॥ శ్రీవేదవ్యాసాయ నమః। నారాయణం నమస్కృత్య నరం చైవ నరోత్తమం। దేవీం సరస్వతీం వ్యాసం తతో జయముదీరయేత్॥ 12-1-1 (80862) వైశంపాయన ఉవాచ। కృత్వోదకం తే సుహృదాం సర్వేషాం పాండునందనాః। విదురో ధృతరాష్ట్రశ్చ సర్వాశ్చ భరతస్త్రియః॥ 12-1-1x (6703) తత్ర తే సుమహాత్మానో న్యవసన్కురునందనాః। శౌచం నిర్వర్తయిష్యంతో మాసచ్చాత్రం బహిః పురాత్॥ 12-1-2 (80863) కృతోదకం తు రాజానం ధర్మాత్మానం యుధిష్ఠిరం। అభిజగ్ముర్మహాత్మానః సిద్ధా బ్రహ్మర్షిసత్తమాః॥ 12-1-3 (80864) ద్వైపాయనో నారదశ్చ దేవలశ్చ మహానృషిః। దేవస్థానశ్చ కణ్వశ్చ తేషాం శిష్యాశ్చ సత్తమాః॥ 12-1-4 (80865) అన్యే చ వేదవిద్వాంసః కృతప్రజ్ఞా ద్విజాతయః। గృహస్థాః స్నాతకాః సంతో దదృశుః కురుసత్తమం॥ 12-1-5 (80866) తేఽభిగంయ మహాత్మానం పూజితాశ్చ యథావిధి। ఆసనేషు మహార్హేషు వివిశుః పరమర్షయః॥ 12-1-6 (80867) ప్రతిగృహ్య తతః పూజాం తత్కాలసదృశీం తదా। పర్యుపాంసన్యథాన్యాయం పరివార్య యుధిష్ఠిరం॥ 12-1-7 (80868) పుణ్యే భాగీరథీతీరే శోకవ్యాకులచేతసం। ఆశ్వాసయంతో రాజేంద్రం విప్రాః శతసహస్రశః॥ 12-1-8 (80869) నారదస్త్వవ్రవీత్కాలే ధర్మపుత్రం యుధిష్ఠిరం। సంభాష్య మునిభిః సార్ధం కృష్ణద్వైపాయనాదిభిః॥ 12-1-9 (80870) నారద ఉవాచ। 12-1-10x (6704) పార్థస్య బాహువీర్యేణ ప్రసాదాన్మాధవస్య చ। జితా సేయం మహీ కృత్స్నా ధర్మేణ చ యుధిష్ఠిర॥ 12-1-10 (80871) దిష్ట్యా ముక్తాః స్థ సంగ్రామాదస్మాల్లోకభయంకరాత్। క్షత్రధర్మరతశ్చాసి కచ్చిన్మోదసి పాండవ॥ 12-1-11 (80872) కచ్చిచ్చ నిహతామిత్రః ప్రీణాసి సుహృదో నృప। కచ్చిచ్ఛ్రియమిమాం ప్రాప్య న త్వాం శోకః ప్రబాధతే॥ 12-1-12 (80873) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-1-13x (6705) విజితేయం మహీ కృత్స్నా కృష్ణబాహుబలాశ్రయాత్। బ్రాహ్మణానాం ప్రసాదేన భీమార్జునబలేన చ॥ 12-1-13 (80874) ఇదం తు మే మహద్దుఃఖం వర్తతే హృది నిత్యదా। కృత్వా జ్ఞాతిక్షయమిమం మహాంతం ఘోరదర్శనం॥ 12-1-14 (80875) సౌభద్రం ద్రౌపదేయాంశ్చ ఘాతయిత్వా సుతాన్ప్రియాన్। జయోఽయమజయాకారో భగవన్ప్రతిభాతి మే॥ 12-1-15 (80876) కింను వక్ష్యతి వార్ష్ణేయీ వధూర్మే మధుసూదనం। ద్వారకావాసినీ కృష్ణమితః ప్రతిగతం హరిం॥ 12-1-16 (80877) ద్రౌపదీ హతపుత్రేయం కృపణా హతబాంధవా। అస్మత్ప్రియహితే యుక్తా భూయః పీడయతీవ మాం॥ 12-1-17 (80878) ఇదమన్యచ్చ భగవన్యత్త్వాం వక్ష్యామి నారద। మంత్రసంవరణేనాస్మి కుంత్యా దుఃఖేన యోజితః॥ 12-1-18 (80879) యః స నాగాయుతప్రాణో లోకేఽప్రతిరథో రణే। సింహవిక్రాంతగామీ చ జితకాశీ యతవ్రతః॥ 12-1-19 (80880) ఆశ్రయో ధార్తరాష్ట్రాణాం మానీ తీక్ష్ణపరాక్రమః। అమర్షీ నిత్యసంరంభీ క్షేప్తాఽస్మాకం రణేరణే॥ 12-1-20 (80881) శీఘ్రాస్త్రశ్చిత్రయోధీ చ కృతీ చాద్భుతవిక్రమః। గూఢోత్పన్నః సుతః కుంత్యా భ్రాతాఽస్మాకమసౌ కిల 12-1-21 (80882) తోయకర్మణి తం కుంతీ కథయామాస మే తదా। పుత్రం సర్వగుణోయేతం కర్ణం త్యక్తం జలే పురా॥ 12-1-22 (80883) మంజూషాయాం సమాధాయ గంగాస్రోతస్యమజ్జయత్। యం సూతపుత్రం లోకోఽయం రాధేయం చాభ్యమన్యత॥ 12-1-23 (80884) స సూర్యపుత్రః కుంత్యా యై భ్రాతాఽస్మాకం చ మాతృతః। అజానతా మయా సడ్ఖ్యే రాజ్యలుబ్ధేన ఘాతితః। తన్మే దహతి గాత్రాణి తూలరాశిమివానలః॥ 12-1-24 (80885) న హి తం వేద పార్థోఽపి భ్రాతరం శ్వేతవాహనః। నాహం న భీమో న యమౌ స త్వస్మాన్వేద తత్వతః॥ 12-1-25 (80886) గతా కిల పృథా తస్య సకాశమితి నః శ్చుతం। అస్మాకం శమకామా వై త్వం చ పుత్రో మమేత్యథ॥ 12-1-26 (80887) పృథాయా న కృతః కామస్తేన చాపి మహాత్మనా। అతీవానుచితం మాతరవోచ ఇతి సోఽబ్రవీత్॥ 12-1-27 (80888) న హి శక్ష్యామి సంత్యక్తుమహం దుర్యోధనం రణే। అనార్యత్వం నృశంసత్వం కృతఘ్నత్వం చ మే భవేత్॥ 12-1-28 (80889) యుధిష్ఠిరేణ సంధిం హి యది కుర్యాం మతే తవ। భీతో రణే శ్వేతవాహాదితి మాం మంస్యతే జనః॥ 12-1-29 (80890) సోఽహం నిర్జిత్య సమరే విజయం సహకేశవం। సంధాస్యే ధర్మపుత్రేణ పశ్చాదితి చ సోఽబ్రవీత్॥ 12-1-30 (80891) తమవోచత్కిల పృథా పునః పృథులవక్షసం। చతుర్ణామభయం దేహి కామం యుధ్యస్వ ఫల్గునం॥ 12-1-31 (80892) సోఽబ్రవీన్మాతరం ధీమాన్వేపమానాం కృతాంజలిః। ప్రాప్తాన్విషహ్యాంశ్చతురో న హనిష్యామి తే సుతాన్॥ 12-1-32 (80893) పంచైవ హి సుతా దేవి భవిష్యంతి తవ ధ్రువాః। సార్జునా వా హతే కర్ణే సకర్ణా వా హతేఽర్జునే॥ 12-1-33 (80894) తం పుత్రగృద్ధినీ భూయో మాతా పుత్రమథాబ్రవీత్। భ్రాతౄణాం స్వస్తి కుర్వీథా యేషాం స్వస్తి చికీర్షసి॥ 12-1-34 (80895) ఏవముక్త్వా కిల పృథా విసృజ్యోపయయౌ గృహాన్। సోఽర్జునేన హతో వీరో భ్రాత్రా భ్రాతా సహోదరః॥ 12-1-35 (80896) న చైవ నిఃసృతో మంత్రః పృథాయాస్తస్య వా మునే। అథ శూరో మహేష్వాసః పార్థేనాజౌ నిపాతితః॥ 12-1-36 (80897) అహం త్వజ్ఞాసిషం పశ్చాత్స్వసోదర్యం ద్విజోత్తమ। పూర్వజం భ్రాతరం కర్ణం పృథాయా వచనాత్ప్రభో॥ 12-1-37 (80898) తేన మే దూయతే తీవ్రం హృదయం భ్రాతృఘాతినః। కర్ణార్జునసహాయోఽహం జయేయమపి వాసవం॥ 12-1-38 (80899) సభాయాం క్లిశ్యమానస్య ధార్తరాష్ట్రైర్దురాత్మభిః। సహసోత్పతితః క్రోధః కర్ణం దృష్ట్వా ప్రశాంయతి॥ 12-1-39 (80900) యదా హ్యస్య గిరో రూక్షాః శ్రృణోమి కటుకోదయాః। సభాయాం గదతో ద్యూతే దుర్యోధనహితైషిణః॥ 12-1-40 (80901) తదా నశ్యతి మే రోషః పాదౌ తస్య నిరీక్ష్య హ। కుంత్యా హి సదృశౌ పాదౌ కర్ణస్యేతి మతిర్మమ॥ 12-1-41 (80902) సాదృశ్యహేతుమన్విచ్ఛన్పృథాయాస్తస్య చైవ హ। కారణం నాధిగచ్ఛామి కథంచిదపి చింతయన్॥ 12-1-42 (80903) కథం ను తస్య సంగ్రామే పృథివీ చక్రమగ్రసత్। కథం ను శప్తో భ్రాతా మే తత్త్వం వక్తుమిహార్హసి॥ 12-1-43 (80904) శ్రోతుమిచ్ఛామి భగవంస్త్వత్తః సర్వం యథాతథం। భవాన్హి సర్వవిద్విద్వాఁల్లోకే వేద కృతాకృతం॥ ॥ 12-1-44 (80905) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ప్రథమోఽధ్యాయః॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-1-1 కృతోదకాస్తే ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-1-2 తత్ర గంగాతీరే॥ 12-1-8 ఆశ్వాసయంతః హేతౌ శతృప్రత్యయః। ఆశ్వాసనార్థం పర్యుపాసన్నిత్యర్థః॥ 12-1-16 వధూః కనిష్ఠభ్రాతృభార్యాత్వాత్స్నుషాభూతా। వార్ష్ణేయీ సుభద్రా॥ 12-1-18 మంత్రసంవరణేన గూఢోత్పన్నస్యాస్మద్భాతుః కర్ణస్యాప్రకాశేన॥ 12-1-20 అమర్షీ పరోత్కర్షాసహిష్ణుః। నిత్యసంరంభీ సదా క్రోధవాన్॥ 12-1-24 మాతృతః మాతృసంబంధేన॥ 12-1-26 పాండవవత్ త్వం చ పుత్రో మభేత్యవ్రవీదితి శేషః॥ 12-1-27 కామోఽభిలషితం॥ 12-1-32 వధ్యాన్విషబహ్యానితి థ. పాఠఃo। విషహ్యాన్వశగాన్॥ 12-1-35 విసృజ్య కర్ణమితి శేషః॥ 12-1-43 చక్రం రథచక్రం॥ 12-1-44 కృతం కార్యం। అకృతం కారణం॥

12-2-0 (80935) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-2-0x (6707) స ఏవముక్తస్తు తదా నారదో వదతాంవరః। కథయామాస తత్సర్వం యథా శప్తః స సూతజః॥ 12-2-1 (80936) నారద ఉవాచ। 12-2-2x (6708) ఏవమేతన్మహాబాహో యథా వదసి భారత। న కర్ణార్జునయోః కించిదవిషహ్యం భవేద్రణే॥ 12-2-2 (80937) గుహ్యమేతత్తు దేవానాం కథయిష్యామి తే నృప। తన్నిబోధ మహాబాహో యథావృత్తమిదం పురా॥ 12-2-3 (80938) క్షత్రం స్వర్గం కథం గచ్ఛేచ్ఛస్త్రపూతమితి ప్రభో। సంఘర్షజననస్తస్మాత్కన్యాగర్భో విసర్జితః॥ 12-2-4 (80939) స బాలస్తేజసా యుక్తః సూతపుత్రత్వమాగతః। చకారాంగిరసాం శ్రేష్ఠే ధనుర్వేదం గురౌ తవ॥ 12-2-5 (80940) స బలం భీమసేనస్య ఫల్గునస్యాస్త్రలాఘవం। బుద్ధిం చ తవ రాజేంద్ర యమయోర్వినయం తథా॥ 12-2-6 (80941) సఖ్యం చ వాసుదేవేన బాల్యే గాండీవధన్వనః। రాజానామనురాగం చ చింతయానో వ్యదహ్యత॥ 12-2-7 (80942) స సఖ్యమగమద్బాల్యే రాజ్ఞా దుర్యోధనేన చ। యుష్మాభిర్నిత్యసంఘృష్టో దైవాచ్చాపి స్వభావతః॥ 12-2-8 (80943) విద్యాధికమథాలక్ష్య ధనుర్వేదే ధనంజయం। ద్రోణం రహస్యుపాగంయ కర్ణో వచనమబ్రవీత్॥ 12-2-9 (80944) బ్రహ్మాస్త్రం వేత్తుమిచ్ఛామి సరహస్యనివర్తనం। అర్జునేన సమో యుద్ధే భవేయమితి మే మతిః॥ 12-2-10 (80945) సమః పుత్రేషు చ స్నేహః శిష్యేషు చ తవ ధ్రువం। త్వత్ప్రసాదాన్న మా బ్రూయురకృతాస్త్రం విచక్షణాః॥ 12-2-11 (80946) ద్రోణస్తథోక్తః కర్ణేన సాపేక్షః ఫల్గునం ప్రతి। దౌరాత్ంయం చైవ కర్ణస్య విదిత్వా తమువాచ హ॥ 12-2-12 (80947) బ్రహ్మాస్త్రం బ్రాహ్మణో విద్యాద్యథావచ్చరితవ్రతః। క్షత్రియో వా తపస్వీ యో నాన్యో విద్యాత్కథంచన॥ 12-2-13 (80948) ఇత్యుక్తోఽంగిరసాం శ్రేష్ఠమామంత్ర్య ప్రతిపూజ్య చ। జగామ సహసా రాజన్మహేంద్రం పర్వతం ప్రతి॥ 12-2-14 (80949) స తు రామముపాగంయ శిరసాఽభిప్రణంయ చ। బ్రాహ్మణో భార్గవోఽస్మీతి గౌరవేణాభ్యవందత॥ 12-2-15 (80950) రామస్తం ప్రతిజగ్రాహ పృష్ట్వా గోత్రాది సర్వశః। ఉష్యతాం స్వాగతం చేతి ప్రీతిమాంశ్చాభవద్భృశం॥ 12-2-16 (80951) తత్ర కర్ణస్య వసతో మహేంద్రే స్వర్గసంమితే। గంధర్వై రాక్షసైర్యక్షైర్దేవైశ్చాసీత్సమాగమః॥ 12-2-17 (80952) స తత్రేష్వస్త్రమకరోద్భృగుశ్రేష్ఠాద్యథావిధి। ప్రియశ్చాభవదత్యర్థం దేవదానవరక్షసాం॥ 12-2-18 (80953) స కదాచిత్సముద్రాంతే విచరన్నాశ్రమాంతికే। ఏకః ఖంగధనుష్పాణిః పరిచక్రామ సూతజః॥ 12-2-19 (80954) సోఽగ్నిహోత్రప్రసక్తస్య కస్యచిద్బ్రహ్మవాదినః। జఘానాజ్ఞానతః పార్థ హోమధేనుం యదృచ్ఛయా॥ 12-2-20 (80955) తదజ్ఞానకృతం మత్వా బ్రాహ్మణాయ న్యవేదయత్। కర్ణః ప్రసాదయంశ్చైనమిదమిత్యబ్రవీద్వచః॥ 12-2-21 (80956) అబుద్ధిపూర్వం భగవంధేనురేషా హతా తవ। మయా తత్ర ప్రసాదం మే కురుష్వేతి పునః పునః॥ 12-2-22 (80957) తం స విప్రోఽబ్రవీత్క్రుద్ధో వాచా నిర్భర్త్సయన్నివ। దురాచార వధార్హస్త్వం ఫలం ప్రాప్స్యసి దుర్మతే॥ 12-2-23 (80958) యేన విస్పర్ధసే నిత్యం యదర్థం ఘటసేఽనిశం। యుధ్యతస్తేన తే పాప భూమిశ్చక్రం గ్రసిష్యతి॥ 12-2-24 (80959) తతశ్చక్రే మహీగ్రస్తే మూర్ధానం తే విచేష్టతః। పాతయిష్యతి విక్రంయ శత్రుర్గచ్ఛ నరాధమ॥ 12-2-25 (80960) యథేయం గౌర్హతా మూఢ ప్రమత్తస్య త్వయా మమ। ప్రమత్తస్యైవ మే వాచా శిరస్తే పాతయిష్యతి॥ 12-2-26 (80961) శప్తః ప్రసాదయామాస కర్ణస్తం ద్విజసత్తమం। గోభిర్ధనైశ్చ రత్నైశ్చ స చైనం పునరబ్రవీత్॥ 12-2-27 (80962) నేదమవ్యాహృతం కుర్యాద్బ్రహ్మలోకేఽపి కేవలం। గచ్ఛ వా తిష్ఠ వా యద్వా కార్యం యత్తత్సమాచర॥ 12-2-28 (80963) ఇత్యుక్తో బ్రాహ్మణేనాథ కర్ణో దైన్యాదధోముఖః। రామమభ్యాగమద్భీతస్తదేవ మనసా స్మరన్॥ ॥ 12-2-29 (80964) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వితీయోఽధ్యాయః॥ 2॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-2-4 సంఘర్షజననో వైరాగ్న్యుద్దీపకః। సంచింత్య జనితస్తస్మాదితి ట.డ. పాఠః। కన్యాగర్భో వినిర్మిత ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర కన్యాగర్భో దేవైః క్షత్రస్య స్వర్గమనాయ నిర్మిత ఇత్యర్థః॥ 12-2-5 చకారాఽధీతవాన్। అంగిరసాం శ్రేష్ఠే ద్రోణే॥ 12-2-8 దైవాద్దేవానాం సంకల్పాత్॥ 12-2-10 రహస్యం తత్ప్రసాదనవిధిర్నివర్తనముపసంహారస్తాభ్యాం సహితం సరహస్యనివర్తనం॥ 12-2-15 గురురేవ పితేత్యభిసంధిః 12-2-19 సముద్రాంతే దక్షిణసముద్రసమీపే॥ 12-2-20 హోమధేనుం కర్ణపర్వోక్తదిశా వత్సవధ ఏవాత్ర ధేనువధో జ్ఞేయః॥ 12-2-26 ప్రమత్తేన త్వయా మమ। ప్రమత్తస్య తథాఽరాతిరితి ఝ. పాఠ॥ 12-2-28 నేదం మద్వచనం కుర్యాద్బ్రహ్మలోకేఽపి చాన్యథా ఇతి ట. పాఠః॥

12-3-0 (80965) నారద ఉవాచ। 12-3-0x (6709) కర్ణస్య బాహువీర్యేణ ప్రశ్రయేణ దమేన చ। తుతోష భృగుశార్దూలో గురుశుశ్రూషయా తథా॥ 12-3-1 (80966) తతస్తస్మై మహాతేజా బ్రహ్మాస్త్రం సనివర్తనం। ప్రోవాచ సుమహాప్రజ్ఞః స తపస్వీ తపస్వినే॥ 12-3-2 (80967) విదితాస్త్రస్తతః కర్ణో రమమాణోఽఽశ్రమే భృగోః। చకార వై ధనుర్వేదే యత్నమద్భుతవిక్రమః॥ 12-3-3 (80968) తతః కదాచిద్రామస్తు చరన్నాశ్రమమంతికాత్। కర్ణేన సహితో ధీమానుపవాసేన కర్శితః॥ 12-3-4 (80969) సుష్వాప జామదగ్న్యస్తు విస్రంభోత్పన్నసౌహృదః। తస్యోత్సంగే సమాధాయ శిరః క్లాంతమనా గురుః॥ 12-3-5 (80970) అథ క్రిమిః శ్లేష్మమయో మాంసశోణితభోజనః। దారుణో దారుణాకారః కర్ణస్యాభ్యాశమాగతః॥ 12-3-6 (80971) స తస్యోరుమథాసాద్య బిభేద రుధిరాశనః। న చైనమశకత్క్షేప్తుం వక్తుం వాఽపి గురోర్భయాత్॥ 12-3-7 (80972) స దశ్యమానోఽపి తథా కృమిణా తేన భారత। గురోః ప్రబోధనాకాంక్షీ తముపైక్షత సూర్యజః॥ 12-3-8 (80973) కర్ణస్తు వేదనాం ధైర్యాదసహ్యాం వినిగృహ్య తాం। అకంపయన్నవ్యథయంధారయామాస భార్గవం॥ 12-3-9 (80974) యదా స రుధిరేణాంగే పరిస్పృష్టోఽభవద్గురుః। తదాఽబుధ్యత తేజస్వీ సంరబ్ధశ్చైనమబ్రవీత్॥ 12-3-10 (80975) అహోఽస్ంయశుచితాం ప్రాప్తః కిమిదం చ కృతం త్వయా। కథయస్వ భయం త్యక్త్వా యాథాతథ్యమిదం మమ॥ 12-3-11 (80976) తస్య కర్ణస్తదాచష్ట కృమిణా పరిభక్షణం। దదర్శ రామస్తం చాపి కృమిం సూకరసంస్థితం॥ 12-3-12 (80977) అష్టపాదం తీక్ష్ణదంష్ట్రం సూచీభిః పరిసంవృతం। రోమభిః సన్నిరుద్ధాంగమలర్కం నామ నామతః॥ 12-3-13 (80978) స దృష్టమాత్రో రామేణ కిమిః ప్రాణానవాసృజత్। తస్మిన్నేవాసృజి క్లిన్నస్తదద్భుతమివాభవత్॥ 12-3-14 (80979) తతోఽంతరిక్షే దదృశే విశ్వరూపః కరాలవాన్। రాక్షసో లోహితగ్రీవః కృష్ణాంగో మేఘవాహనః॥ 12-3-15 (80980) స రామం ప్రాంజలిర్భూత్వా బభాషే పూర్ణమానసః। స్వస్తి తే భృగుశార్దూల గమిష్యేఽహం యథాగతం॥ 12-3-16 (80981) మోక్షితో నరకాదస్మాద్భవతా మునిసత్తమ। భద్రం చ తేఽస్తు సిద్ధిశ్చ ప్రియం మే భవతా కృతం 12-3-17 (80982) తమువాచ మహాబాహుర్జామదగ్న్యః ప్రతాపవాన్। కస్త్వం కస్మాచ్చ నరకం ప్రతిపన్నో బ్రవీహి తత్॥ 12-3-18 (80983) సోఽబ్రవీదహమాసం ప్రాగ్దంశో నామ మహాసురః। పురా దేవయుగే తాత భృగోస్తు సవయా ఇవ॥ 12-3-19 (80984) సోఽహం భృగోః సుదయితాం భార్యామపహరం బలాత్। మహర్షేరభిశాపేన క్రిమిభూతోఽపతం భువి॥ 12-3-20 (80985) అబ్రవీద్ధి స మాం క్రుద్ధస్తవ పూర్వపితామహః। మూత్ర శ్లేష్మాశనః పాయ నిరయం ప్రతిపత్స్యసే॥ 12-3-21 (80986) శాపస్యాంతో భవేద్బ్రహ్మన్నిత్యేవం తమథాబ్రవం। భవితా భార్గవాద్రామాదింతి మామబ్రవీద్భృగుః॥ 12-3-22 (80987) సోఽహమేనాం గతిం ప్రాప్తో యథా నకుశలస్తథా। త్వయా సాధో సమాగంయ విముక్తః పాపయోనితః॥ 12-3-23 (80988) ఏవముక్త్వా నమస్కృత్య యయౌ రామం మహాసురః। రామః కర్ణం తు సక్రోధమిదం వచనమబ్రవీత్॥ 12-3-24 (80989) అతిదుఃఖమిదం మూఢ న జాతు బ్రాహ్మణః సహేత్। క్షత్రియస్యేవ తే ధైర్యం కామయా సత్యముచ్యతాం॥ 12-3-25 (80990) తమువాచ తతః కర్ణః శాపాద్భీతః ప్రసాదయన్। బ్రహ్మక్షత్రాంతరే జాతం సూతం మాం విద్ధి భార్గవ॥ 12-3-26 (80991) రాధేయః కర్ణ ఇతి మాం ప్రవదంతి జనా భువి। ప్రసాదం కురు మే బ్రహ్మన్నస్త్రలుబ్ధస్య భార్గవ॥ 12-3-27 (80992) పితా గురుర్న సందేహో వేదవిద్యాప్రదః ప్రభుః। అతో భార్గవ ఇత్యుక్తం మయా గోత్రం తవాంతికే॥ 12-3-28 (80993) తమువాచ భృగుశ్రేష్ఠః సరోపః ప్రదహన్నివ। భూమౌ నిపతితం దీనం వేపమానం కృతాంజలిం॥ 12-3-29 (80994) యస్మాన్మిథ్యావిచీర్ణోఽహమస్త్రలోభాదిహ త్వయా। తస్మాదేతన్న తే మూఢ బ్రహ్మాస్త్రం ప్రతిభాస్యతి॥ 12-3-30 (80995) అన్యత్ర వధకాలాత్తే సదృశే న సమీయుపః। అబ్రాహ్మణే న హి బ్రహ్మ చిరం తిష్ఠేత్కదాచన॥ 12-3-31 (80996) గచ్ఛేదానీం న తే స్థానమనృతస్యేహ విద్యతే। న త్వయా సదృశో యుద్ధే భవితా క్షత్రియో భువి॥ 12-3-32 (80997) ఏవముక్తః స రామేణ న్యాయేనోపజగామహ। దుర్యోధనముపాగంయ కృతాస్త్రోఽస్మీతి చాబ్రవీత్॥ ॥ 12-3-33 (80998) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి తృతీయోఽధ్యాయః॥ 3॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-3-1 దభేనేంద్రియజయేన॥ 12-3-5 విస్రంభో విశ్వాసః॥ 12-3-6 శ్లేష్మమేదోమాంసేతి ఝ. పాఠః॥ 12-3-7 క్షేప్తుం దూరీకర్తుం। భయాన్నిద్రాభంగభయాత్॥ 12-3-8 ప్రబోధనాశంకీతి ఝ. పాఠః। 12-3-12 సూకరస్యేవ సంస్థితం సంస్థానం పస్య తం। సూకరసన్నిభమితి ఝ. పాఠః॥ 12-3-13 సూచీభిరివ తీక్ష్ణై రోమభిః సంవృతం। సన్నిరుద్ధాంగం త్రాసేన సంకుచితాంగం నామ ప్రసిద్ధం। నామతో నాంరా॥ 12-3-14 అసృజి శోణితే॥ 12-3-19 యాస్కో నామేతి డ. పాఠః। ప్రస్తో నామేతి థ. పాఠః। దేవయుగే సత్యయుగే॥ 12-3-23 నకుశలః అభద్రః॥ 12-3-25 కామయా స్వరసేన। కామయే సత్యముచ్యతామితి ట.డ. పాఠః॥ 12-3-26 బ్రహ్మక్షత్రయోరంతరే అన్యత్ర జాతం॥ 12-3-29 ప్రహసన్నివేతి థ. పాఠః॥ 12-3-30 తస్మాదితి। హేమూఢ తే తవ వధకాలాదన్యత్ర బ్రహ్మాస్త్రం న ప్రతిభాస్యతీతి న కింతు వధకాలఏవ న ప్రతిభాస్యతి। కాలాంతరే తు ప్రతిభాస్యత్యేవేత్యర్థ ఇత్యుత్తరేణ సంబంధః॥ 12-3-31 సదృశేఽర్జునాదౌ శూరే తే పురతః స్థితే సమీయుషః యుధ్యమానస్య। సమిత్యాజిసమిద్యుధ ఇతి సంపూర్వస్య ఇణో యుద్ధార్థత్వదర్శనాత్। చిరం మరణావధి న తిష్ఠేద్బ్రహ్మ బ్రహ్మాస్త్రం॥ 12-3-33 న్యాయేనాభివందనాదిపూర్వకం ఉపజగామ। ఇష్టం దేశమితి శేషః॥

12-4-0 (80999) నారద ఉవాచ। 12-4-0x (6710) కర్ణస్తు సమవాప్యైవమస్త్రం భార్గవనందనాత్। దుర్యోధనేన సహితో ముముదే భరతర్షభ॥ 12-4-1 (81000) తతః కదాచిదాజాతః సమాజగ్ముః స్వయంవరే। కలింగవిషయే రాజన్రాజ్ఞశ్చిత్రాంగదస్య చ॥ 12-4-2 (81001) శ్రీమద్రాజపురం నామ నగరం తత్ర భారత। రాజానః శతశస్తత్ర కన్యార్థే సముపాగమన్॥ 12-4-3 (81002) శ్రుత్వా దుర్యోధనస్తత్ర సమేతాన్సర్వపార్థివాన్। రథేన కాంచనాంగేన కర్ణేన సహితో యయౌ॥ 12-4-4 (81003) తతః స్వయంవరే తస్మిన్నానాదేశ్యా మహారథాః। సమాజగ్ముర్నృపతయః కన్యార్థే నృపసత్తమ॥ 12-4-5 (81004) శిశుపాలో జరాసంధో భీష్మకో వక్ర ఏవ చ। కపోతరోమా నీలశ్చ రుక్మీ చ దృఢవిక్రమః॥ 12-4-6 (81005) సృగాలశ్చ మహారాజః స్త్రీరాజ్యాధిపతిశ్చ యః। విశోకః శతధన్వా చ భోజో వీరశ్చ నామతః॥ 12-4-7 (81006) ఏతే చాన్యే చ బహవో దక్షిణాం దిశమాశ్రితాః। ంలేచ్ఛాశ్చార్యాశ్చ రాజానః ప్రాచ్యోదీచ్యాస్తథైవ చ॥ 12-4-8 (81007) కాంచనాంగదినః సర్వే శుద్ధజాంబూనదప్రభాః। సర్వే భాస్వరదేహాశ్చ వ్యాఘ్రా ఇవ బలోత్కటాః॥ 12-4-9 (81008) తతః సముపవిష్టేషు తేషు రాజసు భారత। వివేశ రంగం సా కన్యా ధాత్రీవర్షవరాన్వితా॥ 12-4-10 (81009) తతః సంశ్రావ్యమాణేషు రాజ్ఞాం నామసు భారత। అత్యక్రామద్ధార్తరాష్ట్రం సా కన్యా వరవర్ణినీ॥ 12-4-11 (81010) దుర్యోధనస్తు కౌరవ్యో నామర్షయత లంఘనం। ప్రత్యపేధచ్చ తాం కన్యామసత్కృత్య నరాధిపాన్॥ 12-4-12 (81011) స వీర్యమదమత్తత్వాద్భీష్మద్రోణావుపాశ్రితః। రథమారోప్య తాం కన్యామాజుహావ నరాధిపాన్॥ 12-4-13 (81012) తమన్వగాద్రథీ ఖంగీ బద్ధగోధాంగులిత్రవాన్। కర్ణః శస్త్రభృతాం శ్రేష్ఠః పృష్ఠతః పురుషర్షభ॥ 12-4-14 (81013) తతో విమర్దః సుమహాన్రాజ్ఞామాసీద్యుయుత్సతాం। సన్నహ్యతాం తనుత్రాణి రథాన్యోజయతామపి। 12-4-15 (81014) తేఽభ్యధావంత సంక్రుద్ధాః కర్ణదుర్యోధనావుభౌ। శరవర్షాణి ముంచంతో మేఘాః పర్వతయోరివ॥ 12-4-16 (81015) కర్ణస్తేషామాపతతామేకైకేన శరేణ హ। ధనూంషి చ శరవ్రాతాన్పాతయామాస భూతలే॥ 12-4-17 (81016) తతో విధనుషః కాంశ్చిత్కాంశ్చిదుద్యతకార్ముకాన్। కాంశ్చిదుత్సృజతో బాణాన్రథశక్తిగదాస్తథా॥ 12-4-18 (81017) లాఘవావ్ద్యాకులీకృత్య కర్ణః ప్రహరతాం వరః। హతసూతాంశ్చ భూయిష్ఠాన్స విజిగ్యే నరాధిపాన్॥ 12-4-19 (81018) తే స్వయం వాహయంతోఽశ్వాన్యాహి యాహీతి వాదినః। వ్యపేయుస్తే రణం హిత్వా రాజానో భగ్నమానసాః॥ 12-4-20 (81019) దుర్యోధనస్తు కర్ణేన పాల్యమానోఽభ్యయాత్తదా। హృష్టః కన్యాముపాదాయ నగరం నాగసాహ్వయం॥ ॥ 12-4-21 (81020) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుర్థోఽధ్యాయః॥ 4॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-4-2 విషయే దేశే॥ 12-4-6 భీష్మకో బక ఏవ చేతి థ. పాఠః॥ 12-4-7 త్రైలోక్యాధిపతిశ్చ య ఇతి ట. డ. పాఠః। త్రైరాజ్యేతి థ. పాఠ॥ 12-4-10 వర్షవరః షంఢః॥ 12-4-17 శిరాంసి సశరాంశ్చాపానితి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-4-20 వ్యపేయుః వ్యపగతాః॥

12-5-0 (81021) నారద ఉవాచ। 12-5-0x (6711) ఆదిత్కృతబలం కర్ణం దృష్ట్వా రాజా స మాగధః। ఆహ్వయద్ద్వైరథేనాజౌ జరాసంధో మహీపతిః॥ 12-5-1 (81022) తయోః సమభవద్యుద్ధం దివ్యాస్త్రవిదుషోర్ద్వయోః। యుధి నానాప్రహరణైరన్యోన్యమభివర్షతోః॥ 12-5-2 (81023) క్షీణబాణౌ విధనుషౌ భగ్నఖంగౌ మహీం గతౌ। బాహుభిః సమసజ్జేతాముభావతిబలాన్వితౌ॥ 12-5-3 (81024) [బాహుకంటకయుద్ధేన తస్య కర్ణోఽథ యుధ్యతః।] విభేదం సంధిం దేహస్య జరయా శ్లేషితస్య హి॥ 12-5-4 (81025) స వికారం శరీరస్య దృష్ట్వా నృపతిరాత్మనః। ప్రీతోఽస్మీత్యబ్రవీత్కర్ణం వైరముత్సృజ్య దూరతః॥ 12-5-5 (81026) ప్రీత్యా దదౌ స కర్ణాయ మాలినీం నగరీమను। అంగేషు నరశార్దూల స రాజాఽఽసీత్సపత్నజిత్॥ 12-5-6 (81027) పాలయామాస వర్ణాంస్తు కర్ణః పరబలార్దనః। దుర్యోధనస్యానుమతే తవాపి విదితం తథా॥ 12-5-7 (81028) ఏవం శస్త్రప్రతాపేన ప్రథితః సోఽభవత్క్షితౌ। త్వద్ధితార్థం సురేంద్రేణ భిక్షితో వర్మకుండలే॥ 12-5-8 (81029) స దివ్యే సహజే ప్రాదాత్కుండలే పరమార్చితే। సహజం కవచం చాపి మోహితో దేవమాయయా॥ 12-5-9 (81030) విముక్తః కుండలాభ్యాం చ సహజేన చ వర్మణా। నిహతో విజయేనాజౌ వాసుదేవస్య పశ్యతః॥ 12-5-10 (81031) బ్రాహ్మణస్యాపి శాపేన రామస్య చ మహాత్మనః। కుంత్యాశ్చ వరదానేన మాయయా చ శతక్రతోః॥ 12-5-11 (81032) భీష్మావమానాత్సంఖ్యాయాం రథానామర్ధకీర్తనాత్। శల్యతేజోవధాచ్చాపి వాసుదేవనయేన చ। 12-5-12 (81033) రుద్రస్య దేవరాజస్య యమస్య వరుణస్య చ। కుబేరద్రోణయోశ్చైవ కృపస్య చ మహాత్మనః॥ 12-5-13 (81034) అస్త్రాణి దివ్యాన్యాదాయ యుధి గాండీవధన్వనా। హతో వైకర్తనః కర్ణో దివాకరసమద్యుతిః॥ 12-5-14 (81035) ఏవం శప్తస్తవ భ్రాతా బహుభిశ్చాపి వంచితః। న శోచ్యః పురుషవ్యాఘ్ర యుద్ధే హి నిధనం గతః॥ ॥ 12-5-15 (81036) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచమోఽధ్యాయః॥ 5॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-5-4 బాహుకంటకయుద్ధేన బాహుకంటకం కేతకపత్రం తద్వద్యత్ర బలినా దుర్బలస్య శరీరం పాట్యతే తద్వాహుకంటకం నామ యుద్ధం॥ 12-5-5 వికారం పాటనరూపం॥ 12-5-7 పాలయామాస చంపాం చేతి ఝ. పాఠః॥

12-6-0 (81037) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-6-0x (6712) ఏతావదుక్త్వా దేవర్షిర్విరరామ స నారదః। యుధిష్ఠిరస్తు రాజర్షిర్దధ్యౌ శోకపరిప్లుతః॥ 12-6-1 (81038) తం దీనమనసం వీరమధోవదనమాతురం। నిఃశ్వసంతం యథా నాగం పర్యశ్రునయనం తథా॥ 12-6-2 (81039) కుంతీ శోకపరీతాంగీ దుఃఖోపహతచేతనా। అబ్రవీన్మధురాభాషా కాలే వచనమర్థవత్॥ 12-6-3 (81040) యుధిష్ఠిర మహాబాహో నైనం శోచితుమర్హసి। జహి శోకం మహాప్రాజ్ఞ శ్రృణు చేదం వచో మమ॥ 12-6-4 (81041) యాచితః స మయా పూర్వం భ్రాతా జ్ఞాపయితుం తవ। భాస్కరేణ చ దేవేన పిత్రా ధర్మభృతాం వరః॥ 12-6-5 (81042) యద్వాచ్యం హితకామేన సుహృదాం భూతిమిచ్ఛతా। తథా దివాకరేణోక్తః స్వప్నాంతే మమ చాగ్రతః॥ 12-6-6 (81043) న చైనమశకద్భానురహం వా స్నేహకారణైః। పురా ప్రత్యనునేతుం వా నేతుం వాఽప్యేకతాం త్వయా॥ 12-6-7 (81044) తతః కాలపరీతః స వైరస్యోద్ధరణే రతః। ప్రతీపకారీ యుష్మాకమితి చోపేక్షితో మయా॥ 12-6-8 (81045) ఇత్యుక్తో ధర్మరాజస్తు మాత్రా బాష్పాకులేక్షణః। ఉవాచ వాక్యం ధర్మాత్మా శోకవ్యాకులలోచనః॥ 12-6-9 (81046) భవత్యా గూఢమంత్రత్వాద్వంచితాః స్మ తదా భృశం॥ 12-6-10 (81047) శశాప చ మహాతేజాః సర్వలోకేషు యోషితః। న గుహ్యం ధారయిష్యంతీత్యేవం దుఃఖసమన్వితః॥ 12-6-11 (81048) స రాజా పుత్రపౌత్రాణాం సంబంధిసుహృదాం తదా। స్మరన్నుద్విగ్నహృదయో బభూవోద్విగ్నచేతనః॥ 12-6-12 (81049) తతః శోకపరీతాత్మా సధూమ ఇవ పావకః। నిర్వేదమగమద్ధీమాన్రాజ్యే సంతాపపీడితః॥ ॥ 12-6-13 (81050) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షష్ఠోఽధ్యాయః॥ 6॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-6-1 దధ్యౌ భ్రాతృవధజం దోషం చింతితవాన్॥ 12-6-5 యాతితః స మయా పూర్వం భ్రాత్ర్యమితి ఝ. పాఠః। తత్ర యాతితః ప్రవర్తితస్తవతుభ్యం భ్రాత్ర్యం భ్రాతుః కర్మ కనిష్ఠానాం పరిపాలనం జ్ఞఃపయితుం త్వయా సౌభ్రాత్రం యుధిష్ఠిరాదిభ్యః ప్రదర్శనీయమిత్యభ్యర్థిత ఇత్యర్థః॥ 12-6-7 ప్రత్యనునేతుం శయయితుం॥ 12-6-8 కాలపరీతో మృత్యుగ్రస్తః। ఉద్ధరణే శత్రూణాం నిఃశేషనాశేనోన్మూలనే॥ 12-6-12 కర్మణిషష్ఠ్యౌ॥ 12-6-13 నిర్వేదం రాజ్యాదౌ వైరాగ్యం॥

12-7-0 (81051) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-7-0x (6713) యుధిష్ఠిరస్తు ధర్మాత్మా శోకవ్యాకులచేతనః। శుశోచ దుఃఖసంతప్తః స్మృత్వా కర్ణం మహారథం॥ 12-7-1 (81052) ఆవిష్టో దుఃఖశోకాభ్యాం నిఃశ్వసంశ్చ పునః పునః। దృష్ట్వార్జునమువాచేదం వచనం శోకకర్శితః॥ 12-7-2 (81053) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-7-3x (6714) యద్భైక్ష్యమాచరిష్యామ వృష్ణ్యంధకపురే వయం। జ్ఞాతీన్నిష్పురుషాన్కృత్వా నేమాం ప్రాప్స్యామ దుర్గతిం॥ 12-7-3 (81054) అమిత్రా నః సమృద్ధార్థా వృత్తార్థాః కురవః కిల। ఆత్మానమాత్మనా హత్వా కిం ధర్మఫలమాప్నుమః॥ 12-7-4 (81055) ధిగస్తు క్షాత్రమాచారం ధిగస్తు బలమౌరసం। ధిగస్తు చార్థం యేనేమామాపదం గమితా వయం॥ 12-7-5 (81056) సాధు క్షమా దమః శౌచమవిరోధో విమత్సరః। అహింసా సత్యవచనం నిత్యాని వనచారిణాం॥ 12-7-6 (81057) వయం తు లోభాన్మోహాచ్చ దంభం మానం చ సంశ్రితాః। ఇమామవస్థాం సంప్రాప్తా రాజ్యక్లేశబుభుక్షయా॥ 12-7-7 (81058) త్రైలోక్యస్యాపి రాజ్యేన నాస్మాన్కశ్చిత్ప్రహర్షయేత్। బాంధవాన్నిహతాందృష్ట్వా పృథివ్యామామిషైషిణః॥ 12-7-8 (81059) తే వయం పృథివీహేతోరవధ్యాన్పృథివీతలే। సంపరిత్యజ్య జీవామో హీనార్థా హతబాంధవాః॥ 12-7-9 (81060) ఆమిషే గృధ్యమానానామశుభం వై శునామివ। ఆమిషం చైవ నో నష్టమామిషస్య చ భోజినాం॥ 12-7-10 (81061) న పృథివ్యా సకలయా న సువర్ణస్య రాశిభిః। న గజాశ్వేన సర్వేణ తే త్యాజ్యా య ఇమే హతాః॥ 12-7-11 (81062) కామమన్యుపరీతాస్తే క్రోధామర్షసమన్వితాః। మృత్యుయానం సమారుహ్య గతా వైవస్వతక్షయం॥ 12-7-12 (81063) బహుకల్యాణమిచ్ఛంత ఈహంతే పితరః సుతాన్। తపసా బ్రహ్మచర్యేణ వందనేన తితిక్షయా॥ 12-7-13 (81064) ఉపవాసైస్తథేజ్యాభిర్వ్రతకౌతుకమంగలైః। లభంతే మాతరో గర్భాంస్తాన్మాసాందశ బిభ్రతి॥ 12-7-14 (81065) యది స్వస్తి ప్రజాయంతే జాతా జీవంతి వా యది। సంభాఘితా జాతబలా విదధ్యుర్యది నః సుఖం। ఇహ చాముత్ర చైవేతి కృపణాః ఫలహేతవః॥ 12-7-15 (81066) తాసామయం సముద్యోగో నిర్వృత్తః కేవలోఽఫలః। యదాసాం నిహతాః పుత్రా యువానో మృష్టకుండలాః॥ 12-7-16 (81067) అభుక్త్వా పార్థివాన్భోగానృణాన్యనపహాయ చ। పితృభ్యో దేవతాభ్యశ్చ గతా వైయస్వతక్షయం॥ 12-7-17 (81068) యదైషామంబ పితరౌ జాతకర్మకరావిహ। సంజాతబాలరూపేషు తదైవ నిహతా నృషాః॥ 12-7-18 (81069) సంయుక్తాః కామమన్యుభ్యాం క్రోధామర్షసమన్వితాః। న తే జయఫలం కించిద్భోక్తారో జాతు కర్హిచిత్॥ 12-7-19 (81070) పాంచాలానాం కురూణాం చ హతా ఏవ హి యే హతాః। న సకామా వయం తే చ న చాస్మాభిర్న తైర్జితం॥ 12-7-20 (81071) న తైర్భుక్తేయమవనిర్న నార్యో గీతవాదితం। నామాత్యసుహృదాం వాక్యం న చ శ్రుతవతాం శ్రుతం। న రత్నాని పరార్ధ్యాని న భూర్న ద్రవిణాగమః॥ 12-7-21 (81072) న చ ధర్ంయానిమాఁల్లోకాన్ప్రపద్యామ స్వకర్మభిః। వయమేవాస్య లోకస్య వినాశే కారణం స్మృతాః। ధృతరాష్ట్రస్య పుత్రేణ నికృతిప్రీతిసంయుతాః॥ 12-7-22 (81073) సదైవ నికృతిప్రజ్ఞో ద్వేష్టా విద్వేషజీవనః। మిథ్యావృత్తశ్చ సతతమస్మాస్వనపరాధిషు॥ 12-7-23 (81074) ఋద్ధిమస్మాసు తాం దృష్ట్వా వివర్ణో హరిణః కృశః। ధృతరాష్ట్రశ్చ నృపతిః సౌబలేన నివేదితః॥ 12-7-24 (81075) తం పితా పుత్రగృధ్నుత్వాదనుమేనేఽనయే స్థితం। అనపేక్ష్యైవ పితరం గాంగేయం విదురం తథా॥ 12-7-25 (81076) అసంశయం త్వయం రాజా యథైవాహం తథా గతః। అనియంయాశుచిం లుబ్ధం పుత్రం కామవశానుగం॥ 12-7-26 (81077) యశసః పతితో దీప్తాద్ధాతయిత్వా సహోదరాన్। ఇమౌ హి వృద్ధౌ శోకాగ్నౌ ప్రక్షిప్య స సుయోధనః। అస్మత్ప్రద్వేషసంతప్తః పాపబుద్ధిః సదైవ హ॥ 12-7-27 (81078) కో హి బంధుః కులీనః సంస్తథా బ్రూయాత్సుహృజ్జనే। యథాఽసావవదద్వాక్యం యుయుత్సుః కృష్ణసన్నిధౌ॥ 12-7-28 (81079) ఆత్మనో హి వయం దోషాద్వినష్టాః శాశ్వతీః సమాః। ప్రదహంతో దిశః సర్వా భాస్వరా ఇవ తేజసా॥ 12-7-29 (81080) సోఽస్మాకం వైరపురుషో దుర్మతిః ప్రగ్రహం గతః। దుర్యోధనకృతే హ్యేతత్కులం నో వినిపాతితం॥ 12-7-30 (81081) అవధ్యానాం వధం కృత్వా లోకే ప్రాప్తాః స్మ వాచ్యతాం ॥ 12-7-31 (81082) కులస్యాస్యాంతకరణం దుర్మతిం పాపపూరుషం। రాజా రాష్ట్రేశ్వరం కృత్వా ధృతరాష్ట్రోఽద్య శోచతి॥ 12-7-32 (81083) హతాః శూరాః కృతం పాపం విషయోఽసౌ వినాశితః। హత్వా నో విగతో మన్యుః శోకో మాం దారయత్యయం॥ 12-7-33 (81084) ధనంజయ కృతం పాపం కల్యాణేనోపహన్యతే। [ఖ్యాపనేనానుతాపేన దానేన తపసాఽపి వా। నివృత్త్యా తీర్థగమనాచ్ఛుతిస్మృతిజపేన వా॥] 12-7-34 (81085) త్యాగవాంశ్చ పునః పాపం నాలం కర్తుమితి శ్రుతిః। త్యాగవాంజన్మమరణే నాప్నోతీతి శ్రుతిర్యతః। ప్రాప్తవర్త్మా కృతమతిర్బ్రహ్మ సంపద్యతే తదా॥ 12-7-35 (81086) స ధనంజయ నిర్ద్వంద్వో మునిర్జ్ఞానసమన్వితః। వనమామంత్ర్య వః సర్వాన్గమిష్యామి పరంతప॥ 12-7-36 (81087) న హి కృత్స్నతమో ధర్మః శక్యః ప్రాప్తుమితి శ్రుతిః। పరిగ్రహవతా తన్మే ప్రత్యక్షమరిసూదన॥ 12-7-37 (81088) మయా నిసృష్టం పాపం హి పరిగ్రహమభీప్సతా। జన్మక్షయనిమిత్తం చ ప్రాప్తుం శక్యమితి శ్రుతిః॥ 12-7-38 (81089) స పరిగ్రహముత్సృజ్య కృత్స్నం రాజ్యం సుఖాని చ। గమిష్యామి వినిర్ముక్తో విశోకో నిర్మమః క్వచిత్। ప్రశాసధ్వమిమాముర్వీ క్షేమాం నిహతకంటకాం। న మమార్థోఽస్తి రాజ్యేన భోగైర్వా కురునందన॥ 12-7-39 (81090) ఏతావదుక్త్వా వచనం కురురాజో యుధిష్ఠిరః। ఉపారమత్తతః పార్థః కనీయాన్ప్రత్యభాషత॥ ॥ 12-7-40 (81091) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తమోఽధ్యాయః॥ 7॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-7-2 దుఃఖం దేహేంద్రియాదీనాం తాపః। శోకస్తత్కృతం వైకల్యం॥ 12-7-3 యద్యది భైక్ష్యమాచీర్ణం స్యాత్తర్హి జ్ఞాతివధాజ్జాతా దుర్గతిర్న ప్రాప్తా స్యాదిత్యర్థః। లిఙ్నిమిత్తే లృంక్రియాతిపత్తౌ॥ 12-7-8 పృథివ్యాం విజయైషిణ ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-7-10 అమిషే గృధ్యమానానామశుభం వై శునామివ। ఆమిషం చైవ నోహీష్టమామిషస్య వివర్జనమితి ఝ. పాఠః। తత్ర ఆమిషే రాజ్యనిమిత్తే। అశుభం జ్ఞాతిద్రోహాఖ్యం। శునామివేతరేషాం భవతి నో హ్యస్మాకం త్వామిషం చాఽఽమిషస్య వివర్జనం చేతి ద్వయమపీష్టమిత్యర్థః॥ 12-7-11 బంధూనామర్థే సర్వం త్యాజ్యమిత్యర్థః॥ 12-7-14 వ్రతాని గౌరీవ్రతాదీని। కౌతుకాని దుర్గోత్సవాదీని। మంగలాని లక్ష్మీనారాయణశిలాదీని తైః॥ 12-7-16 యదా సంనిహితాః పుత్రా ఇతి థ. ద. పాఠః॥ 12-7-17 అనపహాయ అపరిహృత్య। అనవదాయేతి పాఠే అపరిశోధ్య। పితృభ్య ఇతి షష్ఠ్యర్థే చతుర్థీ॥ 12-7-18 అర్జునేన సహ వదన్నపి సన్నిహితాం మాతరం సంబోధయతి హే అంబేతి। పితరౌ మాతాపితరౌ గాంధారీధృతరాష్ట్రౌ యదైవ జాతకర్మకరౌ తదైవ తే నృపా దుర్యోధనప్రభృతయో హతాః॥ 12-7-19 న తే జన్మఫలం కించిదితి ద. పాఠః॥ 12-7-21 శ్రుతవతాం పండితానాం। రత్నానీత్యాదౌ భుక్తానీత్యాదిర్యథాలింగం శేషః। నామాత్యసమితౌ కథ్యం ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-7-24 హరిణః పాండురః। ధృతరాష్ట్రస్య నృపతేరితి డ.థ. ద. పాఠః॥ 12-7-27 పాపబుద్ధిః సుహృజ్జనైరితి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-7-29 భాస్కరస్యేవ తేజసేతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-7-30 ప్రగ్రహం దృఢబంధనం। గతః ప్రాప్తః। నోఽత్మాభిః॥ 12-7-33 విషయః ఆపిషం। నోఽస్మాకం। తాన్హత్వా విగతః॥ 12-7-34 కల్యాణేనోపకారేణ। నివృత్త్యా త్యాగేన॥ 12-7-35 శ్రుతిస్త్యాగేనైకే అమృతత్వమానశురితి। ప్రాప్తవర్త్మా లబ్ధయోగమార్గః। త్యాగే యదా కృతమతిరితి ట. డ. ద. పాఠః॥ 12-7-37 నహి కశ్చిద్గృహే ధర్మ ఇతి డ. ద. పాఠః। పరిగ్రహవతా గృహస్థేన నహి ప్రాప్తుం శక్యః॥

12-8-0 (81092) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-8-0x (6715) అథార్జున ఉవాచేదమధిక్షిప్త ఇవాక్షమీ। అభినీతతరం వాక్యం దృఢవాదపరాక్రమః॥ 12-8-1 (81093) దర్శయన్నైంద్రిరాత్మానముగ్రముగ్రపరాక్రమః। స్మయమానో మహాతేజాః సృక్కిణీ పరిసంలిహన్॥ 12-8-2 (81094) అర్జున ఉవాచ। 12-8-3x (6716) అహో దుఃఖమహో కృచ్ఛ్రమహో వైక్లవ్యముత్తమం। యత్కృత్వాఽమానుషం కర్మ త్యజేథాః శ్రియముత్తమాం॥ 12-8-3 (81095) శత్రూన్హత్వా మహీం లబ్ధ్వా స్వధర్మేణోపపాదితాం। హతామిత్రః కథం స త్వం త్యజేథా బుద్ధిలాఘవాత్॥ 12-8-4 (81096) క్లీబస్య హి కుతో రాజ్యం దీర్ఘసూత్రస్య వా పునః। కిమర్థం చ మహీపాలానవధీః క్రోధమూర్చ్ఛితః॥ 12-8-5 (81097) యో హ్యాజిజీవిషేద్భైక్షం కర్మణా నైవ కస్య చిత్। సమారంభాన్బుభూషేత హతస్వస్తిరకించనః। సర్వలోకేషు విఖ్యాతో న పుత్రపశుసంహితః॥ 12-8-6 (81098) కాపాలీం నృప పాపిష్ఠాం వృత్తిమాసాద్య జీవతః। సంత్యజ్య రాజ్యమృద్ధం తే లోకోఽయం కిం వదిష్యతి॥ 12-8-7 (81099) సర్వారంభాన్సముత్సృజ్య హతస్వస్తిరకించనః। కస్మాదాశంససే భైక్షం చర్తుం ప్రాకృతవత్ప్రభో॥ 12-8-8 (81100) కస్మాద్రాజకులే జాతో జిత్వా కృత్స్నాం వసుంధరాం। ధర్మార్థావఖిలౌ హిత్వా వనం మౌఢ్యాత్ప్రతిష్ఠసే॥ 12-8-9 (81101) యదీమాని హవీంషీహ విమథిష్యంత్యసాధవః। భవతా విప్రహీణత్వాత్ప్రాప్తం త్వామేవ కిల్విషం॥ 12-8-10 (81102) ఆకించన్యం మునీనాం చ ఇతి వై నహుషోఽబ్రవీత్। కృత్వా నృశంసం హ్యధనే ధిగస్త్వధనతామిహ॥ 12-8-11 (81103) ఆశ్వస్తన్యమృషీణాం హి విద్యతే వేద తద్భవాన్। యం త్విమం ధర్మమిత్యాహుర్ధనాదేష ప్రవర్తతే॥ 12-8-12 (81104) ధర్మం స హరతే తస్య ధనం హరతి యస్య యః। హ్రియమాణే ధనే రాజన్వయం కస్య క్షమేమహి॥ 12-8-13 (81105) అభిశస్తం ప్రపశ్యంతి దరిద్రం పార్శ్వతః స్థితం। దారిద్ర్యం పాతకం లోకే కస్తచ్ఛంసితుమర్హతి॥ 12-8-14 (81106) పతితః శోచ్యతే రాజన్నిర్ధనశ్చాపి శోచ్యతే। విశేషం నాధిగచ్ఛామి పతితస్యాధనస్య చ॥ 12-8-15 (81107) అర్థేభ్యో హి వివృద్ధేభ్యః సంభృతేభ్యస్తతస్తతః। క్రియాః సర్వాః ప్రవర్తంతే పర్వతేభ్య ఇవాపగాః॥ 12-8-16 (81108) అర్థాద్ధర్మశ్చ కామశ్చ స్వర్గశ్చైవ నరాధిప। ప్రాణయాత్రాఽపి లోకస్య వినా హ్యర్థం న సిధ్ద్యతి॥ 12-8-17 (81109) అర్థేన హి విహీనస్య పురుషస్యాల్పమేధసః। విచ్ఛిద్యంతే క్రియాః సర్వా గ్రీష్మే కుసరితో యథా॥ 12-8-18 (81110) యస్యార్థాస్తస్య మిత్రాణి యస్యార్థాస్తస్య బాంధవాః। యస్యార్థాః స పుమాఁల్లోకే యస్యార్థాః స చ పండితః॥ 12-8-19 (81111) అధనేనార్థకామేన నార్థః శక్యో విధిత్సితుం। అర్థైరర్థా నిబధ్యంతే గజైరివ మహాగజాః॥ 12-8-20 (81112) ధర్మః కామశ్చ స్వర్గశ్చ హర్షః క్రోధః శ్రుతం దమః। అర్థాదేతాని సర్వాణి ప్రవర్తంతే నరాధిప॥ 12-8-21 (81113) ధనాత్కులం ప్రభవతి ధనాద్ధర్మః ప్రవర్ధతే। నాధనస్యాస్త్యయం లోకో న పరః పురుషోత్తమ॥ 12-8-22 (81114) నాధనో ధర్మకృత్యాని యథావదనుతిష్ఠతి। ధనాద్ధి ధర్మః స్రవతి శైలాదభినదీ యథా॥ 12-8-23 (81115) యః కృశార్థః కృశగవః కృశభృత్యః కృశాంతిథిః। స వై రాజన్కృశో నామ న శరీరకృశః కృశః॥ 12-8-24 (81116) అవేక్షస్వ యథాన్యాయం పశ్య దేవాసురం యథా। రాజన్కిమన్యజ్జ్ఞాతీనాం వధాద్గృధ్యంతి దేవతాః॥ 12-8-25 (81117) న చేద్ధర్తవ్యమన్యస్య కథం తద్ధర్మమారభేత్। ఏతావానేవ వేదేషు నిశ్చయః కవిభిః కృతః॥ 12-8-26 (81118) అధ్యేతవ్యా త్రయీ నిత్యం భవితవ్యం విపశ్చితా। సర్వథా ధనమాహార్యం యష్టవ్యం చాపి యత్నతః॥ 12-8-27 (81119) ద్రోహాద్దేవైరవాప్తాని దివి స్థానాని సర్వశః। ద్రోహాత్కిమన్యజ్జ్ఞాతీనాం గృధ్యంతే యేన దేవతాః॥ 12-8-28 (81120) ఇతి దేవా వ్యవసితా వేదవాదాశ్చ శాశ్వతాః। అధీయంతేఽధ్యాపయంతే యజంతే యాజయంతి చ॥ 12-8-29 (81121) కృత్స్నం తదేవ తచ్ఛ్రేయో యదప్యాదదతేఽన్యతః। న పశ్యామోఽనపకృతం ధనం కించిత్క్వచిద్వయం॥ 12-8-30 (81122) ఏవమేవ హి రాజానో యజంతి పృథివీమిమాం। జిత్వా మమేయం బ్రువతే పుత్రా ఇవ పితృర్ధనం॥ 12-8-31 (81123) రాజర్షయోఽపి తే స్వర్గ్యా ధర్మో హ్యేషాం నిరుచ్యతే॥ 12-8-32 (81124) యథైవ పూర్ణాదుదధేః స్యందంత్యాపో దిశో దశ। ఏవం రాజకులాద్విత్తం పృథివీం ప్రతితిష్ఠతి॥ 12-8-33 (81125) ఆసీదియం దిలీపస్య నృగస్య నహుషస్య చ। అంబరీపస్య మాంధాతుః పృథివీ సా త్వయి స్థితా॥ 12-8-34 (81126) స త్వాం ద్రవ్యమయో యజ్ఞః సంప్రాప్తః సర్వదక్షిణః। తం చేన్న యజసే రాజన్ప్రాప్తస్త్వం రాజ్యకిల్బిషం॥ 12-8-35 (81127) యేషాం రాజాఽశ్వమేధేన యజతే దక్షిణావతా। ఉపేత్య తస్యావభృథే పూతాః సర్వే భవంతి తే॥ 12-8-36 (81128) విశ్వరూపో మహాదేవః సర్వమేధే మహామఖే। జుహావ సర్వభూతాని తథైవాత్మానమాత్మనా॥ 12-8-37 (81129) శాశ్వతోఽయం భూతిపథో నాస్త్యంతమనుశుశ్రుమ। మహాజనపథం గంతా మా రాజన్కుపథం గమః॥ ॥ 12-8-38 (81130) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టమోఽధ్యాయః॥ 8॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-8-1 దృఢౌ యుక్తిశక్త్యుపేతౌ వాదపరాక్రమావుక్తివిక్రమౌ యస్య స తథా॥ 12-8-2 దర్శయన్నైంద్రమాత్మనిమితి డ.థ.ద. పాఠః॥ 12-8-5 క్లీబస్య స్వీయవధే కాతరస్య। దీర్ఘసూత్రస్య పరవధే అలసస్య॥ 12-8-6 యః పుమాన్హతస్వస్తిర్నష్టకల్యాణః। అకించనో దరిద్రః। అతఏవ కమాత్సర్వలోకేషు న విఖ్యాతః। పుత్రపశుసంహితః పుత్రాదిభిరాశ్లిష్టశ్చ న భవతి। స భైక్షం ఆజిజీవిషేదుపజీవితుమిచ్ఛేత్। స కర్మణా పౌరుషేణ కస్యచిదపి పరస్య। సమారభ్యంత ఇతి సమారంభా అర్థాస్తాన్నైవ బుభూషేత నైవ ప్రాప్తుమిచ్ఛేత్। త్వం తు ప్రాప్తకల్యాణః సంపన్నః ఖ్యాతః పుత్రాద్యాశ్లిష్టశ్చ పౌరుషేణార్థాంల్లబ్ధ్వా నాజిజీవిషేద్భైక్షం కర్మణా యేన కేనచిత్। సమారంభాద్వుభూషేత హతస్వస్తిరకించనః। ఇతి ట. డ. పాఠః। యో హ్యాజిజీవిషేద్భైక్షం కర్మణా నైవ కేనచిత్। ఇతి థ. పాఠః। సర్వలోకేన విఖ్యాతో న పుత్రపశుసంహితః। కాపాలీం నృప పాపిష్ఠాం వృత్తిమాస్థాయ జీవతీతి ట. డ. థ. ద. పాఠః॥ 12-8-7 కాపాలీం భిక్షాపాత్రవతీం। సంత్యజ్యరాజ్యమృద్ధిం త్వాం లోకోఽయం ప్రవదిష్యతీతి ట. డ. పాఠః॥ 12-8-8 సర్వారంభాన్సర్వార్థాంధర్మాదీన్ ప్రాకృతవన్మూఢవత్॥ 12-8-11 ఆకించన్యం మునీనాం చ రాజ్యాదప్యధికం మతమితి యద్వాక్యం తదుద్దిశ్య నహుషో రాజా అధనతామిహ ధిగస్త్విత్యబ్రవీత్। అధనే ధనాభావే నిమిత్తే సతి పురుషో నృశంసం కర్మ కృత్వా జీవతీతి దారిద్ర్యం పాపహేతుత్వాన్నిందితవానిత్యర్థః। ఆకించన్యమహీనస్య మృత్యవే ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-8-25 యత్తూక్తం జ్ఞాతీనాం పరస్పరం యుద్ధే హతానాం హంతౄణాం చ శ్రేయో నాస్తీతి తచ్ఛిష్టాచారదర్శనేన దూషయతి। అవేక్షస్వేత్యాదినా॥ 12-8-26 అన్యస్య పరస్య ధనం చేన్న హర్తవ్యం తత్తర్హి రాజా కథం ధర్మమాచరేత్। తస్య వృత్త్యంతరాభావాన్న కథంచిదిత్యర్థః॥ 12-8-32 నిరుచ్యతే ఉత్కృష్టత్వేన కీర్త్యతే॥ 12-8-33 స్యందంతి ప్రస్రవంతి॥

12-9-0 (81131) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-9-0x (6717) ముహూర్తం తావదేకాగ్రో మనః శ్రోత్రేఽంతరాత్మని। ధారయన్నపి తే శ్రుత్వా రోచతే వచనం మమ॥ 12-9-1 (81132) సార్థగంయమహం మార్గం న జాతు త్వత్కృతే పునః। గచ్ఛేయం తం గమిష్యామి హిత్వా గ్రాంయసుఖాన్యుత॥ 12-9-2 (81133) క్షేంయశ్చైకాకినా గంయః పంథా కోస్తీతి పృచ్ఛ మాం। అథవా నేచ్ఛసి ప్రష్టుమపృచ్ఛన్నపి మే శృణు॥ 12-9-3 (81134) హిత్వా గ్రాంయసుఖాచారం తప్యమానో మహత్తపః। అరణ్యే ఫలమూలాశీ చరిష్యామి మృగైః సహ॥ 12-9-4 (81135) జుహ్వానోఽగ్నిం యథాకాలముభౌ కాలావుపస్పృశన్। కృశః పరిమితాహారశ్చర్మచీరజటాధరః॥ 12-9-5 (81136) శీతవాతాతపసహః క్షుత్పిపాసాశ్రమక్షమః। తపసా విధిదృష్టేన శరీరముపశోషయన్॥ 12-9-6 (81137) మనఃకర్ణసుఖా నిత్యం శ్రృణ్వన్నుచ్చావచా గిరః। ముదితానామరణ్యేషు నదతాం మృగపక్షిణాం। 12-9-7 (81138) ఆజిఘ్రన్పేశలాన్గంధాన్ఫుల్లానాం వృక్షవీరుధాం॥ నానారూపాన్వనే పశ్యన్రమణీయాన్వనౌకసః॥ 12-9-8 (81139) వానప్రస్థజనస్యాపి దర్శనం కూలవాసినః। నాప్రియాణ్యాచరిష్యామి కింపునర్గ్రామవాసినాం॥ 12-9-9 (81140) ఏకాంతశీలీ విమృశన్పక్వాపక్వేన వర్తయన్। పితౄందేవాంశ్చ వన్యేన వాగ్భిరద్భిశ్చ తర్పయన్॥ 12-9-10 (81141) ఏవమారణ్యశాస్త్రాణాముగ్రముగ్రతరం విధిం। సేవమానః ప్రతీక్షిష్యే దేహస్యాస్య సమాపనం॥ 12-9-11 (81142) అథవైకోఽహమేకాహమేకైకస్మిన్వనస్పతౌ। చరన్భైక్షం మునిర్ముండః క్షపయిష్యే కలేవరం॥ 12-9-12 (81143) పాంసుభిః సమభిచ్ఛన్నః శూన్యాగారప్రతిశ్రయః। వృక్షమూలనికేతో వా త్యక్తసర్వప్రియాప్రియః॥ 12-9-13 (81144) న శోచన్న ప్రహృష్యంశ్చ తుల్యనిందాత్మసంస్తుతిః। నిరాశీర్నిర్మమో భూత్వా నిర్ద్వంద్వో నిష్పరిగ్రహః॥ 12-9-14 (81145) ఆత్మారామః ప్రసన్నాత్మా జడాంధబధిరాకృతిః। అకుర్వాణః పరైః కాంచిత్సంవిదం జాతు కైరపి॥ 12-9-15 (81146) జంగమాజంగమాన్సర్వానవిహింసంశ్చతుర్విధాన్। ప్రజాః సర్వాః స్వధర్మస్థాః సమః ప్రాణభృతః ప్రతి॥ 12-9-16 (81147) న చాప్యవహసన్కంచిన్న కుర్వన్భ్రుకుటీః క్వచిత్। ప్రసన్నవదనో నిత్యం సర్వేంద్రియసుసంయతః॥ 12-9-17 (81148) అపృచ్ఛన్కస్యచిన్మార్గం ప్రవ్రజన్నేవ కేనచిత్। న దేశం న దిశం కాంచిద్గంతుమిచ్ఛన్విశేషతః॥ 12-9-18 (81149) గమనే నిరపేక్షశ్చ పశ్చాదనవలోకయన్। ఋజుః ప్రణిహితో గచ్ఛన్స్త్రీసంస్థాపరివర్జకః॥ 12-9-19 (81150) స్వభావస్తు ప్రయాత్యగ్రే ప్రభవంత్యశనాన్యపి। ద్వంద్వాని చ విరుద్ధాని తాని సర్వాణ్యచింతయన్॥ 12-9-20 (81151) అల్పం వా స్వాదు వా భోజ్యం పూర్వాలాభేన జాతుచిత్। అన్యేష్వపి చరఁల్లాభమలాభే సప్త పూరయన్॥ 12-9-21 (81152) విధూమే న్యస్తముసలే వ్యంగారే భుక్తవజ్జనే। అతీతపాత్రసంచారే కాలే విగతభిక్షుకే॥ 12-9-22 (81153) ఏకకాలం చరన్భైక్షం త్రీనథ ద్వే చ పంచ వా। స్నేహపాశం విముచ్యాహం చరిష్యామి మహీమిమాం॥ 12-9-23 (81154) అలాభే సతి వా లాభే సమదర్శీ మహాతపాః। న జిజీవిషువత్కించిన్న ముమూర్షువదాచరన్॥ 12-9-24 (81155) జీవితం మరణం చైవ నాభినందన్న చ ద్విపన్। వాస్యైకం తక్షతో బాహుం చందనేనైకపుక్షతః। నాకల్యాణం న కల్యాణం చింతయన్నుభయోస్తయోః॥ 12-9-25 (81156) యాః కాశ్చిజ్జీవతా శక్యాః కర్తుమభ్యుదయక్రియాః। సర్వాస్తాః సమభిత్యజ్య నిమేషాదివ్యవస్థితః॥ 12-9-26 (81157) తేషు నిత్యమసక్తశ్చ త్యక్తసర్వేంద్రియక్రియః। అపరిత్యక్తసంకల్పః సునిర్ణిక్తాత్మకల్మపః॥ 12-9-27 (81158) విముక్తః సర్వసంగేభ్యో వ్యతీతః సర్వవాగురాః। న వశే కస్యచిత్తిష్ఠన్సధర్మా మాతరిశ్వనః॥ 12-9-28 (81159) వీతరాగశ్చరన్నేవం తుష్టిం ప్రాప్స్యామి మానసీం। తృష్ణయా హి మహత్పాపమజ్ఞానాదస్మి కారితః॥ 12-9-29 (81160) కుశలాకుశలాన్యేకే కృత్వా కర్మాణి మానవాః। కార్యకారణసంశ్లిష్టం స్వజనం నామ బ్రిభ్రతి॥ 12-9-30 (81161) ఆయుపోఽంతే ప్రహాయేదం క్షీణప్రాణం కలేవరం। ప్రతిగృహ్ణాతి తత్పాపం కర్తుః కర్మఫలం హి తత్॥ 12-9-31 (81162) ఏవం సంసారచక్రేఽస్మిన్వ్యావిద్ధే రథచక్రవత్। సమేతి భూతగ్రామోఽయం భూతగ్రామేణ కార్యవాన్॥ 12-9-32 (81163) జన్మమృత్యుజరావ్యాధివేదనాభిరభిద్రుతం। అపారమివ చాస్వస్థం సంసారం త్యజతః సుఖం॥ 12-9-33 (81164) దివః పతత్సు దేవేషు స్థానేభ్యశ్చ మహర్షిషు। కో హి నామ భవేనార్థీ భవేత్కారణతత్త్వవిత్॥ 12-9-34 (81165) కృత్వా హి వివిధం కర్మ తత్తద్వివిధలక్షణం। పార్థివైర్నృపతిః స్వల్పైః కారణైరేవ బధ్యతే॥ 12-9-35 (81166) తస్మాత్ప్రజ్ఞాముతమిదం చిరాన్మాం ప్రత్యుపస్థితం। తత్ప్రాప్య ప్రార్థయే స్థానమవ్యయం శాశ్వతం ధ్రువం॥ 12-9-36 (81167) ఏతయా సంతతం ధృత్యా చరన్నేవంప్రకారయా। జన్మమృత్యుజరావ్యాధివేదనాభిరభిద్రుతం। దేహం సంస్థాపయిష్యామి నిర్భయం మార్గమాస్థితః॥ ॥ 12-9-37 (81168) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి నవమోఽధ్యాయః॥ 9॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-9-1 ముహూర్తం తావదేకాగ్రో మనః శ్రోత్రేఽంతరాత్మని। ధారయన్నపి తచ్ఛుత్వా రోచేత వచనం మమేతి ఝ. పాఠః। 12-9-8 పేశలాన్రభ్యాన్॥ 12-9-15 ఆత్మారామః యోగేనాత్మన్యేవ రమమాణః। ప్రసన్నాత్మా శుద్ధసత్వః। కేనచిన్నిమిత్తేన సంవిదం సంవాదమకుర్వాణః కృత్యాభావాత్॥ 12-9-16 చతుర్విధాన్ జంగమస్య జరాయుజాండజస్వేదజభేదేన త్రైవిధ్యాత్। స్వధర్మస్థాః ప్రాణభృత ఇంద్రియపోషకాశ్చ ప్రజాః ప్రతి సమ ఇత్యన్వయః॥ 12-9-18 కేనచిన్మార్గేణ॥ 12-9-19 ప్రణిహితోఽంతర్ముఖః॥ 12-9-21 పూర్వాలాభేన పూర్వస్మిన్ గృహేఽలాభేః హేతునా జాతు కదాచిత్। అన్యేష్వపి గృహేషు లాభం లబ్ధమన్నం చరన్భక్షయన్॥ 12-9-22 భైక్షకాలమాహ విధూమే ఇతి। గృహే ఇతి శేషః॥ 12-9-23 త్రీన్గృహాన్॥ 12-9-24 జిజీవిషువద్ధనాదిసంగ్రహం। ముమూర్షువదన్నాదిత్యాగం॥ 12-9-25 వాసీ తక్షాయుధం తయా॥ 12-9-26 నిమేషోన్మేషాశనపానాదిశారీరనిర్వాహమాత్రకర్మస్వవస్థిత ఇతర్థః॥ 12-9-27 తేష్వపి కర్మసు అసక్తః। అపరిత్యక్తో నిత్యం వశీకృతః సంకల్పో మనః క్రియాయేన। దృఢమనా ఇత్యర్థః। సునిర్ణిక్తాత్మకల్మషః సంయగ్దూరీకృతధీమలః॥ 12-9-28 వాగురాః స్నేహపాశాన్॥ 12-9-30 ఏకే మూఢాః కార్యకారణసంశ్లిష్టం స్వసుఖేన నిమిత్తభూతేన సంలగ్నం స్త్ర్యాదికం బిభ్రత్యాత్మోపకారకత్వేన పుష్ణంతి। కుశలాకుశలాన్యేవం కృత్వా కర్గాణి మానవః। కార్యకారణసంశ్లియః స్వజనం నాభినందతి ఇతి డ. పాఠః॥ 12-9-32 వ్యావిద్ధే భ్రాంయమాణే। సమేతి సంయోగమేతి॥ 12-9-35 వివిధం సామాద్యుపాయవత్ వివిధలక్షణం నానావిధకపటాదిరూపం కర్మ కృత్వా స్వల్పైః పార్థివైః క్షుద్రరాజభిర్తృపతిర్మహారాజో బధ్యతే। కారణైః స్వాపమానాదిభిర్హేతుభిః బహవో మిలిత్వా ఏకం మహాంతం ఘ్నంతీత్యర్థః॥ 12-9-36 యస్మాద్దుఃఖమయం క్షయిష్ణు చ ఐశ్వర్యం తస్మాత్। స్థానం మోక్షం। అవ్యయమపక్షయశూన్యం। శాశ్వతమనాది। ధ్రువం సదైకరూపం॥ 12-9-37 సంస్థాపయిష్యామి సమాపయిష్యామి॥

12-10-0 (80906) భీమ ఉవాచ। 12-10-0x (6706) శ్రోత్రియస్యేవ తే రాజన్మందకస్యావిపశ్చితః। అనువాకహతా బుద్ధిర్నైషా తత్త్వార్థదర్శినీ॥ 12-10-1 (80907) ఆలస్యే కృతచిత్తస్య రాజధర్మానసూయతః। వినాశే ధార్తరాష్ట్రాణాం కిం ఫలం భరతర్షభ॥ 12-10-2 (80908) క్షమాఽనుకంపా కారుణ్యమానృశంస్యం న విద్యతే। క్షాత్రమాచరతో మార్గమపి బంధోస్త్వదంతరే॥ 12-10-3 (80909) యదీమాం భవతో బుద్ధిం విద్యామ వయమీదృశీం। శస్త్రం నైవ గ్రహీష్యామో న వధిష్యామ కంచన॥ 12-10-4 (80910) భైక్షమేవాచరిష్యామ శరీరస్యావిమోక్షణాత్। న చేదం దారుణం యుద్ధమభవిష్యన్మహీక్షితాం॥ 12-10-5 (80911) ప్రాణస్యాన్నమిదం సర్వమితి వై కవయో విదుః। స్థావరం జంగమం చైవ సర్వం ప్రాణస్య భోజనం॥ 12-10-6 (80912) ఆదదానస్య చేద్రాజ్యం యే కేచిత్పరిపంథినః। హంతవ్యాస్త ఇతి ప్రాజ్ఞాః క్షత్రధర్మవిదో విదుః॥ 12-10-7 (80913) తే సదోషా హతాఽస్మాభిరన్నస్య పరిపంథినః। తాన్హత్వా భుంక్ష్వ ధర్మేణ యుధిష్ఠిర మహీమిమాం॥ 12-10-8 (80914) యథా హి పురుషః ఖాత్వా కూపమప్రాప్య చోదకం। పంకదిగ్ధో నివర్తేత్ కర్మేదం నస్తథోపమం॥ 12-10-9 (80915) యథాఽఽరుహ్య మహావృక్షమపహృత్య తతో మధు। అప్రాశ్య నిధనం గచ్ఛేత్కర్మేదం నస్తథోపమం॥ 12-10-10 (80916) యథా మహాంతమధ్వానమాశయా పురుషః పతన్। స నిరాశో నివర్తేత కర్మైతన్నస్తథోపమం॥ 12-10-11 (80917) యథా శత్రూన్ఘాతయిత్వా పురుషః కురునందన। ఆత్మానం ఘాతయేత్పశ్చాత్కర్మేదం నస్తథోపమం॥ 12-10-12 (80918) యథాన్నం క్షుధితో లబ్ధ్వా న భుంజీయాద్యదృచ్ఛయా। కామీ చ కామినీం లబ్ధ్వా కర్మేదం నస్తథోపమం॥ 12-10-13 (80919) వయమేవాత్ర గర్హ్యా హి యద్వయం మందచేతసం। త్వాం రాజన్ననుగచ్ఛామో జ్యేష్ఠోఽయమితి భారత॥ 12-10-14 (80920) వయం హి బాహుబలినః కృతవిద్యా మనస్వినః। క్లీబస్య వాక్యే తిష్ఠామో యథైవాశక్తయస్తథా॥ 12-10-15 (80921) అగతీకగతీనస్మాన్నష్టార్థనర్థసిద్ధయే। కథం వై నానుపశ్యేయుర్జనాః పశ్యత యాదృశం॥ 12-10-16 (80922) ఆపత్కాలే హి సంన్యాసః కర్తవ్య ఇతి శిష్యతే। జరయాఽభిపరీతేన శత్రుభిర్వ్యంసితేన వా॥ 12-10-17 (80923) తస్మాదిహ కృతప్రజ్ఞాస్త్యాగం న పరిచక్షతే। ధర్మవ్యతిక్రమం చైవ మన్యంతే సూక్ష్మదర్శినః॥ 12-10-18 (80924) కథం తస్మాత్సముత్పన్నాస్తన్నిష్ఠాస్తదుపాశ్రయాః। తదేవ నిందాం భాషేయుర్ధాతా తత్ర న గర్హ్యతే॥ 12-10-19 (80925) శ్రియా విహీనైరధనైర్నాస్తికైః సంప్రవర్తితం। వేదవాదస్య విజ్ఞానం సత్యాభాసమివానృత్॥ 12-10-20 (80926) శక్యం తు మౌనమాస్థాయ బిభ్రతాఽఽత్మానమాత్మనా। ధర్మచ్ఛఝ సమాస్థాయ చ్యవితుం న తు జీవితుం। 12-10-21 (80927) శక్యం పునరరణ్యేషు సుఖమేకేన జీవితుం। అబిభ్రతా పుత్రపౌత్రాందేవర్షీనతిథీన్పితౄన్॥ 12-10-22 (80928) నేమే మృగాః స్వర్గజితో న వరాహా న పక్షిణః। అథాన్యేన ప్రకారేణ పుణ్యమాహుర్న తే జనాః॥ 12-10-23 (80929) యది సంన్యాసతః సిద్ధిం రాజా కశ్చిదవాప్నుయాత్। పర్వతాశ్చ దుమాశ్చైవ క్షిప్తం సిద్ధిమవాప్నుయుః॥ 12-10-24 (80930) ఏతే హి నిత్యసంన్యాసా దృశ్యంతే నిరుపద్రవాః। అపరిగ్రహవంతశ్చ సతతం బ్రహ్మచారిణః॥ 12-10-25 (80931) అథ చేదాత్మభాగ్యేషు నాన్యేషాం సిద్ధిమశ్ర్నుతే। తస్మాత్కర్మైవ కర్తవ్యం నాస్తి సిద్ధిరకర్మణః॥ 12-10-26 (80932) ఔదకాః సృష్టయశ్చైవ జంతవః సిద్ధిమాప్నుయుః। తేషామాత్మైవ భర్తవ్యో నాన్యః కశ్చన విద్యతే॥ 12-10-27 (80933) అవేక్షస్వ యథా స్వైః కర్మభిర్వ్యాపృతం జగత్। తస్మాత్కర్మైవ కర్తవ్యం న్ప్రస్తి సిద్ధిరకర్మణః॥ ॥ 12-10-28 (80934) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి దశమోఽధ్యాయః॥ 10॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-10-1 శ్రోత్రియస్య వేదపాఠకస్య మందత్వాదేవావిపశ్చితోఽర్థజ్ఞాశూన్యస్య। అనువాకేన నిత్యపాఠేన హతా నష్టా॥ 12-10-3 త్వదంతరే త్వత్తోఽన్యత్ర॥ 12-10-6 ప్రాణస్య ప్రాణవతో బలిష్ఠస్యేదం సర్వమన్నమివాన్నం భోగ్యం। భోజనం భుజ్యతే పాల్యతే ఇతి వ్యుత్పత్త్యా పాలనీయం॥ 12-10-8 హతాస్మాభిరితి సంధిరార్షః। హత్వా నిఘ్నన్ త్వం। హంతేరన్యేభ్యోఽపి దృశ్యత ఇతి క్వనిప్ అనునాసికలోపో హ్రస్వస్యేతి తుక్। రాజ్యస్య పరిపంథిన ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-10-9 తథా తేన ప్రకారేణోపమీయత ఇతి తథోపమం॥ 12-10-11 పతన్ గచ్ఛన్ 12-10-15 అశక్తయః శక్తిహీనాః॥ 12-10-16 అగతీకగతీననాథరక్షకాన్। దైర్ధ్యమార్షం। ఏతత్ యాదృశం మమ వచనం తాదృశం పశ్యత।యుక్తమయుక్తం వేతి పరీక్షయతేత్యర్థః॥ 12-10-17 వ్యంసితేన దుర్గతింప్రాపితేన॥ 12-10-18 త్యాగం సంన్యాసం। క్షత్రియస్య మౌండ్యాదికం నిషిద్ధం తస్యాచరణే ధర్మవ్యతిక్రమోఽస్త్యేవేతి భావః॥ 12-10-19 హింసార్థముత్పన్నా హింస్నయోనౌ జాతాః। హింసైకజీవనాస్తదేవ తస్యైవ హింస్నధర్మస్య నిందాం కథం భాషేయుః। కథం వా తత్ర ధాతా తస్య ధర్మస్య స్నష్టా న గర్హ్యతే న నింద్యతే। ధాతృవిహితత్వాత్సహజత్వాచ్చ నాసౌ ధర్మో నింద్య ఇత్యర్థః। తఏవ భూషయేయుర్యే తే శ్రద్ధాహ్యత్ర గర్హ్యతే ఇతి ద. పాఠః॥ 12-10-20 శ్రియా విహీనైరనయైర్నాస్తికైః సంప్రకీర్తితం। వేదాభాసమివాజ్ఞానమితి థ. పాఠః। శ్రియా త్రయ్యా విద్యయా విహీనైః। అధనైర్లక్ష్ంయా చ హీనైః। ఇదమనృతం సంప్రవర్తితం। వేదయతీతి వేదో విధిస్తస్య వాదోఽర్థవాదస్తత్సంబంధి విజ్ఞానం సంన్యాసవిధిస్తుత్యర్థం భరతాదికీర్తనం ప్రజాపతివపోత్ఖననవదర్థవాదో నతు తావతా మౌండ్యే క్షత్రియస్యాధికారః సిధ్యతీతి భావః॥ 12-10-21 ఆత్మానం దేహమాత్మనా స్వేనైవ బిభ్రతా నిశ్చలం స్థాపయతా ధర్మచ్ఛఝ కపటయోగం ఆస్థాయ చ్యవితుం మర్తుమేవ శక్యం న జీవితుం। కేవలం ప్రణిధానేన శరీరనాశో భవేదిత్యర్థః॥ 12-10-26 ఆత్మభాగ్యేషు స్వసంపత్సు అన్యేషాం సిద్ధిం పరకర్మార్జితం ఫలం॥

12-11-0 (69053) అర్జున ఉవాచ। 12-11-0x (5628) అత్రైవోదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। తాపసైః సహ సంవాదం శక్రస్య భరతర్షభ॥ 12-11-1 (69054) `శక్యం పునరరణ్యేషు సుఖమేతేన జీవితుం।' కేచిద్గృహాన్పరిత్యజ్య వనమభ్యాగమంద్విజాః। అజాతశ్మశ్రవో మందాః కులే జాతాః ప్రవవ్రజుః॥ 12-11-2 (69055) ధర్మోఽయమితి మన్వానాః సమృద్ధా ధర్మచారిణః। త్యక్త్వా భ్రాతౄన్పితౄంశ్చైవ తానింద్రోఽన్వకృపాయత॥ 12-11-3 (69056) స తాన్బభాషే మఘవాన్పక్షీభూత్వా హిరణ్మయః। సుదుష్కరం మనుష్యైస్తు యత్కృతం విఘసాశిభిః॥ 12-11-4 (69057) పుణ్యం భవతి కర్మైషాం ప్రశస్తం చైవ జీవితం। సిద్ధార్థాస్తే గతిం ముఖ్యాం ప్రాప్తాః కర్మపరాయణాః॥ 12-11-5 (69058) ఋషయ ఊచుః। 12-11-6x (5629) అహో బతాయం శకునిర్విఘసాశాన్ప్రశంసతి। అస్మాన్నూనమయం శాస్తి వయం చ విఘసాశినః॥ 12-11-6 (69059) శకునిరువాచ। 12-11-7x (5630) నాహం యుష్మాన్ప్రశంసామి పంకదిగ్ధాన్రజస్వలాన్। ఉచ్ఛిష్టభోజినో మందానన్యే వై విఘసాశినః॥ 12-11-7 (69060) ఋషయ ఊచుః। 12-11-8x (5631) ఇదం శ్రేయః పరమితి వయమేవమమంస్మహి। శకునే బ్రూహి యచ్ఛ్రేయో వయం తే శ్రద్దధామహే॥ 12-11-8 (69061) శకునిరువాచ। 12-11-9x (5632) యది మాం నాభిశంకధ్వం విభజ్యాత్మానమాత్మనా। తతోఽహం వః ప్రవక్ష్యామి యాథాతథ్యం హితం వచః॥ 12-11-9 (69062) ఋషయ ఊచుః। 12-11-10x (5633) శృణుమస్తే వచస్తాత పంథానో విదితాస్తవ। నియోగే చైవ ధర్మాత్మన్స్థాతుమిచ్ఛామ శాధి నః॥ 12-11-10 (69063) శకునిరువాచ। 12-11-11x (5634) చతుష్పదాం గౌః ప్రవరా లోహానాం కాంచనం వరం। శబ్దానాం ప్రవరో మంత్రో బ్రాహ్మణో ద్విపదాం వరః॥ 12-11-11 (69064) మంత్రోఽయం జాతకర్మాదిర్బ్రాహ్మణస్య విధీయతే। జీవతోఽపి యథాకాలం శ్మశాననిధనాంతకః॥ 12-11-12 (69065) కర్మాణి వైదికాన్యస్య స్వర్గ్యః పంథాస్త్వనుత్తమః। అథ సర్వాణి కర్మాణి మంత్రసిద్ధాని చక్షతే। ఆంనాయదృఢవాదీని తథా సిద్ధిరిహేష్యతే॥ 12-11-13 (69066) మాసార్ధమాసా ఋతవ ఆదిత్యశశితారకం। గ్రసంతే కర్మ భూతాని తదిదం కర్మశంసినాం॥ 12-11-14 (69067) సిద్ధిక్షేత్రమిదం పుణ్యమయమేవాశ్రమో మహాన్॥ 12-11-15 (69068) అథ యే కర్మ నిందంతో మనుష్యాః కాపథం గతాః। మూఢానామర్థహీనానాం తేషామేనస్తు విద్యతే॥ 12-11-16 (69069) దేవవంశాన్పితృవంశాన్బ్రహ్మవంశాంశ్చ శాశ్చతాన్। సంత్యజ్య మూఢా వర్తంతే తతో యాంత్యశుచీన్పథః॥ 12-11-17 (69070) ఏతద్వోఽస్తు తపోయుక్తం దదామీత్యృషిచోదితం। తస్మాత్తదధ్యావసతస్తపస్విత్వమిహోచ్యతే॥ 12-11-18 (69071) దేవవంశాన్బ్రహ్మవంశాన్పితృవంశాంశ్చ శాశ్వతాన్। సంవిభజ్య గురోశ్చర్యాం తద్వై దుష్కరముచ్యతే॥ 12-11-19 (69072) దేవా వై దుష్కరం కృత్వా విభూతిం పరమాం గతాః। తస్మాద్గార్హస్థ్యముద్వోఢుం దుష్కరం ప్రబ్రవీమి వః॥ 12-11-20 (69073) తపః శ్రేష్ఠం ప్రజానాం హి మూలమేతన్న సంశయః। కుటుంవవిధినాఽనేన యస్మిన్సర్వం ప్రతిష్ఠితం॥ 12-11-21 (69074) ఏతద్విదుస్తపో విప్రా ద్వంద్వాతీతా విమత్సరాః। ఏతస్మాద్వనమధ్యే తు లోకేషు తప ఉచ్యతే॥ 12-11-22 (69075) దురాధర్షం పదం చైవ గచ్ఛంతి విఘసాశినః। సాయంప్రాతర్విభజ్యాన్నం స్వకుటుంబే యథావిధి॥ 12-11-23 (69076) దత్త్వాఽతిథిభ్యో దేవేభ్యః పితృభ్యః స్వజనాయ చ। అవశిష్టాని యేఽశ్నంతి తానాహుర్విఘసాశినః॥ 12-11-24 (69077) తస్మాత్స్వధర్మమాస్థాయ సువ్రతాః సత్యవాదినః। లోకస్య గురవో భూత్వా తే భవంత్యనుపస్కృతాః॥ 12-11-25 (69078) త్రిదివం ప్రాప్య శక్రస్య స్వర్గలోకే విమత్సరాః। వసంతి శాశ్వతాన్వర్షాంజనా దుష్కరకారిణః॥ 12-11-26 (69079) అర్జున ఉవాచ। 12-11-27x (5635) తతస్తే తద్వచః శ్రుత్వా ధర్మార్థసహితం హితం। ఉత్సృజ్య నాస్తికమతిం గార్హస్థ్యం ధర్మమాశ్రితాః॥ 12-11-27 (69080) తస్మాత్త్వమపి సర్వజ్ఞ ధైర్యమాలంబ్య శాశ్వతం। ప్రశాధి పృథివీం కృత్స్నాం హతామిత్రాం నరోత్తమ॥ ॥ 12-11-28 (69081) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకాదశోఽధ్యాయః॥ 11॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-11-4 విఘసాశిభిః మహాయజ్ఞావశిష్టభోజిభిః॥ 12-11-6 శాస్తి జ్ఞాపయతి। విఘసం శీర్ణతృణపర్ణఫలాదికం తదదనశీలాస్తు వయమేవాతో విఘసాశినిః శ్రేయాంసః స్మ ఇతి మేనిరే ఇత్యర్థః॥ 12-11-7 పంకదిగ్ధాన్రజస్వలానిత్యాగంతుకస్వాభావికదోషయుక్తత్వముక్తం క్రమేణ। ఉచ్ఛిష్ఠభోజిన ఇతి। ప్రాయేణ శీర్ణతృణమర్ణఫలాని మృగకీటపక్ష్యుచ్ఛిష్టాని భవంతి తద్భోజినః॥ 12-11-8 తే తవ వచ ఇతి శేషః॥ 12-11-10 పంథానః శ్రేయోమార్గాః॥ 12-11-12 మంత్రో మంత్రోక్తసంస్కారః॥ 12-11-15 ఈహంతే సర్వభూతాని తదిదం కర్మసంజ్ఞితమితి ఝ. పాఠః॥ 12-11-22 ఏతస్మాత్ గార్హస్థ్యాత్ అనంతరం వనమధ్యే తప ఉచ్యత ఇత్యన్వయః॥ 12-11-25 అనుపస్కృతాః నిఃసంశయాః॥

12-12-0 (69419) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-12-0x (5662) అర్జునస్య వచః శ్రుత్వా నకులో వాక్యమబ్రవీత్। రాజానమభిసంప్రేక్ష్య సర్వధర్మభృతాం వరం॥ 12-12-1 (69420) అనురుధ్య మహాప్రాజ్ఞో భ్రాతుశ్చిత్తమరిందమ। వ్యూఢోరస్కో మహాబాహుస్తాంరాస్యో మితభాషితా॥ 12-12-2 (69421) నకుల ఉవాచ। 12-12-3x (5663) విశాఖయూపే దేవానాం సర్వేషామగ్నయశ్చితాః। తస్మాద్విద్వి మహారాజ దేవాః కర్మఫలే స్థితాః॥ 12-12-3 (69422) అనాస్తికానాం భూతానాం ప్రాణదాః పితరశ్చ యే। తేఽపి కర్మైవ కుర్వంతి విధిం పశ్యస్వ పార్థివ॥ 12-12-4 (69423) వేదవాదాపవిద్ధాస్తు తాన్విద్ధి భృశనాస్తికాన్। న హి వేదోక్తముత్సృజ్య విప్రః సర్వేషు కర్మసు॥ 12-12-5 (69424) దేవయానేన నాకస్య పృష్ఠమాప్నోతి భారత। అత్యాశ్రమానయం సర్వానిత్యాహుర్వేదమిశ్చయాః॥ 12-12-6 (69425) బ్రాహ్మణాః శ్రుతిసంపన్నాస్తాన్నిబోధ నరాధిప। విత్తాని ధర్మలబ్ధాని క్రతుముఖ్యేష్వవాసృజన్॥ 12-12-7 (69426) కృతాత్మా స మహారాజ స వై త్యాగీ స్మృతో నరః॥ 12-12-8 (69427) అనవేక్ష్య సుఖాదానం తథైవోర్ధ్వం ప్రతిష్ఠితః। ఆత్మత్యాగీ మహారాజ స త్యాగీ తాపసో మతః॥ 12-12-9 (69428) అనికేతః పరిపతన్వృక్షమూలాశ్రయో మునిః। అయాచకః సదాయోగీ స త్యాగీ పార్థ భిక్షుకః॥ 12-12-10 (69429) క్రోధహర్షావనాదృత్య పైశున్యం చ విశేషతః। విప్రో వేదానధీతే యః స త్యాగీ గురుపూజకః॥ 12-12-11 (69430) ఆశ్రమాంస్తులయా సర్వాంధృతానాహుర్మనీషిణః। ఏకతశ్చ త్రయో రాజన్గృహస్థాశ్రమ ఏకతః॥ 12-12-13aసమీక్ష్య తులయా పార్థ కామం స్వర్గం చ భారత। అయం పంథా మహర్షీణాప్రియం లోకవిదాం గతిః॥ 12-12-12 (69431) ఇతి యః కురుతే భావం స త్యాగీ భరతర్షభ। నరః పరిత్యజ్య గృహాన్వనమేతి విమూఢవత్॥ 12-12-14 (69432) యదా కామాన్సమీక్షేత ధర్మవైతంసికో నరః। అథైనం మృత్యుపాశేన కంఠే బధ్నాతి సృత్యురాట్॥ 12-12-15 (69433) అభిమానకృతం కర్మ నైతత్ఫలవదుచ్యతే। త్యాగయుక్తం మహారాజ సర్వమేవ మహాఫలం॥ 12-12-16 (69434) శమో దమస్తథా ధైర్యం సత్యం శౌచమథార్జవం। యజ్ఞో ధృతిశ్చ ధర్మశ్చ నిత్యమార్షో విధిః స్మృతః॥ 12-12-17 (69435) పితృదేవాతిథికృతే సమారంభోఽత్ర శస్యతే। అత్రైవ హి మహారాజ త్రివర్గః కేవలం ఫలం॥ 12-12-18 (69436) ఏతస్మిన్వర్తమానస్య విధౌ విప్రనిషేవితే। త్యాగినః ప్రసృతస్యేహ నోచ్ఛిత్తిర్విద్యతే క్వచిత్॥ 12-12-19 (69437) అసృజద్ధి ప్రజా రాజన్ప్రజాపతిరకల్మషః। మాం యక్ష్యంతీతి ధర్మాత్మా యజ్ఞైర్వివిధదక్షిణైః॥ 12-12-20 (69438) వీరుధశ్చైవ వృక్షాంశ్చ యజ్ఞార్థం వై తథౌషధీః। పశూంశ్చైవ తథా మేధ్యాన్యజ్ఞార్థాని హవీంషి చ॥ 12-12-21 (69439) గృహస్థాశ్రమిణస్తచ్చ యజ్ఞకర్మావిరోధితం। తస్మాద్గార్హస్థ్యమేవేహ దుష్కరం దుర్లభం తథా॥ 12-12-22 (69440) తత్సంప్రాప్య గృహస్థా యే పశుధాన్యధనాన్వితాః। న యజంతే మహారాజ శాశ్వతం తేషు కిల్విషం॥ 12-12-23 (69441) స్వాధ్యాయయజ్ఞా ఋషయో జ్ఞానయజ్ఞాస్తథా పరే। అథాపరే మహాయజ్ఞాన్మనస్యేవ వితన్వతే॥ 12-12-24 (69442) `ఇదమన్యన్మహారాజ విద్వద్భిః కథితం మమ। భూమిరగ్నిశ్చ వాయుశ్చ న చాపో న దివాకరః॥ 12-12-25 (69443) నక్షత్రాణి న చంద్రశ్చ న దిశః కాల ఏవ చ। శబ్దః స్పర్శశ్చ రూపం చ న గంధో న రసః క్వచిత్॥ 12-12-26 (69444) న చ సంతి ప్రమాణాని యైః ప్రమేయం ప్రసాధ్యతే। ప్రత్యక్షమనుమానం న నోపమానమథాగమః॥ 12-12-27 (69445) నార్థాపత్తిర్న చైతిహ్యం న దృష్టాంతో న సంశయః। న క్వచిన్నిర్ణయో రాజన్న ధర్మాధర్మ ఏవ చ॥ 12-12-28 (69446) తిర్యక్వ స్థావరం చైవ న దేవా న చ మానుషాః। వర్ణాశ్రమవిభాగాశ్చ న చ కర్తా న కామకృత్। న చార్థశ్చ విభూతిశ్చ న చార్థస్య విచేష్టితం॥ 12-12-29 (69447) తమోభూతమిదం సర్వమనాలోకం జగన్నృప। న చాత్మా విద్యమానోపి మనసా యోగమిచ్ఛతి॥ 12-12-30 (69448) అచేతనం మనస్త్వాసీదాత్మా ఏవ సచేతనః। ఈశ్వరశ్చేతనస్త్వేకస్తేనేదం గహనీకృతం। మంత్రాశ్చ చేతనా రాజన్న చ దేహేన యోజితాః॥ 12-12-31 (69449) తేన విశ్వసృజో నామ ఋషయో మంత్రదేవతాః। చైతన్యమీశ్వరాత్ప్రాప్య బ్రహ్మాండం తైర్వినిర్మితం॥ 12-12-32 (69450) ఇష్ట్వా విశ్వసృజం యజ్ఞం నిర్మితః ప్రపితామహః। సృష్టిస్తేన సమారబ్ధా ప్రసాదాదీశ్వరస్య చ॥ 12-12-33 (69451) చైతన్యమీశ్వరస్యేదం సచేతనమిదం జగత్। యోగేన చ సమావిష్టం జగత్కృత్స్నం చ శంభునా॥ 12-12-34 (69452) ధర్మశ్చార్థశ్చ కామశ్చ ఉక్తో మోక్షశ్చ సంక్షయే। బ్రహ్మణః పరమేశస్య ఈశ్వరేణ యదృచ్ఛయా॥ 12-12-35 (69453) అజ్ఞో జంతురనీశశ్చ భాజనం సుఖదుఃఖయోః। ఈశ్వరప్రేరితో గచ్ఛేత్స్వర్గం వా శ్వభ్రమేవ వా॥ 12-12-36 (69454) ప్రధానం పురుషః చైవ ఆత్మానం సర్వదేహినాం। మనసా విషయైశ్చైవ చేతనేన ప్రచోదితాః। సుఖదుఃఖేన యుజ్యంతే కర్మభిశ్చ ప్రచోదితాః॥ 12-12-37 (69455) వర్ణాశ్రమవిభాగాశ్చ ఈశ్వరేణ ప్రవర్తితాః। సదేవాసురగంధర్వం యేనేదం నిర్మితం జగత్॥ 12-12-38 (69456) త్వం చాన్యే చ మహారాజ ఈశ్వరస్య వశే స్థితాః। జీవంతే చ ంరియంతే చ న స్వతంత్రాః కథంచన॥ 12-12-39 (69457) హిత్వాహిత్వా చ భూతాని హత్వా సర్వమిదం జగత్। యజంతే కర్మణా దేవా న స పాపేన లిప్యతే॥ 12-12-40 (69458) హింసాత్మకాని కర్మాణి సర్వేషాం గృహమేధినాం। దేవతానామృషీణాం చ తే చ యాంతి పరాం గతిం॥ 12-12-41 (69459) పాతితాః శత్రవః పూర్వ సర్వత్ర వసుధాధిపైః। ప్రజానాం హితకామైశ్చ ఆత్మనశ్చ హితైషిభిః। 12-12-42 (69460) యది తత్ర భవేత్పాపం కథం తే స్వర్గమాస్థితాః। న ప్రాప్తా నరకం రాజన్వేష్టితాః పాపకర్మభిః॥' 12-12-43 (69461) ఏవం మనఃసమాధానం మార్గమాతిష్ఠతో నృప। ద్విజాతేర్బ్రహ్మభూతస్య స్పృహయంతి దివౌకసః॥ 12-12-44 (69462) స రత్నాని విచిత్రాణి సంహృతాని తతస్తతః। మఖేష్వనభిసంత్యజ్య నాస్తిక్యమభిజల్పసి॥ 12-12-45 (69463) కుటుంబమాస్థితే త్యాగం న పశ్యామి నరాధిప। రాజసూయాశ్వమేధేషు సర్వమేధేషు వా పునః॥ 12-12-46 (69464) యే చాన్యే క్రతవస్తాత బ్రాహ్మణైరభిపూజితాః। తైర్యజస్వ మహీపాల శక్రో దేవపతిర్యథా। 12-12-47 (69465) రాజ్ఞః ప్రమాదదోషేణ దస్యుభిః పరిముష్యతాం। అశరణ్యః ప్రజానాం యః స రాజా కలిరుచ్యతే॥ 12-12-48 (69466) అశ్వాన్గాశ్చైవ దాసీశ్చ కరేణూశ్చ స్వలంకృతాః। గ్రామాంజనపదాంశ్చైవ క్షేత్రాణి చ గృహాణి చ॥ 12-12-49 (69467) అప్రదాయ ద్విజాతిభ్యో మాత్సర్యావిష్టచేతసః। వయం తే రాజకలయో భవిష్యామ విశాంపతే॥ 12-12-50 (69468) అదాతారోఽశరణ్యాశ్చ రాజకిల్విషభాగినః। దుఃఖానామేవ భోక్తారో న సుఖానాం కదాచన॥ 12-12-51 (69469) అనిష్ట్వా చ మహాయజ్ఞైరకృత్వా చ పితృస్వధాం। తీర్థేష్వనభిసంప్లుత్య ప్రవ్రజిష్యసి చేత్ప్రభో॥ 12-12-52 (69470) ఛిన్నాభ్రమివ గంతాసి విలయం మారుతేరితం। లోకయోరుభయోర్భ్రష్టో హ్యంతరాలే వ్యవస్థితః॥ 12-12-53 (69471) అంతర్బహిశ్చ యత్కించిన్మనోవ్యాసంగకారకం। పరిత్యజ్య భవేత్త్యాగీ న హిత్వా ప్రతితిష్ఠతి॥ 12-12-54 (69472) ఏతస్మిన్వర్తమానస్య విధౌ విప్రనిషేవితే। బ్రాహ్మణస్య మహారాజ నోచ్ఛిత్తిర్విద్యతే క్వచిత్॥ 12-12-55 (69473) నిహత్య శత్రూంస్తరసా సమృద్ధాఞ్శక్రో యథా దైత్యబలాని సంఖ్యే। కః పార్థ శోచేన్నిరతః స్వధర్మే పూర్వైః స్మృతే పార్థివశిష్టజుష్టే॥ 12-12-56 (69474) క్షాత్రేణ ధర్మేణ పరాక్రమేణ జిత్వా మహీం మంత్రవిద్భ్యః ప్రదాయ। నాకస్య పృష్ఠేఽసి నరేంద్ర గంతా న శోచితవ్యం భవతాఽద్య పార్థ॥ ॥ 12-12-57 (69475) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వాదశోఽధ్యాయః॥ 12॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-12-2 తంరాస్యో దుఃఖేన వివర్ణముస్రః॥ 12-12-3 విశాఖయూపే క్షేత్రవిశేషే। దేవానాం దేవైః। అగ్నయోఽగ్నిస్థాపనార్థాని స్థండిలాని। చితా ఇష్టకాభీ రచితా అద్యాపి దృశ్యంతే। తేన దేవత్వమపి కర్మఫలమేవేత్యర్థః। విశాలయూప ఇతి థ. పాఠః॥ 12-12-4 అనాస్తికానామాస్తిక్యశూన్యానామపి ప్రాణదా వృష్టిద్వారా అన్నప్రదాః। విధిం అగ్నిం వా అకామయతేత్యాది అగ్న్యాదిభావస్య కర్మసాధ్యత్వజ్ఞాపకం। అనాస్తికనాస్తికానాం ప్రాణదా ఇతి థ. డ. పాఠః॥ 12-12-5 వేదవాదః అపవిద్ధస్త్యక్తో యైస్తాన్॥ 12-12-6 దేవయానేన మార్గణ। పృష్ఠముపరిభాగం బ్రహ్మలోకమిత్యర్థః। అయం గృహాశ్రమః సర్వానాశ్రమాన్ అతి అతిక్రాంతః। తేభ్యః శ్రేష్ఠ ఇత్యర్థః॥ 12-12-7 తాన్బ్రాహ్మణాన్ గత్వా నిబోధ బుధ్యస్వ। అవాసృజన్ సమార్పయన్॥ 12-12-8 కృతాత్మా జితచిత్తః॥ 12-12-9 సుఖాదానం గార్హథ్యసుఖభోగం। ఊర్ధ్వం వనాదౌ ప్రతిష్ఠితో నిష్ఠావాన్ సన్యః ఆత్మత్యాగీ దేహత్యాగీ॥ 12-12-10 పరిపతన్ భిక్షార్థం పర్యటన్॥ 12-12-13 ఆశ్రమాంతరే స్వర్గఏవాస్తి న కామః। గార్హస్థ్యే తూభయమస్తీతి అయమేవ మార్గో గతిశ్చేత్యర్థః॥ 12-12-15 ధర్మవైతంసికో ధర్మధ్వజీ॥ 12-12-16 త్యాగయుక్తం అభిమానత్యాగోపేతం॥ 12-12-17 ఆర్షః ఋషీణాం హితః॥ 12-12-18 అత్ర గార్హస్థ్యే॥ 12-12-19 ఇహ విధౌ। ప్రసృతస్య నిష్ఠావతః॥ 12-12-48 ప్రమాదో రాజ్యాకరణం। పరిముష్యతాం లుప్యమానానాం॥ 12-12-53 అంతరాలే పిశాచయోనౌ॥

12-13-0 (69886) సహదేవ ఉవాచ। 12-13-0x (5708) న బాహ్యం ద్రవ్యముత్సృజ్య సిద్ధిర్భవతి భారత। శారీరం ద్రవ్యముత్సృజ్య సిద్ధిర్భవతి వా న వా॥ 12-13-1 (69887) బాహ్యద్రవ్యవిముక్తస్య శారీరేష్వనుగృధ్యతః। యో ధర్మో యత్సుఖం వా స్యాద్ద్విషతాం తత్తథాఽస్తు నః॥ 12-13-2 (69888) శారీరంద్రవ్యముత్సృజ్య పృథివీమనుశాసతః। యో ధర్మో యత్సుఖం వా స్యాత్సుహృదాం తత్తథాఽస్తు నః॥ 12-13-3 (69889) ద్వ్యక్షరస్తు భవేన్మృత్యురుయక్షరం బ్రహ్మ శాశ్వతం। మమేతి ద్వ్యక్షరో మృత్యుర్న మమేతి చ శాశ్వతం॥ 12-13-4 (69890) బ్రహ్మమృత్యూ తతో రాజన్నాత్మన్యేవ సమాశ్రితౌ। అదృశ్యమానౌ భూతాని యోజయేతామసంశయం॥ 12-13-5 (69891) అవినాశోఽస్య సత్వస్య నియతో యది భారత। హిత్వా శరీరం భూతానాం న హింసా ప్రతిపత్స్యతే॥ 12-13-6 (69892) అథాపి చ సహోత్పత్తిః సత్వస్య ప్రలయస్తథా। నష్టే శరీరే నష్టః స్యాద్వృథా చ స్యాత్క్రియాపథః॥ 12-13-7 (69893) తస్మాదేకాంతముత్సృజ్య పూర్వైః పూర్వతరైశ్చ యః। పంథా నిషేవితః సద్భిః స నిషేవ్యో విజానతా॥ 12-13-8 (69894) `స్వాయంభువేన మనునా తథాఽన్యైశ్తక్రవర్తిభిః। యద్యయం హ్యధమః పంథాః కస్మాత్తైస్తైర్నిషేవితః॥ 12-13-9 (69895) కృతత్రేతాదియుక్తాని గుణవంతి చ భారత। యుగాని బహుశస్తైశ్చ భుక్తేయమవనీ నృప॥' 12-13-10 (69896) లబ్ధ్వాఽపి పృథివీం కృత్స్నాం సహస్థావరజంగమాం। న భుంక్తే యో నృపః సంయక్కింఫలం తస్య జీవితే॥ 12-13-11 (69897) అథవా వసతో రాజన్వనే వన్యేన జీవతః। ద్రవ్యేషు యస్య మమతా మృత్యోరాస్యే స వర్తతే॥ 12-13-12 (69898) బాహ్యాంతరాణాం భూతానాం స్వభావం పశ్య భారత। యే తు పశ్యంతి తద్భూతం ముచ్యంతే తే మహాభయాత్॥ 12-13-13 (69899) భవాన్పితా భవాన్మాతా భవాన్భ్రాతా భవాన్గురుః। దుఃఖప్రలాపానార్తస్య తన్మే త్వం క్షంతుమర్హసి॥ 12-13-14 (69900) తథ్యం వా యది వాఽతథ్యం యన్మయైతత్ప్రభాషితం। తద్విద్వి పృథివీపాల భక్త్యా భరతసత్తమ॥ ॥ 12-13-15 (69901) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రయోదశోఽధ్యాయః॥ 13॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-13-2 సుహృదాం తత్తథాస్తు న ఇతి డ.థ. పాఠః॥ 12-13-4 మమేతి స్వీకారః నమమేతి పరిత్యాగశ్చ ఏతౌ మృత్యుశాశ్వతౌ సంసారమోక్షయోర్మూలే ఇత్యర్థః॥ 12-13-7 సత్వస్య కర్తృత్వధర్మవత్యా బుద్ధేః॥

12-14-0 (70431) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-14-0x (5742) అవ్యాహరతి కౌంతేయే ధర్మరాజే యుధిష్ఠిరే। భ్రాతృణాం బ్రువతాం తాంస్తాన్వివిధాన్వేదనిశ్చయాన్॥ 12-14-1 (70432) మహాభిజనసంపన్నా శ్రీమత్యాయతలోచనా। అభ్యభాషత రాజానం ద్రౌపదీ యోషితాం వరా॥ 12-14-2 (70433) ఆసీనమృషభం రాజ్ఞాం భ్రాతృభిః పరివారితం। సింహశార్దూలసదృశైర్వారణైరివ యూథపం॥ 12-14-3 (70434) అభిమానవతీ నిత్యం విశేషేణ యుధిష్ఠిరే। లాలితా సతతం రాజ్ఞా ధర్మాధర్మనిదర్శినీ॥ 12-14-4 (70435) ఆమంత్రయిత్వా సుశ్రోణీ సాంనా పరమవల్గునా। భర్తారమభిసంప్రేక్ష్య తతో వచనమబ్రవీత్॥ 12-14-5 (70436) ద్రౌపద్యువాచ। 12-14-6x (5743) ఇమే తే భ్రాతరః పార్థ శుష్యంతే స్తోకకా ఇవ। వావాశ్యమానాస్తిష్ఠంతి న చైనానభినందసే॥ 12-14-6 (70437) నందయైతాన్మహారాజ మత్తానివ మహాద్విపాన్। ఉపపన్నేన వాక్యేన సతతం దుఃఖభాగినః॥ 12-14-7 (70438) కథం ద్వైతవనే రాజన్పూర్వముక్త్వా తథా వచః। భ్రాతౄనేతాన్స్మ సహితాఞ్శీతవాతాతపార్దితాన్॥ 12-14-8 (70439) వయం దుర్యోధనం హత్వా మృధే భోక్ష్యామ మేదినీం। సంపూర్ణాం సర్వకామానామాహవే విజయైషిణః॥ 12-14-9 (70440) నృవీరాంశ్చ రథాన్హత్వా నిహత్య చ మహాగజాన్। సంస్తీర్య చ రథైర్భూమిం ససాదిభిరరిందమాః॥ 12-14-10 (70441) యజేభ వివిధైర్యజ్ఞైః సమృద్ధైరాప్తదక్షిణైః। వనవాసకృతం దుఃఖం భవిష్యతి సుఖాయ నః॥ 12-14-11 (70442) ఇత్యేతానేవముక్త్వా త్వం స్వయం ధర్మభృతాం వర। కథమద్య పునర్వీర వినిహంసి మనాంసి నః॥ 12-14-12 (70443) న క్లీబో వసుధాం భుంక్తే న క్లీబో ధనమశ్నుతే। న క్లీబస్య గృహే పుత్రా మత్స్యాః పంక ఇవాసతే॥ 12-14-13 (70444) నాదండః క్షత్రియో భాతి నాదండో భూమిమశ్నుతే। నాదండస్య ప్రజా రాజ్ఞః సుఖం విందంతి భారత॥ 12-14-14 (70445) `సదేవాసురగన్ఘర్వైరప్సరోభిర్విభూషితం। రక్షోభిర్గుహ్యకైర్నాగైర్మనుష్యైశ్చ విభూషితం॥ 12-14-15 (70446) త్రివర్గేణ చ సంపూర్ణం త్రివర్గస్యాగమేన చ। దండేనాభ్యాహృతం సర్వం జగద్భోగాయ కల్పతే॥ 12-14-16 (70447) స్వాయంభువం మహీపాల ఆగమం శృణు శాశ్వతం। విప్రాణాం విదితశ్చాయం తవ చైవ విశాంపతే॥ 12-14-17 (70448) అరాజకే హి లోకేఽస్మిన్సర్వతో విద్రుతే భయాత్। రక్షార్థమస్య లోకస్య రాజానమసృజత్ప్రభుః। మహాకాయం మహావీర్యం పాలనే జగతః క్షమం॥ 12-14-18 (70449) అనిలాగ్నియమార్కాణామింద్రస్య వరుణస్య చ। చంద్రవిత్తేశయోశ్చైవ మాత్రా నిర్హృత్య శాశ్వతీః॥ 12-14-19 (70450) యస్మాదేషాం సురేంద్రాణాం సంభవత్యంశతో నృపః। తస్మాదభిభవత్యేష సర్వభూతాని తేజసా॥ 12-14-20 (70451) తపత్యాదిత్యవచ్చైవ చక్షూంషి చ మనాంసి చ। చ చైనం భువి శక్నోతి కశ్చిదప్యభివీక్షితుం॥ 12-14-21 (70452) సోఽగ్నిర్భవతి వాయుశ్చ సోఽర్కః సోమశ్చ ధర్మరాట్। స కుబేరః స వరుణః స మహేంద్రః ప్రతాపవాన్॥ 12-14-22 (70453) పితామహస్య దేవస్య విష్ణోః శర్వస్య చైవ హి। ఋషీణాం చైవ సర్వేషాం తస్మింస్తేజః ప్రతిష్ఠితం॥ 12-14-23 (70454) బాలోఽపి నావమంతవ్యో మనుష్య ఇతి భూమిపః। మహతీ దేవతా హ్యేషా నరరూపేణ తిష్ఠతి॥ 12-14-24 (70455) ఏకమేవ దహత్యగ్నిర్నరం దురుపసర్పిణం। కులం దహతి రాజాగ్నిః సపశుద్రవ్యసంచయం॥ 12-14-25 (70456) ధృతరాష్ట్రకులం దగ్ధం క్రోధోద్భూతేన వహ్నినా। ప్రత్యక్షమేతల్లోకస్య సంశయో హి న విద్యతే॥ 12-14-26 (70457) కులజో వృత్తసంపన్నో ధార్మికశ్చ మహీపతిః। ప్రజానాం పాలనే యుక్తః పూజ్యతే దైవతైరపి॥ 12-14-27 (70458) కార్యం యోఽవేక్ష్య శక్తిం చ దేశకాలౌ చ తత్వతః। కురుతే ధర్మసిద్ధ్యర్థం వైశ్వరూప్యం పునః పునః॥ 12-14-28 (70459) తస్య ప్రసాదే పఝా శ్రీర్విజయశ్చ పరాక్రమే। మృత్యుశ్చ వసతి క్రోధే సర్వతేజోమయో హి సః॥ 12-14-29 (70460) తం యస్తు ద్వేష్టి సంమోహాత్స వినశ్యతి మానవః। తస్య హ్యాశువినాశాయ రాజాఽపి కురుతే మనః॥ 12-14-30 (70461) తస్మాద్ధర్మం యదిష్టేషు స వ్యవస్యతి పార్థివః। అనిష్టం చాప్యనిష్టేషు తద్ధర్మం న విచాలయేత్॥ 12-14-31 (70462) తస్యార్థే సర్వభూతానాం గోప్తారం ధర్మమాత్మజం॥ బ్రహ్మతేజోమయం దండమసృజత్పూర్వమీశ్వరః॥ 12-14-32 (70463) తస్య సర్వాణి భూతాని స్థావరాణి చరాణి చ। భయాద్భోగాయ కల్పంతే ధర్మాన్న విచలంతి చ॥ 12-14-33 (70464) దేశకాలౌ చ శక్తిం చ కార్యం చావేక్ష్య తత్వతః। యథార్హతః సంప్రణయేన్నరేష్వన్యాయవర్తిషు॥ 12-14-34 (70465) స రాజా పురుషో దండః స నేతా శాసితా చ సః। వర్ణానామాశ్రమాణాం చ ధర్మప్రభురథావ్యయః॥ 12-14-35 (70466) దండః శాస్తి ప్రజాః సర్వా దండ ఏవాభిరక్షతి। దండః సుప్తేషు జాగర్తి దండం ధర్మం విదుర్బుధాః॥ 12-14-36 (70467) సుసమీక్ష్య ధృతో దండః సర్వా రంజయతి ప్రజాః। అసమీక్ష్య ప్రణీతస్తు వినాశయతి సర్వశః॥ 12-14-37 (70468) యది న ప్రణయేద్రాజా దండం దండ్యేష్వతంద్రితః। జలే మత్స్యానివాభక్ష్యందుర్బలాన్బలవత్తరాః॥ 12-14-38 (70469) కాకోఽద్యాచ్చ పురోడాశం శ్వా చైవావలిహేద్ధవిః। స్వామిత్వం న క్వచిచ్చ స్యాత్ప్రపద్యేతాధరోత్తరం॥ 12-14-39 (70470) సర్వో దండజితో లోకో దుర్లభస్తు శుచిర్నరః। దండస్య హి భయాత్సర్వం జగద్భోగాయ కల్పతే॥ 12-14-40 (70471) దేవదానవగంధర్వా రక్షాంసి పతగోరగాః। తేఽపి భోగాయ కల్పంతే దండేనైవాభిపీడితాః॥ 12-14-41 (70472) దూష్యేయుః సర్వవర్ణాశ్చ భిద్యేరన్సర్వసేతవః। సర్వలోకప్రకోపశ్చ భవేద్దండస్య విభ్రమాత్॥ 12-14-42 (70473) యత్ర శ్యామో లోహితాక్షో దండశ్చరతి పాపహా। ప్రజాస్తత్ర న ముహ్యంతి నేతా చేత్సాధు పశ్యతి॥ 12-14-43 (70474) ఆహుస్తస్య ప్రణేతారం రాజానం సత్యవాదినం। సమీక్ష్యకారిణం ప్రాజ్ఞం ధర్మకామార్థకోవిదం॥ 12-14-44 (70475) తం రాజా ప్రణయన్సంయక్స్వర్గాయాభిప్రవర్తతే। కామాత్మవిషయీ క్షుద్రో దండేనైవ నిహన్యతే॥ 12-14-45 (70476) దండో హి సుమహాతేజా దుర్ధరశ్చాకృతాత్మభిః। ధర్మాద్విచలితం హంతి నృపమేవ సబాంధవం॥ 12-14-46 (70477) తతో దుర్గం చ రాష్ట్రం చ లోకం చ సచరాచరం। అంతరిక్షగతాంశ్చైవ మునీందేవాంశ్చ హింసతి॥ 12-14-47 (70478) సోఽసహాయేన మూఢేన లుబ్ధేనాకృతబుద్ధినా। అశక్యో న్యాయతో నేతుం విషయాంశ్చైవ సేవతా॥ 12-14-48 (70479) శుచినా సత్యసంధేన నీతిశాస్త్రానుసారిణా। దండః ప్రణేతుం శక్యో హి సుసహాయేన ధీమతా॥ 12-14-49 (70480) స్వరాష్ట్రే న్యాయవర్తీ స్యాద్భృశదండశ్చ శత్రుషు। సుహృత్స్వజిహ్మః స్నిగ్ధేషు బ్రాహ్మణేషు క్షమాన్వితః॥ 12-14-50 (70481) ఏవంవృత్తస్య రాజ్ఞస్తు శిలోంఛేనాపి జీవతః। విస్తీర్యేత యశో లోకే తైలబిందురివాంభసి॥ 12-14-51 (70482) అతస్తు విపరీతస్య నృపతేరకృతాత్మనః। సంక్షిప్యేన యశో లోకే ఘృతబిందురివాంభసి॥ 12-14-52 (70483) దేవదేవేన రుద్రేణ బ్రహ్మణా చ మహీపతే। విష్ణునా చైవ దేవేన శక్రేణ చ మహాత్మనా॥ 12-14-53 (70484) లోకపాలైశ్చ భూతైశ్చ పాండవైశ్చ మహాత్మభిః। ధర్మాద్విచలితా రాజంధార్తరాష్ట్రా నిపాతితాః। అధార్మికా దురాచారాః ససైన్యా వినిపాతితాః॥ 12-14-54 (70485) తాన్నిహత్య న దోషస్తే స్వల్పోఽపి జగతీపతే। ఛలేన మాయయా వాఽథ క్షత్రధర్మేణ వా నృప॥' 12-14-55 (70486) మిత్రతా సర్వభూతేషు దానమధ్యయనం తపః। బ్రాహ్మణస్యైవ ధర్మః స్యాన్న రాజ్ఞో రాజసత్తమ॥ 12-14-56 (70487) అసతాం ప్రతిషేధశ్చ సతాం చ పరిపాలనం। ఏష రాజ్ఞాం పరో ధర్మః సమరే చాపలాయనం॥ 12-14-57 (70488) యస్మిన్క్షమా చ క్రోధశ్చ దానాదానే భయాభయే। నిగ్రహానుగ్రహౌ చోభౌ స వై ధర్మవిదుచ్యతే॥ 12-14-58 (70489) న శ్రుతేన న దానేన న సాంత్వేన న చేజ్యయా। త్వయేయం పృథివీ లబ్ధా న సంకోచేన చాప్యుత॥ 12-14-59 (70490) యత్తద్బలమమిత్రాణాం తథా వీరసముద్యతం। హస్త్యశ్వరథసంపన్నం త్రిభిరంగైరనుత్తమం॥ 12-14-60 (70491) రక్షితం ద్రోణకర్ణాభ్యామశ్వత్థాంనా కృపేణ చ। తత్త్వయా నిహతం వీర తస్మాద్భుంక్ష్వ వసుంధరాం॥ 12-14-61 (70492) జంబూద్వీపో మహారాజ నానాజనపదైర్యుతః। త్వయా పురుషశార్దూల దండేన మృదితః ప్రభో॥ 12-14-62 (70493) జంబూద్వీపేన సదృశః క్రౌంచద్వీపో నరాధిప। అపరేణ మహామేరోర్దండేన మృదితస్త్వయా॥ 12-14-63 (70494) క్రౌంచద్వీపేన సదృశః శాకద్వీపో నరాధిప। పూర్వేణ తు మహామేరోర్దండేన మృదితస్త్వయా॥ 12-14-64 (70495) ఉత్తరేణ మహామేరోః శాకద్వీపేన సంమితః। భద్రాశ్వః పురుషవ్యాఘ్ర దండేన మృదితస్త్వయా॥ 12-14-65 (70496) ద్వీపాశ్చ సాంతరద్వీపా నానాజనపదాశ్రయాః। విగాహ్య సాగరం వీర దండేన మృదితాస్త్వయా॥ 12-14-66 (70497) ఏతాన్యప్రతిమేయాని కృత్వా కర్మాణి భారత। న ప్రీయసే మహారాజ పూజ్యమానో ద్విజాతిభిః॥ 12-14-67 (70498) స త్వం భ్రాతౄనిమాందృష్ట్వా ప్రతినందస్వ భారత। ఋషభానివ సంమత్తాన్గజేంద్రాన్గర్జితానివ॥ 12-14-68 (70499) అమరప్రతిమాః సర్వే శత్రుసాహాః పరంతపాః। ఏకైకోఽపి సుఖాయైషాం మమ స్యాదితి మే మతిః॥ 12-14-69 (70500) కిం పునః పురుషవ్యాఘ్రాః పతయో మే నరర్షభాః। సమస్తానీంద్రియాణీవ శరీరస్య విచేష్టనే॥ 12-14-70 (70501) అనృతం నాబ్రవీచ్ఛ్వశ్రూః సర్వజ్ఞా సర్వదర్శినీ। యుధిష్ఠిరస్త్వాం పాంచాలి సుఖే ధాస్యత్యనుత్తమే॥ 12-14-71 (70502) ఇత్వా రాజసహస్రాణి బహూన్యాశుపరాక్రమః। తద్వ్యర్థం సంప్రపశ్యామి మోహాత్తవ జనాధిప॥ 12-14-72 (70503) యేషామున్మత్తకో జ్యేష్ఠః సర్వే తేఽప్యనుసారిణః। తవోన్మాదాన్మహారాజసోన్మాదాః సర్వపాండవాః॥ 12-14-73 (70504) యది హి స్యురనున్మత్తా భ్రాతరస్తే నరాధిప। బద్ధ్వా త్వాం నాస్తికైః సార్ధం ప్రశాసేయుర్వసుంధరాం॥ 12-14-74 (70505) కురుతే మూఢ ఏవం హి యః శ్రేయో నాధిగచ్ఛతి। ధూపైరంజనయోగైశ్చ నస్యకర్మభిరేవ చ॥ 12-14-75 (70506) `ఉన్మత్తిరపనేతవ్యా తవ రాజన్యదృచ్ఛయా।' భేషజైః స చికిత్స్యః స్యాద్య ఉన్మార్గేణ గచ్ఛతి॥ 12-14-76 (70507) సాహం సర్వాధమా లోకే స్త్రీణాం భరతసత్తమ। తథా వినికృతా పుత్రైర్యాఽహమిచ్ఛామి జీవితుం॥ 12-14-77 (70508) ధృతరాష్ట్రసుతా రాజన్నిత్యముత్పథగామినః। తాదృశానాం వధే దోషం నాహం పశ్యామి కర్హిచిత్॥ 12-14-78 (70509) ఇమాంశ్చోశనసా గీతాఞ్శ్లోకాఞ్శ్రృణు నరాధిప॥ 12-14-79 (70510) ఆత్మహంతాఽర్థహంతా చ బంధుహంతా విషప్రదః। అకారణేన హంతా చ యశ్చ భార్యాం పరామృశేత్॥ 12-14-80 (70511) నిర్దోషం వధమేతేషాం షణ్ణామప్యాతతాయినాం। బ్రహ్మా ప్రోవాచ భగవాన్భార్గవాయ మహాత్మనే॥ 12-14-81 (70512) బ్రహ్మక్షత్రవిశాం రాజన్సత్పథే వర్తినామపి। ప్రసహ్యాగారమాగంయ హంతారం గరదం తథా॥ 12-14-82 (70513) అభక్ష్యాపేయదాతారమగ్నిదం చ నిశాతయేత్। మార్గ ఏష మహీపానాం గోబ్రాహ్మణవధేషు చ॥ 12-14-83 (70514) కేశగ్రహే చ నారీణామపి యుధ్యేత్పితామహం। బ్రహ్మాణం దేవదేవేశం కిం పునః పాపకారిణం॥ 12-14-84 (70515) గోబ్రాహ్మణార్థే వ్యసనే చ రాజ్ఞాం రాష్ట్రోపమర్దే స్వశరీరహేతోః। స్త్రీణాం చ విక్రుష్టరుతాని శ్రుత్వా విప్రోఽపి యుధ్యేత మహాప్రభావః॥ 12-14-85 (70516) ధర్మాద్విచలితం విప్రం నిహన్యాదాతతాయినం। తస్యాన్యత్ర వధం విద్వాన్మనసాఽపి న చింతయేత్॥ 12-14-86 (70517) గోబ్రాహ్మణవధే వృత్తం మంత్రత్రాణార్థమేవ చ। నిహన్యాత్క్షత్రియో విప్రం స్వకుటుంబస్య చాప్తయే॥ 12-14-87 (70518) తస్కరేణ నృశంసేన ధర్మాత్ప్రచలితేన చ। క్షత్రబంధుః పరం శక్త్యా యుధ్యేద్విప్రేణ సంయుగే॥ 12-14-88 (70519) ఆతతాయినమాయాంతమపి వేదాంతపారగం। జిఘాంసంతం జిఘాంసీయాన్న తేన భ్రూణహా భవేత్॥ 12-14-89 (70520) బ్రాహ్మణః క్షత్రియో వైశ్యః శూద్రో వాఽప్యంత్యజోపి వా। న హన్యాద్బ్రాహ్మణం శాంతం తృణేనాపి కదాచన॥ 12-14-90 (70521) బ్రాహ్మణాయావగుర్యాద్యః స్పృష్ట్వా గురుతరం మహత్। వర్షాణాం త్రిశతం పాపః ప్రతిష్ఠాం నాధిగచ్ఛతి॥ 12-14-91 (70522) సహస్రాణి చ వర్షాణి నిహత్య నరకే పతేత్। తస్మాన్నైవావగుర్యాద్ధి నైవ శస్త్రం నిపాతయేత్॥ 12-14-92 (70523) శోణితం యావతః పాంసూన్గృహ్ణాతీతి హి ధారణా। తావతీః స సమాః పాపో నరకే పరివర్తతే॥ 12-14-93 (70524) త్వగస్థిభేదం విప్రస్య యః కుర్యాత్కారయేత వా। బ్రహ్మహా స తు విజ్ఞేయః ప్రాయశ్చిత్తీ నరాధమః॥ 12-14-94 (70525) శ్రోత్రియం బ్రాహ్మణం హత్వా తథాఽఽత్రేయీం చ బ్రాహ్మణీం। చతుర్విశతివర్షాణి చరేద్బ్రహ్మహణో వ్రతం॥ 12-14-95 (70526) ద్విగుణాం బ్రహ్మహత్యేయం సర్వైః ప్రోక్తా మహర్షిభిః। ప్రాయశ్చిత్తమకుర్వాణం కృతాంకం విప్రవాసయేత్॥ 12-14-96 (70527) బ్రాహ్మణం క్షత్రియం వైశ్యం శూద్రం వా ఘాతయేన్నృపః। బ్రహ్మఘ్నం తస్కరం చైవ మాభూదేవం చరిష్యతి॥ 12-14-97 (70528) ఛిత్త్వా హస్తౌ చ పాదౌ చ నాసికోష్ఠౌ చ భూపతిః। బ్రహ్మఘ్నం చోత్తమం పాపం నేత్రోద్ధారేణ యోజయేత్॥ 12-14-98 (70529) శూద్రస్యైవ స్మృతో దండస్తద్వద్రాజన్యవైశ్యయోః। ప్రాయశ్చిత్తమకుర్వాణం బ్రాహ్మణం తు ప్రవాసయేత్॥ 12-14-99 (70530) క్షత్రియం వైశ్యశూద్రౌ చ శస్త్రేణైవ చ ఘాతయేత్। బ్రహ్మఘ్నాన్బ్రాహ్మణాత్రాజా కృతాంకాన్విప్రవాసయేత్॥ 12-14-100 (70531) వికలేంద్రియాంస్త్రివర్ణాంశ్చ చండాలైః సహ వాసయేత్। తైశ్చ యః సంపిబేత్కశ్చిత్స పిబన్బ్రహ్మహా భవేత్॥ 12-14-101 (70532) ప్రేతానాం న చ దేయాని పిండదానాని కేనచిత్॥ 12-14-102 (70533) కృష్ణవర్ణా విరూపా చ నిర్ణీతా లంబమూర్ధజా। దునోత్యదృష్ట్వా కర్తారం బ్రహ్మహత్యేతి తాం విదుః॥ 12-14-103 (70534) బ్రహ్మఘ్నేన పిబంతశ్చ విప్రా దేశాః పురాణి చ। అచిరాదేవ పీడ్యంతే దుర్భిక్షవ్యాధితస్కరైః॥ 12-14-104 (70535) బ్రాహ్మణం పాపకర్మాణం విప్రాణామాతతాయినం। క్షత్రియం వైశ్యశూద్రౌ చ నేత్రోద్ధారేణ యోజయేత్॥ 12-14-105 (70536) దుర్బలానాం బలం రాజా బలినో యే చ సాధవః। బలినాం దుర్బలానాం చ పాపానాం మృత్త్యురిష్యతే॥ 12-14-106 (70537) సదోషమపి యో హన్యాదశ్రావ్య జగతీపతే। దుర్బలం బలవంతం వా స పరాజయమర్హతి॥ 12-14-107 (70538) రాజాజ్ఞాం ప్రాడ్వివాకం చ నేచ్ఛేద్యచ్చాపి నిష్పతేత్। సాక్షిణం సాధువాక్యం చ జితం తమపి నిర్దిశేత్॥ 12-14-108 (70539) బంధనాన్నిష్పతేద్యచ్చ ప్రతిభూర్న దదాతి చ। కులజశ్చ ధనాఢ్యశ్చ స పరాజయమర్హతి॥ 12-14-109 (70540) రాజాజ్ఞయా సమాహూతో యో న గచ్ఛేత్సభాం నరః। బలవంతముపాశ్రిత్య సాయుధః స పరాజితః॥ 12-14-110 (70541) తం దండేన వినిర్జిత్య మహాసాహసికం నరం। వియుక్తదేహసర్వస్వం పరలోకం విసర్జయేత్॥ 12-14-111 (70542) మృతస్యాపి న దేయాని పిండదానాని కేనచిత్। దత్త్వా దండం ప్రయచ్ఛేత మధ్యమం పూర్వసాహయం॥ 12-14-112 (70543) కులస్త్రీవ్యభిచారం చ రాష్ట్రస్య చ విమర్దనం। బ్రహ్మహత్యాం చ చౌర్యం చ రాజద్రోహం చ పంచమం॥ 12-14-113 (70544) యుద్ధాదన్యత్ర హింసాయాం సురాపస్య చ కీర్తనే। మహాంతం గురుతల్పే చ మిత్రద్రోహే చ పాతకం॥ 12-14-114 (70545) న కథంచిదుపేక్షేత మహాసాహసికం నరం। సర్వస్వమపహృత్యాశు తతః ప్రాణైర్వియోజయేత్॥ 12-14-115 (70546) త్రిషు వర్ణేషు యో దండః ప్రణీతో బ్రహ్మణా పురా। మహాసాహసికం విప్రం కృతాంకం విప్రవాసయేత్॥ 12-14-116 (70547) సాహస్రో వా భవేద్దండః కాంచనో దేహనిష్క్రియా। చతుర్ణామపి వర్ణానామేవమాహోశనా కవిః॥ 12-14-117 (70548) నారీణాం బాలవృద్ధానాం గోపతేశ్చ మహామతిః। పాపానాం దుర్వినీతానాం ప్రాణాంతం చ బృహస్పతిః। దండమాహ మహాభాగ సర్వేషామాతతాయినాం॥ 12-14-118 (70549) సర్వేషాం పాపబుద్ధీనాం పాపకర్మైవ క్వుర్వతాం। ధృతరాష్ట్రస్య పుత్రాణాం దండో నిర్దోష ఇష్యతే। సౌబలస్య చ దుర్బుద్ధేః కర్ణస్య చ దురాత్మనః॥ 12-14-119 (70550) పశ్యతాం చైవ శూరాణాం యాఽహం ద్యూతే సభాం తదా। రజస్వలా సమానీతా భవతాం పశ్యతాం నృప। వాససైకేన సంవీతా తవ దోషేణ భూపతే॥ 12-14-120 (70551) మాభూద్ధర్మవిలోపస్తే ధృతరాష్ట్రకులక్షయాత్। క్రోధాగ్నినా తు దగ్ధం చ సపశుద్రవ్యసంచయం॥ 12-14-121 (70552) సాఽహమేవంవిధం దుఃఖం సంప్రాప్తా తవ హేతునా। ఆదిత్యస్య ప్రసాదేన న చ ప్రాణైర్వియోజితా॥ 12-14-122 (70553) రక్షితా దేవదేవేన జగతః కాలహేతునా। దివాకరేణ దేవేన వివస్త్రా న కృతా తదా'॥ 12-14-123 (70554) ఏతేషాం యతమానానాం న మేఽద్య వచనం మృషా। త్వం తు సర్వాం మహీం త్యక్త్వా కురుషే స్వయమాపదం॥ 12-14-124 (70555) యథాఽఽస్తాం సంమతౌ రాజ్ఞాం పృథివ్యాం రాజసత్తం। మాంధాతా చాంబరీషశ్చ తథా రాజన్విరాజసే॥ 12-14-125 (70556) ప్రశాధి పృథివీం దేవీం ప్రజా ధర్మేణ పాలయన్। సపర్వతవనద్వీపాం మా రాజన్విమనా భవ॥ 12-14-126 (70557) యజస్వ వివిధైర్యజ్ఞైర్యుధ్యస్వారీన్ప్రయచ్ఛ చ। ధనాని భోగాన్వాసాంసి ద్విజాతిభ్యో నృపోత్తమ॥ ॥ 12-14-127 (70558) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుర్దశోఽధ్యాయః॥ 14॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-14-6 స్తోకకాశ్చాతకా వావాశ్యమానాః పునః పునః క్రందంతః॥ 12-14-7 ఉపపన్నేన యుక్తియుక్తేన॥ 12-14-9 సర్వకామానాం సర్వైరర్థైః॥ 12-14-13 క్లీబోఽధీరః। అవిపాలా ఇవాసత ఇతి. ట. డ. పాఠః। వత్సపాలా ఇవాసత ఇతి థ. పాఠః॥ 12-14-57 ప్రతిషేధో దండో రాజ్యాన్నిర్వాసనం వా॥ 12-14-58 దానం ఆదానం చ తే॥ 12-14-59 సంకోచేన యాంచయా॥ 12-14-63 అపరేణ పశ్చిమతః 12-14-64 క్రౌంచద్వీపాదివశీకరణం సిద్ధద్వారా రాజసూయే॥ 12-14-73 సర్వే తేప్యవమానితా ఇతి ట. డ. ద. పఠః॥ 12-14-75 నస్యకర్మ నాసాద్వారా భేషజగ్రహణం॥

12-15-0 (70933) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-15-0x (5791) యాజ్ఞసేన్యా వచః శ్రుత్వా పునరేవార్జునోఽబ్రవీత్। అనుమాన్య మహాబాహుం జ్యేష్ఠం భ్రాతరమీశ్వరం॥ 12-15-1 (70934) అర్జున ఉవాచ। 12-15-2x (5792) దండః శాస్తి ప్రజాః సర్వా దండ ఏవాభిరక్షతి। దణ్·డః సుప్తేషు జాగర్తి దండం ధర్మం విదుర్బుధాః॥ 12-15-2 (70935) దండః సంరక్షతే ధర్మం తథైవార్యం జనాధిప। కామం సంరక్షతే దండస్త్రివర్గో దండ ఉచ్యతే॥ 12-15-3 (70936) దండేన రక్ష్యతే ధాన్యం ధనం దండేన రక్ష్యతే। ఏతద్విద్వానుపాదాయ స్వభావం పశ్య లౌకికం॥ 12-15-4 (70937) రాజదండభయాదేకే నరాః పాపం న కుర్వతే। యమదండభయాదేకే పరలోకభయాదపి॥ 12-15-5 (70938) పరస్పరభయాదేకే పాపాః పాపం న కుర్వతే। ఏవం సాంసిద్ధికే లోకే సర్వం దండే ప్రతిష్ఠితం॥ 12-15-6 (70939) దండస్యైవ భయాదేకే న ఖాదంతి పరస్పరం। అంధేతమసి మజ్జేయుర్యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-7 (70940) యస్మాదదాంతాందమయత్యశిష్టాందండయత్యపి। దమనాద్దండనాచ్చైవ తస్మాద్దండం విదుర్బుధాః॥ 12-15-8 (70941) వాచి దండో బ్రాహ్మణానాం క్షత్రియాణాం భుజార్పణం। ధనదండాః స్మృతా వైశ్యా నిర్దండః శూద్ర ఉచ్యతే॥ 12-15-9 (70942) అసంమోహాయ మర్త్యానామర్థసంరక్షణాయ చ। మర్యాదా స్థాపితా లోకే దండసంజ్ఞా విశాంపతే॥ 12-15-10 (70943) యత్ర శ్యామో లోహితాక్షో దండశ్చరతి సూద్యతః। ప్రజాస్తత్ర న ముహ్యంతి నేతా చేత్సాధు పశ్యతి॥ 12-15-11 (70944) బ్రహ్మచారీ గృహస్థశ్చ వానప్రస్థస్చ భిక్షుకః। దండస్యైవ భయాదేతే మనుష్యా వర్త్మని స్థితాః॥ 12-15-12 (70945) నాభీతో యజతే రాజన్నాభీతో దాతుమిచ్ఛతి। నాభీతః పురుషః కశ్చిత్సమయే స్థాతుమిచ్ఛతి॥ 12-15-13 (70946) నాచ్ఛిత్త్వా పరమర్మాణి నాకృత్వా కర్మ దుష్కరం। నాహత్వా మత్స్యఘాతీవ ప్రాప్నోతి మహతీం శ్రియం॥ 12-15-14 (70947) నాఘ్నతః కీర్తిరస్తీహ న విత్తం న పునః ప్రజాః। ఇంద్రో వృత్రవధేనైవ మహేంద్రః సమపద్యత। `మాహేంద్రం చ గృహం లేభే లోకానాం చేశ్వరోఽభవత్॥' 12-15-15 (70948) య ఏవ దేవా హంతారస్తాఁల్లోకోఽర్చయతే భృశం। హంతారుద్రస్తథాస్కందః శక్రోఽగ్నిర్వరుణో యమః॥ 12-15-16 (70949) హంతా కాలస్తథా వాయుర్మృత్యుర్వైశ్రవణో రవిః। వసవో మరుతః సాధ్యా విశ్వేదేవాశ్చ భారత॥ 12-15-17 (70950) ఏతాందేవాన్నమస్యంతి ప్రతాపప్రణతా జనాః। న బ్రహ్మాణం న ధాతారం న పూషాణం కథంచన॥ 12-15-18 (70951) మధ్యస్థాన్సర్వభూతేషు దాంతాఞ్శమపరాయణాన్। యజంతే మానవాః కేచిత్ప్రశాంతాన్సర్వకర్మసు॥ 12-15-19 (70952) న హి పశ్యామి జీవంతం లోకే కంచిదర్హిసయా। సత్వైః సత్వా హి జీవంతి దుర్బలైర్బలవత్తరాః॥ 12-15-20 (70953) నకులో మూషికానత్తి బిడాలో నకులం తథా। బిడాలమత్తి శ్వా రాజఞ్శ్వానం వ్యాలమృగస్తథా॥ 12-15-21 (70954) తానత్తి పురుషః సర్వాన్పశ్య ధర్మో యథా గతః। ప్రాణస్యాన్నమిదం సర్వం జంగమం స్థావరం చ యత్॥ 12-15-22 (70955) విధానం దైవవిహితం తత్ర విద్వాన్న ముహ్యతి। యథా సృష్టోఽసి రాజేంద్ర తథా భవితుమర్హసి॥ 12-15-23 (70956) వినీతక్రోధహర్షా హి మందా వనముపాశ్రితాః। వినా వధం న కుర్వంతి తాపసాః ప్రాణయాపనం॥ 12-15-24 (70957) ఉదకే బహవః ప్రాణాః పృథివ్యాం చ ఫలేషు చ। న చ కశ్చిన్న తాన్హంతి కిమన్యత్ప్రాణయాపనం॥ 12-15-25 (70958) సూక్ష్మయోనీని భూతాని తర్కగంయాని కానిచిత్। పక్ష్మణోఽపి నిపాతేన యేషాం స్యాత్స్కంధపర్యయః॥ 12-15-26 (70959) గ్రామాన్నిష్క్రంయ మునయో విగతక్రోధమత్సరాః। వనే కుటుంబధర్మాణో దృశ్యంతే పరిమోహితాః॥ 12-15-27 (70960) భూమిం భిత్త్వౌషధీశ్ఛిత్త్వా వృక్షాదీనండజాన్పశూన్। మనుష్యాస్తన్వయే యజ్ఞాంస్తే స్వర్గం ప్రాప్నువంతి చ॥ 12-15-28 (70961) దండనీత్యాం ప్రణీతాయాం సర్వే సిధ్యంత్యుపక్రమాః। కౌంతేయ సర్వభూతానాం తత్ర మే నాస్తి సంశయః॥ 12-15-29 (70962) దండశ్చేన్న భవేల్లోకే వినశ్యేయురిమాః ప్రజాః। జలే మత్స్యానివాభక్ష్యందుర్బలాన్బలవత్తరాః॥ 12-15-30 (70963) సత్యం బతేదం బ్రహ్మణా పూర్వముక్తం దండః ప్రజా రక్షతి సాధునీతః। పశ్యాగ్నయః పూతిమాంసస్య భీతాః సంతర్జితా దండభయాజ్జ్వలంతి॥ 12-15-31 (70964) అంధంతమ ఇవేదం స్యాన్న ప్రజ్ఞాయేత కించన। దండశ్చేన్న భవేల్లోకే విభజన్సాధ్వసాధునీ॥ 12-15-32 (70965) యేఽపి సంభిన్నమర్యాదా నాస్తికా వేదనిందకాః। తేఽపి భోగాయ కల్పంతే దండేనాశు నిపీడితాః॥ 12-15-33 (70966) సర్వో దండజితో లోకో దుర్లభో హి శుచిర్జనః। దండస్య హి భయాద్భీతో భోగాయైవ ప్రకల్పతే॥ 12-15-34 (70967) చాతుర్వర్ణ్యప్రమోదాయ సునీతికరణాయ చ। దండో విధాత్రా విహితో ధర్మార్థౌం భువి రక్షితుం॥ 12-15-35 (70968) యది దండాన్న విభ్యేయుర్వయాంసి శ్వాపదాని చ। అద్యుః పశూన్మనుష్యాంశ్చ యజ్ఞార్థాని హవీంషి చ॥ 12-15-36 (70969) న బ్రహ్మచార్యధీయీత న కాల్యం దుహతే చ గౌః। న కన్యోద్వహనం గచ్ఛేద్యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-37 (70970) విష్వగ్లోపః ప్రవర్తేత భిద్యేరన్సర్వసేతవః। మమత్వం న ప్రజానీయుర్యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-38 (70971) న సంవత్సరసత్రాణి తిష్ఠేయురకుతోభయాః। విధివద్దక్షిణావంతి యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-39 (70972) చరేయుర్నాశ్రమే ధర్మం యథోక్తం విధిమాశ్రితాః। న విద్యాం ప్రాప్నుయాత్కశ్చిద్యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-40 (70973) న చోష్ట్రా న బలీవర్దా నాశ్వాశ్వతరగర్దభాః। న విద్యాం ప్రాప్నుర్యానాని యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-41 (70974) న ప్రేష్యా వచనం కుర్యుర్న బాలో జాతు కర్హిచిత్। తిష్ఠేత్పితుర్మతే ధర్మే యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-42 (70975) దండే స్థితాః ప్రజాః సర్వా భయం దండే విదుర్బుధాః। దండే స్వర్గో మనుష్యాణాం లోకోఽయం చ ప్రతిష్ఠితః॥ 12-15-43 (70976) న తత్ర కూటం పాపం వా వంచనా వాఽపి దృశ్యతే। యత్ర దండః సువిహితశ్చరత్యరివినాశనః॥ 12-15-44 (70977) హవిః శ్వా ప్రలిహేద్దృష్ట్వా దండశ్చేన్నోద్యతో భవేత్। హరేత్కాకః పురోడాశం యది దండో న పాలయేత్॥ 12-15-45 (70978) యదీదం ధర్మతో రాజ్యం విహితం యద్యధర్మతః। కార్యస్తత్ర న శోకో వై భుంక్ష్వ భోగాన్యజస్వ చ॥ 12-15-46 (70979) సుఖేన ధర్మం శ్రీమంతశ్చరంతి శుచివాససః। సంవసంతః ప్రియైర్దారైర్భుంజానాశ్చాన్నముత్తమం॥ 12-15-47 (70980) అర్థే సర్వే సమారంభాః సమాయత్తా న సంశయః। స చ దండే సమాయత్తః పశ్య దండస్య గౌస్వం॥ 12-15-48 (70981) లోకయాత్రార్థమేవేహ ధర్మప్రవచనం కృతం। అహింసాఽసాధుహింసేతి శ్రేయాంధర్మపరిగ్రహః॥ 12-15-49 (70982) నాత్యంతం గుణవత్కించిన్న చాప్యత్యంతనిర్గుణం। ఉభయం సర్వకార్యేషు దృశ్యతే సాధ్వసాధు చ॥ 12-15-50 (70983) పశూనాం వృషణం ఛిత్త్వా తతో భిందంతి నస్సు తాన్। వహంతి బహవో భారాన్బధ్నంతి దమయంతి చ॥ 12-15-51 (70984) ఏవం పర్యాకులే లోకే వితథైర్జర్ఝరీకృతే। తైస్తైర్న్యాయైర్మహారాజ పురాణం ధర్మమాచర॥ 12-15-52 (70985) యజ దేహి ప్రజా రక్ష ధర్మం సమనుపాలయ। అమిత్రాంజహి కౌంతేయ మిత్రాణి పరిపాలయ॥ 12-15-53 (70986) మా చ తే నిఘ్నతః శత్రూన్మన్యుర్భవతు పార్థివ। న తత్ర కిల్విషం కించిద్ధంతుర్భవతి భారత॥ 12-15-54 (70987) ఆతతాయీ హి యో హన్యాదాతతాయినమాగతం। న తేన భ్రూణహా స స్యాన్మన్యుస్తం మన్యుమార్చ్ఛతి॥ 12-15-55 (70988) అవధ్యః సర్వభూతానామంతరాత్మా న సంశయః। అవధ్యే చాత్మని కథం వధ్యో భవతి కస్యచిత్॥ 12-15-56 (70989) యథా హి పురుషః శాలాం పునః సంప్రవిశేన్నవాం। ఏవ జీవః శరీరాణి తానితాని ప్రపద్యతే॥ 12-15-57 (70990) దేహాన్పురాణానుత్సృజ్య నవాన్సంప్రతిపద్యతే। ఏవం మృత్యుముఖం ప్రాహుర్జనా యే తత్త్వదర్శినః॥ ॥ 12-15-58 (70991) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచదశోఽధ్యాయః॥ 15॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-15-6 సంసిద్ధికే పశువత్ దండార్హస్వభావే॥ 12-15-8 దమయతి తాడనాదినా। దండయతి విత్తమపహరతి॥ 12-15-9 భుజ్యత ఇతి భుజం భక్తం తన్మాత్రార్పణం వేతనప్రదానమిత్యర్థః॥ 12-15-11 శ్యామః దృఢాభిఘాతేన దండ్యస్యాంధ్యజనకత్వాత్। లోహితాక్షో దండయితుః క్రోధాతిశయాత్। సూద్యతః సుతరాముద్యతః। సాధు యథాపరాధం॥ 12-15-20 సత్వైః సత్వానీతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-15-21 వ్యాలమృగశ్చిత్రవ్యాఘ్రః॥ 12-15-22 పశ్య కాలో యథా గత ఇతి ఝ. పాఠః। పశ్య ధర్మం యథాగతమితి డ. త. పాఠః॥ 12-15-23 యథాసృష్టః శౌర్యం తేజో ధృతిర్దాక్ష్యమిత్యాద్యుక్తస్వభావః క్షత్రియః సృష్టోఽసి ధాత్రా॥ 12-15-24 వినీతావపనీతౌ క్రోధహర్షౌ యైస్తే। మందాః క్షత్రియాః। వధం కందమూలాదివధం॥ 12-15-26 స్కంధపర్యయో దేహస్య నాశః॥ 12-15-29 దండయుక్తా నీతిర్దండనీతిస్తస్యాం ప్రణీతాయాం ప్రవర్తితాయాం॥ 12-15-30 అభక్ష్యన్ భక్షయేయుః॥ 12-15-31 పశ్యాగ్నయశ్చ ప్రతిశాంయేతి ఝ.పాఠః। సంతర్జితాః ఫూత్కారేణ॥ 12-15-33 భోగాయ పాలనాయ। మర్యాదాయా ఇతి శేషః॥ 12-15-36 హన్యుః పశూనితి ట. డ. పాఠః॥ 12-15-37 న కల్యాణీం దుహేత గామితి ఝ. పాఠః। తత్ర కల్యాణీమపత్యవతీం న దుహేత లోక ఇత్యర్థః। ఉద్వహనం న గచ్ఛేత్ కింతు వ్యభిచరేదేవ॥ 12-15-38 విశ్వలోప ఇతి ట. థ. పాఠః। సేతవో మర్యాదాః। మమత్వం పరిచ్ఛిన్నం న జానీయుః। సర్వః సర్వత్ర మమత్వం కుర్యాదిత్యర్థరః॥ 12-15-39 తిష్ఠేయురనుతిష్ఠేయుః ॥ 12-15-42 న తిష్ఠేద్యువతీధర్మ ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-15-46 యది దండవతో రాజ్యం విహితం యద్యధర్మతః। కార్యం తత్ర న కార్యం చ ఇతి డ. థ. పాఠః॥ 12-15-47 సంవర్షంతః ఫలైదీనైరితి ఝ. పాఠః॥ 12-15-51 నస్ము నాసికాసు। భిందంతి మస్తకమితి పాఠే మస్తకం భిందంతి శృంగవృద్ధిర్మాభూదితీత్యర్థః॥ 12-15-52 జర్ఝరీకృతే దండేన। తదభావే భారవహనాదికార్యం న స్యాదతః పురాణమేవ ధర్మమాచర। నత్వత్ర ప్రవాహాయాతం హింసాదిదోషమవేక్షస్వేతి భావః॥ 12-15-54 మన్యుర్దైన్యం॥ 12-15-55 ఆతతాయీ శస్త్రపాణిః। మన్యుః క్రోధః। మన్యుం క్రోధమార్చ్ఛతి। ఆ సర్వత ఋచ్ఛతి ప్రాప్నోతి। మన్యుః కర్తా నాహం కర్తేతి శ్రుతేస్తత్ర న భ్రూణహా భవతీత్యర్థః॥

12-16-0 (71360) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-16-0x (5835) అర్జునస్య వచః శ్రుత్వా భీమసేనోఽత్యమర్షణః। ధైర్యమాస్థాయ తం జ్యేష్ఠం భ్రాతా భ్రాతరమబ్రవీత్॥ 12-16-1 (71361) రాజన్విదితధర్మోఽసి న తేఽస్త్యవిదితం భువి। ఉపశిక్షామ తే వృత్తం సదైవ న చ శక్నుమః॥ 12-16-2 (71362) న వక్ష్యామి న వక్ష్యామీత్యేవం మే మనసి స్థితం। అతిదుఃఖాత్తు వక్ష్యామి తన్నిబోధ జనాధిప॥ 12-16-3 (71363) భవతః సంప్రమోహేన సర్వం సంశయితం కృతం। విక్లబత్వం చ నః ప్రాప్తమబలత్వం తథైవ చ॥ 12-16-4 (71364) కథం హి రాజా లోకస్య సర్వశాస్త్రవిశారదః। మోహమాపద్యసే దైన్యాద్యథా కాపురుషస్తథా॥ 12-16-5 (71365) ఆగతిశ్చ గతిశ్చైవ లోకస్య విదితా తవ। ఆయత్యాం చ తదాత్వే చ న తేఽస్త్యవిదితం ప్రభో॥ 12-16-6 (71366) ఏవం గతే మహారాజ రాజ్యం ప్రతి జనాధిప। హేతుమాత్రం తు వక్ష్యామి తమిహైకమనాః శ్రృణు॥ 12-16-7 (71367) ద్వివిధో జాయతే వ్యాధిః శారీరో మానసస్తథా। పరస్పరం తయోర్జన్మ నిర్ద్వంద్వం నోపలభ్యతే॥ 12-16-8 (71368) శారీరాజ్జాయతే వ్యాధిర్మానసో నాత్ర సంశయః। మానసాజ్జాయతే వ్యాధిః శారీర ఇతి నిశ్చయః॥ 12-16-9 (71369) శారీరమానసే దుఃఖే యోఽతీతే త్వనుశోచతి। దుఃఖేన లభతే దుఃఖం ద్వావనర్థౌ చ విందతి॥ 12-16-10 (71370) శీతోష్ణే చైవ వాయుశ్చ త్రయః శారీరజా గుణాః। తేషాం గుణానాం సాంయం యత్తదాహుః స్వస్థలక్షణం॥ 12-16-11 (71371) తేషామన్యతమోద్రేకే విధానముపదిశ్యతే। ఉష్ణేన బాధ్యతే శీతం శీతేనోష్ణం ప్రబాధ్యతే। `ఉభాభ్యాం బాధ్యతే వాయుర్విధానమిదముచ్యతే॥' 12-16-12 (71372) సత్వం రజస్తయ ఇతి మానసాః స్యుస్త్రయో గుణాః। తేషాం గుణానాం సాంయం యత్తదాహుః స్వస్థలక్షణం॥ 12-16-13 (71373) తేషామన్యతమోద్రేకే విధానముపదిశ్యతే। హర్షేణ బాధ్యతే శోకో హర్షః శోకేన బాధ్యతే। `ఉభాభ్యాం బాధ్యతే మోహో విధానమిదముచ్యతే॥' 12-16-14 (71374) కశ్చిత్సుఖే వర్తమానో దుఃఖస్య స్మర్తుమిచ్ఛతి। కశ్చిద్దుఃఖే వర్తమానః సుఖస్య స్మర్తుమిచ్ఛతి॥ 12-16-15 (71375) స త్వం న దుఃఖీ దుఃఖస్య న సుఖీ చ సుఖస్య చ। నాదుఃఖీ దుఃఖభాగస్య నాసుఖీ చ సుఖస్య చ। స్మర్తుమర్హసి కౌరవ్య దిష్టం హి బలవత్తరం॥ 12-16-16 (71376) అథవా తే స్వభావోఽయం యేన పార్థివ తుష్యసే। దృష్ట్వా సభాగతాం కృష్ణామేకవస్త్రాం రజస్వలాం। మిషతాం పాండుపుత్రాణాం న తస్య స్మర్తుమర్హసి॥ 12-16-17 (71377) ప్రవ్రాజనం చ నగరాదజినైశ్చ వివాసనం। మహారణ్యనివాసశ్చ న తస్య స్మర్తుమర్హసి॥ 12-16-18 (71378) జటాసురాత్పరిక్లేశం చిత్రసేనేన చాహవం। సైంధవాచ్చ పరిక్లేశం కథం విస్మృతవానసి॥ 12-16-19 (71379) పునరజ్ఞాతచర్యాయాం కీచకేన పదా వధం। ద్రౌపద్యా రాజపుత్ర్యాంశ్చ కథం విస్మృతవానసి॥ 12-16-20 (71380) యచ్చ తే ద్రోణభీష్మాభ్యాం యుద్ధమాసీదరిందం। మనసైకేన యోద్ధవ్యం తత్తే యుద్ధముపస్థితం॥ 12-16-21 (71381) యత్ర నాస్తి శరైః కార్యం న మిత్రైర్న చ బంధుభిః। ఆత్మనైకేన యోద్ధవ్యం తత్తే యుద్ధముపస్థితం॥ 12-16-22 (71382) తస్మిన్ననిర్జితే యుద్ధే ప్రాణాన్యది విమోక్ష్యసే। అన్యం దేహం సమాస్థాయ తతస్తైరిహ యోత్స్యసే॥ 12-16-23 (71383) `యో హ్యనాఢ్యః స పతితస్తదుచ్ఛిష్టం తదల్పకం। బహ్వపథ్యం బలవతో న కించిత్రాయతే బలం ॥' 12-16-24 (71384) తస్మాదద్యైవ గంతవ్యం యుధ్యస్వ భరతర్షభ। పరమవ్యక్తరూపస్య వ్యక్తం త్యక్త్వా స్వకర్మభిః॥ 12-16-25 (71385) తస్మిన్ననిర్జితే యుద్ధే కామవస్థాం గమిష్యసి। ఏతజ్జిత్వా మహారాజ కృతకృత్యో భవిష్యసి॥ 12-16-26 (71386) ఏతాం బుద్ధిం వినిశ్చిత్య భూతానామాగతిం గతిం। పితృపైతామహే వృత్తే శాధి రాజ్యం యథోచితం॥ 12-16-27 (71387) దిష్ట్యా దుర్యోధనః పాపో నిహతః సానుగో యుధి। ద్రౌపద్యాః కేశపక్షస్య దిష్ట్యా తే పదవీం గతాః॥ 12-16-28 (71388) యజస్వ వాజిమేధేన విధివద్దక్షిణావతా। వయం తే కింకరాః పార్థ వాసుదేవశ్చ వీర్యవాన్॥ ॥ 12-16-29 (71389) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షోడశోఽధ్యాయః॥ 16॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-16-2 నచ శక్నుమః। కర్తుమితి శేషః॥ 12-16-6 అగతిశ్చ గతిశ్చైవేతి ఝ. పాఠః। తత్ర ఆయత్యాముత్తరకాలే। తదాత్వే వర్తమానకాలే అగతిర్దుర్మాగః। గతిః సన్మార్గ ఇత్యర్థః॥ 12-16-8 నిర్ద్వంద్వం శరీరం వినా వ్యాధిర్నాస్తి మనోవినా ఆధిర్నాస్తీత్యర్థః॥ 12-16-11 శీతోష్ణే కఫపిత్తే। వాయుర్వాతః॥ 12-16-12 విధానం చికిత్సా। ఉష్ణేన ద్రవ్యేణ॥ 12-16-16 న దుఃఖీ సుఖజాతస్య న సుఖీ దుఃఖజస్య వా ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-16-17 యేన పార్థివ క్లిశ్యసే ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-16-18 న తస్య స్మర్తుమర్హసీత్యత్ర కథమితి వక్ష్యమాణం పదమపకృష్య యోజనా॥ 12-16-22 యత్ర నాభిసరైరితి ద. పాఠః। తత్ర న అభిసరైరితి ఛేదః॥ 12-16-23 తస్మిన్మనసి॥ 12-16-25 యుధ్యస్వ। మనోజయార్థం సన్నద్ధో భవేత్యర్థః॥ 12-16-26 తస్మిన్మనసి కామవస్థాం। అవాచ్యామిత్యర్థః। ఏతన్మనః॥ 12-16-28 దిష్ట్యా త్వం పదవీం గత ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-17-0 (71779) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-17-0x (5862) అసంతోషః ప్రమాదశ్చ మదో రాగోఽప్రశాంతతా। బలం మోహోఽభిమానశ్చాప్యుద్వేగశ్చైవ సర్వశః॥ 12-17-1 (71780) ఏభిః పాప్మభిరావిష్టో రాజ్యం త్వమభికాంక్షసే। నిరామిషో వినిర్ముక్తః ప్రశాంతః సుసుఖీ భవ॥ 12-17-2 (71781) య ఇమామఖిలాం భూమిం శిష్యాదేకో మహీపతిః। తస్యాప్యుదరమేకం వై కిమిదం త్వం ప్రశంససి॥ 12-17-3 (71782) నాహ్నా పూరయితుం శక్యాం న మాసైర్భరతర్షభ। అపూర్యాం పూరయన్నిచ్ఛామాయుషాఽపి న శక్నుయాత్॥ 12-17-4 (71783) యథేద్ధః ప్రజ్వలత్యగ్నిరసమిద్ధః ప్రశాంయతి। అల్పాహారతయాగ్నిం త్వం శమయౌదర్యముత్థితం॥ 12-17-5 (71784) ఆత్మోదరకృతేఽప్రాజ్ఞః కరోతి విశసం బహు। జయోదరం పృథివ్యా తే శ్రేయో నిర్జితయా జితం॥ 12-17-6 (71785) మానుషాన్కామభోగాంస్త్వమైశ్వర్యం చ ప్రశంససి। అభోగినోఽబలాశ్చైవ యాంతి స్థానమనుత్తమం॥ 12-17-7 (71786) యోగః క్షేమశ్చ రాష్ట్రస్య ధర్మాధర్మౌ త్వయి స్థితౌ। ముచ్యస్వ మహతో భారాత్త్యాగమేవాభిసంశ్రయ॥ 12-17-8 (71787) ఏకోదరకృతే వ్యాఘ్రః కరోతి విశసం బహు। తమన్యేఽప్యుపజీవంతి మందవేగతరా మృగాః॥ 12-17-9 (71788) విషయాన్ప్రతిసంగృహ్య సంన్యాసే కురుతే మతిం। న చ తుష్యంతి రాజానః పశ్య బుద్ధ్యంతరం యథా॥ 12-17-10 (71789) పత్రాహారైరశ్మకుట్టైర్దంతోలూఖలికైస్తథా। అబ్భక్షైర్వాయుభక్షైశ్చ తేరయం నరకో జితః॥ 12-17-11 (71790) యస్త్విమాం వసుధాం కృత్స్నాం ప్రశాసేదఖిలాం నృపః। తుల్యాశ్మకాంచనో యశ్చ స కృతార్థో న పార్థివః॥ 12-17-12 (71791) సంకల్పేషు నిరారంభో నిరాశీర్నిర్మమో భవ। అశోకం స్థానమాతిష్ఠ ఇహ చాముత్ర చావ్యయం॥ 12-17-13 (71792) నిరామిషా న శోచంతి శోచంతి త్వామిషైషిణః। పరిత్యజ్యామిషం సర్వం మృషావాదాత్ప్రమోక్ష్యసే॥ 12-17-14 (71793) పంథానౌ పితృయానశ్చ దేవయానశ్చ విశ్రుతౌ। ఈజానాః పితృయానేన దేవయానేన మోక్షిణః॥ 12-17-15 (71794) తపసా బ్రహ్మర్యేణ స్వాధ్యాయేన మహర్షయః। విముచ్య దేహాంస్తే యాంతి మృత్యోరవిషయం గతాః॥ 12-17-16 (71795) ఆమిషం బంధనం లోకే కర్మేహోక్తం తథాఽఽమిషం। తాభ్యాం విముక్తః పాపాభ్యాం పదమాప్నోతి తత్పరం॥ 12-17-17 (71796) అపి గాథాం పురా గీతాం జనకేన వదంత్యుత। నిర్ద్వంద్వేన విముక్తేన మోక్షం సమనుపశ్యతా॥ 12-17-18 (71797) అనంతం బత మే విత్తం యస్య మే నాస్తి కించన। మిథిలాయాం ప్రదీప్తాయాం న మే కించిత్ప్రదహ్యతే॥ 12-17-19 (71798) ప్రజ్ఞాప్రాసాదమారుహ్య న శోచేచ్ఛోచతో జనాన్। జగతీస్థోఽథవాఽద్రిస్థో మందబుద్ధిర్నచేక్షతే॥ 12-17-20 (71799) దృశ్యం పశ్యతి యః పశ్యన్స చక్షుష్మాన్స బుద్ధిమాన్। అజ్ఞాతానాం చ విజ్ఞానాత్సంబోధాద్రుద్ధిరుచ్యతే॥ 12-17-21 (71800) యస్తు మానం విజానాతి బహుమానమియాత్స వై। బ్రహ్మభావప్రభూతానాం వైద్యానాం భావితాత్మనాం॥ 12-17-22 (71801) యదా భూతపృథగ్భావమేకస్థమనుపశ్యతి। తత ఏవ చ విస్తారం బ్రహ్మ సంపద్యతే తదా॥ 12-17-23 (71802) తే జనాస్తాం గతిం యాంతి నావిద్వాంసోఽల్పచేతసః। నాబుద్ధయో నాతపసః సర్వం బుద్ధౌ ప్రతిష్ఠితం॥ ॥ 12-17-24 (71803) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తదశోఽధ్యాయః॥ 17॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-17-5 ఇద్ధః ప్రదీప్తః॥ 12-17-6 విశసం విశసనం॥ 12-17-7 అబలాస్తపఃకృశాః॥ 12-17-8 అలబ్ధలాభో యోగః। లబ్ధసంరక్షణం క్షేమః॥ 12-17-21 దృశ్యం ద్రష్టుం యోగ్యం కర్తవ్యమకర్తవ్యం చ॥ 12-17-22 యస్తు వాచం విజానాతీతి ఝ. పాఠః॥ 12-17-24 తే బుద్ధిమంతః॥

12-18-0 (72208) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-18-0x (5909) తూష్ణీంభూతం తు రాజానం పునరేవార్జునోఽబ్రవీత్। సంతప్తః శోకదుఃఖాభ్యాం రాజవాక్శల్యపీడితః॥ 12-18-1 (72209) అర్జున ఉవాచ। 12-18-2x (5910) కథయంతి పురావృత్తమితిహాసమిమం జనాః। విదేహరాజ్ఞః సంవాదం భార్యయా సహ భారత॥ 12-18-2 (72210) ఉత్సృజ్య రాజ్యం భిక్షార్థం కృతబుద్ధిం నరేశ్వరం। విదేహరాజమహీషీ దుఃఖితా ప్రత్యభాషత॥ 12-18-3 (72211) ధనాన్యపత్యం మిత్రాణి రత్నాని వివిధాని చ। పంథానం పావనం హిత్వా జనకో మౌఢ్యమాస్థితః॥ 12-18-4 (72212) తం దదర్శ ప్రియా భార్యా భైక్షవృత్తిమకించనం। ధానాముష్టిముపాసీనం నిరీహం గతమత్సరం॥ 12-18-5 (72213) తమువాచ సమామత్య భర్తారమకుతోభయం। క్రుద్ధా మనస్వినీ భార్యా వివిక్తే హేతుమద్వచః॥ 12-18-6 (72214) కథముత్సృజ్య రాజ్యం స్వం ధనధాన్యసమన్వితం। కాపాలీం వృత్తిమాస్థాయ ధాన్యముష్టిముపాససే॥ 12-18-7 (72215) ప్రతిజ్ఞా తేఽన్యథా రాజన్విచేష్టా చాన్యథా తవ। యద్రాజ్యం మహదుత్సృజ్య స్వల్పే లుభ్యసి పార్థివ॥ 12-18-8 (72216) నైతేనాతిథయో రాజందేవర్షిపితరస్తథా। అద్య శక్యాస్త్వయా భర్తుం మోఘస్తేఽయం పరిశ్రమః॥ 12-18-9 (72217) దేవతాతిథిభిశ్చైవ పితృభిశ్చైవ పార్థివ। సర్వైరేతైః పరిత్యక్తః పరివ్రజసి నిష్క్రియః॥ 12-18-10 (72218) యస్త్వం త్రైవిద్యవృద్ధానాం బ్రాహ్మణానాం సహస్రశః। భర్తా భూత్వా చ లోకస్య సోఽద్యాన్యైర్భూతిమిచ్ఛసి॥ 12-18-11 (72219) శ్రియం హిత్వా ప్రదీప్తాం త్వం శ్వవత్సంప్రతి వీక్ష్యసే। అపుత్రా జననీ తేఽద్య కౌసల్యా చాపతిస్త్వయా॥ 12-18-12 (72220) ఆశ్రితా ధర్మకామాస్త్వాం క్షత్రియాః పర్యుపాసతే। త్వదాశామభికాంక్షంతః కృపణాః ఫలహేతుకాః॥ 12-18-13 (72221) తాంశ్చ త్వం విఫలాన్కృత్వా కం ను లోకం గమిష్యసి। రాజన్సంశయితే మోక్షే పరతంత్రేషు దేహిషు॥ 12-18-14 (72222) నైవ తేఽస్తి పరో లోకో నాపరః పాపకర్మణః। ధర్ంయాందారాన్పరిత్యజ్య యస్త్వమిచ్ఛసి జీవితుం॥ 12-18-15 (72223) స్రజో గంధానలంకారాన్వాసాంసి వివిధాని చ। కిమర్థమభిసంత్యజ్య పరివ్రజసి నిష్క్రియః॥ 12-18-16 (72224) నిపానం సర్వభూతానాం భూత్వా త్వం పావనం మహత। ఆఢ్యో వనస్పతిర్భూత్వా సోన్యాంస్త్వం పర్యుపాససే॥ 12-18-17 (72225) ఖాదంతి హస్తినం న్యాసే క్రవ్యాదా బహవోఽప్యుత। బహవః కృమయశ్చైవ కిం పునస్త్వామనర్థకం॥ 12-18-18 (72226) య ఇమాం కుండికాం భింద్యాంత్రివిష్టబ్ధం చ యో హరేత్। వాసశ్చాపి హరేత్తస్మిన్కథం తే మానసం భవేత్॥ 12-18-19 (72227) యస్త్వం సర్వం సముత్సృజ్య ధానాముష్టిమనుగ్రహః। యదనేన కృతం సర్వం కిమిదం మమ దీయతే॥ 12-18-20 (72228) ధానాముష్టేరిహార్థశ్చేత్ప్రతిజ్ఞా తే వినశ్యతి। కా వాఽహం తవ కో మే త్వం కశ్చ తే మయ్యనుగ్రహః॥ 12-18-21 (72229) ప్రశాధి పృథివీం రాజన్యత్ర తేఽనుగ్రహో భవేత్। ప్రాసాదే శయనం యానం వాసాంస్యాభరణాని చ॥ 12-18-22 (72230) శ్రియాం నిరాశైరధనేస్త్యక్తమిత్రైరకించనైః। సౌఖికైః సంభృతో యోఽర్థః స సంత్యజతి కింను తం॥ 12-18-23 (72231) యోఽత్యంతం ప్రతిగృహ్ణీయాద్యశ్చ దద్యాత్సదైవ హి। తయోస్త్వమంతరం విద్ధి శ్రేయాంస్తాభ్యాం క ఉచ్యతే॥ 12-18-24 (72232) సదైవ యాచమానేషు తథా దంభాన్వితేషు చ। ఏతేషు దక్షిణా దత్తా దావాగ్రావివ దుర్హుతం॥ 12-18-25 (72233) జాతవేదా యథా రాజన్నాదగ్ధ్వైవోపశాంయతి। సదైవ యాచమానో వై తథా శాంయతి న ద్విజః॥ 12-18-26 (72234) సతాం వై దదతోఽన్నం చ లోకేఽస్మిన్ప్రకృతిర్ధ్రువా। న చేద్రాజా భవేద్దాతా కుతః స్యుర్మోక్షకాంక్షిణః॥ 12-18-27 (72235) అన్నాద్గృహస్థా లోకేఽస్మిన్భిక్షవస్తత ఏవ చ। అన్నాత్ప్రాణః ప్రభవతి అన్నదః ప్రాణదో భవేత్॥ 12-18-28 (72236) గృహస్థేభ్యోఽపి నిర్ముక్తా గృహస్థానేవ సంశ్రితాః। ప్రభవం చ ప్రతిష్ఠాం చ దాంతా విందంత ఆసతే॥ 12-18-29 (72237) త్యాగాన్న భిక్షుకం వింద్యాన్న మౌఢ్యాన్న చ యాచనాత్। ఋజుస్తు యోఽర్థం త్యజతి తం ముక్తం విద్ధి భిక్షుకం॥ 12-18-30 (72238) అసక్తః శక్తవద్గచ్ఛన్నిః సంగో ముక్తబంధనః। సమః శత్రౌ చ మిత్రే చ స వై ముక్తో మహీపతే॥ 12-18-31 (72239) పరివ్రజంతి దానార్థం ముండాః కాషాయవాససః। సితా బహువిధైః పాశైః సంచిన్వంతో వృథామిషం॥ 12-18-32 (72240) త్రయీం చ నామవార్తాం చ త్యక్త్వా పుత్రాన్వ్రజంతి యే। త్రివిష్టబ్ధం చ వాసశ్చ ప్రతిగృహ్ణంత్యబుద్ధయః॥ 12-18-33 (72241) అనిష్కషాయే కాషాయమీహార్థమితి విద్ధి తం। ధర్మధ్వజానాం ముండానాం వృత్త్యర్థమితి మే మతిః॥ 12-18-34 (72242) కాషాయైరజినైశ్చీరైర్నగ్నాన్ముండాంజటాధరాన్। బిభ్రత్సాధూన్మహారాజ జయ లోకాంజితేంద్రియః॥ 12-18-35 (72243) అగ్న్యాధేయాని గుర్వర్థం క్రతూనపి సుదక్షిణాన్। దదాత్యహరహః పూర్వం కో ను ధర్మరతస్తతః॥ 12-18-36 (72244) అర్జున ఉవాచ। 12-18-37x (5911) తత్త్వజ్ఞో జనకో రాజా లోకేఽస్మిన్నితి గీయతే। సోఽప్యాసీన్మోహసంపన్నో మా మోహవశమన్వగాః॥ 12-18-37 (72245) ఏవం ధర్మమనుక్రాంతా సదా దానతపః పరాః। ఆనృశంస్యగుణోపేతాః కామక్రోధవివర్జితాః॥ 12-18-38 (72246) ప్రజానాం పాలనే యుక్తా దమముత్తమమాస్థితాః। ఇష్ట్వా లోకానవాప్స్యామో గురువృద్ధోపచాయినః॥ 12-18-39 (72247) దేవతాతిథిభూతానాం నిర్వపంతో యథావిధి। స్థానమిష్టమవాప్స్యామో బ్రహ్మణ్యాః సత్యవాదినః॥ ॥ 12-18-40 (72248) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టాదశోఽధ్యాయః॥ 18॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-18-5 ధానా భృష్టయవాః। నిరీహం వితృష్ణం॥ 12-18-8 స్వల్పే ముహ్యసీతి ద.థ. పాఠః। ప్రతిజ్ఞాతే తే వృథేతి డ. పాఠః॥ 12-18-9 ఏతేన ధానాముష్టినా॥ 12-18-12 కౌసల్యా పాతితా త్వయేతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-18-13 ఫలహేతుకాః ఫలార్థినః॥ 12-18-17 నిపీయతేఽస్మిన్స్వేచ్ఛయా గోభిర్జలమితి నిపానం ఆహావః। కూపోపాంతస్థక్షుద్రజలాశయ ఇతియావత్। తథా ఆఢ్యః ఫలవాన్॥ 12-18-18 హస్తినమపి న్యాసే కృతే సతి క్రవ్యాదా మాంసాదాః ఖాదంతి। అనర్థకం సర్వపురుషార్థహీనం॥ 12-18-19 త్రివిష్టబ్ధం త్రిదండం॥ 12-18-20 అనుగ్రహః అన్వగ్రహీః। యదానేన సమం సర్వం కిమిదం హ్యవసీయతే ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర అవసీయసే అధ్యవస్యతి। అనేన ధానాముష్టినా సర్వం రాజ్యాదికం సమం। సంగిత్వావిశేషాత్ ఇత్యర్థః॥ 12-18-23 సౌఖికైః సంభృతానర్థాన్యః సంత్యజతి కింను తత్ ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర సౌఖికైః పరమముఖార్థిభిః సంన్యాసిభిః। సంభృతానర్థాన్ కుండికాదీన్ వీక్ష్య యః స్వయమపి తథా కరోతి స కింను తద్రాజ్యాదికం త్యజతి। అపితు నైవ త్యజతి। కింతూచితం పరిగ్రహం త్యక్త్వా దైవోపహతత్వాదనుచితం పరిగ్రహాంతరమేవ కరోతీత్యసంగత్వమస్య దుర్లభమిత్యర్థః॥ 12-18-25 సదైవ వాచమానః పరివ్రాట్। సదైవ యాచమానేషు సత్సు (దండ)డంభవివర్జిషు ఇతి ట.డ. థ. ద. పాఠః॥ 12-18-26 సదైవ యాచమానో హి తథా శాంయతి వై ద్విజః। ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-18-27 సతాం సంన్యాసినాం ప్రకృతిర్జీవనం। సతాం చ వేదా అన్నం చ లోకేఽస్మిన్ప్రకృతిర్ధ్రువా। అన్నదాతా భవేద్దాతా కుశాస్త్రం మోక్షకాంక్షిణః। ఇతి ట.డ.థ.ద. పాఠః॥ 12-18-32 పరివ్రజంతి యేఽనర్థా ఇతి ట. డ. పాఠః॥ 12-18-34 అనిష్కషాయే రాగాదిదోషవర్జనాభావే। అనిష్కషాయాః కాషాయమితి డ. థ. ద. పాఠః॥

