്സ്ന്യേന വിദിതാസ്തവ। ധർമശാസ്ത്രം ച സകലം നിത്യം മനസി തേ സ്ഥിതം॥ 12-49-37 (66753) യേ ച കേചന ലോകേഽസ്മിന്നർഥാഃ സംശയകാരകാഃ। തേഷാം ഛേത്താ നാസ്തി ലോകേ ത്വദന്യഃ പുരുഷർഷഭഃ॥ 12-49-38 (66754) സ പാണ്ഡവേയസ്യ മനഃസമുത്ഥിതം നരേന്ദ്ര ശോകം വ്യപകർഷ മേധയാ। ഭവദ്വിധാ ഹ്യുത്തമബുദ്ധിർവിസ്തരാ വിമുഹ്യമാനസ്യ ജനസ്യ ശാന്തയേ॥ ॥ 12-49-39 (66755) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 49॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-49-1 അവസ്കന്ദ്യാവരുഹ്യ വാഹേഭ്യഃ॥ 12-49-11 യദുപുംഗവോ നിപസാദേതി ശേഷഃ। തതോ വൃദ്ധം തഥാ ദൃഷ്ട്വാ ഗാംഗേയം യദുകൌരവാഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-49-12 നിശാംയ ആലോച്യ॥ 12-49-15 ഛന്ദമൃത്യുഃ ഇച്ഛാമരണഃ। നത്വേതദിഹ കാരണമിതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-49-20 നഹി രാജ്യേ സ്ഥിതമിതി ട.ഡ. പാഠഃ॥ 12-49-21 ഭീഷ്മാദൃതേ മൃത്യുമാവാര്യ സ്ഥിതം കമപി ന ശുശ്രുമേതി ദ്വയോഃ സംബന്ധഃ॥ 12-49-26 വസൂനാമഷ്ടാനാമംശേർഘടിതോ നവമഃ ഗുണൈരനവമശ്ച॥

12-50-0 (66756) വൈശംപായന ഉവാച। 12-50-0x (5453) ശ്രുത്വാ തു വചനം ഭീഷ്മോ വാസുദേവസ്യ ധീമതഃ। കിഞ്ചിദുന്നാംയ വദനം പ്രാഞ്ജലിർവാക്യമബ്രവീത്॥ 12-50-1 (66757) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-50-2x (5454) നമസ്തേ ഭഗവൻകൃഷ്ണ ലോകാനാം പ്രഭവാപ്യയ। ത്വം ഹി കർതാ ഹൃഷീകേശ സംഹർതാ ചാപരാജിതഃ॥ 12-50-2 (66758) വിശ്വകർമന്നമസ്തേഽസ്തു വിശ്വാത്മന്വിശ്വസംഭവ। അപവർഗസ്ഥ ഭൂതാനാം പഞ്ചാനാം പരതഃ സ്ഥിത॥ 12-50-3 (66759) നമസ്തേ ത്രിഷു ലോകേഷു നമസ്തേ പരതസ്ത്രിഷു। യോഗേശ്വര നമസ്തേഽസ്തു ത്വം ഹി സർവപരായണഃ॥ 12-50-4 (66760) മത്സംശ്രിതം യദാത്ഥ ത്വം വചഃ പുരുഷസത്തമ। തേന പശ്യാമി തേ ദിവ്യാൻഭാവാംസ്ത്രിഷു ച വർത്മസു॥ 12-50-5 (66761) തച്ച പശ്യാമി തത്വേന യത്തേ രൂപം സനാതനം। സപ്ത മാർഗാ നിരുദ്ധാസ്തേ വായോരമിതതേജസഃ॥ 12-50-6 (66762) ദിവം തേ ശിരസാ വ്യാപ്തം പഭ്ദ്യാം ദേവീ വസുന്ധരാ। ദിശോ ഭുജാ രവിശ്ചക്ഷുർവീര്യേ ശുക്രഃ പ്രതിഷ്ഠിതഃ॥ 12-50-7 (66763) അതസീപുഷ്പസങ്കാശം പീതവാസസമച്യുതം। വപുർഹ്യനുമിമീമസ്തേ മേഘസ്യേവ സവിദ്യുതഃ॥ 12-50-8 (66764) ത്വാം പ്രപന്നായ ഭക്തായ ഗതിമിഷ്ടാം ജിഗീഷവേ। യച്ഛ്രേയഃ പുണ്ഡരീകാക്ഷ തദ്ധ്യായസ്വ സുരോത്തമ॥ 12-50-9 (66765) വാസുദേവ ഉവാച। 12-50-10x (5455) യതഃ ഖലു പരാ ഭക്തിർമയി തേ പുരുഷർഷഭ। തതോ മയാ വപുർദിവ്യം തവ രാജൻപ്രദർശിതം॥ 12-50-10 (66766) ന ഹ്യഭക്തായ രാജേന്ദ്ര ഭക്തായാനൃജവേ ന ച। ദർശയാംയഹമാത്മാനം ന ചാദാന്തായ ഭാരത॥ 12-50-11 (66767) ഭവാംസ്തു മമ ഭക്തശ്ച നിത്യം ചാർജവമാസ്ഥിതഃ। ദമേ തപസി സത്യേ ച ദാനേ ച നിരതഃ ശുചിഃ॥ 12-50-12 (66768) അർഹസ്ത്വം ഭീഷ്മ മാം ദ്രഷ്ടും തപസാ സ്വേന പാർഥിവ। തവ ഹ്യുപസ്ഥിതാ ലോകാ യേഭ്യോ നാവർതതേ പുനഃ॥ 12-50-13 (66769) പഞ്ചാശതം ഷട് ച കുരുപ്രവീര ശേഷം ദിനാനാം തവ ജീവിതസ്യ। തതഃ ശുഭൈഃ കർമഫലോദയൈസ്ത്വം സമേഷ്യസേ ഭീഷ്മ വിമുച്യ ദേഹം॥ 12-50-14 (66770) ഏതേ ഹി ദേവാ വസവോ വിമാനാ ന്യാസ്ഥായ സർവേ ജ്വലിതാഗ്നികൽപാഃ। അന്തർഹിതാസ്ത്വാം പ്രതിപാലയന്തി കാഷ്ഠാം പ്രപദ്യന്തമുദക്പതംഗാം॥ 12-50-15 (66771) വ്യാവൃത്തമാത്രേ ഭഗവത്യുദീചീം സൂര്യേ ജഗത്കാലവശം പ്രപന്നേ। ഗന്താസി ലോകാൻപുരുഷപ്രവീര നാവർതതേ യാനുപലഭ്യ വിദ്വാൻ॥ 12-50-16 (66772) അമും ച ലോകം ത്വയി ഭീഷ്മ യാതേ ജ്ഞാനാനി സർവാണി പരാഭവിഷ്യൻ। അതസ്തു സർവേ തവ സന്നികർഷം സമാഗതാ ധർമവിവേചനായ॥ 12-50-17 (66773) തജ്ജ്ഞാതിശോകോപഹതശ്രുതായ സത്യാഭിസന്ധായ യുധിഷ്ഠിരായ। പ്രബ്രൂഷി ധർമാർഥസമാധിയുക്തം സത്യം വചോഽസ്യാപനുദേച്ഛുചം യത്॥ ॥ 12-50-18 (66774) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 50॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-50-4 യോഗീശ്വരേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-50-14 പഞ്ചാശതം ഷട്ചേതി। തവ ജീവിതസംബന്ധിനാം ദിനാനാം ശേഷം പഞ്ചഷട് ച പഞ്ചവാരമാവർതിതാഃ ഷഡിതി രീത്യാ ത്രിംʼശദിതി ജ്ഞേയം। താവദേവ ആശതം ശതാവധി। യദ്ദിനാനാം ശതേന ശക്യം തത്രിംശതാപി കർതും ശക്യമിത്യർഥഃ। അഷ്ടപഞ്ചാശതം രാത്ര്യഃ ശയാനസ്യാദ്യ മേ ഗതാ ഇതി ഭീഷ്മോ വക്ഷ്യതി। തത്ര ത്രിശദതഃ പരം ശിഷ്ടാ അഷ്ടാവിംശതിരിതഃ പൂർവം വ്യതീതാഃ। തഥാഹി ഭീഷ്മസ്യ ശരതൽപശയനാനന്തരമഷ്ഠൌ ദിനാനി യുദ്ധം। തതോ ദുര്യോധനാശൌചം യുയുത്സോഃ ഷോഡശദിനാനി। തേന സഹ പുരം പ്രവിശതാം പാണ്ഡവാനാമപി താവന്തി ദിനാനി ഗതാനി। പഞ്ചവിംശേ സർവേഷാം ശ്രാദ്ധദാനം। ഷങ്വിംശേ പുരപ്രവേശഃ। സപ്തവിംശേ രാജ്യാഭിഷേകഃ। അഷ്ടാവിംശേ പ്രകൃതിസാന്ത്വനമാഭ്യുദയികം ദാനം ച। ഊനത്രിംശേ ഭീഷ്മംപ്രത്യാഗമനം തദ്ദിനമാരഭ്യ ത്രിംശദ്ദിനാനി ശിഷ്ടാനീതി ജ്ഞേയം॥ 12-50-15 പതംഗഃ സൂര്യഃ 12-50-16 കാലവശം ജഗത്। പ്രപന്നേ പ്രാപ്തേ ക്ഷേപ്തുമിതി ശേഷഃ॥

12-51-0 (66775) വൈശംപായന ഉവാച। 12-51-0x (5456) തതഃ കൃഷ്ണസ്യ തദ്വാക്യം ധർമാർഥസഹിതം ഹിതം। ശ്രുത്വാ ശാന്തനവഃ കൃഷ്ണം പ്രത്യുവാച കൃതാഞ്ജലിഃ॥ 12-51-1 (66776) ലോകനാഥ മഹാബാഹോ ശിവ നാരായണാച്യുത। തവ വാക്യമുപശ്രുത്യ ഹർഷേണാസ്മി പരിപ്ലുതഃ॥ 12-51-2 (66777) കിഞ്ചാഹമഭിധാസ്യാമി വാക്പതേ തവ സന്നിധൌ। യദാ വാചോഗതം സർവം തവ വാചി സമാഹിതം॥ 12-51-3 (66778) യച്ച കിഞ്ചിത്കൃതം ലോകേ കർതവ്യം ക്രിയതേ ച യത്। ത്വത്തസ്തന്നിഃ സൃതം ദേവ ലോകേ ബുദ്ധിമതോ ഹിതേ॥ 12-51-4 (66779) കഥയേദ്ദേവലോകം യോ ദേവരാജസമീപതഃ। ധർമകാമാർഥമോക്ഷാണാം സോഽർഥം ബ്രൂയാത്തവാഗ്രതഃ॥ 12-51-5 (66780) ശരാഭിതാപാദ്വ്യഥിതം മനോ മേ മധുസൂദന। ഗാത്രാണി ചാവസീദന്തി ന ച ബുദ്ധിഃ പ്രസീദതി॥ 12-51-6 (66781) ന ച മേ പ്രതിഭാ കാചിദസ്തി കിഞ്ചിത്പ്രഭാഷിതും। പീഡ്യമാനസ്യ ഗോവിന്ദ വിപാനലസമൈഃ ശരൈഃ॥ 12-51-7 (66782) ബലം മേ പ്രജഹാതീവ പ്രാണാഃ സത്വരയന്തി ച। മർമാണി പരിതപ്യന്തി ഭ്രാന്തചിത്തസ്തഥാ ഹ്യഹം॥ 12-51-8 (66783) ദൌർബല്യാത്സജ്ജതേ വാങ്ഭേ സ കഥം വക്തുമുത്സഹേ। സാധു മേ ത്വം പ്രസീദസ്വ ദാശാർഹകുലവർധന॥ 12-51-9 (66784) തത്ക്ഷമസ്വ മഹാബാഹോ ന ബ്രൂയാം കിഞ്ചിദച്യുത॥ ത്വത്സന്നിധൌ ച സീദേദ്ധി വാചസ്പതിരപി ബ്രുവൻ॥ 12-51-10 (66785) ന ദിശഃ സംപ്രജാനാമി നാകാശം ന ച മേദിനീം। കേവലം തവ വീര്യേണ തിഷ്ഠാമി മധുസൂദന॥ 12-51-11 (66786) സ്വയമേവ ഭവാംസ്തസ്മാദ്ധർമരാജസ്യ യദ്ധിതം। തദ്ബ്രവീത്വാശു സർവേഷാമാഗമാനാം ത്വമാഗമഃ॥ 12-51-12 (66787) കഥം ത്വയി സ്ഥിതേ കൃഷ്ണേ ശാശ്വതേ ലോകകർതരി। പ്രബ്രൂയാൻമദ്വിധഃ കശ്ചിദ്ഗുരൌ ശിഷ്യ ഇവ സ്ഥിതേ॥ 12-51-13 (66788) വാസുദേവ ഉവാച। 12-51-14x (5457) ഉപപന്നമിദം വാക്യം കൌരവാണാം ധുരന്ധരേ। മഹാവീര്യേ മഹാസത്വേ സ്ഥിരേ സർവാർഥദർശിനി॥ 12-51-14 (66789) യച്ച മാമാത്ഥ ഗാംഗേയ ബാണഘാതരുജം പ്രതി। ഗൃഹാണാത്ര വരം ഭീഷ്മ മത്പ്രസാദകൃതം പ്രഭോ॥ 12-51-15 (66790) ന തേ ഗ്ലാനിർന തേ മൂർച്ഛാ ന താപോ ന ച തേ രുജാ। പ്രഭവിഷ്യന്തി ഗാംഗേയ ക്ഷുത്പിപാസേ ന ചാപ്യുത॥ 12-51-16 (66791) ജ്ഞാനാനി ച സമഗ്രാണി പ്രതിഭാസ്യന്തി തേഽനഘ। ന ച തേ ക്വചിദാസത്തിർബുദ്ധേഃ പ്രാദുർഭവിഷ്യതി॥ 12-51-17 (66792) സത്വസ്ഥം ച മനോ നിത്യം തവ ഭീഷ്മ ഭവിഷ്യതി। രജസ്തമോഭ്യാം നിർമുക്തം ഘനൈർമുക്ത ഇവോഡുരാട്॥ 12-51-18 (66793) യദ്യച്ച ധർമസംയുക്തമർഥയുക്തമഥാപി ച। ചിന്തയിഷ്യസി തത്രാഗ്ര്യാ ബുദ്ധിസ്തവ ഭവിഷ്യതി॥ 12-51-19 (66794) ഇമം ച രാജശാർദൂല ഭൂതഗ്രാമം ചതുർവിധം। ചക്ഷുർദിവ്യം സമാശ്രിത്യ ദ്രക്ഷ്യസ്യമിതവിക്രമ॥ 12-51-20 (66795) ചതുർവിധം പ്രജാജാലം സംയുക്തോ ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ। ഭീഷ്മ ദ്രക്ഷ്യസി തത്ത്വേന ജലേ മീന ഇവാമലേ॥ 12-51-21 (66796) വൈശംപായന ഉവാച। 12-51-22x (5458) തതസ്തേ വ്യാസസഹിതാഃ സർവ ഏവ മഹർഷയഃ। ഋഗ്യജുഃസാമസഹിതൈർവചോഭിഃ കൃഷ്ണമാർചയൻ॥ 12-51-22 (66797) തതഃ സർവാർതവം ദിവ്യം പുഷ്പവർഷം ന ഭസ്തലാത്। പപാത യത്ര വാർഷ്ണേയഃ സഗാംഗേയഃ സപാണ്ഡവഃ॥ 12-51-23 (66798) വാദിത്രാണി ച സർവാണി ജഗുശ്ചാപ്സരസാം ഗണാഃ। ന ചാഹിതമനിഷ്ടം ച കിഞ്ചിത്തത്ര വ്യദൃശ്യത॥ 12-51-24 (66799) വവൌ ശിവഃ സുഖോ വായുഃ സർവഗന്ധവഹഃ ശുചിഃ। ശാന്തായാം ദിശിശന്താശ്ച പ്രാവദൻമൃഗപക്ഷിണഃ॥ 12-51-25 (66800) തതോ മുഹൂർതാദ്ഭഗവാൻസഹസ്രാംശുർദിവാകരഃ। ദഹന്വനമിവൈകാന്തേ പ്രതീച്യാം പ്രത്യദൃശ്യത॥ 12-51-26 (66801) തതോ മഹർഷയഃ സർവേ സമുത്ഥായ ജനാർദനം। ഭീഷ്മമാമന്ത്രയാഞ്ചക്രൂ രാജാനം ച യുധിഷ്ഠിരം॥ 12-51-27 (66802) തതഃ പ്രണാമമകരോത്കേശവഃ സഹപാണ്ഡവഃ। സാത്യകിഃ സ·ഞ്ജയശ്ചൈവ സ ച ശാരദ്വതഃ കൃപഃ॥ 12-51-28 (66803) തതസ്തേ ധർമനിരതാഃ സംയക് തൈരഭിപൂജിതാഃ। ശ്വഃ സമേഷ്യാമ ഇത്യുക്ത്വാ യഥേഷ്ടം ത്വരിതാ യയുഃ॥ 12-51-29 (66804) തഥൈവാമന്ത്ര്യ ഗാംഗേയം കേശവഃ പാണ്ഡവാസ്തഥാ। പ്രദക്ഷിണമുപാവൃത്യ രഥാനാരുരുഹുഃ ശുഭാൻ॥ 12-51-30 (66805) തതോ രഥൈഃ കാഞ്ചനചിത്രകൂബരൈ ർമഹീധരാഭൈഃ സമദൈശ്ച ദന്തിഭിഃ। ഹയൈഃ സുപർണൈരിവ ചാശുഗാമിഭിഃ പദാതിഭിശ്ചാത്തശരാസനാദിഭിഃ॥ 12-51-31 (66806) യയൌ രഥാനാം പുരതോ ഹി സാ ചമൂ സ്തഥൈവ പശ്ചാദതിമാത്രസാരിണീ। പുരശ്ച പശ്ചാച്ച യഥാ മഹാനദീ തമൃക്ഷവന്തം ഗിരിമേത്യ നർമദാ॥ 12-51-32 (66807) തതഃ പുരസ്താദ്ഭഗവാന്നിശാകരഃ। സമുത്ഥിതസ്താമഭിഹർഷയംശ്ചമൂം। ദിവാകരാപീതരസാ മഹൌഷധീഃ പുനഃ സ്വകേനൈവ ഗുണേന യോജയൻ॥ 12-51-33 (66808) തതഃ പുരം സുരപുരസംമിതദ്യുതി പ്രവിശ്യ തേ യദുവൃഷപാണ്ഡവാസ്തദാ। യഥോചിതാൻഭവനവരാൻസമാവിശൻ ശ്രമാന്വിതാ മൃഗപതയോ ഗുഹാ ഇവ॥ ॥ 12-51-34 (66809) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 51॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-51-3 വാചോഗതം വാചാം വിഷയഃ സർവോഽപി തവ വാചി വേദേ॥ 12-51-4 ഹിതേ പ്രിയേ। ലോകേ ദേവലോകേ ഇഹ പരത്ര ച। തത്സർവം ത്രൈകാലികം। ത്വത്തോ നിഃസൃതമിതി ഉക്തേർഥേ ഹേതുരുക്തഃ॥ 12-51-12 ആഗമാനാം സമാഗമമിതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-51-17 ആസത്തിരവസന്നതാ॥

12-52-0 (66810) വൈശംപായന ഉവാച। 12-52-0x (5459) തതഃ പ്രവിശ്യ ഭവനം പ്രവിശ്യേ മധുസൂദനഃ। യാമമാത്രാവശേഷായാം യാമിന്യാം പ്രത്യബുധ്യത॥ 12-52-1 (66811) സ ധ്യാനപഥമാവിശ്യ സർവജ്ഞാനാനി മാധവഃ। അവലോക്യ തതഃ പശ്ചാദ്ദധ്യൌ ബ്രഹ്മ സനാതനം॥ 12-52-2 (66812) സൂതാഃ സ്തുതിപുരാണജ്ഞാ രക്തകണ്ഠാഃ സുശിക്ഷിതാഃ। അസ്തുവന്വിശ്വകർമാണം വാസുദേവം പ്രജാപതിം॥ 12-52-3 (66813) പഠന്തി പാണിസ്വനികാസ്തഥാ ഗായന്തി ഗായനാഃ। ശംഖാനഥ മൃദംഗാംശ്ച പ്രവാദ്യന്തി സഹസ്രശഃ॥ 12-52-4 (66814) വീണാപണവവേണൂനാം സ്വനശ്ചാതിമനോരമഃ। സഹാസ ഇവ വിസ്തീർണഃ ശുശ്രുവേ തസ്യ വേശ്മനി॥ 12-52-5 (66815) തതോ യുധിഷ്ഠിരസ്യാപി രാജ്ഞോ മംഗലസംഹിതാഃ। ഉച്ചേരുർമധുരാ വാചോ ഗീതവാദിത്രബൃംഹിതാഃ॥ 12-52-6 (66816) തത ഉത്ഥായ ദാശാർഹഃ സ്നാതഃ പ്രാഞ്ജലിരച്യുതഃ। ജപ്ത്വാ ഗുഹ്യം മഹാബാഹുരഗ്നീനാശ്രിത്യ തസ്ഥിവാൻ॥ 12-52-7 (66817) തതഃ സഹസ്രം വിപ്രാണാം ചതുർവേദവിദാം തഥാ। ഗവാം സഹസ്രേണൈകൈകം വാചയാമാസ മാധവഃ॥ 12-52-8 (66818) മംഗലാലംഭനം കൃത്വാ ആത്മാനമവലോക്യ ച। ആദർശേ വിമലേ കൃഷ്ണസ്തതഃ സാത്യകിമബ്രവീത്॥ 12-52-9 (66819) ഗച്ഛ ശൈനേയ ജാനീഹി ഗത്വാ രാജനിവേശനം। അപി സഞ്ജോ മഹാതേജാ ഭീഷ്മം ദ്രഷ്ടും യുധിഷ്ഠിരഃ॥ 12-52-10 (66820) തതഃ കൃഷ്ണസ്യ വചനാത്സാത്യങ്കിസ്ത്വരിതോ യയൌ। ഉപഗംയ ച രാജാനം യുധിഷ്ഠിരമഭാഷത॥ 12-52-11 (66821) യുക്തോ രഥവരോ രാജന്വാസുദേവസ്യ ധീമതഃ। സമീപമാപഗേയസ്യ പ്രയാസ്യതി ജനാർദനഃ॥ 12-52-12 (66822) ഭവത്പ്രതീക്ഷഃ കൃഷ്ണോഽസൌ ധർമരാജ മഹാദ്യുതേ। യദത്രാനന്തരം കൃത്യം തദ്ഭവാൻകർതുമർഹതി॥ 12-52-13 (66823) ഏവമുക്തഃ പ്രത്യുവാച ധർമപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ। യുജ്യതാം മേ രഥവരഃ ഫൽഗുനാപ്രതിമദ്യുതേ॥ 12-52-14 (66824) ന സൈനികൈശ്ച യാതവ്യം യാസ്യാമോ വയമേവ ഹി। ന ച പീഡയിതവ്യോ മേ ഭീഷ്മോ ധർമഭൃതാം വരഃ॥ 12-52-15 (66825) അതഃ പുരഃസരാശ്ചാപി നിവർതന്തു ധനഞ്ജയ। അദ്യപ്രഭൃതി ഗാംഗേയഃ പരം ഗുഹ്യം പ്രവക്ഷ്യതി। അതോ നേച്ഛാമി കൌന്തേയ പൃഥഗ്ജനസമാഗമം॥ 12-52-16 (66826) വൈശംപായന ഉവാച। 12-52-17x (5460) സ തദ്വാക്യമഥാജ്ഞായ കുന്തീപുത്രോ ധനഞ്ജയഃ। യുക്തം രഥവരം തസ്മാ ആചചക്ഷേ നരർഷഭഃ॥ 12-52-17 (66827) തതോ യുധിഷ്ഠിരോ രാജാ യമൌ ഭീമാർജുനാവപി। ഭൂതാനീവ സമസ്താനി യയുഃ കൃഷ്ണനിവേശനം॥ 12-52-18 (66828) ആഗച്ഛത്സ്വഥ കൃഷ്ണോഽപി പാണ്ഡവേഷു മഹാത്മസു। ശൈനേയസഹിതോ ധീമാന്രഥമേവാന്വപദ്യത॥ 12-52-19 (66829) രഥസ്ഥാഃ സംവിദം കൃത്വാ സുഖാം പൃഷ്ട്വാ ച ശർവരീം। മേഘഘോഷൈ രഥവരൈഃ പ്രയയുസ്തേ നരർഷഭാഃ॥ 12-52-20 (66830) ബലാഹകം മേഘപുഷ്പം ശൈബ്യം സുഗ്രീവമേവച। ദാരുകശ്ചോദയാമാസ വാസുദേവസ്യ വാജിനഃ॥ 12-52-21 (66831) തേ ഹയാ വാസുദേവസ്യ ദാരുകേണ പ്രചോദിതാഃ। ഗാം ഖുരാഗ്രൈസ്തഥാ രാജംʼല്ലിഖന്തഃ പ്രയയുസ്തദാ॥ 12-52-22 (66832) തേ ഗ്രസന്ത ഇവാകാശം വേഗവന്തോ മഹാബലാഃ। ക്ഷേത്രം ധർമസ്യ കൃത്സ്നസ്യ കുരുക്ഷേത്രമവാതരൻ॥ 12-52-23 (66833) തതോ യയുര്യത്ര ഭീഷ്മഃ ശരതൽപഗതഃ പ്രഭുഃ। ആസ്തേ മഹർഷിഭിഃ സാർധ്രം ബ്രഹ്മാ ദേവഗണൈര്യഥാ॥ 12-52-24 (66834) തതോഽവതീര്യ ഗോവിന്ദോ രഥാത്സ ച യുധിഷ്ഠിരഃ। ഭീമോ ഗാണ്ഡീവധന്വാ ച യമൌ സാത്യകിരേവ ച। ഋഷീനഭ്യർചയാമാസുഃ കരാനുദ്യംയ ദക്ഷിണാൻ॥ 12-52-25 (66835) സ തൈഃ പരിവൃതോ രാജാ നക്ഷത്രൈരിവ ചന്ദ്രമാഃ। അഭ്യാജഗാമ ഗാംഗേയം ബ്രഹ്മാണമിവ വാസവഃ॥ 12-52-26 (66836) ശരതൽപേ ശയാനം തമാദിത്യം പതിതം യഥാ। സ ദദർശ മഹാബാഹും ഭയാച്ചാഗതസാധ്വസഃ॥ ॥ 12-52-27 (66837) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വിപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 52॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-52-9 മംഗലാനാം ഗവാദീനാമാലംഭനം സ്പർശം॥ 12-52-27 ആഗതസാധ്വസഃ ഭയജന്യകംപാദിമാൻ॥

12-53-0 (66838) ജനമേജയ ഉവാച। 12-53-0x (5461) ധർമാത്മനി മഹാവീര്യേ സത്യസന്ധേ ജിതാത്മനി। ദേവവ്രതേ മഹാഭാഗേ ശരതൽപഗതേഽച്യുതേ॥ 12-53-1 (66839) ശയാനേ വീരശയനേ ഭീഷ്മേ ശന്തനുനന്ദനേ। ഗാംഗേയേ പുരുഷവ്യാഘ്രേ പാണ്ഡവൈഃ പര്യുപാസിതേ॥ 12-53-2 (66840) കാഃ കഥാഃ സമവർതന്ത തസ്മിന്വീരസമാഗമേ। ഹതേഷു സർവസൈന്യേഷു തൻമേ ശംസ മഹാമുനേ॥ 12-53-3 (66841) വൈശംപായന ഉവാച। 12-53-4x (5462) ശരതൽപഗതേ ഭീഷ്മേ കൌരവാണാം പിതാമഹേ। ആജഗ്മുർഋഷയഃ സിദ്ധാ നാരദപ്രമുഖാ നൃപ॥ 12-53-4 (66842) ഹതശിഷ്ടാശ്ച രാജാനോ യുധിഷ്ഠിരപുരോഗമാഃ। ധൃതരാഷ്ട്രശ്ച കൃഷ്ണശ്ച ഭീമാർജുനയമാസ്തഥാ॥ 12-53-5 (66843) തേഽഭിഗംയ മഹാത്മാനോ ഭരതാനാം പിതാമഹം। അന്വശോചന്ത ഗാംഗേയമാദിത്യം പതിതം യഥാ॥ 12-53-6 (66844) മുഹൂർതമിവ ച ധ്യാത്വാ നാരദോ ദേവദർശനഃ। ഉവാച പാണ്ഡവാൻസർവാൻഹതശിഷ്ടാംശ്ച പാർഥിവാൻ॥ 12-53-7 (66845) പ്രാപ്തകാലം സമാചക്ഷേ ഭീഷ്മോഽയമനുയുജ്യതാം। അസ്തമേതി ഹി ഗാംഗേയോ ഭാനുമാനിവ ഭാരത॥ 12-53-8 (66846) അയം പ്രാണാനുത്സിസൃക്ഷുസ്തം സർവേഽഭ്യനുപൃച്ഛത। കൃത്സ്നാൻഹി വിവിധാന്ധർമാംശ്ചാതുർവർണ്യസ്യ വേത്ത്യയം॥ 12-53-9 (66847) ഏഷ വൃദ്ധഃ പരാംʼല്ലോകാൻസംപ്രാപ്നോതി തനും ത്യജൻ। തം ശീഘ്രമനുയുഞ്ജീധ്വം സംശയാൻമനസി സ്ഥിതാൻ॥ 12-53-10 (66848) വൈശംപായന ഉവാച। 12-53-11x (5463) ഏവമുക്തേ നാരദേന ഭീഷ്മമീയുർനരാധിപാഃ। പ്രഷ്ടും ചാശക്രുവന്തസ്തേ വീക്ഷാഞ്ചക്രുഃ പരസ്പരം॥ 12-53-11 (66849) അഥോവാച ഹൃഷീകേശം പാണ്ഡുപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ। നാന്യസ്ത്വദ്ദേവകീപുത്ര ശക്തഃ പ്രഷ്ടും പിതാമഹം॥ 12-53-12 (66850) പ്രവ്യാഹര യദുശ്രേഷ്ഠ ത്വമഗ്രേ മധുസൂദന। ത്വം ഹി നസ്താത സർവേഷാം സർവധർമവിദുത്തമഃ॥ 12-53-13 (66851) ഏവമുക്തഃ പാണ്ഡവേന ഭഗവാൻകേശവസ്തദാ। അഭിഗംയ ദുരാധർഷം പ്രവ്യാഹാരയദച്യുതഃ॥ 12-53-14 (66852) കച്ചിത്സുഖേന രജനീ വ്യുഷ്ടാ തേ രാജസത്തമ। വിസ്പഷ്ടലക്ഷണാ ബുദ്ധിഃ കച്ചിച്ചോപസ്ഥിതാ തവ॥ 12-53-15 (66853) കച്ചിജ്ജ്ഞാനാനി സർവാണി പ്രതിഭാന്തി ച തേഽനഘ। ന ഗ്ലായതേ ച ഹൃദയം ന ച തേ വ്യാകുലം മനഃ॥ 12-53-16 (66854) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-53-17x (5464) ദാഹോ മോഹഃ ശ്രമശ്ചൈവ ക്ലമോ ഗ്ലാനിസ്തഥാ രുജാ। തവ പ്രസാദാദ്വാർഷ്ണേയ സദ്യോ വ്യപഗതാനി മേ॥ 12-53-17 (66855) യച്ച ഭൂതം ഭവിഷ്യച്ച ഭവച്ച പരമദ്യുതേ। തത്സർവമനുപശ്യാമി പാണൌ ഫലമിവാഹിതം॥ 12-53-18 (66856) വേദോക്താശ്ചൈവ യേ ധർമാ വേദാന്താധിഗതാശ്ച യേ। താൻസർവാൻസംപ്രപശ്യാമി വരദാനാത്തവാച്യുത॥ 12-53-19 (66857) ശിഷ്ടൈശ്ച ധർമോ യഃ പ്രോക്തഃ സ ച മേ ഹൃദി വർതതേ। ദേശജാതികുലാനാം ച ധർമജ്ഞോഽസ്മി ജനാർദന॥ 12-53-20 (66858) ചതുർഷ്വാശ്രമധർമേഷു യോഽർഥഃ സ ച ഹൃദി സ്ഥിതഃ। രാജധർമാംശ്ച സകലാനവഗച്ഛാമി കേശവ॥ 12-53-21 (66859) യച്ച യത്ര ച വക്തവ്യം തദ്വക്ഷ്യാമി ജനാർദന। തവ പ്രസാദാദ്ധി ശുഭാ മനോ മേ ബുദ്ധിരാവിശത്॥ 12-53-22 (66860) യുവേവാസ്മി സമാവൃത്തസ്ത്വദനുധ്യാനബൃംഹിതഃ। വക്തും ശ്രേയഃ സമർഥോഽസ്മി ത്വത്പ്രസാദാജ്ജനാർദന॥ 12-53-23 (66861) സ്വയം കിമർഥം തു ഭവാഞ്ശ്രേയോ ന പ്രാഹ പാണ്ഡവം। കിം തേ വിവക്ഷിതം ചാത്ര തദാശു വദ മാധവ॥ 12-53-24 (66862) വാസുദേവ ഉവാച। 12-53-25x (5465) യശസഃ ശ്രേയസശ്ചൈവ മൂല മാം വിദ്ധി കൌരവ। മത്തഃ സർവേഽഭിനിർവൃത്താ ഭാവാഃ സദസദാത്മകാഃ॥ 12-53-25 (66863) ശീതാംശുശ്ചന്ദ്ര ഇത്യുക്തേ ലോകേ കോ വിസ്മയിഷ്യതി। തഥൈവ യശസാ പൂർണേ മയി കോ വിസ്മയിഷ്യതി॥ 12-53-26 (66864) ആധേയം തു മയാ ഭൂയോ യശസ്തവ മഹാദ്യുതേ। തതോ മേ വിപുലാ ബുദ്ധിസ്ത്വയി ഭീഷ്മ സമാഹിതാ॥ 12-53-27 (66865) യാവദ്ധി പൃഥിവീപാല പൃഥ്വീയം സ്ഥാസ്യതി ധ്രുവാ। താവത്തവാക്ഷയാ കീർതിർലോകാനനുചരിഷ്യതി॥ 12-53-28 (66866) യച്ച ത്വം വക്ഷ്യസേ ഭീഷ്മ പാണ്ഡവായാനുപൃച്ഛതേ। വേദപ്രവാദ ഇവ തേ സ്ഥാസ്യതേ വസുധാതലേ॥ 12-53-29 (66867) യശ്ചൈതേന പ്രമാണേന യോക്ഷ്യത്യാത്മാനമാത്മനാ। സ ഫലം സർവപുണ്യാനാം പ്രേത്യ ചാനുഭവിഷ്യതി॥ 12-53-30 (66868) ഏതസ്മാത്കാരണാദ്ഭീഷ്മ മതിർദിവ്യാ മയാ ഹി തേ। ദത്താ യശോ വിപ്രഥയേത്കഥം ഭൂയസ്തവേതി ഹ॥ 12-53-31 (66869) യാവദ്ധി പ്രഥതേ ലോകേ പുരുഷസ്യ യശോ ഭുവി। താവത്തസ്യാക്ഷയാ കീർതിർഭവതീതി വിനിശ്ചിതാ॥ 12-53-32 (66870) രാജാനോ ഹതശിഷ്ടാസ്ത്വാം രാജന്നഭിത ആസതേ। ധർമാനനുയുയുക്ഷന്തസ്തേഭ്യഃ പ്രബ്രൂഹി ഭാരത॥ 12-53-33 (66871) ഭവാൻഹി വയസാ വൃദ്ധഃ ശ്രുതാചാരസമന്വിതഃ। കുശലോ രാജധർമാണാം സർവേഷാമപരാശ്ച യേ॥ 12-53-34 (66872) ജൻമപ്രഭൃതി തേ കിഞ്ചിദ്വൄജിനം ന ദദർശ ഹ। ജ്ഞാതാരം സർവധർമാണാം ത്വാം വിദുഃ സർവപാർഥിവാഃ॥ 12-53-35 (66873) തേഭ്യഃ പിതേവ പുത്രേഭ്യോ രാജൻബ്രൂഹി പരം നയം। ഋഷയശ്ചൈവ ദേവാശ്ച ത്വയാ നിത്യമുപാസിതാഃ॥ 12-53-36 (66874) തസ്മാദ്വക്തവ്യമേവേദം ത്വയാഽവശ്യമശേഷതഃ। ധർമം ശുശ്രൂഷമാണേഭ്യഃ പൃഷ്ടേന ന സതാ പുനഃ॥ 12-53-37 (66875) വക്തവ്യം വിദുഷാ ചേതി ധർമമാഹുർമനീഷിണഃ। അപ്രതിബ്രുവതഃ കഷ്ടോ ദോഷോ ഹി ഭവിതാ പ്രഭോ॥ 12-53-38 (66876) തസ്മാത്പുത്രൈശ്ച പൌത്രേശ്ച ധർമാൻപൃഷ്ടാൻസനാതനാൻ। വിദ്വഞ്ജിജ്ഞാസമാനേഭ്യഃ പ്രബ്രൂഹി ഭരതർഷഭ॥ ॥ 12-53-39 (66877) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രിപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 53॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-53-8 അനുയുജ്യതാം പൃച്ഛ്യതാം॥ 12-53-32 യശഃ പരചിത്തചമാത്കൃതിജനകോ ഗുണൌധഃ। കീർതിഃ സാധുതയാഽന്യൈഃ കഥനം॥ 12-53-33 അനുയുയുക്ഷന്തഃ പ്രഷ്ടുമിച്ഛന്തഃ॥

12-54-0 (66878) വൈശംപായന ഉവാച। 12-54-0x (5466) അഥാവ്രവീൻമഹാതേജാ വാക്യം കൌരവനന്ദനഃ। ഹന്ത ധർമാൻപ്രവക്ഷ്യാമി ദൃഢേ വാങ്ഭനസീ മമ॥ 12-54-1 (66879) തവ പ്രസാദാദ്ഗോവിന്ദ ഭൂതാത്മാ ഹ്യസി ശാശ്വതഃ। യുധിഷ്ഠിരസ്തു ധർമാത്മാ മാം ധർമാനനുപൃച്ഛതു। ഏവം പ്രീതോ ഭവിഷ്യാമി ധർമാന്വക്ഷ്യാമി ചാഖിലാൻ॥ 12-54-2 (66880) യസ്മിന്രാജർഷഭേ ജാതേ ധർമാത്മനി മഹാത്മനി। അഹൃഷ്യന്നൃഷയഃ സർവേ സ മാം പൃച്ഛതു പാണ്ഡവഃ॥ 12-54-3 (66881) സർവേഷാം ദീപ്തയശസാം കുരൂണാം ധർമചാരിണാം। യസ്യ നാസ്തി സമഃ കശ്ചിത്സ മാം പൃച്ഛതു പാണ്ഡവഃ॥ 12-54-4 (66882) ധൃതിർദമോ ബ്രഹ്മചര്യം ക്ഷമാ ധർമശ്ച നിത്യദാ। യസ്മിന്നോജശ്ച തേജശ്ച സ മാം പൃച്ഛതു പാണ്ഡവഃ॥ 12-54-5 (66883) സംബന്ധിനോഽതിഥീൻഭൃത്യാൻസംശ്രിതാംശ്ചൈവ യോ ഭൃശം। സംമാനയതി സത്കൃത്യ സ മാം പൃച്ഛതു പാൺ·ഡവഃ॥ 12-54-6 (66884) സത്യം ദാനം തപഃ ശൌര്യം ശാന്തിർദാക്ഷ്യമസംഭ്രമഃ। യസ്മിന്നേതാനി സർവാണി സ മാം പൃച്ഛതു പാണ്ഡവഃ॥ 12-54-7 (66885) യോ ന കാമാന്ന സംരംഭാന്ന ഭയാന്നാർഥകാരണാത്। കുര്യാദധർമം ധർമാത്മാ സ മാം പൃച്ഛതു പാണ്ഡവഃ॥ 12-54-8 (66886) സത്യനിത്യഃ ക്ഷമാനിത്യോ ജ്ഞാനനിത്യോഽതിഥിപ്രിയഃ। യോ ദദാതി സതാം നിത്യം സ മാം പൃച്ഛതു പാണ്ഡവഃ॥ 12-54-9 (66887) ഇജ്യാധ്യയനനിത്യശ്ച ധർമേ ച നിരതഃ സദാ। ക്ഷാന്തഃ ശ്രുതരഹസ്യശ്ച സ മാം പൃച്ഛതു പാണ്ഡവഃ॥ 12-54-10 (66888) വാസുദേവ ഉവാച। 12-54-11x (5467) ലജ്ജയാ പരയോപേതോ ധർമരാജോ യുധിഷ്ഠിരഃ। അഭിശാപഭയാദ്ഭീതോ ഭവന്തം നോപസർപതി॥ 12-54-11 (66889) ലോകസ്യ കദനം കൃത്വാ ലോകനാഥോ വിശാംപതേ। അഭിശാപഭയാദ്ഭീതോ ഭവന്തം നോപസർപതി॥ 12-54-12 (66890) പൂജ്യാൻമാന്യാംശ്ച ഭക്താംശ്ച ഗുരൂൻസംബന്ധിബാന്ധവാൻ। അർഘാർഹാനിഷുഭിർഭിത്ത്വാ ഭവന്തം നോപസർപതി॥ 12-54-13 (66891) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-54-14x (5468) ബ്രാഹ്മണാനാം യഥാ ധർമോ ദാനമധ്യയനം തപഃ। ക്ഷത്രിയാണാം തഥാ കൃഷ്ണ സമരേ ദേഹപാതനം॥ 12-54-14 (66892) പിതൄൻപിതാമഹാൻഭ്രാതൄൻഗുരൂൻസംബന്ധിബാന്ധവാൻ। മിഥ്യാപ്രവൃത്താന്യഃ സഖ്യേ നിഹന്യാദ്ധർമ ഏവ സഃ॥ 12-54-15 (66893) സമയത്യാഗിനോ ലുബ്ധാൻഗുരൂനപി ച കേശവ। നിഹന്തി സമരേ പാപാൻക്ഷത്രിയോ യഃ സ ധർമവിത്॥ 12-54-16 (66894) യോ ലോഭാന്ന സമീക്ഷേത ധർമസേതും സനാതനം। നിഹന്തി യസ്തം സമരേ ക്ഷത്രിയോ വൈ സ ധർമവിത്॥ 12-54-17 (66895) ലോഹിതോദാം കേശതൃണാം ഗജശൈലാം ധ്വജദ്രുമാം। മഹീം കരോതി യുദ്ധേഷു ക്ഷത്രിയോ യഃ സ ധർമവിത്॥ 12-54-18 (66896) ആഹൂതേന രണേ നിത്യം യോദ്ധവ്യം ക്ഷത്രബന്ധുനാ। ധർംയം സ്വർഗ്യം ച ലോക്യം ച യുദ്ധം ഹി മനുരബ്രവീത്॥ 12-54-19 (66897) വൈശംപായന ഉവാച। 12-54-20x (5469) ഏവമുക്തസ്തു ഭീഷ്മേണ ധർമപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ। വിനീതവദുപാഗംയ തസ്ഥൈ സന്ദർശനേഽഗ്രതഃ॥ 12-54-20 (66898) അഥാസ്യ പാദൌ ജഗ്രാഹ ഭീഷ്മശ്ചാപി നനന്ദ തം। മൂർധ്നിം ചൈനമുപാഘ്രായ നിഷീദേത്യബ്രവീത്തദാ॥ 12-54-21 (66899) തമുവാചാഥ ഗാംഗേയോ വൃഷഭഃ സർവധന്വിനാം। മാം പൃച്ഛ താത വിസ്രബ്ധം മാ ഭൈസ്ത്വം കുരുസത്തമ॥ ॥ 12-54-22 (66900) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുഃപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 54॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-54-2 ഭൂതാത്മാ പ്രാണിനാമന്തരാത്മാസി। തേന മമാഭിപ്രായം വേത്സീതി ഭാവഃ॥ 12-54-11 അഭിശാപോ ലോകഗർഹ്യതാ॥

12-55-0 (66901) വൈശംപായന ഉവാച। 12-55-0x (5470) പ്രണിപത്യ ഹൃഷീകേശമഭിവാദ്യ പിതാമഹം। അനുമാന്യ ഗുരൂൻസർവാൻപര്യപൃച്ഛദ്യുധിഷ്ഠിരഃ॥ 12-55-1 (66902) രാജ്ഞാം വൈ പരമോ ധർമ ഇതി ധർമവിദോ വിദുഃ। മഹാന്തമേതം ഭാരം ച മന്യേ തദ്ബ്രൂഹി പാർഥിവ॥ 12-55-2 (66903) രാജധർമാന്വിശേഷേണ കഥയസ്യ പിതാമഹ। സർവസ്യ ജീവലോകസ്യ രാജധർമഃ പരായണം॥ 12-55-3 (66904) ത്രിവർഗോ ഹി സമാസക്തോ രാജധർമേഷു കൌരവ। മോക്ഷധർമശ്ച വിസ്പഷ്ടഃ സകലോഽത്ര സമാഹിതഃ॥ 12-55-4 (66905) യഥാ ഹി രശ്മയോഽശ്വസ്യ ദ്വിരദസ്യാങ്കുശോ യഥാ। നരേന്ദ്രധർമോ ലോകസ്യ തഥാ പ്രഗ്രഹണം സ്മൃതം॥ 12-55-5 (66906) അത്ര വൈ സംപ്രമൂഢേ തു ധർമേ രാജർഷിസേവിതേ। ലോകസ്യ സംസ്ഥാ ന ഭവേത്സർവം ച വ്യാകുലീഭവേത്॥ 12-55-6 (66907) ഉദയൻഹി യഥാ സൂര്യോ നാശയത്യശുഭം തമഃ। രാജധർമസ്തഥാ ലോക്യാമാക്ഷിപത്യശുഭാം ഗതിം॥ 12-55-7 (66908) തദഗ്രേ രാജധർമാൻഹി മദർഥേ ത്വം പിതാമഹ। പ്രബ്രൂഹി ഭരതശ്രേഷ്ഠ ത്വം ഹി ധർമഭൂതാം വരഃ॥ 12-55-8 (66909) ആഗമശ്ച പരസ്ത്വത്തഃ സർവേഷാം നഃ പരന്തപ। ഭവന്തം ഹി പരം ബുദ്ധൌ വാസുദേവോഽഭിമന്യതേ॥ 12-55-9 (66910) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-55-10x (5471) നമോ ധർമായ മഹതേ നമഃ കൃഷ്ണായ വേധസേ। ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ നമസ്കൃത്യ ധർമാന്വക്ഷ്യാമി ശാശ്വതാൻ॥ 12-55-10 (66911) ശൃണു കാർത്സ്ന്യേന മത്തസ്ത്വം രാജധർമാന്യുധിഷ്ഠിര। നിരുച്യമാനാന്നിയതോ യച്ചാന്യദപി വാഞ്ഛസി॥ 12-55-11 (66912) ആദാവേവ കുരുശ്രേഷ്ഠ രാജ്ഞാ രഞ്ജനമിച്ഛതാ। ദേവതാനാം ദ്വിജാനാം ച വർതിതവ്യം യഥാവിധി॥ 12-55-12 (66913) ദൈവതാന്യർചയിത്വാ ഹി ബ്രാഹ്മണാംശ്ച കുരൂദ്വഹ। ആനൃണ്യം യാതി ധർമസ്യ ലോകേന ച സമർച്യതേ॥ 12-55-13 (66914) ഉത്ഥാനേന സദാ പുത്ര പ്രയതേഥാ യുധിഷ്ഠിര। ന ഹ്യുത്ഥാനമൃതേ ദൈവം രാജ്ഞാമർഥം പ്രസാധയേത്॥ 12-55-14 (66915) സാധാരണം ദ്വയം ഹ്യേതദ്ദൈവമുത്ഥാനമേവ ച। പൌരുഷം ഹി പരം മന്യേ ദൈവം നിശ്ചിത്യ മുഹ്യതേ॥ 12-55-15 (66916) വിപന്നേ ച സമാരംഭേ സന്താപം മാ സ്മ വൈ കൃഥാഃ। ഘടേതൈവം സദാഽഽത്മാനം രാജ്ഞാമേഷ പരോ നയഃ॥ 12-55-16 (66917) ന ഹി സത്യാദൃതേ കിഞ്ചിദ്രാജ്ഞാം വൈ സിദ്ധികാരകം। സത്യേ ഹി രാജാ നിരതഃ പ്രേത്യ ചേഹ ച നന്ദതി॥ 12-55-17 (66918) ഋഷീണാമപി രാജേന്ദ്ര സത്യമേവ പരം ധനം। തഥാ രാജ്ഞാം പരം സത്യാന്നാന്യദ്വിശ്വാസകാരണം॥ 12-55-18 (66919) ഗുണവാഞ്ശീലവാന്ദാന്തോ മൃദുദണ്ഡോ ജിതേന്ദ്രിയഃ। സുദർശഃ സ്ഥൂലലക്ഷ്യശ്ച ന ഭ്രശ്യേത സദാ ശ്രിയഃ॥ 12-55-19 (66920) ആർജവം സർവകാര്യേഷു ശ്രയേഥാഃ കുരുനന്ദന। പുനർനയവിചാരേണ ത്രയീസംവരണേന ച। `ആർജവേന സമായുക്താ മോദന്തേ ഋഷയോ ദിവി॥' 12-55-20 (66921) മൃദുർഹി രാജാ സതതം ലംഘ്യോ ഭവതി സർവശഃ। തീക്ഷ്ണാച്ചോദ്വിജതേ ലോകസ്തസ്മാദുഭയമാചരേത്॥ 12-55-21 (66922) അദണ്ഡ്യാശ്ചൈവ തേ പുത്ര വിപ്രാഃ സ്യുർദദതാം വര। ഭൂതമേതത്പരം ലോകേ ബ്രാഹ്മണാ നാമ പാണ്ഡവ॥ 12-55-22 (66923) മനുനാ ചാത്ര രാജേന്ദ്ര ഗീതൌ ശ്ലോകൌ മഹാത്മനാ। ധർമേഷു സ്വേഷു കൌരവ്യ ഹൃദി തൌ കർതുമർഹസി॥ 12-55-23 (66924) അഭ്ദ്യോഽഗ്നിർബ്രഹ്മതഃ ക്ഷത്രമശ്മനോ ലോഹമുത്ഥിതം। തേഷാം സർവത്രഗം തേജഃ സ്വാസു യോനിഷു ശാംയതി॥ 12-55-24 (66925) അയോ ഹന്തി യദാഽശ്മാനമഗ്നിരാപോ നിഹന്തി ച। ബ്രഹ്മ ച ക്ഷത്രിയോ ദ്വേഷ്ടി തദാ സീദന്തി തേ ത്രയഃ॥ 12-55-25 (66926) ഏവം കൃത്വാ മഹാരാജ നമസ്യാ ഏവ തേ ദ്വിജാഃ। ഭൌമം ബ്രഹ്മ ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാ ധാരയന്തി ശമാന്വിതാഃ॥ 12-55-26 (66927) ഏവം ചൈവ നരവ്യാഘ്ര ലോകയാത്രാവിഘാതകാഃ। നിഗ്രാഹ്യാ ഏവ ബാഹുഭ്യാം ബ്രാഹ്മണാസ്തേ നരേശ്വര॥ 12-55-27 (66928) ശ്ലോകൌ ചോശനസാ ഗീതൌ പുരാ താത മഹർഷിണാ। തൌ നിവോധ മഹാരാജ ത്വമേകാഗ്രമനാ നൃപ॥ 12-55-28 (66929) ഉദ്യംയ ശസ്ത്രമായാന്തമപി വേദാന്തഗം രണേ। നിഗൃഹ്ണീയാത്സ്വധർമേണ ധർമാപേക്ഷീ നരാധിപഃ॥ 12-55-29 (66930) വിനശ്യമാനം ധർമം ഹി യോഽഭിരക്ഷേത്സ ധർമവിത്। ന തേന ധർമഹാ സ സ്യാൻമന്യുസ്തൻമന്യുമൃച്ഛതി॥ 12-55-30 (66931) ഏവം ചൈവ നരശ്രേഷ്ഠ രക്ഷ്യാ ഏവ ദ്വിജാതയഃ। സാപരാധാനപി ഹി താന്വിഷയാന്തേ സമുത്സൃജേത്॥ 12-55-31 (66932) അഭിശസ്തമപി ഹ്യേഷാം പീഡയേന്ന വിശാംപതേ। ബ്രഹ്മഘ്നേ ഗുരുതൽപേ ച ഭ്രൂണഹത്യേ തഥൈവ ച॥ 12-55-32 (66933) രാജദ്വിഷ്ടേ ച വിപ്രസ്യ വിഷയാന്തേ വിവാസനം। വിധീയതേ ന ശാരീരം ഭയമേഷാം കദാചന॥ 12-55-33 (66934) ദയിതാശ്ച നരാസ്തേ സ്യുർഭക്തിമന്തോ ദ്വിജേഷു യേ। ന ശോകഃ പരമാ തുഷ്ടീ രാജ്ഞാം ഭവതി സഞ്ചയാത്॥ 12-55-34 (66935) ദുർഗേഷു ച മഹാരാജ ഷട്സു യേ ശാസ്ത്രനിശ്ചിതാഃ। സർവദുർഗേഷു മന്യന്തേ നരദുർഗം സുദുർഗമം॥ 12-55-35 (66936) തസ്മാന്നിത്യം ദയാ കാര്യാ ചാതുർവർണ്യേ വിപശ്ചിതാ। ധർമാത്മാ സത്യവാക്ചൈവ രാജാ രഞ്ജയതി പ്രജാഃ॥ 12-55-36 (66937) ന ച ക്ഷാന്തേന തേ നിത്യം ഭാവ്യം പുരുഷസത്തമ। അധർമോ ഹി മൃദ് രാജാ ക്ഷമാവാനിവ കുഞ്ജരഃ॥ 12-55-37 (66938) വാർഹസ്പത്യേ ച ശാസ്ത്രേ ച ശ്ലോകോഽയം നിയതഃ പ്രഭോ। അസ്മിന്നർഥേ നിഗദിതസ്തൻമേ നിഗദതഃ ശൃണു॥ 12-55-38 (66939) ക്ഷമമാണം നൃപം നിത്യം നീചഃ പരിഭവേഞ്ജനഃ। ഹസ്തിയന്താ ഗജസ്യേവ ശിര ഏവാരുരുക്ഷതി॥ 12-55-39 (66940) തസ്മാന്നൈവ മൃദുർനിത്യം തീക്ഷ്ണോ വാഽപി ഭവേന്നൃപഃ। വസന്തേഽർക ഇവ ശ്രീമാന്ന ശീതോ ന ച ഘർമദഃ॥ 12-55-40 (66941) പ്രത്യക്ഷേണാനുമാനേന തഥൌപംയാഗമൈരപി। പരീക്ഷ്യാസ്തേ മഹാരാജ സ്വേ പരേ ചൈവ നിത്യശഃ॥ 12-55-41 (66942) വ്യസനാനി ച സർവാണി ത്യജേഥാ ഭൂരിദക്ഷിണ। നചൈതാനി പ്രയുഞ്ജീഥാഃ സംഗം തു പരിവർജയ॥ 12-55-42 (66943) വ്യസനീ യസ്തു ലോകേഽസ്മിൻപരിഭൂതോ ഭവത്യുത। ഉദ്വേജയതി ലോകം ച യോഽതിദ്വേഷീ മഹീപതിഃ॥ 12-55-43 (66944) ഭവിതവ്യം സദാ രാജ്ഞാ ഗർഭിണീസഹധർമിണാ। കാരണം ച മഹാരാജ ശൃണു യേനേദമുച്യതേ॥ 12-55-44 (66945) യഥാ ഹി ഗർഭിണീ ഹിത്വാ സ്വം പ്രിയം മനസോഽനുഗം। ഗർഭസ്യ ഹിതമാധത്തേ തഥാ രാജ്ഞാഽപ്യസംശയം॥ 12-55-45 (66946) വർതിതവ്യം കുരുശ്രേഷ്ഠ സദാ ധർമാനുവർതിനാ। സ്വം പ്രിയം തു പരിത്യജ്യ യദ്യല്ലോകഹിതം ഭവേത്॥ 12-55-46 (66947) ന സന്ത്യാജ്യം ച തേ ധൈര്യം കദാചിദപി പാണ്ഡവ। ധീരസ്യ സ്പഷ്ടദണ്ഡസ്യ ന ഹ്യാജ്ഞാ പ്രതിഹന്യതേ॥ 12-55-47 (66948) പരിഹാസശ്ച ഭൃത്യൈസ്തേ നാത്യർഥം വദതാം വര। കർതവ്യോ രാജശാർദൂല ദോഷമത്ര ഹി മേ ശൃണു॥ 12-55-48 (66949) അവമന്യന്തി ഭർതാരം സഹർഷമുപജീവിനഃ। സ്വേ സ്ഥാനേ ന ച തിഷ്ഠന്തി ലംഘ്യന്തി ച തദ്വചഃ॥ 12-55-49 (66950) പ്രേഷ്യമാണാ വികൽപന്തേ ഗുഹ്യം ചാപ്യനുയുഞ്ജതേ। അയാച്യം ചൈവ യാചന്തേ ഭോജ്യാന്യാഹാരയന്തി ച॥ 12-55-50 (66951) ക്രുഥ്യന്തി പരിദീപ്തന്തി ഭൂമിപായാധിതിഷ്ഠതേ। ഉത്കോചൈർവഞ്ചനാഭിശ്ച കാര്യാണി ഘ്നന്തി ചാസ്യ തേ॥ 12-55-51 (66952) ജർഝരം ചാസ്യ വിഷയം കുർവന്തി പ്രതിരൂപകൈഃ। സ്ത്രീരക്ഷിഭിശ്ച സജ്ജന്തേ തുല്യവേഷാ ഭവന്തി ച॥ 12-55-52 (66953) വാന്തം നിഷ്ഠീവനം ചൈവ കുർവതേ ചാസ്യ സന്നിധൌ। നിർലജ്ജാ രാജശാർദൂല വ്യാഹരന്തി ച തദ്വചഃ॥ 12-55-53 (66954) ഹയം വാ ദന്തിനം വാഽപി രഥം വാ നൃപസംമതം। അധിരോഹന്ത്യവജ്ഞായ സഹർഷാഃ പാർഥിവേ മൃദൌ॥ 12-55-54 (66955) ഇദം തേ ദുഷ്കരം രാജന്നിദം തേ ദുർവിചേഷ്ടിതം। ഇത്യേവം സുഹൃദോ നാമ ബ്രുവതേ പരിപദ്ഗതാഃ॥ 12-55-55 (66956) ക്രുദ്ധേ ചാസ്മിൻഹസന്ത്യേവ ന ച ഹൃഷ്യന്തി പൂജിതാഃ। സംഘർഷശീലാശ്ച തദാ ഭവന്ത്യന്യോന്യകാരണാത്॥ 12-55-56 (66957) വിസ്രംസയന്തി മന്ത്രം ച വിവൃണ്വന്തി ച ദുഷ്കൃതം। ലീലയാ ചൈവ കുർവന്തി സാവജ്ഞാസ്തസ്യ ശാസനം॥ 12-55-57 (66958) അലങ്കാരാണി ഭോജ്യം ച തഥാ സ്നാനാനുലേപനേ। ഹേലയാനാ നരവ്യാഘ്ര സ്വസ്ഥാസ്തസ്യോപഭുഞ്ജയേ॥ 12-55-58 (66959) നിന്ദന്തേ സ്വാനധീകാരാൻസന്ത്യജന്തേ ച ഭാരത। ന വൃത്ത്യാ പരിതൃഷ്യന്തി രാജദേയം ഹരന്തി ച॥ 12-55-59 (66960) ക്രീഡിതും തേന ചേച്ഛന്തി സസൂത്രേണേവ പക്ഷിണാ। അസ്മത്പ്രണേയോ രാജേതി ലോകാംശ്ചൈവ വദന്ത്യുത॥ 12-55-60 (66961) ഏതേ ചൈവാപരേ ചൈവ ദോഷാഃ പ്രാദുർഭവന്ത്യുത। നൃപതൌ മാർദവോപേതേ ഹർഷുലേ ച യുധിഷ്ഠിര॥ ॥ 12-55-61 (66962) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 55॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-55-2 ധർമഃ പ്രജാപാലനാത്മകഃ പരമഃ സർവധർമശ്രേഷ്ഠഃ। ഏതം ധർമം ഭാരം ദുവേഹം മന്യേ॥ 12-55-5 പ്രഗ്രഹണം നിയന്ത്രണം॥ 12-55-6 സംസ്ഥാ മര്യാദാവ്യവസ്ഥാ॥ 12-55-8 അഗ്രേ ഇതരേഭ്യോ ധർമേഭ്യഃ പൂർവം॥ 12-55-9 പരഃ ആഗമഃ പരം രഹസ്യം। നഃ അസ്മാകം ത്വത്തഏവ വിഹിതമസ്തു॥ 12-55-18 സത്യാന്നാന്യദാശ്വാസകാരമിതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-55-19 സ്ഥൂലലക്ഷ്യഃ ബഹുപ്രദഃ॥ 12-55-26 ഭൌമം ബ്രഹ്മ വേദാൻ യജ്ഞാംശ്ച॥ 12-55-29 സ്വധർമേണ ശസ്ത്രോദ്യമനേന നിഗൃഹ്ണീയാദേവ നതു ഹന്യാത്॥ 12-55-30 വിനശ്യമാനമാതതായിദോഷാത്। തേന ജാതതായിനിഗ്രഹേണ॥ 12-55-32 അഭിശസ്തം സതാഽസതാ വാ ദോഷേണ യുക്തം തഥാഖ്യാപിതം॥ 12-55-33 ശാരീരം കശാഘാതാദിജം॥ 12-55-35 ഷട്സു മരുജലപൃഥ്വീവനപർവതനസ്മവേഷു॥ 12-55-37 അധർമോ ധർമവിരോധീ॥ 12-55-39 ഗജസ്യ ക്ഷമമാണസ്യ॥ 12-55-42 വ്യസനാനി മൃഗയാദീനി॥ 12-55-46 പ്രിയമിഷ്ടം॥ 12-55-47 ന ഭയം വിദ്യതേ ക്വചിത്। ഇതി ഝ. പാഠഃ। തേ ത്വയാ॥ 12-55-52 പ്രതിരൂപകൈഃ കൃത്രിമൈഃ ശാസനപത്രൈഃ। വിഷയം ദേശം। ജർഝരം നിഃസാരം। സ്ത്രീരക്ഷിഭിഃ സജ്ജന്തേ പ്രീതി കുർവന്തി അന്തഃപുരേ പ്രവേശമിച്ഛന്തഃ॥ 12-55-54 നാദൃത്യ ഹർഷുലേ ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ഹർഷുലേ പരിഹാസശീലേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-55-57 വിസ്രംസയന്തി ഭേദയന്തി॥ 12-55-58 സ്വസ്ഥാഃ നിർഭയാഃ॥ 12-55-59 രാജദേയം രാജഭാഗം॥

12-56-0 (66963) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-56-0x (5472) നിത്യോദ്യുക്തേന വൈ രാജ്ഞാ ഭവിതവ്യം യുധിഷ്ഠിര। പ്രശസ്യതേ ന രാജാ ഹി നാരീവോദ്യമവർജിതഃ॥ 12-56-1 (66964) ഭഗവാനുശനാ ചാഹ ശ്ലോകമത്ര വിശാംപതേ। തദിഹൈകമനാ രാജൻഗദതസ്തം നിബോധ മേ॥ 12-56-2 (66965) ദ്വാവിമൌ ഗ്രസതേ ഭൂമിഃ സർപോ ബിലശയാനിവ। രാജാനം ചാവിരോദ്ധാരം ബ്രാഹ്മണം ചാപ്രവാസിനം॥ 12-56-3 (66966) തദേതന്നരശാർദൂല ഹൃദി ത്വം കർതുമർഹസി। സന്ധേയാനഭിസന്ധത്സ്വ വിരോധ്യാംശ്ച വിരോധയ॥ 12-56-4 (66967) സപ്താംഗസ്യ ച രാജ്യസ്യ വിപരീതം യ ആചരേത്। ഗുരുർവാ യദി വാ മിത്രം പ്രതിഹന്തവ്യ ഏവ സഃ॥ 12-56-5 (66968) മരുത്തേന ഹി രാജ്ഞാ വൈ ഗീതഃ ശ്ലോകഃ പുരാതനഃ। രാജ്യാധികാരേ രാജേന്ദ്ര ബൃഹസ്പതിമതഃ പുരാ॥ 12-56-6 (66969) ഗുരോരപ്യവലിപ്തസ്യ കാര്യാകാര്യമജാനതഃ। ഉത്പഥം പ്രതിപന്നസ്യ പരിത്യാഗോ വിധീയതേ॥ 12-56-7 (66970) ബാഹോഃ പുത്രേണ രാജ്ഞാ ച സഗരേണ ച ധീമതാ। അസമഞ്ജഃ സുതോ ജ്യേഷ്ഠസ്ത്യക്തഃ പൌരഹിതൈഷിണാ॥ 12-56-8 (66971) അസമഞ്ജഃ സരയ്വാം സ പൌരാണാം ബാലകാന്നൃപ। ന്യമജ്ജയദതഃ പിത്രാ നിർഭർത്സ്യ സ വിവാസിതഃ॥ 12-56-9 (66972) ഋഷിണോദ്ദാലകേനാപി ശ്വേതകേതുർമഹാതപാഃ। മിഥ്യാ വിപ്രാനുപചരൻസന്ത്യക്തോ ദയിതഃ സുതഃ॥ 12-56-10 (66973) ലോകരഞ്ജനമേവാത്ര രാജ്ഞാം ധർമഃ സനാതനഃ। സത്യസ്യ രക്ഷണം ചൈവ വ്യവഹാരസ്യ ചാർജവം॥ 12-56-11 (66974) ന ഹിംസ്യാത്പരവിത്താനി ദേയം കാലേ ച ദാപയേത്। വിക്രാന്തഃ സത്യവാക്ക്ഷാന്തോ നൃപോ ന ചലതേ പഥഃ॥ 12-56-12 (66975) ഗുപ്തമന്ത്രോ ജിതക്രോധഃ ശാസ്ത്രാർഥകൃതനിശ്ചയഃ। ധർമേ ചാർഥേ ച കാമേ ച മോക്ഷേ ച സതതം രതഃ॥ 12-56-13 (66976) ത്രയ്യാ സംവൃതമന്ത്രശ്ച രാജാ ഭവിതുർമഹതി। വൃജിനം ച നരേന്ദ്രാണാം നാന്യച്ചാരക്ഷണാത്പരം॥ 12-56-14 (66977) ചാതുർവർണ്യസ്യ ധർമാശ്ച രക്ഷിതവ്യാ മഹീക്ഷിതാ। ധർമസങ്കരരക്ഷാ ച രാജ്ഞാം ധർമഃ സനാതനഃ॥ 12-56-15 (66978) ന വിശ്വസേച്ച നൃപതിർന ചാത്യർഥം ച വിശ്വസേത്। ഷാംഗുണ്യഗുണദോഷാംശ്ച നിത്യം ബുദ്ധ്യാഽവലോകയേത്॥ 12-56-16 (66979) അച്ഛിദ്രദർശീ നൃപതിർനിത്യമേവ പ്രശസ്യതേ। ത്രിവർഗേ വിദിതാർഥശ്ച യുക്താചാരപഥശ്ച യഃ॥ 12-56-17 (66980) കോശസ്യോപാർജനരതിര്യമവൈശ്രവണോപമഃ। വേത്താ ച ദശവർഗസ്യ സ്ഥാനവൃദ്ധിക്ഷയാത്മനഃ॥ 12-56-18 (66981) അഭൃതാനാം ഭവേദ്ഭർതാ ഭൃതാനാമന്വവേക്ഷകഃ। നൃപതിഃ സുഭുഖശ്ച സ്യാത്സ്മിതപൂർവാഭിഭാഷിതാ॥ 12-56-19 (66982) ഉപാസിതാ ---- ജിതതന്ദ്രിരലോലുപഃ। സതാം വൃത്തേ സ്ഥിതമതിഃ സതാം ഹ്യാചാരദർശനഃ॥ 12-56-20 (66983) ന ചാദദീത വിത്താനി സതാം ഹസ്താത്കദാചന। അസഭ്ദ്യശ്ച സമാദായ സഭ്ദ്യസ്തു പ്രതിപാദയേത്॥ 12-56-21 (66984) സ്വയം പ്രഹർതാ ദാതാ ച വശ്യാത്മാ വശ്യസാധനഃ। കാലേ ദാതാ ച ഭോക്താ ച ശുദ്ധാചാരസ്തഥൈവ ച॥ 12-56-22 (66985) ശൂരാൻഭക്താനസംഹാര്യാൻകുലേ ജാതാനരോഗിണഃ। ശിഷ്ടാഞ്ശിഷ്ടാഭിസംബന്ധാൻമാനിനോഽനവമാനിനഃ॥ 12-56-23 (66986) വിദ്യാവിദോ ലോകവിദഃ പരലോകാന്വവേക്ഷകാൻ। ധർമേ ച നിരതാൻസാധൂനചലാനചലാനിവ। 12-56-24 (66987) സഹായാൻസതതം കുര്യാദ്രാജാ ഭൂതിപരിഷ്കൃതാൻ। തൈശ്ച തുല്യോ ഭവേദ്ഭോഗൈശ്ഛത്രമാത്രാജ്ഞയാഽധികഃ॥ 12-56-25 (66988) പ്രത്യക്ഷാ ച പരോക്ഷാ ച വൃത്തിശ്ചാസ്യ ഭവേത്സമാ। ഏവം കുർവന്നരേന്ദ്രോ ഹി ന ഖേദമിഹ വിന്ദതി॥ 12-56-26 (66989) സർവാഭിശങ്കീ നൃപതിര്യശ്ച സർവഹരോ ഭവേത്। സ ക്ഷിപ്രമനൃർജുർലുബ്ധഃ സ്വജനേനൈവ ബാധ്യതേ॥ 12-56-27 (66990) ശുചിസ്തു പൃഥിവീപാലോ ലോകസ്യാനുഗ്രഹേ രതഃ। ന പതത്യരിഭിർഗ്രസ്തഃ പതിതശ്ചാധിതിഷ്ഠതി॥ 12-56-28 (66991) അക്രോധനോ ഹ്യവ്യസനീ മൃദുദണ്ഡോ ജിതേന്ദ്രിയഃ। രാജാ ഭവതി ഭൂതാനാം വിശ്വാസ്യോ ഹിമവാനിവ॥ 12-56-29 (66992) പ്രാജ്ഞോ ന്യായഗുണോപേതഃ പരരന്ധ്രേഷു ലാലസഃ। സുദർശഃ സർവവർണാനാം നയാപനയവിത്തഥാ॥ 12-56-30 (66993) ക്ഷിപ്രകാരീ ജിതക്രോധഃ സുപ്രസാദോ മഹാമനാഃ। അരോഗപ്രകൃതിര്യുക്തഃ ക്രിയാവാനവികത്ഥനഃ॥ 12-56-31 (66994) ആരബ്ധാന്യേവ കാര്യാണി ന പര്യവസിതാന്യപി। യസ്യ രാജ്ഞഃ പ്രദൃശ്യന്തേ സ രാജാ രാജസത്തമഃ॥ 12-56-32 (66995) പുത്രാ ഇവ പിതുർഗേഹേ വിഷയേ യസ്യ മാനവാഃ। നിർഭയാ വിചരിഷ്യന്തി സ രാജാ രാജസത്തമഃ॥ 12-56-33 (66996) അഗൂഢവിഭവാ യസ്യ പൌരാ രാഷ്ട്രനിവാസിനഃ। നയാപനയവേത്താരഃ സ രാജാ രാജസത്തമഃ॥ 12-56-34 (66997) സ്വധർമനിരതാ യസ്യ ജനാ വിഷയവാസിനഃ। അസംഘാതരതാ ദാന്താഃ പാല്യമാനാ യഥാവിധി॥ 12-56-35 (66998) വശ്യാ യത്താ വിനീതാശ്ച ന ച സംഘർഷശീലിനഃ। വിഷയേ ദാനരുചയോ നരാ യസ്യ സ പാർഥിവഃ॥ 12-56-36 (66999) ന യസ്യ കൂടം കപടം ന മായാ ന ച മത്സരഃ। വിഷയേ ഭൂമിപാലസ്യ തസ്യ ധർമഃ സനാതനഃ॥ 12-56-37 (67000) യഃ സത്കരോതി ജ്ഞാനാനി ശ്രേയാൻപരഹിതേ രതഃ। സതാം വർത്മാനുഗസ്ത്യാഗീ സ രാജാ സ്വർഗമർഹതി॥ 12-56-38 (67001) യസ്യ ചാരാശ്ച മന്ത്രാശ്ച നിത്യം ചൈവ കൃതാകൃതാഃ। ന ജ്ഞായന്തേ ഹി രിപുഭിഃ സ രാജാ രാജ്യമർഹതി॥ 12-56-39 (67002) ശ്ലോകദ്വയം പുരാ ഗീതം ഭാർഗവേണ മഹാത്മനാ। ആഖ്യാതേ രാജചരിതേ നൃപതിം പ്രതി ഭാരത॥ 12-56-40 (67003) രാജാനം പ്രഥമം വിന്ദേത്തതോ ഭാര്യാം തതോ ധനം। രാജന്യസതി ലോകേഽസ്മിൻകുതോ ഭാര്യാ കുതോ ധനം॥ 12-56-41 (67004) തദ്രാജ്യേ രാജ്യകാമാനാം നാന്യോ ധർമഃ സനാതനഃ। ഋതേ രക്ഷാം തു വിസ്പഷ്ടാം രക്ഷാ ലോകസ്യ ധാരിണീ॥ 12-56-42 (67005) പ്രാചേതസേന മനുനാ ശ്ലോകൌ ചേമാവുദാഹൃതൌ। രാജധർമേഷു രാജേന്ദ്ര താവിഹൈകമനാഃ ശൃണു॥ 12-56-43 (67006) ഷഡേതാൻപുരുഷോ ജഹ്യാദ്ഭിന്നാം നാവമിവാർണവേ। അപ്രവക്താരമാചാര്യമനധീയാനമൃത്വിജം॥ 12-56-44 (67007) അരക്ഷിതാരം രാജാനം ഭാര്യാം ചാപ്രിയവാദിനീം। ഗ്രാമകാമം ച ഗോപാലം വനകാമം ച നാപിതം॥ ॥ 12-56-45 (67008) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷട്പഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 56॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-56-3 അപ്രവാസിനം വേദാധ്യയനാർഥം॥ 12-56-5 സപ്ത സ്വാംയമാത്യസുഹൃത്കോശരാഷ്ട്രദുർഗബലാനി അംഗാനി യസ്യ തസ്യ സപ്താംഗസ്യ॥ 12-56-12 ന ഹിം സ്യാത് കരാർഥം ധാന്യാനി രുദ്ധാ വൃഷ്ട്യാദിനാ ന നാശയത്। ദേയ---നം॥ 12-56-14 വൃജിനം സങ്കടം അരക്ഷണാത് മന്ത്രസ്യാഗോപനാദന്യന്നാസ്തി॥ 12-56-15 ധർമാണാം സങ്കരോവ്യത്യയസ്തസ്മാത്പ്രജാനാം രക്ഷാ ധർമസങ്കരരക്ഷാ॥ 12-56-16 ന വിശ്വസേത്। ചാത് വിശ്വസേദപ്യാപ്തേഷു। തേഷ്വപി അത്യർഥം ന വിശ്വസേത്॥ 12-56-23 ശൂരാൻസഹായാൻ കുര്യാദിതി തൃതീയേനാന്വയഃ। അസംഹാര്യാൻപരൈരപ്രതാര്യാൻ। ശിഷ്ടാഭിസംബന്ധാൻ ശിഷ്ടപരിവാരാൻ। അനവമാനിനഃ അവമാനം പരസ്യാകുർവതഃ॥ 12-56-24 അചലാൻ സ്ഥിരാൻ അചലാനിവപർവതാനിവ॥ 12-56-25 ഛത്രമാത്രേണ സഹിതാ യാ ആജ്ഞാ ഇദമിത്ഥം കുരുഇദം നേതി തയാധികഃ। അന്യത്സർവം ശൂരൈഃ സമാനം ഭുഞ്ജീത॥ 12-56-32 സുപര്യവസിതാനി ച ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-56-35 അസംഘാതരതാഃ സംഘാതേ ശരീരേ പ്രീതിമന്തോ ന ഭവന്തി കിന്തു തത്സാധ്യേ ധർമേ ഏവേത്യർഥഃ॥ 12-56-36 സംഘർഷഃ പരാഭിഭവസ്തച്ഛീലിനോ ന॥ 12-56-37 കൂടം ദംഭഃ। കപടമനൃതം। മത്സരഃ പരോത്കർഷാസഹിഷ്ണുത്വം॥ 12-56-38 ജ്ഞേയേ പരഹിതേ ഇതി ഝ. പാഠഃ। ജ്ഞേയഃ പൌരഹിതേ ഇതി ഥ. ദ. പാഠഃ। രാജ്യമർഹതീതി ഝ. പാഠഃ। ജ്ഞാനാനി ജ്ഞാനയുക്താൻപണ്ഡിതാൻ॥ 12-56-39 കൃതാ അപ്യകൃതാ ഇവേതി കൃതാകൃതാഃ॥ 12-56-41 പ്രഥമം ശ്രേഷ്ഠം അസത്യശുഭേ॥

12-57-0 (67009) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-57-0x (5473) ഏതത്തേ രാജധർമാണാം നവനീതം യുധിഷ്ഠിര। ബൃഹസ്പതിർഹി ഭഗവാന്നാന്യം ധർമം പ്രശംസതി॥ 12-57-1 (67010) വിശാലാക്ഷശ്ച ഭഗവാൻകാവ്യശ്ചൈവ മഹാതപാഃ। സഹസ്രാക്ഷോ മഹേന്ദ്രശ്ച തഥാ പ്രാചേതസോ മനുഃ॥ 12-57-2 (67011) ഭരദ്വാജശ്ച ഭഗവാംസ്തഥാ ഗൌരശിരാ മുനിഃ। രാജശാസ്ത്രപ്രണേതാരോ ബ്രാഹ്മണാ ബ്രഹ്മവാദിനഃ॥ 12-57-3 (67012) രക്ഷാമേവ പ്രശംസന്തി ധർമം ധർമഭൃതാം വര। രാജ്ഞാം രാജീവതാംരാക്ഷ സാധനം ചാത്ര മേ ശൃണു॥ 12-57-4 (67013) ചാരശ്ച പ്രണിധിശ്ചൈവ കാലേ ദാനമമത്സരഃ। യുക്ത്യാ ദാനം ന ചാദാനമയോഗേന യുധിഷ്ഠിര॥ 12-57-5 (67014) സതാം സംഗ്രഹണം ശൌര്യം ദാക്ഷ്യം സത്യം പ്രജാഹിതം। അനാർജവൈരാർജവൈശ്ച ശത്രുപക്ഷാവിവർധനം॥ 12-57-6 (67015) കേതനാനാം ച ജീർണാനാമവേക്ഷാ ചൈവ സീദതാം। ദ്വിവിധസ്യ ച ദണ്ഡസ്യ പ്രയോഗഃ കാലചോദിതഃ॥ 12-57-7 (67016) സാധൂനാമപരിത്യാഗഃ കുലീനാനാം ച ധാരണം। നിചയശ്ച നിചേയാനാം സേവാ ബുദ്ധിമതാമപി॥ 12-57-8 (67017) ബലാനാം ഹർഷണം നിത്യം പ്രജാനാമന്വവേക്ഷണം। കാര്യേഷ്വഖേദഃ കോശസ്യ തഥൈവ ച വിവർധനം॥ 12-57-9 (67018) പുരഗുപ്തിരവിശ്വാസഃ പൌരസംഘാതഭേദനം। അരിമധ്യസ്ഥമിത്രാണാം യഥാവച്ചാന്വവേക്ഷണം॥ 12-57-10 (67019) ഉപജാപശ്ച ഭൃത്യാനാമാത്മനഃ പുരദർശനം। അവിശ്വാസഃ സ്വയം ചൈവ പരസ്യാശ്വാസനം തഥാ॥ 12-57-11 (67020) നീതിവർത്മാനുസാരേണ നിത്യമുത്ഥാനമേവ ച। രിപൂണാമനവജ്ഞാനം നിത്യം ചാനാര്യവർജനം॥ 12-57-12 (67021) ഉത്ഥാനം ഹി നരേന്ദ്രാണാം ബൃഹസ്പതിരഭാഷത। രാജധർമസ്യ യൻമൂലം ശ്ലോകാംശ്ചാത്ര നിബോധ മേ॥ 12-57-13 (67022) ഉത്ഥാനേനാമൃതം ലബ്ധമുത്ഥാനേനാസുരാ ഹതാഃ। ഉത്ഥാനേന മഹേന്ദ്രേണ ശ്രൈഷ്ഠ്യം പ്രാപ്തം ദിവീഹ ച॥ 12-57-14 (67023) ഉത്ഥാനധീരഃ പുരുഷോ വാഗ്ധീരാനധിതിഷ്ഠതി। ഉത്ഥാനവീരാന്വാഗ്വീരാ രമയന്ത ഉപാസതേ॥ 12-57-15 (67024) ഉത്ഥാനഹീനോ രാജാ ഹി ബുദ്ധിമാനപി നിത്യശഃ। പ്രധർഷണീയഃ ശത്രൂണാം ഭുജംഗ ഇവ നിർവിഷഃ॥ 12-57-16 (67025) ന ച ശത്രുരവജ്ഞേയോ ദുർബലോഽപി ബലീയസാ। അൽപോഽപി ഹി ദഹത്യഗ്നിർവിഷമൽപം ഹിനസ്തി ച॥ 12-57-17 (67026) ഏകാംഗേനാപി സംഭൂതഃ ശത്രുർദുർഗമുപാശ്രിതഃ। സർവം താപയതേ ദേശമപി രാജ്ഞഃ സമൃദ്ധിനഃ॥ 12-57-18 (67027) രാജ്ഞോ രഹസ്യം യദ്വാക്യം ജയാർഥേ ലോകസംഗ്രഹഃ। ഹൃദി യച്ചാസ്യ ജിഹ്നം സ്യാത്കാരണാർഥം ച യദ്ഭവേത്॥ 12-57-19 (67028) യച്ചാസ്യ കാര്യം വൃജിനം മാർദവേനൈവ ധാര്യതേ। രഞ്ജനാർഥം ച ലോകസ്യ ധർമിഷ്ഠാമാചരേത്ക്രിയാം॥ 12-57-20 (67029) രാജ്യം ഹി സുമഹത്തത്ര ദുർധാര്യമകൃതാത്മഭിഃ। ന ശക്യം മൃദുനാ വോദുമാഘാതസ്ഥാനമുൽവണം॥ 12-57-21 (67030) രാജ്യം സർവാമിഷം നിത്യമാർജവേനൈവ ധാര്യതേ। തസ്മാൻമിശ്രേണ സതതം വർതിതവ്യം യുധിഷ്ഠിര॥ 12-57-22 (67031) യദ്യപ്യസ്യ വിപക്തിഃ സ്യാദ്രക്ഷമാണസ്യ വൈ പ്രജാഃ। സോപ്യസ്യ വിപുലോ ധർമ ഏവം വൃത്താ ഹി ഭൂമിപാഃ॥ 12-57-23 (67032) ഏഷ തേ രാജധർമാണാം ലേശഃ സമനുവർണിതഃ। ഭൂയസ്തേ യത്ര സന്ദേഹസ്തദ്ബ്രൂഹി കുരുസത്തമ॥ 12-57-24 (67033) വൈശംപായന ഉവാച। 12-57-25x (5474) തതോ വ്യാസശ്ച ഭഗവാന്ദേവസ്ഥാനോഽശ്മ ഏവ ച। വാസുദേവഃ കൃപശ്ചൈവ സാത്യകിഃ സഞ്ജയസ്തഥാ॥ 12-57-25 (67034) സാധുസാധ്വിതി സംഹൃഷ്ടാ ഘുഷ്യമാണൈരിവാനനൈഃ। അസ്തുവംശ്ച നരവ്യാഘ്രം ഭീഷ്മം ധർമഭൃതാം വരം॥ 12-57-26 (67035) തതോ ദീനമനാ ഭീഷ്മമുവാച കുരുനന്ദനഃ। നേത്രാഭ്യാമശ്രുപൂർണാഭ്യാം പാദൌ തസ്യ ശനൈഃ സ്പൃശൻ॥ 12-57-27 (67036) ശ്വ ഇദാനീം സ്വസന്ദേഹം പ്രവക്ഷ്യാമി പിതാമഹ। ഉപൈതി സവിതാ ഹ്യസ്തം രസമാപീയ പാർഥിവം॥ 12-57-28 (67037) തതോ ദ്വിജാതീനഭിവാദ്യ കേശവഃ। കൃപശ്ച തേ ചൈവ യുധിഷ്ഠിരാദയഃ। പ്രദക്ഷിണീകൃത്യ മഹാനദീസുതം തതോ രഥാനാരുരുഹുർമുദാന്വിതാഃ॥ 12-57-29 (67038) ദൃഷദ്വതീം ചാപ്യവഗാഹ്യ സുവ്രതാഃ। കൃതോദകാർഥാഃ കൃതജപ്യമംഗലാഃ। ഉപാസ്യ സന്ധ്യാം വിധിവത്പരന്തപാ സ്തതഃ പുരം തേ വിവിശുർഗജാഹ്വയം॥ ॥ 12-57-30 (67039) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 57॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-57-1 ഏതദ്രക്ഷണം നവനീതം നവനീതവത്സർവധർമസാരം। ന്യായ്യം ധർമം പ്രശംസതീതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-57-5 ചാരോ ഗുപ്തസ്പശഃ। പ്രണിധിഃ പ്രകടസ്പശഃ। ദാനം ഭക്തവേതനയോഃ യുക്തേരാദാനം। അയോഗേനാനുപായേന ആദാനം കരഗ്രഹണം നച॥ 12-57-7 കേതനാനാം ഗൃഹാദീനാം। ദ്വിവിധസ്യ ശാരീരദണ്ഡോഽർഥദണ്ഡശ്ചേതി ഭേദാത്॥ 12-57-8 നിചേയാനാം സംഗ്രാഹ്യാണാം ധാന്യാദീനാം നിചയഃ സംഗ്രഹഃ॥ 12-57-10 അവിശ്വാസോ യാമികാദീനാമപി॥ 12-57-11 അവിശ്വാസോ ഭൃത്യാനാമേവ॥ 12-57-12 ഉത്ഥാനമുദ്യോഗഃ। അനാര്യം ഹീനകർമ കദര്യത്വാദി തദ്വർജനം॥ 12-57-15 വാഗ്വീരാൻ പണ്ഡിതാൻ। ഉത്ഥാനമേവ മഹത്പാൺ·ഡിത്യമിത്യർഥഃ॥ 12-57-18 ഏകാംഗേന ഹസ്ത്യശ്വരഥപാദാതാനാമന്യതമേനാപി സംഭൂതഃ സംപന്നഃ। സമൃദ്ധിനഃ സമൃദ്ധിമതഃ॥ 12-57-21 അകൃതാത്മഭിഃ ക്രൂരൈഃ॥ 12-57-22 മിശ്രേണ ക്രൌര്യമാർദവാഭ്യാം॥ 12-57-28 പ്രക്ഷ്യാമി ത്വാം പിതാമഹ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-58-0 (67040) വൈശംപായന ഉവാച। 12-58-0x (5475) തതഃ കല്യം സമുത്ഥായ കൃതപൂർവാഹ്ണികക്രിയാഃ। യയുസ്തേ നഗരാകാരൈഃ രഥൈഃ പാണ്ഡവയാദവാഃ॥ 12-58-1 (67041) പ്രതിപദ്യ കുരുക്ഷേത്രം ഭീഷ്മമാസാദ്യ ചാനഘം। സുഖാം ച രജനീം പൃഷ്ട്വാ ഗാംഗേയം രഥിനാം വരം॥ 12-58-2 (67042) വ്യാസാദീനഭിവാദ്യർഷീൻസർവൈസ്തൈശ്ചാഭിനന്ദിതാഃ। നിഷേദുരഭിതോ ഭീഷ്മം പരിവാര്യ സമന്തതഃ॥ 12-58-3 (67043) തതോ രാജാ മഹാതേജാ ധർമപുത്രോ യുധിഷ്ഠിരഃ। അബ്രവീത്പ്രാഞ്ജലിർഭീഷ്മം പ്രതിപൂജ്യ യഥാവിധി॥ 12-58-4 (67044) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-58-5x (5476) യ ഏഷ രാജന്രാജേതി ശബ്ദശ്ചരതി ഭാരത। കഥമേഷ സമുത്പന്നസ്തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-58-5 (67045) തുല്യപാണിഭുജഗ്രീവസ്തുല്യബുദ്ധീന്ദ്രിയാത്മകഃ। തുല്യദുഃഖസുഖാത്മാ ച തുല്യപൃഷ്ഠമുഖോദരഃ॥ 12-58-6 (67046) തുല്യശുക്രാസ്ഥിമജ്ജാ ച തുല്യമാംസാസൃഗേവ ച। നേഃശ്വാസോച്ഛ്വാസതുല്യശ്ച തുല്യപ്രാണശരീരവാൻ॥ 12-58-7 (67047) സമാനജൻമമരണഃ സമഃ സർവൈർഗുണൈർനൃണാം। വിശിഷ്ടബുദ്ധീഞ്ശൂരാംശ്ച കഥമേകോഽധിതിഷ്ഠതി॥ 12-58-8 (67048) കഥമേകോ മഹീം കൃത്സ്നാം ശൂരവീരാര്യസങ്കുലം। രക്ഷത്യപി ച ലോകസ്യ പ്രസാദമഭിവാഞ്ഛതി॥ 12-58-9 (67049) ഏകസ്യ തു പ്രസാദേന കൃത്സ്നോ ലോകഃ പ്രസീദതി। വ്യാകുലേ ചാകുലഃ സർവോ ഭവതീതി വിനിശ്ചയഃ॥ 12-58-10 (67050) ഏതദിച്ഛാംയഹം ശ്രോതും ത്വത്തോ ഹി ഭരതർഷഭ। കൃത്സ്നം തൻമേ യഥാതത്ത്വം പ്രബ്രൂഹി വദതാം വര॥ 12-58-11 (67051) നൈതത്കാരണമത്യൽപം ഭവിഷ്യതി വിശാംപതേ। യദേകസ്മിഞ്ജഗത്സർവം ദേവവദ്യാതി സന്നതിം॥ 12-58-12 (67052) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-58-13x (5477) നിയതസ്ത്വം നരവ്യാഘ്ര ശൃണു സർവമശേഷതഃ। യഥാ രാജ്യം സമുത്പന്നമാദൌ കൃതയുഗേഽഭവത്॥ 12-58-13 (67053) നൈവ രാജ്യം ന രാജാഽഽസീന്ന ച ദണ്ഡോ ന ദാണ്ഡികഃ। ധർമേണൈവ പ്രജാഃ സർവാ രക്ഷന്തി സ്മ പരസ്പരം॥ 12-58-14 (67054) പാല്യമാനാസ്തഥാഽന്യോന്യം നരാ ധർമേണ ഭാരത। ദൈന്യം പരമുപാജഗ്മുസ്തതസ്താൻമോഹ ആവിശത്॥ 12-58-15 (67055) തേ മോഹവശമാപന്നാ മനുജാ മനുജർഷഭ। പ്രതിപത്തിവിമോഹാച്ച ധർമസ്തേഷാമനീനശത്॥ 12-58-16 (67056) നഷ്ടായാം പ്രതിപത്തൌ ച മോഹവശ്യാ നരാസ്തദാ। ലോഭസ്യ വശമാപന്നാഃ സർവേ ഭരതസത്തമ॥ 12-58-17 (67057) അപ്രാപ്തസ്യാഭിമർശം തു കുർവന്തോ മനുജാസ്തതഃ। കാമോ നാമാപരസ്തത്ര പ്രത്യപദ്യത വൈ പ്രഭോ॥ 12-58-18 (67058) താംസ്തു കാമവശം പ്രാപ്താന്രാഗോ നാമാഭിസംസ്പൃശത്। രക്താശ്ച നാഭ്യജാനന്ത കാര്യാകാര്യേ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-58-19 (67059) അഗംയാഗമനം ചൈവ വാച്യാവാച്യം തഥൈവ ച। ഭക്ഷ്യാഭക്ഷ്യം ചരാജേന്ദ്ര ദോഷാദോഷം ച നാത്യജൻ॥ 12-58-20 (67060) വിപ്ലുതേ നരലോകേഽസ്മിംസ്തതോ ബ്രഹ്മ നനാശ ഹ। നാശാച്ച ബ്രഹ്മണോ രാജന്ധർമോ നാശമഥാഗമത്॥ 12-58-21 (67061) നഷ്ടേ ബ്രഹ്മണി ധർമേ ച ദേവാസ്ത്രാസമഥാഗമൻ। തേ ത്രസ്താ നരശാർദൂല ബ്രഹ്മാണം ശരണം യയുഃ॥ 12-58-22 (67062) പ്രപദ്യ ഭഗവന്തം തേ ദേവം ലോകപിതാമഹം। ഊചുഃ പ്രാഞ്ജലയഃ സർവേ ദുഃഖവേഗസമാഹതാഃ॥ 12-58-23 (67063) ഭഗവന്നരലോകസ്ഥം ഗ്രസ്തം ബ്രഹ്മ സനാതനം। ലോഭമോഹാദിഭിർഭാവൈസ്തതോ നോ ഭയമാവിശത്॥ 12-58-24 (67064) ബ്രഹ്മണശ്ച പ്രണാശേന ധർമോ വ്യനശദീശ്ചര। തതസ്തു സമതാം യാതാ മർത്യൈസ്ത്രിഭുവനേശ്വരാഃ॥ 12-58-25 (67065) അധോർഭിവർഷാസ്തു വയം ഭൌമാസ്തൂർധ്വപ്രവർഷിണഃ। ക്രിയാവ്യുപരമാത്തേഷാം തതോഽഗച്ഛാമ സംശയം॥ 12-58-26 (67066) അത്ര നിഃശ്രേയസം യന്നസ്തദ്ധ്യായസ്വ പിതാമഹ। ത്വത്പ്രസാദാത്സമുത്ഥോസൌ പ്രഭാവോ നോ ഭവത്വയം॥ 12-58-27 (67067) താനുവാച സുരാൻസർവാൻസ്വയംഭൂർഭഗവാംസ്തതഃ। ശ്രേയോഽഹം ചിന്തയിഷ്യാമിവ്യേതു വോ ഭീഃ സുരോത്തമാഃ॥ 12-58-28 (67068) തതോഽധ്യായസഹസ്രാണാം ശതം ചക്രേ സ്വബുദ്ധിജം। യത്ര ധർമസ്തഥൈവാർഥഃ കാമശ്ചൈവാനുവർണിതഃ॥ 12-58-29 (67069) ത്രിവർഗ ഇതി വിഖ്യാതോ ഗണ ഏവ സ്വയംഭുവാ। ചതുർഥോ മോക്ഷ ഇത്യേവ പൃഥഗർഥഃ പൃഥഗ്ഗുണഃ॥ 12-58-30 (67070) മോക്ഷസ്യാസ്തി ത്രിവർഗോഽന്യഃ പ്രോക്തഃ സത്വം രജസ്തമഃ। സ്ഥാനം വൃദ്ധിഃ ക്ഷയശ്ചൈവ ത്രിവർഗശ്ചൈവ ദണ്ഡജഃ॥ 12-58-31 (67071) ആത്മാദേശശ്ച കാലശ്ചാപ്യുപായാഃ കൃത്യമേവ ച। സഹായാഃ കാരണം ചൈവ ഷഡ്വർഗോ നീതിജഃ സ്മൃതഃ॥ 12-58-32 (67072) ത്രയീ ചാന്വീക്ഷികീ ചൈവ വാർതാ ച ഭരതർഷഭ। ദണ്ഡനീതിശ്ച വിപുലാ വിദ്യാസ്തത്ര നിദർശിതാഃ॥ 12-58-33 (67073) അമാത്യലിപ്സാ പ്രണിധീ രാജപുത്രസ്യ ലക്ഷണം। ചാരശ്ച വിവിധോപായഃ പ്രണിധിശ്ച പൃഥഗ്വിധഃ॥ 12-58-34 (67074) സാമഭേദഃ പ്രദാനം ച തതോ ദണ്ഡശ്ച പാർഥിവ। ഉപേക്ഷാ പഞ്ചമീ ചാത്ര കാർത്സ്ന്യേന സമുദാഹൃതാ॥ 12-58-35 (67075) മന്ത്രശ്ച വർണിതഃ കൃത്സ്നോ മന്ത്രഭേദാർഥ ഏവ ച। വിഭ്രമശ്ചൈവ മന്ത്രസ്യ സിദ്ധ്യസിദ്ധ്യോശ്ച യത്ഫലം॥ 12-58-36 (67076) സന്ധിശ്ച ത്രിവിധാഭിഖ്യോ ഹീനോ മധ്യസ്തഥോത്തമഃ। ഭയസത്കാരവിത്താഖ്യം കാർത്സ്ന്യേന പരിവർണിതം॥ 12-58-37 (67077) യാത്രാകാലാശ്ച ചത്വാരസ്ത്രിവർഗസ്യ ച വിസ്തരഃ। വിജയോ ധർമയുക്തശ്ച തഥാർഥവിജയശ്ച ഹ॥ 12-58-38 (67078) ആസുരശ്ചൈവ വിജയഃ കാർത്സ്ന്യേന പരിവർണിതഃ। ലക്ഷണം പഞ്ചവർഗസ്യ ത്രിവിധം ചാത്ര വർണിതം॥ 12-58-39 (67079) പ്രകാശശ്ചാപ്രകാശശ്ച ദൺ·ഡോഽഥ പരിശബ്ദിതഃ। പ്രകാശോഽഷ്ടവിധസ്തത്ര ഗുഹ്യശ്ച ബഹുവിസ്തരഃ॥ 12-58-40 (67080) രഥാ നാഗാ ഹയാശ്ചൈവ പാദാതാശ്ചൈവ പാണ്ഡവ। വിഷ്ടിർനാവശ്ചരാശ്ചൈവ ദേശികാ ഇതി ചാഷ്ടമഃ। അംഗാന്യേതാനി കൌരവ്യ പ്രകാശാനി ബലസ്യ തു॥ 12-58-41 (67081) ജംഗമാജംഗമാശ്ചോക്താശ്ചൂർണയോഗാ വിഷാദയഃ। സ്പർശേ ചാഭ്യവഹാര്യേ ചാപ്യുപാംശുർവിവിധഃ സ്മൃതഃ॥ 12-58-42 (67082) `ക്രീഡാപൂർവേ രണേ ദ്യൂതേ വിസ്രംഭണസമന്വിതം। ഉക്തം കൈതവ്യമിത്യേതദുപായോ നവമോ ബുധൈഃ॥ 12-58-43 (67083) ഉപേക്ഷാ സർവകാര്യേഷു കർമണാം കരണേഷു ച। അനിഷ്ടാനാം സമുത്ഥാനേ ത്രിവർഗോ നശ്യതേ യയാ॥ 12-58-44 (67084) ഇന്ദ്രജാലാദികാ മായാ വാജീവനകുശീലവൈഃ। സുനിമിത്തൈദുർനിമിത്തൈരുത്പാതൈശ്ച സമന്വിതം॥ 12-58-45 (67085) ഡംഭോ ലിംഗം സമാശ്രിത്യ ശത്രുവർഗേ പ്രയുജ്യതേ। ശാഠ്യം നിശ്ചേഷ്ടതാ പ്രോക്താ ചിത്തദോഷപ്രദൂഷികാ॥' 12-58-46 (67086) അരിർമിത്ര ഉദാസീന ഇത്യേതേഽപ്യനുവർണിതാഃ। കൃത്സ്നാ മാർഗഗുണാശ്ചൈവ തഥാ ഭൂമിഗുണാശ്ച ഹ। ആത്മരക്ഷണമാശ്വാസഃ സ്പർശാനാം ചാന്വവേക്ഷണം॥ 12-58-47 (67087) കൽപനാ വിവിധാശ്ചാപി നൃനാഗരഥവാജിനാം। വ്യൂഹാശ്ച വിവിധാഭിഖ്യാ വിചിത്രം യുദ്ധകൌശലം॥ 12-58-48 (67088) ഉത്പാതാശ്ച നിപാതാശ്ച സുയുദ്ധം സുപലായിതം। ശസ്ത്രാണാം പാലനം ജ്ഞാനം തഥൈവ ഭരതർഷഭ॥ 12-58-49 (67089) ബലവ്യസനയുക്തം ച തഥൈവ ബലഹർഷണം। പീഡാ ചാപദകാലശ്ച ഭയകാലശ്ച പാണ്ഡവ॥ 12-58-50 (67090) തഥാഖ്യാതവിധാനം ച യോഗഃ സഞ്ചാര ഏവ ച। ചോരൈരാടവികൈശ്ചോഗ്രൈഃ പരരാഷ്ട്രസ്യ പീഡനം॥ 12-58-51 (67091) അഗ്നിദൈർഗരദൈശ്ചേവ പ്രതിരൂപകകാരകൈഃ। ശ്രേണിമുഖ്യോപജാപേന വീരുധശ്ഛേദനേന ച॥ 12-58-52 (67092) ദൂഷണേന ച നാഗാനാമാതങ്കജനനേന ച। ആരാധനേന ഭക്തസ്യ പത്യുശ്ചോപഗ്രഹേണ ച॥ 12-58-53 (67093) സപ്താംഗസ്യ ച രാജ്യസ്യ ഹ്രാസവൃദ്ധിസമീക്ഷണം। ദൂതസാമർഥ്യയോഗശ്ച രാഷ്ട്രസ്യ ച വിവർധനം॥ 12-58-54 (67094) അരിമധ്യസ്ഥമിത്രാണാം സംയക്ചോക്തം പ്രപഞ്ചനം। അവമർദഃ പ്രതീഘാതസ്തഥൈവ ച ബലീയസാം॥ 12-58-55 (67095) വ്യവഹാരഃ സുസൂക്ഷ്മശ്ച തഥാ കണ്ടകശോധനം। ശ്രമോ വ്യായാമയോഗശ്ച യോഗദ്രവ്യസ്യ സഞ്ചയഃ॥ 12-58-56 (67096) അഭൃതാനാം ച ഭരണം ഭൃതാനാം ചാന്വവേക്ഷണം। അന്തകാലേ പ്രദാനം ച വ്യസനേ ചാപ്രസംഗിതാ॥ 12-58-57 (67097) തഥാ രാജഗുണാശ്ചൈവ സേനാപതിഗുണാശ്ച ഹ। കരണസ്യ ച കർതുശ്ച ഗുണദോഷാസ്തഥൈവ ച॥ 12-58-58 (67098) ദുഷ്ടേംഗിതം ച വിവിധം വൃത്തിശ്ചൈവാനുവർതിനാം। ശങ്കിതത്വം ച സർവസ്യ പ്രമാദസ്യ ച വർജനം॥ 12-58-59 (67099) അലബ്ധലിപ്സാ ലബ്ധസ്യ തഥൈവ ച വിവർധനം। പ്രദാനം ച വിവൃദ്ധസ്യ പാത്രേഭ്യോ വിധിവത്തഥാ॥ 12-58-60 (67100) വിസർഗോഽർഥസ്യ ധർമാർഥമർഥാർഥം കാമഹേതുകം। ചതുർഥം വ്യസനാഘാതേ തഥൈവാത്രാനുവർണിതം॥ 12-58-61 (67101) ക്രോധജാനി തതോഗ്രാണി കാമജാനി തഥൈവ ച। ദശോക്താനി കുരുശ്രേഷ്ഠ വ്യസനാന്യത്ര ചൈവ ഹ॥ 12-58-62 (67102) മൃഗയാക്ഷാസ്തഥാ പാനം സ്ത്രിയശ്ച ഭരതർഷഭ। കാമജാന്യാഹുരാചാര്യാഃ പ്രോക്താനീഹ സ്വയംഭുവാ॥ 12-58-63 (67103) വാക്പാരുഷ്യം തഥോഗ്രത്വ ദണ്ഡപാരുഷ്യമേവ ച। ആത്മനോ നിഗ്രഹസ്ത്യാഗോ ഹ്യർഥദൂഷണമേവ ച॥ 12-58-64 (67104) യന്ത്രാണി വിവിധാന്യേവ ക്രിയാസ്തേഷാം ച വർണിതാഃ। അവമർദഃ പ്രതീഘാതഃ കേതനാനാം ച ഭഞ്ജനം॥ 12-58-65 (67105) ചൈത്യദ്രുമാവമർദശ്ച രോധഃ കർമാന്തനാശനം। അപസ്കരോഽഥ വമനം തഥോപാസ്യാ ച വർണിതാ॥ 12-58-66 (67106) പണവാനകശംഖാനാം ഭേരീണാം ച യുധിഷ്ഠിര। ഉപാർജനം ച ദ്രവ്യാണാം പരമർമ ച താനി ഷട്॥ 12-58-67 (67107) ലബ്ധസ്യ ച പ്രശമനം സതാം ചൈവാഭിപൂജനം। വിദ്വദ്ഭിരേകീഭാവശ്ച ജപഹോമവിധിജ്ഞതാ॥ 12-58-68 (67108) മംഗലാലംഭനം ചൈവ ശരീരസ്യ പ്രതിക്രിയാ। ആഹാരയോജനം ചൈവ നിത്യമാസ്തിക്യമേവ ച॥ 12-58-69 (67109) ഏകേന ച യഥോത്ഥേയം സത്യത്വം മധുരാ ഗിരഃ। ഉത്തമാനാം സമാജാനാം ക്രിയാഃ കേതനജാസ്തഥാ॥ 12-58-70 (67110) പ്രത്യക്ഷാശ്ച പരോക്ഷാശ്ച സർവാധികരണേഷ്വഥ। വൃത്തേർഭരതശാർദൂല നിത്യം ചൈവാന്വവേക്ഷണം॥ 12-58-71 (67111) അദണ്ഡ്യത്വം ച വിപ്രാണാം യുക്ത്യാ ദൺ·ഡനിപാതനം। അനുജീവി സ്വജാതിഭ്യോ ഗുണേഭ്യശ്ച സമുദ്ഭവഃ॥ 12-58-72 (67112) രക്ഷണം ചൈവ പൌരാണാം രാഷ്ട്രസ്യ ച വിവർധനം। മണ്ഡലസ്ഥാ ച യാ ചിന്താ രാജന്ദ്വാദശരാജികാ॥ 12-58-73 (67113) ദ്വിസപ്തതിമതിശ്ചൈവ പ്രോക്താ യാ ച സ്വയംഭുവാ। ദേശജാതികുലാനാം ച ധർമാഃ സമനുവർണിതാഃ॥ 12-58-74 (67114) ധർമശ്ചാർഥശ്ച കാമശ്ച മോക്ഷശ്ചാത്രാനുവർണിതാഃ। ഉപായാശ്ചാർഥലിപ്സാ ച വിവിധാ ഭൂരിദക്ഷിണഃ॥ 12-58-75 (67115) മൂലകർമക്രിയാ ചാത്ര മായായോഗശ്ച വർണിതഃ। ദൂഷണം സ്രോതസാം ചൈവ വർണിതം ച സ്ഥിരാംഭസാം॥ 12-58-76 (67116) യൈര്യൈരുപായൈർലോകസ്തു ന ചലേദാര്യവർത്മനഃ। തത്സർവം രാജശാർദൂല നീതിശാസ്ത്രേഽഭിവർണിതം॥ 12-58-77 (67117) ഏതത്കൃത്വാ സുഭം ശാസ്ത്രം തതഃ സ ഭഗവാൻപ്രഭുഃ। ദേവാനുവാച സംഹൃഷ്ടഃ സർവാഞ്ഛക്രപുരോഗമാൻ॥ 12-58-78 (67118) ഉപകാരായ ലോകസ്യ ത്രിവർഗസ്ഥാപനായ ച। നവനീതം സരസ്വത്യാ ബുദ്ധിരേഷാ പ്രഭാഷിതാ॥ 12-58-79 (67119) ദണ്ഡേന സഹിതാ ഹ്യേഷാ ലോകരക്ഷണകാരികാ। നിഗ്രഹാനുഗ്രഹരതാ ലോകാനനുചരിഷ്യതി॥ 12-58-80 (67120) ദണ്ഡേന നീയതേ ചേദം ദണ്ഡം നയതി വാ പുനഃ। ദണ്ഡനീതിരിതിഖ്യാതാ ത്രീംʼല്ലോകാനവപത്സ്യതേ॥ 12-58-81 (67121) പാംഗുണ്യഗുണസാരൈഷാ സ്ഥാസ്യത്യഗ്രേ മഹാത്മസു। ധർമാർഥകാമമോക്ഷാശ്ച സകലാ ഹ്യത്ര ശബ്ദിതാഃ॥ 12-58-82 (67122) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-58-83x (5478) തതസ്താം ഭഗവാന്നീതിം പൂർവം ജഗ്രാഹ ശങ്കരഃ। ബഹുരൂപോ വിശാലാക്ഷഃ ശിവഃ സ്ഥാണുരുമാപതിഃ॥ 12-58-83 (67123) അനാദിനിധനോ ദേവശ്ചൈതന്യാദിസമന്വിതഃ। ജ്ഞാനാനി ച വശേ യസ്യ താരകാദീന്യശേഷതഃ॥ 12-58-84 (67124) അണിമാദിഗുണോപേതമൈശ്വര്യം ന ച കൃത്രിമം। തുഷ്ട്യർഥം ബ്രഹ്മണഃ പുത്രോ ലലാടാദുത്ഥിതഃ പ്രഭുഃ॥ 12-58-85 (67125) അരുദത്സസ്വനം ഘോരം ജഗതഃ പ്രഭുരവ്യയഃ। ജായമാനഃ പിതാ പുത്രേ പുത്രഃ പിതരി ചൈവ ഹി॥ 12-58-86 (67126) ബുദ്ധിം വിശ്വസൃജേ ദത്ത്വാ ബ്രഹ്മാണ്ഡം യേന നിർമിതം। യസ്മിൻഹിരൺമയോ ഹംസഃ ശകുനിഃ സമപദ്യത॥ 12-58-87 (67127) കർതാ സർവസ്യ ലോകസ്യ ബ്രഹ്മാ ലോകപിതാമഹഃ। സ ദേവഃ സർവഭൂതാനാം മഹാദേവഃ സനാതനഃ। അസംഖ്യാതസഹസ്രാണാം രുദ്രാണാം സ്ഥാനമവ്യയം॥ 12-58-88 (67128) യുഗാനാമായുഷോ ഹ്രാസം വിജ്ഞായ ഭഗവാഞ്ശിവഃ। സഞ്ചിക്ഷേപ തതഃ ശാസ്ത്രം മഹാസ്ത്രം ബ്രഹ്മണാ കൃതം॥ 12-58-89 (67129) വൈശാലാക്ഷമിതി പ്രോക്തം തദിന്ദ്രഃ പ്രത്യപദ്യത। ദശാധ്യായസഹസ്രാണി സുബ്രഹ്മണ്യോ മഹാതപാഃ॥ 12-58-90 (67130) മഘവാനപി തച്ഛാസ്ത്രം ദേവാത്പ്രാപ്യ മഹേശ്വരാത്। പ്രജാനാം ഹിതമന്വിച്ഛൻസഞ്ചിക്ഷേപ പുരന്ദരഃ॥ 12-58-91 (67131) സഹസ്ത്രൈഃ പഞ്ചഭിസ്താത യദുക്തം ബാഹുദന്തകം। അധ്യായാനാം സഹസ്ത്രൈസ്തു ത്രിഭിരേവ ബൃഹസ്പതിഃ। സഞ്ചിക്ഷേപേശ്വരോ ബുദ്ധ്യാ ബാർഹസ്പത്യം യദുച്യതേ॥ 12-58-92 (67132) അധ്യായാനാം സഹസ്രേണ കാവ്യഃ സങ്ക്ഷേപമബ്രവീത്। തച്ഛാസ്ത്രമമിതപ്രജ്ഞോ യോഗാചാര്യോ മഹായശാഃ॥ 12-58-93 (67133) ഏവം ലോകാനുരോധേന ശാസ്ത്രമേതൻമഹർഷിഭിഃ। സങ്ക്ഷിപ്തമായുർവിജ്ഞായ ലോകാനാം ഹ്രാസി പാണ്ഡവ॥ 12-58-94 (67134) അഥ ദേവാഃ സമാഗംയ വിഷ്ണുമൂചുഃ പ്രജാപതിം। ഏകോ യോഽർഹതി മർത്യേഭ്യഃ ശ്രൈഷ്ഠ്യ വൈ തം സമാദിശ॥ 12-58-95 (67135) തതഃ സഞ്ചിന്ത്യ ഭഗവാന്ദേവോ നാരായണഃ പ്രഭുഃ। തൈജസം വൈ വിരജസം സോഽസൃജൻമാനസം സുതം॥ 12-58-96 (67136) വിരജാസ്തു മഹാഭാഗഃ പ്രഭുത്വം ഭുവി നൈച്ഛത। ന്യാസായൈവാഭവദ്വുദ്ധിഃ പ്രണീതാ തസ്യ പാണ്ഡവ॥ 12-58-97 (67137) കീർതിമാംസ്തസ്യ പുത്രോഽഭൂത്സോഽപി മർത്യാധികോഽഭവത്। കർദമസ്തസ്യ തു സുതഃ സോഽപ്യതപ്യൻമഹത്തപഃ॥ 12-58-98 (67138) പ്രജാപതേഃ കർദമസ്യ ത്വനംഗോ നാമ വീര്യവാൻ। പ്രജാ രക്ഷയിതാ സാധുർദണ്ഡനീതിവിശാരദഃ॥ 12-58-99 (67139) അനംഗപുത്രോഽതിബലോ നീതിമാനഭിഗംയ വൈ। പ്രതിപേദേ മഹാരാജ്യമഥേന്ദ്രിയവശോഽഭവത്॥ 12-58-100 (67140) `പ്രാപ്യ നാരീം മഹാഭാഗാം രൂപിണീം കാമമോഹിതഃ। സൌഭാഗ്യേന ച സംപന്നാം ഗുണൈശ്ചാനുത്തമാം സതീം'॥ 12-58-101 (67141) മൃത്യോസ്തു ദുഹിതാ രാജൻസുനീഥാ നാമ നാമതഃ। പ്രഖ്യാതാ ത്രിഷു ലോകേഷു യാ സാ വേനമജീജനത്॥ 12-58-102 (67142) തം പ്രജാസു വിധർമാണം രാഗദ്വേഷവശാനുഗം। മന്ത്രപൂതൈഃ കുശൈർജഘ്നുർഋഷയോ ബ്രഹ്മവാദിനഃ॥ 12-58-103 (67143) മമന്ഥുർദക്ഷിണം ചോരുമൃഷയസ്തസ്യ ഭാരത। തതോഽസ്യ വികൃതോ ജജ്ഞേ ഹ്രസ്വകഃ പുരുഷോഽശുചിഃ॥ 12-58-104 (67144) ദഗ്ധസ്ഥൂണാപ്രതീകാശോ രക്താക്ഷഃ കൃഷ്ണമൂർധജഃ। നിഷീദേത്യേവമൂചുസ്തമൃഷയോ ബ്രഹ്മവാദിനഃ॥ 12-58-105 (67145) തസ്മാന്നിഷാദാഃ സംഭൂതാഃ ക്രൂരാഃ ശൈലവനാശ്രയാഃ। യേ ചാന്യേ വിന്ധ്യനിലയാ ംലേച്ഛാഃ ശതസഹസ്രശഃ॥ 12-58-106 (67146) ഭൂയോഽസ്യ ദക്ഷിണം പാണിം മമന്ഥുസ്തേ മഹർഷയഃ। തതഃ പുരുഷ ഉത്പന്നോ രുപേണേന്ദ്ര ഇവാപരഃ॥ 12-58-107 (67147) കവചീ ബദ്ധനിസ്ത്രിംശഃ സശരഃ സശരാസനഃ। വേദവേദാംഗവിച്ചൈവ ധനുർവേദേ ച പാരഗഃ॥ 12-58-108 (67148) തം ദണ്ഡനീതിഃ സകലാ ശ്രിതാ രാജന്നരോത്തമം। തതസ്തു പ്രാഞ്ജലിർവൈന്യോ മഹർഷീസ്താനുവാച ഹ॥ 12-58-109 (67149) സുസൂക്ഷ്മാ മേ സമുത്പന്നാ ബുദ്ധിർധരർമാർഥദർശിനീ। അനയാ കിം മയാ കാര്യം തൻമേ തത്ത്വേന ശംസത॥ 12-58-110 (67150) യൻമാം ഭവന്തോ വക്ഷ്യന്തി കാര്യമർഥസമന്വിതം। തദഹം വഃ കരിഷ്യാമി നാത്ര കാര്യാ വിചാരണാ॥ 12-58-111 (67151) തമൂചുസ്തത്ര ദേവാസ്തേ തേ ചൈവ പരമർഷയഃ। നിയതോ യത്ര ധർമോ വൈ തമശങ്കഃ സമാചര॥ 12-58-112 (67152) പ്രിയാപ്രിയേ പരിത്യജ്യ സമഃ സർവേഷു ജന്തുഷു। കാമം ക്രോധം ച ലോഭം ച മാനം ചോത്സൃജ്യ ദൂരതഃ॥ 12-58-113 (67153) യശ്ച ധർമാത്പ്രവിചലേല്ലോകേ കശ്ചന മാനവഃ। നിഗ്രാഹ്യസ്തേ സ്വബാഹുഭ്യാം ശശ്വദ്ധർമമവേക്ഷതാ॥ 12-58-114 (67154) പ്രതിജ്ഞാം ചാധിരോഹസ്വ മനസാ കർമണാ ഗിരാ। പാലയിഷ്യാംയഹം ഭൌമം ബ്രഹ്മ ഇത്യേവ ചാസകൃത്॥ 12-58-115 (67155) യശ്ചാത്ര ധർമ ഇത്യുക്തോ ദണ്ഡനീതിവ്യപാശ്രയഃ। തമശങ്കഃ കരിഷ്യാമി സ്വവശോ ന കദാചന॥ 12-58-116 (67156) അദണ്ഡ്യാ മേ ദ്വിജാശ്ചേതി പ്രതിജാനീഷ്വ ചാഭിഭോ। ലോകം ച സങ്കരാത്കൃത്സ്നം ത്രാതാഽസ്മീതി പരന്തപ॥ 12-58-117 (67157) വൈന്യസ്തതസ്താനുവാച ദേവാനൃഷിപുരോഗമാൻ। ബ്രാഹ്മണാ മേ സഹായാശ്ചേദേവമസ്തു സുരർഷഭാഃ॥ 12-58-118 (67158) ഏവമസ്ത്വിതി വൈന്യസ്തു തൈരുക്തോ ബ്രഹ്മവാദിഭിഃ। പുരോധാശ്ചാഭവത്തസ്യ ശുക്രോ ബ്രഹ്മമയോ നിധിഃ॥ 12-58-119 (67159) മന്ത്രിണോ വാലഖില്യാശ്ച സാരസ്വത്യോ ഗണസ്തഥാ। മഹർഷിർഭഗവാൻഗർഗസ്തസ്യ സാംവത്സരോഽഭവത്॥ 12-58-120 (67160) ആത്മനാഽഷ്ടമ ഇത്യേവ ശ്രുതിരേഷാം പരാ നൃഷു। ഉത്പന്നൌ ബന്ദിനൌ ചാസ്യ തത്പൂർവൌ സൂതമാഗധൌ॥ 12-58-121 (67161) തയോ പ്രീതോ ദദൌ രാജാ പൃഥുർവൈന്യഃ പ്രതാപവാൻ। അനൂപദേശം സൂതായ മഗധം മാഗധായ ച॥ 12-58-122 (67162) സമതാം വസുധായാശ്ച സ സംയഗുദപാദയത്। വൈഷംയം ഹി പരം ഭൂമേരിതി നഃ പരമാ ശ്രുതിഃ॥ 12-58-123 (67163) മന്വന്തരേഷു സർവേഷു വിഷമാ ജായതേ മഹീ। ഉജ്ജഹാര തതോ വൈന്യഃ ശിലാജാലാൻസമന്തതഃ॥ 12-58-124 (67164) ധനുഷ്കോട്യാ മഹാരാജ തേന ശൈലാ വിമർദിതാഃ। സ വിഷ്ണുനാ ച ദേവേന ശക്രേണ വിബുധൈഃ സഹ। ഋഷിഭിശ്ച പ്രജാപാല്യേ ബ്രഹ്മണാ ചാഭിഷേചിതഃ॥ 12-58-125 (67165) തം സാക്ഷാത്പൃഥിവീ ഭേജേ രത്നാന്യാദായ പാൺ·ഡവ। സാഗരഃ സരിതാം ഭർതാ ഹിമവാംശ്ചാചലോത്തമഃ॥ 12-58-126 (67166) ശക്രശ്ച ധനമക്ഷയ്യം പ്രാദാത്തസ്മൈ യുധിഷ്ഠിര। രുക്മം ചാപി മഹാമേരുഃ സ്വയം കനകപർവതഃ॥ 12-58-127 (67167) യക്ഷരാക്ഷസഭർതാ ച ഭഗവാന്നരവാഹനഃ। ധർമേ ചാർഥേ ച കാമേ ച സമർഥം പ്രദദൌ ധനം॥ 12-58-128 (67168) ഹയാ രഥാശ്ച നാഗാശ്ച കോടിശഃ പുരുഷാസ്തഥാ। പ്രാദുർബഭൂവുർവൈന്യസ്യ ചിന്തയാനസ്യ പാണ്ഡവ॥ 12-58-129 (67169) ന ജരാ ന ച ദുർഭിക്ഷം നാധയോ വ്യാധയഃ കുതഃ। സരീസൃപേഭ്യഃ സ്തേനേഭ്യോ ന ചാന്യേഭ്യഃ കദാചന। ഭയമാസീത്തതസ്തസ്യ പൃഥിവീ സസ്യമാലിനീ॥ 12-58-130 (67170) ആപസ്തസ്തംഭിരേ ചാസ്യ സമുദ്രമഭിയാസ്യതഃ। പർവതാശ്ച ദദുർമാർഗം ധ്വജഭംഗശ്ച നാഭവത്॥ 12-58-131 (67171) തേനേയം പൃഥിവീ ദുഗ്ധാ സസ്യാനി ദശ സപ്ത ച। യക്ഷരാക്ഷസനാഗാനാമീപ്സിതം യസ്യ യസ്യ യത്॥ 12-58-132 (67172) തേന ധർമോത്തരശ്ചായം കൃതോ ലോകോ മഹാത്മനാ। രഞ്ജിതാശ്ച പ്രജാഃ സർവാസ്തേന രാജേതി ശബ്ദ്യതേ॥ 12-58-133 (67173) ബ്രാഹ്മണാനാം ക്ഷതത്രാണാത്തതഃ ക്ഷത്രിയ ഉച്യതേ। പ്രഥിതാ ധർമതശ്ചേയം പൃഥിവീ സാധുഭിഃ സ്മൃതാ॥ 12-58-134 (67174) സ്ഥാപനം ചാകരോദ്വിഷ്ണുഃ സ്വയമേവ സനാതനഃ। നാതിവർതിഷ്യതേ കശ്ചിദ്രാജംസ്ത്വാമിതി ഭാരത॥ 12-58-135 (67175) തതഃ സ ഭഗവാന്വിഷ്ണുരാവിവേശ ച പാർഥിവം। ദേവവന്നരദേവാനാം നമതീദം ജഗത്തതഃ॥ 12-58-136 (67176) ദണ്ഡനീത്യാ ച സതതം രക്ഷിതാരം നരേശ്വരം। നാധർഷയേത്തഥാ കശ്ചിച്ചാരനിഷ്പന്ദദർശനാത്॥ 12-58-137 (67177) ശുഭം ഹി കർമ രാജേന്ദ്ര ശുഭത്വായോപകൽപതേ। ആത്മനാ കരണൈശ്ചൈവ സമസ്യേഹ മഹീക്ഷിതഃ॥ 12-58-138 (67178) കോ ഹേതുര്യദ്വശേ തിഷ്ഠേല്ലോകോ ദൈവാദൃതേ ഗുണാത്॥ 12-58-139 (67179) വിഷ്ണോർലലാടാത്കമലം സൌവർണമഭവത്തദാ। ശ്രിയഃ സകാശാദർഥശ്ച ജാതോ ധർമസ്യ പാണ്ഡവ। അഥ ധർമസ്തഥൈവാർഥഃ ശ്രീശ്ച രാജ്യേ പ്രതിഷ്ഠിതാ॥ 12-58-141 (67181) സുകൃതസ്യ ക്ഷയാച്ചൈവ സ്വർലോകാദേത്യ മേദിനീം। പാർഥിവോ ജായതേ താത ദണ്ഡനീതിവിശാരദഃ॥ 12-58-142 (67182) മാഹാത്ംയേന ച സംയുക്തോ വൈഷ്ണവേന നരോ ഭുവി। ബുദ്ധ്യാ ഭവതി സംയുക്തോ മാഹാത്ംയം ചാധിഗച്ഛതി॥ 12-58-143 (67183) സ്ഥാപിതം ച തതോ ദേവൈർന കശ്ചിദതിവർതതേ। തിഷ്ഠത്യേകസ്യ ച വശേ തം ചൈവാനുവിധീയതേ॥ 12-58-144 (67184) ശുഭം ഹി കർമ രാജേന്ദ്ര ശുഭത്വായോപകൽപതേ। തുല്യസ്യൈകസ്യ യേനായം ലോകോ വചസി തിഷ്ഠതി॥ 12-58-145 (67185) യോഽസ്യ വൈ മുഖമദ്രാക്ഷീത്സോഽസ്യ സർവോ വശാനുഗഃ। സുഭഗം ചാർഥവന്തം ച രൂപവന്തം ച പശ്യതി॥ 12-58-146 (67186) മഹത്ത്വാത്തസ്യ ദണ്ഡസ്യ നീതിർവിസ്പഷ്ടലക്ഷണാ। നയശ്ചാരശ്ച വിപുലോ യേന സർവമിദം തതം॥ 12-58-147 (67187) ആഗമശ്ച പുരാണാനാം മഹർഷീണാം ച സംഭവഃ। തീർഥവംശശ്ച വംശശ്ച ക്ഷത്രിയാണാം യുധിഷ്ഠിര॥ 12-58-148 (67188) സകലം ചാതുരാശ്രംയം ചാതുർഹോത്രം തഥൈവ ച। ചാതുർവർണ്യം തഥൈവാത്ര ചാതുർവിദ്യം ച കീർതിം॥ 12-58-149 (67189) ഇതിഹാസോപവേദാശ്ച ന്യായഃ കൃത്സ്നശ്ച വർണിതഃ। തപോ ജ്ഞാനമർഹിസാ ച സത്യം ദാനമമത്സരഃ॥ 12-58-150 (67190) വൃദ്ധോപസേവാ ദാനം ച ശൌചമുത്ഥാനമേവ ച। സർവഭൂതാനുകംപാ ച സർവമത്രോപവർണിതം॥ 12-58-151 (67191) ഭുവി വാചോഗതം യച്ച തച്ച സർവം സമർപിതം। തസ്മിൻപൈതാമഹേ ശാസ്ത്രേ പാണ്ഡവേയ ന സംശയഃ॥ 12-58-152 (67192) തതോ ജഗതി രാജേന്ദ്ര സതതം ശബ്ദിതം ബുധൈഃ। ദേവാശ്ച നരദേവാശ്ച തുല്യാ ഇതി വിശാംപതേ॥ 12-58-153 (67193) ഏതത്തേ സർവമാഖ്യാതം മഹത്ത്വം പ്രതി രാജസു। കാർത്സ്ന്യേന ഭരതശ്രേഷ്ഠ കിമന്യദിഹ വർതതേ॥ ॥ 12-58-154 (67194) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടപഞ്ചാശോഽധ്യായഃ॥ 58॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-58-1 കല്യം പ്രാതഃ॥ 12-58-5 ആനുഷത്വേ സമാനേഽപി കിംനിമിത്തേയം ഏകസ്മിന്നിഗ്രാഹനുഗ്രഹശക്തിരിതി പൃച്ഛതി യ ഇത്യാദിനാ॥ 12-58-14 ദണ്ഡഃ ദമനം। ദാണ്ഡികോ ദണ്ഡപ്രണേതാ॥ 12-58-15 മോഹോ വൈചിത്യം॥ 12-58-16 പ്രതിപത്തിവിമോഹാത് ജ്ഞാനലോപാത്॥ 12-58-20 നാത്യജന്ദുഷ്ടമദുഷ്ടം ച സർവം സ്വീചക്രുരിത്യർഥഃ॥ 12-58-21 ബ്രഹ്മ വേദഃ। ധർമോ യജ്ഞഃ॥ 12-58-25 മർത്യൈഃ സമതാം യാതാഃ സ്മ। സ്വാഹാദ്യഭാവേന ക്ഷീണാഃ സ്മ ഇത്യർഥഃ॥ 12-58-26 ഹവിർധാരാഭിരൂർധ്വപ്രവർഷിണഃ। തതശ്ചാന്നാഭാവാന്നശ്യാമ ഇത്യർഥഃ॥ 12-58-30 പൃഥഗർഥഃ ത്രിവർഗഫലാപേക്ഷയാ വിപരീതഫലഃ। പൃഥഗ്ഗുണഃ ത്രിവർഗസാധനാപേക്ഷയാ വിപരീതസാധനഃ॥ 12-58-31 മോക്ഷസ്യ ത്രിവർഗോ ധർമാദിരന്യോ നിഷ്കാമഃ। ധർമാദേർഭേദശ്ച സത്വാദിഗുണപ്രാധാന്യനിമിത്ത ഇത്യർഥഃ। ദണ്ഡാത്സ്ഥാനം സാംയം വണിജാം വൃദ്ധിസ്തപസ്വിനാം ക്ഷയശ്ചോരാണാം ച ഭവതീത്യാഹാർധേന സ്ഥാനമിതി॥ 12-58-32 നീതിജാൻഷംഗുണാനാഹ ആത്മേതി। ആത്മാചിത്തം। നീതിബലാത്പ്രജാനാം ചിത്തം ദുഃസ്ഥിതമപി സുസ്ഥിതം ഭവതി। കുദേശോഽപി സുദേശോ ഭവതി। കലിരപി കൃതം ഭവതി। ഉപായാഃ സാധനാനി। കൃത്യം കൃതിനിർവർത്യം പ്രയോജനം। സഹായാഃ സുഹൃദാദയഃ॥ 12-58-33 ത്രയീ കർമകാണ്ഡഃ। ആന്വീക്ഷികീ ജ്ഞാനകാണ്ഡഃ। വാർതാ കൃഷിവാണിജ്യാദിജീവികാകാണ്ഡഃ। ദണ്ഡനീതിഃ പാലനവിദ്യാ। ഏതേ ധർമാദയസ്തത്ര ബ്രഹ്മകൃതശതസഹസ്രാധ്യായേ ദർശിതാഃ॥ 12-58-34 പ്രണിധിർഗുപ്തശ്ചാരഃ। സച ചാരോ വിവിധോപായഃ। ബ്രഹ്മചാര്യാദിവേഷധാരീ। ഏകൈകസ്മിൻസ്ഥാനേ പൃഥക്പൃഥഗ്വേഷഃ॥ 12-58-35 സാമാദിചതുഷ്ടയമുപേക്ഷാ ച പഞ്ചമീത്യുപായാഃ॥ 12-58-36 വിഭ്രമോ ഭേദാർഥേ॥ 12-58-37 ഭയേന സന്ധിർഹീനഃ। സത്കാരേണ മധ്യമഃ। വിത്തഗ്രഹണേനോത്തമഃ। തന്ത്രയം സന്ധികാരണം വർണിതം॥ 12-58-38 ചത്വാരോ മിത്രവൃദ്ധിഃ കോശസഞ്ചയശ്ച സ്വസ്യ മിത്രനാശഃ കോശഹാനിശ്ച പരസ്യേതി॥ 12-58-39 ആസുരോ വിജയഃ സൌപ്തികേ ഗതഃ। പഞ്ചവർഗോഽമാത്യരാഷ്ട്രദുർഗാണി ബലം കോശശ്ച പഞ്ചമഃ। ത്രിവിധമുത്തമമധ്യമാധമഭേദേന॥ 12-58-40 ദണ്ഡഃ സേനാ॥ 12-58-41 വിഷ്ടിർവിഷ്ടിഗൃഹീതാ ഭാരവാഹാഃ। ചരാശ്ചാരാഃ। ദേശികാ ഉപദേഷ്ടാരോ ഗുരവഃ॥ 12-58-42 ജംഗമാ മഹാവൃശ്ചികാദിജാഃ। അജംഗമാഃ രക്തശൃംഗികാദയഃ। സ്പർശേ വസ്രാദൌ। അഭ്യവഹാര്യേഽന്നാദൌ। ഉപാംശരഭിചാരാദിരിതി വിവിധോ വിഷയോഗരൂപോ ദണ്ഡഃ॥ 12-58-47 മാർഗേഗുണാഃ ഗ്രഹനക്ഷത്രാദിമാർഗഗുണാഃ। ഭൂമിഗുണാശ്ചതുരശീതിഭൂവലാനി യാമലോക്താനി। ആത്മരക്ഷണം മന്ത്രയന്ത്രാദിനാ। സർഗാണാം ചാന്വവേക്ഷണം ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-58-48 കൽപനാഃ ബലപുഷ്ടികരാ യോഗാഃ। വിവിധാഭിഖ്യാശ്ചക്രവ്യൂഹക്രൌഞ്ചവ്യൂഹാദിനാനാനാമാനഃ॥ 12-58-49 ഉത്പാതാ- ഗ്രഹയുദ്ധാദയോ ധൂമകേത്വാദയശ്ച। നിപാതാഃ ഉൽകാപാതഭൂമികംപാദയഃ। ശാസ്ത്രാണാം പാലനം തീക്ഷ്ണീകരണം। ശാസ്ത്രാണാം പാലനം ഇതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-58-50 ആപദാം സമൂഹ ആപദം തസ്യ കാല ആപദകാലഃ॥ 12-58-51 ആഖ്യാതമഭിമന്ത്രിതദുന്ദുഭിഷ്വനിനാ പ്രയാണാദികഥനം। യോഗഃ പതാകാദിമന്ത്രണാദി। തയോഃ സഞ്ചാരഃ ശ്രവണദർശനാഭ്യാം പരമോഹനം। ഏതത്സർവം തത്ര ഉക്തമിതി സർവത്ര യോജ്യം॥ 12-58-52 ഗരദൈഃ വിഷദൈഃ പ്രതിരൂപകം പ്രതിമാ തത്കാരകൈസ്തദ്ദ്വാരാ കാർമണകാരിഭിഃ കൌലികൈഃ। ശ്രേണിമുഖ്യാഃ ബലാധ്യക്ഷാദയസ്തേഷാമുപജാപോ ഭേദനം തേന। വീരുധശ്ഛേദനേന ധാന്യാദ്യുച്ഛേദേന॥ 12-58-53 നാഗാനാം ദൂഷണം മന്ത്രതന്ത്രൌഷധാദിനാ തേന പരരാഷ്ട്രസ്യ പീഡനമുക്തമിതി പ്രപൂർവേണ സംബന്ധഃ॥ 12-58-56 കണ്ടകശോധനം ഖലാനാമുൻമൂലനം। ശ്രമോ മല്ലക്രീഡാ। വ്യായാമയോഗഃ ആയുധപ്രയോഗാഭ്യാസഃ॥ 12-58-57 അർഥസ്യ കാലേ ദാനേ ച ഇതി ഝ. പാഠഃ। അപ്രസംഗിതാ അസംബന്ധഃ॥ 12-58-58 രാജഗുണാഃ ഉത്ഥാനാദയഃ॥ 12-58-60 പാത്രേഭ്യഃ പ്രദാനം പ്രഥമം॥ 12-58-61 വിസർഗോ ദാനം ധർമാർഥം യജ്ഞാർഥം ദ്വിതീയം। കാംയം തൃതീയം। വ്യസനാധാതേ ചതുർഥം॥ 12-58-65 അവമർദഃ പരചക്രേണ ദേശാദേഃ പീഡനം॥ 12-58-67 താനി ദ്രവ്യാണി ഷട് മണയഃ പശവഃ പൃഥ്വീ വാസോ ദാസ്യാദി കാഞ്ചനമിതി॥ 12-58-69 മംഗലം സ്വർണാദികം തസ്യാലംഭനം സ്പർശഃ। പ്രതിക്രിയാ അലങ്കരണം॥ 12-58-70 ഏകസ്യാപ്യുത്ഥാനപ്രകാരഃ। കേതനജാഃ ഗൃഹജാഃ। ക്രിയാഃ ധ്വജാരോഹണാദ്യാഃ॥ 12-58-71 അധികരണേഷു ജനോപവേശനസ്ഥാനേഷു ചത്വരാദിഷു॥ 12-58-72 ജാതിതോ ഗുണതശ്ച സമുദ്ഭവോ മാന്യത്വം॥ 12-58-73 ദ്വാദശാനാം രാജ്ഞാം സമൂഹോ ദ്വാദശരാജികാ। മധ്യസ്ഥസ്യ വിജിഗീഷോശ്രതുർദിക്ഷു ചത്വാരോഽരയസ്തേഭ്യോഽപരേ ചത്വാരോ മിത്രാണി തേഭ്യഃ പരേ ചത്വാര ഉദാസീനാ ഇതി॥ 12-58-75 ഹേ ഭൂരിദക്ഷിണ॥ 12-58-76 മൂലകർമാണി കോശവൃദ്ധികരാണി കൃഷ്യാദീനി തേഷാം ക്രിയാ കരണപ്രകാരഃ॥ 12-58-81 നീയതേ പുരുഷാർഥഫലായ ഇദം ജഗത് ദണ്ഡം നയതി പ്രണയതി അനയാ യാ ചേതി വാ॥ 12-58-89 പ്രജാനാമായുഷഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ। സഞ്ചിക്ഷേപ സങ്ക്ഷിപ്തം കൃതവാൻ॥ 12-58-90 വൈശാലാക്ഷം ബാഹുദന്തകം ബാർഹസ്പത്യമിത്യുത്തരോത്തരസങ്ക്ഷിപ്തദണ്ഡനീതിഗ്രന്ഥനാമാനി॥ 12-58-98 പഞ്ചാദിഗോഽഭവദിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര പഞ്ചാതിഗഃ വിഷയാതിഗഃ മുക്ത ഇത്യർഥഃ॥ 12-58-99 അനംഗഇത്യംഗസ്യൈവ നാമാന്തരം॥ 12-58-120 സാംവത്സരോ ജ്യൌതിഷികഃ॥ 12-58-121 ആത്മനാ സ്വശരീരേണ സഹാഷ്ടമഃ പൃഥുർവിഷ്ണോഃ സകാശാദിത്യർഥഃ। തഥാഹി- വിഷ്ണുഃ പ്രഥമഃ। വിരജാ ദ്വിതീയഃ। കീർതിമാംസ്തൃതീയഃ। കദമശ്ചതുർഥഃ। അനംഗഃ പഞ്ചമഃ। അതിബലഃ ഷഷ്ഠഃ। വേനഃ സപ്തമഃ। പൃഥുരഷ്ടമ ഇതി॥ 12-58-134 പ്രഥിതാവനതാ ചേതി വിഗ്രഹേ വർണലോപവികാരാഭ്യാം പൃഥിവീ॥ 12-58-135 സ്ഥാപനം മര്യാദാം॥ 12-58-136 തപസാ ഭഗവാന്വിഷ്ണുരാവിവേശ ച ഭൂമിപം। ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-58-138 ചാരാണാം നിഷ്പന്ദഃ സഞ്ചാരസ്തദ്ദ്വാരാ യദ്ദർശനം ലോകവൃത്താന്തസ്യ മഹീക്ഷിതഃ കർമേതി സംബന്ധഃ॥ 12-58-139 വിഷ്ണുർഭൂമിപമാവിവേശേത്യുക്തം തത്രോപപത്തിഃ ക ഇത്യർധേന॥ 12-58-144 സ്ഥാപനാമഥ ചേദ്ദേവീം ന കശ്ചിദതിവർതത ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-58-145 തുല്യസ്യ സ്താദ്യവയവൈഃ സമസ്യ॥ 12-58-147 ദണ്ഡസാമർഥ്യാദേവ ലോകേ നീത്യാദികം ദൃശ്യത ഇത്യർഥഃ॥ 12-58-148 ആഗമാദികം ചാത്ര ഗ്രന്ഥേ കീർതിതം॥

