13-1-0 (81169) ॥ శ్రీవేదవ్యాసాయ నమః॥ 13-1-0x (6718) నారాయణం నమస్కృత్య నరం చైవ నరోత్తమం। దేవీం సరస్వతీం చైవ(వ్యాసం)తతో జయముదీరయేత్॥ 13-1-1 (81170) వైశంపాయన ఉవాచ। `శరతల్పే మహాత్మానం శయానమపరాజితం। యుధిష్ఠిర ఉపాగంయ ప్రణిపత్యేదమబ్రవీత్॥' 13-1-1x (6719) శమో బహువిధాకారః సూక్ష్మ ఉక్తః పితామహ। న చ మే హృదయే శాంతిరస్తి శ్రుత్వేదమీదృశం॥ 13-1-2 (81171) అస్మిన్నర్థే బహువిధా శాంతిరుక్తా పితామహ। స్వకృతాత్కా ను శాంతి స్యాచ్ఛమాద్బహువిధాదపి॥ 13-1-3 (81172) శరాచితం శరీరం హి తీవ్రవ్రణముదీక్ష్య తే। శమం నోపలభే వీర దుష్కృతాన్యేవ చింతయన్॥ 13-1-4 (81173) రుధిరేణావసిక్తాంగం ప్రస్రవంతం యథాచలం। త్వాం దృష్ట్వా పురుషవ్యాఘ్ర సీదే వర్షాస్వివాంబుజం॥ 13-1-5 (81174) అతః కష్టతరం కిన్ను మత్కృతే యత్పితామహః। ఇమామవస్థాం `గమితః ప్రత్యమిత్రై రణాజిరే॥ 13-1-6 (81175) తథా చాన్యే నృపతయః సహపుత్రాః సబాంధవాః। మత్కృతే నిధనం ప్రాప్తాః కిన్ను కష్టతరం తతః॥ 13-1-7 (81176) వయం హి ధార్తరాష్ట్రాశ్చ కామమన్యువశం గతాః। కృత్వేదం నిందితం కర్మ ప్రాప్స్యామః కాం గతిం నృప॥ 13-1-8 (81177) ఇదం తు ధార్తరాష్ట్రాస్య శ్రేయో మన్యే జనాధిప। ఇమామవస్థాం సంప్రాప్తం యదసౌ త్వాం న పశ్యతి॥ 13-1-9 (81178) సోఽహమార్తికరో రాజన్సుహృద్వధకరస్తథా। న శాంతిమధిగచ్ఛామి పశ్యంస్త్వాం దుఃఖితం క్షితౌ॥ 13-1-10 (81179) దుర్యోధనో హి సమరే సహసైన్యః సహానుజః। నిహతః క్షత్రధర్మేఽస్మిందుసత్మా కులపాంసనః॥ 13-1-11 (81180) న స పశ్యతి దుష్టాత్మా త్వామద్య పతితం క్షితౌ। అతః శ్రేయో మృతం మన్యే నేహ జీవితమాత్మనః॥ 13-1-12 (81181) అహం హి సమరే వీర గమితః శత్రుభిః క్షయం। అభవిష్యం యది పురా సహ భ్రాతృభిరచ్యుత। న త్వామేవం సుదుఃఖార్తమద్రాక్షం సాయకార్దితం॥ 13-1-13 (81182) నూనం హి పాపకర్మాణో ధాత్రా సృష్టాః స్మ హే నృప॥ 13-1-14 (81183) అన్యస్మిన్నపి లోకే వై యథా ముచ్యేమ కిల్బిషాత్। తథా ప్రశాధి మాం రాజన్మమ చేదిచ్ఛసి ప్రియం॥ 13-1-15 (81184) భీష్మ ఉవాచ। 13-1-16x (6720) పరతంత్రం కథం హేతుమాత్మానమను పశ్యసి। కర్మణాం హి మహాభాగ సూక్ష్మం హ్యేతదతీంద్రియం॥ 13-1-16 (81185) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సంవాదం మృత్యుగౌతంయోః కాలలుబ్ధకపన్నగైః॥ 13-1-17 (81186) గౌతమీ నామ కాఽప్యాసీత్స్థవిరా శమసంయుతా। సర్పేణ దష్టం స్వం పుత్రమపశ్యద్గతచేతనం॥ 13-1-18 (81187) అథ తం స్నాయుపాశేన బద్ధ్వా సర్పమమర్షితః। లుబ్ధకోఽర్జునకో నామ నామ గౌతంయాః సముపానయత్॥ 13-1-19 (81188) తాం చాబ్రవీదయం తే స పుత్రహా పన్నగాధమః। బ్రహి క్షిప్రం మహాభాగే వధ్యతాం కేన హేతునా॥ 13-1-20 (81189) అగ్నౌ ప్రక్షిప్యతామేష చ్ఛిద్యతాం ఖండశోపి వా। న హ్యం బాలహా పాపశ్చిరం జీవితుమర్హతి॥ 13-1-21 (81190) గౌతంయువాచ। 13-1-22x (6721) విసృజైనమబుద్ధిస్త్వమవధ్యోఽర్జునక త్వయా। కో హ్యాత్మానం గురుం కుర్యాత్ప్రాప్తవ్యే సతి చింతయన్ 13-1-22 (81191) ప్లవంతే ధర్మలఘవో లోకేఽంభసి యథా ప్లవాః। మజ్జంతి పాపగురవః శస్త్రం స్కన్నమివోదకే॥ 13-1-23 (81192) నాస్యామృతత్వం భవితైవం హతేఽస్మి- ంజీవత్యస్మిన్కోఽత్యయః స్యాదయం తే। అస్యోత్సర్గే ప్రాణయుక్తస్య జంతో- ర్మృత్యుం లోకే కో న గచ్ఛేదనంతే॥ 13-1-24 (81193) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-25x (6722) జానాంయహం నేహ గుణాగుణజ్ఞాః సదాయుక్తా గురవో వై భవంతి। స్వర్గస్య తే సూపదేశా భవంతి తస్మాత్క్షుద్రం సర్పమేనం హనిష్యే॥ 13-1-25 (81194) శమమీప్సంతః కాలయోగం త్యజంతి సద్యః శుచం త్వర్థవిదస్త్యజంతి। శ్రియః క్షయః శోచతాం నిత్యశో హి తస్మాచ్ఛుచం ముంచ హతే భుజంగే॥ 13-1-26 (81195) గౌతంయువాచ। 13-1-27x (6723) న చైవార్తిర్విద్యతేఽస్మద్విధానాం ధర్మాత్మానః సర్వదా సంజనా హి। నిత్యాయస్తో బాలజనో న చాహం ధర్మోపైతి ప్రభవాంయస్య నాహం॥ 13-1-27 (81196) న బ్రాహ్మణానాం కోపోఽస్తి కుతః కోపాచ్చ యాతనా। మార్దవాత్క్షంయతాం సాధో ముచ్యతామేష పన్నగః॥ 13-1-28 (81197) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-29x (6724) హత్వా లాభః శ్రేయ ఏవావ్యయః స్యా- త్సద్యోలాభఃస్యాద్బలిభ్యః ప్రశస్తః। కాలాల్లాభో యస్తు సద్యో భవేత శ్రేయోలాభః కుత్సితే త్వీదృశి స్యాత్॥ 13-1-29 (81198) గౌతంయువాచ। 13-1-30x (6725) కాఽర్థప్రాప్తిర్గృహ్య శత్రుం నిహత్య కా కామాప్తిః ప్రాప్య శత్రుం న ముక్త్వా। కస్మాత్సౌంయాహం న క్షమే నో భుజంగే మోక్షార్థం వా కస్య హేతోర్న కుర్యాం॥ 13-1-30 (81199) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-31x (6726) అస్మాదేకాద్బహవో రక్షితవ్యా నైకో బహుభ్యో గౌతమి రక్షితవ్యః। కృతాగసం ధర్మహేతోస్త్యజంతి సరీసృపం పాపమిమం త్యజ త్వం॥ 13-1-31 (81200) గౌతంయువాయ 13-1-32x (6727) నాస్మిన్హతే పన్నగే పుత్రకో మే సంప్రాప్స్యతే లుబ్ధక జీవితం వై। గుణం చాన్యం నాస్య వధే ప్రపశ్యే తస్మాత్సర్పం లుబ్ధక ముంచ జీవం॥ 13-1-32 (81201) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-33x (6728) వృత్రం హత్వా దేవరాట్ శ్రేష్ఠభాగ్వై యజ్ఞం హత్వా భాగమవాప చైవ। శూలీ దేవో దేవవృత్తం చర త్వం క్షిప్రం సర్పం జహి మా భూత్తే విశంకా॥ 13-1-33 (81202) భీష్మ ఉవాచ। 13-1-34x (6729) అసకృత్ప్రోచ్యమానాఽపి గౌతమీ భుజగం ప్రతి। లుబ్ధకేన మహాభాగా సా పాపే నాకరోన్మతిం॥ 13-1-34 (81203) ఈషదుచ్ఛ్వసమానస్తు కృచ్ఛ్రాత్సంస్తభ్య పన్నగః। ఉత్ససర్జ గిరం మందాం మానుషీం పాశపీడితః॥ 13-1-35 (81204) సర్ప ఉవాచ। 13-1-36x (6730) కో న్వర్జునక దోషోఽత్ర విద్యతే మమ బాలిశ। అస్వతంత్రం హి మాం మృత్యుర్వివశం యదచూచుదత్॥ 13-1-36 (81205) తస్యాయం వచనాద్దష్టో న కోపేన న కాంయయా। తస్య తత్కిల్బిషం లుబ్ధ విద్యతే యది కించన। 13-1-37 (81206) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-38x (6731) యద్యన్యవశగేనేదం కృతం తే పన్నగాశుభం। కారణం వై త్వమప్యత్ర తస్మాత్త్వమపి కిల్బిషీ॥ 13-1-38 (81207) మృత్పాత్రస్య క్రియాయాం హి దండచక్రాదయో యథా। కారణత్వే ప్రకల్ప్యంతే తథా త్వమపి పన్నగ॥ 13-1-39 (81208) కిల్బిషీ చాపి మే వధ్యః కిల్బిషీ చాసి పన్నగ। ఆత్మానం కారణం హ్యత్ర త్వమాఖ్యాసి భుజంగమ॥ 13-1-40 (81209) సర్ప ఉవాచ। 13-1-41x (6732) సర్వ ఏతే హ్యస్వవశా దండచక్రాదయో యథా। తథాహమపి తస్మాన్మే నైష దోషో మతస్తవ॥ 13-1-41 (81210) అథవా మతమేతత్తే తేప్యన్యోఽన్యప్రయోజకాః। కార్యకారణసందేహో భవత్యన్యోన్యచోదనాత్॥ 13-1-42 (81211) ఏవం సతి న దోషో మే నాస్మి వధ్యో న కిల్బిషీ। కిల్బిషం సమవాయే స్యాన్మన్యసే యది కిల్బిషం॥ 13-1-43 (81212) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-44x (6733) కారణం యది స్యాద్వై న కర్తా స్యాస్త్వమప్యుత। వినాశే కారణం త్వం చ తస్మాద్వధ్యోఽసి మే మతః॥ 13-1-44 (81213) అసత్యపి కృతే కార్యే నేహ పన్నగ లిప్యతే। తస్మాన్నాత్రైవ హేతుః స్యాద్వధ్యః కిం బహు భాషసే॥ 13-1-45 (81214) సర్ప ఉవాచ। 13-1-46x (6734) కార్యాభావే క్రియా న స్యాత్సత్యసత్యపి కారణే। తస్మాత్సమేఽస్మిన్హేతౌ మే వాచ్యో హేతుర్విశేషతః॥ 13-1-46 (81215) యద్యహం కారణత్వేన మతో లుబ్ధక తత్త్వతః। అన్యః ప్రయోక్తాస్యాదత్ర కిన్ను జంతువినాశనే॥ 13-1-47 (81216) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-48x (6735) వధ్యస్త్వం మమ దుర్బుద్ధే బాలఘాతీ నృశంసకృత్। భాషసే కిం బహు పునర్వధ్యః సన్పన్నగాధమ॥ 13-1-48 (81217) సర్ప ఉవాచ। 13-1-49x (6736) యథా హవీంషి జుహ్వానా మఖే వై లుబ్ధకర్త్విజః। న ఫలం ప్రాప్నువంత్యత్ర ఫలయోగే తథా హ్యహం॥ 13-1-49 (81218) భీష్మ ఉవాచ। 13-1-50x (6737) తథా బ్రువతి తస్మింస్తు పన్నగే మృత్యుచోదితే। ఆజగామ తతో మృత్యుః పన్నగం చాబ్రవీదిదం॥ 13-1-50 (81219) ప్రచోదితోఽహం కాలేన పన్నగ త్వామచూచుదం। వినాశహేతుర్నాస్య త్వమహం న ప్రాణినః శిశోః॥ 13-1-51 (81220) యథా వాయుర్జలధరాన్వికర్షతి తతస్తతః। తద్వజ్జలదవత్సర్ప కాలస్యాహం వశానుగః॥ 13-1-52 (81221) సాత్వికా రాజసాశ్చైవ తామసా యే చ కేచన। భావాః కాలాత్మకాః సర్వే ప్రవర్తంతేహ జంతుషు॥ 13-1-53 (81222) జంగమాః స్థావరాశ్చైవ దివి వా యది వా భువి। సర్వే కాలాత్మకాః సర్ప కాలాత్మకమిదం జగత్॥ 13-1-54 (81223) ప్రవృత్తయశ్చ లోకే యా తథైవ చ నివృత్తయః। తాసాం వికృతయో యాశ్చ సర్వం కాలాత్మకం స్మృతం॥ 13-1-55 (81224) ఆదిత్యశ్చంద్రమా విష్ణురాపో వాయుః శతక్రతుః। అగ్నిః ఖం పృథివీ మిత్రః పర్జన్యో వసవోఽదితిః॥ 13-1-56 (81225) సరితః సాగరాశ్చైవ భావాభావౌ చ పన్నగ। సర్వే కాలేన సృజ్యంతే హ్రియంతే చ పునఃపునః॥ 13-1-57 (81226) ఏవం జ్ఞాత్వా కథం మాం సదోషం సర్ప మన్యసే। అథ చైవం గతే దోషే మయి త్వమపి దోషవాన్॥ 13-1-58 (81227) సర్ప ఉవాచ। 13-1-59x (6738) నిర్దోషం దోషవంతం వా న త్వాం మృత్యో బ్రవీంయహం। త్వయాఽహం చోదిత ఇతి బ్రవీంయేతావదేవ తు॥ 13-1-59 (81228) యది కాలే తు దోషోఽస్తి యది తత్రాపి నేష్యతే। దోషో నైవ పరీక్ష్యో మే న హ్యత్రాధికృతా వయం॥ 13-1-60 (81229) నిర్మోక్షస్త్వస్య దోషస్య మయా కార్యో యథా తథా। మృత్యోరపి న దోషః స్యాదితి మేఽత్ర ప్రయోజనం॥ 13-1-61 (81230) భీష్మ ఉవాచ। 13-1-62x (6739) సర్పోఽథార్జునకం ప్రాహ శ్రుతం తే మృత్యుభాషితం। నానాగసం మాం పాశేన సంతాపయితుమర్హసి। 13-1-62 (81231) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-63x (6740) మృత్యోః శ్రుతం మే వచనం తవ చైవ భుజంగమ। నైవ తావదదోషత్వం భవతి త్వయి పన్నగ॥ 13-1-63 (81232) మృత్యుస్త్వం చైవ హేతుర్హి బాలస్యాస్య వినాశనే। ఉభయం కారణం మన్యే న కారణమకారణం॥ 13-1-64 (81233) ధిఙ్భృత్యుం చ దురాత్మానం క్రూరం దుఃఖకరం సతాం। త్వాం చైవాహం వధిష్యామి పరపాపస్య కారణం॥ 13-1-65 (81234) మృత్యురువాచ। 13-1-66x (6741) వివశౌ కాలవశగావావాం నిర్దిష్టకారిణౌ। నావాం దోషేణ గంతవ్యౌ యది సంయక్ప్రపశ్యసి॥ 13-1-66 (81235) లుబ్ధక ఉవాచ। 13-1-67x (6742) యువాముభౌ కాలవశౌ యది మే మృత్యుపన్నగౌ। హర్షక్రోధౌ యథా స్యాతామేతదిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-1-67 (81236) మృత్యురువాచ। 13-1-68x (6743) యా కాచిదేవ చేష్టా స్యాన్సర్వా కాలప్రచోదితా। పూర్వమేవైతదుక్తం హి మయా లుబ్ధక తత్వతః॥ 13-1-68 (81237) తస్మాదుభౌ కాలవశావావాం నిర్దిష్టకారిణౌ। నావాం దోపేణ గంతవ్యౌ త్వయా లుబ్ధక కర్హిచిత్॥ 13-1-69 (81238) భీష్మ ఉవాచ। 13-1-70x (6744) అథోపగంయ కాలస్తు తస్మింధర్మార్థసంశయే। అబ్రవీత్పన్నగం మృత్యుం లుబ్ధం చార్జునకం తథా॥ 13-1-70 (81239) న హ్యహం నాప్యయం మృత్యుర్నాయం లుబ్ధక పన్నగః। కిల్బిషీ జంతుమరణే న వయం హి ప్రయోజకాః॥ 13-1-71 (81240) అకరోద్యదయం కర్మ తన్నోఽర్జునక చోదకం। వినాశహేతుర్నాన్యోఽస్య వధ్యతేఽయం స్వకర్మణా॥ 13-1-72 (81241) యదనేన కృతం కర్మ తేనాయం నిధనం గతః। వినాశహేతుః కర్మాస్య సర్వే కర్మవశా వయం॥ 13-1-73 (81242) కర్మదాయాదవాఁల్లోకః కర్మసంబంధలక్షణః। కర్మాణి చోదయంతీహ యథాన్యోన్యం తథావయం॥ 13-1-74 (81243) యథా మృత్పిండతః కర్తా కురుతే యద్యదిచ్ఛతి। ఏవమాత్మకృతం కర్మ మానవః ప్రతిపద్యతే॥ 13-1-75 (81244) యథా చ్ఛాయాతపౌ నిత్యం సుసంబద్ధౌ నిరంతరం। తథా కర్మ చ కర్తా చ సంబద్ధావాత్మకర్మభిః॥ 13-1-76 (81245) ఏవం నాహం న వై మృత్యుర్న సర్పో న తథా భవ న్। న చేయం బ్రాహ్మణీ వృద్ధా శిశురేవాత్ర కారణం॥ 13-1-77 (81246) తస్మింస్తథా బ్రువాణే తు బ్రాహ్మణీ గౌతమీ నృప। స్వకర్మప్రత్యయాఁల్లోకాన్మత్వాఽర్జునకమబ్రవీత్॥ 13-1-78 (81247) నైవ కాలో న భుజగో న మృత్యురిహ కారణం। స్వకర్మభిరయం బాలః కాలేన నిధం గతః॥ 13-1-79 (81248) మయా చ తత్కృతం కర్మ యేనాయం మే మృతః సుతః। యాతు కాలస్తథా మృత్యుర్ముంచార్జునక పన్నగం॥ 13-1-80 (81249) భీష్మ ఉవాచ। 13-1-81x (6745) తతో యథాగతం జగ్ముర్మృత్యుః కాలోఽథ పన్నగః। అభూద్విశోకోఽర్జునకో విశోకా చైవ గౌతమీ॥ 13-1-81 (81250) ఏతచ్ఛ్రుత్వా శమం గచ్ఛ మా భూః శోకపరో నృప। స్వకర్మప్రత్యయాఁల్లోకాంస్త్రీన్విద్ధి సమితింజయ॥ 13-1-82 (81251) నైవ త్వయా కృతం కర్మ నాపి దుర్యోధనేన వై। కాలేనైతత్కృతం విద్ధి నిహతా యేన పార్థివాః॥ 13-1-83 (81252) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-1-84x (6746) ఇత్యేతద్వచనం శ్రుత్వా బభూవ విగతజ్వరః। యుధిష్ఠరో మహాతేజాః పప్రచ్ఛేదం చ ధర్మవిత్॥ ॥ 13-1-84 (81253) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ప్రథమోఽధ్యాయః॥ 1 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-1-2 ధర్మో బహువిధాకార ఇతి ట. పాఠ॥ 7-1-5 సీదే సీదామి సదా వర్షమివాంబుదం ఇతి థ.పాఠః॥ 7-1-6 మత్కృతే మన్నిమిత్తం। ప్రత్యమిత్రైః అమిత్రాణాం ప్రతికూలైరస్మదీయైరర్జునశిఖండిప్రభృతిభిః॥ 7-1-19 అథ తం సాధుపాశేనేతి ధ. పాఠ॥ 7-1-20 కేన హేతునా కేనోపాయేన॥ 7-1-21 హేతుమేవాహ అగ్నావితి॥ 7-1-22 ప్రాప్తవ్యమవిచింతయన్నితి ఝ.పాఠః॥ 7-1-23 ప్లవంతే దుఃఖార్ణవం తరంతి। మజ్జంతి చ తత్రైవ। వస్త్రం క్లిన్నమివోదకే ఇతి ట. పాఠః 7-1-24 ఉత్సర్గే ప్రాణోత్సర్గే॥ 7-1-29 శ్రేయః పరలోకహితం తదేవాఽవ్యయో లాభః సచ శత్రూన్ హత్వైవ లభ్య ఇత్యధ్యాహృత్య యోజ్యం। బలిభ్యః సర్వేభ్యః ప్రశస్తః శ్రేష్ఠశ్చ స్యాత్। శత్రువధాల్లోకత్రయేపి మాన్యో భవతీత్యర్థః॥ 7-1-31 త్యజంతి నాశయంతి॥ 7-1-32 మే పుత్రకో జీవితం న సంప్రాప్స్యతే। గుణం పుణ్యం। జీవం జీవంతం॥ 7-1-33 శూలీ యజ్ఞం హత్వేతి సంబంధః॥ 7-1-35 సంస్తభ్య ధైర్యమాలంబ్య॥ 7-1-36 అచూచుదత్ ప్రేరితవాన్॥ 7-1-37 దష్టో దష్టవాన్। కిల్బిషం చేదస్తి తర్హి ప్రయోక్తురేవ న ప్రయోజ్యస్య మమ శరస్యేవేత్యర్థః॥ 7-1-39 చేతనత్వాత్కిల్బిషీత్యవశ్యం వధ్యోఽసీత్యర్థః॥ 7-1-42 ఆయుధం హి అయస్కాంతవత్ప్రహర్తారం ప్రయోజయతి। తేనాయుధకర్తాపి ప్రయోజకస్తస్య చాయం కారయితా ప్రహర్తుకామః ప్రయోజక ఇత్యన్యోన్యప్రయోజ్యత్వాన్న కస్యచిద్ధంతృత్వమిత్యర్థః॥ 7-1-43 సమవాయే సముదాయే॥ 7-1-45 యతః కృతేఽపి అసతి దుష్టే కార్యే దోషే హేతుః కర్తా న లిప్యతే తవమతే। తస్మాత్ చోరాదిరత్రైవ రాజ్ఞాం వధ్యః ప్రాయశ్చిత్తీ చ న స్యాత్॥ 7-1-46 కారణే కర్తరి సతి కుఠారోద్యమనాదికార్యేణ ఛిదిక్రియా జాయతే అసత్యపి కర్తరి తరుశాఖాంతనిఘర్షేణ కార్యేణ తజ్జేనాగ్నినా వనదాహక్రియా జాయతే। తస్మాచ్ఛాఖాయా ఇవ మమాపి కర్తృత్వం అప్రయోజకత్వాన్న దోషహేతుః విశేషాభావాదిత్యర్థః॥ 7-1-49 ఏవమృత్విగాదివదన్యప్రేర్యత్వాన్నాహం కిల్బిషీ కింతు మమ ప్రయోజక ఏవేతి భావః॥ 7-1-53 కాలాత్మకాః కాలస్యేవాఽఽత్మా స్వభావో యేషాం తే। కాలానుసారిణ ఇత్యర్థః॥ 7-1-57 భావాభావావైశ్వర్యానైశ్వర్యే॥ 7-1-63 మే మయా॥ 7-1-67 భో మృత్యుపన్నగౌ యది యువాం కాలవశౌ తర్హి మే మమ తటస్తస్య పరోపకర్తరి హర్షః అపకర్త్రోశ్చ యువయోరుపరి ద్వేషో వా యతా స్యాతాం తథా బ్రూతం। ఏతదహం వేదితుమిచ్ఛామీత్యధ్యాహారపూర్వకం యోజ్యం। ఏవం సర్వస్య పరవశత్వే ఉపకర్త్రపకర్త్రోః స్తుతినిందే న స్యాతామితి భావః 7-1-68 ఈశ్వరాధీనో జనః సదసద్వా కుర్వాణో న స్తుత్యో న వా నింద్య ఇతి భావః॥ 7-1-69 దోషేణ యుక్తావితి శేషః। గంతవ్యౌ జ్ఞాతవ్యౌ॥ 7-1-70 ధర్మస్యార్థః ఫలం తత్ర విషయే॥ 7-1-74 కర్మైవ దాయాదః పుత్రవత్తారకం తద్వాన్। కర్మసంబంధః కర్మఫలయోగః తదేవ లక్షణం పుణ్యపాపవత్తాజ్ఞాపకం యస్య తథా॥ 7-1-78 కర్మైవ ప్రత్యయః కారణం యేషాం తాన్ లోకాన్ స్వర్గనరకాదీన్॥ 7-1-80 తత్కర్మ పుత్రశోకప్రదం॥

13-2-0 (81254) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-2-0x (6747) పితామహ మహాప్రాజ్ఞ సర్వశాస్త్రవిశారద। శ్రుతం మే మహదాఖ్యానమిదం మతిమతాంవర॥ 13-2-1 (81255) భూయస్తు శ్రోతుమిచ్ఛామి ధర్మార్థసహితం నృప। కథ్యమానం త్వయా కించిత్తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-2-2 (81256) కేన మృత్యుర్గృహస్థేన ధర్మమాశ్రిత్య నిర్జితః। ఇత్యేతద్ధర్మమాచక్ష్వ తత్త్వేనాపి చ పార్థివ॥ 13-2-3 (81257) భీష్మ ఉవాచ। 13-2-4x (6748) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। యథా మృత్యర్గృహస్థేన ధర్మమాశ్రిత్య నిర్జితః॥ 13-2-4 (81258) మనోః ప్రజాపతే రాజన్నిక్ష్వాకురభవత్సుతః। తస్య పుత్రశతం జజ్ఞే నృపతేః సూర్యవర్చసః॥ 13-2-5 (81259) దశమస్తస్య పుత్రస్తు దశాశ్వో నామ భారత। మాహిష్మత్యామభూద్రాజా ధర్మాత్మా సత్యవిక్రమః॥ 13-2-6 (81260) దశాశ్వస్య సుతస్త్వాసీద్రాజా పరమధార్మికః। సత్యే తపసి దానే చ యస్య నిత్యం రతం మనః॥ 13-2-7 (81261) మదిరాశ్వ ఇతి ఖ్యాతః పృథివ్యాం పృథివీపతిః। ధనుర్వేదే చ వేదే చ నిరతో యోఽభవత్సదా॥ 13-2-8 (81262) మదిరాశ్వస్య పుత్రస్తు ద్యుతిమాన్నామ పార్థివః। మహాభాగో మహాతేజా మహాసత్వో మహాబలః॥ 13-2-9 (81263) పుత్రో ద్యుతిమతస్త్వాసీద్రాజా పరమధార్మికః। సర్వలోకేషు విఖ్యాతః సువీరో నామ నామతః। ధర్మాత్మా కోశవాంశ్చాపి దేవరాజ ఇవాపరః॥ 13-2-10 (81264) సువీరస్య తు పుత్రోఽభూత్సర్వసంగ్రామదుర్జయః। దుర్జయో నామ విఖ్యాతః సర్వశస్త్రభృతాంవర॥ 13-2-11 (81265) దుర్జయస్యేంద్రవపుషః పుత్రోఽగ్నిసదృశద్యుతిః। దుర్యోధనో నామ మహాన్రాజా రాజర్షిసత్తమః॥ 13-2-12 (81266) తస్యేంద్రసమవీర్యస్య సంగ్రామేష్వనివర్తినః। విషయే వాసవస్తస్య సంయగేవ ప్రవర్షతి॥ 13-2-13 (81267) రత్నైర్ధనైశ్చ పశుభిః సస్యైశ్చాపి పృథగ్విధైః। నగరం విషయశ్చాస్య ప్రతిపూర్ణస్తదాఽభవత్॥ 13-2-14 (81268) న తస్య విషయే చాభూత్కృపణో నాపి దుర్గతః। వ్యాధితో వా కృశో వాఽపరి తస్మిన్నాభూన్నరః క్వచిత్॥ 13-2-15 (81269) సుదక్షిణో మధురవాగనసూయుర్జితేంద్రియః। ధర్మాత్మా చానృశంసశ్చ విక్రాంతోఽథావికత్థనః॥ 13-2-16 (81270) యజ్వా చ దాంతో మేధావీ బ్రహ్మణ్యః సత్యసంగరః। న చావమంతా దాతా చ వేదవేదాంగపారగః॥ 13-2-17 (81271) తం నర్మదా దేవనదీ పుణ్యా శీతజలా శివా। చకమే పురుషవ్యాఘ్రం స్వేన భావేన భారత॥ 13-2-18 (81272) తస్యాం జజ్ఞే తదా నద్యాం కన్యా రాజీవలోచనా। నాంనా సుదర్శనా రాజన్రూపేణ చ సుదర్శనా॥ 13-2-19 (81273) తాదృగ్రూపా న నారీషు భూతపూర్వా యుధిష్ఠిర। దుర్యోధనసుతా యాదృగభవద్వరవర్ణినీ॥ 13-2-20 (81274) తామగ్నిశ్చకమే సాక్షాద్రాజకన్యాం సుదర్శనాం। స్వరూపం దీప్తిమత్కృత్వా శరదర్కసమద్యుతి॥ 13-2-21 (81275) సా చాగ్నిశరణే రాజ్ఞః శుశ్రూషాకృతనిశ్చయా। నియుక్తా పితృసందేశాదారిరాధయిషుః శిఖిం॥ 13-2-22 (81276) తస్యా మనోహరం రూపం దృష్ట్వా దేవో హుతాశనః। మన్మథేన సమాదిష్టః పత్నీత్వే యతతే మిథః॥ 13-2-23 (81277) భజ మామనవద్యాంగి కామాత్కమలలోచనే। రంభోరు మృగశావాక్షి పూర్ణచంద్రనిభాననే॥ 13-2-24 (81278) తవేదం పద్మపత్రాక్షం ముఖం దృష్ట్వా మనోహరం। భ్రూలతాలలితం కాంతమనంగో బాధతే హి మాం॥ 13-2-25 (81279) లలాటం చంద్రరేఖాభం శిరోరుహవిభూషితం। దృష్ట్వా తే పత్రలేఖాంతమనంగో బాధతే భృశం॥ 13-2-26 (81280) బాలాతపేన తులితం సస్వేదపులకోద్గమం। బింబాధరోష్ఠవదనం విబుద్ధమివ పంకజం। అతీవ చారువిభ్రాంతం మదమావహతే మమ॥ 13-2-27 (81281) దంతప్రకాశనియతా వాణీ తవ సురక్షితా। తాంరపల్లవసంకాశా జిహ్వేయం మే మనోహరా॥ 13-2-28 (81282) సమాః స్నిగ్ధాః సుజాతాశ్చ సహితాశ్చ ద్విజాస్తవ। ద్విజప్రియే ప్రసీదస్వ భజ మాం సుభగా హ్యసి॥ 13-2-29 (81283) మనోజ్ఞం సుకృతాపాంగం ముఖం తవ మనోహరం। స్తనౌ తే సంహతౌ భీరు హారాభరణభూషితౌ॥ 13-2-30 (81284) పక్వబిల్వప్రతీకాశౌ కర్కశౌ సంగమక్షమౌ। గంభీరనాభిసుభగే భజ మాం వరవర్ణిని॥ 13-2-31 (81285) భీష్మ ఉవాచ। 13-2-32x (6749) సైవముక్తా విరహితే పావకేన మహాత్మనా। ఈషదాకంపహృదయా వ్రీడితా వాక్యమబ్రవీత్॥ 13-2-32 (81286) నలు నామ కులీనానాం కన్యకానాం విశేషతః। మాతా పితా ప్రభవతః ప్రదానే బాంధవాశ్చ యే॥ 13-2-33 (81287) పాణిగ్రహణమంత్రైశ్చ హుతే చైవ విభావసౌ। సతాం మధ్యే నివిష్టాయాః కన్యాయాః శరణం పతిః 13-2-34 (81288) సాఽహం నాత్మవశా దేవ పితరం వరయస్వ మే। 13-2-35 (81289) అథ నాతిచిరాద్రాజా కాలాద్దుర్యోధనస్తదా। యజ్ఞసంభారనిపుణాన్మంత్రీనాహూయ చోక్తవాన్। యజ్ఞం యక్ష్యేఽహమితి వై సంభారాన్సంభ్రియంతు మే॥ 13-2-36 (81290) తతః సమాహితే తస్య యజ్ఞే బ్రాహ్మణసత్తమైః। విప్రరూపీ హుతవహో నృపం కన్యామయాచత॥ 13-2-37 (81291) న తు రాజా ప్రదానాయ తస్మై భావమకల్పయత్। దరిద్రశ్చాసవర్ణశ్చ మమాయమితి పార్థివః। ఇతి తస్మై న వై కన్యాం దిత్సాం చక్రే నరాధిపః॥ 13-2-38 (81292) అథ దీక్షాముపేతస్య యజ్ఞే తస్య మహాత్మనః। ఆహితో హవనార్థాయ వేద్యామగ్నిః ప్రణశ్యత॥ 13-2-39 (81293) తతః స భీతో నృపతిర్భృశం ప్రవ్యథితేంద్రియః। మంత్రిణో బ్రాహ్మణాంశ్చైవ పప్రచ్ఛ కిమిదం భవేత్। యజ్ఞే సమిద్ధో భగవాన్నష్టో మే హవ్యవాహనః॥ 13-2-40 (81294) సంమంత్రకుశలైస్తైస్తైర్బ్రాహ్మణైర్వేదపారగైః। ఋత్విగ్భిర్మంత్రకుశలైర్యజ్యతాం వా హుతాశనః॥ 13-2-41 (81295) అథ ఋక్సామయజుషాం బ్రాహ్మణైర్వేదపారగైః। వేదతత్వార్థకుశలైస్తతః సోమపురస్కరైః॥ 13-2-42 (81296) గుహ్యైశ్చ నామభిః సర్వైరాహూతో హవ్యవాహనః। స్వరూపం దీప్తిమత్కృత్వా శరదర్కసమద్యుతిః॥ 13-2-43 (81297) తతో మహాత్మా తానాహ దహనో బ్రాహ్మణర్షభాన్। వరయాంయాత్మనోఽర్థాయ దుర్యోధనసుతామితి॥ 13-2-44 (81298) తతస్తే కల్యముత్థాయ తస్మై రాజ్ఞే న్యవేదయన్। బ్రాహ్మణా విస్మితాః సర్వే యదుక్తం చిత్రభానునా॥ 13-2-45 (81299) తతః స రాజా తచ్ఛ్రుత్వా వచనం బ్రహ్మవాదినాం। అవాప్య పరమం హర్షం తథేతి ప్రాహ బుద్ధిమాన్॥ 13-2-46 (81300) అయాచత చ తం శుల్కం భగవంతం విభావసుం। నిత్యం సాన్నిధ్యమిహ తే చిత్రభానో భవేదితి॥ 13-2-47 (81301) తమాహ భగవానగ్నిరేవమస్త్వితి పార్థివం। తతః సాన్నిధ్యమద్యాపి మాహిష్మత్యాం విభావసోః॥ దృష్టం హి సహదేవేన దిశం విజయతా చ తత్। 13-2-48 (81302) తతస్తాం సమలంకృత్య కన్యామహతవాససం। దదౌ దుర్యోధనో రాజా పావకాయ మహాత్మనే॥ 13-2-49 (81303) ప్రతిజగ్రాహ చాగ్నిస్తు రాజకన్యాం సుదర్శనాం। విధినా వేదదృష్టేన వసోర్ధారామివాధ్వరే॥ 13-2-50 (81304) తస్యా రూపేణ శీలేన కులేన వపుషా శ్రియా। అభవత్ప్రీతిమానగ్నిర్గర్భం చాస్యాం సమాదధే॥ 13-2-51 (81305) తస్యాః సమభవత్పుత్రో నాంనాఽగ్నేయః సుదర్శనః॥ 13-2-52 (81306) సుదర్శనస్తు రూపేణ పూర్ణేందుసదృశోపమః। శిశురేవాధ్యగాత్సర్వం పరం బ్రహ్మ సనాతనం॥ 13-2-53 (81307) అథౌఘవాన్నామ నృపో నృగస్యాసీత్పితామహః। తస్యాప్యోఘవతీ కన్యా పుత్రశ్చౌఘరథోఽభవత్॥ 13-2-54 (81308) తామోఘవాందదౌ తస్మై స్వయమోఘవతీం సుతాం। సుదర్శనాయ విదుషే భార్యార్థే దేవరూపిణీం॥ 13-2-55 (81309) స గృహస్థాశ్రమరతస్తయా సహ సుదర్శనః। కురుక్షేత్రేఽవసద్రాజన్నోఘవత్యా సమన్వితః॥ 13-2-56 (81310) గృహస్థశ్చావజేష్యామి మృత్యుమిత్యేవ స ప్రభో। ప్రతిజ్ఞామకరోద్ధీమాందీప్తతేజా విశాంపతే॥ 13-2-57 (81311) తామేవౌఘవతీం రాజన్స పావకసుతోఽబ్రవీత్। అతిథేః ప్రతికూలం తే న కర్తవ్యం కథంచన॥ 13-2-58 (81312) యేనయేన చ తుష్యేత నిత్యమేవ త్వయాఽతిథిః। అప్యాత్మనః ప్రదానేన న తే కార్యా విచారణా॥ 13-2-59 (81313) ఏతద్వ్రతం మమ సదా హృది సంపరివర్తతే। గృహస్థానాం చ సుశ్రోణి నాతిథేర్విద్యతే పరం॥ 13-2-60 (81314) ప్రమాణం యది వామోరు వచస్తే మమ శోభనే। ఇదం వచనమవ్యగ్రా హృది త్వం ధారయేః సదా॥ 13-2-61 (81315) నిష్క్రాంతే మయి కల్యాణి తథా సన్నిహితేఽనఘే। నాతిథిస్తేఽవమంతవ్యః ప్రమాణం యద్యహం తవ॥ 13-2-62 (81316) తమబ్రవీదోఘవతీ తథా మూర్ధ్ని కృతాంజలిః। న మే త్వద్వచనాత్కించిన్న కర్తవ్యం కథంచన॥ 13-2-63 (81317) జిగీషమాణస్తు గృహే తదా మృత్యుః సుదర్శనం। పృష్ఠతోఽన్వగమద్రాజన్రంధ్రాన్వేషీ తదా సదా॥ 13-2-64 (81318) ఇధ్మార్థం తు గతే తస్మిన్నగ్రిపుత్రే సుదర్శనే। అతిధిర్బ్రాహ్మణః శ్రీమాంస్తామాహౌఘవతీం తదా॥ 13-2-65 (81319) ఆతిథ్యం కృతమిచ్ఛామి త్వయాఽద్య వరవర్ణిని। ప్రమాణం యది ధర్మస్తే గృహస్థాశ్రమసంమతః॥ 13-2-66 (81320) ఇత్యుక్తా తేన విప్రేణి రాజపుత్రీ యశస్వినీ। విధినా ప్రతిజగ్రాహ వేదోక్తేన విశాంపతే॥ 13-2-67 (81321) ఆసనం చైవ పాద్యం చ తస్మై దత్త్వా ద్విజాతయే। ప్రోవాచౌఘవతీ విప్రం కేనార్థః కిం దదామి తే॥ 13-2-68 (81322) తామబ్రవీత్తతో విప్రో రాజపుత్రీం సుదర్శనాం। త్వయా మమార్థః కల్యాణి నిర్విశంకైతదాచర॥ 13-2-69 (81323) యది ప్రమాణం ధర్మస్తే గృహస్థాశ్రమసంమతః। ప్రదానేనాత్మనో రాజ్ఞి కర్తుమర్హసి మే ప్రియం॥ 13-2-70 (81324) స తయా ఛంద్యమానోఽన్యైరీప్సితైర్నృపకన్యయా। నాన్యమాత్మప్రదానాత్స తస్యా వవ్రే పరం ద్విజః॥ 13-2-71 (81325) సా తు రాజసుతా స్మృత్వా భర్తుర్వచనమాదితః। తథేతి లజ్జమానా సా తమువాచ ద్విజర్షభం॥ 13-2-72 (81326) తతో విహస్య విప్రర్షిః సా చైవోపవివేశ హ। సంస్మృత్య భర్తుర్వచనం గృహస్థాశ్రమకాంక్షిణః॥ 13-2-73 (81327) అథేధ్మాన్సముపాదాయ స పావకిరుపాగమత్। మృత్యునా రౌద్రభావేన నిత్యం బంధురివాన్వితః॥ 13-2-74 (81328) తతస్త్వాశ్రమమాగంయ స పావకసుతస్తదా। తాం వ్యాజహారౌఘవతీం క్వాసి యాతేతి చాసకృత్॥ 13-2-75 (81329) తస్మై ప్రతివచః సా తు భర్త్రే న ప్రదదౌ తదా। కరాభ్యాం తేన విప్రేణ స్పృష్టా భర్తృవ్రతా సతీ॥ 13-2-76 (81330) ఉచ్ఛిష్టాఽస్మీతి మన్వానా లజ్జితా భర్తురేవ చ। తూష్ణీంభూతాఽభవత్సాధ్వీ విప్రకోపాచ్చ శంకితా॥ 13-2-77 (81331) అథ తాం కిన్వితి పునః ప్రోవాచ స సుదర్శనః। క్వ సా సాధ్వీ క్వ సాయాతా గరీయ కిమతో మమ॥ 13-2-78 (81332) పతివ్రతా సత్యశీలా నిత్యం చైవార్జవే రతా। కథం న ప్రత్యుదేత్యద్య స్మయమానా యథాపురం॥ 13-2-79 (81333) ఉటజస్థస్తు తం విప్రః ప్రత్యువాచ సుదర్శనం। అతిథిం విద్ధి సంప్రాప్తం బ్రాహ్మణం పావకే చ మాం॥ 13-2-80 (81334) అనయా ఛంద్యమానోఽహం భార్యయా తవ సత్తమ। తైస్తైరతిథిసత్కారైర్బ్రహ్మన్నేషా వృతా మయా॥ 13-2-81 (81335) ఆత్మప్రదానవిధినా మామర్చతి శుభాననా। అనూరూపం యదత్రాన్యత్తద్భవాన్కర్తుమర్హతి॥ 13-2-82 (81336) కూటముద్గరహస్తస్తు మృత్యుస్తం వై సమన్వగాత్। హీనప్రతిజ్ఞమత్రైవం వధిష్యామీతి చింతయన్॥ 13-2-83 (81337) సుదర్శనస్తు మనసా కర్మణా చక్షుషా గిరా। త్యక్తేర్ష్యస్త్యక్తమన్యుశ్చ స్మయమానోఽబ్రవీదిదం॥ 13-2-84 (81338) సురతం తేఽస్తు విప్రాగ్ర్య ప్రీతిర్హి పరమా మమ। గృహస్థస్య హి ధర్మోఽగ్ర్యః సంప్రాప్తాతిథిపూజనం॥ 13-2-85 (81339) అతిథిః పూజితో యస్య గృహస్థస్య తు గచ్ఛతి। నాన్యస్తస్మాత్పరో ధర్మ ఇతి ప్రాహుర్మనీషిణః॥ 13-2-86 (81340) ప్రాణాశ్చ మమ దారాశ్చ యచ్చాన్యద్విద్యతే వసు। అతిథిభ్యో మయా దేయమితి మే వ్రతమాహితం॥ 13-2-87 (81341) నిఃసందిగ్ధం యథా వాక్యమేతన్మే సముదాహృతం। తేనాహం విప్ర సత్యేన స్వయమాత్మానమాలభే॥ 13-2-88 (81342) పృథివీ వాయురాకాశమాపో జ్యోతిశ్చ పంచమం। బుద్ధిరాత్మా మనః కాలో దిశశ్చైవ గుణా దశ॥ 13-2-89 (81343) నిత్యమేవ హి పశ్యంతి దేహినాం దేహసంశ్రితాః। సుకృతం దుష్కృతం చాపి కర్మ కర్మవతాంవర॥ 13-2-90 (81344) యథైషా నానృతా వాణీ మయాఽద్య సముదీరితా। తేన సత్యేన మాం దేవాః పాలయంతు దహంతు వా॥ 13-2-91 (81345) తతో నాదః సమభవద్దిక్షు సర్వాసు భారత। అసకృత్సత్యమిత్యేవం నైతన్మిథ్యేతి సర్వతః॥ 13-2-92 (81346) ఉటజాత్తు తతస్తస్మాన్నిశ్చక్రామ స వై ద్విజః। వపుషా ద్యాం చ భూమిం చ వ్యాప్య వాయురివోద్యతః॥ 13-2-93 (81347) స్వరేణ విప్రః శైక్షేణ త్రీంల్లోకాననునాదయన్। ఉవాచ చైనం ధర్మజ్ఞం పూర్వమామంత్ర్య నామతః॥ 13-2-94 (81348) ధర్మోఽహమస్మి భద్రం తే జిజ్ఞాసార్థం తవానఘ। ప్రాప్తః సత్యం చ తే జ్ఞాత్వా ప్రీతిర్మే పరమా త్వయి॥ 13-2-95 (81349) విజితశ్చ త్వయా మృత్యుర్యోఽయం త్వామనుగచ్ఛతి। రంధ్రాన్వేషీ తవ సదా త్వయా ధృత్యా వశీకృతః॥ 13-2-96 (81350) న చాస్తి శక్తిస్త్రైలోక్యే కస్య చిత్పురుషోత్తమ। పతివ్రతామిమాం సాధ్వీం తవోద్వీక్షితుమప్యుత॥ 13-2-97 (81351) రక్షితా త్వద్గుణైరేషా పాతివ్రత్యగుణైస్తథా। అధృష్యా యదియం బ్రూయాత్తథా తన్నాన్యథా భవేత్॥ 13-2-98 (81352) ఏషా హి తపసా స్వేన సంయుక్తా బ్రహ్మవాదినీ। పావనార్థం చ లోకస్య సరిచ్ఛ్రేష్ఠా భవిష్యతి॥ 13-2-99 (81353) అర్ధేనౌఘవతీ నామ త్వామర్ధేనానుయాస్యతి। శరీరేణ మహాభాగా యోగో హ్యస్యా వశే స్థితః। అనయా సహ లోకాంశ్చ గంతాఽసి తపసార్జితాన్॥ 13-2-100 (81354) యత్ర నావృత్తిమభ్యేతి శాశ్వతాంస్తాననుత్తమాన్। అనేన చైవ దేహేన లోకాంస్త్వమభిపత్స్యసే॥ 13-2-101 (81355) నిర్జితశ్చ త్వయా మృత్యురైశ్వర్యం చ తవోత్తమం। పంచభూతాన్యతిక్రాంతః స్వవీర్యాచ్చ మనోజవః। 13-2-102 (81356) గృహస్థధర్మేణానేన కామక్రోధౌ చ తే జితౌ॥ స్నేహో రాగశ్చ తంద్రీ చ మోహో ద్రోహశ్చ కేవలః। తవ శుశ్రూషయా రాజన్రాజపుత్ర్యా చ నిర్జితాః॥ 13-2-103 (81357) భీష్మ ఉవాచ। 13-2-104x (6750) శుక్లానాం తు సహస్రేణ వాజినాం రథముత్తమం। యుక్తం ప్రగృహ్య భగవాన్వాసవోప్యాజగామ తం॥ 13-2-104 (81358) మృత్యురాత్మా చ లోకాశ్చ జితా భూతాని పంచ చ। బుద్ధిః కాలో మదో మోహః కామక్రోధౌ తథైవ చ 13-2-105 (81359) తస్మాద్గృహాశ్రమస్థస్య నాన్యద్దైవతమస్తి వై। ఋతేఽతిథిం నరవ్యాఘ్ర మనసైతద్విచారయ॥ 13-2-106 (81360) అతిథిః పూజితో యద్ధి ధ్యాయతే మనసా శుభం। న తత్క్రతుశతేనాపి తుల్యమాహుర్మనీపిణ॥ 13-2-107 (81361) సుదత్తం సుకృతం వాఽపి కంపయేదప్యనర్చితః॥ 13-2-108 (81362) పాత్రం త్వతిథిమాసాద్య శీలాఢ్యం యో న పూజయేత్। స దత్త్వా తుష్కృతం తస్మై పుణ్యమాదాయ గచ్ఛతి॥ 13-2-109 (81363) ఏతత్తే కథితం పుత్ర మయాఽఽఖ్యానమనుత్తమం। యథా హి విజితో మృత్యుర్గృహస్థేన పురాఽభవత్॥ 13-2-110 (81364) ధన్యం యశస్యమాయుష్యమిదమాఖ్యానముత్తమం। బుభూషతాఽభిమంతవ్యం సర్వదుశ్చరితాపహం॥ 13-2-111 (81365) ఇదం యః కథయేద్విద్వానహన్యహని భారత। సుదర్శనస్య చరితం పుణ్యాఁల్లోకానవాప్నుయాత్॥ ॥ 13-2-112 (81366) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వితీయోఽధ్యాయః॥ 2 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-2-15 దుర్గతో దరిద్రః॥ 7-2-21 చకమే కామయామాస॥ 7-2-38 అసవర్ణః అక్షత్రియః। దిత్సాం దాతుమిచ్ఛాం॥ 7-2-39 ప్రణశ్యత నాదృశ్యత॥ 7-2-43 దర్శయామాసేతి శేషః। 7-2-45 కల్యం ప్రాతః॥ 7-2-49 అహతం నవం వాసో యస్యాస్తాం॥ 7-2-50 వసోర్ధారాం సంతతాం ఘృతధారాం॥ 7-2-53 దృశాభ్యాం దృగ్భ్యాం సహితం సదృశం వక్రం తస్మిన్ పూర్ణేందోరుపమా సాదృశ్యం యస్య పూర్ణేందుసదృశోపమః॥ 7-2-57 గృహస్థశ్చ గృహస్థ ఏవ॥ 7-2-59 ఆత్మనః శరీరస్య॥ 7-2-62 ప్రమాణం హితజ్ఞాపకం॥ 7-2-63 కించిన్న కర్తవ్యమితి న అపితు కర్తవ్యమేవ॥ 7-2-64 పృష్ఠతస్తస్యాప్రత్యక్షం గృహేఽన్వగమత్॥ 7-2-65 బ్రాహ్మణస్తద్రూపీ మృత్యుః॥ 7-2-69 ఏతద్రతప్రదానం॥ 7-2-70 రాజ్ఞి రాజకన్యే॥ 7-2-71 ఛంద్యమానః ప్రలోభ్యమానః॥ 7-2-77 విప్రకారాచ్చ శంకితేతి థ. పాఠ॥ 7-2-82 అనురూపం స్త్రీదూషణానుగుణం దండం॥ 7-2-83 కూటముద్గరో లోహదండః। హీనప్రతిజ్ఞం త్యక్తాతిథివ్రతం॥ 7-2-89 గుణాః ఇంద్రియాణి తదభిమానిన్యో దేవతా ఇత్యర్థః॥ 7-2-94 శైక్షేణ ఉదాత్తాదిధర్మవతా॥ 7-2-100 అర్ధేన ఓఘవతీ నామ నదీ భవిష్యతీతి శేషః। యోగో హీతి యోగసిద్ధేయమతః శరీరద్వయం కరిష్యతీత్యర్థః॥ 7-2-103 రాజన్నితి ఋషిరాజత్వాత్ రాజజామానృత్వాద్వా సంబోధనం॥ 7-2-105 బుద్ధిరిత్యాదావపి జితేత్యాద్యనుషంగః॥ 7-2-111 బుభూషతా మిచ్ఛతా॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ప్రజ్ఞాశ్రుతాభ్యాం వృత్తేన శీలేన చ యథా భవాన్। గుణైశ్చ వివిధైః సర్వైర్వయసా చ సమన్వితః॥ 13-3-1 (81367) భవాన్విశిష్టో బుద్ధ్యా చ ప్రజ్ఞయా తపసా తథా। `సర్వేషామేవ జాతానాం సతామేతన్న సంశయః॥' 13-3-2 (81368) తస్మాద్భవంతం పృచ్ఛామి ధర్మం ధర్మభృతాంవర। నాన్యస్త్వదన్యో లోకేషు ప్రష్టవ్యోస్తి నరాధిప॥ 13-3-3 (81369) క్షత్రియో యది వా వైశ్యః శూద్రో వా రాజసత్తమ। బ్రాహ్మణ్యం ప్రాప్నుయాద్యేన తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-3-4 (81370) `బ్రాహ్మణ్యం యది దుష్ప్రాపం త్రిభిర్వర్ణైర్నరాధిప।' తపసా వా సుమహతా కర్మణా వా శ్రుతేన వా। బ్రాహ్మణ్యమథ చేదిచ్ఛేత్కథం శక్యం పితామహ॥ 13-3-5 (81371) భీష్మ ఉవాచ। 13-3-6x (6751) బ్రాహ్మణ్యమతిదుష్ప్రాప్యం వర్ణైః క్షత్రాదిభిస్త్రిభిః। పరం హి సర్వభూతానాం స్థానమేతద్యుధిష్ఠిర॥ 13-3-6 (81372) బహ్విస్తు సంసరన్యోనీర్జాయమానః పునఃపనః। పర్యాయే తాత కస్మింశ్చిద్బ్రాహ్మణో నామ జాయతే॥ 13-3-7 (81373) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। మతంగస్య చ సంవాదం గర్దభ్యాశ్చ యుధిష్ఠిర॥ 13-3-8 (81374) ద్విజాతేః కస్యచిత్తాత తుల్యవర్ణః సుతస్త్వభూత్। మతంగో నామ నాంనాఽఽసీత్సర్వైః సముదితో గుణైః॥ 13-3-9 (81375) స యజ్ఞకారః కౌంతేయ పిత్రోత్సృష్టః పరంతప। ప్రాయాద్గర్దభయుక్తేన రథేనాప్యాశుగామినా॥ 13-3-10 (81376) స బాలం గర్దభం రాజన్వహంతం మాతురంతికే। నిరవిధ్యత్ప్రతోదేన నాసికాయాం పునఃపునః॥ 13-3-11 (81377) తం దృశ్య నసి నిర్భిన్నం గర్దభీ పుత్రగృద్ధినీ। ఉవాచ మా శుచః పుత్ర చండాలస్త్వాభివిధ్యతి॥ 13-3-12 (81378) బ్రాహ్మణో దారుణో నాస్తి మైత్రో బ్రాహ్మణ ఉచ్యతే। ఆచార్యః సర్వభూతానాం శాస్తా కిం ప్రహరిష్యతి॥ 13-3-13 (81379) అయం తు పాపప్రకృతిర్బాలే న కురుతే దయాం। స్వయోనిం మానయత్యేష భావో భావం నియచ్ఛతి॥ 13-3-14 (81380) ఏతచ్ఛ్రుత్వా మతంగస్తు దారుణం రాసభీవచః। అవతీర్య రథాత్తూర్ణం రాసభీం ప్రత్యభాషత॥ 13-3-15 (81381) బ్రూహి రాసభి కల్యాణి మాతా మే యేన దూషితా। కేన మాం వేత్సి చండాలం బ్రాహ్మణ్యం కేన మేఽనశత్। తత్త్వేనైతన్మహాప్రాజ్ఞే బ్రూహి సర్వమశేషతః॥ 13-3-16 (81382) గర్దభ్యువాచ। 13-3-17x (6752) బ్రాహ్మణ్యాం వృషలేన త్వం మత్తాయాం నాపితేన హ। జాతస్త్వమసి చండాలో బ్రాహ్మణ్యం తేన తేఽనశత్॥ 13-3-17 (81383) ఏవముక్తో మతంగస్తు ప్రతిప్రాయాద్గృహం పునః। తమాగతమభిప్రేక్ష్య పితా వాక్యమథాబ్రవీత్॥ 13-3-18 (81384) యస్త్వం యజ్ఞార్థసంసిద్ధౌ నియుక్తో గురుకర్మణి। కస్మాత్ప్రతినివృత్తోసి కచ్చిన్న కుశలం తవ॥ 13-3-19 (81385) మతంగ ఉవాచ। 13-3-20x (6753) అంత్యయోనిరయోనిర్వా కథం స కుశలీ భవేత్। కుశలం తు కుతస్తస్య యస్యేయం జననీ పితః॥ 13-3-20 (81386) బ్రాహ్మణ్యాం వృషలాంజాతం పితర్వేదయతే హి మాం। అమానుషీ గర్దభీయం తస్మాత్తప్స్యే తపో మహత్॥ 13-3-21 (81387) ఏవముక్త్వా స పితరం ప్రతస్థే కృతనిశ్చయః। తతో గత్వా మహారణ్యమతపత్సుమహత్తపః॥ 13-3-22 (81388) తతః స తాపయామాస విబుధాంస్తపసాఽన్వితః। మతంగః సుసుఖం ప్రేప్సుః స్థానం సుచరితాదపి॥ 13-3-23 (81389) తం తథా తపసా యుక్తమువాచ హరివాహనః। మతంగ తప్స్యసే కిం త్వం భోగానుత్సృజ్య మానుషాన్॥ 13-3-24 (81390) వరం దదామి తే హంత వృణీష్వ త్వం యదిచ్ఛసి। యచ్చాప్యవాప్యం హృది తే సర్వం తద్బ్రూహి మా చిరం॥ 13-3-25 (81391) మతంగ ఉవాచ। 13-3-26x (6754) బ్రాహ్మణ్యం కామయానోఽహమిదమారబ్ధవాంస్తపః। గచ్ఛేయం తదవాప్యేహ వర ఏష వృతో మయా॥ 13-3-26 (81392) భీష్మ ఉవాచ। 13-3-27x (6755) ఏతచ్ఛ్రుత్వా తు వచనం తమువాచ పురదరః। మతంగ దుర్లభమిదం విప్రత్వం ప్రార్థ్యతే త్వయా॥ 13-3-27 (81393) బ్రాహ్మణ్యం ప్రార్థయానస్త్వమప్రాప్యమకృతాత్మభిః। వినశిష్యసి దుర్బుద్ధే తదుపారమ మా చిరం॥ 13-3-28 (81394) శ్రేష్ఠం యత్సర్వభూతేషు తపో యదతివర్తతే। తదగ్ర్యం ప్రార్థయానస్త్వమచిరాద్వినశిష్యసి॥ 13-3-29 (81395) దేవతాసురమర్త్యేషు యత్పవిత్రం పరం స్మృతం। చండాలయోనౌ జాతేన న తత్ప్రాప్యం కథంచన॥ ॥ 13-3-30 (81396) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి తృతీయోఽధ్యాయః॥ 3 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-3-1 వృత్తమాచారః। శీలం వినయః॥ 7-3-4 బ్రాహ్మణ్యం చేదిచ్ఛేత్తర్హి కేన ప్రాప్తుయాత్తదితి అనుషజ్య వ్యాఖ్యేయం॥ 7-3-7 పర్యాయే ఆవృత్తౌ జన్మనాం॥ 7-3-9 తుల్యవర్ణః అన్యవర్ణజోఽపి జాతకర్మాదిసంస్కారయోగాత్తుల్యవర్ణత్వం గతః। నామ ప్రసిద్ధం॥ 7-3-10 యజ్ఞకారః యజ్ఞం కారయన్ ఆర్త్విజ్యం కుర్వన్నిత్యర్థః। ప్రాయాత్ అగ్నిచయనార్థమిష్టకా ఆనేతుమిత్యర్థాద్గంయతే॥ 7-3-11 బాలం అశిక్షితం॥ 7-3-14 బాలే త్వయి। భావః జాతిస్వభావః। భావం వుద్ధిం నియచ్ఛతి మార్గాంతరాదపకర్షతి। భావం భావోఽధిగచ్ఛతీతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-3-15 కరుణం రాసభీవచ ఇతి ధ.పాఠః॥ 7-3-19 సంసిద్ధౌ సంసిద్ధ్యర్థం॥ 7-3-20 అంత్యయోనిశ్చండాలజాతిః। అయోనిస్తదన్యః కుత్సితయోనిః। తయోర్హీనకర్మతయా కుశలిత్వం నాస్తీత్యర్థః॥ 7-3-23 సుచరితాత్తపసశ్చ హేతోః స్థానం బ్రాహ్మణ్యం సుఖేన ప్రేప్సుర్విబుధాంస్తాపయామాసేతి సంబంధః॥ 7-3-24 హరివాహన ఇంద్రః॥