12-19-0 (72492) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-19-0x (5954) వేదాహం తాత శాస్త్రాణి అపరాణి పరాణి చ। ఉభయం వేదవచనం కురు కర్మ త్యజేతి చ॥ 12-19-1 (72493) ఆకులాని చ శాస్త్రాణి హేతుభిశ్చింతితాని చ। నిశ్చయశ్చైవ యో మంత్రే వేదాహం తం యథావిధి॥ 12-19-2 (72494) త్వం తు కేవలశాస్త్రజ్ఞో వీరవ్రతసమన్వితః। శాస్త్రార్థం తత్త్వతో గంతుం న సమర్థః కథంచన॥ 12-19-3 (72495) శాస్త్రార్థతత్త్వదర్శీ యో ధర్మనిశ్చయకోవిదః। తేనాప్యేవం న వాచ్యోఽయం యది ధర్మం ప్రపశ్యసి॥ 12-19-4 (72496) భ్రాతృసౌహృదమాస్థాయ యదుక్తం వచనం త్వయా। న్యాయ్యం యుక్తం చ కౌంతేయ ప్రీతోఽహం తేన తేఽర్జున॥ 12-19-5 (72497) `మహేశ్వరసమం సత్వం బ్రహ్మణా చైవ యత్సమం। వాసుదేవసమం చైవ న భూతం న భవిష్యతి॥ 12-19-6 (72498) తథా త్వం యోధముఖ్యేషు సత్వం పరమమిష్యతే॥ 12-19-7 (72499) బలమింద్రే చ వాయౌ చ బలం యచ్చ జనార్దనే। తద్వలం భీమసేనే చ త్వయి చార్జునా విద్యతే॥ 12-19-8 (72500) త్వత్సమశ్చిత్రయోధీ చ దూరపాతీ చ పాండవ। దివ్యాస్త్రబలసంపన్నః కో వాఽన్యస్త్వత్సమో నరః॥ 12-19-9 (72501) యుద్ధధర్మేషు సర్వేషు క్రియాణాం నైపుణేషు చ। న త్వయా సదృశః కశ్చింత్రిషు లోకేషు విద్యతే॥ 12-19-10 (72502) ధార్మికం ధర్మయుక్తం చ నిఃశేషం జ్ఞాయతే మయా। ధర్మసూక్ష్మం తు యద్వాచ్యం తత్ర దుష్ప్రతరం త్వయా। ధనంజయ న మే బుద్ధిమతిశంకితుమర్హసి॥ 12-19-11 (72503) యుద్ధశాస్త్రవిదేవ త్వం న వృద్ధాః సేవితాస్త్వయా। సమాసవిస్తరవిదాం న తేషాం వేత్సి నిశ్చయం॥ 12-19-12 (72504) తపస్త్యాగో విధిరితి నిశ్చయస్తాత ధీమతాం। పరస్పరం జ్యాయ ఏషామితి నః శ్రేయసీ మతిః॥ 12-19-13 (72505) యత్త్వేతన్మన్యసే పార్థ న జ్యాయోఽస్తి ధనాదితి। తత్ర తే వర్తయిష్యామి యథా నైతత్ప్రధానతః॥ 12-19-14 (72506) తపః స్వాధ్యాయశీలా హి దృశ్యంతే ధార్మికా జనాః। ఋషయస్తపసా యుక్తా యేషాం లోకాః సనాతనాః॥ 12-19-15 (72507) అజాతశ్మశ్రవో ధీరాస్తథాఽన్యే వనవాసినః। అరుణాః కేతవశ్చైవ స్వాధ్యాయేన దివం గతాః॥ 12-19-16 (72508) ఉత్తరేణ తు పంథానమార్యా విషయనిగ్రహాత్। అబుద్ధిజం తమస్త్యక్త్వా లోకాంస్త్యాగవతాం గతాః॥ 12-19-17 (72509) దక్షిణేన తు పంథానం యం భాస్వంతం ప్రచక్షతే। ఏతే క్రియావతాం లోకా యే శ్మశానాని భేజిరే॥ 12-19-18 (72510) అనిర్దేశ్యా గతిః సా తు యాం ప్రపశ్యంతి మోక్షిణః। తస్మాత్త్యాగః ప్రధానేష్టః స తు దుఃఖం ప్రవేదితుం॥ 12-19-19 (72511) అనుస్మృత్య తు శాస్త్రాణి కవయః సమవస్థితాః। అపీహ స్యాదపీహ స్యాత్సారాసారదిదృక్షయా॥ 12-19-20 (72512) వేదవాదానతిక్రంయ శాస్త్రాణ్యారణ్యకాని చ। విపాట్య కదలీస్తంభం సారం దదృశిరే న తే॥ 12-19-21 (72513) అథైకాంతవ్యుదాసేన శరీరే పాంచభౌతికే। ఇచ్ఛాద్వేషసమాయుక్తమాత్మానం ప్రాహురింగితైః॥ 12-19-22 (72514) అగ్రాహ్యం చక్షుషా సత్వమనిర్దేశ్యం చ తద్గిరా। కర్మహేతుపురస్కారం భూతేషు పస్విర్తతే॥ 12-19-23 (72515) కల్యాణగోచరం కృత్వా మానం తృష్ణాం నిగృహ్య చ। కర్మసంతతిముత్సృజ్య స్యాన్నిరాలంబనః సుఖీ॥ 12-19-24 (72516) అస్మిన్నేవం సూక్ష్మగంయే మార్గే సద్భిర్నిషేవితే। కథమర్థమనర్థాఢ్యమర్జున త్వం ప్రశంససి॥ 12-19-25 (72517) పూర్వశాస్త్రవిదోఽప్యేవం జనాః పశ్యంతి భారత। క్రియాసు నిరతా నిత్యం దానే యజ్ఞే చ కర్మణి॥ 12-19-26 (72518) భవంతి సుదురావర్తా హేతుమంతోఽపి పండితాః। దృఢపూర్వే స్మృతా మూఢా నైతదస్తీతి వాదినః॥ 12-19-27 (72519) అనృతస్యావమంతారో వక్తారో జనసంసది। చరంతి వసుధాం కృత్స్నాం వావదూకా బహుశ్రుతాః॥ 12-19-28 (72520) పార్థ యన్న విజానీమః కస్తాంజ్ఞాతుమిహార్హతి। ఏవం ప్రాజ్ఞాః శ్రుతాశ్చాపి మహాంతః శాస్త్రవిత్తమాః॥ 12-19-29 (72521) తపసా మహదాప్నోతి బుద్ధ్యా వై విందతే మహత్। త్యాగేన సుఖమాప్నోతి సదా కౌంతేయ ధర్మవిత్॥ ॥ 12-19-30 (72522) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనవింశోఽధ్యాయః॥ 19॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-19-1 అపరాణి ధర్మశాస్త్రాణి। పరాణి బ్రహ్మశాస్త్రాణి॥ 12-19-2 అమూలాని చ శాస్త్రాణి హేతుభిశ్చిత్రితాని చ। నిశ్చయశ్చైష యన్మంత్ర ఇతి ట. డ. పాఠః॥ 12-19-3 త్వం తు కేవలమస్త్రజ్ఞ ఇతి ఝ.పాఠః॥ 12-19-11 తత్ర విషయే దుష్ప్రతరం దురవగాహం॥ 12-19-16 అరుణాః కేతవః ఋషిప్రభేదాః। అరణ్యే బహవశ్చైవేతి ఝ.పాఠః॥ 12-19-21 ఆరణ్యకాని వేదాంతాన్॥ 12-19-24 మనస్తృణాం నిగృహ్య చేతి ఝ. పాఠః॥ 12-19-26 పూర్వశాస్త్రవిదః కర్మకాండవిదోఽపి ఏవమర్థమనర్థత్వేన పశ్యంతి కిముత జ్ఞానినః॥ 12-19-27 దురావర్తాః దుఃఖేనాపి సిద్ధాంతం గ్రాహయితుమశక్యాః। దృఢః పూర్వః ప్రాగ్భవీయః సంస్కారో యేషాం తే దృఢపూర్వే। బహువ్రీహావప్యార్షీ సర్వనామతా॥ 12-19-29 హే పార్థ యత్ యాన్ లౌకికానప్యర్థాన్న వయం విజానీమస్తాన్ ఇతరః కో జ్ఞాతుమర్హతి। న కోపి యథా। ఏవం ప్రాజ్ఞా అపి అస్మాకమన్యేషాం చ దుర్జ్ఞేయా ఇత్యర్థః॥ 12-19-30 మహద్వైరాగ్యం। మహత్పరంబ్రహ్మ॥

12-20-0 (72944) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-20-0x (6044) అస్మిన్వాక్యాంతరే వక్తా దేవస్థానో మహాతపాః। అభినీతతరం వాక్యమిత్యువాచ యుధిష్ఠిరం॥ 12-20-1 (72945) దేవస్థాన ఉవాచ। 12-20-2x (6045) యద్వచః ఫల్గునేనోక్తం న జ్యాయోఽస్తి ధనాదితి। అత్ర తే వర్తయిష్యామి తదేకాంతమనాః శృణు॥ 12-20-2 (72946) అజాతశత్రో ధర్మేణ కృత్స్నా తే వసుధా జితా। తాం జిత్వా చ వృథా రాజన్న పరిత్యక్తుమర్హసి॥ 12-20-3 (72947) చతుష్పదీ హి నిఃశ్రేణీ బ్రహ్మణ్యేషా ప్రతిష్ఠితా। తాం క్రమేణ మహాబాహో యథావజ్జయ పార్థివ। తస్మాత్పార్థ మహాయజ్ఞైర్యజస్వ బహుదక్షిణైః॥ 12-20-4 (72948) స్వాధ్యాయయజ్ఞా ఋషయో జ్ఞానయజ్ఞాస్తథాఽపరే। కర్మనిష్ఠాశ్చ బుద్ధ్యర్థాస్తపోనిష్ఠాశ్చ పార్థివ॥ 12-20-5 (72949) వైఖానసానాం కౌంతేయ వచనం శ్రూయతే యథా॥ 12-20-6 (72950) ఈహేత ధనహేతోర్యస్తస్యానీహా గరీయసీ। భూయాందోషో హి వర్ధేత యస్తత్కర్మ సమాశ్రయేత్॥ 12-20-7 (72951) కృత్స్నం చ ధనసంహారం కుర్వంతి విధికారణాత్। ఆత్మనా తృపితో బుద్ధ్యా భ్రూణహత్యాం న బుధ్యతే॥ 12-20-8 (72952) అనర్హతే యద్దదాతి న దదాతి యదర్హతే। అర్హానర్హాపరిజ్ఞానాద్దానధర్మోఽపి దుష్కరః॥ 12-20-9 (72953) యజ్ఞాయ సృష్టాని ధనాని ధాత్రా యజ్ఞాదిష్టః పురుషో రక్షితా చ। తస్మాత్సర్వం యజ్ఞ ఏవోపయోజ్యం ధనం తతోఽనంతర ఏవ కామః॥ 12-20-10 (72954) యజ్ఞైరింద్రో వివిధై రత్నవద్భి ర్దేవాన్సర్వానభ్యయాద్భూరితేజాః। తేనేంద్రత్వం ప్రాప్య విభ్రాజతేఽసౌ తస్మాద్యజ్ఞే సర్వమేవోపయోజ్యం॥ 12-20-11 (72955) మహాదేవః సర్వయజ్ఞే మహాత్మా హుత్వాఽఽత్మానం దేవదేవో బభూవ। విశ్వాఁల్లోకాన్వ్యాప్య విష్టభ్య కీర్త్యా విరాజతే ద్యుతిమాన్కృత్తివాసాః॥ 12-20-12 (72956) ఆవిక్షితః పార్థివోఽసౌ మరుత్తో వృద్ధ్యా శక్రం యోఽజయద్దేవరాజం। యజ్ఞే యస్య శ్రీః స్వయం సన్నివిష్టా యస్మిన్భాండం కాంచనం సర్వమాసీత్॥ 12-20-13 (72957) హరిశ్చంద్రః పార్థివేంద్రః శ్రుతస్తే యజ్ఞైరిష్ట్వా పుణ్యభాగ్వీతశోకః। ఋద్ధ్యా శక్రం యోఽజయన్మానుషః సం స్తస్మాద్యజ్ఞే సర్వమేవోపయోజ్యం॥ ॥ 12-20-14 (72958) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి వింశోఽధ్యాయః॥ 20॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-20-1 వాక్యాంతరే వాక్యావసరే। అభినీతతరం యుక్తిమత్తరం॥ 12-20-4 చతుష్పదీ చతురాశ్రమీ॥ 12-20-5 క్రమాద్బ్రహ్మచారియతిగృహస్థవానప్రస్థా ఇత్యర్థః॥ 12-20-7 ధనం హేతుః కారణం యస్య తస్య యజ్ఞాదేర్యజ్ఞాద్యర్థం ఈహేత ధనం తస్యానీహైవ గరీయసీ। ప్రక్షాలనాద్ధి పంకస్య దూరాదస్పర్శనం వరమితి న్యాయాత్తమిమం పరధర్మం యః క్షత్రియ ఉపాశ్రయేత స దూష్యేతేత్యాహ భూయానితి॥ 12-20-10 యజ్ఞార్థమేవ ఆజ్ఞప్తో వేదేన॥ 12-20-13 భాండముపకరణం పాత్రాది॥

12-21-0 (73414) దేవస్థాన ఉవాచ। 12-21-0x (6074) అత్రైవోదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। ఇంద్రేణ సమయే పృష్టో యదువాచ బృహస్పతిః॥ 12-21-1 (73415) సంతోషో వై స్వర్గసమః సంతోషః పరమం సుఖం। తుష్టేర్న కించిత్పరతః సా సంయక్ప్రతితిష్ఠతి॥ 12-21-2 (73416) యదా సంహరతే కామాన్కూర్మోఽంగానీవ సర్వశః। తదాఽఽత్మజ్యోతిరచిరాత్స్వాత్మన్యేవ ప్రసీదతి॥ 12-21-3 (73417) న విభేతి యదా చాయం యదా చాస్మాన్న బిభ్యతి। కామద్వేషౌ చ జయతి తదాఽఽత్మానం చ పశ్యతి॥ 12-21-4 (73418) యదాఽసౌ సర్వభూతానాం న ద్రుహ్యతి న కాంక్షతి। కర్మణా మనసా వాచా బ్రహ్మ సంపద్యతే తదా॥ 12-21-5 (73419) ఏవం కౌంతేయ భూతాని తంతం ధర్మం తథాతథా। తదాఽఽత్మనా ప్రపశ్యంతి తస్మాద్వుధ్యస్వ భారత॥ 12-21-6 (73420) అన్యే సామ ప్రశంసంతి వ్యాయామమపరే జనాః। నైకం న చాపరం కేచిదుభయం చ తథాఽపరే॥ 12-21-7 (73421) యజ్ఞమేకే ప్రశంసంతి సంన్యాసమపరే జనాః। `నైకం న చాపరం కేచిదుభయం చ తథాఽపరే॥' 12-21-8 (73422) దానమేకే ప్రశంసంతి కేచిచ్చైవ ప్రతిగ్రహం। కేచిత్సర్వం పరిత్యజ్య తూష్ణీం ధ్యాయంత ఆసతే॥ 12-21-9 (73423) రాజ్యమేకే ప్రశంసంతి ప్రజానాం పరిపాలనం। హత్వా ఛిత్త్వా చ భిత్త్వా చ కేచిదేకాంతశీలినః॥ 12-21-10 (73424) ఏతత్సర్వం సమాలోక్య బుధానామేవ నిశ్చయః। అద్రోహేణైవ భూతానాం యో ధర్మః స సతాం మతః॥ 12-21-11 (73425) అద్రోహః సత్యవచనం సంవిభాగో దయా దమః। ప్రజనం స్వేషు దారేషు మార్దవం హీరచాపలం॥ 12-21-12 (73426) ఏవం ధర్మం ప్రధానేష్టం మనుః స్వాయంభువోఽబ్రవీత్। తస్మాదేతత్ప్రయత్నేన కౌంతేయ ప్రతిపాలయ॥ 12-21-13 (73427) యో హి రాజ్యే స్థితః శశ్వద్వశీ తుల్యప్రియాప్రియః। క్షత్రియో యజ్ఞశిష్టాశీ రాజా శాస్త్రార్థతత్త్వవిత్॥ 12-21-14 (73428) అసాధునిగ్రహరతః సాధూనాం ప్రగ్రహే రతః। ధర్మవర్త్మని సంస్థాప్య ప్రజా వర్తేత ధర్మతః॥ 12-21-15 (73429) పుత్రసంక్రామితశ్రీశ్చ వనే వన్యేన వర్తయేత్। విధానమాశ్రమాణాం వై కుర్యాత్కర్మాణ్యతంద్రితః॥ 12-21-16 (73430) య ఏవం వర్తతే రాజన్స రాజా ధర్మనిశ్చితః। తస్యాయం చ పరశ్చైవ లోకః స్యాత్సంఫలోదయః॥ 12-21-17 (73431) నిర్వాణం హి సుదుష్ప్రాప్యం బహువిఘ్నం చ మే మతం॥ 12-21-18 (73432) ఏవం ధర్మమనుక్రాంతాః సత్యదానతపః పరాః। ఆనృశంస్యగుణైర్యుక్తాః కామక్రోధవివర్జితాః॥ 12-21-19 (73433) ప్రజానాం పాలనే యుక్తా ధర్మముత్తమమాస్థితాః। గోబ్రాహ్మణార్థే యుధ్యంతః ప్రాప్తా గతిమనుత్తమాం॥ 12-21-20 (73434) ఏవం రుద్రాః సవసవస్తథాఽఽదిత్యాః పరంతప। సాధ్యా రాజర్షిసంఘాశ్చ ధర్మమేతం సమాశ్రితాః। అప్రమత్తాస్తతః స్వర్గం ప్రాప్తాః పుణ్యైః స్వకర్మభిః॥ ॥ 12-21-21 (73435) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకవింశోఽధ్యాయః॥ 21॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-21-3 యదా ప్రసీదతి తదా తుష్టిః ప్రతితిష్ఠతీతి పూర్వేణ సంబంధః॥ 12-21-7 సామ ప్రీతిం। వ్యాయామం యత్నం॥ 12-21-12 ప్రజనే పుత్రోత్పాదనం॥ 12-21-15 ప్రగ్రహే సంగ్రహే॥

12-22-0 (73905) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-22-0x (6097) అస్మిన్నేవాంతరే వాక్యం పునరేవార్జునోఽబ్రవీత్। నిర్విణ్ణమనసం జ్యేష్ఠమిదం భ్రాతరమచ్యుతం॥ 12-22-1 (73906) క్షత్రధర్మేణ ధర్మజ్ఞ ప్రాప్య రాజ్యం సుదుర్లభం। జిత్వా చారీన్నరశ్రేష్ఠ తప్యతే కిం భృశం భవాన్॥ 12-22-2 (73907) క్షత్రియాణాం మహారాజ సంగ్రామే నిధనం మతం। విశిష్టం బహుభిర్యజ్ఞైః క్షత్రధర్మమనుస్మర॥ 12-22-3 (73908) బ్రాహ్మణానాం తపస్త్యాగః ప్రేత్య ధర్మవిధిః స్మృతః। క్షత్రియాణాం చ నిధనం సంగ్రామే విహితం ప్రభో॥ 12-22-4 (73909) క్షాత్రధర్మో మహారౌద్రః శస్త్రనిత్య ఇతి స్మృతః। వధశ్చ భరతశ్రేష్ఠ కాలే శస్త్రేణ సంయుగే॥ 12-22-5 (73910) బ్రాహ్మణస్యాపి చేద్రాజన్క్షత్రధర్మేణ వర్తతః। ప్రశస్తం జీవితం లోకే క్షత్రం హి బ్రహ్మసంభవం॥ 12-22-6 (73911) న త్యాగో న పునర్యజ్ఞో న తపో మనుజేశ్వర। క్షత్రియస్య విధీయంతే న పరస్వోపజీవనం॥ 12-22-7 (73912) స భవాన్సర్వధర్మజ్ఞో ధర్మాత్మా భరతర్షభ। రాజా మనీషీ నిపుణో లోకే దృష్టపరావరః॥ 12-22-8 (73913) త్యక్త్వా సంతాపజం శోకం దంశితో భవ కర్మణి। క్షత్రియస్య విశేషేణ హృదయం వజ్రసన్నిభం॥ 12-22-9 (73914) జిత్వాఽరీన్క్షత్రధర్మేణ ప్రాప్య రాజ్యమకంటకం। విజితాత్మా మనుష్యేంద్ర యజ్ఞదానపరో భవ॥ 12-22-10 (73915) ఇంద్రో వై బ్రహ్మణః పుత్రః క్షత్రియః కర్మణాఽభవత్। జ్ఞాతీనాం పాపవృత్తీనాం జఘాన నవతీర్నవ॥ 12-22-11 (73916) తచ్చాస్య కర్మ పూజ్యం చ ప్రశస్యం చ విశాంపతే। తేనేంద్రత్వం సమాపేదే దేవానామితి నః శ్రుతం॥ 12-22-12 (73917) స త్వం యజ్ఞైర్మహారాజ యజస్వ బహుదక్షిణైః। యథైవేంద్రో మనుష్యేంద్ర చిరాయ విగతజ్వరః॥ 12-22-13 (73918) మా త్వమేవం గతే కించిచ్ఛోచేథాః క్షత్రియర్షభ। గతాస్తే క్షత్రధర్మేణ శస్త్రపూతాః పరాం గతిం॥ 12-22-14 (73919) భవితవ్యం తథా తచ్చ యద్వృత్తం భరతర్షభ। దిష్టం హి రాజశార్దూల న శక్యమతివర్తితుం॥ ॥ 12-22-15 (73920) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వావింశోఽధ్యాయః॥ 22॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-22-1 అచ్యుతం ధర్మాత్॥ 12-22-4 త్యాగః సంన్యాసః॥ 12-22-7 యజ్ఞ ఆత్యయజ్ఞః। సమాధిరితి యావ్నత్॥ 12-22-9 దంశితః సన్నద్ధః॥ 12-22-11 బ్రహ్మణః కశ్యపస్య। నవతీర్నవ దశాధిక శతాష్టకం॥ 12-22-12 ఇంద్రత్వమైశ్వర్యం॥

12-23-0 (74413) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-23-0x (6156) ఏవముక్తస్తు కౌంతేయో గుడాకేశేన భారత। నోవాచ కించిత్కౌరవ్యస్తతో ద్వైపాయనోఽబ్రవీత్॥ 12-23-1 (74414) వ్యాస ఉవాచ। 12-23-2x (6157) బీభత్సోర్వచనం సౌంయ సత్యమేతద్యుధిష్ఠిర। శాస్త్రదృష్టః పరో ధర్మః స్మృతో గార్హస్థ్య ఆశ్రమః॥ 12-23-2 (74415) స్వధర్మం చర ధర్మజ్ఞ యథాశాస్త్రం యథావిధి। న హి గార్హస్థ్యముత్సృజ్య తవారణ్యం విధీయతే॥ 12-23-3 (74416) గృహస్థం హి సదా దేవాః పితరోఽతిథయస్తథా। భృత్యాశ్చైవోపజీవంతి తాన్భరస్వ మహీపతే॥ 12-23-4 (74417) వయాంసి పశవశ్చైవ భూతాని చ జనాధిప। గృహస్థైరేవ ధార్యంతే తస్మాచ్ఛ్రేష్ఠో గృహాశ్రమీ॥ 12-23-5 (74418) సోఽయం చతుర్ణామేతేషామాశ్రమాణాం దురాచరః। తం చరాద్య విధిం పార్థ దుశ్చరం దుర్బలేంద్రియైః॥ 12-23-6 (74419) వేదజ్ఞానం చ తే కృత్స్నం తపశ్చాచరితం మహత్। పితృపైతామహం రాజ్యం ధుర్యవద్వోద్దుమర్హసి॥ 12-23-7 (74420) తపో యజ్ఞస్తథా విద్యా భైక్ష్యమింద్రియసంయమః। ధ్యానం విద్యా సముత్థానం సంతోషశ్చ శ్రియం ప్రతి। తథా హ్యేకాంతశీలత్వం తుష్టిర్దానం చ శక్తితః॥ 12-23-8 (74421) బ్రాహ్మణానాం మహారాజ చేష్టా సంసిద్ధికారికా। క్షత్రియాణాం తు వక్ష్యామి తవాపి విదితం పునః॥ 12-23-9 (74422) యజ్ఞో విద్యా సముత్థానమసంతోషః శ్రియం ప్రతి। దండధారణముగ్రత్వం ప్రజానాం పరిపాలనం॥ 12-23-10 (74423) వేదజ్ఞానం తథా కృత్స్నం తపః సుచరితం తథా। ద్రవిణోపార్జనం భూరి పాత్రే చ ప్రతిపాదనం॥ 12-23-11 (74424) ఏతాని రాజ్ఞాం కర్మాణి సుకృతాని విశాంపతే। ఇమం లోకమముం చైవ సాధయంతీతి నః శ్రుతం॥ 12-23-12 (74425) ఏషాం జ్యాయస్తు కౌంతేయ దండధారణముచ్యతే। బలం హి క్షత్రియే నిత్యం బలే దండః సమాహితః॥ 12-23-13 (74426) ఏతాశ్చేష్టాః క్షత్రియాణాం రాజన్సంసిద్ధికారికాః। అపి గాథామిమాం చాపి బృహస్పతిరగాయత॥ 12-23-14 (74427) భూమిరేతౌ నిగిరతి సర్పో బిలశయానివ। రాజానం చావిరోద్ధారం బ్రాహ్మణం చాప్రవాసినం॥ 12-23-15 (74428) సుద్యుంనశ్చాపి రాజర్షిః శ్రూయతే దండధారణాత్। ప్రాప్తవాన్పరమాం సిద్ధిం దక్షః ప్రాచేతసో యథా॥ 12-23-16 (74429) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-23-17x (6158) భగవన్కర్మణా కేన సుద్యుంనో వసుధాధిపః। సంసిద్ధిం పరమాం ప్రాప్తః శ్రోతుమిచ్ఛామి తం నృపం॥ 12-23-17 (74430) వ్యాస ఉవాచ। 12-23-18x (6159) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। శంఖశ్చ లిఖితశ్చాస్తాం భ్రాతరౌ సంశితవ్రతౌ॥ 12-23-18 (74431) తయోరావసథావాస్తాం రమణీయౌ పృథక్పృథక్। నిత్యపుష్పఫలైర్వృక్షైరుపేతౌ బాహుదామను॥ 12-23-19 (74432) తతః కదాచిల్లిఖితః శంఖస్యాశ్రమమాగతః। యదృచ్ఛయాఽథ శంఖోపి నిష్క్రాంతోఽభవదాశ్రమాత్॥ 12-23-20 (74433) సోఽభిగంయాశ్రమం భ్రాతుశ్చంక్రమఁల్లిఖితస్తదా। ఫలాని శాతయామాస సంయక్పరిణతాన్యుత॥ 12-23-21 (74434) తాన్యుపాదాయ విస్రబ్ధో భక్షయామాస స ద్విజః। తస్మింశ్చ భక్షయత్యేవ శంఖోఽప్యాశ్రమమాగతః॥ 12-23-22 (74435) భక్షయంతం తు తం దృష్ట్వా శంఖో భ్రాతరమబ్రవీత్। కుతః ఫలాన్యవాప్తాని హేతునా కేన ఖాదసి॥ 12-23-23 (74436) సోఽబ్రవీద్ధాతరం జ్యేష్ఠముపసృత్యాభివాద్య చ। ఇత ఏవ గృహీతాని మయేతి ప్రహసన్నివ॥ 12-23-24 (74437) తమబ్రతీత్తథా శంఖస్తీవ్రరోషసమన్వితః। స్తేయం త్వయా కృతమిదం ఫలాన్యాదదతా స్వయం॥ 12-23-25 (74438) గచ్ఛ రాజానమాసాద్య స్వకర్మ కథయస్వ వై। అదత్తాదానమేవం హి కృతం పార్థివసత్తమ॥ 12-23-26 (74439) స్తేనం మాం త్వం విదిత్వా చ స్వధర్మమనుపాలయ। శీఘ్రం ధారయ చోరస్య మమ దండం నరాధిప॥ 12-23-27 (74440) ఇత్యుక్తస్తస్య వచనాత్సుద్యుంన స నరాధిపం। అభ్యగచ్ఛన్మహాబాహో లిఖితః సంశితవ్రతః॥ 12-23-28 (74441) సుద్యుంనస్త్వంతపాలేభ్యః శ్రుత్వా లిఖితమాగతం। అభ్యగచ్ఛత్సహామాత్యః పద్భ్యామేవ జనేశ్వరః॥ 12-23-29 (74442) తమబ్రవీత్సమాగంయ స రాజా ధర్మవిత్తమం। కిమాగమనమాచక్ష్వ భగవన్కృతమేవ తత్॥ 12-23-30 (74443) ఏవముక్తః స విప్రర్షిః సుద్యుంనమిదమబ్రవీత్। ప్రతిశ్రుత్య కరిష్యేతి శ్రుత్వా తత్కర్తుమర్హసి॥ 12-23-31 (74444) అనిసృష్టాని గురుణా ఫలాని మనుజర్షభ। భక్షితాని మహారాజ తత్ర మాం శాధి మాచిరం॥ 12-23-32 (74445) సుద్యుంన ఉవాచ। 12-23-33x (6160) ప్రమాణం చేన్మతో రాజా భవతో దండధారణే। అనుజ్ఞాయామపి తథా హేతుః స్యాద్బ్రాహ్మణర్షభ॥ 12-23-33 (74446) స భవానభ్యనుజ్ఞాతః శుచికర్మా మహావ్రతః। బ్రూహి కామానతోఽన్యాంస్త్వం కరిష్యామి హి తే వచః॥ 12-23-34 (74447) వ్యాస ఉవాచ। 12-23-35x (6161) సంఛంద్యమానో బ్రహ్మర్షిః పార్థివేన మహాత్మనా। నాన్యం స వరయామాస తస్మాద్దండాదృతే వరం॥ 12-23-35 (74448) తతః స పృథివీపాలో లిఖితస్య మహాత్మనః। కరౌ ప్రచ్ఛేదయామాస ధృతదండో జగామ సః॥ 12-23-36 (74449) స గత్వా భ్రాతరం శంఖమార్తరూపోఽబ్రవీదిదం। ధృతదండస్య దుర్బుద్ధేర్భవాంస్తత్క్షంతుమర్హతి॥ 12-23-37 (74450) శంఖ ఉవాచ। 12-23-38x (6162) న కుప్యే తవ ధర్మజ్ఞ న త్వం దూషయసే మమ। `సునిర్మలం కులం బ్రహ్మన్నస్మింజగతి విశ్రుతం।' ధర్మస్తు తే వ్యతిక్రాంతస్తతస్తే నిష్కృతిః కృతా॥ 12-23-38 (74451) త్వం గత్వా బాహుదాం శీఘ్రం తర్పయస్వ యథావిధి। దేవానృషీన్పితృంశ్చైవ మా చాధర్మే మనః కృథాః॥ 12-23-39 (74452) `బ్రహ్మహత్యాం సురాపానం స్తేయం గుర్వంగనాగమం।' మహాంతి పాతకాన్యాహుః సంయోగం చైవ తైః సహ॥ 12-23-40 (74453) న స్తేయసదృశం బ్రహ్మన్మహాపాతకమస్తి హి। జగత్యస్మిన్మహాభాగ బ్రహ్మహత్యాసమం హి తత్॥ 12-23-41 (74454) సర్వపాతకినాం బ్రహ్మందండః శారీర ఉచ్యతే। తస్కరస్య విశేషేణ నాన్యో దండో విధీయతే॥ 12-23-42 (74455) బ్రాహ్మణః క్షత్రియో వాఽపి వైశ్యః శూద్రోఽథవా ద్విజ। సర్వే కామకృతే పాపే హంతవ్యా న విచారణా॥ 12-23-43 (74456) రాజభిర్ధృతదండా వై కృత్వా పాపాని మానవాః। నిర్మలాః స్వర్గమాయాంతి సంతః సుకృతినో యథా॥ 12-23-44 (74457) ఉద్ధృతం నః కులం బ్రహ్మన్నాజ్ఞాదండే ధృతే త్వయి॥' 12-23-45 (74458) తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా శంఖస్య లిఖితస్తదా। అవగాహ్యాపగాం పుణ్యాముదకార్థం ప్రచక్రమే॥ 12-23-46 (74459) ప్రాదురాస్తాం తతస్తస్య కరౌ జలజసన్నిభౌ। తతః స విస్మితో భ్రాతుర్దర్శయామాస తౌ కరౌ॥ 12-23-47 (74460) తతస్తమబ్రవీచ్ఛంఖస్తపసేదం కృతం మయా। మా చ తేఽవ విశంకా భూద్దైవమత్ర విధీయతే॥ 12-23-48 (74461) లిఖిత ఉవాచ। 12-23-49x (6163) కింతు నాహం త్వయా పూతః పూర్వమేవ మహాద్యుతే। యస్య తే తపసో వీర్యమీదృశం ద్విజసత్తమ॥ 12-23-49 (74462) శంఖ ఉవాచ। 12-23-50x (6164) ఏవమేతన్మయా కార్యం నాహం దండధరస్తవ। స చ పూతో నరపతిస్త్వం చాపి పితృభిః సహ॥ 12-23-50 (74463) వ్యాస ఉవాచ। 12-23-51x (6165) స రాజా పాండవశ్రేష్ఠ శ్రేయాన్వై తేన కర్మణా। ప్రాప్తవాన్పరమాం సిద్ధిం దక్షః ప్రాచేతసో యథా॥ 12-23-51 (74464) ఏష ధర్మః క్షత్రియాణాం ప్రజానాం పరిపాలనం। ఉత్పథేభ్యో మహారాజ మా స్మ శోకే మనః కృథాః॥ 12-23-52 (74465) భ్రాతురస్య హితం వాక్యం శృణు ధర్మజ్ఞసత్తమ। దండ ఏవ హి రాజేంద్ర క్షత్రధర్మో న ముండనం॥ ॥ 12-23-53 (74466) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రయోవింశోఽధ్యాయః॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-23-2 గార్హస్థ్యః గృహస్థస్యాయం గార్హస్థ్యః॥ 12-23-15 బిలశయాన్మూషికాన్। అప్రవాసినం గృహాదిసంగినం। సర్పో బిలశయావివేతి డ.థ.పాఠః॥ 12-23-19 బాహుదాం నదీమను తత్సమీపే॥ 12-23-21 శంఖస్య లిఖితస్తదేతి ఝ. పాఠః॥ 12-23-24 ఉపస్పృశ్యాభివాద్య చేతి డ.థ. పాఠః॥ 12-23-26 హే పార్థివసత్తమ మయా అదత్తాదానం కృతమిత్యస్మై రాజ్ఞే కథయస్వేతి సంబంధః॥ 12-23-29 అంతపాలేభ్యో ద్వారపాలేభ్యః॥ 12-23-31 కరిష్యేతీతి సంధిరార్షః॥ 12-23-32 అనిసృష్టాన్యదత్తాని। గురుణా జ్యేష్ఠభ్రాత్రా॥ 12-23-33 యథా దండధారణే రాజా ప్రమాణం తథాఽనుజ్ఞాయాం హేతుః ప్రమాణం॥ 12-23-34 శుచికర్మా మదనుజ్ఞయైవ శోధితదోషః॥ 12-23-38 మమ మాం నిష్కృతిః ప్రాయశ్చిత్తం॥ 12-23-46 ఉదకస్యార్థం ప్రయోజనం ఆచమనాది కర్తుమితి శేషః॥

12-24-0 (75117) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-24-0x (6230) పునరేవ మహర్షిస్తం కృష్ణద్వైపాయనోఽర్థవత్। అజాతశత్రుం కౌంతేయమిదం వచనమబ్రవీత్॥ 12-24-1 (75118) అరణ్యే వసతాం తాత భ్రాతౄణాం తే మనిస్వినాం। మనోరథా మహారాజ యే తత్రాసన్యుధిష్ఠిర॥ 12-24-2 (75119) తాని మే భరతశ్రేష్ఠ ప్రాప్నువంతు మహారథాః। ప్రశాధి పృథివీం పార్థ యయాతిరివ నాహుషః॥ 12-24-3 (75120) అరణ్యే దుఃఖవసతిరనుభూతా తపస్విభిః। దుఃఖస్యాంతే నరవ్యాఘ్ర సుఖాన్యనుభవంతు వై॥ 12-24-4 (75121) ధర్మమర్థం చ కామం చ భ్రాతృభిః సహ భారత। అనుభూయ తతః పశ్చాత్ప్రస్థాతాఽసి విశాంపతే॥ 12-24-5 (75122) అర్థినాం చ పితృణాం చ దేవతానాం చ భారత। ఆనృణ్యం గచ్ఛ కౌంతేయ తతః స్వర్గం గమిష్యసి॥ 12-24-6 (75123) సర్వమేధాశ్చమేధాభ్యాం యజస్వ కురునందన। తతః పశ్చాన్మహారాజ గమిష్యసి పరాం గతిం॥ 12-24-7 (75124) భ్రాతృంశ్చ సర్వాన్క్రతుభిః సంయోజ్య బహుదక్షిణైః। సంప్రాప్తః కీర్తిమతులాం పాండవేయ గమిష్యసి॥ 12-24-8 (75125) విఝస్తే పురుషవ్యాఘ్ర వచనం కురుసత్తమ। శృణుష్వైవం యథా కుర్వన్న ధర్మాచ్చ్యవసే నృప॥ 12-24-9 (75126) ఆదదానస్య విజయం విగ్రహం చ యుధిష్ఠిర। సమానధర్మకుశలాః స్థాపయంతి నరేశ్వర॥ 12-24-10 (75127) `ప్రత్యక్షమనుమానం చ ఉపమానం తథాఽఽగమః। అర్థాపత్తిస్తథైతిహ్యం సంశయో నిర్ణయస్తథా॥ 12-24-11 (75128) ఆకార ఇంగితం చైవ గతిశ్చేష్టా చ భారత। ప్రతిజ్ఞా చైవ హేతుశ్చ దృష్టాంతోపనయస్తథా॥ 12-24-12 (75129) ఉక్తిర్నిగమనం తేషాం ప్రమేయం చ ప్రయోజనం। ఏతాని సాధనాన్యాహుర్బహువర్గప్రసిద్ధయే॥ 12-24-13 (75130) ప్రత్యక్షమనుమానం చ సర్వేషాం యోనిరుచ్యతే। ప్రమాణజ్ఞో హి శక్నోతి దండయోనౌ విచక్షణః। అప్రమాణవతా నీతో దండో హన్యాన్మహీపతిం॥ 12-24-14 (75131) దేశకాలప్రతీక్షీ యో దస్యూన్మర్షయతే నృపః। శాస్త్రజాం బుద్ధిమాస్థాయ యుజ్యతే నైనసా హి సః॥ 12-24-15 (75132) ఆదాయ బలిషఙ్భాగం యో రాష్ట్రం నాభిరక్షతి। ప్రతిగృహ్ణాతి తత్పాపం చతుర్థాంశేన భూమిపః॥ 12-24-16 (75133) నిబోధ చ యథాఽఽతిష్ఠంధర్మాన్న చ్యవతే నృపః। నిగ్రహాద్ధర్మశాస్త్రాణామనురుద్ధ్యన్నపేతభీః। కామక్రోధావనాదృత్య పితేవ సమదర్శనః॥ 12-24-17 (75134) దైవేనాభ్యాహతో రాజా కర్మకాలే మహాద్యుతే। న సాధయతి యత్కర్మ న తత్రాహురతిక్రమం॥ 12-24-18 (75135) తరసా బుద్ధిపూర్వం వా నిగ్రాహ్యా ఏవ శత్రవః। పాపైః సహ న సందధ్యాద్రాజ్యం పుణ్యం చ కారయేత్॥ 12-24-19 (75136) శూరాశ్చార్యాశ్చ సత్కార్యా విద్వాంసశ్చ యుధిష్ఠిర। గోమినో ధనినశ్చైవ పరిపాల్యా విశేషతః॥ 12-24-20 (75137) వ్యవాహరేషు ధర్మేషు యోక్తవ్యాశ్చ బహుశ్రుతాః। `ప్రమాణజ్ఞా మహీపాల న్యాయశాస్త్రావలంబినః॥ 12-24-21 (75138) వేదార్థతత్త్వవిద్రాజంస్తర్కశాస్త్రబహుశ్రుతాః। మంత్రే చ వ్యవహారే చ నియోక్తవ్యా విజానతా॥ 12-24-22 (75139) తర్కశాస్త్రకృతా బుద్ధిర్ధర్మశాస్త్రకృతా చ యా। దండనీతికృతా చైవ త్రైలోక్యమపి సాధయేత్॥ 12-24-23 (75140) నియోజ్యా వేదతత్త్వజ్ఞా యజ్ఞకర్మసు పార్తివ। వేదజ్ఞా యే చ శాస్త్రజ్ఞాస్తే చ రాజన్సుబుద్ధయః॥ 12-24-24 (75141) ఆన్వీక్షకీత్రయీవార్తాదండనీతిషు పారగాః। తే తు సర్వత్ర యోక్తవ్యాస్తే చ బుద్ధేః పరం గతాః॥ ' 12-24-25 (75142) గుణయుక్తేఽపి నైకస్మిన్విశ్వసేత విచక్షణః॥ 12-24-26 (75143) అరక్షితా దుర్వినీతో మానీ స్తబ్ధోఽభ్యసూయకః। ఏనసా యుజ్యతే రాజా దుర్దాంత ఇతి చోచ్యతే॥ 12-24-27 (75144) యే రక్ష్యమాణా హీయంతే దైవేనృభ్యాహతా నృప। తస్కరైశ్చాపి హీయంతే సర్వం తద్రాజకిల్విషం॥ 12-24-28 (75145) సుమంత్రితే సునీతే చ సర్వతశ్చోపపాదితే। పౌరుషే కర్మణి కృతే నాస్త్యధర్మో యుధిష్ఠిర॥ 12-24-29 (75146) విచ్ఛిద్యంతే సమారబ్ధాః సిద్ధ్యంతే చాపి దైవతః। కృతే పురుషకారే తు నైనః స్పృశతి పార్థివం॥ 12-24-30 (75147) అత్ర తే రాజశార్దూల వర్తయిష్యే కథామిమాం। యద్వృత్తం పూర్వరాజర్షేర్హయగ్రీవస్య పాండవ॥ 12-24-31 (75148) శత్రూన్హత్వా హతస్యాజౌ శూరస్యాక్లిష్టకర్మణః। అసహాయస్య సంగ్రామే నిర్జితస్య యుధిష్ఠిర॥ 12-24-32 (75149) యత్కర్మ వై నిగ్రహే శాత్రవాణాం యోగశ్చాగ్ర్యః పాలనే మానవానాం। కృత్వా కర్మ ప్రాప్య కీర్తి స యుద్ధా ద్వాజిగ్రీవో మోదతే స్వర్గలోకే॥ 12-24-33 (75150) సంత్యక్తాత్మా సమరేష్వాతతాయీ శస్త్రైశ్ఛిన్నో దస్యుభిర్వధ్యమానః। అశ్వగ్రీవః కర్మశీలో మహాత్మా సంసిద్ధార్థో మోదతే స్వర్గలోకే॥ 12-24-34 (75151) ధనుర్యూపో రశనా జ్యా శరః స్రు క్స్రువః ఖంగో రుధిరం యత్ర చాజ్యం। రథో వేదీ కామజో యుద్ధమగ్ని శ్చాతుర్హోత్రం చతురో వాజిముఖ్యాః॥ 12-24-35 (75152) హుత్వా తస్మిన్యజ్ఞవహ్నావథారీ న్పాపాన్ముక్తో రాజసింహస్తరస్వీ। ప్రాణాన్హుత్వా చావభృథే రణే స వాజిగ్రీవో మోదతే దేవలోకే॥ 12-24-36 (75153) రాష్ట్రం రక్షన్బుద్ధిపూర్వం నయేన సంత్యక్తాత్మా యజ్ఞశీలో మహాత్మా। సర్వాంల్లోకాన్వ్యాప్య కీర్త్యా మనస్వీ వాజిగ్రీవో మోదతే దేవలోకే॥ 12-24-37 (75154) దైవీం సిద్ధిం మానుషీం దండనీతిం యోగన్యాసైః పాలయిత్వా మహీం చ। తస్మాద్రాజా ధర్మశీలో మహాత్మా వాజిగ్రీవో మోదతే దేవలోకే॥ 12-24-38 (75155) విద్వాంస్త్యాగీ శ్రద్దధానః కృతజ్ఞ స్త్యక్త్వా లోకం మానుషం కర్మ కృత్వా। మేధావినాం విదుషాం సంమతానాం తనుత్యజాం లోకమాక్రంయ రాజా॥ 12-24-39 (75156) సంయగ్వేదాన్ప్రాప్య శాస్త్రాణ్యధీత్య సంయగ్రాజ్యం పాలయిత్వా మహాత్మా। చాతుర్వర్ణ్యం స్థాపయిత్వా స్వధర్మే వాజిగ్రీవో మోదతే దేవలోకే॥ 12-24-40 (75157) జిత్వా సంగ్రామాన్పాలయిత్వా ప్రజాశ్చ సోమం పీత్వా తర్పయిత్వా ద్విజాగ్ర్యాన్। యుక్త్యా దండం ధారయిత్వా ప్రజానాం యుద్ధే క్షీణే మోదతే దేవలోకే॥ 12-24-41 (75158) వృత్తం యస్య శ్లాఘనీయం మనుష్యాః సంతో విద్వాంసోఽర్హయంత్యర్హణీయం। స్వర్గం జిత్వా వీరలోకానవాప్య సిద్ధిం ప్రాప్తః పుణ్యకీర్తిర్మహాత్మా॥ ॥ 12-24-42 (75159) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతువింశోఽధ్యాయః॥ 24॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-24-1 వచనం హింసాప్రధానః క్షత్రధర్మో మే మాస్త్విత్యేవంరూపం॥ 12-24-10 ఆదదానస్య పరస్వాపహర్తుః। సమానధర్మః అవిషమో ధర్మస్తత్ర కుశలాః స్థాపయంతి అవశ్యకర్తవ్యతయా వ్యవస్థాపయంతి॥ 12-24-15 మర్షయతే దస్యూనపి న హంతి। ఏనసా తజ్జేన పాపేన॥ 12-24-17 ధర్మశాస్త్రాణాం నిగ్రహాదతిలంఘనాజ్జాతాదధర్మాద్ధేతోశ్ర్యవతే। తాని అనురుధ్యన్నపేతభీశ్చ భవతి॥ 12-24-19 రాష్ట్రపణ్యం న కారయేతి డ. థ. పాఠః॥ 12-24-20 గోమినో గోమంతః॥ 12-24-27 స్తబ్ధో మాన్యానమానయన్। అభ్యసూయకో గుణేషు దోషదృష్టిః॥ 12-24-28 దైవేన అవర్షణాదినా॥ 12-24-33 యత్కర్మ కర్తవ్యం తత్కర్మ కృత్వేతి సంబంధః॥ 12-24-35 కామజః క్రోధో యుద్ధమూలభూతోఽగ్నిః। చాతుర్హోత్రం బ్రహ్మాద్యాః ఋత్విజః చతురశ్చత్వారః॥ 12-24-37 సంత్యక్తాత్మా త్యక్తాహకారః॥ 12-24-38 యోగః క్రియాయాముత్సాహో న్యాసా అభిమానత్యాగాస్తైర్యుక్తాం దైవీ సిద్ధిం యజ్ఞాదిక్రియామన్యదీయాం మానుషీం చ సిద్ధిం దండనీతిం మహీం చ పాలయిత్వేతి యోజనా। స్వయం చ యజ్ఞశీలః॥ 12-24-39 మానుషం లోకమితి సంబంధః। తనుత్యజాం ప్రయాగాదౌ॥

12-25-0 (65647) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-25-0x (5376) ద్వైపాయనవచః శ్రుత్వా కుపితే చ ధనంజయే। వ్యాసమామంత్ర్య కౌంతేయః ప్రత్యువాచ యుధిష్ఠిరః॥ 12-25-1 (65648) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-25-2x (5377) న పార్థివమిదం రాజ్యం న భోగాశ్చ పృథగ్విధాః। ప్రీణయంతి మనో మేఽద్య శోకో మాం దారయత్యయం॥ 12-25-2 (65649) శ్రుత్వా వీరవిహీనానామపుత్రాణాం చ యోషితాం। పరిదేవయమానానాం న శాంతిం మనసా లభే॥ 12-25-3 (65650) ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచేదం వ్యాసో యోగవిదాంవరః। యుధిష్ఠిరం మహాప్రాజ్ఞో ధర్మజ్ఞో వేదపారగః॥ 12-25-4 (65651) వ్యాస ఉవాచ। 12-25-5x (5378) న కర్మణా లభ్యతే చేజ్యయా వా నాప్యస్తి దాతా పురుషస్య కశ్చిత్। పర్యాయయోగాద్విహితం విధాత్రా కాలేన సర్వం లభతే మనుష్యః॥ 12-25-5 (65652) న బుద్ధిశక్త్యాఽఽధ్యయనేన శక్యం ప్రాప్తుం విశేషం మనుజైరకాలే। మూర్ఖోఽపి చాప్నోతి కదాచిదర్థా న్కాలో హి సర్వం పురుషస్య దాతా॥ 12-25-6 (65653) న భూరకాలేషు ఫలం దదాతి శిల్పాని మంత్రాశ్చ తథౌషధాని। తాన్యేవ కాలేన సమాహితాని సిద్ధ్యంతి వర్ధంతి చ భూతికాలే॥ 12-25-7 (65654) కాలేన శీఘ్రాః ప్రవహంతి వాతాః కాలేన వృష్టిర్జలదానుపైతి। కాలేన పఝోత్పలవంజలం చ కాలేన పుష్యంతి వనేషు వృక్షాః॥ 12-25-8 (65655) కాలేన కృష్ణాశ్చ సితాశ్చ రాత్ర్యః కాలేన చంద్రః పరిపూర్ణబింబః। నాకాలతః పుష్పఫలం ద్రుమాణాం నాకాలవేగాః సరితో వహంతి॥ 12-25-9 (65656) నాకాలమత్తాః ఖగపన్నగాశ్చ మృగద్విపాః శైలమృగాశ్చ లోకే। నాకాలతః స్త్రీషు భవంతి గర్భా నాయంత్యకాలే శిశిరోష్ణవర్షాః॥ 12-25-10 (65657) నాకాలతో ంరియతే జాయతే వా నాకాలతో వ్యాహరతే చ బాలః। నాకాలతో యౌవనమభ్యుపైతి నాకాలతో రోహతి బీజముప్తం॥ 12-25-11 (65658) నాకాలతో భానురుపైతి యోగం నాకాలతోఽస్తం గిరిమభ్యుపైతి। నాకాలతో వర్ధతే హీయతే చ చంద్రః సముద్రోఽపి మహోర్మిమాలీ॥ 12-25-12 (65659) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। గీతం రాజ్ఞా సేనజితా దుఃఖార్తేన యుధిష్ఠిర॥ 12-25-13 (65660) సర్వానేవైష పర్యాయో మర్త్యాన్స్పృశతి దుఃసహః। కాలేన పరిపక్వా హి ంరియంతే సర్వపార్థివాః॥ 12-25-14 (65661) ఘ్నంతి చాన్యాన్నరాన్రాజంస్తానప్యన్యే తథా నరాః। సంజ్ఞైషా లౌకికీ రాజన్న హినస్తి న హన్యతే॥ 12-25-15 (65662) హంతీతి మన్యతే కశ్చిన్న హంతీత్యపి చాపరః। స్వభావతస్తు నియతౌ భూతానాం ప్రభవాప్యయౌ॥ 12-25-16 (65663) నష్టే ధనే వా దారే వా పుత్రే పితరి వా మృతే। అహో దుఃఖమితి ధ్యాయందుఃఖస్యాపచితిం చరేత్॥ 12-25-17 (65664) స కిం శోచసి మూఢః సఞ్శోచ్యాన్కిమనుశోచసి। పశ్య దుఃఖేషు దుఃఖాని భయేషు చ భయాన్యపి॥ 12-25-18 (65665) ఆత్మాఽపి చాయం న మమ సర్వాఽపి పథివీ మమ। యథా మమ తథాఽన్యేషామితి పశ్యన్న ముహ్యతి॥ 12-25-19 (65666) శోకస్థానసహస్రాణి హర్షస్థానశతాని చ। దివసేదివసే మూఢమావిశంతి న పండితం॥ 12-25-20 (65667) ఏవమేతాని కాలేన ప్రియద్వేష్యాణి భాగశః। జీవేషు పరివర్తంతే దుఃఖాని చ సుఖాని చ॥ 12-25-21 (65668) దుఃఖమేవాస్తి న సుఖం తస్మాత్తదుపలభ్యతే। తృష్ణార్తిప్రభవం దుఃఖం దుఃఖార్తిప్రభవం సుఖం॥ 12-25-22 (65669) సుఖస్యానంతరం దుఃఖం దుఃఖస్యానంతరం సుఖం। న నిత్యం లభతే దుఃఖం న నిత్యం లభతే సుఖం॥ 12-25-23 (65670) సుఖమేవ హి దుఃఖాంతం కదాచిద్దుఃఖతః సుఖం। తస్మాదేతద్ద్వయం జహ్యాద్య ఇచ్ఛేచ్ఛాశ్వతం సుఖం॥ 12-25-24 (65671) సుఖాంతప్రభవం దుఃఖం దుఃఖాంతప్రభవం సుఖం। యన్నిమిత్తో భవేచ్ఛోకస్తాపో వా దుఃఖమూర్చ్ఛితః। ఆయాసో వాఽపి యన్మూలస్తదేకాంగమపి త్యజేత్॥ 12-25-25 (65672) సుఖం వా యది వా దుఃఖం ప్రియం వా యది వాఽప్రియం। ప్రాప్తం ప్రాప్తముపాసీత హృదయేనాపరాజితః॥ 12-25-26 (65673) ఈషదప్యంగ దారాణాం పుత్రాణామాచరన్ప్రియం। తతో జ్ఞాస్యసి కః కస్య కేన వా కథమేవ చ॥ 12-25-27 (65674) యే చ మూఢతమా లోకే యే చ బుద్ధేః పరం గతాః। త ఏవ సుఖమేధంతే మధ్యమః క్లిశ్యతే జనః॥ 12-25-28 (65675) ఇత్యన్నవీన్మహాప్రాజ్ఞో యుధిష్ఠిర స సేనజిత్। పరావరజ్ఞో లోకస్య ధర్మవిత్సుఖదుఃఖవిత్॥ 12-25-29 (65676) పరదుఃఖేన దుఃఖీ యో న స జాతు సుఖీ భవేత్। దుఃఖానాం హి క్షయో నాస్తి జాయతే హ్యపరాత్పరం॥ 12-25-30 (65677) సుఖం చ దుఃఖం చ భవాభవౌ చ లాభాలాభౌ మరణం జీవితం చ। పర్యాయతః సర్వమవాప్తువంతి తస్మాన్న ముహ్యేన్న చ సంప్రహృష్యేత్॥ 12-25-31 (65678) దీక్షాం రాజ్ఞాం సంయుగే ధర్మమాహు ర్యోగం రాజ్యే దండనీతిం చ సంయక్। విత్తత్యాగం దక్షిణాం చైవ యజ్ఞే సంయగ్దానం పావనానీతి విద్యాత్॥ 12-25-32 (65679) రక్షన్రాజ్యం బుద్ధిపూర్వం నయేన సంత్యక్తాత్మా యజ్ఞశీలో మహాత్మా। సర్వాల్లోకాంధర్మదృష్ట్యావలోక న్నూధ్వం దేహాన్మోదతే దేవలోకే॥ 12-25-33 (65680) జిత్వా సంగ్రామాన్పాలయిత్వా చ రాష్ట్రం సోమం పీత్వా వర్ధయిత్వా ప్రజాశ్చ। యుక్త్యా దండం ధారయిత్వా ప్రజానాం పశ్చాత్క్షీణాయుర్మోదతే దేవలోకే॥ 12-25-34 (65681) `యజంతి యజ్ఞాన్విజయంతి రాజ్యం రక్షంతి రాష్ట్రాణి ప్రియాణి చైషాం।' సంయగ్వేదాన్ప్రాప్య శాస్త్రాణ్యధీత్య సంయగ్రాజ్యం పాలయిత్వా చ రాజా। చాతుర్వర్ణ్యం స్థాపయిత్వా స్వధర్మే పూతాత్మా వై మోదతే దేవలోకే॥ 12-25-35 (65682) యస్య వృత్తం నమస్యంతి స్వర్గస్థస్యాపి మానవాః। పౌరజానపదామాత్యాః స రాజా రాజసత్తమః॥ ॥ 12-25-36 (65683) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచవింశోఽధ్యాయః (*)॥ 25॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-25-1 కుపితే రాజ్యకారణాత్॥ 12-25-3 వీరవిహీనానాం పతిహీనానాం॥ 12-25-5 నలభ్యతే వీరో హతవీరాభిర్వీరపత్నీభిరిత్యర్థః। నాపి తాభ్యః కశ్చిత్పతిం దాతుం సమర్థోఽస్తీత్యర్థః॥ 12-25-7 నాభూతికాలేష్వితి ఝ.పాఠః॥ 12-25-8 పుష్ప్యంతీతి డ. పాఠః॥ 12-25-14 పర్యాయః కాలగతిః॥ 12-25-17 అపచితిం ప్రతీకారం॥ 12-25-18 దుఃఖేషు శోకజేషు మనస్తాపేషు। దుఃఖాని శిరస్తాడనాదీని। దుఃఖాదేర్ద్విగుణీకరణం మూఢకార్యమిత్యర్థః॥ 12-25-21 యాని ప్రియాణి తాన్యేవ కాలే దుఃఖాని భవంతి। యాని ద్వేష్యాణి తాన్యేవ సుఖాని॥ 12-25-22 తృష్ణయా యాఽఽర్తిరనవస్థితచిత్తతా తజ్జం దుఃఖం। దుఃఖస్యార్తిర్వినాశస్తజ్జం సుఖం॥ 12-25-25 దుఃఖమూర్ఛితః దుఃఖేన వర్ధితః। ఏకాంగమపి సర్పదష్టాంగుష్ఠవత్ త్యజేత్॥ 12-25-27 కేన హేతునా కథం కేన ప్రకారేణ కస్య సంబంధీతి జ్ఞాస్యతి॥ 12-25-31 భవాభవౌ ఐశ్వర్యానైశ్వర్యే॥ 12-25-33 సంత్యక్తాత్మా నిరహంకారః॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Text

12-26-0 (75715) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-26-0x (6266) అభిమన్యౌ హతే బాలే ద్రౌపద్యాస్తనయేషు చ। ధృష్టద్యుంనే విరాటే చ ద్రుపదే చ మహీపతౌ॥ 12-26-1 (75716) వృషసేనే చ ధర్మజ్ఞే ధృష్టకేతౌ తు పార్థివే। తథాఽన్యేషు నరేంద్రేషు నానాదేశ్యేషు సంయుగే॥ 12-26-2 (75717) న చ ముంచతి మాం శోకో జ్ఞాతిఘాతినమాతురం। రాజ్యకాముకమత్యుగ్రం స్వవంశోచ్ఛేదకారిణం॥ 12-26-3 (75718) యస్యాంకే క్రీడమానేన మయా విపరివర్తితం। స మయా రాజ్యలుబ్ధేన గాంగేయో యుధి పాతితః॥ 12-26-4 (75719) యదా హ్యేనం విఘూర్ణంతం మదర్థం పార్థసాయకైః। తక్ష్యమాణం యథా వజ్రైః ప్రేక్షమాణం శిఖండినం॥ 12-26-5 (75720) జీర్ణసింహమివ ప్రాజ్ఞం నరసింహం పితామహం। కీర్యమాణం శరైర్దీప్తైర్దృష్ట్వా మే వ్యథితం మనః॥ 12-26-6 (75721) ప్రాడ్భుఖం సీదమానం చ రథాత్పరరథారుజం। ఘూర్ణమానం యథా శైలం తదా మే కశ్మలోఽభవత్॥ 12-26-7 (75722) యః సవాణధనుష్పాణిర్యోధయామాస భార్గవం। బహూన్యహాని కౌరవ్యః కురుక్షేత్రే మహామృధే॥ 12-26-8 (75723) సమేతం పార్థివం క్షత్రం వారాణస్యాం నదీసుతః। కన్యార్థమాహ్వయద్వీరో రథేనైకేన సంయుగే॥ 12-26-9 (75724) యేన చోగ్రాయుధో రాజా చక్రవర్తీ దురాసదః। దగ్ధశ్చాస్త్రప్రతాపేన స మయా యుధి పాతితః॥ 12-26-10 (75725) స్వయం మృత్యుం రక్షమాణః పాంచాల్యం యః శిఖండినం। న బాణైః పాతయామాస సోఽర్జునేన నిపాతితః॥ 12-26-11 (75726) యదైనం పతితం భూమావపశ్యం రుధిరోక్షితం। తదైవావిశదన్యుగ్రో జ్వరో మాం మునిసత్తమ॥ 12-26-12 (75727) యేన సంవర్ధితా బాలా యేన స్మ పరిరక్షితాః। స మయా రాజ్యలుబ్ధేన పాపేన గురుధాతినా। అల్పకాలస్య రాజ్యస్య కృతే మూఢేన పాతితః॥ 12-26-13 (75728) ఆచార్యశ్చ మహేష్వాసః సర్వపార్థివపూజితః। అభిగంయ రణే మిథ్యా పాపేనోక్తః సుతం ప్రతి॥ 12-26-14 (75729) తన్మే దహతి గాత్రాణి యన్మాం గురురభాషత। సత్యమాఖ్యాహి రాజంస్త్వం యది జీవతి మే సుతః॥ 12-26-15 (75730) సత్యమామర్శయన్విప్రో మయి తత్పరిపృష్టవాన్। కుంజరం చాంతరం కృత్వా మిథ్యోపచరితో మయా॥ 12-26-16 (75731) సుభృశం రాజ్యలుబ్ధేన పాపేన గురుఘాతినా। సత్యకంచుకమున్ముచ్య మయా స గురురాహవే॥ 12-26-17 (75732) అశ్వత్థామా హత ఇతి నిరుక్తః కుంజరే హతే। కాఁల్లోకాంస్తు గమిష్యామి కృత్వా కర్మ సుదుష్కరం॥ 12-26-18 (75733) అఘాతయం చ యత్కర్ణం సమరేష్వపలాయినం। జ్యేష్ఠభ్రాతరమత్యుగ్రః కో మత్తః పాపకృత్తమః॥ 12-26-19 (75734) అభిమన్యుం చ యద్వాలం జాతం సింహమివాద్రిషు। ప్రావేశయమహం లుబ్ధో వాహినీం ద్రోణపాలితాం॥ 12-26-20 (75735) తదాప్రభృతి వీభత్సుం న శక్నోమి నిరీక్షితుం। కృష్ణం చ పుండరీకాక్షం కిల్విషీ భ్రూణహా యథా॥ 12-26-21 (75736) ద్రౌపదీం చాప్యదుఃఖార్హాం పంచపుత్రైర్వినాకృతాం। శోచామి పృథివీం హీనాం పంచభిః పర్వతైరివ॥ 12-26-22 (75737) సోఽహమాగస్కరః పాపః పృథివీనాశకారకః। ఆసీన ఏవమేవేదం శోషయిష్యే కలేవరం॥ 12-26-23 (75738) ప్రాయోపవిష్టం జానీధ్వమథ మాం గురుఘాతినం। జాతిష్వన్యాస్వపి యథా న భవేయం కులాంతకృత్॥ 12-26-24 (75739) న భోక్ష్యే న చ పానీయముపయోక్ష్యే కథంచన। శోషయిష్యే ప్రియాన్ప్రాణానిహస్థోఽహం తపోధనాః॥ 12-26-25 (75740) యథేష్టం గంయతాం కామమనుజానే ప్రసాద్య వః। సర్వే మామనుజానీత త్యక్ష్యామీదం కలేవరం॥ 12-26-26 (75741) వైశంపాయన ఉవచా। 12-26-27x (6267) తమేవంవాదినం పార్థం బంధుశోకేన విహ్వలం। మైవమిత్యబ్రవీద్వ్యాసో నిగృహ్య మునిసత్తమః॥ 12-26-27 (75742) వ్యాస ఉవాచ। 12-26-28x (6268) అతివేలం మహారాజ న శోకం కర్తుమర్హసి। పునరుక్తం తు వక్ష్యామి దిష్టమేతదితి ప్రభో॥ 12-26-28 (75743) సంయోగా విప్రయోగాశ్చ జాతానాం ప్రాణినాం ధ్రువం। బుద్ధుదా ఇవ తోయేషు భవంతి న భవంతి చ॥ 12-26-29 (75744) సర్వే క్షయాంతా నిచయాః పతనాంతాః సముచ్ఛ్రయాః। సంయోగా విప్రయోగాంతా మరణాంతం హి జీవితం॥ 12-26-30 (75745) సుఖం దుఃఖాంతమాలస్యం దాక్ష్యం దుఃఖం సుఖోదయం। భూతిః శ్రీర్హ్రీర్ధృతిః కీర్తిర్దక్షే వసతి నాలసే॥ 12-26-31 (75746) నాలం సుఖాయ సుహృదో నాలే దుఃఖాయ శత్రవః। న చ ప్రజ్ఞాలమర్థేభ్యో న సుఖేభ్యోఽప్యలం ధనం॥ 12-26-32 (75747) యథా సృష్టోఽసి కౌంతేయ ధాత్రా కర్మసు తత్క్రరు। అత ఏవ హి సిద్ధిస్తే నేశస్త్వం హ్యాత్మనో నృప॥ ॥ 12-26-33 (75748) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షఙ్విశోఽధ్యాయః॥ 26॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-26-2 వృషసేనే కర్ణే॥ 12-26-7 పరరథారుజం పరరథానాం పీడకం॥ 12-26-16 ఆమర్శయన్నిశ్చిన్వన్॥ 12-26-28 అతివేలమత్యర్థం॥ 12-26-39 ఆలస్యం తత్కాలే సుఖమపి దుఃఖాంతం। దాక్ష్యం తత్కాలే దుఃఖమపి సుఖోదయం। భూతిః అణిమాదిః॥

12-27-0 (65684) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-27-0x (5379) జ్ఞాతిశోకాభితప్తస్య ప్రాణానిష్టాంస్త్యజిష్యతః। జ్యేష్ఠస్య పాండుపుత్రస్య వ్యాసః శోకమపానుదత్॥ 12-27-1 (65685) వ్యాస ఉవాచ। 12-27-2x (5380) అత్రాప్యుదాహరంతీమభితిహాసం పురాతనం। అశ్మగీతం నరవ్యాఘ్ర తన్నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 12-27-2 (65686) అశ్మానం బ్రాహ్మణం ప్రాజ్ఞం వైదేహో జనకో నృపః। సంశయం పరిపప్రచ్ఛ దుఃఖశోకసమన్వితః॥ 12-27-3 (65687) జనక ఉవాచ। 12-27-4x (5381) ఆగమే యది వాఽపాయే జ్ఞాతీనాం ద్రవిణస్య చ। నరేణ ప్రతిపత్తవ్యం కల్యాణం కథమిచ్ఛతా॥ 12-27-4 (65688) అశ్మోవాచ। 12-27-5x (5382) ఉత్పన్నమిమమాత్మానం నరస్యానంతరం తతః। తానితాన్యనువర్తంతే దుఃఖాని చ సుఖాని చ॥ 12-27-5 (65689) తేషామన్యతరాపత్తౌ యద్యదేవోపసేవతే। తదస్య చేతనామాశు హరత్యభ్రమివానిలః॥ 12-27-6 (65690) అభిజాతోఽస్మి సిద్ధోఽస్మి నాస్మి కేవలమానుషః। ఇత్యేభిర్హేతుభిస్తస్య త్రిభిశ్చిత్తం ప్రసిచ్యతే॥ 12-27-7 (65691) సంప్రసక్తమనా భోగాన్విసృజ్య పితృసంచితాన్। పరిక్షీణః పరస్వానామాదానం సాధు మన్యతే॥ 12-27-8 (65692) తమతిక్రాంతమర్యాదమాదదానమసాంప్రతం। ప్రతిషేధంతి రాజానో లుబ్ధా మృగమివేషుభిః॥ 12-27-9 (65693) యే చ వింశతివర్షా వా త్రింశద్వర్షాశ్చ మానవాః। పరేణ తే వర్షశతాన్న భవిష్యంతి పార్థివ॥ 12-27-10 (65694) తేషాం పరమదుఃఖానాం బుద్ధ్యా భైషజ్యమాచరేత్। సర్వప్రాణభృతాం వృత్తం ప్రేక్షమాణస్తతస్తతః॥ 12-27-11 (65695) మానసానాం పునర్యోనిర్దుఃఖానాం చిత్తవిభ్రమః। అనిష్టోపనిపాతో వా తృతీయం నోపపద్యతే॥ 12-27-12 (65696) ఏవమేతాని దుఃఖాని తాని తానీహ మానవం। వివిధాన్యుపవర్తంతే తథా సంస్పర్శజాన్యపి॥ 12-27-13 (65697) జరామృత్యూ హి భూతానాం ఖాదితారౌ వృకావివ। బలినాం దుర్బలానాం చ హ్రస్వానాం మహతామపి॥ 12-27-14 (65698) న కశ్చిజ్జాత్వతిక్రామేజ్జరామృత్యూ హి మానవః। అపి సాగరపర్యంతాం విజిత్యేమాం వసుంధరాం॥ 12-27-15 (65699) సుఖం వా యది వా దుఃఖం భూతానాం పర్యుపస్థితం। ప్రాప్తవ్యమవశైః సర్వం పరిహారో న విద్యతే॥ 12-27-16 (65700) పూర్వే వయసి మధ్యే వాఽప్యుత్తరే వా నరాధిప। అవర్జనీయాస్తేఽర్థా వై కాంక్షితా యే తతోఽన్యథా॥ 12-27-17 (65701) అప్రియైః సహ సంయోగో విప్రయోగశ్చ సుప్రియైః। అర్థానర్థౌ సుఖం దుఃఖం విధానమనువర్తతే॥ 12-27-18 (65702) ప్రాదుర్భావశ్చ భూతానాం దేహత్యాగస్తథైవ చ। ప్రాప్తివ్యాయామయోగశ్చ సర్వమేతత్ప్రతిష్ఠితం॥ 12-27-19 (65703) గంధవర్ణరసస్పర్శా నివర్తంతే స్వభావతః। తథైవ సుఖదుఃఖాని విధానమనువర్తతే॥ 12-27-20 (65704) ఆసనం శయనం యానముత్థానం పానభోజనం। నియతం సర్వభూతానాం కాలేనైవ భవత్యుత॥ 12-27-21 (65705) వైద్యాశ్చాప్యాతురాః సంతి బలవంతశ్చ దుర్బలాః। స్త్రీమంతశ్చాపరే షంఢా విచిత్రః కాలపర్యయః॥ 12-27-22 (65706) కులే జన్మ తథా వీర్యమారోగ్యం రూపమేవ చ। సౌభాగ్యముపభోగశ్చ భవితవ్యేన లభ్యతే॥ 12-27-23 (65707) సంతి పుత్రాః సుబహవో దరిద్రాణామనిచ్ఛతాం। నాస్తి పుత్రః సమృద్ధానాం విచిత్రం విధిచేష్టితం॥ 12-27-24 (65708) వ్యాధిరగ్నిర్జలం శస్త్రం బుభుక్షాశ్చాపదో విషమ। జ్వరశ్చ మరణం జంతోరుచ్చాచ్చ పతనం తథా॥ 12-27-25 (65709) నిర్యాణే యస్య యద్దిష్టం తేన గచ్ఛతి సేతునా। దృశ్యతే నాప్యతిక్రామన్న నిష్క్రాంతోఽథవా పునః। దృశ్యతే చాప్యతిక్రామన్న నిగ్రాహ్యోఽథవా పునః॥ 12-27-26 (65710) దృశ్యతే హి యువైవేహ వినశ్యన్వసుమాన్నరః। దరిద్రశ్చ పరిక్లిష్టః శతవర్షో జరాన్వితః॥ 12-27-27 (65711) అకించనాశ్చ దృశ్యంతే పురుషాశ్చిరజీవినః। సమృద్ధే చ కులే జాతా వినశ్యంతి పతంగవత్॥ 12-27-28 (65712) ప్రాయేణ శ్రీమతాం లోకే భోక్తుం శక్తిర్న విద్యతే। దరిద్రాణాం తు భూయిష్ఠం కాష్ఠమశ్మా హి జీర్యతే॥ 12-27-29 (65713) అహమేతత్కరోమీతి మన్యతే కాలనోదితః। యద్యదిష్టమసంతోషాహురాత్మా పాపమాచరేత్॥ 12-27-30 (65714) మృగయాక్షాః స్త్రియః పానం ప్రసంగా నిందితా బుధైః। దృశ్యంతే పురుషాశ్చాత్ర సంప్రయుక్తా బహుశ్రుతాః॥ 12-27-31 (65715) ఇతి కాలేన సర్వార్థానీప్సితానీప్సితానిహ। స్పృశంతి సర్వభూతాని నిమిత్తం నోపలభ్యతే॥ 12-27-32 (65716) వాయుమాకాశమగ్నిం చ చంద్రాదిత్యావహః క్షపే। జ్యోతీంషి సరితః శైలాన్కః కరోతి బిభతిం చ॥ 12-27-33 (65717) శీతముష్ణం తథా వర్షం కాలేన పరివర్తతే। ఏవమేవ మనుష్యాణాం సుఖదుఃఖే నరర్షభ॥ 12-27-34 (65718) నౌషధాని న శస్త్రాణి న హోమా న పునర్జపాః। త్రాయంతే మృత్యునోపేతం జరయా చాపి మానవం॥ 12-27-35 (65719) యథా కాష్ఠం చ కాష్ఠం చ సమేయాతాం మహోదధౌ। సమేత్య చ వ్యపేయాతాం తద్వద్భూతసమాగమః॥ 12-27-36 (65720) యే చ నిష్పరుషైరుక్తగీతవాద్యైరుపస్థితాః। యే చానాథాః పరాన్నాదాః కాలస్తేషు సమక్రియః॥ 12-27-37 (65721) మాతాపితృసహస్రాణి పుత్రదారశతాని చ। సంసారేష్వనుభూతాని కస్య తే కస్య వా వయం॥ 12-27-38 (65722) నైవాస్య కశ్చిద్భవితా నాయం భవతి కస్యచిత్। పథి సంగతమేవేదం దారబంధుసుహృజ్జనైః॥ 12-27-39 (65723) క్వాసే క్వ చ గమిష్యామి కోఽన్వహం కిమిహాస్థితః। కస్మాత్కిమనుశోచేయమిత్యేవం స్థాపయేన్మనః॥ 12-27-40 (65724) అనిత్యే ప్రియసంవాసే సంసారే చక్రవద్గతౌ। పథి సంగతమేవైతద్ధాతా మాతా పితా సఖా॥ 12-27-41 (65725) న దృష్టపూర్వం ప్రత్యక్షం పరలోకం విదుర్బుధాః। ఆగమాంస్త్వనతిక్రంయ శ్రద్ధాతవ్యం బుభూషతా॥ 12-27-42 (65726) కుర్వీత పితృదైవత్యం ధర్ంయాణి చ సమాచరేత్। యజేచ్చ విద్వాన్విధివత్రివర్గం చాప్యుపాచరేత్॥ 12-27-43 (65727) సన్నిమజ్జేజ్జగదిదం గంభీరే కాలసాగరే। జరామృత్యుమహాగ్రాహే న కశ్చిదవబుధ్యతే॥ 12-27-44 (65728) ఆయుర్వేదమధీయానాః కేవలం సపరిగ్రహాః। దృశ్యంతే బహవో వైద్యా వ్యాధిభిః సమబిప్లుతాః॥ 12-27-45 (65729) తే పిబంతః కషాయాంశ్చ సర్పీషి వివిధాని చ। న మృత్యుమతివర్తంతే వేలామివ మహోదధిః॥ 12-27-46 (65730) రసాయనవిదశ్చైవ సుప్రయుక్తరసాయనాః। దృశ్యంతే జరయా భగ్నా నాగా నాగైరివోత్తమైః॥ 12-27-47 (65731) తథైవ తపసోపేతాః స్వాధ్యాయాధ్యయనే రతాః। దాతారో యజ్ఞశీలాశ్చ న తరంతి జరాంతకౌ॥ 12-27-48 (65732) న హ్యహాని నివర్తంతే న మాసా న పునః సమాః। జాతానాం సర్వభూతానాం న పునర్వై సమాగమః॥ 12-27-49 (65733) సోఽయం విపులమధ్వానం కాలేన ధ్రువమధ్రువః। స్రోతసైవ సమభ్యేతి సర్వభూతనిషేవితం॥ 12-27-50 (65734) దేహో వా జీవితాద్వ్యేతి దేహీ వాఽప్యేతి దేహతః। పథి సంగతమేవేదం దారైరన్యైశ్చ బంధుభిః॥ 12-27-51 (65735) నాయమత్యంతసంవాసో లభ్యతే జాతు కేనచిత్। అపి స్వేన శరీరేణ కిముతాన్యేన కేనచిత్॥ 12-27-52 (65736) క్వను తేఽద్య పితా రాజన్క్వను తేఽద్య పితామహాః। న త్వం పశ్యసి తానద్య న త్వాం పశ్యంతి తేఽనఘ॥ 12-27-53 (65737) న చైవ పురుషో ద్రష్టా స్వర్గస్య నరకస్య చ। ఆగమస్తు సతాం చక్షుర్నృపతే తమిహాచర॥ 12-27-54 (65738) చరితబ్రహ్మచర్యో హి ప్రజాయేత యజేత చ। పితృదేవమనుష్యాణామానృణ్యాదనసూయకః॥ 12-27-55 (65739) స యజ్ఞశీలః ప్రజనే నివిష్టః ప్రాగ్బ్రహ్మచారీ ప్రవిభక్తభైక్షః। ఆరాధయేత్స్వర్గమిమం చ లోకం పరం చ ముక్త్వా హృదయవ్యలీకం॥ 12-27-56 (65740) సంయక్స్వధర్మం చరతో నృపస్య ద్రవ్యాణి చాభ్యాహరతో యథావత్। ప్రవృద్ధచక్రస్య యశోఽభివర్ధతే సర్వేషు లోకేషు చరాచరేషు॥ 12-27-57 (65741) ఇత్యేవమాకర్ణ్య విదేహరాజో వాక్యం సమగ్రం పరిపూర్ణహేతు। అశ్మానమామంత్ర్య విశుద్ధబుద్ధి ర్యయౌ గృహం స్వం ప్రతి శాంతశోకః॥ 12-27-58 (65742) తథా త్వమప్యద్య విముచ్య శోక ముత్తిష్ఠ శక్రోపమ హర్షమేహి। క్షాత్రేణ ధర్మేణ మహీ జితా తే తాం భుంక్ష్వ కుంతీసుత మావమంస్థాః॥ ॥ 12-27-59 (65743) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తవింశోఽధ్యాయః॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-27-1 ప్రాణానభ్యుత్సిసృక్షత ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర అభ్యుత్సిసృక్షతః త్యక్తుమిచ్ఛత ఇత్యర్థః॥ 12-27-5 ఆత్మానం దేహం। ఉత్పన్నమను అనంతరం అవ్యవధానేనైవ॥ 12-27-7 ప్రసిచ్యతే క్లిన్నం శ్లథం భవతీత్యర్థః॥ 12-27-8 భోగాన్ భోగ్యార్థాన్ ధనాదీన్ విసృజ్య ఆదాచౌర్యం సాధు హితం॥ 12-27-9 అసాంప్రతమయుక్తం। లుబ్ధా వ్యాధా॥ 12-27-10 వర్షశతాత్ పరేణ ఊర్ధ్వం॥ 12-27-11 తేషాం దారిద్ర్యోత్థానభైషజ్యం ప్రతీకారం॥ 12-27-13 సంస్పర్శజాని విషయసంగజాని॥ 12-27-17 తేఽర్థా జరాదయః పదార్థాః। తతోఽన్యథాఽజరత్వాదిరూపేణ యే మనుష్యస్య కాంక్షితా ఇష్టాః॥ 12-27-18 విధానమదృష్టం॥ 12-27-19 ప్రాప్తిర్లాభో వ్యాయామః శ్రమః। అలాభ ఇతియావత్। తయోర్యోగః ప్రతిష్ఠితం విధానమిత్యనుషజ్యతే॥ 12-27-20 ఫలస్థా గంధాదయో నివర్తంతే పూర్వేపూర్వే ఉత్తరేఉత్తరే ఉపయాంతి తథైవ సుఖాదీని అప్రత్యాఖ్యేయాని అనుసృత్య వర్తతే విద్వాన్॥ 12-27-25 బుభుక్షాః క్షుత్ప్రభృతయః॥ 12-27-31 ప్రసంగా యుద్ధవివాదాదయః। క్షత్ర మృగయాదౌ॥ 12-27-37 ఉపస్థితాః సేవితాః। కాలో మృత్యుః। యే చైవ పురుషాః స్త్రీభిర్గీతవాద్యైరుపస్థితా ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-27-38 సంసారేషు వ్యతీతేషు తాని తేషు తదా తదేతి డ. థ. పాఠః॥ 12-27-40 స్థాపయేద్విచారే ఇతి శేషః॥ 12-27-47 నాగా గజాః। ఉత్తమైర్వలిష్ఠైః॥ 12-27-52 సంవాసః సహావస్థానం॥ 12-27-55 ప్రజాయేత పుత్రాదీనుత్పాదయేత్। ఆనృణ్యాద్ధేతోః॥ 12-27-56 ప్రజనే ప్రజోత్పాదనే। హృదయవ్యలీకం హృత్స్థమప్రియం॥

12-28-0 (65744) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-28-0x (5383) అవ్యాహరతి రాజేంద్రే ధర్మపుత్రే యుధిష్ఠిరే। గుడాకేశో హృషీకేశమభ్యభాషత పాండవః॥ 12-28-1 (65745) అర్జున ఉవాచ। 12-28-2x (5384) జ్ఞాతిశోకాభిసంతప్తో ధర్మపుత్రః పరంతపః। ఏష శోకార్ణవే మగ్నస్తమాశ్వాసయ మాధవ॥ 12-28-2 (65746) సర్వే స్మ తే సంశయితాః పునరేవ జనార్దన। అస్య శోకం మహాప్రాజ్ఞ ప్రణాశయితుమర్హసి॥ 12-28-3 (65747) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-28-4x (5385) ఏవముక్తస్తు గోవిందో విజయేన మహాత్మనా। పర్యవర్తత రాజానం పుండరీకేక్షణోఽచ్యుతః॥ 12-28-4 (65748) అనతిక్రమణీయో హి ధర్మరాజస్య కేశవః। బాల్యాత్ప్రభృతి గోవిందః ప్రీత్యా చాభ్యధికోర్జునాత్॥ 12-28-5 (65749) సంప్రగృహ్య మహాబాహుర్భుజం చందనభూషితం। శైలస్తంభోపమం శౌరిరువాచాభివినోదయన్॥ 12-28-6 (65750) శుశుభే వదనం తస్య సుదంష్ట్రం చారులోచనం। వ్యాకోచమివ విస్పష్టం పఝం సూర్యవిబోధితం॥ 12-28-7 (65751) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-28-8x (5386) మా కృథాః పురుషవ్యాఘ్ర శోకం త్వం గాత్రశోషణం। న హి తే సులభా భూయో యే హతాఽస్మిన్రణాజిరే॥ 12-28-8 (65752) స్వప్నలబ్ధా యథా లాభా వితథాః ప్రతిబోధనే। తథా తే క్షత్రియా రాజన్యే వ్యతీతా మహారణే॥ 12-28-9 (65753) సర్వే హ్యభిముఖాః శూరా నిహతా రణశోభినః। నైషాం కశ్చిత్పృష్ఠతో వా పలాయన్వా నిపాతితః॥ 12-28-10 (65754) సర్వే త్యక్త్వాఽఽత్మనః ప్రాణాన్యుద్ధ్వా వీరా మహామృధే। శస్త్రపూతా దివం ప్రాప్తా న తాంఛోచితుమర్హసి॥ 12-28-11 (65755) క్షత్రధర్మరతాః శూరా వేదవేదాంగపారగాః। ప్రాప్తా వీరగతిం పుణ్యాం తాన్న శోచితుమర్హసి। మృతాన్మహానుభావాంస్త్వం శ్రుత్వైవ పృథివీపతీన్॥ 12-28-12 (65756) అత్రైవోదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సృంజయం పుత్రశోకార్తం యథాఽయం నారదోఽబ్రవీత్॥ 12-28-13 (65757) నారద ఉవాచ। 12-28-14x (5387) సుఖదుఃఖైరహం త్వం చ ప్రజాః సర్వాశ్చ సృంజయ। అవిముక్తా మరిష్యామస్తత్ర కా పరిదేవనా॥ 12-28-14 (65758) మహాభాగ్యం పురా రాజ్ఞాం కీర్త్యమానం మయా శృణు। గచ్ఛావధానం నృపతే తతో దుఃఖం ప్రహాస్యసి॥ 12-28-15 (65759) మృతాన్మహానుభావాంస్త్వం శ్రుత్వైవ పృథివీపతీన్। శమమానయ సంతాపం శృణు విస్తరశశ్చ మే। క్రూరగ్రహాభిశమనమాయుర్వర్ధనముత్తమం॥ 12-28-16 (65760) అగ్రిమాణాం క్షితిభుజాముదారం చ మనోహరం। ఆవిక్షితం మరుత్తం చ మృతం సృంజయ శుశ్రుమ॥ 12-28-17 (65761) యస్య సేంద్రాః సవరుణా బృహస్పతిపురోగమాః। దేవా విశ్వసృజో రాజ్ఞో యజ్ఞమీయుర్మహాత్మనః॥ 12-28-18 (65762) యః స్పర్ధామానయచ్ఛక్రం దేవరాజం పురందరం। శక్రప్రియైషీ యం విద్వాన్ప్రత్యాచష్ట బృహస్పతిః॥ 12-28-19 (65763) సంవర్తో యాజయామాస యం పీడార్థం బృహస్పతేః॥ 12-28-20 (65764) యస్మిన్ప్రశాసతి మహీం నృపతౌ రాజసత్తమ। అకృష్టపచ్యా పృథివీ విబభౌ సస్యమాలినీ॥ 12-28-21 (65765) ఆవిక్షితస్య వై సత్రే విశ్వేదేవాః సభాసదః। మరుతః పరివేష్టారః సాధ్యాశ్చాసన్మహాత్మనః॥ 12-28-22 (65766) మరుద్గణ మరుత్తస్య యత్సోమమపిబంస్తతః। దేవాన్మనుష్యాన్గంధర్వానత్యరిచ్యంత దక్షిణాః॥ 12-28-23 (65767) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-24 (65768) సుహోత్రం చ ద్వతిథినం మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। యస్మే హిరణ్యం వవృషే మఘవా పరివత్సరం॥ 12-28-25 (65769) సత్యనామా వసుమతీ యం ప్రాప్యాసీంజనాధిపం। హిరణ్యమవహన్నద్యస్తస్మింజనపదేశ్వరే॥ 12-28-26 (65770) మత్స్యాన్కర్కటకాన్నక్రాన్మకరాంఛింశుకానపి। నదీష్వవాసృజద్రాజన్మఘవా లోకపూజితః॥ 12-28-27 (65771) హైరణ్యాన్పాతితాందృష్ట్వా మత్స్యాన్మకరకచ్ఛపాన్। సహస్రశోఽథ శతశస్తతోఽస్మయత వైతిథిః॥ 12-28-28 (65772) తద్ధిరణ్యమపర్యంతమావృతం కురుజాంగలే। ఈజానో వితతే యజ్ఞే బ్రాహ్మణేభ్యః సమార్పయత్॥ 12-28-29 (65773) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః। అదక్షిణమయజ్వానం శ్వైత్య సంశాంయ మాశుచః॥ 12-28-30 (65774) అంగం బృహద్రథం చైవ మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। యః సహస్రం సహస్రాణాం శ్వేతానశ్వానవాసృజాత్॥ 12-28-31 (65775) సహస్రం చ సహస్రాణాం కన్యా హమపరిష్కృతాః। ఈజానో వితతే యజ్ఞే దక్షిణామత్యకాలయత్॥ 12-28-32 (65776) యః సహస్రం సహస్రాణాం గజానాం పఝమాలినాం। ఈజానో వితతే యజ్ఞే దక్షిణామత్యకాలయత్॥ 12-28-33 (65777) శతం శతసహస్రాణి వృషాణాం హేమమాలినాం। గవాం సహస్రానుచరం దక్షిణామత్యకాలయత్॥ 12-28-34 (65778) అంగస్య యజమానస్య తదా విష్ణుపదే గిరౌ। అమాద్యదింద్రః సోమేన దక్షిణాభిర్ద్విజాతయః॥ 12-28-35 (65779) యస్య యజ్ఞేషు రాజేంద్ర శతసంఖ్యేషు వై పురా। దేవాన్మనుష్యాన్గంధర్వానత్యరిచ్యంత దక్షిణాః॥ 12-28-36 (65780) న జాతో జనితా నాన్యః పుమాన్యః సంప్రదాస్యతి। యదంగః ప్రదదౌ విత్తం సోమసంస్థాసు సప్తసు॥ 12-28-37 (65781) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-38 (65782) శిబిమౌశీనరం చైవ మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। య ఇమాం పృథివీం సర్వాం చర్మవత్సమవేష్టయత్॥ 12-28-39 (65783) మహతా రథఘోషేణ పృథివీమనునాదయన్। ఏకచ్ఛత్రాం మహీం చక్రే జైత్రేణైకరథేన యః॥ 12-28-40 (65784) యావదస్య గవాశ్వం స్యాదారణ్యైః పశుభిః సహ। తావతీః ప్రదదౌ గాః స శిబిరౌశీనరోఽధ్వరే॥ 12-28-41 (65785) న వోఢారం ధురం తస్య కంచిన్మేనే ప్రజాపతిః। న భూతం న భవిష్యం చ సర్వరాజసు సృంజయ। అన్యత్రౌశీనరాచ్ఛైబ్యాద్రాజర్షేరింద్రవిక్రమాత్॥ 12-28-42 (65786) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-43 (65787) అదక్షిణమయజ్వానం పుత్రం సంస్మృత్య మా శుచః॥ 12-28-44 (65788) భరతం చైవ దౌష్యంతిం మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। శాకుంతలం మహాత్మానం భూరిద్రవిణతేజసం॥ 12-28-45 (65789) యోఽబధ్నాత్రిశతం చాశ్వాందేవేభ్యో యమునామను। సరస్వతీం వింశతిం చ గంగామను చతుర్దశ॥ 12-28-46 (65790) అశ్వమేధసహస్రేణ రాజసూయశతేన చ। ఇష్టవాన్స మహాతేజా దౌష్యంతిర్భరతః పురా॥ 12-28-47 (65791) భరతస్య మహత్కర్మ సవరాజసు పార్థివాః। స్వం మర్త్యా ఇవ బాహుభ్యాం నానుగంతుమశక్నువన్॥ 12-28-48 (65792) పరం సహస్రాద్యోఽబధ్నాద్ధయాన్వేదీర్వితత్య చ। సహస్రం యత్ర పఝానాం కణ్వాయ భరతో దదౌ॥ 12-28-49 (65793) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-50 (65794) రామం దాశరథిం చైవ మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। యోఽన్వకంపత వై నిత్యం ప్రజాః పుత్రానివౌరసాన్॥ 12-28-51 (65795) నాధనో యస్య విషయే నానర్థః కస్యచిద్భవేత్। సర్వస్యాసీత్పితృసమో రామో రాజ్యం యదన్వశాత్॥ 12-28-52 (65796) కాలవర్షీ చ పర్జన్యః సస్యాని సమపాదయత్। నిత్యం సుభిక్షమేవాసీద్రామే రాజ్యం ప్రశాసతి॥ 12-28-53 (65797) ప్రాణినో నాప్సు మంజంతి నానర్థే పావకోఽదహత్। న వ్యాలతో భయం చాసీద్రామే రాజ్యం ప్రశాసతి॥ 12-28-54 (65798) ఆసన్వర్షసహస్రిణ్యస్తథా వర్షసహస్రకాః। అరోగాః సర్వసిద్ధార్థా రామే రాజ్యం ప్రశాసతి॥ 12-28-55 (65799) నాన్యోన్యేన వివాదోఽభూత్స్త్రీణామపి కుతో నృణాం। ధర్మనిత్యాః ప్రజాశ్చాసన్రామే రాజ్యం ప్రశాసతి॥ 12-28-56 (65800) సంతుష్టాః సర్వసిద్ధార్థా నిర్భయాః స్వైరచారిణః। నరాః సత్యవ్రతాశ్చాసన్రామే రాజ్యం ప్రశాసతి॥ 12-28-57 (65801) నిత్యపుష్పఫలాశ్చైవ పాదపా నిరుపద్రవాః। సర్వా ద్రోణదుఘా గావో రామే రాజ్యం ప్రశాసతి॥ 12-28-58 (65802) స చతుర్దశ వర్షాణి వనే ప్రోష్య మహాతపాః। దశాశ్వమేధాంజారూథ్యానాజహార నిరర్గలాన్॥ 12-28-59 (65803) యువా శ్యామో లోహితాక్షో మాతంగ ఇవ యూథపః। ఆజానుబాహుః సుముఖః సింహస్కంధో మహాభుజః॥ 12-28-60 (65804) దశవర్షసహస్రాణి దశవర్షశతాని చ। అయోధ్యాధిపతిర్భూత్వా రామో రాజ్యమకారయత్॥ 12-28-61 (65805) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః। అయజ్వానమదక్షిణ్యం మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-62 (65806) భగీరథం చ రాజానం మృతం సృంజయ శుశ్రుం। యస్యేంద్రో వితతే యజ్ఞే సోమం పీత్వా మదోత్కటః॥ 12-28-63 (65807) అసురాణాం సహస్రాణి బహూని సురసత్తమః। అజయద్వాహువీర్యేణ భగవాన్పాకశాసనః॥ 12-28-64 (65808) యః సహస్రం సహస్రాణాం కన్యా హేమవిభూషితాః। ఈజానో వితతే యజ్ఞే దక్షిణామత్యకాలయత్॥ 12-28-65 (65809) సర్వా రథగతాః కన్యా రథాః సర్వే చతుర్యుజః। శతంశతం రథే నాగాః పఝినో హేమమాలినః॥ 12-28-66 (65810) సహస్రమశ్వా ఏకైకం హస్తినం పృష్ఠతోఽన్వయుః। గవాం సహస్రమశ్వేఽశ్వే సహస్రం గవ్యజావికం॥ 12-28-67 (65811) ఉపహ్వరే నివసతో యస్యాంకే నిషసాద హ। గంగా భాగీరథీ తస్మాదుర్వశీ చాభవత్పురా॥ 12-28-68 (65812) భూరిదక్షిణమిక్ష్వాకుం యజమానం భగీరథం। త్రిలోకపథగా గంగా దుహితృత్వముపేయుషీ॥ 12-28-69 (65813) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-70 (65814) దిలీపం చ మహాత్మానం మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। ప్రస్య కర్మాణి భూరీణి కథయంతి ద్విజాతయః॥ 12-28-71 (65815) య ఇమాం వసుసంపూర్ణాం వసుధాం వసుధాధిపః। దదౌ తస్మిన్మహాయజ్ఞే బ్రాహ్మణేభ్యః సమాహితః॥ 12-28-72 (65816) యస్యేహ యజమానస్య యజ్ఞేయజ్ఞే పురోహితః। సహస్రం వారణాన్హైమాందక్షిణామత్యకాలయత్॥ 12-28-73 (65817) యస్య యజ్ఞే మహానాసీద్యూపః శ్రీమాన్హిరణ్మయః। తే దేవాం కర్మ కుర్వాణాః శక్రజ్యేష్ఠా ఉపాసత॥ 12-28-74 (65818) చషాలే యస్య సౌవర్ణే తస్మిన్యూపే హిరణ్మయే। ననృతుర్దేవగంధర్వాః షట్సహస్రాణి సప్తధా॥ 12-28-75 (65819) అవాదయత్తత్ర వీణాం మధ్యే విశ్వావసుః స్వయం। సర్వభూతాన్యమన్యంత మమ వాదయతీత్యయం॥ 12-28-76 (65820) ఏతద్రాజ్ఞో దిలీపస్య రాజానో నానుచక్రిరే। యస్యేభా హేమసంఛన్నాః పథి మత్తాః స్మ శేరతే॥ 12-28-77 (65821) రాజానం శతధన్వానం దిలీపం సత్యవాదినం। యేఽపశ్యన్సుమహాత్మానం తేఽపి స్వర్గజితో నరాః॥ 12-28-78 (65822) త్రయః శబ్దా న జీర్యంతే దిలీపస్య నివేశనే। స్వాధ్యాయశబ్దః జ్యాశబ్దః శబ్దో వై దీయతామితి॥ 12-28-79 (65823) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-80 (65824) మాంధాతారం యౌవనాశ్వం మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। యం దేవా మరుతో గర్భం పితుః పార్శ్వాదపాహరన్॥ 12-28-81 (65825) సమృద్ధో యువనాశ్వస్య జఠరే యో మహాత్మనః। పృషదాజ్యోద్భవః శ్రీమాంస్త్రిలోకవిజయీ నృపః॥ 12-28-82 (65826) యం దృష్ట్వా పితురుత్సంగే శయానం దేవరూపిణం। అన్యోన్యమబ్రువందేవాః కమయం ధాస్యతీతి వై॥ 12-28-83 (65827) మామేవ ధాస్యతీత్యేవమింద్రోఽథాభ్యుపపద్యత। మాంధాతేతి తతస్తస్య నామ చక్రే శతక్రతుః॥ 12-28-84 (65828) తతస్తు పయసో ధారాం పుష్టిహేతోర్మహాత్మనః। తస్యాస్యే యౌవనాశ్వస్య పాణిరింద్రస్య చాస్రవత్॥ 12-28-85 (65829) తం పివన్పాణిమింద్రస్య శతమహ్నా వ్యవర్ధత। స ఆసీద్ద్వాదశసమో ద్వాదశాహేన పార్థివః॥ 12-28-86 (65830) తమిమం పృథివీ సర్వా ఏకాహ్నా సమపద్యత। ధర్మాత్మానం మహాత్మానం శూరమింద్రసమం యుధి॥ 12-28-87 (65831) యశ్చాంగారం తు నృపతిం మరుత్తమసితం గయం। అంగం బృహద్రథం చైవ మాంధాతా సమరేఽజయత్॥ 12-28-88 (65832) యౌవనాశ్వో యదాంగారం సమరే ప్రత్యయుధ్యత। విస్ఫారైర్ధనుషో దేవా ద్యౌరభేదీతి మేనిరే॥ 12-28-89 (65833) యత్ర సూర్య ఉదేతి స్మ యత్ర చ ప్రతితిష్ఠతి। సర్వం తద్యౌవనాశ్వస్య మాంధాతుః క్షేత్రముచ్యతే॥ 12-28-90 (65834) అశ్వమేధశతేనేష్ట్వా రాజసూయశతేన చ। అదదద్రోహితాన్మత్స్యాన్బ్రాహ్మణేభ్యో విశాంపతే॥ 12-28-91 (65835) హైరణ్యాన్యో జనోత్సేధానాయతాందశయోజనం। అతిరిక్తాంద్విజాతిభ్యో వ్యభజంస్త్వితరే జనాః॥ 12-28-92 (65836) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-93 (65837) యయాతిం నాహుషం చైవ మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। య ఇమాం పృథివీం కృత్స్నాం విజిత్య సహసాగరాం॥ 12-28-94 (65838) శంయాపాతేనాభ్యతీయాద్వేదీభిశ్చిత్రయన్మహీం। ఈజానః క్రతుభిర్ముఖ్యైః పర్యగచ్ఛద్వసుంధరాం॥ 12-28-95 (65839) ఇష్ట్వా క్రతుసహస్రేణ వాజపేయశతేన చ। తర్పయామాస విప్రేంద్రాంస్త్రిభిః కాంచనపర్వతైః॥ 12-28-96 (65840) వ్యూఢేనాసురయుద్ధేన హత్వా దైతేయదానవాన్। వ్యభజత్పృథివీం కృత్స్నాం యయాతిర్నహుషాత్మజః॥ 12-28-97 (65841) అంత్యేషు పుత్రాన్నిక్షిప్య యదుద్రుహ్యుపురోగమాన్। పురుం రాజ్యేఽభిషిచ్యాథ సదారః ప్రావిశద్వనం॥ 12-28-98 (65842) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-99 (65843) అంబరీషం చ నాభాగం మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। యం ప్రజా వవ్రిరే పుణ్యం గోప్తారం నృపసత్తమం॥ 12-28-100 (65844) యః సహస్రం సహస్రాణాం రాజ్ఞామయుతయాజినాం। ఈజానో వితతే యజ్ఞే బ్రాహ్మణేభ్యస్త్వమన్యత॥ 12-28-101 (65845) నైతత్పూర్వే జనాశ్చక్రుర్న కరిష్యంతి చాపరే। ఇత్యంబరీషం నాభాగిమన్వమోదంత దక్షిణాః॥ 12-28-102 (65846) శతం రాజసహస్రాణి శతం రాజశతాని చ। సర్వేఽశ్వమేధైరీజానాస్తేఽన్వయుర్దక్షిణాయనం॥ 12-28-103 (65847) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-104 (65848) శశబిందుం చైత్రరథం మృతం శుశ్రుమ సృంజయ। యస్య భార్యాసహస్రాణాం శతమాసీన్మహాత్మనః॥ 12-28-105 (65849) సహస్రం తు సహస్రాణాం యస్యాసఞ్శాశబిందవాః। హిరణ్యకవచాః సర్వే సర్వే చోత్తమధన్వినః॥ 12-28-106 (65850) శతం కన్యా రాజపుత్రమేకైకం పృథగన్వయుః। కన్యాంకన్యాం శతం నాగా నాగంనాగం శతం రథాః॥ 12-28-107 (65851) రథేరథే శతం చాశ్వా దేశజా హేమమాలినః। అశ్వేఅశ్వే శతం గావో గాంగాం తద్వదజావికం॥ 12-28-108 (65852) ఏతద్ధనమపర్యంతమశ్వమేధే మహామఖే। శశబిందుర్మహారాజ బ్రాహ్మణేభ్యో హ్యమన్యత॥ 12-28-109 (65853) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-110 (65854) గయం చాధూర్తరజసం మృతం శుశ్రుమ సృంజయ। యః స వర్షశతం రాజా హుతశిష్టాశనోఽభవత్॥ 12-28-111 (65855) యస్మై వహ్నిర్వరాన్ప్రాదాత్తతో వవ్రే వరాన్గయః। దదతో మే క్షయో మా భూద్ధర్మే శ్రద్ధా చ వర్ధతాం॥ 12-28-112 (65856) మనో మే రభతాం సత్యే త్వత్ప్రసాదాద్ధుతాశన। లేభే చ కామాంస్తాన్సర్వాన్పావకాదితి నః శ్రుతం॥ 12-28-113 (65857) దర్శేన పూర్ణమాసేన చాతుర్మాస్యైః పునః పునః। అయజద్ధయమేధేన సహస్రం పరివత్సరాన్॥ 12-28-114 (65858) శతం గవాం సహస్రాణి శతమశ్వశతాని చ। ఉత్థాయోత్థాయ వై ప్రాదాత్సహస్రం పరివత్సరాన్॥ 12-28-115 (65859) తర్పయామాస సోమేన దేవాన్విత్తైర్ద్విజానపి। పితౄన్స్వధాభిః కామైశ్చ స్త్రియః స్వాః పురుషర్షభ॥ 12-28-116 (65860) సౌవర్ణాం పృథివీం కృత్వా దశవ్యామాం ద్విరాయతాం। దక్షిణామదదద్రాజా వాజిమేధే మహాక్రతౌ॥ 12-28-117 (65861) యావత్యః సికతా రాజన్గంగాయాం పురుషర్షభ। తావతీరేవ గాః ప్రాదాదాధూర్తరజసో గయః॥ 12-28-118 (65862) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-119 (65863) రంతిదేవం చ సాంకృత్యం మృతం సృంజయ శుశ్రుమ। సంయగారాధ్య యః శక్రాద్వరం లేభే మహాతపాః॥ 12-28-120 (65864) అన్నం చ నో బహు భవేదతిథీంశ్చ లభేమహి। శ్రద్ధా చ నో మా వ్యగమన్మా చ యాచిష్మ కంచన॥ 12-28-121 (65865) ఉపాతిష్ఠంత పశవః స్వయం తం సంశితవ్రతం। గ్రాంయారణ్యా మహాత్మానం రంతిదేవం యశస్వినం॥ 12-28-122 (65866) మహానదీ చర్మరాశేరుత్క్లేదాత్ససృజే యతః। తతశ్చర్మణ్వతీత్యేవం విఖ్యాతా సా మహానదీ॥ 12-28-123 (65867) బ్రాహ్మణేభ్యో దదౌ నిష్కాన్సదసి ప్రతతే నృపః। తుభ్యంతుభ్యం నిష్కమితి యదా క్రోశంతి వై ద్విజాః॥ 12-28-124 (65868) సహస్రం తుభ్యమిత్యుక్త్వా బ్రాహ్మణాన్సంప్రపద్య తే॥ 12-28-125 (65869) అన్వాహార్యోపకరణం ద్రవ్యోపకరణం చ యత్। ఘటాః పాత్ర్యః కటాహాని స్థాల్యశ్చ పిఠరాణి చ। నాసీత్కించిదసౌవర్ణం రంతిదేవస్య ధీమతః॥ 12-28-126 (65870) సాంకృతే రంతిదేవస్య యాం రాత్రిమవసన్గృహే। ఆలభ్యంత శతం గావః సహస్రాణి చ వింశతిః॥ 12-28-127 (65871) తత్ర స్మ సూదాః క్రోశంతి సుమృష్టమణికుండలాః। సూపం భూయిష్ఠమశ్నీధ్వం నాద్య మాంసం యథా పురా॥ 12-28-128 (65872) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-129 (65873) సగరం చ మహాత్మానం మృతం శుశ్రుమ సృంజయ। ఐక్ష్వాకం పురుషవ్యాఘ్రమతిమానుషవిక్రమం॥ 12-28-130 (65874) షష్టిః పుత్రసహస్రాణి యం యాంతమనుజగ్మిరే। నక్షత్రరాజం వర్షాంతే వ్యభ్రే జ్యోతిర్గణా ఇవ॥ 12-28-131 (65875) ఏకచ్ఛత్రా మహీ యస్య ప్రతాపాదభవత్పురా। యోఽశ్వమేధసహస్రేణ తర్పయామాస దేవతాః॥ 12-28-132 (65876) యః ప్రాదాత్కనకస్తంభం ప్రాసాదం సర్వకాంచనం। పూర్ణం పఝదలాక్షీణాం స్త్రీణాం శయనసంకులం॥ 12-28-133 (65877) ద్విజాతిభ్యోఽనురూపేభ్యః కామాంశ్చ వివిధాన్బహూన్। యస్యాదేశేన తద్విత్తం వ్యభజంత ద్విజాతయః॥ 12-28-134 (65878) ఖానయామాస యః కోపాత్పృథివీం సాగరాంకితాం। యస్య నాంనా సముద్రశ్చ సాగరత్వముపాగతః॥ 12-28-135 (65879) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-136 (65880) రాజానం చ పృథుం వైన్యం మృతం శుశ్రుమ సృంజయ। యమభ్యషించన్సంభూయః మహారణ్యే మహర్షయః॥ 12-28-137 (65881) ప్రథయిష్యతి వై లోకాన్పృథురిత్యేవ శబ్దితః। క్షతాద్యో వై త్రాయతీతి స తస్మాత్క్షత్రియః స్మృతః॥ 12-28-138 (65882) పృథుం వైన్యం ప్రజా దృష్ట్వా రక్తాస్మేతి యదబ్రువన్। తతో రాజేతి నామాస్య అనురాగాదజాయత॥ 12-28-139 (65883) అకృష్టపచ్యా పృథివీ పుటకేపుటకే మధు। సర్వా ద్రోణదుఘా గావో వైన్యస్యాసన్ప్రశాసతః॥ 12-28-140 (65884) అరోగాః సర్వసిద్ధార్థా మనుష్యా అకుతోభయాః। యథాఽభికామమవసన్క్షేత్రేషు చ గృహేషు చ॥ 12-28-141 (65885) ఆపస్తస్తంభిరే చాస్య సముద్రమభియాస్యతః। శైలాశ్చాపాద్వ్యదీర్యంత ధ్వజభంగశ్చ నాభవత్॥ 12-28-142 (65886) హైరణ్యాంస్త్రినరోత్సేధాన్పర్వతానేకవింశతిం। బ్రాహ్మణేభ్యో దదౌ రాజా యోశ్వమేధే మహామఖే॥ 12-28-143 (65887) స చేన్మమార సృంజయ చతుర్భద్రతరస్త్వయా। పుత్రాత్పుణ్యతరశ్చైవ మా పుత్రమనుతప్యథాః॥ 12-28-144 (65888) కిం వా తూష్ణీం ధ్యాయసే సృంజయ త్వం న మే రాజన్వాచిమమాం శృణోపి। న చేన్మోఘం విప్రలప్తం మమేదం పథ్యం ముమూర్షోరివ సుప్రయుక్తం॥ 12-28-145 (65889) సృంజయ ఉవాచ। 12-28-146x (5388) శృణోమి తే నారద వాచమేనాం విచిత్రార్థాం స్రజమివ పుణ్యగంధాం। రాజర్షీణాం పుణ్యకృతాం మహాత్మనాం కీర్త్యా యుక్తానాం శోకనిర్నాశనార్థాం॥ 12-28-146 (65890) న తే మోఘం విప్రలప్తం మహర్షే దృష్ట్వైవాహం నారద త్వాం విశోకః। శుశ్రూషే తే వచనం బ్రహ్మవాది న్న తే తృప్యాంయమృతస్యేవ పానాత్॥ 12-28-147 (65891) అమోఘదర్శిన్మమ చేత్ప్రసాదం సంతాపదగ్ధస్య విభో ప్రకుర్యాః। సుతస్య సంజీవనమద్య మే స్యా త్తవ ప్రసాదాత్సుతసంగమాప్నుయాం॥ 12-28-148 (65892) నారద ఉవాచ। 12-28-149x (5389) యస్తే పుత్రః శయితోయం విజాతః స్వర్ణష్ఠీవీ యమదాత్పర్వతస్తే। 12-28-149 (65893) పునస్తం తే పుత్రమహం దదామి హిరణ్యనాభం వర్షసబస్రిణం చ॥ ॥ 12-28-149 (65894) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టావింశోఽధ్యాయః॥ 28॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-28-3 తే వయం॥ 12-28-4 పర్యవర్తత అభిముఖోఽభూత్॥ 12-28-6 భుజం రాజ్ఞః। అభివినాదయన్ ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-28-7 వ్యాకోచం వికసితం॥ 12-28-8 హతాః అస్మిన్సంధిరార్షః॥ 12-28-9 లాభాః అర్థాః॥ 12-28-15 మహాభాగ్యం మాహాత్ంయం॥ 12-28-16 శ్వైత్యమానయ సంతాపమితి ట. డ. పాఠః॥ 12-28-19 యాగం మాకుర్వితి ప్రత్యాచష్ట ప్రత్యాఖ్యాతవాన్॥ 12-28-24 చతుర్భద్రతరః చత్వారి ధర్మజ్ఞానవైరాగ్యైశ్వర్యీఖ్యాని భద్రాణి యస్మిన్స చతుర్భద్రః। త్వయా అవధిభూతేన త్వత్తోఽతిశయేన చతుర్భద్ర ఇత్యర్థః॥ 12-28-31 అవాసృజత్ యజ్ఞార్థముత్సృష్టవాన్॥ 12-28-32 అత్యకాలయత్ దత్తవాన్॥ 12-28-55 వర్షసదృస్త్రిణ్యః స్త్రియః। వర్షసహస్రకాః పురుషాః॥ 12-28-58 ద్రోణదుధాః ద్రోణపరిమితం క్షీరం దుహంతి తాః॥ 12-28-59 జారూథ్యాన్ స్తుత్యాన్। త్రిగుణదక్షిణానిత్యన్యే। నిరర్గలానవారితద్వారాన్॥ 12-28-66 చతుర్యుజశ్చతురశ్వాః॥ 12-28-68 ఉపహ్వరే సమీపే। అంకే ఊరౌ నిషసాద ఆసాంచక్రే। తస్మాద్యోగాత్సా ఉర్వశీ ఊరౌ వాసో యస్యాః సా ఇతి యోగాత్। ఊర్వసీత్యపేక్షితే హ్రస్వత్వం వర్ణవిపర్యయశ్చ పృషోదరాదిత్వాత్ జ్ఞేయః॥ 12-28-75 సప్తధా సప్తస్వరానుసారేణావాదయదితి సంబంధః॥ 12-28-76 మమ పురత ఇతి శేషః। మాం లక్షీకృత్యేత్యర్థః॥ 12-28-78 శతధన్వానం శతం అనంతాన్ సహతే ధనుర్యస్య తం శతధన్వానం। మధ్యమపదలోపీ సమాసః॥ 12-28-82 పృషదాజ్యం దధిమిశ్రమాజ్యం కస్యచిదర్థే పుత్రోత్పాదనాయ నిర్మితం తద్యువనాశ్వేన పీతం తత్ రేతోరుధిరయోగం వేనాపి తదుదరే గర్భోఽభవత్। స పితుః పార్శ్వం భిత్త్వా నిఃసారితో దేవైరిత్యాఖ్యాయికార్యోఽత్ర సూచితః॥ 12-28-86 అహ్నా ఏకేన శతం పలాని వ్యవర్ధత। ద్వాదశవర్షతుల్యః॥ 12-28-89 అభేది భిన్నా॥ 12-28-91 మత్స్యాన్ హైరణ్యానితి సంబంధః॥ 12-28-95 శంయా స్థూలబుధ్నః కాష్ఠదండః స బలవతా క్షిప్తో యావద్దూరం పతేత్తావాందేశః శంయాపాతః। తావతాంతరేణ పురః పురో యజ్ఞవేదీం కుర్వాణో వసుంధరాం పర్యగచ్ఛత్। పరిత్యజ్య సముద్రతీరం ప్రాప్త ఇత్యర్థః॥ 12-28-97 వ్యభజత్పుత్రేభ్యో దత్తవాన్॥ 12-28-101 నృపాందాత్యే యోజితవానిత్యర్థః॥ 12-28-102 దక్షిణాః దాక్ష్యయుక్తాః॥ 12-28-103 సర్వే రాజానోఽంబరీషయజ్ఞేషు విప్రద్వాస్యం కుర్వాణా అశ్వమేధఫలభాగిత్వాత్తద్యాజినః సంతః అంబరీషమాహాత్ంయాద్దక్షిణాయనం అనుపశ్చాత్ అయుర్గతాః। ఉత్తరాయణమార్గేణ హిరణ్యగర్భలోక ప్రాప్తా ఇత్యర్థః॥ 12-28-106 శాశబిందవాః శశబిందోః పుత్రాః॥ 12-28-111 గయం చామూర్తరయసమితి ఝ. పాఠః॥ 12-28-115 శతమశ్వతరాణి చేతి ఝ. పాఠః॥ 12-28-117 దశవ్యామాం పంచాశద్ధస్తవిస్తారాం ద్విరాయతాం శతహస్తదీర్ఘాం॥ 12-28-122 ఉపాతిష్ఠంత పితృకార్యే మాం నియోజయేతి॥ 12-28-123 తేషాం మారితానాం పశూనాం చర్మరాశేః। ఉత్క్లేదాత్ సారద్రవాత్॥ 12-28-126 పిఠరాణి వితతముఖాని పాత్రాణి॥ 12-28-128 నాద్య మాంసం పశుమాత్రోపయోగస్య ప్రాగుక్తత్వాత్॥ 12-28-130 ఐక్ష్వాకం ఇక్ష్వాకువంశజం॥ 12-28-134 ఆదేశేన ఆజ్ఞయా తద్విత్తం స్వర్ణప్రాసాదరూపం॥ 12-28-137 వైన్యం వేనపుత్రం। మహారణ్యే దండకారణ్యే॥ 12-28-140 పుటకేపుటకే పత్రేపత్రే ఇతి ప్రాంచః॥ 12-28-145 విప్రలప్తం విప్రలపితం॥ 12-28-147 విశోకో జాత ఇతి శేషః॥

12-29-0 (65895) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-29-0x (5390) స కథం కాంచనష్ఠీవీ సృంజయస్య సుతోఽభవత్। పర్వతేన కిమథే వా దత్తస్తేన మమార చ॥ 12-29-1 (65896) యదా వర్షసహస్రాయుస్తదా భవతి మానవః। కథమప్రాప్తకౌమారః సృంజయస్య సుతో మృతః॥ 12-29-2 (65897) ఉతాహో నామమాత్రం వై సువర్ణష్ఠీవినోఽభవత్। కథం వా కాంచనష్ఠీవీత్యేతదిచ్ఛామి వేదితుం॥ 12-29-3 (65898) శ్రీకృష్ణ ఉవాచ। 12-29-4x (5391) అత్ర తే వర్ణయిష్యామి యథావృత్తం జనేశ్వర। నారదః పర్వతశ్చైవ ద్వావృవీ లోకసత్తమౌ॥ 12-29-4 (65899) మాతులో భాగినేయశ్చ దేవలోకాదిహాగతౌ। విహర్తుకామౌ సంప్రీత్యా మానుషేషు పురా విభో॥ 12-29-5 (65900) హవిఃపవిత్రభోజ్యేన దేవభోజ్యేన చైవ హి। నారదో మాతులస్తత్ర భాగినేయశ్చ పర్వతః॥ 12-29-6 (65901) తావుభౌ తపసోపేతావవనీతలచారిణౌ। భుంజానౌ మానుషాన్భోగాన్యథావత్పర్యధావతాం॥ 12-29-7 (65902) ప్రీతిమంతౌ ముదా యుక్తౌ సమయం చైవ చక్రతుః। యో భవేద్ధృది సంకల్పః శుభో వా యది వాఽశుభః॥ 12-29-8 (65903) అన్యోన్యస్య చ ఆఖ్యేయో మృషా శాపోఽన్యథా భవేత్। తౌ తథేతి ప్రతిజ్ఞాయ మహర్షీ లోకపూజితౌ॥ 12-29-9 (65904) సృంజయం శ్వైత్యమభ్యేత్య రాజానమిదమూచతుః। ఆవాం భవతి వత్స్యావః కంచిత్కాలం హితాయ తే॥ 12-29-10 (65905) యథావత్పృథివీపాల ఆవయోః ప్రగుణీభవ। తథేతి కృత్వా రాజా తౌ సత్కృత్యోపచచార హ॥ 12-29-11 (65906) తతః కదాచిత్తౌ రాజా మహాత్మానౌ తపోధనౌ। అబ్రవీత్పరమప్రీతః సుతేయం దేవరూపిణీ॥ 12-29-12 (65907) ఏకైవ మమ కన్యైషా యువాం పరిచరిష్యతి। దర్శనీయానవద్యాంగీ శీలవృత్తసమాహితా। సుకుమారీ కుమారీ చ పఝకింజల్కసుప్రభా॥ 12-29-13 (65908) పరమం సౌంయమిత్యుక్తం తాభ్యాం రాజా శశాస తాం। కన్యే విప్రావుపచర దేవవత్పితృవచ్చ హ॥ 12-29-14 (65909) సా తు కన్యా తథేత్యుక్త్వా పితరం ధర్మచారిణీ। యథానిదేశం రాజ్ఞస్తౌ సత్కృత్యోపచచార హ॥ 12-29-15 (65910) తస్యాస్తేనోపచారేణ రూపేణాప్రతిమేన చ। నారదం హృచ్ఛయస్తూర్ణం సహసైవాభ్యపద్యత॥ 12-29-16 (65911) వవృధే హి తతస్తస్య హృది కామో మహాత్మనః। యథా శుక్లస్య పక్షస్య ప్రవృత్తౌ చంద్రమాః శనైః॥ 12-29-17 (65912) న చ తం భాగినేయాయ పర్వతాయ మహాత్మనే। శశంస మన్మథం తీవ్రం వ్రీడమానః స ధర్మవిత్॥ 12-29-18 (65913) తపసా చేంగితైశ్చైవ పర్వతోఽథ బుబోధ తం। కామార్తం నారదం క్రుద్ధః శశాపైనం తతో భృశం॥ 12-29-19 (65914) కృత్వా సమయమవ్యగ్రో భవాన్వై సహితో మయా। యో భవేద్ధృది సంకల్పః శుభో వా యది వాఽశుభః॥ 12-29-20 (65915) అన్యోన్యస్య స ఆఖ్యేయ ఇతి తద్వై మృషా కృతం। భవతా వచనం బ్రహ్మంస్తస్మాదేష శపాంయహం॥ 12-29-21 (65916) న హి కామం ప్రవర్తంతం భవానాచష్ట మే పురా। సుకుమార్యాం కుమార్యాం తే తస్మాన్నైష క్షమాంయహం॥ 12-29-22 (65917) బ్రహ్మచారీ గురుర్యస్మాత్తపస్వీ బ్రాహ్మణశ్చ సన్। అకార్షీః సమయభ్రంశమావాభ్యాం యః కృతో మిథః॥ 12-29-23 (65918) శప్స్యే తస్మాత్సుసంక్రుద్ధో భవంతం తం నిబోధ మే॥ 12-29-24 (65919) సుకుమారీ చ తే భార్యా భవిష్యతి న సంశయః। వానరత్వం చ తే కన్యా వివాహాత్ప్రభృతి ప్రభో। సంద్రక్ష్యంతి నరాశ్చాన్యే స్వరూపేణ వినాకృతం॥ 12-29-25 (65920) స తద్వాక్యం తు విజ్ఞాయ నారదః పర్వతం తథా। అశపత్తమపి క్రోధాద్భాగినేయం స మాతులః॥ 12-29-26 (65921) తపసా బ్రహ్మచర్యేణ సత్యేన చ దమేన చ। యుక్తోఽపి నిత్యధర్మశ్చ న వై స్వర్గమవాప్స్యసి॥ 12-29-27 (65922) తౌ తు శావా భృశం క్రుద్ధౌ పరస్పరమమర్షణౌ। ప్రతిజగ్మతుహృన్యోన్యం క్రుద్ధావివ గజోత్తమౌ॥ 12-29-28 (65923) పర్వతః పృథివీం కృత్స్నాం విచచార మహామతిః। పూజ్యమానో యథాన్యాంయం తేజసా స్వేన భారత॥ 12-29-29 (65924) అథ తామలభత్కన్యాం నారదః సృంజయాత్మజాం। ధర్మేణ విప్రప్రవరః సుకుమారీమనిందితాం॥ 12-29-30 (65925) సా తు కన్యా యథాశాపం నారదం తం దదర్శ హ। పాణిగ్రహణమంత్రాణాం నియోగాదేవ నారదం॥ 12-29-31 (65926) సుకుమారీ చ దేవర్షి వానరప్రతిమాననం। నైవావమన్యత తదా ప్రీతిమత్యేవ చాభవత్॥ 12-29-32 (65927) ఉపతస్థే చ భర్తారం న చాన్యం మనసాఽప్యగాత్। దేవం మునీం వా యక్షం వా పతిత్వే పతివత్సలా॥ 12-29-33 (65928) తతః కదాచిద్భగవాన్పర్వతోఽనుచచార హ। వనం విరహితం కించిత్తత్రాపశ్యత్స నారదం॥ 12-29-34 (65929) తతోఽభివాద్య ప్రోవాచ నారదం పర్వతస్తదా। భవాన్ప్రసాదం కురుతాత్స్వర్గాదేశాయ యే ప్రభో॥ 12-29-35 (65930) తమువాచ తతో దృష్ట్వా పర్వతం నారదస్తథా। కృతాంజలిముపాసీనం దీనం దీనతరః స్వయం॥ 12-29-36 (65931) త్వయాఽహం ప్రథమం శప్తో వానరస్త్వం భవిష్యసి। ఇత్యుక్తేన మయా పశ్చాచ్ఛప్తస్తవమపి మత్సరాత్॥ 12-29-37 (65932) అద్యప్రభృతి వై వాసం స్వర్గే నావాప్స్యసీతి హ। తవ నైతద్విసదృశం పుత్రస్థానే హి మే భవాన్॥ 12-29-38 (65933) నివర్తయేతాం తౌ శాపావన్యోన్యేన తదా మునీ॥ 12-29-39 (65934) శ్రీసమృద్ధం తదా దృష్ట్వా నారదం దేవరూపిణం। సుకుమారీ ప్రదుద్రావ పరపుంసవిశంకయా॥ 12-29-40 (65935) తాం పర్వతస్తతో దృష్ట్వా ప్రద్రవంతీమనిందితాం। అబ్రవీత్తవ భర్తైష నాత్ర కార్యా విచారణా॥ 12-29-41 (65936) ఋషిః పరమధర్మాత్మా నారదో భగవాన్ప్రభుః। తవైవాభేద్యహృదయో మా తే భూదత్ర సంశయః॥ 12-29-42 (65937) సానునీతా బహువిధం పర్వతేన మహాత్మనా। శాపదోషం చ తం భర్తుః శ్రుత్వా ప్రకృతిమాగతా। పర్వతోఽథ యయౌ స్వర్గం నారదోఽభ్యగమద్గృహాన్॥ 12-29-43 (65938) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-29-44x (5392) ప్రత్యక్షకర్తా సర్వస్య నారదో భగవానృషిః। ఏష వక్ష్యతి తే పృష్టో యథావృత్తం నరోత్తమ॥ ॥ 12-29-44 (65939) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనత్రింశోఽధ్యాయః॥ 29॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-29-6 హవిః పవిత్రభోజ్యేన శాల్యన్నేన దేవభోజ్యేన ఘృతేన తాభ్యాం విహర్తుకామావితి పూర్వేణ సంబంధః॥ 12-29-11 ప్రగుణీభవానుకూలో భవ॥ 12-29-13 సుకుమారీ నాంరా॥ 12-29-14 సౌంయముత్తమం॥ 12-29-20 సమయం కృత్వా భవానవసదితి శేషః॥ 12-29-22 ప్రవర్తంతం ప్రవర్తమానం। తే త్వాం॥

12-30-0 (65940) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-30-0x (5393) తతో రాజా పాండుసుతో నారదం ప్రత్యభాషత। భగవంఛ్రోతుమిచ్ఛామి సువర్ణష్ఠీవిసంభవం॥ 12-30-1 (65941) ఏవముక్తస్తు స మునిర్ధర్మరాజేన నారదః। ఆచచక్షే యథావృత్తం సువర్ణష్ఠీవినం ప్రతి॥ 12-30-2 (65942) నారద ఉవాచ। 12-30-3x (5394) ఏవమేతన్మహాబాహో యథాఽయం కేశవోఽబ్రవీత్। కార్యస్యాస్య తు యచ్ఛేషం తత్తే వక్ష్యామి పృచ్ఛతః॥ 12-30-3 (65943) అహం చ పర్వతశ్చైవ స్వస్రీయో మే మహాప్నునిః। వస్తుకామావభిగతౌ సృంజయం జయతాం వరం॥ 12-30-4 (65944) తత్రావాం పూజితౌ తేన విధిదృష్టేన కర్మణా। సర్వకామైః సువిహితౌ నివసావోఽస్య వేశ్మని॥ 12-30-5 (65945) వ్యతిక్రాంతాసు వర్షాసు సమయే గమనస్య చ। పర్వతో మామువాచేదం కాలే వచనమర్థవత్॥ 12-30-6 (65946) ఆవామస్య నరేంద్రస్య గృహే పరమపూజితౌ। ఉషితౌ సమయే బ్రహ్మంస్తద్విచింతయ సాంప్రతం॥ 12-30-7 (65947) తతోఽహమబ్రువం రాజన్పర్వతం సుభదర్శనం। సర్వమేతత్త్వయి విభో భాగినేయోపపద్యతే॥ 12-30-8 (65948) వరేణ చ్ఛంద్యతాం రాజా లభతాం యద్యదిచ్ఛతి। ఆవయోస్తపసా సిద్ధిం ప్రాప్నోతు యది మన్యసే॥ 12-30-9 (65949) తత ఆహూయ రాజానం సృంజయం జయతాం వరం। పర్వతోఽనుమతో వాక్యమువాచ కురుపుంగవ॥ 12-30-10 (65950) ప్రీతౌ స్వో నృప సత్కారైర్భవదార్జవసంభృతైః। ఆవాభ్యామభ్యనుజ్ఞాతో వరం నృవర చింతయ॥ 12-30-11 (65951) దేవానామవిహింసాయాం న భవేన్మానుషే క్షమం। తద్గృహాణ మహారాజ పూజార్హో నౌ మతో భవాన్॥ 12-30-12 (65952) సృంజయ ఉవాచ। 12-30-13x (5395) ప్రీతౌ భవంతౌ యది మే కృతమేతావతా మమ। ఏష ఏవ పరో లాభో నిర్వృత్తో మే మహాఫలః॥ 12-30-13 (65953) తమేవంవాదినం భూయః పర్వతః ప్రత్యభాషత। శృణు రాజన్సుసంకల్పం యత్తే హృది చిరం స్థితం॥ 12-30-14 (65954) అభీప్ససి సుతం వీరం వీర్యవంతం దృఢవ్రతం। ఆయుష్మతం మహాభాగం దేవరాజసమద్యుతిం॥ 12-30-15 (65955) భవిష్యత్యేష తే కామో న త్వాయుష్మాన్భవిష్యతి। దేవరాజాభిభూత్యర్థం సంకల్పో హ్యే తే హృది॥ 12-30-16 (65956) సువర్ణష్ఠీవనాచ్చైవ స్వర్ణష్ఠీవీ భవిష్యతి। రక్ష్యశ్చ దేవరాజాత్స దేవరాజసమద్యుతిః॥ 12-30-17 (65957) తచ్ఛ్రుత్వా సృంజయో వాక్యం పర్వతస్య మహాత్మనః। ప్రసాదయామాస తదా నైతదేవం భవేదితి॥ 12-30-18 (65958) ఆయుష్మాన్మే భవేత్పుత్రో భవతోస్తపస మున। న చ తం పర్వతః కించిదువాచేంద్రవ్యపేక్షయా॥ 12-30-19 (65959) తమహం నృపతిం దీనమబ్రవం పునరేవ చ। స్మర్తవ్యోఽస్మి మహారాజ దర్శయిష్యామి తే సుతం॥ 12-30-20 (65960) అహం తే దయితం పుత్రం ప్రేతరాజవశం గతం। పునర్దాస్యామి తద్రూపం మా శుచః పృథివీపతే॥ 12-30-21 (65961) ఏవముక్త్వా తు నృపతిం ప్రయాతౌ స్వో యథేప్సితం। సృంజయశ్చ యథాకామం ప్రవివేశ స్వమందిరం॥ 12-30-22 (65962) సృంజయస్యాథ రాజర్షేః కస్మింశ్చిత్కాలపర్యయే। జజ్ఞే పుత్రో మహావీర్యస్తేజసా ప్రజ్వలన్నివ॥ 12-30-23 (65963) వవృధే స యథాకాలం సరసీవ మహోత్పలం। బభూవ కాంచనష్ఠీవీ యథార్థం నామ తస్య తత్॥ 12-30-24 (65964) తదద్భుతతమం లోకే పప్రథే కురుసత్తమ। బుబుధే తచ్చ దేవేంద్రో వరదానం మనీషిణోః॥ 12-30-25 (65965) తతః స్వాభిభవాద్భీతో బృహస్పతిమతే స్థితః। కుమారస్యాంతరప్రేక్షీ నిత్యమేవాభ్యవర్తత॥ 12-30-26 (65966) చోదయామాస తద్వజ్రం దివ్యాస్రం మూర్తిమత్స్థ్రితం। వ్యాఘ్రో భూత్వా జహీమం త్వం రాజపుత్రమితి ప్రభో॥ 12-30-27 (65967) ప్రవృద్ధః కిల వీర్యేణ మామేషోఽభిభవిష్యతి। సృంజయస్య సుతో వజ్ర యథైనం పర్వతోఽబ్రవీత్॥ 12-30-28 (65968) ఏవముక్తస్తు శక్రేణ వజ్రః పరపురంజయః। కుమారమంతరప్రేక్షీ నిత్యమేవాన్వపద్యత॥ 12-30-29 (65969) సృంజయోఽపి సుతం ప్రాప్య దేవరాజసమద్యుతిం। హృష్టః సాంతః పురో రాజా వననిత్యో బభూవ హ॥ 12-30-30 (65970) తతో భాగీరథీతీరే కదాచిన్నిర్జనే వనే। ధాత్రీద్వితీయో బాలః స క్రీడార్థం పర్యధావత॥ 12-30-31 (65971) పంచవర్షకదేశీయో బాలో నాగేంద్రవిక్రమః। సహసోత్పతితం వ్యాఘ్రమాససాద మహాబలం॥ 12-30-32 (65972) స బాలస్తేన నిష్పిష్టో వేపమానో నృపాత్మజః। వ్యసుః పపాత మేదిన్యాం తతో ధాత్రీ విచుక్రుశే॥ 12-30-33 (65973) హత్వా తు రాజపుత్రం స తత్రైవాంతరధీయత। శార్దూలో దేవరాజస్య మాయయాంతర్హితస్తదా॥ 12-30-34 (65974) ధాత్ర్యాస్తు నినదం శ్రుత్వా రుదత్యాః పరమార్తవత్। అభ్యధావత తం దేశం స్వయమేవ మహీపతిః॥ 12-30-35 (65975) స దదర్శ శయానం తం గతాసుం పీతశోణితం। కుమారం విగతానందం నిశాకరమివ చ్యుతం॥ 12-30-36 (65976) స తముత్సంగమారోప్య పరిపీడితవక్షసం। పుత్రం రుధిరసంసిక్తం పర్యదేవయదాతురః॥ 12-30-37 (65977) తతస్తా మాతరస్తస్య రుదత్యః శోకకర్శితాః। అభ్యధావంత తం దేశం యత్ర రాజా స సృంజయః॥ 12-30-38 (65978) తతః స రాజా సస్మార మామేవ గతమానసః। తదాఽహం చింతనం జ్ఞాత్వా గతవాంస్తస్య దర్శనం॥ 12-30-39 (65979) మయైతాని చ వాక్యాని శ్రావితః శోకలాలసః। యాని తే యదువీరేణ కథితాని మహీపతే॥ 12-30-40 (65980) సంజీవితశ్చాపి పునర్వాసవానుమతే తదా। భవితవ్యం తథా తచ్చ న తచ్ఛక్యమతోఽన్యథా॥ 12-30-41 (65981) తత ఊర్ధ్వం కుమారస్తు స్వర్ణష్ఠీవీ మహాయశాః। చిత్తం ప్రసాదయామాస పితృర్మాతుశ్చ వీర్యవాన్॥ 12-30-42 (65982) కారయామాస రాజ్యం చ పితరి స్వర్గతే నృప। వర్షాణాం శతమేకం చ సహస్రం భీమవిక్రమః॥ 12-30-43 (65983) తత ఈజే మహాయజ్ఞైర్బహుభిర్భూరిదక్షిణైః। తర్పయామాస దేవాంశ్చ పితౄంశ్చైవ మహాద్యుతిః॥ 12-30-44 (65984) ఉత్పాద్య చ బహూన్పుత్రాన్కులసతానకారిణః। కాలేన మహతా రాజన్కాలధర్మముపేయివాన్॥ 12-30-45 (65985) స త్వం రాజేంద్ర సంజాతం శోకమేకం నివర్తయ। యథా త్వం కేశవః ప్రాహ వ్యామశ్చ సుమహాతపాః॥ 12-30-46 (65986) పితృపైతామహం రాజ్యమాస్థాయ ధురముద్వహ। ఇష్ట్వా పుణ్యైర్మహాయజ్ఞైరిష్టం లోకమవాప్స్యసి॥ ॥ 12-30-47 (65987) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రింశోఽధ్యాయః॥ 30॥*

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

* ద్రోణపర్వణి స్వర్ణష్ఠీవిచరితమన్యాదృశమత్ర పర్వణిత్వన్యాదృశం। 12-30-7 సాంప్రతం కల్యాణం॥ 12-30-12 న భవేన్మానుషక్షయమితి ఝ. పాఠః। తత్ర యేన దేవపీడా మనుష్యక్షయశ్చ న భవతి తత్తాదృశం వరం గృహాణేతి భావః॥ 12-30-16 దేవరాజవిభూత్యర్థమితి డ. పాఠః॥

12-31-0 (65988) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-31-0x (5396) తూష్ణీంభూతం తు రాజానం శోచమానం యుధిష్ఠిరం। తపస్వీ ధర్మతత్త్వజ్ఞః కృష్ణద్వైపాయనోఽబ్రవీత్॥ 12-31-1 (65989) వ్యాస ఉవాచ। 12-31-2x (5397) ప్రజానాం పాలనం ధర్మో రాజ్ఞాం రాజీవలోచన। ధర్మః ప్రమాణం లోకస్య నిత్యం ధర్మోఽనువర్త్యతాం॥ 12-31-2 (65990) అనుతిష్ఠస్వ తద్రాజన్పితృపైతామహం పదం। బ్రాహ్మణేషు తు యో ధర్మః స నిత్యో వేదనిశ్చితః॥ 12-31-3 (65991) తత్ప్రమాణం ప్రమాణానాం శాశ్వతం భరతర్షభ। తస్య ధర్మస్య కృత్స్నస్య క్షత్రియః పరిరక్షితా॥ 12-31-4 (65992) తథా యః ప్రతిహంత్యస్య శాసనం విషయే నరః। స బాహుభ్యాం వినిగ్రాహ్యో లోకయాత్రావిఘాతకః॥ 12-31-5 (65993) ప్రమాణమప్రమాణం యః కుర్యాన్మోహవశం గతః। భృత్యో వా యది వా పుత్రస్తపస్వీ వాఽథ కశ్చన॥ 12-31-6 (65994) పాపాన్సర్వైరుపాయైస్తాన్నియచ్ఛేచ్ఛాతయీత వా। అతోఽన్యథా వర్తమానో రాజా ప్రాప్నోతి కిల్విషం॥ 12-31-7 (65995) ధర్మం వినశ్యమానం హి యో న రక్షేత్స ధర్మహా। తే త్వయా ధర్మహంతారో నిహతాః సపదానుగాః॥ 12-31-8 (65996) స్వధర్మే వర్తమానస్త్వం కింను శోచసి పాండవ। రాజా హి హన్యాద్దద్యాచ్చ ప్రజా రక్షేచ్చ ధర్మతః॥ 12-31-9 (65997) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-31-10x (5398) న తేఽతిశంకే వచనం యద్బ్రవీషి తపోధన। అపరోక్షో హి తే ధర్మః సర్వధర్మవిదాం వర॥ 12-31-10 (65998) మయా త్వవధ్యా బహవో ఘాతితా రాజ్యకారణాత్। తాని కర్మాణి మే బ్రహ్మందహంతి చ పచంతి చ॥ 12-31-11 (65999) వ్యాస ఉవాచ। 12-31-12x (5399) ఈశ్వరో వా భవేత్కర్తా పురుషో వాఽపి భారత। హఠో వా వర్తతే లోకే కర్మజం వా ఫలం స్మృతం॥ 12-31-12 (66000) ఈశ్వరేణ నియుక్తో హి సాధ్వసాధు చ భారత। కురుతే పురుషః కర్మ ఫలమీశ్వరగామి తత్॥ 12-31-13 (66001) యథాహి పురుషశ్ఛింద్యాద్వృక్షం పరశునా వనే। ఛేత్తురేవ భవేత్పాపం పరశోర్న కథంచన॥ 12-31-14 (66002) అథవా తదుపాదానాత్ప్రాప్నుయాత్కర్మణః ఫలం। దండశస్త్రకృతం పాపం పురుషే తన్న విద్యతే॥ 12-31-15 (66003) న చైతదిష్టం కౌంతేయ యదన్యేన కృతం ఫలం। ప్రాప్నుయాదితి తస్మాచ్చ ఈశ్వరే తన్నివేశయ॥ 12-31-16 (66004) అథాపి పురుషః కర్తా కర్మణోః శుభపాపయోః। న పరో విద్యతే తస్మాదేవమప్యశుభం కుతః॥ 12-31-17 (66005) న హి కశ్చిత్క్వచిద్రాజందిష్టం ప్రతినివర్తతే। దండశస్త్రకృతం పాపం పురుషే తన్న విద్యతే॥ 12-31-18 (66006) యది వా మన్యసే రాజన్హతమేకం ప్రతిష్ఠితం। ఏవమప్యశుభం కర్మ న భూతం న భవిష్యతి॥ 12-31-19 (66007) అథాభిపత్తిర్లోకస్య కర్తవ్యా పుణ్యపాపయోః। అభిపన్నమిదం లోకే రాజ్ఞాముద్యతదండనం॥ 12-31-20 (66008) తథాపి లోకే కర్మాణి సమావర్తంతి భారత। శుభాశుభఫలం చైతే ప్రాప్నువంతీతి మే మతిః॥ 12-31-21 (66009) ఏవం పశ్య శుభాదేశం కర్మణస్తత్ఫలం ధ్రువం। త్యజ త్వం రాజశార్దూల మైవం శోకే మనః కృథా॥ 12-31-22 (66010) స్వధర్మే వర్తమానస్య సాపవాదేఽపి భారత। ఏవమాత్మపరిత్యాగస్తవ రాజన్న శోభనః॥ 12-31-23 (66011) విహితాని హి కౌంతేయ ప్రాయశ్చిత్తాని కర్మణాం। శరీరవాంస్తాని కుర్యాదశరీరః పరాభవేత్॥ 12-31-24 (66012) తద్రాజంజీవమానస్త్వం ప్రాయశ్చిత్తం కరిష్యసి। ప్రాయశ్చిత్తమకృత్వా తు ప్రేత్య తప్తాఽసి భారత॥ 12-31-25 (66013) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-31-26x (5400) హతాః పుత్రాశ్చ పౌత్రాశ్చ భ్రాతరః పితరస్తథా। శ్వశురా గురవశ్చైవ మాతులాశ్చ పితామహాః॥ 12-31-26 (66014) క్షత్రియాశ్చ మహాత్మానః సంబంధిసుహృదస్తథా। వయస్యా భాగినేయాశ్చ జ్ఞాతయశ్చ పితామహ॥ 12-31-27 (66015) బహవశ్చ మనుష్యేంద్రా నానాదేశసమాగతాః। ఘాతితా రాజ్యలుబ్ధేన మయైకేన పితామహ॥ 12-31-28 (66016) తాంస్తాదృశానహం హత్వా ధర్మనిత్యాన్మహీక్షితః। అసకృత్సోమపాన్వీరాన్క్రిం ప్రాప్స్యామి తపోధన॥ 12-31-29 (66017) దహ్యాంయనిశమద్యాపి చింతయానః పున పునః। హీనాం పార్థివసింహైస్తైః శ్రీమద్భిః పృథివీమిమాం॥ 12-31-30 (66018) దృష్ట్వా జ్ఞాతివధం ఘోరం హతాంశ్చ శతశః పరాన్। కోటిశశ్చ నరానన్యాన్పరితప్యే పితామహ॥ 12-31-31 (66019) కా ను తాసాం వరస్త్రీణామవస్థాఽద్య భవిష్యతి। విహీనానాం తు తనయైః పతిభిర్భ్రాతృభిస్తథా॥ 12-31-32 (66020) అస్మానంతకరాన్ఘోరాన్పాండవాన్వృష్ణిసంహతాన్। ఆక్రోశంత్యః కృశా దీనాః ప్రపతిష్యంతి భూతలే॥ 12-31-33 (66021) అపశ్యంత్యః పితౄన్భ్రాతౄన్పతీన్పుత్రాంశ్చ యోషితః। త్యక్త్వా ప్రాణాన్స్త్రియః సర్వాగమిష్యంతి యమక్షయం॥ 12-31-34 (66022) వత్సలత్వాద్ద్విజశ్రేష్ఠ తత్ర యే నాస్తి సంసయః। వ్యక్తం సౌక్ష్ంయాచ్చ ధర్మస్య ప్రాప్స్యామః స్త్రీవధం వయం॥ 12-31-35 (66023) తే వయం సుహృదో హత్వా కృత్వా పాపమనంతకం। నకరే నిపతిష్యామో హ్యధః శిరస ఏవ హ॥ 12-31-36 (66024) శరీరాణి విమోక్ష్యామస్తపసోగ్రేణ సత్తమ। ఆశ్రమాణాం విశేషం త్వమథాచక్ష్వ పితామహ॥ ॥ 12-31-37 (66025) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకత్రింశోఽధ్యాయః॥ 31॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-31-7 శాతయీత మారేయత్॥ 12-31-11 మే మాం॥ 12-31-12 నాపరో వర్తతే లోకే కర్మజం వా ఫలం నృషు। ఇతి డ.థ. పాఠః॥ 12-31-15 ప్రాప్నుయాత్ పరశోరుపాదాతా। ఏవం తర్హి విన పరశోర్దండః శస్త్రం పరశుశ్చ కృతస్తమేవ పాపం కర్తృ ప్రాప్నుయాత్తస్య ప్రథమప్రయోజ్యత్వాత్। పురుషే ఉపాదాతరి తన్న విద్యతే తస్య జఘన్యత్వాత్॥ 12-31-16 యది చైతన్నేష్టం ఏతత్కిం యదన్యేన ప్రహర్త్రా కృతం పాపం తస్య ఫలం శస్త్రకర్తా ఆప్నుయాదితి। తర్హి జఘన్యప్రయోజ్యే త్వయ్యపి పాపాభావాదీశ్వరే ఏవ తన్నివేశయ॥ 12-31-18 యతః కశ్చిదపి దిష్టం ప్రత్యద్ద్వష్టస్య ప్రతికూలో భూత్వావశ్యంభావినః కర్మణః సకాశాన్న నివర్తతే। దైవస్య దుర్లఙఘ్యత్వాదితి భావః॥ 12-31-20 పుణ్యపాపయోః సుఖ దుఃఖయోః అభిపత్తిరుపపత్తిః కర్తవ్యా సాచ ధర్మాధర్మావంతరేణ న ఘటతే తౌచ శాస్త్రైకగంయావితి చేద్రాజ్ఞాముద్యతదండనముద్ధతదమనం లోకే శాస్త్రే చోపపన్నతరమిత్యర్థః॥ 12-31-23 సాపవాదే నింద్యేఽపి॥

12-32-0 (66026) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-32-0x (5401) యుధిష్ఠిరస్య తద్వాక్యం శ్రుత్వా ద్వైపాయనస్తదా। పరీక్ష్య నిపుణం బుద్ధ్యా ఋషిః ప్రోవాచ పాండవం॥ 12-32-1 (66027) వ్యాస ఉవాచ। 12-32-2x (5402) మా విషాదం కృథా రాజన్క్షత్రధర్మమనుస్మరన్। స్వధర్మేణ హతా హ్యేతే క్షత్రియాః క్షత్రియర్షభ॥ 12-32-2 (66028) కాంక్షమాణాః శ్రియం కృత్స్నాం పృథివ్యాం చ మబద్యశః। కృతాంతవిధిసంయుక్తాః కాలేన నిధనం గతాః॥ 12-32-3 (66029) నృ త్వం హంతా న భీమోఽయం నార్జునో న యమావపి। కాలః పర్యాయధర్మేణ ప్రాణానాదత్త దేహినాం॥ 12-32-4 (66030) న తస్య మాతాపితరౌ నానుగ్రాహ్యో హి కశ్చన। కర్మసాక్షీ ప్రజానాం యస్తేన కాలేన సంహృతాః॥ 12-32-5 (66031) హేతుమాత్రమిదం తస్య విహితం భరతర్షభ। యద్ధంతి భూతైర్భూతాని తదస్మై రూపమైశ్వరం॥ 12-32-6 (66032) కర్మ మూర్త్యాత్మకం విద్ధి సాక్షిణం శుభపాపయోః। సుఖదుఃఖగుణోదర్కం కాలం కాలఫలప్రదం॥ 12-32-7 (66033) తేషామపి మహాబాహో కర్మాణి పరిచింతయ। వినాశహేతుకాని త్వం యైస్తై కాలవశం గతాః॥ 12-32-8 (66034) ఆత్మనశ్చ విజానీహి నియతవ్రతశీలతాం। యదా త్వమీదృశం కర్మ విధినాఽఽక్రంయ కారితః॥ 12-32-9 (66035) త్వష్ట్రేవ విహితం యంత్రం యథా చేష్టయితుర్వశే। కర్మణా కాలయుక్తేన తథేదం భ్రాంయతే జగత్॥ 12-32-10 (66036) పురుషస్య హి దృష్ట్వేమాముత్పత్తిమనిమిత్తతః। యదృచ్ఛయా వినాశం చ శోకహర్షావనర్థకౌ॥ 12-32-11 (66037) వ్యలీకమపి యత్త్వత్ర చిత్తవైతంసికం తవ। తదర్థమిష్యతే రాజన్ప్రాయశ్చిత్తం తదాచర॥ 12-32-12 (66038) ఇదం తు శ్రూయతే పార్థ యుద్ధే దేవాసురే పురా। అసురా భ్రాతరో జ్యేష్ఠా దేవాశ్చాపి యవీయసః॥ 12-32-13 (66039) తేషామపి శ్రీనిమిత్తం మహానాసీత్సముచ్ఛ్రయః। యుద్ధం వర్షసహస్రాణి ద్వాత్రింశదభవత్కిల॥ 12-32-14 (66040) ఏకార్ణవాం మహీం కృత్వా రుధిరేణ పరిప్లుతాం। జఘ్నుర్దైత్యాంస్తథా దేవాస్త్రిదివం చాభిలేభిరే॥ 12-32-15 (66041) తథైవ పృథివీం లబ్ధ్వా బ్రాహ్మణా వేదపారగాః। సంశ్రితా దానవానాం వై సాహ్యార్థం దర్పమోహితాః॥ 12-32-16 (66042) శాలావృకా ఇతి ఖ్యాతాస్త్రిషు లోకేషు భారత। అష్టాశీతిసహస్రాణి తే చాపి విబుర్ధైర్హతాః॥ 12-32-17 (66043) ధర్మవ్యుచ్ఛిత్తిమిచ్ఛతో యేఽధర్మస్య ప్రవర్తకాః। హంతవ్యాస్తే దురాత్మానో దేవైర్దైత్యా ఇవోల్వణాః॥ 12-32-18 (66044) ఏకం హత్వా యది కులే శిష్టానాం స్యాదనామయం। కులం హత్వా చ రాష్ట్రే చ న తద్వృత్తోపఘాతకం॥ 12-32-19 (66045) అధర్మరూపో ధర్మో హి కశ్చిదస్తి నరాధిప। ధర్మరూపో హ్యధర్మశ్చ తచ్చ జ్ఞేయం విపశ్చితా॥ 12-32-20 (66046) తస్మాత్సంస్తంభయాత్మానం శ్రుతవానసి పాండవ। దేవైః పూర్వగతం మార్గమనుయాతోఽసి భారత॥ 12-32-21 (66047) న హీదృశా గమిష్యంతి నరకం పాండవర్షభ। భ్రాతౄనాశ్వాసయైతాంస్త్వం సుహృదశ్చ పరంతప॥ 12-32-22 (66048) యో హి పాపసమారంభే కార్యే తద్భావభావితః। కుర్వన్నపి తథైవ స్యాత్కృత్వా చ నిరపత్రపః॥ 12-32-23 (66049) తస్మింస్తత్కలుషం సర్వం సమస్తమితి శబ్దితం। ప్రాయశ్చిత్తం న తస్యాస్తి హ్రాసో వా పాపకర్మణః॥ 12-32-24 (66050) త్వం తు శుక్లాభిజాతీయః పరదోషేణ కారితః। అనిచ్ఛమానః కర్మేదం కృత్వా చ పరితప్యసే॥ 12-32-25 (66051) అశ్వమేధో మహాయజ్ఞః ప్రాయశ్చిత్తముదాహృతం। తమాహర మహారాజ విపాప్మైవం భవిష్యసి॥ 12-32-26 (66052) మరుద్భిః సహ జిత్వాఽరీన్భగవాన్పాకశాసనః। ఏకైకం క్రతుమాహృత్య శతకృత్వః శతక్రతుః॥ 12-32-27 (66053) ధూతపాప్మా జితస్వర్గో లోకాన్ప్రాప్య సుఖోదయాన్। మరుద్గణైర్వృతః శక్రః శుశుభే భాసయందిశః॥ 12-32-28 (66054) స్వర్గే లోకే మహీయంతమప్సరోభిః శచీపతిం। ఋషయః పర్యుపాసంతే దేవాశ్చ విబుధేశ్వరం॥ 12-32-29 (66055) సేయం త్వామనుసంప్రాప్తా విక్రమేణ వసుంధరా। నిర్జితాశ్చ మహీపాలా విక్రమేణ త్వయాఽనధ॥ 12-32-30 (66056) తేషాం పురాణి రాష్ట్రాణి గత్వా రాజన్సుహృద్వౄతః। భ్రాతౄన్పుత్రాంశ్చ పౌత్రాంశ్చ స్వేస్వే రాజ్యేఽభిషేచయ॥ 12-32-31 (66057) బాలానపి చ గర్భస్థాన్సాంత్వేన సముదాచరన్। రంజయన్ప్రకృతీః సర్వాః పరిపాహి వసుంధరాం॥ 12-32-32 (66058) కుమారో నాస్తి యేషాం చ కన్యాస్తత్రాభిషేచయ। కామాశయో హి స్త్రీవర్గః శోకమేవం ప్రహాస్యసి॥ 12-32-33 (66059) ఏవమాశ్వాసనం కృత్వా సర్వరాష్ట్రేషు భారత। యజస్వ వాజిమేధేన యథేంద్రో విజయీ పురా॥ 12-32-34 (66060) అశోచ్యాస్తే మహాత్మానః క్షత్రియాః క్షత్రియర్షభ। స్వకర్మభిర్గతా నాశం కృతాంతబలమోహితాః॥ 12-32-35 (66061) అవాప్తః క్షత్రధర్మస్తే రాజ్యం ప్రాప్తమకంటకం। రక్ష స్వధర్మం కౌంతేయ శ్రేయాన్యః ప్రేత్యభావికః॥ ॥ 12-32-36 (66062) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వాత్రింశోఽధ్యాయః॥ 32॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-32-3 కృతాంతవిధిః పరప్రాజహరణం తేన సంయుక్తాః। స్వాపరాధేనైవ హతా ఇత్యర్థః॥ 12-32-6 ఇదం యుక్షం। అస్మై అస్య ఐశ్వరం నియంతృత్వం॥ 12-32-11 ఉత్పత్తివద్వినాశోఽపి యాదృచ్ఛిక ఏవేతి భావః॥ 12-32-12 చిత్తవైతంసికం చిత్తబంధనం తదర్థం తన్నివృత్త్యర్థం॥ 12-32-13 యవీయసః యవీయాంసః॥ 12-32-14 సముచ్ఛ్రయో విరోధః॥ 12-32-16 సంశ్రితాః సన్నద్ధాః। సాహ్యార్థం సాహాయ్యార్థం॥ 12-32-19 తత్ ఏకస్య కులస్య వా హననం వృత్తోపఘాతకం ధర్మనాశకం న భవతి॥ 12-32-23 తద్భావభావితః పాపభావనాం గతః। కుర్వన్పాపమితి వర్తతే॥ 12-32-24 తస్య అపశ్చాత్తాపినో నిర్లజ్జస్య ప్రాయశ్చిత్తం వా తేన పాపహ్రాసో వా నాస్తీత్యర్థః॥ 12-32-25 పరదోషేణ దుర్యోధనదోషేణ॥ 12-32-29 మహీయంతం మహీయమానం॥ 12-32-33 కామాః ఆశేరతేఽస్మిన్కామాశయః। పూర్ణకామ ఇత్యర్థః॥

12-33-0 (66063) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-33-0x (5403) కాని కృత్వేహ కర్మాణి ప్రాయశ్చిత్తీయతే నరః। కిం కృత్వా ముచ్యతే తత్ర తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-33-1 (66064) వ్యాస ఉవాచ। 12-33-2x (5404) అకుర్వన్విహితం కర్మ ప్రతిషిద్ధాని చాచరన్। ప్రాయశ్చిత్తీయతే హ్యేవం నరో మిథ్యాఽనువర్తయన్॥ 12-33-2 (66065) సూర్యేణాభ్యుదితో యశ్చ బ్రహ్మచారీ భవత్యుత। తథా సూర్యాభినిర్ముక్తః కునఖీ శ్యావదన్నపి॥ 12-33-3 (66066) పరివిత్తిః పరివేత్తా బ్రహ్మేజ్యాయాశ్చ దూషకః। దిధిషూపతిస్తథా యః స్యాదగ్రేదిధిషురేవ చ॥ 12-33-4 (66067) అవకీర్ణీ భవేద్యశ్చ ద్విజాతివధకస్తథా। అతీర్థే బ్రాహ్మణస్త్యాగీ తీర్థే చాప్రతిపాదకః॥ 12-33-5 (66068) గ్రామయాజీ చ కౌంతేయ మాంసస్య పరివిక్రయీ। యశ్చాగ్నీనపవిధ్యేత తథైవ బ్రహ్మవిక్రయీ॥ 12-33-6 (66069) శూద్రస్త్రీవధకో యశ్చ పూర్వః పూర్వస్తు గర్హితః। వృథా పశుసమాలంభీ వనదాహస్య కారకః॥ 12-33-7 (66070) అనృతేనోపవర్తీ చ ప్రతిషేద్ధా గురోస్తథా। `స్వదత్తస్యాపహర్తా చ పరదత్తనిరోధకః॥ 12-33-8 (66071) వాగ్దత్తం చ మనోదత్తం ధారాదత్తం చ యో హరేత్। పాకభేదేన భోక్తా చ భుంజానస్యాప్యనాదరః॥ 12-33-9 (66072) స్వజనైః కలహం చైవ ఆశ్రితానామరక్షణం। ' ఏతాన్యేనాంసి సర్వాణి వ్యుత్క్రాంతసమయశ్చ యః॥ 12-33-10 (66073) అకార్యాణి తు వక్ష్యామి యాని తాని నిబోధ మే। లోకవేదవిరుద్ధాని తాన్యేకాగ్రమనాః శృణు॥ 12-33-11 (66074) స్వధర్మస్య పరిత్యాగః పరధర్మస్య చ క్రియా। అయాజ్యయాజనం చైవ తథాఽభక్ష్యస్య భక్షణం॥ 12-33-12 (66075) శరణాగతసంత్యాగో భృత్యస్యాభరణం తథా। రసానాం విక్రయశ్చాపి తిర్యగ్యోనివధస్తథా॥ 12-33-13 (66076) ఆధానాదీని కర్మాణి శక్తిమాన్న కరోతి యః। అప్రయచ్ఛంశ్చ సర్వాణి నిత్యదేయాని భారత॥ 12-33-14 (66077) దక్షిణానామదానం చ బ్రాహ్మణస్వాభిమర్శనం। సర్వాణ్యేతాన్యకార్యాణి ప్రాహుర్ధర్మవిదో జనాః॥ 12-33-15 (66078) పిత్రా వివదతే పుత్రో యశ్చ స్యాద్గురుతల్పగః। అప్రజాయన్నరవ్యాఘ్ర భవత్యధార్మికో నరః॥ 12-33-16 (66079) ఉక్తాన్యేతాని కర్మాణి విస్తరేణేతరేణ చ॥ 12-33-17 (66080) యాని కుర్వన్నికుర్వంశ్చ ప్రాయశ్చిత్తీయతే నరః। ఏతాన్యేవ తు కర్మాణి క్రియమాణాని మానవైః। యేషుయేషు నిమిత్తేషు న లిప్యంతేఽథ తాఞ్శృణు॥ 12-33-18 (66081) ప్రగృహ్య శస్త్రమాయాంతమపి వేదాంతగం రణే। జిఘాంసంతం జిఘాంసీయాన్న తేన బ్రహ్మహా భవేత్॥ 12-33-19 (66082) ఇతి చాప్యత్ర కౌంతేయ మంత్రో వేదేషు పఠ్యతే। వేదప్రమాణవిహితం ధర్మం చ ప్రబ్రవీమి తే॥ 12-33-20 (66083) అపేతం బ్రాహ్మణం వృత్తాద్యో హన్యాదాతతాయినం। న తేన బ్రహ్మహా స స్యాన్మన్యుస్తన్మన్యుమృచ్ఛతి॥ 12-33-21 (66084) ప్రాణాత్యయే తథా జ్ఞానాదాచరన్మదిరామపి। ఆదేశితో ధర్మపరైః పునః సంస్కారమర్హతి॥ 12-33-22 (66085) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం కౌంతేయాభక్ష్యభక్షణం। ప్రాయశ్చిత్తవిధానేన సర్వమేతేన శుద్ధ్యతి॥ 12-33-23 (66086) గురుతల్పం హి గుర్వర్థం న దూషయతి మానవం। ఉద్దాలకః శ్వేతకేతుం జనయామాస శిష్యతః॥ 12-33-24 (66087) స్తేయం కుర్వంశ్చ గుర్వర్థమాపత్సు న నిషిధ్యతే। బహుశః కామకారేణ న చేద్యః సంప్రవర్తతే॥ 12-33-25 (66088) అన్యత్ర బ్రాహ్మణస్వేభ్య ఆదదానో న దుష్యతి। స్వయమప్రాశితా యశ్చ న స పాపేన లిప్యతే॥ 12-33-26 (66089) ప్రాణత్రాణేఽనృతం వాచ్యమాత్మనో వా పరస్య చ। గుర్వర్థే స్త్రీషు చైవ స్యాద్వివాహకరణేషు చ॥ 12-33-27 (66090) నావర్తతే వ్రతం స్వప్నే శుక్రమోక్షే కథంచన। ఆజ్యహోమః సమిద్ధేఽగ్నౌ ప్రాయశ్చిత్తం విధీయతే॥ 12-33-28 (66091) పారివిత్త్యం తు పతితే నాస్తి ప్రవ్రజితే తథా। భిక్షితే పారదార్యం చ తద్ధర్మస్య న దూషకం॥ 12-33-29 (66092) వృథా పశుసమాలంభం నైవ కుర్యాన్న కారయేత్। భ్రనుగ్రహః పశూనాం హి సంస్కారో విధినోదితః॥ 12-33-30 (66093) అనర్హే బ్రాహ్మణే దత్తమజ్ఞానాత్తన్న దూషకం। సత్కారాణాం తథా తీర్థే నిత్యం వా ప్రతిపాదనం॥ 12-33-31 (66094) స్త్రియాస్తథాపచారిణ్యా నిష్కృతిః స్యాదదూషికా। అపి సా పూయతే తేన న తు భర్తా ప్రదుష్యతి॥ 12-33-32 (66095) తత్త్వం జ్ఞాత్వా తు సోమస్య విక్రయః స్యాదదోషవాన్। అసమర్థస్య భృత్యస్య విసర్గః స్యాదదోషవాన్॥ 12-33-33 (66096) వనదాహో గవామర్థే క్రియమాణో న దూషకః। ఉక్తాన్యేతాని కర్మాణి యాని కుర్వన్న దుష్యతి॥ 12-33-34 (66097) ప్రాయశ్చిత్తాని వక్ష్యామి విస్తరేణైవ భారత। `యాని కృత్వా నరః పూతో భవిష్యతి నరాధిప॥' ॥ 12-33-35 (66098) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రయస్త్రింశోఽధ్యాయః॥ 33॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-33-1 ప్రాయశ్చిత్తీయతే ప్రాయశ్చిత్తేఽధిక్రియతే॥ 12-33-2 మిథ్యానువర్తయన్కాపట్యం చరన్॥ 12-33-4 అనూఢే జ్యేష్ఠే ఊఢవాన్ కనిష్ఠః పరివేత్తా। పరివిత్తిః పూర్వజః। జ్యేష్ఠాయామనూఢాయాం కనిష్ఠామూఢవానగ్రేదిధిషుః। దిధిషూపతిస్తు కనిష్ఠావివాహోత్తరం జ్యేష్ఠామూఢవాన్॥ 12-33-5 అబకీర్ణాం నష్టవ్రతః। అతీర్థే అపాత్రే త్యాగీ దాతా॥ 12-33-6 అపవిధ్యేత త్యజేత్। బ్రహ్మవిక్రయీ భృతకాధ్యాపకః॥ 12-33-14 నిత్యదేయాని గోగ్రాసాదీని॥ 12-33-16 అప్రజాయన్ ధర్మపత్న్యాం కాలే మైథునమకుర్వన్॥ 12-33-17 ఇతరేణ సంక్షేపేణ॥ 12-33-19 జిఘాంసీ హంతుమిచ్ఛావాన్। ఇయాత్ గచ్ఛేత్॥ 12-33-20 మంత్రో మన్యురకార్షీన్నమోనం ఇత్యాదిర్మన్యవే స్వాహేత్యంతః॥ 12-33-21 మన్యుః క్రోధః తన్మన్యుం శత్రోః క్రోధం ప్రతి ఋచ్ఛతి గచ్ఛతి। క్రోధ ఏవ తం ప్రతీపీభూయ పరశరీరద్వారా హంతీత్యర్థః॥ 12-33-22 ఆదేశిత ఉపదిష్టః॥ 12-33-24 గుర్వర్థం గుర్వాజ్ఞయా॥ 12-33-26 స్వయ ప్రకాశితో యశ్చ ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-33-28 వ్రతం నావర్తతే పునరుపనయనం న కర్తవ్యమిత్యర్థః। ఆజ్యహోమః పునర్మామైత్వింద్రియమితి మంత్రేణ॥ 12-33-29 వతిప్తే జ్యేష్ఠభ్రాతరి। భిక్షితే ధర్మార్థమపి రేతః సించేతి స్త్రియా ప్రార్థితే సతి॥ 12-33-30 పశూనామనుగ్రహః అహింసనం సంస్కారః పావిత్ర్యమిత్యన్వయః॥

12-34-0 (66099) వ్యాస ఉవాచ। 12-34-0x (5405) తపసా కర్మణా చైవ ప్రదానేన చ భారత। పునాతి పాపం పురుషః పూతశ్చేన్న ప్రవర్తతే॥ 12-34-1 (66100) ఏకకాలం తు భుంజానశ్చరన్భైక్షం స్వకర్మకృత్। కపాలపాణిః ఖట్వాంగీ బ్రహ్మచారీ సదోత్థితః॥ 12-34-2 (66101) అనసూయురధః శాయీ కర్మ లోకే ప్రకాశయన్। పూర్ణైర్ద్వాదశభిర్వర్షైర్బ్రహ్మహా విప్రముచ్యతే॥ 12-34-3 (66102) లక్ష్యః శస్త్రభృతాం వా స్యాద్విదుషామిచ్ఛయాఽఽత్మనః। ప్రాస్యేదాత్మానమగ్నౌ వా సమిద్ధే త్రిరవాక్శిరాః॥ 12-34-4 (66103) జపన్వాఽన్యతమం వేదం యోజనానాం శతం వ్రజేత్। సర్వస్వం వా వేదవిదే బ్రాహ్మణాయోపపాదయేత్॥ 12-34-5 (66104) ధనం వా జీవనాయాలం గృహం వా సపరిచ్ఛదం। ముచ్యతే బ్రహ్మహత్యాయా గోప్తా గోబ్రాహ్మణస్య చ॥ 12-34-6 (66105) షంగిర్వర్షైః కృచ్ఛ్రభోజీ బ్రహ్మహా పూయతే నరః। మాసేమాసే సమశ్నంస్తు త్రిభిర్వర్షైః ప్రముచ్యతే॥ 12-34-7 (66106) సంవత్సరేణ మాసాశీ పూయతే నాత్ర సంశయః। తథైవోపవసన్రాజన్స్వల్పేనాపి ప్రపూయతే॥ 12-34-8 (66107) క్రతునా చాశ్వమేధేన పూయతే నాత్ర సంశయః। యే చాప్యవభృథస్నాతాః కేచిదేవంవిధా నరాః। తే సర్వే ధూతపాప్మానో భవంతీతి పరా శ్రుతిః॥ 12-34-9 (66108) బ్రాహ్మణార్థే హతో యుద్ధే ముచ్యతే బ్రహ్మహత్యయా॥ 12-34-10 (66109) గవాం శతసహస్రం తు పాత్రేభ్యః ప్రతిపాదయేత్। బ్రహ్మహా విప్రముచ్యేత సర్వపాపేభ్య ఏవ చ॥ 12-34-11 (66110) కపిలానాం సహస్రాణి యో దద్యాత్పంచవింశతిం। దోగ్ధ్రీణాం స చ పాపేభ్యః సర్వేభ్యో విప్రముచ్యతే॥ 12-34-12 (66111) గోసహస్రం సవత్సానాం దోగ్ధ్రీణాం ప్రాణసంశయే। సాధుభ్యో వై దరిద్రేభ్యో దత్త్వా ముచ్యేత కిల్విషాత్॥ 12-34-13 (66112) శతం వై యస్తు కాంభోజాన్బ్రాహ్మణేభ్యః ప్రయచ్ఛతి। నియతేభ్యో మహీపాల స చ పాపాత్ప్రముచ్యతే॥ 12-34-14 (66113) మనోరథం తు యో దద్యాదేకస్మా అపి భారత। న కీర్తయేత దత్త్వా యః స చ పాపాత్ప్రముచ్యతే॥ 12-34-15 (66114) సురాపానం సకృత్కృత్వా యోఽగ్నివర్ణాం సురాం పిబేత్। స పావయత్యథాత్మానమిహ లోకే పరత్ర చ॥ 12-34-16 (66115) మరుప్రపాతం ప్రపతంజ్వలనం వా సమావిశన్। మహాప్రస్థానమాతిష్ఠన్ముచ్యతే సర్వకిల్బిషైః॥ 12-34-17 (66116) బృహస్పతిసవేనేష్ట్వా సురాపో బ్రాహ్మణః పునః। సమితిం బ్రాహ్మణో గచ్ఛేదితి వై బ్రహ్మణః శ్రుతిః॥ 12-34-18 (66117) భూమిప్రదానం కుర్యాద్యః సురాం పీత్వా విమత్సరః। పునర్న చ పిబేద్రాజన్సంస్కృతః స చ శుధ్యతి॥ 12-34-19 (66118) గురుతల్పీ శిలాం తప్తామాయసీమభిసంవిశేత్। అవకృత్యాత్మనః శేఫం ప్రవ్రజేదూర్ధ్వదర్శనః॥ 12-34-20 (66119) శరీరస్య విమోక్షేణ ముచ్యతే కర్మణోఽశుభాత్। కర్మభ్యో విప్రముచ్యంతే యతాః సంవత్సరం స్త్రియః॥ 12-34-21 (66120) మహావ్రతం చరేద్యస్తు దద్యాత్సర్వస్వమేవ తు। గుర్వర్థే వా హతో యుద్ధే స ముచ్యేత్కర్మణోఽశుభాత్॥ 12-34-22 (66121) అనృతేనోపవర్తీ చేత్ప్రతిరోద్ధా గురోస్తథా। ఉపాహృత్య ప్రియం తస్మై తస్మాత్పాపాత్ప్రముచ్యతే॥ 12-34-23 (66122) అవకీర్ణనిమిత్తం తు బ్రహ్మహత్యావ్రతం చరేత్। గోచర్మవాసాః షణ్మాసాంస్తథా ముచ్యేత కిల్బిషాత్॥ 12-34-24 (66123) పరదారోపసేవీ తు పరస్యాపహరన్వసు। సంవత్సరం వ్రతీ భూత్వా తథా ముచ్యేత కిల్బిషాత్॥ 12-34-25 (66124) ధనం తు యస్యాపహరేత్తస్మై దద్యాత్సమం వసు। వివిధేనాభ్యుపాయేన తదా ముచ్యేత కిల్బిషాత్॥ 12-34-26 (66125) కృచ్ఛ్రాద్ద్వాదశరాత్రేణ సంయతాత్మా వ్రతే స్థితః। పరివేత్తా భవేత్పూతః పరివిత్తిస్తథైవ చ॥ 12-34-27 (66126) నివేశ్యం తు పునస్తేన భవేత్తారయతా పితౄన్। న తు స్త్రియా భవేద్దోషో న తు సా తేన లిప్యతే॥ 12-34-28 (66127) భోజనం హ్యంతరాశుద్ధం చాతుర్మాస్యే విధీయతే। స్త్రియస్తేన ప్రశుధ్యంతి ఇతి ధర్మవిదో విదుః॥ 12-34-29 (66128) స్త్రియస్త్వాశంకితాః పాపే నోపగంయా విజానతా। రజసా తా విశుధ్యంతే భస్మనా భాజనం యథా॥ 12-34-30 (66129) పాదజోచ్ఛిష్టకాంస్యం యద్గవా ఘ్రాతమథాపి వా। గండూషోచ్ఛిష్టమపి వా విశుధ్యేద్దశభిస్తు తత్॥ 12-34-31 (66130) చతుష్పాత్సకలో ధర్మో బ్రాహ్మణస్య విధీయతే। పాదోన ఇష్టో రాజన్యే తథా ధర్మో విధీయతే॥ 12-34-32 (66131) తథా వైశ్యే చ శూద్రే చ పాదః పాదో విధీయతే। విద్యాదేవంవిధనైషాం గురులాఘవనిశ్చయం॥ 12-34-33 (66132) తిర్యగ్యోనివధం కృత్వా ద్రుమాంశ్ఛిత్వోత్తరాన్బహూన్। త్రిరాత్రం వాయుభక్షః స్యాత్కర్మ చ ప్రథయన్నరః॥ 12-34-34 (66133) అగంయాగమనే రాజన్ప్రాయశ్చిత్తం విధీయతే। ఆర్ద్రవస్త్రేణ షణ్మాసాన్విభావ్యం భస్మశాయినా॥ 12-34-35 (66134) ఏవమేవ తు సర్వేషామకార్యాణాం విధిర్భవేత్। బ్రహ్మణోక్తేన విధినా దృష్టాంతాగమహేతుభిః॥ 12-34-36 (66135) సావిత్రీమప్యధీయానః శుచౌ దేశే మితాశనః। అహింసో మందకం జల్పాన్ముచ్యతే సర్వకిల్బిషాత్॥ 12-34-37 (66136) అహః సు సతతం తిష్ఠేదభ్యాకాశం నిశాః స్వపన్। త్రిరహ్ని త్రిర్నిశాయాం చ సవాసా జలమావిశేత్॥ 12-34-38 (66137) స్త్రీశూద్రపతితాంశ్చాపి నాభిభాషేద్బ్రతాన్వితః। పాపాన్యజ్ఞానతః కృత్వా ముచ్యేదేవంవ్రతో ద్విజః॥ 12-34-39 (66138) శుభాశుభఫలం ప్రేత్య లభతే భూతసాక్షికం। అతిరిచ్యేత్తయోర్యస్తు తత్కర్తా లభతే ఫలం॥ 12-34-40 (66139) తస్మాద్దానేన తపసా కర్మణా చ ఫలం శుభం। వర్ధయేదశుభం కృత్వా యథా స్యాదతిరేకవాన్॥ 12-34-41 (66140) కుర్యాచ్ఛుభాని కర్మాణి నిమిత్తే పాపకర్మణాం। దద్యాన్నిత్యం చ విత్తాని తథా ముచ్యేత కిల్బిషాత్॥ 12-34-42 (66141) అనురూపం హి పాపస్య ప్రాయశ్చిత్తముదాహృతం। మహాపాతకవర్జం తు ప్రాయశ్చిత్తం విధీయతే॥ 12-34-43 (66142) భక్ష్యాభక్ష్యేషు చాన్యేషు వాచ్యావాచ్యే తథైవ చ। అజ్ఞానజ్ఞానయో రాజన్విహితాన్యనుజానతః॥ 12-34-44 (66143) జానతా తు కృతం పాపం గురు సర్వం భవత్యుత। అజ్ఞానాత్స్ఖలితే దోషే ప్రాయశ్చిత్తం విధీయతే॥ 12-34-45 (66144) శక్యతే విధినా పాపం యథోక్తేన వ్యపోహితుం। ఆస్తికే శ్రద్దధానే చ విధిరేష విధీయతే॥ 12-34-46 (66145) నాస్తికాశ్రద్దధానేషు పురుషేషు కదాచన। దంభద్వేషప్రధానేషు విధిరేష న శిష్యతే॥ 12-34-47 (66146) శిష్టాచారశ్చ దిష్టశ్చ ధర్మో ధర్మభూతాం వర। సేవితవ్యో నరవ్యాఘ్ర ప్రేత్యేహ చ హితేప్సునా॥ 12-34-48 (66147) స రాజన్మోక్ష్యతే పాపాత్తేన పూర్ణేన హేతునా। త్రాణార్థం వా వధే తేషామథవా నృపకర్మణా॥ 12-34-49 (66148) అథవా తే ఘృణా కాచిత్ప్రాయశ్చిత్తం చరిష్యసి। మా చైవానార్యజుష్టేన మృత్యునా నిధనం గమః॥ 12-34-50 (66149) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-34-51x (5406) ఏవముక్తో భగవతా ధర్మరాజో యుధిష్ఠిరః। చింతయిత్వా ముహూర్తేన ప్రత్యువాచ తపోధనం॥ ॥ 12-34-51 (66150) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుస్త్రింశోఽధ్యాయః॥ 34॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-34-1 తపసా కచ్ఛ్రచాంద్రాయణాదినా। కర్మణా యజ్ఞాదినా పునారిశోధయతి॥ 12-34-3 కర్మ బ్రహ్మహత్యాం॥ 12-34-5 అవాకూశిరాః యం కంచిద్వేదం జపన్ యోజనానాం శతం త్రిర్వ్రజేత్ శతత్రయయోజనం పదచారేణ తీర్థయాత్రాయాం వేదం జపన్ముచ్యత ఇత్యర్థః॥ 12-34-7 కచ్ఛ్రభోజీ కృచ్ఛ్రరీత్యా భుంజానః॥ 12-34-17 మరుప్రపాతం నిర్జలదేశే పర్వతాగ్రాత్పతనం। మహాప్రస్థానం కేదారే హిమవదాహోరణం॥ 12-34-18 నిష్పాపః సన్ బ్రాహ్మణసభామారోఢుం యోగ్యో భవతీత్యర్థః॥ 12-34-19 ఉదపానం శివం కుర్యాత్సురామితి డ. థ. పాఠః॥ 12-34-21 యతాః త్యక్తాహారవిహారాః॥ 12-34-22 మహావ్రతం మాసమాత్రం జలస్యాపి త్యాగః॥ 12-34-24 ఖరచర్మవాసాః షణ్మాసానితి డ.థ.పాఠః॥ 12-34-28 తేన కనిష్ఠేన నివేశ్యం వివాహాంతరం కర్తవ్యం॥ 12-34-29 అంతరాభోజనం ధారణాపారణవ్రతేన మాసచతుష్ట్యకృతేన శుధ్యంతి మహాపాపయోగే। భాజనం త్వృతునాశుద్ధం చాతుర్మాస్యం విధీయతే ఇతి థ. పాఠః। భాజనం పూతినా శుద్ధమితి డ. పాఠః॥ 12-34-31 శూద్రస్య ఉచ్ఛిష్టం కాంస్యం పాత్రం। దశభిః శోధనైః శుద్ధ్యతి। తాని చ పంచగవ్యేన మృత్తోయైర్భస్మనాంలేన వహ్నినేతి॥ 12-34-33 విధీయతే పాదః పాదోఽపకృష్ట ఇత్యర్థః। వైశ్యస్య ద్విపాదః। శూద్రస్య పాదమాత్రః। ధర్మః శౌచాదిః॥ 12-34-36 దృష్టాంతభూతో య ఆగమస్తత్రోక్తైర్హేతుభిర్యావదేన ఇత్యాద్యైః॥ 12-34-38 తిష్ఠేదిత్యుపవేశనాదేర్వ్యావృత్తిః। అభ్యాకాశం నిరావరణే స్థణ్·డిలాదౌ। అనురూపం హి పాపస్య అభ్యాకాశమితి ట. పాఠః॥ 12-34-40 యత్ర పుణ్యే పాపే వాతిరిచ్యేత్ యోఽధికో భవతి స ఇతరేణేతరదభిభూయాతిరిక్తస్య ఫలం భుంక్త ఇత్యర్థః। అతిరిచ్యేత యో యత్ర ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-35-0 (66151) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-35-0x (5407) కిం భక్ష్యం చాప్యభక్ష్యం చ కించ దేయం ప్రశస్యతే। కించ పాత్రమపాత్రం వా తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-35-1 (66152) వ్యాస ఉవాచ। 12-35-2x (5408) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సిద్ధానాం చైవ సంవాదం మనోశ్చైవ ప్రజాపతేః॥ 12-35-2 (66153) ఋషయస్తు వ్రతపరాః సమాగంయ పురా విభుం। ధర్మం పప్రచ్ఛురాసీనమాదికాలే ప్రజాపతిం॥ 12-35-3 (66154) కథమంత్రం కథం దానం గంయాగంయాః కథం స్త్రియః। కార్యాకార్యం చ యత్సర్వం శంస వై త్వం ప్రజాపతే॥ 12-35-4 (66155) తైరేవముక్తో భగవాన్మనుః స్వాయంభువోఽబ్రవీత్। శుశ్రూషధ్వం యథావృత్తం ధర్మం వ్యాససమాసతః॥ 12-35-5 (66156) అనాదేశే జపో హోమ ఉపవాసస్తథైవ చ। ఆత్మజ్ఞానం పుణ్యనద్యో యత్ర ప్రాయశ్చ తత్పరాః॥ 12-35-6 (66157) అనాదిష్టం తథైతాని పుణ్యాని ధరణీభృతః। సువర్ణప్రాశనమపి రత్నాదిస్నానమేవ చ॥ 12-35-7 (66158) దేవస్థానాభిగమనమాజ్యప్రాశనమేవ చ। ఏతాని మేధ్యం పురుషం కుర్వంత్యాశు న సంశయః॥ 12-35-8 (66159) న గర్వేణ భవేత్ప్రాజ్ఞః కదాచిదపి మానవః। దీర్ఘమాయురథేచ్ఛన్హి త్రిరాత్రం చోష్ణపో భవేత్॥ 12-35-9 (66160) అదత్తస్యానుపాదానం దానమధ్యయనం తపః। అహింసా సత్యమక్రోధం క్షమా ధర్మస్య లక్షణం॥ 12-35-10 (66161) స ఏవ ధర్మః సోఽధర్మో దేశకాలే ప్రతిష్ఠితః। ఆదానమనృతం హింసా ధర్మో హ్యాత్యంతికః స్మృతః॥ 12-35-11 (66162) ద్వివిధౌ చాప్యుభావేతౌ ధర్మాధర్మౌ విజానతాం। అప్రవృత్తిః ప్రవృత్తిశ్చ ద్వైవిధ్యం లోకవేదయోః॥ 12-35-12 (66163) అప్రవృత్తేరమర్త్యత్వం మర్త్యత్వం కర్మణః ఫలం। అశుభస్యాశుభం విద్యాచ్ఛుభస్య శుభమేవ చ। ఏతయోశ్చోభయోః స్యాతాం శుభాశుభతయా తథా॥ 12-35-13 (66164) దైవం చ దైవసంయుక్తం ప్రాణశ్చ ప్రలయస్తథా। అప్రేక్షాపూర్వకరణాదశుభానాం శుభం ఫలం॥ 12-35-14 (66165) ఊర్ధ్వం భవతి సందేహాదిహాదిష్టార్థమేవ చ। అప్రేక్షాపూర్వకరణాత్ప్రాయశ్చిత్తం విధీయతే॥ 12-35-15 (66166) క్రోధమోహకృతే చైవ దృష్టాంతాగమహేతుభిః। శరీరాణాముపక్లేశో మనసశ్చ ప్రియాప్రియే। తదౌషధైశ్చ మంత్రైశ్చ ప్రాయశ్చిత్తైశ్చ శాంయతి॥ 12-35-16 (66167) ఉపవాసేనైకరాత్రం దండోత్సర్గే నరాధిపః। విశుద్ధ్యేదాత్మశుద్ధ్యర్థం త్రిరాత్రం తు పురోహితః॥ 12-35-17 (66168) క్షయం శోకం ప్రకుర్వాణో న ంరియేత యదా నరః। శస్త్రాదిభిరుపావిష్టస్త్రిరాత్రం తత్ర నిర్దిశేత్॥ 12-35-18 (66169) జాతిశ్రేణ్యధివాసానాం కులధర్మాంశ్చ శాశ్వతాన్। వర్జయంతి చ యే ధర్మం తేషాం ధర్మో న విద్యతే॥ 12-35-19 (66170) దశ వా వేదశాస్త్రజ్ఞాస్త్రయో వా ధర్మపాఠకాః। యద్బ్రూయుః కార్య ఉత్పన్నే స ధర్మో ధర్మసంశయే॥ 12-35-20 (66171) అనుష్ణా మృత్తికా చైవ తథా క్షుద్రపిపీలికాః। శ్లేష్మాతకస్తథా విప్రైరభక్ష్యం విషమేవ చ॥ 12-35-21 (66172) అభక్ష్యా బ్రాహ్మణైర్మత్స్యాః శకలైర్యే వివర్జితాః। చతుష్పాత్కచ్ఛపాదన్యో మండూకా జలజాశ్చ యే॥ 12-35-22 (66173) భాసా హంసాః సుపర్ణాశ్చ చక్రవాకాః ప్లవా బకాః। కాకో మద్రుశ్చ గృధ్రశ్చ శ్యేనోలూకస్తథైవ చ॥ 12-35-23 (66174) క్రవ్యాదా దంష్ట్రిణః సర్వే చతుష్పాత్పక్షిణశ్చ యే। యేషాం చోభయతో దంతాశ్చతుర్దంష్ట్రాశ్చ సర్వశః॥ 12-35-24 (66175) ఏడకాశ్చ మృగోష్ట్రాణాం సూకరాణాం గవామపి। మానుషీణాం ఖరీణాం చ న పిబేద్బ్రాహ్మణః పయః॥ 12-35-25 (66176) ప్రేతాన్నం సూతకాన్నం చ యచ్చ కించిదనిర్దశం। అభోజ్యం చాప్యపేయం చ ధేనోర్దుగ్ధమనిర్దశం॥ 12-35-26 (66177) రాజాన్నం తేజ ఆదత్తే శూద్రాన్నం బ్రహ్మవర్చసం। ఆయుః సువర్ణకారాన్నమవీరాయాశ్చ యోషితః॥ 12-35-27 (66178) విష్ఠా వార్ధుషికస్యాన్నం గణికాన్నమథేంద్రియం। మృష్యంతి యే చోపపతిం స్త్రీజితాన్నం చ సర్వశః॥ 12-35-28 (66179) దీక్షితస్య కదర్యస్య క్రతువిక్రయికస్య చ। తక్ష్ణశ్చర్మావకర్తుశ్చ పుంశ్చల్యా రజకస్య చ॥ 12-35-29 (66180) చికిత్సకస్య యచ్చాన్నమభోజ్యం రక్షిణస్తథా। గణగ్రామాభిశస్తానాం రంగస్త్రీజీవినాం తథా॥ 12-35-30 (66181) పరివిత్తీనామపుంసాం చ బందిద్యూతవిదాం తథా। వామహస్తాహృతం చాన్నం శుష్కం పర్యుషితం చ యత్॥ 12-35-31 (66182) సురానుగతముచ్ఛిష్టమభోజ్యం శేషితం చ యత్। పిష్టమాంసేక్షుశాకానామావికాజాపయస్తథా। సక్తు ధానా కరంభాశ్చ నోపభోగ్యాశ్చిరస్థితాః॥ 12-35-32 (66183) పాయసం కృసరం మాంసమపూపాశ్చ వృథా కృతాః। అపేయాశ్చాప్యభక్ష్యాశ్చ బ్రాహ్మణైర్గృహమేధిభిః॥ 12-35-33 (66184) దేవానృషీన్మనుష్యాంశ్చ పితౄన్గృహ్యాశ్చ దేవతాః। పూజయిత్వా తతః పశ్చాద్గృహస్థో భోక్తుమర్హతి॥ 12-35-34 (66185) యథా ప్రవ్రజితో భిక్షుస్తథైవ స్వే గృహే వసేత్। ఏవంవృత్తః ప్రియైర్దారైః సంబసంధర్మమాప్నుయాత్॥ 12-35-35 (66186) న దద్యాద్యశసే దానం న భయాన్నోపకారిణే। న నృత్యగీతశీలేషు హాసకేషు చ ధార్మికః॥ 12-35-36 (66187) న మత్తే చైవ నోన్మత్తే న స్తేనే న చ కుత్సకే। న వాగ్ఘీనే వివర్ణే వా నాంగహీనే న వామనే॥ 12-35-37 (66188) న దుర్జనే దౌష్కులే వా వ్రతైర్యో వా న సంస్కృతః। న శ్రోత్రియమృతే దానం బ్రాహ్మణే బ్రహ్మవర్జితే॥ 12-35-38 (66189) అసంయచ్కైవ యద్దత్తమసంయక్ చ ప్రతిగ్రహః। ఉభయం స్యాదనర్థాయ దాతురాదాతురేవ చ॥ 12-35-39 (66190) యథా ఖదిరమాలంబ్య శిలాం వాప్యర్ణవం తరన్। మంజేత మంజతస్తద్వద్దాతా యశ్చ ప్రతిగ్రహీ॥ 12-35-40 (66191) కాష్ఠైరార్ద్రైర్యథా వహ్నిరుపస్తీర్ణో న దీప్యతే। తపఃస్వాధ్యాయచారిత్రైరేవం హీనః ప్రతిగ్రహీ॥ 12-35-41 (66192) కపాలే యద్వదాపః స్యుః శ్వదృతౌ చ యథా పయః। ఆశ్రయస్థానదోషేణ వృత్తహీనే తథా శ్రుతం॥ 12-35-42 (66193) నిర్మంత్రో నిర్వృతో యః స్యాదశాస్త్రజ్ఞోఽనసూయకః। అనుక్రోశాత్ప్రదాతవ్యం హీనేష్వవ్రతికేషు చ॥ 12-35-43 (66194) న వై దేయమనుక్రోశాద్దీనాయాపగుణాయ తు। ఆప్తాచరిత ఇత్యేవ ధర్మ ఇత్యేవ వా పునః॥ 12-35-44 (66195) నిష్కారణం స్మృతం దత్తం బ్రాహ్మణే బ్రహ్మవర్జితే। న ఫలేత్పాత్రదోషేణ న చాత్రాస్తి విచారణా॥ 12-35-45 (66196) యథా దారుమయో హస్తీ యథా చర్మమయో మృగః। బ్రాహ్మణశ్చానధీయానస్త్రయస్తే నామధారకాః॥ 12-35-46 (66197) యథా షంఢోఽఫలః స్త్రీషు యథా గౌర్గవి చాఫలా। శకునిర్వాప్యపక్షః స్యాన్నిర్మంత్రో బ్రాహ్మణస్తథా॥ 12-35-47 (66198) గ్రామస్థానం యథా శూన్యం యథా కూపశ్చ నిర్జలః। యథా హుతమనగ్నౌ చ తథైవ స్యాన్నిరాకృతౌ॥ 12-35-48 (66199) దేవతానాం పితౄణాం చ హవ్యకవ్యవినాశకః। సర్వథాఽర్థహరో మూర్ఖో న లోకాన్ప్రాప్తుమర్హతి॥ 12-35-49 (66200) ఏతత్తే కథితం సర్వం యథావృత్తం యుధిష్ఠిర। సమాసేన మహద్ధ్యేతచ్ఛ్రోతవ్యం నరతర్షభ॥ ॥ 12-35-50 (66201) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచత్రింశోఽధ్యాయః॥ 35॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-35-3 ప్రజాపతిం మనుం॥ 12-35-4 కథం పాత్రం దానమధ్యయనం తప ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర కథం కేన ప్రకారేణ। అన్నమదనీయం కింద్రవ్యక కర్తవ్యమిత్యర్థః॥ 12-35-5 వ్యారో విస్తరః॥ 12-35-6 అనాదేశే విశేషతోఽనుక్తే దోషే। యత్ర దేశే తత్పరాః జపాదిపరాః ప్రాయః బహుశః సంతి సోఽపి గంగాదివత్పావన ఇత్యర్థః॥ 12-35-7 తథా జపాదివత్। పుణ్యాన్యేతాని వక్ష్యమాణాని। ధరణీభృతః పర్వతా బ్రహ్మగిరిప్రభృతయః। ఆదిపదాత్సువర్ణస్నానాది। అనాదిష్టం ప్రాయశ్చిత్తం సామాన్యమిత్యర్థః॥ 12-35-9 గర్వేణ యుక్తో న భవేత్ పూజాం నావగణయేత్। అవగణనే తు త్రిరాత్రముష్ణపో భవేదితి తప్తకృచ్ఛ్రం ధర్మశాస్త్రోక్తం కుర్యాదిత్యర్థః॥ 12-35-10 తప ఉపవాసాది॥ 12-35-11 ఆదానం స్తేయం। ప్రాణాత్యయాదావధర్మస్యాపి స్తేయాదేర్ధర్మత్వమిత్యర్థః॥ 12-35-12 వైదిక్యౌ ప్రవృత్త్యప్రవృత్తీ మర్త్యాత్వామృతత్వప్రదే। లౌకిక్యౌ తు తే శుభే చేచ్ఛుభఫలే అశుభే చేదశుభఫలే ఇత్యాహ ద్వాభ్యాం ద్వివిధావితి॥ 12-35-13 ఏతయోర్లౌకిక్యోః। ఫలే అపి కారణానురూపే ఇత్యర్థః॥ 12-35-14 దైవయుక్తం శాస్త్రీయం కర్మ। ప్రాణో జీవనం। ఏతేషాం చతుర్ణామప్రేక్షాపూర్వం యత్కించిక్రియతే తర్హ్యశుభానో నీచానామపి పుంసాం తస్య ఫలం శుభం భవతి॥ 12-35-15 సత్యపి సందేహే యల్లోకవిగానపరిహారార్థం కృతం నిత్యాది యచ్చ కేవలం దృష్టార్థం కృతం శ్యేనాది తత్రోభయత్రాపి॥ 12-35-16 క్రోధాదినా యన్మనసః ప్రియమప్రియం కృతం తత్ర దృష్టాంతాగమహేతుభిః పూర్వోక్తైర్యావదేన ఇత్యాద్యైః ప్రమాణైర్దేహస్య శోషణముపవాసాదికం ప్రాయశ్చిత్తం కర్తవ్యం। ఔషధైర్హవిష్యాశనైః। మంత్రైశ్చ పవిత్రజపైః। చాదన్యదపి। తీర్థాటనశ్రమాదిభిస్తత్పాపం శాంయతీతి సార్ధం॥ 12-35-18 క్షయం పుత్రాదిమరణనిమిత్తమాత్మవధార్థం ప్రవృత్తో న ంరియేత చేత్ త్రిరాత్రముపవాసం చరేత్॥ 12-35-19 జాతిర్బ్రాహ్మణత్వాదిః। శ్రేణీ గృహస్థాదీనాం పంక్తిః। అధివాసో జన్భభూమిః। జాత్యాదిధర్మాంశ్చ యే వర్జయంతి తేషాం ధర్మః ప్రాయశ్చిత్తాది స్వరూపో న విద్యతే॥ 12-35-20 పాఠకాః శోధకాః। కార్యే ప్రాయశ్చిత్తనిమిత్తే దోషే॥ 12-35-25 ఏడకా మేషీ॥ 12-35-26 అభోజ్యం పాయసాద్యంతర్గతం॥ 12-35-27 అవీరాయాః పతిపుత్రహీనాయాః॥ 12-35-28 ఇంద్రియం శుక్రం। గణికాదిత్రయాణామన్నం॥ 12-35-29 దీక్షితస్య అగ్నీషోమీయవపాహోమాత్ప్రాఙ్ న భోక్తవ్యం। కదర్యో ధనవ్యయభయాద్భోగత్యాగహీనః॥ 12-35-30 రక్షిణో గ్రామపాలకస్య సీమాదిరక్షిణో వా॥ 12-35-31 వాద్యమానాహృతం చాన్నమితి ట.డ.థ. పాఠః॥ 12-35-32 శేషితం కుటుంబాయాఽదత్త్వాత్మార్థం రక్షితం। ధానా భృష్టయవాః। కరంభా దధిసక్తవః॥ 12-35-33 కృసరం తిలమిశ్ర ఓదనః। వృథాకృతాః దేవతాద్యుద్దేశం వినా కృతాః॥ 12-35-36 హాసకేషు పరిహాసపరేషు భాండేషు॥ 12-35-37 వాగ్ధీనే మూకే మూర్ఖే వా॥ 12-35-42 శ్వదృతౌ శునకచర్మమయే కోశే॥ 12-35-43 అనుక్రోశాద్దయయా॥ 12-35-44 ఆప్తచరిత ఇష్టకారీతి బుద్ధ్యా ధర్మబుద్ధ్యా వా నిర్మంత్రే న దేయమిత్యాహ నవా ఇతి॥ 12-35-45 నిష్కారణం నిష్ఫలం॥ 12-35-48 నిరాకృతౌ మూర్ఖే॥