12-59-0 (67195) വൈശംപായന ഉവാച। 12-59-0x (5479) തതഃ പുനഃ സ ഗാംഗേയമഭിവാദ്യ പിതാമഹം। പ്രാഞ്ജലിർനിയതോ ഭൂത്വാ പര്യപൃച്ഛദ്യുധിഷ്ഠിരഃ॥ 12-59-1 (67196) കേ ധർമാഃ സർവവർണാനാം ചാതുർവർണ്യസ്യ കേ പൃഥക്। ചാതുർവർണ്യാശ്രമാണാം ച രാജധർമാശ്ച കേ മതാഃ॥ 12-59-2 (67197) കേന വൈ വർധതേ രാഷ്ട്രം രാജാ കേന വിവർധതേ। കേന പൌരാശ്ച ഭൃത്യാശ്ച വർധന്തേ ഭരതർഷഭ॥ 12-59-3 (67198) കോശം ദണ്ഡം ച ദുർഗം ച സഹായാൻമന്ത്രിണസ്തഥാ। ഋത്വിക്പുരോഹിതാചാര്യാൻകീദൃശാന്വർജയേന്നൃപഃ॥ 12-59-4 (67199) കേഷു വിശ്വസിതവ്യം സ്യാദ്രാജ്ഞാ കസ്യാഞ്ചിദാപദി। കുതോ വാഽഽത്മാ ദൃഢം രക്ഷ്യസ്തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-59-5 (67200) `ദ്വൈധീഭാവേ ച ഭൃത്യാനാം ശപഥഃ കീദൃശോ ഭവേത്। അധർമസ്യ ഫലം യച്ച ശപഥസ്യ വിലംഘനേ॥ 12-59-6 (67201) സർവമേതദ്യഥാതത്വം വ്യവഹാരം ച താദൃശം। സമാസവ്യാസയോഗേന കഥയസ്വ പിതാമഹ॥' 12-59-7 (67202) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-59-8x (5480) നമോ ധർമായ മഹതേ നമഃ കൃഷ്ണായ വേധസേ। ബ്രാഹ്മണേഭ്യോ നമസ്കൃത്യ ധർമാന്വക്ഷ്യാമി ശാശ്വതാൻ॥ 12-59-8 (67203) അക്രോധഃ സത്യവചനം സംവിഭാഗശ്ച സർവശഃ। പ്രജനം സ്വേഷു ദാരേഷു ശൌചമദ്രോഹ ഏവ ച॥ 12-59-9 (67204) ആർജവം ഭൃത്യഭരണം ത ഏതേ സാർവവർണികാഃ। ബ്രാഹ്മണസ്യ തു യോ ധർമസ്തം തേ വക്ഷ്യാമി കേവലം॥ 12-59-10 (67205) ദമമേവ മഹാരാജ ധർമമാഹുഃ പുരാതനം। സ്വാധ്യായോഽധ്യാപനം ചൈവ തത്ര കർമ സമാപ്യതേ॥ 12-59-11 (67206) തം ചേദ്ദ്വിജമുപാഗച്ഛേദ്വർതമാനം സ്വകർമണി। അകുർവാണം വികർമാണി ശാന്തം പ്രജ്ഞാനതർപിതം॥ 12-59-12 (67207) കുർവീതാപത്യസന്താനമഥോ ദദ്യാദ്യജേത ച। സംവിഭജ്യ ച ഭോക്തവ്യം ധനം സദ്ഭിരീതീഷ്യതേ॥ 12-59-13 (67208) പരിനിഷ്ഠിതകാര്യസ്തു സ്വാധ്യായേനൈവ വൈ ദ്വിജഃ। കുര്യാദന്യന്ന വാ കുര്യാൻമൈത്രോ ബ്രാഹ്മണ ഉച്യതേ॥ 12-59-14 (67209) ക്ഷത്രിയസ്യാപി യോ ധർമസ്തം തേ വക്ഷ്യാമി ഭാരത। ദദ്യാദ്രാജാ ന യാചേത യജേത ന ച യാജയേത്॥ 12-59-15 (67210) നാധ്യാപയേദധീയീത പ്രജാശ്ച പരിപാലയേത്। നിത്യോദ്യുക്തോ ദസ്യുവദേ രണേ കുര്യാത്പരാക്രമം॥ 12-59-16 (67211) യേ തു ക്രതുഭിരീജാനാഃ ശ്രുതവന്തശ്ച ഭൂമിപാഃ। യ ഏവാഹവജേതാരസ്ത ഏഷാം ലോകജിത്തമാഃ॥ 12-59-17 (67212) അവിക്ഷതേന ദേഹേന സമരാദ്യോ നിവർതതേ। ക്ഷത്രിയോ നാസ്യ തത്കർമ പ്രശംസന്തി പുരാവിദഃ॥ 12-59-18 (67213) ഏവം ഹി ക്ഷത്രബന്ധൂനാം ധർമമാഹുഃ പ്രധാനതഃ। നാസ്യ കൃത്യതമം കിഞ്ചിദന്യദ്ദസ്യുനിബർഹണാത്॥ 12-59-19 (67214) ദാനമധ്യയനം യജ്ഞോ രാജ്ഞാം ക്ഷേമോ വിധീയതേ। തസ്മാദ്രാജ്ഞാ വിശേഷേണ യോദ്ധവ്യം ധർമമീപ്സതാ॥ 12-59-20 (67215) സ്വേഷു ധർമേഷ്വവസ്ഥാപ്യഃ പ്രജാഃ സർവാ മഹീപതിഃ। ധർമേണ സർവകൃത്യാനി ശമനിഷ്ഠാനി കാരയേത്॥ 12-59-21 (67216) പരിനിഷ്ഠിതകാര്യസ്തു നൃപതിഃ പരിപാലനാത്। കുര്യാദന്യന്ന വാ കുര്യാദൈന്ദ്രോ രാജന്യ ഉച്യതേ॥ 12-59-22 (67217) വൈശ്യസ്യാപി ഹി യോ ധർമസ്തം തേ വക്ഷ്യാമി ശാശ്വതം। ദാനമധ്യയനം യജ്ഞഃ ശൌചേന ധനസഞ്ചയഃ॥ 12-59-23 (67218) പിതൃവത്പാലയേദ്വൈശ്യോ യുക്തഃ സർവാൻപശൂനിഹ। വികർമ തദ്ഭവേദന്യത്കർമ യത്സ സമാചരേത്॥ 12-59-24 (67219) രക്ഷയാ സ ഹി തേഷാം വൈ മഹത്സുഖമവാപ്നുയാത്। പ്രജാപതിർഹി വൈശ്യായ സൃഷ്ട്വാ പരിദദൌ പശൂൻ॥ 12-59-25 (67220) ബ്രാഹ്മണായ ച രാജ്ഞേ ച സർവാഃ പരിദദേ പ്രജാഃ। തസ്യ വൃത്തിം പ്രവക്ഷ്യാമി യച്ച തസ്യോപജീവനം॥ 12-59-26 (67221) പണ്ണാമേകാം പിബേദ്ധേനും ശതാച്ച മിഥുനം ഹരേത്। ലയേ ച സപ്തമോ ഭാഗസ്തഥാ ശൃംഗേ കലാ ഖുരേ॥ 12-59-27 (67222) സസ്യാനാം സർവബീജാനാമേഷാ സാംവത്സരീ ഭൃതിഃ॥ 12-59-28 (67223) ന ച വൈശ്യസ്യ കാമഃ സ്യാന്ന രക്ഷേയം പശൂനിതി। വൈശ്യേ ചേച്ഛതി നാന്യേന രക്ഷിതവ്യാഃ കഥഞ്ചന॥ 12-59-29 (67224) ശൂദ്രസ്യാപി ഹി യോ ധർമസ്തം തേ വക്ഷ്യാമി ഭാരത। പ്രജാപതിർഹി വർണാനാം ദാസം ശൂദ്രമകൽപയത്॥ 12-59-30 (67225) തസ്മാച്ഛൂദ്രസ്യ വർണാനാം പരിചര്യാ വിധീയതേ। തേഷാം ശുശ്രൂഷണാച്ചൈവ മഹത്സുഖമവാപ്നുയാത്॥ 12-59-31 (67226) ശൂദ്ര ഏതാൻപരിചരേത്രീന്വർണാനനസൂയകഃ। സഞ്ചയാംശ്ച ന കുർവീത ജാതു ശൂദ്രഃ കഥഞ്ചന॥ 12-59-32 (67227) പാപീയാൻഹി ധനം ലബ്ധ്വാ വശേ കുര്യാദ്ഗരീയസഃ। രാജ്ഞാ വാ സമനുജ്ഞാതഃ കാമം കുർവീത ധാർമികഃ॥ 12-59-33 (67228) തസ്യ വൃത്തിം പ്രവക്ഷ്യാമി യച്ച തസ്യോപജീവനം। അവശ്യം ഭരണീയോ ഹി വർണാനാം ശൂദ്ര ഉച്യതേ॥ 12-59-34 (67229) ഛത്രം വേഷ്ടനമൌശീരമുപാനദ്വ്യജനാനി ച। യാതയാമാനി ദേയാനി ശൂദ്രായ പരിചാരിണേ॥ 12-59-35 (67230) അധാര്യാണി വിശീർണാനി വസനാനി ദ്വിജാതിഭിഃ। ശൂദ്രായൈവ പ്രദേയാനി തസ്യ ധർമധനം ഹി തത്॥ 12-59-36 (67231) യഞ്ച കശ്ചിദ്ദ്വിജാതീനാം ശൂദ്രഃ ശുശ്രൂഷുരാവ്രജേത്। കൽപ്യാം തേന തു തസ്യാഹുർവൃത്തിം ധർമവിദോ ജനാഃ॥ 12-59-37 (67232) ദേയഃ പിണ്ഡോഽനപത്യായ ഭർതവ്യൌ വൃദ്ധദുർബലൌ। ശൂദ്രേണ തു ന ഹാതവ്യോ ഭർതാ കസ്യാഞ്ചിദാപദി॥ 12-59-38 (67233) അതിരേകേണ ഭർതവ്യോ ഭർതാ ദ്രവ്യപരിക്ഷയേ। ന ഹി സ്വമസ്തി ശൂദ്രസ്യ ഭർതൃഹാര്യധനോ ഹി സഃ॥ 12-59-39 (67234) ഉക്തസ്ത്രയാണാം വർണാനാം യജ്ഞസ്ത്രയ്യേവ ഭാരത। സ്വാഹാകാരവഷട്കാരൌ മന്ത്രഃ ശൂദ്രേ ന വിദ്യതേ॥ 12-59-40 (67235) തസ്മാച്ഛൂദ്രഃ പാകയജ്ഞൈയജേതാവ്രതവാൻസ്വയം। പൂർണപാത്രമയീമാഹുഃ പാകയജ്ഞസ്യ ദക്ഷിണാം॥ 12-59-41 (67236) ശൂദ്രഃ പൈജവനോ നാമ സഹസ്രാണാം ശതം ദദൌ। ഐന്ദ്രാഗ്നേന വിധാനേന ദക്ഷിണാമിതി നഃ ശ്രുതം॥ 12-59-42 (67237) യതോ ഹി സർവവർണാനാം യജ്ഞസ്തസ്യൈവ ഭാരത॥ 12-59-43 (67238) അഗ്രേ സർവേഷു യജ്ഞേഷു ശ്രദ്ധായജ്ഞോ വിധീയതേ। ദൈവതം ഹി മഹച്ഛ്രദ്ധാ പവിത്രം യജതാം ച യത്। ദൈവതം ഹി പരം വിപ്രാഃ സ്വേനസ്വേന പരസ്പരം॥ 12-59-44 (67239) അയജന്നിഹ സത്രൈസ്തേ തൈസ്തൈഃ കാമൈഃ സമാഹിതാഃ। സംസൃഷ്ടാ ബ്രാഹ്മണൈരേവ ത്രിഷു വർണേഷു സൃഷ്ടയഃ॥ 12-59-45 (67240) ദേവാനാമപി യേ ദേവാ യദ്ബ്രൂയുസ്തേ പരം ഹിതം। തസ്മാദ്വർണൈഃ സർവയജ്ഞാഃ സംസൃജ്യന്തേ ന കാംയയാ॥ 12-59-46 (67241) ഋഗ്യജുഃ സാമവിത്പൂജ്യോ നിത്യം സ്യാദ്ദേവവദ്ദ്വിജഃ। അനൃഗ്യജുരസാമാ ച പ്രാജാപത്യ ഉപദ്രവഃ। യജ്ഞോ മനീഷയാ താത സർവവർണേഷു ഭാരത॥ 12-59-47 (67242) നാസ്യ യജ്ഞകൃതോ ദേവാ ഈഹന്തേ നേതരേ ജനാഃ। തതഃ സർവേഷു വർണേഷു ശ്രദ്ധായജ്ഞോ വിധീയതേ॥ 12-59-48 (67243) സ്വം ദൈവതം ബ്രാഹ്മണഃ സ്വേന നിത്യം പരാന്വർണാനയജന്നൈവമാസീത്। അധരോ വിതാനസ്ത്വഥ തത്ര സൃഷ്ടോ ന ബ്രാഹ്മണസ്ത്രിഷു വർണേഷു രാജൻ॥ 12-59-49 (67244) തസ്മാദ്വർണാ ഋജവോ ജ്ഞാതിവർണാഃ സംസൃജ്യന്തേ തസ്യ വികാര ഏവ। ഏകം സാമ യജുരേകമൃഗേകാ വിപ്രശ്വൈകോ നിശ്ചയേ തേഷു സൃഷ്ടഃ॥ 12-59-50 (67245) അത്ര ഗാഥാ യജ്ഞഗീതാഃ കീർതയന്തി പുരാവിദഃ। വൈഖാനസാനാം രാജേന്ദ്ര മുനീനാം യഷ്ടുമിച്ഛതാം॥ 12-59-51 (67246) ഉദിതേഽനുദിതേ വാഽപി ശ്രദ്ദധാനോ ജിതേന്ദ്രിയഃ। വഹ്നിം ജുഹോതി ധർമേണ ശ്രദ്ധാ വൈ കാരണം മഹത്॥ 12-59-52 (67247) യത്സ്കന്നമസ്യ തത്പൂർവം യദസ്കന്നം തദുത്തരം। ബഹൂനി യജ്ഞരൂപാണി നാനാകർമഫലാനി ച॥ 12-59-53 (67248) താനി യഃ സംപ്രജാനാതി ജ്ഞാനനിശ്ചയനിശ്ചിതഃ। ദ്വിജാതിഃ ശ്രദ്ധയോപേതഃ സ യഷ്ടും പുരുഷോഽർഹതി॥ 12-59-54 (67249) സ്തേനോ വാ യദി വാ പാപോ യദി വാ പാപകൃത്തമഃ। യഷ്ടുമിച്ഛതി യജ്ഞം യഃ സാധുമേവ വദന്തി തം॥ 12-59-55 (67250) ഋഷയസ്തം പ്രശംസന്തി സാധു ചൈതദസംശയം। സർവഥാ സർവദാ വർണൈര്യഷ്ടവ്യമിതി നിർണയഃ॥ 12-59-56 (67251) ന ഹി യജ്ഞസമം കിഞ്ചിത്രിഷു ലോകേഷു വിദ്യതേ। തസ്മാദ്യഷ്ടവ്യമിത്യാഹുഃ പുരുഷേണാനസൂയതാ। ശ്രദ്ധാപവിത്രമാശ്രിത്യ യഥാശക്തി യഥേച്ഛയാ॥ ॥ 12-59-57 (67252) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 59॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-59-2 സർവവർണാനാം അനുലോമവിലോമജാദീനാം। ചാതുർവർണ്യസ്യ യേ ആശ്രമാഃ ബ്രാഹ്മണസ്യ ചത്വാര ആശ്രമാഃ ക്ഷത്രിയസ്യ ത്രയോ വൈശ്യസ്യ ദ്വൌ ശൂദ്രസ്യൈക ഇതി തേഷാം॥ 12-59-11 തത്രാധ്യയനേ। താവതൈവ നൈഷ്ഠികഃ കൃതാർഥോ ഭവതീത്യർഥഃ॥ 12-59-12 സ്വയമുപാഗതേ വിത്തേ ദാരക്രിയാപൂർവകം അപത്യസന്താനമിച്ഛേത്സ ഇത്യാഹ ദ്വാഭ്യാം തം ചേദിതി॥ 12-59-27 ഷണ്ണാം ധേനൂനാം രക്ഷകോ വൈശ്യ ഏകസ്യാഃ ക്ഷീരം സ്വവേതനം ഹരേത്। ശതസ്യ രക്ഷകോ വർഷേ ഏകം ഗോവൃഷഭമിഥുനം വേതനം ഹരേത്। ലബ്ധാച്ച സപ്തമം ഭാഗമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര വാണിജ്യേ തു ലബ്ധാത്സപ്തമം ഭാഗം ധനികാദ്ധരേത്। ഗവയാദിശൃംഗവാണിജ്യേ ലാഭാത്സപ്തമമേവ। ഖുരേ പശുവിശേഷഖുരേ മഹാമൂല്യേ കലാ ഷോഡശോ ഭാഗ ഇത്യർഥഃ॥ 12-59-28 ഏവം സസ്യാനാമപി സപ്തമമേവാംശം ഹരേത്॥ 12-59-33 കുർവീത സഞ്ചയാനിത്യപകൃഷ്യതേ॥ 12-59-35 യാതയാമാനി ഭുക്തഭോഗാനി ജീർണാനീതിയാവത്॥ 12-59-37 ദ്വിജാതീനാം മധ്യേ യം കഞ്ചിത്പ്രതി। തേന ദ്വിജാതിനാ॥ 12-59-39 അതിരേകേണ സ്വകുടുംബപോഷണാദാധിക്യേന। ഭർതാ പോഷ്ടാ॥ 12-59-41 പാകയജ്ഞൈഃ ക്ഷുദ്രയജ്ഞൈഃ। അവ്രതവാൻ ശ്രൌതവ്രതോപായഹീനഃ॥ 12-59-42 സഹസ്രാണാം ശതം ലക്ഷം പൂർണപാത്രാണി। ശൂദ്രഃ പൈലവനോ നാമേതി ഡ. ദ. പാഠഃ॥ 12-59-43 സർവവർണാനാം ത്രൈവർണികാനാം യോ യജ്ഞഃ സ തസ്യൈവ ശൂദ്രസ്യൈവ ഭവതി തസ്യ തത്സേവകത്വാത്॥ 12-59-45 സൃഷ്ടയഃ സന്താനാനി തേന സർവേഷാം വർണാനാം ബ്രാഹ്മണജത്വാദസ്ത്യേവ ശൂദ്രസ്യാപി യജ്ഞേഽധികാര ഇത്യർഥഃ॥ 12-59-46 യദ്ബ്രൂയുസ്തേ തത്തേ തവ പരം ഹിതം। വർണൈഃ സശൂദ്രൈഃ। സർവയജ്ഞാഃ ശ്രൌതാഃ സ്മാർതാശ്ച ന കാംയയാ സ്വഭാവാത്സംസൃജ്യന്ത ഇതി പൂർവസ്യോപസംഹാരഃ॥ 12-59-47 ദ്വിജസ്ത്രൈവർണികഃ പൂജ്യഃ। ശൂദ്രേണ ഉപദ്രവതീതി തത്സമീപഗാമിത്വാദുപദ്രവോ ദാസഃ ശൂദ്രഃ സ വേദഹീനോഽപി പ്രാജാപത്യഃ പ്രജാപതിദേവതാകഃ। യഥാഗ്നേയോ ബ്രാഹ്മണ ഐന്ദ്രഃ ക്ഷത്രിയസ്തദ്വത്। തഥാച മാനസേ ദേവതോദ്ദേശേന ദ്രവ്യത്യാഗാത്മകേ യജ്ഞേ സർവേ വർണാ അധിക്രിയന്ത ഇത്യർഥഃ॥ 12-59-48 അസ്യ മാനസയജ്ഞകർതുർദേവാ ഇതരേ ജനാശ്ച ന ഈഹന്തേ ഇതി ന അപിതു ശ്രദ്ധാപൂതത്വാത്സർവേപ്യസ്യ യജ്ഞേ ഭാഗം കാമയന്ത ഇത്യർഥഃ॥ 12-59-49 ബ്രാഹ്മണസ്ത്രയാണാമപി വർണാനാം സ്വമസാധാരണം ദൈവതമതഃ കാരണാത്തേ യാഗം കൃതവന്തഏവ॥ 12-59-50 സർവേഽപി വർണാ ഋജവഃ സാധവഏവ യജ്ഞസംയോഗാത്। ഏവം ധർമസാംയേഽപി ജ്ഞാതിസാംയം നാസ്തീത്യാശങ്ക്യാഹ। ജ്ഞാതിവർമാ അപി ക്ഷത്രിയവൈശ്യശൂദ്രാസ്തസ്യ ബ്രാഹ്മണസ്യൈവ വികാരേ ക്ഷത്രിയാദികന്യാസൂത്പന്നേ മൂർധാഭിഷിക്താദൌ സംസൃജ്യന്തഏവ। തേന ധർമതോ ജൻമതശ്ച സർവേ വർണാ ബ്രാഹ്മണസംസൃഷ്ടാ ഇതി സ്ഥിതം। തത്ര ഹേതുമാഹ ഏക ഇതി। തേഷു തത്ത്വനിശ്ചയേ ക്രിയമാണേ ഏകോ വിപ്രോ ബ്രഹ്മൈവ പ്രഥമോ ബ്രാഹ്മണഃ സൃഷ്ടോ ജാതഃ। ബ്രാഹ്മണസന്തതിത്വാത്സർവേഽപ്യേതേ ബ്രാഹ്മണാ ഏവേത്യർഥഃ। തത്ര ദൃഷ്ടാന്തഃ। ഏകം സാമേതി। അകാരോ വൈ സർവാ വാക്സൈഷാ സ്പർശോഷ്മഭിർവ്യജ്യമാനാ ബഹ്നീ നാനാരൂപാ ഭവതീതി ശ്രുതേരേകമകാരരൂപമേവാക്ഷരം യഥാ സാമാദിരൂപം തഥാ ബ്രഹ്മൈവ ബ്രാഹ്മണാദിരൂപമിത്യർഥഃ। തസ്മാദ്വർണാദ്വഹവോ രാജധർമാഃ സംസൃജ്യന്തേ തസ്യ വിപാക ഏഷഃ। ഏകം സാമ യജുരേകമൃഗേകാ വിപ്രശ്ചൈകോ നിശ്ചയസ്തേഷു ദൃഷ്ടഃ ഇതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-59-51 യജ്ഞഗീതാ വിഷ്ണുഗീതാഃ॥ 12-59-53 ബഹ്വൃചബ്രാഹ്മണേ ഷോഡശകമഗ്നിഹോത്രമുക്തം। തത്ര മാരുതം വിഷ്യന്ദമാനമിതി സ്കന്നമപി മരുദ്ദൈവത്യം ഭവതീതി തത്പൂർവമാദ്യമഗ്നിഹോത്രം യദസ്കന്നം യഥാവിധിഹുതമുത്തര സർവോത്കൃഷ്ടം॥ ബഹൂനീതി രൌദ്രാദീനി॥ 12-59-54 താനി ഷോഡശാഽഗ്നിഹോത്രരൂപാണി॥ 12-59-55 യജ്ഞം വിഷ്ണും। യഷ്ടും യജ്ഞദാനാദിനാ ആരാധിതും॥ 12-59-57 ശ്രദ്ധാപവിത്രം യഥാ സ്യാത്തഥാ യഷ്ടവ്യമിതി സംബന്ധഃ। ആശ്രിത്യ ശാസ്ത്രമിതി ശേഷഃ॥

12-60-0 (80753) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-60-0x (6684) ആശ്രമാണാം മഹാബാഹോ ശൃണു സത്യപരാക്രമ। ചതുർണാമപി നാമാനി കർമാണി ച യുധിഷ്ഠിര॥ 12-60-1 (80754) വാനപ്രസ്ഥം ഭൈക്ഷചര്യം ഗാർഹസ്ഥ്യം ച മഹാശ്രമം। ബ്രഹ്മചര്യാശ്രമം പ്രാഹുശ്ചതുർഥം ബ്രഹ്മണേരിതം॥ 12-60-2 (80755) ചൂഡാകരണസംസ്കാരം ദ്വിജാതിത്വമവാപ്യ ച। ആധാനാദീനി കർമാണി പ്രാപ്യ വേദാനധീത്യ ച॥ 12-60-3 (80756) സദാരോ വാഽപ്യദാരോ വാ വിനീതഃ സംയതേന്ദ്രിയഃ। വാനപ്രസ്ഥാശ്രമം ഗച്ഛേത്കൃതകൃത്യോ ഗൃഹാശ്രമാത്॥ 12-60-4 (80757) തത്രാരണ്യകശാസ്ത്രാണി സമധീത്യ സ ധർമവിത്। ഊർധ്വരേതാഃ പ്രജാ ഹിത്വാ ഗച്ഛത്യക്ഷരസാത്മതാം॥ 12-60-5 (80758) ഏതാന്യേവ നിമിത്താനി മുനീനാമൂർധ്വരേതസാം। കർതവ്യാനീഹ വിപ്രേണ രാജന്നാദൌ വിപശ്ചിതാ॥ 12-60-6 (80759) ചരിതബ്രഹ്മചര്യസ്യ ബ്രാഹ്മണസ്യ വിശാംപതേ। ഭൈക്ഷചര്യാസ്വധീകാരഃ പ്രശസ്തോ ദേഹമോക്ഷണേ॥ 12-60-7 (80760) യത്രാസ്തമിതശായീ സ്യാന്നിരഗ്നിരനികേതനഃ। യഥോപലബ്ധജീവീ സ്യാൻമുനിർദാന്തോ ജിതേന്ദ്രിയഃ॥ 12-60-8 (80761) നിരാശീർനിർനമസ്കാരോ നിർഭോഗോ നിർവികാരവാൻ। വിപ്രഃ ക്ഷേമാശ്രമം പ്രാപ്തോ ഗച്ഛത്യക്ഷരസാത്മതാം॥ 12-60-9 (80762) അധീത്യ വേദാൻകൃതസർവകൃത്യഃ സന്താനമുത്പാദ്യ സുഖാനി ഭുക്ത്വാ। സമാഹിതഃ പ്രചരേദ്ദുശ്ചരം തം ഗാർഹസ്ഥ്യധർമം മുനിധർമജുഷ്ടം॥ 12-60-10 (80763) സ്വദാരതുഷ്ടസ്ത്വൃതുകാലഗാമീ നിയോഗസേവീ ന ശഠോ ന ജിഹ്നഃ। മിതാശനോ ദേവരതഃ കൃതജ്ഞഃ സത്യോ മൃദുശ്ചാനൃശംസഃ ക്ഷമാവാൻ॥ 12-60-11 (80764) ദാന്തോ വിധേയോ ഹവ്യകവ്യാപ്രമത്തോ ഹ്യന്നസ്യ ദാതാ സതതം ദ്വിജേഭ്യഃ। അമത്സരീ സർവലിംഗപ്രദാതാ വൈതാനനിത്യശ്ച ഗൃഹാശ്രമീ സ്യാത്॥ 12-60-12 (80765) അഥാത്ര നാരായണഗീതമാഹു ർമഹർഷയസ്താത മഹാനുഭാവാഃ। മഹാർഥമത്യന്തതപഃ പ്രയുക്തം തദുച്യമാനം ഹി മയാ നിബോധ॥ 12-60-13 (80766) സത്യാർജവം ചാതിഥിപൂജനം ച ധർമസ്തഥാർഥശ്ച രതിഃ സ്വദാരൈഃ। നിഷേവിതവ്യാനി സുഖാനി ലോകേ ഹ്യസ്മിൻപരേ ചൈവ മതം മമൈതത്॥ 12-60-14 (80767) ഭരണം പുത്രദാരാണാം വേദാനാം ചാനുപാലനം। സേവതാമാശ്രമം ശ്രേഷ്ഠം വദന്തി പരമർഷയഃ॥ 12-60-15 (80768) ഏവം ഹി യോ ബ്രാഹ്മണോ യജ്ഞശീലോ ഗാർഹസ്ഥ്യമധ്യാവസതേ യഥാവത്। ഗൃഹസ്ഥവൃത്തിം പ്രതിഗാഹ്യ സംയ ക്സ്വർഗേ വിശുദ്ധം ഫലമശ്നുതേ സഃ॥ 12-60-16 (80769) തസ്യ ദേഹം പരിത്യജ്യ ഇഷ്ടകാമാക്ഷയാ മതാഃ। ആനന്ത്യായോപകൽപന്തേ സർവതോക്ഷിശിരോമുഖാഃ॥ 12-60-17 (80770) വസന്നേകോ ജപന്നേകഃ സർവാന്വേദാന്യുധിഷ്ഠിര। ഏകസ്മിന്നേവ ചാചാര്യേ ശുശ്രൂഷുർമലപങ്കവാൻ॥ 12-60-18 (80771) ബ്രഹ്മചാരീ വ്രതീ നിത്യം നിത്യം ദീക്ഷാപരോ വശീ। `ഗുരുച്ഛായാനുഗോ നിത്യമധീയാനഃ സുയന്ത്രിതഃ।' അവിചാല്യവ്രതോപേതം കൃത്യം കുർവന്വസേത്സദാ॥ 12-60-19 (80772) ശുശ്രൂഷാം സതതം കുർവൻഗുരോഃ സംപ്രണമേത ച। ഷട്കർമസ്വനിവൃത്തശ്ച ന പ്രവൃത്തശ്ച സർവശഃ॥ 12-60-20 (80773) നാചരത്യധികാരേണ സേവേത ദ്വിഷതോ ന ച। ഏഷോഽഽശ്രമപദസ്താത ബ്രഹ്മചാരിണ ഇഷ്യതേ॥ ॥ 12-60-21 (80774) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 60॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-60-2 ക്രമോ ന വിവക്ഷിതഃ। ചതുർഥം ബ്രാഹ്മണൈർവൃതമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-60-5 അക്ഷരസാംയതമിതി ട. ദ. പാഠഃ॥ 12-60-6 ഏതാനി ദ്വിജത്വാവാപ്ത്യാദീനി॥ 12-60-7 മധ്യമമാശ്രമദ്വയമനിത്യമിത്യാഹ ചരിതേതി॥ 12-60-11 ശഠോ ധൂർതഃ। ജിഹ്നഃ കുടിലഃ॥ 12-60-12 വിധേയഃ ഗുരുശാസ്ത്രാജ്ഞാപാലകഃ। അപ്രമത്തഃ അവഹിതഃ। സർവേഭ്യോ ലിംഗയുക്തേഭ്യ ആശ്രമേഭ്യഃ പ്രദാതാഽന്നാദേഃ। ലിംഗപ്രദാതേതി മധ്യമപദലോപീ സമാസഃ। വൈതാനം ശ്രൌതകർമ തത്ര നിത്യഃ॥ 12-60-17 കാമാഃ അക്ഷയാ ഇതി ച്ഛേദഃ। സന്ധിരാർഷഃ। സർവതോക്ഷിശിരോമുഖാ ഇത്യനേന യത്രയ ദേശേ കാലേ വാ യോഗ്യം സങ്കൽപയതി തത്സർവം സദ്യ ഉപതിഷ്ഠതീത്യർഥഃ॥

12-61-0 (80775) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-61-0x (6685) പുനഃ ശിവാൻമഹോദർകാനഹിംസ്രാംല്ലോകസംമതാൻ। ബ്രൂഹി ധർമാൻസുഖോപായാൻമദ്വിധാനാം സുഖാവഹാൻ॥ 12-61-1 (80776) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-61-2x (6686) ബ്രാഹ്മണസ്യ തു ചത്വാരസ്ത്വാശ്രമാ വിഹിതാഃ പ്രഭോ। വർണാസ്താന്നാനുവർതന്തേ ത്രയോ ഭാരതസത്തമ॥ 12-61-2 (80777) ഉക്താനി കർമാണി ബഹൂനി രാജ ൻസ്വർഗ്യാണി രാജന്യപരായണാനി। ശാസ്ത്രസ്യ സർവസ്യ വിധൌ സ്മൃതാനി ക്ഷാത്രേ ഹി സർവം വിഹിതം യഥാവത്॥ 12-61-3 (80778) ക്ഷാത്രാണി വൈശ്യാനി ച സേവമാനഃ ശൌദ്രാണി കർമാണി ച ബ്രാഹ്മണഃ സത്। അസ്മിംʼല്ലോകേ നിന്ദിതോ മന്ദചേതാഃ। പരേ ച ലോകേ നിരയം പ്രയാതി॥ 12-61-4 (80779) യാ സഞ്ജ്ഞാ വിഹിതാ ലോകേ ദാസേ ശുനി വൃകേ പശൌ। വികർമണി സ്ഥിതേ വിപ്രേ താം സഞ്ജ്ഞാം കുരു പാണ്ഡവ॥ 12-61-5 (80780) ഷട്കർമസംപ്രവൃത്തസ്യ ആശ്രമേഷു ചതുർഷ്വപി। സർവധർമോപപന്നസ്യ തദ്ഭൂതസ്യ കൃതാത്മനഃ॥ 12-61-6 (80781) ബ്രാഹ്മണസ്യ വിശുദ്ധസ്യ തപസ്യഭിരതസ്യ ച। നിരാശിഷോ വദാന്യസ്യ ലോകാ ഹ്യക്ഷരസഞ്ജ്ഞിതാഃ॥ 12-61-7 (80782) യോ യസ്മിൻകുരുതേ കർമ യാദൃശം യേന യത്ര ച। താദൃശം താദൃശേനൈവ സഗുണം പ്രതിപദ്യതേ॥ 12-61-8 (80783) വൃദ്ധ്യാ കൃഷിവണിക്ത്വേന ജീവസഞ്ജീവനേന ച। വേത്തുമർഹസി രാജേന്ദ്ര സ്വാധ്യാത്മഗുണിതേന ച॥ 12-61-9 (80784) കാലസഞ്ചോദിതഃ കാലേ കാലപര്യായനിശ്ചിതഃ। ഉത്തമാധമമധ്യാനി കർമാണി കുരുതേഽവശഃ॥ 12-61-10 (80785) അന്തവന്തി പ്രദാനാനി പരം ശ്രേയസ്കരാണി ച। സ്വകർമവിഹിതോ ലോകോ ഹ്യക്ഷരഃ സർവതോമുഖഃ॥ ॥ 12-61-11 (80786) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 61॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-61-6 ഷട്കർമാണി പ്രാണായാമഃ പ്രത്യാഹാരോ ധ്യാനം ധാരണാ തർക സമാധിരിതി। ഇജ്യാദീനാമാശ്രമാന്തരേഷ്വയോഗാത്। സർവധർമോഽഹിംസാ॥ 12-61-7 തപസി വിചാരേ। അക്ഷരസഞ്ജ്ഞിതാഃ അക്ഷയാഃ॥ 12-61-8 യഃ പുമാന്യസ്മിന്നവസ്ഥാവിശേഷേ യത്ര ദേശേ കാലേ വാ യേന ഫലേന നിമിത്തേന യത്കർമ കരോതി സാധ്വസാധു വാ തത്സകലം ലോഭാച്ചിരാഭ്യാസാച്ച സഗുണമേവേതി പ്രതിപദ്യതേ നത്വിദം നിന്ദ്യമിതി തതോ വിരജ്യത ഇത്യർഥഃ॥ 12-61-9 ജീവൈ സഞ്ജീവനം മൃഗയാജീവിത്വം തേന। വൃഭ്ദ്യാദിഭിഃ സമാനമിതി ഹേത്തുമർഹസി ഉക്തഹേതോരിത്യർഥഃ॥ 12-61-10 കാലേന പര്യേത്യാവിർഭവതീതി കാലപര്യായഃ പ്രാഗ്ഭവീയോ വാസനാസമൂഹസ്തേന നിശ്ചിതഃ॥

12-62-0 (67253) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-62-0x (5481) ജ്യാകർഷണം ശത്രുനിവർഹണം ച കൃപിർവണിജ്യാ പശുപാലനം ച। ശുശ്രൂഷണം ചാപി തഥാഽർഥഹേതോ രകാര്യമേതത്പരമം ദ്വിജസ്യ॥ 12-62-1 (67254) സേവ്യം തു ബ്രഹ്മ ഷട്കർമ ഗൃഹസ്ഥേന മനീഷിണാ। കൃതകൃത്യസ്യ ചാരണ്യേ വാസോ വിപ്രസ്യ ശസ്യതേ॥ 12-62-2 (67255) രാജപ്രേഷ്യം കൃഷിധനം ജീവനം ച വണിജ്യയാ। കൌടില്യം കൌലടേയം ച ബ്രാഹ്മണസ്യ വിഗർഹിതം॥ 12-62-3 (67256) ശൂദ്രോ രാജൻഭവതി ബ്രഹ്മബന്ധു ർദുശ്ചാരിത്രോ യശ്ച ധർമാദപേതഃ। വൃപലീപതിഃ പിശുനോ നർതനശ്ച। ഗ്രാമപ്രേഷ്യോ യശ്ച ഭവേദ്വികർമാ॥ 12-62-4 (67257) `ഏവംവിധോ ബ്രാഹ്മണഃ കൌരവേന്ദ്ര വൃത്താപേതോ യോ ഭവേൻമന്ദചേതാഃ। ' ജപന്വേദാനജപംശ്ചാപി രാജൻ സമഃ ശൂദ്രൈർദാസവച്ചാപി ഭോജ്യഃ। ഏതേ സർവേ ശൂദ്രസമാ ഭവന്തി രാജന്നേതാന്വർജയേദ്ദേവകൃത്യേ॥ 12-62-5 (67258) നിർമര്യാദേ വാക്ഛഠേ ക്രൂരവൃത്തൌ। ഹിംസാകാമേ ത്യക്തവൃത്തസ്വധർമോ। ഹവ്യം കവ്യം യാനി ചാന്യാനി രാജൻ ദേയാന്യദേയാനി ഭവന്തി തസ്മിൻ॥ 12-62-6 (67259) തസ്മാദ്ധർമോ വിഹിതോ ബ്രാഹ്മണസ്യ ദമഃ ശൌചം ചാർജവം ചാപി രാജൻ। തഥാ വിപ്രസ്യാശ്രമാഃ സർവ ഏവ പുരാ രാജൻബ്രഹ്മണാ സംനിസൃഷ്ടാഃ॥ 12-62-7 (67260) യഃ സ്യാദ്ദാന്തഃ സോമപാശ്ചാര്യശീലഃ സാനുക്രോശഃ സർവസഹോ നിരാശീഃ। ഋജുർമൃദുരനൃശംസഃ ക്ഷമാവാൻ സ വൈ വിപ്രോ നേതരഃ പാപകർമാ॥ 12-62-8 (67261) വിപ്രം വൈശ്യം രാജപുത്രം ച രാജൻ ലോകാഃ സർവേ സംശ്രിതാ ധർമകാമാഃ। തസ്മാദ്വർണാഞ്ജാതിധർമേഷു സക്താ ഞ്ജേതും വിഷ്ണുർനേച്ഛതി പാണ്ഡുപുത്ര॥ 12-62-9 (67262) ലോകശ്ചായം സർവലോകസ്യ ന സ്യാ ച്ചാതുർവർണ്യം വേദവാദാശ്ച ന സ്യുഃ। സർവാശ്ചേജ്യാഃ സർവലോകക്രിയാശ്ച സദ്യഃ സർവേ ചാശ്രമാശ്ചൈവ ന സ്യുഃ॥ 12-62-10 (67263) യച്ച ത്രയാണാം വർണാനാമിച്ഛേദാശ്രമസേവനം। കർതുമാശ്രമദൃഷ്ടാംശ്ച ധർമാസ്താഞ്ശൃണു പാണ്ഡവ॥ 12-62-11 (67264) ശുശ്രൂഷോഃ കൃതകാര്യസ്യ കൃതസന്താനകർമണഃ। അഭ്യനുജ്ഞാപ്യ രാജാനം ശൂദ്രസ്യ ജഗതീപതേ॥ 12-62-12 (67265) അൽപാന്തരഗതസ്യാപി ദേശധർമഗതസ്യ വാ। ആശ്രമാ വിഹിതാഃ സർവേ വർജയിത്വാ നിരാശിഷം॥ 12-62-13 (67266) ഭൈക്ഷചര്യാം നചൈവാഹുസ്തസ്യ തദ്ധർമവാദിനഃ। തഥാ വൈശ്യസ്യ രാജേന്ദ്ര രാജപുത്രസ്യ ചൈവ ഹി॥ 12-62-14 (67267) കൃതകൃത്യോ വയോതീതോ രാജ്ഞഃ കൃതപരിശ്രമഃ। വൈശ്യോ ഗച്ഛേദനുജ്ഞാതോ നൃപേണാശ്രമസംശ്രയം॥ 12-62-15 (67268) വേദാനധീത്യ ധർമേണ രാജശാസ്ത്രാണി ചാനഘ। സന്താനാദീനി കർമാണി കൃത്വാ സോമം നിഷേവ്യ ച॥ 12-62-16 (67269) പാലയിത്വാ പ്രജാഃ സർവാ ധർമേണ വദതാംവര। രാജസൂയാശ്വമേധാദീൻമഖാനന്യാംസ്തഥൈവ ച॥ 12-62-17 (67270) ആനയിത്വാ യഥാന്യായം വിപ്രേഭ്യോ ദത്തദക്ഷിണഃ। സംഗ്രാമേ വിജയം പ്രാപ്യ തഥാഽൽപം യദി വാ ബഹു॥ 12-62-18 (67271) സ്ഥാപയിത്വാ പ്രജാപാലം പുത്രം രാജ്യേ ച പാണ്ഡവ। അന്യഗോത്രം പ്രശസ്തം വാ ക്ഷത്രിയം ക്ഷത്രിയർഷഭ॥ 12-62-19 (67272) അർചയിത്വാ പിതൄഞ്ശ്രാദ്ധൈഃ പിതൃയജ്ഞൈര്യഥാവിധി। ദേവാന്യജ്ഞൈർഋഷീന്വേദൈരർചയിത്വാ തു യത്നതഃ॥ 12-62-20 (67273) അന്തകാലേ ച സംപ്രാപ്തേ യ ഇച്ഛേദാശ്രമാന്തരം। സോനുപൂർവ്യാശ്രമാന്രാജൻഗത്വാ സിദ്ധിമവാപ്നുയാത്॥ 12-62-21 (67274) രാജർഷിത്വേന രാജേന്ദ്ര ഭൈക്ഷ്യചര്യാദ്യസേവയാ। അപേതഗൃഹധർമാപി ചരേജ്ജീവിതകാംയയാ॥ 12-62-22 (67275) ന ചൈതന്നൈഷ്ഠികം കർമ ത്രയാണാം ഭൂരിദക്ഷിണ। ചതുർണാം രാജശാർദൂല പ്രാഹുരാശ്രമവാസിനാം॥ 12-62-23 (67276) ബാഹ്വായത്തം ക്ഷത്രിയൈർമാനവാനാം ലോകശ്രേഷ്ഠം ധർമമാസേവമാനൈഃ। സർവേ ധർമാഃ സോപധർമാസ്ത്രയാണാം രാജ്ഞോ ധർമം നീതിശാസ്ത്രേ ശൃണോമി॥ 12-62-24 (67277) യഥാ രാജൻഹസ്തിപദേ പദാനി സംലീയന്തേ സർവസത്വോദ്ഭവാനി। ഏവം ധർമാന്രാജധർമേഷു സർവാൻ സർവാവസ്ഥാൻസംപ്രലീനാന്നിബോധ॥ 12-62-25 (67278) അൽപാശ്രയാനൽപഫലാന്വദന്തി ധർമാനന്യാന്ധർമവിദോ മനുഷ്യാഃ। മഹാശ്രയം ബഹുകല്യാണരൂപം ക്ഷാത്രം ധർമം നേതരം പ്രാഹുരാര്യാഃ॥ 12-62-26 (67279) സർവേ ധർമാ രാജധർമപ്രധാനാഃ സർവേ വർണാഃ പാല്യമാനാ ഭവന്തി। സർവസ്ത്യാഗോ രാജധർമേഷു രാജം സ്ത്യാഗം ധർമം ചാഹുരഗ്ര്യം പുരാണം॥ 12-62-27 (67280) മജ്ജേത്രയീ ദണ്ഡനീതൌ ഹതായാം സർവേ ധർമാഃ പ്രക്ഷയേയുർവിരുദ്ധാഃ। സർവേ ധർമാശ്ചാശ്രമാണാം ഹതാഃ സ്യുഃ ക്ഷാത്രേ നഷ്ടേ രാജധർമേ പുരാണേ॥ 12-62-28 (67281) സർവേ ഭോഗാ രാജധർമേഷു ദൃഷ്ടാഃ സർവാ ദീക്ഷാ രാജധർമേഷു ചോക്താഃ। സർവാ വിദ്യാ രാജധർമേഷു യുക്താഃ സർവേ ലോകാ രാജധർമേ പ്രവിഷ്ടാഃ॥ 12-62-29 (67282) `സർവേ ധർമാ രാജധർമേഷു ദൃഷ്ടാഃ സർവേ ഭോഗാ രാജധർമേഷു രാജൻ।' സർവേ യോഗാ രാജധർമേഷു ചോക്താഃ സർവേ ധർമാ രാജധർമേ പ്രവിഷ്ടാഃ। തസ്മാദ്ധർമോ രാജധർമാദ്വിശിഷ്ടോ നാന്യോ ലോകേ വിദ്യതേഽജാതശത്രോ॥ 12-62-30 (67283) സർവാണ്യേതാനി കർമാണി ക്ഷാത്രേ ഭരതസത്തമ। ഭവന്തി ജീവലോകാശ്ച ക്ഷത്രധർമേ പ്രതിഷ്ഠിതാഃ॥ 12-62-31 (67284) യഥാ ജീവാഃ പ്രാകൃതൈർവധ്യമാനാ ധർമശ്രുതീനാമുപപീഡനായ। ഏവം ധർമാ രാജധർമൈർവിയുക്താഃ സഞ്ചിന്വന്തോ നാദ്രിയന്തേ സ്വധർമം॥ ॥ 12-62-32 (67285) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വിഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 62॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-62-3 കൌടില്യമനാർജവം। കൌലടേയം കുലടാപ്രധാനം ജാരകർമ। കുസീദം ച വിവർജയേത് ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര കുസീദം വൃദ്ധിജീവികാമിത്യർഥഃ॥ 12-62-5 രാജപ്രേഷ്യാദിർവേദാൻ ജപന്നജപന്വാ ശൂദ്രഇവ പങ്ക്തേർവഹിർഭോജനീയ ഏവേതി ഭാവഃ॥ 12-62-11 യോ രാജാ ത്രയാണാം ബ്രാഹ്മണവൈശ്യശൂദ്രാണാം സ്വരാജ്യേ ആശ്രമധർമസേവനം യഥോക്തം ഇച്ഛേത് തേനാവശ്യജ്ഞാതവ്യാന്ധർമാഞ്ശൃണു॥ 12-62-12 ശുശ്രൂഷോർവേദാന്തേഷ്വനധികാരാത്പുരാണദ്വാരാ ആത്മാനം ശ്രോതുമിച്ഛോഃ। കൃതകാര്യസ്യ യാവച്ഛരീരസാമർഥ്യം സേവിതത്രൈവർണ്യസ്യ॥ 12-62-13 അൽപാന്തരഗതസ്യ ആചാരനിഷ്ഠയാ ത്രൈവർണികസമസ്യ ആശ്രമാഃ സർവേ വിഹിതാഃ। ശൂദ്രോഽപി നൈഷ്ഠികം ബ്രഹ്മചര്യം വാനപ്രസ്ഥം വാ സകലവിക്ഷേപകകർമത്യാഗരൂപം സംന്യാസം വാഽനുതിഷ്ഠേദേവ। നിരാശിഷം ശാന്തിദാന്ത്യാദികല്യാണഗുണരഹിതം॥ 12-62-22 അപേതഗൃഹധർമോഽപീതി ഖ. പാഠഃ॥

12-63-0 (80787) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-63-0x (6687) ചാതുരാശ്രംയധർമാശ്ച യതിധർമാശ്ച പാണ്ഡവ। ലോകവേദോത്തരാശ്ചൈവ ക്ഷാത്രധർമേ സമാഹിതാഃ॥ 12-63-1 (80788) സർവാണ്യേതാനി കർമാണി ക്ഷാത്രേ ഭരതസത്തമ। നിരാശിഷോ ജീവലോകാഃ ക്ഷത്രധർമേ വ്യവസ്ഥിതേ॥ 12-63-2 (80789) അപ്രത്യക്ഷം ബഹുഫലം ധർമമാശ്രമവാസിനാം। പ്രരൂപയന്തി തദ്ഭാവമാഗമൈരേവ ശാശ്വതം॥ 12-63-3 (80790) അപരേ വചനൈഃ പുണ്യൈർവാദിനോ ലോകനിശ്ചയേ। അനിശ്ചയജ്ഞാ ധർമാണാമദൃഷ്ടാന്തേ പരേ രതാഃ॥ 12-63-4 (80791) പ്രത്യക്ഷം ഫലഭൂയിഷ്ഠമാത്മസാക്ഷികമച്ഛലം। സർവലോകഹിതം ധർമം ക്ഷത്രിയേഷു പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-63-5 (80792) ധർമാശ്രമേഽധ്യവസിനാം ബ്രാഹ്മണാനാം യുധിഷ്ഠിര। യഥാ ത്രയാണാം വർണാനാം സംഖ്യാതോപശ്രുതിഃ പുരാ। രാജധർമേഷ്വനുമതാ ലോകാഃ സുചരിതൈഃ സഹ॥ 12-63-6 (80793) ഉദാഹൃതം തേ രാജേന്ദ്ര യഥാ വിഷ്ണും മഹൌജസം। സർവഭൂതേശ്വരം ദേവം ബ്രാഹ്മം നാരായണം പുരാ। ജഗ്മുഃ സുബഹുശഃ ശൂരാ രാജാനോ ദണ്ഡനീതയേ॥ 12-63-7 (80794) ഏകൈകമാത്മനഃ കർമ തുലയിത്വാശ്രമം പുരാ। ജാനഃ പര്യുപാസന്ത ദൃഷ്ടാന്തവചനേ സ്ഥിതാഃ॥ 12-63-8 (80795) സാധ്യാ ദേവാ വസവശ്ചാശ്വിനൌ ച രുദ്രാശ്ച വിശ്വേ മരുതാം ഗണാശ്ച। സൃഷ്ടാഃ പുരാ ഹ്യാദിദേവേന ദേവാഃ ക്ഷാത്രേ ധർമേ വർതയന്തേ ച സിദ്ധാഃ॥ 12-63-9 (80796) അത്ര തേ വർതയിഷ്യാമി ധർമമർഥവിനിശ്ചയേ। നിർമര്യാദേ വർതമാനേ ദാനവൈകാർണവേ പുരാ॥ 12-63-10 (80797) ബഭൂവ രാജാ രാജേന്ദ്ര മാന്ധാതാ നാമ വീര്യവാൻ। പുരാ വസുമതീപാലോ യജ്ഞം ചക്രേ ദിദൃക്ഷയാ॥ 12-63-11 (80798) അനാദിമധ്യനിധനം ദേവം നാരായണം പ്രഭും। സ രാജാ രാജശാർദൂല മാന്ധാതാ പരമേശ്വരം॥ 12-63-12 (80799) ജഗാമ ശിരസാ പാദൌ യജ്ഞേ വിഷ്ണോർമഹാത്മനഃ। ദർശയാമാസ തം വിഷ്ണൂ രൂപമാസ്ഥായ വാസവം॥ 12-63-13 (80800) സ പാർഥിവൈർവൃതഃ സദ്ഭിരർചയാമാസ തം പ്രഭും। തസ്യ പാർഥിവസംഘസ്യ തസ്യ ചൈവ മഹാത്മനഃ। സംവാദോഽയം മഹാനാസീദ്വിഷ്ണും പ്രതി മഹാദ്യുതിം॥ 12-63-14 (80801) ഇന്ദ്ര ഉവാച। 12-63-15x (6688) കിമിഷ്യസേ ധർമഭൂതാം വരിഷ്ഠ യം ദ്രഷ്ടുകാമോഽസി തമപ്രമേയം। അനന്തമായാമിതമന്ത്രവീര്യം നാരായണം ഹ്യാദിദേവം പുരാണം॥ 12-63-15 (80802) നാസൌ ദേവോ വിശ്വരൂപോ മയാഽപി ശക്യോ ദ്രഷ്ടും ബ്രഹ്മണാ വാഽപി സാക്ഷാത് യേഽന്യേ കാമാസ്തവ രാജൻഹൃദിസ്ഥാ ദാസ്യേ ചൈതാംസ്ത്വം ഹി മർത്യേഷു രാജാ॥ 12-63-16 (80803) സത്യേ സ്ഥിതോ ധർമപരോ ജിതേന്ദ്രിയഃ ശൂരോ ദൃഢപ്രീതിരതഃ സുരാണാം। ബുദ്ധ്യാ ഭക്ത്യാ ചോത്തമഃ ശ്രദ്ധയാ ച തതസ്തേഽഹം ദഝി വരാന്യഥേഷ്ടം॥ 12-63-17 (80804) മാന്ധാതോവാച। 12-63-18x (6689) അസംശയം ഭഗവന്നാദിദേവം വക്ഷ്യാമി ത്വാഽഹം ശിരസാ സംപ്രസാദ്യ। ത്യക്ത്വാ കാമാന്ധർമകാമോ ഹ്യരണ്യ മിച്ഛേ ഗന്തും സത്പഥം സാധുജുഷ്ടം॥ 12-63-18 (80805) ക്ഷാത്രാദ്ധർമാദ്വിപുലാദപ്രമേയാ ശ്ലോകാഃ പ്രാപ്താഃ സ്ഥാപിതം സ്വം യശശ്ച। ധർമോ യോഽസാവാദിദേവാത്പ്രവൃത്തോ ലോകശ്രേഷ്ഠം തം ന ജാനാമി കർതും॥ 12-63-19 (80806) ഇന്ദ്ര ഉവാച। 12-63-20x (6690) അസൈനികാ ധർമപരാശ്ച ധർമേ പരാം ഗതിം ന നയന്തേ ഹ്യയുക്തം। ക്ഷാത്രോ ധർമോ ഹ്യാദിദേവാത്പ്രവൃത്തഃ പശ്ചാദന്യേ ശേഷഭൂതാശ്ച ധർമാഃ॥ 12-63-20 (80807) ശേഷാഃ സൃഷ്ടാ ഹ്യന്തവന്തോ ഹ്യനന്താഃ സപ്രസ്ഥാനാഃ ക്ഷാത്രധർമാ വിശിഷ്ടാഃ। അസ്മിന്ധർമേ സർവധർമാഃ പ്രവിഷ്ടാഃ ക്ഷാത്രം ധർമം ശ്രേഷ്ഠതമം വദന്തി॥ 12-63-21 (80808) കർമണാ വൈ പുരാ ദേവാ ഋഷയശ്ചാമിതൌജസഃ। ത്രാതാഃ സർവേ പ്രസഹ്യാരീൻക്ഷത്രധർമേണ വിഷ്ണുനാ॥ 12-63-22 (80809) യദി ഹ്യസൌ ഭഗവന്നാഹനിഷ്യ ദ്രിപൂ സർവാനസുരാനപ്രമേയഃ। ന ച ബ്രഹ്മാ നൈവ ലോകാദികർതാ സന്തോ ധർമാശ്ചാദിധർമാശ്ച ന സ്യുഃ॥ 12-63-23 (80810) ഇമാമുർവീ നാജയദ്വിക്രമേണ ദേവശ്രേഷ്ഠഃ സാസുരാമാദിദേവഃ। ചാതുർവർണ്യം ചാതുരാശ്രംയധർമാഃ സർവേ ന സ്യുർബ്രാഹ്മണാനാം വിനാശാത്॥ 12-63-24 (80811) നഷ്ടാ ധർമാഃ ശതധാ ശാശ്വതാസ്തേ ക്ഷാത്രേണ ധർമേണ പുനഃ പ്രവൃദ്ധാഃ। യുഗേയുഗേ ഹ്യാദിധർമാഃ പ്രവൃത്താ ലോകജ്യേഷ്ഠം ക്ഷാത്രധർമം വദന്തി॥ 12-63-25 (80812) ആത്മത്യാഗഃ സർവഭൂതാനുകംപാ ലോകജ്ഞാനം പാലനം മോക്ഷണം ച। വിഷണ്ണാനാം മോക്ഷണം പീഡിതാനാം ക്ഷാത്രേ ധർമേ വിദ്യതേ പാർഥിവാനാം॥ 12-63-26 (80813) നിർമര്യാദാഃ കാമമന്യുപ്രവൃത്താ ഭീതാ രാജ്ഞോ നാധിഗച്ഛന്തി പാപം। ശിഷ്ടാശ്ചാന്യേ സർവധർമോപപന്നാഃ സാധ്വാചാരാഃ സാധുധർമം വദന്തി॥ 12-63-27 (80814) പുത്രവത്പാല്യമാനാനി ധർമലിംഗാനി പാർഥിവൈഃ। ലോകേ ഭൂതാനി സർവാണി ചരന്തേ നാത്ര സംശയഃ॥ 12-63-28 (80815) സർവധർമപരം ക്ഷാത്രം ലോകശ്രേഷ്ഠം സനാതനം। ശശ്വദക്ഷരപര്യന്തമക്ഷരം സർവതോമുഖം॥ ॥ 12-63-29 (80816) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രിഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 63॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-63-1 രാജധർമാശ്ച പാണ്ഡവ। ലോകാലോകോത്തരാശ്ചൈവ ധർമാഃ ക്ഷാത്രേ സമർപിതാ ഇതി ട. ഡ.ദ. പാഠഃ॥ 12-63-3 ബഹുദ്വാരമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-63-4 അദൃഷ്ടാന്തേ ന ദൃഷ്ടോഽന്തോ യസ്യ തസ്മിൻ॥ 12-63-5 സുഖഭൂയിഷ്ഠമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-63-6 ധർമാശ്രമേ ഗാർഹസ്ഥ്യേ വർണാനാം ധർമാണാം ഉപശ്രുതിരന്തർഭാവഃ സംഖ്യാ പ്രകടാ। തഥാ രാജധർമേഷു ധർമൈഃ സഹ ലോകാ അന്തർഭൂതാഃ। അനുലോമാ രാജധർമോ ലോകേ സുചരിതൈരിഹേതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-63-8 ആശ്രമം ആശ്രമവിഹിതം തുലയിത്വാ കിം ദണ്ഡനീതിജോ ധർമോ മഹാൻ ഉത ആശ്രമധർമ ഇതി സന്ദിഹ്യ ദൃഷ്ടാന്തവചനേ സിദ്ധാന്തം ശ്രോതും॥ 12-63-13 വാസയം ഐന്ദ്രം രൂപം॥ 12-63-20 ന സന്തി സൈനികാ യേഷാം തേ അസൈനികാഃ അരാജാനഃ യുക്തം അഭിനിവേശശൂന്യം യഥാ സ്യാത്തഥാ ഹേലയൈവ ന നയന്തേ ഇത്യർഥഃ। ശേഷഭൂതാഃ അംഗഭൂതാഃ॥ 12-63-26 ആത്മത്യാഗോ യുദ്ധേ മരണം 12-63-29 അക്ഷരപര്യന്തം മോക്ഷാവസാനം॥

12-64-0 (67286) ഇന്ദ്ര ഉവാച। 12-64-0x (5482) ഏവംവീര്യഃ സർവധർമോപപന്നഃ ക്ഷാത്രഃ ശ്രേഷ്ഠഃ സർവധർമേഷു ധർമഃ। പാല്യോ യുഷ്മാഭിർലോകപാലൈരുദാരൈ ർവിപര്യയേ സ്യാദഭവഃ പ്രജാനാം। 12-64-1 (67287) ഭൂസസ്കാരം ധർമസംസ്കാരയോഗ്യം ദീക്ഷാചര്യാം പാലനം ച പ്രജാനാം। വിദ്യാദ്രാജ്ഞഃ സർവഭൂതാനുകംപാ ദേഹത്യാഗം ചാഹവേ ധർമമഗ്ര്യം॥ 12-64-2 (67288) ത്യാഗം ശ്രേഷ്ഠം മുനയോ വൈ വദന്തി സർവശ്രേഷ്ഠം യച്ഛരീരം ത്യജന്തി। നിത്യം വ്യക്തം രാജധർമേഷു സർവേ പ്രത്യക്ഷം തേ ഭൂമിപാലാ യഥൈതേ॥ 12-64-3 (67289) ബഹുശ്രുത്യാ ഗുരുശുശ്രൂഷയാ വാ പരസ്പരാഃ സംഹനനാദ്വദന്തി। നിത്യം ധർമം ക്ഷത്രിയോ ബ്രഹ്മചാരീ। ചരേദേകോ ഹ്യാശ്രമം ധർമകാമഃ॥ 12-64-4 (67290) സാമാന്യാർഥേ വ്യവഹാരേ പ്രവൃത്തേ പ്രിയാപ്രിയേ വർജയന്നൈവ യത്നാത്। ചാതുർവർണ്യം സ്ഥാപനാത്പാലനാച്ച തൈസ്തൈര്യോഗൈർനിയമൈരൌഷധൈശ്ച॥ 12-64-5 (67291) സർവോദ്യോഗൈരാശ്രമം ധർമമാഹുഃ ക്ഷാത്രം ശ്രേഷ്ഠം സർവധർമോപപന്നം। വംസ്വം ധർമം യേന ചരന്തി വർണാ സ്താംസ്താന്ധർമാനന്യഥാർഥാന്വദന്തി॥ 12-64-6 (67292) നേർമര്യാദാന്നിത്യമർഥേ നിവിഷ്ടാ നാഹുസ്താന്വൈ പശുഭൂതാൻമനുഷ്യാൻ। യഥാ നീതിം ഗമയത്യർഥയോഗാ ച്ഛ്രേയസ്തസ്മാദാശ്രമാത്ക്ഷത്രധർമഃ॥ 12-64-7 (67293) ത്രൈവിദ്യാനാം യാ ഗതിർബ്രാഹ്മണാനാം യേ ചൈവോക്താഃ സ്വാശ്രമാ ബ്രാഹ്മണാനാം। ഏതത്കർമ ക്ഷത്രിയസ്യാഹുരഗ്ര്യ മന്യത്കുർവഞ്ഛൂദ്രവച്ഛസ്ത്രവധ്യഃ॥ 12-64-8 (67294) ചാതുരാശ്രംയധർമാശ്ച വേദവാദാശ്ച പാർഥിവ। ബ്രാഹ്മണേനാനുഗന്തവ്യാ നാന്യോ വിദ്യാത്കദാചന॥ 12-64-9 (67295) അന്യഥാ വർതമാനസ്യ ന സാ വൃത്തിഃ പ്രകൽപ്യതേ। കർമണാ വർധതേ ധർമോ യഥാ ധർമസ്തഥൈവ സഃ॥ 12-64-10 (67296) യോ വികർമസ്ഥിതോ വിപ്രോ ന സ സൻമാനമർഹതി। കർമ സ്വമപ്രയുഞ്ജാനമവിശ്വാസ്യം ഹി തം വിദുഃ॥ 12-64-11 (67297) ഏതേ വർണാഃ സർവധർമൈശ്ച ഹീനാ ഉത്ക്രഷ്ടവ്യാഃ ക്ഷത്രിയൈരേവ ധർമാഃ। തസ്മാച്ഛ്രേഷ്ഠാ രാജധർമാ ന ചാന്യേ വീര്യശ്രേഷ്ഠാ രാജധർമാ മതാ മേ॥ 12-64-12 (67298) മാന്ധാതോവാച। 12-64-13x (5483) യവനാഃ കിരാതാ ഗാന്ധാരാശ്ചീനാഃ ശബരബർബരാഃ। ശകാസ്തുഷാരാഃ കങ്കാശ്ച പല്ലവാശ്ചാന്ധ്രമദ്രകാഃ॥ 12-64-13 (67299) ഉഷ്ട്രാഃ പുലിന്ദാ ആരട്ടാഃ കാചാ ംലേച്ഛാശ്ച സർവശഃ। ബ്രഹ്മക്ഷത്രപ്രസൂതാശ്ച വൈശ്യാഃ ശൂദ്രാശ്ച മാനവാഃ॥ 12-64-14 (67300) കഥം ധർമാംശ്ചരിഷ്യന്തി സർവേ വിഷയവാസിനഃ। മദ്വിധൈശ്ച കഥം സ്ഥാപ്യാഃ സർവേ വൈ ദസ്യുജീവിനഃ॥ 12-64-15 (67301) ഏതദിച്ഛാംയഹം ശ്രോതും മഘവംസ്തദ്ബ്രവീഹി മേ। ത്വം ബന്ധുഭൂതോ ഹ്യസ്മാകം ക്ഷത്രിയാണാം സുരേശ്വര॥ 12-64-16 (67302) ഇന്ദ്ര ഉവാച। 12-64-17x (5484) മാതാപിത്രോർഹി ശുശ്രൂഷാ കർതവ്യാ സർവദസ്യുഭിഃ। ആചാര്യഗുരുശുശ്രൂഷാ തഥൈവാശ്രമവാസിനാം॥ 12-64-17 (67303) ഭൂമിപാനാം ച ശുശ്രൂഷാ കർതവ്യാ സർവദസ്യുഭിഃ। ദേശധർമക്രിയാശ്ചൈവ തേഷാം ധർമോ വിധീയതേ॥ 12-64-18 (67304) പിതൃയജ്ഞാസ്തഥാ കൂപാഃ പ്രപാശ്ച ശയനാനി ച। ദാനാനി ച യഥാകാലം ദാതവ്യാനി ദ്വിജാതിഷു॥ 12-64-19 (67305) അഹിംസാ സത്യമക്രോധോ വൃത്തിദായാനുപാലനം। ഭരണം പുത്രദാരാണാം ശൌചമദ്രോഹ ഏവ ച॥ 12-64-20 (67306) ദക്ഷിണാ സർവയജ്ഞാനാം ദാതവ്യാ ധർമമിച്ഛതാ। പാകയജ്ഞാ മഹാർഥാശ്ച ദാതവ്യാഃ സർവദസ്യുഭിഃ॥ 12-64-21 (67307) ഏതാന്യേവംപ്രകാരാണി വിഹിതാനി പുരാഽനഘ। സർവലോകസ്യ കർമാണി കർതവ്യാനീഹ പാർഥിവ॥ 12-64-22 (67308) മാന്ധാതോവാച। 12-64-23x (5485) ദൃശ്യന്തേ മാനുഷേ ലോകേ സർവവർണേഷു ദസ്യവഃ। ലിംഗാന്തരേ വർതമാനാ ആശ്രമേഷു തഥൈവ ച॥ 12-64-23 (67309) ഇന്ദ്ര ഉവാച। 12-64-24x (5486) വിനഷ്ടായാം ദണ്ഡനീത്യാം രാജധർമേ വിനാകൃതേ। സംപ്രമുഹ്യന്തി ഭൂതാനി രാജദൌരാത്ംയതോഽനഘ॥ 12-64-24 (67310) അസംഖ്യാതാ ഭവിഷ്യന്തി ഭിക്ഷവോ ലിംഗിനസ്തഥാ। ആശ്രമാണാം വികൽപാശ്ച വൃത്തേഽസ്മിന്വൈകൃതേ യുഗേ॥ 12-64-25 (67311) അശൃണ്വാനാഃ പുരാണാനാം ധർമാണാം ശതശോ നരാഃ। ഉത്പഥം പ്രതിപത്സ്യന്തേ കാമമന്യുസമീരിതാഃ॥ 12-64-26 (67312) യദാ നിവർത്യതേ പാപോ ദണ്ഡനീത്യാ മഹാത്മഭിഃ। തദാ ധർമോ ന ചലതേ സംഭൂതഃ ശാശ്വതഃ പുരാ॥ 12-64-27 (67313) സർവലോകഗുരും ചൈവ രാജാനം യോഽവമന്യതേ। ന തസ്യ ദത്തം ന കൃതം ന ശ്രുതം ഫലതി ക്വചിത്॥ 12-64-28 (67314) മാനുഷാണാമധിപതിം ദേവഭൂതം മഹാദ്യുതിം। ദേവാശ്ച ബഹുമന്യന്തേ ധർമകാമം നരേശ്വരം॥ 12-64-29 (67315) പ്രജാപതിർഹി ഭഗവാന്യഃ സർവമസൃജജ്ജഗത്। സ പ്രവൃത്തിനിവൃത്ത്യർഥം ധർമാണാം ക്ഷത്രമിച്ഛതി॥ 12-64-30 (67316) പ്രവൃത്തസ്യ ഹി ധർമസ്യ ബുദ്ധ്യാ യഃ സ്മരതേ ഗതിം। സ മേ മാന്യശ്ച പൂജ്യശ്ച സ ച ക്ഷത്രേ പ്രതിഷ്ഠിതഃ॥ 12-64-31 (67317) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-64-32x (5487) ഏവമുക്ത്വാ സ ഭഗവാൻമരുദ്ഗണവൃതഃ പ്രഭുഃ। ജഗാമ ഭവനം വിഷ്ണുരക്ഷരം ശാശ്വതം പരം॥ 12-64-32 (67318) ഏവം പ്രവർതിതേ ധർമേ പുരാ സുചരിതേഽനഘ। കഃ ക്ഷത്രമതിവർതേത ചേതനാവാൻബഹുശ്രുതഃ॥ 12-64-33 (67319) അന്യായേന പ്രവൃത്താനി നിവൃത്താനി തഥൈവ ച। അന്തരാ വിലയം യാന്തി യഥാ പഥി വിചക്ഷുഷഃ॥ 12-64-34 (67320) ആദൌ പ്രവർതിതേ ചക്രേ തഥൈവാദിപരായണേ। വർതസ്വ പുരുഷവ്യാഘ്ര സംവിജാനാമി തേഽനഘ॥ ॥ 12-64-35 (67321) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുഃഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 64॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-64-2 ഭൂസംസ്കാരം ഭുവഃ സംപന്നസസ്യത്വം। രാജസംസ്കാരയോഗമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര രാജസംസ്കാരോ തജസൂയാദിരർഥഃ॥ 12-64-5 നിയമൈരൌരസൈശ്ചേതി ഝ.പാഠഃ। തത്ര ഔരസൈഃ പൌരുഷൈഃ ഇത്യർഥഃ॥ 12-64-6 യേന ക്ഷാത്രധർമേണ। അന്യഥാർഥാന്നിഷ്പ്രയോജനാൻ വദന്തി॥ 12-64-7 നിർമര്യാദേ നിത്യമർഥേ വിനഷ്ടേ ന ർമചിന്താ പശുഭൂതേ മനുഷ്യേ। ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-64-8 യാ ഗതിര്യജ്ഞാദിഃ ആശ്രമധർമശ്ച ഏതദ്ദ്വയം॥ 12-64-10 കർമണാ ത്യജ്യതേ ധർമോ യഥൈവ സ്യാത്തഥൈവ സഃ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-64-12 ഉത്ക്രഷ്ടവ്യാ ഉത്കർഷം പ്രാപണീയാ॥ 12-64-15 ദസ്യുജീവിനോ ദസ്യുവൃത്തിജീവിനഃ॥ 12-64-26 പരമാ ഗതീഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-64-31 ഗതിം ഫലം॥ 12-64-35 ആദിപരായണേ പൂർവേഷാം ശരണഭൂതേ വർതസ്വ। തേ ത്വാം॥

12-65-0 (67322) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-65-0x (5488) ശ്രുതാ മേ കഥിതാഃ പൂർവം ചത്വാരോ മാനവാശ്രമാഃ। വ്യാഖ്യാനമേഷാമാചക്ഷ്വ പൃച്ഛതോ മേ പിതാമഹ॥ 12-65-1 (67323) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-65-2x (5489) വിദിതാഃ സർവ ഏവേഹ ധർമാസ്തവ യുധിഷ്ഠിര। യഥാ മമ മഹാബാഹോ വിദിതാഃ സാധുസംമതാഃ॥ 12-65-2 (67324) യത്തു ലിംഗാന്തരഗതം പൃച്ഛസേ മാം യുധിഷ്ഠിര। ധർമം ധർമഭൃതാം ശ്രേഷ്ഠ തന്നിബോധ നരാധിപ। 12-65-3 (67325) സർവാണ്യേതാനി കൌന്തേയ വിദ്യന്തേ ഭരതർഷഭ। സാധ്വാചാരപ്രവൃത്താനാം ചാതുരാശ്രംയകർമണാം॥ 12-65-4 (67326) അകാമദ്വേഷസംയുക്തോ ദൺ·ഡനീത്യാ യുധിഷ്ഠിര। സമദർശീ ച ഭൂതേഷു ഭൈക്ഷ്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-5 (67327) വേത്തി ദാനം വിസർഗം ച വിഗ്രഹാനുഗ്രഹൌ തഥാ। യഥോക്തവൃത്തോ ധീരശ്ച ക്ഷമാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-6 (67328) അർഹാൻപൂജയതോ നിത്യം സംവിഭാഗേന പാണ്ഡവ। സർവതസ്തസ്യ കൌന്തേയ ഭൈക്ഷ്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-7 (67329) ജ്ഞാതിസംബന്ധിമിത്രാണി വ്യാപന്നാനി യുധിഷ്ഠിര। സമഭ്യുദ്ധരമാണസ്യ ദീക്ഷാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-8 (67330) ലോകമുഖ്യേഷു സത്കാരം ലിംഗിമുഖ്യേഷു ചാസകൃത്। കുർവതസ്തസ്യ കൌന്തേയ വന്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-9 (67331) ആഹ്നികം പിതൃയജ്ഞാംശ്ച ഭൂതയജ്ഞാൻസമാനുഷാൻ। കുർവതഃ പാർഥ വിപുലാന്വന്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-10 (67332) സംവിഭാഗേന ഭൂതാനാമതിഥീനാം തഥാഽർചനാത്। ദേവയജ്ഞൈശ്ച രാജേന്ദ്ര വന്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-11 (67333) മർദനം പരരാഷ്ട്രാണാം ശിഷ്ടാർഥം സത്യവിക്രമ। കുർവതഃ പുരുഷവ്യാഘ്ര വന്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-12 (67334) പാലനാത്സർവഭൂതാനാം സ്വരാഷ്ട്രപരിപാലനാത്। ദീക്ഷാ ബഹുവിധാ രാജൻസത്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-13 (67335) വേദാധ്യയനനിത്യത്വം ക്ഷമാഽഥാചാര്യപൂജനം। തഥോപാധ്യായശുശ്രൂഷാ ബ്രഹ്മാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-14 (67336) ആഹ്നികാഞ്ജപമാനസ്യ ദേവാൻപൂജയതഃ സദാ। ധർമേണ പുരുഷവ്യാഘ്ര ധർമാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-15 (67337) മൃത്യുർവാ രക്ഷണം വേതി യസ്യ രാജ്ഞോ വിനിശ്ചയഃ। പ്രാണദ്യൂതേ വ്യവസ്ഥാപ്യ ബ്രഹ്മാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-16 (67338) അജിഹ്നമശഠം മാർഗം വർതമാനസ്യ ഭാരത। സർവദാ സർവഭൂതേഷു ബ്രഹ്മാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-17 (67339) വാനപ്രസ്ഥേഷു വിപ്രേഷു ത്രൈവിദ്യേഷു ച ഭാരത। പ്രയച്ഛതോഽർഥാന്വിപുലാന്വന്യാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-18 (67340) സർവഭൂതേഷ്വനുക്രോശം കുർവതസ്തവ ഭാരത। ആനൃശംസ്യേ പ്രവൃത്തസ്യ നിയതഃ പുണ്യസഞ്ചയഃ॥ 12-65-19 (67341) ബാലവൃദ്ധേഷു കൌന്തേയ സർവാവസ്ഥം യുധിഷ്ഠിര। അനുക്രോശക്രിയാ പാർഥ ധർമ ഏഷ സനാതനഃ॥ 12-65-20 (67342) ബലാത്കൃതേഷു ഭൂതേഷു പരിത്രാണം കുരൂദ്വഹ। ശരണാഗതേഷു കൌരവ്യ പരം കാരുണ്യമാചര॥ 12-65-21 (67343) ചരാചരാണാം ഭൂതാനാം രക്ഷണം ചാപി സർവശഃ। യഥാർഹപൂജാം ച തഥാ കുർവൻഗാർഹസ്ഥ്യമാവസേത്॥ 12-65-22 (67344) ജ്യേഷ്ഠാനുജ്യേഷ്ഠപത്നീനാം ഭ്രാതൄണാം പുത്രനപ്തൃണാം। നിഗ്രഹാനുഗ്രഹൌ പാർഥ ഗാർഹസ്ഥ്യമമിതം തപഃ॥ 12-65-23 (67345) സാധൂനാമർചനീയാനാം പൂജാസു വിദിതാത്മനാം। പാലനം പുരുഷവ്യാഘ്ര ഗൃഹാശ്രമപദം ഭവേത്॥ 12-65-24 (67346) ആശ്രമസ്ഥാനി ഭൂതാനി യസ്യ വേശ്മനി ഭാരത। ഭുഞ്ജതേ വിപുലം ഭോജ്യം തദ്ഗാർഹസ്ഥ്യം യുധിഷ്ഠിര॥ 12-65-25 (67347) യഃ സ്ഥിതഃ പുരുഷോ ധർമേ ധാത്രാ സൃഷ്ടേ യഥാർഥവത്। ആശ്രമാണാം ഹി സർവേഷാം ഫലം പ്രാപ്നോത്യനാമയം॥ 12-65-26 (67348) യസ്മിന്ന നശ്യന്തി ഗുണാഃ കൌന്തേയ പുരുഷേ സദാ। ആശ്രമസ്ഥം തമപ്യാഹുർനരശ്രേഷ്ഠം യുധിഷ്ഠിര॥ 12-65-27 (67349) സ്ഥാനമാനം കുലേമാനം വയോമാനം തഥൈവ ച। കുർവന്വസതി സർവേഷു ഹ്യാശ്രമേഷു യുധിഷ്ഠിര॥ 12-65-28 (67350) ദേശധർമാംശ്ച കൌന്തേയ കുലധർമാസ്തഥൈവ ച। പാലയൻപുരുഷവ്യാഘ്ര രാജാ സർവാശ്രമീ ഭവേത്॥ 12-65-29 (67351) കാലേ വിഭൂതിം ഭൂതാനാമുപഹാരാംസ്തഥൈവ ച। അർഹയൻപുരുഷവ്യാഘ്ര സാധൂനാമാശ്രമേ വസേത്॥ 12-65-30 (67352) ദേശധർമഗതശ്ചാപി യോ ധർമം പ്രത്യവേക്ഷതേ। സർവലോകസ്യ കൌന്തേയ രാജാ ഭവതി സോശ്രമീ॥ 12-65-31 (67353) യേ ധർമകുശലാ ലോകേ ധർമം കുർവന്തി ഭാരത। പാലിതാ യസ്യ വിഷയേ പാദാംശസ്തസ്യ ഭൂപതേഃ॥ 12-65-32 (67354) ധർമാരാമാന്ധർമപരാന്യേ ന രക്ഷന്തി മാനവാൻ। പാർഥിവാഃ പുരുഷവ്യാഘ്ര തേഷാം പാപം ഹരന്തി തേ॥ 12-65-33 (67355) യേ ച രക്ഷാസഹായാഃ സ്യുഃ പാർഥിവാനാം യുധിഷ്ഠിര। തേ ചൈവാംശഹരാഃ സർവേ ധർമേ പരകൃതേഽനഘ॥ 12-65-34 (67356) സർവാശ്രമപദേഽപ്യാഹുർഗാർഹസ്ഥ്യം ദീപ്തനിർണയം। പാവനം പുരുഷവ്യാഘ്ര യദ്വയം പര്യുപാസ്മഹേ॥ 12-65-35 (67357) ആത്മോപമസ്തു ഭൂതേഷു യോ വൈ ഭവതി മാനവഃ। ന്യസ്തദണ്ഡോ ജിതക്രോധഃ പ്രേത്യേഹ ലഭതേ സുഖം॥ 12-65-36 (67358) ധർമോച്ഛ്രിതാ സത്യജലാ ശീലയഷ്ടിർദമധ്വജാ। ത്യാഗവാതാധ്വഗാ ശീഘ്രാ നൌസ്തയാ സന്തരിഷ്യതി॥ 12-65-37 (67359) യദാ സർവത്ര നിർമുക്തഃ കാമോ നാസ്യ ഹൃദി സ്ഥിതഃ। യദാ സത്യാന്വിതോ വൃത്തൈസ്തദാ ബ്രഹ്മ സമ ശ്നുതേ॥ 12-65-38 (67360) സുപ്രസന്നസ്തു ഭാവേന യോഗേന ച നരാധിപ। ധർമം പുരുഷശാർദൂല പ്രാപ്സ്യസേ പാലനേ രതഃ॥ 12-65-39 (67361) വേദാധ്യയനശീലാനാം വിപ്രാണാം സാധുകർമണാം। പാലനേ യത്നമാതിഷ്ഠ സർവലോകസ്യ ചാനഘ॥ 12-65-40 (67362) വനേ ചരന്തി യേ ധർമമാശ്രമേഷു ച ഭാരത। രക്ഷണാത്തച്ഛതഗുണം ധർമം പ്രാപ്നോതി പാർഥിവഃ॥ 12-65-41 (67363) ഏഷ തേ വിവിധോ ധർമഃ പാണ്ഡവശ്രേഷ്ഠ കീർതിതഃ। യുധിഷ്ഠിര ത്വമേനം വൈ പൂർവം ദൃഷ്ടം സനാതനം॥ 12-65-42 (67364) ചാതുരാശ്രംയമൈകാഗ്ര്യം ചാതുർവർണ്യം ച പാണ്ഡവം। ധർമം പുരുഷശാർദൂല പ്രാപ്സ്യസേ പാലനേ രതഃ॥ ॥ 12-65-43 (67365) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 65॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-65-4 ഏതാനി ചാതുരാശ്രംയകാരിണാം ലിംഗാനി സതാം രാജ്ഞാം രാജധർമേഷ്വേവ വർതന്തേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-65-5 ഭൈക്ഷ്യാശ്രമഃ ബ്രഹ്മചര്യം॥ 12-65-6 ക്ഷമാശ്രമോ ഗാർഹസ്ഥ്യം॥ 12-65-7 ഭൈക്ഷ്യാശ്രമഃ സംന്യാസഃ॥ 12-65-8 ദീക്ഷാശ്രമോ വൈഖാനസഃ॥ 12-65-12 ശിഷ്ടാർഥം ശിഷ്ടസംരക്ഷണാർഥം॥ 12-65-13 സത്യാശ്രമഃ ക്ഷാത്രാശ്രമഃ॥ 12-65-15 ധർമാശ്രമഃ യത്യാശ്രമഃ॥ 12-65-19 സർവാവസ്ഥം പദം ഭവേത് ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-65-31 സോശ്രമീ സഃ ആശ്രമീ സർവാശ്രമഫലഭാഗിത്യർഥഃ॥ 12-65-37 ധർമേ സ്ഥിതാ സത്വവീര്യാ ധർമസേതുവടാരകാ। ത്യാഗവാതാധ്വഗാശീഘ്രാ നൌസ്തം സന്താരയിഷ്യതി। ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ധർമസേതുഃ സാസ്ത്രം സൈവ വടാരകാ ബന്ധനരജ്ജുര്യത്രേത്യർഥഃ॥

12-66-0 (67366) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-66-0x (5490) ചാതുരാശ്രംയമുക്തം തേ ചാതുർവണ്യം തഥൈവ ച। രാഷ്ട്രസ്യ യത്കൃത്യതമം തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-66-1 (67367) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-66-2x (5491) രാഷ്ട്രസ്യ യത്കൃത്യതമം രാജ്ഞ ഏവാഭിഷേചനം। അനിന്ദ്രമബലം രാഷ്ട്രം ദസ്യവോഽഭിഭവന്ത്യുത॥ 12-66-2 (67368) അരാജകേഷു രാഷ്ട്രേഷു ധർമോ ന വ്യവതിഷ്ഠതേ। പരസ്പരം ച ഖാദന്തി സർവഥാ ധിഗരാജകം॥ 12-66-3 (67369) ഇന്ദ്രമേവ പ്രണമതേ യദ്രാജാനമിതി ശ്രുതിഃ। യഥൈവേന്ദ്രസ്തഥാ രാജാ സംപൂജ്യോ ഭൂതിമിച്ഛതാ॥ 12-66-4 (67370) നാരാജകേഷു രാഷ്ട്രേഷു വസ്തവ്യമിതി വൈദികം। നാരാജകേഷു രാഷ്ട്രേഷു ഹവ്യം വഹതി പാവകഃ॥ 12-66-5 (67371) അഥ ചേദധിവേർതേത രാജ്യാർഥീ ബലവത്തരഃ। അരാജകാണി രാഷ്ട്രാണി ഹതവീരാണി വാ പുനഃ॥ 12-66-6 (67372) പ്രത്യുദ്ഗംയാഭിപൂജ്യഃ സ്യാദേതദത്ര സുമന്ത്രിതം। ന ഹി രാജ്യാത്പാപതരമസ്തി കിഞ്ചിദരാജകാത്॥ 12-66-7 (67373) സ ചേത്സമനുപശ്യേത സമഗ്രം കുശലം ഭവേത്। ബലവാൻഹി പ്രകുപിതഃ കുര്യാന്നിഃ ശേഷതാമപി॥ 12-66-8 (67374) ഭൂയാംസം ലഭതേ ക്ലേശം യാ ഗൌർഭവതി ദുർദുഹാ। അഥ യാ സുദുഹാ രാജന്നൈവ താം വിതുദന്ത്യപി॥ 12-66-9 (67375) യദതപ്തം പ്രണമതേ ന തത്സന്താപയന്ത്യുത। യത്സ്വയം നമതേ ദാരു ന തത്സംനാമയന്ത്യപി॥ 12-66-10 (67376) ഏതയോപമയാ ധീരഃ സന്നമേത ബലീയസേ। ഇന്ദ്രായ സ പ്രണമതേ നമതേ യോ ബലീയസേ॥ 12-66-11 (67377) തസ്മാദ്രാജൈവ കർതവ്യഃ സതതം ഭൂതിമിച്ഛതാ। ന ധനാർഥോ ന ദാരാർഥസ്തേഷാം യേഷാമരാജകം॥ 12-66-12 (67378) പ്രീയതേ ഹി ഹരൻപാപഃ പരവിത്തമരാജകേ। യദാഽസ്യ തദ്ധരന്ത്യന്യേ തദാ രാജാനമിച്ഛതി॥ 12-66-13 (67379) പാപാ ഹ്യപി തദാ ക്ഷേമം ന ലഭന്തേ കദാചന। ഏകസ്യ ഹി ദ്വൌ ഹരതോ ദ്വയോശ്ച ബഹവോഽപരേ॥ 12-66-14 (67380) അദാസഃ ക്രിയതേ ദാസോ ഹ്രിയന്തേ ച ബലാത്സ്ത്രിയഃ। ഏതസ്മാത്കാരണാദ്ദേവാഃ പ്രജാപാലാൻപ്രചക്രിരേ॥ 12-66-15 (67381) രാജാ ചേന്ന ഭവേല്ലോകേ പൃഥിവ്യാ ദണ്ഡധാരകഃ। ജലേ മത്സ്യാനിവാഭക്ഷ്യന്ദുർബലം ബലവത്തരാഃ॥ 12-66-16 (67382) അരാജകാഃ പ്രജാഃ പൂർവം വിനേശുരിതി നഃ ശ്രുതം। പരസ്പരം ഭക്ഷയന്തോ മത്സ്യാ ഇവ ജലേ കൃശാൻ॥ 12-66-17 (67383) സമേത്യ താസ്തതശ്ചക്രുഃ സമയാനിതി നഃ ശ്രുതം। വാക്ശൂരോ ദണ്ഡപരുഷോ യശ്ച സ്യാത്പാരദാരികഃ॥ 12-66-18 (67384) യശ്ച നഃ സമയം ഭിന്ദ്യാത്ത്യാജ്യാ നസ്താദൃശാ ഇതി। വിശ്വാസാർഥം ച സർവേഷാം വർണാനാമവിശേഷതഃ। താസ്തഥാ സമയം കൃത്വാ സമയേനാവതസ്ഥിരേ॥ 12-66-19 (67385) സഹിതാസ്താസ്തദാ ജഗ്മുരസുഖാർതാഃ പിതാമഹം। അനീശ്വരാ വിനശ്യാമോ ഭഗവന്നീശ്വരം ദിശ॥ 12-66-20 (67386) യം പൂജയേമ സംഭൂയ യശ്ച നഃ പ്രതിപാലയേത്। താഭ്യോ മനും വ്യാദിദേശ മനുർനാഭിനനന്ദ താഃ॥ 12-66-21 (67387) മനുരുവാച। 12-66-22x (5492) ബിഭേമി കർമണഃ പാപാദ്രാജ്യം ഹി ഭൃശദുഷ്കരം। വിശേഷതോ മനുഷ്യേഷു മിഥ്യാവൃത്തേഷു നിത്യദാ॥ 12-66-22 (67388) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-66-23x (5493) തമബ്രുവൻപ്രജാ മാ ഭൈർവിധാസ്യാമോ ധനം തവ। പശൂനാമഥ പഞ്ചാംശം ധരണ്യസ്യ തഥൈവ ച॥ 12-66-23 (67389) ധാന്യസ്യ ദശമം ഭാഗം ദാസ്യാമഃ കോശവർധനം। കന്യാം ശുൽകേ ചാരുരൂപാം വിവാഹേഷൂദ്യതാസു ച॥ 12-66-24 (67390) മുഖ്യേന ശസ്ത്രപത്രേണ യേ മനുഷ്യാഃ പ്രധാനതഃ। ഭവന്തം തേഽനുയാസ്യന്തി മഹേന്ദ്രമിവ ദേവതാഃ॥ 12-66-25 (67391) സ ത്വം ജാതബലോ രാജന്ദുഷ്പ്രധർഷഃ പ്രതാപവാൻ। സുഖേ ധാസ്യസി നഃ സർവാൻകുബേര ഇവ നൈർഋതാൻ॥ 12-66-26 (67392) യം ച ധർമം ചരിഷ്യന്തി പ്രജാ രാജ്ഞാ സുരക്ഷിതാഃ। ചതുർഥം തസ്യ ധർമസ്യ ത്വത്സംസ്ഥം നോ ഭവിഷ്യതി॥ 12-66-27 (67393) തേന ധർമേണ മഹതാ സുഖം ലബ്ധേന ഭാവിതഃ। പാഹ്യസ്മാൻസർവതോ രാജന്ദേവാനിവ ശതക്രതുഃ॥ 12-66-28 (67394) വിജയായ ഹി നിര്യാഹി പ്രതപത്രശ്മിവാനിവ। മാനം വിധമ ശത്രൂണാം ധർമം ജനയ നഃ സദാ॥ 12-66-29 (67395) സ നിര്യയൌ മഹാതേജാ ബലേന മഹതാ വൃതഃ। മഹാഭിജനസംപന്നസ്തേജസാ പ്രജ്വലന്നിവ॥ 12-66-30 (67396) തസ്യ ദൃഷ്ട്വാ മഹത്വം തേ മഹേന്ദ്രസ്യേവ ദേവതാഃ। അപതത്രസിരേ സർവേ സ്വധർമേ ച ദദുർമനഃ। `വർണിനശ്ചാശ്രമാശ്ചൈവ ംലേച്ഛാഃ സർവേ ച ദസ്യവഃ॥' 12-66-31 (67397) തതോ മഹീം പരിയയൌ പർജന്യ ഇവ വൃഷ്ടിമാൻ। ശമയൻസർവതഃ പാപാൻസ്വകർമസു ച യോജയൻ॥ 12-66-32 (67398) ഏവം യേ ഭൂതിമിച്ഛേയുഃ പൃഥിവ്യാം മാനവാഃ ക്വചിത്। കുര്യൂ രാജാനമേവാഗ്രേ പ്രജാനുഗ്രഹകാരണാത്॥ 12-66-33 (67399) നമസ്യേരംശ്ച തം ഭക്ത്യാ ശിഷ്യാ ഇവ ഗുരും സദാ। ദേവാ ഇവ ച ദേവേന്ദ്രം നരാ രാജാനമന്തികാത്॥ 12-66-34 (67400) സത്കൃതം സ്വജനേനേഹ പരോഽപി ബഹുമന്യതേ। സ്വജനേന ത്വവജ്ഞാതം പരേ പരിഭവന്ത്യുത॥ 12-66-35 (67401) രാജ്ഞഃ പരൈഃ പരിഭവഃ സർവേഷാമസുഖാവഹഃ। തസ്മാച്ഛത്രം ച പത്രം ച വാസാംസ്യാഭരണാനി ച॥ 12-66-36 (67402) ഭോജനാന്യഥ പാനാനി രാജ്ഞേ ദദ്യുർഗൃഹാണി ച। ആസനാനി ച ശയ്യാശ്ച സർവോപകരണാനി ച॥ 12-66-37 (67403) ഗോപ്താ ചാസ്യ ദുരാധർഷഃ സ്മിതപൂർവാഭിഭാഷിതാ। ആഭാഷിതശ്ച മധുരം പ്രത്യാഭാഷേത മാനവാൻ॥ 12-66-38 (67404) കൃതജ്ഞോ ദൃഢഭക്തിഃ സ്യാത്സംവിഭാഗീ ജിതേന്ദ്രിയഃ। ഈക്ഷിതഃ പ്രതിവീക്ഷേത മൃദു വൽഗു ച ചർജു ച॥ ॥ 12-66-39 (67405) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷട്ഷഷ്ടിമോഽധ്യായഃ॥ 66॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-66-4 ഇന്ദ്രമേവ പ്രവൃണുതേ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-66-12 ധനാദേരർഥ ഉപഭോഗഃ॥ 12-66-18 വാക്ശൂരോ നിഷ്ടുരഭാഷീ। ദണ്ഡപരുഷ ഉഗ്രദണ്ഡഃ॥ 12-66-23 കർതൄനേനോ ഗമിഷ്യതി ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-66-24 വിവാഹേസൂദ്യതാസു കന്യാസു ശുൽകേ മൌല്യപ്രസംഗേ സതി സുരൂപാം കന്യാം തുഭ്യം ദാസ്യാമ ഇത്യർഥഃ॥ 12-66-25 ശസ്ത്രപത്രേണ ശസ്ത്രേണ വാഹനേന ച। പ്രധാനതഃ ശ്രേഷ്ടാഃ। പ്രഥമാർഥേ തസിഃ॥ 12-66-29 മാനം ദർപം। വിധമ നാശയ॥ 12-66-31 അപതത്രസിരേ ത്രാസം പ്രാപ്താഃ॥

12-67-0 (67406) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-67-0x (5494) കിമാഹുർദൈവതം വിപ്രാ രാജാനം ഭരതർഷഭ। മനുഷ്യാണാമധിപതിം തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-67-1 (67407) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-67-2x (5495) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ബൃഹസ്പതിം വസുമനാ യഥാ പപ്രച്ഛ ഭാരത॥ 12-67-2 (67408) രാജാ വസുമനാ നാമ കൌസല്യോ ധീമതാം വരഃ। മഹർഷി കില പപ്രച്ഛ കൃതപ്രജ്ഞം ബൃഹസ്പതിം॥ 12-67-3 (67409) സർവം വൈനയികം കൃത്വാ വിനയജ്ഞോ ബൃഹസ്പതിം। ദക്ഷിണാനന്തരോ ഭൂത്വാ പ്രണംയ വിധിപൂർവകം॥ 12-67-4 (67410) വിധിം പപ്രച്ഛ രാജസ്യ സർവലോകഹിതേ രതഃ। പ്രജാനാം സുഖമന്വിച്ഛന്ധർമശീലം ബൃഹസ്പതിം॥ 12-67-5 (67411) കേന ഭൂതാനി വർധന്തേ ക്ഷയം ഗച്ഛന്തി കേന വാ। കമർചന്തോ മഹാപ്രാജ്ഞ സുഖമവ്യയമാപ്നുയുഃ॥ `ഏതൻമേ ശംസ ദേവർഷേ ധർമകാമാർഥസംശയം'॥ 12-67-6 (67412) ഏവം പൃഷ്ടോ മഹാപ്രാജ്ഞഃ കൌസല്യേനാമിതൌജസാ। രാജസത്കാരമവ്യഗ്രോ രാജ്യസ്യ ച വിവർധനം। ദണ്ഡനീതിം സമാശ്രിത്യ ശശംസാസ്മൈ ബൃഹസ്പതിഃ॥ 12-67-7 (67413) രാജമൂലോ മഹാപ്രാജ്ഞ ധർമോ ലോകസ്യ ലക്ഷ്യതേ। പ്രജാ രാജഭയാദേവ ന ഖാദന്തി പരസ്പരം॥ 12-67-8 (67414) രാജാ ഹ്യേവാഖിലം ലോകം സമുദീർണം സമുത്സുകം। പ്രസാദയതി ധർമേണ പ്രസാദ്യ ച വിരാജതേ॥ 12-67-9 (67415) യഥാ ഹ്യനുദയേ രാജൻഭൂതാനി ശശിസൂര്യയോഃ। അന്ധേ തമസി മജ്ജേയുരപശ്യന്തഃ പരസ്പരം॥ 12-67-10 (67416) യഥാ ഹ്യനുദകേ മത്സ്യാ നിരാക്രന്ദേ വിഹംഗമാഃ। വിഹരേയുര്യഥാകാമം വിഹിംസന്തഃ പുനഃ പുനഃ॥ 12-67-11 (67417) വിമഥ്യാതിക്രമേരംശ്ച വിഷഹ്യാപി പരസ്പരം। അഭാവമചിരേണൈവ ഗച്ഛേയുർനാത്ര സംശയഃ॥ 12-67-12 (67418) ഏവമേവ വിനാ രാജ്ഞാ വിനശ്യേയുരിമാഃ പ്രജാഃ। അന്ധേ തമസി മജ്ജേയുരഗോപാഃ പശവോ യഥാ॥ 12-67-13 (67419) ഹരേയുർബലവന്തോഽപി ദുർബലാനാം പരിഗ്രഹാൻ। ഹന്യുർവ്യായച്ഛമാനാംശ്ച യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-14 (67420) മമേദമിതി ലോകേഽസ്മിന്ന ഭവേത്സ്വപരിഗ്രഹഃ। ന ദാരാ ന ച പുത്രഃ സ്യാന്ന ധനം ന പരിഗ്രഹഃ। വിഷ്വഗ്ലോപഃ പ്രവർതേത യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-15 (67421) യാനം വസ്ത്രമലങ്കാരാന്രത്നാനി വിവിധാനി ച। ഹരേയുഃ സഹസാ പാപാ യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-16 (67422) പതേദ്ബഹുവിധം ശസ്ത്രം ബഹുധാ ധർമചാരിഷു। അധർമഃ പ്രഗൃഹീതഃ സ്യാദ്യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-17 (67423) മാതരം പിതരം വൃദ്ധമാചാര്യമതിഥിം ഗുരും। ക്ലിശ്നീയുരപി ഹിംസ്യുർവാ യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-18 (67424) `അന്യാംശ്ച ക്രോശതോ ഹിംസ്യുർലോകോഽയം ദസ്യുവദ്ഭവേത്।' വധബന്ധപരിക്ലേശോ നിത്യമർഥവതാം ഭവേത്। മമത്വം ച ന വിന്ദേയുര്യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-19 (67425) അന്താശ്ചാകാല ഏവ സ്യുർലോകോഽയം ദസ്യുസാദ്ഭവേത്। പതേദ്ബഹുവിധം രാജ്യം യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-20 (67426) ന യോനിദോഷോ വർതേത ന കൃഷിർന വണിക്പഥഃ। മജ്ജേദ്ധർമസ്ത്രയീ ന സ്യാദ്യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-21 (67427) ന യജ്ഞാഃ സംപ്രവർതേയുർവിധിവത്സ്വാപ്തദക്ഷിണാഃ। ന വിവാഹാഃ സമാജോ വാ യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-22 (67428) ന വൃഷാഃ സംപ്രവർതേരന്ന മഥ്യേരംശ്ച ഗർഗരാഃ। ഘോഷാഃ പ്രണാശം ഗച്ഛേയുര്യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-23 (67429) ത്രസ്തമുദ്വിഗ്നഹൃദയം ഹാഹാഭൂതമചേതനം। ക്ഷണേന വിനശേത്സർവം യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-24 (67430) ന സംവത്സരസത്രാണി തിഷ്ഠേയുരകുതോഭയാഃ। വിധിവദ്ദക്ഷിണാവന്തി യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-25 (67431) ബ്രാഹ്മണാശ്ചതുരോ വേദാന്നാധീയീരംസ്തപസ്വിനഃ। വിദ്യാസ്നാതാ വ്രതസ്നാതാ യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-26 (67432) ന ഭവേദ്ധർമസംസേവീ മോഹവിപ്രഹതോ ജനഃ। ഹർതാ സ്വച്ഛേന്ദ്രിയോ ഗച്ഛേദ്യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-27 (67433) ഹസ്താദ്ധസ്തം പരിമുഷേദ്ഭിദ്യേരൻസർവസേതവഃ। ഭയാർതം വിദ്രവേത്സർവം യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-28 (67434) അനയാഃ സംപ്രവപർതേരൻഭവേദ്വൈ വർണസങ്കരഃ। ദുർഭിക്ഷമാവിശേദ്രാഷ്ട്രം യദി രാജാ ന പാലയേത്॥ 12-67-29 (67435) വിവൃത്യ ഹി യഥാകാമം ഗൃഹദ്വാരാണി ശേരതേ। മനുഷ്യാ രക്ഷിതാ രാജ്ഞാ സമന്താദകുതോഭയാഃ॥ 12-67-30 (67436) നാക്രുഷ്ടം സഹതേ കശ്ചിത്കുതോ വാ ഹസ്തലാഘവം। യദി രാജാ ന സംയഗ്ഗാം രക്ഷയത്യപി ധാർമികഃ॥ 12-67-31 (67437) സ്ത്രിയശ്ചാപുരുഷാ മാർഗം സർവാലങ്കാരഭൂഷിതാഃ। നിർഭയാഃ പ്രതിപദ്യന്തേ യദി രക്ഷതി ഭൂമിപഃ॥ 12-67-32 (67438) ധർമമേവ പ്രപദ്യന്തേ ന ഹിംസന്തി പരസ്പരം। അനുഗൃഹ്ണന്തി ചാന്യോന്യം യദാ രക്ഷതി ഭൂമിപഃ॥ 12-67-33 (67439) യജന്തേ ച മഹായജ്ഞൈസ്ത്രയോ വർണാഃ പൃഥഗ്വിധൈഃ। യുക്താശ്ചാധീയതേ വിദ്യാം യദാ രക്ഷതി ഭൂമിപഃ॥ 12-67-34 (67440) വാർതാമൂലോ ഹ്യയം ലോകസ്തയാ വൈ ധാര്യതേ സദാ। തത്സർവം വർതതേ സംയഗ്യദാ രക്ഷതി ഭൂമിപഃ॥ 12-67-35 (67441) യദാ രാജാ ധുരം ശ്രേഷ്ഠാമാദായ വഹതി പ്രജാഃ। മഹതാ ബലയോഗേന തദാ ലോകഃ പ്രസീദയി॥ 12-67-36 (67442) യസ്യാഭാവേന ഭൂതാനാമഭാവഃ സ്യാത്സമന്തതഃ। ഭാവേ ച ഭാവോ നിത്യം സ്യാത്കസ്തം ന പ്രതിപൂജയേത്॥ 12-67-37 (67443) തസ്യ യോ വഹതേ ഭാരം സർവലോകസുഖാവഹം। തിഷ്ഠൻപ്രിയഹിതേ രാജ്ഞ ഉഭൌ ലോകാവിമൌ ജയേത്॥ 12-67-38 (67444) യസ്തസ്യ പുരുഷഃ പാപം മനസാഽപ്യനുചിന്തയേത്। അസംശയമിഹ ക്ലിഷ്ടഃ പ്രേത്യാപി നരകം വ്രജേത്॥ 12-67-39 (67445) ന ഹി ജാത്വവമന്തവ്യോ മനുഷ്യ ഇതി ഭൂമിപഃ। മഹതീ ദേവതാ ഹ്യേഷാ നരരൂപേണ തിഷ്ഠതി॥ 12-67-40 (67446) കുരുതേ പഞ്ചരൂപാണി കാലയുക്താനി യഃ സദാ। ഭവത്യഗ്നിസ്തഥാഽഽദിത്യോ മൃത്യുർവൈശ്രവണോ യമഃ॥ 12-67-41 (67447) യദാ ഹ്യാസീദതഃ പാപാന്ദഹത്യുഗ്രേണ തേജസാ। മിഥ്യോപചരിതോ രാജാ തദാ ഭവതി പാവകഃ॥ 12-67-42 (67448) യദാ പശ്യതി ചാരേണ സർവഭൂതാനി ഭൂമിപഃ। ക്ഷേമം ച കൃത്വാ വ്രജതി തദാ ഭവതി ഭാസ്കരഃ॥ 12-67-43 (67449) അശുചീംശ്ച യദാ ക്രുദ്ധഃ ക്ഷിണോതി ശതശോ നരാൻ। സപുത്രപൌത്രാൻസാമാത്യാംസ്തദാ ഭവതി സോന്തകഃ॥ 12-67-44 (67450) യദാ ത്വധാർമികാൻസർവാംസ്തീക്ഷ്ണൈർദൺ·ഡൈർനിയച്ഛതി। ധാർമികാംശ്ചാനുഗൃഹ്ണാതി ഭവത്യഥ യമസ്തദാ॥ 12-67-45 (67451) യദാ തു ധനധാരാഭിസ്തർപയത്യുപകാരിണഃ। ആച്ഛിനത്തി ച രത്നാനി വിവിധാന്യപകാരിണാം॥ 12-67-46 (67452) ശ്രിയം ദദാതി കസ്മൈചിത്കസ്മാച്ചിദപകർഷതി। തദാ വൈശ്രവണോ രാജാ ലോകേ ഭവതി ഭൂമിപഃ॥ 12-67-47 (67453) നാസ്യാപവാദേ സ്ഥാതവ്യം ദക്ഷേണാക്ലിഷ്ടകർമണാ। ധർമമാകാങ്ക്ഷതാ ലോകേ ഈശ്വരസ്യാനസൂയതാ॥ 12-67-48 (67454) ന ഹി രാജ്ഞഃ പ്രതീപാനി കുർവൻസുഖമവാപ്നുയാത്। പുത്രോ ഭ്രാതാ വയസ്യോ വാ യദ്യപ്യാത്മസമോ ഭവേത്॥ 12-67-49 (67455) കുര്യാത്കൃഷ്ണഗതിഃ ശേഷം ജ്വലിതോഽനിലസാരഥിഃ। ന തു രാജ്ഞാഽഭിപന്നസ്യ ശേഷം ക്വചന വിദ്യതേ॥ 12-67-50 (67456) തസ്യ സർവാണി രക്ഷ്യാണി ദൂരതഃ പരിവർജയേത്। മൃത്യോരിവ ജുഗുപ്സേത രാജസ്വഹരണാന്നരഃ॥ 12-67-51 (67457) വധ്യേതഭിമൃശൻസദ്യോ മൃഗഃ കൂടമിവ സ്പൃശൻ। ആത്മസ്വമിവ സംരക്ഷേദ്രാജസ്വമിഹ ബുദ്ധിമാൻ॥ 12-67-52 (67458) മഹാന്തം നരകം ഘോരമപ്രതിഷ്ഠമചേതസഃ। പതന്തി ചിരരാത്രായ രാജവിത്താപഹാരിണഃ॥ 12-67-53 (67459) രാജാ ഭോജോ വിരാട് സംരാട് ക്ഷത്രിയോ ഭൂപതിർനൃപഃ। യ ഏഭിഃ സ്തൂയതേ ശബ്ദൈഃ കസ്തം നാർചിതുമർഹതി॥ 12-67-54 (67460) തസ്മാദ്ബുഭൂഷുർനിയതോ ജിതാത്മാ സംയതേന്ദ്രിയഃ। മേധാവീ ധൃതിമാന്ദക്ഷഃ സംശ്രയേത് മഹീപതിം॥ 12-67-55 (67461) കൃതജ്ഞം പ്രാജ്ഞമക്ഷുദ്രം ദൃഢഭക്തിം ജിതേന്ദ്രിയം। ധർമനിത്യം സ്ഥിതം സ്ഥാനേ മന്ത്രിണം പൂജയേന്നൃപഃ॥ 12-67-56 (67462) ദൃഢഭക്തിം കൃതപ്രജ്ഞം ധർമജ്ഞം സംയതേന്ദ്രിയം। ശൂരമക്ഷുദ്രകർമാണം പ്രസിദ്ധം ജനമാശ്രയേത്॥ 12-67-57 (67463) രാജാ പ്രഗൽഭം പുരുഷം കരോതി രാജാ ഭൃശം ബൃംഹയതേ മനുഷ്യം। രാജാഭിപന്നസ്യ കുതഃ സുഖാനി രാജാഽഭ്യുപേതം സുഖിനം കരോതി॥ 12-67-58 (67464) `രാജാ പ്രജാനാം പ്രഥമം ശരീരം പ്രജാശ്ച രാജ്ഞോഽപ്രതിമം ശരീരം। രാജ്ഞാ വിഹീനാ ന ഭവന്തി ദേശാ ദേശൈർവിഹീനാ ന നൃപാ ഭവന്തി॥' 12-67-59 (67465) രാജാ പ്രജാനാം ഹൃദയം ഗരീയോ ഗതിഃ പ്രതിഷ്ഠാ സുഖമുത്തമം ച। സമാശ്രിതാ ലോകമിമം പരം ച ജയന്തി സംയക്പുരുഷാ നരേന്ദ്ര॥ 12-67-60 (67466) നരാധിപശ്ചാപ്യനുശിഷ്യ മേദിനീം ദമേന സത്യേന ച സൌഹൃദേന। മഹദ്ഭിരിഷ്ട്വാ ക്രതുഭിർമഹായശാ സ്ത്രിവിഷ്ടപേ സ്ഥാനമുപൈതി ശാശ്വതം॥ 12-67-61 (67467) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-67-62x (5496) സ ഏവമുക്തോഽംഗിരസാ കൌസല്യോ രാജസത്തമഃ। പ്രയത്നാത്കൃതവാന്വീരഃ പ്രജാപാലനമുത്തമം॥ ॥ 12-67-62 (67468) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തഷഷ്ടിതമോഽധ്യായഃ॥ 67॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-67-4 വൈനയികം അഭ്യുത്ഥാനാഭിവാദനാദികം। ദക്ഷിണാ ദക്ഷിണാതോഽനന്തരഃ। സമീപേ ഭൂത്വാപ്രദക്ഷിണീകൃത്യേത്യർഥഃ॥ 12-67-11 അനുദകേ അൽപോദകേ। നിരാക്രന്ദേ ഹിംസ്രഭയരഹിതേ॥ 12-67-14 വ്യായച്ഛമാനാൻസ്വംസ്വമർഥം അദാതൄൻ॥ 12-67-15 വിഷ്വക്സർവതഃ ലോപഃ അർഥാനാം ലുംപനം॥ 12-67-18 അന്ധാശ്ച ക്രോശത ഇതി ദ.പാഠഃ॥ 12-67-21 യോനിദോഷഃ വ്യഭിചാരേ വിഗാനം॥ 12-67-23 ന സംപ്രവർതേരൻ ന രേതഃ സിഞ്ചേരൻ। ഗർഗരാഃ ദധിമന്ഥനപാത്രാണി॥ 12-67-28 ഹസ്താദ്ധസ്തം ഹസ്തസ്ഥമപി ചോരാ ഹരേയുഃ॥ 12-67-30 വിവൃത്യ ഉദ്ധാട്യ॥ 12-67-31 ഹസ്തലാഘവം തത്സാധ്യം താഡനം। അക്രുഷ്ടം ഗാലനം വാ കുതോ ന സഹതേ। അപിതു അനായകത്വാത്സഹത ഏവ। ഗാം പൃഥ്വീം॥ 12-67-32 അപുരുഷാഃ അരക്ഷിതാ അപി॥ 12-67-35 ത്രയ്യാ വൈ ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര വാർതാ ജീവികാ തൻമൂലഃ। ത്രയ്യാ ച വൃഷ്ട്യാ ദിഹേതുതയാ ത്രായതേ രക്ഷതേ സർവം ത്രയീ വാർതാദിരിത്യർഥഃ॥ 12-67-42 ആസീദതഃ സമീപസ്ഥാൻ। മിഥ്യോപചരിതോ വഞ്ചിതഃ॥ 12-67-48 തസ്യോപദേശേ സ്ഥാതവ്യമിതി ട.ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-67-50 അഭിപന്നസ്യ തിരസ്കൃതസ്യ॥ 12-67-52 കൂടം മാരണയന്ത്രം॥ 12-67-54 ഭോജഃ സുഖാനാം ഭോജയിതാ॥ 12-67-55 ബുഭൂഷുർഭവിതുമിച്ഛുഃ॥ 12-67-58 നിഷിദ്ധജനമാശ്രയേദിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര നിഷിദ്ധാ ജനാ യേന തം। അഹമേകം ഏവേദം കാര്യം കരിഷ്യാമി കിമേതൈരിതി വാദിനമിത്യർഥഃ॥ 12-67-60 സമാശ്രിതാ രാജാനമിതി ശേഷഃ॥

12-68-0 (67469) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-68-0x (5497) പാർഥിവേന വിശേഷേണ കിം കാര്യമവശിഷ്യതേ। കഥം രക്ഷ്യോ ജനപദഃ കഥം വധ്യാശ്ച ശത്രവഃ॥ 12-68-1 (67470) കഥം ചാരാൻപ്രയുഞ്ജീത വർണാന്വിശ്വാസയേത്കഥം। കഥം ഭൃത്യാൻകഥം ദാരാൻകഥം പുത്രാംശ്ച ഭാരത॥ 12-68-2 (67471) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-68-2x (5498) രാജവൃത്തം മഹാരാജ ശൃണുഷ്വാവഹിതോഽഖിലം। യത്കാര്യം പാർഥിവേനാദൌ പാർഥിവപ്രകൃതേന വാ॥ 12-68-3 (67472) ആത്മാ ജേയഃ സദാ രാജ്ഞാ തതോ ജേയാശ്ച ശത്രവഃ। അജിതാത്മാ നരപതിർവിജയേത കഥം രിപൂൻ॥ 12-68-4 (67473) ഏതാവാനാത്മവിജയഃ പഞ്ചവർഗവിനിഗ്രഹഃ। ജിതേന്ദ്രിയോ നരപതിർബാധിതും ശക്നുയാദ്രിപുൻ॥ 12-68-5 (67474) ന്യസേത ഗുൽമാന്ദുർഗേഷു സന്ധൌ ച കുരുനന്ദന। നഗരോപവനേ ചൈവ പുരോദ്യാനേ തഥൈവ ച॥ 12-68-6 (67475) സംസ്ഥാനേഷു ച സർവേഷു പുടേഷു നഗരസ്യ ച। മധ്യേ ച നരശാർദൂല തഥാ രാജനിവേശനേ॥ 12-68-7 (67476) പ്രണിർധീശ്ച തതഃ കുര്യാജ്ജഡാന്ധബധിരാകൃതീൻ। പുംസഃ പരീക്ഷിതാൻപ്രാജ്ഞാൻക്ഷുത്പിപാസാശ്രമക്ഷമാൻ॥ 12-68-8 (67477) അമാത്യേഷു ച സർവേഷു മിത്രേഷു ത്രിവിധേഷു ച। പുത്രേഷു ച മഹാരാജ പ്രണിദധ്യാത്സമാഹിതഃ॥ 12-68-9 (67478) പുരേ ജനപദേ ചൈവ തഥാ സാമന്തരാജസു। യഥാ ന വിദ്യുരന്യോന്യം പ്രണിധേയാസ്തഥാ ഹി തേ॥ 12-68-10 (67479) ചാരാംശ്ച വിദ്യാത്പ്രഹിതാൻപരേണ ഭരതർഷഭ। ആപണേഷു വിഹാരേഷു സമവായേഷു വീഥിഷു॥ 12-68-11 (67480) ആരാമേഷു തഥോദ്യാനേ പണ്ഡിതാനാം സമാഗമേ। വേശേഷു ചത്വരേ ചൈവ സഭാസ്വാവസഥേഷു ച॥ 12-68-12 (67481) ഏവം വിഹന്യാച്ചാരേണ പരചാരം വിചക്ഷണഃ। ചാരേ ച വിഹതേ സർവം ഹതം ഭവതി ഭാരത॥ 12-68-13 (67482) യദാ തു ഹീനം നൃപതിർവിദ്യാദാത്മാനമാത്മനാ। അമാത്യൈഃ സഹ സംമന്ത്ര്യ കുര്യാത്സന്ധിം ബലീയസാ॥ 12-68-14 (67483) `വിദ്വാംസഃ ക്ഷത്രിയാ വൈശ്യാ ബ്രാഹ്മണാശ്ച ബഹുശ്രുതാഃ। ദണ്ഡനീതൌ തു നിഷ്പന്നാ മന്ത്രിണഃ പൃഥിവീപതേ॥ 12-68-15 (67484) പ്രഷ്ടവ്യോ ബ്രാഹ്മണഃ പൂർവം നീതിശാസ്ത്രസ്യ തത്വവിത്। പശ്ചാത്പൃച്ഛേത ഭൂപാലഃ ക്ഷത്രിയം നീതികോവിദം। വൈശ്യശൂദ്രൌ തഥാ ഭൂയഃ ശാസ്ത്രജ്ഞൌ ഹിതകാരിണൌ॥ ' 12-68-16 (67485) അജ്ഞായമാനേ ഹീനത്വേ സന്ധിം കുര്യാത്പരേണ വൈ। ലിപ്സുർവാ കഞ്ചിദേവാർഥം ത്വരമാണോ വിചക്ഷണഃ॥ 12-68-17 (67486) ഗുണവന്തോ മഹോത്സാഹാ ധർമജ്ഞാഃ സാധവശ്ച യേ। സന്ദധീത നൃപസ്തൈശ്ച രാഷ്ട്രം ധർമേണ പാലയൻ॥ 12-68-18 (67487) ഉച്ഛിദ്യമാനമാത്മാനം ജ്ഞാത്വാ രാജാ മഹാമതിഃ। പൂർവാപകാരിണോ ഹന്യാല്ലോകദ്വിഷ്ടാംശ്ച സർവശഃ॥ 12-68-19 (67488) യോ നോപകർതും ശക്നോതി നാപകർതും മഹീപതിഃ। ന ശക്യരൂപശ്ചോദ്ധർതുമുപേക്ഷ്യസ്താദൃശോ ഭവേത്॥ 12-68-20 (67489) യാത്രാം യായാദവിജ്ഞാതമനാക്രന്ദമനന്തരം। വ്യാസക്തം ച പ്രമത്തം ച ദുർബലം ച വിചക്ഷണഃ॥ 12-68-21 (67490) യാത്രാമാജ്ഞാപയേദ്വീരഃ കല്യഃ പുഷ്ടബലഃ സുഖീ। പൂർവം കൃത്വാ വിധാനം ച യാത്രായാം നഗരേ തഥാ॥ 12-68-22 (67491) ന ച പശ്യോ ഭവേദസ്യ നൃപോ യശ്ചാതിവീര്യവാൻ। ഹീനശ്ച ബലവീര്യാഭ്യാം കർഷയംസ്തത്പരോ വസേത്॥ 12-68-23 (67492) രാഷ്ട്രം ച പീഡയേത്തസ്യ ശസ്ത്രാഗ്നിവിഷമൂർച്ഛനൈഃ। അമാത്യവല്ലഭാനാം ച വിവാദാംസ്തസ്യ കാരയേത്॥ 12-68-24 (67493) വർജനീയം സദാ യുദ്ധം രാജ്യകാമേന ധീമതാ। ഉപായൈസ്ത്രിഭിരാദാനമർഥസ്യാഹ ബൃഹസ്പതിഃ॥ 12-68-25 (67494) സാന്ത്വേന തു പ്രദാനേന ഭേദേന ച നരാധിപ। യമർഥം ശക്നുയാത്പ്രാപ്തും തേന തുഷ്യേത പണ്ഡിതഃ॥ 12-68-26 (67495) ആദദീത ബലിം ചാപി പ്രജാഭ്യഃ കുരുനന്ദന। ഷങ്ഭാഗമമിതപ്രജ്ഞസ്താസാമേവാഭിഗുപ്തയേ॥ 12-68-27 (67496) ദശാധർമഗതേഭ്യോ യദ്വസു ബഹ്വൽപമേവ വാ। തന്നാദദീത സഹസാ പൌരാണാം രക്ഷണായ വൈ॥ 12-68-28 (67497) യഥാ പുത്രാസ്തഥാ പൌരാ ദ്രഷ്ടവ്യാസ്തേ ന സംശയഃ। ഭക്തിശ്ചൈഷു ന കർതവ്യാ വ്യവഹാരപ്രദർശനേ॥ 12-68-29 (67498) ശ്രോതും ചൈവ ന്യസേദ്രാജാ പ്രാജ്ഞാൻസർവാർഥദർശിനഃ। വ്യവഹാരേഷു സതതം തത്ര രാജ്യം പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-68-30 (67499) ആകരേ ലവണേ ശുൽകേ തരേ നാഗബലേ തഥാ। ന്യസേദമാത്യാന്നൃപതിഃ സ്വാപ്താന്വാ പുരുഷാൻഹിതാൻ॥ 12-68-31 (67500) സംയഗ്ദണ്ഡധരോ നിത്യം രാജാ ധർമമവാപ്നുയാത്। നൃപസ്യ സതതം ദണ്ഡഃ സംയഗ്ധർമഃ പ്രശസ്യതേ॥ 12-68-32 (67501) വേദവേദാംഗവിത്പ്രാജ്ഞഃ സുതപസ്വീ നൃപോ ഭവേത്। ദാനശീലശ്ച സതതം യജ്ഞശീലശ്ച ഭാരത॥ 12-68-33 (67502) ഏതേ ഗുണാഃ സമസ്താഃ സ്യുർനൃപസ്യ സതതം സ്ഥിരാഃ। വ്യവഹാരസ്യ ലോപേന കുതഃ സ്വർഗഃ കുതോ യശഃ॥ 12-68-34 (67503) യദാ തു പീഡിതോ രാജാ ഭവേദ്രാജ്ഞാ ബലീയസാ। [തദാഭിസംശ്രയേദ്ദുർഗം ബുദ്ധിമാൻപൃഥിവീപതിഃ॥ 12-68-35 (67504) വിധാവാക്രംയ മിത്രാണി വിധാനമുപകൽപയേത്। സാമഭേദാന്വിരോധാർഥം വിധാനമുപകൽപയേത്॥] 12-68-36 (67505) `ത്രിധാ തു കൃത്വാ മിത്രാണി വിധാനമുപകൽപയേത്।' ഘോഷാന്ന്യസേത മാർഗേഷു ഗ്രാമാനുത്ഥാപയേദപി। പ്രവേശയേച്ച താൻസർവാഞ്ശാഖാനഗരകേഷ്വപി॥ 12-68-37 (67506) യേ ഗുപ്താശ്ചൈവ ദുർഗാശ്ച ദേശാസ്തേഷു പ്രവേശയേത്। ധനിനോ ബലമുഖ്യാംശ്ച സാന്ത്വയിത്വാ പുനഃ പുനഃ॥ 12-68-38 (67507) സസ്യാഭിഹാരം കുർവീത സ്വയമേവ നരാധിപഃ। അസംഭവേ പ്രവേശസ്യ ദാഹയേദഗ്നിനാ ഭൃശം॥ 12-68-39 (67508) ക്ഷേത്രസ്ഥേഷു ച സസ്യേഷു ശത്രോരുപജപേന്നരാൻ। വിനാശയേദ്വാ തത്സർവം ബലേനാഥ സ്വകേന വൈ॥ 12-68-40 (67509) നദീമാർഗേഷു ച തഥാ സങ്ക്രമാനവസാദയേത്। ജലം വിസ്രാവയേത്സർവമവിസ്രാവ്യം ച ദൂഷയേത്॥ 12-68-41 (67510) തദാത്വേനായതീഭിശ്ച നിവസേദ്ഭൂംയനന്തരം। പ്രതിഘാതം പരസ്യാജൌ യുദ്ധകാലേഽപ്യുപസ്ഥിതേ॥ 12-68-42 (67511) ദുർഗാണാം ചാഭിതോ രാജാ മൂലച്ഛേദം പ്രകാരയേത്। സർവേഷാം ക്ഷുദ്രവൃക്ഷാണാം ചൈത്യവൃക്ഷാന്വിവർജയേത്॥ 12-68-43 (67512) പ്രവൃദ്ധാനാം ച വൃക്ഷാണാം ശാഖാം പ്രച്ഛേദയേത്തഥാ। ചൈത്യാനാം സർവഥാ ത്യാജ്യമപി പത്രസ്യ പാതനം॥ 12-68-44 (67513) `ദേവാനാമാശ്രയാശ്ചൈത്യാ യക്ഷരാക്ഷസഭോഗിനാം। പിശാചപന്നഗാനാം ച ഗന്ധർവാപ്സരസാമപി। രൌദ്രാണാം ചൈവ ഭൂതാനാം തസ്മാത്താൻപരിവർജയേത്॥ 12-68-45 (67514) ശ്രൂയതേ ഹി നികുംഭേന സൌദാസസ്യ ബലം ഹതം। മഹേശ്വരഗണേശേന വാരാണസ്യാം നരാധിപ॥ ' 12-68-46 (67515) പ്രഗണ്ഡീഃ കാരയേത്സംയഗാകാശജനനീസ്തദാ। ആപൂരയേച്ച പരിഖാം സ്ഥാണുനക്രഝഷാകുലാം॥ 12-68-47 (67516) സങ്കടദ്വാരകാണി സ്യുരുച്ഛ്വാസാർഥം പുരസ്യ ച। തേഷാം ച ദ്വാരവദ്ഗുപ്തിഃ കാര്യാ സർവാത്മനാ ഭവേത്॥ 12-68-48 (67517) ദ്വാരേഷു ച ഗുരൂണ്യേവ യന്ത്രാണി സ്ഥാപയേത്സദാ। ആരാപയേച്ഛതഘ്നീശ്ച സ്വാധീനാനി ച കാരയേത്॥ 12-68-49 (67518) കാഷ്ഠാനി ചാഭിഹാര്യാണി തഥാ കൂപാംശ്ച ഖാനയേത്। സംശോധയേത്തഥാ കൂപാൻകൃതാൻപൂർവപയോർഥിഭിഃ॥ 12-68-50 (67519) തൃണച്ഛന്നാനി വേശ്മാനി പങ്കേനാഥ പ്രലേപയേത്। നിർഹരേച്ച തൃണം മാസി ചൈത്രേ വഹ്നിഭയാത്പുരാ॥ 12-68-51 (67520) നക്തമേവ ച ഭക്താനി പാചയേത നരാധിപഃ। ന ദിവാ ജ്വാലയേദഗ്നിം വർജയിത്വാഽഽഗ്നിഹോത്രികം॥ 12-68-52 (67521) `യഥാസംഭവശൈലാനി ചൈഷ്ടകാനി ച കാരയേത്। മൃൺമയാനി ച കുർവീത ജ്ഞാത്വാ ദേശം ബലാബലം॥ ' 12-68-53 (67522) കർമാരാരിഷ്ടശാലാസു ജ്വലേദഗ്നിഃ സുരക്ഷിതഃ। ഗൃഹാണി ച പ്രവേശ്യാന്തർവിധേയഃ സ്യാദ്ധുതാശനഃ॥ 12-68-54 (67523) മഹാദണ്ഡശ്ച തസ്യ സ്യാദ്യസ്യാഗ്നിർവൈ ദിവാ ഭവേത്। പ്രഘോഷയേദഥൈവം ച രക്ഷണാർഥം പുരസ്യ ച॥ 12-68-55 (67524) ഭിക്ഷുകാംശ്ചാക്രികാംശ്ചൈവ ക്ലീബോൻമത്താൻകുശീലവാൻ। ബാഹ്യാൻകുര്യാന്നരശ്രേഷ്ഠ ദോഷായ സ്യുർഹി തേ ശഠാഃ॥ 12-68-56 (67525) ചത്വരേഷ്വഥ തീർഥേഷു സഭാസ്വാവസഥേഷു ച। യഥാർഥവർണം പ്രണിധിം കുര്യാത്സർവത്ര പാർഥിവഃ॥ 12-68-57 (67526) വിശാലാന്രാജമാർഗാംശ്ച കാരയേത നരാധിപഃ। പ്രപാശ്ച വിപണീശ്ചൈവ യഥോദ്ദേശം സമാദിശേത്॥ 12-68-58 (67527) ഭാണ്ഡാഗാരായുധാഗാരാന്ധാന്യാഗാരാംശ്ച സർവശഃ। അശ്വാഗാരാൻഗജാഗാരാൻബലാധികരണാനി ച॥ 12-68-59 (67528) പരിഖാശ്ചൈവ കൌരവ്യ പ്രതോലീസങ്കടാനി ച। ന ജാതു കശ്ചിത്പശ്യേത ഗുഹ്യമേതദ്യുധിഷ്ഠിര॥ 12-68-60 (67529) അർഥസംനിചയം കുര്യാദ്രാജാ പരബലാർദിതഃ। തൈലം മധു ഘൃതം സസ്യമൌഷധാനി ച സർവശഃ॥ 12-68-61 (67530) അംഗാരകുശമുഞ്ജാനാം പലാശശരവർണിനാം। യവസേന്ധനദിഗ്ധാനാം കാരയേത ച സഞ്ചയാൻ॥ 12-68-62 (67531) ആയുധാനാം ച സർവേഷാം ശക്ത്യൃഷ്ടിപ്രാസചർമണാം। സഞ്ചയാനേവമാദീനാം കാരയേത നരാധിപഃ॥ 12-68-63 (67532) ഔഷധാനി ച സർവാണി മൂലാനി ച ഫലാനി ച। ചതുർവിധാംശ്ച വൈദ്യാന്വൈ സംഗൃഹ്ണീയാദ്വിശേഷഠഃ॥ 12-68-64 (67533) നടാംശ്ച നർതകാംശ്ചൈവ മല്ലാൻമായാവിനസ്തഥാ। ശോഭയേയുഃ പുരവരം മോദയേയുശ്ച സർവശഃ॥ 12-68-65 (67534) യതഃ ശങ്കാ ഭവേച്ചാപി ഭൃത്യതോഽഥാപി മന്ത്രിതഃ। പൌരേഭ്യോ നൃപതേർവാപി സ്വാധീനാൻകാരയേത താൻ॥ 12-68-66 (67535) കൃതേ കർമാണി രാജാ താൻപൂജയേദ്ധനസഞ്ചയൈഃ। മാനനേന യഥാർഹേണ സാന്ത്വേന വിവിധേന ച॥ 12-68-67 (67536) നിർവേദയിത്വാ തു പരം ഹത്വാ വാ കുരുനന്ദന। ഗതാനൃണ്യോ ഭവേദ്രാജാ യഥാ ശാസ്ത്രേ നിദർശിതം॥ 12-68-68 (67537) രാജ്ഞാ സപ്തൈവ രക്ഷ്യാണി താനി ചൈവ നിബോധ മേ। ആത്മാഽമാത്യാശ്ച കോശാശ്ച ദണ്ഡോ മിത്രാണി ചൈവ ഹി॥ 12-68-69 (67538) തഥാ ജനപദാശ്ചൈവ പുരം ച കുരുനന്ദന। ഏതത്സപ്താത്മകം രാജ്യം പരിപാല്യം പ്രയത്നതഃ॥ 12-68-70 (67539) ഷാംഗുണ്യം ച ത്രിവർഗം ച ത്രിവർഗപരമം തഥാ। യോ വേത്തി പുരുഷവ്യാഘ്ര സ ഭുങ്ക്തേ പൃഥിവീമിമാം॥ 12-68-71 (67540) ഷാംഗുണ്യമിതി യത്പ്രോക്തം തന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര। സന്ധായാസനമിത്യേവ യാത്രാസന്ധാനമേവ ച॥ 12-68-72 (67541) വിഗൃഹ്യാസനമിത്യേവ യാത്രാം സംപരിഗൃഹ്യ ച। ദ്വൈധീഭാവസ്തഥാഽന്യേഷാം സംശ്രയോഽഥ പരസ്യ ച॥ 12-68-73 (67542) ത്രിവർഗശ്ചാപി യഃ പ്രോക്തസ്തമിഹൈകമനാഃ ശൃണു। ക്ഷയഃ സ്ഥാനം ച വൃദ്ധിശ്ച ത്രിവർഗഃ പരമസ്തഥാ॥ 12-68-74 (67543) `ധർമശ്ചാർഥശ്ച കാമശ്ച ത്രിവർഗോ വൈ സനാതനഃ। മന്ത്രശ്ചൈവ പ്രഭാവശ്ച ഉത്സാഹശ്ചൈവ താന്ത്രികഃ। ശക്തിത്രയം സമാഖ്യാതം ത്രിവർഗസ്യ ച തത്പരം॥ 12-68-75 (67544) കാര്യം ച കാരണം ചൈവ കർതാ ച പരികീർതിതഃ। ഏതത്പരതരം വിദ്യാന്ത്രിവർഗാദപി ഭാരത। സർവേപാം ച ക്ഷയേ രാജന്യസ്ത്രിവർഗഃ സനാതനഃ॥ 12-68-76 (67545) സത്വം രജസ്തമശ്ചൈവ ത്രിവർഗകരണം സ്മൃതം। തേനാത്യന്തവിമുക്തശ്ച മുക്തഃ പുരുഷ ഉച്യതേ॥ 12-68-77 (67546) കാര്യസ്യ സർവഥാ നാശോ മോക്ഷ ഇത്യഭിധീയതേ। തേന മോക്ഷപരശ്ചൈവ ദേവദേവഃ പിതാമഹഃ। തുഷ്ട്യർഥസ്യ ത്രിവർഗസ്യ രക്ഷാമാഹ പിതാമഹഃ॥ 12-68-78 (67547) ജഗതോ ലൌകികീ യാത്രാ യത്ര നിത്യം പ്രതിഷ്ഠിതാ।' ധർമോഽർഥശ്ചൈവ കാമശ്ച സേവിതവ്യാഃ സ്വകാലതഃ॥ 12-68-79 (67548) `സേവാ ധർമസ്യ കർതവ്യാ സതതം ഭൂരിവത്സരൈഃ। പുരുഷൈർനരശാർദൂല തൻമൂലാഃ സർവഥാ ക്രിയാഃ॥' 12-68-80 (67549) ധർമേണ ച മഹീപാലശ്ചിരം രക്ഷതി മേദിനീം। `യഃ കശ്ചിദ്ധാർമികോ രാജാ സ വിപന്നോഽപി ഭൂപതിഃ। അർഥകാമവിഹീനോഽപി ചിരം പാലയതേ മഹീം॥' 12-68-81 (67550) അസ്മിന്നർഥേ ഹി ദ്വൌ ശ്ലോകൌ ഗീതാവംഗിരസാ സ്വയം। യാദവീപുത്ര ഭദ്രം തേ ശ്രോതുമർഹസി താവപി॥ 12-68-82 (67551) കൃത്വാ കാര്യാണി ധർമേണ സംയക്സംപാല്യ മേദിനീം। പാലയിത്വാ തഥാ പൌരാൻപരത്ര സുഖമേധതേ॥ 12-68-83 (67552) കിം തസ്യ തപസാ രാജ്ഞഃ കിഞ്ച തസ്യാധ്വരൈഃ കൃതൈഃ। സുപാലിതാഃ പ്രജാ യസ്യ സർവധർമകൃദേവ സഃ॥ 12-68-84 (67553) ശ്ലോകാശ്ചോശനസാ ഗീതാസ്താന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര। ദണ്ഡനീതേശ്ച യൻമൂലം ത്രിവർഗസ്യ ച ഭൂപതേ॥ 12-68-85 (67554) ഭാർഗവാംഗിരസം കർമ ഷോഡശാംഗം ച യദ്ബലം। വിഷം മായാ ച ദൈവം ച പൌരുഷം ചാത്മസിദ്ധയേ॥ 12-68-86 (67555) പ്രാഗുദക്പ്രവണം ദുർഗം സമാസാദ്യ മഹീപതിഃ। ത്രിവർഗത്രയസംപൂർണമുപാദായ തമുദ്വഹേത്॥ 12-68-87 (67556) ഷട്പഞ്ച ച വിനിർജിത്യ ദശ ചാഷ്ടൌ ച ഭൂപതിഃ। ത്രിവർഗൈർദശഭിര്യുക്തഃ സുരൈരപി ന ജീര്യതേ॥ 12-68-88 (67557) ന ബുദ്ധിം പരിഗൃഹ്ണീത സ്ത്രീണാം മൂർഖജനസ്യ ച। ദൈവോപഹതബുദ്ധീനാം യേ ച വേദൈർവിവർജിതാഃ। ന തേഷാം ശൃണുയാദ്രാജാ ബുദ്ധിസ്തേഷാം പരാങ്ഭുഖീ॥ 12-68-89 (67558) സ്ത്രീപ്രധാനാനി രാജ്യാനി വിദ്വദ്ഭിർവർജിതാനി ച। മൂർഖാമാത്യാഗ്നിതപ്താനി ശുഷ്യന്തേ ജലബിന്ദുവത്॥ 12-68-90 (67559) വിദ്വാംസഃ പ്രഥിതാ യേ ച യേ ചാപ്താഃ സർവകർമസു। ബുദ്ധേഷു ദൃഷ്ടകർമാണി തേഷാം ച ശൃണുയാന്നൃപഃ॥ 12-68-91 (67560) ദൈവം പുരുഷകാരം ച ത്രിവർഗം ച സമാശ്രിതഃ। ദൈവതാനി ച വിപ്രാംശ്ച പ്രണംയ വിജയീ ഭവേത്॥' ॥ 12-68-92 (67561) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടഷഷ്ടിമോഽധ്യായഃ॥ 68॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-68-3 പാർഥിവേന പൃഥുവംശ്യേന രാജ്ഞാ। പാർഥിവപ്രകൃതേന വാ വിജാതീയേനാപി തത്കാര്യകാരിണാ॥ 12-68-4 ആത്മാ ചിത്തം॥ 12-68-5 പഞ്ചവർഗഃ ശ്രോത്രാദിഃ॥ 12-68-6 ഗുൽമാൻ രക്ഷിണഃ പത്തീൻ। സന്ധൌ സീമാന്തേ॥ 12-68-7 സംസ്ഥാനേഷു കോഷ്ഠപാലാദ്യുപവേശനസ്ഥാനേഷു। മധ്യേഽന്തഃ പുരേ॥ 12-68-8 പ്രണിധീൻ ചാരാൻ॥ 12-68-11 വിഹാരേഷു യൂനാം മല്ലക്രീഡാസ്ഥാനേഷു॥ 12-68-12 സഭാസു രാജസംസത്സു। ആവസഥേഷു തത്ര തത്ര മഹതാം ഗൃഹേഷു॥ 12-68-13 ഏവം വിചിനുയാദ്രാജാ പരചാരം വിചക്ഷണഃ। ചാരേ ഹി വിദിതേ പൂർവം ഹിതം ഭവതി പാണ്ഡവ। ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര വിചിനുയാത് അന്വിഷ്യാത് ഇത്യർഥഃ॥ 12-68-18 തൈർദ്വാരഭൂതൈഃ താന്ദ്വാരീകൃത്യബലവദ്ഭിർനൃപൈഃ സഹ സന്ധിം കുര്യാത്॥ 12-68-19 പൂർവാപകാരിണഃ പൂർവം ദുഷ്ടാ ഇതി അപകൃതാഃ പശ്ചാദ്ദയയാനുഗൃഹീതാഃ॥ 12-68-21 അവിജ്ഞാതം ക്രിയാവിശേഷണമിദം। അനാകന്ദം മിത്രഹീനം। അനന്തരം ബന്ധുജനഹീനം। വ്യാസക്തം അന്യേന യുദ്ധം കുർവാണം। പ്രമത്തം അനവഹിതം। യാത്രായാം യദി വിജ്ഞാതമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര യാത്രായാം യദി ഇച്ഛാസ്യാത്തർഹി ദുർബലത്വാദിനാ വിജ്ഞാതം ശത്രും പ്രതി യാത്രാമാജ്ഞാപയേദിത്യുത്തരേണ സംബന്ധഃ॥ 12-68-22 വിധാനം രക്ഷണാദിസാമഗ്രീസംപാദനം ॥ 12-68-23 കർഷയൻ വീര്യവന്തം। തത്പരഃ കർഷണപരഃ॥ 12-68-28 ദശധർമഗതേഭ്യ ഇതി। തദാദദീത സഹസേതി ച ഝ. പാഠഃ। തത്ര ദശധർമഗതാഃ മത്തോൻമത്താദയ ഇത്യർഥഃ॥ 12-68-29 ഭക്തിഃ സ്വീയത്വേന സ്നേഹഃ॥ 12-68-30 സൂതം ച വിന്യസേദ്രാജാ പ്രാജ്ഞം സർവാർഥദർശിനം। ഇതി ട.ഡ.ഥ.ദ. പാഠഃ॥ 12-68-31 ആകരേ സ്വർണാദ്യുത്പത്തിസ്ഥാനേ। ലവണേ തദുത്പത്തിസ്ഥാനേ। ശുൽകേ ധാന്യാദിവിക്രയസ്ഥാനേ। തരേ നദീസന്തരണേ। നാഗബലേ ഹസ്തിയൂഥേ॥ 12-68-37 ഘോഷാൻ വനസ്ഥാൻമാർഗേഷു രാജപഥേഷു ന്യസേത്॥ 12-68-40 ഉപജപേത് ഭേദയിത്വാ തദ്ദ്വാരാ ദാഹയേത്॥ 12-68-41 സങ്ക്രമാൻ അവതരണാർഥാൻസേതൻ। ജലം തടാകാദിസ്ഥം വിസ്രാവയേത്। തദയോഗ്യം വാപീകൂപാദിസ്ഥം ദൂഷയേത് വിഷാദിനാ നാശയേത്॥ 12-68-42 തദാത്വേന വർതമാനകാലേ ആയതീഭിഃ ഉത്തരകാലേഷു ച। അപവർഗേ തൃതീയാ। സർവദാ ആജൌ പരസ്യ ശത്രോഃ പ്രതിഘാതം ഹന്താരം ഭൂംയനന്തരം നികടദേശവാസിനം തച്ഛത്രുമാശ്രിത്യനിവസേത്॥ 12-68-47 പ്രഗണ്ഡീർദുർഗപ്രാകാരഭിത്തൌ ശൂരാണാമുപവേശനസ്ഥാനാനി। ആകാശജനനീസ്തത്രൈവൈകപക്ഷായാം ഭിത്തൌ തത്രത്യാനാം രക്ഷണഭൂതായാം ബാഹ്യാർഥദർശനാർഥാനി ക്ഷുദ്രച്ഛിദ്രാണി യദ്ദ്വാരാ ആഗ്നേയാസ്ത്രഗുലികാഃ പ്രക്ഷിപ്യന്തേ। സ്ഥാണവഃ സശൂലാഃ। പ്രകുണ്ഠീഃ കാരയേത് ഇതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-68-48 സങ്കടദ്വാരകാണി സൂക്ഷ്മദ്വാരാണി। തേഷാം ച ദ്വാരവത് ഗുപ്തിഃ കാര്യാ। കുലികദ്വാരകാണി സ്യുഃ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-68-54 കർമാരോ ലോഹകാരാദിഃ। അന്തർവിധേയഃ ആച്ഛാദിതഃ കർതവ്യഃ॥ 12-68-55 മഹാദണ്ഡോ വധഃ॥ 12-68-56 ചാക്രികാൻ ശാകടികാൻ। കുശീലവാൻ ഫാലലേഖാൻ॥ 12-68-62 വർണിനാം ലേഖകാനാം। യവസം ധാസഃ। ദിഗ്ധാനാം വിഷാക്തവാണാനാം॥ 12-68-64 ചതുർവിധാൻ വിഷശല്യരോഗകൃത്യാഹരാൻ॥ 12-68-72 സന്ധായാസനം സന്ധിം കൃത്വാഽവസ്ഥിതിഃ। യാത്രാസന്ധാനം യാനം॥ 12-68-73 യാത്രാം സംപരിഗൃഹ്യാഽഽസനം ശത്രോർഭയപ്രദർശനാർഥം യാനം പ്രദർശ്യ സ്വസ്ഥാനേഽവസ്ഥാനം। ദ്വൈധീഭാവ ഉഭയത്ര സന്ധികരണം॥