భీష్మ ఉవాచ। ఏవముక్తో మతంగస్తు సంశితాత్మా యతవ్రతః। అతిష్ఠదేకపాదేన వర్షాణాం శతమచ్యుతః॥ 13-4-1 (81397) తమువాచ తతః శక్రః పునరేవ మహాయశాః। బ్రాహ్మణ్యం దుర్లభం తాత ప్రార్థయానో న లప్స్యసే॥ 13-4-2 (81398) మతంగ పరమం స్థానం ప్రార్థయన్వినశిష్యసి। మా కృథాః సాహసం పుత్ర నైష ధర్మపథస్తవ॥ 13-4-3 (81399) `విమార్గతో మార్గమాణః సర్వథా నభవిష్యసి'। న హి శక్యం త్వయా ప్రాప్తుం బ్రాహ్మణ్యమిహ దుర్మతే। అప్రాప్యం ప్రార్థయానో హి నచిరాద్వినశిష్యసి॥ 13-4-4 (81400) మతంగ పరమం స్థానం వార్యమాణోఽసకృన్మయా। చికీర్షస్యేవ తపసా సర్వథా నభవిష్యసి॥ 13-4-5 (81401) తిర్యగ్యోనిగతః సర్వో మానుష్యం యది గచ్ఛతి। స జాయతే పుల్కసో వా చండాలో వాఽప్యసంశయః॥ 13-4-6 (81402) పుల్కసః పాపయోనిర్వా యః కశ్చిదిహ లక్ష్యతే। స తస్యామేవ సుచిరం మతంగ పరివర్తతే॥ 13-4-7 (81403) తతో దశశతే కాలే లభతే శూద్రతామపి। శూద్రయోనావపి తతో బహుశః పరివర్తతే॥ 13-4-8 (81404) తతస్త్రింశద్గణే కాలే లభతే వైశ్యతామపి। వైశ్యతాయాం చిరం కాలం తత్రైవ పరివర్తతే। తతః షష్టిగుణే కాలే రాజన్యో నామ జాయతే॥ 13-4-9 (81405) తతః షష్టిగుణే కాలే లభతే బ్రహ్మబంధుతాం। బ్రహ్మబంధుశ్చిరం కాలం తతస్తు పరివర్తతే॥ 13-4-10 (81406) తతస్తు ద్విశతే కాలే లభతే కాండపృష్ఠతాం। కాండపృష్ఠశ్చిరం కాలం తత్రైవ పరివర్తతే॥ 13-4-11 (81407) తతస్తు త్రిశతే కాలే లభతే జపతామపి। తం చ ప్రాప్య చిరం కాలం తత్రైవ పరివర్తతే॥ 13-4-12 (81408) తతశ్చతుఃశతే కాలే శ్రోత్రియో నామ జాయతే। శ్రోత్రియత్వే చిరం కాలం తత్రైవ పరివర్తతే॥ 13-4-13 (81409) తదేవం శోకహర్షౌ తు కామద్వేషౌ చ పుత్రక। అతిమానాతివాదౌ చ ప్రవిశేతే ద్విజాధమం॥ 13-4-14 (81410) తాంశ్చేజ్జయతి శత్రూన్స తదా ప్రాప్నోతి సద్గతిం। అథ తే వై జయంత్యేనం తాలం పక్వమివాపతేత్॥ 13-4-15 (81411) మతంగ సంప్రధార్యైవం యదహం త్వామచూచుదం। వృణీష్వ కామమన్యం త్వం బ్రాహ్మణ్యం హి సుదుర్లభం॥ ॥ 13-4-16 (81412) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుర్థోఽధ్యాయః॥ 4 ॥।

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-4-11 కాండపృష్ఠతాం శస్త్రజీవిత్వం॥ 7-4-12 జపతాం గాయత్రీమాత్రసేవినాం కులే జన్మేతి శేషః॥ 7-4-13 శ్రోత్రియః అధీతవేదః॥ 7-4-14 తత్ తదా శ్రోత్రియత్వలాభేఽపి॥ 7-4-15 తే శోకాదయః। ఏనం శ్రోత్రియం॥

భీష్మ ఉవాచ। ఏవముక్తో మతంగస్తు సంశితాత్మా యతవ్రతః। సహస్రమేకపాదేన తతో ధ్యానే వ్యతిష్ఠత॥ 13-5-1 (81413) తం సహస్రావరే కాలే శక్రో ద్రష్టుముపాగమత్। తదేవ చ పునర్వాక్యమువాచ బలవృత్రహా॥ 13-5-2 (81414) మతంగ ఉవాచ। 13-5-3x (6756) ఇదం వర్షసహస్రం వై బ్రహ్మచారీ సమాహితః। అతిష్ఠమేకపాదేన బ్రాహ్మణ్యం నాప్నుయాం కథం॥ 13-5-3 (81415) శక్ర ఉవాచ। 13-5-4x (6757) చండాలయోనో జాతేన నావాప్యం వై కథంచన। అన్యం కామం వృణీష్వ త్వం మా వృథా తేఽస్త్వయం శ్రమః॥ 13-5-4 (81416) ఏవముక్తో మతంగస్తు భృశం శోకపరాయణః। అధ్యతిష్ఠద్గయాం గత్వా సోఽంగుష్టేన శతం సమాః॥ 13-5-5 (81417) సుదుర్వహం వహన్యోగం కృశో ధమనిసంతతః। త్వగస్థిభూతో ధర్మాత్మా స తతాపేతి నః శ్రుతం॥ 13-5-6 (81418) తం తపంతమభిద్రుత్య పాణిం జగ్రాహ వాసవః। వరాణామీశ్వరో దాతా సర్వభూతహితే రతః॥ 13-5-7 (81419) శక్ర ఉవాచ। 13-5-8x (6758) మతంగ బ్రాహ్మణత్వం తే విరుద్ధమిహ దృశ్యతే। బ్రాహ్మణ్యం దుర్లభతరం సంవృతం పరిపంథిభిః॥ 13-5-8 (81420) పూజయన్సుఖమాప్నోతి దుఃఖమాప్నోత్యపూజయన్। బ్రాహ్మణే సర్వభూతానాం యోగక్షేమః సమాహితః॥ 13-5-9 (81421) బ్రాహ్మణేభ్యోఽనుతృప్యంతే పితరో దేవతాస్తథా। బ్రాహ్మణః సర్వభూతానాం మతంగ పర ఉచ్యతే॥ 13-5-10 (81422) బ్రాహ్మణః కురుతే తద్ధి యథా యద్యచ్చ వాంఛతి॥ 13-5-11 (81423) బహ్వీస్తు సంసరన్యోనీర్జాయమానః పనుఃపునః। పర్యాయే తాత కస్మింశ్చిద్బ్రాహ్మణ్యమిహ విందతి॥ 13-5-12 (81424) తదుత్సృజ్యేహ దుష్ప్రాపం బ్రాహ్మణ్యమకృతాత్మభిః। అన్యం వరం వృణీష్వ త్వం దుర్లభోఽయం హి తే వరః॥ 13-5-13 (81425) కిం మాం తుదసి దుఃఖార్తం మృతం మారయసే చ మాం। త్వాం తు శోచామి యో లబ్ధ్వా బ్రాహ్మణ్యం న బుభూషసే॥ 13-5-14 (81426) బ్రాహ్మణ్యం యది దుష్ప్రాపం త్రిభిర్వర్ణైర్దురాసదం। సుదుర్లభం సదావాప్య నానుతిష్ఠంతి మానవాః॥ 13-5-15 (81427) యే పాపేభ్యః పాపతమాస్తేషామధమ ఏవ సః। బ్రాహ్మణ్యం యోఽవజానీతే ధనం లబ్ధ్వేవ దుర్లభం॥ 13-5-16 (81428) దుష్ప్రాపం ఖలు విప్రత్వం ప్రాప్తం దురనుపాలనం। దురవాపమవాప్యైతన్నానుతిష్ఠంతి మానవాః॥ 13-5-17 (81429) ఏకారామో హ్యహం శక్ర నిర్ంద్వద్వో నిష్పరిగ్రహః। అహింసాదమమాస్థాయ కథం నార్హామి విప్రతాం॥ 13-5-18 (81430) దైవం తు కథమేతద్వై యదహం మాతృదోషతః। ఏతామవస్థాం సంప్రాప్తో ధర్మజ్ఞః సన్పురందరం॥ 13-5-19 (81431) నూనం దైవం న శక్యం హి పౌరుషేణాతివర్తితుం। యదర్థం యత్నవానేవ న లభే విప్రతాం విభో॥ 13-5-20 (81432) ఏవంగతే తు ధర్మజ్ఞ దాతుమర్హసి మే వరం। యది తేఽహమనుగ్రాహ్యః కిచిద్వా సుకృతం మమ॥ 13-5-21 (81433) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-5-22x (6759) వృణీష్వేతి తదా ప్రాహ తతస్తం బలవృత్రహా। చోదితస్తు మహేంద్రేణ మతంగః ప్రాబ్రవీదిదం॥ 13-5-22 (81434) యథా కామవిహారీ స్యాం కామరూపీ విహంగమః। బ్రహ్మక్షత్రావిరోధేన పూజాం చ ప్రాప్నుయామహం॥ 13-5-23 (81435) యథా మమాక్షయా కీర్తిర్భవేచ్చాపి పురందర। కర్తుమర్హసి తద్దేవ శిరసా త్వాం ప్రసాదయే॥ 13-5-24 (81436) శక్ర ఉవాచ। 13-5-25x (6760) మతంగ గంయతాం శీఘ్రమేవమేతద్భవిష్యతి। స్త్రియః సర్వాస్త్వయా లోకే యక్ష్యంతే భూతికర్మణి॥ 13-5-25 (81437) ఛందోదేవ ఇతి ఖ్యాతః స్త్రీణాం పూజ్యో భవిష్యసి। కీర్తిశ్చ తేఽతులా వత్స త్రిషు లోకేషు యాస్యతి॥ 13-5-26 (81438) ఏవం తస్మై వరం దత్త్వా వాసవోఽంతరధీయత। ప్రాణాంస్త్యక్త్వా మతంగోపి ప్రాప తత్స్థానముత్తమం॥ 13-5-27 (81439) ఏవమేవ పరం స్థానం మర్త్యానాం భరతర్షభ। బ్రాహ్మణ్యం నామ దుష్ప్రాపమింద్రేణోక్తం మహాత్మనా॥ ॥ 13-5-28 (81440) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచమోధ్యాయః॥ 5 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-5-1 సహస్రం వత్సరాం॥ 7-5-7 అభిద్రుత్య గత్వా॥ 7-5-8 పరిపంథిభిః కామాద్యైశ్చోరైః సంవృతమతో దుఃసంరక్ష్యమపీత్యర్థః॥ 7-5-9 అపూజయన్ బ్రాహ్మణ్యమితి శేషః॥ 7-5-10 బ్రాహ్మణేభ్యస్తద్ద్వారా దేవాదయస్తృప్యంతీత్యర్థః॥ 7-5-11 యద్యద్వాంఛతి తత్తత్కురుతే॥ 7-5-15 నానుతిష్ఠంతి తదుచితాన్ శమదమాదీన్న సేవంతేఽతః ప్రాప్తమపి దుఃసంరక్ష్యమితి భావః॥ 7-5-16 అవజానీతే అవజ్ఞాం కరోతి। న రక్షతీతి యావత్॥ 7-5-19 దైవం ప్రాక్కర్మ। యత్ యతః ఏతాం అబ్రాహ్మణత్వరూపాం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। బ్రాహ్మణ్యం యది దుష్ప్రాప్యం త్రిభిర్వర్ణైర్నరాధిప। కథం ప్రాప్తం మహారాజ క్షత్రియేణ మహాత్మనా॥ 13-6-1 (81441) విశ్వామిత్రేణ ధర్మాత్మన్బ్రాహ్మణత్వం నరర్షభ। శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్త్వేన తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-6-2 (81442) తేన హ్యమితవీర్యేణ వసిష్ఠస్య మహాత్మనః। హతం పుత్రశతం సద్యస్తపసాఽపి పితామహ॥ 13-6-3 (81443) యాతుధానాశ్చ బహవో రాక్షసాస్తిగ్మతేజసః। మన్యునాఽఽవిష్టదేహేన సృష్టాః కాలాంతకోపమాః॥ 13-6-4 (81444) మహాన్కుశికవంశశ్చ బ్రహ్మర్షిశతసంకులః। స్థాపితో నరలోకేఽస్మిన్విద్వద్బ్రాహ్మణసంకులః॥ 13-6-5 (81445) ఋతీకస్యాత్మజశ్చైవ శునఃశేపో మహాతపాః। విమోక్షితో మహాసత్రాత్పశుతామప్యుపాగతః॥ 13-6-6 (81446) హరిశ్చంద్రక్రతౌ దేవాంస్తోషయిత్వాఽఽత్మతేజసా। పుత్రతామనుసంప్రాప్తో విశ్వామిత్రస్య ధీమతః॥ 13-6-7 (81447) నాభివాదయతే జ్యేష్ఠం దేవరాతం నరాధిప। పుత్రాః పంచశతం చాపి శప్తాః శ్వపచతాం గతాః॥ 13-6-8 (81448) త్రిశంకుర్బంధుభిర్ముక్త ఐక్ష్వాకః ప్రీతిపూర్వకం। అవాక్శిరాదివం నీతో దక్షిణామాశ్రితోదిశం॥ 13-6-9 (81449) విశ్వామిత్రస్య భగినీ నదీ దేవర్షిసేవితా। కౌశికీతి కృతా పుణ్యా బ్రహ్మర్షిసురసేవితా॥ 13-6-10 (81450) తపోవిఘ్నకరీ చైవ పంచచూడా సుసంమతా। రంభా నామాప్సరాః శాపాద్యస్య శైలత్వమాగతా॥ 13-6-11 (81451) తథైవాస్య భయాద్బద్ధ్వా వసిష్ఠః సలిలే పురా। ఆత్మానం మంజయఞ్శ్రీమాన్విపాశః పునరుత్థితః॥ 13-6-12 (81452) తదాప్రభృతి పుణ్యా హి విపాశాఽభూన్మహానదీ। విఖ్యాతా కర్మణా తేన వసిష్ఠస్య మహాత్మనః॥ 13-6-13 (81453) వశ్యశ్చ భగవాన్యేన దేవసేనాగ్రగః ప్రభుః। స్తుతః ప్రీతమనాశ్చాసీచ్ఛాపాచ్చైనమముంచత॥ 13-6-14 (81454) ధ్రువస్యౌత్తానపాదస్య బ్రహ్మర్షీణాం తథైవ చ। మధ్యే జ్వలతి యో నిత్యముదీచీమాశ్రితో దిశం॥ 13-6-15 (81455) తస్యైతాని చ కర్మాణి తథాఽన్యాని చ కౌరవ। క్షత్రియస్యేత్యతో జాతమిదం కౌహతూలం మమ॥ 13-6-16 (81456) కిమేతదితి తత్త్వేన ప్రబ్రూహి భరతర్షభ। దేహాంతరమనాసాద్య కథం స బ్రాహ్మణోఽభవత్॥ 13-6-17 (81457) ఏతత్తత్వేన మే తాత సర్వమాఖ్యాతుమర్హసి। మతంగస్య యథాతత్త్వం తథైవైతద్వదస్వ మే॥ 13-6-18 (81458) స్థానే మతంగో బ్రాహ్మణ్యం నాలభద్భరతర్షభ। చండాలయోనౌజాతో హి కథం బ్రాహ్మణ్యమాప్తవాన్॥ ॥ 13-6-19 (81459) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానదర్మపర్వణి షష్ఠోఽధ్యాయః॥ 6 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-6-1 శునఃశేషో దేవాంస్తోషయిత్వా తైర్మోక్షితః సన్పుత్రతాం విశ్వామిత్రస్యానుసంప్రాప్త ఇత్యుత్తరేణ సంబంధః॥ 7-6-8 నాభివాదయతే న నమస్కుర్వంతి। అనుస్వారలోష ఆర్షః। దేవరాతం దేవైర్విశ్వామిత్రాయ దత్తం తేన చ జ్యేష్ఠం కృతం సంతం। శప్తా యేనేతి శేషః॥ 7-6-9 బంధుభిర్ముక్తః। వసిష్ఠశాపేన చండాలతాం గతత్వాత్। దివం యేన నీతః॥ 7-6-11 పంచ చూడాః వలయభేదా యస్యాః సా॥ 7-6-14 త్రిశంకుం యాజయన్విశ్వామిత్రో వసిష్టపుత్రైః శప్తః శ్వపచస్య యాజకస్త్వం శ్వపచో భవిష్యసీతి। తం శాపమృతం కర్తుం విశ్వామిత్రః కస్యాంచిదాపది శ్వజాఘనీం చౌర్యేణార్జయిత్వా పక్తుమారేభే। తామింద్రః శ్యేనరూపేణ హృతవాన్। తావతైవాయం శాపాన్ముక్తో వవర్ష చేంద్ర ఇతి। దేవసేనానామగ్రగః శ్రేష్ఠ ఇంద్రః॥ 7-6-15 జ్వలతి తారారూపేణ॥