12-36-0 (66202) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-36-0x (5409) శ్రోతుమిచ్ఛామి భగవన్విస్తరేణ మహామునే। రాజధర్మాంద్విజశ్రేష్ఠ చాతుర్వర్ణ్యస్య చాఖిలాన్॥ 12-36-1 (66203) ఆపత్సు చ యథా నీతిః ప్రణేతవ్యా ద్విజోత్తమ। ధర్ంయమాలంబ్య పంథానం విజయేయం కథం మహీం॥ 12-36-2 (66204) ప్రాయశ్చిత్తకథా హ్యేషా భక్ష్యాభక్ష్యసమన్వితా। కౌతూహలానుప్రవణా హర్షం జనయతీవ మే॥ 12-36-3 (66205) ధర్మచర్యా చ రాజ్యం చ నిత్యమేవ విరుధ్యతే। ఏవం ముహ్యతి మే చేతశ్చింతయానస్య నిత్యశః॥ 12-36-4 (66206) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-36-5x (5410) తమువాచ మహారాజ వ్యాసో వేదవిదాం వరః। నారదం సమభిప్రేక్ష్య సర్వం జానన్పురాతనం॥ 12-36-5 (66207) శ్రోతుమిచ్ఛసి చేద్ధర్మం నిఖిలేన నరాధిప। ప్రేహి భీష్మం మహాబాహో వృద్ధం కురుపితామహం॥ 12-36-6 (66208) స తే ధర్మరహస్యేషు సంశయాన్మనసి స్థితాన్। ఛేత్తా భాగీరథీపుత్రః సర్వజ్ఞః సర్వధర్మవిత్॥ 12-36-7 (66209) జనయామాస యం దేవీ దివ్యా త్రిపథగా నదీ। సాక్షాద్దదర్శ యో దేవాన్సర్వానింద్రపురోగమాన్॥ 12-36-8 (66210) బృహస్పతిపురోగాంస్తు దేవర్షీనసకృత్ప్రభుః। తోషయిత్వోపచారేణ రాజనీతిమధీతవాన్॥ 12-36-9 (66211) ఉశనా వేద యచ్ఛాస్త్రం దేవాసురగురుర్ద్విజః। స చ ధర్మం సవైయాఖ్యం ప్రాప్తవాన్కురుసత్తమః॥ 12-36-10 (66212) భార్గవాచ్చ్యవనాచ్చాపి వేదానంగోపబృంహితాన్। ప్రతిపేదే మహాబుద్ధిర్వసిష్ఠాచ్చరితవ్రతః॥ 12-36-11 (66213) పితామహసుతం జ్యేష్ఠం కుమారం దీప్తతేజసం। అధ్యాత్మగతితత్త్వజ్ఞముపాశిక్షత యః పురా॥ 12-36-12 (66214) మార్కండేయముఖాత్కృత్స్నం యతిధర్మమవాప్తవాన్। రామాదస్త్రాణి శక్రాచ్చ ప్రాప్తవాన్పురుపర్షభః॥ 12-36-13 (66215) మృత్యురాత్మేచ్ఛయా యస్య జాతస్య మనుజేష్వపి। తథాఽనపత్యస్య సతః పుణ్యలోకాదివిశ్రుతాః॥ 12-36-14 (66216) యస్య బ్రహ్మర్షయః పుణ్యా నిత్యమాసన్స భసాదః। యస్య నావిదితం కించిజ్జ్ఞానం జ్ఞేయేషు దృశ్యతే॥ 12-36-15 (66217) స తే వక్ష్యతి ధర్మజ్ఞః సూక్ష్మధర్మార్థతత్త్వవిత్। తమభ్యేహి పురా ప్రాణాన్స విముంచతి ధర్మవిత్॥ 12-36-16 (66218) ఏవముక్తస్తు కౌంతేయో దీర్ఘప్రజ్ఞో మహామతిః। ఉవాచ వదతాం శ్రేష్ఠం వ్యాసం సత్యవతీసుతం॥ 12-36-17 (66219) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-36-18x (5411) వైశసం సుమహత్కృత్వా జ్ఞాతీనాం రోమహర్షణం। ఆగస్కృత్సర్వలోకస్య పృథివీనాశకారకః॥ 12-36-18 (66220) ఘాతయిత్వా తమేవాజౌ ఛలేనాజిహ్నయోధినం। ఉపసంప్రష్టుమర్హామి తమహం కేన హేతునా॥ 12-36-19 (66221) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-36-20x (5412) తతస్తం నృపతిశ్రేష్ఠం చాతుర్వర్ణ్యహితేప్సయా। పునరేవ మహాబాహుర్యదుశ్రేష్ఠోఽబ్రవీద్వచః॥ 12-36-20 (66222) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-36-21x (5413) నేదానీమతినిర్బంధం శోకే త్వం కర్తుమర్హసి। యదాహ భగవాన్వ్యాసస్తత్కురుష్వ నృపోత్తమ॥ 12-36-21 (66223) బ్రాహ్మణాస్త్వాం మహాబాహో భ్రాతరశ్చ మహౌజసః। పర్జన్యమివ ఘర్మాంతే నాథమానా ఉపాసతే॥ 12-36-22 (66224) హతశిష్టాశ్చ రాజానః కృత్స్నం చైవ సమాగతం। చాతుర్వర్ణ్యం మహారాజ రాష్ట్రం తే కురుజాంగలం॥ 12-36-23 (66225) ప్రియార్థమపి చైతేషాం బ్రాహ్మణానాం మహాత్మనాం। నియోగాదస్య చ గురోర్వ్యాసస్యామితతేజసః॥ 12-36-24 (66226) సుహృదామస్మదాదీనాం ద్రౌపద్యాంశ్చ పరంతప। కురు ప్రియమమిత్రఘ్న లోకస్య చ హితం కురు॥ 12-36-25 (66227) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-36-26x (5414) ఏవముక్తః స కృష్ణేన రాజా రాజీవలోచనః। హితార్థం సర్వలోకస్య సముత్తస్థౌ మహామనాః॥ 12-36-26 (66228) సోఽనునీతో నరవ్యాఘ్ర విష్టరశ్రవసా స్వయం। ద్వైపాయనేన చ తథా దేవస్థానేన జిష్ణునా॥ 12-36-27 (66229) ఏతైశ్చాన్యైశ్చ బహుభిరనునీతో యుధిష్ఠిరః। వ్యజహాన్మానసం దుఃఖం సంతాపం చ మహాయశాః॥ 12-36-28 (66230) శ్రుతవాక్యః శ్రుతనిధిః శ్రుతశ్రావ్యవిశారదః। వ్యవస్య మనసా శాంతిమగచ్ఛత్పాండునందనః॥ 12-36-29 (66231) స తైః పరివృతో రాజా నక్షత్రైరివ చంద్రమాః। ధృతరాష్ట్రం పురస్కృత్య స్వపురం ప్రవివేశ హ॥ 12-36-30 (66232) ప్రవివిక్షుః స ధర్మజ్ఞః కుంతీపుత్రో యుధిష్ఠిరః। అర్చయామాస దేవాంశ్చ బ్రాహ్మణాంశ్చ సహస్రశః॥ 12-36-31 (66233) తతో నవం రథం శుభ్రం కంబలాజినసంవృతం। యుక్తం షోడశభిస్త్వశ్చైః పాణ్·డురైః శుభలక్షణైః॥ 12-36-32 (66234) మంత్రైరభ్యర్చితం పణ్యైః స్తూయమానశ్చ బందిభిః। ఆరురోహ యథా దేవః సోమోఽంరతమయం యథం॥ 12-36-33 (66235) జగ్రాహ రశ్మీన్కౌంతేయో భీమో భీమపరాక్రమః। అర్జునః పాండురం ఛత్రం ధారయామాస భానుమత్॥ 12-36-34 (66236) ధ్రియమాణం చ తచ్ఛత్రం పాండురం రాజమూర్ధని। శుశుభే తారకారాజః సితాభ్ర ఇవ చాంబరే॥ 12-36-35 (66237) చామరవ్యజనే త్వస్య వీరౌ జగృహతుస్తదా। చంద్రరశ్మిప్రయే శుభ్రే మాద్రీపుత్రావలంకృతే॥ 12-36-36 (66238) తే పంచ రథమాస్థాయ భ్రాతరః సమలంకృతాః। భూతానీవ సమస్తాని రాజందదృశిరే తదా॥ 12-36-37 (66239) ఆస్థాయ తు రథం శుభ్రం యుక్తమశ్వైర్మనోజవైః। అన్వయాత్పృష్ఠతో రాజన్యుయుత్సుః పాండవాగ్రజం॥ 12-36-38 (66240) రథం హేమమయం శుభ్రం శైవ్యసుగ్రీవయాజితం। సహ సాత్యకినా కృష్ణః సమాస్థాయాన్వయాత్కురూన్॥ 12-36-39 (66241) నరయానేన తు జ్యేష్ఠః పితా పార్థస్య భారత। అగ్రతో ధర్మరాజస్య గాంధారీసహితో యయౌ॥ 12-36-40 (66242) కురుస్త్రియశ్చ తాః సర్వాః కుంతీ కృష్ణా చ మాధవీ। యానైరుచ్చావచైర్జగ్ముర్విదురేణ పురస్కృతాః॥ 12-36-41 (66243) తతో రథాశ్చ బహులా నాగాశ్వసమలంకృతాః। పాదాతాశ్చ హయాశ్చైవ పృష్ఠతః సమనువ్రజన్॥ 12-36-42 (66244) తతో వైతాలికైః సూతైర్మాగధైశ్చ సుభాషితైః। స్తూయమానో యయౌ రాజా నగరం నాగసాహ్వయం॥ 12-36-43 (66245) తత్ప్రయాణం మాహబాహోర్బభూవాప్రతిమం భువి। ఆకులాకులముత్క్రుష్టం హృష్టపుష్టజనాకులం॥ 12-36-44 (66246) అభియానే తు పార్థస్య నరైర్నగరవాసిభిః। నగరం రాజమార్గాశ్చ యథావత్సమలంకృతాః॥ 12-36-45 (66247) పాండురేణ చ మాల్యేన పతాకాభిశ్చ మేదినీ। సంస్కృతో రాజమార్గోఽభూద్ధూపనైశ్చ ప్రధూపితః॥ 12-36-46 (66248) అథ చూర్ణైశ్చ గంధానాం నానాపుష్పప్రియంగుభిః। మాల్యదామభిరాసక్తై రాజవేశ్మాభిసంవృతం॥ 12-36-47 (66249) కుంభాశ్చ నగరద్వారి వారిపూర్ణా నవా దృఢాః। సితాః సుమనసో గౌరాః స్థాపితాస్తత్ర తత్ర హ॥ 12-36-48 (66250) తథా స్వలంకృతం ద్వారం నగరం పాండునందనః। స్తూయమానః శుభైర్వాక్యైః ప్రవివేశ సుహృద్వృతః॥ ॥ 12-36-49 (66251) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షట్త్రింశోఽధ్యాయః॥ 36॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-36-3 కౌతూహలేన ప్రసంగేనాఽనుప్రవణా అభిముఖా॥ 12-36-6 ప్రేహి ప్రయాహి॥ 12-36-10 యచ్చ దేవగురుర్ద్రిజ ఇతి ఝ. పాఠః। సవైయాఖ్యం వ్యాఖ్యాసహితం॥ 12-36-16 విముంచతి విమోక్ష్యతి తతః పురా॥ 12-36-18 వైశసం వినాశం॥ 12-36-22 నాథమానాః యాచమానాః। ఉపాసత ఇత్యుత్తరత్రాపి యోజ్యం॥ 12-36-27 విష్టరశ్రవసా విష్ణునా॥ 12-36-28 సంతాపం శారీరం తాపం॥ 12-36-29 వాక్యాని వేదావయవాః। నిధిస్తదర్థవిచారగ్రంథో మీమాంసా। శ్రుతం శ్రావ్యం నీతిశాస్త్రాది। వ్యవస్య కర్తవ్యమర్థం నిశ్చిత్య॥ 12-36-33 అమృతమయం దేవతామయం॥ 12-36-38 యుయుత్సుర్ధృతరాష్ట్రపుత్రః॥ 12-36-46 మేదినీ సమలంకృతేత్యనుషజ్యతే। ధూపనైః అగరుప్రభృతిభిర్ధూపద్రవ్యైః॥

12-37-0 (66252) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-37-0x (5415) ప్రవేశనే తు పార్థానాం జనానాం పురవాసినాం। దిదృక్షూణాం సహస్రాణి సమాజగ్ముః సహస్రశః॥ 12-37-1 (66253) స రాజమార్గః శుశుభే సమలంకృతచత్వరః। యథా చంద్రోదయే రాజన్వర్ధమానో మహోదధిః॥ 12-37-2 (66254) గృహాణి రాజమార్గేషు రత్నవంతి మహాంతి చ। ప్రాకంపంతీవ భారేణ స్త్రీణాం పూర్ణాని భారత॥ 12-37-3 (66255) తాః శనైరివ సవ్రీడం ప్రశశంసుర్యుధిష్ఠిరం। భీమసేనార్జునౌ చైవ మాద్రీపుత్రౌ చ పాండవౌ॥ 12-37-4 (66256) ధన్యా త్వమసి పాంచాలి యా త్వం పురుషసత్తమాన్। ఉపతిష్ఠసి కల్యాణి మహర్షిమివ గౌతమీ॥ 12-37-5 (66257) తవ కర్మాణ్యమోఘాని వ్రతచర్యా చ భామిని। ఇతి కృష్ణాం మహారాజ ప్రశశంసుస్తదా స్త్రియః॥ 12-37-6 (66258) ప్రశంసావచనైస్తాసాం మిథః శబ్దైశ్చ భారత। ప్రీతిజైశ్చ తదా శబ్దైః పురమాసీత్సమాకులం॥ 12-37-7 (66259) తమతీత్య యథాయుక్తం రాజమార్గం యుధిష్ఠిరః। అలంకృతం శోభమానముపాపాద్రాజవేశ్మ హ॥ 12-37-8 (66260) తతః ప్రకృతయః సర్వాః పౌరా జానపదాస్తదా। ఊచుః కర్ణసుఖా వాచః సముపేత్య తతస్తతః॥ 12-37-9 (66261) దిష్ట్యా జయసి రాజేంద్ర శత్రూంఛత్రునిషూదన। దిష్ట్యా రాజ్యం పునః ప్రాప్తం ధర్మేణ చ బలేన చ॥ 12-37-10 (66262) భవ నస్త్వం మహారాజ రాజేహ శరదాం శతం। ప్రజాః పాలయ ధర్మేణ యథేంద్రస్త్రిదివం తథా॥ 12-37-11 (66263) ఏవం రాజకులద్వారి మంగలైరభిపూజితః। ఆశీర్వాదాంద్విజైరుక్తాన్ప్రతిగృహ్య సమంతతః॥ 12-37-12 (66264) ప్రవిశ్య భవనం రాజా దేవరాజగృహోపమం। శ్రుత్వా విజయసంయుక్తం రథాత్పశ్చాదవాతరత్॥ 12-37-13 (66265) ప్రవిశ్యాభ్యంతరం శ్రీమాందైవతాన్యభిగంయ చ। పూజయామాస రత్నైశ్చ గంధమాల్యైశ్చ సర్వశః॥ 12-37-14 (66266) నిశ్చక్రామ తతః శ్రీమాన్పునరేవ మహాయశాః। దదర్శ బ్రాహ్మణాంశ్చైవ సోఽభిరూపానవస్థితాన్॥ 12-37-15 (66267) స సంవృతస్తదా విప్రైరాశీర్వాదవివక్షుభిః। శుశుభే విమలశ్చంద్రస్తారాగణవృతో యథా॥ 12-37-16 (66268) తాంస్తు వై పూజయామాస కౌంతేయో విధివద్ద్విజాన్। సుమనోమోదకై రత్నైర్హిరణ్యేన చ భూరిణా। గోభిర్వస్త్రైశ్చ రాజేంద్ర వివిధైశ్చ కిమిచ్ఛకైః॥ 12-37-17 (66269) ధౌంయం గురుం పురస్కృత్య జ్యేష్ఠం పితరమేవ చ। `ప్రవివేశ సభాం రాజా సుధర్మాం వాసవో యథా॥' 12-37-18 (66270) తతః పుణ్యాహఘోషోఽభూద్దివం స్తబ్ధ్వేవ భారత। సుహృదాం ప్రీతిజననః పుణ్యః శ్రుతిసుఖావహః॥ 12-37-19 (66271) హంసవన్నేదుషాం రాజంద్విజానాం తత్ర భారతీ। శుశ్రువే వేదవిదుషాం పుష్కలార్థపదాక్షరా॥ 12-37-20 (66272) తతో దుందుభినిర్ఘోషః శంఖానాం చ మనోరమః। జయం ప్రవదతాం తత్ర స్వనః ప్రాదురభూన్నృప॥ 12-37-21 (66273) నిఃశబ్దే చ స్థితే తత్ర తతో విప్రజనే పునః। రాజానం బ్రాహ్మణచ్ఛఝా చార్వాకో రాక్షసోఽబ్రవీత్॥ 12-37-22 (66274) తత్ర దుర్యోధనసఖా భిక్షురూపేణ సంవృతః। సాంఖ్యః శిఖీ త్రిదండీ చ ధృష్టో విగతసాధ్వసః॥ 12-37-23 (66275) వృతః సర్వైస్తథా విప్రైరాశీర్వాదవివక్షుభిః। పరస్సహస్రై రాజేంద్ర తపోనియమసంస్థితైః॥ 12-37-24 (66276) సుదుష్టః పాపమాశంసుః పాండవానాం మహాత్మనాం। అనామంత్ర్యైవ తాన్విప్రాంస్తమువాచ మహీపతిం॥ 12-37-25 (66277) చార్వాక ఉవాచ। 12-37-26x (5416) ఇమే ప్రాహుర్ద్విజాః సర్వే సమారోప్య వచో మయి। ధిగ్భవంతం కునృపతిం జ్ఞాతిఘాతినమస్తు వై॥ 12-37-26 (66278) కిం తే రాజ్యేన కౌంతేయ కృత్వేమం జ్ఞాతిసంక్షయం। ఘాతయిత్వా గురూంశ్చైవ మృతం శ్రేయో న జీవితం॥ 12-37-27 (66279) ఇతి తే వై ద్విజాః శ్రుత్వా తస్య దుష్టస్య రక్షసః। వివ్యథుశ్చుక్రుశుశ్చైవ తస్య వాక్యప్రధర్షితాః॥ 12-37-28 (66280) తతస్తే బ్రాహ్మణాః సర్వే స చ రాజా యుధిష్ఠిరః। వ్రీడితాః పరమోద్విగ్రాస్తూష్ణీమాసన్విశాంపతే॥ 12-37-29 (66281) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-37-30x (5417) ప్రసీదంతు భవంతో మే ప్రణతస్యాభియాచతః। ప్రత్యాసన్నవ్యసనినం న మాం ధిక్కర్తుమర్హథ॥ 12-37-30 (66282) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-37-31x (5418) తతో రాజన్బ్రాహ్మాణాస్తే సర్వ ఏవ విశాంపతే। ఊచుర్నైష ద్విజోఽస్మాకమన్యస్తు తవ పార్థివ॥ 12-37-31 (66283) జజ్ఞుశ్చైనం మహాత్మానస్తతస్తం జ్ఞానచక్షుషా। బ్రాహ్మణా వేదవిద్వాంసస్తపోభిర్విమలీకృతాః॥ 12-37-32 (66284) బ్రాహ్మణా ఊచుః। 12-37-33x (5419) ఏష దుర్యోధనసఖా విశ్రుతో బ్రహ్మరాక్షసః। పరివ్రాజకరూపేణ హితం తస్య చికీర్షతి॥ 12-37-33 (66285) న వయం బ్రూమ ధర్మాత్మన్వ్యేతు తే భయమీదృశం। ఉపతిష్ఠతు కల్యాణం భవంతం భ్రాతృభిః సహ॥ 12-37-34 (66286) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-37-35x (5420) తతస్తే బ్రాహ్మణాః సర్వే హుంకారైః క్రోధమూర్చ్ఛితాః। నిర్భర్త్సయంతః శుచయో నిజఘ్నుః పాపరాక్షసం॥ 12-37-35 (66287) స పపాత వినిర్దగ్ధస్తేజసా బ్రహ్మవాదినాం। మహేంద్రాశనినిర్దగ్ధః పాదపోఽంకురవానివ॥ 12-37-36 (66288) పూజితాశ్చ యయుర్విప్రా రాజానమభినంద్య తం। రాజా చ హర్షమాపేదే పాండవః ససుహృజ్జనః॥ ॥ 12-37-37 (66289) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తత్రింశోఽధ్యాయః॥ 37॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-37-3 స్త్రీణాం స్త్రీభిః॥ 12-37-15 అభిరూపాన్మంగలద్రవ్యపాణీన్॥ 12-37-17 కిమిచ్ఛసి కిమిచ్ఛసీతి పృచ్ఛద్భిర్భృత్యైర్వివిధైర్గోవస్త్రాదిద్రవ్యైర్నిమంత్రయద్భిరిత్యర్థః॥ 12-37-19 స్తబ్ధ్ధా వ్యాప్య॥ 12-37-23 సాక్షః శిఖీతి ఝ.పాఠః॥ 12-37-30 ప్రత్యాసన్నాః సమీపస్థాః వ్యసనినశ్చిరదుఃఖినో భ్రాత్రాదయో యస్య తం। భ్రాత్రాదిదుఃఖపరిహారార్థం మమేదం రాజ్యకరణం నతు స్వసుఖార్థమిత్యర్థః॥ 12-37-32 జజ్ఞుర్జ్ఞాతవంతః॥ 12-37-33 చార్వాకో నామ రాక్షసః ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-38-0 (66290) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-38-0x (5421) తతస్తత్ర తు రాజానం తిష్ఠంతే భ్రాతృభిః సహ। ఉవాచ దేవకీపుత్రః సర్వదర్శీ జనార్దనః॥ 12-38-1 (66291) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-38-2x (5422) బ్రాహ్మణాస్తాత లోకేఽస్మిన్నర్చనీయాః సదా మమ। ఏతే భూమిచరా దేవా వాగ్విషాః సుప్రసాదకాః॥ 12-38-2 (66292) పురా కృతయుగే రాజంశ్చార్వాకో నామ రాక్షసః। తపస్తేపే మహాబాహో బదర్యాం బహువార్షికం॥ 12-38-3 (66293) వరేణ చ్ఛంద్యమానశ్చ బ్రహ్మణా చ పునః పునః। అభయం సర్వభూతేభ్యో వరయామాస భారత॥ 12-38-4 (66294) ద్విజావమానాదన్యత్ర ప్రాదాద్వరమనుత్తమం। అభయం సర్వభూతేభ్యో దదౌ తస్మై జగత్పతిః॥ 12-38-5 (66295) స తు లబ్ధవరః పాపో దేవానమితవిక్రమః। రాక్షసస్తాపయామాస తీవ్రకర్మా మహాబలః॥ 12-38-6 (66296) తతో దేవాః సమేతాశ్చ బ్రహ్మాణమిదమబ్రువన్। వధాయ రక్షసస్తస్య బలవిప్రకృతాస్తదా॥ 12-38-7 (66297) తానువాచ తతో దేవో విహితం తత్ర వై మయా। యథాఽస్య భవితా మృత్యురచిరణేతి భారత॥ 12-38-8 (66298) రాజా దుర్యోధనో నామ సఖాఽస్య భవితా నృషు। తస్య స్నేహావబద్ధోఽసౌ బ్రాహ్మణానవమంస్యతే॥ 12-38-9 (66299) తత్రైనం రుషితా విప్రా విప్రకారప్రధర్షితాః। ధక్ష్యంతి వాగ్బలాః పాపం తతో నాశం గమిష్యతి॥ 12-38-10 (66300) స ఏష నిహతః శేతే బ్రహ్మదండేన రాక్షసః। చార్వాకో నృపతిశ్రేష్ఠ మా శుచో భరతర్షభ॥ 12-38-11 (66301) హతాస్తే క్షత్రధర్మేణ జ్ఞాతయస్తవ పార్థివ। స్వర్గతాశ్చ మహాత్మానో వీరాః క్షత్రియపుంగవాః॥ 12-38-12 (66302) స త్వమాతిష్ఠ కార్యాణి మా తే భూద్వుద్ధిరన్యథా। శత్రూంజహి ప్రజా రక్ష ద్విజాంశ్చ పరిపూజయ॥ ॥ 12-38-13 (66303) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టత్రింశోఽధ్యాయః॥ 38॥

12-39-0 (66304) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-39-0x (5423) తతః కుంతీసుతో రాజా గతమన్యుర్గతజ్వరః। కాంచనే ప్రాడ్భుఖో హృష్టో న్యషీదత్పరమాసనే॥ 12-39-1 (66305) తమేవాభిముఖౌ పీఠే ప్రదీప్తే కాంచనే శుభే। సాత్యకిర్వాసుదేవశ్చ నిషీదతురరిందమౌ॥ 12-39-2 (66306) మధ్యే కృత్వా తు రాజానం భీమసేనార్జునావుభౌ। నిషీదతుర్మహాత్మానౌ శ్లక్ష్ణయోర్మణిపీఠయోః॥ 12-39-3 (66307) దాంతే శయ్యాసనే శుభ్రే జాంబూనదవిభూషితే। పృథాఽపి సహదేవేన సహాస్తే నకులేన చ॥ 12-39-4 (66308) సుధర్మా విదురో ధౌంయో ధృతరాష్ట్రశ్చ కౌరవః। నిషేదుర్జ్వలనాకారేష్వాసనేషు పృథక్పృథక్॥ 12-39-5 (66309) యుయుత్సుః సంజయశ్చైవ గాంధారీ చ యశస్వినీ। ధృతరాష్ట్రో యతో రాజా తతః సర్వే సమావిశన్॥ 12-39-6 (66310) తత్రోపవిష్టో ధర్మాత్మా శ్వేతాః సుమనసోఽస్పృశత్। స్వస్తికానక్షతాన్భూమిం సువర్ణం రజతం మణీన్॥ 12-39-7 (66311) తతః ప్రకృతయః సర్వాః పురస్కృత్య పురోహితం। దదృశుర్ధర్మరాజానమాదాయ బహుమంగలం॥ 12-39-8 (66312) పృథివీం చ సువర్ణం చ రత్నాని వివిధాని చ। ఆభిషేచనికం భాండం సర్వసంభారసంభృతం॥ 12-39-9 (66313) కాంచనౌదుంబరాస్తత్ర రాజతాః పృథివీమయాః। పూర్ణకుంభాః సుమనసో లాజా బర్హీషి గోరసాః॥ 12-39-10 (66314) శమీపిప్పలపాలాశసమిధో మధుసర్పిషీ। స్రువ ఔదుంబరః శంఖస్తథా హేమవిభూషితః॥ 12-39-11 (66315) దాశార్హేణాభ్యనుజ్ఞాతస్తత్ర ధౌంయః పురోహితః। ప్రాగుదక్ప్రవణే వేదీం లక్షణేనోపలిఖ్య చ॥ 12-39-12 (66316) వ్యాఘ్రచర్మోత్తరే శుక్లే సర్వతోభద్ర ఆసనే। దృఢపాదప్రతిష్ఠానే హుతాశనసమత్విపి॥ 12-39-13 (66317) ఉపవేశ్య మహాత్మానం కృష్ణాం చ ద్రుపదాత్మజాం। జుహావ పావకం ధీమాన్విధిమంత్రపురస్కృతం॥ 12-39-14 (66318) తత ఉత్థాయ దాశార్హః శంఖమాదాయ పూరితం। అభ్యషించత్పతిం పృథ్వ్యాః కుంతీపుత్రం యుధిష్ఠిరం। ధృతరాష్ట్రశ్చ రాజర్షిః సర్వాః ప్రకృతయస్తథా॥ 12-39-15 (66319) అనుజ్ఞాతోఽథ కృష్ణేన భ్రాతృభిః సహ పాండవః। పాంచజన్యాభిషిక్తశ్చ రాజాఽమృతముఖోఽభవత్॥ 12-39-16 (66320) తతోఽనువాదయామాసుః పణవానకదుందుభీన్॥ 12-39-17 (66321) ధర్మరాజోఽపి తత్సర్వం ప్రతిజగ్రాహ ధర్మతః। పూజయామాస తాంశ్చాపి విధివద్భూరిదక్షిణః॥ 12-39-18 (66322) తతో నిష్కసహస్రేణ బ్రాహ్మణాన్స్వస్త్యవాచయన్। వేదాధ్యయనసంపన్నాంధృతిశీలసమన్వితాన్॥ 12-39-19 (66323) తే ప్రీతా బ్రాహ్మణా రాజన్స్వస్త్యూచుర్జయమేవ చ। హంసా ఇవ చ నర్దంతః ప్రశశంసుర్యుధిష్ఠిరం॥ 12-39-20 (66324) యుధిష్ఠిర మహాబాహో దిష్ట్యా జయసి పాండవ। దిష్ట్యా స్వధర్మం ప్రాప్తోఽసి విక్రమేణ మహాద్యుతే॥ 12-39-21 (66325) దిష్ట్యా గాండీవధన్వా చ భీమసేనశ్చ పాండవః। త్వం చాపి కుశలీ రాజన్మాద్రీపుత్రౌ చ పాండవౌ॥ 12-39-22 (66326) ముక్తా వీరక్షయాత్తస్మాత్సంగ్రామాద్విజితద్విషః। క్షిప్రముత్తరకార్యాణి కురు సర్వాణి భారత॥ 12-39-23 (66327) తతః ప్రీత్యాఽర్చితః సద్భిర్ధర్మరాజో యుధిష్ఠిరః। ప్రతిపేదే మహద్రాజ్యం సుహృద్భిః సహ భారత॥ ॥ 12-39-24 (66328) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 39॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-39-1 గతమన్యుర్వీతదైన్యః। గతజ్వరో వీతశోకః॥ 12-39-2 నిషీదతురితి నిషేదతురిత్యర్థే ఆర్షం॥ 12-39-4 దాంతే గజదంతమయే॥ 12-39-5 సుధర్మా దుర్యోధనపురోహితః॥ 12-39-7 స్వస్తికాన్సర్వతోభద్రాద్యంకితాని దేవతాపీఠాని॥ 12-39-9 భాండం ఉపకరణం॥ 12-39-10 ఔదుంబరాస్తాంరమయాః॥ 12-39-11 ఉదుంబరకాష్టమయః స్రువః॥ 12-39-16 అమృతముఖః అత్యంతం దర్శనీయః॥

12-40-0 (66329) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-40-0x (5424) ప్రకృతీనాం చ తద్వాక్యం దేశకాలోపబృంహితం। శ్రుత్వా యుధిష్ఠిరో రాజాఽథోత్తరం ప్రత్యభాషత॥ 12-40-1 (66330) ధన్యాః పాండుసుతా నూనం యేషాం బ్రాహ్మణపుంగవాః। తథ్యాన్వాప్యథవాఽతథ్యాన్గుణానాహుః సమాగతాః॥ 12-40-2 (66331) అనుగ్రాహ్యా వయం నూనం భవతామితి మే మతిః। యదేవం గుణసంపన్నానస్మాన్బ్రూథ విమత్సరాః॥ 12-40-3 (66332) ధృతరాష్ట్రో మహారాజః పితా నో దైవతం పరం। శాసనేఽస్య ప్రియే చైవ స్థేయం మత్ప్రియకాంక్షిభిః॥ 12-40-4 (66333) ఏతదర్థం హి జీవామి కృత్వా జ్ఞాతివధం మహత్। అస్య శుశ్రూషణం కార్యం మయా నిత్యమతంద్రిణా॥ 12-40-5 (66334) యది చాహమనుగ్రాహ్యో భవతాం సుహృదాం తథా। ధృతరా యథాపూర్వం వృత్తిం వర్తితుమర్హథ॥ 12-40-6 (66335) ఏష నాథో హి జగతో భవతాం చ మయా సహ। అస్య ప్రసాదే పృథివీ పాండవాః సర్వ ఏవ చ॥ 12-40-7 (66336) ఏతన్మనసి కర్తవ్యం భవద్భిర్వచనం మమ। అనుజ్ఞాప్యాథ తాన్రాజా యథేష్టం గంయతామితి॥ 12-40-8 (66337) పౌరజానపదాన్సర్వాన్విసృజ్య కురునందనః। యౌవరాజ్యేన కౌంతేయం భీమసేనమయోజయత్॥ 12-40-9 (66338) మంత్రే చ నిశ్చయే చైవ షాంగుణ్యస్య చ చింతనే। విదురం బుద్ధిసంపన్నం ప్రీతిమాన్స సమాదిశత్॥ 12-40-10 (66339) కృతాకృతపరిజ్ఞానే తథాఽఽయవ్యయచింతనే। సంజయం యోజయామాస వృద్ధం సర్వగుణైర్యుతం॥ 12-40-11 (66340) బలస్య పరిమాణే చ భక్తవేతనయోస్తథా। నకులం వ్యాదిశద్రాజా కర్మణాం చాన్వవేక్షణే॥ 12-40-12 (66341) పరచక్రోపరోధే చ దృప్తానాం చావమర్దనే। యుధిష్ఠిరో మహారాజ ఫల్గునం వ్యాదిదేశ హ॥ 12-40-13 (66342) ద్విజానాం దేవకార్యేషు కార్యేష్వన్యేషు చైవ హ। ధౌంయం పురోధసాం శ్రేష్ఠం నిత్యమేవ సమాదిశత్॥ 12-40-14 (66343) సహదేవం సమీపస్థం నిత్యమేవ సమాదిశత్। తనే గోప్యో హి నృపతిః సర్వావస్థో విశాంపతే॥ 12-40-15 (66344) యాన్యానమన్యద్యోగ్యాంశ్చ యేషు యేష్విహ కర్మసు। తాంస్తాంస్తేష్వేవ యుయుజే ప్రీయమాణో మహీపతిః॥ 12-40-16 (66345) విదురం సంజయం చైవ యుయుత్సుం చ మహామతిం। అబ్రవీత్పరవీరఘ్నో ధర్మాత్మా ధర్మవత్సలః॥ 12-40-17 (66346) ఉత్థాయోత్థాయ తత్కార్యమస్య రాజ్ఞః పితుర్మమ। సర్వం భవద్భిః కర్తవ్యమప్రమత్తైర్యథా మమ॥ 12-40-18 (66347) పౌరజానపదానాం చ యాని కార్యాణి నిత్యశః। రాజానం సమనుజ్ఞాప్య తాని కార్యాణి ధర్మతః॥ ॥ 12-40-19 (66348) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 40॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-40-18 యత్ అస్య కార్యం తచ్చ భవద్భిః కర్తవ్యమిత్యర్థః। అప్రమత్తైస్తథామయేతి ట. ద. పాఠః॥ 12-40-19 తాని కార్యాణి కర్తవ్యానీత్యర్థః॥

12-41-0 (66349) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-41-0x (5425) తతో యుధిష్ఠిరో రాజా జ్ఞాతీనాం యే హతా యుధి। శ్రాద్ధాని కారయామాస తేషాం పృథగుదారధీః॥ 12-41-1 (66350) ధృతరాష్ట్రో దదౌ రాజా పుత్రాణామౌర్ధ్వదేహికం। సర్వకామగుణోపేతమన్నం గాశ్చ ధనాని చ। రత్నాని చ విచిత్రాణి మహార్హాణి మహాయశాః॥ 12-41-2 (66351) యుధిష్ఠిరస్తు ద్రోణస్య కర్ణస్య చ మహాత్మనః। ధృష్టద్యుంనాభిమన్యుభ్యాం హేడింబస్య చ రక్షసః॥ 12-41-3 (66352) విరాటప్రభృతీనాం చ సుహృదాముపకారిణాం। ద్రుపదద్రౌపదేయానాం ద్రౌపద్యా సహితో దదౌ॥ 12-41-4 (66353) బ్రాహ్మణానాం సహస్రాణి పృథగేకైకముద్దిశన్। ధనై రత్నైశ్చ గోభిశ్చ వస్త్రైశ్చ సమతర్పయత్॥ 12-41-5 (66354) యే చాన్యే పృథివీపాలా యేషాం నాస్తి సుహృజ్జనః। ఉద్దిశ్యోద్దిశ్య తేషాం చ చక్రే రాజౌర్ధ్వదేహికం॥ 12-41-6 (66355) సభాః ప్రపాశ్చ వివిధాస్తటాకాని చ పాండవః। సుహృదాం కారయామాస సర్వేషామౌర్ధ్వదేహికం॥ 12-41-7 (66356) స తేషామనృణో భూత్వా గత్వా లోకేష్వవాచ్యతాం। కృతకృత్యోఽభవద్రాజా ప్రజా ధర్మేణ పాలయన్॥ 12-41-8 (66357) ధృతరాష్ట్రం యథాపూర్వం గాంధారీం విదురం తథా। సర్వాంశ్చ కౌరవాన్మాన్యాన్భృత్యాంశ్చ సమపూజయత్॥ 12-41-9 (66358) యాశ్చ తత్ర స్త్రియః కాశ్చిద్ధతవీరా హతాత్మజాః॥ సర్వాస్తాః కౌరవో రాజా సంపూజ్యాపాలాయద్ధృణీ॥ 12-41-10 (66359) దీనాంధకృపణానాం చ గృహాచ్ఛాదనభోజనైః। ఆనృశంస్యపరో రాజా చకారానుగ్రహం ప్రభుః॥ 12-41-11 (66360) స విజిత్య మహీం కృత్స్నామానృణ్యం ప్రాప్య వైరిషు। నిఃసపత్నః సుఖీ రాజా విజహార యుధిష్ఠిరః॥ ॥ 12-41-12 (66361) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 41॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-41-10 సంపూజ్యాపాలయత్ప్రజా ఇతి డ.థ. పాఠః॥

12-42-0 (66362) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-42-0x (5426) అభిషిక్తో మహాప్రాజ్ఞో రాజ్యం ప్రాప్య యుధిష్ఠిరః। దాశార్హం పుండరీకాక్షమువాచ ప్రాంజలిః శుచిః॥ 12-42-1 (66363) తవ కృష్ణ ప్రసాదేన నయేన న బలేన చ। బుద్ధ్యా చ యదుశార్దూల తథా విక్రమణేన చ॥ 12-42-2 (66364) పునః ప్రాప్తమిదం రాజ్యం పితృపైతామహం మయా। నమస్తే పుండరీకాక్ష పునః పునరరిందమ॥ 12-42-3 (66365) త్వామేకమాహుః పురుషం త్వామాహుః సాత్వతాం పతిం। నామభిస్త్వాం బహువిధైః స్తువంతి ప్రయతా ద్విజాః॥ 12-42-4 (66366) విశ్వకర్మన్నమస్తేఽస్తు విశ్వాత్మన్విశ్వసంభవ। విష్ణో జిష్ణో హరే కృష్ణ వైకుంఠ పురుషోత్తమ॥ 12-42-5 (66367) అదిత్యాః సప్తధా త్వం తు పురాణో గర్భతాం గతః। పృశ్నిగర్భస్త్వమేవైకస్త్రియుగం త్వాం వదంత్యపి॥ 12-42-6 (66368) శుచిశ్రవా హృషీకేశో ఘృతార్చిర్హంస ఉచ్యతే। త్రిచక్షుః శంభురేకస్త్వం విభుర్దామోదరోఽపి చ॥ 12-42-7 (66369) వరాహోఽగ్నిర్బృహద్భానుర్వృషభస్తార్క్ష్యలక్షణః। అనీకసాహః పురుషః శిపివిష్ట ఉరుక్రమః॥ 12-42-8 (66370) వరిష్ఠ ఉగ్రసేనానీః సత్యో వాజసనిర్గుహః। అచ్యుతశ్చ్యావనోఽరీణాం సంస్కృతో వికృతిర్వృషః॥ 12-42-9 (66371) కృష్ణధర్మస్త్వమేవాదిర్వృషదర్భో వృషాకపిః। సింధుర్విధూర్మిస్త్రికకుప్ త్రిధామా త్రివృదచ్యుతః॥ 12-42-10 (66372) సంరాడ్ విరాట్ స్వరాట్ చైవ స్వరాడ్భూతమయో భవః। విభూర్భూరతిభూః కృష్ణః కృష్ణవర్త్మా త్వమేవ చ॥ 12-42-11 (66373) స్విష్టకృద్భిషజావర్తః కపిలస్త్వం చ వామనః। యజ్ఞో ధ్రువః పతంగశ్చ జయత్సేనస్త్వముచ్యసే॥ 12-42-12 (66374) శిఖండీ నహుషో బభ్రుర్దివిస్పృక్ త్వం పునర్వసుః। సుబభ్రూ రుక్మయజ్ఞశ్చ సుషేణో దుందుభిస్తథా॥ 12-42-13 (66375) గభస్తినేమిః శ్రీపఝః పుష్కరః శుష్మధారణః। ఋభుర్విభుః సర్వసూక్ష్మస్త్వ ధరిత్రీ చ పఠ్యసే॥ 12-42-14 (66376) అంభోనిధిస్త్వం బ్రహ్మా త్వం పవిత్రం ధామ ధామవిత్। హిరణ్యగర్భః పురుషః స్వధా స్వాహా చ కేశవః॥ 12-42-15 (66377) యోనిస్త్వమస్య ప్రలయశ్చ కృష్ణ త్వమేవేదం సృజసి విశ్వమగ్రే। విశ్వం చేదం త్వద్వశే విశ్వయోనే నమోస్తు తే శార్ంగచక్రాసిపాణే॥ 12-42-16 (66378) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-42-17x (5427) ఏవం స్తుతో ధర్మరాజేన కృష్ణః సభామధ్యే ప్రీతిమాన్పుష్కరాక్షః। తమభ్యనందద్భారతం పుష్కలాభి ర్వాగ్భిర్జ్యేష్ఠం పాండవం యాదవాగ్ర్యః॥ 12-42-17 (66379) `ఏతన్నామశతం విష్ణోర్ధర్మరాజేన కీర్తితం। యః పఠేచ్ఛృణుయాద్వాపి సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే॥' ॥ 12-42-18 (66380) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్విచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 42॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-42-6 సప్తధా విష్ణ్వాఖ్య ఆదిత్యో వామనశ్చేతి ద్వేధా అదిత్యామేవ జన్మ। తతోఽదితే రూపాంతరేషు పృశ్నిప్రభృతిషు క్రమాత్పృశ్నిగర్భః పరశురామః దాశరధీరామః యాదవౌ రామకృష్ణౌ చేతి। సర్వేషు గర్భేషు ఏకఏవ త్వం। త్రిషు కృతాదిషు యుగేషు భవం త్రియుగం। ఆదిత్యాః సప్తరాత్రం త్వా పురాణే ధర్మతో గతః। ఇతి థ. పాఠః॥ 12-42-7 నృచక్షుః శంభురితి థ. ద. పాఠః॥ 12-42-8 వరుణోఽగ్నిర్వృహిద్భానుర్వృషణ ఇతి థ.ద. పాఠః॥ 12-42-9 వాచిష్ఠ ఉగ్రసేనానీరితి డ. థ. ద. పాఠః। సంకృతిః ప్రకృతిర్విభురితి డ. థ. పాఠః॥ 12-42-10 త్రికకుప్ ఊర్ధ్వవర్త్మా త్వమేవేతి థ. ద. పాఠః॥

12-43-0 (66381) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-43-0x (5428) తతో విసర్జయామాస సర్వాస్తాః ప్రకృతీర్నృపః। వివిశుశ్చాభ్యనుజ్ఞాతా యథాస్వాని గృహాణి తే॥ 12-43-1 (66382) తతో యుధిష్ఠిరో రాజా భీమం భీమపరాక్రమం। సాంత్వయన్నబ్రవీచ్ఛ్రీమానర్జునం యమజౌ తథా॥ 12-43-2 (66383) శత్రుభిర్వివిధైః శస్త్రైః క్షతదేహా మహారణే। శ్రాంతా భవంతః సుభృశం తాపితాః శోకమన్యుభిః॥ 12-43-3 (66384) అరణ్యే దుఃఖవసతిర్మత్కృతే భరతర్షభాః। భవద్భిరనుభూతా హి యథా కాపురుషైస్తథా॥ 12-43-4 (66385) యథాసుఖం యథాజోషం జయోఽయమనుభూయతాం। విశ్రాంతాఁల్లబ్ధవిశ్వాసాఞ్శ్వః సమేతాఽస్మి వః పునః॥ 12-43-5 (66386) తతో దుర్యోధనగృహం ప్రాసాదైరుపశోభితం। బహురత్నసమాకీర్ణం దాసీదాససమాకులం॥ 12-43-6 (66387) ధృతరాష్ట్రాభ్యనుజ్ఞాతం భ్రాత్రా దత్తం వృకోదరః। ప్రతిపేదే మహాబాహుర్మందిరం మఘవానివ॥ 12-43-7 (66388) యథా దుర్యోధనగృహం తథా దుఃశాసనస్య తు। ప్రాసాదభాలాసంయుక్తం హేమతోరణభూషితం॥ 12-43-8 (66389) దాసీదాససుసంపూర్ణం ప్రభూతధనధాన్యవత్। ప్రతిపేదే మహాబాహురర్జునో రాజశాసనాత్॥ 12-43-9 (66390) దుర్మర్షణస్య భవనం దుఃశాసనగృహాద్వరం। కుబేరభవనప్రఖ్యం మణిహేమవిభూషితం॥ 12-43-10 (66391) నకులాయ వరార్హాయ కర్శితాయ మహావనే। దదౌ ప్రీతో మహారాజ ధర్మపుత్రో యుధిష్ఠిరః॥ 12-43-11 (66392) దుర్ముఖస్య చ వేశ్మాగ్ర్యం శ్రీమత్కనకభూషణం। పూర్ణపఝదలాక్షీణాం స్త్రీణాం శయనసంకులం॥ 12-43-12 (66393) ప్రదదౌ సహదేవాయ సంతతం ప్రియకారిణే। ముముదే తచ్చ లబ్ధ్వాఽసౌ కైలాసం ధనదో యథా॥ 12-43-13 (66394) యుయుత్సుర్విదురశ్చైవ సంజయశ్చ విశాంపతే। సుధర్మా చైవ ధౌంయశ్చ యథా స్వాంజగ్మురాలయాన్॥ 12-43-14 (66395) సహ సాత్యకినా శౌరిరర్జునస్య నివేశనం। వివేశ పురుషవ్యాఘ్రో వ్యాఘ్రో గిరిగుహామివ॥ 12-43-15 (66396) తత్ర భక్ష్యాన్నపానైస్తే ముదితాః సుసుఖోషితాః। సుఖప్రబద్ధా రాజానముపతస్థుర్యుధిష్ఠిరం॥ ॥ 12-43-16 (66397) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రిచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 43॥

12-44-0 (66398) జనమేజయ ఉవాచ। 12-44-0x (5429) ప్రాప్య రాజ్యం మహాబాహుర్ధర్మపుత్రో యుధిష్ఠిరః। యదన్యదకరోద్విప్ర తన్మే వక్తుమిహార్హసి॥ 12-44-1 (66399) భగవాన్వా హృషీకేశస్త్రైలోక్యస్య పరో గురుః। ఋషే యదకరోద్వీరస్తచ్చ వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 12-44-2 (66400) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-44-3x (5430) శృణు తత్త్వేన రాజేంద్ర కీర్త్యమానం మయాఽనఘ। వాసుదేవం పురస్కృత్య యదకుర్వత పాండవాః॥ 12-44-3 (66401) ప్రాప్య రాజ్యం మహారాజ కుంతీపుత్రో యుధిష్ఠిరః। వర్ణాన్సంస్థాపయామాస నయేన వినయేన చ॥ 12-44-4 (66402) బ్రాహ్మణానాం సహస్రం చ స్నాతకానాం మహాత్మనాం। సహస్రనిష్కైరేకైకం తర్పయామాస పాండవః॥ 12-44-5 (66403) తథాఽనుజీవినో భృత్యాన్సంశ్రితానతిథీనపి। కామైః సంతర్పయామాస కృపణాంస్తార్కికానపి॥ 12-44-6 (66404) పురోహితాయ ధౌంయాయ ప్రాదాదయుతశః స గాః। ధనం సువర్ణం రజతం వాసాంసి వివిధాన్యపి॥ 12-44-7 (66405) కృపాయ చ మహారాజ పితృవత్తమతర్పయత్। విదురాయ చ రాజాఽసౌ పూజాం చక్రే యతవ్రతః॥ 12-44-8 (66406) భక్ష్యాన్నపానైర్వివిధైర్వాసోభిః శయనాసనైః। సర్వాన్సంతోపయామాస సంశ్రితాందదతాం వరః॥ 12-44-9 (66407) లబ్ధప్రశమనం కృత్వా స రాజా రాజసత్తమ। యుయుత్సోర్ధార్తరాష్ట్రస్య పూజాం చక్రే మహాయేశాః॥ 12-44-10 (66408) ధృతరాష్ట్రాయ తద్రాజ్యం గాంధార్యై విదురాయ చ। నివేద్య సుస్థవద్రాజా సుఖమాస్తే యుధిష్ఠిరః॥ 12-44-11 (66409) తథా సర్వం స నగరం ప్రసాద్య భరతర్షభ। వాసుదేవం మహాత్మానమభ్యగచ్ఛత్కృతాంజలిః॥ 12-44-12 (66410) తతో మహతి పర్యంకే మణికాంచనభూషితే। దదర్శ కృష్ణమాసీనం నీలం మేరావివాంబుదం॥ 12-44-13 (66411) జాజ్వల్యమానం వపుషా దివ్యాభరణభూషితం। పీతకౌశేయవసనం హేంనేవోపగత మణిం॥ 12-44-14 (66412) కౌస్తుభేనోరసిస్థేన మణినాఽభివిరాజితం। ఉద్యతేవోదయం శైలం సూర్యేణాభివిరాజితం॥ 12-44-15 (66413) నౌపంయం విద్యతే తస్య త్రిషు లోకేషు కించన॥ 12-44-16 (66414) సోఽభిగంయ మహాత్మానం విష్ణుం పురుషసత్తమం। ఉవాచ మధురం రాజా స్మితపూర్వమిదం తదా॥ 12-44-17 (66415) సుఖేన తే నిశా కచ్చిద్వ్యుష్టా బుద్ధిమతాం వర। కచ్చిజ్జ్ఞానాని సర్వాణి ప్రసన్నాని తవాచ్యుత॥ 12-44-18 (66416) తథైవోపశ్రితా దేవీ బుద్ధిర్బుద్ధిమతాం వర। వయం రాజ్యమనుప్రాప్తాః పృథివీ చ వశే స్థితా॥ 12-44-19 (66417) తవ ప్రసాదాద్భగవంస్త్రిలోకగతివిక్రమ। జయం ప్రాప్తా యశశ్చాగ్ర్యం న చ ధర్మచ్యుతా వయం॥ 12-44-20 (66418) తం తథా భాషమాణం తు ధర్మరాజమరిందమం। నోవాచ భగవాన్కించిద్ధ్యానమేవాన్వపద్యత॥ ॥ 12-44-21 (66419) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుశ్చత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 44॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-44-10 లబ్ధప్రశమనం లబ్ధస్య ధనాదేః యథోచితమంశతః పాత్రే సమర్పణేన శాంతికం॥

12-45-0 (66420) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-45-0x (5431) కిమిదం పరమాశ్చర్యం ధ్యాయస్యమితవిక్రమ। కచ్చిల్లోకత్రయస్యాస్య స్వస్తి లోకపరాయణ॥ 12-45-1 (66421) `ఇంద్రియాణి మనశ్చైవ బుద్ధౌ సంవేశితాని తే'। చతుర్థం ధ్యానమార్గం త్వమాలంబ్య పురుషర్షభ। అపక్రాంతో యతో జీవస్తేన మే విస్మితం మనః॥ 12-45-2 (66422) నిగృహీతో హి వాయుస్తే పంచకర్మా శరీరగః। ఇంద్రియాణి చ సర్వాణి మనసి స్థాపితాని తే॥ 12-45-3 (66423) వాక్చ సత్వం చ గోవింద బుద్ధౌ సంవేశితాని తే। సర్వే చైవ గుణా దేవాః క్షేత్రజ్ఞే తే నివేశితాః॥ 12-45-4 (66424) నేంగంతి తవ రోమాణి స్థిరా బుద్ధిస్తథా మనః। కాష్ఠకుడ్యశిలాభూతో నిరీహశ్చాసి మాధవ॥ 12-45-5 (66425) యథా దీపో నివాతస్థో నిరింగో జ్వలతేఽచ్యుత। తథాఽసి భగవందేన నిశ్చలో యోగనిశ్చయాత్॥ 12-45-6 (66426) యది శ్రోతుమిహార్హామి న రహస్యం చ తే యది। ఛింధి మే సంశయం దేవ ప్రపన్నాయాభియాచతే॥ 12-45-7 (66427) త్వం హి కర్తా వికర్తా చ త్వం క్షరశ్చాక్షరశ్చ హ। అనాదినిధనో హ్యాద్యస్త్వమేకః పురుషోత్తమ॥ 12-45-8 (66428) త్వం ప్రపన్నాయ భక్తాయ శిరసా ప్రణతాయ చ। ధ్యానస్యాస్య యథాతత్త్వం బ్రూహి ధర్మభృతాం వర॥ 12-45-9 (66429) తతః స్వగోచరే న్యస్య మనోబుద్ధీంద్రియాణి చ। స్మితపూర్వమువాచేదం భగవాన్వాసవానుజః॥ 12-45-10 (66430) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-45-11x (5432) శరతల్పగతో భీష్మః శాంయన్నివ హుతాశనః। మాం ధ్యాతి పురుషవ్యాఘ్రస్తతో మే తద్గతం మనః॥ 12-45-11 (66431) యస్య జ్యాతలనిర్ఘోషం విస్ఫూర్జితమివాశనేః। న సహేద్దేవరాజోఽపి తమస్మి మనసా గతః॥ 12-45-12 (66432) యేనాభిజిత్య తరసా సమస్తం రాజమండలం। ఊఢాస్తిస్రః పురా కన్యాస్తమస్మి మనసా గతః॥ 12-45-13 (66433) త్రయోవింశతిరాత్రం యో యోధయామాస భార్గవం। న చ రామేణ నిస్తీర్ణస్తమస్మి మనసా గతః॥ 12-45-14 (66434) యం గంగా గర్భవిధినా ధారయామాస భారతం। వసిష్ఠశిష్యం తం తాత గతోఽస్మి మనసా నృప॥ 12-45-15 (66435) దివ్యాస్రాణి మహాతేజా యో ధారయతి బుద్ధిమాన్। సాంగాంశ్చ చతురో వేదాంస్తమస్మి మనసా గతః॥ 12-45-16 (66436) రామస్య దయితం శిష్యం జామదగ్న్యస్య పాండవ। ఆధారం సర్వ్రవిద్యానాం తమస్మి మనసా గతః॥ 12-45-17 (66437) `ఏకీకృత్యేంద్రియగ్రామం మనః సంయంయ మేధయా। శరణం మాముపాగచ్ఛత్తతో మే తద్గతం మనః॥ ' 12-45-18 (66438) స హి భూతం భవిష్యచ్చ భవచ్చ భరతర్షభ। వేత్తి ధర్మవిదాం శ్రేష్ఠస్తమస్మి మనసా గతః॥ 12-45-19 (66439) తస్మిన్హి పురుషవ్యాఘ్రే శాంతే భీష్మే మహాత్మని। భవిష్యతి మహీ పార్థ నష్టచంద్రేవ శర్వరీ॥ 12-45-20 (66440) తద్యుధిష్ఠిర గాంగేయం భీష్మం భీమపరాక్రమం। అభిగంయోపసంగృహ్య పృచ్ఛ యత్తే మనోగతం॥ 12-45-21 (66441) చాతుర్విద్యం చాతుర్హోత్రం చాతురాశ్రంయమేవ చ। రాజధర్మాంశ్చి నిఖిలాన్పృచ్ఛైనం పృథివీపతే॥ 12-45-22 (66442) తస్మిన్నస్తమితే భీష్మే కౌరవాణాం ధుంరధరే। జ్ఞానాన్యల్పీభవిష్యంతి తస్మాత్త్వాం చోదయాంయహం॥ 12-45-23 (66443) తచ్ఛ్రుత్వా వాసుదేవస్య తథ్యం వచనముత్తమం। సాశ్రుకంఠః స ధర్మజ్ఞో జనార్దనమువాచ హ॥ 12-45-24 (66444) యద్భవానాహ భీష్మస్య ప్రభావం ప్రతి మాధవ। తథా తన్నాత్ర సందేహో విద్యతే మమ మాధవ॥ 12-45-25 (66445) మహాభాగ్యం చ భీష్మస్య ప్రభావశ్చ మహాద్యుతే। శ్రుతం మయా కథయతాం బ్రాహ్మణానాం మహాత్మనాం॥ 12-45-26 (66446) భవాంశ్చ కర్తా లోకానాం యద్బ్రవీత్యరిసూదన। తథా తద్రనభిధ్యేయం వాక్యం యాదవనందన॥ 12-45-27 (66447) యది త్వనుగ్రహవతీ బుద్ధిస్తే మయి మాధవ। త్వామగ్రతః పురస్కృత్య భీష్మం యాస్యామహే వయం॥ 12-45-28 (66448) ఆవృత్తే భగవత్యర్కే స హి లోకాన్గమిష్యతి। త్వద్దర్శనం మహాబాహో తస్మాదర్హతి కౌరవః॥ 12-45-29 (66449) తవ హ్యాద్యస్య దేవస్య క్షరస్యైవాక్షరస్య చ। దర్శనం త్వస్య లాభః స్యాత్త్వం హి బ్రహ్మమయో నిధిః॥ 12-45-30 (66450) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-45-31x (5433) శ్రుత్వైవం ధర్మరాజస్య వచనం మధుసూదనః। పార్శ్వస్థం సాత్యకిం ప్రాహ రథో మే యుజ్యతామితి॥ 12-45-31 (66451) సాత్యకిస్త్వాశు నిష్క్రంయ కేశవస్య సమీపతః। దారుకం ప్రాహ కృష్ణస్య యుజ్యతాం రథ ఇత్యుత॥ 12-45-32 (66452) స సాత్యకేరాశు వచో నిశంయ రథోత్తమం కాంచనభూషితాంగం। మసారగల్వర్కమయైర్విభంగై ర్విభూషితం హేమనిబద్ధచక్రం॥ 12-45-33 (66453) దివాకరాంశుప్రభమాశుగామినం విచిత్రనానామణిభూషితాంతరం। నవోదితం సూర్యమివ ప్రతాపినం విచిత్రతార్క్ష్యధ్వజినం పతాకినం॥ 12-45-34 (66454) సుగ్రీవశైబ్యప్రప్నుఖైర్వరాశ్వై ర్మనోజవైః కాంచనభూషితాంగైః। సంయుక్తమావేదయదచ్యుతాయ కృతాంజలిర్దారుకో రాజసింహ॥ ॥ 12-45-35 (66455) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ప్రంచచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 45॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-45-2 చతుర్థం జాగ్రత్స్వప్నసుషుప్తిభ్యః పరం। అపక్రాంతో యతో దేవ ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-45-3 పంచకర్మా ప్రాణనాదికారీ॥ 12-45-4 సత్వం మనః। వాగుపలక్షితానీంద్రియాణి చ బుద్ధౌ మహత్తత్త్వే। గుణాః శబ్దాదిగుణభాజో దేవాః శ్రోత్రాదీని ఇంద్రియాణి॥ 12-45-5 నేంగంతి న కంపంతే। నిరీహో నిశ్చేష్టః॥ 12-45-6 నిరింగః అచలః॥ 12-45-10 గోచరే స్వస్వస్థానే॥ 12-45-11 ధ్యాతి ధ్యాయతి॥ 12-45-22 చతస్రో విద్యాః ధర్మార్థకామమోక్షవిద్యాః సర్వవర్ణసాధారణాః చాతుర్హోత్రం త్రైవర్ణికానాం విశేషధర్మో యజ్ఞాదిః॥ 12-45-27 అనభిధ్యేయం అవిచారణీయం॥ 12-45-33 మసారగల్వర్కమయైర్విభంగైః మసారో మరకతమణిః గలుశ్చంద్రకాంతః అర్కః సూర్యకాంతః తన్మయైః విభంగైః విస్తరైః॥

12-46-0 (66456) జనమేజయ ఉవాచ। 12-46-0x (5434) శరతల్పే శయానస్తు భరతానాం పితామహః। కథముత్సృష్టవాందేహం కం చ యోగమధారయత్॥ 12-46-1 (66457) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-46-2x (5435) శృణుష్వావహితో రాజఞ్శుచిర్భూత్వా సమాహితః। భీష్మస్య కురుశార్దూల దేహోత్సర్గం మహాత్మనః॥ 12-46-2 (66458) ప్రవృత్తమాత్రే త్వయనముత్తరేణ దివాకరే। `శుక్లపక్షస్య చాష్టభ్యాం మాఘమాసస్య పార్థివ॥ 12-46-3 (66459) ప్రాజాపత్యే చ నక్షత్రే మధ్యం ప్రాప్తే దివాకరే।' సమావేశయదాత్మానమాత్మత్యేవ సమాహితః॥ 12-46-4 (66460) వికీర్ణాంశురివాదిత్యో భీష్మః శరశతైశ్చితః। శుశుభే పరయా లక్ష్ంయా వృతో బ్రాహ్మణసత్తమైః॥ 12-46-5 (66461) వ్యాసేన దేవశ్రవసా నారదేన సురర్షిణా। దేవస్థానేన వాత్స్యేన తథాఽశ్మకసుమంతునా॥ 12-46-6 (66462) తథా జైమినినా చైవ పైలేన చ మహాత్మనా। శాండిల్యదేవలాభ్యాం చ మైత్రేయేణ చ ధీమతా॥ 12-46-7 (66463) అసితేన వసిష్ఠేన కౌశికేన మహాత్మనా। హారితలోమశాభ్యాం చ తథాఽఽత్రేయేణ ధీమతా॥ 12-46-8 (66464) [బృహస్పతిశ్చ శుక్రశ్చ చ్యవనశ్చ మహామునిః। సనత్కుమారః కపిలో చాల్మీకిస్తుంబురుః కురుః॥ 12-46-9 (66465) మౌద్గల్యో భార్గవో రామస్తృణబిందుర్మహామునిః। పిప్పలాదోఽథ వాయుశ్చ సవర్తః పులహః కచః॥ 12-46-10 (66466) కాశ్యపశ్చ పులస్త్యశ్చ క్రతుర్దక్షః పరాశరః। మరీచిరంగిరాః కాశ్యో గౌతమో గాలవో మునిః॥ 12-46-11 (66467) ధౌంయో విభాండో మాండవ్యోధౌంరః కృష్ణానుభౌతికః। ఉలూకః పరమో విప్రో మార్కండేయో మహామునిః। భాస్కరిః పూరణః కృష్ణః సూతః పరమధార్మికః॥ 12-46-12 (66468) ఏతైశ్చాన్యైర్మునిగణైర్మహాభాగైర్మహాత్మభిః। శ్రద్ధాదమశమోపేతైర్వృతశ్చంద్ర ఇవ గ్రహైః॥ 12-46-13 (66469) భీష్మస్తు పురుషవ్యాఘ్రః కర్మణా మనసా గిరా। శరతల్పగతః కృష్ణం ప్రదధ్యౌ ప్రాంజలిః శుచిః॥ 12-46-14 (66470) స్వరేణ హృష్టపుష్టేన తుష్టావ మధుసూదనం। యోగేశ్వరం పఝనాభం విష్ణుం జిష్ణుం జగత్పతిం। `అనాదినిధనం విష్ణుమాత్మయోనిం సనాతనం॥' 12-46-15 (66471) కృతాంజలిపుటో భూత్వా వాగ్విదాం ప్రవరః ప్రభుః॥ భీష్మః పరమధర్మాత్మా వాసుదేవమథాస్తువత్॥ 12-46-16 (66472) భీష్మ ఉవాచ। 12-46-17x (5436) ఆరిరాధయిషుః కృష్ణం వాచం జిగదిషామి యాం। తయా వ్యాససమాసిన్యా ప్రీయతాం పురుషోత్తమః॥ 12-46-17 (66473) శుచిం శుచిపదం హంసం తత్పరం పరమేష్ఠినం। యుక్త్వా సర్వాత్మనాఽఽత్మానం తం ప్రపద్యే ప్రజాపతిం॥ 12-46-18 (66474) అనాద్యంతం పరం బ్రహ్మ న దేవా నర్షయో విదుః। ఏకోఽయం వేద భగవాంధాతా నారాయణో హరిః॥ 12-46-19 (66475) నారాయణాదృషిగణాస్తథా సిద్ధమహోరగాః। దేవా దేవర్షయశ్చైవ యం విదుర్దుఃఖభేషజం॥ 12-46-20 (66476) దేవదానవగంధర్వా యక్షరాక్షసపన్నగాః। యం న జానంతి కో హ్యేష కుతో వా భగవానితి॥ 12-46-21 (66477) `యమాహుర్జగతః కోశం యస్మింశ్చ నిహితాః ప్రజాః। యస్మిఁల్లోకాః స్ఫురంత్యేతే జాలే శకునయో యథా॥' 12-46-22 (66478) యస్మిన్విశ్వాని భూతాని తిష్ఠంతి చ విశంతి చ। గుణభూతాని భూతేశే సూత్రే మణిగణా ఇవ॥ 12-46-23 (66479) `యం చ విశ్వస్య కర్తారం జగతస్తస్థుషాం పతిం వదంతి జగతోఽధ్యక్షమధ్యాత్మపరిచింతకాః॥ ' 12-46-24 (66480) యస్మిన్నిత్యే తతే తంతౌ దృఢే స్రగివ తిష్ఠతి। సదసద్గ్రథితం విశ్వం విశ్వాంగే విశ్వకర్మణి॥ 12-46-25 (66481) హరిం సహస్రశిరసం సహస్రచరణేక్షణం। సహస్రబాహుమకుటం సహస్రవదనోజ్జ్వలం॥ 12-46-26 (66482) ప్రాహుర్నారాయణం దేవం యం విశ్వస్య పరాయణం। అణీయసామణీయాంసం స్థవిష్ఠం చ స్థవీయసాం। గరీయసాం గరిష్ఠం చ శ్రేష్ఠం చ శ్రేయసామపి॥ 12-46-27 (66483) చం వాకేష్వనువాకేషు నిషత్సూపనిషత్సు చ। గృణంతి సత్యకర్మాణం సత్యం సత్యేషు సామసు॥ 12-46-28 (66484) చతుర్భిశ్చతురాత్మానం సత్వస్థం సాత్వతాం పతిం। యం దివ్యైర్దేవమర్చంతి గుహ్యైః పరమనామభిః॥ 12-46-29 (66485) [యస్మిన్నిత్యం తపస్తప్తం యదంగేష్వనుతిష్ఠతి। సర్వాత్మా సర్వవిత్సర్వః సర్వజ్ఞః సర్వభావనః॥ ] 12-46-30 (66486) యం దేవం దేవకీ దేవీ వసుదేవాదజీజనత్। భౌమస్య బ్రహ్మణో గుప్త్యై దీప్తమగ్నిమివారణిః॥ 12-46-31 (66487) యమనన్యో వ్యపేతాశీరాత్మానం వీతకల్మషం। ఇష్ట్వానంత్యాయ గోవిందం పశ్యత్యాత్మానమాత్మని॥ 12-46-32 (66488) `అప్రతర్క్యమవిజ్ఞేయం హరిం నారాయణం విభుం।' అతివాయ్వింద్రకర్మాణమతిసూర్యాగ్నితేజసం। అతిబుద్ధీంద్రియాత్మానం తం ప్రపద్యే ప్రజాపతిం॥ 12-46-33 (66489) పురాణే పురుషం ప్రోక్తం బ్రహ్మప్రోక్తం యుగాదిషు। క్షయే సంకర్షణం ప్రోక్తం తముపాస్యముపాస్మహే॥ 12-46-34 (66490) యమేకం బహుధాత్మానం ప్రాదుర్భూతమధోక్షజం। నాన్యభక్తాః క్రియావంతో యజంతే సర్వకామదం॥ 12-46-35 (66491) ఋతమేకాక్షరం బ్రహ్మ యత్తత్సదసతః పరం। అనాదిమధ్యపర్యంతం న దేవా నర్షయో విదుః॥ 12-46-36 (66492) యం సురాసురగంధర్వాః సిద్ధా ఋషిమహోరగాః। ప్రయతా నిత్యమర్చంతి పరమం సుఖభేషజం॥ 12-46-37 (66493) అనాదినిధనం దేవమాత్మయోనిం సనాతనం। అప్రేక్ష్యమనభిజ్ఞేయం హరిం నారాయణం ప్రభుం॥ 12-46-38 (66494) అథ భీష్మస్తవరాజః॥ 12-46-39x (5437) హిరణ్యవర్ణం యం గర్భమదితిర్దైత్యనాశనం। ఏకం ద్వాదశధా జజ్ఞే తస్మై సూర్యాత్మనే నమః॥ 12-46-39 (66495) శుక్లే దేవాన్పితౄన్కృష్ణే తర్పయత్యమృతేన యః। యశ్చ రాజా ద్విజాతీనాం తస్మై సోమాత్మనే నమః॥ 12-46-40 (66496) `హుతాశనముఖైర్దేవైర్ధార్యతే సకలం జగత్। హవిః ప్రథమభోక్తా యస్తస్మై హోత్రాత్మనే నమః॥ ' 12-46-41 (66497) మహతస్తమసః పారే పురుషం హ్యతితేజసం। యం జ్ఞాత్వా మృత్యుమత్యేతి తస్మై జ్ఞేయాత్మనే నమః॥ 12-46-42 (66498) యం బృహంతం బృహత్యుక్థే యమగ్నౌ యం మహాధ్వరే। యం విప్రసంఘా గాయంతి తస్మై వేదాత్మనే నమః॥ 12-46-43 (66499) పాదాంగం సంధిపర్వాణం స్వరవ్యంజనభూషితం। యమాహురక్షరం విప్రాస్తస్మై వాగాత్మనే నమః॥ 12-46-44 (66500) [యజ్ఞాంగో యో వరాహో వై భూత్వా గాముజ్జహారహ। లోకత్రయహితార్థాయ తస్మై వీర్యాత్మనే నమః॥] 12-46-45 (66501) ఋగ్యజుఃసామధామానం దశార్ధహవిరాకృతిం। యం సప్తతంతుం తన్వంతి తస్మై యజ్ఞాత్మనే నమః॥ 12-46-46 (66502) [చతుర్భిశ్చ చతుర్భిశ్చ ద్వాభ్యాం పంచభిరేవ చ। హూయతే చ పునర్ద్వాభ్యాం తస్మై హోమాత్మనే నమః॥] 12-46-47 (66503) యః సుపర్ణో యజుర్నామ చ్ఛందోగాత్రస్త్రివృచ్ఛిరాః। రథంతరబృహత్పక్షస్తస్మై స్తోత్రాత్మనే నమః॥ 12-46-48 (66504) యః సహస్రసవే సత్రే జజ్ఞే విశ్వసృజామృషిః। హిరణ్యపక్షః శకునిస్తస్మై తార్క్ష్యాత్మనే నమః॥ 12-46-49 (66505) యశ్చినోతి సతాం సేతుమృతేనామృతయోనినా। ధర్మార్థవ్యవహారాంగైస్తస్మై సత్యాత్మనే నమః॥ 12-46-50 (66506) యం పృథగ్ధర్మచరణాః పృథగ్ధర్మఫలైషిణః। పృథగ్ధర్మైః సమర్చంతి తస్మై ధర్మాత్మనే నమః॥ 12-46-51 (66507) [యతః సర్వే ప్రసూయంతే హ్యనంగాత్మాంగదేహినః। ఉన్మాదః సర్వభూతానాం తస్మై కామాత్మనే నమః॥] 12-46-52 (66508) యం తం వ్యక్తస్థమవ్యక్తం విచిన్వంతి మహర్షయః। క్షేత్రే క్షేత్రజ్ఞమాసీనం తస్మై క్షేత్రాత్మనే నమః॥ 12-46-53 (66509) యం దృగాత్మానమాత్మస్థం వృతం షోడశభిర్గుణైః। ప్రాహుః సప్తదశంసాంఖ్యాస్తస్మై సాంఖ్యాత్మనే నమః॥ 12-46-54 (66510) యం వినిద్రా జితశ్వాసాః సంతుష్టాః సంయతేంద్రియాః। జ్యోతిః పశ్యంతి యుంజానాస్తస్మై యోగాత్మేన నమః॥ 12-46-55 (66511) అపుణ్యపుణ్యోపరమే యం పునర్భవనిర్భయాః। శాంతాః సంన్యాసినో యాంతి తస్మై మోక్షాత్మనే నమః॥ 12-46-56 (66512) యస్యాగ్రిరాస్యం ద్యౌర్మూర్ధా ఖం నాభిశ్చరణౌ క్షితిః। సూర్యశ్చక్షుర్దిశః శ్రోత్రం తస్మై లోకాత్మనే నమః॥ 12-46-57 (66513) యుగేష్వావర్తతే యోంఽశైర్మాసర్త్వయనహాయనైః। సర్గప్రలయయోః కర్తా తస్మై కాలాత్మనే నమః॥ 12-46-58 (66514) యోఽసౌ యుగసహస్రాంతే ప్రదీప్తార్చిర్విభావసుః। సంభక్షయతి భూతాని తస్మై ఘోరాత్మనే నమః॥ 12-46-59 (66515) సంభక్ష్య సర్వభూతాని కృత్వా చైకార్ణవం జగత్। బాలః స్వపితి యశ్చైకస్తస్మై మాయాత్మనే నమః॥ 12-46-60 (66516) సహస్రశిరసే తస్మై పురుషాయామితాత్మనే। చతుఃసముద్రపయసి యోగనిద్రాత్మనే నమః॥ 12-46-61 (66517) అజస్య నాభావధ్యేకం యస్మిన్విశ్వం ప్రతిష్ఠితం। పుష్కరం పుష్కరాక్షస్య తస్మై పఝాత్మనే నమః॥ 12-46-62 (66518) యస్య కేశేషు జీమూతా నద్యః సర్వాంగసంధిషు। కుక్షౌ సముద్రాశ్చత్వారస్తస్మై తోయాత్మనే నమః॥ 12-46-63 (66519) యస్మాత్సర్గాః ప్రవర్తంతే సర్గప్రలయవిక్రియాః। యస్మింశ్చైవ ప్రలీయంతే తస్మై హేత్వాత్మనే నమః॥ 12-46-64 (66520) [యో నిషణ్ణో భవేద్రాత్రౌ దివా భవతి విష్ఠితః। ఇష్టానిష్టస్య చ ద్రష్టా తస్మై ద్రష్ట్రాత్మనే నమః॥] 12-46-65 (66521) అకార్యః సర్వకార్యేషు ధర్మకార్యార్థముద్యతః। వైకుంఠస్య హి తద్రూపం తస్మై కార్యాత్మనే నమః॥ 12-46-66 (66522) బ్రహ్మ వక్తం భుజౌ క్షత్రం కృత్స్నమూరూదరం విశః। పాదౌ యస్యాశ్రితాః శూద్రాస్తస్మైవర్ణాత్మనే నమః॥ 12-46-67 (66523) అన్నపానేంధనమయో రసప్రాణవివర్ధనః। యో ధారయతి భూతాని తస్మై ప్రాణాత్మనే నమః॥ 12-46-68 (66524) [ప్రాణానాం ధారణార్థాయ యోఽన్నం భుంక్తే చతుర్విధం। అంతర్భూతః పచత్యగ్నిస్తస్మై పాకాత్మనే నమః॥ ] 12-46-69 (66525) విషయే వర్తమానానాం యం తం వైషయికైర్గుణైః। ప్రాహుర్విషయగోప్తారం తస్మై గోప్త్రాత్మనే నమః॥ 12-46-70 (66526) అప్రమేయశరీరాయ సర్వతో బుద్ధిచక్షుషే। అపారపరిమాణాయ తస్మై దివ్యాత్మనే నమః॥ 12-46-71 (66527) పరః కాలాత్పరో యజ్ఞాత్పరః సదసతశ్చ యః। అనాదిరాదిర్విశ్వస్య తస్మై విశ్వాత్మనే నమః॥ 12-46-72 (66528) వైద్యుతో జాఠరశ్చైవ పావకః శుచిరేవ చ। దహనః సర్వభక్షాణాం తస్మై వహ్న్యాత్మనే నమః॥ 12-46-73 (66529) రసాతలగతః శ్రీమార్ననంతో భగవాన్ప్రభుః। జగద్ధారయతే యోఽసౌ తస్మై శేషాత్మనే నమః॥ 12-46-74 (66530) జ్వలనార్కేందుతారాణాం జ్యోతిషాం దివ్యమూర్తినాం। యస్తేజయతి తేజాంసి తస్మై తేజాత్మనే నమః॥ 12-46-75 (66531) ఆత్మజ్ఞానమిదం జ్ఞానం జ్ఞాత్వా పంచస్వవస్థితం। యం జ్ఞానేనాధిగచ్ఛంతి తస్మై జ్ఞానాత్మనే నమః॥ 12-46-76 (66532) సాంఖ్యైర్యోగైర్వినిశ్చిత్య సాధ్యైశ్చ పరమర్షిభిః। యస్య తు జ్ఞాయతే తత్వం తస్మై గుహ్యాత్మనే నమః॥ 12-46-77 (66533) జటినే దండినే నిత్యం లంబోదరశరీరిణే। కమండలునిషంగాయ తస్మై బ్రహ్మాత్మనే నమః॥ 12-46-78 (66534) [శూలినే త్రిదశేశాయ త్ర్యంబకాయ మహాత్మనే। భస్మదిగ్ధోర్ధ్వలింగాయ తస్మా రుద్రాత్మనే నమః॥ 12-46-79 (66535) చంద్రార్ధకృతశీర్షాయ వ్యాలయజ్ఞోపవీతినే। పినాకశూలహస్తాయ తస్మై ఉగ్రాత్మనే నమః॥] 12-46-80 (66536) యో జాతో వసుదేవేన దేవక్యాం యదునందనః। శంఖచక్రగదాపాణిర్వాసుదేవాత్మనే నమః॥ 12-46-81 (66537) శిరఃకపాలమాలాయ వ్యాఘ్రచర్మనివాసినే। భస్మదిగ్ధశరీరాయ తస్మై రుద్రాత్మనే నమః॥ 12-46-82 (66538) యో మోహయతి భూతాని సర్వపాశానుబంధనైః। సర్వస్య రక్షణార్థాయ తస్మై మోహాత్మనే నమః॥ 12-46-83 (66539) చైతన్యం సర్వతో నిత్యం సర్వప్రాణిహృది స్థితం। సర్వాతీతతరం సూక్ష్మం తస్మై సూక్ష్మాత్మనే నమః॥ 12-46-84 (66540) పంచభూతాత్మభూతాయ భూతాదినిధనాయ చ। అక్రోధద్రోహమోహాయ తస్మై శాంతాత్మనే నమః॥ 12-46-85 (66541) యస్మిన్సర్వం యతః సర్వం యః సర్వం సర్వతశ్చ యః। యశ్చ సర్వమయో దేవస్తస్మై సర్వాత్మనే నమః॥ 12-46-86 (66542) యః శేతే క్షీరపర్యంకే దివ్యనాగవిభూషితే। ఫణాసహస్రరచితే తస్మై నిద్రాత్మనే నమః॥ 12-46-87 (66543) విశ్వే చ మరుతశ్చైవ రుద్రాదిత్యాశ్వినావపి। వసవః సిద్ధసాధ్యాశ్చ తస్మై దేవాత్మనే నమః॥ 12-46-88 (66544) అవ్యక్తం బుద్ధ్యహంకారో మనోబుద్ధీంద్రియాణి చ। తన్మాత్రాణి విశేషాశ్చ తస్మై తత్వాత్మనే నమః॥ 12-46-89 (66545) భూతం భవ్యం భవిష్యచ్చ భూతాదిప్రభవావ్యయః। యోఽగ్రజః సర్వభూతానాం తస్మై భూతాత్మనే నమః॥ 12-46-90 (66546) యం హి సూక్ష్మం విచిన్వంతి పరం సూక్ష్మవిదో జనాః। సూక్ష్మాత్సూక్ష్మం చ యద్బ్రహ్మ తస్మై సూక్ష్మాత్మనే నమః॥ 12-46-91 (66547) మత్స్యో భూత్వా విరించాయ యేన వేదాః సమాహృతాః। రసాతలగతః శీఘ్రం తస్మై మత్స్యాత్మనే నమః॥ 12-46-92 (66548) మందరాద్రిర్ధృతో యేన ప్రాప్తే హ్యమృతమంథనే। అతికర్కశదేహాయ తస్మై కూర్మాత్మనే నమః॥ 12-46-93 (66549) వారాహం రూపమాస్థాయ మహీం సవనపర్వతాం। ఉద్ధరత్యేకదంష్ట్రేణ తస్మై క్రోడాత్మనే నమః॥ 12-46-94 (66550) నారసింహవపుః కృత్వా సర్వలోకభయంకరం। హిరణ్యకశిపుం జఘ్నే తస్మై సింహాత్మనే నమః॥ 12-46-95 (66551) పింగేక్షణసటం యస్య రూపం దంష్ట్రానఖైర్యుతం। దానవేంద్రాంతకరణం తస్మై దృప్తాత్మనే నమః॥ 12-46-96 (66552) యం న దేవా న గంధర్వా న దైత్యా న చ దానవాః। తత్వతో హి విజానంతి తస్మై సూక్ష్మాత్మనే నమః॥] వామనం రూపమాస్థాయ బలిం సంయంయ మాయయా। త్రైలోక్యం క్రాంతవాన్యస్తు తస్మై క్రాంతాత్మనే నమః॥ 12-46-97 (66553) జమదగ్నిసుతో భూత్వా రామః శస్త్రభృతాం వరః। మహీం నిఃక్షత్రియాం చక్రే తస్మై రామాత్మనే నమః॥ 12-46-98 (66554) త్రిఃసప్తకృత్వో యశ్చైకో ధర్మే వ్యుత్క్రాంతిగౌరవాత్। జఘాన క్షత్రియాన్సంఖ్యే తస్మై క్రోధాత్మనే నమః॥ 12-46-99 (66555) [విభజ్య పంచధాఽఽత్మానం వాయుర్భూత్వా శరీరగః। యశ్చేష్టయతి భూతాని తస్మై వాయ్వాత్మనే నమః॥] 12-46-100 (66556) రామో దశిరథిర్భూత్వా పులస్త్యకులనందనం। జఘాన రావణం సంఖ్యే తస్మై క్షత్రాత్మనే నమః॥ 12-46-101 (66557) యో హలీ ముసలీ శ్రీమాన్నీలాంబరధరః స్థితః। రామాయ రౌహిణేయాయ తస్మై భోగాత్మనే నమః॥ 12-46-102 (66558) శంఖినే చక్రిణే నిత్యం శార్ంగిణే పీతవాససే। వనమాలాధరాయైవ తస్మై కృష్ణాత్మనే నమః॥ 12-46-103 (66559) వసుదేవసుతః శ్రీమాన్క్రీడితో నందగోకులే। కంసస్య నిధనార్థాయ తస్మై క్రీడాత్మనే నమః॥ 12-46-104 (66560) వాసుదేవత్వమాగంయ యదోర్వంశసముద్భవః। భూభారహరణం చక్రే తస్మై కృష్ణాత్మనే నమః॥ 12-46-105 (66561) సారథ్యమర్జునస్యాజౌ కుర్వన్గీతామృతం దదౌ। లోకత్రయోపకారాయ తస్మై బ్రహ్మాత్మనే నమః॥ 12-46-106 (66562) దానవాంస్తు వశే కృత్వా పునర్బుద్ధత్వమాగతః। సర్గస్య రక్షణార్థాయ తస్మై బుద్ధాత్మనే నమః॥ 12-46-107 (66563) హనిష్యతి కలౌ ప్రాప్తే ంలేచ్ఛాంస్తురగవాహనః। ధర్మసంస్థాపకో యస్తు తస్మై కల్క్యాత్మనే నమః॥ 12-46-108 (66564) తారాన్వయే కాలనేమిం హత్వా దానవపుంగవం। దదౌ రాజ్యం మహేంద్రాయ తస్మై సాంఖ్యాత్మనే నమః॥ 12-46-109 (66565) యః సర్వప్రాణినాం దేహే సాక్షిభూతో హ్యవస్థితః। అక్షరః క్షరమాణానాం తస్మై సాక్ష్యాత్మనే నమః॥ 12-46-110 (66566) నమోస్తు తే మహాదేవ నమస్తే భక్తవత్సల। సుబ్రహ్మణ్య నమస్తేఽస్తు ప్రసీద పరమేశ్వర॥ 12-46-111 (66567) అవ్యక్తవ్యక్తరూపేణ వ్యాప్తం సర్వం త్వయా విభో। నారాయణం సహస్రాక్షం సర్వలోకమహేశ్వరం॥ 12-46-112 (66568) హిరణ్యనాభ యజ్ఞాంగమమృతం విశ్వతోముఖం। సర్వదా సర్వకార్యేషు నాస్తి తేషామమంగలం॥ 12-46-113 (66569) యేషాం హృదిస్థో దేవేశో మంగలాయతనం హరిః। మంగల భగవాన్విష్ణుర్మంగలం మధుసూదనః॥ 12-46-114 (66570) మంగలం పుణ్·డరీకాక్షో మంగలం గరుడధ్వజః। విశ్వకర్మన్నమస్తేఽస్తు విశ్వాత్మన్విశ్వసంభవ॥ 12-46-115 (66571) అపవర్గస్థభూతానాం పంచానాం పరమాస్థిత। నమస్తే త్రిషు లోకేషు వమస్తే పరతస్త్రిషు॥ 12-46-116 (66572) నమస్తే దిక్షు సర్వాసు త్వం హి సర్వపరాయణం। నమస్తే భగవన్విష్ణో త్యేకానాం ప్రభవావ్యయ॥ 12-46-117 (66573) త్వం హి కర్తా హృషీకేశః సంహర్తా చాపరాజితః। తేన పశ్యామి తే దివ్యాన్భావాన్హి త్రిషువర్త్మసు॥ 12-46-118 (66574) తచ్చ పశ్యామి తత్వేన యత్తే రూపం సనాతనం। దివం తే శిరసా వ్యాప్తం పద్భ్యాం దేవీ వసుంధరా। విక్రమేణ త్రయో లోకాః పురుషోఽసి సనాతనః॥ 12-46-119 (66575) [దిశో భుజా రవిశ్చక్షుర్వీర్యే శుక్రః ప్రతిష్ఠితః। సప్తమార్గా నిరుద్ధాస్తే వాయోరమితతేజసః॥] 12-46-120 (66576) వ్యక్తావ్యక్తస్వరూపేణ వ్యాప్తం సర్వం త్వయా విభో। అవ్యక్తం బ్రాహ్మణం రూపం వ్యక్తమేతచ్చరాచరం॥ 12-46-121 (66577) అతసీపుష్పసంకాశం పీతవాససమచ్యుతం। యే నమస్యంతి గోవిందం న తేషాం విద్యతే భయం॥ 12-46-122 (66578) [ఏకోఽపి కృష్ణస్య కృతః ప్రణామో దశాశ్వమేధావభృథేన తుల్యః। దశాశ్వమేధీ పునరేతి జన్మ కృష్ణప్రణామీ న పునర్భవాయ॥ 12-46-123 (66579) కృష్ణవ్రతాః కృష్ణమనుస్మరంతో రాత్రౌ చ కృష్ణం పునరుత్థితా యే। తే కృష్ణదేహాః ప్రవిశంతి కృష్ణ మాజ్యం యథా మంత్రహుతం హుతాశే॥ 12-46-124 (66580) నమో నరకసంత్రాసరక్షామండలకారిణే। సంసారనింనగావర్తతరికాష్ఠాయ విష్ణవే॥ 12-46-125 (66581) నమో బ్రహ్మణ్యదేవాయ గోబ్రాహ్మణహితాయ చ। జగద్ధితాయ కృష్ణాయ గోవిందాయ నమోనమః॥ 12-46-126 (66582) ప్రాణకాంతారపాథేయం సంసారోచ్ఛేదభేషజం। దుఃఖశోకపరిత్రాణం హరిరిత్యక్షరద్వయం॥] 12-46-127 (66583) నారాయణపరం బ్రహ్మ నారాయణపరం తపః। నారాయణపరం సత్యం నారాయణపరం పరం॥ 12-46-128 (66584) యథా విష్ణుమయం సత్యం యథా విష్ణుమయం హవిః। తథా విష్ణుమయం సర్వం పాప్మా నే నశ్యతాం తథా॥ 12-46-129 (66585) తస్య యజ్ఞవరాహస్య విష్ణోరమితతేజసః। ప్రణామం యేఽపి కుర్వంతి తేషామపి నమోనమః॥ 12-46-130 (66586) త్వాం ప్రపన్నాయ భక్తాయ గతిమిష్టాం జిగీషవే। యచ్ఛ్రేయః పుండరీకాక్ష తద్ధ్యాయస్వ సురోత్తమ॥ 12-46-131 (66587) ఇతి విద్యాతపోయోనిరయోనిర్విష్ణురీడితః। వాగ్యజ్ఞేనార్చితో దేవః ప్రీయతాం మే జనార్దనః॥ 12-46-132 (66588) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-46-133x (5438) ఏతావదుక్త్వా వచనం భీష్మస్తద్రతమానసః। నమ ఇత్యేవ కృష్ణాయ ప్రణామమకరోత్తదా॥ 12-46-133 (66589) తస్మిన్నుపరతే వాక్యే తతస్తే బ్రహ్మవాదినః। భీష్మం వాగ్భిర్వాష్పగలాస్తమానర్చుర్మహాద్యుతిం॥ 12-46-134 (66590) తేఽస్తువంతశ్చ విప్రేంద్రాః కేశవం పురుషోత్తమం। భీష్మం చ శనకైః సర్వే ప్రశశంసుః పునః పునః॥ 12-46-135 (66591) అధిగంయ తు యోగేన భక్తిం భీష్మస్య మాధవః। త్రైలోక్యదర్శనం జ్ఞానం దివ్యం దత్త్వా యయౌ హరిః॥ 12-46-136 (66592) విదిత్వా భక్తియోగం తం భీష్మస్య పురుషోత్తమః। సహసోత్థాయ తం హృష్టో యానమేవాన్వపద్యత॥ 12-46-137 (66593) కేశవః సాత్యకిశ్చైవ రథేనకేన జగ్మతుః। అపరేణ మహాత్మానౌ యుధిష్ఠిరధనంజయౌ॥ 12-46-138 (66594) భీమసేనో యమౌ చోభౌ రథమేకం సమాస్థితాః। కృపో యుయుత్సుః సూతశ్చ సంజయశ్చాపరం రథం॥ 12-46-139 (66595) తే రథైర్నగరాకారైః ప్రయాతాః పురుషర్షభాః। నేమిఘోషేణ మహతా కంపయంతే వసుంధరాం॥ 12-46-140 (66596) తతో గిరః పురుషవరస్తవేరితాం ద్విజేరితాః పథిషు మనాక్ స శుశ్రువే। కృతాంజలిం ప్రణతమథాపరం జనం స కేశిహా ముదితమనాస్థనందత॥ 12-46-141 (66597) ఇతి స్మరన్పఠతి చ శార్ంగధన్వనః శృణోతు వా యదుకులనందనస్తవం। స చక్రభృత్ప్రతిహతసర్వాకిల్విషో జనార్దనం ప్రవిశతి దేహసంక్షయే॥ 12-46-142 (66598) యం యోగినః ప్రాణవియోగకాలే యత్నేన చిత్తే వినివేశయంతి। స తం పురస్తాద్ధరిమీక్షమాణః ప్రాణాంజహౌ ప్రాప్తఫలో హి భీష్మః॥ 12-46-143 (66599) స్వవరాజః సమాప్తోఽయం విష్ణోరద్భుతకర్మణః। గాంగేయేన పురా గీతో మహాపాతకనాశనః॥ 12-46-144 (66600) ఇమం నరః స్తవరాజం ముముక్షుః పఠఞ్శుచిః కలుషితకల్మషాపహం। అతీత్య లోకాన్మలినః సమామతా న్పదం స గచ్ఛత్యమృతం మహాత్మనః॥ ॥ 12-46-145 (66601) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షట్చత్వారింశోఽధ్యాయః॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-46-17 జిగదిషామి వక్తుమిచ్ఛామి। వ్యాససమాసిన్యా విస్తరసంక్షేపవత్యా॥ 12-46-25 సదసత్కార్యం కారణం చ విశ్వం కర్మ యస్మాత్॥ 12-46-28 వాకేషు మంత్రేషు సామాన్యతః కర్మప్రకాశకేషు। అనువాకేషు మంత్రార్థవివరణభూతేషు బ్రాహ్మణవాక్యేషు। నిషత్సు కర్మాంగాద్యవబద్ధదేవతాదిజ్ఞానవాక్యేషు। ఉపనిషత్సు కేవలాత్మజ్ఞాపకవాక్యేషు గృణంతి ధ్యాయంతి। సత్యమబాధితం। సత్యేష్వబాధితార్థేషు। సామసు జ్యేష్ఠసామాదిషు॥ 12-46-29 చతుర్భిర్నామభిర్వాసుదేవసకర్షణప్రద్యుంరానిరుద్ధరూపైః॥ 12-46-30 నిత్యం తపః స్వధర్మస్తద్యస్మిన్। యత్ప్రీత్యర్థం తప్తం సద్యద్యస్మాదంగేషు చిత్తేష్వనుతిష్ఠతి ఉపతిష్ఠతి యశ్చ సర్వాత్మా తం ప్రపద్యే ఇతి సర్వేషాం యచ్ఛబ్దసంబద్ధానాం ప్రథమేనాన్వయః। ఈశ్వలరార్థమనుష్ఠితో ధర్మః స్వచిత్తశుద్ధిద్వారాస్వార్థఏవ భవతీతి భావః॥ 12-46-31 భౌమం బ్రహ్మ వేదా బ్రాహ్మణా యజ్ఞాశ్చ॥ 12-46-32 ఆత్మానం సర్వేశ్వరమాత్మని హార్దాకాశే ఇష్ట్వా యోగేన పశ్యతి। ఆనంత్యాయ మోక్షాయ॥ 12-46-34 పురాణే అతీతకల్పాదివిషయే। పురుషం పూర్ణం సర్వమస్మిన్నతీతమస్త్యేవేతి యోగాత్పురుష ఇతి నామ। యుగాదిషు యుగారంభేషు। బృంహకత్వాత్సృష్టేరేనం బ్రహ్మేత్యాహుః। క్షయే సర్వస్య సంయక్వర్షణాదయం సంకర్షణ ఇత్యుక్తః॥ 12-46-35 నాన్యభక్తా అనన్యభక్తాః॥ 12-46-39 హిరణ్యగర్భమితి డ. థ. పాఠః। జజ్ఞే జనయామాస॥ 12-46-43 ఉక్థే బహ్వృచాః। అగ్నౌ చయనేఽధ్వర్యవః॥ 12-46-47 చతుర్భిరితి। ఆశ్రావయేతి చతురక్షరం అస్తు శ్రౌషిడితి చతురక్షరం యజేతి ద్వ్యక్షరం యే యజామహే ఇతి పంచాక్షరం ద్వ్యక్షరో వషట్కార ఇతి సప్తదశభిరక్షరైర్యో హూయతే తస్మై హోమాత్మనే నమః॥ 12-46-49 యః సహస్రసమే సత్ర ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర సహస్రసమే సహస్రసం వత్సరే సత్రే ఇత్యర్థః॥ 12-46-54 యం త్రిధాత్మానమితి ఝ.పాఠః॥

12-47-0 (66602) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-47-0x (5439) తతః స చ హృషీకేశః స చ రాజా యుధిష్ఠిరః। కృపాదయశ్చ తే సర్వే చత్వారః పాండవాశ్చ తే॥ 12-47-1 (66603) రథైస్తైర్నగరప్రఖ్యైః పతాకాధ్వజశోభితైః। యయురాశు కురుక్షేత్రం వాజిభిః శీఘ్రగామిభిః॥ 12-47-2 (66604) తేఽవతీర్య కురుక్షేత్రే కేశమఢజ్జాస్థిసంకులే। దేహన్యాసః కృంతో యత్ర క్షత్రియైస్తైర్మహారథైః॥ 12-47-3 (66605) గజాశ్వదేహాస్థిచయైః పర్వతైరివ సంచితం। నరశీర్షకపాలైశ్చ హంసైరివ చ సర్వశః॥ 12-47-4 (66606) చితాసహస్రైర్నిచితం వర్మశస్త్రసమాకులం। ఆపానభూమిం కాలస్య తదా భుక్తోజ్ఝితామివ॥ 12-47-5 (66607) భూతసంఘానుచరితం రక్షోగణనిషేవితం। పశ్యంతస్తే కురుక్షేత్రం యయురాశు మహారథాః॥ 12-47-6 (66608) గచ్ఛన్నేవ మహాబాహుః సర్వం యాదవనందనః। యుధిష్ఠిరాయ ప్రోవాచ జామదగ్న్యస్య విక్రమం॥ 12-47-7 (66609) అమీ రామహ్రదాః పంచ దృశ్యంతే పార్థ దూరతః। యేషు సంతర్పయామాస పితౄన్క్షత్రియశోణితైః॥ 12-47-8 (66610) త్రిఃసప్తకృత్వో వసుధాం కృత్వా నిఃక్షత్రియాం ప్రభుః। ఇహేదానీం తతో రామః కర్మణో విరరామ హ॥ 12-47-9 (66611) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-47-10x (5440) త్రిఃసప్తకృత్వః పృథివీ కృతా నిఃక్షత్రియా పురా। రామేణేతి యదాత్థ త్వమత్ర మే సంశయో మహాన్॥ 12-47-10 (66612) క్షత్రబీజం యథా దగ్ధం రామేణ యదుపుంగవ। కథం భూయః సముత్యత్తిః క్షత్రస్యామితవిక్రమ॥ 12-47-11 (66613) మహాత్మనా భగవతా రామేణ యదుపుంగవ। కథముత్సాదిత్తం క్షత్రం కథమృద్ధిగతం పునః॥ 12-47-12 (66614) మహతా రథయుద్ధేన కోటిశః క్షత్రియా హతాః। తథాఽభూచ్చ మహీ కీర్ణా క్షత్రియైర్వదతాం వర॥ 12-47-13 (66615) కిమర్థం భార్గవేణేదం క్షత్రముత్సాదితం పురా। రామేణ యదుశార్దూల కురుక్షేత్రే మహాత్మనా॥ 12-47-14 (66616) ఏతన్మే ఛింధి వార్ష్ణేయ సంశయం తార్క్ష్యకేతన। ఆగమో హి పరః కృష్ణ త్వత్తో నో వాసవానుజ॥ 12-47-15 (66617) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-47-16x (5441) తతో వ్రజన్నేవ గదాగ్రజః ప్రభుః శశంస తస్మై నిఖిలేన తత్త్వతః। యుధిష్ఠిరాయాప్రతిమౌజసే తదా యథాఽభవత్క్షత్రియసంకులా మహీ॥ ॥ 12-47-16 (66618) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 47॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-47-15 ఆగమో వేదః। త్వత్తః త్వద్వచనాత్రో పరః నాధికః॥

12-48-0 (66619) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-48-0x (5442) శృణు కౌంతేయ రామస్య ప్రభావో యో మయా శ్రుతః। మహర్షీణాం కథయతాం కారణం తస్య జన్మ చ॥ 12-48-1 (66620) యథా చ జామదగ్న్యేన కోటిశః క్షత్రియా హతాః। ఉద్భూతా రాజవంశేషు యే భూయో భారతే హతాః॥ 12-48-2 (66621) జహ్నోరజస్తు తనయో బలాకాశ్చస్తు తత్సుతః। కుశికో నామ ధర్మజ్ఞస్తస్య పుత్రో మహీపతే॥ 12-48-3 (66622) అగ్ర్యం తపః సమాతిష్ఠత్సహస్రాక్షసమో భువి। పుత్రం లభేయమజితం త్రిలోకేశ్వరమిత్యుత॥ 12-48-4 (66623) తముగ్రతపసం దృష్ట్వా సహస్రాక్షః పురందరః। సమర్థం పుత్రజననే స్వయమేవైత్య భారత॥ 12-48-5 (66624) పుత్రత్వమగమద్రాజంస్తస్య లోకేశ్వరేశ్వరః। గాధిర్నామాభవత్పుత్రః కౌశికః పాకశాసనః॥ 12-48-6 (66625) తస్య కన్యాఽభవద్రాజన్నాంనా సత్యవతీ ప్రభో। తాం గాధిర్భృగుపుత్రాయ ఋచీకాయ దదౌ ప్రభుః॥ 12-48-7 (66626) తతస్తయా హి కౌంతేయ భార్గవః కురునదనః। పుత్రార్థం శ్రపయామాస చరుం గాధేస్తథైవ చ॥ 12-48-8 (66627) ఆహూయ చాహ తాం భార్యామృచీకో భార్గవస్తదా। ఉపయోజ్యశ్చరురయం త్వయా మాత్రాఽప్యయం తవ॥ 12-48-9 (66628) తస్యా జనిష్యతే పుత్రో దీప్తిమాన్క్షత్రియర్షభః। అజయ్యః క్షత్రియైర్లోకే క్షత్రియర్షభసూదనః॥ 12-48-10 (66629) తవాపి పుత్రం కల్యాణి ధృతిమంతం శమాత్మకం। తపోన్వితం ద్విజశ్రేష్ఠం చరురేష విధాస్యతి॥ 12-48-11 (66630) ఇత్యేవముక్త్వా తాం భార్యాం సర్చీకో భృగునందనః। తపస్యభిరతః శ్రీమాంజగామారణ్యమేవ హి॥ 12-48-12 (66631) ఏతస్మిన్నేవ కాలే తు తీర్థయాత్రాపరో నృపః। గాధిః సదారః సంప్రాప్త ఋచీకస్యాశ్రమం ప్రతి॥ 12-48-13 (66632) చరుద్వయం గృహీత్వా తు రాజన్సత్యవతీ తదా। భర్త్రా దత్తం ప్రసన్నేన మాత్రే హృష్టా న్యవేదయత్॥ 12-48-14 (66633) మాతా తు తస్యాః కౌంతేయ దుహిత్రే స్వం చరుం దదౌ। తస్యాశ్రరుమథాజ్ఞాతమాత్మసంస్థం చకార హ॥ 12-48-15 (66634) అథ సత్యవతీ గర్భం క్షత్రియాంతకరం తదా। ధారయామాస దీప్తేన వపుషా ఘోరదర్శనం॥ 12-48-16 (66635) తామృచీకస్తదా దృష్ట్వా ధ్యానయోగేన భారత। అబ్రవీద్భృగుశార్దూలః స్వాం భార్యాం దేవరూపిణీం॥ 12-48-17 (66636) మాత్రాఽసి వ్యంసితా భద్రే చరువ్యత్యాసహేతునా। తస్మాజ్జనిష్యతే పుత్రః క్రూరకర్మాఽత్యమర్షణః। `జనయిష్యతి మాతా తే బ్రహ్మభూతం తపోధనం॥' 12-48-18 (66637) విశ్వం హి బ్రహ్మ సుమహచ్చరౌ తవ సమాహితం। క్షత్రవీర్యం చ సకలం తవ మాత్రే సమర్పితం॥ 12-48-19 (66638) విపర్యయేణ తే భద్రే నైతదేవం భవిష్యతి। మాతుస్తే బ్రాహ్మణో భూయాత్తవ చ క్షత్రియః సుతః॥ 12-48-20 (66639) సైవముక్తా మహాభాగా భర్త్రా సత్యవతీ తదా। పపాత శిరసా తస్మై వేపంతీ చాబ్రవీదిదం॥ 12-48-21 (66640) నార్హోఽసి భగవన్నద్య వక్తుమేవంవిధం వచః। బ్రాహ్మణాపశదం పుత్రం ప్రాప్స్యసీతి హి మాం ప్రభో॥ 12-48-22 (66641) ఋచీక ఉవాచ। 12-48-23x (5443) నైష సంకల్పితః కామో మయా భద్రే తథా త్వయి। ఉగ్రకర్మా భవేత్పుత్రశ్చరువ్యత్యాసహేతునా॥ 12-48-23 (66642) సత్యవత్యువాచ। 12-48-24x (5444) ఇచ్ఛఁల్లోకానపి మునే సృజేథాః కిం పునః సుతం। శమాత్మకమృజుం పుత్రం దాతుమర్హసి మే ప్రభో॥ 12-48-24 (66643) ఋచీక ఉవాచ। 12-48-25x (5445) నోక్తపూర్వం మయా భద్రే స్వైరేష్వప్యనృతం వచః। కిముతాగ్నిం సమాధాయ మంత్రవచ్చరుసాధనే॥ 12-48-25 (66644) [దృష్టమేతత్పురా భద్రే జ్ఞాతం చ తపసా మయా। బ్రహ్మభూతం హి సకలం పితుస్తవ కులం భవేత్॥] 12-48-26 (66645) సత్యవత్యువాచ। 12-48-27x (5446) కామమేవం భవేత్పౌత్రో మామైవం తనయః ప్రభో। శమాత్మకమృజుం పుత్రం లభేయం జపతాం వర॥ 12-48-27 (66646) ఋచీక ఉవాచ। 12-48-28x (5447) పుత్రే నాస్తి విశేషో మే పౌత్రే చ వరవర్ణిని। యథా త్వయోక్తం వచనం తథా భద్రే భవిష్యతి॥ 12-48-28 (66647) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-48-29x (5448) తతః సత్యవతీ పుత్రం జనయామాస భార్గవం। తపస్యభిరతం శాంతం జమదగ్నిం యతవ్రతం॥ 12-48-29 (66648) విశ్వామిత్రం చ దాయాదం గాధిః కుశికనందనః। ప్రాప బ్రహ్మర్షిసమితం విశ్వేన బ్రహ్మణా యుతం॥ 12-48-30 (66649) ఋచీకో జనయామాస జమదగ్నిం తపోనిధిం। సోఽపి పుత్రం హ్యజనయజ్జమదగ్నిః సుదారుణం॥ 12-48-31 (66650) సర్వవిద్యాంతగం శ్రేష్ఠం ధనుర్వేదస్య పారగం। రామం క్షత్రియహంతారం ప్రదీప్తమివ పావకం॥ 12-48-32 (66651) [తేషయిత్వా మహాదేవం పర్వతే గంధమాదనే। అస్త్రాణి వరయామాస పరశుం చాతితేజసం॥ 12-48-33 (66652) స తేనాకుంఠధారేణ జ్వలితానలవర్చసా। కుఠారేణాప్రమేయేణ లోకేష్వప్రతిమోఽభవత్॥] 12-48-34 (66653) ఏతస్మిన్నేవ కాలే తు కృతవీర్యాత్మజో బలీ। అర్జునో నామ తేజస్వీ క్షత్రియో హైహయాధిపః॥ 12-48-35 (66654) దత్తాత్రేయప్రసాదేన రాజా బాహుసహస్రవాన్। చక్రవర్తీ మహాతేజా విప్రాణామాశ్వమేధికే॥ 12-48-36 (66655) దదౌ స పృథివీం సర్వాం సప్తద్వీపాం సపర్వతాం। సబాహ్వస్త్రబలేనాజౌ జిత్వా పరమధర్మవిత్॥ 12-48-37 (66656) తృషితేన చ కౌంతేయ భిక్షితశ్చిత్రభానునా। సహస్త్రబాహుర్విక్రాంతః ప్రాదాద్భిక్షామథాగ్నయే॥ 12-48-38 (66657) గ్రామాన్పురాణి రాష్ట్రాణి ఘోషాంశ్చైవ తు వీర్యవాన్। జజ్వాల తస్య వాణేద్ధచిత్రభానుర్దిధక్షయా॥ 12-48-39 (66658) స తస్య పురుషేంద్రస్య ప్రభావేణ మహౌజసః। దదాహ కార్తవీర్యస్య శైలానపి ధరామపి॥ 12-48-40 (66659) స శూన్యమాశ్రమారణ్యమాపవస్య మహాత్మనః। దదాహ పవనేనేద్ధశ్చిత్రభానుః సహైహయః॥ 12-48-41 (66660) ఆపవస్తం తతో రోషాచ్ఛశాపార్జునమచ్యుత। దగ్ధే శ్రమే మహాబాహో కార్తవీర్యేణ వీర్యవాన్॥ 12-48-42 (66661) త్వయా న వర్జితం యస్మాన్మమేదం హి మహద్వనం। దగ్ధం తస్మాద్రణే రామో బాహూంస్తే చ్ఛేత్స్యతేఽర్జున॥ 12-48-43 (66662) అర్జునస్తు మహాతేజా బలీ నిత్యం శమాత్మకః। బ్రహ్మణ్యశ్చ శరణ్యశ్చ దాతా శూరశ్చ భారత। నాచింతయత్తదా శాపం తేన దత్తం మహాత్మనా॥ 12-48-44 (66663) తస్య పుత్రాః సుబలినః శాపేనాసన్పితుర్వధే। నిమిత్తమవలిప్తా వై నృశంసాశ్చైవ నిత్యదా॥ 12-48-45 (66664) జమదగ్నేస్తు ధేన్వాస్తే వత్సమానిన్యురచ్యుత। అజ్ఞాతం కార్తవీర్యస్య హైహయేంద్రస్య ధీమతః॥ 12-48-46 (66665) తన్నిమిత్తమభూద్యుద్ధం జామదగ్నేర్మహాత్మనః। తతోఽర్జునస్య బాహూన్స చిచ్ఛేద రుషితోఽనఘ॥ 12-48-47 (66666) తం భ్రమంతం తతో వత్సం జామదగ్న్యః స్వమాశ్రమం। ప్రత్యానయత రాజేంద్ర తేషామంతః పురాత్ప్రభుః॥ 12-48-48 (66667) అర్జునస్య సుతాస్తే తు సంభూయాబుద్ధయస్తదా। గత్వాఽఽశ్రమమసంబుద్ధా జమదగ్నేర్మహాత్మనః। అపాతయంత భల్లాగ్రైః శిరః కాయాన్నరాధిప॥ 12-48-49 (66668) సమిత్కుశార్థం రామస్య నిర్యాతస్య యశస్వినః। `ప్రత్యక్షం రామమాతుశ్చ తథైవాశ్రమవాసినాం॥ 12-48-50 (66669) శ్రుత్వా రామస్తమర్థం చ క్రుద్ధః కాలానలోపమః। ధనుర్వేదేఽద్వితీయో హి దివ్యాస్త్రైః సమలంకృతః॥ 12-48-51 (66670) చంద్రబింబార్ధసంకాశం పరశుం గృహ్య భార్గవః।' తతః పితృవధామర్షాద్రామః పరమమన్యుమాన్। నిఃక్షత్రియాం ప్రతిశ్రుత్య మహీం శస్త్రమగృహ్ణత॥ 12-48-52 (66671) తతః స భృగుశార్దూలః కార్తవీర్యస్య వీర్యవాన్। విక్రంయ నిజఘానాశు పుత్రాన్పౌత్రాంశ్చ సర్వశః॥ 12-48-53 (66672) స హైహయసహస్రాణి హత్వా పరమమన్యుమాన్। మహీం సాగరపర్యంతాం చకార రుధిరోక్షితాం॥ 12-48-54 (66673) స తథా సుమహాతేజాః కృత్వా నిఃక్షత్రియాం మహీం। కృపయా పరయాఽఽవిష్టో వనమేవ జగామ హ॥ 12-48-55 (66674) తతో వర్షసహస్రేషు సమతీతేషు కేషుచిత్। కోపం సంప్రాప్తవాంస్తత్ర ప్రకృత్యా కోపనః ప్రభుః॥ 12-48-56 (66675) విశ్వామిత్రస్య పౌత్రస్తు రైభ్యపుత్రో మహాతపాః। పరావసుర్మహారాజ క్షిప్త్వాఽఽహ జనసంసది॥ 12-48-57 (66676) యే తే యయాతిపతనే యజ్ఞే సంతః సమాగతాః। ప్రతర్దనప్రభృతయో రామ కిం క్షత్రియా న తే॥ 12-48-58 (66677) మిథ్యాప్రతిజ్ఞో రామ త్వం కత్థసే జనసంసది। భయాత్క్షత్రియవీరాణాం పర్వతం సముపాశ్రితః॥ 12-48-59 (66678) సా పునః క్షత్రియశతైః పృథివీ సర్వతః స్తృతా। పరావసోర్వచః శ్రుత్వా శస్త్రం జగ్రాహ భార్గవః॥ 12-48-60 (66679) తతో యే క్షత్రియా రాజఞ్శతశస్తేన వర్జితాః। తే వివృద్ధా మహావీర్యాః పృథివీపతయోఽభవన్॥ 12-48-61 (66680) స పునస్తాంజఘానాశు బాలానపి నరాధిప। గర్భస్థైస్తు మహీ వ్యాప్తా పునరేవాభవత్తదా॥ 12-48-62 (66681) జాతంజాతం స గర్భం తు పునరేవ జఘాన హ। అరక్షంశ్చ సుతాన్కాంశ్చిత్తదా క్షత్రియయోషితః॥ 12-48-63 (66682) త్రిఃసప్తకృత్వః పృథివీం కృత్వా నిఃక్షత్రియాం ప్రభుః। దక్షిణామశ్వమేధాంతే కశ్యపాయాదదత్తతః॥ 12-48-64 (66683) స క్షత్రియాణాం శేషార్థం కరేణోద్దిశ్య కశ్యపః। స్రుక్ప్రగ్రహవతా రాజంస్తతో వాక్యమథాబ్రవీత్॥ 12-48-65 (66684) గచ్ఛ పారం సముద్రస్య దక్షిణస్య మహామునే। న తే మద్విషయే రామ వస్తవ్యమిహ కర్హిచిత్॥ 12-48-66 (66685) `పృథివీ దక్షిణా దత్తా వాజిమేధే మమ త్వయా। పునరస్యాః పృథివ్యా హి దత్త్వా దాతుమనీశ్వరః॥' 12-48-67 (66686) తతః శూర్పాకరం దేశం సాగరస్తస్య నిర్మమే। సంత్రాసాజ్జామదగ్న్యస్య సోఽపరాంతమహీతలం॥ 12-48-68 (66687) కశ్యపస్తాం మహారాజ ప్రతిగృహ్య వసుంధరాం। కృత్వా బ్రాహ్మణసంస్థాం వై ప్రవిష్టః సుమహద్వనం॥ 12-48-69 (66688) తతః శూద్రాశ్చ వైశ్యాశ్చ యథా స్వైరప్రచారిణః। అవర్తంత ద్విజాగ్ర్యాణాం దారేషు భరతర్షభ॥ 12-48-70 (66689) అరాజకే జీవలోకే దుర్బలా బలవత్తరైః। వధ్యంతే న హి విత్తేషు ప్రభుత్వం కస్యచిత్తదా॥ 12-48-71 (66690) `బ్రాహ్మణాః క్షత్రియా వైశ్యాః శృద్రాశ్చోత్పథగామినః। పరస్పరం సమాశ్రిత్య ఘాతయంత్యపథస్థితాః॥ 12-48-72 (66691) స్వధర్మం బ్రాహ్మణాస్త్యక్త్వా పాషణ్·డత్వం సమాశ్రితాః। చౌరికానృతమాయాశ్చ సర్వే చైవ ప్రకుర్వతే॥ 12-48-73 (66692) స్వధర్మస్థాంద్విజాన్హత్వా తథాఽఽశ్రమనివాసినః। వైశ్యాః సత్పథసంస్థాశ్చ శూద్రా యే చైవ ధార్మికాః॥ 12-48-74 (66693) తాన్సర్వాన్ఘాతయంతి స్మ దురాచారాః సునిర్భయాః। యజ్ఞాధ్యయనశీలాంశ్చ ఆశ్రమస్థాంస్తపస్వినిః॥ 12-48-75 (66694) గోబాలవృద్ధనారీణాం నాశం కుర్వంతి చాపరే। ఆన్వీక్షకీ త్రయీ వార్తా న చ నీతిః ప్రవర్తతే॥ 12-48-76 (66695) వ్రాత్యతాం సమనుప్రాప్తా బహవో హి ద్విజాతయః। అధరోత్తరాపచారేణ ంలేచ్ఛభూతాశ్చ సర్వశః॥ ' 12-48-77 (66696) తతః కాలేన పృథివీ పీడ్యమానా దురాత్మభిః। విపర్యయేణ తేనాశు ప్రవివేశ పసాతలం। అరక్ష్యమాణా విధివత్క్షత్రియైర్ధర్మరక్షిభిః॥ 12-48-78 (66697) తాం దృష్ట్వా ద్రవతీం తత్ర సంత్రాసాత్స మహామనాః। ఊరుణా ధారయామాస కశ్యపః పృథివీం తతః। నిమజ్జంతీం తతో రాజంస్తేనోర్వీతి మహీ స్మృతా॥ 12-48-79 (66698) రక్షణార్థం సముద్దిశ్య యయాచే పృథివీ తదా। ప్రసాద్య కశ్యపం దేవీ క్షత్రియాన్బాహుశాలినః॥ 12-48-80 (66699) పృథివ్యువాచ। 12-48-81x (5449) సంతి బ్రహ్మన్మయా గుప్తాః స్త్రీషు క్షత్రియపుంగవాః। హైహయానాం కులే జాతాస్తే సంరక్షంతు మాం మునే॥ 12-48-81 (66700) అస్తి పౌరవదాయాదో విదూరథసుతః ప్రభో। ఋక్షైః సంవర్ధితో విప్ర ఋక్షవత్యథ పర్వతే॥ 12-48-82 (66701) తథాఽనుకంపమానేన యజ్వనాథామితౌజసా। పరాశరేణ దాయాదః సౌదాసస్యాభిరక్షితః॥ 12-48-83 (66702) సర్వకర్మాణి కురుతే శూద్రవత్తస్య స ద్విజః। సర్వకర్మేత్యభిఖ్యాతః స మాం రక్షతు పార్థివః॥ 12-48-84 (66703) శిబిపుత్రో మహాతేజా గోపతిర్నామ నామతః। వనే సంవర్ధితో గోభిః సోఽభిరక్షతు మాం మునే॥ 12-48-85 (66704) ప్రతర్దనస్య పుత్రస్తు వత్సో నామ మహాబలః। వత్సైః సంవర్ధితో గోష్ఠే స మాం రక్షతు పార్థివః॥ 12-48-86 (66705) దధివాహనపుత్రస్తు పౌత్రో దివిరథస్య చ। అంగః స గౌతమేనాసీద్గంగాకూలేఽభిరక్షితః॥ 12-48-87 (66706) బృహద్రథో మహాతేజా భూరిభూతిపరిష్కృతః। గోలాంగూలైర్మహాభాగో గృధ్రకూటేఽభిరక్షితః॥ 12-48-88 (66707) మరుత్తస్యాన్వవాయే చ రక్షితాః క్షత్రియాత్మజాః। మరుత్పతిసమా వీర్యే సముద్రేణాభిరక్షితాః॥ 12-48-89 (66708) ఏతే క్షత్రియదాయాదాస్తత్రతత్ర పరిశ్రుతాః। వ్యోకారహేమకారాదిజాతిం నిత్యం సమాశ్రితాః॥ 12-48-90 (66709) యది మామభిరక్షంతి తతః స్థాస్యామి నిశ్చలా। ఏతేషాం పితరశ్చైవ తథైవ చ పితామహాః॥ 12-48-91 (66710) మదర్థం నిహతా యుద్ధే రామేణాక్లిష్టకర్మణా। తేషామపచితిశ్చైవ మయా కార్యా మహామునే॥ 12-48-92 (66711) న హ్యహం కామయే నిత్యమతిక్రాంతేన రక్షణం। వర్తమానేన వర్తేయం తత్క్షిప్రం సంవిధీయతాం॥ 12-48-93 (66712) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-48-94x (5450) తతః పృథివ్యా నిర్దిష్టాంస్తాన్సమానీయ కశ్యపః। అభ్యషించన్మహీపాలాన్క్షత్రియాన్వీర్యసంమతాన్॥ 12-48-94 (66713) తేషాం పుత్రాశ్చ పౌత్రాశ్చ యేషాం వంశాః ప్రతిష్ఠితాః। ఏవమేతత్పురావృత్తం యన్మాం పృచ్ఛసి పాణ్·డవ॥ 12-48-95 (66714) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-48-96x (5451) ఏవం బ్రువంస్తం చ యదుప్రవీరో యుధిష్ఠిరం ధర్మభృతాం వరిష్ఠం। రథేన తేనాశు యయౌ యథాఽర్కో విశన్ప్రభాభిర్భగవాంస్త్రిలోకీం॥ ॥ 12-48-96 (66715) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 48॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-48-2 భారతే భారతసంగ్రామే॥ 12-48-5 స్వయమేవాన్వపద్యతేతి ఝ. పాఠః॥ 12-48-8 గాధేః పుత్రార్థం తస్యాశ్చ పుత్రార్థం చరుం చరుద్వయం॥ 12-48-9 ఉపయోజ్యః భోజ్యః భోక్తవ్యః॥ 12-48-18 వ్యంసితా వంచితా॥ 12-48-38 చిత్రభానునా అగ్నినా॥ 12-48-41 ఆపవస్య వసిష్ఠస్య॥ 12-48-42 శ్రమే ఆశ్రమే॥ 12-48-45 పితుర్వధే వధనిమిత్తమాసన్॥ 12-48-46 నిమిత్తాదితి పాఠే శాపాదేవ హేతోః॥ 12-48-60 స్తృతా వ్యాప్తా। శాస్త్రం జగ్రాహ తత్కార్యం క్షత్రియాణామంతం కృతవాన్॥ 12-48-61 వర్జితాః అహృతాః॥ 12-48-68 శూర్పారకమితి ఝ. పాఠః॥। 12-48-79 ధృతా తేనోరుణా యేన తేనోర్వీతి ఝ. పాఠః॥ 12-48-84 ద్విజః క్షత్రియోఽపి॥ 12-48-92 అపచితిః ఆనృణ్యార్థం పూజా॥ 12-48-93 నిత్యమతిక్రాంతేన ధర్మాతిక్రమిణా॥

12-49-0 (66716) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-49-0x (5452) తతో రామస్య తత్కర్మ శ్రుత్వా రాజా యుధిష్ఠిరః। విస్మయం పరమం గత్వా ప్రత్యువాచ జనార్దనం॥ 12-49-1 (66717) అహో రామస్య వార్ష్ణేయ శక్రస్యేవ మహాత్మనః। విక్రమో వసుధా యేన క్రోధాన్నిఃక్షత్రియా కృతా॥ 12-49-2 (66718) గోభిః సముద్రేణ తథా గోలాంగూలర్క్షవానరైః। గుప్తా రామభయోద్విగ్నాః క్షత్రియాణాం కులోద్వహాః॥ 12-49-3 (66719) అహో ధన్యో నృలోకోఽయం సమాగ్యాశ్చ నరా భువి। యత్ర కర్మేదృశం ధర్ంయం ద్విజాగ్ర్యైః కృతమచ్యుత॥ 12-49-4 (66720) కథయంతౌ కథాం తాత తావచ్యుతయుధిష్ఠిరౌ। జగ్మతుర్యత్ర గాంగేయః శరతల్పగతః ప్రభుః॥ 12-49-5 (66721) తతస్తే దదృశుర్భీష్మం శరప్రస్తరశాయినం। స్వరశ్మిమాలాసంవీతం సాయంసూర్యసమప్రభం॥ 12-49-6 (66722) ఉపాస్యమానం మునిభిర్దేవైరివ శతక్రతుం। దేశే పరమధర్మిష్ఠే నదీమోఘవతీమను॥ 12-49-7 (66723) దూరాదేవ తమాలోక్య కృష్ణో రాజా చ ధర్మజః। చత్వారః పాండవాశ్చైవ తే చ శారద్వతాదయః॥ 12-49-8 (66724) అవంకంద్యాథ వాహేభ్యః సంయంయ ప్రచలం మనః। ఏకీకృత్యేంద్రియగ్రామముపతంథుర్మహామునీన్॥ 12-49-9 (66725) అభివాద్య తు గోవిందః సాత్యకిస్తే చ పార్థివాః। వ్యాసాదీస్తానృపీన్పశ్చాద్గాంగేయముపతస్థిరే॥ 12-49-10 (66726) తపోవృద్ధి తతః పృష్ట్వా గాంగేయం యదుపుంగవః। పరివార్య తతః సర్వే నిపేదుః పురుషర్షభాః॥ 12-49-11 (66727) తతో నిశాంయ గాంగేయం శాంయమానమివానలం। కించిద్దీనమనా భీష్మమితిహోవాచ కేశవః॥ 12-49-12 (66728) కచ్చిజ్జ్ఞానాని సర్వాణి ప్రసన్నాని యథాపురం। కచ్చిన్న వ్యాకులా చైవ బుద్ధిస్తే వదతాం వర॥ 12-49-13 (66729) శరాభిఘాతదుఃఖార్తం కచ్చిద్గాత్రం న దూయతే। మానసాదపి దుఃఖాద్ధి శారీరం బలవత్తరం॥ 12-49-14 (66730) వరదానాత్పితుః కామం ఛందమృత్యురసి ప్రభో। శంతనోర్ధర్మనిత్యస్య న త్వేతదిహ కారణం॥ 12-49-15 (66731) సుమూక్ష్మోఽపి తు దేహే వై శల్యో జనయతే రుజం। కింపునః శరసంఘాతైశ్చితస్య తవ పార్థివ॥ 12-49-16 (66732) కామం నైతత్తవాఖ్యేయం ప్రాణినాం ప్రభవాప్యయౌ। భవానుపదిశేచ్ఛ్రేయో దేవానామపి భారత॥ 12-49-17 (66733) యచ్చ భూతం భవిష్యం చ భవచ్చ పురుషర్షభ। సర్వం తజ్జ్ఞానవృద్ధస్య తవ పాణావివాహితం॥ 12-49-18 (66734) సంసారస్యేహ భూతానాం ధర్మస్య చ ఫలోదయః। విదితస్తే మహాప్రాజ్ఞ త్వం హి ధర్మమయో నిధిః॥ 12-49-19 (66735) త్వ, హి రాజ్యే స్థితం స్ఫీతే సమగ్రాంగమరోగిణం। స్త్రీసహస్రైః పరివృతం పశ్యామీవోర్ధ్వరేతసం॥ 12-49-20 (66736) ఋతే శాంతనవాద్భీష్మాత్రిషు లోకేషు పార్థివం। సత్యధర్మాన్మహావీర్యాచ్ఛూరాద్ధర్మైకతత్పరాత్॥ 12-49-21 (66737) మృత్యుమావార్య తపసా శరసంస్తరశాయినః। త్రివర్గప్రభవం కంచిన్న చ తాతానుశుశ్రుమ॥ 12-49-22 (66738) సత్యే తపసి దానే చ యజ్ఞాధికరణే తథా। ధనుర్వేదే చ వేదే చ నిత్యం చైవాన్వవేక్షణే॥ 12-49-23 (66739) అనృశంసం శుచిం దాంతం సర్వభూతహితే రతం। మహారథం త్వత్సదృశం న కంచిదనుశుశ్రుమ॥ 12-49-24 (66740) త్వం హి దేవాన్సగంధర్వానసురాన్యక్షరాక్షసాన్। శక్తస్త్వేకరథేనైవ విజేతుం నాత్ర సంశయః॥ 12-49-25 (66741) స త్వం భీష్మ మహాబాహో వసూనాం వాసవోపమః। నిత్యం విప్రైః సమాఖ్యాతో నవమోఽనవమో గుణైః॥ 12-49-26 (66742) అహం చ త్వాఽభిజానామి స్వయం పురుషసత్తమ। త్రిదశేష్వపి విఖ్యాతస్త్వం శక్త్యా పురుషోత్తమః॥ 12-49-27 (66743) మనుష్యేషు మనుష్యేంద్ర న దృష్టో న చ మే శ్రుతః। భవతో హి గుణైస్తుల్యః పృథివ్యాం పురుషః క్వచిత్॥ 12-49-28 (66744) త్వం హి సర్వగుణై రాజందేవానప్యతిరిచ్యసే॥ 12-49-29 (66745) తపసా హి భవాఞ్శక్తః స్రష్టుం లోకాంశ్చరాచరాన్। కింపునశ్చాత్మనో లోకానుత్తమానుత్తమైర్గుణైః॥ 12-49-30 (66746) తదస్య తప్యమానస్య జ్ఞాతీనాం సంక్షయేన వై। జ్యేష్ఠస్య పాండుపుత్రస్య శోకం భీష్మ వ్యపానుద॥ 12-49-31 (66747) యే హి ధర్మాః సమాఖ్యాతాశ్చాతుర్వర్ణ్యస్య భారత। చాతురాశ్రంయసంయుక్తాః సర్వే తే విదితాస్తవ॥ 12-49-32 (66748) చాతుర్విద్యే చ యే ప్రోక్తాశ్చాతుర్హోత్రే చ భారత। యోగే సాంఖ్యే చ నియతా యే చ ధర్మాః సనాతనాః॥ 12-49-33 (66749) చాతుర్వర్ణ్యస్య యశ్చోక్తో ధర్మో న స్మ విరుధ్యతే। సేవ్యమానః సవైయాఖ్యో గాంగేయ విదితస్తవ॥ 12-49-34 (66750) ప్రతిలోమప్రసూతానాం ంలేచ్ఛానాం చైవ యః స్మృతః। దేశజాతికులానాం చ జానీషే ధర్మలక్షణం। 12-49-35 (66751) వేదోక్తో యశ్చ శిష్టోక్తః సదైవ విదితస్తవ। `ప్రవృత్తశ్చ నివృత్తశ్చ స చాపి విదితస్తవ॥' 12-49-36 (66752) ఇతిహాసపురాణార్థాః కార్త్స్న్యేన విదితాస్తవ। ధర్మశాస్త్రం చ సకలం నిత్యం మనసి తే స్థితం॥ 12-49-37 (66753) యే చ కేచన లోకేఽస్మిన్నర్థాః సంశయకారకాః। తేషాం ఛేత్తా నాస్తి లోకే త్వదన్యః పురుషర్షభః॥ 12-49-38 (66754) స పాండవేయస్య మనఃసముత్థితం నరేంద్ర శోకం వ్యపకర్ష మేధయా। భవద్విధా హ్యుత్తమబుద్ధిర్విస్తరా విముహ్యమానస్య జనస్య శాంతయే॥ ॥ 12-49-39 (66755) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనపంచాశోఽధ్యాయః॥ 49॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-49-1 అవస్కంద్యావరుహ్య వాహేభ్యః॥ 12-49-11 యదుపుంగవో నిపసాదేతి శేషః। తతో వృద్ధం తథా దృష్ట్వా గాంగేయం యదుకౌరవాః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-49-12 నిశాంయ ఆలోచ్య॥ 12-49-15 ఛందమృత్యుః ఇచ్ఛామరణః। నత్వేతదిహ కారణమితి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-49-20 నహి రాజ్యే స్థితమితి ట.డ. పాఠః॥ 12-49-21 భీష్మాదృతే మృత్యుమావార్య స్థితం కమపి న శుశ్రుమేతి ద్వయోః సంబంధః॥ 12-49-26 వసూనామష్టానామంశేర్ఘటితో నవమః గుణైరనవమశ్చ॥

12-50-0 (66756) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-50-0x (5453) శ్రుత్వా తు వచనం భీష్మో వాసుదేవస్య ధీమతః। కించిదున్నాంయ వదనం ప్రాంజలిర్వాక్యమబ్రవీత్॥ 12-50-1 (66757) భీష్మ ఉవాచ। 12-50-2x (5454) నమస్తే భగవన్కృష్ణ లోకానాం ప్రభవాప్యయ। త్వం హి కర్తా హృషీకేశ సంహర్తా చాపరాజితః॥ 12-50-2 (66758) విశ్వకర్మన్నమస్తేఽస్తు విశ్వాత్మన్విశ్వసంభవ। అపవర్గస్థ భూతానాం పంచానాం పరతః స్థిత॥ 12-50-3 (66759) నమస్తే త్రిషు లోకేషు నమస్తే పరతస్త్రిషు। యోగేశ్వర నమస్తేఽస్తు త్వం హి సర్వపరాయణః॥ 12-50-4 (66760) మత్సంశ్రితం యదాత్థ త్వం వచః పురుషసత్తమ। తేన పశ్యామి తే దివ్యాన్భావాంస్త్రిషు చ వర్త్మసు॥ 12-50-5 (66761) తచ్చ పశ్యామి తత్వేన యత్తే రూపం సనాతనం। సప్త మార్గా నిరుద్ధాస్తే వాయోరమితతేజసః॥ 12-50-6 (66762) దివం తే శిరసా వ్యాప్తం పభ్ద్యాం దేవీ వసుంధరా। దిశో భుజా రవిశ్చక్షుర్వీర్యే శుక్రః ప్రతిష్ఠితః॥ 12-50-7 (66763) అతసీపుష్పసంకాశం పీతవాససమచ్యుతం। వపుర్హ్యనుమిమీమస్తే మేఘస్యేవ సవిద్యుతః॥ 12-50-8 (66764) త్వాం ప్రపన్నాయ భక్తాయ గతిమిష్టాం జిగీషవే। యచ్ఛ్రేయః పుండరీకాక్ష తద్ధ్యాయస్వ సురోత్తమ॥ 12-50-9 (66765) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-50-10x (5455) యతః ఖలు పరా భక్తిర్మయి తే పురుషర్షభ। తతో మయా వపుర్దివ్యం తవ రాజన్ప్రదర్శితం॥ 12-50-10 (66766) న హ్యభక్తాయ రాజేంద్ర భక్తాయానృజవే న చ। దర్శయాంయహమాత్మానం న చాదాంతాయ భారత॥ 12-50-11 (66767) భవాంస్తు మమ భక్తశ్చ నిత్యం చార్జవమాస్థితః। దమే తపసి సత్యే చ దానే చ నిరతః శుచిః॥ 12-50-12 (66768) అర్హస్త్వం భీష్మ మాం ద్రష్టుం తపసా స్వేన పార్థివ। తవ హ్యుపస్థితా లోకా యేభ్యో నావర్తతే పునః॥ 12-50-13 (66769) పంచాశతం షట్ చ కురుప్రవీర శేషం దినానాం తవ జీవితస్య। తతః శుభైః కర్మఫలోదయైస్త్వం సమేష్యసే భీష్మ విముచ్య దేహం॥ 12-50-14 (66770) ఏతే హి దేవా వసవో విమానా న్యాస్థాయ సర్వే జ్వలితాగ్నికల్పాః। అంతర్హితాస్త్వాం ప్రతిపాలయంతి కాష్ఠాం ప్రపద్యంతముదక్పతంగాం॥ 12-50-15 (66771) వ్యావృత్తమాత్రే భగవత్యుదీచీం సూర్యే జగత్కాలవశం ప్రపన్నే। గంతాసి లోకాన్పురుషప్రవీర నావర్తతే యానుపలభ్య విద్వాన్॥ 12-50-16 (66772) అముం చ లోకం త్వయి భీష్మ యాతే జ్ఞానాని సర్వాణి పరాభవిష్యన్। అతస్తు సర్వే తవ సన్నికర్షం సమాగతా ధర్మవివేచనాయ॥ 12-50-17 (66773) తజ్జ్ఞాతిశోకోపహతశ్రుతాయ సత్యాభిసంధాయ యుధిష్ఠిరాయ। ప్రబ్రూషి ధర్మార్థసమాధియుక్తం సత్యం వచోఽస్యాపనుదేచ్ఛుచం యత్॥ ॥ 12-50-18 (66774) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచాశోఽధ్యాయః॥ 50॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-50-4 యోగీశ్వరేతి ఝ. పాఠః॥ 12-50-14 పంచాశతం షట్చేతి। తవ జీవితసంబంధినాం దినానాం శేషం పంచషట్ చ పంచవారమావర్తితాః షడితి రీత్యా త్రిఁశదితి జ్ఞేయం। తావదేవ ఆశతం శతావధి। యద్దినానాం శతేన శక్యం తత్రింశతాపి కర్తుం శక్యమిత్యర్థః। అష్టపంచాశతం రాత్ర్యః శయానస్యాద్య మే గతా ఇతి భీష్మో వక్ష్యతి। తత్ర త్రిశదతః పరం శిష్టా అష్టావింశతిరితః పూర్వం వ్యతీతాః। తథాహి భీష్మస్య శరతల్పశయనానంతరమష్ఠౌ దినాని యుద్ధం। తతో దుర్యోధనాశౌచం యుయుత్సోః షోడశదినాని। తేన సహ పురం ప్రవిశతాం పాండవానామపి తావంతి దినాని గతాని। పంచవింశే సర్వేషాం శ్రాద్ధదానం। షఙ్వింశే పురప్రవేశః। సప్తవింశే రాజ్యాభిషేకః। అష్టావింశే ప్రకృతిసాంత్వనమాభ్యుదయికం దానం చ। ఊనత్రింశే భీష్మంప్రత్యాగమనం తద్దినమారభ్య త్రింశద్దినాని శిష్టానీతి జ్ఞేయం॥ 12-50-15 పతంగః సూర్యః 12-50-16 కాలవశం జగత్। ప్రపన్నే ప్రాప్తే క్షేప్తుమితి శేషః॥

12-51-0 (66775) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-51-0x (5456) తతః కృష్ణస్య తద్వాక్యం ధర్మార్థసహితం హితం। శ్రుత్వా శాంతనవః కృష్ణం ప్రత్యువాచ కృతాంజలిః॥ 12-51-1 (66776) లోకనాథ మహాబాహో శివ నారాయణాచ్యుత। తవ వాక్యముపశ్రుత్య హర్షేణాస్మి పరిప్లుతః॥ 12-51-2 (66777) కించాహమభిధాస్యామి వాక్పతే తవ సన్నిధౌ। యదా వాచోగతం సర్వం తవ వాచి సమాహితం॥ 12-51-3 (66778) యచ్చ కించిత్కృతం లోకే కర్తవ్యం క్రియతే చ యత్। త్వత్తస్తన్నిః సృతం దేవ లోకే బుద్ధిమతో హితే॥ 12-51-4 (66779) కథయేద్దేవలోకం యో దేవరాజసమీపతః। ధర్మకామార్థమోక్షాణాం సోఽర్థం బ్రూయాత్తవాగ్రతః॥ 12-51-5 (66780) శరాభితాపాద్వ్యథితం మనో మే మధుసూదన। గాత్రాణి చావసీదంతి న చ బుద్ధిః ప్రసీదతి॥ 12-51-6 (66781) న చ మే ప్రతిభా కాచిదస్తి కించిత్ప్రభాషితుం। పీడ్యమానస్య గోవింద విపానలసమైః శరైః॥ 12-51-7 (66782) బలం మే ప్రజహాతీవ ప్రాణాః సత్వరయంతి చ। మర్మాణి పరితప్యంతి భ్రాంతచిత్తస్తథా హ్యహం॥ 12-51-8 (66783) దౌర్బల్యాత్సజ్జతే వాఙ్భే స కథం వక్తుముత్సహే। సాధు మే త్వం ప్రసీదస్వ దాశార్హకులవర్ధన॥ 12-51-9 (66784) తత్క్షమస్వ మహాబాహో న బ్రూయాం కించిదచ్యుత॥ త్వత్సన్నిధౌ చ సీదేద్ధి వాచస్పతిరపి బ్రువన్॥ 12-51-10 (66785) న దిశః సంప్రజానామి నాకాశం న చ మేదినీం। కేవలం తవ వీర్యేణ తిష్ఠామి మధుసూదన॥ 12-51-11 (66786) స్వయమేవ భవాంస్తస్మాద్ధర్మరాజస్య యద్ధితం। తద్బ్రవీత్వాశు సర్వేషామాగమానాం త్వమాగమః॥ 12-51-12 (66787) కథం త్వయి స్థితే కృష్ణే శాశ్వతే లోకకర్తరి। ప్రబ్రూయాన్మద్విధః కశ్చిద్గురౌ శిష్య ఇవ స్థితే॥ 12-51-13 (66788) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-51-14x (5457) ఉపపన్నమిదం వాక్యం కౌరవాణాం ధురంధరే। మహావీర్యే మహాసత్వే స్థిరే సర్వార్థదర్శిని॥ 12-51-14 (66789) యచ్చ మామాత్థ గాంగేయ బాణఘాతరుజం ప్రతి। గృహాణాత్ర వరం భీష్మ మత్ప్రసాదకృతం ప్రభో॥ 12-51-15 (66790) న తే గ్లానిర్న తే మూర్చ్ఛా న తాపో న చ తే రుజా। ప్రభవిష్యంతి గాంగేయ క్షుత్పిపాసే న చాప్యుత॥ 12-51-16 (66791) జ్ఞానాని చ సమగ్రాణి ప్రతిభాస్యంతి తేఽనఘ। న చ తే క్వచిదాసత్తిర్బుద్ధేః ప్రాదుర్భవిష్యతి॥ 12-51-17 (66792) సత్వస్థం చ మనో నిత్యం తవ భీష్మ భవిష్యతి। రజస్తమోభ్యాం నిర్ముక్తం ఘనైర్ముక్త ఇవోడురాట్॥ 12-51-18 (66793) యద్యచ్చ ధర్మసంయుక్తమర్థయుక్తమథాపి చ। చింతయిష్యసి తత్రాగ్ర్యా బుద్ధిస్తవ భవిష్యతి॥ 12-51-19 (66794) ఇమం చ రాజశార్దూల భూతగ్రామం చతుర్విధం। చక్షుర్దివ్యం సమాశ్రిత్య ద్రక్ష్యస్యమితవిక్రమ॥ 12-51-20 (66795) చతుర్విధం ప్రజాజాలం సంయుక్తో జ్ఞానచక్షుషా। భీష్మ ద్రక్ష్యసి తత్త్వేన జలే మీన ఇవామలే॥ 12-51-21 (66796) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-51-22x (5458) తతస్తే వ్యాససహితాః సర్వ ఏవ మహర్షయః। ఋగ్యజుఃసామసహితైర్వచోభిః కృష్ణమార్చయన్॥ 12-51-22 (66797) తతః సర్వార్తవం దివ్యం పుష్పవర్షం న భస్తలాత్। పపాత యత్ర వార్ష్ణేయః సగాంగేయః సపాండవః॥ 12-51-23 (66798) వాదిత్రాణి చ సర్వాణి జగుశ్చాప్సరసాం గణాః। న చాహితమనిష్టం చ కించిత్తత్ర వ్యదృశ్యత॥ 12-51-24 (66799) వవౌ శివః సుఖో వాయుః సర్వగంధవహః శుచిః। శాంతాయాం దిశిశంతాశ్చ ప్రావదన్మృగపక్షిణః॥ 12-51-25 (66800) తతో ముహూర్తాద్భగవాన్సహస్రాంశుర్దివాకరః। దహన్వనమివైకాంతే ప్రతీచ్యాం ప్రత్యదృశ్యత॥ 12-51-26 (66801) తతో మహర్షయః సర్వే సముత్థాయ జనార్దనం। భీష్మమామంత్రయాంచక్రూ రాజానం చ యుధిష్ఠిరం॥ 12-51-27 (66802) తతః ప్రణామమకరోత్కేశవః సహపాండవః। సాత్యకిః స·ంజయశ్చైవ స చ శారద్వతః కృపః॥ 12-51-28 (66803) తతస్తే ధర్మనిరతాః సంయక్ తైరభిపూజితాః। శ్వః సమేష్యామ ఇత్యుక్త్వా యథేష్టం త్వరితా యయుః॥ 12-51-29 (66804) తథైవామంత్ర్య గాంగేయం కేశవః పాండవాస్తథా। ప్రదక్షిణముపావృత్య రథానారురుహుః శుభాన్॥ 12-51-30 (66805) తతో రథైః కాంచనచిత్రకూబరై ర్మహీధరాభైః సమదైశ్చ దంతిభిః। హయైః సుపర్ణైరివ చాశుగామిభిః పదాతిభిశ్చాత్తశరాసనాదిభిః॥ 12-51-31 (66806) యయౌ రథానాం పురతో హి సా చమూ స్తథైవ పశ్చాదతిమాత్రసారిణీ। పురశ్చ పశ్చాచ్చ యథా మహానదీ తమృక్షవంతం గిరిమేత్య నర్మదా॥ 12-51-32 (66807) తతః పురస్తాద్భగవాన్నిశాకరః। సముత్థితస్తామభిహర్షయంశ్చమూం। దివాకరాపీతరసా మహౌషధీః పునః స్వకేనైవ గుణేన యోజయన్॥ 12-51-33 (66808) తతః పురం సురపురసంమితద్యుతి ప్రవిశ్య తే యదువృషపాండవాస్తదా। యథోచితాన్భవనవరాన్సమావిశన్ శ్రమాన్వితా మృగపతయో గుహా ఇవ॥ ॥ 12-51-34 (66809) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకపంచాశోఽధ్యాయః॥ 51॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-51-3 వాచోగతం వాచాం విషయః సర్వోఽపి తవ వాచి వేదే॥ 12-51-4 హితే ప్రియే। లోకే దేవలోకే ఇహ పరత్ర చ। తత్సర్వం త్రైకాలికం। త్వత్తో నిఃసృతమితి ఉక్తేర్థే హేతురుక్తః॥ 12-51-12 ఆగమానాం సమాగమమితి ట. డ. పాఠః॥ 12-51-17 ఆసత్తిరవసన్నతా॥

12-52-0 (66810) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-52-0x (5459) తతః ప్రవిశ్య భవనం ప్రవిశ్యే మధుసూదనః। యామమాత్రావశేషాయాం యామిన్యాం ప్రత్యబుధ్యత॥ 12-52-1 (66811) స ధ్యానపథమావిశ్య సర్వజ్ఞానాని మాధవః। అవలోక్య తతః పశ్చాద్దధ్యౌ బ్రహ్మ సనాతనం॥ 12-52-2 (66812) సూతాః స్తుతిపురాణజ్ఞా రక్తకంఠాః సుశిక్షితాః। అస్తువన్విశ్వకర్మాణం వాసుదేవం ప్రజాపతిం॥ 12-52-3 (66813) పఠంతి పాణిస్వనికాస్తథా గాయంతి గాయనాః। శంఖానథ మృదంగాంశ్చ ప్రవాద్యంతి సహస్రశః॥ 12-52-4 (66814) వీణాపణవవేణూనాం స్వనశ్చాతిమనోరమః। సహాస ఇవ విస్తీర్ణః శుశ్రువే తస్య వేశ్మని॥ 12-52-5 (66815) తతో యుధిష్ఠిరస్యాపి రాజ్ఞో మంగలసంహితాః। ఉచ్చేరుర్మధురా వాచో గీతవాదిత్రబృంహితాః॥ 12-52-6 (66816) తత ఉత్థాయ దాశార్హః స్నాతః ప్రాంజలిరచ్యుతః। జప్త్వా గుహ్యం మహాబాహురగ్నీనాశ్రిత్య తస్థివాన్॥ 12-52-7 (66817) తతః సహస్రం విప్రాణాం చతుర్వేదవిదాం తథా। గవాం సహస్రేణైకైకం వాచయామాస మాధవః॥ 12-52-8 (66818) మంగలాలంభనం కృత్వా ఆత్మానమవలోక్య చ। ఆదర్శే విమలే కృష్ణస్తతః సాత్యకిమబ్రవీత్॥ 12-52-9 (66819) గచ్ఛ శైనేయ జానీహి గత్వా రాజనివేశనం। అపి సంజో మహాతేజా భీష్మం ద్రష్టుం యుధిష్ఠిరః॥ 12-52-10 (66820) తతః కృష్ణస్య వచనాత్సాత్యంకిస్త్వరితో యయౌ। ఉపగంయ చ రాజానం యుధిష్ఠిరమభాషత॥ 12-52-11 (66821) యుక్తో రథవరో రాజన్వాసుదేవస్య ధీమతః। సమీపమాపగేయస్య ప్రయాస్యతి జనార్దనః॥ 12-52-12 (66822) భవత్ప్రతీక్షః కృష్ణోఽసౌ ధర్మరాజ మహాద్యుతే। యదత్రానంతరం కృత్యం తద్భవాన్కర్తుమర్హతి॥ 12-52-13 (66823) ఏవముక్తః ప్రత్యువాచ ధర్మపుత్రో యుధిష్ఠిరః। యుజ్యతాం మే రథవరః ఫల్గునాప్రతిమద్యుతే॥ 12-52-14 (66824) న సైనికైశ్చ యాతవ్యం యాస్యామో వయమేవ హి। న చ పీడయితవ్యో మే భీష్మో ధర్మభృతాం వరః॥ 12-52-15 (66825) అతః పురఃసరాశ్చాపి నివర్తంతు ధనంజయ। అద్యప్రభృతి గాంగేయః పరం గుహ్యం ప్రవక్ష్యతి। అతో నేచ్ఛామి కౌంతేయ పృథగ్జనసమాగమం॥ 12-52-16 (66826) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-52-17x (5460) స తద్వాక్యమథాజ్ఞాయ కుంతీపుత్రో ధనంజయః। యుక్తం రథవరం తస్మా ఆచచక్షే నరర్షభః॥ 12-52-17 (66827) తతో యుధిష్ఠిరో రాజా యమౌ భీమార్జునావపి। భూతానీవ సమస్తాని యయుః కృష్ణనివేశనం॥ 12-52-18 (66828) ఆగచ్ఛత్స్వథ కృష్ణోఽపి పాండవేషు మహాత్మసు। శైనేయసహితో ధీమాన్రథమేవాన్వపద్యత॥ 12-52-19 (66829) రథస్థాః సంవిదం కృత్వా సుఖాం పృష్ట్వా చ శర్వరీం। మేఘఘోషై రథవరైః ప్రయయుస్తే నరర్షభాః॥ 12-52-20 (66830) బలాహకం మేఘపుష్పం శైబ్యం సుగ్రీవమేవచ। దారుకశ్చోదయామాస వాసుదేవస్య వాజినః॥ 12-52-21 (66831) తే హయా వాసుదేవస్య దారుకేణ ప్రచోదితాః। గాం ఖురాగ్రైస్తథా రాజఁల్లిఖంతః ప్రయయుస్తదా॥ 12-52-22 (66832) తే గ్రసంత ఇవాకాశం వేగవంతో మహాబలాః। క్షేత్రం ధర్మస్య కృత్స్నస్య కురుక్షేత్రమవాతరన్॥ 12-52-23 (66833) తతో యయుర్యత్ర భీష్మః శరతల్పగతః ప్రభుః। ఆస్తే మహర్షిభిః సార్ధ్రం బ్రహ్మా దేవగణైర్యథా॥ 12-52-24 (66834) తతోఽవతీర్య గోవిందో రథాత్స చ యుధిష్ఠిరః। భీమో గాండీవధన్వా చ యమౌ సాత్యకిరేవ చ। ఋషీనభ్యర్చయామాసుః కరానుద్యంయ దక్షిణాన్॥ 12-52-25 (66835) స తైః పరివృతో రాజా నక్షత్రైరివ చంద్రమాః। అభ్యాజగామ గాంగేయం బ్రహ్మాణమివ వాసవః॥ 12-52-26 (66836) శరతల్పే శయానం తమాదిత్యం పతితం యథా। స దదర్శ మహాబాహుం భయాచ్చాగతసాధ్వసః॥ ॥ 12-52-27 (66837) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్విపంచాశోఽధ్యాయః॥ 52॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-52-9 మంగలానాం గవాదీనామాలంభనం స్పర్శం॥ 12-52-27 ఆగతసాధ్వసః భయజన్యకంపాదిమాన్॥

12-53-0 (66838) జనమేజయ ఉవాచ। 12-53-0x (5461) ధర్మాత్మని మహావీర్యే సత్యసంధే జితాత్మని। దేవవ్రతే మహాభాగే శరతల్పగతేఽచ్యుతే॥ 12-53-1 (66839) శయానే వీరశయనే భీష్మే శంతనునందనే। గాంగేయే పురుషవ్యాఘ్రే పాండవైః పర్యుపాసితే॥ 12-53-2 (66840) కాః కథాః సమవర్తంత తస్మిన్వీరసమాగమే। హతేషు సర్వసైన్యేషు తన్మే శంస మహామునే॥ 12-53-3 (66841) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-53-4x (5462) శరతల్పగతే భీష్మే కౌరవాణాం పితామహే। ఆజగ్ముర్ఋషయః సిద్ధా నారదప్రముఖా నృప॥ 12-53-4 (66842) హతశిష్టాశ్చ రాజానో యుధిష్ఠిరపురోగమాః। ధృతరాష్ట్రశ్చ కృష్ణశ్చ భీమార్జునయమాస్తథా॥ 12-53-5 (66843) తేఽభిగంయ మహాత్మానో భరతానాం పితామహం। అన్వశోచంత గాంగేయమాదిత్యం పతితం యథా॥ 12-53-6 (66844) ముహూర్తమివ చ ధ్యాత్వా నారదో దేవదర్శనః। ఉవాచ పాండవాన్సర్వాన్హతశిష్టాంశ్చ పార్థివాన్॥ 12-53-7 (66845) ప్రాప్తకాలం సమాచక్షే భీష్మోఽయమనుయుజ్యతాం। అస్తమేతి హి గాంగేయో భానుమానివ భారత॥ 12-53-8 (66846) అయం ప్రాణానుత్సిసృక్షుస్తం సర్వేఽభ్యనుపృచ్ఛత। కృత్స్నాన్హి వివిధాంధర్మాంశ్చాతుర్వర్ణ్యస్య వేత్త్యయం॥ 12-53-9 (66847) ఏష వృద్ధః పరాఁల్లోకాన్సంప్రాప్నోతి తనుం త్యజన్। తం శీఘ్రమనుయుంజీధ్వం సంశయాన్మనసి స్థితాన్॥ 12-53-10 (66848) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-53-11x (5463) ఏవముక్తే నారదేన భీష్మమీయుర్నరాధిపాః। ప్రష్టుం చాశక్రువంతస్తే వీక్షాంచక్రుః పరస్పరం॥ 12-53-11 (66849) అథోవాచ హృషీకేశం పాండుపుత్రో యుధిష్ఠిరః। నాన్యస్త్వద్దేవకీపుత్ర శక్తః ప్రష్టుం పితామహం॥ 12-53-12 (66850) ప్రవ్యాహర యదుశ్రేష్ఠ త్వమగ్రే మధుసూదన। త్వం హి నస్తాత సర్వేషాం సర్వధర్మవిదుత్తమః॥ 12-53-13 (66851) ఏవముక్తః పాండవేన భగవాన్కేశవస్తదా। అభిగంయ దురాధర్షం ప్రవ్యాహారయదచ్యుతః॥ 12-53-14 (66852) కచ్చిత్సుఖేన రజనీ వ్యుష్టా తే రాజసత్తమ। విస్పష్టలక్షణా బుద్ధిః కచ్చిచ్చోపస్థితా తవ॥ 12-53-15 (66853) కచ్చిజ్జ్ఞానాని సర్వాణి ప్రతిభాంతి చ తేఽనఘ। న గ్లాయతే చ హృదయం న చ తే వ్యాకులం మనః॥ 12-53-16 (66854) భీష్మ ఉవాచ। 12-53-17x (5464) దాహో మోహః శ్రమశ్చైవ క్లమో గ్లానిస్తథా రుజా। తవ ప్రసాదాద్వార్ష్ణేయ సద్యో వ్యపగతాని మే॥ 12-53-17 (66855) యచ్చ భూతం భవిష్యచ్చ భవచ్చ పరమద్యుతే। తత్సర్వమనుపశ్యామి పాణౌ ఫలమివాహితం॥ 12-53-18 (66856) వేదోక్తాశ్చైవ యే ధర్మా వేదాంతాధిగతాశ్చ యే। తాన్సర్వాన్సంప్రపశ్యామి వరదానాత్తవాచ్యుత॥ 12-53-19 (66857) శిష్టైశ్చ ధర్మో యః ప్రోక్తః స చ మే హృది వర్తతే। దేశజాతికులానాం చ ధర్మజ్ఞోఽస్మి జనార్దన॥ 12-53-20 (66858) చతుర్ష్వాశ్రమధర్మేషు యోఽర్థః స చ హృది స్థితః। రాజధర్మాంశ్చ సకలానవగచ్ఛామి కేశవ॥ 12-53-21 (66859) యచ్చ యత్ర చ వక్తవ్యం తద్వక్ష్యామి జనార్దన। తవ ప్రసాదాద్ధి శుభా మనో మే బుద్ధిరావిశత్॥ 12-53-22 (66860) యువేవాస్మి సమావృత్తస్త్వదనుధ్యానబృంహితః। వక్తుం శ్రేయః సమర్థోఽస్మి త్వత్ప్రసాదాజ్జనార్దన॥ 12-53-23 (66861) స్వయం కిమర్థం తు భవాఞ్శ్రేయో న ప్రాహ పాండవం। కిం తే వివక్షితం చాత్ర తదాశు వద మాధవ॥ 12-53-24 (66862) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-53-25x (5465) యశసః శ్రేయసశ్చైవ మూల మాం విద్ధి కౌరవ। మత్తః సర్వేఽభినిర్వృత్తా భావాః సదసదాత్మకాః॥ 12-53-25 (66863) శీతాంశుశ్చంద్ర ఇత్యుక్తే లోకే కో విస్మయిష్యతి। తథైవ యశసా పూర్ణే మయి కో విస్మయిష్యతి॥ 12-53-26 (66864) ఆధేయం తు మయా భూయో యశస్తవ మహాద్యుతే। తతో మే విపులా బుద్ధిస్త్వయి భీష్మ సమాహితా॥ 12-53-27 (66865) యావద్ధి పృథివీపాల పృథ్వీయం స్థాస్యతి ధ్రువా। తావత్తవాక్షయా కీర్తిర్లోకాననుచరిష్యతి॥ 12-53-28 (66866) యచ్చ త్వం వక్ష్యసే భీష్మ పాండవాయానుపృచ్ఛతే। వేదప్రవాద ఇవ తే స్థాస్యతే వసుధాతలే॥ 12-53-29 (66867) యశ్చైతేన ప్రమాణేన యోక్ష్యత్యాత్మానమాత్మనా। స ఫలం సర్వపుణ్యానాం ప్రేత్య చానుభవిష్యతి॥ 12-53-30 (66868) ఏతస్మాత్కారణాద్భీష్మ మతిర్దివ్యా మయా హి తే। దత్తా యశో విప్రథయేత్కథం భూయస్తవేతి హ॥ 12-53-31 (66869) యావద్ధి ప్రథతే లోకే పురుషస్య యశో భువి। తావత్తస్యాక్షయా కీర్తిర్భవతీతి వినిశ్చితా॥ 12-53-32 (66870) రాజానో హతశిష్టాస్త్వాం రాజన్నభిత ఆసతే। ధర్మాననుయుయుక్షంతస్తేభ్యః ప్రబ్రూహి భారత॥ 12-53-33 (66871) భవాన్హి వయసా వృద్ధః శ్రుతాచారసమన్వితః। కుశలో రాజధర్మాణాం సర్వేషామపరాశ్చ యే॥ 12-53-34 (66872) జన్మప్రభృతి తే కించిద్వౄజినం న దదర్శ హ। జ్ఞాతారం సర్వధర్మాణాం త్వాం విదుః సర్వపార్థివాః॥ 12-53-35 (66873) తేభ్యః పితేవ పుత్రేభ్యో రాజన్బ్రూహి పరం నయం। ఋషయశ్చైవ దేవాశ్చ త్వయా నిత్యముపాసితాః॥ 12-53-36 (66874) తస్మాద్వక్తవ్యమేవేదం త్వయాఽవశ్యమశేషతః। ధర్మం శుశ్రూషమాణేభ్యః పృష్టేన న సతా పునః॥ 12-53-37 (66875) వక్తవ్యం విదుషా చేతి ధర్మమాహుర్మనీషిణః। అప్రతిబ్రువతః కష్టో దోషో హి భవితా ప్రభో॥ 12-53-38 (66876) తస్మాత్పుత్రైశ్చ పౌత్రేశ్చ ధర్మాన్పృష్టాన్సనాతనాన్। విద్వంజిజ్ఞాసమానేభ్యః ప్రబ్రూహి భరతర్షభ॥ ॥ 12-53-39 (66877) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రిపంచాశోఽధ్యాయః॥ 53॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-53-8 అనుయుజ్యతాం పృచ్ఛ్యతాం॥ 12-53-32 యశః పరచిత్తచమాత్కృతిజనకో గుణౌధః। కీర్తిః సాధుతయాఽన్యైః కథనం॥ 12-53-33 అనుయుయుక్షంతః ప్రష్టుమిచ్ఛంతః॥

12-54-0 (66878) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-54-0x (5466) అథావ్రవీన్మహాతేజా వాక్యం కౌరవనందనః। హంత ధర్మాన్ప్రవక్ష్యామి దృఢే వాఙ్భనసీ మమ॥ 12-54-1 (66879) తవ ప్రసాదాద్గోవింద భూతాత్మా హ్యసి శాశ్వతః। యుధిష్ఠిరస్తు ధర్మాత్మా మాం ధర్మాననుపృచ్ఛతు। ఏవం ప్రీతో భవిష్యామి ధర్మాన్వక్ష్యామి చాఖిలాన్॥ 12-54-2 (66880) యస్మిన్రాజర్షభే జాతే ధర్మాత్మని మహాత్మని। అహృష్యన్నృషయః సర్వే స మాం పృచ్ఛతు పాండవః॥ 12-54-3 (66881) సర్వేషాం దీప్తయశసాం కురూణాం ధర్మచారిణాం। యస్య నాస్తి సమః కశ్చిత్స మాం పృచ్ఛతు పాండవః॥ 12-54-4 (66882) ధృతిర్దమో బ్రహ్మచర్యం క్షమా ధర్మశ్చ నిత్యదా। యస్మిన్నోజశ్చ తేజశ్చ స మాం పృచ్ఛతు పాండవః॥ 12-54-5 (66883) సంబంధినోఽతిథీన్భృత్యాన్సంశ్రితాంశ్చైవ యో భృశం। సంమానయతి సత్కృత్య స మాం పృచ్ఛతు పాణ్·డవః॥ 12-54-6 (66884) సత్యం దానం తపః శౌర్యం శాంతిర్దాక్ష్యమసంభ్రమః। యస్మిన్నేతాని సర్వాణి స మాం పృచ్ఛతు పాండవః॥ 12-54-7 (66885) యో న కామాన్న సంరంభాన్న భయాన్నార్థకారణాత్। కుర్యాదధర్మం ధర్మాత్మా స మాం పృచ్ఛతు పాండవః॥ 12-54-8 (66886) సత్యనిత్యః క్షమానిత్యో జ్ఞాననిత్యోఽతిథిప్రియః। యో దదాతి సతాం నిత్యం స మాం పృచ్ఛతు పాండవః॥ 12-54-9 (66887) ఇజ్యాధ్యయననిత్యశ్చ ధర్మే చ నిరతః సదా। క్షాంతః శ్రుతరహస్యశ్చ స మాం పృచ్ఛతు పాండవః॥ 12-54-10 (66888) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-54-11x (5467) లజ్జయా పరయోపేతో ధర్మరాజో యుధిష్ఠిరః। అభిశాపభయాద్భీతో భవంతం నోపసర్పతి॥ 12-54-11 (66889) లోకస్య కదనం కృత్వా లోకనాథో విశాంపతే। అభిశాపభయాద్భీతో భవంతం నోపసర్పతి॥ 12-54-12 (66890) పూజ్యాన్మాన్యాంశ్చ భక్తాంశ్చ గురూన్సంబంధిబాంధవాన్। అర్ఘార్హానిషుభిర్భిత్త్వా భవంతం నోపసర్పతి॥ 12-54-13 (66891) భీష్మ ఉవాచ। 12-54-14x (5468) బ్రాహ్మణానాం యథా ధర్మో దానమధ్యయనం తపః। క్షత్రియాణాం తథా కృష్ణ సమరే దేహపాతనం॥ 12-54-14 (66892) పితౄన్పితామహాన్భ్రాతౄన్గురూన్సంబంధిబాంధవాన్। మిథ్యాప్రవృత్తాన్యః సఖ్యే నిహన్యాద్ధర్మ ఏవ సః॥ 12-54-15 (66893) సమయత్యాగినో లుబ్ధాన్గురూనపి చ కేశవ। నిహంతి సమరే పాపాన్క్షత్రియో యః స ధర్మవిత్॥ 12-54-16 (66894) యో లోభాన్న సమీక్షేత ధర్మసేతుం సనాతనం। నిహంతి యస్తం సమరే క్షత్రియో వై స ధర్మవిత్॥ 12-54-17 (66895) లోహితోదాం కేశతృణాం గజశైలాం ధ్వజద్రుమాం। మహీం కరోతి యుద్ధేషు క్షత్రియో యః స ధర్మవిత్॥ 12-54-18 (66896) ఆహూతేన రణే నిత్యం యోద్ధవ్యం క్షత్రబంధునా। ధర్ంయం స్వర్గ్యం చ లోక్యం చ యుద్ధం హి మనురబ్రవీత్॥ 12-54-19 (66897) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-54-20x (5469) ఏవముక్తస్తు భీష్మేణ ధర్మపుత్రో యుధిష్ఠిరః। వినీతవదుపాగంయ తస్థై సందర్శనేఽగ్రతః॥ 12-54-20 (66898) అథాస్య పాదౌ జగ్రాహ భీష్మశ్చాపి ననంద తం। మూర్ధ్నిం చైనముపాఘ్రాయ నిషీదేత్యబ్రవీత్తదా॥ 12-54-21 (66899) తమువాచాథ గాంగేయో వృషభః సర్వధన్వినాం। మాం పృచ్ఛ తాత విస్రబ్ధం మా భైస్త్వం కురుసత్తమ॥ ॥ 12-54-22 (66900) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుఃపంచాశోఽధ్యాయః॥ 54॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-54-2 భూతాత్మా ప్రాణినామంతరాత్మాసి। తేన మమాభిప్రాయం వేత్సీతి భావః॥ 12-54-11 అభిశాపో లోకగర్హ్యతా॥