12-69-0 (67562) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-69-0x (5499) ദൺ·ഡനീതിശ്ച രാജാ ച സമസ്തൌ താവുഭാവപി। തത്ര കിം കുർവതഃ സിദ്ധിസ്തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-69-1 (67563) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-69-2x (5500) മാഹാത്ംയം ദണ്ഡനീത്യാസ്തു സാധ്യം ശബ്ദൈഃ സഹേതുകൈഃ। ശൃണു മേ ശംസതോ രാജന്യഥാവദിഹ ഭാരത॥ 12-69-2 (67564) ദണ്ഡനീതിഃ സ്വധർമേഷു ചാതുർവർണ്യം നിയച്ഛതി। പ്രയുക്താ സ്വാമിനാ സംയഗധർമേഭ്യോ നിയച്ഛതി॥ 12-69-3 (67565) ചാതുർവർണ്യേ സ്വധർമസ്ഥേ മര്യാദാനാമസങ്കരേ। ദൺ·ഡനീതികൃതേ ക്ഷേമേ പ്രജാനാമകുതോഭയേ॥ 12-69-4 (67566) സോമേ പ്രയത്നം കുർവന്തി വയോ വർണാ യഥാവിധി। തസ്മാദേവ മനുഷ്യാണാം സുഖം വിദ്ധി സമാഹിതം॥ 12-69-5 (67567) കാലോ വാ കാരണം രാജ്ഞോ രാജാ വാ കാലകാരണം। ഇതി തേ സംശയോ മാഭൂദ്രാജാ കാലസ്യ കാരണം॥ 12-69-6 (67568) ദണ്ഡനീത്യാം യദാ രാജാ സംയക്കാർത്സ്ന്യേന വർതതേ। തദാ കൃതയുഗം നാമ കാലഃ ശ്രേഷ്ഠഃ പ്രവർതതേ॥ 12-69-7 (67569) ഭവേത്കൃതയുഗേ ധർമോ നാധർമോ വിദ്യതേ ക്വചിത്। സർവേഷാമേവ വർണാനാം നാധർമേ രമതേ മനഃ॥ 12-69-8 (67570) യോഗക്ഷേമാഃ പ്രവർതന്തേ പ്രജാനാം നാത്ര സംശയഃ। വൈദികാനി ച കർമാണി ഭവന്ത്യപി ഗുണാന്യുത॥ 12-69-9 (67571) ഋതവശ്ച സുഖാഃ സർവേ ഭവന്ത്യുത നിരാമയാഃ। പ്രസീദന്തി നരാണാം ച സ്വരവർണമനാംസി ച॥ 12-69-10 (67572) വ്യാധയോ ന ഭവന്ത്യത്ര നാൽപായുർദൃശ്യതേ നരഃ। വിധവാ ന ഭവന്ത്യത്ര നൃശംസോ നാത്ര ജായതേ॥ 12-69-11 (67573) അകൃഷ്ടപച്യാ പൃഥിവീ ഭവന്ത്യോഷധയസ്തഥാ। ത്വക്പത്രഫലമൂലാനി വീര്യവന്തി ഭവന്തി ച॥ 12-69-12 (67574) നാധർമോ വിദ്യതേ തത്ര ധർമ ഏവ തു കേവലം। ഇതി കാർതയുഗാനേതാൻഗുണാന്വിദ്ധി യുധിഷ്ഠിര॥ 12-69-13 (67575) ദണ്ഡനീത്യാ യദാ രാജാ ത്രീനംശാനനുവർതതേ। ചതുർഥമംശമുത്സൃജ്യ തദാ ത്രേതാ പ്രവർതതേ॥ 12-69-14 (67576) അധർമസ്യ ചതുർഥാംശസ്ത്രീനംശാനനുവർതതേ। കൃഷ്ടപച്യൈവ പൃഥിവീ ഭവന്ത്യോഷധയസ്തഥാ॥ 12-69-15 (67577) അർധം ത്യക്ത്വാ യദാ രാജാ നീത്യർധമനുവർതതേ। തതസ്തു ദ്വാപരം നാമ സ കാലഃ സംപ്രവർതതേ॥ 12-69-16 (67578) അശുഭസ്യ യദാ ത്വർധം ദ്വാവംശാവനുവർതതേ। കുഷ്ടപച്യൈവ പൃഥിവീ ഭവത്യർധഫലാ തഥാ॥ 12-69-17 (67579) ദണ്ഡനീതിം പരിത്യജ്യ യദാ കാർത്സ്ന്യേന ഭൂമിപഃ। പ്രജാഃ ക്ലിശ്നാത്യയോഗേന പ്രവർതേത തദാ കലിഃ॥ 12-69-18 (67580) കലാവധർമോ ഭൂയിഷ്ഠോ ധർമോ ഭവതി ന ക്വചിത്। സർവേഷാമേവ വർണാനാം സ്വധർമാച്ച്യവതേ മനഃ॥ 12-69-19 (67581) ശൂദ്രാ ഭൈക്ഷേണ ജീവന്തി ബ്രാഹ്മണാഃ പരിചര്യയാ। യോഗക്ഷേമസ്യ നാശശ്ച വർതതേ വർണസങ്കരഃ॥ 12-69-20 (67582) വൈദികാനി ച കർമാണി ഭവന്തി വിഗുണാന്യുത। ഋതവോ ന സുഖാഃ സർവേ ഭവന്ത്യാമയിനസ്തഥാ॥ 12-69-21 (67583) ഹ്രസന്ത ച മനുഷ്യാണാം സ്വരവർണമനാംസ്യുത। വ്യാധയശ്ച ഭവന്ത്യത്ര ംരിയന്തേ ചാശതായുഷഃ॥ 12-69-22 (67584) വിധവാശ്ച ഭവന്ത്യത്ര നൃശംസാ ജായതേ പ്രജാ। ക്വചിദ്വർഷതി പർജന്യഃ ക്വചിത്സസ്യം പ്രരോഹതി॥ 12-69-23 (67585) രസാഃ സർവേ ക്ഷയം യാന്തി യദാ നേച്ഛതി ഭൂമിപഃ। പ്രജാഃ സംരക്ഷിതും സംയഗ്ദൺ·ഡനീതിസമാഹിതഃ॥ 12-69-24 (67586) രാജാ കൃതയുഗസ്രഷ്ടാ ത്രേതായാ ദ്വാപരസ്യ ച। യുഗസ്യ ച ചതുർഥസ്യ രാജാ ഭവതി കാരണം॥ 12-69-25 (67587) കൃതസ്യ കരണാദ്രാജാ സ്വർഗമത്യന്തമശ്നുതേ। ത്രേതായാഃ കരണാദ്രാജാ സ്വർഗം നാത്യന്തമശ്നുതേ॥ 12-69-26 (67588) പ്രവർതനാദ്ദ്വാപരസ്യ യഥാഭാഗമുപാശ്നുതേ। കലേഃ പ്രവർതനാദ്രാജാ പാപമത്യന്തമശ്നുതേ॥ 12-69-27 (67589) തതോ വസതി ദുഷ്കർമാ നരകേ ശാശ്വതീഃ സമാഃ। പ്രജാനാം കൽമഷേ മഗ്നോഽകീർതി പാപം ച വിന്ദതി॥ 12-69-28 (67590) ദണ്ഡനീതിം പുരസ്കൃത്യ ക്ഷത്രിയേണ വിജാനതാ। ലിപ്സിതവ്യമലഭ്യം ച ലബ്ധം രക്ഷ്യം ച ഭാരത। `യോഗക്ഷേമാഃ പ്രവർതന്തേ പ്രജാനാം നാത്ര സംശയഃ॥' 12-69-29 (67591) ലോകസ്യ സീമന്തകരീ മര്യാദാ ലോകപാവനീ। സംയംഗീതാ ദണ്ഡനീതിര്യഥാ മാതാ യഥാ പിതാ॥ 12-69-30 (67592) യസ്യാം ഭവന്തി ഭൂതാനി തദ്വിദ്ധി ഭരതർഷഭ। ഏഷ ഏവ പരോ ധർമോ യദ്രാജാ ദണ്ഡനീതിമാൻ॥ 12-69-31 (67593) തസ്മാത്കൌരവ്യ ധർമേണ പ്രജാഃ പാലയ നീതിമാൻ। ഏവം വൃത്തഃ പ്രജാ രക്ഷൻസ്വർഗം ജേതാസി ദുർജയം॥ ॥ 12-69-32 (67594) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 69॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-69-3 അധർമേഭ്യ ഇതി പ·ഞ്ചമീ॥ 3॥ 12-69-11 കപണോ ന ത്വിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-69-18 അയോഗേന അനുപ്രായേന॥ 12-69-20 യോഗക്ഷേമസ്യ നാശാച്ചേതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-69-30 സീമന്തകരീ ത്ര്യവസ്യാപികാ॥

12-70-0 (67595) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-70-0x (5501) ക്തേന വൃത്തേന വൃത്തക്ഷ വർതമാനോ മഹീപതിഃ। സുഖേനാര്യാന്തുസുഖോദർകാനിഹ ച പ്രേത്യ ചാശ്നുതേ॥ 12-70-1 (67596) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-70-2x (5502) ഇത്ഥം ഗുണാനാം ഷട്ത്രിംശീ ഷട്ത്രിംശദ്ഗുണസംയുതാ। യാൻഗുണാംസ്തു ഗുണോപേതഃ കുർവൻഗുണമവാപ്നുയാത്॥ 12-70-2 (67597) ചരേദ്ധർമാനകടുകോ മുഞ്ചേത്സ്നേഹം ന ചാസ്തികഃ। അനൃശംസശ്ചരേദർഥം ചരേത്കാമമനുദ്ധതഃ॥ 12-70-3 (67598) പ്രിയം ബ്രൂയാദകൃപണഃ ശൂരഃ സ്യാദവികത്ഥനഃ। ദാതാ നാപാത്രവർഷീ സ്യാത്പ്രഗൽഭഃ സ്യാദനിഷ്ഠുരഃ॥ 12-70-4 (67599) സന്ദധീത ന ചാനാര്യൈർവിഗൃഹ്ണീയാച്ച ശത്രുഭിഃ। നാനാപ്തൈശ്ചാരയേച്ചാരം കുര്യാത്കാര്യമപീഡയാ॥ 12-70-5 (67600) അർഥം ബ്രൂയാന്ന ചാസത്സു ഗുണാൻബ്രൂയാന്ന ചാത്മനഃ। ആദദ്യാന്ന ച സാധുഭ്യോ നാസത്പുരുഷമാശ്രയേത്॥ 12-70-6 (67601) നാപരീക്ഷ്യ നയേദ്ദണ്ഡം ന ച മന്ത്രം പ്രകാശയേത്। വിസൃജേന്ന ച ലുബ്ധേഭ്യോ വിശ്വസേന്നാപകാരിഷു॥ 12-70-7 (67602) അനീർഷുർഗുപ്തദാരഃ സ്യാച്ചോക്ഷഃ സ്യാദഘൃണീ നൃപഃ। സ്ത്രിയഃ സേവേത നാത്യർഥം മൃഷ്ടം ഭുഞ്ജീത നാഹിതം॥ 12-70-8 (67603) അസ്തബ്ധഃ പൂജയൻമാന്യാൻഗുരൂൻസേവേദമായയാ। അർചേദ്ദേവാനദംഭേന ശ്രിയമിച്ഛേദകൃത്സിതാം॥ 12-70-9 (67604) സേവേത പ്രണയം ഹിത്വാ ദക്ഷഃ സ്യാന്ന ത്വകാലവിത്। സാന്ത്വയേന്ന ച മോക്ഷായ അനുഗൃഹ്ണന്ന ചാക്ഷിപേത്॥ 12-70-10 (67605) പ്രഹരേന്ന ത്വവിജ്ഞായ ഹത്വാ ശത്രൂന്ന ശോചയേത്। ക്രോധം കുര്യാന്ന ചാകസ്മാൻമൃദുഃ സ്യാന്നാപകാരിഷു॥ 12-70-11 (67606) ഏവം ചരസ്വ രാജ്യസ്ഥോ യദി ശ്രേയ ഇഹേച്ഛസി। അതോഽന്യഥാ നരപതിർഭയമൃച്ഛത്യനുത്തമം॥ 12-70-12 (67607) ഇതി സർവാൻഗുണാനേതാന്യഥോക്താന്യോഽനുവർതതേ। അനുഭൂയേഹ ഭദ്രാണി പ്രേത്യ സ്വർഗേ മഹീയതേ॥ 12-70-13 (67608) വൈശംപായന ഉവാച। 12-70-14x (5503) 12-70-14 (67609) ഇദം വചഃ ശാന്തനവസ്യ ശുശ്രുവാ ന്യുധിഷ്ഠിരഃ പാർഥിവമുഖ്യസംവൃതഃ। തദാ വവന്ദേ ച പിതാമഹം നൃപോ യഥോക്തമേതച്ച ചകാര ബുദ്ധിമാൻ॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-70-2 ഷട്ത്രിംശീ ഷട്ത്രിംശത്സംഖ്യാകാ॥ 12-70-5 വിഗൃഹ്ണീയാന്ന ബന്ധുഭിഃ। നാഭക്തം ചാരയേച്ചാരം ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര അഭക്തം അൽപാന്നം ഇത്യർഥഃ॥ 12-70-8 ചോക്ഷഃ ശുദ്ധഃ॥ 12-70-11 ന ശോചയേത് ശത്രുബന്ധൂനാം ശോകം അപനുദേത്॥ 12-70-12 അനുത്തമം മഹത്തരം॥

12-71-0 (67610) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-71-0x (5504) കഥം രാജാ പ്രജാ രക്ഷന്നാധിബന്ധേന യുജ്യതേ। ധർമേ ച നാപരാധ്നോതി തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-71-1 (67611) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-71-2x (5505) സമാസേനൈവ തേ രാജന്ധർമാന്വക്ഷ്യാമി ശാശ്വതാൻ। വിസ്തരേണൈവ ധർമാണാം ന ജാത്വന്തമവാപ്നുയാത്॥ 12-71-2 (67612) ധർമനിഷ്ഠാഞ്ശ്രുതവതോ ദേവവ്രതസമാഹിതാൻ। അർചിതാന്വാസയേഥാസ്ത്വം ഗൃഹേ ഗുണവതോ ദ്വിജാൻ॥ 12-71-3 (67613) പ്രത്യുത്ഥായോപസംഗൃഹ്യ ചരണാവഭിവാദ്യ ച। അഥ സർവാണി കുർവീഥാഃ കാര്യാണി സപുരോഹിതഃ॥ 12-71-4 (67614) ധർമകാര്യാണി നിർവർത്യ മംഗലാനി പ്രയുജ്യ ച। ബ്രാഹ്മണാന്വാചയേഥാസ്ത്വമർഥസിദ്ധിജയാശിഷഃ॥ 12-71-5 (67615) ആർജവേന ച സംപന്നോ ധൃത്യാ ബുദ്ധ്യാ ച ഭാരത। ധർമാർഥൌ പ്രതിഗൃഹ്ണീയാത്കാമക്രോധൌ ച വർജയേത്॥ 12-71-6 (67616) കാമക്രോധൌ പുരസ്കൃത്യ യോഽർഥം രാജാഽനുതിഷ്ഠതി। ന സ ധർമം ന ചാപ്യർഥം പ്രതിഗൃഹ്ണാതി ബാലിശഃ॥ 12-71-7 (67617) മാ സ്മ ലുബ്ധാംശ്ച മൂർഖാംശ്ച കാമാർഥേ ച പ്രയൂയുജഃ। അലുബ്ധാൻബുദ്ധിസംപന്നാൻസർവകർമസു യോജയേത്॥ 12-71-8 (67618) മൂർഖോ ഹ്യധികൃതോഽർഥേഷു കാര്യാണാമവിശാരദഃ। പ്രജാഃ ക്ലിശ്നാത്യയോഗേന കാമക്രോധസമന്വിതഃ॥ 12-71-9 (67619) ബലിഷഷ്ഠേന ശുൽകേന ദണ്ഡേനാഥാപരാധിനാം। ശാസ്ത്രാനീതേന ലിപ്സേഥാ വേതനേന ധനാഗമം॥ 12-71-10 (67620) ദാപയിത്വാ കരം ധർംയം രാഷ്ട്രം നീത്യാ യഥാവിധി। തഥൈതം കൽപയേദ്രാജാ യോഗക്ഷേമമതന്ദ്രിതഃ॥ 12-71-11 (67621) ഗോപായിതാരം ദാതാരം ധർമനിത്യമതന്ദ്രിതം। അകാമദ്വേഷസംയുക്തമനുരജ്യന്തി മാനവാഃ॥ 12-71-12 (67622) തസ്മാദ്ധർമേണ ലാഭേന ലിപ്സേഥാസ്ത്വം ധനാഗമം। ധർമാർഥാവധ്രുവൌ തസ്യ യോ ന ശാസ്ത്രപരോ ഭവേത്॥ 12-71-13 (67623) അപശാസ്ത്രധനോ രാജാ സഞ്ചയം നാധിഗച്ഛതി। അസ്ഥാനേ ചാസ്യ തദ്വിത്തം സർവമേവ വിനശ്യതി॥ 12-71-14 (67624) അർഥമൂലോഽപി ഹിംസാം ച കുരുതേ സ്വയമാത്മനഃ। കരൈരശാസ്ത്രദൃഷ്ടൈർഹി മോഹാത്സംപീഡയൻപ്രജാഃ॥ 12-71-15 (67625) ഊധശ്ഛിന്ദ്യാത്തു യോ ധേന്വാഃ ക്ഷീരാർഥീ ന ലഭേത്പയഃ। ഏവം രാഷ്ട്രമയോഗേന പീഡിതം ന വിവർധതേ॥ 12-71-16 (67626) `യവസോദകമാദായ സാന്ത്വേന വിനയേന ച।' യോ ഹി ദോഗ്ധ്രീമുപാസ്തേ ച സ നിത്യം വിന്ദതേ പയഃ। ഏവം രാഷ്ട്രമുപായേന ഭുഞ്ജാനോ ലഭതേ ഫലം॥ 12-71-17 (67627) അഥ രാഷ്ട്രമുപായേന ഭുജ്യമാനം സുരക്ഷിതം। ജനയത്യതുലാം നിത്യം കോശവൃദ്ധിം യുധിഷ്ഠിര॥ 12-71-18 (67628) ദോഗ്ധ്രീ ധാന്യം ഹിരണ്യം ച മഹീ രാജാ സുരക്ഷിതാ। നിത്യം സ്വേഭ്യഃ പരേഭ്യശ്ച തൃപ്താ മാതാ യഥാ പയഃ॥ 12-71-19 (67629) മാലാകാരോപമോ രാജൻഭവ മാഽഽംഗാരികോപമഃ। തഥായുക്തശ്ചിരം രാജ്യം ഭോക്തും ശക്ഷ്യസി പാലയൻ॥ 12-71-20 (67630) പരചക്രാഭിയാനേന യദി തേ സ്യാദ്ധനക്ഷയഃ। അഥ സാംനൈവ ലിപ്സേഥാ ധനമബ്രാഹ്മണേഷു യത്॥ 12-71-21 (67631) മാ സ്മ തേ ബ്രാഹ്മണം ദൃഷ്ട്വാ ധനസ്ഥം പ്രചലേൻമനഃ। അന്ത്യായാമപ്യവസ്ഥായാം കിമു സ്ഫീതസ്യ ഭാരത॥ 12-71-22 (67632) ധനാനി തേഭ്യോ ദദ്യാസ്ത്വം യഥാശക്തി യഥാർഹതഃ। സാന്ത്വയൻപരിരക്ഷംശ്ച സ്വർഗമാപ്സ്യസി ദുർജയം॥ 12-71-23 (67633) ഏവം ധർംയേണ വൃത്തേന പ്രജാസ്ത്വം പരിപാലയ। സ്വർഗ്യം പുണ്യം യശോ നിത്യം പ്രാപ്സ്യസേ കുരുനന്ദന॥ 12-71-24 (67634) ധർമേണ വ്യവഹാരേണ പ്രജാഃ പാലയ പാണ്ഡവ। യുധിഷ്ഠിര യഥായുക്തോ നാധിബന്ധേന യോക്ഷ്യസേ॥ 12-71-25 (67635) ഏഷ ഏവ പരോ ധർമോ യദ്രാജാ രക്ഷതി പ്രജാഃ। ഭൂതാനാം ഹി യദാ ധർമോ രക്ഷണം പരമാ ദയാ॥ 12-71-26 (67636) തസ്മാദേവം പരം ധർമം മന്യന്തേ ധർമകോവിദാഃ। യോ രാജാ രക്ഷണേ യുക്തോ ഭൂതേഷു കുരുതേ ദയാം॥ 12-71-27 (67637) യദഹ്നാ കുരുതേ പാപമരക്ഷൻഭയതഃ പ്രജാഃ। രാജാ വർഷസഹസ്രേണ തസ്യാന്തമധിഗച്ഛതി॥ 12-71-28 (67638) യദഹ്നാ കുരുതേ ധർമം പ്രജാ ധർമേണ പാലയൻ। ദശവർഷസഹസ്രാണി തസ്യ ഭുങ്ക്തേ ഫലം ദിവി॥ 12-71-29 (67639) സ്വിഷ്ടിഃ സ്വധീതിഃ സുതപാ ലോകാഞ്ജയതി യാവതഃ। ക്ഷണേന താനവാപ്നോതി പ്രജാ ധർമേണ പാലയൻ॥ 12-71-30 (67640) ഏവം ധർമം പ്രയത്നേന കൌന്തേയ പരിപാലയ। തതഃ പുണ്യഫലം ലബ്ധ്വാ നാനുബന്ധേന യോക്ഷ്യസേ॥ 12-71-31 (67641) സ്വർഗലോകേ സുമഹതീം ശ്രിയം പ്രാപ്സ്യസി പാണ്ഡവ। അസംഭവശ്ച ധർമാണാമീദൃശാനാമരാജസു॥ 12-71-32 (67642) തസ്മാദ്രാജൈവ നാന്യോഽസ്തി യോ ധർമഫലമാപ്നുയാത്। സ രാജ്യം ധൃതിമാൻപ്രാപ്യ ധർമേണ പരിപാലയ। ഇന്ദ്രം തർപയ സോമേന കാമൈശ്ച സുഹൃദോ ജനാൻ॥ ॥ 12-71-33 (67643) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 71॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-71-1 ബഹ്വീനാം പ്രജാനാം പരിപാലന കഥം സ്യാദിതി ചിന്താ ആധിഃ സ ഏവ ബന്ധസ്തേന ന യുജ്യതേ॥ 12-71-9 അയോഗേന യോഗ ഇഷ്ടപ്രാപ്തി സ്തദഭാവേന॥ 12-71-10 ബലീ രാജദേയം തദേവ സസ്യാദേഃ ഷഷ്ഠംശസ്തേന ബലിഷഷ്ഠേന। വേതനേന പഥിരക്ഷിതൈർവണിഗ്ഭിര്യദ്ദത്തം തദ്രാജ്ഞോ വേതനം സേവാധനം॥ 12-71-11 ധാന്യാദേഃ ഷഷ്ഠാംശേ ഹൃതേ ശേഷേണ പ്രജാനാം യദി വാർഷികോ ഗ്രാസോ ന ഭവേത്തദാ രാജൈവ താസാം യോഗക്ഷേമം കൽപയേദിത്യാഹ ദാപയിത്വേതി॥ 12-71-19 ദോഗ്ധ്രീ പൂരയിത്രീ॥ 12-71-20 ആംഗാരിക ഇംഗാലകർതാ॥ 12-71-25 യഥായുക്ത ഉക്തേന പ്രകാരേണാഽവഹിതഃ॥ 12-71-27 യോ ദയാം കുരുതേ തം ധർമം മന്യന്തേ ഇതി യോജനാ॥ 12-71-28 അന്തം യാതനാഭോഗനിഷ്കൃതിം॥ 12-71-30 സ്വിഷ്ടിഃ സ്വധീതിഃ സുതപാ ഇതി ക്രമേണ ഗൃഹസ്ഥബ്രഹ്മചാരിവാനപ്രസ്ഥധർമാൻസംയഗനുതിഷ്ഠൻ॥

12-72-0 (67644) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-72-0x (5506) `കീദൃശോ ബ്രാഹ്മണോ രാജാ കാര്യാകാര്യവിചാരണേ। ക്ഷമഃ കർതും സമർഥോ വാ തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥' 12-72-1 (67645) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-72-2x (5507) യ ഏവ തു സതോ രക്ഷേദസതശ്ച നിവർതയേത്। സ ഏവ രാജ്ഞാ കർതവ്യോ രാജന്രാജപുരോഹിതഃ॥ 12-72-2 (67646) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। പുരൂരവസ ഐലസ്യ സംവാദം മാതരിശ്വനാ॥ 12-72-3 (67647) പുരൂരവാ ഉവാച। 12-72-4x (5508) കുതഃ സ്വിദ്ബ്രാഹ്മണോ ജാതോ വർണാശ്ചാപി കുതസ്ത്രയഃ। കസ്മാച്ച ഭവതി ശ്രേയാംസ്തൻമേ വ്യാഖ്യാതുമർഹസി॥ 12-72-4 (67648) മാതരിശ്വോവാച। 12-72-5x (5509) ബ്രാഹ്മണോ മുഖതഃ സൃഷ്ടോ ബ്രഹ്മണോ രാജസത്തമ। ബാഹുഭ്യാം ക്ഷത്രിയഃ സൃഷ്ട ഊരുഭ്യാം വൈശ്യ ഏവ ച॥ 12-72-5 (67649) വർണാനാം പരിചര്യാര്യം ത്രയാണാം ഭരതർഷഭ। വർണശ്ചതുർഥഃ പശ്ചാത്തു പഭ്ദ്യാം ശൂദ്രോ വിനിർമിതഃ॥ 12-72-6 (67650) ബ്രാഹ്മണോ ജായമാനോ ഹി പൃഥിവ്യാമനുജായതേ। ഈശ്വരഃ സർവഭൂതാനാം ധർമകോശസ്യ ഗുപ്തയേ॥ 12-72-7 (67651) `സർവസ്വം ബ്രാഹ്മണസ്യേദം യത്കിഞ്ചിദിഹ ദൃശ്യതേ। ധർമയുക്തം പ്രശസ്തം ച ജഗത്യസ്മിന്നൃപാത്മജ॥' 12-72-8 (67652) തതഃ പൃഥിവ്യാ യന്താരം ക്ഷത്രിയം ദണ്ഡധാരണേ। ദ്വിതീയം വർണമകരോത്പ്രജാനാമനുഗുപ്തയേ॥ 12-72-9 (67653) വൈശ്യസ്തു ധനധാന്യേന ത്രീന്വർണാൻബിഭൃയാദിമാൻ। ശൂദ്രോ ഹ്യേതാൻപരിചരേദിതി ബ്രഹ്മാനുശാസനം॥ 12-72-10 (67654) ഐല ഉവാച। 12-72-11x (5510) ദ്വിജസ്യ ക്ഷത്രബന്ധോർവാ കസ്യേയം പൃഥിവീ ഭവേത്। ധർമതഃ സഹ വിത്തേന സംയഗ്വായോ പ്രചക്ഷ്വ മേ॥ 12-72-11 (67655) വായുരുവാച। 12-72-12x (5511) വിപ്രസ്യ സർവമേവൈതദ്യത്കിഞ്ചിജ്ജഗതീഗതം। `ധനം ധാന്യം ഹിരണ്യം ച സ്ത്രിയോ രത്നാനി വാഹനം॥ 12-72-12 (67656) മംഗലം ച പ്രശസ്തം ച യച്ചാന്യദപി വിദ്യതേ। ' ജ്യേഷ്ഠേനാഭിജനേനേഹ തദ്ധർമകുശലാ വിദുഃ॥ 12-72-13 (67657) സ്വമേവ ബ്രാഹ്മണോ ഭുങ്ക്തേ സ്വം വസ്തേ സ്വം ദദാതി ച। ഗുരുർഹി സർവവർണാനാം ജ്യേഷ്ഠഃ ശ്രേഷ്ഠശ്ച വൈ ദ്വിജഃ॥ 12-72-14 (67658) പത്യഭാവേ യഥൈവ സ്ത്രീ ദേവരം കുരുതേ പതിം। `ആനന്തര്യാത്തഥാ ക്ഷത്രം പൃഥിവീ കുരുതേ പതിം।' ഏഷ തേ പ്രഥമഃ കൽപ ആപദ്യന്യോ ഭവേദതഃ॥ 12-72-15 (67659) യദി സ്വർഗേ പരം സ്ഥാനം ധർമതഃ പരിമാർഗസി। യത്കിഞ്ചിജ്ജയസേ ഭൂമിം ബ്രാഹ്മണായ നിവേദയ॥ 12-72-16 (67660) ശ്രുതവൃത്തോപപന്നായ ധർമജ്ഞായ തപസ്വിനേ। സ്വധർമപരിതൃപ്തായ യോ ന വിത്തപരോ ഭവേത്॥ 12-72-17 (67661) യോ രാജാനം നയേദ്ബുദ്ധ്യാ സർവതഃ പരിപൂർണയാ। ബ്രാഹ്മണോ ഹി കുലേ ജാതഃ കൃതപ്രജ്ഞോ വിനീതവാൻ॥ 12-72-18 (67662) ശ്രേയോ നയതി രാജാനം ബ്രുവംശ്ചിത്രാം സരസ്വതീം। രാജാ ചരതി യം ധർമം ബ്രാഹ്മണേന നിദർശിതം॥ 12-72-19 (67663) ശുശ്രൂഷുരനഹംവാദീ ക്ഷത്രധർമവ്രതേ സ്ഥിതഃ। താവതാ സത്കൃതഃ പ്രാജ്ഞശ്ചിരം യശസി തിഷ്ഠതി॥ 12-72-20 (67664) തസ്യ ധർമസ്യ സർവസ്യ ഭാഗീ രാജപുരോഹിതഃ। ഏവമേവ പ്രജാഃ സർവാ രാജാനമഭിസംശ്രിതാഃ॥ 12-72-21 (67665) `ബ്രാഹ്മണം ച സവിദ്വാംസം രാജശാസ്ത്രവിപശ്ചിതം।' സംയഗ്വൃത്താഃ സ്വധർമസ്ഥാ ന കുതശ്ചിദ്ഭയാന്വിതാഃ॥ 12-72-22 (67666) രാഷ്ട്രേ ചരന്തി യം ധർമം രാജ്ഞാ സാധ്വഭിരക്ഷിതാഃ। ചതുർഥം തസ്യ ധർമസ്യ രാജാ ഭാഗം തു വിന്ദതി॥ 12-72-23 (67667) ദേവാ മനുഷ്യാഃ പിതരോ ഗന്ധർവോരഗരാക്ഷസാഃ। യജ്ഞമേവോപജീവന്തി നാസ്തി യഷ്ടാ ഹ്യരാജകേ॥ 12-72-24 (67668) ഇതോ ദത്തേന ജീവന്തി ദേവതാഃ പിതരസ്തഥാ। രാജന്യേവാസ്യ ധർമസ്യ യോഗക്ഷേമഃ പ്രതിഷ്ഠിതഃ॥ 12-72-25 (67669) ഛായായാമപ്സു വായൌ ച സുഖമുഷ്ണേഽധിഗച്ഛതി। അഗ്നൌ വാസസി സൂര്യേ ച സുഖം ശീതേഽധിഗച്ഛതി। ശബ്ദേ സ്പർശേ രസേ രൂപേ ഗന്ധേ ച രമതേ മനഃ॥ 12-72-26 (67670) തേഷു ഭോഗേഷു സർവേഷു ന ഭീതോ ലഭതേ സുഖം। അഭയസ്യ ഹി യോ ദാതാ തസ്യൈവ സുമഹത്ഫലം॥ 12-72-27 (67671) ന ഹി പ്രാണസമം ദാനം ത്രിഷു ലോകേഷു വിദ്യതേ। ഇന്ദ്രോ രാജാ യമോ രാജാ ധർമോ രാജാ തഥൈവ ച। രാജാ ബിഭർതി ഭൂതാനി രാജ്ഞാ സർവമിദം ധൃതം॥ ॥ 12-72-28 (67672) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വിസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 72॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-72-2 നിവർതയേദ്രാജ്യാദ്ദൂരീകാരയേത്॥

12-73-0 (67673) ` യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-73-0x (5512) രാജ്ഞാ പുരോഹിതഃ കാര്യഃ കീദൃശോ വർണതോ ഭവേത്। പുരോധാ യാദൃശഃ കാര്യഃ കഥയസ്വ പിതാമഹ॥ 12-73-1 (67674) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-73-2x (5513) ഗൌരോ വാ ലോഹിതോ വാഽപി ശ്യാമോ വാ നീരുജഃ സുഖീ। അക്രോധനോ ഹ്യചപലഃ സർവതശ്ച ജിതേന്ദ്രിയഃ॥' 12-73-2 (67675) രാജ്ഞാ പുരോഹിതഃ കാര്യോ ഭവേദ്വിദ്വാൻബഹുശ്രുതഃ। ഉഭൌ സമീക്ഷ്യ ധർമാർഥാവപ്രമേയാവനന്തരം॥ 12-73-3 (67676) ധർമാത്മാ മന്ത്രവിദ്യേഷാം രാജ്ഞാം രാജൻപുരോഹിതഃ। `തേഷാമർഥശ്ച കാമശ്ച ധർമശ്ചേതി വിനിശ്ചയഃ॥ 12-73-4 (67677) ശ്ലോകാശ്ചോശനസാ ഗീതാസ്താന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര। ഉച്ഛിഷ്ടഃ സ ഭവേദ്രാജാ യസ്യ നാസ്തി പുരോഹിതഃ॥ 12-73-5 (67678) രക്ഷസാമസുരാണാം ച പിശാചോരഗപക്ഷിണാം। ശത്രൂണാം ച ഭവേദ്വധ്യോ യസ്യ നാസ്തി പുരോഹിതഃ॥ 12-73-6 (67679) ബ്രഹ്മത്വം സർവയജ്ഞേഷു കുർവീതാഥർവണോ ദ്വിജഃ। രാജ്ഞശ്ചാഥർവവേദേന സർവകർമാണി കാരയേത്॥ 12-73-7 (67680) ബ്രൂയാദ്ഗർഹ്യാണി സതതം മഹോത്പാതാന്യഘാനി ച। ഇഷ്ടമംഗലയുക്താനി തഥാഽന്തഃ പുരികാണി ച॥ 12-73-8 (67681) ഗീതനൃത്താധികാരേഷു സംമതേഷു മഹീപതേഃ। കർതവ്യം കരണീയം വൈ വൈശ്വദേവബലിസ്തഥാ॥ 12-73-9 (67682) പക്ഷസന്ധിഷു കുർവീത മഹാശാന്തിം പുരോഹിതഃ। രൌദ്രഹോമസഹസ്രം ച സ്വസ്യ രാജ്ഞഃ പ്രിയം ഹിതം॥ 12-73-10 (67683) രാജ്ഞഃ പാപമലാഃ സപ്ത യാനൃച്ഛതി പുരോഹിതഃ। അമാത്യാശ്ച കുകർമാണോ മന്ത്രിണശ്ചാപ്യുപേക്ഷകാഃ॥ 12-73-11 (67684) ചൌര്യമവ്യവഹാരശ്ച വ്യവഹാരോപസേവിനാം। അദണ്ഡ്യദണ്ഡനം ചൈവ ദണ്ഡ്യാനാം ചാപ്യദണ്ഡനം॥ 12-73-12 (67685) ഹിംസാ ചാന്യത്ര സംഗ്രാമാദ്രാജ്ഞശ്ച മല ഉച്യതേ। കുഭൃത്യൈസ്തു പ്രജാനാശഃ സപ്തമസ്തു മഹാമലഃ॥ 12-73-13 (67686) രൌദ്രൈർഹോമൈർമഹാശാന്ത്യാ ഘൃതകംബലകർമണാ। ഭൃഗ്വംഗിരോവിധിജ്ഞോ വൈ പുരോധാ നിർണുദേ മലാത്॥ 12-73-14 (67687) ഏതാൻഹിത്വാ ദിവം യാതി രാജാ സപ്ത മഹാമലാൻ। സാമാത്യഃ സപുരോധാശ്ച പ്രജാനാം പാലനേ രതഃ॥ 12-73-15 (67688) ഏതസ്മിന്നേവ കൌരവ്യ പൌരോഹിത്യേ മഹാമതേ। ശ്ലോകാനാഹ മഹേന്ദ്രസ്യ ഗുരുർദേവോ ബൃഹസ്പതിഃ॥ 12-73-16 (67689) താന്നിബോധ മഹീപാല മഹാഭാഗ ഹിതാഞ്ശുഭാൻ। ഋഗ്വേദേ സാമവേദേ ച യജുർവേദേ ച വാജിനാം॥ 12-73-17 (67690) ന നിർദിഷ്ടാനി കർമാണി ത്രിഷു സ്ഥാനേഷു ഭൂഭൃതാം। ശാന്തികം പൌഷ്ടികം ചൈവ അരിഷ്ടാനാം ച ശാതനം॥ 12-73-18 (67691) ശപ്താസ്തേ യാജ്ഞവൽക്യേന യജ്ഞാനാം ഹിതമീഹതാ। ബ്രഹ്മിഷ്ഠാനാം വരിഷ്ഠേന ബ്രഹ്മണഃ സംമതേ വിഭോഃ॥ 12-73-19 (67692) ബഹ്വൃചം സാമഗം ചൈവ വാജിനം ച വിവർജയേത്। ബഹ്വൃചോ രാഷ്ട്രനാശായ രാജനാശായ സാമഗഃ। അധ്വര്യുർബലനാശായ പ്രോക്തോ വാജസനേയകഃ॥ 12-73-20 (67693) അബ്രാഹ്മണേഷു വർണേഷു മന്ത്രാന്വാജസനേയകാൻ। ശാന്തികേ പൌഷ്ടികേ ചൈവ നിത്യം കർമണി വർജയേത്॥ 12-73-21 (67694) ബ്രാഹ്മണസ്യ മഹീപസ്യ സർവഥാ ന വിരോധിനഃ। വേദാശ്ചത്വാര ഇത്യേതേ ബ്രാഹ്മണാ യേ ച തദ്വിദുഃ॥ 12-73-22 (67695) പൌരോഹിത്യേ പ്രമാണം തു ബ്രാഹ്മണശ്ച മഹീപതേഃ। ജാത്യാ ന ക്ഷത്രിയഃ പ്രോക്തഃ ക്ഷതത്രാണം കരോതി യഃ॥ 12-73-23 (67696) ചാതുർവർണ്യബഹിഷ്ഠോഽപി സ ഏവ ക്ഷത്രിയഃ സ്മൃതഃ। ഭാർഗവാംഗിരസൈർമന്ത്രൈസ്തേഷാം കർമ വിധീയതേ॥ 12-73-24 (67697) വൈതാനം കർമ യച്ചൈവ ഗൃഹ്യകർമ ച യത്സ്മൃതം। ദ്വിജാതീനാം ത്രയാണാം തു സർവകർമ വിധീയതേ॥ 12-73-25 (67698) രാജധർമപ്രവൃത്താനാം ഹിതാർഥം ത്രീമി കാരയേത്। ശാന്തികം പൌഷ്ടികം ചൈവ തഥാഽഭിചരണം ച യത്॥ 12-73-26 (67699) അഗ്നിഷ്ടോമമുഖൈര്യജ്ഞൈർദൂഷിതാ ഭൂപകർമഭിഃ। ന സംയക്ഫലമൃച്ഛന്തി യേ യജന്തി ദ്വിജാതയഃ॥ 12-73-27 (67700) പൌരോഹിത്യം തു കുർവാണാ നാശം യാസ്യന്തി ഭൂഭൃതാം। യജ്ഞകർമാണി കുർവാണാ ഋത്വിജസ്തു വിരോധിനഃ॥ 12-73-28 (67701) ബ്രഹ്മക്ഷത്രവിശഃ സർവേ പൌരോഹിത്യേ വിവർജിതാഃ। തദഭാവേ ച പാരക്യം നിർദിഷ്ടം രാജകർമസു॥ 12-73-29 (67702) ഋഷിണാ യാജ്ഞവൽക്യേന തത്തഥാ ന തദന്യഥാ। ഭാർഗവാംഗിരസാം വേദേ കൃതവിദ്യഃ ഷഡംഗവിത്॥ 12-73-30 (67703) യജ്ഞകർമവിധിജ്ഞസ്തു വിധിജ്ഞഃ പൌഷ്ടികേഷു ച। അഷ്ടാദശവികൽപാനാം വിധിജ്ഞഃ ശാന്തികർമണാം॥ 12-73-31 (67704) സർവരോഗവിഹീനശ്ച സംയതഃ സംയതേന്ദ്രിയഃ। ശ്വിത്രകുഷ്ഠക്ഷയക്ഷീണൈർഗ്രഹാപസ്മാരദൂഷിതൈഃ॥ 12-73-32 (67705) അശസ്തൈർവാതദുഷ്ടൈശ്ച ദൂരസ്ഥൈഃ സംവദേന്നൃപഃ। രോഗിണം ഋത്വിജം ചൈവ വർജയേച്ച പുരോഹിതം॥ 12-73-33 (67706) നചാന്യസ്യ കൃതം യേന പൌരോഹിത്യം കദാചന। യസ്യ യാജ്യോ മൃതശ്ചൈവ ഭ്രഷ്ടഃ പ്രവ്രജിതോ യഥാ॥ 12-73-34 (67707) യുദ്ധേ പരാജിതശ്ചൈവ സർവാംസ്താന്വർജയേന്നൃപഃ। നക്ഷത്രസ്യാനുകൂല്യേന യഃ സഞ്ജാതോ നരേശ്വരഃ॥ 12-73-35 (67708) രാജശാസ്ത്രവിനീതശ്ച ശ്രേയാന്രാജ്ഞഃ പുരോഹിതഃ। അധന്യാനാം നിമിത്താനാമുത്പാതാനാമഥാർഥവിത്॥ 12-73-36 (67709) ശത്രുപക്ഷക്ഷയജ്ഞശ്ച ശ്രേയാന്രാജ്ഞഃ പുരോഹിതഃ। വാജിനം തദഭാവേ ച ചരകാധ്വര്യവാനപി॥ 12-73-37 (67710) ബഹ്വൃചം സാമഗം ചൈവ നീതിശാസ്ത്രകൃതശ്രമാൻ। കൃതിനോഽഥർവണോ വേദേ സ്ഥാപയേത്തു പുരോഹിതാൻ॥ 12-73-38 (67711) ഹിംസാലിംഗാ ഹി നിർദിഷ്ടാ മന്ത്രാ വൈതാനികൈർദ്വിജൈഃ। ന താനുച്ചാരയേത്പ്രാജ്ഞഃ ക്ഷാത്രധർമവിരോധിനഃ॥ 12-73-39 (67712) പ്രജാഗുണാഃ പുരോധാശ്ച പുരോഹിതഗുണാഃ പ്രജാഃ।' രാജാ വൈ സഗുണോ യേഷാം കുശലം തേഷു സർവശഃ॥ 12-73-40 (67713) ഉഭൌ പ്രജാ വർധയതോ ദേവാൻപൂർവാപരാൻപിതൄൻ। യൌ ഭവേതാം സ്ഥിതൌ ധർമേ ശ്രദ്ധേയൌ സുതപസ്വിനൌ॥ 12-73-41 (67714) പരസ്പരസ്യ സുഹൃദൌ വിഹിതൌ സമചേതസൌ। ബ്രഹ്മക്ഷത്രസ്യ സമാനാത്പ്രജാ സുഖമവാപ്നുയാത്॥ 12-73-42 (67715) വിമാനനാത്തയോരേവ പ്രജാ നശ്യേയുരേവ ഹി। ബ്രഹ്മക്ഷത്രം ഹി സർവാസാം പ്രജാനാം മൂലമുച്യതേ॥ 12-73-43 (67716) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ഐലകശ്യപസംവാദം തം നിബോധ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-73-44 (67717) ഐല ഉവാച। 12-73-45x (5514) യദാ ഹി ബ്രഹ്മ പ്രജഹാതി ക്ഷത്രം ക്ഷത്രം യദാ വാ പ്രജഹാതി ബ്രഹ്മ। അന്വഗ്ബലം കതമേഽസ്മിൻഭജന്തേ തഥാ ബലം കതമേഽസ്മിന്ധ്രിയന്തേ॥ 12-73-45 (67718) കശ്യപ ഉവാച। 12-73-46x (5515) ദ്വിധാ ഹി രാഷ്ട്രം ഭവതി ക്ഷത്രിയസ്യ ബ്രഹ്മ ക്ഷത്രം യത്ര വിരുധ്യതീഹ। അന്വഗ്ബലം ദസ്യവസ്തദ്ഭജന്തേ തഥാ വർണം തത്ര വിദന്തി സന്തഃ॥ 12-73-46 (67719) നൈഷാം ബ്രഹ്മ ച വർധതേ നോത പുത്രാ ന ഗർഗരോ മഥ്യതേ നോ ജയന്തേ। നൈഷാം പുത്രാ ദേവമധീയതേ ച യദാ ബ്രഹ്മ ക്ഷത്രിയാഃ സന്ത്യജന്തി॥ 12-73-47 (67720) നൈഷാമർഥോ വർധതേ ജാതു ഗേഹേ നാധീയതേ തത്പ്രജാ നോ യജന്തേ। അപധ്വസ്താ ദസ്യുഭൂതാ ഭവന്തി യേ ബ്രാഹ്മണാൻക്ഷത്രിയാഃ സന്ത്യജന്തി॥ 12-73-48 (67721) ഏതൌ ഹി നിത്യം സംയുക്താവിതരേതരധാരണേ। ക്ഷത്രം വൈ ബ്രഹ്മണോ യോനിര്യോനിഃ ക്ഷത്രസ്യ വൈ ദ്വിജഃ॥ 12-73-49 (67722) ഉഭാവേതൌ നിത്യമഭിപ്രപന്നൌ സംപ്രാപതുർമഹതീം സംപ്രതിഷ്ഠാം। തയോഃ സന്ധിർഭിദ്യതേ ചേത്പുരാണ സ്തതഃ സർവം ഭവതി ഹി സംപ്രമൂഢം॥ 12-73-50 (67723) നാത്ര പാരം ലഭതേ പാരഗാമീ മഹോദധൌ നൌരിവ സംപ്രഭിന്നാ। ചാതുർവണ്യം ഭവതി ഹി സംപ്രമൂഢം പ്രജാസ്തതഃ ക്ഷയസംസ്ഥാ ഭവന്തി॥ 12-73-51 (67724) ബ്രഹ്മവൃക്ഷോ രക്ഷ്യമാണോ മധു ഹേമ ച വർഷതി। അരക്ഷ്യമാണഃ സതതമശ്രു പാപം ച വർഷതി॥ 12-73-52 (67725) അബ്രഹ്മചാരീ ചരണാദപേതോ യദാ ബ്രഹ്മ ബ്രഹ്മണി ത്രാണമിച്ഛേത്। ആശ്ചര്യതോ വർഷതി തത്ര ദേവ സ്തത്രാഭീക്ഷ്ണം ദുഷ്പ്രഭാശ്ചാവിശന്തി॥ 12-73-53 (67726) സ്ത്രിയം ഹത്വാ ബ്രാഹ്മണം വാഽപി പാപഃ സഭായാം യത്ര ലഭതേ സാധുവാദം। രാജ്ഞഃ സകാശേ ന വിഭേതി ചാപി തതോ ഭയം വിദ്യതേ ക്ഷത്രിയസ്യ॥ 12-73-54 (67727) പാപൈഃ പാപേ ക്രിയമാണേഽതിവേലം തതോ രുദ്രോ ജായതേ ദേവ ഏഷഃ। പാപൈഃ പാപാഃ സഞ്ജനയന്തി രുദ്രം തതഃ സർവാൻസാധ്വസാധൂൻഹിനസ്തി॥ 12-73-55 (67728) ഐല ഉവാച। 12-73-56x (5516) കുതോ രുദ്രഃ കീദൃശോ വാഽപി രുദ്രഃ സത്വൈഃ സത്വം ദൃശ്യതേ വധ്യമാനം। ഏതത്സർവം കശ്യപ മേ പ്രചക്ഷ്വ യതോ രുദ്രോ ജായതേ ദേവ ഏഷഃ॥ 12-73-56 (67729) കശ്യപ ഉവാച। 12-73-57x (5517) ആത്മാ രുദ്രോ ഹൃദയേ മാനവാനാം സ്വം സ്വം ദേഹം പരദേഹം ച ഹന്തി। വാതോത്പാതൈഃ സദൃശം രുദ്രമാഹു ർദേവം ജീമൂതൈഃ സദൃശം രൂപമസ്യ॥ 12-73-57 (67730) ഐല ഉവാച। 12-73-58x (5518) ന വൈ വാതഃ പരിവൃണോതി കശ്ചി ന്ന ജീമൂതോ വർഷതി തത്ര ദേവഃ। തഥാ യുക്തോ ദൃശ്യതേ മാനുഷേഷു കാമദ്വേഷാദ്വധ്യതേ മുഹ്യതേ ച॥ 12-73-58 (67731) കശ്യപ ഉവാച। 12-73-59x (5519) യഥൈകഗേഹാജ്ജാതവേദാഃ പ്രദീപ്തഃ കൃത്സ്നം ഗ്രാമം ദഹതേ ച ത്വരാവാൻ। വിമോഹനം കുരുതേ ദേവ ഏപ തതഃ സർവം സ്പൃശ്യതേ പുണ്യപാപൈഃ॥ 12-73-59 (67732) ഐല ഉവാച। 12-73-60x (5520) യദി ദണ്ഡഃ സ്പൃശതേഽപുണ്യപാപം പാപം പാപേ ക്രിയമാണേ വിശേഷാത്। കസ്യ ഹേതോഃ സുകൃതം നാമ കുര്യാ ദ്ദുഷ്കൃതം വാ കസ്യ ഹേതോർന കുര്യാത്॥ 12-73-60 (67733) കശ്യപ ഉവാച। 12-73-61x (5521) അസന്ത്യാഗാത്പാപകൃതാമപാപാം സ്തുല്യോ ദണ്ഡഃ സ്പൃശതേ മിശ്രഭാവാത്। ശുഷ്കേണാർദ്രം ദഹ്യതേ മിശ്രഭാവാ ന്ന മിശ്രഃ സ്യാത്പാപകൃദ്ഭിഃ കഥഞ്ചിത്॥ 12-73-61 (67734) ഐല ഉവാച। 12-73-62x (5522) സാധ്വസാധൂന്ധാരയതീഹ ഭൂമിഃ സാധ്വസാധൂംസ്താപയതീഹ സൂര്യഃ। സാധ്വസാധൂംശ്ചാപി വാതീഹ വായു രാപസ്തഥാ സാധ്വസാധൂന്വഹന്തി॥ 12-73-62 (67735) കശ്യപ ഉവാച। 12-73-63x (5523) ഏവമസ്മിന്വർതതേ ലോക ഏഷ നാമുത്രൈവം വർതതേ രാജപുത്ര। പ്രേത്യൈതയോരന്തരാവാന്വിശേഷോ യോ വൈ പുണ്യം ചരതേ യശ്ച പാപം॥ 12-73-63 (67736) പുണ്യസ്യ ലോകോ മധുമാൻഘൃതാർചി ർഹിരണ്യജ്യോതിരമൃതസ്യ നാഭിഃ। തത്ര പ്രേത്യ മോദതേ ബ്രഹ്മചാരീ ന തത്ര മൃത്യുർന ജരാ നോത ദുഃഖം॥ 12-73-64 (67737) പാപസ്യ ലോകോ നിരയോഽപ്രകാശോ നിത്യം ദുഃഖം ശോകഭൂയിഷ്ഠമേവ। തത്രാത്മാനം ശോചതി പാപകർമാ വഹ്വീഃ സമാഃ പ്രതപന്നപ്രതിഷ്ഠഃ॥ 12-73-65 (67738) മിഥോഭേദാദ്ബ്രാഹ്മണക്ഷത്രിയാണാം പ്രജാ ദുഃഖം ദുഃസഹം ചാവിശന്തി। ഏവം ജ്ഞാത്വാ കാര്യ ഏവേഹ വിദ്വാൻ പുരോഹിതോ നൈകവിദ്യോ നൃപേണ॥ 12-73-66 (67739) തം ചൈവ ലബ്ധ്വാഭിഷിഞ്ചേത്തഥാ ധർമോ വിധീയതേ। അഗ്രം ഹി ബ്രാഹ്മണഃ പ്രോക്തം സർവസ്യൈവേഹ ധർമതഃ॥ 12-73-67 (67740) പൂർവം ഹി ബ്രഹ്മണഃ സൃഷ്ടിരിതി ബ്രഹ്മവിദോ വിദുഃ। ജ്യേഷ്ഠേനാഭിജനേനാസ്യ പ്രാപ്തം പൂർവം യദുത്തമം॥ 12-73-68 (67741) തസ്മാൻമാന്യശ്ച പൂജ്യശ്ച ബ്രാഹ്മണഃ പ്രസൃതാഗ്രഭുക്। സർവം ശ്രേഷ്ഠം വിശിഷ്ടം ച നിവേദ്യം തസ്യ ധീമതഃ॥ 12-73-69 (67742) അവശ്യമേതത്കർതവ്യം രാജ്ഞാ ബലവതാഽപി ഹി। ബ്രഹ്മ വർധയതി ക്ഷത്രം ക്ഷത്രതോ ബ്രഹ്മ വർധതേ। രാജ്ഞഃ സർവസ്യ ചാന്യസ്യ സ്വാമീ രാജ്ഞഃ പുരോഹിതഃ॥ ॥ 12-73-70 (67743) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രിസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 73॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-73-14 നിർണുദേ മോചയേത്। രാജാനമിതി ശേഷഃ॥ 12-73-46 ക്ഷത്ര കർതൃ। തത്ര ക്ഷത്രേ സന്തഃ വർണം വിന്ദന്തി। ബ്രാഹ്മണാനാമവമന്താ ംലേച്ഛജാതീയോഽയം രാജേത്യനുമാനാജ്ജാനന്തി। യഥോക്തംഭോഗേന ജ്ഞായതേ കർമ കർമണാ ജ്ഞായതേ ജനിരിതി। തഥാ ബലം തദ്ഭിയന്തേ ച സന്ത ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-73-50 അഭിപ്രപന്നൌ അന്യോന്യശരണൌ। ക്ഷത്രശരണം ബ്രഹ്മ തപസ്യതി ബ്രഹ്മശരണം ക്ഷത്രം ജയതീതി ഭാവഃ॥ 12-73-52 മധു സുഖം। അശ്രു ദുഃഖം। പാപം നരകം॥ 12-73-53 ബ്രഹ്മ ബ്രാഹ്മണജാതിഃ। ബ്രഹ്മചരണാദപേതത്വാദബ്രഹ്മചാരീ വേദാധ്യയനശൂന്യഃ സൻ ത്രാണം രക്ഷണം ഇച്ഛേത്തദാ ദേവസ്തത്ര ആശ്ചര്യതോ വർഷതി। തത്ര വർഷഃ അത്യന്തം ദുർലഭമിത്യർഥഃ॥ 12-73-55 രുദ്രോ ഹിംസ്രഃ। ദേവോ രാജാ। രുദ്രം കലിം॥ 12-73-57 മാനവാനാം ഹൃദയേ യ ആത്മാ ജീവോഽസ്തി സ ഏവ രുദ്രഃ സംഹർതാ ഭവതി। നനു കുതഃ ശാന്തസ്യാത്മനോ രുദ്രത്വമത ആഹ വാതേതി। യഥാ ഉത്പാതവാത ആകാശോത്ഥ ആകാശോത്ഥാം മേഘദേവതാമിതസ്തതോ നയതി ഗർജയതി വിദ്യുദശനിവാരീണി ച തത ആവിർഭാവയത്യേവമാത്മോത്ഥിതാഃ കാപ്നക്രോധാദയഃ സർവം ഹിംസ്രം കാരയന്തീത്യർഥഃ॥ 12-73-58 യഥാ ആകാശേന യുക്താസ്തതഃ പൃഥഗ്ഭൂതാഃ വാതോ മേഘാശ്ച മേഘപ്രവർതകദേവതാ ച പ്രത്യക്ഷേണ ശാസ്ത്രജ്ഞാനേന ച ദൃശ്യന്തേ നൈവം ജീവോ വാ തദഭിഭാവകഃ കാമാദിർവാ പൃഥക് ദൃശ്യതേ കിന്ത്വാത്മന്യേവ വഹ്യൌഷ്ണ്യവത്കാമദ്വേഷൌ വർതേതേ തൌ ചൈതസ്യ സംബന്ധകൌ മോഹകോ ച ഭവത ഇത്യർഥഃ॥ 12-73-59 യഥാഽൽപോഽപി വഹ്നിരധികമധികം കാഷ്ഠഭാരമുപാരുഹ്യ കൃത്സ്നം ഗ്രാമം ദഹതി തത്ര ന കേവലം കാഷ്ഠാനാം ദാഹകത്വം നാപി കാഷ്ഠാന്യനുപാരൂഢസ്യാഗ്നേഃ കിന്തു തദുഭയസംഘാതസ്യൈവ। തത്രാപി വിവേകേ ക്രിയമാണേ വഹ്നേരേവോപാധ്യാവേശാദ്ദാഹകത്വം। ഏവമാത്മാനമാരുഹ്യാഹങ്കാരവഹ്നിഃ കാമക്രോധാദിവാതൈരുദ്ദീപിതോ രുദ്രത്വം പ്രതിപദ്യതേ॥ 12-73-60 അപുണ്യപാപമപ്യാത്മാനം യദി വിശേഷാത് ക്രിയമാണേ പാപേ നിമിത്തഭൂതേ സതി ദണ്ഡഃ പാപം ദണ്ഡാത്മകം പാപം ഗാലനതാഡനാദി ദുഃഖം കർതൃ സ്പൃശതേ മോഹാദിതി ബ്രവീഷി തർഹി പുണ്യകരണം പാപവർജനം ച ശാസ്ത്രചോദിതം വൃഥൈവ സ്യാത്॥ 12-73-67 തം പുരോഹിതം ലബ്ധ്വാ ആത്മാനം രാജ്യേഽഭിഷിഞ്ചേത്॥ 12-73-70 ഏവം രാജ്ഞാ വിശേഷേണ പൂജ്യാ വൈ ബ്രാഹ്മണാഃ സദാ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-74-0 (67744) `യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-74-0x (5524) ബ്രഹ്മക്ഷത്രസ്യ സാമർഥ്യം കഥിതം തേ പിതാമഹ। പുരോഹിതപ്രഭാവശ്ച ലക്ഷണം ച പുരോധസഃ॥ 12-74-1 (67745) ഇദാനീം ശ്രോതുമിച്ഛാമി ബ്രഹ്മക്ഷത്രവിനിർണയം। ബ്രഹ്മക്ഷത്രം ഹി സർവസ്യ കാരണം ജഗതഃ പരം। യോഗക്ഷേമോ ഹി രാഷ്ട്രസ്യ താഭ്യാമായത്ത ഏവ ച॥' 12-74-2 (67746) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-74-3x (5525) യോഗക്ഷേമോ ഹി രാഷ്ട്രസ്യ രാജന്യായത്ത ഉച്യതേ। യോഗക്ഷേമോ ഹി രാജ്ഞോ ഹി സമായത്തഃ പുരോഹിതേ॥ 12-74-3 (67747) യത്രാദൃഷ്ടം ഭയം ബ്രഹ്മ പ്രജാനാം ശമയത്യുത। ദൃഷ്ടം ച രാജാ ബാഹുഭ്യാം തദ്രാജ്യം സുഖമേധതേ॥ 12-74-4 (67748) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। മുചുകുന്ദസ്യ സംവാദം രാജ്ഞോ വൈശ്രവണസ്യ ച॥ 12-74-5 (67749) മുചുകുന്ദോ വിജിത്യേമാം പൃഥിവീം പൃഥിവീപതിഃ। ജിജ്ഞാസമാനഃ സ ബലമഭ്യയാദലകാധിപം॥ 12-74-6 (67750) തതോ വൈശ്രവണോ രാജാ രാക്ഷസാനസൃജത്തദാ। തേ ബലാന്യവമൃദ്ഗന്ത മുചുകുന്ദസ്യ നൈർഋതാഃ॥ 12-74-7 (67751) സ ഹന്യമാനേ സൈന്യേ സ്വേ മുചുകുന്ദോ നരാധിപഃ। ഗർഹയാമാസ വിദ്വാംസം പുരോഹിതമരിന്ദമഃ॥ 12-74-8 (67752) തത ഉഗ്രം തപസ്തപ്ത്വാ വസിഷ്ഠോ ധർമവിത്തമഃ। രക്ഷാംസ്യുപാവധീത്തത്ര പന്ഥാനം ചാപ്യവിന്ദത॥ 12-74-9 (67753) തതോ വൈശ്രവണോ രാജാ മുചുകുന്ദമഗർഹയത്। വധ്യമാനേഷു സൈന്യേഷു വചനം ചേദമബ്രവീത്॥ 12-74-10 (67754) ധനദ ഉവാച। 12-74-11x (5526) ബലവന്തസ്ത്വയാ പൂർവേ രാജാനഃ സപുരോഹിതാഃ। ന ചൈവം സമവർതന്ത യഥാ ത്വമിവ വർതസേ॥ 12-74-11 (67755) തേ ഖൽവപി കൃതാസ്ത്രാശ്ച ബലവന്തശ്ച ഭൂമിപാഃ। ആഗംയ പര്യുപാസന്തേ മാമീശം സുഖദുഃഖയോഃ॥ 12-74-12 (67756) യദ്യസ്തി ബാഹുവീര്യം തേ തദ്ദർശയിതുമർഹസി। കിം ബ്രാഹ്മണബലേന ത്വമതിമാത്രം പ്രവർതസേ॥ 12-74-13 (67757) മുചുകുന്ദസ്തതഃ ക്രുദ്ധഃ പ്രത്യുവാച ധനേശ്വരം। ന്യായപൂർവമസംലബ്ധമസംഭ്രാന്തമിദം വചഃ॥ 12-74-14 (67758) ബ്രഹ്മക്ഷത്രമിദം സൃഷ്ടമേകയോനി സ്വയംഭുവാ। പൃഥഗ്ബലവിധാനം ച തല്ലോകം പരിപാലയേത്॥ 12-74-15 (67759) തപോമന്ത്രബലം നിത്യം ബ്രാഹ്മണേഷു പ്രതിഷ്ഠിതം। അസ്രബാഹുബലം നിത്യം ക്ഷത്രിയേഷു പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-74-16 (67760) താഭ്യാം സംഭൂയ കർതവ്യം പ്രജാനാം പരിപാലനം। തഥാ ച മാം പ്രവർതന്തം കിം ഗർഹസ്യലകാധിപ॥ 12-74-17 (67761) തതോഽബ്രവീദ്വൈശ്രവണോ രാജാനം സപുരോഹിതം। നാഹം രാജ്യമനിർദിഷ്ടം കസ്മൈചിദ്വിദധാംയുത॥ 12-74-18 (67762) നാച്ഛിന്ദേ വാഽപ്യനിർദിഷ്ടമിതി ജാനീഹി പാർഥിവ। പ്രശാധി പൃഥിവീം കൃത്സ്നാം മദ്ദത്താമഖിലാമിമാം। [ഏവമുക്തഃ പ്രത്യുവാച മുചുകുന്ദോ മഹീപതിഃ॥] 12-74-19 (67763) നാഹം രാജ്യം ഭവദ്ദത്തം ഭോക്തുമിച്ഛാമി പാർഥിവ। ബാഹുവീര്യാർജിതം രാജ്യമശ്നീയാമിതി കാമയേ॥ 12-74-20 (67764) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-74-21x (5527) തതോ വൈശ്രവണോ രാജാ വിസ്മയം പരമം യയൌ। ക്ഷത്രധർമേ സ്ഥിതം ദൃഷ്ട്വാ മുചുകുന്ദമരിന്ദമം॥ 12-74-21 (67765) തതോ രാജാ മുചുകുന്ദഃ സോന്വശാസദ്വസുന്ധരാം। ബാഹുവീര്യാർജിതാം സംയക്ക്ഷത്രധർമമനുവ്രതഃ॥ 12-74-22 (67766) ഏവം യോ ബ്രഹ്മവിദ്രാജാ ബ്രഹ്മപൂർവം പ്രവർതതേ। സ ഭുങ്ക്തേ വിജിതാമുവീം യശശ്ച മഹദശ്നുതേ॥ 12-74-23 (67767) നിത്യോദകീ ബ്രാഹ്മണഃ സ്യാന്നിത്യശസ്ത്രശ്ച ക്ഷത്രിയഃ। തയോർഹി സർവമായത്തം യത്കിഞ്ചിജ്ജഗതീഗതം॥ 12-74-24 (67768) യശശ്ച തേജശ്വ മഹീം ച കൃത്സ്നാം പ്രാപ്നോതി രാജന്വിപുലാം ച കീർതിം। പ്രധാനധർമം നൃപതേ നിയച്ഛ തഥാ ച ധർമസ്യ ചതുർഥമംശം॥ ॥ 12-74-25 (67769) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുഃസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 74॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-74-7 അസൃജദതിസൃഷ്ടവാൻ। ആജ്ഞാപിതവാനിതി യാവത്॥ 12-74-11 ത്വയാ ത്വത്തഃ॥ 12-74-25 നിയച്ഛ ഗൃഹാണേത്യർഥഃ।

12-75-0 (67770) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-75-0x (5528) യയാ വൃത്ത്യാ മഹീപാലോ വിവർധയതി മാനവാൻ। പുണ്യാംശ്ച ലോകാഞ്ജയതി തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-75-1 (67771) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-75-2x (5529) ദാനശീലോ ഭവേദ്രാജാ യജ്ഞശീലശ്ച ഭാരത। ഉപവാസതപഃ ശീലഃ പ്രജാനാം പാലനേ രതഃ॥ 12-75-2 (67772) സർവാശ്ചൈവ പ്രജാ നിത്യം രാജാ ധർമേണ പാലയൻ। ഉത്ഥാനേന പ്രദാനേന പൂജയേച്ചാപി ധാർമികാൻ॥ 12-75-3 (67773) രാജ്ഞാ ഹി പൂജിതോ ധർമസ്തതഃ സർവത്ര പൂജ്യതേ। യദ്യദാചരതേ രാജാ തത്പ്രജാനാം സ്മ രോചതേ॥ 12-75-4 (67774) നിത്യമുദ്യതദണ്ഡശ്ച ഭവേൻമൃത്യുരിവാരിഷു। നിഹന്യാത്സർവതോ ദസ്യൂന്ന രാജ്ഞോ ദസ്യുഷു ക്ഷമാ॥ 12-75-5 (67775) യം ഹി ധർമം ചരന്തീഹ പ്രജാ രാജ്ഞാ സുരക്ഷിതാഃ। ചതുർഥം തസ്യ ധർമസ്യ രാജാ ഭാഗം ച വിന്ദതി॥ 12-75-6 (67776) യദധീതേ യദ്ദദാതി യഞ്ജുഹോതി യദർചതി। രാജാ ചതുർഥഭാക്തസ്യ പ്രജാ ധർമേണ പാലയൻ॥ 12-75-7 (67777) യദ്രാഷ്ട്രോഽകുശലം കിഞ്ചിദ്രാജ്ഞോ രക്ഷയതഃ പ്രജാഃ। ചതുർഥം തസ്യ പാപസ്യ രാജാ ഭാരത വിന്ദതി॥ 12-75-8 (67778) അപ്യാഹുഃ സർവമേവേതി ഭൂയോഽർധമിതി നിശ്ചയഃ। കർമണാ പൃഥിവീപാല നൃശംസോഽനൃതവാഗപി॥ 12-75-9 (67779) താദൃശാത്കിൽബിപാദ്രാജാ ശൃണു യേന പ്രമുച്യതേ। പ്രത്യാഹർതുമശക്യം സ്യാദ്ധനം ചോരൈർഹൃതം യദി। തത്സ്വകോശാത്പ്രദേയം സ്യാദശക്തേനോപജീവതഃ॥ 12-75-10 (67780) സർവവർണൈഃ സദാ രക്ഷ്യം ബ്രഹ്മസ്വം ബ്രാഹ്മണാ യഥാ। ന സ്ഥേയം വിഷയേ തേന യോഽപകുര്യാദ്ദ്വിജാതിഷു॥ 12-75-11 (67781) ബ്രഹ്മസ്വേ രക്ഷ്യമാണേ തു സർവം ഭവതി രക്ഷിതം। തേഷാം പ്രസാദേ നിർവൃത്തേ കൃതകൃത്യോ ഭവേന്നൃപഃ॥ 12-75-12 (67782) പർജന്യമിവ ഭൂതാനി മഹാദ്രുമമിവ ദ്വിജാഃ। നരാസ്തമുപജീവന്തി നൃപം സർവാർഥസാധകം॥ 12-75-13 (67783) ന ഹി കാമാത്മനാ രാജ്ഞാ സതതം ശഠബുദ്ധിനാ। നൃശംനേനാതിലുബ്ധേന ശക്യം പാലയിതും പ്രജാഃ॥ 12-75-14 (67784) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-75-15x (5530) നാഹം രാജ്യസുഖാന്വേഷീ രാജ്യമിച്ഛാംയപി ക്ഷണം। ധർമാർഥം രോചയേ രാജ്യം ധർമശ്ചാത്ര ന വിദ്യതേ॥ 12-75-15 (67785) തദല മമ രാജ്യേന യത്ര ധർമോ ന വിദ്യതേ। വനമേവ ഗമിഷ്യാമി തസ്മാദ്ധർമചികീർഷയാ॥ 12-75-16 (67786) തത്ര മേധ്യേഷ്വരണ്യേഷു ന്യസ്തദണ്ഡോ ജിതേന്ദ്രിയഃ। ധർമമാരാധയിഷ്യാമി മുനിർമൂലഫലാശനഃ॥ 12-75-17 (67787) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-75-18x (5531) വേദാഹം തവ യാ ബുദ്ധിരാനൃശംസ്യേഽഗുണൈവ സാ। ന ച നിത്യാനൃശംസേന ശക്യം രാജ്യമുപാസിതും॥ 12-75-18 (67788) സദൈവ ത്വാം മൃദുപ്രജ്ഞമത്യാര്യമതിധാർമികം। ക്ലീബം ധർമഘൃണായുക്തം ന ലോകോ ബഹുമന്യതേ॥ 12-75-19 (67789) രാജധർമമവേക്ഷസ്വ പിതൃപൈതാമഹോചിതം। നൈതദ്രാജ്ഞാമഥോ വൃത്തം യഥാ ത്വം സ്ഥാതുമിച്ഛസി॥ 12-75-20 (67790) ന ഹി വൈക്ലവ്യസംസൃഷ്ടമാനൃശംസ്യമിഹാസ്ഥിതഃ। പ്രജാപാലനസംഭൂതം പ്രാപ്തോ ധർമഫലം ഹ്യസി॥ 12-75-21 (67791) ന ഹ്യേതാമാശിഷം പാണ്ഡുർന ച കുന്ത്യഭ്യഭാഷത। `വിചിത്രവീര്യോ ധർമാത്മാ ചിത്രവീര്യോ നരാധിപഃ॥ 12-75-22 (67792) ശന്തനുശ്ച മഹീപാലഃ സർവക്ഷത്രസ്യ പൂജിതഃ।' തവൈതാം പ്രാജ്ഞതാം താത യഥാ ചരസി മേധയാ॥ 12-75-23 (67793) ശൌര്യം ബലം ച സത്യം ച പിതാ തവ സദാഽബ്രവീത്। മഹത്ത്വം ബലമൌദാര്യം ഭവതഃ കുന്ത്യയാചത॥ 12-75-24 (67794) നിത്യം സ്വാഹാ സ്വധാ നിത്യം ചോഭേ മാനുഷദൈവതേ। പുത്രേഷ്വാശാസതേ നിത്യം പിതരോ ദൈവതാനി ച॥ 12-75-25 (67795) ദാനമധ്യയനം യജ്ഞം പ്രജാനാം പരിപാലനം। ധർംയമേതദധർംയം വാ ജൻമനൈവാഭ്യജായഥാഃ॥ 12-75-26 (67796) കുലേ ധുരി ച യുക്താനാം വഹതാം ഭാരമീദൃശം। സീദതാമപി കൌന്തേയ കീർതിർന പരിഹീയതേ॥ 12-75-27 (67797) സമന്തതോ വിനീതോ യോ വഹത്യസ്ഖലിതോ ഹി സഃ। നിർദോഷകർമവചനാത്സിദ്ധിഃ കർമണ ഏവ സാ॥ 12-75-28 (67798) നൈകാന്തേ വിനിപാതേഽപി വിഹരേദിഹ കശ്ചന। ധർമീ ഗൃഹീ വാ രാജാ വാ ബ്രഹ്മചാര്യഥവാ ദ്വിജഃ॥ 12-75-29 (67799) അൽപം ഹി സാരഭൂയിഷ്ഠം യത്കർമോദാരമേവ തത്। കൃതമേവാകൃതാച്ഛ്രേയോ ന പാപീയോഽസ്യ കർമണഃ॥ 12-75-30 (67800) യദാ കുലീനോ ധർമജ്ഞഃ പ്രാപ്നോത്യൈശ്വര്യമുത്തമം। യോഗക്ഷേമസ്തദാ രാജ്ഞഃ കുശലായൈവ കൽപതേ॥ 12-75-31 (67801) ദാനേനാന്യം ബലേനാന്യമന്യം സൂനൃതയാ ഗിരാ। സർവതഃ പ്രതിഗൃഹ്ണീയാദ്രാജ്യം പ്രാപ്യേഹ ധാർമികഃ॥ 12-75-32 (67802) യം ഹി വൈദ്യാഃ കുലേ ജാതാ ഹ്യവൃത്തിഭയപീഡിതാഃ। പ്രാപ്യ തൃപ്താഃ പ്രതിഷ്ഠന്തി ധർമഃ കോഽഭ്യധികസ്തതഃ॥ 12-75-33 (67803) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-75-34x (5532) കിം ന്വതഃ പരമം സ്വർഗ്യം കാ തതഃ പ്രീതിരുത്തമാ। കിം തതഃ പരമൈശ്വര്യം ബ്രൂഹി മേ യദി പശ്യസി॥ 12-75-34 (67804) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-75-35x (5533) യസ്മിൻഭയാർദിതാഃ സന്തഃ ക്ഷേമം വിന്ദന്ത്യപി ക്ഷണം। സ സ്വർഗജിത്തമോഽസ്മാകം സത്യമേതദ്ബ്രവീമി തേ॥ 12-75-35 (67805) ത്വമേവ പ്രീതിമാംസ്തസ്മാത്കുരൂണാം കുരുസത്തമ। ഭവ രാജാ ജയ സ്വർഗം സതോ രക്ഷാഽസതോ ജഹി॥ 12-75-36 (67806) അനു ത്വാം താത ജീവന്തു സുഹൃദഃ സാധുഭിഃ സഹ। പർജന്യമിവ ഭൂതാനി സ്വാദുദ്രുമമിവ ദ്വിജാഃ॥ 12-75-37 (67807) ധൃഷ്ടം ശൂരം പ്രഹർതാരമനൃശംസം ജിതേന്ദ്രിയം। വത്സലം സംവിഭക്താരമുപജീവന്തു ബാന്ധവാഃ॥ ॥ 12-75-38 (67808) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 75॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-75-5 ന കാമാത്കസ്യചിത്ക്ഷമേദിതി ഝ.പാഠഃ॥ 12-75-7 യദധീതേ ബ്രാഹ്മണാദിഃ॥ 12-75-10 അശക്തേന രാജ്ഞാ ഉപജീവതഃ ധനോപജീവിനോ വണിജാദേഃ॥ 12-75-32 പ്രതിഗൃഹ്ണീയാദ്വശീകുര്യാത്॥

12-76-0 (67809) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-76-0x (5534) സ്വകർമണ്യപരേ യുക്താസ്തഥൈവാന്യേ വികർമണി। തേഷാം വിശേഷമാചക്ഷ്വ ബ്രാഹ്മണാനാം പിതാമഹ॥ 12-76-1 (67810) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-76-2x (5535) വിദ്യാലക്ഷണസംപന്നാഃ സർവത്രാംനായദർശിനഃ। ഏതേ ബ്രഹ്മസമാ രാജൻബ്രാഹ്മണാഃ പരികീർതിതാഃ॥ 12-76-2 (67811) ഋത്വിഗാചാര്യസംപന്നാഃ സ്വേഷു കർമസ്വവസ്ഥിതാഃ। ഏതേ ദേവസമാ രാജൻബ്രാഹ്മണാനാം ഭവന്ത്യുത॥ 12-76-3 (67812) `ഗോഽജാവിമഹിഷാണാം ച ബഡവാനാം ച പോഷകാഃ। വൃത്ത്യർഥം പ്രതിപദ്യന്തേ താന്വൈശ്യാൻസംപ്രചക്ഷതേ॥ 12-76-4 (67813) ഐശ്വര്യകാമാ യേ ചാപി സാമിപാ വാഽപി ഭാരത। നിഗ്രഹാനുഗ്രഹരതാംസ്താന്ദ്വിജാൻക്ഷത്രിയാന്വിദുഃ॥ 12-76-5 (67814) അശ്വാരോഹാ ഗജാരോഹാ രഥിനോഽഥ പദാതയഃ। ഏതേ വൈശ്യസമാ രാജൻബ്രാഹ്മണാനാം ഭവന്ത്യുത॥ 12-76-6 (67815) ജൻമകർമവിഹീനാ യേ കദര്യാ ബ്രഹ്മബന്ധവഃ। ഏതേ ശൂദ്രസമാ രാജൻബ്രാഹ്മണാനാം ഭവന്ത്യുത॥ 12-76-7 (67816) അശ്രോത്രിയാഃ സർവേ ഏതേ സർവേ ചാനാഹിതാഗ്നയഃ। താൻസർവാന്ധാർമികോ രാജാ ബലിം വിഷ്ടിം ച കാരയേത്॥ 12-76-8 (67817) ആഹ്വായകാ ദേവലകാ നാക്ഷത്രാ ഗ്രാമയാജകാഃ। ഏതേ ബ്രാഹ്മണചാണ്ഡാലാ മഹാപഥികപഞ്ചമാഃ॥ 12-76-9 (67818) [ഋത്വിക്പുരോഹിതോ മന്ത്രീ ദൂതോ വാർതാനുകർഷകഃ। ഏതേ ക്ഷത്രസമാ രാജൻബ്രാഹ്മണാനാം ഭവന്ത്യുത॥] 12-76-10 (67819) `ംലേച്ഛദേശാശ്ച യേ കേചിത്പാപൈരധ്യുഷിതാ നരൈഃ। ഗത്വാ തു ബ്രാഹ്മണസ്താംശ്ച ചണ്ഡാലഃ പ്രേത്യ ചേഹ ച॥ 12-76-11 (67820) വ്രാത്യാൻംലേച്ഛാംശ്ച ശൂദ്രാംശ്ച യാജയിത്വാ ദ്വിജാധമഃ। അകീർതിമിഹ സംപ്രാപ്യ നരകം പ്രതിപദ്യതേ॥ 12-76-12 (67821) മഹാവൃന്ദസമുദ്രാഭ്യാം പര്യായേണൈകവിംശതിം। ബ്രാഹ്മണോ ഋഗ്യജുഃ സാംനാം മൂഢഃ കൃത്വാ തു വിപ്ലവം॥ 12-76-13 (67822) കൽപമേകം കൃമിസ്ഥോഽഥ നാനാവിഷ്ഠാസു ജായതേ। വ്രാത്യേ ംലേച്ഛേ തഥാ ശൂദ്രേ തസ്കരേ പത്തിതേഽശുചൌ॥ 12-76-14 (67823) കുദേശേ ച സുരാപേ ച ബ്രഹ്മഘ്നേ വൃഷലീപതൌ। അനധീതേഷു സർവത്ര ഭുഞ്ജാനേ യത്ര തത്ര വാ॥ 12-76-15 (67824) വാലസ്ത്രീവൃദ്ധഹന്തുശ്ച മാതാപിത്രോർഗുരോസ്തഥാ। മിത്രദ്രുഹി കൃതഘ്നേ ച ഗോഘ്നേ ചൈവ കഥഞ്ചന॥ 12-76-16 (67825) പുത്രഘാതിനി ശത്രൌ ച ന മന്ത്രാദ്യാജയേദ്ദ്വിജഃ। സ തേഷാം വിപ്ലവഃ പ്രോക്തോ മന്ത്രവിദ്ഭിഃ സനാതനൈഃ॥ 12-76-17 (67826) യദി വിപ്രോ വിദേശസ്ഥസ്തീർഥയാത്രാം ഗതോഽപി വാ। യദി ഭീതഃ പ്രപന്നോ വാ കുദേശം ശൌചവർജിതം॥ 12-76-18 (67827) സുസയതഃ ശുചിർഭുത്വാ മന്ത്രാനുച്ചാരയേദ്ദ്വിജഃ। ആർതശ്ചോച്ചാരയേൻമന്ത്രമാർതത്രാണപരോഽഥവാ। ഹീനേഷ്വപി പ്രയുഞ്ജാനോ നാസൌ വിപ്ലാവകഃ സ്മൃതഃ॥ 12-76-19 (67828) ക്രൂരകർമാ വികർമാ വാ കർമഭിർവഞ്ചിതോഽഥവാ। തത്ത്വവിത്തരതേ പാപം ശീലവാൻസയതേന്ദ്രിയഃ॥ ' 12-76-20 (67829) ഏതേഭ്യോ ബലിമാദദ്യാദ്ധീനകോശോ മഹീപതിഃ। ഋതേ ബ്രഹ്മസമേഭ്യശ്ച ദേവകൽപേഭ്യ ഏവ ച॥ 12-76-21 (67830) അബ്രാഹ്മണാനാം വിത്തസ്യ സ്വാമീ രാജേതി നഃ ശ്രുതിഃ। ബ്രാഹ്മണാനാം ച യേകേചിദ്വികർമസ്ഥാ ഇതി ശ്രുതിഃ। `പ്രാഗുക്താംശ്ചാപ്യനുക്താംശ്ച സർവാസ്താന്ദാപയേത്കരാൻ' 12-76-22 (67831) വികർമസ്ഥാശ്ച നോപേക്ഷ്യാ വിപ്രാ രാജ്ഞാ കഥഞ്ചന। നിയംയാഃ സംവിഭജ്യാശ്ച ധർമാനുഗ്രഹകാംയയാ॥ 12-76-23 (67832) യസ്യ സ്മ വിഷയേ രാജ്ഞഃ സ്തേനോ ഭവതി വൈ ദ്വിജഃ। രാജ്ഞ ഏവാപരാധം തം മന്യന്തേ തദ്വിദോ ജനാഃ॥ 12-76-24 (67833) അവൃത്ത്യാ യോ ഭവേത്സ്തേനോ വേദവിത്സ്നാതകസ്തഥാ। രാജൻസ രാജ്ഞാ ഭർതവ്യ ഇതി വേദവിദോ വിദുഃ॥ 12-76-25 (67834) സ ചേന്നാപി നിവർതേത കൃതവൃത്തിഃ പരന്തപ। തതോ നിർവാസനീയഃ സ്യാത്തസ്മാദ്ദേശാത്സബാന്ധവഃ॥ 12-76-26 (67835) `യജ്ഞഃ ശ്രുതമപൈശുന്യമർഹിസാഽതിഥിപൂജനം। ദമഃ സത്യം തപോ ദാനമേതദ്ബ്രാഹ്മണലക്ഷണം॥' ॥ 12-76-27 (67836) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷട്സപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 76॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-76-3 ഋഗ്യജുഃസാമസംപന്നാഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-76-7 ജൻമകർമജൻമോചിതകർമ തേന വിഹീനാഃ॥ 12-76-8 ബലിം കരവാനം। വിഷ്ടിംവിനാ വേതനം രാജസേവാം॥ 12-76-9 ആഹ്വായകാ ധർമാധികാരിണഃ। ദേവലകാ വേതനേന ദേവപൂജാകർതാരഃ। മഹാപഥികഃ സമുദ്രേ നൌയാനേന ഗച്ഛൻ। യദ്വാ മഹാപഥി ശുൽകഗ്രാഹകഃ॥

12-77-0 (67837) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-77-0x (5536) കേഷാം പ്രഭവതേ രാജാ വിത്തസ്യ ഭരതർഷഭ। കയാ ച വൃത്ത്യാ വർതേത തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-77-1 (67838) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-77-2x (5537) അബ്രാഹ്മണാനാം വിത്തസ്യ സ്വാമീ രാജേതി വൈദികം। ബ്രാഹ്മണാനാം ച യേ കേചിദ്വികർമസ്ഥാ ഭവന്ത്യുത॥ 12-77-2 (67839) വികർമസ്ഥാശ്ച നോപേക്ഷ്യാ വിപ്രാ രാജ്ഞാ കഥഞ്ചന। ഇതി രാജ്ഞാം പുരാവൃത്തമഭിജൽപന്തി സാധവഃ॥ 12-77-3 (67840) യസ്യ സ്മ വിഷയേ രാജ്ഞഃ സ്തേനോ ഭവതി വൈ ദ്വിജഃ। രാജ്ഞ ഏവാപരാധം തം മന്യന്തേ കിൽവിഷം നൃപ॥ 12-77-4 (67841) അഭിശസ്തമിവാത്മാനം മന്യന്തേ തേന കർമണാ। തസ്മാദ്രാജർഷയഃ സർവേ ബ്രാഹ്മണാനന്വപാലയൻ॥ 12-77-5 (67842) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ഗീതം കേകയരാജേന ഹിയമാണേന രക്ഷസാ॥ 12-77-6 (67843) കേകയാനാമധിപതിം രക്ഷോ ജഗ്രാഹ ദാരുണം। സ്വാധ്യായേനാന്വിതം രാജന്നരണ്യേ സംശിതവ്രതം॥ 12-77-7 (67844) രാജോവാച। 12-77-8x (5538) ന മേ സ്തേനോ ജനപദേ ന കദര്യോ ന മദ്യപഃ। നാനാഹിതാഗ്നിർനായജ്വാ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-8 (67845) ന ച മേ ബ്രാഹ്മണോഽവിദ്വാന്നാവ്രതീ നാപ്യസോമപഃ। ദ്വിജാതിർവിഷയേ മഹ്യം മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-9 (67846) നാനാപ്തദക്ഷിണൈര്യജ്ഞൈര്യജന്തേ വിഷയേ മമ। നാധീതേ ചാവ്രതീ കശ്ചിൻമാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-10 (67847) അധ്യാപയന്ത്യധീയന്തേ യജന്തേ യാജയന്തി ച। ദദതി പ്രതിഗൃഹ്ണന്തി ഷട്സു കർമസ്വവസ്ഥിതാഃ॥ 12-77-11 (67848) പൂജിതാഃ സംവിഭക്താശ്ച മൃദവഃ സത്യവാദിനഃ। ബ്രാഹ്മണാ മേ സ്വകർമസ്ഥാ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-12 (67849) ന യാചന്തേ പ്രയച്ഛന്തി സത്യധർമവിശാരദാഃ। നാധ്യാപയന്ത്യധീയന്തേ യജന്തേ യാജയന്തി ന॥ 12-77-13 (67850) ബ്രാഹ്മണാൻപരിരക്ഷന്തി സംഗ്രാമേഷ്വപലായിനഃ। ക്ഷത്രിയാ മേ സ്വകർമസ്ഥാ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-14 (67851) കൃഷിഗോരക്ഷവാണിജ്യമുപജീവന്ത്യമായയാ। അപ്രമത്താഃ ക്രിയാവന്തഃ സുവൃത്താഃ സത്യവാദിനഃ॥ 12-77-15 (67852) സംവിഭാഗം ദമം ശൌചം സൌഹൃദം ച വ്യപാശ്രിതാഃ। മമ വൈശ്യാഃ സ്വകർമസ്ഥാ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-16 (67853) ത്രീന്വർണാനുപതിഷ്ഠന്തേ യഥാവദനസൂയകാഃ। മമ ശൂദ്രാഃ സ്വകർമസ്ഥാ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-17 (67854) കൃപണാനാഥവൃദ്ധാനാം ദുർബലാതുരയോഷിതാം। സംവിഭക്താഽസ്മി സർവേഷാം മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-18 (67855) കുലാനുരൂപധർമാണാം പ്രസ്ഥിതാനാം യഥാവിധി। അവ്യുച്ഛേത്താഽസ്മി സർവേഷാം മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-19 (67856) തപസ്വിനോ മേ വിഷയേ പൂജിതാഃ പരിപാലിതാഃ। സംവിഭക്താശ്ച സത്കൃത്യ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-20 (67857) നാസംവിഭജ്യ ഭോക്താഽസ്മി ന വിശാമി പരസ്ത്രിയം। സ്വതന്ത്രോ ജാതു ന ക്രീഡേ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-21 (67858) നാബ്രഹ്മചാരീ ഭിക്ഷാവാൻഭിക്ഷുർവാ ബ്രഹ്മചര്യവാൻ। അനൃത്വിജാ ഹുതം നാസ്തി മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-22 (67859) `കൃതം രാജ്യം മയാ സർവം രാജ്യസ്ഥേനാപി കാര്യവത്। നാഹം വ്യുത്ക്രാമിതഃ സത്യാൻമാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ ' 12-77-23 (67860) നാവജാനാംയഹം വൈദ്യാന്ന വൃദ്ധാന്ന തപസ്വിനഃ। രാഷ്ട്രേ സ്വപതി ജാഗർമി മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-24 (67861) `ശുക്ലകർമാസ്മി സർവത്ര ന ദുർഗതിഭയം മമ। ധർമചാരീ ഗൃഹസ്ഥശ്ച മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥' 12-77-25 (67862) വേദാധ്യയനസംപന്നസ്തപസ്വീ സത്യധർമവിത്। സ്വാമീ സർവസ്യ രാഷ്ട്രസ്യ ധീമാൻമമ പുരോഹിതഃ॥ 12-77-26 (67863) ദാനേന ദിവ്യാനഭിവാഞ്ഛാമി ലോകാൻ സത്യേനാഥ ബ്രാഹ്മണാനാം ച ഗുപ്ത്യാ। ശുശ്രൂഷയാ ചാപി ഗുരൂനുപൈമി ന മേ ഭയം വിദ്യതേ രാക്ഷസേഭ്യഃ॥ 12-77-27 (67864) ന മേ രാഷ്ട്രേ വിധവാ ബ്രഹ്മബന്ധു ർന ബ്രാഹ്മണഃ കിതവോ നോത ചോരഃ। നായാജ്യയാജീ ന ച പാപകർമാ ന മേ ഭയം വിദ്യതേ രാക്ഷസേഭ്യഃ॥ 12-77-28 (67865) ന മേ ശസ്ത്രൈരനിർഭിന്നം ഗാത്രേ വ്ദ്യംഗുലമന്തരം। ധർമാർഥം യുധ്യമാനസ്യ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-29 (67866) ഗോബ്രാഹ്മണേഭ്യോ യജ്ഞേഭ്യോ നിത്യം സ്വസ്ത്യയനം മമ। ആശാസതേ ജനാ രാഷ്ട്രേ മാ മമാന്തരമാവിശഃ॥ 12-77-30 (67867) രാക്ഷസ ഉവാച। 12-77-31x (5539) `നാരീണാം വ്യഭിചാരാച്ച അന്യായാച്ച മഹീക്ഷിതാം। വിപ്രാണാം കർമദോഷാച്ച പ്രജാനാം ജായതേ ഭയം॥ 12-77-31 (67868) അവൃഷ്ടിർമാരകോ ദോഷഃ സതതം ക്ഷുദ്ഭയാനി ച। വിഗ്രഹശ്ച സദാ തസ്മിന്ദേശേ ഭവതി ദാരുണഃ॥ 12-77-32 (67869) യക്ഷരക്ഷഃപിശാചേഭ്യോ നാസുരേഭ്യഃ കഥഞ്ചന। ഭയമുത്പദ്യതേ തത്ര യത്ര വിപ്രാഃ സുസംയതാഃ॥ 12-77-33 (67870) ഗന്ധർവാപ്സരസഃ സിദ്ധാഃ പന്നഗാശ്ച സരീസൃപാഃ। മാനവാന്ന ജിഘാംസന്തി യത്ര നാര്യഃ പതിവ്രതാഃ॥ 12-77-34 (67871) ബ്രാഹ്മണഃ ക്ഷത്രിയാ വൈശ്യാ യത്ര ശൂദ്രാശ്ച ധാർമികാഃ। നാഽനാവൃഷ്ടിഭയം തത്ര ന ദുർഭിക്ഷം ന വിഭ്രമഃ॥ 12-77-35 (67872) ധാർമികോ യത്ര ഭൂപാലോ ന തത്രാസ്തി പരാഭവഃ। ഉത്പാതാ ന ച ദൃശ്യന്തേ ന ദിവ്യാ ന ച മാനുഷാഃ॥ 12-77-36 (67873) യസ്മാത്സർവാസ്വവസ്ഥാസു ധർമമേവാന്വവേക്ഷസേ। തസ്മാത്പ്രാപ്നുഹി കൈകേയ ഗൃഹം സ്വസ്തി വ്രജാംയഹം॥ 12-77-37 (67874) യേഷാം ഗോബ്രാഹ്മണാ രക്ഷ്യാഃ പ്രജാ രക്ഷ്യാശ്ച കേകയ। ന രക്ഷോഽഭ്യോ ഭയം തേഷാം കുത ഏവ തു പാതകം॥ 12-77-38 (67875) യേഷാം പുരോഗമാ വിപ്രാ യേഷാം ബ്രഹ്മ പരം ബലം। സുരക്ഷിതാസ്തഥാ വിപ്രാസ്തേ വൈ സ്വർഗജിതോ നൃപാഃ॥ 12-77-39 (67876) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-77-40x (5540) തസ്മാദ്ദ്വിജാതീന്രക്ഷേത തേ ഹി രക്ഷന്തി രക്ഷിതാഃ। ആശീരേഷാം ഭവേദ്രാജന്രാജ്ഞാം സംയക്പ്രവർതതാം॥ 12-77-40 (67877) തസ്മാദ്രാജ്ഞാ വിശേഷേണ വികർമസ്ഥാ ദ്വിജാതയഃ। നിയംയാഃ സംവിഭജ്യാശ്ച പ്രജാനുഗ്രഹകാരണാത്॥ 12-77-41 (67878) ഏവം യോ വർതതേ രാജാ പൌരജാനപദേഷ്വിഹ। അനുഭൂയേഹ ഭദ്രാണി പ്രാപ്നോതീന്ദ്രസലോകതാം॥ ॥ 12-77-42 (67879) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 77॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-77-8 മാമകാന്തരമാവിഭഃ ഇതി ട. ഡ.ഥ. പാഠഃ। മാമകാന്തരമാവിശഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-77-27 ന പാപകാരീ ന ച പാപവക്താ ഇതി ട.ഡ.ഥ.ദ. പാഠഃ॥

12-78-0 (80817) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-78-0x (6691) വ്യാഖ്യാതാ രാജധർമേണ വൃത്തിരാപത്സു ഭാരത। കഥഞ്ചിദ്വൈശ്യധർമേണ ജീവേദ്വാ ബ്രാഹ്മണോ ന വാ॥ 12-78-1 (80818) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-78-2x (6692) അശക്തഃ ക്ഷത്രധർമേണ വൈശ്യധർമേണ വർതയേത്। കൃഷിം ഗോരക്ഷ്യമാസ്ഥായ വ്യസനേ വൃത്തിസങ്ക്ഷയേ॥ 12-78-2 (80819) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-78-3x (6693) കാനി പണ്യാനി വിക്രീണൻസ്വർഗലോകാന്ന ഹീയതേ। ബ്രാഹ്മണോ വൈശ്യധർമേണ വർതയൻഭരതർഷഭ॥ 12-78-3 (80820) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-78-4x (6694) സുരാലവണമിത്യേതത്തിലാൻകേസരിണഃ പശൂൻ। വൃഷഭാൻമധു മാംസം ച കൃതാന്നം ച യുധിഷ്ഠിര॥ 12-78-4 (80821) സർവാസ്വവസ്ഥാസ്വേതാനി ബ്രാഹ്മണഃ പരിവർജയേത്। ഏതേഷാം വിക്രയാത്താത ബ്രാഹ്മണോ നരകേ പതേത്॥ 12-78-5 (80822) അജോഽഗ്നിർവരുണോ മേഷഃ സൂര്യോഽശ്വഃ പൃഥിവീ വിരാട്। ധേനുര്യജ്ഞശ്ച സോമശ്ച ന വിക്രേയാഃ കഥഞ്ചന॥ 12-78-6 (80823) പക്വേനാമസ്യ നിമയം ന പ്രശംസന്തി സാധവഃ। നിമയേത്പക്വമാമേന ഭോജനാർഥായ ഭാരത॥ 12-78-7 (80824) വയം സിദ്ധമശിഷ്യാമോ ഭവാൻസാധയതാമിദം। ഏവം സംവീക്ഷ്യ സമയം നാധർമോഽസ്തി കഥഞ്ചന॥ 12-78-8 (80825) അത്ര തേ വർതയിഷ്യാമി യഥാ കർമഃ സനാതനഃ। വ്യവഹാരപ്രവൃത്താനാം തന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-78-9 (80826) ഭവതേഽഹം ദദാനീദം ഭവാനേതത്പ്രയച്ഛതു। ഉചിതോ വർതതേ ധർമോ ന ബലാത്സംപ്രവർതതേ॥ 12-78-10 (80827) ഇത്യേവം സംപ്രവർതന്തേ വ്യവഹാരാഃ പുരാതനഃ। ഋഷീണാമിതരേഷാം ച സാധു ചൈതദസംശയം॥ 12-78-11 (80828) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-78-12x (6695) അഥ താത യദാ സർവാഃ ശസ്ത്രമാദദതേ പ്രജാഃ। വ്യുത്ക്രമന്തേ സ്വധർമേഭ്യഃ ക്ഷത്രസ്യ ക്ഷീയതേ ബലം॥ 12-78-12 (80829) തദാ ത്രാതാ തു കോ നു സ്യാത്കോ ധർമഃ കിം പരായണം। ഏതം മേ സംശയം ബ്രൂഹി വിസ്തരേണ പിതാമഹ॥ 12-78-13 (80830) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-78-14x (6696) ദാനേന തപസാ യജ്ഞൈദദ്രോഹേണ ദമേന ച। ബ്രാഹ്മണപ്രമുഖാ വർണാഃ ക്ഷേമമിച്ഛേയുരാത്മനഃ॥ 12-78-14 (80831) തേഷാം യേ വേദബലിനസ്ത ഉത്ഥായ സമന്തതഃ। രാജ്ഞോ ബലം വർധയേയുർമഹേന്ദ്രസ്യേവ ദേവതാഃ॥ 12-78-15 (80832) രാജ്ഞോ ഹി ക്ഷീയമാണസ്യ ബ്രഹ്മൈവാഹുഃ പരായണം। തസ്മാദ്ബ്രാഹ്മബലേനൈവ സമുത്ഥേയം വിജാനതാ॥ 12-78-16 (80833) യദാ തു വിജയീ രാജാ ക്ഷേമം രാഷ്ട്രേഽഭിസന്ദധേത്। തദാ വർണാ യഥാധർമം നിവിശേയുഃ സ്വകർമസു॥ 12-78-17 (80834) ഉൻമര്യാദേ പ്രവൃത്തേ തു ദസ്യുഭിഃ സങ്കരേ കൃതേ। സർവേ വർണാ ന ദുഷ്യേയുഃ ശസ്ത്രവന്തോ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-78-18 (80835) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-78-19x (6697) അഥ ചേത്സർവതഃ ക്ഷത്രം പ്രദുഷ്യേദ്ബ്രാഹ്മണം പ്രതി। കസ്തത്ര ബ്രാഹ്മണാംസ്ത്രാതാ കോ ധർമഃ കിം പരായണം॥ 12-78-19 (80836) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-78-20x (6698) തപസാ ബ്രഹ്മചര്യേണ ശസ്ത്രേണ ച ബലേന ച। അമായയാ മായയാ ച നിയന്തവ്യം തദാ ഭവേത്॥ 12-78-20 (80837) ക്ഷത്രിയസ്യാതിവൃത്തസ്യ ബ്രാഹ്മണേഷു വിശേഷതഃ। ബ്രഹ്മൈവ സംനിയന്തൃ സ്യാത്ക്ഷത്രം ഹി ബ്രഹ്മസംഭവം॥ 12-78-21 (80838) അഭ്ദ്യോഽഗ്നിർബ്രഹ്മതഃ ക്ഷത്രമശ്മനോ ലോഹമുത്ഥിതം। തേഷാം സർവത്രഗം തേജഃ സ്വസ്വയോനിഷു ശാംയതി॥ 12-78-22 (80839) യദാ ഛിനത്ത്യയോഽശ്മാനമഗ്നിശ്ചാപോഽഭിഹന്തി ച। ക്ഷത്രം ച ബ്രാഹ്മണം ദ്വേഷ്ടി തദാ ശാംയന്തി തേ ത്രയഃ॥ 12-78-23 (80840) തസ്മാദ്ബ്രഹ്മണി ശാംയന്തി ക്ഷത്രിയാണാം യുധിഷ്ഠിര। സമുദീർണാന്യജേയാനി തേജാംസി ച ബലാനി ച॥ 12-78-24 (80841) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-78-25x (6699) ബ്രഹ്മവീര്യേ മൃദൂഭൂതേ ക്ഷത്രവീര്യേ ച ദുർബലേ। ദുഷ്ടേഷു സർവവർണേഷു ബ്രാഹ്മണാൻപ്രതി ഭാരത॥ 12-78-25 (80842) യേ തത്ര യുദ്ധം കുർവന്തി ത്യക്ത്വാ ജീവിതമാത്മനഃ। `ബ്രാഹ്മണാൻപരിരക്ഷന്തി തേഷാം ലോകാ ഭവന്തി കേ॥ 12-78-26 (80843) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-78-27x (6700) ബ്രാഹ്മണാൻപരിരക്ഷന്തോ ധർമമാത്മാനമേവ ച। മനസ്വിനോ മന്യുമന്തഃ പുണ്യാംʼല്ലോകാന്വ്രജന്ത്യമീ। ബ്രാഹ്മണാർഥം ഹി സർവേഷാം ശസ്ത്രഗ്രഹണഭിഷ്യതേ॥ 12-78-27 (80844) അതിസ്വിഷ്ടമധീതാനാം ലോകാനതിതപസ്വിനാം। അനാശകാഗ്ന്യാഹിതാനാം ശൂരാ യാന്തി പരാം ഗതിം॥ 12-78-28 (80845) ബ്രാഹ്മണസ്ത്രിഷു വർണേഷു ശസ്ത്രം ഗൃഹ്ണന്ന ദുഷ്യതി। ഏഷ ഏവാത്മനസ്ത്യാഗോ നാന്യം ധർമം വിദുർജനാ॥ 12-78-29 (80846) തേഭ്യോ നമശ്ച ഭദ്രം ച യേ ശരീരാണി ജുഹ്വതി। ബ്രഹ്മദ്വിപോ ജിഘാംസന്തസ്തേഷാം നോഽസ്തു സലോകതാ॥ 12-78-30 (80847) ബ്രഹ്മലോകജിതഃ സ്വർഗ്യാന്വീരാംസ്താൻമനുരവ്രവീത്। യഥാഽശ്വമേധാവഭൃഥേ സ്നാതാഃ പൂതാ ഭവന്ത്യുത। ദുഷ്കൃതഃ സുകൃതശ്ചൈവ തഥാ ശസ്ത്രഹതാ രണേ॥ 12-78-31 (80848) ഭവത്യധർമോ ധർമോ ഹി ധർമോഽധർമോ ഭവത്യുത। കാരണാദ്ദേശകാലസ്യ ദേശഃ കാലഃ സ താദൃശഃ॥ 12-78-32 (80849) മൈത്രാഃ ക്രൂരാണി കുർവന്തോ ജയന്തി സ്വർഗമുത്തമം। ധർംയാഃ പാപാനി കുർവാണാ ഗച്ഛന്തി പരമാം ഗതിം॥ 12-78-33 (80850) ബ്രാഹ്മണസ്ത്രിഷു കാലേഷു ശസ്ത്രം ഗൃഹ്ണന്ന ദുഷ്യതി। ആത്മത്രാണേ ദസ്യുദോഷേ സർവസ്വഹരണേ തഥാ॥ 12-78-34 (80851) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-78-35x (6701) അഭ്യുത്ഥിതേ ദസ്യുബലേ ക്ഷത്രാർഥേ വർണസങ്കരേ। സംപ്രമൂഢേഷു വർണേഷു യദന്യോഽഭിഭവേദ്വലീ॥ 12-78-35 (80852) ബ്രാഹ്മണോ യദി വാ വൈശ്യഃ ശൂദ്രോ വാ രാജസത്തമ। ദസ്യുഭ്യോ യഃ പ്രജാ രക്ഷേദ്ദണ്ഡം ധർമേണ ധാരയേത്॥ 12-78-36 (80853) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-78-37x (6702) കാര്യം കുര്യാന്ന വാ കുര്യാത്സ വാര്യോ വാ ഭവേന്ന വാ। ന സ്മ ശസ്ത്രം ഗൃഹീതവ്യമന്യത്ര ക്ഷത്രബന്ധുതഃ॥ 12-78-37 (80854) അപാരേ യോ ഭവേത്പാരമപ്ലവേഃ യഃ പ്ലവോ ഭവേത്। ശൂദ്രോ വാ യദി വാഽപ്യന്യഃ സർവഥാ മാനമർഹതി॥ 12-78-38 (80855) യമാശ്രിത്യ നരാ രാജന്വർതയേയുര്യഥാസുഖം। അനാഥാസ്തപ്യമാനാശ്ച ദസ്യുഭിഃ പരിപീഡിതാഃ॥ 12-78-39 (80856) തമേവ പൂജയേയുസ്തേ പ്രീത്യാ സ്വമിവ ബാന്ധവം। യഹദ്ധ്യഭീഷ്ടം കൌരവ്യ കർതാ സൻമാനമർഹതി॥ 12-78-40 (80857) കിമനഡുഹാ യോ ന വഹേത്കിം ധേന്വാ വാഽപ്യദുഗ്ധയാ। ബന്ധ്യയാ ഭാര്യയാ കോഽർഥഃ കോഽർഥോ രാജ്ഞാഽപ്യരക്ഷതാ॥ 12-78-41 (80858) യഥാ ദാരുമയോ ഹസ്തീ യഥാ ചർമമയോ മൃഗഃ। യഥാ ഹ്യദക്ഷഃ പുരുഷഃ പഥി ക്ഷേത്രം യഥോപരം॥ 12-78-42 (80859) യഥാ വിപ്രോഽനധീയാനോ രാജാ യശ്ച ന രക്ഷിതാ। മേഘോ ന വർഷതേ യശ്ച സർവ ഏവ നിരർഥകാഃ॥ 12-78-43 (80860) നിത്യം യസ്തു സതോ രക്ഷേദസതശ്ച നിവർതയേത്। സ ഏവ രാജാ കർതവ്യസ്തേന സർവമിദം ധൃതം॥ ॥ 12-78-44 (80861) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടസപ്തതിതമോഽധ്യായഃ॥ 78॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-78-4 കേസരിണഃ അശ്വാൻ। പശൂൻഗോജാവിമഹിഷാദീൻ। കൃതാന്നം പക്വമന്നം॥ 12-78-6 വിരാട് അന്നം॥ 12-78-7 പക്വേനാമസ്യ വിനിമയേ പക്വദോ ദുഷ്യതി നത്വാമദ ഇത്യർഥഃ॥ 12-78-8 ഇദമപ്യപവദതി വയമിതി। നിമയം ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-78-19 കസ്തസ്യ ബ്രാഹ്മണസ്ത്രാതേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-78-29 ഏവമേവാത്മനസ്ത്യാഗാന്നാന്യം ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-78-30 നോഽസ്മാകം॥ 12-78-33 മൈത്രാ ഉത്തങ്കപരാശരാദയഃ। ക്രൂരാണി സർപരാക്ഷസസത്രാദീനി। ധർംയാ ധർമാദനപേതാഃ ക്ഷത്രിയാഃ। പാപാനി പരരാഷ്ട്രാവമർദാദീനി। അധർമസ്യ ധർമത്വേന ഉദാഹരണദ്വയമുക്തം। ഇദമേവാഽർഹിസാഖ്യധർമാശ്രയേഽധർമരൂപമപി ഭവതീതി ജ്ഞേയം॥ 12-78-41 കിം തൈര്യേഽനഡുഹോ നോഹ്യാഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-78-42 യദാഹ്യനർഥഃ ഷണ്ഢോ വാ പാർഥ ക്ഷേത്രം ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-79-0 (67880) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-79-0x (5541) ക്വ സമർഥാഃ കഥംശീലാ ഋത്വിജഃ സ്യുഃ പിതാമഹ। കഥംവിധാശ്ച രാജേന്ദ്ര തദ്ബ്രൂഹി വദതാം വര॥ 12-79-1 (67881) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-79-2x (5542) പ്രതികർമപരാ രാജന്വൃത്തിരസ്യ വിധീയതേ। ഛന്ദഃ സാമാദി വിജ്ഞായ ദ്വിജാനാം ശ്രുതമേവച॥ 12-79-2 (67882) യേ ത്വേകരതയോ നിത്യം ധീരാശ്ച പ്രിയവാദിനഃ। പരസ്പരസ്യ സുഹൃദഃ സമന്താത്സമദർശിനഃ॥ 12-79-3 (67883) ആനൃശംസ്യം സത്യവാക്യമഹിംസാ ദമ ആർജവം। അദ്രോഹോഽനഭിമാനശ്ച ഹ്രീസ്തിതിക്ഷാ ദമഃ ശമഃ॥ 12-79-4 (67884) `യസ്മിന്നേതാനി ദൃശ്യന്തേ സ പുരോഹിത ഉച്യതേ।' ധീമാൻസത്യധൃതിർദാന്തോ ഭൂതാനാമവിഹിംസകഃ। അകാമദ്വേഷസംയുക്തസ്ത്രിഭിഃ ശുക്ലൈഃ സമന്വിതഃ॥ 12-79-5 (67885) അഹിംസകോ ജ്ഞാനതൃപ്തഃ സ ബ്രഹ്മാസനമർഹതി। ഏതേ മഹർത്വിജസ്താത സർവേ മാന്യാ യഥാർഹതഃ॥ 12-79-6 (67886) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-79-7x (5543) യദിദം വേദവചനം ദക്ഷിണാസു വിധീയതേ। ഇദം ദേയമിദം ദേയം ന ക്വചിവ്ദ്യവതിഷ്ഠതേ॥ 12-79-7 (67887) ദേയം പ്രതിധനം ശാസ്ത്രമാപദ്ധർമാ ന ശാസ്ത്രതഃ। ആജ്ഞാ ശാസ്ത്രസ്യ ഘോരേ യം ന ശക്തിം സമവേക്ഷതേ॥ 12-79-8 (67888) ശ്രദ്ധാമാലംബ്യ യഷ്ടവ്യമിത്യേഷാ വൈദികീ ശ്രുതിഃ। മിഥ്യോപേതസ്യ യജ്ഞസ്യ കിമു ശ്രദ്ധാ കരിഷ്യതി॥ 12-79-9 (67889) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-79-10x (5544) ന വേദാനാം പരിഭവാന്ന ശാഠ്യേന ന മായയാ। കശ്ചിൻമഹദവാപ്നോതി മാ തേ ഭൂദ്ബുദ്ധിരീദൃശീ॥ 12-79-10 (67890) യജ്ഞാംഗം ദക്ഷിണാ താത മന്ത്രാണാം പരിബൃംഹണം। ന മന്ത്രാ ദക്ഷിണാഹീനാസ്താരയന്തി കഥഞ്ചന॥ 12-79-11 (67891) ശക്തിസ്തു പൂർണപാത്രേണ സംമിതാ നാവമാ ഭവേത്। അവശ്യം താത യഷ്ടവ്യം ത്രിഭിർവർണൈർഥഥാബലം॥ 12-79-12 (67892) സോമോ രാജാ ബ്രാഹ്മണാനാമിത്യേഷാ വൈദികീ ശ്രുതിഃ। തം ച വിക്രേതുമിച്ഛന്തി ന തഥാ വൃത്തിരിഷ്യതേ॥ 12-79-13 (67893) തേന ക്രീതേന ധർമേണ തതോ യജ്ഞഃ പ്രതായതേ। ഇത്യേവം ധർമമാഖ്യാതമൃഷിഭിർധർമകോവിദൈഃ॥ 12-79-14 (67894) പുമാന്യജ്ഞശ്ച സോമശ്ച ന്യായവൃത്തോ യദാ ഭവേത്। അന്യായവൃത്തഃ പുരുഷോ ന പരസ്യ ന ചാത്മനഃ॥ 12-79-15 (67895) ശരീരം യജ്ഞപാത്രാണി ഇത്യേഷാ ശ്രൂയതേ ശ്രുതിഃ। താനി സംയക്പ്രണീതാനി ബ്രാഹ്മണാനാം മഹാത്മനാം॥ 12-79-16 (67896) തപോ യജ്ഞാദപി ശ്രേഷ്ഠമിത്യേഷാ പരമാ ശ്രുതിഃ। തത്തേ തപഃ പ്രവക്ഷ്യാമി വിദ്വംസ്തദപി മേ ശൃണു॥ 12-79-17 (67897) അഹിംസാ സത്യവചനമാനൃശംസ്യം ദമോ ഘൃണാ। ഏതത്തപോ വിദുർധീരാ ന ശരീരസ്യ ശോഷണം॥ 12-79-18 (67898) അപ്രാമാണ്യം ച വേദാനാം ശാസ്ത്രാണാം ചാതിലംഘനം। അവ്യവസ്ഥാ ച സർവത്ര തദ്വൈ നാശനമാത്മനഃ॥ 12-79-19 (67899) നിബോധ ദശഹോതൄണാം വിധാനം പാർഥ യാദൃശം। ചിത്തിഃ സ്രുക് ചിത്തമാജ്യം ച പവിത്രം ജ്ഞാനമുത്തമം। `ന ശാഠ്യം ന ച ജിഹ്യത്വം കാലോ ദേശശ്ച തേ ദശ॥' 12-79-20 (67900) സർവം ദിഹ്നം മൃത്യുപദമാർജവം ബ്രഹ്മണഃ പദം। ഏതാവാഞ്ജ്ഞാനവിഷയഃ കിം പ്രലാപഃ കരിഷ്യതി॥ ॥ 12-79-21 (67901) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനാശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 79॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-79-2 രാജ്ഞാം ശാന്തികപൌഷ്ടികാദികർമപ്രയോഗശുദ്ധ്യാഖ്യം പ്രതികർമ ഋത്വിഗ്ഭിഃ കർതവ്യമിത്യർഥഃ॥ 12-79-5 ത്രിഭിഃ ശ്രുതവൃത്തവശൈഃ। ശുക്ലൈനിംർദോഷൈഃ॥ 12-79-7 ഇദം ദേയമിദം ദേയമിതി യദിദം വേദവചനമിതി ഇതി ശബ്ദാധ്യാഹാരേണ യോജ്യം। വ്യവതിഷ്ഠതേ വ്യവസ്ഥാം പ്രാപ്നോതി। അൽപേഽപ്യപച്ഛേദനിമിത്തേ സർവസ്വദക്ഷിണാബിധാനാദുത്തരക്രതുകലാപലോപപ്രാപ്തേഃ॥ 12-79-9 ഗോഃസ്ഥാനേ ചരുമാത്രദാനരൂപോഽനുകൽപോമിഥ്യാചാരസ്തദുപേതോ യജ്ഞഃ ശ്രദ്ധയാപിനി സംപൂര്യത ഇത്യർഥഃ॥ 12-79-21 ജിഹ്നം ശാഠ്യം। ആർജവം അവക്രത്വം॥

12-80-0 (67902) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-80-0x (5545) യദപ്യൽപതരം കർമ തദപ്യേകേന ദുഷ്കരം। പുരുഷേണാസഹായേന കിമു രാജ്യം പിതാമഹ॥ 12-80-1 (67903) കിംശീലഃ കിംസമാചാരോ രാജ്ഞോ യഃ സചിവോ ഭവേത്। കീദൃശേ വിശ്വസേദ്രാജാ കീദൃശേ ന ച വിശ്വസേത്॥ 12-80-2 (67904) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-80-3x (5546) ചതുർവിധാനി മിത്രാണി രാജ്ഞാം രാജൻഭവന്ത്യുത। സഹാർഥോ ഭജഃ നിശ്ച സഹജഃ കൃത്രിമസ്തഥാ॥ 12-80-3 (67905) ധർമാത്മാ പഞ്ചമം മിത്രം സ തു നൈകസ്യ ന ദ്വയോഃ। യതോ ധർമസ്തതോ വാ സ്യാൻമധ്യസ്ഥോ വാ തതോ ഭവേത്॥ 12-80-4 (67906) യോ യസ്യാർഥോ ന രോചേത ന തം തസ്യ പ്രകാശയേത। `മിത്രാണാം പ്രകൃതിർനാസ്തി ത്വമിത്രാണാം ച ഭാരത। ഉപകാരാദ്ഭവേൻമിത്രമപകാരാദ്ഭവേദരിഃ॥ 12-80-5 (67907) യസ്യൈവ ഹി മനുഷ്യസ്യ നരോ മരണമൃച്ഛതി। തസ്യ പര്യാഗതേ കാലേ പുനർജീവിതുമിച്ഛതി॥ 12-80-6 (67908) ധർമാധർമേണ രാജാനശ്ചരന്തി വിജിഗീഷവഃ। ചതുർണാം മധ്യമൌ ശ്രേഷ്ഠൌ നിത്യം ശങ്ക്യൌ തഥാഽപരൌ। സർവേ നിത്യം ശങ്കിതവ്യാഃ പ്രത്യക്ഷം കാര്യമാത്മനഃ॥ 12-80-7 (67909) ന ഹി രാജ്ഞാ പ്രമാദോ വൈ കർതവ്യോ മിത്രരക്ഷണേ। പ്രമാദിനം ഹി രാജാനം ലോകാഃ പരിഭവന്ത്യുത॥ 12-80-8 (67910) അസാധുഃ സാധുതാമേതി സാധുർഭവതി ദാരുണഃ। അരിശ്ച മിത്രം ഭവതി മിത്രം ചാപി പ്രദുഷ്യതി॥ 12-80-9 (67911) അനിത്യചിത്തഃ പുരുഷസ്തസ്മിൻകോ ജാതു വിശ്വസേത്। തസ്മാത്പ്രധാനം യത്കാര്യം പ്രത്യക്ഷം തത്സമാചരേത്॥ 12-80-10 (67912) ഏകാന്തേന ഹി വിശ്വാസഃ കൃത്സ്നോ കർമാർഥനാശകഃ। അവിശ്വാസശ്ച സർവത്ര മൃത്യുർനാപി വിശിഷ്യതേ॥ 12-80-11 (67913) അകാലമൃത്യുർവിശ്വാസോഽവിശ്വസൻഹി വിപദ്യതേ। യസ്മിൻകരോതി വിശ്വാസമിച്ഛതസ്തസ്യ ജീവതി॥ 12-80-12 (67914) തസ്മാദ്വിശ്വസിതവ്യം ച ശങ്കിതവ്യം ച കേഷുചിത്। ഏഷാ നീതിഗതിസ്താത ലക്ഷ്മീശ്ചൈഷാ സനാതനീ॥ 12-80-13 (67915) യം മന്യേത മമാഭാവാദിമമർഥാഗമഃ സ്പൃശേത്। നിത്യം തസ്മാച്ഛങ്കിതവ്യമമിത്രം തം വിദുർബുധാഃ॥ 12-80-14 (67916) യസ്യ ക്ഷേത്രാദപ്യുദകം ക്ഷേത്രമന്യസ്യ ഗച്ഛതി। ന തത്രാനിച്ഛതസ്തസ്യ ഭിദ്യേരൻസർവസേതവഃ॥ 12-80-15 (67917) തഥൈവാത്യുദകാദ്ഭീതസ്തസ്യ ഭേദനമിച്ഛതി। യമേവംലക്ഷണം വിദ്യാത്തമമിത്രം വിദുർബുധാഃ॥ 12-80-16 (67918) യസ്തു വൃദ്ധ്യാ ന തപ്യേത ക്ഷയേ ദീനതരോ ഭവേത്। ഏതദുത്തമമിത്രസ്യ നിമിത്തമഭിചക്ഷതേ॥ 12-80-17 (67919) യൻമന്യേത മമാഭാവാദസ്യാഭാവോ ഭവേദിതി। തസ്മിൻകുർവീത വിശ്വാസം യഥാ പിതരീ വൈ തഥാ॥ 12-80-18 (67920) തം ശക്ത്യാ വർതമാനം ച സർവതഃ പരിബൃംഹയേത്। നിത്യം ക്ഷതാദ്വാരയതി യോ ധർമേഷ്വപി കർമസു॥ 12-80-19 (67921) ക്ഷതാദ്ഭീതം വിജാനീയാദുത്തമം മിത്രലക്ഷണം। യേ യസ്യ ക്ഷയമിച്ഛന്തി തേ തസ്യ രിപവഃ സ്മൃതാഃ॥ 12-80-20 (67922) വ്യസനാന്നിത്യഭീതോ യഃ സമൃദ്ധ്യാ യോ ന ദുഷ്യതി। യത്സ്യാദേവംവിധം മിത്രം തദാത്മസമമുച്യതേ॥ 12-80-21 (67923) രൂപവർണസ്വരോപേതസ്തിതിക്ഷുരനസൂയകഃ। കുലീനഃ ശീലസംപന്നഃ സ തേ സ്യാത്പ്രത്യനന്തരഃ॥ 12-80-22 (67924) മേധാവീ സ്മൃതിമാന്ദക്ഷഃ പ്രകൃത്യാ ചാനൃശംസ്യവാൻ। യോ മാനിതോഽമാനിതോ വാ ന സന്തുഷ്യേത്കഥഞ്ചന॥ 12-80-23 (67925) ഋത്വിഗ്വാ യദി വാഽഽചാര്യഃ സഖാ വാഽത്യന്തസത്കൃതഃ। ഗൃഹേ വസേദമാത്യസ്തേ സ സ്യാത്പരമപൂജിതഃ॥ 12-80-24 (67926) സംവിദ്യാഃ പരമം മിത്രം പ്രകൃതിം ചാർഥധർമയോഃ। വിശ്വാസസ്തേ ഭവേത്തത്ര യഥാ പിതരി വൈ തഥാ॥ 12-80-25 (67927) നൈവ ദ്വൌ ന ത്രയഃ കാര്യാ ന മൃഷ്യേരൻപരസ്പരം। ഏകാർഥേ ഹേതുഭൂതാനാം ഭേദോ ഭവതി സർവദാ॥ 12-80-26 (67928) കീർതിപ്രധാനോ യസ്ത സ്യാദ്യശ്ച സ്യാത്സമയേ സ്ഥിതഃ। സമർഥാന്യശ്ച ന ദ്വേഷ്ടി നാനർഥാൻകുരുതേ ച യഃ॥ 12-80-27 (67929) യോ ന കാമാദ്ഭയാല്ലോഭാത്ക്രോധാദ്വാ ധർമമുത്സൃജേത്। ദക്ഷഃ പര്യാപ്തവചനഃ സ തേ സ്യാത്പ്രത്യനന്തരഃ॥ 12-80-28 (67930) കുലീനഃ ശീലസംപന്നസ്തിതിക്ഷുരവികത്ഥനഃ। ശൂരശ്ചാര്യശ്ച വിദ്വാംശ്ച പ്രതിപത്തിവിശാരദഃ॥ 12-80-29 (67931) ഏതേ ഹ്യമാത്യാഃ കർതവ്യാഃ സർവകർമസ്വവസ്ഥിതാഃ। പൂജിതാഃ സംബിഭക്താശ്ച സുസഹായാഃ സ്വനുഷ്ഠിതാഃ॥ 12-80-30 (67932) കൃത്സ്നപ്രേതേ വിനിക്ഷിപ്താഃ പ്രതിരൂപേഷു കർമസു। യുക്താ മഹത്സു കാര്യേഷു ശ്രേയാംസ്യുത്പാദയന്ത്യുത॥ 12-80-31 (67933) ഏതേ കർമാണി കുർവന്തി സ്പർധമാനാ മിഥഃ സദാ। അനുതിഷ്ഠന്തി ചൈവാർഥമാചക്ഷാണാഃ പരസ്പരം॥ 12-80-32 (67934) ജ്ഞാതിഭ്യോ ബിഭിയാശ്ചൈവ മൃത്യോരിവ യതസ്തദാ। ഉപരാജേവ രാജർധി ജ്ഞാതിർന സഹതേ സദാ॥ 12-80-33 (67935) ഋജോർമൃദോർവദാന്യസ്യ ഹ്രീമതഃ സത്യവാദിനഃ। നാന്യോ ജ്ഞാതേർമഹാബാഹോ വിനാശമഭിനന്ദതി॥ 12-80-34 (67936) അജ്ഞാതയോഽപ്യസുഖദാ ജ്ഞാതയോഽപി സുഖാവഹാഃ। അജ്ഞാതിമന്തം പുരുഷം പരേ ചാഭിഭവന്ത്യുത॥ 12-80-35 (67937) നികൃതസ്യ നരൈരന്യൈർജ്ഞാതിരേവ പരായണം। നാന്യോ നികാരം സഹതേ ജ്ഞാതിർജ്ഞാതേഃ കദാചന॥ 12-80-36 (67938) ആത്മാനമേവ ജാനാതി നികൃതം ബാന്ധവൈപരി। തേഷു സന്തി ഗുണാശ്ചൈവ നൈർഗുണ്യം ചൈവ ലക്ഷ്യതേ॥ 12-80-37 (67939) നാജ്ഞാതിരനുഗൃഹ്ണാതി നാജ്ഞാതിർവൃദ്ധിമശ്നുതേ। ഉഭയം ജ്ഞാതിവർഗേഷു ദൃശ്യതേ സാധ്വസാധു ച॥ 12-80-38 (67940) സംമാനയേത്പൂജയേച്ച വാചാ നിത്യം ച കർമണാ। കുര്യാച്ച പ്രിയമേതേഭ്യോ നാപ്രിയം കിഞ്ചിദ ചരേത്॥ 12-80-39 (67941) വിശ്വസ്തവദവിശ്വസ്തസ്തേഷു വർതേത സർവദാ ന ഹി ദോഷോ ഗുണോ വേതി നിരൂപ്യസ്തേഷു ദൃശ്യതേ॥ 12-80-40 (67942) അസ്യൈവം വർതമാനസ്യ പുരുഷസ്യാപ്രമാദിനഃ। അമിത്രാഃ സംപ്രസീദന്തി തതോ മിത്രം ഭവന്ത്യപി॥ 12-80-41 (67943) യ ഏവം വർതതേ നിത്യം ജ്ഞാതിസംബന്ധിമണ്ഡലേ। മിത്രേഷ്വമിത്രേ മധ്യസ്ഥേ ചിരം യശസി തിഷ്ഠതി॥ ॥ 12-80-42 (67944) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 80॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-80-3 സഹാർഥഃ അയം ശത്രുരുഭാഥ്യാമുൻമൂലനീയഃ അസ്യ രാജ്യം ഉഭാഭ്യാം വിഭജ്യ ഗ്രാഹ്യമിതിം പണപൂർവം കൃതഃ। ഭജമാനഃ പിതൃപൈതാമഹക്രമാഗതഃ സഹജഃ മാതൃഷ്വസ്ത്രീയാദിഃ കൃത്രിമോ ധനാദിനാ ആവർജിതഃ॥ 12-80-7 സർവേ പഞ്ചാപി പ്രത്യക്ഷം കാര്യമുദ്ദിശ്യ മന്ത്രിതമപി ദുഷ്ടാമാത്യനിഗ്രഹാദികം കാര്യം പഞ്ചാനാമപി സമക്ഷം ന കുര്യാദിത്യർഥഃ॥ 12-80-14 മമാഭാവാത് മയി മൃതേ അർഥാഗമഃ ഇമം സ്പൃശേത് ഇതി യം മന്യേത തസ്മാച്ഛങ്കിതവ്യമിതി സംബന്ധഃ॥ 12-80-18 യത് മിത്രം കർതൃ॥ 12-80-28 പ്രത്യനന്തരഃ പ്രതിനിധിഃ പ്രധാന ഹതിയാവത്॥ 12-80-30 സ്യനുഷ്ഠിതാഃ സുപ്തുഭക്തിം കർതവ്യം യേഷാം തേ॥ 12-80-31 കൃത്സ്നമപ്രതികഞ്ചുകം യഥാ രക്ഷത്തഥാ വിനിക്ഷിപ്താ അധികൃതാഃ। പ്രതിരൂപേഷ്വനുരൂപേഷു കർമസ്വായവ്യയസകലനാദിഷു। കാര്യേഷു പരാമിഭവാദിഷു॥ 12-80-33 ഉപരാജാ സമീഭവർതീ സാമന്തഃ॥ 12-80-36 നികൃതസ്യ ലംഘിതസ്യ ലംഘിതസ്യ॥ 12-80-37 ബാന്ധവൈഃ സംബന്ധിഭിർനികൃതേ കസ്മിംശ്ചിത്പുരുഷേ തജ്ജ്ഞാതിഃ ആത്മാനമേവ നികൃതം ജാനാതി। തേഷു ജ്ഞാതിഷു॥ 12-80-41 തഥാ മിത്രീഭവന്ത്യപീതി ഝ. പാഠഃ॥

12-81-0 (67945) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-81-0x (5547) ഏവമഗ്രാഹ്യകേ തസ്മിഞ്ജ്ഞാതിസംബന്ധിമണ്ഡലേ। മിത്രേഷ്വമിത്രേഷ്വപി ച കഥം ഭാവോ വിഭാവ്യതേ॥ 12-81-1 (67946) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-81-2x (5548) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। സംവാദം വാസുദേവസ്യ മഹർഷേർനാരദസ്യ ച॥ 12-81-2 (67947) വാസുദേവ ഉവാച। 12-81-3x (5549) നാസുഹൃത്പരർമ മന്ത്രം നാരദാർഹതി വേദിതും। അപണ്ഡിതോ വാഽപി സുഹൃത്പണ്ഡിതോ വാപ്യനാത്മവാൻ॥ 12-81-3 (67948) സ തേ സൌഹൃദമാസ്ഥായ കിഞ്ചിദ്വക്ഷ്യാമി നാരദ। കൃത്സ്നാം ബുദ്ധിം ച തേ പ്രേക്ഷ്യ സംപൃച്ഛേ ത്രിദിവംഗമ॥ 12-81-4 (67949) ദാസ്യമൈശ്വര്യവാദേന ജ്ഞാതീനാം വൈ കരോംയഹം। അർധംഭോക്താഽസ്മി ഭോഗാനാം വാഗ്ദുരുക്താനി ച ക്ഷമേ॥ 12-81-5 (67950) അരണീമഗ്നികാമോ വാ മഥ്നാതി ദഹൃയം മമ। വാചാ ദുരുക്തം ദേവർഷേ തൻമാം ദഹതി നിത്യദാ॥ 12-81-6 (67951) ബലം സങ്കർഷണേ നിത്യം സൌകുമാര്യം പുനർഗദേ। രൂപേണ മത്തഃ പ്രദ്യുംനഃ സോഽസഹായോഽസ്മി നാരദ॥ 12-81-7 (67952) അന്യേ ഹി സുമഹാഭാഗാ ബലവന്തോ ദുരാസദാഃ। നിത്യോത്ഥാനേന സംപന്നാ നാരദാന്ധകവൃഷ്ണയഃ॥ 12-81-8 (67953) യസ്യ ന സ്യുർന വൈ സ സ്യാദ്യസ്യ സ്യുഃ കൃത്സ്നമേവ തത്। ദ്വയോരേനം പ്രചരതോർവൃണോംയേകരതം ന ച॥ 12-81-9 (67954) സ്യാതാം യസ്യാഹുകാക്രൂരൌ കിം നു ദുഃഖതരം തതഃ। യസ്യ ചാപി ന തൌ സ്യാതാം കിം നു ദുഃഖതരം തതഃ॥ 12-81-10 (67955) സോഽഹം കിത്നവമാതേവ ദ്വയോരപി മഹാമുനേ। നൈകസ്യ ജയമാശംസേ ദ്വിതീയസ്യ പരാജയം॥ 12-81-11 (67956) മമൈവം ക്ലിശ്യമാനസ്യ നാരദോഭയദർശനാത്। വക്തുമർഹസി യച്ഛ്രേയോ ജ്ഞാതീനാമാത്മനസ്തഥാ॥ 12-81-12 (67957) നാരദ ഉവാച। 12-81-13x (5550) ആപദോ ദ്വിവിധാഃ കൃഷ്ണ ബാഹ്യാശ്ചാംയന്തരാശ്ച ഹ। പ്രാദുർഭവന്തി വാർഷ്ണേയ സ്വകൃതാ യദി വാഽന്യതഃ॥ 12-81-13 (67958) സേയമാഭ്യന്തരാ തുഭ്യമാപത്കൃച്ഛ്രാ സ്വകർമജാ। അക്രൂരഭോജപ്രഭവാ സർവേ ഹ്യേതേ തദന്വയഃ॥ 12-81-14 (67959) അർഥഹേതോർഹി കാമാദ്വാ വീരബീഭത്സയാഽപി വാ। ആത്മനാ പ്രാപ്തമൈശ്വര്യമന്യത്ര പ്രതിപാദിതം॥ 12-81-15 (67960) കൃതമൂലമിദാനീം തദ്രാജശബ്ദസഹായവത്। ന ശക്യം പുനരാദാതും വാന്തമന്നമിവ സ്വയം॥ 12-81-16 (67961) ബഭ്രൂഗ്രസേനതോ രാജ്യം നാപ്നും ശക്യം കഥഞ്ചന। ജ്ഞാതിഭേദഭയാത്കൃഷ്ണ ത്വയാ ചാപി വിശേഷതഃ॥ 12-81-17 (67962) തച്ച സിധ്യേത്പ്രയത്നേന കൃത്വാ കർമ സുദുഷ്കരം। മഹാക്ഷയം വ്യയോ വാ സ്യാദ്വിനാശോ വാ പുനർഭവേത്॥ 12-81-18 (67963) അനായസേന ശസ്ത്രേണ മൃദുനാ ഹൃദയച്ഛിദാ। ജിഹ്വാമുദ്ധര സർവേഷാം പരിമൃദജ്യാനുമൃജ്യ ച॥ 12-81-19 (67964) വാസുദേവ ഉവാച। 12-81-20x (5551) അനായസം മുനേ ശസ്ത്രം മൃദു വിദ്യാമഹം കഥം। യേനൈഷാമുദ്ധരേ ജിഹ്വാം പരിമൃജ്യാനുമൃജ്യ ച॥ 12-81-20 (67965) നാരദ ഉവാച। 12-81-21x (5552) ശക്ത്യാഽന്നദാനം സതതം തിതിക്ഷാഽഽർജവമാർദവം। യഥാർഹപ്രതിപൂജാ ച ശസ്ത്രമേതദനായസം॥ 12-81-21 (67966) ജ്ഞാതീനാം വക്തുകാമാനാം കടുകാനി ലധൂനി ച। ഗിരാ ത്വം ഹൃദയം വാചം ശമയസ്യ മനാംസി ച॥ 12-81-22 (67967) നാമഹാപുരുഷഃ കശ്ചിന്നാനാത്മാ നാസഹായവാൻ। മഹതീം ധുരമാദായ സമുദ്യംയോരസാ വഹേത്॥ 12-81-23 (67968) സർവ ഏവ ഗുരും ഭാരമനങ്വാന്വഹതേ സമേ। ദുർഗേ പ്രതീതഃ സുഗവോ ഭാരം വഹതി ദുർവഹം॥ 12-81-24 (67969) ഭേദാദ്വിനാശഃ സംഘാനാം സംഘമുഖ്യോഽസി കേശവ। യഥാ ത്വാം പ്രാപ്യ നോത്സീദേദയം സംഘസ്തഥാ കുരു॥ 12-81-25 (67970) നാന്യത്ര ബുദ്ധിക്ഷാന്തിഭ്യാം നാന്യത്രേന്ദ്രിയനിഗ്രഹാത്। നാന്യത്ര ധനസന്ത്യാഗാദ്ഗുണഃ പ്രാജ്ഞേഽവതിഷ്ഠതേ॥ 12-81-26 (67971) ധന്യം യശസ്യമായുഷ്വം സ്വപക്ഷോദ്ഭാവനം സദാ। ജ്ഞാതീനാമവിനാശഃ സ്യാദ്യഥാ കൃഷ്ണ തഥാ കുരു॥ 12-81-27 (67972) ആയത്യാം ച തദാത്വേ ച ന തേഽസ്ത്യവിദിതം പ്രഭോ। ഷാംഗുണ്യസ്യ വിധാനേന യാത്രാ യാനവിധൌ തഥാ॥ 12-81-28 (67973) യാദവാഃ കുകുരാ ഭോജാഃ സർവേ ചാന്ധകവൃഷ്ണയഃ। ത്വയ്യായത്താ മഹാബാഹോ ലോകാ ലോകേശ്വരാശ്ച യേ॥ 12-81-29 (67974) ഉപാസന്തേ ഹി ത്വദ്ബുദ്ധിമൃഷയശ്ചാപി മാധവ। ത്വം ഗുരുഃ സർവഭൂതാനാം ജാനീഷേ ത്വം പരാം ഗതിം॥ 12-81-30 (67975) ത്വാമാസാദ്യ യദുശ്രേഷ്ഠമേധന്തേ വാദവാഃ സുഖം॥ ॥ 12-81-31 (67976) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകാശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 81॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-81-1 അഗ്രാഹ്യകേ വശീകർതുമശക്യേ॥ 12-81-6 വാശബ്ദ ഇവാർഥഃ॥ 12-81-9 തേ യസ്യ പക്ഷേ ന സ്യുഃ സ നസ്യാന്നശ്യേദേവ। യസ്യ പക്ഷേ തേ സ്യുസ്തത് തസ്മാത് കൃത്സ്നം ഫലം പ്രാപ്നോതീതി ശേഷഃ॥ 12-81-11 കിതവമാതേവ കിതവയോർദ്യൂതകാരിണോരേകാ മാതേവ॥ 12-81-13 അന്യതഃ ബാഹ്യാഃ ആപദഃ സ്വകൃതാഃ ജ്ഞാതികൃതാഃ അന്തരാ ആപദഃ॥ 12-81-14 ഏതേ സങ്കർഷണാദയഃ। തദന്വഥാ അക്രൂരാന്വയാഃ॥ 12-81-15 തത്ര ഹേതുരർഥേതി। തത്സ്നേഹപ്രഭവാ ഇയം തവ ആപദിതി സാർധഃ। സ്വകർമജേത്യുക്തം തദ്വിവൃണോതി ആത്മനേതി സാർധേന। അന്യത്ര ആഹുകേ॥ 12-81-16 ജ്ഞാതിശബ്ദം സഹായവൻ ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര തത് ഐശ്വര്യം കൃതമൂലം യതോ ജ്ഞാതിശബ്ദം ജ്ഞാതിത്വാദനുച്ഛേദനീയമിത്യർഥഃ॥ 12-81-18 തച്ച രാജ്യസ്യ പുനരാദാനം ച॥