భీష్మ ఉవాచ। శ్రూయతాం పార్థ తత్త్వేన విశ్వామిత్రో యథా పురా। బ్రాహ్మణత్వం గతస్తాత్ బ్రహ్మర్షిత్వం తథైవ చ॥ 13-7-1 (81460) భరతస్యాన్వవాయే వై మిథిలో నామ పార్థివః। బభూవ భరతశ్రేష్ఠ యజ్వా ధర్మభృతాంవరః॥ 13-7-2 (81461) తస్య పుత్రో మహానాసీంజహ్నుర్నామ నరేశ్వరః। దుహితృత్వమనుప్రాప్తా గంగా యస్య మహాత్మనః॥ 13-7-3 (81462) తస్యాత్మజస్తుల్యగుణః సింధుద్వీపో మహాయశాః। సింధుద్వీపాచ్చ రాజర్షిర్బలాకాశ్వో మహాబలః॥ 13-7-4 (81463) వల్లభస్తస్య తనయః సాక్షాద్ధర్మ ఇవాపరః। కుశికస్తస్య తనయః సహస్రాక్షసమద్యుతిః॥ 13-7-5 (81464) కుశికస్యాత్మజః శ్రీమాన్గాధిర్నామ జనేశ్వరః। అపుత్రః ప్రసవేనార్థీ వనవాసముపావసత్॥ 13-7-6 (81465) కన్యా జజ్ఞే సుతాత్తస్య వనే నివసతః సతః। నాంనా సత్యవతీ నామ రూపేణాప్రతిమా భువి॥ 13-7-7 (81466) తాం వవ్రే భార్గవః శ్రీమాంశ్చ్యవనస్యాత్మసంభవః। ఋచీక ఇతి విఖ్యాతో విపులే తపసి స్థితః॥ 13-7-8 (81467) స తాం న ప్రదదౌ తస్మై ఋచీకాయ మహాత్మనే। దరిద్ర ఇతి మత్వా వై గాధిః శత్రునిబర్హణః॥ 13-7-9 (81468) ప్రత్యాఖ్యాయ పునర్యాంతమబ్రవీద్రాజసత్తప్రః। శుల్కం ప్రదీయతాం మహ్యం తతో వత్స్యసి మే సుతాం॥ 13-7-10 (81469) ఋచీక ఉవాచ। 13-7-11x (6761) కిం ప్రయచ్ఛామి రాజేంద్ర తుభ్యం శుల్కమహం నృప। దుహితుర్బ్రూహ్యసంసక్తో మాఽభూత్తత్ర విచారణా॥ 13-7-11 (81470) గాధిరువాచ। 13-7-12x (6762) చంద్రరశ్మిప్రకాశానాం హయానాం వాతరహసాం। ఏకతః శ్యామకర్ణానాం సహస్రం దాహ భార్గవ॥ 13-7-12 (81471) భీష్మ ఉవాచ। 13-7-13x (6763) తతః స భృగుశార్దూలశ్చ్యవనస్యాత్మజః ప్రభుః। అబ్రవీద్వరుణం దేవమాదిత్యం పతిమంభసాం॥ 13-7-13 (81472) ఏకతః శ్యామకర్ణానాం హయానాం చంద్రవర్చసాం। సహస్రం వాతవేగానాం భిక్షే త్వాం దేవసత్తమ॥ 13-7-14 (81473) తథేతి వరుణో దేవ ఆదిత్యో భృగుసత్తమం। ఉవాచ యత్ర తే చ్ఛందస్తత్రోత్థాస్యంతి వాజినః॥ 13-7-15 (81474) ధ్యాతమాత్రే ఋచీకేన హయానాం చంద్రవర్చసాం। గంగాజలాత్సముత్తస్థౌ సహస్రం విపులౌజసాం॥ 13-7-16 (81475) అదూరే కాన్యకుబ్జస్య గంగాయాస్తీరముత్తమం। అశ్వతీర్థం తదద్యాపి మానవాః పరిచక్షతే॥ 13-7-17 (81476) తతో వై గాధయే తాత సహస్రం వాజినాం శుభం। ఋచీకః ప్రదదౌ ప్రీతః శుల్కార్థం తపతాం వరః॥ 13-7-18 (81477) తతః స విస్మితో రాజా గాధిః శాపభయేన చ। దదౌ తాం సమలంకృత్య కన్యాం భృగుసుతాయ వై॥ 13-7-19 (81478) జగ్రాహ విధివత్పాణిం తస్యా బ్రహ్మర్షిసత్తమః। సా చ తం పతిమాసాద్య పరం హర్షమవాప హ॥ 13-7-20 (81479) స తుతోష చ బ్రహ్మర్షిస్తస్యా వృత్తేన భారత। ఛందయామాస చైవైనాం వరేణ వరవర్ణినీం॥ 13-7-21 (81480) మాత్రే తత్సర్వమాచఖ్యౌ సా కన్యా రాజసత్తమ। అథతామబ్రవీన్మాతా సుతాం కించిదవాఙ్ముఖీం॥ 13-7-22 (81481) మమాపి పుత్రి భర్తా తే ప్రసాదం కర్తుమర్హతి। అపత్యస్య ప్రదానేన సమర్థశ్చ మహాతపాః॥ 13-7-23 (81482) తతః సా త్వరితం గత్వా తత్సర్వం ప్రత్యవేదయత్। మాతుశ్చికీర్షితం రాజన్ఋచీకస్తామథాబ్రవీత్॥ 13-7-24 (81483) గుణవంతం చ పుత్రం వై త్వం చ సాఽథ జనిష్యథ। జనన్యాస్తవ కల్యాణి మా భూద్వై ప్రణయోఽన్యథా॥ 13-7-25 (81484) తవ చైవ గుణశ్లాఘీ పుత్ర ఉత్పత్స్యతే మహాన్। అస్మద్వంశకరః శ్రీమాంస్తవ భ్రాతా చ వంశకృత్॥ 13-7-26 (81485) ఋతుస్నాతా చ సాఽశ్వత్థం త్వం చ వృక్షముదుంబరం। పరిష్వజేతం కల్యాణి తత ఇష్టమవాప్స్యథః॥ 13-7-27 (81486) చరుద్వయమిదం చైవ మంత్రపూతం శుచిస్మితే। త్వం చ సా చోపభుంజీతం తతః పుత్రావవాప్స్యథః॥ 13-7-28 (81487) తతః సత్యవతీ హృష్టా మాతరం ప్రత్యభాషత। యదృచీకేన కథితం తచ్చాచఖ్యౌ చరుద్వయం॥ 13-7-29 (81488) తామువాచ తతో మాతా సుతాం సత్యవతీం తదా। పుత్రి పూర్వోపపన్నాయాః కురుష్వ వచనం మమ॥ 13-7-30 (81489) భర్త్రా య ఏష దత్తస్తే చరుర్మంత్రపురస్కృతః। ఏనం ప్రయచ్ఛ మహ్యం త్వం మదీయం త్వం గృహాణ చ॥ 13-7-31 (81490) వ్యత్యాసం వృక్షయోశ్చాపి కరవావ శుచిస్మితే। యది ప్రమాణం వచనం మమ మాతురనిందితే॥ 13-7-32 (81491) స్వమపత్యం విశిష్టం హి సర్వ ఇచ్ఛత్యనావిలం। వ్యక్తం భగవతా చాత్ర కృతమేవం భవిష్యతి॥ 13-7-33 (81492) తతో మే త్వచ్చరౌ భావః పాదపే చ సముధ్యమే। కథం విశిష్టో భ్రాతా మే భవేదిత్యేవ చింతయ 13-7-34 (81493) తథాచ కృతవత్యౌ తే మాతా సత్యవతీ చ సా। అథ గర్భావనుప్రాప్తే ఉభే తే వై యుధిష్ఠిర॥ 13-7-35 (81494) దృష్ట్వా గర్భమనుప్రాప్తాం భార్యాం స చ మహానృషిః। ఉవాచ తాం సత్యవతీం దుర్మనా భృగుసత్తమః॥ 13-7-36 (81495) వ్యత్యాసేనోపయుక్తస్తే చరుర్వ్యక్తం భవిష్యతి। వ్యత్యాసః పాదపే చాపి సువ్యక్తం తే కృతః శుభే॥ 13-7-37 (81496) మయా హి విశ్వం యద్బ్రాహ్మ త్వచ్చరౌ సన్నివేశితం। క్షత్రవీర్యం చ సకలం చరౌ తస్యా నివేశితం॥ 13-7-38 (81497) త్రైలోక్యవిఖ్యాతగుణం త్వం విప్రం జనయిష్యసి। సా చ క్షత్రం విశిష్టం వై తత ఏతత్కృతం మయా॥ 13-7-39 (81498) వ్యత్యాసస్తు కృతో యస్మాత్త్వయా మాత్రా చ తే శుభే। తస్మాత్సా బ్రాహ్మణం శ్రేష్ఠం మాతా తే జనయిష్యతి॥ 13-7-40 (81499) క్షత్రియం తూగ్రకర్మాణం త్వం భద్రే జనయిష్యసి। న హి తే తత్కృతం సాధు మాతృస్నేహేన భామిని॥ 13-7-41 (81500) సా శ్రుత్వా శోకసంతప్తా పపాత వరవర్ణినీ। భూమౌ సత్యవతీ రాజంశ్ఛిన్నేవ రుచిరా లతా॥ 13-7-42 (81501) ప్రతిలభ్య చ సా సంజ్ఞాం శిరసా ప్రణిపత్య చ। ఉవాచ భార్యా భర్తారం గాధేయీ భార్గవర్షభం॥ 13-7-43 (81502) ప్రసాదయంత్యాం భార్యాయాం మయి బ్రహ్మవిదాంవర। ప్రసాదం కురు విప్రర్షే న మే స్యాత్త్రత్రియః సుతః॥ 13-7-44 (81503) కామం మమోగ్రకర్మా వై పౌత్రో భవితుమర్హతి। న తు మే స్యాత్సుతో బ్రహ్మన్నేష మే దీయతాం వరః॥ 13-7-45 (81504) ఏవమస్త్వితి హోవాచ స్వాం భార్యాం సుమహాతపాః। తతః సా జనయామాస జమదగ్నిం సుతం శుభం॥ 13-7-46 (81505) విశ్వామిత్రం చాజనయద్గాధిభార్యా యశస్వినీ। ఋషేః ప్రసాదాద్రాజేంద్ర బ్రహ్మర్షి బ్రహ్మవాదినం॥ 13-7-47 (81506) తతో బ్రాహ్మణతాం యాతో విశ్వామిత్రో మహాతపాః। క్షత్రియః సోఽప్యథ తథా బ్రహ్మవంశస్య కారకః॥ 13-7-48 (81507) తస్య పుత్రా మహాత్మానో బ్రహ్మవంశవివర్ధనాః। తపస్వినో బ్రహ్మవిదో గోత్రకర్తార ఏవ చ॥ 13-7-49 (81508) మధుచ్ఛందశ్చ భగవాందేవరాతశ్చ వీర్యవాన్। అక్షీణశ్చ శకుంతశ్చ బభ్రుః కాలపథస్తథా॥ 13-7-50 (81509) యాజ్ఞవల్క్యశ్చ విఖ్యాతస్తథా స్థూణో మహావ్రతః। ఉలూకో యమదూతశ్చ తథర్షిః సైంధవాయనః॥ 13-7-51 (81510) పర్ణజంఘశ్చ భగవాన్గావలశ్చ మహానృషిః। ఋషిర్వజ్రస్తథా ఖ్యాతః సాలంకాయన ఏవ చ॥ 13-7-52 (81511) లీలాఢ్యో నారదశ్చైవ తథా కూర్చాముఖః స్మృతః। వాదులిర్ముసలశ్చైవ వక్షోగ్రీవస్తథైవ చ। 13-7-53 (81512) ఆంఘ్రికో నైకదృక్చైవ శిలాయూపః సితః శుచిః। చక్రకో మారుతంతవ్యో వాతఘ్నోఽథాశ్వలాయనః॥ 13-7-54 (81513) శ్యామాయనోఽథ గార్గ్యశ్చ జాబాలిః సుశ్రుతస్తథా। కారీషిరథ సంశ్రుత్యః పరపౌరవతంతవః॥ 13-7-55 (81514) మహానృషిశ్చ కపిలస్తథర్షిస్తాడకాయనః। తథైవ చోపగహనస్తథర్షిశ్చాసురాయణః॥ 13-7-56 (81515) మార్దమర్షిర్హిరణ్యాక్షో జంగారిర్బాభ్రవాయణిః। భూతిర్విభూతిః సూతశ్చ సురకృత్తు తథైవ చ॥ 13-7-57 (81516) అరాలిర్నాచికశ్చైవ చాంపేయోజ్జయనౌ తథా। నవతంతుర్బకనఖః సేయనో యతిరేవ చ॥ 13-7-58 (81517) అంభోరుదశ్చారుమత్స్యః శిరీషీ చాథ గార్దభిః। ఊర్జయోనిరుదాపేక్షీ నారదీ చ మహానృషిః। విశ్వామిత్రాత్మజాః సర్వే మునయో బ్రహ్మవాదినః॥ 13-7-59 (81518) తథైవ క్షత్రియో రాజన్విశ్వామిత్రో మహాతపాః। ఋచీకేనాహితం బ్రహ్మ పరమేతద్యుధిష్ఠిర॥ 13-7-60 (81519) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం తత్వేన భరతర్షభ। విశ్వామిత్రస్య వై జన్మ సోమసూర్యాగ్నితేజసః॥ 13-7-61 (81520) యత్రయత్ర చ సందేహో భూయస్తే రాజసత్తమ। తత్రతత్ర చ మాం బ్రూహి చ్ఛేత్తాఽస్మి తవ సంశయాన్॥ ॥ 13-7-62 (81521) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తమోఽధ్యాయః॥ 7 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-7-1 బ్రాహ్మణేష్వపి ఋషిత్వం మంత్రద్రష్టృత్వం గోత్రప్రవర్తకత్వం వా॥ 7-7-2 భరతస్యాన్వయే చైవాజమీఢ ఇతి ఝ.పాఠః॥ 7-7-5 పిప్పలస్తస్య తనయ ఇతి య, పాఠః। పల్లవస్తస్యేతి ట. పాఠః॥ 7-7-6 ప్రసవేన సోమాభిషవనిమిత్తేన। అర్థీ పుత్రార్థీ॥ 7-7-7 సుతాత్ సోమా భిషవోపలక్షికతాద్యజ్ఞాత్॥ 7-7-8 భార్గవో భృగోర్గోత్రాపత్యం॥ 7-7-10 వత్స్యసి ఉద్వాహేన ప్రాప్స్యసి॥ 7-7-11 అసంసక్తో నిఃసంశయః॥ 7-7-13 ఆదిత్యమదితేః పుత్రం॥ 7-7-15 వరేణ పుత్రం తే దాస్యామీత్యనుగ్రహేణ॥ 7-7-30 పూర్వోపపన్నాయా భర్తుః సంబంధాత్పూర్వముపపన్నాయాః గురుత్వేన ప్రాప్తాయాస్తవ భర్త్రపేక్షయాహం గరీయసీత్యర్థః। పుత్రి పూర్వప్రపన్నాయా ఇతి ట.ధ పాఠః॥ 7-7-44 క్షత్రియః క్షత్రియవదుగ్రక్రమా॥ 7-7-53 ఊర్ఘ్వలిర్ముసలశ్చేతి ట.ధ.పాఠ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। శ్రుతం మే మహదాఖ్యానమేతత్కురుకులోద్వహ। సుదుష్ప్రాపం యద్బ్రవీషి బ్రాహ్మణ్యం వదతాంవర॥ 13-8-1 (81522) విశ్వామిఇత్రో మహారాజ రాజా బ్రాహ్మణతాం గతః। కథితం భవతా సర్వం విస్తరేణ పితామహ॥ 13-8-2 (81523) తచ్చ రాజన్మయా సర్వం శ్రుతం బుద్ధిమతాంవర। ఆగమో హి పరోఽస్మాకం త్వత్తః కౌరవనందన॥ 13-8-3 (81524) వీతహవ్యశ్చ నృపతిః శ్రుతో మే విప్రతాం గతః। తదేవ తావద్గాంగేయ శ్రోతుమిచ్ఛాంయహం విభో॥ 13-8-4 (81525) స కేన కర్మణా ప్రాప్తో బ్రాహ్మణ్యం రాజసత్తమః। వరేణ తపసా వాఽపి తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-8-5 (81526) భీష్మ ఉవాచ। 13-8-6x (6764) శృణు రాజన్యథా రాజా వీతహవ్యో మహాయశాః। రాజర్షిర్దుర్లభం ప్రాప్తో బ్రాహ్మణ్యం లోకసత్కృతం॥ 13-8-6 (81527) మనోర్మహాత్మనస్తాత ప్రజా ధర్మేణ శాసతః। బభూవ పుత్రో ధర్మాత్మా శర్యాతిరితి విశ్రుతః॥ 13-8-7 (81528) తస్యాన్వవాయే ద్వౌ రాజన్రాజానౌ సంబభూవతుః। హైహయస్తాలజంఘశ్చ వత్సేషు జయతాంవర॥ 13-8-8 (81529) హైహయస్య తు రాజేంద్ర దశసు స్త్రీషు భారత। శతం బభూవ పుత్రాణాం శూరాణామనివర్తినాం। తుల్యరూపప్రభావానాం బలినాం యుద్ధశాలినాం॥ 13-8-9 (81530) ధనుర్వేదే చ వేదే చ సర్వత్రైవ కృతశ్రమాః॥ 13-8-10 (81531) కాశిష్వపి నృపో రాజందివోదాసపితామహః। హర్యశ్వ ఇతి విఖ్యాతో బభూవ జయతాంవరః॥ 13-8-11 (81532) స వీతహవ్యదాయాదైరాగత్య పురుషర్షభ। గంగాయమునయోర్మధ్యే సంగ్రామే వినిపాతితః॥ 13-8-12 (81533) తం తు హత్వా నరపతిం హైహయాస్తే మహారథాః। ప్రతిజగ్ముః పురీం రంయాం వత్సానామకుతోభయాః॥ 13-8-13 (81534) హర్యశ్వస్య చ దాయాదః కాశిరాజోఽభ్యషిచ్యత। సుదేవో దేవసంకాశః సాక్షాద్ధర్మ ఇవాపరః॥ 13-8-14 (81535) స పాలయామాస మహీం ధర్మాత్మా కాశినందనః। తైర్వీతహవ్యైరాగత్య యుధి సర్వైర్వినిర్జితః॥ 13-8-15 (81536) తమథాజౌ వినిర్జిత్య ప్రతిజగ్ముర్యథాగతం। సౌదేవిస్త్వథ కాశీశోదివోదాసోఽభ్యషిచ్యత॥ 13-8-16 (81537) దివోదాసస్తు విజ్ఞాయ వీర్య తేషాం యతాత్మనాం। వారాణసీం మహాతేజా నిర్మమే శక్రశాసనాత్॥ 13-8-17 (81538) విప్రక్షత్రియసంబాధాం వైశ్యశూద్రసమాకులాం। నైకద్రవ్యోచ్చయవతీం సమృద్ధవిపణాపణాం॥ 13-8-18 (81539) గంగాయా ఉత్తరే కూలే వప్రాంతే రాజసత్తం॥ గోమత్యా దక్షిణే కూలే శక్రస్యేవామరావతీం। 13-8-19 (81540) తత్ర తం రాజశార్దూలం నివసంతం మహీపతిం। ఆగత్య హైహయా భూయః పర్యధావంత భారత॥ 13-8-20 (81541) స నిష్క్రంయ దదౌ యుద్ధం తేభ్యో రాజా మహాబలః। దేవాసురసమం ఘోరం దివోదాసో మహాద్యుతిః॥ 13-8-21 (81542) స తు యుద్ధే మహారాజ దినానాం దశతీర్దశ। హతవాహనభూయిష్ఠస్తతో దైన్యముపాగమత్॥ 13-8-22 (81543) హతయోధస్తతో రాజన్క్షీణకోశశ్చక భూమిపః। దివోదాసః పురీం త్యక్త్వా పలాయనపరోఽభవత్॥ 13-8-23 (81544) గత్వాఽఽశ్రమపదం రంయం భరద్వాజస్య ధీమతః। జగామ శరణం రాజా కృతాంజలిరరిందం॥ 13-8-24 (81545) తమువాచ భరద్వాజో జ్యేష్ఠః పుత్రో బృహస్పతేః। పురోధాః శీలసంపన్నో దివోదాసం మహీపతిం॥ 13-8-25 (81546) కిమాగమనకృత్యం తే సర్వం ప్రబూహి మే నృప। యత్తే ప్రియం తత్కరిష్యే న మేఽత్రాస్తి విచారణా॥ 13-8-26 (81547) రాజోవాచ। 13-8-27x (6765) భగవన్వైతహవ్యైర్మే యుద్ధే వంశః ప్రణాశితః। అహమేకః పరిద్యూనో భవంతం శరణం గతః॥ 13-8-27 (81548) శిష్యస్నేహేన భగవంస్త్వం మాం రక్షితుమర్హసి। ఏకశేషః కృతో వంశో మమ తైః పాపకర్మభిః॥ 13-8-28 (81549) తమువాచ మహాభాగో భరద్వాజః ప్రతాపవాన్। న భేతవ్యం న భేతవ్యం సౌదేవ వ్యేతు తే భయం॥ 13-8-29 (81550) అహమిష్టిం కరిష్యామి పుత్రార్థం తే విశాంపతే। వీతహవ్యసహస్రాణి యేన త్వం ప్రహరిష్యసి॥ 13-8-30 (81551) తత ఇష్టిం చకారర్షిస్తస్య వై పుత్రకామికీం। అథాస్య తనయో జజ్ఞే దైవోదాసః ప్రతర్దనః॥ 13-8-31 (81552) స జాతమాత్రో వవృధే సమాః సద్యస్త్రయోదశ। వేదం చాపి జగౌ కృత్స్నం ధనుర్వేదం చ భారత॥ 13-8-32 (81553) యోగేన చ *****విష్టో భరద్వాజేన ధీమతా। కృత్స్నం హి తేజో యల్లోకే తదేతద్దేహమావిశత్॥ 13-8-33 (81554) తతః స కవచీ ధన్వీ స్తూయమానః సురర్షిభిః। బందిభిర్వంద్యమానశ్చ బభౌ సూర్య ఇవోదితః॥ 13-8-34 (81555) స రథీ బద్ధనిస్త్రింశో బభౌ దీప్త ఇవానలః। ప్రయయౌ స ధనుర్ధున్వన్వివర్షిషురివాంబుదః॥ 13-8-35 (81556) తం దృష్ట్వా పరమం హర్షం సుదేవతనయో యయౌ। మేనే చ మనసా దగ్ధాన్వైతహవ్యాన్స పార్థివః॥ 13-8-36 (81557) తతోసౌ యౌవరాజ్యే చ స్థాపయిత్వా ప్రతర్దనం। కృతకృత్యం తదాఽఽత్మానం స రాజా ప్రత్యపద్యత॥ 13-8-37 (81558) తతస్తు వైతహవ్యానాం వధాయ స మహీపతిః। పుత్రం ప్రస్థాపయాసాస ప్రతర్దనమరిందమం॥ 13-8-38 (81559) సరథః స తు సంతీర్య గంగామాశు పరాక్రమీ। ప్రయయౌ వీతహవ్యానాం పురీం పరపురంజయః॥ 13-8-39 (81560) వైతహవ్యాస్తు సంశ్రుత్య రథఘోషం సముద్ధతం। నిర్యయుర్నగరాకారై రథైః పరరథారుజైః॥ 13-8-40 (81561) నిష్క్రంయ తే నరవ్యాఘ్రా దంశితాశ్చిత్రయోధినః। ప్రతర్దనం సమాజగ్ముః శరవర్షైరుదాయుధాః॥ 13-8-41 (81562) శస్త్రైశ్చ వివిధాకారై రథౌఘైశ్చ యుధిష్ఠిర। అభ్యవర్షంత రాజానం హిమవంతమివాంబుదాః॥ 13-8-42 (81563) అస్త్రైరస్త్రాణి సంవార్య తేషాం రాజా ప్రతర్దనః। జఘాన తాన్మహాతేజా వజ్రానలసమైః శరైః॥ 13-8-43 (81564) కృత్తోత్తమాంగాస్తే రాజన్భల్లైః శతసహస్రశః। అపతన్రుధిరార్ద్రాంగా నికృత్తా ఇవ కింశుకాః॥ 13-8-44 (81565) హతేషు తేషు సర్వేషు వీతహవ్యః సుతేష్వథ। ప్రాద్రవన్నగరం హిత్వా భృగోరాశ్రమమప్యుత॥ 13-8-45 (81566) యయౌ భృగుం చ శరణం వీతహవ్యో నరాధిపః। అభయం చ దదౌ తస్మై వీతహవ్యాయ భార్గవః। ఆసనం శిష్యమధ్యే చ భృగురన్యత్సమాదిశత్॥ 13-8-46 (81567) అథానుపదమేవాశు తత్రాగచ్ఛత్ప్రతర్దనః। స ప్రాప్య చాశ్రమపదం దివోదాసాత్మజోఽబ్రవీత్॥ 13-8-47 (81568) భోభో కేఽత్రాశ్రమే సంతి భృగోః శిష్యా మహాత్మనః। ద్రష్టుమిచ్ఛే మునిమహం తస్యాచక్షత మామితి॥ 13-8-48 (81569) స తం విదిత్వా తు భృగుర్నిశ్చక్రామాశ్రమాత్తదా। పూజయామాస చ తతో విధినా నృపసత్తమం॥ 13-8-49 (81570) ఉవాచ చైనం రాజేంద్ర కిం కార్యం బ్రూహి పార్థివ। స చోవాచ నృపస్తస్మై యదాగమనకారణం॥ 13-8-50 (81571) రాజోవాచ। 13-8-51x (6766) అయం బ్రహ్మన్నితో రాజా వీతహవ్యో విసర్జ్యతాం। అస్య పుత్రైర్హి మే కృత్స్నో బ్రహ్మన్వంశః ప్రణాశితః॥ 13-8-51 (81572) ఉత్సాదితశ్చ విషయః కాశీనాం రత్నసంచయః। ఏతస్య వీర్యదృప్తస్య హతం పుత్రశతం మయా। అస్యేదానీం వధాదద్య భవిష్యాంయనృణః పితుః॥ 13-8-52 (81573) తమువాచ కృపావిష్టో భృగుర్ధర్మభృతాంవరః। నేహాస్తి క్షత్రియః కశ్చిత్సర్వే హీమే ద్విజాతయః॥ 13-8-53 (81574) ఏతత్తు వచనం శ్రుత్వా భృగోస్తథ్యం ప్రతర్దనః। పాదావుపస్పృశ్య శనైః ప్రహృష్టో వాక్యమబ్రవీత్॥ 13-8-54 (81575) ఏవమప్యస్మి భగవన్కృతకృత్యో న సంశయః। య ఏష రాజా వీర్యేణ స్వజాతిం త్యాజితో మయా॥ 13-8-55 (81576) అనుజానీహి మాం బ్రహ్మంధ్యాయస్వ చ శివేన మాం। త్యాజితో హి మయా జాతిమేవ రాజా భృగూద్వహ॥ 13-8-56 (81577) తతస్తేనాభ్యనుజ్ఞాతో యయౌ రాజా ప్రతర్దనః। యథాగతం మహారాజ ముక్త్వా విషమివోరగః॥ 13-8-57 (81578) భృగోర్వచనమాత్రేణ స చ బ్రహ్మర్షితాం గతః। వీతహవ్యో మహారాజ బ్రహ్మవాదిత్వమేవ చ॥ 13-8-58 (81579) తస్య గృత్సమదః పుత్రో రూపేణేంద్ర ఇవాపరః। శక్రస్త్వమితి యో దైత్యైర్నిగృహీతః కిలాభవత్॥ 13-8-59 (81580) ఋగ్వేదే వర్తతే చాగ్ర్యా శ్రుతిర్యస్య మహాత్మనః। యత్ర గృత్సమదో రాజన్బ్రాహ్మణైః స మహీయతే॥ 13-8-60 (81581) స బ్రహ్మచారీ విప్రర్షిః శ్రీమాన్గృత్సమదోఽభవత్। పుత్రో గృత్సమదస్యాపి విప్రః సావైనసోఽభవత్॥ 13-8-61 (81582) సావైనసస్య పుత్రో వై వితస్త్యస్తస్య చాత్మజః। వితస్త్యస్య సుతస్తస్య శివస్తశ్చాత్మజోఽభవత్॥ 13-8-62 (81583) శ్రవాస్తస్య సుతశ్చర్షిః శ్రవసశ్చాభవత్తమః। తమసశ్చ ప్రకాశోఽభూత్తనయో ద్విజసత్తమః॥ 13-8-63 (81584) ప్రకాశస్య చ వాగింద్రో బభూవ జయతాంవరః। తస్యాత్మజశ్చ ప్రమితిర్వేదవేదాంగపారగః॥ 13-8-64 (81585) ఘృతాచ్యాం తస్య పుత్రస్తు రురుర్నామోదపద్యత। ప్రమద్వరాయాం తు రురోః పుత్రః సముదపద్యత। శునకో నామ విప్రర్షిర్యస్య పుత్రోఽథ శౌనకః॥ 13-8-65 (81586) ఏవం విప్రత్వమగమద్వీతహవ్యో నరాధిపః। భృగోః ప్రసాదాద్రాజేంద్ర క్షత్రియః క్షత్రియర్షభ॥ 13-8-66 (81587) ఏష తే కథితో వంశో రాజన్గార్త్సమదో మయా। విస్తరేణ మహారాజ కిమన్యదనుపృచ్ఛసి॥ ॥ 13-8-67 (81588) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టమోఽధ్యాయః॥ 8 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-8-7 శయ్యాతిరితి విశ్రుత ఇతి ట.ఘ.పాఠః॥ 7-8-10 తే చేతి శేషః॥ 7-8-12 వీతహవ్యదాయాదైః। హైహయస్యైవ నామాంతరం వీతహవ్య ఇతి తత్పుత్రైః॥ 7-8-13 వత్సానాం వత్సవంశ్యానాం రాజ్ఞాం॥ 7-8-19 వప్రాంతే తటసమీపే॥ 7-8-22 దశతీర్దశ సహస్రమిత్యర్థః॥ 7-8-27 పరిద్యూనః సర్వతోనిరస్తః॥ 7-8-32 సద్యో వవృధే త్రయోదశవార్షికోఽభూత్ సద్యశ్చ వేదాన్ జగౌ॥ 7-8-33 యోగేన యోగబలేన॥ 7-8-48 తస్య తంప్రతి మాం ఆగతం ఆచక్షత కథయత॥ 7-8-58 ఆఖ్యాయికాతాత్పర్థమాహ భృగోరితి॥ 7-8-60 యత్ర గార్త్సమదం బ్రహ్మ బ్రాహ్మణైః సముదాహృతం। ఇతి ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। పితామహ మహాప్రాజ్ఞ సర్వసాస్త్రవిశారద। దైవే పురుషకారే చ కింస్విచ్ఛ్రేష్ఠతరం భవేత్॥ 13-9-1 (81589) భీష్మ ఉవాచ। 13-9-2x (6767) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। వసిష్ఠస్య చ సంవాదం బ్రహ్మణశ్చ యుధిష్ఠిర॥ 13-9-2 (81590) దైవమానుషయోః కింస్విత్కర్మణోః శ్రేష్ఠమిత్యుత। పురా వసిష్ఠో భగవాన్పితామహమపృచ్ఛత॥ 13-9-3 (81591) తతః పద్మోద్భవో రాజందేవదేవః పితామహః। ఉవాచ మధురం వాక్యమర్థవద్ధేతుభూషితం॥ 13-9-4 (81592) `బీజతో హ్యంకురోత్పత్తిరంకురాత్పర్ణసంభవః। పర్ణాన్నాలాః ప్రసూయంతే నాలాత్స్కంధః ప్రవర్తతే॥ 13-9-5 (81593) స్కంధాత్ప్రవర్తతే పుష్పం పుష్పాత్సంవర్ధతే ఫలం। ఫలాన్నిర్వర్తతే బీజం బీజాత్స్యాత్సంభవః పునః'॥ 13-9-6 (81594) నాబీజం జాయతే కించిన్న బీజేనే వినా ఫలం। బీజాద్బీజం ప్రభవతి నాబీజం విద్యతే ఫలం॥ 13-9-7 (81595) యాదృశం వపతే బీజం క్షేత్రమాసాద్య వాపకః। సుకృతే దుష్కృతే వాఽపి తాదృశం లభతే ఫలం॥ 13-9-8 (81596) యథా బీజం వినా క్షేత్రముప్తం భవతి నిష్ఫలం। తథా పురుషకారేణ వినా దైవం న సిధ్యతి॥ 13-9-9 (81597) క్షేత్రం పురుషకారస్తు దైవం బీజముదాహృతం। క్షేత్రబీజసమాయోగాత్తతః సస్యం సమృద్ధ్యతే॥ 13-9-10 (81598) కర్మణః ఫలనిర్వృత్తిం స్వయమశ్నాతి కారకః। ప్రత్యక్షం దృశ్యతే లోకే కృతస్యాప్యకృతస్య చ॥ 13-9-11 (81599) శుభేన కర్మణా సౌఖ్యం దుఃఖం పాపేన కర్మణా। కృతం సర్వత్ర లభతే నాకృతం భుజ్యతే క్వచిత్॥ 13-9-12 (81600) కృతీ సర్వత్ర లభతే ప్రతిష్ఠాం భాగ్యవీక్షితః। అకృతీ లభతే భ్రష్టః క్షతే క్షారావసేచనం॥ 13-9-13 (81601) తపసా రూపసౌభాగ్యం రత్నాని వివిధాని చ। ప్రాప్యతే కర్మణా సర్వం న దైవాదకృతాత్మనా॥ 13-9-14 (81602) తథా స్వర్గశ్చ భోగశ్చ నిష్ఠా యా చ మనీషితా। సర్వం పురుషకారేణ కృతేనేహోపలభ్యతే॥ 13-9-15 (81603) జ్యోతీంషి త్రిదశా నాగా యక్షాశ్చంద్రార్కమారుతాః। సర్వే పురుషకారేణ మానుష్యాద్దేవతాం గతాః॥ 13-9-16 (81604) అర్థో వా మిత్రవర్గో వా ఐశ్వర్యం వా కులాన్వితం। శ్రీశ్చాపి దుర్లభా భోక్తుం తథైవాకృతకర్మభిః॥ 13-9-17 (81605) శౌచేన లభతే విప్రః క్షత్రియో విక్రమేణ తు। వైశ్యః పురుషకారేణ శూద్రః శుశ్రూషయా శ్రియం॥ 13-9-18 (81606) నాదాతారం భజంత్యర్థా న క్లీబం నాపి నిష్క్రియం। నాకర్మశీలం నాశూరం తథా నైవాతపస్వినం॥ 13-9-19 (81607) యేన లోకాస్త్రయః సృష్టా దైత్యాః సర్వాశ్చ దేవతాః। స ఏష భగవాన్విష్ణుః సముద్రే తప్యతే తపః॥ 13-9-20 (81608) స్వం చేత్కర్మఫలం న స్యాత్సర్వమేవాఫలం భవేత్। లోకో దైవం సమాలక్ష్య ఉదాసీనో భవేద్యది॥ 13-9-21 (81609) అకృత్వా మానుషం కర్మ యో దైవమనువర్తతే। వృథా శ్రాంయతి సంప్రాప్య పతిం క్లీబమివాంగనా॥ 13-9-22 (81610) న తథా మానుషే లోకే ఫలమస్తి శుభాశుభే। యథా త్రిదశలోకే హి ఫలమల్పేన జాయతే॥ 13-9-23 (81611) కృతః పురుషకారస్తు దైవమేవానువర్తతే। న దైవమకృతే కించిత్కస్యచిద్దాతుమర్హతి॥ 13-9-24 (81612) యథా స్థానాన్యనిత్యాని దృశ్యంతే దైవతేష్వపి। కథం కర్మ వినా దైవం స్థాస్యతి స్థాపయిష్యతః॥ 13-9-25 (81613) న దైవతాని లోకేఽస్మిన్వ్యాపారం యాంతి కస్యచిత్। వ్యాసంగం జనయంత్యుగ్రమాత్మాభిభవశంకయా॥ 13-9-26 (81614) ఋషీణాం దేవతానాం చ సదా భవతి విగ్రహః। కస్య వాచా హ్యదైవం స్యాద్యతో దైవం ప్రవర్తతే॥ 13-9-27 (81615) కథం తస్య సముత్పత్తిర్యతో దైవం ప్రవర్తతే। ఏవం త్రిదశలోకేఽపి ప్రాప్యతే పరమం సుఖం॥ 13-9-28 (81616) ఆత్మైవ హ్యాత్మనో బంధురాత్మైవ రిపురాత్మనః। ఆత్మైవ హ్యాత్మనః సాక్షీ కృతస్యాప్యకృతస్య చ॥ 13-9-29 (81617) కృతం చ వికృతం కించిత్సిద్ధ్యతే గురుకర్మణా। సుకృతం దుష్కృతం కర్మ అకృతార్థం ప్రపద్యతే॥ 13-9-30 (81618) దేవానాం శరణం పుణ్యం సర్వం పుణ్యైరవాప్యతే। పుణ్యహీనం నరం ప్రాప్య కిం దైవం ప్రకరిష్యతి॥ 13-9-31 (81619) పురా యయాతిర్విభ్రష్టశ్చ్యావితః పతితః క్షితౌ। పునరారోపితః స్వర్గం దౌహిత్రైః పుణ్యకర్మభిః॥ 13-9-32 (81620) పురూరవాశ్చ రాజర్షిర్ద్విజైరభిహితః పురా। ఐల ఇత్యభివిఖ్యాతః స్వర్గం ప్రాప్తో మహీపతిః॥ 13-9-33 (81621) అశ్వమేధాదిభిర్యజ్ఞైః సత్కృతః కోసలాధిపః। మహర్షిశాపాత్సౌదాసః పురుషాదత్వమాగతః॥ 13-9-34 (81622) అశ్వత్థామా చ రామశ్చ మునిపుత్రౌ ధనుర్ధరౌ। న గచ్ఛతః స్వర్గలోకం వేదదృష్టేన కర్మణా॥ 13-9-35 (81623) వసుర్యజ్ఞశతైరిష్ట్వా ద్వితీయ ఇవ వాసవః। మిథ్యాభిధానేనైకేన రసాతలతలం గతః॥ 13-9-36 (81624) బలిర్వైరోచనిర్బద్ధో ధర్మపాశేన దైవతైః। విష్ణోః పురుషకారేణ పాతాలసదనః కృపః॥ 13-9-37 (81625) శక్రస్యాథ రథోపస్థే విష్ఠితో జనమేజయః। ద్విజస్త్రీణాం వధం కృత్వా కిం దైవేన న వారితః॥ 13-9-38 (81626) అజ్ఞానాద్బ్రాహ్మణం హత్వా స్పృష్టో బాలవధేన చ। వైశంపాయనవిప్రర్షిః కిం దైవేన న వారితః॥ 13-9-39 (81627) గోప్రదానేన మిథ్యా చ బ్రాహ్మణేభ్యో మహామఖే। పురా నృగశ్చ రాజర్షిః కృకలాసత్వమాగతః॥ 13-9-40 (81628) ధుంధుమారశ్చ రాజర్షిః సత్రేష్వేవ జరాం గతః। ప్రీతిదాయం పరిత్యజ్య సుష్వాప స గిరివ్రజే॥ 13-9-41 (81629) పాండవానాం హృతం రాజ్యం ధార్తరాష్ట్రైర్మహాబలైః। పునః ప్రత్యాహృతం చైవ న దైవాద్భుజసంశ్రయాత్॥ 13-9-42 (81630) తపోనియమసంయుక్తా మునయః సంశితవ్రతాః। కిం తే దైవబలాచ్ఛాపముత్సృజంతే న కర్మణా॥ 13-9-43 (81631) పాపముత్సృజతే లోకే సర్వం ప్రాప్య సుదుర్లభం। లోభమోహసమాపన్నం న దైవం త్రాయతే నరం॥ 13-9-44 (81632) యథాఽఽగ్నిః పవనోద్భూతః సుసూక్ష్మోఽపి మహాన్భవేత్। తథా కర్మసమాయుక్తం దైవం సాధు వివర్ధతే॥ 13-9-45 (81633) యథా తైలక్షయాద్దీపః ప్రంలానిముపగచ్ఛతి। తథా కర్మక్షయాద్దైవం ప్రంలానిముపగచ్ఛతి॥ 13-9-46 (81634) విపులమపి ధనౌఘం ప్రాప్య భోగాంత్రియో వా పురుష ఇహ న శక్తః కర్మహీనో హి భోక్తుం। సువిహితమపి చార్థం దైవతే రక్ష్యమాణం పురుష ఇహ మహాత్మా ప్రాప్నుతే నిత్యయుక్తః॥ 13-9-47 (81635) వ్యయగుమపి సాధుం కర్మణా సంశ్రయంతే భవతీ మనుజలోకాద్దైవలోకో విశిష్టః। బహుతరసుసమృద్ధ్యా మానుషాణాం గృహాణి పితృవనభవనాభం దృశ్యతే చామరాణాం॥ 13-9-48 (81636) న చ ఫలతి వికర్మా జీవలోకే న దైవం వ్యపనయతి విమార్గం నాస్తి దైవే ప్రభుత్వం। గురుమివ కృతమగ్ర్యం కర్మ సంయాతి దైవం నయతి పురుషకారః సంచితస్తత్రతత్ర॥ 13-9-49 (81637) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం మయా వై మునిసత్తమ। ఫలం పురుషకారస్య సదా సందృశ్య తత్త్వతః॥ 13-9-50 (81638) అభ్యుత్థానేన దైవస్య సమారబ్ధేన కేనచిత్। విధినా కర్మణా చైవ స్వర్గమార్గమవాప్నుయాత్॥ ॥ 13-9-51 (81639) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి నవమోఽధ్యాయః॥ 9 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-9-13 నాకృతీ లభతేఽభీష్టం క్షితిః క్షీరావసేచనమితి ధ.పాఠః॥ 7-9-16 చంద్రార్కతారకా ఇతి ధ.పాఠః। 7-9-18 లభతే శ్రియమితి సర్వత్ర సంబంధః॥ 7-9-24 అకృతే కర్మాభావే సతి॥ 7-9-26 వ్యాపారం పుణ్యరూపం యాంతి అనుమోదంతే। ఉగ్రం ధర్మవిఘ్నకరం। ఏవం సంజనయంత్యుగ్రా ఆత్మనిర్భయశంకయేతి ధ.పాఠః॥ 7-9-27 యద్యప్యేవం కర్మపరత్వం దేవర్షీణామస్తి తథాపి అదైవం దైవాభావో న వక్తుం శక్య ఇత్యర్థః॥ 7-9-28 యతో యస్మాద్దైవం ప్రవర్తతే తస్య కర్మణోఽపి దైవం వినా కథముత్పత్తిః స్యాన్న కథమపి॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కర్మణాం చ సమస్తానాం ఫలినాం భరతర్షభ। ఫలాని మహతాం శ్రేష్ట ప్రబ్రూహి పరిపృచ్ఛతః॥ 13-10-1 (81640) భీష్మ ఉవాచ। 13-10-2x (6768) హంత తే కథయిష్యామి యన్మాం పృచ్ఛసి భారత। రహస్యం యదృషీణాం తు తచ్ఛృణుష్వ యుధిష్ఠిర। యా గతిః ప్రాప్యతే యేన ప్రేత్యభావే చిరేప్సితా॥ 13-10-2 (81641) యేనయేన శరీరేణ యద్యత్కర్మ కరోతి యః। తేనతేన శరీరేణ తత్తత్ఫలముపాశ్నుతే॥ 13-10-3 (81642) యస్యాంయస్యామవస్థాయాం యత్కరోతి శుభాశుభం। తస్యాంతస్యామవస్థాయాం భుంక్తే జన్మనిజన్మని॥ 13-10-4 (81643) న నశ్యతి కృతం కర్మ చిత్తపంచేంద్రియైరిహ। తే హ్యస్య సాక్షిణో నిత్యం షష్ఠ ఆత్మా శుభాశుభే॥ 13-10-5 (81644) చక్షుర్దద్యాన్మనో దద్యాద్వాచం దద్యాచ్చ సూనృతాం। అనువ్రజేదుపాసీత స యజ్ఞః పంచదక్షిణః॥ 13-10-6 (81645) యో దద్యాదపరిక్లిష్టమన్నమధ్వని వర్తతే। శ్రాంతాయాదృష్టపూర్వాయ తస్య పుణ్యఫలం మహత్॥ 13-10-7 (81646) స్థండిలేషు శయానానాం గృహాణి శయనాని చ। చీరవల్కలసంవీతే వాసాంస్యాభరణాని చ॥ 13-10-8 (81647) వాహనాని చ యానాని యోగాత్మని తపోధనే। అగ్నీనుపశయానస్య రాజ్ఞః పౌరుషమేవ చ॥ 13-10-9 (81648) రసానాం ప్రతిసంహారే సౌభాగ్యమనుగచ్ఛతి। ఆమిషప్రతిసంహారే పశూన్పుత్రాంశ్చ విందతి॥ 13-10-10 (81649) అవాక్శిరాస్తు యో లంబేదుదవాసం చ యో వసేత్। మండూకశాయీ చ నరో లభతే చేప్సితాం గతిం॥ 13-10-11 (81650) పాద్యమాసనమేవాథ దీపమన్నం ప్రతిశ్రయం। దద్యాదతిథిపూజార్థం స యజ్ఞః పంచదక్షిణః॥ 13-10-12 (81651) వీరాసనం వీరశయ్యాం వీరస్థానముపాసతః। అక్షయాస్తస్య వై లోకాః సర్వకామగమాస్తథా॥ 13-10-13 (81652) ధనం లభేత దానేన మౌనేనాజ్ఞాం విశాంపతే। ఉపభోగాంశ్చ తపసా బ్రహ్మచర్యేణ జీవితం॥ 13-10-14 (81653) రూపమైశ్వర్యమారోగ్యమహింసాఫలమశ్నుతే। ఫలమూలాశినో రాజ్యం స్వర్గః పర్ణాశినాం భవేత్॥ 13-10-15 (81654) ప్రాయోపవేశినో రాజన్సర్వత్ర సుఖముచ్యతే। గవాఢ్యః శాకదీక్షాయాం స్వర్గగామీ తృణాశనః॥ 13-10-16 (81655) స్త్రియస్త్రిషవణం స్నాత్వా వాయుం పీత్వా క్రతుం లభేత్। స్వర్గం సత్యేన లభతే దీక్షయా కులముత్తమం॥ 13-10-17 (81656) సలిలాశీ భవేద్యస్తు సదాగ్నిః సంస్కృతో ద్విజః। మరుత్సాధయతో రాజ్యం నాకపృష్ఠమనాశినే॥ 13-10-18 (81657) ఉపవాసం చ దీక్షాయామభిషేకం చ పార్థివ। కృత్వా ద్వాదశవర్షాణి వీరస్థానాద్విశిష్యతే॥ 13-10-19 (81658) అధీత్య సర్వవేదాన్వై సద్యో దుఃఖాద్విముచ్యతే। `తత్పాఠధారణాత్స్వర్గమర్థజ్ఞానాత్పరాం గతిం॥ 13-10-20 (81659) వితృష్ణానాం వేదజపాత్స్వర్గమోక్షఫలం స్మృతం।' మానసం హి చరంధర్మ స్వర్గలోకముపాశ్నుతే॥ 13-10-21 (81660) యా దుస్త్యజా దుర్మతిభిర్యా న జీర్యతి జీర్యతః। యోసౌప్రాణాంతికోరోగస్తాంతృష్ణాం త్యజతః సుఖం॥ 13-10-22 (81661) యథా ధేనుసహస్రేషు వత్సో విందతి మాతరం। ఏవం పూర్వకృతం కర్మ కర్తారమనుగచ్ఛతి॥ 13-10-23 (81662) అచోద్యమానాని యథా పుష్పాణి చ ఫలాని చ। స్వకాలం నాతివర్తంతే తథా కర్మ పురాకృతం॥ 13-10-24 (81663) జీర్యంతి జీర్యతః కేశా దంతా జీర్యంతి జీర్యతః। చక్షుః శ్రోత్రే చ జీర్యేతే తృష్ణైకా న తు జీర్యతే॥ 13-10-25 (81664) యేన ప్రీణంతి పితరస్తేన ప్రీతః ప్రజాపతిః। మాతా చ యేన ప్రీణాతి పృథివీ తేన పూజితా। యేన ప్రీణాత్యుపాధ్యాయస్తేన స్యాద్బ్రహ్మ పూజితం॥ 13-10-26 (81665) సర్వే తస్యాదృతా ధర్మా యస్యైతే త్రయ ఆదృతాః। అనాదృతాస్తు యస్యైతే సర్వాస్తస్యాఫలాః క్రియాః॥ 13-10-27 (81666) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-10-28x (6769) భీష్మస్యైతద్వచః శ్రుత్వా విస్మితాః కురుపుంగవాః। ఆసన్ప్రహృష్టమనసః ప్రీతిమంతోఽభవంస్తదా॥ 13-10-28 (81667) యన్మంత్రే భవతి వృథోపయుజ్యమానే యత్సోమే భవతి వృథాఽభిషూయమాణే। యచ్చాగ్నౌ భవతి వృథాఽభిహూయమానే తత్సర్వం భవతి వృథాఽభిధీయమానే॥ 13-10-29 (81668) ఇత్యేతదృషిణా ప్రోక్తముక్తవానస్మి భారత। శుభాశుభఫలప్రాప్తౌ కిమతః శ్రోతుమిచ్ఛసి॥ ॥ 13-10-30 (81669) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి దశమోఽధ్యాయః॥ 10 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-10-2 గతిః ఫలం। యేన కర్మణా। ప్రేత్యభావే మరణోత్తరం దేహాంతరప్రాప్తౌ॥ 7-10-5 అస్య కర్తుః॥ 7-10-6 దద్యాదభ్యాగతాయేతి శేషః॥ 7-10-8 వానప్రస్థధర్మాణాం ఫలాన్యాహ స్థండిలేష్విత్యాదినా॥ 7-10-9 యోగాత్మని యోగయుక్తచిత్తే॥ 7-10-11 సతతం చైకశాయీ యః స ఇతి ఝ.పాఠః। తత్ర ఏకశాయీ బ్రహ్మచర్యవాన్॥ 7-10-13 వీరా ఆసతేఽస్మిన్నితి వీరాసనం రణదేశం ఉపేత్య వీరశయ్యాం తత్ర దీర్ఘనిద్రాం చ ప్రాప్య వీరస్థానం స్వర్గలోకం॥ 7-10-14 ఆజ్ఞామవిచ్ఛిన్నామితి శేషః। తపసా కృచ్ఛ్రాదినా జీవితమాయుః॥ 7-10-16 శాకదీక్షాయాం శాకమాత్రాశననియమే॥ 7-10-17 క్రతుం సంకల్పం సత్యసంకల్పత్వమితి యావత్। దీక్షయా యజ్ఞేన॥ 7-10-18 సదాగ్నిః అవిచ్ఛిన్నాగ్నిహోత్రః॥ 7-10-19 అభిషేకం తీర్థాటనం। వీరస్థానాత్స్వర్గాదపి విశిష్యతే॥ 7-10-22 మానసం ధర్మం వివృణోతి యేతి॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ఆనృశంస్యస్య ధర్మజ్ఞ గుణాన్భక్తజనస్య చ। శ్రోతుమిచ్ఛామి ధర్మజ్ఞ తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-11-1 (81670) భీష్మ ఉవాచ। 13-11-2x (6770) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। వాసవస్య చ సంవాదం శుకస్య చ మహాత్మనః॥ 13-11-2 (81671) విషయే కాశిరాజస్య గ్రామాన్నిష్క్రంయ లుబ్ధకః। సవిషం కాండమాదాయ మృగయామాస వై మృగం॥ 13-11-3 (81672) తత్ర చామిషలుబ్ధేన లుబ్ధకేన మహావనే। అవిదూరే మృగాందృష్ట్వా బాణః ప్రతిసమాహితః॥ 13-11-4 (81673) తేన దుర్వారితాస్త్రేణ నిమిత్తచపలేషుణా। మహాన్వనతరుస్తత్ర విద్ధో మృగజిఘాంసయా॥ 13-11-5 (81674) స తీక్ష్ణవిషదిగ్ధేన శరేణాతిబలాత్క్షతః। ఉత్సృజ్య ఫలపత్రాణి పాదపః శోషమాగతః॥ 13-11-6 (81675) తస్మిన్వృక్షే తథాభూతే కోటరేషు చిరోషితః। న జహాతి శుకో వాసం తస్య భక్త్యా వనస్పతేః॥ 13-11-7 (81676) నిష్ప్రచారో నిరాహారో గ్లానః శిథిలవాగపి। కృతజ్ఞః సహ వృక్షేణ ధర్మాత్మా సోప్యశుష్యత॥ 13-11-8 (81677) తముదారం మహాసత్వమతిమానుషచేష్టితం। సమదుఃఖసుఖం దృష్ట్వా విస్మితః పాకశాసనః॥ 13-11-9 (81678) తతశ్చింతాముపగతః శక్రః కథమయం ద్విజః। తిర్యగ్యోనావసంభావ్యమానృశంస్యమవస్థితః॥ 13-11-10 (81679) అథవా నాత్ర చిత్రం హీత్యభవద్వాసవస్య తు। ప్రాణినామపి సర్వేషాం సర్వం సర్వత్ర దృశ్యతే॥ 13-11-11 (81680) తతో బ్రాహ్మణవేషేణి మానుషం రూపమాస్థితః। అవతీర్య మహీం శక్రస్తం పక్షిణమువాచ హ॥ 13-11-12 (81681) శుక భో పక్షిణాంశ్రేష్ఠ దాక్షేయీ సుప్రజాస్త్వయా। పృచ్ఛే త్వాం శుకమేనం త్వం కస్మాన్న త్యజసి ద్రుమం॥ 13-11-13 (81682) అథ పృష్టః శుకః ప్రాహ మూర్ధ్నా సమభివాద్య తం। స్వాగతం దేవరాజ త్వం విజ్ఞాతస్తపసా మయా॥ 13-11-14 (81683) తతో దశశతాక్షేణ సాధుసాధ్వితి భాషితం। అహో విజ్ఞానమిత్యేవం మనసా పూజితస్తతః॥ 13-11-15 (81684) తమేవం శుభకర్మాణం శుకం పరమధార్మికం। జానన్నపి చ తత్పాపం పప్రచ్ఛ బలసూదనః॥ 13-11-16 (81685) నిష్పత్రమఫలం శుష్కమశరణ్యం పతత్త్రిణాం। కిమర్థం సేవసే వృక్షం యదా మహదిదం వనం॥ 13-11-17 (81686) అన్యేఽపి బహవో వృక్షాః పత్రసంఛన్నకోటరాః। శుభాః పర్యాప్తసంచారా విద్యంతేఽస్మిన్మహావనే॥ 13-11-18 (81687) గతాయుషమసామర్థ్యం క్షీణసారం హతశ్రియం। విమృశ్య ప్రజ్ఞయా ధీర జహీమం హ్యస్థిరం ద్రుమం॥ 13-11-19 (81688) భీష్మ ఉవాచ। 13-11-20x (6771) తదుపశ్రుత్య ధర్మాత్మా శుకః శక్రేణ భాషితం। సుదీర్ఘమతినిఃశ్వస్య దీనో వాక్యమువాచ హ॥ 13-11-20 (81689) అనతిక్రమణీయాని దైవతాని శచీపతే। యత్రాభవంస్తత్ర భవాంస్తన్నిబోధ సురాధిప॥ 13-11-21 (81690) అస్మిన్నహం ద్రుమే జాతః సాధుభిశ్చ గుణైర్యుతే। చాలభావేన సంగుప్తః శత్రుభిశ్చ న ధర్షితః॥ 13-11-22 (81691) కిమనుక్రోశ్యం వైఫల్యముత్పాదయసి మేఽనఘ। `అనురక్తస్య భక్తస్య సంస్పృశే న చ పావకం।' ఆనృశంస్యాభియుక్తస్య భక్తస్యానన్యగస్య చ॥ 13-11-23 (81692) అనుక్రోశో హి సాధూనాం మహద్ధర్మస్య లక్షణం। అనుక్రోశశ్చ సాధూనాం సదా ప్రీతిం ప్రయచ్ఛతి॥ 13-11-24 (81693) త్వమేవ దైవతైః సర్వైః పృచ్ఛ్యసే ధర్మసంశయాత్। అతస్త్వం దేవదేవానామాధిపత్యే ప్రతిష్ఠితః॥ 13-11-25 (81694) నార్హసే మాం సహస్రాక్ష ద్రుమం త్యాజయితుం చిరాత్। సమస్థముపజీవన్వై విషమస్థం కథం త్యజేత్॥ 13-11-26 (81695) తస్య వాక్యేన సౌంయేన హర్షితః పాకశాసనః। శుకం ప్రోవాచ ధర్మజ్ఞమానృశంస్యేన తోషితః॥ 13-11-27 (81696) వరం వృణీష్వేతి తదా స చ వవ్రే వరం శుకః। ఆనృశంస్యపరో నిత్యం తస్య వృక్షస్య సంభవం॥ 13-11-28 (81697) విదిత్వా చ దృఢాం భక్తిం తాం శుకే శీలసంపదం। ప్రీతః క్షిప్రమథో వృక్షమమృతేనావసిక్తవాన్॥ 13-11-29 (81698) తతః ఫలాని పత్రాణి శాఖాశ్చాపి మనోహరాః। శుకస్య దృఢభక్తిత్వాచ్ఛ్రీమత్తాం ప్రాప స ద్రుమః॥ 13-11-30 (81699) శుకశ్చ కర్మణా తేన ఆనృశంస్యకృతేన వై। ఆయుషోంతే మహారాజ ప్రాప శక్రసలోకతాం॥ 13-11-31 (81700) ఏవమేవ మనుష్యేంద్ర భక్తిమంతం సమాశ్రితః। సర్వార్థసిద్ధిం లభతే శుకం ప్రాప్య యథా ద్రుమః॥ ॥ 13-11-32 (81701) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకాదశోఽధ్యాయః॥ 11 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-11-3 విషయే దేశే। కాండం బాణం॥ 7-11-4 తత్ర మృగయాయాం॥ 7-11-5 దుర్వారితాస్త్రేణ దుర్వార్యశస్త్రేణ। నిమిత్తాల్లక్ష్యాచ్చపలశ్చలిత ఇషుర్యస్య తేన। నిమిత్తవిఫలేషుణేతి ధ. పాఠః॥ 7-11-6 దిగ్ధేన లిప్తేన॥ 7-11-10 ద్విజః పక్షీ। ఆనృశంస్య పరదుఃఖేన దుఃఖిత్వం॥ 7-11-11 సర్వేషాం నృతిర్యగాదీనాం। సర్వత్ర జాతౌ। సర్వం కృపాఽనైష్టుర్యాదికం దృశ్యతే ఇతి వాసవస్య బుద్ధిరభవదితి సంబంధః॥ 7-11-13 దాక్షేయో దక్షదౌహిత్రీ శుకీనామ॥ 7-11-14 తపసా జ్ఞానదృష్ట్యా॥ 7-11-23 అనుక్రోశ్య కృపాయిత్వా। వైఫల్యం జన్మన ఇతి శేషః॥ 7-11-25 సంశయాత్ సంశయం ప్రాప్య। అతః సంశయచ్ఛేత్తృత్వాత్॥ 7-11-28 సంభవం సంయగౌశ్వర్యం వరం వవ్రే॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। యథైవ తే నమస్కార్యాః ప్రోక్తాః శక్రేణ మానద। ఏతన్మే సర్వమాచక్ష్వ యేభ్యః స్పృహయసే నృపః॥ 13-12-1 (81702) ఉత్తమాపద్గతస్యాపి యత్ర తే వర్తతే మనః। మనుష్యలోకే సర్వస్మిన్యదముత్రేహ చాప్యుత॥ 13-12-2 (81703) భీష్మ ఉవాచ। 13-12-3x (6772) స్పృహయామి ద్విజాతిభ్యో యేషాం బ్రహ్మ పరం ధనం। యేషాం సంప్రత్యయః స్వర్గస్తపఃస్వాధ్యాయసాధనం॥ 13-12-3 (81704) యేషాం బాలాశ్చ వృద్ధాశ్చ పితృపైతామహీం ధురం। ఉద్వహంతి న సీదంతి తేభ్యో వై స్పృహయాంయహం॥ 13-12-4 (81705) విద్యాస్వభివినీతానాం దాంతానాం మృదుభాషిణాం। శ్రుతవృత్తోపపన్నానాం సదాఽక్షరవిదాం సతాం॥ 13-12-5 (81706) సంసత్సు వదతాం తాత హంసానామివ సంఘశః। మంగల్యరూపా రుచిరా దివ్యజీమూతనిఃస్వనాః॥ 13-12-6 (81707) సంయగుచ్చరితా వాచః శ్రూయంతే హి యుధిష్ఠిర। శుశ్రూషమాణే నృపతౌ ప్రేత్య చేహ సుఖావహాః॥ 13-12-7 (81708) యే చాపి తేషాం శ్రోతారః సదా సదసి సంమతాః। విజ్ఞానగుణసంపన్నాస్తేభ్యశ్చ స్పృహయాంయహం॥ 13-12-8 (81709) సుసంస్కృతాని ప్రయతాః శుచీని గుణవంతి చ। దదత్యన్నాని తృప్త్యర్థం బ్రాహ్మణేభ్యో యుధిష్ఠర। యే చాపి సతతం రాజంస్తేభ్యశ్చ స్పృహయాంయహం॥ 13-12-9 (81710) శక్యం హ్యేవాహవే యోద్ధుం న దాతుమనసూయితుం॥ 13-12-10 (81711) శూరా వీరాశ్చ శతశః సంతి లోకే యుధిష్ఠిర। తేషాం సంఖ్యాయమానానాం దానశూరో విశిష్యతే॥ 13-12-11 (81712) `భద్రం తు జన్మ సంప్రాప్య భూయో బ్రాహ్మణకో భవేత్। బంధుమధ్యే కులే జాతః సుదురాపమవాప్నుయాత్॥' 13-12-12 (81713) ధన్యః స్యాం యద్యహం భూయః సౌంయబ్రాహ్మణకోపి వా। కులే జాతో ధర్మగతిస్తపోవిద్యాపరాయణః॥ 13-12-13 (81714) న మే త్వత్తః ప్రియతరో లోకేఽస్మిన్పాండునందన। త్వత్తశ్చాపి ప్రియతరా బ్రాహ్మణా ఏవ భారత॥ 13-12-14 (81715) యథా మమ ప్రియతమాస్త్వత్తో విప్రాః కురూత్తమ। తేన సత్యేన గచ్ఛేయం లోకాన్యత్ర స శంతనుః॥ 13-12-15 (81716) న మే పితా ప్రియతరో బ్రహ్మణేభ్యస్తథాఽభవత్। న మే పితుః పితా వాఽపి యే చాన్యేఽపి సుహృంజనాః॥ 13-12-16 (81717) న హి మే వృజినం కించిద్విద్యతే బ్రాహ్మణేష్విహ। అణు వా యది వా స్థూలం విద్యతే సాధుకర్మసు॥ 13-12-17 (81718) కర్మణా మనసా వాఽపి వాచా వాఽపి పరంతప। యన్మే కృతం బ్రాహ్మణేభ్యస్తేనాద్య న తపాంయహం॥ 13-12-18 (81719) బ్రహ్మణ్య ఇతి మామాహుస్తయా వాచాఽస్మి తోషితః। ఏతదేవ పవిత్రేభ్యః సర్వేభ్యః పరమం స్మృతం॥ 13-12-19 (81720) పశ్యామి లోకానమలాఞ్శుచీన్బ్రాహ్మణతోషణాత్। తేషు మే తాత గంతవ్యమహ్నాయ చ చిరాయ చ॥ 13-12-20 (81721) యథా భర్త్రాశ్రయో ధర్మః స్త్రీణాం లోకే యుదిష్ఠిర। స దేవః సా గతిర్నాన్యా క్షత్రియస్య తథా ద్విజాః॥ 13-12-21 (81722) క్షత్రియః శతవర్షీ చ దశవర్షీ ద్విజోత్తమః। పితాపుత్రౌ చ విజ్ఞేయౌ తయోర్హి బ్రాహ్మణో గురుః॥ 13-12-22 (81723) నారీ తు పత్యభావే వై దేవరం కురుతే పతిం। పృథివీ బ్రాహ్మణాలాభే క్షత్రియం కురుతే పతిం॥ 13-12-23 (81724) `బ్రాహ్మణానుజ్ఞయా గ్రాహ్యం రాజ్యం చ సపురోహితైః। తద్రక్షణేన స్వర్గోఽస్య తత్కోపాన్నరకోఽక్షయః॥' 13-12-24 (81725) పుత్రవచ్చైవ తే రక్ష్యా ఉపాస్యా గురువచ్చ తే। అగ్నివచ్చోపచార్యా వై బ్రాహ్మణాః కురుసత్తం॥ 13-12-25 (81726) ఋజున్సతః సత్యశీలాన్సర్వభూతహితే రతాన్। ఆశీవిషానివ క్రుద్ధాంద్విజాన్పరిచరేత్సదా॥ 13-12-26 (81727) తేజసస్తపసశ్చైవ నిత్యం బిభ్యేద్యుధిష్ఠిర। ఉభే చైతే పరిత్యాజ్యే తేజశ్చైవ తపస్తథా॥ 13-12-27 (81728) వ్యవసాయస్తయోః శీఘ్రముభయోరేవ విద్యతే। హన్యుః క్రుద్ధా మహారాజ బ్రాహ్మణా యే తపస్వినః॥ 13-12-28 (81729) `దూరతో మాతృవత్పూజ్యా విప్రదారాః సురక్షయా। అకోపనాపరాధేన భూయో నరకమశ్నుతే॥ 13-12-29 (81730) భూయః స్యాదుభయం దత్తం బ్రాహ్మణాద్యదకోపనాత్। కుర్యాదుభయతః శేషం దత్తశేషం న శేషయేత్॥ 13-12-30 (81731) దండపాణిర్యథా గోష్ఠం పాలో నిత్యం హి రక్షయేత్। బ్రాహ్మణేషు స్థితం బ్రహ్మ క్షత్రియః పరిపాలయేత్॥ 13-12-31 (81732) పితేవ పుత్రాన్రక్షేథా బ్రాహ్మణాన్బ్రహ్మతేజసః। గృహే చైషామవేక్షేథాః కింస్విదస్తీతి జీవనం॥ ॥ 13-12-32 (81733) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వాదశోఽధ్యాయః॥ 12 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-12-2 యదముత్రేహ చ హితం తద్వదేతి శేషః॥ 7-12-5 అక్షరం బ్రహ్మ తద్విదాం॥ 7-12-6 హంససాదృశ్యం క్షీరనీరయోరివ సారసారయోర్వివేచనాత్॥ 7-12-7 నృపతౌ నృపతేః సమీపే ఉచ్చరితాః॥ 7-12-8 యే చాపి తేషాం దాతార ఇతి ధ. పాఠః॥ 7-12-13 బ్రాహ్మణకః కుత్సితబ్రాహ్మణోపి యద్యహం స్యాం తర్హి ధన్యః కిముత ఫులే జాతః॥ 7-12-17 యృజినం సంకటం। ఫలాశేథియావత్। పూజ్యత్వాదేవ తాన్పూజయామి నతు ఫలాయేత్యర్థః॥ 7-12-18 తేన బ్రాహ్మణారావనేన। న తపామి న వ్యథాం ప్రాప్తోమి॥ 7-12-19 బ్రహ్మణ్యో బ్రహ్మజాతౌ ఆసక్తః॥ 7-12-27 బ్రాహ్మణాద్బిభ్యేత్ నతు తత్ర తేజస్తపసీ స్వీయే ప్రకాశయేదిత్యర్థః। తేజః క్రోధబలం। తపో యోగబలం॥ 7-12-28 తయోస్తపస్తేజసోర్బ్రహ్మణక్షత్రియస్థయోర్వ్యవసాయః ఫలమభిభవరూపం శీఘ్రం తీవ్రం తథాపి తపస్విన ఏవేతరాన్ హన్యుర్న తేజస్విన ఇత్యర్థః॥ 7-12-30 ల్యబ్లోపే పంచమీ। అకోపనం బ్రాహ్మణం ప్రాప్య యద్భూయః బహుతరం ఉభయం తపస్తేజఆఖ్యం స్యాత్ తద్దత్తం ఖండితం భవతీతి శేషః। ఉభయత ఉభయం చేత్ శేషం కుర్యాద్ దత్తశేషం శేషయేదిత్యన్వయః। ద్వాభ్యాం అన్యోన్యస్మిన్ప్రయుక్తం తేజఆదిద్వయం న నిఃశేషం నశ్యతి కింతు శేషం। క్షమావతా ఖండితస్య తస్యావశిష్టం తు న శేషయేన్న శిష్యతే అపితు నిఃశేషమేవ నశ్యతీత్యర్థః॥ 30 ॥ 7-12-32 అభావే తద్దేయమిత్యర్థః॥ 7-12-42 ద్వాదశోఽధ్యాయః॥