12-55-0 (66901) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-55-0x (5470) ప్రణిపత్య హృషీకేశమభివాద్య పితామహం। అనుమాన్య గురూన్సర్వాన్పర్యపృచ్ఛద్యుధిష్ఠిరః॥ 12-55-1 (66902) రాజ్ఞాం వై పరమో ధర్మ ఇతి ధర్మవిదో విదుః। మహాంతమేతం భారం చ మన్యే తద్బ్రూహి పార్థివ॥ 12-55-2 (66903) రాజధర్మాన్విశేషేణ కథయస్య పితామహ। సర్వస్య జీవలోకస్య రాజధర్మః పరాయణం॥ 12-55-3 (66904) త్రివర్గో హి సమాసక్తో రాజధర్మేషు కౌరవ। మోక్షధర్మశ్చ విస్పష్టః సకలోఽత్ర సమాహితః॥ 12-55-4 (66905) యథా హి రశ్మయోఽశ్వస్య ద్విరదస్యాంకుశో యథా। నరేంద్రధర్మో లోకస్య తథా ప్రగ్రహణం స్మృతం॥ 12-55-5 (66906) అత్ర వై సంప్రమూఢే తు ధర్మే రాజర్షిసేవితే। లోకస్య సంస్థా న భవేత్సర్వం చ వ్యాకులీభవేత్॥ 12-55-6 (66907) ఉదయన్హి యథా సూర్యో నాశయత్యశుభం తమః। రాజధర్మస్తథా లోక్యామాక్షిపత్యశుభాం గతిం॥ 12-55-7 (66908) తదగ్రే రాజధర్మాన్హి మదర్థే త్వం పితామహ। ప్రబ్రూహి భరతశ్రేష్ఠ త్వం హి ధర్మభూతాం వరః॥ 12-55-8 (66909) ఆగమశ్చ పరస్త్వత్తః సర్వేషాం నః పరంతప। భవంతం హి పరం బుద్ధౌ వాసుదేవోఽభిమన్యతే॥ 12-55-9 (66910) భీష్మ ఉవాచ। 12-55-10x (5471) నమో ధర్మాయ మహతే నమః కృష్ణాయ వేధసే। బ్రాహ్మణేభ్యో నమస్కృత్య ధర్మాన్వక్ష్యామి శాశ్వతాన్॥ 12-55-10 (66911) శృణు కార్త్స్న్యేన మత్తస్త్వం రాజధర్మాన్యుధిష్ఠిర। నిరుచ్యమానాన్నియతో యచ్చాన్యదపి వాంఛసి॥ 12-55-11 (66912) ఆదావేవ కురుశ్రేష్ఠ రాజ్ఞా రంజనమిచ్ఛతా। దేవతానాం ద్విజానాం చ వర్తితవ్యం యథావిధి॥ 12-55-12 (66913) దైవతాన్యర్చయిత్వా హి బ్రాహ్మణాంశ్చ కురూద్వహ। ఆనృణ్యం యాతి ధర్మస్య లోకేన చ సమర్చ్యతే॥ 12-55-13 (66914) ఉత్థానేన సదా పుత్ర ప్రయతేథా యుధిష్ఠిర। న హ్యుత్థానమృతే దైవం రాజ్ఞామర్థం ప్రసాధయేత్॥ 12-55-14 (66915) సాధారణం ద్వయం హ్యేతద్దైవముత్థానమేవ చ। పౌరుషం హి పరం మన్యే దైవం నిశ్చిత్య ముహ్యతే॥ 12-55-15 (66916) విపన్నే చ సమారంభే సంతాపం మా స్మ వై కృథాః। ఘటేతైవం సదాఽఽత్మానం రాజ్ఞామేష పరో నయః॥ 12-55-16 (66917) న హి సత్యాదృతే కించిద్రాజ్ఞాం వై సిద్ధికారకం। సత్యే హి రాజా నిరతః ప్రేత్య చేహ చ నందతి॥ 12-55-17 (66918) ఋషీణామపి రాజేంద్ర సత్యమేవ పరం ధనం। తథా రాజ్ఞాం పరం సత్యాన్నాన్యద్విశ్వాసకారణం॥ 12-55-18 (66919) గుణవాఞ్శీలవాందాంతో మృదుదండో జితేంద్రియః। సుదర్శః స్థూలలక్ష్యశ్చ న భ్రశ్యేత సదా శ్రియః॥ 12-55-19 (66920) ఆర్జవం సర్వకార్యేషు శ్రయేథాః కురునందన। పునర్నయవిచారేణ త్రయీసంవరణేన చ। `ఆర్జవేన సమాయుక్తా మోదంతే ఋషయో దివి॥' 12-55-20 (66921) మృదుర్హి రాజా సతతం లంఘ్యో భవతి సర్వశః। తీక్ష్ణాచ్చోద్విజతే లోకస్తస్మాదుభయమాచరేత్॥ 12-55-21 (66922) అదండ్యాశ్చైవ తే పుత్ర విప్రాః స్యుర్దదతాం వర। భూతమేతత్పరం లోకే బ్రాహ్మణా నామ పాండవ॥ 12-55-22 (66923) మనునా చాత్ర రాజేంద్ర గీతౌ శ్లోకౌ మహాత్మనా। ధర్మేషు స్వేషు కౌరవ్య హృది తౌ కర్తుమర్హసి॥ 12-55-23 (66924) అభ్ద్యోఽగ్నిర్బ్రహ్మతః క్షత్రమశ్మనో లోహముత్థితం। తేషాం సర్వత్రగం తేజః స్వాసు యోనిషు శాంయతి॥ 12-55-24 (66925) అయో హంతి యదాఽశ్మానమగ్నిరాపో నిహంతి చ। బ్రహ్మ చ క్షత్రియో ద్వేష్టి తదా సీదంతి తే త్రయః॥ 12-55-25 (66926) ఏవం కృత్వా మహారాజ నమస్యా ఏవ తే ద్విజాః। భౌమం బ్రహ్మ ద్విజశ్రేష్ఠా ధారయంతి శమాన్వితాః॥ 12-55-26 (66927) ఏవం చైవ నరవ్యాఘ్ర లోకయాత్రావిఘాతకాః। నిగ్రాహ్యా ఏవ బాహుభ్యాం బ్రాహ్మణాస్తే నరేశ్వర॥ 12-55-27 (66928) శ్లోకౌ చోశనసా గీతౌ పురా తాత మహర్షిణా। తౌ నివోధ మహారాజ త్వమేకాగ్రమనా నృప॥ 12-55-28 (66929) ఉద్యంయ శస్త్రమాయాంతమపి వేదాంతగం రణే। నిగృహ్ణీయాత్స్వధర్మేణ ధర్మాపేక్షీ నరాధిపః॥ 12-55-29 (66930) వినశ్యమానం ధర్మం హి యోఽభిరక్షేత్స ధర్మవిత్। న తేన ధర్మహా స స్యాన్మన్యుస్తన్మన్యుమృచ్ఛతి॥ 12-55-30 (66931) ఏవం చైవ నరశ్రేష్ఠ రక్ష్యా ఏవ ద్విజాతయః। సాపరాధానపి హి తాన్విషయాంతే సముత్సృజేత్॥ 12-55-31 (66932) అభిశస్తమపి హ్యేషాం పీడయేన్న విశాంపతే। బ్రహ్మఘ్నే గురుతల్పే చ భ్రూణహత్యే తథైవ చ॥ 12-55-32 (66933) రాజద్విష్టే చ విప్రస్య విషయాంతే వివాసనం। విధీయతే న శారీరం భయమేషాం కదాచన॥ 12-55-33 (66934) దయితాశ్చ నరాస్తే స్యుర్భక్తిమంతో ద్విజేషు యే। న శోకః పరమా తుష్టీ రాజ్ఞాం భవతి సంచయాత్॥ 12-55-34 (66935) దుర్గేషు చ మహారాజ షట్సు యే శాస్త్రనిశ్చితాః। సర్వదుర్గేషు మన్యంతే నరదుర్గం సుదుర్గమం॥ 12-55-35 (66936) తస్మాన్నిత్యం దయా కార్యా చాతుర్వర్ణ్యే విపశ్చితా। ధర్మాత్మా సత్యవాక్చైవ రాజా రంజయతి ప్రజాః॥ 12-55-36 (66937) న చ క్షాంతేన తే నిత్యం భావ్యం పురుషసత్తమ। అధర్మో హి మృద్ రాజా క్షమావానివ కుంజరః॥ 12-55-37 (66938) వార్హస్పత్యే చ శాస్త్రే చ శ్లోకోఽయం నియతః ప్రభో। అస్మిన్నర్థే నిగదితస్తన్మే నిగదతః శృణు॥ 12-55-38 (66939) క్షమమాణం నృపం నిత్యం నీచః పరిభవేంజనః। హస్తియంతా గజస్యేవ శిర ఏవారురుక్షతి॥ 12-55-39 (66940) తస్మాన్నైవ మృదుర్నిత్యం తీక్ష్ణో వాఽపి భవేన్నృపః। వసంతేఽర్క ఇవ శ్రీమాన్న శీతో న చ ఘర్మదః॥ 12-55-40 (66941) ప్రత్యక్షేణానుమానేన తథౌపంయాగమైరపి। పరీక్ష్యాస్తే మహారాజ స్వే పరే చైవ నిత్యశః॥ 12-55-41 (66942) వ్యసనాని చ సర్వాణి త్యజేథా భూరిదక్షిణ। నచైతాని ప్రయుంజీథాః సంగం తు పరివర్జయ॥ 12-55-42 (66943) వ్యసనీ యస్తు లోకేఽస్మిన్పరిభూతో భవత్యుత। ఉద్వేజయతి లోకం చ యోఽతిద్వేషీ మహీపతిః॥ 12-55-43 (66944) భవితవ్యం సదా రాజ్ఞా గర్భిణీసహధర్మిణా। కారణం చ మహారాజ శృణు యేనేదముచ్యతే॥ 12-55-44 (66945) యథా హి గర్భిణీ హిత్వా స్వం ప్రియం మనసోఽనుగం। గర్భస్య హితమాధత్తే తథా రాజ్ఞాఽప్యసంశయం॥ 12-55-45 (66946) వర్తితవ్యం కురుశ్రేష్ఠ సదా ధర్మానువర్తినా। స్వం ప్రియం తు పరిత్యజ్య యద్యల్లోకహితం భవేత్॥ 12-55-46 (66947) న సంత్యాజ్యం చ తే ధైర్యం కదాచిదపి పాండవ। ధీరస్య స్పష్టదండస్య న హ్యాజ్ఞా ప్రతిహన్యతే॥ 12-55-47 (66948) పరిహాసశ్చ భృత్యైస్తే నాత్యర్థం వదతాం వర। కర్తవ్యో రాజశార్దూల దోషమత్ర హి మే శృణు॥ 12-55-48 (66949) అవమన్యంతి భర్తారం సహర్షముపజీవినః। స్వే స్థానే న చ తిష్ఠంతి లంఘ్యంతి చ తద్వచః॥ 12-55-49 (66950) ప్రేష్యమాణా వికల్పంతే గుహ్యం చాప్యనుయుంజతే। అయాచ్యం చైవ యాచంతే భోజ్యాన్యాహారయంతి చ॥ 12-55-50 (66951) క్రుథ్యంతి పరిదీప్తంతి భూమిపాయాధితిష్ఠతే। ఉత్కోచైర్వంచనాభిశ్చ కార్యాణి ఘ్నంతి చాస్య తే॥ 12-55-51 (66952) జర్ఝరం చాస్య విషయం కుర్వంతి ప్రతిరూపకైః। స్త్రీరక్షిభిశ్చ సజ్జంతే తుల్యవేషా భవంతి చ॥ 12-55-52 (66953) వాంతం నిష్ఠీవనం చైవ కుర్వతే చాస్య సన్నిధౌ। నిర్లజ్జా రాజశార్దూల వ్యాహరంతి చ తద్వచః॥ 12-55-53 (66954) హయం వా దంతినం వాఽపి రథం వా నృపసంమతం। అధిరోహంత్యవజ్ఞాయ సహర్షాః పార్థివే మృదౌ॥ 12-55-54 (66955) ఇదం తే దుష్కరం రాజన్నిదం తే దుర్విచేష్టితం। ఇత్యేవం సుహృదో నామ బ్రువతే పరిపద్గతాః॥ 12-55-55 (66956) క్రుద్ధే చాస్మిన్హసంత్యేవ న చ హృష్యంతి పూజితాః। సంఘర్షశీలాశ్చ తదా భవంత్యన్యోన్యకారణాత్॥ 12-55-56 (66957) విస్రంసయంతి మంత్రం చ వివృణ్వంతి చ దుష్కృతం। లీలయా చైవ కుర్వంతి సావజ్ఞాస్తస్య శాసనం॥ 12-55-57 (66958) అలంకారాణి భోజ్యం చ తథా స్నానానులేపనే। హేలయానా నరవ్యాఘ్ర స్వస్థాస్తస్యోపభుంజయే॥ 12-55-58 (66959) నిందంతే స్వానధీకారాన్సంత్యజంతే చ భారత। న వృత్త్యా పరితృష్యంతి రాజదేయం హరంతి చ॥ 12-55-59 (66960) క్రీడితుం తేన చేచ్ఛంతి ససూత్రేణేవ పక్షిణా। అస్మత్ప్రణేయో రాజేతి లోకాంశ్చైవ వదంత్యుత॥ 12-55-60 (66961) ఏతే చైవాపరే చైవ దోషాః ప్రాదుర్భవంత్యుత। నృపతౌ మార్దవోపేతే హర్షులే చ యుధిష్ఠిర॥ ॥ 12-55-61 (66962) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచపంచాశోఽధ్యాయః॥ 55॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-55-2 ధర్మః ప్రజాపాలనాత్మకః పరమః సర్వధర్మశ్రేష్ఠః। ఏతం ధర్మం భారం దువేహం మన్యే॥ 12-55-5 ప్రగ్రహణం నియంత్రణం॥ 12-55-6 సంస్థా మర్యాదావ్యవస్థా॥ 12-55-8 అగ్రే ఇతరేభ్యో ధర్మేభ్యః పూర్వం॥ 12-55-9 పరః ఆగమః పరం రహస్యం। నః అస్మాకం త్వత్తఏవ విహితమస్తు॥ 12-55-18 సత్యాన్నాన్యదాశ్వాసకారమితి డ. థ. పాఠః॥ 12-55-19 స్థూలలక్ష్యః బహుప్రదః॥ 12-55-26 భౌమం బ్రహ్మ వేదాన్ యజ్ఞాంశ్చ॥ 12-55-29 స్వధర్మేణ శస్త్రోద్యమనేన నిగృహ్ణీయాదేవ నతు హన్యాత్॥ 12-55-30 వినశ్యమానమాతతాయిదోషాత్। తేన జాతతాయినిగ్రహేణ॥ 12-55-32 అభిశస్తం సతాఽసతా వా దోషేణ యుక్తం తథాఖ్యాపితం॥ 12-55-33 శారీరం కశాఘాతాదిజం॥ 12-55-35 షట్సు మరుజలపృథ్వీవనపర్వతనస్మవేషు॥ 12-55-37 అధర్మో ధర్మవిరోధీ॥ 12-55-39 గజస్య క్షమమాణస్య॥ 12-55-42 వ్యసనాని మృగయాదీని॥ 12-55-46 ప్రియమిష్టం॥ 12-55-47 న భయం విద్యతే క్వచిత్। ఇతి ఝ. పాఠః। తే త్వయా॥ 12-55-52 ప్రతిరూపకైః కృత్రిమైః శాసనపత్రైః। విషయం దేశం। జర్ఝరం నిఃసారం। స్త్రీరక్షిభిః సజ్జంతే ప్రీతి కుర్వంతి అంతఃపురే ప్రవేశమిచ్ఛంతః॥ 12-55-54 నాదృత్య హర్షులే ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర హర్షులే పరిహాసశీలే ఇత్యర్థః॥ 12-55-57 విస్రంసయంతి భేదయంతి॥ 12-55-58 స్వస్థాః నిర్భయాః॥ 12-55-59 రాజదేయం రాజభాగం॥

12-56-0 (66963) భీష్మ ఉవాచ। 12-56-0x (5472) నిత్యోద్యుక్తేన వై రాజ్ఞా భవితవ్యం యుధిష్ఠిర। ప్రశస్యతే న రాజా హి నారీవోద్యమవర్జితః॥ 12-56-1 (66964) భగవానుశనా చాహ శ్లోకమత్ర విశాంపతే। తదిహైకమనా రాజన్గదతస్తం నిబోధ మే॥ 12-56-2 (66965) ద్వావిమౌ గ్రసతే భూమిః సర్పో బిలశయానివ। రాజానం చావిరోద్ధారం బ్రాహ్మణం చాప్రవాసినం॥ 12-56-3 (66966) తదేతన్నరశార్దూల హృది త్వం కర్తుమర్హసి। సంధేయానభిసంధత్స్వ విరోధ్యాంశ్చ విరోధయ॥ 12-56-4 (66967) సప్తాంగస్య చ రాజ్యస్య విపరీతం య ఆచరేత్। గురుర్వా యది వా మిత్రం ప్రతిహంతవ్య ఏవ సః॥ 12-56-5 (66968) మరుత్తేన హి రాజ్ఞా వై గీతః శ్లోకః పురాతనః। రాజ్యాధికారే రాజేంద్ర బృహస్పతిమతః పురా॥ 12-56-6 (66969) గురోరప్యవలిప్తస్య కార్యాకార్యమజానతః। ఉత్పథం ప్రతిపన్నస్య పరిత్యాగో విధీయతే॥ 12-56-7 (66970) బాహోః పుత్రేణ రాజ్ఞా చ సగరేణ చ ధీమతా। అసమంజః సుతో జ్యేష్ఠస్త్యక్తః పౌరహితైషిణా॥ 12-56-8 (66971) అసమంజః సరయ్వాం స పౌరాణాం బాలకాన్నృప। న్యమజ్జయదతః పిత్రా నిర్భర్త్స్య స వివాసితః॥ 12-56-9 (66972) ఋషిణోద్దాలకేనాపి శ్వేతకేతుర్మహాతపాః। మిథ్యా విప్రానుపచరన్సంత్యక్తో దయితః సుతః॥ 12-56-10 (66973) లోకరంజనమేవాత్ర రాజ్ఞాం ధర్మః సనాతనః। సత్యస్య రక్షణం చైవ వ్యవహారస్య చార్జవం॥ 12-56-11 (66974) న హింస్యాత్పరవిత్తాని దేయం కాలే చ దాపయేత్। విక్రాంతః సత్యవాక్క్షాంతో నృపో న చలతే పథః॥ 12-56-12 (66975) గుప్తమంత్రో జితక్రోధః శాస్త్రార్థకృతనిశ్చయః। ధర్మే చార్థే చ కామే చ మోక్షే చ సతతం రతః॥ 12-56-13 (66976) త్రయ్యా సంవృతమంత్రశ్చ రాజా భవితుర్మహతి। వృజినం చ నరేంద్రాణాం నాన్యచ్చారక్షణాత్పరం॥ 12-56-14 (66977) చాతుర్వర్ణ్యస్య ధర్మాశ్చ రక్షితవ్యా మహీక్షితా। ధర్మసంకరరక్షా చ రాజ్ఞాం ధర్మః సనాతనః॥ 12-56-15 (66978) న విశ్వసేచ్చ నృపతిర్న చాత్యర్థం చ విశ్వసేత్। షాంగుణ్యగుణదోషాంశ్చ నిత్యం బుద్ధ్యాఽవలోకయేత్॥ 12-56-16 (66979) అచ్ఛిద్రదర్శీ నృపతిర్నిత్యమేవ ప్రశస్యతే। త్రివర్గే విదితార్థశ్చ యుక్తాచారపథశ్చ యః॥ 12-56-17 (66980) కోశస్యోపార్జనరతిర్యమవైశ్రవణోపమః। వేత్తా చ దశవర్గస్య స్థానవృద్ధిక్షయాత్మనః॥ 12-56-18 (66981) అభృతానాం భవేద్భర్తా భృతానామన్వవేక్షకః। నృపతిః సుభుఖశ్చ స్యాత్స్మితపూర్వాభిభాషితా॥ 12-56-19 (66982) ఉపాసితా ---- జితతంద్రిరలోలుపః। సతాం వృత్తే స్థితమతిః సతాం హ్యాచారదర్శనః॥ 12-56-20 (66983) న చాదదీత విత్తాని సతాం హస్తాత్కదాచన। అసభ్ద్యశ్చ సమాదాయ సభ్ద్యస్తు ప్రతిపాదయేత్॥ 12-56-21 (66984) స్వయం ప్రహర్తా దాతా చ వశ్యాత్మా వశ్యసాధనః। కాలే దాతా చ భోక్తా చ శుద్ధాచారస్తథైవ చ॥ 12-56-22 (66985) శూరాన్భక్తానసంహార్యాన్కులే జాతానరోగిణః। శిష్టాఞ్శిష్టాభిసంబంధాన్మానినోఽనవమానినః॥ 12-56-23 (66986) విద్యావిదో లోకవిదః పరలోకాన్వవేక్షకాన్। ధర్మే చ నిరతాన్సాధూనచలానచలానివ। 12-56-24 (66987) సహాయాన్సతతం కుర్యాద్రాజా భూతిపరిష్కృతాన్। తైశ్చ తుల్యో భవేద్భోగైశ్ఛత్రమాత్రాజ్ఞయాఽధికః॥ 12-56-25 (66988) ప్రత్యక్షా చ పరోక్షా చ వృత్తిశ్చాస్య భవేత్సమా। ఏవం కుర్వన్నరేంద్రో హి న ఖేదమిహ విందతి॥ 12-56-26 (66989) సర్వాభిశంకీ నృపతిర్యశ్చ సర్వహరో భవేత్। స క్షిప్రమనృర్జుర్లుబ్ధః స్వజనేనైవ బాధ్యతే॥ 12-56-27 (66990) శుచిస్తు పృథివీపాలో లోకస్యానుగ్రహే రతః। న పతత్యరిభిర్గ్రస్తః పతితశ్చాధితిష్ఠతి॥ 12-56-28 (66991) అక్రోధనో హ్యవ్యసనీ మృదుదండో జితేంద్రియః। రాజా భవతి భూతానాం విశ్వాస్యో హిమవానివ॥ 12-56-29 (66992) ప్రాజ్ఞో న్యాయగుణోపేతః పరరంధ్రేషు లాలసః। సుదర్శః సర్వవర్ణానాం నయాపనయవిత్తథా॥ 12-56-30 (66993) క్షిప్రకారీ జితక్రోధః సుప్రసాదో మహామనాః। అరోగప్రకృతిర్యుక్తః క్రియావానవికత్థనః॥ 12-56-31 (66994) ఆరబ్ధాన్యేవ కార్యాణి న పర్యవసితాన్యపి। యస్య రాజ్ఞః ప్రదృశ్యంతే స రాజా రాజసత్తమః॥ 12-56-32 (66995) పుత్రా ఇవ పితుర్గేహే విషయే యస్య మానవాః। నిర్భయా విచరిష్యంతి స రాజా రాజసత్తమః॥ 12-56-33 (66996) అగూఢవిభవా యస్య పౌరా రాష్ట్రనివాసినః। నయాపనయవేత్తారః స రాజా రాజసత్తమః॥ 12-56-34 (66997) స్వధర్మనిరతా యస్య జనా విషయవాసినః। అసంఘాతరతా దాంతాః పాల్యమానా యథావిధి॥ 12-56-35 (66998) వశ్యా యత్తా వినీతాశ్చ న చ సంఘర్షశీలినః। విషయే దానరుచయో నరా యస్య స పార్థివః॥ 12-56-36 (66999) న యస్య కూటం కపటం న మాయా న చ మత్సరః। విషయే భూమిపాలస్య తస్య ధర్మః సనాతనః॥ 12-56-37 (67000) యః సత్కరోతి జ్ఞానాని శ్రేయాన్పరహితే రతః। సతాం వర్త్మానుగస్త్యాగీ స రాజా స్వర్గమర్హతి॥ 12-56-38 (67001) యస్య చారాశ్చ మంత్రాశ్చ నిత్యం చైవ కృతాకృతాః। న జ్ఞాయంతే హి రిపుభిః స రాజా రాజ్యమర్హతి॥ 12-56-39 (67002) శ్లోకద్వయం పురా గీతం భార్గవేణ మహాత్మనా। ఆఖ్యాతే రాజచరితే నృపతిం ప్రతి భారత॥ 12-56-40 (67003) రాజానం ప్రథమం విందేత్తతో భార్యాం తతో ధనం। రాజన్యసతి లోకేఽస్మిన్కుతో భార్యా కుతో ధనం॥ 12-56-41 (67004) తద్రాజ్యే రాజ్యకామానాం నాన్యో ధర్మః సనాతనః। ఋతే రక్షాం తు విస్పష్టాం రక్షా లోకస్య ధారిణీ॥ 12-56-42 (67005) ప్రాచేతసేన మనునా శ్లోకౌ చేమావుదాహృతౌ। రాజధర్మేషు రాజేంద్ర తావిహైకమనాః శృణు॥ 12-56-43 (67006) షడేతాన్పురుషో జహ్యాద్భిన్నాం నావమివార్ణవే। అప్రవక్తారమాచార్యమనధీయానమృత్విజం॥ 12-56-44 (67007) అరక్షితారం రాజానం భార్యాం చాప్రియవాదినీం। గ్రామకామం చ గోపాలం వనకామం చ నాపితం॥ ॥ 12-56-45 (67008) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షట్పంచాశోఽధ్యాయః॥ 56॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-56-3 అప్రవాసినం వేదాధ్యయనార్థం॥ 12-56-5 సప్త స్వాంయమాత్యసుహృత్కోశరాష్ట్రదుర్గబలాని అంగాని యస్య తస్య సప్తాంగస్య॥ 12-56-12 న హిం స్యాత్ కరార్థం ధాన్యాని రుద్ధా వృష్ట్యాదినా న నాశయత్। దేయ---నం॥ 12-56-14 వృజినం సంకటం అరక్షణాత్ మంత్రస్యాగోపనాదన్యన్నాస్తి॥ 12-56-15 ధర్మాణాం సంకరోవ్యత్యయస్తస్మాత్ప్రజానాం రక్షా ధర్మసంకరరక్షా॥ 12-56-16 న విశ్వసేత్। చాత్ విశ్వసేదప్యాప్తేషు। తేష్వపి అత్యర్థం న విశ్వసేత్॥ 12-56-23 శూరాన్సహాయాన్ కుర్యాదితి తృతీయేనాన్వయః। అసంహార్యాన్పరైరప్రతార్యాన్। శిష్టాభిసంబంధాన్ శిష్టపరివారాన్। అనవమానినః అవమానం పరస్యాకుర్వతః॥ 12-56-24 అచలాన్ స్థిరాన్ అచలానివపర్వతానివ॥ 12-56-25 ఛత్రమాత్రేణ సహితా యా ఆజ్ఞా ఇదమిత్థం కురుఇదం నేతి తయాధికః। అన్యత్సర్వం శూరైః సమానం భుంజీత॥ 12-56-32 సుపర్యవసితాని చ ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-56-35 అసంఘాతరతాః సంఘాతే శరీరే ప్రీతిమంతో న భవంతి కింతు తత్సాధ్యే ధర్మే ఏవేత్యర్థః॥ 12-56-36 సంఘర్షః పరాభిభవస్తచ్ఛీలినో న॥ 12-56-37 కూటం దంభః। కపటమనృతం। మత్సరః పరోత్కర్షాసహిష్ణుత్వం॥ 12-56-38 జ్ఞేయే పరహితే ఇతి ఝ. పాఠః। జ్ఞేయః పౌరహితే ఇతి థ. ద. పాఠః। రాజ్యమర్హతీతి ఝ. పాఠః। జ్ఞానాని జ్ఞానయుక్తాన్పండితాన్॥ 12-56-39 కృతా అప్యకృతా ఇవేతి కృతాకృతాః॥ 12-56-41 ప్రథమం శ్రేష్ఠం అసత్యశుభే॥

12-57-0 (67009) భీష్మ ఉవాచ। 12-57-0x (5473) ఏతత్తే రాజధర్మాణాం నవనీతం యుధిష్ఠిర। బృహస్పతిర్హి భగవాన్నాన్యం ధర్మం ప్రశంసతి॥ 12-57-1 (67010) విశాలాక్షశ్చ భగవాన్కావ్యశ్చైవ మహాతపాః। సహస్రాక్షో మహేంద్రశ్చ తథా ప్రాచేతసో మనుః॥ 12-57-2 (67011) భరద్వాజశ్చ భగవాంస్తథా గౌరశిరా మునిః। రాజశాస్త్రప్రణేతారో బ్రాహ్మణా బ్రహ్మవాదినః॥ 12-57-3 (67012) రక్షామేవ ప్రశంసంతి ధర్మం ధర్మభృతాం వర। రాజ్ఞాం రాజీవతాంరాక్ష సాధనం చాత్ర మే శృణు॥ 12-57-4 (67013) చారశ్చ ప్రణిధిశ్చైవ కాలే దానమమత్సరః। యుక్త్యా దానం న చాదానమయోగేన యుధిష్ఠిర॥ 12-57-5 (67014) సతాం సంగ్రహణం శౌర్యం దాక్ష్యం సత్యం ప్రజాహితం। అనార్జవైరార్జవైశ్చ శత్రుపక్షావివర్ధనం॥ 12-57-6 (67015) కేతనానాం చ జీర్ణానామవేక్షా చైవ సీదతాం। ద్వివిధస్య చ దండస్య ప్రయోగః కాలచోదితః॥ 12-57-7 (67016) సాధూనామపరిత్యాగః కులీనానాం చ ధారణం। నిచయశ్చ నిచేయానాం సేవా బుద్ధిమతామపి॥ 12-57-8 (67017) బలానాం హర్షణం నిత్యం ప్రజానామన్వవేక్షణం। కార్యేష్వఖేదః కోశస్య తథైవ చ వివర్ధనం॥ 12-57-9 (67018) పురగుప్తిరవిశ్వాసః పౌరసంఘాతభేదనం। అరిమధ్యస్థమిత్రాణాం యథావచ్చాన్వవేక్షణం॥ 12-57-10 (67019) ఉపజాపశ్చ భృత్యానామాత్మనః పురదర్శనం। అవిశ్వాసః స్వయం చైవ పరస్యాశ్వాసనం తథా॥ 12-57-11 (67020) నీతివర్త్మానుసారేణ నిత్యముత్థానమేవ చ। రిపూణామనవజ్ఞానం నిత్యం చానార్యవర్జనం॥ 12-57-12 (67021) ఉత్థానం హి నరేంద్రాణాం బృహస్పతిరభాషత। రాజధర్మస్య యన్మూలం శ్లోకాంశ్చాత్ర నిబోధ మే॥ 12-57-13 (67022) ఉత్థానేనామృతం లబ్ధముత్థానేనాసురా హతాః। ఉత్థానేన మహేంద్రేణ శ్రైష్ఠ్యం ప్రాప్తం దివీహ చ॥ 12-57-14 (67023) ఉత్థానధీరః పురుషో వాగ్ధీరానధితిష్ఠతి। ఉత్థానవీరాన్వాగ్వీరా రమయంత ఉపాసతే॥ 12-57-15 (67024) ఉత్థానహీనో రాజా హి బుద్ధిమానపి నిత్యశః। ప్రధర్షణీయః శత్రూణాం భుజంగ ఇవ నిర్విషః॥ 12-57-16 (67025) న చ శత్రురవజ్ఞేయో దుర్బలోఽపి బలీయసా। అల్పోఽపి హి దహత్యగ్నిర్విషమల్పం హినస్తి చ॥ 12-57-17 (67026) ఏకాంగేనాపి సంభూతః శత్రుర్దుర్గముపాశ్రితః। సర్వం తాపయతే దేశమపి రాజ్ఞః సమృద్ధినః॥ 12-57-18 (67027) రాజ్ఞో రహస్యం యద్వాక్యం జయార్థే లోకసంగ్రహః। హృది యచ్చాస్య జిహ్నం స్యాత్కారణార్థం చ యద్భవేత్॥ 12-57-19 (67028) యచ్చాస్య కార్యం వృజినం మార్దవేనైవ ధార్యతే। రంజనార్థం చ లోకస్య ధర్మిష్ఠామాచరేత్క్రియాం॥ 12-57-20 (67029) రాజ్యం హి సుమహత్తత్ర దుర్ధార్యమకృతాత్మభిః। న శక్యం మృదునా వోదుమాఘాతస్థానముల్వణం॥ 12-57-21 (67030) రాజ్యం సర్వామిషం నిత్యమార్జవేనైవ ధార్యతే। తస్మాన్మిశ్రేణ సతతం వర్తితవ్యం యుధిష్ఠిర॥ 12-57-22 (67031) యద్యప్యస్య విపక్తిః స్యాద్రక్షమాణస్య వై ప్రజాః। సోప్యస్య విపులో ధర్మ ఏవం వృత్తా హి భూమిపాః॥ 12-57-23 (67032) ఏష తే రాజధర్మాణాం లేశః సమనువర్ణితః। భూయస్తే యత్ర సందేహస్తద్బ్రూహి కురుసత్తమ॥ 12-57-24 (67033) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-57-25x (5474) తతో వ్యాసశ్చ భగవాందేవస్థానోఽశ్మ ఏవ చ। వాసుదేవః కృపశ్చైవ సాత్యకిః సంజయస్తథా॥ 12-57-25 (67034) సాధుసాధ్వితి సంహృష్టా ఘుష్యమాణైరివాననైః। అస్తువంశ్చ నరవ్యాఘ్రం భీష్మం ధర్మభృతాం వరం॥ 12-57-26 (67035) తతో దీనమనా భీష్మమువాచ కురునందనః। నేత్రాభ్యామశ్రుపూర్ణాభ్యాం పాదౌ తస్య శనైః స్పృశన్॥ 12-57-27 (67036) శ్వ ఇదానీం స్వసందేహం ప్రవక్ష్యామి పితామహ। ఉపైతి సవితా హ్యస్తం రసమాపీయ పార్థివం॥ 12-57-28 (67037) తతో ద్విజాతీనభివాద్య కేశవః। కృపశ్చ తే చైవ యుధిష్ఠిరాదయః। ప్రదక్షిణీకృత్య మహానదీసుతం తతో రథానారురుహుర్ముదాన్వితాః॥ 12-57-29 (67038) దృషద్వతీం చాప్యవగాహ్య సువ్రతాః। కృతోదకార్థాః కృతజప్యమంగలాః। ఉపాస్య సంధ్యాం విధివత్పరంతపా స్తతః పురం తే వివిశుర్గజాహ్వయం॥ ॥ 12-57-30 (67039) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తపంచాశోఽధ్యాయః॥ 57॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-57-1 ఏతద్రక్షణం నవనీతం నవనీతవత్సర్వధర్మసారం। న్యాయ్యం ధర్మం ప్రశంసతీతి ఝ. పాఠః॥ 12-57-5 చారో గుప్తస్పశః। ప్రణిధిః ప్రకటస్పశః। దానం భక్తవేతనయోః యుక్తేరాదానం। అయోగేనానుపాయేన ఆదానం కరగ్రహణం నచ॥ 12-57-7 కేతనానాం గృహాదీనాం। ద్వివిధస్య శారీరదండోఽర్థదండశ్చేతి భేదాత్॥ 12-57-8 నిచేయానాం సంగ్రాహ్యాణాం ధాన్యాదీనాం నిచయః సంగ్రహః॥ 12-57-10 అవిశ్వాసో యామికాదీనామపి॥ 12-57-11 అవిశ్వాసో భృత్యానామేవ॥ 12-57-12 ఉత్థానముద్యోగః। అనార్యం హీనకర్మ కదర్యత్వాది తద్వర్జనం॥ 12-57-15 వాగ్వీరాన్ పండితాన్। ఉత్థానమేవ మహత్పాణ్·డిత్యమిత్యర్థః॥ 12-57-18 ఏకాంగేన హస్త్యశ్వరథపాదాతానామన్యతమేనాపి సంభూతః సంపన్నః। సమృద్ధినః సమృద్ధిమతః॥ 12-57-21 అకృతాత్మభిః క్రూరైః॥ 12-57-22 మిశ్రేణ క్రౌర్యమార్దవాభ్యాం॥ 12-57-28 ప్రక్ష్యామి త్వాం పితామహ ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-58-0 (67040) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-58-0x (5475) తతః కల్యం సముత్థాయ కృతపూర్వాహ్ణికక్రియాః। యయుస్తే నగరాకారైః రథైః పాండవయాదవాః॥ 12-58-1 (67041) ప్రతిపద్య కురుక్షేత్రం భీష్మమాసాద్య చానఘం। సుఖాం చ రజనీం పృష్ట్వా గాంగేయం రథినాం వరం॥ 12-58-2 (67042) వ్యాసాదీనభివాద్యర్షీన్సర్వైస్తైశ్చాభినందితాః। నిషేదురభితో భీష్మం పరివార్య సమంతతః॥ 12-58-3 (67043) తతో రాజా మహాతేజా ధర్మపుత్రో యుధిష్ఠిరః। అబ్రవీత్ప్రాంజలిర్భీష్మం ప్రతిపూజ్య యథావిధి॥ 12-58-4 (67044) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-58-5x (5476) య ఏష రాజన్రాజేతి శబ్దశ్చరతి భారత। కథమేష సముత్పన్నస్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-58-5 (67045) తుల్యపాణిభుజగ్రీవస్తుల్యబుద్ధీంద్రియాత్మకః। తుల్యదుఃఖసుఖాత్మా చ తుల్యపృష్ఠముఖోదరః॥ 12-58-6 (67046) తుల్యశుక్రాస్థిమజ్జా చ తుల్యమాంసాసృగేవ చ। నేఃశ్వాసోచ్ఛ్వాసతుల్యశ్చ తుల్యప్రాణశరీరవాన్॥ 12-58-7 (67047) సమానజన్మమరణః సమః సర్వైర్గుణైర్నృణాం। విశిష్టబుద్ధీఞ్శూరాంశ్చ కథమేకోఽధితిష్ఠతి॥ 12-58-8 (67048) కథమేకో మహీం కృత్స్నాం శూరవీరార్యసంకులం। రక్షత్యపి చ లోకస్య ప్రసాదమభివాంఛతి॥ 12-58-9 (67049) ఏకస్య తు ప్రసాదేన కృత్స్నో లోకః ప్రసీదతి। వ్యాకులే చాకులః సర్వో భవతీతి వినిశ్చయః॥ 12-58-10 (67050) ఏతదిచ్ఛాంయహం శ్రోతుం త్వత్తో హి భరతర్షభ। కృత్స్నం తన్మే యథాతత్త్వం ప్రబ్రూహి వదతాం వర॥ 12-58-11 (67051) నైతత్కారణమత్యల్పం భవిష్యతి విశాంపతే। యదేకస్మింజగత్సర్వం దేవవద్యాతి సన్నతిం॥ 12-58-12 (67052) భీష్మ ఉవాచ। 12-58-13x (5477) నియతస్త్వం నరవ్యాఘ్ర శృణు సర్వమశేషతః। యథా రాజ్యం సముత్పన్నమాదౌ కృతయుగేఽభవత్॥ 12-58-13 (67053) నైవ రాజ్యం న రాజాఽఽసీన్న చ దండో న దాండికః। ధర్మేణైవ ప్రజాః సర్వా రక్షంతి స్మ పరస్పరం॥ 12-58-14 (67054) పాల్యమానాస్తథాఽన్యోన్యం నరా ధర్మేణ భారత। దైన్యం పరముపాజగ్ముస్తతస్తాన్మోహ ఆవిశత్॥ 12-58-15 (67055) తే మోహవశమాపన్నా మనుజా మనుజర్షభ। ప్రతిపత్తివిమోహాచ్చ ధర్మస్తేషామనీనశత్॥ 12-58-16 (67056) నష్టాయాం ప్రతిపత్తౌ చ మోహవశ్యా నరాస్తదా। లోభస్య వశమాపన్నాః సర్వే భరతసత్తమ॥ 12-58-17 (67057) అప్రాప్తస్యాభిమర్శం తు కుర్వంతో మనుజాస్తతః। కామో నామాపరస్తత్ర ప్రత్యపద్యత వై ప్రభో॥ 12-58-18 (67058) తాంస్తు కామవశం ప్రాప్తాన్రాగో నామాభిసంస్పృశత్। రక్తాశ్చ నాభ్యజానంత కార్యాకార్యే యుధిష్ఠిర॥ 12-58-19 (67059) అగంయాగమనం చైవ వాచ్యావాచ్యం తథైవ చ। భక్ష్యాభక్ష్యం చరాజేంద్ర దోషాదోషం చ నాత్యజన్॥ 12-58-20 (67060) విప్లుతే నరలోకేఽస్మింస్తతో బ్రహ్మ ననాశ హ। నాశాచ్చ బ్రహ్మణో రాజంధర్మో నాశమథాగమత్॥ 12-58-21 (67061) నష్టే బ్రహ్మణి ధర్మే చ దేవాస్త్రాసమథాగమన్। తే త్రస్తా నరశార్దూల బ్రహ్మాణం శరణం యయుః॥ 12-58-22 (67062) ప్రపద్య భగవంతం తే దేవం లోకపితామహం। ఊచుః ప్రాంజలయః సర్వే దుఃఖవేగసమాహతాః॥ 12-58-23 (67063) భగవన్నరలోకస్థం గ్రస్తం బ్రహ్మ సనాతనం। లోభమోహాదిభిర్భావైస్తతో నో భయమావిశత్॥ 12-58-24 (67064) బ్రహ్మణశ్చ ప్రణాశేన ధర్మో వ్యనశదీశ్చర। తతస్తు సమతాం యాతా మర్త్యైస్త్రిభువనేశ్వరాః॥ 12-58-25 (67065) అధోర్భివర్షాస్తు వయం భౌమాస్తూర్ధ్వప్రవర్షిణః। క్రియావ్యుపరమాత్తేషాం తతోఽగచ్ఛామ సంశయం॥ 12-58-26 (67066) అత్ర నిఃశ్రేయసం యన్నస్తద్ధ్యాయస్వ పితామహ। త్వత్ప్రసాదాత్సముత్థోసౌ ప్రభావో నో భవత్వయం॥ 12-58-27 (67067) తానువాచ సురాన్సర్వాన్స్వయంభూర్భగవాంస్తతః। శ్రేయోఽహం చింతయిష్యామివ్యేతు వో భీః సురోత్తమాః॥ 12-58-28 (67068) తతోఽధ్యాయసహస్రాణాం శతం చక్రే స్వబుద్ధిజం। యత్ర ధర్మస్తథైవార్థః కామశ్చైవానువర్ణితః॥ 12-58-29 (67069) త్రివర్గ ఇతి విఖ్యాతో గణ ఏవ స్వయంభువా। చతుర్థో మోక్ష ఇత్యేవ పృథగర్థః పృథగ్గుణః॥ 12-58-30 (67070) మోక్షస్యాస్తి త్రివర్గోఽన్యః ప్రోక్తః సత్వం రజస్తమః। స్థానం వృద్ధిః క్షయశ్చైవ త్రివర్గశ్చైవ దండజః॥ 12-58-31 (67071) ఆత్మాదేశశ్చ కాలశ్చాప్యుపాయాః కృత్యమేవ చ। సహాయాః కారణం చైవ షడ్వర్గో నీతిజః స్మృతః॥ 12-58-32 (67072) త్రయీ చాన్వీక్షికీ చైవ వార్తా చ భరతర్షభ। దండనీతిశ్చ విపులా విద్యాస్తత్ర నిదర్శితాః॥ 12-58-33 (67073) అమాత్యలిప్సా ప్రణిధీ రాజపుత్రస్య లక్షణం। చారశ్చ వివిధోపాయః ప్రణిధిశ్చ పృథగ్విధః॥ 12-58-34 (67074) సామభేదః ప్రదానం చ తతో దండశ్చ పార్థివ। ఉపేక్షా పంచమీ చాత్ర కార్త్స్న్యేన సముదాహృతా॥ 12-58-35 (67075) మంత్రశ్చ వర్ణితః కృత్స్నో మంత్రభేదార్థ ఏవ చ। విభ్రమశ్చైవ మంత్రస్య సిద్ధ్యసిద్ధ్యోశ్చ యత్ఫలం॥ 12-58-36 (67076) సంధిశ్చ త్రివిధాభిఖ్యో హీనో మధ్యస్తథోత్తమః। భయసత్కారవిత్తాఖ్యం కార్త్స్న్యేన పరివర్ణితం॥ 12-58-37 (67077) యాత్రాకాలాశ్చ చత్వారస్త్రివర్గస్య చ విస్తరః। విజయో ధర్మయుక్తశ్చ తథార్థవిజయశ్చ హ॥ 12-58-38 (67078) ఆసురశ్చైవ విజయః కార్త్స్న్యేన పరివర్ణితః। లక్షణం పంచవర్గస్య త్రివిధం చాత్ర వర్ణితం॥ 12-58-39 (67079) ప్రకాశశ్చాప్రకాశశ్చ దణ్·డోఽథ పరిశబ్దితః। ప్రకాశోఽష్టవిధస్తత్ర గుహ్యశ్చ బహువిస్తరః॥ 12-58-40 (67080) రథా నాగా హయాశ్చైవ పాదాతాశ్చైవ పాండవ। విష్టిర్నావశ్చరాశ్చైవ దేశికా ఇతి చాష్టమః। అంగాన్యేతాని కౌరవ్య ప్రకాశాని బలస్య తు॥ 12-58-41 (67081) జంగమాజంగమాశ్చోక్తాశ్చూర్ణయోగా విషాదయః। స్పర్శే చాభ్యవహార్యే చాప్యుపాంశుర్వివిధః స్మృతః॥ 12-58-42 (67082) `క్రీడాపూర్వే రణే ద్యూతే విస్రంభణసమన్వితం। ఉక్తం కైతవ్యమిత్యేతదుపాయో నవమో బుధైః॥ 12-58-43 (67083) ఉపేక్షా సర్వకార్యేషు కర్మణాం కరణేషు చ। అనిష్టానాం సముత్థానే త్రివర్గో నశ్యతే యయా॥ 12-58-44 (67084) ఇంద్రజాలాదికా మాయా వాజీవనకుశీలవైః। సునిమిత్తైదుర్నిమిత్తైరుత్పాతైశ్చ సమన్వితం॥ 12-58-45 (67085) డంభో లింగం సమాశ్రిత్య శత్రువర్గే ప్రయుజ్యతే। శాఠ్యం నిశ్చేష్టతా ప్రోక్తా చిత్తదోషప్రదూషికా॥' 12-58-46 (67086) అరిర్మిత్ర ఉదాసీన ఇత్యేతేఽప్యనువర్ణితాః। కృత్స్నా మార్గగుణాశ్చైవ తథా భూమిగుణాశ్చ హ। ఆత్మరక్షణమాశ్వాసః స్పర్శానాం చాన్వవేక్షణం॥ 12-58-47 (67087) కల్పనా వివిధాశ్చాపి నృనాగరథవాజినాం। వ్యూహాశ్చ వివిధాభిఖ్యా విచిత్రం యుద్ధకౌశలం॥ 12-58-48 (67088) ఉత్పాతాశ్చ నిపాతాశ్చ సుయుద్ధం సుపలాయితం। శస్త్రాణాం పాలనం జ్ఞానం తథైవ భరతర్షభ॥ 12-58-49 (67089) బలవ్యసనయుక్తం చ తథైవ బలహర్షణం। పీడా చాపదకాలశ్చ భయకాలశ్చ పాండవ॥ 12-58-50 (67090) తథాఖ్యాతవిధానం చ యోగః సంచార ఏవ చ। చోరైరాటవికైశ్చోగ్రైః పరరాష్ట్రస్య పీడనం॥ 12-58-51 (67091) అగ్నిదైర్గరదైశ్చేవ ప్రతిరూపకకారకైః। శ్రేణిముఖ్యోపజాపేన వీరుధశ్ఛేదనేన చ॥ 12-58-52 (67092) దూషణేన చ నాగానామాతంకజననేన చ। ఆరాధనేన భక్తస్య పత్యుశ్చోపగ్రహేణ చ॥ 12-58-53 (67093) సప్తాంగస్య చ రాజ్యస్య హ్రాసవృద్ధిసమీక్షణం। దూతసామర్థ్యయోగశ్చ రాష్ట్రస్య చ వివర్ధనం॥ 12-58-54 (67094) అరిమధ్యస్థమిత్రాణాం సంయక్చోక్తం ప్రపంచనం। అవమర్దః ప్రతీఘాతస్తథైవ చ బలీయసాం॥ 12-58-55 (67095) వ్యవహారః సుసూక్ష్మశ్చ తథా కంటకశోధనం। శ్రమో వ్యాయామయోగశ్చ యోగద్రవ్యస్య సంచయః॥ 12-58-56 (67096) అభృతానాం చ భరణం భృతానాం చాన్వవేక్షణం। అంతకాలే ప్రదానం చ వ్యసనే చాప్రసంగితా॥ 12-58-57 (67097) తథా రాజగుణాశ్చైవ సేనాపతిగుణాశ్చ హ। కరణస్య చ కర్తుశ్చ గుణదోషాస్తథైవ చ॥ 12-58-58 (67098) దుష్టేంగితం చ వివిధం వృత్తిశ్చైవానువర్తినాం। శంకితత్వం చ సర్వస్య ప్రమాదస్య చ వర్జనం॥ 12-58-59 (67099) అలబ్ధలిప్సా లబ్ధస్య తథైవ చ వివర్ధనం। ప్రదానం చ వివృద్ధస్య పాత్రేభ్యో విధివత్తథా॥ 12-58-60 (67100) విసర్గోఽర్థస్య ధర్మార్థమర్థార్థం కామహేతుకం। చతుర్థం వ్యసనాఘాతే తథైవాత్రానువర్ణితం॥ 12-58-61 (67101) క్రోధజాని తతోగ్రాణి కామజాని తథైవ చ। దశోక్తాని కురుశ్రేష్ఠ వ్యసనాన్యత్ర చైవ హ॥ 12-58-62 (67102) మృగయాక్షాస్తథా పానం స్త్రియశ్చ భరతర్షభ। కామజాన్యాహురాచార్యాః ప్రోక్తానీహ స్వయంభువా॥ 12-58-63 (67103) వాక్పారుష్యం తథోగ్రత్వ దండపారుష్యమేవ చ। ఆత్మనో నిగ్రహస్త్యాగో హ్యర్థదూషణమేవ చ॥ 12-58-64 (67104) యంత్రాణి వివిధాన్యేవ క్రియాస్తేషాం చ వర్ణితాః। అవమర్దః ప్రతీఘాతః కేతనానాం చ భంజనం॥ 12-58-65 (67105) చైత్యద్రుమావమర్దశ్చ రోధః కర్మాంతనాశనం। అపస్కరోఽథ వమనం తథోపాస్యా చ వర్ణితా॥ 12-58-66 (67106) పణవానకశంఖానాం భేరీణాం చ యుధిష్ఠిర। ఉపార్జనం చ ద్రవ్యాణాం పరమర్మ చ తాని షట్॥ 12-58-67 (67107) లబ్ధస్య చ ప్రశమనం సతాం చైవాభిపూజనం। విద్వద్భిరేకీభావశ్చ జపహోమవిధిజ్ఞతా॥ 12-58-68 (67108) మంగలాలంభనం చైవ శరీరస్య ప్రతిక్రియా। ఆహారయోజనం చైవ నిత్యమాస్తిక్యమేవ చ॥ 12-58-69 (67109) ఏకేన చ యథోత్థేయం సత్యత్వం మధురా గిరః। ఉత్తమానాం సమాజానాం క్రియాః కేతనజాస్తథా॥ 12-58-70 (67110) ప్రత్యక్షాశ్చ పరోక్షాశ్చ సర్వాధికరణేష్వథ। వృత్తేర్భరతశార్దూల నిత్యం చైవాన్వవేక్షణం॥ 12-58-71 (67111) అదండ్యత్వం చ విప్రాణాం యుక్త్యా దణ్·డనిపాతనం। అనుజీవి స్వజాతిభ్యో గుణేభ్యశ్చ సముద్భవః॥ 12-58-72 (67112) రక్షణం చైవ పౌరాణాం రాష్ట్రస్య చ వివర్ధనం। మండలస్థా చ యా చింతా రాజంద్వాదశరాజికా॥ 12-58-73 (67113) ద్విసప్తతిమతిశ్చైవ ప్రోక్తా యా చ స్వయంభువా। దేశజాతికులానాం చ ధర్మాః సమనువర్ణితాః॥ 12-58-74 (67114) ధర్మశ్చార్థశ్చ కామశ్చ మోక్షశ్చాత్రానువర్ణితాః। ఉపాయాశ్చార్థలిప్సా చ వివిధా భూరిదక్షిణః॥ 12-58-75 (67115) మూలకర్మక్రియా చాత్ర మాయాయోగశ్చ వర్ణితః। దూషణం స్రోతసాం చైవ వర్ణితం చ స్థిరాంభసాం॥ 12-58-76 (67116) యైర్యైరుపాయైర్లోకస్తు న చలేదార్యవర్త్మనః। తత్సర్వం రాజశార్దూల నీతిశాస్త్రేఽభివర్ణితం॥ 12-58-77 (67117) ఏతత్కృత్వా సుభం శాస్త్రం తతః స భగవాన్ప్రభుః। దేవానువాచ సంహృష్టః సర్వాంఛక్రపురోగమాన్॥ 12-58-78 (67118) ఉపకారాయ లోకస్య త్రివర్గస్థాపనాయ చ। నవనీతం సరస్వత్యా బుద్ధిరేషా ప్రభాషితా॥ 12-58-79 (67119) దండేన సహితా హ్యేషా లోకరక్షణకారికా। నిగ్రహానుగ్రహరతా లోకాననుచరిష్యతి॥ 12-58-80 (67120) దండేన నీయతే చేదం దండం నయతి వా పునః। దండనీతిరితిఖ్యాతా త్రీఁల్లోకానవపత్స్యతే॥ 12-58-81 (67121) పాంగుణ్యగుణసారైషా స్థాస్యత్యగ్రే మహాత్మసు। ధర్మార్థకామమోక్షాశ్చ సకలా హ్యత్ర శబ్దితాః॥ 12-58-82 (67122) భీష్మ ఉవాచ। 12-58-83x (5478) తతస్తాం భగవాన్నీతిం పూర్వం జగ్రాహ శంకరః। బహురూపో విశాలాక్షః శివః స్థాణురుమాపతిః॥ 12-58-83 (67123) అనాదినిధనో దేవశ్చైతన్యాదిసమన్వితః। జ్ఞానాని చ వశే యస్య తారకాదీన్యశేషతః॥ 12-58-84 (67124) అణిమాదిగుణోపేతమైశ్వర్యం న చ కృత్రిమం। తుష్ట్యర్థం బ్రహ్మణః పుత్రో లలాటాదుత్థితః ప్రభుః॥ 12-58-85 (67125) అరుదత్సస్వనం ఘోరం జగతః ప్రభురవ్యయః। జాయమానః పితా పుత్రే పుత్రః పితరి చైవ హి॥ 12-58-86 (67126) బుద్ధిం విశ్వసృజే దత్త్వా బ్రహ్మాండం యేన నిర్మితం। యస్మిన్హిరణ్మయో హంసః శకునిః సమపద్యత॥ 12-58-87 (67127) కర్తా సర్వస్య లోకస్య బ్రహ్మా లోకపితామహః। స దేవః సర్వభూతానాం మహాదేవః సనాతనః। అసంఖ్యాతసహస్రాణాం రుద్రాణాం స్థానమవ్యయం॥ 12-58-88 (67128) యుగానామాయుషో హ్రాసం విజ్ఞాయ భగవాఞ్శివః। సంచిక్షేప తతః శాస్త్రం మహాస్త్రం బ్రహ్మణా కృతం॥ 12-58-89 (67129) వైశాలాక్షమితి ప్రోక్తం తదింద్రః ప్రత్యపద్యత। దశాధ్యాయసహస్రాణి సుబ్రహ్మణ్యో మహాతపాః॥ 12-58-90 (67130) మఘవానపి తచ్ఛాస్త్రం దేవాత్ప్రాప్య మహేశ్వరాత్। ప్రజానాం హితమన్విచ్ఛన్సంచిక్షేప పురందరః॥ 12-58-91 (67131) సహస్త్రైః పంచభిస్తాత యదుక్తం బాహుదంతకం। అధ్యాయానాం సహస్త్రైస్తు త్రిభిరేవ బృహస్పతిః। సంచిక్షేపేశ్వరో బుద్ధ్యా బార్హస్పత్యం యదుచ్యతే॥ 12-58-92 (67132) అధ్యాయానాం సహస్రేణ కావ్యః సంక్షేపమబ్రవీత్। తచ్ఛాస్త్రమమితప్రజ్ఞో యోగాచార్యో మహాయశాః॥ 12-58-93 (67133) ఏవం లోకానురోధేన శాస్త్రమేతన్మహర్షిభిః। సంక్షిప్తమాయుర్విజ్ఞాయ లోకానాం హ్రాసి పాండవ॥ 12-58-94 (67134) అథ దేవాః సమాగంయ విష్ణుమూచుః ప్రజాపతిం। ఏకో యోఽర్హతి మర్త్యేభ్యః శ్రైష్ఠ్య వై తం సమాదిశ॥ 12-58-95 (67135) తతః సంచింత్య భగవాందేవో నారాయణః ప్రభుః। తైజసం వై విరజసం సోఽసృజన్మానసం సుతం॥ 12-58-96 (67136) విరజాస్తు మహాభాగః ప్రభుత్వం భువి నైచ్ఛత। న్యాసాయైవాభవద్వుద్ధిః ప్రణీతా తస్య పాండవ॥ 12-58-97 (67137) కీర్తిమాంస్తస్య పుత్రోఽభూత్సోఽపి మర్త్యాధికోఽభవత్। కర్దమస్తస్య తు సుతః సోఽప్యతప్యన్మహత్తపః॥ 12-58-98 (67138) ప్రజాపతేః కర్దమస్య త్వనంగో నామ వీర్యవాన్। ప్రజా రక్షయితా సాధుర్దండనీతివిశారదః॥ 12-58-99 (67139) అనంగపుత్రోఽతిబలో నీతిమానభిగంయ వై। ప్రతిపేదే మహారాజ్యమథేంద్రియవశోఽభవత్॥ 12-58-100 (67140) `ప్రాప్య నారీం మహాభాగాం రూపిణీం కామమోహితః। సౌభాగ్యేన చ సంపన్నాం గుణైశ్చానుత్తమాం సతీం'॥ 12-58-101 (67141) మృత్యోస్తు దుహితా రాజన్సునీథా నామ నామతః। ప్రఖ్యాతా త్రిషు లోకేషు యా సా వేనమజీజనత్॥ 12-58-102 (67142) తం ప్రజాసు విధర్మాణం రాగద్వేషవశానుగం। మంత్రపూతైః కుశైర్జఘ్నుర్ఋషయో బ్రహ్మవాదినః॥ 12-58-103 (67143) మమంథుర్దక్షిణం చోరుమృషయస్తస్య భారత। తతోఽస్య వికృతో జజ్ఞే హ్రస్వకః పురుషోఽశుచిః॥ 12-58-104 (67144) దగ్ధస్థూణాప్రతీకాశో రక్తాక్షః కృష్ణమూర్ధజః। నిషీదేత్యేవమూచుస్తమృషయో బ్రహ్మవాదినః॥ 12-58-105 (67145) తస్మాన్నిషాదాః సంభూతాః క్రూరాః శైలవనాశ్రయాః। యే చాన్యే వింధ్యనిలయా ంలేచ్ఛాః శతసహస్రశః॥ 12-58-106 (67146) భూయోఽస్య దక్షిణం పాణిం మమంథుస్తే మహర్షయః। తతః పురుష ఉత్పన్నో రుపేణేంద్ర ఇవాపరః॥ 12-58-107 (67147) కవచీ బద్ధనిస్త్రింశః సశరః సశరాసనః। వేదవేదాంగవిచ్చైవ ధనుర్వేదే చ పారగః॥ 12-58-108 (67148) తం దండనీతిః సకలా శ్రితా రాజన్నరోత్తమం। తతస్తు ప్రాంజలిర్వైన్యో మహర్షీస్తానువాచ హ॥ 12-58-109 (67149) సుసూక్ష్మా మే సముత్పన్నా బుద్ధిర్ధరర్మార్థదర్శినీ। అనయా కిం మయా కార్యం తన్మే తత్త్వేన శంసత॥ 12-58-110 (67150) యన్మాం భవంతో వక్ష్యంతి కార్యమర్థసమన్వితం। తదహం వః కరిష్యామి నాత్ర కార్యా విచారణా॥ 12-58-111 (67151) తమూచుస్తత్ర దేవాస్తే తే చైవ పరమర్షయః। నియతో యత్ర ధర్మో వై తమశంకః సమాచర॥ 12-58-112 (67152) ప్రియాప్రియే పరిత్యజ్య సమః సర్వేషు జంతుషు। కామం క్రోధం చ లోభం చ మానం చోత్సృజ్య దూరతః॥ 12-58-113 (67153) యశ్చ ధర్మాత్ప్రవిచలేల్లోకే కశ్చన మానవః। నిగ్రాహ్యస్తే స్వబాహుభ్యాం శశ్వద్ధర్మమవేక్షతా॥ 12-58-114 (67154) ప్రతిజ్ఞాం చాధిరోహస్వ మనసా కర్మణా గిరా। పాలయిష్యాంయహం భౌమం బ్రహ్మ ఇత్యేవ చాసకృత్॥ 12-58-115 (67155) యశ్చాత్ర ధర్మ ఇత్యుక్తో దండనీతివ్యపాశ్రయః। తమశంకః కరిష్యామి స్వవశో న కదాచన॥ 12-58-116 (67156) అదండ్యా మే ద్విజాశ్చేతి ప్రతిజానీష్వ చాభిభో। లోకం చ సంకరాత్కృత్స్నం త్రాతాఽస్మీతి పరంతప॥ 12-58-117 (67157) వైన్యస్తతస్తానువాచ దేవానృషిపురోగమాన్। బ్రాహ్మణా మే సహాయాశ్చేదేవమస్తు సురర్షభాః॥ 12-58-118 (67158) ఏవమస్త్వితి వైన్యస్తు తైరుక్తో బ్రహ్మవాదిభిః। పురోధాశ్చాభవత్తస్య శుక్రో బ్రహ్మమయో నిధిః॥ 12-58-119 (67159) మంత్రిణో వాలఖిల్యాశ్చ సారస్వత్యో గణస్తథా। మహర్షిర్భగవాన్గర్గస్తస్య సాంవత్సరోఽభవత్॥ 12-58-120 (67160) ఆత్మనాఽష్టమ ఇత్యేవ శ్రుతిరేషాం పరా నృషు। ఉత్పన్నౌ బందినౌ చాస్య తత్పూర్వౌ సూతమాగధౌ॥ 12-58-121 (67161) తయో ప్రీతో దదౌ రాజా పృథుర్వైన్యః ప్రతాపవాన్। అనూపదేశం సూతాయ మగధం మాగధాయ చ॥ 12-58-122 (67162) సమతాం వసుధాయాశ్చ స సంయగుదపాదయత్। వైషంయం హి పరం భూమేరితి నః పరమా శ్రుతిః॥ 12-58-123 (67163) మన్వంతరేషు సర్వేషు విషమా జాయతే మహీ। ఉజ్జహార తతో వైన్యః శిలాజాలాన్సమంతతః॥ 12-58-124 (67164) ధనుష్కోట్యా మహారాజ తేన శైలా విమర్దితాః। స విష్ణునా చ దేవేన శక్రేణ విబుధైః సహ। ఋషిభిశ్చ ప్రజాపాల్యే బ్రహ్మణా చాభిషేచితః॥ 12-58-125 (67165) తం సాక్షాత్పృథివీ భేజే రత్నాన్యాదాయ పాణ్·డవ। సాగరః సరితాం భర్తా హిమవాంశ్చాచలోత్తమః॥ 12-58-126 (67166) శక్రశ్చ ధనమక్షయ్యం ప్రాదాత్తస్మై యుధిష్ఠిర। రుక్మం చాపి మహామేరుః స్వయం కనకపర్వతః॥ 12-58-127 (67167) యక్షరాక్షసభర్తా చ భగవాన్నరవాహనః। ధర్మే చార్థే చ కామే చ సమర్థం ప్రదదౌ ధనం॥ 12-58-128 (67168) హయా రథాశ్చ నాగాశ్చ కోటిశః పురుషాస్తథా। ప్రాదుర్బభూవుర్వైన్యస్య చింతయానస్య పాండవ॥ 12-58-129 (67169) న జరా న చ దుర్భిక్షం నాధయో వ్యాధయః కుతః। సరీసృపేభ్యః స్తేనేభ్యో న చాన్యేభ్యః కదాచన। భయమాసీత్తతస్తస్య పృథివీ సస్యమాలినీ॥ 12-58-130 (67170) ఆపస్తస్తంభిరే చాస్య సముద్రమభియాస్యతః। పర్వతాశ్చ దదుర్మార్గం ధ్వజభంగశ్చ నాభవత్॥ 12-58-131 (67171) తేనేయం పృథివీ దుగ్ధా సస్యాని దశ సప్త చ। యక్షరాక్షసనాగానామీప్సితం యస్య యస్య యత్॥ 12-58-132 (67172) తేన ధర్మోత్తరశ్చాయం కృతో లోకో మహాత్మనా। రంజితాశ్చ ప్రజాః సర్వాస్తేన రాజేతి శబ్ద్యతే॥ 12-58-133 (67173) బ్రాహ్మణానాం క్షతత్రాణాత్తతః క్షత్రియ ఉచ్యతే। ప్రథితా ధర్మతశ్చేయం పృథివీ సాధుభిః స్మృతా॥ 12-58-134 (67174) స్థాపనం చాకరోద్విష్ణుః స్వయమేవ సనాతనః। నాతివర్తిష్యతే కశ్చిద్రాజంస్త్వామితి భారత॥ 12-58-135 (67175) తతః స భగవాన్విష్ణురావివేశ చ పార్థివం। దేవవన్నరదేవానాం నమతీదం జగత్తతః॥ 12-58-136 (67176) దండనీత్యా చ సతతం రక్షితారం నరేశ్వరం। నాధర్షయేత్తథా కశ్చిచ్చారనిష్పందదర్శనాత్॥ 12-58-137 (67177) శుభం హి కర్మ రాజేంద్ర శుభత్వాయోపకల్పతే। ఆత్మనా కరణైశ్చైవ సమస్యేహ మహీక్షితః॥ 12-58-138 (67178) కో హేతుర్యద్వశే తిష్ఠేల్లోకో దైవాదృతే గుణాత్॥ 12-58-139 (67179) విష్ణోర్లలాటాత్కమలం సౌవర్ణమభవత్తదా। శ్రియః సకాశాదర్థశ్చ జాతో ధర్మస్య పాండవ। అథ ధర్మస్తథైవార్థః శ్రీశ్చ రాజ్యే ప్రతిష్ఠితా॥ 12-58-141 (67181) సుకృతస్య క్షయాచ్చైవ స్వర్లోకాదేత్య మేదినీం। పార్థివో జాయతే తాత దండనీతివిశారదః॥ 12-58-142 (67182) మాహాత్ంయేన చ సంయుక్తో వైష్ణవేన నరో భువి। బుద్ధ్యా భవతి సంయుక్తో మాహాత్ంయం చాధిగచ్ఛతి॥ 12-58-143 (67183) స్థాపితం చ తతో దేవైర్న కశ్చిదతివర్తతే। తిష్ఠత్యేకస్య చ వశే తం చైవానువిధీయతే॥ 12-58-144 (67184) శుభం హి కర్మ రాజేంద్ర శుభత్వాయోపకల్పతే। తుల్యస్యైకస్య యేనాయం లోకో వచసి తిష్ఠతి॥ 12-58-145 (67185) యోఽస్య వై ముఖమద్రాక్షీత్సోఽస్య సర్వో వశానుగః। సుభగం చార్థవంతం చ రూపవంతం చ పశ్యతి॥ 12-58-146 (67186) మహత్త్వాత్తస్య దండస్య నీతిర్విస్పష్టలక్షణా। నయశ్చారశ్చ విపులో యేన సర్వమిదం తతం॥ 12-58-147 (67187) ఆగమశ్చ పురాణానాం మహర్షీణాం చ సంభవః। తీర్థవంశశ్చ వంశశ్చ క్షత్రియాణాం యుధిష్ఠిర॥ 12-58-148 (67188) సకలం చాతురాశ్రంయం చాతుర్హోత్రం తథైవ చ। చాతుర్వర్ణ్యం తథైవాత్ర చాతుర్విద్యం చ కీర్తిం॥ 12-58-149 (67189) ఇతిహాసోపవేదాశ్చ న్యాయః కృత్స్నశ్చ వర్ణితః। తపో జ్ఞానమర్హిసా చ సత్యం దానమమత్సరః॥ 12-58-150 (67190) వృద్ధోపసేవా దానం చ శౌచముత్థానమేవ చ। సర్వభూతానుకంపా చ సర్వమత్రోపవర్ణితం॥ 12-58-151 (67191) భువి వాచోగతం యచ్చ తచ్చ సర్వం సమర్పితం। తస్మిన్పైతామహే శాస్త్రే పాండవేయ న సంశయః॥ 12-58-152 (67192) తతో జగతి రాజేంద్ర సతతం శబ్దితం బుధైః। దేవాశ్చ నరదేవాశ్చ తుల్యా ఇతి విశాంపతే॥ 12-58-153 (67193) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం మహత్త్వం ప్రతి రాజసు। కార్త్స్న్యేన భరతశ్రేష్ఠ కిమన్యదిహ వర్తతే॥ ॥ 12-58-154 (67194) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టపంచాశోఽధ్యాయః॥ 58॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-58-1 కల్యం ప్రాతః॥ 12-58-5 ఆనుషత్వే సమానేఽపి కింనిమిత్తేయం ఏకస్మిన్నిగ్రాహనుగ్రహశక్తిరితి పృచ్ఛతి య ఇత్యాదినా॥ 12-58-14 దండః దమనం। దాండికో దండప్రణేతా॥ 12-58-15 మోహో వైచిత్యం॥ 12-58-16 ప్రతిపత్తివిమోహాత్ జ్ఞానలోపాత్॥ 12-58-20 నాత్యజందుష్టమదుష్టం చ సర్వం స్వీచక్రురిత్యర్థః॥ 12-58-21 బ్రహ్మ వేదః। ధర్మో యజ్ఞః॥ 12-58-25 మర్త్యైః సమతాం యాతాః స్మ। స్వాహాద్యభావేన క్షీణాః స్మ ఇత్యర్థః॥ 12-58-26 హవిర్ధారాభిరూర్ధ్వప్రవర్షిణః। తతశ్చాన్నాభావాన్నశ్యామ ఇత్యర్థః॥ 12-58-30 పృథగర్థః త్రివర్గఫలాపేక్షయా విపరీతఫలః। పృథగ్గుణః త్రివర్గసాధనాపేక్షయా విపరీతసాధనః॥ 12-58-31 మోక్షస్య త్రివర్గో ధర్మాదిరన్యో నిష్కామః। ధర్మాదేర్భేదశ్చ సత్వాదిగుణప్రాధాన్యనిమిత్త ఇత్యర్థః। దండాత్స్థానం సాంయం వణిజాం వృద్ధిస్తపస్వినాం క్షయశ్చోరాణాం చ భవతీత్యాహార్ధేన స్థానమితి॥ 12-58-32 నీతిజాన్షంగుణానాహ ఆత్మేతి। ఆత్మాచిత్తం। నీతిబలాత్ప్రజానాం చిత్తం దుఃస్థితమపి సుస్థితం భవతి। కుదేశోఽపి సుదేశో భవతి। కలిరపి కృతం భవతి। ఉపాయాః సాధనాని। కృత్యం కృతినిర్వర్త్యం ప్రయోజనం। సహాయాః సుహృదాదయః॥ 12-58-33 త్రయీ కర్మకాండః। ఆన్వీక్షికీ జ్ఞానకాండః। వార్తా కృషివాణిజ్యాదిజీవికాకాండః। దండనీతిః పాలనవిద్యా। ఏతే ధర్మాదయస్తత్ర బ్రహ్మకృతశతసహస్రాధ్యాయే దర్శితాః॥ 12-58-34 ప్రణిధిర్గుప్తశ్చారః। సచ చారో వివిధోపాయః। బ్రహ్మచార్యాదివేషధారీ। ఏకైకస్మిన్స్థానే పృథక్పృథగ్వేషః॥ 12-58-35 సామాదిచతుష్టయముపేక్షా చ పంచమీత్యుపాయాః॥ 12-58-36 విభ్రమో భేదార్థే॥ 12-58-37 భయేన సంధిర్హీనః। సత్కారేణ మధ్యమః। విత్తగ్రహణేనోత్తమః। తంత్రయం సంధికారణం వర్ణితం॥ 12-58-38 చత్వారో మిత్రవృద్ధిః కోశసంచయశ్చ స్వస్య మిత్రనాశః కోశహానిశ్చ పరస్యేతి॥ 12-58-39 ఆసురో విజయః సౌప్తికే గతః। పంచవర్గోఽమాత్యరాష్ట్రదుర్గాణి బలం కోశశ్చ పంచమః। త్రివిధముత్తమమధ్యమాధమభేదేన॥ 12-58-40 దండః సేనా॥ 12-58-41 విష్టిర్విష్టిగృహీతా భారవాహాః। చరాశ్చారాః। దేశికా ఉపదేష్టారో గురవః॥ 12-58-42 జంగమా మహావృశ్చికాదిజాః। అజంగమాః రక్తశృంగికాదయః। స్పర్శే వస్రాదౌ। అభ్యవహార్యేఽన్నాదౌ। ఉపాంశరభిచారాదిరితి వివిధో విషయోగరూపో దండః॥ 12-58-47 మార్గేగుణాః గ్రహనక్షత్రాదిమార్గగుణాః। భూమిగుణాశ్చతురశీతిభూవలాని యామలోక్తాని। ఆత్మరక్షణం మంత్రయంత్రాదినా। సర్గాణాం చాన్వవేక్షణం ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-58-48 కల్పనాః బలపుష్టికరా యోగాః। వివిధాభిఖ్యాశ్చక్రవ్యూహక్రౌంచవ్యూహాదినానానామానః॥ 12-58-49 ఉత్పాతా- గ్రహయుద్ధాదయో ధూమకేత్వాదయశ్చ। నిపాతాః ఉల్కాపాతభూమికంపాదయః। శాస్త్రాణాం పాలనం తీక్ష్ణీకరణం। శాస్త్రాణాం పాలనం ఇతి ట. డ. పాఠః॥ 12-58-50 ఆపదాం సమూహ ఆపదం తస్య కాల ఆపదకాలః॥ 12-58-51 ఆఖ్యాతమభిమంత్రితదుందుభిష్వనినా ప్రయాణాదికథనం। యోగః పతాకాదిమంత్రణాది। తయోః సంచారః శ్రవణదర్శనాభ్యాం పరమోహనం। ఏతత్సర్వం తత్ర ఉక్తమితి సర్వత్ర యోజ్యం॥ 12-58-52 గరదైః విషదైః ప్రతిరూపకం ప్రతిమా తత్కారకైస్తద్ద్వారా కార్మణకారిభిః కౌలికైః। శ్రేణిముఖ్యాః బలాధ్యక్షాదయస్తేషాముపజాపో భేదనం తేన। వీరుధశ్ఛేదనేన ధాన్యాద్యుచ్ఛేదేన॥ 12-58-53 నాగానాం దూషణం మంత్రతంత్రౌషధాదినా తేన పరరాష్ట్రస్య పీడనముక్తమితి ప్రపూర్వేణ సంబంధః॥ 12-58-56 కంటకశోధనం ఖలానామున్మూలనం। శ్రమో మల్లక్రీడా। వ్యాయామయోగః ఆయుధప్రయోగాభ్యాసః॥ 12-58-57 అర్థస్య కాలే దానే చ ఇతి ఝ. పాఠః। అప్రసంగితా అసంబంధః॥ 12-58-58 రాజగుణాః ఉత్థానాదయః॥ 12-58-60 పాత్రేభ్యః ప్రదానం ప్రథమం॥ 12-58-61 విసర్గో దానం ధర్మార్థం యజ్ఞార్థం ద్వితీయం। కాంయం తృతీయం। వ్యసనాధాతే చతుర్థం॥ 12-58-65 అవమర్దః పరచక్రేణ దేశాదేః పీడనం॥ 12-58-67 తాని ద్రవ్యాణి షట్ మణయః పశవః పృథ్వీ వాసో దాస్యాది కాంచనమితి॥ 12-58-69 మంగలం స్వర్ణాదికం తస్యాలంభనం స్పర్శః। ప్రతిక్రియా అలంకరణం॥ 12-58-70 ఏకస్యాప్యుత్థానప్రకారః। కేతనజాః గృహజాః। క్రియాః ధ్వజారోహణాద్యాః॥ 12-58-71 అధికరణేషు జనోపవేశనస్థానేషు చత్వరాదిషు॥ 12-58-72 జాతితో గుణతశ్చ సముద్భవో మాన్యత్వం॥ 12-58-73 ద్వాదశానాం రాజ్ఞాం సమూహో ద్వాదశరాజికా। మధ్యస్థస్య విజిగీషోశ్రతుర్దిక్షు చత్వారోఽరయస్తేభ్యోఽపరే చత్వారో మిత్రాణి తేభ్యః పరే చత్వార ఉదాసీనా ఇతి॥ 12-58-75 హే భూరిదక్షిణ॥ 12-58-76 మూలకర్మాణి కోశవృద్ధికరాణి కృష్యాదీని తేషాం క్రియా కరణప్రకారః॥ 12-58-81 నీయతే పురుషార్థఫలాయ ఇదం జగత్ దండం నయతి ప్రణయతి అనయా యా చేతి వా॥ 12-58-89 ప్రజానామాయుషః ఇతి ఝ. పాఠః। సంచిక్షేప సంక్షిప్తం కృతవాన్॥ 12-58-90 వైశాలాక్షం బాహుదంతకం బార్హస్పత్యమిత్యుత్తరోత్తరసంక్షిప్తదండనీతిగ్రంథనామాని॥ 12-58-98 పంచాదిగోఽభవదితి ఝ. పాఠః। తత్ర పంచాతిగః విషయాతిగః ముక్త ఇత్యర్థః॥ 12-58-99 అనంగఇత్యంగస్యైవ నామాంతరం॥ 12-58-120 సాంవత్సరో జ్యౌతిషికః॥ 12-58-121 ఆత్మనా స్వశరీరేణ సహాష్టమః పృథుర్విష్ణోః సకాశాదిత్యర్థః। తథాహి- విష్ణుః ప్రథమః। విరజా ద్వితీయః। కీర్తిమాంస్తృతీయః। కదమశ్చతుర్థః। అనంగః పంచమః। అతిబలః షష్ఠః। వేనః సప్తమః। పృథురష్టమ ఇతి॥ 12-58-134 ప్రథితావనతా చేతి విగ్రహే వర్ణలోపవికారాభ్యాం పృథివీ॥ 12-58-135 స్థాపనం మర్యాదాం॥ 12-58-136 తపసా భగవాన్విష్ణురావివేశ చ భూమిపం। ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-58-138 చారాణాం నిష్పందః సంచారస్తద్ద్వారా యద్దర్శనం లోకవృత్తాంతస్య మహీక్షితః కర్మేతి సంబంధః॥ 12-58-139 విష్ణుర్భూమిపమావివేశేత్యుక్తం తత్రోపపత్తిః క ఇత్యర్ధేన॥ 12-58-144 స్థాపనామథ చేద్దేవీం న కశ్చిదతివర్తత ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-58-145 తుల్యస్య స్తాద్యవయవైః సమస్య॥ 12-58-147 దండసామర్థ్యాదేవ లోకే నీత్యాదికం దృశ్యత ఇత్యర్థః॥ 12-58-148 ఆగమాదికం చాత్ర గ్రంథే కీర్తితం॥

12-59-0 (67195) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-59-0x (5479) తతః పునః స గాంగేయమభివాద్య పితామహం। ప్రాంజలిర్నియతో భూత్వా పర్యపృచ్ఛద్యుధిష్ఠిరః॥ 12-59-1 (67196) కే ధర్మాః సర్వవర్ణానాం చాతుర్వర్ణ్యస్య కే పృథక్। చాతుర్వర్ణ్యాశ్రమాణాం చ రాజధర్మాశ్చ కే మతాః॥ 12-59-2 (67197) కేన వై వర్ధతే రాష్ట్రం రాజా కేన వివర్ధతే। కేన పౌరాశ్చ భృత్యాశ్చ వర్ధంతే భరతర్షభ॥ 12-59-3 (67198) కోశం దండం చ దుర్గం చ సహాయాన్మంత్రిణస్తథా। ఋత్విక్పురోహితాచార్యాన్కీదృశాన్వర్జయేన్నృపః॥ 12-59-4 (67199) కేషు విశ్వసితవ్యం స్యాద్రాజ్ఞా కస్యాంచిదాపది। కుతో వాఽఽత్మా దృఢం రక్ష్యస్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-59-5 (67200) `ద్వైధీభావే చ భృత్యానాం శపథః కీదృశో భవేత్। అధర్మస్య ఫలం యచ్చ శపథస్య విలంఘనే॥ 12-59-6 (67201) సర్వమేతద్యథాతత్వం వ్యవహారం చ తాదృశం। సమాసవ్యాసయోగేన కథయస్వ పితామహ॥' 12-59-7 (67202) భీష్మ ఉవాచ। 12-59-8x (5480) నమో ధర్మాయ మహతే నమః కృష్ణాయ వేధసే। బ్రాహ్మణేభ్యో నమస్కృత్య ధర్మాన్వక్ష్యామి శాశ్వతాన్॥ 12-59-8 (67203) అక్రోధః సత్యవచనం సంవిభాగశ్చ సర్వశః। ప్రజనం స్వేషు దారేషు శౌచమద్రోహ ఏవ చ॥ 12-59-9 (67204) ఆర్జవం భృత్యభరణం త ఏతే సార్వవర్ణికాః। బ్రాహ్మణస్య తు యో ధర్మస్తం తే వక్ష్యామి కేవలం॥ 12-59-10 (67205) దమమేవ మహారాజ ధర్మమాహుః పురాతనం। స్వాధ్యాయోఽధ్యాపనం చైవ తత్ర కర్మ సమాప్యతే॥ 12-59-11 (67206) తం చేద్ద్విజముపాగచ్ఛేద్వర్తమానం స్వకర్మణి। అకుర్వాణం వికర్మాణి శాంతం ప్రజ్ఞానతర్పితం॥ 12-59-12 (67207) కుర్వీతాపత్యసంతానమథో దద్యాద్యజేత చ। సంవిభజ్య చ భోక్తవ్యం ధనం సద్భిరీతీష్యతే॥ 12-59-13 (67208) పరినిష్ఠితకార్యస్తు స్వాధ్యాయేనైవ వై ద్విజః। కుర్యాదన్యన్న వా కుర్యాన్మైత్రో బ్రాహ్మణ ఉచ్యతే॥ 12-59-14 (67209) క్షత్రియస్యాపి యో ధర్మస్తం తే వక్ష్యామి భారత। దద్యాద్రాజా న యాచేత యజేత న చ యాజయేత్॥ 12-59-15 (67210) నాధ్యాపయేదధీయీత ప్రజాశ్చ పరిపాలయేత్। నిత్యోద్యుక్తో దస్యువదే రణే కుర్యాత్పరాక్రమం॥ 12-59-16 (67211) యే తు క్రతుభిరీజానాః శ్రుతవంతశ్చ భూమిపాః। య ఏవాహవజేతారస్త ఏషాం లోకజిత్తమాః॥ 12-59-17 (67212) అవిక్షతేన దేహేన సమరాద్యో నివర్తతే। క్షత్రియో నాస్య తత్కర్మ ప్రశంసంతి పురావిదః॥ 12-59-18 (67213) ఏవం హి క్షత్రబంధూనాం ధర్మమాహుః ప్రధానతః। నాస్య కృత్యతమం కించిదన్యద్దస్యునిబర్హణాత్॥ 12-59-19 (67214) దానమధ్యయనం యజ్ఞో రాజ్ఞాం క్షేమో విధీయతే। తస్మాద్రాజ్ఞా విశేషేణ యోద్ధవ్యం ధర్మమీప్సతా॥ 12-59-20 (67215) స్వేషు ధర్మేష్వవస్థాప్యః ప్రజాః సర్వా మహీపతిః। ధర్మేణ సర్వకృత్యాని శమనిష్ఠాని కారయేత్॥ 12-59-21 (67216) పరినిష్ఠితకార్యస్తు నృపతిః పరిపాలనాత్। కుర్యాదన్యన్న వా కుర్యాదైంద్రో రాజన్య ఉచ్యతే॥ 12-59-22 (67217) వైశ్యస్యాపి హి యో ధర్మస్తం తే వక్ష్యామి శాశ్వతం। దానమధ్యయనం యజ్ఞః శౌచేన ధనసంచయః॥ 12-59-23 (67218) పితృవత్పాలయేద్వైశ్యో యుక్తః సర్వాన్పశూనిహ। వికర్మ తద్భవేదన్యత్కర్మ యత్స సమాచరేత్॥ 12-59-24 (67219) రక్షయా స హి తేషాం వై మహత్సుఖమవాప్నుయాత్। ప్రజాపతిర్హి వైశ్యాయ సృష్ట్వా పరిదదౌ పశూన్॥ 12-59-25 (67220) బ్రాహ్మణాయ చ రాజ్ఞే చ సర్వాః పరిదదే ప్రజాః। తస్య వృత్తిం ప్రవక్ష్యామి యచ్చ తస్యోపజీవనం॥ 12-59-26 (67221) పణ్ణామేకాం పిబేద్ధేనుం శతాచ్చ మిథునం హరేత్। లయే చ సప్తమో భాగస్తథా శృంగే కలా ఖురే॥ 12-59-27 (67222) సస్యానాం సర్వబీజానామేషా సాంవత్సరీ భృతిః॥ 12-59-28 (67223) న చ వైశ్యస్య కామః స్యాన్న రక్షేయం పశూనితి। వైశ్యే చేచ్ఛతి నాన్యేన రక్షితవ్యాః కథంచన॥ 12-59-29 (67224) శూద్రస్యాపి హి యో ధర్మస్తం తే వక్ష్యామి భారత। ప్రజాపతిర్హి వర్ణానాం దాసం శూద్రమకల్పయత్॥ 12-59-30 (67225) తస్మాచ్ఛూద్రస్య వర్ణానాం పరిచర్యా విధీయతే। తేషాం శుశ్రూషణాచ్చైవ మహత్సుఖమవాప్నుయాత్॥ 12-59-31 (67226) శూద్ర ఏతాన్పరిచరేత్రీన్వర్ణాననసూయకః। సంచయాంశ్చ న కుర్వీత జాతు శూద్రః కథంచన॥ 12-59-32 (67227) పాపీయాన్హి ధనం లబ్ధ్వా వశే కుర్యాద్గరీయసః। రాజ్ఞా వా సమనుజ్ఞాతః కామం కుర్వీత ధార్మికః॥ 12-59-33 (67228) తస్య వృత్తిం ప్రవక్ష్యామి యచ్చ తస్యోపజీవనం। అవశ్యం భరణీయో హి వర్ణానాం శూద్ర ఉచ్యతే॥ 12-59-34 (67229) ఛత్రం వేష్టనమౌశీరముపానద్వ్యజనాని చ। యాతయామాని దేయాని శూద్రాయ పరిచారిణే॥ 12-59-35 (67230) అధార్యాణి విశీర్ణాని వసనాని ద్విజాతిభిః। శూద్రాయైవ ప్రదేయాని తస్య ధర్మధనం హి తత్॥ 12-59-36 (67231) యంచ కశ్చిద్ద్విజాతీనాం శూద్రః శుశ్రూషురావ్రజేత్। కల్ప్యాం తేన తు తస్యాహుర్వృత్తిం ధర్మవిదో జనాః॥ 12-59-37 (67232) దేయః పిండోఽనపత్యాయ భర్తవ్యౌ వృద్ధదుర్బలౌ। శూద్రేణ తు న హాతవ్యో భర్తా కస్యాంచిదాపది॥ 12-59-38 (67233) అతిరేకేణ భర్తవ్యో భర్తా ద్రవ్యపరిక్షయే। న హి స్వమస్తి శూద్రస్య భర్తృహార్యధనో హి సః॥ 12-59-39 (67234) ఉక్తస్త్రయాణాం వర్ణానాం యజ్ఞస్త్రయ్యేవ భారత। స్వాహాకారవషట్కారౌ మంత్రః శూద్రే న విద్యతే॥ 12-59-40 (67235) తస్మాచ్ఛూద్రః పాకయజ్ఞైయజేతావ్రతవాన్స్వయం। పూర్ణపాత్రమయీమాహుః పాకయజ్ఞస్య దక్షిణాం॥ 12-59-41 (67236) శూద్రః పైజవనో నామ సహస్రాణాం శతం దదౌ। ఐంద్రాగ్నేన విధానేన దక్షిణామితి నః శ్రుతం॥ 12-59-42 (67237) యతో హి సర్వవర్ణానాం యజ్ఞస్తస్యైవ భారత॥ 12-59-43 (67238) అగ్రే సర్వేషు యజ్ఞేషు శ్రద్ధాయజ్ఞో విధీయతే। దైవతం హి మహచ్ఛ్రద్ధా పవిత్రం యజతాం చ యత్। దైవతం హి పరం విప్రాః స్వేనస్వేన పరస్పరం॥ 12-59-44 (67239) అయజన్నిహ సత్రైస్తే తైస్తైః కామైః సమాహితాః। సంసృష్టా బ్రాహ్మణైరేవ త్రిషు వర్ణేషు సృష్టయః॥ 12-59-45 (67240) దేవానామపి యే దేవా యద్బ్రూయుస్తే పరం హితం। తస్మాద్వర్ణైః సర్వయజ్ఞాః సంసృజ్యంతే న కాంయయా॥ 12-59-46 (67241) ఋగ్యజుః సామవిత్పూజ్యో నిత్యం స్యాద్దేవవద్ద్విజః। అనృగ్యజురసామా చ ప్రాజాపత్య ఉపద్రవః। యజ్ఞో మనీషయా తాత సర్వవర్ణేషు భారత॥ 12-59-47 (67242) నాస్య యజ్ఞకృతో దేవా ఈహంతే నేతరే జనాః। తతః సర్వేషు వర్ణేషు శ్రద్ధాయజ్ఞో విధీయతే॥ 12-59-48 (67243) స్వం దైవతం బ్రాహ్మణః స్వేన నిత్యం పరాన్వర్ణానయజన్నైవమాసీత్। అధరో వితానస్త్వథ తత్ర సృష్టో న బ్రాహ్మణస్త్రిషు వర్ణేషు రాజన్॥ 12-59-49 (67244) తస్మాద్వర్ణా ఋజవో జ్ఞాతివర్ణాః సంసృజ్యంతే తస్య వికార ఏవ। ఏకం సామ యజురేకమృగేకా విప్రశ్వైకో నిశ్చయే తేషు సృష్టః॥ 12-59-50 (67245) అత్ర గాథా యజ్ఞగీతాః కీర్తయంతి పురావిదః। వైఖానసానాం రాజేంద్ర మునీనాం యష్టుమిచ్ఛతాం॥ 12-59-51 (67246) ఉదితేఽనుదితే వాఽపి శ్రద్దధానో జితేంద్రియః। వహ్నిం జుహోతి ధర్మేణ శ్రద్ధా వై కారణం మహత్॥ 12-59-52 (67247) యత్స్కన్నమస్య తత్పూర్వం యదస్కన్నం తదుత్తరం। బహూని యజ్ఞరూపాణి నానాకర్మఫలాని చ॥ 12-59-53 (67248) తాని యః సంప్రజానాతి జ్ఞాననిశ్చయనిశ్చితః। ద్విజాతిః శ్రద్ధయోపేతః స యష్టుం పురుషోఽర్హతి॥ 12-59-54 (67249) స్తేనో వా యది వా పాపో యది వా పాపకృత్తమః। యష్టుమిచ్ఛతి యజ్ఞం యః సాధుమేవ వదంతి తం॥ 12-59-55 (67250) ఋషయస్తం ప్రశంసంతి సాధు చైతదసంశయం। సర్వథా సర్వదా వర్ణైర్యష్టవ్యమితి నిర్ణయః॥ 12-59-56 (67251) న హి యజ్ఞసమం కించిత్రిషు లోకేషు విద్యతే। తస్మాద్యష్టవ్యమిత్యాహుః పురుషేణానసూయతా। శ్రద్ధాపవిత్రమాశ్రిత్య యథాశక్తి యథేచ్ఛయా॥ ॥ 12-59-57 (67252) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 59॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-59-2 సర్వవర్ణానాం అనులోమవిలోమజాదీనాం। చాతుర్వర్ణ్యస్య యే ఆశ్రమాః బ్రాహ్మణస్య చత్వార ఆశ్రమాః క్షత్రియస్య త్రయో వైశ్యస్య ద్వౌ శూద్రస్యైక ఇతి తేషాం॥ 12-59-11 తత్రాధ్యయనే। తావతైవ నైష్ఠికః కృతార్థో భవతీత్యర్థః॥ 12-59-12 స్వయముపాగతే విత్తే దారక్రియాపూర్వకం అపత్యసంతానమిచ్ఛేత్స ఇత్యాహ ద్వాభ్యాం తం చేదితి॥ 12-59-27 షణ్ణాం ధేనూనాం రక్షకో వైశ్య ఏకస్యాః క్షీరం స్వవేతనం హరేత్। శతస్య రక్షకో వర్షే ఏకం గోవృషభమిథునం వేతనం హరేత్। లబ్ధాచ్చ సప్తమం భాగమితి ఝ. పాఠః। తత్ర వాణిజ్యే తు లబ్ధాత్సప్తమం భాగం ధనికాద్ధరేత్। గవయాదిశృంగవాణిజ్యే లాభాత్సప్తమమేవ। ఖురే పశువిశేషఖురే మహామూల్యే కలా షోడశో భాగ ఇత్యర్థః॥ 12-59-28 ఏవం సస్యానామపి సప్తమమేవాంశం హరేత్॥ 12-59-33 కుర్వీత సంచయానిత్యపకృష్యతే॥ 12-59-35 యాతయామాని భుక్తభోగాని జీర్ణానీతియావత్॥ 12-59-37 ద్విజాతీనాం మధ్యే యం కంచిత్ప్రతి। తేన ద్విజాతినా॥ 12-59-39 అతిరేకేణ స్వకుటుంబపోషణాదాధిక్యేన। భర్తా పోష్టా॥ 12-59-41 పాకయజ్ఞైః క్షుద్రయజ్ఞైః। అవ్రతవాన్ శ్రౌతవ్రతోపాయహీనః॥ 12-59-42 సహస్రాణాం శతం లక్షం పూర్ణపాత్రాణి। శూద్రః పైలవనో నామేతి డ. ద. పాఠః॥ 12-59-43 సర్వవర్ణానాం త్రైవర్ణికానాం యో యజ్ఞః స తస్యైవ శూద్రస్యైవ భవతి తస్య తత్సేవకత్వాత్॥ 12-59-45 సృష్టయః సంతానాని తేన సర్వేషాం వర్ణానాం బ్రాహ్మణజత్వాదస్త్యేవ శూద్రస్యాపి యజ్ఞేఽధికార ఇత్యర్థః॥ 12-59-46 యద్బ్రూయుస్తే తత్తే తవ పరం హితం। వర్ణైః సశూద్రైః। సర్వయజ్ఞాః శ్రౌతాః స్మార్తాశ్చ న కాంయయా స్వభావాత్సంసృజ్యంత ఇతి పూర్వస్యోపసంహారః॥ 12-59-47 ద్విజస్త్రైవర్ణికః పూజ్యః। శూద్రేణ ఉపద్రవతీతి తత్సమీపగామిత్వాదుపద్రవో దాసః శూద్రః స వేదహీనోఽపి ప్రాజాపత్యః ప్రజాపతిదేవతాకః। యథాగ్నేయో బ్రాహ్మణ ఐంద్రః క్షత్రియస్తద్వత్। తథాచ మానసే దేవతోద్దేశేన ద్రవ్యత్యాగాత్మకే యజ్ఞే సర్వే వర్ణా అధిక్రియంత ఇత్యర్థః॥ 12-59-48 అస్య మానసయజ్ఞకర్తుర్దేవా ఇతరే జనాశ్చ న ఈహంతే ఇతి న అపితు శ్రద్ధాపూతత్వాత్సర్వేప్యస్య యజ్ఞే భాగం కామయంత ఇత్యర్థః॥ 12-59-49 బ్రాహ్మణస్త్రయాణామపి వర్ణానాం స్వమసాధారణం దైవతమతః కారణాత్తే యాగం కృతవంతఏవ॥ 12-59-50 సర్వేఽపి వర్ణా ఋజవః సాధవఏవ యజ్ఞసంయోగాత్। ఏవం ధర్మసాంయేఽపి జ్ఞాతిసాంయం నాస్తీత్యాశంక్యాహ। జ్ఞాతివర్మా అపి క్షత్రియవైశ్యశూద్రాస్తస్య బ్రాహ్మణస్యైవ వికారే క్షత్రియాదికన్యాసూత్పన్నే మూర్ధాభిషిక్తాదౌ సంసృజ్యంతఏవ। తేన ధర్మతో జన్మతశ్చ సర్వే వర్ణా బ్రాహ్మణసంసృష్టా ఇతి స్థితం। తత్ర హేతుమాహ ఏక ఇతి। తేషు తత్త్వనిశ్చయే క్రియమాణే ఏకో విప్రో బ్రహ్మైవ ప్రథమో బ్రాహ్మణః సృష్టో జాతః। బ్రాహ్మణసంతతిత్వాత్సర్వేఽప్యేతే బ్రాహ్మణా ఏవేత్యర్థః। తత్ర దృష్టాంతః। ఏకం సామేతి। అకారో వై సర్వా వాక్సైషా స్పర్శోష్మభిర్వ్యజ్యమానా బహ్నీ నానారూపా భవతీతి శ్రుతేరేకమకారరూపమేవాక్షరం యథా సామాదిరూపం తథా బ్రహ్మైవ బ్రాహ్మణాదిరూపమిత్యర్థః। తస్మాద్వర్ణాద్వహవో రాజధర్మాః సంసృజ్యంతే తస్య విపాక ఏషః। ఏకం సామ యజురేకమృగేకా విప్రశ్చైకో నిశ్చయస్తేషు దృష్టః ఇతి థ. పాఠః॥ 12-59-51 యజ్ఞగీతా విష్ణుగీతాః॥ 12-59-53 బహ్వృచబ్రాహ్మణే షోడశకమగ్నిహోత్రముక్తం। తత్ర మారుతం విష్యందమానమితి స్కన్నమపి మరుద్దైవత్యం భవతీతి తత్పూర్వమాద్యమగ్నిహోత్రం యదస్కన్నం యథావిధిహుతముత్తర సర్వోత్కృష్టం॥ బహూనీతి రౌద్రాదీని॥ 12-59-54 తాని షోడశాఽగ్నిహోత్రరూపాణి॥ 12-59-55 యజ్ఞం విష్ణుం। యష్టుం యజ్ఞదానాదినా ఆరాధితుం॥ 12-59-57 శ్రద్ధాపవిత్రం యథా స్యాత్తథా యష్టవ్యమితి సంబంధః। ఆశ్రిత్య శాస్త్రమితి శేషః॥

12-60-0 (80753) భీష్మ ఉవాచ। 12-60-0x (6684) ఆశ్రమాణాం మహాబాహో శృణు సత్యపరాక్రమ। చతుర్ణామపి నామాని కర్మాణి చ యుధిష్ఠిర॥ 12-60-1 (80754) వానప్రస్థం భైక్షచర్యం గార్హస్థ్యం చ మహాశ్రమం। బ్రహ్మచర్యాశ్రమం ప్రాహుశ్చతుర్థం బ్రహ్మణేరితం॥ 12-60-2 (80755) చూడాకరణసంస్కారం ద్విజాతిత్వమవాప్య చ। ఆధానాదీని కర్మాణి ప్రాప్య వేదానధీత్య చ॥ 12-60-3 (80756) సదారో వాఽప్యదారో వా వినీతః సంయతేంద్రియః। వానప్రస్థాశ్రమం గచ్ఛేత్కృతకృత్యో గృహాశ్రమాత్॥ 12-60-4 (80757) తత్రారణ్యకశాస్త్రాణి సమధీత్య స ధర్మవిత్। ఊర్ధ్వరేతాః ప్రజా హిత్వా గచ్ఛత్యక్షరసాత్మతాం॥ 12-60-5 (80758) ఏతాన్యేవ నిమిత్తాని మునీనామూర్ధ్వరేతసాం। కర్తవ్యానీహ విప్రేణ రాజన్నాదౌ విపశ్చితా॥ 12-60-6 (80759) చరితబ్రహ్మచర్యస్య బ్రాహ్మణస్య విశాంపతే। భైక్షచర్యాస్వధీకారః ప్రశస్తో దేహమోక్షణే॥ 12-60-7 (80760) యత్రాస్తమితశాయీ స్యాన్నిరగ్నిరనికేతనః। యథోపలబ్ధజీవీ స్యాన్మునిర్దాంతో జితేంద్రియః॥ 12-60-8 (80761) నిరాశీర్నిర్నమస్కారో నిర్భోగో నిర్వికారవాన్। విప్రః క్షేమాశ్రమం ప్రాప్తో గచ్ఛత్యక్షరసాత్మతాం॥ 12-60-9 (80762) అధీత్య వేదాన్కృతసర్వకృత్యః సంతానముత్పాద్య సుఖాని భుక్త్వా। సమాహితః ప్రచరేద్దుశ్చరం తం గార్హస్థ్యధర్మం మునిధర్మజుష్టం॥ 12-60-10 (80763) స్వదారతుష్టస్త్వృతుకాలగామీ నియోగసేవీ న శఠో న జిహ్నః। మితాశనో దేవరతః కృతజ్ఞః సత్యో మృదుశ్చానృశంసః క్షమావాన్॥ 12-60-11 (80764) దాంతో విధేయో హవ్యకవ్యాప్రమత్తో హ్యన్నస్య దాతా సతతం ద్విజేభ్యః। అమత్సరీ సర్వలింగప్రదాతా వైతాననిత్యశ్చ గృహాశ్రమీ స్యాత్॥ 12-60-12 (80765) అథాత్ర నారాయణగీతమాహు ర్మహర్షయస్తాత మహానుభావాః। మహార్థమత్యంతతపః ప్రయుక్తం తదుచ్యమానం హి మయా నిబోధ॥ 12-60-13 (80766) సత్యార్జవం చాతిథిపూజనం చ ధర్మస్తథార్థశ్చ రతిః స్వదారైః। నిషేవితవ్యాని సుఖాని లోకే హ్యస్మిన్పరే చైవ మతం మమైతత్॥ 12-60-14 (80767) భరణం పుత్రదారాణాం వేదానాం చానుపాలనం। సేవతామాశ్రమం శ్రేష్ఠం వదంతి పరమర్షయః॥ 12-60-15 (80768) ఏవం హి యో బ్రాహ్మణో యజ్ఞశీలో గార్హస్థ్యమధ్యావసతే యథావత్। గృహస్థవృత్తిం ప్రతిగాహ్య సంయ క్స్వర్గే విశుద్ధం ఫలమశ్నుతే సః॥ 12-60-16 (80769) తస్య దేహం పరిత్యజ్య ఇష్టకామాక్షయా మతాః। ఆనంత్యాయోపకల్పంతే సర్వతోక్షిశిరోముఖాః॥ 12-60-17 (80770) వసన్నేకో జపన్నేకః సర్వాన్వేదాన్యుధిష్ఠిర। ఏకస్మిన్నేవ చాచార్యే శుశ్రూషుర్మలపంకవాన్॥ 12-60-18 (80771) బ్రహ్మచారీ వ్రతీ నిత్యం నిత్యం దీక్షాపరో వశీ। `గురుచ్ఛాయానుగో నిత్యమధీయానః సుయంత్రితః।' అవిచాల్యవ్రతోపేతం కృత్యం కుర్వన్వసేత్సదా॥ 12-60-19 (80772) శుశ్రూషాం సతతం కుర్వన్గురోః సంప్రణమేత చ। షట్కర్మస్వనివృత్తశ్చ న ప్రవృత్తశ్చ సర్వశః॥ 12-60-20 (80773) నాచరత్యధికారేణ సేవేత ద్విషతో న చ। ఏషోఽఽశ్రమపదస్తాత బ్రహ్మచారిణ ఇష్యతే॥ ॥ 12-60-21 (80774) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షష్టితమోఽధ్యాయః॥ 60॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-60-2 క్రమో న వివక్షితః। చతుర్థం బ్రాహ్మణైర్వృతమితి ఝ. పాఠః॥ 12-60-5 అక్షరసాంయతమితి ట. ద. పాఠః॥ 12-60-6 ఏతాని ద్విజత్వావాప్త్యాదీని॥ 12-60-7 మధ్యమమాశ్రమద్వయమనిత్యమిత్యాహ చరితేతి॥ 12-60-11 శఠో ధూర్తః। జిహ్నః కుటిలః॥ 12-60-12 విధేయః గురుశాస్త్రాజ్ఞాపాలకః। అప్రమత్తః అవహితః। సర్వేభ్యో లింగయుక్తేభ్య ఆశ్రమేభ్యః ప్రదాతాఽన్నాదేః। లింగప్రదాతేతి మధ్యమపదలోపీ సమాసః। వైతానం శ్రౌతకర్మ తత్ర నిత్యః॥ 12-60-17 కామాః అక్షయా ఇతి చ్ఛేదః। సంధిరార్షః। సర్వతోక్షిశిరోముఖా ఇత్యనేన యత్రయ దేశే కాలే వా యోగ్యం సంకల్పయతి తత్సర్వం సద్య ఉపతిష్ఠతీత్యర్థః॥

12-61-0 (80775) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-61-0x (6685) పునః శివాన్మహోదర్కానహింస్రాంల్లోకసంమతాన్। బ్రూహి ధర్మాన్సుఖోపాయాన్మద్విధానాం సుఖావహాన్॥ 12-61-1 (80776) భీష్మ ఉవాచ। 12-61-2x (6686) బ్రాహ్మణస్య తు చత్వారస్త్వాశ్రమా విహితాః ప్రభో। వర్ణాస్తాన్నానువర్తంతే త్రయో భారతసత్తమ॥ 12-61-2 (80777) ఉక్తాని కర్మాణి బహూని రాజ న్స్వర్గ్యాణి రాజన్యపరాయణాని। శాస్త్రస్య సర్వస్య విధౌ స్మృతాని క్షాత్రే హి సర్వం విహితం యథావత్॥ 12-61-3 (80778) క్షాత్రాణి వైశ్యాని చ సేవమానః శౌద్రాణి కర్మాణి చ బ్రాహ్మణః సత్। అస్మిఁల్లోకే నిందితో మందచేతాః। పరే చ లోకే నిరయం ప్రయాతి॥ 12-61-4 (80779) యా సంజ్ఞా విహితా లోకే దాసే శుని వృకే పశౌ। వికర్మణి స్థితే విప్రే తాం సంజ్ఞాం కురు పాండవ॥ 12-61-5 (80780) షట్కర్మసంప్రవృత్తస్య ఆశ్రమేషు చతుర్ష్వపి। సర్వధర్మోపపన్నస్య తద్భూతస్య కృతాత్మనః॥ 12-61-6 (80781) బ్రాహ్మణస్య విశుద్ధస్య తపస్యభిరతస్య చ। నిరాశిషో వదాన్యస్య లోకా హ్యక్షరసంజ్ఞితాః॥ 12-61-7 (80782) యో యస్మిన్కురుతే కర్మ యాదృశం యేన యత్ర చ। తాదృశం తాదృశేనైవ సగుణం ప్రతిపద్యతే॥ 12-61-8 (80783) వృద్ధ్యా కృషివణిక్త్వేన జీవసంజీవనేన చ। వేత్తుమర్హసి రాజేంద్ర స్వాధ్యాత్మగుణితేన చ॥ 12-61-9 (80784) కాలసంచోదితః కాలే కాలపర్యాయనిశ్చితః। ఉత్తమాధమమధ్యాని కర్మాణి కురుతేఽవశః॥ 12-61-10 (80785) అంతవంతి ప్రదానాని పరం శ్రేయస్కరాణి చ। స్వకర్మవిహితో లోకో హ్యక్షరః సర్వతోముఖః॥ ॥ 12-61-11 (80786) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 61॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-61-6 షట్కర్మాణి ప్రాణాయామః ప్రత్యాహారో ధ్యానం ధారణా తర్క సమాధిరితి। ఇజ్యాదీనామాశ్రమాంతరేష్వయోగాత్। సర్వధర్మోఽహింసా॥ 12-61-7 తపసి విచారే। అక్షరసంజ్ఞితాః అక్షయాః॥ 12-61-8 యః పుమాన్యస్మిన్నవస్థావిశేషే యత్ర దేశే కాలే వా యేన ఫలేన నిమిత్తేన యత్కర్మ కరోతి సాధ్వసాధు వా తత్సకలం లోభాచ్చిరాభ్యాసాచ్చ సగుణమేవేతి ప్రతిపద్యతే నత్విదం నింద్యమితి తతో విరజ్యత ఇత్యర్థః॥ 12-61-9 జీవై సంజీవనం మృగయాజీవిత్వం తేన। వృభ్ద్యాదిభిః సమానమితి హేత్తుమర్హసి ఉక్తహేతోరిత్యర్థః॥ 12-61-10 కాలేన పర్యేత్యావిర్భవతీతి కాలపర్యాయః ప్రాగ్భవీయో వాసనాసమూహస్తేన నిశ్చితః॥

12-62-0 (67253) భీష్మ ఉవాచ। 12-62-0x (5481) జ్యాకర్షణం శత్రునివర్హణం చ కృపిర్వణిజ్యా పశుపాలనం చ। శుశ్రూషణం చాపి తథాఽర్థహేతో రకార్యమేతత్పరమం ద్విజస్య॥ 12-62-1 (67254) సేవ్యం తు బ్రహ్మ షట్కర్మ గృహస్థేన మనీషిణా। కృతకృత్యస్య చారణ్యే వాసో విప్రస్య శస్యతే॥ 12-62-2 (67255) రాజప్రేష్యం కృషిధనం జీవనం చ వణిజ్యయా। కౌటిల్యం కౌలటేయం చ బ్రాహ్మణస్య విగర్హితం॥ 12-62-3 (67256) శూద్రో రాజన్భవతి బ్రహ్మబంధు ర్దుశ్చారిత్రో యశ్చ ధర్మాదపేతః। వృపలీపతిః పిశునో నర్తనశ్చ। గ్రామప్రేష్యో యశ్చ భవేద్వికర్మా॥ 12-62-4 (67257) `ఏవంవిధో బ్రాహ్మణః కౌరవేంద్ర వృత్తాపేతో యో భవేన్మందచేతాః। ' జపన్వేదానజపంశ్చాపి రాజన్ సమః శూద్రైర్దాసవచ్చాపి భోజ్యః। ఏతే సర్వే శూద్రసమా భవంతి రాజన్నేతాన్వర్జయేద్దేవకృత్యే॥ 12-62-5 (67258) నిర్మర్యాదే వాక్ఛఠే క్రూరవృత్తౌ। హింసాకామే త్యక్తవృత్తస్వధర్మో। హవ్యం కవ్యం యాని చాన్యాని రాజన్ దేయాన్యదేయాని భవంతి తస్మిన్॥ 12-62-6 (67259) తస్మాద్ధర్మో విహితో బ్రాహ్మణస్య దమః శౌచం చార్జవం చాపి రాజన్। తథా విప్రస్యాశ్రమాః సర్వ ఏవ పురా రాజన్బ్రహ్మణా సంనిసృష్టాః॥ 12-62-7 (67260) యః స్యాద్దాంతః సోమపాశ్చార్యశీలః సానుక్రోశః సర్వసహో నిరాశీః। ఋజుర్మృదురనృశంసః క్షమావాన్ స వై విప్రో నేతరః పాపకర్మా॥ 12-62-8 (67261) విప్రం వైశ్యం రాజపుత్రం చ రాజన్ లోకాః సర్వే సంశ్రితా ధర్మకామాః। తస్మాద్వర్ణాంజాతిధర్మేషు సక్తా ంజేతుం విష్ణుర్నేచ్ఛతి పాండుపుత్ర॥ 12-62-9 (67262) లోకశ్చాయం సర్వలోకస్య న స్యా చ్చాతుర్వర్ణ్యం వేదవాదాశ్చ న స్యుః। సర్వాశ్చేజ్యాః సర్వలోకక్రియాశ్చ సద్యః సర్వే చాశ్రమాశ్చైవ న స్యుః॥ 12-62-10 (67263) యచ్చ త్రయాణాం వర్ణానామిచ్ఛేదాశ్రమసేవనం। కర్తుమాశ్రమదృష్టాంశ్చ ధర్మాస్తాఞ్శృణు పాండవ॥ 12-62-11 (67264) శుశ్రూషోః కృతకార్యస్య కృతసంతానకర్మణః। అభ్యనుజ్ఞాప్య రాజానం శూద్రస్య జగతీపతే॥ 12-62-12 (67265) అల్పాంతరగతస్యాపి దేశధర్మగతస్య వా। ఆశ్రమా విహితాః సర్వే వర్జయిత్వా నిరాశిషం॥ 12-62-13 (67266) భైక్షచర్యాం నచైవాహుస్తస్య తద్ధర్మవాదినః। తథా వైశ్యస్య రాజేంద్ర రాజపుత్రస్య చైవ హి॥ 12-62-14 (67267) కృతకృత్యో వయోతీతో రాజ్ఞః కృతపరిశ్రమః। వైశ్యో గచ్ఛేదనుజ్ఞాతో నృపేణాశ్రమసంశ్రయం॥ 12-62-15 (67268) వేదానధీత్య ధర్మేణ రాజశాస్త్రాణి చానఘ। సంతానాదీని కర్మాణి కృత్వా సోమం నిషేవ్య చ॥ 12-62-16 (67269) పాలయిత్వా ప్రజాః సర్వా ధర్మేణ వదతాంవర। రాజసూయాశ్వమేధాదీన్మఖానన్యాంస్తథైవ చ॥ 12-62-17 (67270) ఆనయిత్వా యథాన్యాయం విప్రేభ్యో దత్తదక్షిణః। సంగ్రామే విజయం ప్రాప్య తథాఽల్పం యది వా బహు॥ 12-62-18 (67271) స్థాపయిత్వా ప్రజాపాలం పుత్రం రాజ్యే చ పాండవ। అన్యగోత్రం ప్రశస్తం వా క్షత్రియం క్షత్రియర్షభ॥ 12-62-19 (67272) అర్చయిత్వా పితౄఞ్శ్రాద్ధైః పితృయజ్ఞైర్యథావిధి। దేవాన్యజ్ఞైర్ఋషీన్వేదైరర్చయిత్వా తు యత్నతః॥ 12-62-20 (67273) అంతకాలే చ సంప్రాప్తే య ఇచ్ఛేదాశ్రమాంతరం। సోనుపూర్వ్యాశ్రమాన్రాజన్గత్వా సిద్ధిమవాప్నుయాత్॥ 12-62-21 (67274) రాజర్షిత్వేన రాజేంద్ర భైక్ష్యచర్యాద్యసేవయా। అపేతగృహధర్మాపి చరేజ్జీవితకాంయయా॥ 12-62-22 (67275) న చైతన్నైష్ఠికం కర్మ త్రయాణాం భూరిదక్షిణ। చతుర్ణాం రాజశార్దూల ప్రాహురాశ్రమవాసినాం॥ 12-62-23 (67276) బాహ్వాయత్తం క్షత్రియైర్మానవానాం లోకశ్రేష్ఠం ధర్మమాసేవమానైః। సర్వే ధర్మాః సోపధర్మాస్త్రయాణాం రాజ్ఞో ధర్మం నీతిశాస్త్రే శృణోమి॥ 12-62-24 (67277) యథా రాజన్హస్తిపదే పదాని సంలీయంతే సర్వసత్వోద్భవాని। ఏవం ధర్మాన్రాజధర్మేషు సర్వాన్ సర్వావస్థాన్సంప్రలీనాన్నిబోధ॥ 12-62-25 (67278) అల్పాశ్రయానల్పఫలాన్వదంతి ధర్మానన్యాంధర్మవిదో మనుష్యాః। మహాశ్రయం బహుకల్యాణరూపం క్షాత్రం ధర్మం నేతరం ప్రాహురార్యాః॥ 12-62-26 (67279) సర్వే ధర్మా రాజధర్మప్రధానాః సర్వే వర్ణాః పాల్యమానా భవంతి। సర్వస్త్యాగో రాజధర్మేషు రాజం స్త్యాగం ధర్మం చాహురగ్ర్యం పురాణం॥ 12-62-27 (67280) మజ్జేత్రయీ దండనీతౌ హతాయాం సర్వే ధర్మాః ప్రక్షయేయుర్విరుద్ధాః। సర్వే ధర్మాశ్చాశ్రమాణాం హతాః స్యుః క్షాత్రే నష్టే రాజధర్మే పురాణే॥ 12-62-28 (67281) సర్వే భోగా రాజధర్మేషు దృష్టాః సర్వా దీక్షా రాజధర్మేషు చోక్తాః। సర్వా విద్యా రాజధర్మేషు యుక్తాః సర్వే లోకా రాజధర్మే ప్రవిష్టాః॥ 12-62-29 (67282) `సర్వే ధర్మా రాజధర్మేషు దృష్టాః సర్వే భోగా రాజధర్మేషు రాజన్।' సర్వే యోగా రాజధర్మేషు చోక్తాః సర్వే ధర్మా రాజధర్మే ప్రవిష్టాః। తస్మాద్ధర్మో రాజధర్మాద్విశిష్టో నాన్యో లోకే విద్యతేఽజాతశత్రో॥ 12-62-30 (67283) సర్వాణ్యేతాని కర్మాణి క్షాత్రే భరతసత్తమ। భవంతి జీవలోకాశ్చ క్షత్రధర్మే ప్రతిష్ఠితాః॥ 12-62-31 (67284) యథా జీవాః ప్రాకృతైర్వధ్యమానా ధర్మశ్రుతీనాముపపీడనాయ। ఏవం ధర్మా రాజధర్మైర్వియుక్తాః సంచిన్వంతో నాద్రియంతే స్వధర్మం॥ ॥ 12-62-32 (67285) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్విషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 62॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-62-3 కౌటిల్యమనార్జవం। కౌలటేయం కులటాప్రధానం జారకర్మ। కుసీదం చ వివర్జయేత్ ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర కుసీదం వృద్ధిజీవికామిత్యర్థః॥ 12-62-5 రాజప్రేష్యాదిర్వేదాన్ జపన్నజపన్వా శూద్రఇవ పంక్తేర్వహిర్భోజనీయ ఏవేతి భావః॥ 12-62-11 యో రాజా త్రయాణాం బ్రాహ్మణవైశ్యశూద్రాణాం స్వరాజ్యే ఆశ్రమధర్మసేవనం యథోక్తం ఇచ్ఛేత్ తేనావశ్యజ్ఞాతవ్యాంధర్మాఞ్శృణు॥ 12-62-12 శుశ్రూషోర్వేదాంతేష్వనధికారాత్పురాణద్వారా ఆత్మానం శ్రోతుమిచ్ఛోః। కృతకార్యస్య యావచ్ఛరీరసామర్థ్యం సేవితత్రైవర్ణ్యస్య॥ 12-62-13 అల్పాంతరగతస్య ఆచారనిష్ఠయా త్రైవర్ణికసమస్య ఆశ్రమాః సర్వే విహితాః। శూద్రోఽపి నైష్ఠికం బ్రహ్మచర్యం వానప్రస్థం వా సకలవిక్షేపకకర్మత్యాగరూపం సంన్యాసం వాఽనుతిష్ఠేదేవ। నిరాశిషం శాంతిదాంత్యాదికల్యాణగుణరహితం॥ 12-62-22 అపేతగృహధర్మోఽపీతి ఖ. పాఠః॥

12-63-0 (80787) భీష్మ ఉవాచ। 12-63-0x (6687) చాతురాశ్రంయధర్మాశ్చ యతిధర్మాశ్చ పాండవ। లోకవేదోత్తరాశ్చైవ క్షాత్రధర్మే సమాహితాః॥ 12-63-1 (80788) సర్వాణ్యేతాని కర్మాణి క్షాత్రే భరతసత్తమ। నిరాశిషో జీవలోకాః క్షత్రధర్మే వ్యవస్థితే॥ 12-63-2 (80789) అప్రత్యక్షం బహుఫలం ధర్మమాశ్రమవాసినాం। ప్రరూపయంతి తద్భావమాగమైరేవ శాశ్వతం॥ 12-63-3 (80790) అపరే వచనైః పుణ్యైర్వాదినో లోకనిశ్చయే। అనిశ్చయజ్ఞా ధర్మాణామదృష్టాంతే పరే రతాః॥ 12-63-4 (80791) ప్రత్యక్షం ఫలభూయిష్ఠమాత్మసాక్షికమచ్ఛలం। సర్వలోకహితం ధర్మం క్షత్రియేషు ప్రతిష్ఠితం॥ 12-63-5 (80792) ధర్మాశ్రమేఽధ్యవసినాం బ్రాహ్మణానాం యుధిష్ఠిర। యథా త్రయాణాం వర్ణానాం సంఖ్యాతోపశ్రుతిః పురా। రాజధర్మేష్వనుమతా లోకాః సుచరితైః సహ॥ 12-63-6 (80793) ఉదాహృతం తే రాజేంద్ర యథా విష్ణుం మహౌజసం। సర్వభూతేశ్వరం దేవం బ్రాహ్మం నారాయణం పురా। జగ్ముః సుబహుశః శూరా రాజానో దండనీతయే॥ 12-63-7 (80794) ఏకైకమాత్మనః కర్మ తులయిత్వాశ్రమం పురా। జానః పర్యుపాసంత దృష్టాంతవచనే స్థితాః॥ 12-63-8 (80795) సాధ్యా దేవా వసవశ్చాశ్వినౌ చ రుద్రాశ్చ విశ్వే మరుతాం గణాశ్చ। సృష్టాః పురా హ్యాదిదేవేన దేవాః క్షాత్రే ధర్మే వర్తయంతే చ సిద్ధాః॥ 12-63-9 (80796) అత్ర తే వర్తయిష్యామి ధర్మమర్థవినిశ్చయే। నిర్మర్యాదే వర్తమానే దానవైకార్ణవే పురా॥ 12-63-10 (80797) బభూవ రాజా రాజేంద్ర మాంధాతా నామ వీర్యవాన్। పురా వసుమతీపాలో యజ్ఞం చక్రే దిదృక్షయా॥ 12-63-11 (80798) అనాదిమధ్యనిధనం దేవం నారాయణం ప్రభుం। స రాజా రాజశార్దూల మాంధాతా పరమేశ్వరం॥ 12-63-12 (80799) జగామ శిరసా పాదౌ యజ్ఞే విష్ణోర్మహాత్మనః। దర్శయామాస తం విష్ణూ రూపమాస్థాయ వాసవం॥ 12-63-13 (80800) స పార్థివైర్వృతః సద్భిరర్చయామాస తం ప్రభుం। తస్య పార్థివసంఘస్య తస్య చైవ మహాత్మనః। సంవాదోఽయం మహానాసీద్విష్ణుం ప్రతి మహాద్యుతిం॥ 12-63-14 (80801) ఇంద్ర ఉవాచ। 12-63-15x (6688) కిమిష్యసే ధర్మభూతాం వరిష్ఠ యం ద్రష్టుకామోఽసి తమప్రమేయం। అనంతమాయామితమంత్రవీర్యం నారాయణం హ్యాదిదేవం పురాణం॥ 12-63-15 (80802) నాసౌ దేవో విశ్వరూపో మయాఽపి శక్యో ద్రష్టుం బ్రహ్మణా వాఽపి సాక్షాత్ యేఽన్యే కామాస్తవ రాజన్హృదిస్థా దాస్యే చైతాంస్త్వం హి మర్త్యేషు రాజా॥ 12-63-16 (80803) సత్యే స్థితో ధర్మపరో జితేంద్రియః శూరో దృఢప్రీతిరతః సురాణాం। బుద్ధ్యా భక్త్యా చోత్తమః శ్రద్ధయా చ తతస్తేఽహం దఝి వరాన్యథేష్టం॥ 12-63-17 (80804) మాంధాతోవాచ। 12-63-18x (6689) అసంశయం భగవన్నాదిదేవం వక్ష్యామి త్వాఽహం శిరసా సంప్రసాద్య। త్యక్త్వా కామాంధర్మకామో హ్యరణ్య మిచ్ఛే గంతుం సత్పథం సాధుజుష్టం॥ 12-63-18 (80805) క్షాత్రాద్ధర్మాద్విపులాదప్రమేయా శ్లోకాః ప్రాప్తాః స్థాపితం స్వం యశశ్చ। ధర్మో యోఽసావాదిదేవాత్ప్రవృత్తో లోకశ్రేష్ఠం తం న జానామి కర్తుం॥ 12-63-19 (80806) ఇంద్ర ఉవాచ। 12-63-20x (6690) అసైనికా ధర్మపరాశ్చ ధర్మే పరాం గతిం న నయంతే హ్యయుక్తం। క్షాత్రో ధర్మో హ్యాదిదేవాత్ప్రవృత్తః పశ్చాదన్యే శేషభూతాశ్చ ధర్మాః॥ 12-63-20 (80807) శేషాః సృష్టా హ్యంతవంతో హ్యనంతాః సప్రస్థానాః క్షాత్రధర్మా విశిష్టాః। అస్మింధర్మే సర్వధర్మాః ప్రవిష్టాః క్షాత్రం ధర్మం శ్రేష్ఠతమం వదంతి॥ 12-63-21 (80808) కర్మణా వై పురా దేవా ఋషయశ్చామితౌజసః। త్రాతాః సర్వే ప్రసహ్యారీన్క్షత్రధర్మేణ విష్ణునా॥ 12-63-22 (80809) యది హ్యసౌ భగవన్నాహనిష్య ద్రిపూ సర్వానసురానప్రమేయః। న చ బ్రహ్మా నైవ లోకాదికర్తా సంతో ధర్మాశ్చాదిధర్మాశ్చ న స్యుః॥ 12-63-23 (80810) ఇమాముర్వీ నాజయద్విక్రమేణ దేవశ్రేష్ఠః సాసురామాదిదేవః। చాతుర్వర్ణ్యం చాతురాశ్రంయధర్మాః సర్వే న స్యుర్బ్రాహ్మణానాం వినాశాత్॥ 12-63-24 (80811) నష్టా ధర్మాః శతధా శాశ్వతాస్తే క్షాత్రేణ ధర్మేణ పునః ప్రవృద్ధాః। యుగేయుగే హ్యాదిధర్మాః ప్రవృత్తా లోకజ్యేష్ఠం క్షాత్రధర్మం వదంతి॥ 12-63-25 (80812) ఆత్మత్యాగః సర్వభూతానుకంపా లోకజ్ఞానం పాలనం మోక్షణం చ। విషణ్ణానాం మోక్షణం పీడితానాం క్షాత్రే ధర్మే విద్యతే పార్థివానాం॥ 12-63-26 (80813) నిర్మర్యాదాః కామమన్యుప్రవృత్తా భీతా రాజ్ఞో నాధిగచ్ఛంతి పాపం। శిష్టాశ్చాన్యే సర్వధర్మోపపన్నాః సాధ్వాచారాః సాధుధర్మం వదంతి॥ 12-63-27 (80814) పుత్రవత్పాల్యమానాని ధర్మలింగాని పార్థివైః। లోకే భూతాని సర్వాణి చరంతే నాత్ర సంశయః॥ 12-63-28 (80815) సర్వధర్మపరం క్షాత్రం లోకశ్రేష్ఠం సనాతనం। శశ్వదక్షరపర్యంతమక్షరం సర్వతోముఖం॥ ॥ 12-63-29 (80816) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రిషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 63॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-63-1 రాజధర్మాశ్చ పాండవ। లోకాలోకోత్తరాశ్చైవ ధర్మాః క్షాత్రే సమర్పితా ఇతి ట. డ.ద. పాఠః॥ 12-63-3 బహుద్వారమితి ఝ. పాఠః॥ 12-63-4 అదృష్టాంతే న దృష్టోఽంతో యస్య తస్మిన్॥ 12-63-5 సుఖభూయిష్ఠమితి ఝ. పాఠః॥ 12-63-6 ధర్మాశ్రమే గార్హస్థ్యే వర్ణానాం ధర్మాణాం ఉపశ్రుతిరంతర్భావః సంఖ్యా ప్రకటా। తథా రాజధర్మేషు ధర్మైః సహ లోకా అంతర్భూతాః। అనులోమా రాజధర్మో లోకే సుచరితైరిహేతి థ. ద. పాఠః॥ 12-63-8 ఆశ్రమం ఆశ్రమవిహితం తులయిత్వా కిం దండనీతిజో ధర్మో మహాన్ ఉత ఆశ్రమధర్మ ఇతి సందిహ్య దృష్టాంతవచనే సిద్ధాంతం శ్రోతుం॥ 12-63-13 వాసయం ఐంద్రం రూపం॥ 12-63-20 న సంతి సైనికా యేషాం తే అసైనికాః అరాజానః యుక్తం అభినివేశశూన్యం యథా స్యాత్తథా హేలయైవ న నయంతే ఇత్యర్థః। శేషభూతాః అంగభూతాః॥ 12-63-26 ఆత్మత్యాగో యుద్ధే మరణం 12-63-29 అక్షరపర్యంతం మోక్షావసానం॥

12-64-0 (67286) ఇంద్ర ఉవాచ। 12-64-0x (5482) ఏవంవీర్యః సర్వధర్మోపపన్నః క్షాత్రః శ్రేష్ఠః సర్వధర్మేషు ధర్మః। పాల్యో యుష్మాభిర్లోకపాలైరుదారై ర్విపర్యయే స్యాదభవః ప్రజానాం। 12-64-1 (67287) భూసస్కారం ధర్మసంస్కారయోగ్యం దీక్షాచర్యాం పాలనం చ ప్రజానాం। విద్యాద్రాజ్ఞః సర్వభూతానుకంపా దేహత్యాగం చాహవే ధర్మమగ్ర్యం॥ 12-64-2 (67288) త్యాగం శ్రేష్ఠం మునయో వై వదంతి సర్వశ్రేష్ఠం యచ్ఛరీరం త్యజంతి। నిత్యం వ్యక్తం రాజధర్మేషు సర్వే ప్రత్యక్షం తే భూమిపాలా యథైతే॥ 12-64-3 (67289) బహుశ్రుత్యా గురుశుశ్రూషయా వా పరస్పరాః సంహననాద్వదంతి। నిత్యం ధర్మం క్షత్రియో బ్రహ్మచారీ। చరేదేకో హ్యాశ్రమం ధర్మకామః॥ 12-64-4 (67290) సామాన్యార్థే వ్యవహారే ప్రవృత్తే ప్రియాప్రియే వర్జయన్నైవ యత్నాత్। చాతుర్వర్ణ్యం స్థాపనాత్పాలనాచ్చ తైస్తైర్యోగైర్నియమైరౌషధైశ్చ॥ 12-64-5 (67291) సర్వోద్యోగైరాశ్రమం ధర్మమాహుః క్షాత్రం శ్రేష్ఠం సర్వధర్మోపపన్నం। వంస్వం ధర్మం యేన చరంతి వర్ణా స్తాంస్తాంధర్మానన్యథార్థాన్వదంతి॥ 12-64-6 (67292) నేర్మర్యాదాన్నిత్యమర్థే నివిష్టా నాహుస్తాన్వై పశుభూతాన్మనుష్యాన్। యథా నీతిం గమయత్యర్థయోగా చ్ఛ్రేయస్తస్మాదాశ్రమాత్క్షత్రధర్మః॥ 12-64-7 (67293) త్రైవిద్యానాం యా గతిర్బ్రాహ్మణానాం యే చైవోక్తాః స్వాశ్రమా బ్రాహ్మణానాం। ఏతత్కర్మ క్షత్రియస్యాహురగ్ర్య మన్యత్కుర్వంఛూద్రవచ్ఛస్త్రవధ్యః॥ 12-64-8 (67294) చాతురాశ్రంయధర్మాశ్చ వేదవాదాశ్చ పార్థివ। బ్రాహ్మణేనానుగంతవ్యా నాన్యో విద్యాత్కదాచన॥ 12-64-9 (67295) అన్యథా వర్తమానస్య న సా వృత్తిః ప్రకల్ప్యతే। కర్మణా వర్ధతే ధర్మో యథా ధర్మస్తథైవ సః॥ 12-64-10 (67296) యో వికర్మస్థితో విప్రో న స సన్మానమర్హతి। కర్మ స్వమప్రయుంజానమవిశ్వాస్యం హి తం విదుః॥ 12-64-11 (67297) ఏతే వర్ణాః సర్వధర్మైశ్చ హీనా ఉత్క్రష్టవ్యాః క్షత్రియైరేవ ధర్మాః। తస్మాచ్ఛ్రేష్ఠా రాజధర్మా న చాన్యే వీర్యశ్రేష్ఠా రాజధర్మా మతా మే॥ 12-64-12 (67298) మాంధాతోవాచ। 12-64-13x (5483) యవనాః కిరాతా గాంధారాశ్చీనాః శబరబర్బరాః। శకాస్తుషారాః కంకాశ్చ పల్లవాశ్చాంధ్రమద్రకాః॥ 12-64-13 (67299) ఉష్ట్రాః పులిందా ఆరట్టాః కాచా ంలేచ్ఛాశ్చ సర్వశః। బ్రహ్మక్షత్రప్రసూతాశ్చ వైశ్యాః శూద్రాశ్చ మానవాః॥ 12-64-14 (67300) కథం ధర్మాంశ్చరిష్యంతి సర్వే విషయవాసినః। మద్విధైశ్చ కథం స్థాప్యాః సర్వే వై దస్యుజీవినః॥ 12-64-15 (67301) ఏతదిచ్ఛాంయహం శ్రోతుం మఘవంస్తద్బ్రవీహి మే। త్వం బంధుభూతో హ్యస్మాకం క్షత్రియాణాం సురేశ్వర॥ 12-64-16 (67302) ఇంద్ర ఉవాచ। 12-64-17x (5484) మాతాపిత్రోర్హి శుశ్రూషా కర్తవ్యా సర్వదస్యుభిః। ఆచార్యగురుశుశ్రూషా తథైవాశ్రమవాసినాం॥ 12-64-17 (67303) భూమిపానాం చ శుశ్రూషా కర్తవ్యా సర్వదస్యుభిః। దేశధర్మక్రియాశ్చైవ తేషాం ధర్మో విధీయతే॥ 12-64-18 (67304) పితృయజ్ఞాస్తథా కూపాః ప్రపాశ్చ శయనాని చ। దానాని చ యథాకాలం దాతవ్యాని ద్విజాతిషు॥ 12-64-19 (67305) అహింసా సత్యమక్రోధో వృత్తిదాయానుపాలనం। భరణం పుత్రదారాణాం శౌచమద్రోహ ఏవ చ॥ 12-64-20 (67306) దక్షిణా సర్వయజ్ఞానాం దాతవ్యా ధర్మమిచ్ఛతా। పాకయజ్ఞా మహార్థాశ్చ దాతవ్యాః సర్వదస్యుభిః॥ 12-64-21 (67307) ఏతాన్యేవంప్రకారాణి విహితాని పురాఽనఘ। సర్వలోకస్య కర్మాణి కర్తవ్యానీహ పార్థివ॥ 12-64-22 (67308) మాంధాతోవాచ। 12-64-23x (5485) దృశ్యంతే మానుషే లోకే సర్వవర్ణేషు దస్యవః। లింగాంతరే వర్తమానా ఆశ్రమేషు తథైవ చ॥ 12-64-23 (67309) ఇంద్ర ఉవాచ। 12-64-24x (5486) వినష్టాయాం దండనీత్యాం రాజధర్మే వినాకృతే। సంప్రముహ్యంతి భూతాని రాజదౌరాత్ంయతోఽనఘ॥ 12-64-24 (67310) అసంఖ్యాతా భవిష్యంతి భిక్షవో లింగినస్తథా। ఆశ్రమాణాం వికల్పాశ్చ వృత్తేఽస్మిన్వైకృతే యుగే॥ 12-64-25 (67311) అశృణ్వానాః పురాణానాం ధర్మాణాం శతశో నరాః। ఉత్పథం ప్రతిపత్స్యంతే కామమన్యుసమీరితాః॥ 12-64-26 (67312) యదా నివర్త్యతే పాపో దండనీత్యా మహాత్మభిః। తదా ధర్మో న చలతే సంభూతః శాశ్వతః పురా॥ 12-64-27 (67313) సర్వలోకగురుం చైవ రాజానం యోఽవమన్యతే। న తస్య దత్తం న కృతం న శ్రుతం ఫలతి క్వచిత్॥ 12-64-28 (67314) మానుషాణామధిపతిం దేవభూతం మహాద్యుతిం। దేవాశ్చ బహుమన్యంతే ధర్మకామం నరేశ్వరం॥ 12-64-29 (67315) ప్రజాపతిర్హి భగవాన్యః సర్వమసృజజ్జగత్। స ప్రవృత్తినివృత్త్యర్థం ధర్మాణాం క్షత్రమిచ్ఛతి॥ 12-64-30 (67316) ప్రవృత్తస్య హి ధర్మస్య బుద్ధ్యా యః స్మరతే గతిం। స మే మాన్యశ్చ పూజ్యశ్చ స చ క్షత్రే ప్రతిష్ఠితః॥ 12-64-31 (67317) భీష్మ ఉవాచ। 12-64-32x (5487) ఏవముక్త్వా స భగవాన్మరుద్గణవృతః ప్రభుః। జగామ భవనం విష్ణురక్షరం శాశ్వతం పరం॥ 12-64-32 (67318) ఏవం ప్రవర్తితే ధర్మే పురా సుచరితేఽనఘ। కః క్షత్రమతివర్తేత చేతనావాన్బహుశ్రుతః॥ 12-64-33 (67319) అన్యాయేన ప్రవృత్తాని నివృత్తాని తథైవ చ। అంతరా విలయం యాంతి యథా పథి విచక్షుషః॥ 12-64-34 (67320) ఆదౌ ప్రవర్తితే చక్రే తథైవాదిపరాయణే। వర్తస్వ పురుషవ్యాఘ్ర సంవిజానామి తేఽనఘ॥ ॥ 12-64-35 (67321) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుఃషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 64॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-64-2 భూసంస్కారం భువః సంపన్నసస్యత్వం। రాజసంస్కారయోగమితి ఝ. పాఠః। తత్ర రాజసంస్కారో తజసూయాదిరర్థః॥ 12-64-5 నియమైరౌరసైశ్చేతి ఝ.పాఠః। తత్ర ఔరసైః పౌరుషైః ఇత్యర్థః॥ 12-64-6 యేన క్షాత్రధర్మేణ। అన్యథార్థాన్నిష్ప్రయోజనాన్ వదంతి॥ 12-64-7 నిర్మర్యాదే నిత్యమర్థే వినష్టే న ర్మచింతా పశుభూతే మనుష్యే। ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-64-8 యా గతిర్యజ్ఞాదిః ఆశ్రమధర్మశ్చ ఏతద్ద్వయం॥ 12-64-10 కర్మణా త్యజ్యతే ధర్మో యథైవ స్యాత్తథైవ సః ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-64-12 ఉత్క్రష్టవ్యా ఉత్కర్షం ప్రాపణీయా॥ 12-64-15 దస్యుజీవినో దస్యువృత్తిజీవినః॥ 12-64-26 పరమా గతీః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-64-31 గతిం ఫలం॥ 12-64-35 ఆదిపరాయణే పూర్వేషాం శరణభూతే వర్తస్వ। తే త్వాం॥

12-65-0 (67322) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-65-0x (5488) శ్రుతా మే కథితాః పూర్వం చత్వారో మానవాశ్రమాః। వ్యాఖ్యానమేషామాచక్ష్వ పృచ్ఛతో మే పితామహ॥ 12-65-1 (67323) భీష్మ ఉవాచ। 12-65-2x (5489) విదితాః సర్వ ఏవేహ ధర్మాస్తవ యుధిష్ఠిర। యథా మమ మహాబాహో విదితాః సాధుసంమతాః॥ 12-65-2 (67324) యత్తు లింగాంతరగతం పృచ్ఛసే మాం యుధిష్ఠిర। ధర్మం ధర్మభృతాం శ్రేష్ఠ తన్నిబోధ నరాధిప। 12-65-3 (67325) సర్వాణ్యేతాని కౌంతేయ విద్యంతే భరతర్షభ। సాధ్వాచారప్రవృత్తానాం చాతురాశ్రంయకర్మణాం॥ 12-65-4 (67326) అకామద్వేషసంయుక్తో దణ్·డనీత్యా యుధిష్ఠిర। సమదర్శీ చ భూతేషు భైక్ష్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-5 (67327) వేత్తి దానం విసర్గం చ విగ్రహానుగ్రహౌ తథా। యథోక్తవృత్తో ధీరశ్చ క్షమాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-6 (67328) అర్హాన్పూజయతో నిత్యం సంవిభాగేన పాండవ। సర్వతస్తస్య కౌంతేయ భైక్ష్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-7 (67329) జ్ఞాతిసంబంధిమిత్రాణి వ్యాపన్నాని యుధిష్ఠిర। సమభ్యుద్ధరమాణస్య దీక్షాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-8 (67330) లోకముఖ్యేషు సత్కారం లింగిముఖ్యేషు చాసకృత్। కుర్వతస్తస్య కౌంతేయ వన్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-9 (67331) ఆహ్నికం పితృయజ్ఞాంశ్చ భూతయజ్ఞాన్సమానుషాన్। కుర్వతః పార్థ విపులాన్వన్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-10 (67332) సంవిభాగేన భూతానామతిథీనాం తథాఽర్చనాత్। దేవయజ్ఞైశ్చ రాజేంద్ర వన్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-11 (67333) మర్దనం పరరాష్ట్రాణాం శిష్టార్థం సత్యవిక్రమ। కుర్వతః పురుషవ్యాఘ్ర వన్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-12 (67334) పాలనాత్సర్వభూతానాం స్వరాష్ట్రపరిపాలనాత్। దీక్షా బహువిధా రాజన్సత్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-13 (67335) వేదాధ్యయననిత్యత్వం క్షమాఽథాచార్యపూజనం। తథోపాధ్యాయశుశ్రూషా బ్రహ్మాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-14 (67336) ఆహ్నికాంజపమానస్య దేవాన్పూజయతః సదా। ధర్మేణ పురుషవ్యాఘ్ర ధర్మాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-15 (67337) మృత్యుర్వా రక్షణం వేతి యస్య రాజ్ఞో వినిశ్చయః। ప్రాణద్యూతే వ్యవస్థాప్య బ్రహ్మాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-16 (67338) అజిహ్నమశఠం మార్గం వర్తమానస్య భారత। సర్వదా సర్వభూతేషు బ్రహ్మాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-17 (67339) వానప్రస్థేషు విప్రేషు త్రైవిద్యేషు చ భారత। ప్రయచ్ఛతోఽర్థాన్విపులాన్వన్యాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-18 (67340) సర్వభూతేష్వనుక్రోశం కుర్వతస్తవ భారత। ఆనృశంస్యే ప్రవృత్తస్య నియతః పుణ్యసంచయః॥ 12-65-19 (67341) బాలవృద్ధేషు కౌంతేయ సర్వావస్థం యుధిష్ఠిర। అనుక్రోశక్రియా పార్థ ధర్మ ఏష సనాతనః॥ 12-65-20 (67342) బలాత్కృతేషు భూతేషు పరిత్రాణం కురూద్వహ। శరణాగతేషు కౌరవ్య పరం కారుణ్యమాచర॥ 12-65-21 (67343) చరాచరాణాం భూతానాం రక్షణం చాపి సర్వశః। యథార్హపూజాం చ తథా కుర్వన్గార్హస్థ్యమావసేత్॥ 12-65-22 (67344) జ్యేష్ఠానుజ్యేష్ఠపత్నీనాం భ్రాతౄణాం పుత్రనప్తృణాం। నిగ్రహానుగ్రహౌ పార్థ గార్హస్థ్యమమితం తపః॥ 12-65-23 (67345) సాధూనామర్చనీయానాం పూజాసు విదితాత్మనాం। పాలనం పురుషవ్యాఘ్ర గృహాశ్రమపదం భవేత్॥ 12-65-24 (67346) ఆశ్రమస్థాని భూతాని యస్య వేశ్మని భారత। భుంజతే విపులం భోజ్యం తద్గార్హస్థ్యం యుధిష్ఠిర॥ 12-65-25 (67347) యః స్థితః పురుషో ధర్మే ధాత్రా సృష్టే యథార్థవత్। ఆశ్రమాణాం హి సర్వేషాం ఫలం ప్రాప్నోత్యనామయం॥ 12-65-26 (67348) యస్మిన్న నశ్యంతి గుణాః కౌంతేయ పురుషే సదా। ఆశ్రమస్థం తమప్యాహుర్నరశ్రేష్ఠం యుధిష్ఠిర॥ 12-65-27 (67349) స్థానమానం కులేమానం వయోమానం తథైవ చ। కుర్వన్వసతి సర్వేషు హ్యాశ్రమేషు యుధిష్ఠిర॥ 12-65-28 (67350) దేశధర్మాంశ్చ కౌంతేయ కులధర్మాస్తథైవ చ। పాలయన్పురుషవ్యాఘ్ర రాజా సర్వాశ్రమీ భవేత్॥ 12-65-29 (67351) కాలే విభూతిం భూతానాముపహారాంస్తథైవ చ। అర్హయన్పురుషవ్యాఘ్ర సాధూనామాశ్రమే వసేత్॥ 12-65-30 (67352) దేశధర్మగతశ్చాపి యో ధర్మం ప్రత్యవేక్షతే। సర్వలోకస్య కౌంతేయ రాజా భవతి సోశ్రమీ॥ 12-65-31 (67353) యే ధర్మకుశలా లోకే ధర్మం కుర్వంతి భారత। పాలితా యస్య విషయే పాదాంశస్తస్య భూపతేః॥ 12-65-32 (67354) ధర్మారామాంధర్మపరాన్యే న రక్షంతి మానవాన్। పార్థివాః పురుషవ్యాఘ్ర తేషాం పాపం హరంతి తే॥ 12-65-33 (67355) యే చ రక్షాసహాయాః స్యుః పార్థివానాం యుధిష్ఠిర। తే చైవాంశహరాః సర్వే ధర్మే పరకృతేఽనఘ॥ 12-65-34 (67356) సర్వాశ్రమపదేఽప్యాహుర్గార్హస్థ్యం దీప్తనిర్ణయం। పావనం పురుషవ్యాఘ్ర యద్వయం పర్యుపాస్మహే॥ 12-65-35 (67357) ఆత్మోపమస్తు భూతేషు యో వై భవతి మానవః। న్యస్తదండో జితక్రోధః ప్రేత్యేహ లభతే సుఖం॥ 12-65-36 (67358) ధర్మోచ్ఛ్రితా సత్యజలా శీలయష్టిర్దమధ్వజా। త్యాగవాతాధ్వగా శీఘ్రా నౌస్తయా సంతరిష్యతి॥ 12-65-37 (67359) యదా సర్వత్ర నిర్ముక్తః కామో నాస్య హృది స్థితః। యదా సత్యాన్వితో వృత్తైస్తదా బ్రహ్మ సమ శ్నుతే॥ 12-65-38 (67360) సుప్రసన్నస్తు భావేన యోగేన చ నరాధిప। ధర్మం పురుషశార్దూల ప్రాప్స్యసే పాలనే రతః॥ 12-65-39 (67361) వేదాధ్యయనశీలానాం విప్రాణాం సాధుకర్మణాం। పాలనే యత్నమాతిష్ఠ సర్వలోకస్య చానఘ॥ 12-65-40 (67362) వనే చరంతి యే ధర్మమాశ్రమేషు చ భారత। రక్షణాత్తచ్ఛతగుణం ధర్మం ప్రాప్నోతి పార్థివః॥ 12-65-41 (67363) ఏష తే వివిధో ధర్మః పాండవశ్రేష్ఠ కీర్తితః। యుధిష్ఠిర త్వమేనం వై పూర్వం దృష్టం సనాతనం॥ 12-65-42 (67364) చాతురాశ్రంయమైకాగ్ర్యం చాతుర్వర్ణ్యం చ పాండవం। ధర్మం పురుషశార్దూల ప్రాప్స్యసే పాలనే రతః॥ ॥ 12-65-43 (67365) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 65॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-65-4 ఏతాని చాతురాశ్రంయకారిణాం లింగాని సతాం రాజ్ఞాం రాజధర్మేష్వేవ వర్తంతే ఇత్యర్థః॥ 12-65-5 భైక్ష్యాశ్రమః బ్రహ్మచర్యం॥ 12-65-6 క్షమాశ్రమో గార్హస్థ్యం॥ 12-65-7 భైక్ష్యాశ్రమః సంన్యాసః॥ 12-65-8 దీక్షాశ్రమో వైఖానసః॥ 12-65-12 శిష్టార్థం శిష్టసంరక్షణార్థం॥ 12-65-13 సత్యాశ్రమః క్షాత్రాశ్రమః॥ 12-65-15 ధర్మాశ్రమః యత్యాశ్రమః॥ 12-65-19 సర్వావస్థం పదం భవేత్ ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-65-31 సోశ్రమీ సః ఆశ్రమీ సర్వాశ్రమఫలభాగిత్యర్థః॥ 12-65-37 ధర్మే స్థితా సత్వవీర్యా ధర్మసేతువటారకా। త్యాగవాతాధ్వగాశీఘ్రా నౌస్తం సంతారయిష్యతి। ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర ధర్మసేతుః సాస్త్రం సైవ వటారకా బంధనరజ్జుర్యత్రేత్యర్థః॥

12-66-0 (67366) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-66-0x (5490) చాతురాశ్రంయముక్తం తే చాతుర్వణ్యం తథైవ చ। రాష్ట్రస్య యత్కృత్యతమం తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-66-1 (67367) భీష్మ ఉవాచ। 12-66-2x (5491) రాష్ట్రస్య యత్కృత్యతమం రాజ్ఞ ఏవాభిషేచనం। అనింద్రమబలం రాష్ట్రం దస్యవోఽభిభవంత్యుత॥ 12-66-2 (67368) అరాజకేషు రాష్ట్రేషు ధర్మో న వ్యవతిష్ఠతే। పరస్పరం చ ఖాదంతి సర్వథా ధిగరాజకం॥ 12-66-3 (67369) ఇంద్రమేవ ప్రణమతే యద్రాజానమితి శ్రుతిః। యథైవేంద్రస్తథా రాజా సంపూజ్యో భూతిమిచ్ఛతా॥ 12-66-4 (67370) నారాజకేషు రాష్ట్రేషు వస్తవ్యమితి వైదికం। నారాజకేషు రాష్ట్రేషు హవ్యం వహతి పావకః॥ 12-66-5 (67371) అథ చేదధివేర్తేత రాజ్యార్థీ బలవత్తరః। అరాజకాణి రాష్ట్రాణి హతవీరాణి వా పునః॥ 12-66-6 (67372) ప్రత్యుద్గంయాభిపూజ్యః స్యాదేతదత్ర సుమంత్రితం। న హి రాజ్యాత్పాపతరమస్తి కించిదరాజకాత్॥ 12-66-7 (67373) స చేత్సమనుపశ్యేత సమగ్రం కుశలం భవేత్। బలవాన్హి ప్రకుపితః కుర్యాన్నిః శేషతామపి॥ 12-66-8 (67374) భూయాంసం లభతే క్లేశం యా గౌర్భవతి దుర్దుహా। అథ యా సుదుహా రాజన్నైవ తాం వితుదంత్యపి॥ 12-66-9 (67375) యదతప్తం ప్రణమతే న తత్సంతాపయంత్యుత। యత్స్వయం నమతే దారు న తత్సంనామయంత్యపి॥ 12-66-10 (67376) ఏతయోపమయా ధీరః సన్నమేత బలీయసే। ఇంద్రాయ స ప్రణమతే నమతే యో బలీయసే॥ 12-66-11 (67377) తస్మాద్రాజైవ కర్తవ్యః సతతం భూతిమిచ్ఛతా। న ధనార్థో న దారార్థస్తేషాం యేషామరాజకం॥ 12-66-12 (67378) ప్రీయతే హి హరన్పాపః పరవిత్తమరాజకే। యదాఽస్య తద్ధరంత్యన్యే తదా రాజానమిచ్ఛతి॥ 12-66-13 (67379) పాపా హ్యపి తదా క్షేమం న లభంతే కదాచన। ఏకస్య హి ద్వౌ హరతో ద్వయోశ్చ బహవోఽపరే॥ 12-66-14 (67380) అదాసః క్రియతే దాసో హ్రియంతే చ బలాత్స్త్రియః। ఏతస్మాత్కారణాద్దేవాః ప్రజాపాలాన్ప్రచక్రిరే॥ 12-66-15 (67381) రాజా చేన్న భవేల్లోకే పృథివ్యా దండధారకః। జలే మత్స్యానివాభక్ష్యందుర్బలం బలవత్తరాః॥ 12-66-16 (67382) అరాజకాః ప్రజాః పూర్వం వినేశురితి నః శ్రుతం। పరస్పరం భక్షయంతో మత్స్యా ఇవ జలే కృశాన్॥ 12-66-17 (67383) సమేత్య తాస్తతశ్చక్రుః సమయానితి నః శ్రుతం। వాక్శూరో దండపరుషో యశ్చ స్యాత్పారదారికః॥ 12-66-18 (67384) యశ్చ నః సమయం భింద్యాత్త్యాజ్యా నస్తాదృశా ఇతి। విశ్వాసార్థం చ సర్వేషాం వర్ణానామవిశేషతః। తాస్తథా సమయం కృత్వా సమయేనావతస్థిరే॥ 12-66-19 (67385) సహితాస్తాస్తదా జగ్మురసుఖార్తాః పితామహం। అనీశ్వరా వినశ్యామో భగవన్నీశ్వరం దిశ॥ 12-66-20 (67386) యం పూజయేమ సంభూయ యశ్చ నః ప్రతిపాలయేత్। తాభ్యో మనుం వ్యాదిదేశ మనుర్నాభిననంద తాః॥ 12-66-21 (67387) మనురువాచ। 12-66-22x (5492) బిభేమి కర్మణః పాపాద్రాజ్యం హి భృశదుష్కరం। విశేషతో మనుష్యేషు మిథ్యావృత్తేషు నిత్యదా॥ 12-66-22 (67388) భీష్మ ఉవాచ। 12-66-23x (5493) తమబ్రువన్ప్రజా మా భైర్విధాస్యామో ధనం తవ। పశూనామథ పంచాంశం ధరణ్యస్య తథైవ చ॥ 12-66-23 (67389) ధాన్యస్య దశమం భాగం దాస్యామః కోశవర్ధనం। కన్యాం శుల్కే చారురూపాం వివాహేషూద్యతాసు చ॥ 12-66-24 (67390) ముఖ్యేన శస్త్రపత్రేణ యే మనుష్యాః ప్రధానతః। భవంతం తేఽనుయాస్యంతి మహేంద్రమివ దేవతాః॥ 12-66-25 (67391) స త్వం జాతబలో రాజందుష్ప్రధర్షః ప్రతాపవాన్। సుఖే ధాస్యసి నః సర్వాన్కుబేర ఇవ నైర్ఋతాన్॥ 12-66-26 (67392) యం చ ధర్మం చరిష్యంతి ప్రజా రాజ్ఞా సురక్షితాః। చతుర్థం తస్య ధర్మస్య త్వత్సంస్థం నో భవిష్యతి॥ 12-66-27 (67393) తేన ధర్మేణ మహతా సుఖం లబ్ధేన భావితః। పాహ్యస్మాన్సర్వతో రాజందేవానివ శతక్రతుః॥ 12-66-28 (67394) విజయాయ హి నిర్యాహి ప్రతపత్రశ్మివానివ। మానం విధమ శత్రూణాం ధర్మం జనయ నః సదా॥ 12-66-29 (67395) స నిర్యయౌ మహాతేజా బలేన మహతా వృతః। మహాభిజనసంపన్నస్తేజసా ప్రజ్వలన్నివ॥ 12-66-30 (67396) తస్య దృష్ట్వా మహత్వం తే మహేంద్రస్యేవ దేవతాః। అపతత్రసిరే సర్వే స్వధర్మే చ దదుర్మనః। `వర్ణినశ్చాశ్రమాశ్చైవ ంలేచ్ఛాః సర్వే చ దస్యవః॥' 12-66-31 (67397) తతో మహీం పరియయౌ పర్జన్య ఇవ వృష్టిమాన్। శమయన్సర్వతః పాపాన్స్వకర్మసు చ యోజయన్॥ 12-66-32 (67398) ఏవం యే భూతిమిచ్ఛేయుః పృథివ్యాం మానవాః క్వచిత్। కుర్యూ రాజానమేవాగ్రే ప్రజానుగ్రహకారణాత్॥ 12-66-33 (67399) నమస్యేరంశ్చ తం భక్త్యా శిష్యా ఇవ గురుం సదా। దేవా ఇవ చ దేవేంద్రం నరా రాజానమంతికాత్॥ 12-66-34 (67400) సత్కృతం స్వజనేనేహ పరోఽపి బహుమన్యతే। స్వజనేన త్వవజ్ఞాతం పరే పరిభవంత్యుత॥ 12-66-35 (67401) రాజ్ఞః పరైః పరిభవః సర్వేషామసుఖావహః। తస్మాచ్ఛత్రం చ పత్రం చ వాసాంస్యాభరణాని చ॥ 12-66-36 (67402) భోజనాన్యథ పానాని రాజ్ఞే దద్యుర్గృహాణి చ। ఆసనాని చ శయ్యాశ్చ సర్వోపకరణాని చ॥ 12-66-37 (67403) గోప్తా చాస్య దురాధర్షః స్మితపూర్వాభిభాషితా। ఆభాషితశ్చ మధురం ప్రత్యాభాషేత మానవాన్॥ 12-66-38 (67404) కృతజ్ఞో దృఢభక్తిః స్యాత్సంవిభాగీ జితేంద్రియః। ఈక్షితః ప్రతివీక్షేత మృదు వల్గు చ చర్జు చ॥ ॥ 12-66-39 (67405) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షట్షష్టిమోఽధ్యాయః॥ 66॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-66-4 ఇంద్రమేవ ప్రవృణుతే ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-66-12 ధనాదేరర్థ ఉపభోగః॥ 12-66-18 వాక్శూరో నిష్టురభాషీ। దండపరుష ఉగ్రదండః॥ 12-66-23 కర్తౄనేనో గమిష్యతి ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-66-24 వివాహేసూద్యతాసు కన్యాసు శుల్కే మౌల్యప్రసంగే సతి సురూపాం కన్యాం తుభ్యం దాస్యామ ఇత్యర్థః॥ 12-66-25 శస్త్రపత్రేణ శస్త్రేణ వాహనేన చ। ప్రధానతః శ్రేష్టాః। ప్రథమార్థే తసిః॥ 12-66-29 మానం దర్పం। విధమ నాశయ॥ 12-66-31 అపతత్రసిరే త్రాసం ప్రాప్తాః॥

12-67-0 (67406) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-67-0x (5494) కిమాహుర్దైవతం విప్రా రాజానం భరతర్షభ। మనుష్యాణామధిపతిం తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-67-1 (67407) భీష్మ ఉవాచ। 12-67-2x (5495) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। బృహస్పతిం వసుమనా యథా పప్రచ్ఛ భారత॥ 12-67-2 (67408) రాజా వసుమనా నామ కౌసల్యో ధీమతాం వరః। మహర్షి కిల పప్రచ్ఛ కృతప్రజ్ఞం బృహస్పతిం॥ 12-67-3 (67409) సర్వం వైనయికం కృత్వా వినయజ్ఞో బృహస్పతిం। దక్షిణానంతరో భూత్వా ప్రణంయ విధిపూర్వకం॥ 12-67-4 (67410) విధిం పప్రచ్ఛ రాజస్య సర్వలోకహితే రతః। ప్రజానాం సుఖమన్విచ్ఛంధర్మశీలం బృహస్పతిం॥ 12-67-5 (67411) కేన భూతాని వర్ధంతే క్షయం గచ్ఛంతి కేన వా। కమర్చంతో మహాప్రాజ్ఞ సుఖమవ్యయమాప్నుయుః॥ `ఏతన్మే శంస దేవర్షే ధర్మకామార్థసంశయం'॥ 12-67-6 (67412) ఏవం పృష్టో మహాప్రాజ్ఞః కౌసల్యేనామితౌజసా। రాజసత్కారమవ్యగ్రో రాజ్యస్య చ వివర్ధనం। దండనీతిం సమాశ్రిత్య శశంసాస్మై బృహస్పతిః॥ 12-67-7 (67413) రాజమూలో మహాప్రాజ్ఞ ధర్మో లోకస్య లక్ష్యతే। ప్రజా రాజభయాదేవ న ఖాదంతి పరస్పరం॥ 12-67-8 (67414) రాజా హ్యేవాఖిలం లోకం సముదీర్ణం సముత్సుకం। ప్రసాదయతి ధర్మేణ ప్రసాద్య చ విరాజతే॥ 12-67-9 (67415) యథా హ్యనుదయే రాజన్భూతాని శశిసూర్యయోః। అంధే తమసి మజ్జేయురపశ్యంతః పరస్పరం॥ 12-67-10 (67416) యథా హ్యనుదకే మత్స్యా నిరాక్రందే విహంగమాః। విహరేయుర్యథాకామం విహింసంతః పునః పునః॥ 12-67-11 (67417) విమథ్యాతిక్రమేరంశ్చ విషహ్యాపి పరస్పరం। అభావమచిరేణైవ గచ్ఛేయుర్నాత్ర సంశయః॥ 12-67-12 (67418) ఏవమేవ వినా రాజ్ఞా వినశ్యేయురిమాః ప్రజాః। అంధే తమసి మజ్జేయురగోపాః పశవో యథా॥ 12-67-13 (67419) హరేయుర్బలవంతోఽపి దుర్బలానాం పరిగ్రహాన్। హన్యుర్వ్యాయచ్ఛమానాంశ్చ యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-14 (67420) మమేదమితి లోకేఽస్మిన్న భవేత్స్వపరిగ్రహః। న దారా న చ పుత్రః స్యాన్న ధనం న పరిగ్రహః। విష్వగ్లోపః ప్రవర్తేత యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-15 (67421) యానం వస్త్రమలంకారాన్రత్నాని వివిధాని చ। హరేయుః సహసా పాపా యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-16 (67422) పతేద్బహువిధం శస్త్రం బహుధా ధర్మచారిషు। అధర్మః ప్రగృహీతః స్యాద్యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-17 (67423) మాతరం పితరం వృద్ధమాచార్యమతిథిం గురుం। క్లిశ్నీయురపి హింస్యుర్వా యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-18 (67424) `అన్యాంశ్చ క్రోశతో హింస్యుర్లోకోఽయం దస్యువద్భవేత్।' వధబంధపరిక్లేశో నిత్యమర్థవతాం భవేత్। మమత్వం చ న విందేయుర్యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-19 (67425) అంతాశ్చాకాల ఏవ స్యుర్లోకోఽయం దస్యుసాద్భవేత్। పతేద్బహువిధం రాజ్యం యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-20 (67426) న యోనిదోషో వర్తేత న కృషిర్న వణిక్పథః। మజ్జేద్ధర్మస్త్రయీ న స్యాద్యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-21 (67427) న యజ్ఞాః సంప్రవర్తేయుర్విధివత్స్వాప్తదక్షిణాః। న వివాహాః సమాజో వా యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-22 (67428) న వృషాః సంప్రవర్తేరన్న మథ్యేరంశ్చ గర్గరాః। ఘోషాః ప్రణాశం గచ్ఛేయుర్యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-23 (67429) త్రస్తముద్విగ్నహృదయం హాహాభూతమచేతనం। క్షణేన వినశేత్సర్వం యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-24 (67430) న సంవత్సరసత్రాణి తిష్ఠేయురకుతోభయాః। విధివద్దక్షిణావంతి యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-25 (67431) బ్రాహ్మణాశ్చతురో వేదాన్నాధీయీరంస్తపస్వినః। విద్యాస్నాతా వ్రతస్నాతా యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-26 (67432) న భవేద్ధర్మసంసేవీ మోహవిప్రహతో జనః। హర్తా స్వచ్ఛేంద్రియో గచ్ఛేద్యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-27 (67433) హస్తాద్ధస్తం పరిముషేద్భిద్యేరన్సర్వసేతవః। భయార్తం విద్రవేత్సర్వం యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-28 (67434) అనయాః సంప్రవపర్తేరన్భవేద్వై వర్ణసంకరః। దుర్భిక్షమావిశేద్రాష్ట్రం యది రాజా న పాలయేత్॥ 12-67-29 (67435) వివృత్య హి యథాకామం గృహద్వారాణి శేరతే। మనుష్యా రక్షితా రాజ్ఞా సమంతాదకుతోభయాః॥ 12-67-30 (67436) నాక్రుష్టం సహతే కశ్చిత్కుతో వా హస్తలాఘవం। యది రాజా న సంయగ్గాం రక్షయత్యపి ధార్మికః॥ 12-67-31 (67437) స్త్రియశ్చాపురుషా మార్గం సర్వాలంకారభూషితాః। నిర్భయాః ప్రతిపద్యంతే యది రక్షతి భూమిపః॥ 12-67-32 (67438) ధర్మమేవ ప్రపద్యంతే న హింసంతి పరస్పరం। అనుగృహ్ణంతి చాన్యోన్యం యదా రక్షతి భూమిపః॥ 12-67-33 (67439) యజంతే చ మహాయజ్ఞైస్త్రయో వర్ణాః పృథగ్విధైః। యుక్తాశ్చాధీయతే విద్యాం యదా రక్షతి భూమిపః॥ 12-67-34 (67440) వార్తామూలో హ్యయం లోకస్తయా వై ధార్యతే సదా। తత్సర్వం వర్తతే సంయగ్యదా రక్షతి భూమిపః॥ 12-67-35 (67441) యదా రాజా ధురం శ్రేష్ఠామాదాయ వహతి ప్రజాః। మహతా బలయోగేన తదా లోకః ప్రసీదయి॥ 12-67-36 (67442) యస్యాభావేన భూతానామభావః స్యాత్సమంతతః। భావే చ భావో నిత్యం స్యాత్కస్తం న ప్రతిపూజయేత్॥ 12-67-37 (67443) తస్య యో వహతే భారం సర్వలోకసుఖావహం। తిష్ఠన్ప్రియహితే రాజ్ఞ ఉభౌ లోకావిమౌ జయేత్॥ 12-67-38 (67444) యస్తస్య పురుషః పాపం మనసాఽప్యనుచింతయేత్। అసంశయమిహ క్లిష్టః ప్రేత్యాపి నరకం వ్రజేత్॥ 12-67-39 (67445) న హి జాత్వవమంతవ్యో మనుష్య ఇతి భూమిపః। మహతీ దేవతా హ్యేషా నరరూపేణ తిష్ఠతి॥ 12-67-40 (67446) కురుతే పంచరూపాణి కాలయుక్తాని యః సదా। భవత్యగ్నిస్తథాఽఽదిత్యో మృత్యుర్వైశ్రవణో యమః॥ 12-67-41 (67447) యదా హ్యాసీదతః పాపాందహత్యుగ్రేణ తేజసా। మిథ్యోపచరితో రాజా తదా భవతి పావకః॥ 12-67-42 (67448) యదా పశ్యతి చారేణ సర్వభూతాని భూమిపః। క్షేమం చ కృత్వా వ్రజతి తదా భవతి భాస్కరః॥ 12-67-43 (67449) అశుచీంశ్చ యదా క్రుద్ధః క్షిణోతి శతశో నరాన్। సపుత్రపౌత్రాన్సామాత్యాంస్తదా భవతి సోంతకః॥ 12-67-44 (67450) యదా త్వధార్మికాన్సర్వాంస్తీక్ష్ణైర్దణ్·డైర్నియచ్ఛతి। ధార్మికాంశ్చానుగృహ్ణాతి భవత్యథ యమస్తదా॥ 12-67-45 (67451) యదా తు ధనధారాభిస్తర్పయత్యుపకారిణః। ఆచ్ఛినత్తి చ రత్నాని వివిధాన్యపకారిణాం॥ 12-67-46 (67452) శ్రియం దదాతి కస్మైచిత్కస్మాచ్చిదపకర్షతి। తదా వైశ్రవణో రాజా లోకే భవతి భూమిపః॥ 12-67-47 (67453) నాస్యాపవాదే స్థాతవ్యం దక్షేణాక్లిష్టకర్మణా। ధర్మమాకాంక్షతా లోకే ఈశ్వరస్యానసూయతా॥ 12-67-48 (67454) న హి రాజ్ఞః ప్రతీపాని కుర్వన్సుఖమవాప్నుయాత్। పుత్రో భ్రాతా వయస్యో వా యద్యప్యాత్మసమో భవేత్॥ 12-67-49 (67455) కుర్యాత్కృష్ణగతిః శేషం జ్వలితోఽనిలసారథిః। న తు రాజ్ఞాఽభిపన్నస్య శేషం క్వచన విద్యతే॥ 12-67-50 (67456) తస్య సర్వాణి రక్ష్యాణి దూరతః పరివర్జయేత్। మృత్యోరివ జుగుప్సేత రాజస్వహరణాన్నరః॥ 12-67-51 (67457) వధ్యేతభిమృశన్సద్యో మృగః కూటమివ స్పృశన్। ఆత్మస్వమివ సంరక్షేద్రాజస్వమిహ బుద్ధిమాన్॥ 12-67-52 (67458) మహాంతం నరకం ఘోరమప్రతిష్ఠమచేతసః। పతంతి చిరరాత్రాయ రాజవిత్తాపహారిణః॥ 12-67-53 (67459) రాజా భోజో విరాట్ సంరాట్ క్షత్రియో భూపతిర్నృపః। య ఏభిః స్తూయతే శబ్దైః కస్తం నార్చితుమర్హతి॥ 12-67-54 (67460) తస్మాద్బుభూషుర్నియతో జితాత్మా సంయతేంద్రియః। మేధావీ ధృతిమాందక్షః సంశ్రయేత్ మహీపతిం॥ 12-67-55 (67461) కృతజ్ఞం ప్రాజ్ఞమక్షుద్రం దృఢభక్తిం జితేంద్రియం। ధర్మనిత్యం స్థితం స్థానే మంత్రిణం పూజయేన్నృపః॥ 12-67-56 (67462) దృఢభక్తిం కృతప్రజ్ఞం ధర్మజ్ఞం సంయతేంద్రియం। శూరమక్షుద్రకర్మాణం ప్రసిద్ధం జనమాశ్రయేత్॥ 12-67-57 (67463) రాజా ప్రగల్భం పురుషం కరోతి రాజా భృశం బృంహయతే మనుష్యం। రాజాభిపన్నస్య కుతః సుఖాని రాజాఽభ్యుపేతం సుఖినం కరోతి॥ 12-67-58 (67464) `రాజా ప్రజానాం ప్రథమం శరీరం ప్రజాశ్చ రాజ్ఞోఽప్రతిమం శరీరం। రాజ్ఞా విహీనా న భవంతి దేశా దేశైర్విహీనా న నృపా భవంతి॥' 12-67-59 (67465) రాజా ప్రజానాం హృదయం గరీయో గతిః ప్రతిష్ఠా సుఖముత్తమం చ। సమాశ్రితా లోకమిమం పరం చ జయంతి సంయక్పురుషా నరేంద్ర॥ 12-67-60 (67466) నరాధిపశ్చాప్యనుశిష్య మేదినీం దమేన సత్యేన చ సౌహృదేన। మహద్భిరిష్ట్వా క్రతుభిర్మహాయశా స్త్రివిష్టపే స్థానముపైతి శాశ్వతం॥ 12-67-61 (67467) భీష్మ ఉవాచ। 12-67-62x (5496) స ఏవముక్తోఽంగిరసా కౌసల్యో రాజసత్తమః। ప్రయత్నాత్కృతవాన్వీరః ప్రజాపాలనముత్తమం॥ ॥ 12-67-62 (67468) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 67॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-67-4 వైనయికం అభ్యుత్థానాభివాదనాదికం। దక్షిణా దక్షిణాతోఽనంతరః। సమీపే భూత్వాప్రదక్షిణీకృత్యేత్యర్థః॥ 12-67-11 అనుదకే అల్పోదకే। నిరాక్రందే హింస్రభయరహితే॥ 12-67-14 వ్యాయచ్ఛమానాన్స్వంస్వమర్థం అదాతౄన్॥ 12-67-15 విష్వక్సర్వతః లోపః అర్థానాం లుంపనం॥ 12-67-18 అంధాశ్చ క్రోశత ఇతి ద.పాఠః॥ 12-67-21 యోనిదోషః వ్యభిచారే విగానం॥ 12-67-23 న సంప్రవర్తేరన్ న రేతః సించేరన్। గర్గరాః దధిమంథనపాత్రాణి॥ 12-67-28 హస్తాద్ధస్తం హస్తస్థమపి చోరా హరేయుః॥ 12-67-30 వివృత్య ఉద్ధాట్య॥ 12-67-31 హస్తలాఘవం తత్సాధ్యం తాడనం। అక్రుష్టం గాలనం వా కుతో న సహతే। అపితు అనాయకత్వాత్సహత ఏవ। గాం పృథ్వీం॥ 12-67-32 అపురుషాః అరక్షితా అపి॥ 12-67-35 త్రయ్యా వై ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర వార్తా జీవికా తన్మూలః। త్రయ్యా చ వృష్ట్యా దిహేతుతయా త్రాయతే రక్షతే సర్వం త్రయీ వార్తాదిరిత్యర్థః॥ 12-67-42 ఆసీదతః సమీపస్థాన్। మిథ్యోపచరితో వంచితః॥ 12-67-48 తస్యోపదేశే స్థాతవ్యమితి ట.డ.థ. పాఠః॥ 12-67-50 అభిపన్నస్య తిరస్కృతస్య॥ 12-67-52 కూటం మారణయంత్రం॥ 12-67-54 భోజః సుఖానాం భోజయితా॥ 12-67-55 బుభూషుర్భవితుమిచ్ఛుః॥ 12-67-58 నిషిద్ధజనమాశ్రయేదితి ఝ. పాఠః। తత్ర నిషిద్ధా జనా యేన తం। అహమేకం ఏవేదం కార్యం కరిష్యామి కిమేతైరితి వాదినమిత్యర్థః॥ 12-67-60 సమాశ్రితా రాజానమితి శేషః॥