12-82-0 (67977) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-82-0x (5553) ഏഷാ പ്രഥമതോ വൃത്തിർദ്വിതീയാം ശൃണു ഭാരത। യഃ കശ്ചിദ്വേദയേദർഥം രാജ്ഞാ രക്ഷ്യഃ സ മാനവഃ॥ 12-82-1 (67978) ഹ്രിയമാണമമാത്യേന ഭൃത്യോ വാ യദി വാ ഭൃതഃ। യോ രാജകോശം നശ്യന്തമാചക്ഷീത യുധിഷ്ഠിര॥ 12-82-2 (67979) ശ്രോതവ്യമസ്യ ച രഹോ രക്ഷ്യശ്ചാമാത്യതോ ഭവേത്। അമാത്യാ ഹ്യപഹർതാരോ ഭൂയിഷ്ഠം ഘ്നന്തി ഭാരത॥ 12-82-3 (67980) രാജകോശസ്യ ഗോപ്താരം രാജകോശവിലോപകാഃ। സമേത്യ സർവേ ബാധന്തേ സ വിനശ്യത്യരക്ഷിതഃ॥ 12-82-4 (67981) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। മുനിഃ കാലകവൃക്ഷീയഃ കൌസല്യം യദുവാച ഹ॥ 12-82-5 (67982) കോസലാനാമാധിപത്യം സംപ്രാപ്തം ക്ഷേമദർശിനം। മുനിഃ കാലകവൃക്ഷീയ ആജഗോമേതി നഃ ശ്രുതം॥ 12-82-6 (67983) സ കാകം പഞ്ജരേ ബദ്ധ്വാ വിഷയം ക്ഷേമദർശിനഃ। സർവം പര്യചരദ്യുക്തഃ പ്രവൃത്ത്യർഥീ പുനഃ പുനഃ॥ 12-82-7 (67984) അധീയേ വായസീം വിദ്യാം ശംസന്തി മമ വായസാഃ। അനാഗതമതീതം ച യച്ച സംപ്രതി വർതതേ॥ 12-82-8 (67985) ഇതി രാഷ്ട്രേ പരിപതൻബഹുഭിഃ പുരുഷൈഃ സഹ। സർവേഷാം രാജയുക്താനാം ദുഷ്കൃതം പരിദൃഷ്ടവാൻ॥ 12-82-9 (67986) സ ബുദ്ധ്വാ തസ്യ രാഷ്ട്രസ്യ വ്യവസായം ഹി സർവശഃ। രാജയുക്താപചാരാംശ്ച സർവാൻബുദ്ധ്വാ തതസ്തതഃ॥ 12-82-10 (67987) തതഃ സ കാകമാദായ രാജാനം ദ്രഷ്ടുമാഗമത്। സർവജ്ഞോഽസ്മീതി വചനം ബ്രുവാണഃ സംശിതവ്രതഃ॥ 12-82-11 (67988) സ സ്മ കൌസല്യമാഗംയ രാജാമാത്യമലങ്കൃതം। പ്രാഹ കാകസ്യ വചനാദമുത്രേദം ത്വയാ കൃതം॥ 12-82-12 (67989) അസൌ ചാസൌ ച ജാനീതേ രാജകേശസ്ത്വയാ ഹൃതഃ। ഏവമാഖ്യാതി കാകോഽയം തച്ഛീഘ്രമനുഗംയതാം॥ 12-82-13 (67990) തഥാഽന്യാനപി സ പ്രാഹ രാജകോശഹരാംസ്തദാ। ന ചാസ്യ വചനം കിഞ്ചിദനൃതം ശ്രൂയതേ ക്വചിത്॥ 12-82-14 (67991) തേന വിപ്രകൃതാഃ സർവേ രാജയുക്താഃ കുരൂദ്വഹ। തമതിക്രംയ സുപ്തം തു നിശി കാകമപോഥയൻ॥ 12-82-15 (67992) വായസം തു വിനിർഭിന്നം ദൃഷ്ട്വാ വാണേന പഞ്ജരേ। പൂർവാഹ്ണേ ബ്രാഹ്മണോ വാക്യം ക്ഷേമദർശിനമബ്രവീത്॥ 12-82-16 (67993) രാജംസ്ത്വാമഭയം യാചേ പ്രഭും പ്രാണധനേശ്വരം। അനുജ്ഞാതസ്ത്വയാ ബ്രൂയാം വചനം ഭവതോ ഹിതം॥ 12-82-17 (67994) മിത്രാർഥമഭിസന്തപ്തോ ഭക്ത്യാ സർവാത്മനാഽഽഗതഃ। ഹ്രിയന്തേ ഹി മഹാർഥാശ്ച പുരുഷേ വിക്രമത്യപി॥ 12-82-18 (67995) സംബുബോധയിഷുർമിത്രം സദശ്വമിവ സാരഥിഃ। അതിമന്യുപ്രസക്തോ ഹി പ്രസഹ്യ ഹിതകാരണാത്॥ 12-82-19 (67996) തഥാവിധസ്യ സുഹൃദാ ക്ഷന്തവ്യം സംവിജാനതാ। ഐശ്വര്യമിച്ഛതാ നിത്യം പുരുഷേണ ബുഭൂഷതാ॥ 12-82-20 (67997) തം രാജാ പ്രത്യുവാചേദം യത്കിഞ്ചിൻമാം ഭവാന്വദേത്। കസ്മാദഹം ന ക്ഷമേയമാകാങ്ക്ഷന്നാത്മനോ ഹിതം॥ 12-82-21 (67998) ബ്രാഹ്മണ പ്രതിജാനേ തേ പ്രബ്രൂഹി യദിഹേച്ഛസി। കരിഷ്യാമി ഹി തേ വാക്യം യൻമാം വിപ്ര പ്രവക്ഷ്യസി॥ 12-82-22 (67999) മുനിരുവാച। 12-82-23x (5554) വിദ്വാന്നയാനപായാംശ്ച ഭയാഖ്യാതൄൻഭയാനി ച। ഭക്ത്യാ വൃത്തിം സമാഖ്യാതും ഭവതോഽന്തികമാഗതഃ॥ 12-82-23 (68000) പ്രാഗേവോക്തം തു ദോഷോഽയമാചാര്യൈർനൃപസേവനം। അഗതേഃ കുഗതിർഹ്യേഷാ യാ രാജ്ഞാ സഹജീവികാ॥ 12-82-24 (68001) ആശീവിഷൈശ്ച തസ്യാഹുഃ സംഗമം യസ്യ രാജഭിഃ। ബഹുമിത്രാംശ്ച രാജാനോ ബഹ്വഭിത്രാസ്തഥൈവ ച॥ 12-82-25 (68002) തേഭ്യഃ സർവേഭ്യ ഏവാഹുർഭയം രാജോപജീവിനാം। തഥാഽസ്യ രാജതോ രാജൻമുഹുർതാദാഗതം ഭയം॥ 12-82-26 (68003) നൈകാന്തേനാപ്രമാദോ ഹി ശക്യഃ കർതും മഹീപതൌ। ന തു പ്രമാദഃ കർതവ്യഃ കഥഞ്ചിദ്ഭൂതിമിച്ഛതാ॥ 12-82-27 (68004) പ്രമാദാത്സ്ഖലതേ ബുദ്ധിഃ സ്ഖലതോ നാസ്തി ജീവിതം। അഗ്നിം ദീപ്തമിവാസീദേദ്രാജാനപ്നുപശിക്ഷിതഃ॥ 12-82-28 (68005) ആശീവിഷമിവ ക്രുദ്ധം പ്രഭും പ്രാണധനേശ്വരം। യത്നേനോപചരേന്നിത്യം നാഹമസ്മീതി മാനവഃ॥ 12-82-29 (68006) ദുർവ്യാഹൃതാച്ഛങ്കമാനോ ദുഃസ്ഥിതാദ്ദുരനുഷ്ഠിതാത്। ദുരാസദാദ്ദുർവൃജിനാദിംഗിതാദ്ധ്യായിതാദപി॥ 12-82-30 (68007) ദേവതേവ ഹി സർവാർഥാൻകുര്യാദ്രാജാ പ്രസാദിതഃ। വൈശ്വാനര ഇവ ക്രുദ്ധഃ സമൂലമപി നിർദഹേത്॥ 12-82-31 (68008) ഇതി രാജന്യമഃ പ്രാഹ വർതതേ ച തഥൈവ തത്। അഥ ഭൂയാംസമേവാർഥം കരിഷ്യാമി പുനഃ പുനഃ॥ 12-82-32 (68009) ദദാത്യത്മദ്വിധോഽഽമാത്യോ ബുദ്ധിസാഹായ്യമാപദി। വായസസ്ത്വേഷ മേ രാജന്നന്തകായാഭിസംഹിതഃ॥ 12-82-33 (68010) ന ച മേഽത്ര ഭവാൻഗർഹ്യോ ന ച യേഷാം ഭവാൻപ്രിയഃ। ഹിതാഹിതാംസ്തു ബുദ്ധ്യേഥാ മാപരോക്ഷമതിർഭവ॥ 12-82-34 (68011) യേ ത്വാദാനപരാ ഏവ വസന്തി ഭവതോ ഗൃഹേ। അഭൂതികാമാ ഭൂതാനാം താദൃശൈർമേഽഭിസംഹിതം॥ 12-82-35 (68012) യോ വാ ഭവദ്വിനാശേന രാജ്യമിച്ഛത്യനന്തരം। ആന്തരൈരാഭേസന്ധായ രാജൻസിദ്ധ്യതി നാന്യഥാ॥ 12-82-36 (68013) തേഷാമഹം ഭയാദ്രാജൻഗമിഷ്യാംയന്യമാശ്രമം। തൈർഹി മേ സന്ധിതോ ബാണഃ കാകേ നിപതിതഃ പ്രഭോ॥ 12-82-37 (68014) ഛഝനാ മമ കാകശ്ച ഗമിതോ യമസാദനം। ദൃഷ്ടം ഹ്യേതൻമയാ രാജംസ്തപോദീർഘേന ചക്ഷുഷാ॥ 12-82-38 (68015) ബഹുനക്രഝഷഗ്രാഹാം തിമിംഗിലഗണൈര്യുതാം। കാകേന വാലിശേനേമാമതാർഷമഹമാപഗാം॥ 12-82-39 (68016) സ്ഥാണ്വശ്മകണ്ടകവർതീം സിംഹ വ്യാഘ്രസമാകുലാം। ദുരാസദാം ദുഷ്പ്രസഹാം ഗുഹാം ഹൈമവതീമിവ। 12-82-40 (68017) അഗ്നിനാ താമസം ദുർഗം നൌഭിരാപ്യം ച ഗംയതേ। രാജദുർഗാവതരണേ നോപായം പണ്ഡിതാ വിദുഃ॥ 12-82-41 (68018) ഗഹനം ഭവതോ രാജ്യമന്ധകാരം തമോന്വിതം। നേഹ വിശ്വസിതും ശക്യം ഭവതാഽപി കുതോ മയാ॥ 12-82-42 (68019) അതോ നായം ശുഭോ വാസസ്തുല്യേ സദസതീ ഇഹ। വധോ ഹ്യേവാത്ര സുകൃതേ ദുഷ്കൃതേ ന ച സംശയഃ॥ 12-82-43 (68020) ന്യായതോ ദുഷ്കൃതേ ഘാതഃ സുകൃതേ ന കഥനം। നേഹ യുക്തം സ്ഥിരം സ്ഥാതും ജവേനൈവാവ്രജേദ്വുധഃ॥ 12-82-44 (68021) സീതാ നാമ നദീ രാജൻപ്ലവോ യസ്യാം നിമജ്ജതി। തയോപമാമിമാം മന്യേ വാഗുരാം സർവധാതിനീം॥ 12-82-45 (68022) മധുപ്രപാതോ ഹി ഭവാൻഭോജനം വിഷസംയുതം। അസതാമിവ തേ ഭാവോ വർതതേ ന സതാമിവ॥ 12-82-46 (68023) ആശീവിഷൈഃ പരിവൃതഃ കൂപസ്ത്വമസി പാർഥിവ॥ 12-82-47 (68024) ദുർഗതീർഥാ ബൃഹത്കൂലാ കാവേരീ ചോരസംയുതാ। നദീ മധുരപാനീയാ യഥാ രാജംസ്തഥാ ഭവാൻ। ശ്വഗൃധ്രഗോമായുയുതോ രാജഹംസസമോ ഹ്യസി॥ 12-82-48 (68025) യഥാഽഽശ്രിത്യ മഹാവൃക്ഷം കക്ഷഃ സംവർധതേ മഹാൻ। തതസ്തം സംവൃണോത്യേവ തമതീത്യ ച വർധതേ॥ 12-82-49 (68026) തേനൈവോഗ്രേന്ധനേനൈനം ദാവോ ദഹതി ദാരുണഃ। തഥോപമാ ഹ്യമാത്യാസ്തേ രാജംസ്താൻപരിശോധയ॥ 12-82-50 (68027) ത്വയാ ചൈവ കൃതാ രാജൻഭവതാ പരിപാലിതാഃ। ഭവന്തം പര്യവജ്ഞായ ജിഘാംസന്തി ഭവത്പ്രിയം॥ 12-82-51 (68028) ഉഷിതം ശങ്കമാനേന പ്രമാദം പരിരക്ഷതാ। അന്തഃ സർപ ഇവാഗാരേ വീരപത്ന്യാ ഇവാലയേ। ശീലം ജിജ്ഞാസമാനേന രാജ്ഞഃ സാഹസജീവിനഃ॥ 12-82-52 (68029) കച്ചിജ്ജിതേന്ദ്രിയോ രാജാ കച്ചിദസ്യാന്തരാ ജിതാഃ। കച്ചിദേഷാം പ്രിയോ രാജാ കച്ചിദ്രാജ്ഞഃ പ്രിയാഃ പ്രജാഃ॥ 12-82-53 (68030) വിജിജ്ഞാസുരിഹ പ്രാപ്തസ്തവാഹം രാജസത്തമ। തസ്യ മേ രോചതേ രാജൻക്ഷുധിതസ്യേവ ഭോജനം॥ 12-82-54 (68031) അമാത്യാ മേ ന രോചന്തേ വിതൃഷ്ണസ്യ യഥോദകം। ഭവതോഽർഥകൃദിത്യേവം മയി തേ ദോഷമാദധൻ। വിദ്യതേ കാരണം നാന്യദിതി മേ നാത്ര സംശയഃ॥ 12-82-55 (68032) ന ഹി തേഷാമഹം ദ്രോഗ്ധാ തത്തേഷാം ദ്രോഹവദ്ഗതം। അരേർഹി ദുർഹൃദാദ്ഭേയം ഭഗ്നപൃഷ്ഠാദിവോരഗാത്॥ 12-82-56 (68033) രാജോവാച। 12-82-57x (5555) ഭൂയസാ പരിഹാരേണ സത്കാരേണ ച ഭൂയസാ। പൂജിതോ ബ്രാഹ്മണശ്രേഷ്ഠ ഭൂയോ വസ ഗൃഹേ മമ॥ 12-82-57 (68034) യേ ത്വാം ബ്രാഹ്മണ നേച്ഛന്തി തേ ന വത്സ്യന്തി മേ ഗൃഹേ। ഭവതൈവ ഹി തജ്ജ്ഞേയം യത്തദേഷാമനന്തരം॥ 12-82-58 (68035) യഥാ സ്യാത്സുധൃതോ ദണ്ഡോ യഥാ ച സുകൃതം കൃതം। തഥാ സമീക്ഷ്യ ഭഗവഞ്ശ്രേയസേ വിനിയുങ്ക്ഷ്വ മാം॥ 12-82-59 (68036) മുനിരുവാച। 12-82-60x (5556) അദർശയന്നിമം ദോഷമേകൈകം ദുർബലം കുരു। തതഃ കാരണമാജ്ഞായ പുരുഷംപുരുഷം ജഹി। ഏകദോഷാ ഹി ബഹവോ മൃദ്ഗീയുരപി കണ്ടകാൻ॥ 12-82-60 (68037) `അർഥേ സർവം ജഗദ്വദ്ധമർഥേനൈവ നിബധ്യതേ। അർഥേ ദർപോ മനുഷ്യാണാം തസ്മാദർഥം വിരോചയ॥ 12-82-61 (68038) ഏകേനൈകസ്യ ദോഷേണ തദ്വിരുദ്ധം പ്രചോദയ। സ തസ്യ ദോഷാനുദ്ഭാവ്യ തസ്യാർഥം ഗ്രാഹയിഷ്യതി॥ 12-82-62 (68039) സാമപൂർവം ച കേഷാഞ്ചിദ്ഭേദേന ച പരസ്പരം। വൈരം കാരയ ഭൂപാല പശ്ചാദ്ദണ്ഡം പ്രചോദയ॥ 12-82-63 (68040) ബിൽവേന ച യഥാ ബിൽവമാകാരം ഛാദ്യ ബുദ്ധിമാൻ। അശുദ്ധം സചിവം രാജന്നശുദ്ധേനൈവ നാശയ॥' 12-82-64 (68041) മന്ത്രഭേദഭയാദ്രാജംസ്തസ്മാദേതദ്ബ്രവീമി തേ॥ 12-82-65 (68042) വയം തു ബ്രാഹ്മണാ നാമ മൃദുദണ്ഡാഃ കൃപാലവഃ। സ്വസ്തി ചേച്ഛാമ ഭവതഃ പരേഷാം ച യഥാഽഽത്മനഃ॥ 12-82-66 (68043) രാജന്നാത്മാനമാചക്ഷേ സംബന്ധീ ഭവതോ ഹ്യഹം। മുനിഃ കാലകവൃക്ഷീയ ഇത്യേവമഭിസഞ്ജ്ഞിതഃ। പിതുഃ സഖാ ച ഭവതഃ സംമതഃ സത്യസംഗരഃ॥ 12-82-67 (68044) വ്യാപന്നേ ഭവതോ രാജ്യേ രാജൻപിതരി സംസ്ഥിതേ। സർവകാമാൻപരിത്യജ്യ തപസ്തപ്തം തദാ മയാ॥ 12-82-68 (68045) സ്നേഹാത്ത്വാം തു ബ്രവീംയേതൻമാ ഭൂയോ വിഭ്രോ ദിതി॥ 12-82-69 (68046) ഉഭേ ദൃഷ്ട്വാ ദുഃഖസുഖേ രാജ്യം പ്രാപ്യ യദൃച്ഛയാ। രാജ്യേനാമാത്യസംസ്ഥേന കഥം രാജൻപ്രമാദ്യസി॥ 12-82-70 (68047) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-82-71x (5557) തതോ രാജകുലേ നാന്ദീ സഞ്ജജ്ഞേ ഭൂയസാ പുനഃ। പുരോഹിതകുലേ ചൈവ സംപ്രാപ്തേ ബ്രാഹ്മണർഷഭേ॥ 12-82-71 (68048) ഏകച്ഛത്രാം മഹീം കൃത്വാ കൌസല്യായ യശസ്വിനേ। മുനിഃ കാലകവൃക്ഷീയ ഈജേ ക്രതുഭിരുത്തമൈഃ॥ 12-82-72 (68049) ഹിതം തദ്വചനം ശ്രുത്വാ കൌസല്യോഽപ്യജയൻമഹീം। തഥാ ച കൃതവാന്രാജാ യഥോക്തം തേന ഭാരത॥ ॥ 12-82-73 (68050) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വ്യശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 82॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-82-7 പ്രവൃത്ത്യർഥാ അമാത്യദോഷദർശനേ രാജാനം പ്രവർതയിതുകാമഃ॥ 12-82-9 പരിപതൻപരിതോ ഭ്രമൻ। രാജയുക്താനാം രാജ്ഞാ തേഷു തേഷു കാര്യേഷു നിയുക്താനാം। ദുഷ്കൃതം സ്വാമിദ്രവ്യാപഹാരരൂപം വാപം॥ 12-82-12 രാജാനമാഗംയ തത്സമക്ഷമേവാമാത്യം പ്രാഹ। അമുത്രസ്ഥാനേ ത്വയാ ഇദം ധനചൌര്യം കൃതമിതി॥ 12-82-13 അനുഗംയതാം ആലോച്യതാം॥ 12-82-18,19 ഹ്രിയന്ത ഇതി മിത്രം ത്വാം സംബുബോധയിപുരാഗത ഇതി ശ്ലോകദ്വയഭേകാന്വയം॥ 12-82-23 ജ്ഞാത്വാ പാപാനപാപാഭൃത്യതസ്തേ ഭയാനി ചേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-82-29 നാഹമസ്മീതി മത്വാ ജീവനാശം ത്യക്ത്വേത്യർഥഃ॥ 12-82-35 ആദാനപരാഃ കോശലോപ്താരഃ। മേ മയി। താദൃശൈരഭിസംഹിതമഭിസന്ധിർവൈരം കൃതം। മദീയകാകഹനനാദിതി ഭാവഃ॥ 12-82-36 ആന്തരൈഃ സൂദാദിഭിഃ അഭിസന്ധായാഽന്നദൌ വിഷം പ്രക്ഷേപ്തവ്യമിതി സ്നേഹം കൃത്വാ। തേഷാമഭീപ്സിതോ ഭവദ്വിനാശഃ സിധ്യതി ചാഽന്യഥാ ന സിധ്യതി വ। ആയുഃശേഷേ സതീതി ഭാവഃ॥ 12-82-37 തേഷാം ത്വദ്വൈരിണാം ॥ 12-82-39 ഇമാം രാജനീതിനദീം। നക്രാദിതുല്യൈരധികാരിപുരുഷൈർവ്യാപ്താം। ബാലിശേന സ്വമൃത്യും സംപാദയതാ വിരുദ്ധലക്ഷണയാ തൻമരണാൻമൃതോഽസ്മീതി ഭാവഃ॥ 12-82-41 അഗ്നിനാ ദീപേന ആപ്യം ജലരൂപം॥ 12-82-42 ഗഹനം കപടം। അന്ധകാരമിവ തമോന്വിതം ധർമാധർമദർശനശൂന്യം॥ 12-82-52 ഉഷിതം മയേതി ശേഷഃ॥ 12-82-53 ജിജ്ഞാസാമേവാഹ കച്ചിദിതി॥ 12-82-54 രോചതേ ഭവാനിതി ശേഷഃ॥ 12-82-56 ഭേയം ഭേതവ്യം। ഭഗ്നപൃഷ്ഠാത് പൃഷ്ഠഭംഗേന കോപിതാത്॥ 12-82-60 തേഷാമകസ്മാത് യുഗപച്ച വധേ ദോഷമാഹ ഏകേതി। സംഹതാഃ കണ്ടകാനപി മൃദ്രീയുഃ കിമുത മാദൃശാൻമൃദൂനിത്യർഥഃ॥ 12-82-68 പിതരി ത്വദീയേ സംസ്ഥിതേ മൃതേ॥ 12-82-69 വിഭ്രമേത് അനാപ്തേഷ്വാപ്തബുദ്ധിം ഭവാൻമാകാർഷീത്॥ 12-82-71 നാന്ദീ മംഗലപാഠഃ। തതസ്തസ്മിൻമന്ത്രിണി വൃതേ സതി॥ 12-82-72 കൌസല്യായ കൌസല്യാർഥേ॥

12-83-0 (68051) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-83-0x (5558) സഭാസദഃ സഹായാശ്ച സുഹൃദശ്ച വിശാംപതേ। പരിച്ഛദാസ്തഥാഽമാത്യാഃ കീദൃശാഃ സ്യുഃ പിതാമഹ॥ 12-83-1 (68052) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-83-2x (5559) ഹ്രീനിഷേവാസ്തഥാ ദാന്താഃ സത്യാർജവസമന്വിതാഃ। ശക്താഃ കഥയിതും സംയക്തേ തവ സ്യുഃ സഭാസദഃ॥ 12-83-2 (68053) അമാത്യാശ്ചാതിശൂരാശ്ച ബ്രഹ്മണ്യാശ്ച ബഹുശ്രുതാഃ। സുസന്തൃഷ്ടാശ്ച കൌന്തേയ മഹോത്സാഹാശ്ച കർമസു॥ 12-83-3 (68054) ഏതാൻസഹായാംʼല്ലിപ്സേഥാഃ സർവാസ്വാപത്സു ഭാരത॥ 12-83-4 (68055) കുലീനഃ പൂജിതോ നിത്യം ന ഹി ശക്തിം നിഗൂഹതി। പ്രസന്നമപ്രസന്നം വാ പീഡിതം ഹതമേവ വാ। ആവർതയതി ഭൂയിഷ്ഠം തദേവ ഹ്യനുപാലിതം॥ 12-83-5 (68056) കുലീനാ ദേശജാഃ പ്രാജ്ഞാ രൂപവന്തോ ബഹുശ്രുതാഃ। പ്രഗൽഭാശ്ചാനുരക്താശ്ച തേ തവ സ്യുഃ പരിച്ഛദാഃ॥ 12-83-6 (68057) ദൌഷ്കുലേയാശ്ച ലുബ്ധാശ്ച നൃശംസാ നിരപത്രപാഃ। തേ ത്വാം താത നിഷേവേയുര്യാവദാർദ്രകപാണയഃ॥ 12-83-7 (68058) കുലീനാഞ്ശീലസംപന്നാനിംഗിതജ്ഞാനനിഷ്ഠുരാൻ। ദേശകാലവിധാനജ്ഞാൻഭർതൃകാര്യഹിതൈപിണഃ। നിത്യമർഥേഷു സർവേഷു രാജാ കുർവീത മന്ത്രിണഃ॥ 12-83-8 (68059) അർഥമാനാർഘസത്കാരൈർഭോഗൈരുച്ചാവചൈഃ പ്രിയൈഃ। യാനർഥഭാജോ മന്യേഥാസ്തേതേ സ്യുഃ സുഖഭാഗിനഃ॥ 12-83-9 (68060) അഭിന്നവൃത്താ വിദ്വാംസഃ സദ്വൄത്താശ്ചരിതവ്രതാഃ। നത്വാം നിത്യാർഥിനോ ജഹ്യുരക്ഷുദ്രാഃ സത്യവാദിനഃ॥ 12-83-10 (68061) അനാര്യാ യേ ന ജാനന്തി സമയം മന്ദചേതസഃ। തേഭ്യഃ പരിജുഗുപ്സേഥാ യേ ചാപി സമയച്യുതാഃ॥ 12-83-11 (68062) നൈകമിച്ഛേദ്ഗണം ഹിത്വാ സ്യാച്ചേദന്യതരഗ്രഹഃ। യസ്ത്വേകോ ബഹുഭിഃ ശ്രേയാൻകാമം തേന ഗണം ത്യജേത്॥ 12-83-12 (68063) ശ്രേയസോ ലക്ഷണം ചൈതദ്വിക്രമോ യസ്യ ദൃശ്യതേ। കീർതിപ്രധാനോ യശ്ച സ്യാത്സമയേ യശ്ച തിഷ്ഠതി॥ 12-83-13 (68064) സമർഥാൻപൂജയേദ്യശ്ച നാസ്പർധ്യൈഃ സ്പർധതേ ച യഃ। ന ച കാമാദ്ഭയാത്ക്രോധാല്ലോഭാദ്വാ ധർമമുത്സൃജേത്॥ 12-83-14 (68065) അമാനീ അത്യവാക്ശക്തോ ജിതാത്മാ മാനസംയുതഃ। സ തേ മന്ത്രസഹായഃ സ്യാത്സർവാവസ്ഥാപരീക്ഷിതഃ॥ 12-83-15 (68066) കുലീനഃ കുലസംപന്നസ്തിതിക്ഷുർദശ ആത്മവാൻ। ശൂരഃ കൃതജ്ഞഃ സത്യശ്ച ശ്രേയസഃ പാർഥ ലക്ഷണം॥ 12-83-16 (68067) തസ്യൈവം വർതമാനസ്യ പുരുഷസ്യ വിജാനതഃ। അമിത്രാഃ സംപ്രസീദന്തി തഥാ മിത്രീഭവന്ത്യപി॥ 12-83-17 (68068) അത ഊർധ്വമമാത്യാനാം പരീക്ഷേത ഗുണാഗുണം। സംയതാത്മാ കൃതപ്രജ്ഞോ ഭൂതികാമശ്ച ഭൂമിപഃ॥ 12-83-18 (68069) സംബന്ധിപുരുഷൈരാപ്തൈരഭിജാതൈഃ സ്വദേശജൈഃ। അഹാര്യൈരവ്യഭീചാരൈഃ സർവശഃ സുപരീക്ഷിതൈഃ॥ 12-83-19 (68070) യൌനാഃ ശ്രൌതാസ്തഥാ മൌലാസ്തഥൈവാപ്യനഹങ്കൃതാഃ। കർതവ്യാ ഭൂതികാമേന പുരുഷേണ ബുഭൂപതാ॥ 12-83-20 (68071) ഏഷാം വൈനയികീ ബുദ്ധിഃ പ്രകൃതിശ്ചൈവ ശോഭനാ। തേജോ ധൈര്യം ക്ഷമാ ശൌചമനുരാഗഃ സ്ഥിതിർധൃതിഃ॥ 12-83-21 (68072) പരീക്ഷ്യ ച ഗുണാന്നിത്യം പ്രൌഢഭാവാന്ധുരന്ധരാൻ। പഞ്ചോപധാവ്യതീതാംശ്ച കുര്യാദ്രാജാഽർഥകാരിണഃ॥ 12-83-22 (68073) പര്യാപ്തവചനാന്വീരാൻപ്രതിപത്തിവിശാരദാൻ। കുലീനാൻസത്വസംപന്നാനിംഗിതജ്ഞാനനിഷ്ഠുരാൻ॥ 12-83-23 (68074) ദേശകാലവിധാനജ്ഞാൻഭർതൃകാര്യഹിതൈഷിണഃ। നിത്യമർഥേഷു സർവേഷു രാജൻകുർവീത മന്ത്രിണഃ॥ 12-83-24 (68075) ഹീനതേജോഭിസംസൃഷ്ടോ നൈവ ജാതു വ്യവസ്യതി। അവശ്യം ജനയത്യേവ സർവകർമസു സംശയം॥ 12-83-25 (68076) ഏവമൽപശ്രുതോ മന്ത്രീ കല്യാണാഭിജനോഽപ്യുത। ധർമാർഥകാമസംയുക്തോ നാലം മന്ത്രം പരീക്ഷിതും॥ 12-83-26 (68077) തഥൈവാനഭിജാതോഽപി കാമമസ്തു ബഹുശ്രുതഃ। അനായക ഇവാചക്ഷുർമുഹ്യത്യൂഹ്യേഷു കർമസു॥ 12-83-27 (68078) യോ വാഽപ്യസ്ഥിരസങ്കൽപോ ബുദ്ധിമാനാഗതാഗമഃ। 12-83-28bഉപായജ്ഞോഽപി നാലം സ കർമ പ്രാപയിതും ചിരം॥ 12-83-28 (68079) കേവലാത്പുനരാദാനാത്കർമണോ നോപപദ്യതേ। പരാമർശോ വിശേഷണാമശ്രുതസ്യേഹ ദുർമതേഃ॥ 12-83-29 (68080) മന്ത്രിണ്യനനുരക്തേ തു വിശ്വാസോ നോപപദ്യതേ। തസ്മാദനനുരക്തായ നൈവ മന്ത്രം പ്രകാശയേത്॥ 12-83-30 (68081) വ്യഥയേദ്ധി സ രാജാനം മന്ത്രിഭിഃ സഹിതോഽനൃജുഃ। മാരുതോപഹിതച്ഛിദ്രൈഃ പ്രവിശ്യാഗ്നിരിവ ദ്രുമം॥ 12-83-31 (68082) സങ്ക്രുദ്ധശ്ചൈകദാ സ്വാമീ സ്ഥാനാച്ചൈവാപകർഷതി। വാചാ ക്ഷിപതി സംരബ്ധഃ പുനഃ പശ്ചാത്പ്രസീദതി॥ 12-83-32 (68083) താനിതാന്യനുരക്തേന ശക്യാനി ഹി തിതിക്ഷിതും। മന്ത്രിണാം ച ഭവേത്ക്രോധോ വിസ്ഫൂർജിതമിവാശനേഃ॥ 12-83-33 (68084) യസ്തു സംഹരതേ താനി ഭർതുഃ പ്രിയചികീർഷയാ। സമാനസുഖദുഃഖം തം പൃച്ഛേദർഥേഷു മാനവം॥ 12-83-34 (68085) അനൃജുസ്ത്വനുരക്തോഽപി സംപന്നശ്ചേതരൈർഗുണൈഃ। രാജ്ഞഃ പ്രജ്ഞാനയുക്തോഽപി ന മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-35 (68086) യോഽമിത്രൈഃ സഹ സംബദ്ധോ ന പരാൻബഹുമന്യതേ। അസുഹൃത്താദൃശോ ജ്ഞേയോ ന മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-36 (68087) അവിദ്വാനശുചിഃ സ്തബ്ധഃ ശത്രുസേവീ വികത്ഥനഃ। അസുഹൃത്ക്രോധനോ ലുബ്ധോ ന മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-37 (68088) ആഗന്തുശ്ചാനുരക്തോഽപി കാമമസ്തു ബഹുശ്രുതഃ। സത്കൃതഃ സംവിഭക്തോ വാ ന മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-38 (68089) വിധർമതോ വിപ്രകൃതഃ പിതാ യസ്യാഭവത്പുരാ। സത്കൃതഃ സ്ഥാപിതഃ സോഽപി ന മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-39 (68090) യഃ സ്വൽപേനാപി കാര്യേണ സുഹൃദാക്ഷാരിതോ ഭവേത്। പുനരന്യൈർഗുണൈര്യുക്തോ ന മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-40 (68091) കൃതപ്രജ്ഞശ്ച മേധാവീ ബുധോ ജാനപദഃ ശുചിഃ। സർവകർമസു യഃ ശുദ്ധഃ സ മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-41 (68092) ജ്ഞാനവിജ്ഞാനസംപന്നഃ പ്രകൃതിജ്ഞഃ പരാത്മനോഃ। സുഹൃദാത്മസമോ രാജ്ഞഃ സ മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-42 (68093) സത്യവാക്ശീലസംപന്നോ ഗൻഭീരഃ സത്രപോ മൃദുഃ। പിതൃപൈതാമഹോ യഃ സ്യാത്സ മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-43 (68094) സന്തുഷ്ടഃ സംമതഃ സദ്ഭിഃ ശൌടീരോ ദ്വേഷ്യപാപകഃ। മന്ത്രവിത്കാലവിച്ഛൂരഃ സ മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-44 (68095) സർവലോകമിമം ശക്തഃ സാന്ത്വേന കുരുതേ വശം। തസ്മൈ മന്ത്രഃ പ്രയോക്തവ്യോ ദണ്ഡമാധിത്സതാ നൃപ॥ 12-83-45 (68096) പൌരജാനപദാ യസ്മിന്വിശ്വാസം ധർമതോ ഗതാഃ। യോദ്ധാ നയവിപശ്ചിച്ച സ മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹതി॥ 12-83-46 (68097) തസ്മാത്സർവൈർഗുണൈരേതൈരുപപന്നാഃ സുപൂജിതാഃ। മന്ത്രിണഃ പ്രകൃതിജ്ഞാഃ സ്യുഖ്യവരാ മഹദീപ്സവഃ॥ 12-83-47 (68098) സ്വാസു പ്രകൃതിഷു ച്ഛിദ്രം ലക്ഷയേരൻപരസ്യ ച। മന്ത്രിണാം മന്ത്രമൂലം ഹി രാജ്ഞോ രാഷ്ട്രം വിവർധതേ॥ 12-83-48 (68099) നാസ്യ ച്ഛിദ്രം പരഃ പശ്യേച്ഛിദ്രേഷു പരമന്വിയാത്। ഗൂഹേത്കൂർമ ഇവാങഗാനി രക്ഷേദ്വിവരമാത്മനഃ॥ 12-83-49 (68100) മന്ത്രഗ്രാഹാ ഹി രാജസ്യ മന്ത്രിണോ യേ മനീഷിണഃ। മന്ത്രസംഹനനോ രാജാ മന്ത്രാംഗാനീതരേ ജൻഗഃ॥ 12-83-50 (68101) രാജ്യം പ്രണിധിമൂലം ഹി മന്ത്രസാരം പ്രചക്ഷതേ। സ്വാമിനം ത്വനുവർന്തതേ വൃത്ത്യർഥമിഹ മന്ത്രിണഃ॥ 12-83-51 (68102) സംവിനീയമദക്രോധൌ മാനമീർഷ്യാം ച നിർവൃതാഃ। നിത്യം പഞ്ചോപധാതീതൈർമന്ത്രയേത്സഹ മന്ത്രിഭിഃ॥ 12-83-52 (68103) തേഷാം ത്രയാണാം ത്രിവിധം വിമർശം വിബുധ്യ ചിത്തം വിനിവേശ്യ തത്ര। സ്വനിശ്ചയം തം പരനിശ്ചയം ച നിദർശയേദുത്തരമന്ത്രകാലേ॥ 12-83-53 (68104) ധർമാർഥകാമജ്ഞമുപേത്യ പൃച്ഛേ ദ്യുക്തോ ഗുരും ബ്രാഹ്മണമുത്തരാർഥം। നിഷ്ഠാ കൃതാ തേന യദാ സഹഃ സ്യാ ത്തം മന്ത്രമാർഗം പ്രണയേദസക്തഃ॥ 12-83-54 (68105) ഏവം സദാ മന്ത്രയിതത്ര്യമാഹു ര്യേ മന്ത്രതത്ത്വാർഥവിനിശ്ചയജ്ഞാഃ। തസ്മാത്തമേവം പ്രണയേത്സദൈവ മന്ത്രം പ്രജാസംഗ്രഹണേ സമർഥം॥ 12-83-55 (68106) ന വാമനാഃ കുബ്ജകൃശാ ന ഖഞ്ജാ നാന്ധാ ജഡാഃ സ്ത്രീ ച നപുംസകാശ്ച। ന ചാത്ര തിര്യക്ച പുരോ ന പശ്ചാ ന്നോർധ്വം ന ചാധഃ പ്രപരേത്കഥഞ്ചിത്॥ 12-83-56 (68107) ആരുഹ്യ വാ വേശ്മ തഥൈവ ശൂന്യം സ്ഥലം പ്രകാശം കുശകാശഹീനം। വാഗംഗദോഷാൻപരിഹൃത്യ സർവാ ൻസംമന്ത്രയേത്കാര്യമഹീനകാലം॥ ॥ 12-83-57 (68108) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്ര്യശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 83॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-83-1 സഭാസദഃ വ്യവഹാരനിർണായകാ। സഹായാഃ യുദ്ധാദാവുപയോഗിനഃ। സുഹൃദോ ഹിതകർതാരഃ। പരിച്ഛദാഃ സേനാന്യാദയഃ॥ 12-83-2 ക്രമേണൈഷാം ലക്ഷണാന്യാഹ ഹീതി। കഥയിതും ന്യായാന്യായൌ വക്തും ഹീനിഷേധാസ്തഥാ ദാന്താഃ സത്യലജ്ജാസമന്വിതാഃ ഇതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-83-5 സുൽദമാഹ സാർധേന കുലീന ഇതി॥ 12-83-7 യാവദാർദ്രകപാണയഃ। ശുഷ്കഹസ്താസ്തു സദ്യോ വിക്രിയന്തേ ഇത്യർഥഃ। തേ ത്വാം ജാതു ന സേവേയുര്യാവതേ സ്വംഗപാണയഃ। ഇതി ഡ. ഥ.പാഠഃ॥ 12-83-9 അർഥോ ധനം। മാനഃ സൻമാനഃ। അർധോ വസ്രാദിദാനം। സത്കാര ആദരഃ। യാൻപ്രിയാൻമന്യേഥാത്തേഽർഥഭാജഃ സുഖഭാഗിനശ്ച സ്യുഃ॥ 12-83-11 സമയം ധർമാധർമമയദാം। ജുഗുപ്സേഥാഃ രക്ഷസ്വ॥ 12-83-12 അന്യതരഗ്രഹഃ ഗണൈകയോരേക്തരസ്യ ഗ്രാണപ്രസംഗ। ഏകശ്ചേദ്ഗുണീ തദാ ഗണം ത്യക്ത്വാ സ ഏവ ഗ്രാഹ॥ 12-83-13 ശ്രേയസഃ സാധോഃ॥ 12-83-14 സത്യഃ സത്യവാൻ॥ 12-83-18 ഭൂമിപഃ പരീക്ഷേതേതി യോജനാ॥ 12-83-19 അഭിജാതൈഃ കുലീനൈഃ। അഹാര്യൈഃ ധനാദിനാ വശീകർതുമശക്യൈഃ। സംബന്ധിപുരുഷൈര്യേഷാം സംബന്ധോഽസ്തി താദൃശൈഃ॥ 12-83-20 യൌനാ ഉത്തമയോനയഃ। മൌലാഃ പരംപരാഗതാഃ കർതവ്യാഃ। മന്ത്രിണ ഇതി ശേഷഃ॥ 12-83-21 പ്രകൃതിഃ പൂർവകർമജഃ സംസ്കാരഃ। തേജഃ പരാഭിഭവസാമർഥ്യം। സ്ഥിതിരവ്യഭിചാരിതാ। ധൃതിർധാരണസമാർഥ്യം॥ 12-83-22 പഞ്ച മന്ത്രിണ ഇതി തൃതീയേനാന്വയഃ। ഉപധാ ച്ഛലം തദ്വ്യതീതാൻ॥ 12-83-23 പര്യാപ്തം കൃത്സ്നസ്യ വിവിത്സിതസ്യാർഥസ്യ നിർവാഹകം വചനം യേഷാം താൻ॥ 12-83-25 ഹീനതേജസാ മിത്രേണാഭിസംസൃഷ്ടഃ സംബദ്ധഃ। ന വ്യവസ്യതി ന കർതവ്യാകർതവ്യേ നിശ്ചിനോതി॥ 12-83-28 പ്രാപയിതും സമാപയിതും॥ 12-83-29 ആരംഭശൂരോഽപി മൂർഖഃ കർമണഃ ഫലവിശേഷാൻ ജ്ഞാതും ന ശക്നോതീത്യർഥഃ॥ 12-83-32 അനുരക്തലക്ഷണമാഹ ശിഭിഃ സങ്ക്രുദ്ധ ഇത്യാദിഭിഃ॥ 12-83-38 ആഗന്തുർനൂതനഃ। സോഽപ്യ വിശ്വാസ്യ ഇത്യർഥഃ॥ 12-83-39 വിധർമതോഽന്യായേന॥ 12-83-40 ആക്ഷാരിതോ ധനഗ്രഹണേന രിക്തഃ കൃതഃ॥ 12-83-41 ജാനപദഃ സ്വദേശജഃ॥ 12-83-42 പരസ്യ ശത്രോഃ ആത്മനശ്ച പ്രകൃതീഃ സ്വാംയമാത്യാദികാ ജാനാതീതി പ്രകൃതിജ്ഞഃ॥ 12-83-43 ഗംഭീരോ മന്ത്രഗോപനസമർഥഃ॥ 12-83-44 ശൌടീരഃ പ്രഗൽഭഃ। ദ്വേഷ്യവദ്ധേയം പാപം യസ്യ സ ദ്വേഷ്യപാപകഃ॥ 12-83-45 ആധിത്സതാ ആധാതുച്ഛിതാ॥ 12-83-47 പഞ്ചാനാമഭാവേ ത്രയോ വാ കാര്യാ ഇത്യർഥഃ॥ 12-83-49 വിവരം ഛിദ്രം ॥ 12-83-50 മന്ത്രസംഹനനോ മന്ത്രകവചഃ॥ 12-83-52 ഉപവാശ്ഛലാനി। താനി പഞ്ച॥ 12-83-56 അത്ര മന്ത്രസ്ഥാനേ॥

12-84-0 (68109) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-84-0x (5560) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ബൃഹസ്പതേശ്ച സംവാദം ശക്രസ്യ ച യുധിഷ്ഠിര॥ 12-84-1 (68110) ശക്ര ഉവാച। 12-84-2x (5561) കിംസ്വിദേകപഢം ബ്രഹ്മൻപുരുഷഃ സംയഗാചരൻ। പ്രമാണം സർവഭൂതാനാം യശശ്ചൈവാപ്നുയാൻമഹത്॥ 12-84-2 (68111) ബൃഹസ്പതി ഉവാച। 12-84-3x (5562) സാന്ത്വമേകപദം ശക്ര പുരുഷഃ സംയഗാചരൻ। പ്രമാണം സർവഭൂതാനാം യശശ്ചൈവാപ്നുയാൻമഹത്॥ 12-84-3 (68112) ഏതദേകപദം ശക്ര സർവലോകസുഖാവഹം। ആചരൻസർവഭൂതേഷു പ്രിയോ ഭവതി സർവദാ॥ 12-84-4 (68113) യോ ഹി നാഭാഷതേ കിഞ്ചിത്സർവദാ ഭുകുടീമുഖഃ। ദ്വേഷ്യോ ഭവതി ഭൂതാനാം സ സാന്ത്വമിഹ നാചരൻ॥ 12-84-5 (68114) യസ്തു സർവമഭിപ്രേക്ഷ്യ പൂർവമേവാഭിഭാഷതേ। സ്മിതപൂർവാഭിഭാഷീ ച തസ്യ ലോകഃ പ്രസീദതി॥ 12-84-6 (68115) ദാനമേവ ഹി സർവത്ര സാന്ത്വേനാനഭിജൽപിതം। ന പ്രീണയതി ഭൂതാനി നിർവ്യഞ്ജനമിവാശനം॥ 12-84-7 (68116) ആദദന്നപി ഭൂതാനാം മധുരാമീരയൻഗിരം। സർവലോകമിമം ശക്ര സാന്ത്വേവ കുരുതേ വശേ॥ 12-84-8 (68117) തസ്മാത്സാന്ത്വം പ്രയോക്തവ്യം ദണ്ഡമാധിത്സതാഽപി ഹി। പ്രീതിം ച ജനയത്യേവം ന ചാസ്യോദ്വിജതേ ജനഃ॥ 12-84-9 (68118) സുകൃതസ്യ ഹി സാന്ത്വസ്യ ശ്ലക്ഷ്ണസ്യ മധുരസ്യ ച। സംയഗാസേവ്യമാനസ്യ തുല്യം ജാതു ന വിദ്യതേ॥ 12-84-10 (68119) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-84-11x (5563) ഇത്യുക്തഃ കൃതവാൻസർവം യഥാ ശക്രഃ പുരോധസാ। തഥാ ത്വമപി കൌന്തേയ സംയഗേതത്സമാചര॥ ॥ 12-84-11 (68120) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുരശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 84॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-84-1 അത്ര മന്ത്രമൂലഭൂതേ പ്രജാസംഗ്രഹണേ വിഷയേ॥ 12-84-2 ഏകപദം യത്ര സർവേ ഗുണാഃ അന്തർഭവന്തി തദേവ കർതവ്യം വസ്തു। പ്രമാണം സംമതം॥ 12-84-3 സാന്ത്വം നിഷ്കപടം പ്രിയവചനം॥ 12-84-5 നാഭാഷതേ തൂഷ്ണീമാസ്തേ। നാചരൻ അനാചരൻ॥

12-85-0 (68121) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-85-0x (5564) കഥംസ്വിദിഹ രാജേന്ദ്ര പാലയൻപാർഥിവഃ പ്രജാഃ। പ്രൈതി ധർമം വിശേഷേണ കീർതിമാപ്നോതി ശാശ്വതീം॥ 12-85-1 (68122) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-85-2x (5565) വ്യവഹാരേണ ശുദ്ധേന പ്രജാപാലനതത്പരഃ। പ്രാപ്യ ധർമം ച കീർതി ച ലോകാനാപ്നോത്യസൌ ശുചിഃ॥ 12-85-2 (68123) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-85-3x (5566) കീദൃശവ്യവഹാരം തു കൈശ്ച വ്യവഹരേന്നൃപഃ। ഏതത്പൃഷ്ടോ മഹാപ്രാജ്ഞ യഥാവദ്വക്തുമർഹസി॥ 12-85-3 (68124) യേ ചൈവ പൂർവകഥിതാ ഗുണാസ്തേ പുരുഷം പ്രതി। നൈകസ്മിൻപുരുഷേ ഹ്യേതേ വിദ്യന്ത ഇതി മേ മതിഃ॥ 12-85-4 (68125) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-85-5x (5567) ഏവമേതൻമഹാപ്രാജ്ഞ യഥാ വദസി ബുദ്ധിമൻ। ദുർലഭഃ പുരുഷഃ കശ്ചിദേഭിര്യുക്തോ ഗുണൈഃ ശുഭൈഃ॥ 12-85-5 (68126) കിന്തു സങ്ക്ഷേപതഃ ശീലം പ്രയത്നേനേഹ ദുർലഭം। വക്ഷ്യാമി തു യഥാഽമാത്യാന്യാദൃശാംശ്ച കരിഷ്യസി॥ 12-85-6 (68127) ചതുരോ ബ്രാഹ്മണാന്വൈദ്യാൻപ്രഗൽഭാൻസ്നാതകാഞ്ശുചീൻ। ക്ഷത്രിയാന്ദശ ചാഷ്ടൌ ച ബലിനഃ ശസ്ത്രപാണിനഃ॥ 12-85-7 (68128) വൈശ്യാന്വിത്തേന സംപന്നാനേകവിംശതിസംഖ്യയാ। ത്രീംശ്ച ശൂദ്രാന്വിനീതാംശ്ച ശുചീൻകർമണി പൂർവകേ॥ 12-85-8 (68129) അഷ്ടാഭിശ്ച ഗുണൈര്യുക്തം സൂതം പൌരാണികം തഥാ। പഞ്ചാശദ്വർഷവയസം പ്രഗൽഭമനസൂയകം॥ 12-85-9 (68130) ശ്രുതിസ്മൃതിസമായുക്തം വിനീതം സമദർശിനം। കാര്യേ വിവദമാനാനാം ശക്തമർഥേഷ്വലോലുപം॥ 12-85-10 (68131) വർജിതം ചൈവ വ്യസനൈഃ സുഘോരൈഃ സപ്തഭിർഭൃശം। അഷ്ടാനാം മന്ത്രിണാം മധ്യേ മന്ത്രം രാജോപധാരയേത്॥ 12-85-11 (68132) തതഃ സംപ്രേഷയേദ്രാഷ്ട്രേ രാഷ്ട്രീയായ ച ദർശയേത്। അനേന വ്യവഹാരേണ ദ്രഷ്ടവ്യാസ്തേ പ്രജാഃ സദാ॥ 12-85-12 (68133) ന ചാപി ഗൂഢം ദ്രവ്യം തേ ഗ്രാഹ്യം കാര്യോപഘാതകം। കാര്യേ ഖലു വിപന്നേ ത്വാം യോ ധർമസ്തം ച പീഡയേത്॥ 12-85-13 (68134) വിദ്രവേച്ചൈവ രാഷ്ട്രം തേ ശ്യേനാത്പക്ഷിഗണാ ഇവ। പരിസ്രവേച്ച സതതം നൌർവിശീർണേവ സാഗരേ॥ 12-85-14 (68135) പ്രജാഃ പാലയതോഽസംയഗധർമേണേഹ ഭൂപതേഃ। ഹാർദം ഭയം സംഭവതി സ്വർഗശ്ചസ്യ വിരുധ്യതേ॥ 12-85-15 (68136) അഥ യോ ധർമതഃ പാതി രാജാഽമാത്യോഽഥവാഽഽത്മജഃ। ധർമാസനേ സന്നിയുക്തോ ധർമമൂലേ നരർഷഭ॥ 12-85-16 (68137) `സ്വർഗം യാതി മഹീപാലോ നിയുക്തൈഃ സചിവൈഃ സഹ।' കാര്യേഷ്വധികൃതാഃ സംയഗകുർവന്തോ നൃപാനുഗാഃ। ആത്മാനം പുരതഃ കൃത്വാ യാന്ത്യധഃ സഹ പാർഥിവാഃ॥ 12-85-17 (68138) ബലാത്കൃതാനാം വലിഭിഃ കൃപണം ബഹുജൽപതാം। നാഥോ വൈ ഭൂമിപോ നിത്യമനാഥാനാം നൃണാം ഭവേത്॥ 12-85-18 (68139) തതഃ സാക്ഷിബലം സാധു ദ്വൈധവാദകൃതം ഭവേത്। അസാക്ഷികമനാഥം വാ പരീക്ഷ്യം തദ്വിശേഷതഃ॥ 12-85-19 (68140) അപരാധാനുരൂപം ച ദണ്ഡം പാപേഷു ധാരയേത്। വിയോജയേദ്ധനൈർഋദ്ധാനധനാനഥ ബന്ധനൈഃ॥ 12-85-20 (68141) വിനയേച്ചാപി ദുർവൃത്താൻപ്രഹാരൈരപി പാർഥിവഃ। സാന്ത്വേനോപപ്രദാനേന ശിഷ്ടാംശ്ച പരിപാലയേത്॥ 12-85-21 (68142) രാജ്ഞോ വധം ചികീർഷേദ്യസ്തസ്യ ചിത്രോ വധോ ഭവേത്। ആദീപകസ്യ സ്തേനസ്യ വർണസങ്കരികസ്യ ച॥ 12-85-22 (68143) സംയക്പ്രണയതോ ദണ്ഡം ഭൂമിപസ്യ വിശാംപതേ। യുക്തസ്യ വാ നാസ്ത്യധർമോ ധർമ ഏവ ഹി ശാശ്വതഃ॥ 12-85-23 (68144) കാമകാരേണ ദണ്ഡം തു യഃ കുര്യാദവിചക്ഷണഃ। സ ഇഹാകീർതിസംയുക്തോ മൃതോ നരകമൃച്ഛതി॥ 12-85-24 (68145) ന പരസ്യ പ്രവാദേന പരേഷാം ദണ്ഡമർപയേത്। ആഗമാനുഗമം കൃത്വാ ബധ്നീയാൻമോക്ഷയീത വാ॥ 12-85-25 (68146) ന തു ഹന്യാന്നൃപോ ജാതു ദൂതം കസ്യാഞ്ചിദാപദി। ദൂതസ്യ ഹന്താ നിരയമാവിശേത്സചിവൈഃ സഹ॥ 12-85-26 (68147) യഥോക്തവാദിനം ദൂതം ക്ഷത്രധർമരതോ നൃപഃ। യോ ഹന്യാത്പിതരസ്തസ്യ ഭ്രൂണഹത്യാമവാപ്നുയുഃ॥ 12-85-27 (68148) കുലീനഃ ശീലസംപന്നോ വാഗ്മീ ദക്ഷഃ പ്രിയംവദഃ। യഥോക്തവാദീസ്മൃതിമാന്ദൂതഃ സ്യാത്സപ്തഭിർഗുണൈഃ॥ 12-85-28 (68149) ഏതൈരേവ ഗുണൈര്യുക്തഃ പ്രതീഹാരോഽസ്യ രക്ഷിതാ। ശിരോരക്ഷശ്ച ഭവതി ഗുണൈരേതൈഃ സമന്വിതഃ॥ 12-85-29 (68150) ധർമശാസ്ത്രാർഥതത്ത്വജ്ഞഃ സാന്ധിവിഗ്രഹികോ ഭവേത്। മതിമാന്ധൃതിമാൻഹ്രീമാന്രഹസ്യവിനിഗൂഹിതാ॥ 12-85-30 (68151) കുലീനഃ സത്വസംപന്നഃ ശുക്ലോഽമാത്യഃ പ്രശസ്യതേ। ഏതൈരേവ ഗുണൈര്യുക്തസ്തഥാ സേനാപതിർഭവേത്॥ 12-85-31 (68152) വ്യൂഹയന്ത്രായുധാനാം ച തത്ത്വജ്ഞോ വിക്രമാന്വിതഃ। വർഷശീതോഷ്ണവാതാനാം സഹിഷ്ണുഃ പരരന്ധ്രവിത്॥ 12-85-32 (68153) വിശ്വാസയേത്പരാംശ്ചൈവ വിശ്വസേച്ച ന കസ്യചിത്। പുത്രേഷ്വപി ഹി രാജേന്ദ്ര വിശ്വാസോ ന പ്രശസ്യതേ॥ 12-85-33 (68154) ഏതച്ഛാസ്ത്രാർഥതത്ത്വം തു മയാഽഽഖ്യാതം തവാനഘ। അവിശ്വാസോ നരേന്ദ്രാണാം ഗുഹ്യം പരമമുച്യതേ॥ ॥ 12-85-34 (68155) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചാശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 85॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-85-2 ശുദ്ധേന പക്ഷപാതഹീനേന॥ 12-85-3 വ്യവഹരേത് നിർണയം കുര്യാത്॥ 12-85-8 പൂർവകേ നിത്യേ॥ 12-85-9 അഷ്ടാഭിർഗുണൈഃ ശുശ്രൂഷാ ശ്രവണം ഗ്രഹണം ധാരണമൂഹനമപോഹനം വിജ്ഞാനം തത്ത്വജ്ഞാനം ചേതി തൈഃ॥ 12-85-11 മൃഗയാക്ഷാഃ സ്ത്രിയഃ പാനമിതി ചതുർഭിഃ കാസജൈഃ। ദണ്ഡപാതനം വാക്യാരുഷ്യം അർഥദൂഷണമിതി ത്രിഭിഃ ക്രോധജൈരിതി സപ്തഭിഃ। അഷ്ടാനാം ബ്രാഹ്മണചതുഷ്ടയം ശൂദ്രത്രയം സൂതശ്ചേതി തേഷാം॥ 12-85-12 തേ ത്വയാ ദ്രഷ്ടവ്യാഃ॥ 12-85-13 ഗൂഢം ന്യാസാപഹാരാദികം തേ ത്വയാ ന ഗ്രാഹ്യം॥ 12-85-14 പരിസ്രവേത് മന്ദം മന്ദമന്യത്ര ഗച്ഛേത്॥ 12-85-16 ധർമമൂലേ രാജ്യേ॥ 12-85-10 വിശേഷതസ്തപ്തപരശുഗ്രഹണാദിനാം തത്പരീക്ഷ്യമിതി॥ 12-85-20 വിയോജദ്ധവൈർലുബ്ധാന്ദരിദ്രാന്വധബന്ധനൈരിതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-85-22 ചിത്രോഽനേകധാ। ആദീപകസ്യ ഗൃഹാദിദാഹകത്യ॥ 12-85-23 യുക്തസ്യ യഥാശാസ്ത്രമവഹിതസ്യ॥ 12-85-29 പ്രതീൽപി ദ്വാരപാലഃ। ശിരോരക്ഷഃ ശിരാംസീവ ശിരാംസി ദുർഗനഗരാദീനി പ്രധാനസ്ഥാനാനി തദ്രക്ഷണകർതാ॥ 12-85-31 ഏതൈർധർമേത്യാദിഭിരമാത്യഗുണൈഃ॥ 12-85-32 വ്യൂഹഃ സേനായാ നിവേശനപ്രകാരവിശേഷഃ। യന്ത്രാണി ധനുരാദീനി॥

12-86-0 (68156) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-86-0x (5568) കഥംവിധം പുരം രാജാ സ്വയമാവസ്തുമർഹതി। കൃതം വാ കാരയിത്വാ വാ തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-86-1 (68157) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-86-2x (5569) വസ്തവ്യം യത്ര കൌന്തേയ സപുത്രജ്ഞാതിബന്ധുനാ। ന്യായ്യം ച പരിപ്രഷ്ടും വൃത്തിം ഗുപ്തിം ച ഭാരത॥ 12-86-2 (68158) തസ്മാത്തേ ർതയിഷ്യാമി ദുർഗകർമ വിശേഷതഃ। ശ്രുത്വാ തഥാ വിധാതവ്യമനുഷ്ഠേയം ച യത്നതഃ॥ 12-86-3 (68159) ഷങ്വിധം ദുർഗമാസ്ഥായ പുരാണ്യഥ നിവേശയേത്। സർവസംപത്പ്രധാനം ച ബാഹുല്യം ചാപി സംഭവേത്॥ 12-86-4 (68160) ധന്വദുർഗം മഹീദുർഗം ഗിരിദുർഗം തഥൈവ ച। മനുഷ്യദുർഗം മൃദ്ദുർഗം വനദുർഗം ച താനി ഷട്॥ 12-86-5 (68161) യത്പുരം ദുർഗസംപന്നം ധാന്യായുധസമന്വിതം। ദൃഢപ്രാകാരപരിഖം ഹസ്ത്യശ്വരഥസങ്കുലം॥ 12-86-6 (68162) വിദ്വാംസഃ ശിൽപിനോ യത്ര നിചയാശ്ച സുസഞ്ചിതാഃ। ധാർമികശ്ച ജനോ യത്ര ദാക്ഷ്യമുത്തമമാസ്ഥിതഃ॥ 12-86-7 (68163) ഊർജസ്വിനരനാഗാശ്വം ചത്വരാപണശോഭിതം। പ്രസിദ്ധവ്യവഹാരം ച പ്രശാന്തമകുതോഭയം॥ 12-86-8 (68164) സുപ്രഭം സാനുനാദം ച സുപ്രശസ്തനിവേശനം। ശൂരാഢ്യം പ്രാജ്ഞസംപൂർണം ബ്രഹ്മഘോഷാനുനാദിതം॥ 12-86-9 (68165) സമാജോത്സവസംപന്നം സദാപൂജിതദൈവതം। വശ്യാമാത്യബലോ രാജാ തത്പുരം സ്വയമാവിശേത്॥ 12-86-10 (68166) തത്ര കോശം ബലം മിത്രം വ്യവഹാരം ച വർധയേത്। പുരേ ജനപദേ ചൈവ സർവദോഷാന്നിവർതയേത്॥ 12-86-11 (68167) ഭാണ്ഡാഗാരായുധാഗാരം പ്രയത്നേനാഭിവർധയേത്। നിചയാന്വർധയേത്സർവാംസ്തഥാ യന്ത്രകടങ്കടാൻ॥ 12-86-12 (68168) കാഷ്ഠലോഹതുഷാംഗാരദാരുശൃംഗാസ്ഥിവൈണവാൻ। മജ്ജാസ്നേഹവസാക്ഷൌദ്രമൌഷധഗ്രാമമേവ ച॥ 12-86-13 (68169) ശണം സർജരസം ധാന്യമായുധാനി ശരാംസ്തഥാ। ചർമ സ്നായും തഥാ വേത്രം മുഞ്ജവൽവജദന്ധ്വനാൻ॥ 12-86-14 (68170) ആശയാശ്ചോദപാനാശ്ച പ്രഭൂതസലിലാകരാഃ। നിരോദ്ധവ്യാഃ സദാ രാജ്ഞാ ക്ഷീരിണശ്ച മഹീരുഹാഃ॥ 12-86-15 (68171) സത്കൃതാശ്ച പ്രയത്നേന ആചാര്യർത്വിക്പുരോഹിതാഃ। മഹേഷ്വാസാഃ സ്ഥപതയഃ സാംവത്സരചികിത്സകാഃ॥ 12-86-16 (68172) പ്രാജ്ഞാ മേധാവിനോ ദാന്താ ദക്ഷാഃ ശൂരാ ബഹുശ്രുതാഃ। കുലീനാഃ സത്വസംപന്നാ യുക്താഃ സർവേഷു കർമസു॥ 12-86-17 (68173) പൂജയേദ്ധാർമികാന്രാജാ നിഗൃഹ്ണീയാദധാർമേകാൻ। നിയുഞ്ജ്യാച്ച പ്രയത്നേന സർവവർണാൻസ്വകർമസു॥ 12-86-18 (68174) ബാഹ്യമാഭ്യന്തരം ചൈവ പൌരജാനപദം തഥാ। ചാരൈഃ സുവിദിതം കൃത്വാ തതഃ കർമ പ്രയോജയേത്॥ 12-86-19 (68175) ചരാൻമന്ത്രം ച കോശം ച ദണ്ഡം ചൈവ വിശേഷതഃ। അനുതിഷ്ഠേത്സ്വയം രാജാ സർവം ഹ്യത്ര പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-86-20 (68176) ഉദാസീനാരിമിത്രാണാം സർവമേവ ചികീർഷിതം। പുരേ ജനപദേ ചൈവ ജ്ഞാതവ്യം ചാരചക്ഷുഷാ॥ 12-86-21 (68177) തതസ്തേഷാം വിധാതവ്യം സർവമേവാപ്രമാദതഃ। ഭക്താൻപൂജയതാ നിത്യം ദ്വിഷതശ്ച നിഗൃഹ്ണതാ॥ 12-86-22 (68178) യഷ്ടവ്യം ക്രതുഭിർനിത്യം ദാതവ്യം ചാപ്യപീഡയാ। പ്രജാനാം രക്ഷണം കാര്യം ന കാര്യം ധർമബാധകം॥ 12-86-23 (68179) കൃപണാനാഥവൃദ്ധാനാം വിധവാനാം ച യോഷിതാം। യോഗക്ഷേമം ച വൃത്തിം ച നിത്യമേവ പ്രകൽപയേത്॥ 12-86-24 (68180) ആശ്രമേഷു യഥാകാലം ചൈലഭാജനഭോജനം। സദൈവോപഹരേദ്രാജാ സത്കൃയാഭ്യർച്യ മാന്യ ച॥ 12-86-25 (68181) ആത്മാനം സർവകാര്യാണി താപസേ രാഷ്ട്രമേവ ച। നിവേദയേത്പ്രയത്നേന തിഷ്ഠേത്പ്രഹ്വശ്ച സർവദാ॥ 12-86-26 (68182) ` തേ കസ്യാഞ്ചിദവസ്ഥായാം ശരണം ശരണാർഥിനേ। രാജ്ഞേ ദദ്യുര്യഥാകാമം താപസാഃ ശംസിതവ്രതാഃ॥' 12-86-27 (68183) സർവാർഥത്യാഗിനം രാജാ കുലേ ജാതം ബഹുശ്രുതം। പൂജയേത്താദൃശം ദൃഷ്ട്വാ ശയനാസനഭോജനൈഃ॥ 12-86-28 (68184) തസ്മിൻകുർവീത വിശ്വാസം രാജാ കസ്യാഞ്ചിദാപദി। താപസേഷു ഹി വിശ്വാസമപി കുർവന്തി ദസ്യവഃ॥ 12-86-29 (68185) തസ്മിന്നിധീനാദധീത പുനഃ പ്രത്യാദദീത ച। ന ചാപ്യഭീക്ഷ്ണം സേവേത ഭൃശം വാ പ്രതിപൂജയേത്॥ 12-86-30 (68186) അന്യഃ കാര്യഃ സ്വരാഷ്ട്രേഷു പരരാഷ്ട്രേഷു ചാപരഃ। അടവീഷു പരഃ കാര്യഃ സാമന്തനഗരേഷ്വപി॥ 12-86-31 (68187) തേഷു സത്കാരമാനാഭ്യാം സംവിഭാഗാംശ്ച കാരയേത്। പരരാഷ്ട്രാടവീസ്ഥേഷു യഥാ സ്വവിഷയേ തഥാ॥ 12-86-32 (68188) തേ കസ്യാഞ്ചിദവസ്ഥായാം ശരണം ശരണാർഥിനേ। രാജ്ഞേ ദദ്യുർഥഥാകാമം താപസാഃ സംശിതവ്രതാഃ॥ 12-86-33 (68189) ഏഷ തേ ലക്ഷണോദ്ദേശഃ സങ്ക്ഷേപേണ പ്രകീർതിതഃ। യാദൃശേ നഗരേ രാജാ സ്വയമാവസ്തുമർഹതി॥ ॥ 12-86-34 (68190) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷഡശീതിമമോഽധ്യായഃ॥ 86॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-86-5 ധന്വാ നിർജലദേശസ്തദേവ പരിതശ്ച ദുർഗം ധന്വദുർഗം। മഹീദുർഗം കോടഃ॥ 12-86-9 സാനുനാദം മീതവാദിത്രധ്വനിമത്॥ 12-86-12 നിചയാൻ ധാന്യാദിസംഗ്രഹാൻ। തഥാ യന്ത്രാലയായുധാൻ। ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-86-14 ദന്ധ്വനാൻ ധ്വനിമതോ നിഃസാണാദീൻ। ബന്ധനാനിതി പാഠാന്തരേ സ്പഷ്ടോഽർഥഃ॥ 12-86-15 ആശയാഃ നിപാനാനി। ഉദപാനാഃ കൂപാഃ। നിരോദ്ധവ്യാ രക്ഷണീയാഃ॥ 12-86-17 പ്രജ്ഞാ ഗ്രന്ഥാർഥഗ്രഹണസാമർഥ്യം। മേധാ ഊഹാപോഹകൌശലം॥ 12-86-20 അതുതിഷ്ഠേദാലോചയേത്॥ 12-86-22 വിധാതവ്യം പ്രതികർതവ്യം॥ 12-86-26 താപസേ തപസ്വിജനേ॥ 12-86-29 വിശ്വാസം നാധികുർവന്തി ദസ്യവ ഇതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥। 12-86-30 നിധീൻ ധനഭാണ്ഡാനി। അഭീക്ഷ്ണം ന സേവേത്। ദസ്യൂനാം തത്സൂചനേ തപസ്വിനാശാപത്തേഃ ന പ്രതിപൂജയേച്ച॥ 12-86-31 അന്യസ്താപസഃ കാര്യഃ സഖിത്വേന സംപാദനീയഃ॥ 12-86-32 തേഷു തത്തത്സ്ഥാനസ്ഥേഷു താപസേഷു॥

12-87-0 (68191) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-87-0x (5570) രാഷ്ട്രഗുപ്തിം ച മേ രാജന്രാഷ്ട്രസ്യൈവ തു സംഗ്രഹം। സംയഗ്ജിജ്ഞാസമാനായ പ്രബ്രൂഹി ഭരതർഷഭ॥ 12-87-1 (68192) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-87-2x (5571) രാഷ്ട്രഗുപ്തിം ച തേ സംയഗ്രാഷ്ട്രസ്യൈവ തു സംഗ്രഹം। ഹന്ത സർവം പ്രവക്ഷ്യാമി തത്ത്വമേകമനാഃ ശൃണു॥ 12-87-2 (68193) ഗ്രാമസ്യാധിപതിഃ കാര്യോ ദശഗ്രാമപതിസ്തഥാ। വിംശതിത്രിംശതീശം ച സഹസ്രസ്യ ച കാരയേത്॥ 12-87-3 (68194) ഗ്രാമേയാൻഗ്രാമദോഷാംശ്ച ഗ്രാമികഃ പ്രതിഭാവേയേത്। താനാചക്ഷീത ദശിനേ ദശികോ വിംശിനേ പുനഃ॥ 12-87-4 (68195) വിംശാധിപസ്തു തത്സർവം വൃത്തം ജാനപദേ ജനേ। ഗ്രാമാണാം ശതപാലായ സർവമേവ നിവേദയേത്॥ 12-87-5 (68196) യാനി ഗ്രാംയാണി ഭോജ്യാനി ഗ്രാമികസ്താന്യുപാശ്നിയാ। ദശപസ്തേന ഭർതവ്യസ്തേനാപി ദ്വിഗുണാധിപഃ॥ 12-87-6 (68197) ഗ്രാമം ഗ്രാമശതാധ്യക്ഷോ ഭോക്തുമർഹതി സത്കുരഃ। മഹാന്തം ഭരതശ്രേഷ്ഠ സുസ്ഫീതം ജനസങ്കുലം। തത്ര ഹ്യനേകപായത്തം രാജ്ഞോ ഭവതി ഭാരത॥ 12-87-7 (68198) ശാഖാനഗരമർഹസ്തു സഹസ്രപതിരുത്തമഃ। ധാന്യഹൈരണ്യഭോഗേന ഭോക്തും രാഷ്ട്രീയസംഗതഃ॥ 12-87-8 (68199) തേഷാം സംഗ്രാമകൃത്യം സ്യാദ്വാമകൃത്യം ച തേഷു യത്। ധർമജ്ഞഃ സചിവഃ കശ്ചിത്തത്തത്പശ്യേദതന്ദ്രിതഃ॥ 12-87-9 (68200) നഗരേനഗരേ വാ സ്യാദേകഃ സർവാർഥചിന്തകഃ। ഉച്ചൈഃ സ്ഥാനേ ഘോരരൂപോ നക്ഷത്രാണാമിവ ഗ്രഹഃ॥ 12-87-10 (68201) ഭവേത്സ താൻപരിക്രാമേത്സർവാനേവ സഭാസദഃ। തേഷാം വൃത്തിം പരിണയേത്കശ്ചിദ്രാഷ്ട്രേഷു തച്ചരഃ॥ 12-87-11 (68202) ജിഘാംസവഃ പാപകാമാഃ പരസ്വാദായിനഃ ശഠാഃ। രക്ഷാഭ്യധികൃതാ നാമ തേഭ്യോ രക്ഷേദിമാഃ പ്രജാഃ॥ 12-87-12 (68203) വിക്രയം ക്രയമധ്വാനം ഭക്തം ച സപരിവ്യയം। യോഗക്ഷേമം ച സംപ്രേക്ഷ്യ വണിജാം കാരയേത്കരാൻ॥ 12-87-13 (68204) ഉത്പത്തിം ദാനവൃത്തിം ച ശിൽപം സംപ്രേക്ഷ്യ ചാസകൃത്। ശിൽപം പ്രതി കരാനേവം ശിൽപിനഃ പ്രതി കാരയേത്॥ 12-87-14 (68205) ഉച്ചാവചകരന്യായാഃ പൂർവരാജ്ഞാം യുധിഷ്ഠിര। യഥായഥാ ന സീദേരംസ്തഥാ കുര്യാൻമഹീപതിഃ॥ 12-87-15 (68206) ഫലം കർമ ച സംപ്രേക്ഷ്യ തതഃ സർവം പ്രകൽപയേത്। ഫലം കർമ ച നിർഹേതു ന കശ്ചിത്സംപ്രവർതതേ॥ 12-87-16 (68207) യഥാ രാജാ ച കർതാ ച സ്യാതാം കർമണി ഭാഗിനൌ। സംവേക്ഷ്യ തു തഥാ രാജ്ഞാ പ്രണേയാഃ സതതം കരാഃ॥ 12-87-17 (68208) നോച്ഛിദ്യാഹാത്മനോ മൂലം പരേഷാം ചാപി തൃഷ്ണയാ। ഈഹാദ്വാരാണി സംരുധ്യ രാജാ സംവൃതദർശനഃ॥ 12-87-18 (68209) പ്രദ്വിഷന്തി പരിഖ്യാതം രാജാനമതിഖാദിനം। പ്രദ്വിഷ്ടസ്യ കുതഃ ശ്രേയോ സംവൃതോ ലഭതേ ശ്രിയം॥ 12-87-19 (68210) വത്സൌപംയേന ദോഗ്ധവ്യം രാഷ്ട്രമക്ഷീണബുദ്ധിനാ। ഭൃതോ വത്സോ ജാതബലഃ ഷീഡാം സഹതി ഭാരത॥ 12-87-20 (68211) ന കർമ കുരുതേ വത്സോ ഭൃശം ദുഗ്ധോ യുധിഷ്ഠിര। രാഷ്ട്രമപ്യാതിദുഗ്ധം ഹി ന കർമ കുരുതേ മഹത്॥ 12-87-21 (68212) യോ രാഷ്ട്രമനുഗൃഹ്ണാതി പരിരക്ഷൻസ്വയം നൃപഃ। സഞ്ജാതമുപജീവൻസ ലഭതേ സുമഹത്ഫലം॥ 12-87-22 (68213) ആപദർഥം ച നിചയാത്രാജാനോ ഹി ചിചിന്വതേ। രാഷ്ട്രം ച കോശഭൂതം സ്യാത്കോശോ വേശ്മഗതസ്തഥാ॥ 12-87-23 (68214) പൌരജാനപദാൻസർവാൻസംശ്രിതോഷാശ്രിതാംസ്തഥാ। യഥാശക്ത്യനുകംപേത സർവാൻസ്വൽപധനാനപി॥ 12-87-24 (68215) ബാഹ്യം ജനം ഭേദയിത്വാ ഭോക്തവ്യോ മധ്യമഃ സുഖം। ഏവം നാസ്യ പ്രകുപ്യന്തി ജനാഃ സുഖിതദുഃ ഖിതാഃ॥ 12-87-25 (68216) പ്രാമേവ തു ധനാദാനമനുഭാഷ്യ തതഃ പുനഃ। സന്നിപത്യ സ്വവിഷയേ ഭയം രാഷ്ട്രേ പ്രദർശയേത്॥ 12-87-26 (68217) ഇയമാപത്സമുത്പന്നാ പരചക്രഭയം മഹത്। അപി ചാന്തായ കൽപന്തേ വേണോരിവ ഫലാഗമാഃ॥ 12-87-27 (68218) അരയോ മേ സമുത്ഥായ ബഹുഭിർദസ്യുഭിഃ സഹ। ഇദമാത്മവധായൈവ രാഷ്ട്രമിച്ഛന്തി ബാധിതും। 12-87-28 (68219) അസ്യാമാപദി ഘോരായാം സംപ്രാപ്തേ ദാരുണേ ഭയേ। പരിത്രാണായ ഭവതഃ പ്രാർഥയിഷ്യേ ധനാനി വഃ॥ 12-87-29 (68220) പ്രതിദാസ്യേ ച ഭവതാം സർവം ചാഹം ഭയക്ഷയേ। നാരയഃ പ്രതിദാസ്യന്തി യദ്ധരേയുർബലാദിതഃ॥ 12-87-30 (68221) കലത്രമാദിതഃ കൃത്വാ സർവം വോ വിനശേദിതി। ശരീരപുത്രദാരാർഥമർഥസഞ്ചയ ഇഷ്യതേ॥ 12-87-31 (68222) നന്ദാമി വഃ പ്രഭാവേണ പുത്രാണാമിവ ചോദയേ। യഖാശക്ത്യുപഗൃഹ്ണാമി രാഷ്ട്രസ്യാപീഡയാ ച വഃ॥ 12-87-32 (68223) ആപത്സ്വേവ നിവോഢവ്യം ഭവദ്ഭിഃ സംഗതൈരിഹ। ന വഃ പ്രിയതരം കാര്യം ധനം കസ്യാഞ്ചിദാപദി॥ 12-87-33 (68224) ഇതി വാചാ മധുരയാ ശ്ലക്ഷ്ണയാ സോപചാരയാ। സ്വരശ്മീനഭ്യവസൃജേദ്യോഗമാധായ കാലവിത്॥ 12-87-34 (68225) പ്രചാരം ഭൃത്യഭരണം വ്യയം സംഗ്രാമതോ ഭയം। യോഗക്ഷേണം ച സംപ്രേക്ഷ്യ ഗോമിനഃ കാരയേത്കരം॥ 12-87-35 (68226) ഉപേക്ഷിതാ ഹി നശ്യേയുർഗോമിനോഽരണ്യവാസിനഃ। തസ്മാത്തേഷു വിശേഷേണ മൃദുപൂർവം സമാചരേത്॥ 12-87-36 (68227) സാന്ത്വനം രക്ഷണം ദാനമവസ്ഥാ ചാപ്യഭീക്ഷ്ണശഃ। ഗോമിനാം പാർഥ കർതവ്യഃ സംവിഭാഗഃ പ്രിയാണി ച॥ 12-87-37 (68228) അജസ്രമുപയോക്തവ്യം ഫലം ഗോമിഷു ഭാരത। പ്രഭാവയന്തി രാഷ്ട്രം ച വ്യവഹാരം കൃഷിം തഥാ॥ 12-87-38 (68229) തസ്മാദ്ഗോമിഷു യത്നേന പ്രീതിം കുര്യാദ്വിചക്ഷണഃ। ദയാവാനപ്രമത്തശ്ച കരാൻസംപ്രണയൻമൃദൂൻ॥ 12-87-39 (68230) സർവത്ര ക്ഷേമചരണം സുലഭം നാമ ഗോമിഷു। ന ഹ്യതഃ സദൃശം കിഞ്ചിദ്ധനമസ്തി യുധിഷ്ഠിര॥ ॥ 12-87-40 (68231) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്താശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 87॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-87-3 ദശഗ്രാംയാസ്തഥാ പരഃ। ദ്വിഗുണായാഃ ശതസ്യൈവമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-87-13 കാരയേത് ദാപയേത്॥ 12-87-16 ഫലം ധാന്യധനവൃദ്ധ്യാദി। വൃദ്ധ്യനുരൂപഃ കരഃ കൽപ്യ ഇത്യർഥഃ॥ 12-87-18 ആത്മനോ മൂലം രാഷ്ട്രം। പരേഷാം മൂലം കൃഷ്യാദി। ഈഹാ ലോഭഃ॥ 12-87-19 അതിഖാദിനം ബഹുഭക്ഷം॥ 12-87-24 സംശ്രിതാഃ സാക്ഷാദാശ്രിതാഃ। ഉപാശ്രിതാഃ വ്യവഹിതാഃ॥ 12-87-25 ആടവീകോ ദസ്യുസംഘോ ബാഹ്യജനസ്തം യയമുപതിഷ്ഠധ്വമിതി ഭേദയിത്വാ മധ്യമോ ഗ്രാമീണജനോ ഭോക്തവ്യസ്തതോ ബഹുലം ധനമാദദ്യാദിത്യർഥഃ॥ 12-87-26 തത്ര പ്രകാരമാഹ പ്രാഗിതി। ചോരനിഗ്രഹാർഥം കടകബന്ധഃ കർതവ്യസ്തദർഥം ധനമപേക്ഷിതമിതി പൂർവമേവ ആഭാഷ്യ സൂചനാം കൃത്വാ തതഃ സന്നിപത്യ തേഷു തേഷു ഗ്രാമേഷു ഗത്വാ ഭയം ദർശയേത്॥ 12-87-33 ആപത്സ്വേവ ച വോഢവ്യം ഭവദ്ഭിഃ പുംഗവൈരിവേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-87-34 സ്വരശ്മീൻസ്വസ്യ രശ്മിഭൂതാൻ അധികാരിണഃ പ്രജാസു ധനമുദ്ഗുഹീതും അഭ്യവസൃജേത്പ്രേരയേത്। യോഗം ധനഗ്രഹണോപായം॥ 12-87-35 ഗോമിനഃ വൈശ്യാൻ। സംപ്രേക്ഷ്യ സന്ദർശയിത്വാ॥

12-88-0 (68232) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-88-0x (5572) യദാ രാജാ സമർഥോഽപി കോശാർഥീ സ്യാൻമഹാമതേ। കഥം പ്രവർതേത കരസ്തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-88-1 (68233) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-88-2x (5573) യഥാദേശം യഥാകാലം യഥാബുദ്ധി യഥാബലം। അനുശിഷ്യാത്പ്രജാ രാജാ ധർമാർഥീ തദ്ധിതേ രതഃ॥ 12-88-2 (68234) യഥാ താസാം ച മന്യേത ശ്രേയ ആത്മന ഏവ ച। തഥാ ധർമാണി സർവാണി രാജാ രാഷ്ട്രേഷു വർതയേത്॥ 12-88-3 (68235) മധുദോഹം ദുഹേദ്രാഷ്ട്രം ഭ്രമരാന്ന പ്രപാതയേത്। വത്സാപേക്ഷീ ദുഹേച്ചൈവ സ്തനാംശ്ച ന വികുട്ടയേത്॥ 12-88-4 (68236) ജലൌകാവത്പിബേദ്രാഷ്ട്രം മൃദുനൈവ നരാധിപഃ। വ്യാഘ്രീവ ച ഹരേത്പുത്രാൻസന്ദശേന്ന ച പീഡയേത്॥ 12-88-5 (68237) യഥാ ശല്യകവാനാഖുഃ പദം ധൂനയതേ സദാ। അതീക്ഷ്ണേനാഭ്യുപായേന തഥാ രാഷ്ട്രം സമാപിബേത്॥ 12-88-6 (68238) അൽപേനാൽപേന ദേയേന വർധമാനം പ്രദാപയേത്। തതോ ഭൂയസ്തതോ ഭൂയഃ ക്രമവൃദ്ധിം സമാചരേത്॥ 12-88-7 (68239) ദമയന്നിവ ദംയാനി ശശ്വദ്ഭാരം വിവർധയേത്। മൃദുപൂർവം പ്രയത്നേന പാശാനഭ്യവഹാരയേത്॥ 12-88-8 (68240) സകൃത്പാശാവകീർണാസ്തേ ന ഭവിഷ്യന്തി ദുർദമാഃ। ഉചിതേനൈവ ഭോക്തവ്യാസ്തേ ഭവിഷ്യന്ത്യയത്നതഃ॥ 12-88-9 (68241) തസ്മാത്സർവസമാരംഭോ ദുർലഭഃ പുരുഷം പ്രതി। യഥാ മുഖ്യാൻസാന്ത്വയിത്വാ ഭോക്തവ്യാ ഇതരേ ജനാഃ॥ 12-88-10 (68242) തതസ്താൻഭേദയിത്വാ തു പരസ്പരവിവക്ഷിതാൻ। ഭുഞ്ജീത സാന്ത്വയംശ്ചൈവ യഥാസുഖമയത്നതഃ॥ 12-88-11 (68243) ന ചാസ്ഥാനേ ന ചാകാലേ കരാംസ്തേഭ്യോ നിപാതയേത്। ആനുപൂർവ്യേണ സാന്ത്വേന യഥാകാലം യഥാവിധി॥ 12-88-12 (68244) ഉപായാൻപ്രബ്രവീംയേതാന്ന മേ മായാ വിവക്ഷിതാ। അനുപായേന ദമയൻപ്രകോപയതി വാജിനഃ॥ 12-88-13 (68245) പാനാഗാരനിവോശാശ്ച വേശ്യാഃ പ്രാപണികാസ്തഥാ। കുശീലവാഃ സകിതവാ യേ ചാന്യേ കേചിദീദൃശാഃ॥ 12-88-14 (68246) നിയംയാഃ സർവ ഏവൈതേ യേ രാഷ്ട്രസ്യോപഘാതകാഃ। ഏതേ രാഷ്ട്രേഽഭിതിഷ്ഠന്തോ ബാധന്തേ ഭദ്രികാഃ പ്രജാഃ॥ 12-88-15 (68247) ന കേനചിദ്യാചിതവ്യഃ കശ്ചിത്കിഞ്ചിദനാപദി। ഇതി വ്യവസ്ഥാ ഭൂതാനാം പുരസ്താൻമനുനാ കൃതാ॥ 12-88-16 (68248) സർവേ തഥാഽനുജീവേയുർന കുര്യുഃ കർമ ചേദിഹ। സർവ ഏവ ഇമേ ലോകാ ന ഭവേയുരസംശയം॥ 12-88-17 (68249) പ്രഭുർനിയമനേ രാജാ യ ഏതാന്ന നിയച്ഛതി। ഭുങ്ക്തേ സ തസ്യ പാപസ്യ ചതുർഭാഗമിതി ശ്രുതിഃ॥ 12-88-18 (68250) ഭോക്താ തസ്യ തു പാപസ്യ സുകൃതസ്യ യഥാതഥാ। നിയന്തവ്യാഃ സദാ രാജ്ഞാ പാപാ യേ സ്യുർനരാധിപ॥ 12-88-19 (68251) കൃതപാപസ്ത്വസൌ രാജാ യ ഏതാന്ന നിയച്ഛതി। തഥാ കൃതസ്യ ധർമസ്യ ചതുർഭാഗമുപാശ്നുതേ। 12-88-20 (68252) സ്ഥാനാന്യേതാനി സംയംയ പ്രസംഗോ ഭൂതിനാശനഃ। കാമേ പ്രസക്തഃ പുരുഷഃ കിമകാര്യം വിവർജയേത്॥ 12-88-21 (68253) മദ്യമാംസപരസ്വാനി തഥാ ദാരധനാനി ച। ആഹരേദ്രാഗവശഗസ്തഥാ ശാസ്ത്രം പ്രദർശയേത്॥ 12-88-22 (68254) ആപദ്യേവ തു യാചന്തേ യേഷാം നാസ്തി പരിഗ്രഹഃ। ദാതവ്യം ധർമതസ്തേഭ്യസ്ത്വനുക്രോശാദ്ഭയാന്ന തു॥ 12-88-23 (68255) മാ തേ രാഷ്ട്രേ യാചനകാ ഭവേയുർമാ ച ദസ്യവഃ। ഉപാദാതാര ഏവൈതേ നൈതേ ഭൂതസ്യ ഭാവകാഃ॥ 12-88-24 (68256) യേ ഭൂതാന്യനുഗൃഹ്ണന്തി വർധയന്തി ച യേ പ്രജാഃ। തേതേ രാഷ്ട്രേഷു വർതന്താം മാ ഭൂതാനാം പ്രബാധകാഃ॥ 12-88-25 (68257) ദണ്ഡ്യാസ്തേ ച മഹാരാജ ധനാദാനപ്രയോജകാഃ। പ്രയോഗം കാരയേഥാസ്തേ യഥാ ദദ്യുഃ കരാംസ്തഥാ॥ 12-88-26 (68258) കൃഷിഗോരക്ഷ്യവാണിജ്യം യച്ചാന്യത്കിഞ്ചിദീദൃശം। പുരുഷൈഃ കാരയേത്കർമ ബഹുഭിഃ കർമഭേദതഃ॥ 12-88-27 (68259) നരശ്ചേത്കൃഷിഗോരക്ഷ്യം വാണിജ്യം ചാപ്യനുഷ്ഠിതഃ। സംശയം ലഭതേ കിഞ്ചിത്തേന രാജാ വിഗർഹ്യതേ॥ 12-88-28 (68260) ധനിനഃ പൂജയേന്നിത്യം പാനാച്ഛാദനഭോജനൈഃ। വക്തവ്യാശ്ചാനുഗൃഹ്ണീധ്വം പ്രജാഃ സഹ മയേതി വൈ॥ 12-88-29 (68261) അംഗമേതൻമഹദ്രാജ്യേ ധനിനോ നാമ ഭാരത। കകുദം സർവഭൂതാനാം ധനസ്ഥോ നാത്ര സംശയഃ॥ 12-88-30 (68262) പ്രാജ്ഞഃ ശൂരോ ധനസ്ഥശ്ച സ്വാമീ ധാർമിക ഏവ ച। തപസ്വീ സത്യവാദീ ച ബുദ്ധിമാംശ്ചാപി രക്ഷതി॥ 12-88-31 (68263) തസ്മാത്സർവേഷു ഭൂതേഷു പ്രീതിമാൻഭവ പാർഥിവ। സത്യമാർജവമക്രോധമാനൃശംസ്യം ച പാലയ॥ 12-88-32 (68264) ഏവം ദണ്ഡം ച കോശം ച മിത്രം ഭൂമിം ച ലപ്സ്യസി। സത്യാർജവപരോ രാജൻമിത്രകോശബലാന്വിതഃ॥ ॥ 12-88-33 (68265) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടാശീതിതമോഽധ്യായഃ॥ 88॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-88-4 ഭ്രമരാ ഇവ പാദപമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-88-6 ശല്യകവാംസ്തീക്ഷ്ണതുണ്ഡ ആഖുവിശേഷഃ। സഹി നിദ്രിതസ്യ മനുഷ്യസ്യ പാദതലസ്ഥം മാംസമതീക്ഷ്ണേനൈവോപായേന ഭക്ഷയതി। യഥാ വിലേഖകഃ കർണമാഖുഃ പാദത്വചം യഥേതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-88-8 ദംയാനി വത്സതരകുലാനി യഥാ ക്രമേണ ദമയേതദ്വത്പ്രജാ അപീത്യാഹ ദമയന്നിവേതി। അഭ്യവ ഹാരയേദ്വാഹയേത്॥ 12-88-9 സകൃത്സദ്യഃ പാശാവകീർണാഃ സന്തോ നഭവിഷ്യന്തി മരിഷ്യന്തി। യതോ ദുർദമാ അഥ ഉചിതേന ക്രമേണ തേ ഭോക്തവ്യാ ദംയാഃ പ്രജാശ്ച। അസത്പാശാവകീർണാസ്തേ ഭവിഷ്യന്തീഹ ദുർമദാഃ। ഇതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-88-10 പുരുഷം പ്രതീത്യസ്യ പ്രതിപുരുഷമിത്യർഥഃ॥ 12-88-11 തതോ മുഖ്യദ്വാരാ താനിതരാൻ വിവക്ഷിതാന്വോദുമിഷ്ടാൻ। തതസ്താൻഭോജയിത്വാത പരസ്പരവിവർജിതാൻ। ഇതി ഥ.ദ. പാഠഃ॥ 12-88-14 മദ്യശാലാഃ സന്ദേശഹരാഃ കുട്ടന്യഃ। കുത്സിതേന ശീലേന വാന്തി ഗച്ഛന്തി ധർമം ഹിംസന്തി വാ കുശീല വാ വിടാഃ। കിതമാ ദ്യൂതകാരാശ്ച നി ഗ്രാഹ്യാ ഇത്യാഹ പാനേതി॥ 12-88-15 ഭദ്രികാഃ കല്യാണഃ॥ 12-88-16 യാചിതവ്യഃ ദത്തമൃണം കരം വേതി ശേഷഃ॥ 12-88-17 അനുജാവേയുരനുസരേയുഃ। അന്യഥാ ദോഷമാഹ നേതി॥ 12-88-20 തഥാ തഥാഭൂതഃ നിയച്ഛന്നിത്യർഥഃ॥ 12-88-21 സ്ഥാനാനി മദ്യാദീനാം॥ 12-88-22 ശാസ്ത്രമാജ്ഞാം പ്രദർശയേത്പ്രവർതയേത്॥ 12-88-28 സംശയം ചോരേഭ്യോ രാജകീയേഭ്യോ വാ ഭയാത്॥

12-89-0 (68266) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-89-0x (5574) വനസ്പതീഭക്ഷ്യഫലാന്ന ച്ഛിന്ദ്യുർവിഷയേ തവ। ബ്രാഹ്മണാനാം മൂലഫലം ധർമമാഹുർമനീഷിണഃ॥ 12-89-1 (68267) ബ്രാഹ്മണേഭ്യോഽതിരിക്തം ച ഭുഞ്ജീരന്നിതരേ ജനാഃ। ന ബ്രാഹ്മണോപരോധേന ഹരേദന്യഃ കഥഞ്ചന॥ 12-89-2 (68268) വിപ്രശ്ചേത്ത്യാഗമാതിഷ്ഠേദാഖ്യായാ വൃത്തികർശിതഃ। പരികല്യാസ്യ വൃത്തിഃ സ്യാത്സദാരസ്യ നരാധിപ॥ 12-89-3 (68269) സ ചേന്നോപനിവർതേത വാച്യോ ബ്രാഹ്മണസംസദി। കസ്മിന്നിദാനീം മര്യാദാമയം ലോകഃ കരിഷ്യതി॥ 12-89-4 (68270) അസംശയം നിവർതേത ന ചേത്ത്യക്ഷ്യത്യതഃ പരം। പൂർവം പരോക്ഷം വക്തവ്യമേതത്കൌന്തേയ ശാശ്വതം॥ 12-89-5 (68271) ആഹുരേതജ്ജനാ ബ്രഹ്മന്ന ചൈതച്ഛ്രദ്ദധാംയഹം। നിമന്ത്ര്യശ്ച ഭവേദ്ഭോഗൈരവൃത്ത്യാ ച തദാ ചരേത്॥ 12-89-6 (68272) കൃഷിഗോരക്ഷ്യവാണിജ്യം ലോകാനാമിഹ ജീവനം। ഊർധ്വം ചൈവ ത്രയീ വിദ്യാ സാ ഭൂതാൻഭാവയത്യുത॥ 12-89-7 (68273) തസ്യാം പ്രപതമാനായാം യേ സ്യുസ്തത്പരിപന്ഥിനഃ। ദസ്യവസ്തദ്വധായേഹ ബ്രഹ്മാ ക്ഷത്രമഥാസൃജത്॥ 12-89-8 (68274) ശത്രൂഞ്ജയ പ്രജാ രക്ഷ യജസ്വ ക്രതുഭിർനൃപ। യുധ്യസ്വ സമരേ വീരോ ഭൂത്വാ കൌരവനന്ദന॥ 12-89-9 (68275) സംരക്ഷ്യാന്രക്ഷതേ രാജാ സ രാജാ രാജസത്തമഃ। യേ കേചിത്താന്ന രക്ഷന്തി തൈരർഥോ നാസ്തി കശ്ചന॥ 12-89-10 (68276) സദൈവ രാജ്ഞാ യോദ്ധവ്യം സർവലോകാദ്യുധിഷ്ഠിര। തസ്യാദ്ധേതോർഹി ഭുഞ്ജീത മനുഷ്യാനേവ മാനവഃ॥ 12-89-11 (68277) ആന്തരേഭ്യഃ പരാന്രക്ഷൻപരേഭ്യഃ പുനരാന്തരാൻ। പരാൻപരേഭ്യഃ സ്വാൻഖേഭ്യഃ സർവാൻപാലയ നിത്യദാ॥ 12-89-12 (68278) ആത്മാനം സർവതോ രക്ഷന്രാജന്രക്ഷസ്വ മേദിനീം। ആത്മമൂലമിദം സർവമാഹുർവൈ വിദുഷോ ജനാഃ॥ 12-89-13 (68279) കിം ഛിദ്രം കോനു സംഗോ മേ കിംവാഽസ്ത്യവിനിപാതിതം। കുതോ മാമാശ്രയേദ്ദോഷ ഇതി നിത്യം വിചിന്തയേത്॥ 12-89-14 (68280) അതീതദിവസേ വൃത്തം പ്രശംസന്തി ന വാ പുനഃ। ഗുപ്തൈശ്ചാരൈരനുമതൈഃ പൃഥിവീമനുസാരയേത്॥ 12-89-15 (68281) ജാനീത യദി മേ വൃത്തം പ്രശംസന്തി ന വാ പുനഃ। കച്ചിദ്രോചേജ്ജനപദേ കച്ചിദ്രാഷ്ട്രേ ച മേ വശഃ॥ 12-89-16 (68282) ധർമജ്ഞാനാം ധൃതിമതാം സംഗ്രാമേഷ്വപലായിനാം। രാഷ്ട്രേ തു യേഽനുജീവന്തി യേ തു രാജ്ഞോഽനുജീവിനഃ॥ 12-89-17 (68283) അമാത്യാനാം ച സർവേഷാം മധ്യസ്ഥാനാം ച സർവശഃ। യേ ച ത്വാഽഭിപ്രശംസേയുർനിന്ദേയുരഥവാ പുനഃ॥ 12-89-18 (68284) സർവാൻസുപരിണീതാംസ്താൻകാരയേഥാ യുധിഷ്ഠിര। ഏകാന്തേന ഹി സർവേഷാം ന ശക്യം താത രോചിതും। മിത്രാമിത്രമഥോ മധ്യം സർവഭൂതേഷു ഭാരത॥ 12-89-19 (68285) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-89-20x (5575) തുല്യബാഹുബലാനാം ച തുല്യാനാം ച ഗുണൈരപി। കഥം സ്യാദധികഃ കശ്ചിത്സ ച ഭുഞ്ജീത മാനവാൻ॥ 12-89-20 (68286) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-89-21x (5576) യച്ചരാ ഹ്യചരാനദ്യുരദംഷ്ട്രാന്ദംഷ്ട്രിണസ്തഥാ। ആശീവിഷാ ഇവ ക്രുദ്ധാ ഭുജംഗാൻഭുജഗാ ഇവ॥ 12-89-21 (68287) ഏതേഭ്യശ്ചാപ്രമത്തഃ സ്യാത്സദാ ശത്രോര്യുധിഷ്ഠിര। ഭാരുണ്ഡസദൃശാ ഹ്യേതേ നിപതന്തി പ്രമാദതഃ॥ 12-89-22 (68288) കച്ചിത്തേ വണിജോ രാഷ്ട്രേ നോദ്വിജന്തി കരാർദിതാഃ। ക്രീണന്തോ ബഹുനാഽൽപേന കാന്താരകൃതവിശ്രമാഃ॥ 12-89-23 (68289) കച്ചിത്കൃഷികരാ രാഷ്ട്രം ന ജഹത്യതിപീഡിതാഃ। യേ ബഹന്തി ധുരം രാജ്ഞാം തേ ഭരന്തീതരാനപി॥ 12-89-24 (68290) `ആലസ്യേന ഹൃതഃ പാദഃ പാദഃ പാഷൺ·ഡമാശ്രിതഃ। രാജാനം സേവതേ പാദഃ പാദഃ കൃഷിമുപാശ്രിതഃ॥ 12-89-25 (68291) ഏകപാദം ത്രയഃ പാദാ ഭക്ഷയന്തി ദിനേദിനേ। തസ്മാത്സർവപ്രയത്നേന പാദം രക്ഷ യുധിഷ്ഠിര॥ ' 12-89-26 (68292) ഇതോ ദത്തേന ജീവന്തി ദേവാഃ പിതൃഗണാസ്തഥാ। മാനുഷോരഗരക്ഷാംസി വയാംസി പശവസ്തഥാ॥ 12-89-27 (68293) ഏഷാ തേ രാഷ്ട്രവൃത്തിശ്ച രാജ്ഞാം ഗുപ്തിശ്ച ഭാരത। പ്രോക്തോദ്ദിശ്യൈതമേവാർഥം ഭൂയോ വക്ഷ്യാമി പാ--വ॥ ॥ 12-89-28 (68294) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 89॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-89-1 മൂലഫലം ബ്രാഹ്മണാനാം സ്വമിതി ധർമമാഹുരതോ ന ച്ഛിന്ദ്യുഃ॥ 12-89-3 ത്യാഗം രാഷ്ട്രസ്യ॥ 12-89-6 ഭോഗാർഥീ ചേദ്രാഷ്ട്രം ത്യജതി തദാ ഭോഗൈരപി നിമന്ത്ര്യഃ। അവൃത്ത്യാ ചേതദാവൃത്ത്യാപി നിമന്ത്ര്യ ഇത്യാഹ ആഹുരിതി॥ 12-89-7 ഊർധ്വം സ്വർഗം॥ 12-89-11 ലോകാത് ലോകഹിതാർഥം യോദ്ധവ്യം। ഭയുധ്യാംഖാരാനിതി ചാർഥഃ॥ 12-89-13 വിദുഷോ വിദ്വാംസഃ॥ 12-89-14 രാജ്ഞോ വ്യസഗീത്യേതി ശേഷഃ॥ 12-89-19 സുപരിണീതാൻ സത്കൃതാൻ 12-89-21 അലവാനേപ ദുർബലം ഭുജ്ജീത തുല്യാത്തു ആത്മാനം രക്ഷേച്ഛലേന ച തം ഭുജ്ജീതേത്യുത്തരമാഹ യദി ആദിനാ॥ 12-89-22 ഭാരുണ്ഡഃ ഗൃധ്രഃ॥

12-90-0 (68295) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-90-0x (5577) ആനംഗിരാഃ ക്ഷത്രധർമാനുചധ്യോ ബ്രഹ്മവിത്തമഃ। മാന്ധാത്രേ യൌവനാശ്ചായ പ്രീതിമാനഭ്യഭാഷത॥ 12-90-1 (68296) സ യഥാഽനുശശാസൈജമുചധ്യോ ബ്രഹ്മവിത്തമഃ। തത്തേഽഹം സംപ്രവക്ഷ്യാമി നിഖിലേന യുധിഷ്ഠിര॥ 12-90-2 (68297) ഉചഥ്യ ഉവാച। 12-90-3x (5578) ധർമാമ രാജാ ഭവതി ന കാമകരണായ തു। മാന്യാതരഭിജാനീഹി രാജാ ലോകസ്യ രക്ഷിതാ॥ 12-90-3 (68298) രാജാ ചരതി ചേദ്ധർമം ദേവത്വായൈവ കൽപതേ। സ ചേദധർമം ചരതി നരകായൈവ ഗച്ഛതി॥ 12-90-4 (68299) ധർമേ തിഷ്ഠന്തി ഭൂതാനി ധർമോ രാജനി തിഷ്ഠാതി। തം രാജാ സാധു യഃ ശാസ്തി സ രാജാ ശ്രിയമശ്നുതേ॥ 12-90-5 (68300) രാജാപരാധാൻമാന്ധാതർലക്ഷ്മീവാൻപാപ ഉച്യതേ। ദേവാശ്ച ഗർഹാം ഗച്ഛന്തി ധർമോ നാസ്തീതി ചോച്യതേ॥ 12-90-6 (68301) അധർമേ വർതമാനാനാമർഥസിദ്ധിഃ പ്രദൃശ്യതേ। തദേവ മംഗലം ലോകഃ സർവഃ സമനുവർതതേ॥ 12-90-7 (68302) ഉച്ഛിദ്യതേ ധർമവൃത്തമധർമോ വർതതേ മഹാൻ। ഭയമാഹുർദിവാരാത്രം യദാ പാപാ ന വാര്യതേ॥ 12-90-8 (68303) ഇദം മമ ഇദം നേതി സാധൂനാം താത ധർമതഃ। ന വൈ വ്യവസ്ഥാ ഭവതി യദാ പാപോ ന വാര്യതേ॥ 12-90-9 (68304) നൈവ ഭാര്യാ ന പശവോ ന ക്ഷേത്രം ന നിവേശനം। സന്ദൃശ്യേത മനുഷ്യാണാം യദാ പാപബലം ഭവേത്॥ 12-90-10 (68305) ദേവാഃ പൂജാം ന ജാനന്തി ന സ്വധാം പിതരസ്തദാ। ന പൂജ്യന്തേ ഹ്യതിഥയോ യദാ പാപോ ന വാര്യതേ॥ 12-90-11 (68306) ന വേദാനധിഗച്ഛന്തി വ്രതവന്തോ ദ്വിജാതയഃ। ന യജ്ഞാംസ്തന്വതേ വിപ്രാ യദാ പാപോ ന വാര്യതേ॥ 12-90-12 (68307) വധ്യാനാമിവ സത്വാനാം മനോ ഭവതി വിഹ്വലം। മനുഷ്യാണാം മഹാരാജ യദാ പാപോ ന വാര്യതേ॥ 12-90-13 (68308) ഉഭൌ ലോകാവഭിപ്രേക്ഷ്യ രാജാനമസൃജംസ്തഥാ। മുനയോഽഥ മഹദ്ഭൂതമയം ധർമോ ഭവിഷ്യതി॥ 12-90-14 (68309) യസ്മിന്ധർമോ വിരാജേത തം രാജാനം പ്രചക്ഷതേ। യസ്മിന്വിലീയതേ ധർമസ്തം ദേവാ വൃഷലം വിദുഃ॥ 12-90-15 (68310) വൃഷോ ഹി ഭഗവാന്ധർമോ യസ്തസ്യ കുരുതേ ലയം। വൃഷലം തം വീവദുർദേവാസ്തസ്മാദ്ധർമം ന ലോപയേത്॥ 12-90-16 (68311) ധർമേ വർധതി വർധന്തി സർവഭൂതാനി സർവദാ। തസ്മിൻഹ്രസതി ഹീയന്തേ തസ്മാദ്ധർമം വിവർധയേത്॥ 12-90-17 (68312) ധനാനി സ്പൌതി ധർമോ ഹി ധാരണാദ്വേതി നിശ്ചയഃ। മാനവാന മനുഷ്യേന്ദ്ര സ സീമാന്തകരഃ സ്മൃതഃ॥ 12-90-18 (68313) പ്രഭവാർഥംമഹി ഭൂതാനാം ധർമഃ സൃഷ്ടഃ സ്വയംഭുവാ। തസ്മാത്പ്രവർധയേദ്ധർമം പ്രജാനുഗ്രഹകാരണാത്॥ 12-90-19 (68314) തസ്മാദ്ധി രാജശാർദൂല ധർമഃ ശ്രേഷ്ഠതരഃ സ്മൃതഃ। സ രാജായഃ പ്രജാഃ ശാസ്തി സാധുകൃത്പുരുഷർഷഭ॥ 12-90-20 (68315) കാമക്രോധാവനാദൃത്യ ധർമമേവാനുപാലയേത്। ധർമഃ ശ്രേയസ്കരതമോ രാജ്ഞാം ഭരതസത്തമ॥ 12-90-21 (68316) ധർമസ്യ ബ്രാഹ്മണേ യോനിസ്തസ്മാത്താൻപൂജയേത്സദാ। ബ്രാഹ്മണാനാം ച മാന്ധാതഃ കുര്യാത്കാമാനമത്സരീ॥ 12-90-22 (68317) തേഷാം ഹ്യകാമകരണാദ്രാജ്ഞഃ സഞ്ജായതേ ഭയം। മിത്രാണി ന ച വർധന്തേ തഥാഽമിത്രീഭവന്ത്യപി॥ 12-90-23 (68318) ബ്രാഹ്മണാനാം സദാസൂയൻബാല്യാദ്വൈരോചനിർബലിഃ। അഥാസ്മാച്ഛ്രീരപാക്രാമദ്യാഽസ്മിന്നാസീത്പ്രതാപിനീ॥ 12-90-24 (68319) തതസ്തസ്മാദപാക്രംയ സാഽഗച്ഛത്പാകശാസനം। അഥ സോഽന്വതപത്പശ്ചാച്ഛ്രിയം ദൃഷ്ട്വാ പുരന്ദരേ॥ 12-90-25 (68320) ഏതത്ഫലമസൂയായാ അഭിമാനസ്യ ചാഭിഭോ। തസ്മാദ്ബുധ്യസ്വ മാന്ധാതർമാ ത്വാം ജഹ്യാത്പ്രതാപിനീ॥ 12-90-26 (68321) ദർപോനാമ ശ്രിയഃ പുത്രോ ജജ്ഞേഽധർമാദിതി ശ്രുതിഃ। തേന ദേവാസുരാ രാജന്നീതാഃ സുബഹവോഽവ്യയം॥ 12-90-27 (68322) രാജർഷയശ്ച ബഹവസ്തഥാ ബുധ്യസ്വ പാർഥിവ। രാജാ ഭവതി തം ജിത്വാ ദാസസ്തേന പരാജിതഃ॥ 12-90-28 (68323) സ യഥാ ദർപസഹിതമധർമം നാനുസേവതേ। തഥാ വർതസ്വ മാന്ധാതശ്ചിരം ചേത്സ്ഥാതുമിച്ഛസി॥ 12-90-29 (68324) മത്താത്പ്രമത്താത്പൌഗണ്ഡാദുൻമത്താച്ച വിശേഷതഃ। നിന്ദിതാച്ചാസദാചാരാദ്ദുർഹൃദാം ചാപി സേവനാത്॥ 12-90-30 (68325) നിഗൃഹീതാദമാത്യാച്ച സ്ത്രീഭ്യശ്ചൈവ വിശേഷതഃ। പർവതാദ്വിഷമാദ്ദുർഗാദ്ധസ്തിനോഽശ്വാത്സരീസൃപാത്॥ 12-90-31 (68326) ഏതേഭ്യോഽനിത്യയുക്തഃ സ്യാന്നക്തം ചര്യാം ച വർജയേത്। അത്യാശാം ചാഭിമാനം ച ദംഭം ക്രോധം ച വർജയേത്॥ 12-90-32 (68327) അവിജ്ഞാതാസു ച സ്ത്രീഷു ക്ലീബാസു സ്വൈരിണീഷു ച। പരഭാര്യാസു കന്യാസു നാചരേൻമൈഥുനം നൃപ॥ 12-90-33 (68328) കുലേഷു പാപരക്ഷാംസി ജായന്തേ വർണസങ്കരാത്। അപുമാംസോഽംഗഹീനാശ്ച സ്ഥൂലജിഹ്വാ വിചേതസഃ॥ 12-90-34 (68329) ഏതേ ചാന്യേ ച ജായന്തേ യദാ രാജാ പ്രമാദ്യതി। തസ്മാദ്രാജ്ഞാ വിശേഷേണം വർതിതവ്യം പ്രജാഹിതേ॥ 12-90-35 (68330) ക്ഷത്രിയസ്യ പ്രമത്തസ്യ ദോഷഃ സഞ്ജായതേ മഹാൻ। അധർമാഃ സംപ്രവർധന്തേ പ്രജാസങ്കരകാരകാഃ॥ 12-90-36 (68331) അശീതേ വിദ്യതേ ശീതം ശീതേ ശീതം ന വിദ്യതേ। അവൃഷ്ടിരതിവൃഷ്ടിശ്ച വ്യാധിശ്ചാപ്യാവിശേത്പ്രജാഃ॥ 12-90-37 (68332) നക്ഷത്രാണ്യുപതിഷ്ഠന്തി ഗ്രഹാ ഘോരാസ്തഥാഗതേ। ഉത്പാതാശ്ചാത്ര ദൃശ്യന്തേ ബഹവോ രാജനാശനാഃ॥ 12-90-38 (68333) അരക്ഷിതാത്മാ യോ രാജാ പ്രജാശ്ചാപി ന രക്ഷതി। പ്രജാശ്ച തസ്യ ക്ഷീയന്തേ തതഃ സോഽനു വിനശ്യതി॥ 12-90-39 (68334) ദ്വാവാദദാതേ ഹ്യേകസ്യ ദ്വയോഃ സുബഹവോഽപരേ। കുമാര്യഃ സംപ്രലുപ്യന്തേ തദാഹുർനൃപദൂഷണം॥ 12-90-40 (68335) മമൈതദിതി നൈതച്ച മനുഷ്യേഷ്വവതിഷ്ഠതി। ത്യക്ത്വാ ധർമം യദാ രാജാ പ്രമാദമനുതിഷ്ഠിത॥ ॥ 12-90-41 (68336) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി നവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 90॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-90-1 അംഗിരാഃ ആംഗിരസാഃ॥ 12-90-12 ന ഭാര്യാമധിഗച്ഛന്തീതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-90-15 ധർമോ ധർമപാലഃ॥ 12-90-16 കുരുതേ ഹ്യലമിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര അലം വാരണമിത്യർഥഃ। തേന വൃഷം ലുനാതി ച്ഛിനത്തീതി വൃഷല ഇതി യോഗോ ദർശിതഃ॥ 12-90-18 ധർമപദസ്യ ദ്വേധാ വ്യുത്പത്തിമാഹ ധനാനീതി। ധാരണാദ്വാ ധർമഃ। സീമാന്തകരഃ യാവത്പാപം താവദ്യാതനാകര ഇത്യർഥഃ॥ 12-90-28 തം ദർപം॥ 12-90-30 പൌഗണ്ഡാദ്വാലകാദജ്ഞാദിത്യർഥഃ। കദംയാശാദുദാവർതാദ്ദുർഹൃദാം ചാപീതി ട. പാഠഃ॥ 12-90-32 അനിത്യയുക്തഃ സ്യാത് നിത്യമയുക്തഃ സ്യാദിത്യർഥഃ। ഏകചര്യാം ച വർജയേദിതി ദ. പാഠഃ॥ 12-90-34 അപുമാംസഃ ക്ലീബാഃ। സ്ഥൂലജിഹ്വാ മൂകാഃ॥ 12-90-38 നക്ഷത്രാണി ധൂമകേത്വാദയഃ॥ 12-90-40 ഏകസ്യ ധനം ദ്വാവാദദാതേ ആച്ഛിദ്യ ഗൃഹ്ണീതഃ॥

12-91-0 (68337) ഉചഥ്യ ഉവാച। 12-91-0x (5579) കാലവർഷീ ച പർജന്യോ ധർമചാരീ ച പാർഥിവഃ। സംപദ്യദേഷാ ഭവതി സാ ബിഭർതി സുഖം പ്രജാഃ॥ 12-91-1 (68338) യോ ന ജാനാതി നിർഹർതും വസ്ത്രാണാം രജകോ മലം। രത്നാനി വാ ശോധയിതും യഥാ നാസ്തി തഥൈവ സഃ॥ 12-91-2 (68339) ഏവമേതദ്ദ്വിജേന്ദ്രാണാം ക്ഷത്രിയാണാം വിശാം തഥാ। ശൂദ്രശ്ചതുർഥോ വർണാനാം നാനാകർമസ്വവസ്ഥിതഃ॥ 12-91-3 (68340) കർമ ശൂദ്രേ കൃഷിർവൈശ്യേ ദണ്ഡനീതിശ്ച രാജനി। ബ്രഹ്മചര്യം തപോ മന്ത്രാഃ സത്യം ചാപി ദ്വിജാതിഷു॥ 12-91-4 (68341) തേഷാം യഃ ക്ഷത്രിയോ വേദ പാത്രാണാമിവ ശോധനം। ശീലദോഷാന്വിനിർഹർതും സ പിതാ സ പ്രജാപതിഃ॥ 12-91-5 (68342) കൃതം ത്രേതാ ദ്വാപരശ്ച കലിശ്ച ഭരതർഷഭ। രാജവൃത്താനി സർവാണി രാജൈവ യുഗമുച്യതേ॥ 12-91-6 (68343) ചാതുർവർണ്യം തഥാ വേദാശ്ചാതുരാശ്രംയമേവ ച। സർവമേതത്പ്രമുഹ്യേത യദാ രാജാ പ്രമാദ്യതി॥ 12-91-7 (68344) അഗ്നിത്രേതാ ത്രയീ വിദ്യാ യജ്ഞാശ്ച സഹദക്ഷിണാഃ। സർവ ഏവ പ്രമുഹ്യന്തേ യദാ രാജാ പ്രമാദ്യതി॥ 12-91-8 (68345) രാജൈവ കർതാ ഭൂതാനാം രാജൈവ ച വിനാശകഃ। ധർമാത്മാ യഃ സ കർതാ സ്യാദധർമാത്മാ വിനാശകഃ॥ 12-91-9 (68346) രാജ്ഞോ ഭാര്യാശ്ച പുത്രാശ്ച ബാന്ധവാഃ സുഹൃദസ്തഥാ। സമേത്യ സർവേ ശോചന്തി യദാ രാജാ പ്രമാദ്യതി॥ 12-91-10 (68347) ഹസ്തിനോഽശ്വാശ്ച ഗാവശ്ചാപ്യുഷ്ട്രാശ്വതരഗർദഭാഃ। അധർമവൃത്തേ നൃപതൌ സർവേ സീദന്തി ജന്തവഃ॥ 12-91-11 (68348) [ദുർബലാർഥം ബലം സൃഷ്ടം ധാത്രാ മാന്ധാതരുച്യതേ। അബലം തു മഹദ്ഭൂതം യസ്മിൻസർവം പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-91-12 (68349) യശ്ച ഭൂതം സംഭജതേ യേ ച ഭൂതാസ്തദന്വയാഃ। അധർമസ്ഥേ ഹി നൃപതൌ സർവേ ശോചന്തി പാർഥിവ॥] 12-91-13 (68350) ദുർബലസ്യ ച യച്ചക്ഷുർമുനേരാശീവിഷസ്യ ച। അവിഷഹ്യതമം മന്യേ മാ സ്മ ദുർബലമാസദഃ॥ 12-91-14 (68351) ദുർബലാംസ്താത മന്യേഥാ നിത്യമേവാവിമാനി താൻ। മാ ത്വാം ദുർബലചക്ഷൂംഷി പ്രദഹേയുഃ സബാന്ധവം॥ 12-91-15 (68352) ന ഹി ദുർബലദഗ്ധസ്യ കുലേ കിഞ്ചിത്പ്രരോഹതി। ആമൂലം നിർദഹന്ത്യേവ മാ സ്മ ദുർബലമാസദ॥ 12-91-16 (68353) അബലം വൈ ബലാച്ഛ്രേയോ യച്ചാതിബലവദ്ബലം। ബലസ്യാബലദഗ്ധസ്യ ന കിഞ്ചിതവശിഷ്യതേ॥ 12-91-17 (68354) വിമാനിതോ ഹതഃ ക്ലിഷ്ടസ്ത്രാതാരം ചേന്ന വിന്ദന്തേ। അമാനുഷകൃതസ്തത്ര ദണ്ഡോ ഹന്തി നരാധിപം॥ 12-91-18 (68355) മാ സ്മ താത ബലസ്ഥസ്ത്വം ഭുഞ്ജീഥാ ദുർബലം ജനം। മാ ത്വാം ദുർബലചക്ഷൂംഷി ദഹന്ത്വഗ്നിരിവാശയം॥ 12-91-19 (68356) യാനി മിഥ്യാഭിശസ്താനാം പതന്ത്യശ്രൂണി രോദതാം। താനി പുത്രാൻപശൂൻഘ്നന്തി തേഷാം മിഥ്യാഭിശംസിനാം॥ 12-91-20 (68357) യദി നാത്മനി പുത്രേഷു ന ചേത്പൌത്രേഷു നപ്നൃഷു। ന ഹി പാപം കൃതം കർമ സദ്യഃ ഫലതി ഗൌരിബ॥ 12-91-21 (68358) യത്രാബലോ വധ്യമാനസ്ത്രാതാരം നാധിഗച്ഛതി। മഹാന്ദൈവകൃതസ്തത്ര ദണ്ഡഃ പതതി ദാരുണഃ॥ 12-91-22 (68359) യുക്താ യദാ ജാനപദാ ഭിക്ഷന്തേ ബ്രാഹ്മണാ ഇവ। അഭീക്ഷ്ണം ഭിക്ഷുരൂപേണ രാജാനം ഘ്നന്തി താദൃശാഃ॥ 12-91-23 (68360) രാജ്ഞോ യദാ ജനപദേ ബഹവോ രാജപൂരുഷാഃ। അനയേനോപവർതന്തേ തദ്രാജ്ഞഃ കിൽബിഷം മഹത്॥ 12-91-24 (68361) യദാ യുക്ത്യാ നയേദർഥാൻകാമാദർഥവശേന വാ। കൃപണം യാചമാനാനാം തദ്രാജ്ഞോ വൈശസം മഹത്॥ 12-91-25 (68362) മഹാന്വൃക്ഷോ ജായതേ വർധതേ ച തം ചൈവ ഭൂതാനി സമാശ്രയന്തി। യദാ വൃക്ഷശ്ഛിദ്യതേ ദഹ്യതേ ച തദാശ്രയാ അനികേതാ ഭവന്തി॥ 12-91-26 (68363) യദാ രാഷ്ട്രേ ധർമമഗ്ര്യം ചരന്തി സംസ്കാരം കാ രാജഗുണം ബ്രുവാണാഃ। തൈശ്ചാധർമശ്ചരിതോ ധർമമോഹാ ത്തൂപ ജഹ്യാത്സുകൃതം ദുഷ്കൃതം ച॥ 12-91-27 (68364) യത്ര പാപാ ജ്ഞായമാനാശ്ചരന്തി സഭാം കലിർവിന്ദതേ തത്ര രാജ്ഞഃ। യത്ര രാജാ ശാസ്തി നരാന്ന ശക്ത്യാ ന തദ്രാജ്യം വർധതേ ഭൂമിപസ്യ॥ 12-91-28 (68365) യശ്ചാമാത്യാൻമാനയിത്വാ യഥാ ഹി മന്ത്രേ ച യുദ്ധേ ച നൃപോഽനുയുഞ്ജ്യാത്। ബിബർധതേ തസ്യ രാഷ്ട്രം നൃപസ്യ ഭുങ്ക്തേ മഹീം ചാപ്യഖിലാം ചിരായ॥ 12-91-29 (68366) അത്രാപി സുകൃതം കർമ വാചം ചൈവ സുഭാഷിതാം। സമീക്ഷ്യ പൂജയന്രാജാ ധർമം പ്രാപ്നോത്യനുത്തമം॥ 12-91-30 (68367) സംവിഭജ്യ യദാ ഭുങ്ക്തേ നചാന്യാനവമന്യതേ। നിഹന്തി ബലിനം ദൃപ്തം സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-31 (68368) ത്രായതേ ഹി യദാ സർവം വാചാ കായേന കർമണാ। പുത്രസ്യാപി ന മൃഷ്യേച്ച സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-32 (68369) സംവിഭജ്യ യദാ ഭുങ്ക്തേ നൃപതിർദുർബലാന്നരാൻ। തദാ ഭവന്തി ബലിനഃ സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-33 (68370) യദാ രക്ഷതി രാഷ്ട്രാണി യദാ ദസ്യൂനപോഹതി। യദാ ജയതി സംഗ്രാമേ സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-34 (68371) പാപമാചരതോ യത്ര കർമണാ വ്യാഹൃതേന വാ। പ്രിയസ്യാപി ന മൃഷ്യേത സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-35 (68372) യദാ സാരണികാന്രാജാ പുത്രവത്പരിരക്ഷതി। ഭിനത്തി ന ച മര്യാദാം സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-36 (68373) യദാപ്തദക്ഷിണൈര്യജ്ഞൈര്യജതേ ശ്രദ്ധയാഽന്വിതഃ। കാമദ്വേഷാവനാദൃത്യ സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-37 (68374) കൃപണാനാഥവൃദ്ധാനാം യദാഽശ്രു പരിമാർജതി। ഹർഷം സഞ്ജനയന്നൄണാം സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-38 (68375) വിവർധയതി മിത്രാണി തഥാഽരീംശ്ചാപി കർഷതി। സംപൂജയതി സാധൂംശ്ച സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-39 (68376) സത്യം പാലയതി പ്രീത്യാ നിത്യം ഭൂമിം പ്രയച്ഛതി। പൂജയേദതിഥീൻഭൃത്യാൻസ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-40 (68377) നിഗ്രഹാനുഗ്രഹൌ ചോഭൌ യത്ര സ്യാതാം പ്രതിഷ്ഠിതൌ। അസ്മിംʼല്ലോകേ പരേ ചൈവ രാജാ സ പ്രാപ്നുതേ ഫലം॥ 12-91-41 (68378) യമോ രാജാ ധാർമികാണാം മാന്ധാതഃ പരമേശ്വരഃ। സംയച്ഛന്യമവത്പ്രാണാനസംയച്ഛംസ്തു പാവകഃ॥ 12-91-42 (68379) ഋത്വിക്പുരോഹിതാചാര്യാൻസത്കൃത്യാനവമത്യ ച। യദാ സംയക്പ്രഗൃഹ്ണാതി സ രാജ്ഞോ ധർമ ഉച്യതേ॥ 12-91-43 (68380) യമോ യച്ഛതി ഭൂതാനി സർവാണ്യേവാവിശേഷതഃ। തഥാ രാജ്ഞാഽനുകർതവ്യം യന്തവ്യാ വിധിവത്പ്രജാഃ॥ 12-91-44 (68381) സഹസ്രാക്ഷേണ രാജാ ഹി സർവഥൈവോപമീയതേ। സ പശ്യതി ച യം ധർമ സ ധർമഃ പുരുഷർഷഭ॥ 12-91-45 (68382) അപ്രമാദേന ശിക്ഷേഥാഃ ക്ഷമാം ബുദ്ധിം ധൃതിം മതിം। ഭൂതാനാം തത്ത്വജിജ്ഞാസാ സാധ്വസാധു ച സർവദാ॥ 12-91-46 (68383) സംഗ്രഹഃ സർവഭൂതാനാം ദാനം ച മധുരാ ച വാക്। പൌരജാനപദാശ്ചൈവ ഗോപ്തവ്യാഃ സ്വപ്രജാ യഥാ॥ 12-91-47 (68384) ന ജാത്വദക്ഷോ നൃപതിഃ പ്രജാഃ ശക്നോതി രക്ഷിതും। ഭാരോ ഹി സുമഹാംസ്താത രാജ്യം നാമ സുദുർവഹം॥ 12-91-48 (68385) തദ്ദണ്ഡവിന്നൃപഃ പ്രാജ്ഞഃ ശൂരഃ ശക്നോതി രക്ഷിതും। ന ഹി ശക്യമദണ്ഡേന ക്ലീബേനാബുദ്ധിനാഽപി വാ॥ 12-91-49 (68386) അഭിരൂപൈഃ കുലേ ജാതൈർദക്ഷൈർഭക്തൈർബഹുശ്രുതൈഃ। സർവം ബുദ്ധ്യാ പരീക്ഷേഥാസ്താപസാശ്രമിണാമപി॥ 12-91-50 (68387) അതസ്ത്വം സർവഭൂതാനാം ധർമം വേത്സ്യസി വൈ പരം। സ്വദേശേ പരദേശേ വാ ന തേ ധർമോ വിനങ്ക്ഷ്യതി॥ 12-91-51 (68388) ധർമേചാർഥേ ച കാമേ ച ധർമ ഏവോത്തരോ ഭവേത്। അസ്മിംല്ലോകേ പരേ ചൈവ ധർമാത്മാ സുഖമേധതേ॥ 12-91-52 (68389) ത്യജന്തി ദാരാൻപുത്രാംശ്ച മനുഷ്യാഃ പരിപൂജിതാഃ। സംഗ്രഹശ്ചൈവ ഭൂതാനാം ദാനം ച മധുരാ ച വാക്॥ 12-91-53 (68390) അപ്രമാദശ്ച ശൌചം ച രാജ്ഞോ ഭൂതികരം മഹത്। ഏതേഭ്യശ്ചൈവ മാന്ധാതഃ സതതം മാ പ്രമാദിഥാഃ॥ 12-91-54 (68391) അപ്രമത്തോ ഭവേദ്രാജാ ഛിദ്രദർശീ പരാത്മനോഃ। നാസ്യ ച്ഛിദ്രം പരഃ പശ്യേച്ഛിദ്രേഷു പരമന്വിയാത്॥ 12-91-55 (68392) ഏതദ്വൄത്തം വാസവസ്യ യമസ്യ വരുണസ്യ ച। രാജർഷീണാം ച സർവേഷാം തത്ത്വമപ്യനുപാലയ॥ 12-91-56 (68393) തത്കുരുഷ്വ മഹാരാജ വൃത്തം രാജർഷിസേവിതം। ആതിഷ്ഠ ദിവ്യം പന്ഥാനമഹ്നായ പുരുഷർഷഭ॥ 12-91-57 (68394) ധർമവൃത്തം ഹി രാജാനം പ്രേത്യ ചേഹ ച ഭാരത। ദേവർഷിപിതൃഗന്ധർവാഃ കീർതയന്തി മഹൌജസഃ॥ 12-91-58 (68395) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-91-59x (5580) സ ഏവമുക്തോ മാന്ധാതാ തേനോചഥ്യേന ഭാരത। കൃതവാനവിശങ്കശ്ച ഏകഃ പ്രാപ ച മേദിനീം॥ 12-91-59 (68396) ഭവാനപി തഥാ സംയങ്ഭാന്ധാതേവ മഹീപതേ। ധർമം കൃത്വാ മഹീം രക്ഷ സ്വർഗേ സ്ഥാനമവാപ്സ്യസി॥ ॥ 12-91-60 (68397) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 91॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-91-3 ദ്വിജാദീനാം മധ്യേ യഃ കശ്ചിൻഛൂദ്രോ വാ നാനാകർമസ്വവസ്ഥിതഃ സ്വകർമച്യുതോ മൂഢഃ ഏവം രജകതുല്യ ഇത്യർഥഃ॥ 12-91-8 അഗ്നിത്രേതാ വഹ്നിത്രയം॥ 12-91-12 അബലസ്യ പാലനാൻമഹത്പുണ്യമപാലനാച്ച മഹത്പാപമിത്യർഥഃ। 12-91-13 ഭൂതം ദുർബലം സംഭജതേഽന്നാദിനാ സേവതേ। തദന്വയാഃ ദാതൃസംബന്ധിനഃ॥ 12-91-21 യദി ആത്മനി ഫലം പാപ ന ഫലതി തർഹി പുത്രാദിഷു ഫലതി നതു സദ്യഃ ഫലതീത്യർഥഃ॥ 12-91-22 മോഹാദ്ദൈവകൃത ഇതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-91-25 നയേത് അപഹരേത്॥ 12-91-27 മഹാനിതി ദൃഷ്ടാന്തമുക്ത്വാ ദാർഷ്ടാന്തികമാഹ യദേതി। യദാ ധർമം ചരതി തദാ രാജാ വർധത ഇതി ഭാവഃ। ദുഷ്കൃതം ചാപയാതീത്യർഥഃ। രാജപുത്രം ബ്രുവാണാ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-91-28 യദാ രാജ്രാ ശാസ്തി നരാനശിഷ്ടാംസ്തദാ രാജ്യം വർധതേ ഭൂമിപസ്യേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-91-31 നാമാത്യാനവമന്യത ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-91-33 സംവിഭജ്യ യദാ ഭുങ്ക്തേ നൃപതിര്യദി പാർഥിവ। ദുർബലാനാം ബലം ചൈവേതി ട. ഡ.ഛ. പാഠഃ॥ 12-91-36 സാരണികാൻ പ്രസാരിണീപ്രധാനാന്വണിജഃ॥ 12-91-42 ധാർമികാണം പരമേശ്വരോഽനുഗ്രാഹകഃ। പ്രാണാൻ ഇന്ദ്രിയാണി സംയച്ഛൻഭവേത്। അനിയച്ഛംസ്തു പാവകഃ സ്വാശ്രയദാഹീ ഭവതീത്യർഥഃ॥ 12-91-50 അമിരൂപൈരമാത്യൈഃ സഹേതി ശേഷഃ॥ 12-91-54 പ്രമാദിഥാഃ പ്രമാദ്യേഷാഃ॥

12-92-0 (68398) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-92-0x (5581) കഥം ധർമേ സ്ഥാതുമിച്ഛന്രാജാ വർതേത ഭാരത। പൃച്ഛാമി ത്വാം കുരുശ്രേഷ്ഠ തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-92-1 (68399) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-92-2x (5582) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ഗീതം ദൃഷ്ടാർഥതത്ത്വേന വാമദേവേന ധീമതാ॥ 12-92-2 (68400) രാജാ വസുമനാ നാമ കൌസല്യോ ബലവാഞ്ശുചിഃ। മഹർഷി പരിപപ്രച്ഛ വാമദേവം തപസ്വിനം॥ 12-92-3 (68401) ധർമാർഥസഹിതൈർവാക്യൈർഭഗവന്നനുശാധി മാം। യേന വൃത്തേന വൈ തിഷ്ഠന്ന ച്യവേയം സ്വധർമതഃ॥ 12-92-4 (68402) തമബ്രവീദ്ധാമദേവസ്തേജസ്വീ തപതാം വരഃ। ഹേമവർണം സുഖാസീനം യയാതിമിവ നാഹുഷം॥ 12-92-5 (68403) വാമദേവ ഉവാച। 12-92-6x (5583) ധർമമേവാനുവർതസ്വ ന ധർമാദ്വിദ്യതേ പരം। ധർമേ സ്ഥിതാ ഹി രാജാനോ ജയന്തി പൃഥിവീമിനാം॥ 12-92-6 (68404) അർഥസിദ്ധേഃ പരം ധർമം മന്യതേ യോ മഹീപതിഃ। വൃദ്ധ്യാം ച കുരുതേ ബൃദ്ധിം സ ധർമേണ വിരാജതേ॥ 12-92-7 (68405) അധർമദർശീ യോ രാജാ ബലാദേവ പ്രവർതതേ। ക്ഷിപ്രമേവാപയാതോഽസ്മാദുഭൌ പ്രഥമമധ്യമൌ॥ 12-92-8 (68406) അസത്പാപിഷ്ഠസചിവോ വധ്യോ ലോകസ്യ ധർമഹാ। സഹൈവ പരിവാരേണ ക്ഷിപ്രമേവാവസീദതി॥ 12-92-9 (68407) അർഥാനാമനനുഷ്ഠാതാ കാമചാരീ വികത്ഥനഃ। അപി സർവാം മഹീം ലബ്ധ്വാ ക്ഷിപ്രമേവ വിനശ്യതി॥ 12-92-10 (68408) അഥാദദാനഃ കല്യാണമനസൂയുർജിതേന്ദ്രിയഃ। വർധതേ മതിമാന്രാജാ സ്രോതോഭിരിവ സാഗരഃ॥ 12-92-11 (68409) ന പൂർണോഽസ്മീതി മന്യേത ധർമതഃ കാമതോഽർഥതഃ। ബുദ്ധിതോ മന്ത്രതശ്ചാപി സതതം വസുധാധിപ॥ 12-92-12 (68410) ഏതേഷ്വേവ ഹി സർവേഷു ലോകയാത്രാ പ്രതിഷ്ഠിതാ। ഏതാനി ശൃണ്വംʼല്ലഭതേ യശഃ കീർതി ശ്രിയം പ്രജാഃ॥ 12-92-13 (68411) ഏവം യോ ധർമസംരംഭീ ധർമാർഥപരിചിന്തകഃ। അർഥാൻപരീക്ഷ്യാരഭതേ സ ധ്രുവം മഹദശ്നുതേ॥ 12-92-14 (68412) അദാതാ ഹ്യനഭിസ്നേഹോ ദൺ·ഡേനാവർതയൻപ്രജാഃ। സാഹസപ്രകൃതീ രാജാ ക്ഷിപ്രമേവ വിനശ്യതി॥ 12-92-15 (68413) അഥ പാപം കൃതം ബുദ്ധ്യാ ന ച പശ്യത്യബുദ്ധിമാൻ। അകീർത്യാഽഭിസമായുക്തോ ഭൂയോ നരകമശ്നുതേ॥ 12-92-16 (68414) തതോ ന യാചിതുർദാതുഃ ശുക്ലസ്യ രസവേദിനഃ। വ്യസനം സ്വമിവോത്പന്നം വിജിഘാംസന്തി മാനവാഃ॥ 12-92-17 (68415) യസ്യ നാസ്തി ഗുരുർധർമേ ന ചാന്യാനപി പൃച്ഛതി। സുഖതന്ത്രോഽർഥലാഭേഷു ന ചിരം സുഖമശ്നുതേ॥ 12-92-18 (68416) ഗുരുപ്രധാനോ ധർമേഷു സ്വയമർഥാനവേക്ഷിതാ। ധർമപ്രധാനോ ലാഭേഷു സ ചിരം സുഖമശ്നുതേ॥ ॥ 12-92-19 (68417) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവമി രാജധർമപർവണി ദ്വിനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 92॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-92-8 ഉഭൌ ധർമാർഥൌ॥ 12-92-9 അസന്തോ ദുഷ്ടാഃ॥ 12-92-13 ഏതേഷു ധർമാദിഷു॥

12-93-0 (68418) വാമദേവ ഉവാച। 12-93-0x (5584) യത്രാധർമം പ്രണയതേ ദുർബലേ ബലവത്തരഃ। താം വൃത്തിമുപജീവന്തി യേ ഭവന്തി തദന്വയാഃ॥ 12-93-1 (68419) രാജാനമനുവർതന്തേ തം പാപാഭിപ്രവർതകം। അവിനീതമനുഷ്യം തത്ക്ഷിപ്രം രാഷ്ട്രം വിനശ്യതി॥ 12-93-2 (68420) യദ്വൄത്തമുപജീവന്തി പ്രകൃതിസ്ഥസ്യ മാനവാഃ। തദേവ വിഷമസ്ഥസ്യ സ്വജനോഽപി ന മൃഷ്യതേ॥ 12-93-3 (68421) സാഹസപ്രവൃത്തേ ര്യത്ര കിഞ്ചിദുൽവണമാചരേത്। അശാസ്ത്രലക്ഷണോ രാജാ ക്ഷിപ്രമേവ വിനശ്യതി॥ 12-93-4 (68422) സദ്വൄത്താചരിതാം വൃത്തിം ക്ഷത്രിയോ നാനുവർതതേ। ജിതാനാമജിതാനാം ച ക്ഷത്രധർമാദപൈതി സഃ॥ 12-93-5 (68423) ദ്വിഷന്തം കൃതകല്യാണം ഗൃഹീത്വാ നൃപതിം രണേ। യോ ന നയതേ ദ്വേഷാത്ക്ഷത്രധർമാദപൈതി സഃ॥ 12-93-6 (68424) ശക്തഃ ആത്സുസുഖോ രാജാ കുര്യാത്താരണമാപദി। പ്രിയോ അതി ഭൂതാനാം ന ച വിഭ്രശ്യതേ ശ്രിയഃ॥ 12-93-7 (68425) അപ്രിയം യസ്യ കുർവീത ഭൂയസ്തസ്യ പ്രിയം ചരേത്। അചിരേണ പ്രിയഃ സ സ്യാദ്യോഽപ്രിയേ പ്രിയമാചരേത്॥ 12-93-8 (68426) മൃഷാവാദം പരിഹരേത്കുര്യാത്പ്രിയമയാചിതഃ। ന കാമാന്ന ച സംരംഭാന്ന ദ്വേഷാദ്ധർമമുത്സൃജേത്॥ 12-93-9 (68427) `അമായയൈവ വർതേത ന ച സത്യം ത്യജേദ്ബുധഃ। ദമം ധർമം ച ശീലം ച ക്ഷത്രധർമം പ്രജാഹിതം॥' 12-93-10 (68428) നാപത്രപേത പ്രശ്നേഷു നാഭിഭാവിഗിരം സൃജേത്। ന ത്വരേത ന ചാസൂയേത്തഥാ സംഗൃഹ്യതേ പരഃ॥ 12-93-11 (68429) പ്രിയേ നാതിഭൃശം ഹൃഷ്യേദപ്രിയേ ന ച സഞ്ജ്വരേത്। ന തപ്യേദർഥകൃച്ഛ്രേഷു പ്രജാഹിതമനുസ്മരൻ॥ 12-93-12 (68430) യഃ പ്രിയം കുരുതേ നിത്യം ഗുണതോ വസുധാധിപഃ। തസ്യ കർമാണി സിദ്ധ്യന്തി ന ച സന്ത്യജ്യതേ ശ്രിയാ॥ 12-93-13 (68431) നിവൃത്തം പ്രതികൂലേഭ്യോ വർതമാനമനുപ്രിയേ। ഭക്തം ഭജേത നൃപതിസ്തദ്വൈ വൃത്തം സതാമിഹ॥ 12-93-14 (68432) അപ്രകീർണേന്ദ്രിയഗ്രാമമത്യന്താനുഗതം ശുചിം। ശക്തം ചൈവാനുരക്തം ച യുഞ്ജ്യാൻമഹതി കർമണി॥ 12-93-15 (68433) `ശ്രേയസോ ലക്ഷണം ചൈതദ്വിക്രമോ യത്ര ദൃശ്യതേ। കീർതിപ്രധാനോ യശ്ച സ്യാത്സമയേ യശ്ച തിഷ്ഠതി। സമർഥാൻപൂജയേദ്യശ്ച ന ച സ്പർധേത യശ്ചതൈഃ॥ 12-93-16 (68434) ഏവമേതൈർഗുണൈര്യുക്തോ യോഽനുരജ്യതി ഭൂമിപം। ഭർതുരർഥേഷ്വപ്രമത്തം നിയുഞ്ജ്യാദർഥകർമണി॥ 12-93-17 (68435) മൂഢമൈന്ദ്രിയകം ലുബ്ധമനാര്യചരിതം ശഠം। അനതീതോപധം ഹിംസ്രം ദുർബുദ്ധിമബഹുശ്രുതം॥ 12-93-18 (68436) ത്യക്തോപാത്തം മദ്യരതം ദ്യൂതസ്ത്രീമൃഗയാപരം। കാര്യേ മഹതി യുഞ്ജാനോ ഹീയതേ നൃപതിഃ ശ്രിയാ॥ 12-93-19 (68437) രക്ഷിതാത്മാ ച യോ രാജാ രക്ഷ്യാന്യശ്ചാനുരക്ഷതി। പ്രജാശ്ച തസ്യ വർധന്തേ സുഖം ച മഹദശ്നുതേ॥ 12-93-20 (68438) യേ കേചിദ്ഭൂമിപതയഃ സർവാംസ്താനന്വവേക്ഷയേത്। സുഹൃദ്ഭിരനഭിഖ്യാതൈസ്തേന രാജാ ന രിഷ്യതേ॥ 12-93-21 (68439) അപകൃത്യ ബലസ്ഥസ്വ ദൂരസ്ഥോഽസ്മീതി നാശ്വസേത്। ശ്യേനാഭിപതനൈരേതേ നിപതന്തി പ്രമാദ്യതഃ॥ 12-93-22 (68440) ദൃഢമൂലസ്ത്വദുഷ്ടാത്മാ വിദിത്വാ ബലമാത്മനഃ। അബലാനഭിയുഞ്ജീത ന തു യേ ബലവത്തരാഃ॥ 12-93-23 (68441) വിക്രമേണ മഹീം ലബ്ധ്വാ പ്രജാ ധർമേണ പാലയേത്। ആഹവേ നിധനം കുര്യാദ്രാജാ ധർമപരായണഃ॥ 12-93-24 (68442) മരണാന്തമിദം സർവം നേഹ കിഞ്ചിദനാമയം। തസ്മാദ്ധർമേ സ്ഥിതോ രാജാ പ്രജാ ധർമേമ പാലയേത്॥ 12-93-25 (68443) രക്ഷാധികരണം യുദ്ധം തഥാ ധർമാനുശാസനം। മന്ത്രചിന്താ സുഖം കാലേ പഞ്ചഭിർവർധതേ മഹീ॥ 12-93-26 (68444) ഏതാനി യസ്യ ഗുപ്താനി സ രാജാ രാജസത്തമ। സതതം വർതമാനോഽത്ര രാജാ ഭുങ്ക്തേ മഹീമിമാം॥ 12-93-27 (68445) നൈതാന്യേകേന ശക്യാനി സാതത്യേനാനുവീക്ഷിതും। ഏതേഷ്വാപ്താൻപ്രതിഷ്ഠാപ്യ രാജാ ഭുങ്ക്തേ ചിരം മഹീം॥ 12-93-28 (68446) ദാതാരം സംവിഭക്താരം മാർദവോപഗതം ശുചിം। അസന്ത്യക്തമനുഷ്യം ച തം ജനാഃ കുർവതേ നൃപം॥ 12-93-29 (68447) യസ്തു നൈഃശ്രേയസം ശ്രുത്വാ ജ്ഞാനം തത്പ്രതിപദ്യതേ। ആത്മനോ മതമുത്സൃജ്യ തം ലോകോഽനുവിധീയതേ॥ 12-93-30 (68448) യോഽർഥകാമസ്യ വചനം പ്രാതികൂല്യാന്ന മൃഷ്യതേ। ശൃണോതി പ്രതികൂലാനി സർവദാ വിമനാ ഇവ॥ 12-93-31 (68449) അഗ്രാംയചരിതാം വൃത്തിം യോ ന സേവേത നിത്യദാ। ജിതാനാമജിതാനാം ച ക്ഷത്രധർമാദപൈതി സഃ॥ 12-93-32 (68450) [നിഗൃഹീതാദമാത്യാച്ച സ്ത്രീഭ്യശ്ചൈവ വിശേഷതഃ। പർവതാദ്വിഷമാദ്ദുർഗാദ്ധസ്തിനോഽശ്വാത്സരീസൃപാത്। ഏതേഭ്യോ നിത്യയുക്തഃ സന്രക്ഷേദാത്മാനമേവ തു॥] 12-93-33 (68451) മുഖ്യാനമാത്യാന്യോ ഹിത്വാ നിഹീനാൻകുരുതേ പ്രിയാൻ। സ വൈ വ്യസനമാസാദ്യ സാധുമാർഗം ന വിന്ദതി॥ 12-93-34 (68452) യഃ കല്യാണഗുണാഞ്ജ്ഞാതീൻപ്രദ്വേഷാന്നോ ബുഭൂഷതി। അദൃഢാത്മാ ദൃഢക്രോധഃ നാസ്യാർഥോ വസതേഽന്തികേ॥ 12-93-35 (68453) അഥ യോ ഗുണസംപന്നാൻഹൃദയസ്യ പ്രിയാനപി। പ്രിയേണ കുരുതേ വശ്യാംശ്ചിരം യശസി തിഷ്ഠതി॥ 12-93-36 (68454) നാകാലേ പ്രണയേദർഥാന്നാപ്രിയേ ജാതു സഞ്ജ്വരേത്। പ്രിയേ നാതിഭൃശം തുഷ്യേദ്യുഞ്ജീതാരോഗ്യകർമണി॥ 12-93-37 (68455) കേ വാഽനുരക്താ രാജാനഃ കേ ഭയാത്സമുപാശ്രിതാഃ। മധ്യസ്ഥദോഷാഃ കേ ചൈഷാമിതി നിത്യം വിചിന്തയേത്॥ 12-93-38 (68456) ന ജാതു ബലവാൻഭൂത്വാ ദുർബലേ വിശ്വസേത്ക്വചിത്। ഭാരുണ്ഡസദൃശാ ഹ്യേതേ നിപതന്തി പ്രമാദ്യതഃ॥ 12-93-39 (68457) അപി സർവഗുണൈര്യുക്തം ഭർതാരം പ്രിയവാദിന। അഭിദ്രുഹ്യതി പാപാത്മാ ന തസ്മാദ്വിശ്വസേജ്ജനാൻ॥ 12-93-40 (68458) ഏതദ്രാജോപനിഷദം യയാതിഃ സ്മാഹ നാഹുഷഃ। മനുഷ്യവിഷയേ യുക്തോ ഹന്തി ശത്രൂൻസവാസവാൻ॥ ॥ 12-93-41 (68459) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രിനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 93॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-93-1 യത്ര രാഷ്ട്രേ। പ്രണയതേ ആരോപയതി॥ 12-93-2 അനുവർതന്തേഽന്യേ॥ 12-93-3 പ്രകൃതിഃ സ്വധർമഃ। വിഷമഃ കുമാർഗഃ॥ 12-93-5 ജിത്താനാമാപന്നാനാം। അജിതാനാം സ്വസ്ഥാനാം॥ 12-93-6 കൃതകല്യാണം പ്രാഗുപകാരം കൃതവന്തം॥ 12-93-12 പ്രിയം ഭൃത്യാദീനാം॥ 12-93-17 അനുരജ്യത്യനുരഞ്ജയതി। ഏവമേവ ഗുണൈര്യുക്തോ യോ ന രക്ഷതി ഭൂമിപം। ഭർതുരർഥേഷ്വസൂയന്തം ന തം യുഞ്ജീത കർമണി ഇതി ഡ.ഥ.പാഠഃ॥ 12-93-21 സുഹൃദ്ഭിശ്ചാരൈഃ। അനഭിഖ്യാതൈഃ സ്വേഷാം പരേഷാം ചാവിദിതൈഃ॥ 12-93-26 രക്ഷാധികരണം ദുർഗാദി। സുഖം സുഖപ്രദാനം॥ 12-93-27 ഗുപ്താനി മുരക്ഷിതാനി॥ 12-93-32 അഗ്രാംയൈർബുദ്ധിമദ്ഭിഃ। വൃത്തിം ലാഭോപായം॥ 12-93-41 രാജോപനിഷദം രാജ്ഞാം രഹസ്യവിദ്യാം॥