భీష్మ ఉవాచ। అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। చతుర్ణామపి వేదానాం సంవాదం శృణు పుత్రక॥ 13-13-1 (81734) ఋగ్వేద ఉవాచ। 13-13-2x (6773) గృహానాశ్రయమాణస్య అగ్నిహోత్రం చ జుహ్వతః। సర్వం సుకృతమాదత్తే యః సాయే నుద్యతేఽతిథిః॥ 13-13-2 (81735) న స్కందతే న వ్యథతే నాస్యోర్ధ్వం సర్పతే రజః। వరిష్ఠమగ్నిహోత్రాచ్చ బ్రాహ్మణస్య ముఖే హుతం॥ 13-13-3 (81736) సామవేద ఉవాచ। 13-13-4x (6775) న చేద్ధంతి పితరం మాతరం వా న బ్రాహ్మణం నాపవాదం కరోతి। యత్కించిదన్యద్వృజినం కరోతి। ప్రీతోఽతిథిస్తదుపహంతి పాపం॥ 13-13-4 (81737) అథర్వవేద ఉవాచ। 13-13-5x (6776) యత్క్రోధనో యజతే యద్దదాతి యద్వా తపస్తప్యతి యజ్జుహోతి। వైవస్వతో హరతే సర్వమస్య మోఘం చేష్టం భవతి క్రోధనస్య॥ ॥ 13-13-6 (81738) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రయోదశోఽధ్యాయః॥ 13 ॥

భీష్మ ఉవాచ। భూయస్తు శృణు రాజేంద్ర ధర్మాంధర్మభృతాంవర॥ 13-14-1 (81739) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। ఇంద్రాగ్న్యోః సూర్యశచ్యోశ్చ తన్మే నిగదతః శృణు॥ 13-14-2 (81740) ఇంద్ర ఉవాచ। 13-14-3x (6777) రాజ్యే విప్రాన్ప్రపశ్యామి కామక్రోధవివర్జితాన్। ఏతేన సత్యవాక్యేన పాదః కుంభస్య పూర్యతాం॥ 13-14-3 (81741) అగ్నిరువాచ। 13-14-4x (6778) యథాఽహం తత్ర నాశ్నామి యత్ర నాశ్నంతి వై ద్విజాః ఏతేన సత్యవాక్యేన పాదః కుంభస్య పూర్యతాం॥ 13-14-4 (81742) సూర్య ఉవాచ। 13-14-5x (6779) యథా గోబ్రాహ్మణస్యార్థే న తపామి యథాబలం। ఏతేన సత్యవాక్యేన పాదః కుంభస్య పూర్యతాం॥ 13-14-5 (81743) శచ్యువాచ। 13-14-6x (6780) కర్మణా మనసా వాచా నావమన్యే పురందరం। ఏతేన సత్యవాక్యేన పాదః కుంభస్య పూర్యతాం॥ ॥ 13-14-6 (81744) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుర్దశోఽధ్యాయః॥ 14 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-14-3 యథా రాజ్యం ప్రపాస్యామి కామకోధవివర్జిత ఇతి పాఠాంతరం। పాస్యామి పాలయిష్యామి। పా పాలన ఇతి ధాతోః। పాదః కుంభస్య పూర్వతామితి। చతుర్భాగాదేకో భాగః పాదః। కుంభే ఏకపాదోనతయోదకపూరితే సతి చతుర్థః పాదః స్వయమేవ పూర్యతామిత్యర్థః। యథా సత్యబలేనాగ్నిరనుష్ణో భవతి తద్వదిత్యర్థః॥

భీష్మ ఉవాచ। అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। మద్రరాజస్య సంవాదం వ్యాసస్య చ మహాత్మనః॥ 13-15-1 (81745) వైతానే కర్మణి తతే కుంతీపుత్ర యథా పురా। ఉక్తః స భగవాన్యజ్ఞే తథా తత్రాశృణోద్భవాన్॥ 13-15-2 (81746) మద్రరాజ ఉవాచ। 13-15-3x (6781) కాని తీర్థాని భగవన్ఫలార్థాశ్చేహ కేఽఽశ్రమాః। క ఇజ్యతే కశ్చ యజ్ఞః కో యూపః క్రమతే చ కః॥ 13-15-3 (81747) కశ్చాధ్వరే శస్యతే గీతిశబ్దైః కశ్చాధ్వరే గీయతే వల్గుభాషైః। కో బ్రహ్మశబ్దైః స్తుతిభిః స్తూయతే చ కస్యేహ వై హవిరధ్వర్యవః కల్పయంతి॥ 13-15-4 (81748) వర్ణాశ్రమే గోఫలే కశ్చ సోమే కశ్చోంకారః కశ్చ వేదార్థమార్గః। పృష్టస్తన్మే బ్రూహి సర్వం మహర్షే లోకజ్యేష్ఠం కస్య విజ్ఞానమాహుః॥ 13-15-5 (81749) ద్వైపాయన ఉవాచ। 13-15-6x (6782) లోకజ్యేష్ఠం యస్య విజ్ఞానమాహు ర్యోనిజ్యేష్ఠం యస్య వదంతి జన్మ। పూతాత్మానో బ్రాహ్మణా వేదముఖ్యా అస్మిన్ప్రశ్నో దీయతాం కేశవాయ॥ 13-15-6 (81750) బ్రాహ్మణ ఉవాచ। 13-15-7x (6783) బాలో జాత్యా క్షత్రధర్మార్థశీలో జాతో దేవక్యాం శూరపుత్రేణ వీర। వేత్తుం వేదానర్హతే క్షత్రియో వై దాశార్హాణాముత్తమః పుష్కరాక్షః॥ 13-15-7 (81751) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-15-8x (6784) పారాశర్య బ్రూహి యద్బ్రాహ్మణేభ్యః ప్రీతాత్మా వై బ్రహ్మకల్పః సుమేధాః। పృష్టో యజ్ఞార్థం పాండవస్యాతితేజా ఏతచ్ఛ్రేయస్తస్య లోకస్య చైవ॥ 13-15-8 (81752) వ్యాస ఉవాచ। 13-15-9x (6785) ఉక్తం వాక్యం యద్భవాన్మామవోచ- త్ప్రశ్నం చిత్రం నాహమత్రోత్సహేఽద్య। ఛేత్తుం విస్పష్టం తిష్ఠతి త్వద్విధే వై లోకజ్యేష్ఠే విశ్వరూపే సునాభే॥ 13-15-9 (81753) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-15-10x (6786) తత్త్వం వాక్యం బ్రూహి యత్త్వం మహర్షే యస్మిన్కృష్ణః ప్రోచ్యతే వై యథావత్। ప్రీతస్తేఽహం జ్ఞానశక్త్యా యథావ- త్తస్మాన్నిర్దేశే కర్మణాం బ్రూహి సిద్ధిం॥ 13-15-10 (81754) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-15-11x (6787) ఉక్తవాక్యే సత్తమే యాదవానాం కృష్ణో వ్యాసః ప్రాంజలిర్వాసుదేవం। విప్రైః సార్ధం పూజయందేవదేవం కృష్ణం విష్ణుం వాసుదేవం బభాషే॥ 13-15-11 (81755) వ్యాస ఉవాచ। 13-15-12x (6788) 13-15-12 (81756) ఆనంత్యం తే విశ్వకర్మంస్తవైవం రూపం పౌరాణం శాశ్వతం చ ధ్రువం చ। కస్తే బుద్ధ్యేద్వేదవాదేషు చైత- ల్లోకే హ్యస్మిఞ్శాసకస్త్వం పితేవ॥

`భీష్మ ఉవాచ। ద్వారకాయాం యథా ప్రాహ పురాఽయం మునిసత్తమః। వేదవిప్రమయత్వం తు వాసుదేవస్య తచ్ఛృణు॥ 13-16-1 (81757) యూపం విష్ణుం వాసుదేవం విజాన- న్సర్వాన్విప్రాన్బోధతే తత్వదర్శి। విష్ణుం క్రాంతం వాసుదేవం విజాన- న్విప్రో విప్రత్వం గచ్ఛతే తత్వదర్శీ॥ 13-16-2 (81758) విష్ణుర్యజ్ఞస్త్విజ్యతే చాపి విష్ణుః కృష్ణో విష్ణుర్యశ్చ కృత్స్నః ప్రభుశ్చ। కృష్ణో వేదాంగం వేదవాదాశ్చ కృష్ణ ఏవం జానన్బ్రాహ్మణో బ్రహ్మ ఏతి॥ 13-16-3 (81759) స్థానం సర్వం వైష్ణవం యజ్ఞమార్గే చాతుర్హోత్రం వైష్ణవం తత్ర కృష్ణః। సర్వైర్భావైరిజ్యతే సర్వకామైః పుణ్యాఁల్లోకాన్బ్రాహ్మణాః ప్రాప్నువంతి॥ 13-16-4 (81760) సోమం సద్భావాద్యే చ జాతం పిబంతి దీప్తిం కర్మ యే విదానాశ్చరంతి। ఏకాంతమిష్టం చింతయంతో దివిస్థా- స్తే వై స్థానం ప్రాప్నువంతి వ్రతజ్ఞాః॥ 13-16-5 (81761) ఓమిత్యేతద్ధ్యాయమానో న గచ్ఛే- ద్దుర్గం పంథానం పాపకర్మాపి విప్రః। సర్వం కృష్ణం వాసుదేవం హి విగ్రాః కృత్వా ధ్యానం దుర్గతిం న ప్రయాంతి॥ 13-16-6 (81762) ఆజ్యం యజ్ఞః స్రుక్స్రువౌ యజ్ఞదాతా ఇచ్ఛా పత్నీ పత్నిశాలా హవీంషి। ఇధ్యాః పురోడాశం సర్వదా హోతృకర్తా కృత్స్నం విష్ణుం సంవిజానంస్తమేతి॥ 13-16-7 (81763) యోగేయోగే కర్మణాం చాభిహారే యుక్తే వైతానే కర్మణి బ్రాహ్మణస్య। పుష్ట్యర్థేషు ప్రాప్నుయాత్కర్మసిద్ధిం శాంత్యర్థేషు ప్రాప్నుయాత్సర్వశాంతింట'॥ ॥ 13-16-8 (81764) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షోడశోఽధ్యాయః॥ 16 ॥

`ద్వైపాయన ఉవాచ। శ్రద్దాత్యాగం నిర్వృతిం చాపి పూజాం సత్యం ధర్మం యః కృతం చాభ్యుపైతి। కామద్వేషౌ త్యజ్య సర్వేషు తుల్యః శ్రద్ధాపూతః సర్వయజ్ఞేషు యోగ్యః॥ 13-17-1 (81765) యస్మిన్యజ్ఞే సర్వభూతాః ప్రహృష్టాః సర్వే చారంభాః శాస్త్రదృష్టాః ప్రవృత్తాః। ధర్ంయైరర్థ్యైర్యే యజంతే ధ్రువం తే పూతాత్మానో ధర్మమేకం భజంతే॥ 13-17-2 (81766) ఏకాక్షరం ద్వ్యక్షరమేకమేవ సదా యజంతే నియతాః ప్రతీతాః। దృష్ట్వా మనాగర్చయిత్వా స్మ విప్రాః సతాం మార్గం తం ధ్రువం సంభజంతే॥ 13-17-3 (81767) పాపాత్మానః క్రోధరగాభిభూతాః కృష్ణే భక్తా నామ సంకీర్తయంతః। పూతాత్మానో యజ్ఞశీలాః సుమేధా యజ్ఞస్యాంతే కీర్తిలోకాన్భజంతే॥ 13-17-4 (81768) ఏకో వేదో బ్రాహ్మణానాం బభూవ చతుష్పాదస్త్రిగుణో బ్రహ్మశీర్షః। పాదంపాదం బ్రాహ్మణా వేదమాహు- స్త్రేతాకాలే తం చ తం విద్ధి శీర్షం॥' ॥ 13-17-5 (81769) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తదశోఽధ్యాయః॥ 17 ॥

`ద్వైపాయన ఉవాచ। సర్వే వేదాః సర్వవేద్యాః సశాస్త్రాః సర్వే యజ్ఞాః సర్వ ఇత్యశ్చ కృష్ణః। విదుః కృష్ణం బ్రాహ్మణాస్తత్వతో యే తేషాం రాజన్సర్వయజ్ఞః సమాప్తః॥ 13-18-1 (81770) జ్ఞేయో యోగీ బ్రాహ్మణైర్వేదతత్వై- రారణ్యకైః సైష కృష్ణః ప్రభుత్వాత్। సర్వాన్యజ్ఞాన్బ్రాహ్మణాన్బ్రహ్మ చైవ వ్యాప్యాతిష్ఠద్దేవదేవస్త్రిలోకే॥ 13-18-2 (81771) స ఏష దేవః శక్రమీశం యజానం ప్రీత్యా ప్రాహ క్రతుయష్టారమగ్ర్యం న మా శక్రో వేదవేదార్థతత్వా- ద్భక్తో భక్త్యా శుద్ధభావప్రధానః॥ 13-18-3 (81772) మా జానంతే బ్రహ్మశీర్షం వరిష్ఠం విశ్వే విశ్వం బ్రహ్మయోనిం హ్యయోనిం। సర్వత్రాహం శాశ్వతః శాశ్వతేశః కృత్స్నో వేదోఽగ్నిర్నిర్గుణోఽనంతతేజాః॥ 13-18-4 (81773) సర్వే దేవా వాసుదేవం యజంతే తతో బుద్ధ్యా మార్గమాణాస్తనూనాం। సర్వాన్కామాన్ప్రాప్నువంతే విశాలాం- స్త్రైలోక్యేఽస్మిన్కృష్ణనామాభిధానాత్॥ 13-18-5 (81774) కృష్ణో యజ్ఞైరిజ్యతే యాయజూకైః కృష్ణో వీర్యైరిజ్యతే విక్రమద్భిః। కృష్ణో వాక్యైరిజ్యతే సంమృశానైః కృష్ణో ముక్తైరిజ్యతే వీతమోహైః॥ 13-18-6 (81775) విద్యావంతః సోమపా యే విపాపా ఇష్ట్వా యజ్ఞేర్గోచరం ప్రార్థయంతే। 13-18-7 (81776) భవగానువాచ। సర్వం క్రాంతం దేవలోకం విశాల- మంతే గత్వా ముక్తిలోకం భజంతి॥ 13-18-7x (6789) ఏవం సర్వే త్వాశ్రమాః సువ్రతా యే మాం జానంతో యాంతి లోకానదీనాన్। యే ధ్యానదీక్షాముద్వహంతో విపాపా జ్యోతిర్భూత్వా దేవలోకం భజంతి॥ 13-18-8 (81777) పూజ్యంతే మాం పూజయంతః ప్రహృష్టా మాం జానంతః శ్రద్ధయా వాసుదేవం। భక్త్యా తుష్టోఽహం తస్య సత్త్వం ప్రయచ్ఛే సత్వస్పృష్టో వీతమోహోఽయమేతి॥ 13-18-9 (81778) ద్వైపాయన ఉవాచ। 13-18-10x (6790) జ్యోతీంషి శుక్తాని చ యాని లోకే త్రయో లోకా లోకపాలాస్త్రయశ్చ। త్రయోఽగ్నయశ్చాహుతయశ్చ పంచ సర్వే దేవా దేవకీపుత్ర ఏవ॥ 13-18-10 (81779) భీష్మ ఉవాచ। 13-18-11x (6791) వ్యాసస్యైతద్వచః శ్రుత్వా మద్రరాజః సహర్షిభిః। వ్యాసం కృష్ణం చ విధివత్ప్రీతాత్మా ప్రత్యపూజయత్॥ 13-18-11 (81780) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-18-12x (6792) కవిః ప్రయాతస్తు మహర్షిపుత్రో ద్వైపాయనస్తద్వచనం నిశంయ। జగామ పృథ్వీం శిరసా మహాత్మా నమశ్చ కృష్ణాయ చకార భీష్మః॥' ॥ 13-18-12 (81781) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణీ దానధర్మపర్వణి అష్టాదశోఽధ్యాయః॥ 18 ॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। గరుడః పక్షిణాం శ్రేష్ఠ ఇతి పూర్వం పితామహ। ఉక్తస్త్వయా మహాబాహో శ్వేతవాహం ప్రశంసతా॥ 13-19-1 (81782) అత్ర కౌతూహల ఇతి శ్రవణే జాయతే మతిః। కథం గరుత్మాన్పక్షీణాం శ్రైష్ఠ్యం ప్రాప పరంతప॥ 13-19-2 (81783) సుపర్ణో వైనతేయశ్చ కేన శత్రుశ్చ భోగినాం। కింవీర్యః కింబలశ్చాసౌ వక్తుమర్హసి భారత॥ 13-19-3 (81784) భీష్మ ఉవాచ। 13-19-4x (6793) వాసుదేవ మహాబాహో దేవకీ సుప్రజాస్త్వయా। శ్రుతం తే ధర్మరాజస్య మమ హర్షవివర్ధన॥ 13-19-4 (81785) సుపర్ణం శంస ఇత్యేవ మామాహ కురునందనః। అస్య ప్రవక్తుమిచ్ఛామి త్వయాఽజ్ఞప్తో మహాద్యుతే॥ 13-19-5 (81786) త్వం హి శౌరే మహాబాహో సుపర్ణః ప్రోచ్యసే పురా। అనాదినిధనే కాలే గరుడశ్చాసి కేశవ॥ 13-19-6 (81787) తస్మాత్పూర్వం ప్రసాద్య త్వాం ధర్మపుత్రాయ ధీమతే। గరుడం పతతాంశ్రేష్ఠం వక్తుమిచ్ఛామి మాధవ॥ 13-19-7 (81788) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-19-8x (6794) యథైవ మాం భవాన్వేద తథా వేద యుధిష్ఠిరః। యథా చ గరుడో జాతస్తథాఽస్మై బ్రూహి తత్వతః'॥ ॥ 13-19-8 (81789) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనవింశోఽధ్యాయః॥ 19 ॥

`భీష్మ ఉవాచ। యుధిష్ఠిర మహాబాహో శృణు రాజన్యథాతథం। గరుడం పక్షిణాం శ్రేష్ఠం వైనతేయం మహాబలం॥ 13-20-1 (81790) తథా చ గరుడో రాజన్సుపర్ణశ్చ యథాఽభవత్। యథా చ భుజగాన్హంతి తథా మే బ్రువతః శృణు॥ 13-20-2 (81791) పురాఽహం తాత రామేణి జామదగ్న్యేన ధీమతా। కైలాసశిఖరే రంయే మృగాన్నిఘ్నన్సహస్రశః॥ 13-20-3 (81792) తమహం తాత దృష్టైవ శస్త్రణ్యుత్సృజ్య సర్వశః। అభివాద్య పూర్వం రామాయ వినయేనోపతస్థివాన్॥ 13-20-4 (81793) తమహం కథాంతే వరదం సుపర్ణస్య బలౌజసీ। అపృచ్ఛం స చ మాం ప్రీతః ప్రత్యువాచ యుధిష్ఠిర॥ 13-20-5 (81794) కద్రూశ్చ వినతా చాస్తాం ప్రజాపతిసుతే ఉభే। తే తు ధర్మేణోపయేమే మారీచః కశ్యపః ప్రభుః॥ 13-20-6 (81795) ప్రాదాత్తాభ్యాం వరం ప్రీతో భార్యాభ్యాం సుమహాతపాః॥ 13-20-7 (81796) తత్ర కద్రూర్వరం వవ్రే పుత్రాణాం దశతః శతం। తుల్యతేజఃప్రభావానాం సర్వేషాం తుల్యజన్మనాం॥ 13-20-8 (81797) వినతా తు వవ్రే ద్వౌ పుత్రౌ వీరౌ భరతసత్తమ। కద్రూపుత్రసహస్రేణ తుల్యవేగపరాక్రమౌ॥ 13-20-9 (81798) స తు తాభ్యాం వరం ప్రాదాత్తథేత్యుక్త్వా మహాతపాః। జనయామాస తాన్పుత్రాం స్తాభ్యామాసీద్యథా పురా॥ 13-20-10 (81799) కద్రూః ప్రజజ్ఞే హ్యండానాం తథైవ దశతఃశతం। అండే ద్వే వినతా చైవ దర్శనీయతరే శుభే॥ 13-20-11 (81800) తాని త్వండాని తు తయోః కద్రూవినతయోర్ద్వయోః। సోపస్వేదేషు పాత్రేషు నిదధుః పరిచారిణః॥ 13-20-12 (81801) నిస్సరంతి తదాఽండేభ్యః కద్రూపుత్రా భుజంగమాః। పంచవర్షశతే కాలే దృష్ట్వాఽమోఘబలౌజసః॥ 13-20-13 (81802) వినతా తేషు జాతేషు పన్నగేషు మహాత్మసు। విపుత్రా పుత్రసంతాపాద్దండమేకం బిభేద హ॥ 13-20-14 (81803) కిమనేన కరిష్యేఽహమితి వాక్యమభాషత। నహి పంచశతే కాలే పురా పుత్రౌ దదర్శ సా॥ 13-20-15 (81804) సాపశ్యదండాన్నిష్క్రాంతం వినాపత్రం మనస్వినం। పూర్వకాయోపసంపన్నం వియుక్తమితరేణ హ॥ 13-20-16 (81805) దృష్ట్వా తు తం తథారూపమసమగ్రశరీరిణం। పుత్రదుఃఖాన్వితాఽశోచత్స చ పక్షీ తథా గతః॥ 13-20-17 (81806) అబ్రవీచ్చ ముదా యుక్తః పర్యశ్రునయనస్తదా। మాతరం చ పలాశీ హ హతోఽహమితి చాసకృత్॥ 13-20-18 (81807) న త్వయా కాంక్షితః కాలో యావానేవాత్యగాత్పురా। ఆవాం భవాయ పుత్రౌ తే శ్వసనాద్బలవత్తరౌ॥ 13-20-19 (81808) ఈర్ష్యాక్రోధాభిభూతత్వాద్యోహమేవం కృతస్త్వయా। తస్మాత్త్వమపి మే మాతర్దాసీభావం గమిష్యసి॥ 13-20-20 (81809) పంచవర్షశతాని త్వం స్పర్ధసే వై యయా సహ। దాసీ తస్యా భవిత్రీతి సాశ్రుపాతమువాచ హ॥ 13-20-21 (81810) ఏష చైవ మహాభాగే బలీ బలవతాంవరః। మోక్షయిష్యతి తే మాతర్దాసీభావాన్మమానుజః॥' ॥ 13-20-22 (81811) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి వింశోఽధ్యాయః॥ 20 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-20-3 రామేణ సంగత ఇతి శేషః॥

`భీష్మ ఉవాచ। వినతా పుత్రశోకార్తా శాపాద్భీతా చ భారత। ప్రతీక్షతే స్మ తం కాలం యః పుత్రోక్తస్తదాఽభవత్॥ 13-21-1 (81812) తతోఽప్యతీతే పంచశతే వర్షాణాం కాలసంయుగే। గరుడోఽథ మహావీర్యో జజ్ఞే భుజగభుగ్బలీ॥ 13-21-2 (81813) బంధురాస్యః శిఖీ పత్రకోశః కూర్మనఖో మహాన్। రక్తాక్షః సంహతగ్రీవో హ్రస్వపాదో మహాశిరాః॥ 13-21-3 (81814) యస్త్వండాత్స వినిర్భిన్నో నిష్క్రాంతో భరతర్షభ। వినతాపూర్వజః పుత్రః సోఽరుణో దృశ్యతే దివి॥ 13-21-4 (81815) పూర్వాం దిశామభిప్రేత్య సూర్యస్యోదయనం ప్రతి। అరుణోఽరుణసంకాశో నాంనా చైవారుణః స్మృతః॥ 13-21-5 (81816) జాతమాత్రస్తు విహగో గరుడః పన్నగాశనః। విహాయ మాతరం క్షిప్రమగమత్సర్వతో దిశః॥ 13-21-6 (81817) స తదా వవృధేఽతీవ సర్వకామైః కదాఽర్చితః। పితామహవిసృష్టేన భోజనేన విశాంపతే॥ 13-21-7 (81818) తస్మింశ్చ విహగే తత్ర యథాకామం వివర్ధతి। కద్రూశ్చ వినతా చైవాగచ్ఛతాం సాగరం ప్రతి॥ 13-21-8 (81819) దదృశాతే తు తే యాంతముచ్చైశ్శ్రవసమంతికాత్। స్నాత్వోపవృత్తం త్వరితం పీతవంతం చ వాజినం॥ 13-21-9 (81820) తతః కద్రూర్హసంత్యేవ వినతామిదమబ్రవీత్। హయస్య వర్ణః కో న్వత్ర బ్రూహి యస్తే మతః శుభే॥ 13-21-10 (81821) వినతోవాచ। 13-21-11x (6795) ఏకవర్ణో హయో రాజ్ఞి సర్వశ్వేతో మతో మమ। వర్ణం వా కీదృశం తస్య మన్యతే త్వం మనస్విని॥ 13-21-11 (81822) కద్రూరువాచ। 13-21-12x (6796) సర్వశ్వేతో మతస్తుభ్యం య ఏష హయసత్తమః। బ్రూహి కల్యాణి దీవ్యావో వర్ణాన్యత్వేన భామిని॥ 13-21-12 (81823) వినతోవాచ। 13-21-13x (6797) యద్యార్యే దీవ్యసి త్వం మే కః పణో నో భవిష్యతి। సా తజ్జ్ఞాత్వా పణేయం వై జ్ఞాత్వా తు విపణే త్వయా॥ 13-21-13 (81824) కద్రూరువాచ। 13-21-14x (6798) జితా దాసీ భవేర్మే త్వమహం చాప్యసితేక్షణే। నైకవర్ణైకవర్ణత్వే వినతే రోచతే చ తే॥ 13-21-14 (81825) రోచతే మే పణే రాజ్ఞి దాసీత్వేన న సంశయః। సత్యమాతిష్ఠ భద్రం తే సత్యే స్థాస్యామి చాప్యహం'॥ ॥ 13-21-15 (81826) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకవింశోఽధ్యాయః॥ 21 ॥

`భీష్మ ఉవాచ। వినతా తు తథేత్యుక్త్వా కృతసంశయనా పణే। కద్రూరపి తథేత్యుక్త్వా పుత్రానిదమువాచ హ॥ 13-22-1 (81827) మయా కృతః పణః పుత్రా మిథో వినతయా సహ। ఉచ్చైరశ్రవసి గాంధర్వే తచ్ఛృణుధ్వం భుజంగమాః॥ 13-22-2 (81828) అబ్రవం నైకవర్ణం తం సైకవర్ణమథాబ్రవీత్। జితా దాసీ భవేత్పుత్రాః సా వాఽహం వా న సంశయః॥ 13-22-3 (81829) ఏకవర్ణశ్చ వాజీ స చంద్రకోకనదప్రభః। సాఽహం దాసీ భవిష్యామి జితా పుత్రా న సంశయః॥ 13-22-4 (81830) తే యూయమశ్వప్రవరమావిశధ్వమతంద్రితాః। సర్వశ్వేతం వాలధిషు వాలా భూత్వాంజనప్రభాః॥ 13-22-5 (81831) సర్పా ఊచుః। 13-22-5x (6799) నికృత్యా న జయః శ్రేయాన్మాతః సత్యా గిరః శృణు। ఆయత్యాం చ తదాత్వే చ న చ ధర్మోఽత్ర విద్యతే॥ 13-22-6 (81832) సా త్వం ధర్మాదపేతం వై కులస్యైవాహితం తవ। నికృత్యా విజయం మాతర్మా స్మ కార్షీః కథంచనా॥ 13-22-7 (81833) యద్యధర్మేణ విజయం వయం కాంక్షామహే క్వచిత్। త్వయా నామ నివార్యాః స్మ మా కురుధ్వమితి ధ్రువం॥ 13-22-8 (81834) సా త్వమస్మానపి సతో విపాపానృజుబుద్ధినః। కల్మషేణాభిసంయోక్తుం కాంక్షసే లోభమోహితా॥ 13-22-9 (81835) తే వయం త్వాం పరిత్యజ్య ద్రవిష్యామ దిశో దశ। యత్ర వాక్యం న తే మాతః పునః శ్రోష్యామ ఈదృశం॥ 13-22-10 (81836) గురోరప్యవలిప్తస్య కార్యాకార్యమజానతః। ఉత్పథం ప్రతిపన్నస్య పరిత్యాగో విధీయతే॥ 13-22-11 (81837) కద్రూరువాచ। 13-22-12x (6800) శృణోమి వివిధా వాచో హేతుమత్యః సమీరితాః। వక్రమార్గనివృత్త్యర్థం తదహం వో న రోచయే॥ 13-22-12 (81838) న చ తత్పణితం మందాః శక్యం జేతుమతోఽన్వథా। జితే నికృత్యా శ్రుత్వైతత్క్షేమం కురుత పుత్రకాః॥ 13-22-13 (81839) శ్వోఽహం ప్రభాతసమయే జితా ధర్మేణ పుత్రకాః। శైలూషిణీ భవిష్యామి వినతాయా న సంశయః॥ 13-22-14 (81840) ఇహ చాముత్ర చార్థాయ పుత్రానిచ్ఛంతి మాతరః। సేయమీహా విపన్నా మే యుష్మానాసాద్య సంగతాం॥ 13-22-15 (81841) ఇహ వా తారయేత్పుత్రః ప్రేత్య వా తారయేత్పితౄన్। మాత్ర చిత్రం భవేకించిత్పునాతీతి చ పుత్రకః॥ 13-22-16 (81842) తే యూయం తారణార్థాయ మమ పుత్రా మనోజవాః। ఆవిశధ్వం హయశ్రేష్ఠం వాలా భూత్వాఽంజనప్రభాః॥ 13-22-17 (81843) జానాంయధర్మం సకలం విజితా వినతా భవేత్। నికృత్యా దాసభావస్తు యుష్మానప్యవపీడయేత్॥ 13-22-18 (81844) నికృత్యా విజయో వేతి దాసత్వం వా పరాభవే। ఉభయం నిశ్చయం కృత్వా జయో వై ధార్మికో వరః॥ 13-22-19 (81845) యద్యప్యధర్మో విజయో యుష్మానేవ స్పృశేత్పునః। గురోర్వచనమాస్థాయ ధర్మో వా సంభవిష్యతి'॥ ॥ 13-22-20 (81846) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వావింశోఽధ్యాయః॥ 22 ॥

`భీష్య ఉవాచ। శ్రుత్వా తు వచనం మాతుః క్రుద్ధాయాస్తే భుజంగమాః। కృచ్ఛ్రేణైవాన్వమోదంత కేచిద్ధిత్వా దిశో గతాః॥ 13-23-1 (81847) యే ప్రతస్థుర్దిశస్తత్ర క్రుద్ధా తానశపద్భృశం। భుజంగమానాం మాతాఽసౌ కద్రూర్వైరకరీ తదా॥ 13-23-2 (81848) ఉత్పత్స్యతి హి రాజన్యః పాండవో జనమేజయః। చతుర్థో ధన్వినాం శ్రేష్ఠాత్కుంతీపుత్రాద్ధనంజయాత్॥ 13-23-3 (81849) స సర్పసత్రమాహర్తా క్రుద్ధః కురుకులోద్వహః। తస్మిన్సత్రేఽగ్నినా యుష్మాన్పంచత్వముపనేష్యతి॥ 13-23-4 (81850) ఏవం క్రుద్ధాఽశపన్మాతా పన్నగాంధర్మచారిణః। గురోః పరిత్యాగకృతం నైతదన్యద్భవిష్యతి॥ 13-23-5 (81851) ఏవం శప్తా దిశః ప్రాప్తాః పన్నగా ధర్మచారిణః। విహాయ మాతరం క్రుద్ధా గతా వైరకరీం తదా॥ 13-23-6 (81852) తత్ర యే వృజినం తస్యా అనాపన్నా భుజంగమాః। తే తస్య వాజినో వాలా బభూవురసితప్రభాః॥ 13-23-7 (81853) తాందృష్ట్వా వాలధిస్థాంశ్చ పుత్రాన్కద్రూరథాబ్రవీత్। వినతామథ సంహృష్టా హయోసౌ దృశ్యతామితి॥ 13-23-8 (81854) ఏకవర్ణో న వా భద్రే పణో నౌ సువ్యవస్థితః। ఉతకాదుత్తరంతం తం హయం చైవ చ భామిని॥ 13-23-9 (81855) సా త్వవక్రమతిర్దేవీ వినతా జిహ్మగామినీం। అబ్రవీద్భగినీం కించిద్విహసంతీవ భారత॥ 13-23-10 (81856) హంత పశ్యావ గచ్ఛావః సుకృతో నౌ పణః శుభే। దాసీ వా తే భవిష్యామి త్వం వా దాసీ భవిష్యసి॥ 13-23-11 (81857) ఏవం స్థిరం పణం కృత్వా హయం తే తం దదర్శతుః। కృత్వా సాక్షిణమాత్మానం భగిన్యౌ కురుసత్తమ॥ 13-23-12 (81858) సా దృష్ట్వైవ హయం మందం వినతా శోకకర్శితా। శ్వేతం చంద్రాంశువాలం తం కాలవాలం మనోజవం॥ 13-23-13 (81859) తత్ర సా వ్రీలితా వాక్యం వినతా సాశ్రుబిందుకా। ఉవాచ కాలవాలోఽయం తురగో విజితం త్వయా॥ 13-23-14 (81860) దాసీ మాం ప్రేషయ స్వార్థే యథా కామవశాం శుభే। దాస్యశ్చ కామకారా హి భర్తృణాం నాత్ర సంశయః'॥ ॥ 13-23-15 (81861) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రయోవింశోఽధ్యాయః॥ 23 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-23-9 హయముద్దిశ్య నౌ పణః సువ్యవస్థిత ఇతి శేషేణాన్వయః॥

`భీష్మ ఉవాచ। తతః కద్రూర్హసంతీ చ వినతాం ధర్మచారిణీం। దాసీవత్ప్రేషయామాస సా చ సర్వం చకార తత్॥ 13-24-1 (81862) న వివర్ణా న సంక్షుబ్ధా న చ క్రుద్ధా న దుఃఖితా। ప్రేష్యకర్మ చకారాస్యా వినతా కమలేక్షణా॥ 13-24-2 (81863) ఇమా దిశశ్చతస్రోఽస్యాః ప్రేష్యభావేన వర్తితాః। అథ స్మ వైనతేయం వై బలదర్పౌ సమీయతుః॥ 13-24-3 (81864) తం దర్పవశమాపన్నం పరిధావంతమంతికాత్। దదర్శ నారదో రాజందేవర్షిర్దర్పసంయుతం॥ 13-24-4 (81865) తమబ్రవీచ్చ దేవర్షిర్నారదః ప్రహసన్నివ। కిం దర్పవశమాపన్నో న వై పశ్యసి మాతరం॥ 13-24-5 (81866) బలేన దృప్తః సతతమహంమానకృతః సదా। దాసీం పన్నగరాజస్య మాతురంతర్గృహే సతీం॥ 13-24-6 (81867) తమబ్రవీద్వైనతేయః కర్మ కిం తన్మహామతే। జనయిత్రీ మయి సుతే జాతా దాసీ తపస్వినీ॥ 13-24-7 (81868) అథాబ్రవీదృషిర్వాక్యం దీవ్యతీ విజితా ఖగ। నికృత్యా పన్నగేంద్రస్య మాత్రా పుత్రైః పురా సహ॥ 13-24-8 (81869) గరుడ ఉవాచ। 13-24-9x (6801) కథం జితా నికృత్యా సా భగవంజననీ మమ। బ్రూహి తన్మే యథావృత్తం శ్రుత్వా వేత్స్యే తతః పరం॥ 13-24-9 (81870) తతస్తస్య యథావృత్తం సర్వం తన్నారదస్తదా। ఆచఖ్యౌ భరతశ్రేష్ఠ యథావృత్తం పతత్రిణః॥ 13-24-10 (81871) తచ్ఛ్రుత్వా వైనతేయస్య కోపో హృది సమావిశత్। జగర్హే పన్నగాన్సర్వాన్మాత్రా సహ పరంతపః॥ 13-24-11 (81872) తతస్తు రోషాద్దుఃఖాచ్చ తూర్ణముత్పత్యక పక్షిరాట్। జగామ యత్ర మాతాఽస్య కృచ్ఛ్రే మహతి వర్తతే॥ 13-24-12 (81873) తత్రాపశ్యత్తతో దీనాం జటిలాం మలినాం కృశాం। తోయదేన ప్రతిచ్ఛన్నాం సూర్యాభామివ మాతరం॥ 13-24-13 (81874) తస్య దుఃఖాచ్చ రోషాచ్చ నేత్రాభ్యామశ్రు చాస్రవత్। ప్రవృత్తిం చ నివృత్తిం చ పౌరుషే ప్రతితస్థుషః॥ 13-24-14 (81875) అనుక్త్వా మాతరం కించిత్పతత్రివరపుంగవః। కద్రూమేవ స ధర్మాత్మా వచనం ప్రత్యభాషత॥ 13-24-15 (81876) యది ధర్మేణ మే మాతా జితా యద్యప్యధర్మతః। జ్యేష్ఠా త్వమసి మే మాతా ధర్మః సర్వః స మే మతః॥ 13-24-16 (81877) ఇయం తు మే స్యాత్కృపణా మయి పుత్రేఽంబ దుఃఖితా। అనుజానీహి తాం సాధు మత్కృతే ధర్మదర్శిని॥ 13-24-17 (81878) కద్రూః శ్రుత్వాస్య తద్వాక్యం వైనతేయస్య ధీమతః। ఉవాచ వాక్యం దుష్ప్రజ్ఞా పరీతా దుఃఖమూర్చ్ఛితా॥ 13-24-18 (81879) నాహం తవ న తే మాతుర్వైనతేయ కథంచన। కుర్యాం ప్రియమనిష్టాత్మా మాం బ్రవీషి ఖగ ద్విజా॥ 13-24-19 (81880) తాం తదా బ్రువతీం వాక్యమనిష్టం క్రూరభాషిణీం। దారుణాం సూనృతాభిస్తామనునేతుం ప్రచక్రమే॥ 13-24-20 (81881) గరుడ రువాచ। 13-24-21x (6802) జ్యేష్ఠా త్వమసి కల్యాణి మాతుర్మే భామిని ప్రియా। సోదర్యీ మమ చాసి త్వం జ్యేష్ఠా మాతా న సంశయః॥ 7--24-22x కద్రూరువాచ। 13-24-21 (81882) విహంగమ యథాకామం గచ్ఛ కామగమ ద్విజ। సూనృతాభిస్త్వయా మాతా నాదాసీ శక్యమండజ॥ 13-24-22 (81883) అమృతం యద్యాహరేస్త్వం విహంగం జననీం తవ। అదాసీం మమ పశ్యేమాం వైనతేయ న సంశయః॥ ॥ 13-24-23 (81884) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుర్వింశోఽధ్యాయః॥ 24 ॥