12-68-0 (67469) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-68-0x (5497) పార్థివేన విశేషేణ కిం కార్యమవశిష్యతే। కథం రక్ష్యో జనపదః కథం వధ్యాశ్చ శత్రవః॥ 12-68-1 (67470) కథం చారాన్ప్రయుంజీత వర్ణాన్విశ్వాసయేత్కథం। కథం భృత్యాన్కథం దారాన్కథం పుత్రాంశ్చ భారత॥ 12-68-2 (67471) భీష్మ ఉవాచ। 12-68-2x (5498) రాజవృత్తం మహారాజ శృణుష్వావహితోఽఖిలం। యత్కార్యం పార్థివేనాదౌ పార్థివప్రకృతేన వా॥ 12-68-3 (67472) ఆత్మా జేయః సదా రాజ్ఞా తతో జేయాశ్చ శత్రవః। అజితాత్మా నరపతిర్విజయేత కథం రిపూన్॥ 12-68-4 (67473) ఏతావానాత్మవిజయః పంచవర్గవినిగ్రహః। జితేంద్రియో నరపతిర్బాధితుం శక్నుయాద్రిపున్॥ 12-68-5 (67474) న్యసేత గుల్మాందుర్గేషు సంధౌ చ కురునందన। నగరోపవనే చైవ పురోద్యానే తథైవ చ॥ 12-68-6 (67475) సంస్థానేషు చ సర్వేషు పుటేషు నగరస్య చ। మధ్యే చ నరశార్దూల తథా రాజనివేశనే॥ 12-68-7 (67476) ప్రణిర్ధీశ్చ తతః కుర్యాజ్జడాంధబధిరాకృతీన్। పుంసః పరీక్షితాన్ప్రాజ్ఞాన్క్షుత్పిపాసాశ్రమక్షమాన్॥ 12-68-8 (67477) అమాత్యేషు చ సర్వేషు మిత్రేషు త్రివిధేషు చ। పుత్రేషు చ మహారాజ ప్రణిదధ్యాత్సమాహితః॥ 12-68-9 (67478) పురే జనపదే చైవ తథా సామంతరాజసు। యథా న విద్యురన్యోన్యం ప్రణిధేయాస్తథా హి తే॥ 12-68-10 (67479) చారాంశ్చ విద్యాత్ప్రహితాన్పరేణ భరతర్షభ। ఆపణేషు విహారేషు సమవాయేషు వీథిషు॥ 12-68-11 (67480) ఆరామేషు తథోద్యానే పండితానాం సమాగమే। వేశేషు చత్వరే చైవ సభాస్వావసథేషు చ॥ 12-68-12 (67481) ఏవం విహన్యాచ్చారేణ పరచారం విచక్షణః। చారే చ విహతే సర్వం హతం భవతి భారత॥ 12-68-13 (67482) యదా తు హీనం నృపతిర్విద్యాదాత్మానమాత్మనా। అమాత్యైః సహ సంమంత్ర్య కుర్యాత్సంధిం బలీయసా॥ 12-68-14 (67483) `విద్వాంసః క్షత్రియా వైశ్యా బ్రాహ్మణాశ్చ బహుశ్రుతాః। దండనీతౌ తు నిష్పన్నా మంత్రిణః పృథివీపతే॥ 12-68-15 (67484) ప్రష్టవ్యో బ్రాహ్మణః పూర్వం నీతిశాస్త్రస్య తత్వవిత్। పశ్చాత్పృచ్ఛేత భూపాలః క్షత్రియం నీతికోవిదం। వైశ్యశూద్రౌ తథా భూయః శాస్త్రజ్ఞౌ హితకారిణౌ॥ ' 12-68-16 (67485) అజ్ఞాయమానే హీనత్వే సంధిం కుర్యాత్పరేణ వై। లిప్సుర్వా కంచిదేవార్థం త్వరమాణో విచక్షణః॥ 12-68-17 (67486) గుణవంతో మహోత్సాహా ధర్మజ్ఞాః సాధవశ్చ యే। సందధీత నృపస్తైశ్చ రాష్ట్రం ధర్మేణ పాలయన్॥ 12-68-18 (67487) ఉచ్ఛిద్యమానమాత్మానం జ్ఞాత్వా రాజా మహామతిః। పూర్వాపకారిణో హన్యాల్లోకద్విష్టాంశ్చ సర్వశః॥ 12-68-19 (67488) యో నోపకర్తుం శక్నోతి నాపకర్తుం మహీపతిః। న శక్యరూపశ్చోద్ధర్తుముపేక్ష్యస్తాదృశో భవేత్॥ 12-68-20 (67489) యాత్రాం యాయాదవిజ్ఞాతమనాక్రందమనంతరం। వ్యాసక్తం చ ప్రమత్తం చ దుర్బలం చ విచక్షణః॥ 12-68-21 (67490) యాత్రామాజ్ఞాపయేద్వీరః కల్యః పుష్టబలః సుఖీ। పూర్వం కృత్వా విధానం చ యాత్రాయాం నగరే తథా॥ 12-68-22 (67491) న చ పశ్యో భవేదస్య నృపో యశ్చాతివీర్యవాన్। హీనశ్చ బలవీర్యాభ్యాం కర్షయంస్తత్పరో వసేత్॥ 12-68-23 (67492) రాష్ట్రం చ పీడయేత్తస్య శస్త్రాగ్నివిషమూర్చ్ఛనైః। అమాత్యవల్లభానాం చ వివాదాంస్తస్య కారయేత్॥ 12-68-24 (67493) వర్జనీయం సదా యుద్ధం రాజ్యకామేన ధీమతా। ఉపాయైస్త్రిభిరాదానమర్థస్యాహ బృహస్పతిః॥ 12-68-25 (67494) సాంత్వేన తు ప్రదానేన భేదేన చ నరాధిప। యమర్థం శక్నుయాత్ప్రాప్తుం తేన తుష్యేత పండితః॥ 12-68-26 (67495) ఆదదీత బలిం చాపి ప్రజాభ్యః కురునందన। షఙ్భాగమమితప్రజ్ఞస్తాసామేవాభిగుప్తయే॥ 12-68-27 (67496) దశాధర్మగతేభ్యో యద్వసు బహ్వల్పమేవ వా। తన్నాదదీత సహసా పౌరాణాం రక్షణాయ వై॥ 12-68-28 (67497) యథా పుత్రాస్తథా పౌరా ద్రష్టవ్యాస్తే న సంశయః। భక్తిశ్చైషు న కర్తవ్యా వ్యవహారప్రదర్శనే॥ 12-68-29 (67498) శ్రోతుం చైవ న్యసేద్రాజా ప్రాజ్ఞాన్సర్వార్థదర్శినః। వ్యవహారేషు సతతం తత్ర రాజ్యం ప్రతిష్ఠితం॥ 12-68-30 (67499) ఆకరే లవణే శుల్కే తరే నాగబలే తథా। న్యసేదమాత్యాన్నృపతిః స్వాప్తాన్వా పురుషాన్హితాన్॥ 12-68-31 (67500) సంయగ్దండధరో నిత్యం రాజా ధర్మమవాప్నుయాత్। నృపస్య సతతం దండః సంయగ్ధర్మః ప్రశస్యతే॥ 12-68-32 (67501) వేదవేదాంగవిత్ప్రాజ్ఞః సుతపస్వీ నృపో భవేత్। దానశీలశ్చ సతతం యజ్ఞశీలశ్చ భారత॥ 12-68-33 (67502) ఏతే గుణాః సమస్తాః స్యుర్నృపస్య సతతం స్థిరాః। వ్యవహారస్య లోపేన కుతః స్వర్గః కుతో యశః॥ 12-68-34 (67503) యదా తు పీడితో రాజా భవేద్రాజ్ఞా బలీయసా। [తదాభిసంశ్రయేద్దుర్గం బుద్ధిమాన్పృథివీపతిః॥ 12-68-35 (67504) విధావాక్రంయ మిత్రాణి విధానముపకల్పయేత్। సామభేదాన్విరోధార్థం విధానముపకల్పయేత్॥] 12-68-36 (67505) `త్రిధా తు కృత్వా మిత్రాణి విధానముపకల్పయేత్।' ఘోషాన్న్యసేత మార్గేషు గ్రామానుత్థాపయేదపి। ప్రవేశయేచ్చ తాన్సర్వాఞ్శాఖానగరకేష్వపి॥ 12-68-37 (67506) యే గుప్తాశ్చైవ దుర్గాశ్చ దేశాస్తేషు ప్రవేశయేత్। ధనినో బలముఖ్యాంశ్చ సాంత్వయిత్వా పునః పునః॥ 12-68-38 (67507) సస్యాభిహారం కుర్వీత స్వయమేవ నరాధిపః। అసంభవే ప్రవేశస్య దాహయేదగ్నినా భృశం॥ 12-68-39 (67508) క్షేత్రస్థేషు చ సస్యేషు శత్రోరుపజపేన్నరాన్। వినాశయేద్వా తత్సర్వం బలేనాథ స్వకేన వై॥ 12-68-40 (67509) నదీమార్గేషు చ తథా సంక్రమానవసాదయేత్। జలం విస్రావయేత్సర్వమవిస్రావ్యం చ దూషయేత్॥ 12-68-41 (67510) తదాత్వేనాయతీభిశ్చ నివసేద్భూంయనంతరం। ప్రతిఘాతం పరస్యాజౌ యుద్ధకాలేఽప్యుపస్థితే॥ 12-68-42 (67511) దుర్గాణాం చాభితో రాజా మూలచ్ఛేదం ప్రకారయేత్। సర్వేషాం క్షుద్రవృక్షాణాం చైత్యవృక్షాన్వివర్జయేత్॥ 12-68-43 (67512) ప్రవృద్ధానాం చ వృక్షాణాం శాఖాం ప్రచ్ఛేదయేత్తథా। చైత్యానాం సర్వథా త్యాజ్యమపి పత్రస్య పాతనం॥ 12-68-44 (67513) `దేవానామాశ్రయాశ్చైత్యా యక్షరాక్షసభోగినాం। పిశాచపన్నగానాం చ గంధర్వాప్సరసామపి। రౌద్రాణాం చైవ భూతానాం తస్మాత్తాన్పరివర్జయేత్॥ 12-68-45 (67514) శ్రూయతే హి నికుంభేన సౌదాసస్య బలం హతం। మహేశ్వరగణేశేన వారాణస్యాం నరాధిప॥ ' 12-68-46 (67515) ప్రగండీః కారయేత్సంయగాకాశజననీస్తదా। ఆపూరయేచ్చ పరిఖాం స్థాణునక్రఝషాకులాం॥ 12-68-47 (67516) సంకటద్వారకాణి స్యురుచ్ఛ్వాసార్థం పురస్య చ। తేషాం చ ద్వారవద్గుప్తిః కార్యా సర్వాత్మనా భవేత్॥ 12-68-48 (67517) ద్వారేషు చ గురూణ్యేవ యంత్రాణి స్థాపయేత్సదా। ఆరాపయేచ్ఛతఘ్నీశ్చ స్వాధీనాని చ కారయేత్॥ 12-68-49 (67518) కాష్ఠాని చాభిహార్యాణి తథా కూపాంశ్చ ఖానయేత్। సంశోధయేత్తథా కూపాన్కృతాన్పూర్వపయోర్థిభిః॥ 12-68-50 (67519) తృణచ్ఛన్నాని వేశ్మాని పంకేనాథ ప్రలేపయేత్। నిర్హరేచ్చ తృణం మాసి చైత్రే వహ్నిభయాత్పురా॥ 12-68-51 (67520) నక్తమేవ చ భక్తాని పాచయేత నరాధిపః। న దివా జ్వాలయేదగ్నిం వర్జయిత్వాఽఽగ్నిహోత్రికం॥ 12-68-52 (67521) `యథాసంభవశైలాని చైష్టకాని చ కారయేత్। మృణ్మయాని చ కుర్వీత జ్ఞాత్వా దేశం బలాబలం॥ ' 12-68-53 (67522) కర్మారారిష్టశాలాసు జ్వలేదగ్నిః సురక్షితః। గృహాణి చ ప్రవేశ్యాంతర్విధేయః స్యాద్ధుతాశనః॥ 12-68-54 (67523) మహాదండశ్చ తస్య స్యాద్యస్యాగ్నిర్వై దివా భవేత్। ప్రఘోషయేదథైవం చ రక్షణార్థం పురస్య చ॥ 12-68-55 (67524) భిక్షుకాంశ్చాక్రికాంశ్చైవ క్లీబోన్మత్తాన్కుశీలవాన్। బాహ్యాన్కుర్యాన్నరశ్రేష్ఠ దోషాయ స్యుర్హి తే శఠాః॥ 12-68-56 (67525) చత్వరేష్వథ తీర్థేషు సభాస్వావసథేషు చ। యథార్థవర్ణం ప్రణిధిం కుర్యాత్సర్వత్ర పార్థివః॥ 12-68-57 (67526) విశాలాన్రాజమార్గాంశ్చ కారయేత నరాధిపః। ప్రపాశ్చ విపణీశ్చైవ యథోద్దేశం సమాదిశేత్॥ 12-68-58 (67527) భాండాగారాయుధాగారాంధాన్యాగారాంశ్చ సర్వశః। అశ్వాగారాన్గజాగారాన్బలాధికరణాని చ॥ 12-68-59 (67528) పరిఖాశ్చైవ కౌరవ్య ప్రతోలీసంకటాని చ। న జాతు కశ్చిత్పశ్యేత గుహ్యమేతద్యుధిష్ఠిర॥ 12-68-60 (67529) అర్థసంనిచయం కుర్యాద్రాజా పరబలార్దితః। తైలం మధు ఘృతం సస్యమౌషధాని చ సర్వశః॥ 12-68-61 (67530) అంగారకుశముంజానాం పలాశశరవర్ణినాం। యవసేంధనదిగ్ధానాం కారయేత చ సంచయాన్॥ 12-68-62 (67531) ఆయుధానాం చ సర్వేషాం శక్త్యృష్టిప్రాసచర్మణాం। సంచయానేవమాదీనాం కారయేత నరాధిపః॥ 12-68-63 (67532) ఔషధాని చ సర్వాణి మూలాని చ ఫలాని చ। చతుర్విధాంశ్చ వైద్యాన్వై సంగృహ్ణీయాద్విశేషఠః॥ 12-68-64 (67533) నటాంశ్చ నర్తకాంశ్చైవ మల్లాన్మాయావినస్తథా। శోభయేయుః పురవరం మోదయేయుశ్చ సర్వశః॥ 12-68-65 (67534) యతః శంకా భవేచ్చాపి భృత్యతోఽథాపి మంత్రితః। పౌరేభ్యో నృపతేర్వాపి స్వాధీనాన్కారయేత తాన్॥ 12-68-66 (67535) కృతే కర్మాణి రాజా తాన్పూజయేద్ధనసంచయైః। మాననేన యథార్హేణ సాంత్వేన వివిధేన చ॥ 12-68-67 (67536) నిర్వేదయిత్వా తు పరం హత్వా వా కురునందన। గతానృణ్యో భవేద్రాజా యథా శాస్త్రే నిదర్శితం॥ 12-68-68 (67537) రాజ్ఞా సప్తైవ రక్ష్యాణి తాని చైవ నిబోధ మే। ఆత్మాఽమాత్యాశ్చ కోశాశ్చ దండో మిత్రాణి చైవ హి॥ 12-68-69 (67538) తథా జనపదాశ్చైవ పురం చ కురునందన। ఏతత్సప్తాత్మకం రాజ్యం పరిపాల్యం ప్రయత్నతః॥ 12-68-70 (67539) షాంగుణ్యం చ త్రివర్గం చ త్రివర్గపరమం తథా। యో వేత్తి పురుషవ్యాఘ్ర స భుంక్తే పృథివీమిమాం॥ 12-68-71 (67540) షాంగుణ్యమితి యత్ప్రోక్తం తన్నిబోధ యుధిష్ఠిర। సంధాయాసనమిత్యేవ యాత్రాసంధానమేవ చ॥ 12-68-72 (67541) విగృహ్యాసనమిత్యేవ యాత్రాం సంపరిగృహ్య చ। ద్వైధీభావస్తథాఽన్యేషాం సంశ్రయోఽథ పరస్య చ॥ 12-68-73 (67542) త్రివర్గశ్చాపి యః ప్రోక్తస్తమిహైకమనాః శృణు। క్షయః స్థానం చ వృద్ధిశ్చ త్రివర్గః పరమస్తథా॥ 12-68-74 (67543) `ధర్మశ్చార్థశ్చ కామశ్చ త్రివర్గో వై సనాతనః। మంత్రశ్చైవ ప్రభావశ్చ ఉత్సాహశ్చైవ తాంత్రికః। శక్తిత్రయం సమాఖ్యాతం త్రివర్గస్య చ తత్పరం॥ 12-68-75 (67544) కార్యం చ కారణం చైవ కర్తా చ పరికీర్తితః। ఏతత్పరతరం విద్యాంత్రివర్గాదపి భారత। సర్వేపాం చ క్షయే రాజన్యస్త్రివర్గః సనాతనః॥ 12-68-76 (67545) సత్వం రజస్తమశ్చైవ త్రివర్గకరణం స్మృతం। తేనాత్యంతవిముక్తశ్చ ముక్తః పురుష ఉచ్యతే॥ 12-68-77 (67546) కార్యస్య సర్వథా నాశో మోక్ష ఇత్యభిధీయతే। తేన మోక్షపరశ్చైవ దేవదేవః పితామహః। తుష్ట్యర్థస్య త్రివర్గస్య రక్షామాహ పితామహః॥ 12-68-78 (67547) జగతో లౌకికీ యాత్రా యత్ర నిత్యం ప్రతిష్ఠితా।' ధర్మోఽర్థశ్చైవ కామశ్చ సేవితవ్యాః స్వకాలతః॥ 12-68-79 (67548) `సేవా ధర్మస్య కర్తవ్యా సతతం భూరివత్సరైః। పురుషైర్నరశార్దూల తన్మూలాః సర్వథా క్రియాః॥' 12-68-80 (67549) ధర్మేణ చ మహీపాలశ్చిరం రక్షతి మేదినీం। `యః కశ్చిద్ధార్మికో రాజా స విపన్నోఽపి భూపతిః। అర్థకామవిహీనోఽపి చిరం పాలయతే మహీం॥' 12-68-81 (67550) అస్మిన్నర్థే హి ద్వౌ శ్లోకౌ గీతావంగిరసా స్వయం। యాదవీపుత్ర భద్రం తే శ్రోతుమర్హసి తావపి॥ 12-68-82 (67551) కృత్వా కార్యాణి ధర్మేణ సంయక్సంపాల్య మేదినీం। పాలయిత్వా తథా పౌరాన్పరత్ర సుఖమేధతే॥ 12-68-83 (67552) కిం తస్య తపసా రాజ్ఞః కించ తస్యాధ్వరైః కృతైః। సుపాలితాః ప్రజా యస్య సర్వధర్మకృదేవ సః॥ 12-68-84 (67553) శ్లోకాశ్చోశనసా గీతాస్తాన్నిబోధ యుధిష్ఠిర। దండనీతేశ్చ యన్మూలం త్రివర్గస్య చ భూపతే॥ 12-68-85 (67554) భార్గవాంగిరసం కర్మ షోడశాంగం చ యద్బలం। విషం మాయా చ దైవం చ పౌరుషం చాత్మసిద్ధయే॥ 12-68-86 (67555) ప్రాగుదక్ప్రవణం దుర్గం సమాసాద్య మహీపతిః। త్రివర్గత్రయసంపూర్ణముపాదాయ తముద్వహేత్॥ 12-68-87 (67556) షట్పంచ చ వినిర్జిత్య దశ చాష్టౌ చ భూపతిః। త్రివర్గైర్దశభిర్యుక్తః సురైరపి న జీర్యతే॥ 12-68-88 (67557) న బుద్ధిం పరిగృహ్ణీత స్త్రీణాం మూర్ఖజనస్య చ। దైవోపహతబుద్ధీనాం యే చ వేదైర్వివర్జితాః। న తేషాం శృణుయాద్రాజా బుద్ధిస్తేషాం పరాఙ్భుఖీ॥ 12-68-89 (67558) స్త్రీప్రధానాని రాజ్యాని విద్వద్భిర్వర్జితాని చ। మూర్ఖామాత్యాగ్నితప్తాని శుష్యంతే జలబిందువత్॥ 12-68-90 (67559) విద్వాంసః ప్రథితా యే చ యే చాప్తాః సర్వకర్మసు। బుద్ధేషు దృష్టకర్మాణి తేషాం చ శృణుయాన్నృపః॥ 12-68-91 (67560) దైవం పురుషకారం చ త్రివర్గం చ సమాశ్రితః। దైవతాని చ విప్రాంశ్చ ప్రణంయ విజయీ భవేత్॥' ॥ 12-68-92 (67561) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టషష్టిమోఽధ్యాయః॥ 68॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-68-3 పార్థివేన పృథువంశ్యేన రాజ్ఞా। పార్థివప్రకృతేన వా విజాతీయేనాపి తత్కార్యకారిణా॥ 12-68-4 ఆత్మా చిత్తం॥ 12-68-5 పంచవర్గః శ్రోత్రాదిః॥ 12-68-6 గుల్మాన్ రక్షిణః పత్తీన్। సంధౌ సీమాంతే॥ 12-68-7 సంస్థానేషు కోష్ఠపాలాద్యుపవేశనస్థానేషు। మధ్యేఽంతః పురే॥ 12-68-8 ప్రణిధీన్ చారాన్॥ 12-68-11 విహారేషు యూనాం మల్లక్రీడాస్థానేషు॥ 12-68-12 సభాసు రాజసంసత్సు। ఆవసథేషు తత్ర తత్ర మహతాం గృహేషు॥ 12-68-13 ఏవం విచినుయాద్రాజా పరచారం విచక్షణః। చారే హి విదితే పూర్వం హితం భవతి పాండవ। ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర విచినుయాత్ అన్విష్యాత్ ఇత్యర్థః॥ 12-68-18 తైర్ద్వారభూతైః తాంద్వారీకృత్యబలవద్భిర్నృపైః సహ సంధిం కుర్యాత్॥ 12-68-19 పూర్వాపకారిణః పూర్వం దుష్టా ఇతి అపకృతాః పశ్చాద్దయయానుగృహీతాః॥ 12-68-21 అవిజ్ఞాతం క్రియావిశేషణమిదం। అనాకందం మిత్రహీనం। అనంతరం బంధుజనహీనం। వ్యాసక్తం అన్యేన యుద్ధం కుర్వాణం। ప్రమత్తం అనవహితం। యాత్రాయాం యది విజ్ఞాతమితి ఝ. పాఠః। తత్ర యాత్రాయాం యది ఇచ్ఛాస్యాత్తర్హి దుర్బలత్వాదినా విజ్ఞాతం శత్రుం ప్రతి యాత్రామాజ్ఞాపయేదిత్యుత్తరేణ సంబంధః॥ 12-68-22 విధానం రక్షణాదిసామగ్రీసంపాదనం ॥ 12-68-23 కర్షయన్ వీర్యవంతం। తత్పరః కర్షణపరః॥ 12-68-28 దశధర్మగతేభ్య ఇతి। తదాదదీత సహసేతి చ ఝ. పాఠః। తత్ర దశధర్మగతాః మత్తోన్మత్తాదయ ఇత్యర్థః॥ 12-68-29 భక్తిః స్వీయత్వేన స్నేహః॥ 12-68-30 సూతం చ విన్యసేద్రాజా ప్రాజ్ఞం సర్వార్థదర్శినం। ఇతి ట.డ.థ.ద. పాఠః॥ 12-68-31 ఆకరే స్వర్ణాద్యుత్పత్తిస్థానే। లవణే తదుత్పత్తిస్థానే। శుల్కే ధాన్యాదివిక్రయస్థానే। తరే నదీసంతరణే। నాగబలే హస్తియూథే॥ 12-68-37 ఘోషాన్ వనస్థాన్మార్గేషు రాజపథేషు న్యసేత్॥ 12-68-40 ఉపజపేత్ భేదయిత్వా తద్ద్వారా దాహయేత్॥ 12-68-41 సంక్రమాన్ అవతరణార్థాన్సేతన్। జలం తటాకాదిస్థం విస్రావయేత్। తదయోగ్యం వాపీకూపాదిస్థం దూషయేత్ విషాదినా నాశయేత్॥ 12-68-42 తదాత్వేన వర్తమానకాలే ఆయతీభిః ఉత్తరకాలేషు చ। అపవర్గే తృతీయా। సర్వదా ఆజౌ పరస్య శత్రోః ప్రతిఘాతం హంతారం భూంయనంతరం నికటదేశవాసినం తచ్ఛత్రుమాశ్రిత్యనివసేత్॥ 12-68-47 ప్రగండీర్దుర్గప్రాకారభిత్తౌ శూరాణాముపవేశనస్థానాని। ఆకాశజననీస్తత్రైవైకపక్షాయాం భిత్తౌ తత్రత్యానాం రక్షణభూతాయాం బాహ్యార్థదర్శనార్థాని క్షుద్రచ్ఛిద్రాణి యద్ద్వారా ఆగ్నేయాస్త్రగులికాః ప్రక్షిప్యంతే। స్థాణవః సశూలాః। ప్రకుంఠీః కారయేత్ ఇతి డ.థ. పాఠః॥ 12-68-48 సంకటద్వారకాణి సూక్ష్మద్వారాణి। తేషాం చ ద్వారవత్ గుప్తిః కార్యా। కులికద్వారకాణి స్యుః ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-68-54 కర్మారో లోహకారాదిః। అంతర్విధేయః ఆచ్ఛాదితః కర్తవ్యః॥ 12-68-55 మహాదండో వధః॥ 12-68-56 చాక్రికాన్ శాకటికాన్। కుశీలవాన్ ఫాలలేఖాన్॥ 12-68-62 వర్ణినాం లేఖకానాం। యవసం ధాసః। దిగ్ధానాం విషాక్తవాణానాం॥ 12-68-64 చతుర్విధాన్ విషశల్యరోగకృత్యాహరాన్॥ 12-68-72 సంధాయాసనం సంధిం కృత్వాఽవస్థితిః। యాత్రాసంధానం యానం॥ 12-68-73 యాత్రాం సంపరిగృహ్యాఽఽసనం శత్రోర్భయప్రదర్శనార్థం యానం ప్రదర్శ్య స్వస్థానేఽవస్థానం। ద్వైధీభావ ఉభయత్ర సంధికరణం॥

12-69-0 (67562) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-69-0x (5499) దణ్·డనీతిశ్చ రాజా చ సమస్తౌ తావుభావపి। తత్ర కిం కుర్వతః సిద్ధిస్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-69-1 (67563) భీష్మ ఉవాచ। 12-69-2x (5500) మాహాత్ంయం దండనీత్యాస్తు సాధ్యం శబ్దైః సహేతుకైః। శృణు మే శంసతో రాజన్యథావదిహ భారత॥ 12-69-2 (67564) దండనీతిః స్వధర్మేషు చాతుర్వర్ణ్యం నియచ్ఛతి। ప్రయుక్తా స్వామినా సంయగధర్మేభ్యో నియచ్ఛతి॥ 12-69-3 (67565) చాతుర్వర్ణ్యే స్వధర్మస్థే మర్యాదానామసంకరే। దణ్·డనీతికృతే క్షేమే ప్రజానామకుతోభయే॥ 12-69-4 (67566) సోమే ప్రయత్నం కుర్వంతి వయో వర్ణా యథావిధి। తస్మాదేవ మనుష్యాణాం సుఖం విద్ధి సమాహితం॥ 12-69-5 (67567) కాలో వా కారణం రాజ్ఞో రాజా వా కాలకారణం। ఇతి తే సంశయో మాభూద్రాజా కాలస్య కారణం॥ 12-69-6 (67568) దండనీత్యాం యదా రాజా సంయక్కార్త్స్న్యేన వర్తతే। తదా కృతయుగం నామ కాలః శ్రేష్ఠః ప్రవర్తతే॥ 12-69-7 (67569) భవేత్కృతయుగే ధర్మో నాధర్మో విద్యతే క్వచిత్। సర్వేషామేవ వర్ణానాం నాధర్మే రమతే మనః॥ 12-69-8 (67570) యోగక్షేమాః ప్రవర్తంతే ప్రజానాం నాత్ర సంశయః। వైదికాని చ కర్మాణి భవంత్యపి గుణాన్యుత॥ 12-69-9 (67571) ఋతవశ్చ సుఖాః సర్వే భవంత్యుత నిరామయాః। ప్రసీదంతి నరాణాం చ స్వరవర్ణమనాంసి చ॥ 12-69-10 (67572) వ్యాధయో న భవంత్యత్ర నాల్పాయుర్దృశ్యతే నరః। విధవా న భవంత్యత్ర నృశంసో నాత్ర జాయతే॥ 12-69-11 (67573) అకృష్టపచ్యా పృథివీ భవంత్యోషధయస్తథా। త్వక్పత్రఫలమూలాని వీర్యవంతి భవంతి చ॥ 12-69-12 (67574) నాధర్మో విద్యతే తత్ర ధర్మ ఏవ తు కేవలం। ఇతి కార్తయుగానేతాన్గుణాన్విద్ధి యుధిష్ఠిర॥ 12-69-13 (67575) దండనీత్యా యదా రాజా త్రీనంశాననువర్తతే। చతుర్థమంశముత్సృజ్య తదా త్రేతా ప్రవర్తతే॥ 12-69-14 (67576) అధర్మస్య చతుర్థాంశస్త్రీనంశాననువర్తతే। కృష్టపచ్యైవ పృథివీ భవంత్యోషధయస్తథా॥ 12-69-15 (67577) అర్ధం త్యక్త్వా యదా రాజా నీత్యర్ధమనువర్తతే। తతస్తు ద్వాపరం నామ స కాలః సంప్రవర్తతే॥ 12-69-16 (67578) అశుభస్య యదా త్వర్ధం ద్వావంశావనువర్తతే। కుష్టపచ్యైవ పృథివీ భవత్యర్ధఫలా తథా॥ 12-69-17 (67579) దండనీతిం పరిత్యజ్య యదా కార్త్స్న్యేన భూమిపః। ప్రజాః క్లిశ్నాత్యయోగేన ప్రవర్తేత తదా కలిః॥ 12-69-18 (67580) కలావధర్మో భూయిష్ఠో ధర్మో భవతి న క్వచిత్। సర్వేషామేవ వర్ణానాం స్వధర్మాచ్చ్యవతే మనః॥ 12-69-19 (67581) శూద్రా భైక్షేణ జీవంతి బ్రాహ్మణాః పరిచర్యయా। యోగక్షేమస్య నాశశ్చ వర్తతే వర్ణసంకరః॥ 12-69-20 (67582) వైదికాని చ కర్మాణి భవంతి విగుణాన్యుత। ఋతవో న సుఖాః సర్వే భవంత్యామయినస్తథా॥ 12-69-21 (67583) హ్రసంత చ మనుష్యాణాం స్వరవర్ణమనాంస్యుత। వ్యాధయశ్చ భవంత్యత్ర ంరియంతే చాశతాయుషః॥ 12-69-22 (67584) విధవాశ్చ భవంత్యత్ర నృశంసా జాయతే ప్రజా। క్వచిద్వర్షతి పర్జన్యః క్వచిత్సస్యం ప్రరోహతి॥ 12-69-23 (67585) రసాః సర్వే క్షయం యాంతి యదా నేచ్ఛతి భూమిపః। ప్రజాః సంరక్షితుం సంయగ్దణ్·డనీతిసమాహితః॥ 12-69-24 (67586) రాజా కృతయుగస్రష్టా త్రేతాయా ద్వాపరస్య చ। యుగస్య చ చతుర్థస్య రాజా భవతి కారణం॥ 12-69-25 (67587) కృతస్య కరణాద్రాజా స్వర్గమత్యంతమశ్నుతే। త్రేతాయాః కరణాద్రాజా స్వర్గం నాత్యంతమశ్నుతే॥ 12-69-26 (67588) ప్రవర్తనాద్ద్వాపరస్య యథాభాగముపాశ్నుతే। కలేః ప్రవర్తనాద్రాజా పాపమత్యంతమశ్నుతే॥ 12-69-27 (67589) తతో వసతి దుష్కర్మా నరకే శాశ్వతీః సమాః। ప్రజానాం కల్మషే మగ్నోఽకీర్తి పాపం చ విందతి॥ 12-69-28 (67590) దండనీతిం పురస్కృత్య క్షత్రియేణ విజానతా। లిప్సితవ్యమలభ్యం చ లబ్ధం రక్ష్యం చ భారత। `యోగక్షేమాః ప్రవర్తంతే ప్రజానాం నాత్ర సంశయః॥' 12-69-29 (67591) లోకస్య సీమంతకరీ మర్యాదా లోకపావనీ। సంయంగీతా దండనీతిర్యథా మాతా యథా పితా॥ 12-69-30 (67592) యస్యాం భవంతి భూతాని తద్విద్ధి భరతర్షభ। ఏష ఏవ పరో ధర్మో యద్రాజా దండనీతిమాన్॥ 12-69-31 (67593) తస్మాత్కౌరవ్య ధర్మేణ ప్రజాః పాలయ నీతిమాన్। ఏవం వృత్తః ప్రజా రక్షన్స్వర్గం జేతాసి దుర్జయం॥ ॥ 12-69-32 (67594) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 69॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-69-3 అధర్మేభ్య ఇతి ప·ంచమీ॥ 3॥ 12-69-11 కపణో న త్వితి ఝ. పాఠః॥ 12-69-18 అయోగేన అనుప్రాయేన॥ 12-69-20 యోగక్షేమస్య నాశాచ్చేతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-69-30 సీమంతకరీ త్ర్యవస్యాపికా॥

12-70-0 (67595) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-70-0x (5501) క్తేన వృత్తేన వృత్తక్ష వర్తమానో మహీపతిః। సుఖేనార్యాంతుసుఖోదర్కానిహ చ ప్రేత్య చాశ్నుతే॥ 12-70-1 (67596) భీష్మ ఉవాచ। 12-70-2x (5502) ఇత్థం గుణానాం షట్త్రింశీ షట్త్రింశద్గుణసంయుతా। యాన్గుణాంస్తు గుణోపేతః కుర్వన్గుణమవాప్నుయాత్॥ 12-70-2 (67597) చరేద్ధర్మానకటుకో ముంచేత్స్నేహం న చాస్తికః। అనృశంసశ్చరేదర్థం చరేత్కామమనుద్ధతః॥ 12-70-3 (67598) ప్రియం బ్రూయాదకృపణః శూరః స్యాదవికత్థనః। దాతా నాపాత్రవర్షీ స్యాత్ప్రగల్భః స్యాదనిష్ఠురః॥ 12-70-4 (67599) సందధీత న చానార్యైర్విగృహ్ణీయాచ్చ శత్రుభిః। నానాప్తైశ్చారయేచ్చారం కుర్యాత్కార్యమపీడయా॥ 12-70-5 (67600) అర్థం బ్రూయాన్న చాసత్సు గుణాన్బ్రూయాన్న చాత్మనః। ఆదద్యాన్న చ సాధుభ్యో నాసత్పురుషమాశ్రయేత్॥ 12-70-6 (67601) నాపరీక్ష్య నయేద్దండం న చ మంత్రం ప్రకాశయేత్। విసృజేన్న చ లుబ్ధేభ్యో విశ్వసేన్నాపకారిషు॥ 12-70-7 (67602) అనీర్షుర్గుప్తదారః స్యాచ్చోక్షః స్యాదఘృణీ నృపః। స్త్రియః సేవేత నాత్యర్థం మృష్టం భుంజీత నాహితం॥ 12-70-8 (67603) అస్తబ్ధః పూజయన్మాన్యాన్గురూన్సేవేదమాయయా। అర్చేద్దేవానదంభేన శ్రియమిచ్ఛేదకృత్సితాం॥ 12-70-9 (67604) సేవేత ప్రణయం హిత్వా దక్షః స్యాన్న త్వకాలవిత్। సాంత్వయేన్న చ మోక్షాయ అనుగృహ్ణన్న చాక్షిపేత్॥ 12-70-10 (67605) ప్రహరేన్న త్వవిజ్ఞాయ హత్వా శత్రూన్న శోచయేత్। క్రోధం కుర్యాన్న చాకస్మాన్మృదుః స్యాన్నాపకారిషు॥ 12-70-11 (67606) ఏవం చరస్వ రాజ్యస్థో యది శ్రేయ ఇహేచ్ఛసి। అతోఽన్యథా నరపతిర్భయమృచ్ఛత్యనుత్తమం॥ 12-70-12 (67607) ఇతి సర్వాన్గుణానేతాన్యథోక్తాన్యోఽనువర్తతే। అనుభూయేహ భద్రాణి ప్రేత్య స్వర్గే మహీయతే॥ 12-70-13 (67608) వైశంపాయన ఉవాచ। 12-70-14x (5503) 12-70-14 (67609) ఇదం వచః శాంతనవస్య శుశ్రువా న్యుధిష్ఠిరః పార్థివముఖ్యసంవృతః। తదా వవందే చ పితామహం నృపో యథోక్తమేతచ్చ చకార బుద్ధిమాన్॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-70-2 షట్త్రింశీ షట్త్రింశత్సంఖ్యాకా॥ 12-70-5 విగృహ్ణీయాన్న బంధుభిః। నాభక్తం చారయేచ్చారం ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర అభక్తం అల్పాన్నం ఇత్యర్థః॥ 12-70-8 చోక్షః శుద్ధః॥ 12-70-11 న శోచయేత్ శత్రుబంధూనాం శోకం అపనుదేత్॥ 12-70-12 అనుత్తమం మహత్తరం॥

12-71-0 (67610) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-71-0x (5504) కథం రాజా ప్రజా రక్షన్నాధిబంధేన యుజ్యతే। ధర్మే చ నాపరాధ్నోతి తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-71-1 (67611) భీష్మ ఉవాచ। 12-71-2x (5505) సమాసేనైవ తే రాజంధర్మాన్వక్ష్యామి శాశ్వతాన్। విస్తరేణైవ ధర్మాణాం న జాత్వంతమవాప్నుయాత్॥ 12-71-2 (67612) ధర్మనిష్ఠాఞ్శ్రుతవతో దేవవ్రతసమాహితాన్। అర్చితాన్వాసయేథాస్త్వం గృహే గుణవతో ద్విజాన్॥ 12-71-3 (67613) ప్రత్యుత్థాయోపసంగృహ్య చరణావభివాద్య చ। అథ సర్వాణి కుర్వీథాః కార్యాణి సపురోహితః॥ 12-71-4 (67614) ధర్మకార్యాణి నిర్వర్త్య మంగలాని ప్రయుజ్య చ। బ్రాహ్మణాన్వాచయేథాస్త్వమర్థసిద్ధిజయాశిషః॥ 12-71-5 (67615) ఆర్జవేన చ సంపన్నో ధృత్యా బుద్ధ్యా చ భారత। ధర్మార్థౌ ప్రతిగృహ్ణీయాత్కామక్రోధౌ చ వర్జయేత్॥ 12-71-6 (67616) కామక్రోధౌ పురస్కృత్య యోఽర్థం రాజాఽనుతిష్ఠతి। న స ధర్మం న చాప్యర్థం ప్రతిగృహ్ణాతి బాలిశః॥ 12-71-7 (67617) మా స్మ లుబ్ధాంశ్చ మూర్ఖాంశ్చ కామార్థే చ ప్రయూయుజః। అలుబ్ధాన్బుద్ధిసంపన్నాన్సర్వకర్మసు యోజయేత్॥ 12-71-8 (67618) మూర్ఖో హ్యధికృతోఽర్థేషు కార్యాణామవిశారదః। ప్రజాః క్లిశ్నాత్యయోగేన కామక్రోధసమన్వితః॥ 12-71-9 (67619) బలిషష్ఠేన శుల్కేన దండేనాథాపరాధినాం। శాస్త్రానీతేన లిప్సేథా వేతనేన ధనాగమం॥ 12-71-10 (67620) దాపయిత్వా కరం ధర్ంయం రాష్ట్రం నీత్యా యథావిధి। తథైతం కల్పయేద్రాజా యోగక్షేమమతంద్రితః॥ 12-71-11 (67621) గోపాయితారం దాతారం ధర్మనిత్యమతంద్రితం। అకామద్వేషసంయుక్తమనురజ్యంతి మానవాః॥ 12-71-12 (67622) తస్మాద్ధర్మేణ లాభేన లిప్సేథాస్త్వం ధనాగమం। ధర్మార్థావధ్రువౌ తస్య యో న శాస్త్రపరో భవేత్॥ 12-71-13 (67623) అపశాస్త్రధనో రాజా సంచయం నాధిగచ్ఛతి। అస్థానే చాస్య తద్విత్తం సర్వమేవ వినశ్యతి॥ 12-71-14 (67624) అర్థమూలోఽపి హింసాం చ కురుతే స్వయమాత్మనః। కరైరశాస్త్రదృష్టైర్హి మోహాత్సంపీడయన్ప్రజాః॥ 12-71-15 (67625) ఊధశ్ఛింద్యాత్తు యో ధేన్వాః క్షీరార్థీ న లభేత్పయః। ఏవం రాష్ట్రమయోగేన పీడితం న వివర్ధతే॥ 12-71-16 (67626) `యవసోదకమాదాయ సాంత్వేన వినయేన చ।' యో హి దోగ్ధ్రీముపాస్తే చ స నిత్యం విందతే పయః। ఏవం రాష్ట్రముపాయేన భుంజానో లభతే ఫలం॥ 12-71-17 (67627) అథ రాష్ట్రముపాయేన భుజ్యమానం సురక్షితం। జనయత్యతులాం నిత్యం కోశవృద్ధిం యుధిష్ఠిర॥ 12-71-18 (67628) దోగ్ధ్రీ ధాన్యం హిరణ్యం చ మహీ రాజా సురక్షితా। నిత్యం స్వేభ్యః పరేభ్యశ్చ తృప్తా మాతా యథా పయః॥ 12-71-19 (67629) మాలాకారోపమో రాజన్భవ మాఽఽంగారికోపమః। తథాయుక్తశ్చిరం రాజ్యం భోక్తుం శక్ష్యసి పాలయన్॥ 12-71-20 (67630) పరచక్రాభియానేన యది తే స్యాద్ధనక్షయః। అథ సాంనైవ లిప్సేథా ధనమబ్రాహ్మణేషు యత్॥ 12-71-21 (67631) మా స్మ తే బ్రాహ్మణం దృష్ట్వా ధనస్థం ప్రచలేన్మనః। అంత్యాయామప్యవస్థాయాం కిము స్ఫీతస్య భారత॥ 12-71-22 (67632) ధనాని తేభ్యో దద్యాస్త్వం యథాశక్తి యథార్హతః। సాంత్వయన్పరిరక్షంశ్చ స్వర్గమాప్స్యసి దుర్జయం॥ 12-71-23 (67633) ఏవం ధర్ంయేణ వృత్తేన ప్రజాస్త్వం పరిపాలయ। స్వర్గ్యం పుణ్యం యశో నిత్యం ప్రాప్స్యసే కురునందన॥ 12-71-24 (67634) ధర్మేణ వ్యవహారేణ ప్రజాః పాలయ పాండవ। యుధిష్ఠిర యథాయుక్తో నాధిబంధేన యోక్ష్యసే॥ 12-71-25 (67635) ఏష ఏవ పరో ధర్మో యద్రాజా రక్షతి ప్రజాః। భూతానాం హి యదా ధర్మో రక్షణం పరమా దయా॥ 12-71-26 (67636) తస్మాదేవం పరం ధర్మం మన్యంతే ధర్మకోవిదాః। యో రాజా రక్షణే యుక్తో భూతేషు కురుతే దయాం॥ 12-71-27 (67637) యదహ్నా కురుతే పాపమరక్షన్భయతః ప్రజాః। రాజా వర్షసహస్రేణ తస్యాంతమధిగచ్ఛతి॥ 12-71-28 (67638) యదహ్నా కురుతే ధర్మం ప్రజా ధర్మేణ పాలయన్। దశవర్షసహస్రాణి తస్య భుంక్తే ఫలం దివి॥ 12-71-29 (67639) స్విష్టిః స్వధీతిః సుతపా లోకాంజయతి యావతః। క్షణేన తానవాప్నోతి ప్రజా ధర్మేణ పాలయన్॥ 12-71-30 (67640) ఏవం ధర్మం ప్రయత్నేన కౌంతేయ పరిపాలయ। తతః పుణ్యఫలం లబ్ధ్వా నానుబంధేన యోక్ష్యసే॥ 12-71-31 (67641) స్వర్గలోకే సుమహతీం శ్రియం ప్రాప్స్యసి పాండవ। అసంభవశ్చ ధర్మాణామీదృశానామరాజసు॥ 12-71-32 (67642) తస్మాద్రాజైవ నాన్యోఽస్తి యో ధర్మఫలమాప్నుయాత్। స రాజ్యం ధృతిమాన్ప్రాప్య ధర్మేణ పరిపాలయ। ఇంద్రం తర్పయ సోమేన కామైశ్చ సుహృదో జనాన్॥ ॥ 12-71-33 (67643) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 71॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-71-1 బహ్వీనాం ప్రజానాం పరిపాలన కథం స్యాదితి చింతా ఆధిః స ఏవ బంధస్తేన న యుజ్యతే॥ 12-71-9 అయోగేన యోగ ఇష్టప్రాప్తి స్తదభావేన॥ 12-71-10 బలీ రాజదేయం తదేవ సస్యాదేః షష్ఠంశస్తేన బలిషష్ఠేన। వేతనేన పథిరక్షితైర్వణిగ్భిర్యద్దత్తం తద్రాజ్ఞో వేతనం సేవాధనం॥ 12-71-11 ధాన్యాదేః షష్ఠాంశే హృతే శేషేణ ప్రజానాం యది వార్షికో గ్రాసో న భవేత్తదా రాజైవ తాసాం యోగక్షేమం కల్పయేదిత్యాహ దాపయిత్వేతి॥ 12-71-19 దోగ్ధ్రీ పూరయిత్రీ॥ 12-71-20 ఆంగారిక ఇంగాలకర్తా॥ 12-71-25 యథాయుక్త ఉక్తేన ప్రకారేణాఽవహితః॥ 12-71-27 యో దయాం కురుతే తం ధర్మం మన్యంతే ఇతి యోజనా॥ 12-71-28 అంతం యాతనాభోగనిష్కృతిం॥ 12-71-30 స్విష్టిః స్వధీతిః సుతపా ఇతి క్రమేణ గృహస్థబ్రహ్మచారివానప్రస్థధర్మాన్సంయగనుతిష్ఠన్॥

12-72-0 (67644) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-72-0x (5506) `కీదృశో బ్రాహ్మణో రాజా కార్యాకార్యవిచారణే। క్షమః కర్తుం సమర్థో వా తన్మే బ్రూహి పితామహ॥' 12-72-1 (67645) భీష్మ ఉవాచ। 12-72-2x (5507) య ఏవ తు సతో రక్షేదసతశ్చ నివర్తయేత్। స ఏవ రాజ్ఞా కర్తవ్యో రాజన్రాజపురోహితః॥ 12-72-2 (67646) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। పురూరవస ఐలస్య సంవాదం మాతరిశ్వనా॥ 12-72-3 (67647) పురూరవా ఉవాచ। 12-72-4x (5508) కుతః స్విద్బ్రాహ్మణో జాతో వర్ణాశ్చాపి కుతస్త్రయః। కస్మాచ్చ భవతి శ్రేయాంస్తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 12-72-4 (67648) మాతరిశ్వోవాచ। 12-72-5x (5509) బ్రాహ్మణో ముఖతః సృష్టో బ్రహ్మణో రాజసత్తమ। బాహుభ్యాం క్షత్రియః సృష్ట ఊరుభ్యాం వైశ్య ఏవ చ॥ 12-72-5 (67649) వర్ణానాం పరిచర్యార్యం త్రయాణాం భరతర్షభ। వర్ణశ్చతుర్థః పశ్చాత్తు పభ్ద్యాం శూద్రో వినిర్మితః॥ 12-72-6 (67650) బ్రాహ్మణో జాయమానో హి పృథివ్యామనుజాయతే। ఈశ్వరః సర్వభూతానాం ధర్మకోశస్య గుప్తయే॥ 12-72-7 (67651) `సర్వస్వం బ్రాహ్మణస్యేదం యత్కించిదిహ దృశ్యతే। ధర్మయుక్తం ప్రశస్తం చ జగత్యస్మిన్నృపాత్మజ॥' 12-72-8 (67652) తతః పృథివ్యా యంతారం క్షత్రియం దండధారణే। ద్వితీయం వర్ణమకరోత్ప్రజానామనుగుప్తయే॥ 12-72-9 (67653) వైశ్యస్తు ధనధాన్యేన త్రీన్వర్ణాన్బిభృయాదిమాన్। శూద్రో హ్యేతాన్పరిచరేదితి బ్రహ్మానుశాసనం॥ 12-72-10 (67654) ఐల ఉవాచ। 12-72-11x (5510) ద్విజస్య క్షత్రబంధోర్వా కస్యేయం పృథివీ భవేత్। ధర్మతః సహ విత్తేన సంయగ్వాయో ప్రచక్ష్వ మే॥ 12-72-11 (67655) వాయురువాచ। 12-72-12x (5511) విప్రస్య సర్వమేవైతద్యత్కించిజ్జగతీగతం। `ధనం ధాన్యం హిరణ్యం చ స్త్రియో రత్నాని వాహనం॥ 12-72-12 (67656) మంగలం చ ప్రశస్తం చ యచ్చాన్యదపి విద్యతే। ' జ్యేష్ఠేనాభిజనేనేహ తద్ధర్మకుశలా విదుః॥ 12-72-13 (67657) స్వమేవ బ్రాహ్మణో భుంక్తే స్వం వస్తే స్వం దదాతి చ। గురుర్హి సర్వవర్ణానాం జ్యేష్ఠః శ్రేష్ఠశ్చ వై ద్విజః॥ 12-72-14 (67658) పత్యభావే యథైవ స్త్రీ దేవరం కురుతే పతిం। `ఆనంతర్యాత్తథా క్షత్రం పృథివీ కురుతే పతిం।' ఏష తే ప్రథమః కల్ప ఆపద్యన్యో భవేదతః॥ 12-72-15 (67659) యది స్వర్గే పరం స్థానం ధర్మతః పరిమార్గసి। యత్కించిజ్జయసే భూమిం బ్రాహ్మణాయ నివేదయ॥ 12-72-16 (67660) శ్రుతవృత్తోపపన్నాయ ధర్మజ్ఞాయ తపస్వినే। స్వధర్మపరితృప్తాయ యో న విత్తపరో భవేత్॥ 12-72-17 (67661) యో రాజానం నయేద్బుద్ధ్యా సర్వతః పరిపూర్ణయా। బ్రాహ్మణో హి కులే జాతః కృతప్రజ్ఞో వినీతవాన్॥ 12-72-18 (67662) శ్రేయో నయతి రాజానం బ్రువంశ్చిత్రాం సరస్వతీం। రాజా చరతి యం ధర్మం బ్రాహ్మణేన నిదర్శితం॥ 12-72-19 (67663) శుశ్రూషురనహంవాదీ క్షత్రధర్మవ్రతే స్థితః। తావతా సత్కృతః ప్రాజ్ఞశ్చిరం యశసి తిష్ఠతి॥ 12-72-20 (67664) తస్య ధర్మస్య సర్వస్య భాగీ రాజపురోహితః। ఏవమేవ ప్రజాః సర్వా రాజానమభిసంశ్రితాః॥ 12-72-21 (67665) `బ్రాహ్మణం చ సవిద్వాంసం రాజశాస్త్రవిపశ్చితం।' సంయగ్వృత్తాః స్వధర్మస్థా న కుతశ్చిద్భయాన్వితాః॥ 12-72-22 (67666) రాష్ట్రే చరంతి యం ధర్మం రాజ్ఞా సాధ్వభిరక్షితాః। చతుర్థం తస్య ధర్మస్య రాజా భాగం తు విందతి॥ 12-72-23 (67667) దేవా మనుష్యాః పితరో గంధర్వోరగరాక్షసాః। యజ్ఞమేవోపజీవంతి నాస్తి యష్టా హ్యరాజకే॥ 12-72-24 (67668) ఇతో దత్తేన జీవంతి దేవతాః పితరస్తథా। రాజన్యేవాస్య ధర్మస్య యోగక్షేమః ప్రతిష్ఠితః॥ 12-72-25 (67669) ఛాయాయామప్సు వాయౌ చ సుఖముష్ణేఽధిగచ్ఛతి। అగ్నౌ వాససి సూర్యే చ సుఖం శీతేఽధిగచ్ఛతి। శబ్దే స్పర్శే రసే రూపే గంధే చ రమతే మనః॥ 12-72-26 (67670) తేషు భోగేషు సర్వేషు న భీతో లభతే సుఖం। అభయస్య హి యో దాతా తస్యైవ సుమహత్ఫలం॥ 12-72-27 (67671) న హి ప్రాణసమం దానం త్రిషు లోకేషు విద్యతే। ఇంద్రో రాజా యమో రాజా ధర్మో రాజా తథైవ చ। రాజా బిభర్తి భూతాని రాజ్ఞా సర్వమిదం ధృతం॥ ॥ 12-72-28 (67672) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్విసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 72॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-72-2 నివర్తయేద్రాజ్యాద్దూరీకారయేత్॥

12-73-0 (67673) ` యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-73-0x (5512) రాజ్ఞా పురోహితః కార్యః కీదృశో వర్ణతో భవేత్। పురోధా యాదృశః కార్యః కథయస్వ పితామహ॥ 12-73-1 (67674) భీష్మ ఉవాచ। 12-73-2x (5513) గౌరో వా లోహితో వాఽపి శ్యామో వా నీరుజః సుఖీ। అక్రోధనో హ్యచపలః సర్వతశ్చ జితేంద్రియః॥' 12-73-2 (67675) రాజ్ఞా పురోహితః కార్యో భవేద్విద్వాన్బహుశ్రుతః। ఉభౌ సమీక్ష్య ధర్మార్థావప్రమేయావనంతరం॥ 12-73-3 (67676) ధర్మాత్మా మంత్రవిద్యేషాం రాజ్ఞాం రాజన్పురోహితః। `తేషామర్థశ్చ కామశ్చ ధర్మశ్చేతి వినిశ్చయః॥ 12-73-4 (67677) శ్లోకాశ్చోశనసా గీతాస్తాన్నిబోధ యుధిష్ఠిర। ఉచ్ఛిష్టః స భవేద్రాజా యస్య నాస్తి పురోహితః॥ 12-73-5 (67678) రక్షసామసురాణాం చ పిశాచోరగపక్షిణాం। శత్రూణాం చ భవేద్వధ్యో యస్య నాస్తి పురోహితః॥ 12-73-6 (67679) బ్రహ్మత్వం సర్వయజ్ఞేషు కుర్వీతాథర్వణో ద్విజః। రాజ్ఞశ్చాథర్వవేదేన సర్వకర్మాణి కారయేత్॥ 12-73-7 (67680) బ్రూయాద్గర్హ్యాణి సతతం మహోత్పాతాన్యఘాని చ। ఇష్టమంగలయుక్తాని తథాఽంతః పురికాణి చ॥ 12-73-8 (67681) గీతనృత్తాధికారేషు సంమతేషు మహీపతేః। కర్తవ్యం కరణీయం వై వైశ్వదేవబలిస్తథా॥ 12-73-9 (67682) పక్షసంధిషు కుర్వీత మహాశాంతిం పురోహితః। రౌద్రహోమసహస్రం చ స్వస్య రాజ్ఞః ప్రియం హితం॥ 12-73-10 (67683) రాజ్ఞః పాపమలాః సప్త యానృచ్ఛతి పురోహితః। అమాత్యాశ్చ కుకర్మాణో మంత్రిణశ్చాప్యుపేక్షకాః॥ 12-73-11 (67684) చౌర్యమవ్యవహారశ్చ వ్యవహారోపసేవినాం। అదండ్యదండనం చైవ దండ్యానాం చాప్యదండనం॥ 12-73-12 (67685) హింసా చాన్యత్ర సంగ్రామాద్రాజ్ఞశ్చ మల ఉచ్యతే। కుభృత్యైస్తు ప్రజానాశః సప్తమస్తు మహామలః॥ 12-73-13 (67686) రౌద్రైర్హోమైర్మహాశాంత్యా ఘృతకంబలకర్మణా। భృగ్వంగిరోవిధిజ్ఞో వై పురోధా నిర్ణుదే మలాత్॥ 12-73-14 (67687) ఏతాన్హిత్వా దివం యాతి రాజా సప్త మహామలాన్। సామాత్యః సపురోధాశ్చ ప్రజానాం పాలనే రతః॥ 12-73-15 (67688) ఏతస్మిన్నేవ కౌరవ్య పౌరోహిత్యే మహామతే। శ్లోకానాహ మహేంద్రస్య గురుర్దేవో బృహస్పతిః॥ 12-73-16 (67689) తాన్నిబోధ మహీపాల మహాభాగ హితాఞ్శుభాన్। ఋగ్వేదే సామవేదే చ యజుర్వేదే చ వాజినాం॥ 12-73-17 (67690) న నిర్దిష్టాని కర్మాణి త్రిషు స్థానేషు భూభృతాం। శాంతికం పౌష్టికం చైవ అరిష్టానాం చ శాతనం॥ 12-73-18 (67691) శప్తాస్తే యాజ్ఞవల్క్యేన యజ్ఞానాం హితమీహతా। బ్రహ్మిష్ఠానాం వరిష్ఠేన బ్రహ్మణః సంమతే విభోః॥ 12-73-19 (67692) బహ్వృచం సామగం చైవ వాజినం చ వివర్జయేత్। బహ్వృచో రాష్ట్రనాశాయ రాజనాశాయ సామగః। అధ్వర్యుర్బలనాశాయ ప్రోక్తో వాజసనేయకః॥ 12-73-20 (67693) అబ్రాహ్మణేషు వర్ణేషు మంత్రాన్వాజసనేయకాన్। శాంతికే పౌష్టికే చైవ నిత్యం కర్మణి వర్జయేత్॥ 12-73-21 (67694) బ్రాహ్మణస్య మహీపస్య సర్వథా న విరోధినః। వేదాశ్చత్వార ఇత్యేతే బ్రాహ్మణా యే చ తద్విదుః॥ 12-73-22 (67695) పౌరోహిత్యే ప్రమాణం తు బ్రాహ్మణశ్చ మహీపతేః। జాత్యా న క్షత్రియః ప్రోక్తః క్షతత్రాణం కరోతి యః॥ 12-73-23 (67696) చాతుర్వర్ణ్యబహిష్ఠోఽపి స ఏవ క్షత్రియః స్మృతః। భార్గవాంగిరసైర్మంత్రైస్తేషాం కర్మ విధీయతే॥ 12-73-24 (67697) వైతానం కర్మ యచ్చైవ గృహ్యకర్మ చ యత్స్మృతం। ద్విజాతీనాం త్రయాణాం తు సర్వకర్మ విధీయతే॥ 12-73-25 (67698) రాజధర్మప్రవృత్తానాం హితార్థం త్రీమి కారయేత్। శాంతికం పౌష్టికం చైవ తథాఽభిచరణం చ యత్॥ 12-73-26 (67699) అగ్నిష్టోమముఖైర్యజ్ఞైర్దూషితా భూపకర్మభిః। న సంయక్ఫలమృచ్ఛంతి యే యజంతి ద్విజాతయః॥ 12-73-27 (67700) పౌరోహిత్యం తు కుర్వాణా నాశం యాస్యంతి భూభృతాం। యజ్ఞకర్మాణి కుర్వాణా ఋత్విజస్తు విరోధినః॥ 12-73-28 (67701) బ్రహ్మక్షత్రవిశః సర్వే పౌరోహిత్యే వివర్జితాః। తదభావే చ పారక్యం నిర్దిష్టం రాజకర్మసు॥ 12-73-29 (67702) ఋషిణా యాజ్ఞవల్క్యేన తత్తథా న తదన్యథా। భార్గవాంగిరసాం వేదే కృతవిద్యః షడంగవిత్॥ 12-73-30 (67703) యజ్ఞకర్మవిధిజ్ఞస్తు విధిజ్ఞః పౌష్టికేషు చ। అష్టాదశవికల్పానాం విధిజ్ఞః శాంతికర్మణాం॥ 12-73-31 (67704) సర్వరోగవిహీనశ్చ సంయతః సంయతేంద్రియః। శ్విత్రకుష్ఠక్షయక్షీణైర్గ్రహాపస్మారదూషితైః॥ 12-73-32 (67705) అశస్తైర్వాతదుష్టైశ్చ దూరస్థైః సంవదేన్నృపః। రోగిణం ఋత్విజం చైవ వర్జయేచ్చ పురోహితం॥ 12-73-33 (67706) నచాన్యస్య కృతం యేన పౌరోహిత్యం కదాచన। యస్య యాజ్యో మృతశ్చైవ భ్రష్టః ప్రవ్రజితో యథా॥ 12-73-34 (67707) యుద్ధే పరాజితశ్చైవ సర్వాంస్తాన్వర్జయేన్నృపః। నక్షత్రస్యానుకూల్యేన యః సంజాతో నరేశ్వరః॥ 12-73-35 (67708) రాజశాస్త్రవినీతశ్చ శ్రేయాన్రాజ్ఞః పురోహితః। అధన్యానాం నిమిత్తానాముత్పాతానామథార్థవిత్॥ 12-73-36 (67709) శత్రుపక్షక్షయజ్ఞశ్చ శ్రేయాన్రాజ్ఞః పురోహితః। వాజినం తదభావే చ చరకాధ్వర్యవానపి॥ 12-73-37 (67710) బహ్వృచం సామగం చైవ నీతిశాస్త్రకృతశ్రమాన్। కృతినోఽథర్వణో వేదే స్థాపయేత్తు పురోహితాన్॥ 12-73-38 (67711) హింసాలింగా హి నిర్దిష్టా మంత్రా వైతానికైర్ద్విజైః। న తానుచ్చారయేత్ప్రాజ్ఞః క్షాత్రధర్మవిరోధినః॥ 12-73-39 (67712) ప్రజాగుణాః పురోధాశ్చ పురోహితగుణాః ప్రజాః।' రాజా వై సగుణో యేషాం కుశలం తేషు సర్వశః॥ 12-73-40 (67713) ఉభౌ ప్రజా వర్ధయతో దేవాన్పూర్వాపరాన్పితౄన్। యౌ భవేతాం స్థితౌ ధర్మే శ్రద్ధేయౌ సుతపస్వినౌ॥ 12-73-41 (67714) పరస్పరస్య సుహృదౌ విహితౌ సమచేతసౌ। బ్రహ్మక్షత్రస్య సమానాత్ప్రజా సుఖమవాప్నుయాత్॥ 12-73-42 (67715) విమాననాత్తయోరేవ ప్రజా నశ్యేయురేవ హి। బ్రహ్మక్షత్రం హి సర్వాసాం ప్రజానాం మూలముచ్యతే॥ 12-73-43 (67716) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। ఐలకశ్యపసంవాదం తం నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 12-73-44 (67717) ఐల ఉవాచ। 12-73-45x (5514) యదా హి బ్రహ్మ ప్రజహాతి క్షత్రం క్షత్రం యదా వా ప్రజహాతి బ్రహ్మ। అన్వగ్బలం కతమేఽస్మిన్భజంతే తథా బలం కతమేఽస్మింధ్రియంతే॥ 12-73-45 (67718) కశ్యప ఉవాచ। 12-73-46x (5515) ద్విధా హి రాష్ట్రం భవతి క్షత్రియస్య బ్రహ్మ క్షత్రం యత్ర విరుధ్యతీహ। అన్వగ్బలం దస్యవస్తద్భజంతే తథా వర్ణం తత్ర విదంతి సంతః॥ 12-73-46 (67719) నైషాం బ్రహ్మ చ వర్ధతే నోత పుత్రా న గర్గరో మథ్యతే నో జయంతే। నైషాం పుత్రా దేవమధీయతే చ యదా బ్రహ్మ క్షత్రియాః సంత్యజంతి॥ 12-73-47 (67720) నైషామర్థో వర్ధతే జాతు గేహే నాధీయతే తత్ప్రజా నో యజంతే। అపధ్వస్తా దస్యుభూతా భవంతి యే బ్రాహ్మణాన్క్షత్రియాః సంత్యజంతి॥ 12-73-48 (67721) ఏతౌ హి నిత్యం సంయుక్తావితరేతరధారణే। క్షత్రం వై బ్రహ్మణో యోనిర్యోనిః క్షత్రస్య వై ద్విజః॥ 12-73-49 (67722) ఉభావేతౌ నిత్యమభిప్రపన్నౌ సంప్రాపతుర్మహతీం సంప్రతిష్ఠాం। తయోః సంధిర్భిద్యతే చేత్పురాణ స్తతః సర్వం భవతి హి సంప్రమూఢం॥ 12-73-50 (67723) నాత్ర పారం లభతే పారగామీ మహోదధౌ నౌరివ సంప్రభిన్నా। చాతుర్వణ్యం భవతి హి సంప్రమూఢం ప్రజాస్తతః క్షయసంస్థా భవంతి॥ 12-73-51 (67724) బ్రహ్మవృక్షో రక్ష్యమాణో మధు హేమ చ వర్షతి। అరక్ష్యమాణః సతతమశ్రు పాపం చ వర్షతి॥ 12-73-52 (67725) అబ్రహ్మచారీ చరణాదపేతో యదా బ్రహ్మ బ్రహ్మణి త్రాణమిచ్ఛేత్। ఆశ్చర్యతో వర్షతి తత్ర దేవ స్తత్రాభీక్ష్ణం దుష్ప్రభాశ్చావిశంతి॥ 12-73-53 (67726) స్త్రియం హత్వా బ్రాహ్మణం వాఽపి పాపః సభాయాం యత్ర లభతే సాధువాదం। రాజ్ఞః సకాశే న విభేతి చాపి తతో భయం విద్యతే క్షత్రియస్య॥ 12-73-54 (67727) పాపైః పాపే క్రియమాణేఽతివేలం తతో రుద్రో జాయతే దేవ ఏషః। పాపైః పాపాః సంజనయంతి రుద్రం తతః సర్వాన్సాధ్వసాధూన్హినస్తి॥ 12-73-55 (67728) ఐల ఉవాచ। 12-73-56x (5516) కుతో రుద్రః కీదృశో వాఽపి రుద్రః సత్వైః సత్వం దృశ్యతే వధ్యమానం। ఏతత్సర్వం కశ్యప మే ప్రచక్ష్వ యతో రుద్రో జాయతే దేవ ఏషః॥ 12-73-56 (67729) కశ్యప ఉవాచ। 12-73-57x (5517) ఆత్మా రుద్రో హృదయే మానవానాం స్వం స్వం దేహం పరదేహం చ హంతి। వాతోత్పాతైః సదృశం రుద్రమాహు ర్దేవం జీమూతైః సదృశం రూపమస్య॥ 12-73-57 (67730) ఐల ఉవాచ। 12-73-58x (5518) న వై వాతః పరివృణోతి కశ్చి న్న జీమూతో వర్షతి తత్ర దేవః। తథా యుక్తో దృశ్యతే మానుషేషు కామద్వేషాద్వధ్యతే ముహ్యతే చ॥ 12-73-58 (67731) కశ్యప ఉవాచ। 12-73-59x (5519) యథైకగేహాజ్జాతవేదాః ప్రదీప్తః కృత్స్నం గ్రామం దహతే చ త్వరావాన్। విమోహనం కురుతే దేవ ఏప తతః సర్వం స్పృశ్యతే పుణ్యపాపైః॥ 12-73-59 (67732) ఐల ఉవాచ। 12-73-60x (5520) యది దండః స్పృశతేఽపుణ్యపాపం పాపం పాపే క్రియమాణే విశేషాత్। కస్య హేతోః సుకృతం నామ కుర్యా ద్దుష్కృతం వా కస్య హేతోర్న కుర్యాత్॥ 12-73-60 (67733) కశ్యప ఉవాచ। 12-73-61x (5521) అసంత్యాగాత్పాపకృతామపాపాం స్తుల్యో దండః స్పృశతే మిశ్రభావాత్। శుష్కేణార్ద్రం దహ్యతే మిశ్రభావా న్న మిశ్రః స్యాత్పాపకృద్భిః కథంచిత్॥ 12-73-61 (67734) ఐల ఉవాచ। 12-73-62x (5522) సాధ్వసాధూంధారయతీహ భూమిః సాధ్వసాధూంస్తాపయతీహ సూర్యః। సాధ్వసాధూంశ్చాపి వాతీహ వాయు రాపస్తథా సాధ్వసాధూన్వహంతి॥ 12-73-62 (67735) కశ్యప ఉవాచ। 12-73-63x (5523) ఏవమస్మిన్వర్తతే లోక ఏష నాముత్రైవం వర్తతే రాజపుత్ర। ప్రేత్యైతయోరంతరావాన్విశేషో యో వై పుణ్యం చరతే యశ్చ పాపం॥ 12-73-63 (67736) పుణ్యస్య లోకో మధుమాన్ఘృతార్చి ర్హిరణ్యజ్యోతిరమృతస్య నాభిః। తత్ర ప్రేత్య మోదతే బ్రహ్మచారీ న తత్ర మృత్యుర్న జరా నోత దుఃఖం॥ 12-73-64 (67737) పాపస్య లోకో నిరయోఽప్రకాశో నిత్యం దుఃఖం శోకభూయిష్ఠమేవ। తత్రాత్మానం శోచతి పాపకర్మా వహ్వీః సమాః ప్రతపన్నప్రతిష్ఠః॥ 12-73-65 (67738) మిథోభేదాద్బ్రాహ్మణక్షత్రియాణాం ప్రజా దుఃఖం దుఃసహం చావిశంతి। ఏవం జ్ఞాత్వా కార్య ఏవేహ విద్వాన్ పురోహితో నైకవిద్యో నృపేణ॥ 12-73-66 (67739) తం చైవ లబ్ధ్వాభిషించేత్తథా ధర్మో విధీయతే। అగ్రం హి బ్రాహ్మణః ప్రోక్తం సర్వస్యైవేహ ధర్మతః॥ 12-73-67 (67740) పూర్వం హి బ్రహ్మణః సృష్టిరితి బ్రహ్మవిదో విదుః। జ్యేష్ఠేనాభిజనేనాస్య ప్రాప్తం పూర్వం యదుత్తమం॥ 12-73-68 (67741) తస్మాన్మాన్యశ్చ పూజ్యశ్చ బ్రాహ్మణః ప్రసృతాగ్రభుక్। సర్వం శ్రేష్ఠం విశిష్టం చ నివేద్యం తస్య ధీమతః॥ 12-73-69 (67742) అవశ్యమేతత్కర్తవ్యం రాజ్ఞా బలవతాఽపి హి। బ్రహ్మ వర్ధయతి క్షత్రం క్షత్రతో బ్రహ్మ వర్ధతే। రాజ్ఞః సర్వస్య చాన్యస్య స్వామీ రాజ్ఞః పురోహితః॥ ॥ 12-73-70 (67743) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రిసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 73॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-73-14 నిర్ణుదే మోచయేత్। రాజానమితి శేషః॥ 12-73-46 క్షత్ర కర్తృ। తత్ర క్షత్రే సంతః వర్ణం విందంతి। బ్రాహ్మణానామవమంతా ంలేచ్ఛజాతీయోఽయం రాజేత్యనుమానాజ్జానంతి। యథోక్తంభోగేన జ్ఞాయతే కర్మ కర్మణా జ్ఞాయతే జనిరితి। తథా బలం తద్భియంతే చ సంత ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-73-50 అభిప్రపన్నౌ అన్యోన్యశరణౌ। క్షత్రశరణం బ్రహ్మ తపస్యతి బ్రహ్మశరణం క్షత్రం జయతీతి భావః॥ 12-73-52 మధు సుఖం। అశ్రు దుఃఖం। పాపం నరకం॥ 12-73-53 బ్రహ్మ బ్రాహ్మణజాతిః। బ్రహ్మచరణాదపేతత్వాదబ్రహ్మచారీ వేదాధ్యయనశూన్యః సన్ త్రాణం రక్షణం ఇచ్ఛేత్తదా దేవస్తత్ర ఆశ్చర్యతో వర్షతి। తత్ర వర్షః అత్యంతం దుర్లభమిత్యర్థః॥ 12-73-55 రుద్రో హింస్రః। దేవో రాజా। రుద్రం కలిం॥ 12-73-57 మానవానాం హృదయే య ఆత్మా జీవోఽస్తి స ఏవ రుద్రః సంహర్తా భవతి। నను కుతః శాంతస్యాత్మనో రుద్రత్వమత ఆహ వాతేతి। యథా ఉత్పాతవాత ఆకాశోత్థ ఆకాశోత్థాం మేఘదేవతామితస్తతో నయతి గర్జయతి విద్యుదశనివారీణి చ తత ఆవిర్భావయత్యేవమాత్మోత్థితాః కాప్నక్రోధాదయః సర్వం హింస్రం కారయంతీత్యర్థః॥ 12-73-58 యథా ఆకాశేన యుక్తాస్తతః పృథగ్భూతాః వాతో మేఘాశ్చ మేఘప్రవర్తకదేవతా చ ప్రత్యక్షేణ శాస్త్రజ్ఞానేన చ దృశ్యంతే నైవం జీవో వా తదభిభావకః కామాదిర్వా పృథక్ దృశ్యతే కింత్వాత్మన్యేవ వహ్యౌష్ణ్యవత్కామద్వేషౌ వర్తేతే తౌ చైతస్య సంబంధకౌ మోహకో చ భవత ఇత్యర్థః॥ 12-73-59 యథాఽల్పోఽపి వహ్నిరధికమధికం కాష్ఠభారముపారుహ్య కృత్స్నం గ్రామం దహతి తత్ర న కేవలం కాష్ఠానాం దాహకత్వం నాపి కాష్ఠాన్యనుపారూఢస్యాగ్నేః కింతు తదుభయసంఘాతస్యైవ। తత్రాపి వివేకే క్రియమాణే వహ్నేరేవోపాధ్యావేశాద్దాహకత్వం। ఏవమాత్మానమారుహ్యాహంకారవహ్నిః కామక్రోధాదివాతైరుద్దీపితో రుద్రత్వం ప్రతిపద్యతే॥ 12-73-60 అపుణ్యపాపమప్యాత్మానం యది విశేషాత్ క్రియమాణే పాపే నిమిత్తభూతే సతి దండః పాపం దండాత్మకం పాపం గాలనతాడనాది దుఃఖం కర్తృ స్పృశతే మోహాదితి బ్రవీషి తర్హి పుణ్యకరణం పాపవర్జనం చ శాస్త్రచోదితం వృథైవ స్యాత్॥ 12-73-67 తం పురోహితం లబ్ధ్వా ఆత్మానం రాజ్యేఽభిషించేత్॥ 12-73-70 ఏవం రాజ్ఞా విశేషేణ పూజ్యా వై బ్రాహ్మణాః సదా ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-74-0 (67744) `యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-74-0x (5524) బ్రహ్మక్షత్రస్య సామర్థ్యం కథితం తే పితామహ। పురోహితప్రభావశ్చ లక్షణం చ పురోధసః॥ 12-74-1 (67745) ఇదానీం శ్రోతుమిచ్ఛామి బ్రహ్మక్షత్రవినిర్ణయం। బ్రహ్మక్షత్రం హి సర్వస్య కారణం జగతః పరం। యోగక్షేమో హి రాష్ట్రస్య తాభ్యామాయత్త ఏవ చ॥' 12-74-2 (67746) భీష్మ ఉవాచ। 12-74-3x (5525) యోగక్షేమో హి రాష్ట్రస్య రాజన్యాయత్త ఉచ్యతే। యోగక్షేమో హి రాజ్ఞో హి సమాయత్తః పురోహితే॥ 12-74-3 (67747) యత్రాదృష్టం భయం బ్రహ్మ ప్రజానాం శమయత్యుత। దృష్టం చ రాజా బాహుభ్యాం తద్రాజ్యం సుఖమేధతే॥ 12-74-4 (67748) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। ముచుకుందస్య సంవాదం రాజ్ఞో వైశ్రవణస్య చ॥ 12-74-5 (67749) ముచుకుందో విజిత్యేమాం పృథివీం పృథివీపతిః। జిజ్ఞాసమానః స బలమభ్యయాదలకాధిపం॥ 12-74-6 (67750) తతో వైశ్రవణో రాజా రాక్షసానసృజత్తదా। తే బలాన్యవమృద్గంత ముచుకుందస్య నైర్ఋతాః॥ 12-74-7 (67751) స హన్యమానే సైన్యే స్వే ముచుకుందో నరాధిపః। గర్హయామాస విద్వాంసం పురోహితమరిందమః॥ 12-74-8 (67752) తత ఉగ్రం తపస్తప్త్వా వసిష్ఠో ధర్మవిత్తమః। రక్షాంస్యుపావధీత్తత్ర పంథానం చాప్యవిందత॥ 12-74-9 (67753) తతో వైశ్రవణో రాజా ముచుకుందమగర్హయత్। వధ్యమానేషు సైన్యేషు వచనం చేదమబ్రవీత్॥ 12-74-10 (67754) ధనద ఉవాచ। 12-74-11x (5526) బలవంతస్త్వయా పూర్వే రాజానః సపురోహితాః। న చైవం సమవర్తంత యథా త్వమివ వర్తసే॥ 12-74-11 (67755) తే ఖల్వపి కృతాస్త్రాశ్చ బలవంతశ్చ భూమిపాః। ఆగంయ పర్యుపాసంతే మామీశం సుఖదుఃఖయోః॥ 12-74-12 (67756) యద్యస్తి బాహువీర్యం తే తద్దర్శయితుమర్హసి। కిం బ్రాహ్మణబలేన త్వమతిమాత్రం ప్రవర్తసే॥ 12-74-13 (67757) ముచుకుందస్తతః క్రుద్ధః ప్రత్యువాచ ధనేశ్వరం। న్యాయపూర్వమసంలబ్ధమసంభ్రాంతమిదం వచః॥ 12-74-14 (67758) బ్రహ్మక్షత్రమిదం సృష్టమేకయోని స్వయంభువా। పృథగ్బలవిధానం చ తల్లోకం పరిపాలయేత్॥ 12-74-15 (67759) తపోమంత్రబలం నిత్యం బ్రాహ్మణేషు ప్రతిష్ఠితం। అస్రబాహుబలం నిత్యం క్షత్రియేషు ప్రతిష్ఠితం॥ 12-74-16 (67760) తాభ్యాం సంభూయ కర్తవ్యం ప్రజానాం పరిపాలనం। తథా చ మాం ప్రవర్తంతం కిం గర్హస్యలకాధిప॥ 12-74-17 (67761) తతోఽబ్రవీద్వైశ్రవణో రాజానం సపురోహితం। నాహం రాజ్యమనిర్దిష్టం కస్మైచిద్విదధాంయుత॥ 12-74-18 (67762) నాచ్ఛిందే వాఽప్యనిర్దిష్టమితి జానీహి పార్థివ। ప్రశాధి పృథివీం కృత్స్నాం మద్దత్తామఖిలామిమాం। [ఏవముక్తః ప్రత్యువాచ ముచుకుందో మహీపతిః॥] 12-74-19 (67763) నాహం రాజ్యం భవద్దత్తం భోక్తుమిచ్ఛామి పార్థివ। బాహువీర్యార్జితం రాజ్యమశ్నీయామితి కామయే॥ 12-74-20 (67764) భీష్మ ఉవాచ। 12-74-21x (5527) తతో వైశ్రవణో రాజా విస్మయం పరమం యయౌ। క్షత్రధర్మే స్థితం దృష్ట్వా ముచుకుందమరిందమం॥ 12-74-21 (67765) తతో రాజా ముచుకుందః సోన్వశాసద్వసుంధరాం। బాహువీర్యార్జితాం సంయక్క్షత్రధర్మమనువ్రతః॥ 12-74-22 (67766) ఏవం యో బ్రహ్మవిద్రాజా బ్రహ్మపూర్వం ప్రవర్తతే। స భుంక్తే విజితామువీం యశశ్చ మహదశ్నుతే॥ 12-74-23 (67767) నిత్యోదకీ బ్రాహ్మణః స్యాన్నిత్యశస్త్రశ్చ క్షత్రియః। తయోర్హి సర్వమాయత్తం యత్కించిజ్జగతీగతం॥ 12-74-24 (67768) యశశ్చ తేజశ్వ మహీం చ కృత్స్నాం ప్రాప్నోతి రాజన్విపులాం చ కీర్తిం। ప్రధానధర్మం నృపతే నియచ్ఛ తథా చ ధర్మస్య చతుర్థమంశం॥ ॥ 12-74-25 (67769) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుఃసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 74॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-74-7 అసృజదతిసృష్టవాన్। ఆజ్ఞాపితవానితి యావత్॥ 12-74-11 త్వయా త్వత్తః॥ 12-74-25 నియచ్ఛ గృహాణేత్యర్థః।

12-75-0 (67770) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-75-0x (5528) యయా వృత్త్యా మహీపాలో వివర్ధయతి మానవాన్। పుణ్యాంశ్చ లోకాంజయతి తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-75-1 (67771) భీష్మ ఉవాచ। 12-75-2x (5529) దానశీలో భవేద్రాజా యజ్ఞశీలశ్చ భారత। ఉపవాసతపః శీలః ప్రజానాం పాలనే రతః॥ 12-75-2 (67772) సర్వాశ్చైవ ప్రజా నిత్యం రాజా ధర్మేణ పాలయన్। ఉత్థానేన ప్రదానేన పూజయేచ్చాపి ధార్మికాన్॥ 12-75-3 (67773) రాజ్ఞా హి పూజితో ధర్మస్తతః సర్వత్ర పూజ్యతే। యద్యదాచరతే రాజా తత్ప్రజానాం స్మ రోచతే॥ 12-75-4 (67774) నిత్యముద్యతదండశ్చ భవేన్మృత్యురివారిషు। నిహన్యాత్సర్వతో దస్యూన్న రాజ్ఞో దస్యుషు క్షమా॥ 12-75-5 (67775) యం హి ధర్మం చరంతీహ ప్రజా రాజ్ఞా సురక్షితాః। చతుర్థం తస్య ధర్మస్య రాజా భాగం చ విందతి॥ 12-75-6 (67776) యదధీతే యద్దదాతి యంజుహోతి యదర్చతి। రాజా చతుర్థభాక్తస్య ప్రజా ధర్మేణ పాలయన్॥ 12-75-7 (67777) యద్రాష్ట్రోఽకుశలం కించిద్రాజ్ఞో రక్షయతః ప్రజాః। చతుర్థం తస్య పాపస్య రాజా భారత విందతి॥ 12-75-8 (67778) అప్యాహుః సర్వమేవేతి భూయోఽర్ధమితి నిశ్చయః। కర్మణా పృథివీపాల నృశంసోఽనృతవాగపి॥ 12-75-9 (67779) తాదృశాత్కిల్బిపాద్రాజా శృణు యేన ప్రముచ్యతే। ప్రత్యాహర్తుమశక్యం స్యాద్ధనం చోరైర్హృతం యది। తత్స్వకోశాత్ప్రదేయం స్యాదశక్తేనోపజీవతః॥ 12-75-10 (67780) సర్వవర్ణైః సదా రక్ష్యం బ్రహ్మస్వం బ్రాహ్మణా యథా। న స్థేయం విషయే తేన యోఽపకుర్యాద్ద్విజాతిషు॥ 12-75-11 (67781) బ్రహ్మస్వే రక్ష్యమాణే తు సర్వం భవతి రక్షితం। తేషాం ప్రసాదే నిర్వృత్తే కృతకృత్యో భవేన్నృపః॥ 12-75-12 (67782) పర్జన్యమివ భూతాని మహాద్రుమమివ ద్విజాః। నరాస్తముపజీవంతి నృపం సర్వార్థసాధకం॥ 12-75-13 (67783) న హి కామాత్మనా రాజ్ఞా సతతం శఠబుద్ధినా। నృశంనేనాతిలుబ్ధేన శక్యం పాలయితుం ప్రజాః॥ 12-75-14 (67784) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-75-15x (5530) నాహం రాజ్యసుఖాన్వేషీ రాజ్యమిచ్ఛాంయపి క్షణం। ధర్మార్థం రోచయే రాజ్యం ధర్మశ్చాత్ర న విద్యతే॥ 12-75-15 (67785) తదల మమ రాజ్యేన యత్ర ధర్మో న విద్యతే। వనమేవ గమిష్యామి తస్మాద్ధర్మచికీర్షయా॥ 12-75-16 (67786) తత్ర మేధ్యేష్వరణ్యేషు న్యస్తదండో జితేంద్రియః। ధర్మమారాధయిష్యామి మునిర్మూలఫలాశనః॥ 12-75-17 (67787) భీష్మ ఉవాచ। 12-75-18x (5531) వేదాహం తవ యా బుద్ధిరానృశంస్యేఽగుణైవ సా। న చ నిత్యానృశంసేన శక్యం రాజ్యముపాసితుం॥ 12-75-18 (67788) సదైవ త్వాం మృదుప్రజ్ఞమత్యార్యమతిధార్మికం। క్లీబం ధర్మఘృణాయుక్తం న లోకో బహుమన్యతే॥ 12-75-19 (67789) రాజధర్మమవేక్షస్వ పితృపైతామహోచితం। నైతద్రాజ్ఞామథో వృత్తం యథా త్వం స్థాతుమిచ్ఛసి॥ 12-75-20 (67790) న హి వైక్లవ్యసంసృష్టమానృశంస్యమిహాస్థితః। ప్రజాపాలనసంభూతం ప్రాప్తో ధర్మఫలం హ్యసి॥ 12-75-21 (67791) న హ్యేతామాశిషం పాండుర్న చ కుంత్యభ్యభాషత। `విచిత్రవీర్యో ధర్మాత్మా చిత్రవీర్యో నరాధిపః॥ 12-75-22 (67792) శంతనుశ్చ మహీపాలః సర్వక్షత్రస్య పూజితః।' తవైతాం ప్రాజ్ఞతాం తాత యథా చరసి మేధయా॥ 12-75-23 (67793) శౌర్యం బలం చ సత్యం చ పితా తవ సదాఽబ్రవీత్। మహత్త్వం బలమౌదార్యం భవతః కుంత్యయాచత॥ 12-75-24 (67794) నిత్యం స్వాహా స్వధా నిత్యం చోభే మానుషదైవతే। పుత్రేష్వాశాసతే నిత్యం పితరో దైవతాని చ॥ 12-75-25 (67795) దానమధ్యయనం యజ్ఞం ప్రజానాం పరిపాలనం। ధర్ంయమేతదధర్ంయం వా జన్మనైవాభ్యజాయథాః॥ 12-75-26 (67796) కులే ధురి చ యుక్తానాం వహతాం భారమీదృశం। సీదతామపి కౌంతేయ కీర్తిర్న పరిహీయతే॥ 12-75-27 (67797) సమంతతో వినీతో యో వహత్యస్ఖలితో హి సః। నిర్దోషకర్మవచనాత్సిద్ధిః కర్మణ ఏవ సా॥ 12-75-28 (67798) నైకాంతే వినిపాతేఽపి విహరేదిహ కశ్చన। ధర్మీ గృహీ వా రాజా వా బ్రహ్మచార్యథవా ద్విజః॥ 12-75-29 (67799) అల్పం హి సారభూయిష్ఠం యత్కర్మోదారమేవ తత్। కృతమేవాకృతాచ్ఛ్రేయో న పాపీయోఽస్య కర్మణః॥ 12-75-30 (67800) యదా కులీనో ధర్మజ్ఞః ప్రాప్నోత్యైశ్వర్యముత్తమం। యోగక్షేమస్తదా రాజ్ఞః కుశలాయైవ కల్పతే॥ 12-75-31 (67801) దానేనాన్యం బలేనాన్యమన్యం సూనృతయా గిరా। సర్వతః ప్రతిగృహ్ణీయాద్రాజ్యం ప్రాప్యేహ ధార్మికః॥ 12-75-32 (67802) యం హి వైద్యాః కులే జాతా హ్యవృత్తిభయపీడితాః। ప్రాప్య తృప్తాః ప్రతిష్ఠంతి ధర్మః కోఽభ్యధికస్తతః॥ 12-75-33 (67803) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-75-34x (5532) కిం న్వతః పరమం స్వర్గ్యం కా తతః ప్రీతిరుత్తమా। కిం తతః పరమైశ్వర్యం బ్రూహి మే యది పశ్యసి॥ 12-75-34 (67804) భీష్మ ఉవాచ। 12-75-35x (5533) యస్మిన్భయార్దితాః సంతః క్షేమం విందంత్యపి క్షణం। స స్వర్గజిత్తమోఽస్మాకం సత్యమేతద్బ్రవీమి తే॥ 12-75-35 (67805) త్వమేవ ప్రీతిమాంస్తస్మాత్కురూణాం కురుసత్తమ। భవ రాజా జయ స్వర్గం సతో రక్షాఽసతో జహి॥ 12-75-36 (67806) అను త్వాం తాత జీవంతు సుహృదః సాధుభిః సహ। పర్జన్యమివ భూతాని స్వాదుద్రుమమివ ద్విజాః॥ 12-75-37 (67807) ధృష్టం శూరం ప్రహర్తారమనృశంసం జితేంద్రియం। వత్సలం సంవిభక్తారముపజీవంతు బాంధవాః॥ ॥ 12-75-38 (67808) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 75॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-75-5 న కామాత్కస్యచిత్క్షమేదితి ఝ.పాఠః॥ 12-75-7 యదధీతే బ్రాహ్మణాదిః॥ 12-75-10 అశక్తేన రాజ్ఞా ఉపజీవతః ధనోపజీవినో వణిజాదేః॥ 12-75-32 ప్రతిగృహ్ణీయాద్వశీకుర్యాత్॥

12-76-0 (67809) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-76-0x (5534) స్వకర్మణ్యపరే యుక్తాస్తథైవాన్యే వికర్మణి। తేషాం విశేషమాచక్ష్వ బ్రాహ్మణానాం పితామహ॥ 12-76-1 (67810) భీష్మ ఉవాచ। 12-76-2x (5535) విద్యాలక్షణసంపన్నాః సర్వత్రాంనాయదర్శినః। ఏతే బ్రహ్మసమా రాజన్బ్రాహ్మణాః పరికీర్తితాః॥ 12-76-2 (67811) ఋత్విగాచార్యసంపన్నాః స్వేషు కర్మస్వవస్థితాః। ఏతే దేవసమా రాజన్బ్రాహ్మణానాం భవంత్యుత॥ 12-76-3 (67812) `గోఽజావిమహిషాణాం చ బడవానాం చ పోషకాః। వృత్త్యర్థం ప్రతిపద్యంతే తాన్వైశ్యాన్సంప్రచక్షతే॥ 12-76-4 (67813) ఐశ్వర్యకామా యే చాపి సామిపా వాఽపి భారత। నిగ్రహానుగ్రహరతాంస్తాంద్విజాన్క్షత్రియాన్విదుః॥ 12-76-5 (67814) అశ్వారోహా గజారోహా రథినోఽథ పదాతయః। ఏతే వైశ్యసమా రాజన్బ్రాహ్మణానాం భవంత్యుత॥ 12-76-6 (67815) జన్మకర్మవిహీనా యే కదర్యా బ్రహ్మబంధవః। ఏతే శూద్రసమా రాజన్బ్రాహ్మణానాం భవంత్యుత॥ 12-76-7 (67816) అశ్రోత్రియాః సర్వే ఏతే సర్వే చానాహితాగ్నయః। తాన్సర్వాంధార్మికో రాజా బలిం విష్టిం చ కారయేత్॥ 12-76-8 (67817) ఆహ్వాయకా దేవలకా నాక్షత్రా గ్రామయాజకాః। ఏతే బ్రాహ్మణచాండాలా మహాపథికపంచమాః॥ 12-76-9 (67818) [ఋత్విక్పురోహితో మంత్రీ దూతో వార్తానుకర్షకః। ఏతే క్షత్రసమా రాజన్బ్రాహ్మణానాం భవంత్యుత॥] 12-76-10 (67819) `ంలేచ్ఛదేశాశ్చ యే కేచిత్పాపైరధ్యుషితా నరైః। గత్వా తు బ్రాహ్మణస్తాంశ్చ చండాలః ప్రేత్య చేహ చ॥ 12-76-11 (67820) వ్రాత్యాన్ంలేచ్ఛాంశ్చ శూద్రాంశ్చ యాజయిత్వా ద్విజాధమః। అకీర్తిమిహ సంప్రాప్య నరకం ప్రతిపద్యతే॥ 12-76-12 (67821) మహావృందసముద్రాభ్యాం పర్యాయేణైకవింశతిం। బ్రాహ్మణో ఋగ్యజుః సాంనాం మూఢః కృత్వా తు విప్లవం॥ 12-76-13 (67822) కల్పమేకం కృమిస్థోఽథ నానావిష్ఠాసు జాయతే। వ్రాత్యే ంలేచ్ఛే తథా శూద్రే తస్కరే పత్తితేఽశుచౌ॥ 12-76-14 (67823) కుదేశే చ సురాపే చ బ్రహ్మఘ్నే వృషలీపతౌ। అనధీతేషు సర్వత్ర భుంజానే యత్ర తత్ర వా॥ 12-76-15 (67824) వాలస్త్రీవృద్ధహంతుశ్చ మాతాపిత్రోర్గురోస్తథా। మిత్రద్రుహి కృతఘ్నే చ గోఘ్నే చైవ కథంచన॥ 12-76-16 (67825) పుత్రఘాతిని శత్రౌ చ న మంత్రాద్యాజయేద్ద్విజః। స తేషాం విప్లవః ప్రోక్తో మంత్రవిద్భిః సనాతనైః॥ 12-76-17 (67826) యది విప్రో విదేశస్థస్తీర్థయాత్రాం గతోఽపి వా। యది భీతః ప్రపన్నో వా కుదేశం శౌచవర్జితం॥ 12-76-18 (67827) సుసయతః శుచిర్భుత్వా మంత్రానుచ్చారయేద్ద్విజః। ఆర్తశ్చోచ్చారయేన్మంత్రమార్తత్రాణపరోఽథవా। హీనేష్వపి ప్రయుంజానో నాసౌ విప్లావకః స్మృతః॥ 12-76-19 (67828) క్రూరకర్మా వికర్మా వా కర్మభిర్వంచితోఽథవా। తత్త్వవిత్తరతే పాపం శీలవాన్సయతేంద్రియః॥ ' 12-76-20 (67829) ఏతేభ్యో బలిమాదద్యాద్ధీనకోశో మహీపతిః। ఋతే బ్రహ్మసమేభ్యశ్చ దేవకల్పేభ్య ఏవ చ॥ 12-76-21 (67830) అబ్రాహ్మణానాం విత్తస్య స్వామీ రాజేతి నః శ్రుతిః। బ్రాహ్మణానాం చ యేకేచిద్వికర్మస్థా ఇతి శ్రుతిః। `ప్రాగుక్తాంశ్చాప్యనుక్తాంశ్చ సర్వాస్తాందాపయేత్కరాన్' 12-76-22 (67831) వికర్మస్థాశ్చ నోపేక్ష్యా విప్రా రాజ్ఞా కథంచన। నియంయాః సంవిభజ్యాశ్చ ధర్మానుగ్రహకాంయయా॥ 12-76-23 (67832) యస్య స్మ విషయే రాజ్ఞః స్తేనో భవతి వై ద్విజః। రాజ్ఞ ఏవాపరాధం తం మన్యంతే తద్విదో జనాః॥ 12-76-24 (67833) అవృత్త్యా యో భవేత్స్తేనో వేదవిత్స్నాతకస్తథా। రాజన్స రాజ్ఞా భర్తవ్య ఇతి వేదవిదో విదుః॥ 12-76-25 (67834) స చేన్నాపి నివర్తేత కృతవృత్తిః పరంతప। తతో నిర్వాసనీయః స్యాత్తస్మాద్దేశాత్సబాంధవః॥ 12-76-26 (67835) `యజ్ఞః శ్రుతమపైశున్యమర్హిసాఽతిథిపూజనం। దమః సత్యం తపో దానమేతద్బ్రాహ్మణలక్షణం॥' ॥ 12-76-27 (67836) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షట్సప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 76॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-76-3 ఋగ్యజుఃసామసంపన్నాః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-76-7 జన్మకర్మజన్మోచితకర్మ తేన విహీనాః॥ 12-76-8 బలిం కరవానం। విష్టింవినా వేతనం రాజసేవాం॥ 12-76-9 ఆహ్వాయకా ధర్మాధికారిణః। దేవలకా వేతనేన దేవపూజాకర్తారః। మహాపథికః సముద్రే నౌయానేన గచ్ఛన్। యద్వా మహాపథి శుల్కగ్రాహకః॥

12-77-0 (67837) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-77-0x (5536) కేషాం ప్రభవతే రాజా విత్తస్య భరతర్షభ। కయా చ వృత్త్యా వర్తేత తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-77-1 (67838) భీష్మ ఉవాచ। 12-77-2x (5537) అబ్రాహ్మణానాం విత్తస్య స్వామీ రాజేతి వైదికం। బ్రాహ్మణానాం చ యే కేచిద్వికర్మస్థా భవంత్యుత॥ 12-77-2 (67839) వికర్మస్థాశ్చ నోపేక్ష్యా విప్రా రాజ్ఞా కథంచన। ఇతి రాజ్ఞాం పురావృత్తమభిజల్పంతి సాధవః॥ 12-77-3 (67840) యస్య స్మ విషయే రాజ్ఞః స్తేనో భవతి వై ద్విజః। రాజ్ఞ ఏవాపరాధం తం మన్యంతే కిల్విషం నృప॥ 12-77-4 (67841) అభిశస్తమివాత్మానం మన్యంతే తేన కర్మణా। తస్మాద్రాజర్షయః సర్వే బ్రాహ్మణానన్వపాలయన్॥ 12-77-5 (67842) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। గీతం కేకయరాజేన హియమాణేన రక్షసా॥ 12-77-6 (67843) కేకయానామధిపతిం రక్షో జగ్రాహ దారుణం। స్వాధ్యాయేనాన్వితం రాజన్నరణ్యే సంశితవ్రతం॥ 12-77-7 (67844) రాజోవాచ। 12-77-8x (5538) న మే స్తేనో జనపదే న కదర్యో న మద్యపః। నానాహితాగ్నిర్నాయజ్వా మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-8 (67845) న చ మే బ్రాహ్మణోఽవిద్వాన్నావ్రతీ నాప్యసోమపః। ద్విజాతిర్విషయే మహ్యం మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-9 (67846) నానాప్తదక్షిణైర్యజ్ఞైర్యజంతే విషయే మమ। నాధీతే చావ్రతీ కశ్చిన్మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-10 (67847) అధ్యాపయంత్యధీయంతే యజంతే యాజయంతి చ। దదతి ప్రతిగృహ్ణంతి షట్సు కర్మస్వవస్థితాః॥ 12-77-11 (67848) పూజితాః సంవిభక్తాశ్చ మృదవః సత్యవాదినః। బ్రాహ్మణా మే స్వకర్మస్థా మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-12 (67849) న యాచంతే ప్రయచ్ఛంతి సత్యధర్మవిశారదాః। నాధ్యాపయంత్యధీయంతే యజంతే యాజయంతి న॥ 12-77-13 (67850) బ్రాహ్మణాన్పరిరక్షంతి సంగ్రామేష్వపలాయినః। క్షత్రియా మే స్వకర్మస్థా మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-14 (67851) కృషిగోరక్షవాణిజ్యముపజీవంత్యమాయయా। అప్రమత్తాః క్రియావంతః సువృత్తాః సత్యవాదినః॥ 12-77-15 (67852) సంవిభాగం దమం శౌచం సౌహృదం చ వ్యపాశ్రితాః। మమ వైశ్యాః స్వకర్మస్థా మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-16 (67853) త్రీన్వర్ణానుపతిష్ఠంతే యథావదనసూయకాః। మమ శూద్రాః స్వకర్మస్థా మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-17 (67854) కృపణానాథవృద్ధానాం దుర్బలాతురయోషితాం। సంవిభక్తాఽస్మి సర్వేషాం మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-18 (67855) కులానురూపధర్మాణాం ప్రస్థితానాం యథావిధి। అవ్యుచ్ఛేత్తాఽస్మి సర్వేషాం మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-19 (67856) తపస్వినో మే విషయే పూజితాః పరిపాలితాః। సంవిభక్తాశ్చ సత్కృత్య మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-20 (67857) నాసంవిభజ్య భోక్తాఽస్మి న విశామి పరస్త్రియం। స్వతంత్రో జాతు న క్రీడే మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-21 (67858) నాబ్రహ్మచారీ భిక్షావాన్భిక్షుర్వా బ్రహ్మచర్యవాన్। అనృత్విజా హుతం నాస్తి మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-22 (67859) `కృతం రాజ్యం మయా సర్వం రాజ్యస్థేనాపి కార్యవత్। నాహం వ్యుత్క్రామితః సత్యాన్మా మమాంతరమావిశః॥ ' 12-77-23 (67860) నావజానాంయహం వైద్యాన్న వృద్ధాన్న తపస్వినః। రాష్ట్రే స్వపతి జాగర్మి మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-24 (67861) `శుక్లకర్మాస్మి సర్వత్ర న దుర్గతిభయం మమ। ధర్మచారీ గృహస్థశ్చ మా మమాంతరమావిశః॥' 12-77-25 (67862) వేదాధ్యయనసంపన్నస్తపస్వీ సత్యధర్మవిత్। స్వామీ సర్వస్య రాష్ట్రస్య ధీమాన్మమ పురోహితః॥ 12-77-26 (67863) దానేన దివ్యానభివాంఛామి లోకాన్ సత్యేనాథ బ్రాహ్మణానాం చ గుప్త్యా। శుశ్రూషయా చాపి గురూనుపైమి న మే భయం విద్యతే రాక్షసేభ్యః॥ 12-77-27 (67864) న మే రాష్ట్రే విధవా బ్రహ్మబంధు ర్న బ్రాహ్మణః కితవో నోత చోరః। నాయాజ్యయాజీ న చ పాపకర్మా న మే భయం విద్యతే రాక్షసేభ్యః॥ 12-77-28 (67865) న మే శస్త్రైరనిర్భిన్నం గాత్రే వ్ద్యంగులమంతరం। ధర్మార్థం యుధ్యమానస్య మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-29 (67866) గోబ్రాహ్మణేభ్యో యజ్ఞేభ్యో నిత్యం స్వస్త్యయనం మమ। ఆశాసతే జనా రాష్ట్రే మా మమాంతరమావిశః॥ 12-77-30 (67867) రాక్షస ఉవాచ। 12-77-31x (5539) `నారీణాం వ్యభిచారాచ్చ అన్యాయాచ్చ మహీక్షితాం। విప్రాణాం కర్మదోషాచ్చ ప్రజానాం జాయతే భయం॥ 12-77-31 (67868) అవృష్టిర్మారకో దోషః సతతం క్షుద్భయాని చ। విగ్రహశ్చ సదా తస్మిందేశే భవతి దారుణః॥ 12-77-32 (67869) యక్షరక్షఃపిశాచేభ్యో నాసురేభ్యః కథంచన। భయముత్పద్యతే తత్ర యత్ర విప్రాః సుసంయతాః॥ 12-77-33 (67870) గంధర్వాప్సరసః సిద్ధాః పన్నగాశ్చ సరీసృపాః। మానవాన్న జిఘాంసంతి యత్ర నార్యః పతివ్రతాః॥ 12-77-34 (67871) బ్రాహ్మణః క్షత్రియా వైశ్యా యత్ర శూద్రాశ్చ ధార్మికాః। నాఽనావృష్టిభయం తత్ర న దుర్భిక్షం న విభ్రమః॥ 12-77-35 (67872) ధార్మికో యత్ర భూపాలో న తత్రాస్తి పరాభవః। ఉత్పాతా న చ దృశ్యంతే న దివ్యా న చ మానుషాః॥ 12-77-36 (67873) యస్మాత్సర్వాస్వవస్థాసు ధర్మమేవాన్వవేక్షసే। తస్మాత్ప్రాప్నుహి కైకేయ గృహం స్వస్తి వ్రజాంయహం॥ 12-77-37 (67874) యేషాం గోబ్రాహ్మణా రక్ష్యాః ప్రజా రక్ష్యాశ్చ కేకయ। న రక్షోఽభ్యో భయం తేషాం కుత ఏవ తు పాతకం॥ 12-77-38 (67875) యేషాం పురోగమా విప్రా యేషాం బ్రహ్మ పరం బలం। సురక్షితాస్తథా విప్రాస్తే వై స్వర్గజితో నృపాః॥ 12-77-39 (67876) భీష్మ ఉవాచ। 12-77-40x (5540) తస్మాద్ద్విజాతీన్రక్షేత తే హి రక్షంతి రక్షితాః। ఆశీరేషాం భవేద్రాజన్రాజ్ఞాం సంయక్ప్రవర్తతాం॥ 12-77-40 (67877) తస్మాద్రాజ్ఞా విశేషేణ వికర్మస్థా ద్విజాతయః। నియంయాః సంవిభజ్యాశ్చ ప్రజానుగ్రహకారణాత్॥ 12-77-41 (67878) ఏవం యో వర్తతే రాజా పౌరజానపదేష్విహ। అనుభూయేహ భద్రాణి ప్రాప్నోతీంద్రసలోకతాం॥ ॥ 12-77-42 (67879) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 77॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-77-8 మామకాంతరమావిభః ఇతి ట. డ.థ. పాఠః। మామకాంతరమావిశః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-77-27 న పాపకారీ న చ పాపవక్తా ఇతి ట.డ.థ.ద. పాఠః॥

12-78-0 (80817) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-78-0x (6691) వ్యాఖ్యాతా రాజధర్మేణ వృత్తిరాపత్సు భారత। కథంచిద్వైశ్యధర్మేణ జీవేద్వా బ్రాహ్మణో న వా॥ 12-78-1 (80818) భీష్మ ఉవాచ। 12-78-2x (6692) అశక్తః క్షత్రధర్మేణ వైశ్యధర్మేణ వర్తయేత్। కృషిం గోరక్ష్యమాస్థాయ వ్యసనే వృత్తిసంక్షయే॥ 12-78-2 (80819) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-78-3x (6693) కాని పణ్యాని విక్రీణన్స్వర్గలోకాన్న హీయతే। బ్రాహ్మణో వైశ్యధర్మేణ వర్తయన్భరతర్షభ॥ 12-78-3 (80820) భీష్మ ఉవాచ। 12-78-4x (6694) సురాలవణమిత్యేతత్తిలాన్కేసరిణః పశూన్। వృషభాన్మధు మాంసం చ కృతాన్నం చ యుధిష్ఠిర॥ 12-78-4 (80821) సర్వాస్వవస్థాస్వేతాని బ్రాహ్మణః పరివర్జయేత్। ఏతేషాం విక్రయాత్తాత బ్రాహ్మణో నరకే పతేత్॥ 12-78-5 (80822) అజోఽగ్నిర్వరుణో మేషః సూర్యోఽశ్వః పృథివీ విరాట్। ధేనుర్యజ్ఞశ్చ సోమశ్చ న విక్రేయాః కథంచన॥ 12-78-6 (80823) పక్వేనామస్య నిమయం న ప్రశంసంతి సాధవః। నిమయేత్పక్వమామేన భోజనార్థాయ భారత॥ 12-78-7 (80824) వయం సిద్ధమశిష్యామో భవాన్సాధయతామిదం। ఏవం సంవీక్ష్య సమయం నాధర్మోఽస్తి కథంచన॥ 12-78-8 (80825) అత్ర తే వర్తయిష్యామి యథా కర్మః సనాతనః। వ్యవహారప్రవృత్తానాం తన్నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 12-78-9 (80826) భవతేఽహం దదానీదం భవానేతత్ప్రయచ్ఛతు। ఉచితో వర్తతే ధర్మో న బలాత్సంప్రవర్తతే॥ 12-78-10 (80827) ఇత్యేవం సంప్రవర్తంతే వ్యవహారాః పురాతనః। ఋషీణామితరేషాం చ సాధు చైతదసంశయం॥ 12-78-11 (80828) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-78-12x (6695) అథ తాత యదా సర్వాః శస్త్రమాదదతే ప్రజాః। వ్యుత్క్రమంతే స్వధర్మేభ్యః క్షత్రస్య క్షీయతే బలం॥ 12-78-12 (80829) తదా త్రాతా తు కో ను స్యాత్కో ధర్మః కిం పరాయణం। ఏతం మే సంశయం బ్రూహి విస్తరేణ పితామహ॥ 12-78-13 (80830) భీష్మ ఉవాచ। 12-78-14x (6696) దానేన తపసా యజ్ఞైదద్రోహేణ దమేన చ। బ్రాహ్మణప్రముఖా వర్ణాః క్షేమమిచ్ఛేయురాత్మనః॥ 12-78-14 (80831) తేషాం యే వేదబలినస్త ఉత్థాయ సమంతతః। రాజ్ఞో బలం వర్ధయేయుర్మహేంద్రస్యేవ దేవతాః॥ 12-78-15 (80832) రాజ్ఞో హి క్షీయమాణస్య బ్రహ్మైవాహుః పరాయణం। తస్మాద్బ్రాహ్మబలేనైవ సముత్థేయం విజానతా॥ 12-78-16 (80833) యదా తు విజయీ రాజా క్షేమం రాష్ట్రేఽభిసందధేత్। తదా వర్ణా యథాధర్మం నివిశేయుః స్వకర్మసు॥ 12-78-17 (80834) ఉన్మర్యాదే ప్రవృత్తే తు దస్యుభిః సంకరే కృతే। సర్వే వర్ణా న దుష్యేయుః శస్త్రవంతో యుధిష్ఠిర॥ 12-78-18 (80835) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-78-19x (6697) అథ చేత్సర్వతః క్షత్రం ప్రదుష్యేద్బ్రాహ్మణం ప్రతి। కస్తత్ర బ్రాహ్మణాంస్త్రాతా కో ధర్మః కిం పరాయణం॥ 12-78-19 (80836) భీష్మ ఉవాచ। 12-78-20x (6698) తపసా బ్రహ్మచర్యేణ శస్త్రేణ చ బలేన చ। అమాయయా మాయయా చ నియంతవ్యం తదా భవేత్॥ 12-78-20 (80837) క్షత్రియస్యాతివృత్తస్య బ్రాహ్మణేషు విశేషతః। బ్రహ్మైవ సంనియంతృ స్యాత్క్షత్రం హి బ్రహ్మసంభవం॥ 12-78-21 (80838) అభ్ద్యోఽగ్నిర్బ్రహ్మతః క్షత్రమశ్మనో లోహముత్థితం। తేషాం సర్వత్రగం తేజః స్వస్వయోనిషు శాంయతి॥ 12-78-22 (80839) యదా ఛినత్త్యయోఽశ్మానమగ్నిశ్చాపోఽభిహంతి చ। క్షత్రం చ బ్రాహ్మణం ద్వేష్టి తదా శాంయంతి తే త్రయః॥ 12-78-23 (80840) తస్మాద్బ్రహ్మణి శాంయంతి క్షత్రియాణాం యుధిష్ఠిర। సముదీర్ణాన్యజేయాని తేజాంసి చ బలాని చ॥ 12-78-24 (80841) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-78-25x (6699) బ్రహ్మవీర్యే మృదూభూతే క్షత్రవీర్యే చ దుర్బలే। దుష్టేషు సర్వవర్ణేషు బ్రాహ్మణాన్ప్రతి భారత॥ 12-78-25 (80842) యే తత్ర యుద్ధం కుర్వంతి త్యక్త్వా జీవితమాత్మనః। `బ్రాహ్మణాన్పరిరక్షంతి తేషాం లోకా భవంతి కే॥ 12-78-26 (80843) భీష్మ ఉవాచ। 12-78-27x (6700) బ్రాహ్మణాన్పరిరక్షంతో ధర్మమాత్మానమేవ చ। మనస్వినో మన్యుమంతః పుణ్యాఁల్లోకాన్వ్రజంత్యమీ। బ్రాహ్మణార్థం హి సర్వేషాం శస్త్రగ్రహణభిష్యతే॥ 12-78-27 (80844) అతిస్విష్టమధీతానాం లోకానతితపస్వినాం। అనాశకాగ్న్యాహితానాం శూరా యాంతి పరాం గతిం॥ 12-78-28 (80845) బ్రాహ్మణస్త్రిషు వర్ణేషు శస్త్రం గృహ్ణన్న దుష్యతి। ఏష ఏవాత్మనస్త్యాగో నాన్యం ధర్మం విదుర్జనా॥ 12-78-29 (80846) తేభ్యో నమశ్చ భద్రం చ యే శరీరాణి జుహ్వతి। బ్రహ్మద్విపో జిఘాంసంతస్తేషాం నోఽస్తు సలోకతా॥ 12-78-30 (80847) బ్రహ్మలోకజితః స్వర్గ్యాన్వీరాంస్తాన్మనురవ్రవీత్। యథాఽశ్వమేధావభృథే స్నాతాః పూతా భవంత్యుత। దుష్కృతః సుకృతశ్చైవ తథా శస్త్రహతా రణే॥ 12-78-31 (80848) భవత్యధర్మో ధర్మో హి ధర్మోఽధర్మో భవత్యుత। కారణాద్దేశకాలస్య దేశః కాలః స తాదృశః॥ 12-78-32 (80849) మైత్రాః క్రూరాణి కుర్వంతో జయంతి స్వర్గముత్తమం। ధర్ంయాః పాపాని కుర్వాణా గచ్ఛంతి పరమాం గతిం॥ 12-78-33 (80850) బ్రాహ్మణస్త్రిషు కాలేషు శస్త్రం గృహ్ణన్న దుష్యతి। ఆత్మత్రాణే దస్యుదోషే సర్వస్వహరణే తథా॥ 12-78-34 (80851) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-78-35x (6701) అభ్యుత్థితే దస్యుబలే క్షత్రార్థే వర్ణసంకరే। సంప్రమూఢేషు వర్ణేషు యదన్యోఽభిభవేద్వలీ॥ 12-78-35 (80852) బ్రాహ్మణో యది వా వైశ్యః శూద్రో వా రాజసత్తమ। దస్యుభ్యో యః ప్రజా రక్షేద్దండం ధర్మేణ ధారయేత్॥ 12-78-36 (80853) భీష్మ ఉవాచ। 12-78-37x (6702) కార్యం కుర్యాన్న వా కుర్యాత్స వార్యో వా భవేన్న వా। న స్మ శస్త్రం గృహీతవ్యమన్యత్ర క్షత్రబంధుతః॥ 12-78-37 (80854) అపారే యో భవేత్పారమప్లవేః యః ప్లవో భవేత్। శూద్రో వా యది వాఽప్యన్యః సర్వథా మానమర్హతి॥ 12-78-38 (80855) యమాశ్రిత్య నరా రాజన్వర్తయేయుర్యథాసుఖం। అనాథాస్తప్యమానాశ్చ దస్యుభిః పరిపీడితాః॥ 12-78-39 (80856) తమేవ పూజయేయుస్తే ప్రీత్యా స్వమివ బాంధవం। యహద్ధ్యభీష్టం కౌరవ్య కర్తా సన్మానమర్హతి॥ 12-78-40 (80857) కిమనడుహా యో న వహేత్కిం ధేన్వా వాఽప్యదుగ్ధయా। బంధ్యయా భార్యయా కోఽర్థః కోఽర్థో రాజ్ఞాఽప్యరక్షతా॥ 12-78-41 (80858) యథా దారుమయో హస్తీ యథా చర్మమయో మృగః। యథా హ్యదక్షః పురుషః పథి క్షేత్రం యథోపరం॥ 12-78-42 (80859) యథా విప్రోఽనధీయానో రాజా యశ్చ న రక్షితా। మేఘో న వర్షతే యశ్చ సర్వ ఏవ నిరర్థకాః॥ 12-78-43 (80860) నిత్యం యస్తు సతో రక్షేదసతశ్చ నివర్తయేత్। స ఏవ రాజా కర్తవ్యస్తేన సర్వమిదం ధృతం॥ ॥ 12-78-44 (80861) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 78॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-78-4 కేసరిణః అశ్వాన్। పశూన్గోజావిమహిషాదీన్। కృతాన్నం పక్వమన్నం॥ 12-78-6 విరాట్ అన్నం॥ 12-78-7 పక్వేనామస్య వినిమయే పక్వదో దుష్యతి నత్వామద ఇత్యర్థః॥ 12-78-8 ఇదమప్యపవదతి వయమితి। నిమయం ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-78-19 కస్తస్య బ్రాహ్మణస్త్రాతేతి ఝ. పాఠః॥ 12-78-29 ఏవమేవాత్మనస్త్యాగాన్నాన్యం ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-78-30 నోఽస్మాకం॥ 12-78-33 మైత్రా ఉత్తంకపరాశరాదయః। క్రూరాణి సర్పరాక్షససత్రాదీని। ధర్ంయా ధర్మాదనపేతాః క్షత్రియాః। పాపాని పరరాష్ట్రావమర్దాదీని। అధర్మస్య ధర్మత్వేన ఉదాహరణద్వయముక్తం। ఇదమేవాఽర్హిసాఖ్యధర్మాశ్రయేఽధర్మరూపమపి భవతీతి జ్ఞేయం॥ 12-78-41 కిం తైర్యేఽనడుహో నోహ్యాః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-78-42 యదాహ్యనర్థః షంఢో వా పార్థ క్షేత్రం ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-79-0 (67880) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-79-0x (5541) క్వ సమర్థాః కథంశీలా ఋత్విజః స్యుః పితామహ। కథంవిధాశ్చ రాజేంద్ర తద్బ్రూహి వదతాం వర॥ 12-79-1 (67881) భీష్మ ఉవాచ। 12-79-2x (5542) ప్రతికర్మపరా రాజన్వృత్తిరస్య విధీయతే। ఛందః సామాది విజ్ఞాయ ద్విజానాం శ్రుతమేవచ॥ 12-79-2 (67882) యే త్వేకరతయో నిత్యం ధీరాశ్చ ప్రియవాదినః। పరస్పరస్య సుహృదః సమంతాత్సమదర్శినః॥ 12-79-3 (67883) ఆనృశంస్యం సత్యవాక్యమహింసా దమ ఆర్జవం। అద్రోహోఽనభిమానశ్చ హ్రీస్తితిక్షా దమః శమః॥ 12-79-4 (67884) `యస్మిన్నేతాని దృశ్యంతే స పురోహిత ఉచ్యతే।' ధీమాన్సత్యధృతిర్దాంతో భూతానామవిహింసకః। అకామద్వేషసంయుక్తస్త్రిభిః శుక్లైః సమన్వితః॥ 12-79-5 (67885) అహింసకో జ్ఞానతృప్తః స బ్రహ్మాసనమర్హతి। ఏతే మహర్త్విజస్తాత సర్వే మాన్యా యథార్హతః॥ 12-79-6 (67886) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-79-7x (5543) యదిదం వేదవచనం దక్షిణాసు విధీయతే। ఇదం దేయమిదం దేయం న క్వచివ్ద్యవతిష్ఠతే॥ 12-79-7 (67887) దేయం ప్రతిధనం శాస్త్రమాపద్ధర్మా న శాస్త్రతః। ఆజ్ఞా శాస్త్రస్య ఘోరే యం న శక్తిం సమవేక్షతే॥ 12-79-8 (67888) శ్రద్ధామాలంబ్య యష్టవ్యమిత్యేషా వైదికీ శ్రుతిః। మిథ్యోపేతస్య యజ్ఞస్య కిము శ్రద్ధా కరిష్యతి॥ 12-79-9 (67889) భీష్మ ఉవాచ। 12-79-10x (5544) న వేదానాం పరిభవాన్న శాఠ్యేన న మాయయా। కశ్చిన్మహదవాప్నోతి మా తే భూద్బుద్ధిరీదృశీ॥ 12-79-10 (67890) యజ్ఞాంగం దక్షిణా తాత మంత్రాణాం పరిబృంహణం। న మంత్రా దక్షిణాహీనాస్తారయంతి కథంచన॥ 12-79-11 (67891) శక్తిస్తు పూర్ణపాత్రేణ సంమితా నావమా భవేత్। అవశ్యం తాత యష్టవ్యం త్రిభిర్వర్ణైర్థథాబలం॥ 12-79-12 (67892) సోమో రాజా బ్రాహ్మణానామిత్యేషా వైదికీ శ్రుతిః। తం చ విక్రేతుమిచ్ఛంతి న తథా వృత్తిరిష్యతే॥ 12-79-13 (67893) తేన క్రీతేన ధర్మేణ తతో యజ్ఞః ప్రతాయతే। ఇత్యేవం ధర్మమాఖ్యాతమృషిభిర్ధర్మకోవిదైః॥ 12-79-14 (67894) పుమాన్యజ్ఞశ్చ సోమశ్చ న్యాయవృత్తో యదా భవేత్। అన్యాయవృత్తః పురుషో న పరస్య న చాత్మనః॥ 12-79-15 (67895) శరీరం యజ్ఞపాత్రాణి ఇత్యేషా శ్రూయతే శ్రుతిః। తాని సంయక్ప్రణీతాని బ్రాహ్మణానాం మహాత్మనాం॥ 12-79-16 (67896) తపో యజ్ఞాదపి శ్రేష్ఠమిత్యేషా పరమా శ్రుతిః। తత్తే తపః ప్రవక్ష్యామి విద్వంస్తదపి మే శృణు॥ 12-79-17 (67897) అహింసా సత్యవచనమానృశంస్యం దమో ఘృణా। ఏతత్తపో విదుర్ధీరా న శరీరస్య శోషణం॥ 12-79-18 (67898) అప్రామాణ్యం చ వేదానాం శాస్త్రాణాం చాతిలంఘనం। అవ్యవస్థా చ సర్వత్ర తద్వై నాశనమాత్మనః॥ 12-79-19 (67899) నిబోధ దశహోతౄణాం విధానం పార్థ యాదృశం। చిత్తిః స్రుక్ చిత్తమాజ్యం చ పవిత్రం జ్ఞానముత్తమం। `న శాఠ్యం న చ జిహ్యత్వం కాలో దేశశ్చ తే దశ॥' 12-79-20 (67900) సర్వం దిహ్నం మృత్యుపదమార్జవం బ్రహ్మణః పదం। ఏతావాంజ్ఞానవిషయః కిం ప్రలాపః కరిష్యతి॥ ॥ 12-79-21 (67901) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 79॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-79-2 రాజ్ఞాం శాంతికపౌష్టికాదికర్మప్రయోగశుద్ధ్యాఖ్యం ప్రతికర్మ ఋత్విగ్భిః కర్తవ్యమిత్యర్థః॥ 12-79-5 త్రిభిః శ్రుతవృత్తవశైః। శుక్లైనింర్దోషైః॥ 12-79-7 ఇదం దేయమిదం దేయమితి యదిదం వేదవచనమితి ఇతి శబ్దాధ్యాహారేణ యోజ్యం। వ్యవతిష్ఠతే వ్యవస్థాం ప్రాప్నోతి। అల్పేఽప్యపచ్ఛేదనిమిత్తే సర్వస్వదక్షిణాబిధానాదుత్తరక్రతుకలాపలోపప్రాప్తేః॥ 12-79-9 గోఃస్థానే చరుమాత్రదానరూపోఽనుకల్పోమిథ్యాచారస్తదుపేతో యజ్ఞః శ్రద్ధయాపిని సంపూర్యత ఇత్యర్థః॥ 12-79-21 జిహ్నం శాఠ్యం। ఆర్జవం అవక్రత్వం॥

12-80-0 (67902) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-80-0x (5545) యదప్యల్పతరం కర్మ తదప్యేకేన దుష్కరం। పురుషేణాసహాయేన కిము రాజ్యం పితామహ॥ 12-80-1 (67903) కింశీలః కింసమాచారో రాజ్ఞో యః సచివో భవేత్। కీదృశే విశ్వసేద్రాజా కీదృశే న చ విశ్వసేత్॥ 12-80-2 (67904) భీష్మ ఉవాచ। 12-80-3x (5546) చతుర్విధాని మిత్రాణి రాజ్ఞాం రాజన్భవంత్యుత। సహార్థో భజః నిశ్చ సహజః కృత్రిమస్తథా॥ 12-80-3 (67905) ధర్మాత్మా పంచమం మిత్రం స తు నైకస్య న ద్వయోః। యతో ధర్మస్తతో వా స్యాన్మధ్యస్థో వా తతో భవేత్॥ 12-80-4 (67906) యో యస్యార్థో న రోచేత న తం తస్య ప్రకాశయేత। `మిత్రాణాం ప్రకృతిర్నాస్తి త్వమిత్రాణాం చ భారత। ఉపకారాద్భవేన్మిత్రమపకారాద్భవేదరిః॥ 12-80-5 (67907) యస్యైవ హి మనుష్యస్య నరో మరణమృచ్ఛతి। తస్య పర్యాగతే కాలే పునర్జీవితుమిచ్ఛతి॥ 12-80-6 (67908) ధర్మాధర్మేణ రాజానశ్చరంతి విజిగీషవః। చతుర్ణాం మధ్యమౌ శ్రేష్ఠౌ నిత్యం శంక్యౌ తథాఽపరౌ। సర్వే నిత్యం శంకితవ్యాః ప్రత్యక్షం కార్యమాత్మనః॥ 12-80-7 (67909) న హి రాజ్ఞా ప్రమాదో వై కర్తవ్యో మిత్రరక్షణే। ప్రమాదినం హి రాజానం లోకాః పరిభవంత్యుత॥ 12-80-8 (67910) అసాధుః సాధుతామేతి సాధుర్భవతి దారుణః। అరిశ్చ మిత్రం భవతి మిత్రం చాపి ప్రదుష్యతి॥ 12-80-9 (67911) అనిత్యచిత్తః పురుషస్తస్మిన్కో జాతు విశ్వసేత్। తస్మాత్ప్రధానం యత్కార్యం ప్రత్యక్షం తత్సమాచరేత్॥ 12-80-10 (67912) ఏకాంతేన హి విశ్వాసః కృత్స్నో కర్మార్థనాశకః। అవిశ్వాసశ్చ సర్వత్ర మృత్యుర్నాపి విశిష్యతే॥ 12-80-11 (67913) అకాలమృత్యుర్విశ్వాసోఽవిశ్వసన్హి విపద్యతే। యస్మిన్కరోతి విశ్వాసమిచ్ఛతస్తస్య జీవతి॥ 12-80-12 (67914) తస్మాద్విశ్వసితవ్యం చ శంకితవ్యం చ కేషుచిత్। ఏషా నీతిగతిస్తాత లక్ష్మీశ్చైషా సనాతనీ॥ 12-80-13 (67915) యం మన్యేత మమాభావాదిమమర్థాగమః స్పృశేత్। నిత్యం తస్మాచ్ఛంకితవ్యమమిత్రం తం విదుర్బుధాః॥ 12-80-14 (67916) యస్య క్షేత్రాదప్యుదకం క్షేత్రమన్యస్య గచ్ఛతి। న తత్రానిచ్ఛతస్తస్య భిద్యేరన్సర్వసేతవః॥ 12-80-15 (67917) తథైవాత్యుదకాద్భీతస్తస్య భేదనమిచ్ఛతి। యమేవంలక్షణం విద్యాత్తమమిత్రం విదుర్బుధాః॥ 12-80-16 (67918) యస్తు వృద్ధ్యా న తప్యేత క్షయే దీనతరో భవేత్। ఏతదుత్తమమిత్రస్య నిమిత్తమభిచక్షతే॥ 12-80-17 (67919) యన్మన్యేత మమాభావాదస్యాభావో భవేదితి। తస్మిన్కుర్వీత విశ్వాసం యథా పితరీ వై తథా॥ 12-80-18 (67920) తం శక్త్యా వర్తమానం చ సర్వతః పరిబృంహయేత్। నిత్యం క్షతాద్వారయతి యో ధర్మేష్వపి కర్మసు॥ 12-80-19 (67921) క్షతాద్భీతం విజానీయాదుత్తమం మిత్రలక్షణం। యే యస్య క్షయమిచ్ఛంతి తే తస్య రిపవః స్మృతాః॥ 12-80-20 (67922) వ్యసనాన్నిత్యభీతో యః సమృద్ధ్యా యో న దుష్యతి। యత్స్యాదేవంవిధం మిత్రం తదాత్మసమముచ్యతే॥ 12-80-21 (67923) రూపవర్ణస్వరోపేతస్తితిక్షురనసూయకః। కులీనః శీలసంపన్నః స తే స్యాత్ప్రత్యనంతరః॥ 12-80-22 (67924) మేధావీ స్మృతిమాందక్షః ప్రకృత్యా చానృశంస్యవాన్। యో మానితోఽమానితో వా న సంతుష్యేత్కథంచన॥ 12-80-23 (67925) ఋత్విగ్వా యది వాఽఽచార్యః సఖా వాఽత్యంతసత్కృతః। గృహే వసేదమాత్యస్తే స స్యాత్పరమపూజితః॥ 12-80-24 (67926) సంవిద్యాః పరమం మిత్రం ప్రకృతిం చార్థధర్మయోః। విశ్వాసస్తే భవేత్తత్ర యథా పితరి వై తథా॥ 12-80-25 (67927) నైవ ద్వౌ న త్రయః కార్యా న మృష్యేరన్పరస్పరం। ఏకార్థే హేతుభూతానాం భేదో భవతి సర్వదా॥ 12-80-26 (67928) కీర్తిప్రధానో యస్త స్యాద్యశ్చ స్యాత్సమయే స్థితః। సమర్థాన్యశ్చ న ద్వేష్టి నానర్థాన్కురుతే చ యః॥ 12-80-27 (67929) యో న కామాద్భయాల్లోభాత్క్రోధాద్వా ధర్మముత్సృజేత్। దక్షః పర్యాప్తవచనః స తే స్యాత్ప్రత్యనంతరః॥ 12-80-28 (67930) కులీనః శీలసంపన్నస్తితిక్షురవికత్థనః। శూరశ్చార్యశ్చ విద్వాంశ్చ ప్రతిపత్తివిశారదః॥ 12-80-29 (67931) ఏతే హ్యమాత్యాః కర్తవ్యాః సర్వకర్మస్వవస్థితాః। పూజితాః సంబిభక్తాశ్చ సుసహాయాః స్వనుష్ఠితాః॥ 12-80-30 (67932) కృత్స్నప్రేతే వినిక్షిప్తాః ప్రతిరూపేషు కర్మసు। యుక్తా మహత్సు కార్యేషు శ్రేయాంస్యుత్పాదయంత్యుత॥ 12-80-31 (67933) ఏతే కర్మాణి కుర్వంతి స్పర్ధమానా మిథః సదా। అనుతిష్ఠంతి చైవార్థమాచక్షాణాః పరస్పరం॥ 12-80-32 (67934) జ్ఞాతిభ్యో బిభియాశ్చైవ మృత్యోరివ యతస్తదా। ఉపరాజేవ రాజర్ధి జ్ఞాతిర్న సహతే సదా॥ 12-80-33 (67935) ఋజోర్మృదోర్వదాన్యస్య హ్రీమతః సత్యవాదినః। నాన్యో జ్ఞాతేర్మహాబాహో వినాశమభినందతి॥ 12-80-34 (67936) అజ్ఞాతయోఽప్యసుఖదా జ్ఞాతయోఽపి సుఖావహాః। అజ్ఞాతిమంతం పురుషం పరే చాభిభవంత్యుత॥ 12-80-35 (67937) నికృతస్య నరైరన్యైర్జ్ఞాతిరేవ పరాయణం। నాన్యో నికారం సహతే జ్ఞాతిర్జ్ఞాతేః కదాచన॥ 12-80-36 (67938) ఆత్మానమేవ జానాతి నికృతం బాంధవైపరి। తేషు సంతి గుణాశ్చైవ నైర్గుణ్యం చైవ లక్ష్యతే॥ 12-80-37 (67939) నాజ్ఞాతిరనుగృహ్ణాతి నాజ్ఞాతిర్వృద్ధిమశ్నుతే। ఉభయం జ్ఞాతివర్గేషు దృశ్యతే సాధ్వసాధు చ॥ 12-80-38 (67940) సంమానయేత్పూజయేచ్చ వాచా నిత్యం చ కర్మణా। కుర్యాచ్చ ప్రియమేతేభ్యో నాప్రియం కించిద చరేత్॥ 12-80-39 (67941) విశ్వస్తవదవిశ్వస్తస్తేషు వర్తేత సర్వదా న హి దోషో గుణో వేతి నిరూప్యస్తేషు దృశ్యతే॥ 12-80-40 (67942) అస్యైవం వర్తమానస్య పురుషస్యాప్రమాదినః। అమిత్రాః సంప్రసీదంతి తతో మిత్రం భవంత్యపి॥ 12-80-41 (67943) య ఏవం వర్తతే నిత్యం జ్ఞాతిసంబంధిమండలే। మిత్రేష్వమిత్రే మధ్యస్థే చిరం యశసి తిష్ఠతి॥ ॥ 12-80-42 (67944) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అశీతితమోఽధ్యాయః॥ 80॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-80-3 సహార్థః అయం శత్రురుభాథ్యామున్మూలనీయః అస్య రాజ్యం ఉభాభ్యాం విభజ్య గ్రాహ్యమితిం పణపూర్వం కృతః। భజమానః పితృపైతామహక్రమాగతః సహజః మాతృష్వస్త్రీయాదిః కృత్రిమో ధనాదినా ఆవర్జితః॥ 12-80-7 సర్వే పంచాపి ప్రత్యక్షం కార్యముద్దిశ్య మంత్రితమపి దుష్టామాత్యనిగ్రహాదికం కార్యం పంచానామపి సమక్షం న కుర్యాదిత్యర్థః॥ 12-80-14 మమాభావాత్ మయి మృతే అర్థాగమః ఇమం స్పృశేత్ ఇతి యం మన్యేత తస్మాచ్ఛంకితవ్యమితి సంబంధః॥ 12-80-18 యత్ మిత్రం కర్తృ॥ 12-80-28 ప్రత్యనంతరః ప్రతినిధిః ప్రధాన హతియావత్॥ 12-80-30 స్యనుష్ఠితాః సుప్తుభక్తిం కర్తవ్యం యేషాం తే॥ 12-80-31 కృత్స్నమప్రతికంచుకం యథా రక్షత్తథా వినిక్షిప్తా అధికృతాః। ప్రతిరూపేష్వనురూపేషు కర్మస్వాయవ్యయసకలనాదిషు। కార్యేషు పరామిభవాదిషు॥ 12-80-33 ఉపరాజా సమీభవర్తీ సామంతః॥ 12-80-36 నికృతస్య లంఘితస్య లంఘితస్య॥ 12-80-37 బాంధవైః సంబంధిభిర్నికృతే కస్మింశ్చిత్పురుషే తజ్జ్ఞాతిః ఆత్మానమేవ నికృతం జానాతి। తేషు జ్ఞాతిషు॥ 12-80-41 తథా మిత్రీభవంత్యపీతి ఝ. పాఠః॥

12-81-0 (67945) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-81-0x (5547) ఏవమగ్రాహ్యకే తస్మింజ్ఞాతిసంబంధిమండలే। మిత్రేష్వమిత్రేష్వపి చ కథం భావో విభావ్యతే॥ 12-81-1 (67946) భీష్మ ఉవాచ। 12-81-2x (5548) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సంవాదం వాసుదేవస్య మహర్షేర్నారదస్య చ॥ 12-81-2 (67947) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-81-3x (5549) నాసుహృత్పరర్మ మంత్రం నారదార్హతి వేదితుం। అపండితో వాఽపి సుహృత్పండితో వాప్యనాత్మవాన్॥ 12-81-3 (67948) స తే సౌహృదమాస్థాయ కించిద్వక్ష్యామి నారద। కృత్స్నాం బుద్ధిం చ తే ప్రేక్ష్య సంపృచ్ఛే త్రిదివంగమ॥ 12-81-4 (67949) దాస్యమైశ్వర్యవాదేన జ్ఞాతీనాం వై కరోంయహం। అర్ధంభోక్తాఽస్మి భోగానాం వాగ్దురుక్తాని చ క్షమే॥ 12-81-5 (67950) అరణీమగ్నికామో వా మథ్నాతి దహృయం మమ। వాచా దురుక్తం దేవర్షే తన్మాం దహతి నిత్యదా॥ 12-81-6 (67951) బలం సంకర్షణే నిత్యం సౌకుమార్యం పునర్గదే। రూపేణ మత్తః ప్రద్యుంనః సోఽసహాయోఽస్మి నారద॥ 12-81-7 (67952) అన్యే హి సుమహాభాగా బలవంతో దురాసదాః। నిత్యోత్థానేన సంపన్నా నారదాంధకవృష్ణయః॥ 12-81-8 (67953) యస్య న స్యుర్న వై స స్యాద్యస్య స్యుః కృత్స్నమేవ తత్। ద్వయోరేనం ప్రచరతోర్వృణోంయేకరతం న చ॥ 12-81-9 (67954) స్యాతాం యస్యాహుకాక్రూరౌ కిం ను దుఃఖతరం తతః। యస్య చాపి న తౌ స్యాతాం కిం ను దుఃఖతరం తతః॥ 12-81-10 (67955) సోఽహం కిత్నవమాతేవ ద్వయోరపి మహామునే। నైకస్య జయమాశంసే ద్వితీయస్య పరాజయం॥ 12-81-11 (67956) మమైవం క్లిశ్యమానస్య నారదోభయదర్శనాత్। వక్తుమర్హసి యచ్ఛ్రేయో జ్ఞాతీనామాత్మనస్తథా॥ 12-81-12 (67957) నారద ఉవాచ। 12-81-13x (5550) ఆపదో ద్వివిధాః కృష్ణ బాహ్యాశ్చాంయంతరాశ్చ హ। ప్రాదుర్భవంతి వార్ష్ణేయ స్వకృతా యది వాఽన్యతః॥ 12-81-13 (67958) సేయమాభ్యంతరా తుభ్యమాపత్కృచ్ఛ్రా స్వకర్మజా। అక్రూరభోజప్రభవా సర్వే హ్యేతే తదన్వయః॥ 12-81-14 (67959) అర్థహేతోర్హి కామాద్వా వీరబీభత్సయాఽపి వా। ఆత్మనా ప్రాప్తమైశ్వర్యమన్యత్ర ప్రతిపాదితం॥ 12-81-15 (67960) కృతమూలమిదానీం తద్రాజశబ్దసహాయవత్। న శక్యం పునరాదాతుం వాంతమన్నమివ స్వయం॥ 12-81-16 (67961) బభ్రూగ్రసేనతో రాజ్యం నాప్నుం శక్యం కథంచన। జ్ఞాతిభేదభయాత్కృష్ణ త్వయా చాపి విశేషతః॥ 12-81-17 (67962) తచ్చ సిధ్యేత్ప్రయత్నేన కృత్వా కర్మ సుదుష్కరం। మహాక్షయం వ్యయో వా స్యాద్వినాశో వా పునర్భవేత్॥ 12-81-18 (67963) అనాయసేన శస్త్రేణ మృదునా హృదయచ్ఛిదా। జిహ్వాముద్ధర సర్వేషాం పరిమృదజ్యానుమృజ్య చ॥ 12-81-19 (67964) వాసుదేవ ఉవాచ। 12-81-20x (5551) అనాయసం మునే శస్త్రం మృదు విద్యామహం కథం। యేనైషాముద్ధరే జిహ్వాం పరిమృజ్యానుమృజ్య చ॥ 12-81-20 (67965) నారద ఉవాచ। 12-81-21x (5552) శక్త్యాఽన్నదానం సతతం తితిక్షాఽఽర్జవమార్దవం। యథార్హప్రతిపూజా చ శస్త్రమేతదనాయసం॥ 12-81-21 (67966) జ్ఞాతీనాం వక్తుకామానాం కటుకాని లధూని చ। గిరా త్వం హృదయం వాచం శమయస్య మనాంసి చ॥ 12-81-22 (67967) నామహాపురుషః కశ్చిన్నానాత్మా నాసహాయవాన్। మహతీం ధురమాదాయ సముద్యంయోరసా వహేత్॥ 12-81-23 (67968) సర్వ ఏవ గురుం భారమనఙ్వాన్వహతే సమే। దుర్గే ప్రతీతః సుగవో భారం వహతి దుర్వహం॥ 12-81-24 (67969) భేదాద్వినాశః సంఘానాం సంఘముఖ్యోఽసి కేశవ। యథా త్వాం ప్రాప్య నోత్సీదేదయం సంఘస్తథా కురు॥ 12-81-25 (67970) నాన్యత్ర బుద్ధిక్షాంతిభ్యాం నాన్యత్రేంద్రియనిగ్రహాత్। నాన్యత్ర ధనసంత్యాగాద్గుణః ప్రాజ్ఞేఽవతిష్ఠతే॥ 12-81-26 (67971) ధన్యం యశస్యమాయుష్వం స్వపక్షోద్భావనం సదా। జ్ఞాతీనామవినాశః స్యాద్యథా కృష్ణ తథా కురు॥ 12-81-27 (67972) ఆయత్యాం చ తదాత్వే చ న తేఽస్త్యవిదితం ప్రభో। షాంగుణ్యస్య విధానేన యాత్రా యానవిధౌ తథా॥ 12-81-28 (67973) యాదవాః కుకురా భోజాః సర్వే చాంధకవృష్ణయః। త్వయ్యాయత్తా మహాబాహో లోకా లోకేశ్వరాశ్చ యే॥ 12-81-29 (67974) ఉపాసంతే హి త్వద్బుద్ధిమృషయశ్చాపి మాధవ। త్వం గురుః సర్వభూతానాం జానీషే త్వం పరాం గతిం॥ 12-81-30 (67975) త్వామాసాద్య యదుశ్రేష్ఠమేధంతే వాదవాః సుఖం॥ ॥ 12-81-31 (67976) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 81॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-81-1 అగ్రాహ్యకే వశీకర్తుమశక్యే॥ 12-81-6 వాశబ్ద ఇవార్థః॥ 12-81-9 తే యస్య పక్షే న స్యుః స నస్యాన్నశ్యేదేవ। యస్య పక్షే తే స్యుస్తత్ తస్మాత్ కృత్స్నం ఫలం ప్రాప్నోతీతి శేషః॥ 12-81-11 కితవమాతేవ కితవయోర్ద్యూతకారిణోరేకా మాతేవ॥ 12-81-13 అన్యతః బాహ్యాః ఆపదః స్వకృతాః జ్ఞాతికృతాః అంతరా ఆపదః॥ 12-81-14 ఏతే సంకర్షణాదయః। తదన్వథా అక్రూరాన్వయాః॥ 12-81-15 తత్ర హేతురర్థేతి। తత్స్నేహప్రభవా ఇయం తవ ఆపదితి సార్ధః। స్వకర్మజేత్యుక్తం తద్వివృణోతి ఆత్మనేతి సార్ధేన। అన్యత్ర ఆహుకే॥ 12-81-16 జ్ఞాతిశబ్దం సహాయవన్ ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర తత్ ఐశ్వర్యం కృతమూలం యతో జ్ఞాతిశబ్దం జ్ఞాతిత్వాదనుచ్ఛేదనీయమిత్యర్థః॥ 12-81-18 తచ్చ రాజ్యస్య పునరాదానం చ॥

12-82-0 (67977) భీష్మ ఉవాచ। 12-82-0x (5553) ఏషా ప్రథమతో వృత్తిర్ద్వితీయాం శృణు భారత। యః కశ్చిద్వేదయేదర్థం రాజ్ఞా రక్ష్యః స మానవః॥ 12-82-1 (67978) హ్రియమాణమమాత్యేన భృత్యో వా యది వా భృతః। యో రాజకోశం నశ్యంతమాచక్షీత యుధిష్ఠిర॥ 12-82-2 (67979) శ్రోతవ్యమస్య చ రహో రక్ష్యశ్చామాత్యతో భవేత్। అమాత్యా హ్యపహర్తారో భూయిష్ఠం ఘ్నంతి భారత॥ 12-82-3 (67980) రాజకోశస్య గోప్తారం రాజకోశవిలోపకాః। సమేత్య సర్వే బాధంతే స వినశ్యత్యరక్షితః॥ 12-82-4 (67981) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। మునిః కాలకవృక్షీయః కౌసల్యం యదువాచ హ॥ 12-82-5 (67982) కోసలానామాధిపత్యం సంప్రాప్తం క్షేమదర్శినం। మునిః కాలకవృక్షీయ ఆజగోమేతి నః శ్రుతం॥ 12-82-6 (67983) స కాకం పంజరే బద్ధ్వా విషయం క్షేమదర్శినః। సర్వం పర్యచరద్యుక్తః ప్రవృత్త్యర్థీ పునః పునః॥ 12-82-7 (67984) అధీయే వాయసీం విద్యాం శంసంతి మమ వాయసాః। అనాగతమతీతం చ యచ్చ సంప్రతి వర్తతే॥ 12-82-8 (67985) ఇతి రాష్ట్రే పరిపతన్బహుభిః పురుషైః సహ। సర్వేషాం రాజయుక్తానాం దుష్కృతం పరిదృష్టవాన్॥ 12-82-9 (67986) స బుద్ధ్వా తస్య రాష్ట్రస్య వ్యవసాయం హి సర్వశః। రాజయుక్తాపచారాంశ్చ సర్వాన్బుద్ధ్వా తతస్తతః॥ 12-82-10 (67987) తతః స కాకమాదాయ రాజానం ద్రష్టుమాగమత్। సర్వజ్ఞోఽస్మీతి వచనం బ్రువాణః సంశితవ్రతః॥ 12-82-11 (67988) స స్మ కౌసల్యమాగంయ రాజామాత్యమలంకృతం। ప్రాహ కాకస్య వచనాదముత్రేదం త్వయా కృతం॥ 12-82-12 (67989) అసౌ చాసౌ చ జానీతే రాజకేశస్త్వయా హృతః। ఏవమాఖ్యాతి కాకోఽయం తచ్ఛీఘ్రమనుగంయతాం॥ 12-82-13 (67990) తథాఽన్యానపి స ప్రాహ రాజకోశహరాంస్తదా। న చాస్య వచనం కించిదనృతం శ్రూయతే క్వచిత్॥ 12-82-14 (67991) తేన విప్రకృతాః సర్వే రాజయుక్తాః కురూద్వహ। తమతిక్రంయ సుప్తం తు నిశి కాకమపోథయన్॥ 12-82-15 (67992) వాయసం తు వినిర్భిన్నం దృష్ట్వా వాణేన పంజరే। పూర్వాహ్ణే బ్రాహ్మణో వాక్యం క్షేమదర్శినమబ్రవీత్॥ 12-82-16 (67993) రాజంస్త్వామభయం యాచే ప్రభుం ప్రాణధనేశ్వరం। అనుజ్ఞాతస్త్వయా బ్రూయాం వచనం భవతో హితం॥ 12-82-17 (67994) మిత్రార్థమభిసంతప్తో భక్త్యా సర్వాత్మనాఽఽగతః। హ్రియంతే హి మహార్థాశ్చ పురుషే విక్రమత్యపి॥ 12-82-18 (67995) సంబుబోధయిషుర్మిత్రం సదశ్వమివ సారథిః। అతిమన్యుప్రసక్తో హి ప్రసహ్య హితకారణాత్॥ 12-82-19 (67996) తథావిధస్య సుహృదా క్షంతవ్యం సంవిజానతా। ఐశ్వర్యమిచ్ఛతా నిత్యం పురుషేణ బుభూషతా॥ 12-82-20 (67997) తం రాజా ప్రత్యువాచేదం యత్కించిన్మాం భవాన్వదేత్। కస్మాదహం న క్షమేయమాకాంక్షన్నాత్మనో హితం॥ 12-82-21 (67998) బ్రాహ్మణ ప్రతిజానే తే ప్రబ్రూహి యదిహేచ్ఛసి। కరిష్యామి హి తే వాక్యం యన్మాం విప్ర ప్రవక్ష్యసి॥ 12-82-22 (67999) మునిరువాచ। 12-82-23x (5554) విద్వాన్నయానపాయాంశ్చ భయాఖ్యాతౄన్భయాని చ। భక్త్యా వృత్తిం సమాఖ్యాతుం భవతోఽంతికమాగతః॥ 12-82-23 (68000) ప్రాగేవోక్తం తు దోషోఽయమాచార్యైర్నృపసేవనం। అగతేః కుగతిర్హ్యేషా యా రాజ్ఞా సహజీవికా॥ 12-82-24 (68001) ఆశీవిషైశ్చ తస్యాహుః సంగమం యస్య రాజభిః। బహుమిత్రాంశ్చ రాజానో బహ్వభిత్రాస్తథైవ చ॥ 12-82-25 (68002) తేభ్యః సర్వేభ్య ఏవాహుర్భయం రాజోపజీవినాం। తథాఽస్య రాజతో రాజన్ముహుర్తాదాగతం భయం॥ 12-82-26 (68003) నైకాంతేనాప్రమాదో హి శక్యః కర్తుం మహీపతౌ। న తు ప్రమాదః కర్తవ్యః కథంచిద్భూతిమిచ్ఛతా॥ 12-82-27 (68004) ప్రమాదాత్స్ఖలతే బుద్ధిః స్ఖలతో నాస్తి జీవితం। అగ్నిం దీప్తమివాసీదేద్రాజానప్నుపశిక్షితః॥ 12-82-28 (68005) ఆశీవిషమివ క్రుద్ధం ప్రభుం ప్రాణధనేశ్వరం। యత్నేనోపచరేన్నిత్యం నాహమస్మీతి మానవః॥ 12-82-29 (68006) దుర్వ్యాహృతాచ్ఛంకమానో దుఃస్థితాద్దురనుష్ఠితాత్। దురాసదాద్దుర్వృజినాదింగితాద్ధ్యాయితాదపి॥ 12-82-30 (68007) దేవతేవ హి సర్వార్థాన్కుర్యాద్రాజా ప్రసాదితః। వైశ్వానర ఇవ క్రుద్ధః సమూలమపి నిర్దహేత్॥ 12-82-31 (68008) ఇతి రాజన్యమః ప్రాహ వర్తతే చ తథైవ తత్। అథ భూయాంసమేవార్థం కరిష్యామి పునః పునః॥ 12-82-32 (68009) దదాత్యత్మద్విధోఽఽమాత్యో బుద్ధిసాహాయ్యమాపది। వాయసస్త్వేష మే రాజన్నంతకాయాభిసంహితః॥ 12-82-33 (68010) న చ మేఽత్ర భవాన్గర్హ్యో న చ యేషాం భవాన్ప్రియః। హితాహితాంస్తు బుద్ధ్యేథా మాపరోక్షమతిర్భవ॥ 12-82-34 (68011) యే త్వాదానపరా ఏవ వసంతి భవతో గృహే। అభూతికామా భూతానాం తాదృశైర్మేఽభిసంహితం॥ 12-82-35 (68012) యో వా భవద్వినాశేన రాజ్యమిచ్ఛత్యనంతరం। ఆంతరైరాభేసంధాయ రాజన్సిద్ధ్యతి నాన్యథా॥ 12-82-36 (68013) తేషామహం భయాద్రాజన్గమిష్యాంయన్యమాశ్రమం। తైర్హి మే సంధితో బాణః కాకే నిపతితః ప్రభో॥ 12-82-37 (68014) ఛఝనా మమ కాకశ్చ గమితో యమసాదనం। దృష్టం హ్యేతన్మయా రాజంస్తపోదీర్ఘేన చక్షుషా॥ 12-82-38 (68015) బహునక్రఝషగ్రాహాం తిమింగిలగణైర్యుతాం। కాకేన వాలిశేనేమామతార్షమహమాపగాం॥ 12-82-39 (68016) స్థాణ్వశ్మకంటకవర్తీం సింహ వ్యాఘ్రసమాకులాం। దురాసదాం దుష్ప్రసహాం గుహాం హైమవతీమివ। 12-82-40 (68017) అగ్నినా తామసం దుర్గం నౌభిరాప్యం చ గంయతే। రాజదుర్గావతరణే నోపాయం పండితా విదుః॥ 12-82-41 (68018) గహనం భవతో రాజ్యమంధకారం తమోన్వితం। నేహ విశ్వసితుం శక్యం భవతాఽపి కుతో మయా॥ 12-82-42 (68019) అతో నాయం శుభో వాసస్తుల్యే సదసతీ ఇహ। వధో హ్యేవాత్ర సుకృతే దుష్కృతే న చ సంశయః॥ 12-82-43 (68020) న్యాయతో దుష్కృతే ఘాతః సుకృతే న కథనం। నేహ యుక్తం స్థిరం స్థాతుం జవేనైవావ్రజేద్వుధః॥ 12-82-44 (68021) సీతా నామ నదీ రాజన్ప్లవో యస్యాం నిమజ్జతి। తయోపమామిమాం మన్యే వాగురాం సర్వధాతినీం॥ 12-82-45 (68022) మధుప్రపాతో హి భవాన్భోజనం విషసంయుతం। అసతామివ తే భావో వర్తతే న సతామివ॥ 12-82-46 (68023) ఆశీవిషైః పరివృతః కూపస్త్వమసి పార్థివ॥ 12-82-47 (68024) దుర్గతీర్థా బృహత్కూలా కావేరీ చోరసంయుతా। నదీ మధురపానీయా యథా రాజంస్తథా భవాన్। శ్వగృధ్రగోమాయుయుతో రాజహంససమో హ్యసి॥ 12-82-48 (68025) యథాఽఽశ్రిత్య మహావృక్షం కక్షః సంవర్ధతే మహాన్। తతస్తం సంవృణోత్యేవ తమతీత్య చ వర్ధతే॥ 12-82-49 (68026) తేనైవోగ్రేంధనేనైనం దావో దహతి దారుణః। తథోపమా హ్యమాత్యాస్తే రాజంస్తాన్పరిశోధయ॥ 12-82-50 (68027) త్వయా చైవ కృతా రాజన్భవతా పరిపాలితాః। భవంతం పర్యవజ్ఞాయ జిఘాంసంతి భవత్ప్రియం॥ 12-82-51 (68028) ఉషితం శంకమానేన ప్రమాదం పరిరక్షతా। అంతః సర్ప ఇవాగారే వీరపత్న్యా ఇవాలయే। శీలం జిజ్ఞాసమానేన రాజ్ఞః సాహసజీవినః॥ 12-82-52 (68029) కచ్చిజ్జితేంద్రియో రాజా కచ్చిదస్యాంతరా జితాః। కచ్చిదేషాం ప్రియో రాజా కచ్చిద్రాజ్ఞః ప్రియాః ప్రజాః॥ 12-82-53 (68030) విజిజ్ఞాసురిహ ప్రాప్తస్తవాహం రాజసత్తమ। తస్య మే రోచతే రాజన్క్షుధితస్యేవ భోజనం॥ 12-82-54 (68031) అమాత్యా మే న రోచంతే వితృష్ణస్య యథోదకం। భవతోఽర్థకృదిత్యేవం మయి తే దోషమాదధన్। విద్యతే కారణం నాన్యదితి మే నాత్ర సంశయః॥ 12-82-55 (68032) న హి తేషామహం ద్రోగ్ధా తత్తేషాం ద్రోహవద్గతం। అరేర్హి దుర్హృదాద్భేయం భగ్నపృష్ఠాదివోరగాత్॥ 12-82-56 (68033) రాజోవాచ। 12-82-57x (5555) భూయసా పరిహారేణ సత్కారేణ చ భూయసా। పూజితో బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠ భూయో వస గృహే మమ॥ 12-82-57 (68034) యే త్వాం బ్రాహ్మణ నేచ్ఛంతి తే న వత్స్యంతి మే గృహే। భవతైవ హి తజ్జ్ఞేయం యత్తదేషామనంతరం॥ 12-82-58 (68035) యథా స్యాత్సుధృతో దండో యథా చ సుకృతం కృతం। తథా సమీక్ష్య భగవఞ్శ్రేయసే వినియుంక్ష్వ మాం॥ 12-82-59 (68036) మునిరువాచ। 12-82-60x (5556) అదర్శయన్నిమం దోషమేకైకం దుర్బలం కురు। తతః కారణమాజ్ఞాయ పురుషంపురుషం జహి। ఏకదోషా హి బహవో మృద్గీయురపి కంటకాన్॥ 12-82-60 (68037) `అర్థే సర్వం జగద్వద్ధమర్థేనైవ నిబధ్యతే। అర్థే దర్పో మనుష్యాణాం తస్మాదర్థం విరోచయ॥ 12-82-61 (68038) ఏకేనైకస్య దోషేణ తద్విరుద్ధం ప్రచోదయ। స తస్య దోషానుద్భావ్య తస్యార్థం గ్రాహయిష్యతి॥ 12-82-62 (68039) సామపూర్వం చ కేషాంచిద్భేదేన చ పరస్పరం। వైరం కారయ భూపాల పశ్చాద్దండం ప్రచోదయ॥ 12-82-63 (68040) బిల్వేన చ యథా బిల్వమాకారం ఛాద్య బుద్ధిమాన్। అశుద్ధం సచివం రాజన్నశుద్ధేనైవ నాశయ॥' 12-82-64 (68041) మంత్రభేదభయాద్రాజంస్తస్మాదేతద్బ్రవీమి తే॥ 12-82-65 (68042) వయం తు బ్రాహ్మణా నామ మృదుదండాః కృపాలవః। స్వస్తి చేచ్ఛామ భవతః పరేషాం చ యథాఽఽత్మనః॥ 12-82-66 (68043) రాజన్నాత్మానమాచక్షే సంబంధీ భవతో హ్యహం। మునిః కాలకవృక్షీయ ఇత్యేవమభిసంజ్ఞితః। పితుః సఖా చ భవతః సంమతః సత్యసంగరః॥ 12-82-67 (68044) వ్యాపన్నే భవతో రాజ్యే రాజన్పితరి సంస్థితే। సర్వకామాన్పరిత్యజ్య తపస్తప్తం తదా మయా॥ 12-82-68 (68045) స్నేహాత్త్వాం తు బ్రవీంయేతన్మా భూయో విభ్రో దితి॥ 12-82-69 (68046) ఉభే దృష్ట్వా దుఃఖసుఖే రాజ్యం ప్రాప్య యదృచ్ఛయా। రాజ్యేనామాత్యసంస్థేన కథం రాజన్ప్రమాద్యసి॥ 12-82-70 (68047) భీష్మ ఉవాచ। 12-82-71x (5557) తతో రాజకులే నాందీ సంజజ్ఞే భూయసా పునః। పురోహితకులే చైవ సంప్రాప్తే బ్రాహ్మణర్షభే॥ 12-82-71 (68048) ఏకచ్ఛత్రాం మహీం కృత్వా కౌసల్యాయ యశస్వినే। మునిః కాలకవృక్షీయ ఈజే క్రతుభిరుత్తమైః॥ 12-82-72 (68049) హితం తద్వచనం శ్రుత్వా కౌసల్యోఽప్యజయన్మహీం। తథా చ కృతవాన్రాజా యథోక్తం తేన భారత॥ ॥ 12-82-73 (68050) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వ్యశీతితమోఽధ్యాయః॥ 82॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-82-7 ప్రవృత్త్యర్థా అమాత్యదోషదర్శనే రాజానం ప్రవర్తయితుకామః॥ 12-82-9 పరిపతన్పరితో భ్రమన్। రాజయుక్తానాం రాజ్ఞా తేషు తేషు కార్యేషు నియుక్తానాం। దుష్కృతం స్వామిద్రవ్యాపహారరూపం వాపం॥ 12-82-12 రాజానమాగంయ తత్సమక్షమేవామాత్యం ప్రాహ। అముత్రస్థానే త్వయా ఇదం ధనచౌర్యం కృతమితి॥ 12-82-13 అనుగంయతాం ఆలోచ్యతాం॥ 12-82-18,19 హ్రియంత ఇతి మిత్రం త్వాం సంబుబోధయిపురాగత ఇతి శ్లోకద్వయభేకాన్వయం॥ 12-82-23 జ్ఞాత్వా పాపానపాపాభృత్యతస్తే భయాని చేతి ఝ. పాఠః॥ 12-82-29 నాహమస్మీతి మత్వా జీవనాశం త్యక్త్వేత్యర్థః॥ 12-82-35 ఆదానపరాః కోశలోప్తారః। మే మయి। తాదృశైరభిసంహితమభిసంధిర్వైరం కృతం। మదీయకాకహననాదితి భావః॥ 12-82-36 ఆంతరైః సూదాదిభిః అభిసంధాయాఽన్నదౌ విషం ప్రక్షేప్తవ్యమితి స్నేహం కృత్వా। తేషామభీప్సితో భవద్వినాశః సిధ్యతి చాఽన్యథా న సిధ్యతి వ। ఆయుఃశేషే సతీతి భావః॥ 12-82-37 తేషాం త్వద్వైరిణాం ॥ 12-82-39 ఇమాం రాజనీతినదీం। నక్రాదితుల్యైరధికారిపురుషైర్వ్యాప్తాం। బాలిశేన స్వమృత్యుం సంపాదయతా విరుద్ధలక్షణయా తన్మరణాన్మృతోఽస్మీతి భావః॥ 12-82-41 అగ్నినా దీపేన ఆప్యం జలరూపం॥ 12-82-42 గహనం కపటం। అంధకారమివ తమోన్వితం ధర్మాధర్మదర్శనశూన్యం॥ 12-82-52 ఉషితం మయేతి శేషః॥ 12-82-53 జిజ్ఞాసామేవాహ కచ్చిదితి॥ 12-82-54 రోచతే భవానితి శేషః॥ 12-82-56 భేయం భేతవ్యం। భగ్నపృష్ఠాత్ పృష్ఠభంగేన కోపితాత్॥ 12-82-60 తేషామకస్మాత్ యుగపచ్చ వధే దోషమాహ ఏకేతి। సంహతాః కంటకానపి మృద్రీయుః కిముత మాదృశాన్మృదూనిత్యర్థః॥ 12-82-68 పితరి త్వదీయే సంస్థితే మృతే॥ 12-82-69 విభ్రమేత్ అనాప్తేష్వాప్తబుద్ధిం భవాన్మాకార్షీత్॥ 12-82-71 నాందీ మంగలపాఠః। తతస్తస్మిన్మంత్రిణి వృతే సతి॥ 12-82-72 కౌసల్యాయ కౌసల్యార్థే॥

12-83-0 (68051) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-83-0x (5558) సభాసదః సహాయాశ్చ సుహృదశ్చ విశాంపతే। పరిచ్ఛదాస్తథాఽమాత్యాః కీదృశాః స్యుః పితామహ॥ 12-83-1 (68052) భీష్మ ఉవాచ। 12-83-2x (5559) హ్రీనిషేవాస్తథా దాంతాః సత్యార్జవసమన్వితాః। శక్తాః కథయితుం సంయక్తే తవ స్యుః సభాసదః॥ 12-83-2 (68053) అమాత్యాశ్చాతిశూరాశ్చ బ్రహ్మణ్యాశ్చ బహుశ్రుతాః। సుసంతృష్టాశ్చ కౌంతేయ మహోత్సాహాశ్చ కర్మసు॥ 12-83-3 (68054) ఏతాన్సహాయాఁల్లిప్సేథాః సర్వాస్వాపత్సు భారత॥ 12-83-4 (68055) కులీనః పూజితో నిత్యం న హి శక్తిం నిగూహతి। ప్రసన్నమప్రసన్నం వా పీడితం హతమేవ వా। ఆవర్తయతి భూయిష్ఠం తదేవ హ్యనుపాలితం॥ 12-83-5 (68056) కులీనా దేశజాః ప్రాజ్ఞా రూపవంతో బహుశ్రుతాః। ప్రగల్భాశ్చానురక్తాశ్చ తే తవ స్యుః పరిచ్ఛదాః॥ 12-83-6 (68057) దౌష్కులేయాశ్చ లుబ్ధాశ్చ నృశంసా నిరపత్రపాః। తే త్వాం తాత నిషేవేయుర్యావదార్ద్రకపాణయః॥ 12-83-7 (68058) కులీనాఞ్శీలసంపన్నానింగితజ్ఞాననిష్ఠురాన్। దేశకాలవిధానజ్ఞాన్భర్తృకార్యహితైపిణః। నిత్యమర్థేషు సర్వేషు రాజా కుర్వీత మంత్రిణః॥ 12-83-8 (68059) అర్థమానార్ఘసత్కారైర్భోగైరుచ్చావచైః ప్రియైః। యానర్థభాజో మన్యేథాస్తేతే స్యుః సుఖభాగినః॥ 12-83-9 (68060) అభిన్నవృత్తా విద్వాంసః సద్వౄత్తాశ్చరితవ్రతాః। నత్వాం నిత్యార్థినో జహ్యురక్షుద్రాః సత్యవాదినః॥ 12-83-10 (68061) అనార్యా యే న జానంతి సమయం మందచేతసః। తేభ్యః పరిజుగుప్సేథా యే చాపి సమయచ్యుతాః॥ 12-83-11 (68062) నైకమిచ్ఛేద్గణం హిత్వా స్యాచ్చేదన్యతరగ్రహః। యస్త్వేకో బహుభిః శ్రేయాన్కామం తేన గణం త్యజేత్॥ 12-83-12 (68063) శ్రేయసో లక్షణం చైతద్విక్రమో యస్య దృశ్యతే। కీర్తిప్రధానో యశ్చ స్యాత్సమయే యశ్చ తిష్ఠతి॥ 12-83-13 (68064) సమర్థాన్పూజయేద్యశ్చ నాస్పర్ధ్యైః స్పర్ధతే చ యః। న చ కామాద్భయాత్క్రోధాల్లోభాద్వా ధర్మముత్సృజేత్॥ 12-83-14 (68065) అమానీ అత్యవాక్శక్తో జితాత్మా మానసంయుతః। స తే మంత్రసహాయః స్యాత్సర్వావస్థాపరీక్షితః॥ 12-83-15 (68066) కులీనః కులసంపన్నస్తితిక్షుర్దశ ఆత్మవాన్। శూరః కృతజ్ఞః సత్యశ్చ శ్రేయసః పార్థ లక్షణం॥ 12-83-16 (68067) తస్యైవం వర్తమానస్య పురుషస్య విజానతః। అమిత్రాః సంప్రసీదంతి తథా మిత్రీభవంత్యపి॥ 12-83-17 (68068) అత ఊర్ధ్వమమాత్యానాం పరీక్షేత గుణాగుణం। సంయతాత్మా కృతప్రజ్ఞో భూతికామశ్చ భూమిపః॥ 12-83-18 (68069) సంబంధిపురుషైరాప్తైరభిజాతైః స్వదేశజైః। అహార్యైరవ్యభీచారైః సర్వశః సుపరీక్షితైః॥ 12-83-19 (68070) యౌనాః శ్రౌతాస్తథా మౌలాస్తథైవాప్యనహంకృతాః। కర్తవ్యా భూతికామేన పురుషేణ బుభూపతా॥ 12-83-20 (68071) ఏషాం వైనయికీ బుద్ధిః ప్రకృతిశ్చైవ శోభనా। తేజో ధైర్యం క్షమా శౌచమనురాగః స్థితిర్ధృతిః॥ 12-83-21 (68072) పరీక్ష్య చ గుణాన్నిత్యం ప్రౌఢభావాంధురంధరాన్। పంచోపధావ్యతీతాంశ్చ కుర్యాద్రాజాఽర్థకారిణః॥ 12-83-22 (68073) పర్యాప్తవచనాన్వీరాన్ప్రతిపత్తివిశారదాన్। కులీనాన్సత్వసంపన్నానింగితజ్ఞాననిష్ఠురాన్॥ 12-83-23 (68074) దేశకాలవిధానజ్ఞాన్భర్తృకార్యహితైషిణః। నిత్యమర్థేషు సర్వేషు రాజన్కుర్వీత మంత్రిణః॥ 12-83-24 (68075) హీనతేజోభిసంసృష్టో నైవ జాతు వ్యవస్యతి। అవశ్యం జనయత్యేవ సర్వకర్మసు సంశయం॥ 12-83-25 (68076) ఏవమల్పశ్రుతో మంత్రీ కల్యాణాభిజనోఽప్యుత। ధర్మార్థకామసంయుక్తో నాలం మంత్రం పరీక్షితుం॥ 12-83-26 (68077) తథైవానభిజాతోఽపి కామమస్తు బహుశ్రుతః। అనాయక ఇవాచక్షుర్ముహ్యత్యూహ్యేషు కర్మసు॥ 12-83-27 (68078) యో వాఽప్యస్థిరసంకల్పో బుద్ధిమానాగతాగమః। 12-83-28bఉపాయజ్ఞోఽపి నాలం స కర్మ ప్రాపయితుం చిరం॥ 12-83-28 (68079) కేవలాత్పునరాదానాత్కర్మణో నోపపద్యతే। పరామర్శో విశేషణామశ్రుతస్యేహ దుర్మతేః॥ 12-83-29 (68080) మంత్రిణ్యననురక్తే తు విశ్వాసో నోపపద్యతే। తస్మాదననురక్తాయ నైవ మంత్రం ప్రకాశయేత్॥ 12-83-30 (68081) వ్యథయేద్ధి స రాజానం మంత్రిభిః సహితోఽనృజుః। మారుతోపహితచ్ఛిద్రైః ప్రవిశ్యాగ్నిరివ ద్రుమం॥ 12-83-31 (68082) సంక్రుద్ధశ్చైకదా స్వామీ స్థానాచ్చైవాపకర్షతి। వాచా క్షిపతి సంరబ్ధః పునః పశ్చాత్ప్రసీదతి॥ 12-83-32 (68083) తానితాన్యనురక్తేన శక్యాని హి తితిక్షితుం। మంత్రిణాం చ భవేత్క్రోధో విస్ఫూర్జితమివాశనేః॥ 12-83-33 (68084) యస్తు సంహరతే తాని భర్తుః ప్రియచికీర్షయా। సమానసుఖదుఃఖం తం పృచ్ఛేదర్థేషు మానవం॥ 12-83-34 (68085) అనృజుస్త్వనురక్తోఽపి సంపన్నశ్చేతరైర్గుణైః। రాజ్ఞః ప్రజ్ఞానయుక్తోఽపి న మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-35 (68086) యోఽమిత్రైః సహ సంబద్ధో న పరాన్బహుమన్యతే। అసుహృత్తాదృశో జ్ఞేయో న మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-36 (68087) అవిద్వానశుచిః స్తబ్ధః శత్రుసేవీ వికత్థనః। అసుహృత్క్రోధనో లుబ్ధో న మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-37 (68088) ఆగంతుశ్చానురక్తోఽపి కామమస్తు బహుశ్రుతః। సత్కృతః సంవిభక్తో వా న మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-38 (68089) విధర్మతో విప్రకృతః పితా యస్యాభవత్పురా। సత్కృతః స్థాపితః సోఽపి న మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-39 (68090) యః స్వల్పేనాపి కార్యేణ సుహృదాక్షారితో భవేత్। పునరన్యైర్గుణైర్యుక్తో న మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-40 (68091) కృతప్రజ్ఞశ్చ మేధావీ బుధో జానపదః శుచిః। సర్వకర్మసు యః శుద్ధః స మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-41 (68092) జ్ఞానవిజ్ఞానసంపన్నః ప్రకృతిజ్ఞః పరాత్మనోః। సుహృదాత్మసమో రాజ్ఞః స మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-42 (68093) సత్యవాక్శీలసంపన్నో గన్భీరః సత్రపో మృదుః। పితృపైతామహో యః స్యాత్స మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-43 (68094) సంతుష్టః సంమతః సద్భిః శౌటీరో ద్వేష్యపాపకః। మంత్రవిత్కాలవిచ్ఛూరః స మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-44 (68095) సర్వలోకమిమం శక్తః సాంత్వేన కురుతే వశం। తస్మై మంత్రః ప్రయోక్తవ్యో దండమాధిత్సతా నృప॥ 12-83-45 (68096) పౌరజానపదా యస్మిన్విశ్వాసం ధర్మతో గతాః। యోద్ధా నయవిపశ్చిచ్చ స మంత్రం శ్రోతుమర్హతి॥ 12-83-46 (68097) తస్మాత్సర్వైర్గుణైరేతైరుపపన్నాః సుపూజితాః। మంత్రిణః ప్రకృతిజ్ఞాః స్యుఖ్యవరా మహదీప్సవః॥ 12-83-47 (68098) స్వాసు ప్రకృతిషు చ్ఛిద్రం లక్షయేరన్పరస్య చ। మంత్రిణాం మంత్రమూలం హి రాజ్ఞో రాష్ట్రం వివర్ధతే॥ 12-83-48 (68099) నాస్య చ్ఛిద్రం పరః పశ్యేచ్ఛిద్రేషు పరమన్వియాత్। గూహేత్కూర్మ ఇవాఙగాని రక్షేద్వివరమాత్మనః॥ 12-83-49 (68100) మంత్రగ్రాహా హి రాజస్య మంత్రిణో యే మనీషిణః। మంత్రసంహననో రాజా మంత్రాంగానీతరే జన్గః॥ 12-83-50 (68101) రాజ్యం ప్రణిధిమూలం హి మంత్రసారం ప్రచక్షతే। స్వామినం త్వనువర్ంతతే వృత్త్యర్థమిహ మంత్రిణః॥ 12-83-51 (68102) సంవినీయమదక్రోధౌ మానమీర్ష్యాం చ నిర్వృతాః। నిత్యం పంచోపధాతీతైర్మంత్రయేత్సహ మంత్రిభిః॥ 12-83-52 (68103) తేషాం త్రయాణాం త్రివిధం విమర్శం విబుధ్య చిత్తం వినివేశ్య తత్ర। స్వనిశ్చయం తం పరనిశ్చయం చ నిదర్శయేదుత్తరమంత్రకాలే॥ 12-83-53 (68104) ధర్మార్థకామజ్ఞముపేత్య పృచ్ఛే ద్యుక్తో గురుం బ్రాహ్మణముత్తరార్థం। నిష్ఠా కృతా తేన యదా సహః స్యా త్తం మంత్రమార్గం ప్రణయేదసక్తః॥ 12-83-54 (68105) ఏవం సదా మంత్రయితత్ర్యమాహు ర్యే మంత్రతత్త్వార్థవినిశ్చయజ్ఞాః। తస్మాత్తమేవం ప్రణయేత్సదైవ మంత్రం ప్రజాసంగ్రహణే సమర్థం॥ 12-83-55 (68106) న వామనాః కుబ్జకృశా న ఖంజా నాంధా జడాః స్త్రీ చ నపుంసకాశ్చ। న చాత్ర తిర్యక్చ పురో న పశ్చా న్నోర్ధ్వం న చాధః ప్రపరేత్కథంచిత్॥ 12-83-56 (68107) ఆరుహ్య వా వేశ్మ తథైవ శూన్యం స్థలం ప్రకాశం కుశకాశహీనం। వాగంగదోషాన్పరిహృత్య సర్వా న్సంమంత్రయేత్కార్యమహీనకాలం॥ ॥ 12-83-57 (68108) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్ర్యశీతితమోఽధ్యాయః॥ 83॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-83-1 సభాసదః వ్యవహారనిర్ణాయకా। సహాయాః యుద్ధాదావుపయోగినః। సుహృదో హితకర్తారః। పరిచ్ఛదాః సేనాన్యాదయః॥ 12-83-2 క్రమేణైషాం లక్షణాన్యాహ హీతి। కథయితుం న్యాయాన్యాయౌ వక్తుం హీనిషేధాస్తథా దాంతాః సత్యలజ్జాసమన్వితాః ఇతి థ. పాఠః॥ 12-83-5 సుల్దమాహ సార్ధేన కులీన ఇతి॥ 12-83-7 యావదార్ద్రకపాణయః। శుష్కహస్తాస్తు సద్యో విక్రియంతే ఇత్యర్థః। తే త్వాం జాతు న సేవేయుర్యావతే స్వంగపాణయః। ఇతి డ. థ.పాఠః॥ 12-83-9 అర్థో ధనం। మానః సన్మానః। అర్ధో వస్రాదిదానం। సత్కార ఆదరః। యాన్ప్రియాన్మన్యేథాత్తేఽర్థభాజః సుఖభాగినశ్చ స్యుః॥ 12-83-11 సమయం ధర్మాధర్మమయదాం। జుగుప్సేథాః రక్షస్వ॥ 12-83-12 అన్యతరగ్రహః గణైకయోరేక్తరస్య గ్రాణప్రసంగ। ఏకశ్చేద్గుణీ తదా గణం త్యక్త్వా స ఏవ గ్రాహ॥ 12-83-13 శ్రేయసః సాధోః॥ 12-83-14 సత్యః సత్యవాన్॥ 12-83-18 భూమిపః పరీక్షేతేతి యోజనా॥ 12-83-19 అభిజాతైః కులీనైః। అహార్యైః ధనాదినా వశీకర్తుమశక్యైః। సంబంధిపురుషైర్యేషాం సంబంధోఽస్తి తాదృశైః॥ 12-83-20 యౌనా ఉత్తమయోనయః। మౌలాః పరంపరాగతాః కర్తవ్యాః। మంత్రిణ ఇతి శేషః॥ 12-83-21 ప్రకృతిః పూర్వకర్మజః సంస్కారః। తేజః పరాభిభవసామర్థ్యం। స్థితిరవ్యభిచారితా। ధృతిర్ధారణసమార్థ్యం॥ 12-83-22 పంచ మంత్రిణ ఇతి తృతీయేనాన్వయః। ఉపధా చ్ఛలం తద్వ్యతీతాన్॥ 12-83-23 పర్యాప్తం కృత్స్నస్య వివిత్సితస్యార్థస్య నిర్వాహకం వచనం యేషాం తాన్॥ 12-83-25 హీనతేజసా మిత్రేణాభిసంసృష్టః సంబద్ధః। న వ్యవస్యతి న కర్తవ్యాకర్తవ్యే నిశ్చినోతి॥ 12-83-28 ప్రాపయితుం సమాపయితుం॥ 12-83-29 ఆరంభశూరోఽపి మూర్ఖః కర్మణః ఫలవిశేషాన్ జ్ఞాతుం న శక్నోతీత్యర్థః॥ 12-83-32 అనురక్తలక్షణమాహ శిభిః సంక్రుద్ధ ఇత్యాదిభిః॥ 12-83-38 ఆగంతుర్నూతనః। సోఽప్య విశ్వాస్య ఇత్యర్థః॥ 12-83-39 విధర్మతోఽన్యాయేన॥ 12-83-40 ఆక్షారితో ధనగ్రహణేన రిక్తః కృతః॥ 12-83-41 జానపదః స్వదేశజః॥ 12-83-42 పరస్య శత్రోః ఆత్మనశ్చ ప్రకృతీః స్వాంయమాత్యాదికా జానాతీతి ప్రకృతిజ్ఞః॥ 12-83-43 గంభీరో మంత్రగోపనసమర్థః॥ 12-83-44 శౌటీరః ప్రగల్భః। ద్వేష్యవద్ధేయం పాపం యస్య స ద్వేష్యపాపకః॥ 12-83-45 ఆధిత్సతా ఆధాతుచ్ఛితా॥ 12-83-47 పంచానామభావే త్రయో వా కార్యా ఇత్యర్థః॥ 12-83-49 వివరం ఛిద్రం ॥ 12-83-50 మంత్రసంహననో మంత్రకవచః॥ 12-83-52 ఉపవాశ్ఛలాని। తాని పంచ॥ 12-83-56 అత్ర మంత్రస్థానే॥

12-84-0 (68109) భీష్మ ఉవాచ। 12-84-0x (5560) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। బృహస్పతేశ్చ సంవాదం శక్రస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 12-84-1 (68110) శక్ర ఉవాచ। 12-84-2x (5561) కింస్విదేకపఢం బ్రహ్మన్పురుషః సంయగాచరన్। ప్రమాణం సర్వభూతానాం యశశ్చైవాప్నుయాన్మహత్॥ 12-84-2 (68111) బృహస్పతి ఉవాచ। 12-84-3x (5562) సాంత్వమేకపదం శక్ర పురుషః సంయగాచరన్। ప్రమాణం సర్వభూతానాం యశశ్చైవాప్నుయాన్మహత్॥ 12-84-3 (68112) ఏతదేకపదం శక్ర సర్వలోకసుఖావహం। ఆచరన్సర్వభూతేషు ప్రియో భవతి సర్వదా॥ 12-84-4 (68113) యో హి నాభాషతే కించిత్సర్వదా భుకుటీముఖః। ద్వేష్యో భవతి భూతానాం స సాంత్వమిహ నాచరన్॥ 12-84-5 (68114) యస్తు సర్వమభిప్రేక్ష్య పూర్వమేవాభిభాషతే। స్మితపూర్వాభిభాషీ చ తస్య లోకః ప్రసీదతి॥ 12-84-6 (68115) దానమేవ హి సర్వత్ర సాంత్వేనానభిజల్పితం। న ప్రీణయతి భూతాని నిర్వ్యంజనమివాశనం॥ 12-84-7 (68116) ఆదదన్నపి భూతానాం మధురామీరయన్గిరం। సర్వలోకమిమం శక్ర సాంత్వేవ కురుతే వశే॥ 12-84-8 (68117) తస్మాత్సాంత్వం ప్రయోక్తవ్యం దండమాధిత్సతాఽపి హి। ప్రీతిం చ జనయత్యేవం న చాస్యోద్విజతే జనః॥ 12-84-9 (68118) సుకృతస్య హి సాంత్వస్య శ్లక్ష్ణస్య మధురస్య చ। సంయగాసేవ్యమానస్య తుల్యం జాతు న విద్యతే॥ 12-84-10 (68119) భీష్మ ఉవాచ। 12-84-11x (5563) ఇత్యుక్తః కృతవాన్సర్వం యథా శక్రః పురోధసా। తథా త్వమపి కౌంతేయ సంయగేతత్సమాచర॥ ॥ 12-84-11 (68120) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతురశీతితమోఽధ్యాయః॥ 84॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-84-1 అత్ర మంత్రమూలభూతే ప్రజాసంగ్రహణే విషయే॥ 12-84-2 ఏకపదం యత్ర సర్వే గుణాః అంతర్భవంతి తదేవ కర్తవ్యం వస్తు। ప్రమాణం సంమతం॥ 12-84-3 సాంత్వం నిష్కపటం ప్రియవచనం॥ 12-84-5 నాభాషతే తూష్ణీమాస్తే। నాచరన్ అనాచరన్॥

12-85-0 (68121) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-85-0x (5564) కథంస్విదిహ రాజేంద్ర పాలయన్పార్థివః ప్రజాః। ప్రైతి ధర్మం విశేషేణ కీర్తిమాప్నోతి శాశ్వతీం॥ 12-85-1 (68122) భీష్మ ఉవాచ। 12-85-2x (5565) వ్యవహారేణ శుద్ధేన ప్రజాపాలనతత్పరః। ప్రాప్య ధర్మం చ కీర్తి చ లోకానాప్నోత్యసౌ శుచిః॥ 12-85-2 (68123) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-85-3x (5566) కీదృశవ్యవహారం తు కైశ్చ వ్యవహరేన్నృపః। ఏతత్పృష్టో మహాప్రాజ్ఞ యథావద్వక్తుమర్హసి॥ 12-85-3 (68124) యే చైవ పూర్వకథితా గుణాస్తే పురుషం ప్రతి। నైకస్మిన్పురుషే హ్యేతే విద్యంత ఇతి మే మతిః॥ 12-85-4 (68125) భీష్మ ఉవాచ। 12-85-5x (5567) ఏవమేతన్మహాప్రాజ్ఞ యథా వదసి బుద్ధిమన్। దుర్లభః పురుషః కశ్చిదేభిర్యుక్తో గుణైః శుభైః॥ 12-85-5 (68126) కింతు సంక్షేపతః శీలం ప్రయత్నేనేహ దుర్లభం। వక్ష్యామి తు యథాఽమాత్యాన్యాదృశాంశ్చ కరిష్యసి॥ 12-85-6 (68127) చతురో బ్రాహ్మణాన్వైద్యాన్ప్రగల్భాన్స్నాతకాఞ్శుచీన్। క్షత్రియాందశ చాష్టౌ చ బలినః శస్త్రపాణినః॥ 12-85-7 (68128) వైశ్యాన్విత్తేన సంపన్నానేకవింశతిసంఖ్యయా। త్రీంశ్చ శూద్రాన్వినీతాంశ్చ శుచీన్కర్మణి పూర్వకే॥ 12-85-8 (68129) అష్టాభిశ్చ గుణైర్యుక్తం సూతం పౌరాణికం తథా। పంచాశద్వర్షవయసం ప్రగల్భమనసూయకం॥ 12-85-9 (68130) శ్రుతిస్మృతిసమాయుక్తం వినీతం సమదర్శినం। కార్యే వివదమానానాం శక్తమర్థేష్వలోలుపం॥ 12-85-10 (68131) వర్జితం చైవ వ్యసనైః సుఘోరైః సప్తభిర్భృశం। అష్టానాం మంత్రిణాం మధ్యే మంత్రం రాజోపధారయేత్॥ 12-85-11 (68132) తతః సంప్రేషయేద్రాష్ట్రే రాష్ట్రీయాయ చ దర్శయేత్। అనేన వ్యవహారేణ ద్రష్టవ్యాస్తే ప్రజాః సదా॥ 12-85-12 (68133) న చాపి గూఢం ద్రవ్యం తే గ్రాహ్యం కార్యోపఘాతకం। కార్యే ఖలు విపన్నే త్వాం యో ధర్మస్తం చ పీడయేత్॥ 12-85-13 (68134) విద్రవేచ్చైవ రాష్ట్రం తే శ్యేనాత్పక్షిగణా ఇవ। పరిస్రవేచ్చ సతతం నౌర్విశీర్ణేవ సాగరే॥ 12-85-14 (68135) ప్రజాః పాలయతోఽసంయగధర్మేణేహ భూపతేః। హార్దం భయం సంభవతి స్వర్గశ్చస్య విరుధ్యతే॥ 12-85-15 (68136) అథ యో ధర్మతః పాతి రాజాఽమాత్యోఽథవాఽఽత్మజః। ధర్మాసనే సన్నియుక్తో ధర్మమూలే నరర్షభ॥ 12-85-16 (68137) `స్వర్గం యాతి మహీపాలో నియుక్తైః సచివైః సహ।' కార్యేష్వధికృతాః సంయగకుర్వంతో నృపానుగాః। ఆత్మానం పురతః కృత్వా యాంత్యధః సహ పార్థివాః॥ 12-85-17 (68138) బలాత్కృతానాం వలిభిః కృపణం బహుజల్పతాం। నాథో వై భూమిపో నిత్యమనాథానాం నృణాం భవేత్॥ 12-85-18 (68139) తతః సాక్షిబలం సాధు ద్వైధవాదకృతం భవేత్। అసాక్షికమనాథం వా పరీక్ష్యం తద్విశేషతః॥ 12-85-19 (68140) అపరాధానురూపం చ దండం పాపేషు ధారయేత్। వియోజయేద్ధనైర్ఋద్ధానధనానథ బంధనైః॥ 12-85-20 (68141) వినయేచ్చాపి దుర్వృత్తాన్ప్రహారైరపి పార్థివః। సాంత్వేనోపప్రదానేన శిష్టాంశ్చ పరిపాలయేత్॥ 12-85-21 (68142) రాజ్ఞో వధం చికీర్షేద్యస్తస్య చిత్రో వధో భవేత్। ఆదీపకస్య స్తేనస్య వర్ణసంకరికస్య చ॥ 12-85-22 (68143) సంయక్ప్రణయతో దండం భూమిపస్య విశాంపతే। యుక్తస్య వా నాస్త్యధర్మో ధర్మ ఏవ హి శాశ్వతః॥ 12-85-23 (68144) కామకారేణ దండం తు యః కుర్యాదవిచక్షణః। స ఇహాకీర్తిసంయుక్తో మృతో నరకమృచ్ఛతి॥ 12-85-24 (68145) న పరస్య ప్రవాదేన పరేషాం దండమర్పయేత్। ఆగమానుగమం కృత్వా బధ్నీయాన్మోక్షయీత వా॥ 12-85-25 (68146) న తు హన్యాన్నృపో జాతు దూతం కస్యాంచిదాపది। దూతస్య హంతా నిరయమావిశేత్సచివైః సహ॥ 12-85-26 (68147) యథోక్తవాదినం దూతం క్షత్రధర్మరతో నృపః। యో హన్యాత్పితరస్తస్య భ్రూణహత్యామవాప్నుయుః॥ 12-85-27 (68148) కులీనః శీలసంపన్నో వాగ్మీ దక్షః ప్రియంవదః। యథోక్తవాదీస్మృతిమాందూతః స్యాత్సప్తభిర్గుణైః॥ 12-85-28 (68149) ఏతైరేవ గుణైర్యుక్తః ప్రతీహారోఽస్య రక్షితా। శిరోరక్షశ్చ భవతి గుణైరేతైః సమన్వితః॥ 12-85-29 (68150) ధర్మశాస్త్రార్థతత్త్వజ్ఞః సాంధివిగ్రహికో భవేత్। మతిమాంధృతిమాన్హ్రీమాన్రహస్యవినిగూహితా॥ 12-85-30 (68151) కులీనః సత్వసంపన్నః శుక్లోఽమాత్యః ప్రశస్యతే। ఏతైరేవ గుణైర్యుక్తస్తథా సేనాపతిర్భవేత్॥ 12-85-31 (68152) వ్యూహయంత్రాయుధానాం చ తత్త్వజ్ఞో విక్రమాన్వితః। వర్షశీతోష్ణవాతానాం సహిష్ణుః పరరంధ్రవిత్॥ 12-85-32 (68153) విశ్వాసయేత్పరాంశ్చైవ విశ్వసేచ్చ న కస్యచిత్। పుత్రేష్వపి హి రాజేంద్ర విశ్వాసో న ప్రశస్యతే॥ 12-85-33 (68154) ఏతచ్ఛాస్త్రార్థతత్త్వం తు మయాఽఽఖ్యాతం తవానఘ। అవిశ్వాసో నరేంద్రాణాం గుహ్యం పరమముచ్యతే॥ ॥ 12-85-34 (68155) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 85॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-85-2 శుద్ధేన పక్షపాతహీనేన॥ 12-85-3 వ్యవహరేత్ నిర్ణయం కుర్యాత్॥ 12-85-8 పూర్వకే నిత్యే॥ 12-85-9 అష్టాభిర్గుణైః శుశ్రూషా శ్రవణం గ్రహణం ధారణమూహనమపోహనం విజ్ఞానం తత్త్వజ్ఞానం చేతి తైః॥ 12-85-11 మృగయాక్షాః స్త్రియః పానమితి చతుర్భిః కాసజైః। దండపాతనం వాక్యారుష్యం అర్థదూషణమితి త్రిభిః క్రోధజైరితి సప్తభిః। అష్టానాం బ్రాహ్మణచతుష్టయం శూద్రత్రయం సూతశ్చేతి తేషాం॥ 12-85-12 తే త్వయా ద్రష్టవ్యాః॥ 12-85-13 గూఢం న్యాసాపహారాదికం తే త్వయా న గ్రాహ్యం॥ 12-85-14 పరిస్రవేత్ మందం మందమన్యత్ర గచ్ఛేత్॥ 12-85-16 ధర్మమూలే రాజ్యే॥ 12-85-10 విశేషతస్తప్తపరశుగ్రహణాదినాం తత్పరీక్ష్యమితి॥ 12-85-20 వియోజద్ధవైర్లుబ్ధాందరిద్రాన్వధబంధనైరితి డ. థ. పాఠః॥ 12-85-22 చిత్రోఽనేకధా। ఆదీపకస్య గృహాదిదాహకత్య॥ 12-85-23 యుక్తస్య యథాశాస్త్రమవహితస్య॥ 12-85-29 ప్రతీల్పి ద్వారపాలః। శిరోరక్షః శిరాంసీవ శిరాంసి దుర్గనగరాదీని ప్రధానస్థానాని తద్రక్షణకర్తా॥ 12-85-31 ఏతైర్ధర్మేత్యాదిభిరమాత్యగుణైః॥ 12-85-32 వ్యూహః సేనాయా నివేశనప్రకారవిశేషః। యంత్రాణి ధనురాదీని॥