12-94-0 (68460) വാമദേവ ഉവാച। 12-94-0x (5585) അയുദ്ധേനൈവ വിജയം വർധയേദ്വസുധാധിപഃ। ജഘന്യമാഹുർവിജയം യുദ്ധേന ച നരാധിപ॥ 12-94-1 (68461) ന ചാപ്യലബ്ധം ലിപ്സേത മൂലേ നാതിദൃഢേ സതി। ന ഹി ദുർബലമൂലസ്യ രാജ്ഞോ ലാഭോ വിവർധതേ॥ 12-94-2 (68462) യസ്യ സ്ഫീതോ ജനപദഃ സംപന്നപ്രിയരാജകഃ। സന്തുഷ്ടഃ പുഷ്ടസചിവോ ദൃഢമൂലഃ സ പാർഥിവഃ॥ 12-94-3 (68463) യസ്യ യോധാഃ സുസന്തുഷ്ടാഃ സ്വനുരക്താഃ സുപൂജിതാഃ। അൽപേനാപി സ ദണ്ഡേന മഹീം ജയതി പാർഥിവഃ॥ 12-94-4 (68464) `ദണ്ഡോ ഹി ബലവാന്യത്ര തത്ര സാമ പ്രയുജ്യതേ। പ്രദാനം സാമപൂർവം ച ഭേദമൂലം പ്രശസ്യതേ॥ 12-94-5 (68465) ത്രയാണാം വിഫലം കർമ യദാ പശ്യേത ഭൂമിപഃ। രന്ധ്രം ജ്ഞാത്വാ തതോ ദണ്ഡം പ്രയുഞ്ജീതാവിചാരയൻ॥ 12-94-6 (68466) അഭിഭൂതോ യദാ ശത്രുഃ ശത്രുഭിർബലവത്തരൈഃ। ഉപേക്ഷാ തത്ര കർതവ്യാ വധ്യതാ ബലിനാം ബലം॥ 12-94-7 (68467) ദുർബലോ ഹി മഹീപാലോ യദാ ഭവതി ഭാരത। ഉപേക്ഷാ തത്ര കർതവ്യാ ചതുർണാമവിരോധീനി। ഉപായഃ പഞ്ചമഃ സോഽപി സർവേഷാം ബലവത്തരഃ॥ 12-94-8 (68468) ഭാർഗവേണ ച ഗീതാനാം ശ്ലോകാനാം കോസലാധിപ। വിജ്ഞായ തത്വം തത്വജ്ഞ തത്വതസ്തത്കരിഷ്യതി॥ 12-94-9 (68469) യദി രക്ഷഃപിശാചേന ഹന്യതേ യത്രകുത്രചിത്। ഉപേക്ഷാ തത്ര കർതവ്യാ വാച്യതാം ബലിനാം ബലം॥ 12-94-10 (68470) ദുർബലോഽപി മഹീപാല ശത്രൂണാം ശത്രുമുദ്ധരേത്। പാദലഗ്നം കരസ്ഥേന കണ്ടകേനൈവ കണ്ടകം॥ 12-94-11 (68471) ശഠാനാം ഉചിവാനാം ച ംലേച്ഛാനാം ച മഹീപതേ। ഏഷ ഉക്ത ഉപായാനാമുപേക്ഷാ ബലവത്തമ॥ 12-94-12 (68472) അശ്മനാ നാശയേല്ലോഹം ലോഹേനാശ്മാനമേവ തു। ബിൽവാനി വാ പരൈർബിൽവൈർംലേച്ഛൈർംലേച്ഛാൻപ്രസാദയേത്॥ 12-94-13 (68473) ദാസാനാം ച പ്രദൃപ്താനാമേതദേവ ഹി കാരയേത്। ചണ്ഡാലംലേച്ഛജാതീനാം ദണ്ഡേനൈവ നിവാരണം। ശഠാനാം ദുർവിനീതൈശ്ച പൂർവമുക്തം സമാചരേത്॥ 12-94-14 (68474) അന്ത്യാഃ ശഠാശ്ച സചിവാസ്തഥാ കുബ്രാഹ്മണാദയഃ। ഉപായൈഃ പഞ്ചഭിഃ സാധ്യാശ്ചതുർവർഗവിരോധിനഃ॥ 12-94-15 (68475) പൌരജാനപദാ യസ്യ സ്വനുരക്താ അപീഡിതാഃ। രാഷ്ട്രകർമകരാ ഹ്യേതേ രാഷ്ട്രസ്യ ച വിരോധിനഃ॥ 12-94-16 (68476) ദുർവിനീതാ വിനീതാശ്ച സർവേ സാധ്യാഃ പ്രയത്നതഃ। ചണ്ഡാലംലേച്ഛജാത്യാശ്ച പാഷണ്ഡാശ്ച വികർമിണഃ। ബലിനശ്ചാശ്രമാശ്ചൈവ തഥാ ഗായകനർതകാഃ॥' 12-94-17 (68477) പൌരജാനപദാ യസ്യ ഭൂതേഷു ച ദയാലവഃ। സധനാ ധാന്യവന്തശ്ച ദൃഢമൂലഃ സ പാർഥിവഃ॥ 12-94-18 (68478) പ്രതാപകാലമധികം യദാ മന്യേത ചാത്മനഃ। തദാ ലിപ്സേത മേധാവീ പരഭൂമിധനാന്യുത॥ 12-94-19 (68479) ഭോഗേഷൂദയമാനസ്യ ഭൂതേഷു ച ദയാവതഃ। വർധതേ ത്വരമാണസ്യ വിഷയോ രക്ഷിതാത്മനഃ॥ 12-94-20 (68480) തക്ഷേദാത്മാനമേവം സ വനം പരശുനാ യഥാ। യഃ സംയഗ്വർതമാനേഷു സ്വേഷു മിഥ്യാ പ്രവർതതേ॥ 12-94-21 (68481) നൈവ ദ്വിഷന്തോ ഹീയന്തേ രാജ്ഞോ നിത്യമനിഘ്നതഃ। ക്രോധം നിഹന്തും യോ വേദ തസ്യ ദ്വേഷ്ടാ ന വിദ്യതേ॥ 12-94-22 (68482) യദാര്യജനവിദ്വിഷ്ടം കർമ തന്നാചരേദ്ബുധഃ। യത്കല്യാണമഭിധ്യായേത്തത്രാത്മാനം നിയോജയേത്॥ 12-94-23 (68483) നൈവമന്യേഽവജാനന്തി നാത്മനാ പരിതപ്യതേ। കൃത്യശേഷേണ യോ രാജാ സുഖാന്യനുബുഭൂഷതി॥ 12-94-24 (68484) ഇദം വൃത്തം മനുഷ്യേഷു വർതതേ യോ മഹീപതിഃ। ഉഭൌ ലോകൌ വിനിർജിത്യ വിജയേ സംപ്രതിഷ്ഠതേ॥ 12-94-25 (68485) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-94-26x (5586) ഇത്യുക്തോ വാമദേവേന സർവം തത്കൃതവാന്നൃപഃ। തഥാ കുർവംസ്ത്വമപ്യേതൌ ലോകൌജേതാ ന സംശയഃ॥ ॥ 12-94-26 (68486) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുർനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 94॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-94-2 നാതിദൃഢേ അനതിദൃഢേ॥ 12-94-4 ദണ്ഡേന സൈന്യേന॥ 12-94-24 കൃത്യശേഷേണ പരകൃത്യം കാർസ്ത്ന്യേന ന സമാപയേത്। സമാപിതേ തു പരോഽവമൃന്യതേ സ്വസ്യ ച താപോ ഭവതീത്യർഥഃ॥ 12-94-26 നൃപോ വസുമനാഃ॥

12-95-0 (68487) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-95-0x (5587) അഥ യോ വിജിഗീഷേത ക്ഷത്രിയഃ ക്ഷത്രിയം യുധി। കസ്തസ്യ വിജയേ ധർമോ ഹ്യേതം പൃഷ്ടോ ബ്രവീഹി മേ॥ 12-95-1 (68488) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-95-2x (5588) സസഹായോഽസഹായോ വാ രാഷ്ട്രമാഗംയ ഭൂമിപഃ। ബ്രൂയാദഹം യോ രാജേതി രക്ഷിഷ്യാമി ച വഃ സദാ॥ 12-95-2 (68489) മമ ധർമബലിം ദത്ത കിംവാ മാം പ്രതിപത്സ്യഥ। തേ ചോക്തമാഗതം തത്ര ഘൃണീയുഃ കുശലം ഭവേത്॥ 12-95-3 (68490) തേ ചേദക്ഷത്രിയാഃ സന്തോ വിരുധ്യേരൻകഥഞ്ചന। സർവോപായൈർനിയന്തവ്യാ വികർമസ്ഥാ നരാധിപ॥ 12-95-4 (68491) അശസ്ത്രം ക്ഷത്രിയം മത്വാ ശസ്ത്രം ഗൃഹ്ണാത്യഥാപരഃ। ത്രാണായാപ്യസമർഥം തം മന്യമാനമതീവ ച॥ 12-95-5 (68492) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-95-6x (5589) അഥഃ യഃ ക്ഷത്രിയോ രാജാ ക്ഷത്രിയം പ്രത്യുപാവ്രജേത്। കഥം സംപ്രതിയോദ്ധവ്യസ്തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-95-6 (68493) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-95-7x (5590) നാസന്നഹ്യോ നാകവചോ യോദ്ധവ്യഃ ക്ഷത്രിയോ രണേ। ഏക ഏകേന ഭാവ്യശ്ച വിസൃജേതി ക്ഷിപാമി ച॥ 12-95-7 (68494) സ ചേത്സന്നദ്ധ ആഗച്ഛേത്സന്നദ്ധവ്യം തതോ ഭവേത്। സ ചേത്സസൈന്യ ആഗച്ഛേത്സസൈന്യസ്തമഥാഹ്വയേത്॥ 12-95-8 (68495) സ ചേന്നികൃത്യാ യുധ്യേത നികൃത്യാ പ്രതിയോധയേത്। അഥ ചേദ്ധർമതോ യുധ്യേദ്ധർമേണൈവ നിവാരയേത്॥ 12-95-9 (68496) നാശ്വേന രഥിനം യായാദുദിയാദ്രഥിനം രഥീ। വ്യസനേ ന പ്രഹർതവ്യം ന ഭീതായ ജിതായ ച॥ 12-95-10 (68497) നേഷുർലിപ്തോ ന കർണീ സ്യാദസതാമേതദായുധം। യഥാർഥമേവ യോദ്ധവ്യം ന ക്രുദ്ധ്യേത ജിഘാംസതഃ॥ 12-95-11 (68498) `നാസ്ത്യേകസ്യ ഗജോ യുദ്ധേ ഗജശ്ചേകസ്യ വിദ്യതേ। ന പദാതിർഗജം യുധ്യേന്ന ഗതേന പദാതിനം॥ 12-95-12 (68499) ഹസ്തിനാ യോധയേന്നാഗം കദാചിച്ഛിക്ഷിതോ ഹയഃ। ദിവ്യാസ്ത്രബലസംപന്നഃ കാമം യുധ്യേത സർവദാ। നാഗേ ഭൂമൌ സമേ ചൈവ രഥേനാശ്വേന വാ പുനഃ॥ 12-95-13 (68500) രാമരാവണയോര്യുദ്ധേ ഹരയോ വൈ പദാതയഃ। ലക്ഷ്മണശ്ച മഹാഭാഗസ്തഥാ രാജന്വിഭീഷണഃ॥ 12-95-14 (68501) രാവണസ്യാന്തകാലേ ച രഥേനൈന്ദ്രേണ രാധവഃ। നിജഘാന ദുരാചാരം രാവണം പാപകാരിണം॥ 12-95-15 (68502) ദിവ്യാസ്ത്രബലസംപന്നേ സർവമേതദ്വിധീയതേ। ദേവാസുരേഷു സർവേഷു ദൃഷ്ടമേതത്പുരാതനൈഃ॥' 12-95-16 (68503) [സാധൂനാം തു യദാ ഭേദാത്സാധുശ്ചേദ്വ്യസനീ ഭവേത്।] നിഷ്പ്രാണോ നാഭിഹന്തവ്യോ നാനപത്യഃ കഥഞ്ചന। ഭഗ്നശസ്ത്രോ വിപന്നശ്ച കൃത്തജ്യോ ഹതവാഹനഃ। 12-95-17 (68504) ചികിത്സ്യഃ സ്യാത്സ്വവിഷയേ പ്രാപ്യോ വാ സ്വഗൃഹേ ഭവേത്। നിർവ്രണശ്ച സ ഭോക്തവ്യ ഏഷ ധർമഃ സനാതനഃ॥ 12-95-18 (68505) തസ്മാദ്ധർമേണ യോദ്ധവ്യമിതി സ്വായംഭുവോഽബ്രവാത്। സത്സു നിത്യഃ സതാം ധർമസ്തമാസ്ഥായ ന നാശയേത്॥ 12-95-19 (68506) യോ വൈ ജയത്യധർമേണ ക്ഷത്രിയോ ധർമസംഗരഃ। ആത്മാനമാത്മനാ ഹന്തി പാപോ നികൃതിജീവനഃ॥ 12-95-20 (68507) കർമ ചൈതദസാധൂനാം സാധൂന്യോഽസാധുനാ ജയേത്। ധർമേണ നിധനം ശ്രേയോ ന ജയഃ പാപകർമണാ॥ 12-95-21 (68508) നാധർമശ്ചരിതോ രാജൻസദ്യഃ ഫലതി ഗൌരിവ। മൂലാനി ച പ്രശാഖാശ്ച ദഹൻസമധിഗച്ഛതേ॥ 12-95-22 (68509) പാപേന കർമണാ വിത്തം ലബ്ധ്വാ പാപഃ പ്രഹൃഷ്യതി। സ വർധമാനസ്തേനൈവ പാപഃ പാപേ പ്രസജ്ജതി॥ 12-95-23 (68510) ന ധർമോഽസ്തീതി മന്വാനഃ ശുചീനവഹസന്നിവ। അശ്രദ്ദധാനശ്ച ഭവേദ്വിനാശമുപഗച്ഛതി സ ബദ്ധോ വാരുണൈഃ പാശൈരമർത്യൈരവമന്യതേ। 12-95-24 (68511) മഹാദൃതിരിവാധ്മാതഃ സ്വകൃതേനൈവ വർധതേ। തതഃ സമൂലോ ഹ്രിയതേ നദീകൂലാദിവ ദ്രുമാ॥ 12-95-25 (68512) അഥൈനമഭിനിന്ദന്തി ഭിന്നം കുംഭമിവാശ്യാനി। തസ്മാദ്ധർമേണ വിജയം കോശം ലിപ്സേത ഭൂമിപഃ॥ ॥ 12-95-26 (68513) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 95॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-95-2 രാഷ്ട്രം പരകീയം॥ 12-95-5 ത്രാണായാപ്യസമർഥം പരം ചാതീവ മന്യമാനം ക്ഷത്രിയമശസ്ത്രം ജ്ഞാത്വാഽപരോ ഹീനോഽപി ശസ്ത്രം ഗൃഹ്ണാതി॥ 12-95-11 ലിപ്തോ വിവദിഗ്ധഃ। കർണീ ഋജുഃ പ്രതീപകണ്ടകഃ॥ 12-95-25 മഹാദൃതിർമഹാംശ്ചർമകോശഃ। ആധ്മാതോ വായുനാ പൂരിതഃ॥

12-96-0 (68514) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-96-0x (5591) നാധർമേണ മഹീം ജേതും ലിപ്സേത ജഗതീപതിഃ। അധർമവിജയം ലബ്ധ്വാ കോ നു മന്യേത ഭൂമിപഃ॥ 12-96-1 (68515) അധർമയുക്തോ വിജയോ ഹ്യധ്രുവോഽസ്വർഗ്യ ഏവ ച। പാതയത്യേവ രാജാനം മഹീം ച ഭരതർഷഭ॥ 12-96-2 (68516) വിശീർണകവചം ചൈവ തവാസ്മീതി ച വാദിനം। കൃതാഞ്ജലിം ന്യസ്തശസ്ത്രം ഗൃഹീത്വാ ന വിഹിംസയേത്॥ 12-96-3 (68517) ബലേന വിജിതോ യശ്ച ന തം യുധ്യേത ഭൂമിപഃ। സംവത്സരം വിപ്രണയേത്തസ്മാജ്ജാതഃ പുനർഭവേത്॥ 12-96-4 (68518) നാർവാക്സംവത്സരാത്കന്യാ പ്രഷ്ടവ്യാ വിക്രമാഹൃതാ। ഏവമേവ ധനം സർവം യച്ചാന്യത്സഹസാ ഹൃതം॥ 12-96-5 (68519) ന തു വധ്യേ ധനം തിഷ്ഠേത്പിബേയുർബ്രാഹ്മണാഃ പയഃ। യുഞ്ജീരന്നപ്യനഡുഹഃ ക്ഷന്തവ്യം വാ പുനർഭവേത്॥ 12-96-6 (68520) രാജ്ഞാ രാജൈവ യോദ്ധവ്യസ്തഥാ ധർമോ വിധീയതേ। നാന്യോ രാജാനമഭ്യസ്യേദരാജന്യഃ കഥഞ്ചന॥ 12-96-7 (68521) അനീകയോഃ സംഹതയോര്യദീയാദ്ബ്രാഹ്മണോഽന്തരാ। ശാന്തിമിച്ഛന്നുഭയതോ ന യോദ്ധവ്യം തദാ ഭവേത്॥ 12-96-8 (68522) മര്യാദാം ശാശ്വതീം ഭിന്ദ്യാദ്ബ്രാഹ്മണം യോഽഭിലംഘയേത്। അഥ ചേല്ലംഘയേദേവ മര്യാദാം ക്ഷത്രിയബ്രുവഃ। അസംഖ്യേപതദൂർധ്വം സ്യാദനാദേയശ്ച സംസദി॥ 12-96-9 (68523) യസ്തു ധർമവിലോപേന മര്യാദാഭേദനേന ച। താം വൃത്തിം നാനുവർതേത വിജിഗീഷുർമഹീപതിഃ॥ 12-96-10 (68524) ധർമലബ്ധാദ്ധി വിജയാല്ലാഭഃ കോഽഭ്യധികോ ഭവേത്॥ 12-96-11 (68525) സഹസാ ന്യായ്യഭൂതാനി ക്ഷിപ്രമേവ പ്രസാദയേത്। സാന്ത്വേന ഭോഗദാനേന സ രാജ്ഞാം പരമോ നയഃ॥ 12-96-12 (68526) ഭുജ്യമാനാ ഹ്യഭോഗേന സ്വരാഷ്ട്രാദഭിതാപിതാഃ। അമിത്രാൻപര്യുപാസീരന്വ്യസനൌഘപ്രതീക്ഷിണഃ॥ 12-96-13 (68527) അമിത്രോപഗ്രഹം ചാസ്യ തേ കുര്യുഃ ക്ഷിപ്രമാപദി। സന്തുഷ്ടാഃ സർവതോ രാജന്രാജവ്യസനകാങ്ക്ഷിണഃ॥ 12-96-14 (68528) നാമിത്രോ വിനികർതവ്യോ നാതിച്ഛേദ്യഃ കഥഞ്ചന। ജീവിതം ഹ്യപ്യതിച്ഛിന്നഃ സന്ത്യജേദേകദാ നരഃ॥ 12-96-15 (68529) അൽപേനാപി ച സംയുക്തസ്തുഷ്യതേ നാപരാധിതഃ। ശുദ്ധം ജീവിതമേവാപി താദൃശോ ബഹുമന്യതേ॥ 12-96-16 (68530) യസ്യ സ്ഫീതോ ജനപദഃ സംപന്നഃ പ്രിയരാജകഃ। സന്തുഷ്ടഭൃത്യസചിവോ ദൃഢമൂലഃ സ പാർഥിവഃ॥ 12-96-17 (68531) ഋത്വിക്പുരോഹിതാചാര്യാ യേ ചാന്യേ ശ്രുതസത്തമാഃ। പൂജാർഹാഃ പൂജിതാ യസ്യ സ വൈ ലോകവിദുച്യതേ॥ 12-96-18 (68532) ഏതേനൈവ ച വൃത്തേന മഹീം പ്രാപ സുരോത്തമഃ। അന്യേഽപി ചൈവ വിജയം വിജിഗീഷന്തി പാർഥിവാഃ॥ 12-96-19 (68533) ഭൂമിവർജം ധനം രാജാ ജിത്വാ രാജൻമഹാഹവേ। അപി ചാന്നോഷധീഃ ശശ്വദാജഹാര പ്രതർദനഃ॥ 12-96-20 (68534) അഗ്രിഹോത്രാഗ്നിശേഷം ച ഹവിർഭോജനമേവ ച। ആജഹാര ദിവോദാസസ്തതോ വിപ്രകൃതോഽഭവത്॥ 12-96-21 (68535) സരാജകാനി രാഷ്ട്രാണി നാഭാഗോ ദക്ഷിണാം ദദൌ। അന്യത്ര ശ്രോത്രിയസ്വാച്ച താപസാർഥാച്ച ഭാരത॥ 12-96-22 (68536) ഉച്ചാവചാനി വിത്താനി ധർമജ്ഞാനാം യുധിഷ്ഠിര। ആസന്രാജ്ഞാം പുരാണാനാം സർവം തൻമമ രോചതേ॥ 12-96-23 (68537) സർവവിദ്യാതിരേകേണ ജയമിച്ഛേൻമഹീപതിഃ। ന മായയാ ന ദംഭേന യ ഇച്ഛേദ്ഭൂതിമാത്മനഃ॥ ॥ 12-96-24 (68538) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷണ്ണവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 96॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-96-4 --ണയേദ്ദാസോഽസ്മീതി വദേതി തം ശിക്ഷയേത്। തതഃ സംവത്സരാദൂധ്വരാ ഏവാഽബ്രുവന്നപി തതോ ജാതോ ജേതുഃ പുത്രഏവ ഭവേത്। തതശ്ച മോക്തവ്യ ഇത്യർഥഃ॥ 12-96-5 നശ്വ സംവത്സരം കന്യാഃ സ്പ്രഷ്ടവ്യാഃ സഹസാഹൃതാഃ ഇതി ഡ. പാഠഃ॥ 12-96-7 അഭ്യസ്യേദഭിമുഖം ശസ്ത്രം ക്ഷിപേത്॥ 12-96-9 ക്ഷത്രിയബ്രുവഃ ക്ഷത്രിയാധമഃ॥ 12-96-10 അസംഖ്യേയഃ ക്ഷത്രിയേഷു ന ഗണനീയഃ॥ 12-96-14 അമിത്രോപഗ്രഹം തദ്വൈരിണാമാനുകൂല്യം। തേ ബലാദ്ഭുജ്യമാനാഃ॥ 12-96-15 വിനികർതവ്യോ നികൃത്യ വഞ്ചയിതവ്യഃ॥ 12-96-21 അഗ്നിശേഷം യജ്ഞാംഗഭൂതം ഹവിഃ। ഭോജനം സിദ്ധാന്നം। ഏതന്ന ഹർതവ്യമിത്യർഥഃ। വിപ്രകൃതോ വഞ്ചിതഃ॥ 12-96-23 രാജ്ഞാ സർവം ഹർതവ്യമിത്യർഥഃ॥

12-97-0 (68539) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-97-0x (5592) ക്ഷത്രധർമാദ്ധി പാപീയാന്ന ധർമോഽസ്തി നരാധിപ। അപയാനേ ച യുദ്ധേ ച രാജാ ഹന്തി മഹാജനം॥ 12-97-1 (68540) അഥ സ്മ കർമണാ കേന ലോകാഞ്ജയതി പാർഥിവഃ। വിദ്വഞ്ജിജ്ഞാസമാനായ പ്രബ്രൂഹി ഭരതർഷഭ॥ 12-97-2 (68541) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-97-3x (5593) നിഗ്രഹേണ ച പാപാനാം സാധൂനാം സംഗ്രഹേണ ച। യജ്ഞൈർദാനൈശ്ച രാജാനോ ഭവന്തി ശുചയോഽമലാഃ॥ 12-97-3 (68542) ഉപരുന്ധന്തി രാജാനോ ഭൂതാനി വിജയാർഥിനഃ। ത ഏവ വിജയം പ്രാപ്യ വർധയന്തി പുനഃ പ്രജാഃ॥ 12-97-4 (68543) അപവിധ്യന്തി പാപാനി ദാനയജ്ഞതപോബലൈഃ। അനുഗ്രഹേണ ഭൂതാനാം പുണ്യമേഷാം വിവർധതേ॥ 12-97-5 (68544) യഥൈവ ക്ഷേത്രനിര്യാതാ നിര്യാതം ക്ഷേത്രമേവ ച। ഹിനസ്തി ധാന്യകക്ഷം ച ന ച ധാന്യം വിനശ്യതി॥ 12-97-6 (68545) ഏവം ശസ്ത്രാണി മുഞ്ചന്തോ ഘ്നന്തി വധ്യാനനേകധാ। തസ്യൈഷാ നിഷ്കൃതിർദൃഷ്ടാ ഭൂതാനാം ഭാവനം പുനഃ॥ 12-97-7 (68546) യോ ഭൂതാനി സദാഽനർഥാദ്വധാത്ക്ലേശാച്ച രക്ഷതി। ദസ്യുഭ്യഃ പ്രാണദാനാത്സ ധനദഃ സുഖദോ വിരാട്॥ 12-97-8 (68547) സ സർവയജ്ഞാരീജാനോ രാജാഽഥാഭയദക്ഷിണൈഃ। അനുഭൂയേഹ ഭദ്രാണി പ്രാപ്നോതീന്ദ്രസലോകതാം॥ 12-97-9 (68548) ബ്രാഹ്മണാർഥേ സമുത്പന്നേ യോഽഭിനിഷ്പത്യ യുധ്യതി। ആത്മാനം യൂപമുത്സൃജ്യ സ യജ്ഞോഽനന്തദക്ഷിണഃ॥ 12-97-10 (68549) അഭീതോ വികിരഞ്ശത്രൂൻപ്രതിഗൃഹ്യ ശരാംസ്തഥാ। ന തസ്മാന്ത്രിദശാഃ ശ്രേയോ ഭുവി പശ്യന്തി കിഞ്ചന॥ 12-97-11 (68550) തസ്യ ശസ്ത്രാണി യാവന്തി ത്വചം ഭിന്ദന്തി സംയുഗേ। താവതഃ സോഽശ്നുതേ ലോകാൻസർവകാമദുഹോഽക്ഷയാൻ॥ 12-97-12 (68551) യദസ്യ രുധിരം ഗാത്രാദാഹവേ സംപ്രവർതതേ। സഹ തേനൈവ സ്രാവേണ സർവപാപൈഃ പ്രമുച്യതേ॥ 12-97-13 (68552) യാനി ദുഃഖാനി സഹതേ പ്രാണാനാമതിപാതനേ। ന തപോഽസ്തി തതോ ഭൂയ ഇതി ധർമവിദോ വിദുഃ॥ 12-97-14 (68553) പൃഷ്ഠതോ ഭീരവഃ സംഖ്യേ വർതന്തേ ധർമപൂരുഷാഃ। ശൂരാച്ഛരണമിച്ഛന്തഃ പർജന്യാദിവ ജീവനം॥ 12-97-15 (68554) യദി ശൂരം തഥാ ക്ഷേമേ പ്രതീക്ഷേരന്യഥാ ഭയേ। പ്രതിരൂപം ജനാഃ കുര്യുർന ച തദ്വർതതേ തഥാ॥ 12-97-16 (68555) യദി തേ കൃതമാജ്ഞായ നമസ്കുര്യുഃ സദൈവ തം। യുക്തം ന്യായ്യം ച കുര്യുസ്തേ ന ച തദ്വർതതേ തഥാ॥ 12-97-17 (68556) പുരുഷാണാം സമാനാനാം ദൃശ്യതേ മഹദന്തരം। സംഗ്രാമേഽനീകവേലായാമുത്കൃഷ്ടേഷു പതത്സു ച॥ 12-97-18 (68557) പതത്യഭിമുഖം ശൂരഃ പരാൻഭീരുഃ പലായതേ। ആസ്ഥായ സ്വർഗ്യമധ്വാനം സഹായാന്വിഷമേ ത്യജൻ॥ 12-97-19 (68558) മാ സ്മ താംസ്താദൃശാംസ്താത ജനിഷ്ടാഽധർമപൂരുഷാൻ॥ 12-97-20 (68559) യേ സഹായാന്രണേ ഹിത്വാ സ്വസ്തിമന്തോ ഗൃഹാന്യയുഃ। അസ്വസ്തി തേഭ്യഃ കുർവന്തി ദേവാ ഇന്ദ്രപുരോഗമാഃ॥ 12-97-21 (68560) ത്യാഗേന യഃ സഹായാനാം സ്വാൻപ്രാണാംസ്ത്രാതുമിച്ഛതി। തം ഹന്യുഃ കാഷ്ഠലോഹൈർവാ ദഹേയുർവാ കടാഗ്നിനാ। പശുവൻമാരയേയുർവാ ക്ഷത്രിയാ യേ സ്യുരീദൃശാഃ॥ 12-97-22 (68561) അധർമഃ ക്ഷത്രിയസ്യൈഷ യച്ഛയ്യാമരണം ഭവേത്। വിസൃജഞ്ശ്ലേഷ്മപിത്താനി കൃപണം പരിദേവയൻ॥ 12-97-23 (68562) അവിക്ഷതേന ദേഹേന പ്രലയം യോഽധിഗച്ഛതി। ക്ഷത്രിയോ നാസ്യ തത്കർമ പ്രശംസന്തി പുരാവിദഃ॥ 12-97-24 (68563) ന ഗൃഹേ മരണം താത ക്ഷത്രിയാണാം പ്രശസ്യതേ। ശൌണ്ഡീരാണാമശൌണ്ഡീര്യമധർമം കൃപണം ച തത്॥ 12-97-25 (68564) ഇദം കൃച്ഛ്രമഹോ ദുഃഖം പാപീയ ഇതി നിഷ്ടനൻ। പ്രതിധ്വസ്തമുഖഃ പൂതിരമാത്യാനനുശോചയൻ॥ 12-97-26 (68565) അരോഗാണാം സ്പൃഹയതേ മുഹുർമൃത്യുമപീച്ഛതി। വീരോ ദൃപ്തോ മനസ്വീ ച നേദൃശം മൃത്യുമർഹതി॥ 12-97-27 (68566) രണേഷു കദനം കൃത്വാ സുഹൃദ്ഭിഃ പ്രതിപൂജിത। തീക്ഷ്ണൈഃ ശസ്ത്രൈരഭിക്ലിഷ്ടഃ ക്ഷത്രിയോ മുത്യുമർഹതി॥ 12-97-28 (68567) ശൂരോ ഹി സത്വമന്യുഭ്യാമാവിഷ്ടോ യുധ്യതേ മശം। കൃത്യമാനാനി ഗാത്രാണി പരൈർനൈവാവബുധ്യതേ॥ 12-97-29 (68568) സ സംഖ്യേ നിധനം പ്രാപ്യ പ്രശസ്തം ലോകപൂജിതം। സ്വധർമം വിപുലം പ്രാപ്യ ശക്രസ്യൈതി സലോകതാം॥ 12-97-30 (68569) സർവോപായൈ രണമുഖമാതിഷ്ഠംസ്ത്യക്തജീവിതഃ। പ്രാപ്നോതീന്ദ്രസ്യ സാലോക്യം ശൂരഃ പൃഷ്ഠമദർശയൻ॥ 12-97-31 (68570) യത്രയത്ര ഹതഃ ശൂരഃ ശത്രുഭിഃ പരിവാരിതഃ। അക്ഷയാംല്ലഭതേ ലോകാന്യദി ദൈന്യം ന സേവതേ॥ ॥ 12-97-32 (68571) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 97॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-97-1 മഹാജനം കടകാശ്രിതം വൈശ്യാദിജനം॥ 12-97-2 കേന തദ്വധപ്രായശ്ചിത്തം കൃത്വാ പുണ്യഫലമാപ്നോതീത്യർഥഃ॥ 12-97-4 ഉപരുന്ധന്തി പീഡയന്തി॥ 12-97-5 അപവിധ്യന്തി ദൂരീകുർവന്തി॥ 12-97-6 നിര്യാതാ തൃണാദ്യപനയേന ശോധകഃ। കക്ഷം തൃണം। ക്ഷേത്രനിർവാഹോ നിർദഹേത്ക്ഷേത്രമേകദാ ഇതി ദ. പാഠഃ॥ 12-97-7 ഭാവനം വർധനം। പാവനം മഹദിതി ദ. പാഠഃ॥ 12-97-10 ആത്മാനം ദേഹയൂപം യജ്ഞസ്തംഭം ഉത്സൃജ്യ ഉച്ഛ്രിത്യ। യജ്ഞോ യുദ്ധയജ്ഞഃ॥ 12-97-18 അനീകവേലായാം അനീകാനാം സംഘട്ടകാലേ॥ 12-97-19 വിഷമേ പ്രാണസങ്കടേ ത്യജൻ ഭീരുരിതി സംബന്ധഃ॥ 12-97-22 തേ തൃണമയേ കടേ ബദ്ധ്വാ ദഹനം കടാഗ്നിനാ ദാഹഃ॥ 12-97-25 ശൌൺ·ഡീരാണാം ശൂരത്വാഭിമാനവതാം॥ 12-97-26 നിഷ്ടനഞ്ശബ്ദം കുർവൻ। പൂതിഃ ദുർഗന്ധിഃ। അമാത്യാൻപുത്രാൻ॥

12-98-0 (68572) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-98-0x (5594) കേ ലോകാ യുധ്യമാനാനാം ശൂരാണാമനിവർതിനാം। ഭവന്തി നിധനം പ്രാപ്യ തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-98-1 (68573) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-98-2x (5595) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। അംബരീപസ്യ സംവാദമിന്ദ്രസ്യ ച യുധിഷ്ഠിര॥ 12-98-2 (68574) അംബരീഷോ ഹി നാഭാഗഃ സ്വർഗം ഗത്വാ സുദുർലഭം। ദദർശ സുര--കസ്ഥം ശക്രേണ സചിവൈഃ സഹ॥ 12-98-3 (68575) സർവതേജോമയം ദിവ്യം വിമാനവരമാസ്ഥിതം। ഉ---ഗച്ഛന്തം സ്ഥാനം സേനാപതിം ശുഭം॥ 12-98-4 (68576) സ ദഷ്ട്വാപരി ഗച്ഛന്തം സേനാപതിമുദാരധീഃ। `ശൂരസ്ഥാനമനുപ്രാപ്തം സുദേവം നാമ നാമതഃ।' ഋദ്ധിം ദൃഷ്ട്വാ സുദേവസ്യ വിസ്മിതഃ പ്രാഹ വാസവം॥ 12-98-5 (68577) അംബരീപ ഉവാച। 12-98-6x (5596) സാഗരാന്താം മഹീം കൃത്സ്നാമനുശാസ്യ യഥാവിധി। ചാതുർവർണ്യേ യഥാശാസ്ത്രം പ്രവൃത്തോ ധർമകാംയയാ॥ 12-98-6 (68578) ബ്രഹ്മചര്യേണ ഘോരേണ ഗുർവാചാരേണ സേവയാ। വേദാനധീത്യ ധർമേണ രാജശാസ്ത്രം ച കേവലം॥ 12-98-7 (68579) അതിഥീനന്നപാനേന പിതൄംശ്ച സ്വധയാ തഥാ। ഋഷീൻസ്വാധ്യായദീക്ഷാഭിർദേവാന്യജ്ഞൈരനുത്തമൈഃ॥ 12-98-8 (68580) ക്ഷത്രധ--സ്ഥിതോ ഭൂത്വാ യഥാശാസ്ത്രം യഥാവിധി। ഉദീക്ഷമാണഃ പൃതനാം ജയാമി യുധി വാസവ॥ 12-98-9 (68581) ദേ--ജ സുദേവോഽയം മമ സേനാപതിഃ പുരാ। ആസാദ്യോധഃ പ്രശാന്താത്മാ സോഽയം കസ്മാദതീവ മാം। വിമാനം സൂര്യസങ്കാശമാസ്ഥിതോ മോദതേ ദിവി॥ 12-98-10 (68582) അനേന ഋതുഭിർമുഖ്യൈർനേഷ്ടം നാപി ദ്വിജാതയഃ। തർപിതാ വിധിവച്ഛക്ര സോഽയം കസ്മാദതീത്യ മാം॥ 12-98-11 (68583) ഐശ്വര്യമീദൃശം പ്രാപ്തഃ സർവദേവൈഃ സുദുർലഭം। 12-98-12 (68584) ഇന്ദ്ര ഉവാച। `യദനേന കൃതം കർമ പ്രത്യക്ഷം തേ മഹീപതേ। പുരാ പാലയതഃ സംയക്പൃഥിവീം ധർമതോ നൃപ॥ 12-98-12x (5597) ശത്രവോ നിർജിതാഃ സർവേ യേ തവാഹിതകാരിണഃ। സംയമോ വിയമശ്ചൈവ സുയമശ്ച നഹാബലഃ॥ 12-98-13 (68585) രാക്ഷസാ ദുർജയാ ലോകേ ത്രയസ്തേ യുദ്ധദുർമദാഃ। പുത്രാസ്തേ ശതശൃംഗസ്യ രാക്ഷസസ്യ മഹീപതേഃ॥ 12-98-14 (68586) തഥാ തസ്മിഞ്ശുഭേ കാലേ തവ യജ്ഞം വിതന്വതഃ। അശ്വമേധം മഹായാഗം ദേവാനാം ഹിതകാംയയാ॥ 12-98-15 (68587) തസ്യ തേ ഖലു വിഘ്നാർഥമാഗതാ രാക്ഷസാസ്ത്രയഃ। കോടീശതപരീവാരാം രാക്ഷസാനാം മഹാചമൂം। പരിഗൃഹ്യ തതഃ സർവാഃ പ്രജാ വന്ദീകൃതാസ്തവ॥ 12-98-16 (68588) വിഹ്വലാശ്ച പ്രജാഃ സർവാഃ സർവേ ച തവ സൈനികാഃ। നിരാകൃതസ്തു യച്ചാസീത്സുദേവഃ സൈന്യനായകഃ॥ 12-98-17 (68589) തത്രാമാത്യവചഃ ശ്രുത്വാ നിരസ്തഃ സർവകർമസു। ശ്രുത്വാ തേഷാം വചോ ഭൂയഃ സോപധം വസുധാധിപഃ॥ 12-98-18 (68590) സർവസൈന്യസമായുക്തഃ സുദേവഃ പ്രേരിതസ്ത്വയാ। സാക്ഷസാനാം വധാർഥായ ദുർജയാനാം നരാധിപ॥ 12-98-19 (68591) നാജിത്വാ രാക്ഷസീം സേനാം പുനരാഗമനം തവ। ബന്ദീമോക്ഷമകൃത്വാ ച ന ചാഗമനമിഷ്യതേ॥ 12-98-20 (68592) സുദേവസ്തദ്വചഃ ശ്രുത്വാ പ്രസ്ഥാനമകരോന്നൃപ। സംപ്രാപ്തശ്ച സ തം ദേശം യത്ര ബന്ദീകൃതാഃ പ്രജാഃ॥ 12-98-21 (68593) പശ്യതി സ്മ മഹാഘോരാം രാക്ഷസാനാം മഹാചമൂം। ദൃഷ്ട്വാ സുചിന്തയാമാസ സുദേവോ വാഹിനീപതിഃ॥ 12-98-22 (68594) നേയം ശക്യാ ചമൂർജേതുമപി സേന്ദ്രൈഃ സുരാസുരൈഃ। നാംബരീഷഃ കലാമേകാമേഷാം ക്ഷപയിതും ക്ഷമഃ। ദിവ്യാസ്ത്രബലഭൂയിഷ്ഠഃ കിമഹം പുനരീദൃശഃ॥ 12-98-23 (68595) തതഃ സേനാം പുനഃ സർവാം പ്രേഷയാമാസ പാർഥിവ। യത്ര ത്വം സചിവൈഃ സർവൈർമന്ത്രിഭിഃ സോപധൈർനൃപ॥ 12-98-24 (68596) തതോ രുദ്രം മഹാദേവം പ്രപന്നോ ജഗതഃ പതിം। ശ്മശാനനിലയം ദേവം തുഷ്ടാവ വൃഷഭധ്വജം॥ 12-98-25 (68597) സ്തുത്വാ ശസ്ത്രം സമാദായ സ്വശിരശ്ഛേത്തുമുദ്യതഃ॥ 12-98-26 (68598) കാരുണ്യാദ്ദേവദേവേന ഗൃഹീതസ്തസ്യ ദക്ഷിണഃ। സ പാണിഃ സഹ ശസ്ത്രേണ ദൃഷ്ട്വാ ചേദമുവാച ഹ॥ 12-98-27 (68599) കിമിദം സാഹസം പുത്ര കുർതകാമോ വദസ്വ മേ। സ ഉവാച മഹാദേവം ശിരസാ ത്വവനീം ഗതഃ॥ 12-98-28 (68600) ഭഗവന്വാഹിനീമേനാം രാക്ഷസാനാം സുരേശ്വര। അശക്തോഽഹം രണേ ജേതും തസ്മാത്ത്യക്ഷ്യാമി ജീവിതം। ഗതിർഭവ മഹാദേവ മമാർതസ്യ ജഗത്പതേ॥ 12-98-29 (68601) നാഗന്തവ്യമജിത്വാ ച മാമാഹ ജഗതീപതിഃ। അംബരീഷോ മഹാദേവ ക്ഷാരിതഃ സചിവൈഃ സഹ॥ 12-98-30 (68602) തമുവാച മഹാദേവഃ സുദേവം പതിതം ക്ഷിതൌ। അധോമുഖം മഹാത്മാനം സത്വാനാം ഹിതകാംയയാ॥ 12-98-31 (68603) ധനുർവേദം സമാഹൂയ സഗണം സഹവിഗ്രഹം। രഥനാഗാശ്വകലിലം ദിവ്യാസ്ത്രസമലങ്കൃതം॥ 12-98-32 (68604) രഥം ച സുമഹാഭാഗം യേന തന്ത്രിപുരം ഹതം। ധനുഃ പിനാകം ഖംഗം ച രൌദ്രമസ്ത്രം ച ശങ്കരഃ। നിജഘാനാസുരാൻസർവാന്യേന ദേവസ്ത്രിയംബകഃ॥ 12-98-33 (68605) ഉവാച ച മഹാദേവഃ സുദേവം വാഹിനീപതിം। രഥാദസ്മാത്സുദേവ ത്വം ദുർജയഃ സ സുരാസുരൈഃ॥ 12-98-34 (68606) മായയാ മോഹിതോ ഭൂമൌ ന പദം കർതുമർഹസി। രഥസ്ഥസ്ത്രിദശാൻസർവാഞ്ജേഷ്യസി ത്വം സദാനവാൻ॥ 12-98-35 (68607) രാക്ഷസാശ്ച പിശാചാശ്ച ന ശക്താ ദ്രഷ്ടുമീദൃശം। രഥം സൂര്യസഹസ്രാഭം കിമു യോദ്ധും ത്വയാ സഹ॥ 12-98-36 (68608) സ ജിത്വാ രാക്ഷസാൻസർവാൻകൃത്വാ ബന്ദീവിമോക്ഷണം। ഘാതയിത്വാ ച താൻസർവാൻബാഹുയുദ്ധേ ത്വയം ഹതഃ। വിയമം പ്രാപ്യ ഭൂപാല വിയമശ്ച നിപാതിതഃ॥' 12-98-37 (68609) തസ്യ വിക്രമതസ്താത സുദേവസ്യ ബഭൂവ ഹ। സംഗ്രാമയജ്ഞഃ സുമഹാന്യശ്ചാന്യോ യുധ്യതേ നരഃ॥ 12-98-38 (68610) സന്നദ്ധോ ദീക്ഷിതഃ സർവോ യോധഃ പ്രാപ്യ ചമൂമുഖം। യുദ്ധയജ്ഞാധികാരസ്ഥോ ഭവതീതി വിനിശ്ചയഃ॥ 12-98-39 (68611) അംബരീഷ ഉവാച। 12-98-40x (5598) കാനി യജ്ഞേ ഹവീംഷ്യസ്മിൻകിമാജ്യം കാ ച ദക്ഷിണാ। ഋത്വിജശ്ചാത്ര ക്രേ പ്രോക്താസ്തൻമേ ബ്രൂഹി ശതക്രതോ॥ 12-98-40 (68612) ഇന്ദ്ര ഉവാച। 12-98-41x (5599) ഋത്വിജഃ കുഞ്ജരാസ്തത്ര വാജിനോഽധ്വര്യവസ്തഥാ। ഹവീംഷി പരമാംസാനി രുധിരം ത്വാജ്യമുച്യതേ॥ 12-98-41 (68613) ശൃഗാലഗൃധ്രകാകോലാഃ സദസ്യാസ്തത്ര പന്ത്രിണഃ। ആജ്യശേഷം പിബന്ത്യേതേ ഹവിഃ പ്രാശ്നന്തി ചാധ്വരേ॥ 12-98-42 (68614) പ്രാസതോമരസംഘാതാഃ ഖംഗശക്തിപരശ്വഥാഃ। ജ്വലന്തോ നിശിതാഃ പീതാഃ സ്രുചസ്തസ്യാഥ സത്രിണഃ॥ 12-98-43 (68615) ചാപവേഗായതസ്തീക്ഷ്ണഃ പരകായാവഭേദനഃ। ഋജുഃ സുനിശിതഃ പീതഃ സായകശ്ച സ്രുവോ മ--॥ 12-98-44 (68616) ദ്വീപിചർമാവനദ്ധശ്ച നാഗദന്തകൃതത്സരുഃ। ഹസ്തിഹസ്തഹരഃ ഖംഗഃ സ്ഫയോ ഭവേത്തസ്യ സംയുഗേ॥ 12-98-45 (68617) ജ്വലിതൈർനിശിതൈഃ പ്രാസശക്ത്യൃഷ്ടിസപരശ്വഥൈഃ। ശൈക്യായസമയൈസ്തീക്ഷ്ണൈരഭിഘാതോ ഭവേദ്വസു॥ 12-98-46 (68618) [സംഖ്യാസമയവിസ്തീർണമഭിജാതോദ്ഭവം ബഹു।] ആവേധാദ്യച്ച രുധിരം സംഗ്രാമേ സ്രവതേ ഭുവി। സാഽസ്യ പൂർണാഹുതിർഹോത്രൈഃ സമൃദ്ധാ സർവകാമധുക്॥ 12-98-47 (68619) ഛിന്ധി ഭിന്ധീതി യഃ ശബ്ദഃ ശ്രൂയതേ വാഹിനീമുഖേ। സാമാനി സാമഗാസ്തസ്യ ഗായന്തി യമസാദനേ॥ 12-98-48 (68620) ഹവിർധാനം തു തസ്യാഹുഃ പരേഷാം വാഹിനീമുഖം॥ 12-98-49 (68621) കുഞ്ജരാണാം ഹയാനാം ച വർമിണാം ച സമുച്ചയ। അഗ്നിഃ ശ്യേനചിതോ നാമ യജ്ഞേ തസ്യ വിധീയതേ॥ 12-98-50 (68622) ഉത്തിഷ്ഠതേ കബന്ധോഽത്ര സഹസ്രേ പതിതേ തു യഃ। സ യൂപസ്തസ്യ ശൂരസ്യ ഖാദിരോഽഷ്ടാശ്രിരുച്യതേ॥ 12-98-51 (68623) ഇഡോപഹൂതാഃ ക്രോശന്തി കുഞ്ജരാസ്ത്വങ്കുശേരിതാഃ। ജ്യാഘുഷ്ടതലതാലേന വഷട്കാരേണ പാർഥിവ॥ 12-98-52 (68624) ഉദ്ഗാതാ തത്ര സംഗ്രാമേ ത്രിസാമാ ദുന്ദുഭിർനൃപ। ബ്രഹ്മസ്വേ ഹ്രിയമാണേ തു ത്യക്ത്വാ യുദ്ധേ പ്രിയാം തനും। ആത്മാനം യൂപമുച്ഛ്രിത്യ സ യജ്ഞോഽനന്തദക്ഷിണഃ॥ 12-98-53 (68625) ഭർതുരർഥേ ച യഃ ശൂരോ നിഷ്ക്രാമേദ്വാഹിനീമുഖാത്। ന ഭയാദ്വിനിവർതേത തസ്യ ലോകാ യഥാ മമ॥ 12-98-54 (68626) ദ്വീപിചർമാവൃതൈഃ ഖംഗൈർബാഹുഭിഃ പരിഘോപമൈഃ। യസ്യ വേദിരുപസ്തീർണാ തസ്യ ലോകാ യഥാ മമ॥ 12-98-55 (68627) യസ്തു നാപേക്ഷതേ കഞ്ചിത്സഹായം വിഷമേ സ്ഥിതഃ। വിഗാഹ്യ വാഹിനീമധ്യം തസ്യ ലോകാ യഥാ മമ॥ 12-98-56 (68628) യസ്യ ശോണിതസംഘട്ടാ ഭേരീമണ്ഡൂകകച്ഛപാ। വീരാസ്ഥിശർകരാ ദുർഗാ മാംസശോണിതകർദമാ॥ 12-98-57 (68629) അസിചർമപ്ലവാ ഘോരാ കേശശൈവലശാദ്വലാ। അശ്വനാഗരഥൈശ്ചൈവ സഞ്ഛിന്നൈഃ കൃതസങ്ക്രമാ॥ 12-98-58 (68630) പതാകാധ്വജവാനീരാ ഹതവാഹനവാരണാ। ശോണിതോദകസംപൂർണാ ദുസ്തരാ പാരഗൈർനരൈഃ॥ 12-98-59 (68631) രഹതനാഗമഹാനക്രാ പരലോകവഹാഽശിവാ। ഋഷ്ടിഖംഗമഹാമീനാ ഗൃധ്രകങ്കബലപ്ലവാ॥ 12-98-60 (68632) പുരുഷാദാനുചരിതാ ഭീരൂണാം കശ്മലാവഹാ। നദീ യോധസ്യ സംഗ്രാമേ തദസ്യാവഭൃഥം നൃപ॥ 12-98-61 (68633) വേദിര്യസ്യ ത്വമിത്രാണാം ശിരോഭിർവ്യവകീര്യതേ। അശ്വസ്കന്ധൈർഗജസ്കന്ധൈസ്തസ്യ ലോകാ യഥാ മമ॥ 12-98-62 (68634) പത്നീ ശാലാകൃതാ യസ്യ പരേഷാം വാഹിനീമുഖം। ഹവിർധാനം സ്വവാഹിന്യാസ്തദസ്യാഹുർമനീഷിണഃ॥ 12-98-63 (68635) സദസ്യാ ദക്ഷിണാ യോധാ ആഗ്നീധ്രശ്ചോത്തരാം ദിശം। ശത്രുസേനാ അലത്രസ്യ സർവലോകാനദൂരതഃ॥ 12-98-64 (68636) യസ്യ ഭയതോ വ്യൂഹേ ഭവത്യാകാശമഗ്രതഃ। സാസ്യ വേദിസ്തദാ യജ്ഞൈർനിത്യം വ്യൂഹാസ്ത്രയോഽഗ്നയഃ॥ 12-98-65 (68637) യസ്തു യോധഃ പരാവൃത്തഃ സന്ത്രസ്തോ ഹന്യതേ പരൈഃ। അപ്രതിഷ്ഠഃ സ നരകം യാതി നാസ്ത്യത്ര സംശയഃ॥ 12-98-66 (68638) യസ്യ ശോണിതവേഗേണ വേദിഃ സ്യാത്സംപരിപ്ലുതാ। കേശമാംസാസ്ഥിസംപൂർണാ സ ഗച്ഛേത്പരമാം ഗതിം॥ 12-98-67 (68639) യസ്തു സേനാപതിം ഹത്വാ തദ്യാനമധിരോഹതി। സ വിഷ്ണുവിക്രമക്രാമീ ബൃഹസ്പതിസമഃ പ്രഭുഃ॥ 12-98-68 (68640) നായകം തത്കുമാരം വാ യോ വാ സ്യാത്തത്ര പൂജിതഃ। ജീവഗ്രാഹം പ്രഗൃഹ്ണാതി തസ്യ ലോകാ യഥാ മമ॥ 12-98-69 (68641) ആഹവേ തു ഹതം ശൂരം ന ശോചേത കഥഞ്ചന। അശോച്യോ ഹി ഹതഃ ശൂരഃ സ്വർഗലോകേ മഹീയതേ॥ 12-98-70 (68642) ന ഹ്യന്നം നോദകം തസ്യ ന സ്നാനം നാപ്യശൌചകം। ഹതസ്യ കർതുമിച്ഛന്തി തസ്യ ലോകാഞ്ശൃണുഷ്വ മേ॥ 12-98-71 (68643) വരാപ്സരഃ സഹസ്രാണി ശൂരമത്യോധനേ ഹതം। ത്വരമാണാനി ധാവന്തി മമ ഭർതാ ഭവേദിതി॥ 12-98-72 (68644) ഏതത്തപശ്ച പുണ്യം ച ധർമശ്ചൈവ സനാതനഃ। ചത്വാരശ്ചാശ്രമാസ്തസ്യ യോ യുദ്ധേ ന പലായതേ॥ 12-98-73 (68645) വൃദ്ധബാലൌ ന ഹന്തവ്യൌ ന ച സ്ത്രീ നൈവ പൃഷ്ഠതഃ। തൃണപൂർണമുഖശ്ചൈവ തവാസ്മീതി ച യോ വദേത്॥ 12-98-74 (68646) അഹം വൃത്രം ബലം പാകം മഹാകായം വിരോചനം। ദുരാവാരം ച നമുചിം ശതമായം ച ശംബരം॥ 12-98-75 (68647) വിപ്രചിത്തിം ച ദൈതേയം ദനോഃ പുത്രാംശ്ച സർവശഃ। പ്രഹ്വാദം ച നിഹത്യാജൌ തതോ ദേവാധിപോഽഭവം॥ 12-98-76 (68648) ഇത്യേതച്ഛക്രവചനം നിശംയ പ്രതിപൂജ്യ ച। യോധാനാമാത്മനഃ സിദ്ധിമംബരീഷോഽഭിപന്നവാൻ॥ ॥ 12-98-77 (68649) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടനവതിതമോഽധ്യായഃ॥ 98॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-98-3 നാഭാഗിഃ നാഭാഗപുത്രഃ॥ 12-98-38 യശ്ചാന്യോഽക്ഷത്രിയോഽപി യുധ്യതേ നരസ്തസ്യാപ്യയം ച യജ്ഞോഽസ്തി॥ 12-98-43 പീതാഃ ക്ഷാരപാനീയേന സംഭാവിതാഃ॥ 12-98-45 സ്ഫ്യഃ യാഗീയോപകരണവിശേഷഃ॥ 12-98-46 ശൈക്യായസമയൈഃ സർവലോഹമയൈഃ। വസു യത്കിഞ്ചിദ്യജ്ഞിയം ദ്രവ്യം॥ 12-98-49 ഹവിധാനം ഹവിഷഃ സ്ഥാപ നസ്ഥലം॥ 12-98-64 സദസ്യോത്തരയോധാഗ്നിരാഗ്നീധ്രസ്യോത്തരാഥ ദിക്। ഇതി ദ. പാഠഃ॥ 12-98-68 ബൃഹസ്പതിസവഃ ക്രതുഃ ഇതി ഡ.ദ. പാഠഃ॥ 12-98-69 നായകം വാ പ്രമാണം വേതി ഡ.ദ.പാഠഃ॥

12-99-0 (68650) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-99-0x (5600) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമ-തിഹാസം പുരാതനം। പ്രതർദനോ മൈഥിലശ്ച സംഗ്രാമം യത്ര ചക്രതുഃ॥ 12-99-1 (68651) യജ്ഞോപവീതീ സംഗ്രാമേ ജനകോ മിഥിലാധിപഃ। യോധാനുദ്ധർഷയാമാസ തന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-99-2 (68652) ജനകോ മൈഥിലോ രാജാ മഹാത്മാ സർവതത്ത്വവിത്। യോധാനാം ദർശയാമാസ സ്വർഗം നരകമേവ ച॥ 12-99-3 (68653) അഭീരൂണാമിമേ ലോകാ ഭാസ്വന്തോ ഹന്ത പശ്യത। പൂർണാ ഗന്ധർവകന്യാഭിഃ സർവകാമദുഹോഽക്ഷയാഃ॥ 12-99-4 (68654) ഇമേ പലായമാനാനാം നരകാഃ പ്രത്യുപസ്ഥിതാഃ। അകീർതിഃ ശാശ്വതീ ചൈവ യതിതവ്യമനന്തരം॥ 12-99-5 (68655) താന്ദൃഷ്ട്വാഽരീന്വിജയത ഭൂത്വാ സന്ത്യാഗബുദ്ധയഃ। നരകസ്യാപ്രതിഷ്ഠസ്യ മാ ഭൂത വശവർതിനഃ॥ 12-99-6 (68656) ത്യാഗമൂലം ഹി ശൂരാണാം സ്വർഗദ്വാരമനുത്തമം। ഇത്യുക്താസ്തേ നൃപതിനാ യോധാഃ പരപുരഞ്ജയ॥ 12-99-7 (68657) അജയന്ത രണേ ശത്രൂൻഹർഷയന്തോ നരേശ്വരം। തസ്മാത്ത്യക്താത്മനാ നിത്യം സ്ഥാതവ്യം രണമൂർധനി॥ 12-99-8 (68658) ഗജാനാം രഥിനോ മധ്യേ രഥാനാമനുസാദിനഃ। സാദിനാമന്തരേ സ്ഥാപ്യം പാദാതമപി ദംശിതം॥ 12-99-9 (68659) യ ഏവം വ്യൂഹതേ രാജാ സ നിത്യം ജയതേ രിപൂൻ। തസ്മദിതദ്വിധാതവ്യം നിത്യമേവ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-99-10 (68660) സ്വർഗേ സുകൃതമിച്ഛന്തഃ സുയുദ്ധേനാതിമന്യവഃ। ക്ഷോഭയേയുരനീകാനി സാഗരം മകരാ യഥാ॥ 12-99-11 (68661) ഹർഷയേയുർവിഷണ്ണാംശ്ച വ്യവസ്ഥാപ്യ പരസ്പരം। തേഷാം ച ഭൂമിം രക്ഷേയുർഭഗ്നാന്നാത്യനുസാരയേത്॥ 12-99-12 (68662) പുനരാവർതമാനാനാം നിരാശാനാം ച ജീവിതേ। വേഗഃ സുദുഃസഹോ രാജംസ്തസ്മാന്നാത്യനുസാരയേത്॥ 12-99-13 (68663) ന ഹി പ്രഹർതുമിച്ഛന്തി ശൂരാഃ പ്രദ്രവതോ ഭയാത്। തസ്മാത്പലായമാനാനാം കുര്യാന്നാത്യനുസാരണം॥ 12-99-14 (68664) ചരാണാമചരാ ഹ്യന്നമദംഷ്ട്രാ ദംഷ്ട്രിണാമപി। അപാണയഃ പാണിമതാമന്നം ശൂരസ്യ കാതരാഃ॥ 12-99-15 (68665) സമാനപൃഷ്ഠോദരപാണിപാദാഃ പശ്ചാച്ഛരം ഭീരവോഽനുവ്രജന്തി। അതോ ഭയാർതാഃ പ്രണിപത്യ ഭൂയഃ കൃത്വാഞ്ജലീനുപതിഷ്ഠന്തി ശൂരാൻ॥ 12-99-16 (68666) ശൂരബാഹുഷു ലോകോഽയം ലംബതേ പുത്രവത്സദ। തസ്മാത്സർവേഷു ലോകേഷു ശൂരഃ സംമാനമർഹതി॥ 12-99-17 (68667) ന ഹി ശൌര്യാത്പരം കിഞ്ചിന്ത്രിഷു ലോകേഷു വിദ്യതേ। ശൂരഃ സർവം പാലയതി സർവം ശൂരേ പ്രതിഷ്ഠിതം॥ ॥ 12-99-18 (68668) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനശതതമോഽധ്യായഃ॥ 99॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-99-1 അത്ര ശൂരപ്രോത്സാഹനേ വിഷയേ॥ 12-99-3 ദർശയാമാസ യോഗബലേന॥ 12-99-5 പതിതവ്യമനന്തരമിതി ഡ. ദ. പാഠഃ॥ 12-99-9 ഗജാനാം മധ്യേ രഥിനഃ സ്ഥാപ്യാഃ॥ 12-99-12 നാത്യനുസാരേയാതിദ്രാവയേത് പരാവൃത്തിഭയാത്॥ 12-99-13 തദേവാഹ പുനരിതി॥

12-100-0 (68669) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-100-0x (5601) യഥാ ജയാർഥിനഃ സേനാം നയന്തി ഭരതർഷഭ। ഈഷദ്ധർമം പ്രപീഡ്യാപി തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-100-1 (68670) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-100-2x (5602) സന്ത്യേവ ഹി സ്ഥിതാ ധർമ ഉപപത്ത്യാ തഥാ പരേ। സാധ്വാചാരതയാ കേചിത്തഥൈവൌപയികാദപി॥ 12-100-2 (68671) ഉപായധർമാന്വക്ഷ്യാമി സംസിദ്ധാനർഥസിദ്ധയേ। നിർമര്യാദാ ദസ്യവസ്തു ഭവന്തി പരിപന്ഥിനഃ॥ 12-100-3 (68672) തേഷാം പ്രതിവിഘാതാർഥം പ്രവക്ഷ്യാംയഥ നൈഗമം। കാര്യാണാം സംപ്രസിദ്ധ്യർഥം താനുപായാന്നിബോധ മേ॥ 12-100-4 (68673) ഉഭേ പ്രജ്ഞേ വേദിതവ്യേ ഋജ്വീ വക്രാ ച ഭാരത। ജാനന്വക്രാം ന സേവേത പ്രതിബാധേത ചാഗതാം॥ 12-100-5 (68674) അമിത്രാ ഏവ രാജാനം ഭേദേനോപചരന്ത്യുത। താം രാജാ വികൃതിം ജാനന്യഥാഽമിത്രാൻപ്രബാധതേ॥ 12-100-6 (68675) ഗജാനാം പാർഥ വർമാണി ഗോവൃഷാജഗരാണി ച। ശല്യകണ്ടകലോഹാനി തനുത്രാണി മതാനി ച॥ 12-100-7 (68676) ശാതപീതാനി ശസ്ത്രാണി സന്നാഹാഃ പീതലോഹകാഃ। നാനാരഞ്ജനരക്താഃ സ്യുഃ പതാകാഃ കേതവശ്ച ഹ॥ 12-100-8 (68677) ഋഷ്ടയസ്തോമരാഃ ഖംഗാ നിശിതാശ്ച പരശ്വഥാഃ। ഫലകാന്യഥ ചർമാണി പ്രതികൽപ്യാന്യനേകശഃ॥ 12-100-9 (68678) അഭിനീതാനി ശസ്ത്രാണി യോധാശ്ച കൃതനിശ്ചയാഃ। ചൈത്രേ വാ മാർഗശീർഷേ വാ സേനായോഗഃ പ്രശസ്യതേ॥ 12-100-10 (68679) പക്വസസ്യാ ഹി പൃഥിവീ ഭവത്യംബുമതീ തദാ। നൈവാതിശീതോ നാത്യുഷ്ണഃ കാലോ ഭവതി ഭാരത॥ 12-100-11 (68680) തസ്മാത്തദാ യോജയേത പരേഷാം വ്യസനേഽഥവാ। ഏതേ ഹി യോഗാഃ സേനായാഃ പ്രശസ്താഃ പരബാധനേ॥ 12-100-12 (68681) ജലവാംസ്തൃണവാൻമാർഗഃ സമോ ഗംയഃ പ്രശസ്യതേ। ചാരൈഃ സുവിദിതാഭ്യാസഃ കുശലൈർവനഗോചരൈഃ॥ 12-100-13 (68682) ന ഹ്യരണ്യാനി ശക്യന്തേ ഗന്തും മൃഗഗണൈരിവ। തസ്മാത്സേനാസു താനേവ യോജയന്തി ജയാർഥിനഃ॥ 12-100-14 (68683) [അഗ്രതഃ പുരുഷാനീകം ശക്തം ചാപി കുലോദ്ഭവം।] ആവാസസ്തോയവാൻമാർഗഃ പര്യാകാശഃ പ്രശസ്യതേ॥ 12-100-15 (68684) പോഷാമപസർപാണാം പ്രതിഘാതസ്തഥാ ഭവേത്। ആകാശം ഹി വനാഭ്യാശേ മന്യന്തേ ഗുണവത്തരം॥ 12-100-16 (68685) ബഹുഭിർഗുണജാതൈശ്ച യേ യുദ്ധകുശലാ ജനാഃ। [ഉപന്യാസോ ഭവേത്തത്ര ബലാനാം നാതിദൂരതഃ॥] 12-100-17 (68686) ഉപന്യാസോഽപസർപാണാം പദാതീനാം ച ഗൂഹനം। ഹതശത്രുപ്രതീഘാതമാപദർഥം പരായണം॥ 12-100-18 (68687) സപ്തർപീൻപൃഷ്ഠതഃ കൃത്വാ യുധ്യേയുരചലാ ഇവ। അനേന വിധിനാ ശത്രൂഞ്ജിഗീഷേതാപി ദുർജയാൻ॥ 12-100-19 (68688) യതോ വായുര്യതഃ സൂര്യോ യതഃ സോമസ്തതോ ജയഃ। പൂർവംപൂർവം ജ്യായ ഏഷാം സന്നിപാതേ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-100-20 (68689) അകർദ -മനുദകാമമര്യാദാമലോഷ്ടകാം। അശ്വഭൂമിം പ്രശംസന്തി യേ യുദ്ധകുശലാ ജനാഃ॥ 12-100-21 (68690) സമാ നിരുദകാകാശാ രഥഭൂമിഃ പ്രശസ്യതേ। നീചദ്രുമാ മഹാകക്ഷാ സോദകാ ഹസ്തിയോധിനാം॥ 12-100-22 (68691) ബഹുദുർഗാ മഹാകക്ഷാ വേണുവേത്രതിരസ്കൃതാ। പദാതീനാം ക്ഷമാ ഭൂമിഃ പർവതോപവനാനി ച॥ 12-100-23 (68692) പദാതിബഹുലാ സേനാ ദൃഢാ ഭവതി ഭാരത। രഥാശ്വബഹുലാ സേനാ സുദിനേഷു പ്രശസ്യതേ॥ 12-100-24 (68693) പദാതിനാഗബഹുലാ പ്രാവൃട്കാലേ പ്രശസ്യതേ। ഗുണാനേതാൻപ്രസംഖ്യായ ദേശകാലൌ പ്രയോജയേത്॥ 12-100-25 (68694) ഏവം സഞ്ചിന്ത്യ യോ യാതി തിഥിനക്ഷത്രപൂജിതഃ। വിജയം ലഭതേ നിത്യം സേനാം സംയക്പ്രയോജയൻ॥ 12-100-26 (68695) പ്രസുപ്താംസ്തൃഷിതാഞ്ശ്രാന്താൻപ്രകീർണാന്നാഭിഘാതയേത്। മോക്ഷേ പ്രയാണേ ചലനേ പാനഭോജനകാലയോഃ। അതിക്ഷിപ്താന്വ്യതിക്ഷിപ്താന്നിഹതാൻപ്രതനൂകൃതാൻ॥ 12-100-27 (68696) അവിസ്രബ്ധാൻകൃതാരംഭാനുപന്യാസാത്പ്രതാപിതാൻ। ബഹിശ്വരാനുപന്യാസാൻകൃതവേശ്മാനുസാരിണഃ॥ 12-100-28 (68697) പാരംപര്യാഗതേ ദ്വാരേ യേ കേചിദനുവർതിനഃ। പരിചര്യാപരോദ്ധാരോ യേ ച കേചന വൽഗിനഃ॥ 12-100-29 (68698) അനീകം യേ വിഭിദന്തി ഭിന്നം സംസ്ഥാപയന്തി ച। സമാനാശനപാനാസ്തേ കാര്യാ ദ്വിഗുണവേതനാഃ॥ 12-100-30 (68699) `ജാതിഗോത്രം ച വിജ്ഞായ കർമ ചാനുത്തമം ശുഭം। സമാനദേഹരക്ഷാർഥേ കാര്യാ ദ്വിഗുണവേതനാഃ। ത്രിഗുണം ചതുർഗുണം ചൈവ വേതനം തേഷു കാരയേത്॥' 12-100-31 (68700) ദശാധിപതയഃ കാര്യാഃ ശതാധിപതയസ്തഥാ। തതഃ സഹസ്രാധിപതിം കുര്യാച്ഛൂരമതന്ദ്രിതം॥ 12-100-32 (68701) യഥാ മുഖ്യാൻസന്നിപാത്യ വക്തവ്യാഃ സംശയാമഹേ। യഥാ ജയാർഥം സംഗ്രാമേ ന ജഹ്യാമ പരസ്പരം॥ 12-100-33 (68702) ഇഹൈവ തേ നിവർതന്താം യേ ച കേചന ഭീരവഃ। ന ഘാതയേയുഃ പ്രദരം കുർവാണാസ്തുമുലേ സതി॥ 12-100-34 (68703) [ന സന്നിപാതേ പ്രദരം വധം വാ കുര്യുരീദൃശാഃ॥] ആത്മാനം ച സ്വപക്ഷം ച പാലയൻഹന്തി സംയുഗേ॥ 12-100-35 (68704) അർഥനാശോ വധോഽകീർതിരയശശ്ച പലായനേ। അമനോജ്ഞാഽസുഖാ വാചഃ പുരുഷസ്യ പലായതഃ॥ 12-100-36 (68705) പ്രതിധ്വസ്തോഷ്ഠദന്തസ്യ ന്യസ്തസർവായുധസ്യ ച। `ഹിത്വാ പലായമാനസ്യ സഹായാൻപ്രാണസംശയേ।' അമിത്രൈരവരുദ്ധസ്യ ദ്വിഷതാമസ്തു നഃ സദാ॥ 12-100-37 (68706) മനുഷ്യാപസദാ ഹ്യേതേ യേ ഭവന്തി പരാങ്ഭുഖാഃ। രാശിവർധനമാത്രാസ്തേ നൈവ തേ പ്രേത്യ നോ ഇഹ॥ 12-100-38 (68707) അമിത്രാ ഹൃഷ്ടമനസഃ പ്രത്യുദ്യാന്തി പലായിനം। ജയിനസ്തു നരാസ്താത മംഗലൈർവന്ദനേന ച॥ 12-100-39 (68708) യസ്യ സ്മ വ്യസനേ രാജന്നനുമോദന്തി ശത്രവഃ। തദസഹ്യതരം ദുഃഖം മന്യന്തേ മരണാദപി॥ 12-100-40 (68709) ശ്രിയം ജാനീത ധർമസ്യ മൂലം സർവസുഖസ്യ ച। യാ ഭീരൂണാം പരാഖ്യാതിഃ ശൂരസ്താമധിഗച്ഛതി॥ 12-100-41 (68710) തേ വയം സ്വർഗമിച്ഛന്തഃ സംഗ്രാമേ ത്യക്തജീവിതാഃ। ജയന്തോ വധ്യമാനാ വാ പ്രാപ്നുയാമ ച സദ്ഗതിം॥ 12-100-42 (68711) ഏവം സംശപ്തശപഥാഃ സമഭിത്യക്തജീവിതാഃ। അമിത്രവാഹിനീം വീരാഃ പ്രതിഗാഹന്ത്യഭീരവഃ॥ 12-100-43 (68712) അഗ്രതഃ പുരുഷാഽനീകമസിചർമവതാം ഭവേത്। പൃഷ്ഠതഃ ശകടാനീകം കലത്രം മധ്യതസ്തഥാ॥ 12-100-44 (68713) പരേഷാം പ്രതിഘാതാർഥം പദാതീനാം ച ഗൂഹനം। അപി തസ്മിൻപുരേ വൃദ്ധാ ഭവേയുര്യേ പുരോഗമാഃ॥ 12-100-45 (68714) യേ പുരസ്താദഭിമതാഃ സത്വവന്തോ മനസ്വിനഃ। തേ പൂർവമഭിവർതേരംശ്ചൈതാനേവേതരേ ജനാഃ॥ 12-100-46 (68715) അപി ചോദ്ധർഷണം കാര്യം ഭീരൂണാമപി യത്നതഃ। സ്കന്ധദർശനമാത്രാത്തു തിഷ്ഠേയുർവാ സമീപതഃ॥ 12-100-47 (68716) സംഹതാന്യോധയേദൽപാൻകാമം വിസ്താരയേദ്ബഹൂൻ। സൂചീമുഖമനീകം സ്യാദൽപാനാം ബഹുഭിഃ സഹ॥ 12-100-48 (68717) സംപ്രയുക്തേ നികൃഷ്ടേ വാ സത്യം വാ യദി വാഽനൃതം। പ്രഗൃഹ്യ ബാഹൂൻക്രോശേത ഹന്ത ഭഗ്നാഃ പരേ ഇതി॥ 12-100-49 (68718) ആഗതം മേ മിത്രബലം പ്രഹരധ്വമഭീതവത്। സത്വവന്തോ നിധാവേയുഃ കുർവന്തോ ഭൈരവാന്രവാൻ॥ 12-100-50 (68719) ക്ഷ്വേഡാഃ കിലകിലാശബ്ദാഃ ക്രകചാ ഗോവിഷാണികാഃ। ഭേരീമൃദംഗപണവാന്നാദയേയുശ്ച ജർഝരാൻ॥ ॥ 12-100-51 (68720) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ശതതമോഽധ്യായഃ॥ 100॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-100-4 നൈഗമം വേദോക്തമുപായം॥ 12-100-5 വക്രാം വക്രയൈവ നാശയേത്॥ 12-100-6 അമിത്രാനിവ താം നികൃതിം പ്രബാധതേ ബാധേത॥ 12-100-7 ഗജാനാം വർമാണി വാണഘാതത്രാണാനി। ഗവാദീനാം ശല്യാദീനി॥ 12-100-21 അമര്യാദാം സേതുപ്രാകാരാദിഹീനാം॥ 12-100-24 സുദിനേഷു വൃഷ്ടിവർജിതദിനേഷു॥ 12-100-25 പ്രസംഖ്യായ സംയഗ്വിചാര്യ॥ 12-100-26 തിഥൌ നക്ഷത്രേ ച പൂജിത ആശീർഭിര്യോജിതഃ॥ 12-100-28 ഉപന്യാസാത്സുരുംഗാദിഗുപ്തോപായാത്। ബഹിസ്തൃണാദ്യർഥം ചരതോ ബഹിശ്ചരാനൽപാൻ। ഉപന്യാസാൻ തൃണാഹ്യാഹർതൄൻ॥ 12-100-29 താന്നാഭിഘാതയേദിതി പ്രപൂർവേണ സംബന്ധഃ॥ 12-100-30 അനീകം പരകീയം॥ 12-100-33 സന്നിപാത്യൈകീകൃത്യ॥ 12-100-35 പ്രദരം ഭംഗം। വധം വാ സ്വീയാനാം॥ 12-100-37 നോഽസ്മത്സംബന്ധിനാം ദ്വിഷതാം പുരുഷസ്യ ദ്രവ്യനാശാദികമസ്ത്വിതി പൂർവേണ സഹ ദ്വയോഃ സംബന്ധഃ॥ 12-100-38 രാശിര്യോധസംഖ്യാശരീരം വാ തസ്യ വർധനാഃ। വൃഥാജൻമാന ഇത്യർഥഃ॥ 12-100-39 പലായിനം ജയിനഃ പ്രത്യുദ്യാന്തി യത്തദസഹ്യതരമിത്യപകൃഷ്യതേ॥ 12-100-44 പുരുഷാ പുരുഷാണാം। വിഭക്തിലോപ ആർഷഃ॥ 12-100-47 സ്കന്ധഃ സമൂഹഃ। സമൂഹമാത്രാർഥം വാ തിഷ്ഠേയുഃ॥ 12-100-48 സംഹതാനന്യോന്യം ശ്ലിഷ്ടാൻ സ്വാൻപരൈഃ സഹ യോധയേത്സേനാപതിഃ॥

12-101-0 (68721) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-101-0x (5603) കിംശീലാഃ കിംസമുത്ഥാനാഃ കഥംരൂപാശ്ച ഭാരത। കിംസന്നാഹാഃ കഥംശസ്ത്രാ ജനാഃ സ്യുഃ സംയുഗേ നൃപാഃ॥ 12-101-1 (68722) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-101-2x (5604) യഥാചരിതമേവാത്ര ശസ്ത്രം പത്രം വിധീയതേ। ആചാരാദ്ധീഹ പുരുഷസ്തഥാ കർമസു വർതതേ॥ 12-101-2 (68723) ഗാന്ധാരാഃ സിന്ധുസൌവീരാ നഖരപ്രാസയോധിനഃ। അഭീരവഃ സുബലിനസ്തദ്വലം സർവപാരഗം॥ 12-101-3 (68724) സർവശസ്ത്രേഷു കുശലാഃ സത്വവന്തോ ഹ്യുശീനരാഃ। പ്രാച്യാ മാതംഗയുദ്ധേഷു കുശലാഃ കൂടയോധിനഃ॥ 12-101-4 (68725) തഥാ യവനകാംഭോജാ മധുരാമഭിതശ്ച യേ। ഏതേഽശ്വയുദ്ധകുശലാ ദാക്ഷിണാത്യാഽസിചർമിണഃ। സർവത്ര ശൂരാ ജായന്തേ മഹാസത്വാ മഹാബലാഃ॥ 12-101-5 (68726) ആവന്തികാ മഹാശൂരാശ്ചതുരംഗേ ച മാലവാഃ। ഏകോഽപി ഹി സഹസ്രസ്യ തിഷ്ഠത്യഭിമുഖോ രണേ॥ 12-101-6 (68727) പ്രായോ ദേശാഃ സമുദ്ദിഷ്ടാ ലക്ഷണാനി തു മേ ശൃണു॥ 12-101-7 (68728) സിംഹശാർദൂലവാംഗേത്രാഃ സിംഹശാർദൂലഗാമിനഃ। പാരാവതകുലിംഗാക്ഷാഃ സർവേ ശൂരാഃ പ്രമാഥിനഃ। 12-101-8 (68729) മൃഗസ്വരാ ദ്വീപിനേത്രാ ഋഷഭാക്ഷാസ്തഥാ പരേ। പ്രമാഥിനശ്ച മന്ദ്രാശ്ച ക്രോധനാഃ കിങ്കിണീസ്വനാഃ॥ 12-101-9 (68730) മേഘസ്വനാഃ ക്രൂരമുഖാഃ കേചിച്ച കലനിസ്വനാഃ। ജിഹ്മനാസാഗ്രജിഹ്വാശ്ച ദൂരഗാ ദൂരപാതിനഃ॥ 12-101-10 (68731) ബിഡാലകുബ്ജാഃ സ്തബ്ധാക്ഷാസ്തനുകേശാസ്തനുത്വചഃ। ശീഘ്രാശ്ചപലചിത്താശ്ച തേ ഭവന്തി ദുരാസദാഃ॥ 12-101-11 (68732) ഗൌരാ നിമീലിതാഃ കേചിൻമൃദുപ്രകൃതയസ്തഥാ। തുരംഗഗതിനിർഘോഷാസ്തേ നരാഃ പാരയിഷ്ണവഃ॥ 12-101-12 (68733) സുസംഹതാഃ പ്രതനവോ വ്യൂഢോരസ്കാഃ സുസംസ്ഥിതാഃ। പ്രവാദിതേഷു കുപ്യന്തി ഹൃഷ്യന്തി കലദ്ദേഷു ച॥ 12-101-13 (68734) ഗംഭീരാക്ഷാ നിസൃഷ്ടാക്ഷാഃ പിംഗാക്ഷാ ഭ്രുകുടീമുഖാഃ। നകുലാക്ഷാസ്തഥാ ചൈവ സർവേ ശൂരാസ്തനുത്യജഃ॥ 12-101-14 (68735) ജിഹ്നാക്ഷാഃ പ്രലലാടാശ്ച നിർമാംസഹനവോഽവ്യഥാഃ। വക്രബാഹ്വംഗുലീസക്ഥാഃ കൃശാ ധമനിസന്തതാഃ॥ 12-101-15 (68736) പ്രവിശന്തി ച വേഗേന സാംപരായേ ഹ്യുപസ്ഥിതേ। വാരണാ ഇവ സംമത്താസ്തേ ഭവന്തി ദുരാസദാഃ॥ 12-101-16 (68737) ദീപ്തസ്ഫുടിതകേശാന്താഃ സ്ഥൂലപാർശ്വഹനൂമുഖാഃ। ഉന്നതാംസാഃ പൃഥുഗ്രീവാ വികടാഃ സ്ഥൂലപിണ്ഡികാഃ॥ 12-101-17 (68738) ഉദ്ബന്ധാ ഇവ സുഗ്രീവാ വിനതാവിഹഗാ ഇവ। പിണ്ഡശീർഷാതിവക്രാശ്ച പൃഷദംശമുഖാസ്തഥാ॥ 12-101-18 (68739) അഗ്രസ്വരാ മന്യുമന്തോ യുദ്ധേഷ്വാരാവസാരിണഃ। അധർമജ്ഞാഽവലിപ്താശ്ച ഘോരാ രൌദ്രപ്രദർശനാഃ॥ 12-101-19 (68740) ത്യക്താത്മാനഃ സർവ ഏതേ ഉദഗ്രാ ഹ്യനിവർതിനഃ। പുരസ്കാര്യാഃ സദാ സൈന്യേ ഹന്യന്തേ ഘ്നന്തി ചാപി തേ॥ 12-101-20 (68741) അധാർമികാ ഭിന്നവൃത്താഃ സാന്ത്വേനൈഷാം പരാഭവഃ। ഏവമേവ പ്രദൂഷ്യന്തേ രാജ്ഞോഽപ്യേതേ ഹ്യഭീക്ഷ്ണശഃ॥ ॥ 12-101-21 (68742) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 101॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-101-2 ആചരിതം കുലദേശാചാരാഗതം। പത്രം വാഹനം॥ 12-101-5 ദാക്ഷിണാത്യാ അസിചർമിണ ഇതി ച്ഛേദഃ॥ 12-101-8 കുലിംഗാക്ഷാഃ കുലിംഗഃ സർപഃ॥ 12-101-10 ജിഹ്മനാഃ സാനുജംഘാശ്ചേതി ഥ. പാഠഃ॥ 12-101-15 പ്രലലാടാഃ ഉന്നതകപാലാഃ॥ 12-101-17 ദീപ്തഃ പിംഗലഃ। പിണ്ഡികാഃ ജാനുനോരധഃ പശ്ചാദ്ഭാഗാഃ॥ 12-101-18 സുഗ്രീവാ വാസുദേവാശ്വാഃ। വിനതാവിഹഗാഃ ഗണ്ഡാഃ। പിൺ·ഡശീർഷാഃ വൃത്തശിരസഃ। അതിവക്രാഃ വിസ്തീർണമുഖാഃ। സന്ധിരാർഷഃ സമാസോ വാ॥ 12-101-21 ഏവമേവ പ്രകുഷ്യന്തി ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-102-0 (68743) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-102-0x (5605) ജയിന്യാഃ കാനി രൂപാണി ഭവന്തി ഭരതർഷഭ। പൃതനായാഃ പ്രശസ്താനി താനി ചേച്ഛാമി വേദിതും॥ 12-102-1 (68744) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-102-2x (5606) ജയിന്യാ യാനി രൂപാണി ഭവന്തി ഭരതർഷഭ। പൃതനായാഃ പ്രശസ്താനി താനി വക്ഷ്യാമി സർവശഃ॥ 12-102-2 (68745) ദൈവേ പൂർവം പ്രകുപിതേ മാനുഷേ കാലചോദിതേ। തദ്വിദ്വ അഽനുപസ്യന്തി ജ്ഞാനദീർഘേണ ചക്ഷുഷാ॥ 12-102-3 (68746) പ്രായശ്ചിത്തവിധിം ചാത്ര ജപഹോമാംശ്ച തദ്വിദഃ। മംഗല നി ച കുർവന്തി ശമയന്ത്യഹിതാനി ച॥ 12-102-4 (68747) ഉദീണാനസോ യോധാ വാഹനാനി ച ഭാരത। യസ്യാം ഭവന്തി സേനായാം ധ്രുവം തസ്യാ ജയോ ഭവേത്॥ 12-102-5 (68748) അന്വേവ വായവോ യാന്തി തഥൈവേന്ദ്രധനൂംഷി ച। അനുപ്ലവന്തേ മേഘാശ്ച തഥാഽഽദിത്യസ്യ രശ്മയഃ॥ 12-102-6 (68749) ഗോമായവശ്ചാതുലോമബലാ ഗൃധ്രാശ്ച സർവശഃ। അർഹയേയുര്യദാ സേനാം തദാ സിദ്ധിരനുത്തമാ॥ 12-102-7 (68750) പ്രസന്നഭാഃ പാവകശ്ചോർധ്വരശ്മിഃ പ്രദക്ഷിണാവർതശിഖോ വിധൂമഃ। പുണ്യാ ഗന്ധാശ്ചാഹുതീനാം ഭവന്തി ജയസ്യൈതദ്ഭാവിനോ രൂപമാഹുഃ॥ 12-102-8 (68751) ഗംഭീരശബ്ദാശ്ച മഹാസ്വനാശ്ച ശംഖ്യാശ്ച ഭേര്യശ്ച നദന്തി യത്ര। യുയുത്സവശ്ചാപ്രതീപാ ഭവന്തി ജയസ്യൈതദ്ഭാവിനോ രൂപമാഹുഃ॥ 12-102-9 (68752) ഇഷ്ടാ മൃഗാഃ പൃഷ്ഠതോ വാമതശ്ച സംപ്രസ്ഥിതാനാം ച ഗമിഷ്യതാം ച। ജിഘാംസതാം ദക്ഷിണാഃ സിദ്ധിമാഹു ര്യേ ത്വഗ്രതസ്തേ പ്രതിഷേധയന്തി॥ 12-102-10 (68753) മാംഗല്യശബ്ദാഞ്ശകുനാ വദന്തി ഹംസാഃ ക്രൌഞ്ചാഃ ശതപത്രാശ്ച ചാഷാഃ। ഹൃഷ്ടാ യോധാഃ സത്വവന്തോ ഭവന്തി ജയസ്യൈതദ്ഭാവിനോ രൂപമാഹുഃ॥ 12-102-11 (68754) ശസ്ത്രൈര്യന്ത്രൈഃ കവചൈഃ കേതുഭിശ്ച സുഭാനുഭിർമുഖവർണൈശ്ച യൂനാം। ഭ്രാജിഷ്മതീ ദുഷ്പ്രതിവീക്ഷണീയാ യേഷാം ചമൂസ്തേഽഭിഭവന്തി ശത്രൂൻ॥ 12-102-12 (68755) ശുശ്രൂഷവശ്ചാനഭിമാനിനശ്ച പരസ്പരം സൌഹൃദമാസ്ഥിതാശ്ച। യേഷാം യോധാഃ ശൌര്യമനുഷ്ഠിതാശ്ച ജയസ്യൈതദ്ഭാവിനോ രുപമാഹുഃ॥ 12-102-13 (68756) ശബ്ദാഃ സ്പർശാസ്തഥാ ഗന്ധാ വിചരന്തി മനഃ പ്രിയാഃ। ധൈര്യം ചാവിശതേ യോധാന്വിജയസ്യ മുഖം ച തത്॥ 12-102-14 (68757) ശബ്ദോ വാമഃ പ്രസ്ഥിതസ്യ ദക്ഷിണഃ പ്രവിവിക്ഷതഃ। പശ്ചാത്സംസാധയത്യർഥം പുരസ്താച്ച നിഷേധതി॥ 12-102-15 (68758) സംഹത്യ മഹതീം സേനാം ചതുരംഗാം യുധിഷ്ഠിര। സാംനൈവ വർതയേഃ പൂർവം പ്രസതേഥാസ്തതോ യുധി॥ 12-102-16 (68759) ജഘന്യ ഏഷ വിജയോ യദ്യുദ്ധേ സാമഭാഷണം। യാദൃച്ഛികോ യുധി ജയോ ദൈവേനേതി വിചാരണം॥ 12-102-17 (68760) ആപഗേവ മഹാവേഗാ ത്രസ്താ ഇവ മഹാമൃഗാഃ। ദുർനിവാര്യതമാ ചൈവ പ്രഭഗ്നാ മഹതീ ചമൂഃ॥ 12-102-18 (68761) ഭഗ്നാ ഇത്യേവ ഭജ്യന്തേ വിദ്വാംസോഽപി ന കാരണം। ഉദാരസാരാ മഹതീ രുരുസംഘോപമാ ചമൂഃ॥ 12-102-19 (68762) പരസ്പരജ്ഞാഃ സംഹൃഷ്ടാസ്ത്യക്തപ്രാണാഃ സുനിശ്ചിതാഃ। അപി പഞ്ചത്രതൈ ശൂരാ നിഘ്നന്തി പരവാഹിനീം॥ 12-102-20 (68763) അപി വാ പഞ്ചഷട്സപ്തസംഹിതാഃ കൃതനിശ്ചയാഃ। ക്ലലീനാഃ പൂജിതാഃ സംയഗ്വിജയന്തീഹ ശാത്രവാൻ॥ 12-102-21 (68764) സന്നിപാതോ ന മന്തവ്യഃ ശക്യേ സതി കഥഞ്ചന। സാന്ത്വഭേദപ്രദാനാനാം യുദ്ധമുത്തരമുച്യതേ॥ 12-102-22 (68765) സംസർപേണ ഹി സേനായാ ഭയം ഭീരൂൻപ്രബാധതേ। വജ്രാദിയ പ്രജ്വലിതാദിയം സ്വിത്ക്ഷപയിഷ്യതി॥ 12-102-23 (68766) അമിപ്രയാതാം സമിതിം ജ്ഞാത്വാ യേ പ്രതിയാന്ത്യഥ। തേഷാം സന്ദന്തി ഗാത്രാണി യോധാനാം വിവയസ്യ ച॥ 12-102-24 (68767) വിഷയോ വ്യഥതേ രാജൻസർവഃ സസ്ഥാണുജംഗമഃ। അസ്ത്രപ്രതാപതപ്താനാം മജ്ജാഃ സീദന്തി ദേഹിനാം॥ 12-102-25 (68768) തേഷാം സാന്ത്വം ക്രൂരമിശ്രം പ്രണേതവ്യം പുനഃ പുനഃ। സംപീഡ്യമാനാ ഹി പരൈര്യോഗമായാന്തി സർവതഃ॥ 12-102-26 (68769) ആന്തരാണാം ച ഭേദാർഥം ചരാനഭ്യവചാരയേത്। യശ്ച തസ്മാത്പരോ രാജാ തേന സന്ധിഃ പ്രശസ്യതേ॥ 12-102-27 (68770) ന ഹി തസ്യാന്യഥാ പീഡാ ശക്യാ കർതും തഥാവിധാ। യഥാ സാർധമമിത്രേണ സർവതഃ പ്രതിബാധനം॥ 12-102-28 (68771) ക്ഷമാ വൈ സാധുമായാതി ന ഹ്യസാധൂൻക്ഷമാ സദാ। ക്ഷമായാശ്ചാക്ഷമായാശ്ച പാർഥ വിദ്ധി പ്രയോജനം॥ 12-102-29 (68772) വിജിത്യ ക്ഷമമാണസ്യ യശോ രാജ്ഞോ വിവർധതേ। മഹാപരാധേ ഹ്യപ്യസ്മിന്വിശ്വസന്ത്യപി ശത്രവഃ॥ 12-102-30 (68773) മന്യന്തേ കർഷയിത്വാ തു ക്ഷമാ സാധ്വീതി ശാംബരാഃ। അസന്തപ്തം തു യദ്ദാരു പ്രത്യേതി പ്രകൃതിം പുനഃ॥ 12-102-31 (68774) നൈതത്പ്രശംസന്ത്യാചാര്യാ ന ചൈതത്സാധു ദർശനം। അക്രോധേനാവിനാശേന നിയന്തവ്യാഃ സ്വപുത്രവത്॥ 12-102-32 (68775) ദ്വേഷ്യോ ഭവതി ഭൂതാനാമുഗ്രോ രാജാ യുധിഷ്ഠിര। മൃദുമപ്യവമന്യന്തേ തസ്മാദുഭയഭാഗ്ഭവേത്॥ 12-102-33 (68776) പ്രഹരിഷ്യൻപ്രിയം ബ്രൂയാത്പ്രഹരന്നപി ഭാരത। പ്രഹൃത്യ ച പ്രിയം ബ്രൂയാച്ഛോചന്നിവ രുദന്നിവ॥ 12-102-34 (68777) ന മേ പ്രിയാ യേ സ്മ ഹതാഃ സംപ്രഹൃഷ്ടാഃ പരേഽപി ച। ന ച കത്ഥനമേവാഗ്ര്യമുച്യമാനം പുനഃ പുനഃ॥ 12-102-35 (68778) അഹോ ജീവിതമാകാങ്ക്ഷേന്നേദൃശോ വധമർഹതി। സുദുർലഭാഃ സുപുരുഷാഃ സംഗ്രാമേഷ്വപലായിനഃ॥ 12-102-36 (68779) കൃതം മമാപ്രിയം തേന യേനായം നിഹതോ മൃധേ। ഇതി വാചാ വദൻഹന്തൃൻപൂജയേത രഹോഗതഃ॥ 12-102-37 (68780) ഹന്തൄണാം ച ഹതാനാം ച പൂജാം കുര്യാദ്യഥാർഥതഃ। ക്രോശേദ്ബാഹും പ്രഗൃഹ്യാപി ചികീർഷഞ്ജനസംഗ്രഹം॥ 12-102-38 (68781) ഏവം സർവാസ്വവസ്ഥാസു സാന്ത്വപൂർവം സമാചരേത്। പ്രിയോ ഭവതി ഭൂതാനാം ധർമജ്ഞോ വീതഭീർനൃപഃ॥ 12-102-39 (68782) വിശ്വാസം ചാത്ര ഗച്ഛന്തി സർവഭൂതാനി ഭാരത। വിശ്വസ്തഃ ശക്യതേ ഭോക്തും യഥാകാലം സമുത്ഥിതഃ॥ 12-102-40 (68783) തസ്മാദ്വിശ്വാസയേദ്രാജാ സർവഭൂതാന്യമായയാ। സർവതഃ പരിരക്ഷേച്ച യോ മഹീം ഭോക്തുമിച്ഛതി॥ ॥ 12-102-41 (68784) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വ്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 102॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-102-15 ശബ്ദഃ കാകസ്യേതി ശേഷഃ॥ 12-102-22 സന്നിപാതോ യുദ്ധം॥ 12-102-24 സന്നിതി യുദ്ധം। സ്യന്ദന്തി സ്തിദ്യന്തി॥ 12-102-25 വിധയോ ദേശഃ॥ 12-102-26 യോഗം സംവിം॥ 12-102-27 ആന്തരാണാം ശത്രോഃ സദ്ധീനാം। തസ്മാച്ഛത്രോഃ പരഃ ശ്രേഷ്ഠസ്തേന സന്ധിം ച കുര്യാത്॥ 12-102-29 ക്ഷമാ വൈ സാധ്വമായാനാം നഹി സാധു സദാ ക്ഷമാ ഇതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-102-30 അസ്മിൻക്ഷമാവതി॥ 12-102-31 അസന്താപ്യ ഋജൂകൃതം വംശാദി പുനർവക്രീഭവത്യർഥഃ ശത്രും സന്താപ്യ ക്ഷമാം കുര്യാദിതി ശംബരസ്യ ദൈത്യസ്യ മതം॥ 12-102-32 സ്വമതമാഹ നൈതദിതി॥ 12-102-40 വിസ്വസ്തോ ജനഃ॥

12-103-0 (68785) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-103-0x (5607) കഥം മൃദൌ കഥം തീക്ഷ്ണേ മഹാപക്ഷേ ച ഭാരത। അരൌ വർതേത നൃപതിസ്തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-103-1 (68786) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-103-2x (5608) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ബൃഹസ്പതേശ്ച സംവാദമിന്ദ്രസ്യ ച യുധിഷ്ഠിര॥ 12-103-2 (68787) ബൃഹസ്പതിം ദേവപതിരഭിവാദ്യ കൃതാഞ്ജലിഃ। ഉപസംഗംയ പപ്രച്ഛ വാസവഃ പരവീരഹാ॥ 12-103-3 (68788) അഹിതേഷു കഥം ബ്രഹ്മൻപ്രവർതേയമതന്ദ്രിതഃ। അസമുഛിദ്യ ചൈവൈതാന്നിയച്ഛേയമുപായതഃ॥ 12-103-4 (68789) സേനയോർഥ്യതിഷംഗേ ച ജയഃ സാധാരണോ ഭവേത്। കിം കുർവാണം ന മാം ജഹ്യാജ്ജ്വലിതാ ശ്രീഃ പ്രതാപിനീ॥ 12-103-5 (68790) തതോ ർമാർഥകാമാനാം കുശലഃ പ്രതിഭാനവാൻ। രാജധർമവിധാനജ്ഞഃ പ്രത്യുവാച പുരന്ദരം॥ 12-103-6 (68791) ന ജാ കലഹേനേച്ഛേന്നിയന്തുമപകാരിണഃ। ബാലൈര സവിതം ഹ്യേതദ്യദമർഷോ യദക്ഷമാ॥ 12-103-7 (68792) ന ശത്രുർവിവൃതഃ കാര്യോ വധമസ്യാഭികാങ്ക്ഷതാ॥ 12-103-8 (68793) ക്രോധം ഭയം ച ഹർഷം ച നിയംയ സ്വയമാത്മനി। അമിത്ര പസേവേത വിശ്വസ്തവദവിശ്വസൻ॥ 12-103-9 (68794) പ്രിയമേവ വദേന്നിത്യം നാപ്രിയം കിഞ്ചിദാചരേത്। വിരമേച്ഛുഷ്കവൈരേഭ്യഃ കർണജാപം ച വർജയേത്॥ 12-103-10 (68795) യഥാ വൈതംസികോ യുക്തോ ദ്വിജാനാം സദൃശസ്വരഃ। താന്ദ്വിജാൻകുരുതേ വശ്യാംസ്തഥായുക്തോ മഹീപതിഃ। വശം ചോപനയേച്ഛത്രൂന്നിഹന്യാച്ച പുംരദര॥ 12-103-11 (68796) ന നിത്യം പരിഭൂയാരീൻസുഖം സ്വപിതി വാസവ। ജാഗർത്യേവ ഹി ദുഷ്ടാത്മാ സങ്കരേഽഗ്നിരിവോത്ഥിതഃ॥ 12-103-12 (68797) ന സന്നിപാതഃ കർതവ്യഃ സാമാന്യേ വിജയേ സതി। വിശ്വാസ്യൈവോപസംനംയോ വശേ കൃത്വാ രിപുഃ പ്രഭോ॥ 12-103-13 (68798) സംപ്രധാര്യ സഹാമാത്യൈർമന്ത്രവിദ്ഭിർമഹാത്മഭിഃ। ഉപേക്ഷ്യമാണോ വിജ്ഞാതോ ഹൃദയേനാപരാജിതഃ। അഥാസ്യ പ്രഹരേത്കാലേ വിധേർവിത്തലിതോ യദാ॥ 12-103-14 (68799) ദണ്ഡം ച ദൂഷയേദസ്യ പുരുഷൈരാപ്തകാരിഭിഃ॥ 12-103-15 (68800) ആദിമധ്യാവസാനജ്ഞാൻപ്രച്ഛന്നം ച വിചാരയേത്। ബലാനി ദൂഷയേദസ്യ ജാനന്നേവ പ്രമാണതഃ॥ 12-103-16 (68801) ഭേദേനോപപ്രദാനേന സംസൃജേദൌഷധൈസ്തഥാ। ന ത്വേവ ഖലു സംസർഗം രോചയേദരിഭിഃ സഹ॥ 12-103-17 (68802) ദീർഘകാലമപീക്ഷേത്ത നിഗ്രാഹ്യാ ഏവ ശത്രവഃ। കാലകാംഗീ ച യുക്തഃ സന്നുപാസീത ശചീപതേ॥ 12-103-18 (68803) തഥാ പ്രിയം ച വക്തവ്യം യഥാ വിസ്രംഭമാപ്നുയാത്। ന സദ്യോഽരീന്വിഹന്യാച്ച ദ്രഷ്ടവ്യോ വിജയോ ധ്രുവഃ। ഭൂയഃ ശല്യം ഘടയതി നവം ച കുരുതേ വ്രണം॥ 12-103-19 (68804) പ്രാപ്തേ ച പ്രഹരേത്കാലേ ന ച സംവർതതേ പുനഃ। ഹന്തുകാമസ്യ ദേവേന്ദ്ര പുരുഷസ്യ രിപൂൻപ്രതി॥ 12-103-20 (68805) യം ഹി കാലോ വ്യതിക്രാമേത്പുരുഷം കാലകാങ്ക്ഷിണം। ദുർലഭഃ സ പുനസ്തേന കാലഃ കർമ ചികീർഷതാ॥ 12-103-21 (68806) ഔജസ്യം ജനയേദേവ സംഗൃഹ്ണൻസാധുസംമതം। കാലേന സാധയേത്കൃത്യമപ്രാപ്തോ ന ഹി പീഡയേത്॥ 12-103-22 (68807) വിഹായ കാമം ക്രോധം ച തഥാഽഹങ്കാരമേവ ച। യുക്തോ വിവരമന്വിച്ഛേദഹിതാനാം സദാ നൃപഃ॥ 12-103-23 (68808) മാർദവം ദണ്ഡ ആലസ്യം പ്രമാദശ്ച സുരോത്തമ। മായാഃ സുവിഹിതാഃ ശക്ര ശാതയന്ത്യവിചക്ഷണം॥ 12-103-24 (68809) നിഹത്യൈതാനി ചത്വാരി മായാം പ്രതിവിധായ ച। തതഃ ശക്നോതി ശത്രൂണാം പ്രഹർതുമവിചാരയൻ॥ 12-103-25 (68810) യദേവൈതേന ശക്യേത ഗുഹ്യം കർതും തദാഽഽചരേത്। യച്ഛന്തി സതിവാ ഗുഹ്യം മിഥോ വിശ്രാവയന്ത്യപി॥ 12-103-26 (68811) അശക്യമിതി കൃത്വാ വാ തതോഽന്യൈഃ സംവിദം ചരേത്। ബ്രഹ്മദണ്ഡമദൃഷ്ടേഷു ദൃഷ്ടേഷു ചതുരംഗിണീം॥ 12-103-27 (68812) ഭേദം ച പ്രഥമം വിദ്യാത്തൂഷ്ണീം ദണ്ഡം തഥൈവ ച। കാലേ പ്രയോജയേദ്രാജാ തസ്മിംസ്തസ്മിംസ്തദാതദാ॥ 12-103-28 (68813) പ്രണിപാതം ച ഗച്ഛേത കാലേ ശത്രോർബലീയസഃ। യുക്തോഽസ്യ വധമന്വിച്ഛേദപ്രമത്തഃ പ്രമാദ്യതഃ॥ 12-103-29 (68814) പ്രണിപാതേന ദാനേന വാചാ മധുരയാ ബ്രുവൻ। അമിത്രമുപസേവേത ന ച ജാതു വിശങ്കയേത്॥ 12-103-30 (68815) സ്ഥാനാനി ശങ്കിതാനാം ച നിത്യമേവ വിവർജയേത്। ന ച തേഷ്വാശ്വസേദ്രാജാ ജാഗ്രതീഹ നിരാകൃതാഃ॥ 12-103-31 (68816) ന ഹ്യതോ ദുഷ്കരം കർമ കിഞ്ചിദസ്തി സുരോത്തമ। യഥാ വിവിധവൃത്താനാമൈശ്വര്യമമരാധിപ॥ 12-103-32 (68817) തഥാ വിവിധശീലാനാമപി സംഭവ ഉച്യതേ। പ്രയതേദ്യോഗമാസ്ഥായ മിത്രാമിത്രാനധാരയൻ॥ 12-103-33 (68818) മൃദുമപ്യവമന്യന്തേ തീക്ഷ്ണാദുദ്വിജതേ ജനഃ। മാതീക്ഷ്ണോ മാ മൃദുർഭൂസ്ത്വം തീക്ഷ്ണോ ഭവ മൃദുർഭവ॥ 12-103-34 (68819) യഥാ വപ്രേ വേഗവതി സർവതഃ സംപ്ലതോദകേ। നിത്യം വിചരണാദ്വാധസ്തഥാ രാജ്യം പ്രമാദ്യതഃ॥ 12-103-35 (68820) ന ബഹൂനുപരുധ്യേത യൌഗപദ്യേന ശാത്രവാൻ। സാംനാ ദാനേന ഭേദേന ദണ്ഡേന ച പുരന്ദര॥ 12-103-36 (68821) ഏകൈകമേഷാം നിഷ്പിഷ്യ ശിഷ്ടേഷു നിപുണം ചരേത്। ന തു ശക്തോഽപി മേധാവീ സർവാനേവാചരേദ്ബുധഃ॥ 12-103-37 (68822) യദാ സ്യാൻമഹതീ സേനാ ഹയനാഗരഥാകുലാ। പദാതിയന്ത്രബഹുലാ അനുരക്താ ഷഡംഗിനീ॥ 12-103-38 (68823) യദാ ബഹുവിധാം വൃദ്ധിം മന്യേത പ്രതിയോഗതഃ। തദാ വിവൃത്യ പ്രഹരേദ്ദസ്യൂനാമവിചാരയൻ॥ 12-103-39 (68824) ന സാമ ദണ്ഡോപനിഷത്പ്രശസ്യതേ ന മാർദവം ശത്രുഷു യാത്രികം സദാ। ന സസ്യഘാതോ ന ച സങ്കരക്രിയാ ന ചാപി ഭൂയഃ പ്രകൃതേർവിചാരണാ॥ 12-103-40 (68825) മായാവിഭേദാനുപസർജനാനി വാചം തഥൈവ പ്രഥമം പ്രയോഗാത്। ആപ്തൈർമനുഷ്യൈരുപചാരയേത പുരേഷു രാഷ്ട്രേഷു ച സംപ്രയുക്താൻ॥ 12-103-41 (68826) പുരാഽപി ചൈതാനനുസൃത്യ ഭൂമിപാഃ പുരേഷു ഭോഗാനഖിലാഞ്ജയന്തി പുരേഷു നീതിം വിഹിതാം യഥാവിധി പ്രയോജയന്തോ ബലവൃത്രസൂദന॥ 12-103-42 (68827) പ്രദായ ഗൂഢാനി വസൂനി നാമ പ്രച്ഛിദ്യ ഭോഗാനപഹായ ച സ്വാൻ। ദുഷ്ടാഃ സ്വദോഷൈരിതി കീർതയിത്വാ പുരേഷു രാഷ്ട്രേഷു ച യോജയന്തി॥ 12-103-43 (68828) തഥൈവ ചാന്യൈരപി ശാസ്ത്രവേദിഭിഃ സ്വലങ്കൃതൈഃ ശാസ്ത്രവിധാനലിംഗിതൈഃ। സുശിക്ഷിതൈർഭാഷ്യകഥാവിശാരദൈഃ പരേഷു കൃത്യാമുപധാരയേച്ച॥ 12-103-44 (68829) ഇന്ദ്ര ഉവാച। 12-103-45x (5609) കാനി ലിംഗാനി ദുഷ്ടസ്യ ഭവന്തി ദ്വിജസത്തമ। കഥം ദുഷ്ടം വിജാനീയാദേതത്പുഷ്ടോ ബ്രവീഹി മേ॥ 12-103-45 (68830) ബൃഹസ്പതിരുവാച। 12-103-46x (5610) പരോക്ഷമഗുണാനാഹ സദ്രുണാനഭ്യസൂയതി। പരൈർവാ കീർത്യമാനേഷു തൂഷ്ണീമാസ്തേ പരാങ്ഭുഖഃ॥ 12-103-46 (68831) തൂഷ്ണീംഭാവേഽപി വിജ്ഞേയം ന ചേദ്ഭവതി കാരണം। വിശ്വാസം ചോഷ്ഠസന്ദംശം ശിരസശ്ച പ്രകംപനം॥ 12-103-47 (68832) കരോത്യഭീക്ഷ്ണം സംസൃഷ്ടമസംസൃഷ്ടശ്ച ഭാഷതേ। അദൃഷ്ടവദ്വികുരുതേ ദൃഷ്ട്വാ വാ നാഭിഭാഷതേ॥ 12-103-48 (68833) പൃഥഗേത്യ സമശ്നാതി നേദമദ്യ യഥാവിധി। ആസനേ ശയനേ യാനേ ഭാവാ ലക്ഷ്യാ വിശേഷതഃ॥ 12-103-49 (68834) ആർതിരാർതേ പ്രിയേ പ്രീതിരേതാവൻമിത്രലക്ഷണം। വിപരീതം തു ബോദ്ധവ്യമരിലക്ഷണമേവ തത്॥ 12-103-50 (68835) ഏതാന്യേവ യഥോക്താനി ബുധ്യേഥാസ്ത്രിദശാധിപ। പുരുഷാണാം പ്രദുഷ്ടാനാം സ്വഭാവോ ബലവത്തരഃ॥ 12-103-51 (68836) ഇതി ദുഷ്ടസ്യ വിജ്ഞാനമുക്തം തേ സുതസത്തമ। നിശാംയ ശാസ്ത്രതത്ത്വാർഥം യഥാവദമരേശ്വരഃ॥ 12-103-52 (68837) ഭീഷ്മ ഉവാച 12-103-53x (5611) സ തദ്വചഃ ശത്രുനിബർഹണേ രത സ്തഥാ ചകാരാവിതഥം ബൃഹസ്പതേഃ। ചചാര കാലേ വിജയായ ചാരിഹാ വശം ച ശത്രൂനനയത്പുരന്ദരഃ॥ ॥ 12-103-53 (68838) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്ര്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 103॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-103-5 വ്യതിഷംഗേ മിശ്രണേ യുദ്ധേ ഇത്യർഥഃ। സാധാരണോഽനിയതഃ॥ 12-103-6 പ്രത്യുവാച ഗുരുഃ॥ 12-103-7 വിവൃതഃ സാവധാനഃ॥ 12-103-11 വിതസഃ പക്ഷിബന്ധനോപായസ്തദുപജീവീ വൈതംസികഃ॥ 12-103-12 സ്വപിതി മഹീപതിരിത്യനുകർഷഃ॥ 12-103-13 സാമാന്യേ അനിശ്ചിതേ॥ 12-103-14 പ്രഹരേത്കാലേ കിഞ്ചിദ്വിചലിതേ പദേ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-103-15 കിഞ്ചാസ്യ ദണ്ഡം സേനാം ച ഭേദേന ദൂഷയേത്സഃ॥ 12-103-17 ഔഷധൈർവിഷാദിഭിഃ॥ 12-103-20 രിപൂൻപ്രതി ഹന്തുകാമസ്യ॥ 12-103-25 ചത്വാരി മാർദവാദീനി॥ 12-103-26 യച്ഛന്തി നിഗൃഹ്ണന്തി॥ 12-103-27 അദൃഷ്ടേഷു ദൂരസ്ഥേഷു ബ്രഹ്മദണ്ഡം പുരോഹിതദ്വാരമഭിചാരം പ്രയുഞ്ജയാത്। ദൃഷ്ടേ പ്രത്യക്ഷശത്രൌ ചതുരംഗിണീമപി പ്രയുഞ്ജ്യാത്॥ 12-103-32 വിവിധവൃത്താനാം അസ്ഥിരാണാം॥ 12-103-35 വേഗവതി പൂരേ സതി വപ്രേ തടേ വിചരണാദ്വിദാരണാദ്വാധ ഇതി യോജനാ॥ 12-103-38 ഷഡംഗിനീ രഥതുരഗമാതംഗപദാതികോശവണിക്പഥവതീ॥ 12-103-39 വിവൃത്യ പ്രകടീഭൂയ। ദസ്യൂനാം ദസ്യൂൻ॥ 12-103-40 ബലവതി ശത്രൌ സാമ ന പ്രശസ്യതേ കിം തർഹി ദണ്ഡോപനിഷത് രഹസ്യദണ്ഡഃ। അത ഏവ ശത്രുഷു മാർദവം പാര്യന്തികം ന കാര്യം। നാപി യാത്രികം സദാ കാര്യം। ജയസ്യാനി യതത്വാത്। യാത്രായാം ഹി സസ്യാനാം ഘാതഃ। സങ്കരക്രിയാ വിഷാദിനാ ജലാദീനാം നാശനം। ഭൂയഃ പുനഃ പുനഃ പ്രകൃതേ സപ്തവിധായാഃ വിചാരണാ തസ്മാത്കപടപൂർവകോ ദണ്ഡഏവ ശ്രേയാനിത്യർഥഃ॥ 12-103-41 മായാവിഭേദാന്നാനാവിധാ മായാഃ പ്രയുഞ്ജീത। തത ഉപസർജനാനി പരസ്പരമിതരേഷാം ശത്രൂണാമുത്ഥാപനാദീനി॥ 12-103-42 ഏതാൻ ശത്രൂൻപുരേഷു തത്തത്സ്ഥാനേഷു അനുസൃത്യ ഭോഗാംസ്തദീയാൻ ജയന്തി। നീതിം പുരേഷു സ്വീയതേഷു॥ 12-103-43 അനുസരണഭേവാഹ പ്രദായേതി। ഏതേ ന മമാമാത്യാഃ ദുഷ്ടാഃ മാം ത്യക്ത്വാ രാജാന്താരം പ്രതിഗതാ ഇതി ലോകമുഖാത്കീർതയിത്വാ പരേഷാം പുരേഷു രാഷ്ട്രേഷു ച താന്യോ ജയന്തി॥ 12-103-44 കൃത്യാമിവ കൃത്യാം മൃത്യുകാരിണീം ദേവതാമ॥ 12-103-47 തച്ചേദ്ഭവതി കാരണമിതി ഥ.ദ. പാഠഃ॥ 12-103-48 സംസൃഷ്ടം സംസർഗം। അസംസൃഷ്ടശ്ച പരഇവ ഭാഷതേ॥

12-104-0 (68839) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-104-0x (5612) ധാർമികോഽർഥാനസംപ്രാപ്യ രാജാമാത്യൈഃ പ്രബാധിതഃ। ച്യുതഃ കോശാച്ച ദണ്ഡാച്ച സുഖമിച്ഛൻകഥം ചരേത്॥ 12-104-1 (68840) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-104-2x (5613) അത്രായം ക്ഷേമദർശീയ ഇതിഹാസോഽനുഗീയതേ। തത്തേഽഹ സംപ്രവക്ഷ്യാമി തന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-104-2 (68841) ക്ഷേമദർശീ നൃപസുതോ യത്ര ക്ഷീണബലഃ പുരാ। മുനിം കാലകവൃക്ഷീയമാജമാമേതി നഃ ശ്രുതം। തം പപ്രച്ഛാനുസംഗൃഹ്യ കൃച്ഛ്രാമാപദമാസ്ഥിതഃ॥ 12-104-3 (68842) അർഥേഷു മാഗീ പുരുഷ ഈഹമാനഃ പുനഃ പുനഃ। അലബ്ധ്വാ മദ്വിധോ രാജ്യം ബ്രഹ്മൻകിം കർതുമർഹതി॥ 12-104-4 (68843) അന്യത്ര മരണാദ്ദൈന്യാദന്യത്ര പരസംശ്രയാത്। ക്ഷുദ്രാദന്യത്ര ചാചാരാത്തൻമമാചക്ഷ്വ സത്തമ॥ 12-104-5 (68844) വ്യാധിനാം ചാഭിപന്നസ്യ മാനസേനേതരേണ വാ। ബഹുശ്രുതഃ കൃതപ്രജ്ഞസ്ത്വദ്വിധഃ ശരണം ഭവേത്॥ 12-104-6 (68845) നിർവിദ്യ ഹി നരഃ കാമാന്നിയംയ സുഖമേധതേ। ത്വക്ത്വാ പ്രീതിം ച ശോകം ച ലബ്ധ്വാ ബുദ്ധിമയം വസു॥ 12-104-7 (68846) സുഖമർഥാശ്രയം യേഷാമനുശോചാമി താനഹം। മമ ഹ്യർഥാഃ സുബഹവോ നഷ്ടാഃ സ്വപ്നഗതാ ഇവ॥ 12-104-8 (68847) ദുഷ്കരം ബത കുർവന്തി മഹതോഽർഥാംസ്ത്യജന്തി യേ। വയം ത്വേതാൻപരിത്യക്തുമസതോഽപി ന ശക്നുമഃ॥ 12-104-9 (68848) ഇമാമവസ്ഥാം സംപ്രാപ്തം ദീനമാർതം ശ്രിയാ ച്യുതം। യദന്യത്സുഖമസ്തീഹ തദ്ബ്രഹ്മന്നനുശാധി മാം॥ 12-104-10 (68849) കൌസല്യേനൈവമുക്തസ്തു രാജപുത്രേണ ധീമതാ। മുനിഃ കാലകവൃക്ഷീയഃ പ്രത്യുവാച മഹാദ്യുതിഃ॥ 12-104-11 (68850) പുരസ്താദേവ തേ ബുദ്ധിരിയം കാര്യാ വിജാനതഃ। അനിത്യം സർവമേവൈതദഹം ച മമ ചാസ്തി യത്॥ 12-104-12 (68851) യത്കിഞ്ചിൻമന്യസേഽസ്തീതി സർവം നാസ്തീതി വിദ്ധി തത്। ഏവം ന വ്യഥതേ പ്രാജ്ഞഃ കൃച്ഛ്രാമപ്യാപദം ഗതഃ॥ 12-104-13 (68852) യദ്ധി ഭൂതം ഭവിഷ്യച്ച ധ്രുവം തന്ന ഭവിഷ്യതി। ഏവം വിദിതവേദ്യസ്ത്വമനർഥേഭ്യഃ പ്രമോക്ഷ്യസേ॥ 12-104-14 (68853) യേ ച പൂർവസമാരംഭാ യേ ച പൂർവതരേ പരേ। സർവം നാസ്തീതി തേ ചൈവ തജ്ജ്ഞാത്വാ കോ നു സഞ്ജ്വരേത്॥ 12-104-15 (68854) ഭൂത്വാ ച ന ഭവത്യേതദഭൂത്വാ ച ഭവിഷ്യതി। ശോകേ ന ഹ്യസ്തി സാമർഥ്യം ശോചേത സ കഥം നരഃ॥ 12-104-16 (68855) ക്വനു തേഽദ്യ പിതാ രാജൻക്വനു തേഽദ്യ പിതാമഹഃ। ന ത്വം പശ്യസി താനദ്യ ന ത്വാം പശ്യന്തി തേഽപി വാ॥ 12-104-17 (68856) ആത്മനോഽധ്രുവതാം പശ്യംസ്താംസ്ത്വം കിമനുശോചസി। ബുദ്ധ്യാ ചൈവാനുബുദ്ധ്യസ്വ ധ്രുവം ഹി ന ച വിദ്യതേ॥ 12-104-18 (68857) അഹം ച ത്വം ച നൃപതേ സുഹൃദഃ ശത്രവശ്ച തേ। അവശ്യം ന ഭവിഷ്യാമഃ സർവം ച ന ഭവിഷ്യതി॥ 12-104-19 (68858) യേ തു വിംശതിവർഷാ വൈ ത്രിംശദ്വർഷാശ്ച മാനവാഃ। അർവാഗേവ ഹി തേ സർവേ മരിഷ്യന്തി ശരച്ഛതാത്॥ 12-104-20 (68859) അപി ചേൻമഹതോ വിത്താന്ന പ്രമുച്യതേ പൂരുഷഃ। നൈതൻമമേതി തൻമത്വാ കുർവീത പ്രിയമാത്മനഃ॥ 12-104-21 (68860) അനാഗതം യന്ന മമേതി വിദ്യാ ദതിക്രാന്തം യന്ന മമേതി വിദ്യാത്। ദിഷ്ടം ബലീയ ഇതി മന്യമാനാ സ്തേ പണ്ഡിതാസ്തത്സതാം വൃത്തിമാഹുഃ॥ 12-104-22 (68861) അനാഢ്യാശ്ചാപി ജീവന്തി രാജ്യം ചാപ്യനുശാസതേ। ബുദ്ധിപൌരുഷസംപന്നാസ്ത്വയാ തുല്യാധികാ ജനാഃ॥ 12-104-23 (68862) ന ച ത്വമിവ ശോചന്തി തസ്മാത്ത്വമപി മാ ശുചഃ। കിം ന ത്വം തൈർനരൈഃ ശ്രേയാംസ്തുല്യോ വാ ബുദ്ധിപൌരുഷൈഃ॥ 12-104-24 (68863) രാജോവാച। 12-104-25x (5614) യാദൃച്ഛികം സർവമാസീത്തദ്രാജ്യമിതി ചിന്തയേ। ഹ്രിയതേ സർവമേവേദം കാലേന മഹതാ ദ്വിജ॥ 12-104-25 (68864) തസ്യൈവ ഹ്രിയമാണസ്യ സ്രോതസേവ തപോധന। ഫലമേതത്പ്രപശ്യാമി യഥാലബ്ധേന വർതയൻ॥ 12-104-26 (68865) മുനിരുവാച। 12-104-27x (5615) അനാഗതമതീതം ച യാഥാതഥ്യവിനിശ്ചയാത്। നാനുശോചേത കൌസല്യ സർവാർഥേഷു തഥാ ഭവ॥ 12-104-27 (68866) അവാപ്യാൻകാമയന്നർഥാന്നാനവാപ്യാൻകദാചന। പ്രത്യുത്പന്നാനനുഭവൻമാ ശുചസ്ത്വമനാഗതാൻ॥ 12-104-28 (68867) യഥാലബ്ധോപപന്നാർഥൈസ്തഥാ കൌസല്യ രംസ്യസേ। കച്ചിച്ഛുദ്ധസ്വഭാവേന ശ്രിയാ ഹീനോ ന ശോചസി॥ 12-104-29 (68868) പുരസ്താദ്ഭൂതപൂർവത്വാദ്ധീനഭോഗ്യോ ഹി ദുർമതിഃ। ധാതാരം ഗർഹതേ നിത്യം ലബ്ധാർഥശ്ച ന മൃഷ്യതേ॥ 12-104-30 (68869) അനർഹാനപി ചൈവാന്യാൻമന്യതേ ശ്രീമതോ ജനാൻ। ഏതസ്മാത്കാരണാദേതദ്ദുഃഖം ഭൂയോഽനുവർതതേ॥ 12-104-31 (68870) ഈർഷ്യാഭിമാനസംപന്നാ രാജൻപുരുഷമാനിനഃ। കച്ചിത്ത്വം ന തഥാ പ്രാജ്ഞ മത്സരീ കോസലാധിപ॥ 12-104-32 (68871) സഹസ്വ ശ്രിയമന്യേഷാം യദ്യപി ത്വയി നാസ്തി സാ। അന്യത്രാപി സതീം ലക്ഷ്മീം കുശലാ ഭുഞ്ജതേ നരാഃ। അഭിനിഷ്യന്ദതേ ദേഹീ ശ്രീഭൂതശ്ച ദ്വിഷജ്ജനാത്॥ 12-104-33 (68872) ശ്രിയം ച പുത്രപൌത്രം ച മനുഷ്യാ ധർമചാരിണഃ। ത്യാഗധർമവിദോ ധീരാഃ സ്വയമേവ ത്യജന്ത്യുത॥ 12-104-34 (68873) `ത്യക്തം സ്വായംഭുവേ വംശേ ശുഭേന ഭരതേന ച। നാനാരത്നസമാകീർണം രാജ്യം സ്ഫീതമിതി ശ്രുതം॥ 12-104-35 (68874) തഥാഽന്യൈർഭൂമിപാലൈശ്ച ത്യക്തം രാജ്യം മഹോദയം। ത്യക്ത്വാ രാജ്യാനി തേ സർവേ വനേ വന്യഫലാശിനഃ। ഗതാശ്ച തപസഃ പാരം ദുഃഖസ്യാന്തം ച ഭൂമിപാ॥ 12-104-36 (68875) ബഹുസങ്കുസുകം ദൃഷ്ട്വാ വിധിത്സാസാധനേന ച। തഥാന്യേ സന്ത്യജന്ത്യേവ മത്വാ പരമദുർലഭം॥ 12-104-37 (68876) ത്വം പുനഃ പ്രാജ്ഞരൂപഃ സൻകൃപണം പരിതപ്യസേ। അകാംയാൻകാമയാനോഽർഥാൻപരാധീനാനുപദ്രവാൻ॥ 12-104-38 (68877) താം ബുദ്ധിമനുവിജ്ഞായ ത്വമേവൈനാൻപരിത്യജ। അനർഥാശ്ചാർഥരൂപേണ ഹ്യർഥാശ്ചാനർഥരൂപിണഃ॥ 12-104-39 (68878) അർഥായൈവ ഹി കേഷാഞ്ചിദ്ധനനാശാ ഭവന്ത്യുത। അനിത്യം തത്സുഖം മത്വാ ശ്രിയമന്യേ ന ലിപ്സതേ॥ 12-104-40 (68879) രമമാണഃ ശ്രിയാ കശ്ചിന്നാന്യച്ഛ്രേയോഽഭിമന്യതേ। തഥാ തസ്യേഹമാനസ്യ സംരംഭോഽപി വിനശ്യതി॥ 12-104-41 (68880) കൃച്ഛ്രാല്ലബ്ധമഭിപ്രേതം യഥാ കൌസല്യ നശ്യതി। തദാ നിർവിദ്യതേ സോഽർഥാത്പരിഭഗ്നക്രമോ നരഃ॥ 12-104-42 (68881) `അനിത്യാം താം ശ്രിയം മത്വാ ശ്രിയം വാ കഃ പരീപ്സതി॥' 12-104-43 (68882) ധർമമേകേഽഭിപദ്യന്തേ കല്യാണാഭിജനാ നരാഃ। പരത്ര സുഖമിച്ഛന്തോ നിർവിദ്യേയുശ്ച ലൌകികാത്॥ 12-104-44 (68883) ജീവിതം സന്ത്യജന്ത്യേകേ ധനലോഭപരാ നരാഃ। ന ജീവിതാർഥം മന്യന്തേ പുരുഷാ ഹി ധനാദൃതേ॥ 12-104-45 (68884) പശ്യ ചൈഷാം കൃപണതാം പശ്യ ചൈഷാമബുദ്ധിതാം। അധ്രുവേ ജീവിതേ മോഹാദർഥതൃഷ്ണാമുപാശ്രിതാഃ॥ 12-104-46 (68885) സഞ്ചയേ ച വിനാശാന്തേ മരണാന്തേ ച ജീവിതേ। സംയോഗേ ച വിയോഗാന്തേ കോനു വിപ്രണയേൻമനഃ॥ 12-104-47 (68886) ധനം വാ പുരുഷോ രാജൻപുരുഷം വാ പുനർധനം। അവശ്യം പ്രജഹാത്യേവ തദ്വിദ്വാൻകോനു സഞ്ജ്വരേത്॥ 12-104-48 (68887) അന്യത്രോപനതാ ഹ്യാപത്പുരുഷം തോഷയത്യുത। തേന ശാന്തിം ന ലഭതേ നാഹമേവേതി കാരണാത്॥' 12-104-49 (68888) അന്യേഷാമപി നശ്യന്തി സുഹൃദശ്ച ധനാനി ച। പശ്യ ബുദ്ധ്യാ മനുഷ്യാണാം തുല്യാമാപദമാത്മനഃ। നിയച്ഛ യച്ഛ സംയച്ഛ ഇന്ദ്രിയാണി മനസ്തഥാ॥ 12-104-50 (68889) പ്രതിഷേദ്ധാ ന ചാപ്യേഷു ദുർബലേഷ്വഹിതേഷു ച॥ 12-104-51 (68890) പ്രാപ്തിസൃഷ്ടേഷു ഭാവേഷു വ്യപകൃഷ്ടേഷ്വസംഭവേ। പ്രജ്ഞാനതൃപ്തോ വിക്രാന്തസ്ത്വദ്വിധോ നാനുശോചതി॥ 12-104-52 (68891) അൽപമിച്ഛന്നചപലോ മൃദുർദാന്തഃ സുസംസ്ഥിതഃ। ബ്രഹ്മചര്യോപപന്നശ്ച ത്വദ്വിധോ നൈവ മുഹ്യതി॥ 12-104-53 (68892) ന ത്വേവ ജാൽമീം കാപാലീം വൃത്തിമേഷിതുമർഹസി। നൃശംസവൃത്തിം പാപിഷ്ഠാം ദുഃഖാം കാപുരുഷോചിതാം॥ 12-104-54 (68893) അപി മൂലഫലാഹാരോ രമസ്വൈകോ മഹാവനേ। വാഗ്യതഃ സംഗൃഹീതാത്മാ സർവഭൂതദയാന്വിതഃ॥ 12-104-55 (68894) സദൃശം പണ്ഡിതസ്യൈതദീഷാദന്തേന ഹസ്തിനാ। യദേകോ രമതേഽരണ്യേ യച്ചാപ്യൽപേന തുഷ്യതി॥ 12-104-56 (68895) മഹാഹ്രദഃ സങ്ക്ഷുഭിത ആത്മനൈവ പ്രസീദതി। `ഏവം നരഃ സ്വത്മാനൈവ കൃതപ്രജ്ഞഃ പ്രസീദതി॥' 12-104-57 (68896) ഏതദേവം ഗതസ്യാഹം സുഖം പശ്യാമി കേവലം। അസംഭവേ ശ്രിയോ രാജൻഹീനസ്യ സചിവാദിഭിഃ। ദൈവേ പ്രതിനിവിഷ്ടേ ച കിം ശ്രേയോ മന്യതേ ഭവാൻ॥ ॥ 12-104-58 (68897) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുരധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 104॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-104-4 ഭാഗീ ഭാഗാർഹഃ। ഈഹമാനോ യതമാനഃ॥ 12-104-6 ഇതരേണ ശാരീരേണ॥ 12-104-7 നിർവിദ്യ വിരജ്യ। കാമാദ്വിഷയഭോഗാത്। ബുദ്ധിമയം വസു ജ്ഞാനരൂപം ധനം॥ 12-104-12 ഇയം നിർവിദ്യതീതി ശ്ലോകേന ത്വയാ പ്രോക്താ। അഹം ച യച്ച മമാഽസ്ത്യേതത്സർവമനിത്യമിതി ജാനതസ്തേ ത്വയാ॥ 12-104-13 നാസ്തി തുച്ഛത്വാത്॥ 12-104-22 തന്നിർമമത്വം॥ 12-104-25 യാദൃച്ഛികമയത്നാദാഗതം॥ 12-104-26 ഏതച്ഛോകാഖ്യം ഫലം യഥാലബ്ധേന വർതയൻ ജീവന്നപി പശ്യാമി। യാദൃച്ഛികസ്യ നാശേന ജീവനാലോപേഽപി ശോകോ ന നശ്യതീത്യർഥഃ॥ 12-104-30 ന മൃഷ്യതേ തൈർന സന്തുഷ്യതി॥ 12-104-33 അന്യത്ര ശത്രൌ। കുശലാ നിർമത്സരാഃ। അഭിനിഷ്യദന്തേ പ്രസ്രവതി॥ 12-104-37 വിധിത്സാ ക്രിയാണാമനുപരമസ്തേന സാധനേന ച സങ്കുസുകമസ്ഥിരം॥ 12-104-38 ഉപദ്രവാനസ്ഥിരാൻ॥ 12-104-39 അർഥരൂപേണ ഭാസമാനാഃ॥ 12-104-40 ആദ്യസ്യോദാഹരണം അർഥായേതി॥ 12-104-41 ദ്വിതീയസ്യോദാഹരണ രമമാണ ഇതി॥ 12-104-42 പരിഭഗ്നകമോ നഷ്ടാരംഭഃ॥ 12-104-47 വിപ്രണയേദ്ദദ്യാത്॥ 12-104-50 നിയംയ സർവം സംഗം ച ഇതി ട. ഡ. പാഠഃ॥ 12-104-52 പ്രതികൃഷ്ടേഷു ഭാഗ്യേഷു വ്യപകൃഷ്ടേഷു സംഭവേ ഇതി ട.ഥ. പാഠഃ॥

12-105-0 (68898) മുനിരുവാച। 12-105-0x (5616) അഥ ചേത്പൌരുഷം കിഞ്ചിത്ക്ഷത്രിയാത്മനി പശ്യസി। ബ്രവീംയഹം തു തേ നീതിം രാജ്യസ്യ പ്രതിപത്തയേ॥ 12-105-1 (68899) താം ചച്ഛക്ഷ്യസ്യനുഷ്ഠാതും കർമ ചൈവ കരിഷ്യസി। ശൃണു സർവമശേഷേണ യത്തേ വക്ഷ്യാമി തത്ത്വതഃ॥ 12-105-2 (68900) ആചരിഷ്യസി ചേത്കർമ മഹതോഽർഥാനവാപ്സ്യസി। രാജ്യം വാ രാജ്യമന്ത്രം വാ മഹതീം വാ പുനഃ ശ്രിയം। യദ്യേതദ്രോചതേ രാജൻപുനർബ്രൂഹി ബ്രവീമി തേ॥ 12-105-3 (68901) രാജോവാച। 12-105-4x (5617) ബ്രവീതു ഭഗവാന്നീതിമഭിപന്നോഽസ്ംയധീഹി ഭോ। അമോഘ ഏവ മേഽദ്യാസ്തു ത്വയാ സഹ സമാഗമഃ॥ 12-105-4 (68902) മുനിരുവാച। 12-105-5x (5618) ഹിത്വാ മാനം ച ദംഭം ച ക്രോധം ഹർഷ ഭയം തഥാ। പ്രത്യമിത്രാണി സേവസ്വ പ്രണിപത്യ കൃതാഞ്ജലിഃ। തമുത്തമേന ശൌചേന കർമണാ ചാവധാരയ॥ 12-105-5 (68903) ദാതുമർഹതി തേ വിത്തം വൈദേഹഃ സത്യവിക്രമഃ। പ്രമാണം സർവഭൂതേഷു പ്രഗ്രഹം ച ഗമിഷ്യസി॥ 12-105-6 (68904) തതഃ സഹായാൻസോത്സാഹാംʼല്ലപ്സ്യസേഽവ്യസനാഞ്ശുചീൻ। വർതമാനഃ സ്വശാസ്ത്രേ വൈ സംയതാത്മാ ജിതേന്ദ്രിയഃ। അഭ്യുദ്ധരതി ചാത്മാനം പ്രസാദയതി ച പ്രജാഃ॥ 12-105-7 (68905) തേനൈവ ത്വം ധൃതിമതാ ശ്രീമതാ ചാപി സത്കൃതഃ। പ്രമാണം സർവഭൂതേഷു ഗത്വാ ച ഗ്രഹണം മഹത്॥ 12-105-8 (68906) തതഃ സുഹൃദ്ബലം ലബ്ധ്വാ മന്ത്രയിത്വാ സുമന്ത്രിതം। സാന്ത്വേന ഭേദയിത്വാഽരീൻബിൽവം ബിൽവേന ശാതയ। പരൈർവാ സംവിദം കൃത്വാ ബലമപ്യസ്യ ഘാതയ॥ 12-105-9 (68907) അലഭ്യാ യേ ശുഭാ ഭാവാഃ സ്ത്രിയശ്ചാച്ഛാദനാനി ച। ശയ്യാസനാനി യാനാനി മഹാർഹാണി ഗൃഹാണി ച॥ 12-105-10 (68908) പക്ഷിണോ മൃഗജാതാനി രസഗന്ധാഃ ഫലാനി ച। തേഷ്വേവ സജ്ജയേഥാസ്ത്വം യഥാ നശ്യേത്സ്വയം പരഃ॥ 12-105-11 (68909) യദ്യേവം പ്രതിഷേദ്ധവ്യോ യദ്യുപേക്ഷണമർഹതി। `സദൈവ രാജശാർദൂല വിദുഷാ ഹിതമിച്ഛതാ।' ന ജാതു വിവൃതഃ കാര്യഃ ശത്രുഃ സുനയമിച്ഛതാ॥ 12-105-12 (68910) വസസ്വ പുരമാമിത്രം വിഷയേ മിത്രസംമതഃ। ഭജസ്വ ശ്വേതകാകീയൈർമിത്രധർമമനഥൈകൈഃ॥ 12-105-13 (68911) ആരംഭാംശ്ചാസ്യ മഹതോ ദുഷ്കരാൻസംപ്രയോജയ। നദീബന്ധവിഭേദാംശ്ച ബലവദ്ഭിർവിരുധ്യതാം॥ 12-105-14 (68912) ഉദ്യാനാനി മഹാർഹാണി ശയനാന്യാസനാനി ച। പ്രീതിഭോഗമുഖേനൈവ കോശമസ്യ വിരോചയ॥ 12-105-15 (68913) യജ്ഞദാനേ പ്രശംസാസ്മൈ ബ്രാഹ്മണാനനുവർതയ। തേ ത്വാ പ്രിയം കരിഷ്യന്തി തച്ഛേത്സ്യന്തി വൃകാ ഇവ॥ 12-105-16 (68914) അസംശയം പുണ്യശീലാഃ പ്രാപ്നോതി പരമാം ഗതിം। ത്രിവിഷ്ടപേ പുണ്യതമം സ്ഥാനം പ്രാപ്നോതി ശാശ്വതം॥ 12-105-17 (68915) കോശക്ഷയേ ത്വമിത്രാണാം വശം കൌസല്യ ഗച്ഛതി। ഉഭയത്ര പ്രയുക്തസ്യ ധർമേ ചാധർമ ഏവ ച॥ 12-105-18 (68916) ഫലാർഥമൂലമുച്ഛിദ്യാത്തേന നന്ദന്തി ശത്രവഃ। ന ചാസ്മൈ മാനുഷം കർമ ദൈവപ്രസ്യോപവർണയ॥ 12-105-19 (68917) അസംശയം ദൈവപരഃ ക്ഷിപ്രമേവ വിനശ്യതി। യാജയൈനം വിശ്വജിതാ സർവസ്വേന വിയുജ്യതാം॥ 12-105-20 (68918) തതോ ഗച്ഛത്യസിദ്ധാർഥഃ പീഡയാനോ മഹാജനം। ത്യാഗധർമവിദം പുണ്യം കഞ്ചിദസ്യോപവർണയ॥ 12-105-21 (68919) അപി ത്യാഗം ബുഭൂഷേത കച്ചിദ്ഗച്ഛേദനാമയം। സിദ്ധേനൌഷധിയോഗേന സർവശത്രുവിനാശിനാ। ഗജാനശ്വാൻമനുഷ്യാംശ്ച കൃതകൈരുപഘാതയ॥ 12-105-22 (68920) ഏതേ ചാന്യേ ച ബഹവോ ദംഭയോഗാഃ സുചിന്തിതാഃ। ശക്യാ വിപഹതാ കർതും ന ക്ലീബേന നൃപാത്മജ॥ ॥ 12-105-23 (68921) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 105॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-105-4 അഭിപന്നോഽസ്മി പൌരുഷേണേതി ശേഷഃ॥ 12-105-6 പ്രമാണം വിശ്വാസം॥ 12-105-7 സ്വശാസ്ത്രേ നീതിശാസ്ത്രേ॥ 12-105-8 ഗ്രഹണം ആദരം॥ 12-105-13 ശ്വേതകാകീയൈഃ ശ്വാ ച ഏതശ്ച കാകശ്ച തേഷാമിതി ധർമാഃ। ക്രമേണ നിത്യം ജാഗരൂകത്വഭയചകിതത്വപരേംഗിതജ്ഞത്വാനി തൈഃ ഉപായൈഃ മിത്രധർമം ഭജസ്വ। ശ്വേത ഇത്യത്രോമാഡോശ്ചേതി പരരൂപം। ഏതോ മൃഗഃ॥ 12-105-14 നദീവച്ച വിരോധാംശ്ചേതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ആരംഭാന്വിരോധാംശ്ച മഹാനദീവദ്ദുസ്തരാനിത്യർഥഃ॥ 12-105-18 ധർമാധർമാഭ്യാം കോശക്ഷയേ സതി॥ 12-105-19 ഫലസ്യ സ്വർഗാദേഃ അർഥസ്യ ജയാദേഃ മൂലകാരണം കോശഃ॥