`భీష్మ ఉవాచ। తథేత్యుక్త్వా తు విహగః ప్రతిజ్ఞాయ మహాద్యుతిః। అమృతాహరణే వాచం తతః పితరమబ్రవీత్॥ 13-25-1 (81885) కామం వై సూనృతా వాచో విసృజ్య చ ముహుర్ముహుః। యచ్చాప్యనుజ్ఞాం మాతుర్వై న చ సా హ్యనుమన్యతే॥ 13-25-2 (81886) సా మా బహువిధా వాచో వజ్రకల్పా విసృజ్య వై। భగవన్వినతా దాసీ మమ మాతా మహాద్యుతే॥ 13-25-3 (81887) కద్రూః ప్రేషయతే చైవ దాసీయమితి చాబ్రవీత్। ఆహరామృతమిత్యేవ మోక్ష్యతే వినతా తతః॥ 13-25-4 (81888) సోహం మాతృవిమోక్షార్థమాహరిష్య ఇతి బ్రువన్। అమృతం ప్రార్థితస్తూర్ణమాహర్తుం ప్రతినంద్య వై॥ 13-25-5 (81889) పితోవాచ। 13-25-6x (6803) అమృతం తాత దుష్ప్రాపం దేవైరపి కుతస్త్వయా। రక్ష్యతే హి భృశం పుత్ర రక్షిభిస్తన్నిబోధ మే॥ 13-25-6 (81890) గుప్తమద్భిర్భృశం సాధు సర్వతః పరివారితం। అనంతరమథో గుప్తం జ్వలతా జాతవేదసా॥ 13-25-7 (81891) తతః శతసహస్రాణి అయుతాన్యర్బుదాని చ। రక్షంత్యమృతమత్యంతం కింకరా నామ రాక్షసాః॥ 13-25-8 (81892) తేషాం శక్త్యృష్టిశూలాంశ్చ శతఘ్న్యః పట్టసాస్తథా। ఆయుధా రక్షిణాం తాత వజ్రకల్పాః శిలాస్తథా॥ 13-25-9 (81893) తతో జాలేన మహతా అవనద్ధం సమంతతః। అయస్మయేన వై తాత వృత్రహంతుః స్మ శాసనాత్॥ 13-25-10 (81894) తత్త్వమేవంవిధం తాత కథం ప్రార్థయసేఽమృతం। సురక్షితం వజ్రభృతాం వైనతేయ విహంగమ। ఇంద్రేణ దేవైర్నాగైశ్చ ఖడ్గైర్గిరిజలాదిభిః॥ 13-25-11 (81895) గరుడ ఉవాచ। 13-25-13x (6804) పుత్రగృద్ధ్యా బ్రవీష్యేతచ్ఛృణు తాత వినిశ్చయం। బలవానుపాయవానస్మి భూయః కిం కరవాణి తే॥ 13-25-12 (81896) తమబ్రవీత్పితా హృష్టః ప్రహసన్వై పునః పునః। యది తౌ భక్షయేస్తాత క్రూరౌ కచ్ఛపవారణౌ॥ 13-25-13 (81897) తథా బలమమేయం తే భవితా తన్న సంశయః। అమృతస్యైవ చాహర్తా భవిష్యసి న సంశయః॥ 13-25-14 (81898) గరుడ ఉవాచ। 13-25-15x (6805) క్వ తౌ క్రూరౌ మహాభాగ వర్తేతే హస్తికచ్ఛపౌ। భక్షయిష్యాంయహం తాత బలస్యాప్యాయనం ప్రతి॥ 13-25-15 (81899) కశ్యప ఉవాచ। 13-25-16x (6806) పర్వతో వై సముద్రాంతే నభః స్తబ్ధ్వేవ తిష్ఠతి। ఉరగో నామ దుష్ప్రాపః పురా దేవగణైరపి॥ 13-25-16 (81900) గోరుతాని స విస్తీర్ణః పుష్పితద్రుమసానుమాన్। తత్ర పంథాః కృతస్తాత కుంజరేణ బలీయసా॥ 13-25-17 (81901) గోరుతాన్యుచ్ఛ్రయస్తస్య నవ సప్త చ పుత్రక। గచ్ఛతాఽగచ్ఛతా చైవ క్షపితః స మహాగిరిః॥ 13-25-18 (81902) తావాన్భూమిసమస్తాత కృతః పంథాః సముత్థితః। తేన గత్వా స మాతంగః పిపాసుర్యుద్ధమిచ్ఛతి॥ 13-25-19 (81903) తమతీత్య తు శైలేంద్రం హ్రదః కోకనదాయుతః। కనకేతి చ విఖ్యాతస్తత్ర కూర్మో మహాబలః॥ 13-25-20 (81904) గోరుతాని స విస్తీర్ణః కచ్ఛపః కుంజరశ్చ సః। ఆయామతశ్చాపి సమౌ తేజోబలసమన్వితౌ॥ 13-25-21 (81905) పునరావృత్తిమాపన్నౌ తావేతౌ మధుకైటభౌ। జన్మాంతరే విప్రమూఢౌ పరస్పరవధైషిణౌ॥ 13-25-22 (81906) యదా స నాగో వ్రజతి పిపాసుస్తం జలాశయం। తదైనం కచ్ఛపో రోషాత్ప్రతియాతి మహాబలః॥ 13-25-23 (81907) నఖైశ్చ దశనైశ్చాపి నిమజ్యోన్మజ్య వాఽసకృత్। విదదారాగ్రహస్తేన కుంజరం తం జలేచరః॥ 13-25-24 (81908) నాగరాడపి తోయార్థీ పిపాసుశ్చరణైరపి। అగ్రహస్తేన దంతాభ్యాం నివారయతి వారిజం॥ 13-25-25 (81909) స తు తోయాదనుత్తిష్ఠన్వారిజో గజయూథపం। నఖైశ్చ దశనైశ్చైవ ద్విరదం ప్రతిషేధతి॥ 13-25-26 (81910) నివారితో గజశ్రేష్ఠః పునర్గచ్ఛతి స్వం వనం। పిపాసుః క్లిన్నహస్తాగ్రో రుధిరేణ సముక్షితః॥ 13-25-27 (81911) తౌ గచ్ఛ సహితౌ పుత్ర యది శక్నోషి భక్షయ। న తౌ పృథక్తయా శక్యావప్రమత్తౌ బలే స్థితౌ'॥ ॥ 13-25-28 (81912) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచవింశోఽధ్యాయః॥ 25॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-25-17 గోరుతాని గవ్యూతీః॥

`గరుడ ఉవాచ। కథం తౌ భగవఞ్శక్యౌ మయా వారణకచ్ఛపౌ॥ యుగపద్గృహీతం తం మే త్వముపాయం వక్తుమర్హసి॥ 13-26-1 (81913) కశ్యయ ఉవాచ। 13-26-2x (6807) యోద్ధుకామే గజే తస్మిన్ముహూర్తం స జలేచరః। ఉత్తిష్ఠతి జలాత్తూర్ణం యోద్ధుకామః పునఃపునః॥ 13-26-2 (81914) జలజం నిర్గతం తాత ప్రమత్తం చైవ వారణం। గ్రహీష్యసి పతంగేశ నాన్యో యోగోఽత్ర విద్యతే॥ 13-26-3 (81915) భీష్మ ఉవాచ। 13-26-4x (6808) ఇత్యేముక్తో విహగస్తద్గత్వా వనముత్తమం। దదర్శ వారణేంద్రం తం మేఘాచలసమప్రభం॥ 13-26-4 (81916) తాం స నాగో గిరేర్వీథిం సంప్రాప్త ఇవ భారతః। స తం దృష్ట్వా మహాభాగః సంప్రహృష్టతనూరుహః॥ 13-26-5 (81917) బిభక్షయిషతో రాజందారుణస్య మహాత్మనః॥ మాతంగం కచ్ఛపం చైవ ప్రహర్షః సుమహానభూత్॥ 13-26-6 (81918) అథ వేగేన మహతా ఖేచరః స మహాబలః। సంకుచ్య సర్వగాత్రాణి కృచ్ఛ్రేణైవాన్వపద్యత॥ 13-26-7 (81919) తథా గత్వా తమధ్వానం వారణప్రవరో బలీ। నిశశ్వాస మహాశ్వాసః శ్రమాద్విశ్రమణాయ చ॥ 13-26-8 (81920) తస్య నిశ్వాసవాతేన మదగంధేన చైవ హ। ఉదతిష్ఠన్మహాకూర్మో వారణప్రతిషేధకః॥ 13-26-9 (81921) తయోః సుతుములం యుద్ధం దదర్శ పతగేశ్వరః। కచ్ఛపేంద్రద్విరదయోరింద్రప్రహ్వాదయోరివ॥ 13-26-10 (81922) స్పృశంతమగ్రహస్తేన తోయం వారణయూథపం। దంతైర్నస్తైశ్చ జలజో వారయామాస భారత॥ 13-26-11 (81923) జలజం వారణోఽప్యేవం చరణైః పుష్కరేణ చ। ప్రత్యషేధన్నిమజ్జంతమున్మజ్జంతం తథైవ చ॥ 13-26-12 (81924) ముహూర్తమభవద్యుద్ధం తయోర్భీమప్రదర్శనం। అథ తస్మాజ్జలాద్రాజన్కచ్ఛపః స్థలమాస్థితః॥ 13-26-13 (81925) స తు నాగః ప్రభగ్రోఽపి పిపాసుర్న న్యవర్తత। తోయగృధ్నుః శనైస్తర్షాదపాసర్పత పృష్ఠతః॥ 13-26-14 (81926) తం దృష్ట్వా జలజస్తూర్ణమపసర్పంతమాహవాత్। అభిదుద్రావ వేగేన వజ్రయాణిరివాసురం॥ 13-26-15 (81927) తం రోషాత్స్థలముత్తీర్ణమసంప్రాప్తం గజోత్తమం। ఉభావేవ సమస్తౌ తు జగ్రాహ వినతాసుతః॥ 13-26-16 (81928) చరణేన తు సవ్యేన జగ్రాహ స గజోత్తమం। ప్రస్పందమానం బలవాందక్షిణేన తు కచ్ఛపం॥ 13-26-17 (81929) ఉత్పపాత తతస్తూర్ణం పన్నగేంద్రనిషూదతః। దివం ఖం చ సముత్పత్య పక్షాభ్యామపరాజితః॥ 13-26-18 (81930) తేన చోత్పతతా తూర్ణం సంగృహీతౌ నఖైర్భృశం। వజ్రగర్భైః సునిశితైః ప్రాణాంస్తూర్ణం ముమోచతుః॥ 13-26-19 (81931) తౌ గృహ్య బలవాంస్తూర్ణం స్రస్తపాదశిరోధరౌ। వివల్గన్నివ ఖే క్రీడన్ఖేచరోఽభిజగామ హ॥ 13-26-20 (81932) అత్తుకామస్తతో వీరః పృథివ్యాం పృథివీపతే। నిరైక్షత న చాపశ్యద్ద్రుమం పర్యాప్తమాసితుం॥ 13-26-21 (81933) నైమిషం త్వథ సంప్రాప్య దేవారణ్యం మహాద్యుతిః। అపశ్యత ద్రుమం కంచిచ్ఛాఖాస్కంధసమావృతం॥ 13-26-22 (81934) హిమవచ్ఛిఖరప్రఖ్యం యోజనద్వయముచ్ఛ్రితం। పరిణాహేన రాజేంద్ర నల్వమాత్రం సమంతతః॥ 13-26-23 (81935) తస్య శాఖాఽభవత్కాచిదాయతా పంచయోజనం। దృఢమూలా దృఢస్కంధా వజ్రపత్రసమాచితా॥ 13-26-24 (81936) తత్రోపవిష్టః సహసా వైనతేయో నిగృహ్య తౌ। అత్తుకామస్తతః శాఖా తస్య వేగాదవాపతత్॥ 13-26-25 (81937) తాం పతంతీమభిప్రేక్ష్య ప్రేక్ష్య చర్షిగణానధః। ఆసీనాన్వసుభిః సార్ధం సత్రేణ జగతీపతే॥ 13-26-26 (81938) వైఖానసాన్నామ యతీన్వాలఖిల్యగణానపి। తత్ర భీరావిశత్తస్య పతగేంద్రస్య భారత॥ 13-26-27 (81939) తాందృష్ట్వా స యతీంస్తత్ర సమాసీనాన్సురైః సహ। తుండేన గృహ్య తాం శాఖాముత్పపాత ఖగేశ్వరః। తౌచ పక్షీ భుజంగాశో వ్యోంని క్రీడన్నివావ్రజత్॥ 13-26-28 (81940) తం దృష్ట్వా గురుసంభారం ప్రగృహ్యోత్పతితం ఖగం। ఋషయస్తేఽబ్రువన్సర్వే గరుడోఽయమితి స్మ హ। న త్వన్యః క్షమతే కశ్చిద్యథాఽయం వీర్యవాన్ఖగః॥ 13-26-29 (81941) అసౌ యచ్ఛతి ధర్మాత్మా గురుభారసమన్వితః। అయం క్రీడన్నివాకాశే తస్మాద్గరుడ ఏవ సః॥ 13-26-30 (81942) ఏవం తే సమయం సర్వే వసవశ్చ దివౌకసః। అకార్షుః పక్షిరాజస్య గరుడేత్యేవ నామ హ॥ 13-26-31 (81943) స పక్షీ పృథివీం సర్వాం పరిధావంస్తతస్తతః। ముముక్షః శాఖినః శాఖాం న స్మ దేశమపశ్యత॥ 13-26-32 (81944) స వాచమశృణోద్దివ్యాముపర్యుపరి జల్పతః। దేవదూతస్య విస్పష్టమాభాష్య గరుడేతి చ॥ 13-26-33 (81945) వైనతేయ కువిందేషు సముద్రాంతే మహాబల। పాత్యతాం శాఖినః శాఖా న హి తే ధర్మనిశ్చయాః॥ 13-26-34 (81946) తచ్ఛ్రుత్వా గరుడస్తూర్ణం జగామ లవణాంభసః। ఉద్దేశం యత్ర తే మందాః కువిందాః పాపకర్మిణః॥ 13-26-35 (81947) తతో గత్వా తతః శాఖాం ముమోచ పతతాంవరః। తయా హతా ********* దాస్తదా షడ్వింశతో నృప॥ 13-26-36 (81948) స దేశో రాజశార్దూల ఖ్యాతః పరమదారుణః। శాఖాపతగ ఇత్యేవ కువిందానాం మహాత్మనాం॥' ॥ 13-26-37 (81949) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షడ్వింశోఽధ్యాయః॥ 26 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-26-36 తుండేన శాఖాం గృహీత్వా కశ్యపసమీపం గతే గరుడే శాఖాయా అధోభాగలంబినామృషీణాం కస్యపప్రార్థనయా శాఖావిసర్జనేన హిమవద్గిరిగమనమాదిపర్వోక్తమత్రానుసంధేయం॥

`భీష్మ ఉవాచ। హత్వా తం పక్షిశార్దూలః కువిందానాం జనం వ్రతీ। ఉపోపవిశ్య శైలాగ్రే భక్షయామాస తావుభౌ। వారణం కచ్ఛర్ప చైవ సంహృష్టః స పతత్రిరాట్॥ 13-27-1 (81950) తయోః స రుధిరం పీత్వా మేదసీ చ పరంతప। సంహృష్టః యతతాంశ్రేష్ఠో లబ్ధ్వా బలమనుత్తమం। జంగామ దేవరాజస్య భవనం పన్నగాశనః॥ 13-27-2 (81951) తం ప్రణంయ మహాత్మానం పావకం విస్ఫులింగినం। రాత్రిదివం ప్రజ్వలితం రక్షార్థమమృతస్య హ॥ 13-27-3 (81952) తం దృష్ట్వా విహగేంద్రస్య భయం తీవ్రముపావిశత్। నతు తోయాన్న రక్షిభ్యో భయమస్యోపపద్యతే॥ 13-27-4 (81953) పక్షిత్వమాత్మనో దృష్ట్వా జ్వలంతం చ హుతాశనం। పితామహమథో గత్వా దదర్శ భుజగాశనః॥ 13-27-5 (81954) తం ప్రణంయ మహాత్మానం గరుడః ప్రయతాంజలిః। ప్రోవాచ తదసందిగ్ధం వచనం పన్నగేశ్వరః॥ 13-27-6 (81955) ఉద్యతం గురుకృత్యే మాం భగవంధర్మనిశ్చితం। విమోక్షణార్థం మాతుర్హి దాసభావాదనిందితం॥ 13-27-7 (81956) కద్రూసకాశమమృతం మయాహర్తవ్యమీశ్వర। తదా మే జననీ దేవ దాసభావాత్ప్రమోక్ష్యతే॥ 13-27-8 (81957) తత్రామృతం ప్రజ్వలితో నిత్యమీశ్వర రక్షతి। హిరణ్యరేతా భగవాన్పాకశాసనశాసనాత్॥ 13-27-9 (81958) తత్ర మే దేవదేవేశ భయం తీవ్రమథావిశత్। జ్వలంతం పావకం దృష్ట్వా పక్షిత్వం చాత్మనః ప్రభో॥ 13-27-10 (81959) సమతిక్రమితుం శక్యః కథం స్యాత్పావకో మయా। తస్యాభ్యుపాయం వరద వక్తుమీశోఽసి మే ప్రభో॥ 13-27-11 (81960) తమబ్రవీన్మహాభాగ తప్యమానం విహంగమం। అగ్నేః సంశమనోపాయముత్సయంత పునఃపునః॥ 13-27-12 (81961) పయసా శాంయతే వత్స సర్పిషా చ హుతాశనః। శరీరస్థోపి భూతానాం కిం పునః ప్రజ్వలన్భువి॥ 13-27-13 (81962) నవనీతం పయో వాఽపి పావకే త్వం సమాదధేః। తతో గచ్ఛ యథాకామం న త్వా ధక్ష్యతి పావకః॥' ॥ 13-27-14 (81963) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తవింశోఽధ్యాయః॥ 27 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-27-7 జానీహీతి శేషః॥

`భీష్మ ఉవాచ। పితామహవచః శ్రుత్వా గరుడః పతతాంవరః। జగామ గోకులం కించిన్నవనీతజిహీర్షయా॥ 13-28-1 (81964) నవనీతం తథాఽపశ్యన్మథితం కలశే స్థితం। తదాదాయ తతోఽగచ్ఛద్యతస్తద్రక్ష్యతేఽమృతం॥ 13-28-2 (81965) స తత్ర గత్వా పతగస్తిర్యక్తోయం మహాబలః। హుతాశనమపక్రంయ నవనీతమపాతయత్॥ 13-28-3 (81966) సో ర్చిష్మాన్మందవేగోఽభూత్సర్పిషా తేన తర్పితః। ధూమకేతుర్న జజ్వాల ధూమమేవ ససర్జ హ॥ 13-28-4 (81967) తమతీత్యాశు గరుడో హృష్టాత్మా జాతవేదసం। రక్షాంసి సమతిక్రామత్పక్షవాతేన పాతయన్॥ 13-28-5 (81968) తే పతంతి శిరోభిస్చ జానుభిశ్చరణైస్తథా। ఉత్సృజ్య శస్త్రావరణం పక్షిపక్షసమాహతాః॥ 13-28-6 (81969) ఉత్ప్లుత్య చావృతాన్నాగాన్హత్వా చక్రం వ్యతీత్య చ। అరాంతరేణ శిరసా భిత్త్వా జాలం సమాద్రవత్॥ 13-28-7 (81970) స భిత్త్వా శిరసా జాలం వజ్రవేగసమో బలీ। ఉజ్జహార తతః శీఘ్రమమృతం భుజగాశనః॥ 13-28-8 (81971) తదాదాయాద్రవచ్ఛీఘ్రం గరుడః శ్వసనో యథా। అథ సన్నాహమకరోద్వృత్రహా విబుధైః సహ॥ 13-28-9 (81972) తతో మాతలిసంయుక్తం హరిభిః స్వర్ణమాలిభిః। ఆరురోహ రథం శీఘ్రం సూర్యాగ్నిసమతేజసం॥ 13-28-10 (81973) సోఽభ్యద్రవత్పక్షిరాజం వృత్రహా పాకశాసనః। ఉద్యంయ నిశితం వజ్రం వజ్రహస్తో మహాబలః॥ 13-28-11 (81974) తథైవ గరుడో రాజన్వజ్రహస్తం సమాద్రవత్। తతో వై మాతలిం ప్రాహ శీఘ్రం వాహయ వాజినః॥ 13-28-12 (81975) అథ దివ్యం మహాఘోరం గరుడాయ ససర్జ హ। వజ్రం సహస్రనయనస్తిగ్మవేగపరాక్రమః॥ 13-28-13 (81976) ఉత్సిసృక్షంతమాజ్ఞాయ వజ్రం వై త్రిదశేశ్వరం। తూర్ణం వేగపరో భూత్వా జగామ పతతాంవరః॥ 13-28-14 (81977) పితామహనిసర్గేణ జ్ఞాత్వా లబ్ధవరః ఖగః। ఆయుధానాం వరం వజ్రమథ శక్రమువాచ హ॥ 13-28-15 (81978) వృత్రహన్నేష వజ్రస్తే వరో లబ్ధః పితామహాత్। అతః సంమానమాకాంక్షన్ముంచాంయేకం తనూరుహం॥ 13-28-16 (81979) ఏతేనాయుధరాజేన యది శక్తోసి వృత్రహన్। హన్యాస్త్వం పరయా శక్తయా గచ్ఛాంయహమనామయః॥ 13-28-17 (81980) తత్తు తూర్ణం తదా వజ్రం స్వేన వేగేన భారత। జఘాన పరయా శక్త్యా న చైనమదహద్భృశం॥ 13-28-18 (81981) తతో దేవర్షయో రాజన్గచ్ఛంతో వై విహాయసా। దృష్ట్వా వజ్రం వివక్తం తం పక్షఇపర్ణేఽబ్రువన్వచః॥ 13-28-19 (81982) సుపర్ణః పక్షిగరుడో యస్య పర్ణే వరాయుధం। విషక్తం దేవరాజస్య వృత్రహంతుః సనాతనం॥ 13-28-20 (81983) ఏవం సుపర్ణో విహగో వైనతేయః ప్రతాపవాన్। ఋషయస్తం విజానంతి చాగ్నేయం వైష్ణవం పునః॥ 13-28-21 (81984) వేదాభిష్టుతమత్యర్థం స్వర్గమార్గఫలప్రదం। తనుపర్ణం సుపర్ణస్య జగృహుర్బర్హిణస్తథా॥ 13-28-22 (81985) మయూరావిస్మితాః సర్వే ఆద్రవంతి స్మ వజ్రిణం॥' ॥ 13-28-23 (81986) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టావింశోఽధ్యాయః॥ 28 ॥