12-86-0 (68156) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-86-0x (5568) కథంవిధం పురం రాజా స్వయమావస్తుమర్హతి। కృతం వా కారయిత్వా వా తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-86-1 (68157) భీష్మ ఉవాచ। 12-86-2x (5569) వస్తవ్యం యత్ర కౌంతేయ సపుత్రజ్ఞాతిబంధునా। న్యాయ్యం చ పరిప్రష్టుం వృత్తిం గుప్తిం చ భారత॥ 12-86-2 (68158) తస్మాత్తే ర్తయిష్యామి దుర్గకర్మ విశేషతః। శ్రుత్వా తథా విధాతవ్యమనుష్ఠేయం చ యత్నతః॥ 12-86-3 (68159) షఙ్విధం దుర్గమాస్థాయ పురాణ్యథ నివేశయేత్। సర్వసంపత్ప్రధానం చ బాహుల్యం చాపి సంభవేత్॥ 12-86-4 (68160) ధన్వదుర్గం మహీదుర్గం గిరిదుర్గం తథైవ చ। మనుష్యదుర్గం మృద్దుర్గం వనదుర్గం చ తాని షట్॥ 12-86-5 (68161) యత్పురం దుర్గసంపన్నం ధాన్యాయుధసమన్వితం। దృఢప్రాకారపరిఖం హస్త్యశ్వరథసంకులం॥ 12-86-6 (68162) విద్వాంసః శిల్పినో యత్ర నిచయాశ్చ సుసంచితాః। ధార్మికశ్చ జనో యత్ర దాక్ష్యముత్తమమాస్థితః॥ 12-86-7 (68163) ఊర్జస్వినరనాగాశ్వం చత్వరాపణశోభితం। ప్రసిద్ధవ్యవహారం చ ప్రశాంతమకుతోభయం॥ 12-86-8 (68164) సుప్రభం సానునాదం చ సుప్రశస్తనివేశనం। శూరాఢ్యం ప్రాజ్ఞసంపూర్ణం బ్రహ్మఘోషానునాదితం॥ 12-86-9 (68165) సమాజోత్సవసంపన్నం సదాపూజితదైవతం। వశ్యామాత్యబలో రాజా తత్పురం స్వయమావిశేత్॥ 12-86-10 (68166) తత్ర కోశం బలం మిత్రం వ్యవహారం చ వర్ధయేత్। పురే జనపదే చైవ సర్వదోషాన్నివర్తయేత్॥ 12-86-11 (68167) భాండాగారాయుధాగారం ప్రయత్నేనాభివర్ధయేత్। నిచయాన్వర్ధయేత్సర్వాంస్తథా యంత్రకటంకటాన్॥ 12-86-12 (68168) కాష్ఠలోహతుషాంగారదారుశృంగాస్థివైణవాన్। మజ్జాస్నేహవసాక్షౌద్రమౌషధగ్రామమేవ చ॥ 12-86-13 (68169) శణం సర్జరసం ధాన్యమాయుధాని శరాంస్తథా। చర్మ స్నాయుం తథా వేత్రం ముంజవల్వజదంధ్వనాన్॥ 12-86-14 (68170) ఆశయాశ్చోదపానాశ్చ ప్రభూతసలిలాకరాః। నిరోద్ధవ్యాః సదా రాజ్ఞా క్షీరిణశ్చ మహీరుహాః॥ 12-86-15 (68171) సత్కృతాశ్చ ప్రయత్నేన ఆచార్యర్త్విక్పురోహితాః। మహేష్వాసాః స్థపతయః సాంవత్సరచికిత్సకాః॥ 12-86-16 (68172) ప్రాజ్ఞా మేధావినో దాంతా దక్షాః శూరా బహుశ్రుతాః। కులీనాః సత్వసంపన్నా యుక్తాః సర్వేషు కర్మసు॥ 12-86-17 (68173) పూజయేద్ధార్మికాన్రాజా నిగృహ్ణీయాదధార్మేకాన్। నియుంజ్యాచ్చ ప్రయత్నేన సర్వవర్ణాన్స్వకర్మసు॥ 12-86-18 (68174) బాహ్యమాభ్యంతరం చైవ పౌరజానపదం తథా। చారైః సువిదితం కృత్వా తతః కర్మ ప్రయోజయేత్॥ 12-86-19 (68175) చరాన్మంత్రం చ కోశం చ దండం చైవ విశేషతః। అనుతిష్ఠేత్స్వయం రాజా సర్వం హ్యత్ర ప్రతిష్ఠితం॥ 12-86-20 (68176) ఉదాసీనారిమిత్రాణాం సర్వమేవ చికీర్షితం। పురే జనపదే చైవ జ్ఞాతవ్యం చారచక్షుషా॥ 12-86-21 (68177) తతస్తేషాం విధాతవ్యం సర్వమేవాప్రమాదతః। భక్తాన్పూజయతా నిత్యం ద్విషతశ్చ నిగృహ్ణతా॥ 12-86-22 (68178) యష్టవ్యం క్రతుభిర్నిత్యం దాతవ్యం చాప్యపీడయా। ప్రజానాం రక్షణం కార్యం న కార్యం ధర్మబాధకం॥ 12-86-23 (68179) కృపణానాథవృద్ధానాం విధవానాం చ యోషితాం। యోగక్షేమం చ వృత్తిం చ నిత్యమేవ ప్రకల్పయేత్॥ 12-86-24 (68180) ఆశ్రమేషు యథాకాలం చైలభాజనభోజనం। సదైవోపహరేద్రాజా సత్కృయాభ్యర్చ్య మాన్య చ॥ 12-86-25 (68181) ఆత్మానం సర్వకార్యాణి తాపసే రాష్ట్రమేవ చ। నివేదయేత్ప్రయత్నేన తిష్ఠేత్ప్రహ్వశ్చ సర్వదా॥ 12-86-26 (68182) ` తే కస్యాంచిదవస్థాయాం శరణం శరణార్థినే। రాజ్ఞే దద్యుర్యథాకామం తాపసాః శంసితవ్రతాః॥' 12-86-27 (68183) సర్వార్థత్యాగినం రాజా కులే జాతం బహుశ్రుతం। పూజయేత్తాదృశం దృష్ట్వా శయనాసనభోజనైః॥ 12-86-28 (68184) తస్మిన్కుర్వీత విశ్వాసం రాజా కస్యాంచిదాపది। తాపసేషు హి విశ్వాసమపి కుర్వంతి దస్యవః॥ 12-86-29 (68185) తస్మిన్నిధీనాదధీత పునః ప్రత్యాదదీత చ। న చాప్యభీక్ష్ణం సేవేత భృశం వా ప్రతిపూజయేత్॥ 12-86-30 (68186) అన్యః కార్యః స్వరాష్ట్రేషు పరరాష్ట్రేషు చాపరః। అటవీషు పరః కార్యః సామంతనగరేష్వపి॥ 12-86-31 (68187) తేషు సత్కారమానాభ్యాం సంవిభాగాంశ్చ కారయేత్। పరరాష్ట్రాటవీస్థేషు యథా స్వవిషయే తథా॥ 12-86-32 (68188) తే కస్యాంచిదవస్థాయాం శరణం శరణార్థినే। రాజ్ఞే దద్యుర్థథాకామం తాపసాః సంశితవ్రతాః॥ 12-86-33 (68189) ఏష తే లక్షణోద్దేశః సంక్షేపేణ ప్రకీర్తితః। యాదృశే నగరే రాజా స్వయమావస్తుమర్హతి॥ ॥ 12-86-34 (68190) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షడశీతిమమోఽధ్యాయః॥ 86॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-86-5 ధన్వా నిర్జలదేశస్తదేవ పరితశ్చ దుర్గం ధన్వదుర్గం। మహీదుర్గం కోటః॥ 12-86-9 సానునాదం మీతవాదిత్రధ్వనిమత్॥ 12-86-12 నిచయాన్ ధాన్యాదిసంగ్రహాన్। తథా యంత్రాలయాయుధాన్। ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-86-14 దంధ్వనాన్ ధ్వనిమతో నిఃసాణాదీన్। బంధనానితి పాఠాంతరే స్పష్టోఽర్థః॥ 12-86-15 ఆశయాః నిపానాని। ఉదపానాః కూపాః। నిరోద్ధవ్యా రక్షణీయాః॥ 12-86-17 ప్రజ్ఞా గ్రంథార్థగ్రహణసామర్థ్యం। మేధా ఊహాపోహకౌశలం॥ 12-86-20 అతుతిష్ఠేదాలోచయేత్॥ 12-86-22 విధాతవ్యం ప్రతికర్తవ్యం॥ 12-86-26 తాపసే తపస్విజనే॥ 12-86-29 విశ్వాసం నాధికుర్వంతి దస్యవ ఇతి డ.థ. పాఠః॥। 12-86-30 నిధీన్ ధనభాండాని। అభీక్ష్ణం న సేవేత్। దస్యూనాం తత్సూచనే తపస్వినాశాపత్తేః న ప్రతిపూజయేచ్చ॥ 12-86-31 అన్యస్తాపసః కార్యః సఖిత్వేన సంపాదనీయః॥ 12-86-32 తేషు తత్తత్స్థానస్థేషు తాపసేషు॥

12-87-0 (68191) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-87-0x (5570) రాష్ట్రగుప్తిం చ మే రాజన్రాష్ట్రస్యైవ తు సంగ్రహం। సంయగ్జిజ్ఞాసమానాయ ప్రబ్రూహి భరతర్షభ॥ 12-87-1 (68192) భీష్మ ఉవాచ। 12-87-2x (5571) రాష్ట్రగుప్తిం చ తే సంయగ్రాష్ట్రస్యైవ తు సంగ్రహం। హంత సర్వం ప్రవక్ష్యామి తత్త్వమేకమనాః శృణు॥ 12-87-2 (68193) గ్రామస్యాధిపతిః కార్యో దశగ్రామపతిస్తథా। వింశతిత్రింశతీశం చ సహస్రస్య చ కారయేత్॥ 12-87-3 (68194) గ్రామేయాన్గ్రామదోషాంశ్చ గ్రామికః ప్రతిభావేయేత్। తానాచక్షీత దశినే దశికో వింశినే పునః॥ 12-87-4 (68195) వింశాధిపస్తు తత్సర్వం వృత్తం జానపదే జనే। గ్రామాణాం శతపాలాయ సర్వమేవ నివేదయేత్॥ 12-87-5 (68196) యాని గ్రాంయాణి భోజ్యాని గ్రామికస్తాన్యుపాశ్నియా। దశపస్తేన భర్తవ్యస్తేనాపి ద్విగుణాధిపః॥ 12-87-6 (68197) గ్రామం గ్రామశతాధ్యక్షో భోక్తుమర్హతి సత్కురః। మహాంతం భరతశ్రేష్ఠ సుస్ఫీతం జనసంకులం। తత్ర హ్యనేకపాయత్తం రాజ్ఞో భవతి భారత॥ 12-87-7 (68198) శాఖానగరమర్హస్తు సహస్రపతిరుత్తమః। ధాన్యహైరణ్యభోగేన భోక్తుం రాష్ట్రీయసంగతః॥ 12-87-8 (68199) తేషాం సంగ్రామకృత్యం స్యాద్వామకృత్యం చ తేషు యత్। ధర్మజ్ఞః సచివః కశ్చిత్తత్తత్పశ్యేదతంద్రితః॥ 12-87-9 (68200) నగరేనగరే వా స్యాదేకః సర్వార్థచింతకః। ఉచ్చైః స్థానే ఘోరరూపో నక్షత్రాణామివ గ్రహః॥ 12-87-10 (68201) భవేత్స తాన్పరిక్రామేత్సర్వానేవ సభాసదః। తేషాం వృత్తిం పరిణయేత్కశ్చిద్రాష్ట్రేషు తచ్చరః॥ 12-87-11 (68202) జిఘాంసవః పాపకామాః పరస్వాదాయినః శఠాః। రక్షాభ్యధికృతా నామ తేభ్యో రక్షేదిమాః ప్రజాః॥ 12-87-12 (68203) విక్రయం క్రయమధ్వానం భక్తం చ సపరివ్యయం। యోగక్షేమం చ సంప్రేక్ష్య వణిజాం కారయేత్కరాన్॥ 12-87-13 (68204) ఉత్పత్తిం దానవృత్తిం చ శిల్పం సంప్రేక్ష్య చాసకృత్। శిల్పం ప్రతి కరానేవం శిల్పినః ప్రతి కారయేత్॥ 12-87-14 (68205) ఉచ్చావచకరన్యాయాః పూర్వరాజ్ఞాం యుధిష్ఠిర। యథాయథా న సీదేరంస్తథా కుర్యాన్మహీపతిః॥ 12-87-15 (68206) ఫలం కర్మ చ సంప్రేక్ష్య తతః సర్వం ప్రకల్పయేత్। ఫలం కర్మ చ నిర్హేతు న కశ్చిత్సంప్రవర్తతే॥ 12-87-16 (68207) యథా రాజా చ కర్తా చ స్యాతాం కర్మణి భాగినౌ। సంవేక్ష్య తు తథా రాజ్ఞా ప్రణేయాః సతతం కరాః॥ 12-87-17 (68208) నోచ్ఛిద్యాహాత్మనో మూలం పరేషాం చాపి తృష్ణయా। ఈహాద్వారాణి సంరుధ్య రాజా సంవృతదర్శనః॥ 12-87-18 (68209) ప్రద్విషంతి పరిఖ్యాతం రాజానమతిఖాదినం। ప్రద్విష్టస్య కుతః శ్రేయో సంవృతో లభతే శ్రియం॥ 12-87-19 (68210) వత్సౌపంయేన దోగ్ధవ్యం రాష్ట్రమక్షీణబుద్ధినా। భృతో వత్సో జాతబలః షీడాం సహతి భారత॥ 12-87-20 (68211) న కర్మ కురుతే వత్సో భృశం దుగ్ధో యుధిష్ఠిర। రాష్ట్రమప్యాతిదుగ్ధం హి న కర్మ కురుతే మహత్॥ 12-87-21 (68212) యో రాష్ట్రమనుగృహ్ణాతి పరిరక్షన్స్వయం నృపః। సంజాతముపజీవన్స లభతే సుమహత్ఫలం॥ 12-87-22 (68213) ఆపదర్థం చ నిచయాత్రాజానో హి చిచిన్వతే। రాష్ట్రం చ కోశభూతం స్యాత్కోశో వేశ్మగతస్తథా॥ 12-87-23 (68214) పౌరజానపదాన్సర్వాన్సంశ్రితోషాశ్రితాంస్తథా। యథాశక్త్యనుకంపేత సర్వాన్స్వల్పధనానపి॥ 12-87-24 (68215) బాహ్యం జనం భేదయిత్వా భోక్తవ్యో మధ్యమః సుఖం। ఏవం నాస్య ప్రకుప్యంతి జనాః సుఖితదుః ఖితాః॥ 12-87-25 (68216) ప్రామేవ తు ధనాదానమనుభాష్య తతః పునః। సన్నిపత్య స్వవిషయే భయం రాష్ట్రే ప్రదర్శయేత్॥ 12-87-26 (68217) ఇయమాపత్సముత్పన్నా పరచక్రభయం మహత్। అపి చాంతాయ కల్పంతే వేణోరివ ఫలాగమాః॥ 12-87-27 (68218) అరయో మే సముత్థాయ బహుభిర్దస్యుభిః సహ। ఇదమాత్మవధాయైవ రాష్ట్రమిచ్ఛంతి బాధితుం। 12-87-28 (68219) అస్యామాపది ఘోరాయాం సంప్రాప్తే దారుణే భయే। పరిత్రాణాయ భవతః ప్రార్థయిష్యే ధనాని వః॥ 12-87-29 (68220) ప్రతిదాస్యే చ భవతాం సర్వం చాహం భయక్షయే। నారయః ప్రతిదాస్యంతి యద్ధరేయుర్బలాదితః॥ 12-87-30 (68221) కలత్రమాదితః కృత్వా సర్వం వో వినశేదితి। శరీరపుత్రదారార్థమర్థసంచయ ఇష్యతే॥ 12-87-31 (68222) నందామి వః ప్రభావేణ పుత్రాణామివ చోదయే। యఖాశక్త్యుపగృహ్ణామి రాష్ట్రస్యాపీడయా చ వః॥ 12-87-32 (68223) ఆపత్స్వేవ నివోఢవ్యం భవద్భిః సంగతైరిహ। న వః ప్రియతరం కార్యం ధనం కస్యాంచిదాపది॥ 12-87-33 (68224) ఇతి వాచా మధురయా శ్లక్ష్ణయా సోపచారయా। స్వరశ్మీనభ్యవసృజేద్యోగమాధాయ కాలవిత్॥ 12-87-34 (68225) ప్రచారం భృత్యభరణం వ్యయం సంగ్రామతో భయం। యోగక్షేణం చ సంప్రేక్ష్య గోమినః కారయేత్కరం॥ 12-87-35 (68226) ఉపేక్షితా హి నశ్యేయుర్గోమినోఽరణ్యవాసినః। తస్మాత్తేషు విశేషేణ మృదుపూర్వం సమాచరేత్॥ 12-87-36 (68227) సాంత్వనం రక్షణం దానమవస్థా చాప్యభీక్ష్ణశః। గోమినాం పార్థ కర్తవ్యః సంవిభాగః ప్రియాణి చ॥ 12-87-37 (68228) అజస్రముపయోక్తవ్యం ఫలం గోమిషు భారత। ప్రభావయంతి రాష్ట్రం చ వ్యవహారం కృషిం తథా॥ 12-87-38 (68229) తస్మాద్గోమిషు యత్నేన ప్రీతిం కుర్యాద్విచక్షణః। దయావానప్రమత్తశ్చ కరాన్సంప్రణయన్మృదూన్॥ 12-87-39 (68230) సర్వత్ర క్షేమచరణం సులభం నామ గోమిషు। న హ్యతః సదృశం కించిద్ధనమస్తి యుధిష్ఠిర॥ ॥ 12-87-40 (68231) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 87॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-87-3 దశగ్రాంయాస్తథా పరః। ద్విగుణాయాః శతస్యైవమితి ఝ. పాఠః॥ 12-87-13 కారయేత్ దాపయేత్॥ 12-87-16 ఫలం ధాన్యధనవృద్ధ్యాది। వృద్ధ్యనురూపః కరః కల్ప్య ఇత్యర్థః॥ 12-87-18 ఆత్మనో మూలం రాష్ట్రం। పరేషాం మూలం కృష్యాది। ఈహా లోభః॥ 12-87-19 అతిఖాదినం బహుభక్షం॥ 12-87-24 సంశ్రితాః సాక్షాదాశ్రితాః। ఉపాశ్రితాః వ్యవహితాః॥ 12-87-25 ఆటవీకో దస్యుసంఘో బాహ్యజనస్తం యయముపతిష్ఠధ్వమితి భేదయిత్వా మధ్యమో గ్రామీణజనో భోక్తవ్యస్తతో బహులం ధనమాదద్యాదిత్యర్థః॥ 12-87-26 తత్ర ప్రకారమాహ ప్రాగితి। చోరనిగ్రహార్థం కటకబంధః కర్తవ్యస్తదర్థం ధనమపేక్షితమితి పూర్వమేవ ఆభాష్య సూచనాం కృత్వా తతః సన్నిపత్య తేషు తేషు గ్రామేషు గత్వా భయం దర్శయేత్॥ 12-87-33 ఆపత్స్వేవ చ వోఢవ్యం భవద్భిః పుంగవైరివేతి ఝ. పాఠః॥ 12-87-34 స్వరశ్మీన్స్వస్య రశ్మిభూతాన్ అధికారిణః ప్రజాసు ధనముద్గుహీతుం అభ్యవసృజేత్ప్రేరయేత్। యోగం ధనగ్రహణోపాయం॥ 12-87-35 గోమినః వైశ్యాన్। సంప్రేక్ష్య సందర్శయిత్వా॥

12-88-0 (68232) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-88-0x (5572) యదా రాజా సమర్థోఽపి కోశార్థీ స్యాన్మహామతే। కథం ప్రవర్తేత కరస్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-88-1 (68233) భీష్మ ఉవాచ। 12-88-2x (5573) యథాదేశం యథాకాలం యథాబుద్ధి యథాబలం। అనుశిష్యాత్ప్రజా రాజా ధర్మార్థీ తద్ధితే రతః॥ 12-88-2 (68234) యథా తాసాం చ మన్యేత శ్రేయ ఆత్మన ఏవ చ। తథా ధర్మాణి సర్వాణి రాజా రాష్ట్రేషు వర్తయేత్॥ 12-88-3 (68235) మధుదోహం దుహేద్రాష్ట్రం భ్రమరాన్న ప్రపాతయేత్। వత్సాపేక్షీ దుహేచ్చైవ స్తనాంశ్చ న వికుట్టయేత్॥ 12-88-4 (68236) జలౌకావత్పిబేద్రాష్ట్రం మృదునైవ నరాధిపః। వ్యాఘ్రీవ చ హరేత్పుత్రాన్సందశేన్న చ పీడయేత్॥ 12-88-5 (68237) యథా శల్యకవానాఖుః పదం ధూనయతే సదా। అతీక్ష్ణేనాభ్యుపాయేన తథా రాష్ట్రం సమాపిబేత్॥ 12-88-6 (68238) అల్పేనాల్పేన దేయేన వర్ధమానం ప్రదాపయేత్। తతో భూయస్తతో భూయః క్రమవృద్ధిం సమాచరేత్॥ 12-88-7 (68239) దమయన్నివ దంయాని శశ్వద్భారం వివర్ధయేత్। మృదుపూర్వం ప్రయత్నేన పాశానభ్యవహారయేత్॥ 12-88-8 (68240) సకృత్పాశావకీర్ణాస్తే న భవిష్యంతి దుర్దమాః। ఉచితేనైవ భోక్తవ్యాస్తే భవిష్యంత్యయత్నతః॥ 12-88-9 (68241) తస్మాత్సర్వసమారంభో దుర్లభః పురుషం ప్రతి। యథా ముఖ్యాన్సాంత్వయిత్వా భోక్తవ్యా ఇతరే జనాః॥ 12-88-10 (68242) తతస్తాన్భేదయిత్వా తు పరస్పరవివక్షితాన్। భుంజీత సాంత్వయంశ్చైవ యథాసుఖమయత్నతః॥ 12-88-11 (68243) న చాస్థానే న చాకాలే కరాంస్తేభ్యో నిపాతయేత్। ఆనుపూర్వ్యేణ సాంత్వేన యథాకాలం యథావిధి॥ 12-88-12 (68244) ఉపాయాన్ప్రబ్రవీంయేతాన్న మే మాయా వివక్షితా। అనుపాయేన దమయన్ప్రకోపయతి వాజినః॥ 12-88-13 (68245) పానాగారనివోశాశ్చ వేశ్యాః ప్రాపణికాస్తథా। కుశీలవాః సకితవా యే చాన్యే కేచిదీదృశాః॥ 12-88-14 (68246) నియంయాః సర్వ ఏవైతే యే రాష్ట్రస్యోపఘాతకాః। ఏతే రాష్ట్రేఽభితిష్ఠంతో బాధంతే భద్రికాః ప్రజాః॥ 12-88-15 (68247) న కేనచిద్యాచితవ్యః కశ్చిత్కించిదనాపది। ఇతి వ్యవస్థా భూతానాం పురస్తాన్మనునా కృతా॥ 12-88-16 (68248) సర్వే తథాఽనుజీవేయుర్న కుర్యుః కర్మ చేదిహ। సర్వ ఏవ ఇమే లోకా న భవేయురసంశయం॥ 12-88-17 (68249) ప్రభుర్నియమనే రాజా య ఏతాన్న నియచ్ఛతి। భుంక్తే స తస్య పాపస్య చతుర్భాగమితి శ్రుతిః॥ 12-88-18 (68250) భోక్తా తస్య తు పాపస్య సుకృతస్య యథాతథా। నియంతవ్యాః సదా రాజ్ఞా పాపా యే స్యుర్నరాధిప॥ 12-88-19 (68251) కృతపాపస్త్వసౌ రాజా య ఏతాన్న నియచ్ఛతి। తథా కృతస్య ధర్మస్య చతుర్భాగముపాశ్నుతే। 12-88-20 (68252) స్థానాన్యేతాని సంయంయ ప్రసంగో భూతినాశనః। కామే ప్రసక్తః పురుషః కిమకార్యం వివర్జయేత్॥ 12-88-21 (68253) మద్యమాంసపరస్వాని తథా దారధనాని చ। ఆహరేద్రాగవశగస్తథా శాస్త్రం ప్రదర్శయేత్॥ 12-88-22 (68254) ఆపద్యేవ తు యాచంతే యేషాం నాస్తి పరిగ్రహః। దాతవ్యం ధర్మతస్తేభ్యస్త్వనుక్రోశాద్భయాన్న తు॥ 12-88-23 (68255) మా తే రాష్ట్రే యాచనకా భవేయుర్మా చ దస్యవః। ఉపాదాతార ఏవైతే నైతే భూతస్య భావకాః॥ 12-88-24 (68256) యే భూతాన్యనుగృహ్ణంతి వర్ధయంతి చ యే ప్రజాః। తేతే రాష్ట్రేషు వర్తంతాం మా భూతానాం ప్రబాధకాః॥ 12-88-25 (68257) దండ్యాస్తే చ మహారాజ ధనాదానప్రయోజకాః। ప్రయోగం కారయేథాస్తే యథా దద్యుః కరాంస్తథా॥ 12-88-26 (68258) కృషిగోరక్ష్యవాణిజ్యం యచ్చాన్యత్కించిదీదృశం। పురుషైః కారయేత్కర్మ బహుభిః కర్మభేదతః॥ 12-88-27 (68259) నరశ్చేత్కృషిగోరక్ష్యం వాణిజ్యం చాప్యనుష్ఠితః। సంశయం లభతే కించిత్తేన రాజా విగర్హ్యతే॥ 12-88-28 (68260) ధనినః పూజయేన్నిత్యం పానాచ్ఛాదనభోజనైః। వక్తవ్యాశ్చానుగృహ్ణీధ్వం ప్రజాః సహ మయేతి వై॥ 12-88-29 (68261) అంగమేతన్మహద్రాజ్యే ధనినో నామ భారత। కకుదం సర్వభూతానాం ధనస్థో నాత్ర సంశయః॥ 12-88-30 (68262) ప్రాజ్ఞః శూరో ధనస్థశ్చ స్వామీ ధార్మిక ఏవ చ। తపస్వీ సత్యవాదీ చ బుద్ధిమాంశ్చాపి రక్షతి॥ 12-88-31 (68263) తస్మాత్సర్వేషు భూతేషు ప్రీతిమాన్భవ పార్థివ। సత్యమార్జవమక్రోధమానృశంస్యం చ పాలయ॥ 12-88-32 (68264) ఏవం దండం చ కోశం చ మిత్రం భూమిం చ లప్స్యసి। సత్యార్జవపరో రాజన్మిత్రకోశబలాన్వితః॥ ॥ 12-88-33 (68265) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 88॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-88-4 భ్రమరా ఇవ పాదపమితి ఝ. పాఠః॥ 12-88-6 శల్యకవాంస్తీక్ష్ణతుండ ఆఖువిశేషః। సహి నిద్రితస్య మనుష్యస్య పాదతలస్థం మాంసమతీక్ష్ణేనైవోపాయేన భక్షయతి। యథా విలేఖకః కర్ణమాఖుః పాదత్వచం యథేతి డ. థ. పాఠః॥ 12-88-8 దంయాని వత్సతరకులాని యథా క్రమేణ దమయేతద్వత్ప్రజా అపీత్యాహ దమయన్నివేతి। అభ్యవ హారయేద్వాహయేత్॥ 12-88-9 సకృత్సద్యః పాశావకీర్ణాః సంతో నభవిష్యంతి మరిష్యంతి। యతో దుర్దమా అథ ఉచితేన క్రమేణ తే భోక్తవ్యా దంయాః ప్రజాశ్చ। అసత్పాశావకీర్ణాస్తే భవిష్యంతీహ దుర్మదాః। ఇతి డ.థ. పాఠః॥ 12-88-10 పురుషం ప్రతీత్యస్య ప్రతిపురుషమిత్యర్థః॥ 12-88-11 తతో ముఖ్యద్వారా తానితరాన్ వివక్షితాన్వోదుమిష్టాన్। తతస్తాన్భోజయిత్వాత పరస్పరవివర్జితాన్। ఇతి థ.ద. పాఠః॥ 12-88-14 మద్యశాలాః సందేశహరాః కుట్టన్యః। కుత్సితేన శీలేన వాంతి గచ్ఛంతి ధర్మం హింసంతి వా కుశీల వా విటాః। కితమా ద్యూతకారాశ్చ ని గ్రాహ్యా ఇత్యాహ పానేతి॥ 12-88-15 భద్రికాః కల్యాణః॥ 12-88-16 యాచితవ్యః దత్తమృణం కరం వేతి శేషః॥ 12-88-17 అనుజావేయురనుసరేయుః। అన్యథా దోషమాహ నేతి॥ 12-88-20 తథా తథాభూతః నియచ్ఛన్నిత్యర్థః॥ 12-88-21 స్థానాని మద్యాదీనాం॥ 12-88-22 శాస్త్రమాజ్ఞాం ప్రదర్శయేత్ప్రవర్తయేత్॥ 12-88-28 సంశయం చోరేభ్యో రాజకీయేభ్యో వా భయాత్॥

12-89-0 (68266) భీష్మ ఉవాచ। 12-89-0x (5574) వనస్పతీభక్ష్యఫలాన్న చ్ఛింద్యుర్విషయే తవ। బ్రాహ్మణానాం మూలఫలం ధర్మమాహుర్మనీషిణః॥ 12-89-1 (68267) బ్రాహ్మణేభ్యోఽతిరిక్తం చ భుంజీరన్నితరే జనాః। న బ్రాహ్మణోపరోధేన హరేదన్యః కథంచన॥ 12-89-2 (68268) విప్రశ్చేత్త్యాగమాతిష్ఠేదాఖ్యాయా వృత్తికర్శితః। పరికల్యాస్య వృత్తిః స్యాత్సదారస్య నరాధిప॥ 12-89-3 (68269) స చేన్నోపనివర్తేత వాచ్యో బ్రాహ్మణసంసది। కస్మిన్నిదానీం మర్యాదామయం లోకః కరిష్యతి॥ 12-89-4 (68270) అసంశయం నివర్తేత న చేత్త్యక్ష్యత్యతః పరం। పూర్వం పరోక్షం వక్తవ్యమేతత్కౌంతేయ శాశ్వతం॥ 12-89-5 (68271) ఆహురేతజ్జనా బ్రహ్మన్న చైతచ్ఛ్రద్దధాంయహం। నిమంత్ర్యశ్చ భవేద్భోగైరవృత్త్యా చ తదా చరేత్॥ 12-89-6 (68272) కృషిగోరక్ష్యవాణిజ్యం లోకానామిహ జీవనం। ఊర్ధ్వం చైవ త్రయీ విద్యా సా భూతాన్భావయత్యుత॥ 12-89-7 (68273) తస్యాం ప్రపతమానాయాం యే స్యుస్తత్పరిపంథినః। దస్యవస్తద్వధాయేహ బ్రహ్మా క్షత్రమథాసృజత్॥ 12-89-8 (68274) శత్రూంజయ ప్రజా రక్ష యజస్వ క్రతుభిర్నృప। యుధ్యస్వ సమరే వీరో భూత్వా కౌరవనందన॥ 12-89-9 (68275) సంరక్ష్యాన్రక్షతే రాజా స రాజా రాజసత్తమః। యే కేచిత్తాన్న రక్షంతి తైరర్థో నాస్తి కశ్చన॥ 12-89-10 (68276) సదైవ రాజ్ఞా యోద్ధవ్యం సర్వలోకాద్యుధిష్ఠిర। తస్యాద్ధేతోర్హి భుంజీత మనుష్యానేవ మానవః॥ 12-89-11 (68277) ఆంతరేభ్యః పరాన్రక్షన్పరేభ్యః పునరాంతరాన్। పరాన్పరేభ్యః స్వాన్ఖేభ్యః సర్వాన్పాలయ నిత్యదా॥ 12-89-12 (68278) ఆత్మానం సర్వతో రక్షన్రాజన్రక్షస్వ మేదినీం। ఆత్మమూలమిదం సర్వమాహుర్వై విదుషో జనాః॥ 12-89-13 (68279) కిం ఛిద్రం కోను సంగో మే కింవాఽస్త్యవినిపాతితం। కుతో మామాశ్రయేద్దోష ఇతి నిత్యం విచింతయేత్॥ 12-89-14 (68280) అతీతదివసే వృత్తం ప్రశంసంతి న వా పునః। గుప్తైశ్చారైరనుమతైః పృథివీమనుసారయేత్॥ 12-89-15 (68281) జానీత యది మే వృత్తం ప్రశంసంతి న వా పునః। కచ్చిద్రోచేజ్జనపదే కచ్చిద్రాష్ట్రే చ మే వశః॥ 12-89-16 (68282) ధర్మజ్ఞానాం ధృతిమతాం సంగ్రామేష్వపలాయినాం। రాష్ట్రే తు యేఽనుజీవంతి యే తు రాజ్ఞోఽనుజీవినః॥ 12-89-17 (68283) అమాత్యానాం చ సర్వేషాం మధ్యస్థానాం చ సర్వశః। యే చ త్వాఽభిప్రశంసేయుర్నిందేయురథవా పునః॥ 12-89-18 (68284) సర్వాన్సుపరిణీతాంస్తాన్కారయేథా యుధిష్ఠిర। ఏకాంతేన హి సర్వేషాం న శక్యం తాత రోచితుం। మిత్రామిత్రమథో మధ్యం సర్వభూతేషు భారత॥ 12-89-19 (68285) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-89-20x (5575) తుల్యబాహుబలానాం చ తుల్యానాం చ గుణైరపి। కథం స్యాదధికః కశ్చిత్స చ భుంజీత మానవాన్॥ 12-89-20 (68286) భీష్మ ఉవాచ। 12-89-21x (5576) యచ్చరా హ్యచరానద్యురదంష్ట్రాందంష్ట్రిణస్తథా। ఆశీవిషా ఇవ క్రుద్ధా భుజంగాన్భుజగా ఇవ॥ 12-89-21 (68287) ఏతేభ్యశ్చాప్రమత్తః స్యాత్సదా శత్రోర్యుధిష్ఠిర। భారుండసదృశా హ్యేతే నిపతంతి ప్రమాదతః॥ 12-89-22 (68288) కచ్చిత్తే వణిజో రాష్ట్రే నోద్విజంతి కరార్దితాః। క్రీణంతో బహునాఽల్పేన కాంతారకృతవిశ్రమాః॥ 12-89-23 (68289) కచ్చిత్కృషికరా రాష్ట్రం న జహత్యతిపీడితాః। యే బహంతి ధురం రాజ్ఞాం తే భరంతీతరానపి॥ 12-89-24 (68290) `ఆలస్యేన హృతః పాదః పాదః పాషణ్·డమాశ్రితః। రాజానం సేవతే పాదః పాదః కృషిముపాశ్రితః॥ 12-89-25 (68291) ఏకపాదం త్రయః పాదా భక్షయంతి దినేదినే। తస్మాత్సర్వప్రయత్నేన పాదం రక్ష యుధిష్ఠిర॥ ' 12-89-26 (68292) ఇతో దత్తేన జీవంతి దేవాః పితృగణాస్తథా। మానుషోరగరక్షాంసి వయాంసి పశవస్తథా॥ 12-89-27 (68293) ఏషా తే రాష్ట్రవృత్తిశ్చ రాజ్ఞాం గుప్తిశ్చ భారత। ప్రోక్తోద్దిశ్యైతమేవార్థం భూయో వక్ష్యామి పా--వ॥ ॥ 12-89-28 (68294) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోననవతితమోఽధ్యాయః॥ 89॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-89-1 మూలఫలం బ్రాహ్మణానాం స్వమితి ధర్మమాహురతో న చ్ఛింద్యుః॥ 12-89-3 త్యాగం రాష్ట్రస్య॥ 12-89-6 భోగార్థీ చేద్రాష్ట్రం త్యజతి తదా భోగైరపి నిమంత్ర్యః। అవృత్త్యా చేతదావృత్త్యాపి నిమంత్ర్య ఇత్యాహ ఆహురితి॥ 12-89-7 ఊర్ధ్వం స్వర్గం॥ 12-89-11 లోకాత్ లోకహితార్థం యోద్ధవ్యం। భయుధ్యాంఖారానితి చార్థః॥ 12-89-13 విదుషో విద్వాంసః॥ 12-89-14 రాజ్ఞో వ్యసగీత్యేతి శేషః॥ 12-89-19 సుపరిణీతాన్ సత్కృతాన్ 12-89-21 అలవానేప దుర్బలం భుజ్జీత తుల్యాత్తు ఆత్మానం రక్షేచ్ఛలేన చ తం భుజ్జీతేత్యుత్తరమాహ యది ఆదినా॥ 12-89-22 భారుండః గృధ్రః॥

12-90-0 (68295) భీష్మ ఉవాచ। 12-90-0x (5577) ఆనంగిరాః క్షత్రధర్మానుచధ్యో బ్రహ్మవిత్తమః। మాంధాత్రే యౌవనాశ్చాయ ప్రీతిమానభ్యభాషత॥ 12-90-1 (68296) స యథాఽనుశశాసైజముచధ్యో బ్రహ్మవిత్తమః। తత్తేఽహం సంప్రవక్ష్యామి నిఖిలేన యుధిష్ఠిర॥ 12-90-2 (68297) ఉచథ్య ఉవాచ। 12-90-3x (5578) ధర్మామ రాజా భవతి న కామకరణాయ తు। మాన్యాతరభిజానీహి రాజా లోకస్య రక్షితా॥ 12-90-3 (68298) రాజా చరతి చేద్ధర్మం దేవత్వాయైవ కల్పతే। స చేదధర్మం చరతి నరకాయైవ గచ్ఛతి॥ 12-90-4 (68299) ధర్మే తిష్ఠంతి భూతాని ధర్మో రాజని తిష్ఠాతి। తం రాజా సాధు యః శాస్తి స రాజా శ్రియమశ్నుతే॥ 12-90-5 (68300) రాజాపరాధాన్మాంధాతర్లక్ష్మీవాన్పాప ఉచ్యతే। దేవాశ్చ గర్హాం గచ్ఛంతి ధర్మో నాస్తీతి చోచ్యతే॥ 12-90-6 (68301) అధర్మే వర్తమానానామర్థసిద్ధిః ప్రదృశ్యతే। తదేవ మంగలం లోకః సర్వః సమనువర్తతే॥ 12-90-7 (68302) ఉచ్ఛిద్యతే ధర్మవృత్తమధర్మో వర్తతే మహాన్। భయమాహుర్దివారాత్రం యదా పాపా న వార్యతే॥ 12-90-8 (68303) ఇదం మమ ఇదం నేతి సాధూనాం తాత ధర్మతః। న వై వ్యవస్థా భవతి యదా పాపో న వార్యతే॥ 12-90-9 (68304) నైవ భార్యా న పశవో న క్షేత్రం న నివేశనం। సందృశ్యేత మనుష్యాణాం యదా పాపబలం భవేత్॥ 12-90-10 (68305) దేవాః పూజాం న జానంతి న స్వధాం పితరస్తదా। న పూజ్యంతే హ్యతిథయో యదా పాపో న వార్యతే॥ 12-90-11 (68306) న వేదానధిగచ్ఛంతి వ్రతవంతో ద్విజాతయః। న యజ్ఞాంస్తన్వతే విప్రా యదా పాపో న వార్యతే॥ 12-90-12 (68307) వధ్యానామివ సత్వానాం మనో భవతి విహ్వలం। మనుష్యాణాం మహారాజ యదా పాపో న వార్యతే॥ 12-90-13 (68308) ఉభౌ లోకావభిప్రేక్ష్య రాజానమసృజంస్తథా। మునయోఽథ మహద్భూతమయం ధర్మో భవిష్యతి॥ 12-90-14 (68309) యస్మింధర్మో విరాజేత తం రాజానం ప్రచక్షతే। యస్మిన్విలీయతే ధర్మస్తం దేవా వృషలం విదుః॥ 12-90-15 (68310) వృషో హి భగవాంధర్మో యస్తస్య కురుతే లయం। వృషలం తం వీవదుర్దేవాస్తస్మాద్ధర్మం న లోపయేత్॥ 12-90-16 (68311) ధర్మే వర్ధతి వర్ధంతి సర్వభూతాని సర్వదా। తస్మిన్హ్రసతి హీయంతే తస్మాద్ధర్మం వివర్ధయేత్॥ 12-90-17 (68312) ధనాని స్పౌతి ధర్మో హి ధారణాద్వేతి నిశ్చయః। మానవాన మనుష్యేంద్ర స సీమాంతకరః స్మృతః॥ 12-90-18 (68313) ప్రభవార్థంమహి భూతానాం ధర్మః సృష్టః స్వయంభువా। తస్మాత్ప్రవర్ధయేద్ధర్మం ప్రజానుగ్రహకారణాత్॥ 12-90-19 (68314) తస్మాద్ధి రాజశార్దూల ధర్మః శ్రేష్ఠతరః స్మృతః। స రాజాయః ప్రజాః శాస్తి సాధుకృత్పురుషర్షభ॥ 12-90-20 (68315) కామక్రోధావనాదృత్య ధర్మమేవానుపాలయేత్। ధర్మః శ్రేయస్కరతమో రాజ్ఞాం భరతసత్తమ॥ 12-90-21 (68316) ధర్మస్య బ్రాహ్మణే యోనిస్తస్మాత్తాన్పూజయేత్సదా। బ్రాహ్మణానాం చ మాంధాతః కుర్యాత్కామానమత్సరీ॥ 12-90-22 (68317) తేషాం హ్యకామకరణాద్రాజ్ఞః సంజాయతే భయం। మిత్రాణి న చ వర్ధంతే తథాఽమిత్రీభవంత్యపి॥ 12-90-23 (68318) బ్రాహ్మణానాం సదాసూయన్బాల్యాద్వైరోచనిర్బలిః। అథాస్మాచ్ఛ్రీరపాక్రామద్యాఽస్మిన్నాసీత్ప్రతాపినీ॥ 12-90-24 (68319) తతస్తస్మాదపాక్రంయ సాఽగచ్ఛత్పాకశాసనం। అథ సోఽన్వతపత్పశ్చాచ్ఛ్రియం దృష్ట్వా పురందరే॥ 12-90-25 (68320) ఏతత్ఫలమసూయాయా అభిమానస్య చాభిభో। తస్మాద్బుధ్యస్వ మాంధాతర్మా త్వాం జహ్యాత్ప్రతాపినీ॥ 12-90-26 (68321) దర్పోనామ శ్రియః పుత్రో జజ్ఞేఽధర్మాదితి శ్రుతిః। తేన దేవాసురా రాజన్నీతాః సుబహవోఽవ్యయం॥ 12-90-27 (68322) రాజర్షయశ్చ బహవస్తథా బుధ్యస్వ పార్థివ। రాజా భవతి తం జిత్వా దాసస్తేన పరాజితః॥ 12-90-28 (68323) స యథా దర్పసహితమధర్మం నానుసేవతే। తథా వర్తస్వ మాంధాతశ్చిరం చేత్స్థాతుమిచ్ఛసి॥ 12-90-29 (68324) మత్తాత్ప్రమత్తాత్పౌగండాదున్మత్తాచ్చ విశేషతః। నిందితాచ్చాసదాచారాద్దుర్హృదాం చాపి సేవనాత్॥ 12-90-30 (68325) నిగృహీతాదమాత్యాచ్చ స్త్రీభ్యశ్చైవ విశేషతః। పర్వతాద్విషమాద్దుర్గాద్ధస్తినోఽశ్వాత్సరీసృపాత్॥ 12-90-31 (68326) ఏతేభ్యోఽనిత్యయుక్తః స్యాన్నక్తం చర్యాం చ వర్జయేత్। అత్యాశాం చాభిమానం చ దంభం క్రోధం చ వర్జయేత్॥ 12-90-32 (68327) అవిజ్ఞాతాసు చ స్త్రీషు క్లీబాసు స్వైరిణీషు చ। పరభార్యాసు కన్యాసు నాచరేన్మైథునం నృప॥ 12-90-33 (68328) కులేషు పాపరక్షాంసి జాయంతే వర్ణసంకరాత్। అపుమాంసోఽంగహీనాశ్చ స్థూలజిహ్వా విచేతసః॥ 12-90-34 (68329) ఏతే చాన్యే చ జాయంతే యదా రాజా ప్రమాద్యతి। తస్మాద్రాజ్ఞా విశేషేణం వర్తితవ్యం ప్రజాహితే॥ 12-90-35 (68330) క్షత్రియస్య ప్రమత్తస్య దోషః సంజాయతే మహాన్। అధర్మాః సంప్రవర్ధంతే ప్రజాసంకరకారకాః॥ 12-90-36 (68331) అశీతే విద్యతే శీతం శీతే శీతం న విద్యతే। అవృష్టిరతివృష్టిశ్చ వ్యాధిశ్చాప్యావిశేత్ప్రజాః॥ 12-90-37 (68332) నక్షత్రాణ్యుపతిష్ఠంతి గ్రహా ఘోరాస్తథాగతే। ఉత్పాతాశ్చాత్ర దృశ్యంతే బహవో రాజనాశనాః॥ 12-90-38 (68333) అరక్షితాత్మా యో రాజా ప్రజాశ్చాపి న రక్షతి। ప్రజాశ్చ తస్య క్షీయంతే తతః సోఽను వినశ్యతి॥ 12-90-39 (68334) ద్వావాదదాతే హ్యేకస్య ద్వయోః సుబహవోఽపరే। కుమార్యః సంప్రలుప్యంతే తదాహుర్నృపదూషణం॥ 12-90-40 (68335) మమైతదితి నైతచ్చ మనుష్యేష్వవతిష్ఠతి। త్యక్త్వా ధర్మం యదా రాజా ప్రమాదమనుతిష్ఠిత॥ ॥ 12-90-41 (68336) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి నవతితమోఽధ్యాయః॥ 90॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-90-1 అంగిరాః ఆంగిరసాః॥ 12-90-12 న భార్యామధిగచ్ఛంతీతి ఝ. పాఠః॥ 12-90-15 ధర్మో ధర్మపాలః॥ 12-90-16 కురుతే హ్యలమితి ఝ. పాఠః। తత్ర అలం వారణమిత్యర్థః। తేన వృషం లునాతి చ్ఛినత్తీతి వృషల ఇతి యోగో దర్శితః॥ 12-90-18 ధర్మపదస్య ద్వేధా వ్యుత్పత్తిమాహ ధనానీతి। ధారణాద్వా ధర్మః। సీమాంతకరః యావత్పాపం తావద్యాతనాకర ఇత్యర్థః॥ 12-90-28 తం దర్పం॥ 12-90-30 పౌగండాద్వాలకాదజ్ఞాదిత్యర్థః। కదంయాశాదుదావర్తాద్దుర్హృదాం చాపీతి ట. పాఠః॥ 12-90-32 అనిత్యయుక్తః స్యాత్ నిత్యమయుక్తః స్యాదిత్యర్థః। ఏకచర్యాం చ వర్జయేదితి ద. పాఠః॥ 12-90-34 అపుమాంసః క్లీబాః। స్థూలజిహ్వా మూకాః॥ 12-90-38 నక్షత్రాణి ధూమకేత్వాదయః॥ 12-90-40 ఏకస్య ధనం ద్వావాదదాతే ఆచ్ఛిద్య గృహ్ణీతః॥

12-91-0 (68337) ఉచథ్య ఉవాచ। 12-91-0x (5579) కాలవర్షీ చ పర్జన్యో ధర్మచారీ చ పార్థివః। సంపద్యదేషా భవతి సా బిభర్తి సుఖం ప్రజాః॥ 12-91-1 (68338) యో న జానాతి నిర్హర్తుం వస్త్రాణాం రజకో మలం। రత్నాని వా శోధయితుం యథా నాస్తి తథైవ సః॥ 12-91-2 (68339) ఏవమేతద్ద్విజేంద్రాణాం క్షత్రియాణాం విశాం తథా। శూద్రశ్చతుర్థో వర్ణానాం నానాకర్మస్వవస్థితః॥ 12-91-3 (68340) కర్మ శూద్రే కృషిర్వైశ్యే దండనీతిశ్చ రాజని। బ్రహ్మచర్యం తపో మంత్రాః సత్యం చాపి ద్విజాతిషు॥ 12-91-4 (68341) తేషాం యః క్షత్రియో వేద పాత్రాణామివ శోధనం। శీలదోషాన్వినిర్హర్తుం స పితా స ప్రజాపతిః॥ 12-91-5 (68342) కృతం త్రేతా ద్వాపరశ్చ కలిశ్చ భరతర్షభ। రాజవృత్తాని సర్వాణి రాజైవ యుగముచ్యతే॥ 12-91-6 (68343) చాతుర్వర్ణ్యం తథా వేదాశ్చాతురాశ్రంయమేవ చ। సర్వమేతత్ప్రముహ్యేత యదా రాజా ప్రమాద్యతి॥ 12-91-7 (68344) అగ్నిత్రేతా త్రయీ విద్యా యజ్ఞాశ్చ సహదక్షిణాః। సర్వ ఏవ ప్రముహ్యంతే యదా రాజా ప్రమాద్యతి॥ 12-91-8 (68345) రాజైవ కర్తా భూతానాం రాజైవ చ వినాశకః। ధర్మాత్మా యః స కర్తా స్యాదధర్మాత్మా వినాశకః॥ 12-91-9 (68346) రాజ్ఞో భార్యాశ్చ పుత్రాశ్చ బాంధవాః సుహృదస్తథా। సమేత్య సర్వే శోచంతి యదా రాజా ప్రమాద్యతి॥ 12-91-10 (68347) హస్తినోఽశ్వాశ్చ గావశ్చాప్యుష్ట్రాశ్వతరగర్దభాః। అధర్మవృత్తే నృపతౌ సర్వే సీదంతి జంతవః॥ 12-91-11 (68348) [దుర్బలార్థం బలం సృష్టం ధాత్రా మాంధాతరుచ్యతే। అబలం తు మహద్భూతం యస్మిన్సర్వం ప్రతిష్ఠితం॥ 12-91-12 (68349) యశ్చ భూతం సంభజతే యే చ భూతాస్తదన్వయాః। అధర్మస్థే హి నృపతౌ సర్వే శోచంతి పార్థివ॥] 12-91-13 (68350) దుర్బలస్య చ యచ్చక్షుర్మునేరాశీవిషస్య చ। అవిషహ్యతమం మన్యే మా స్మ దుర్బలమాసదః॥ 12-91-14 (68351) దుర్బలాంస్తాత మన్యేథా నిత్యమేవావిమాని తాన్। మా త్వాం దుర్బలచక్షూంషి ప్రదహేయుః సబాంధవం॥ 12-91-15 (68352) న హి దుర్బలదగ్ధస్య కులే కించిత్ప్రరోహతి। ఆమూలం నిర్దహంత్యేవ మా స్మ దుర్బలమాసద॥ 12-91-16 (68353) అబలం వై బలాచ్ఛ్రేయో యచ్చాతిబలవద్బలం। బలస్యాబలదగ్ధస్య న కించితవశిష్యతే॥ 12-91-17 (68354) విమానితో హతః క్లిష్టస్త్రాతారం చేన్న విందంతే। అమానుషకృతస్తత్ర దండో హంతి నరాధిపం॥ 12-91-18 (68355) మా స్మ తాత బలస్థస్త్వం భుంజీథా దుర్బలం జనం। మా త్వాం దుర్బలచక్షూంషి దహంత్వగ్నిరివాశయం॥ 12-91-19 (68356) యాని మిథ్యాభిశస్తానాం పతంత్యశ్రూణి రోదతాం। తాని పుత్రాన్పశూన్ఘ్నంతి తేషాం మిథ్యాభిశంసినాం॥ 12-91-20 (68357) యది నాత్మని పుత్రేషు న చేత్పౌత్రేషు నప్నృషు। న హి పాపం కృతం కర్మ సద్యః ఫలతి గౌరిబ॥ 12-91-21 (68358) యత్రాబలో వధ్యమానస్త్రాతారం నాధిగచ్ఛతి। మహాందైవకృతస్తత్ర దండః పతతి దారుణః॥ 12-91-22 (68359) యుక్తా యదా జానపదా భిక్షంతే బ్రాహ్మణా ఇవ। అభీక్ష్ణం భిక్షురూపేణ రాజానం ఘ్నంతి తాదృశాః॥ 12-91-23 (68360) రాజ్ఞో యదా జనపదే బహవో రాజపూరుషాః। అనయేనోపవర్తంతే తద్రాజ్ఞః కిల్బిషం మహత్॥ 12-91-24 (68361) యదా యుక్త్యా నయేదర్థాన్కామాదర్థవశేన వా। కృపణం యాచమానానాం తద్రాజ్ఞో వైశసం మహత్॥ 12-91-25 (68362) మహాన్వృక్షో జాయతే వర్ధతే చ తం చైవ భూతాని సమాశ్రయంతి। యదా వృక్షశ్ఛిద్యతే దహ్యతే చ తదాశ్రయా అనికేతా భవంతి॥ 12-91-26 (68363) యదా రాష్ట్రే ధర్మమగ్ర్యం చరంతి సంస్కారం కా రాజగుణం బ్రువాణాః। తైశ్చాధర్మశ్చరితో ధర్మమోహా త్తూప జహ్యాత్సుకృతం దుష్కృతం చ॥ 12-91-27 (68364) యత్ర పాపా జ్ఞాయమానాశ్చరంతి సభాం కలిర్విందతే తత్ర రాజ్ఞః। యత్ర రాజా శాస్తి నరాన్న శక్త్యా న తద్రాజ్యం వర్ధతే భూమిపస్య॥ 12-91-28 (68365) యశ్చామాత్యాన్మానయిత్వా యథా హి మంత్రే చ యుద్ధే చ నృపోఽనుయుంజ్యాత్। బిబర్ధతే తస్య రాష్ట్రం నృపస్య భుంక్తే మహీం చాప్యఖిలాం చిరాయ॥ 12-91-29 (68366) అత్రాపి సుకృతం కర్మ వాచం చైవ సుభాషితాం। సమీక్ష్య పూజయన్రాజా ధర్మం ప్రాప్నోత్యనుత్తమం॥ 12-91-30 (68367) సంవిభజ్య యదా భుంక్తే నచాన్యానవమన్యతే। నిహంతి బలినం దృప్తం స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-31 (68368) త్రాయతే హి యదా సర్వం వాచా కాయేన కర్మణా। పుత్రస్యాపి న మృష్యేచ్చ స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-32 (68369) సంవిభజ్య యదా భుంక్తే నృపతిర్దుర్బలాన్నరాన్। తదా భవంతి బలినః స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-33 (68370) యదా రక్షతి రాష్ట్రాణి యదా దస్యూనపోహతి। యదా జయతి సంగ్రామే స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-34 (68371) పాపమాచరతో యత్ర కర్మణా వ్యాహృతేన వా। ప్రియస్యాపి న మృష్యేత స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-35 (68372) యదా సారణికాన్రాజా పుత్రవత్పరిరక్షతి। భినత్తి న చ మర్యాదాం స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-36 (68373) యదాప్తదక్షిణైర్యజ్ఞైర్యజతే శ్రద్ధయాఽన్వితః। కామద్వేషావనాదృత్య స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-37 (68374) కృపణానాథవృద్ధానాం యదాఽశ్రు పరిమార్జతి। హర్షం సంజనయన్నౄణాం స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-38 (68375) వివర్ధయతి మిత్రాణి తథాఽరీంశ్చాపి కర్షతి। సంపూజయతి సాధూంశ్చ స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-39 (68376) సత్యం పాలయతి ప్రీత్యా నిత్యం భూమిం ప్రయచ్ఛతి। పూజయేదతిథీన్భృత్యాన్స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-40 (68377) నిగ్రహానుగ్రహౌ చోభౌ యత్ర స్యాతాం ప్రతిష్ఠితౌ। అస్మిఁల్లోకే పరే చైవ రాజా స ప్రాప్నుతే ఫలం॥ 12-91-41 (68378) యమో రాజా ధార్మికాణాం మాంధాతః పరమేశ్వరః। సంయచ్ఛన్యమవత్ప్రాణానసంయచ్ఛంస్తు పావకః॥ 12-91-42 (68379) ఋత్విక్పురోహితాచార్యాన్సత్కృత్యానవమత్య చ। యదా సంయక్ప్రగృహ్ణాతి స రాజ్ఞో ధర్మ ఉచ్యతే॥ 12-91-43 (68380) యమో యచ్ఛతి భూతాని సర్వాణ్యేవావిశేషతః। తథా రాజ్ఞాఽనుకర్తవ్యం యంతవ్యా విధివత్ప్రజాః॥ 12-91-44 (68381) సహస్రాక్షేణ రాజా హి సర్వథైవోపమీయతే। స పశ్యతి చ యం ధర్మ స ధర్మః పురుషర్షభ॥ 12-91-45 (68382) అప్రమాదేన శిక్షేథాః క్షమాం బుద్ధిం ధృతిం మతిం। భూతానాం తత్త్వజిజ్ఞాసా సాధ్వసాధు చ సర్వదా॥ 12-91-46 (68383) సంగ్రహః సర్వభూతానాం దానం చ మధురా చ వాక్। పౌరజానపదాశ్చైవ గోప్తవ్యాః స్వప్రజా యథా॥ 12-91-47 (68384) న జాత్వదక్షో నృపతిః ప్రజాః శక్నోతి రక్షితుం। భారో హి సుమహాంస్తాత రాజ్యం నామ సుదుర్వహం॥ 12-91-48 (68385) తద్దండవిన్నృపః ప్రాజ్ఞః శూరః శక్నోతి రక్షితుం। న హి శక్యమదండేన క్లీబేనాబుద్ధినాఽపి వా॥ 12-91-49 (68386) అభిరూపైః కులే జాతైర్దక్షైర్భక్తైర్బహుశ్రుతైః। సర్వం బుద్ధ్యా పరీక్షేథాస్తాపసాశ్రమిణామపి॥ 12-91-50 (68387) అతస్త్వం సర్వభూతానాం ధర్మం వేత్స్యసి వై పరం। స్వదేశే పరదేశే వా న తే ధర్మో వినంక్ష్యతి॥ 12-91-51 (68388) ధర్మేచార్థే చ కామే చ ధర్మ ఏవోత్తరో భవేత్। అస్మింల్లోకే పరే చైవ ధర్మాత్మా సుఖమేధతే॥ 12-91-52 (68389) త్యజంతి దారాన్పుత్రాంశ్చ మనుష్యాః పరిపూజితాః। సంగ్రహశ్చైవ భూతానాం దానం చ మధురా చ వాక్॥ 12-91-53 (68390) అప్రమాదశ్చ శౌచం చ రాజ్ఞో భూతికరం మహత్। ఏతేభ్యశ్చైవ మాంధాతః సతతం మా ప్రమాదిథాః॥ 12-91-54 (68391) అప్రమత్తో భవేద్రాజా ఛిద్రదర్శీ పరాత్మనోః। నాస్య చ్ఛిద్రం పరః పశ్యేచ్ఛిద్రేషు పరమన్వియాత్॥ 12-91-55 (68392) ఏతద్వౄత్తం వాసవస్య యమస్య వరుణస్య చ। రాజర్షీణాం చ సర్వేషాం తత్త్వమప్యనుపాలయ॥ 12-91-56 (68393) తత్కురుష్వ మహారాజ వృత్తం రాజర్షిసేవితం। ఆతిష్ఠ దివ్యం పంథానమహ్నాయ పురుషర్షభ॥ 12-91-57 (68394) ధర్మవృత్తం హి రాజానం ప్రేత్య చేహ చ భారత। దేవర్షిపితృగంధర్వాః కీర్తయంతి మహౌజసః॥ 12-91-58 (68395) భీష్మ ఉవాచ। 12-91-59x (5580) స ఏవముక్తో మాంధాతా తేనోచథ్యేన భారత। కృతవానవిశంకశ్చ ఏకః ప్రాప చ మేదినీం॥ 12-91-59 (68396) భవానపి తథా సంయఙ్భాంధాతేవ మహీపతే। ధర్మం కృత్వా మహీం రక్ష స్వర్గే స్థానమవాప్స్యసి॥ ॥ 12-91-60 (68397) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకనవతితమోఽధ్యాయః॥ 91॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-91-3 ద్విజాదీనాం మధ్యే యః కశ్చిన్ఛూద్రో వా నానాకర్మస్వవస్థితః స్వకర్మచ్యుతో మూఢః ఏవం రజకతుల్య ఇత్యర్థః॥ 12-91-8 అగ్నిత్రేతా వహ్నిత్రయం॥ 12-91-12 అబలస్య పాలనాన్మహత్పుణ్యమపాలనాచ్చ మహత్పాపమిత్యర్థః। 12-91-13 భూతం దుర్బలం సంభజతేఽన్నాదినా సేవతే। తదన్వయాః దాతృసంబంధినః॥ 12-91-21 యది ఆత్మని ఫలం పాప న ఫలతి తర్హి పుత్రాదిషు ఫలతి నతు సద్యః ఫలతీత్యర్థః॥ 12-91-22 మోహాద్దైవకృత ఇతి డ. థ. పాఠః॥ 12-91-25 నయేత్ అపహరేత్॥ 12-91-27 మహానితి దృష్టాంతముక్త్వా దార్ష్టాంతికమాహ యదేతి। యదా ధర్మం చరతి తదా రాజా వర్ధత ఇతి భావః। దుష్కృతం చాపయాతీత్యర్థః। రాజపుత్రం బ్రువాణా ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-91-28 యదా రాజ్రా శాస్తి నరానశిష్టాంస్తదా రాజ్యం వర్ధతే భూమిపస్యేతి ఝ. పాఠః॥ 12-91-31 నామాత్యానవమన్యత ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-91-33 సంవిభజ్య యదా భుంక్తే నృపతిర్యది పార్థివ। దుర్బలానాం బలం చైవేతి ట. డ.ఛ. పాఠః॥ 12-91-36 సారణికాన్ ప్రసారిణీప్రధానాన్వణిజః॥ 12-91-42 ధార్మికాణం పరమేశ్వరోఽనుగ్రాహకః। ప్రాణాన్ ఇంద్రియాణి సంయచ్ఛన్భవేత్। అనియచ్ఛంస్తు పావకః స్వాశ్రయదాహీ భవతీత్యర్థః॥ 12-91-50 అమిరూపైరమాత్యైః సహేతి శేషః॥ 12-91-54 ప్రమాదిథాః ప్రమాద్యేషాః॥

12-92-0 (68398) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-92-0x (5581) కథం ధర్మే స్థాతుమిచ్ఛన్రాజా వర్తేత భారత। పృచ్ఛామి త్వాం కురుశ్రేష్ఠ తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-92-1 (68399) భీష్మ ఉవాచ। 12-92-2x (5582) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। గీతం దృష్టార్థతత్త్వేన వామదేవేన ధీమతా॥ 12-92-2 (68400) రాజా వసుమనా నామ కౌసల్యో బలవాఞ్శుచిః। మహర్షి పరిపప్రచ్ఛ వామదేవం తపస్వినం॥ 12-92-3 (68401) ధర్మార్థసహితైర్వాక్యైర్భగవన్ననుశాధి మాం। యేన వృత్తేన వై తిష్ఠన్న చ్యవేయం స్వధర్మతః॥ 12-92-4 (68402) తమబ్రవీద్ధామదేవస్తేజస్వీ తపతాం వరః। హేమవర్ణం సుఖాసీనం యయాతిమివ నాహుషం॥ 12-92-5 (68403) వామదేవ ఉవాచ। 12-92-6x (5583) ధర్మమేవానువర్తస్వ న ధర్మాద్విద్యతే పరం। ధర్మే స్థితా హి రాజానో జయంతి పృథివీమినాం॥ 12-92-6 (68404) అర్థసిద్ధేః పరం ధర్మం మన్యతే యో మహీపతిః। వృద్ధ్యాం చ కురుతే బృద్ధిం స ధర్మేణ విరాజతే॥ 12-92-7 (68405) అధర్మదర్శీ యో రాజా బలాదేవ ప్రవర్తతే। క్షిప్రమేవాపయాతోఽస్మాదుభౌ ప్రథమమధ్యమౌ॥ 12-92-8 (68406) అసత్పాపిష్ఠసచివో వధ్యో లోకస్య ధర్మహా। సహైవ పరివారేణ క్షిప్రమేవావసీదతి॥ 12-92-9 (68407) అర్థానామననుష్ఠాతా కామచారీ వికత్థనః। అపి సర్వాం మహీం లబ్ధ్వా క్షిప్రమేవ వినశ్యతి॥ 12-92-10 (68408) అథాదదానః కల్యాణమనసూయుర్జితేంద్రియః। వర్ధతే మతిమాన్రాజా స్రోతోభిరివ సాగరః॥ 12-92-11 (68409) న పూర్ణోఽస్మీతి మన్యేత ధర్మతః కామతోఽర్థతః। బుద్ధితో మంత్రతశ్చాపి సతతం వసుధాధిప॥ 12-92-12 (68410) ఏతేష్వేవ హి సర్వేషు లోకయాత్రా ప్రతిష్ఠితా। ఏతాని శృణ్వఁల్లభతే యశః కీర్తి శ్రియం ప్రజాః॥ 12-92-13 (68411) ఏవం యో ధర్మసంరంభీ ధర్మార్థపరిచింతకః। అర్థాన్పరీక్ష్యారభతే స ధ్రువం మహదశ్నుతే॥ 12-92-14 (68412) అదాతా హ్యనభిస్నేహో దణ్·డేనావర్తయన్ప్రజాః। సాహసప్రకృతీ రాజా క్షిప్రమేవ వినశ్యతి॥ 12-92-15 (68413) అథ పాపం కృతం బుద్ధ్యా న చ పశ్యత్యబుద్ధిమాన్। అకీర్త్యాఽభిసమాయుక్తో భూయో నరకమశ్నుతే॥ 12-92-16 (68414) తతో న యాచితుర్దాతుః శుక్లస్య రసవేదినః। వ్యసనం స్వమివోత్పన్నం విజిఘాంసంతి మానవాః॥ 12-92-17 (68415) యస్య నాస్తి గురుర్ధర్మే న చాన్యానపి పృచ్ఛతి। సుఖతంత్రోఽర్థలాభేషు న చిరం సుఖమశ్నుతే॥ 12-92-18 (68416) గురుప్రధానో ధర్మేషు స్వయమర్థానవేక్షితా। ధర్మప్రధానో లాభేషు స చిరం సుఖమశ్నుతే॥ ॥ 12-92-19 (68417) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వమి రాజధర్మపర్వణి ద్వినవతితమోఽధ్యాయః॥ 92॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-92-8 ఉభౌ ధర్మార్థౌ॥ 12-92-9 అసంతో దుష్టాః॥ 12-92-13 ఏతేషు ధర్మాదిషు॥

12-93-0 (68418) వామదేవ ఉవాచ। 12-93-0x (5584) యత్రాధర్మం ప్రణయతే దుర్బలే బలవత్తరః। తాం వృత్తిముపజీవంతి యే భవంతి తదన్వయాః॥ 12-93-1 (68419) రాజానమనువర్తంతే తం పాపాభిప్రవర్తకం। అవినీతమనుష్యం తత్క్షిప్రం రాష్ట్రం వినశ్యతి॥ 12-93-2 (68420) యద్వౄత్తముపజీవంతి ప్రకృతిస్థస్య మానవాః। తదేవ విషమస్థస్య స్వజనోఽపి న మృష్యతే॥ 12-93-3 (68421) సాహసప్రవృత్తే ర్యత్ర కించిదుల్వణమాచరేత్। అశాస్త్రలక్షణో రాజా క్షిప్రమేవ వినశ్యతి॥ 12-93-4 (68422) సద్వౄత్తాచరితాం వృత్తిం క్షత్రియో నానువర్తతే। జితానామజితానాం చ క్షత్రధర్మాదపైతి సః॥ 12-93-5 (68423) ద్విషంతం కృతకల్యాణం గృహీత్వా నృపతిం రణే। యో న నయతే ద్వేషాత్క్షత్రధర్మాదపైతి సః॥ 12-93-6 (68424) శక్తః ఆత్సుసుఖో రాజా కుర్యాత్తారణమాపది। ప్రియో అతి భూతానాం న చ విభ్రశ్యతే శ్రియః॥ 12-93-7 (68425) అప్రియం యస్య కుర్వీత భూయస్తస్య ప్రియం చరేత్। అచిరేణ ప్రియః స స్యాద్యోఽప్రియే ప్రియమాచరేత్॥ 12-93-8 (68426) మృషావాదం పరిహరేత్కుర్యాత్ప్రియమయాచితః। న కామాన్న చ సంరంభాన్న ద్వేషాద్ధర్మముత్సృజేత్॥ 12-93-9 (68427) `అమాయయైవ వర్తేత న చ సత్యం త్యజేద్బుధః। దమం ధర్మం చ శీలం చ క్షత్రధర్మం ప్రజాహితం॥' 12-93-10 (68428) నాపత్రపేత ప్రశ్నేషు నాభిభావిగిరం సృజేత్। న త్వరేత న చాసూయేత్తథా సంగృహ్యతే పరః॥ 12-93-11 (68429) ప్రియే నాతిభృశం హృష్యేదప్రియే న చ సంజ్వరేత్। న తప్యేదర్థకృచ్ఛ్రేషు ప్రజాహితమనుస్మరన్॥ 12-93-12 (68430) యః ప్రియం కురుతే నిత్యం గుణతో వసుధాధిపః। తస్య కర్మాణి సిద్ధ్యంతి న చ సంత్యజ్యతే శ్రియా॥ 12-93-13 (68431) నివృత్తం ప్రతికూలేభ్యో వర్తమానమనుప్రియే। భక్తం భజేత నృపతిస్తద్వై వృత్తం సతామిహ॥ 12-93-14 (68432) అప్రకీర్ణేంద్రియగ్రామమత్యంతానుగతం శుచిం। శక్తం చైవానురక్తం చ యుంజ్యాన్మహతి కర్మణి॥ 12-93-15 (68433) `శ్రేయసో లక్షణం చైతద్విక్రమో యత్ర దృశ్యతే। కీర్తిప్రధానో యశ్చ స్యాత్సమయే యశ్చ తిష్ఠతి। సమర్థాన్పూజయేద్యశ్చ న చ స్పర్ధేత యశ్చతైః॥ 12-93-16 (68434) ఏవమేతైర్గుణైర్యుక్తో యోఽనురజ్యతి భూమిపం। భర్తురర్థేష్వప్రమత్తం నియుంజ్యాదర్థకర్మణి॥ 12-93-17 (68435) మూఢమైంద్రియకం లుబ్ధమనార్యచరితం శఠం। అనతీతోపధం హింస్రం దుర్బుద్ధిమబహుశ్రుతం॥ 12-93-18 (68436) త్యక్తోపాత్తం మద్యరతం ద్యూతస్త్రీమృగయాపరం। కార్యే మహతి యుంజానో హీయతే నృపతిః శ్రియా॥ 12-93-19 (68437) రక్షితాత్మా చ యో రాజా రక్ష్యాన్యశ్చానురక్షతి। ప్రజాశ్చ తస్య వర్ధంతే సుఖం చ మహదశ్నుతే॥ 12-93-20 (68438) యే కేచిద్భూమిపతయః సర్వాంస్తానన్వవేక్షయేత్। సుహృద్భిరనభిఖ్యాతైస్తేన రాజా న రిష్యతే॥ 12-93-21 (68439) అపకృత్య బలస్థస్వ దూరస్థోఽస్మీతి నాశ్వసేత్। శ్యేనాభిపతనైరేతే నిపతంతి ప్రమాద్యతః॥ 12-93-22 (68440) దృఢమూలస్త్వదుష్టాత్మా విదిత్వా బలమాత్మనః। అబలానభియుంజీత న తు యే బలవత్తరాః॥ 12-93-23 (68441) విక్రమేణ మహీం లబ్ధ్వా ప్రజా ధర్మేణ పాలయేత్। ఆహవే నిధనం కుర్యాద్రాజా ధర్మపరాయణః॥ 12-93-24 (68442) మరణాంతమిదం సర్వం నేహ కించిదనామయం। తస్మాద్ధర్మే స్థితో రాజా ప్రజా ధర్మేమ పాలయేత్॥ 12-93-25 (68443) రక్షాధికరణం యుద్ధం తథా ధర్మానుశాసనం। మంత్రచింతా సుఖం కాలే పంచభిర్వర్ధతే మహీ॥ 12-93-26 (68444) ఏతాని యస్య గుప్తాని స రాజా రాజసత్తమ। సతతం వర్తమానోఽత్ర రాజా భుంక్తే మహీమిమాం॥ 12-93-27 (68445) నైతాన్యేకేన శక్యాని సాతత్యేనానువీక్షితుం। ఏతేష్వాప్తాన్ప్రతిష్ఠాప్య రాజా భుంక్తే చిరం మహీం॥ 12-93-28 (68446) దాతారం సంవిభక్తారం మార్దవోపగతం శుచిం। అసంత్యక్తమనుష్యం చ తం జనాః కుర్వతే నృపం॥ 12-93-29 (68447) యస్తు నైఃశ్రేయసం శ్రుత్వా జ్ఞానం తత్ప్రతిపద్యతే। ఆత్మనో మతముత్సృజ్య తం లోకోఽనువిధీయతే॥ 12-93-30 (68448) యోఽర్థకామస్య వచనం ప్రాతికూల్యాన్న మృష్యతే। శృణోతి ప్రతికూలాని సర్వదా విమనా ఇవ॥ 12-93-31 (68449) అగ్రాంయచరితాం వృత్తిం యో న సేవేత నిత్యదా। జితానామజితానాం చ క్షత్రధర్మాదపైతి సః॥ 12-93-32 (68450) [నిగృహీతాదమాత్యాచ్చ స్త్రీభ్యశ్చైవ విశేషతః। పర్వతాద్విషమాద్దుర్గాద్ధస్తినోఽశ్వాత్సరీసృపాత్। ఏతేభ్యో నిత్యయుక్తః సన్రక్షేదాత్మానమేవ తు॥] 12-93-33 (68451) ముఖ్యానమాత్యాన్యో హిత్వా నిహీనాన్కురుతే ప్రియాన్। స వై వ్యసనమాసాద్య సాధుమార్గం న విందతి॥ 12-93-34 (68452) యః కల్యాణగుణాంజ్ఞాతీన్ప్రద్వేషాన్నో బుభూషతి। అదృఢాత్మా దృఢక్రోధః నాస్యార్థో వసతేఽంతికే॥ 12-93-35 (68453) అథ యో గుణసంపన్నాన్హృదయస్య ప్రియానపి। ప్రియేణ కురుతే వశ్యాంశ్చిరం యశసి తిష్ఠతి॥ 12-93-36 (68454) నాకాలే ప్రణయేదర్థాన్నాప్రియే జాతు సంజ్వరేత్। ప్రియే నాతిభృశం తుష్యేద్యుంజీతారోగ్యకర్మణి॥ 12-93-37 (68455) కే వాఽనురక్తా రాజానః కే భయాత్సముపాశ్రితాః। మధ్యస్థదోషాః కే చైషామితి నిత్యం విచింతయేత్॥ 12-93-38 (68456) న జాతు బలవాన్భూత్వా దుర్బలే విశ్వసేత్క్వచిత్। భారుండసదృశా హ్యేతే నిపతంతి ప్రమాద్యతః॥ 12-93-39 (68457) అపి సర్వగుణైర్యుక్తం భర్తారం ప్రియవాదిన। అభిద్రుహ్యతి పాపాత్మా న తస్మాద్విశ్వసేజ్జనాన్॥ 12-93-40 (68458) ఏతద్రాజోపనిషదం యయాతిః స్మాహ నాహుషః। మనుష్యవిషయే యుక్తో హంతి శత్రూన్సవాసవాన్॥ ॥ 12-93-41 (68459) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రినవతితమోఽధ్యాయః॥ 93॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-93-1 యత్ర రాష్ట్రే। ప్రణయతే ఆరోపయతి॥ 12-93-2 అనువర్తంతేఽన్యే॥ 12-93-3 ప్రకృతిః స్వధర్మః। విషమః కుమార్గః॥ 12-93-5 జిత్తానామాపన్నానాం। అజితానాం స్వస్థానాం॥ 12-93-6 కృతకల్యాణం ప్రాగుపకారం కృతవంతం॥ 12-93-12 ప్రియం భృత్యాదీనాం॥ 12-93-17 అనురజ్యత్యనురంజయతి। ఏవమేవ గుణైర్యుక్తో యో న రక్షతి భూమిపం। భర్తురర్థేష్వసూయంతం న తం యుంజీత కర్మణి ఇతి డ.థ.పాఠః॥ 12-93-21 సుహృద్భిశ్చారైః। అనభిఖ్యాతైః స్వేషాం పరేషాం చావిదితైః॥ 12-93-26 రక్షాధికరణం దుర్గాది। సుఖం సుఖప్రదానం॥ 12-93-27 గుప్తాని మురక్షితాని॥ 12-93-32 అగ్రాంయైర్బుద్ధిమద్భిః। వృత్తిం లాభోపాయం॥ 12-93-41 రాజోపనిషదం రాజ్ఞాం రహస్యవిద్యాం॥

12-94-0 (68460) వామదేవ ఉవాచ। 12-94-0x (5585) అయుద్ధేనైవ విజయం వర్ధయేద్వసుధాధిపః। జఘన్యమాహుర్విజయం యుద్ధేన చ నరాధిప॥ 12-94-1 (68461) న చాప్యలబ్ధం లిప్సేత మూలే నాతిదృఢే సతి। న హి దుర్బలమూలస్య రాజ్ఞో లాభో వివర్ధతే॥ 12-94-2 (68462) యస్య స్ఫీతో జనపదః సంపన్నప్రియరాజకః। సంతుష్టః పుష్టసచివో దృఢమూలః స పార్థివః॥ 12-94-3 (68463) యస్య యోధాః సుసంతుష్టాః స్వనురక్తాః సుపూజితాః। అల్పేనాపి స దండేన మహీం జయతి పార్థివః॥ 12-94-4 (68464) `దండో హి బలవాన్యత్ర తత్ర సామ ప్రయుజ్యతే। ప్రదానం సామపూర్వం చ భేదమూలం ప్రశస్యతే॥ 12-94-5 (68465) త్రయాణాం విఫలం కర్మ యదా పశ్యేత భూమిపః। రంధ్రం జ్ఞాత్వా తతో దండం ప్రయుంజీతావిచారయన్॥ 12-94-6 (68466) అభిభూతో యదా శత్రుః శత్రుభిర్బలవత్తరైః। ఉపేక్షా తత్ర కర్తవ్యా వధ్యతా బలినాం బలం॥ 12-94-7 (68467) దుర్బలో హి మహీపాలో యదా భవతి భారత। ఉపేక్షా తత్ర కర్తవ్యా చతుర్ణామవిరోధీని। ఉపాయః పంచమః సోఽపి సర్వేషాం బలవత్తరః॥ 12-94-8 (68468) భార్గవేణ చ గీతానాం శ్లోకానాం కోసలాధిప। విజ్ఞాయ తత్వం తత్వజ్ఞ తత్వతస్తత్కరిష్యతి॥ 12-94-9 (68469) యది రక్షఃపిశాచేన హన్యతే యత్రకుత్రచిత్। ఉపేక్షా తత్ర కర్తవ్యా వాచ్యతాం బలినాం బలం॥ 12-94-10 (68470) దుర్బలోఽపి మహీపాల శత్రూణాం శత్రుముద్ధరేత్। పాదలగ్నం కరస్థేన కంటకేనైవ కంటకం॥ 12-94-11 (68471) శఠానాం ఉచివానాం చ ంలేచ్ఛానాం చ మహీపతే। ఏష ఉక్త ఉపాయానాముపేక్షా బలవత్తమ॥ 12-94-12 (68472) అశ్మనా నాశయేల్లోహం లోహేనాశ్మానమేవ తు। బిల్వాని వా పరైర్బిల్వైర్ంలేచ్ఛైర్ంలేచ్ఛాన్ప్రసాదయేత్॥ 12-94-13 (68473) దాసానాం చ ప్రదృప్తానామేతదేవ హి కారయేత్। చండాలంలేచ్ఛజాతీనాం దండేనైవ నివారణం। శఠానాం దుర్వినీతైశ్చ పూర్వముక్తం సమాచరేత్॥ 12-94-14 (68474) అంత్యాః శఠాశ్చ సచివాస్తథా కుబ్రాహ్మణాదయః। ఉపాయైః పంచభిః సాధ్యాశ్చతుర్వర్గవిరోధినః॥ 12-94-15 (68475) పౌరజానపదా యస్య స్వనురక్తా అపీడితాః। రాష్ట్రకర్మకరా హ్యేతే రాష్ట్రస్య చ విరోధినః॥ 12-94-16 (68476) దుర్వినీతా వినీతాశ్చ సర్వే సాధ్యాః ప్రయత్నతః। చండాలంలేచ్ఛజాత్యాశ్చ పాషండాశ్చ వికర్మిణః। బలినశ్చాశ్రమాశ్చైవ తథా గాయకనర్తకాః॥' 12-94-17 (68477) పౌరజానపదా యస్య భూతేషు చ దయాలవః। సధనా ధాన్యవంతశ్చ దృఢమూలః స పార్థివః॥ 12-94-18 (68478) ప్రతాపకాలమధికం యదా మన్యేత చాత్మనః। తదా లిప్సేత మేధావీ పరభూమిధనాన్యుత॥ 12-94-19 (68479) భోగేషూదయమానస్య భూతేషు చ దయావతః। వర్ధతే త్వరమాణస్య విషయో రక్షితాత్మనః॥ 12-94-20 (68480) తక్షేదాత్మానమేవం స వనం పరశునా యథా। యః సంయగ్వర్తమానేషు స్వేషు మిథ్యా ప్రవర్తతే॥ 12-94-21 (68481) నైవ ద్విషంతో హీయంతే రాజ్ఞో నిత్యమనిఘ్నతః। క్రోధం నిహంతుం యో వేద తస్య ద్వేష్టా న విద్యతే॥ 12-94-22 (68482) యదార్యజనవిద్విష్టం కర్మ తన్నాచరేద్బుధః। యత్కల్యాణమభిధ్యాయేత్తత్రాత్మానం నియోజయేత్॥ 12-94-23 (68483) నైవమన్యేఽవజానంతి నాత్మనా పరితప్యతే। కృత్యశేషేణ యో రాజా సుఖాన్యనుబుభూషతి॥ 12-94-24 (68484) ఇదం వృత్తం మనుష్యేషు వర్తతే యో మహీపతిః। ఉభౌ లోకౌ వినిర్జిత్య విజయే సంప్రతిష్ఠతే॥ 12-94-25 (68485) భీష్మ ఉవాచ। 12-94-26x (5586) ఇత్యుక్తో వామదేవేన సర్వం తత్కృతవాన్నృపః। తథా కుర్వంస్త్వమప్యేతౌ లోకౌజేతా న సంశయః॥ ॥ 12-94-26 (68486) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుర్నవతితమోఽధ్యాయః॥ 94॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-94-2 నాతిదృఢే అనతిదృఢే॥ 12-94-4 దండేన సైన్యేన॥ 12-94-24 కృత్యశేషేణ పరకృత్యం కార్స్త్న్యేన న సమాపయేత్। సమాపితే తు పరోఽవమృన్యతే స్వస్య చ తాపో భవతీత్యర్థః॥ 12-94-26 నృపో వసుమనాః॥

12-95-0 (68487) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-95-0x (5587) అథ యో విజిగీషేత క్షత్రియః క్షత్రియం యుధి। కస్తస్య విజయే ధర్మో హ్యేతం పృష్టో బ్రవీహి మే॥ 12-95-1 (68488) భీష్మ ఉవాచ। 12-95-2x (5588) ససహాయోఽసహాయో వా రాష్ట్రమాగంయ భూమిపః। బ్రూయాదహం యో రాజేతి రక్షిష్యామి చ వః సదా॥ 12-95-2 (68489) మమ ధర్మబలిం దత్త కింవా మాం ప్రతిపత్స్యథ। తే చోక్తమాగతం తత్ర ఘృణీయుః కుశలం భవేత్॥ 12-95-3 (68490) తే చేదక్షత్రియాః సంతో విరుధ్యేరన్కథంచన। సర్వోపాయైర్నియంతవ్యా వికర్మస్థా నరాధిప॥ 12-95-4 (68491) అశస్త్రం క్షత్రియం మత్వా శస్త్రం గృహ్ణాత్యథాపరః। త్రాణాయాప్యసమర్థం తం మన్యమానమతీవ చ॥ 12-95-5 (68492) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-95-6x (5589) అథః యః క్షత్రియో రాజా క్షత్రియం ప్రత్యుపావ్రజేత్। కథం సంప్రతియోద్ధవ్యస్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-95-6 (68493) భీష్మ ఉవాచ। 12-95-7x (5590) నాసన్నహ్యో నాకవచో యోద్ధవ్యః క్షత్రియో రణే। ఏక ఏకేన భావ్యశ్చ విసృజేతి క్షిపామి చ॥ 12-95-7 (68494) స చేత్సన్నద్ధ ఆగచ్ఛేత్సన్నద్ధవ్యం తతో భవేత్। స చేత్ససైన్య ఆగచ్ఛేత్ససైన్యస్తమథాహ్వయేత్॥ 12-95-8 (68495) స చేన్నికృత్యా యుధ్యేత నికృత్యా ప్రతియోధయేత్। అథ చేద్ధర్మతో యుధ్యేద్ధర్మేణైవ నివారయేత్॥ 12-95-9 (68496) నాశ్వేన రథినం యాయాదుదియాద్రథినం రథీ। వ్యసనే న ప్రహర్తవ్యం న భీతాయ జితాయ చ॥ 12-95-10 (68497) నేషుర్లిప్తో న కర్ణీ స్యాదసతామేతదాయుధం। యథార్థమేవ యోద్ధవ్యం న క్రుద్ధ్యేత జిఘాంసతః॥ 12-95-11 (68498) `నాస్త్యేకస్య గజో యుద్ధే గజశ్చేకస్య విద్యతే। న పదాతిర్గజం యుధ్యేన్న గతేన పదాతినం॥ 12-95-12 (68499) హస్తినా యోధయేన్నాగం కదాచిచ్ఛిక్షితో హయః। దివ్యాస్త్రబలసంపన్నః కామం యుధ్యేత సర్వదా। నాగే భూమౌ సమే చైవ రథేనాశ్వేన వా పునః॥ 12-95-13 (68500) రామరావణయోర్యుద్ధే హరయో వై పదాతయః। లక్ష్మణశ్చ మహాభాగస్తథా రాజన్విభీషణః॥ 12-95-14 (68501) రావణస్యాంతకాలే చ రథేనైంద్రేణ రాధవః। నిజఘాన దురాచారం రావణం పాపకారిణం॥ 12-95-15 (68502) దివ్యాస్త్రబలసంపన్నే సర్వమేతద్విధీయతే। దేవాసురేషు సర్వేషు దృష్టమేతత్పురాతనైః॥' 12-95-16 (68503) [సాధూనాం తు యదా భేదాత్సాధుశ్చేద్వ్యసనీ భవేత్।] నిష్ప్రాణో నాభిహంతవ్యో నానపత్యః కథంచన। భగ్నశస్త్రో విపన్నశ్చ కృత్తజ్యో హతవాహనః। 12-95-17 (68504) చికిత్స్యః స్యాత్స్వవిషయే ప్రాప్యో వా స్వగృహే భవేత్। నిర్వ్రణశ్చ స భోక్తవ్య ఏష ధర్మః సనాతనః॥ 12-95-18 (68505) తస్మాద్ధర్మేణ యోద్ధవ్యమితి స్వాయంభువోఽబ్రవాత్। సత్సు నిత్యః సతాం ధర్మస్తమాస్థాయ న నాశయేత్॥ 12-95-19 (68506) యో వై జయత్యధర్మేణ క్షత్రియో ధర్మసంగరః। ఆత్మానమాత్మనా హంతి పాపో నికృతిజీవనః॥ 12-95-20 (68507) కర్మ చైతదసాధూనాం సాధూన్యోఽసాధునా జయేత్। ధర్మేణ నిధనం శ్రేయో న జయః పాపకర్మణా॥ 12-95-21 (68508) నాధర్మశ్చరితో రాజన్సద్యః ఫలతి గౌరివ। మూలాని చ ప్రశాఖాశ్చ దహన్సమధిగచ్ఛతే॥ 12-95-22 (68509) పాపేన కర్మణా విత్తం లబ్ధ్వా పాపః ప్రహృష్యతి। స వర్ధమానస్తేనైవ పాపః పాపే ప్రసజ్జతి॥ 12-95-23 (68510) న ధర్మోఽస్తీతి మన్వానః శుచీనవహసన్నివ। అశ్రద్దధానశ్చ భవేద్వినాశముపగచ్ఛతి స బద్ధో వారుణైః పాశైరమర్త్యైరవమన్యతే। 12-95-24 (68511) మహాదృతిరివాధ్మాతః స్వకృతేనైవ వర్ధతే। తతః సమూలో హ్రియతే నదీకూలాదివ ద్రుమా॥ 12-95-25 (68512) అథైనమభినిందంతి భిన్నం కుంభమివాశ్యాని। తస్మాద్ధర్మేణ విజయం కోశం లిప్సేత భూమిపః॥ ॥ 12-95-26 (68513) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచనవతితమోఽధ్యాయః॥ 95॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-95-2 రాష్ట్రం పరకీయం॥ 12-95-5 త్రాణాయాప్యసమర్థం పరం చాతీవ మన్యమానం క్షత్రియమశస్త్రం జ్ఞాత్వాఽపరో హీనోఽపి శస్త్రం గృహ్ణాతి॥ 12-95-11 లిప్తో వివదిగ్ధః। కర్ణీ ఋజుః ప్రతీపకంటకః॥ 12-95-25 మహాదృతిర్మహాంశ్చర్మకోశః। ఆధ్మాతో వాయునా పూరితః॥

12-96-0 (68514) భీష్మ ఉవాచ। 12-96-0x (5591) నాధర్మేణ మహీం జేతుం లిప్సేత జగతీపతిః। అధర్మవిజయం లబ్ధ్వా కో ను మన్యేత భూమిపః॥ 12-96-1 (68515) అధర్మయుక్తో విజయో హ్యధ్రువోఽస్వర్గ్య ఏవ చ। పాతయత్యేవ రాజానం మహీం చ భరతర్షభ॥ 12-96-2 (68516) విశీర్ణకవచం చైవ తవాస్మీతి చ వాదినం। కృతాంజలిం న్యస్తశస్త్రం గృహీత్వా న విహింసయేత్॥ 12-96-3 (68517) బలేన విజితో యశ్చ న తం యుధ్యేత భూమిపః। సంవత్సరం విప్రణయేత్తస్మాజ్జాతః పునర్భవేత్॥ 12-96-4 (68518) నార్వాక్సంవత్సరాత్కన్యా ప్రష్టవ్యా విక్రమాహృతా। ఏవమేవ ధనం సర్వం యచ్చాన్యత్సహసా హృతం॥ 12-96-5 (68519) న తు వధ్యే ధనం తిష్ఠేత్పిబేయుర్బ్రాహ్మణాః పయః। యుంజీరన్నప్యనడుహః క్షంతవ్యం వా పునర్భవేత్॥ 12-96-6 (68520) రాజ్ఞా రాజైవ యోద్ధవ్యస్తథా ధర్మో విధీయతే। నాన్యో రాజానమభ్యస్యేదరాజన్యః కథంచన॥ 12-96-7 (68521) అనీకయోః సంహతయోర్యదీయాద్బ్రాహ్మణోఽంతరా। శాంతిమిచ్ఛన్నుభయతో న యోద్ధవ్యం తదా భవేత్॥ 12-96-8 (68522) మర్యాదాం శాశ్వతీం భింద్యాద్బ్రాహ్మణం యోఽభిలంఘయేత్। అథ చేల్లంఘయేదేవ మర్యాదాం క్షత్రియబ్రువః। అసంఖ్యేపతదూర్ధ్వం స్యాదనాదేయశ్చ సంసది॥ 12-96-9 (68523) యస్తు ధర్మవిలోపేన మర్యాదాభేదనేన చ। తాం వృత్తిం నానువర్తేత విజిగీషుర్మహీపతిః॥ 12-96-10 (68524) ధర్మలబ్ధాద్ధి విజయాల్లాభః కోఽభ్యధికో భవేత్॥ 12-96-11 (68525) సహసా న్యాయ్యభూతాని క్షిప్రమేవ ప్రసాదయేత్। సాంత్వేన భోగదానేన స రాజ్ఞాం పరమో నయః॥ 12-96-12 (68526) భుజ్యమానా హ్యభోగేన స్వరాష్ట్రాదభితాపితాః। అమిత్రాన్పర్యుపాసీరన్వ్యసనౌఘప్రతీక్షిణః॥ 12-96-13 (68527) అమిత్రోపగ్రహం చాస్య తే కుర్యుః క్షిప్రమాపది। సంతుష్టాః సర్వతో రాజన్రాజవ్యసనకాంక్షిణః॥ 12-96-14 (68528) నామిత్రో వినికర్తవ్యో నాతిచ్ఛేద్యః కథంచన। జీవితం హ్యప్యతిచ్ఛిన్నః సంత్యజేదేకదా నరః॥ 12-96-15 (68529) అల్పేనాపి చ సంయుక్తస్తుష్యతే నాపరాధితః। శుద్ధం జీవితమేవాపి తాదృశో బహుమన్యతే॥ 12-96-16 (68530) యస్య స్ఫీతో జనపదః సంపన్నః ప్రియరాజకః। సంతుష్టభృత్యసచివో దృఢమూలః స పార్థివః॥ 12-96-17 (68531) ఋత్విక్పురోహితాచార్యా యే చాన్యే శ్రుతసత్తమాః। పూజార్హాః పూజితా యస్య స వై లోకవిదుచ్యతే॥ 12-96-18 (68532) ఏతేనైవ చ వృత్తేన మహీం ప్రాప సురోత్తమః। అన్యేఽపి చైవ విజయం విజిగీషంతి పార్థివాః॥ 12-96-19 (68533) భూమివర్జం ధనం రాజా జిత్వా రాజన్మహాహవే। అపి చాన్నోషధీః శశ్వదాజహార ప్రతర్దనః॥ 12-96-20 (68534) అగ్రిహోత్రాగ్నిశేషం చ హవిర్భోజనమేవ చ। ఆజహార దివోదాసస్తతో విప్రకృతోఽభవత్॥ 12-96-21 (68535) సరాజకాని రాష్ట్రాణి నాభాగో దక్షిణాం దదౌ। అన్యత్ర శ్రోత్రియస్వాచ్చ తాపసార్థాచ్చ భారత॥ 12-96-22 (68536) ఉచ్చావచాని విత్తాని ధర్మజ్ఞానాం యుధిష్ఠిర। ఆసన్రాజ్ఞాం పురాణానాం సర్వం తన్మమ రోచతే॥ 12-96-23 (68537) సర్వవిద్యాతిరేకేణ జయమిచ్ఛేన్మహీపతిః। న మాయయా న దంభేన య ఇచ్ఛేద్భూతిమాత్మనః॥ ॥ 12-96-24 (68538) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షణ్ణవతితమోఽధ్యాయః॥ 96॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-96-4 --ణయేద్దాసోఽస్మీతి వదేతి తం శిక్షయేత్। తతః సంవత్సరాదూధ్వరా ఏవాఽబ్రువన్నపి తతో జాతో జేతుః పుత్రఏవ భవేత్। తతశ్చ మోక్తవ్య ఇత్యర్థః॥ 12-96-5 నశ్వ సంవత్సరం కన్యాః స్ప్రష్టవ్యాః సహసాహృతాః ఇతి డ. పాఠః॥ 12-96-7 అభ్యస్యేదభిముఖం శస్త్రం క్షిపేత్॥ 12-96-9 క్షత్రియబ్రువః క్షత్రియాధమః॥ 12-96-10 అసంఖ్యేయః క్షత్రియేషు న గణనీయః॥ 12-96-14 అమిత్రోపగ్రహం తద్వైరిణామానుకూల్యం। తే బలాద్భుజ్యమానాః॥ 12-96-15 వినికర్తవ్యో నికృత్య వంచయితవ్యః॥ 12-96-21 అగ్నిశేషం యజ్ఞాంగభూతం హవిః। భోజనం సిద్ధాన్నం। ఏతన్న హర్తవ్యమిత్యర్థః। విప్రకృతో వంచితః॥ 12-96-23 రాజ్ఞా సర్వం హర్తవ్యమిత్యర్థః॥

12-97-0 (68539) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-97-0x (5592) క్షత్రధర్మాద్ధి పాపీయాన్న ధర్మోఽస్తి నరాధిప। అపయానే చ యుద్ధే చ రాజా హంతి మహాజనం॥ 12-97-1 (68540) అథ స్మ కర్మణా కేన లోకాంజయతి పార్థివః। విద్వంజిజ్ఞాసమానాయ ప్రబ్రూహి భరతర్షభ॥ 12-97-2 (68541) భీష్మ ఉవాచ। 12-97-3x (5593) నిగ్రహేణ చ పాపానాం సాధూనాం సంగ్రహేణ చ। యజ్ఞైర్దానైశ్చ రాజానో భవంతి శుచయోఽమలాః॥ 12-97-3 (68542) ఉపరుంధంతి రాజానో భూతాని విజయార్థినః। త ఏవ విజయం ప్రాప్య వర్ధయంతి పునః ప్రజాః॥ 12-97-4 (68543) అపవిధ్యంతి పాపాని దానయజ్ఞతపోబలైః। అనుగ్రహేణ భూతానాం పుణ్యమేషాం వివర్ధతే॥ 12-97-5 (68544) యథైవ క్షేత్రనిర్యాతా నిర్యాతం క్షేత్రమేవ చ। హినస్తి ధాన్యకక్షం చ న చ ధాన్యం వినశ్యతి॥ 12-97-6 (68545) ఏవం శస్త్రాణి ముంచంతో ఘ్నంతి వధ్యాననేకధా। తస్యైషా నిష్కృతిర్దృష్టా భూతానాం భావనం పునః॥ 12-97-7 (68546) యో భూతాని సదాఽనర్థాద్వధాత్క్లేశాచ్చ రక్షతి। దస్యుభ్యః ప్రాణదానాత్స ధనదః సుఖదో విరాట్॥ 12-97-8 (68547) స సర్వయజ్ఞారీజానో రాజాఽథాభయదక్షిణైః। అనుభూయేహ భద్రాణి ప్రాప్నోతీంద్రసలోకతాం॥ 12-97-9 (68548) బ్రాహ్మణార్థే సముత్పన్నే యోఽభినిష్పత్య యుధ్యతి। ఆత్మానం యూపముత్సృజ్య స యజ్ఞోఽనంతదక్షిణః॥ 12-97-10 (68549) అభీతో వికిరఞ్శత్రూన్ప్రతిగృహ్య శరాంస్తథా। న తస్మాంత్రిదశాః శ్రేయో భువి పశ్యంతి కించన॥ 12-97-11 (68550) తస్య శస్త్రాణి యావంతి త్వచం భిందంతి సంయుగే। తావతః సోఽశ్నుతే లోకాన్సర్వకామదుహోఽక్షయాన్॥ 12-97-12 (68551) యదస్య రుధిరం గాత్రాదాహవే సంప్రవర్తతే। సహ తేనైవ స్రావేణ సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే॥ 12-97-13 (68552) యాని దుఃఖాని సహతే ప్రాణానామతిపాతనే। న తపోఽస్తి తతో భూయ ఇతి ధర్మవిదో విదుః॥ 12-97-14 (68553) పృష్ఠతో భీరవః సంఖ్యే వర్తంతే ధర్మపూరుషాః। శూరాచ్ఛరణమిచ్ఛంతః పర్జన్యాదివ జీవనం॥ 12-97-15 (68554) యది శూరం తథా క్షేమే ప్రతీక్షేరన్యథా భయే। ప్రతిరూపం జనాః కుర్యుర్న చ తద్వర్తతే తథా॥ 12-97-16 (68555) యది తే కృతమాజ్ఞాయ నమస్కుర్యుః సదైవ తం। యుక్తం న్యాయ్యం చ కుర్యుస్తే న చ తద్వర్తతే తథా॥ 12-97-17 (68556) పురుషాణాం సమానానాం దృశ్యతే మహదంతరం। సంగ్రామేఽనీకవేలాయాముత్కృష్టేషు పతత్సు చ॥ 12-97-18 (68557) పతత్యభిముఖం శూరః పరాన్భీరుః పలాయతే। ఆస్థాయ స్వర్గ్యమధ్వానం సహాయాన్విషమే త్యజన్॥ 12-97-19 (68558) మా స్మ తాంస్తాదృశాంస్తాత జనిష్టాఽధర్మపూరుషాన్॥ 12-97-20 (68559) యే సహాయాన్రణే హిత్వా స్వస్తిమంతో గృహాన్యయుః। అస్వస్తి తేభ్యః కుర్వంతి దేవా ఇంద్రపురోగమాః॥ 12-97-21 (68560) త్యాగేన యః సహాయానాం స్వాన్ప్రాణాంస్త్రాతుమిచ్ఛతి। తం హన్యుః కాష్ఠలోహైర్వా దహేయుర్వా కటాగ్నినా। పశువన్మారయేయుర్వా క్షత్రియా యే స్యురీదృశాః॥ 12-97-22 (68561) అధర్మః క్షత్రియస్యైష యచ్ఛయ్యామరణం భవేత్। విసృజఞ్శ్లేష్మపిత్తాని కృపణం పరిదేవయన్॥ 12-97-23 (68562) అవిక్షతేన దేహేన ప్రలయం యోఽధిగచ్ఛతి। క్షత్రియో నాస్య తత్కర్మ ప్రశంసంతి పురావిదః॥ 12-97-24 (68563) న గృహే మరణం తాత క్షత్రియాణాం ప్రశస్యతే। శౌండీరాణామశౌండీర్యమధర్మం కృపణం చ తత్॥ 12-97-25 (68564) ఇదం కృచ్ఛ్రమహో దుఃఖం పాపీయ ఇతి నిష్టనన్। ప్రతిధ్వస్తముఖః పూతిరమాత్యాననుశోచయన్॥ 12-97-26 (68565) అరోగాణాం స్పృహయతే ముహుర్మృత్యుమపీచ్ఛతి। వీరో దృప్తో మనస్వీ చ నేదృశం మృత్యుమర్హతి॥ 12-97-27 (68566) రణేషు కదనం కృత్వా సుహృద్భిః ప్రతిపూజిత। తీక్ష్ణైః శస్త్రైరభిక్లిష్టః క్షత్రియో ముత్యుమర్హతి॥ 12-97-28 (68567) శూరో హి సత్వమన్యుభ్యామావిష్టో యుధ్యతే మశం। కృత్యమానాని గాత్రాణి పరైర్నైవావబుధ్యతే॥ 12-97-29 (68568) స సంఖ్యే నిధనం ప్రాప్య ప్రశస్తం లోకపూజితం। స్వధర్మం విపులం ప్రాప్య శక్రస్యైతి సలోకతాం॥ 12-97-30 (68569) సర్వోపాయై రణముఖమాతిష్ఠంస్త్యక్తజీవితః। ప్రాప్నోతీంద్రస్య సాలోక్యం శూరః పృష్ఠమదర్శయన్॥ 12-97-31 (68570) యత్రయత్ర హతః శూరః శత్రుభిః పరివారితః। అక్షయాంల్లభతే లోకాన్యది దైన్యం న సేవతే॥ ॥ 12-97-32 (68571) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తనవతితమోఽధ్యాయః॥ 97॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-97-1 మహాజనం కటకాశ్రితం వైశ్యాదిజనం॥ 12-97-2 కేన తద్వధప్రాయశ్చిత్తం కృత్వా పుణ్యఫలమాప్నోతీత్యర్థః॥ 12-97-4 ఉపరుంధంతి పీడయంతి॥ 12-97-5 అపవిధ్యంతి దూరీకుర్వంతి॥ 12-97-6 నిర్యాతా తృణాద్యపనయేన శోధకః। కక్షం తృణం। క్షేత్రనిర్వాహో నిర్దహేత్క్షేత్రమేకదా ఇతి ద. పాఠః॥ 12-97-7 భావనం వర్ధనం। పావనం మహదితి ద. పాఠః॥ 12-97-10 ఆత్మానం దేహయూపం యజ్ఞస్తంభం ఉత్సృజ్య ఉచ్ఛ్రిత్య। యజ్ఞో యుద్ధయజ్ఞః॥ 12-97-18 అనీకవేలాయాం అనీకానాం సంఘట్టకాలే॥ 12-97-19 విషమే ప్రాణసంకటే త్యజన్ భీరురితి సంబంధః॥ 12-97-22 తే తృణమయే కటే బద్ధ్వా దహనం కటాగ్నినా దాహః॥ 12-97-25 శౌణ్·డీరాణాం శూరత్వాభిమానవతాం॥ 12-97-26 నిష్టనఞ్శబ్దం కుర్వన్। పూతిః దుర్గంధిః। అమాత్యాన్పుత్రాన్॥

12-98-0 (68572) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-98-0x (5594) కే లోకా యుధ్యమానానాం శూరాణామనివర్తినాం। భవంతి నిధనం ప్రాప్య తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-98-1 (68573) భీష్మ ఉవాచ। 12-98-2x (5595) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। అంబరీపస్య సంవాదమింద్రస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 12-98-2 (68574) అంబరీషో హి నాభాగః స్వర్గం గత్వా సుదుర్లభం। దదర్శ సుర--కస్థం శక్రేణ సచివైః సహ॥ 12-98-3 (68575) సర్వతేజోమయం దివ్యం విమానవరమాస్థితం। ఉ---గచ్ఛంతం స్థానం సేనాపతిం శుభం॥ 12-98-4 (68576) స దష్ట్వాపరి గచ్ఛంతం సేనాపతిముదారధీః। `శూరస్థానమనుప్రాప్తం సుదేవం నామ నామతః।' ఋద్ధిం దృష్ట్వా సుదేవస్య విస్మితః ప్రాహ వాసవం॥ 12-98-5 (68577) అంబరీప ఉవాచ। 12-98-6x (5596) సాగరాంతాం మహీం కృత్స్నామనుశాస్య యథావిధి। చాతుర్వర్ణ్యే యథాశాస్త్రం ప్రవృత్తో ధర్మకాంయయా॥ 12-98-6 (68578) బ్రహ్మచర్యేణ ఘోరేణ గుర్వాచారేణ సేవయా। వేదానధీత్య ధర్మేణ రాజశాస్త్రం చ కేవలం॥ 12-98-7 (68579) అతిథీనన్నపానేన పితౄంశ్చ స్వధయా తథా। ఋషీన్స్వాధ్యాయదీక్షాభిర్దేవాన్యజ్ఞైరనుత్తమైః॥ 12-98-8 (68580) క్షత్రధ--స్థితో భూత్వా యథాశాస్త్రం యథావిధి। ఉదీక్షమాణః పృతనాం జయామి యుధి వాసవ॥ 12-98-9 (68581) దే--జ సుదేవోఽయం మమ సేనాపతిః పురా। ఆసాద్యోధః ప్రశాంతాత్మా సోఽయం కస్మాదతీవ మాం। విమానం సూర్యసంకాశమాస్థితో మోదతే దివి॥ 12-98-10 (68582) అనేన ఋతుభిర్ముఖ్యైర్నేష్టం నాపి ద్విజాతయః। తర్పితా విధివచ్ఛక్ర సోఽయం కస్మాదతీత్య మాం॥ 12-98-11 (68583) ఐశ్వర్యమీదృశం ప్రాప్తః సర్వదేవైః సుదుర్లభం। 12-98-12 (68584) ఇంద్ర ఉవాచ। `యదనేన కృతం కర్మ ప్రత్యక్షం తే మహీపతే। పురా పాలయతః సంయక్పృథివీం ధర్మతో నృప॥ 12-98-12x (5597) శత్రవో నిర్జితాః సర్వే యే తవాహితకారిణః। సంయమో వియమశ్చైవ సుయమశ్చ నహాబలః॥ 12-98-13 (68585) రాక్షసా దుర్జయా లోకే త్రయస్తే యుద్ధదుర్మదాః। పుత్రాస్తే శతశృంగస్య రాక్షసస్య మహీపతేః॥ 12-98-14 (68586) తథా తస్మిఞ్శుభే కాలే తవ యజ్ఞం వితన్వతః। అశ్వమేధం మహాయాగం దేవానాం హితకాంయయా॥ 12-98-15 (68587) తస్య తే ఖలు విఘ్నార్థమాగతా రాక్షసాస్త్రయః। కోటీశతపరీవారాం రాక్షసానాం మహాచమూం। పరిగృహ్య తతః సర్వాః ప్రజా వందీకృతాస్తవ॥ 12-98-16 (68588) విహ్వలాశ్చ ప్రజాః సర్వాః సర్వే చ తవ సైనికాః। నిరాకృతస్తు యచ్చాసీత్సుదేవః సైన్యనాయకః॥ 12-98-17 (68589) తత్రామాత్యవచః శ్రుత్వా నిరస్తః సర్వకర్మసు। శ్రుత్వా తేషాం వచో భూయః సోపధం వసుధాధిపః॥ 12-98-18 (68590) సర్వసైన్యసమాయుక్తః సుదేవః ప్రేరితస్త్వయా। సాక్షసానాం వధార్థాయ దుర్జయానాం నరాధిప॥ 12-98-19 (68591) నాజిత్వా రాక్షసీం సేనాం పునరాగమనం తవ। బందీమోక్షమకృత్వా చ న చాగమనమిష్యతే॥ 12-98-20 (68592) సుదేవస్తద్వచః శ్రుత్వా ప్రస్థానమకరోన్నృప। సంప్రాప్తశ్చ స తం దేశం యత్ర బందీకృతాః ప్రజాః॥ 12-98-21 (68593) పశ్యతి స్మ మహాఘోరాం రాక్షసానాం మహాచమూం। దృష్ట్వా సుచింతయామాస సుదేవో వాహినీపతిః॥ 12-98-22 (68594) నేయం శక్యా చమూర్జేతుమపి సేంద్రైః సురాసురైః। నాంబరీషః కలామేకామేషాం క్షపయితుం క్షమః। దివ్యాస్త్రబలభూయిష్ఠః కిమహం పునరీదృశః॥ 12-98-23 (68595) తతః సేనాం పునః సర్వాం ప్రేషయామాస పార్థివ। యత్ర త్వం సచివైః సర్వైర్మంత్రిభిః సోపధైర్నృప॥ 12-98-24 (68596) తతో రుద్రం మహాదేవం ప్రపన్నో జగతః పతిం। శ్మశాననిలయం దేవం తుష్టావ వృషభధ్వజం॥ 12-98-25 (68597) స్తుత్వా శస్త్రం సమాదాయ స్వశిరశ్ఛేత్తుముద్యతః॥ 12-98-26 (68598) కారుణ్యాద్దేవదేవేన గృహీతస్తస్య దక్షిణః। స పాణిః సహ శస్త్రేణ దృష్ట్వా చేదమువాచ హ॥ 12-98-27 (68599) కిమిదం సాహసం పుత్ర కుర్తకామో వదస్వ మే। స ఉవాచ మహాదేవం శిరసా త్వవనీం గతః॥ 12-98-28 (68600) భగవన్వాహినీమేనాం రాక్షసానాం సురేశ్వర। అశక్తోఽహం రణే జేతుం తస్మాత్త్యక్ష్యామి జీవితం। గతిర్భవ మహాదేవ మమార్తస్య జగత్పతే॥ 12-98-29 (68601) నాగంతవ్యమజిత్వా చ మామాహ జగతీపతిః। అంబరీషో మహాదేవ క్షారితః సచివైః సహ॥ 12-98-30 (68602) తమువాచ మహాదేవః సుదేవం పతితం క్షితౌ। అధోముఖం మహాత్మానం సత్వానాం హితకాంయయా॥ 12-98-31 (68603) ధనుర్వేదం సమాహూయ సగణం సహవిగ్రహం। రథనాగాశ్వకలిలం దివ్యాస్త్రసమలంకృతం॥ 12-98-32 (68604) రథం చ సుమహాభాగం యేన తంత్రిపురం హతం। ధనుః పినాకం ఖంగం చ రౌద్రమస్త్రం చ శంకరః। నిజఘానాసురాన్సర్వాన్యేన దేవస్త్రియంబకః॥ 12-98-33 (68605) ఉవాచ చ మహాదేవః సుదేవం వాహినీపతిం। రథాదస్మాత్సుదేవ త్వం దుర్జయః స సురాసురైః॥ 12-98-34 (68606) మాయయా మోహితో భూమౌ న పదం కర్తుమర్హసి। రథస్థస్త్రిదశాన్సర్వాంజేష్యసి త్వం సదానవాన్॥ 12-98-35 (68607) రాక్షసాశ్చ పిశాచాశ్చ న శక్తా ద్రష్టుమీదృశం। రథం సూర్యసహస్రాభం కిము యోద్ధుం త్వయా సహ॥ 12-98-36 (68608) స జిత్వా రాక్షసాన్సర్వాన్కృత్వా బందీవిమోక్షణం। ఘాతయిత్వా చ తాన్సర్వాన్బాహుయుద్ధే త్వయం హతః। వియమం ప్రాప్య భూపాల వియమశ్చ నిపాతితః॥' 12-98-37 (68609) తస్య విక్రమతస్తాత సుదేవస్య బభూవ హ। సంగ్రామయజ్ఞః సుమహాన్యశ్చాన్యో యుధ్యతే నరః॥ 12-98-38 (68610) సన్నద్ధో దీక్షితః సర్వో యోధః ప్రాప్య చమూముఖం। యుద్ధయజ్ఞాధికారస్థో భవతీతి వినిశ్చయః॥ 12-98-39 (68611) అంబరీష ఉవాచ। 12-98-40x (5598) కాని యజ్ఞే హవీంష్యస్మిన్కిమాజ్యం కా చ దక్షిణా। ఋత్విజశ్చాత్ర క్రే ప్రోక్తాస్తన్మే బ్రూహి శతక్రతో॥ 12-98-40 (68612) ఇంద్ర ఉవాచ। 12-98-41x (5599) ఋత్విజః కుంజరాస్తత్ర వాజినోఽధ్వర్యవస్తథా। హవీంషి పరమాంసాని రుధిరం త్వాజ్యముచ్యతే॥ 12-98-41 (68613) శృగాలగృధ్రకాకోలాః సదస్యాస్తత్ర పంత్రిణః। ఆజ్యశేషం పిబంత్యేతే హవిః ప్రాశ్నంతి చాధ్వరే॥ 12-98-42 (68614) ప్రాసతోమరసంఘాతాః ఖంగశక్తిపరశ్వథాః। జ్వలంతో నిశితాః పీతాః స్రుచస్తస్యాథ సత్రిణః॥ 12-98-43 (68615) చాపవేగాయతస్తీక్ష్ణః పరకాయావభేదనః। ఋజుః సునిశితః పీతః సాయకశ్చ స్రువో మ--॥ 12-98-44 (68616) ద్వీపిచర్మావనద్ధశ్చ నాగదంతకృతత్సరుః। హస్తిహస్తహరః ఖంగః స్ఫయో భవేత్తస్య సంయుగే॥ 12-98-45 (68617) జ్వలితైర్నిశితైః ప్రాసశక్త్యృష్టిసపరశ్వథైః। శైక్యాయసమయైస్తీక్ష్ణైరభిఘాతో భవేద్వసు॥ 12-98-46 (68618) [సంఖ్యాసమయవిస్తీర్ణమభిజాతోద్భవం బహు।] ఆవేధాద్యచ్చ రుధిరం సంగ్రామే స్రవతే భువి। సాఽస్య పూర్ణాహుతిర్హోత్రైః సమృద్ధా సర్వకామధుక్॥ 12-98-47 (68619) ఛింధి భింధీతి యః శబ్దః శ్రూయతే వాహినీముఖే। సామాని సామగాస్తస్య గాయంతి యమసాదనే॥ 12-98-48 (68620) హవిర్ధానం తు తస్యాహుః పరేషాం వాహినీముఖం॥ 12-98-49 (68621) కుంజరాణాం హయానాం చ వర్మిణాం చ సముచ్చయ। అగ్నిః శ్యేనచితో నామ యజ్ఞే తస్య విధీయతే॥ 12-98-50 (68622) ఉత్తిష్ఠతే కబంధోఽత్ర సహస్రే పతితే తు యః। స యూపస్తస్య శూరస్య ఖాదిరోఽష్టాశ్రిరుచ్యతే॥ 12-98-51 (68623) ఇడోపహూతాః క్రోశంతి కుంజరాస్త్వంకుశేరితాః। జ్యాఘుష్టతలతాలేన వషట్కారేణ పార్థివ॥ 12-98-52 (68624) ఉద్గాతా తత్ర సంగ్రామే త్రిసామా దుందుభిర్నృప। బ్రహ్మస్వే హ్రియమాణే తు త్యక్త్వా యుద్ధే ప్రియాం తనుం। ఆత్మానం యూపముచ్ఛ్రిత్య స యజ్ఞోఽనంతదక్షిణః॥ 12-98-53 (68625) భర్తురర్థే చ యః శూరో నిష్క్రామేద్వాహినీముఖాత్। న భయాద్వినివర్తేత తస్య లోకా యథా మమ॥ 12-98-54 (68626) ద్వీపిచర్మావృతైః ఖంగైర్బాహుభిః పరిఘోపమైః। యస్య వేదిరుపస్తీర్ణా తస్య లోకా యథా మమ॥ 12-98-55 (68627) యస్తు నాపేక్షతే కంచిత్సహాయం విషమే స్థితః। విగాహ్య వాహినీమధ్యం తస్య లోకా యథా మమ॥ 12-98-56 (68628) యస్య శోణితసంఘట్టా భేరీమండూకకచ్ఛపా। వీరాస్థిశర్కరా దుర్గా మాంసశోణితకర్దమా॥ 12-98-57 (68629) అసిచర్మప్లవా ఘోరా కేశశైవలశాద్వలా। అశ్వనాగరథైశ్చైవ సంఛిన్నైః కృతసంక్రమా॥ 12-98-58 (68630) పతాకాధ్వజవానీరా హతవాహనవారణా। శోణితోదకసంపూర్ణా దుస్తరా పారగైర్నరైః॥ 12-98-59 (68631) రహతనాగమహానక్రా పరలోకవహాఽశివా। ఋష్టిఖంగమహామీనా గృధ్రకంకబలప్లవా॥ 12-98-60 (68632) పురుషాదానుచరితా భీరూణాం కశ్మలావహా। నదీ యోధస్య సంగ్రామే తదస్యావభృథం నృప॥ 12-98-61 (68633) వేదిర్యస్య త్వమిత్రాణాం శిరోభిర్వ్యవకీర్యతే। అశ్వస్కంధైర్గజస్కంధైస్తస్య లోకా యథా మమ॥ 12-98-62 (68634) పత్నీ శాలాకృతా యస్య పరేషాం వాహినీముఖం। హవిర్ధానం స్వవాహిన్యాస్తదస్యాహుర్మనీషిణః॥ 12-98-63 (68635) సదస్యా దక్షిణా యోధా ఆగ్నీధ్రశ్చోత్తరాం దిశం। శత్రుసేనా అలత్రస్య సర్వలోకానదూరతః॥ 12-98-64 (68636) యస్య భయతో వ్యూహే భవత్యాకాశమగ్రతః। సాస్య వేదిస్తదా యజ్ఞైర్నిత్యం వ్యూహాస్త్రయోఽగ్నయః॥ 12-98-65 (68637) యస్తు యోధః పరావృత్తః సంత్రస్తో హన్యతే పరైః। అప్రతిష్ఠః స నరకం యాతి నాస్త్యత్ర సంశయః॥ 12-98-66 (68638) యస్య శోణితవేగేణ వేదిః స్యాత్సంపరిప్లుతా। కేశమాంసాస్థిసంపూర్ణా స గచ్ఛేత్పరమాం గతిం॥ 12-98-67 (68639) యస్తు సేనాపతిం హత్వా తద్యానమధిరోహతి। స విష్ణువిక్రమక్రామీ బృహస్పతిసమః ప్రభుః॥ 12-98-68 (68640) నాయకం తత్కుమారం వా యో వా స్యాత్తత్ర పూజితః। జీవగ్రాహం ప్రగృహ్ణాతి తస్య లోకా యథా మమ॥ 12-98-69 (68641) ఆహవే తు హతం శూరం న శోచేత కథంచన। అశోచ్యో హి హతః శూరః స్వర్గలోకే మహీయతే॥ 12-98-70 (68642) న హ్యన్నం నోదకం తస్య న స్నానం నాప్యశౌచకం। హతస్య కర్తుమిచ్ఛంతి తస్య లోకాఞ్శృణుష్వ మే॥ 12-98-71 (68643) వరాప్సరః సహస్రాణి శూరమత్యోధనే హతం। త్వరమాణాని ధావంతి మమ భర్తా భవేదితి॥ 12-98-72 (68644) ఏతత్తపశ్చ పుణ్యం చ ధర్మశ్చైవ సనాతనః। చత్వారశ్చాశ్రమాస్తస్య యో యుద్ధే న పలాయతే॥ 12-98-73 (68645) వృద్ధబాలౌ న హంతవ్యౌ న చ స్త్రీ నైవ పృష్ఠతః। తృణపూర్ణముఖశ్చైవ తవాస్మీతి చ యో వదేత్॥ 12-98-74 (68646) అహం వృత్రం బలం పాకం మహాకాయం విరోచనం। దురావారం చ నముచిం శతమాయం చ శంబరం॥ 12-98-75 (68647) విప్రచిత్తిం చ దైతేయం దనోః పుత్రాంశ్చ సర్వశః। ప్రహ్వాదం చ నిహత్యాజౌ తతో దేవాధిపోఽభవం॥ 12-98-76 (68648) ఇత్యేతచ్ఛక్రవచనం నిశంయ ప్రతిపూజ్య చ। యోధానామాత్మనః సిద్ధిమంబరీషోఽభిపన్నవాన్॥ ॥ 12-98-77 (68649) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టనవతితమోఽధ్యాయః॥ 98॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-98-3 నాభాగిః నాభాగపుత్రః॥ 12-98-38 యశ్చాన్యోఽక్షత్రియోఽపి యుధ్యతే నరస్తస్యాప్యయం చ యజ్ఞోఽస్తి॥ 12-98-43 పీతాః క్షారపానీయేన సంభావితాః॥ 12-98-45 స్ఫ్యః యాగీయోపకరణవిశేషః॥ 12-98-46 శైక్యాయసమయైః సర్వలోహమయైః। వసు యత్కించిద్యజ్ఞియం ద్రవ్యం॥ 12-98-49 హవిధానం హవిషః స్థాప నస్థలం॥ 12-98-64 సదస్యోత్తరయోధాగ్నిరాగ్నీధ్రస్యోత్తరాథ దిక్। ఇతి ద. పాఠః॥ 12-98-68 బృహస్పతిసవః క్రతుః ఇతి డ.ద. పాఠః॥ 12-98-69 నాయకం వా ప్రమాణం వేతి డ.ద.పాఠః॥

12-99-0 (68650) భీష్మ ఉవాచ। 12-99-0x (5600) అత్రాప్యుదాహరంతీమ-తిహాసం పురాతనం। ప్రతర్దనో మైథిలశ్చ సంగ్రామం యత్ర చక్రతుః॥ 12-99-1 (68651) యజ్ఞోపవీతీ సంగ్రామే జనకో మిథిలాధిపః। యోధానుద్ధర్షయామాస తన్నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 12-99-2 (68652) జనకో మైథిలో రాజా మహాత్మా సర్వతత్త్వవిత్। యోధానాం దర్శయామాస స్వర్గం నరకమేవ చ॥ 12-99-3 (68653) అభీరూణామిమే లోకా భాస్వంతో హంత పశ్యత। పూర్ణా గంధర్వకన్యాభిః సర్వకామదుహోఽక్షయాః॥ 12-99-4 (68654) ఇమే పలాయమానానాం నరకాః ప్రత్యుపస్థితాః। అకీర్తిః శాశ్వతీ చైవ యతితవ్యమనంతరం॥ 12-99-5 (68655) తాందృష్ట్వాఽరీన్విజయత భూత్వా సంత్యాగబుద్ధయః। నరకస్యాప్రతిష్ఠస్య మా భూత వశవర్తినః॥ 12-99-6 (68656) త్యాగమూలం హి శూరాణాం స్వర్గద్వారమనుత్తమం। ఇత్యుక్తాస్తే నృపతినా యోధాః పరపురంజయ॥ 12-99-7 (68657) అజయంత రణే శత్రూన్హర్షయంతో నరేశ్వరం। తస్మాత్త్యక్తాత్మనా నిత్యం స్థాతవ్యం రణమూర్ధని॥ 12-99-8 (68658) గజానాం రథినో మధ్యే రథానామనుసాదినః। సాదినామంతరే స్థాప్యం పాదాతమపి దంశితం॥ 12-99-9 (68659) య ఏవం వ్యూహతే రాజా స నిత్యం జయతే రిపూన్। తస్మదితద్విధాతవ్యం నిత్యమేవ యుధిష్ఠిర॥ 12-99-10 (68660) స్వర్గే సుకృతమిచ్ఛంతః సుయుద్ధేనాతిమన్యవః। క్షోభయేయురనీకాని సాగరం మకరా యథా॥ 12-99-11 (68661) హర్షయేయుర్విషణ్ణాంశ్చ వ్యవస్థాప్య పరస్పరం। తేషాం చ భూమిం రక్షేయుర్భగ్నాన్నాత్యనుసారయేత్॥ 12-99-12 (68662) పునరావర్తమానానాం నిరాశానాం చ జీవితే। వేగః సుదుఃసహో రాజంస్తస్మాన్నాత్యనుసారయేత్॥ 12-99-13 (68663) న హి ప్రహర్తుమిచ్ఛంతి శూరాః ప్రద్రవతో భయాత్। తస్మాత్పలాయమానానాం కుర్యాన్నాత్యనుసారణం॥ 12-99-14 (68664) చరాణామచరా హ్యన్నమదంష్ట్రా దంష్ట్రిణామపి। అపాణయః పాణిమతామన్నం శూరస్య కాతరాః॥ 12-99-15 (68665) సమానపృష్ఠోదరపాణిపాదాః పశ్చాచ్ఛరం భీరవోఽనువ్రజంతి। అతో భయార్తాః ప్రణిపత్య భూయః కృత్వాంజలీనుపతిష్ఠంతి శూరాన్॥ 12-99-16 (68666) శూరబాహుషు లోకోఽయం లంబతే పుత్రవత్సద। తస్మాత్సర్వేషు లోకేషు శూరః సంమానమర్హతి॥ 12-99-17 (68667) న హి శౌర్యాత్పరం కించింత్రిషు లోకేషు విద్యతే। శూరః సర్వం పాలయతి సర్వం శూరే ప్రతిష్ఠితం॥ ॥ 12-99-18 (68668) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనశతతమోఽధ్యాయః॥ 99॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-99-1 అత్ర శూరప్రోత్సాహనే విషయే॥ 12-99-3 దర్శయామాస యోగబలేన॥ 12-99-5 పతితవ్యమనంతరమితి డ. ద. పాఠః॥ 12-99-9 గజానాం మధ్యే రథినః స్థాప్యాః॥ 12-99-12 నాత్యనుసారేయాతిద్రావయేత్ పరావృత్తిభయాత్॥ 12-99-13 తదేవాహ పునరితి॥

12-100-0 (68669) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-100-0x (5601) యథా జయార్థినః సేనాం నయంతి భరతర్షభ। ఈషద్ధర్మం ప్రపీడ్యాపి తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-100-1 (68670) భీష్మ ఉవాచ। 12-100-2x (5602) సంత్యేవ హి స్థితా ధర్మ ఉపపత్త్యా తథా పరే। సాధ్వాచారతయా కేచిత్తథైవౌపయికాదపి॥ 12-100-2 (68671) ఉపాయధర్మాన్వక్ష్యామి సంసిద్ధానర్థసిద్ధయే। నిర్మర్యాదా దస్యవస్తు భవంతి పరిపంథినః॥ 12-100-3 (68672) తేషాం ప్రతివిఘాతార్థం ప్రవక్ష్యాంయథ నైగమం। కార్యాణాం సంప్రసిద్ధ్యర్థం తానుపాయాన్నిబోధ మే॥ 12-100-4 (68673) ఉభే ప్రజ్ఞే వేదితవ్యే ఋజ్వీ వక్రా చ భారత। జానన్వక్రాం న సేవేత ప్రతిబాధేత చాగతాం॥ 12-100-5 (68674) అమిత్రా ఏవ రాజానం భేదేనోపచరంత్యుత। తాం రాజా వికృతిం జానన్యథాఽమిత్రాన్ప్రబాధతే॥ 12-100-6 (68675) గజానాం పార్థ వర్మాణి గోవృషాజగరాణి చ। శల్యకంటకలోహాని తనుత్రాణి మతాని చ॥ 12-100-7 (68676) శాతపీతాని శస్త్రాణి సన్నాహాః పీతలోహకాః। నానారంజనరక్తాః స్యుః పతాకాః కేతవశ్చ హ॥ 12-100-8 (68677) ఋష్టయస్తోమరాః ఖంగా నిశితాశ్చ పరశ్వథాః। ఫలకాన్యథ చర్మాణి ప్రతికల్ప్యాన్యనేకశః॥ 12-100-9 (68678) అభినీతాని శస్త్రాణి యోధాశ్చ కృతనిశ్చయాః। చైత్రే వా మార్గశీర్షే వా సేనాయోగః ప్రశస్యతే॥ 12-100-10 (68679) పక్వసస్యా హి పృథివీ భవత్యంబుమతీ తదా। నైవాతిశీతో నాత్యుష్ణః కాలో భవతి భారత॥ 12-100-11 (68680) తస్మాత్తదా యోజయేత పరేషాం వ్యసనేఽథవా। ఏతే హి యోగాః సేనాయాః ప్రశస్తాః పరబాధనే॥ 12-100-12 (68681) జలవాంస్తృణవాన్మార్గః సమో గంయః ప్రశస్యతే। చారైః సువిదితాభ్యాసః కుశలైర్వనగోచరైః॥ 12-100-13 (68682) న హ్యరణ్యాని శక్యంతే గంతుం మృగగణైరివ। తస్మాత్సేనాసు తానేవ యోజయంతి జయార్థినః॥ 12-100-14 (68683) [అగ్రతః పురుషానీకం శక్తం చాపి కులోద్భవం।] ఆవాసస్తోయవాన్మార్గః పర్యాకాశః ప్రశస్యతే॥ 12-100-15 (68684) పోషామపసర్పాణాం ప్రతిఘాతస్తథా భవేత్। ఆకాశం హి వనాభ్యాశే మన్యంతే గుణవత్తరం॥ 12-100-16 (68685) బహుభిర్గుణజాతైశ్చ యే యుద్ధకుశలా జనాః। [ఉపన్యాసో భవేత్తత్ర బలానాం నాతిదూరతః॥] 12-100-17 (68686) ఉపన్యాసోఽపసర్పాణాం పదాతీనాం చ గూహనం। హతశత్రుప్రతీఘాతమాపదర్థం పరాయణం॥ 12-100-18 (68687) సప్తర్పీన్పృష్ఠతః కృత్వా యుధ్యేయురచలా ఇవ। అనేన విధినా శత్రూంజిగీషేతాపి దుర్జయాన్॥ 12-100-19 (68688) యతో వాయుర్యతః సూర్యో యతః సోమస్తతో జయః। పూర్వంపూర్వం జ్యాయ ఏషాం సన్నిపాతే యుధిష్ఠిర॥ 12-100-20 (68689) అకర్ద -మనుదకామమర్యాదామలోష్టకాం। అశ్వభూమిం ప్రశంసంతి యే యుద్ధకుశలా జనాః॥ 12-100-21 (68690) సమా నిరుదకాకాశా రథభూమిః ప్రశస్యతే। నీచద్రుమా మహాకక్షా సోదకా హస్తియోధినాం॥ 12-100-22 (68691) బహుదుర్గా మహాకక్షా వేణువేత్రతిరస్కృతా। పదాతీనాం క్షమా భూమిః పర్వతోపవనాని చ॥ 12-100-23 (68692) పదాతిబహులా సేనా దృఢా భవతి భారత। రథాశ్వబహులా సేనా సుదినేషు ప్రశస్యతే॥ 12-100-24 (68693) పదాతినాగబహులా ప్రావృట్కాలే ప్రశస్యతే। గుణానేతాన్ప్రసంఖ్యాయ దేశకాలౌ ప్రయోజయేత్॥ 12-100-25 (68694) ఏవం సంచింత్య యో యాతి తిథినక్షత్రపూజితః। విజయం లభతే నిత్యం సేనాం సంయక్ప్రయోజయన్॥ 12-100-26 (68695) ప్రసుప్తాంస్తృషితాఞ్శ్రాంతాన్ప్రకీర్ణాన్నాభిఘాతయేత్। మోక్షే ప్రయాణే చలనే పానభోజనకాలయోః। అతిక్షిప్తాన్వ్యతిక్షిప్తాన్నిహతాన్ప్రతనూకృతాన్॥ 12-100-27 (68696) అవిస్రబ్ధాన్కృతారంభానుపన్యాసాత్ప్రతాపితాన్। బహిశ్వరానుపన్యాసాన్కృతవేశ్మానుసారిణః॥ 12-100-28 (68697) పారంపర్యాగతే ద్వారే యే కేచిదనువర్తినః। పరిచర్యాపరోద్ధారో యే చ కేచన వల్గినః॥ 12-100-29 (68698) అనీకం యే విభిదంతి భిన్నం సంస్థాపయంతి చ। సమానాశనపానాస్తే కార్యా ద్విగుణవేతనాః॥ 12-100-30 (68699) `జాతిగోత్రం చ విజ్ఞాయ కర్మ చానుత్తమం శుభం। సమానదేహరక్షార్థే కార్యా ద్విగుణవేతనాః। త్రిగుణం చతుర్గుణం చైవ వేతనం తేషు కారయేత్॥' 12-100-31 (68700) దశాధిపతయః కార్యాః శతాధిపతయస్తథా। తతః సహస్రాధిపతిం కుర్యాచ్ఛూరమతంద్రితం॥ 12-100-32 (68701) యథా ముఖ్యాన్సన్నిపాత్య వక్తవ్యాః సంశయామహే। యథా జయార్థం సంగ్రామే న జహ్యామ పరస్పరం॥ 12-100-33 (68702) ఇహైవ తే నివర్తంతాం యే చ కేచన భీరవః। న ఘాతయేయుః ప్రదరం కుర్వాణాస్తుములే సతి॥ 12-100-34 (68703) [న సన్నిపాతే ప్రదరం వధం వా కుర్యురీదృశాః॥] ఆత్మానం చ స్వపక్షం చ పాలయన్హంతి సంయుగే॥ 12-100-35 (68704) అర్థనాశో వధోఽకీర్తిరయశశ్చ పలాయనే। అమనోజ్ఞాఽసుఖా వాచః పురుషస్య పలాయతః॥ 12-100-36 (68705) ప్రతిధ్వస్తోష్ఠదంతస్య న్యస్తసర్వాయుధస్య చ। `హిత్వా పలాయమానస్య సహాయాన్ప్రాణసంశయే।' అమిత్రైరవరుద్ధస్య ద్విషతామస్తు నః సదా॥ 12-100-37 (68706) మనుష్యాపసదా హ్యేతే యే భవంతి పరాఙ్భుఖాః। రాశివర్ధనమాత్రాస్తే నైవ తే ప్రేత్య నో ఇహ॥ 12-100-38 (68707) అమిత్రా హృష్టమనసః ప్రత్యుద్యాంతి పలాయినం। జయినస్తు నరాస్తాత మంగలైర్వందనేన చ॥ 12-100-39 (68708) యస్య స్మ వ్యసనే రాజన్ననుమోదంతి శత్రవః। తదసహ్యతరం దుఃఖం మన్యంతే మరణాదపి॥ 12-100-40 (68709) శ్రియం జానీత ధర్మస్య మూలం సర్వసుఖస్య చ। యా భీరూణాం పరాఖ్యాతిః శూరస్తామధిగచ్ఛతి॥ 12-100-41 (68710) తే వయం స్వర్గమిచ్ఛంతః సంగ్రామే త్యక్తజీవితాః। జయంతో వధ్యమానా వా ప్రాప్నుయామ చ సద్గతిం॥ 12-100-42 (68711) ఏవం సంశప్తశపథాః సమభిత్యక్తజీవితాః। అమిత్రవాహినీం వీరాః ప్రతిగాహంత్యభీరవః॥ 12-100-43 (68712) అగ్రతః పురుషాఽనీకమసిచర్మవతాం భవేత్। పృష్ఠతః శకటానీకం కలత్రం మధ్యతస్తథా॥ 12-100-44 (68713) పరేషాం ప్రతిఘాతార్థం పదాతీనాం చ గూహనం। అపి తస్మిన్పురే వృద్ధా భవేయుర్యే పురోగమాః॥ 12-100-45 (68714) యే పురస్తాదభిమతాః సత్వవంతో మనస్వినః। తే పూర్వమభివర్తేరంశ్చైతానేవేతరే జనాః॥ 12-100-46 (68715) అపి చోద్ధర్షణం కార్యం భీరూణామపి యత్నతః। స్కంధదర్శనమాత్రాత్తు తిష్ఠేయుర్వా సమీపతః॥ 12-100-47 (68716) సంహతాన్యోధయేదల్పాన్కామం విస్తారయేద్బహూన్। సూచీముఖమనీకం స్యాదల్పానాం బహుభిః సహ॥ 12-100-48 (68717) సంప్రయుక్తే నికృష్టే వా సత్యం వా యది వాఽనృతం। ప్రగృహ్య బాహూన్క్రోశేత హంత భగ్నాః పరే ఇతి॥ 12-100-49 (68718) ఆగతం మే మిత్రబలం ప్రహరధ్వమభీతవత్। సత్వవంతో నిధావేయుః కుర్వంతో భైరవాన్రవాన్॥ 12-100-50 (68719) క్ష్వేడాః కిలకిలాశబ్దాః క్రకచా గోవిషాణికాః। భేరీమృదంగపణవాన్నాదయేయుశ్చ జర్ఝరాన్॥ ॥ 12-100-51 (68720) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి శతతమోఽధ్యాయః॥ 100॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-100-4 నైగమం వేదోక్తముపాయం॥ 12-100-5 వక్రాం వక్రయైవ నాశయేత్॥ 12-100-6 అమిత్రానివ తాం నికృతిం ప్రబాధతే బాధేత॥ 12-100-7 గజానాం వర్మాణి వాణఘాతత్రాణాని। గవాదీనాం శల్యాదీని॥ 12-100-21 అమర్యాదాం సేతుప్రాకారాదిహీనాం॥ 12-100-24 సుదినేషు వృష్టివర్జితదినేషు॥ 12-100-25 ప్రసంఖ్యాయ సంయగ్విచార్య॥ 12-100-26 తిథౌ నక్షత్రే చ పూజిత ఆశీర్భిర్యోజితః॥ 12-100-28 ఉపన్యాసాత్సురుంగాదిగుప్తోపాయాత్। బహిస్తృణాద్యర్థం చరతో బహిశ్చరానల్పాన్। ఉపన్యాసాన్ తృణాహ్యాహర్తౄన్॥ 12-100-29 తాన్నాభిఘాతయేదితి ప్రపూర్వేణ సంబంధః॥ 12-100-30 అనీకం పరకీయం॥ 12-100-33 సన్నిపాత్యైకీకృత్య॥ 12-100-35 ప్రదరం భంగం। వధం వా స్వీయానాం॥ 12-100-37 నోఽస్మత్సంబంధినాం ద్విషతాం పురుషస్య ద్రవ్యనాశాదికమస్త్వితి పూర్వేణ సహ ద్వయోః సంబంధః॥ 12-100-38 రాశిర్యోధసంఖ్యాశరీరం వా తస్య వర్ధనాః। వృథాజన్మాన ఇత్యర్థః॥ 12-100-39 పలాయినం జయినః ప్రత్యుద్యాంతి యత్తదసహ్యతరమిత్యపకృష్యతే॥ 12-100-44 పురుషా పురుషాణాం। విభక్తిలోప ఆర్షః॥ 12-100-47 స్కంధః సమూహః। సమూహమాత్రార్థం వా తిష్ఠేయుః॥ 12-100-48 సంహతానన్యోన్యం శ్లిష్టాన్ స్వాన్పరైః సహ యోధయేత్సేనాపతిః॥

12-101-0 (68721) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-101-0x (5603) కింశీలాః కింసముత్థానాః కథంరూపాశ్చ భారత। కింసన్నాహాః కథంశస్త్రా జనాః స్యుః సంయుగే నృపాః॥ 12-101-1 (68722) భీష్మ ఉవాచ। 12-101-2x (5604) యథాచరితమేవాత్ర శస్త్రం పత్రం విధీయతే। ఆచారాద్ధీహ పురుషస్తథా కర్మసు వర్తతే॥ 12-101-2 (68723) గాంధారాః సింధుసౌవీరా నఖరప్రాసయోధినః। అభీరవః సుబలినస్తద్వలం సర్వపారగం॥ 12-101-3 (68724) సర్వశస్త్రేషు కుశలాః సత్వవంతో హ్యుశీనరాః। ప్రాచ్యా మాతంగయుద్ధేషు కుశలాః కూటయోధినః॥ 12-101-4 (68725) తథా యవనకాంభోజా మధురామభితశ్చ యే। ఏతేఽశ్వయుద్ధకుశలా దాక్షిణాత్యాఽసిచర్మిణః। సర్వత్ర శూరా జాయంతే మహాసత్వా మహాబలాః॥ 12-101-5 (68726) ఆవంతికా మహాశూరాశ్చతురంగే చ మాలవాః। ఏకోఽపి హి సహస్రస్య తిష్ఠత్యభిముఖో రణే॥ 12-101-6 (68727) ప్రాయో దేశాః సముద్దిష్టా లక్షణాని తు మే శృణు॥ 12-101-7 (68728) సింహశార్దూలవాంగేత్రాః సింహశార్దూలగామినః। పారావతకులింగాక్షాః సర్వే శూరాః ప్రమాథినః। 12-101-8 (68729) మృగస్వరా ద్వీపినేత్రా ఋషభాక్షాస్తథా పరే। ప్రమాథినశ్చ మంద్రాశ్చ క్రోధనాః కింకిణీస్వనాః॥ 12-101-9 (68730) మేఘస్వనాః క్రూరముఖాః కేచిచ్చ కలనిస్వనాః। జిహ్మనాసాగ్రజిహ్వాశ్చ దూరగా దూరపాతినః॥ 12-101-10 (68731) బిడాలకుబ్జాః స్తబ్ధాక్షాస్తనుకేశాస్తనుత్వచః। శీఘ్రాశ్చపలచిత్తాశ్చ తే భవంతి దురాసదాః॥ 12-101-11 (68732) గౌరా నిమీలితాః కేచిన్మృదుప్రకృతయస్తథా। తురంగగతినిర్ఘోషాస్తే నరాః పారయిష్ణవః॥ 12-101-12 (68733) సుసంహతాః ప్రతనవో వ్యూఢోరస్కాః సుసంస్థితాః। ప్రవాదితేషు కుప్యంతి హృష్యంతి కలద్దేషు చ॥ 12-101-13 (68734) గంభీరాక్షా నిసృష్టాక్షాః పింగాక్షా భ్రుకుటీముఖాః। నకులాక్షాస్తథా చైవ సర్వే శూరాస్తనుత్యజః॥ 12-101-14 (68735) జిహ్నాక్షాః ప్రలలాటాశ్చ నిర్మాంసహనవోఽవ్యథాః। వక్రబాహ్వంగులీసక్థాః కృశా ధమనిసంతతాః॥ 12-101-15 (68736) ప్రవిశంతి చ వేగేన సాంపరాయే హ్యుపస్థితే। వారణా ఇవ సంమత్తాస్తే భవంతి దురాసదాః॥ 12-101-16 (68737) దీప్తస్ఫుటితకేశాంతాః స్థూలపార్శ్వహనూముఖాః। ఉన్నతాంసాః పృథుగ్రీవా వికటాః స్థూలపిండికాః॥ 12-101-17 (68738) ఉద్బంధా ఇవ సుగ్రీవా వినతావిహగా ఇవ। పిండశీర్షాతివక్రాశ్చ పృషదంశముఖాస్తథా॥ 12-101-18 (68739) అగ్రస్వరా మన్యుమంతో యుద్ధేష్వారావసారిణః। అధర్మజ్ఞాఽవలిప్తాశ్చ ఘోరా రౌద్రప్రదర్శనాః॥ 12-101-19 (68740) త్యక్తాత్మానః సర్వ ఏతే ఉదగ్రా హ్యనివర్తినః। పురస్కార్యాః సదా సైన్యే హన్యంతే ఘ్నంతి చాపి తే॥ 12-101-20 (68741) అధార్మికా భిన్నవృత్తాః సాంత్వేనైషాం పరాభవః। ఏవమేవ ప్రదూష్యంతే రాజ్ఞోఽప్యేతే హ్యభీక్ష్ణశః॥ ॥ 12-101-21 (68742) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 101॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-101-2 ఆచరితం కులదేశాచారాగతం। పత్రం వాహనం॥ 12-101-5 దాక్షిణాత్యా అసిచర్మిణ ఇతి చ్ఛేదః॥ 12-101-8 కులింగాక్షాః కులింగః సర్పః॥ 12-101-10 జిహ్మనాః సానుజంఘాశ్చేతి థ. పాఠః॥ 12-101-15 ప్రలలాటాః ఉన్నతకపాలాః॥ 12-101-17 దీప్తః పింగలః। పిండికాః జానునోరధః పశ్చాద్భాగాః॥ 12-101-18 సుగ్రీవా వాసుదేవాశ్వాః। వినతావిహగాః గండాః। పిణ్·డశీర్షాః వృత్తశిరసః। అతివక్రాః విస్తీర్ణముఖాః। సంధిరార్షః సమాసో వా॥ 12-101-21 ఏవమేవ ప్రకుష్యంతి ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-102-0 (68743) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-102-0x (5605) జయిన్యాః కాని రూపాణి భవంతి భరతర్షభ। పృతనాయాః ప్రశస్తాని తాని చేచ్ఛామి వేదితుం॥ 12-102-1 (68744) భీష్మ ఉవాచ। 12-102-2x (5606) జయిన్యా యాని రూపాణి భవంతి భరతర్షభ। పృతనాయాః ప్రశస్తాని తాని వక్ష్యామి సర్వశః॥ 12-102-2 (68745) దైవే పూర్వం ప్రకుపితే మానుషే కాలచోదితే। తద్విద్వ అఽనుపస్యంతి జ్ఞానదీర్ఘేణ చక్షుషా॥ 12-102-3 (68746) ప్రాయశ్చిత్తవిధిం చాత్ర జపహోమాంశ్చ తద్విదః। మంగల ని చ కుర్వంతి శమయంత్యహితాని చ॥ 12-102-4 (68747) ఉదీణానసో యోధా వాహనాని చ భారత। యస్యాం భవంతి సేనాయాం ధ్రువం తస్యా జయో భవేత్॥ 12-102-5 (68748) అన్వేవ వాయవో యాంతి తథైవేంద్రధనూంషి చ। అనుప్లవంతే మేఘాశ్చ తథాఽఽదిత్యస్య రశ్మయః॥ 12-102-6 (68749) గోమాయవశ్చాతులోమబలా గృధ్రాశ్చ సర్వశః। అర్హయేయుర్యదా సేనాం తదా సిద్ధిరనుత్తమా॥ 12-102-7 (68750) ప్రసన్నభాః పావకశ్చోర్ధ్వరశ్మిః ప్రదక్షిణావర్తశిఖో విధూమః। పుణ్యా గంధాశ్చాహుతీనాం భవంతి జయస్యైతద్భావినో రూపమాహుః॥ 12-102-8 (68751) గంభీరశబ్దాశ్చ మహాస్వనాశ్చ శంఖ్యాశ్చ భేర్యశ్చ నదంతి యత్ర। యుయుత్సవశ్చాప్రతీపా భవంతి జయస్యైతద్భావినో రూపమాహుః॥ 12-102-9 (68752) ఇష్టా మృగాః పృష్ఠతో వామతశ్చ సంప్రస్థితానాం చ గమిష్యతాం చ। జిఘాంసతాం దక్షిణాః సిద్ధిమాహు ర్యే త్వగ్రతస్తే ప్రతిషేధయంతి॥ 12-102-10 (68753) మాంగల్యశబ్దాఞ్శకునా వదంతి హంసాః క్రౌంచాః శతపత్రాశ్చ చాషాః। హృష్టా యోధాః సత్వవంతో భవంతి జయస్యైతద్భావినో రూపమాహుః॥ 12-102-11 (68754) శస్త్రైర్యంత్రైః కవచైః కేతుభిశ్చ సుభానుభిర్ముఖవర్ణైశ్చ యూనాం। భ్రాజిష్మతీ దుష్ప్రతివీక్షణీయా యేషాం చమూస్తేఽభిభవంతి శత్రూన్॥ 12-102-12 (68755) శుశ్రూషవశ్చానభిమానినశ్చ పరస్పరం సౌహృదమాస్థితాశ్చ। యేషాం యోధాః శౌర్యమనుష్ఠితాశ్చ జయస్యైతద్భావినో రుపమాహుః॥ 12-102-13 (68756) శబ్దాః స్పర్శాస్తథా గంధా విచరంతి మనః ప్రియాః। ధైర్యం చావిశతే యోధాన్విజయస్య ముఖం చ తత్॥ 12-102-14 (68757) శబ్దో వామః ప్రస్థితస్య దక్షిణః ప్రవివిక్షతః। పశ్చాత్సంసాధయత్యర్థం పురస్తాచ్చ నిషేధతి॥ 12-102-15 (68758) సంహత్య మహతీం సేనాం చతురంగాం యుధిష్ఠిర। సాంనైవ వర్తయేః పూర్వం ప్రసతేథాస్తతో యుధి॥ 12-102-16 (68759) జఘన్య ఏష విజయో యద్యుద్ధే సామభాషణం। యాదృచ్ఛికో యుధి జయో దైవేనేతి విచారణం॥ 12-102-17 (68760) ఆపగేవ మహావేగా త్రస్తా ఇవ మహామృగాః। దుర్నివార్యతమా చైవ ప్రభగ్నా మహతీ చమూః॥ 12-102-18 (68761) భగ్నా ఇత్యేవ భజ్యంతే విద్వాంసోఽపి న కారణం। ఉదారసారా మహతీ రురుసంఘోపమా చమూః॥ 12-102-19 (68762) పరస్పరజ్ఞాః సంహృష్టాస్త్యక్తప్రాణాః సునిశ్చితాః। అపి పంచత్రతై శూరా నిఘ్నంతి పరవాహినీం॥ 12-102-20 (68763) అపి వా పంచషట్సప్తసంహితాః కృతనిశ్చయాః। క్లలీనాః పూజితాః సంయగ్విజయంతీహ శాత్రవాన్॥ 12-102-21 (68764) సన్నిపాతో న మంతవ్యః శక్యే సతి కథంచన। సాంత్వభేదప్రదానానాం యుద్ధముత్తరముచ్యతే॥ 12-102-22 (68765) సంసర్పేణ హి సేనాయా భయం భీరూన్ప్రబాధతే। వజ్రాదియ ప్రజ్వలితాదియం స్విత్క్షపయిష్యతి॥ 12-102-23 (68766) అమిప్రయాతాం సమితిం జ్ఞాత్వా యే ప్రతియాంత్యథ। తేషాం సందంతి గాత్రాణి యోధానాం వివయస్య చ॥ 12-102-24 (68767) విషయో వ్యథతే రాజన్సర్వః సస్థాణుజంగమః। అస్త్రప్రతాపతప్తానాం మజ్జాః సీదంతి దేహినాం॥ 12-102-25 (68768) తేషాం సాంత్వం క్రూరమిశ్రం ప్రణేతవ్యం పునః పునః। సంపీడ్యమానా హి పరైర్యోగమాయాంతి సర్వతః॥ 12-102-26 (68769) ఆంతరాణాం చ భేదార్థం చరానభ్యవచారయేత్। యశ్చ తస్మాత్పరో రాజా తేన సంధిః ప్రశస్యతే॥ 12-102-27 (68770) న హి తస్యాన్యథా పీడా శక్యా కర్తుం తథావిధా। యథా సార్ధమమిత్రేణ సర్వతః ప్రతిబాధనం॥ 12-102-28 (68771) క్షమా వై సాధుమాయాతి న హ్యసాధూన్క్షమా సదా। క్షమాయాశ్చాక్షమాయాశ్చ పార్థ విద్ధి ప్రయోజనం॥ 12-102-29 (68772) విజిత్య క్షమమాణస్య యశో రాజ్ఞో వివర్ధతే। మహాపరాధే హ్యప్యస్మిన్విశ్వసంత్యపి శత్రవః॥ 12-102-30 (68773) మన్యంతే కర్షయిత్వా తు క్షమా సాధ్వీతి శాంబరాః। అసంతప్తం తు యద్దారు ప్రత్యేతి ప్రకృతిం పునః॥ 12-102-31 (68774) నైతత్ప్రశంసంత్యాచార్యా న చైతత్సాధు దర్శనం। అక్రోధేనావినాశేన నియంతవ్యాః స్వపుత్రవత్॥ 12-102-32 (68775) ద్వేష్యో భవతి భూతానాముగ్రో రాజా యుధిష్ఠిర। మృదుమప్యవమన్యంతే తస్మాదుభయభాగ్భవేత్॥ 12-102-33 (68776) ప్రహరిష్యన్ప్రియం బ్రూయాత్ప్రహరన్నపి భారత। ప్రహృత్య చ ప్రియం బ్రూయాచ్ఛోచన్నివ రుదన్నివ॥ 12-102-34 (68777) న మే ప్రియా యే స్మ హతాః సంప్రహృష్టాః పరేఽపి చ। న చ కత్థనమేవాగ్ర్యముచ్యమానం పునః పునః॥ 12-102-35 (68778) అహో జీవితమాకాంక్షేన్నేదృశో వధమర్హతి। సుదుర్లభాః సుపురుషాః సంగ్రామేష్వపలాయినః॥ 12-102-36 (68779) కృతం మమాప్రియం తేన యేనాయం నిహతో మృధే। ఇతి వాచా వదన్హంతృన్పూజయేత రహోగతః॥ 12-102-37 (68780) హంతౄణాం చ హతానాం చ పూజాం కుర్యాద్యథార్థతః। క్రోశేద్బాహుం ప్రగృహ్యాపి చికీర్షంజనసంగ్రహం॥ 12-102-38 (68781) ఏవం సర్వాస్వవస్థాసు సాంత్వపూర్వం సమాచరేత్। ప్రియో భవతి భూతానాం ధర్మజ్ఞో వీతభీర్నృపః॥ 12-102-39 (68782) విశ్వాసం చాత్ర గచ్ఛంతి సర్వభూతాని భారత। విశ్వస్తః శక్యతే భోక్తుం యథాకాలం సముత్థితః॥ 12-102-40 (68783) తస్మాద్విశ్వాసయేద్రాజా సర్వభూతాన్యమాయయా। సర్వతః పరిరక్షేచ్చ యో మహీం భోక్తుమిచ్ఛతి॥ ॥ 12-102-41 (68784) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వ్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 102॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-102-15 శబ్దః కాకస్యేతి శేషః॥ 12-102-22 సన్నిపాతో యుద్ధం॥ 12-102-24 సన్నితి యుద్ధం। స్యందంతి స్తిద్యంతి॥ 12-102-25 విధయో దేశః॥ 12-102-26 యోగం సంవిం॥ 12-102-27 ఆంతరాణాం శత్రోః సద్ధీనాం। తస్మాచ్ఛత్రోః పరః శ్రేష్ఠస్తేన సంధిం చ కుర్యాత్॥ 12-102-29 క్షమా వై సాధ్వమాయానాం నహి సాధు సదా క్షమా ఇతి డ. థ. పాఠః॥ 12-102-30 అస్మిన్క్షమావతి॥ 12-102-31 అసంతాప్య ఋజూకృతం వంశాది పునర్వక్రీభవత్యర్థః శత్రుం సంతాప్య క్షమాం కుర్యాదితి శంబరస్య దైత్యస్య మతం॥ 12-102-32 స్వమతమాహ నైతదితి॥ 12-102-40 విస్వస్తో జనః॥

12-103-0 (68785) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-103-0x (5607) కథం మృదౌ కథం తీక్ష్ణే మహాపక్షే చ భారత। అరౌ వర్తేత నృపతిస్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-103-1 (68786) భీష్మ ఉవాచ। 12-103-2x (5608) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। బృహస్పతేశ్చ సంవాదమింద్రస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 12-103-2 (68787) బృహస్పతిం దేవపతిరభివాద్య కృతాంజలిః। ఉపసంగంయ పప్రచ్ఛ వాసవః పరవీరహా॥ 12-103-3 (68788) అహితేషు కథం బ్రహ్మన్ప్రవర్తేయమతంద్రితః। అసముఛిద్య చైవైతాన్నియచ్ఛేయముపాయతః॥ 12-103-4 (68789) సేనయోర్థ్యతిషంగే చ జయః సాధారణో భవేత్। కిం కుర్వాణం న మాం జహ్యాజ్జ్వలితా శ్రీః ప్రతాపినీ॥ 12-103-5 (68790) తతో ర్మార్థకామానాం కుశలః ప్రతిభానవాన్। రాజధర్మవిధానజ్ఞః ప్రత్యువాచ పురందరం॥ 12-103-6 (68791) న జా కలహేనేచ్ఛేన్నియంతుమపకారిణః। బాలైర సవితం హ్యేతద్యదమర్షో యదక్షమా॥ 12-103-7 (68792) న శత్రుర్వివృతః కార్యో వధమస్యాభికాంక్షతా॥ 12-103-8 (68793) క్రోధం భయం చ హర్షం చ నియంయ స్వయమాత్మని। అమిత్ర పసేవేత విశ్వస్తవదవిశ్వసన్॥ 12-103-9 (68794) ప్రియమేవ వదేన్నిత్యం నాప్రియం కించిదాచరేత్। విరమేచ్ఛుష్కవైరేభ్యః కర్ణజాపం చ వర్జయేత్॥ 12-103-10 (68795) యథా వైతంసికో యుక్తో ద్విజానాం సదృశస్వరః। తాంద్విజాన్కురుతే వశ్యాంస్తథాయుక్తో మహీపతిః। వశం చోపనయేచ్ఛత్రూన్నిహన్యాచ్చ పుంరదర॥ 12-103-11 (68796) న నిత్యం పరిభూయారీన్సుఖం స్వపితి వాసవ। జాగర్త్యేవ హి దుష్టాత్మా సంకరేఽగ్నిరివోత్థితః॥ 12-103-12 (68797) న సన్నిపాతః కర్తవ్యః సామాన్యే విజయే సతి। విశ్వాస్యైవోపసంనంయో వశే కృత్వా రిపుః ప్రభో॥ 12-103-13 (68798) సంప్రధార్య సహామాత్యైర్మంత్రవిద్భిర్మహాత్మభిః। ఉపేక్ష్యమాణో విజ్ఞాతో హృదయేనాపరాజితః। అథాస్య ప్రహరేత్కాలే విధేర్విత్తలితో యదా॥ 12-103-14 (68799) దండం చ దూషయేదస్య పురుషైరాప్తకారిభిః॥ 12-103-15 (68800) ఆదిమధ్యావసానజ్ఞాన్ప్రచ్ఛన్నం చ విచారయేత్। బలాని దూషయేదస్య జానన్నేవ ప్రమాణతః॥ 12-103-16 (68801) భేదేనోపప్రదానేన సంసృజేదౌషధైస్తథా। న త్వేవ ఖలు సంసర్గం రోచయేదరిభిః సహ॥ 12-103-17 (68802) దీర్ఘకాలమపీక్షేత్త నిగ్రాహ్యా ఏవ శత్రవః। కాలకాంగీ చ యుక్తః సన్నుపాసీత శచీపతే॥ 12-103-18 (68803) తథా ప్రియం చ వక్తవ్యం యథా విస్రంభమాప్నుయాత్। న సద్యోఽరీన్విహన్యాచ్చ ద్రష్టవ్యో విజయో ధ్రువః। భూయః శల్యం ఘటయతి నవం చ కురుతే వ్రణం॥ 12-103-19 (68804) ప్రాప్తే చ ప్రహరేత్కాలే న చ సంవర్తతే పునః। హంతుకామస్య దేవేంద్ర పురుషస్య రిపూన్ప్రతి॥ 12-103-20 (68805) యం హి కాలో వ్యతిక్రామేత్పురుషం కాలకాంక్షిణం। దుర్లభః స పునస్తేన కాలః కర్మ చికీర్షతా॥ 12-103-21 (68806) ఔజస్యం జనయేదేవ సంగృహ్ణన్సాధుసంమతం। కాలేన సాధయేత్కృత్యమప్రాప్తో న హి పీడయేత్॥ 12-103-22 (68807) విహాయ కామం క్రోధం చ తథాఽహంకారమేవ చ। యుక్తో వివరమన్విచ్ఛేదహితానాం సదా నృపః॥ 12-103-23 (68808) మార్దవం దండ ఆలస్యం ప్రమాదశ్చ సురోత్తమ। మాయాః సువిహితాః శక్ర శాతయంత్యవిచక్షణం॥ 12-103-24 (68809) నిహత్యైతాని చత్వారి మాయాం ప్రతివిధాయ చ। తతః శక్నోతి శత్రూణాం ప్రహర్తుమవిచారయన్॥ 12-103-25 (68810) యదేవైతేన శక్యేత గుహ్యం కర్తుం తదాఽఽచరేత్। యచ్ఛంతి సతివా గుహ్యం మిథో విశ్రావయంత్యపి॥ 12-103-26 (68811) అశక్యమితి కృత్వా వా తతోఽన్యైః సంవిదం చరేత్। బ్రహ్మదండమదృష్టేషు దృష్టేషు చతురంగిణీం॥ 12-103-27 (68812) భేదం చ ప్రథమం విద్యాత్తూష్ణీం దండం తథైవ చ। కాలే ప్రయోజయేద్రాజా తస్మింస్తస్మింస్తదాతదా॥ 12-103-28 (68813) ప్రణిపాతం చ గచ్ఛేత కాలే శత్రోర్బలీయసః। యుక్తోఽస్య వధమన్విచ్ఛేదప్రమత్తః ప్రమాద్యతః॥ 12-103-29 (68814) ప్రణిపాతేన దానేన వాచా మధురయా బ్రువన్। అమిత్రముపసేవేత న చ జాతు విశంకయేత్॥ 12-103-30 (68815) స్థానాని శంకితానాం చ నిత్యమేవ వివర్జయేత్। న చ తేష్వాశ్వసేద్రాజా జాగ్రతీహ నిరాకృతాః॥ 12-103-31 (68816) న హ్యతో దుష్కరం కర్మ కించిదస్తి సురోత్తమ। యథా వివిధవృత్తానామైశ్వర్యమమరాధిప॥ 12-103-32 (68817) తథా వివిధశీలానామపి సంభవ ఉచ్యతే। ప్రయతేద్యోగమాస్థాయ మిత్రామిత్రానధారయన్॥ 12-103-33 (68818) మృదుమప్యవమన్యంతే తీక్ష్ణాదుద్విజతే జనః। మాతీక్ష్ణో మా మృదుర్భూస్త్వం తీక్ష్ణో భవ మృదుర్భవ॥ 12-103-34 (68819) యథా వప్రే వేగవతి సర్వతః సంప్లతోదకే। నిత్యం విచరణాద్వాధస్తథా రాజ్యం ప్రమాద్యతః॥ 12-103-35 (68820) న బహూనుపరుధ్యేత యౌగపద్యేన శాత్రవాన్। సాంనా దానేన భేదేన దండేన చ పురందర॥ 12-103-36 (68821) ఏకైకమేషాం నిష్పిష్య శిష్టేషు నిపుణం చరేత్। న తు శక్తోఽపి మేధావీ సర్వానేవాచరేద్బుధః॥ 12-103-37 (68822) యదా స్యాన్మహతీ సేనా హయనాగరథాకులా। పదాతియంత్రబహులా అనురక్తా షడంగినీ॥ 12-103-38 (68823) యదా బహువిధాం వృద్ధిం మన్యేత ప్రతియోగతః। తదా వివృత్య ప్రహరేద్దస్యూనామవిచారయన్॥ 12-103-39 (68824) న సామ దండోపనిషత్ప్రశస్యతే న మార్దవం శత్రుషు యాత్రికం సదా। న సస్యఘాతో న చ సంకరక్రియా న చాపి భూయః ప్రకృతేర్విచారణా॥ 12-103-40 (68825) మాయావిభేదానుపసర్జనాని వాచం తథైవ ప్రథమం ప్రయోగాత్। ఆప్తైర్మనుష్యైరుపచారయేత పురేషు రాష్ట్రేషు చ సంప్రయుక్తాన్॥ 12-103-41 (68826) పురాఽపి చైతాననుసృత్య భూమిపాః పురేషు భోగానఖిలాంజయంతి పురేషు నీతిం విహితాం యథావిధి ప్రయోజయంతో బలవృత్రసూదన॥ 12-103-42 (68827) ప్రదాయ గూఢాని వసూని నామ ప్రచ్ఛిద్య భోగానపహాయ చ స్వాన్। దుష్టాః స్వదోషైరితి కీర్తయిత్వా పురేషు రాష్ట్రేషు చ యోజయంతి॥ 12-103-43 (68828) తథైవ చాన్యైరపి శాస్త్రవేదిభిః స్వలంకృతైః శాస్త్రవిధానలింగితైః। సుశిక్షితైర్భాష్యకథావిశారదైః పరేషు కృత్యాముపధారయేచ్చ॥ 12-103-44 (68829) ఇంద్ర ఉవాచ। 12-103-45x (5609) కాని లింగాని దుష్టస్య భవంతి ద్విజసత్తమ। కథం దుష్టం విజానీయాదేతత్పుష్టో బ్రవీహి మే॥ 12-103-45 (68830) బృహస్పతిరువాచ। 12-103-46x (5610) పరోక్షమగుణానాహ సద్రుణానభ్యసూయతి। పరైర్వా కీర్త్యమానేషు తూష్ణీమాస్తే పరాఙ్భుఖః॥ 12-103-46 (68831) తూష్ణీంభావేఽపి విజ్ఞేయం న చేద్భవతి కారణం। విశ్వాసం చోష్ఠసందంశం శిరసశ్చ ప్రకంపనం॥ 12-103-47 (68832) కరోత్యభీక్ష్ణం సంసృష్టమసంసృష్టశ్చ భాషతే। అదృష్టవద్వికురుతే దృష్ట్వా వా నాభిభాషతే॥ 12-103-48 (68833) పృథగేత్య సమశ్నాతి నేదమద్య యథావిధి। ఆసనే శయనే యానే భావా లక్ష్యా విశేషతః॥ 12-103-49 (68834) ఆర్తిరార్తే ప్రియే ప్రీతిరేతావన్మిత్రలక్షణం। విపరీతం తు బోద్ధవ్యమరిలక్షణమేవ తత్॥ 12-103-50 (68835) ఏతాన్యేవ యథోక్తాని బుధ్యేథాస్త్రిదశాధిప। పురుషాణాం ప్రదుష్టానాం స్వభావో బలవత్తరః॥ 12-103-51 (68836) ఇతి దుష్టస్య విజ్ఞానముక్తం తే సుతసత్తమ। నిశాంయ శాస్త్రతత్త్వార్థం యథావదమరేశ్వరః॥ 12-103-52 (68837) భీష్మ ఉవాచ 12-103-53x (5611) స తద్వచః శత్రునిబర్హణే రత స్తథా చకారావితథం బృహస్పతేః। చచార కాలే విజయాయ చారిహా వశం చ శత్రూననయత్పురందరః॥ ॥ 12-103-53 (68838) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్ర్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 103॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-103-5 వ్యతిషంగే మిశ్రణే యుద్ధే ఇత్యర్థః। సాధారణోఽనియతః॥ 12-103-6 ప్రత్యువాచ గురుః॥ 12-103-7 వివృతః సావధానః॥ 12-103-11 వితసః పక్షిబంధనోపాయస్తదుపజీవీ వైతంసికః॥ 12-103-12 స్వపితి మహీపతిరిత్యనుకర్షః॥ 12-103-13 సామాన్యే అనిశ్చితే॥ 12-103-14 ప్రహరేత్కాలే కించిద్విచలితే పదే ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-103-15 కించాస్య దండం సేనాం చ భేదేన దూషయేత్సః॥ 12-103-17 ఔషధైర్విషాదిభిః॥ 12-103-20 రిపూన్ప్రతి హంతుకామస్య॥ 12-103-25 చత్వారి మార్దవాదీని॥ 12-103-26 యచ్ఛంతి నిగృహ్ణంతి॥ 12-103-27 అదృష్టేషు దూరస్థేషు బ్రహ్మదండం పురోహితద్వారమభిచారం ప్రయుంజయాత్। దృష్టే ప్రత్యక్షశత్రౌ చతురంగిణీమపి ప్రయుంజ్యాత్॥ 12-103-32 వివిధవృత్తానాం అస్థిరాణాం॥ 12-103-35 వేగవతి పూరే సతి వప్రే తటే విచరణాద్విదారణాద్వాధ ఇతి యోజనా॥ 12-103-38 షడంగినీ రథతురగమాతంగపదాతికోశవణిక్పథవతీ॥ 12-103-39 వివృత్య ప్రకటీభూయ। దస్యూనాం దస్యూన్॥ 12-103-40 బలవతి శత్రౌ సామ న ప్రశస్యతే కిం తర్హి దండోపనిషత్ రహస్యదండః। అత ఏవ శత్రుషు మార్దవం పార్యంతికం న కార్యం। నాపి యాత్రికం సదా కార్యం। జయస్యాని యతత్వాత్। యాత్రాయాం హి సస్యానాం ఘాతః। సంకరక్రియా విషాదినా జలాదీనాం నాశనం। భూయః పునః పునః ప్రకృతే సప్తవిధాయాః విచారణా తస్మాత్కపటపూర్వకో దండఏవ శ్రేయానిత్యర్థః॥ 12-103-41 మాయావిభేదాన్నానావిధా మాయాః ప్రయుంజీత। తత ఉపసర్జనాని పరస్పరమితరేషాం శత్రూణాముత్థాపనాదీని॥ 12-103-42 ఏతాన్ శత్రూన్పురేషు తత్తత్స్థానేషు అనుసృత్య భోగాంస్తదీయాన్ జయంతి। నీతిం పురేషు స్వీయతేషు॥ 12-103-43 అనుసరణభేవాహ ప్రదాయేతి। ఏతే న మమామాత్యాః దుష్టాః మాం త్యక్త్వా రాజాంతారం ప్రతిగతా ఇతి లోకముఖాత్కీర్తయిత్వా పరేషాం పురేషు రాష్ట్రేషు చ తాన్యో జయంతి॥ 12-103-44 కృత్యామివ కృత్యాం మృత్యుకారిణీం దేవతామ॥ 12-103-47 తచ్చేద్భవతి కారణమితి థ.ద. పాఠః॥ 12-103-48 సంసృష్టం సంసర్గం। అసంసృష్టశ్చ పరఇవ భాషతే॥

12-104-0 (68839) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-104-0x (5612) ధార్మికోఽర్థానసంప్రాప్య రాజామాత్యైః ప్రబాధితః। చ్యుతః కోశాచ్చ దండాచ్చ సుఖమిచ్ఛన్కథం చరేత్॥ 12-104-1 (68840) భీష్మ ఉవాచ। 12-104-2x (5613) అత్రాయం క్షేమదర్శీయ ఇతిహాసోఽనుగీయతే। తత్తేఽహ సంప్రవక్ష్యామి తన్నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 12-104-2 (68841) క్షేమదర్శీ నృపసుతో యత్ర క్షీణబలః పురా। మునిం కాలకవృక్షీయమాజమామేతి నః శ్రుతం। తం పప్రచ్ఛానుసంగృహ్య కృచ్ఛ్రామాపదమాస్థితః॥ 12-104-3 (68842) అర్థేషు మాగీ పురుష ఈహమానః పునః పునః। అలబ్ధ్వా మద్విధో రాజ్యం బ్రహ్మన్కిం కర్తుమర్హతి॥ 12-104-4 (68843) అన్యత్ర మరణాద్దైన్యాదన్యత్ర పరసంశ్రయాత్। క్షుద్రాదన్యత్ర చాచారాత్తన్మమాచక్ష్వ సత్తమ॥ 12-104-5 (68844) వ్యాధినాం చాభిపన్నస్య మానసేనేతరేణ వా। బహుశ్రుతః కృతప్రజ్ఞస్త్వద్విధః శరణం భవేత్॥ 12-104-6 (68845) నిర్విద్య హి నరః కామాన్నియంయ సుఖమేధతే। త్వక్త్వా ప్రీతిం చ శోకం చ లబ్ధ్వా బుద్ధిమయం వసు॥ 12-104-7 (68846) సుఖమర్థాశ్రయం యేషామనుశోచామి తానహం। మమ హ్యర్థాః సుబహవో నష్టాః స్వప్నగతా ఇవ॥ 12-104-8 (68847) దుష్కరం బత కుర్వంతి మహతోఽర్థాంస్త్యజంతి యే। వయం త్వేతాన్పరిత్యక్తుమసతోఽపి న శక్నుమః॥ 12-104-9 (68848) ఇమామవస్థాం సంప్రాప్తం దీనమార్తం శ్రియా చ్యుతం। యదన్యత్సుఖమస్తీహ తద్బ్రహ్మన్ననుశాధి మాం॥ 12-104-10 (68849) కౌసల్యేనైవముక్తస్తు రాజపుత్రేణ ధీమతా। మునిః కాలకవృక్షీయః ప్రత్యువాచ మహాద్యుతిః॥ 12-104-11 (68850) పురస్తాదేవ తే బుద్ధిరియం కార్యా విజానతః। అనిత్యం సర్వమేవైతదహం చ మమ చాస్తి యత్॥ 12-104-12 (68851) యత్కించిన్మన్యసేఽస్తీతి సర్వం నాస్తీతి విద్ధి తత్। ఏవం న వ్యథతే ప్రాజ్ఞః కృచ్ఛ్రామప్యాపదం గతః॥ 12-104-13 (68852) యద్ధి భూతం భవిష్యచ్చ ధ్రువం తన్న భవిష్యతి। ఏవం విదితవేద్యస్త్వమనర్థేభ్యః ప్రమోక్ష్యసే॥ 12-104-14 (68853) యే చ పూర్వసమారంభా యే చ పూర్వతరే పరే। సర్వం నాస్తీతి తే చైవ తజ్జ్ఞాత్వా కో ను సంజ్వరేత్॥ 12-104-15 (68854) భూత్వా చ న భవత్యేతదభూత్వా చ భవిష్యతి। శోకే న హ్యస్తి సామర్థ్యం శోచేత స కథం నరః॥ 12-104-16 (68855) క్వను తేఽద్య పితా రాజన్క్వను తేఽద్య పితామహః। న త్వం పశ్యసి తానద్య న త్వాం పశ్యంతి తేఽపి వా॥ 12-104-17 (68856) ఆత్మనోఽధ్రువతాం పశ్యంస్తాంస్త్వం కిమనుశోచసి। బుద్ధ్యా చైవానుబుద్ధ్యస్వ ధ్రువం హి న చ విద్యతే॥ 12-104-18 (68857) అహం చ త్వం చ నృపతే సుహృదః శత్రవశ్చ తే। అవశ్యం న భవిష్యామః సర్వం చ న భవిష్యతి॥ 12-104-19 (68858) యే తు వింశతివర్షా వై త్రింశద్వర్షాశ్చ మానవాః। అర్వాగేవ హి తే సర్వే మరిష్యంతి శరచ్ఛతాత్॥ 12-104-20 (68859) అపి చేన్మహతో విత్తాన్న ప్రముచ్యతే పూరుషః। నైతన్మమేతి తన్మత్వా కుర్వీత ప్రియమాత్మనః॥ 12-104-21 (68860) అనాగతం యన్న మమేతి విద్యా దతిక్రాంతం యన్న మమేతి విద్యాత్। దిష్టం బలీయ ఇతి మన్యమానా స్తే పండితాస్తత్సతాం వృత్తిమాహుః॥ 12-104-22 (68861) అనాఢ్యాశ్చాపి జీవంతి రాజ్యం చాప్యనుశాసతే। బుద్ధిపౌరుషసంపన్నాస్త్వయా తుల్యాధికా జనాః॥ 12-104-23 (68862) న చ త్వమివ శోచంతి తస్మాత్త్వమపి మా శుచః। కిం న త్వం తైర్నరైః శ్రేయాంస్తుల్యో వా బుద్ధిపౌరుషైః॥ 12-104-24 (68863) రాజోవాచ। 12-104-25x (5614) యాదృచ్ఛికం సర్వమాసీత్తద్రాజ్యమితి చింతయే। హ్రియతే సర్వమేవేదం కాలేన మహతా ద్విజ॥ 12-104-25 (68864) తస్యైవ హ్రియమాణస్య స్రోతసేవ తపోధన। ఫలమేతత్ప్రపశ్యామి యథాలబ్ధేన వర్తయన్॥ 12-104-26 (68865) మునిరువాచ। 12-104-27x (5615) అనాగతమతీతం చ యాథాతథ్యవినిశ్చయాత్। నానుశోచేత కౌసల్య సర్వార్థేషు తథా భవ॥ 12-104-27 (68866) అవాప్యాన్కామయన్నర్థాన్నానవాప్యాన్కదాచన। ప్రత్యుత్పన్నాననుభవన్మా శుచస్త్వమనాగతాన్॥ 12-104-28 (68867) యథాలబ్ధోపపన్నార్థైస్తథా కౌసల్య రంస్యసే। కచ్చిచ్ఛుద్ధస్వభావేన శ్రియా హీనో న శోచసి॥ 12-104-29 (68868) పురస్తాద్భూతపూర్వత్వాద్ధీనభోగ్యో హి దుర్మతిః। ధాతారం గర్హతే నిత్యం లబ్ధార్థశ్చ న మృష్యతే॥ 12-104-30 (68869) అనర్హానపి చైవాన్యాన్మన్యతే శ్రీమతో జనాన్। ఏతస్మాత్కారణాదేతద్దుఃఖం భూయోఽనువర్తతే॥ 12-104-31 (68870) ఈర్ష్యాభిమానసంపన్నా రాజన్పురుషమానినః। కచ్చిత్త్వం న తథా ప్రాజ్ఞ మత్సరీ కోసలాధిప॥ 12-104-32 (68871) సహస్వ శ్రియమన్యేషాం యద్యపి త్వయి నాస్తి సా। అన్యత్రాపి సతీం లక్ష్మీం కుశలా భుంజతే నరాః। అభినిష్యందతే దేహీ శ్రీభూతశ్చ ద్విషజ్జనాత్॥ 12-104-33 (68872) శ్రియం చ పుత్రపౌత్రం చ మనుష్యా ధర్మచారిణః। త్యాగధర్మవిదో ధీరాః స్వయమేవ త్యజంత్యుత॥ 12-104-34 (68873) `త్యక్తం స్వాయంభువే వంశే శుభేన భరతేన చ। నానారత్నసమాకీర్ణం రాజ్యం స్ఫీతమితి శ్రుతం॥ 12-104-35 (68874) తథాఽన్యైర్భూమిపాలైశ్చ త్యక్తం రాజ్యం మహోదయం। త్యక్త్వా రాజ్యాని తే సర్వే వనే వన్యఫలాశినః। గతాశ్చ తపసః పారం దుఃఖస్యాంతం చ భూమిపా॥ 12-104-36 (68875) బహుసంకుసుకం దృష్ట్వా విధిత్సాసాధనేన చ। తథాన్యే సంత్యజంత్యేవ మత్వా పరమదుర్లభం॥ 12-104-37 (68876) త్వం పునః ప్రాజ్ఞరూపః సన్కృపణం పరితప్యసే। అకాంయాన్కామయానోఽర్థాన్పరాధీనానుపద్రవాన్॥ 12-104-38 (68877) తాం బుద్ధిమనువిజ్ఞాయ త్వమేవైనాన్పరిత్యజ। అనర్థాశ్చార్థరూపేణ హ్యర్థాశ్చానర్థరూపిణః॥ 12-104-39 (68878) అర్థాయైవ హి కేషాంచిద్ధననాశా భవంత్యుత। అనిత్యం తత్సుఖం మత్వా శ్రియమన్యే న లిప్సతే॥ 12-104-40 (68879) రమమాణః శ్రియా కశ్చిన్నాన్యచ్ఛ్రేయోఽభిమన్యతే। తథా తస్యేహమానస్య సంరంభోఽపి వినశ్యతి॥ 12-104-41 (68880) కృచ్ఛ్రాల్లబ్ధమభిప్రేతం యథా కౌసల్య నశ్యతి। తదా నిర్విద్యతే సోఽర్థాత్పరిభగ్నక్రమో నరః॥ 12-104-42 (68881) `అనిత్యాం తాం శ్రియం మత్వా శ్రియం వా కః పరీప్సతి॥' 12-104-43 (68882) ధర్మమేకేఽభిపద్యంతే కల్యాణాభిజనా నరాః। పరత్ర సుఖమిచ్ఛంతో నిర్విద్యేయుశ్చ లౌకికాత్॥ 12-104-44 (68883) జీవితం సంత్యజంత్యేకే ధనలోభపరా నరాః। న జీవితార్థం మన్యంతే పురుషా హి ధనాదృతే॥ 12-104-45 (68884) పశ్య చైషాం కృపణతాం పశ్య చైషామబుద్ధితాం। అధ్రువే జీవితే మోహాదర్థతృష్ణాముపాశ్రితాః॥ 12-104-46 (68885) సంచయే చ వినాశాంతే మరణాంతే చ జీవితే। సంయోగే చ వియోగాంతే కోను విప్రణయేన్మనః॥ 12-104-47 (68886) ధనం వా పురుషో రాజన్పురుషం వా పునర్ధనం। అవశ్యం ప్రజహాత్యేవ తద్విద్వాన్కోను సంజ్వరేత్॥ 12-104-48 (68887) అన్యత్రోపనతా హ్యాపత్పురుషం తోషయత్యుత। తేన శాంతిం న లభతే నాహమేవేతి కారణాత్॥' 12-104-49 (68888) అన్యేషామపి నశ్యంతి సుహృదశ్చ ధనాని చ। పశ్య బుద్ధ్యా మనుష్యాణాం తుల్యామాపదమాత్మనః। నియచ్ఛ యచ్ఛ సంయచ్ఛ ఇంద్రియాణి మనస్తథా॥ 12-104-50 (68889) ప్రతిషేద్ధా న చాప్యేషు దుర్బలేష్వహితేషు చ॥ 12-104-51 (68890) ప్రాప్తిసృష్టేషు భావేషు వ్యపకృష్టేష్వసంభవే। ప్రజ్ఞానతృప్తో విక్రాంతస్త్వద్విధో నానుశోచతి॥ 12-104-52 (68891) అల్పమిచ్ఛన్నచపలో మృదుర్దాంతః సుసంస్థితః। బ్రహ్మచర్యోపపన్నశ్చ త్వద్విధో నైవ ముహ్యతి॥ 12-104-53 (68892) న త్వేవ జాల్మీం కాపాలీం వృత్తిమేషితుమర్హసి। నృశంసవృత్తిం పాపిష్ఠాం దుఃఖాం కాపురుషోచితాం॥ 12-104-54 (68893) అపి మూలఫలాహారో రమస్వైకో మహావనే। వాగ్యతః సంగృహీతాత్మా సర్వభూతదయాన్వితః॥ 12-104-55 (68894) సదృశం పండితస్యైతదీషాదంతేన హస్తినా। యదేకో రమతేఽరణ్యే యచ్చాప్యల్పేన తుష్యతి॥ 12-104-56 (68895) మహాహ్రదః సంక్షుభిత ఆత్మనైవ ప్రసీదతి। `ఏవం నరః స్వత్మానైవ కృతప్రజ్ఞః ప్రసీదతి॥' 12-104-57 (68896) ఏతదేవం గతస్యాహం సుఖం పశ్యామి కేవలం। అసంభవే శ్రియో రాజన్హీనస్య సచివాదిభిః। దైవే ప్రతినివిష్టే చ కిం శ్రేయో మన్యతే భవాన్॥ ॥ 12-104-58 (68897) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతురధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 104॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-104-4 భాగీ భాగార్హః। ఈహమానో యతమానః॥ 12-104-6 ఇతరేణ శారీరేణ॥ 12-104-7 నిర్విద్య విరజ్య। కామాద్విషయభోగాత్। బుద్ధిమయం వసు జ్ఞానరూపం ధనం॥ 12-104-12 ఇయం నిర్విద్యతీతి శ్లోకేన త్వయా ప్రోక్తా। అహం చ యచ్చ మమాఽస్త్యేతత్సర్వమనిత్యమితి జానతస్తే త్వయా॥ 12-104-13 నాస్తి తుచ్ఛత్వాత్॥ 12-104-22 తన్నిర్మమత్వం॥ 12-104-25 యాదృచ్ఛికమయత్నాదాగతం॥ 12-104-26 ఏతచ్ఛోకాఖ్యం ఫలం యథాలబ్ధేన వర్తయన్ జీవన్నపి పశ్యామి। యాదృచ్ఛికస్య నాశేన జీవనాలోపేఽపి శోకో న నశ్యతీత్యర్థః॥ 12-104-30 న మృష్యతే తైర్న సంతుష్యతి॥ 12-104-33 అన్యత్ర శత్రౌ। కుశలా నిర్మత్సరాః। అభినిష్యదంతే ప్రస్రవతి॥ 12-104-37 విధిత్సా క్రియాణామనుపరమస్తేన సాధనేన చ సంకుసుకమస్థిరం॥ 12-104-38 ఉపద్రవానస్థిరాన్॥ 12-104-39 అర్థరూపేణ భాసమానాః॥ 12-104-40 ఆద్యస్యోదాహరణం అర్థాయేతి॥ 12-104-41 ద్వితీయస్యోదాహరణ రమమాణ ఇతి॥ 12-104-42 పరిభగ్నకమో నష్టారంభః॥ 12-104-47 విప్రణయేద్దద్యాత్॥ 12-104-50 నియంయ సర్వం సంగం చ ఇతి ట. డ. పాఠః॥ 12-104-52 ప్రతికృష్టేషు భాగ్యేషు వ్యపకృష్టేషు సంభవే ఇతి ట.థ. పాఠః॥