12-106-0 (68922) രാജോവാച। 12-106-0x (5619) ന നികൃത്യാ ന ദംഭേന ബ്രഹ്മന്നിച്ഛാമി ജീവിതും। നാധർമയുക്താനിച്ഛേയമർഥാൻസുമഹതോഽപ്യഹം॥ 12-106-1 (68923) പുരസ്താദേവ ഭഗവൻമയൈതദപവർജിതം। യേന പാപം ന ശങ്കേത യദ്വാ കൃത്സ്നം ഹിതം ഭവേത്॥ 12-106-2 (68924) ആനൃശംസ്യേന ധർമേണ ലോകേ ഹ്യസ്മിഞ്ജിജീവിഷുഃ। നാഹമേതദലം കർതും നൈതൻമയ്യുപപദ്യതേ॥ 12-106-3 (68925) മുനിരുവാച। 12-106-4x (5620) ഉപപന്നസ്ത്വമേതേന യഥാ ക്ഷത്രിയ ഭാഷസേ। പ്രകൃത്യാ ഹ്യുപപന്നോഽസി ബുദ്ധ്യാ ചാദ്ഭുതദർശനഃ॥ 12-106-4 (68926) ഉഭയോരേവ സാഹ്യാർഥേ യതിഷ്യേ തവ തസ്യ ച। സംശ്ലേഷം വാ കരിഷ്യാമി ശാശ്വതം ഹ്യനപായിനം॥ 12-106-5 (68927) ത്വാദൃശം ഹി കുലേ ജാതഭനൃശംസം ബഹുശ്രുതം। അമാത്യം കോ ന കുർവീത രാജ്യപ്രണയകോവിദം॥ 12-106-6 (68928) യസ്ത്വം പ്രവ്രാജിതോ രാജ്യാദ്വ്യസനം ചോത്തമം ഗതഃ। ആനൃശംസ്യേന വൃത്തേന ക്ഷത്രിയേച്ഛസി ജീവിതും॥ 12-106-7 (68929) ആഗന്താ മദ്ഗൃഹം താത വൈദേഹഃ സത്യസംഗരഃ। അഥാഹം തം നിയോക്ഷ്യാമി തത്കരിഷ്യത്യസംശയം॥ 12-106-8 (68930) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-106-9x (5621) തത ആഹൂയ വൈദേഹം മുനിർവചനമബ്രവീത്। അയം രാജകുലേ ജാതോ വിദിതാഭ്യന്തരോ മമ॥ 12-106-9 (68931) ആദർശ ഇവ ശുദ്ധാത്മാ ശാരദശ്ചന്ദ്രമാ യഥാ। നാസ്മിൻപശ്യാമി വൃജിനം സർവതോ മേ പരീക്ഷിതഃ॥ 12-106-10 (68932) തേന തേ സന്ധിരേവാസ്തു വിശ്വസാസ്മിന്യഥാ മയി। ന രാജ്യമനമാത്യേന ശക്യം ശാസ്തുമമിത്രഹൻ॥ 12-106-11 (68933) അമാത്യ ശുദ്ധ ഏവ സ്യാദ്ബുദ്ധിസംപന്ന ഏവ വാ। തസ്മാച്ചൈവ ഭയം രാജ്ഞഃ പശ്യ രാജ്യസ്യ യോജനം॥ 12-106-12 (68934) ധർമാത്മനാം ക്വചില്ലോകേ നാന്യാസ്തി ഗതിരീദൃശീ। തദാ രാജപുത്രോഽയം സതാം മാർഗമനുഷ്ഠിതഃ। അസംഗൃഹീതസ്ത്വേവൈഷ ത്വയാ ധർമപുരോഗമഃ॥ 12-106-13 (68935) സംസേവ്യമാനഃ ശത്രൂംസ്തേ ഗൃഹ്ണീയാൻമഹതോ ഗണാൻ॥ 12-106-14 (68936) യദ്യയം പ്രതിയുദ്ധ്യേത സ്വകർമ ക്ഷത്രിയസ്യ തത്। ജിഗീഷമാണസ്ത്വാം യുദ്ധേ പിതൃപൈതാമഹേ പദേ॥ 12-106-15 (68937) ത്വം അപി പ്രതിയുദ്ധ്യേഥാ വിജിഗീഷുർവ്രതേ സ്ഥിതഃ। അയുദ്ധ്വൈവ നിയോഗാൻമേ വശേ കുരു ഹിതേ സ്ഥിതഃ॥ 12-106-16 (68938) സ ത്വം ധർമമവേക്ഷസ്വ ഹിത്വാ ലോഭമസാംപ്രതം। ന ച കാമാന്ന ച ദ്രോഹാത്സ്വധർമം ഹാതുമർഹസി॥ 12-106-17 (68939) നൈവ നിത്യം ജയസ്താത നൈവ നിത്യം പരാജയഃ। തസ്മാജ്ജയശ്ച ഭോക്തവ്യോ ഭോക്തവ്യശ്ച പരാജയഃ॥ 12-106-18 (68940) ആത്മന്യപി ച സന്ദൃശ്യാവൃഭൌ ജയപരാജയൌ। നിഃശേഷകാരിണാം താത നിഃശേഷകരണാദ്ഭയം॥ 12-106-19 (68941) ഇത്യുക്തഃ പ്രത്യുവാചേദം വചനം ബ്രാഹ്മണർഷഭം। പ്രതിപൂജ്യാഭിസത്കൃത്യ പൂജാർഹമനുമാന്യ ച॥ 12-106-20 (68942) യഥാ ബ്രൂയാൻമഹാപ്രാജ്ഞോ യഥാ ബ്രൂയാൻമഹാശ്രുതഃ। ശ്രേയസ്കാമോ യഥാ ബ്രൂയാദുഭയോരേവ തത്ക്ഷമം॥ 12-106-21 (68943) യദ്യദ്വചനമുക്തോഽസ്മി കരിഷ്യാമി ച തത്തഥാ। ഏതദ്ധി പരമം ശ്രേയോ ന മേഽത്രാസ്തി വിചാരണാ॥ 12-106-22 (68944) തതഃ കൌസല്യമാഹൂയ മൈഥിലോ വാക്യമബ്രവീത്। ധർമതോ ബുദ്ധിതശ്ചൈവ ബലേന ച ജിതം മയാ॥ 12-106-23 (68945) അഹം ത്വയാ ചാത്മഗുണൈർജിതഃ പാർഥിവസത്തമ। ആത്മാനമനവജ്ഞായ ജിതവദ്വർതതാം ഭവാൻ॥ 12-106-24 (68946) നാവമന്യാമി തേ ബുദ്ധിം നാവമന്യേ ച പൌരുഷം। നാവമന്യേ ജയാമീതി ജിതവദ്വർതതാം ഭവാൻ॥ 12-106-25 (68947) യഥാവത്പൂജിതോ രാജൻഗൃഹം ഗന്താസി മേ ഗൃഹാത്। തതഃ സംപൂജ്യ തൌ വിപ്രം വിശ്വസ്തൌ ജഗ്മതുർഗൃഹാൻ॥ 12-106-26 (68948) വൈദേഹസ്ത്വഥ കൌസല്യം പ്രവേശ്യ ഗൃഹമഞ്ജസാ। പ്രാദ്യാർധ്യമധുപർകൈസ്തം പൂജാർഹം പ്രത്യപൂജയത്॥ 12-106-27 (68949) ദദൌ ദുഹിതരം ചാസ്മൈ രത്നാനി വിവിധാനി ച। ഏഷ രാജ്ഞാം പരോ ധർമഃ സമൌ ജയപരാജയൌ॥ ॥ 12-106-28 (68950) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷ·ഡധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 106॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-106-5 തസ്യ വിദേഹസ്യ॥ 12-106-6 ത്വാദൃശാ രാജാനം ലബ്ധ്വാ അമാത്യകർമ കോ ന കുർവീതാഽപിതു സർവോഽപി മാദൃശഃ കുർവീതൈവേത്യർഥഃ॥ 12-106-7 ഉത്തമം മഹൃത്॥ 12-106-14 ഗണാഞ്ശത്രുസംഘാൻ॥ 12-106-17 അസാംപ്രതമനുചിതം॥ 12-106-24 ജിതവത്പ്രാപ്തജയഇവ॥

12-107-0 (68951) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-107-0x (5622) ബ്രാഹ്മണക്ഷത്രിയവിശാം ശൂദ്രാണാം ച പരന്തപ। ധർമവൃത്തം ച വിത്തം ച വൃത്ത്യുപായാഃ ഫലാനി ച॥ 12-107-1 (68952) രാജ്ഞാം വൃത്തം ച കോശം ച കോശസഞ്ചയനം ജയഃ। അമാത്യഗുണവൃത്തിശ്ച പ്രകൃതീനാം ച വർധനം॥ 12-107-2 (68953) ഷാംഗുണ്യഗുണകൽപശ്ച സേനാനീതിസ്തഥൈവ ച। ദുഷ്ടസ്യ ച പരിജ്ഞാനമദുഷ്ടസ്യ ച ലക്ഷണം॥ 12-107-3 (68954) സമഹീനാധികാനാം ച യഥാവല്ലക്ഷണം ച യത്। മധ്യമസ്യ ച തുഷ്ട്യർഥം യഥാ സ്ഥേയം വിവർധതാ॥ 12-107-4 (68955) ക്ഷീണഗ്രഹണവൃത്തിശ്ച യഥാ ധർമം പ്രകീർതിതം। ലഘുനാഽദേശരൂപേണ ഗ്രന്ഥയോഗേന ഭാരത॥ 12-107-5 (68956) വിജിഗീഷോസ്തഥാ വൃത്തമുക്തം ചൈവ തഥൈവ തേ। ഗണാനാം വൃത്തിമിച്ഛാമി ശ്രോതും മതിമതാം വര॥ 12-107-6 (68957) യഥാ ഗണാഃ പ്രവർധന്തേ ന ഭിദ്യന്തേ ച ഭാരത। അരീംശ്ച വിജിഗീഷന്തേ സുഹൃദഃ പ്രാപ്നുവന്തി ച॥ 12-107-7 (68958) ഭേദമൂലോ വിനാശോ ഹി ഗണാനാമുപലക്ഷയേ। മന്ത്രസംവരണം ദുഃഖം ബഹൂനാമിതി മേ മതിഃ॥ 12-107-8 (68959) ഏതദിച്ഛാംയഹം ശ്രോതും നിഖിലേന പരന്തപ। യഥാ ച തേ ന ഭിദ്യേരംസ്തച്ച മേ വദ ഭാരത॥ 12-107-9 (68960) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-107-10x (5623) ഗണാനാം ച കുലാനാം ച രാജ്ഞാം ഭരതസത്തമ। വൈരസന്ദീപനാവേതൌ ലോഭാമർഷൌ നരാധിപ॥ 12-107-10 (68961) ലോഭമേകോ ഹി വൃണുതേ തതോഽമർഷമനന്തരം। തതോ ഹ്യമർഷസംയുക്താവന്യോന്യജനിതാശയൌ॥ 12-107-11 (68962) ചാരമന്ത്രബലാദാനൈഃ സാമദാനവിഭേദനൈഃ। ക്ഷയവ്യയഭയോപായൈഃ പ്രകർഷന്തീതരേതരം॥ 12-107-12 (68963) തത്രാദാനേന ഭിദ്യന്തേ ഗണാഃ സംഘാതവൃത്തയഃ। ഭിന്നാ വിമനസഃ സർവേ ഗച്ഛന്ത്യരിവശം ഭയാത്॥ 12-107-13 (68964) ഭേദേ ഗണാ വിനശ്യുർഹി ഭിന്നാസ്തു സുജയാഃ പരൈഃ। തസ്മാത്സംഘാതയോഗേന പ്രയതേരൻഗണാഃ സദാ॥ 12-107-14 (68965) അർഥാശ്ചൈവാധിഗംയന്തേ സംഘാതബലപൌരുഷൈഃ। ബ്രാഹ്മാശ്ച മൈത്രീം കുർവന്തി തേഷു സംഘാതവൃത്തിഷു॥ 12-107-15 (68966) ജ്ഞാനവൃദ്ധാഃ പ്രശംസന്തി ശുശ്രൂഷന്തഃ പരസ്പരം। വിനിവൃത്താഭിസന്ധാനാഃ സുഖമേധന്തി സർവശഃ॥ 12-107-16 (68967) ധർമിഷ്ഠാന്വ്യവഹാരാംശ്ച സ്ഥാപയന്തശ്ച ശാസ്ത്രതഃ। യഥാവത്പ്രതിപശ്യന്തോ വിവർധന്തേ ഗണോത്തമാഃ॥ 12-107-17 (68968) പുത്രാൻഭ്രാതൃന്നിഗൃഹ്ണന്തോ വിനയന്തശ്ച താൻസദാ। വിനീതാംശ്ച പ്രഗൃഹ്ണന്തോ വിവർധന്തേ ഗണോത്തമാഃ॥ 12-107-18 (68969) ചാരമന്ത്രവിധാനേഷു കോശസംനിചയേഷു ച। നിത്യയുക്താ മഹാബാഹോ വർധന്തേ സർവതോ ഗണാഃ॥ 12-107-19 (68970) പ്രാജ്ഞാംശ്ചാരാൻമഹോത്സാഹാൻകർമസു സ്ഥിരപൌരുഷാൻ। മാനയന്തഃ സദാ യുക്താ വിവർധന്തേ ഗണാ നൃപ॥ 12-107-20 (68971) ദ്രവ്യവന്തശ്ച ശൂരാശ്ച ശസ്ത്രജ്ഞാഃ ശാസ്ത്രപാരഗാഃ। കൃച്ഛ്രാസ്വാപത്സു സംമൂഢാൻഗണാഃ സന്താരയന്തി തേ॥ 12-107-21 (68972) ക്രോധോ ഭേദോ ഭയം ദണ്ഡഃ കർഷണം നിഗ്രഹോ വധഃ। നയത്യരിവശം സദ്യോ ഗണാൻഭരതസത്തമ॥ 12-107-22 (68973) തസ്മാൻമാനയിതവ്യാസ്തേ ഗണമുഖ്യാഃ പ്രധാനതഃ। ലോകയാത്രാ സമായത്താ ഭൂയസീ തേഷു പാർഥിവ॥ 12-107-23 (68974) മന്ത്രഗുപ്തിഃ പ്രധാനേഷു ചാരശ്ചാമിത്രകർശണ। ന ഗണാഃ കൃത്സ്നശോ മന്ത്രം ശ്രോതുമർഹന്തി ഭാരത॥ 12-107-24 (68975) ഗണമുഖ്യൈസ്തു സംഭൂയ കാര്യം ഗണഹിതം മിഥഃ॥ 12-107-25 (68976) പൃഥഗ്ഗണസ്യ ഭിന്നസ്യ വിതതസ്യ തതോഽന്യഥാ। അർഥാഃ പ്രത്യവസീദന്തി തഥാഽനർഥാ ഭവന്തി വ॥ 12-107-26 (68977) തേഷാമന്യോന്യഭിന്നാനാം സ്വശക്തിമനുതിഷ്ഠതാം। നിഗ്രഹഃ പണ്ഡിതൈഃ കാര്യഃ ക്ഷിപ്രമേവ പ്രധാനതഃ॥ 12-107-27 (68978) കുലേഷു കലഹാ ജാതാഃ കുലവൃദ്ധൈരുപേക്ഷിതാഃ। ഗോത്രസ്യ നാശം കുർവന്തി ഗണഭേദസ്യ കാരകം॥ 12-107-28 (68979) ആഭ്യന്തരം ഭയം രക്ഷ്യമസാരം ബാഹ്യതോ ഭയം। ആഭ്യന്തരം ഭയം രാജൻസദ്യോ മൂലാനി കൃന്തതി॥ 12-107-29 (68980) അകസ്മാത്ക്രോധമോഹാഭ്യാം ലോഭാദ്വാഽപി സ്വഭാവജാത്। അന്യോന്യം നാഭിഭാഷന്തേ തത്പരാഭവലക്ഷണം॥ 12-107-30 (68981) ജാത്യാ ച സദൃശാഃ സർവേ കുലേന സദൃശാസ്തഥ। ന ചോദ്യോഗേന ബുദ്ധ്യാ വാ രൂപദ്രവ്യേണ വാ പുനഃ॥ 12-107-31 (68982) ഭേദാച്ചൈവ പ്രദാനാച്ച നാംയന്തേ രിപുഭിർഗണാഃ। തസ്മാത്സംഘാതമേവാഹുർഗണാനാം ശരണം മഹത്॥ ॥ 12-107-32 (68983) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്താധികസതതമോഽധ്യായഃ॥ 107॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-107-5 ക്ഷീണസ്യ ഗ്രഹണം വൃത്തിർജീവികാ ച। ലധുനാ സുഗമേന। ആദേശരൂപേണോപദേശാത്മകേന॥ 12-107-6 ഗണാനാം ശൂരജനസ്തേമാനാം॥ 12-107-11 ഏകോ രാജാ ലോഭം വൃണുതേ। ഗണസ്തദാഽസ്മഭ്യം ന ദദാതീ ത്യമർഷം വൃണുതേ॥ 12-107-12 ഇതരേതരം ഗണാ രാജാനശ്ച പ്രകർഷന്തി॥ 12-107-14 സംഘാതയോഗേനൈകമത്യപ്രയോഗേണ॥

12-108-0 (68984) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച 12-108-0x (5624) മഹാനയം ധർമപഥോ ബഹുശാഖശ്ച ഭാരത। കിംസ്വിദേവേഹ ധർമാണാമനുഷ്ഠേയതമം മതം॥ 12-108-1 (68985) കിം കാര്യം സർവഭൂതാനാം ഗരീയോ ഭവതോ മതം। യഥാഽഹം പരമം ധർമമിഹ ച പ്രേത്യ ചാപ്നുയാം॥ 12-108-2 (68986) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-108-3x (5625) മാതാപിത്രോർഗുരൂണാം ച പൂജാ ബഹുമതാ മമ। അത്ര വർതന്നരോ ലോകാന്യശശ്ച മഹദശ്നുതേ॥ 12-108-3 (68987) യദേതേ ഹ്യനുജാനീയുഃ കർമ താത സുപൂജിതാഃ। ധർമം ധർമവിരുദ്ധം വാ തത്കർതവ്യം യുധിഷ്ഠിര॥ 12-108-4 (68988) ന തൈരഭ്യനനുജ്ഞാതോ ധർമമന്യം സമാചരേത്। യം മേ തേഽഭ്യനുജാനീയുഃ സ ധർമ ഇതി നിശ്ചയഃ॥ 12-108-5 (68989) ഏത ഏവ ത്രയോ ലോകാ ഏത ഏവാശ്രമാസ്ത്രയഃ। ഏത ഏവ ത്രയോ വേദാ ഏത ഏവ ത്രയോഽഗ്നയഃ॥ 12-108-6 (68990) പിതാവൈ ഗാർഹപത്യോഽഗ്നിർമാതാഽഗ്നിർദക്ഷണഃ സ്മൃതഃ। ഗുരു വനീയസ്തു സാഽഗ്നിത്രേതാ ഗരീയസീ॥ 12-108-7 (68991) ത്രിഷ്വപ്രമാദ്യന്നേതേഷു ത്രീല്ലോംʼകാനപി ജേഷ്യസി। പിതൃവൃത്ത്യാ ത്വിമം ലോകം മാതൃവൃത്ത്യാ തഥാ പരം॥ 12-108-8 (68992) ബ്രഹ്മലോകം ഗുരോർവൃത്ത്യാ നിയമേന തരിഷ്യസി। സ--ഗേതേഷു വർതസ്വ ത്രിഷു ലോകേഷു ഭാരത॥ 12-108-9 (68993) യശഃ പ്രാപ്സ്യസി ഭദ്രം തേ ധർമം ച സുമഹാഫലം। നൈതാനതിശയീഥാസ്ത്വം നാത്യശ്നീഥാ ന ദൂഷയേഃ॥ 12-108-10 (68994) ഹിയം പരിചരേശ്ചൈവ തദ്വൈ സുകൃതമുത്തമം। കീർതി പുണ്യം യശോ ലോകാൻപ്രാപ്സ്യസേ ത്വം ജനാധിപ॥ 12-108-11 (68995) സർവേ തസ്യാദൃതാ ലോകാ യസ്യൈതേ ത്രയ ആദൃതാഃ। അനാദൃതാസ്തു യസ്യൈതേ സർവാസ്തസ്യാഫലാഃ ക്രിയാഃ॥ 12-108-12 (68996) ന ചായം ന പരോ ലോകോ ന യശസ്തസ്യ ഭാരത। അമാനിതാ നിത്യമേവ യസ്യൈതേ ഗുരവസ്ത്രയഃ॥ 12-108-13 (68997) ന ചാസ്മിന്ന പരേ ലോകേ യശസ്തസ്യ പ്രകാശതേ। യച്ചാന്യദപി കല്യാണം പാരത്രം സമുദാഹൃതം॥ 12-108-14 (68998) തേഭ്യ ഏവ ഹി യത്സർവം കൃത്യം യന്നിസൃജാംയഹം। തദാസീൻമേ ശതഗുണം സഹസ്രഗുണമേവ ച। തസ്മാൻമേ സംപ്രകാശന്തേ ത്രയോ ലോകാ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-108-15 (68999) ദശൈവ തു സദാഽഽചാര്യഃ ശ്രോത്രിയാനധിതിഷ്ഠതി। ദശാചാര്യാനുപാധ്യായ ഉപാധ്യായാൻപിതാ ദശ॥ 12-108-16 (69000) പിതൄന്ദശ തു മാതൈകാ സർവാം വാ പൃഥിവീമപി। ഗുരുത്വേനാഭിഭവതി നാസ്തി മാതൃസമോ ഗുരുഃ॥ 12-108-17 (69001) ഗുരുർഗരീയാൻപിതൃതോ മാതൃതശ്ചേതി മേ മതിഃ। ഉഭൌ ഹി മാതാപിതരൌ ജൻമന്യേവോപയുജ്യതഃ॥ 12-108-18 (69002) ശരീരമേതൌ സൃജതഃ പിതാ മാതാ ച ഭാരത। ആചാര്യശിഷ്ടാ യാ ജാതിഃ സാസംയഗജരാമരാ॥ 12-108-19 (69003) അവധ്യാ ഹി സദാ മാതാ പിതാ ചാപ്യുപചാരിണൌ॥ 12-108-20 (69004) ന സ ദുഷ്യതി തത്കൃത്വാ ന ച തേ ദൂഷയന്തി തം। ധർമായ യതമാനാനാം വിദുർദേവാഃ സഹർഷിഭിഃ॥ 12-108-21 (69005) യ ആവൃണോത്യവിതഥേന കർമണാ ഋതം ബ്രുവന്നമൃതം സംപ്രയച്ഛൻ। തം മന്യേഥാഃ പിതരം മാതരം ച തസ്മൈ ന ദ്രുഹ്യേത്കൃതമസ്യ ജാനൻ॥ 12-108-22 (69006) വിദ്യാം ശ്രുത്വാ യേ ഗുരും നാദ്രിയന്തേ പ്രത്യുത്പന്നാ മനസാ കർമണാ വാ। തേഷാം പാപം ഭ്രൂണഹത്യാവിശിഷ്ടം നാന്യസ്തേഭ്യഃ പാപകൃദസ്തി ലോകേ। യഥൈവ തേ ഗുരുഭിർഭാവനീയാ സ്തഥൈവ തേഷാം ഗുരവോഽഭ്യർചനീയാഃ॥ 12-108-23 (69007) തസ്മാത്പൂജയിതവ്യാശ്ച സംവിഭജ്യാശ്ച യത്നതഃ। ഗുരവോഽർചയിതവ്യാശ്ച പുരാണം ധർമമിച്ഛതാ॥ 12-108-24 (69008) യേന പ്രീണന്തി പിതരസ്തേന പ്രീതഃ പ്രജാപതിഃ। പ്രീണാതി ജനനീയേന പൃഥിവീ തേന പൂജിതാ॥ 12-108-25 (69009) യേന പ്രീണാത്യുപാധ്യായസ്തേന സ്യാദ്ബ്രഹ്മ പൂജിതം। മാതൃതഃ പിതൃതശ്ചൈവ തസ്മാത്പൂജ്യതമോ ഗുരുഃ॥ 12-108-26 (69010) ഋഷയശ്ച ഹി ദേവാശ്ച പ്രീയന്തേ പിതൃഭിഃ സഹ। പൂജ്യമാനേഷു ഗുരുഷു തസ്മാത്പൂജ്യതമോ ഗുരുഃ॥ 12-108-27 (69011) കേനചിന്ന ച വൃത്തേന ഹ്യവജ്ഞേയോ ഗുരുർഭവേത്। ന ച മാതാ ന ച പിതോ താദൃശോ യാദൃശോ ഗുരുഃ॥ 12-108-28 (69012) ന തേഽവമാനമർഹന്തി ന തേഷാം ദൂഷയേത്കൃതം। ഗുരൂണാമേവ സത്കാരം വിദുർദേവാഃ സഹർഷിഭിഃ॥ 12-108-29 (69013) ഉപാധ്യായം പിതരം മാതരം ച യേ വിദ്രുഹ്യന്തേ മനസാ കർമണാ വാ। തേഷാം പാപം ഭ്രൂണഹത്യാവിശിഷ്ടം തസ്മാന്നാന്യഃ പാപകൃദസ്തി ലോകേ॥ 12-108-30 (69014) ഭൃതോ ഭർതാരം യോ ന വിഭിർതി പുത്രഃ സ്വയോനിജഃ പിതരം മാതരം ച। തസ്യ പാപം ഭ്രൂണഹത്യാവിഷിഷ്ടം തസ്മാന്നാന്യഃ പാപകൃദസ്തി ലോകേ॥ 12-108-31 (69015) മിത്രദ്രുഹഃ കൃതഘ്നസ്യ സ്ത്രീഘ്നസ്യ പിശുനസ്യ ച। ചതുർണാമപി ചൈതേഷാം നിഷ്കൃതിം നാനുശുശ്രും॥ 12-108-32 (69016) ഏതത്സർവം മനുനിർദേശദൃഷ്ടം യത്കർതവ്യം പുരുഷേണേഹ കിഞ്ചിത്। ഏതച്ഛ്രേയോ നാന്യദസ്മാദ്വിശിഷ്ടം സർവാന്ധർമാനനുസൃത്യൈതദുക്തം॥ ॥ 12-108-33 (69017) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 108॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-108-8 വൃത്ത്യാ പൂജ്യാ॥ 12-108-21 തത് വധ്യാനാമപി തേഷാം അവധം കൃത്വാ। തേ ആരാധിനോഽപി പിതൃമാതൃഗുരവഃ അവധേന നൈനം ദൂഷയന്തി। രാജ്യ ഹി വധ്യാനാമവധേ ദുഷ്യതി തദ്വന്നാത്രേത്യർഥഃ। ധർമായ ദുഷ്ടാനാമപി പിത്രാദീനാം പാലനായ യതമാനാനാം യതമാനാന്ദേവാ അപ്യനുഗ്രാഹ്യത്വേന വിദുഃ॥ 12-108-22 ആവൃണോതി അനുഗൃഹ്ണാതി। കർമണാ പ്രവചനേന। ഋതം വേദം॥ 12-108-32 സ്ത്രീഘ്നസ്യ ഗുരുധാതിനഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-108-33 അനുസൃത്യൈകീകൃത്യ। ഏതത്സാരഭൂതം॥

12-109-0 (69018) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-109-0x (5626) കഥം ധർമേ സ്ഥാതുമിച്ഛന്നരോ വർതേത ഭാരത। തത്ത്വം ജിജ്ഞാസമാനായ പ്രബ്രൂഹി ഭരതർഷഭ॥ 12-109-1 (69019) സത്യം ചൈവാനൃതം ചോഭേ ലോകാനാവൃത്യ തിഷ്ഠതഃ। തയോഃ കിമാചരേദ്രാജൻപുരുഷോ ധർമനിശ്ചിതഃ॥ 12-109-2 (69020) കിംസ്വിത്സത്യം കിമനൃതം കിംസ്വിദ്ധർംയം സനാതനം। കസ്മിൻകാലേ വദേത്സത്യം കസ്മിന്വാഽപ്യനൃതം വദേത്॥ 12-109-3 (69021) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-109-4x (5627) സത്യസ്യ വചനം സാധു ന സത്യാദ്വിദ്യതേ പരം। യത്തു ലോകേ സുദുർജ്ഞേയം തത്തേ വക്ഷ്യാമി ഭാരത॥ 12-109-4 (69022) ഭവേത്സത്യം ന വക്തവ്യം വക്തവ്യമനൃതം ഭവേത്। യത്രാനൃതം ഭവേത്സത്യം സത്യം വാഽപ്യനൃതം ഭവേത്॥ 12-109-5 (69023) താദൃശോ വർധതേ പാപോ യത്ര സത്യമനിശ്ചിതം। സത്യാനൃതേ വിനിശ്ചിത്യ തതോ ഭവതി ധർമവി॥ 12-109-6 (69024) അപ്യനാര്യോഽകൃതപ്രജ്ഞഃ പുരുഷോഽപ്യതിദാരുണഃ। സുമഹത്പ്രാപ്നുയാത്പുണ്യം ബലാകോഽന്ധവധാദിവ॥ 12-109-7 (69025) കിമാശ്ചര്യം ച യൻമൂഢോ ധർമകാമോഽപ്യധർമവിത്। സുമഹത്പ്രാപ്നുയാത്പുണ്യം ഗംഗായാമിവ കൌശികഃ॥ 12-109-8 (69026) താദൃശോഽയമനുപ്രശ്നോ യത്ര ധർമഃ സുദുർവിദഃ। ദുഷ്കാരം ചാപി സംഖ്യാതും തർകേണാത്ര വ്യവസ്യതി॥ 12-109-9 (69027) പ്രഭവാർഥായ ഭൂതാനാം ധർമപ്രവചനം കൃതം। യഃ സ്യാത്പ്രഭവസംയുക്തഃ സ ധർമ ഇതി നിശ്ചയഃ॥ 12-109-10 (69028) `അഹിംസാ സത്യമക്രോധസ്തപോ ദാനം ദമോ മതിഃ। അനസൂയാഽപ്യസാമർഥ്യമനീർഷ്യാ ശീലമേവ ച॥ 12-109-11 (69029) ഏഷ ധർമഃ കുരുശ്രേഷ്ഠ കഥിതം പരമേഷ്ഠിനാ। ബ്രഹ്മണാ ദേവദേവേന അയം ചൈവ സനാതനഃ॥ 12-109-12 (69030) അസ്മിന്ധർമേ സ്ഥിതോ രാജന്നരോ ഭദ്രാണി പശ്യതി। ശ്രൌതോ വധാത്മകോ ധർമ അഹിംസാപരമാർഥികഃ॥' 12-109-13 (69031) ധാരണാദ്ധർമമിത്യാഹുർധർമേണ വിധൃതാഃ പ്രജാഃ। യഃ സ്യാദ്ധാരണസംയുക്തഃ സ ധർമ ഇതി നിശ്ചഃ॥ 12-109-14 (69032) അഹിംസാർഥായ ഭൂതാനാം ധർമപ്രവചനം കൃതം। യഃ സ്യാദഹിംസാസംയുക്തഃ സ ധർമ ഇതി നിശ്ചയഃ॥ 12-109-15 (69033) ശ്രുതിം ധർമം വദന്ത്യന്യേ മാനാന്യാഹുഃ പരേ ജനാഃ। ന ച തം സ്വഭ്യസൂയാമോ ന ഹി സർവം വിധീയതേ॥ 12-109-16 (69034) യേഽന്യായേന ജിഹീർഷന്തോ ധനമിച്ഛന്തി കർഹിചിത്। തേഭ്യസ്തു ന തദാഖ്യേയം സ ധർമ ഇതി നിശ്ചയഃ॥ 12-109-17 (69035) അകൂജനേന ചേൻമോക്ഷോ നാവകൂജേത്കഥഞ്ചന। അവശ്യം കൂജിതവ്യം വാ ശങ്കേരന്വാഽപ്യകൂജനാത്॥ 12-109-18 (69036) `യേഽന്യേ വാഽപ്യനൃതം കുര്യുഃ കുര്യാദേവ വിചാരണം। ശ്രേയസ്തത്രാനൃതം വക്തും സത്യാദിതി വിചാരിതം॥ 12-109-19 (69037) അക്ഷയാദ്യോ വധം രാജൻകുര്യാദേവാവിചാരയൻ। അബുധ്വാഽനുശയേ ദോഷം ശ്രേയസ്തച്ചാനൃതം ഭവേത്॥ 12-109-20 (69038) ന സ്തേനഃ സഹ സംബന്ധാൻമുച്യതേ ശപഥാദപി।' ശ്രേയസ്തത്രാനൃതം വക്തും സത്യാദിതി ഹി ധാരണാ॥ 12-109-21 (69039) യഃ പാപൈഃ സഹ സംബന്ധാൻമുച്യതേ ശപഥാദപി। ന ച തേഭ്യോ ധനം ദദ്യാച്ഛക്യേ സതി കഥഞ്ചന। പാപേഭ്യോ ഹി ധനം ദത്തം ദാതാരമപി പീഡയേത്॥ 12-109-22 (69040) സ്വശരീരോപരോധേന ധനമാദാതുമിച്ഛതഃ। സത്യസംപ്രതിപത്ത്യർഥം യദ്ബ്രൂയുഃ സാക്ഷിണഃ ക്വചിത്। അനുക്ത്വാ തത്ര തദ്വാച്യം സർവേ തേഽനൃതവാദിനഃ॥ 12-109-23 (69041) പ്രാണാത്യയേ വിവാഹേ ച വക്തവ്യമനൃതം ഭവേത്। അർഥസ്യ രക്ഷണാർഥായ പരേഷാം ധർമകാരണാത്॥ 12-109-24 (69042) പരേഷാം സിദ്ധിമാകാങ്ക്ഷന്ന ച സ്യാദ്ധർമഭിക്ഷുകഃ। പ്രതിശ്രുത്യ ന ദാതവ്യം ശ്വഃ കാര്യസ്തു ബലാത്കൃതഃ॥ 12-109-25 (69043) യഃ കശ്ചിദ്ധർമസമയാത്പ്രച്യുതോ ധർമജീവനഃ। ദണ്ഡേനൈവ സ ഹന്തവ്യസ്തം പന്ഥാനം സമാശ്രിതഃ॥ 12-109-26 (69044) ച്യുതഃ സദൈവ ധർമേഭ്യോ ധനവാന്ധർമമാശ്രിതഃ। കഥം സ്വധർമമുത്സൃജ്യ തമിച്ഛേദുപജീവിതും॥ 12-109-27 (69045) സർവോപായൈർനിയന്തവ്യഃ പാപോ നികൃതിജീവനഃ। ധനമിത്യേവ പാപാനാം സർവേഷാമിഹ നിശ്ചയഃ॥ 12-109-28 (69046) അവിവാഹ്യാ ഹ്യസംഭോജ്യാ നികൃത്യാ നിരയം ഗതാഃ। ച്യുതാ ദേവമനുഷ്യേഭ്യോ യഥാ പ്രേതാസ്തഥൈവ തേ। [നിര്യജ്ഞാസ്തപസാ ഹീനാ മാ സ്മ തൈഃ സഹ സംഗമഃ॥] 12-109-29 (69047) ധനാദാനാദ്ദുഃഖതരം ജീവിതാ ധിക്പ്രയോജനം। ഇദം തേ രോചതാം ധർമ ഇതി വാച്യം പ്രയത്നതഃ॥ 12-109-30 (69048) ന കശ്ചിദസ്തി പാപാനാം ധർമ ഇത്യേഷ നിശ്ചയഃ। തഥാവിധം ച യോ ഹന്യാന്ന സ പാപേന ലിപ്യതേ॥ 12-109-31 (69049) സ്വകർമണാ ഹതം ഹന്തി ഹത ഏവ സ ഹന്യതേ। തേഷു യഃ സമയം കശ്ചിത്കുർവീത ഹതബുദ്ധിഷു॥ 12-109-32 (69050) യഥാ കാകാസ്തഥൈവ ശ്വാ തഥൈവോപധിജീവനഃ। ഊർധ്വം ദേഹവിമോക്ഷാന്തേ ഭവന്ത്യേതാസു യോനിഷു॥ 12-109-33 (69051) യസ്മിന്യഥാ വർതതി യോ മനുഷ്യ സ്തസ്മിംസ്തഥാ വർതിതവ്യം സ ധർമഃ। മായാചാരോ മായയാ ബാധിതവ്യഃ സാധ്വാചാരഃ സാധുനൈവാഭ്യുപേയഃ॥ ॥ 12-109-34 (69052) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി നവാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 109॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-109-6 താദൃശഃ സത്യാനൃതയോസ്തത്ത്വമജാനൻ। താദൃശോ ബധ്യതേ ബാല ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-109-7 അന്ധസ്യ ഘ്നാണചക്ഷുഷഃ സർവപ്രാണിവധായോദ്യതസ്യ വധാദൂലാകോ വ്യാധോ ഹിംസ്രസ്വഭാവോഽപി സ്വർഗം ജഗാമേതി കർണപർവകഥാനുസന്ധേയാ॥ 12-109-8 മൂഢഃ കർണപർവോക്തഃ സത്യവാദീചോരേഭ്യഃ സത്യവചനാഭിമാനിത്വാൻമാർഗമുപദിശ്യ കാർപടികാൻഘാതിതവാൻ। അസൌ ധർമവിന്നേത്യർഥഃ। കൌശിക ഉലൂകോ ഗംഗാതീരേ സഹസ്രശഃ സർപിണ്യാ സ്ഥാപിതാന്യണ്ഡാനി ഭിത്ത്വാ മഹത്പുണ്യം പ്രാപ। തദഭേദനേ തു തീക്ഷ്ണവിവാണാം സർപാണാം വൃഭ്ദ്യാ സദ്യോ ലോകനാശസംഭവേത്। സുമഹത്പ്രാപ്നുയാത്പാപം ഇതി ഡ. ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-109-9 അത്ര ധഗലക്ഷണേ। വ്യവസ്യതി നിശ്ചിനോതി॥ 12-109-10 പ്രഭവേഽഭ്യുദയഃ॥ 12-109-16 ശ്രുത്യുക്തോഽർഥഃ സർവോ ധർമ ഇത്യപി ന। ശ്യേനാദേർധർമത്വാഭാവാത് സർവംശ്യേനാദ്യതി നഹി വിധീയതേ ധർമത്വേന ന ചോദ്യതേ॥ 12-109-17 ധനമിച്ഛന്തി കസ്യചി തി ഝ. പാഠഃ॥ 12-109-21 വോരേഷു ധനികം പൃച്ഛത്സു ന വദേത്। വദതോ മോക്ഷാഭാവേ ന വേഝീതി ശപഥപൂർവകമപി വദേത്। താദൃശസ്ഥലേഽനൃതേ ദോഷോ നാസ്തീത്യർഥഃ॥ 12-109-22 തേഭ്യഃ സ്തേനേഭ്യഃ॥ 12-109-29 മാ സംഗമഃ സംഗം മാ കാർഷീഃ॥ 12-109-32 സമയം ഏതാൻഹനിധ്യാമീതി വ്രതം യശ്ചികീർഷേത് സ കുർവീത്। താദൃശാനാം വധേ പുണ്യമസ്തീതി ഭാവഃ॥

12-110-0 (69082) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-110-0x (5636) ക്ലിശ്യമാനേഷു ഭൂതേഷു തൈസ്തൈർഭാവൈഃ പൃഥക്പൃഥക്। ദുർഗാണ്യതിതരേദ്യേന തൻമേ ബ്രൂഹി പിതാമഹ॥ 12-110-1 (69083) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-110-2x (5637) ആശ്രമേഷു യഥോക്തേഷു യഥോക്തം യേ ദ്വിജാതയഃ। വർതന്തേ സംയതാത്മാനോ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-2 (69084) യേ ദംഭാന്നാചരന്തി സ്മ യേഷാം വൃത്തിശ്ച സംയതാ। വിഷയാംശ്ച നിഗൃഹ്ണന്തി ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-3 (69085) പ്രത്യാഹുർനോച്യമാനാ യേ ന ഹിംസന്തി ച ഹിംസിതാഃ। പ്രയച്ഛന്തി ന യാചന്തേ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-4 (69086) വാസയന്ത്യതിഥീന്നിത്യം നിത്യം യേ ചാനസൂയകാഃ। നിത്യം സ്വാധ്യായശീലാശ്ച ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-5 (69087) മാതാപിത്രോശ്ച യേ വൃത്തിം വർതന്തേ ധർമകോവിദാഃ। വർജയന്തി ദിവാസ്വപ്നം ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-6 (69088) യേ വാ പാപം ന കുർവന്തി കർമണാ മനസാ ഗിരാ। നിക്ഷിപ്തദണ്ഡാ ഭൂതേഷു ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-7 (69089) യേ ന ലോഭാന്നയന്ത്യർഥാന്രാജാനോ രജസാഽന്വിതാഃ। വിഷയാൻപരിരക്ഷന്തി ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-8 (69090) സ്വേഷു ദാരേഷു വർതന്തേ ന്യായലബ്ധേഷ്വൃതാവൃതൌ। അഗ്നിഹോത്രപരാഃ സന്തോ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-9 (69091) ആഹവേഷു ച യേ ശൂരാസ്ത്യക്ത്വാ മൃത്യുകൃതം ഭയം। ധർമേണ ജയമിച്ഛന്തി ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-10 (69092) യേ വദന്തീഹ സത്യാനി പ്രാണത്യാഗേഽപ്യുപസ്ഥിതേ। പ്രമാണഭൂതാ ഭൂതാനാം ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-11 (69093) കർമാണ്യകുത്സനാർഥാനി യേഷാം വാചശ്ച സൂനൃതാഃ। യേഷാമർഥാശ്ച സാധ്വർഥാ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ। 12-110-12 (69094) അനധ്യായേഷു യേ വിപ്രാഃ സ്വാധ്യായം നൈവ കുർവതേ। തപോനിഷ്ഠാഃ സുതപസോ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-13 (69095) യേ തപശ്ച തപസ്യന്തി കൌമാരബ്രഹ്മചാരിണഃ। വിദ്യാ വേദവ്രതസ്നാതാ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-14 (69096) യേ ച സംശാന്തരജസഃ സംശാന്തതമസശ്ച യേ। സത്വേ സ്ഥിതാ മഹാഭാഗാ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-15 (69097) യേഷാം ന കശ്ചിത്രസതി ന ത്രസന്തി ഹി കസ്യചിത്। യേഷാമാത്മസമോ ലോകോ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-16 (69098) പരശ്രിയാ ന തപ്യന്തി യേ സന്തഃ പുരുഷർഷഭാഃ। ഗ്രാംയാദന്നാന്നിവൃത്താശ്ച ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-17 (69099) സർവാന്ദേവാന്നമസ്യന്തി സർവധർമാംശ്ച ശൃണ്വതേ। യേ ശ്രദ്ദധാനാഃ ശാന്താശ്ച ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-18 (69100) യേ ന മാനിത്വമിച്ഛന്തി മാനയന്തി ച യേ പരാൻ। മാന്യമാനാന്നമസ്യന്തി ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-19 (69101) യേ ച ശ്രാദ്ധാനി കുർവന്തി തിഥ്യാന്തിഥ്യാം പ്രജാർഥിനഃ। സുവിശുദ്ധേന മനസാ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-20 (69102) യേ ക്രോധം സംനിയച്ഛന്തി ക്രുദ്ധാൻസംശമയന്തി ച। ന ച രുഷ്യന്തി ഭൃത്യാനാം ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-21 (69103) മധു മാംസം സ്ത്രിയോ നിത്യം വർജയന്തീഹ മാനവാഃ। ജൻമപ്രഭൃതി മദ്യം ച ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-22 (69104) യാത്രാർഥം ഭോജനം യേഷാം സന്താനാർഥം ച മൈഥുനം। വാക് സത്യവചനാർഥം ച ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-23 (69105) ഈശ്വരം സർവഭൂതാനാം ജഗതഃ പ്രഭവാപ്യയം। ഭക്താ നാരായണം ദേവം ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-24 (69106) യ ഏഷ പഝരക്താക്ഷഃ പീതവാസാ മഹാഭുജഃ। സുഹൃദ്ധാതാ ച മിത്രം ച സംബന്ധീ ച തവാച്യുത॥ 12-110-25 (69107) യ ഇമാൻസകലാംʼല്ലോകാംശ്ചർമവത്പരിവേഷ്ടയേത്। ഇച്ഛൻപ്രഭുരചിന്ത്യാത്മാ ഗോവിന്ദഃ പുരുഷോത്തമഃ॥ 12-110-26 (69108) സ്ഥിതഃ പ്രിയഹിതേ നിത്യം സ ഏഷ പുരുഷോത്തമഃ। രാജംസ്തവ യദുശ്രേഷ്ഠോ വൈകുണ്ഠഃ പുരുഷർഷഭഃ॥ 12-110-27 (69109) യ ഏനം സംശ്രയന്തീഹ ഭക്ത്യാ നാരായണം ഹരിം। തേ തരന്തീഹ ദുർഗാണി ന ചാത്രാസ്തി വിചാരണാ॥ 12-110-28 (69110) ` അസ്മിന്നർപിതകർമാണഃ സർവഭാവേന ഭാരത। കൃഷ്ണേ കമലപത്രാക്ഷേ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ। 12-110-29 (69111) ലോകരക്ഷാർഥമുത്പന്നമദിത്യാം കശ്യപാത്മജം। ദേവമിന്ദ്രം നമസ്യന്തി ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-30 (69112) ബ്രഹ്മാണം ലോകകർതാരം യേ നമസ്യന്തി സത്പതിം। യഷ്ടവ്യം ക്രതുഭിർദേവം ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-31 (69113) യം വിഷ്ണുരിന്ദ്രഃ ശംഭുശ്ച ബ്രഹ്മാ ലോകപിതാമഹഃ। സ്തുവന്തി വിവിധൈഃ സ്തോത്രൈർദേവദേവം മഹേശ്വരം। സമർചയന്തി യേ ശശ്വദ്ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥' 12-110-32 (69114) ദുർഗാതിതരണം യേ ച പഠന്തി ശ്രാവയന്തി ച। കഥയന്തി ച വിപ്രേഭ്യോ ദുർഗാണ്യതിതരന്തി തേ॥ 12-110-33 (69115) ഇതി കൃത്യസമുദ്ദേശഃ കീർതിതസ്തേ മയാഽനഘ। തരതേ യേന ദുർഗാണി പരത്രേഹ ച മാനവഃ॥ ॥ 12-110-34 (69116) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 110॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-110-1 ഭൂതേഷു ---। ദുർഗാണി ദുസ്തരാണി॥ 12-110-3 വിഷയാന്വിഷയാർഥാനി --॥ 12-110-4 ഉച്യമാനാഃ നിന്ദ്യമാനാഃ॥ 12-110-8 രജസാന്വിതാഃ സന്തോഽർഥാന്ന നയന്തി ന ഹരസ്തി॥ 12-110-23 യാത്രാർഥ ജീവനാർഥം॥ 12-110-34 കൃത്യസമുദ്ദേശഃ കർതവ്യലേശഃ॥

12-111-0 (69117) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-111-0x (5638) അസൌംയാഃ സൌംയരൂപേണ സൌംയാശ്ചാസൌംയരൂപിണഃ। താദൃശാൻപുരുഷാംസ്താത കഥം വിദ്യാമഹേ വയം॥ 12-111-1 (69118) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-111-2x (5639) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। വ്യാഘ്രഗോമായുസംവാദം തം നിബോധ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-111-2 (69119) പുരികായാം പുരി പുരാ ശ്രീമത്യാം പൌരികോ നൃപഃ। പരരിംസാപരഃ ക്രൂരോ ബഭൂവ പുരുഷാധമഃ॥ 12-111-3 (69120) സ ത്വായുഷി പരിക്ഷീണേ ജഗാമാനീപ്സിതാം ഗതിം। ഗോമായുത്വം ച സംപ്രാപ്തോ ദൂഷിതഃ പൂർവകർമണാ॥ 12-111-4 (69121) സംസ്മൃത്യ പൂർവജാതിം സ്വാം നിർവേദം പരമം ഗതഃ। ന ഭക്ഷയന്തി മാംസാനി പരൈരുപഹൃതാന്യപി॥ 12-111-5 (69122) അഹിംസാ സർവഭൂതേഷു സത്യവാക് സുദൃഢവ്രതഃ। ചകാര ച യഥാകാലമാഹാരം പതിതൈഃ ഫലൈഃ॥ 12-111-6 (69123) `പർണഹാരഃ കദാചിച്ച നിയമവ്രതവാനപി। കദാ ചദുദകേനാപി വർതയന്ന തു യന്ത്രിതഃ॥' 12-111-7 (69124) ശ്മശാനേ തസ്യ ചാവാസോ ഗോമായോഃ സംമതോഽഭവത്। ജൻമഭൂംയനുരോധാച്ച നാന്യം വാ സമരോചയത്॥ 12-111-8 (69125) തസ്യ ശൌചമമൃഷ്യന്തസ്തേ സർവേ സഹജാതയഃ। ചാലയന്തി സ്മ താം ബുദ്ധിം വചനൈഃ പ്രശ്രയോത്തരൈഃ॥ 12-111-9 (69126) വസൻപിതൃവനേ രൌദ്രേ ശൌചം ലംഭിതുമിച്ഛസി। ഇയം വിപ്രതിപത്തിസ്തേ യദാ ത്വം പിശിതാശനഃ॥ 12-111-10 (69127) തത്സമാനോ ഭവാത്സമാഭിർഭക്ഷ്യം ദാസ്യാമഹേ വയം। ഭുങ്ക്ഷ്വ ശൌചം പരിത്യജ്യ യദ്ധി ഭുക്തം തദസ്തി തേ॥ 12-111-11 (69128) ഇതി തേഷാം വചഃ ശ്രുത്വാ പ്രത്യുവാച സമാഹിതഃ। മധുരൈഃ പ്രശ്രിതൈർവാക്യൈർഹേതുമദ്ഭിരനിഷ്ഠുരൈഃ॥ 12-111-12 (69129) അപ്രമാണാ പ്രസൂതിർമേ ശീലതഃ ക്രിയതേ കുലം। പ്രാർഥയാമി ച തത്കർമ യേന വിസ്തീര്യതേ യശഃ॥ 12-111-13 (69130) ശ്മശാനേ യദി മേ വാസഃ സമാധിർമേ നിശാംയതാം। ആത്മാ ഫലതി കർമാണി നാശ്രമോ ധർമലക്ഷണം॥ 12-111-14 (69131) ആശ്രമേ യോ ദ്വിജം ഹന്യാദ്ദാനം ദദ്യാദനാശ്രമേ। കിന്തു തത്പാതകം ന സ്യാത്തദ്വാ ദാനം വൃഥാ ഭവേത്॥ 12-111-15 (69132) ഭവന്തഃ സ്വാർഥലോഭേന കേവലം ഭക്ഷണേ രതാഃ। അനുബന്ധേഷു യേ ദോഷാസ്താന്ന പശ്യന്തി മോഹിതാഃ॥ 12-111-16 (69133) അപ്രത്യയകൃതാം ഗർഹ്യാമർഥാപനയദൂഷിതാം। ഇഹ ചാമുത്ര ചാനിഷ്ടാം തസ്മാദ്വൃത്തിം ന രോചയേ॥ 12-111-17 (69134) തം ശുചിം പണ്ഡിതം മത്വാ ശാർദൂലഃ ഖ്യാതവിക്രമഃ। കൃത്വാഽഽത്മസദൃശീം പൂജാം സാചിവ്യേഽവരയത്സ്വയം॥ 12-111-18 (69135) ശാർദൂല ഉവാച। 12-111-19x (5640) സൌംയ വിജ്ഞാതരൂപസ്ത്വം ഗച്ഛ യാത്രാം മയാ സഹ। വ്രിയന്താമീപ്സിതാ ഭോഗാഃ പരിഹാര്യാശ്ച പുഷ്കലാഃ॥ 12-111-19 (69136) തീക്ഷ്ണാ ഇതി വയം ഖ്യാതാ ഭവന്തം ജ്ഞാപയാമഹേ। മൃദുപൂർവം പ്രശാധി ത്വം ശ്രേയശ്ചാധിഗമിഷ്യസി॥ 12-111-20 (69137) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-111-21x (5641) അഥം സംപൂജ്യ തദ്വാക്യം മൃഗേന്ദ്രസ്യ മഹാത്മനഃ। ഗോമായുഃ പ്രശ്രിതം വാക്യം ബഭാഷേ കിഞ്ചിദാനതഃ॥ 12-111-21 (69138) സദൃശം മൃഗരാജൈതത്തവ വാക്യം മദന്തരേ। യത്സഹായാൻമൃഗയസേ ധർമാർഥകുശലാഞ്ശുചീൻ॥ 12-111-22 (69139) ന ശക്യം ഹ്യനമാത്യേന മഹത്ത്വമനുശാസിതും। ദുഷ്ടാമാത്യേന വാ വീര ശരീരപരിപന്ഥിനാ॥ 12-111-23 (69140) സഹായാനനുരക്താംശ്ച നയജ്ഞാനുപസംഹിതാൻ। പരസ്പരമസന്തുഷ്ടാന്വിജിഗീഷൂനലോലുപാത്॥ 12-111-24 (69141) അനതീതോപദാൻപ്രാജ്ഞാൻഹിതേ യുക്താൻമനസ്വിനഃ। പൂജയേഥാ മഹാഭാഗ യഥാ ഭ്രാതൃന്യഥാ പിതൄൻ॥ 12-111-25 (69142) ന ത്വേവ മമ സന്തോഷാദ്രോചതേഽന്യൻമൃഗാധിപ। ന കാമയേ സുഖാൻഭോഗാനൈശ്വര്യം വാ ത്വദാശ്രയം॥ 12-111-26 (69143) ന യോക്ഷ്യതി ഹി മേ ശീലം തവ ഭൃത്യൈഃ പുരാതനൈഃ। തേ ത്യാം വിഭേദയിഷ്യന്തി ദുഃഖശീലാ മദന്തരേ॥ 12-111-27 (69144) സംശ്രയഃ ശ്ലാഘനീയസ്ത്വമന്യേഷാമപി ഭാസ്വതാം। കൃതാത്മാ സുമഹാഭാഗഃ പാപകേഷ്വപ്യദാരുണഃ॥ 12-111-28 (69145) ദീർഘദർശീ മഹോത്സാഹഃ സ്ഥൂലലക്ഷോ മഹാബലഃ। കൃതേ ചാമോഘകർതാഽസി ഭാഗ്യൈശ്ച സമലങ്കൃതഃ॥ 12-111-29 (69146) കിന്തു സ്വേനാസ്മി സന്തുഷ്ടോ ദുഃഖാ വൃത്തിരനുഷ്ഠിതാ। സേവായാം ചാപി നാഭിജ്ഞഃ സ്വച്ഛന്ദേന വനേചരഃ॥ 12-111-30 (69147) പ്രാജ്ഞോപക്രോശദോഷാശ്ച സർവേ സംശ്രയവാസിനാം। വനചര്യാ തു നിഃസംഗാ നിർഭയാ വിരവഗ്രഹാ॥ 12-111-31 (69148) നൃപേണ ഹിയമാണസ്യ യത്തിഷ്ഠതി ഭയം ഹൃദി। ന തത്തിഷ്ഠതി തുഷ്ടാനാം വനേ മൂലഫലാശിനാം॥ 12-111-32 (69149) പാനീയം വാ നിരായാസം സ്വാദ്വന്നം വാ ഗുണോത്തരം। വിചാര്യ ഖലു പശ്യാമി തത്സുഖം യത്ര നിർവൃത്തിഃ॥ 12-111-33 (69150) അപരാധൈർന താവന്തോ ഭൃത്യാഃ ശിഷ്ടാ നരാധിപൈഃ। അപജാതൈര്യഥാ ഭൃത്യാ ദൂഷിതാഃ നിധനം ഗതാഃ॥ 12-111-34 (69151) യദി വാ തൻമമാ കാര്യം മൃഗേന്ദ്ര യദി മന്യസേ। സമയം കൃതമിച്ഛാമി വർതിതവ്യം യഥാവിധി॥ 12-111-35 (69152) മദീയാ മാനനീയാസ്തേ ശ്രോതവ്യം ച ഹിതം വചഃ। കൽപിതാ യാ ച മേ വൃത്തിഃ സാ ഭവേത്ത്വയി സുസ്ഥിരാ॥ 12-111-36 (69153) ന ------- സചിവൈഃ സഹ കർഹിചിത്। തീതിമന്തഃ പരീപ്സന്തോ വൃഥാ ബ്രൂയുഃ പരേ മയി॥ 12-111-37 (69154) ഏക ഏകേന സംഗംയ രഹോ ബ്രൂയാം ഹിതം വചഃ। നച തേ ശാതികാര്യേഷു പ്രഷ്ടത്ര്യോഽസ്മി ഹിതാഹിതേ॥ 12-111-38 (69155) --- --- പശ്ചാച്ച ന ഹിംസ്യാഃ സചിവാസ്ത്വയാ। മദീയാനാം ച കുപിതോ മാ ത്വം ദണ്ഡം നിപാതയേഃ॥ 12-111-39 (69156) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-111-40x (5642) ഏവമസ്ത്വിതി തേനാസൌ മൃഗേന്ദ്രേണാഭിപൂജിതഃ। പ്രാപ്തവാൻമതിസാചിവ്യം ഗോമായുർവ്യാഘ്രചോദിതഃ॥ 12-111-40 (69157) തം തഥാ സത്കൃതം ദൃഷ്ട്വാ യുജ്യമാനം ച കർമസു। പ്രാദ്വിഷൻകൃതസംഘാതാഃ പൂർവഭൃത്യാ മുഹുർമുഹുഃ॥ 12-111-41 (69158) മിത്രബുദ്ധ്യാ ച ഗോമായും സാന്ത്വയിത്വാ പ്രവേശ്യ ച। ദോഷേഷു സമയാന്നേതുമിച്ഛന്ത്യശുഭബുദ്ധയഃ॥ 12-111-42 (69159) അന്യഥാ ഹ്യുഷിതാഃ പൂർവം പരദ്രവ്യാപഹാരിണഃ। അശക്താഃ കിഞ്ചിദാഹർതും ദ്രവ്യം ഗോമായുയന്ത്രിതാഃ॥ 12-111-43 (69160) വ്യുത്ഥാനം ചാത്ര കാങ്ക്ഷദ്ഭിഃ കഥാഭിഃ പ്രതിലോഭ്യതേ। ധനേന മഹതാ ചൈവ ബുദ്ധിരസ്യ വിലോഭ്യതേ॥ 12-111-44 (69161) ന ചാപി സ മഹാപ്രാജ്ഞസ്തസ്മാദ്വൈര്യാച്ചചാല ഹ। അഥാസ്യ സമയം കൃത്വാ വിനാശായ സ്ഥിതാഃ പരേ॥ 12-111-45 (69162) ഈപ്സിതം തു മൃഗേന്ദ്രസ്യ മാംസം യത്തത്ര സംസ്കൃതം। അപനീയ സ്വയം തദ്ധി തൈർന്യസ്തം തസ്യ വേശ്മനി॥ 12-111-46 (69163) യദർഥം ചാപ്യപഹൃതം യേന തച്ചൈവ മന്ത്രിതം। തസ്യ തദ്വിദിതം സർവം കാരണാർഥം ച മർഷിതം॥ 12-111-47 (69164) സമയോഽയം കൃതസ്തേന സാചിവ്യമുപഗച്ഛതാ। നോപഘാതസ്ത്വയാ കാര്യോ രാജൻമൈത്രീമിഹേച്ഛതാ `ഇതി തസ്യ ച മന്ത്രസ്യ സ്ഥിത്യർഥം തദുപേക്ഷിതം॥ 12-111-48 (69165) [ക്ഷുധിതസ്യ മൃഗേന്ദ്രസ്യ ഭോക്തുമഭ്യുത്ഥിതസ്യ ച] ഭോജനേ ചോപഹർതവ്യേ തൻമാംസം നഹ്യദൃശ്യത। മൃഗരാജേന ചാജ്ഞപ്തം മൃഗ്യതാം ചോര ഇത്യുത॥ 12-111-49 (69166) കൃതകൈശ്ചാപി തൻമാംസം മൃഗേന്ദ്രായ നിവേദിതം। സചിവേനാപനീതം തേ വിദുഷാ പ്രാജ്ഞമാനിനാ॥ 12-111-50 (69167) സരോഷസ്ത്വധ ശാർദൂലഃ ശ്രുത്വാ ഗോമായുചാപലം। ബഭൂവാമർഷിതോ രാജാ വധം ചാസ്യ വ്യരോചയത്॥ 12-111-51 (69168) ഛിദ്രം തു തസ്യ തദൃഷ്ട്വാ പ്രോചുസ്തേ പൂർവമന്ത്രിണഃ। സർവേഷാമേവ സോഽസ്മാകം വൃത്തിഭംഗേ പ്രവർതതേ। നിശ്ചിത്യൈവം പുനസ്തസ്യ തേ തത്കർമണ്യവർതയൻ॥ 12-111-52 (69169) ഇദം തസ്യേദൃശം കർമ കിം തേന ന കൃതം ഭവേത്। ശ്രുതശ്ച സ്വാമിനാ പൂർവം യാദൃശോ നൈവ താദൃശഃ॥ 12-111-53 (69170) വാങ്ഭാത്രേണൈവ ധർമിഷ്ഠഃ സ്വഭാവേന തു ദാരുണഃ। ധർമച്ഛഝാ ഹ്യയം പാപോ വൃഥാചാരപരിഗ്രഹഃ॥ 12-111-54 (69171) കാര്യാർഥം ഭോജനാദ്യേഷു വ്രതേഷു കൃതവാഞ്ശ്രമം। യദി വിപ്രത്യയോ ഹ്യേഷ തദിദം ദർശയാം തേ॥ 12-111-55 (69172) തൻമാംസം തൈശ്ച ഗോമായോസ്തത്ക്ഷണാദാശു ഢൌകിതം॥ 12-111-56 (69173) മാംസാപനയനം ശ്രുത്വാ വ്യാഘ്രസ്തേഷാം ച തദ്വചഃ। ആജ്ഞാപയാമാസ തദാ ഗോമായുർവധ്യതാമിതി॥ 12-111-57 (69174) ഗോമായോർവ്യസനം ശ്രുത്വാ ശാർദൂലജനനീ തതഃ। മൃഗരാജം ഹിതൈർവാക്യൈഃ സംബോധയിതുമാഗമത്॥ 12-111-58 (69175) പുത്ര നൈതത്ത്വയാ ഗ്രാഹ്യം കപടാരംഭസംയുതം। കർമ സംഘർഷജൈർദോഷൈർദുഷ്യേതാശുചിഭിഃ സുചിഃ॥ 12-111-59 (69176) നോച്ഛ്രിതം സഹതേ കശ്ചിത്പ്രക്രിയാ വൈരകാരികാ। ശുചേരപി ഹി യുക്തസ്യ ദോഷ ഏവ നിപാത്യതേ॥ 12-111-60 (69177) [മുനേരപി വനസ്ഥസ്യ സ്വാനി കർമാണി കുർവതഃ ഉത്പാദ്യന്തേ ത്രയഃ പക്ഷാ മിത്രോദാസീനശത്രവഃ॥] 12-111-61 (69178) ലുബ്ധാനാം ശുചയോ ദ്വേഷ്യാഃ കാതരാണാം തരസ്വിനഃ। മൂർഖാണാം പണ്ഡിതാ ദ്വേഷ്യാ ദരിദ്രാണാം മഹാധനാഃ। അധാർമികാണാം ധർമിഷ്ഠാ വിരൂപാണാം സുരൂപിണഃ॥ 12-111-62 (69179) ബഹ പണ്ഡിതാ മൂർഖാ ലുബ്ധാ മായോപജീവിനഃ। ആഹുംർദോഷമദോഷസ്യ ബൃഹസ്പതിമതേരപി॥ 12-111-63 (69180) സുന്യ്രസ്തം തേ ഗൃഹേ മാംസം യദദ്യാപഹൃതം തവ। നേചതേ ദീയമാനം ച സാധു താവദ്വിധീയതാം॥ 12-111-64 (69181) അസയാഃ സത്യസങ്കാശാഃ സത്യാശ്ചാസത്യദർശനാഃ। ദൃശ്യന്തേ വിവിധാ ഭാവാസ്തേഷു യുക്തം പരീക്ഷണം॥ 12-111-65 (69182) തലവദ്ദൃശ്യതേ വ്യോമ ഖദ്യോതോ ഹവ്യവാഡിവ। ന ചൈവാസ്തി തലം വ്യോംനി ഖദ്യോതേ ന ഹുതാശനഃ॥ 12-111-66 (69183) തസ്മാത്പ്രത്യക്ഷദൃഷ്ടോഽപി യുക്തോ ഹ്യർഥഃ പരീക്ഷിതും। പരീക്ഷ്യ ജ്ഞാപയന്നർഥാന്ന പശ്ചാത്പരിതപ്യതേ॥ 12-111-67 (69184) ന ദുഷ്കരമിദം പുത്രം യത്പ്രഭുർഘാതയേത്പരം। ശ്ലാഘനീയാ യശസ്യാ ച ലോകേ പ്രഭവതാം ക്ഷമാ॥ 12-111-68 (69185) സ്ഥാപിതോഽയം ത്വയാ പുത്ര സാമന്തേഷ്വപി വിശ്രുതഃ। ദുഃഖേനാസാദ്യതേ പാത്രം ധാര്യതാമേഷ തേ സുഹൃത്॥ 12-111-69 (69186) ദൂഷിതം പരദോഷൈർഹി ഗൃഹ്ണീതേ യോഽന്യഥാ ശുചിം। സ്വയം സന്ദൂഷിതാമാത്യഃ ക്ഷിപ്രമേവ വിനശ്യതി॥ 12-111-70 (69187) ഏതസ്മാദരിസംഘാതാദ്ഗോമായോഃ കശ്ചിദാഗതഃ। ധർമാത്മാ തേന ചാഖ്യാതം യഥൈതത്കപടം കൃതം॥ 12-111-71 (69188) തതോ വിജ്ഞാതചാരിത്രഃ സത്കൃത്യ സ വിമോക്ഷിതഃ। പരിഷ്വക്തശ്ച സസ്നേഹം മൃഗേന്ദ്രേണ പുനഃ പുനഃ॥ 12-111-72 (69189) അനുജ്ഞായ മൃഗേന്ദ്രം തു ഗോമായുർനീതിശാസ്ത്രവിത്। തേനാമർഷേണ സന്തപ്തഃ പ്രായമാസിതുമൈച്ഛത॥ 12-111-73 (69190) ഗോമായും തു സ ശാർദൂലഃ സ്നേഹാത്പ്രസൃതലോചനഃ। ന്യവാരയത്സ ധർമിഷ്ഠം പൂജയാ പ്രതിപൂജയൻ॥ 12-111-74 (69191) തം സ ഗോമായുരാലോക്യ സ്നേഹാദാഗതസംഭ്രമഃ। ബഭാഷേ പ്രണതോ വാക്യം ബാഷ്പഗദ്ഗദയാ ഗിരാ॥ 12-111-75 (69192) പൂജിതോഽഹം ത്വയാ പൂർവം പശ്ചാച്ചൈവ വിമാനിതഃ। പരേഷാമാസ്പദം നീതോ വസ്തും നാർഹാംയഹം ത്വയി॥ 12-111-76 (69193) അസന്തുഷ്ടാശ്ച്യുതാഃ സ്ഥാനാൻമാനാത്പ്രത്യവരോപിതാഃ। സ്വയം ചോപദ്രുതാ ഭൃത്യാ യേ ചാപ്യുപഹിതാഃ പരൈഃ॥ 12-111-77 (69194) പരിക്ഷീണാശ്ച ലുബ്ധാശ്ച ക്രുദ്ധാ ഭീതാഃ പ്രതാരിതാഃ। ഹൃതസ്വാ മാനിനോ യേ ച ത്യക്തോപാത്താ മഹേപ്സവഃ॥ 12-111-78 (69195) സംലാലിതാശ്ച യേ കേചിദ്വ്യസനൌഘപ്രതീക്ഷിണഃ। അന്തർഹിതാഃ സോഹപൃതാസ്തേ സർവേഽപരസാധനാഃ॥ 12-111-79 (69196) അവമാനേന യുക്തസ്യ സ്ഥാപിതസ്യ ച മേ പുനഃ। കഥം യാസ്യസി വിശ്വാസമഹമേഷ്വാമി വാ കഥം॥ 12-111-80 (69197) സമർഥ ഇതി സംഗൃഹ്യ സ്ഥാപയിത്വാ പരീക്ഷിതഃ। കൃതം ച സമയം ഭിത്ത്വാ ത്വയാഽഹമവമാനിതഃ॥ 12-111-81 (69198) പ്രഥമം യഃ സമാഖ്യാതഃ ശീലവാനിതി സംസദി। ന വാച്യം തസ്യ വൈഗുണ്യം പ്രതിജ്ഞാം പരിരക്ഷതാ॥ 12-111-82 (69199) ഏവം ചാവമതസ്യേഹ വിശ്വാസം മേ ന യാസ്യസി। ത്വയി ചാപേതവിശ്വാസേ മമോദ്വേഗോ ഭവിഷ്യതി॥ 12-111-83 (69200) ശങ്കിതസ്ത്വമഹം ഭീതഃ പരേ ച്ഛിദ്രാനുസാരിണഃ। അസ്ത്രിഗ്ധാശ്ചൈവ ദുസ്തോഷാഃ കർമ ചൈതദ്ബഹുച്ഛലം॥ 12-111-84 (69201) ദുഃഖേന ശ്ലിഷ്യതേ ഭിന്നം ശ്ലിഷ്ടം ദുഃഖേന ഭിദ്യതേ। ഭിന്നശ്ലിഷ്ടേ തു യാ പ്രീതിർന സാ സ്നേഹേന വർധതേ॥ 12-111-85 (69202) കശ്ചിത്തവ ഹിതേ ഭർതുർദൃശ്യതേ ന പരാത്മനഃ। കാര്യാപേക്ഷാ ഹി വർന്തതേ ഭാവസ്ത്രിഗ്ധാഃ സുദുർലഭാഃ॥ 12-111-86 (69203) സുദുഃഖം പുരുഷജ്ഞാനം ചിത്തം ഹ്യേഷാം ചലാചലം। സമർഥോ വാപ്യശങ്കോ വാ ശതേഷ്വേകോഽധിഗംയതേ॥ 12-111-87 (69204) അകസ്മാത്പ്രക്രിയാ നൄണാമകസ്മാച്ചാപകർഷണം। ശുഭാശുഭേ മഹത്ത്വം ച പ്രഹർതും ബുദ്ധിലാഘവം॥ 12-111-88 (69205) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-111-89x (5643) ഏവംവിധം സാന്ത്വമുക്ത്വാ ധർമകാമാർഥഹേതുമത്। പ്രസാദയിത്വാ രാജാനം ഗോമായുർവനമഭ്യഗാത്॥ 12-111-89 (69206) അഗൃഹ്യാനുനയം തസ്യ മൃഗേന്ദ്രസ്യ ച ബുദ്ധിമാൻ। ഗോമായുഃ പ്രായമാസീനസ്ത്യക്ത്വാ ദേഹം ദിവം യയൌ॥ ॥ 12-111-90 (69207) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകാദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 111॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-111-10 വിപ്രതിപത്തിർവിപരീതാ ബുദ്ധിഃ॥ 12-111-16 അനുബന്ധേഷു പരിണാമേഷു॥ 12-111-17 അപ്രത്യയോഽസന്തോഷസ്തേന കൃതാം। അർഥാപനയോ ധർമഹാനിഃ॥ 12-111-19 യാത്രാം രാജകാര്യം ഗച്ഛ പ്രാപ്നുഹി। പരിഹാര്യാശ്ചാനീപ്സിതാഃ॥ 12-111-20 ജ്ഞാപയാമഹേ സൂചയാമഹേ॥ 12-111-22 മദന്തരേ മന്നിമിത്തം॥ 12-111-23 ന ശക്യം। രാജ്ഞേതി ശേഷഃ॥ 12-111-26 -- ----- -- സന്തോശദിതി ട. ഡ. ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-111-27 യോക്ഷ്യതി യോഗം പ്രാപ്സ്യതി। ദുഃഖശീലാ ഭവിഷ്യന്തി॥ 12-111-29 സ്ഥൂലലക്ഷോ ബഹുപ്രദഃ॥ 12-111-31 ഉപക്രോധോ നിന്ദാ തജ്ജാ ദോഷാ ഉപക്രോശദോഷാഃ സന്തി॥ 12-111-33 യത്ര നിർവൃതിഃ സുഖം തത്ഖലു സുഖം സ്വർഗം പശ്യാമി। നിർവൃതിഃ സുസ്ഥിതിരിതി വാ॥ 12-111-34 ശിഷ്ടാഃ കൃതദണ്ഡഃ॥ 12-111-46 തസ്യ ഗോമായോർവേശ്മനി॥ 12-111-47 തസ്യ ഗോമായോഃ। കാരണാർഥം സ്വസ്യ ബന്ധവിച്ഛേദോ ഭവത്വിതി ഹേതോരിത്യർഥഃ॥ 12-111-51 പരോക്ഷസ്ത്വഥ ഇതി ട. ദ. പാഠഃ॥ 12-111-55 വിപ്രത്യയോഽവിശ്വാസഃ॥ 12-111-56 ഗോമായോർഗൃഹേ ഢൌകീതം പ്രവേശിതം മാംസം പ്രദർശയാമാസുരിത്യർഥഃ। തത്ക്ഷണാദേവ ദർശിതം ഇതി ദ. പാഠഃ॥ 12-111-58 ശാർദൂലസ്യ വചഃ ശ്രുത്വാ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-111-59 സംഘർഷജൈഃ സ്പർധോത്ഥൈഃ॥ 12-111-60 പ്രക്രിയാ പ്രകൃഷ്ടം കർമ॥ 12-111-66 തലവത് അവാങ്ഭുസ്വകടാഹഗർഭവത്॥ 12-111-68 പ്രഭവതാം പ്രഭൂണാം॥ 12-111-71 ഗോമായോശ്ചാരഃ॥ 12-111-73 പ്രായം മരണാർഥമുപവേശനം ആസിതും ആചരിതും॥ 12-111-76 വക്തും നാർഹോസ്ംയഹം ത്വയാ ഇതി ട. ഡ. ദ. പാഠഃ॥ 12-111-79 അപരസാശ്ച അധനാശ്ചേതി അപരസാധനാഃ। പ്രീതിശൂന്യാ നിർഘനാശ്ചേത്യർഥഃ॥ 12-111-84 ഛിദ്രാനുദർശിനഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-111-87 പുരുഷജ്ഞാനം സുദുഃഖം ദുർലഭം യത ഏഷാം നൃപാണാം ചിത്തം ചലാചലമസ്ഥിരം ഗംയതേ ജ്ഞായതേ സുപുരുഷജ്ഞാനം ദുർധടമിത്യർഥഃ॥ 12-111-88 പ്രക്രിയാ മഹീകരണം ബുദ്ധേർലാഘവം തുച്ഛത്വമേവ ഹേതുഃ॥ 12-111-89 പ്രസാദയിത്വാ പ്രസാദ്യ॥ 12-111-90 അഗൃഹ്യ അഗൃഹീത്വാ॥

12-112-0 (69208) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-112-0x (5644) കിം പാർഥിവേന കർതവ്യം കിഞ്ച കൃത്വാ സുഖീ ഭവേത്। തൻമമാചക്ഷ്വ തത്ത്വേന സർവധർമഭൃതാം വര॥ 12-112-1 (69209) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-112-2x (5645) ഹന്ത തേഽഹം പ്രവക്ഷ്യാമി ശൃണു കാര്യൈകനിശ്ചയം। യഥാ രാജ്ഞേഹ കർതവ്യം യച്ച കൃത്വാ സുഖീ ഭവേത്॥ 12-112-2 (69210) നചൈവം വർതിതവ്യം സ്മ യഥേദമനുശുശ്രും। ഉഷ്ട്രസ്യ തു മഹദ്വൃത്തം തന്നിബോധ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-112-3 (69211) ജാതിസ്മരോ മഹാനുഷ്ട്രഃ പ്രജാപതികുലോദ്ഭവഃ। തപഃ സുമഹദാതിഷ്ഠദരണ്യേ സംശിതവ്രതഃ॥ 12-112-4 (69212) തപസസ്തസ്യ ചാന്തേഽഥ പ്രീതിമാനഭവദ്വിഭുഃ। വരേണ ച്ഛന്ദയാമാസ തതശ്ചൈനം പിതാമഹഃ॥ 12-112-5 (69213) ഉഷ്ട്ര ഉവാച। 12-112-6x (5646) ഭഗവംസ്ത്വത്പ്രസാദാൻമേ ദീർഘാ ഗ്രീവാ ഭവേദിയം। യോജനാനാം ശതം സാഗ്രമിച്ഛേയം ചാരിതും വിഭോ॥ 12-112-6 (69214) ഏവമസ്വിതി ചോക്തഃ സ വരദേന മഹാത്മനാ। പ്രതിലഭ്യ വരം ശ്രേഷ്ഠം യയാവുഷ്ട്രഃ സ്വകം വനം॥ 12-112-7 (69215) സ ചകാര തദാഽഽലസ്യം വരദാനാത്സുദുർമതിഃ। ന ചൈച്ഛച്ചിരതും ഗന്തും ദുരാത്മാ കാലമോഹിതഃ॥ 12-112-8 (69216) സ കദാചിത്പ്രസാര്യൈവ താം ഗ്രീവാം ശതയോജനാം। ചചാര ശ്രാന്തഹൃദയോ വാതശ്ചാഗാത്തതോ മഹാൻ॥ 12-112-9 (69217) സ ഗുഹായാം ശിരോഗ്രീവാം നിധായ പശുരാത്മനഃ। ആസ്തേ വർഷമഥാഭ്യാഗാത്സുമഹത്പ്ലാവയജ്ജഗത്॥ 12-112-10 (69218) അഥ ശീതപരീതാംഗോ ജംബുകഃ ക്ഷുച്ഛ്രമാന്വിതഃ। സദാരസ്താം ഗുഹാമാശു പ്രവിവേശ ജലാർദിതഃ॥ 12-112-11 (69219) സ ദൃഷ്ട്വാ മാംസജീവീ തു സുഭൃശം ക്ഷുച്ഛ്രമാന്വിതഃ॥ അഭക്ഷയത്തതോ ഗ്രീവാമുഷ്ട്രസ്യ ഭരതർഷഭ॥ 12-112-12 (69220) യദാ ത്വബുധ്യതാത്മാനം ഭക്ഷ്യമാണം സ വൈ പശു। തദാ സങ്കോചനേ യത്നമകരോദ്ഭൃശദുഃഖിതഃ॥ 12-112-13 (69221) യാവദൂർധ്വമധശ്ചൈവ ഗ്രീവാം സങ്ക്ഷിപതേ പശുഃ। താവത്തേന സദാരേണ ജംബുകേന സ ഭക്ഷിതഃ॥ 12-112-14 (69222) സ ഹത്വാ ഭക്ഷയിത്വാ ച തമുഷ്ട്രം ജംബുകസ്തദാ। വിഗതേ വാതവർപേ തു നിശ്ചക്രാമ ഗുഹോദരാത്॥ 12-112-15 (69223) ഏവം ദുർബുദ്ധിനാ പ്രാപ്തമുഷ്ട്രേണ നിധനം തദാ। ആലസ്യസ്യ ക്രമാത്പശ്യ മഹാന്തം ദോഷമാഗതം॥ 12-112-16 (69224) ത്വമപ്യേവംവിധം ഹിത്വാ യോഗേന നിയതേന്ദ്രിയഃ। വർതസ്വ ബുദ്ധിമൂലം തു വിജയം മനുരബ്രവീത്॥ 12-112-17 (69225) ബുദ്ധിശ്രേഷ്ഠാനി കർമാണി ബാഹുമധ്യാനി ഭാരത। താനി ജംഘാജഘന്യാനി ഭാരപ്രത്യവരാണി ച॥ 12-112-18 (69226) രാജ്യം തിഷ്ഠതി ദക്ഷസ്യ സംഗൃഹീതേന്ദ്രിയസ്യ ച। [ആർതസ്യ ബുദ്ധിമൂലം ഹി വിജയം മനുരബ്രവീത്।] ഗുപ്തം മന്ത്രം ശ്രുതവതഃ സുസഹായസ്യ ചാനഘ॥ 12-112-19 (69227) `അസഹായവതോ ഹ്യർഥാ ന തിഷ്ഠന്തി കദാചന।' പരീക്ഷിതസഹായസ്യ തിഷ്ഠന്തീഹ യുധിഷ്ഠിര। സഹായയുക്തേന മഹീ കൃത്സ്നാ ശക്യാ പ്രശാസിതും॥ 12-112-20 (69228) ഇദം ഹി സദ്ഭിഃ കഥിതം വിധിജ്ഞൈഃ പുരാ മഹേന്ദ്രപ്രതിമപ്രഭാവഃ। മയാഽപി ചോക്തം തവ ശാസ്ത്രദൃഷ്ട്യാ ത്വമപ്രമത്തഃ പ്രചരസ്വ രാജൻ॥ ॥ 12-112-21 (69229) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വാദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 112॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-112-8 ചരിതും ഭക്ഷിതും॥ 12-112-17 യോഗേനോപായേന। ഏവംവിധമാലസ്യം॥ 12-112-18 ബാഹൂപലക്ഷിതം ശൈര്യം। ജംഘോപലക്ഷിതം പാദവിഹരണം। ഭാരോ ഭാരവഹനം॥

12-113-0 (69230) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-113-0x (5647) രാജാ രാജ്യമനുപ്രാപ്യ ദുർബലോ ഭരതർഷഭ। അമിത്രസ്യാതിവൃദ്ധസ്യ കഥം തിഷ്ഠേദസാധനഃ॥ 12-113-1 (69231) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-113-2x (5648) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। സരിതാം ചൈവ സംവാദം സാഗരസ്യ ച ഭാരത॥ 12-113-2 (69232) സുരാരിനിലയഃ ശശ്വത്സാഗരഃ സരിതാം പതിഃ। പപ്രച്ഛ സരിതഃ സർവാഃ സംശയം ജാതമാത്മനഃ॥ 12-113-3 (69233) സാഗര ഉവാച। 12-113-4x (5649) സമൂലശാഖാൻപശ്യാമി നിഹതാൻക്വാപി നോ ദ്രുമാൻ। യുഷ്മാഭിരിഹ പൂർണാഭിരന്യാംസ്തത്ര ന വേതസാൻ॥ 12-113-4 (69234) അ-പകായശ്ചാൽപസാരോ വേതസഃ കൂലജശ്ച യഃ। അജ്ഞയാ വാ നാനീതഃ കിം ച വാ തേന വഃ കൃതം॥ 12-113-5 (69235) തദഹം ശ്രോതുമിച്ഛാമി സർവാസാമേവ വോ മതം। യഥാ ചേമാനി കൂലാനി ഹിത്വാ നായാതി വേതസഃ॥ 12-113-6 (69236) തത്ര പ്രാഹ നദീ ഗംഗാ വാക്യമുത്തരമർഥവത്। ഹേതുമദ്ഗ്രാഹകം ചൈവ സാഗരം സരിതാം പതിം॥ 12-113-7 (69237) ഗംഗോവാച। 12-113-8x (5650) തിഷ്ഠന്ത്യേതേ യഥാസ്ഥാനം നഗാ ഹ്യേകനികേതനാഃ। തതസ്ത്യജന്തി തത്സ്ഥാനം പ്രാതിലോംയാന്ന വേതസഃ॥ 12-113-8 (69238) വേതസോ വേഗമായാന്തം ദൃഷ്ട്വാ നമതി നാപരേ। സ ച വേഗേ ഹ്യതിക്രാന്തേ സ്ഥാനമാപദ്യതേ പുനഃ॥ 12-113-9 (69239) കാലജ്ഞഃ സമയജ്ഞശ്ച സദാവശ്യശ്ച നോ ദ്രുമഃ। അനുലോമവൃത്തിതസ്തബ്ധസ്തേന ത്വാം നൈതി വേതസഃ॥ 12-113-10 (69240) മാരുതോദകവേഗേന യേ നമന്ത്യുന്നമന്തി ച। ഓഷധ്യഃ പാദപാ ഗുൽമാ ന തേ യാന്തി പരാഭവം॥ 12-113-11 (69241) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-113-12x (5651) യോ ഹി ശത്രോർവിവൃദ്ധസ്യ പ്രഭോർബന്ധവിനാശനേ। പൂർവം ന സഹതേ വേഗം ക്ഷിപ്രമേവ വിനശ്യതി॥ 12-113-12 (69242) സാരാസാരം ബലം വീര്യമാത്മനോ ദ്വിഷതശ്ച യഃ। ജാനന്വിചരതി പ്രാജ്ഞോ ന സ യാതി പരാഭവം॥ 12-113-13 (69243) ഏവമേവ യദാ വിദ്വാൻമന്യതേ വിപുലം ബലം। സംശ്രയേദ്വൈതസീം വൃത്തിമേതത്പ്രജ്ഞാനലക്ഷണം॥ ॥ 12-113-14 (69244) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രയോദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 113॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-113-4 നിഹതാനുൻമൂലിതാൻ। കായിന ഇതി പാഠേ മഹാശരീരാൻ। അന്യാനൽപശരീരാന്വേതസാൻ ന ഹതാൻപശ്യാമി॥ 12-113-5 അവജ്ഞായ ന ശക്യോ വാ ഇതി ദ. പാഠഃ॥ 12-113-8 ഏകനികേതനാഃ സ്തബ്ധാ ഇത്യർഥഃ। പ്രാതിലോംയാദസ്മാകം പ്രാതികൂല്യാത്॥ 12-113-14 വൈതസീം വൃത്തിമസ്തബ്ധത്വം॥

12-114-0 (69245) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-114-0x (5652) വിദ്വാൻമൂഢപ്രഗൽഭേന മൃദുസ്തീക്ഷ്ണേന ഭാരത। ആക്രുശ്യമാനഃ സദസി കഥം കുര്യാദരിന്ദം॥ 12-114-1 (69246) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-114-2x (5653) ശ്രൂയതാം പൃഥിവീപാല യഥൈഽഷോർഥോഽവഗംയതേ। സദാ സചേതാഃ സഹതേ നരസ്യേഹാൽപചേതസഃ॥ 12-114-2 (69247) ആക്രുശ്യ ദൂഷ്യമാണശ്ച സുകൃതം തസ്യ വിന്ദതി। ദുഷ്കൃതം ചാത്മനോ മർഷീ തസ്മിന്നേവ പ്രമാർജതി॥ 12-114-3 (69248) ഗർഹിതം തമുപേക്ഷേത വാശ്യമാനമിവാതുരം। ലോകേ വിദ്വേഷമാപന്നോ നിഷ്ഫലം പ്രതിപദ്യതേ॥ 12-114-4 (69249) ഇതി സംശ്ലാഘതേ നിത്യം തേന പാപേന കർമണാ। ഇദമുക്തോ മയാ കശ്ചിത്സർവതോ ജനസംസദി। സ തത്ര വ്രീഡിതഃ ശുഷ്കോ മൃതകൽപോഽവതിഷ്ഠതേ॥ 12-114-5 (69250) ശ്ലാഘന്നശ്ലാഘനീയേന കർമണാ നിരപത്രപഃ। ഉപേക്ഷിതവ്യോ ദാന്തേന താദൃശഃ പുരുഷാധമഃ॥ 12-114-6 (69251) യദ്യദ്ബ്രൂയാദൽപമതിസ്തത്തദസ്യ സഹേത്തദാ॥ 12-114-7 (69252) പ്രകൃത്യാ ഹി പ്രശംസന്വാ നിന്ദന്വാ കിം കരിഷ്യതി। വനേ കാക ഇവാബുദ്ധിർവാശ്യമാനോ നിരർഥകം॥ 12-114-8 (69253) യദി വാഗ്ഭിഃ പ്രയോഗഃ സ്യാത്പ്രയോജ്യഃ പാപകർമണാ। വാഗേവാർഥോ ഭവേത്തസ്യ ന ഹ്യേവാർഥോ ജിഘാംസതഃ॥ 12-114-9 (69254) നിഷേകം വൈ പരസ്യാസാവാചഷ്ടേ വൃത്തചേഷ്ടയാ। മയൂര ഇവ കൌപീനം നൃത്യം സന്ദർശയന്നിവ॥ 12-114-10 (69255) യസ്യാവാച്യം ന ലോകേഽസ്മിന്നാകാര്യം ചാപി കിഞ്ചന। വാചം തേന ന സന്ദധ്യാച്ഛുചിഃ സംശ്ലിഷ്ടകർമണാ॥ 12-114-11 (69256) പ്രത്യക്ഷം ഗുണവാദീ യഃ പരോക്ഷം തു വിനിന്ദകഃ। സ മാനവഃ ശ്വവല്ലോകേ നഷ്ടലോകപരായണഃ॥ 12-114-12 (69257) താദൃഗ്ദിനശതം ചാപി യദ്ദദാതി ജുഹോതി ച। പരോക്ഷേണാപവാദേന തം നാശയതി തത്ക്ഷണാത്॥ 12-114-13 (69258) തസ്മാത്പ്രാജ്ഞോ നരഃ സദ്യസ്താദൃശം പാപചേതസം। വർജയേൻമതിമാന്വർജ്യം സാരമേയാമിഷം യഥാ॥ 12-114-14 (69259) പരിവാദം ബ്രുവാണോ ഹി ദുരാത്മാ വൈ മഹാജനേ। പ്രകാശയതി ദോഷാൻസ്വാൻസർപഃ ഫണമിവോന്നതം॥ 12-114-15 (69260) തം സ്വകർമണി കുർവാണം പ്രതികർതും യ ഇച്ഛതി। ഭസ്മകൂട ഇവാബുദ്ധിഃ ഖരോ രജസി മജ്ജതി॥ 12-114-16 (69261) മനുഷ്യസാലാവൃകമപ്രശാന്തം ജനാപവാദേ സതതം നിവിഷ്ടം। മാതംഗമുൻമത്തമിവോന്നദന്തം ത്യജേത തം ശ്വാനമിവാതിരൌദ്രം॥ 12-114-17 (69262) അനാര്യജുഷ്ടേ പഥി വർതമാനം ദമാദപേതം വിനയാച്ച പാപം। അരിവ്രതം നിത്യമഭൂതികാമം ധിഗസ്തു തം പാപമതിം മനുഷ്യം॥ 12-114-18 (69263) പ്രത്യുച്യമാനസ്ത്വഥ ഭൂയ ഏവ നിശാംയ മാഭൂസ്ത്വമഥാർതരൂപഃ। ഉച്ചസ്യ നീചേന ഹി സംപ്രയോഗം വിഗർഹയന്തി സ്ഥിരബുദ്ധയോ യേ॥ 12-114-19 (69264) ക്രുദ്ധോ ദശേദ്വാഽപി ച താഡയേദ്വാ സ പാംസുഭിർവാ വികിരേത്തുഷൈർവാ। വിവൃത്യ ദന്താംശ്ച വിഭീഷയേദ്വാ സിദ്ധം ഹി മൂഢേ കുപിതേ നൃശംസേ॥ 12-114-20 (69265) വിഗർഹണാം നാഽപി ദുരാത്മനാ കൃതാം സഹേത യഃ സംസദി ദുർജനാനാം। പഠേദിദം ചാപി നിദർശനം സദാ ന വാങ്ഭയം സ ലഭതി കിഞ്ചിദപ്രിയം॥ ॥ 12-114-21 (69266) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുർദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 114॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-114-1 മൂഢശ്ചാസൌ പ്രഗൽഭശ്ച തേന॥ 12-114-2 സഹതേ ദുരുക്തം॥ 12-114-3 മർഷീ തിതിക്ഷുഃ॥ 12-114-4 വാശ്യമാനം രടന്തം॥ 12-114-9 യഥാ വാചാ ഹതോ ന ഹന്യതേ ഏവം വാചാ ദൂഷിതോ ന ദുഷ്യതീത്യർഥഃ॥ 12-114-10 സ ഏവം വദന്വൃത്തേന ക്രിയയാ ചേഷ്ടയാ വാഗാദിവ്യാപാരേണ ച ലിംഗേന നിഷേകം സ്വമാതരി രേതഃ സേകം പരസ്യ പരേണ പിതുരന്യേന കൃതമിത്യാചഷ്ടേ വ്യക്തം കഥയതി। കൌപീനം ഗുഹ്യപ്രദേശം സന്ദർശയന്നിവ നൃത്യം കുർവൻമയൂരോ യഥാ ശ്ലാഘതേ സംയങ്നൃത്യാമീതി മന്യതേ നതു മമ ഗുഹ്യം ലോകാഃ പശ്യന്തീതി ത്രപതേ ഏവം സ്വലോപി മയാ സ മഹാനമുകസഭായാം ദുരുക്തമുക്ത ഇതി ശ്ലാഘതേ നത്വനേന മമ മാതുർദോഷഃ സ്പഷ്ടീക്രിയതേ മയൈവേതി ന ത്രപതേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-114-11 മയൂര ഇവ കാലീനം ഇതി ഥ. ദ. പാഠഃ। സംശ്ലിഷ്ടജൻമനാ ഇതി ട.ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-114-13 താദൃക്പുമാൻ॥ 12-114-14 സാരമേയാമിഷം ശുനോമാംസം॥ 12-114-15 ദോഷാൻ ജാരജത്വാദീൻ॥ 12-114-16 ഭസ്മകൂടേ ഭസ്മരാശൌ സ്വര ഇവാബുദ്ധിഃ രജസി ദുഃഖേ നിമജ്ജതി॥ 12-114-17 സാലാവൃകം ശ്വാനമേവ മനുഷ്യത്വേന ലോകേ ഗൃഹീതമിത്യർഥഃ॥ 12-114-20 കുദ്ധോ ദശാർധേന ഹി താഡയേദ്വാ ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ദശാർധേന സംവൃതാംഗുലിപഞ്ചകേന പാണിനേത്യർഥഃ। ഇദം സർവം കുപിതമൂഢേ സിദ്ധമേവ॥

12-115-0 (69267) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-115-0x (5654) പിതാമഹ മഹാപ്രാജ്ഞ സംശയോ മേ മഹാനയം। സഞ്ഛേത്തവ്യസ്ത്വയാ രാജൻഭവാൻകുലകരോ ഹി നഃ॥ 12-115-1 (69268) പുരുഷാണാമയം താത ദുർവൃത്താനാം ദുരാത്മനാം। കഥിതോ വാക്യസഞ്ചാരസ്തതോ വിജ്ഞാപയാമി തേ॥ 12-115-2 (69269) യദ്ധിതം രാജ്യതന്ത്രസ്യ കുലസ്യ ച സുഖോദയം। അയത്യാം ച തദാത്വേ ച ക്ഷേമവൃദ്ധികരം ച തത്॥ 12-115-3 (69270) പുത്രപൌത്രാഭിരാമം ച രാഷ്ട്രവൃദ്ധികരം ച യത്। അന്നപാനേ ശരീരേ ച ഹിതം യത്തദ്ബ്രവീഹി മേ॥ 12-115-4 (69271) അഭിഷിക്തോ ഹി യോ രാജാ രാജ്യസ്ഥോ മിത്രസംവൃത। സമുഹൃത്സമുപേതോ വാ സ കഥം രഞ്ജയേത്പ്രജാഃ॥ 12-115-5 (69272) യോ ഹ്യസത്പ്രഗ്രഹരതിഃ സ്നേഹരാഗബലാത്കൃതഃ। ഇന്ദ്രിയാണാമനീശത്വാദസജ്ജനബുഭൂഷകഃ॥ 12-115-6 (69273) തസ്യ ഭൃത്യാ വിമുഖതാം യാന്തി സർവേ കുലോദ്ഗതാഃ। ന ച ഭൃത്യബലൈരർഥൈഃ സ രാജാ സംപ്രയുജ്യതേ॥ 12-115-7 (69274) ഏതൻമേ ചിന്തയാനസ്യ രാജധർമാന്ദിവാനിശം। ബൃഹസ്പതിസമോ ബുദ്ധ്യാ ഭവാഞ്ശംസിതുമർഹതി॥ 12-115-8 (69275) ശാസതാ പുരുഷവ്യാഘ്ര ത്വം നഃ കുലഹിതേ രതഃ। ക്ഷത്താ ചൈകോ മഹാപ്രാജ്ഞോ യോ നഃ ശംസതി സർവദാ॥ 12-115-9 (69276) ത്വത്തഃ കുലഹിതം വാക്യം ശ്രുത്വാ രാജ്യഹിതോദയം। അമൃതസ്യാവ്യയസ്യേവ തൃപ്തഃ സ്വപ്സ്യാംയഹം സുഖം॥ 12-115-10 (69277) കീദൃശാഃ സന്നികർഷസ്ഥാ ഭൃത്യാഃ സർവഗുണാന്വിതാഃ। കീദൃശൈഃ കിം കുലീനൈർവാ സഹ യാത്രാ വിധീയതേ॥ 12-115-11 (69278) ന ഹ്യേകോ ഭൃത്യരഹിതോ രാജാ ഭവതി രക്ഷിതാ। രാജ്യം ചേദം ജനഃ സർവസ്തത്കുലീനഃ പ്രശാസതി॥ 12-115-12 (69279) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-115-13x (5655) ന ച പ്രശാസ്തും രാജ്യം ഹി ശക്യമേകേന ഭാരത॥ 12-115-13 (69280) അസഹായവതാ താത നൈവാർഥാഃ കേചിദപ്യുത। ലബ്ധും ലബ്ധാ ഹ്യപി സദാ രക്ഷിതും ഭരതർഷഭ॥ 12-115-14 (69281) യസ്യ ഭൃത്യജനഃ സർവോ ജ്ഞാനവിജ്ഞാനകോവിദഃ। ഹിതൈഷീ കുലജഃ സ്നിഗ്ധഃ സ രാജ്യഫലമശ്നുതേ॥ 12-115-15 (69282) മന്ത്രിണോ യസ്യ കുലജാ അസംഹാര്യാഃ സഹോഷിതാഃ। നൃപതേർമതിമാപ്സന്തേ സത്പഥജ്ഞാനകോവിദാഃ॥ 12-115-16 (69283) അനാഗതവിധാതാരഃ കാലജ്ഞാനവിശാരദാഃ। അതിക്രാന്തമശോചന്തഃ സ രാജ്യഫലമശ്നുതേ॥ 12-115-17 (69284) സമദുഃഖസുഖാ യസ്യ സഹായാഃ പ്രിയകാരിണഃ। അർഥചിന്താപരാഃ സഭ്യാഃ സ രാജ്യഫലമശ്നുതേ॥ 12-115-18 (69285) യസ്യ നാർതോ ജനപദഃ സന്നികർഷഗതഃ സദാ। അക്ഷുദ്രഃ സത്പഥാലംബീ സ രാജാ രാജ്യഭാഗ്ഭവേത്॥ 12-115-19 (69286) കോശോഽക്ഷപടലം യസ്യ കോശവൃദ്ധികരൈർനരൈഃ। ആപ്തൈസ്തുഷ്ടൈശ്ച പൃഷ്ടൈശ്ച ധാര്യതേ സ നൃപോത്തമഃ॥ 12-115-20 (69287) കോഷ്ഠാഗാരമസംഹാര്യൈരാപ്തൈഃ സഞ്ചയതത്പരൈഃ। പാത്രഭൂതൈരലുബ്ധൈശ്ച പാല്യമാനം ഗുണീ ഭവേത്॥ 12-115-21 (69288) വ്യവഹാരശ്ച നഗരേ യസ്യ ധർമഫലോദയഃ। ദൃശ്യതേ ശംഖലിഖിതഃ സ ധർമഫലഭാങ് നൃപഃ॥ 12-115-22 (69289) സംഗൃഹീതമനുഷ്യശ്ച യോ രാജാ രാജധർമവിത്। ഷങ്ഭാഗം പരിഗൃഹ്ണാതി സ ധർമഫലമശ്നുതേ॥ ॥ 12-115-23 (69290) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 115॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-115-2 അയം നിന്ദാരൂപഃ॥ 12-115-3 ഹിനം അനിന്ദ്യം। ആയത്യാം ഉത്തരകാലേ। തദാത്വേ വർതമാനാകലേ॥ 12-115-5 മിത്രസുഹൃദൌ പ്രത്യുപകാരമപേക്ഷ്യാനപേക്ഷ്യ ചോപകർതാരൌ തദ്വാൻ। സമുപേതഃ ശൌര്യാദിനേതി ശേഷഃ॥ 12-115-7 ഭൃത്യബലപ്രാപ്യൈരർഥൈർധനാദിഭിഃ॥ 12-115-14 ലബ്ധും ലബ്ധാശ്ച രക്ഷിതും ശക്യാ ഇതിം ശേഷഃ॥ 12-115-16 അസംഹാര്യാഃ ഉത്കോചാദിനാ അഭേദ്യാഃ॥ 12-115-21 കോഷ്ഠാഗാരം ധാന്യാദിസാമഗ്രീഗൃഹം। ഗുണീഭവേത് ബഹുഗുണിഭാവം ഗച്ഛേത്॥ 12-115-22 വ്യവഹാരഃ അർഥിപ്രത്യർഥിനോർവിവാദേ നിർണയഃ। ശംഖലിഖിത ഇതി। യഥാ ഫലമാത്രസ്തേനേ ശംഖേന ലിഖിതസ്യ ഹസ്തച്ഛേദോ രാജാനം പ്രതിഷേധയിത്വാ കാരിതസ്തദ്വദിത്യർഥഃ॥

12-116-0 (69291) `യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-116-0x (5656) ന സന്തി കുലജാ യത്ര സഹായാഃ പാർഥിവസ്യ തു। അകുലീനാശ്ച കർതവ്യാ ന വാ ഭരതസത്തം॥' 12-116-1 (69292) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-116-2x (5657) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। നിദർശനം പരം ലോകേ സജ്ജനാചരിതം സദാ॥ 12-116-2 (69293) അസ്യൈവാർഥസ്യ സദൃശം യച്ഛ്രുതം മേ തപോവനേ। ജാമദഗ്ന്യസ്യ രാമസ്യ യദുക്തമൃഷിസത്തമൈഃ॥ 12-116-3 (69294) വനേ മഹതി കസ്മിംശ്ചിദമനുഷ്യനിഷേവിതേ। ഋഷിർമൂലഫലാഹാരോ നിയതോ നിയതേന്ദ്രിയഃ॥ 12-116-4 (69295) ദീക്ഷാദമപരിശ്രാന്തഃ സ്വാധ്യായപരമഃ ശുചിഃ। ഉപവാസവിശുദ്ധാത്മാ സതതം സത്പഥേ സ്ഥിതഃ॥ 12-116-5 (69296) തസ്യ സന്ദൃശ്യ സദ്ഭാവമുപവിഷ്ടസ്യ ധീമതഃ। സർവേ സത്വാഃ സമീപസ്ഥാ ഭവന്തി വനചാരിണഃ॥ 12-116-6 (69297) സിംഹാ വ്യാഘ്രാഃ സശരഭാ മത്താശ്ചൈവ മഹാഗജാഃ। ദ്വീപിനഃ ഖംഗഭല്ലൂകാ യേ ചാന്യേ ഭീമദർശനാഃ॥ 12-116-7 (69298) തേ സുഖപ്രശ്നദാഃ സർവേ ഭവന്തി ക്ഷതജാശനാഃ। തസ്യർഷേഃ ശിഷ്യവച്ചൈവ ചിത്തജ്ഞാഃ പ്രിയകാരിണഃ॥ 12-116-8 (69299) ഉക്ത്വാ ച തേ സുഖപ്രശ്നം സർവേ യാന്തി യഥാസുഖം। ഗ്രാംയസ്ത്വേകഃ പശുസ്തത്ര നാജഹാത്സ മഹാമുനിം॥ 12-116-9 (69300) ഭക്തോഽനുരക്തഃ സതതമുപവാസകൃശോഽബലഃ। ഫലമൂലോത്തരാഹാരഃ ശാന്തഃ ശിഷ്ടാകൃതിര്യഥാ॥ 12-116-10 (69301) തസ്യർഷേരുപവിഷ്ടസ്യ പാദമൂലേ മഹാമതേഃ। മനുഷ്യവദ്ഗതോ ഭാവം സ്നേഹബദ്ധോഽഭവദ്ഭൃശം॥ 12-116-11 (69302) തതോഽഭ്യയാൻമഹാരൌദ്രോ ദ്വീപീ ക്ഷതജഭോജനഃ। ശ്വാർഥമത്യർഥമുദ്ധുഷ്ടഃ ക്രൂരഃ കാലഇവാന്തകഃ॥ 12-116-12 (69303) ലേലിഹ്യമാനസ്തൃഷിതഃ പുച്ഛാസ്ഫോടനതത്പരഃ। വ്യാദിതാസ്യഃ ക്ഷുധാഃ ഭുഗ്നഃ പ്രാർഥയാനസ്തദാമിഷം॥ 12-116-13 (69304) ദൃഷ്ട്വാ തം ക്രൂരമായാന്തം ജീവിതാർഥീ നരാധിപ। പ്രോവാച ശ്വാ മുനിം തത്ര തച്ഛൃണുഷ്വ വിശാംപതേ॥ 12-116-14 (69305) ശ്വശത്രുർഭഗവന്നേഷ ദ്വീപീ മാം ഹന്തുമിച്ഛതി। ത്വത്പ്രസാദാദ്ഭയം ന സ്യാദസ്മാൻമമ മഹാമുനേ। [തഥാ കുരു മഹാബാഹോ സർവജ്ഞസ്ത്വം ന സംശയഃ॥ 12-116-15 (69306) സ മുനിസ്തസ്യ വിജ്ഞായ ഭാവജ്ഞോ ഭയകാരണം। രുതജ്ഞഃ സർവസത്വാനാം തമൈശ്വര്യസമന്വിതഃ॥] 12-116-16 (69307) മുനിരുവാച। 12-116-17x (5658) ന ഭയം ദ്വീപിനഃ കാര്യം മൃത്യുതസ്തേ കഥഞ്ചന। ഏഷ ശ്വരൂപരഹിതോ ദ്വീപീ ഭവസി പുത്രക॥ 12-116-17 (69308) തതഃ ശ്വാ ദ്വീപിതാം നീതോ ജാംബൂനദനിഭാകൃതി। ചിത്രാംഗോ വിസ്ഫുരദ്ദംഷ്ട്രോ വനേ വസതി നിർഭയഃ॥ 12-116-18 (69309) തം ദൃഷ്ട്വാ സംമുഖേ ദ്വീപീ ആത്മനഃ സദൃശം പശും। അവിരുദ്ധസ്തതസ്തസ്യ ക്ഷണേന സമപദ്യത॥ 12-116-19 (69310) തതോഽഭ്യയാൻമഹാരൌദ്രോ വ്യാദിതാസ്യഃ ക്ഷുധാന്വിഃ। ദ്വീപിനം ലേലിഹന്വക്രം വ്യാഘ്രോ രുധിരലാലസഃ॥ 12-116-20 (69311) വ്യാഘ്രം ദൃഷ്ട്വാ ക്ഷുധാ ഭുഗ്നം ദംഷ്ട്രിണം വനചാരിണം। ദ്വീപി ജീവിതരക്ഷാർഥമൃഷിം ശരണമേയിവാൻ॥ 12-116-21 (69312) തതഃ സംവാസജം സ്നേഹമൃഷിണാ കുർവതാ തദാ। സ ദ്വീപീ വ്യാഘ്രതാം നീതോ രിപുഭ്യോ ബലവത്തരഃ॥ 12-116-22 (69313) തതോഽദൃഷ്ട്വാ സ ശാർദൂലോ നാഭ്യഘ്നത്തം വിശാംപതേ। സ തു ശ്ചാ വ്യാഘ്രതാം പ്രാപ്യ ബലവാൻപിശിതാശനഃ॥ 12-116-23 (69314) ന മൂലഫലഭോഗേഷു സ്പൃഹാമപ്യകരോത്തദാ। യഥാ മൃഗപതിർനിത്യം പ്രകാങ്ക്ഷതി വനൌകസഃ। തഥൈവ സ മഹാരാജ വ്യാഘ്രഃ സമഭവത്തദാ॥ ॥ 12-116-24 (69315) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷോഡശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 116॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-116-2 അത്ര ഉത്തമാധമമധ്യമസ്ഥാനേഷു ക്രമാത് തഏവ യോജ്യാ നതു ഉച്ചസ്ഥാനേ നീചോ നിയോജ്യ ഇത്യസ്മിത്രർഥേ॥ 12-116-3 അസ്യൈവ വക്ഷ്യമാണസ്യ॥ 12-116-6 സത്വാഃ പ്രാണിനഃ॥ 12-116-8 സുഖപ്രശ്നദാഃ സുഖിനഃ സ്ഥ ഇതി പ്രശ്നസ്യോത്തരം സുഖിനഃ സ്മഃ ഇതി തത്പ്രദാ ഇത്യർഥഃ॥ 12-116-11 ഭാവം ചിത്തം॥ 12-116-13 സുധാമത്തഃ ഇതി ഡ.ഥ. പാഠഃ॥ 12-116-17 ദ്വീപിനോ ദ്വീപിരൂപാൻമൃത്യുതഃ॥ 12-116-21 ക്ഷുധാഭുഗ്നം പീഡിതം॥

12-117-0 (69316) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-117-0x (5659) വ്യാഘ്രശ്വോടജമൂലസ്ഥസ്തൃപ്തഃ സുപ്തോ ഹതൈർമൃഗൈഃ। നാഗഭാഗാത്തമുദ്ദേശം മത്തോ മേഘ ഇവോത്ഥിതഃ॥ 12-117-1 (69317) പ്ര--കരടഃ പ്രാംശുഃ പഝീ വിതതകുംഭകഃ। സു--ണോ മഹാകായോ മേഘഗംഭീരനിഃ സ്വനഃ॥ 12-117-2 (69318) തം ദൃഷ്ട്വാ കുഞ്ജരം മത്തമായാന്തം ബലഗർവിതം। വ്യാ ഹസ്തിഭയാന്ത്രസ്തസ്തമൃഷിം ശരണം യയൌ॥ 12-117-3 (69319) തതോഽനയത്കുഞ്ജരത്വം വ്യാഘ്രം തമൃഷിസത്തമഃ। മഹമേഘോപമം ദൃഷ്ട്വാ സ ഭീതോ ഹ്യഭവദ്ഗജഃ॥ 12-117-4 (69320) തതഃ കമലഷൺ·ഡാനി സല്ലകീഗഹനാനി ച। വ്യ--രത്സ മുദായുക്തഃ പഝരേണുവിഭൂഷിതഃ॥ 12-117-5 (69321) കദചിദ്ദമമാണസ്യ ഹസ്തിനഃ സംമുഖം തദാ। ഋഷേസ്തസ്യോടസ്ഥസ്യ കാലോഽഗച്ഛദ്ദിവാനിശം॥ 12-117-6 (69322) അഥാജഗാമ തം ദേശം കേസരീ കേസരാരുണഃ। ഗിന്വിന്ദരജോ ഭീമഃ സിംഹോ നാഗകുലാന്തകഃ॥ 12-117-7 (69323) തം--- സിംഹമായാന്തം നാഗഃ സിംഹഭയാർദിതഃ। ഋഷിം ശരണമാപേദേ വേപമാനോ ഭയാതുരഃ॥ 12-117-8 (69324) സ ത-ഃ സിംഹതാം നീതോ ഗജേന്ദ്രോ മുനിനാ തദാ। തം ച നാഗണയത്സിംഹം തുല്യജാതിസമന്വയാത്॥ 12-117-9 (69325) ദൃഷ്ട്വാ ച സോഽഭവത്സിംഹോ വന്യോ ഹിംസന്നവാഗ്ബലഃ। സ ചാശ്രപേഽവസത്സിംഹസ്തസ്മിന്നേവ സുഖീ വനേ॥ 12-117-10 (69326) ന ചാന്യേ ക്ഷുദ്രപശവസ്തപോവനസമീപതഃ। വ്യദൃശ്യന്ത തദാ ത്രസ്താ ജീവിതാകാങ്ക്ഷിണസ്തഥാ॥ 12-117-11 (69327) കദാചിത്കാലയോഗേന സർവപ്രാണിവിഹിംസകഃ। ബലവാൻക്ഷതജാഹാരോ നാനാസത്വഭയങ്കരഃ॥ 12-117-12 (69328) അഷ്ടപാദർധ്വനയനഃ ശരഭോ വനഗോചരഃ। തം സിംഹം ഹന്തുമാഗച്ഛൻമുനേസ്തസ്യ നിവേശനേ॥ 12-117-13 (69329) `തം ദൃഷ്ട്വാ ശരഭം യാന്തം സിംഹഃ പരഭയാന്വിതഃ। ഋഷിം ശരണമാപേദേ വേപമാനഃ കൃതാഞ്ജലിഃ॥' 12-117-14 (69330) സം മുനിഃ ശരഭം ചക്രേ ബലോത്കടമരിന്ദമ। തതഃ സ ശരഭോ വന്യോ മുനേഃ ശരഭമഗ്രതഃ। ദൃഷ്ട്വാ ബലിനമത്യുഗ്രം ദ്രുതം സംപ്രാദ്രവദ്വനം॥ 12-117-15 (69331) സ ഏവം ശരഭസ്ഥാനേ ന്യസ്തോ വൈ മുനിനാ തദാ। മുനേഃ പാർശ്വഗതോ നിത്യം ശരഭഃ സുഖമാപ്തവാൻ॥ 12-117-16 (69332) തതഃ ശരഭസന്ത്രസ്താഃ സർവേ മൃഗഗണാ വനാത്। ദിശഃ സംപ്രാദ്രവത്രാജൻഭയാജ്ജീവിതകാങ്ക്ഷിണഃ॥ 12-117-17 (69333) ശരഭോഽപ്യതിസംഹൃഷ്ടോ നിത്യം പ്രാണിവധേ രതഃ। ഫലമൂലാശനം കർതും നൈച്ഛത്സ പിശിതാശനഃ॥ 12-117-18 (69334) തതഃ ക്ഷുദ്രസമാചാരോ ബലേന ച സമന്വിതഃ। ഇയേഷ തം മുനിം ഹന്തുമകൃതജ്ഞഃ കൃതാന്വയഃ॥ 12-117-19 (69335) `ചിന്തയാമാസ ച തദാ ശരഭഃ ശ്വാനപൂർവകഃ॥ 12-117-20 (69336) അസ്യ പ്രഭാവാത്സംപ്രാപ്തോ വാങ്ഭാത്രേണൈവ കേവലം। ശരഭത്വം സുദുഷ്പ്രാപം സർവഭൂതഭയങ്കരം॥ 12-117-21 (69337) അന്യേഽപ്യത്ര ഭയത്രസ്താഃ സന്തി സത്വാ ഭയാർദിതാഃ। മുനിമാശ്രിത്യ ജീവന്തോ മൃഗാഃ പക്ഷിഗണാസ്തഥാ॥ 12-117-22 (69338) തേഷാമപി കദാചിച്ച ശരഭത്വം പ്രയച്ഛതി। സർവസത്വോത്തമം ലോകേ ബലം യത്ര പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-117-23 (69339) പക്ഷിണാമപ്യയം ദദ്യാത്കദാചിദ്ഗാരുഡം ബലം॥ 12-117-24 (69340) യാവദന്യസ്യ സംപ്രീതഃ കാരുണ്യം തു സമാശ്രിതഃ। ന ദദാതി ബലം തുഷ്ടഃ സത്വസ്യാന്യസ്യ കസ്യചിത്॥ 12-117-25 (69341) താവദേനമഹം വിപ്രം വധിഷ്യാമി ച ശീഘ്രതഃ। സ്ഥാതും മയാ ശക്യമിഹ മുനിഘാതാന്ന സംശയഃ॥' 12-117-26 (69342) തതസ്തേന തപഃശക്ത്യാ വിദിതോ ജ്ഞാനചക്ഷുഷാ। വിജ്ഞായ ച മുനിഃ പ്രാജ്ഞസ്തതഃ ശാപം പ്രയുക്തവാൻ॥ 12-117-27 (69343) `അഹമഗ്നിപ്രഭോ നാമ മുനിർഭൃഗുകുലാന്വയഃ। മനസാ നിർദഹേയം ച ജഗത്സന്ധാരയാമി ച॥ 12-117-28 (69344) മമ വശ്യം ജഗത്സർവം ദേവാ യച്ച ചരാചരം। സന്തി ദേവാശ്ച യേ ഭീതാഃ സ്വധർമം ന ത്യജന്തി യേ। സ്വധർമാച്ചലിതാൻസർവാന്വാങ്ഭാത്രേണാപി നിർദഹേ॥ 12-117-29 (69345) കിമംഗ ത്വം മയാ നീതഃ ശരഭത്വമനാമയം। ക്രൂരഃ സ സർവഭൂതേഷു ഹീനശ്ചാശുചിരേവ ച॥' 12-117-30 (69346) ശ്വാ ത്വം ദ്വീപിത്വമാപന്നോ ദ്വീപീ വ്യാഘ്രത്വമാഗതഃ। വ്യാഘ്രാന്നാഗോ മദപടുർനാഗഃ സിംഹത്വമാഗതഃ॥ 12-117-31 (69347) സിംഹസ്ത്വം ബലമാപന്നോ ഭൂയഃ ശരഭതാം ഗതഃ। മയാ സ്നേഹപരീതേന വിസൃഷ്ടോ ന കുലാന്വയഃ॥ 12-117-32 (69348) യസ്മാദേവമപാപം മാം പാപ ഹിംസിതുമിച്ഛസി। തസ്മാത്സ്വയോനിമാപന്നഃ പുനഃ ശ്വാനോ ഭവിഷ്യസി॥ 12-117-33 (69349) തതോ മുനിജനദ്വേഷ്ടാ ദുഷ്ടാത്മാ പ്രാകൃതോഽബുധഃ। ഋഷിണാ ശരഭഃ ശപ്തസ്തദ്രൂപം പുനരാപ്തവാൻ॥ ॥ 12-117-34 (69350) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 117॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-117-1 മൃഗൈസ്തൃപ്തഃ॥ 12-117-9 സമന്വയാത്സംബന്ധാത്॥ 12-117-19 തതോ രുധിരതർഷേണ ബലിനാ ശരഭോഽന്വിതഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-117-31 മദപടുഃ പ്രവഹൻമദഃ॥ 12-117-32 വിസൃഷ്ടോ വിവിധേന രൂപേണ ത്വം സൃഷ്ടഃ। ന തു ത്വം കുലാന്വയഃ। തേന തേന കുലേനാന്വയഃ സംബന്ധോ യസ്യ സ കുലാന്വയസ്താദൃശസ്ത്വം ന ഭവസി॥ 12-117-33 ശ്വൈവ ത്വം ഹി ഭവിഷ്യസീതി ഝ. പാഠഃ॥

12-118-0 (69351) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-118-0x (5660) സ ശ്വാ പ്രകൃതിമാപന്നഃ പരം ദൈന്യമുപാഗമത്। ഋഷിണാ ഹുങ്കൃതഃ പാപസ്തപോവനബഹിഷ്കൃതഃ॥ 12-118-1 (69352) ഏവം രാജ്ഞാ മതിമതാ വിദിത്വാ ശീലശൌചതാം। ആർജവം പ്രകൃതിം സത്വം ശ്രുതം വൃത്തം കുലം ദമം॥ 12-118-2 (69353) അനുക്രോശം ബലം വീര്യം പ്രഭാവം പ്രശമം ക്ഷമാം। ഭൃത്യായേമന്ത്രിണോ യോഗ്യാസ്തത്ര സ്ഥാപ്യാഃ സുരക്ഷിതാഃ॥ 12-118-3 (69354) നാഷരീക്ഷ്യ മഹീപാലഃ പ്രകർതും ഭൃത്യമർഹതി। അകുലീനനരാകീർണോ ന രാജാ സുഖമേധതേ॥ 12-118-4 (69355) കുലജഃ പ്രാകൃതോ രാജംസ്തത്കുലീനതയാ സദാ। ന പാപേ കുരുതേ ബുദ്ധിം നിന്ദ്യമാനോഽപ്യനാഗസി॥ 12-118-5 (69356) അകുലീനസ്തു പുരുഷഃ പ്രാകൃതഃ സാധുസങ്ക്ഷയാത്। ദുർലഭൈശ്വര്യതാം പ്രാപ്തോ നിന്ദിതഃ ശത്രുതാം വ്രജേത്॥ 12-118-6 (69357) `കാകഃ ശ്വാനോഽകുലീനശ്ച ബിഡാലഃ സർപ ഏവ ച। അകുലീനാ ച യാ നാരീ തുല്യാസ്തേ പരികീർതിതാഃ॥ 12-118-7 (69358) ലോകപാലാഃ സദോദ്വിഗ്നാഃ പശ്യന്ത്യകുലജാന്യഥാ। നാരീം വാ പുരുഷം വാഽഥ ശീലം തത്രാപി കാരണം॥ 12-118-8 (69359) ദുഷ്കുലീനാ ച യാ സ്ത്രീ സ്യാദ്ദുഷ്കുലീനശ്ച യഃ പുമ। അഹിംസാശീലസംയോഗാദ്ധർമശ്ചാഽഽകുലതാം വ്രജേത്॥ 12-118-9 (69360) ധർമം പ്രതി മഹാരാജ ശ്ലോകാനാഹ ബൃഹസ്പതിഃ। ശൃണു സർവാൻമഹീപാല ഹൃദി താംശ്ച കരിഷ്യസി॥ 12-118-10 (69361) അസിതം സിതകർമാണം യഥാ ദാന്തം തപസ്വിനം। വൃത്തസ്ഥമപി ചണ്ഡാലം തം ദേവാ ബ്രാഹ്മണം വിദുഃ॥ 12-118-11 (69362) യദി ഘാതയതേ കശ്ചിത്പാപസത്വം പ്രജാഹിതഃ। സർവസത്വഹിതാർഥായ ന തേനാസൌ വിഹിംസകഃ॥ 12-118-12 (69363) ദ്വീപിനം ശരഭം സിംഹം വ്യാഘ്രം കുഞ്ജരമേവ ച। മഹിഷം ച വരാഹം ച സൂകരം ശ്വാനപന്നഗാൻ॥ 12-118-13 (69364) ഗോബ്രാഹ്മണഹിതാർഥായ ബാലസ്ത്രീരക്ഷണായ ച। വൃദ്ധാതുരപരിത്രാണേ യോ ഹിനസ്തി സ ധർമവിത്॥ 12-118-14 (69365) ബ്രാഹ്മണഃ പാപകർമാ ച ംലേച്ഛോ വാ ധാർമികഃ ശു വഃ। ശ്രേയാംസ്തത്ര ഭവേൻംലേച്ഛോ ബ്രാഹ്മണഃ പാപകൃത്തമഃ॥ 12-118-15 (69366) ദുഷ്കുലീനഃ കുലീനോ വാ യഃ കശ്ചിച്ഛീലവാന്നരഃ। പ്രകൃതിം തസ്യ വിജ്ഞായ സ്ഥിരാം വാ യദി വാഽസ്ഥിരാം॥ 12-118-16 (69367) ശീലം വാഽനുത്തമം കർമ കുര്യാദ്രാജാ സമാഹിതഃ। നിയുഞ്ജീത മഹീപാലോ ദുർവൃത്തം പാപകർമസു॥' 12-118-17 (69368) കുലീനം ശിക്ഷിതം പ്രാജ്ഞം ജ്ഞാനവിജ്ഞാനകോവിദം। സർവശാസ്ത്രാർഥതത്ത്വജ്ഞം സഹിഷ്ണും ദേശജം തഥാ॥ 12-118-18 (69369) കൃതജ്ഞം ബലവന്തം ച ക്ഷാന്തം ദാന്തം ജിതേന്ദ്രിയം। അലുബ്ധം ലബ്ധസന്തുഷ്ടം സ്വാമിമിത്രബുഭൂഷകം॥ 12-118-19 (69370) സചിവം ദേശകാലജ്ഞം സർവസംഗ്രഹണേ രതം। സംസ്കൃതം യുക്തവചനം ഹിതൈഷിണമതന്ദ്രിതം॥ 12-118-20 (69371) യുക്താചാരം സ്വവിഷയേ സന്ധിവിഗ്രഹകോവിദം। ശസ്തം ത്രിവർഗവേത്താരം പൌരജാനപദപ്രിയം॥ 12-118-21 (69372) സേനാവ്യൂഹനതത്ത്വജ്ഞം ബലഹർഷണകോവിദം। ഇംഗിതാകരാതത്ത്വജ്ഞം യാത്രാസേനാവിശാരദം॥ 12-118-22 (69373) ഹസ്തിശിക്ഷാശ്വതത്ത്വജ്ഞമഹങ്കാരവിവർജിതം। പ്രഗൽഭം ദക്ഷിണം ദാന്തം ബലിനം യുക്തമന്ത്രിണം॥ 12-118-23 (69374) ചൌക്ഷം ചൌക്ഷജനാകീർണം സുവേഷം സുഖദർശനം। നായകം നീതികുശലം ഗുണൈഃ ഷങ്ഭിഃ സമന്വിതം॥ 12-118-24 (69375) അസ്തബ്ധം പ്രശ്രിതം ശ്ലക്ഷ്ണം മൃദുവാദിനമേവ ച। ധീരം മഹർദ്ധി ച ദേശകാലോപപാദകം॥ 12-118-25 (69376) സചി യഃ പ്രകുരുതേ ന ചൈനമവമന്യതേ। തസ്യ വിസ്തീര്യതേ രാജ്യം ജ്യോത്സ്നാ ഗ്രഹപതേരിവ॥ 12-118-26 (69377) ഏതൈരേവ ഗുണൈര്യുക്തോ രാജാ ശാസ്ത്രവിശാരദഃ। ഏഷ്ടവ്യോ ധർമപരമഃ പ്രജാപാലനതത്പരഃ॥ 12-118-27 (69378) ധീരോ മർഷീ ശുചിഃ ശീഘ്രഃ കാലേ പുരുഷകാരവിത്। ശുശ്രൂഷുഃ ശ്രുതവാഞ്ശ്രോതാ ഊഹാപോഹവിശാരദഃ॥ 12-118-28 (69379) മേധാവീ ധാരണായുക്തോ യഥാന്യായോപപാദകഃ। ദാന്തഃ സദാ പ്രിയാഭാഷീ ക്ഷമാവാംശ്ച വിപര്യയേ॥ 12-118-29 (69380) നാതിച്ഛേത്താ സ്വയങ്കാരീ ശ്രദ്ധാലുഃ സുഖദർശനഃ। ആർതഹസ്തപ്രദോ നിത്യമാപ്താമാത്യോ നയേ രതഃ॥ 12-118-30 (69381) നാഹംവാദീ നനിർദ്വന്ദ്വോ നയത്കിഞ്ചനകാരകഃ। കൃതേ കർമണ്യമോഘാനാം കർതാ ഭൃത്യജനപ്രിയഃ॥ 12-118-31 (69382) സംഗൃഹീതജനോഽസ്തബ്ധഃ പ്രസന്നവദനഃ സദാ। ത്രാതാ ഭൃത്യജനാപേക്ഷീ ന ക്രോധീ സുമഹാമനാഃ॥ 12-118-32 (69383) യുക്തദണ്ഡോ ന നിർദണ്ഡോ ധർമകാര്യാനുശാസനഃ। ചാരനേത്രഃ പ്രജാവേക്ഷീ ധർമാർഥകുശലഃ സദാ॥ 12-118-33 (69384) രാജാ ഗുണശതാകീർണ ഏഷ്ടവ്യസ്താദൃശോ ഭവേത്। യോധാശ്ചൈവ മനുഷ്യേന്ദ്ര സർവൈർഗുണഗണൈർവൃതാഃ॥ 12-118-34 (69385) അന്വേഷ്ടവ്യാഃ സുപുരുഷാഃ സഹായാ രാജ്യധാരണേ। ന വിമാനയിതവ്യാസ്തേ രാജ്ഞാ വൃദ്ധിമഭീപ്സതാ॥ 12-118-35 (69386) യോധാഃ സമരശൌണ്ഡീരാഃ കൃതജ്ഞാഃ ശാസ്ത്രകോവിദാഃ। ധർമശാസ്ത്രസമായുക്താഃ പദാതിജനസംവൃതാഃ॥ 12-118-36 (69387) അർഥമാനവിവൃദ്ധാശ്ച രഥചര്യാവിശാരദാഃ। ഇഷ്വസ്ത്രകുശലാ യസ്യ തസ്യേയം നൃപതേർമഹീ॥ 12-118-37 (69388) `ജ്ഞാതീനാമനവജ്ഞാനം ഭൃത്യേഷ്വശഠതാ തഥാ। നൈപുണം ചാർഥചര്യാസു യസ്യൈതേ തസ്യ സാ മഹീ॥ 12-118-38 (69389) ആലസ്യം ചൈവ നിദ്രാ ച വ്യസനാന്യതിഹാസ്യതാ। യസ്തൈതാനി ന വിദ്യന്തേ തസ്യൈവ സുചിരം മഹീ॥ 12-118-39 (69390) വൃദ്ധസേവീ മഹോത്സാഹോ വർണാനാം ചൈവ രക്ഷിതാ। ധർമചര്യാഃ സദാ യസ്യ തസ്യേയം സുചിരം മഹീ॥ 12-118-40 (69391) നീതിവർത്മാനുസരണം നിത്യമുത്ഥാനമേവ ച। രിപൂണാമനവജ്ഞാനം തസ്യേയം സുചിരം മഹീ॥ 12-118-41 (69392) ഉത്ഥാനം ചൈവ ദൈവം ച തയോർനാനാത്വമേവ ച॥ മനുനാ വർണിതം പൂർവം വക്ഷ്യേ ശൃണു തദേവ ഹി॥ 12-118-42 (69393) ഉത്ഥാനം ഹി നരേന്ദ്രാണാം ബൃഹസ്പതിരഭാഷത। നയാനയവിധാനജ്ഞഃ സദാ ഭവ കുരൂദ്വഹ॥ 12-118-43 (69394) ദുർഹൃദാം ഛിദ്രദർശീ യഃ സുഹൃദാമുപകാരവാൻ। വിശേഷവിച്ച ഭൃത്യാനാം സ രാജ്യഫലമശ്നുതേ॥ ' 12-118-44 (69395) സർവസംഗ്രഹണേ യുക്തോ നൃപോ ഭവതി യഃ സദാ। ഉത്ഥാനശീലോ മന്ത്രാഢ്യഃ സ രാജാ രാജസത്തമഃ॥ 12-118-45 (69396) ശക്യാ ചാശ്വസഹസ്രേണ വീരാരോഹേണ ഭാരത। സംഗൃഹീതമനുഷ്യേണ കൃത്സ്നാ ജേതും വസുന്ധരാ॥ ॥ 12-118-46 (69397) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടാദശാധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 118॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-118-6 അകുലീനസ്തു നിന്ദാമാത്രേണ ശത്രുതാം വ്രജേത്। സാധുസംശ്രശ്ചാദിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-118-19 സ്വാമിനോ മിത്രാണാം ബുഭൂഷകം ഐശ്വര്യലിപ്സും॥ 12-118-20 സർവസംഗ്രഹണേ പ്രാണിമാത്രരഞ്ജനേ॥ 12-118-24 ചൌക്ഷം ശുദ്ധം॥ 12-118-28 മർഷീ ക്ഷമീ॥ 12-118-29 വിപര്യയേഽക്ഷമാവതി അപകാരിണി ക്ഷമാവാൻ॥ 12-118-31 നനിർദ്വന്ദ്വോ നനിഷ്പരിഗ്രഹഃ॥ 12-118-33 ചാരനേത്രഃ പരാപേക്ഷീ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-118-37 അഭയാ ഗജപൃഷ്ഠസ്ഥാഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-119-0 (69398) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-119-0x (5661) ഏവം ഗുണയുതാൻഭൃത്യാൻസ്വേസ്വേ സ്ഥാനേ നരാധിപഃ। നിയോജയതി കൃത്യേഷു സ രാജ്യഫലമശ്നുതേ॥ 12-119-1 (69399) ന വാ സ്വസ്ഥാനമുത്ക്രംയ പ്രമാണമപി സത്കൃതം। ആരോപ്യ ചാപി സ്വസ്ഥാനമുത്ക്രംയാന്യത്പ്രപദ്യതേ॥ 12-119-2 (69400) സ്വജാതിഗുണസംപന്നാഃ സ്വേഷു ധർമേഷ്വവസ്ഥിതാഃ। പ്രകർതവ്യാ ഹ്യമാത്യാസ്തു നാസ്ഥാനേ പ്രക്രിയാ ക്ഷമാ॥ 12-119-3 (69401) അനുരൂപാണി കർമാണി ഭൃത്യേഭ്യോ യഃ പ്രയച്ഛതി। സ ഭൃത്യഗുണസംപന്നം രാജാ ഫലമുപാശ്നുതേ॥ 12-119-4 (69402) ശരഭഃ ശരഭസ്ഥാനേ സിംഹഃ സിംഹ ഇവോത്ഥിതഃ। വ്യാഘ്രോ വ്യാഘ്ര ഇവ സ്ഥാപ്യോ ദ്വീപീ ദ്വീപീ യഥാ തഥാ॥ 12-119-5 (69403) കർമസ്വിഹാനുരൂപേഷു ന്യസ്യാ ഭൃത്യാ യഥാവിധി। പ്രതിലോമം ന ഭൃത്യാസ്തേ സ്ഥാപ്യാഃ കർമഫലൈഷിണാ॥ 12-119-6 (69404) യഃ പ്രമാണമതിക്രംയ പ്രതിലോമം നരാധിപഃ। ഭൃത്യാൻസ്ഥാപയതേഽബുദ്ധിർന സ രഞ്ജയതേ പ്രജാഃ॥ 12-119-7 (69405) ന ബാലിശാ ന ച ക്ഷുദ്രാ നാപ്രാജ്ഞാ നാജിതേന്ദ്രിയാഃ। നാകുലീനാ ജനാഃ പാർശ്വേ സ്ഥാപ്യാ രാജ്ഞാ ഗുണൈഷിണാ॥ 12-119-8 (69406) സാധവഃ കുലജാഃ ശൂരാ ജ്ഞാനവന്തോഽനസൂയകാഃ। അക്ഷുദ്രാഃ ശുചയോ ദക്ഷാഃ സ്യുർനരാഃ പാരിപാർശ്വകാഃ॥ 12-119-9 (69407) ഉദ്ഭൂതാസ്തത്പരാഃ ശാന്താശ്ചൌക്ഷാഃ പ്രകൃതിജാഃ ശുഭാഃ। സ്വേസ്വേ സ്ഥാനേഽനുപാകൃഷ്ടാസ്തേ സ്യൂ രാജ്ഞോ ബഹിശ്ചരാഃ॥ 12-119-10 (69408) സിംഹസ്യ സതതം പാർശ്വേ സിംഹ ഏവ ജനോ ഭവേത്। അസിംഹഃ സിംഹസഹിതഃ സിംഹവല്ലഭതേ ഫലം॥ 12-119-11 (69409) യസ്തു സിംഹഃ ശ്വഭിഃ കീർണഃ സിംഹകർമഫലേ രതഃ। ന സ സിംഹഫലം ഭോക്തും ശക്തഃ ശ്വഭിരുപാസിതഃ॥ 12-119-12 (69410) ഏവ മേതൈർമനുഷ്യേന്ദ്ര ശൂരൈഃ പ്രാജ്ഞൈർബഹുശ്രുതൈഃ। കുലീനൈഃ സഹ ശക്യേത കൃത്സ്നാ ജേതും വസുന്ധരാ॥ 12-119-13 (69411) നാവൈദ്യോ നാനൃജുഃ പാർശ്വേ നാപ്രാജ്ഞോ നാ മഹായശാഃ। സംഗ്രാഹ്യോ വസുധാപാലൈർഭൃത്യോ ഭൃത്യവതാം വര॥ 12-119-14 (69412) വാണവദ്വിസൃതാ യാന്തി സ്വാമികാര്യപരാ നരാഃ। യേ ഭൃത്യാഃ പാർഥിവഹിതാസ്തേഷു സാന്ത്വം സദാ ചരേത്॥ 12-119-15 (69413) കോശശ്ച സതതം രക്ഷ്യോ യത്നമാസ്ഥായ രാജഭിഃ। കോശമൂലാ ഹി രാജാനഃ കോശവൃദ്ധികരോ ഭവേത്॥ 12-119-16 (69414) കോഷ്ഠാഗാരം ച തേ നിത്യം സ്ഫീതം ധാന്യൈഃ സുസഞ്ചിതൈഃ। സദാ ത്വം സത്സു സംന്യസ്തധനധാന്യപകോ ഭവ। 12-119-17 (69415) നിത്യയുക്താശ്ച തേ ഭൃത്യാ ഭവന്തു രണകോവിദാഃ। വാജിനാം ച പ്രയോഗേഷു വൈശാരദ്യമിഹേഷ്യതേ॥ 12-119-18 (69416) ജ്ഞാതിബന്ധുജനാവേക്ഷീ മിത്രസംബന്ധിസത്കൃതഃ। പൌരകാര്യഹിതാന്വേക്ഷഈ ഭവ കൌരവനന്ദന॥ 12-119-19 (69417) ഏഷാ തേ നൈഷ്ഠികീ ബുദ്ധിഃ പ്രജ്ഞാ ചാഭിഹിതാ മഷാ। ശ്വാതേ നിദർശനം താത കിം ഭൂയഃ ശ്രോതുമിച്ഛസി॥ ॥ 12-119-20 (69418) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനവിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 119॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-119-1 ഏവം നീചാനനീചേ നൈവ യോജയേത്॥ 12-119-7 അബുദ്ധിരിതി ച്ഛേദഃ॥ 12-119-10 ബഹിശ്ചരാഃ പ്രാണാ ഇവേതി ശേഷഃ॥ 12-119-15 വിസൃതാഃ അപരാവർതിനഃ॥