`భీష్మ ఉవాచ। తతో వ్రజ్రం సహస్రాక్షో దృష్ట్వా సక్తం వరాయుధం। ఋషీంశ్చ దృష్ట్వా సహసా సుపర్ణమిదమబ్రవీత్॥ 13-29-1 (81987) న తే సుపర్ణ పశ్యామి ప్రభావం తేన యోధయే। ఇత్యుక్తే న మయా రక్షా శక్యా కర్తుమతోఽన్యథా। ఇదం వజ్రం మయా సార్ధం నివృత్తం హి యథాగతం॥ 13-29-2 (81988) తతః సహస్రనయనే నివృత్తే గరుడస్తథా। కద్రూమభ్యగమత్తూర్ణమమృతం గృహ్య భారతః॥ 13-29-3 (81989) గరుడ ఉవాచ। 13-29-4x (6809) తదాహృతం మయా శీఘ్రమమృతం జననీకృతే। అదాసీ సా భవత్వద్య వినతా ధర్మిచారిణీ॥ 13-29-4 (81990) కద్రూరువాచ। 13-29-5x (6810) స్వాగతం స్వాహృతం చేదమమృతం వినతాత్మజ। అదాసీ జననీ తేఽద్య పుత్ర కామవశా శుభా। 13-29-5 (81991) ఏవముక్తే తదా సా చ సంప్రాప్తా వినతా గృహం॥ ఉపనీయ యథాన్యాయం విహగో బలినాంవరః। 13-29-6 (81992) స్మృత్వా నికృత్యా విజయం మాతుః సంప్రతిపద్య చ॥ వధం చ భుజగేంద్రాణాం యే వాలాస్తస్య వాజినః। 13-29-7 (81993) బభూవురసితప్రఖ్యా నికృత్యా వై జితం త్వయా॥ తామువాచ తతో న్యాయ్యం విహగో బలినాంవరః। 13-29-8 (81994) ఉంజహారామృతం తూర్ణముత్పపాత చ రంహసా॥ తద్గృహీత్వాఽమృతం తూర్ణం ప్రయాంతమపరాజితం। 13-29-9 (81995) కిమర్థం వైనతేయ త్వమాహృత్యామృతముత్తమం। పునర్హరతి దుర్బుద్ధే మా జాతు వృజితం కృథాః॥ 13-29-10 (81996) సుపర్ణి ఉవాచ। 13-29-11x (6811) అమృతాహరణం మేఽద్య యత్కృతం జననీకృతే। భవత్యా వచనాదేతదాహరామృతమిత్యుత॥ 13-29-11 (81997) ఆహృతం తదిదం శీఘ్రం ముక్తా చ జననీ మమ। హరాంయేష పునస్తత్ర యత ఏతన్మయాఽఽహృతం॥ 13-29-12 (81998) యది మాం భవతీ బ్రూయాదమృతం మే చ దీయతాం। తథా కుర్యాం న వా కుర్యాం న హి త్వమమృతక్షమా। మయా ధర్మేణ సత్యేన వినతా చ సముద్ధృతా॥ 13-29-13 (81999) భీష్మ ఉవాచ। 13-29-14x (6812) తతో గత్వాఽథ గరుడః పురందరమువాచ హ। ఇదం మయా వృత్రహంతర్హృతం తేఽమృతముత్తమం। మాత్రర్థే హి తథైవేదం గృహాణామృతమాహృతం॥ 13-29-14 (82000) మాతా చ మమ దేవేశ దాసీత్వముపజగ్ముషీ। భుజంగమానాం మాతుర్వై సా ముక్తాఽమృతదర్శనాత్॥ 13-29-15 (82001) ఏతచ్ఛ్రుత్వా సహస్రాక్షః సుపర్ణమనుమన్యతే। ఉవాచ చ ముదా యుక్తో దిష్ట్యాదిష్ట్యేతి వాసవః॥ 13-29-16 (82002) క్రషయో యే సహస్రాక్షముపాసంతి సురైః సహ। తే సర్వే చ ముదా యుక్తా విశ్వేదేవాస్తథైవ చ॥ 13-29-17 (82003) తతస్తమృషయః సర్వే దేవాశ్చ భరతర్షభ। ఊచుః పురందరం దృష్టా గరుడో లభతాం వరం॥ 13-29-18 (82004) తతః శచీపతిర్వాక్యమువాచ ప్రహసన్నివ। జనిష్యతి హృషీకేశః స్వయమేవైష పక్షిరాట్॥ 13-29-19 (82005) కేశవః పుండరీకాక్షః శూరపుత్రస్య వేశ్మని। స్వయం ధర్మస్య రక్షార్థం విభజ్య భుజగాశనః॥ 13-29-20 (82006) ఏష తే పాండవశ్రేష్ఠ గరుడోఽథ పతత్రిరాట్। సుపర్ణో వైనతేయశ్చ కీర్తితో భద్రమస్తు తే॥ 13-29-21 (82007) తదేతద్భరతశ్రేష్ఠ మయాఽఽఖ్యానం ప్రకీర్తితం। సుపర్ణస్య మహాబాహో కిం భూయః కథయామి తే॥' ॥ 13-29-22 (82008) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనవింశోఽధ్యాయః॥ 29 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-29-1 జితం త్వయేతి తాం కద్రూమువాచేత్యుత్తరేణ సంబంధః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। బ్రాహ్మణానాం తు యే లోకే ప్రతిశ్రుత్య పితామహ। న ప్రయచ్ఛంతి లోభాత్తే కే భవంతి మహామతే॥ 13-30-1 (82009) ఏతన్మే తత్వతో బ్రూహి ధర్మే ధర్మభృతాంవర। ప్రతిశ్రుత్య దురాత్మానో న ప్రయచ్ఛంతి యే నరాః॥ 13-30-2 (82010) భీష్మ ఉవాచ। 13-30-3x (6813) యో న దద్యాత్ప్రతిశ్రుత్య స్వల్పం వా యది వా బహు। ఆశాస్తస్య హతాః సర్వాః క్లీబస్యేవ ప్రజాఫలం॥ 13-30-3 (82011) యాం రాత్రిం జాయతే పాపో యాం చ రాత్రిం వినశ్యతి। ఏతస్మిన్నంతరే యద్యత్సుకృతం తస్య భారత॥ 13-30-4 (82012) యచ్చ తస్య హుతం కించిద్దత్తం వా భరతర్షభ। తపస్తప్తమథో వాఽపి సర్వం తస్యోపహన్యతే॥ 13-30-5 (82013) అథైతద్వచనం ప్రాహుర్ధర్మశాస్త్రవిదో జనాః। నిశాస్య భరతశ్రేష్ఠ బుద్ధ్యా పరమయుక్తయా॥ 13-30-6 (82014) అపి చోదాహరంతీమం ధర్మశాస్త్రవిదో జనాః। అశ్వానాం శ్యామకర్ణానాం సహస్రేణ స ముచ్యతే॥ 13-30-7 (82015) అత్రైవోదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సృగాలస్య చ సంవాదం వానరస్య చ భారత॥ 13-30-8 (82016) తౌ సఖాయౌ పురా హ్యాస్తాం మానుషత్వే పరంతప। అన్యాం యోనిం సమాపన్నౌ సృగాలీం వానరీం తథా। సంభాషణాత్తతః సఖ్యం తత్రతత్ర పరస్పరం॥ 13-30-9 (82017) తతః పరాసూన్ఖాదంతం సృగాలం వానరోఽబ్రవీత్। శ్మశానమధ్యే సంప్రేక్ష్య పూర్వజాతిమనుస్మరన్॥ 13-30-10 (82018) కిం త్వయా పాపకం పూర్వం కృతం కర్మ సుదారుణం। యస్త్వం శ్మశానే మృతకాన్పూతికానత్సి కుత్సితాన్॥ 13-30-11 (82019) ఏవముక్తః ప్రత్యువాచ సృగాలో వానరం తదా। బ్రాహ్మణస్య ప్రతిశ్రుత్య న మయా తదుపాహృతం॥ 13-30-12 (82020) తత్కృతే పాపికాం యోనిమాపన్నోస్మి ప్లవంగమ। తస్మాదేవంవిధం భక్ష్యం భక్షయామి బుభుక్షితః॥ 13-30-13 (82021) భీష్మ ఉవాచ। 13-30-14x (6814) సృగాలో వానరం ప్రాహ పునరేవ నరోత్తమ। కిం త్వయా పాతకం కర్మ కృతం యేనాసి వానరః॥ 13-30-14 (82022) వానర ఉవాచ। 13-30-15x (6815) స చాప్యాహ ఫలాహారో బ్రాహ్మణానాం ప్లవంగమః। తస్మాన్న బ్రాహ్మణస్వం తు హర్త్తవ్యం విదుషా సదా। సీమావివాదే మోక్తవ్యం దాతవ్యం చ ప్రతిశ్రుతం॥ 13-30-15 (82023) భీష్మ ఉవాచ। 13-30-16x (6816) ఇత్యేతద్బ్రువతో రాజన్బ్రాహ్మణస్య మయా శ్రుతం। కథాం కథయతః పుణ్యాం ధర్మజ్ఞస్య పురాతనీం॥ 13-30-16 (82024) శ్రుతం చాపి మయా భూయః కృష్ణస్యాపి విశాంపతే। కథాం కథయతః పూర్వం బ్రాహ్మణం ప్రతి పాండవ॥ 13-30-17 (82025) న హర్తవ్యం విప్రధనం క్షంతవ్యం తేషు నిత్యశః। బాలాశ్చ నావమంతవ్యా దరిద్రాః కృపణా అపి॥ 13-30-18 (82026) ఏవమేవ చ మాం నిత్యం బ్రాహ్మణాః సందిశంతి వై। ప్రతిశ్రుతం భవేద్దేయం నాశా కార్యా ద్విజోత్తమే॥ 13-30-19 (82027) బ్రాహ్మణో హ్యాశయా పూర్వం కృతయా పృథివీపతే। సుసమిద్ధో యతా దీప్తః పావకస్తద్విధః స్మృతః॥ 13-30-20 (82028) యం నిరీక్షేత సంక్రుద్ధ ఆశయా పూర్వజాతయా। ప్రదహేచ్చ హితం రాజన్కక్షమక్షయ్యభుగ్యథా॥ 13-30-21 (82029) స ఏవ హి యదా తుష్టో వచసా ప్రతినందతి। భవత్యగదసంకాశో విషయే తస్య భారత॥ 13-30-22 (82030) పుత్రాన్పౌత్రాన్పశూంశ్చైవ బాంధవాన్సచివాంస్తథా। పురం జనపదం చైవ శాంతిరిష్టేన పోషయేత్॥ 13-30-23 (82031) ఏతద్ధి పరమం తేజో బ్రాహ్మణస్యేహ దృశ్యతే। సహస్రకిరణస్యేవ సవితుర్ధరణీతలే॥ 13-30-24 (82032) తస్మాద్దాతవ్యమేవేహ ప్రతిశ్రుత్య యుధిష్ఠిర। యదీచ్ఛేచ్ఛోభనాం జాతిం ప్రాప్తుం భరతసత్తమ॥ 13-30-25 (82033) బ్రాహ్మణస్య హి దత్తేన ధ్రువం స్వర్గో హ్యనుత్తమః। శక్యః ప్రాప్తుం విశేషేణ దానం హి మహతీ క్రియా॥ 13-30-26 (82034) ఇతో దత్తేన జీవంతి దేవతాః పితరస్థా। తస్మాద్దానాని దేయాని బ్రాహ్మణేభ్యో విజానతా॥ 13-30-27 (82035) మహద్ధి భరతశ్రేష్ఠ బ్రాహ్మణస్తీర్థముచ్యతే। వేలాయాం న తు కస్యాం చిద్గచ్ఛేద్విప్రో హ్యపూజితః॥ ॥ 13-30-28 (82036) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రింశోఽధ్యాయః॥ 30 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-30-6 నిశాంయ విచార్య॥ 7-30-10 తతః పురా సఖాయం తం సృగాలమితి థ.ధ.పాఠః॥ 7-30-16 బ్రువతోఽధ్యాపకస్య కథాం కథయతో ముఖాత్ శ్రుతం॥ 7-30-17 కృష్ణస్య వ్యాసస్య। నృగకథాం కథయతో వాసుదేవస్య వా ముఖాత్॥ 7-30-19 ఆశా వంధ్యాశా॥ 7-30-21 అక్షయ్యం పిత్రర్థముద్దిష్టం దానం భుంక్తే ఇత్యక్షయ్యభుగగ్నిః॥ 7-30-22 అగదసంకాశః చికిత్సకతుల్యః॥ 7-30-23 శాంతిరిష్టేన శాంత్యాహితేన క్షేమేణ॥ 7-30-30 త్రింశోఽధ్యాయః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। మిత్రసౌహార్దయోగేన ఉపదేశం కరోతి యః। జాత్యాఽధరస్య రాజర్షే దోషస్తస్య భవేన్న వా॥ 13-31-1 (82037) ఏతదిచ్ఛామి తత్త్వేన వ్యాఖ్యాతుం వై పితామహ। సూక్ష్మా గతిర్హి ధర్మస్యి యత్ర ముహ్యంతి మానవాః॥ 13-31-2 (82038) భీష్మ ఉవాచ। 13-31-3x (6817) అత్ర తే వర్తయిష్యామి శృణు రాజన్యథాక్రమం। `మదుక్తం వచనం రాజన్యథాన్యాయం యథాగమం।' ఋషీణాం వదతాం పూర్వం శ్రుతమాసీద్యథా పురా॥ 13-31-3 (82039) ఉపదేశో న కర్తవ్యో జాతిహీనస్య కస్య చిత్। ఉపదేశే మహాందోష ఉపాధ్యాయస్య భాష్యతే॥ 13-31-4 (82040) `నాధ్యాపయేచ్ఛూద్రమిహ తథా నైవ చ యాజయేత్।' నిదర్శనమిదం రాజఞ్శృణు మే భరతర్షభ॥ 13-31-5 (82041) దురుక్తవచనే రాజన్యథాపూర్వం యుధిష్ఠిర। బ్రహ్మాశ్రమపదే వృత్తం పార్శ్వే హిమవతః శుభే॥ 13-31-6 (82042) తత్రాశ్రమపదం పుణ్యం నానావృక్షగణాయుతం। నానాగుల్మలతాకీర్ణం మృగద్విజనిషేవితం। సిద్ధచారణసంఘుష్టం రంయం పుష్పితకాననం॥ 13-31-7 (82043) వ్రతిభిర్బహుభిః కీర్ణం తాపసైరుపశోభితం। బ్రాహ్మణైశ్చ మహాభాగైః సూర్యజ్వలనసన్నిభైః॥ 13-31-8 (82044) నియమవ్రతసంపన్నైః సమాకీర్ణం తపస్విభిః। దీక్షితైర్భరతశ్రేష్ఠ యతాహారైః కృతాత్మభిః॥ 13-31-9 (82045) వేదాధ్యయనఘోషైశ్చ నాదితం భరతర్షభ। వాలఖిల్యైశ్చ బహుభిర్యతిభిశ్చ నిషేవితం॥ 13-31-10 (82046) తత్ర కశ్చిత్సముత్సాహం కృత్వా శూద్రో దయాన్వితః। ఆగతో హ్యాశ్రమపదం పూజితశ్చ తపస్విభిః॥ 13-31-11 (82047) తాంస్తు దృష్ట్వా మునిగణాందేవకల్పాన్మహౌజసః। వివిధాం వహతో దీక్షాం సంప్రాహృష్యత భారత॥ 13-31-12 (82048) అథాస్య బుద్ధిరభావత్తాపస్యే భరతర్షభ। తతోఽబ్రవీత్కులపతిం పాదౌ సంగృహ్య భారత॥ 13-31-13 (82049) భవత్ప్రసాదాదిచ్ఛామి ధర్మం చర్తుం ద్విజర్షభ। తస్మాదభిగతం త్వం మాం ప్రవ్రాజయితుమర్హసి॥ 13-31-14 (82050) వర్ణావరోఽహం భగవఞ్శూద్రో జాత్యాఽస్మి సత్తమ। శుశ్రూషాం కర్తుమిచ్ఛామి ప్రపన్నాయ ప్రసీద మే॥ 13-31-15 (82051) కులపతిరువాచ। 13-31-16x (6818) న శక్యమిహ శూద్రేణ లింగమాశ్రిత్య వర్తితుం। ఆస్యతాం యది తే బుద్ధిః శుశ్రూషానిరతో భవ॥ 13-31-16 (82052) శుశ్రూషయా పరాఁల్లోకానవాప్స్యసి న సంశయః॥ 13-31-17 (82053) భీష్మ ఉవాచ। 13-31-18x (6819) ఏవముక్తస్తు మునినా స శూద్రోఽచింతయన్నృప। కథమత్ర మయా కార్యం శ్రుద్ధా ధర్మపరా చ మే॥ 13-31-18 (82054) విజ్ఞాతమేవం భవతు కరిష్యే ప్రియమాత్మనః। గత్వాఽఽశ్రమపదాద్దూరముటజం కృతవాంస్తు సః॥ 13-31-19 (82055) తత్ర వేదీం చ భూమిం చ దేవతాయతనాని చ। నివేశ్య భరతశ్రేష్ఠ నియమస్థోఽభవన్మునిః॥ 13-31-20 (82056) అభిషేకాంశ్చ నియమాందేవతాయతనేషు చ। బలిం చ కృత్వా హుత్వా చ దేవతాం చాప్యపూజయత్॥ 13-31-21 (82057) సంకల్పనియమోపేతః ఫలాహారో జితేంద్రియః। నిత్యం సన్నిహితాభిస్తు ఓషధీభిః ఫలైస్తథా॥ 13-31-22 (82058) అతిథీన్పూజయామాస యథావత్సముపాగతాన్। ఏవం హి సుమహాన్కాలో వ్యత్యక్రామత తస్య వై॥ 13-31-23 (82059) అథాస్య మునిరాగచ్చత్సంగత్యా వై తమాశ్రమం। సంపూజ్య స్వాగతేనర్షిం విధివత్సమతోషయత్॥ 13-31-24 (82060) అనూకూలాః కథాః కృత్వా యథాగతమపృచ్ఛత। ఋషిః పరమతేజస్వీ ధర్మాత్మా సంశితవ్రతః॥ 13-31-25 (82061) ఏవం సుబహుశస్తస్య శూద్రస్య భరతర్షభ। సోఽగచ్ఛదాశ్రమమృషిః శూద్రం ద్రష్టుం నరర్షభః॥ 13-31-26 (82062) అథ తం తాపసం శూద్రః సోఽబ్రవీద్భరతర్షభ। పితృకార్యం కరిష్యామి తత్ర మేఽనుగ్రహం కురు॥ 13-31-27 (82063) బాఢమిత్యేవ తం విప్ర ఉవాచ భరతర్షభ। శుచిర్భూత్వా స శూద్రస్తు తస్యర్షేః పాద్యమానయత్॥ 13-31-28 (82064) అథ దర్భాశ్చ వన్యాంశ్చ ఓషధీర్భరతర్షభ। పవిత్రమాసనం చైవ బృసీం చి సముపానయత్॥ 13-31-29 (82065) అథ దక్షిణమావృత్య బృసీం చరమశైర్షికీం। కృతామన్యాయతో దృష్ట్వా తం శూద్రమృషిరబ్రవీత్॥ 13-31-30 (82066) కురుష్వైతాం పూర్వశీర్షాం భవాంశ్చోదఙ్ముఖః శుచిః। స చ తత్కృతవాఞ్శూద్రః సర్వం యదృషిరబ్రవీత్॥ 13-31-31 (82067) యథోపదిష్టం మేధావీ దర్భార్ఘాది యథాతథం। హవ్యకవ్యవిధిం కృత్స్నముక్తం తేన తపస్వినా॥ 13-31-32 (82068) ఋషిణా పితృకార్యేషు సదా ధర్మపథే స్థితః। పితృకార్యే కృతే చాపి విసృష్టః స జగామ హ॥ 13-31-33 (82069) అథ దీర్ఘస్య కాలస్య స తప్యఞ్శూద్రతాపసః। వనే పంచత్వమగమత్సుకృతేన చ తేన వై। అజాయత మహారాజ వంశే స చ మహాద్యుతిః॥ 13-31-34 (82070) తథైవ స ఋషిస్తాత కాలధర్మమవాప హ। పురోహితకులే విప్రః స జాతోఽస్య వశానుగః॥ 13-31-35 (82071) ఏవం తౌ తత్ర సంభూతావుభౌ శూద్రమునీ తదా। క్రమేణ వర్ధితౌ చాపి విద్యాసు కుశలావుభౌ॥ 13-31-36 (82072) అథర్వవేదే వేదే చ బభూవర్షిః సునిష్ఠితః। కల్పప్రయోగే చోత్పన్నే జ్యోతిషే చ పరం గతః। సాంఖ్యే చైవ పరా ప్రీతిస్తస్య చైవం వ్యవర్ధత॥ 13-31-37 (82073) పితర్యుపరతే చాపి కృతశౌచస్తు పార్థివః। అభిషిక్తః ప్రకృతిభీ రాజపుత్రః స పార్థివః॥ 13-31-38 (82074) అభిషిక్తేన స ఋషిరభిషిక్తః పురోహితః॥ 13-31-39 (82075) స తం పురోధాయ సుఖమవసద్భరతర్షభః। రాజ్యం శశాస ధర్మేణ ప్రజాశ్చ పరిపాలయన్॥ 13-31-40 (82076) పుణ్యాహవాచనే నిత్యం ధర్మకార్యేషు చాసకృత్। ఉత్స్మయన్ప్రాహసచ్చాపి దృష్ట్వా రాజా పురోహితం। ఏవం స బహుశో రాజన్పురోధసముపాహసత్॥ 13-31-41 (82077) లక్షయిత్వా పురోధాస్తు బహుశస్తం నరాధిపం। ఉత్స్మయంతం చ సతతం దృష్ట్వా తం మన్యుమానభూత్॥ 13-31-42 (82078) అథ శూన్యే పురోధాస్తు సహ రాజ్ఞా సమాగతః। కథాభిరనుకూలాభీ రాజానం చాభ్యోరచయత్॥ 13-31-43 (82079) తతోఽబ్రవీన్నరేంద్రం స పురోధా భరతర్షభ। వరమిచ్ఛాంయహం త్వేకం త్వయా దత్తం మహాద్యుతే॥ 13-31-44 (82080) రాజోవాచ। 13-31-45x (6820) వరాణాం తే శతం దద్యాం కిం బతైకం ద్విజోత్తమ। స్నేహాచ్చ బహుమానాచ్చ నాస్త్యదేయం హి మే తవ॥ 13-31-45 (82081) పురోహిత ఉవాచ। 13-31-46x (6821) ఏకం వై వరమిచ్ఛామి యది తుష్టిసి పార్థివ। ప్రతిజానీహి తావత్త్వం సత్యం యద్వద నానృతం॥ 13-31-46 (82082) భీష్మ ఉవాచి। 13-31-47x (6822) బాఢమిత్యేవ తం రాజా ప్రత్యువాచ యుధిష్ఠిర। యది జ్ఞాస్యామి వక్ష్యామి అజానన్న తు సంవదే॥ 13-31-47 (82083) పురోహిత ఉవాచ। 13-31-48x (6823) పుణ్యాహవాచనే నిత్యం ధర్మకృత్యేషు చాసకృత్। శాంతిహోమేషు చ సదా కిం త్వం హససి వీక్ష్య మాం॥ 13-31-48 (82084) సవ్రీడం వై భవతి హి మనో మే హసతా త్వయా। కామయా శాపితో రాజన్నాన్యథావక్తుమర్హసి॥ 13-31-49 (82085) భావ్యం హి కారణేనాత్ర న తే హాస్యమకారణం। కౌతూహలం మే సుభృశం తత్త్వేన కథమస్వ మే॥ 13-31-50 (82086) రాజోవాచ। 13-31-51x (6824) ఏవముక్తే త్వయా విప్ర యదవాచ్యం భవేదపి। అవశ్యమేవ వక్తవ్యం శృణుష్వైకమనా ద్విజ॥ 13-31-51 (82087) పూర్వదేహే యథా వృత్తం తన్నిబోధ ద్విజోత్తమ। జాతిం స్మరాంయహం బ్రహ్మన్నవధానేన మే శృణు॥ 13-31-52 (82088) శుద్రోఽహమభవం పూర్వం తపసే కృతనిశ్చయః। ఋషిరుగ్రతపాస్త్వం చ తదాఽభూర్ద్విజసత్తమ॥ 13-31-53 (82089) ప్రీయతా హి తదా బ్రహ్మన్మమానుగ్రహబుద్ధినా। పితృకార్యే త్వయా పూర్వముపదేశః కృతోఽనఘ॥ 13-31-54 (82090) వృస్యాం దర్భేషు హవ్యే చ కవ్యే చ మునిసత్తమ। ఏతేన కర్మదోషేణ పురోధాస్త్వమజాయథాః॥ 13-31-55 (82091) అహం రాజా చ విప్రేంద్ర పశ్య కాలస్య పర్యయం। మత్కృతస్యోపదేశస్య త్వయాఽవాప్తమిదం ఫలం॥ 13-31-56 (82092) ఏతస్మాత్కారణాద్బ్రహ్మన్ప్రహసే త్వాం ద్విజోత్తమ। న త్వాం పరిభవన్బ్రహ్మనప్రహసామి గురుర్భవాన్॥ 13-31-57 (82093) విపర్యయేణ మే మన్యుస్తేన సంతప్యతే మనః। జాతిం స్మరాంయహం తుభ్యమతస్త్వాం ప్రహసామి వై॥ 13-31-58 (82094) ఏవం తవోగ్రం హి తప ఉపదేశేన నాశితం। పురోహితత్వముత్సృజ్య యతస్వ త్వం పునర్భవే॥ 13-31-59 (82095) ఇతస్త్వమధమామన్యాం మా యోనిం ప్రాప్స్యసే ద్విజ। గృహ్యతాం ద్రవిణం విప్ర పూతాత్మా భవ సత్తమ॥ 13-31-60 (82096) భీష్మ ఉవాచ। 13-31-61x (6825) తతో విసృష్టో రాజ్ఞా తు విప్రో దానాన్యనేకశః। బ్రాహ్మణేభ్యో దదౌ విత్తం భూమిం గ్రామాంశ్చ సర్వశః॥ 13-31-61 (82097) కృచ్ఛ్రాణి చీర్త్వా చ తతో యథోక్తాని ద్విజోత్తమైః। తీర్థాని చాపి గత్వా వై దానాని వివిధాని చ॥ 13-31-62 (82098) దత్త్వా గాశ్చైవ విప్రేభ్యః పూతాత్మాఽభవదాత్మవాన్। తమేవ చాశ్రమం గత్వా చచార విపులం తపః॥ 13-31-63 (82099) తతః సిద్ధిం పరాం ప్రాప్తో బ్రాహ్మణో రాజసత్తమ। సంమతస్చాభవత్తేషామాశ్రమే తన్నివాసినాం॥ 13-31-64 (82100) ఏవం ప్రాప్తో మహత్కృచ్ఛ్రమృషిః సన్నృపసత్తమ। బ్రాహ్మణేన న వక్తవ్యం తస్మాద్వర్ణావరే జనే॥ 13-31-65 (82101) `వర్జయేదుపదేశం చ సదైవ బ్రాహ్మణో నృప। ఉపదేశం హి కుర్వాణో ద్విజః కృచ్ఛ్రమవాప్నుయాత్॥ 13-31-66 (82102) నేషితవ్యం సదా వాచా ద్విజేన నృపసత్తమ। న చ ప్రవక్తవ్యమిహ కించిద్వర్ణావరే నరే॥' 13-31-67 (82103) బ్రాహ్మణాః క్షత్రియా వైశ్యాస్త్రయో వర్ణా ద్విజాతయః। ఏతేషు కథయన్రాజన్బ్రాహ్మణో న ప్రదుష్యతి॥ 13-31-68 (82104) తస్మాత్సద్భిర్న వక్తవ్యం కస్యచిత్కించిదగ్రతః। సూక్ష్మా గతిర్హి ధర్మస్య దుర్జ్ఞేయా హ్యకృతాత్మభిః॥ 13-31-69 (82105) తస్మాన్మౌనేన మునయో దీక్షాం కుర్వంతి చాదృతాః। దురుక్తస్య భయాద్రాజన్నాభాషంతే చ కించన॥ 13-31-70 (82106) ధార్మికా గుణసంపన్నాః సత్యార్జవసమన్వితాః। దురుక్తవాచాభిహితైః ప్రాప్నువంతీహ దుష్కృతం॥ 13-31-71 (82107) ఉపదేశో న కర్తవ్యో హ్యజ్ఞాత్వా యస్యకస్య చిత్। ఉపదేశాద్ధి తత్పాపం బ్రాహ్మణః సమవాప్నుయాత్॥ 13-31-72 (82108) విమృశ్య తస్మాత్ప్రాజ్ఞేన వక్తవ్యం ధర్మమిచ్ఛతా। సత్యానృతేన హి కృత ఉపదేశో హినస్తి హి॥ 13-31-73 (82109) వక్తవ్యమిహ పృష్టేన వినిశ్చయవిపర్యయం। స చోపదేశః కర్తవ్యో యేన ధర్మమవాప్నుయాత్॥ 13-31-74 (82110) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతముపదేశకృతే మయా। మహాన్క్లేశో హి భవతి తస్మాన్నోపదిశేదిహ॥ ॥ 13-31-75 (82111) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకవింశోఽధ్యాయః॥ 31 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-31-1 మిత్రముపకారమపేక్ష్యోపకర్తా। సుహృదుపకారమనపేక్ష్యోపకర్తా। లోభాత్ కృపయా వేత్యర్థః॥ 7-31-4 ఉపాధ్యాయస్యోపదేశకర్తుః॥ 7-31-6 దురుక్తం దుఃఖస్థం నీచం ప్రతి ఉక్తం వచనం॥ 7-31-8 వ్రతిభిర్బ్రహ్మచారిభిః। తాపసైర్వానప్రస్థైః॥ 7-31-10 యతిభిః సంన్యాసిభిః॥ 7-31-11 దయాన్వితః సర్వభూతాభయదానేన ప్రవ్రజ్యాం కృతవానిత్యర్థః॥ 7-31-12 దీక్షాం నియమం॥ 7-31-13 ప్రవ్రాజయితుం విధివత్ స్వోచితం కర్మ త్యాజయితుం॥ 7-31-14 ప్రవ్రజాయితుం విధివత్ స్వోచితం కర్మ త్యాజయితుం॥ 7-31-16 లింగం సంన్యాసిచిహ్నం॥ 7-31-19 ఆత్మనః ప్రియం విక్షేపకస్య శుశ్రూషాఖ్యస్య స్వధర్మస్య త్యాగం। లింగధారణానధికారేఽపి త్యాగమాత్రే సర్వస్యాధికారాత్। ఉటజం పర్ణసాలాం॥ 7-31-20 వేదీం పూజార్థం। భూమిం శయనాద్యర్థం॥ 7-31-21 అభిషేకాన్ త్రిసంధ్యం స్రానాని॥ 7-31-22 సంకల్పస్య నియమో నిగ్రహః। చిత్తవృత్తినిరోధ ఇతి యావత్। తేన ఉపేతః॥ 7-31-30 బృసీం చరమశైర్షికీం ఆసనకూర్చం పశ్చిమాగ్రం॥ 7-31-37 వేదే ఋగ్వేదాదిత్రయే। కల్పప్రయోగే సూత్రోక్తయజ్ఞప్రయోగే॥ 7-31-43 మత్కృతస్య మహ్యం కృతస్య॥ 7-31-58 విపర్యయేణ వైపరీత్యేన మన్యుర్దైన్యం॥ 7-31-59 భవే భవనిమిత్తం॥ 7-31-63 సత్యానృతేన వాణిజ్యేన ధనలోభేనేత్యర్థః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కీదృశే పురుషే తాత స్త్రీషు భరతర్షభ। భీష్మ ఉవాచ। 13-32-2x (6826) అత్ర తే వర్ణయిష్యామి యథావృత్తం యథాశ్రుతం। రుక్మిణీ దేవకీపుత్రసన్నిధౌ పర్యపృచ్ఛత॥ 13-32-2 (82113) నారాయణస్యాంకగతాం జ్వలంతీం దృష్ట్వా శ్రియం పద్మసమానవక్త్రాం। 13-32-3 (82114) కౌతూహలాద్విస్మితచారునేత్రా పప్రచ్ఛ మాతా మకరధ్వజస్యష॥ 13-32-4 (82115) కానీహ భూతాన్యుపసేవసే త్వం సంతిష్ఠసే కాని చ సేవసే త్వం। తాని త్రిలోకేశ్వరభూతకాంతే తత్త్వేన మే బ్రూహి మహర్షికన్యే॥ 13-32-4 (82116) ఏవం తదా శ్రీరాభిభాష్యమాణా దేవ్యా సమక్షం గరుడధ్వజస్య। ఉవాచ వాక్యం మధురాభిధానం మనోహరం చంద్రముఖీ ప్రసన్నా॥ 13-32-5 (82117) శ్రీరువాచ। 13-32-6x (6827) వసామి నిత్యం సుభగే ప్రగల్భే దక్షే నరే కర్మణి వర్తమానే। అక్రోధనే దేవపరే కృతజ్ఞే జితేంద్రియే నిత్యముదీర్ణసత్వే॥ 13-32-6 (82118) నాకర్మశీలే పురుషే వసామి న నాస్తికే సాంకరికే కృతఘ్నే। న భిన్నవృత్తే న నృశంసవృత్తే న చావినీతే న గురుష్వసూయకే॥ 13-32-7 (82119) యే చాల్పతేజోబలసత్త్వమానాః క్లిశ్యంతి కుప్యంతి చ యత్రతత్ర। న చైవ తిష్ఠామి తథావిధేషు నరేషు సంగుప్తమనోరథేషు॥ 13-32-8 (82120) యశ్చాత్మని ప్రార్థయతే న కించి- ద్యశ్చ స్వభావోపహతాంతరాత్మా। ద్యశ్చ స్వభావోపహతాంతరాత్మా। నరేషు నాహం నివసామి స్ంయక్॥ 13-32-9 (82121) వసామి ధర్మశీలేషు ధర్మజ్ఞేషు మహాత్మసు। వృద్ధసేవిషు దాంతేషు సత్వజ్ఞేషు మహాత్మసు॥ 13-32-10 (82122) అవంధ్యకాలేషు సదా దానశౌచరతషు చ। బ్రహ్మచర్యతపోజ్ఞానగోద్విజాతిప్రియేషు చ॥ 13-32-11 (82123) స్త్రీషు కాంతాసు శాంతాసు దేవద్విజపరాసు చ। విశుద్ధగృహభాండాసు గోధాన్యాభిరతాసు చ॥ 13-32-12 (82124) స్వధర్మశీలేషు చ ధర్మవిత్సు వృద్ధోపసేవానిరతే చ దాంతే। కృతాత్మని క్షాంతిపరే సమర్థే క్షాంతాసు దాంతాసు తథాఽబలాసు। సత్యస్వభావార్జవసంయుతాసు వసాగి దేవద్విజపూజికాసు॥ 13-32-13 (82125) ప్రకీర్ణభాండామనవేక్ష్యకారిణీం సదా చ భర్తుః ప్రతికూలవాదినీం। 13-32-14 (82126) లోలామదక్షామవలేపినీం చ వ్యపేతశౌచాం కలహప్రియాం చ। నిద్రాభిభూతాం సతతం శయానా- మేవంవిధాం స్త్రీం పరివర్జయామి॥ 13-32-15 (82127) సత్యాసు నిత్యం ప్రియదర్శనాసు సౌభాగ్యయుక్తాసు గుణాన్వితాసు। వసామి నారీషు పతివ్రతాసు కల్యాణశీలాసు విభూషితాసు॥ 13-32-16 (82128) యానేషు కన్యాసు విభూషణేషు యజ్ఞేషు మేఘేషు చ వృష్టిమత్సు। వసామి ఫుల్లాసు చ పద్మినీషు నక్షత్రవీథీషు చ శారదీషు॥ 13-32-17 (82129) గజేషు గోష్ఠేషు తథాఽఽసనేషు సరఃసు ఫుల్లోత్పలపంకజేషు। నదీషు హంసస్వననాదితాసు క్రౌంచావఘుష్టస్వరశోభితాసు॥ 13-32-18 (82130) వికీర్ణకూలద్రుమరాజితాసు తపస్విసిద్ధద్విజసేవితాసు। వసామి నిత్యం సుబహూదకాసు సింహైర్గజైశ్చాకులితోదకాసు॥ 13-32-19 (82131) మత్తే గజే గోవృషభే నరేంద్రే సింహాసనే సత్పురుషేషు నిత్యం॥ 13-32-20 (82132) యస్మించనో హవ్యభుజం జుహోతి గోబ్రాహ్మణం చార్చతి దేవతాశ్చ కాలే చ పుష్పైర్బలయః క్రియంతే తస్మిన్గృహే నిత్యముపైమి వాసం॥ 13-32-21 (82133) స్వాధ్యాయనిత్యేషు సదా ద్విజేషు క్షత్రే చ ధర్మాభిరతే సదైవ। వైశ్యే చ కృష్యాభిరతే వసామి శూద్రే చ శుశ్రూషణనిత్యయుక్తే॥ 13-32-22 (82134) నారాయణే త్వేకమనా వసామి సర్వేణ భావేన శరీరభూతా। తస్మిన్హి ధర్మః సుమహాన్నివిష్టో బ్రహ్మిణ్యతా చాత్ర తథా ప్రియత్వం॥ 13-32-23 (82135) నాహం శరీరేణ వసామి దేవి నైవం మయా శక్యమిహాభిధాతుం। భావేన యస్మిన్నివసామి పుంసి స వర్ధతే ధర్మయశోర్థకామైః॥ ॥ 13-32-24 (82136) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వాత్రింశోఽధ్యాయః॥ 32 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-32-2 పర్యపృచ్ఛత శ్రియమిత్యపకృష్యతే॥ 7-32-4 ఉపసేవసే గజతురగాదిరూపేణ। సంతిష్ఠసే శౌర్యాదిరూపేణ పురుషే వససి॥ 7-32-5 దేవ్యా రుక్మిణ్యా॥ 7-32-6 ప్రగల్భే వాగ్మిని। దక్షే అనరుసే। వసామి సత్త్వే ఇతి ట.థ.ధ.పాఠః॥ 7-32-8 తేజః శౌర్యం। సత్వం బుద్ధిః। యత్ర తత్ర విశిష్టపురుషే। సంగుప్తమనోరథేషు అన్యత్ ఘ్యాయంత్యన్యద్దర్శయంతి తాదృశేషు॥ 7-32-23 భావేన ఆదరేణ శరీరభూతా శరీరవతీ॥ 7-32-24 నారాయణాదన్యత్ర ధర్మాదివృద్ధిరూపేణైవ వసామి న శరీరేణేత్యర్థః॥ 7-32-32 ద్వాత్రింశోఽధ్యాయః॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ప్రాయశ్చిత్తం కృతఘ్నానాం ప్రతిబ్రూహి పితామహ। మాతౄః పితౄన్గురుంశ్చైవ యేఽవమన్యంతి మోహితాః॥ 13-33-1 (82137) యే చాప్యంతే పరే తాత కృతఘ్నా నిరపత్రపాః। తేషాం గతిం మహాబాహో శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్వతః॥ 13-33-2 (82138) భీష్మ ఉవాచ। 13-33-3x (6828) కృతఘ్నానాం గతిస్తాత నరకే శాశ్వతీః సమాః। మాతాపితృగురూణాం చ యే న తిష్ఠంతి శాసనే। క్రిమికీటపిపీలేషు జాయంతే స్థావరేషు చ॥ 13-33-3 (82139) దుర్లభో హి పునస్తేషాం మానుష్యే పునరుద్భవః। అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం॥ 13-33-4 (82140) వత్సనాభో మహాప్రాజ్ఞో మహర్షిః సంశితవ్రతః। వల్మీకభూతో బ్రహ్మర్షిస్తప్యతే సుమహత్తపః॥ 13-33-5 (82141) తస్మింశ్చ తప్యతి తపో వాసవో భరతర్షభ। వవర్ష సముహద్వర్షం సవిద్యుత్స్తనయిత్నుమాన్॥ 13-33-6 (82142) తత్ర సప్తాహవర్షం తు ముముచే పాకశాసనః। నిమీలితాక్షస్తద్వర్షం ప్రత్యగృహ్యత వై ద్విజః॥ 13-33-7 (82143) తస్మిన్పతతి వర్షే తు శీతవాతసమన్వితే। విశీర్ణధ్వస్తశిఖరో వల్మీకోఽశనితాడితః॥ 13-33-8 (82144) తాడ్యమానే తతస్తస్మిన్వత్సనాభే మహాత్మని। కారుణ్యాత్తస్య ధర్మః స్వమానృశంస్యమథాకరోత్॥ 13-33-9 (82145) చింతయానస్య బ్రహ్మర్షి తపంతమతిధార్మికం। అనురూపా మతిః క్షిప్రముపజాతా స్వభావజా॥ 13-33-10 (82146) స్వం రూపం మాహిషం కృత్వా ********* మనోహరం। రక్షార్థం వత్సనామస్య చతుష్పాదుపరిస్థితః॥ 13-33-11 (82147) యదా త్వపగతం వర్షం వృష్టివాతసమన్వితం। తతో మహిషరుపేణ ధర్మో ధర్మభృతాంవర। శనైర్వల్మీకముత్సృజ్య ప్రాద్రవద్భరతర్షభ॥ 13-33-12 (82148) స్థితేఽస్మిన్వృష్టిసంపాతే వీక్షతే స్మ మహాతపాః। దిశశ్చ విపులాస్తత్ర గిరీణాం శిఖరాణి చ॥ 13-33-13 (82149) దృష్ట్వా చ పృథివీం సర్వాం సలిలేన పరిప్లుతాం। జలాశయాన్స తాందృష్ట్వా విప్రః ప్రముదితోఽభవత్॥ 13-33-14 (82150) అచింతయద్విస్మితశ్చి విప్రః ప్రముదితోఽభవత్॥ అచింతయద్విస్తితశ్చ వర్షాత్కేనాభిరక్షితః। తతోఽపశ్యత్స మహిషమవస్థితమదూరతః॥ 13-33-15 (82151) తిర్యగ్యోనావపి కథం దృశ్యతే ధర్మవత్సలః॥ 13-33-16 (82152) అతో ను భద్రమహిషః శిలాపట్టమవస్థితః। పీవరశ్చైవ బల్యశ్చ బహుమాంసో భవేదయం॥ 13-33-17 (82153) తస్య బుద్ధిరియం జాతా ధర్మసంసక్తజా మునేః। కృతఘ్నా నరకం యాంతి యే చ విశ్వస్తఘాతినః॥ 13-33-18 (82154) నిష్కృతిం నైవ పశ్యామి కృతఘ్నానాం కథంచన। క్రతే ప్రాణిపరిత్యాగాద్ధర్మజ్ఞానాం వచో యథా॥ 13-33-19 (82155) అకృత్వా భరణం పిత్రోరదత్త్వా గురుదక్షిణాం। కృతఘ్నతాం చ సంప్రాప్య మరణాంతా చ నిష్కృతిః॥ 13-33-20 (82156) ఆకాంక్షాయాముపేక్షాయాం చోపపాతకముత్తమం। తస్మాత్ప్రాణాన్పరిత్యక్ష్యే ప్రాయశ్చిత్తార్థమిత్యుత॥ 13-33-21 (82157) స మేరుశిఖరం గత్వా నిస్యంకేనాంతరాత్మనా। ప్రాయశ్చిత్తం కర్తుకామః శరీరం త్యక్తుముద్యతః। నిగృహీతశ్చ ధర్మాత్మా హస్తే ధర్మేణ ధర్మవిత్॥ 13-33-22 (82158) ధర్మి ఉవాచ। 13-33-23x (6829) వత్సనాభ మహాప్రాజ్ఞ బహువర్షశతాయుష। పరితుష్టోస్మి త్యాగేన నిస్సంగేన తథాఽఽత్మనః॥ 13-33-23 (82159) ఏవం ధర్మభృతః సర్వే విమృశంతి కృతాకృతం। న కశ్చిద్వత్సనాభస్య యస్య నోపహతం మనః॥ 13-33-24 (82160) యశ్చానవద్యశ్చరతి శక్తో ధర్మం చ సర్వశః। నివర్తస్వ మహాప్రాజ్ఞ్ పూతాత్మా హ్యసి శాశ్వతః'॥ ॥ 13-33-25 (82161) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రయస్త్రింశోఽధ్యాయః॥ 33 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-33-17 బల్యః బలికర్మార్హః। పీవరశ్చైవ వధ్యశ్వేతి పాఠాంతరం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। స్త్రీపుంసయోః సంప్రయోగే స్పర్శః కస్యాధికో భవేత్। ఏతస్మిన్సంశయే రాజన్యథావద్వక్తుమర్హసి॥ 13-34-1 (82162) భీష్మ ఉవాచ। 13-34-2x (6830) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। భంగాస్వనేన శక్రస్య యథా వైరమభూత్పురా॥ 13-34-2 (82163) పురా భంగాస్వనో నామ రాజర్షిరతిధార్మికః। అపుత్రః పురుషవ్యాఘ్ర పుత్రార్థం యజ్ఞమాహరత్॥ 13-34-3 (82164) అగ్నిష్టుతం స రాజర్షిరింద్రద్విష్టం మహాబలః। ప్రాయశ్చిత్తేషు మర్త్యానాం పుత్రకామేషు చేష్యతే॥ 13-34-4 (82165) ఇంద్రో జ్ఞాత్వా తు తం యజ్ఞం మహాభాగః సురేశ్వరః। అంతరం తస్య రాజర్షేరన్విచ్ఛన్నియతాత్మనః। న చైవాస్యాంతరం రాజన్స దదర్శ మహాత్మనః॥ 13-34-5 (82166) కస్య చిత్త్వథ కాలస్య మృగయాం గతవాన్నృపః। ఇదమంతరమిత్యేవ శక్రో నృపమమోహయత్॥ 13-34-6 (82167) ఏకాశ్వేన చ రాజర్షిర్భ్రాంత ఇంద్రేణ మోహితః। న దిశోఽవిందత నృపః క్షుత్పిపాసార్దితస్తదా॥ 13-34-7 (82168) ఇతశ్చేతశ్చ ధావన్వై శ్రమతృష్ణార్దితో నృప। సరోఽపశ్యత్సురుచిరం పూర్ణం పరమవారిణా॥ 13-34-8 (82169) సోఽవగాహ్య సరస్తాత పాయయామాస వాజినం॥ 13-34-9 (82170) అథ పీతోదకం సోఽశ్వం వృక్షే బద్ధ్వా నృపోత్తమః। అవగాహ్య తతః స్నాతస్తత్ర స్త్రీత్వమవాప్తవాన్॥ 13-34-10 (82171) ఆత్మానం స్త్రీకృతం దృష్ట్వా వ్రీడితో నృపసత్తమః। చింతానుగతసర్వాత్మా వ్యాకులేంద్రియచేతనః॥ 13-34-11 (82172) ఆరోహిష్యే కథం త్వశ్వం కథం యాస్యామి వై పురం। ఇష్టేనాగ్నిష్టుతా చాపి పుత్రాణాం శతమౌరసం॥ 13-34-12 (82173) జాతం మహాబలానాం మే తాన్ప్రవక్ష్యామి కిన్నవహం। దారేషు చాత్మకీయేషు పౌరజానపదేషు చ॥ 13-34-13 (82174) మృదుత్వం చ తనుత్వం చ పరాధీనత్వమేవ చ। `హాసభావాది లావణ్యం స్త్రీగుణాద్వా కుతూహలం।' స్త్రీగుణా ఋషిభిః ప్రోక్తా ధర్మతత్త్వార్థదర్శిభిః॥ 13-34-14 (82175) వ్యాయామః కర్కశత్వం చ వీర్యం చ పురుషే గుణాః॥ 13-34-15 (82176) పౌరుషం విప్రనష్టం స్త్రీత్వం కేనాపి మేఽభవత్। స్త్రీభావాత్పునరశ్వం తం కథమారోఢుముత్సహే॥ 13-34-16 (82177) మహతా త్వథ ఖేదేన ఆరుహ్యాశ్వం నరాధిపః। పునరాయాత్పురం తాత స్త్రీభూతో నృపసత్తమః। 13-34-17 (82178) పుత్రా దారాశ్చ భృత్యాశ్చ పౌరజానపదాశ్చ తే। కిన్న్విదం త్వితి విజ్ఞాయ విస్మయం పరమం గతాః॥ 13-34-18 (82179) అథోవాచ స రాజర్షిః స్త్రీభూతో వదతాంవరః। మృగయామస్మి నిర్యాతో బలైః పరివృతో దృఢం। ఉద్భాంతః ప్రావిశం ఘోరామటవీం దైవమోహితః॥ 13-34-19 (82180) అటవ్యాం చ సుఘోంరాయాం తృష్ణార్తో నష్టచేతనః। సరః సురుచిరప్రఖ్యమపశ్యం పక్షిభిర్వృతం॥ 13-34-20 (82181) తత్రావగాఢః స్త్రీభూతో వ్యక్తం దైవాన్న సంశయః। `అతృప్త ఏవ పుత్రాణాం దారాణాం చ ధనస్య చ॥' 13-34-21 (82182) నామగోత్రాణి చాభావ్య దారాణాం మంత్రిణాం తథా। ఆహ పుత్రాంస్తతః సోఽథ స్త్రీభూతః పార్తివోత్తమః। సంప్రీత్యా భుజ్యతాంరాజ్యం వనం యాస్యామి పుత్రకాః॥ 13-34-22 (82183) స పుత్రాణాం శతం రాజా అభిషిచ్య వనం గతః। గత్వా చైవాశ్రమం సా తు తాపసం ప్రత్యపద్యత॥ 13-34-23 (82184) తాపసేనాస్య పుత్రాణామాశ్రమేష్వభవచ్ఛతం। అథ సాఽఽదాయ తాన్సర్వాన్పూర్వపుత్రానభాషత॥ 13-34-24 (82185) పురుషత్వే సుతా యూయం స్త్రీత్వే చేమే శతం సుతాః। ఏకత్ర భుజ్యతాం రాజ్యం భ్రాతృభావేన పుత్రకాః॥ 13-34-25 (82186) సహితా భ్రాతరస్తేఽథ రాజ్యం బుభుజిరే తదా॥ 13-34-26 (82187) తాందృష్ట్వా భాతృభావేన భుంజానాన్రాజ్యముత్తమం। చింతయామాస దేవేంద్రో మన్యునాఽథ పరిప్లుతః। ఉపకారోఽస్య రాజర్షేః కృతో నాపకృతం మయా॥ 13-34-27 (82188) తతో బ్రాహ్మణరుపేణ దేవరాజః శతక్రతుః। భేదయామాస తాన్గత్వా నగరం వై నృపాత్మజాన్॥ 13-34-28 (82189) భ్రాతృణాం నాస్తి సౌభ్రాత్రం యేఽప్యేకస్య పితః సుతాః। కశ్యపస్య సురాశ్చైవ అసురాశ్వ సుతాస్తథా। 13-34-29 (82190) రాజ్యహేతోర్వివదితాః కశ్యపస్య సురాసురాః॥ యూయం భంగాస్వనాపత్యాస్తాపసస్యేతరే సుతాః। 13-34-30 (82191) యుష్మాకం భేదితాస్తే తు యుద్ధేఽన్యోన్యమపాతయన్। తచ్ఛ్రుత్వా తాపసీ చాపి సంతప్తా ప్రరురోద హ॥ 13-34-31 (82192) బ్రాహ్మణచ్ఛద్మనాఽభ్యేత్య తామింద్రోఽథాన్వపృచ్ఛత। కేన దుఃఖేన సంతప్తా రోదిషి త్వం వరాననే॥ 13-34-32 (82193) బ్రాహ్ంణం తం తతో దృష్ట్వా సా స్త్రీ కరణమబ్రవీత్। పుత్రాణాం ద్వే శతే బ్రహ్మన్కాలేన వినిపాతితే॥ 13-34-33 (82194) అహం రాజాఽభవ విప్ర తత్ర పూర్వం శతం మమ। సముత్పన్నం సురూపాణాం పుత్రాణాం బ్రాహ్మణోత్తమ॥ 13-34-34 (82195) కదాచిన్మృగయాం యాత ఉద్ధాంతో గహనే వనే। అవగాఢశ్చ సరసి స్త్రీభూతో బ్రాహ్మణోత్తమ॥ 13-34-35 (82196) పుత్రాన్రాజ్యే ప్రతిష్ఠాప్య వనమస్మి తతో గతః॥ 13-34-36 (82197) స్త్రియాశ్చ మే పుత్రశతం తాపసేన మహాత్మనా। ఆశ్రమే జనితం బ్రహ్మన్నీతం తన్నగరం మయా॥ 13-34-37 (82198) తేషాం చ వైరముత్పన్నం కాలయోగేన వై ద్విజ। ఏతచ్ఛోచాంయహం బ్రహ్మందైవేన సమభిప్లుతా॥ 13-34-38 (82199) ఇంద్రస్తాం దుఃశితాం దృష్ట్వా అబ్రవీత్పరుషం వచః॥ 13-34-39 (82200) పురా సుదుఃసహం భద్రే మమ దుఃఖం త్వయా కృతం। ఇంద్రద్విష్టేన యజతా మామనాహూయ ధిష్ఠితం। ఇంద్రోఽహమస్మి దుర్బుద్ధే వైరం తే పాతితం మయా॥ 13-34-40 (82201) ఇంద్రం దృష్ట్వా తు రాజర్షిః పాదయోః శిరసా గతః। ప్రసీద త్రిదశశ్రేష్ఠ పుత్రకామేన స క్రతుః। ఇష్టస్త్రిదశశార్దూల తత్ర మే క్షంతుమర్హసి॥ 13-34-41 (82202) ప్రణిపాతేన తస్యేంద్రః పరితుష్టో వరం దదౌ॥ 13-34-42 (82203) పుత్రాస్తే కతమే రాజంజీవంత్వేతత్ప్రచక్ష్వ మే। స్త్రీభూతస్య హి యే జాతాః పురుషస్యాథ యేఽభవన్॥ 13-34-43 (82204) తాపసీ తు తతః శక్రమువాచ ప్రయతాంజలిః। స్త్రీభూతస్య హి యే పుత్రాస్తే మే జీవంతు వాసవ॥ 13-34-44 (82205) ఇంద్రస్తు విస్మితో దృష్ట్వా స్త్రియం పప్రచ్ఛ తాం పునః। పురుషోత్పాదితా యే తే కథం ద్వేష్యాః సుతాస్తవ॥ 13-34-45 (82206) స్త్రీభూతస్య హి యే జాతాః స్నేహస్తేభ్యోఽధికః కథం। కారణం శ్రోతుమిచ్ఛామి తన్మే వక్తుమిహార్హసి ॥ 13-34-46 (82207) స్త్ర్యువాచ। 13-34-47x (6831) స్త్రియాస్త్వభ్యధికః స్నేహో న తతా పురుషస్య వై। తస్మాత్తే శక్ర జీవంతు యే జాతాః స్త్రీకృతస్య వై॥ 13-34-47 (82208) భీష్మ ఉవాచ। 13-34-48x (6832) ఏవముక్తస్తతస్త్వింద్రః ప్రీతో వాక్యమువాచ హ। సర్వ ఏవేహ జీవంతు పుత్రాస్తే సత్యవాదిని॥ 13-34-48 (82209) వరం చ వృణు రాజేంద్ర యం త్వమిచ్ఛసి సువ్రత। పురుషత్వమథ స్త్రీత్వం మత్తో యదభికాంక్షసే॥ 13-34-49 (82210) స్త్ర్యువాచ। 13-34-50x (6833) స్త్రీత్వమేవ వృణే శక్ర పుంస్త్వం నేచ్ఛామి వాసవ। ఏవముక్తస్తు దేవేంద్రస్తాం స్త్రియం ప్రత్యువాచ హ॥ 13-34-50 (82211) పురుషత్వం కథం త్యక్త్వా స్త్రీత్వం రోచయసే విభో। ఏవముక్తః ప్రత్యువాచ స్త్రీభూతో రాజసత్తమః॥ 13-34-51 (82212) స్త్రియాః పురుషసంయోగే ప్రీతిరభ్యధికా సదా। ఏతస్మాత్కారణాచ్ఛక్ర స్త్రీత్వమేవ వృణోంయహం॥ 13-34-52 (82213) రమాభి చాధికం స్త్రీత్వే సత్యం వై దేవసత్తమ। స్త్రీభావేన హి తుష్యామి గంయతాం త్రిదశాధిప॥ 13-34-53 (82214) ఏవమస్త్వితి చోక్త్వా తామాపృచ్ఛ్య త్రిదివం గతః। ఏవం స్త్రియా మహారాజ అధికా ప్రీతిరుచ్యతే॥ ॥ 13-34-54 (82215) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుస్త్రింశోఽధ్యాయః॥ 34 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-34-1 స్పర్శః వైషయికం సుఖం॥ 7-34-4 తత్ర హ్యగ్నిదేవ స్తూయతే। సచ పుత్రప్రదః క్రతుః సచేంద్రద్విష్టస్తత్రేంద్రస్య ప్రాధాన్యాభావాత్॥ 7-34-5 యజ్ఞం కృతమితి శేషః॥ 7-34-14 మృదుత్వాదయః స్త్రీగుణా ఆగతాః॥ 7-34-15 కర్కశత్వాదయః పురుషగుణాః నష్టాః॥ 7-34-23 ప్రత్యపద్యత భర్తృత్వేన స్వీకృతవతీ॥ 7-34-27 స్త్రీత్వదానేన ద్విగుణితపుత్రప్రాప్తిరూప ఉపకారఏవ జాతో న స్త్రీత్వకృతోఽపకార ఇత్యర్థః॥ 7-34-40 ఇందద్విష్టేన అప్రిష్టుతా యజ్ఞేన। ధిష్ఠితమధిష్ఠితం। క్రతూనితి శేషః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కిం కర్తవ్యం మనుష్యేణ లోకయాత్రాహితార్థినా। కథం వై లోకయాత్రాం తు కింశీలశ్చ సమాచరేత్॥ 13-35-1 (82216) భీష్మ ఉవాచ। 13-35-2x (6834) `దేవే నారాయణే భక్తిః శంకరే సాధుపూజయా। ధ్యానేనాథ జపః కార్యః స్వధర్మైః శుచిచేతసా॥' 13-35-2 (82217) కాయేన త్రివిధం కర్మ వాచా చాపి చతుర్విధం। మనసా త్రివిధం చైవ దశ కర్మపథాంస్త్యజేత్॥ 13-35-3 (82218) ప్రాణాతిపాతః స్తైన్యం చ పరదారాభిమర్శనం। త్రీణి పాపాని కాయేన సర్వతః పరివర్జయేత్॥ 13-35-4 (82219) అసత్ప్రలాపం పారుష్యం పైశున్యమనృతం తథా। చత్వారి వాచా రాజేంద్ర న జల్పేన్నానుచింతయేత్॥ 13-35-5 (82220) అనభిధ్యా పరఖేషు సర్వసత్వేషు సౌహృదం। కర్మణాం ఫలమస్తీతి త్రివిధం మనసా చరేత్॥ 13-35-6 (82221) తస్మాద్వాక్వాయమనసా నాచరేదశుభం నరః। శుభాన్యేవాచరఁల్లోకే భక్తో నారాయణస్య హి। తస్యైవ తు పదం సూక్ష్మం ప్రసాదాదశ్నుయాత్పరం॥' ॥ 13-35-7 (82222) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచత్రింశోఽధ్యాయః॥ 35 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-35-1 లోకయాత్రాం లోకద్వయశ్రేయఃసాధనం॥ 7-35-3 సుభం కర్మఫలం చరేదితి ధ.పాఠః॥ 7-35-4 ప్రాణాతిపాతో హింసా॥ 7-35-5 పారుష్యం నిష్ఠురభాషణం। పైశున్యం రాజద్వారాదౌ పరదోషసూచనం। అనతం మిథ్యావాదః మనసాప్యేవం వదిష్యామితి నానుచింతయేత్॥ 7-35-6 అనభిధ్యేతి శ్లోకేన పరద్రవ్యేష్వభిధ్యానం పరస్యానిష్టచింతనం వేదబాదేషు నాస్తిక్యమితి త్రీణి త్యాజ్యాని లక్షయేత్। త్యజేదిత్యుపక్రమాత్॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। చిత్తం మే దూయతే తాత లోకే పరమవిందతః॥ 13-36-1 (82223) అశాశ్వతమిదం సర్వం జగత్స్థావరజంగమం। క్రతే నారాయణం పుణ్యం ప్రతిభాతి పితామహ॥ 13-36-2 (82224) నారాయణో హి విశ్వాత్మా పురుషః పుష్కరేక్షణః। తస్యాస్య దేవకీసూనోః శ్రుతం కృత్స్నం త్వయాఽనఘ॥ 13-36-3 (82225) భీష్మ ఉవాచ। 13-36-4x (6835) యుధిష్ఠిర మహాప్రాజ్ఞ మయా దృష్టం చ సంగరే॥ 13-36-4 (82226) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-36-5x (6836) త్వత్త ఏవ తు రాజేంద్ర రాజధర్మాశ్చ పుష్కలాః। శ్రుతం పురాణమఖిలం నారదేన నివేదితం। గుహ్యం నారాయణాఖ్యానం త్రివిధక్లేశనాశనం॥ 13-36-5 (82227) ఏకాంతిధర్మనియమాః సమాసవ్యాసకల్పితాః। కథితా వై మహాభాగ త్వయా వై మదనుగ్రహాత్॥ 13-36-6 (82228) లోకరక్షణకర్తృత్వం తస్యైవ హరిమేధసః। ఆతిథేయవిధిశ్చైవ తపాంసి నియమాశ్చ యే॥ 13-36-7 (82229) వేదవాదప్రసిద్ధాశ్చ వాజపేయాదయో మఖాః। యజ్ఞా ద్రవిణనిష్పాద్యా అగ్నిహోత్రానుపాలితాః॥ 13-36-8 (82230) జపయజ్ఞాశ్చ వివిధా బ్రాహ్మణానాం తపస్వినాం। ఏకాదశవిధాః ప్రోక్తా హవిర్యజ్ఞా ద్విజాతినాం॥ 13-36-9 (82231) తేషాం ఫలవిశేషాశ్చ ఉంఛధర్మాస్తథైవ చ। అహన్యహని యే ప్రోక్తా మహాయజ్ఞా ద్విజాతినాం॥ 13-36-10 (82232) వేదశ్రవణధర్మాశ్చ బ్రహ్మయజ్ఞఫలం తథా। వేదవ్రతవిధానం చ నియమాశ్చైవ వైదికాః॥ 13-36-11 (82233) స్వాహా స్వధా ప్రణీతే చ ఇష్టాపూర్తఫలం తథా। ఉత్తరోత్తరసేవాయామాశ్రమాణాం చ యత్ఫలం॥ 13-36-12 (82234) ప్రత్యేకశశ్చ నిష్ఠాయామాశ్రమాణాం మహామతే। మాసపక్షోపవాసానాం సంయగుక్తఫలం చ యత్॥ 13-36-13 (82235) అనాశితానాం యే లోకా యే చ పంచతపా నరాః। వీరాధ్వానం ప్రపన్నానాం యా గతిశ్చాగ్నిహోత్రిణాం॥ 13-36-14 (82236) గ్రీష్మే పంచతపానాం చ శిశిరే జలచారిణాం। వర్షే స్థండిలశాయీనాం ఫలం యత్పరికీర్తితం॥ 13-36-15 (82237) లోకే చక్రచరాణాం చ ద్విజానాం యత్ఫలం స్మృతం। అన్నాదీనాం చ దానానాం యత్ఫలం పరికీర్తితం॥ 13-36-16 (82238) సర్వతీర్థాభిషిక్తానాం నరాణాం చ ఫలోదయః। రాజ్ఞాం ధర్మాశ్చ యే లోకే సంయక్పాలయతాం ప్రజాః॥ 13-36-17 (82239) యే చ సత్యవ్రతా లోకే యే తీర్థే కృతశ్రమాః। మాతాపితృపరా యే చ గురువృత్తీశ్చ సంశ్రితాః॥ 13-36-18 (82240) గోబ్రాహ్మణపరిత్రాణే రాష్ట్రాతిక్రమణే తథా। త్యజంత్యభిముఖాః ప్రాణాన్నిర్భయాః సత్వమాశ్రితాః॥ 13-36-19 (82241) సహస్రదక్షిణానాం చ యా గతిర్వదనాం వర। యే చ సంధ్యాముపాసంతే సంయగుక్తా మహావ్రతాః॥ 13-36-20 (82242) తథా యోగవిధానం చ యద్గ్రంథేష్వభిశబ్దితం। వేదాద్యాః శ్రుతయశ్చాపి శ్రుతా మే గురుసత్తమ॥ 13-36-21 (82243) సిద్ధాంతనిర్ణయాశ్చాపి ద్వైపాయనముఖోద్గతాః। శ్రుతాః పంచ మహాయజ్ఞా యేషు సర్వం ప్రతిష్ఠితం॥ 13-36-22 (82244) తత్ప్రభేదేషు యే ధర్మాస్తేఽపి వై కృత్స్నశః శ్రుతాః। న చ దూషయితుం శక్యాః సద్భిరుక్తా హి తే తథా॥ 13-36-23 (82245) ఏతేషాం కిల ధర్మాణాముత్తమో వైష్ణవో విధిః। రక్షతే భగవాన్విష్ణుర్భక్తమాత్మశరీరవత్॥ 13-36-24 (82246) కర్మణో హి కృతేస్యేహ కామితస్య ద్విజోత్తమ। ఫలం హ్యవశ్యం భోక్తవ్యమృషిర్ద్వైపాయనోఽబ్రవీత్॥ 13-36-25 (82247) భోగాంతే చాపి పతనం గతిః పూర్వం ప్రభాషితా। న మే ప్రీతికరాస్త్వేతే విషోదర్కా హి మే మతాః॥ 13-36-26 (82248) వధాత్కృష్టతరం మన్యే గర్భవాసం మహాద్యుతే। దిష్టాంతే యాని దుఃఖాని పురుషో విందతే విభో। తతః కష్టతరాణీహ గర్భవాసే హి విందతి॥ 13-36-27 (82249) తతశ్చాభ్యాధికాం తీవ్రాం వేదనాం లభతే నరః। గర్భాపక్రమణే తాత కర్మణాసుపసర్పణే॥ 13-36-28 (82250) తస్మాన్మే నిశ్చయో జాతో ధర్మేష్వేతేషు భారత। తదిచ్ఛామి కురుశ్రేష్ఠ త్వత్ప్రసాదాన్మహామతే। తం ధర్మం చేహ వేత్తుం వై యో జరాజన్మమృత్యుహా॥ 13-36-29 (82251) యేనోష్ణదా వైతరణీ అసిపత్రవనం చ తత్। కుండాని చాగ్నితప్తాని క్షురధారాపథస్తథా। శాల్మలీం చ మహాఘోరామాయసీం ఘోరకంటకాం॥ 13-36-30 (82252) మాతాపితృకతే చాపి సుహృన్మిత్రార్థకారణాత్। ఆత్మహేతోశ్చ పాపాని కృతానీహ నరైశ్చ యైః। తేషాం ఫలోదయం కష్టమృషిర్ద్వైపాయనోఽబ్రవీత్॥ 13-36-31 (82253) కుంభీపాకప్రదీప్తానాం శూలార్తానాం చ క్రందతాం। రౌరవే క్షిప్యమాణానాం ప్రహారైర్మథితాత్మనాం॥ 13-36-32 (82254) స్తనతామపకృత్తానాం పిబతామాత్మశోణితం। తేషామేవ ప్రవదతాం కారుణ్యం నాస్తి యంత్రతః॥ 13-36-33 (82255) తృష్ణాశుష్కోష్ఠకంఠానాం విహ్వలానామచేతసాం। సర్వదుఃఖాభిభూతానాం రుజార్తానాం చ క్రోశతాం॥ 13-36-34 (82256) వేదనార్తా హి క్రందంతి పూరయంతో దిశో దశ॥ 13-36-35 (82257) ఏకః కరోతి పాపాని సహభోజ్యాని బాంధవైః। తేషామేకః ఫలం భుంక్తే కష్టం వైవస్వతే గృహే॥ 13-36-36 (82258) యేన నైతాం గతిం గచ్ఛేన్న విణ్మూత్రాస్థిపిచ్ఛిలే। విష్ఠామూత్రకృమీమధ్యే బహుజంతునిషేవితే॥ 13-36-37 (82259) కో గర్భవాసాత్పరతో నరకోఽన్యో విధీయతే। యత్ర వాసకృతో యోగః కుక్షౌ వాసో విధీయతే॥ 13-36-38 (82260) జాతో విస్తీర్ణశోకః స్యాద్భవేత విగతజ్వరః। న చైష లభ్యతే కామో జాతమాత్రం హి మానవం। ఆవిశంతీహ దుఃఖాని మనోవాక్కాయికాని తు॥ 13-36-39 (82261) తైరస్వతంత్రో భవతి పీడ్యమానో భయానకైః। తైర్గర్భవాసం గచ్ఛతి అవశో జాయతే తథా॥ 13-36-40 (82262) అవశశ్చేహతే జంతుర్వ్రజత్యవశ ఏవ హి। జరసా రూపవిధ్వంసం ప్రాప్నోత్యవశ ఏవ తు॥ 13-36-41 (82263) శరీరభేదమాప్నోతి జీర్యతేఽవశ ఏవ తు। ఏవం హ్యనియతో మృత్యుర్భవత్యేవ సదా నృషు॥ 13-36-42 (82264) గర్భేషు ంరియతే కశ్చిజ్జాయమానస్తథాఽపరః। జాతా ంరియంతే బహవో యౌవనస్థాస్తథాఽపరే। మధ్యభావే తు నశ్యంతి స్థవిరో మృత ఏవ తు॥ 13-36-43 (82265) కో జన్మనో నోద్విజతే స్వయంభూరపి యో భవేత్। కుతస్త్వస్మద్విధస్తాత మరణస్య వశానుగః॥ 13-36-44 (82266) నిత్యావిష్టో భయేనాహం మనసా కురుసత్తమ। ముహూర్తమప్యహం శర్మ న విందామి మహామతే॥ 13-36-45 (82267) కాలాత్మని తిరోభూతో నిత్యం తద్గుణవర్జితః। అన్నైర్బహువిధైః పుష్టం వస్త్రైర్నానావిధైర్వృతం॥ 13-36-46 (82268) చందనాగరుదిగ్ధాంగం మణిముక్తావిభూషితం। యానైర్బహువిధైర్యాతమేకాంతేనైవ లాలితం॥ 13-36-47 (82269) యౌవనోద్ధతరూపాభిర్మందవిహ్వలగామిభిః। ఇష్టిభిరభిరామాభిర్వరస్త్రీభిరయంత్రితం॥ 13-36-48 (82270) రమితం సుచిరం కాలం శరీరమమితప్రభం। అవితృప్తా గమిష్యంతి హిత్వా ప్రాణాంస్తథాఽపరే॥ 13-36-49 (82271) స్వర్గేఽప్యనియతా భూతిస్తథైవాకాశసంశ్రయే। దేవాఽప్యధిష్ఠానవశాస్తస్మాద్దేవం న కామయే॥ 13-36-50 (82272) కామానాం నాస్త్యధిష్ఠానమకామస్తు నివర్తతే। లోకసంగ్రహధర్మాస్తు సర్వ ఏవ న సంశయః॥ 13-36-51 (82273) డోలాసధర్మా ధర్మజ్ఞ ఋషిర్ద్వైపాయనోఽబ్రవీత్। అస్మాత్కో విషమం దుఃఖమారోహేత విచక్షణః॥ 13-36-52 (82274) విద్యమానే సమే మార్గే డోలాధర్మవివర్జితే। కో హ్యాత్మానం ప్రియం లోకే డోలాసాధర్ంయతాంనయేత్॥ 13-36-53 (82275) చరాచరైః సర్వభూతైర్గంతవ్యమవిశంకయా। అస్మాల్లోకాత్పరం లోకమపాథేయమదైశికం। ఘోరం తమః ప్రవేష్టవ్యమత్రాతారమబాంధవం॥ 13-36-54 (82276) యే తు తం కిల ధర్మజ్ఞా ధర్మం నారాయణేరితం। అనన్యమనసో దాంతాః స్మరంతి నియతవ్రతాః॥ 13-36-55 (82277) తతస్తేనైవ పశ్యంతి ప్రాప్నువ్తి పరం పదం। రక్షతే భగవాన్విష్ణుర్భక్తానాత్మశరీరవత్॥ 13-36-56 (82278) కులాలచక్రప్రతిమే భ్రాంయమాణేషు జంతుషు। మాతాపితృసహస్రాణి సంప్రాప్తాని మయా గురో॥ 13-36-57 (82279) స్నేహాపన్నేన పీతాస్తు మాతౄణాం వివిధాః స్తలాః॥ 13-36-58 (82280) పుత్రదారసహస్రాణి ఇష్టానిష్టశతాని చ। ప్రాప్తాన్యధిష్ఠానవశాదతీతాని తథైవ చ। న క్వచిన్న సుఖం ప్రాప్తం న క్వచిచ్ఛాశ్వతీ స్థితిః॥ 13-36-59 (82281) స్థానైర్మహద్భిర్విభ్రంశో దుఃఖలబ్ధైః పునః పునః। ధననాశశ్చ సంప్రాప్తో లబ్ధ్వా దుఃఖేన తద్ధనం। అధ్వగానామివ పథి చ్ఛాయామాశ్రిత్య సంగమః॥ 13-36-60 (82282) ఏవం కర్మవశో లోకో జ్ఞాతీనాం హితసంగమః। విశ్రంయ చ పునర్యాతి కర్మభిర్దర్శితాం గతిం॥ 13-36-61 (82283) ఏతదీదృశకం దృష్ట్వా జ్ఞాత్వా చైవ సమాగమం। కో న బిభ్యేత్కురుశ్రేష్ఠ విష్ఠాన్నస్యేవ భోజనాత్॥ 13-36-62 (82284) బుద్ధిశ్చ మే సముత్పన్నా వైష్ణవే ధర్మవిస్తరే। తదేష శిరసా పాదౌ గతోఽస్మి భగవంస్తవ। శరణం చ ప్రపన్నోఽస్మి గంతవ్యే శరణే ధ్రువే॥ 13-36-63 (82285) జన్మమృత్యుజరాఖిన్నస్త్రిభిర్దుఃఖైర్నిపీడితః। ఇచ్ఛామి భవతా త్రాతుమేభ్యస్త్వత్తో మహామతే। తస్యాద్య యుగధర్మస్య శ్రవణాత్కురుపుంగవ॥ 13-36-64 (82286) ఏతదాద్యయుగోద్భూతం త్రేతాయాం తత్తిరోహితం। స ఏవ ధర్మమఖిలమృషిర్ద్వైపాయనోఽబ్రవీత్॥' ॥ 13-36-65 (82287) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షట్త్రింశోఽధ్యాయఃఠ॥ 36 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-36-3 పురుషః పుష్కరో విభురితి ట.థ.ధ. పాఠః॥