12-105-0 (68898) మునిరువాచ। 12-105-0x (5616) అథ చేత్పౌరుషం కించిత్క్షత్రియాత్మని పశ్యసి। బ్రవీంయహం తు తే నీతిం రాజ్యస్య ప్రతిపత్తయే॥ 12-105-1 (68899) తాం చచ్ఛక్ష్యస్యనుష్ఠాతుం కర్మ చైవ కరిష్యసి। శృణు సర్వమశేషేణ యత్తే వక్ష్యామి తత్త్వతః॥ 12-105-2 (68900) ఆచరిష్యసి చేత్కర్మ మహతోఽర్థానవాప్స్యసి। రాజ్యం వా రాజ్యమంత్రం వా మహతీం వా పునః శ్రియం। యద్యేతద్రోచతే రాజన్పునర్బ్రూహి బ్రవీమి తే॥ 12-105-3 (68901) రాజోవాచ। 12-105-4x (5617) బ్రవీతు భగవాన్నీతిమభిపన్నోఽస్ంయధీహి భో। అమోఘ ఏవ మేఽద్యాస్తు త్వయా సహ సమాగమః॥ 12-105-4 (68902) మునిరువాచ। 12-105-5x (5618) హిత్వా మానం చ దంభం చ క్రోధం హర్ష భయం తథా। ప్రత్యమిత్రాణి సేవస్వ ప్రణిపత్య కృతాంజలిః। తముత్తమేన శౌచేన కర్మణా చావధారయ॥ 12-105-5 (68903) దాతుమర్హతి తే విత్తం వైదేహః సత్యవిక్రమః। ప్రమాణం సర్వభూతేషు ప్రగ్రహం చ గమిష్యసి॥ 12-105-6 (68904) తతః సహాయాన్సోత్సాహాఁల్లప్స్యసేఽవ్యసనాఞ్శుచీన్। వర్తమానః స్వశాస్త్రే వై సంయతాత్మా జితేంద్రియః। అభ్యుద్ధరతి చాత్మానం ప్రసాదయతి చ ప్రజాః॥ 12-105-7 (68905) తేనైవ త్వం ధృతిమతా శ్రీమతా చాపి సత్కృతః। ప్రమాణం సర్వభూతేషు గత్వా చ గ్రహణం మహత్॥ 12-105-8 (68906) తతః సుహృద్బలం లబ్ధ్వా మంత్రయిత్వా సుమంత్రితం। సాంత్వేన భేదయిత్వాఽరీన్బిల్వం బిల్వేన శాతయ। పరైర్వా సంవిదం కృత్వా బలమప్యస్య ఘాతయ॥ 12-105-9 (68907) అలభ్యా యే శుభా భావాః స్త్రియశ్చాచ్ఛాదనాని చ। శయ్యాసనాని యానాని మహార్హాణి గృహాణి చ॥ 12-105-10 (68908) పక్షిణో మృగజాతాని రసగంధాః ఫలాని చ। తేష్వేవ సజ్జయేథాస్త్వం యథా నశ్యేత్స్వయం పరః॥ 12-105-11 (68909) యద్యేవం ప్రతిషేద్ధవ్యో యద్యుపేక్షణమర్హతి। `సదైవ రాజశార్దూల విదుషా హితమిచ్ఛతా।' న జాతు వివృతః కార్యః శత్రుః సునయమిచ్ఛతా॥ 12-105-12 (68910) వసస్వ పురమామిత్రం విషయే మిత్రసంమతః। భజస్వ శ్వేతకాకీయైర్మిత్రధర్మమనథైకైః॥ 12-105-13 (68911) ఆరంభాంశ్చాస్య మహతో దుష్కరాన్సంప్రయోజయ। నదీబంధవిభేదాంశ్చ బలవద్భిర్విరుధ్యతాం॥ 12-105-14 (68912) ఉద్యానాని మహార్హాణి శయనాన్యాసనాని చ। ప్రీతిభోగముఖేనైవ కోశమస్య విరోచయ॥ 12-105-15 (68913) యజ్ఞదానే ప్రశంసాస్మై బ్రాహ్మణాననువర్తయ। తే త్వా ప్రియం కరిష్యంతి తచ్ఛేత్స్యంతి వృకా ఇవ॥ 12-105-16 (68914) అసంశయం పుణ్యశీలాః ప్రాప్నోతి పరమాం గతిం। త్రివిష్టపే పుణ్యతమం స్థానం ప్రాప్నోతి శాశ్వతం॥ 12-105-17 (68915) కోశక్షయే త్వమిత్రాణాం వశం కౌసల్య గచ్ఛతి। ఉభయత్ర ప్రయుక్తస్య ధర్మే చాధర్మ ఏవ చ॥ 12-105-18 (68916) ఫలార్థమూలముచ్ఛిద్యాత్తేన నందంతి శత్రవః। న చాస్మై మానుషం కర్మ దైవప్రస్యోపవర్ణయ॥ 12-105-19 (68917) అసంశయం దైవపరః క్షిప్రమేవ వినశ్యతి। యాజయైనం విశ్వజితా సర్వస్వేన వియుజ్యతాం॥ 12-105-20 (68918) తతో గచ్ఛత్యసిద్ధార్థః పీడయానో మహాజనం। త్యాగధర్మవిదం పుణ్యం కంచిదస్యోపవర్ణయ॥ 12-105-21 (68919) అపి త్యాగం బుభూషేత కచ్చిద్గచ్ఛేదనామయం। సిద్ధేనౌషధియోగేన సర్వశత్రువినాశినా। గజానశ్వాన్మనుష్యాంశ్చ కృతకైరుపఘాతయ॥ 12-105-22 (68920) ఏతే చాన్యే చ బహవో దంభయోగాః సుచింతితాః। శక్యా విపహతా కర్తుం న క్లీబేన నృపాత్మజ॥ ॥ 12-105-23 (68921) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 105॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-105-4 అభిపన్నోఽస్మి పౌరుషేణేతి శేషః॥ 12-105-6 ప్రమాణం విశ్వాసం॥ 12-105-7 స్వశాస్త్రే నీతిశాస్త్రే॥ 12-105-8 గ్రహణం ఆదరం॥ 12-105-13 శ్వేతకాకీయైః శ్వా చ ఏతశ్చ కాకశ్చ తేషామితి ధర్మాః। క్రమేణ నిత్యం జాగరూకత్వభయచకితత్వపరేంగితజ్ఞత్వాని తైః ఉపాయైః మిత్రధర్మం భజస్వ। శ్వేత ఇత్యత్రోమాడోశ్చేతి పరరూపం। ఏతో మృగః॥ 12-105-14 నదీవచ్చ విరోధాంశ్చేతి ఝ. పాఠః। తత్ర ఆరంభాన్విరోధాంశ్చ మహానదీవద్దుస్తరానిత్యర్థః॥ 12-105-18 ధర్మాధర్మాభ్యాం కోశక్షయే సతి॥ 12-105-19 ఫలస్య స్వర్గాదేః అర్థస్య జయాదేః మూలకారణం కోశః॥

12-106-0 (68922) రాజోవాచ। 12-106-0x (5619) న నికృత్యా న దంభేన బ్రహ్మన్నిచ్ఛామి జీవితుం। నాధర్మయుక్తానిచ్ఛేయమర్థాన్సుమహతోఽప్యహం॥ 12-106-1 (68923) పురస్తాదేవ భగవన్మయైతదపవర్జితం। యేన పాపం న శంకేత యద్వా కృత్స్నం హితం భవేత్॥ 12-106-2 (68924) ఆనృశంస్యేన ధర్మేణ లోకే హ్యస్మింజిజీవిషుః। నాహమేతదలం కర్తుం నైతన్మయ్యుపపద్యతే॥ 12-106-3 (68925) మునిరువాచ। 12-106-4x (5620) ఉపపన్నస్త్వమేతేన యథా క్షత్రియ భాషసే। ప్రకృత్యా హ్యుపపన్నోఽసి బుద్ధ్యా చాద్భుతదర్శనః॥ 12-106-4 (68926) ఉభయోరేవ సాహ్యార్థే యతిష్యే తవ తస్య చ। సంశ్లేషం వా కరిష్యామి శాశ్వతం హ్యనపాయినం॥ 12-106-5 (68927) త్వాదృశం హి కులే జాతభనృశంసం బహుశ్రుతం। అమాత్యం కో న కుర్వీత రాజ్యప్రణయకోవిదం॥ 12-106-6 (68928) యస్త్వం ప్రవ్రాజితో రాజ్యాద్వ్యసనం చోత్తమం గతః। ఆనృశంస్యేన వృత్తేన క్షత్రియేచ్ఛసి జీవితుం॥ 12-106-7 (68929) ఆగంతా మద్గృహం తాత వైదేహః సత్యసంగరః। అథాహం తం నియోక్ష్యామి తత్కరిష్యత్యసంశయం॥ 12-106-8 (68930) భీష్మ ఉవాచ। 12-106-9x (5621) తత ఆహూయ వైదేహం మునిర్వచనమబ్రవీత్। అయం రాజకులే జాతో విదితాభ్యంతరో మమ॥ 12-106-9 (68931) ఆదర్శ ఇవ శుద్ధాత్మా శారదశ్చంద్రమా యథా। నాస్మిన్పశ్యామి వృజినం సర్వతో మే పరీక్షితః॥ 12-106-10 (68932) తేన తే సంధిరేవాస్తు విశ్వసాస్మిన్యథా మయి। న రాజ్యమనమాత్యేన శక్యం శాస్తుమమిత్రహన్॥ 12-106-11 (68933) అమాత్య శుద్ధ ఏవ స్యాద్బుద్ధిసంపన్న ఏవ వా। తస్మాచ్చైవ భయం రాజ్ఞః పశ్య రాజ్యస్య యోజనం॥ 12-106-12 (68934) ధర్మాత్మనాం క్వచిల్లోకే నాన్యాస్తి గతిరీదృశీ। తదా రాజపుత్రోఽయం సతాం మార్గమనుష్ఠితః। అసంగృహీతస్త్వేవైష త్వయా ధర్మపురోగమః॥ 12-106-13 (68935) సంసేవ్యమానః శత్రూంస్తే గృహ్ణీయాన్మహతో గణాన్॥ 12-106-14 (68936) యద్యయం ప్రతియుద్ధ్యేత స్వకర్మ క్షత్రియస్య తత్। జిగీషమాణస్త్వాం యుద్ధే పితృపైతామహే పదే॥ 12-106-15 (68937) త్వం అపి ప్రతియుద్ధ్యేథా విజిగీషుర్వ్రతే స్థితః। అయుద్ధ్వైవ నియోగాన్మే వశే కురు హితే స్థితః॥ 12-106-16 (68938) స త్వం ధర్మమవేక్షస్వ హిత్వా లోభమసాంప్రతం। న చ కామాన్న చ ద్రోహాత్స్వధర్మం హాతుమర్హసి॥ 12-106-17 (68939) నైవ నిత్యం జయస్తాత నైవ నిత్యం పరాజయః। తస్మాజ్జయశ్చ భోక్తవ్యో భోక్తవ్యశ్చ పరాజయః॥ 12-106-18 (68940) ఆత్మన్యపి చ సందృశ్యావృభౌ జయపరాజయౌ। నిఃశేషకారిణాం తాత నిఃశేషకరణాద్భయం॥ 12-106-19 (68941) ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచేదం వచనం బ్రాహ్మణర్షభం। ప్రతిపూజ్యాభిసత్కృత్య పూజార్హమనుమాన్య చ॥ 12-106-20 (68942) యథా బ్రూయాన్మహాప్రాజ్ఞో యథా బ్రూయాన్మహాశ్రుతః। శ్రేయస్కామో యథా బ్రూయాదుభయోరేవ తత్క్షమం॥ 12-106-21 (68943) యద్యద్వచనముక్తోఽస్మి కరిష్యామి చ తత్తథా। ఏతద్ధి పరమం శ్రేయో న మేఽత్రాస్తి విచారణా॥ 12-106-22 (68944) తతః కౌసల్యమాహూయ మైథిలో వాక్యమబ్రవీత్। ధర్మతో బుద్ధితశ్చైవ బలేన చ జితం మయా॥ 12-106-23 (68945) అహం త్వయా చాత్మగుణైర్జితః పార్థివసత్తమ। ఆత్మానమనవజ్ఞాయ జితవద్వర్తతాం భవాన్॥ 12-106-24 (68946) నావమన్యామి తే బుద్ధిం నావమన్యే చ పౌరుషం। నావమన్యే జయామీతి జితవద్వర్తతాం భవాన్॥ 12-106-25 (68947) యథావత్పూజితో రాజన్గృహం గంతాసి మే గృహాత్। తతః సంపూజ్య తౌ విప్రం విశ్వస్తౌ జగ్మతుర్గృహాన్॥ 12-106-26 (68948) వైదేహస్త్వథ కౌసల్యం ప్రవేశ్య గృహమంజసా। ప్రాద్యార్ధ్యమధుపర్కైస్తం పూజార్హం ప్రత్యపూజయత్॥ 12-106-27 (68949) దదౌ దుహితరం చాస్మై రత్నాని వివిధాని చ। ఏష రాజ్ఞాం పరో ధర్మః సమౌ జయపరాజయౌ॥ ॥ 12-106-28 (68950) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ష·డధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 106॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-106-5 తస్య విదేహస్య॥ 12-106-6 త్వాదృశా రాజానం లబ్ధ్వా అమాత్యకర్మ కో న కుర్వీతాఽపితు సర్వోఽపి మాదృశః కుర్వీతైవేత్యర్థః॥ 12-106-7 ఉత్తమం మహృత్॥ 12-106-14 గణాఞ్శత్రుసంఘాన్॥ 12-106-17 అసాంప్రతమనుచితం॥ 12-106-24 జితవత్ప్రాప్తజయఇవ॥

12-107-0 (68951) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-107-0x (5622) బ్రాహ్మణక్షత్రియవిశాం శూద్రాణాం చ పరంతప। ధర్మవృత్తం చ విత్తం చ వృత్త్యుపాయాః ఫలాని చ॥ 12-107-1 (68952) రాజ్ఞాం వృత్తం చ కోశం చ కోశసంచయనం జయః। అమాత్యగుణవృత్తిశ్చ ప్రకృతీనాం చ వర్ధనం॥ 12-107-2 (68953) షాంగుణ్యగుణకల్పశ్చ సేనానీతిస్తథైవ చ। దుష్టస్య చ పరిజ్ఞానమదుష్టస్య చ లక్షణం॥ 12-107-3 (68954) సమహీనాధికానాం చ యథావల్లక్షణం చ యత్। మధ్యమస్య చ తుష్ట్యర్థం యథా స్థేయం వివర్ధతా॥ 12-107-4 (68955) క్షీణగ్రహణవృత్తిశ్చ యథా ధర్మం ప్రకీర్తితం। లఘునాఽదేశరూపేణ గ్రంథయోగేన భారత॥ 12-107-5 (68956) విజిగీషోస్తథా వృత్తముక్తం చైవ తథైవ తే। గణానాం వృత్తిమిచ్ఛామి శ్రోతుం మతిమతాం వర॥ 12-107-6 (68957) యథా గణాః ప్రవర్ధంతే న భిద్యంతే చ భారత। అరీంశ్చ విజిగీషంతే సుహృదః ప్రాప్నువంతి చ॥ 12-107-7 (68958) భేదమూలో వినాశో హి గణానాముపలక్షయే। మంత్రసంవరణం దుఃఖం బహూనామితి మే మతిః॥ 12-107-8 (68959) ఏతదిచ్ఛాంయహం శ్రోతుం నిఖిలేన పరంతప। యథా చ తే న భిద్యేరంస్తచ్చ మే వద భారత॥ 12-107-9 (68960) భీష్మ ఉవాచ। 12-107-10x (5623) గణానాం చ కులానాం చ రాజ్ఞాం భరతసత్తమ। వైరసందీపనావేతౌ లోభామర్షౌ నరాధిప॥ 12-107-10 (68961) లోభమేకో హి వృణుతే తతోఽమర్షమనంతరం। తతో హ్యమర్షసంయుక్తావన్యోన్యజనితాశయౌ॥ 12-107-11 (68962) చారమంత్రబలాదానైః సామదానవిభేదనైః। క్షయవ్యయభయోపాయైః ప్రకర్షంతీతరేతరం॥ 12-107-12 (68963) తత్రాదానేన భిద్యంతే గణాః సంఘాతవృత్తయః। భిన్నా విమనసః సర్వే గచ్ఛంత్యరివశం భయాత్॥ 12-107-13 (68964) భేదే గణా వినశ్యుర్హి భిన్నాస్తు సుజయాః పరైః। తస్మాత్సంఘాతయోగేన ప్రయతేరన్గణాః సదా॥ 12-107-14 (68965) అర్థాశ్చైవాధిగంయంతే సంఘాతబలపౌరుషైః। బ్రాహ్మాశ్చ మైత్రీం కుర్వంతి తేషు సంఘాతవృత్తిషు॥ 12-107-15 (68966) జ్ఞానవృద్ధాః ప్రశంసంతి శుశ్రూషంతః పరస్పరం। వినివృత్తాభిసంధానాః సుఖమేధంతి సర్వశః॥ 12-107-16 (68967) ధర్మిష్ఠాన్వ్యవహారాంశ్చ స్థాపయంతశ్చ శాస్త్రతః। యథావత్ప్రతిపశ్యంతో వివర్ధంతే గణోత్తమాః॥ 12-107-17 (68968) పుత్రాన్భ్రాతృన్నిగృహ్ణంతో వినయంతశ్చ తాన్సదా। వినీతాంశ్చ ప్రగృహ్ణంతో వివర్ధంతే గణోత్తమాః॥ 12-107-18 (68969) చారమంత్రవిధానేషు కోశసంనిచయేషు చ। నిత్యయుక్తా మహాబాహో వర్ధంతే సర్వతో గణాః॥ 12-107-19 (68970) ప్రాజ్ఞాంశ్చారాన్మహోత్సాహాన్కర్మసు స్థిరపౌరుషాన్। మానయంతః సదా యుక్తా వివర్ధంతే గణా నృప॥ 12-107-20 (68971) ద్రవ్యవంతశ్చ శూరాశ్చ శస్త్రజ్ఞాః శాస్త్రపారగాః। కృచ్ఛ్రాస్వాపత్సు సంమూఢాన్గణాః సంతారయంతి తే॥ 12-107-21 (68972) క్రోధో భేదో భయం దండః కర్షణం నిగ్రహో వధః। నయత్యరివశం సద్యో గణాన్భరతసత్తమ॥ 12-107-22 (68973) తస్మాన్మానయితవ్యాస్తే గణముఖ్యాః ప్రధానతః। లోకయాత్రా సమాయత్తా భూయసీ తేషు పార్థివ॥ 12-107-23 (68974) మంత్రగుప్తిః ప్రధానేషు చారశ్చామిత్రకర్శణ। న గణాః కృత్స్నశో మంత్రం శ్రోతుమర్హంతి భారత॥ 12-107-24 (68975) గణముఖ్యైస్తు సంభూయ కార్యం గణహితం మిథః॥ 12-107-25 (68976) పృథగ్గణస్య భిన్నస్య వితతస్య తతోఽన్యథా। అర్థాః ప్రత్యవసీదంతి తథాఽనర్థా భవంతి వ॥ 12-107-26 (68977) తేషామన్యోన్యభిన్నానాం స్వశక్తిమనుతిష్ఠతాం। నిగ్రహః పండితైః కార్యః క్షిప్రమేవ ప్రధానతః॥ 12-107-27 (68978) కులేషు కలహా జాతాః కులవృద్ధైరుపేక్షితాః। గోత్రస్య నాశం కుర్వంతి గణభేదస్య కారకం॥ 12-107-28 (68979) ఆభ్యంతరం భయం రక్ష్యమసారం బాహ్యతో భయం। ఆభ్యంతరం భయం రాజన్సద్యో మూలాని కృంతతి॥ 12-107-29 (68980) అకస్మాత్క్రోధమోహాభ్యాం లోభాద్వాఽపి స్వభావజాత్। అన్యోన్యం నాభిభాషంతే తత్పరాభవలక్షణం॥ 12-107-30 (68981) జాత్యా చ సదృశాః సర్వే కులేన సదృశాస్తథ। న చోద్యోగేన బుద్ధ్యా వా రూపద్రవ్యేణ వా పునః॥ 12-107-31 (68982) భేదాచ్చైవ ప్రదానాచ్చ నాంయంతే రిపుభిర్గణాః। తస్మాత్సంఘాతమేవాహుర్గణానాం శరణం మహత్॥ ॥ 12-107-32 (68983) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తాధికసతతమోఽధ్యాయః॥ 107॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-107-5 క్షీణస్య గ్రహణం వృత్తిర్జీవికా చ। లధునా సుగమేన। ఆదేశరూపేణోపదేశాత్మకేన॥ 12-107-6 గణానాం శూరజనస్తేమానాం॥ 12-107-11 ఏకో రాజా లోభం వృణుతే। గణస్తదాఽస్మభ్యం న దదాతీ త్యమర్షం వృణుతే॥ 12-107-12 ఇతరేతరం గణా రాజానశ్చ ప్రకర్షంతి॥ 12-107-14 సంఘాతయోగేనైకమత్యప్రయోగేణ॥

12-108-0 (68984) యుధిష్ఠిర ఉవాచ 12-108-0x (5624) మహానయం ధర్మపథో బహుశాఖశ్చ భారత। కింస్విదేవేహ ధర్మాణామనుష్ఠేయతమం మతం॥ 12-108-1 (68985) కిం కార్యం సర్వభూతానాం గరీయో భవతో మతం। యథాఽహం పరమం ధర్మమిహ చ ప్రేత్య చాప్నుయాం॥ 12-108-2 (68986) భీష్మ ఉవాచ। 12-108-3x (5625) మాతాపిత్రోర్గురూణాం చ పూజా బహుమతా మమ। అత్ర వర్తన్నరో లోకాన్యశశ్చ మహదశ్నుతే॥ 12-108-3 (68987) యదేతే హ్యనుజానీయుః కర్మ తాత సుపూజితాః। ధర్మం ధర్మవిరుద్ధం వా తత్కర్తవ్యం యుధిష్ఠిర॥ 12-108-4 (68988) న తైరభ్యననుజ్ఞాతో ధర్మమన్యం సమాచరేత్। యం మే తేఽభ్యనుజానీయుః స ధర్మ ఇతి నిశ్చయః॥ 12-108-5 (68989) ఏత ఏవ త్రయో లోకా ఏత ఏవాశ్రమాస్త్రయః। ఏత ఏవ త్రయో వేదా ఏత ఏవ త్రయోఽగ్నయః॥ 12-108-6 (68990) పితావై గార్హపత్యోఽగ్నిర్మాతాఽగ్నిర్దక్షణః స్మృతః। గురు వనీయస్తు సాఽగ్నిత్రేతా గరీయసీ॥ 12-108-7 (68991) త్రిష్వప్రమాద్యన్నేతేషు త్రీల్లోఁకానపి జేష్యసి। పితృవృత్త్యా త్విమం లోకం మాతృవృత్త్యా తథా పరం॥ 12-108-8 (68992) బ్రహ్మలోకం గురోర్వృత్త్యా నియమేన తరిష్యసి। స--గేతేషు వర్తస్వ త్రిషు లోకేషు భారత॥ 12-108-9 (68993) యశః ప్రాప్స్యసి భద్రం తే ధర్మం చ సుమహాఫలం। నైతానతిశయీథాస్త్వం నాత్యశ్నీథా న దూషయేః॥ 12-108-10 (68994) హియం పరిచరేశ్చైవ తద్వై సుకృతముత్తమం। కీర్తి పుణ్యం యశో లోకాన్ప్రాప్స్యసే త్వం జనాధిప॥ 12-108-11 (68995) సర్వే తస్యాదృతా లోకా యస్యైతే త్రయ ఆదృతాః। అనాదృతాస్తు యస్యైతే సర్వాస్తస్యాఫలాః క్రియాః॥ 12-108-12 (68996) న చాయం న పరో లోకో న యశస్తస్య భారత। అమానితా నిత్యమేవ యస్యైతే గురవస్త్రయః॥ 12-108-13 (68997) న చాస్మిన్న పరే లోకే యశస్తస్య ప్రకాశతే। యచ్చాన్యదపి కల్యాణం పారత్రం సముదాహృతం॥ 12-108-14 (68998) తేభ్య ఏవ హి యత్సర్వం కృత్యం యన్నిసృజాంయహం। తదాసీన్మే శతగుణం సహస్రగుణమేవ చ। తస్మాన్మే సంప్రకాశంతే త్రయో లోకా యుధిష్ఠిర॥ 12-108-15 (68999) దశైవ తు సదాఽఽచార్యః శ్రోత్రియానధితిష్ఠతి। దశాచార్యానుపాధ్యాయ ఉపాధ్యాయాన్పితా దశ॥ 12-108-16 (69000) పితౄందశ తు మాతైకా సర్వాం వా పృథివీమపి। గురుత్వేనాభిభవతి నాస్తి మాతృసమో గురుః॥ 12-108-17 (69001) గురుర్గరీయాన్పితృతో మాతృతశ్చేతి మే మతిః। ఉభౌ హి మాతాపితరౌ జన్మన్యేవోపయుజ్యతః॥ 12-108-18 (69002) శరీరమేతౌ సృజతః పితా మాతా చ భారత। ఆచార్యశిష్టా యా జాతిః సాసంయగజరామరా॥ 12-108-19 (69003) అవధ్యా హి సదా మాతా పితా చాప్యుపచారిణౌ॥ 12-108-20 (69004) న స దుష్యతి తత్కృత్వా న చ తే దూషయంతి తం। ధర్మాయ యతమానానాం విదుర్దేవాః సహర్షిభిః॥ 12-108-21 (69005) య ఆవృణోత్యవితథేన కర్మణా ఋతం బ్రువన్నమృతం సంప్రయచ్ఛన్। తం మన్యేథాః పితరం మాతరం చ తస్మై న ద్రుహ్యేత్కృతమస్య జానన్॥ 12-108-22 (69006) విద్యాం శ్రుత్వా యే గురుం నాద్రియంతే ప్రత్యుత్పన్నా మనసా కర్మణా వా। తేషాం పాపం భ్రూణహత్యావిశిష్టం నాన్యస్తేభ్యః పాపకృదస్తి లోకే। యథైవ తే గురుభిర్భావనీయా స్తథైవ తేషాం గురవోఽభ్యర్చనీయాః॥ 12-108-23 (69007) తస్మాత్పూజయితవ్యాశ్చ సంవిభజ్యాశ్చ యత్నతః। గురవోఽర్చయితవ్యాశ్చ పురాణం ధర్మమిచ్ఛతా॥ 12-108-24 (69008) యేన ప్రీణంతి పితరస్తేన ప్రీతః ప్రజాపతిః। ప్రీణాతి జననీయేన పృథివీ తేన పూజితా॥ 12-108-25 (69009) యేన ప్రీణాత్యుపాధ్యాయస్తేన స్యాద్బ్రహ్మ పూజితం। మాతృతః పితృతశ్చైవ తస్మాత్పూజ్యతమో గురుః॥ 12-108-26 (69010) ఋషయశ్చ హి దేవాశ్చ ప్రీయంతే పితృభిః సహ। పూజ్యమానేషు గురుషు తస్మాత్పూజ్యతమో గురుః॥ 12-108-27 (69011) కేనచిన్న చ వృత్తేన హ్యవజ్ఞేయో గురుర్భవేత్। న చ మాతా న చ పితో తాదృశో యాదృశో గురుః॥ 12-108-28 (69012) న తేఽవమానమర్హంతి న తేషాం దూషయేత్కృతం। గురూణామేవ సత్కారం విదుర్దేవాః సహర్షిభిః॥ 12-108-29 (69013) ఉపాధ్యాయం పితరం మాతరం చ యే విద్రుహ్యంతే మనసా కర్మణా వా। తేషాం పాపం భ్రూణహత్యావిశిష్టం తస్మాన్నాన్యః పాపకృదస్తి లోకే॥ 12-108-30 (69014) భృతో భర్తారం యో న విభిర్తి పుత్రః స్వయోనిజః పితరం మాతరం చ। తస్య పాపం భ్రూణహత్యావిషిష్టం తస్మాన్నాన్యః పాపకృదస్తి లోకే॥ 12-108-31 (69015) మిత్రద్రుహః కృతఘ్నస్య స్త్రీఘ్నస్య పిశునస్య చ। చతుర్ణామపి చైతేషాం నిష్కృతిం నానుశుశ్రుం॥ 12-108-32 (69016) ఏతత్సర్వం మనునిర్దేశదృష్టం యత్కర్తవ్యం పురుషేణేహ కించిత్। ఏతచ్ఛ్రేయో నాన్యదస్మాద్విశిష్టం సర్వాంధర్మాననుసృత్యైతదుక్తం॥ ॥ 12-108-33 (69017) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 108॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-108-8 వృత్త్యా పూజ్యా॥ 12-108-21 తత్ వధ్యానామపి తేషాం అవధం కృత్వా। తే ఆరాధినోఽపి పితృమాతృగురవః అవధేన నైనం దూషయంతి। రాజ్య హి వధ్యానామవధే దుష్యతి తద్వన్నాత్రేత్యర్థః। ధర్మాయ దుష్టానామపి పిత్రాదీనాం పాలనాయ యతమానానాం యతమానాందేవా అప్యనుగ్రాహ్యత్వేన విదుః॥ 12-108-22 ఆవృణోతి అనుగృహ్ణాతి। కర్మణా ప్రవచనేన। ఋతం వేదం॥ 12-108-32 స్త్రీఘ్నస్య గురుధాతినః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-108-33 అనుసృత్యైకీకృత్య। ఏతత్సారభూతం॥

12-109-0 (69018) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-109-0x (5626) కథం ధర్మే స్థాతుమిచ్ఛన్నరో వర్తేత భారత। తత్త్వం జిజ్ఞాసమానాయ ప్రబ్రూహి భరతర్షభ॥ 12-109-1 (69019) సత్యం చైవానృతం చోభే లోకానావృత్య తిష్ఠతః। తయోః కిమాచరేద్రాజన్పురుషో ధర్మనిశ్చితః॥ 12-109-2 (69020) కింస్విత్సత్యం కిమనృతం కింస్విద్ధర్ంయం సనాతనం। కస్మిన్కాలే వదేత్సత్యం కస్మిన్వాఽప్యనృతం వదేత్॥ 12-109-3 (69021) భీష్మ ఉవాచ। 12-109-4x (5627) సత్యస్య వచనం సాధు న సత్యాద్విద్యతే పరం। యత్తు లోకే సుదుర్జ్ఞేయం తత్తే వక్ష్యామి భారత॥ 12-109-4 (69022) భవేత్సత్యం న వక్తవ్యం వక్తవ్యమనృతం భవేత్। యత్రానృతం భవేత్సత్యం సత్యం వాఽప్యనృతం భవేత్॥ 12-109-5 (69023) తాదృశో వర్ధతే పాపో యత్ర సత్యమనిశ్చితం। సత్యానృతే వినిశ్చిత్య తతో భవతి ధర్మవి॥ 12-109-6 (69024) అప్యనార్యోఽకృతప్రజ్ఞః పురుషోఽప్యతిదారుణః। సుమహత్ప్రాప్నుయాత్పుణ్యం బలాకోఽంధవధాదివ॥ 12-109-7 (69025) కిమాశ్చర్యం చ యన్మూఢో ధర్మకామోఽప్యధర్మవిత్। సుమహత్ప్రాప్నుయాత్పుణ్యం గంగాయామివ కౌశికః॥ 12-109-8 (69026) తాదృశోఽయమనుప్రశ్నో యత్ర ధర్మః సుదుర్విదః। దుష్కారం చాపి సంఖ్యాతుం తర్కేణాత్ర వ్యవస్యతి॥ 12-109-9 (69027) ప్రభవార్థాయ భూతానాం ధర్మప్రవచనం కృతం। యః స్యాత్ప్రభవసంయుక్తః స ధర్మ ఇతి నిశ్చయః॥ 12-109-10 (69028) `అహింసా సత్యమక్రోధస్తపో దానం దమో మతిః। అనసూయాఽప్యసామర్థ్యమనీర్ష్యా శీలమేవ చ॥ 12-109-11 (69029) ఏష ధర్మః కురుశ్రేష్ఠ కథితం పరమేష్ఠినా। బ్రహ్మణా దేవదేవేన అయం చైవ సనాతనః॥ 12-109-12 (69030) అస్మింధర్మే స్థితో రాజన్నరో భద్రాణి పశ్యతి। శ్రౌతో వధాత్మకో ధర్మ అహింసాపరమార్థికః॥' 12-109-13 (69031) ధారణాద్ధర్మమిత్యాహుర్ధర్మేణ విధృతాః ప్రజాః। యః స్యాద్ధారణసంయుక్తః స ధర్మ ఇతి నిశ్చః॥ 12-109-14 (69032) అహింసార్థాయ భూతానాం ధర్మప్రవచనం కృతం। యః స్యాదహింసాసంయుక్తః స ధర్మ ఇతి నిశ్చయః॥ 12-109-15 (69033) శ్రుతిం ధర్మం వదంత్యన్యే మానాన్యాహుః పరే జనాః। న చ తం స్వభ్యసూయామో న హి సర్వం విధీయతే॥ 12-109-16 (69034) యేఽన్యాయేన జిహీర్షంతో ధనమిచ్ఛంతి కర్హిచిత్। తేభ్యస్తు న తదాఖ్యేయం స ధర్మ ఇతి నిశ్చయః॥ 12-109-17 (69035) అకూజనేన చేన్మోక్షో నావకూజేత్కథంచన। అవశ్యం కూజితవ్యం వా శంకేరన్వాఽప్యకూజనాత్॥ 12-109-18 (69036) `యేఽన్యే వాఽప్యనృతం కుర్యుః కుర్యాదేవ విచారణం। శ్రేయస్తత్రానృతం వక్తుం సత్యాదితి విచారితం॥ 12-109-19 (69037) అక్షయాద్యో వధం రాజన్కుర్యాదేవావిచారయన్। అబుధ్వాఽనుశయే దోషం శ్రేయస్తచ్చానృతం భవేత్॥ 12-109-20 (69038) న స్తేనః సహ సంబంధాన్ముచ్యతే శపథాదపి।' శ్రేయస్తత్రానృతం వక్తుం సత్యాదితి హి ధారణా॥ 12-109-21 (69039) యః పాపైః సహ సంబంధాన్ముచ్యతే శపథాదపి। న చ తేభ్యో ధనం దద్యాచ్ఛక్యే సతి కథంచన। పాపేభ్యో హి ధనం దత్తం దాతారమపి పీడయేత్॥ 12-109-22 (69040) స్వశరీరోపరోధేన ధనమాదాతుమిచ్ఛతః। సత్యసంప్రతిపత్త్యర్థం యద్బ్రూయుః సాక్షిణః క్వచిత్। అనుక్త్వా తత్ర తద్వాచ్యం సర్వే తేఽనృతవాదినః॥ 12-109-23 (69041) ప్రాణాత్యయే వివాహే చ వక్తవ్యమనృతం భవేత్। అర్థస్య రక్షణార్థాయ పరేషాం ధర్మకారణాత్॥ 12-109-24 (69042) పరేషాం సిద్ధిమాకాంక్షన్న చ స్యాద్ధర్మభిక్షుకః। ప్రతిశ్రుత్య న దాతవ్యం శ్వః కార్యస్తు బలాత్కృతః॥ 12-109-25 (69043) యః కశ్చిద్ధర్మసమయాత్ప్రచ్యుతో ధర్మజీవనః। దండేనైవ స హంతవ్యస్తం పంథానం సమాశ్రితః॥ 12-109-26 (69044) చ్యుతః సదైవ ధర్మేభ్యో ధనవాంధర్మమాశ్రితః। కథం స్వధర్మముత్సృజ్య తమిచ్ఛేదుపజీవితుం॥ 12-109-27 (69045) సర్వోపాయైర్నియంతవ్యః పాపో నికృతిజీవనః। ధనమిత్యేవ పాపానాం సర్వేషామిహ నిశ్చయః॥ 12-109-28 (69046) అవివాహ్యా హ్యసంభోజ్యా నికృత్యా నిరయం గతాః। చ్యుతా దేవమనుష్యేభ్యో యథా ప్రేతాస్తథైవ తే। [నిర్యజ్ఞాస్తపసా హీనా మా స్మ తైః సహ సంగమః॥] 12-109-29 (69047) ధనాదానాద్దుఃఖతరం జీవితా ధిక్ప్రయోజనం। ఇదం తే రోచతాం ధర్మ ఇతి వాచ్యం ప్రయత్నతః॥ 12-109-30 (69048) న కశ్చిదస్తి పాపానాం ధర్మ ఇత్యేష నిశ్చయః। తథావిధం చ యో హన్యాన్న స పాపేన లిప్యతే॥ 12-109-31 (69049) స్వకర్మణా హతం హంతి హత ఏవ స హన్యతే। తేషు యః సమయం కశ్చిత్కుర్వీత హతబుద్ధిషు॥ 12-109-32 (69050) యథా కాకాస్తథైవ శ్వా తథైవోపధిజీవనః। ఊర్ధ్వం దేహవిమోక్షాంతే భవంత్యేతాసు యోనిషు॥ 12-109-33 (69051) యస్మిన్యథా వర్తతి యో మనుష్య స్తస్మింస్తథా వర్తితవ్యం స ధర్మః। మాయాచారో మాయయా బాధితవ్యః సాధ్వాచారః సాధునైవాభ్యుపేయః॥ ॥ 12-109-34 (69052) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి నవాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 109॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-109-6 తాదృశః సత్యానృతయోస్తత్త్వమజానన్। తాదృశో బధ్యతే బాల ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-109-7 అంధస్య ఘ్నాణచక్షుషః సర్వప్రాణివధాయోద్యతస్య వధాదూలాకో వ్యాధో హింస్రస్వభావోఽపి స్వర్గం జగామేతి కర్ణపర్వకథానుసంధేయా॥ 12-109-8 మూఢః కర్ణపర్వోక్తః సత్యవాదీచోరేభ్యః సత్యవచనాభిమానిత్వాన్మార్గముపదిశ్య కార్పటికాన్ఘాతితవాన్। అసౌ ధర్మవిన్నేత్యర్థః। కౌశిక ఉలూకో గంగాతీరే సహస్రశః సర్పిణ్యా స్థాపితాన్యండాని భిత్త్వా మహత్పుణ్యం ప్రాప। తదభేదనే తు తీక్ష్ణవివాణాం సర్పాణాం వృభ్ద్యా సద్యో లోకనాశసంభవేత్। సుమహత్ప్రాప్నుయాత్పాపం ఇతి డ. థ. ద. పాఠః॥ 12-109-9 అత్ర ధగలక్షణే। వ్యవస్యతి నిశ్చినోతి॥ 12-109-10 ప్రభవేఽభ్యుదయః॥ 12-109-16 శ్రుత్యుక్తోఽర్థః సర్వో ధర్మ ఇత్యపి న। శ్యేనాదేర్ధర్మత్వాభావాత్ సర్వంశ్యేనాద్యతి నహి విధీయతే ధర్మత్వేన న చోద్యతే॥ 12-109-17 ధనమిచ్ఛంతి కస్యచి తి ఝ. పాఠః॥ 12-109-21 వోరేషు ధనికం పృచ్ఛత్సు న వదేత్। వదతో మోక్షాభావే న వేఝీతి శపథపూర్వకమపి వదేత్। తాదృశస్థలేఽనృతే దోషో నాస్తీత్యర్థః॥ 12-109-22 తేభ్యః స్తేనేభ్యః॥ 12-109-29 మా సంగమః సంగం మా కార్షీః॥ 12-109-32 సమయం ఏతాన్హనిధ్యామీతి వ్రతం యశ్చికీర్షేత్ స కుర్వీత్। తాదృశానాం వధే పుణ్యమస్తీతి భావః॥

12-110-0 (69082) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-110-0x (5636) క్లిశ్యమానేషు భూతేషు తైస్తైర్భావైః పృథక్పృథక్। దుర్గాణ్యతితరేద్యేన తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 12-110-1 (69083) భీష్మ ఉవాచ। 12-110-2x (5637) ఆశ్రమేషు యథోక్తేషు యథోక్తం యే ద్విజాతయః। వర్తంతే సంయతాత్మానో దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-2 (69084) యే దంభాన్నాచరంతి స్మ యేషాం వృత్తిశ్చ సంయతా। విషయాంశ్చ నిగృహ్ణంతి దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-3 (69085) ప్రత్యాహుర్నోచ్యమానా యే న హింసంతి చ హింసితాః। ప్రయచ్ఛంతి న యాచంతే దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-4 (69086) వాసయంత్యతిథీన్నిత్యం నిత్యం యే చానసూయకాః। నిత్యం స్వాధ్యాయశీలాశ్చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-5 (69087) మాతాపిత్రోశ్చ యే వృత్తిం వర్తంతే ధర్మకోవిదాః। వర్జయంతి దివాస్వప్నం దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-6 (69088) యే వా పాపం న కుర్వంతి కర్మణా మనసా గిరా। నిక్షిప్తదండా భూతేషు దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-7 (69089) యే న లోభాన్నయంత్యర్థాన్రాజానో రజసాఽన్వితాః। విషయాన్పరిరక్షంతి దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-8 (69090) స్వేషు దారేషు వర్తంతే న్యాయలబ్ధేష్వృతావృతౌ। అగ్నిహోత్రపరాః సంతో దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-9 (69091) ఆహవేషు చ యే శూరాస్త్యక్త్వా మృత్యుకృతం భయం। ధర్మేణ జయమిచ్ఛంతి దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-10 (69092) యే వదంతీహ సత్యాని ప్రాణత్యాగేఽప్యుపస్థితే। ప్రమాణభూతా భూతానాం దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-11 (69093) కర్మాణ్యకుత్సనార్థాని యేషాం వాచశ్చ సూనృతాః। యేషామర్థాశ్చ సాధ్వర్థా దుర్గాణ్యతితరంతి తే। 12-110-12 (69094) అనధ్యాయేషు యే విప్రాః స్వాధ్యాయం నైవ కుర్వతే। తపోనిష్ఠాః సుతపసో దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-13 (69095) యే తపశ్చ తపస్యంతి కౌమారబ్రహ్మచారిణః। విద్యా వేదవ్రతస్నాతా దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-14 (69096) యే చ సంశాంతరజసః సంశాంతతమసశ్చ యే। సత్వే స్థితా మహాభాగా దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-15 (69097) యేషాం న కశ్చిత్రసతి న త్రసంతి హి కస్యచిత్। యేషామాత్మసమో లోకో దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-16 (69098) పరశ్రియా న తప్యంతి యే సంతః పురుషర్షభాః। గ్రాంయాదన్నాన్నివృత్తాశ్చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-17 (69099) సర్వాందేవాన్నమస్యంతి సర్వధర్మాంశ్చ శృణ్వతే। యే శ్రద్దధానాః శాంతాశ్చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-18 (69100) యే న మానిత్వమిచ్ఛంతి మానయంతి చ యే పరాన్। మాన్యమానాన్నమస్యంతి దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-19 (69101) యే చ శ్రాద్ధాని కుర్వంతి తిథ్యాంతిథ్యాం ప్రజార్థినః। సువిశుద్ధేన మనసా దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-20 (69102) యే క్రోధం సంనియచ్ఛంతి క్రుద్ధాన్సంశమయంతి చ। న చ రుష్యంతి భృత్యానాం దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-21 (69103) మధు మాంసం స్త్రియో నిత్యం వర్జయంతీహ మానవాః। జన్మప్రభృతి మద్యం చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-22 (69104) యాత్రార్థం భోజనం యేషాం సంతానార్థం చ మైథునం। వాక్ సత్యవచనార్థం చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-23 (69105) ఈశ్వరం సర్వభూతానాం జగతః ప్రభవాప్యయం। భక్తా నారాయణం దేవం దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-24 (69106) య ఏష పఝరక్తాక్షః పీతవాసా మహాభుజః। సుహృద్ధాతా చ మిత్రం చ సంబంధీ చ తవాచ్యుత॥ 12-110-25 (69107) య ఇమాన్సకలాఁల్లోకాంశ్చర్మవత్పరివేష్టయేత్। ఇచ్ఛన్ప్రభురచింత్యాత్మా గోవిందః పురుషోత్తమః॥ 12-110-26 (69108) స్థితః ప్రియహితే నిత్యం స ఏష పురుషోత్తమః। రాజంస్తవ యదుశ్రేష్ఠో వైకుంఠః పురుషర్షభః॥ 12-110-27 (69109) య ఏనం సంశ్రయంతీహ భక్త్యా నారాయణం హరిం। తే తరంతీహ దుర్గాణి న చాత్రాస్తి విచారణా॥ 12-110-28 (69110) ` అస్మిన్నర్పితకర్మాణః సర్వభావేన భారత। కృష్ణే కమలపత్రాక్షే దుర్గాణ్యతితరంతి తే। 12-110-29 (69111) లోకరక్షార్థముత్పన్నమదిత్యాం కశ్యపాత్మజం। దేవమింద్రం నమస్యంతి దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-30 (69112) బ్రహ్మాణం లోకకర్తారం యే నమస్యంతి సత్పతిం। యష్టవ్యం క్రతుభిర్దేవం దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-31 (69113) యం విష్ణురింద్రః శంభుశ్చ బ్రహ్మా లోకపితామహః। స్తువంతి వివిధైః స్తోత్రైర్దేవదేవం మహేశ్వరం। సమర్చయంతి యే శశ్వద్దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥' 12-110-32 (69114) దుర్గాతితరణం యే చ పఠంతి శ్రావయంతి చ। కథయంతి చ విప్రేభ్యో దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 12-110-33 (69115) ఇతి కృత్యసముద్దేశః కీర్తితస్తే మయాఽనఘ। తరతే యేన దుర్గాణి పరత్రేహ చ మానవః॥ ॥ 12-110-34 (69116) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి దశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 110॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-110-1 భూతేషు ---। దుర్గాణి దుస్తరాణి॥ 12-110-3 విషయాన్విషయార్థాని --॥ 12-110-4 ఉచ్యమానాః నింద్యమానాః॥ 12-110-8 రజసాన్వితాః సంతోఽర్థాన్న నయంతి న హరస్తి॥ 12-110-23 యాత్రార్థ జీవనార్థం॥ 12-110-34 కృత్యసముద్దేశః కర్తవ్యలేశః॥

12-111-0 (69117) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-111-0x (5638) అసౌంయాః సౌంయరూపేణ సౌంయాశ్చాసౌంయరూపిణః। తాదృశాన్పురుషాంస్తాత కథం విద్యామహే వయం॥ 12-111-1 (69118) భీష్మ ఉవాచ। 12-111-2x (5639) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। వ్యాఘ్రగోమాయుసంవాదం తం నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 12-111-2 (69119) పురికాయాం పురి పురా శ్రీమత్యాం పౌరికో నృపః। పరరింసాపరః క్రూరో బభూవ పురుషాధమః॥ 12-111-3 (69120) స త్వాయుషి పరిక్షీణే జగామానీప్సితాం గతిం। గోమాయుత్వం చ సంప్రాప్తో దూషితః పూర్వకర్మణా॥ 12-111-4 (69121) సంస్మృత్య పూర్వజాతిం స్వాం నిర్వేదం పరమం గతః। న భక్షయంతి మాంసాని పరైరుపహృతాన్యపి॥ 12-111-5 (69122) అహింసా సర్వభూతేషు సత్యవాక్ సుదృఢవ్రతః। చకార చ యథాకాలమాహారం పతితైః ఫలైః॥ 12-111-6 (69123) `పర్ణహారః కదాచిచ్చ నియమవ్రతవానపి। కదా చదుదకేనాపి వర్తయన్న తు యంత్రితః॥' 12-111-7 (69124) శ్మశానే తస్య చావాసో గోమాయోః సంమతోఽభవత్। జన్మభూంయనురోధాచ్చ నాన్యం వా సమరోచయత్॥ 12-111-8 (69125) తస్య శౌచమమృష్యంతస్తే సర్వే సహజాతయః। చాలయంతి స్మ తాం బుద్ధిం వచనైః ప్రశ్రయోత్తరైః॥ 12-111-9 (69126) వసన్పితృవనే రౌద్రే శౌచం లంభితుమిచ్ఛసి। ఇయం విప్రతిపత్తిస్తే యదా త్వం పిశితాశనః॥ 12-111-10 (69127) తత్సమానో భవాత్సమాభిర్భక్ష్యం దాస్యామహే వయం। భుంక్ష్వ శౌచం పరిత్యజ్య యద్ధి భుక్తం తదస్తి తే॥ 12-111-11 (69128) ఇతి తేషాం వచః శ్రుత్వా ప్రత్యువాచ సమాహితః। మధురైః ప్రశ్రితైర్వాక్యైర్హేతుమద్భిరనిష్ఠురైః॥ 12-111-12 (69129) అప్రమాణా ప్రసూతిర్మే శీలతః క్రియతే కులం। ప్రార్థయామి చ తత్కర్మ యేన విస్తీర్యతే యశః॥ 12-111-13 (69130) శ్మశానే యది మే వాసః సమాధిర్మే నిశాంయతాం। ఆత్మా ఫలతి కర్మాణి నాశ్రమో ధర్మలక్షణం॥ 12-111-14 (69131) ఆశ్రమే యో ద్విజం హన్యాద్దానం దద్యాదనాశ్రమే। కింతు తత్పాతకం న స్యాత్తద్వా దానం వృథా భవేత్॥ 12-111-15 (69132) భవంతః స్వార్థలోభేన కేవలం భక్షణే రతాః। అనుబంధేషు యే దోషాస్తాన్న పశ్యంతి మోహితాః॥ 12-111-16 (69133) అప్రత్యయకృతాం గర్హ్యామర్థాపనయదూషితాం। ఇహ చాముత్ర చానిష్టాం తస్మాద్వృత్తిం న రోచయే॥ 12-111-17 (69134) తం శుచిం పండితం మత్వా శార్దూలః ఖ్యాతవిక్రమః। కృత్వాఽఽత్మసదృశీం పూజాం సాచివ్యేఽవరయత్స్వయం॥ 12-111-18 (69135) శార్దూల ఉవాచ। 12-111-19x (5640) సౌంయ విజ్ఞాతరూపస్త్వం గచ్ఛ యాత్రాం మయా సహ। వ్రియంతామీప్సితా భోగాః పరిహార్యాశ్చ పుష్కలాః॥ 12-111-19 (69136) తీక్ష్ణా ఇతి వయం ఖ్యాతా భవంతం జ్ఞాపయామహే। మృదుపూర్వం ప్రశాధి త్వం శ్రేయశ్చాధిగమిష్యసి॥ 12-111-20 (69137) భీష్మ ఉవాచ। 12-111-21x (5641) అథం సంపూజ్య తద్వాక్యం మృగేంద్రస్య మహాత్మనః। గోమాయుః ప్రశ్రితం వాక్యం బభాషే కించిదానతః॥ 12-111-21 (69138) సదృశం మృగరాజైతత్తవ వాక్యం మదంతరే। యత్సహాయాన్మృగయసే ధర్మార్థకుశలాఞ్శుచీన్॥ 12-111-22 (69139) న శక్యం హ్యనమాత్యేన మహత్త్వమనుశాసితుం। దుష్టామాత్యేన వా వీర శరీరపరిపంథినా॥ 12-111-23 (69140) సహాయాననురక్తాంశ్చ నయజ్ఞానుపసంహితాన్। పరస్పరమసంతుష్టాన్విజిగీషూనలోలుపాత్॥ 12-111-24 (69141) అనతీతోపదాన్ప్రాజ్ఞాన్హితే యుక్తాన్మనస్వినః। పూజయేథా మహాభాగ యథా భ్రాతృన్యథా పితౄన్॥ 12-111-25 (69142) న త్వేవ మమ సంతోషాద్రోచతేఽన్యన్మృగాధిప। న కామయే సుఖాన్భోగానైశ్వర్యం వా త్వదాశ్రయం॥ 12-111-26 (69143) న యోక్ష్యతి హి మే శీలం తవ భృత్యైః పురాతనైః। తే త్యాం విభేదయిష్యంతి దుఃఖశీలా మదంతరే॥ 12-111-27 (69144) సంశ్రయః శ్లాఘనీయస్త్వమన్యేషామపి భాస్వతాం। కృతాత్మా సుమహాభాగః పాపకేష్వప్యదారుణః॥ 12-111-28 (69145) దీర్ఘదర్శీ మహోత్సాహః స్థూలలక్షో మహాబలః। కృతే చామోఘకర్తాఽసి భాగ్యైశ్చ సమలంకృతః॥ 12-111-29 (69146) కింతు స్వేనాస్మి సంతుష్టో దుఃఖా వృత్తిరనుష్ఠితా। సేవాయాం చాపి నాభిజ్ఞః స్వచ్ఛందేన వనేచరః॥ 12-111-30 (69147) ప్రాజ్ఞోపక్రోశదోషాశ్చ సర్వే సంశ్రయవాసినాం। వనచర్యా తు నిఃసంగా నిర్భయా విరవగ్రహా॥ 12-111-31 (69148) నృపేణ హియమాణస్య యత్తిష్ఠతి భయం హృది। న తత్తిష్ఠతి తుష్టానాం వనే మూలఫలాశినాం॥ 12-111-32 (69149) పానీయం వా నిరాయాసం స్వాద్వన్నం వా గుణోత్తరం। విచార్య ఖలు పశ్యామి తత్సుఖం యత్ర నిర్వృత్తిః॥ 12-111-33 (69150) అపరాధైర్న తావంతో భృత్యాః శిష్టా నరాధిపైః। అపజాతైర్యథా భృత్యా దూషితాః నిధనం గతాః॥ 12-111-34 (69151) యది వా తన్మమా కార్యం మృగేంద్ర యది మన్యసే। సమయం కృతమిచ్ఛామి వర్తితవ్యం యథావిధి॥ 12-111-35 (69152) మదీయా మాననీయాస్తే శ్రోతవ్యం చ హితం వచః। కల్పితా యా చ మే వృత్తిః సా భవేత్త్వయి సుస్థిరా॥ 12-111-36 (69153) న ------- సచివైః సహ కర్హిచిత్। తీతిమంతః పరీప్సంతో వృథా బ్రూయుః పరే మయి॥ 12-111-37 (69154) ఏక ఏకేన సంగంయ రహో బ్రూయాం హితం వచః। నచ తే శాతికార్యేషు ప్రష్టత్ర్యోఽస్మి హితాహితే॥ 12-111-38 (69155) --- --- పశ్చాచ్చ న హింస్యాః సచివాస్త్వయా। మదీయానాం చ కుపితో మా త్వం దండం నిపాతయేః॥ 12-111-39 (69156) భీష్మ ఉవాచ। 12-111-40x (5642) ఏవమస్త్వితి తేనాసౌ మృగేంద్రేణాభిపూజితః। ప్రాప్తవాన్మతిసాచివ్యం గోమాయుర్వ్యాఘ్రచోదితః॥ 12-111-40 (69157) తం తథా సత్కృతం దృష్ట్వా యుజ్యమానం చ కర్మసు। ప్రాద్విషన్కృతసంఘాతాః పూర్వభృత్యా ముహుర్ముహుః॥ 12-111-41 (69158) మిత్రబుద్ధ్యా చ గోమాయుం సాంత్వయిత్వా ప్రవేశ్య చ। దోషేషు సమయాన్నేతుమిచ్ఛంత్యశుభబుద్ధయః॥ 12-111-42 (69159) అన్యథా హ్యుషితాః పూర్వం పరద్రవ్యాపహారిణః। అశక్తాః కించిదాహర్తుం ద్రవ్యం గోమాయుయంత్రితాః॥ 12-111-43 (69160) వ్యుత్థానం చాత్ర కాంక్షద్భిః కథాభిః ప్రతిలోభ్యతే। ధనేన మహతా చైవ బుద్ధిరస్య విలోభ్యతే॥ 12-111-44 (69161) న చాపి స మహాప్రాజ్ఞస్తస్మాద్వైర్యాచ్చచాల హ। అథాస్య సమయం కృత్వా వినాశాయ స్థితాః పరే॥ 12-111-45 (69162) ఈప్సితం తు మృగేంద్రస్య మాంసం యత్తత్ర సంస్కృతం। అపనీయ స్వయం తద్ధి తైర్న్యస్తం తస్య వేశ్మని॥ 12-111-46 (69163) యదర్థం చాప్యపహృతం యేన తచ్చైవ మంత్రితం। తస్య తద్విదితం సర్వం కారణార్థం చ మర్షితం॥ 12-111-47 (69164) సమయోఽయం కృతస్తేన సాచివ్యముపగచ్ఛతా। నోపఘాతస్త్వయా కార్యో రాజన్మైత్రీమిహేచ్ఛతా `ఇతి తస్య చ మంత్రస్య స్థిత్యర్థం తదుపేక్షితం॥ 12-111-48 (69165) [క్షుధితస్య మృగేంద్రస్య భోక్తుమభ్యుత్థితస్య చ] భోజనే చోపహర్తవ్యే తన్మాంసం నహ్యదృశ్యత। మృగరాజేన చాజ్ఞప్తం మృగ్యతాం చోర ఇత్యుత॥ 12-111-49 (69166) కృతకైశ్చాపి తన్మాంసం మృగేంద్రాయ నివేదితం। సచివేనాపనీతం తే విదుషా ప్రాజ్ఞమానినా॥ 12-111-50 (69167) సరోషస్త్వధ శార్దూలః శ్రుత్వా గోమాయుచాపలం। బభూవామర్షితో రాజా వధం చాస్య వ్యరోచయత్॥ 12-111-51 (69168) ఛిద్రం తు తస్య తదృష్ట్వా ప్రోచుస్తే పూర్వమంత్రిణః। సర్వేషామేవ సోఽస్మాకం వృత్తిభంగే ప్రవర్తతే। నిశ్చిత్యైవం పునస్తస్య తే తత్కర్మణ్యవర్తయన్॥ 12-111-52 (69169) ఇదం తస్యేదృశం కర్మ కిం తేన న కృతం భవేత్। శ్రుతశ్చ స్వామినా పూర్వం యాదృశో నైవ తాదృశః॥ 12-111-53 (69170) వాఙ్భాత్రేణైవ ధర్మిష్ఠః స్వభావేన తు దారుణః। ధర్మచ్ఛఝా హ్యయం పాపో వృథాచారపరిగ్రహః॥ 12-111-54 (69171) కార్యార్థం భోజనాద్యేషు వ్రతేషు కృతవాఞ్శ్రమం। యది విప్రత్యయో హ్యేష తదిదం దర్శయాం తే॥ 12-111-55 (69172) తన్మాంసం తైశ్చ గోమాయోస్తత్క్షణాదాశు ఢౌకితం॥ 12-111-56 (69173) మాంసాపనయనం శ్రుత్వా వ్యాఘ్రస్తేషాం చ తద్వచః। ఆజ్ఞాపయామాస తదా గోమాయుర్వధ్యతామితి॥ 12-111-57 (69174) గోమాయోర్వ్యసనం శ్రుత్వా శార్దూలజననీ తతః। మృగరాజం హితైర్వాక్యైః సంబోధయితుమాగమత్॥ 12-111-58 (69175) పుత్ర నైతత్త్వయా గ్రాహ్యం కపటారంభసంయుతం। కర్మ సంఘర్షజైర్దోషైర్దుష్యేతాశుచిభిః సుచిః॥ 12-111-59 (69176) నోచ్ఛ్రితం సహతే కశ్చిత్ప్రక్రియా వైరకారికా। శుచేరపి హి యుక్తస్య దోష ఏవ నిపాత్యతే॥ 12-111-60 (69177) [మునేరపి వనస్థస్య స్వాని కర్మాణి కుర్వతః ఉత్పాద్యంతే త్రయః పక్షా మిత్రోదాసీనశత్రవః॥] 12-111-61 (69178) లుబ్ధానాం శుచయో ద్వేష్యాః కాతరాణాం తరస్వినః। మూర్ఖాణాం పండితా ద్వేష్యా దరిద్రాణాం మహాధనాః। అధార్మికాణాం ధర్మిష్ఠా విరూపాణాం సురూపిణః॥ 12-111-62 (69179) బహ పండితా మూర్ఖా లుబ్ధా మాయోపజీవినః। ఆహుంర్దోషమదోషస్య బృహస్పతిమతేరపి॥ 12-111-63 (69180) సున్య్రస్తం తే గృహే మాంసం యదద్యాపహృతం తవ। నేచతే దీయమానం చ సాధు తావద్విధీయతాం॥ 12-111-64 (69181) అసయాః సత్యసంకాశాః సత్యాశ్చాసత్యదర్శనాః। దృశ్యంతే వివిధా భావాస్తేషు యుక్తం పరీక్షణం॥ 12-111-65 (69182) తలవద్దృశ్యతే వ్యోమ ఖద్యోతో హవ్యవాడివ। న చైవాస్తి తలం వ్యోంని ఖద్యోతే న హుతాశనః॥ 12-111-66 (69183) తస్మాత్ప్రత్యక్షదృష్టోఽపి యుక్తో హ్యర్థః పరీక్షితుం। పరీక్ష్య జ్ఞాపయన్నర్థాన్న పశ్చాత్పరితప్యతే॥ 12-111-67 (69184) న దుష్కరమిదం పుత్రం యత్ప్రభుర్ఘాతయేత్పరం। శ్లాఘనీయా యశస్యా చ లోకే ప్రభవతాం క్షమా॥ 12-111-68 (69185) స్థాపితోఽయం త్వయా పుత్ర సామంతేష్వపి విశ్రుతః। దుఃఖేనాసాద్యతే పాత్రం ధార్యతామేష తే సుహృత్॥ 12-111-69 (69186) దూషితం పరదోషైర్హి గృహ్ణీతే యోఽన్యథా శుచిం। స్వయం సందూషితామాత్యః క్షిప్రమేవ వినశ్యతి॥ 12-111-70 (69187) ఏతస్మాదరిసంఘాతాద్గోమాయోః కశ్చిదాగతః। ధర్మాత్మా తేన చాఖ్యాతం యథైతత్కపటం కృతం॥ 12-111-71 (69188) తతో విజ్ఞాతచారిత్రః సత్కృత్య స విమోక్షితః। పరిష్వక్తశ్చ సస్నేహం మృగేంద్రేణ పునః పునః॥ 12-111-72 (69189) అనుజ్ఞాయ మృగేంద్రం తు గోమాయుర్నీతిశాస్త్రవిత్। తేనామర్షేణ సంతప్తః ప్రాయమాసితుమైచ్ఛత॥ 12-111-73 (69190) గోమాయుం తు స శార్దూలః స్నేహాత్ప్రసృతలోచనః। న్యవారయత్స ధర్మిష్ఠం పూజయా ప్రతిపూజయన్॥ 12-111-74 (69191) తం స గోమాయురాలోక్య స్నేహాదాగతసంభ్రమః। బభాషే ప్రణతో వాక్యం బాష్పగద్గదయా గిరా॥ 12-111-75 (69192) పూజితోఽహం త్వయా పూర్వం పశ్చాచ్చైవ విమానితః। పరేషామాస్పదం నీతో వస్తుం నార్హాంయహం త్వయి॥ 12-111-76 (69193) అసంతుష్టాశ్చ్యుతాః స్థానాన్మానాత్ప్రత్యవరోపితాః। స్వయం చోపద్రుతా భృత్యా యే చాప్యుపహితాః పరైః॥ 12-111-77 (69194) పరిక్షీణాశ్చ లుబ్ధాశ్చ క్రుద్ధా భీతాః ప్రతారితాః। హృతస్వా మానినో యే చ త్యక్తోపాత్తా మహేప్సవః॥ 12-111-78 (69195) సంలాలితాశ్చ యే కేచిద్వ్యసనౌఘప్రతీక్షిణః। అంతర్హితాః సోహపృతాస్తే సర్వేఽపరసాధనాః॥ 12-111-79 (69196) అవమానేన యుక్తస్య స్థాపితస్య చ మే పునః। కథం యాస్యసి విశ్వాసమహమేష్వామి వా కథం॥ 12-111-80 (69197) సమర్థ ఇతి సంగృహ్య స్థాపయిత్వా పరీక్షితః। కృతం చ సమయం భిత్త్వా త్వయాఽహమవమానితః॥ 12-111-81 (69198) ప్రథమం యః సమాఖ్యాతః శీలవానితి సంసది। న వాచ్యం తస్య వైగుణ్యం ప్రతిజ్ఞాం పరిరక్షతా॥ 12-111-82 (69199) ఏవం చావమతస్యేహ విశ్వాసం మే న యాస్యసి। త్వయి చాపేతవిశ్వాసే మమోద్వేగో భవిష్యతి॥ 12-111-83 (69200) శంకితస్త్వమహం భీతః పరే చ్ఛిద్రానుసారిణః। అస్త్రిగ్ధాశ్చైవ దుస్తోషాః కర్మ చైతద్బహుచ్ఛలం॥ 12-111-84 (69201) దుఃఖేన శ్లిష్యతే భిన్నం శ్లిష్టం దుఃఖేన భిద్యతే। భిన్నశ్లిష్టే తు యా ప్రీతిర్న సా స్నేహేన వర్ధతే॥ 12-111-85 (69202) కశ్చిత్తవ హితే భర్తుర్దృశ్యతే న పరాత్మనః। కార్యాపేక్షా హి వర్ంతతే భావస్త్రిగ్ధాః సుదుర్లభాః॥ 12-111-86 (69203) సుదుఃఖం పురుషజ్ఞానం చిత్తం హ్యేషాం చలాచలం। సమర్థో వాప్యశంకో వా శతేష్వేకోఽధిగంయతే॥ 12-111-87 (69204) అకస్మాత్ప్రక్రియా నౄణామకస్మాచ్చాపకర్షణం। శుభాశుభే మహత్త్వం చ ప్రహర్తుం బుద్ధిలాఘవం॥ 12-111-88 (69205) భీష్మ ఉవాచ। 12-111-89x (5643) ఏవంవిధం సాంత్వముక్త్వా ధర్మకామార్థహేతుమత్। ప్రసాదయిత్వా రాజానం గోమాయుర్వనమభ్యగాత్॥ 12-111-89 (69206) అగృహ్యానునయం తస్య మృగేంద్రస్య చ బుద్ధిమాన్। గోమాయుః ప్రాయమాసీనస్త్యక్త్వా దేహం దివం యయౌ॥ ॥ 12-111-90 (69207) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకాదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 111॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-111-10 విప్రతిపత్తిర్విపరీతా బుద్ధిః॥ 12-111-16 అనుబంధేషు పరిణామేషు॥ 12-111-17 అప్రత్యయోఽసంతోషస్తేన కృతాం। అర్థాపనయో ధర్మహానిః॥ 12-111-19 యాత్రాం రాజకార్యం గచ్ఛ ప్రాప్నుహి। పరిహార్యాశ్చానీప్సితాః॥ 12-111-20 జ్ఞాపయామహే సూచయామహే॥ 12-111-22 మదంతరే మన్నిమిత్తం॥ 12-111-23 న శక్యం। రాజ్ఞేతి శేషః॥ 12-111-26 -- ----- -- సంతోశదితి ట. డ. థ. ద. పాఠః॥ 12-111-27 యోక్ష్యతి యోగం ప్రాప్స్యతి। దుఃఖశీలా భవిష్యంతి॥ 12-111-29 స్థూలలక్షో బహుప్రదః॥ 12-111-31 ఉపక్రోధో నిందా తజ్జా దోషా ఉపక్రోశదోషాః సంతి॥ 12-111-33 యత్ర నిర్వృతిః సుఖం తత్ఖలు సుఖం స్వర్గం పశ్యామి। నిర్వృతిః సుస్థితిరితి వా॥ 12-111-34 శిష్టాః కృతదండః॥ 12-111-46 తస్య గోమాయోర్వేశ్మని॥ 12-111-47 తస్య గోమాయోః। కారణార్థం స్వస్య బంధవిచ్ఛేదో భవత్వితి హేతోరిత్యర్థః॥ 12-111-51 పరోక్షస్త్వథ ఇతి ట. ద. పాఠః॥ 12-111-55 విప్రత్యయోఽవిశ్వాసః॥ 12-111-56 గోమాయోర్గృహే ఢౌకీతం ప్రవేశితం మాంసం ప్రదర్శయామాసురిత్యర్థః। తత్క్షణాదేవ దర్శితం ఇతి ద. పాఠః॥ 12-111-58 శార్దూలస్య వచః శ్రుత్వా ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-111-59 సంఘర్షజైః స్పర్ధోత్థైః॥ 12-111-60 ప్రక్రియా ప్రకృష్టం కర్మ॥ 12-111-66 తలవత్ అవాఙ్భుస్వకటాహగర్భవత్॥ 12-111-68 ప్రభవతాం ప్రభూణాం॥ 12-111-71 గోమాయోశ్చారః॥ 12-111-73 ప్రాయం మరణార్థముపవేశనం ఆసితుం ఆచరితుం॥ 12-111-76 వక్తుం నార్హోస్ంయహం త్వయా ఇతి ట. డ. ద. పాఠః॥ 12-111-79 అపరసాశ్చ అధనాశ్చేతి అపరసాధనాః। ప్రీతిశూన్యా నిర్ఘనాశ్చేత్యర్థః॥ 12-111-84 ఛిద్రానుదర్శినః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-111-87 పురుషజ్ఞానం సుదుఃఖం దుర్లభం యత ఏషాం నృపాణాం చిత్తం చలాచలమస్థిరం గంయతే జ్ఞాయతే సుపురుషజ్ఞానం దుర్ధటమిత్యర్థః॥ 12-111-88 ప్రక్రియా మహీకరణం బుద్ధేర్లాఘవం తుచ్ఛత్వమేవ హేతుః॥ 12-111-89 ప్రసాదయిత్వా ప్రసాద్య॥ 12-111-90 అగృహ్య అగృహీత్వా॥

12-112-0 (69208) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-112-0x (5644) కిం పార్థివేన కర్తవ్యం కించ కృత్వా సుఖీ భవేత్। తన్మమాచక్ష్వ తత్త్వేన సర్వధర్మభృతాం వర॥ 12-112-1 (69209) భీష్మ ఉవాచ। 12-112-2x (5645) హంత తేఽహం ప్రవక్ష్యామి శృణు కార్యైకనిశ్చయం। యథా రాజ్ఞేహ కర్తవ్యం యచ్చ కృత్వా సుఖీ భవేత్॥ 12-112-2 (69210) నచైవం వర్తితవ్యం స్మ యథేదమనుశుశ్రుం। ఉష్ట్రస్య తు మహద్వృత్తం తన్నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 12-112-3 (69211) జాతిస్మరో మహానుష్ట్రః ప్రజాపతికులోద్భవః। తపః సుమహదాతిష్ఠదరణ్యే సంశితవ్రతః॥ 12-112-4 (69212) తపసస్తస్య చాంతేఽథ ప్రీతిమానభవద్విభుః। వరేణ చ్ఛందయామాస తతశ్చైనం పితామహః॥ 12-112-5 (69213) ఉష్ట్ర ఉవాచ। 12-112-6x (5646) భగవంస్త్వత్ప్రసాదాన్మే దీర్ఘా గ్రీవా భవేదియం। యోజనానాం శతం సాగ్రమిచ్ఛేయం చారితుం విభో॥ 12-112-6 (69214) ఏవమస్వితి చోక్తః స వరదేన మహాత్మనా। ప్రతిలభ్య వరం శ్రేష్ఠం యయావుష్ట్రః స్వకం వనం॥ 12-112-7 (69215) స చకార తదాఽఽలస్యం వరదానాత్సుదుర్మతిః। న చైచ్ఛచ్చిరతుం గంతుం దురాత్మా కాలమోహితః॥ 12-112-8 (69216) స కదాచిత్ప్రసార్యైవ తాం గ్రీవాం శతయోజనాం। చచార శ్రాంతహృదయో వాతశ్చాగాత్తతో మహాన్॥ 12-112-9 (69217) స గుహాయాం శిరోగ్రీవాం నిధాయ పశురాత్మనః। ఆస్తే వర్షమథాభ్యాగాత్సుమహత్ప్లావయజ్జగత్॥ 12-112-10 (69218) అథ శీతపరీతాంగో జంబుకః క్షుచ్ఛ్రమాన్వితః। సదారస్తాం గుహామాశు ప్రవివేశ జలార్దితః॥ 12-112-11 (69219) స దృష్ట్వా మాంసజీవీ తు సుభృశం క్షుచ్ఛ్రమాన్వితః॥ అభక్షయత్తతో గ్రీవాముష్ట్రస్య భరతర్షభ॥ 12-112-12 (69220) యదా త్వబుధ్యతాత్మానం భక్ష్యమాణం స వై పశు। తదా సంకోచనే యత్నమకరోద్భృశదుఃఖితః॥ 12-112-13 (69221) యావదూర్ధ్వమధశ్చైవ గ్రీవాం సంక్షిపతే పశుః। తావత్తేన సదారేణ జంబుకేన స భక్షితః॥ 12-112-14 (69222) స హత్వా భక్షయిత్వా చ తముష్ట్రం జంబుకస్తదా। విగతే వాతవర్పే తు నిశ్చక్రామ గుహోదరాత్॥ 12-112-15 (69223) ఏవం దుర్బుద్ధినా ప్రాప్తముష్ట్రేణ నిధనం తదా। ఆలస్యస్య క్రమాత్పశ్య మహాంతం దోషమాగతం॥ 12-112-16 (69224) త్వమప్యేవంవిధం హిత్వా యోగేన నియతేంద్రియః। వర్తస్వ బుద్ధిమూలం తు విజయం మనురబ్రవీత్॥ 12-112-17 (69225) బుద్ధిశ్రేష్ఠాని కర్మాణి బాహుమధ్యాని భారత। తాని జంఘాజఘన్యాని భారప్రత్యవరాణి చ॥ 12-112-18 (69226) రాజ్యం తిష్ఠతి దక్షస్య సంగృహీతేంద్రియస్య చ। [ఆర్తస్య బుద్ధిమూలం హి విజయం మనురబ్రవీత్।] గుప్తం మంత్రం శ్రుతవతః సుసహాయస్య చానఘ॥ 12-112-19 (69227) `అసహాయవతో హ్యర్థా న తిష్ఠంతి కదాచన।' పరీక్షితసహాయస్య తిష్ఠంతీహ యుధిష్ఠిర। సహాయయుక్తేన మహీ కృత్స్నా శక్యా ప్రశాసితుం॥ 12-112-20 (69228) ఇదం హి సద్భిః కథితం విధిజ్ఞైః పురా మహేంద్రప్రతిమప్రభావః। మయాఽపి చోక్తం తవ శాస్త్రదృష్ట్యా త్వమప్రమత్తః ప్రచరస్వ రాజన్॥ ॥ 12-112-21 (69229) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వాదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 112॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-112-8 చరితుం భక్షితుం॥ 12-112-17 యోగేనోపాయేన। ఏవంవిధమాలస్యం॥ 12-112-18 బాహూపలక్షితం శైర్యం। జంఘోపలక్షితం పాదవిహరణం। భారో భారవహనం॥

12-113-0 (69230) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-113-0x (5647) రాజా రాజ్యమనుప్రాప్య దుర్బలో భరతర్షభ। అమిత్రస్యాతివృద్ధస్య కథం తిష్ఠేదసాధనః॥ 12-113-1 (69231) భీష్మ ఉవాచ। 12-113-2x (5648) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సరితాం చైవ సంవాదం సాగరస్య చ భారత॥ 12-113-2 (69232) సురారినిలయః శశ్వత్సాగరః సరితాం పతిః। పప్రచ్ఛ సరితః సర్వాః సంశయం జాతమాత్మనః॥ 12-113-3 (69233) సాగర ఉవాచ। 12-113-4x (5649) సమూలశాఖాన్పశ్యామి నిహతాన్క్వాపి నో ద్రుమాన్। యుష్మాభిరిహ పూర్ణాభిరన్యాంస్తత్ర న వేతసాన్॥ 12-113-4 (69234) అ-పకాయశ్చాల్పసారో వేతసః కూలజశ్చ యః। అజ్ఞయా వా నానీతః కిం చ వా తేన వః కృతం॥ 12-113-5 (69235) తదహం శ్రోతుమిచ్ఛామి సర్వాసామేవ వో మతం। యథా చేమాని కూలాని హిత్వా నాయాతి వేతసః॥ 12-113-6 (69236) తత్ర ప్రాహ నదీ గంగా వాక్యముత్తరమర్థవత్। హేతుమద్గ్రాహకం చైవ సాగరం సరితాం పతిం॥ 12-113-7 (69237) గంగోవాచ। 12-113-8x (5650) తిష్ఠంత్యేతే యథాస్థానం నగా హ్యేకనికేతనాః। తతస్త్యజంతి తత్స్థానం ప్రాతిలోంయాన్న వేతసః॥ 12-113-8 (69238) వేతసో వేగమాయాంతం దృష్ట్వా నమతి నాపరే। స చ వేగే హ్యతిక్రాంతే స్థానమాపద్యతే పునః॥ 12-113-9 (69239) కాలజ్ఞః సమయజ్ఞశ్చ సదావశ్యశ్చ నో ద్రుమః। అనులోమవృత్తితస్తబ్ధస్తేన త్వాం నైతి వేతసః॥ 12-113-10 (69240) మారుతోదకవేగేన యే నమంత్యున్నమంతి చ। ఓషధ్యః పాదపా గుల్మా న తే యాంతి పరాభవం॥ 12-113-11 (69241) భీష్మ ఉవాచ। 12-113-12x (5651) యో హి శత్రోర్వివృద్ధస్య ప్రభోర్బంధవినాశనే। పూర్వం న సహతే వేగం క్షిప్రమేవ వినశ్యతి॥ 12-113-12 (69242) సారాసారం బలం వీర్యమాత్మనో ద్విషతశ్చ యః। జానన్విచరతి ప్రాజ్ఞో న స యాతి పరాభవం॥ 12-113-13 (69243) ఏవమేవ యదా విద్వాన్మన్యతే విపులం బలం। సంశ్రయేద్వైతసీం వృత్తిమేతత్ప్రజ్ఞానలక్షణం॥ ॥ 12-113-14 (69244) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రయోదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 113॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-113-4 నిహతానున్మూలితాన్। కాయిన ఇతి పాఠే మహాశరీరాన్। అన్యానల్పశరీరాన్వేతసాన్ న హతాన్పశ్యామి॥ 12-113-5 అవజ్ఞాయ న శక్యో వా ఇతి ద. పాఠః॥ 12-113-8 ఏకనికేతనాః స్తబ్ధా ఇత్యర్థః। ప్రాతిలోంయాదస్మాకం ప్రాతికూల్యాత్॥ 12-113-14 వైతసీం వృత్తిమస్తబ్ధత్వం॥

12-114-0 (69245) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-114-0x (5652) విద్వాన్మూఢప్రగల్భేన మృదుస్తీక్ష్ణేన భారత। ఆక్రుశ్యమానః సదసి కథం కుర్యాదరిందం॥ 12-114-1 (69246) భీష్మ ఉవాచ। 12-114-2x (5653) శ్రూయతాం పృథివీపాల యథైఽషోర్థోఽవగంయతే। సదా సచేతాః సహతే నరస్యేహాల్పచేతసః॥ 12-114-2 (69247) ఆక్రుశ్య దూష్యమాణశ్చ సుకృతం తస్య విందతి। దుష్కృతం చాత్మనో మర్షీ తస్మిన్నేవ ప్రమార్జతి॥ 12-114-3 (69248) గర్హితం తముపేక్షేత వాశ్యమానమివాతురం। లోకే విద్వేషమాపన్నో నిష్ఫలం ప్రతిపద్యతే॥ 12-114-4 (69249) ఇతి సంశ్లాఘతే నిత్యం తేన పాపేన కర్మణా। ఇదముక్తో మయా కశ్చిత్సర్వతో జనసంసది। స తత్ర వ్రీడితః శుష్కో మృతకల్పోఽవతిష్ఠతే॥ 12-114-5 (69250) శ్లాఘన్నశ్లాఘనీయేన కర్మణా నిరపత్రపః। ఉపేక్షితవ్యో దాంతేన తాదృశః పురుషాధమః॥ 12-114-6 (69251) యద్యద్బ్రూయాదల్పమతిస్తత్తదస్య సహేత్తదా॥ 12-114-7 (69252) ప్రకృత్యా హి ప్రశంసన్వా నిందన్వా కిం కరిష్యతి। వనే కాక ఇవాబుద్ధిర్వాశ్యమానో నిరర్థకం॥ 12-114-8 (69253) యది వాగ్భిః ప్రయోగః స్యాత్ప్రయోజ్యః పాపకర్మణా। వాగేవార్థో భవేత్తస్య న హ్యేవార్థో జిఘాంసతః॥ 12-114-9 (69254) నిషేకం వై పరస్యాసావాచష్టే వృత్తచేష్టయా। మయూర ఇవ కౌపీనం నృత్యం సందర్శయన్నివ॥ 12-114-10 (69255) యస్యావాచ్యం న లోకేఽస్మిన్నాకార్యం చాపి కించన। వాచం తేన న సందధ్యాచ్ఛుచిః సంశ్లిష్టకర్మణా॥ 12-114-11 (69256) ప్రత్యక్షం గుణవాదీ యః పరోక్షం తు వినిందకః। స మానవః శ్వవల్లోకే నష్టలోకపరాయణః॥ 12-114-12 (69257) తాదృగ్దినశతం చాపి యద్దదాతి జుహోతి చ। పరోక్షేణాపవాదేన తం నాశయతి తత్క్షణాత్॥ 12-114-13 (69258) తస్మాత్ప్రాజ్ఞో నరః సద్యస్తాదృశం పాపచేతసం। వర్జయేన్మతిమాన్వర్జ్యం సారమేయామిషం యథా॥ 12-114-14 (69259) పరివాదం బ్రువాణో హి దురాత్మా వై మహాజనే। ప్రకాశయతి దోషాన్స్వాన్సర్పః ఫణమివోన్నతం॥ 12-114-15 (69260) తం స్వకర్మణి కుర్వాణం ప్రతికర్తుం య ఇచ్ఛతి। భస్మకూట ఇవాబుద్ధిః ఖరో రజసి మజ్జతి॥ 12-114-16 (69261) మనుష్యసాలావృకమప్రశాంతం జనాపవాదే సతతం నివిష్టం। మాతంగమున్మత్తమివోన్నదంతం త్యజేత తం శ్వానమివాతిరౌద్రం॥ 12-114-17 (69262) అనార్యజుష్టే పథి వర్తమానం దమాదపేతం వినయాచ్చ పాపం। అరివ్రతం నిత్యమభూతికామం ధిగస్తు తం పాపమతిం మనుష్యం॥ 12-114-18 (69263) ప్రత్యుచ్యమానస్త్వథ భూయ ఏవ నిశాంయ మాభూస్త్వమథార్తరూపః। ఉచ్చస్య నీచేన హి సంప్రయోగం విగర్హయంతి స్థిరబుద్ధయో యే॥ 12-114-19 (69264) క్రుద్ధో దశేద్వాఽపి చ తాడయేద్వా స పాంసుభిర్వా వికిరేత్తుషైర్వా। వివృత్య దంతాంశ్చ విభీషయేద్వా సిద్ధం హి మూఢే కుపితే నృశంసే॥ 12-114-20 (69265) విగర్హణాం నాఽపి దురాత్మనా కృతాం సహేత యః సంసది దుర్జనానాం। పఠేదిదం చాపి నిదర్శనం సదా న వాఙ్భయం స లభతి కించిదప్రియం॥ ॥ 12-114-21 (69266) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుర్దశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 114॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-114-1 మూఢశ్చాసౌ ప్రగల్భశ్చ తేన॥ 12-114-2 సహతే దురుక్తం॥ 12-114-3 మర్షీ తితిక్షుః॥ 12-114-4 వాశ్యమానం రటంతం॥ 12-114-9 యథా వాచా హతో న హన్యతే ఏవం వాచా దూషితో న దుష్యతీత్యర్థః॥ 12-114-10 స ఏవం వదన్వృత్తేన క్రియయా చేష్టయా వాగాదివ్యాపారేణ చ లింగేన నిషేకం స్వమాతరి రేతః సేకం పరస్య పరేణ పితురన్యేన కృతమిత్యాచష్టే వ్యక్తం కథయతి। కౌపీనం గుహ్యప్రదేశం సందర్శయన్నివ నృత్యం కుర్వన్మయూరో యథా శ్లాఘతే సంయఙ్నృత్యామీతి మన్యతే నతు మమ గుహ్యం లోకాః పశ్యంతీతి త్రపతే ఏవం స్వలోపి మయా స మహానముకసభాయాం దురుక్తముక్త ఇతి శ్లాఘతే నత్వనేన మమ మాతుర్దోషః స్పష్టీక్రియతే మయైవేతి న త్రపతే ఇత్యర్థః॥ 12-114-11 మయూర ఇవ కాలీనం ఇతి థ. ద. పాఠః। సంశ్లిష్టజన్మనా ఇతి ట.థ. ద. పాఠః॥ 12-114-13 తాదృక్పుమాన్॥ 12-114-14 సారమేయామిషం శునోమాంసం॥ 12-114-15 దోషాన్ జారజత్వాదీన్॥ 12-114-16 భస్మకూటే భస్మరాశౌ స్వర ఇవాబుద్ధిః రజసి దుఃఖే నిమజ్జతి॥ 12-114-17 సాలావృకం శ్వానమేవ మనుష్యత్వేన లోకే గృహీతమిత్యర్థః॥ 12-114-20 కుద్ధో దశార్ధేన హి తాడయేద్వా ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర దశార్ధేన సంవృతాంగులిపంచకేన పాణినేత్యర్థః। ఇదం సర్వం కుపితమూఢే సిద్ధమేవ॥

12-115-0 (69267) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-115-0x (5654) పితామహ మహాప్రాజ్ఞ సంశయో మే మహానయం। సంఛేత్తవ్యస్త్వయా రాజన్భవాన్కులకరో హి నః॥ 12-115-1 (69268) పురుషాణామయం తాత దుర్వృత్తానాం దురాత్మనాం। కథితో వాక్యసంచారస్తతో విజ్ఞాపయామి తే॥ 12-115-2 (69269) యద్ధితం రాజ్యతంత్రస్య కులస్య చ సుఖోదయం। అయత్యాం చ తదాత్వే చ క్షేమవృద్ధికరం చ తత్॥ 12-115-3 (69270) పుత్రపౌత్రాభిరామం చ రాష్ట్రవృద్ధికరం చ యత్। అన్నపానే శరీరే చ హితం యత్తద్బ్రవీహి మే॥ 12-115-4 (69271) అభిషిక్తో హి యో రాజా రాజ్యస్థో మిత్రసంవృత। సముహృత్సముపేతో వా స కథం రంజయేత్ప్రజాః॥ 12-115-5 (69272) యో హ్యసత్ప్రగ్రహరతిః స్నేహరాగబలాత్కృతః। ఇంద్రియాణామనీశత్వాదసజ్జనబుభూషకః॥ 12-115-6 (69273) తస్య భృత్యా విముఖతాం యాంతి సర్వే కులోద్గతాః। న చ భృత్యబలైరర్థైః స రాజా సంప్రయుజ్యతే॥ 12-115-7 (69274) ఏతన్మే చింతయానస్య రాజధర్మాందివానిశం। బృహస్పతిసమో బుద్ధ్యా భవాఞ్శంసితుమర్హతి॥ 12-115-8 (69275) శాసతా పురుషవ్యాఘ్ర త్వం నః కులహితే రతః। క్షత్తా చైకో మహాప్రాజ్ఞో యో నః శంసతి సర్వదా॥ 12-115-9 (69276) త్వత్తః కులహితం వాక్యం శ్రుత్వా రాజ్యహితోదయం। అమృతస్యావ్యయస్యేవ తృప్తః స్వప్స్యాంయహం సుఖం॥ 12-115-10 (69277) కీదృశాః సన్నికర్షస్థా భృత్యాః సర్వగుణాన్వితాః। కీదృశైః కిం కులీనైర్వా సహ యాత్రా విధీయతే॥ 12-115-11 (69278) న హ్యేకో భృత్యరహితో రాజా భవతి రక్షితా। రాజ్యం చేదం జనః సర్వస్తత్కులీనః ప్రశాసతి॥ 12-115-12 (69279) భీష్మ ఉవాచ। 12-115-13x (5655) న చ ప్రశాస్తుం రాజ్యం హి శక్యమేకేన భారత॥ 12-115-13 (69280) అసహాయవతా తాత నైవార్థాః కేచిదప్యుత। లబ్ధుం లబ్ధా హ్యపి సదా రక్షితుం భరతర్షభ॥ 12-115-14 (69281) యస్య భృత్యజనః సర్వో జ్ఞానవిజ్ఞానకోవిదః। హితైషీ కులజః స్నిగ్ధః స రాజ్యఫలమశ్నుతే॥ 12-115-15 (69282) మంత్రిణో యస్య కులజా అసంహార్యాః సహోషితాః। నృపతేర్మతిమాప్సంతే సత్పథజ్ఞానకోవిదాః॥ 12-115-16 (69283) అనాగతవిధాతారః కాలజ్ఞానవిశారదాః। అతిక్రాంతమశోచంతః స రాజ్యఫలమశ్నుతే॥ 12-115-17 (69284) సమదుఃఖసుఖా యస్య సహాయాః ప్రియకారిణః। అర్థచింతాపరాః సభ్యాః స రాజ్యఫలమశ్నుతే॥ 12-115-18 (69285) యస్య నార్తో జనపదః సన్నికర్షగతః సదా। అక్షుద్రః సత్పథాలంబీ స రాజా రాజ్యభాగ్భవేత్॥ 12-115-19 (69286) కోశోఽక్షపటలం యస్య కోశవృద్ధికరైర్నరైః। ఆప్తైస్తుష్టైశ్చ పృష్టైశ్చ ధార్యతే స నృపోత్తమః॥ 12-115-20 (69287) కోష్ఠాగారమసంహార్యైరాప్తైః సంచయతత్పరైః। పాత్రభూతైరలుబ్ధైశ్చ పాల్యమానం గుణీ భవేత్॥ 12-115-21 (69288) వ్యవహారశ్చ నగరే యస్య ధర్మఫలోదయః। దృశ్యతే శంఖలిఖితః స ధర్మఫలభాఙ్ నృపః॥ 12-115-22 (69289) సంగృహీతమనుష్యశ్చ యో రాజా రాజధర్మవిత్। షఙ్భాగం పరిగృహ్ణాతి స ధర్మఫలమశ్నుతే॥ ॥ 12-115-23 (69290) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 115॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-115-2 అయం నిందారూపః॥ 12-115-3 హినం అనింద్యం। ఆయత్యాం ఉత్తరకాలే। తదాత్వే వర్తమానాకలే॥ 12-115-5 మిత్రసుహృదౌ ప్రత్యుపకారమపేక్ష్యానపేక్ష్య చోపకర్తారౌ తద్వాన్। సముపేతః శౌర్యాదినేతి శేషః॥ 12-115-7 భృత్యబలప్రాప్యైరర్థైర్ధనాదిభిః॥ 12-115-14 లబ్ధుం లబ్ధాశ్చ రక్షితుం శక్యా ఇతిం శేషః॥ 12-115-16 అసంహార్యాః ఉత్కోచాదినా అభేద్యాః॥ 12-115-21 కోష్ఠాగారం ధాన్యాదిసామగ్రీగృహం। గుణీభవేత్ బహుగుణిభావం గచ్ఛేత్॥ 12-115-22 వ్యవహారః అర్థిప్రత్యర్థినోర్వివాదే నిర్ణయః। శంఖలిఖిత ఇతి। యథా ఫలమాత్రస్తేనే శంఖేన లిఖితస్య హస్తచ్ఛేదో రాజానం ప్రతిషేధయిత్వా కారితస్తద్వదిత్యర్థః॥

12-116-0 (69291) `యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-116-0x (5656) న సంతి కులజా యత్ర సహాయాః పార్థివస్య తు। అకులీనాశ్చ కర్తవ్యా న వా భరతసత్తం॥' 12-116-1 (69292) భీష్మ ఉవాచ। 12-116-2x (5657) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। నిదర్శనం పరం లోకే సజ్జనాచరితం సదా॥ 12-116-2 (69293) అస్యైవార్థస్య సదృశం యచ్ఛ్రుతం మే తపోవనే। జామదగ్న్యస్య రామస్య యదుక్తమృషిసత్తమైః॥ 12-116-3 (69294) వనే మహతి కస్మింశ్చిదమనుష్యనిషేవితే। ఋషిర్మూలఫలాహారో నియతో నియతేంద్రియః॥ 12-116-4 (69295) దీక్షాదమపరిశ్రాంతః స్వాధ్యాయపరమః శుచిః। ఉపవాసవిశుద్ధాత్మా సతతం సత్పథే స్థితః॥ 12-116-5 (69296) తస్య సందృశ్య సద్భావముపవిష్టస్య ధీమతః। సర్వే సత్వాః సమీపస్థా భవంతి వనచారిణః॥ 12-116-6 (69297) సింహా వ్యాఘ్రాః సశరభా మత్తాశ్చైవ మహాగజాః। ద్వీపినః ఖంగభల్లూకా యే చాన్యే భీమదర్శనాః॥ 12-116-7 (69298) తే సుఖప్రశ్నదాః సర్వే భవంతి క్షతజాశనాః। తస్యర్షేః శిష్యవచ్చైవ చిత్తజ్ఞాః ప్రియకారిణః॥ 12-116-8 (69299) ఉక్త్వా చ తే సుఖప్రశ్నం సర్వే యాంతి యథాసుఖం। గ్రాంయస్త్వేకః పశుస్తత్ర నాజహాత్స మహామునిం॥ 12-116-9 (69300) భక్తోఽనురక్తః సతతముపవాసకృశోఽబలః। ఫలమూలోత్తరాహారః శాంతః శిష్టాకృతిర్యథా॥ 12-116-10 (69301) తస్యర్షేరుపవిష్టస్య పాదమూలే మహామతేః। మనుష్యవద్గతో భావం స్నేహబద్ధోఽభవద్భృశం॥ 12-116-11 (69302) తతోఽభ్యయాన్మహారౌద్రో ద్వీపీ క్షతజభోజనః। శ్వార్థమత్యర్థముద్ధుష్టః క్రూరః కాలఇవాంతకః॥ 12-116-12 (69303) లేలిహ్యమానస్తృషితః పుచ్ఛాస్ఫోటనతత్పరః। వ్యాదితాస్యః క్షుధాః భుగ్నః ప్రార్థయానస్తదామిషం॥ 12-116-13 (69304) దృష్ట్వా తం క్రూరమాయాంతం జీవితార్థీ నరాధిప। ప్రోవాచ శ్వా మునిం తత్ర తచ్ఛృణుష్వ విశాంపతే॥ 12-116-14 (69305) శ్వశత్రుర్భగవన్నేష ద్వీపీ మాం హంతుమిచ్ఛతి। త్వత్ప్రసాదాద్భయం న స్యాదస్మాన్మమ మహామునే। [తథా కురు మహాబాహో సర్వజ్ఞస్త్వం న సంశయః॥ 12-116-15 (69306) స మునిస్తస్య విజ్ఞాయ భావజ్ఞో భయకారణం। రుతజ్ఞః సర్వసత్వానాం తమైశ్వర్యసమన్వితః॥] 12-116-16 (69307) మునిరువాచ। 12-116-17x (5658) న భయం ద్వీపినః కార్యం మృత్యుతస్తే కథంచన। ఏష శ్వరూపరహితో ద్వీపీ భవసి పుత్రక॥ 12-116-17 (69308) తతః శ్వా ద్వీపితాం నీతో జాంబూనదనిభాకృతి। చిత్రాంగో విస్ఫురద్దంష్ట్రో వనే వసతి నిర్భయః॥ 12-116-18 (69309) తం దృష్ట్వా సంముఖే ద్వీపీ ఆత్మనః సదృశం పశుం। అవిరుద్ధస్తతస్తస్య క్షణేన సమపద్యత॥ 12-116-19 (69310) తతోఽభ్యయాన్మహారౌద్రో వ్యాదితాస్యః క్షుధాన్విః। ద్వీపినం లేలిహన్వక్రం వ్యాఘ్రో రుధిరలాలసః॥ 12-116-20 (69311) వ్యాఘ్రం దృష్ట్వా క్షుధా భుగ్నం దంష్ట్రిణం వనచారిణం। ద్వీపి జీవితరక్షార్థమృషిం శరణమేయివాన్॥ 12-116-21 (69312) తతః సంవాసజం స్నేహమృషిణా కుర్వతా తదా। స ద్వీపీ వ్యాఘ్రతాం నీతో రిపుభ్యో బలవత్తరః॥ 12-116-22 (69313) తతోఽదృష్ట్వా స శార్దూలో నాభ్యఘ్నత్తం విశాంపతే। స తు శ్చా వ్యాఘ్రతాం ప్రాప్య బలవాన్పిశితాశనః॥ 12-116-23 (69314) న మూలఫలభోగేషు స్పృహామప్యకరోత్తదా। యథా మృగపతిర్నిత్యం ప్రకాంక్షతి వనౌకసః। తథైవ స మహారాజ వ్యాఘ్రః సమభవత్తదా॥ ॥ 12-116-24 (69315) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షోడశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 116॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-116-2 అత్ర ఉత్తమాధమమధ్యమస్థానేషు క్రమాత్ తఏవ యోజ్యా నతు ఉచ్చస్థానే నీచో నియోజ్య ఇత్యస్మిత్రర్థే॥ 12-116-3 అస్యైవ వక్ష్యమాణస్య॥ 12-116-6 సత్వాః ప్రాణినః॥ 12-116-8 సుఖప్రశ్నదాః సుఖినః స్థ ఇతి ప్రశ్నస్యోత్తరం సుఖినః స్మః ఇతి తత్ప్రదా ఇత్యర్థః॥ 12-116-11 భావం చిత్తం॥ 12-116-13 సుధామత్తః ఇతి డ.థ. పాఠః॥ 12-116-17 ద్వీపినో ద్వీపిరూపాన్మృత్యుతః॥ 12-116-21 క్షుధాభుగ్నం పీడితం॥

12-117-0 (69316) భీష్మ ఉవాచ। 12-117-0x (5659) వ్యాఘ్రశ్వోటజమూలస్థస్తృప్తః సుప్తో హతైర్మృగైః। నాగభాగాత్తముద్దేశం మత్తో మేఘ ఇవోత్థితః॥ 12-117-1 (69317) ప్ర--కరటః ప్రాంశుః పఝీ వితతకుంభకః। సు--ణో మహాకాయో మేఘగంభీరనిః స్వనః॥ 12-117-2 (69318) తం దృష్ట్వా కుంజరం మత్తమాయాంతం బలగర్వితం। వ్యా హస్తిభయాంత్రస్తస్తమృషిం శరణం యయౌ॥ 12-117-3 (69319) తతోఽనయత్కుంజరత్వం వ్యాఘ్రం తమృషిసత్తమః। మహమేఘోపమం దృష్ట్వా స భీతో హ్యభవద్గజః॥ 12-117-4 (69320) తతః కమలషణ్·డాని సల్లకీగహనాని చ। వ్య--రత్స ముదాయుక్తః పఝరేణువిభూషితః॥ 12-117-5 (69321) కదచిద్దమమాణస్య హస్తినః సంముఖం తదా। ఋషేస్తస్యోటస్థస్య కాలోఽగచ్ఛద్దివానిశం॥ 12-117-6 (69322) అథాజగామ తం దేశం కేసరీ కేసరారుణః। గిన్విందరజో భీమః సింహో నాగకులాంతకః॥ 12-117-7 (69323) తం--- సింహమాయాంతం నాగః సింహభయార్దితః। ఋషిం శరణమాపేదే వేపమానో భయాతురః॥ 12-117-8 (69324) స త-ః సింహతాం నీతో గజేంద్రో మునినా తదా। తం చ నాగణయత్సింహం తుల్యజాతిసమన్వయాత్॥ 12-117-9 (69325) దృష్ట్వా చ సోఽభవత్సింహో వన్యో హింసన్నవాగ్బలః। స చాశ్రపేఽవసత్సింహస్తస్మిన్నేవ సుఖీ వనే॥ 12-117-10 (69326) న చాన్యే క్షుద్రపశవస్తపోవనసమీపతః। వ్యదృశ్యంత తదా త్రస్తా జీవితాకాంక్షిణస్తథా॥ 12-117-11 (69327) కదాచిత్కాలయోగేన సర్వప్రాణివిహింసకః। బలవాన్క్షతజాహారో నానాసత్వభయంకరః॥ 12-117-12 (69328) అష్టపాదర్ధ్వనయనః శరభో వనగోచరః। తం సింహం హంతుమాగచ్ఛన్మునేస్తస్య నివేశనే॥ 12-117-13 (69329) `తం దృష్ట్వా శరభం యాంతం సింహః పరభయాన్వితః। ఋషిం శరణమాపేదే వేపమానః కృతాంజలిః॥' 12-117-14 (69330) సం మునిః శరభం చక్రే బలోత్కటమరిందమ। తతః స శరభో వన్యో మునేః శరభమగ్రతః। దృష్ట్వా బలినమత్యుగ్రం ద్రుతం సంప్రాద్రవద్వనం॥ 12-117-15 (69331) స ఏవం శరభస్థానే న్యస్తో వై మునినా తదా। మునేః పార్శ్వగతో నిత్యం శరభః సుఖమాప్తవాన్॥ 12-117-16 (69332) తతః శరభసంత్రస్తాః సర్వే మృగగణా వనాత్। దిశః సంప్రాద్రవత్రాజన్భయాజ్జీవితకాంక్షిణః॥ 12-117-17 (69333) శరభోఽప్యతిసంహృష్టో నిత్యం ప్రాణివధే రతః। ఫలమూలాశనం కర్తుం నైచ్ఛత్స పిశితాశనః॥ 12-117-18 (69334) తతః క్షుద్రసమాచారో బలేన చ సమన్వితః। ఇయేష తం మునిం హంతుమకృతజ్ఞః కృతాన్వయః॥ 12-117-19 (69335) `చింతయామాస చ తదా శరభః శ్వానపూర్వకః॥ 12-117-20 (69336) అస్య ప్రభావాత్సంప్రాప్తో వాఙ్భాత్రేణైవ కేవలం। శరభత్వం సుదుష్ప్రాపం సర్వభూతభయంకరం॥ 12-117-21 (69337) అన్యేఽప్యత్ర భయత్రస్తాః సంతి సత్వా భయార్దితాః। మునిమాశ్రిత్య జీవంతో మృగాః పక్షిగణాస్తథా॥ 12-117-22 (69338) తేషామపి కదాచిచ్చ శరభత్వం ప్రయచ్ఛతి। సర్వసత్వోత్తమం లోకే బలం యత్ర ప్రతిష్ఠితం॥ 12-117-23 (69339) పక్షిణామప్యయం దద్యాత్కదాచిద్గారుడం బలం॥ 12-117-24 (69340) యావదన్యస్య సంప్రీతః కారుణ్యం తు సమాశ్రితః। న దదాతి బలం తుష్టః సత్వస్యాన్యస్య కస్యచిత్॥ 12-117-25 (69341) తావదేనమహం విప్రం వధిష్యామి చ శీఘ్రతః। స్థాతుం మయా శక్యమిహ మునిఘాతాన్న సంశయః॥' 12-117-26 (69342) తతస్తేన తపఃశక్త్యా విదితో జ్ఞానచక్షుషా। విజ్ఞాయ చ మునిః ప్రాజ్ఞస్తతః శాపం ప్రయుక్తవాన్॥ 12-117-27 (69343) `అహమగ్నిప్రభో నామ మునిర్భృగుకులాన్వయః। మనసా నిర్దహేయం చ జగత్సంధారయామి చ॥ 12-117-28 (69344) మమ వశ్యం జగత్సర్వం దేవా యచ్చ చరాచరం। సంతి దేవాశ్చ యే భీతాః స్వధర్మం న త్యజంతి యే। స్వధర్మాచ్చలితాన్సర్వాన్వాఙ్భాత్రేణాపి నిర్దహే॥ 12-117-29 (69345) కిమంగ త్వం మయా నీతః శరభత్వమనామయం। క్రూరః స సర్వభూతేషు హీనశ్చాశుచిరేవ చ॥' 12-117-30 (69346) శ్వా త్వం ద్వీపిత్వమాపన్నో ద్వీపీ వ్యాఘ్రత్వమాగతః। వ్యాఘ్రాన్నాగో మదపటుర్నాగః సింహత్వమాగతః॥ 12-117-31 (69347) సింహస్త్వం బలమాపన్నో భూయః శరభతాం గతః। మయా స్నేహపరీతేన విసృష్టో న కులాన్వయః॥ 12-117-32 (69348) యస్మాదేవమపాపం మాం పాప హింసితుమిచ్ఛసి। తస్మాత్స్వయోనిమాపన్నః పునః శ్వానో భవిష్యసి॥ 12-117-33 (69349) తతో మునిజనద్వేష్టా దుష్టాత్మా ప్రాకృతోఽబుధః। ఋషిణా శరభః శప్తస్తద్రూపం పునరాప్తవాన్॥ ॥ 12-117-34 (69350) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 117॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-117-1 మృగైస్తృప్తః॥ 12-117-9 సమన్వయాత్సంబంధాత్॥ 12-117-19 తతో రుధిరతర్షేణ బలినా శరభోఽన్వితః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-117-31 మదపటుః ప్రవహన్మదః॥ 12-117-32 విసృష్టో వివిధేన రూపేణ త్వం సృష్టః। న తు త్వం కులాన్వయః। తేన తేన కులేనాన్వయః సంబంధో యస్య స కులాన్వయస్తాదృశస్త్వం న భవసి॥ 12-117-33 శ్వైవ త్వం హి భవిష్యసీతి ఝ. పాఠః॥

12-118-0 (69351) భీష్మ ఉవాచ। 12-118-0x (5660) స శ్వా ప్రకృతిమాపన్నః పరం దైన్యముపాగమత్। ఋషిణా హుంకృతః పాపస్తపోవనబహిష్కృతః॥ 12-118-1 (69352) ఏవం రాజ్ఞా మతిమతా విదిత్వా శీలశౌచతాం। ఆర్జవం ప్రకృతిం సత్వం శ్రుతం వృత్తం కులం దమం॥ 12-118-2 (69353) అనుక్రోశం బలం వీర్యం ప్రభావం ప్రశమం క్షమాం। భృత్యాయేమంత్రిణో యోగ్యాస్తత్ర స్థాప్యాః సురక్షితాః॥ 12-118-3 (69354) నాషరీక్ష్య మహీపాలః ప్రకర్తుం భృత్యమర్హతి। అకులీననరాకీర్ణో న రాజా సుఖమేధతే॥ 12-118-4 (69355) కులజః ప్రాకృతో రాజంస్తత్కులీనతయా సదా। న పాపే కురుతే బుద్ధిం నింద్యమానోఽప్యనాగసి॥ 12-118-5 (69356) అకులీనస్తు పురుషః ప్రాకృతః సాధుసంక్షయాత్। దుర్లభైశ్వర్యతాం ప్రాప్తో నిందితః శత్రుతాం వ్రజేత్॥ 12-118-6 (69357) `కాకః శ్వానోఽకులీనశ్చ బిడాలః సర్ప ఏవ చ। అకులీనా చ యా నారీ తుల్యాస్తే పరికీర్తితాః॥ 12-118-7 (69358) లోకపాలాః సదోద్విగ్నాః పశ్యంత్యకులజాన్యథా। నారీం వా పురుషం వాఽథ శీలం తత్రాపి కారణం॥ 12-118-8 (69359) దుష్కులీనా చ యా స్త్రీ స్యాద్దుష్కులీనశ్చ యః పుమ। అహింసాశీలసంయోగాద్ధర్మశ్చాఽఽకులతాం వ్రజేత్॥ 12-118-9 (69360) ధర్మం ప్రతి మహారాజ శ్లోకానాహ బృహస్పతిః। శృణు సర్వాన్మహీపాల హృది తాంశ్చ కరిష్యసి॥ 12-118-10 (69361) అసితం సితకర్మాణం యథా దాంతం తపస్వినం। వృత్తస్థమపి చండాలం తం దేవా బ్రాహ్మణం విదుః॥ 12-118-11 (69362) యది ఘాతయతే కశ్చిత్పాపసత్వం ప్రజాహితః। సర్వసత్వహితార్థాయ న తేనాసౌ విహింసకః॥ 12-118-12 (69363) ద్వీపినం శరభం సింహం వ్యాఘ్రం కుంజరమేవ చ। మహిషం చ వరాహం చ సూకరం శ్వానపన్నగాన్॥ 12-118-13 (69364) గోబ్రాహ్మణహితార్థాయ బాలస్త్రీరక్షణాయ చ। వృద్ధాతురపరిత్రాణే యో హినస్తి స ధర్మవిత్॥ 12-118-14 (69365) బ్రాహ్మణః పాపకర్మా చ ంలేచ్ఛో వా ధార్మికః శు వః। శ్రేయాంస్తత్ర భవేన్ంలేచ్ఛో బ్రాహ్మణః పాపకృత్తమః॥ 12-118-15 (69366) దుష్కులీనః కులీనో వా యః కశ్చిచ్ఛీలవాన్నరః। ప్రకృతిం తస్య విజ్ఞాయ స్థిరాం వా యది వాఽస్థిరాం॥ 12-118-16 (69367) శీలం వాఽనుత్తమం కర్మ కుర్యాద్రాజా సమాహితః। నియుంజీత మహీపాలో దుర్వృత్తం పాపకర్మసు॥' 12-118-17 (69368) కులీనం శిక్షితం ప్రాజ్ఞం జ్ఞానవిజ్ఞానకోవిదం। సర్వశాస్త్రార్థతత్త్వజ్ఞం సహిష్ణుం దేశజం తథా॥ 12-118-18 (69369) కృతజ్ఞం బలవంతం చ క్షాంతం దాంతం జితేంద్రియం। అలుబ్ధం లబ్ధసంతుష్టం స్వామిమిత్రబుభూషకం॥ 12-118-19 (69370) సచివం దేశకాలజ్ఞం సర్వసంగ్రహణే రతం। సంస్కృతం యుక్తవచనం హితైషిణమతంద్రితం॥ 12-118-20 (69371) యుక్తాచారం స్వవిషయే సంధివిగ్రహకోవిదం। శస్తం త్రివర్గవేత్తారం పౌరజానపదప్రియం॥ 12-118-21 (69372) సేనావ్యూహనతత్త్వజ్ఞం బలహర్షణకోవిదం। ఇంగితాకరాతత్త్వజ్ఞం యాత్రాసేనావిశారదం॥ 12-118-22 (69373) హస్తిశిక్షాశ్వతత్త్వజ్ఞమహంకారవివర్జితం। ప్రగల్భం దక్షిణం దాంతం బలినం యుక్తమంత్రిణం॥ 12-118-23 (69374) చౌక్షం చౌక్షజనాకీర్ణం సువేషం సుఖదర్శనం। నాయకం నీతికుశలం గుణైః షఙ్భిః సమన్వితం॥ 12-118-24 (69375) అస్తబ్ధం ప్రశ్రితం శ్లక్ష్ణం మృదువాదినమేవ చ। ధీరం మహర్ద్ధి చ దేశకాలోపపాదకం॥ 12-118-25 (69376) సచి యః ప్రకురుతే న చైనమవమన్యతే। తస్య విస్తీర్యతే రాజ్యం జ్యోత్స్నా గ్రహపతేరివ॥ 12-118-26 (69377) ఏతైరేవ గుణైర్యుక్తో రాజా శాస్త్రవిశారదః। ఏష్టవ్యో ధర్మపరమః ప్రజాపాలనతత్పరః॥ 12-118-27 (69378) ధీరో మర్షీ శుచిః శీఘ్రః కాలే పురుషకారవిత్। శుశ్రూషుః శ్రుతవాఞ్శ్రోతా ఊహాపోహవిశారదః॥ 12-118-28 (69379) మేధావీ ధారణాయుక్తో యథాన్యాయోపపాదకః। దాంతః సదా ప్రియాభాషీ క్షమావాంశ్చ విపర్యయే॥ 12-118-29 (69380) నాతిచ్ఛేత్తా స్వయంకారీ శ్రద్ధాలుః సుఖదర్శనః। ఆర్తహస్తప్రదో నిత్యమాప్తామాత్యో నయే రతః॥ 12-118-30 (69381) నాహంవాదీ ననిర్ద్వంద్వో నయత్కించనకారకః। కృతే కర్మణ్యమోఘానాం కర్తా భృత్యజనప్రియః॥ 12-118-31 (69382) సంగృహీతజనోఽస్తబ్ధః ప్రసన్నవదనః సదా। త్రాతా భృత్యజనాపేక్షీ న క్రోధీ సుమహామనాః॥ 12-118-32 (69383) యుక్తదండో న నిర్దండో ధర్మకార్యానుశాసనః। చారనేత్రః ప్రజావేక్షీ ధర్మార్థకుశలః సదా॥ 12-118-33 (69384) రాజా గుణశతాకీర్ణ ఏష్టవ్యస్తాదృశో భవేత్। యోధాశ్చైవ మనుష్యేంద్ర సర్వైర్గుణగణైర్వృతాః॥ 12-118-34 (69385) అన్వేష్టవ్యాః సుపురుషాః సహాయా రాజ్యధారణే। న విమానయితవ్యాస్తే రాజ్ఞా వృద్ధిమభీప్సతా॥ 12-118-35 (69386) యోధాః సమరశౌండీరాః కృతజ్ఞాః శాస్త్రకోవిదాః। ధర్మశాస్త్రసమాయుక్తాః పదాతిజనసంవృతాః॥ 12-118-36 (69387) అర్థమానవివృద్ధాశ్చ రథచర్యావిశారదాః। ఇష్వస్త్రకుశలా యస్య తస్యేయం నృపతేర్మహీ॥ 12-118-37 (69388) `జ్ఞాతీనామనవజ్ఞానం భృత్యేష్వశఠతా తథా। నైపుణం చార్థచర్యాసు యస్యైతే తస్య సా మహీ॥ 12-118-38 (69389) ఆలస్యం చైవ నిద్రా చ వ్యసనాన్యతిహాస్యతా। యస్తైతాని న విద్యంతే తస్యైవ సుచిరం మహీ॥ 12-118-39 (69390) వృద్ధసేవీ మహోత్సాహో వర్ణానాం చైవ రక్షితా। ధర్మచర్యాః సదా యస్య తస్యేయం సుచిరం మహీ॥ 12-118-40 (69391) నీతివర్త్మానుసరణం నిత్యముత్థానమేవ చ। రిపూణామనవజ్ఞానం తస్యేయం సుచిరం మహీ॥ 12-118-41 (69392) ఉత్థానం చైవ దైవం చ తయోర్నానాత్వమేవ చ॥ మనునా వర్ణితం పూర్వం వక్ష్యే శృణు తదేవ హి॥ 12-118-42 (69393) ఉత్థానం హి నరేంద్రాణాం బృహస్పతిరభాషత। నయానయవిధానజ్ఞః సదా భవ కురూద్వహ॥ 12-118-43 (69394) దుర్హృదాం ఛిద్రదర్శీ యః సుహృదాముపకారవాన్। విశేషవిచ్చ భృత్యానాం స రాజ్యఫలమశ్నుతే॥ ' 12-118-44 (69395) సర్వసంగ్రహణే యుక్తో నృపో భవతి యః సదా। ఉత్థానశీలో మంత్రాఢ్యః స రాజా రాజసత్తమః॥ 12-118-45 (69396) శక్యా చాశ్వసహస్రేణ వీరారోహేణ భారత। సంగృహీతమనుష్యేణ కృత్స్నా జేతుం వసుంధరా॥ ॥ 12-118-46 (69397) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టాదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 118॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-118-6 అకులీనస్తు నిందామాత్రేణ శత్రుతాం వ్రజేత్। సాధుసంశ్రశ్చాదితి ఝ. పాఠః॥ 12-118-19 స్వామినో మిత్రాణాం బుభూషకం ఐశ్వర్యలిప్సుం॥ 12-118-20 సర్వసంగ్రహణే ప్రాణిమాత్రరంజనే॥ 12-118-24 చౌక్షం శుద్ధం॥ 12-118-28 మర్షీ క్షమీ॥ 12-118-29 విపర్యయేఽక్షమావతి అపకారిణి క్షమావాన్॥ 12-118-31 ననిర్ద్వంద్వో ననిష్పరిగ్రహః॥ 12-118-33 చారనేత్రః పరాపేక్షీ ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-118-37 అభయా గజపృష్ఠస్థాః ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-119-0 (69398) భీష్మ ఉవాచ। 12-119-0x (5661) ఏవం గుణయుతాన్భృత్యాన్స్వేస్వే స్థానే నరాధిపః। నియోజయతి కృత్యేషు స రాజ్యఫలమశ్నుతే॥ 12-119-1 (69399) న వా స్వస్థానముత్క్రంయ ప్రమాణమపి సత్కృతం। ఆరోప్య చాపి స్వస్థానముత్క్రంయాన్యత్ప్రపద్యతే॥ 12-119-2 (69400) స్వజాతిగుణసంపన్నాః స్వేషు ధర్మేష్వవస్థితాః। ప్రకర్తవ్యా హ్యమాత్యాస్తు నాస్థానే ప్రక్రియా క్షమా॥ 12-119-3 (69401) అనురూపాణి కర్మాణి భృత్యేభ్యో యః ప్రయచ్ఛతి। స భృత్యగుణసంపన్నం రాజా ఫలముపాశ్నుతే॥ 12-119-4 (69402) శరభః శరభస్థానే సింహః సింహ ఇవోత్థితః। వ్యాఘ్రో వ్యాఘ్ర ఇవ స్థాప్యో ద్వీపీ ద్వీపీ యథా తథా॥ 12-119-5 (69403) కర్మస్విహానురూపేషు న్యస్యా భృత్యా యథావిధి। ప్రతిలోమం న భృత్యాస్తే స్థాప్యాః కర్మఫలైషిణా॥ 12-119-6 (69404) యః ప్రమాణమతిక్రంయ ప్రతిలోమం నరాధిపః। భృత్యాన్స్థాపయతేఽబుద్ధిర్న స రంజయతే ప్రజాః॥ 12-119-7 (69405) న బాలిశా న చ క్షుద్రా నాప్రాజ్ఞా నాజితేంద్రియాః। నాకులీనా జనాః పార్శ్వే స్థాప్యా రాజ్ఞా గుణైషిణా॥ 12-119-8 (69406) సాధవః కులజాః శూరా జ్ఞానవంతోఽనసూయకాః। అక్షుద్రాః శుచయో దక్షాః స్యుర్నరాః పారిపార్శ్వకాః॥ 12-119-9 (69407) ఉద్భూతాస్తత్పరాః శాంతాశ్చౌక్షాః ప్రకృతిజాః శుభాః। స్వేస్వే స్థానేఽనుపాకృష్టాస్తే స్యూ రాజ్ఞో బహిశ్చరాః॥ 12-119-10 (69408) సింహస్య సతతం పార్శ్వే సింహ ఏవ జనో భవేత్। అసింహః సింహసహితః సింహవల్లభతే ఫలం॥ 12-119-11 (69409) యస్తు సింహః శ్వభిః కీర్ణః సింహకర్మఫలే రతః। న స సింహఫలం భోక్తుం శక్తః శ్వభిరుపాసితః॥ 12-119-12 (69410) ఏవ మేతైర్మనుష్యేంద్ర శూరైః ప్రాజ్ఞైర్బహుశ్రుతైః। కులీనైః సహ శక్యేత కృత్స్నా జేతుం వసుంధరా॥ 12-119-13 (69411) నావైద్యో నానృజుః పార్శ్వే నాప్రాజ్ఞో నా మహాయశాః। సంగ్రాహ్యో వసుధాపాలైర్భృత్యో భృత్యవతాం వర॥ 12-119-14 (69412) వాణవద్విసృతా యాంతి స్వామికార్యపరా నరాః। యే భృత్యాః పార్థివహితాస్తేషు సాంత్వం సదా చరేత్॥ 12-119-15 (69413) కోశశ్చ సతతం రక్ష్యో యత్నమాస్థాయ రాజభిః। కోశమూలా హి రాజానః కోశవృద్ధికరో భవేత్॥ 12-119-16 (69414) కోష్ఠాగారం చ తే నిత్యం స్ఫీతం ధాన్యైః సుసంచితైః। సదా త్వం సత్సు సంన్యస్తధనధాన్యపకో భవ। 12-119-17 (69415) నిత్యయుక్తాశ్చ తే భృత్యా భవంతు రణకోవిదాః। వాజినాం చ ప్రయోగేషు వైశారద్యమిహేష్యతే॥ 12-119-18 (69416) జ్ఞాతిబంధుజనావేక్షీ మిత్రసంబంధిసత్కృతః। పౌరకార్యహితాన్వేక్షఈ భవ కౌరవనందన॥ 12-119-19 (69417) ఏషా తే నైష్ఠికీ బుద్ధిః ప్రజ్ఞా చాభిహితా మషా। శ్వాతే నిదర్శనం తాత కిం భూయః శ్రోతుమిచ్ఛసి॥ ॥ 12-119-20 (69418) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 119॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-119-1 ఏవం నీచాననీచే నైవ యోజయేత్॥ 12-119-7 అబుద్ధిరితి చ్ఛేదః॥ 12-119-10 బహిశ్చరాః ప్రాణా ఇవేతి శేషః॥ 12-119-15 విసృతాః అపరావర్తినః॥

12-120-0 (69476) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-120-0x (5664) రాజవృత్తాన్యనేకాని త్వయా ప్రోక్తాని భారత। పూర్వైః పూర్వనియుక్తాని రాజధర్మార్థవేదిభిః॥ 12-120-1 (69477) తదేవ విస్తరేణోక్తం పూర్వవృత్తం సతాం మతం। ప్రణేయం రాజధర్మాణాం ప్రబ్రూహి భరతర్షభ॥ 12-120-2 (69478) భీష్మ ఉవాచ। 12-120-3x (5665) రక్షణం సర్వభూతానామితి క్షాత్రం పరం మతం। తద్యథా రక్షణం కుర్యాత్తథా శృణు మహీపతే॥ 12-120-3 (69479) యథా బర్హాణి చిత్రాణి బిభర్తి భుజగాశనః। తథా బహువిధం రాజా రూపం కుర్వీత్ ధర్మవిత్॥ 12-120-4 (69480) తైక్ష్ణ్యం జిహ్నత్వమాదానం సత్యమార్జవమేవ చ। మధ్యస్థాః సత్వమాతిష్ఠంస్తథా వై సుఖమృచ్ఛతి॥ 12-120-5 (69481) యస్మిన్నర్థే యథైవ స్యాత్తదూర్ణం రూపమాదిశేత్। బహురూపస్య రాజ్ఞో హి సూక్ష్మోఽప్యర్థో న సీదతి॥ 12-120-6 (69482) నిత్యం రక్షితమంత్రః స్యాద్యథా మూకః శరచ్ఛిఖీ। శ్లక్ష్ణాక్షరగతః శ్రీమాన్భవేచ్ఛాస్త్రవిశారదః॥ 12-120-7 (69483) ఆయవ్యయేషు యుక్తః స్యాజ్జలస్రవణేష్వివ। శైలాద్వర్షోదకానీవ ద్విజాన్సిద్ధాన్సమాశ్రయేత్। ఆత్మార్థం హి సదా రాజా కుర్యాద్ధర్మధ్వజోత్తమం॥ 12-120-8 (69484) నిత్యముద్యతదండః స్యాదాచారే చాప్రమాదవాన్। లోకే చాయవ్యయౌ దృష్ట్వా వృక్షాద్వృక్షమివావ్రజేత్॥ 12-120-9 (69485) ఆజ్ఞావాన్స్యాత్స్వయూథ్యేషు భౌమాని చరణైః కిరన్। జతిపక్షః పరిస్పందేత్ప్రేక్షేద్వైకల్యమాత్మనః॥ 12-120-10 (69486) దోషాన్వివృణుయాచ్ఛత్రోః పరపక్షాంశ్చ సూదయేత్। క ననేష్వివ పుష్పాణి బహిరర్థాన్సమాచరేత్॥ 12-120-11 (69487) ఉచ్ఛ్రితానాశ్రయేత్స్ఫూతాన్నరేంద్రానచలోపమాన్। శ్రయేచ్ఛాయామివ జ్ఞాతిం గుప్తం శరణమాశ్రయేత్॥ 12-120-12 (69488) ప్రావృషీవాసితగ్రీవో మాద్యేత నిశి నిర్జనే। మాయూరేణ గుణేనైవ స్త్రీభిరారక్షితశ్చరేత్॥ 12-120-13 (69489) న జహ్యాచ్చ తనుత్రాణం రక్షేదాత్మానమాత్మనా। చారభూమిష్వివ తతాన్పాశాంశ్చ పరివర్జయేత్॥ 12-120-14 (69490) ప్రణయేద్వాఽపి తాం భూమిం ప్రణశ్యేద్గ్రహణే పునః। `ఏవం మయూరధర్మేణ వర్తయన్సతతం నరః।' హన్యాత్క్రుద్ధానతివిషాంస్తాంజిహ్మగతయోఽహితాః॥ 12-120-15 (69491) నాసూయేచ్చావగర్హ్యాణి సన్నివాసాన్నివాసయేత్। సదా బర్హిసమం కామం ప్రశస్తం కృతమాచరేత్। సర్వతశ్చాదదేత్ప్రజ్ఞాం పతంగం గహనేష్వివ॥ 12-120-16 (69492) ఏవం మయూరవద్రాజా స్వరాజ్యం పరిపాలయేత్। ఆత్మబుద్ధికరీం నీతిం విదధీత విచక్షణః॥ 12-120-17 (69493) ఆత్మసంయమనం బుద్ధ్యా పరబుద్ధ్యా విచారణాం। బుద్ధ్యా చాత్మగుణప్రాప్తిరేతచ్ఛాస్త్రనిదర్శనం॥ 12-120-18 (69494) పరం విశ్వాసయేత్సాంనా స్వశక్తిం చోపలక్షయేత్। ఆత్మనః పరిమర్శేన బుద్ధిం బుద్ధ్యా విచారయేత్॥ 12-120-19 (69495) సాంత్వయోగమతిః ప్రాజ్ఞః కార్యాకార్యప్రయోజనకః। నిగూఢబుద్ధేర్ధీరస్య వక్తవ్యే వక్ష్యతే తథా॥ 12-120-20 (69496) సంనికృష్టాం కథాం ప్రాజ్ఞో యది బుద్ధ్యా బృహస్పతిః। స్వభావమేష్యతే తప్తం కృష్ణాయసమివోదకే॥ 12-120-21 (69497) అనుయుంజీత సత్యాని సర్వాణ్యేవ మహీపతిః। ఆగమైరుపదిష్టాని స్వస్య చైవ పరస్య చ॥ 12-120-22 (69498) మృదుం క్రూరం తథా ప్రాజ్ఞం శూరం చార్థవిధానవిత్। స్వకర్మణి నియుంజీత యే చాన్యే వచనాధికాః॥ 12-120-23 (69499) అప్యదృష్టాని యుక్తాని స్వానురూపేషు కర్మసు। సర్వాంస్తాననువర్తేత స్వరాంస్తంత్రీరివాయతాః॥ 12-120-24 (69500) ధర్మాణామవిరోధేన సర్వేషాం ప్రియమాచరేత్। మమాయమితి రాజా యః సపర్వత ఇవాచలః॥ 12-120-25 (69501) వ్యవహారం సమాధాయ సూర్యో రశ్మీనివాయతాన్। ధర్మమేవాభిరక్షేత కృత్వా తుల్యే ప్రియాప్రియే॥ 12-120-26 (69502) కులప్రకృతిదేశానాం ధర్మజ్ఞాన్మృదుభాషిణః। మధ్యే వయసి నిర్దోషాన్హితే యుక్తాంజితక్లమాన్॥ 12-120-27 (69503) అలుబ్ధాఞ్శిక్షితాందాంతాంధర్మేషు పరినిష్ఠితాన్। స్థాపయేత్సర్వకార్యేషు రాజా సర్వార్థరక్షిణః॥ 12-120-28 (69504) ఏతేన చ ప్రకారేణ కృత్యానామాగతిం గతిం। యుక్త్యా సమనుతిష్ఠేన తుష్టశ్చారైః పురస్కృతః॥ 12-120-29 (69505) అమోఘక్రోధహర్శస్య స్వయం కృత్యాఽనుదర్శినాః। ఆత్మప్రత్యయకోశస్య వసుదైవ వసుంధరా॥ 12-120-30 (69506) వ్యక్తశ్చానుగ్రహో యస్య యథోక్తశ్చాపి నిగ్రహః। గుప్తాత్మా గుప్తరాష్ట్రస్య స రాజా రాజధర్మవిత్॥ 12-120-31 (69507) నిత్యం రాష్ట్రమవేక్షేత గోభిః సూర్య ఇవాతపన్। చారాంశ్చానుచరాన్విద్యాత్తథా బుద్ధ్యా స్వయం చరేత్॥ 12-120-32 (69508) కాలప్రాప్తముపాదద్యాన్నార్థం రాజా ప్రసూచయేత్। అహన్యహని సందుహ్యాన్మహీం గామివ బుద్ధిమాన్॥ 12-120-33 (69509) యథాక్రమేణ పుష్పేభ్యశ్చినోతి మధు షట్పదః। తథా ద్రవ్యముపాదాయ రాజా కుర్వీత సంచయం॥ 12-120-34 (69510) యద్ధి గుప్తావశిష్టం స్యాత్తద్విత్తం ధర్మకామయోః। సంచయాన్న విసర్గీ స్యాద్రాజా శాస్త్రవిదాత్మవాన్॥ 12-120-35 (69511) నార్థమల్పం పరిభవేన్నావమన్యేత శాత్రవాన్। బుద్ధ్యాఽనుబుద్ధ్యా చాత్మానం న చాబుద్ధేషు విశ్వసేత్॥ 12-120-36 (69512) ధృతిర్దాక్ష్యం సంయమో బుద్ధిరాత్మా ధైర్యం శౌర్యం దేశకాలాప్రమాదః। అల్పస్య వా మహతో వా వివృద్ధౌ ధనస్యైతాన్యష్ట సమింధనాని॥ 12-120-37 (69513) అగ్నిస్తోకో వర్ధతేఽప్యాజ్యసిక్తో బీజం చైకం బహుసహస్రమేతి। క్షయోదయౌ విపులౌ సన్నియంయౌ తస్మాదల్పం నావమన్యేత విత్తం॥ 12-120-38 (69514) బాలోఽప్యబాలః స్థవిరో రిపుర్యః। సదా ప్రమత్తం పురుషం నిహన్యాత్। కాలేనాన్యస్తస్య మూలం హరేత్ కాలజ్ఞానం పార్థివానా వరిష్ఠం॥ 12-120-39 (69515) హరేత్కీర్తి ధర్మమస్యోపరుంధ్యా దర్థే విఘ్నం వీర్యమస్యోపహన్యాత్। రిపుర్ద్వేష్టా దుర్బలో వా బలీ వా తస్మాచ్ఛత్రోర్నైవ బిభ్యేద్యథాత్మా॥ 12-120-40 (69516) క్షయం శత్రోః సంచయం పాలనం వా ఉభావర్థౌ సహితౌ ధర్మకామౌ। తతశ్చాన్యన్మతిమాన్సందధీత తస్మాద్రాజా బుద్ధిమంతం శ్రయేత॥ 12-120-41 (69517) బుద్ధిర్దీప్తా బలవంతం హినస్తి బలం బుద్ధ్యా పాల్యతే వర్ధమానం। శత్రుర్బుద్ధ్యా సీదతే పీడ్యమానో బుద్ధిపూర్వం కర్మ యత్తత్ప్రశస్తం॥ 12-120-42 (69518) సర్వాన్కామాన్కామయానో హి ధీరః సత్వేనాల్పేనాప్నుతే హీనదోషః। యశ్చాత్మానం ప్రార్థయతేఽర్థ్యమానైః శ్రేయః పాత్రం పూరయతే చ నాల్పం॥ 12-120-43 (69519) తస్మాద్రాజా ప్రగృహీతః ప్రజాసు మూలం లక్ష్ంయాః సర్వశో హ్యాదదీత। దీర్ఘం కాలం హ్యపి సంపీడ్యమానో వ్యుష్యాత్సంపద్వ్యవసాయేన శక్త్యా॥ 12-120-44 (69520) విద్యా తపో వా విపులం ధనం వా సర్వం హ్యేతద్వ్యవసాయేన శక్యం। బ్రహ్మాయత్తం నివసతి దేహవత్సు తస్మాద్విద్యాద్వ్యవసాయం ప్రభూతం॥ 12-120-45 (69521) యత్రాసతే మతిమంతో మనస్వినః శక్రో విష్ణుర్యత్ర సరస్వతీ చ। వసంతి భూతాని చ యత్ర నిత్యం తస్మాద్విద్వాన్నావమన్యేత దేహం॥ 12-120-46 (69522) లుబ్ధం హన్యాత్సంప్రదానాద్ధి నిత్యం లుబ్ధస్తృప్తిం పరవిత్తస్య నైతి। సర్వో లుబ్ధః సర్వగుణోపభోగో యోఽర్థైర్హీనో ధర్మకామౌ జహాతి॥ 12-120-47 (69523) ధనం భోగం పుత్రదారం సమృద్ధిం సర్వం లుబ్ధః ప్రార్థయతే పరేషాం। లుబ్ధే దోషాః సంభవంతీహ సర్వే తస్మాద్రాజా న ప్రగృహ్ణీత్ లుబ్ధం॥ 12-120-48 (69524) సందర్శనేన పురుషం జఘన్యమపి చోదయేత్। ఆరంభాంద్విషతాం ప్రాజ్ఞః సర్వార్థాంశ్చ ప్రసూదయేత్॥ 12-120-49 (69525) ధర్మాన్వితేషు విజ్ఞాతా మంత్రగుప్తింశ్చ పాండవ। ఆప్తో రాజన్కులీనశ్చ పర్యాప్తో రాష్ట్రసంగ్రహే॥ 12-120-50 (69526) వివిప్రయుక్తాన్నరదేవధర్మా నుక్తాన్సమాసేన నిబోధ బుద్ధ్యా। ఇమాన్విదధ్యాదనుసృత్య యో వై రాజా మహీం పాలయితుం స శక్తః॥ 12-120-51 (69527) సునీతిజం యస్య విధానజం సుఖం ధర్మప్రణీతం విధివత్ప్రసిద్ధ్యతి। న నింద్యతే తస్య గతిర్మహీపతే స విందతే రాజ్యసుఖం హ్యనుత్తమం॥ 12-120-52 (69528) ధనైర్విశిష్టాన్మతిశీలపూజితా న్గుణోపపన్నాన్యుధి దృష్టవిక్రమాన్। గుణేషు యుక్తానచిరాదివాత్మవాం స్తతోఽభిసంధాయ నిహంతి శాత్రవాన్॥ 12-120-53 (69529) పశ్యేదుపాయాన్వివిధేషు కర్మసు న చానుపాయేన మతిం నివేశయేత్। శ్రియం విశిష్టాం విపులం యశో ధనం న దోషదర్శీ పురుషః సమశ్నుతే॥ 12-120-54 (69530) ప్రీతిప్రవృత్తిం వినివర్తనం చ సుహృసు విజ్ఞాయ విచార్య చోభయోః। యదేవ మిత్రం గురుభారమావహే త్తదేవ సుస్నిగ్ధముదాహరేద్బుధః॥ 12-120-55 (69531) ఏతాన్మయోక్తాంశ్చర రాజధర్మా న్నృణాం చ గుప్తౌ మతిమాదధత్స్వ। అవాప్స్యసే పుణ్యఫలం సుఖేన సర్వో హి లోకో నృప ధర్మమూలః॥ ॥ 12-120-56 (69532) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి వింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 120॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-120-2 రాజధర్మాణాం రాజధర్మవిదాం మతం యద్విస్తరేణోక్తం తదేవ ప్రణేయం ప్రకర్షేణ నేతుం వోఢు శక్యం సంక్షిప్తమిత్యర్థః। ప్రణయం రాజధర్మాణామితి థ. ద. పాఠః॥ 12-120-4 బర్హాణి పక్షాన్। భుజగాశనో మయూరః॥ 12-120-5 తైక్ష్ణ్యం క్రూరత్వం। జిహ్మత్వం కోటిల్యం॥ 12-120-6 యస్మింన్నర్థే దండేఽనుగ్రహే వా। రూపమాదిశేద్దర్శయేత్॥ 12-120-7 శరచ్ఛిస్వీ శరత్కాలమయూరః॥ 12-120-8 యుక్తోఽవహితః స్యాత్। వర్షోదకాని వృష్ట్యా జనితాని మహానదీజలాని। అర్థకామః శిఖాం రాజా కుర్యాద్ధర్మధ్వజోపమాం ఇతి ఝ. పాఠః। తత్ర శిఖాం యోగ్యలింగం క్రూరత్వాదికం కుర్యాత్ ప్రకాశయేదిత్యర్థః॥ 12-120-9 లోకే చాయవ్యయౌ దృష్ట్వా వృహద్వృక్షమివాస్రవదితి ఝ. పాఠః। తత్ర బృహంతో వృక్షా యత్ర తద్వృహద్వక్షం తాలవనం। ఆస్రవత్ రసం ప్రస్రవత్। యథా రసగ్రాహీ ప్రదేశవిశేషే ఏవ ప్రహృత్య రసం గృహ్ణీతి నతు కృత్స్నవృక్షచ్ఛేదేనేక్షుకాండాదివత్తతో రసం జిఘృక్షతి। ఏవం ప్రజానామాయవ్యయౌ జ్ఞాత్వా తా జీవయంస్తాభ్యో ధనరసమాదద్యాదిత్యర్థః॥ 12-120-10 భౌమాని పరేషాం సస్యాని చరణైరశ్వాదిగమనైః కిరన్ నాశయన్నిత్యర్థః॥ 12-120-13 అసితగ్రీవో మయూరః॥ 12-120-14 చారైర్దర్శితాసు భూమిషు ధాత్రీసౌవిదల్లసూపకారాదిషు పరైర్భేదితేషు తతాన్విషాదీన్పాశాన్॥ 12-120-15 పాశజ్ఞానే సతి తాం కపటభూమిం ప్రతిపద్యాత్మానం ప్రణయేత్ప్రాపయేత్తదానశ్యేదేవ। వాశబ్ద ఏవార్థే॥ 12-120-16 సన్నివాసాందృఢమూలాన్పక్షా నమాత్యాదీన్ శూరాంశ్చ వాసయేత్స్థాపయేత్। బర్హిసమం మయూరతుల్యం కామం యథేష్టం ప్రశస్తం కృతం ప్రశస్తాం క్రియాం పక్షాణాం విస్ఫారణమాచరేత్। పతంగం శలభసమూహో యథా గహనేషు పతతి గహనం చ నిష్పన్నం కరోతి ఏవం సంభూయ శత్రూరాష్ట్రే పతితవ్యమిత్యర్థః॥ 12-120-18 బుద్ధ్యా ఆత్మనః సంయమనం ఇత్థమేవ కర్తుం యుక్తం నియమం కుర్యాత్। పరబుద్ధ్యా చ తత్రైవార్థే సంవాదితయా తస్యార్థస్య విచారణం దృఢతరో నిశ్చయః కార్యః। బుద్ధ్యా శాస్త్రోత్థధియా ఆత్మగుణస్య పూర్వోక్తనిశ్చయహేతోః ప్రాప్తిర్భవతి। ఏతదేవ శాస్త్రస్య నిదర్శనం ప్రయోజనం యత్కార్యక్షోదక్షమతా బుద్ధేరిత్యర్థః॥ 12-120-19 ఆత్మనః స్వస్య పరిమర్శేన సర్వతోఽతీతానాగతవిచారేణ బుద్ధిం కార్యనిశ్చయం బుద్ధ్యా ఊహాపోహకౌశలరూపయా మేధయా విచారయేత్సాధకబాధకభూమౌ సంచారయేత్॥ 12-120-21 ప్రాజ్ఞో బుద్ధ్యా బృహస్పతిసమోఽపి సన్ యది నికృష్టాం కథాం నిర్బుద్ధిత్వవాదం ప్రాప్నుయాత్తర్హి సద్యఏవ యుక్త్యా స్వభావం స్వాస్థ్యం ఏష్యతే। ఉదకే ప్రక్షిప్తం తప్తాయసం శైత్యమివ॥ 12-120-33 న అర్థం ప్రసూచయేత్ అర్థవృత్తాం న జ్ఞాపయేత్॥ 12-120-35 సంచయాన్న విసర్గీ స్యాత్। కోశాద్ధనం న దద్యాదపితూపర్యాహృతమేవేత్యర్థః॥ 12-120-37 ఆత్మా దేహః। దేశే కాలే వాఽప్రమాద ఇత్యేకం॥ 12-120-39 అబాలః అహీనః। అన్యః సంపన్నః॥ 12-120-41 ధర్మకామౌ బుద్ధ్యా సందధీత సంధిం వా కుర్యాత్। అన్యత్ విగ్రహాదికం కుర్యాత్॥ 12-120-42 వర్ధమానం క్షీయమాణం॥ 12-120-43 అల్పేనాపి సత్వేన బలేన। అర్థ్యమానైర్యుక్తం। ఆత్మానం ప్రార్థయతే। లుబ్ధో దృప్తశ్చ భవతీత్యర్థః। శ్రేయః పాత్రం న పూరయతే తతః శ్రేయోఽపసర్పతీత్యర్థః॥ 12-120-44 ప్రగృహీతః స్రిగ్ధః। లక్ష్ంయాః మూలం అర్థం సర్వశః సర్వాభ్యః సంపీఢ్యమానః సంపీడ్యన్॥ 12-120-45 వ్యవస యేన ఉద్యోగేన విద్యాత్ లభేత్॥ 12-120-46 అనుద్యోగేన జన్మ న నాశ్యేదిత్యాహ యత్రేతి॥ 12-120-47 సమృద్ధిం చ ప్రాప్యాపీతి శేషః। ధనం ఉత్కోచరూపం॥ 12-120-52 విధానజం దైవప్రాప్తం॥ 12-120-53 గుణోపపన్నాఞ్శౌర్యాదియుక్తాన్। గుణేషు సంధివిగ్రహాదిషు ఆత్మవానప్రమత్తః॥ 12-120-54 దోషదర్శీ నిర్దోషష్వేపీతి శేషః॥ 12-120-55 ఉదాహరేత్ప్రశంసేత్॥ 12-120-56 చరానుతిష్ఠ। ఆదధత్స్వ ఆధత్స్వా। దధ ధారణే ఇత్యస్య రూపం॥

12-121-0 (69533) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-121-0x (5666) అయం పితామహేనోక్తో రాజధర్మః సనాతనః। కీదృశశ్చ మహాదండో దండే సర్వం ప్రతిష్ఠితం॥ 12-121-1 (69534) దేవతానామృషీణాం చ పితౄణాం చ మహాత్మనాం। యక్షరక్షః పిశాచానాం మర్త్యానాం చ విశేషతః॥ 12-121-2 (69535) సర్వేషాం ప్రాణినాం లోకే తిర్యక్ష్వపి నివాసినాం। సర్వస్యాపి మహాతేజా దండః శ్రేయానితి ప్రభో॥ 12-121-3 (69536) ఇత్యేతదుక్తం భవతా దండే వై సచరాచరం। పశ్యతాం లోక ఆయత్తం ససురాసురమానుషం। ఏతదిచ్ఛాంయహం శ్రోతుం తత్త్వేన భరతర్షభ॥ 12-121-4 (69537) కో దండః కీదృశో దండః కింరూపః కింపరాయణః। కిమాత్మకః కథంభూతః కతిమూర్తిః కథం ప్రభుః॥ 12-121-5 (69538) జాగర్తి చ కథం దండః ప్రజాసు విహితాత్మకః। కశ్చ పూర్వాపరమిదం జాగర్తి ప్రతిపాలయన్॥ 12-121-6 (69539) కశ్చ విజ్ఞాయతే పూర్వః కో వరో దండసంజ్ఞితః। కింసంస్థశ్చాభవద్దండః కా చాస్య గతిరిష్యతే॥ 12-121-7 (69540) భీష్మ ఉవాచ। 12-121-8x (5667) శృణు కౌరవ్య యో దండో వ్యవహారో యథా చ సః। యస్మిన్హి సర్వమాయత్తం స ధర్మ ఇతి కేవలః॥ 12-121-8 (69541) ధర్మస్యార్థే మహారాజ వ్యవహార ఇతీష్యతే। తస్య లోపః కథం న స్యాల్లోకేష్విహ మహాత్మనః॥ 12-121-9 (69542) ఇత్యర్థం వ్యవాహరస్య వ్యవహారత్వమిష్యతే। అపి చైతత్పురా రాజన్మనునా ప్రోక్తమాదితః॥ 12-121-10 (69543) సుప్రణీతేన దండేన ప్రియాప్రియసమాత్మనా। ప్రజా రక్షతి యః సంయగ్ధర్మ ఏవ స కేవలః॥ 12-121-11 (69544) యథోక్తమేతద్వచనం ప్రాగేవ మనునా పురా। యన్మయోక్తం వసిష్ఠేన బ్రహ్మణో వచనం మహత్॥ 12-121-12 (69545) ప్రాగిదం వచనం ప్రోక్తమతః ప్రాగ్వచనం విదుః। వ్యవహారస్య చాఖ్యానాద్వ్యవహార ఇహోచ్యతే॥ 12-121-13 (69546) దండాంత్రివర్గః సతతం సుప్రణీతాత్ప్రవర్తతే। దైవం హి పరమో దండో రూపతోఽగ్నిరివోత్థితః॥ 12-121-14 (69547) నీలోత్పలదలశ్యామశ్చతుర్దంష్ట్రశ్చతుర్భుజః। అష్టపాన్నైకనయనః శంకుకర్ణోర్ధ్వరోమవాన్॥ 12-121-15 (69548) జటీ ద్విజిహ్వస్తాంరాస్యో మృగరాజతనుచ్ఛదః। ఏతద్రూపం బిభర్త్యుగ్రం దండో నిత్యం దురాసదః॥ 12-121-16 (69549) అసిర్ధనుర్గదా శక్తిస్త్రిశూలం ముద్గరః శరః। ముసలం పరశుశ్చక్రం ప్రాసదండర్ష్టితోమరాః॥ 12-121-17 (69550) సర్వప్రహరణీయాని యాని యానీహ కానిచిత్। దండ ఏవ స సర్వాత్మా లోకే చరతి మూర్తిమాన్॥ 12-121-18 (69551) భిందంశ్ఛిందన్రుజన్కృంతందారయన్పాటయంస్తథా। ఘాతయన్నభిధావంశ్చ దండ ఏవ చరత్యుత॥ 12-121-19 (69552) అసిర్విశసనో ధర్మస్తీక్ష్ణవర్మా దురాసదః। శ్రీగర్భో విజయః శాస్తా వ్యవహారః ప్రజాగరః॥ 12-121-20 (69553) శాస్త్రం బ్రాహ్మణమంత్రాశ్చ శాస్తా ప్రవచనం పరం। ధర్మపాలోఽక్షరో గోపః సత్యగో నిత్యగో గృహః॥ 12-121-21 (69554) అసంగో రుద్రతనయో మనుర్జ్యేష్ఠః శివంకరః। నామాన్యేతాని దండస్య కీర్తితాని యుధిష్ఠిర॥ 12-121-22 (69555) దండో హి భగవాన్విష్ణుర్యజ్ఞో నారాయణః ప్రభుః। శశ్వద్రుపం మహద్బిభ్రన్మహాత్పురుష ఉచ్యతే॥ 12-121-23 (69556) తథోక్తా బ్రహ్మకన్యేతి లక్ష్మీర్నీతిః సరస్వతీ। దండనీతిర్జగద్ధాత్రీ దండో హి బహువిగ్రహః॥ 12-121-24 (69557) అర్థానర్థౌ సుఖం దుఃఖం ధర్మాధర్మౌ బలాబలే। దౌర్భాగ్యం భాగధేయం చ పుణ్యాపుణ్యే గుణాగుణౌ॥ 12-121-25 (69558) కామాకామావృతుర్మాసః శర్వరీ దివసః క్షణః। అప్రమాదః ప్రమాదశ్చ హర్షశోకౌ శమో దమః॥ 12-121-26 (69559) దైవం పురుషకారశ్చ మోక్షామోక్షౌ భయాభయే। హింసాహింసే తపో యజ్ఞః సంయమోఽథ విషామృతే॥ 12-121-27 (69560) అంతశ్చాదిశ్చ మధ్యం చ కృతానాం చ ప్రపంచనం। మదః ప్రమోదో దర్పశ్చ దంభో ధైర్యం నయానయౌ॥ 12-121-28 (69561) అశక్తిః శక్తిరిత్యేవం మానస్తంభౌ వ్యయావ్యయౌ। వినయశ్చ విసర్గశ్చ కాలాకాలౌ చ కౌరవ॥ 12-121-29 (69562) అనృతం చాజ్ఞతా సత్యం శ్రద్ధాశ్రద్ధే తథైవ చ। క్లీబతా వ్యవసాయశ్చ లాభాలాభౌ జయాజయౌ॥ 12-121-30 (69563) తీక్ష్ణతా మృదుతాత్యుగ్రమాగమానాగమౌ తథా। విరోధశ్చావిరోధశ్చ కార్యాకార్యే బలాబలే॥ 12-121-31 (69564) అసూయా చానసూయా చ ధర్మాధర్మౌ తథైవ చ। అపత్రపానపత్రపే హ్రీశ్చ సంపద్విపచ్చ హ॥ 12-121-32 (69565) తేజః కర్మాణి పాండిత్యం వాక్శక్తిర్బుద్ధితత్వతా। ఏవం దండస్య లోకేఽస్మింజాగర్తి బహురూపతా॥ 12-121-33 (69566) న స్యాద్యదీహ దండో వై ప్రమథేయుః పరస్పరం। భయాద్దండస్య నాన్యోన్యం ఘ్నంతి చైవ యుధిష్ఠిర॥ 12-121-34 (69567) దండేన రక్ష్యమాణా హి రాజన్నహరహః ప్రజాః। రాజానం వర్ధయంతీహ తస్మాద్దండః పరాయణం॥ 12-121-35 (69568) వ్యవస్థాపయతే నిత్యమిమం లోకం నరేశ్వర। సత్యే వ్యవస్థితో ధర్మో బ్రాహ్మణేష్వవతిష్ఠతే॥ 12-121-36 (69569) ధర్మయుక్తా ద్విజశ్రేష్ఠా దేవయుక్తా భవంతి చ। బభూవ యజ్ఞో దేవేభ్యో యజ్ఞః ప్రీణాతి దేవతాః॥ 12-121-37 (69570) ప్రీతాశ్చ దేవతా లోకమింద్రే ప్రతిదదత్యుత। అత్రం దదాతి శక్రశ్చాప్యనుగృహ్ణన్నిమాః ప్రజాః॥ 12-121-38 (69571) ప్రాణాశ్చ సర్వభూతానాం నిత్యమన్నే ప్రతిష్ఠితాః। తస్మాత్ప్రజాః ప్రతిష్ఠంతే దండో జాగర్తి తాసు చ॥ 12-121-39 (69572) ఏవంప్నయోజనశ్చైవ దండః క్షత్రియతాం గతః। రక్షప్రజాః స జాగర్తి నిత్యం స్వవహితోక్షరః॥ 12-121-40 (69573) ఈశ్వరః పురుషః ప్రాణః సత్వం వృత్తం ప్రజాపతిః। భూతాత్మా జీవ ఇత్యేవం నామభిః ప్రోచ్యతేఽష్టభిః॥ 12-121-41 (69574) అదదద్దండమేవాస్మై ధృతమైశ్వర్యమేవ చ। బలే నయశ్చ సంయుక్తః సదా పంచవిధాత్మకః॥ 12-121-42 (69575) కులం బహుధనామాత్యాః ప్రజ్ఞా ప్రోక్తా బలాని తు। ఆహార్యమష్టకైర్ద్రవ్యైర్బలమన్యద్యుధిష్ఠిర॥ 12-121-43 (69576) హస్తినోఽశ్వా రథాః పత్తిర్నావో విష్టిస్తథైవ చ। దేశికాశ్చాదికాశ్చైవ తదష్టాంగం బలం స్మృతం॥ 12-121-44 (69577) అథ చాంగస్య యుక్తస్య రథినో హస్తియాయినః। అశ్వారోహాః పదాతాశ్చ మంత్రిణో రసదాశ్చ యే॥ 12-121-45 (69578) భిక్షుకాః ప్రాడ్వివాకాశ్చ మౌహూర్తా దైవచింతకాః। కోశో మిత్రాణి ధాన్యం చ సర్వోపకరణాని చ॥ 12-121-46 (69579) సప్తప్రకృతి చాష్టాంగం శరీరమిహ తం విదుః। రాజ్యస్య దండమేవాంగం దండః ప్రభవ ఏవ చ॥ 12-121-47 (69580) ఈశ్వరేణ ప్రసన్నేన కారణాత్క్షత్రియస్య చ। దండో దత్తః సదా గోప్తా దండో హీదం సనాతనం॥ 12-121-48 (69581) రాజా పూజ్యతమో నాన్యో యథా ధర్మః ప్రదర్శితః। బ్రహ్మణా లోకరక్షార్థం స్వధర్మస్థాపనాయ చ॥ 12-121-49 (69582) భర్తృప్రత్యయ ఉత్పన్నో వ్యవహారస్తథావిధః। తస్యాద్య సహితో దృష్టో భర్తృప్రత్యయలక్షణః॥ 12-121-50 (69583) వ్యవహారస్తు వేదాత్మా వేదప్రత్యయ ఉచ్యతే। మౌలశ్చ నరశార్దూల శాస్త్రోక్తశ్చ తథాఽపరః॥ 12-121-51 (69584) ఉక్తో యశ్చాపి దండోఽసౌ భర్తృప్రత్యయలక్షణః। జ్ఞేయో నః స నరేంద్రస్థో దండః ప్రత్యయ ఏవ చ॥ 12-121-52 (69585) దండప్రత్యయదృష్టోఽపి వ్యవహారాత్మకః స్మృతః। వ్యవహారః స్మృతో యశ్చ స వేదవిషయాత్మకః॥ 12-121-53 (69586) యశ్చ వేదప్రసూతాత్మా స ధర్మో గుణదర్శనః। ధర్మప్రత్యయ ఉద్దిష్టో యశ్చ ధర్మః కృతాత్మభిః॥ 12-121-54 (69587) వ్యవహారః ప్రజాగోప్తా బ్రహ్మదృష్టో యుధిష్ఠిర। త్రీంధారయతి లోకాన్వై సత్యాత్మా భూతివర్ధనః॥ 12-121-55 (69588) యశ్చ దండః స దృష్టో నో వ్యవహారః సనాతనః। వ్యవహారశ్చ దృష్టో యః స వేద ఇతి నః శ్రుతిః॥ 12-121-56 (69589) యశ్చ వేదః స వై ధర్మో యశ్చ ధర్మః స సత్పథః। బ్రహ్మా పితామహః పూర్వం భగవాంశ్చ ప్రజాపతిః॥ 12-121-57 (69590) లోకానాం స హి సర్వేషాం ససురాసురరక్షసాం। స మనుష్యోరగవతాం కర్తా చైవ స భూతకృత్॥ 12-121-58 (69591) తతో నో వ్యవహారోఽయం భర్తృప్రత్యయలక్షణః। తస్మాదిదమవోచామ వ్యవహారనిదర్శనం॥ 12-121-59 (69592) మాతా పితా చ భ్రాతా చ భార్యా చైవ పురోహితః। నాదండ్యో విద్యతే రాజ్ఞో యః స్వధర్మేణ తిష్ఠతి॥ ॥ 12-121-60 (69593) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 121॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-121-11 ప్రజారక్షకత్వాద్వ్యవహార ఏవ ధర్మపదవాచ్యోఽపీత్యాహ సుప్రణీతేనేతి॥ 12-121-12 బ్రహ్మణఏవ వచనం మనుముఖాచ్ఛ్రుతమిత్యర్థః॥ 12-121-13 దండఏవ ఉక్తవచనాద్ధర్మశబ్దేన వ్యవహారశబ్దేన చోచ్యత ఇత్యర్థః। ప్రాగ్వచనం ధర్మవచనం॥ 12-121-16 ఏవం వ్యవహారరూపిణో దండస్య రూపముక్త్వా ధర్మాఖ్యదండరూపమాహ। తాంరాస్యో మృగరాజతనుచ్ఛద ఇతి। తాంరో వహ్నిరేవాహనవనీయాదిరాస్యం యస్య స తథా। మృగరాజః కృష్ణమృగస్తత్సంబంధిచర్మ తనుచ్ఛదః శరీరాచ్ఛాదకం ప్రావరణమస్య। ఏతేన దీక్షాప్రధానో యజ్ఞ ఉక్తః। ఏతచ్చ సర్వేషాం దానోపవాసహోమాదీనాముపలక్షణం॥ 12-121-23 ముఖ్యం దండస్య రూపమాహ దండో హీతి॥ 12-121-24 తత్పత్న్యా రూపమాహ తథేతి। దండేన సహితా నీతిర్దండనీతిః॥ 12-121-25 కింపరాయణమిత్యస్యోత్తరం అర్థానర్థావిత్యాది॥ 12-121-36 కిమాత్మకః కథంభూతః కథంమూర్తిరితిప్రశ్నత్రయస్యోత్తరమాహ వ్యవస్థాపయతఇతి। లోకపాలనాత్మకః సత్యపక్షపాతీ బ్రాహ్మణమూర్తిస్వరూప ఇత్యర్థః॥ 12-121-37 దండస్య బ్రాహ్మణభూర్తిత్వం వివృణ్వన్ కథం జాగర్తి ఇత్యస్యోత్తరమాహ ధర్మయుక్తా ఇత్యాదినా। బ్రాహ్మణమూర్తిర్దండో యజ్ఞాదిద్వారాన్నసృష్టిహేతుతయా భూతాని పాలయన్ జాగర్తీతి శ్లోకత్రయార్థః॥ 12-121-42 అదదదీశ్వర ఇతి శేషః। అస్మై రాజ్ఞే। దండం దండనీతిం। అతఏవాయం బలేన సంయుక్తః పంచవిధ ఆత్మా యస్య స తథా। ధర్మవ్యవహారదండేశ్వరజీవరూపేణ పంచప్రకారాత్మకో రాజా। బలం నథైశ్చ సంయుక్తం సదా పంచవిధాత్మకమితి థ. ద. పాఠః॥ 12-121-43 బహుధనసహితా అమాత్యా బహుధనామాత్యాః। బలాని తు తేజఓజః సహ ఆఖ్యాని దేహేంద్రియబుద్ధిసమార్థ్యాని। అష్టకైరష్టసంఖ్యాకైరనంతరశ్లోకే వక్ష్యమాణైర్హస్త్యాదిభిరాహార్యమార్జనీయం। అన్యద్వలం కోశవృద్ధిరూపం॥ 12-121-45 అంగస్య సైన్యస్య యుక్తస్య సన్నద్ధస్య రథాదికం శరీరం విదురితి తృతీయేనాన్వయః। రసదాః వైద్యాః। 12-121-46 ప్రాడ్వివాకాః వివదమానయోర్ద్వయోః ప్రవృత్తినిమిత్తవేత్తారః॥ 12-121-47 దండం సైన్యం। దండః ప్రసిద్ధః॥ 12-121-48 దండో దండాదీనం॥ 12-121-50 భర్తృప్రత్యయః భర్తారౌ ద్వౌ వివదమానౌ ప్రత్యయః కారణం యస్య స తథా వాదిప్రతివాదిభ్యాం ప్రవర్తితో వ్యవహారః। తయోరన్యతరస్య ప్రత్యయోఽభ్యుపగమో లక్షణం యస్య స భర్తృప్రత్యయలక్షణః। అన్యతరపరాజయాదిత్యర్థః। సహితో హితమిష్టం తేన యుక్తః సహితః। అన్యతరజయావహ ఇత్యర్థః॥ 12-121-51 వేదాత్మా వేదోక్తో దోషః పారదార్యాదిస్తన్నివృత్త్యర్థం పరిషదం ప్రతిగతశ్చేత్తత్ర ప్రాయశ్చిత్తాత్మకో వేదహేతుక ఏవ దండః। మౌలః కులాచారప్రయుక్తో యో వ్యవహారస్తత్రాపి శాస్త్రోక్తో దండః। తథాచ శాస్త్రవిదామనుక్రమణం ధర్మజ్ఞానాం సమయః ప్రమాణం వేదాశ్చేతి॥ 12-121-52 తేషాం త్రయాణాం దండానాం మధ్యే ఆద్యః క్షత్రియాధీన ఇత్యాహ। ఉక్త ఇతి। నః అస్మాభిః క్షత్రియైర్దండోఽపి జ్ఞేయః తత్ర ప్రత్యయోఽపి జ్ఞేయః॥ 12-121-53 అస్యాపి వేదమూలత్వమాహ దండ ఇతి। వివిధోఽవహారః అన్యోన్యం పరపక్షక్షేపేణ స్వపక్షసాధనం వ్యవహారస్తదాత్మకో న్యాయః స యద్యపి దండః ప్రత్యయదృష్టస్తథాపి స వ్యవహారపదార్థో మన్వాదిభిః స్మృతోఽస్తి। అతః సోఽపి వైదికప్రణీతత్వాద్వేదవిషయాత్మకో వేదార్థగోచరోఽస్తీత్యర్థః॥ 12-121-54 ఉద్దిష్టో మమ పారదార్యజేనాధర్మేణ ధర్మలోపో మాభూదితి పశ్చాత్తాపవత్యుద్దిష్టః ప్రాయశ్చిత్తరూపో దండో ధర్మ ఏవేత్యర్థః॥ 12-121-60 యో రాజా స్వధర్మేణ తిష్ఠతి తస్య రాజ్ఞ ఇతి సంబంధః॥

12-122-0 (69594) భీష్మ ఉవాచ। 12-122-0x (5668) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। అంగేషు రాజా ద్యుతిమాన్వసుహోమ ఇతి శ్రుతః॥ 12-122-1 (69595) స రాజా ధర్మవిన్నిత్యం సహ పత్న్యా మహాతపాః। ముంజపృష్ఠం జగామాథ దేవర్షిగణసేవితం। 12-122-2 (69596) తత్ర శృంగే హిమవతో వసతిం సముపాగమత్। యత్ర ముంజవటే రామో జటాహరణమాదిశత్॥ 12-122-3 (69597) తదాది చ మహాప్రాజ్ఞః ఋషిభిః సంశితవ్రతైః। ముంజపృష్ఠ ఇతి ప్రోక్తః స దేశో రుద్రసేవితః॥ 12-122-4 (69598) స తత్ర బహుభిర్యుక్తస్తదా శ్రుతిమయైర్గుణైః। బ్రాహ్మణానామనుమతో దేవర్షిసదృశోఽభవత్॥ 12-122-5 (69599) తం కదాచిదదీనాత్మా సఖా శక్రస్య మానితః। అభ్యగచ్ఛన్మహీపాలో మాంధాతా శత్రుకర్శనః॥ 12-122-6 (69600) సోపసృత్య తు మాంధాతా వసుహోమం నరాధిపం। దృష్ట్వా ప్రకృష్టతపసం వినయేనోపతిష్ఠతే॥ 12-122-7 (69601) వసుహోమోఽపి రాజ్ఞో వై గామర్ధ్యం చ న్యవేదయత్। సప్తాంగస్య తు రాజ్యస్య పప్రచ్ఛ కుశలావ్యయౌ॥ 12-122-8 (69602) సద్భిరాచరితం పూర్వం యథావదనుయాయినం। అబ్రవీద్వసుహోమస్తం రాజన్కిం కరవాణి తే॥ 12-122-9 (69603) సోఽబ్రవీత్పరమప్రీతో మాంధాతా రాజసత్తమః। వసుహోమం మహాప్రాజ్ఞమాసీనం కురునందన॥ 12-122-10 (69604) బృహస్పతేర్మతం రాజన్నఘీతం సకలం త్వయా। తథైవౌశనసం శాస్త్రం విజ్ఞాతం తే నరోత్తమ॥ 12-122-11 (69605) తదహం శ్రోతుమిచ్ఛామి దండ ఉత్పద్యతే కథం। కిం వాఽస్య పూర్వం జాగర్తి కిం వా పరమముచ్యతే॥ 12-122-12 (69606) కథం క్షత్రియసంస్థశ్చ దండః సంప్రత్యవస్థితః। బ్రూహి మే తద్యథాతత్వం దదాంయాచార్యవేతనం॥ 12-122-13 (69607) వసుహోమ ఉవాచ। 12-122-14x (5669) శృణు రాజన్యథా దండః సంభూతో లోకసంగ్రహః। ప్రజావినయరక్షార్థం ధర్మస్యాత్మా సనాతనః॥ 12-122-14 (69608) బ్రహ్మా యియక్షుర్భగవాన్సర్వలోకపితామహః। ఋత్విజం నాత్మనస్తుల్యం దదర్శేతి హి నః శ్రుతం॥ 12-122-15 (69609) స గర్భం భగవాందేవో బహువర్షాణ్యధారయత్। అథ పూర్ణే సహస్రే తు స గర్భః క్షువతోఽపతత్॥ 12-122-16 (69610) స క్షుపో నామ సంభూతః ప్రజాపతిరరిందం। ఋత్విగాసీన్మహారాజ యజ్ఞే తస్య మహాత్మనః॥ 12-122-17 (69611) తస్మిన్ప్రవృత్తే సత్రే తు బ్రహ్మణః పార్థివర్షభ। ఇష్టరూపప్రచారత్వాద్దండః సోఽంతర్హితోఽభవత్॥ 12-122-18 (69612) తస్మిన్నంతర్హితే చాపి ప్రజానాం సంకరోఽభవత్। నైవ కార్యం న వా కార్యం భోజ్యాభోజ్యం న విద్యతే॥ 12-122-19 (69613) పేయాపేయే కుతః సిద్ధిర్హిసంతి చ పరస్పరం। గంయాగంయం తదా నాసీత్స్వం పరస్వం చ వై సమం॥ 12-122-20 (69614) పరస్పరం విలుంపంతి సారమేయా యథాఽఽమిషం। అబలాన్బలినో జఘ్నుర్నిర్మర్యాదం ప్రవర్తతే॥ 12-122-21 (69615) తతః పితామహో విష్ణుం భగవంతం సనాతనం। సంపూజ్య వరదం దేవం మహాదేవమథాబ్రవీత్॥ 12-122-22 (69616) అత్ర త్వమనుకంపాం వై కర్తుమర్హసి శంకర। అయం విష్ణుః సఖా తుభ్యం ధర్మస్య పరిరక్షణే॥ 12-122-23 (69617) `త్వం హి సర్వవిధానజ్ఞః సత్వానాం త్వం గతిః పరా।' సంకరో న భవేదత్ర యథా తద్వై విధీయతాం॥ 12-122-24 (69618) తతః స భగవాంధ్యాత్వా తదా శూలవరాయుధః। ` దేవదేవో మహాదేవః కారణం జగతః పరం॥ 12-122-25 (69619) బ్రహ్మవిష్ణ్వింద్రసహితః సర్వైశ్చ ససురాసురైః। లోకసంధారణార్థం చ లోకసంకరనాశనం।' ఆత్మానమాత్మానా దండం ససృజే దేవసత్తమః॥ 12-122-26 (69620) తస్మాచ్చ ధర్మచరణాన్నీతిం దేవీం సరస్వతీం। అసృజద్దండనీతిం వై త్రిషు లోకేషు విశ్రుతాం॥ 12-122-27 (69621) `యథాఽసౌ నీయతే దండః సతతం పాపకారిషు। దండస్య నయనాత్సా హి దండనీతిరిహోచ్యతే॥' 12-122-28 (69622) భూయః స భగవాంధ్యాత్వా చిరం శూలఘరః ప్రభుః। `అసృజత్సర్వశాస్త్రాణి మహాదేవో మహేశ్వరః॥ 12-122-29 (69623) దండనీతేః ప్రయోగార్థం ప్రమాణాని చ సర్వశః। విద్యాశ్చతస్రః కూటస్థాస్తాసాం భేదవికల్పనాః॥ 12-122-30 (69624) అంగాని వేదాశ్చత్వారో మీమాంసా న్యాయవిస్తరః। పురాణం ధర్మశాస్త్రం చ విద్యా హ్యేతాశ్చతుర్దశ॥ 12-122-31 (69625) ఆయుర్వేదో ధనుర్వేదో గాంధర్వశ్చేతి తే త్రయః। అర్థశాస్త్రం చతుర్థం తు విద్యా హ్యష్టాదశైవ తు॥ 12-122-32 (69626) దశ చాష్టౌ చ విఖ్యాతా ఏతా ధర్మస్య సంహితాః। ఏతాసామేవ విద్యానాం వ్యాసమాహ మహేశ్వరః॥ 12-122-33 (69627) శతాని త్రీణి శాస్త్రాణాం మహాతంత్రాణి సప్తతిం। వ్యాస ఏవ తు విద్యానాం మహాదేవేన కీర్తితః॥ 12-122-34 (69628) తంత్రం పాశుపతం నామ పంచరాత్రం చ విశ్రుతం। యోగశాస్త్రం చ సాంఖ్యం చ తంత్రం లోకాయతం తథా॥ 12-122-35 (69629) తంత్రం బ్రహ్మతులా నామ తర్కవిద్యా దివౌకసాం। సుఖదుఃఖార్థజిజ్ఞాసా కారణం చేతి విశ్రుతం॥ 12-122-36 (69630) తర్కవిద్యాస్తథా చాష్టౌ స చోక్తో న్యాయవిస్తరః। దశ చాష్టౌ చ విజ్ఞేయాః పౌరాణా యజ్ఞసంహితాః॥ 12-122-37 (69631) పురాణాశ్చ ప్రణీతాశ్చ తావదేవేహ సంహితాః। ధర్మశాస్త్రాణి తద్వచ్చ ఏకార్థాని చ నాన్యథా॥ 12-122-38 (69632) ఏకార్థాని పురాణాని వేదాశ్చైకార్యసంహితాః। నానార్థాని చ సర్వాణి తతః శాస్త్రాణి శంకరః॥ 12-122-39 (69633) ప్రోవాచ భగవాందేవః కాలజ్ఞానాని యాని చ। చతుఃషష్టిప్రమాణాని ఆయుర్వేదం చ సోత్తరం॥ 12-122-40 (69634) అష్టాదశవికల్పాం తాం దండనీతిం చ శాశ్వతీం। గాంధర్వమితిహాసం చ నానావిస్తరముక్తవాన్॥ 12-122-41 (69635) ఇత్యేతాః శంకరప్రోక్తా విద్యాః శబ్దార్థసంహితాః। పునర్భేదసహస్రం తు తాసామేవ తు విస్తరః॥ 12-122-42 (69636) ఋషిభిర్దేవగంధర్వైః సవికల్పః సవిస్తరః। శశ్వదభ్యస్యతే లోకే వేద ఏవ తు సర్వశః॥ 12-122-43 (69637) వేదాశ్చతస్రః సంక్షిప్తా వేదవాదాశ్చ తే స్మృతాః। ఏతాసాం పారగో యశ్చ స చోక్తో వేదపారగః॥ 12-122-44 (69638) వేదానాం పారగో రుద్రో విష్ణురింద్రో బృహస్పతిః। శక్రః స్వాయంభువశ్చైవ మనుః పరమధర్మవిత్॥ 12-122-45 (69639) బ్రహ్మా చ పరమో దేవః సదా సర్వైః సురాసురైః। సర్వస్యానుగ్రహాచ్చైవ వ్యాసో వై వేదపారగః॥ 12-122-46 (69640) భీష్మ ఉవాచ। 12-122-47x (5670) అహం శాంతనవో భీష్మః ప్రసాదాన్మాధవస్య చ। శంకరస్య ప్రసాదాచ్చ బ్రహ్మణశ్చ కురూద్వహ। వేదపారగ ఇత్యుక్తో యాజ్ఞవల్క్యశ్చ సర్వశః॥ 12-122-47 (69641) కల్పేకల్పే మహాభాగైర్ఋషిభిస్తత్త్వదర్శిభిః। ఋషిపుత్రైర్ఋషిగణైర్భిద్యంతే మిశ్రకైరపి॥ 12-122-48 (69642) శివేన బ్రహ్మణా చైవ విష్ణునా చ వికల్పితాః। ఆదికల్పే పునశ్చైవ భిద్యంతే సాధుభిః పునః॥ 12-122-49 (69643) ఇదానీమపి విద్వద్భిర్భిద్యంతే చ వికల్పకైః। పూర్వజన్మానుసారేణ బహుధేయం సరస్వతీ॥ 12-122-50 (69644) భూయః స భగవాంధ్యాత్వా చిరం శూలవరాయుధః।' తస్యతస్య నికాయస్య చకారైకైకమీశ్వరం॥ 12-122-51 (69645) దేవానామీశ్వరం చక్రే దైవం దశశతేక్షణం। యమం వైవస్వతం చాపి పితౄణామకరోత్పతిం॥ 12-122-52 (69646) అపాం రాజ్యే సురాణాం చ విదధే వరుణం ప్రభుం। ధనానాం రాక్షసానాం చ కువేరమపి చేశ్వరం॥ 12-122-53 (69647) పర్వతానాం పతిం మేరుం సరితాం చ మహోదధిం। మృత్యుం ప్రాణేశ్వరమథో తేజసాం చ హుతాశనం॥ 12-122-54 (69648) రుద్రాణామపి చేశానం గోప్తారం విదధే ప్రభుః। మహాత్మానం మహాదేవం విశాలాక్షం సనాతనం॥ 12-122-55 (69649) `దశ చైకశ్చ యే రుద్రాస్తస్యైతే మూర్తిసంభవాః। నానారూపధరో దేవః స ఏవ భగవాఞ్శివః॥' 12-122-56 (69650) వసిష్ఠమీశం విప్రాణాం వసూనాం జాతవేదసం। తేజసాం భాస్కరం చక్రే నక్షత్రాణాం నిశాకరం॥ 12-122-57 (69651) వీరుధాం వసుమంతం చ భూతానాం చ ప్రభుం వరం। కుమారం ద్వాదశభుజం స్కందం రాజానమాదిశత్॥ 12-122-58 (69652) కాలం సర్వేశమకరోత్సంహారవినయాత్మకం। మృత్యోశ్చతుర్విభాగస్య దుఃఖస్య చ సుఖస్య చ॥ 12-122-59 (69653) ఈశ్వరో దేవదేవస్తు రాజరాజో నరాధిపః। సర్వేషామేవ రుద్రాణాం శూలపాణిరితి శ్రుతిః॥ 12-122-60 (69654) `ఈశ్వరశ్చేతనః కర్తా పురుషః కారణం శివః। విష్ణుర్బ్రహ్మా శశీ సూర్యః శక్రో దేవాశ్చ సాన్వయాః॥ 12-122-61 (69655) సృజతే గ్రసతే చైతత్తమోభూతమిదం యథా। అప్రజ్ఞాతం జగత్సర్వం యదా హ్యేకో మహేశ్వరః॥ ' 12-122-62 (69656) తమేనం బ్రహ్మణః పుత్రమనుజాతం క్షుపం దదౌ। ప్రజానామధిపం శ్రేష్ఠం సర్వధర్మభృతామపి॥ 12-122-63 (69657) మహాదేవస్తతస్తస్మిన్వృత్తే యజ్ఞే సమాహితః। దణ్·డం ధర్మస్య గోప్తారం విష్ణవే సత్కృతం దదౌ॥ 12-122-64 (69658) విష్ణురంగిరసే ప్రాదాదంగిరా మునిసత్తమః। ప్రాదాదింద్రమరీచిభ్యా మరీచిర్భృగవే దదౌ॥ 12-122-65 (69659) భృగుర్దదావృషిభ్యస్తు దండం ధర్మసమాహితం। ఋషయో లోకపాలేభ్యో లోకపాలాః క్షుపాయ చ॥ 12-122-66 (69660) క్షుపస్తు మనవే ప్రాదాదాదిత్యతనయాయ చ। పుత్రేభ్యః శ్రాద్ధదేవస్తు సూక్ష్మధర్మార్థకారణాత్॥ 12-122-67 (69661) విభజ్య దణ్·డః కర్తవ్యో దండే తు నయమిచ్ఛతా। దుర్వాచా నిగ్రహో దండో హిరణ్యం బాహ్యతః క్రియా॥ 12-122-68 (69662) వ్యంగత్వం చ శరీరస్య వధో వాఽనల్పకారణాత్। శరీరపీడా కార్యా తు స్వదేశాచ్చ వివాసనం॥ 12-122-69 (69663) తం దదౌ సూర్యపుత్రాయ మనవే రక్షణాత్మకం। ఆనుపూర్వ్యాచ్చ దండోఽయం ప్రజా జాగర్తి పాలయన్॥ 12-122-70 (69664) ఇంద్రో జాగర్తి భగవానింద్రాదగ్నిర్విభావసుః। అగ్నేర్జాగర్తి వరుణో వరుణాచ్చ ప్రజాపతిః॥ 12-122-71 (69665) ప్రజాపతేస్తతో ధర్మో జాగర్తి వినయాత్మకః। ధర్మాచ్చ బ్రహ్మణః పుత్రో వ్యవసాయః సనాతనః॥ 12-122-72 (69666) వ్యవసాయాత్తతస్తేజో జాగర్తి పరిపాలయత్। ఓషధ్యస్తేజసస్తస్మాదోషధీభ్యశ్చ పర్వతాః॥ 12-122-73 (69667) పర్వతేభ్యశ్చ జాగర్తి రసో రసగుణాత్తథా। జాగర్తి నిర్ఋతిర్దేవీ జ్యోతీంషి నిర్ఋతీమను॥ 12-122-74 (69668) వేదాః ప్రతిష్ఠా జ్యోతిర్భ్యస్తతో హయశిరాః ప్రభుః। బ్రహ్మా పితామహస్తస్మాజ్జాగర్తి ప్రభురవ్యయః॥ 12-122-75 (69669) పితామహాన్మహాదేవో జాగర్తి భగవాఞ్శివః। విశ్వేదేవాః శివాచ్చాపి విశ్వేభ్య ఋషయస్తథా॥ 12-122-76 (69670) ఋషిభ్యో భగవాన్సోమః సోమాద్దేవాః సనాతనాః। దేవేభ్యో బ్రాహ్మణా లోకే జాగ్రతీత్యుపధారయ॥ 12-122-77 (69671) బ్రాహ్మణేభ్యశ్చ రాజన్యా లోకాన్రక్షంతి ధర్మతాః। స్థావరం జంగమం చైవ క్షత్రియేభ్యః సనాతనం॥ 12-122-78 (69672) ప్రజా జాగ్రతి లోకేఽస్మిందండో జాగర్తి తాసు చ। సర్వసంక్షేపకో దణ్·డః పితామహసుతః ప్రభుః॥ 12-122-79 (69673) జాగర్తి కాలః పూర్వం చ మధ్యే చాంతే చ భారత। ఈశః సర్వస్య కాలో హి మహాదేవః ప్రజాపతిః॥ 12-122-80 (69674) దేవదేవః శివః సర్వో జాగర్తి సతతం ప్రభుః। కపర్దీ శంకరో రుద్రో భవః స్థాణురుమాపతిః॥ 12-122-81 (69675) ఇత్యేష దండో వ్యాఖ్యాతస్తథౌషధ్యస్తథాపరే। భూమిపాలో యథాన్యాయం వర్తేతానేన ధర్మవిత్॥ 12-122-82 (69676) భీష్మ ఉవాచ। 12-122-83x (5671) ఇతీదం వసుహోమస్య యోఽఽత్మవాఞ్శృణుయాన్మతం। శ్రుత్వా సంయక్ప్రవర్తేత స లోకానాప్నుయాన్నృపః॥ 12-122-83 (69677) ఇతి తే సర్వమాఖ్యాతం యో దండో మనుజర్షభ। నియంతా సర్వలోకస్య ధర్మాక్రాంతస్య భారత॥ 12-122-84 (69678) `వసుహోమాచ్ఛ్రుతం రాజ్ఞా మాంధాత్రా భూభృతా పురా। మయాపి కథితం రాజన్నాఖ్యానం ప్రథితం మయా॥' ॥ 12-122-85 (69679) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ద్వావింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 122॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-122-1 అత్ర దండోత్పత్తౌ విషయే॥ 12-122-13 ఆచార్యవేతనం గురుదక్షిణాం॥ 12-122-15 యియక్షుర్యష్టుమిచ్ఛుః॥ 12-122-16 సగర్భం శిరసా దేవః ఇతి ఝ. పాఠః। క్షువతః క్షుతవతః॥ 12-122-18 అష్టం రూపం దీక్షాపరిగ్రహః ప్రజానియంతా దీక్షాం ప్రవిష్ట ఇతి నియమనరూపో దండోఽంతర్హితోఽభవదిత్యర్థః॥ 12-122-59 కర్తుమర్హసి కేశవ ఇతి ఝ. పాఠః। వినయో వివృద్ధిః। చత్వారో విభాగా యస్య తస్య శస్త్రం శత్రుర్యమః కర్మ చ। రోగోఽపథ్యాశనప్రయోజకో రాగో యమః కర్మ చేతి వా॥ 12-122-68 విభజ్య న్యాయం న్యాయాభాసం చ వివిచ్య। దుష్టనిగ్రహ ఏవ దండస్య ముఖ్యం ప్రయోజనం। హిరణ్యాదిగ్రహణం తు లోకానాం బిభీషికార్థం నతు కోశ వృద్ధ్యర్థమిత్యర్థః॥ 12-122-69 వివాసనం స్వదేశాద్దూరీకరణాం॥ 12-122-73 ఓషధీభ్యశ్చ పాదపాః ఇతి ట. పాఠః॥ 12-122-74 పాదపేభ్యశ్చ జాగర్తి ఇతి ట. పాఠః॥