12-120-0 (69476) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-120-0x (5664) രാജവൃത്താന്യനേകാനി ത്വയാ പ്രോക്താനി ഭാരത। പൂർവൈഃ പൂർവനിയുക്താനി രാജധർമാർഥവേദിഭിഃ॥ 12-120-1 (69477) തദേവ വിസ്തരേണോക്തം പൂർവവൃത്തം സതാം മതം। പ്രണേയം രാജധർമാണാം പ്രബ്രൂഹി ഭരതർഷഭ॥ 12-120-2 (69478) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-120-3x (5665) രക്ഷണം സർവഭൂതാനാമിതി ക്ഷാത്രം പരം മതം। തദ്യഥാ രക്ഷണം കുര്യാത്തഥാ ശൃണു മഹീപതേ॥ 12-120-3 (69479) യഥാ ബർഹാണി ചിത്രാണി ബിഭർതി ഭുജഗാശനഃ। തഥാ ബഹുവിധം രാജാ രൂപം കുർവീത് ധർമവിത്॥ 12-120-4 (69480) തൈക്ഷ്ണ്യം ജിഹ്നത്വമാദാനം സത്യമാർജവമേവ ച। മധ്യസ്ഥാഃ സത്വമാതിഷ്ഠംസ്തഥാ വൈ സുഖമൃച്ഛതി॥ 12-120-5 (69481) യസ്മിന്നർഥേ യഥൈവ സ്യാത്തദൂർണം രൂപമാദിശേത്। ബഹുരൂപസ്യ രാജ്ഞോ ഹി സൂക്ഷ്മോഽപ്യർഥോ ന സീദതി॥ 12-120-6 (69482) നിത്യം രക്ഷിതമന്ത്രഃ സ്യാദ്യഥാ മൂകഃ ശരച്ഛിഖീ। ശ്ലക്ഷ്ണാക്ഷരഗതഃ ശ്രീമാൻഭവേച്ഛാസ്ത്രവിശാരദഃ॥ 12-120-7 (69483) ആയവ്യയേഷു യുക്തഃ സ്യാജ്ജലസ്രവണേഷ്വിവ। ശൈലാദ്വർഷോദകാനീവ ദ്വിജാൻസിദ്ധാൻസമാശ്രയേത്। ആത്മാർഥം ഹി സദാ രാജാ കുര്യാദ്ധർമധ്വജോത്തമം॥ 12-120-8 (69484) നിത്യമുദ്യതദണ്ഡഃ സ്യാദാചാരേ ചാപ്രമാദവാൻ। ലോകേ ചായവ്യയൌ ദൃഷ്ട്വാ വൃക്ഷാദ്വൃക്ഷമിവാവ്രജേത്॥ 12-120-9 (69485) ആജ്ഞാവാൻസ്യാത്സ്വയൂഥ്യേഷു ഭൌമാനി ചരണൈഃ കിരൻ। ജതിപക്ഷഃ പരിസ്പന്ദേത്പ്രേക്ഷേദ്വൈകല്യമാത്മനഃ॥ 12-120-10 (69486) ദോഷാന്വിവൃണുയാച്ഛത്രോഃ പരപക്ഷാംശ്ച സൂദയേത്। ക നനേഷ്വിവ പുഷ്പാണി ബഹിരർഥാൻസമാചരേത്॥ 12-120-11 (69487) ഉച്ഛ്രിതാനാശ്രയേത്സ്ഫൂതാന്നരേന്ദ്രാനചലോപമാൻ। ശ്രയേച്ഛായാമിവ ജ്ഞാതിം ഗുപ്തം ശരണമാശ്രയേത്॥ 12-120-12 (69488) പ്രാവൃഷീവാസിതഗ്രീവോ മാദ്യേത നിശി നിർജനേ। മായൂരേണ ഗുണേനൈവ സ്ത്രീഭിരാരക്ഷിതശ്ചരേത്॥ 12-120-13 (69489) ന ജഹ്യാച്ച തനുത്രാണം രക്ഷേദാത്മാനമാത്മനാ। ചാരഭൂമിഷ്വിവ തതാൻപാശാംശ്ച പരിവർജയേത്॥ 12-120-14 (69490) പ്രണയേദ്വാഽപി താം ഭൂമിം പ്രണശ്യേദ്ഗ്രഹണേ പുനഃ। `ഏവം മയൂരധർമേണ വർതയൻസതതം നരഃ।' ഹന്യാത്ക്രുദ്ധാനതിവിഷാംസ്താഞ്ജിഹ്മഗതയോഽഹിതാഃ॥ 12-120-15 (69491) നാസൂയേച്ചാവഗർഹ്യാണി സന്നിവാസാന്നിവാസയേത്। സദാ ബർഹിസമം കാമം പ്രശസ്തം കൃതമാചരേത്। സർവതശ്ചാദദേത്പ്രജ്ഞാം പതംഗം ഗഹനേഷ്വിവ॥ 12-120-16 (69492) ഏവം മയൂരവദ്രാജാ സ്വരാജ്യം പരിപാലയേത്। ആത്മബുദ്ധികരീം നീതിം വിദധീത വിചക്ഷണഃ॥ 12-120-17 (69493) ആത്മസംയമനം ബുദ്ധ്യാ പരബുദ്ധ്യാ വിചാരണാം। ബുദ്ധ്യാ ചാത്മഗുണപ്രാപ്തിരേതച്ഛാസ്ത്രനിദർശനം॥ 12-120-18 (69494) പരം വിശ്വാസയേത്സാംനാ സ്വശക്തിം ചോപലക്ഷയേത്। ആത്മനഃ പരിമർശേന ബുദ്ധിം ബുദ്ധ്യാ വിചാരയേത്॥ 12-120-19 (69495) സാന്ത്വയോഗമതിഃ പ്രാജ്ഞഃ കാര്യാകാര്യപ്രയോജനകഃ। നിഗൂഢബുദ്ധേർധീരസ്യ വക്തവ്യേ വക്ഷ്യതേ തഥാ॥ 12-120-20 (69496) സംനികൃഷ്ടാം കഥാം പ്രാജ്ഞോ യദി ബുദ്ധ്യാ ബൃഹസ്പതിഃ। സ്വഭാവമേഷ്യതേ തപ്തം കൃഷ്ണായസമിവോദകേ॥ 12-120-21 (69497) അനുയുഞ്ജീത സത്യാനി സർവാണ്യേവ മഹീപതിഃ। ആഗമൈരുപദിഷ്ടാനി സ്വസ്യ ചൈവ പരസ്യ ച॥ 12-120-22 (69498) മൃദും ക്രൂരം തഥാ പ്രാജ്ഞം ശൂരം ചാർഥവിധാനവിത്। സ്വകർമണി നിയുഞ്ജീത യേ ചാന്യേ വചനാധികാഃ॥ 12-120-23 (69499) അപ്യദൃഷ്ടാനി യുക്താനി സ്വാനുരൂപേഷു കർമസു। സർവാംസ്താനനുവർതേത സ്വരാംസ്തന്ത്രീരിവായതാഃ॥ 12-120-24 (69500) ധർമാണാമവിരോധേന സർവേഷാം പ്രിയമാചരേത്। മമായമിതി രാജാ യഃ സപർവത ഇവാചലഃ॥ 12-120-25 (69501) വ്യവഹാരം സമാധായ സൂര്യോ രശ്മീനിവായതാൻ। ധർമമേവാഭിരക്ഷേത കൃത്വാ തുല്യേ പ്രിയാപ്രിയേ॥ 12-120-26 (69502) കുലപ്രകൃതിദേശാനാം ധർമജ്ഞാൻമൃദുഭാഷിണഃ। മധ്യേ വയസി നിർദോഷാൻഹിതേ യുക്താഞ്ജിതക്ലമാൻ॥ 12-120-27 (69503) അലുബ്ധാഞ്ശിക്ഷിതാന്ദാന്താന്ധർമേഷു പരിനിഷ്ഠിതാൻ। സ്ഥാപയേത്സർവകാര്യേഷു രാജാ സർവാർഥരക്ഷിണഃ॥ 12-120-28 (69504) ഏതേന ച പ്രകാരേണ കൃത്യാനാമാഗതിം ഗതിം। യുക്ത്യാ സമനുതിഷ്ഠേന തുഷ്ടശ്ചാരൈഃ പുരസ്കൃതഃ॥ 12-120-29 (69505) അമോഘക്രോധഹർശസ്യ സ്വയം കൃത്യാഽനുദർശിനാഃ। ആത്മപ്രത്യയകോശസ്യ വസുദൈവ വസുന്ധരാ॥ 12-120-30 (69506) വ്യക്തശ്ചാനുഗ്രഹോ യസ്യ യഥോക്തശ്ചാപി നിഗ്രഹഃ। ഗുപ്താത്മാ ഗുപ്തരാഷ്ട്രസ്യ സ രാജാ രാജധർമവിത്॥ 12-120-31 (69507) നിത്യം രാഷ്ട്രമവേക്ഷേത ഗോഭിഃ സൂര്യ ഇവാതപൻ। ചാരാംശ്ചാനുചരാന്വിദ്യാത്തഥാ ബുദ്ധ്യാ സ്വയം ചരേത്॥ 12-120-32 (69508) കാലപ്രാപ്തമുപാദദ്യാന്നാർഥം രാജാ പ്രസൂചയേത്। അഹന്യഹനി സന്ദുഹ്യാൻമഹീം ഗാമിവ ബുദ്ധിമാൻ॥ 12-120-33 (69509) യഥാക്രമേണ പുഷ്പേഭ്യശ്ചിനോതി മധു ഷട്പദഃ। തഥാ ദ്രവ്യമുപാദായ രാജാ കുർവീത സഞ്ചയം॥ 12-120-34 (69510) യദ്ധി ഗുപ്താവശിഷ്ടം സ്യാത്തദ്വിത്തം ധർമകാമയോഃ। സഞ്ചയാന്ന വിസർഗീ സ്യാദ്രാജാ ശാസ്ത്രവിദാത്മവാൻ॥ 12-120-35 (69511) നാർഥമൽപം പരിഭവേന്നാവമന്യേത ശാത്രവാൻ। ബുദ്ധ്യാഽനുബുദ്ധ്യാ ചാത്മാനം ന ചാബുദ്ധേഷു വിശ്വസേത്॥ 12-120-36 (69512) ധൃതിർദാക്ഷ്യം സംയമോ ബുദ്ധിരാത്മാ ധൈര്യം ശൌര്യം ദേശകാലാപ്രമാദഃ। അൽപസ്യ വാ മഹതോ വാ വിവൃദ്ധൌ ധനസ്യൈതാന്യഷ്ട സമിന്ധനാനി॥ 12-120-37 (69513) അഗ്നിസ്തോകോ വർധതേഽപ്യാജ്യസിക്തോ ബീജം ചൈകം ബഹുസഹസ്രമേതി। ക്ഷയോദയൌ വിപുലൌ സന്നിയംയൌ തസ്മാദൽപം നാവമന്യേത വിത്തം॥ 12-120-38 (69514) ബാലോഽപ്യബാലഃ സ്ഥവിരോ രിപുര്യഃ। സദാ പ്രമത്തം പുരുഷം നിഹന്യാത്। കാലേനാന്യസ്തസ്യ മൂലം ഹരേത് കാലജ്ഞാനം പാർഥിവാനാ വരിഷ്ഠം॥ 12-120-39 (69515) ഹരേത്കീർതി ധർമമസ്യോപരുന്ധ്യാ ദർഥേ വിഘ്നം വീര്യമസ്യോപഹന്യാത്। രിപുർദ്വേഷ്ടാ ദുർബലോ വാ ബലീ വാ തസ്മാച്ഛത്രോർനൈവ ബിഭ്യേദ്യഥാത്മാ॥ 12-120-40 (69516) ക്ഷയം ശത്രോഃ സഞ്ചയം പാലനം വാ ഉഭാവർഥൌ സഹിതൌ ധർമകാമൌ। തതശ്ചാന്യൻമതിമാൻസന്ദധീത തസ്മാദ്രാജാ ബുദ്ധിമന്തം ശ്രയേത॥ 12-120-41 (69517) ബുദ്ധിർദീപ്താ ബലവന്തം ഹിനസ്തി ബലം ബുദ്ധ്യാ പാല്യതേ വർധമാനം। ശത്രുർബുദ്ധ്യാ സീദതേ പീഡ്യമാനോ ബുദ്ധിപൂർവം കർമ യത്തത്പ്രശസ്തം॥ 12-120-42 (69518) സർവാൻകാമാൻകാമയാനോ ഹി ധീരഃ സത്വേനാൽപേനാപ്നുതേ ഹീനദോഷഃ। യശ്ചാത്മാനം പ്രാർഥയതേഽർഥ്യമാനൈഃ ശ്രേയഃ പാത്രം പൂരയതേ ച നാൽപം॥ 12-120-43 (69519) തസ്മാദ്രാജാ പ്രഗൃഹീതഃ പ്രജാസു മൂലം ലക്ഷ്ംയാഃ സർവശോ ഹ്യാദദീത। ദീർഘം കാലം ഹ്യപി സംപീഡ്യമാനോ വ്യുഷ്യാത്സംപദ്വ്യവസായേന ശക്ത്യാ॥ 12-120-44 (69520) വിദ്യാ തപോ വാ വിപുലം ധനം വാ സർവം ഹ്യേതദ്വ്യവസായേന ശക്യം। ബ്രഹ്മായത്തം നിവസതി ദേഹവത്സു തസ്മാദ്വിദ്യാദ്വ്യവസായം പ്രഭൂതം॥ 12-120-45 (69521) യത്രാസതേ മതിമന്തോ മനസ്വിനഃ ശക്രോ വിഷ്ണുര്യത്ര സരസ്വതീ ച। വസന്തി ഭൂതാനി ച യത്ര നിത്യം തസ്മാദ്വിദ്വാന്നാവമന്യേത ദേഹം॥ 12-120-46 (69522) ലുബ്ധം ഹന്യാത്സംപ്രദാനാദ്ധി നിത്യം ലുബ്ധസ്തൃപ്തിം പരവിത്തസ്യ നൈതി। സർവോ ലുബ്ധഃ സർവഗുണോപഭോഗോ യോഽർഥൈർഹീനോ ധർമകാമൌ ജഹാതി॥ 12-120-47 (69523) ധനം ഭോഗം പുത്രദാരം സമൃദ്ധിം സർവം ലുബ്ധഃ പ്രാർഥയതേ പരേഷാം। ലുബ്ധേ ദോഷാഃ സംഭവന്തീഹ സർവേ തസ്മാദ്രാജാ ന പ്രഗൃഹ്ണീത് ലുബ്ധം॥ 12-120-48 (69524) സന്ദർശനേന പുരുഷം ജഘന്യമപി ചോദയേത്। ആരംഭാന്ദ്വിഷതാം പ്രാജ്ഞഃ സർവാർഥാംശ്ച പ്രസൂദയേത്॥ 12-120-49 (69525) ധർമാന്വിതേഷു വിജ്ഞാതാ മന്ത്രഗുപ്തിംശ്ച പാണ്ഡവ। ആപ്തോ രാജൻകുലീനശ്ച പര്യാപ്തോ രാഷ്ട്രസംഗ്രഹേ॥ 12-120-50 (69526) വിവിപ്രയുക്താന്നരദേവധർമാ നുക്താൻസമാസേന നിബോധ ബുദ്ധ്യാ। ഇമാന്വിദധ്യാദനുസൃത്യ യോ വൈ രാജാ മഹീം പാലയിതും സ ശക്തഃ॥ 12-120-51 (69527) സുനീതിജം യസ്യ വിധാനജം സുഖം ധർമപ്രണീതം വിധിവത്പ്രസിദ്ധ്യതി। ന നിന്ദ്യതേ തസ്യ ഗതിർമഹീപതേ സ വിന്ദതേ രാജ്യസുഖം ഹ്യനുത്തമം॥ 12-120-52 (69528) ധനൈർവിശിഷ്ടാൻമതിശീലപൂജിതാ ൻഗുണോപപന്നാന്യുധി ദൃഷ്ടവിക്രമാൻ। ഗുണേഷു യുക്താനചിരാദിവാത്മവാം സ്തതോഽഭിസന്ധായ നിഹന്തി ശാത്രവാൻ॥ 12-120-53 (69529) പശ്യേദുപായാന്വിവിധേഷു കർമസു ന ചാനുപായേന മതിം നിവേശയേത്। ശ്രിയം വിശിഷ്ടാം വിപുലം യശോ ധനം ന ദോഷദർശീ പുരുഷഃ സമശ്നുതേ॥ 12-120-54 (69530) പ്രീതിപ്രവൃത്തിം വിനിവർതനം ച സുഹൃസു വിജ്ഞായ വിചാര്യ ചോഭയോഃ। യദേവ മിത്രം ഗുരുഭാരമാവഹേ ത്തദേവ സുസ്നിഗ്ധമുദാഹരേദ്ബുധഃ॥ 12-120-55 (69531) ഏതാൻമയോക്താംശ്ചര രാജധർമാ ന്നൃണാം ച ഗുപ്തൌ മതിമാദധത്സ്വ। അവാപ്സ്യസേ പുണ്യഫലം സുഖേന സർവോ ഹി ലോകോ നൃപ ധർമമൂലഃ॥ ॥ 12-120-56 (69532) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി വിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 120॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-120-2 രാജധർമാണാം രാജധർമവിദാം മതം യദ്വിസ്തരേണോക്തം തദേവ പ്രണേയം പ്രകർഷേണ നേതും വോഢു ശക്യം സങ്ക്ഷിപ്തമിത്യർഥഃ। പ്രണയം രാജധർമാണാമിതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-120-4 ബർഹാണി പക്ഷാൻ। ഭുജഗാശനോ മയൂരഃ॥ 12-120-5 തൈക്ഷ്ണ്യം ക്രൂരത്വം। ജിഹ്മത്വം കോടില്യം॥ 12-120-6 യസ്മിംന്നർഥേ ദണ്ഡേഽനുഗ്രഹേ വാ। രൂപമാദിശേദ്ദർശയേത്॥ 12-120-7 ശരച്ഛിസ്വീ ശരത്കാലമയൂരഃ॥ 12-120-8 യുക്തോഽവഹിതഃ സ്യാത്। വർഷോദകാനി വൃഷ്ട്യാ ജനിതാനി മഹാനദീജലാനി। അർഥകാമഃ ശിഖാം രാജാ കുര്യാദ്ധർമധ്വജോപമാം ഇതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ശിഖാം യോഗ്യലിംഗം ക്രൂരത്വാദികം കുര്യാത് പ്രകാശയേദിത്യർഥഃ॥ 12-120-9 ലോകേ ചായവ്യയൌ ദൃഷ്ട്വാ വൃഹദ്വൃക്ഷമിവാസ്രവദിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ബൃഹന്തോ വൃക്ഷാ യത്ര തദ്വൃഹദ്വക്ഷം താലവനം। ആസ്രവത് രസം പ്രസ്രവത്। യഥാ രസഗ്രാഹീ പ്രദേശവിശേഷേ ഏവ പ്രഹൃത്യ രസം ഗൃഹ്ണീതി നതു കൃത്സ്നവൃക്ഷച്ഛേദേനേക്ഷുകാണ്ഡാദിവത്തതോ രസം ജിഘൃക്ഷതി। ഏവം പ്രജാനാമായവ്യയൌ ജ്ഞാത്വാ താ ജീവയംസ്താഭ്യോ ധനരസമാദദ്യാദിത്യർഥഃ॥ 12-120-10 ഭൌമാനി പരേഷാം സസ്യാനി ചരണൈരശ്വാദിഗമനൈഃ കിരൻ നാശയന്നിത്യർഥഃ॥ 12-120-13 അസിതഗ്രീവോ മയൂരഃ॥ 12-120-14 ചാരൈർദർശിതാസു ഭൂമിഷു ധാത്രീസൌവിദല്ലസൂപകാരാദിഷു പരൈർഭേദിതേഷു തതാന്വിഷാദീൻപാശാൻ॥ 12-120-15 പാശജ്ഞാനേ സതി താം കപടഭൂമിം പ്രതിപദ്യാത്മാനം പ്രണയേത്പ്രാപയേത്തദാനശ്യേദേവ। വാശബ്ദ ഏവാർഥേ॥ 12-120-16 സന്നിവാസാന്ദൃഢമൂലാൻപക്ഷാ നമാത്യാദീൻ ശൂരാംശ്ച വാസയേത്സ്ഥാപയേത്। ബർഹിസമം മയൂരതുല്യം കാമം യഥേഷ്ടം പ്രശസ്തം കൃതം പ്രശസ്താം ക്രിയാം പക്ഷാണാം വിസ്ഫാരണമാചരേത്। പതംഗം ശലഭസമൂഹോ യഥാ ഗഹനേഷു പതതി ഗഹനം ച നിഷ്പന്നം കരോതി ഏവം സംഭൂയ ശത്രൂരാഷ്ട്രേ പതിതവ്യമിത്യർഥഃ॥ 12-120-18 ബുദ്ധ്യാ ആത്മനഃ സംയമനം ഇത്ഥമേവ കർതും യുക്തം നിയമം കുര്യാത്। പരബുദ്ധ്യാ ച തത്രൈവാർഥേ സംവാദിതയാ തസ്യാർഥസ്യ വിചാരണം ദൃഢതരോ നിശ്ചയഃ കാര്യഃ। ബുദ്ധ്യാ ശാസ്ത്രോത്ഥധിയാ ആത്മഗുണസ്യ പൂർവോക്തനിശ്ചയഹേതോഃ പ്രാപ്തിർഭവതി। ഏതദേവ ശാസ്ത്രസ്യ നിദർശനം പ്രയോജനം യത്കാര്യക്ഷോദക്ഷമതാ ബുദ്ധേരിത്യർഥഃ॥ 12-120-19 ആത്മനഃ സ്വസ്യ പരിമർശേന സർവതോഽതീതാനാഗതവിചാരേണ ബുദ്ധിം കാര്യനിശ്ചയം ബുദ്ധ്യാ ഊഹാപോഹകൌശലരൂപയാ മേധയാ വിചാരയേത്സാധകബാധകഭൂമൌ സഞ്ചാരയേത്॥ 12-120-21 പ്രാജ്ഞോ ബുദ്ധ്യാ ബൃഹസ്പതിസമോഽപി സൻ യദി നികൃഷ്ടാം കഥാം നിർബുദ്ധിത്വവാദം പ്രാപ്നുയാത്തർഹി സദ്യഏവ യുക്ത്യാ സ്വഭാവം സ്വാസ്ഥ്യം ഏഷ്യതേ। ഉദകേ പ്രക്ഷിപ്തം തപ്തായസം ശൈത്യമിവ॥ 12-120-33 ന അർഥം പ്രസൂചയേത് അർഥവൃത്താം ന ജ്ഞാപയേത്॥ 12-120-35 സഞ്ചയാന്ന വിസർഗീ സ്യാത്। കോശാദ്ധനം ന ദദ്യാദപിതൂപര്യാഹൃതമേവേത്യർഥഃ॥ 12-120-37 ആത്മാ ദേഹഃ। ദേശേ കാലേ വാഽപ്രമാദ ഇത്യേകം॥ 12-120-39 അബാലഃ അഹീനഃ। അന്യഃ സംപന്നഃ॥ 12-120-41 ധർമകാമൌ ബുദ്ധ്യാ സന്ദധീത സന്ധിം വാ കുര്യാത്। അന്യത് വിഗ്രഹാദികം കുര്യാത്॥ 12-120-42 വർധമാനം ക്ഷീയമാണം॥ 12-120-43 അൽപേനാപി സത്വേന ബലേന। അർഥ്യമാനൈര്യുക്തം। ആത്മാനം പ്രാർഥയതേ। ലുബ്ധോ ദൃപ്തശ്ച ഭവതീത്യർഥഃ। ശ്രേയഃ പാത്രം ന പൂരയതേ തതഃ ശ്രേയോഽപസർപതീത്യർഥഃ॥ 12-120-44 പ്രഗൃഹീതഃ സ്രിഗ്ധഃ। ലക്ഷ്ംയാഃ മൂലം അർഥം സർവശഃ സർവാഭ്യഃ സംപീഢ്യമാനഃ സംപീഡ്യൻ॥ 12-120-45 വ്യവസ യേന ഉദ്യോഗേന വിദ്യാത് ലഭേത്॥ 12-120-46 അനുദ്യോഗേന ജൻമ ന നാശ്യേദിത്യാഹ യത്രേതി॥ 12-120-47 സമൃദ്ധിം ച പ്രാപ്യാപീതി ശേഷഃ। ധനം ഉത്കോചരൂപം॥ 12-120-52 വിധാനജം ദൈവപ്രാപ്തം॥ 12-120-53 ഗുണോപപന്നാഞ്ശൌര്യാദിയുക്താൻ। ഗുണേഷു സന്ധിവിഗ്രഹാദിഷു ആത്മവാനപ്രമത്തഃ॥ 12-120-54 ദോഷദർശീ നിർദോഷഷ്വേപീതി ശേഷഃ॥ 12-120-55 ഉദാഹരേത്പ്രശംസേത്॥ 12-120-56 ചരാനുതിഷ്ഠ। ആദധത്സ്വ ആധത്സ്വാ। ദധ ധാരണേ ഇത്യസ്യ രൂപം॥

12-121-0 (69533) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-121-0x (5666) അയം പിതാമഹേനോക്തോ രാജധർമഃ സനാതനഃ। കീദൃശശ്ച മഹാദണ്ഡോ ദണ്ഡേ സർവം പ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-121-1 (69534) ദേവതാനാമൃഷീണാം ച പിതൄണാം ച മഹാത്മനാം। യക്ഷരക്ഷഃ പിശാചാനാം മർത്യാനാം ച വിശേഷതഃ॥ 12-121-2 (69535) സർവേഷാം പ്രാണിനാം ലോകേ തിര്യക്ഷ്വപി നിവാസിനാം। സർവസ്യാപി മഹാതേജാ ദണ്ഡഃ ശ്രേയാനിതി പ്രഭോ॥ 12-121-3 (69536) ഇത്യേതദുക്തം ഭവതാ ദണ്ഡേ വൈ സചരാചരം। പശ്യതാം ലോക ആയത്തം സസുരാസുരമാനുഷം। ഏതദിച്ഛാംയഹം ശ്രോതും തത്ത്വേന ഭരതർഷഭ॥ 12-121-4 (69537) കോ ദണ്ഡഃ കീദൃശോ ദണ്ഡഃ കിംരൂപഃ കിംപരായണഃ। കിമാത്മകഃ കഥംഭൂതഃ കതിമൂർതിഃ കഥം പ്രഭുഃ॥ 12-121-5 (69538) ജാഗർതി ച കഥം ദണ്ഡഃ പ്രജാസു വിഹിതാത്മകഃ। കശ്ച പൂർവാപരമിദം ജാഗർതി പ്രതിപാലയൻ॥ 12-121-6 (69539) കശ്ച വിജ്ഞായതേ പൂർവഃ കോ വരോ ദണ്ഡസഞ്ജ്ഞിതഃ। കിംസംസ്ഥശ്ചാഭവദ്ദണ്ഡഃ കാ ചാസ്യ ഗതിരിഷ്യതേ॥ 12-121-7 (69540) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-121-8x (5667) ശൃണു കൌരവ്യ യോ ദണ്ഡോ വ്യവഹാരോ യഥാ ച സഃ। യസ്മിൻഹി സർവമായത്തം സ ധർമ ഇതി കേവലഃ॥ 12-121-8 (69541) ധർമസ്യാർഥേ മഹാരാജ വ്യവഹാര ഇതീഷ്യതേ। തസ്യ ലോപഃ കഥം ന സ്യാല്ലോകേഷ്വിഹ മഹാത്മനഃ॥ 12-121-9 (69542) ഇത്യർഥം വ്യവാഹരസ്യ വ്യവഹാരത്വമിഷ്യതേ। അപി ചൈതത്പുരാ രാജൻമനുനാ പ്രോക്തമാദിതഃ॥ 12-121-10 (69543) സുപ്രണീതേന ദണ്ഡേന പ്രിയാപ്രിയസമാത്മനാ। പ്രജാ രക്ഷതി യഃ സംയഗ്ധർമ ഏവ സ കേവലഃ॥ 12-121-11 (69544) യഥോക്തമേതദ്വചനം പ്രാഗേവ മനുനാ പുരാ। യൻമയോക്തം വസിഷ്ഠേന ബ്രഹ്മണോ വചനം മഹത്॥ 12-121-12 (69545) പ്രാഗിദം വചനം പ്രോക്തമതഃ പ്രാഗ്വചനം വിദുഃ। വ്യവഹാരസ്യ ചാഖ്യാനാദ്വ്യവഹാര ഇഹോച്യതേ॥ 12-121-13 (69546) ദണ്ഡാന്ത്രിവർഗഃ സതതം സുപ്രണീതാത്പ്രവർതതേ। ദൈവം ഹി പരമോ ദണ്ഡോ രൂപതോഽഗ്നിരിവോത്ഥിതഃ॥ 12-121-14 (69547) നീലോത്പലദലശ്യാമശ്ചതുർദംഷ്ട്രശ്ചതുർഭുജഃ। അഷ്ടപാന്നൈകനയനഃ ശങ്കുകർണോർധ്വരോമവാൻ॥ 12-121-15 (69548) ജടീ ദ്വിജിഹ്വസ്താംരാസ്യോ മൃഗരാജതനുച്ഛദഃ। ഏതദ്രൂപം ബിഭർത്യുഗ്രം ദണ്ഡോ നിത്യം ദുരാസദഃ॥ 12-121-16 (69549) അസിർധനുർഗദാ ശക്തിസ്ത്രിശൂലം മുദ്ഗരഃ ശരഃ। മുസലം പരശുശ്ചക്രം പ്രാസദണ്ഡർഷ്ടിതോമരാഃ॥ 12-121-17 (69550) സർവപ്രഹരണീയാനി യാനി യാനീഹ കാനിചിത്। ദണ്ഡ ഏവ സ സർവാത്മാ ലോകേ ചരതി മൂർതിമാൻ॥ 12-121-18 (69551) ഭിന്ദംശ്ഛിന്ദന്രുജൻകൃന്തന്ദാരയൻപാടയംസ്തഥാ। ഘാതയന്നഭിധാവംശ്ച ദണ്ഡ ഏവ ചരത്യുത॥ 12-121-19 (69552) അസിർവിശസനോ ധർമസ്തീക്ഷ്ണവർമാ ദുരാസദഃ। ശ്രീഗർഭോ വിജയഃ ശാസ്താ വ്യവഹാരഃ പ്രജാഗരഃ॥ 12-121-20 (69553) ശാസ്ത്രം ബ്രാഹ്മണമന്ത്രാശ്ച ശാസ്താ പ്രവചനം പരം। ധർമപാലോഽക്ഷരോ ഗോപഃ സത്യഗോ നിത്യഗോ ഗൃഹഃ॥ 12-121-21 (69554) അസംഗോ രുദ്രതനയോ മനുർജ്യേഷ്ഠഃ ശിവങ്കരഃ। നാമാന്യേതാനി ദണ്ഡസ്യ കീർതിതാനി യുധിഷ്ഠിര॥ 12-121-22 (69555) ദണ്ഡോ ഹി ഭഗവാന്വിഷ്ണുര്യജ്ഞോ നാരായണഃ പ്രഭുഃ। ശശ്വദ്രുപം മഹദ്ബിഭ്രൻമഹാത്പുരുഷ ഉച്യതേ॥ 12-121-23 (69556) തഥോക്താ ബ്രഹ്മകന്യേതി ലക്ഷ്മീർനീതിഃ സരസ്വതീ। ദണ്ഡനീതിർജഗദ്ധാത്രീ ദണ്ഡോ ഹി ബഹുവിഗ്രഹഃ॥ 12-121-24 (69557) അർഥാനർഥൌ സുഖം ദുഃഖം ധർമാധർമൌ ബലാബലേ। ദൌർഭാഗ്യം ഭാഗധേയം ച പുണ്യാപുണ്യേ ഗുണാഗുണൌ॥ 12-121-25 (69558) കാമാകാമാവൃതുർമാസഃ ശർവരീ ദിവസഃ ക്ഷണഃ। അപ്രമാദഃ പ്രമാദശ്ച ഹർഷശോകൌ ശമോ ദമഃ॥ 12-121-26 (69559) ദൈവം പുരുഷകാരശ്ച മോക്ഷാമോക്ഷൌ ഭയാഭയേ। ഹിംസാഹിംസേ തപോ യജ്ഞഃ സംയമോഽഥ വിഷാമൃതേ॥ 12-121-27 (69560) അന്തശ്ചാദിശ്ച മധ്യം ച കൃതാനാം ച പ്രപഞ്ചനം। മദഃ പ്രമോദോ ദർപശ്ച ദംഭോ ധൈര്യം നയാനയൌ॥ 12-121-28 (69561) അശക്തിഃ ശക്തിരിത്യേവം മാനസ്തംഭൌ വ്യയാവ്യയൌ। വിനയശ്ച വിസർഗശ്ച കാലാകാലൌ ച കൌരവ॥ 12-121-29 (69562) അനൃതം ചാജ്ഞതാ സത്യം ശ്രദ്ധാശ്രദ്ധേ തഥൈവ ച। ക്ലീബതാ വ്യവസായശ്ച ലാഭാലാഭൌ ജയാജയൌ॥ 12-121-30 (69563) തീക്ഷ്ണതാ മൃദുതാത്യുഗ്രമാഗമാനാഗമൌ തഥാ। വിരോധശ്ചാവിരോധശ്ച കാര്യാകാര്യേ ബലാബലേ॥ 12-121-31 (69564) അസൂയാ ചാനസൂയാ ച ധർമാധർമൌ തഥൈവ ച। അപത്രപാനപത്രപേ ഹ്രീശ്ച സംപദ്വിപച്ച ഹ॥ 12-121-32 (69565) തേജഃ കർമാണി പാണ്ഡിത്യം വാക്ശക്തിർബുദ്ധിതത്വതാ। ഏവം ദണ്ഡസ്യ ലോകേഽസ്മിഞ്ജാഗർതി ബഹുരൂപതാ॥ 12-121-33 (69566) ന സ്യാദ്യദീഹ ദണ്ഡോ വൈ പ്രമഥേയുഃ പരസ്പരം। ഭയാദ്ദണ്ഡസ്യ നാന്യോന്യം ഘ്നന്തി ചൈവ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-121-34 (69567) ദണ്ഡേന രക്ഷ്യമാണാ ഹി രാജന്നഹരഹഃ പ്രജാഃ। രാജാനം വർധയന്തീഹ തസ്മാദ്ദണ്ഡഃ പരായണം॥ 12-121-35 (69568) വ്യവസ്ഥാപയതേ നിത്യമിമം ലോകം നരേശ്വര। സത്യേ വ്യവസ്ഥിതോ ധർമോ ബ്രാഹ്മണേഷ്വവതിഷ്ഠതേ॥ 12-121-36 (69569) ധർമയുക്താ ദ്വിജശ്രേഷ്ഠാ ദേവയുക്താ ഭവന്തി ച। ബഭൂവ യജ്ഞോ ദേവേഭ്യോ യജ്ഞഃ പ്രീണാതി ദേവതാഃ॥ 12-121-37 (69570) പ്രീതാശ്ച ദേവതാ ലോകമിന്ദ്രേ പ്രതിദദത്യുത। അത്രം ദദാതി ശക്രശ്ചാപ്യനുഗൃഹ്ണന്നിമാഃ പ്രജാഃ॥ 12-121-38 (69571) പ്രാണാശ്ച സർവഭൂതാനാം നിത്യമന്നേ പ്രതിഷ്ഠിതാഃ। തസ്മാത്പ്രജാഃ പ്രതിഷ്ഠന്തേ ദണ്ഡോ ജാഗർതി താസു ച॥ 12-121-39 (69572) ഏവംപ്നയോജനശ്ചൈവ ദണ്ഡഃ ക്ഷത്രിയതാം ഗതഃ। രക്ഷപ്രജാഃ സ ജാഗർതി നിത്യം സ്വവഹിതോക്ഷരഃ॥ 12-121-40 (69573) ഈശ്വരഃ പുരുഷഃ പ്രാണഃ സത്വം വൃത്തം പ്രജാപതിഃ। ഭൂതാത്മാ ജീവ ഇത്യേവം നാമഭിഃ പ്രോച്യതേഽഷ്ടഭിഃ॥ 12-121-41 (69574) അദദദ്ദണ്ഡമേവാസ്മൈ ധൃതമൈശ്വര്യമേവ ച। ബലേ നയശ്ച സംയുക്തഃ സദാ പഞ്ചവിധാത്മകഃ॥ 12-121-42 (69575) കുലം ബഹുധനാമാത്യാഃ പ്രജ്ഞാ പ്രോക്താ ബലാനി തു। ആഹാര്യമഷ്ടകൈർദ്രവ്യൈർബലമന്യദ്യുധിഷ്ഠിര॥ 12-121-43 (69576) ഹസ്തിനോഽശ്വാ രഥാഃ പത്തിർനാവോ വിഷ്ടിസ്തഥൈവ ച। ദേശികാശ്ചാദികാശ്ചൈവ തദഷ്ടാംഗം ബലം സ്മൃതം॥ 12-121-44 (69577) അഥ ചാംഗസ്യ യുക്തസ്യ രഥിനോ ഹസ്തിയായിനഃ। അശ്വാരോഹാഃ പദാതാശ്ച മന്ത്രിണോ രസദാശ്ച യേ॥ 12-121-45 (69578) ഭിക്ഷുകാഃ പ്രാഡ്വിവാകാശ്ച മൌഹൂർതാ ദൈവചിന്തകാഃ। കോശോ മിത്രാണി ധാന്യം ച സർവോപകരണാനി ച॥ 12-121-46 (69579) സപ്തപ്രകൃതി ചാഷ്ടാംഗം ശരീരമിഹ തം വിദുഃ। രാജ്യസ്യ ദണ്ഡമേവാംഗം ദണ്ഡഃ പ്രഭവ ഏവ ച॥ 12-121-47 (69580) ഈശ്വരേണ പ്രസന്നേന കാരണാത്ക്ഷത്രിയസ്യ ച। ദണ്ഡോ ദത്തഃ സദാ ഗോപ്താ ദണ്ഡോ ഹീദം സനാതനം॥ 12-121-48 (69581) രാജാ പൂജ്യതമോ നാന്യോ യഥാ ധർമഃ പ്രദർശിതഃ। ബ്രഹ്മണാ ലോകരക്ഷാർഥം സ്വധർമസ്ഥാപനായ ച॥ 12-121-49 (69582) ഭർതൃപ്രത്യയ ഉത്പന്നോ വ്യവഹാരസ്തഥാവിധഃ। തസ്യാദ്യ സഹിതോ ദൃഷ്ടോ ഭർതൃപ്രത്യയലക്ഷണഃ॥ 12-121-50 (69583) വ്യവഹാരസ്തു വേദാത്മാ വേദപ്രത്യയ ഉച്യതേ। മൌലശ്ച നരശാർദൂല ശാസ്ത്രോക്തശ്ച തഥാഽപരഃ॥ 12-121-51 (69584) ഉക്തോ യശ്ചാപി ദണ്ഡോഽസൌ ഭർതൃപ്രത്യയലക്ഷണഃ। ജ്ഞേയോ നഃ സ നരേന്ദ്രസ്ഥോ ദണ്ഡഃ പ്രത്യയ ഏവ ച॥ 12-121-52 (69585) ദണ്ഡപ്രത്യയദൃഷ്ടോഽപി വ്യവഹാരാത്മകഃ സ്മൃതഃ। വ്യവഹാരഃ സ്മൃതോ യശ്ച സ വേദവിഷയാത്മകഃ॥ 12-121-53 (69586) യശ്ച വേദപ്രസൂതാത്മാ സ ധർമോ ഗുണദർശനഃ। ധർമപ്രത്യയ ഉദ്ദിഷ്ടോ യശ്ച ധർമഃ കൃതാത്മഭിഃ॥ 12-121-54 (69587) വ്യവഹാരഃ പ്രജാഗോപ്താ ബ്രഹ്മദൃഷ്ടോ യുധിഷ്ഠിര। ത്രീന്ധാരയതി ലോകാന്വൈ സത്യാത്മാ ഭൂതിവർധനഃ॥ 12-121-55 (69588) യശ്ച ദണ്ഡഃ സ ദൃഷ്ടോ നോ വ്യവഹാരഃ സനാതനഃ। വ്യവഹാരശ്ച ദൃഷ്ടോ യഃ സ വേദ ഇതി നഃ ശ്രുതിഃ॥ 12-121-56 (69589) യശ്ച വേദഃ സ വൈ ധർമോ യശ്ച ധർമഃ സ സത്പഥഃ। ബ്രഹ്മാ പിതാമഹഃ പൂർവം ഭഗവാംശ്ച പ്രജാപതിഃ॥ 12-121-57 (69590) ലോകാനാം സ ഹി സർവേഷാം സസുരാസുരരക്ഷസാം। സ മനുഷ്യോരഗവതാം കർതാ ചൈവ സ ഭൂതകൃത്॥ 12-121-58 (69591) തതോ നോ വ്യവഹാരോഽയം ഭർതൃപ്രത്യയലക്ഷണഃ। തസ്മാദിദമവോചാമ വ്യവഹാരനിദർശനം॥ 12-121-59 (69592) മാതാ പിതാ ച ഭ്രാതാ ച ഭാര്യാ ചൈവ പുരോഹിതഃ। നാദണ്ഡ്യോ വിദ്യതേ രാജ്ഞോ യഃ സ്വധർമേണ തിഷ്ഠതി॥ ॥ 12-121-60 (69593) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകവിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 121॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-121-11 പ്രജാരക്ഷകത്വാദ്വ്യവഹാര ഏവ ധർമപദവാച്യോഽപീത്യാഹ സുപ്രണീതേനേതി॥ 12-121-12 ബ്രഹ്മണഏവ വചനം മനുമുഖാച്ഛ്രുതമിത്യർഥഃ॥ 12-121-13 ദണ്ഡഏവ ഉക്തവചനാദ്ധർമശബ്ദേന വ്യവഹാരശബ്ദേന ചോച്യത ഇത്യർഥഃ। പ്രാഗ്വചനം ധർമവചനം॥ 12-121-16 ഏവം വ്യവഹാരരൂപിണോ ദണ്ഡസ്യ രൂപമുക്ത്വാ ധർമാഖ്യദണ്ഡരൂപമാഹ। താംരാസ്യോ മൃഗരാജതനുച്ഛദ ഇതി। താംരോ വഹ്നിരേവാഹനവനീയാദിരാസ്യം യസ്യ സ തഥാ। മൃഗരാജഃ കൃഷ്ണമൃഗസ്തത്സംബന്ധിചർമ തനുച്ഛദഃ ശരീരാച്ഛാദകം പ്രാവരണമസ്യ। ഏതേന ദീക്ഷാപ്രധാനോ യജ്ഞ ഉക്തഃ। ഏതച്ച സർവേഷാം ദാനോപവാസഹോമാദീനാമുപലക്ഷണം॥ 12-121-23 മുഖ്യം ദണ്ഡസ്യ രൂപമാഹ ദണ്ഡോ ഹീതി॥ 12-121-24 തത്പത്ന്യാ രൂപമാഹ തഥേതി। ദണ്ഡേന സഹിതാ നീതിർദണ്ഡനീതിഃ॥ 12-121-25 കിംപരായണമിത്യസ്യോത്തരം അർഥാനർഥാവിത്യാദി॥ 12-121-36 കിമാത്മകഃ കഥംഭൂതഃ കഥംമൂർതിരിതിപ്രശ്നത്രയസ്യോത്തരമാഹ വ്യവസ്ഥാപയതഇതി। ലോകപാലനാത്മകഃ സത്യപക്ഷപാതീ ബ്രാഹ്മണമൂർതിസ്വരൂപ ഇത്യർഥഃ॥ 12-121-37 ദണ്ഡസ്യ ബ്രാഹ്മണഭൂർതിത്വം വിവൃണ്വൻ കഥം ജാഗർതി ഇത്യസ്യോത്തരമാഹ ധർമയുക്താ ഇത്യാദിനാ। ബ്രാഹ്മണമൂർതിർദണ്ഡോ യജ്ഞാദിദ്വാരാന്നസൃഷ്ടിഹേതുതയാ ഭൂതാനി പാലയൻ ജാഗർതീതി ശ്ലോകത്രയാർഥഃ॥ 12-121-42 അദദദീശ്വര ഇതി ശേഷഃ। അസ്മൈ രാജ്ഞേ। ദണ്ഡം ദണ്ഡനീതിം। അതഏവായം ബലേന സംയുക്തഃ പഞ്ചവിധ ആത്മാ യസ്യ സ തഥാ। ധർമവ്യവഹാരദണ്ഡേശ്വരജീവരൂപേണ പഞ്ചപ്രകാരാത്മകോ രാജാ। ബലം നഥൈശ്ച സംയുക്തം സദാ പഞ്ചവിധാത്മകമിതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-121-43 ബഹുധനസഹിതാ അമാത്യാ ബഹുധനാമാത്യാഃ। ബലാനി തു തേജഓജഃ സഹ ആഖ്യാനി ദേഹേന്ദ്രിയബുദ്ധിസമാർഥ്യാനി। അഷ്ടകൈരഷ്ടസംഖ്യാകൈരനന്തരശ്ലോകേ വക്ഷ്യമാണൈർഹസ്ത്യാദിഭിരാഹാര്യമാർജനീയം। അന്യദ്വലം കോശവൃദ്ധിരൂപം॥ 12-121-45 അംഗസ്യ സൈന്യസ്യ യുക്തസ്യ സന്നദ്ധസ്യ രഥാദികം ശരീരം വിദുരിതി തൃതീയേനാന്വയഃ। രസദാഃ വൈദ്യാഃ। 12-121-46 പ്രാഡ്വിവാകാഃ വിവദമാനയോർദ്വയോഃ പ്രവൃത്തിനിമിത്തവേത്താരഃ॥ 12-121-47 ദണ്ഡം സൈന്യം। ദണ്ഡഃ പ്രസിദ്ധഃ॥ 12-121-48 ദണ്ഡോ ദണ്ഡാദീനം॥ 12-121-50 ഭർതൃപ്രത്യയഃ ഭർതാരൌ ദ്വൌ വിവദമാനൌ പ്രത്യയഃ കാരണം യസ്യ സ തഥാ വാദിപ്രതിവാദിഭ്യാം പ്രവർതിതോ വ്യവഹാരഃ। തയോരന്യതരസ്യ പ്രത്യയോഽഭ്യുപഗമോ ലക്ഷണം യസ്യ സ ഭർതൃപ്രത്യയലക്ഷണഃ। അന്യതരപരാജയാദിത്യർഥഃ। സഹിതോ ഹിതമിഷ്ടം തേന യുക്തഃ സഹിതഃ। അന്യതരജയാവഹ ഇത്യർഥഃ॥ 12-121-51 വേദാത്മാ വേദോക്തോ ദോഷഃ പാരദാര്യാദിസ്തന്നിവൃത്ത്യർഥം പരിഷദം പ്രതിഗതശ്ചേത്തത്ര പ്രായശ്ചിത്താത്മകോ വേദഹേതുക ഏവ ദണ്ഡഃ। മൌലഃ കുലാചാരപ്രയുക്തോ യോ വ്യവഹാരസ്തത്രാപി ശാസ്ത്രോക്തോ ദണ്ഡഃ। തഥാച ശാസ്ത്രവിദാമനുക്രമണം ധർമജ്ഞാനാം സമയഃ പ്രമാണം വേദാശ്ചേതി॥ 12-121-52 തേഷാം ത്രയാണാം ദണ്ഡാനാം മധ്യേ ആദ്യഃ ക്ഷത്രിയാധീന ഇത്യാഹ। ഉക്ത ഇതി। നഃ അസ്മാഭിഃ ക്ഷത്രിയൈർദണ്ഡോഽപി ജ്ഞേയഃ തത്ര പ്രത്യയോഽപി ജ്ഞേയഃ॥ 12-121-53 അസ്യാപി വേദമൂലത്വമാഹ ദണ്ഡ ഇതി। വിവിധോഽവഹാരഃ അന്യോന്യം പരപക്ഷക്ഷേപേണ സ്വപക്ഷസാധനം വ്യവഹാരസ്തദാത്മകോ ന്യായഃ സ യദ്യപി ദണ്ഡഃ പ്രത്യയദൃഷ്ടസ്തഥാപി സ വ്യവഹാരപദാർഥോ മന്വാദിഭിഃ സ്മൃതോഽസ്തി। അതഃ സോഽപി വൈദികപ്രണീതത്വാദ്വേദവിഷയാത്മകോ വേദാർഥഗോചരോഽസ്തീത്യർഥഃ॥ 12-121-54 ഉദ്ദിഷ്ടോ മമ പാരദാര്യജേനാധർമേണ ധർമലോപോ മാഭൂദിതി പശ്ചാത്താപവത്യുദ്ദിഷ്ടഃ പ്രായശ്ചിത്തരൂപോ ദണ്ഡോ ധർമ ഏവേത്യർഥഃ॥ 12-121-60 യോ രാജാ സ്വധർമേണ തിഷ്ഠതി തസ്യ രാജ്ഞ ഇതി സംബന്ധഃ॥

12-122-0 (69594) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-122-0x (5668) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। അംഗേഷു രാജാ ദ്യുതിമാന്വസുഹോമ ഇതി ശ്രുതഃ॥ 12-122-1 (69595) സ രാജാ ധർമവിന്നിത്യം സഹ പത്ന്യാ മഹാതപാഃ। മുഞ്ജപൃഷ്ഠം ജഗാമാഥ ദേവർഷിഗണസേവിതം। 12-122-2 (69596) തത്ര ശൃംഗേ ഹിമവതോ വസതിം സമുപാഗമത്। യത്ര മുഞ്ജവടേ രാമോ ജടാഹരണമാദിശത്॥ 12-122-3 (69597) തദാദി ച മഹാപ്രാജ്ഞഃ ഋഷിഭിഃ സംശിതവ്രതൈഃ। മുഞ്ജപൃഷ്ഠ ഇതി പ്രോക്തഃ സ ദേശോ രുദ്രസേവിതഃ॥ 12-122-4 (69598) സ തത്ര ബഹുഭിര്യുക്തസ്തദാ ശ്രുതിമയൈർഗുണൈഃ। ബ്രാഹ്മണാനാമനുമതോ ദേവർഷിസദൃശോഽഭവത്॥ 12-122-5 (69599) തം കദാചിദദീനാത്മാ സഖാ ശക്രസ്യ മാനിതഃ। അഭ്യഗച്ഛൻമഹീപാലോ മാന്ധാതാ ശത്രുകർശനഃ॥ 12-122-6 (69600) സോപസൃത്യ തു മാന്ധാതാ വസുഹോമം നരാധിപം। ദൃഷ്ട്വാ പ്രകൃഷ്ടതപസം വിനയേനോപതിഷ്ഠതേ॥ 12-122-7 (69601) വസുഹോമോഽപി രാജ്ഞോ വൈ ഗാമർധ്യം ച ന്യവേദയത്। സപ്താംഗസ്യ തു രാജ്യസ്യ പപ്രച്ഛ കുശലാവ്യയൌ॥ 12-122-8 (69602) സദ്ഭിരാചരിതം പൂർവം യഥാവദനുയായിനം। അബ്രവീദ്വസുഹോമസ്തം രാജൻകിം കരവാണി തേ॥ 12-122-9 (69603) സോഽബ്രവീത്പരമപ്രീതോ മാന്ധാതാ രാജസത്തമഃ। വസുഹോമം മഹാപ്രാജ്ഞമാസീനം കുരുനന്ദന॥ 12-122-10 (69604) ബൃഹസ്പതേർമതം രാജന്നഘീതം സകലം ത്വയാ। തഥൈവൌശനസം ശാസ്ത്രം വിജ്ഞാതം തേ നരോത്തമ॥ 12-122-11 (69605) തദഹം ശ്രോതുമിച്ഛാമി ദണ്ഡ ഉത്പദ്യതേ കഥം। കിം വാഽസ്യ പൂർവം ജാഗർതി കിം വാ പരമമുച്യതേ॥ 12-122-12 (69606) കഥം ക്ഷത്രിയസംസ്ഥശ്ച ദണ്ഡഃ സംപ്രത്യവസ്ഥിതഃ। ബ്രൂഹി മേ തദ്യഥാതത്വം ദദാംയാചാര്യവേതനം॥ 12-122-13 (69607) വസുഹോമ ഉവാച। 12-122-14x (5669) ശൃണു രാജന്യഥാ ദണ്ഡഃ സംഭൂതോ ലോകസംഗ്രഹഃ। പ്രജാവിനയരക്ഷാർഥം ധർമസ്യാത്മാ സനാതനഃ॥ 12-122-14 (69608) ബ്രഹ്മാ യിയക്ഷുർഭഗവാൻസർവലോകപിതാമഹഃ। ഋത്വിജം നാത്മനസ്തുല്യം ദദർശേതി ഹി നഃ ശ്രുതം॥ 12-122-15 (69609) സ ഗർഭം ഭഗവാന്ദേവോ ബഹുവർഷാണ്യധാരയത്। അഥ പൂർണേ സഹസ്രേ തു സ ഗർഭഃ ക്ഷുവതോഽപതത്॥ 12-122-16 (69610) സ ക്ഷുപോ നാമ സംഭൂതഃ പ്രജാപതിരരിന്ദം। ഋത്വിഗാസീൻമഹാരാജ യജ്ഞേ തസ്യ മഹാത്മനഃ॥ 12-122-17 (69611) തസ്മിൻപ്രവൃത്തേ സത്രേ തു ബ്രഹ്മണഃ പാർഥിവർഷഭ। ഇഷ്ടരൂപപ്രചാരത്വാദ്ദണ്ഡഃ സോഽന്തർഹിതോഽഭവത്॥ 12-122-18 (69612) തസ്മിന്നന്തർഹിതേ ചാപി പ്രജാനാം സങ്കരോഽഭവത്। നൈവ കാര്യം ന വാ കാര്യം ഭോജ്യാഭോജ്യം ന വിദ്യതേ॥ 12-122-19 (69613) പേയാപേയേ കുതഃ സിദ്ധിർഹിസന്തി ച പരസ്പരം। ഗംയാഗംയം തദാ നാസീത്സ്വം പരസ്വം ച വൈ സമം॥ 12-122-20 (69614) പരസ്പരം വിലുംപന്തി സാരമേയാ യഥാഽഽമിഷം। അബലാൻബലിനോ ജഘ്നുർനിർമര്യാദം പ്രവർതതേ॥ 12-122-21 (69615) തതഃ പിതാമഹോ വിഷ്ണും ഭഗവന്തം സനാതനം। സംപൂജ്യ വരദം ദേവം മഹാദേവമഥാബ്രവീത്॥ 12-122-22 (69616) അത്ര ത്വമനുകംപാം വൈ കർതുമർഹസി ശങ്കര। അയം വിഷ്ണുഃ സഖാ തുഭ്യം ധർമസ്യ പരിരക്ഷണേ॥ 12-122-23 (69617) `ത്വം ഹി സർവവിധാനജ്ഞഃ സത്വാനാം ത്വം ഗതിഃ പരാ।' സങ്കരോ ന ഭവേദത്ര യഥാ തദ്വൈ വിധീയതാം॥ 12-122-24 (69618) തതഃ സ ഭഗവാന്ധ്യാത്വാ തദാ ശൂലവരായുധഃ। ` ദേവദേവോ മഹാദേവഃ കാരണം ജഗതഃ പരം॥ 12-122-25 (69619) ബ്രഹ്മവിഷ്ണ്വിന്ദ്രസഹിതഃ സർവൈശ്ച സസുരാസുരൈഃ। ലോകസന്ധാരണാർഥം ച ലോകസങ്കരനാശനം।' ആത്മാനമാത്മാനാ ദണ്ഡം സസൃജേ ദേവസത്തമഃ॥ 12-122-26 (69620) തസ്മാച്ച ധർമചരണാന്നീതിം ദേവീം സരസ്വതീം। അസൃജദ്ദണ്ഡനീതിം വൈ ത്രിഷു ലോകേഷു വിശ്രുതാം॥ 12-122-27 (69621) `യഥാഽസൌ നീയതേ ദണ്ഡഃ സതതം പാപകാരിഷു। ദണ്ഡസ്യ നയനാത്സാ ഹി ദണ്ഡനീതിരിഹോച്യതേ॥' 12-122-28 (69622) ഭൂയഃ സ ഭഗവാന്ധ്യാത്വാ ചിരം ശൂലഘരഃ പ്രഭുഃ। `അസൃജത്സർവശാസ്ത്രാണി മഹാദേവോ മഹേശ്വരഃ॥ 12-122-29 (69623) ദണ്ഡനീതേഃ പ്രയോഗാർഥം പ്രമാണാനി ച സർവശഃ। വിദ്യാശ്ചതസ്രഃ കൂടസ്ഥാസ്താസാം ഭേദവികൽപനാഃ॥ 12-122-30 (69624) അംഗാനി വേദാശ്ചത്വാരോ മീമാംസാ ന്യായവിസ്തരഃ। പുരാണം ധർമശാസ്ത്രം ച വിദ്യാ ഹ്യേതാശ്ചതുർദശ॥ 12-122-31 (69625) ആയുർവേദോ ധനുർവേദോ ഗാന്ധർവശ്ചേതി തേ ത്രയഃ। അർഥശാസ്ത്രം ചതുർഥം തു വിദ്യാ ഹ്യഷ്ടാദശൈവ തു॥ 12-122-32 (69626) ദശ ചാഷ്ടൌ ച വിഖ്യാതാ ഏതാ ധർമസ്യ സംഹിതാഃ। ഏതാസാമേവ വിദ്യാനാം വ്യാസമാഹ മഹേശ്വരഃ॥ 12-122-33 (69627) ശതാനി ത്രീണി ശാസ്ത്രാണാം മഹാതന്ത്രാണി സപ്തതിം। വ്യാസ ഏവ തു വിദ്യാനാം മഹാദേവേന കീർതിതഃ॥ 12-122-34 (69628) തന്ത്രം പാശുപതം നാമ പഞ്ചരാത്രം ച വിശ്രുതം। യോഗശാസ്ത്രം ച സാംഖ്യം ച തന്ത്രം ലോകായതം തഥാ॥ 12-122-35 (69629) തന്ത്രം ബ്രഹ്മതുലാ നാമ തർകവിദ്യാ ദിവൌകസാം। സുഖദുഃഖാർഥജിജ്ഞാസാ കാരണം ചേതി വിശ്രുതം॥ 12-122-36 (69630) തർകവിദ്യാസ്തഥാ ചാഷ്ടൌ സ ചോക്തോ ന്യായവിസ്തരഃ। ദശ ചാഷ്ടൌ ച വിജ്ഞേയാഃ പൌരാണാ യജ്ഞസംഹിതാഃ॥ 12-122-37 (69631) പുരാണാശ്ച പ്രണീതാശ്ച താവദേവേഹ സംഹിതാഃ। ധർമശാസ്ത്രാണി തദ്വച്ച ഏകാർഥാനി ച നാന്യഥാ॥ 12-122-38 (69632) ഏകാർഥാനി പുരാണാനി വേദാശ്ചൈകാര്യസംഹിതാഃ। നാനാർഥാനി ച സർവാണി തതഃ ശാസ്ത്രാണി ശങ്കരഃ॥ 12-122-39 (69633) പ്രോവാച ഭഗവാന്ദേവഃ കാലജ്ഞാനാനി യാനി ച। ചതുഃഷഷ്ടിപ്രമാണാനി ആയുർവേദം ച സോത്തരം॥ 12-122-40 (69634) അഷ്ടാദശവികൽപാം താം ദണ്ഡനീതിം ച ശാശ്വതീം। ഗാന്ധർവമിതിഹാസം ച നാനാവിസ്തരമുക്തവാൻ॥ 12-122-41 (69635) ഇത്യേതാഃ ശങ്കരപ്രോക്താ വിദ്യാഃ ശബ്ദാർഥസംഹിതാഃ। പുനർഭേദസഹസ്രം തു താസാമേവ തു വിസ്തരഃ॥ 12-122-42 (69636) ഋഷിഭിർദേവഗന്ധർവൈഃ സവികൽപഃ സവിസ്തരഃ। ശശ്വദഭ്യസ്യതേ ലോകേ വേദ ഏവ തു സർവശഃ॥ 12-122-43 (69637) വേദാശ്ചതസ്രഃ സങ്ക്ഷിപ്താ വേദവാദാശ്ച തേ സ്മൃതാഃ। ഏതാസാം പാരഗോ യശ്ച സ ചോക്തോ വേദപാരഗഃ॥ 12-122-44 (69638) വേദാനാം പാരഗോ രുദ്രോ വിഷ്ണുരിന്ദ്രോ ബൃഹസ്പതിഃ। ശക്രഃ സ്വായംഭുവശ്ചൈവ മനുഃ പരമധർമവിത്॥ 12-122-45 (69639) ബ്രഹ്മാ ച പരമോ ദേവഃ സദാ സർവൈഃ സുരാസുരൈഃ। സർവസ്യാനുഗ്രഹാച്ചൈവ വ്യാസോ വൈ വേദപാരഗഃ॥ 12-122-46 (69640) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-122-47x (5670) അഹം ശാന്തനവോ ഭീഷ്മഃ പ്രസാദാൻമാധവസ്യ ച। ശങ്കരസ്യ പ്രസാദാച്ച ബ്രഹ്മണശ്ച കുരൂദ്വഹ। വേദപാരഗ ഇത്യുക്തോ യാജ്ഞവൽക്യശ്ച സർവശഃ॥ 12-122-47 (69641) കൽപേകൽപേ മഹാഭാഗൈർഋഷിഭിസ്തത്ത്വദർശിഭിഃ। ഋഷിപുത്രൈർഋഷിഗണൈർഭിദ്യന്തേ മിശ്രകൈരപി॥ 12-122-48 (69642) ശിവേന ബ്രഹ്മണാ ചൈവ വിഷ്ണുനാ ച വികൽപിതാഃ। ആദികൽപേ പുനശ്ചൈവ ഭിദ്യന്തേ സാധുഭിഃ പുനഃ॥ 12-122-49 (69643) ഇദാനീമപി വിദ്വദ്ഭിർഭിദ്യന്തേ ച വികൽപകൈഃ। പൂർവജൻമാനുസാരേണ ബഹുധേയം സരസ്വതീ॥ 12-122-50 (69644) ഭൂയഃ സ ഭഗവാന്ധ്യാത്വാ ചിരം ശൂലവരായുധഃ।' തസ്യതസ്യ നികായസ്യ ചകാരൈകൈകമീശ്വരം॥ 12-122-51 (69645) ദേവാനാമീശ്വരം ചക്രേ ദൈവം ദശശതേക്ഷണം। യമം വൈവസ്വതം ചാപി പിതൄണാമകരോത്പതിം॥ 12-122-52 (69646) അപാം രാജ്യേ സുരാണാം ച വിദധേ വരുണം പ്രഭും। ധനാനാം രാക്ഷസാനാം ച കുവേരമപി ചേശ്വരം॥ 12-122-53 (69647) പർവതാനാം പതിം മേരും സരിതാം ച മഹോദധിം। മൃത്യും പ്രാണേശ്വരമഥോ തേജസാം ച ഹുതാശനം॥ 12-122-54 (69648) രുദ്രാണാമപി ചേശാനം ഗോപ്താരം വിദധേ പ്രഭുഃ। മഹാത്മാനം മഹാദേവം വിശാലാക്ഷം സനാതനം॥ 12-122-55 (69649) `ദശ ചൈകശ്ച യേ രുദ്രാസ്തസ്യൈതേ മൂർതിസംഭവാഃ। നാനാരൂപധരോ ദേവഃ സ ഏവ ഭഗവാഞ്ശിവഃ॥' 12-122-56 (69650) വസിഷ്ഠമീശം വിപ്രാണാം വസൂനാം ജാതവേദസം। തേജസാം ഭാസ്കരം ചക്രേ നക്ഷത്രാണാം നിശാകരം॥ 12-122-57 (69651) വീരുധാം വസുമന്തം ച ഭൂതാനാം ച പ്രഭും വരം। കുമാരം ദ്വാദശഭുജം സ്കന്ദം രാജാനമാദിശത്॥ 12-122-58 (69652) കാലം സർവേശമകരോത്സംഹാരവിനയാത്മകം। മൃത്യോശ്ചതുർവിഭാഗസ്യ ദുഃഖസ്യ ച സുഖസ്യ ച॥ 12-122-59 (69653) ഈശ്വരോ ദേവദേവസ്തു രാജരാജോ നരാധിപഃ। സർവേഷാമേവ രുദ്രാണാം ശൂലപാണിരിതി ശ്രുതിഃ॥ 12-122-60 (69654) `ഈശ്വരശ്ചേതനഃ കർതാ പുരുഷഃ കാരണം ശിവഃ। വിഷ്ണുർബ്രഹ്മാ ശശീ സൂര്യഃ ശക്രോ ദേവാശ്ച സാന്വയാഃ॥ 12-122-61 (69655) സൃജതേ ഗ്രസതേ ചൈതത്തമോഭൂതമിദം യഥാ। അപ്രജ്ഞാതം ജഗത്സർവം യദാ ഹ്യേകോ മഹേശ്വരഃ॥ ' 12-122-62 (69656) തമേനം ബ്രഹ്മണഃ പുത്രമനുജാതം ക്ഷുപം ദദൌ। പ്രജാനാമധിപം ശ്രേഷ്ഠം സർവധർമഭൃതാമപി॥ 12-122-63 (69657) മഹാദേവസ്തതസ്തസ്മിന്വൃത്തേ യജ്ഞേ സമാഹിതഃ। ദൺ·ഡം ധർമസ്യ ഗോപ്താരം വിഷ്ണവേ സത്കൃതം ദദൌ॥ 12-122-64 (69658) വിഷ്ണുരംഗിരസേ പ്രാദാദംഗിരാ മുനിസത്തമഃ। പ്രാദാദിന്ദ്രമരീചിഭ്യാ മരീചിർഭൃഗവേ ദദൌ॥ 12-122-65 (69659) ഭൃഗുർദദാവൃഷിഭ്യസ്തു ദണ്ഡം ധർമസമാഹിതം। ഋഷയോ ലോകപാലേഭ്യോ ലോകപാലാഃ ക്ഷുപായ ച॥ 12-122-66 (69660) ക്ഷുപസ്തു മനവേ പ്രാദാദാദിത്യതനയായ ച। പുത്രേഭ്യഃ ശ്രാദ്ധദേവസ്തു സൂക്ഷ്മധർമാർഥകാരണാത്॥ 12-122-67 (69661) വിഭജ്യ ദൺ·ഡഃ കർതവ്യോ ദണ്ഡേ തു നയമിച്ഛതാ। ദുർവാചാ നിഗ്രഹോ ദണ്ഡോ ഹിരണ്യം ബാഹ്യതഃ ക്രിയാ॥ 12-122-68 (69662) വ്യംഗത്വം ച ശരീരസ്യ വധോ വാഽനൽപകാരണാത്। ശരീരപീഡാ കാര്യാ തു സ്വദേശാച്ച വിവാസനം॥ 12-122-69 (69663) തം ദദൌ സൂര്യപുത്രായ മനവേ രക്ഷണാത്മകം। ആനുപൂർവ്യാച്ച ദണ്ഡോഽയം പ്രജാ ജാഗർതി പാലയൻ॥ 12-122-70 (69664) ഇന്ദ്രോ ജാഗർതി ഭഗവാനിന്ദ്രാദഗ്നിർവിഭാവസുഃ। അഗ്നേർജാഗർതി വരുണോ വരുണാച്ച പ്രജാപതിഃ॥ 12-122-71 (69665) പ്രജാപതേസ്തതോ ധർമോ ജാഗർതി വിനയാത്മകഃ। ധർമാച്ച ബ്രഹ്മണഃ പുത്രോ വ്യവസായഃ സനാതനഃ॥ 12-122-72 (69666) വ്യവസായാത്തതസ്തേജോ ജാഗർതി പരിപാലയത്। ഓഷധ്യസ്തേജസസ്തസ്മാദോഷധീഭ്യശ്ച പർവതാഃ॥ 12-122-73 (69667) പർവതേഭ്യശ്ച ജാഗർതി രസോ രസഗുണാത്തഥാ। ജാഗർതി നിർഋതിർദേവീ ജ്യോതീംഷി നിർഋതീമനു॥ 12-122-74 (69668) വേദാഃ പ്രതിഷ്ഠാ ജ്യോതിർഭ്യസ്തതോ ഹയശിരാഃ പ്രഭുഃ। ബ്രഹ്മാ പിതാമഹസ്തസ്മാജ്ജാഗർതി പ്രഭുരവ്യയഃ॥ 12-122-75 (69669) പിതാമഹാൻമഹാദേവോ ജാഗർതി ഭഗവാഞ്ശിവഃ। വിശ്വേദേവാഃ ശിവാച്ചാപി വിശ്വേഭ്യ ഋഷയസ്തഥാ॥ 12-122-76 (69670) ഋഷിഭ്യോ ഭഗവാൻസോമഃ സോമാദ്ദേവാഃ സനാതനാഃ। ദേവേഭ്യോ ബ്രാഹ്മണാ ലോകേ ജാഗ്രതീത്യുപധാരയ॥ 12-122-77 (69671) ബ്രാഹ്മണേഭ്യശ്ച രാജന്യാ ലോകാന്രക്ഷന്തി ധർമതാഃ। സ്ഥാവരം ജംഗമം ചൈവ ക്ഷത്രിയേഭ്യഃ സനാതനം॥ 12-122-78 (69672) പ്രജാ ജാഗ്രതി ലോകേഽസ്മിന്ദണ്ഡോ ജാഗർതി താസു ച। സർവസങ്ക്ഷേപകോ ദൺ·ഡഃ പിതാമഹസുതഃ പ്രഭുഃ॥ 12-122-79 (69673) ജാഗർതി കാലഃ പൂർവം ച മധ്യേ ചാന്തേ ച ഭാരത। ഈശഃ സർവസ്യ കാലോ ഹി മഹാദേവഃ പ്രജാപതിഃ॥ 12-122-80 (69674) ദേവദേവഃ ശിവഃ സർവോ ജാഗർതി സതതം പ്രഭുഃ। കപർദീ ശങ്കരോ രുദ്രോ ഭവഃ സ്ഥാണുരുമാപതിഃ॥ 12-122-81 (69675) ഇത്യേഷ ദണ്ഡോ വ്യാഖ്യാതസ്തഥൌഷധ്യസ്തഥാപരേ। ഭൂമിപാലോ യഥാന്യായം വർതേതാനേന ധർമവിത്॥ 12-122-82 (69676) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-122-83x (5671) ഇതീദം വസുഹോമസ്യ യോഽഽത്മവാഞ്ശൃണുയാൻമതം। ശ്രുത്വാ സംയക്പ്രവർതേത സ ലോകാനാപ്നുയാന്നൃപഃ॥ 12-122-83 (69677) ഇതി തേ സർവമാഖ്യാതം യോ ദണ്ഡോ മനുജർഷഭ। നിയന്താ സർവലോകസ്യ ധർമാക്രാന്തസ്യ ഭാരത॥ 12-122-84 (69678) `വസുഹോമാച്ഛ്രുതം രാജ്ഞാ മാന്ധാത്രാ ഭൂഭൃതാ പുരാ। മയാപി കഥിതം രാജന്നാഖ്യാനം പ്രഥിതം മയാ॥' ॥ 12-122-85 (69679) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ദ്വാവിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 122॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-122-1 അത്ര ദണ്ഡോത്പത്തൌ വിഷയേ॥ 12-122-13 ആചാര്യവേതനം ഗുരുദക്ഷിണാം॥ 12-122-15 യിയക്ഷുര്യഷ്ടുമിച്ഛുഃ॥ 12-122-16 സഗർഭം ശിരസാ ദേവഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ। ക്ഷുവതഃ ക്ഷുതവതഃ॥ 12-122-18 അഷ്ടം രൂപം ദീക്ഷാപരിഗ്രഹഃ പ്രജാനിയന്താ ദീക്ഷാം പ്രവിഷ്ട ഇതി നിയമനരൂപോ ദണ്ഡോഽന്തർഹിതോഽഭവദിത്യർഥഃ॥ 12-122-59 കർതുമർഹസി കേശവ ഇതി ഝ. പാഠഃ। വിനയോ വിവൃദ്ധിഃ। ചത്വാരോ വിഭാഗാ യസ്യ തസ്യ ശസ്ത്രം ശത്രുര്യമഃ കർമ ച। രോഗോഽപഥ്യാശനപ്രയോജകോ രാഗോ യമഃ കർമ ചേതി വാ॥ 12-122-68 വിഭജ്യ ന്യായം ന്യായാഭാസം ച വിവിച്യ। ദുഷ്ടനിഗ്രഹ ഏവ ദണ്ഡസ്യ മുഖ്യം പ്രയോജനം। ഹിരണ്യാദിഗ്രഹണം തു ലോകാനാം ബിഭീഷികാർഥം നതു കോശ വൃദ്ധ്യർഥമിത്യർഥഃ॥ 12-122-69 വിവാസനം സ്വദേശാദ്ദൂരീകരണാം॥ 12-122-73 ഓഷധീഭ്യശ്ച പാദപാഃ ഇതി ട. പാഠഃ॥ 12-122-74 പാദപേഭ്യശ്ച ജാഗർതി ഇതി ട. പാഠഃ॥

12-123-0 (69680) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-123-0x (5672) താത ധർമാർഥകാമാനാം ശ്രോതുമിച്ഛാമി നിശ്ചയം। ലോകയാത്രാ ഹി കാർത്സ്ന്യേന ത്രിഷ്വേതേഷു പ്രതിഷ്ഠിതാ॥ 12-123-1 (69681) ധർമാർഥകാമാഃ കിംമൂലാഃ പ്രഭവഃ പ്രലയശ്ച കഃ। അന്യോന്യം ചാനുഷജ്ജന്തേ വർതന്തേ ച പൃഥക്പൃഥക്॥ 12-123-2 (69682) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-123-3x (5673) യ ഏതേ സ്യുഃ സുമനസോ ലോകസംസ്ഥാർഥനിശ്ചയേ। കാമപ്രഭവസംസ്ഥാസു സജ്ജന്തേ ച ത്രയസ്തദാ॥ 12-123-3 (69683) ധർമമൂലോഽർഥ ഇത്യുക്തഃ കാമോഽർഥഫലമുച്യതേ। സങ്കൽപമൂലാസ്തേ സർവേ സങ്കൽപോ വിഷയാത്മകഃ॥ 12-123-4 (69684) വിഷയാശ്ചൈവ കാർത്സ്ന്യേന സർവ ആഹാരസിദ്ധയേ। മൂലമേതന്ത്രിവർഗസ്യ നിവൃത്തിർമോക്ഷ ഉച്യതേ॥ 12-123-5 (69685) ധർമഃ ശരീരസംഗുപ്തിർധർമാർഥശ്ചാർഥ ഇഷ്യതേ। കാമോ രതിഫലശ്ചാത്ര സർവേ രതിഫലാഃ സ്മൃതാഃ॥ 12-123-6 (69686) സന്നികൃഷ്ടാംശ്ചരേദേതാന്ന ചൈതാൻമനസാ ത്യജേത്। വിമുക്തസ്തപസാ സർവാന്ധർമാദീൻകാമനൈഷ്ഠികാൻ॥ 12-123-7 (69687) ശ്രേഷ്ഠബുദ്ധിസ്ത്രിവർഗസ്യ ഉദയം പ്രാപ്നുയാത്ക്ഷണാത്। [കർമണാ ബുദ്ധിപൂർവേണ ഭവത്യർഥോ ന വാ പുനഃ॥] 12-123-8 (69688) അർഥാർഥമന്യദ്ഭവതി വിപരീതമഥാപരം। അനർഥാർഥമവാപ്യാർഥമന്യത്രാദ്യോപകാരകം।] ബുദ്ധ്യാ ബുദ്ധ ഇഹാർഥേന തദഹ്നാ തു നികൃഷ്ടയാ॥ 12-123-9 (69689) അപധ്യാനമലോ ധർമോ മലോഽർഥസ്യ നിഗൂഹനം। സംപ്രമോഹമലഃ കാമോ ഭൂയസ്തദ്ഗുണവർധിതഃ॥ 12-123-10 (69690) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। അരിഷ്ടസ്യ ച സംവാദം കാമന്ദസ്യ ച ഭാരത॥ 12-123-11 (69691) കാമന്ദമൃഷിമാസീനമഭിവാദ്യ നരാധിപഃ। ആംഗോരിഷ്ഠോഽഥ പപ്രച്ഛ കൃത്വാ സമയമവ്യയം॥ 12-123-12 (69692) യഃ പാപം കുരുതേ രാജാ കാമമോഹബലാത്കൃതഃ। പ്രത്യാസന്നസ്യ തസ്യർഷേ കിം സ്യാത്പാപപ്രണാശനം॥ 12-123-13 (69693) അധർമം ധർമ ഇതി ച യോ മോഹാദാചരേന്നരഃ। തം ചാപി പ്രഥിതം ലോകേ കഥം രാജാ നിവർതയേത്॥ 12-123-14 (69694) കാമന്ദ ഉവാച। 12-123-15x (5674) യോ ധർമാർഥൌ പരിത്യജ്യ കാമമേവാനുവർതതേ। സ ധർമാർഥപരിത്യാഗാത്പ്രജ്ഞാനാശമിഹാർച്ഛതി॥ 12-123-15 (69695) പ്രജ്ഞാനാശാത്മകോ മോഹസ്തഥാ ധർമാർഥനാശകഃ। തസ്മാന്നാസ്തികതാ ചൈവ ദുരാചാരശ്ച ജായതേ॥ 12-123-16 (69696) ദുരാചാരാന്യദാ രാജാ പ്രദുഷ്ടാന്ന നിയച്ഛതി। തസ്മാദുദ്വിജതേ ലോകഃ സർപാദ്വേശ്മഗതാദിവ॥ 12-123-17 (69697) തം പ്രജാ നാനുരജ്യന്തേ ന വിപ്രാ ന ച സാധവഃ। തതഃ സങ്ക്ഷയമാപ്നോതി തഥാ വധ്യത്വമേവ ച॥ 12-123-18 (69698) അപധ്വസ്തസ്ത്വവമതോ ദുഃഖം ജീവതി ജീവിതം। ജീവതേ യദപധ്വസ്തഃ ശുദ്ധം മരണമേവ തത്॥ 12-123-19 (69699) അത്രൈതദാഹുരാചാര്യാഃ പാപസ്യ പരിവർതനം। സേവിതവ്യാ ത്രയീ വിദ്യാ സത്കാരോ ബ്രാഹ്മണേഷു ച॥ 12-123-20 (69700) മഹാമനാ ഭവേദ്ധർമേ വിവഹേച്ച മഹാകുലേ। ബ്രാഹ്മണാംശ്ചാപി സേവേത ക്ഷമായുക്താൻമനസ്വിനഃ॥ 12-123-21 (69701) ജപേദുദകശീലഃ സ്യാത്സുമുഖോ ന ച നാസ്തികഃ। ധർമാന്വിതാൻസംപ്രവിശേദ്ബഹിഃ പ്ലുത്യൈവ ദുഷ്കൃതം॥ 12-123-22 (69702) പ്രസാദയേൻമധുരയാ വാചാ വാഽപ്യഥ കർമണാ। ഇത്യസ്തീതി വദേന്നിത്യം പരേഷാം കീർതയൻഗുണാൻ॥ 12-123-23 (69703) അപാപോ ഹ്യേവമാചാരഃ ക്ഷിപ്രം ബഹുമതോ ഭവേത്। പാപാന്യപി ഹി കൃച്ഛ്രാണി ശമയേന്നാത്ര സംശയഃ॥ 12-123-24 (69704) ഗുരവോ ഹി പരം ധർമം യം ബ്രൂയുസ്തം തഥാ കുരു। ഗുരൂണാം ഹി പ്രസാദാദ്വൈ ശ്രേയഃ പരമവാപ്സ്യസി॥ ॥ 12-123-25 (69705) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രയോവിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 123॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-123-2 കിംമൂലാഃ കിമുദ്ദിശ്യ ക്രിയന്ത ഇത്യർഥഃ। പ്രഭവത്യസ്മാദിതി പ്രഭവഃ। കിമേഷാമുത്പത്തിസ്ഥാനം। തേഷാം സാഹിത്യം കഥം പൃഥക്പൃഥകവച കഥമിതി ചത്വാരഃ പ്രശ്നാഃ॥ 12-123-3 സൂചീകടാഹന്യായേന ധർമാർഥകാമാനാം സാഹിത്യമാഹ യ ഇതി। തേ ധർമാർഥകാമാസ്ത്രയോഽപി സജ്ജന്തേ യുഗപദുത്പദ്യന്തേ॥ 12-123-7 സ്വർഗാദികം ബാഹ്യം ഫലം വിപ്രകൃഷ്ടം തദർഥാ ഏതേ വിപ്രകൃഷ്ടാഃ। ആത്മജ്ഞാനരൂപം ഫലം തു സന്നികൃഷ്ടം തദർഥാ ഏതേ സന്നികൃഷ്ടാസ്താംശ്ചരേത് സേവേത। ധർമശ്ചിത്തശുദ്ധ്യർഥോഽർഥോ നിഷ്കാമകർമാർഥഃ കാമോ ദേഹധാരണമാത്രാർഥഃ ഇത്യേവമേതേ സേവ്യാ ഇത്യർഥഃ। ധർമാദീൻകാമനൈഷ്ഠികാൻകാമാന്താന്ധർമാർഥകാമാൻസർവാനപി മനസാപി ന ത്യജേത്കിമുത സ്വരൂപേണ ന ത്യജേദിത്യർഥഃ। കഥം തർഹ്യേതാംസ്ത്യജേദിത്യാഹ തപസാ വിമുക്ത ഇതി। വിചാരേണൈവ തേഭ്യോ വിമുക്തോ ഭവേത്। സംഗഫലത്യാഗപൂർവകം ധർമാദീനനുതിഷ്ഠേദിതി ഭാവഃ॥ 12-123-8 അസ്മാത്കർമണ ഇദം ഫലം പ്രാപ്സ്യേ ഇതി ബുദ്ധിപൂർവം കൃതേനാപി കർമണാർഥഃ കദാചിദ്ഭവതി കദാചിന്നേതി വ്യഭിചാരഃ॥ 12-123-9 അർഥാർഥം ധർമാദപി അന്യത് സേവാകൃഷ്യാദികം ഭവതീതി ന ധർമൈകലഭ്യോഽർഥം ഇത്യർഥാർഥം ധർമോ ന കാര്യഃ। പ്രത്യുത വിപരീതമപി അപരം മതമസ്തി കേചിദ്ധഠേനൈവാർഥോ ഭവതി സ്വഭാവേന വാ ദൈവേന വേതി മന്യത ഇതി തദർഥമലം ധർമേണേത്യർഥഃ। ഏവം ധർമസ്യാർഥഹേതുത്വം ദൂരീകൃത്യാർഥസ്യാപി ധർമഹേതുത്വം ദൂഷയതി। അർഥമവാപ്യാഽപി ജഗദനർഥാർഥമപായാർഥം ഭവതി। തഥാഹി ധനമത്തഃ സർവം പാപം കരോതീതി നാർഥേന ധർമോത്പത്തിർനിത്യാസ്തി। അർഥം വിനാപി ധർമോത്പത്തിരസ്തീത്യാഹാന്യത്രാദ്യോപകാരകം। സ്വാർഥേ ത്രൽ। അന്യത്രാന്യദേവോപവാസവ്രതാദികം ആദ്യസ്യ ധർമസ്യോപകാരകം വർധകം ഭവതി॥ 12-123-10 അപധ്യാനം ഫലാഭിസന്ധിഃ। നിഗൂഹനം ദാനഭോഗയോരപ്രതിപാദനം॥ 12-123-13 പ്രത്യാസന്നസ്യ പശ്ചാത്തപ്തസ്യ॥ 12-123-20 ഏവം നിന്ദിതസ്യ കർതവ്യമാഹ അത്രേതി॥ 12-123-23 തവാസ്മീതി വദേന്നിത്യം ഇതി ഝ. പാഠഃ॥

12-124-0 (69706) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-124-0x (5675) ഇമേ ജനാ മനുഷ്യേന്ദ്ര പ്രശംസന്തി സദാ ഭുവി। ധർമസ്യ ശീലമേവാദൌ തതോ മേ സംശയോ മഹാൻ॥ 12-124-1 (69707) യദി തച്ഛക്യമസ്മാഭിർജ്ഞാതും ധർമഭൂതാം വര। ശ്രോതുമിച്ഛാമി തത്സർവം യഥൈതദുപലഭ്യതേ॥ 12-124-2 (69708) കഥം തത്പ്രാപ്യതേ ശീലം ശ്രോതുമിച്ഛാമി ഭാരത। കിംലക്ഷണം ച തത്പ്രോക്തം ബ്രൂഹി മേ വദതാം വര॥ 12-124-3 (69709) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-124-4x (5676) പുരാ ദുര്യോധനേനേഹ ധൃതരാഷ്ട്രായ മാനദ। ആഖ്യാതം തപ്യമാനേന ശ്രിയം ദൃഷ്ട്വാ തവാഗതാം॥ 12-124-4 (69710) ഇന്ദ്രപ്രസ്ഥേ മഹാരാജ തവ സഭ്രാതൃകസ്യ ഹ। സഭായാം ചാപഹസനം തത്സർവം ശൃണു ഭാരത॥ 12-124-5 (69711) ഭവതസ്താം സഭാം ദൃഷ്ട്വാ സമൃദ്ധിം ചാപ്യനുത്തമാം। ദുര്യോധനസ്തദാ ദീനഃ സർവം പിത്രേ ന്യവേദയത്॥ 12-124-6 (69712) ശ്രുത്വാ ഹി ധൃതരാഷ്ട്രശ്ച ദുര്യോധനവചസ്തദാ। അബ്രവീത്കർണസഹിതം ദുര്യോധനമിദം വചഃ॥ 12-124-7 (69713) ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച। 12-124-8x (5677) കിമർഥം തപ്യസേ പുത്ര ശ്രോതുമിച്ഛാമി തത്ത്വതഃ। ശ്രുത്വാ ത്വാമനുനേഷ്യാമി യദി സംയഗ്ഭവിഷ്യതി॥ 12-124-8 (69714) യദാ ത്വാം മഹദൈശ്വര്യം പ്രാപ്തം പരപുരഞ്ജയ। കിങ്കരാ ഭ്രാതരഃ സർവേ മിത്രസംബന്ധിബാന്ധവാഃ॥ 12-124-9 (69715) ആച്ഛാദയസി പ്രാവാരാനശ്നാസി പിശിതൌദനം। ആജാനേയാ വഹന്തി ത്വാം കസ്മാച്ഛേചസി പുത്രക॥ 12-124-10 (69716) ദുര്യോധന ഉവാച। 12-124-11x (5678) ദശ താത സഹസ്രാണി സ്നാതകാനാം മഹാത്മനാം। ഭുഞ്ജതേ രുക്മപാത്രീഭിര്യുധിഷ്ഠിരനിവേശനേ॥ 12-124-11 (69717) ദൃഷ്ട്വാ ച താം സഭാം ദിവ്യപുഷ്പഫലാന്വിതാം। അശ്വാംസ്തിത്തിരകൽമാഷാന്രത്നാനി വിവിധാനി ച॥ 12-124-12 (69718) ദൃഷ്ട്വാ താം പാണ്ഡവേയാനാമൃദ്ധിമിന്ദ്രോപമാം ശുഭാം। അമിത്രാണാം സുമഹതീമനുശോചാമി മാനദ॥ 12-124-13 (69719) ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച। 12-124-14x (5679) യദീച്ഛസി ശ്രിയം താത യാദൃശീ സാ യുധിഷ്ഠിരേ। വിശിഷ്ടാം വാ നരശ്രേഷ്ഠ ശീലവാൻഭവ പുത്രക॥ 12-124-14 (69720) ശീലേന ഹി ത്രയോ ലോകാഃ ശക്യാ ജേതും ന സംശയഃ। ന ഹി കിഞ്ചിദസാധ്യംവൈ ലോകേ ശീലവതാം സതാം॥ 12-124-15 (69721) ഏകരാത്രേണ മാന്ധാതാ ത്ര്യഹേണ ജനമേജയഃ। സപ്തരാത്രേണ നാഭാഗഃ പൃഥിവീം പ്രതിപേദിവാൻ॥ 12-124-16 (69722) ഏതേ ഹി പാർഥിവാഃ സർവേ ശീലവന്തോ യശോന്വിതാഃ। തതസ്തേഷാം ഗുണക്രീതാ വസുധാ സ്വയമാഗതാ॥ 12-124-17 (69723) ദുര്യോധന ഉവാച। 12-124-18x (5680) കഥം തത്പ്രാപ്യതേ ശീലം ശ്രോതുമിച്ഛാമി ഭാരത। യേന ശീലേന സംപ്രാപ്താഃ ക്ഷിപ്രമേവ വസുന്ധരാം॥ 12-124-18 (69724) ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച। 12-124-19x (5681) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। നാരദേന പുരാ വൃത്തം ശീലമാശ്രിത്യ ഭാരത॥ 12-124-19 (69725) പ്രാ--ദേന ഹൃതം രാജ്യം മഹേന്ദ്രസ്യ മഹാത്മനഃ। ശ---മാശ്രിത്യ ദൈത്യേന ത്രൈലോക്യം ച വശേ കൃതം॥ 12-124-20 (69726) ത--ബൃഹസ്പതിം ശക്രഃ പ്രാഞ്ജലിഃ സമുപസ്ഥിതഃ। തമുവാച മഹാപ്രാജ്ഞഃ ശ്രേയ ഇച്ഛാമി വേദിതും॥ 12-124-21 (69727) തതോ ബൃഹസ്പതിസ്തസ്മൈ ജ്ഞാനം നൈശ്രേയസം പരം। കഥയാമാസ ഭഗവാന്ദേവേന്ദ്രായ കുരൂദ്വഹ॥ 12-124-22 (69728) ഏതാവച്ഛ്രേയ ഇത്യേവ ബൃഹസ്പതിരഭാഷത। ഇന്ദ്രസ്തു ഭൂയഃ പപ്രച്ഛ കോ വിശേഷോ ഭവേദിതി॥ 12-124-23 (69729) ബൃഹസ്പതിരുവാച। 12-124-24x (5682) വിശേഷോഽസ്തി മഹാംസ്താത ഭാർഗവസ്യ മഹാത്മനഃ। തത്രാഗമയ ഭദ്രം തേ ഭൂയ ഏവ സുരോത്തമ॥ 12-124-24 (69730) ആത്മനസ്തു തതഃ ശ്രേയോ ഭാർഗവഃ സുമഹായശാഃ। ജ്ഞാനമാഗമയത്പ്രീത്യാ പുനഃ സ പരമദ്യുതിഃ॥ 12-124-25 (69731) തേനാപി സമനുജ്ഞാതോ ഭാർഗവേണ മഹാത്മനാ। ശ്രേയോഽസ്തീതി പരം ഭൂയഃ ശുക്രമാഹ ശതക്രതുഃ॥ 12-124-26 (69732) ഭാർഗവസ്ത്വാഹ സർവജ്ഞഃ പ്രഹ്ലാദസ്യ മഹാത്മനഃ। ജ്ഞാനമസ്തി വിശേഷേണേത്യുക്തോ ഹൃഷ്ടശ്ച സോഽഭവത്॥ 12-124-27 (69733) സ തത്ര ബ്രാഹ്മണോ ഭൂത്വാ പ്രഹ്ലാദം പാകശാസനഃ। സ്തുത്വാ പ്രോവാച മേധാവീ ശ്രേയ ഇച്ഛാമി വേദിതും॥ 12-124-28 (69734) പ്രഹ്ലാദസ്ത്വബ്രവീദ്വിപ്രം ക്ഷണോ നാസ്തി ദ്വിജോത്തമ। ത്രൈലോക്യരാജ്യസക്തസ്യ തതോ നോപദിശാമി തേ॥ 12-124-29 (69735) ബ്രാഹ്മണസ്ത്വബ്രവീദ്രാജന്യസ്മിൻകാലേ ക്ഷണോ ഭവേത്। തദോപാദേഷ്ടുമിച്ഛാമി യദി കാര്യാന്തരം ഭവേത്॥ 12-124-30 (69736) തതഃ പ്രീതോഽഭവദ്രാജാ പ്രഹ്വാദോ ബ്രഹ്മവാദിനഃ। തഥേത്യുക്ത്വാ ദദൌ കാലേ ജ്ഞാനതത്ത്വം ദ്വിജേ തദാ॥ 12-124-31 (69737) ബ്രാഹ്മണോഽപി യഥാന്യായം ഗുരുവൃത്തിമനുത്തമാം। ചകാര സർവഭാവേന യദ്യച്ച മനസേച്ഛതി॥ 12-124-32 (69738) പൃഷ്ടശ്ച തേന ബഹുശഃ പ്രാപ്തം കഥമരിന്ദം। ത്രൈലോക്യരാജ്യം ധർമജ്ഞ കാരണം തദ്ബ്രവീഹി മേ। [പ്രഹ്ലാദോഽപി മഹാരാജ ബ്രാഹ്മണം വാക്യമബ്രവീത്॥] 12-124-33 (69739) പ്രഹ്ലാദ ഉവാച। 12-124-34x (5683) നാസൂയാമി ദ്വിജാന്വിപ്ര രാജാസ്മീതി കഥഞ്ചന। കാംയാനി വദതാം തേഷാം സംയച്ഛാമി വഹാമി ച॥ 12-124-34 (69740) തേ വിസ്രബ്ധാഃ പ്രഭാഷന്തേ സംയച്ഛന്തി ച മാം സദാ। തേഷാം കാര്യപഥേ യുക്തം ശുശ്രൂഷുമനഹങ്കൃതം॥ 12-124-35 (69741) ധർമാത്മാനം ജിതക്രോധം നിയതം സംയതേന്ദ്രിയം। സമാസിഞ്ചന്തി ശാസ്ത്രജ്ഞാഃ ക്ഷൌദ്രം മധ്വിവ മക്ഷികാഃ॥ 12-124-36 (69742) സോഽഹം വാഗഗ്രവിദ്യാനാം രസാനാമവലേഹിതാ। സ്വജാത്യാനധിതിഷ്ഠാമി നക്ഷത്രാണീവ ചന്ദ്രമാഃ॥ 12-124-37 (69743) ഏതത്പൃഥിവ്യാമമൃതമേതച്ചക്ഷുരനുത്തമം। യദ്ബ്രാഹ്മണമുഖേ ഹവ്യമേതച്ഛ്രുത്വാ പ്രവർതതേ॥ 12-124-38 (69744) ഏതാവച്ഛേയ ഇത്യാഹ പ്രഹ്ലാദോ ബ്രഹ്മവാദിനം। ശുശ്രൂഷിതസ്തേന തദാ ദൈത്യേന്ദ്രോ വാക്യമബ്രവീത്॥ 12-124-39 (69745) യഥാവദ്ഗുരുവൃത്ത്യാ തേ പ്രീതോഽസ്മി ദ്വിജസത്തമ। വരം വൃണീഷ്വ ഭദ്രം തേ പ്രദാതാഽസ്മി ന സംശയഃ॥ 12-124-40 (69746) കൃതമിത്യേവ ദൈത്യേന്ദ്രമുവാച ദ്വിജസത്തമഃ। പ്രഹ്ലാദസ്ത്വബ്രവീത്പ്രീതോ ഗൃഹ്യതാം വര ഇത്യുത॥ 12-124-41 (69747) ബ്രാഹ്മണ ഉവാച। 12-124-42x (5684) യദി രാജൻപ്രസന്നസ്ത്വം മമ ചേദിച്ഛസി പ്രിയം। ഭവതഃ ശീലമിച്ഛാമി പ്രാപ്നുമേഷ വരോ മമ॥ 12-124-42 (69748) തതഃ പ്രീതസ്തു ദൈത്യേന്ദ്രോ ഭയമസ്യാഭവൻമഹത്। വരേ പ്രദിഷ്ടേ വിപ്രേണ നാൽപചേതായമിത്യുത॥ 12-124-43 (69749) ഏവമസ്ത്വിതി സ പ്രാഹ പ്രഹ്ലാദോ വിസ്മിതസ്തദാ। ഉപാകൃത്യ തു വിപ്രായ വരം ദുഃഖാന്വിതോഽഭവത്॥ 12-124-44 (69750) ദത്തേ വരേ ഗതേ വിപ്രേ ചിന്താഽസീൻമഹതീ തദാ। പ്രഹ്ലാദസ്യ മഹാരാജ നിശ്ചയം ന ച ജഗ്മിവാൻ॥ 12-124-45 (69751) തസ്യ ചിന്തയതസ്താവച്ഛായാഭൂതം മഹാദ്യുതേഃ। തേജോവിഗ്രഹവത്താത ശരീരമജഹാത്തദാ॥ 12-124-46 (69752) തമപൃച്ഛൻമഹാരാജഃ പ്രഹ്ലാദഃ കോ ഭവാനിതി। പ്രത്യാഹ തം തു ശീലോസ്മി ത്യക്തോ ഗച്ഛാംയഹം ത്വയാ॥ 12-124-47 (69753) തസ്മിന്ദ്വിജോത്തമേ രാജന്വത്സ്യാംയഹമരിന്ദമ। യോഽസൌ ശിഷ്യത്വമാഗംയ ത്വയി നിത്യം സമാഹിതഃ। ഇത്യുക്ത്വാഽന്തർഹിതം തദ്വൈ ശക്രം ചാന്വാവിശത്പ്രഭോ॥ 12-124-48 (69754) തസ്മിംസ്തേജസി യാതേ തു താദൃഗ്രൂപസ്തതോപരഃ। ശരീരാന്നിഃ സൃതസ്തസ്യ കോ ഭവാനിതി സോബ്രവീത്॥ 12-124-49 (69755) ധർമം പ്രഹ്ലാദ മാം വിദ്ധി യത്രാസൌ ദ്വിജസത്തമഃ। തത്ര യാസ്യാമി ദൈത്യേന്ദ്ര യതഃ ശീലം തതോ ഹ്യഹം॥ 12-124-50 (69756) തതോഽപരോ മഹാരാജ പ്രജ്വലന്നിവ തേജസാ। ശരീരാന്നിഃ സൃതസ്തസ്യ പ്രഹ്ലാദസ്യ മഹാത്മനഃ॥ 12-124-51 (69757) കോ ഭവാനിതി പൃഷ്ടശ്ച തമാഹ സ മഹാദ്യുതിഃ। സത്യം വിദ്ധ്യസുരേന്ദ്രാദ്യ പ്രയാസ്യേ ധർമമന്വഹം॥ 12-124-52 (69758) തസ്മിന്നനുഗതേ ധർമം പുരുഷേ പുരുഷോഽപരഃ। നിശ്ചക്രാമ തതസ്തസ്മാത്പൃഷ്ടശ്ചാഹ മഹാതപാഃ॥ 12-124-53 (69759) വൃത്തം പ്രഹ്ലാദ മാം വിദ്ധി യതഃ സത്യം തതോ ഹ്യഹം। തസ്മിൻഗതേ മഹാശ്വേതാ ശരീരാത്തസ്യ നിര്യയൌ॥ 12-124-54 (69760) പൃഷ്ടശ്ചാഹ ബലം വിദ്ധി യതോ വൃത്തമഹം തതഃ। ഇത്യുക്ത്വാ പ്രയയൌ തത്ര യതോ വൃത്തം നരാധിപ॥ 12-124-55 (69761) തതഃ പ്രഭാമയീ ദേവീ ശരീരാത്തസ്യ നിര്യയൌ। താമപൃച്ഛത്സ ദൈത്യേന്ദ്രഃ സാ ശ്രീരിത്യേനമബ്രവീത്॥ 12-124-56 (69762) ഉഷിതാഽസ്മി സുഖം നിത്യം ത്വയി സത്യപരാക്രമ। ത്വയാ യുക്താ ഗമിഷ്യാമി ബലം ഹ്യനുഗതാ ഹ്യഹം॥ 12-124-57 (69763) തതോ ഭയം പ്രാദുരാസീത്പ്രഹ്ലാദസ്യ മഹാത്മനഃ। അപൃച്ഛത ച താം ഭൂയഃ ക്വ യാസി കമലാലയേ॥ 12-124-58 (69764) ത്വം ഹി സത്യവ്രതാ ദേവീ ലോകസ്യ പരമേശ്വരീ। കശ്ചാസൌ ബ്രാഹ്മണശ്രേഷ്ഠസ്തത്ത്വമിച്ഛാമി വേദിതും॥ 12-124-59 (69765) ശ്രീരുവാച। 12-124-60x (5685) സ ശക്തോ ബ്രഹ്മചാരീ യസ്ത്വത്തശ്ചൈവോപശിക്ഷിതഃ। ത്രൈലോക്യേ തേ യദശ്വര്യം തത്തേനാപഹൃതം പ്രഭോ॥ 12-124-60 (69766) ശീലേന ഹി ത്രയോ ലോകാസ്ത്വയാ ധർമജ്ഞ നിർജിതാഃ। തദ്വിജ്ഞായ സുരേന്ദ്രേണ തവ ശീലം ഹൃതം പ്രഭോ॥ 12-124-61 (69767) ധർമഃ സത്യം തഥാ വൃത്തം ബലം ചൈവ തഥാഽപ്യഹം। ശീലമൂലാ മഹാപ്രാജ്ഞ സദാ നാസ്ത്യത്ര സംശയഃ॥ 12-124-62 (69768) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-124-63x (5686) ഏവമുക്ത്വാ ഗതാ ശ്രീസ്തു തേ ച സർവേ യുധിഷ്ഠിര। ദുര്യോധനസ്തു പിതരം ഭൂയ ഏവാബ്രവീത്തദാ॥ 12-124-63 (69769) ശീലസ്യ തത്ത്വമിച്ഛാമി വേത്തും കൌരവനന്ദന। പ്രാപ്യതേ ച യഥാ ശീലം തം ചോപായം ബ്രവീഹി മേ॥ 12-124-64 (69770) ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച। 12-124-65x (5687) സോപായം പൂർവമുദ്ദിഷ്ടം പ്രഹ്ലാദേന മഹാത്മനാ। സങ്ക്ഷേപതസ്തു ശീലസ്യ ശൃണു പ്രാപ്തിം നരേശ്വര॥ 12-124-65 (69771) അദ്രോഹഃ സർവഭൂതേഷു കർമണാ മനസാ ഗിരാ। അനുഗ്രഹശ്ച ദാനം ച ശീലമേതത്പ്രശസ്യതേ॥ 12-124-66 (69772) യദന്യേഷാം ഹിതം ന സ്യാദാത്മനഃ കർമ പൌരുഷം। അപത്രപേത വാ യേന ന തത്കുര്യാത്കഥഞ്ചന॥ 12-124-67 (69773) തത്തു കർമ തഥാ കുര്യാദ്യേന ശ്ലാധ്യേത സംസദി। ശീലം സമാസേനൈതത്തേ കഥിതം കുരുസത്തമ॥ 12-124-68 (69774) യദ്യപ്യശീലാ നൃപതേ പ്രാപ്നുവന്തി ശ്രിയം ക്വചിത്। ന ഭുഞ്ജതേ ചിരം താത സമൂലാശ്ച പതന്തി തേ॥ 12-124-69 (69775) ധൃതരാഷ്ട്ര ഉവാച। 12-124-70x (5688) ഏതദ്വിദിത്വാ തത്ത്വേന ശീലവാൻഭവ പുത്രക। യദീച്ഛസി ശ്രിയം താത സുവിശിഷ്ടാം യുധിഷ്ഠിരാത്। `അധികാം ചാപി രാജേന്ദ്ര തതസ്ത്വം ശീലവാൻഭവാ॥' 12-124-70 (69776) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-124-71x (5689) ഏതത്കഥിതവാൻപുത്രേ ധൃതരാഷ്ട്രോ മഹീപതിഃ। ഏതത്കുരുഷ്വ കൌന്തേയ തതഃ പ്രാപ്സ്യസി തത്ഫലം॥ ॥ 12-124-71 (69777) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ചതുർവിശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 124॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-124-1 ധർമസ്യ കാരണമിതി ശേഷഃ॥ 12-124-8 യദി സംയഗ്ഭവിഷ്യസാതി ദ. പാഠഃ॥ 12-124-13 ഋദ്ധിം വൈശ്രവണീമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-124-22 നൈശ്രേയചസം മോക്ഷോപയോഗി॥ 12-124-23 കോ വിശേഷഃ। നൈശ്രേയസാദപി കിംശ്രേയ ഇത്യർഥഃ॥ 12-124-37 ക്ഷുദ്രാഭിർമധുമക്ഷികാഭിർനിർമിതം ക്ഷൌദ്രം മധു। തത്ര മക്ഷികാമധ്വിവ മാം തേ ശാസ്ത്രേണ സിഞ്ചന്തി। വാഗഗ്രവിദ്യാനാം വാഗഗ്രേ ഏവം നതു പുസ്തകേ വിദ്യാ യേഷാം തേഷാം। സോഽഹം വാഗന്ത്യപുഷ്ടാനാം മധൂനാം പരിലേഹിതേതി ഡ. പാഠഃ॥ 12-124-43 വിപ്രേണ വിപ്രായ। ചേതായമിതി സന്ധിരാർഷഃ॥ 12-124-46 തേജോവിഗ്രഹവത് തേജോമയശരീരം ശീലം॥ 12-124-64 ശീലം സമധിഗച്ഛാമീതി ഥ. പാഠഃ॥

12-125-0 (69778) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-125-0x (5690) ശീലം പ്രധാനം പുരുഷേ കഥിതം തേ പിതാമഹ। കഥമാശാ സമുത്പന്നാ കാ ച സാ തദ്വദസ്വ മേ॥ 12-125-1 (69779) സംശയോ മേ മഹാനേഷ സമുത്പന്നഃ പിതാമഹ। ഛേത്താ ച തസ്യ നാന്യോഽസ്തി ത്വത്തഃ പരപുരഞ്ജയ॥ 12-125-2 (69780) പിതാമഹാശാ മഹതീ മമാസീദ്ധി സുയോധനേ। പ്രാപ്തേ യുദ്ധേ തു തദ്യുക്തം തത്കർതാഽയമിതി പ്രഭോ॥ 12-125-3 (69781) സർവസ്യാശാ സുമഹതീ പുരുഷസ്യോപജായതേ। സ്യാം വിഹന്യമാനായാം ദുഃഖോ മൃത്യുർന സംശയഃ॥ 12-125-4 (69782) ഽഹം ഹതാശോ ദുർബുദ്ധിഃ കൃതസ്തേന ദുരാത്മനാ। ർതരാഷ്ട്രേണ രാജേന്ദ്ര പശ്യ മന്ദാത്മതാം മമ॥ 12-125-5 (69783) ആശാം ബൃഹത്തരീം മന്യേ പർവതാദപി സദ്രുമാത്। ആകാശാദപി വാ രാജന്നപ്രമേയാഽഥവാ പുനഃ॥ 12-125-6 (69784) ഏഷാ ചൈവ കുരുശ്രേഷ്ഠ ദുർവിചിന്ത്യാ സുദുർലഭാ। ദുർലഭത്വാച്ച പശ്യാമി കിമന്യദ്ദുർലഭം തതഃ॥ 12-125-7 (69785) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-125-8x (5691) അത്ര തേ വർതയിഷ്യാമി യുധിഷ്ഠിര നിബോധ മേ। ഇതിഹാസം സുമിത്രസ്യ നിർവൃത്തമൃഷഭസ്യ ച॥ 12-125-8 (69786) സുമിത്രോ നാമ രാജർഷിർഹൈഹയോ മൃഗയാം ഗതഃ। സസാര ച മൃഗം വിദ്ധ്വാ ബാണേനാനതപർവണാ॥ 12-125-9 (69787) സ മൃഗോ ബാണമാദായ യയാവതിപരാക്രമഃ। സ ച രാജാ ബലീ തൂർണം സസാര മൃഗമന്തികാത്॥ 12-125-10 (69788) തതോ നിംനം സ്ഥലം ചൈവ സമൃഗോഽദ്രവദാശുഗഃ। മുഹൂർതമിവ രാജേന്ദ്ര സമേന സ പഥാഽഗമത്॥ 12-125-11 (69789) തതഃ സ രാജാ താരുണ്യാദൌരസന ബലേന ച। ചചാര ബാണാസനഭൃത്സഖംഗോ ഹംസവത്തദാ॥ 12-125-12 (69790) തതോ നദാന്നദീശ്ചൈവ പൽവലാനി വനാനി ച। അതിക്രംയാഭ്യതിക്രംയ സസാരൈകോ വനേചരഃ॥ 12-125-13 (69791) സ തു താവൻമൃഗോ രാജന്നാസാദ്യാസാദ്യ പാർഥിവം। പുനരഭ്യേതി ജവനോ ജവേന മഹതാ തതഃ॥ 12-125-14 (69792) സ തസ്യ ബാണൈർബഹുഭിഃ സമഭ്യസ്തോ വനേചരഃ। പ്രക്രീഡന്നിവ രാജേന്ദ്ര പുനരഭ്യേതി ചാന്തികം॥ 12-125-15 (69793) പുനശ്ച ജവമാസ്ഥായ ജവനോ മൃഗയൂഥപഃ। [അതീത്യാതീത്യ രാജേന്ദ്ര പുനരഭ്യേതി ചാന്തികം॥] 12-125-16 (69794) തസ്യ മർമച്ഛിദം ഘോരം സുമിത്രോഽമിത്രകർശനഃ। സമാദായ ശരം ശ്രേഷ്ഠം കാർമുകാന്നിരവാസയത്॥ 12-125-17 (69795) [തതോ ഗവ്യൂതിമാത്രേണ മൃഗയൂഥപയൂഥപഃ।] തസ്യ ബാണപഥം മുക്ത്വാ തസ്ഥിവാൻപ്രഹസന്നിവ॥ 12-125-18 (69796) തസ്മിന്നിപതിതേ ബാണേ ഭൂമൌ ജ്വലിതതേജസി। പ്രവിവേശ മൃഗോഽരണ്യം മൃഗം രാജാഽപ്യഭിദ്രവത്॥ ॥ 12-125-19 (69797) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി പഞ്ചവിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 125॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-125-3 യുക്തം യുദ്ധം വിനൈവ രാജ്യാർധദാനം। കർതാ കരിഷ്യതി॥ 12-125-7 ദുർലഭാ ദുർജയാ॥ 12-125-12 ബാണാസനഭൃദ്ധനുർധരഃ॥ 12-125-15 സമഭ്യസ്തോ ബിദ്ധഃ॥

12-126-0 (69798) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-126-0x (5692) പ്രവിശ്യ ച മഹാരണ്യം താപസാനാമഥാശ്രമം। ആസസാദ തതോ രാജാ ശ്രാന്തശ്ചോപാവിശത്തദാ॥ 12-126-1 (69799) തം കാർമുകധരം ദൃഷ്ട്വാ ശ്രമാർതം ക്ഷുധിതം തദാ। സമേത്യ ഋഷയസ്തസ്മൈ പൂജാം ചക്രുര്യഥാവിധി॥ 12-126-2 (69800) സ പൂജാമൃഷിഭിർദത്താം പ്രതിഗൃഹ്യ നരാധിപഃ। അപൃച്ഛത്താപസാൻസർവാംസ്തപോവൃദ്ധിമനുത്തമാം॥ 12-126-3 (69801) തേ തസ്യ രാജ്ഞോ വചനം പ്രതിഗൃഹ്യ തപോധനാഃ। ഋഷയോ രാജശാർദൂലമപൃച്ഛംസ്തത്പ്രയോജനം॥ 12-126-4 (69802) കേന ഭദ്രമുഖാർഥേന തപോവനമുപാഗതഃ। പദാതിർബദ്ധനിസ്ത്രിംശോ ധന്വീ ബാണീ നരേശ്വര॥ 12-126-5 (69803) ഏതദിച്ഛാമഹേ ശ്രോതും കുതഃ പ്രാപ്തോഽസി മാനദ। കസ്മിൻകുലേ തു ജാതസ്ത്വം കിംനാമാ ചാസി ബ്രൂഹി നഃ॥ 12-126-6 (69804) തതഃ സ രാജാ സർവേഭ്യോ ദ്വിജേഭ്യഃ പുരുഷർഷഭ। ആചഖ്യൌ തദ്യഥാവൃത്തം പരിചര്യാം ച ഭാരത॥ 12-126-7 (69805) ഹൈഹയാനാം കുലേ ജാതഃ സുമിത്രോഽമിത്രകർശനഃ। ചരാമി മൃഗയൂഥാനി നിഘ്രൻബാണൈഃ സഹസ്രശഃ॥ 12-126-8 (69806) ബലേന മഹതാ ബ്രഹ്മൻസാമാത്യഃ സാവരോധകഃ। മൃഗസ്തു വിദ്ധോ ബാണേന മയാ സരതി ശല്യവാൻ॥ 12-126-9 (69807) തം ദ്രവന്തമനുപ്രാപ്തോ വനമേതദ്യദൃച്ഛയാ। ഭവത്സകാശം നഷ്ടശ്രീർഹതാശഃ ശ്രമകർശിതഃ॥ 12-126-10 (69808) കിംനു ദുഃഖമതോഽന്യദ്വൈ യദഹം ശ്രമകർശിതഃ। ഭവതാമാശ്രമം പ്രാപ്തോ ഹതാശോ ഭ്രഷ്ടലക്ഷണഃ॥ 12-126-11 (69809) ന രാജലക്ഷണത്യാഗഃ പുനരസ്യ തപോധനാഃ। ദുഃഖം കരോതി മേ തീവ്രം യഥാഽഽശാ വിഹതാ മമ॥ 12-126-12 (69810) ഹിമവാന്വാ മഹാശൈലഃ സമുദ്രോ വാ മഹോദധിഃ। മഹത്ത്വാന്നാന്വപദ്യേതാം രോദസ്യോരന്തരം യഥാ॥ 12-126-13 (69811) ആശായാസ്തപസി ശ്രേഷ്ഠാസ്തഥാ നാന്തമഹം ഗതഃ। ഭവതാം വിദിതം സർവം സർവജ്ഞാ ഹി തപോധനാഃ॥ 12-126-14 (69812) ഭവന്തഃ സുമഹാഭാഗാസ്തസ്മാത്പൃച്ഛാമി സംശയം। ആശാവാൻപുരുഷോ യഃ സ്യാദന്തരിക്ഷമഥാപി വാ॥ 12-126-15 (69813) കിംനു ജ്യായസ്തരം ലോകേ മഹത്ത്വേ പ്രതിഭാതി വഃ। ഏതദിച്ഛാമി തത്ത്വേന ശ്രോതും കിമിഹ ദുർലഭം॥ 12-126-16 (69814) യദി ഗുഹ്യം ന വോ നിത്യം തദാ പ്രബ്രൂത മാ ചിരം। ന ഹി ഗുഹ്യതമം ശ്രോതുമിച്ഛാമി ദ്വിജപുംഗവാഃ॥ 12-126-17 (69815) ഭവത്തപോവിഘാതോ വാ യേന സ്യാദ്വിരമേ തതഃ। യദി വാഽസ്തി കഥായോഗോ യോഽയം പ്രശ്നോ മയേരിതഃ॥ 12-126-18 (69816) ഏതത്കാരണസാമർഥ്യം ശ്രോതുമിച്ഛാമി തത്ത്വതഃ। ഭവന്തോഽപി തപോനിത്യാ ബ്രൂയുരേതത്സമാഹിതാഃ॥ ॥ 12-126-19 (69817) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഷങ്വിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 126॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-126-5 ഹേ ഭദ്രമുഖ॥ 12-126-12 ആശാ മൃഗാശാ॥ 12-126-13 ഹിമവാനുച്ചത്വേന മഹോദധിർവിതതത്വേന ച ഗഗനാന്തം നാന്വപദ്യേതാം। തസ്യ തതോഽപ്യുച്ചത്വാദ്വിതതത്വാച്ച॥ 12-126-15 ആശാവാൻ ആശായാ മഹത്ത്വേന തദ്വതോഽപി മഹത്ത്വമന്തരിക്ഷവത്॥ 12-126-17 യദ്യഗുഹ്യം തപോനിത്യം മമ ബ്രൂതേഹ മാചിരമിതി ഥ.ദ.പാഠഃ॥

12-127-0 (69818) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-127-0x (5693) തതസ്തേഷാം സമേതാനാമൃഷീണാമൃഷിസത്തമഃ। ഋഷഭോ നാമ വിപ്രർഷിർവിസ്മയന്നിദമബ്രവീത്॥ 12-127-1 (69819) പുരാഽഹം രാജശാർദൂല തീർഥാന്യനുചരൻപ്രഭോ। സമാസാദിതവാന്ദിവ്യം നരനാരായണാശ്രമം॥ 12-127-2 (69820) യത്ര സാ ബദരീ രംയാ സരോ വൈഹായസം തഥാ। യത്ര ചാശ്വശിരാ രാജന്വേദാൻപഠതി ശാശ്വതാൻ॥ 12-127-3 (69821) തസ്മിൻസരസി കൃത്വാഽഹം വിധിവത്തർപണം പുരാ। പിതൃണാം ദേവതാനാം ച തതോശ്രമമിയാം തദാ॥ 12-127-4 (69822) രമാതേ യത്ര തൌ നിത്യം നരനാരായണാവൃഷീ। അദൂരാദാശ്രമാത്കിഞ്ചിദ്വാസാർഥമഗമം തദാ॥ 12-127-5 (69823) അത്ര ചീരാജിനധരം കൃശമുച്ചമതീവ ച। അദ്രാക്ഷമൃഷിമായാന്തം തനും നാമ തപോനിധിം॥ 12-127-6 (69824) അന്യൈർനരൈർമഹാബാഹോ വപുഷാഽപ്രതിമം തദാ। കൃശതാ ചാപി രാജർഷേ ന ദൃഷ്ടാ താദൃശീ മയാ॥ 12-127-7 (69825) ശരീരമപി രാജേന്ദ്ര തനു കാനിഷ്ഠികാസമം। ഗ്രീവാ ബാഹൂ തഥാ പാദൌ കേശാശ്ചാദ്ഭുതദർശനാഃ॥ 12-127-8 (69826) ശിരഃ കായാനുരൂപം ച കർണൌ നേത്രേ തഥൈവ ച। തസ്യ വാക്ചൈവ ചേഷ്ടാ ച സാമാന്യേ രാജസത്തമ॥ 12-127-9 (69827) ദൃഷ്ട്വാഽഹം തം കൃശം വിപ്രം ഭീതഃ പരമദുർമനാഃ। പാദൌ തസ്യാഭിവാദ്യാഥ സ്ഥിതഃ പ്രാഞ്ജലിരഗ്രതഃ॥ 12-127-10 (69828) നിവേദ്യ നാമഗോത്രേ ച തഥാ കാര്യം നരർഷഭ। പ്രദിഷ്ടേ ചാസനേ തേന ശനൈരഹമുപാവിശം॥ 12-127-11 (69829) തതഃ സ കഥയാമാസ ധർമാർഥസഹിതാഃ കഥാഃ। ഋഷിമധ്യേ മഹാരാജ തത്ര ധർമഭൃതാം വരഃ॥ 12-127-12 (69830) ത--സ്തു കഥയത്യേവ രാജാ രാജീവലോചനഃ। ഉപയാജ്ജവനൈരശ്വൈഃ സബലഃ സാവരോധനഃ॥ 12-127-13 (69831) സ്മരംപുത്രമരണ്യേ വൈ നഷ്ടം പരമദുർമനാഃ। ഭൂവിദ്യുംനപിതാ ശ്രീമാന്വീരദ്യുംനോ മഹായശാഃ॥ 12-127-14 (69832) ഇഹ ദ്രക്ഷ്യാമി തം പുത്രം ദ്രക്ഷ്യാമീഹേതി ഭാരത। ഏവമാശാകൃശോ രാജാ ചരന്വനമിദം പുരാ॥ 12-127-15 (69833) ദുർലഭഃ സ മയാ ദ്രഷ്ടും ഭൂയ ഏവ ച ധാർമിക। ഏകഃ പുത്രോ മഹാരണ്യേ നഷ്ട ഇത്യസകൃത്തദാ॥ 12-127-16 (69834) ന സ ശക്യോ മയാ ദ്രഷ്ടുമാശാ ച മഹതീ മമ। തയാ പരീതഗാത്രോഽഹം മുമൂർഷുർനാത്ര സംശയഃ॥ 12-127-17 (69835) ഏതച്ഛ്രുത്വാ തു ഭഗവാംസ്തനുർമുനിവരോത്തമഃ। അവാക്ശിരാ ധ്യാനപരോ മുഹൂർതമിവ തസ്ഥിവാൻ॥ 12-127-18 (69836) തമനുധ്യാന്തമാലക്ഷ്യ രാജാ പരമദുർമനാഃ। ഉവാച വാക്യം ദീനാത്മാ മന്ദമന്ദമിവാസകൃത്॥ 12-127-19 (69837) ദുർലഭം കിംനു ദേവർഷേ ആശായാശ്ചൈവ കിം മഹത്। ബ്രവീതു ഭഗവാനേതദ്യദി ഗുഹ്യം ന ചേത്തദാ॥ 12-127-20 (69838) തനുരുവാച। 12-127-21x (5694) മഹർഷിർഭഗവാംസ്തേന പൂർവമാസീദ്വിമാനിതഃ। ബാലിശാം ബുദ്ധിമാസ്ഥായ മന്ദഭാഗ്യതയാഽഽത്മനഃ। അർഥയൻകുശലം രാജൻകാഞ്ചനം വൽകലാനി ച॥ 12-127-21 (69839) [അവജ്ഞാപൂർവകേനാപി ന സംപാദിതവാംസ്തതഃ।] നിർവിണ്ണഃ സ തു വിപ്രർഷിർനിരാശഃ സമപദ്യത॥ 12-127-22 (69840) ഏവമുക്തോഽഭിവാദ്യാഥ തമൃഷിം ലോകപൂജിതം। ശ്രാന്തോഽവസീദദ്ധർമാത്മാ യഥാ ത്വം നരസത്തമ॥ 12-127-23 (69841) അർധ്യം തതഃ സമാനീയ പാദ്യം ചൈവ മഹായശാഃ। ആരണ്യേനൈവ വിധിനാ രാജ്ഞേ സർവം ന്യവേദയത്॥ 12-127-24 (69842) തതസ്തമൃഷയഃ സർവേ പരിവാര്യ നരർഷഭം। ഉപാവിശൻപുരസ്കൃത്യ സപ്തർഷയ ഇവ ധ്രുവം॥ 12-127-25 (69843) അപൃച്ഛംശ്ചൈവ തത്രൈനം രാജാനമപരാജിതം। പ്രയോജനമിദം സർവമാശ്രമസ്യ പ്രവേശനേ॥ ॥ 12-127-26 (69844) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി സപ്തവിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 127॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-127-3 വൈഹായസം വിഹായസാ ഗച്ഛന്ത്യാ മന്ദാകിന്യാ വൈഹായസ്യാ ഇദം വൈഹായസം॥ 12-127-4 തതോശ്രമം തത ആശ്രമം മണ്ഡപം ഇയാം ഗതവാമഹ॥ 12-127-5 രേമാതേ രജസാ യത്രേതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-127-7 വപുയാഽഷ്ടഗുണാന്വിതമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-127-21 തേന തവ പുത്രേണ ഭൂരിദ്യുംരേന॥ 12-127-23 ഏവം മുനിനാ ഉക്തഃ വീരദ്യുംനഃ അവസീദത് നഷ്ടപ്രായോഽഭൂദിത്യർഥഃ॥ 12-127-26 ഏവം മുനിനാ രാജപൂജാനന്തരം ആഗതാഃ കിമർഥം ആശ്രമേ ത്വം പ്രവിഷ്ട ോഽസീത്യ പൃച്ഛൻ॥

12-128-0 (69845) രാജോവചാ। 12-128-0x (5695) വീരദ്യുംന ഇതി ഖ്യാതോ രാജാഽഹം ദിക്ഷു വിശ്രുതഃ। ഭൂരിദ്യുംനം സുതം നഷ്ടമന്വേഷ്ടും വനമാഗതഃ॥ 12-128-1 (69846) ഏകഃ പുത്രഃ സ വിപ്രാഗ്ര്യ ബാല ഏവ ച സോഽനഘഃ। ന ദൃശ്യതേ വനേ ചാസ്മിംസ്തമന്വേഷ്ടും ചരാംയഹം॥ 12-128-2 (69847) ഋഷഭ ഉവാച। 12-128-3x (5696) ഇത്യുക്തേ തേന വചനേ രാജ്ഞാ മുനിരധോമുഖഃ। തൂഷ്ണീമേവാഭവത്തത്ര ന ച പ്രത്യുക്തവാന്നൃപം॥ 12-128-3 (69848) സ ഹി തേന പുരാ വിപ്രോ രാജ്ഞാ നാത്യർഥമാനിതഃ। ആശാകൃതശ്ച രാജേന്ദ്ര തപോ ദീർഘം സമാശ്രിതഃ॥ 12-128-4 (69849) പ്രതിഗ്രഹമഹം രാജ്ഞാം ന കരിഷ്യേ കഥഞ്ചന। അന്യേഷാം ചൈവ വർണാനാമിതി കൃത്വാ ധിയം തദാ॥ 12-128-5 (69850) ആശാ ഹി പുരുഷം ബാലമാലാപയതി തസ്ഥൂഷീ। താമഹം വ്യപനേഷ്യാമി ഇതി കൃത്വാ വ്യവസ്ഥിതഃ। [വീരദ്യുംനസ്തു തം ഭൂയഃ പപ്രച്ഛ മുനിസത്തമം॥] 12-128-6 (69851) രാജോവാച। 12-128-7x (5697) ആശായാഃ കിഞ്ച വൃത്തം വൈ കിഞ്ചേഹ ഭുവി ദുർലഭം। ബ്രവീതു ഭഗവാനേതത്ത്വം ഹി ധർമാർഥദർശിവാൻ॥ 12-128-7 (69852) ഋഷഭ ഉവാച। 12-128-8x (5698) തതഃ സംസ്മൃത്യ തത്സർവം സ്മാരയിഷ്യന്നിവാബ്രവീത്। രാജാനം ഭഗവാന്വിപ്രസ്തതഃ കൃശതനുസ്തദാ॥ 12-128-8 (69853) ഋഷിരുവാച। 12-128-9x (5699) കൃശത്വേന സമം രാജന്നാശായാ വിദ്യതേ നൃപ। തസ്യാ വൈ ദുർലഭത്വാച്ച പ്രാർഥിതഃ പാർഥിവോ മയാ॥ 12-128-9 (69854) രാജോവാച। 12-128-10x (5700) കൃശാകൃശേ മയാ ബ്രഹ്മൻഗൃഹീതേ വചനാത്തവ। ദുർലഭത്വം ച തസ്യൈവ വേദവാക്യമിവാദ്വിജേ॥ 12-128-10 (69855) സംശയസ്തു മഹാപ്രാജ്ഞ സഞ്ജാതോ ഹൃദയേ മമ। തൻമുനേ മമ തത്ത്വേന വക്തുമർഹസി പൃച്ഛതഃ॥ 12-128-11 (69856) ത്വത്തഃ കൃശതരം കിംനു ബ്രവീതു ഭഗവാനിദം। യദി ഗുഹ്യം ന തേ വിപ്ര ലോകേ കിഞ്ചേഹ ദുർലഭം॥ 12-128-12 (69857) കൃശ ഉവാച। 12-128-13x (5701) ദുർലഭോഽപ്യഥവാ നാസ്തി യോഽർഥീ ധൃതിമവാപ്നുയാത്। സ ദുർലഭതരസ്താത യോഽർഥിനം നാവമന്യതേ॥ 12-128-13 (69858) സത്കൃത്യ നോപക്രിയതേ പരം ശക്ത്യാ യഥാർഥതഃ। യാ സക്താ സർവഭൂതേഷു സാഽഽശാ കൃശതരീ മയാ॥ 12-128-14 (69859) കൃതഘ്നേഷു ച യാ സക്താ നൃശംസേഷ്വലസേഷു ച। അപകാരിഷു ചാസക്താ സാഽഽശാ കൃശതരീ മയാ॥ 12-128-15 (69860) ഏകപുത്രഃ പിതാ പുത്രേ നഷ്ടേ വാ പ്രോഷിതേഽപി വാ। പ്രവൃത്തിം യോ ന ജാനാതി സാഽഽശാ കൃശതരീ മതാ॥ 12-128-16 (69861) പ്രസവേ ചൈവ നാരീണാം വൃദ്ധാനാം പുത്രകാരിതാ। തഥാ നരേന്ദ്ര ധനിനാം സാഽശാ കൃശതരീ മതാ॥ 12-128-17 (69862) പ്രദാനകാങ്ക്ഷിണീനാം ച കന്യാനാം വയസി സ്ഥിതേ। ശ്രുത്വാ കഥാസ്തഥായുക്താഃ സാഽഽശാ കൃശതരീ മതാ॥ 12-128-18 (69863) ഏതച്ഛ്രുത്വാ തതോ രാജൻസ രാജാ സാവരോധനഃ। സംസ്പൃശ്യ പാദൌ ശിരസാ നിപപാത ദ്വിജർഷഭേ॥ 12-128-19 (69864) രാജോവാച। 12-128-20x (5702) പ്രസാദയേ ത്വാം ഭഗവൻപുത്രേണേച്ഛാമി സംഗമം। യദേതദുക്തം ഭവതാ സംപ്രതി ദ്വിജസത്തമ। വൃണീഷ്വ ച വരാന്വിപ്ര യാനിച്ഛസി യഥാവിധി। അബ്രവീച്ചൈവ തദ്വാക്യം രാജാ രാജീവലോചനഃ॥ 12-128-20 (69865) സത്യമേതത്ത്വയാ വിപ്ര യഥോക്തം നാന്യഥാ മൃഷാ॥ 12-128-21 (69866) തതഃ പ്രഹസ്യ ഭഗവാംസ്തനുർധർമഭൃതാം വരഃ। പുത്രമസ്യാനയത്ക്ഷിപ്രം തപസാ ച ശ്രുതേന ച॥ 12-128-22 (69867) സ സമാനീയ തത്പുത്രം തമുപാലഭ്യ പാർഥിവം। ആത്മാനം ദർശയാമാസ ധർമം ധർമഭൃതാംവരഃ॥ 12-128-23 (69868) സ ദർശയിത്വാ ചാത്മാനം ദിവ്യമദ്ഭുതദർശനം। വിപാപ്മാ വിഗതക്രോധശ്ചചാര വനമന്തികാത്॥ 12-128-24 (69869) ഏതദൄഷ്ടം മയാ രാജംസ്ത്വത്തശ്ച വചനം ശ്രുതം। ആശാമപനയ ത്വാശു തതഃ കൃഷതരീമിമാം॥ 12-128-25 (69870) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-128-26x (5703) സ തഥോക്തസ്തദാ രാജന്നൃഷഭേണ മഹാത്മനാ। സുമിത്രോഽപാനയത്ക്ഷിപ്രമാശാം കൃശതരീം തതഃ॥ 12-128-26 (69871) ഏവം ത്വമപി കൌന്തേയ ശ്രുത്വാ വാണീമിമാം മമ। സ്ഥിരോ ഭവ മഹാരാജ ഹിമവാനിവ നിശ്ചലഃ॥ 12-128-27 (69872) ത്വം ഹി ശ്രുത്വാ ച പൃഷ്ട്വാ ച കൃച്ഛ്രേഷ്വർഥേഷു തേഷ്വിഹ। ശ്രുത്വാ മമ മഹാരാജ ന സന്തപ്തുമിഹാർഹസി॥ ॥ 12-128-28 (69873) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി അഷ്ടാവിംശത്യധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 128॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-128-4 ആശയാ കൃതഃ ഹതഃ। കൃ ഹിംസായാമിത്യസ്യ രൂപം॥ 12-128-9 ആശായാഃ ആശാവതഃ സമം അന്യത് കൃശത്വേന സമം കിമപി നാസ്തി തസ്യാഃ തദ്ഗൃഹീതാർഥസ്യ॥ 12-128-10 കൃശാകൃശേ യ ആശാജിതഃ സ കൃശഃ। യേനാശാ ജിതാ സ പുഷ്ട ഇത്യർഥഃ। തസ്യൈവ ആശാവിഷയസ്യൈവ॥ 12-128-14 ആദരേണാശാം പ്രദർശ്യ യോഽർഥിനം നോപകുരുതേ തത്ര യാ ആശാ സാ അതികൃശാ। മയാ മത്തഃ। ദീനത്വസംപാദകത്വ॥ 12-128-18 തഥായുക്താഃ പ്രദാനം സ്ഥിതമിതി ശബ്ദയുക്താഃ॥ 12-128-23 ഉപാലഭ്യ തത്രാപരാധം സ്ഥാപയിത്വാ॥ 12-128-28 മമ മത്തഃ॥

12-129-0 (69874) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-129-0x (5704) നാമൃതസ്യേവ പര്യാപ്തിർമമാസ്തി ബ്രുവതി ത്വയി। [യഥാഹി സ്വാത്മവൃത്തിസ്ഥസ്തഥാ തൃപ്തോഽസ്മി ഭാരത॥] 12-129-1 (69875) തസ്മാത്കഥയ ഭൂയോഽപി ത്വം മമേഹ പിതാമഹ। [ന ഹി തൃപ്തിമഹം യാമി പിബന്ധർമാമൃതം ഹി തേ॥] 12-129-2 (69876) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-129-2x (5705) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। ഗൌതമസ്യ ച സംവാദം യമസ്യ ച മഹാത്മനഃ॥ 12-129-3 (69877) പാരിയാത്രം ഗിരിം പ്രാപ്യ ഗൌതമസ്യാശ്രമോ മഹാൻ। വസതേ ഗൌതമോ യത്ര തപസാ ദഗ്ധകിൽവിഷഃ॥ 12-129-4 (69878) പൃഷ്ടിം വർഷസഹസ്രാണി സോഽതപ്യദ്ഗൌതമസ്തപഃ। തമുഗ്രതപസാ യുക്തം ഭാവിതം സുമഹാമുനിം॥ 12-129-5 (69879) ഉപയാതോ നരവ്യാഘ്ര ലോകപാലോ യമസ്തദാ। തമപശ്യത്സുതപസമൃഷിം വൈ ഗൌതമം തദാ॥ 12-129-6 (69880) സ തം വിദിത്വാ ബ്രഹ്മർഷിയേമമാഗതമോജസാ। പ്രാഞ്ജലിഃ പ്രണതോ ഭൂത്വാ ഉപസൃപ്തസ്തപോധനഃ॥ 12-129-7 (69881) തം ധർമരാജോ ദൃഷ്ട്വൈവ നമസ്കൃത്യ ദ്വിജോത്തമം। ന്യമന്ത്രയത ധർമേണ ക്രിയതാം കിമിതി ബ്രുവൻ॥ 12-129-8 (69882) ഗൌതമ ഉവാച। 12-129-9x (5706) മാതാപിതൃഭ്യാമാനൃണ്യം കിം കൃത്വാ സമവാപ്നുയാത്। കഥം ച ലോകാനാപ്നോതി പുരുഷോ ദുർലഭാഞ്ശുഭാൻ॥ 12-129-9 (69883) യമ ഉവാച। 12-129-10x (5707) തപഃ ശൌചവതാ നിത്യം സത്യധർമരതേന ച। മാതാപിത്രോരഹരഹഃ പൂജനം കാര്യമഞ്ജസാ॥ 12-129-10 (69884) അശ്വമേധൈശ്ച യഷ്ടവ്യം ബഹുഭിഃ സ്വാപ്തദക്ഷിണൈഃ। തേന ലോകാനവാപ്നോതി പുരുഷോഽദ്ഭുതദർശനാൻ॥ ॥ 12-129-11 (69885) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ഏകോനത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 129॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-129-1 പര്യാപ്തിരലംഭാവസ്തൃപ്തിരിതി യാവത്॥ 12-129-8 ന്യമന്ത്രയത തം സുമുഖീകൃതവാൻ॥ 12-129-11 അശ്വമേധൈരിതി സ്വധർമമാത്രസ്യോപലക്ഷണം॥

12-130-0 (69902) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-130-0x (5709) ത്രൈഃ പ്രഹീയമാണസ്യ ബഹ്വമിത്രസ്യ കാ ഗതിഃ। -- സങ്ക്ഷീണകോശസ്യ ബലഹീനസ്യ ഭാരത॥ 12-130-1 (69903) --മാത്യസഹായസ്യ ശ്രുതമന്ത്രസ്യ സർവതഃ। ജ്യാത്പ്രച്യവമാനസ്യ ഗതിമന്യാമപശ്യതഃ॥ 12-130-2 (69904) പരചക്രാഭിയാതസ്യ പരരാഷ്ട്രാണി മൃദ്ഗതഃ। വിഗ്രഹേ വർതമാനസ്യ ദുർബലസ്യ ബലീയസാ॥ 12-130-3 (69905) അസംവിഹിതരാഷ്ട്രസ്യ ദേശകാലാവജാനതഃ। അപ്രാപ്യം ച ഭവേത്സാന്ത്വം ഭേദോ വാഽപ്യതിപീഡനാത്। 12-130-4 (69906) ജീവിതം ത്വർഥഹേതോർവാ തത്ര കിം സുകൃതം ഭവേത്॥ 12-130-5 (69907) ഭീഷ്മ ഉവാച। ഗുഹ്യാം മാ ധർമമപ്രാക്ഷീരതീവ ഭരതർഷഭ। 12-130-6x (5710) പ്രവക്തും നോത്സഹേ പൃഷ്ടോ ധർമമേതം യുധിഷ്ഠിര॥ ധർമോ ഹ്യണീയാന്വചനാദ്വുദ്ധേശ്ച ഭരതർഷഭ। ശ്രുത്വൌപംയം സദാചാരൈഃ സാധുർഭവതി സ ക്വചിത്॥ 12-130-6 (69908) കർമണാ ബുദ്ധിപൂർവേണ ഭവത്യാഢ്യേ ന വാ പുനഃ। താദൃശോഽയമനുപ്രശ്നസ്തദ്ധ്യായസ്വ സ്വയാ ധിയാ॥ 12-130-7 (69909) ഉപായം ധർമബഹുലം യാത്രാർഥം ശൃണു ഭാരത। നാഹമേതാദൃശേ ധർമേ ബുഭൂഷേ ധർമകാരണാത്॥ 12-130-8 (69910) ദുഃഖാദാന ഇഹ ഹ്യേഷ സ്യാത്തു പശ്ചാത്ക്ഷമോ മമ। അഭിഗംയ മതീനാം ഹി സർവാസാമേവ നിശ്ചയം॥ 12-130-9 (69911) യഥായഥാ ഹി പുരുഷോ നിത്യം ശാസ്ത്രമവേക്ഷതേ। തഥാതഥാ വിജാനാതി വിജ്ഞാനം ചാസ്യ രോചതേ॥ 12-130-10 (69912) അവിജ്ഞാനാദയോഗോ ഹി പുരുഷസ്യോപജായതേ। വിജ്ഞാനാദപി യോഗശ്ച യോഗോ ഭൂതികരഃ പരഃ॥ 12-130-11 (69913) അശങ്കമാനോ വചനമനസൂയുരിദം ശൃണു। രാജ്ഞഃ കോശക്ഷയാദേവ ജായതേ ബലസങ്ക്ഷയഃ॥ 12-130-12 (69914) കോശം സഞ്ജനയേദ്രാജാ നിത്യമേഭ്യോ യഥാബലം। കാലം പ്രാപ്യാനുഗൃഹ്ണീയാദേഷ ധർമോഽത്ര സാംപ്രതം॥ 12-130-13 (69915) ഉപായധർമം പ്രാപ്യൈനം പൂർവൈരാചരിതം ജനൈഃ। അന്യോ ധർമഃ സമർഥാനാമാപത്സ്വൽപശ്ച ഭാരത॥ 12-130-14 (69916) പ്രകാര്യം പ്രോച്യതേ ധർമോ വൃത്തിർധർമേ ഗരീയസീ। ധർമം പ്രാപ്യ യഥാന്യായം ന ബലീയാന്നിഷീദതി॥ 12-130-15 (69917) യസ്മാദ്ധർമസ്യോപചിതിരേകാന്തേന ന വിദ്യതേ। തസ്മാദാപദ്യധർമോഽപി ശ്രൂയതേ ധർമലക്ഷണഃ॥ 12-130-16 (69918) അധർമോ ജായതേ തസ്മിന്നിതി വൈ കവയോ വിദുഃ। അനന്തരം ക്ഷത്രിയസ്യ തത്ര കിം വിചികിത്സ്യതേ॥ 12-130-17 (69919) യഥാസ്യ ധർമോ ന ഗ്ലായേന്നേയാച്ഛത്രുവശം യഥാ। തത്കർതവ്യമിഹേത്യാഹുർനാത്മാനമവസാദയേത്॥ 12-130-18 (69920) സർവാത്മനൈവ ധർമസ്യ ന പരസ്യ ന ചാത്മനഃ। സർവോപായൈരുജ്ജിഹീർഷേദാത്മാനമിതി നിശ്ചയഃ॥ 12-130-19 (69921) തത്ര ധർമവിദസ്താത നിശ്ചയോ ധർമനൈപുണൈഃ। ഉദ്യമം ജീവനം ക്ഷാത്രേ ബാഹുവീര്യാദിതി ശ്രുതിഃ॥ 12-130-20 (69922) ക്ഷത്രിയോ വൃത്തിസംരോധേ കസ്യ നാദാതുമർഹതി। അന്യത്ര താപസസ്വാച്ച ശ്രോത്രിയസ്വാച്ച ഭാരത॥ 12-130-21 (69923) യഥാ വൈ ബ്രാഹ്മണഃ സീദന്നയാജ്യമപി യാജയേത്। അഭോജ്യമപി ചാശ്നീയാത്തത്രേദം നാത്ര സംശയഃ॥ 12-130-22 (69924) പീഡിതസ്യ കിമദ്വാരമുത്പഥേനാർദിതസ്യ ച। അദ്വാരതഃ പ്രദ്രവതി യഥാ ഭവതി പീഡിതഃ॥ 12-130-23 (69925) തസ്യ കോശബലഗ്ലാന്യാം സർവലോകപരാഭവഃ। ഭൈക്ഷചര്യാ ന വിഹിതാ ന ച വിട്ശൂദ്രജീവികാ॥ 12-130-24 (69926) സ്വധർമാനന്തരാവൃത്തിര്യാഽന്യാമനുപജീവതഃ। ജഹതഃ പ്രഥമം കൽപമനുകൽപേന ജീവനം॥ 12-130-25 (69927) ആപദ്ഗതേന ധർമാണാമന്യായേനോപജീവനം। അപി ഹ്യേതദ്ബ്രാഹ്മണേഷു ദൃഷ്ടം വൃത്തിപരിക്ഷയേ॥ 12-130-26 (69928) ക്ഷത്രിയേ സംശയഃ കസ്മാദിത്യേത്നിശ്ചിതം സദാ। ആദദീത വിശിഷ്ടേഭ്യോ നാവസീദേത്കഥഞ്ചന॥ 12-130-27 (69929) ആർതാനാം രക്ഷിതാരം ച പ്രജാനാം ക്ഷത്രിയം വിദുഃ। തസ്മാത്സംരക്ഷതാ കാര്യമാദാനം ക്ഷത്രബന്ധുനാ॥ 12-130-28 (69930) അന്യത്രാപി വിഹിംസായാ വൃത്തിർനേഹാസ്തി കസ്യചിത്। അപ്യരണ്യസമുത്ഥസ്യ ഏകസ്യ ചരതോ മുനേഃ॥ 12-130-29 (69931) ന ശംഖലിഖിതാം വൃത്തിം ശക്യമാസ്ഥായ ജീവിതും। വിശേഷതഃ കുരുശ്രേഷ്ഠ പ്രജാപാലനമീപ്സതാ॥ 12-130-30 (69932) പരസ്പരാഭിഹരണം രാജ്ഞാ രാഷ്ട്രേണ ചാപദി। നിത്യമേവ ഹി കർതവ്യമേഷ ധർമഃ സനാതനഃ॥ 12-130-31 (69933) രാജാ രാഷ്ട്രം യഥാപത്സു ദ്രവ്യൌധൈഃ പരിരക്ഷതി। രാഷ്ട്രേണ രാജാ വ്യസനേ പരിരക്ഷ്യസ്തഥാ ഭവേത്॥ 12-130-32 (69934) കോശം ദൺ·ഡം ബലം മിത്രം യദന്യദപി സഞ്ചിതം। ന കുർവീതാന്തരം രാഷ്ട്രേ രാജാ പരിഗതഃ ക്ഷുധാ॥ 12-130-33 (69935) ബീജം ഭക്തേന സംപാദ്യമിതി ധർമവിദോ വിദുഃ। അത്രൈതച്ഛംബരസ്യാഹുർമഹാമായസ്യ ദർശനം॥ 12-130-34 (69936) ധിക്തസ്യ ജീവിതം രാജ്ഞോ രാഷ്ട്രം യസ്യാവസീദതി। അവൃത്ത്യാന്യമനുഷ്യോഽപി യോ വൈദേശിക ഇത്യപി॥ 12-130-35 (69937) രാജ്ഞഃ കോശബലം മൂലം കോശമൂലം പുനർബലം। തൻമൂലം സർവധർമാണാം ധർമമൂലാഃ പുനഃ പ്രജാഃ॥ 12-130-36 (69938) നാന്യാനപീഡയിത്വേഹ കോശഃ ശക്യഃ കുതോ ബലം। തദർഥം പീഡയിത്വാ ച ന ദോഷം പ്രാപ്നുമർഹതി॥ 12-130-37 (69939) അകാര്യമപി കാര്യാർഥം ക്രിയതേ യജ്ഞകർമസു। ഏതസ്മിൻകാരണേ രാജാ ന ദോഷം പ്രാപ്നുമർഹതി॥ 12-130-38 (69940) അർഥാർഥമന്യദ്ഭവതി വിപരീതമഥാപരം। അനർഥാർഥമഥാപ്യന്യത്തത്സർവം ഹ്യർഥകാരണം। ഏവം ബുദ്ധ്യാ സംപ്രപശ്യേൻമേധാവീ കാര്യനിശ്ചയം॥ 12-130-39 (69941) യജ്ഞാർഥമന്യദ്ഭവതി യജ്ഞോഽന്യാർഥസ്തഥാഃ പരഃ। യജ്ഞസ്വാർഥാർഥമേവാന്യത്തത്സർവം യജ്ഞസാധകം॥ 12-130-40 (69942) ഉപമാമത്ര വക്ഷ്യാമി ധർമതത്ത്വപ്രകാശിനീം॥ 12-130-41 (69943) യൂപം ഛിന്ദന്തി യജ്ഞാർഥം തത്ര യേ പരിപന്ഥിഃ। ദ്രുമാഃ കേചന സാമന്താ ധ്രുവം ഛിന്ദന്തി താനപി॥ 12-130-42 (69944) തേ ചാപി നിപതന്തോഽന്യാന്നിഘ്നന്ത്യപി വനസ്പതീൻ। ഏവം കോശസ്യ മഹതോ യേ നരാഃ പരിപന്ഥിനഃ। താനഹത്വാ ന പശ്യാമി സിദ്ധിമത്ര പരന്തപ॥ 12-130-43 (69945) ധനേന ജയതേ ലോകമിമം ചാമും ച ഭാരത। സത്യം ച ധർമവചനം യഥാ നാസ്ത്യധനസ്തഥാ॥ 12-130-44 (69946) സർവോപായൈരാദദീത ധനം യജ്ഞപ്രയോജനം। ന തുല്യദോഷഃ സ്യാദേവം കാര്യാകാര്യേഷു ഭാരത॥ 12-130-45 (69947) നോഭൌ സഭവതോ രാജൻകഥഞ്ചിദപി ഭാരത। ന ഹ്യരണ്യേഷു പശ്യാമി ധനവൃദ്ധാനഹം ക്വചിത്॥ 12-130-46 (69948) യദിദം ദൃശ്യതേ വിത്തം പൃഥിവ്യാമിഹ കിഞ്ചന। മമേദം സ്യാൻമമേദം സ്യാദിത്യേവം മന്യതേ ജനഃ॥ 12-130-47 (69949) ന ച രാജ്ഞഃ സമോ ധർമഃ കശ്ചിദസ്തി കഥഞ്ചന। ധർമഃ സംശബ്ദിതോ രാജ്ഞാമാപദർഥസ്തതോഽന്യഥാ॥ 12-130-48 (69950) ജ്ഞാനേന കർമണാ ചാന്യേ തപന്ത്യന്യേ തപസ്വിനഃ। ബുദ്ധ്യാ ദാക്ഷ്യേണ ചൈവാന്യേ ചിന്വന്തി ധനസഞ്ചയാൻ॥ 12-130-49 (69951) അധനം ദുർബലം പ്രാഹുർധനേന ബലവാൻഭവേത്। സർവം ബലവതഃ പ്രാപ്യം സർവം തരതി കോശവാൻ॥ 12-130-50 (69952) കോശോ ധർമശ്ച കാമശ്ച പരലോകസ്തഥാ ഹ്യയം। തം ധർമേണ വിലിപ്സേത നാധർമേണ കദാചന॥ ॥ 12-130-51 (69953)

ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശതസാഹസ്ത്രികായാം സംഹിതായാം വൈയാസിക്യാം ശാന്തിപർവണി രാജധർമപർവണി ത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 130॥ സമാപ്തം ച രാജധർമപർവ ॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-130-2 സർവതഃ സർവൈഃ॥ 12-130-3 പരസ്യ ചക്രം രാഷ്ട്രം പ്രത്യഭിയാതസ്യ। ബലീയസാ സാർധം॥ 12-130-4 അസംവിഹിതമസംയഗ്രക്ഷിതം രാഷ്ട്രം യേന തസ്യ। അതിപീഡനാത് പരകീയാമാത്യാദീനാം ഭേദോഽപ്യപ്രാപ്യഃ॥ 12-130-5 മാ മാമപ്രാക്ഷീഃ പൃഷ്ടവാനസി। ഗുഹ്യം ധർമജ മാ പ്രാക്ഷീരതീവ ഭരതർഷഭ। അപൃഷ്ടോ നോത്സംഹേ വക്തും ധർമമേതം യുധിഷ്ഠിരേതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-130-6 വചനാച്ഛാസ്ത്രാത്॥ 12-130-8 യാത്രാർഥം രാജ്ഞാം വ്യവഹാരനിർവാഹാർഥം। ബുഭൂഷേ പ്രാപ്തുമിച്ഛാമി॥ 12-130-9 ഏഷ ഉപായോ ദുഃഖാദാനഃ അജാനാം ദുഃഖേനാഽഽദീയതേംഗീക്രിയതേ॥ 12-130-11 അയോഗ ഉപായാഭാവഃ॥ 12-130-13 അനുഗൃഹ്ണീയാത് പ്രാക്കർഷിതാഃ പ്രജാ ഇതി ശേഷഃ॥ 12-130-14 ഉപായധർമമുപധർമം। അമുഖ്യധർമമിതിയാവത്॥ 12-130-17 അനന്തരം ആപന്നിവൃത്ത്യുത്തരം തത്ര പൂർവോക്താധർമേ കിം വിചികിത്സ്യതേ പ്രായശ്ചിത്താദികം കരാഗ്രഹണാദികം ച വിധീയതേ ദോഷപരിഹാരാർഥമിത്യർഥഃ॥ 12-130-19 ധർമസ്യേതി കർമണിഷഷ്ഠീ। പരസ്യ ധർമം നോജ്ജിഹീ ർഷേത്രാപ്യാത്മനോ ധർമമുജ്ജിഹീർഷേദപി തു ആത്മാന മേവ ഉജ്ജിഹീർഷേത്। സ്വപരധർമലോപേഽപ്യാത്മാനമേവോദ്ധർതുമിച്ഛേദിത്യർഥഃ॥ 12-130-30 ശംഖേലലാടാസ്ഥ്നി ഛിഖിതാം വൃത്തിം। ദിഷ്ടമാത്രാലംബിനാ രാജ്ഞ ജീവിതം ന ശക്യം॥ 12-130-33 അന്തരം ദൂരതഃ॥ 12-130-34 ബീജഭക്തേന സംപാദിതം ചേദഗ്രേ ഭക്തദൌർവല്യം യഥാഭവതി ഏവമത്യധേ രാജാ പ്രജാഭിർന രക്ഷിതോ നശ്യതി। നഷ്ടേ ച തസ്മിൻസർവാഃ പ്രജാ അപി നശ്യന്തീത്യർഥഃ। ഏതത്പൂർവാർധോക്തം ദർശനം ശാസ്ത്രം॥ 12-130-35 അവൃത്ത്യാ ജീവികായാ അഭാവേന യസ്യ രാഷ്ട്രം അവസീദതി യോ വാ അമനുഷ്യഃ യോ വാ വൈദേശികോ ദേശാന്തരോപജീവീ തസ്യ രാജ്ഞോ ജീവീതം ധിക്॥ 12-130-36 രാജ്ഞോ മൂലം കോശോ ബലം ച। കോശോ ബലസ്യ മൂല തദ്ബലം ധർമാണാം മൂലം। അതഃ സർവസ്യ മൂലഭൂതം കോശം വർധയേത്॥ 12-130-39 അന്യത് ആപദി പ്രജാപീഡനമപ്യർഥാർഥം ഭവതി। അ അപീഡനം വിപരീതം അനർഥാർഥം ഭവതി। യദപ്യന്യത് അനർഥാർഥം അർഥാഭാവാർഥം കുഞ്ജരപാലാദി ഭവതി തദേവേഹാർഥസ്യ കാരണം ഉത്പാദകം ഭവതി॥ 12-130-40 യഥാ പശ്വാദികം യജ്ഞാർഥം യജ്ഞശ്ച ചിത്തസംസ്കാരാർഥഃ। പശ്വാദികം യജ്ഞഃ സംസ്കാരശ്ചേതി ത്രയം അർഥാർഥം മോക്ഷാർഥം ഭവതി। ഏവം ദൺ·ഡഃ കോശാർഥം കോശോ ബലാർഥം ബലം ശത്രുപരാഭവാർഥം। കോശോ ബലം ജയശ്ചേതി ത്രയം രാഷ്ട്രപുഷ്ട്യർഥമിതി ഭാവഃ॥ 12-130-42 സാമന്താഃ പ്രതിപക്ഷഭൂതാഃ॥ 12-130-44 യഥാ നാസ്ത്യധനസ്തഥേതി ജീവൻമൃതത്വമധനസ്യോക്തം॥ 12-130-45 കാര്യാകാര്യേഷു വിഹിതനിഷിദ്ധേഷു ആപദി പ്രജാപീഡനം വിഹിതം തദേവാനാപദി നിഷിദ്ധം। തഥാഭൂതേഷ്വർഥേഷു തുല്യദോഷോ ന സ്യാദ്ദേശകാലാനുസാരേണ കാര്യമപ്യകാര്യം ഭവത്യകാര്യമപി കാര്യം ഭവതി തത്ര വിപരീതം ന പ്രതിപദ്യേതേതി ഭാവഃ॥ 12-130-46 ഉഭൌ ധനസംഗ്രഹത്യാഗാവേകസ്മിൻപുരുഷേ ന സംഭവതഃ॥ 12-130-47 അന്യേഷു ത്യാഗാർഥസംഭവമാഹ യദിദമിതി॥ 12-130-48 ന ച രാജ്യസമോ ധർമ ഇതി ഝ. പാഠഃ। അനാപദ്യേവ രാജ്ഞോ ബഹുകരാദാനം പാപമൂലമാപദി തു ന തത്തഥാ ഭവതീത്യർഥഃ॥