`భీష్మ ఉవాచ। సదృశం రాజశార్దూల వృత్తస్య చ కులస్య చ॥ 13-37-1 (82288) కో రాజ్యం విపులం గృహ్య స్ఫీతాకారం పునర్మహత్। నిర్జితారాతిసామంతం దేవరాజ్యోపమం సుఖం॥ 13-37-2 (82289) రాజ్యే రాజ్యగుణా యే చ తాన్వ్యుదస్య నరాధిప। దోషం పశ్యతి రాజేంద్ర దేహేఽస్మిన్పాంచభౌతికే॥ 13-37-3 (82290) అతిక్రాంతాస్త్వయా రాజన్వృత్తేన ప్రపితామహాః। ధర్మో విగ్రహవాంధీరో విదురశ్చ మహాయశాః॥ 13-37-4 (82291) సంజయశ్చ మహాతేజా యే చాన్యే దివ్యదర్శనాః। ప్రవృత్తజ్ఞానసంపన్నాస్తత్వజ్ఞానవిదో నృప॥ 13-37-5 (82292) తేఽతిక్రాంతా మహారాజ బ్రహ్మాద్యాః ససురాసురాః। అనిత్యం దుఃఖసంతప్తం జగదేతన్న సంశయః॥ 13-37-6 (82293) ఏవమేతాన్మహాబాహో బ్రహ్మాద్యాన్ససురాసురాన్। అనిత్యాన్సతతం పశ్య మనుష్యాదిషు కా కథా॥ 13-37-7 (82294) నిత్యాం తు ప్రకృతీమాహ యాఽసౌ ప్రసవధర్మిణీ। అరూపిణీమనిర్దేశ్యామకృతాం పురుషాతిగాం॥ 13-37-8 (82295) తామత్యంతసుఖాం సౌంయాం నిర్వాణమితి సంజ్ఞితాం। ఆహుర్బ్రహ్మర్షయో హ్యాద్యాం భువి చైవ మహర్షయః॥ 13-37-9 (82296) తయా పురుషరూపిణ్యా ధర్మప్రకృతికోఽనఘ। స యాత్యేవ హి నిర్వాణం యత్తత్ప్రకృతిసంజ్ఞితం॥ 13-37-10 (82297) స ఏష ప్రాకృతో ధర్మో భ్రాజత్యాదియుగే నృప। వికారధర్మాః శేషేషు యుగేషు భరతర్షభ। భ్రాజంతేఽభ్యధికం వీర సంసారపథగోచరాః॥ 13-37-11 (82298) ప్రకృతీనాం చ సర్వాసామకృతా ప్రకృతిః స్మృతా। ఏవం ప్రకృతిధర్మా హి వరాం ప్రకృతిమాశ్రితా॥ 13-37-12 (82299) పశ్యంతి పరమాం లోకే దృష్టాదృష్టానుదర్శినీం। సత్వాదియుగపర్యంతే త్రేతాయుగసముద్భవే॥ 13-37-13 (82300) కామం కామయమానేషు బ్రాహ్మణేషు తిరోహితః। కుపథేషు తు ధర్మేషు ప్రాదుర్భూతేషు కౌరవ। జాతో మందప్రచారో హి ధర్మః కలియుగే నృప॥ 13-37-14 (82301) నిత్యస్తు పురుషో జ్ఞేయో విశ్వరూపో నిరంజనః। బ్రహ్మాద్యా అపి దేవాశ్చ యం సదా పర్యుపాసతే॥ 13-37-15 (82302) తం చ నారాయణం విద్ధి పరం బ్రహ్మేతి శాశ్వతం। తత్కర్మ కురు కాయేన ధ్యాయస్వ మనసా చ తం॥ 13-37-16 (82303) కీర్తయస్వ చ తన్నామ వాచా సర్వత్ర భూపతే। తత్పదం ప్రాప్నుహి ప్రాప్యం శాశ్వతం చాపునర్భవం॥ 13-37-17 (82304) ఇత్యేతద్విష్ణుమాశ్రిత్య సంసారగ్రహమోక్షణం। కథితం తే మహాబాహో కిం భూయః శ్రోతుమిచ్ఛసి॥' ॥ 13-37-18 (82305) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తత్రింశోఽధ్యాయః॥ 37 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-37-3 దేహేఽస్మిన్పంచవింశక ఇతి ట. థ. ధ. పాఠః॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। క్లిశ్యమానేషు భూతేషు జాతీమరణసాగరే। యత్ప్రాప్య క్లేశం నాప్నోతి తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-38-1 (82306) భీష్మ ఉవాచ। 13-38-2x (6837) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సనత్కుమారస్య సతః సంవాదం నారదస్య చ॥ 13-38-2 (82307) సనత్కుమారో భగవాన్బ్రహ్మపుత్రో మహాయశాః। పూర్వజాతాస్త్రయస్తస్య కథ్యంతే బ్రహ్మవాదినః॥ 13-38-3 (82308) సనకః సనందనశ్చైవ తృతీయశ్చ సనాతనః। జాతమాత్రాశ్చ తే సర్వే ప్రతిబుద్ధా ఇతి శ్రుతిః॥ 13-38-4 (82309) చతుర్థశ్చైవ తేషాం స భగవాన్యోగవిత్తమః। సనత్కుమార ఇతి వై కథయంతి మహర్షయః॥ 13-38-5 (82310) హైరణ్యగర్భః స మునిర్వసిష్ఠః పంచమః స్మృతః। షష్ఠః స్థాణుః స భగవానమేయాత్మా త్రిశూలధృత్॥ 13-38-6 (82311) తతోఽపరే సముత్పన్నాః పావకాదారుణే క్రతౌ। మనసా స్వయంభువో హీమే మరీచిప్రముఖాస్తథా॥ 13-38-7 (82312) భుగుర్మరీచేరనుజో భృగోరప్యంగిరాస్తథా। అనుజోంగిరసోఽథాత్రిః పులస్త్యోత్రేస్తథాఽనుజః॥ 13-38-8 (82313) పులస్త్యస్యానుజో విద్వాన్పులహో న మహాద్యుతిః। పఠ్యంతే బ్రహ్మజా హ్యేతే విద్వద్బిరమితౌజసః॥ 13-38-9 (82314) సర్వమేతన్మహారాజ కుర్వన్నాదిగురుర్మహాన్। ప్రభుర్విభురనంతశ్రీర్బ్రహ్మా లోకపితామహః॥ 13-38-10 (82315) మూర్తిమంతోఽమృతీభూతాస్తేజసాఽతితపోన్వితాః। సనకప్రభృతయస్తత్ర యే చ ప్రాప్తాః పరం పదం। కృత్స్నం క్షయమనుప్రాప్య విముక్తా మూర్తిబంధనాత్॥ 13-38-11 (82316) సనత్కుమారస్తు విభుర్యోగమాస్థాయ యోగవిత్। త్రీఁల్లోకానచరచ్ఛశ్వదైర్యేణ పరేణ హి॥ 13-38-12 (82317) రుద్రశ్చాప్యష్టగుణితం యోగం ప్రాప్తో మహాయశాః। సూక్ష్మమష్టగుణం రాజన్నితరే నృపసత్తమ॥ 13-38-13 (82318) మరీచిప్రముఖాస్తాత సర్వే సృష్ట్యర్థమేవ తే। నియుక్తా రాజశార్దూల తేషాం సృష్టిం శృణుష్వ మే॥ 13-38-14 (82319) సప్త బ్రహ్మణ ఇత్యేతే పురాణే నిశ్చయం గతాః। సర్వే వేదేషు చైవోక్తాః ఖిలేషు చ న సంశయః॥ 13-38-15 (82320) ఇతిహాసపురాణే చ శ్రుతిరేషా సనాతనీ। బ్రాహ్మణా వరదానేతాన్ప్రాహుర్వేదాంతపారగాః॥ 13-38-16 (82321) ఏతేషాం పితరస్తాత పుత్రా ఇత్యనుచక్షతే। గణాః సప్త మహారాజ మూర్తయోఽమూర్తయస్తథా॥ 13-38-17 (82322) పితృణాం చైవ రాజేంద్ర పుత్రా దేవా ఇతి శ్రుతిః। దేవైర్వ్యాప్తా ఇమే లోకా ఇత్యేవమనుశుశ్రుమ॥ 13-38-18 (82323) కృష్ణద్వైపాయనాచ్చైవ దేవస్థానాత్తథైవ త। దేవలాచ్చ నరశ్రేష్ఠ కాశ్యపాచ్చ మయా శ్రుతం॥ 13-38-19 (82324) గౌతమాదపి కౌండిన్యాద్బారద్వాజాత్తథైవ చ। మార్కండేయాత్తథైవైతదృషేర్దేవమతాదపి॥ 13-38-20 (82325) పిత్రా చ మమ రాజేంద్ర శ్రాద్ధకాలే ప్రభాషితం। పరం రహస్యం వేదాంతం ప్రియం హి పరమాత్మనః॥ 13-38-21 (82326) అతః పరం ప్రవక్ష్యామి యన్మాం పృచ్ఛసి భారతః। తదిహైకమనోబుద్ధిః శృణుష్వావహితో నృప। స్వాయంభువస్య సంవాదం నారదస్య చ ధీమతః॥ 13-38-22 (82327) సనత్కుమారో భగవాందివ్యం జజ్వాల తేజసా। అంగుష్ఠమాత్రో భూత్వా వై విచచార మహాద్యుతిః॥ 13-38-23 (82328) స కదాచిన్మహాభాగో మేరుపృష్ఠం సమాగమత్। నారదేన నరశ్రేష్ఠ మునినా బ్రహ్మవాదినా॥ 13-38-24 (82329) జిజ్ఞాసమానావన్యోన్యం సకాశే బ్రహ్మణస్తతః। బ్రహ్మ భాగవతౌ తాత పరమార్థార్థచింతకౌ॥ 13-38-25 (82330) మతిమాన్మతిమచ్ఛ్రేష్ఠం బుద్ధిమాన్బుద్ధిమత్తరం। క్షేత్రవిత్క్షేత్రవిచ్ఛ్రేష్ఠం జ్ఞానవిజ్జ్ఞానమత్తమం॥ 13-38-26 (82331) సనత్కుమారం తత్వజ్ఞం భగవంతమరిందమ। లోకవిల్లోకవిచ్ఛ్రేష్ఠమాత్మవిచ్చాత్మవిత్తమం। సర్వవేదార్థకుశలం సర్వశాస్త్రవిశారదం॥ 13-38-27 (82332) సాంఖ్యయోగం చ యో వేద పాణావామలకం యథా। నారదోఽథ నరశ్రేష్ఠ తం పప్రచ్ఛ మహాద్యుతిః॥ 13-38-28 (82333) నారద ఉవాచ। 13-38-29x (6838) త్రయోవింశతితత్వస్య అవ్యక్తస్య మహామునే। ప్రభవం చాప్యయం చైవ శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్వతః॥ 13-38-29 (82334) అధ్యాత్మమధిభూతం చ అధిదైవం తథైవ చ। కాలసంఖ్యాశ్చ సర్గం చ స్రష్టారం పురుషం ప్రభుం। 13-38-30 (82335) యం విస్వముపజీవంతి యేన సర్వమిదం తతం। యం ప్రాప్య న నివర్తంతే తద్భవాన్వక్తుమర్హతి॥ 13-38-31 (82336) సనత్కుమార ఉవాచ। 13-38-32x (6839) యం విశ్వముపజీవంతి యమాహుః పురుషం పరం। తం వై శృణు మహాబుద్ధే నారాయణమనామయం॥ 13-38-32 (82337) ఏష నారాయణో నామ యం విశ్వముపజీవతి। ఏష స్రష్టా విధాతా చ భర్తా పాలయితా ప్రభుః॥ 13-38-33 (82338) ప్రాప్యైనం న నివర్తంతే యతయోఽధ్యాత్మచింతకాః। ఏతావదేవ వక్తవ్యం మయా నారద పృచ్ఛతే॥ 13-38-34 (82339) పరం న వేద్మి తత్సర్గం యావాంశ్చాయం యథాప్యహం। శ్రూయతామానుపూర్వ్యేణ న చ సర్గః ప్రయత్నతః॥ 13-38-35 (82340) యథా కాలపరీమాణం తత్వానామృషిసత్తమ। అధ్యాత్మమధిభూతం చ అధిదైవం తథైవ చ। కాలసంఖ్యాం చ సర్గం చ సర్వమేవ మహామునే॥ 13-38-36 (82341) తమసః కుర్వతః సర్గం తామసో హ్యభిధీయతే। బ్రహ్మవిద్భిర్ద్విజైర్నిత్యం నిత్యమధ్యాత్మచింతకైః॥ 13-38-37 (82342) పర్యాయనామాన్యేతస్య కథయంతి మనీషిణః। తాని తే సంప్రవక్ష్యామి తదిహైకమనాః శృణు॥ 13-38-38 (82343) మహార్ణవోఽర్ణవశ్చైవ సలిలం చ గుణాస్తథా। వేదాస్తపాంసి యజ్ఞాశ్చ ధర్మాశ్చ భగవాన్విభుః। ప్రాణః సాంవర్తకోగ్నిశ్చ వ్యోమ కాలస్తథైవ చ॥ 13-38-39 (82344) నామాన్యేతాని బ్రహ్మర్షే శరీరస్యేశ్వరస్య వై। కీర్తితాని ద్విజశ్రేష్ఠ మయా శాస్త్రానుసారతః॥ 13-38-40 (82345) చతుర్యుగసహస్రాణి చతుర్యుగమరిందమ। ప్రాహుః కల్పసహస్రం వై బ్రాహ్మణాస్తత్వదర్శినః॥ 13-38-41 (82346) దశకల్పసహస్రాణి అవ్యయస్య మహానిశా। తథైవ దివసం ప్రాహుర్యోగాః సాంఖ్యాశ్చ తత్వతః॥ 13-38-42 (82347) నిశాసుప్తోథ భగవాన్క్షపాంతే ప్రత్యబుధ్యత। పశ్చాద్బుద్ధ్వా ససర్జాపస్తాసు వీర్యమవాసృజత్॥ 13-38-43 (82348) తదండమభవద్ధైమం సహస్రాంశుసమప్రభం। అహంకృత్వా తతస్తస్మిన్ససర్జ ప్రభురీశ్వరః॥ 13-38-44 (82349) హిరణ్యగర్భం విస్వాత్మా బ్రహ్మాణాం జలవన్మునిం। భూతభవ్యభవిష్యస్య కర్తారమనఘం విభుం। మూర్తిమంతం మహాత్మానం విశ్వశభుం స్వయంభువం॥ 13-38-45 (82350) అణిమా లఘిమా ప్రాప్తిరీశానో జ్యోతిషాం నరం। చక్రే తిరోధాం భగవానేత్కృత్వా మహాయశాః॥ 13-38-46 (82351) ఏతస్యాపి నిశామాహుర్వేదవేదాంగపారగాః। పంచకల్పసహస్రాణి అహరేతావదేవ చ॥ 13-38-47 (82352) స సర్గం కురుత బ్రహ్మా తామసశ్చానుపూర్వ్యశః। సృజతేఽహం త్వహంకారం పరమేష్ఠినమవ్యయం॥ 13-38-48 (82353) అహంకారేణైవ లోకా వ్యాప్తాః సాహంకృతేన వై। యేనావిష్టాని భూతాని మజ్జంత్యవ్యక్తసాగరే॥ 13-38-49 (82354) దేవర్షిదానవనరా యక్షగంధర్వకిన్నరాః। ఉన్మజ్జంతి నిమజ్జంతి ఊర్ధ్వాధస్తిర్యగేవ చ॥ 13-38-50 (82355) ఏతస్యాపి నిశామాహుస్తృతీయామథ కుర్వతః। త్రీణి కల్పసహస్రాణి అహరేతావదేవ తు॥ 13-38-51 (82356) అహంకారస్తు సృజతి మహాభూతాని పంచ వై। పృథివీ వాయురాకాశమాపో జ్యోతిశ్చ పంచమం॥ 13-38-52 (82357) ఏతేషాం గుణతత్వాని పంచ ప్రాహుర్ద్విజాతయః। శబ్దే స్పర్శే చ రూపే చ రసే గంధే తథైవ చ॥ 13-38-53 (82358) గుణేష్వేతేష్వభిరతాః పంకలగ్నా ఇవ ద్విపాః। నోత్తిష్ఠంత్యవశీభూతాః సక్తా అవ్యక్తసాగరే॥ 13-38-54 (82359) ఏతేషామిహ వై సర్వం చతుర్థమిహ కుర్వతః। చతుర్యుగసహస్రే వై అహోరాత్రాస్తథైవ చ॥ 13-38-55 (82360) అనంత ఇతి విఖ్యాతః పంచమః సర్గ ఉచ్యతే। ఇంద్రియాణి దశైకం చ యథాశ్రుతినిదర్శనాత్॥ 13-38-56 (82361) మనః సర్వమిదం తాత విశ్వం సర్వమిదం జగత్। న తథాన్యాని భూతాని బలవంతి యథా మనః॥ 13-38-57 (82362) ఏతస్యాపి హ వై సర్గం షష్ఠమాహుర్ద్విజాతయః। అహః కల్పసహస్రం వై రాత్రిరేతావతీ తథా॥ 13-38-58 (82363) ఊర్ధ్వస్రోతస్తు వై సర్గం సప్తమం బ్రహ్మణో విదుః। అష్టమం చాప్యధఃస్రోతస్తిర్యక్తు నవమః స్మృతః॥ 13-38-59 (82364) ఏతాని నవ సర్గాణి తత్వాని చ మహామునే। చతుర్వింశతితత్వాని తత్వసంఖ్యాని తేఽనఘ॥ 13-38-60 (82365) సర్వస్య ప్రభవః పూర్వముక్తో నారాయణః ప్రభుః। అవ్యయః ప్రభవశ్చైవ అవ్యక్తస్య మహామునే। ప్రవక్ష్యాంయపరం తత్వం యస్య యస్యేశ్వరశ్చ యః॥ 13-38-61 (82366) అధ్యాత్మమధిభూతం చ అధిదైవం తథైవ చ। యథాశ్రుతం యథాదృష్టం తత్వతో వై నిబోధ మే॥' ॥ 13-38-62 (82367) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టత్రింశోఽధ్యాయః॥ 38 ॥

`సనత్కుమార ఉవాచ। అధఃస్రోతసి సర్గే చ తిర్యక్స్రోతసి చైవ హి। ఏతాభ్యామీశ్వరం వింద్యాదూర్ధ్వస్రోతస్తథైవ చ॥ 13-39-1 (82368) కర్మేంద్రియాణాం పంచానామీశ్వరో బుద్ధిగోచరః। బుద్ధీంద్రియాణామపి తు ఈశ్వరో మన ఉచ్యతే॥ 13-39-2 (82369) మనసః పంచభూతాని సగుణాన్యాహురీశ్వరం। భూతానామీశ్వరం విద్యాద్బ్రహ్మాణం పరమేష్ఠినం॥ 13-39-3 (82370) భవాన్హి కుశలశ్చైవ ధర్మేష్వేషు పరేషు వై। కాలాగ్నిరహ్నః కల్పాంతే జగద్దహతి చాంశుభిః॥ 13-39-4 (82371) తతః సర్వాణి భూతాని స్థావరాణి చరాణి చ। మహాభూతాని దగ్ధాని స్వాం యోనిం గమితాని వై॥ 13-39-5 (82372) కూర్మపృష్ఠనిభా భూమిర్నిర్దగ్ధకుశకంటకా। నిర్వృక్షా నిస్తృణా చైవ దగ్ధా కాలాగ్నినా తదా॥ 13-39-6 (82373) జగత్ప్రలీనం జగతి జగచ్చాపి ప్రలీయతే। నష్టిగంధా తదా సూక్ష్మా జలమేవాభవత్తదా॥ 13-39-7 (82374) తతో మయూఖజాలేన సూర్యస్త్వాపీయతే జలం। రసాత్మా లీయతే చార్కే తథా బ్రాహ్మణసత్తమ॥ 13-39-8 (82375) అంతరిక్షగతాన్భూతాన్ప్రదహత్యనలస్తదా। అగ్నిభూతం తదా వ్యోమ భవతీత్యభిచక్షతే॥ 13-39-9 (82376) తం తథా విస్ఫురద్వహ్నిం వాయుర్జరయతే మహాన్। మహతా బలవేగేన ఆదత్తే తం హి భానుమాన్॥ 13-39-10 (82377) వాయోరపి గుణం స్పర్శమాకాశం గ్రసతే యదా। ప్రశాంయతి తదా వాయుః ఖం తు తిష్ఠతి నానదత్॥ 13-39-11 (82378) తస్య తం నినదం శబ్దమాదత్తే వై మనస్తదా। స శబ్దగుణహీనాత్మా తిష్ఠతే మూర్తిమాంస్తు వై॥ 13-39-12 (82379) భుంక్తే చ స తదా వ్యోమ మనస్తాత దిగాత్మకం। వ్యోమాత్మని వినష్టే తు సంకల్పాత్మా వివర్ధతే॥ 13-39-13 (82380) సంకల్పాత్మానమాదత్తే చిత్తం వై స్వేన తేజసా। చిత్తం గ్రసత్యహంకారస్తదా వై మునిసత్తమ॥ 13-39-14 (82381) వినష్టే చ తదా చిత్తే అహంకారోఽభవన్మహాన్। అహంకారం తదాదత్తే మహాన్బ్రహ్మా ప్రజాపతిః॥ 13-39-15 (82382) అభిమానే వినష్టే తు మహాన్బ్రహ్మా విరాజతే। తం తదా త్రిషు లోకేషు మూర్తిష్వేవాగ్రమూర్తిజం॥ 13-39-16 (82383) యేన విశ్వమిదం కృత్స్నం నిర్మితం వై గుణార్థినా। మూర్తం జలేచరమపి వ్యవసాయగుణాత్మకం। గ్రసిష్ణుర్భగవాన్బ్రహ్మా వ్యక్తావ్యక్తమసంశయం॥ 13-39-17 (82384) ఏషోఽవ్యయస్య ప్రలయో మయా తే పరికీర్తితః। అధ్యాత్మమధిభూతం చ అధిదైవం చ శ్రూయతాం॥ 13-39-18 (82385) ఆకాశం ప్రథమం భూతం శ్రోత్రమధ్యాత్మం శబ్దోధిభూతం దిశోధిదైవతం॥ 13-39-19 (82386) వాయుర్ద్వితీయం భూతం త్వగధ్యాత్మం స్పర్శోధిభూతం విద్యుదధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-20 (82387) జ్యోతిస్తృతీయం భూతం చక్షురధ్యాత్మం రూపమధిభూతం సూర్యోధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-21 (82388) ఆపశ్చతుర్థం భూతం జిహ్వాధ్యాత్మం రసోధిభూతం వరుణోధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-22 (82389) పృథివీ పంచమం భూతం ధ్రాణమధ్యాత్మం గంధోధిభూతం వాయురధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-23 (82390) పాంచభౌతికమేతచ్చతుష్టయం వర్ణితం। అత ఊర్ధ్వమింద్రియమనువర్ణయిష్యామః॥ 13-39-24 (82391) పాదావధ్యాత్మం గంతవ్యమధిభూతం విష్ణురధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-25 (82392) హస్తావధ్యాత్మం కర్తవ్యమధిభూతమింద్రోఽధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-26 (82393) పాయురధ్యాత్మం విసర్గోఽధిభూతం మిత్రోఽధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-27 (82394) ఉపస్థోఽధ్యాత్మమానందోఽధిభూతం ప్రజాపతిరవధిదైవతం స్యాత్। 13-39-28 (82395) వాగధ్యాత్మం వక్తవ్యమధిభూతమగ్నిరధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-29 (82396) మనోఽధ్యాత్మం మంతవ్యమధిభూతం చంద్రమా అధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-30 (82397) అహంకారోఽధ్యాత్మమభిమానోఽధిభూతం విరించోఽధిదైవతం స్యాత్। 13-39-31 (82398) బుద్ధిరధ్యాత్మం వ్యవసాయోఽధిభూతం బ్రహ్మాధిదైవతం స్యాత్॥ 13-39-32 (82399) ఏవమవ్యక్తో భగవాన్సకృత్కృత్స్నాన్కురుతే సంహరతే చ। కస్మాత్క్రీడార్థం॥ 13-39-33 (82400) యథాఽఽదిత్యోంఽశుజాలం క్షిపతి సంహరతే చ ఏవమవ్యక్తో గుణాన్సృజతి సంహరతే చ॥ 13-39-34 (82401) యథాఽర్ణవాదూర్మిమాలానిచ యశ్చోర్ధ్వముత్తిష్ఠతే సంహరతే చ। యథా చాంతరిక్షాదభ్రమాకాశముత్తిష్ఠతి స్తనితగర్జితోన్మిశ్రం తద్వత్తత్రైవ ప్రాణశత్। ఏవమవ్యక్తో గుణాన్సృజతి సంహరతి చ॥ 13-39-35 (82402) యథా కూర్మోఽంగాని కామాత్ప్రసారయతే పునశ్చ ప్రవేశయతి ఏవమవ్యక్తో భగవాన్లోకాన్ప్రకాశయతి ప్రవేశయతే చ॥ 13-39-36 (82403) ఏవం చేతనశ్చ భగవాన్పంచవింశః శుచిస్తేనాధిష్ఠితా ప్రకృతిశ్చేతయతి నిత్యం సహధర్మా చ। భగవతోఽవ్యక్తస్య క్రియావతోక్రియావతశ్చ ప్రకృతిః క్రియావానజరామరః క్షేత్రజ్ఞో నారాయణాఖ్యః పురుషః॥ 13-39-37 (82404) భీష్మ ఉవాచ। 13-39-38x (6840) ఇత్యేతన్నారదాయోక్తం కుమారేణ చ ధీమతా। ఏతచ్ఛ్రుత్వా ద్విజో రాజన్సర్వయజ్ఞఫలం లభేత్॥' ॥ 13-39-38 (82405) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 39 ॥

`యుధిష్ఠర ఉవాచ। ఆత్మన్యగ్నౌ సమాధ్నాయ య ఏతే కురునందన। ద్విజాతయో వ్రతోపేతా జపయజ్ఞపరాయణాః॥ 13-40-1 (82406) యజంత్యారంభయజ్ఞైశ్చ మానసం యజ్ఞమాస్థితాః। అగ్నిభ్యశ్చ పరం నాస్తి యేషామేషోఽవ్యవస్థితః॥ 13-40-2 (82407) తేషాం గతిర్మహాప్రాజ్ఞ కీదృశీ కింపరాశ్చ తే। ఏతదిచ్ఛామి తత్వేన త్వత్తః శ్రోతుం పితామహ॥ 13-40-3 (82408) భీష్మ ఉవాచ। 13-40-4x (6841) అత్ర తే వర్తయిష్యామి ఇతిహాసం పురాతనం। వైకుంఠస్య చ సంవాదం సుపర్ణస్య చ భారత॥ 13-40-4 (82409) అమృతస్య సముత్పత్తౌ దేవానామసురైః సహ। షష్టివర్షసహస్రాణి దైవాసురమవర్తత। 13-40-5 (82410) తత్ర దేవాస్తు దైతేయైర్వధ్యంతే భృశదారుణైః। త్రాతారం నాధిగచ్ఛంతి వధ్యమానా మహాసురైః॥ 13-40-6 (82411) ఆర్తాస్తే దేవదేవేశం ప్రపన్నాః శరణైషిణః। పితామహం మహాప్రాజ్ఞం వధ్యమానాః సురేతరైః॥ 13-40-7 (82412) తా దృష్ట్వా దేవతా బ్రహ్మా సంభ్రాంతేంద్రియమానసః। వైకుంఠం శరణం దేవం ప్రతిపేదే చ తైః సహ॥ 13-40-8 (82413) తతః స దేవైః సహితః పద్మయోనిర్నరేశ్వర। తుష్టావ ప్రాంజలిర్భూత్వా నారాయణమనామయం॥ 13-40-9 (82414) త్వద్రూపచింతనాన్నాంనాం స్మరణాదర్చనాదపి। తపోయోగాదిభిశ్చైవ శ్రేయో యాంతి మనీషిణః॥ 13-40-10 (82415) భక్తవత్సల పద్మాక్ష పరమేశ్వర పాపహన్। పరమాత్మాఽవికారాద్య నారాయణ నమోంస్తు తే॥ 13-40-11 (82416) నమస్తే సర్వలోకాదే సర్వాత్మామితవిక్రమ। సర్వభూతభవిష్యేశ సర్వభూతమహేశ్వర 13-40-12 (82417) దేవానామపి దేవస్త్వం సర్వవిద్యాపరాయణః। జగద్వీజసమాహార జగతః పరమో హ్యసి॥ 13-40-13 (82418) త్రాయస్వ దేవతా వీర దానవాద్యైః సుపీడితాః। లోకాంశ్చ లోకపాలాంశ్చ ఋషీంశ్చ జయతాంవర॥ 13-40-14 (82419) వేదాః సాంగోపనిషదః సరహస్యాః ససంగ్రహాః। సోంకారాః సవషట్కారాః ప్రాహుస్త్వాం యజ్ఞముత్తమం॥ 13-40-15 (82420) పవిత్రాణాం పవిత్రం చ మంగలానాం చ మంగలం। తపస్వినాం తపశ్చైవ దైవతం దేవతాస్వపి॥ 13-40-16 (82421) ఏవమాదిపురస్కారైర్ఋక్సామయజుషాం గణైః। వైకుంఠం తుష్టువుర్దేవాః సర్వే బ్రహ్మర్షిభిః సహ॥ 13-40-17 (82422) తతోఽంతరిక్షే వాగాసీన్మేఘగంభీరనిస్వనా। జేష్యధ్వం దానవాన్యూయం మయైవ సహ సంగరే॥ 13-40-18 (82423) తతో దేవగణానాం చ దానవానాం చ యుధ్యతాం। ప్రాదురాసీన్మహాతేజాః శార్ంగచక్రగదాధరః॥ 13-40-19 (82424) సుపర్ణపృష్ఠమాస్థాయ తేజసా ప్రదహన్నివ। వ్యధమద్దానవాన్సర్వాన్బాహుద్రవిణతేజసా॥ 13-40-20 (82425) తం సమాసాద్య సమరే దైత్యదానవపుంగవాః। వ్యనశ్యంత మహారాజ పతంగా ఇవ పావకం॥ 13-40-21 (82426) స విజిత్యాసురాన్సర్వాందానవాంశ్చ మహామతిః। పశ్యతామేవ దేవానాం తత్రైవాంతరధీయత॥ 13-40-22 (82427) తం దృష్ట్వాంతర్హితం దేవా విష్ణుం దేవామితద్యుతిం। విస్మయోత్ఫుల్లనయనా బ్రహ్మాణమిదమబ్రువన్॥ 13-40-23 (82428) భగవన్సర్వలోకేశ సర్వలోకపితామహ। ఇదమత్యద్భుతం వృత్తం తన్నః శంసితుమర్హసి॥ 13-40-24 (82429) దైవాసురేఽస్మిన్సంగ్రామే త్రాతా యేన వయం విభో। ఏతద్విజ్ఞాతుమిచ్ఛామః కుతోసౌ కశ్చ తత్వతః॥ 13-40-25 (82430) కోఽయమస్మాన్పరిత్రాయ తూష్ణీమేవ యథాగతం। ప్రతిప్రయాతో దివ్యాత్మా తం నః శంసితుమర్హసి॥ 13-40-26 (82431) ఏవముక్తః సురైః సర్వైర్వచనం వచనార్థవిత్। ఉవాచ పద్మనాభస్య పూర్వరూపం ప్రతి ప్రభో॥ 13-40-27 (82432) బ్రహ్మోవాచ। 13-40-28x (6842) న హ్యేనం వేద తత్వేన భువనం భువనేశ్వరం। సంఖ్యాతుం నైవ చాత్మానం నిర్గుణం గుణినాం వరం॥ 13-40-28 (82433) అత్ర తే వర్తయిష్యామి ఇతిహాసం పురాతనం। సుపర్ణస్య చ సంవాదమృషీణాం చాపి దేవతాః॥ 13-40-29 (82434) పురా బ్రహ్మర్షయశ్చైవ సిద్దాశ్చ భువనేశ్వరం। ఆశ్రిత్య హిమవత్పృష్ఠే చక్రిరే వివిధాః కథాః॥ 13-40-30 (82435) తేషాం కథయతాం తత్ర కథాంతే పతతాం వరః। ప్రాదురాసీన్మహాతేజా వాహశ్చక్రగదాభృతః॥ 13-40-31 (82436) స తానృషీన్సమాసాద్య వినయావనతాననః। అవతీర్య మహావీర్యస్తానృషీనభిజగ్మివాన్॥ 13-40-32 (82437) అభ్యర్చితః స ఋషిభిః స్వాగతేన మహాబలః। ఉపావిశత తేజస్వీ భూమౌ వేగవతాం వరః॥ 13-40-33 (82438) తమాసీనం మహాత్మానం వైనతేయం మహాద్యుతిం। ఋషయః పరిపప్రచ్ఛుర్మహాత్మానస్తపస్వినః॥ 13-40-34 (82439) కౌతూహలం వైనతేయ పరం నో హృది వర్తతే। తస్య నాన్యోస్తి వక్తేహ త్వామృతే పన్నగాశన॥ 13-40-35 (82440) తదాఖ్యాతమిహేచ్ఛామో భవతా ప్రశ్నముత్తమం। ఏవముక్తః ప్రత్యువాచ ప్రాంజలిర్వినతాసుతః॥ 13-40-36 (82441) ధన్యోస్ంయనుగృహీతోస్మి యన్మాం బ్రహ్మర్షిసత్తమాః। ప్రష్టవ్యం ప్రష్టుమిచ్ఛంతి ప్రీతిమంతోఽనసూయకాః॥ 13-40-37 (82442) కిం మయా బ్రూత వక్తవ్యం కార్యం చ వదతాం వరాః। యూయం హి మాం యథాయుక్తం సర్వం వై ప్రష్టుమర్హథ॥ 13-40-38 (82443) నమస్కృత్వా హ్యనంతాయ తతస్త ఋషిసత్తమాః। ప్రష్టుం ప్రచక్రముస్తత్ర వైనతేయం మహాబలం॥ 13-40-39 (82444) దేవదేవం మహాత్మానం నారాయణమనామయం। భవానుపాస్తే వరదం కుతోఽసౌ కశ్చ తత్వతః॥ 13-40-40 (82445) ప్రకృతిర్వికృతిర్వాఽస్య కీదృశీ క్వను సంస్థితిః। ఏతద్భవంతం పృచ్ఛామో దేవోఽయం క్వ కృతాలయః॥ 13-40-41 (82446) ఏథ భక్తప్రియో దేవః ప్రియభక్తస్తథైవ చ। త్వం ప్రియశ్చాస్య భక్తశ్చ నాన్యః కాశ్యప విద్యతే॥ 13-40-42 (82447) ముష్ణన్నివ మనశ్చక్షూంష్యవిభావ్యతనుర్విభుః। అనాదిమధ్యనిధనో న విద్మైనం కుతో హ్యసౌ॥ 13-40-43 (82448) వేదేష్వపి చ విశ్వాత్మా గీయతే న చ విద్మహే। తత్వతస్తత్వభూతాత్మా విభుర్నిత్యః సనాతనః॥ 13-40-44 (82449) పృథివీ వాయురాకాశమాపో జ్యోతిశ్చ పంచమం। గుణాశ్చైషాం యథాసంఖ్యం భావాభావౌ తథైవ చ॥ 13-40-45 (82450) తమః సత్వం రజశ్చైవ భావాశ్చైవ తదాత్మకాః। మనో బుద్ధిశ్చ తేజశ్చ బుద్ధిగంయాని తత్వతః। జాయంతే తాత తస్మాద్ధి తిష్ఠతే తేష్వసౌ విభుః॥ 13-40-46 (82451) సంచింత్య బహుధా బుద్ధ్యా నాధ్యవస్యామహే పరం। తస్య దేవస్య తత్వేన తన్నః శంస యథాతథం॥ 13-40-47 (82452) ఏతమేవ పరం ప్రశ్నం కౌతూహలసమన్వితాః। ఏవం భవంతం పృచ్ఛామస్తన్నః శంసితుమర్హసి॥ 13-40-48 (82453) సుపర్ణ ఉవాచ। 13-40-49x (6843) స్థూలతో యస్తు భగవాంస్తేనైవ స్వేన హేతునా। త్రైలోక్యస్య తు రక్షార్థం దృశ్యతే రూపమాస్థితః॥ 13-40-49 (82454) మయా తు మహదాశ్చర్యం పురా దృష్టం సనాతనే। దేవే శ్రీవత్సనిలయే తచ్ఛృణుధ్వమశేషతః॥ 13-40-50 (82455) న స్మ శక్యో మయా వేత్తుం న భవద్భిః కథంచన। యథా మాం ప్రాహ భగవాంస్తథా తచ్ఛ్రుయతాం మమ॥ 13-40-51 (82456) మయాఽమృతం దేవతానాం మిషతామృషిసత్తమాః। హృతం విపాట్య తం యంత్రం విద్రావ్యామృతరక్షిణః॥ 13-40-52 (82457) దేవతా విముఖీకృత్య సేంద్రాః సమరుతో మృధే। ఉన్మథ్యాశు గిరీంశ్చైవ విక్షోభ్య చ మహోదధిం॥ 13-40-53 (82458) తం దృష్ట్వా మమ విక్రాంతం వాగువాచాశరీరిణీ। ప్రీతోస్మి తే వైనతేయ కర్మణాఽనేన సువ్రత। అవృథా తేఽస్తు మద్వాక్యం బ్రూహి కిం కరవాణి తే॥ 13-40-54 (82459) తామేవంవాదినీం వాచమహం ప్రత్యుక్తవాంస్తదా। జ్ఞాతుమిచ్ఛామి కస్త్వం హి తతో మే దాస్యసే వరం। ప్రకృతిర్వికృతిర్వా త్వం దేవో వా దానవోపి వా॥ 13-40-55 (82460) తతో జలదగంభీరం ప్రహస్య వదతాంవరః। ఉంవాచ వరదః ప్రీతః కాలే త్వం మాఽభివేత్స్యసి॥ 13-40-56 (82461) వాహనం భవ మే సాధో వరం దద్మి తవోత్తమం। న తే వీర్యేణ సదృశః కశ్చిల్లోకే భవిష్యతి॥ 13-40-57 (82462) పతంగ పతతాంశ్రేష్ఠ న దేవో నాపి దానవః। మత్సఖిత్వమనుప్రాప్తో దుర్ధర్షశ్చ భవిష్యసి॥ 13-40-58 (82463) తమబ్రవం దేవదేవం మామేవంవాదినం పరం। ప్రయతః ప్రాంజలిర్భూత్వా ప్రణంయ శిరసా విభుం॥ 13-40-59 (82464) ఏవమేతన్మహాబాహో సర్వమేతద్భవిష్యతి। వాహనం తే భవిష్యామి యథా వదతి మాం భవాన్॥ 13-40-60 (82465) మమ చాపి మహాబుద్ధే నిశ్చయం శ్రూయతామితి। ధ్వజస్తేఽహం భవిష్యామి రథస్థస్య న సంశయః॥ 13-40-61 (82466) తథాస్త్వితి స మాముక్త్వా భూయః ప్రాహ మహామనాః। న తే గతివిఘాతోఽద్య భవిష్యత్యమృతం వినా॥ 13-40-62 (82467) ఏవం కృత్వా తు సమయం దేవదేవః సనాతనః। మాముక్త్వా సాధయస్వేతి యథాఽభిప్రాయతో గతః॥ 13-40-63 (82468) తతోఽహం కృతసంవాదో యేన కేనాపి సత్తమాః। కౌతూహలసమావిష్టః పితరం కశ్యపం గతః॥ 13-40-64 (82469) సోహం పితరమాసాద్య ప్రణిపత్యాభివాద్య చ। సర్వమేతద్యథాతథ్యముక్తవాన్పితురంతికే॥ 13-40-65 (82470) శ్రుత్వా తు భగవాన్మహ్యం ధ్యానమేవాన్వపద్యత। స ముహూర్తమివ ధ్యాత్వా మామాహ వదతాం వరః॥ 13-40-66 (82471) ధన్యోస్యనుగృహీతశ్చ యత్త్వం తేన మహాత్మనా। సంవాదం కృతవాంస్తాత గుహ్యేన పరమాత్మనా॥ 13-40-67 (82472) స్థూలదృశ్యః స భగవాంస్తేన తేనైవ హేతునా। దృశ్యతేఽవ్యక్తరూపస్థః ప్రధానప్రభవాప్యయః॥ 13-40-68 (82473) మయా హి స మహాతేజా నాన్యయోగసమాధినా। తపసోగ్రేణ తేజస్వీ తోషితస్తపసాంనిధిః॥ 13-40-69 (82474) తతో మే దర్శయామాస తోషయన్నివ పుత్రక। శ్వేతపీతారుణనిభః కద్రూకపిలపింగలః॥ 13-40-70 (82475) రక్తనీలాసితనిభః సహస్రోదరపాణిమాన్। ద్విసాహస్రమహావక్త్ర ఏకాక్షః శతలోచనః॥ 13-40-71 (82476) అనిష్పందా నిరాహారాః సమానాః సూర్యతేజసా। తముపాసంతి పరమం గుహ్యమక్షరమవ్యయం॥ 13-40-72 (82477) సమాసాద్య తు తం విశ్వమహం మూర్ధ్నా ప్రణంయ చ। ఋగ్యజుఃసామభిః స్తుత్వా శరణ్యం శరణం గతః॥ 13-40-73 (82478) మహామేఘౌఘధీరేణ స్వరేణ జయతాంవరః। ఆభాష్య పుత్రపుత్రేతి ఇదమాహ ధృతం వచః॥ 13-40-74 (82479) త్వయాఽభ్యుదయకామేన తపశ్చీర్ణం మహామునే। అముక్తస్త్వం సమాసంగైరవిముక్తోఽద్య పశ్యసి॥ 13-40-75 (82480) యదా సంగైర్విముక్తశ్చ గతమోహో గతస్పృహః। భవిష్యసి సదా బ్రహ్మ మామనుధ్యాస్యసే ద్విజ॥ 13-40-76 (82481) ఐకాంతికీం మతిం కృత్వా మద్భక్తో మత్పరాయణః। జ్ఞాస్యసే మాం తతో బ్రహ్మన్వీతమోహశ్చ తత్వతః॥ 13-40-77 (82482) తేన త్వం కృతసంవాదః స్వతః సర్వహితైషిణా। విశ్వరూపేణ దేవేన పురుషేణ మహాత్మనా। తమేవారాధయ క్షిప్రం తమారాధ్య న సీదసి॥ 13-40-78 (82483) సోహమేవం భగవతా పిత్రా బ్రహ్మర్షిసత్తమాః। అనునీతో యథాన్యాయం స్వమేవ భవనం గతః॥' ॥ 13-40-79 (82484) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 40 ॥