12-123-0 (69680) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-123-0x (5672) తాత ధర్మార్థకామానాం శ్రోతుమిచ్ఛామి నిశ్చయం। లోకయాత్రా హి కార్త్స్న్యేన త్రిష్వేతేషు ప్రతిష్ఠితా॥ 12-123-1 (69681) ధర్మార్థకామాః కింమూలాః ప్రభవః ప్రలయశ్చ కః। అన్యోన్యం చానుషజ్జంతే వర్తంతే చ పృథక్పృథక్॥ 12-123-2 (69682) భీష్మ ఉవాచ। 12-123-3x (5673) య ఏతే స్యుః సుమనసో లోకసంస్థార్థనిశ్చయే। కామప్రభవసంస్థాసు సజ్జంతే చ త్రయస్తదా॥ 12-123-3 (69683) ధర్మమూలోఽర్థ ఇత్యుక్తః కామోఽర్థఫలముచ్యతే। సంకల్పమూలాస్తే సర్వే సంకల్పో విషయాత్మకః॥ 12-123-4 (69684) విషయాశ్చైవ కార్త్స్న్యేన సర్వ ఆహారసిద్ధయే। మూలమేతంత్రివర్గస్య నివృత్తిర్మోక్ష ఉచ్యతే॥ 12-123-5 (69685) ధర్మః శరీరసంగుప్తిర్ధర్మార్థశ్చార్థ ఇష్యతే। కామో రతిఫలశ్చాత్ర సర్వే రతిఫలాః స్మృతాః॥ 12-123-6 (69686) సన్నికృష్టాంశ్చరేదేతాన్న చైతాన్మనసా త్యజేత్। విముక్తస్తపసా సర్వాంధర్మాదీన్కామనైష్ఠికాన్॥ 12-123-7 (69687) శ్రేష్ఠబుద్ధిస్త్రివర్గస్య ఉదయం ప్రాప్నుయాత్క్షణాత్। [కర్మణా బుద్ధిపూర్వేణ భవత్యర్థో న వా పునః॥] 12-123-8 (69688) అర్థార్థమన్యద్భవతి విపరీతమథాపరం। అనర్థార్థమవాప్యార్థమన్యత్రాద్యోపకారకం।] బుద్ధ్యా బుద్ధ ఇహార్థేన తదహ్నా తు నికృష్టయా॥ 12-123-9 (69689) అపధ్యానమలో ధర్మో మలోఽర్థస్య నిగూహనం। సంప్రమోహమలః కామో భూయస్తద్గుణవర్ధితః॥ 12-123-10 (69690) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। అరిష్టస్య చ సంవాదం కామందస్య చ భారత॥ 12-123-11 (69691) కామందమృషిమాసీనమభివాద్య నరాధిపః। ఆంగోరిష్ఠోఽథ పప్రచ్ఛ కృత్వా సమయమవ్యయం॥ 12-123-12 (69692) యః పాపం కురుతే రాజా కామమోహబలాత్కృతః। ప్రత్యాసన్నస్య తస్యర్షే కిం స్యాత్పాపప్రణాశనం॥ 12-123-13 (69693) అధర్మం ధర్మ ఇతి చ యో మోహాదాచరేన్నరః। తం చాపి ప్రథితం లోకే కథం రాజా నివర్తయేత్॥ 12-123-14 (69694) కామంద ఉవాచ। 12-123-15x (5674) యో ధర్మార్థౌ పరిత్యజ్య కామమేవానువర్తతే। స ధర్మార్థపరిత్యాగాత్ప్రజ్ఞానాశమిహార్చ్ఛతి॥ 12-123-15 (69695) ప్రజ్ఞానాశాత్మకో మోహస్తథా ధర్మార్థనాశకః। తస్మాన్నాస్తికతా చైవ దురాచారశ్చ జాయతే॥ 12-123-16 (69696) దురాచారాన్యదా రాజా ప్రదుష్టాన్న నియచ్ఛతి। తస్మాదుద్విజతే లోకః సర్పాద్వేశ్మగతాదివ॥ 12-123-17 (69697) తం ప్రజా నానురజ్యంతే న విప్రా న చ సాధవః। తతః సంక్షయమాప్నోతి తథా వధ్యత్వమేవ చ॥ 12-123-18 (69698) అపధ్వస్తస్త్వవమతో దుఃఖం జీవతి జీవితం। జీవతే యదపధ్వస్తః శుద్ధం మరణమేవ తత్॥ 12-123-19 (69699) అత్రైతదాహురాచార్యాః పాపస్య పరివర్తనం। సేవితవ్యా త్రయీ విద్యా సత్కారో బ్రాహ్మణేషు చ॥ 12-123-20 (69700) మహామనా భవేద్ధర్మే వివహేచ్చ మహాకులే। బ్రాహ్మణాంశ్చాపి సేవేత క్షమాయుక్తాన్మనస్వినః॥ 12-123-21 (69701) జపేదుదకశీలః స్యాత్సుముఖో న చ నాస్తికః। ధర్మాన్వితాన్సంప్రవిశేద్బహిః ప్లుత్యైవ దుష్కృతం॥ 12-123-22 (69702) ప్రసాదయేన్మధురయా వాచా వాఽప్యథ కర్మణా। ఇత్యస్తీతి వదేన్నిత్యం పరేషాం కీర్తయన్గుణాన్॥ 12-123-23 (69703) అపాపో హ్యేవమాచారః క్షిప్రం బహుమతో భవేత్। పాపాన్యపి హి కృచ్ఛ్రాణి శమయేన్నాత్ర సంశయః॥ 12-123-24 (69704) గురవో హి పరం ధర్మం యం బ్రూయుస్తం తథా కురు। గురూణాం హి ప్రసాదాద్వై శ్రేయః పరమవాప్స్యసి॥ ॥ 12-123-25 (69705) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రయోవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 123॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-123-2 కింమూలాః కిముద్దిశ్య క్రియంత ఇత్యర్థః। ప్రభవత్యస్మాదితి ప్రభవః। కిమేషాముత్పత్తిస్థానం। తేషాం సాహిత్యం కథం పృథక్పృథకవచ కథమితి చత్వారః ప్రశ్నాః॥ 12-123-3 సూచీకటాహన్యాయేన ధర్మార్థకామానాం సాహిత్యమాహ య ఇతి। తే ధర్మార్థకామాస్త్రయోఽపి సజ్జంతే యుగపదుత్పద్యంతే॥ 12-123-7 స్వర్గాదికం బాహ్యం ఫలం విప్రకృష్టం తదర్థా ఏతే విప్రకృష్టాః। ఆత్మజ్ఞానరూపం ఫలం తు సన్నికృష్టం తదర్థా ఏతే సన్నికృష్టాస్తాంశ్చరేత్ సేవేత। ధర్మశ్చిత్తశుద్ధ్యర్థోఽర్థో నిష్కామకర్మార్థః కామో దేహధారణమాత్రార్థః ఇత్యేవమేతే సేవ్యా ఇత్యర్థః। ధర్మాదీన్కామనైష్ఠికాన్కామాంతాంధర్మార్థకామాన్సర్వానపి మనసాపి న త్యజేత్కిముత స్వరూపేణ న త్యజేదిత్యర్థః। కథం తర్హ్యేతాంస్త్యజేదిత్యాహ తపసా విముక్త ఇతి। విచారేణైవ తేభ్యో విముక్తో భవేత్। సంగఫలత్యాగపూర్వకం ధర్మాదీననుతిష్ఠేదితి భావః॥ 12-123-8 అస్మాత్కర్మణ ఇదం ఫలం ప్రాప్స్యే ఇతి బుద్ధిపూర్వం కృతేనాపి కర్మణార్థః కదాచిద్భవతి కదాచిన్నేతి వ్యభిచారః॥ 12-123-9 అర్థార్థం ధర్మాదపి అన్యత్ సేవాకృష్యాదికం భవతీతి న ధర్మైకలభ్యోఽర్థం ఇత్యర్థార్థం ధర్మో న కార్యః। ప్రత్యుత విపరీతమపి అపరం మతమస్తి కేచిద్ధఠేనైవార్థో భవతి స్వభావేన వా దైవేన వేతి మన్యత ఇతి తదర్థమలం ధర్మేణేత్యర్థః। ఏవం ధర్మస్యార్థహేతుత్వం దూరీకృత్యార్థస్యాపి ధర్మహేతుత్వం దూషయతి। అర్థమవాప్యాఽపి జగదనర్థార్థమపాయార్థం భవతి। తథాహి ధనమత్తః సర్వం పాపం కరోతీతి నార్థేన ధర్మోత్పత్తిర్నిత్యాస్తి। అర్థం వినాపి ధర్మోత్పత్తిరస్తీత్యాహాన్యత్రాద్యోపకారకం। స్వార్థే త్రల్। అన్యత్రాన్యదేవోపవాసవ్రతాదికం ఆద్యస్య ధర్మస్యోపకారకం వర్ధకం భవతి॥ 12-123-10 అపధ్యానం ఫలాభిసంధిః। నిగూహనం దానభోగయోరప్రతిపాదనం॥ 12-123-13 ప్రత్యాసన్నస్య పశ్చాత్తప్తస్య॥ 12-123-20 ఏవం నిందితస్య కర్తవ్యమాహ అత్రేతి॥ 12-123-23 తవాస్మీతి వదేన్నిత్యం ఇతి ఝ. పాఠః॥

12-124-0 (69706) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-124-0x (5675) ఇమే జనా మనుష్యేంద్ర ప్రశంసంతి సదా భువి। ధర్మస్య శీలమేవాదౌ తతో మే సంశయో మహాన్॥ 12-124-1 (69707) యది తచ్ఛక్యమస్మాభిర్జ్ఞాతుం ధర్మభూతాం వర। శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్సర్వం యథైతదుపలభ్యతే॥ 12-124-2 (69708) కథం తత్ప్రాప్యతే శీలం శ్రోతుమిచ్ఛామి భారత। కింలక్షణం చ తత్ప్రోక్తం బ్రూహి మే వదతాం వర॥ 12-124-3 (69709) భీష్మ ఉవాచ। 12-124-4x (5676) పురా దుర్యోధనేనేహ ధృతరాష్ట్రాయ మానద। ఆఖ్యాతం తప్యమానేన శ్రియం దృష్ట్వా తవాగతాం॥ 12-124-4 (69710) ఇంద్రప్రస్థే మహారాజ తవ సభ్రాతృకస్య హ। సభాయాం చాపహసనం తత్సర్వం శృణు భారత॥ 12-124-5 (69711) భవతస్తాం సభాం దృష్ట్వా సమృద్ధిం చాప్యనుత్తమాం। దుర్యోధనస్తదా దీనః సర్వం పిత్రే న్యవేదయత్॥ 12-124-6 (69712) శ్రుత్వా హి ధృతరాష్ట్రశ్చ దుర్యోధనవచస్తదా। అబ్రవీత్కర్ణసహితం దుర్యోధనమిదం వచః॥ 12-124-7 (69713) ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ। 12-124-8x (5677) కిమర్థం తప్యసే పుత్ర శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్త్వతః। శ్రుత్వా త్వామనునేష్యామి యది సంయగ్భవిష్యతి॥ 12-124-8 (69714) యదా త్వాం మహదైశ్వర్యం ప్రాప్తం పరపురంజయ। కింకరా భ్రాతరః సర్వే మిత్రసంబంధిబాంధవాః॥ 12-124-9 (69715) ఆచ్ఛాదయసి ప్రావారానశ్నాసి పిశితౌదనం। ఆజానేయా వహంతి త్వాం కస్మాచ్ఛేచసి పుత్రక॥ 12-124-10 (69716) దుర్యోధన ఉవాచ। 12-124-11x (5678) దశ తాత సహస్రాణి స్నాతకానాం మహాత్మనాం। భుంజతే రుక్మపాత్రీభిర్యుధిష్ఠిరనివేశనే॥ 12-124-11 (69717) దృష్ట్వా చ తాం సభాం దివ్యపుష్పఫలాన్వితాం। అశ్వాంస్తిత్తిరకల్మాషాన్రత్నాని వివిధాని చ॥ 12-124-12 (69718) దృష్ట్వా తాం పాండవేయానామృద్ధిమింద్రోపమాం శుభాం। అమిత్రాణాం సుమహతీమనుశోచామి మానద॥ 12-124-13 (69719) ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ। 12-124-14x (5679) యదీచ్ఛసి శ్రియం తాత యాదృశీ సా యుధిష్ఠిరే। విశిష్టాం వా నరశ్రేష్ఠ శీలవాన్భవ పుత్రక॥ 12-124-14 (69720) శీలేన హి త్రయో లోకాః శక్యా జేతుం న సంశయః। న హి కించిదసాధ్యంవై లోకే శీలవతాం సతాం॥ 12-124-15 (69721) ఏకరాత్రేణ మాంధాతా త్ర్యహేణ జనమేజయః। సప్తరాత్రేణ నాభాగః పృథివీం ప్రతిపేదివాన్॥ 12-124-16 (69722) ఏతే హి పార్థివాః సర్వే శీలవంతో యశోన్వితాః। తతస్తేషాం గుణక్రీతా వసుధా స్వయమాగతా॥ 12-124-17 (69723) దుర్యోధన ఉవాచ। 12-124-18x (5680) కథం తత్ప్రాప్యతే శీలం శ్రోతుమిచ్ఛామి భారత। యేన శీలేన సంప్రాప్తాః క్షిప్రమేవ వసుంధరాం॥ 12-124-18 (69724) ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ। 12-124-19x (5681) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। నారదేన పురా వృత్తం శీలమాశ్రిత్య భారత॥ 12-124-19 (69725) ప్రా--దేన హృతం రాజ్యం మహేంద్రస్య మహాత్మనః। శ---మాశ్రిత్య దైత్యేన త్రైలోక్యం చ వశే కృతం॥ 12-124-20 (69726) త--బృహస్పతిం శక్రః ప్రాంజలిః సముపస్థితః। తమువాచ మహాప్రాజ్ఞః శ్రేయ ఇచ్ఛామి వేదితుం॥ 12-124-21 (69727) తతో బృహస్పతిస్తస్మై జ్ఞానం నైశ్రేయసం పరం। కథయామాస భగవాందేవేంద్రాయ కురూద్వహ॥ 12-124-22 (69728) ఏతావచ్ఛ్రేయ ఇత్యేవ బృహస్పతిరభాషత। ఇంద్రస్తు భూయః పప్రచ్ఛ కో విశేషో భవేదితి॥ 12-124-23 (69729) బృహస్పతిరువాచ। 12-124-24x (5682) విశేషోఽస్తి మహాంస్తాత భార్గవస్య మహాత్మనః। తత్రాగమయ భద్రం తే భూయ ఏవ సురోత్తమ॥ 12-124-24 (69730) ఆత్మనస్తు తతః శ్రేయో భార్గవః సుమహాయశాః। జ్ఞానమాగమయత్ప్రీత్యా పునః స పరమద్యుతిః॥ 12-124-25 (69731) తేనాపి సమనుజ్ఞాతో భార్గవేణ మహాత్మనా। శ్రేయోఽస్తీతి పరం భూయః శుక్రమాహ శతక్రతుః॥ 12-124-26 (69732) భార్గవస్త్వాహ సర్వజ్ఞః ప్రహ్లాదస్య మహాత్మనః। జ్ఞానమస్తి విశేషేణేత్యుక్తో హృష్టశ్చ సోఽభవత్॥ 12-124-27 (69733) స తత్ర బ్రాహ్మణో భూత్వా ప్రహ్లాదం పాకశాసనః। స్తుత్వా ప్రోవాచ మేధావీ శ్రేయ ఇచ్ఛామి వేదితుం॥ 12-124-28 (69734) ప్రహ్లాదస్త్వబ్రవీద్విప్రం క్షణో నాస్తి ద్విజోత్తమ। త్రైలోక్యరాజ్యసక్తస్య తతో నోపదిశామి తే॥ 12-124-29 (69735) బ్రాహ్మణస్త్వబ్రవీద్రాజన్యస్మిన్కాలే క్షణో భవేత్। తదోపాదేష్టుమిచ్ఛామి యది కార్యాంతరం భవేత్॥ 12-124-30 (69736) తతః ప్రీతోఽభవద్రాజా ప్రహ్వాదో బ్రహ్మవాదినః। తథేత్యుక్త్వా దదౌ కాలే జ్ఞానతత్త్వం ద్విజే తదా॥ 12-124-31 (69737) బ్రాహ్మణోఽపి యథాన్యాయం గురువృత్తిమనుత్తమాం। చకార సర్వభావేన యద్యచ్చ మనసేచ్ఛతి॥ 12-124-32 (69738) పృష్టశ్చ తేన బహుశః ప్రాప్తం కథమరిందం। త్రైలోక్యరాజ్యం ధర్మజ్ఞ కారణం తద్బ్రవీహి మే। [ప్రహ్లాదోఽపి మహారాజ బ్రాహ్మణం వాక్యమబ్రవీత్॥] 12-124-33 (69739) ప్రహ్లాద ఉవాచ। 12-124-34x (5683) నాసూయామి ద్విజాన్విప్ర రాజాస్మీతి కథంచన। కాంయాని వదతాం తేషాం సంయచ్ఛామి వహామి చ॥ 12-124-34 (69740) తే విస్రబ్ధాః ప్రభాషంతే సంయచ్ఛంతి చ మాం సదా। తేషాం కార్యపథే యుక్తం శుశ్రూషుమనహంకృతం॥ 12-124-35 (69741) ధర్మాత్మానం జితక్రోధం నియతం సంయతేంద్రియం। సమాసించంతి శాస్త్రజ్ఞాః క్షౌద్రం మధ్వివ మక్షికాః॥ 12-124-36 (69742) సోఽహం వాగగ్రవిద్యానాం రసానామవలేహితా। స్వజాత్యానధితిష్ఠామి నక్షత్రాణీవ చంద్రమాః॥ 12-124-37 (69743) ఏతత్పృథివ్యామమృతమేతచ్చక్షురనుత్తమం। యద్బ్రాహ్మణముఖే హవ్యమేతచ్ఛ్రుత్వా ప్రవర్తతే॥ 12-124-38 (69744) ఏతావచ్ఛేయ ఇత్యాహ ప్రహ్లాదో బ్రహ్మవాదినం। శుశ్రూషితస్తేన తదా దైత్యేంద్రో వాక్యమబ్రవీత్॥ 12-124-39 (69745) యథావద్గురువృత్త్యా తే ప్రీతోఽస్మి ద్విజసత్తమ। వరం వృణీష్వ భద్రం తే ప్రదాతాఽస్మి న సంశయః॥ 12-124-40 (69746) కృతమిత్యేవ దైత్యేంద్రమువాచ ద్విజసత్తమః। ప్రహ్లాదస్త్వబ్రవీత్ప్రీతో గృహ్యతాం వర ఇత్యుత॥ 12-124-41 (69747) బ్రాహ్మణ ఉవాచ। 12-124-42x (5684) యది రాజన్ప్రసన్నస్త్వం మమ చేదిచ్ఛసి ప్రియం। భవతః శీలమిచ్ఛామి ప్రాప్నుమేష వరో మమ॥ 12-124-42 (69748) తతః ప్రీతస్తు దైత్యేంద్రో భయమస్యాభవన్మహత్। వరే ప్రదిష్టే విప్రేణ నాల్పచేతాయమిత్యుత॥ 12-124-43 (69749) ఏవమస్త్వితి స ప్రాహ ప్రహ్లాదో విస్మితస్తదా। ఉపాకృత్య తు విప్రాయ వరం దుఃఖాన్వితోఽభవత్॥ 12-124-44 (69750) దత్తే వరే గతే విప్రే చింతాఽసీన్మహతీ తదా। ప్రహ్లాదస్య మహారాజ నిశ్చయం న చ జగ్మివాన్॥ 12-124-45 (69751) తస్య చింతయతస్తావచ్ఛాయాభూతం మహాద్యుతేః। తేజోవిగ్రహవత్తాత శరీరమజహాత్తదా॥ 12-124-46 (69752) తమపృచ్ఛన్మహారాజః ప్రహ్లాదః కో భవానితి। ప్రత్యాహ తం తు శీలోస్మి త్యక్తో గచ్ఛాంయహం త్వయా॥ 12-124-47 (69753) తస్మింద్విజోత్తమే రాజన్వత్స్యాంయహమరిందమ। యోఽసౌ శిష్యత్వమాగంయ త్వయి నిత్యం సమాహితః। ఇత్యుక్త్వాఽంతర్హితం తద్వై శక్రం చాన్వావిశత్ప్రభో॥ 12-124-48 (69754) తస్మింస్తేజసి యాతే తు తాదృగ్రూపస్తతోపరః। శరీరాన్నిః సృతస్తస్య కో భవానితి సోబ్రవీత్॥ 12-124-49 (69755) ధర్మం ప్రహ్లాద మాం విద్ధి యత్రాసౌ ద్విజసత్తమః। తత్ర యాస్యామి దైత్యేంద్ర యతః శీలం తతో హ్యహం॥ 12-124-50 (69756) తతోఽపరో మహారాజ ప్రజ్వలన్నివ తేజసా। శరీరాన్నిః సృతస్తస్య ప్రహ్లాదస్య మహాత్మనః॥ 12-124-51 (69757) కో భవానితి పృష్టశ్చ తమాహ స మహాద్యుతిః। సత్యం విద్ధ్యసురేంద్రాద్య ప్రయాస్యే ధర్మమన్వహం॥ 12-124-52 (69758) తస్మిన్ననుగతే ధర్మం పురుషే పురుషోఽపరః। నిశ్చక్రామ తతస్తస్మాత్పృష్టశ్చాహ మహాతపాః॥ 12-124-53 (69759) వృత్తం ప్రహ్లాద మాం విద్ధి యతః సత్యం తతో హ్యహం। తస్మిన్గతే మహాశ్వేతా శరీరాత్తస్య నిర్యయౌ॥ 12-124-54 (69760) పృష్టశ్చాహ బలం విద్ధి యతో వృత్తమహం తతః। ఇత్యుక్త్వా ప్రయయౌ తత్ర యతో వృత్తం నరాధిప॥ 12-124-55 (69761) తతః ప్రభామయీ దేవీ శరీరాత్తస్య నిర్యయౌ। తామపృచ్ఛత్స దైత్యేంద్రః సా శ్రీరిత్యేనమబ్రవీత్॥ 12-124-56 (69762) ఉషితాఽస్మి సుఖం నిత్యం త్వయి సత్యపరాక్రమ। త్వయా యుక్తా గమిష్యామి బలం హ్యనుగతా హ్యహం॥ 12-124-57 (69763) తతో భయం ప్రాదురాసీత్ప్రహ్లాదస్య మహాత్మనః। అపృచ్ఛత చ తాం భూయః క్వ యాసి కమలాలయే॥ 12-124-58 (69764) త్వం హి సత్యవ్రతా దేవీ లోకస్య పరమేశ్వరీ। కశ్చాసౌ బ్రాహ్మణశ్రేష్ఠస్తత్త్వమిచ్ఛామి వేదితుం॥ 12-124-59 (69765) శ్రీరువాచ। 12-124-60x (5685) స శక్తో బ్రహ్మచారీ యస్త్వత్తశ్చైవోపశిక్షితః। త్రైలోక్యే తే యదశ్వర్యం తత్తేనాపహృతం ప్రభో॥ 12-124-60 (69766) శీలేన హి త్రయో లోకాస్త్వయా ధర్మజ్ఞ నిర్జితాః। తద్విజ్ఞాయ సురేంద్రేణ తవ శీలం హృతం ప్రభో॥ 12-124-61 (69767) ధర్మః సత్యం తథా వృత్తం బలం చైవ తథాఽప్యహం। శీలమూలా మహాప్రాజ్ఞ సదా నాస్త్యత్ర సంశయః॥ 12-124-62 (69768) భీష్మ ఉవాచ। 12-124-63x (5686) ఏవముక్త్వా గతా శ్రీస్తు తే చ సర్వే యుధిష్ఠిర। దుర్యోధనస్తు పితరం భూయ ఏవాబ్రవీత్తదా॥ 12-124-63 (69769) శీలస్య తత్త్వమిచ్ఛామి వేత్తుం కౌరవనందన। ప్రాప్యతే చ యథా శీలం తం చోపాయం బ్రవీహి మే॥ 12-124-64 (69770) ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ। 12-124-65x (5687) సోపాయం పూర్వముద్దిష్టం ప్రహ్లాదేన మహాత్మనా। సంక్షేపతస్తు శీలస్య శృణు ప్రాప్తిం నరేశ్వర॥ 12-124-65 (69771) అద్రోహః సర్వభూతేషు కర్మణా మనసా గిరా। అనుగ్రహశ్చ దానం చ శీలమేతత్ప్రశస్యతే॥ 12-124-66 (69772) యదన్యేషాం హితం న స్యాదాత్మనః కర్మ పౌరుషం। అపత్రపేత వా యేన న తత్కుర్యాత్కథంచన॥ 12-124-67 (69773) తత్తు కర్మ తథా కుర్యాద్యేన శ్లాధ్యేత సంసది। శీలం సమాసేనైతత్తే కథితం కురుసత్తమ॥ 12-124-68 (69774) యద్యప్యశీలా నృపతే ప్రాప్నువంతి శ్రియం క్వచిత్। న భుంజతే చిరం తాత సమూలాశ్చ పతంతి తే॥ 12-124-69 (69775) ధృతరాష్ట్ర ఉవాచ। 12-124-70x (5688) ఏతద్విదిత్వా తత్త్వేన శీలవాన్భవ పుత్రక। యదీచ్ఛసి శ్రియం తాత సువిశిష్టాం యుధిష్ఠిరాత్। `అధికాం చాపి రాజేంద్ర తతస్త్వం శీలవాన్భవా॥' 12-124-70 (69776) భీష్మ ఉవాచ। 12-124-71x (5689) ఏతత్కథితవాన్పుత్రే ధృతరాష్ట్రో మహీపతిః। ఏతత్కురుష్వ కౌంతేయ తతః ప్రాప్స్యసి తత్ఫలం॥ ॥ 12-124-71 (69777) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి చతుర్విశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 124॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-124-1 ధర్మస్య కారణమితి శేషః॥ 12-124-8 యది సంయగ్భవిష్యసాతి ద. పాఠః॥ 12-124-13 ఋద్ధిం వైశ్రవణీమితి ఝ. పాఠః॥ 12-124-22 నైశ్రేయచసం మోక్షోపయోగి॥ 12-124-23 కో విశేషః। నైశ్రేయసాదపి కింశ్రేయ ఇత్యర్థః॥ 12-124-37 క్షుద్రాభిర్మధుమక్షికాభిర్నిర్మితం క్షౌద్రం మధు। తత్ర మక్షికామధ్వివ మాం తే శాస్త్రేణ సించంతి। వాగగ్రవిద్యానాం వాగగ్రే ఏవం నతు పుస్తకే విద్యా యేషాం తేషాం। సోఽహం వాగంత్యపుష్టానాం మధూనాం పరిలేహితేతి డ. పాఠః॥ 12-124-43 విప్రేణ విప్రాయ। చేతాయమితి సంధిరార్షః॥ 12-124-46 తేజోవిగ్రహవత్ తేజోమయశరీరం శీలం॥ 12-124-64 శీలం సమధిగచ్ఛామీతి థ. పాఠః॥

12-125-0 (69778) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-125-0x (5690) శీలం ప్రధానం పురుషే కథితం తే పితామహ। కథమాశా సముత్పన్నా కా చ సా తద్వదస్వ మే॥ 12-125-1 (69779) సంశయో మే మహానేష సముత్పన్నః పితామహ। ఛేత్తా చ తస్య నాన్యోఽస్తి త్వత్తః పరపురంజయ॥ 12-125-2 (69780) పితామహాశా మహతీ మమాసీద్ధి సుయోధనే। ప్రాప్తే యుద్ధే తు తద్యుక్తం తత్కర్తాఽయమితి ప్రభో॥ 12-125-3 (69781) సర్వస్యాశా సుమహతీ పురుషస్యోపజాయతే। స్యాం విహన్యమానాయాం దుఃఖో మృత్యుర్న సంశయః॥ 12-125-4 (69782) ఽహం హతాశో దుర్బుద్ధిః కృతస్తేన దురాత్మనా। ర్తరాష్ట్రేణ రాజేంద్ర పశ్య మందాత్మతాం మమ॥ 12-125-5 (69783) ఆశాం బృహత్తరీం మన్యే పర్వతాదపి సద్రుమాత్। ఆకాశాదపి వా రాజన్నప్రమేయాఽథవా పునః॥ 12-125-6 (69784) ఏషా చైవ కురుశ్రేష్ఠ దుర్విచింత్యా సుదుర్లభా। దుర్లభత్వాచ్చ పశ్యామి కిమన్యద్దుర్లభం తతః॥ 12-125-7 (69785) భీష్మ ఉవాచ। 12-125-8x (5691) అత్ర తే వర్తయిష్యామి యుధిష్ఠిర నిబోధ మే। ఇతిహాసం సుమిత్రస్య నిర్వృత్తమృషభస్య చ॥ 12-125-8 (69786) సుమిత్రో నామ రాజర్షిర్హైహయో మృగయాం గతః। ససార చ మృగం విద్ధ్వా బాణేనానతపర్వణా॥ 12-125-9 (69787) స మృగో బాణమాదాయ యయావతిపరాక్రమః। స చ రాజా బలీ తూర్ణం ససార మృగమంతికాత్॥ 12-125-10 (69788) తతో నింనం స్థలం చైవ సమృగోఽద్రవదాశుగః। ముహూర్తమివ రాజేంద్ర సమేన స పథాఽగమత్॥ 12-125-11 (69789) తతః స రాజా తారుణ్యాదౌరసన బలేన చ। చచార బాణాసనభృత్సఖంగో హంసవత్తదా॥ 12-125-12 (69790) తతో నదాన్నదీశ్చైవ పల్వలాని వనాని చ। అతిక్రంయాభ్యతిక్రంయ ససారైకో వనేచరః॥ 12-125-13 (69791) స తు తావన్మృగో రాజన్నాసాద్యాసాద్య పార్థివం। పునరభ్యేతి జవనో జవేన మహతా తతః॥ 12-125-14 (69792) స తస్య బాణైర్బహుభిః సమభ్యస్తో వనేచరః। ప్రక్రీడన్నివ రాజేంద్ర పునరభ్యేతి చాంతికం॥ 12-125-15 (69793) పునశ్చ జవమాస్థాయ జవనో మృగయూథపః। [అతీత్యాతీత్య రాజేంద్ర పునరభ్యేతి చాంతికం॥] 12-125-16 (69794) తస్య మర్మచ్ఛిదం ఘోరం సుమిత్రోఽమిత్రకర్శనః। సమాదాయ శరం శ్రేష్ఠం కార్ముకాన్నిరవాసయత్॥ 12-125-17 (69795) [తతో గవ్యూతిమాత్రేణ మృగయూథపయూథపః।] తస్య బాణపథం ముక్త్వా తస్థివాన్ప్రహసన్నివ॥ 12-125-18 (69796) తస్మిన్నిపతితే బాణే భూమౌ జ్వలితతేజసి। ప్రవివేశ మృగోఽరణ్యం మృగం రాజాఽప్యభిద్రవత్॥ ॥ 12-125-19 (69797) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి పంచవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 125॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-125-3 యుక్తం యుద్ధం వినైవ రాజ్యార్ధదానం। కర్తా కరిష్యతి॥ 12-125-7 దుర్లభా దుర్జయా॥ 12-125-12 బాణాసనభృద్ధనుర్ధరః॥ 12-125-15 సమభ్యస్తో బిద్ధః॥

12-126-0 (69798) భీష్మ ఉవాచ। 12-126-0x (5692) ప్రవిశ్య చ మహారణ్యం తాపసానామథాశ్రమం। ఆససాద తతో రాజా శ్రాంతశ్చోపావిశత్తదా॥ 12-126-1 (69799) తం కార్ముకధరం దృష్ట్వా శ్రమార్తం క్షుధితం తదా। సమేత్య ఋషయస్తస్మై పూజాం చక్రుర్యథావిధి॥ 12-126-2 (69800) స పూజామృషిభిర్దత్తాం ప్రతిగృహ్య నరాధిపః। అపృచ్ఛత్తాపసాన్సర్వాంస్తపోవృద్ధిమనుత్తమాం॥ 12-126-3 (69801) తే తస్య రాజ్ఞో వచనం ప్రతిగృహ్య తపోధనాః। ఋషయో రాజశార్దూలమపృచ్ఛంస్తత్ప్రయోజనం॥ 12-126-4 (69802) కేన భద్రముఖార్థేన తపోవనముపాగతః। పదాతిర్బద్ధనిస్త్రింశో ధన్వీ బాణీ నరేశ్వర॥ 12-126-5 (69803) ఏతదిచ్ఛామహే శ్రోతుం కుతః ప్రాప్తోఽసి మానద। కస్మిన్కులే తు జాతస్త్వం కింనామా చాసి బ్రూహి నః॥ 12-126-6 (69804) తతః స రాజా సర్వేభ్యో ద్విజేభ్యః పురుషర్షభ। ఆచఖ్యౌ తద్యథావృత్తం పరిచర్యాం చ భారత॥ 12-126-7 (69805) హైహయానాం కులే జాతః సుమిత్రోఽమిత్రకర్శనః। చరామి మృగయూథాని నిఘ్రన్బాణైః సహస్రశః॥ 12-126-8 (69806) బలేన మహతా బ్రహ్మన్సామాత్యః సావరోధకః। మృగస్తు విద్ధో బాణేన మయా సరతి శల్యవాన్॥ 12-126-9 (69807) తం ద్రవంతమనుప్రాప్తో వనమేతద్యదృచ్ఛయా। భవత్సకాశం నష్టశ్రీర్హతాశః శ్రమకర్శితః॥ 12-126-10 (69808) కింను దుఃఖమతోఽన్యద్వై యదహం శ్రమకర్శితః। భవతామాశ్రమం ప్రాప్తో హతాశో భ్రష్టలక్షణః॥ 12-126-11 (69809) న రాజలక్షణత్యాగః పునరస్య తపోధనాః। దుఃఖం కరోతి మే తీవ్రం యథాఽఽశా విహతా మమ॥ 12-126-12 (69810) హిమవాన్వా మహాశైలః సముద్రో వా మహోదధిః। మహత్త్వాన్నాన్వపద్యేతాం రోదస్యోరంతరం యథా॥ 12-126-13 (69811) ఆశాయాస్తపసి శ్రేష్ఠాస్తథా నాంతమహం గతః। భవతాం విదితం సర్వం సర్వజ్ఞా హి తపోధనాః॥ 12-126-14 (69812) భవంతః సుమహాభాగాస్తస్మాత్పృచ్ఛామి సంశయం। ఆశావాన్పురుషో యః స్యాదంతరిక్షమథాపి వా॥ 12-126-15 (69813) కింను జ్యాయస్తరం లోకే మహత్త్వే ప్రతిభాతి వః। ఏతదిచ్ఛామి తత్త్వేన శ్రోతుం కిమిహ దుర్లభం॥ 12-126-16 (69814) యది గుహ్యం న వో నిత్యం తదా ప్రబ్రూత మా చిరం। న హి గుహ్యతమం శ్రోతుమిచ్ఛామి ద్విజపుంగవాః॥ 12-126-17 (69815) భవత్తపోవిఘాతో వా యేన స్యాద్విరమే తతః। యది వాఽస్తి కథాయోగో యోఽయం ప్రశ్నో మయేరితః॥ 12-126-18 (69816) ఏతత్కారణసామర్థ్యం శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్త్వతః। భవంతోఽపి తపోనిత్యా బ్రూయురేతత్సమాహితాః॥ ॥ 12-126-19 (69817) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి షఙ్వింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 126॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-126-5 హే భద్రముఖ॥ 12-126-12 ఆశా మృగాశా॥ 12-126-13 హిమవానుచ్చత్వేన మహోదధిర్వితతత్వేన చ గగనాంతం నాన్వపద్యేతాం। తస్య తతోఽప్యుచ్చత్వాద్వితతత్వాచ్చ॥ 12-126-15 ఆశావాన్ ఆశాయా మహత్త్వేన తద్వతోఽపి మహత్త్వమంతరిక్షవత్॥ 12-126-17 యద్యగుహ్యం తపోనిత్యం మమ బ్రూతేహ మాచిరమితి థ.ద.పాఠః॥

12-127-0 (69818) భీష్మ ఉవాచ। 12-127-0x (5693) తతస్తేషాం సమేతానామృషీణామృషిసత్తమః। ఋషభో నామ విప్రర్షిర్విస్మయన్నిదమబ్రవీత్॥ 12-127-1 (69819) పురాఽహం రాజశార్దూల తీర్థాన్యనుచరన్ప్రభో। సమాసాదితవాందివ్యం నరనారాయణాశ్రమం॥ 12-127-2 (69820) యత్ర సా బదరీ రంయా సరో వైహాయసం తథా। యత్ర చాశ్వశిరా రాజన్వేదాన్పఠతి శాశ్వతాన్॥ 12-127-3 (69821) తస్మిన్సరసి కృత్వాఽహం విధివత్తర్పణం పురా। పితృణాం దేవతానాం చ తతోశ్రమమియాం తదా॥ 12-127-4 (69822) రమాతే యత్ర తౌ నిత్యం నరనారాయణావృషీ। అదూరాదాశ్రమాత్కించిద్వాసార్థమగమం తదా॥ 12-127-5 (69823) అత్ర చీరాజినధరం కృశముచ్చమతీవ చ। అద్రాక్షమృషిమాయాంతం తనుం నామ తపోనిధిం॥ 12-127-6 (69824) అన్యైర్నరైర్మహాబాహో వపుషాఽప్రతిమం తదా। కృశతా చాపి రాజర్షే న దృష్టా తాదృశీ మయా॥ 12-127-7 (69825) శరీరమపి రాజేంద్ర తను కానిష్ఠికాసమం। గ్రీవా బాహూ తథా పాదౌ కేశాశ్చాద్భుతదర్శనాః॥ 12-127-8 (69826) శిరః కాయానురూపం చ కర్ణౌ నేత్రే తథైవ చ। తస్య వాక్చైవ చేష్టా చ సామాన్యే రాజసత్తమ॥ 12-127-9 (69827) దృష్ట్వాఽహం తం కృశం విప్రం భీతః పరమదుర్మనాః। పాదౌ తస్యాభివాద్యాథ స్థితః ప్రాంజలిరగ్రతః॥ 12-127-10 (69828) నివేద్య నామగోత్రే చ తథా కార్యం నరర్షభ। ప్రదిష్టే చాసనే తేన శనైరహముపావిశం॥ 12-127-11 (69829) తతః స కథయామాస ధర్మార్థసహితాః కథాః। ఋషిమధ్యే మహారాజ తత్ర ధర్మభృతాం వరః॥ 12-127-12 (69830) త--స్తు కథయత్యేవ రాజా రాజీవలోచనః। ఉపయాజ్జవనైరశ్వైః సబలః సావరోధనః॥ 12-127-13 (69831) స్మరంపుత్రమరణ్యే వై నష్టం పరమదుర్మనాః। భూవిద్యుంనపితా శ్రీమాన్వీరద్యుంనో మహాయశాః॥ 12-127-14 (69832) ఇహ ద్రక్ష్యామి తం పుత్రం ద్రక్ష్యామీహేతి భారత। ఏవమాశాకృశో రాజా చరన్వనమిదం పురా॥ 12-127-15 (69833) దుర్లభః స మయా ద్రష్టుం భూయ ఏవ చ ధార్మిక। ఏకః పుత్రో మహారణ్యే నష్ట ఇత్యసకృత్తదా॥ 12-127-16 (69834) న స శక్యో మయా ద్రష్టుమాశా చ మహతీ మమ। తయా పరీతగాత్రోఽహం ముమూర్షుర్నాత్ర సంశయః॥ 12-127-17 (69835) ఏతచ్ఛ్రుత్వా తు భగవాంస్తనుర్మునివరోత్తమః। అవాక్శిరా ధ్యానపరో ముహూర్తమివ తస్థివాన్॥ 12-127-18 (69836) తమనుధ్యాంతమాలక్ష్య రాజా పరమదుర్మనాః। ఉవాచ వాక్యం దీనాత్మా మందమందమివాసకృత్॥ 12-127-19 (69837) దుర్లభం కింను దేవర్షే ఆశాయాశ్చైవ కిం మహత్। బ్రవీతు భగవానేతద్యది గుహ్యం న చేత్తదా॥ 12-127-20 (69838) తనురువాచ। 12-127-21x (5694) మహర్షిర్భగవాంస్తేన పూర్వమాసీద్విమానితః। బాలిశాం బుద్ధిమాస్థాయ మందభాగ్యతయాఽఽత్మనః। అర్థయన్కుశలం రాజన్కాంచనం వల్కలాని చ॥ 12-127-21 (69839) [అవజ్ఞాపూర్వకేనాపి న సంపాదితవాంస్తతః।] నిర్విణ్ణః స తు విప్రర్షిర్నిరాశః సమపద్యత॥ 12-127-22 (69840) ఏవముక్తోఽభివాద్యాథ తమృషిం లోకపూజితం। శ్రాంతోఽవసీదద్ధర్మాత్మా యథా త్వం నరసత్తమ॥ 12-127-23 (69841) అర్ధ్యం తతః సమానీయ పాద్యం చైవ మహాయశాః। ఆరణ్యేనైవ విధినా రాజ్ఞే సర్వం న్యవేదయత్॥ 12-127-24 (69842) తతస్తమృషయః సర్వే పరివార్య నరర్షభం। ఉపావిశన్పురస్కృత్య సప్తర్షయ ఇవ ధ్రువం॥ 12-127-25 (69843) అపృచ్ఛంశ్చైవ తత్రైనం రాజానమపరాజితం। ప్రయోజనమిదం సర్వమాశ్రమస్య ప్రవేశనే॥ ॥ 12-127-26 (69844) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి సప్తవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 127॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-127-3 వైహాయసం విహాయసా గచ్ఛంత్యా మందాకిన్యా వైహాయస్యా ఇదం వైహాయసం॥ 12-127-4 తతోశ్రమం తత ఆశ్రమం మండపం ఇయాం గతవామహ॥ 12-127-5 రేమాతే రజసా యత్రేతి థ. ద. పాఠః॥ 12-127-7 వపుయాఽష్టగుణాన్వితమితి ఝ. పాఠః॥ 12-127-21 తేన తవ పుత్రేణ భూరిద్యుంరేన॥ 12-127-23 ఏవం మునినా ఉక్తః వీరద్యుంనః అవసీదత్ నష్టప్రాయోఽభూదిత్యర్థః॥ 12-127-26 ఏవం మునినా రాజపూజానంతరం ఆగతాః కిమర్థం ఆశ్రమే త్వం ప్రవిష్ట ోఽసీత్య పృచ్ఛన్॥

12-128-0 (69845) రాజోవచా। 12-128-0x (5695) వీరద్యుంన ఇతి ఖ్యాతో రాజాఽహం దిక్షు విశ్రుతః। భూరిద్యుంనం సుతం నష్టమన్వేష్టుం వనమాగతః॥ 12-128-1 (69846) ఏకః పుత్రః స విప్రాగ్ర్య బాల ఏవ చ సోఽనఘః। న దృశ్యతే వనే చాస్మింస్తమన్వేష్టుం చరాంయహం॥ 12-128-2 (69847) ఋషభ ఉవాచ। 12-128-3x (5696) ఇత్యుక్తే తేన వచనే రాజ్ఞా మునిరధోముఖః। తూష్ణీమేవాభవత్తత్ర న చ ప్రత్యుక్తవాన్నృపం॥ 12-128-3 (69848) స హి తేన పురా విప్రో రాజ్ఞా నాత్యర్థమానితః। ఆశాకృతశ్చ రాజేంద్ర తపో దీర్ఘం సమాశ్రితః॥ 12-128-4 (69849) ప్రతిగ్రహమహం రాజ్ఞాం న కరిష్యే కథంచన। అన్యేషాం చైవ వర్ణానామితి కృత్వా ధియం తదా॥ 12-128-5 (69850) ఆశా హి పురుషం బాలమాలాపయతి తస్థూషీ। తామహం వ్యపనేష్యామి ఇతి కృత్వా వ్యవస్థితః। [వీరద్యుంనస్తు తం భూయః పప్రచ్ఛ మునిసత్తమం॥] 12-128-6 (69851) రాజోవాచ। 12-128-7x (5697) ఆశాయాః కించ వృత్తం వై కించేహ భువి దుర్లభం। బ్రవీతు భగవానేతత్త్వం హి ధర్మార్థదర్శివాన్॥ 12-128-7 (69852) ఋషభ ఉవాచ। 12-128-8x (5698) తతః సంస్మృత్య తత్సర్వం స్మారయిష్యన్నివాబ్రవీత్। రాజానం భగవాన్విప్రస్తతః కృశతనుస్తదా॥ 12-128-8 (69853) ఋషిరువాచ। 12-128-9x (5699) కృశత్వేన సమం రాజన్నాశాయా విద్యతే నృప। తస్యా వై దుర్లభత్వాచ్చ ప్రార్థితః పార్థివో మయా॥ 12-128-9 (69854) రాజోవాచ। 12-128-10x (5700) కృశాకృశే మయా బ్రహ్మన్గృహీతే వచనాత్తవ। దుర్లభత్వం చ తస్యైవ వేదవాక్యమివాద్విజే॥ 12-128-10 (69855) సంశయస్తు మహాప్రాజ్ఞ సంజాతో హృదయే మమ। తన్మునే మమ తత్త్వేన వక్తుమర్హసి పృచ్ఛతః॥ 12-128-11 (69856) త్వత్తః కృశతరం కింను బ్రవీతు భగవానిదం। యది గుహ్యం న తే విప్ర లోకే కించేహ దుర్లభం॥ 12-128-12 (69857) కృశ ఉవాచ। 12-128-13x (5701) దుర్లభోఽప్యథవా నాస్తి యోఽర్థీ ధృతిమవాప్నుయాత్। స దుర్లభతరస్తాత యోఽర్థినం నావమన్యతే॥ 12-128-13 (69858) సత్కృత్య నోపక్రియతే పరం శక్త్యా యథార్థతః। యా సక్తా సర్వభూతేషు సాఽఽశా కృశతరీ మయా॥ 12-128-14 (69859) కృతఘ్నేషు చ యా సక్తా నృశంసేష్వలసేషు చ। అపకారిషు చాసక్తా సాఽఽశా కృశతరీ మయా॥ 12-128-15 (69860) ఏకపుత్రః పితా పుత్రే నష్టే వా ప్రోషితేఽపి వా। ప్రవృత్తిం యో న జానాతి సాఽఽశా కృశతరీ మతా॥ 12-128-16 (69861) ప్రసవే చైవ నారీణాం వృద్ధానాం పుత్రకారితా। తథా నరేంద్ర ధనినాం సాఽశా కృశతరీ మతా॥ 12-128-17 (69862) ప్రదానకాంక్షిణీనాం చ కన్యానాం వయసి స్థితే। శ్రుత్వా కథాస్తథాయుక్తాః సాఽఽశా కృశతరీ మతా॥ 12-128-18 (69863) ఏతచ్ఛ్రుత్వా తతో రాజన్స రాజా సావరోధనః। సంస్పృశ్య పాదౌ శిరసా నిపపాత ద్విజర్షభే॥ 12-128-19 (69864) రాజోవాచ। 12-128-20x (5702) ప్రసాదయే త్వాం భగవన్పుత్రేణేచ్ఛామి సంగమం। యదేతదుక్తం భవతా సంప్రతి ద్విజసత్తమ। వృణీష్వ చ వరాన్విప్ర యానిచ్ఛసి యథావిధి। అబ్రవీచ్చైవ తద్వాక్యం రాజా రాజీవలోచనః॥ 12-128-20 (69865) సత్యమేతత్త్వయా విప్ర యథోక్తం నాన్యథా మృషా॥ 12-128-21 (69866) తతః ప్రహస్య భగవాంస్తనుర్ధర్మభృతాం వరః। పుత్రమస్యానయత్క్షిప్రం తపసా చ శ్రుతేన చ॥ 12-128-22 (69867) స సమానీయ తత్పుత్రం తముపాలభ్య పార్థివం। ఆత్మానం దర్శయామాస ధర్మం ధర్మభృతాంవరః॥ 12-128-23 (69868) స దర్శయిత్వా చాత్మానం దివ్యమద్భుతదర్శనం। విపాప్మా విగతక్రోధశ్చచార వనమంతికాత్॥ 12-128-24 (69869) ఏతదౄష్టం మయా రాజంస్త్వత్తశ్చ వచనం శ్రుతం। ఆశామపనయ త్వాశు తతః కృషతరీమిమాం॥ 12-128-25 (69870) భీష్మ ఉవాచ। 12-128-26x (5703) స తథోక్తస్తదా రాజన్నృషభేణ మహాత్మనా। సుమిత్రోఽపానయత్క్షిప్రమాశాం కృశతరీం తతః॥ 12-128-26 (69871) ఏవం త్వమపి కౌంతేయ శ్రుత్వా వాణీమిమాం మమ। స్థిరో భవ మహారాజ హిమవానివ నిశ్చలః॥ 12-128-27 (69872) త్వం హి శ్రుత్వా చ పృష్ట్వా చ కృచ్ఛ్రేష్వర్థేషు తేష్విహ। శ్రుత్వా మమ మహారాజ న సంతప్తుమిహార్హసి॥ ॥ 12-128-28 (69873) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి అష్టావింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 128॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-128-4 ఆశయా కృతః హతః। కృ హింసాయామిత్యస్య రూపం॥ 12-128-9 ఆశాయాః ఆశావతః సమం అన్యత్ కృశత్వేన సమం కిమపి నాస్తి తస్యాః తద్గృహీతార్థస్య॥ 12-128-10 కృశాకృశే య ఆశాజితః స కృశః। యేనాశా జితా స పుష్ట ఇత్యర్థః। తస్యైవ ఆశావిషయస్యైవ॥ 12-128-14 ఆదరేణాశాం ప్రదర్శ్య యోఽర్థినం నోపకురుతే తత్ర యా ఆశా సా అతికృశా। మయా మత్తః। దీనత్వసంపాదకత్వ॥ 12-128-18 తథాయుక్తాః ప్రదానం స్థితమితి శబ్దయుక్తాః॥ 12-128-23 ఉపాలభ్య తత్రాపరాధం స్థాపయిత్వా॥ 12-128-28 మమ మత్తః॥

12-129-0 (69874) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-129-0x (5704) నామృతస్యేవ పర్యాప్తిర్మమాస్తి బ్రువతి త్వయి। [యథాహి స్వాత్మవృత్తిస్థస్తథా తృప్తోఽస్మి భారత॥] 12-129-1 (69875) తస్మాత్కథయ భూయోఽపి త్వం మమేహ పితామహ। [న హి తృప్తిమహం యామి పిబంధర్మామృతం హి తే॥] 12-129-2 (69876) భీష్మ ఉవాచ। 12-129-2x (5705) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। గౌతమస్య చ సంవాదం యమస్య చ మహాత్మనః॥ 12-129-3 (69877) పారియాత్రం గిరిం ప్రాప్య గౌతమస్యాశ్రమో మహాన్। వసతే గౌతమో యత్ర తపసా దగ్ధకిల్విషః॥ 12-129-4 (69878) పృష్టిం వర్షసహస్రాణి సోఽతప్యద్గౌతమస్తపః। తముగ్రతపసా యుక్తం భావితం సుమహామునిం॥ 12-129-5 (69879) ఉపయాతో నరవ్యాఘ్ర లోకపాలో యమస్తదా। తమపశ్యత్సుతపసమృషిం వై గౌతమం తదా॥ 12-129-6 (69880) స తం విదిత్వా బ్రహ్మర్షియేమమాగతమోజసా। ప్రాంజలిః ప్రణతో భూత్వా ఉపసృప్తస్తపోధనః॥ 12-129-7 (69881) తం ధర్మరాజో దృష్ట్వైవ నమస్కృత్య ద్విజోత్తమం। న్యమంత్రయత ధర్మేణ క్రియతాం కిమితి బ్రువన్॥ 12-129-8 (69882) గౌతమ ఉవాచ। 12-129-9x (5706) మాతాపితృభ్యామానృణ్యం కిం కృత్వా సమవాప్నుయాత్। కథం చ లోకానాప్నోతి పురుషో దుర్లభాఞ్శుభాన్॥ 12-129-9 (69883) యమ ఉవాచ। 12-129-10x (5707) తపః శౌచవతా నిత్యం సత్యధర్మరతేన చ। మాతాపిత్రోరహరహః పూజనం కార్యమంజసా॥ 12-129-10 (69884) అశ్వమేధైశ్చ యష్టవ్యం బహుభిః స్వాప్తదక్షిణైః। తేన లోకానవాప్నోతి పురుషోఽద్భుతదర్శనాన్॥ ॥ 12-129-11 (69885) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి ఏకోనత్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 129॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-129-1 పర్యాప్తిరలంభావస్తృప్తిరితి యావత్॥ 12-129-8 న్యమంత్రయత తం సుముఖీకృతవాన్॥ 12-129-11 అశ్వమేధైరితి స్వధర్మమాత్రస్యోపలక్షణం॥

12-130-0 (69902) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-130-0x (5709) త్రైః ప్రహీయమాణస్య బహ్వమిత్రస్య కా గతిః। -- సంక్షీణకోశస్య బలహీనస్య భారత॥ 12-130-1 (69903) --మాత్యసహాయస్య శ్రుతమంత్రస్య సర్వతః। జ్యాత్ప్రచ్యవమానస్య గతిమన్యామపశ్యతః॥ 12-130-2 (69904) పరచక్రాభియాతస్య పరరాష్ట్రాణి మృద్గతః। విగ్రహే వర్తమానస్య దుర్బలస్య బలీయసా॥ 12-130-3 (69905) అసంవిహితరాష్ట్రస్య దేశకాలావజానతః। అప్రాప్యం చ భవేత్సాంత్వం భేదో వాఽప్యతిపీడనాత్। 12-130-4 (69906) జీవితం త్వర్థహేతోర్వా తత్ర కిం సుకృతం భవేత్॥ 12-130-5 (69907) భీష్మ ఉవాచ। గుహ్యాం మా ధర్మమప్రాక్షీరతీవ భరతర్షభ। 12-130-6x (5710) ప్రవక్తుం నోత్సహే పృష్టో ధర్మమేతం యుధిష్ఠిర॥ ధర్మో హ్యణీయాన్వచనాద్వుద్ధేశ్చ భరతర్షభ। శ్రుత్వౌపంయం సదాచారైః సాధుర్భవతి స క్వచిత్॥ 12-130-6 (69908) కర్మణా బుద్ధిపూర్వేణ భవత్యాఢ్యే న వా పునః। తాదృశోఽయమనుప్రశ్నస్తద్ధ్యాయస్వ స్వయా ధియా॥ 12-130-7 (69909) ఉపాయం ధర్మబహులం యాత్రార్థం శృణు భారత। నాహమేతాదృశే ధర్మే బుభూషే ధర్మకారణాత్॥ 12-130-8 (69910) దుఃఖాదాన ఇహ హ్యేష స్యాత్తు పశ్చాత్క్షమో మమ। అభిగంయ మతీనాం హి సర్వాసామేవ నిశ్చయం॥ 12-130-9 (69911) యథాయథా హి పురుషో నిత్యం శాస్త్రమవేక్షతే। తథాతథా విజానాతి విజ్ఞానం చాస్య రోచతే॥ 12-130-10 (69912) అవిజ్ఞానాదయోగో హి పురుషస్యోపజాయతే। విజ్ఞానాదపి యోగశ్చ యోగో భూతికరః పరః॥ 12-130-11 (69913) అశంకమానో వచనమనసూయురిదం శృణు। రాజ్ఞః కోశక్షయాదేవ జాయతే బలసంక్షయః॥ 12-130-12 (69914) కోశం సంజనయేద్రాజా నిత్యమేభ్యో యథాబలం। కాలం ప్రాప్యానుగృహ్ణీయాదేష ధర్మోఽత్ర సాంప్రతం॥ 12-130-13 (69915) ఉపాయధర్మం ప్రాప్యైనం పూర్వైరాచరితం జనైః। అన్యో ధర్మః సమర్థానామాపత్స్వల్పశ్చ భారత॥ 12-130-14 (69916) ప్రకార్యం ప్రోచ్యతే ధర్మో వృత్తిర్ధర్మే గరీయసీ। ధర్మం ప్రాప్య యథాన్యాయం న బలీయాన్నిషీదతి॥ 12-130-15 (69917) యస్మాద్ధర్మస్యోపచితిరేకాంతేన న విద్యతే। తస్మాదాపద్యధర్మోఽపి శ్రూయతే ధర్మలక్షణః॥ 12-130-16 (69918) అధర్మో జాయతే తస్మిన్నితి వై కవయో విదుః। అనంతరం క్షత్రియస్య తత్ర కిం విచికిత్స్యతే॥ 12-130-17 (69919) యథాస్య ధర్మో న గ్లాయేన్నేయాచ్ఛత్రువశం యథా। తత్కర్తవ్యమిహేత్యాహుర్నాత్మానమవసాదయేత్॥ 12-130-18 (69920) సర్వాత్మనైవ ధర్మస్య న పరస్య న చాత్మనః। సర్వోపాయైరుజ్జిహీర్షేదాత్మానమితి నిశ్చయః॥ 12-130-19 (69921) తత్ర ధర్మవిదస్తాత నిశ్చయో ధర్మనైపుణైః। ఉద్యమం జీవనం క్షాత్రే బాహువీర్యాదితి శ్రుతిః॥ 12-130-20 (69922) క్షత్రియో వృత్తిసంరోధే కస్య నాదాతుమర్హతి। అన్యత్ర తాపసస్వాచ్చ శ్రోత్రియస్వాచ్చ భారత॥ 12-130-21 (69923) యథా వై బ్రాహ్మణః సీదన్నయాజ్యమపి యాజయేత్। అభోజ్యమపి చాశ్నీయాత్తత్రేదం నాత్ర సంశయః॥ 12-130-22 (69924) పీడితస్య కిమద్వారముత్పథేనార్దితస్య చ। అద్వారతః ప్రద్రవతి యథా భవతి పీడితః॥ 12-130-23 (69925) తస్య కోశబలగ్లాన్యాం సర్వలోకపరాభవః। భైక్షచర్యా న విహితా న చ విట్శూద్రజీవికా॥ 12-130-24 (69926) స్వధర్మానంతరావృత్తిర్యాఽన్యామనుపజీవతః। జహతః ప్రథమం కల్పమనుకల్పేన జీవనం॥ 12-130-25 (69927) ఆపద్గతేన ధర్మాణామన్యాయేనోపజీవనం। అపి హ్యేతద్బ్రాహ్మణేషు దృష్టం వృత్తిపరిక్షయే॥ 12-130-26 (69928) క్షత్రియే సంశయః కస్మాదిత్యేత్నిశ్చితం సదా। ఆదదీత విశిష్టేభ్యో నావసీదేత్కథంచన॥ 12-130-27 (69929) ఆర్తానాం రక్షితారం చ ప్రజానాం క్షత్రియం విదుః। తస్మాత్సంరక్షతా కార్యమాదానం క్షత్రబంధునా॥ 12-130-28 (69930) అన్యత్రాపి విహింసాయా వృత్తిర్నేహాస్తి కస్యచిత్। అప్యరణ్యసముత్థస్య ఏకస్య చరతో మునేః॥ 12-130-29 (69931) న శంఖలిఖితాం వృత్తిం శక్యమాస్థాయ జీవితుం। విశేషతః కురుశ్రేష్ఠ ప్రజాపాలనమీప్సతా॥ 12-130-30 (69932) పరస్పరాభిహరణం రాజ్ఞా రాష్ట్రేణ చాపది। నిత్యమేవ హి కర్తవ్యమేష ధర్మః సనాతనః॥ 12-130-31 (69933) రాజా రాష్ట్రం యథాపత్సు ద్రవ్యౌధైః పరిరక్షతి। రాష్ట్రేణ రాజా వ్యసనే పరిరక్ష్యస్తథా భవేత్॥ 12-130-32 (69934) కోశం దణ్·డం బలం మిత్రం యదన్యదపి సంచితం। న కుర్వీతాంతరం రాష్ట్రే రాజా పరిగతః క్షుధా॥ 12-130-33 (69935) బీజం భక్తేన సంపాద్యమితి ధర్మవిదో విదుః। అత్రైతచ్ఛంబరస్యాహుర్మహామాయస్య దర్శనం॥ 12-130-34 (69936) ధిక్తస్య జీవితం రాజ్ఞో రాష్ట్రం యస్యావసీదతి। అవృత్త్యాన్యమనుష్యోఽపి యో వైదేశిక ఇత్యపి॥ 12-130-35 (69937) రాజ్ఞః కోశబలం మూలం కోశమూలం పునర్బలం। తన్మూలం సర్వధర్మాణాం ధర్మమూలాః పునః ప్రజాః॥ 12-130-36 (69938) నాన్యానపీడయిత్వేహ కోశః శక్యః కుతో బలం। తదర్థం పీడయిత్వా చ న దోషం ప్రాప్నుమర్హతి॥ 12-130-37 (69939) అకార్యమపి కార్యార్థం క్రియతే యజ్ఞకర్మసు। ఏతస్మిన్కారణే రాజా న దోషం ప్రాప్నుమర్హతి॥ 12-130-38 (69940) అర్థార్థమన్యద్భవతి విపరీతమథాపరం। అనర్థార్థమథాప్యన్యత్తత్సర్వం హ్యర్థకారణం। ఏవం బుద్ధ్యా సంప్రపశ్యేన్మేధావీ కార్యనిశ్చయం॥ 12-130-39 (69941) యజ్ఞార్థమన్యద్భవతి యజ్ఞోఽన్యార్థస్తథాః పరః। యజ్ఞస్వార్థార్థమేవాన్యత్తత్సర్వం యజ్ఞసాధకం॥ 12-130-40 (69942) ఉపమామత్ర వక్ష్యామి ధర్మతత్త్వప్రకాశినీం॥ 12-130-41 (69943) యూపం ఛిందంతి యజ్ఞార్థం తత్ర యే పరిపంథిః। ద్రుమాః కేచన సామంతా ధ్రువం ఛిందంతి తానపి॥ 12-130-42 (69944) తే చాపి నిపతంతోఽన్యాన్నిఘ్నంత్యపి వనస్పతీన్। ఏవం కోశస్య మహతో యే నరాః పరిపంథినః। తానహత్వా న పశ్యామి సిద్ధిమత్ర పరంతప॥ 12-130-43 (69945) ధనేన జయతే లోకమిమం చాముం చ భారత। సత్యం చ ధర్మవచనం యథా నాస్త్యధనస్తథా॥ 12-130-44 (69946) సర్వోపాయైరాదదీత ధనం యజ్ఞప్రయోజనం। న తుల్యదోషః స్యాదేవం కార్యాకార్యేషు భారత॥ 12-130-45 (69947) నోభౌ సభవతో రాజన్కథంచిదపి భారత। న హ్యరణ్యేషు పశ్యామి ధనవృద్ధానహం క్వచిత్॥ 12-130-46 (69948) యదిదం దృశ్యతే విత్తం పృథివ్యామిహ కించన। మమేదం స్యాన్మమేదం స్యాదిత్యేవం మన్యతే జనః॥ 12-130-47 (69949) న చ రాజ్ఞః సమో ధర్మః కశ్చిదస్తి కథంచన। ధర్మః సంశబ్దితో రాజ్ఞామాపదర్థస్తతోఽన్యథా॥ 12-130-48 (69950) జ్ఞానేన కర్మణా చాన్యే తపంత్యన్యే తపస్వినః। బుద్ధ్యా దాక్ష్యేణ చైవాన్యే చిన్వంతి ధనసంచయాన్॥ 12-130-49 (69951) అధనం దుర్బలం ప్రాహుర్ధనేన బలవాన్భవేత్। సర్వం బలవతః ప్రాప్యం సర్వం తరతి కోశవాన్॥ 12-130-50 (69952) కోశో ధర్మశ్చ కామశ్చ పరలోకస్తథా హ్యయం। తం ధర్మేణ విలిప్సేత నాధర్మేణ కదాచన॥ ॥ 12-130-51 (69953)

ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శతసాహస్త్రికాయాం సంహితాయాం వైయాసిక్యాం శాంతిపర్వణి రాజధర్మపర్వణి త్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 130॥ సమాప్తం చ రాజధర్మపర్వ ॥ 1॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-130-2 సర్వతః సర్వైః॥ 12-130-3 పరస్య చక్రం రాష్ట్రం ప్రత్యభియాతస్య। బలీయసా సార్ధం॥ 12-130-4 అసంవిహితమసంయగ్రక్షితం రాష్ట్రం యేన తస్య। అతిపీడనాత్ పరకీయామాత్యాదీనాం భేదోఽప్యప్రాప్యః॥ 12-130-5 మా మామప్రాక్షీః పృష్టవానసి। గుహ్యం ధర్మజ మా ప్రాక్షీరతీవ భరతర్షభ। అపృష్టో నోత్సంహే వక్తుం ధర్మమేతం యుధిష్ఠిరేతి ఝ. పాఠః॥ 12-130-6 వచనాచ్ఛాస్త్రాత్॥ 12-130-8 యాత్రార్థం రాజ్ఞాం వ్యవహారనిర్వాహార్థం। బుభూషే ప్రాప్తుమిచ్ఛామి॥ 12-130-9 ఏష ఉపాయో దుఃఖాదానః అజానాం దుఃఖేనాఽఽదీయతేంగీక్రియతే॥ 12-130-11 అయోగ ఉపాయాభావః॥ 12-130-13 అనుగృహ్ణీయాత్ ప్రాక్కర్షితాః ప్రజా ఇతి శేషః॥ 12-130-14 ఉపాయధర్మముపధర్మం। అముఖ్యధర్మమితియావత్॥ 12-130-17 అనంతరం ఆపన్నివృత్త్యుత్తరం తత్ర పూర్వోక్తాధర్మే కిం విచికిత్స్యతే ప్రాయశ్చిత్తాదికం కరాగ్రహణాదికం చ విధీయతే దోషపరిహారార్థమిత్యర్థః॥ 12-130-19 ధర్మస్యేతి కర్మణిషష్ఠీ। పరస్య ధర్మం నోజ్జిహీ ర్షేత్రాప్యాత్మనో ధర్మముజ్జిహీర్షేదపి తు ఆత్మాన మేవ ఉజ్జిహీర్షేత్। స్వపరధర్మలోపేఽప్యాత్మానమేవోద్ధర్తుమిచ్ఛేదిత్యర్థః॥ 12-130-30 శంఖేలలాటాస్థ్ని ఛిఖితాం వృత్తిం। దిష్టమాత్రాలంబినా రాజ్ఞ జీవితం న శక్యం॥ 12-130-33 అంతరం దూరతః॥ 12-130-34 బీజభక్తేన సంపాదితం చేదగ్రే భక్తదౌర్వల్యం యథాభవతి ఏవమత్యధే రాజా ప్రజాభిర్న రక్షితో నశ్యతి। నష్టే చ తస్మిన్సర్వాః ప్రజా అపి నశ్యంతీత్యర్థః। ఏతత్పూర్వార్ధోక్తం దర్శనం శాస్త్రం॥ 12-130-35 అవృత్త్యా జీవికాయా అభావేన యస్య రాష్ట్రం అవసీదతి యో వా అమనుష్యః యో వా వైదేశికో దేశాంతరోపజీవీ తస్య రాజ్ఞో జీవీతం ధిక్॥ 12-130-36 రాజ్ఞో మూలం కోశో బలం చ। కోశో బలస్య మూల తద్బలం ధర్మాణాం మూలం। అతః సర్వస్య మూలభూతం కోశం వర్ధయేత్॥ 12-130-39 అన్యత్ ఆపది ప్రజాపీడనమప్యర్థార్థం భవతి। అ అపీడనం విపరీతం అనర్థార్థం భవతి। యదప్యన్యత్ అనర్థార్థం అర్థాభావార్థం కుంజరపాలాది భవతి తదేవేహార్థస్య కారణం ఉత్పాదకం భవతి॥ 12-130-40 యథా పశ్వాదికం యజ్ఞార్థం యజ్ఞశ్చ చిత్తసంస్కారార్థః। పశ్వాదికం యజ్ఞః సంస్కారశ్చేతి త్రయం అర్థార్థం మోక్షార్థం భవతి। ఏవం దణ్·డః కోశార్థం కోశో బలార్థం బలం శత్రుపరాభవార్థం। కోశో బలం జయశ్చేతి త్రయం రాష్ట్రపుష్ట్యర్థమితి భావః॥ 12-130-42 సామంతాః ప్రతిపక్షభూతాః॥ 12-130-44 యథా నాస్త్యధనస్తథేతి జీవన్మృతత్వమధనస్యోక్తం॥ 12-130-45 కార్యాకార్యేషు విహితనిషిద్ధేషు ఆపది ప్రజాపీడనం విహితం తదేవానాపది నిషిద్ధం। తథాభూతేష్వర్థేషు తుల్యదోషో న స్యాద్దేశకాలానుసారేణ కార్యమప్యకార్యం భవత్యకార్యమపి కార్యం భవతి తత్ర విపరీతం న ప్రతిపద్యేతేతి భావః॥ 12-130-46 ఉభౌ ధనసంగ్రహత్యాగావేకస్మిన్పురుషే న సంభవతః॥ 12-130-47 అన్యేషు త్యాగార్థసంభవమాహ యదిదమితి॥ 12-130-48 న చ రాజ్యసమో ధర్మ ఇతి ఝ. పాఠః। అనాపద్యేవ రాజ్ఞో బహుకరాదానం పాపమూలమాపది తు న తత్తథా భవతీత్యర్థః॥

12-131-0 (69954) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-131-0x (5711) క్షీణస్య దీర్ఘసూత్రస్య సానుక్రోశస్య బంధుషు। పరిశంకితముఖ్యస్య దుష్టమంత్రస్య భారత॥ 12-131-1 (69955) విరక్తరాజ్యపౌరస్య నిర్ద్రవ్యనిచయస్య చ। అసంభావితమిత్రస్య భిన్నామాత్యస్య సర్వతః॥ 12-131-2 (69956) పరచక్రాభియాతస్య దుర్బలస్య బలీయసా। ఆపన్నచేతసో బ్రూహి కిం కార్యమవశిష్యతే॥ 12-131-3 (69957) భీష్మ ఉవాచ। 12-131-4x (5712) బాహ్యశ్చేద్విజిగీషుః స్యాద్ధర్మార్థకుశలః శుచిః। జవేన సంధిం కుర్వీత పూర్వం పూర్వం విమోక్షయేత్॥ 12-131-4 (69958) [యోఽధర్మవిజిగీషుః స్యాద్బలవాన్పాపనిశ్చయః।] ఆత్మనః సన్నిరోధేన సంధిం తేనాపి రోచయేత్॥ 12-131-5 (69959) అపాస్య రాజధానీం వా తరేదన్యేన వాఽఽపదం। తద్భావభావో ద్రవ్యాణి జీవన్పునరుపార్జయేత్॥ 12-131-6 (69960) యాస్తు కోశబలత్యాగాచ్ఛక్యాస్తరితుమాపదః। కస్తత్రాధికమాత్మానం సంత్యజేదర్థధర్మవిత్॥ 12-131-7 (69961) అపరాధాజ్జుగుప్సేత కా సపత్నధనే దయా। న త్వేవాత్మా ప్రదాతవ్యః శక్యే సతి కథంచన॥ 12-131-8 (69962) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-131-9x (5713) ఆభ్యంతరే చ కుపితే బాహ్యే చోపనిపీడితే। క్షీణే కోశే శ్రుతే మంత్రే కిం కార్యమవశిష్యతే॥ 12-131-9 (69963) భీష్మ ఉవాచ। 12-131-10x (5714) క్షిప్రం వా సంధికామః స్యాత్క్షిప్రం వా తీక్ష్ణవిక్రమ। యదాఽపనయనం క్షిప్రమేతద్వై సాంపరాయికం॥ 12-131-10 (69964) అనురక్తేన పుష్టేన హృష్టేన జగతీపతిః। అల్పేనాపి స్వసైన్యేన భూమిం జయతి భూమిపః॥ 12-131-11 (69965) హతో వా దివమారోహేద్ధత్వా చ సుఖమావహేత్। యుద్ధే హి సంత్యజన్ప్రాణాఞ్శక్రస్యైతి సలోకతాం॥ 12-131-12 (69966) సర్వలోకాగసం కృత్వా మృదుత్వం గంతుమేవ చ। విశ్వాసాద్వినయం కుర్యాత్సంజహ్యాద్వాఽప్యుపానహౌ॥ 12-131-13 (69967) అపచిక్రమిషుః క్షిప్రం సేనాం స్వాం పరిసాంత్వయన్। విలంఘయిత్వా సత్రేణ తతః స్వయముపక్రమేత్॥ ॥ 12-131-14 (69968) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి ఏకత్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 131॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-131-1 సానుక్రోశస్య బంధుక్షయభయాత్ యోద్ధుమనిచ్ఛతః। పరిశంకితముఖ్యస్య అమాత్యేషు శంకావతః॥ 12-131-2 ద్రవ్యాభావాదేవ న సంభావితాని ఆవర్జితాని మిత్రాణి యేన తస్య భిన్నాః శత్రుభిర్దదీ కృతా అమాత్యా యస్య॥ 12-131-3 బలీయసా శత్రుణా ఆపన్నం వాక్రు లీకృతం చేతో యస్య॥ 12-131-4 మోక్షయేత్ సాంనైవేత్యర్థః॥ 12-131-5 అధర్మప్రధానో విజిగీషురధర్మవిజిగీషుః॥ 12-131-7 దుష్టతమే తు రాజ్యధనం త్యక్త్వా ఆత్మానం రక్షేదిత్యాహ యాస్త్వితి। యాస్తు స్యుః కేవలత్యాగాదితి డ. థ. పాఠః॥ 12-131-9 ఆభ్యంతరేఽమాత్యాదౌ బాహ్యోదుర్గరాష్ట్రాదౌ॥ 12-131-10 ధర్మిష్ఠే బాహ్యే క్షిప్రం సంధిః। అధర్మి తు --- కర్తవ్యః। యదా త్వేవం తదా అపనయనం శత్రో----। అథవా సాంపరాయికం ధర్మయుద్ధేన మరణే పర-- కహితం భవతి॥ 12-131-13 విశ్వాసాత్ విశ్వాసం ప్రాపయ్య విక్యం కుర్యాత్ మృదుర్భవేత్। నతు యుద్ధమేవ హఠేన శ్రయేత్॥

12-132-0 (69969) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-132-0x (5715) హీనే పరమకే ధర్మే సర్వలోకాతిలంఘనే। సర్వస్మిందస్యుసాద్భూతే పృథివ్యాముపజీవనే॥ 12-132-1 (69970) కేన స్విద్బ్రాహ్మణో జీవేజ్జఘన్యే కాల ఆగతే। అసంత్యజన్పుత్రపౌత్రాననుక్రోశాత్పితామహ॥ 12-132-2 (69971) భీష్మ ఉవాచ। 12-132-3x (5716) విజ్ఞానబలమాస్థాయ జీవితవ్యం తథా గతే। సర్వం సాధ్వర్థమేవేదమసాధ్వర్థం న కించన॥ 12-132-3 (69972) అసాధుభ్యోఽర్థమాదాయ సాధుభ్యో యః ప్రయచ్ఛతి। ఆత్మానం సంక్రమం కృత్వా కృచ్ఛ్రధర్మకృదేవ సః॥ 12-132-4 (69973) అరోషేణాత్మనో రాజన్రాజ్యే స్థితిమకోపయన్। అదత్తమప్యాదదీత్ భ్రాతుర్విత్తం మమేతి వా॥ 12-132-5 (69974) విజ్ఞానబలపూతో యో వర్తతే నిందితేష్వపి। వృత్తివిజ్ఞానవాంధీరః కస్తం వక్తుమిహార్హతి॥ 12-132-6 (69975) యేషాం బహుకృతా బుద్ధిస్తేషామన్యా న రోచతే। యజసా తే ప్రవర్తంతే బలవంతో యుధిష్ఠిర॥ 12-132-7 (69976) యదైవ ప్రకృతం శాస్త్రం జనస్తదనువర్తతే। యదైవమధ్యాసేవంతే మేధ్రావీ వాఽప్యథోత్తరం॥ 12-132-8 (69977) ఋత్విక్పురోహితాచార్యాన్సత్కృతానభిసత్కృతాన్। న బ్రాహ్మణాన్ఘాతయీత దోషాన్ప్రాప్నోతి ఘాతయన్॥ 12-132-9 (69978) ఏతత్ప్రమాణం లోకస్య చక్షురేతత్సాతనం। తత్ప్రమాణోఽవగాహేత తేన తత్సాధ్వసాధు వా॥ 12-132-10 (69979) హవో గ్రామవాస్తవ్యా దోషాన్బ్రూయుః పరస్పరం। న తేషాం వచనాద్రాజా సత్కుర్యాద్ధాతయీత వా॥ 12-132-11 (69980) న వాచ్యః పరివాదో వై న శ్రోతవ్యః కథంచన। కర్ణౌ తత్ర పిధాతవ్యౌ గంతవ్యం వా తతోఽన్యతః॥ 12-132-12 (69981) న సతాం శీలమేతద్వై పరివాదో న పైశునం। గుణానామేవ వక్తారః సంతో నిత్యం యుధిష్ఠిర॥ 12-132-13 (69982) యథా సమధురౌ దంయౌ సుదాంతౌ సాధువాహినౌ। ధురముద్యంయ వహతస్తథా వర్తేత వై నృపః॥ 12-132-14 (69983) యథాయథాఽస్య బహవః సహాయాః స్యుస్తథా చరేత్। ఆచారమేవ మన్యంతే గరీయో ధర్మలక్షణం॥ 12-132-15 (69984) అపరే నైవమిచ్ఛంతి యే శంఖలిఖింతప్రియాః। అర్థే క్షీణేఽథవా లుబ్ధాస్తే బ్రూయుర్వాక్యమీదృశం॥ 12-132-16 (69985) ఆర్షమష్యత్ర పశ్యంతి వికర్మస్థస్య పాతనం। న చార్షాత్సదృశం కించిత్ప్రమాణం దృశ్యతే క్వచిత్॥ 12-132-17 (69986) దేవా హ్యపి వికర్మస్థం ఘాతయంతి నరాధమం। వ్యాజేన విందన్విత్తం హి ధర్మతః పరిహీయతే॥ 12-132-18 (69987) సర్వతః సత్కృతః సద్భిర్భూతిప్రవరకారణైః। హృదయేనాభ్యనుజ్ఞాతో యో ధర్మస్తం వ్యవస్యతి॥ 12-132-19 (69988) యశ్చతుర్గుణసంపన్నం ధర్మం వేద స ధర్మవిత్। అహేరివ హి ధర్మస్య పదం దుఃఖం గవేషితుం॥ 12-132-20 (69989) యథా మృగస్య విద్ధస్య మృగవ్యాధః పదం నయేత్। లక్షేద్రుధిరపాతేన తథా ధర్మపదం నయేత్॥ 12-132-21 (69990) యథా సంయగ్వితేన పథా గంతవ్యమప్యుత। రాజర్షీణాం వృత్తమేతదేవం గచ్ఛ యుధిష్ఠిర॥ ॥ 12-132-22 (69991) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి ద్వాత్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 132॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-132-1 హీనే ధర్మే రాజ్ఞామితి శేషః। పరమకే సర్వోపాయేన బ్రాహ్మణా రక్ష్యా ఇత్యస్మి్॥ 12-132-2 జఘన్యే ఆపద్బహూలే బ్రాహ్మణః కేన జీదత్యస్య బ్రాహ్మణం కథం రక్షేదిత్యర్థః॥ 12-132-3 సాధ్వర్థం సతానం॥ 12-132-4 సంక్రమమాగమనమార్గం॥ 12-132-5 స్థితిం పాలనధర్మం। స్యష్టస్య రాజ్ఞో బ్రాహ్మణపాలనార్థం సర్వస్వహరణేఽపి దోషో నాస్తీత్యర్థః॥ 12-132-6 వక్తుం నిందితుం॥ 12-132-9 అంత్యాపద్యపి ఋత్విధనవతోఽపి న ఘాతయీత ధనహరణేన హింస్యాదిత్యర్థః। పురోహితాచార్యై- సత్కృతైరపి సత్కృతః। నాఽబ్రాహ్మణాన్యాదోషాన్ప్రాప్నోతి యాజయన్నితి ట. థ. ద. పాఠః॥ 12-132-11 స్తవ్యా గ్రామవాసినః॥ 12-132-16 ఏవం త్విగాదీనామదడ- లిఖితస్య భ్రాతురపి హస్తచ్ఛేదః కృతస్తాదృశధర్మపరా॥ 12-132-19 సద్భిర్మన్వాదిభిః సత్కృతః। భూతిప్రవరకారణైః భూతిప్రవరా ఈశ్వరాః కారణాని పారంపర్యాగతాని కులదేశగ్రామాదిపరిగృహీతాని తైరపి నిమిత్తైః సత్కృతః। మన్వాదిభిరనుక్తోఽపి శిష్టైరాదృత ఇత్యర్థః। హృదయేనాభ్యనుజ్ఞాతః హేతుద్వయాభావేఽపి స్వయం చ యో ధర్మత్వేన నిశ్చితః॥ 12-132-20 చత్వారో గుణాః ఆన్వీక్షికీ త్రయీ వార్తా దండనీతిశ్చేతి। య ఏషామవిరుద్ధశ్చతుర్గుణసంపన్నః॥ 12-132-21 పదం స్థానం లక్షేల్లక్షయేత్। నయేత్ అన్యాన్ప్రాపయేత్। యుక్త్యేతి శేషః॥

12-133-0 (69992) భీష్మ ఉవాచ। 12-133-0x (5717) స్వరాష్ట్రాత్పరరాష్ట్రాచ్చ కోశం సంజనయేన్నృపః। కోశాద్ధి ధర్మః కౌంతేయ రాజ్యమూలం ప్రవర్తతే॥ 12-133-1 (69993) తస్మాత్సంజనయేత్కోశం సత్కృత్య పరిపాలయేత్। పరిపాల్యానుగృహ్ణీయాదేవ ధర్మః సనాతనః॥ 12-133-2 (69994) స కోశః శుద్ధభావేన న నృశంసేన జాయతే। మధ్యమం పదమాస్థాయ కోశసంగ్రహణం చరేత్॥ 12-133-3 (69995) అబలస్య కుతః కోశో హ్యకోశస్య కుతో బలం। అబలస్య కుతో రాజ్యమరాజ్యే శ్రీర్భవేత్కుతః॥ 12-133-4 (69996) ఉచ్చైర్వృత్తేః శ్రియో హానిర్యథైవ మరణం తథా। తస్మాత్కోశం బలం మిత్రమథ రాజా వివర్ధయేత్॥ 12-133-5 (69997) హీనకోశం హి రాజానమవమన్యంతి శత్రవః। న చాస్యాల్పే తుష్యంతి కర్మణాఽప్యుత్సహంతి చ॥ 12-133-6 (69998) శ్రియో హి కారణాద్రాజా సత్క్రియాం లభతే పరాం। సాఽస్య గూహతి పాపాని వాసో గుహ్యమివ స్త్రియాః॥ 12-133-7 (69999) ఋద్ధిమస్యానుతప్యంతే పురా విప్రకృతా నరాః। సాలావృకా ఇవాజస్నం జిఘాంసూనేవ విందతి। ఈదృశస్య కుతో రాజ్యం సుఖం భరతసత్తమ॥ 12-133-8 (70000) ఉద్యచ్ఛేదేవ న గ్లాయేదుద్యమో హ్యేవ పౌరుషం। అప్యపర్వణి భజ్యేత న నమేతేహ కస్యచిత్॥ 12-133-9 (70001) అప్యరణ్యం సమాశ్రిత్య చరేన్మృగగణైః సహ। న త్వేవోద్రిక్తమర్యాదైర్దస్యుభిః సహితశ్చరేత్॥ 12-133-10 (70002) దస్యూనాం సులభా సేనా రౌద్రకర్మసు భారత। ఏకాంతతో హ్యమర్యాదాత్సర్వోఽప్యుద్విజతే జనః॥ 12-133-11 (70003) దస్యవోఽప్యభిశంకంతే నిరనుక్రోశకారిణః॥ 12-133-12 (70004) స్థాపయేదేవ మర్యాదాం జనచిత్తప్రసాదినీం। అల్పాప్యర్థేషు మర్యాదా లోకే భవతి పూజితా॥ 12-133-13 (70005) నాయం లోకోఽస్తి న పర ఇతి వ్యవసితో జనః। నాలం గంతుమిహాశ్వాసం నాస్తిక్యభయశంకితైః॥ 12-133-14 (70006) యథా సద్భిః పరాదానమహింసా దస్యుభిస్తథా। అనురజ్యంతి భూతాని సమర్యాదేషు దస్యుషు॥ 12-133-15 (70007) అయుధ్యమానస్యాదానం దారామర్శః కృతఘ్నతా। బ్రహ్మవిత్తస్య చాదానం నిఃశేషకరణం తథా॥ 12-133-16 (70008) స్త్రియా మోషః పథిస్థానం సాధుష్వేవ విగర్హితం। సదోష ఏవ భవతి దస్యురేతాని వర్జయేత్॥ 12-133-17 (70009) అభిసందధతే యే చ వినాశాయాస్య భారత। సశేషమేవోపలభ్య కుర్వంతీతి వినిశ్చయః॥ 12-133-18 (70010) తస్మాత్సశేషం కర్తవ్యం స్వాధీనమపి దస్యుభిః। న బలస్థోఽహమస్మీతి నృశంసాని సమాచరేత్॥ 12-133-19 (70011) సశేషకారిణస్తత్ర శేషం పశ్యంతి సర్వశః। నిఃశేషకారిణో నిత్యం నిఃశేషకరణాద్భయం॥ ॥ 12-133-20 (70012) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి త్రయస్త్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 133॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-133-5 ఉచ్చైర్వృత్తేః మహతః॥ 12-133-7 వాసః పాపమివ స్త్రియ ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-133-8 విప్రకృతాః సాలావృకవత్ జిఘాంసూనేవ విందంతి ఆశ్రయంతి కపటేన హంతుం। ఆర్షో వచనవ్యత్యయః॥ 12-133-10 దస్యుభిః దస్యుప్రాయైరమాత్యైః॥ 12-133-11 అత్యంతాపన్నస్య వనస్థా దస్యవోఽపి కార్యకరా ఇత్యాహ దస్యూనామితి। దస్యూనాం సులభాం సేనాం రౌద్రకర్మసు కారయేదితి ధ. పాఠః। తేష్వపి సత్యేన మార్దవేన చ స్థేయమిత్యాహ ఏకాంతత ఇతి॥ 12-133-14 జనః ప్రాకృతః। అలం పర్యాప్తం యుక్తమిత్యర్థః॥ 12-133-15 సద్భిర్దస్యుభిః పరాదానం పరస్వహరణమపి కృత అహింసా భవతి తథా వక్ష్యే ఇత శేషః॥ 12-133-16 నిఃశేషకరణం సర్వహరణం॥ 12-133-17 స్త్రియా కన్యాయాః మోషశ్చౌర్యం॥ 12-133-19 యస్మాదేవం తస్మాత్ సశేషభేపరలుంపనం కర్తవ్యం॥ 12-133-20 యో యథా కరోతి తథైవ ప్రజా కుర్వంతీత్యాహ సశేషేతి॥

12-134-0 (70013) భీష్మ ఉవాచ। 12-134-0x (5718) `అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం।' అత్ర కామందవచనం కీర్తయంతి పురావిదః। ప్రత్యక్షావేవ ధర్మార్థౌ క్షత్రియస్య విజానతః॥ 12-134-1 (70014) తౌ తు న వ్యవధాతవ్యౌ పరోక్షా ధర్మయాతనా। అధర్మో ధర్మ ఇత్యేతద్యథా వృక్షఫలం తథా॥ 12-134-2 (70015) ధర్మాధర్మఫలే జాతు దదర్శేహ న కశ్చన। వుభూషేద్బలమేవైతత్సర్వం బలవతో వశే॥ 12-134-3 (70016) శ్రియం బలమమాత్యాంశ్చ బలవానిహ విందతి। యో హ్యనాఢ్యః స పతితస్తదుచ్ఛిష్టం యదల్పకం॥ 12-134-4 (70017) బహ్వపథ్యే బలవతి న కించిత్క్రియతే భయాత్। ఉభౌ సత్యాధికారౌ తౌ త్రాయేతే మహతో భయాత్॥ 12-134-5 (70018) అతి ధర్మాద్బలం మన్యే బలాద్ధర్మః ప్రవర్తతే। బలే ప్రతిష్ఠితో ధర్మో ధరణ్యామివ జంగమః॥ 12-134-6 (70019) ధూమో వాయోరివ వశే బలం ధర్మోఽనువర్తతే। అనీశ్వరో బలం ధర్మో ద్రుమం వల్లీవ సంశ్రితా॥ 12-134-7 (70020) వశే బలవతాం ధర్మః సుఖం భోగవతామివ। నాస్త్యసాధ్యం బలవతాం సర్వం బలవతా జితం॥ 12-134-8 (70021) దురాచారః క్షీణబలః పరిమాణం న గచ్ఛతి। అథ తస్మాదుద్విజతే సర్వో లోకో వృకాదివ॥ 12-134-9 (70022) అపధ్వస్తో హ్యవమతో దుఃఖం జీవతి జీవితం। జీవితం యదధిక్షిప్తం యథైవ మరణం తథా॥ 12-134-10 (70023) యదేవమాహుః పాపేన చారిత్రేణ వివక్షితం। సుభృశం తప్యతే తేన వాక్శల్యేన పరిక్షతః॥ 12-134-11 (70024) అత్రైతదాహురాచార్యాః పాపస్య పరిమోక్షణే। త్రయీం విద్యాముపాసీత తథోపాసీత వై ద్విజాన్॥ 12-134-12 (70025) ప్రసాదయేన్మధురయా వాచా చాప్యథ కర్మణా। మహామనాశ్చైవ భవేద్వివహేచ్చ మహాకులే॥ 12-134-13 (70026) ఇత్యస్తీతి వదేదేవ పరేషాం కీర్తయేద్గుణాన్। జపేదుదకశీలః స్యాత్పేశలో నాతిజల్పకః॥ 12-134-14 (70027) బ్రహ్మ క్షత్రం సంప్రవిశేద్బహు కృత్వా సుదుష్కరం। ఉచ్యమానో హి లోకేన బహు తత్తదచింతయన్॥ 12-134-15 (70028) ఉపప్రాప్యైవమాచారం క్షిప్రం బహుమతో భవేత్। సుఖం చ విత్తం భుంజీత వృత్తేనైకేన గోపయేత్॥ 12-134-16 (70029) `అపి తేభ్యో మృగాన్హత్వా నయేచ్చ సతతం వనే। యస్మిన్న ప్రతిగృహ్ణంతి దస్యుభోజనశంకయా।' లోకే చ లభతే పూజాం పరత్రేహ మహత్ఫలం॥ ॥ 12-134-17 (70030) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి చతుస్త్రింశదధిశతతమోఽధ్యాయః॥ 134॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-134-2 యథా వృకపదంస్థేతి ఝ. ద. పాఠః॥ 12-134-6 అతి అతిశయితం॥ 12-134-10 అపధ్వస్తః ఐశ్వర్యాచ్చ్యుతః॥ 12-134-12 అత్రాధర్మేణ ధనార్జనే కృతే సతి॥

12-135-0 (70031) భీష్మ ఉవాచ। 12-135-0x (5719) అత్రాప్యుదాహంతీమమితిహాసం పురాతనం। యథా దస్యుః సమర్యాదో దస్యుత్వాత్సిద్ధిమాప్తవాన్॥ 12-135-1 (70032) ప్రహర్తా మతిమాఞ్శూరః శ్రుతవాన్సునృశంసవాన్। అక్షన్నాశ్రమిణాం ధర్మం బ్రహ్మణ్యో గురుపూజకః॥ 12-135-2 (70033) అనిషాద్యాం క్షత్రియాజ్జాతః క్షత్రధర్మానుపాలకః। కాపచ్యో నామ నైషాదిర్దస్యుత్వాత్సిద్ధిమాప్తవాన్॥ 12-135-3 (70034) అరణ్యే సాయం పూర్వాహ్ణే మృగయూథప్రకోపితా। వేధిజ్ఞో మృగజాతీనాం నైషాదానాం చ కోవిదః॥ 12-135-4 (70035) సర్వకాననదేశజ్ఞః పారియాత్రచరః సదా। ధర్మజ్ఞః సర్వవర్ణానామమోఘేషుర్దృఢాయుధః॥ 12-135-5 (70036) అప్యనేకశతాం సేనామేక ఏవ జిగాయ సః। స వృద్ధావంబపితరౌ మహారణ్యేఽభ్యపూజయత్॥ 12-135-6 (70037) మధుమాంసైర్మూలఫలైరన్నైరుచ్చావచైరపి। సత్కృత్య భోజయామాస సంయక్పరిచచార హ॥ 12-135-7 (70038) ఆరణ్యకాన్ప్రవ్రజితాన్బ్రాహ్మణాన్పరిపాలయన్। అపి తేభ్యో మృగాన్హత్వా నినాయ సతతం వనే॥ 12-135-8 (70039) యేఽస్మాన్న ప్రతిగృహ్ణంతి దస్యుభోజనశంకయా। తేషామాసజ్య గేహేషు కల్య ఏవ స గచ్ఛతి॥ 12-135-9 (70040) తం బహూని సహస్రాణి గ్రామణీత్వేఽభివవ్రిరే। నిర్మర్యాదాని దస్యూనాం నిరనుక్రోశవర్తినాం॥ 12-135-10 (70041) దస్యవ ఊచుః। 12-135-11x (5720) ముహూర్తదేశకాలజ్ఞః ప్రాజ్ఞః శూరో దృఢవ్రతః। గ్రామణీర్భవ నో ముఖ్యః సర్వేపామేవ సంమతః॥ 12-135-11 (70042) యథాయథా వక్ష్యసి నః కరిష్యామస్తథాతథా। పాలయాస్మాన్యథాన్యాయం యథా మాతా యథా పితా॥ 12-135-12 (70043) కాపచ్య ఉవాచ। 12-135-13x (5721) మా వధీస్త్వం స్త్రియం భీరుం మా శిశుం మా తపస్వినం। నాయుధ్యమానో హంతవ్యో న చ గ్రాహ్యా బలాత్స్త్రియః॥ 12-135-13 (70044) సర్వథా స్త్రీ న హంతవ్యా సర్వసత్వేషు బుధ్యత। నిత్యం గోబ్రాహ్మణే స్వస్తి యోద్ధవ్యం చ తదర్థతః॥ 12-135-14 (70045) సత్యం చ నాపి హర్తవ్యం సారవిఘ్నం చ మా కృథాః। పూజ్యంతే యత్ర దేవాశ్చ పితరోఽతిథయశ్చ హ॥ 12-135-15 (70046) సర్వభూతేష్వపి వరో బ్రాహ్మణో మోక్షమర్హతి। కార్యా చాపచితిస్తేషాం సర్వస్వేనాపి భావయేత్॥ 12-135-16 (70047) యస్య త్వేతే సంప్రదుష్టాస్తస్య విద్యాత్పరాభవం। న తస్య త్రిషు లోకేషు త్రాతా భవతి కస్చన॥ 12-135-17 (70048) యో బ్రాహ్మణాన్పరిభవేద్వినాశం చాపి రోచయేత్। సూర్యోదయ ఇవ ధ్వాంతే ధ్రువం తస్య పరాభవః॥ 12-135-18 (70049) ఇహైవ ఫలమాసీనః ప్రత్యాకాంక్షేత సర్వశః। యేయే నో న ప్రదాస్యంతి తాంస్తాంస్తేనాభియాస్యసి॥ 12-135-19 (70050) శిష్ట్యర్థం విహితో దండో న వధార్థం విధీయతే। యే చ శిష్టాన్ప్రబాధంతే ధర్మస్తేషాం వధః స్మృతః॥ 12-135-20 (70051) యే చ రాష్ట్రోపరోధేన వృద్ధిం కుర్వంతి కేచన। తానేవానుంరియేరంస్తే కుణపం కృమయో యథా॥ 12-135-21 (70052) యే పునర్ధర్మశాస్త్రేణ వర్తేరన్నిహ దస్యవః। అపి తే దస్యవో భూత్వా క్షిప్రం సిద్ధిమవాప్నుయుః। 12-135-22 (70053) భీష్మ ఉవాచ। 12-135-23x (5722) తే సర్వమేవానుచక్రుః కాపచ్యస్యానుశాసనం। వృద్ధిం చ లేభిరే సర్వే పాపేభ్యశ్చాప్యుపారమన్॥ 12-135-23 (70054) కాపచ్యః కర్మణా తేన మహతీం సిద్ధిమాప్తవాన్। సాధూనామాచరన్క్షేమం దస్యూన్పాపాన్నివర్తయన్॥ 12-135-24 (70055) ఇదం కాపచ్యచరితం యో నిత్యమనుచింతయేత్। నారణ్యేభ్యోఽపి భూతేభ్యో భయమృచ్ఛేత్కథంచన॥ 12-135-25 (70056) న భయం తస్య మర్త్యేభ్యో నామర్త్యేభ్యః కథంచన। న సతో నాసతో రాజన్స హ్యరణ్యేషు గోపతిః॥ ॥ 12-135-26 (70057) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి పంచత్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 135॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-135-3 కాయవ్యో నామేతి ఝ. పాఠః। కాపవ్యో నామేతి ట. పాఠః। కాశ్యపో నామేతి ధ. పాఠః॥ 12-135-4 నిపాతానాం చ కోవిద ఇతి డ. థ. ధ. పాఠః॥ 12-135-5 పారియాత్రః పర్వతవిశేషః॥ 12-135-9 ఆసజ్య క్వచిన్నిధాయ। కల్యే ప్రాతః॥ 12-135-13 మావధీస్త్వమిత్యేకవచనం గణాభిప్రాయేణ॥ 12-135-14 స్వస్తి కల్యాణం చింతనీయం॥ 12-135-15 సారో వివాహాదికార్యం తత్ర విఘ్నం మా కృథాః। సస్యం చ నోపహంతవ్యం సీరవిఘ్నం చ మా కృథాః ఇతి ట. డ. థ. పాఠః॥ 12-135-16 అపచితిః పూజా॥ 12-135-18 ధ్వాంతే ధ్వాంతస్య॥ 12-135-19 యే యే వణిజః। నః అస్మభ్యం॥ 12-135-20 శిష్ట్యర్థం దుష్టానాం శాసనార్థం॥

12-136-0 (70058) భీష్మ ఉవాచ। 12-136-0x (5723) అత్ర గాథా బ్రహ్మగీతాః కీర్తయంతి పురావిదః। యేన మార్గేణ రాజానః కోశం సంజనయంత్యుత॥ 12-136-1 (70059) న ధనం యజ్ఞశీలానాం హార్యం దేవస్వమేవ చ। దస్యూనాం నిష్క్రియాణాం చ క్షత్రియో హర్తుమర్హతి॥ 12-136-2 (70060) ఇమాః ప్రజాః క్షత్రియాణాం రక్ష్యా హన్యాశ్చ భారత। థనం హి క్షత్రియస్యేహ ద్వితీయస్య న విద్యతే॥ 12-136-3 (70061) తదస్య స్యాద్బలార్థం వా ధనం యజ్ఞార్థమేవ వా। అభోజ్యాశ్చౌషధీశ్ఛిత్త్వా భోజ్యా ఏవ పచంత్యుత॥ 12-136-4 (70062) యో వై న దేవాన్న పితృన్న మర్త్యాన్హవిషాఽర్చతి। అనర్థకం ధనం తత్ర ప్రాహుర్ధమేవిదో జనాః॥ 12-136-5 (70063) హరేత్తద్ద్రవిణం రాజంధార్మికః పృథివీతిః। న హి న ప్రీణయేల్లోకాన్న లోకే గర్హతే నృపం॥ 12-136-6 (70064) అసాధుభ్యోఽర్థమాదాయ సాధుభ్యో యః ప్రయచ్ఛతి। ఆత్మానం సంక్రమం కృత్వా మన్యే ధర్మవిదేవ సః॥ 12-136-7 (70065) [తథాతథా జయేల్లోకాఞ్శక్త్యా చైవ యథాయథా।] ఔద్భిదా జంతవో యద్వచ్ఛ్రుత్వా వాజో యథాతథా॥ 12-136-8 (70066) అనిమిత్తాత్సంభవంతి తథా యజ్ఞః ప్రజాయతే। యథైవ దంశమశకం యథా కీటపిపీలికం॥ 12-136-9 (70067) సైవ వృత్తిర్హి యజ్ఞేషు యథా ధర్మో విధీయతే॥ 12-136-10 (70068) యథా హ్యకస్మాద్భవతి భూమౌ పాంసుస్తృణోలపం। తథైవేహ భవేద్ధర్మః సూక్ష్మః సూక్ష్మతరః స్మృతః॥ ॥ 12-136-11 (70069) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి షట్త్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 136॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-136-4 ఔషధీశ్ఛిత్త్వా తాభిరింధనీకృతాభిర్భోజ్యా వ్రీహ్యాద్యాః। దుష్టాన్ హింసిత్వా సాధూన్పాలయేదితి భావః॥

12-137-0 (70070) భీష్మ ఉవాచ। 12-137-0x (5724) అనాగతవిధాతా చ ప్రత్యుత్పన్నమతిశ్చ యః। ద్వావేతౌ సుఖమేధేతే దీర్ఘసూత్రీ వినశ్యతి॥ 12-137-1 (70071) అత్రైవ చేదమవ్యగ్రం శృణ్వాఖ్యానమనుత్తమం। ద్రీర్ఘసూత్రముపాశ్రిత్య కార్యాకార్యవినిశ్చయే॥ 12-137-2 (70072) నాతిగాధే జలస్థానే సుహృదః కుశలాస్త్రయః। ప్రభూతమత్స్యే కౌంతేయ బభూవుః సహచారిణః॥ 12-137-3 (70073) తత్రైకః ప్రాప్తకాలజ్ఞో దీర్ఘదర్శీ తథాఽపరః। దీర్ఘసూత్రశ్చ తత్రైకస్త్రయాణాం జలచారిణాం॥ 12-137-4 (70074) క్రదాచిత్తజ్జలస్థానం మత్స్యబంధాః సమంతతః। స్రావయామాసురథో నింనేషు వివిధైర్ముఖైః॥ 12-137-5 (70075) క్షీయమాణం తద్బుద్ధ్వా జలస్థానం భయాగమే। అబ్రవీద్దీర్ఘదర్శీ తు తావుభౌ సుహృదౌ తదా॥ 12-137-6 (70076) జ్ఞయమాపత్సముత్పన్నా సర్వేషాం సలిలౌకసాం। శీఘ్రమన్యత్ర గచ్ఛామః పంథా యావన్న శుష్యతి॥ 12-137-7 (70077) అనాగతమనర్థం హి సునయైర్యః ప్రబాధతే। స న సంశయమాప్నోతి తథాఽన్యత్ర వ్రజామహే॥ 12-137-8 (70078) శీర్ఘసూత్రస్తు యస్తత్ర సోఽబ్రవీత్సంయగుష్యతాం। న తు కార్యా త్వరా తావదితి మే నిశ్చితా మతిః॥ 12-137-9 (70079) అథ సంప్రతిపత్తిజ్ఞస్త్వబ్రవీద్దీర్ఘదర్శినం। ప్రాప్తే కాలే న మే కించిన్న్యాయతః పరిహాస్యతే॥ 12-137-10 (70080) ఏవప్నుక్తో నిరాక్రామద్దీర్ఘదర్శీ మహామతిః। అగామ స్రోతసైకేన గంభీరం సలిలాశయం॥ 12-137-11 (70081) తతః ప్రసృతతోయం తం ప్రసమీక్ష్య జలాశయం। బబంధుర్వివిధైర్యోగైర్మత్స్యాన్మత్స్యోపజీవినః॥ 12-137-12 (70082) విలోడ్యమానే తస్మింస్తు స్రుతతోయే జలాశయే। అగచ్ఛద్గ్రహణం తత్ర దీర్ఘసూత్రః సహాపరై----॥ 12-137-13 (70083) ఉద్దానం క్రియమాణం తు మత్స్యానాం ------। ప్రవిశ్యాంతరమన్యేషామగ్రసత్ప్రతి-------॥ 12-137-14 (70084) గ్రస్తమేవ తదుద్దానం గృహీత్వా----సః। సర్వానేవ చ తాంస్తత్ర తే వి--- ఇతి॥ 12-137-15 (70085) తతః ప్రక్షాల్యమానేషు మత్స్యేషు విపులే జలే। త్వక్త్వా రజ్జుం ప్రముక్తోసౌ శీఘ్రం సంప్రతిపత్తిమాన్॥ 12-137-16 (70086) దీర్ఘసూత్రస్తు మందాత్మా హీనేయుద్ధిరచేతనః। మరణం ప్రాప్తవాన్మూఢో యథైవోపహతేంద్రియః॥ 12-137-17 (70087) ఏవం ప్రాప్తతమం కాలం యో మోహాన్నావబుధ్యతే। స వినశ్యతి వై క్షిప్రం దీర్ఘసూత్రో యథా ఝషః॥ 12-137-18 (70088) ఆదౌ న కురుతే శ్రేయః కుశలోఽస్మీతి యః పుమాన్। స హి సంశయమాప్నోతి యథా సంప్రతిపత్తిమాన్॥ 12-137-19 (70089) అనాగతవిధాతా చ ప్రత్యుత్పన్నమతిశ్చ యః। ద్వావేతౌ సుఖమేధేతే దీర్ఘసూత్రీ వినశ్యతి॥ 12-137-20 (70090) కాష్ఠా కలా ముహూర్తాశ్చ దినరాత్ర్యః క్షణా లవాః। మాసాః పక్షాః షడృతవః కాలః సంవత్సరాణి చ॥ 12-137-21 (70091) పృథివీ దేశ ఇత్యుక్తః స చ కాలో న దృశ్యతే। అభిప్రేతార్థసిద్ధ్యర్థం దూరతో న్యాయతస్తథా॥ 12-137-22 (70092) ఏతౌ ధర్మార్థశాస్త్రేషు మోక్షశాస్త్రేషు చర్షిభిః। ప్రధానావితి నిర్దిష్టౌ కామే చాభిమతౌ నృణాం॥ 12-137-23 (70093) పరీక్ష్యకారీ యుక్తశ్చ స సంయగుపపాదయేత్। దేశకాలావభిప్రేతౌ తోభ్యాం ఫలమవాప్నుయాత్॥ ॥ 12-137-24 (70094) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి సప్తత్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 137॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-137-4 తత్రైకో దీర్ఘకాలజ్ఞ ఉత్పన్నప్రతిభోఽపరః ఇతి ఝ. పాఠః॥ 12-137-5 వివిధైర్ముఖైర్జలనిర్గమనమార్గైః॥ 12-137-11 సలిలాశయం జలాశయాంతరం॥ 12-137-14 ఉద్దానం గ్రథనం అగ్రసత్ గ్రథనసూత్రం ముఖేన జగ్రాహేత్యర్థః॥ 12-137-15 సచ మత్స్యః తథైవ గృహీతవదేవ తత్రాస్తే ఇతి శేషః॥ 12-137-21 కాలస్య దేశస్య చ సూక్ష్మతాం అవహితో జానీయాదితి శ్లోకద్వయార్థః॥ 12-137-23 ఏతౌ దేశకాలౌ॥

12-138-0 (70095) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-138-0x (5725) సర్వత్ర బుద్ధిః కథితా శ్రేష్ఠా తే భరతర్షభ। అనాగతా తథోత్పన్నా దీర్ఘసూత్రా వినాశినీ॥ 12-138-1 (70096) తదిచ్ఛామి పరాం బుద్ధిం శ్రోతుం తే భరతర్షభ। యథా రాజా న ముహ్యేత శత్రుభిః పరిపీడితః॥ 12-138-2 (70097) ------యాజ్ఞం సర్వశాస్త్రవిశారదం। పృచ్ఛ------- తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 12-138-3 (70098) శత్రుభిబహు------థా ముచ్యేత పార్థివః। ఏతదిచ్ఛాంయ------ర్వమేవ యథావిధి॥ 12-138-4 (70099) విషమస్థం హి రాజా----త్రవః పరిపంథినః। బహవోఽప్యేకముద్ధర్తుం యతంతే పూర్వతాపితాః॥ 12-138-5 (70100) సర్వతః ప్రార్థ్యమానేన దర్బలేన మహాబలైః। ఏకేనైవాసహాయేన శక్యం స్థాతుం భవేత్కథం॥ 12-138-6 (70101) కథం మిత్రమరిం చాపి విందేత భరతర్షభ। చేష్టితవ్యం కథం చాత్ర శత్రోర్మిత్రస్య చాంతరే॥ 12-138-7 (70102) అజాతలక్షణే రాజన్నమిత్రే మిత్రతాం గతే। కథం ను పురుషః కుర్యాత్కృత్వా కిం వా సుఖీ భవేత్॥ 12-138-8 (70103) విగ్రహం కేన వా కుర్యాత్సంధిం వా కేన యోజయేత్। కథం వా శత్రుమధ్యస్థో వర్తేత బలవానపి॥ 12-138-9 (70104) ఏతద్ధై సర్వకృత్యానాం పరం కృత్యం నరాధిప। నైతస్య కశ్చిద్వక్తాఽస్తి శ్రోతా వాఽపి సుదుర్లభః॥ 12-138-10 (70105) ఋతే పితామహాద్భీష్మాత్సత్యసంధాజ్జితేంద్రియాత్। తదన్వీక్ష్య మహాభాగ సర్వమేతద్బ్రవీహి మే॥ 12-138-11 (70106) భీష్మ ఉవాచ। 12-138-12x (5726) త్వద్యుక్తోఽయమనుప్రశ్నో యుధిష్ఠిర గుణోదయః। శృణు మే పుత్ర కార్త్స్న్యేన గుహ్యమాపత్సు భారత॥ 12-138-12 (70107) అమిత్రో మిత్రతాం యాతి మిత్రం చాపి ప్రదుష్యతి। సామర్థ్యయోగాత్కార్యాణామనిత్యా హి సదా గతిః॥ 12-138-13 (70108) తస్మాద్విశ్వసితవ్యం చ విగ్రహం చ సమాచరేత్। దేశం కాలం చ విజ్ఞాయ కార్యాకార్యవినిశ్చయే॥ 12-138-14 (70109) సంధాతవ్యం బుధైర్నిత్యం వ్యవస్య చ హితార్థిభిః। అమిత్రైరపి సంధేయం ప్రాణా రక్ష్యా హి భారత॥ 12-138-15 (70110) యో హ్యమిత్రైర్నరైర్నిత్యం న సందధ్యాదపండితః। న సోర్థం ప్రాప్నుయాత్కించిత్ఫలాన్యపి చ భారత॥ 12-138-16 (70111) యస్త్వమిత్రేణ సంధత్తే మిత్రేణ చ విరుధ్యతే। అర్థయుక్తిం సమాలోక్య సుమహద్విందతే ఫలం॥ 12-138-17 (70112) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। మార్జారస్య చ సంవాదం న్యగ్రోధే మూషికస్య చ॥ 12-138-18 (70113) వనే మహతి కస్మింశ్చిన్న్యగ్రోధః సుమహానభూత్। లతాజాలపరిచ్ఛన్నో నానాద్విజగణాయుతః॥ 12-138-19 (70114) స్కంధవాన్మేఘసంకాశః శీతచ్ఛాయో మనోరమః। అరణ్యమభితో జాతస్తరుర్వ్యాలమృగాయుతః॥ 12-138-20 (70115) తస్య మూలముపాశ్రిత్య కృత్వా శతముఖం బిలం। వసతి స్మ మహాప్రాజ్ఞః పలితో నామ మూషికః॥ 12-138-21 (70116) శాఖాం తస్య సమాశ్రిత్య వసతి స్మ సుఖం తదా। లోమశో నామ మార్జారః సర్వసత్వావసాదకః॥ 12-138-22 (70117) తత్ర త్వాగత్య చండాలో హ్యరణ్యకృతకేతనః। యుయోజ యంత్రమున్మాథం నిత్యమస్తంగతే రవౌ॥ 12-138-23 (70118) తత్ర స్నాయుమయాన్పాశాన్యథావత్సంవిధాయ సః। గృహం గత్వా సుఖం శేతే ప్రభాతామేతి శర్వరీం॥ 12-138-24 (70119) తత్ర స్మ నిత్యం బధ్యంతే నక్తం బహువిధా మృగాః। కదాచిదత్ర మార్జారః సంప్రవృత్తో వ్యబధ్యత॥ 12-138-25 (70120) తస్మిన్బద్ధే మహాప్రాణే శత్రౌ నిత్యాతతాయిని। తం కాలం పలితో జ్ఞాత్వా ప్రచచార సునిర్భయః॥ 12-138-26 (70121) తేనానుచరతా తస్మిన్వతే విశ్వస్తచారిణా। భక్ష్యం మృగయమాణే నచిరాద్దృష్టమామిషం॥ 12-138-27 (70122) స తమున్మాథమారుహ్య తదామిషమభక్షయత్। తస్యోపరి సపత్నస్య బద్ధస్య మనసా హసన్॥ 12-138-28 (70123) ఆమిషే తు ప్రసక్తః స కదాచితవలోకయన్। అపశ్యదపరం ఘోరమాత్మనో రిపుమాగతం॥ 12-138-29 (70124) శరప్రసూనసంకాశం మహీవివరశాయినం। సకులం హరికం నామ చపలం తాంరలోచనం॥ 12-138-30 (70125) తన మూషికగంధేన త్వరమాణ ఉపాగతం। సక్ష్యార్థం లేలిహన్వక్రం భూమావూర్ధ్వముఖః స్థితః॥ 12-138-31 (70126) --ాఖాగతమరిం చాన్యమపశ్యత్కోటరాలయం। సూలకం చంద్రకం నామ వక్రతుండం దురాసదం॥ 12-138-32 (70127) పతస్య విషయం తస్య నకులోలూకయోస్తథా। యథాస్యాసీదియం చింతా తత్ప్రాప్తస్య మహద్భయం॥ 12-138-33 (70128) పపద్యస్యాం సుకష్టాయాం మరణే సముపస్థితే। మంతాద్భయ ఉత్పన్నే కథం కార్యం మనీషిణా॥ 12-138-34 (70129) తథా సర్వతో రుద్ధః సర్వత్ర భయకర్శితః। భవద్భయసంత్రస్తశ్చక్రే చ పరమాం మతిం॥ 12-138-35 (70130) ఆపద్వినాశభూయిష్ఠం శంకనీయం హి జీవితం। మంతాత్సంశయః సోఽయం తస్మాదాపదుపస్థితా॥ 12-138-36 (70131) గతం హి సహసా భూమిం నకులో మామవాప్నుయాత్। ఉలూకశ్చేహ తిష్ఠంతం మార్జారః పాశసంక్షయాత్॥ 12-138-37 (70132) న త్వేవాస్మద్విధః ప్రాజ్ఞః సంమోహం గంతుమర్హతి। రిష్యే జీవితే యత్నం యావదుచ్ఛ్వాసనిగ్రహాత్॥ 12-138-38 (70133) న హి బుద్ధ్యాఽన్వితః ప్రాజ్ఞో నీతిశాస్త్రవిశారదః। నిమజ్జత్యాపదం ప్రాప్య మహతోఽర్థానవాప్య హ॥ 12-138-39 (70134) న త్వన్యామిహ మార్జారాద్గతిం పశ్యామి సాంప్రతం। విషమస్థో హ్యయం శత్రుః కృత్యం చాస్య మహన్మయా॥ 12-138-40 (70135) జీవితార్థీ కథం త్వద్య శత్రుభిః ప్రార్థితస్త్రిభిః। ప్రాణహేతోరిమం మిత్రం మార్జారం సంశ్రయామి వై॥ 12-138-41 (70136) నీతిశాస్త్రం సమాశ్రిత్య హితమస్యోపవర్ణయే। యేనేమం శత్రుసంఘాతం మతిపూర్వేణ వంచయే॥ 12-138-42 (70137) అయమత్యంతశత్రుర్మే వైషంయం పరమం గతః। మూఢో గ్రాహయితుం స్వార్థం సంగత్యా యది శక్యతే॥ 12-138-43 (70138) కదాజిద్వ్యసనం ప్రాప్య సంధిం కుర్యాన్మయా సహ॥ 12-138-44 (70139) బలినా సన్నికృష్టస్య శత్రోరపి పరిగ్రహః। కార్య ఇత్యాహురాచార్యా విషమే జీవితార్థినా॥ 12-138-45 (70140) శ్రేష్ఠో హి పండితః శత్రుర్న చ మిత్రమపండితః। అమిత్రే ఖలు మార్జారే జీవితం సంప్రతిష్ఠితం॥ 12-138-46 (70141) తతోఽస్మై సంప్రవక్ష్యామి హేతుమాత్మాభిరక్షణే। అపీజానీమయం శత్రుః సంగత్యా పండితో భవేత్॥ 12-138-47 (70142) ఏవం విచింతయామాస మూషికః శత్రుచేష్టితం॥ 12-138-48 (70143) తతోఽర్థగతితత్త్వజ్ఞః సంధివిగ్రహకాలవిత్। సాంత్వపూర్వమిదం వాక్యం మార్జారం మూషికోఽబ్రవీత్॥ 12-138-49 (70144) సౌహృదేనాభిభాషే త్వాం కచ్చిన్మార్జార జీవసే। జీవితం హి తవేచ్ఛామి శ్రేయః సాధారణం హి నౌ॥ 12-138-50 (70145) న తే సౌంయ భయం కార్యం జీవిష్యసి యథా పురా। అహం త్వాముద్ధరిష్యామి ప్రాణాంజహ్యాం హి తే కృతే॥ 12-138-51 (70146) అస్తి కశ్చిదుపాయోఽత్ర పుష్కల ప్రతిభాతి మే। యేన శక్యస్త్వయా మోక్షః ప్రాప్నుం శ్రేయస్తథా మయా॥ 12-138-52 (70147) మయాఽప్యుపాయో దృష్టోఽయం విచార్య మతిమాత్మనః। ఆత్మార్థం చ త్వదర్థం చ శ్రేయః సాధారణాం హి నౌ॥ 12-138-53 (70148) ఇదం హి నకులోలూకం పాపబుద్ధ్యా హి సంస్థితం। న ధర్షయతి మార్జార తేన తే స్వస్తి సాంప్రతం॥ 12-138-54 (70149) కూజంశ్చపలనేత్రోఽయం కౌశికో మాం నిరీక్షతే। నగశాఖాగ్రగః పాపస్తస్యాహం భృశముద్విజే॥ 12-138-55 (70150) సతాం సాప్తపదం మైత్రం స సఖా మేఽసి పండితః। సాహాయ్యకం కరిష్యామి నాస్తి తే ప్రాణతో భయం॥ 12-138-56 (70151) న హి శక్తోఽసి మార్జార పాశం ఛేత్తుం మయా వినా। అహం ఛేత్స్యామి పాశాంస్తే యది మాం త్వం న హింససి॥ 12-138-57 (70152) త్వమాశ్రితో ద్రుమస్యాగ్రం మూలం త్వహముపాశ్రితః। చిరోషితావుభావావాం వృక్షేఽస్మిన్విదితం చ తే॥ 12-138-58 (70153) యస్మిన్నాశ్వాసతే కశ్చిద్యశ్చ నాశ్వసితి క్వచిత్। న తౌ ధీరాః ప్రశంసంతి నిత్యముద్విగ్రమానసౌ॥ 12-138-59 (70154) తస్మాద్వివర్ధతాం ప్రీతిర్నిత్యం సంగతమస్తు నౌ। కాలాతీతమిహార్థం హి న ప్రశంసంతి పండితాః॥ 12-138-60 (70155) అర్థయుక్తిమిమాం తత్ర యథాభూతాం నిశామయ। తవ జీవితమిచ్ఛామి త్వం మమేచ్ఛసి జీవితం॥ 12-138-61 (70156) కశ్చిత్తరతి కాష్ఠేన సుగంభీరాం మహానదీం। స తారయతి తత్కాష్ఠం స చ కాష్ఠేన తార్యతే॥ 12-138-62 (70157) ఈదృశో నౌ క్రియాయోగో భవిష్యతి సువిస్తరః। అహం త్వాం తారయిష్యామి మాం చ త్వం తారయిష్యసి॥ 12-138-63 (70158) ఏవముక్త్వా తు పలితస్తమర్థముభయోర్హితం। హేతుమద్గ్రహణీయం చ కాలాపేక్షీ వ్యతిష్ఠత॥ 12-138-64 (70159) అథ సువ్యాహృతం శ్రుత్వా తస్య శత్రోర్విచక్షణః। హేతుమద్గ్రహణీయార్థం మార్జారో వాక్యమబ్రవీత్॥ 12-138-65 (70160) బుద్ధిమాన్వాక్యసంపన్నస్తద్వాక్యమనువర్తయన్। స్వామవస్థాం ప్రతీక్ష్యైనం సాంనైవ ప్రత్యపూజయత్॥ 12-138-66 (70161) తతస్తీక్ష్ణాగ్రదశనో మణివైదూర్యలోచనః। మూషికం మందముద్వీక్ష్య మార్జారో లోమశోఽబ్రబీత్॥ 12-138-67 (70162) నందామి సౌంయ భద్రం తే యో మాం జీవితుమిచ్ఛసి। శ్రేయశ్చ యది జానీషే క్రియతాం మా విచారయ॥ 12-138-68 (70163) అహం హి భృశమాపన్నస్త్వమాపన్నతరో మయా। ద్వయోరాపన్నయోః సంధిః క్రియతాం మా చిరాయ చ॥ 12-138-69 (70164) విధత్స్వ ప్రాప్తకాలం యత్కార్థం సిధ్యతు చావయోః। మయి కృచ్ఛ్రాద్వినిర్ముక్తే న వినంక్ష్యతి తే కృతం॥ 12-138-70 (70165) న్యస్తమానోస్మి భక్తోస్మి శిష్యస్త్వద్ధితకృత్తథా। తథా నిదేశవర్తీ చ భవంతం శరణం గతః॥ 12-138-71 (70166) ఇత్యేవముక్తః పలితో మార్జారం వశమాగతం। వాక్యం హితమువాచేదమభిజాతార్థమర్థవిత్॥ 12-138-72 (70167) ఉదారం యద్భవానాహ నైతచ్చిత్రం భవద్విధే। విహితో యస్తు మార్గో మే హితార్థం శృణు తం మమ॥ 12-138-73 (70168) అహం త్వాఽనుప్రవేక్ష్యామి నకులాన్మే మహద్భయం। త్రాయస్వ మాం మా వధీశ్చ శక్తోఽస్మి తవ రక్షణే॥ 12-138-74 (70169) ఉలూకాచ్చైవ మాం రక్ష క్షుద్రః ప్రార్థయతే హి మాం। అహం ఛేత్స్యామి తే పాశాన్సఖే సత్యేనే తే శపే॥ 12-138-75 (70170) తద్వచః సంగతం శ్రుత్వా లోమశో యుక్తమర్థవత్। హర్షాదుద్వీక్ష్య పలితం స్వాగతేనాభ్యపూజయత్॥ 12-138-76 (70171) తం సంపూజ్యాథ పలితం మార్జారః సౌహృదే స్థితం। స విచింత్యాబ్రవీద్ధీరః ప్రీతస్త్వరిత ఏవ చ॥ 12-138-77 (70172) క్షిప్రమాగచ్ఛ భద్రం తే త్వం మే ప్రాణసమః సఖా। తవ ప్రాజ్ఞప్రసాదాద్ధి ప్రియం ప్రాప్స్యామి జీవితం॥ 12-138-78 (70173) యద్యదేవంగతేనాద్య శక్యం కర్తుం మయా తవ। తదాజ్ఞాపస్య కర్తాస్మి సిద్ధిరేవాస్తు నౌ సఖే॥ 12-138-79 (70174) అస్మాత్తే సంశయాన్ముక్తః సమిత్రగణబాంధవః। సర్వకార్యాణి కర్తాఽహం ప్రియాణి చ హితాని చ॥ 12-138-80 (70175) ముక్తశ్చ వ్యసనాదస్మాత్సౌంయాహమపి నామ తే। ప్రీతిముత్పాదయేయం న ప్రతికర్తుం చ శక్నుయాం॥ 12-138-81 (70176) ప్రత్యుపకుర్వన్బహ్వపి న భాతి పూర్వోపకారిణా తుల్యః। ఏకః కరోతి హి కృతే నిష్కారణమేవ కురుతేఽన్యః॥ 12-138-82 (70177) భీష్మ ఉవాచ। 12-138-83x (5727) ఏవమాశ్వాసితో బిద్వాన్మార్జారేణ స మూషికః। ప్రవివేశ సువిస్రబ్ధః సంయగంగీచకార హ॥ 12-138-83 (70178) గ్రాహయిత్వా తు తం స్వార్థం మార్జారం మూషికస్తథా। మార్జారోరసి విస్రబ్ధః సుష్వాప పితృమాతృవత్॥ 12-138-84 (70179) నిలీనం తస్య గాత్రేషు మార్జారస్యాథ మూషికం। దృష్ట్వా తౌ నకులోలూకౌ నిరాశౌ ప్రత్యపద్యతాం॥ 12-138-85 (70180) తథైవ తౌ సుసంత్రస్తౌ దృఢమాగతతంద్రితౌ। దృష్ట్వా తయోః పరాం ప్రీతిం విస్మయం పరమం గతౌ॥ 12-138-86 (70181) బలినౌ మతిమంతౌ చ సువృత్తౌ చాప్యుపాసితౌ। అశక్తౌ తు నయాత్తస్మాత్సంప్రధర్షయితుం బలాత్॥ 12-138-87 (70182) కార్యార్థం కృతసంధీ తౌ దృష్ట్వా మార్జారమూషికౌ। ఉలూకనకులౌ తూర్ణం జగ్మతుస్తౌ స్వమాలయం॥ 12-138-88 (70183) లీనః స తస్య గాత్రేషు పలితో దేశకాలవిత్। చిచ్ఛేద పాశాన్నృపతే కాలాకాంక్షీ శనైః శనైః॥ 12-138-89 (70184) అథ బంధపరిక్లిష్టో మార్జారో వీక్ష్య మూషికం। ఛిందంతం వై తదా పాశానత్వరంతం త్వరాన్వితః॥ 12-138-90 (70185) తమత్వరంతం పలితం పాశానాం ఛేదనే తదా। సంచోదయితుమారేభే మార్జారో మూషికం తతః॥ 12-138-91 (70186) కిం సౌంయ నాతిత్వరసే కిం కృతార్థోఽవమన్యసే। ఛింధి పాశానమిత్రఘ్న పురా శ్వపచ ఏతి సః॥ 12-138-92 (70187) ఇత్యుక్తస్త్వరతాఽనేన మతిమాన్పలితోఽబ్రవీత్। మార్జారమకృతప్రజ్ఞం తథ్యమాత్మహితం వచః॥ 12-138-93 (70188) తూష్ణీం భవ న తే సౌంయ త్వరా కార్యా న సంభ్రమః। వయమేవాత్ర కాలజ్ఞా న కాలః పరిహాస్యతే॥ 12-138-94 (70189) అకాలే కృత్యమారబ్ధం కర్తుర్నార్థాయ కల్పతే। తదేవ కాల ఆరబ్ధం మహతేఽర్థాయ కల్పతే॥ 12-138-95 (70190) అకాలే విప్రముక్తాన్మే త్వత్త ఏవ భయం భవేత్। తస్మాత్కాలం ప్రతీక్షస్వ కిమితి త్వరసే సఖే॥ 12-138-96 (70191) యావత్పశ్యామి చండాలమాయాంతం శస్త్రపాణినం। తతశ్ఛేత్స్యామి తే పాశాన్ప్రాప్తే సాధారణే భయే॥ 12-138-97 (70192) తస్మిన్కాలే ప్రముక్తస్త్వం తరుమేవాధిరోక్ష్యసే। న హి తే జీవితాదన్యత్కించిత్కృత్యం భవిష్యతి॥ 12-138-98 (70193) తస్మిన్కాలేఽపి చ తతా దివాకీర్తిభయార్దితః। మమ న గ్రహణే శక్తః పలాయనపరాయణః॥' 12-138-99 (70194) తతో భవత్యపక్రాంతే త్రస్తే భీతే చ లుబ్ధకాత్। అహం బిలం ప్రవేక్ష్యామి భవాఞ్శాఖాం గమిష్యతి॥ 12-138-100 (70195) ఏవముక్తస్తు మార్జారో మూషికేణాత్మనో హితం। వచనం వాక్యతత్త్వజ్ఞో జీవితార్థీ మహామతిః॥ 12-138-101 (70196) అథాత్మకృత్యే త్వరితః సంయక్ప్రార్థితమాచరన్। ఉవాచ లోమశో వాక్యం మూషికం చిరకారిణాం॥ 12-138-102 (70197) నహ్యేవం మిత్రకార్యాణి ప్రీత్యా కుర్వంతి సాధవః॥ 12-138-103 (70198) యథా త్వం మోక్షితః కృచ్ఛ్రాత్త్వరమాణేన వై మయా। తథా హి త్వరమాణేన త్వయా కార్యమిదం మమ। యత్నం కురు మహాప్రాజ్ఞ యథా స్వస్త్యావయోర్భవేత్॥ 12-138-104 (70199) అథవా పూర్వవైరం త్వం స్మరన్కాలం జిహీర్షసి। పశ్య దుష్కృతకర్మంస్త్వం వ్యక్తమాయుఃక్షయో మమ॥ 12-138-105 (70200) యది కించిన్మయాఽజ్ఞానాత్పురస్తాద్దుష్కృతం కృతం। న తన్మనసి కర్తవ్యం క్షామయే త్వాం ప్రసీద మే॥ 12-138-106 (70201) తమేవంవాదినం ప్రాజ్ఞం శాస్త్రవిద్బుద్ధిసత్తమః। ఉవాచేదం వచః శ్రేష్ఠం మార్జారం మూషికస్తదా॥ 12-138-107 (70202) శ్రుతం మే తవ మార్జార స్వమర్థం పరిగృహ్ణతః। మమాపి త్వం విజానాసి స్వమర్థం పరిగృహ్ణతః॥ 12-138-108 (70203) యన్మిత్రం భీతవత్సాధ్యం యస్మిన్మిత్రే భయం హితం। ఆరక్షితం తతః కార్యం పాణిః సర్పముఖాదివ॥ 12-138-109 (70204) కృత్వా బలవతా సంధిమాత్మానం యో న రక్షతి। అపథ్యమివ తద్భుక్తం తస్యార్థాయ కల్పతే॥ 12-138-110 (70205) కశ్చిత్కస్యచిన్మిత్రం న కశ్చిత్కస్యచిద్రిపుః। అర్థతస్తు నిబధ్యంతే మిత్రాణి రిపవస్తథా॥ 12-138-111 (70206) అర్థైరర్థా నిబధ్యంతే గజైరివ మహాగజాః। న చ కశ్చిత్కృతే కార్యే కర్తారం సమవేక్షతే। తస్మాత్సర్వాణి కార్యాణి సావశేషాణి కారయేత్॥ 12-138-112 (70207) తస్మిన్కాలేఽపి చ భవాందివాకీర్తిభయార్దితః। మమ న గ్రహణే శక్తః పలాయపరాయణః॥ 12-138-113 (70208) ఛిన్నం తు తంతుబాహుల్యం తంతురేకోఽవశేషితః। ఛేత్స్యాంయహం తమప్యాశు నిర్వృతో భవ లోమశ॥ 12-138-114 (70209) తయోః సంవదతోరేవం తథైవాపన్నయోర్ద్వయోః। క్షయం జగామ సా రాత్రిర్లోమశం త్వాగమద్భయం॥ 12-138-115 (70210) తతః ప్రభాతసమయే వికటః కృష్ణపింగలః। స్థూలస్ఫిగ్వికృతో రూక్షః శ్వయూథపరివారితః॥ 12-138-116 (70211) శంకుకర్ణో మహావక్రః ఖనిత్రీ ఘోరదర్శనః। పరిఘో నామ చండాలః శస్త్రపాణిరదృశ్యత॥ 12-138-117 (70212) తం దృష్ట్వా యమదూతాభం మార్జారస్త్రస్తచేతనః। ఉవాచ పలితం భీతః కిమిదానీం కరిష్యసి॥ 12-138-118 (70213) తథైవ చ సుసంత్రస్తౌ తం దృష్ట్వా ఘోరసంకులం। క్షణేన నకులోలూకౌ నైరాశ్యముపజగ్మతుః॥ 12-138-119 (70214) బలినౌ మతిమంతౌ చ సంఘాతం చాప్యుపాగతౌ। అశక్తౌ సునయాత్తస్మాత్సంప్రధర్షయితుం బలాత్॥ 12-138-120 (70215) కార్యార్థే కృతసంధీ తౌ దృష్ట్వా మార్జారమూషికౌ। ఉలూకనకులౌ తూర్ణం జగ్మతుః స్వంస్వమాలయం॥ 12-138-121 (70216) తతశ్చిచ్ఛేద తం తంతుం మార్జారస్య స మూషికః। విప్రముక్తోఽథ మార్జారస్తమేవాభ్యపతద్దుమం॥ 12-138-122 (70217) స తస్మాత్సంభ్రమాన్ముక్తో ముక్తో ఘోరేణ సత్రుణా। బిలం వివేశ పలితః శాఖాం లేభే స లోమశః॥ 12-138-123 (70218) ఉన్మాథమప్యుపాదాయ చండాలో వీక్ష్య సర్వశః। విహతాశః క్షణేనైవ తస్మాద్దేశాదపాక్రమత్। జగామ స స్వభవనం చండాలో భరతర్షభ॥ 12-138-124 (70219) తతస్తస్మాద్భాన్ముక్తో దుర్లభం ప్రాప్య జీవితం। బిలస్థం పాదపాగ్రస్థః పలితం లోమశోఽబ్రవీత్॥ 12-138-125 (70220) అకృత్వా సంవిదం కాంచిత్సహసా త్వమపస్రుతః। కృతజ్ఞః కృతకల్యాణః కచ్చిన్మాం నాభిశంకసే॥ 12-138-126 (70221) గత్వా చ మమ విశ్వాసం దత్త్వా చ మమ జీవితం। మిత్రోపభోగసమయే కిం హి మాం నోపసర్పసి॥ 12-138-127 (70222) కృత్వా హి పూర్వం మిత్రాణి యః పశ్చాన్నానుతిష్ఠతి। న స మిత్రాణి లభతే కృచ్ఛ్రాత్స్వాపత్సు దుర్మతిః॥ 12-138-128 (70223) సత్కృతోఽహం త్వయా మిత్ర సామర్థ్యాదాత్మానః సఖే। స మాం మిత్రత్వమాపన్నముపభోక్తుం త్వమర్హసి॥ 12-138-129 (70224) యాని మే సంతి మిత్రాణి యే చ మే సంతి బాంధవాః। సర్వే త్వాం పూజయిష్యంతి శిష్యా గురుమివ ప్రియం॥ 12-138-130 (70225) అహం చ పూజయిష్యే త్వాం సమిత్రగణబాంధవం। జీవితస్య ప్రదాతారం కృతజ్ఞః కో న పూజయేత్॥ 12-138-131 (70226) ఈశ్వరో మే భవానస్తు శరీరస్య గృహస్య చ। అర్థానాం చైవ సర్వేషామనుశాస్తా చ మే భవ॥ 12-138-132 (70227) అమాత్యో మే భవ ప్రాజ్ఞ పితేవేహ ప్రశాధి మాం। న తేఽస్తి భయమస్మత్తో జీవితేనాత్మనః శపే॥ 12-138-133 (70228) బుద్ధ్యా త్వముశనా సాక్షాద్బలేనాధికృతా వయం। త్వం మంత్రబలయుక్తో హి దద్యా విజయమేవ మే॥ 12-138-134 (70229) ఏవముక్తః పరం సాంత్వం మార్జారేణ స మూషికః। ఉవాచ పరమార్థజ్ఞః శ్లక్ష్ణమాత్మహితం వచః॥ 12-138-135 (70230) యద్భవానాహ తత్సర్వం మయా తే లోమశ శ్రుతం। మమాపి తావద్బ్రువతః శృణు యత్ప్రతిభాతి మే॥ 12-138-136 (70231) వేదితవ్యాని మిత్రాణి బోద్ధవ్యాశ్చాపి శత్రవః। ఏతత్సుసూక్ష్మం లోకేఽస్మిందృశ్యతే ప్రాజ్ఞసంమతైః॥ 12-138-137 (70232) శత్రురూపా హి సుహృదో మిత్రరూపాశ్చ శత్రవః। సాంత్వితాస్తే న బుధ్యంతే రాగలోభవశం గతాః॥ 12-138-138 (70233) యేషాం సౌంయాని మిత్రాణి క్రోధనాశ్చైవ శత్రవః। సాంత్వితాస్తే న బుధ్యంతే రాగలోభవశంగతాః॥ 12-138-139 (70234) నాస్తి జాత్యా రిపుర్నామ మిత్రం నామ న విద్యతే। సామర్థ్యయోగాజ్జాయంతే మిత్రాణి రిపవస్తథా॥ 12-138-140 (70235) యో యస్మింజీవతి స్వార్థే పశ్యేత్పీడాం న జీవతి। స తస్య మిత్రం తావత్స్యఃద్యావన్న స్యాద్విపర్యయః॥ 12-138-141 (70236) నాస్తి మైత్రీ స్థిరా నామ న చ ధ్రువమసౌహృదం। అర్థయుక్త్యాఽనుజాయంతే మిత్రాణి రిపవస్తథా॥ 12-138-142 (70237) మిత్రం చ శత్రుతామేతి కస్మింశ్చిత్కాలపర్యయే। శత్రుశ్చ మిత్రతామేతి స్వార్థో హి బలవత్తరః॥ 12-138-143 (70238) యో విశ్వసితి మిత్రేషు న విశ్వసితి శత్రుషు। అర్థయుక్తిమవిజ్ఞాయ చలితం తస్య జీవితం॥ 12-138-144 (70239) మిత్రే వా యది వా శత్రౌ తస్యాపి చలితా మతిః। న విశ్వసేదవిశ్వస్తే విశ్వస్తే నాతివిశ్వసేత్। విశ్వాసాద్భయముత్పన్నమపి మూలాని కృంతతి॥ 12-138-145 (70240) అర్థయుక్త్యా హి జాయంతే పితా మాతా సుతస్తథా। మాతులా భాగినేయాశ్చ తథా సంబంధిబాంధవాః॥ 12-138-146 (70241) పుత్రం హి మాతాపితరౌ త్యజతః పతితం ప్రియం। లోకో రక్షతి చాత్మానం పశ్య స్వార్థస్య సారతాం॥ 12-138-147 (70242) సామాన్యా నిష్కృతిః ప్రాజ్ఞ యో మోక్షాత్సమంతరం। కృత్యం మృగయతే కర్తుం సుఖోపాయమసంశయం॥ 12-138-148 (70243) అస్మిన్నిలయ ఏవం త్వం న్యగ్రోధాదవతారితః। పూర్వం నివిష్టమున్మాథం చపలన్వాన్న బుద్ధవాన్॥ 12-138-149 (70244) ఆత్మనశ్చపలో నాస్తి కుతోఽన్యేషాం భవిష్యతి। తస్మాత్సర్వాణి కార్యాణి చపలో హంత్యసంశయం॥ 12-138-150 (70245) బ్రవీషి మధురం యచ్చ ప్రియో మేఽద్య భవానితి। తన్మిథ్యాకారణం సర్వం విస్తరేణాపి మే శృణు॥ 12-138-151 (70246) కారణాత్ప్రియతామేతి ద్వేష్యో భవతి కారణాత్। అర్థార్థీ జీవలోకోఽయం న కశ్చిత్కస్యచిత్ప్రియః॥ 12-138-152 (70247) సఖ్యం సోదర్యయోర్భ్రాత్రోదర్పంత్యోర్వా పరస్పరం। కస్యచిన్నాభిజానామి ప్రీతిం నిష్కారణామిహ॥ 12-138-153 (70248) యద్యపి భ్రాతరః క్రుద్ధా భార్యా వా కారణాంతరే। స్వభావతస్తే ప్రీయంతే నేతరః ప్రాకృతో జనః॥ 12-138-154 (70249) ప్రియో భవతి దానేన ప్రియవాదేన చాపరః। మంత్రహోమజపైరన్యః కార్యార్థే ప్రీయతే జనః॥ 12-138-155 (70250) ఉత్పన్నా కారణాత్ప్రీతిరాసీన్నౌ కారణాంతరే। ప్రధ్వస్తే కారణస్థానే సా ప్రీతిర్నాభివర్తతే॥ 12-138-156 (70251) కింను తత్కారణం మన్యే యేనాహం భవతః ప్రియః। అన్యత్రాభ్యవహారార్థాత్తత్రాపి చ బుధా వయం॥ 12-138-157 (70252) కాలో హేతుం వికురుతే స్వార్థస్తమనువర్తతే। స్వార్ధం ప్రాజ్ఞోఽభిజానాతి ప్రాజ్ఞం లోకోఽనువర్తతే। న త్వీదృశం త్వయా వాచ్యం విద్యతే స్వార్థపండితః॥ 12-138-158 (70253) న కాలో హి సమర్థస్య స్నేహహేతురయం తవ। తస్మాన్నాహం చలే స్వార్థాత్సుస్థితః సంధివిగ్రహే॥ 12-138-159 (70254) అభ్రాణామివ రుపాణి వికుర్వంతి పదేపదే। అద్యైవ హి రిపుర్భూత్వా పునరద్యైవ మే సుహృత్। పునశ్చ రిపురద్యైవ యుక్తీనాం పశ్య చాపలం॥ 12-138-160 (70255) ఆసీన్మైత్రీ తు తావన్నౌ యావద్ధేతురభూత్పురా। సాగతా సహ తేనైవ కాలయుక్తేన హేతునా॥ 12-138-161 (70256) త్వం హి మేఽత్యంతతః శత్రుః సామర్థ్యాన్మిత్రతాం గతః। తత్కృత్యమభినిర్వర్త్య ప్రకృతిః శత్రుతాం గతా॥ 12-138-162 (70257) సోఽహమేవం ప్రణీతాని జ్ఞాత్వా శాస్త్రాణి తత్త్వతః। ప్రావిశేయం కథం పాశం త్వత్కృతే తద్బ్రవీహి మే॥ 12-138-163 (70258) త్వద్వీర్యేణ విముక్తోఽహం మద్వీర్యేణ తథా భవాన్। అన్యోన్యానుగ్రహే వృత్తే నాస్తి భూయః సమాగమః॥ 12-138-164 (70259) త్వం హి సౌంయ కృతార్థోఽద్య నివృత్తార్థాస్తథా వయం। న తేఽస్త్యద్య మయా కృత్యం కించిదన్యత్ర భక్షణాత్॥ 12-138-165 (70260) అహమన్నం భవాన్భోక్తా దుర్బలోఽహం భవాన్బలీ। నావయోర్విద్యతే సంధిర్వియుక్తే విషమే బలే॥ 12-138-166 (70261) స మన్యేఽహం తవ ప్రజ్ఞాం యన్మోక్షాత్ప్రత్యనంతరం। భక్ష్యం మృగయతే నూనం సుఖోపాయమసంశయం॥ 12-138-167 (70262) --ర్థీ హ్యేవ సువ్యక్తో విముక్తః ప్రసృతః క్షుధా। శాస్త్రజాం మతిమాస్థాయ ప్రాతరాశమిహేచ్ఛసి॥ 12-138-168 (70263) జానామి క్షుధితం చ త్వామాహారసమయశ్చ తే। స త్వం మామభిసంధాయ భక్ష్యం మృగయసే పునః॥ 12-138-169 (70264) కించాత్ర పుత్రదారార్థం యద్వాణీం సృజసే మయి। శుశ్రూషాం యతసే కర్తుం సఖే మమ తత్క్షమం॥ 12-138-170 (70265) త్వయా మాం సహితం దృష్ట్వా ప్రియా భార్యా సుతాశ్చ యే। కస్మాత్తే మాం న ఖాదేయుః స్పృష్టవా ప్రణయిని త్వయి॥ 12-138-171 (70266) నాహం త్వయా సమేష్యామి వృత్తే హేతుసమాగమే। శివం ధ్యాయస్వ మేఽత్రస్థః సుకృతం స్మరసే యది॥ 12-138-172 (70267) శత్రోరన్నాద్యభూతః సన్క్లిష్టస్య క్షుధితస్య చ। భక్ష్యం మృగయమాణస్య కః ప్రాజ్ఞో విషయం వ్రజేత్॥ 12-138-173 (70268) స్వస్తి తేఽస్తు గమిష్యామి దూరాదపి తవోద్విజే। [విశ్వస్తం వా ప్రమత్తం వా ఏతదేవ కృతం భవేత్॥] 12-138-174 (70269) నాహం త్వయా సమేష్యామి నివృత్తో భవ లోమశ। బలవత్సన్నికర్షో హి న కదాచిత్ప్రశస్యతే॥ 12-138-175 (70270) యది త్వం సుకృతం వేత్సి తత్సఖ్యమనుసారయ। ప్రశాంతాదపి హి ప్రాజ్ఞాద్భేతవ్యం బలినః సదా॥ 12-138-176 (70271) యది త్వర్థేన తే కార్యం బ్రూహి కిం కరవాణి తే। కామం సర్వం ప్రదాస్యామి న త్వాత్మానం కథంచన॥ 12-138-177 (70272) ఆత్మార్థే సంతతిస్త్యాజ్యా రాజ్యం రత్నం ధనాని చ। అపి సర్వస్వముత్సృజ్య రక్షేదాత్మానమాత్మవాన్॥ 12-138-178 (70273) ఐశ్వర్యధనరత్నానాం ప్రత్యమిత్రేఽపి వర్తతాం। దృష్టా హి పునరావృత్తిర్జీవతామితి నః శ్రుతం॥ 12-138-179 (70274) న త్వాత్మనః సంప్రదానం ధనరత్నవదిష్యతే। ఆత్మా హి సర్వదా రక్ష్యో దారైరపి ధనైరపి॥ 12-138-180 (70275) ఆత్మరక్షణతంత్రాణాం సుపరీక్షితకారిణాం। ఆపదో నోపపద్యంతే పురుషాణాం స్వదోషజాః॥ 12-138-181 (70276) శత్రుం సంయగవిజ్ఞాతో విప్రియో హ్యబలీయసా। `శంకనీయః స సర్వత్ర ప్రియమప్యాచరన్సదా॥ 12-138-182 (70277) కులజానాం సుమిత్రాణాం ధార్మికాణాం మహాత్మనాం।' న తేషాం చాల్యతే బుద్ధిః శాస్త్రార్థకృతిశ్చయా॥ 12-138-183 (70278) ఇత్యభివ్యక్తమేవాసౌ పలితేనాపహాసితః। మార్జారో వ్రీడితో భూత్వా మూషికం వాక్యమబ్రవీత్॥ 12-138-184 (70279) సత్యం శపే త్వయాఽహం వై మిత్రద్రోహో విగర్హితః। సంమన్యేఽహం తవ ప్రజ్ఞాం యస్త్వం మమ హితే రతః॥ 12-138-185 (70280) ఉక్తవానర్థతత్త్వేన మయా సంభిన్నదర్శనః। న తు మామన్యథా సాధో త్వం గ్రహీతుమిహార్హసి॥ 12-138-186 (70281) ప్రాణప్రదానజం త్వత్తో మయి సౌహృదమాగతం। ధర్మజ్ఞోఽస్మి గుణజ్ఞోఽస్మి కృతజ్ఞోస్మి విశేషతః॥ 12-138-187 (70282) మిత్రేషు వత్సలశ్చాస్మి త్వద్భక్తశ్చ విశేషతః। త్వం మామేవంగతే సాధో న వాచయితుమర్హసి॥ 12-138-188 (70283) త్వయా హి వాచ్యమానోఽహం జహ్యాం ప్రాణాన్సబాంధవః। ధిక్శబ్దో హి బుధైర్దృష్టో మద్విధేషు మనస్విషు। పతనం ధర్మతత్త్వజ్ఞ న మే శంకితుమర్హసి॥ 12-138-189 (70284) ఇతి సంస్తూయమానోఽపి మార్జారేణ స మూషికః। మనసా భావగంభీరం మార్జారమిదమబ్రవీత్॥ 12-138-190 (70285) సాధుర్భవాన్కృతార్థోఽస్మి ప్రియే చ న చ విశ్వసే। సంస్తవైర్వా ధనౌఘైర్వా నాహం శక్యః పునస్త్వయా॥ 12-138-191 (70286) న హ్యమిత్రవశం యాంతి ప్రాజ్ఞా నిష్కారణం సఖే। అస్మిన్నర్థే చ గాథే ద్వే నిబోధోశనసా కృతే॥ 12-138-192 (70287) శత్రుసాధారణే కృత్యే కృత్వా సంధిం బలీయసా। సమాహితశ్చరేద్బుద్ధ్యా కృతార్థశ్చ న విశ్వసేత్॥ 12-138-193 (70288) న విశ్వసేదవశ్వస్తే విశ్వస్తే నాతివిశ్చసేత్। నిత్యం విశ్వాసయేదన్యాన్పరేషాం తు న విశ్వసేత్॥ 12-138-194 (70289) తస్మాత్సర్వాస్వవస్థాసు రక్షేజ్జీవితమాత్మనః। ద్రవ్యాణి సంతతిశ్చైవ సర్వం భవతి జీవతాం॥ 12-138-195 (70290) సంక్షేపో నీతిశాస్త్రాణామవిశ్వాసః పరో మతః। నృషు తస్మాదవిశ్వాసః పుష్కలం హితమాత్మనః॥ 12-138-196 (70291) వధ్యంతే న హ్యవిశ్వస్తాః శత్రుర్భిర్దుర్బలా అపి। విశ్వస్తాస్తేషు వధ్యంతే బలవంతోఽపి శత్రుభిః॥ 12-138-197 (70292) త్వద్విధేభ్యో మయా హ్యాత్మా రక్ష్యో మార్జార సర్వదా। రక్ష త్వమపి చాత్మానం చండాలాజ్జాతికిల్బిషాత్॥ 12-138-198 (70293) స తస్య బ్రువతస్త్వేవం సంత్రాసాజ్జాతసాధ్వసః। కథాం హిత్వా జవేనాశు మార్జారః ప్రయయౌ తతః॥ 12-138-199 (70294) తతః శాస్త్రార్థతత్త్వజ్ఞో బుద్ధిసామర్థ్యమాత్మనః। విశ్రావ్య పలితః ప్రాజ్ఞో బిలమన్యజ్జగామ హ॥ 12-138-200 (70295) ఏవం ప్రజ్ఞావతా బుద్ధ్యా దుర్బలేన మహాబలాః। ఏకేన బహవోఽమిత్రాః పలితేనాభిసంధితాః॥ 12-138-201 (70296) అరిణాపి సమర్థేన సంధిం కుర్వీత పండితః। మూషికశ్చ బిడాలశ్చ ముక్తావన్యోన్యసంశ్రయాత్॥ 12-138-202 (70297) ఇత్యేవం క్షత్రధర్మస్య మయా మార్గో నిదర్శితః। విస్తరేణ మహారాజ సంక్షేపమపి మే శృణు॥ 12-138-203 (70298) అన్యోన్యం కృతవైరౌ తు చక్రతుః ప్రీతిముత్తమాం। అన్యోన్యమభిసంధాతుం సంబభూవ తయోర్మతిః॥ 12-138-204 (70299) తత్ర ప్రాజ్ఞోఽభిసంధత్తే సంయగ్బుద్ధిబలాశ్రయాత్। అభిసంధీయతే ప్రాజ్ఞః ప్రమాదాదపి వా బుధైః॥ 12-138-205 (70300) తస్మాదభీతవద్భీతో విశ్వస్తవదవిశ్వసేత్। న హ్యప్రమత్తశ్చలతి చలితోఽవా న నశ్యతి॥ 12-138-206 (70301) కాలే హి రిపుణా సంధిః కాలే మిత్రేణ విగ్రహః। కార్య ఇత్యేవ తత్వజ్ఞాః ప్రాహుర్నిత్యం నరాధిప॥ 12-138-207 (70302) ఏతజ్జ్ఞాత్వా మహారాజ శాస్త్రార్థమభిగంయ చ। అభియుక్తోఽప్రమత్తశ్చ ప్రాగ్భయాద్భీతవచ్చరేత్॥ 12-138-208 (70303) భీతవత్సంహితః కార్యః ప్రతిసంధిస్తథైవ చ। భయాదుత్పద్యతే బుద్ధిరప్రమత్తాభియోగజా॥ 12-138-209 (70304) న భయం జాయతే రాజన్భీతస్యానాగతే భయే। అభీతస్య చ విస్రంభాత్సుమహజ్జాయతే భయం॥ 12-138-210 (70305) న భీరురితి చాత్యంతం మంత్రో దేయః కథంచన। అవిజ్ఞానాద్ధి విజ్ఞానే గచ్ఛేదాస్పదదర్శనాం॥ 12-138-211 (70306) తస్మాదభీతవద్భీతో విశ్వస్తవదవిశ్వసన్। కార్యాణాం గురుతాం జ్ఞాత్వా నాదృతం కించిదాచరేత్॥ 12-138-212 (70307) ఏవమేతన్మయా ప్రోక్తమితిహాసం యుధిష్ఠిర। శ్రుత్వా త్వం సుహృదాం మధ్యే యథావత్సముదాచర॥ 12-138-213 (70308) ఉపలభ్య మతిం చాగ్ర్యామరిమిత్రాంతరం తథా। సంధివిగ్రహకాలౌ చ మోక్షోపాయం తథాఽఽపది॥ 12-138-214 (70309) శత్రుసాధారణే కృత్యే కృత్వా సంధిం బలీయసా। సమాగతశ్చరేద్బుద్ధ్యా కృతార్థో న చ విశ్వసేత్॥ 12-138-215 (70310) అవిరుద్ధాం త్రివర్గేణ నీతిమేతాం మహీపతే। అభ్యుత్తిష్ఠ శ్రుతాత్తస్మాద్భూయః సంరంజయన్ప్రజాః॥ 12-138-216 (70311) బ్రాహ్మణైశ్చాపి తే సార్ధం యాత్రా భవతు పాండవ। బ్రాహ్మణాద్ధి పరం శ్రేయో దివి చేహ చ భారత॥ 12-138-217 (70312) ఏతే ధర్మస్య వేత్తారః కృతజ్ఞాః సతతం ప్రభో। పూజితాః శుభకర్తారః పూజయైనాంజాధిప॥ 12-138-218 (70313) రాజ్యం శ్రేయః పరం రాజన్యశశ్చ మహదాప్స్యసే। కులస్య సంతతిం చైవ యథాన్యాయం యథాక్రమం॥ 12-138-219 (70314) శ్రుతం చ తే భారత సంధివిగ్రహం విభావితం బుద్ధివిశేషకారితం। తథా త్వవేక్ష్య క్షితిపేన సర్వదా నిషేవితవ్యం నృప శత్రుమండలం॥ ॥ 12-138-220 (70315) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి అష్టత్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 138॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-138-5 ఉద్ధర్తుమున్మూలయితుం॥ 12-138-6 సర్వతః సర్వదిక్స్థైః ప్రార్థ్యమానేన ప్రసితుమితి శేషః॥ 12-138-9 ప్రాకృతకృత్రిమమిత్రయోర్మధ్యే కేన సంధిః కర్తవ్యః కేన వా వైరం॥ 12-138-18 వ్యవస్య నిశ్చిత్య అత్ర పూర్వశ్లోకోక్తేఽర్థే॥ 12-138-20 వైరాజ్యమభితే జాత ఇతి ట. డ. థ. ద. పాఠః॥ 12-138-23 ఉన్మాథం కూటయంత్రం పశుమృగపక్షిబంధనం॥ 12-138-26 పలితో మూషికః॥ 12-138-28 తదామిషం తస్య ఉన్మాథే ధృతమామిషం। సపత్నస్య సపత్నం బద్ధం అనాదృత్య॥ 12-138-30 శరస్తృణవిశేష స్తత్ప్రసూనం పుష్పం॥ 12-138-51 యది మాం న జిఘాంససి ఇతి ఝ. ద. పాఠః॥ 12-138-105 స్మరన్కాలం చికీర్షసీతి థ. ద. పాఠః॥ 12-138-160 పునరద్యైవ సౌహృదమితి థ. ద. ధ. పాఠః॥

12-139-0 (70316) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 12-139-0x (5728) ఉక్తో మంత్రో మహాబాహో విశ్వాసో నాస్తి శత్రుషు। కథం హి రాజా వర్తేత యది సర్వత్ర నాశ్వసేత్॥ 12-139-1 (70317) విశ్వాసాద్ధి పరం రాజన్రాజ్ఞాముత్పద్యతే భయం। కథం హి నాశ్వసన్రాజా శత్రూంజయతి పార్థివః॥ 12-139-2 (70318) ఏతన్మే సంశయం ఛింధి మనో మే సంప్రముహ్యతి। అవిశ్వాసే కథామేతాముపాశ్రిత్య పితామహ॥ 12-139-3 (70319) భీష్మ ఉవాచ। 12-139-4x (5729) శృణుష్వ రాజన్యో వృత్తో బ్రహ్మదత్తనివేశనే। పూజన్యా సహ సంవాదో బ్రహ్మదత్తస్య భూపతేః॥ 12-139-4 (70320) కాంపిల్యే బ్రహ్మదత్తస్య త్వంతః పురనివాసినీ। పూజీ నామ శకునిర్దీర్ఘకాలం సహోపితా। 12-139-5 (70321) రుదజ్ఞా సర్వభూతానాం యథా వై జీవజీవకః। సర్వజ్ఞా సర్వతత్త్వజ్ఞా తిర్యగ్యోనిం గతాఽపి స॥ 12-139-6 (70322) అభిప్రజాతా సా తత్ర పుత్రమేకం సువర్చసం। సమకాలం చ రాజ్ఞోఽపి దేవ్యాం పుత్రో వ్యజాయత॥ 12-139-7 (70323) తయోరర్థే కృతజ్ఞా తు ఖేచరీ పూజనీ సదా। సమద్రతీరం సా గత్వా ఆజహార ఫలద్వయం॥ 12-139-8 (70324) అష్ట్యర్థం చ స్వపుత్రస్య రాజపుత్రస్య చైవ హ। లమేకం సుతాయాదాద్రాజపుత్రాయ చాపరం॥ 12-139-9 (70325) ---మృతాస్యాదసదృశం బలతేజోభివర్ధనం। [ఆదాయాదాయ సైవాశు తయోః ప్రాదాత్పునః పునః॥] 12-139-10 (70326) తతోఽగచ్ఛత్పరాం వృద్ధిం రాజపుత్రః ఫలాశనాత్। తతః స ధాత్ర్యా కక్షేణ ఉహ్యమానో నృపాత్మజః॥ 12-139-11 (70327) దదర్శ తం పక్షిసుతం బాల్యాదాగత్య బాలకః। తతో బాల్యాచ్చ యత్నేన తేనాక్రీడత పక్షిణా॥ 12-139-12 (70328) శూన్యే చ తముపాదాయ పక్షిణం సమజాతకం। హత్వా తతః స రాజేంద్ర ధాత్ర్యా హస్తముపాగతః॥ 12-139-13 (70329) అథ సా పూజనీ రాజన్నాగమత్ఫలహారిణీ। అపశ్యన్నిహతం పుత్రం తేన బాలేన భూతలే॥ 12-139-14 (70330) బాష్పపూర్ణముఖీ దీనా దృష్ట్వా తం పతితం సుతం। పూజనీ దుఃఖసంతప్తా రుదంతీ వాక్యమబ్రవీత్॥ 12-139-15 (70331) క్షత్రియే సంగతం నాస్తి న ప్రీతిర్న చ సౌహృదం। కారణే సాంత్వయంత్యేతే కృతార్థాః సంత్యజంతి చ॥ 12-139-16 (70332) క్షత్రియేషు న విశ్వాసః కార్యః సర్వాపకారిషు। అపకృత్యాపి సతతం సాంత్వయంతి నిరర్థకం॥ 12-139-17 (70333) ఇయమస్య కరోంయద్య సదృశీం వైరయాతనాం। కృతఘ్నస్య నృశంసస్య భృశం విశ్వాసఘాతినః॥ 12-139-18 (70334) సహసంజాతవృద్ధస్య తథైవ సహభోజినః। శరణ్యస్య వధశ్చైవ త్రివిధం తస్య కిల్విషం॥ 12-139-19 (70335) ఇత్యుక్త్వా చరణాభ్యాం తు నేత్రే నృపసుతస్య సా। హృత్వా స్వస్థా తత ఇదం పూజనీ వాక్యమబ్రవీత్॥ 12-139-20 (70336) ఇచ్ఛయేహ కృతం పాపం సద్య ఏవోపసర్పతి। కృతం ప్రతికృతం యేషాం న నశ్యతి శుభాశుభం॥ 12-139-21 (70337) పాపం కర్మ కృతం కించిద్యది తస్మిన్న దృశ్యతే। నిపాత్యతేఽస్య పుత్రేషు పౌత్రేష్వపి చ నప్నృషు॥ 12-139-22 (70338) బ్రహ్మదత్తః సుతం దృష్ట్వా పూజన్యా హృతలోచనం। కృతప్రతికృతం మత్వా పూజనీమిదమబ్రవీత్॥ 12-139-23 (70339) అస్తి వై కృతమస్మాభిరస్తి ప్రతికృతం త్వయా। ఉభయం తత్సమీభూతం వస పూజని మా గమః॥ 12-139-24 (70340) పూజన్యువాచ। 12-139-25x (5730) సకృత్కృతాపరాధస్య తత్రైవ పరిలంబతః। న తద్బుధాః ప్రశంసంతి శ్రేయస్తత్రాపసర్పణం॥ 12-139-25 (70341) సాంత్వే ప్రయుక్తే వివృతే వైరే చైవ న విశ్వసేత్। క్షిప్రం స హన్యతే మూఢో న హి వైరం ప్రశాంయతి॥ 12-139-26 (70342) అన్యోన్యకృతవైరాణాం పుత్రపౌత్రం నియచ్ఛతి। పుత్రపౌత్రవినాశే చ పరలోకం నియచ్ఛతి॥ 12-139-27 (70343) సర్వేషాం కృతవైరాణామవిశ్వాసః సుఖావహః। ఏకాంతతో న విశ్వాసః కార్యో విశ్వాసఘాతకే॥ 12-139-28 (70344) న విశ్వసేదవిశ్వస్తే విశ్వస్తే నాతివిశ్వసేత్। విశ్వాసాద్భయముత్పన్నమపి మూలం నికృంతతి। కామం విశ్వాసయేదన్యాన్పరేషాం చ న విశ్వసేత్॥ 12-139-29 (70345) మాతా పితా బాంధవానాం వరిష్ఠౌ భార్యా క్షేత్రం బీజమాత్రం తు పుత్రః। భ్రాతా శత్రుః క్లిన్నపాణిర్వయస్య ఆత్మా హ్యేకః సుఖదుఃఖస్య భోక్తా॥ 12-139-30 (70346) అన్యోన్యకృతవైరాణాం న సంధిరుపపద్యతే। స చ హేతురతిక్రాంతో యదర్థమహమావసం॥ 12-139-31 (70347) పూజితస్యార్థమానాభ్యాం సాంత్వం పూర్వాపకారిణః। హృదయం భవత్యవిశ్వస్తం కర్మ త్రాసయతే బలాత్॥ 12-139-32 (70348) పూర్వం సంమాననా యత్ర పశ్చాచ్చైవ విమాననా। జహ్యాత్స సత్వవాన్వాసం సంమానితవిమానితః॥ 12-139-33 (70349) ఉషితాఽస్మి తవాగారే దీర్ఘకాలమహింసితా। తదిదం వైరముత్పన్నం సుఖమాస్ఖ వ్రజాంయహం॥ 12-139-34 (70350) బ్రహ్మదత్త ఉవాచ। 12-139-35x (5731) యః కృతే ప్రతికుర్యాద్వై న స తత్రాపరాధ్నుయాత్। అనృణస్తేన భవతి వస పూజని మాగమః॥ 12-139-35 (70351) పూజన్యువాచ। 12-139-36x (5732) న కృతస్య తు కర్తుశ్చ సఖ్యం సంధీయతే పునః। హృదయం తత్ర జానాతి కర్తుశ్చైవ కృతస్య చ॥ 12-139-36 (70352) బ్రహ్మదత్త ఉవాచ। 12-139-37x (5733) కృతస్య చైవ కర్తుశ్చ సఖ్యం సంధీయతే పునః। వైరస్యోపశమో దృష్టః పాపం నోపాశ్నుతే పునః॥ 12-139-37 (70353) పూజన్యువాచ। 12-139-38x (5734) నాస్తి వైరమతిక్రాంతం సాంత్వితోఽస్మీతి నాశ్వసేత్। విశ్వాసాద్బధ్యతే లోకస్తస్మాచ్ఛ్రేయోప్యదర్శనం॥ 12-139-38 (70354) తరసా యే న శక్యంతే శస్త్రైః సునిసితైరపి। సాంనా తేఽపి నిగృహ్యతే గజా ఇవ కరేణుభిః॥ 12-139-39 (70355) బ్రహ్మదత్త ఉవాచ। 12-139-40x (5735) సంవాసాజ్జాయతే స్నేహో జీవితాంతకరేష్వపి। అన్యోన్యస్య హి విశ్వాసః శ్వానశ్వపచయోరివ॥ 12-139-40 (70356) అన్యోన్యకృతవైరాణాం సంవాసాన్మృదుతాం గతం। నైవ తిష్ఠతి తద్వైరం పుష్కరస్థమివోదకం॥ 12-139-41 (70357) పూజన్యువాచ। 12-139-42x (5736) వైరం పంచసముత్థానం తచ్చ బుధ్యంతి పండితాః। స్త్రీకృతం వాస్తుజం వాగ్జం స్వసపత్నాపరాధజం॥ 12-139-42 (70358) తత్ర దాతా న హంతవ్యః క్షత్రియేణ విశేషతః। ప్రకాశం వాఽప్రకాశం వా బుద్ధ్వా దోషబలాబలం॥ 12-139-43 (70359) కృతవైరే న విశ్వాసః కార్యస్త్విహ సుహృద్యపి। ప్రచ్ఛన్నం తిష్ఠతే వైరం గూఢోఽగ్నిరివ దారుషు॥ 12-139-44 (70360) న విత్తేన న పారుష్యైర్న చ సాంత్వేన చ శ్రుతైః। వైరాగ్నిః శాంయతే రాజన్నిమగ్నోఽగ్నిరివార్ణవే॥ 12-139-45 (70361) న హి వైరాగ్నిరుద్ధూతః కర్మ చాప్యపరాధజం। శాంయత్యదగ్ధ్వా నృపతే వినా హ్యేకతరక్షయాత్॥ 12-139-46 (70362) సత్కృతస్యార్థామనాభ్యాం తత్ర పూర్వాపకారిణః। నైవ శాంతిర్న విశ్వాసః కర్మణా జాయతే బలాత్॥ 12-139-47 (70363) నైవాపకారే కస్మింశ్చిదహం త్వయి తథా భవాన్। ఉషితావాఽపి చక్రితం నేదానీం విశ్వసాంయహం॥ 12-139-48 (70364) బ్రహ్మదత్త ఉవాచ। 12-139-49x (5737) కాలేన క్రియతే కార్యం తథైవ వివిధాః క్రియాః కాలేనైవ ప్రవర్తంతే కః కస్యేత్యపరాధ్యతి॥ 12-139-49 (70365) తుల్యం చోభే ప్రవర్తేతే మరణం జన్మ చైవ హి। కార్యతే చైవ కాలేన తన్నిమిత్తం న జీవతి॥ 12-139-50 (70366) బధ్యంతే యుగపత్కేచిదేకైకం చాపరే తథా। కాలో దహతి భూతాని సంప్రాప్తోఽగ్నిరివేంధనం॥ 12-139-51 (70367) నాహం ప్రమాణం నైవ త్వభన్యోన్యం కారణం శుభే। కాలో నిత్యముపాదత్తే సుఖం దుఃఖం చ దేహినాం॥ 12-139-52 (70368) ఏవం వసేహ సన్నేహా యథాకామమహింసితా। యత్కృతం తత్తు మే క్షాంతం త్వం చ వై క్షమ పూజని॥ 12-139-53 (70369) పూజన్యువాచ। 12-139-54x (5738) యది కాలః ప్రమాణం తే న వైరం కస్యచిద్భవేత్। కస్మాదపచితిం యాంతి బాంధవా బాంధవే హతే॥ 12-139-54 (70370) కస్మాద్దేవాసురాః సర్వే అన్యోన్యమభిజఘ్నిరే। యది కాలేన నిర్యాణం సుఖదుఃఖే భవాభవౌ॥ 12-139-55 (70371) భిషజో భైషజం కర్తుం కస్మాదిచ్ఛంతి రోగిణః। యది కాలేన పచ్యంతే భేషజైః కిం ప్రయోజనం॥ 12-139-56 (70372) ప్రలాపః సుమహాన్కస్మాత్క్రియతే శోకమూర్చ్ఛితైః। యది కాలః ప్రమాణం తే కస్మాద్ధర్మోఽస్తి కర్తృషు॥ 12-139-57 (70373) తవ పుత్రో మమాపత్యం హతవాన్హింసితో మయా। అనంతరం త్వయాహం చ బాధితవ్యా మహీపతే॥ 12-139-58 (70374) అహం హి పుత్రశోకేన కృతపాపా తవాత్మజే। తథా త్వయా ప్రహర్తవ్యం మయి తత్త్వం చ మే శృణు॥ 12-139-59 (70375) భక్షార్థం క్రీడనార్థం చ నరా వాంఛంతి పక్షిణః। తృతీయో నాస్తి సంయోగో వధబంధాదృతే క్షమః॥ 12-139-60 (70376) వధబంధభయాదేకే మోక్షతంత్రముపాశ్రితాః। జనీమరణజం దుఃఖం ప్రాహుర్వేదవిదో జనాః॥ 12-139-61 (70377) సర్వస్య దయితాః ప్రాణాః సర్వస్య దయితాః సుతాః। దుఃఖాదుద్విజతే సర్వం సర్వస్య సుఖమీప్సితం॥ 12-139-62 (70378) దుఃఖం జరా బ్రహ్మదత్త దుఃఖమర్థవిపర్యయః। దుఃఖం చానిష్టసంవాసో దుఃఖమిష్టవియోజనం॥ 12-139-63 (70379) వైరబంధకృతం దుఃఖం స్త్రీకృతం సహ తథా। దుఃఖం దుఃఖేన సతతం వివర్ధతి---- ధిప॥ 12-139-64 (70380) న దుఃఖం పరదుఃఖే వై కేచిదాహుర----యః। యో దుఃఖం నాభిజానాతి స జల్పతి మాహాజనే॥ 12-139-65 (70381) యస్తు శోచతి దుఃఖార్తాః స కథం వక్తముత్సహేత। రసజ్ఞః సర్వదుఃఖస్య యథాఽఽత్మని తథా పరే॥ 12-139-66 (70382) `భిన్నా శ్లిష్టా న సజ్యంతే శస్త్రైః సునిశితైరపి।' సాంనా తేఽపి నిగృహ్యంతే గజా ఇవ కరేణుభిః॥ 12-139-67 (70383) యత్కృతం తే మయా రాజంస్త్వయా చ మమ యత్కృతం। న తద్వర్షశతైః శక్యం వ్యపోహితుమరిందం॥ 12-139-68 (70384) ఆవయోః కృతమన్యోన్యం తస్య సంధిర్న విద్యతే। స్మృత్వాస్మృత్వా హి తే పుత్రం నవం వైరం భవిష్యతి॥ 12-139-69 (70385) వైరమంతికమాసాద్య యః ప్రీతిం కర్తుమిచ్ఛతి। మృణ్మయస్యేవ భగ్నస్య తస్య సంధిర్న విద్యతే॥ 12-139-70 (70386) నిశ్చయః స్వార్థశాస్త్రేషు న విశ్వాసః సుఖోదయః। ఉశనా చైవ గాథే ద్వే ప్రహ్లాదాయాబ్రవీత్పురా॥ 12-139-71 (70387) యే వైరిణః శ్రద్దధతే సత్యే సత్యేతరేఽపి వా। వధ్యంతే శ్రద్దధానా హి మధు శుష్కతృణైరివ॥ 12-139-72 (70388) న హి వైరాణి శాంయంతి కులేష్వాదశమాద్యుగాత్। ఆఖ్యాతారశ్చ విద్యంతే కులే చేజ్జాయతే పుమాన్॥ 12-139-73 (70389) ఉపగృహ్య తు వైరాణి సాంత్వయంతి నరాధిపాః। అథైనం ప్రతిహింసంతి పూర్ణం ఘటమివాశ్మని॥ 12-139-74 (70390) సదా న విశ్వసేద్రాజన్పాపం కృత్వేహ కస్యచిత్। అపకృత్య పరేషాం హి విశ్వాసాద్దుఃఖమశ్నుతే॥ 12-139-75 (70391) బ్రహ్మదత్త ఉవాచ। 12-139-76x (5739) నావిశ్వాసాచ్చినోత్యర్థమీహతే చాపి కించన। భయాత్త్వేకతరం మిత్రం కృతకృత్యా భవత్విహ॥ 12-139-76 (70392) పూజన్యువాచ। 12-139-77x (5740) యస్యేహ వ్రణినౌ పాదౌ పభ్ద్యాం చ పరిధావతః। క్షిణ్యేతే తస్య తౌ పాదౌ సుగుప్తమపి ధావతః॥ 12-139-77 (70393) నేత్రాభ్యాం సరుజాభ్యాం యః ప్రతివాతముదీక్షతే। తస్య వాయురుజాఽత్యర్థం నేత్రయోర్భవతి ధ్రువం॥ 12-139-78 (70394) దుష్టం పంథానమాసాద్య యో మోహాదభిపద్యతే। ఆత్మనో బలమజ్ఞాత్వా తదంతం తస్య జీవితం॥ 12-139-79 (70395) యస్తు వర్షమవిజ్ఞాయ క్షేత్రం కర్షతి కర్షకః। హీనః పురుషకారేణ తస్య వై నాప్నుతే ఫలం॥ 12-139-80 (70396) యస్తు తిక్తం కషాయం వా స్వాదు వా మధురం హితం। ఆహారం కురుతే నిత్యం సోఽమృతత్వాయ కల్పతే॥ 12-139-81 (70397) పథ్యం ముక్త్వా తు యో మోహాద్దుష్టమశ్నాతి భోజనం। పరిణామమవిజ్ఞాయ తదంతం తస్య జీవితం॥ 12-139-82 (70398) దైవం పురుషకారశ్చ స్థితావన్యోన్యసంశ్రయాత్। ఉదాత్తం కర్మ వై తత్ర దైవం క్లీబా ఉపాసతే॥ 12-139-83 (70399) కర్మ చాత్మహితం కార్యం తీక్ష్ణం వా యది వా మృదు। గ్రస్యతేఽకర్మశీలస్తు సదాఽనర్థైరకించనః॥ 12-139-84 (70400) తస్మాత్సంశయితవ్యేఽర్థే కార్య ఏవ పరాక్రమః। సర్వస్వమపి సంత్యజ్య కార్యమాత్మహితం నరైః॥ 12-139-85 (70401) విద్యా శౌచం చ దాక్ష్యం చ బలం శౌర్యం చ పంచమం। మిత్రాణి సహజాన్యాహుర్వర్తయంతీహ యైర్బుధాః॥ 12-139-86 (70402) నివేశనం చ కుప్యం చ క్షేత్రం భార్యాం సుహృజ్జనం। ఏతాన్యుపచితాన్యాహుః సర్వత్ర లభతే పుమాన్॥ 12-139-87 (70403) సర్వత్ర రమతే ప్రాజ్ఞః సర్వత్ర చ విరోచతే। న విభీషయతే కించిద్భీషితో న బిభేతి చ॥ 12-139-88 (70404) నిత్యం బుద్ధిమతోఽప్యర్థః స్వల్పకోఽపి వివర్ధతే। దాక్ష్యేణ కుర్వతాం కర్మం సంయమాత్ప్రతితిష్ఠతి॥ 12-139-89 (70405) గృహస్నేహావబద్ధానాం నరాణామల్పమేధసాం। కుస్త్రీ ఖాదతి మాంసాని మాఘమాం సేగవా ఇవ॥ 12-139-90 (70406) గృహం క్షేత్రాణి మిత్రాణి స్వదేశ ఇతి చాపరే। ఇత్యేవమవసీదంతి నరా బుద్ధివిపర్యయే॥ 12-139-91 (70407) ఉత్పథాచ్చ విమానాచ్చ దేశాద్దుర్భిక్షపీడితాత్। అన్యత్ర వసతిం గచ్ఛేద్వసేద్వా నిత్యమానితః॥ 12-139-92 (70408) తస్మాదన్యత్ర యాస్యామి వస్తుం నాహమిహోత్సహే। కృతమేతదనాహార్యం తవ పుత్రే చ పార్థివ॥ 12-139-93 (70409) కుభార్యాం చ కుపుత్రం చ కురాజానం కుసౌహృదం। కుసంబంధం కుదేశం చ దూరతః పరివర్జయేత్॥ 12-139-94 (70410) కుమిత్రే నాస్తి విశ్వాసః కుభార్యాయాం కుతో రతిః। కురాజ్యే నిర్వృతిర్నాస్తి కుదేశే నాస్తి జీవికా॥ 12-139-95 (70411) కుపుత్రే సౌహృదం నాస్తి నిత్యమస్థిరసౌహృదం। అవమానః కుంసబంధే భవత్యర్థవిపర్యయే॥ 12-139-96 (70412) సా భార్యా యా ప్రియం బ్రూతే స పుత్రో యత్ర నిర్వృతిః। తన్మిత్రం యత్ర విశ్వాసః స దేశో యత్ర జీవతి॥ 12-139-97 (70413) యత్ర నాస్తి బలాత్కారః స రాజా తీవ్రశాసనః। స చ యౌనాభిసంబంధో యః సతోఽపి బుభూషతి॥ 12-139-98 (70414) భార్యా దేశోఽథ మిత్రాణి పుత్రసంబంధిబాంధవాః। ఏతే సర్వే గుణవతి ధర్మనేత్రే మహీపతౌ॥ 12-139-99 (70415) అధర్మజ్ఞస్య విషయే ప్రజా నశ్యంతి నిగ్రహాత్। రాజా మూలం త్రివర్గస్య అప్రమత్తోఽనుపాలయన్॥ 12-139-100 (70416) బలిషఙ్భాగముద్ధృత్య ఫలం సముపయోజయేత్। న రక్షతి ప్రజాః సంయగ్యః స పార్థివతస్కరః॥ 12-139-101 (70417) దత్వాఽభయం యః స్వయమేవ రాజా న తత్ప్రమాణం కురుతేఽర్థలోభాత్। స సర్వలోకాదుపలభ్య పాప మధర్మబుద్ధిర్నిరయం ప్రయాతి॥ 12-139-102 (70418) దత్త్వాఽభయం స్వయం రాజా ప్రమాణం కురుతే యది। స సర్వం సుఖమాప్నోతి ప్రజా ధర్మేణ పాలయన్॥ 12-139-103 (70419) పితా భ్రాతా గురుః శాస్తా వహ్నిర్వైశ్రవణో యమః। సప్త రాజ్ఞో గుణానేతాన్మనురాహ ప్రజాపతిః॥ 12-139-104 (70420) పితా హి రాజా లోకస్య ప్రజానాం యోఽనుకంపితా। తస్మిన్మిథ్యాపనీతే హి తిర్యగ్భవతి మానవః॥ 12-139-105 (70421) సంభావయతి మాతేవ దీనమప్యుపపద్యతే। దహత్యగ్నిరివానిష్టాన్యమయత్యహితాంస్తదా॥ 12-139-106 (70422) ఇష్టేషు విసృజన్నర్థాన్కుబేర ఇవ కామదః। గురుర్ధర్మోపదే--- గోప్తా చ పరిపాలనాత్॥ 12-139-107 (70423) యస్తు రంజయతే ---- పౌరజానపదాన్గుణైః। న తస్య భ్రశ్యతే---జ్యం గుణధర్మానుపాలనాత్॥ 12-139-108 (70424) యః సంయక్ప్రతి---హ్ణాతి పౌరజానపదార్చనం। స సుఖం ప్రేక్షతే రాజా ఇహ లోకే పరత్ర చ॥ 12-139-109 (70425) నిత్యోద్విగ్నాః ప్రజా యస్య కరుభారప్రపీడితాః। అనర్థైర్విప్రలుప్యంతే స గచ్ఛతి పరాభవం॥ 12-139-110 (70426) ప్రజా యస్య వివర్ధంతే సరసీవ మహోత్పలం। స రాజా సర్వసుఖదః స్వర్గలోకే మహీయతే॥ 12-139-111 (70427) బలినా విగ్రహో రాజన్న కదాచిత్ప్రశస్యతే। బలినా విగ్రహీ తస్య కుతో రాజ్యం కుతః సుఖం॥ 12-139-112 (70428) భీష్మ ఉవాచ। 12-139-113x (5741) సైవముక్త్వా శకునికా బ్రహ్మదత్తం నరాధిపం। రాజానం సమనుజ్ఞాప్య జగామాభీప్సితాం దిశం॥ 12-139-113 (70429) ఏతత్తే బ్రహ్మదత్తస్య పూజన్యా సహ భాషితం। మయోక్తం భరతశ్రేష్ఠ కిమన్యచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛసి॥ ॥ 12-139-114 (70430) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే శాంతిపర్వణి ఆపద్ధర్మపర్వణి ఏకోనచత్వారింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 139॥

Mahabharata - Shanti Parva - Chapter Footnotes

12-139-6 జీవజీవకః శాకునికః। జీవజీవక ఇతి పక్షివిశేష ఇత్యన్యే॥ 12-139-7 అభిప్రజాతా ప్రసూతవతీ। దేవ్యాం రాజభార్యాయాం॥ 12-139-13 సమజాతకం సమానవయసం॥ 12-139-21 ఇచ్ఛయా బుద్ధిపూర్వకం। ఉపసర్పతి ఫలరూపేణ కర్తారం॥ 12-139-22 పాపమపరాధకృతమేనః॥ 12-139-24 మాగమః మాస్మగమః॥ 12-139-25 పరిలంబతః విశ్వాసం కుర్వతః॥ 12-139-27 నియచ్ఛతి మృత్యుర్నాశయతి। తతో నష్టసంతతిత్వాత్పరలోకం చ నియచ్ఛతి॥ 12-139-30 భార్యా జరేతి ఝ. పాఠః। జరా వీర్యహరత్వాత్। బీజమాత్రం ప్రసవరూపత్వాత్। శత్రుః రిక్యహరత్వాత్। క్లిన్నపాణిః ఉపక్రియమాణః। ధనాదినా పూజ్యమానమేవ మిత్రం నాన్యదిత్యర్థః॥ 12-139-31 హేతుః పుత్రరక్షా స్నేహో వా॥ 12-139-32 కర్మ స్వకృతం॥ 12-139-36 అన్యోన్యస్యాపకారముభావపి నిత్యం స్మరత ఇత్యర్థః॥ 12-139-39 న శక్యంతే జేతుమితి శేషః॥ 12-139-40 శ్వపచశ్చండాలః। శ్వమాంసాహారోఽపి శునా సహ సఖ్యమేతి॥ 12-139-42 వైరం స్త్రీకృతం కృష్ణశిశుపాలయోః వాస్తు గృంహాదికం స్థానం తజ్జం కౌరవపాండవానాం। వాగ్జం ద్రోణద్రుపదయోః। సాపన్నం జాతివైరం మూషకమార్జారయోః। అపరాధజం ఆవయోః॥ 12-139-43 కృతవైరోఽపి దాతాఽర్థాదినా మానయితా అర్థాశావత రాజ్ఞా న హంతవ్యః॥ 12-139-46 వైరాగ్నిః అదగ్ధ్వా న శాంయత్యపరాధజం కర్మ ఏకతరక్షయాద్వినా న శాంయతీతి యోజనా॥ 12-139-50 కార్యతే జాయతే। తన్నిమిత్తం కాలనిమిత్తం। న జీవతి ంరియతే॥ 12-139-53 క్షమ క్షమస్వ॥ 12-139-57 కస్మాద్ధర్మోఽస్తి కర్తృషు। తదా విధినిషేధకథా వ్యర్థా స్యాదితి భావః॥ 12-139-67 భిన్నకమా న సజ్యంత ఇతి ధ. పాఠః॥ 12-139-72 వైరిణో వాక్యే ఇతి శేషః। శత్రుణా దర్శితం పురఃస్థితం మధు శ్రద్దధానాః శుష్కతృణైశ్ఛన్నే ప్రపాతే యథా పతంతి తద్వదేతే ఇత్యర్థః॥ 12-139-76 సర్వథాఽనాశ్వాసే నృణాం జీవనమేవ న స్యాదిత్యాహ నేతి॥ 12-139-82 పరిమాణమవిజ్ఞాయ ఇతి డ. థ. పాటః॥ 12-139-85 తస్మాత్సర్వం వ్యపోహ్యార్థమితి ఝ. పాఠః॥ 12-139-87 కుప్యం తాంరాది। చాదకుప్యం స్వర్ణరత్నాది। ఉపహితాన్యాహురితి ఝ. పాఠః। తత్ర ఉపహితాని ఉపధిమిత్రాణీత్యర్థః॥ 12-139-88 కించిత్తమితి శేషః॥ 12-139-90 ఖాదతి। స్వాపరాధైస్తం సంతాపయతి శుష్కం కరోతి। మాఘమాం కర్కటీం। సేగవాస్తదపత్యాని। కర్కట్యా నాశహేతుర్గర్భ ఏవేతి ప్రసిద్ధం॥ 12-139-92 ఉత్పతేత్సహజాద్దేశాద్వ్యాధిదుర్భిక్షపీడితాదితి ఝ. పాఠః॥ 12-139-93 మే మయా। అనాహార్యం అపరిహార్యమిత్యర్థః॥ 12-139-98 భీరేవ నాస్తి సంబంధో దరిద్రం యో బుభూషతి ఇతి ఝ. పాఠః తత్ర యత్ర దేశే బలాత్కారో నాస్తి తత్ర భీరే వనాస్తి। యో రాజా దరిద్రం జనం బుభూషతి పాలయితుమిచ్ఛతి స ఏవ తేన సహ పాల్యపాలకభావలక్షణః సంబంధ ఇతి యోజ్యం। యం జనోఽపి బుభూషతి ఇతి డ. థ. పాఠః॥ 12-139-99 ధర్మనేత్రో ధర్మనేతా॥ 12-139-101 సముపయోజయేత్ భక్షయేత్॥ 12-139-102 అభయమితి చ్ఛేదః॥ 12-139-106 సంభావయతి ఇష్టం చింతయతి। ఉపపద్యతే పాలయతి॥