12-131-0 (69954) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-131-0x (5711) ക്ഷീണസ്യ ദീർഘസൂത്രസ്യ സാനുക്രോശസ്യ ബന്ധുഷു। പരിശങ്കിതമുഖ്യസ്യ ദുഷ്ടമന്ത്രസ്യ ഭാരത॥ 12-131-1 (69955) വിരക്തരാജ്യപൌരസ്യ നിർദ്രവ്യനിചയസ്യ ച। അസംഭാവിതമിത്രസ്യ ഭിന്നാമാത്യസ്യ സർവതഃ॥ 12-131-2 (69956) പരചക്രാഭിയാതസ്യ ദുർബലസ്യ ബലീയസാ। ആപന്നചേതസോ ബ്രൂഹി കിം കാര്യമവശിഷ്യതേ॥ 12-131-3 (69957) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-131-4x (5712) ബാഹ്യശ്ചേദ്വിജിഗീഷുഃ സ്യാദ്ധർമാർഥകുശലഃ ശുചിഃ। ജവേന സന്ധിം കുർവീത പൂർവം പൂർവം വിമോക്ഷയേത്॥ 12-131-4 (69958) [യോഽധർമവിജിഗീഷുഃ സ്യാദ്ബലവാൻപാപനിശ്ചയഃ।] ആത്മനഃ സന്നിരോധേന സന്ധിം തേനാപി രോചയേത്॥ 12-131-5 (69959) അപാസ്യ രാജധാനീം വാ തരേദന്യേന വാഽഽപദം। തദ്ഭാവഭാവോ ദ്രവ്യാണി ജീവൻപുനരുപാർജയേത്॥ 12-131-6 (69960) യാസ്തു കോശബലത്യാഗാച്ഛക്യാസ്തരിതുമാപദഃ। കസ്തത്രാധികമാത്മാനം സന്ത്യജേദർഥധർമവിത്॥ 12-131-7 (69961) അപരാധാജ്ജുഗുപ്സേത കാ സപത്നധനേ ദയാ। ന ത്വേവാത്മാ പ്രദാതവ്യഃ ശക്യേ സതി കഥഞ്ചന॥ 12-131-8 (69962) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-131-9x (5713) ആഭ്യന്തരേ ച കുപിതേ ബാഹ്യേ ചോപനിപീഡിതേ। ക്ഷീണേ കോശേ ശ്രുതേ മന്ത്രേ കിം കാര്യമവശിഷ്യതേ॥ 12-131-9 (69963) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-131-10x (5714) ക്ഷിപ്രം വാ സന്ധികാമഃ സ്യാത്ക്ഷിപ്രം വാ തീക്ഷ്ണവിക്രമ। യദാഽപനയനം ക്ഷിപ്രമേതദ്വൈ സാംപരായികം॥ 12-131-10 (69964) അനുരക്തേന പുഷ്ടേന ഹൃഷ്ടേന ജഗതീപതിഃ। അൽപേനാപി സ്വസൈന്യേന ഭൂമിം ജയതി ഭൂമിപഃ॥ 12-131-11 (69965) ഹതോ വാ ദിവമാരോഹേദ്ധത്വാ ച സുഖമാവഹേത്। യുദ്ധേ ഹി സന്ത്യജൻപ്രാണാഞ്ശക്രസ്യൈതി സലോകതാം॥ 12-131-12 (69966) സർവലോകാഗസം കൃത്വാ മൃദുത്വം ഗന്തുമേവ ച। വിശ്വാസാദ്വിനയം കുര്യാത്സഞ്ജഹ്യാദ്വാഽപ്യുപാനഹൌ॥ 12-131-13 (69967) അപചിക്രമിഷുഃ ക്ഷിപ്രം സേനാം സ്വാം പരിസാന്ത്വയൻ। വിലംഘയിത്വാ സത്രേണ തതഃ സ്വയമുപക്രമേത്॥ ॥ 12-131-14 (69968) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി ഏകത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 131॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-131-1 സാനുക്രോശസ്യ ബന്ധുക്ഷയഭയാത് യോദ്ധുമനിച്ഛതഃ। പരിശങ്കിതമുഖ്യസ്യ അമാത്യേഷു ശങ്കാവതഃ॥ 12-131-2 ദ്രവ്യാഭാവാദേവ ന സംഭാവിതാനി ആവർജിതാനി മിത്രാണി യേന തസ്യ ഭിന്നാഃ ശത്രുഭിർദദീ കൃതാ അമാത്യാ യസ്യ॥ 12-131-3 ബലീയസാ ശത്രുണാ ആപന്നം വാക്രു ലീകൃതം ചേതോ യസ്യ॥ 12-131-4 മോക്ഷയേത് സാംനൈവേത്യർഥഃ॥ 12-131-5 അധർമപ്രധാനോ വിജിഗീഷുരധർമവിജിഗീഷുഃ॥ 12-131-7 ദുഷ്ടതമേ തു രാജ്യധനം ത്യക്ത്വാ ആത്മാനം രക്ഷേദിത്യാഹ യാസ്ത്വിതി। യാസ്തു സ്യുഃ കേവലത്യാഗാദിതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-131-9 ആഭ്യന്തരേഽമാത്യാദൌ ബാഹ്യോദുർഗരാഷ്ട്രാദൌ॥ 12-131-10 ധർമിഷ്ഠേ ബാഹ്യേ ക്ഷിപ്രം സന്ധിഃ। അധർമി തു --- കർതവ്യഃ। യദാ ത്വേവം തദാ അപനയനം ശത്രോ----। അഥവാ സാംപരായികം ധർമയുദ്ധേന മരണേ പര-- കഹിതം ഭവതി॥ 12-131-13 വിശ്വാസാത് വിശ്വാസം പ്രാപയ്യ വിക്യം കുര്യാത് മൃദുർഭവേത്। നതു യുദ്ധമേവ ഹഠേന ശ്രയേത്॥

12-132-0 (69969) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-132-0x (5715) ഹീനേ പരമകേ ധർമേ സർവലോകാതിലംഘനേ। സർവസ്മിന്ദസ്യുസാദ്ഭൂതേ പൃഥിവ്യാമുപജീവനേ॥ 12-132-1 (69970) കേന സ്വിദ്ബ്രാഹ്മണോ ജീവേജ്ജഘന്യേ കാല ആഗതേ। അസന്ത്യജൻപുത്രപൌത്രാനനുക്രോശാത്പിതാമഹ॥ 12-132-2 (69971) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-132-3x (5716) വിജ്ഞാനബലമാസ്ഥായ ജീവിതവ്യം തഥാ ഗതേ। സർവം സാധ്വർഥമേവേദമസാധ്വർഥം ന കിഞ്ചന॥ 12-132-3 (69972) അസാധുഭ്യോഽർഥമാദായ സാധുഭ്യോ യഃ പ്രയച്ഛതി। ആത്മാനം സങ്ക്രമം കൃത്വാ കൃച്ഛ്രധർമകൃദേവ സഃ॥ 12-132-4 (69973) അരോഷേണാത്മനോ രാജന്രാജ്യേ സ്ഥിതിമകോപയൻ। അദത്തമപ്യാദദീത് ഭ്രാതുർവിത്തം മമേതി വാ॥ 12-132-5 (69974) വിജ്ഞാനബലപൂതോ യോ വർതതേ നിന്ദിതേഷ്വപി। വൃത്തിവിജ്ഞാനവാന്ധീരഃ കസ്തം വക്തുമിഹാർഹതി॥ 12-132-6 (69975) യേഷാം ബഹുകൃതാ ബുദ്ധിസ്തേഷാമന്യാ ന രോചതേ। യജസാ തേ പ്രവർതന്തേ ബലവന്തോ യുധിഷ്ഠിര॥ 12-132-7 (69976) യദൈവ പ്രകൃതം ശാസ്ത്രം ജനസ്തദനുവർതതേ। യദൈവമധ്യാസേവന്തേ മേധ്രാവീ വാഽപ്യഥോത്തരം॥ 12-132-8 (69977) ഋത്വിക്പുരോഹിതാചാര്യാൻസത്കൃതാനഭിസത്കൃതാൻ। ന ബ്രാഹ്മണാൻഘാതയീത ദോഷാൻപ്രാപ്നോതി ഘാതയൻ॥ 12-132-9 (69978) ഏതത്പ്രമാണം ലോകസ്യ ചക്ഷുരേതത്സാതനം। തത്പ്രമാണോഽവഗാഹേത തേന തത്സാധ്വസാധു വാ॥ 12-132-10 (69979) ഹവോ ഗ്രാമവാസ്തവ്യാ ദോഷാൻബ്രൂയുഃ പരസ്പരം। ന തേഷാം വചനാദ്രാജാ സത്കുര്യാദ്ധാതയീത വാ॥ 12-132-11 (69980) ന വാച്യഃ പരിവാദോ വൈ ന ശ്രോതവ്യഃ കഥഞ്ചന। കർണൌ തത്ര പിധാതവ്യൌ ഗന്തവ്യം വാ തതോഽന്യതഃ॥ 12-132-12 (69981) ന സതാം ശീലമേതദ്വൈ പരിവാദോ ന പൈശുനം। ഗുണാനാമേവ വക്താരഃ സന്തോ നിത്യം യുധിഷ്ഠിര॥ 12-132-13 (69982) യഥാ സമധുരൌ ദംയൌ സുദാന്തൌ സാധുവാഹിനൌ। ധുരമുദ്യംയ വഹതസ്തഥാ വർതേത വൈ നൃപഃ॥ 12-132-14 (69983) യഥായഥാഽസ്യ ബഹവഃ സഹായാഃ സ്യുസ്തഥാ ചരേത്। ആചാരമേവ മന്യന്തേ ഗരീയോ ധർമലക്ഷണം॥ 12-132-15 (69984) അപരേ നൈവമിച്ഛന്തി യേ ശംഖലിഖിന്തപ്രിയാഃ। അർഥേ ക്ഷീണേഽഥവാ ലുബ്ധാസ്തേ ബ്രൂയുർവാക്യമീദൃശം॥ 12-132-16 (69985) ആർഷമഷ്യത്ര പശ്യന്തി വികർമസ്ഥസ്യ പാതനം। ന ചാർഷാത്സദൃശം കിഞ്ചിത്പ്രമാണം ദൃശ്യതേ ക്വചിത്॥ 12-132-17 (69986) ദേവാ ഹ്യപി വികർമസ്ഥം ഘാതയന്തി നരാധമം। വ്യാജേന വിന്ദന്വിത്തം ഹി ധർമതഃ പരിഹീയതേ॥ 12-132-18 (69987) സർവതഃ സത്കൃതഃ സദ്ഭിർഭൂതിപ്രവരകാരണൈഃ। ഹൃദയേനാഭ്യനുജ്ഞാതോ യോ ധർമസ്തം വ്യവസ്യതി॥ 12-132-19 (69988) യശ്ചതുർഗുണസംപന്നം ധർമം വേദ സ ധർമവിത്। അഹേരിവ ഹി ധർമസ്യ പദം ദുഃഖം ഗവേഷിതും॥ 12-132-20 (69989) യഥാ മൃഗസ്യ വിദ്ധസ്യ മൃഗവ്യാധഃ പദം നയേത്। ലക്ഷേദ്രുധിരപാതേന തഥാ ധർമപദം നയേത്॥ 12-132-21 (69990) യഥാ സംയഗ്വിതേന പഥാ ഗന്തവ്യമപ്യുത। രാജർഷീണാം വൃത്തമേതദേവം ഗച്ഛ യുധിഷ്ഠിര॥ ॥ 12-132-22 (69991) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി ദ്വാത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 132॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-132-1 ഹീനേ ധർമേ രാജ്ഞാമിതി ശേഷഃ। പരമകേ സർവോപായേന ബ്രാഹ്മണാ രക്ഷ്യാ ഇത്യസ്മി്॥ 12-132-2 ജഘന്യേ ആപദ്ബഹൂലേ ബ്രാഹ്മണഃ കേന ജീദത്യസ്യ ബ്രാഹ്മണം കഥം രക്ഷേദിത്യർഥഃ॥ 12-132-3 സാധ്വർഥം സതാനം॥ 12-132-4 സങ്ക്രമമാഗമനമാർഗം॥ 12-132-5 സ്ഥിതിം പാലനധർമം। സ്യഷ്ടസ്യ രാജ്ഞോ ബ്രാഹ്മണപാലനാർഥം സർവസ്വഹരണേഽപി ദോഷോ നാസ്തീത്യർഥഃ॥ 12-132-6 വക്തും നിന്ദിതും॥ 12-132-9 അന്ത്യാപദ്യപി ഋത്വിധനവതോഽപി ന ഘാതയീത ധനഹരണേന ഹിംസ്യാദിത്യർഥഃ। പുരോഹിതാചാര്യൈ- സത്കൃതൈരപി സത്കൃതഃ। നാഽബ്രാഹ്മണാന്യാദോഷാൻപ്രാപ്നോതി യാജയന്നിതി ട. ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-132-11 സ്തവ്യാ ഗ്രാമവാസിനഃ॥ 12-132-16 ഏവം ത്വിഗാദീനാമദഡ- ലിഖിതസ്യ ഭ്രാതുരപി ഹസ്തച്ഛേദഃ കൃതസ്താദൃശധർമപരാ॥ 12-132-19 സദ്ഭിർമന്വാദിഭിഃ സത്കൃതഃ। ഭൂതിപ്രവരകാരണൈഃ ഭൂതിപ്രവരാ ഈശ്വരാഃ കാരണാനി പാരംപര്യാഗതാനി കുലദേശഗ്രാമാദിപരിഗൃഹീതാനി തൈരപി നിമിത്തൈഃ സത്കൃതഃ। മന്വാദിഭിരനുക്തോഽപി ശിഷ്ടൈരാദൃത ഇത്യർഥഃ। ഹൃദയേനാഭ്യനുജ്ഞാതഃ ഹേതുദ്വയാഭാവേഽപി സ്വയം ച യോ ധർമത്വേന നിശ്ചിതഃ॥ 12-132-20 ചത്വാരോ ഗുണാഃ ആന്വീക്ഷികീ ത്രയീ വാർതാ ദണ്ഡനീതിശ്ചേതി। യ ഏഷാമവിരുദ്ധശ്ചതുർഗുണസംപന്നഃ॥ 12-132-21 പദം സ്ഥാനം ലക്ഷേല്ലക്ഷയേത്। നയേത് അന്യാൻപ്രാപയേത്। യുക്ത്യേതി ശേഷഃ॥

12-133-0 (69992) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-133-0x (5717) സ്വരാഷ്ട്രാത്പരരാഷ്ട്രാച്ച കോശം സഞ്ജനയേന്നൃപഃ। കോശാദ്ധി ധർമഃ കൌന്തേയ രാജ്യമൂലം പ്രവർതതേ॥ 12-133-1 (69993) തസ്മാത്സഞ്ജനയേത്കോശം സത്കൃത്യ പരിപാലയേത്। പരിപാല്യാനുഗൃഹ്ണീയാദേവ ധർമഃ സനാതനഃ॥ 12-133-2 (69994) സ കോശഃ ശുദ്ധഭാവേന ന നൃശംസേന ജായതേ। മധ്യമം പദമാസ്ഥായ കോശസംഗ്രഹണം ചരേത്॥ 12-133-3 (69995) അബലസ്യ കുതഃ കോശോ ഹ്യകോശസ്യ കുതോ ബലം। അബലസ്യ കുതോ രാജ്യമരാജ്യേ ശ്രീർഭവേത്കുതഃ॥ 12-133-4 (69996) ഉച്ചൈർവൃത്തേഃ ശ്രിയോ ഹാനിര്യഥൈവ മരണം തഥാ। തസ്മാത്കോശം ബലം മിത്രമഥ രാജാ വിവർധയേത്॥ 12-133-5 (69997) ഹീനകോശം ഹി രാജാനമവമന്യന്തി ശത്രവഃ। ന ചാസ്യാൽപേ തുഷ്യന്തി കർമണാഽപ്യുത്സഹന്തി ച॥ 12-133-6 (69998) ശ്രിയോ ഹി കാരണാദ്രാജാ സത്ക്രിയാം ലഭതേ പരാം। സാഽസ്യ ഗൂഹതി പാപാനി വാസോ ഗുഹ്യമിവ സ്ത്രിയാഃ॥ 12-133-7 (69999) ഋദ്ധിമസ്യാനുതപ്യന്തേ പുരാ വിപ്രകൃതാ നരാഃ। സാലാവൃകാ ഇവാജസ്നം ജിഘാംസൂനേവ വിന്ദതി। ഈദൃശസ്യ കുതോ രാജ്യം സുഖം ഭരതസത്തമ॥ 12-133-8 (70000) ഉദ്യച്ഛേദേവ ന ഗ്ലായേദുദ്യമോ ഹ്യേവ പൌരുഷം। അപ്യപർവണി ഭജ്യേത ന നമേതേഹ കസ്യചിത്॥ 12-133-9 (70001) അപ്യരണ്യം സമാശ്രിത്യ ചരേൻമൃഗഗണൈഃ സഹ। ന ത്വേവോദ്രിക്തമര്യാദൈർദസ്യുഭിഃ സഹിതശ്ചരേത്॥ 12-133-10 (70002) ദസ്യൂനാം സുലഭാ സേനാ രൌദ്രകർമസു ഭാരത। ഏകാന്തതോ ഹ്യമര്യാദാത്സർവോഽപ്യുദ്വിജതേ ജനഃ॥ 12-133-11 (70003) ദസ്യവോഽപ്യഭിശങ്കന്തേ നിരനുക്രോശകാരിണഃ॥ 12-133-12 (70004) സ്ഥാപയേദേവ മര്യാദാം ജനചിത്തപ്രസാദിനീം। അൽപാപ്യർഥേഷു മര്യാദാ ലോകേ ഭവതി പൂജിതാ॥ 12-133-13 (70005) നായം ലോകോഽസ്തി ന പര ഇതി വ്യവസിതോ ജനഃ। നാലം ഗന്തുമിഹാശ്വാസം നാസ്തിക്യഭയശങ്കിതൈഃ॥ 12-133-14 (70006) യഥാ സദ്ഭിഃ പരാദാനമഹിംസാ ദസ്യുഭിസ്തഥാ। അനുരജ്യന്തി ഭൂതാനി സമര്യാദേഷു ദസ്യുഷു॥ 12-133-15 (70007) അയുധ്യമാനസ്യാദാനം ദാരാമർശഃ കൃതഘ്നതാ। ബ്രഹ്മവിത്തസ്യ ചാദാനം നിഃശേഷകരണം തഥാ॥ 12-133-16 (70008) സ്ത്രിയാ മോഷഃ പഥിസ്ഥാനം സാധുഷ്വേവ വിഗർഹിതം। സദോഷ ഏവ ഭവതി ദസ്യുരേതാനി വർജയേത്॥ 12-133-17 (70009) അഭിസന്ദധതേ യേ ച വിനാശായാസ്യ ഭാരത। സശേഷമേവോപലഭ്യ കുർവന്തീതി വിനിശ്ചയഃ॥ 12-133-18 (70010) തസ്മാത്സശേഷം കർതവ്യം സ്വാധീനമപി ദസ്യുഭിഃ। ന ബലസ്ഥോഽഹമസ്മീതി നൃശംസാനി സമാചരേത്॥ 12-133-19 (70011) സശേഷകാരിണസ്തത്ര ശേഷം പശ്യന്തി സർവശഃ। നിഃശേഷകാരിണോ നിത്യം നിഃശേഷകരണാദ്ഭയം॥ ॥ 12-133-20 (70012) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി ത്രയസ്ത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 133॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-133-5 ഉച്ചൈർവൃത്തേഃ മഹതഃ॥ 12-133-7 വാസഃ പാപമിവ സ്ത്രിയ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-133-8 വിപ്രകൃതാഃ സാലാവൃകവത് ജിഘാംസൂനേവ വിന്ദന്തി ആശ്രയന്തി കപടേന ഹന്തും। ആർഷോ വചനവ്യത്യയഃ॥ 12-133-10 ദസ്യുഭിഃ ദസ്യുപ്രായൈരമാത്യൈഃ॥ 12-133-11 അത്യന്താപന്നസ്യ വനസ്ഥാ ദസ്യവോഽപി കാര്യകരാ ഇത്യാഹ ദസ്യൂനാമിതി। ദസ്യൂനാം സുലഭാം സേനാം രൌദ്രകർമസു കാരയേദിതി ധ. പാഠഃ। തേഷ്വപി സത്യേന മാർദവേന ച സ്ഥേയമിത്യാഹ ഏകാന്തത ഇതി॥ 12-133-14 ജനഃ പ്രാകൃതഃ। അലം പര്യാപ്തം യുക്തമിത്യർഥഃ॥ 12-133-15 സദ്ഭിർദസ്യുഭിഃ പരാദാനം പരസ്വഹരണമപി കൃത അഹിംസാ ഭവതി തഥാ വക്ഷ്യേ ഇത ശേഷഃ॥ 12-133-16 നിഃശേഷകരണം സർവഹരണം॥ 12-133-17 സ്ത്രിയാ കന്യായാഃ മോഷശ്ചൌര്യം॥ 12-133-19 യസ്മാദേവം തസ്മാത് സശേഷഭേപരലുംപനം കർതവ്യം॥ 12-133-20 യോ യഥാ കരോതി തഥൈവ പ്രജാ കുർവന്തീത്യാഹ സശേഷേതി॥

12-134-0 (70013) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-134-0x (5718) `അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം।' അത്ര കാമന്ദവചനം കീർതയന്തി പുരാവിദഃ। പ്രത്യക്ഷാവേവ ധർമാർഥൌ ക്ഷത്രിയസ്യ വിജാനതഃ॥ 12-134-1 (70014) തൌ തു ന വ്യവധാതവ്യൌ പരോക്ഷാ ധർമയാതനാ। അധർമോ ധർമ ഇത്യേതദ്യഥാ വൃക്ഷഫലം തഥാ॥ 12-134-2 (70015) ധർമാധർമഫലേ ജാതു ദദർശേഹ ന കശ്ചന। വുഭൂഷേദ്ബലമേവൈതത്സർവം ബലവതോ വശേ॥ 12-134-3 (70016) ശ്രിയം ബലമമാത്യാംശ്ച ബലവാനിഹ വിന്ദതി। യോ ഹ്യനാഢ്യഃ സ പതിതസ്തദുച്ഛിഷ്ടം യദൽപകം॥ 12-134-4 (70017) ബഹ്വപഥ്യേ ബലവതി ന കിഞ്ചിത്ക്രിയതേ ഭയാത്। ഉഭൌ സത്യാധികാരൌ തൌ ത്രായേതേ മഹതോ ഭയാത്॥ 12-134-5 (70018) അതി ധർമാദ്ബലം മന്യേ ബലാദ്ധർമഃ പ്രവർതതേ। ബലേ പ്രതിഷ്ഠിതോ ധർമോ ധരണ്യാമിവ ജംഗമഃ॥ 12-134-6 (70019) ധൂമോ വായോരിവ വശേ ബലം ധർമോഽനുവർതതേ। അനീശ്വരോ ബലം ധർമോ ദ്രുമം വല്ലീവ സംശ്രിതാ॥ 12-134-7 (70020) വശേ ബലവതാം ധർമഃ സുഖം ഭോഗവതാമിവ। നാസ്ത്യസാധ്യം ബലവതാം സർവം ബലവതാ ജിതം॥ 12-134-8 (70021) ദുരാചാരഃ ക്ഷീണബലഃ പരിമാണം ന ഗച്ഛതി। അഥ തസ്മാദുദ്വിജതേ സർവോ ലോകോ വൃകാദിവ॥ 12-134-9 (70022) അപധ്വസ്തോ ഹ്യവമതോ ദുഃഖം ജീവതി ജീവിതം। ജീവിതം യദധിക്ഷിപ്തം യഥൈവ മരണം തഥാ॥ 12-134-10 (70023) യദേവമാഹുഃ പാപേന ചാരിത്രേണ വിവക്ഷിതം। സുഭൃശം തപ്യതേ തേന വാക്ശല്യേന പരിക്ഷതഃ॥ 12-134-11 (70024) അത്രൈതദാഹുരാചാര്യാഃ പാപസ്യ പരിമോക്ഷണേ। ത്രയീം വിദ്യാമുപാസീത തഥോപാസീത വൈ ദ്വിജാൻ॥ 12-134-12 (70025) പ്രസാദയേൻമധുരയാ വാചാ ചാപ്യഥ കർമണാ। മഹാമനാശ്ചൈവ ഭവേദ്വിവഹേച്ച മഹാകുലേ॥ 12-134-13 (70026) ഇത്യസ്തീതി വദേദേവ പരേഷാം കീർതയേദ്ഗുണാൻ। ജപേദുദകശീലഃ സ്യാത്പേശലോ നാതിജൽപകഃ॥ 12-134-14 (70027) ബ്രഹ്മ ക്ഷത്രം സംപ്രവിശേദ്ബഹു കൃത്വാ സുദുഷ്കരം। ഉച്യമാനോ ഹി ലോകേന ബഹു തത്തദചിന്തയൻ॥ 12-134-15 (70028) ഉപപ്രാപ്യൈവമാചാരം ക്ഷിപ്രം ബഹുമതോ ഭവേത്। സുഖം ച വിത്തം ഭുഞ്ജീത വൃത്തേനൈകേന ഗോപയേത്॥ 12-134-16 (70029) `അപി തേഭ്യോ മൃഗാൻഹത്വാ നയേച്ച സതതം വനേ। യസ്മിന്ന പ്രതിഗൃഹ്ണന്തി ദസ്യുഭോജനശങ്കയാ।' ലോകേ ച ലഭതേ പൂജാം പരത്രേഹ മഹത്ഫലം॥ ॥ 12-134-17 (70030) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി ചതുസ്ത്രിംശദധിശതതമോഽധ്യായഃ॥ 134॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-134-2 യഥാ വൃകപദംസ്ഥേതി ഝ. ദ. പാഠഃ॥ 12-134-6 അതി അതിശയിതം॥ 12-134-10 അപധ്വസ്തഃ ഐശ്വര്യാച്ച്യുതഃ॥ 12-134-12 അത്രാധർമേണ ധനാർജനേ കൃതേ സതി॥

12-135-0 (70031) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-135-0x (5719) അത്രാപ്യുദാഹന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। യഥാ ദസ്യുഃ സമര്യാദോ ദസ്യുത്വാത്സിദ്ധിമാപ്തവാൻ॥ 12-135-1 (70032) പ്രഹർതാ മതിമാഞ്ശൂരഃ ശ്രുതവാൻസുനൃശംസവാൻ। അക്ഷന്നാശ്രമിണാം ധർമം ബ്രഹ്മണ്യോ ഗുരുപൂജകഃ॥ 12-135-2 (70033) അനിഷാദ്യാം ക്ഷത്രിയാജ്ജാതഃ ക്ഷത്രധർമാനുപാലകഃ। കാപച്യോ നാമ നൈഷാദിർദസ്യുത്വാത്സിദ്ധിമാപ്തവാൻ॥ 12-135-3 (70034) അരണ്യേ സായം പൂർവാഹ്ണേ മൃഗയൂഥപ്രകോപിതാ। വേധിജ്ഞോ മൃഗജാതീനാം നൈഷാദാനാം ച കോവിദഃ॥ 12-135-4 (70035) സർവകാനനദേശജ്ഞഃ പാരിയാത്രചരഃ സദാ। ധർമജ്ഞഃ സർവവർണാനാമമോഘേഷുർദൃഢായുധഃ॥ 12-135-5 (70036) അപ്യനേകശതാം സേനാമേക ഏവ ജിഗായ സഃ। സ വൃദ്ധാവംബപിതരൌ മഹാരണ്യേഽഭ്യപൂജയത്॥ 12-135-6 (70037) മധുമാംസൈർമൂലഫലൈരന്നൈരുച്ചാവചൈരപി। സത്കൃത്യ ഭോജയാമാസ സംയക്പരിചചാര ഹ॥ 12-135-7 (70038) ആരണ്യകാൻപ്രവ്രജിതാൻബ്രാഹ്മണാൻപരിപാലയൻ। അപി തേഭ്യോ മൃഗാൻഹത്വാ നിനായ സതതം വനേ॥ 12-135-8 (70039) യേഽസ്മാന്ന പ്രതിഗൃഹ്ണന്തി ദസ്യുഭോജനശങ്കയാ। തേഷാമാസജ്യ ഗേഹേഷു കല്യ ഏവ സ ഗച്ഛതി॥ 12-135-9 (70040) തം ബഹൂനി സഹസ്രാണി ഗ്രാമണീത്വേഽഭിവവ്രിരേ। നിർമര്യാദാനി ദസ്യൂനാം നിരനുക്രോശവർതിനാം॥ 12-135-10 (70041) ദസ്യവ ഊചുഃ। 12-135-11x (5720) മുഹൂർതദേശകാലജ്ഞഃ പ്രാജ്ഞഃ ശൂരോ ദൃഢവ്രതഃ। ഗ്രാമണീർഭവ നോ മുഖ്യഃ സർവേപാമേവ സംമതഃ॥ 12-135-11 (70042) യഥായഥാ വക്ഷ്യസി നഃ കരിഷ്യാമസ്തഥാതഥാ। പാലയാസ്മാന്യഥാന്യായം യഥാ മാതാ യഥാ പിതാ॥ 12-135-12 (70043) കാപച്യ ഉവാച। 12-135-13x (5721) മാ വധീസ്ത്വം സ്ത്രിയം ഭീരും മാ ശിശും മാ തപസ്വിനം। നായുധ്യമാനോ ഹന്തവ്യോ ന ച ഗ്രാഹ്യാ ബലാത്സ്ത്രിയഃ॥ 12-135-13 (70044) സർവഥാ സ്ത്രീ ന ഹന്തവ്യാ സർവസത്വേഷു ബുധ്യത। നിത്യം ഗോബ്രാഹ്മണേ സ്വസ്തി യോദ്ധവ്യം ച തദർഥതഃ॥ 12-135-14 (70045) സത്യം ച നാപി ഹർതവ്യം സാരവിഘ്നം ച മാ കൃഥാഃ। പൂജ്യന്തേ യത്ര ദേവാശ്ച പിതരോഽതിഥയശ്ച ഹ॥ 12-135-15 (70046) സർവഭൂതേഷ്വപി വരോ ബ്രാഹ്മണോ മോക്ഷമർഹതി। കാര്യാ ചാപചിതിസ്തേഷാം സർവസ്വേനാപി ഭാവയേത്॥ 12-135-16 (70047) യസ്യ ത്വേതേ സംപ്രദുഷ്ടാസ്തസ്യ വിദ്യാത്പരാഭവം। ന തസ്യ ത്രിഷു ലോകേഷു ത്രാതാ ഭവതി കസ്ചന॥ 12-135-17 (70048) യോ ബ്രാഹ്മണാൻപരിഭവേദ്വിനാശം ചാപി രോചയേത്। സൂര്യോദയ ഇവ ധ്വാന്തേ ധ്രുവം തസ്യ പരാഭവഃ॥ 12-135-18 (70049) ഇഹൈവ ഫലമാസീനഃ പ്രത്യാകാങ്ക്ഷേത സർവശഃ। യേയേ നോ ന പ്രദാസ്യന്തി താംസ്താംസ്തേനാഭിയാസ്യസി॥ 12-135-19 (70050) ശിഷ്ട്യർഥം വിഹിതോ ദണ്ഡോ ന വധാർഥം വിധീയതേ। യേ ച ശിഷ്ടാൻപ്രബാധന്തേ ധർമസ്തേഷാം വധഃ സ്മൃതഃ॥ 12-135-20 (70051) യേ ച രാഷ്ട്രോപരോധേന വൃദ്ധിം കുർവന്തി കേചന। താനേവാനുംരിയേരംസ്തേ കുണപം കൃമയോ യഥാ॥ 12-135-21 (70052) യേ പുനർധർമശാസ്ത്രേണ വർതേരന്നിഹ ദസ്യവഃ। അപി തേ ദസ്യവോ ഭൂത്വാ ക്ഷിപ്രം സിദ്ധിമവാപ്നുയുഃ। 12-135-22 (70053) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-135-23x (5722) തേ സർവമേവാനുചക്രുഃ കാപച്യസ്യാനുശാസനം। വൃദ്ധിം ച ലേഭിരേ സർവേ പാപേഭ്യശ്ചാപ്യുപാരമൻ॥ 12-135-23 (70054) കാപച്യഃ കർമണാ തേന മഹതീം സിദ്ധിമാപ്തവാൻ। സാധൂനാമാചരൻക്ഷേമം ദസ്യൂൻപാപാന്നിവർതയൻ॥ 12-135-24 (70055) ഇദം കാപച്യചരിതം യോ നിത്യമനുചിന്തയേത്। നാരണ്യേഭ്യോഽപി ഭൂതേഭ്യോ ഭയമൃച്ഛേത്കഥഞ്ചന॥ 12-135-25 (70056) ന ഭയം തസ്യ മർത്യേഭ്യോ നാമർത്യേഭ്യഃ കഥഞ്ചന। ന സതോ നാസതോ രാജൻസ ഹ്യരണ്യേഷു ഗോപതിഃ॥ ॥ 12-135-26 (70057) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി പഞ്ചത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 135॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-135-3 കായവ്യോ നാമേതി ഝ. പാഠഃ। കാപവ്യോ നാമേതി ട. പാഠഃ। കാശ്യപോ നാമേതി ധ. പാഠഃ॥ 12-135-4 നിപാതാനാം ച കോവിദ ഇതി ഡ. ഥ. ധ. പാഠഃ॥ 12-135-5 പാരിയാത്രഃ പർവതവിശേഷഃ॥ 12-135-9 ആസജ്യ ക്വചിന്നിധായ। കല്യേ പ്രാതഃ॥ 12-135-13 മാവധീസ്ത്വമിത്യേകവചനം ഗണാഭിപ്രായേണ॥ 12-135-14 സ്വസ്തി കല്യാണം ചിന്തനീയം॥ 12-135-15 സാരോ വിവാഹാദികാര്യം തത്ര വിഘ്നം മാ കൃഥാഃ। സസ്യം ച നോപഹന്തവ്യം സീരവിഘ്നം ച മാ കൃഥാഃ ഇതി ട. ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-135-16 അപചിതിഃ പൂജാ॥ 12-135-18 ധ്വാന്തേ ധ്വാന്തസ്യ॥ 12-135-19 യേ യേ വണിജഃ। നഃ അസ്മഭ്യം॥ 12-135-20 ശിഷ്ട്യർഥം ദുഷ്ടാനാം ശാസനാർഥം॥

12-136-0 (70058) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-136-0x (5723) അത്ര ഗാഥാ ബ്രഹ്മഗീതാഃ കീർതയന്തി പുരാവിദഃ। യേന മാർഗേണ രാജാനഃ കോശം സഞ്ജനയന്ത്യുത॥ 12-136-1 (70059) ന ധനം യജ്ഞശീലാനാം ഹാര്യം ദേവസ്വമേവ ച। ദസ്യൂനാം നിഷ്ക്രിയാണാം ച ക്ഷത്രിയോ ഹർതുമർഹതി॥ 12-136-2 (70060) ഇമാഃ പ്രജാഃ ക്ഷത്രിയാണാം രക്ഷ്യാ ഹന്യാശ്ച ഭാരത। ഥനം ഹി ക്ഷത്രിയസ്യേഹ ദ്വിതീയസ്യ ന വിദ്യതേ॥ 12-136-3 (70061) തദസ്യ സ്യാദ്ബലാർഥം വാ ധനം യജ്ഞാർഥമേവ വാ। അഭോജ്യാശ്ചൌഷധീശ്ഛിത്ത്വാ ഭോജ്യാ ഏവ പചന്ത്യുത॥ 12-136-4 (70062) യോ വൈ ന ദേവാന്ന പിതൃന്ന മർത്യാൻഹവിഷാഽർചതി। അനർഥകം ധനം തത്ര പ്രാഹുർധമേവിദോ ജനാഃ॥ 12-136-5 (70063) ഹരേത്തദ്ദ്രവിണം രാജന്ധാർമികഃ പൃഥിവീതിഃ। ന ഹി ന പ്രീണയേല്ലോകാന്ന ലോകേ ഗർഹതേ നൃപം॥ 12-136-6 (70064) അസാധുഭ്യോഽർഥമാദായ സാധുഭ്യോ യഃ പ്രയച്ഛതി। ആത്മാനം സങ്ക്രമം കൃത്വാ മന്യേ ധർമവിദേവ സഃ॥ 12-136-7 (70065) [തഥാതഥാ ജയേല്ലോകാഞ്ശക്ത്യാ ചൈവ യഥായഥാ।] ഔദ്ഭിദാ ജന്തവോ യദ്വച്ഛ്രുത്വാ വാജോ യഥാതഥാ॥ 12-136-8 (70066) അനിമിത്താത്സംഭവന്തി തഥാ യജ്ഞഃ പ്രജായതേ। യഥൈവ ദംശമശകം യഥാ കീടപിപീലികം॥ 12-136-9 (70067) സൈവ വൃത്തിർഹി യജ്ഞേഷു യഥാ ധർമോ വിധീയതേ॥ 12-136-10 (70068) യഥാ ഹ്യകസ്മാദ്ഭവതി ഭൂമൌ പാംസുസ്തൃണോലപം। തഥൈവേഹ ഭവേദ്ധർമഃ സൂക്ഷ്മഃ സൂക്ഷ്മതരഃ സ്മൃതഃ॥ ॥ 12-136-11 (70069) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി ഷട്ത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 136॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-136-4 ഔഷധീശ്ഛിത്ത്വാ താഭിരിന്ധനീകൃതാഭിർഭോജ്യാ വ്രീഹ്യാദ്യാഃ। ദുഷ്ടാൻ ഹിംസിത്വാ സാധൂൻപാലയേദിതി ഭാവഃ॥

12-137-0 (70070) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-137-0x (5724) അനാഗതവിധാതാ ച പ്രത്യുത്പന്നമതിശ്ച യഃ। ദ്വാവേതൌ സുഖമേധേതേ ദീർഘസൂത്രീ വിനശ്യതി॥ 12-137-1 (70071) അത്രൈവ ചേദമവ്യഗ്രം ശൃണ്വാഖ്യാനമനുത്തമം। ദ്രീർഘസൂത്രമുപാശ്രിത്യ കാര്യാകാര്യവിനിശ്ചയേ॥ 12-137-2 (70072) നാതിഗാധേ ജലസ്ഥാനേ സുഹൃദഃ കുശലാസ്ത്രയഃ। പ്രഭൂതമത്സ്യേ കൌന്തേയ ബഭൂവുഃ സഹചാരിണഃ॥ 12-137-3 (70073) തത്രൈകഃ പ്രാപ്തകാലജ്ഞോ ദീർഘദർശീ തഥാഽപരഃ। ദീർഘസൂത്രശ്ച തത്രൈകസ്ത്രയാണാം ജലചാരിണാം॥ 12-137-4 (70074) ക്രദാചിത്തജ്ജലസ്ഥാനം മത്സ്യബന്ധാഃ സമന്തതഃ। സ്രാവയാമാസുരഥോ നിംനേഷു വിവിധൈർമുഖൈഃ॥ 12-137-5 (70075) ക്ഷീയമാണം തദ്ബുദ്ധ്വാ ജലസ്ഥാനം ഭയാഗമേ। അബ്രവീദ്ദീർഘദർശീ തു താവുഭൌ സുഹൃദൌ തദാ॥ 12-137-6 (70076) ജ്ഞയമാപത്സമുത്പന്നാ സർവേഷാം സലിലൌകസാം। ശീഘ്രമന്യത്ര ഗച്ഛാമഃ പന്ഥാ യാവന്ന ശുഷ്യതി॥ 12-137-7 (70077) അനാഗതമനർഥം ഹി സുനയൈര്യഃ പ്രബാധതേ। സ ന സംശയമാപ്നോതി തഥാഽന്യത്ര വ്രജാമഹേ॥ 12-137-8 (70078) ശീർഘസൂത്രസ്തു യസ്തത്ര സോഽബ്രവീത്സംയഗുഷ്യതാം। ന തു കാര്യാ ത്വരാ താവദിതി മേ നിശ്ചിതാ മതിഃ॥ 12-137-9 (70079) അഥ സംപ്രതിപത്തിജ്ഞസ്ത്വബ്രവീദ്ദീർഘദർശിനം। പ്രാപ്തേ കാലേ ന മേ കിഞ്ചിന്ന്യായതഃ പരിഹാസ്യതേ॥ 12-137-10 (70080) ഏവപ്നുക്തോ നിരാക്രാമദ്ദീർഘദർശീ മഹാമതിഃ। അഗാമ സ്രോതസൈകേന ഗംഭീരം സലിലാശയം॥ 12-137-11 (70081) തതഃ പ്രസൃതതോയം തം പ്രസമീക്ഷ്യ ജലാശയം। ബബന്ധുർവിവിധൈര്യോഗൈർമത്സ്യാൻമത്സ്യോപജീവിനഃ॥ 12-137-12 (70082) വിലോഡ്യമാനേ തസ്മിംസ്തു സ്രുതതോയേ ജലാശയേ। അഗച്ഛദ്ഗ്രഹണം തത്ര ദീർഘസൂത്രഃ സഹാപരൈ----॥ 12-137-13 (70083) ഉദ്ദാനം ക്രിയമാണം തു മത്സ്യാനാം ------। പ്രവിശ്യാന്തരമന്യേഷാമഗ്രസത്പ്രതി-------॥ 12-137-14 (70084) ഗ്രസ്തമേവ തദുദ്ദാനം ഗൃഹീത്വാ----സഃ। സർവാനേവ ച താംസ്തത്ര തേ വി--- ഇതി॥ 12-137-15 (70085) തതഃ പ്രക്ഷാല്യമാനേഷു മത്സ്യേഷു വിപുലേ ജലേ। ത്വക്ത്വാ രജ്ജും പ്രമുക്തോസൌ ശീഘ്രം സംപ്രതിപത്തിമാൻ॥ 12-137-16 (70086) ദീർഘസൂത്രസ്തു മന്ദാത്മാ ഹീനേയുദ്ധിരചേതനഃ। മരണം പ്രാപ്തവാൻമൂഢോ യഥൈവോപഹതേന്ദ്രിയഃ॥ 12-137-17 (70087) ഏവം പ്രാപ്തതമം കാലം യോ മോഹാന്നാവബുധ്യതേ। സ വിനശ്യതി വൈ ക്ഷിപ്രം ദീർഘസൂത്രോ യഥാ ഝഷഃ॥ 12-137-18 (70088) ആദൌ ന കുരുതേ ശ്രേയഃ കുശലോഽസ്മീതി യഃ പുമാൻ। സ ഹി സംശയമാപ്നോതി യഥാ സംപ്രതിപത്തിമാൻ॥ 12-137-19 (70089) അനാഗതവിധാതാ ച പ്രത്യുത്പന്നമതിശ്ച യഃ। ദ്വാവേതൌ സുഖമേധേതേ ദീർഘസൂത്രീ വിനശ്യതി॥ 12-137-20 (70090) കാഷ്ഠാ കലാ മുഹൂർതാശ്ച ദിനരാത്ര്യഃ ക്ഷണാ ലവാഃ। മാസാഃ പക്ഷാഃ ഷഡൃതവഃ കാലഃ സംവത്സരാണി ച॥ 12-137-21 (70091) പൃഥിവീ ദേശ ഇത്യുക്തഃ സ ച കാലോ ന ദൃശ്യതേ। അഭിപ്രേതാർഥസിദ്ധ്യർഥം ദൂരതോ ന്യായതസ്തഥാ॥ 12-137-22 (70092) ഏതൌ ധർമാർഥശാസ്ത്രേഷു മോക്ഷശാസ്ത്രേഷു ചർഷിഭിഃ। പ്രധാനാവിതി നിർദിഷ്ടൌ കാമേ ചാഭിമതൌ നൃണാം॥ 12-137-23 (70093) പരീക്ഷ്യകാരീ യുക്തശ്ച സ സംയഗുപപാദയേത്। ദേശകാലാവഭിപ്രേതൌ തോഭ്യാം ഫലമവാപ്നുയാത്॥ ॥ 12-137-24 (70094) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി സപ്തത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 137॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-137-4 തത്രൈകോ ദീർഘകാലജ്ഞ ഉത്പന്നപ്രതിഭോഽപരഃ ഇതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-137-5 വിവിധൈർമുഖൈർജലനിർഗമനമാർഗൈഃ॥ 12-137-11 സലിലാശയം ജലാശയാന്തരം॥ 12-137-14 ഉദ്ദാനം ഗ്രഥനം അഗ്രസത് ഗ്രഥനസൂത്രം മുഖേന ജഗ്രാഹേത്യർഥഃ॥ 12-137-15 സച മത്സ്യഃ തഥൈവ ഗൃഹീതവദേവ തത്രാസ്തേ ഇതി ശേഷഃ॥ 12-137-21 കാലസ്യ ദേശസ്യ ച സൂക്ഷ്മതാം അവഹിതോ ജാനീയാദിതി ശ്ലോകദ്വയാർഥഃ॥ 12-137-23 ഏതൌ ദേശകാലൌ॥

12-138-0 (70095) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-138-0x (5725) സർവത്ര ബുദ്ധിഃ കഥിതാ ശ്രേഷ്ഠാ തേ ഭരതർഷഭ। അനാഗതാ തഥോത്പന്നാ ദീർഘസൂത്രാ വിനാശിനീ॥ 12-138-1 (70096) തദിച്ഛാമി പരാം ബുദ്ധിം ശ്രോതും തേ ഭരതർഷഭ। യഥാ രാജാ ന മുഹ്യേത ശത്രുഭിഃ പരിപീഡിതഃ॥ 12-138-2 (70097) ------യാജ്ഞം സർവശാസ്ത്രവിശാരദം। പൃച്ഛ------- തൻമേ വ്യാഖ്യാതുമർഹസി॥ 12-138-3 (70098) ശത്രുഭിബഹു------ഥാ മുച്യേത പാർഥിവഃ। ഏതദിച്ഛാംയ------ർവമേവ യഥാവിധി॥ 12-138-4 (70099) വിഷമസ്ഥം ഹി രാജാ----ത്രവഃ പരിപന്ഥിനഃ। ബഹവോഽപ്യേകമുദ്ധർതും യതന്തേ പൂർവതാപിതാഃ॥ 12-138-5 (70100) സർവതഃ പ്രാർഥ്യമാനേന ദർബലേന മഹാബലൈഃ। ഏകേനൈവാസഹായേന ശക്യം സ്ഥാതും ഭവേത്കഥം॥ 12-138-6 (70101) കഥം മിത്രമരിം ചാപി വിന്ദേത ഭരതർഷഭ। ചേഷ്ടിതവ്യം കഥം ചാത്ര ശത്രോർമിത്രസ്യ ചാന്തരേ॥ 12-138-7 (70102) അജാതലക്ഷണേ രാജന്നമിത്രേ മിത്രതാം ഗതേ। കഥം നു പുരുഷഃ കുര്യാത്കൃത്വാ കിം വാ സുഖീ ഭവേത്॥ 12-138-8 (70103) വിഗ്രഹം കേന വാ കുര്യാത്സന്ധിം വാ കേന യോജയേത്। കഥം വാ ശത്രുമധ്യസ്ഥോ വർതേത ബലവാനപി॥ 12-138-9 (70104) ഏതദ്ധൈ സർവകൃത്യാനാം പരം കൃത്യം നരാധിപ। നൈതസ്യ കശ്ചിദ്വക്താഽസ്തി ശ്രോതാ വാഽപി സുദുർലഭഃ॥ 12-138-10 (70105) ഋതേ പിതാമഹാദ്ഭീഷ്മാത്സത്യസന്ധാജ്ജിതേന്ദ്രിയാത്। തദന്വീക്ഷ്യ മഹാഭാഗ സർവമേതദ്ബ്രവീഹി മേ॥ 12-138-11 (70106) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-138-12x (5726) ത്വദ്യുക്തോഽയമനുപ്രശ്നോ യുധിഷ്ഠിര ഗുണോദയഃ। ശൃണു മേ പുത്ര കാർത്സ്ന്യേന ഗുഹ്യമാപത്സു ഭാരത॥ 12-138-12 (70107) അമിത്രോ മിത്രതാം യാതി മിത്രം ചാപി പ്രദുഷ്യതി। സാമർഥ്യയോഗാത്കാര്യാണാമനിത്യാ ഹി സദാ ഗതിഃ॥ 12-138-13 (70108) തസ്മാദ്വിശ്വസിതവ്യം ച വിഗ്രഹം ച സമാചരേത്। ദേശം കാലം ച വിജ്ഞായ കാര്യാകാര്യവിനിശ്ചയേ॥ 12-138-14 (70109) സന്ധാതവ്യം ബുധൈർനിത്യം വ്യവസ്യ ച ഹിതാർഥിഭിഃ। അമിത്രൈരപി സന്ധേയം പ്രാണാ രക്ഷ്യാ ഹി ഭാരത॥ 12-138-15 (70110) യോ ഹ്യമിത്രൈർനരൈർനിത്യം ന സന്ദധ്യാദപണ്ഡിതഃ। ന സോർഥം പ്രാപ്നുയാത്കിഞ്ചിത്ഫലാന്യപി ച ഭാരത॥ 12-138-16 (70111) യസ്ത്വമിത്രേണ സന്ധത്തേ മിത്രേണ ച വിരുധ്യതേ। അർഥയുക്തിം സമാലോക്യ സുമഹദ്വിന്ദതേ ഫലം॥ 12-138-17 (70112) അത്രാപ്യുദാഹരന്തീമമിതിഹാസം പുരാതനം। മാർജാരസ്യ ച സംവാദം ന്യഗ്രോധേ മൂഷികസ്യ ച॥ 12-138-18 (70113) വനേ മഹതി കസ്മിംശ്ചിന്ന്യഗ്രോധഃ സുമഹാനഭൂത്। ലതാജാലപരിച്ഛന്നോ നാനാദ്വിജഗണായുതഃ॥ 12-138-19 (70114) സ്കന്ധവാൻമേഘസങ്കാശഃ ശീതച്ഛായോ മനോരമഃ। അരണ്യമഭിതോ ജാതസ്തരുർവ്യാലമൃഗായുതഃ॥ 12-138-20 (70115) തസ്യ മൂലമുപാശ്രിത്യ കൃത്വാ ശതമുഖം ബിലം। വസതി സ്മ മഹാപ്രാജ്ഞഃ പലിതോ നാമ മൂഷികഃ॥ 12-138-21 (70116) ശാഖാം തസ്യ സമാശ്രിത്യ വസതി സ്മ സുഖം തദാ। ലോമശോ നാമ മാർജാരഃ സർവസത്വാവസാദകഃ॥ 12-138-22 (70117) തത്ര ത്വാഗത്യ ചണ്ഡാലോ ഹ്യരണ്യകൃതകേതനഃ। യുയോജ യന്ത്രമുൻമാഥം നിത്യമസ്തംഗതേ രവൌ॥ 12-138-23 (70118) തത്ര സ്നായുമയാൻപാശാന്യഥാവത്സംവിധായ സഃ। ഗൃഹം ഗത്വാ സുഖം ശേതേ പ്രഭാതാമേതി ശർവരീം॥ 12-138-24 (70119) തത്ര സ്മ നിത്യം ബധ്യന്തേ നക്തം ബഹുവിധാ മൃഗാഃ। കദാചിദത്ര മാർജാരഃ സംപ്രവൃത്തോ വ്യബധ്യത॥ 12-138-25 (70120) തസ്മിൻബദ്ധേ മഹാപ്രാണേ ശത്രൌ നിത്യാതതായിനി। തം കാലം പലിതോ ജ്ഞാത്വാ പ്രചചാര സുനിർഭയഃ॥ 12-138-26 (70121) തേനാനുചരതാ തസ്മിന്വതേ വിശ്വസ്തചാരിണാ। ഭക്ഷ്യം മൃഗയമാണേ നചിരാദ്ദൃഷ്ടമാമിഷം॥ 12-138-27 (70122) സ തമുൻമാഥമാരുഹ്യ തദാമിഷമഭക്ഷയത്। തസ്യോപരി സപത്നസ്യ ബദ്ധസ്യ മനസാ ഹസൻ॥ 12-138-28 (70123) ആമിഷേ തു പ്രസക്തഃ സ കദാചിതവലോകയൻ। അപശ്യദപരം ഘോരമാത്മനോ രിപുമാഗതം॥ 12-138-29 (70124) ശരപ്രസൂനസങ്കാശം മഹീവിവരശായിനം। സകുലം ഹരികം നാമ ചപലം താംരലോചനം॥ 12-138-30 (70125) തന മൂഷികഗന്ധേന ത്വരമാണ ഉപാഗതം। സക്ഷ്യാർഥം ലേലിഹന്വക്രം ഭൂമാവൂർധ്വമുഖഃ സ്ഥിതഃ॥ 12-138-31 (70126) --ാഖാഗതമരിം ചാന്യമപശ്യത്കോടരാലയം। സൂലകം ചന്ദ്രകം നാമ വക്രതുണ്ഡം ദുരാസദം॥ 12-138-32 (70127) പതസ്യ വിഷയം തസ്യ നകുലോലൂകയോസ്തഥാ। യഥാസ്യാസീദിയം ചിന്താ തത്പ്രാപ്തസ്യ മഹദ്ഭയം॥ 12-138-33 (70128) പപദ്യസ്യാം സുകഷ്ടായാം മരണേ സമുപസ്ഥിതേ। മന്താദ്ഭയ ഉത്പന്നേ കഥം കാര്യം മനീഷിണാ॥ 12-138-34 (70129) തഥാ സർവതോ രുദ്ധഃ സർവത്ര ഭയകർശിതഃ। ഭവദ്ഭയസന്ത്രസ്തശ്ചക്രേ ച പരമാം മതിം॥ 12-138-35 (70130) ആപദ്വിനാശഭൂയിഷ്ഠം ശങ്കനീയം ഹി ജീവിതം। മന്താത്സംശയഃ സോഽയം തസ്മാദാപദുപസ്ഥിതാ॥ 12-138-36 (70131) ഗതം ഹി സഹസാ ഭൂമിം നകുലോ മാമവാപ്നുയാത്। ഉലൂകശ്ചേഹ തിഷ്ഠന്തം മാർജാരഃ പാശസങ്ക്ഷയാത്॥ 12-138-37 (70132) ന ത്വേവാസ്മദ്വിധഃ പ്രാജ്ഞഃ സംമോഹം ഗന്തുമർഹതി। രിഷ്യേ ജീവിതേ യത്നം യാവദുച്ഛ്വാസനിഗ്രഹാത്॥ 12-138-38 (70133) ന ഹി ബുദ്ധ്യാഽന്വിതഃ പ്രാജ്ഞോ നീതിശാസ്ത്രവിശാരദഃ। നിമജ്ജത്യാപദം പ്രാപ്യ മഹതോഽർഥാനവാപ്യ ഹ॥ 12-138-39 (70134) ന ത്വന്യാമിഹ മാർജാരാദ്ഗതിം പശ്യാമി സാംപ്രതം। വിഷമസ്ഥോ ഹ്യയം ശത്രുഃ കൃത്യം ചാസ്യ മഹൻമയാ॥ 12-138-40 (70135) ജീവിതാർഥീ കഥം ത്വദ്യ ശത്രുഭിഃ പ്രാർഥിതസ്ത്രിഭിഃ। പ്രാണഹേതോരിമം മിത്രം മാർജാരം സംശ്രയാമി വൈ॥ 12-138-41 (70136) നീതിശാസ്ത്രം സമാശ്രിത്യ ഹിതമസ്യോപവർണയേ। യേനേമം ശത്രുസംഘാതം മതിപൂർവേണ വഞ്ചയേ॥ 12-138-42 (70137) അയമത്യന്തശത്രുർമേ വൈഷംയം പരമം ഗതഃ। മൂഢോ ഗ്രാഹയിതും സ്വാർഥം സംഗത്യാ യദി ശക്യതേ॥ 12-138-43 (70138) കദാജിദ്വ്യസനം പ്രാപ്യ സന്ധിം കുര്യാൻമയാ സഹ॥ 12-138-44 (70139) ബലിനാ സന്നികൃഷ്ടസ്യ ശത്രോരപി പരിഗ്രഹഃ। കാര്യ ഇത്യാഹുരാചാര്യാ വിഷമേ ജീവിതാർഥിനാ॥ 12-138-45 (70140) ശ്രേഷ്ഠോ ഹി പണ്ഡിതഃ ശത്രുർന ച മിത്രമപണ്ഡിതഃ। അമിത്രേ ഖലു മാർജാരേ ജീവിതം സംപ്രതിഷ്ഠിതം॥ 12-138-46 (70141) തതോഽസ്മൈ സംപ്രവക്ഷ്യാമി ഹേതുമാത്മാഭിരക്ഷണേ। അപീജാനീമയം ശത്രുഃ സംഗത്യാ പണ്ഡിതോ ഭവേത്॥ 12-138-47 (70142) ഏവം വിചിന്തയാമാസ മൂഷികഃ ശത്രുചേഷ്ടിതം॥ 12-138-48 (70143) തതോഽർഥഗതിതത്ത്വജ്ഞഃ സന്ധിവിഗ്രഹകാലവിത്। സാന്ത്വപൂർവമിദം വാക്യം മാർജാരം മൂഷികോഽബ്രവീത്॥ 12-138-49 (70144) സൌഹൃദേനാഭിഭാഷേ ത്വാം കച്ചിൻമാർജാര ജീവസേ। ജീവിതം ഹി തവേച്ഛാമി ശ്രേയഃ സാധാരണം ഹി നൌ॥ 12-138-50 (70145) ന തേ സൌംയ ഭയം കാര്യം ജീവിഷ്യസി യഥാ പുരാ। അഹം ത്വാമുദ്ധരിഷ്യാമി പ്രാണാഞ്ജഹ്യാം ഹി തേ കൃതേ॥ 12-138-51 (70146) അസ്തി കശ്ചിദുപായോഽത്ര പുഷ്കല പ്രതിഭാതി മേ। യേന ശക്യസ്ത്വയാ മോക്ഷഃ പ്രാപ്നും ശ്രേയസ്തഥാ മയാ॥ 12-138-52 (70147) മയാഽപ്യുപായോ ദൃഷ്ടോഽയം വിചാര്യ മതിമാത്മനഃ। ആത്മാർഥം ച ത്വദർഥം ച ശ്രേയഃ സാധാരണാം ഹി നൌ॥ 12-138-53 (70148) ഇദം ഹി നകുലോലൂകം പാപബുദ്ധ്യാ ഹി സംസ്ഥിതം। ന ധർഷയതി മാർജാര തേന തേ സ്വസ്തി സാംപ്രതം॥ 12-138-54 (70149) കൂജംശ്ചപലനേത്രോഽയം കൌശികോ മാം നിരീക്ഷതേ। നഗശാഖാഗ്രഗഃ പാപസ്തസ്യാഹം ഭൃശമുദ്വിജേ॥ 12-138-55 (70150) സതാം സാപ്തപദം മൈത്രം സ സഖാ മേഽസി പണ്ഡിതഃ। സാഹായ്യകം കരിഷ്യാമി നാസ്തി തേ പ്രാണതോ ഭയം॥ 12-138-56 (70151) ന ഹി ശക്തോഽസി മാർജാര പാശം ഛേത്തും മയാ വിനാ। അഹം ഛേത്സ്യാമി പാശാംസ്തേ യദി മാം ത്വം ന ഹിംസസി॥ 12-138-57 (70152) ത്വമാശ്രിതോ ദ്രുമസ്യാഗ്രം മൂലം ത്വഹമുപാശ്രിതഃ। ചിരോഷിതാവുഭാവാവാം വൃക്ഷേഽസ്മിന്വിദിതം ച തേ॥ 12-138-58 (70153) യസ്മിന്നാശ്വാസതേ കശ്ചിദ്യശ്ച നാശ്വസിതി ക്വചിത്। ന തൌ ധീരാഃ പ്രശംസന്തി നിത്യമുദ്വിഗ്രമാനസൌ॥ 12-138-59 (70154) തസ്മാദ്വിവർധതാം പ്രീതിർനിത്യം സംഗതമസ്തു നൌ। കാലാതീതമിഹാർഥം ഹി ന പ്രശംസന്തി പണ്ഡിതാഃ॥ 12-138-60 (70155) അർഥയുക്തിമിമാം തത്ര യഥാഭൂതാം നിശാമയ। തവ ജീവിതമിച്ഛാമി ത്വം മമേച്ഛസി ജീവിതം॥ 12-138-61 (70156) കശ്ചിത്തരതി കാഷ്ഠേന സുഗംഭീരാം മഹാനദീം। സ താരയതി തത്കാഷ്ഠം സ ച കാഷ്ഠേന താര്യതേ॥ 12-138-62 (70157) ഈദൃശോ നൌ ക്രിയായോഗോ ഭവിഷ്യതി സുവിസ്തരഃ। അഹം ത്വാം താരയിഷ്യാമി മാം ച ത്വം താരയിഷ്യസി॥ 12-138-63 (70158) ഏവമുക്ത്വാ തു പലിതസ്തമർഥമുഭയോർഹിതം। ഹേതുമദ്ഗ്രഹണീയം ച കാലാപേക്ഷീ വ്യതിഷ്ഠത॥ 12-138-64 (70159) അഥ സുവ്യാഹൃതം ശ്രുത്വാ തസ്യ ശത്രോർവിചക്ഷണഃ। ഹേതുമദ്ഗ്രഹണീയാർഥം മാർജാരോ വാക്യമബ്രവീത്॥ 12-138-65 (70160) ബുദ്ധിമാന്വാക്യസംപന്നസ്തദ്വാക്യമനുവർതയൻ। സ്വാമവസ്ഥാം പ്രതീക്ഷ്യൈനം സാംനൈവ പ്രത്യപൂജയത്॥ 12-138-66 (70161) തതസ്തീക്ഷ്ണാഗ്രദശനോ മണിവൈദൂര്യലോചനഃ। മൂഷികം മന്ദമുദ്വീക്ഷ്യ മാർജാരോ ലോമശോഽബ്രബീത്॥ 12-138-67 (70162) നന്ദാമി സൌംയ ഭദ്രം തേ യോ മാം ജീവിതുമിച്ഛസി। ശ്രേയശ്ച യദി ജാനീഷേ ക്രിയതാം മാ വിചാരയ॥ 12-138-68 (70163) അഹം ഹി ഭൃശമാപന്നസ്ത്വമാപന്നതരോ മയാ। ദ്വയോരാപന്നയോഃ സന്ധിഃ ക്രിയതാം മാ ചിരായ ച॥ 12-138-69 (70164) വിധത്സ്വ പ്രാപ്തകാലം യത്കാർഥം സിധ്യതു ചാവയോഃ। മയി കൃച്ഛ്രാദ്വിനിർമുക്തേ ന വിനങ്ക്ഷ്യതി തേ കൃതം॥ 12-138-70 (70165) ന്യസ്തമാനോസ്മി ഭക്തോസ്മി ശിഷ്യസ്ത്വദ്ധിതകൃത്തഥാ। തഥാ നിദേശവർതീ ച ഭവന്തം ശരണം ഗതഃ॥ 12-138-71 (70166) ഇത്യേവമുക്തഃ പലിതോ മാർജാരം വശമാഗതം। വാക്യം ഹിതമുവാചേദമഭിജാതാർഥമർഥവിത്॥ 12-138-72 (70167) ഉദാരം യദ്ഭവാനാഹ നൈതച്ചിത്രം ഭവദ്വിധേ। വിഹിതോ യസ്തു മാർഗോ മേ ഹിതാർഥം ശൃണു തം മമ॥ 12-138-73 (70168) അഹം ത്വാഽനുപ്രവേക്ഷ്യാമി നകുലാൻമേ മഹദ്ഭയം। ത്രായസ്വ മാം മാ വധീശ്ച ശക്തോഽസ്മി തവ രക്ഷണേ॥ 12-138-74 (70169) ഉലൂകാച്ചൈവ മാം രക്ഷ ക്ഷുദ്രഃ പ്രാർഥയതേ ഹി മാം। അഹം ഛേത്സ്യാമി തേ പാശാൻസഖേ സത്യേനേ തേ ശപേ॥ 12-138-75 (70170) തദ്വചഃ സംഗതം ശ്രുത്വാ ലോമശോ യുക്തമർഥവത്। ഹർഷാദുദ്വീക്ഷ്യ പലിതം സ്വാഗതേനാഭ്യപൂജയത്॥ 12-138-76 (70171) തം സംപൂജ്യാഥ പലിതം മാർജാരഃ സൌഹൃദേ സ്ഥിതം। സ വിചിന്ത്യാബ്രവീദ്ധീരഃ പ്രീതസ്ത്വരിത ഏവ ച॥ 12-138-77 (70172) ക്ഷിപ്രമാഗച്ഛ ഭദ്രം തേ ത്വം മേ പ്രാണസമഃ സഖാ। തവ പ്രാജ്ഞപ്രസാദാദ്ധി പ്രിയം പ്രാപ്സ്യാമി ജീവിതം॥ 12-138-78 (70173) യദ്യദേവംഗതേനാദ്യ ശക്യം കർതും മയാ തവ। തദാജ്ഞാപസ്യ കർതാസ്മി സിദ്ധിരേവാസ്തു നൌ സഖേ॥ 12-138-79 (70174) അസ്മാത്തേ സംശയാൻമുക്തഃ സമിത്രഗണബാന്ധവഃ। സർവകാര്യാണി കർതാഽഹം പ്രിയാണി ച ഹിതാനി ച॥ 12-138-80 (70175) മുക്തശ്ച വ്യസനാദസ്മാത്സൌംയാഹമപി നാമ തേ। പ്രീതിമുത്പാദയേയം ന പ്രതികർതും ച ശക്നുയാം॥ 12-138-81 (70176) പ്രത്യുപകുർവൻബഹ്വപി ന ഭാതി പൂർവോപകാരിണാ തുല്യഃ। ഏകഃ കരോതി ഹി കൃതേ നിഷ്കാരണമേവ കുരുതേഽന്യഃ॥ 12-138-82 (70177) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-138-83x (5727) ഏവമാശ്വാസിതോ ബിദ്വാൻമാർജാരേണ സ മൂഷികഃ। പ്രവിവേശ സുവിസ്രബ്ധഃ സംയഗംഗീചകാര ഹ॥ 12-138-83 (70178) ഗ്രാഹയിത്വാ തു തം സ്വാർഥം മാർജാരം മൂഷികസ്തഥാ। മാർജാരോരസി വിസ്രബ്ധഃ സുഷ്വാപ പിതൃമാതൃവത്॥ 12-138-84 (70179) നിലീനം തസ്യ ഗാത്രേഷു മാർജാരസ്യാഥ മൂഷികം। ദൃഷ്ട്വാ തൌ നകുലോലൂകൌ നിരാശൌ പ്രത്യപദ്യതാം॥ 12-138-85 (70180) തഥൈവ തൌ സുസന്ത്രസ്തൌ ദൃഢമാഗതതന്ദ്രിതൌ। ദൃഷ്ട്വാ തയോഃ പരാം പ്രീതിം വിസ്മയം പരമം ഗതൌ॥ 12-138-86 (70181) ബലിനൌ മതിമന്തൌ ച സുവൃത്തൌ ചാപ്യുപാസിതൌ। അശക്തൌ തു നയാത്തസ്മാത്സംപ്രധർഷയിതും ബലാത്॥ 12-138-87 (70182) കാര്യാർഥം കൃതസന്ധീ തൌ ദൃഷ്ട്വാ മാർജാരമൂഷികൌ। ഉലൂകനകുലൌ തൂർണം ജഗ്മതുസ്തൌ സ്വമാലയം॥ 12-138-88 (70183) ലീനഃ സ തസ്യ ഗാത്രേഷു പലിതോ ദേശകാലവിത്। ചിച്ഛേദ പാശാന്നൃപതേ കാലാകാങ്ക്ഷീ ശനൈഃ ശനൈഃ॥ 12-138-89 (70184) അഥ ബന്ധപരിക്ലിഷ്ടോ മാർജാരോ വീക്ഷ്യ മൂഷികം। ഛിന്ദന്തം വൈ തദാ പാശാനത്വരന്തം ത്വരാന്വിതഃ॥ 12-138-90 (70185) തമത്വരന്തം പലിതം പാശാനാം ഛേദനേ തദാ। സഞ്ചോദയിതുമാരേഭേ മാർജാരോ മൂഷികം തതഃ॥ 12-138-91 (70186) കിം സൌംയ നാതിത്വരസേ കിം കൃതാർഥോഽവമന്യസേ। ഛിന്ധി പാശാനമിത്രഘ്ന പുരാ ശ്വപച ഏതി സഃ॥ 12-138-92 (70187) ഇത്യുക്തസ്ത്വരതാഽനേന മതിമാൻപലിതോഽബ്രവീത്। മാർജാരമകൃതപ്രജ്ഞം തഥ്യമാത്മഹിതം വചഃ॥ 12-138-93 (70188) തൂഷ്ണീം ഭവ ന തേ സൌംയ ത്വരാ കാര്യാ ന സംഭ്രമഃ। വയമേവാത്ര കാലജ്ഞാ ന കാലഃ പരിഹാസ്യതേ॥ 12-138-94 (70189) അകാലേ കൃത്യമാരബ്ധം കർതുർനാർഥായ കൽപതേ। തദേവ കാല ആരബ്ധം മഹതേഽർഥായ കൽപതേ॥ 12-138-95 (70190) അകാലേ വിപ്രമുക്താൻമേ ത്വത്ത ഏവ ഭയം ഭവേത്। തസ്മാത്കാലം പ്രതീക്ഷസ്വ കിമിതി ത്വരസേ സഖേ॥ 12-138-96 (70191) യാവത്പശ്യാമി ചണ്ഡാലമായാന്തം ശസ്ത്രപാണിനം। തതശ്ഛേത്സ്യാമി തേ പാശാൻപ്രാപ്തേ സാധാരണേ ഭയേ॥ 12-138-97 (70192) തസ്മിൻകാലേ പ്രമുക്തസ്ത്വം തരുമേവാധിരോക്ഷ്യസേ। ന ഹി തേ ജീവിതാദന്യത്കിഞ്ചിത്കൃത്യം ഭവിഷ്യതി॥ 12-138-98 (70193) തസ്മിൻകാലേഽപി ച തതാ ദിവാകീർതിഭയാർദിതഃ। മമ ന ഗ്രഹണേ ശക്തഃ പലായനപരായണഃ॥' 12-138-99 (70194) തതോ ഭവത്യപക്രാന്തേ ത്രസ്തേ ഭീതേ ച ലുബ്ധകാത്। അഹം ബിലം പ്രവേക്ഷ്യാമി ഭവാഞ്ശാഖാം ഗമിഷ്യതി॥ 12-138-100 (70195) ഏവമുക്തസ്തു മാർജാരോ മൂഷികേണാത്മനോ ഹിതം। വചനം വാക്യതത്ത്വജ്ഞോ ജീവിതാർഥീ മഹാമതിഃ॥ 12-138-101 (70196) അഥാത്മകൃത്യേ ത്വരിതഃ സംയക്പ്രാർഥിതമാചരൻ। ഉവാച ലോമശോ വാക്യം മൂഷികം ചിരകാരിണാം॥ 12-138-102 (70197) നഹ്യേവം മിത്രകാര്യാണി പ്രീത്യാ കുർവന്തി സാധവഃ॥ 12-138-103 (70198) യഥാ ത്വം മോക്ഷിതഃ കൃച്ഛ്രാത്ത്വരമാണേന വൈ മയാ। തഥാ ഹി ത്വരമാണേന ത്വയാ കാര്യമിദം മമ। യത്നം കുരു മഹാപ്രാജ്ഞ യഥാ സ്വസ്ത്യാവയോർഭവേത്॥ 12-138-104 (70199) അഥവാ പൂർവവൈരം ത്വം സ്മരൻകാലം ജിഹീർഷസി। പശ്യ ദുഷ്കൃതകർമംസ്ത്വം വ്യക്തമായുഃക്ഷയോ മമ॥ 12-138-105 (70200) യദി കിഞ്ചിൻമയാഽജ്ഞാനാത്പുരസ്താദ്ദുഷ്കൃതം കൃതം। ന തൻമനസി കർതവ്യം ക്ഷാമയേ ത്വാം പ്രസീദ മേ॥ 12-138-106 (70201) തമേവംവാദിനം പ്രാജ്ഞം ശാസ്ത്രവിദ്ബുദ്ധിസത്തമഃ। ഉവാചേദം വചഃ ശ്രേഷ്ഠം മാർജാരം മൂഷികസ്തദാ॥ 12-138-107 (70202) ശ്രുതം മേ തവ മാർജാര സ്വമർഥം പരിഗൃഹ്ണതഃ। മമാപി ത്വം വിജാനാസി സ്വമർഥം പരിഗൃഹ്ണതഃ॥ 12-138-108 (70203) യൻമിത്രം ഭീതവത്സാധ്യം യസ്മിൻമിത്രേ ഭയം ഹിതം। ആരക്ഷിതം തതഃ കാര്യം പാണിഃ സർപമുഖാദിവ॥ 12-138-109 (70204) കൃത്വാ ബലവതാ സന്ധിമാത്മാനം യോ ന രക്ഷതി। അപഥ്യമിവ തദ്ഭുക്തം തസ്യാർഥായ കൽപതേ॥ 12-138-110 (70205) കശ്ചിത്കസ്യചിൻമിത്രം ന കശ്ചിത്കസ്യചിദ്രിപുഃ। അർഥതസ്തു നിബധ്യന്തേ മിത്രാണി രിപവസ്തഥാ॥ 12-138-111 (70206) അർഥൈരർഥാ നിബധ്യന്തേ ഗജൈരിവ മഹാഗജാഃ। ന ച കശ്ചിത്കൃതേ കാര്യേ കർതാരം സമവേക്ഷതേ। തസ്മാത്സർവാണി കാര്യാണി സാവശേഷാണി കാരയേത്॥ 12-138-112 (70207) തസ്മിൻകാലേഽപി ച ഭവാന്ദിവാകീർതിഭയാർദിതഃ। മമ ന ഗ്രഹണേ ശക്തഃ പലായപരായണഃ॥ 12-138-113 (70208) ഛിന്നം തു തന്തുബാഹുല്യം തന്തുരേകോഽവശേഷിതഃ। ഛേത്സ്യാംയഹം തമപ്യാശു നിർവൃതോ ഭവ ലോമശ॥ 12-138-114 (70209) തയോഃ സംവദതോരേവം തഥൈവാപന്നയോർദ്വയോഃ। ക്ഷയം ജഗാമ സാ രാത്രിർലോമശം ത്വാഗമദ്ഭയം॥ 12-138-115 (70210) തതഃ പ്രഭാതസമയേ വികടഃ കൃഷ്ണപിംഗലഃ। സ്ഥൂലസ്ഫിഗ്വികൃതോ രൂക്ഷഃ ശ്വയൂഥപരിവാരിതഃ॥ 12-138-116 (70211) ശങ്കുകർണോ മഹാവക്രഃ ഖനിത്രീ ഘോരദർശനഃ। പരിഘോ നാമ ചണ്ഡാലഃ ശസ്ത്രപാണിരദൃശ്യത॥ 12-138-117 (70212) തം ദൃഷ്ട്വാ യമദൂതാഭം മാർജാരസ്ത്രസ്തചേതനഃ। ഉവാച പലിതം ഭീതഃ കിമിദാനീം കരിഷ്യസി॥ 12-138-118 (70213) തഥൈവ ച സുസന്ത്രസ്തൌ തം ദൃഷ്ട്വാ ഘോരസങ്കുലം। ക്ഷണേന നകുലോലൂകൌ നൈരാശ്യമുപജഗ്മതുഃ॥ 12-138-119 (70214) ബലിനൌ മതിമന്തൌ ച സംഘാതം ചാപ്യുപാഗതൌ। അശക്തൌ സുനയാത്തസ്മാത്സംപ്രധർഷയിതും ബലാത്॥ 12-138-120 (70215) കാര്യാർഥേ കൃതസന്ധീ തൌ ദൃഷ്ട്വാ മാർജാരമൂഷികൌ। ഉലൂകനകുലൌ തൂർണം ജഗ്മതുഃ സ്വംസ്വമാലയം॥ 12-138-121 (70216) തതശ്ചിച്ഛേദ തം തന്തും മാർജാരസ്യ സ മൂഷികഃ। വിപ്രമുക്തോഽഥ മാർജാരസ്തമേവാഭ്യപതദ്ദുമം॥ 12-138-122 (70217) സ തസ്മാത്സംഭ്രമാൻമുക്തോ മുക്തോ ഘോരേണ സത്രുണാ। ബിലം വിവേശ പലിതഃ ശാഖാം ലേഭേ സ ലോമശഃ॥ 12-138-123 (70218) ഉൻമാഥമപ്യുപാദായ ചണ്ഡാലോ വീക്ഷ്യ സർവശഃ। വിഹതാശഃ ക്ഷണേനൈവ തസ്മാദ്ദേശാദപാക്രമത്। ജഗാമ സ സ്വഭവനം ചണ്ഡാലോ ഭരതർഷഭ॥ 12-138-124 (70219) തതസ്തസ്മാദ്ഭാൻമുക്തോ ദുർലഭം പ്രാപ്യ ജീവിതം। ബിലസ്ഥം പാദപാഗ്രസ്ഥഃ പലിതം ലോമശോഽബ്രവീത്॥ 12-138-125 (70220) അകൃത്വാ സംവിദം കാഞ്ചിത്സഹസാ ത്വമപസ്രുതഃ। കൃതജ്ഞഃ കൃതകല്യാണഃ കച്ചിൻമാം നാഭിശങ്കസേ॥ 12-138-126 (70221) ഗത്വാ ച മമ വിശ്വാസം ദത്ത്വാ ച മമ ജീവിതം। മിത്രോപഭോഗസമയേ കിം ഹി മാം നോപസർപസി॥ 12-138-127 (70222) കൃത്വാ ഹി പൂർവം മിത്രാണി യഃ പശ്ചാന്നാനുതിഷ്ഠതി। ന സ മിത്രാണി ലഭതേ കൃച്ഛ്രാത്സ്വാപത്സു ദുർമതിഃ॥ 12-138-128 (70223) സത്കൃതോഽഹം ത്വയാ മിത്ര സാമർഥ്യാദാത്മാനഃ സഖേ। സ മാം മിത്രത്വമാപന്നമുപഭോക്തും ത്വമർഹസി॥ 12-138-129 (70224) യാനി മേ സന്തി മിത്രാണി യേ ച മേ സന്തി ബാന്ധവാഃ। സർവേ ത്വാം പൂജയിഷ്യന്തി ശിഷ്യാ ഗുരുമിവ പ്രിയം॥ 12-138-130 (70225) അഹം ച പൂജയിഷ്യേ ത്വാം സമിത്രഗണബാന്ധവം। ജീവിതസ്യ പ്രദാതാരം കൃതജ്ഞഃ കോ ന പൂജയേത്॥ 12-138-131 (70226) ഈശ്വരോ മേ ഭവാനസ്തു ശരീരസ്യ ഗൃഹസ്യ ച। അർഥാനാം ചൈവ സർവേഷാമനുശാസ്താ ച മേ ഭവ॥ 12-138-132 (70227) അമാത്യോ മേ ഭവ പ്രാജ്ഞ പിതേവേഹ പ്രശാധി മാം। ന തേഽസ്തി ഭയമസ്മത്തോ ജീവിതേനാത്മനഃ ശപേ॥ 12-138-133 (70228) ബുദ്ധ്യാ ത്വമുശനാ സാക്ഷാദ്ബലേനാധികൃതാ വയം। ത്വം മന്ത്രബലയുക്തോ ഹി ദദ്യാ വിജയമേവ മേ॥ 12-138-134 (70229) ഏവമുക്തഃ പരം സാന്ത്വം മാർജാരേണ സ മൂഷികഃ। ഉവാച പരമാർഥജ്ഞഃ ശ്ലക്ഷ്ണമാത്മഹിതം വചഃ॥ 12-138-135 (70230) യദ്ഭവാനാഹ തത്സർവം മയാ തേ ലോമശ ശ്രുതം। മമാപി താവദ്ബ്രുവതഃ ശൃണു യത്പ്രതിഭാതി മേ॥ 12-138-136 (70231) വേദിതവ്യാനി മിത്രാണി ബോദ്ധവ്യാശ്ചാപി ശത്രവഃ। ഏതത്സുസൂക്ഷ്മം ലോകേഽസ്മിന്ദൃശ്യതേ പ്രാജ്ഞസംമതൈഃ॥ 12-138-137 (70232) ശത്രുരൂപാ ഹി സുഹൃദോ മിത്രരൂപാശ്ച ശത്രവഃ। സാന്ത്വിതാസ്തേ ന ബുധ്യന്തേ രാഗലോഭവശം ഗതാഃ॥ 12-138-138 (70233) യേഷാം സൌംയാനി മിത്രാണി ക്രോധനാശ്ചൈവ ശത്രവഃ। സാന്ത്വിതാസ്തേ ന ബുധ്യന്തേ രാഗലോഭവശംഗതാഃ॥ 12-138-139 (70234) നാസ്തി ജാത്യാ രിപുർനാമ മിത്രം നാമ ന വിദ്യതേ। സാമർഥ്യയോഗാജ്ജായന്തേ മിത്രാണി രിപവസ്തഥാ॥ 12-138-140 (70235) യോ യസ്മിഞ്ജീവതി സ്വാർഥേ പശ്യേത്പീഡാം ന ജീവതി। സ തസ്യ മിത്രം താവത്സ്യഃദ്യാവന്ന സ്യാദ്വിപര്യയഃ॥ 12-138-141 (70236) നാസ്തി മൈത്രീ സ്ഥിരാ നാമ ന ച ധ്രുവമസൌഹൃദം। അർഥയുക്ത്യാഽനുജായന്തേ മിത്രാണി രിപവസ്തഥാ॥ 12-138-142 (70237) മിത്രം ച ശത്രുതാമേതി കസ്മിംശ്ചിത്കാലപര്യയേ। ശത്രുശ്ച മിത്രതാമേതി സ്വാർഥോ ഹി ബലവത്തരഃ॥ 12-138-143 (70238) യോ വിശ്വസിതി മിത്രേഷു ന വിശ്വസിതി ശത്രുഷു। അർഥയുക്തിമവിജ്ഞായ ചലിതം തസ്യ ജീവിതം॥ 12-138-144 (70239) മിത്രേ വാ യദി വാ ശത്രൌ തസ്യാപി ചലിതാ മതിഃ। ന വിശ്വസേദവിശ്വസ്തേ വിശ്വസ്തേ നാതിവിശ്വസേത്। വിശ്വാസാദ്ഭയമുത്പന്നമപി മൂലാനി കൃന്തതി॥ 12-138-145 (70240) അർഥയുക്ത്യാ ഹി ജായന്തേ പിതാ മാതാ സുതസ്തഥാ। മാതുലാ ഭാഗിനേയാശ്ച തഥാ സംബന്ധിബാന്ധവാഃ॥ 12-138-146 (70241) പുത്രം ഹി മാതാപിതരൌ ത്യജതഃ പതിതം പ്രിയം। ലോകോ രക്ഷതി ചാത്മാനം പശ്യ സ്വാർഥസ്യ സാരതാം॥ 12-138-147 (70242) സാമാന്യാ നിഷ്കൃതിഃ പ്രാജ്ഞ യോ മോക്ഷാത്സമന്തരം। കൃത്യം മൃഗയതേ കർതും സുഖോപായമസംശയം॥ 12-138-148 (70243) അസ്മിന്നിലയ ഏവം ത്വം ന്യഗ്രോധാദവതാരിതഃ। പൂർവം നിവിഷ്ടമുൻമാഥം ചപലന്വാന്ന ബുദ്ധവാൻ॥ 12-138-149 (70244) ആത്മനശ്ചപലോ നാസ്തി കുതോഽന്യേഷാം ഭവിഷ്യതി। തസ്മാത്സർവാണി കാര്യാണി ചപലോ ഹന്ത്യസംശയം॥ 12-138-150 (70245) ബ്രവീഷി മധുരം യച്ച പ്രിയോ മേഽദ്യ ഭവാനിതി। തൻമിഥ്യാകാരണം സർവം വിസ്തരേണാപി മേ ശൃണു॥ 12-138-151 (70246) കാരണാത്പ്രിയതാമേതി ദ്വേഷ്യോ ഭവതി കാരണാത്। അർഥാർഥീ ജീവലോകോഽയം ന കശ്ചിത്കസ്യചിത്പ്രിയഃ॥ 12-138-152 (70247) സഖ്യം സോദര്യയോർഭ്രാത്രോദർപന്ത്യോർവാ പരസ്പരം। കസ്യചിന്നാഭിജാനാമി പ്രീതിം നിഷ്കാരണാമിഹ॥ 12-138-153 (70248) യദ്യപി ഭ്രാതരഃ ക്രുദ്ധാ ഭാര്യാ വാ കാരണാന്തരേ। സ്വഭാവതസ്തേ പ്രീയന്തേ നേതരഃ പ്രാകൃതോ ജനഃ॥ 12-138-154 (70249) പ്രിയോ ഭവതി ദാനേന പ്രിയവാദേന ചാപരഃ। മന്ത്രഹോമജപൈരന്യഃ കാര്യാർഥേ പ്രീയതേ ജനഃ॥ 12-138-155 (70250) ഉത്പന്നാ കാരണാത്പ്രീതിരാസീന്നൌ കാരണാന്തരേ। പ്രധ്വസ്തേ കാരണസ്ഥാനേ സാ പ്രീതിർനാഭിവർതതേ॥ 12-138-156 (70251) കിംനു തത്കാരണം മന്യേ യേനാഹം ഭവതഃ പ്രിയഃ। അന്യത്രാഭ്യവഹാരാർഥാത്തത്രാപി ച ബുധാ വയം॥ 12-138-157 (70252) കാലോ ഹേതും വികുരുതേ സ്വാർഥസ്തമനുവർതതേ। സ്വാർധം പ്രാജ്ഞോഽഭിജാനാതി പ്രാജ്ഞം ലോകോഽനുവർതതേ। ന ത്വീദൃശം ത്വയാ വാച്യം വിദ്യതേ സ്വാർഥപണ്ഡിതഃ॥ 12-138-158 (70253) ന കാലോ ഹി സമർഥസ്യ സ്നേഹഹേതുരയം തവ। തസ്മാന്നാഹം ചലേ സ്വാർഥാത്സുസ്ഥിതഃ സന്ധിവിഗ്രഹേ॥ 12-138-159 (70254) അഭ്രാണാമിവ രുപാണി വികുർവന്തി പദേപദേ। അദ്യൈവ ഹി രിപുർഭൂത്വാ പുനരദ്യൈവ മേ സുഹൃത്। പുനശ്ച രിപുരദ്യൈവ യുക്തീനാം പശ്യ ചാപലം॥ 12-138-160 (70255) ആസീൻമൈത്രീ തു താവന്നൌ യാവദ്ധേതുരഭൂത്പുരാ। സാഗതാ സഹ തേനൈവ കാലയുക്തേന ഹേതുനാ॥ 12-138-161 (70256) ത്വം ഹി മേഽത്യന്തതഃ ശത്രുഃ സാമർഥ്യാൻമിത്രതാം ഗതഃ। തത്കൃത്യമഭിനിർവർത്യ പ്രകൃതിഃ ശത്രുതാം ഗതാ॥ 12-138-162 (70257) സോഽഹമേവം പ്രണീതാനി ജ്ഞാത്വാ ശാസ്ത്രാണി തത്ത്വതഃ। പ്രാവിശേയം കഥം പാശം ത്വത്കൃതേ തദ്ബ്രവീഹി മേ॥ 12-138-163 (70258) ത്വദ്വീര്യേണ വിമുക്തോഽഹം മദ്വീര്യേണ തഥാ ഭവാൻ। അന്യോന്യാനുഗ്രഹേ വൃത്തേ നാസ്തി ഭൂയഃ സമാഗമഃ॥ 12-138-164 (70259) ത്വം ഹി സൌംയ കൃതാർഥോഽദ്യ നിവൃത്താർഥാസ്തഥാ വയം। ന തേഽസ്ത്യദ്യ മയാ കൃത്യം കിഞ്ചിദന്യത്ര ഭക്ഷണാത്॥ 12-138-165 (70260) അഹമന്നം ഭവാൻഭോക്താ ദുർബലോഽഹം ഭവാൻബലീ। നാവയോർവിദ്യതേ സന്ധിർവിയുക്തേ വിഷമേ ബലേ॥ 12-138-166 (70261) സ മന്യേഽഹം തവ പ്രജ്ഞാം യൻമോക്ഷാത്പ്രത്യനന്തരം। ഭക്ഷ്യം മൃഗയതേ നൂനം സുഖോപായമസംശയം॥ 12-138-167 (70262) --ർഥീ ഹ്യേവ സുവ്യക്തോ വിമുക്തഃ പ്രസൃതഃ ക്ഷുധാ। ശാസ്ത്രജാം മതിമാസ്ഥായ പ്രാതരാശമിഹേച്ഛസി॥ 12-138-168 (70263) ജാനാമി ക്ഷുധിതം ച ത്വാമാഹാരസമയശ്ച തേ। സ ത്വം മാമഭിസന്ധായ ഭക്ഷ്യം മൃഗയസേ പുനഃ॥ 12-138-169 (70264) കിഞ്ചാത്ര പുത്രദാരാർഥം യദ്വാണീം സൃജസേ മയി। ശുശ്രൂഷാം യതസേ കർതും സഖേ മമ തത്ക്ഷമം॥ 12-138-170 (70265) ത്വയാ മാം സഹിതം ദൃഷ്ട്വാ പ്രിയാ ഭാര്യാ സുതാശ്ച യേ। കസ്മാത്തേ മാം ന ഖാദേയുഃ സ്പൃഷ്ടവാ പ്രണയിനി ത്വയി॥ 12-138-171 (70266) നാഹം ത്വയാ സമേഷ്യാമി വൃത്തേ ഹേതുസമാഗമേ। ശിവം ധ്യായസ്വ മേഽത്രസ്ഥഃ സുകൃതം സ്മരസേ യദി॥ 12-138-172 (70267) ശത്രോരന്നാദ്യഭൂതഃ സൻക്ലിഷ്ടസ്യ ക്ഷുധിതസ്യ ച। ഭക്ഷ്യം മൃഗയമാണസ്യ കഃ പ്രാജ്ഞോ വിഷയം വ്രജേത്॥ 12-138-173 (70268) സ്വസ്തി തേഽസ്തു ഗമിഷ്യാമി ദൂരാദപി തവോദ്വിജേ। [വിശ്വസ്തം വാ പ്രമത്തം വാ ഏതദേവ കൃതം ഭവേത്॥] 12-138-174 (70269) നാഹം ത്വയാ സമേഷ്യാമി നിവൃത്തോ ഭവ ലോമശ। ബലവത്സന്നികർഷോ ഹി ന കദാചിത്പ്രശസ്യതേ॥ 12-138-175 (70270) യദി ത്വം സുകൃതം വേത്സി തത്സഖ്യമനുസാരയ। പ്രശാന്താദപി ഹി പ്രാജ്ഞാദ്ഭേതവ്യം ബലിനഃ സദാ॥ 12-138-176 (70271) യദി ത്വർഥേന തേ കാര്യം ബ്രൂഹി കിം കരവാണി തേ। കാമം സർവം പ്രദാസ്യാമി ന ത്വാത്മാനം കഥഞ്ചന॥ 12-138-177 (70272) ആത്മാർഥേ സന്തതിസ്ത്യാജ്യാ രാജ്യം രത്നം ധനാനി ച। അപി സർവസ്വമുത്സൃജ്യ രക്ഷേദാത്മാനമാത്മവാൻ॥ 12-138-178 (70273) ഐശ്വര്യധനരത്നാനാം പ്രത്യമിത്രേഽപി വർതതാം। ദൃഷ്ടാ ഹി പുനരാവൃത്തിർജീവതാമിതി നഃ ശ്രുതം॥ 12-138-179 (70274) ന ത്വാത്മനഃ സംപ്രദാനം ധനരത്നവദിഷ്യതേ। ആത്മാ ഹി സർവദാ രക്ഷ്യോ ദാരൈരപി ധനൈരപി॥ 12-138-180 (70275) ആത്മരക്ഷണതന്ത്രാണാം സുപരീക്ഷിതകാരിണാം। ആപദോ നോപപദ്യന്തേ പുരുഷാണാം സ്വദോഷജാഃ॥ 12-138-181 (70276) ശത്രും സംയഗവിജ്ഞാതോ വിപ്രിയോ ഹ്യബലീയസാ। `ശങ്കനീയഃ സ സർവത്ര പ്രിയമപ്യാചരൻസദാ॥ 12-138-182 (70277) കുലജാനാം സുമിത്രാണാം ധാർമികാണാം മഹാത്മനാം।' ന തേഷാം ചാല്യതേ ബുദ്ധിഃ ശാസ്ത്രാർഥകൃതിശ്ചയാ॥ 12-138-183 (70278) ഇത്യഭിവ്യക്തമേവാസൌ പലിതേനാപഹാസിതഃ। മാർജാരോ വ്രീഡിതോ ഭൂത്വാ മൂഷികം വാക്യമബ്രവീത്॥ 12-138-184 (70279) സത്യം ശപേ ത്വയാഽഹം വൈ മിത്രദ്രോഹോ വിഗർഹിതഃ। സംമന്യേഽഹം തവ പ്രജ്ഞാം യസ്ത്വം മമ ഹിതേ രതഃ॥ 12-138-185 (70280) ഉക്തവാനർഥതത്ത്വേന മയാ സംഭിന്നദർശനഃ। ന തു മാമന്യഥാ സാധോ ത്വം ഗ്രഹീതുമിഹാർഹസി॥ 12-138-186 (70281) പ്രാണപ്രദാനജം ത്വത്തോ മയി സൌഹൃദമാഗതം। ധർമജ്ഞോഽസ്മി ഗുണജ്ഞോഽസ്മി കൃതജ്ഞോസ്മി വിശേഷതഃ॥ 12-138-187 (70282) മിത്രേഷു വത്സലശ്ചാസ്മി ത്വദ്ഭക്തശ്ച വിശേഷതഃ। ത്വം മാമേവംഗതേ സാധോ ന വാചയിതുമർഹസി॥ 12-138-188 (70283) ത്വയാ ഹി വാച്യമാനോഽഹം ജഹ്യാം പ്രാണാൻസബാന്ധവഃ। ധിക്ശബ്ദോ ഹി ബുധൈർദൃഷ്ടോ മദ്വിധേഷു മനസ്വിഷു। പതനം ധർമതത്ത്വജ്ഞ ന മേ ശങ്കിതുമർഹസി॥ 12-138-189 (70284) ഇതി സംസ്തൂയമാനോഽപി മാർജാരേണ സ മൂഷികഃ। മനസാ ഭാവഗംഭീരം മാർജാരമിദമബ്രവീത്॥ 12-138-190 (70285) സാധുർഭവാൻകൃതാർഥോഽസ്മി പ്രിയേ ച ന ച വിശ്വസേ। സംസ്തവൈർവാ ധനൌഘൈർവാ നാഹം ശക്യഃ പുനസ്ത്വയാ॥ 12-138-191 (70286) ന ഹ്യമിത്രവശം യാന്തി പ്രാജ്ഞാ നിഷ്കാരണം സഖേ। അസ്മിന്നർഥേ ച ഗാഥേ ദ്വേ നിബോധോശനസാ കൃതേ॥ 12-138-192 (70287) ശത്രുസാധാരണേ കൃത്യേ കൃത്വാ സന്ധിം ബലീയസാ। സമാഹിതശ്ചരേദ്ബുദ്ധ്യാ കൃതാർഥശ്ച ന വിശ്വസേത്॥ 12-138-193 (70288) ന വിശ്വസേദവശ്വസ്തേ വിശ്വസ്തേ നാതിവിശ്ചസേത്। നിത്യം വിശ്വാസയേദന്യാൻപരേഷാം തു ന വിശ്വസേത്॥ 12-138-194 (70289) തസ്മാത്സർവാസ്വവസ്ഥാസു രക്ഷേജ്ജീവിതമാത്മനഃ। ദ്രവ്യാണി സന്തതിശ്ചൈവ സർവം ഭവതി ജീവതാം॥ 12-138-195 (70290) സങ്ക്ഷേപോ നീതിശാസ്ത്രാണാമവിശ്വാസഃ പരോ മതഃ। നൃഷു തസ്മാദവിശ്വാസഃ പുഷ്കലം ഹിതമാത്മനഃ॥ 12-138-196 (70291) വധ്യന്തേ ന ഹ്യവിശ്വസ്താഃ ശത്രുർഭിർദുർബലാ അപി। വിശ്വസ്താസ്തേഷു വധ്യന്തേ ബലവന്തോഽപി ശത്രുഭിഃ॥ 12-138-197 (70292) ത്വദ്വിധേഭ്യോ മയാ ഹ്യാത്മാ രക്ഷ്യോ മാർജാര സർവദാ। രക്ഷ ത്വമപി ചാത്മാനം ചണ്ഡാലാജ്ജാതികിൽബിഷാത്॥ 12-138-198 (70293) സ തസ്യ ബ്രുവതസ്ത്വേവം സന്ത്രാസാജ്ജാതസാധ്വസഃ। കഥാം ഹിത്വാ ജവേനാശു മാർജാരഃ പ്രയയൌ തതഃ॥ 12-138-199 (70294) തതഃ ശാസ്ത്രാർഥതത്ത്വജ്ഞോ ബുദ്ധിസാമർഥ്യമാത്മനഃ। വിശ്രാവ്യ പലിതഃ പ്രാജ്ഞോ ബിലമന്യജ്ജഗാമ ഹ॥ 12-138-200 (70295) ഏവം പ്രജ്ഞാവതാ ബുദ്ധ്യാ ദുർബലേന മഹാബലാഃ। ഏകേന ബഹവോഽമിത്രാഃ പലിതേനാഭിസന്ധിതാഃ॥ 12-138-201 (70296) അരിണാപി സമർഥേന സന്ധിം കുർവീത പണ്ഡിതഃ। മൂഷികശ്ച ബിഡാലശ്ച മുക്താവന്യോന്യസംശ്രയാത്॥ 12-138-202 (70297) ഇത്യേവം ക്ഷത്രധർമസ്യ മയാ മാർഗോ നിദർശിതഃ। വിസ്തരേണ മഹാരാജ സങ്ക്ഷേപമപി മേ ശൃണു॥ 12-138-203 (70298) അന്യോന്യം കൃതവൈരൌ തു ചക്രതുഃ പ്രീതിമുത്തമാം। അന്യോന്യമഭിസന്ധാതും സംബഭൂവ തയോർമതിഃ॥ 12-138-204 (70299) തത്ര പ്രാജ്ഞോഽഭിസന്ധത്തേ സംയഗ്ബുദ്ധിബലാശ്രയാത്। അഭിസന്ധീയതേ പ്രാജ്ഞഃ പ്രമാദാദപി വാ ബുധൈഃ॥ 12-138-205 (70300) തസ്മാദഭീതവദ്ഭീതോ വിശ്വസ്തവദവിശ്വസേത്। ന ഹ്യപ്രമത്തശ്ചലതി ചലിതോഽവാ ന നശ്യതി॥ 12-138-206 (70301) കാലേ ഹി രിപുണാ സന്ധിഃ കാലേ മിത്രേണ വിഗ്രഹഃ। കാര്യ ഇത്യേവ തത്വജ്ഞാഃ പ്രാഹുർനിത്യം നരാധിപ॥ 12-138-207 (70302) ഏതജ്ജ്ഞാത്വാ മഹാരാജ ശാസ്ത്രാർഥമഭിഗംയ ച। അഭിയുക്തോഽപ്രമത്തശ്ച പ്രാഗ്ഭയാദ്ഭീതവച്ചരേത്॥ 12-138-208 (70303) ഭീതവത്സംഹിതഃ കാര്യഃ പ്രതിസന്ധിസ്തഥൈവ ച। ഭയാദുത്പദ്യതേ ബുദ്ധിരപ്രമത്താഭിയോഗജാ॥ 12-138-209 (70304) ന ഭയം ജായതേ രാജൻഭീതസ്യാനാഗതേ ഭയേ। അഭീതസ്യ ച വിസ്രംഭാത്സുമഹജ്ജായതേ ഭയം॥ 12-138-210 (70305) ന ഭീരുരിതി ചാത്യന്തം മന്ത്രോ ദേയഃ കഥഞ്ചന। അവിജ്ഞാനാദ്ധി വിജ്ഞാനേ ഗച്ഛേദാസ്പദദർശനാം॥ 12-138-211 (70306) തസ്മാദഭീതവദ്ഭീതോ വിശ്വസ്തവദവിശ്വസൻ। കാര്യാണാം ഗുരുതാം ജ്ഞാത്വാ നാദൃതം കിഞ്ചിദാചരേത്॥ 12-138-212 (70307) ഏവമേതൻമയാ പ്രോക്തമിതിഹാസം യുധിഷ്ഠിര। ശ്രുത്വാ ത്വം സുഹൃദാം മധ്യേ യഥാവത്സമുദാചര॥ 12-138-213 (70308) ഉപലഭ്യ മതിം ചാഗ്ര്യാമരിമിത്രാന്തരം തഥാ। സന്ധിവിഗ്രഹകാലൌ ച മോക്ഷോപായം തഥാഽഽപദി॥ 12-138-214 (70309) ശത്രുസാധാരണേ കൃത്യേ കൃത്വാ സന്ധിം ബലീയസാ। സമാഗതശ്ചരേദ്ബുദ്ധ്യാ കൃതാർഥോ ന ച വിശ്വസേത്॥ 12-138-215 (70310) അവിരുദ്ധാം ത്രിവർഗേണ നീതിമേതാം മഹീപതേ। അഭ്യുത്തിഷ്ഠ ശ്രുതാത്തസ്മാദ്ഭൂയഃ സംരഞ്ജയൻപ്രജാഃ॥ 12-138-216 (70311) ബ്രാഹ്മണൈശ്ചാപി തേ സാർധം യാത്രാ ഭവതു പാണ്ഡവ। ബ്രാഹ്മണാദ്ധി പരം ശ്രേയോ ദിവി ചേഹ ച ഭാരത॥ 12-138-217 (70312) ഏതേ ധർമസ്യ വേത്താരഃ കൃതജ്ഞാഃ സതതം പ്രഭോ। പൂജിതാഃ ശുഭകർതാരഃ പൂജയൈനാഞ്ജാധിപ॥ 12-138-218 (70313) രാജ്യം ശ്രേയഃ പരം രാജന്യശശ്ച മഹദാപ്സ്യസേ। കുലസ്യ സന്തതിം ചൈവ യഥാന്യായം യഥാക്രമം॥ 12-138-219 (70314) ശ്രുതം ച തേ ഭാരത സന്ധിവിഗ്രഹം വിഭാവിതം ബുദ്ധിവിശേഷകാരിതം। തഥാ ത്വവേക്ഷ്യ ക്ഷിതിപേന സർവദാ നിഷേവിതവ്യം നൃപ ശത്രുമണ്ഡലം॥ ॥ 12-138-220 (70315) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി അഷ്ടത്രിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 138॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-138-5 ഉദ്ധർതുമുൻമൂലയിതും॥ 12-138-6 സർവതഃ സർവദിക്സ്ഥൈഃ പ്രാർഥ്യമാനേന പ്രസിതുമിതി ശേഷഃ॥ 12-138-9 പ്രാകൃതകൃത്രിമമിത്രയോർമധ്യേ കേന സന്ധിഃ കർതവ്യഃ കേന വാ വൈരം॥ 12-138-18 വ്യവസ്യ നിശ്ചിത്യ അത്ര പൂർവശ്ലോകോക്തേഽർഥേ॥ 12-138-20 വൈരാജ്യമഭിതേ ജാത ഇതി ട. ഡ. ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-138-23 ഉൻമാഥം കൂടയന്ത്രം പശുമൃഗപക്ഷിബന്ധനം॥ 12-138-26 പലിതോ മൂഷികഃ॥ 12-138-28 തദാമിഷം തസ്യ ഉൻമാഥേ ധൃതമാമിഷം। സപത്നസ്യ സപത്നം ബദ്ധം അനാദൃത്യ॥ 12-138-30 ശരസ്തൃണവിശേഷ സ്തത്പ്രസൂനം പുഷ്പം॥ 12-138-51 യദി മാം ന ജിഘാംസസി ഇതി ഝ. ദ. പാഠഃ॥ 12-138-105 സ്മരൻകാലം ചികീർഷസീതി ഥ. ദ. പാഠഃ॥ 12-138-160 പുനരദ്യൈവ സൌഹൃദമിതി ഥ. ദ. ധ. പാഠഃ॥

12-139-0 (70316) യുധിഷ്ഠിര ഉവാച। 12-139-0x (5728) ഉക്തോ മന്ത്രോ മഹാബാഹോ വിശ്വാസോ നാസ്തി ശത്രുഷു। കഥം ഹി രാജാ വർതേത യദി സർവത്ര നാശ്വസേത്॥ 12-139-1 (70317) വിശ്വാസാദ്ധി പരം രാജന്രാജ്ഞാമുത്പദ്യതേ ഭയം। കഥം ഹി നാശ്വസന്രാജാ ശത്രൂഞ്ജയതി പാർഥിവഃ॥ 12-139-2 (70318) ഏതൻമേ സംശയം ഛിന്ധി മനോ മേ സംപ്രമുഹ്യതി। അവിശ്വാസേ കഥാമേതാമുപാശ്രിത്യ പിതാമഹ॥ 12-139-3 (70319) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-139-4x (5729) ശൃണുഷ്വ രാജന്യോ വൃത്തോ ബ്രഹ്മദത്തനിവേശനേ। പൂജന്യാ സഹ സംവാദോ ബ്രഹ്മദത്തസ്യ ഭൂപതേഃ॥ 12-139-4 (70320) കാംപില്യേ ബ്രഹ്മദത്തസ്യ ത്വന്തഃ പുരനിവാസിനീ। പൂജീ നാമ ശകുനിർദീർഘകാലം സഹോപിതാ। 12-139-5 (70321) രുദജ്ഞാ സർവഭൂതാനാം യഥാ വൈ ജീവജീവകഃ। സർവജ്ഞാ സർവതത്ത്വജ്ഞാ തിര്യഗ്യോനിം ഗതാഽപി സ॥ 12-139-6 (70322) അഭിപ്രജാതാ സാ തത്ര പുത്രമേകം സുവർചസം। സമകാലം ച രാജ്ഞോഽപി ദേവ്യാം പുത്രോ വ്യജായത॥ 12-139-7 (70323) തയോരർഥേ കൃതജ്ഞാ തു ഖേചരീ പൂജനീ സദാ। സമദ്രതീരം സാ ഗത്വാ ആജഹാര ഫലദ്വയം॥ 12-139-8 (70324) അഷ്ട്യർഥം ച സ്വപുത്രസ്യ രാജപുത്രസ്യ ചൈവ ഹ। ലമേകം സുതായാദാദ്രാജപുത്രായ ചാപരം॥ 12-139-9 (70325) ---മൃതാസ്യാദസദൃശം ബലതേജോഭിവർധനം। [ആദായാദായ സൈവാശു തയോഃ പ്രാദാത്പുനഃ പുനഃ॥] 12-139-10 (70326) തതോഽഗച്ഛത്പരാം വൃദ്ധിം രാജപുത്രഃ ഫലാശനാത്। തതഃ സ ധാത്ര്യാ കക്ഷേണ ഉഹ്യമാനോ നൃപാത്മജഃ॥ 12-139-11 (70327) ദദർശ തം പക്ഷിസുതം ബാല്യാദാഗത്യ ബാലകഃ। തതോ ബാല്യാച്ച യത്നേന തേനാക്രീഡത പക്ഷിണാ॥ 12-139-12 (70328) ശൂന്യേ ച തമുപാദായ പക്ഷിണം സമജാതകം। ഹത്വാ തതഃ സ രാജേന്ദ്ര ധാത്ര്യാ ഹസ്തമുപാഗതഃ॥ 12-139-13 (70329) അഥ സാ പൂജനീ രാജന്നാഗമത്ഫലഹാരിണീ। അപശ്യന്നിഹതം പുത്രം തേന ബാലേന ഭൂതലേ॥ 12-139-14 (70330) ബാഷ്പപൂർണമുഖീ ദീനാ ദൃഷ്ട്വാ തം പതിതം സുതം। പൂജനീ ദുഃഖസന്തപ്താ രുദന്തീ വാക്യമബ്രവീത്॥ 12-139-15 (70331) ക്ഷത്രിയേ സംഗതം നാസ്തി ന പ്രീതിർന ച സൌഹൃദം। കാരണേ സാന്ത്വയന്ത്യേതേ കൃതാർഥാഃ സന്ത്യജന്തി ച॥ 12-139-16 (70332) ക്ഷത്രിയേഷു ന വിശ്വാസഃ കാര്യഃ സർവാപകാരിഷു। അപകൃത്യാപി സതതം സാന്ത്വയന്തി നിരർഥകം॥ 12-139-17 (70333) ഇയമസ്യ കരോംയദ്യ സദൃശീം വൈരയാതനാം। കൃതഘ്നസ്യ നൃശംസസ്യ ഭൃശം വിശ്വാസഘാതിനഃ॥ 12-139-18 (70334) സഹസഞ്ജാതവൃദ്ധസ്യ തഥൈവ സഹഭോജിനഃ। ശരണ്യസ്യ വധശ്ചൈവ ത്രിവിധം തസ്യ കിൽവിഷം॥ 12-139-19 (70335) ഇത്യുക്ത്വാ ചരണാഭ്യാം തു നേത്രേ നൃപസുതസ്യ സാ। ഹൃത്വാ സ്വസ്ഥാ തത ഇദം പൂജനീ വാക്യമബ്രവീത്॥ 12-139-20 (70336) ഇച്ഛയേഹ കൃതം പാപം സദ്യ ഏവോപസർപതി। കൃതം പ്രതികൃതം യേഷാം ന നശ്യതി ശുഭാശുഭം॥ 12-139-21 (70337) പാപം കർമ കൃതം കിഞ്ചിദ്യദി തസ്മിന്ന ദൃശ്യതേ। നിപാത്യതേഽസ്യ പുത്രേഷു പൌത്രേഷ്വപി ച നപ്നൃഷു॥ 12-139-22 (70338) ബ്രഹ്മദത്തഃ സുതം ദൃഷ്ട്വാ പൂജന്യാ ഹൃതലോചനം। കൃതപ്രതികൃതം മത്വാ പൂജനീമിദമബ്രവീത്॥ 12-139-23 (70339) അസ്തി വൈ കൃതമസ്മാഭിരസ്തി പ്രതികൃതം ത്വയാ। ഉഭയം തത്സമീഭൂതം വസ പൂജനി മാ ഗമഃ॥ 12-139-24 (70340) പൂജന്യുവാച। 12-139-25x (5730) സകൃത്കൃതാപരാധസ്യ തത്രൈവ പരിലംബതഃ। ന തദ്ബുധാഃ പ്രശംസന്തി ശ്രേയസ്തത്രാപസർപണം॥ 12-139-25 (70341) സാന്ത്വേ പ്രയുക്തേ വിവൃതേ വൈരേ ചൈവ ന വിശ്വസേത്। ക്ഷിപ്രം സ ഹന്യതേ മൂഢോ ന ഹി വൈരം പ്രശാംയതി॥ 12-139-26 (70342) അന്യോന്യകൃതവൈരാണാം പുത്രപൌത്രം നിയച്ഛതി। പുത്രപൌത്രവിനാശേ ച പരലോകം നിയച്ഛതി॥ 12-139-27 (70343) സർവേഷാം കൃതവൈരാണാമവിശ്വാസഃ സുഖാവഹഃ। ഏകാന്തതോ ന വിശ്വാസഃ കാര്യോ വിശ്വാസഘാതകേ॥ 12-139-28 (70344) ന വിശ്വസേദവിശ്വസ്തേ വിശ്വസ്തേ നാതിവിശ്വസേത്। വിശ്വാസാദ്ഭയമുത്പന്നമപി മൂലം നികൃന്തതി। കാമം വിശ്വാസയേദന്യാൻപരേഷാം ച ന വിശ്വസേത്॥ 12-139-29 (70345) മാതാ പിതാ ബാന്ധവാനാം വരിഷ്ഠൌ ഭാര്യാ ക്ഷേത്രം ബീജമാത്രം തു പുത്രഃ। ഭ്രാതാ ശത്രുഃ ക്ലിന്നപാണിർവയസ്യ ആത്മാ ഹ്യേകഃ സുഖദുഃഖസ്യ ഭോക്താ॥ 12-139-30 (70346) അന്യോന്യകൃതവൈരാണാം ന സന്ധിരുപപദ്യതേ। സ ച ഹേതുരതിക്രാന്തോ യദർഥമഹമാവസം॥ 12-139-31 (70347) പൂജിതസ്യാർഥമാനാഭ്യാം സാന്ത്വം പൂർവാപകാരിണഃ। ഹൃദയം ഭവത്യവിശ്വസ്തം കർമ ത്രാസയതേ ബലാത്॥ 12-139-32 (70348) പൂർവം സംമാനനാ യത്ര പശ്ചാച്ചൈവ വിമാനനാ। ജഹ്യാത്സ സത്വവാന്വാസം സംമാനിതവിമാനിതഃ॥ 12-139-33 (70349) ഉഷിതാഽസ്മി തവാഗാരേ ദീർഘകാലമഹിംസിതാ। തദിദം വൈരമുത്പന്നം സുഖമാസ്ഖ വ്രജാംയഹം॥ 12-139-34 (70350) ബ്രഹ്മദത്ത ഉവാച। 12-139-35x (5731) യഃ കൃതേ പ്രതികുര്യാദ്വൈ ന സ തത്രാപരാധ്നുയാത്। അനൃണസ്തേന ഭവതി വസ പൂജനി മാഗമഃ॥ 12-139-35 (70351) പൂജന്യുവാച। 12-139-36x (5732) ന കൃതസ്യ തു കർതുശ്ച സഖ്യം സന്ധീയതേ പുനഃ। ഹൃദയം തത്ര ജാനാതി കർതുശ്ചൈവ കൃതസ്യ ച॥ 12-139-36 (70352) ബ്രഹ്മദത്ത ഉവാച। 12-139-37x (5733) കൃതസ്യ ചൈവ കർതുശ്ച സഖ്യം സന്ധീയതേ പുനഃ। വൈരസ്യോപശമോ ദൃഷ്ടഃ പാപം നോപാശ്നുതേ പുനഃ॥ 12-139-37 (70353) പൂജന്യുവാച। 12-139-38x (5734) നാസ്തി വൈരമതിക്രാന്തം സാന്ത്വിതോഽസ്മീതി നാശ്വസേത്। വിശ്വാസാദ്ബധ്യതേ ലോകസ്തസ്മാച്ഛ്രേയോപ്യദർശനം॥ 12-139-38 (70354) തരസാ യേ ന ശക്യന്തേ ശസ്ത്രൈഃ സുനിസിതൈരപി। സാംനാ തേഽപി നിഗൃഹ്യതേ ഗജാ ഇവ കരേണുഭിഃ॥ 12-139-39 (70355) ബ്രഹ്മദത്ത ഉവാച। 12-139-40x (5735) സംവാസാജ്ജായതേ സ്നേഹോ ജീവിതാന്തകരേഷ്വപി। അന്യോന്യസ്യ ഹി വിശ്വാസഃ ശ്വാനശ്വപചയോരിവ॥ 12-139-40 (70356) അന്യോന്യകൃതവൈരാണാം സംവാസാൻമൃദുതാം ഗതം। നൈവ തിഷ്ഠതി തദ്വൈരം പുഷ്കരസ്ഥമിവോദകം॥ 12-139-41 (70357) പൂജന്യുവാച। 12-139-42x (5736) വൈരം പഞ്ചസമുത്ഥാനം തച്ച ബുധ്യന്തി പണ്ഡിതാഃ। സ്ത്രീകൃതം വാസ്തുജം വാഗ്ജം സ്വസപത്നാപരാധജം॥ 12-139-42 (70358) തത്ര ദാതാ ന ഹന്തവ്യഃ ക്ഷത്രിയേണ വിശേഷതഃ। പ്രകാശം വാഽപ്രകാശം വാ ബുദ്ധ്വാ ദോഷബലാബലം॥ 12-139-43 (70359) കൃതവൈരേ ന വിശ്വാസഃ കാര്യസ്ത്വിഹ സുഹൃദ്യപി। പ്രച്ഛന്നം തിഷ്ഠതേ വൈരം ഗൂഢോഽഗ്നിരിവ ദാരുഷു॥ 12-139-44 (70360) ന വിത്തേന ന പാരുഷ്യൈർന ച സാന്ത്വേന ച ശ്രുതൈഃ। വൈരാഗ്നിഃ ശാംയതേ രാജന്നിമഗ്നോഽഗ്നിരിവാർണവേ॥ 12-139-45 (70361) ന ഹി വൈരാഗ്നിരുദ്ധൂതഃ കർമ ചാപ്യപരാധജം। ശാംയത്യദഗ്ധ്വാ നൃപതേ വിനാ ഹ്യേകതരക്ഷയാത്॥ 12-139-46 (70362) സത്കൃതസ്യാർഥാമനാഭ്യാം തത്ര പൂർവാപകാരിണഃ। നൈവ ശാന്തിർന വിശ്വാസഃ കർമണാ ജായതേ ബലാത്॥ 12-139-47 (70363) നൈവാപകാരേ കസ്മിംശ്ചിദഹം ത്വയി തഥാ ഭവാൻ। ഉഷിതാവാഽപി ചക്രിതം നേദാനീം വിശ്വസാംയഹം॥ 12-139-48 (70364) ബ്രഹ്മദത്ത ഉവാച। 12-139-49x (5737) കാലേന ക്രിയതേ കാര്യം തഥൈവ വിവിധാഃ ക്രിയാഃ കാലേനൈവ പ്രവർതന്തേ കഃ കസ്യേത്യപരാധ്യതി॥ 12-139-49 (70365) തുല്യം ചോഭേ പ്രവർതേതേ മരണം ജൻമ ചൈവ ഹി। കാര്യതേ ചൈവ കാലേന തന്നിമിത്തം ന ജീവതി॥ 12-139-50 (70366) ബധ്യന്തേ യുഗപത്കേചിദേകൈകം ചാപരേ തഥാ। കാലോ ദഹതി ഭൂതാനി സംപ്രാപ്തോഽഗ്നിരിവേന്ധനം॥ 12-139-51 (70367) നാഹം പ്രമാണം നൈവ ത്വഭന്യോന്യം കാരണം ശുഭേ। കാലോ നിത്യമുപാദത്തേ സുഖം ദുഃഖം ച ദേഹിനാം॥ 12-139-52 (70368) ഏവം വസേഹ സന്നേഹാ യഥാകാമമഹിംസിതാ। യത്കൃതം തത്തു മേ ക്ഷാന്തം ത്വം ച വൈ ക്ഷമ പൂജനി॥ 12-139-53 (70369) പൂജന്യുവാച। 12-139-54x (5738) യദി കാലഃ പ്രമാണം തേ ന വൈരം കസ്യചിദ്ഭവേത്। കസ്മാദപചിതിം യാന്തി ബാന്ധവാ ബാന്ധവേ ഹതേ॥ 12-139-54 (70370) കസ്മാദ്ദേവാസുരാഃ സർവേ അന്യോന്യമഭിജഘ്നിരേ। യദി കാലേന നിര്യാണം സുഖദുഃഖേ ഭവാഭവൌ॥ 12-139-55 (70371) ഭിഷജോ ഭൈഷജം കർതും കസ്മാദിച്ഛന്തി രോഗിണഃ। യദി കാലേന പച്യന്തേ ഭേഷജൈഃ കിം പ്രയോജനം॥ 12-139-56 (70372) പ്രലാപഃ സുമഹാൻകസ്മാത്ക്രിയതേ ശോകമൂർച്ഛിതൈഃ। യദി കാലഃ പ്രമാണം തേ കസ്മാദ്ധർമോഽസ്തി കർതൃഷു॥ 12-139-57 (70373) തവ പുത്രോ മമാപത്യം ഹതവാൻഹിംസിതോ മയാ। അനന്തരം ത്വയാഹം ച ബാധിതവ്യാ മഹീപതേ॥ 12-139-58 (70374) അഹം ഹി പുത്രശോകേന കൃതപാപാ തവാത്മജേ। തഥാ ത്വയാ പ്രഹർതവ്യം മയി തത്ത്വം ച മേ ശൃണു॥ 12-139-59 (70375) ഭക്ഷാർഥം ക്രീഡനാർഥം ച നരാ വാഞ്ഛന്തി പക്ഷിണഃ। തൃതീയോ നാസ്തി സംയോഗോ വധബന്ധാദൃതേ ക്ഷമഃ॥ 12-139-60 (70376) വധബന്ധഭയാദേകേ മോക്ഷതന്ത്രമുപാശ്രിതാഃ। ജനീമരണജം ദുഃഖം പ്രാഹുർവേദവിദോ ജനാഃ॥ 12-139-61 (70377) സർവസ്യ ദയിതാഃ പ്രാണാഃ സർവസ്യ ദയിതാഃ സുതാഃ। ദുഃഖാദുദ്വിജതേ സർവം സർവസ്യ സുഖമീപ്സിതം॥ 12-139-62 (70378) ദുഃഖം ജരാ ബ്രഹ്മദത്ത ദുഃഖമർഥവിപര്യയഃ। ദുഃഖം ചാനിഷ്ടസംവാസോ ദുഃഖമിഷ്ടവിയോജനം॥ 12-139-63 (70379) വൈരബന്ധകൃതം ദുഃഖം സ്ത്രീകൃതം സഹ തഥാ। ദുഃഖം ദുഃഖേന സതതം വിവർധതി---- ധിപ॥ 12-139-64 (70380) ന ദുഃഖം പരദുഃഖേ വൈ കേചിദാഹുര----യഃ। യോ ദുഃഖം നാഭിജാനാതി സ ജൽപതി മാഹാജനേ॥ 12-139-65 (70381) യസ്തു ശോചതി ദുഃഖാർതാഃ സ കഥം വക്തമുത്സഹേത। രസജ്ഞഃ സർവദുഃഖസ്യ യഥാഽഽത്മനി തഥാ പരേ॥ 12-139-66 (70382) `ഭിന്നാ ശ്ലിഷ്ടാ ന സജ്യന്തേ ശസ്ത്രൈഃ സുനിശിതൈരപി।' സാംനാ തേഽപി നിഗൃഹ്യന്തേ ഗജാ ഇവ കരേണുഭിഃ॥ 12-139-67 (70383) യത്കൃതം തേ മയാ രാജംസ്ത്വയാ ച മമ യത്കൃതം। ന തദ്വർഷശതൈഃ ശക്യം വ്യപോഹിതുമരിന്ദം॥ 12-139-68 (70384) ആവയോഃ കൃതമന്യോന്യം തസ്യ സന്ധിർന വിദ്യതേ। സ്മൃത്വാസ്മൃത്വാ ഹി തേ പുത്രം നവം വൈരം ഭവിഷ്യതി॥ 12-139-69 (70385) വൈരമന്തികമാസാദ്യ യഃ പ്രീതിം കർതുമിച്ഛതി। മൃൺമയസ്യേവ ഭഗ്നസ്യ തസ്യ സന്ധിർന വിദ്യതേ॥ 12-139-70 (70386) നിശ്ചയഃ സ്വാർഥശാസ്ത്രേഷു ന വിശ്വാസഃ സുഖോദയഃ। ഉശനാ ചൈവ ഗാഥേ ദ്വേ പ്രഹ്ലാദായാബ്രവീത്പുരാ॥ 12-139-71 (70387) യേ വൈരിണഃ ശ്രദ്ദധതേ സത്യേ സത്യേതരേഽപി വാ। വധ്യന്തേ ശ്രദ്ദധാനാ ഹി മധു ശുഷ്കതൃണൈരിവ॥ 12-139-72 (70388) ന ഹി വൈരാണി ശാംയന്തി കുലേഷ്വാദശമാദ്യുഗാത്। ആഖ്യാതാരശ്ച വിദ്യന്തേ കുലേ ചേജ്ജായതേ പുമാൻ॥ 12-139-73 (70389) ഉപഗൃഹ്യ തു വൈരാണി സാന്ത്വയന്തി നരാധിപാഃ। അഥൈനം പ്രതിഹിംസന്തി പൂർണം ഘടമിവാശ്മനി॥ 12-139-74 (70390) സദാ ന വിശ്വസേദ്രാജൻപാപം കൃത്വേഹ കസ്യചിത്। അപകൃത്യ പരേഷാം ഹി വിശ്വാസാദ്ദുഃഖമശ്നുതേ॥ 12-139-75 (70391) ബ്രഹ്മദത്ത ഉവാച। 12-139-76x (5739) നാവിശ്വാസാച്ചിനോത്യർഥമീഹതേ ചാപി കിഞ്ചന। ഭയാത്ത്വേകതരം മിത്രം കൃതകൃത്യാ ഭവത്വിഹ॥ 12-139-76 (70392) പൂജന്യുവാച। 12-139-77x (5740) യസ്യേഹ വ്രണിനൌ പാദൌ പഭ്ദ്യാം ച പരിധാവതഃ। ക്ഷിണ്യേതേ തസ്യ തൌ പാദൌ സുഗുപ്തമപി ധാവതഃ॥ 12-139-77 (70393) നേത്രാഭ്യാം സരുജാഭ്യാം യഃ പ്രതിവാതമുദീക്ഷതേ। തസ്യ വായുരുജാഽത്യർഥം നേത്രയോർഭവതി ധ്രുവം॥ 12-139-78 (70394) ദുഷ്ടം പന്ഥാനമാസാദ്യ യോ മോഹാദഭിപദ്യതേ। ആത്മനോ ബലമജ്ഞാത്വാ തദന്തം തസ്യ ജീവിതം॥ 12-139-79 (70395) യസ്തു വർഷമവിജ്ഞായ ക്ഷേത്രം കർഷതി കർഷകഃ। ഹീനഃ പുരുഷകാരേണ തസ്യ വൈ നാപ്നുതേ ഫലം॥ 12-139-80 (70396) യസ്തു തിക്തം കഷായം വാ സ്വാദു വാ മധുരം ഹിതം। ആഹാരം കുരുതേ നിത്യം സോഽമൃതത്വായ കൽപതേ॥ 12-139-81 (70397) പഥ്യം മുക്ത്വാ തു യോ മോഹാദ്ദുഷ്ടമശ്നാതി ഭോജനം। പരിണാമമവിജ്ഞായ തദന്തം തസ്യ ജീവിതം॥ 12-139-82 (70398) ദൈവം പുരുഷകാരശ്ച സ്ഥിതാവന്യോന്യസംശ്രയാത്। ഉദാത്തം കർമ വൈ തത്ര ദൈവം ക്ലീബാ ഉപാസതേ॥ 12-139-83 (70399) കർമ ചാത്മഹിതം കാര്യം തീക്ഷ്ണം വാ യദി വാ മൃദു। ഗ്രസ്യതേഽകർമശീലസ്തു സദാഽനർഥൈരകിഞ്ചനഃ॥ 12-139-84 (70400) തസ്മാത്സംശയിതവ്യേഽർഥേ കാര്യ ഏവ പരാക്രമഃ। സർവസ്വമപി സന്ത്യജ്യ കാര്യമാത്മഹിതം നരൈഃ॥ 12-139-85 (70401) വിദ്യാ ശൌചം ച ദാക്ഷ്യം ച ബലം ശൌര്യം ച പഞ്ചമം। മിത്രാണി സഹജാന്യാഹുർവർതയന്തീഹ യൈർബുധാഃ॥ 12-139-86 (70402) നിവേശനം ച കുപ്യം ച ക്ഷേത്രം ഭാര്യാം സുഹൃജ്ജനം। ഏതാന്യുപചിതാന്യാഹുഃ സർവത്ര ലഭതേ പുമാൻ॥ 12-139-87 (70403) സർവത്ര രമതേ പ്രാജ്ഞഃ സർവത്ര ച വിരോചതേ। ന വിഭീഷയതേ കിഞ്ചിദ്ഭീഷിതോ ന ബിഭേതി ച॥ 12-139-88 (70404) നിത്യം ബുദ്ധിമതോഽപ്യർഥഃ സ്വൽപകോഽപി വിവർധതേ। ദാക്ഷ്യേണ കുർവതാം കർമം സംയമാത്പ്രതിതിഷ്ഠതി॥ 12-139-89 (70405) ഗൃഹസ്നേഹാവബദ്ധാനാം നരാണാമൽപമേധസാം। കുസ്ത്രീ ഖാദതി മാംസാനി മാഘമാം സേഗവാ ഇവ॥ 12-139-90 (70406) ഗൃഹം ക്ഷേത്രാണി മിത്രാണി സ്വദേശ ഇതി ചാപരേ। ഇത്യേവമവസീദന്തി നരാ ബുദ്ധിവിപര്യയേ॥ 12-139-91 (70407) ഉത്പഥാച്ച വിമാനാച്ച ദേശാദ്ദുർഭിക്ഷപീഡിതാത്। അന്യത്ര വസതിം ഗച്ഛേദ്വസേദ്വാ നിത്യമാനിതഃ॥ 12-139-92 (70408) തസ്മാദന്യത്ര യാസ്യാമി വസ്തും നാഹമിഹോത്സഹേ। കൃതമേതദനാഹാര്യം തവ പുത്രേ ച പാർഥിവ॥ 12-139-93 (70409) കുഭാര്യാം ച കുപുത്രം ച കുരാജാനം കുസൌഹൃദം। കുസംബന്ധം കുദേശം ച ദൂരതഃ പരിവർജയേത്॥ 12-139-94 (70410) കുമിത്രേ നാസ്തി വിശ്വാസഃ കുഭാര്യായാം കുതോ രതിഃ। കുരാജ്യേ നിർവൃതിർനാസ്തി കുദേശേ നാസ്തി ജീവികാ॥ 12-139-95 (70411) കുപുത്രേ സൌഹൃദം നാസ്തി നിത്യമസ്ഥിരസൌഹൃദം। അവമാനഃ കുംസബന്ധേ ഭവത്യർഥവിപര്യയേ॥ 12-139-96 (70412) സാ ഭാര്യാ യാ പ്രിയം ബ്രൂതേ സ പുത്രോ യത്ര നിർവൃതിഃ। തൻമിത്രം യത്ര വിശ്വാസഃ സ ദേശോ യത്ര ജീവതി॥ 12-139-97 (70413) യത്ര നാസ്തി ബലാത്കാരഃ സ രാജാ തീവ്രശാസനഃ। സ ച യൌനാഭിസംബന്ധോ യഃ സതോഽപി ബുഭൂഷതി॥ 12-139-98 (70414) ഭാര്യാ ദേശോഽഥ മിത്രാണി പുത്രസംബന്ധിബാന്ധവാഃ। ഏതേ സർവേ ഗുണവതി ധർമനേത്രേ മഹീപതൌ॥ 12-139-99 (70415) അധർമജ്ഞസ്യ വിഷയേ പ്രജാ നശ്യന്തി നിഗ്രഹാത്। രാജാ മൂലം ത്രിവർഗസ്യ അപ്രമത്തോഽനുപാലയൻ॥ 12-139-100 (70416) ബലിഷങ്ഭാഗമുദ്ധൃത്യ ഫലം സമുപയോജയേത്। ന രക്ഷതി പ്രജാഃ സംയഗ്യഃ സ പാർഥിവതസ്കരഃ॥ 12-139-101 (70417) ദത്വാഽഭയം യഃ സ്വയമേവ രാജാ ന തത്പ്രമാണം കുരുതേഽർഥലോഭാത്। സ സർവലോകാദുപലഭ്യ പാപ മധർമബുദ്ധിർനിരയം പ്രയാതി॥ 12-139-102 (70418) ദത്ത്വാഽഭയം സ്വയം രാജാ പ്രമാണം കുരുതേ യദി। സ സർവം സുഖമാപ്നോതി പ്രജാ ധർമേണ പാലയൻ॥ 12-139-103 (70419) പിതാ ഭ്രാതാ ഗുരുഃ ശാസ്താ വഹ്നിർവൈശ്രവണോ യമഃ। സപ്ത രാജ്ഞോ ഗുണാനേതാൻമനുരാഹ പ്രജാപതിഃ॥ 12-139-104 (70420) പിതാ ഹി രാജാ ലോകസ്യ പ്രജാനാം യോഽനുകംപിതാ। തസ്മിൻമിഥ്യാപനീതേ ഹി തിര്യഗ്ഭവതി മാനവഃ॥ 12-139-105 (70421) സംഭാവയതി മാതേവ ദീനമപ്യുപപദ്യതേ। ദഹത്യഗ്നിരിവാനിഷ്ടാന്യമയത്യഹിതാംസ്തദാ॥ 12-139-106 (70422) ഇഷ്ടേഷു വിസൃജന്നർഥാൻകുബേര ഇവ കാമദഃ। ഗുരുർധർമോപദേ--- ഗോപ്താ ച പരിപാലനാത്॥ 12-139-107 (70423) യസ്തു രഞ്ജയതേ ---- പൌരജാനപദാൻഗുണൈഃ। ന തസ്യ ഭ്രശ്യതേ---ജ്യം ഗുണധർമാനുപാലനാത്॥ 12-139-108 (70424) യഃ സംയക്പ്രതി---ഹ്ണാതി പൌരജാനപദാർചനം। സ സുഖം പ്രേക്ഷതേ രാജാ ഇഹ ലോകേ പരത്ര ച॥ 12-139-109 (70425) നിത്യോദ്വിഗ്നാഃ പ്രജാ യസ്യ കരുഭാരപ്രപീഡിതാഃ। അനർഥൈർവിപ്രലുപ്യന്തേ സ ഗച്ഛതി പരാഭവം॥ 12-139-110 (70426) പ്രജാ യസ്യ വിവർധന്തേ സരസീവ മഹോത്പലം। സ രാജാ സർവസുഖദഃ സ്വർഗലോകേ മഹീയതേ॥ 12-139-111 (70427) ബലിനാ വിഗ്രഹോ രാജന്ന കദാചിത്പ്രശസ്യതേ। ബലിനാ വിഗ്രഹീ തസ്യ കുതോ രാജ്യം കുതഃ സുഖം॥ 12-139-112 (70428) ഭീഷ്മ ഉവാച। 12-139-113x (5741) സൈവമുക്ത്വാ ശകുനികാ ബ്രഹ്മദത്തം നരാധിപം। രാജാനം സമനുജ്ഞാപ്യ ജഗാമാഭീപ്സിതാം ദിശം॥ 12-139-113 (70429) ഏതത്തേ ബ്രഹ്മദത്തസ്യ പൂജന്യാ സഹ ഭാഷിതം। മയോക്തം ഭരതശ്രേഷ്ഠ കിമന്യച്ഛ്രോതുമിച്ഛസി॥ ॥ 12-139-114 (70430) ഇതി ശ്രീമൻമഹാഭാരതേ ശാന്തിപർവണി ആപദ്ധർമപർവണി ഏകോനചത്വാരിംശദധികശതതമോഽധ്യായഃ॥ 139॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-139-6 ജീവജീവകഃ ശാകുനികഃ। ജീവജീവക ഇതി പക്ഷിവിശേഷ ഇത്യന്യേ॥ 12-139-7 അഭിപ്രജാതാ പ്രസൂതവതീ। ദേവ്യാം രാജഭാര്യായാം॥ 12-139-13 സമജാതകം സമാനവയസം॥ 12-139-21 ഇച്ഛയാ ബുദ്ധിപൂർവകം। ഉപസർപതി ഫലരൂപേണ കർതാരം॥ 12-139-22 പാപമപരാധകൃതമേനഃ॥ 12-139-24 മാഗമഃ മാസ്മഗമഃ॥ 12-139-25 പരിലംബതഃ വിശ്വാസം കുർവതഃ॥ 12-139-27 നിയച്ഛതി മൃത്യുർനാശയതി। തതോ നഷ്ടസന്തതിത്വാത്പരലോകം ച നിയച്ഛതി॥ 12-139-30 ഭാര്യാ ജരേതി ഝ. പാഠഃ। ജരാ വീര്യഹരത്വാത്। ബീജമാത്രം പ്രസവരൂപത്വാത്। ശത്രുഃ രിക്യഹരത്വാത്। ക്ലിന്നപാണിഃ ഉപക്രിയമാണഃ। ധനാദിനാ പൂജ്യമാനമേവ മിത്രം നാന്യദിത്യർഥഃ॥ 12-139-31 ഹേതുഃ പുത്രരക്ഷാ സ്നേഹോ വാ॥ 12-139-32 കർമ സ്വകൃതം॥ 12-139-36 അന്യോന്യസ്യാപകാരമുഭാവപി നിത്യം സ്മരത ഇത്യർഥഃ॥ 12-139-39 ന ശക്യന്തേ ജേതുമിതി ശേഷഃ॥ 12-139-40 ശ്വപചശ്ചണ്ഡാലഃ। ശ്വമാംസാഹാരോഽപി ശുനാ സഹ സഖ്യമേതി॥ 12-139-42 വൈരം സ്ത്രീകൃതം കൃഷ്ണശിശുപാലയോഃ വാസ്തു ഗൃംഹാദികം സ്ഥാനം തജ്ജം കൌരവപാണ്ഡവാനാം। വാഗ്ജം ദ്രോണദ്രുപദയോഃ। സാപന്നം ജാതിവൈരം മൂഷകമാർജാരയോഃ। അപരാധജം ആവയോഃ॥ 12-139-43 കൃതവൈരോഽപി ദാതാഽർഥാദിനാ മാനയിതാ അർഥാശാവത രാജ്ഞാ ന ഹന്തവ്യഃ॥ 12-139-46 വൈരാഗ്നിഃ അദഗ്ധ്വാ ന ശാംയത്യപരാധജം കർമ ഏകതരക്ഷയാദ്വിനാ ന ശാംയതീതി യോജനാ॥ 12-139-50 കാര്യതേ ജായതേ। തന്നിമിത്തം കാലനിമിത്തം। ന ജീവതി ംരിയതേ॥ 12-139-53 ക്ഷമ ക്ഷമസ്വ॥ 12-139-57 കസ്മാദ്ധർമോഽസ്തി കർതൃഷു। തദാ വിധിനിഷേധകഥാ വ്യർഥാ സ്യാദിതി ഭാവഃ॥ 12-139-67 ഭിന്നകമാ ന സജ്യന്ത ഇതി ധ. പാഠഃ॥ 12-139-72 വൈരിണോ വാക്യേ ഇതി ശേഷഃ। ശത്രുണാ ദർശിതം പുരഃസ്ഥിതം മധു ശ്രദ്ദധാനാഃ ശുഷ്കതൃണൈശ്ഛന്നേ പ്രപാതേ യഥാ പതന്തി തദ്വദേതേ ഇത്യർഥഃ॥ 12-139-76 സർവഥാഽനാശ്വാസേ നൃണാം ജീവനമേവ ന സ്യാദിത്യാഹ നേതി॥ 12-139-82 പരിമാണമവിജ്ഞായ ഇതി ഡ. ഥ. പാടഃ॥ 12-139-85 തസ്മാത്സർവം വ്യപോഹ്യാർഥമിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-139-87 കുപ്യം താംരാദി। ചാദകുപ്യം സ്വർണരത്നാദി। ഉപഹിതാന്യാഹുരിതി ഝ. പാഠഃ। തത്ര ഉപഹിതാനി ഉപധിമിത്രാണീത്യർഥഃ॥ 12-139-88 കിഞ്ചിത്തമിതി ശേഷഃ॥ 12-139-90 ഖാദതി। സ്വാപരാധൈസ്തം സന്താപയതി ശുഷ്കം കരോതി। മാഘമാം കർകടീം। സേഗവാസ്തദപത്യാനി। കർകട്യാ നാശഹേതുർഗർഭ ഏവേതി പ്രസിദ്ധം॥ 12-139-92 ഉത്പതേത്സഹജാദ്ദേശാദ്വ്യാധിദുർഭിക്ഷപീഡിതാദിതി ഝ. പാഠഃ॥ 12-139-93 മേ മയാ। അനാഹാര്യം അപരിഹാര്യമിത്യർഥഃ॥ 12-139-98 ഭീരേവ നാസ്തി സംബന്ധോ ദരിദ്രം യോ ബുഭൂഷതി ഇതി ഝ. പാഠഃ തത്ര യത്ര ദേശേ ബലാത്കാരോ നാസ്തി തത്ര ഭീരേ വനാസ്തി। യോ രാജാ ദരിദ്രം ജനം ബുഭൂഷതി പാലയിതുമിച്ഛതി സ ഏവ തേന സഹ പാല്യപാലകഭാവലക്ഷണഃ സംബന്ധ ഇതി യോജ്യം। യം ജനോഽപി ബുഭൂഷതി ഇതി ഡ. ഥ. പാഠഃ॥ 12-139-99 ധർമനേത്രോ ധർമനേതാ॥ 12-139-101 സമുപയോജയേത് ഭക്ഷയേത്॥ 12-139-102 അഭയമിതി ച്ഛേദഃ॥ 12-139-106 സംഭാവയതി ഇഷ്ടം ചിന്തയതി। ഉപപദ്യതേ പാലയതി॥