`సుపర్ణ ఉవాచ। సోఽహమామంత్ర్య పితరం తద్భావగతమానసః। స్వమేవాలయమాసాద్య తమేవార్థమచింతయం॥ 13-41-1 (82485) తద్భావగతభావాత్మా తద్భూతగతమానసః। గోవిందం చింతయన్నాసే శాశ్వతం పరమవ్యయం॥ 13-41-2 (82486) ధృతం బభూవ హృదయం నారాయణదిదృక్షయా। సోహం వేగం సమాస్థాయ మనోమారుతవేగవాన్। రంయాం విశాలాం బదరీం గతో నారాయణాశ్రమం॥ 13-41-3 (82487) తతస్తత్ర హరిం జగతః ప్రభవం విభుం। గోవిందం పుండరీకాక్షం ప్రణతః శిరసా హరిం। ఋగ్యజుస్సామభిశ్చైనం తుష్టావ పరయా ముదా॥ 13-41-4 (82488) అథాపశ్యం సువిపులమశ్వత్థం దేవసంశ్రయం॥ 13-41-5 (82489) చతుర్ద్విగుణపీనాంసః శంకచక్రగదాధరః। ప్రాదుర్బభూవ పురుషః పీతవాసాః సనాతనః। మధ్యాహ్నార్కప్రతీకాశస్తేజసా భాసయందిశః॥ 13-41-6 (82490) సంస్తుతః సంవిదం కృత్వా వ్రజేతి శ్రేయసే రతః। ప్రాగుదీచీం దిశం దేవః ప్రతస్థే పురుషోత్తమః। దిశశ్చ విదిశశ్చైవ భాసయన్స్వేన తేజసా॥ 13-41-7 (82491) తమహం పురుషం దివ్యం వ్రజంతమమితౌజసం। అనువవ్రాజ వేగేన శనైర్గచ్ఛంతమవ్యయం॥ 13-41-8 (82492) యోజనానాం సహస్రాణి షష్టిమష్టౌ తథా శతం। తథా శతసహస్రం చ శతం ద్విగుణమేవ చ॥ 13-41-9 (82493) స గత్వా దీర్గమధ్వానమపశ్యమహమద్భుతం। మహాంతం పావకం దీప్తమర్చిష్మంతమనింధనం॥ 13-41-10 (82494) శతయోజనవిస్తీర్ణం తస్మాద్ద్విగుణమాయతం। వివేశ స మహాయోగీ పావకం పావకద్యుతిః॥ 13-41-11 (82495) తత్ర శంభుస్తపస్తేపే మహాదేవః సహోమయా। స తేన సంవిదం కృత్వా పావకం సమతిక్రమత్॥ 13-41-12 (82496) శ్రమాభిభూతేన మయా కథంచిదనుగంయతే॥ 13-41-13 (82497) గత్వా స దీర్ఘమధ్వానం భాస్కరేణావభాసితం। అభాస్కరమమర్యాదం వివేశ సుమహత్తమః॥ 13-41-14 (82498) అథ దృష్టిః ప్రతిహతా మమ తత్ర బభూవ హ। యథాస్వభావం భూతాత్మా వివేశ స మహాద్యుతిః॥ 13-41-15 (82499) తతోఽహమభవం మూఢో జడాంధబధిరోపమః। దిశశ్చ విదిశశ్చైవ న విజజ్ఞే తమోవృతః॥ 13-41-16 (82500) అవిజానన్నహం కించిత్తస్మింస్తమసి సంవృతే। ససంభ్రాంతేన మనసా వ్యథాం పరమికాం గతః॥ 13-41-17 (82501) సోఽహం ప్రపన్నః శరణం దేవదేవం సనాతనం। ప్రాంచలిర్మనసా భూత్వా వాక్యమేతత్తదోక్తవాన్॥ 13-41-18 (82502) భగవన్భూతభవ్యేశ భవద్భూతకృదవ్యయ। శరణం సంప్రపన్నం మాం త్రాతుమర్హస్యరిందమ॥ 13-41-19 (82503) అహం తు తత్త్వజిజ్ఞాసుః కోసి కస్యాసి కుత్ర వా। సంప్రాప్తః పదవీం దేవ స మాం సంత్రాతుమర్హసి॥ 13-41-20 (82504) ఆవిర్భూతః పురాణాత్మా మామేహీతి సనాతనః। తతోపరాంతతో దేవో విశ్వస్య గతిరాత్మవాన్। మోహయామాస మాం తత్ర దుర్విభావ్యవపుర్విభుః॥ 13-41-21 (82505) స్వభావమాత్మనస్తత్ర దర్శయన్స్వయమాత్మనా। శ్రమం మే జనయామాస భయం చాభయదః ప్రభుః॥ 13-41-22 (82506) ఖిన్న ఇత్యేవ మాం మత్వా భగవానవ్యయోఽచ్యుతః। శబ్దేనాశ్వాసయామాస జగాహే చ తమో మహత్॥ 13-41-23 (82507) అహం తమేవానుగతః శ్రమాలసపదశ్చరన్। మనసా దేవదేవేశం ధ్యాతుం సముపచక్రమే॥ 13-41-24 (82508) తథాగతం తు మాం జ్ఞాత్వా భగవానమితద్యుతిః। తమః ప్రణాశయామాస మమానుగ్రహకాంక్షయా॥ 13-41-25 (82509) తతః ప్రనష్టే తమసి తమహం దీప్తతేజసం। అపశ్యం తేజసా వ్యాప్తం మధ్యాహ్న ఇవ భాస్కరం॥ 13-41-26 (82510) స్వయంప్రభాంశ్చ పురుషాన్స్త్రియశ్చ పరమాద్భుతాః। అపశ్యమహమవ్యగ్రస్తస్మిందేశే సహస్రశః॥ 13-41-27 (82511) న తత్ర ద్యోతతే సూర్యో నక్షత్రాణి తథైవ చ। న తత్ర చంద్రమా భాతి న వాయుర్వాతి పాంసులః॥ 13-41-28 (82512) తత్ర తూర్యాణ్యనేకాని గీతాని మధురాణి చ। అదృశ్యాని మనోజ్ఞాని శ్రూయంతే సర్వతోదిశం॥ 13-41-29 (82513) స్రవంతి వైడూర్యలతాః పద్మోత్పలఝషాకులాః। ముక్తాసికతవప్రాశ్చ సరితో నిర్మలోదకాః॥ 13-41-30 (82514) అగతిస్తత్ర దేవానామసురాణాం తథైవ చ। గంధర్వనాగయక్షాణాం రాక్షసానాం తథైవ చ॥ 13-41-31 (82515) స్వయంప్రభాస్తత్ర నరా దృశ్యంతేఽద్భుతదర్శనాః। యేషాం న దేవతాస్తుల్యాః ప్రభాభిర్భావితాత్మనాం॥ 13-41-32 (82516) స చ తానప్యతిక్రంయ దైవతైరపి పూజితః। వివేశ జ్వలనం దీప్తమనింధనమనౌపమం॥ 13-41-33 (82517) జ్వాలాభిర్మాం ప్రవిష్టం చ జ్వలంతం సర్వతోదిశం। దైత్యదానవరక్షోభిర్దైవతైశ్చాపి దుస్సహం॥ 13-41-34 (82518) జ్వాలామాలినమాసాద్య తమగ్నిమహమవ్యయం। అవిషహ్యతమం మత్వా మనసేదమచింతయం॥ 13-41-35 (82519) మయా హి సమరేష్వగ్నిరనేకేషు మహాద్యుతిః। ప్రవిష్టశ్చాపవిద్ధశ్చ న చ మాం దగ్ధవాన్క్వచిత్॥ 13-41-36 (82520) అయం చ దుస్సహః శశ్వత్తేజసాఽతిహుతాశనః। అత్యాదిత్యప్రకాశార్చిరనలో దీప్యతే మహాన్॥ 13-41-37 (82521) స తథా దహ్యమానోపి తేజసా దీప్తవర్చసా। ప్రపన్నః శరణం దేవం శంకచక్రగదాధరం॥ 13-41-38 (82522) భక్తశ్చానుగతశ్చేతి త్రాతుమర్హసి మాం విభో। యథా మాం న దహేదగ్నిః సద్యో దేవ తథా కురు॥ 13-41-39 (82523) ఏవం విలపమానస్య జ్ఞాత్వా మే వచనం ప్రభుః। మా భైరితి వచః ప్రాహ మేఘగంబీరనిస్వనః॥ 13-41-40 (82524) స మామాశ్వాస్య వచనం ప్రాహేదం భగవాన్విభుః। మమ త్వం విదితః సౌంయ యథావత్తత్వదర్శనే॥ 13-41-41 (82525) జ్ఞాపితశ్చాపి యత్పిత్రా తచ్చాపి విదితం మహత్। వైనతేయ మమాప్యేవమహం వేద్యః కథంచన॥ 13-41-42 (82526) మహదేతత్స్వరూపం మే న తే వేద్యం కథంచన। మాం హి విందంతి విద్వాంసో యే జ్ఞానే పరినిష్ఠితాః॥ నిర్మమా నిరహంకారా నిరాశీర్బంధనాయుతాః॥ 13-41-43 (82527) భవాంస్తు సతతం భక్తో మన్మనాః పక్షిసత్తమ। స్థూలంమాం వేత్స్యసే తస్మాజ్జగతః కారణేస్థితం'॥ ॥ 13-41-44 (82528) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 41 ॥

`సుపర్ణ ఉవాచ। ఏవం దత్తాభయస్తేన తతోఽహమృషిసత్తమాః। నష్టఖేదశ్రమభయః క్షణేన హ్యభవం తదా॥ 13-42-1 (82529) స శనైర్యాతి భగవాన్గత్యా లఘుపరాక్రమః। అహం తు సుమహావేగమాస్తాయానువ్రజామి తం॥ 13-42-2 (82530) స గత్వా దీర్ఘమధ్వానమాకాశమమితహ్యుతిః। మనసాఽప్యగమం దేవమాససాదాత్మతత్వవిత్॥ 13-42-3 (82531) అథ దేవః సమాసాద్య మనసః సదృశం జవం। మోహయిత్వా చ మాం తత్ర క్షణేనాంతరధీయత॥ 13-42-4 (82532) తత్రాంబుధరధీరేణ భోశబ్దేనానునాదినా। అయం భోఽహమితి ప్రాహ వాక్యం వాక్యవిశారదః॥ 13-42-5 (82533) శబ్దానుసారీ తు తతస్తం దేశమహమావ్రజం। తత్రాపశ్యం తతశ్చాహం శ్రీమద్ధంసయుతం సరః॥ 13-42-6 (82534) స తత్సరః సమాసాద్య భగవానాత్మవిత్తమః। భోశబ్దప్రతిసృష్టేన స్వరేణ ప్రతివాదినా॥ 13-42-7 (82535) వివేశ దేవః స్వాం యోనిం మామిదం చాభ్యభాషత। విశస్వ సలిలం సౌంయ సుఖమత్ర వసామహే॥ 13-42-8 (82536) తతశ్చ ప్రావిశం తత్ర సహ తేన మహాత్మనా। దృష్టవానద్భుతతరం తస్మిన్సరసి భాస్వతాం॥ 13-42-9 (82537) అగ్నీనామప్రణీతానామిద్ధానామింధనైర్వినా। దీప్తానామాజ్యసిక్తానాం స్యానేష్వర్చిష్మతాం సదా॥ 13-42-10 (82538) దీప్తిస్తేషామనాజ్యానాం ప్రాప్తాజ్యానామివాభవత్। అనిద్ధానామివ సతామిద్ధానామివ భాస్వతాం॥ 13-42-11 (82539) అథాహం వరదం దేవం నాపశ్యం తత్ర సంగతం। తతః సంమోహమాపన్నో విషాదభగమం పరం॥ 13-42-12 (82540) అపశ్యం చాగ్నిహోత్రాణి శతశోఽథ సహస్రశః। విధినా సంప్రణీతాని ధిష్ణ్యేష్వాజ్యవతాం తదా॥ 13-42-13 (82541) అసంభృష్టతలాశ్చైవ వేదీః కుసుమసంస్తృతాః। కుశపద్మోత్పలాసంగాః కలశాంశ్చ హిరణ్మయాన్॥ 13-42-14 (82542) అగ్నిహోత్రాణి చిత్రాణి శతశోఽథ సహస్రశః। అగ్నిహోత్రాయ యోగ్యాని యాని ద్రవ్యాణి కానిచిత్। తాని చాత్ర సమృద్ధాని దృష్టవానస్ంయనేకశః॥ 13-42-15 (82543) మనోహృద్యతమశ్చాగ్నిః సురభిః పుణ్యలక్షణః। ఆజ్యగంధో మనోగ్రాహీ ఘ్రాణచక్షుస్సుఖావహః॥ 13-42-16 (82544) తేషాం తత్రాగ్నిహోత్రాణామీడితానాం సహస్రశః। సమీపే త్వద్భుతతమమపశ్యమహమవ్యయం॥ 13-42-17 (82545) చంద్రాంశుకాశశుభ్రాణాం తుషారోద్భేదవర్చసాం। విమలాదిత్యభాసానాం స్థండిలాని సహస్రశః। దృష్టాన్యగ్నిసమీపే తు ధ్యుతిమంతి మహాంతి చ॥ 13-42-18 (82546) ఏషు చాగ్నిసమీపేషు శుశ్రావ సుపదాక్షరాః। ప్రభావాంతరితానాం తు ప్రస్పష్టాక్షరభాషిణాం। ఋగ్యజుఃసామగానాం చ మధురాః సుస్వరా గిరః॥ 13-42-19 (82547) సుసంమృష్టతలైస్తైస్తు బృహద్బిర్దీప్తతేజసైః। పావకైః పావితాత్మాహమభవం లఘువిక్రమః॥ 13-42-20 (82548) తతోఽహం తేషు ధిష్ణ్యేషు జ్వలమానేషు యజ్వనాం। తం దేశం ప్రణమిత్వాఽథ అన్వేష్టుముపచక్రమే॥ 13-42-21 (82549) తాన్యనేకసహస్రాణి పర్యటంస్తు మహాజవాత్। అపశ్యమానస్తం దేవం తతోఽహం వ్యథితోఽభవం॥ 13-42-22 (82550) తతస్తేష్వగ్నిహోత్రేషు జ్వలత్సు విమలార్చిషు। భానుమత్సు న పశ్యామి దేవదేవం సనాతనం॥ 13-42-23 (82551) తతోఽహం తాని దీప్తాని పరీయ వ్యస్థితేంద్రియః। నాంతం తేషాం ప్రపశ్యామి ఖేదశ్చ సహసాభవత్॥ 13-42-24 (82552) విసృత్య సర్వతో దృష్టిం భయమోహసమన్వితః। శ్రమం పరంమమాపన్నశ్చింతయానస్త్వచేతనః॥ 13-42-25 (82553) తస్మిన్న ఖలు వర్తేఽహం లోకే యత్రైతదీదృశం। ఋగ్యజుస్సామనిర్ఘోషః శ్రూయతే న చ దృశ్యతే॥ 13-42-26 (82554) న చ పశ్యామి తం దేవం యేనాహమిహ చోదితః। ఏవం చింతాసభాపన్నః ప్రధ్యాతుముపచక్రమే॥ 13-42-27 (82555) తతశ్చింతయతో మహ్యం మోహేనావిష్టచేతసః। మహాశబ్దః ప్రాదురాసీత్సుభృశం మే వ్యథాకరః॥ 13-42-28 (82556) అథాహం సహసా తత్ర శృణోమి విపులధ్వనిం। అపశ్యం చ సుపర్ణానాం సహస్రాణ్యయుతాని చ॥ 13-42-29 (82557) అభ్యద్రవంత మామేవ విపులద్యుతిరంహసః। తేషామహం ప్రభావేణ సర్వథైవావరోఽభవం॥ 13-42-30 (82558) సోఽహం సమంతతః సర్వైః సుపర్ణైరతితేజసైః। దృష్ట్వాఽఽత్మానం పరిగతం సంభ్రమం పరమం గతః॥ 13-42-31 (82559) వినయావనతో భూత్వా నమశ్చక్రే మహాత్మనే। అనాదినిధనాయైభిర్నామభిః పరమాత్మనే॥ 13-42-32 (82560) నారాయణాయ శుద్ధాయ శాశ్వతాయ ధ్రువాయ చ। భూతభవ్యభవేశాయ శివాయ శివమూర్తయే॥ 13-42-33 (82561) శివయోనేః శివాద్యాయి శివపూజ్యతమాయ చ। ఘోరరూపాయ మహతే యుగాంతకరణాయ చ॥ 13-42-34 (82562) విశ్వాయ విశ్వదేవాయ విశ్వేశాయ మహాత్మనే। సహస్రోదరపాదాయ సహస్రనయనాయ చ॥ 13-42-35 (82563) సహస్రబాహవే చైవ సహస్రవదనాయ చ। శుచిశ్రవాయ మహతే ఋతుసంవత్సరాయ చ॥ 13-42-36 (82564) ఋగ్యజుఃసామవక్త్రాయ అథర్వశిరసే నమః। హృషీకేశాయ కృష్ణాయ ద్రుహిణోరుక్రమాయ చ॥ 13-42-37 (82565) బృహద్వేగాయ తార్క్ష్యాయ వరాహాయైకశృంగిణే। శిపివిష్టాయ సత్యాయ హరయేఽథ శిఖండినే॥ 13-42-38 (82566) హుతాశాయోర్ధ్వవక్త్రాయ రౌద్రానీకాయ సాధవే। సింధవే సింధువర్షఘ్నే దేవానాం సింధవే నమః॥ 13-42-39 (82567) గరుత్మతే త్రినేత్రాయ సుధర్మాయ వృషాకృతే। సంంరాడుగ్రే సంకృతయే విరజే సంభవే భవే॥ 13-42-40 (82568) వృషాయ వృషరూపాయ విభవే భూర్భువాయ వ। దీప్తసృష్టాయ యజ్ఞాయ స్థిరాయ స్థవిరాయ చ॥ 13-42-41 (82569) అచ్యుతాయ తుషారాయ వీరాయ చ సమాయ చ। జిష్ణవే పురుహూతాయ వసిష్ఠాయ వరాయ చ॥ 13-42-42 (82570) సత్యేశాయ సురేశాయ హరయేఽథ శిఖండినే। బర్హిషాయ వరేణ్యాయ వసవే విశ్వవేధసే॥ 13-42-43 (82571) కిరీటినే సుకేశాయ వాసుదేవాయ శుష్మిణే। బృహదుక్థ్యసుషేణాయ యుగ్యే దుందుభయే తథా॥ 13-42-44 (82572) భయేసఖాయ విభవే భరద్వాజేఽభయాయ చ। భాస్కరాయ చ చంద్రాయ పద్మనాభాయ భూరిణే॥ 13-42-45 (82573) పునర్వసుభృతత్వాయ జీవప్రభవిషాయ చ। వషట్కారాయ స్వాహాయ స్వధాయ నిధనాయ చ॥ 13-42-46 (82574) ఋచే చ యజుషే సాంనే త్రైలోక్యపతయే నమః। శ్రీపద్మాయాత్మసదృశే ధరణీధారిణే పరే॥ 13-42-47 (82575) సౌంయాసౌంయస్వరూపాయ సౌంయే సుమనసే నమః। విశ్వాయ చ సువిశ్వాయ విశ్వరూపధరాయ చ॥ 13-42-48 (82576) కేశవాయ సుకేశాయ రశ్మికేశాయ భూరిణే। హిరణ్యగర్భాయ నమః సౌంయాయ వృషరూపిణే॥ 13-42-49 (82577) నారాయణాగ్ర్యవపుషే పురుహూతాయ వజ్రిణే। వర్మిణే వృషసేనాయ ధర్మసేనాయ రోధసే। మునయే జ్వరముక్తాయి జ్వరాధిపతయే నమః॥ 13-42-50 (82578) అనేత్రాయ త్రినేత్రాయ పింగలాయ విడూర్మిణే। తపోబ్రహ్మనిధానాయ యుగపర్యాయిణే నమః॥ 13-42-51 (82579) శరణాయ శరణ్యాయ భక్తేష్టశరణాయ చ। నమః సర్వభవేశాయ భూతభవ్యభవాయ చ॥ 13-42-52 (82580) పాహి మాం దేవదేవేశ కోప్యజోసి సనాతనః। ఏవం గతోస్మి శరణం శరణ్యం బ్రహ్మయోనినం॥ 13-42-53 (82581) స్తవ్యం స్తవం స్తుతవతస్తత్తమో మే ప్రణశ్యత। భయం చ మే వ్యపగతం పక్షిణోఽంతర్హితాఽభవన్॥ 13-42-54 (82582) శృణోమి చ గిరం దివ్యామంతర్ధానగతాం శివాం। మా భైర్గరుత్మందాంతోసి పునః సేంద్రాందివౌకసః। స్వం చైవ భవనం గత్వా ద్రక్ష్యసే పుత్రబాంధవాన్॥ 13-42-55 (82583) తతస్తస్మిన్క్షణేనైవ సహసైవ మహాద్యుతిః। ప్రత్యదృశ్యత తేజస్వీ పురస్తాత్స మమాంతికే॥ 13-42-56 (82584) సమాగంయ తతస్తేన శివేన పరమాత్మనా। అపశ్యం చాహమాయాంతం నరనారాయణాశ్రమే। చతుర్ద్విగుణవిన్యాసం తం చ దేవం సనాతనం॥ 13-42-57 (82585) యజతస్తానృషీందేవాన్వదతో ధ్యాయతో మునీన్। యుక్తాన్సిద్ధాన్నైష్ఠికాంశ్చ జపతో యజతో గృహే॥ 13-42-58 (82586) పుష్పపూరపరిక్షిప్తం ధూపితం దీపితం హుతం। వందితం సిక్తసంమృష్టం నరనారాయణాశ్రమం॥ 13-42-59 (82587) తదద్భుతమహం దృష్ట్వా విస్మితోస్మి తదాఽనఘాః। జగామ శిరసా దేవం ప్రయతేనాంతరాత్మనా॥ 13-42-60 (82588) తదత్యద్భుతసంకాసం కిమేతదితి చింతయన్। నాధ్యగచ్ఛం పరం దివ్యం తస్య సర్వభవాత్మనః॥ 13-42-61 (82589) ప్రణిపత్య సుదుర్ధర్షం పునః పునరుదీక్ష్య చ। శిరస్యంజలిమాధాయ విస్మయోత్ఫుల్లలోచనః। అవోచం తమదీనార్థం శ్రేష్ఠానాం శ్రేష్ఠముత్తమం॥ 13-42-62 (82590) నమస్తే భగవందేవ భూతభవ్యభవత్ప్రభో। యదేతదద్భుతం దేవ మయా దృష్టం త్వదాశ్రయం॥ 13-42-63 (82591) అనాదిమద్యపర్యంతం కిం తచ్ఛంసితుమర్హసి। యది జానాసి సాం భక్తం యది వాఽనుగ్రహో మయి। శంస సర్వమశేషేణ శ్రోతవ్యం యది చేన్మయా॥ 13-42-64 (82592) స్వభావస్తవ దుర్జ్ఞేయః ప్రాదుర్భావో భవస్య చ। భవద్భూతభవిష్యేశ సర్వథా గహనం భవాన్॥ 13-42-65 (82593) బ్రూహి సర్వమశేషేణ తదాశ్చర్యం మహామునే। కిం తదత్యద్భుతం వృత్తం తేష్వగ్నిషు సమంతతః॥ 13-42-66 (82594) కాని తాన్యగ్నిహోత్రాణి కేషాం శబ్దః శ్రుతో మయా। శృణ్వతాం బ్రహ్మ సతతమదృశ్యానాం మహాత్మనాం॥ 13-42-67 (82595) ఏతన్మే భగవన్కృష్ణ బ్రూహి సర్వమశేషతః। గృణంత్యగ్నిసమీపేషు కే చ తే బ్రహ్మరాశయః॥' ॥ 13-42-68 (82596) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్విచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 42 ॥

`భగవానువాచ। మాం న దేవా న గంధర్వా నాసురా న వ రాక్షసాః। విదుస్తత్వేన సత్వస్థం సూక్ష్మాత్మానమవస్థితం॥ 13-43-1 (82597) చతుర్ధాఽహం విభక్తాత్మా లోకానాం హితకాంయయా। భూతభవ్యభవిష్యాదిరనాదిర్విశ్వకృత్తమః॥ 13-43-2 (82598) పృథివీ వాయురాకాశమాపో జ్యోతిశ్చ పంచమం। మనో బుద్ధిశ్చ చేతశ్చ తమః సత్వం రజస్తథా॥ 13-43-3 (82599) ప్రకృతిర్వికృతిశ్చైవ విద్యావిద్యే శుభాశుభే। మత్త ఏతాని జాయంతే నాహమేభ్యః కథంచన॥ 13-43-4 (82600) యత్కించిచ్ఛ్రేయసా యుక్తం శ్రేయస్కరమనుత్తమం। ధర్మయుక్తం చ పుణ్యం చ సోఽహమస్మి నిరామయః॥ 13-43-5 (82601) యత్స్వభావాత్మతత్వజ్ఞైః కారణైరుపలక్ష్యతే। అనాదిమధ్యనిధనః సోంతరాత్మాఽస్మి శాశ్వతః॥ 13-43-6 (82602) యత్తు మే పరమం గుహ్యం రూపం సూక్ష్మార్థదర్శిభిః। గృహ్యతే సూక్ష్మభావజ్ఞైః సోఽవిభావ్యోస్మి శాశ్వతః॥ 13-43-7 (82603) తత్తు మే పరమం గుహ్యం యేన వ్యాప్తమిదం జగత్। సోహంగతః సర్వసత్వః సర్వస్య ప్రభవోఽవ్యయః॥ 13-43-8 (82604) మత్తో జాయంతి భూతాని మయా ధార్యంత్యహర్నిశం। మయ్యేవ విలయం యాంతి ప్రలయే పన్నగాశన॥ 13-43-9 (82605) యో మాం యథా వేదయతి తథా తస్యాస్మి కాశ్యప। మనోబుద్ధిగతః శ్రేయో విదధామి విహంగమ॥ 13-43-10 (82606) మాం తు జ్ఞాతుం కృతా బుద్ధిర్భవతా పక్షిసత్తమ। శృణు యోఽహం యతశ్చాహం యదర్థశ్చాహముద్యతః॥ 13-43-11 (82607) యే కేచిన్నియతాత్మానస్త్రేతాగ్నిపరమార్చితాః। అగ్నికార్యపరా నిత్యం జపహోమపరాయణాః॥ 13-43-12 (82608) ఆత్మన్యగ్నీన్సమాధాయ నియతా నియతేంద్రియాః। అనన్యమనసస్తే మాం సర్వే వై సముపాసతే॥ 13-43-13 (82609) యజంతో జపయజ్ఞైర్మాం మానసైశ్చ సుసంయతాః। అగ్నీనభ్యుద్యయుః శశ్వదగ్నిష్వేవాభిసంశ్రితాః॥ 13-43-14 (82610) అనన్యకార్యాః శుచయో నిత్యమగ్నిపరాయణాః। య ఏవంబుద్ధ్యో ధీరాస్తే మాం గచ్ఛంతి తాదృశాః॥ 13-43-15 (82611) అకామహతసంకల్పా జ్ఞానే నిత్యం సమాహితాః। ఆత్మన్యగ్నిం సమాధాయ నిరాహారా నిరాశిషః॥ 13-43-16 (82612) విషయేషు నిరారంభా విముక్తా జ్ఞానచక్షుషః। అనన్యమనసో ధీరాః స్వభావనియమాన్వితాః॥ 13-43-17 (82613) యత్తద్వియతి దృష్టం తత్సరః పద్మోత్పలాయుతం। తత్రాగ్నయః సన్నిహితా దీప్యంతే స్మ నిరింధనాః॥ 13-43-18 (82614) జ్ఞానామలాశయాస్తస్మిన్యే చ చంద్రాంశునిర్మలాః। ఉపాసీనా గృణంతోఽగ్నిమస్పష్టాక్షరభాషిణః। ఆకాంక్షమాణాః శుచయస్తేష్వగ్రిషు విహంగమ॥ 13-43-19 (82615) యే మయా భావితాత్మానో మయ్యేవాభిరతాః సదా। ఉపాసతే చ మామేవ జ్యోతిర్భూతా నిరామయాః॥ 13-43-20 (82616) తైర్హి తత్రైవ వస్తవ్యం నీరాగాదిభిరచ్యుతైః। నిరాహారా హ్యనిష్పందాశ్చంద్రాంశుసదృశప్రభాః॥ 13-43-21 (82617) నిర్మలా నిరహంకారా నిరాలంబా నిరాశిషః। మద్భక్తాః సతతం తేవై భక్తాంస్తానపి చాప్యహం॥ 13-43-22 (82618) చతుర్ధాఽహం విభక్తాత్మా చరామి జగతో హితః। లోకానాం ధారణార్థాయ విధానం విదధామి చ॥ 13-43-23 (82619) యథావత్తదశేషేణ శ్రోతుమర్హతి మే భవాన్॥ 13-43-24 (82620) ఏకా మూర్తిర్నిర్గుణాఖ్యా యోగం పరమమాస్థితా। ద్వితీయా సృజతే తాత భూతగ్రామం చరాచరం॥ 13-43-25 (82621) సృష్టం సంహరతే చైకా జగత్స్థావరజంగమం। జ్ఞాతాత్మనిష్ఠా క్షపయన్మోహయంతీవ మాయయా। క్షపయంతీ మోహయతి ఆత్మనిష్ఠా స్వమాయయా॥ 13-43-26 (82622) చతుర్థీ మే మహామూర్తిర్జగద్వృద్ధిం దదాతి సా। రక్షతే చాపి నియతా సోహమస్మి నభశ్వరః॥ 13-43-27 (82623) మయా సర్వమిదం వ్యాప్తం మయి సర్వం ప్రతిష్ఠితం। అహం సర్వజగద్బీజం సర్వత్రగతిరవ్యయః॥ 13-43-28 (82624) యాని తాన్యగ్నిహోత్రాణి యే చ చంద్రాంశురాశయః। గృణంతి వేదం సతతం తేష్వగ్నిషు విహంగమ॥ 13-43-29 (82625) క్రమేణ మాం సమాయాంతి సుఖినో జ్ఞానసంయుతాః। తేషామహం తపో దీప్తం తేజః సంయక్సమాహితం। నిత్యం తే మయి వర్తంతే తేషు చాహమతంద్రితః॥ 13-43-30 (82626) సర్వతో ముక్తసంగేన మయ్యనన్యసమాధినా। శక్యః సమాసాదయితుమహం వై జ్ఞానచక్షుషా॥ 13-43-31 (82627) మాం స్థూలదర్శనం విద్ధి జగతః కార్యకారణం। మత్తశ్చ సంప్రసూతాన్వై విద్ధి లోకాన్సదైవతాన్॥ 13-43-32 (82628) మయా చాపి చతుర్ధాత్మా విభక్తః ప్రాణిషు స్యిథః। ఆత్మభూతో వాసుదేవో హ్యనిరుద్ధో మతౌ స్యితః॥ 13-43-33 (82629) సంకర్షణోఽహంకారే చ ప్రద్యుంనో మనసి స్యితః। అన్యథా చ చతుర్దా యత్సంయక్త్వం శ్రోతుమర్హసి॥ 13-43-34 (82630) యత్తత్పద్మమభూత్పూర్వం తత్ర బ్రహ్మా వ్యజాయత। బ్రాహ్మణశ్చాపి సంభూతః శివ ఇత్యవధార్యతాం॥ 13-43-35 (82631) శివాత్స్కందః సంవభూవ ఏతత్సృష్టిచతుష్టయం। దైత్యదానవదర్పఘ్నమేవం మాం విద్ధి నిత్యశః॥ 13-43-36 (82632) దైత్యదానవరక్షోభిర్యదా ధర్మః ప్రపీడ్యతే। తదాఽహం ధర్మవృద్ధ్యర్థం మూర్తిమాన్భవితాఽఽశుగ॥ 13-43-37 (82633) వేదవ్రతపరా యే తు ధీరా నిశ్చితబుద్ధ్యః। యోగినో యోగయుక్తాశ్చ తే మాం పశ్యంతి నాన్యథా॥ 13-43-38 (82634) పంచభిః సంప్రయుక్తోఽహం విప్రయుక్తశ్చ పంచభిః। వర్తమానశ్చ తేష్వేవం నివృత్తశ్చైవ తేష్వహం॥ 13-43-39 (82635) యే విదుర్జాతసంకల్పాస్తే మాం పశ్యంతి తాదృశాః॥ 13-43-40 (82636) స్వం వాయురాపో జ్యోతిశ్చ పృథివీ చేతి పంచమం। తదాత్మకోఽస్మి విజ్ఞేయో న చాన్యోస్మీతి నిశ్చితం। 13-43-41 (82637) వర్తమానమతీతం చ పంచవర్గేషు నిశ్చలం। శబ్దస్పర్శేషు రూపేషు రసగంధేషు చాప్యహం॥ 13-43-42 (82638) రజస్తమోభ్యామావిష్టా యేషాం బుద్ధిరనిశ్చితా। తే న పశ్యంతి మే తత్వం తపసా మహతా హ్యపి॥ 13-43-43 (82639) నోపవాసైర్న నియమైర్న వ్రతైర్వివిధైరపి। ద్రష్టుం వా వేదితుం వాఽపి న శక్యా పరమా గతిః॥ 13-43-44 (82640) మహామోహార్థపంకే తు నిమగ్రానాం గతిర్హరిః। ఏకాంతినో ధ్యానపరా యతిభావాద్బ్రజంతి మాం॥ 13-43-45 (82641) సత్వయుక్తా మతిర్యేషాం కేవలాఽఽత్మవినిశ్చితా। తే పశ్యంతి స్వమాత్మానం పరమాత్మానమవ్యయం॥ 13-43-46 (82642) అహింసా సర్వభూతేషు తేష్వవస్తితమార్జవం। తేష్వేవ చ సమాధాయ సంయగేతి చ మామజం॥ 13-43-47 (82643) యదేతత్పరమం గుహ్యమాఖ్యానం పరమాద్భుతం। యత్తేన తదశేషేణ యథావచ్ఛ్రోతుమర్హసి॥ 13-43-48 (82644) యే త్వగ్నిహోత్రనియతా జపయజ్ఞపరాయణాః। తే మాముపాసతే శశ్వద్యాంస్తాంస్త్వం దృష్టవానసి॥ 13-43-49 (82645) శాస్త్రదృష్టవిధానజ్ఞా అసక్తాః క్వచిదన్యథా। శక్యోఽహం వేదితుం తైస్తు యన్మే పరమమవ్యయం॥ 13-43-50 (82646) యే తు సాంఖ్యం చ యోగం చ జ్ఞాత్వాఽప్యధృతనిశ్చయాః। న తే గచ్ఛంతి కుశలాః పరాం గతిమనుత్తమాం॥ 13-43-51 (82647) తస్మాజ్జ్ఞానేన శుద్ధేన ప్రసన్నాత్మాఽఽన్మవిచ్ఛుచిః। ఆసాదయతి తద్బ్రహ్మ యత్ర గత్వా న శోచతి॥ 13-43-52 (82648) శుద్ధాభిజనసంపన్నాః శ్రద్ధాయుక్తేన చేతసా। మద్భక్త్యా చ ద్విజశ్రేష్ఠా గచ్ఛంతి పరమాం గతిం॥ 13-43-53 (82649) యద్గహ్యం పరమం బుద్ధేరలింగగ్రహణం చ యత్। తత్సూక్ష్మం గృహ్యతే విప్రైర్యతిభిస్తత్త్వదర్శిభిః॥ 13-43-54 (82650) న వాయుః పవతే తత్ర న తస్మింజ్యోతిషాం గతిః। న చాపః పృథివీ చైవ నాకాశం న మనోగతిః॥ 13-43-55 (82651) తస్మాచ్చైతాని సర్వాణి ప్రజాయంతే విహంగమ। సర్వేభ్యశ్చ స తేభ్యశ్చ ప్రభవత్యమలో విభుః॥ 13-43-56 (82652) స్థూలదర్శనమేతన్మే యద్దృష్టం భవతాఽనఘ। ఏతత్సూక్ష్మస్య తద్ద్వారం కార్యాణాం కారణం త్వహం॥ 13-43-57 (82653) దృష్టో వై భవతా తస్మాత్సరస్యమితవిక్రమ। బ్రహ్మణో యదహోరాత్రసంఖ్యాభిజ్ఞైర్విభావ్యతే॥ 13-43-58 (82654) ఏష కాలస్త్వయా తత్ర సరస్యహముపాగతః। మాం యజ్ఞమాహుర్యజ్ఞజ్ఞా వేదం వేదవిదో జనాః। మునయశ్చాపి మామేవ జపయజ్ఞం ప్రచక్షతే॥ 13-43-59 (82655) వక్తా మంతా రసయితా ఘ్రాతా ద్రష్టా ప్రదర్శకః। బోద్ధా బోధయితా చాహం గంతా శ్రోతా చిదాత్మకః॥ 13-43-60 (82656) మామిష్ట్వా స్వర్గమాయాంతి తథా చాప్నువతే మహత్। జ్ఞాత్వా మామేవ చైవాంతే నిఃసంగేనాంతరాత్మనా॥ 13-43-61 (82657) అహం తేజో ద్విజాతీనాం మమ తేజో ద్విజాతయః। మమ యస్తేజసో దేహః సోగ్నిరిత్యవగంయతాం॥ 13-43-62 (82658) ప్రాణపాలః శరీరేఽహం యోగినామహమీశ్వరః। సాంఖ్యానామిదమేవాగ్రే మయి సర్వమిదం జగత్॥ 13-43-63 (82659) ధర్మమర్తం చ కామం చ మోక్షం చైవార్జవం జపం। తమః సత్వం రజశ్చైవ కర్మజం చ భవాప్యయం॥ 13-43-64 (82660) స తదాఽహం తథారూపస్త్వయా దృష్టః సనాతనః। తతస్త్వహం పరతరః శక్యః కాలేన వేదితుం॥ 13-43-65 (82661) మమ యత్పరమం గుహ్యం శాశ్వతం ధ్రువమవ్యయం। తదేవం పరమో గుహ్యో దేవో నారాయణో హరిః। న తచ్ఛక్యం భుజంగారే వేత్తుమభ్యుదయాన్వితైః॥ 13-43-66 (82662) నిరారంభనమస్కారా నిరాశీర్బంధనాస్తథా। గచ్ఛంతి తం మహాత్మానః పరం బ్రహ్మ సనాతనం॥ 13-43-67 (82663) స్థూలోఽహమేవం విహగ త్వయా దృష్టస్తథాఽనఘ। ఏతచ్చాపి న వేత్త్యన్యస్త్వామృతే పన్నగాశన॥ 13-43-68 (82664) మా మతిస్తవ గాన్నాశమేషా గతిరనుత్తమా। మద్భక్తో భవ నిత్యం త్వం తతో వేత్స్యసి మే పదం॥ 13-43-69 (82665) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం రహస్యం దివ్యమానుషం। ఏతచ్ఛ్రేయః పరం చైతత్పంథానం విద్ధి మోక్షిణాం॥ 13-43-70 (82666) ఏవముక్త్వా స భగవాంస్తత్రైవాంతరధీయత। పశ్యతో మే మహాయోగీ జగామాత్మగతిర్గతిం॥ 13-43-71 (82667) ఏతదేవంవిధం తస్య మహిమానం మహాత్మనః। అచ్యుతస్యాప్రమేయస్య దృష్టవానస్మి యత్పురా॥ 13-43-72 (82668) ఏతద్వః సర్వమాఖ్యాతం చేష్టితం తస్య ధీమతః। మయాఽనుభూతం ప్రత్యక్షం దృష్ట్వా చాద్భుతకర్మణః॥' ॥ 13-43-73 (82669) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రిచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 43 ॥

name="anuzAsana-13-44-1x">ఋషయ ఊచుః। అహో శ్రావితమాఖ్యానం భవతాఽత్యద్భుతం మహత్। పుణ్యం యశస్యమాయుష్యం స్వర్గ్యం స్వస్త్యయనం మహత్॥ 13-44-1 (82670) ఏతత్పవిత్రం దేవానామేతద్గుహ్యం పరంతప। ఏతజ్జ్ఞానవతా జ్ఞేయమేషా గతిరనుత్తమా॥ 13-44-2 (82671) య ఇమాం శ్రావయేద్విద్వాన్కథాం పర్వసుపర్వసు స లోకాన్ప్రాప్నుయాత్పుణ్యాందేవర్షిభిరభిష్టుతాన్॥ 13-44-3 (82672) శ్రాద్ధకాలే చ విప్రాణాం య ఇమాం శ్రావయేచ్ఛుచిః। న తత్ర రక్షసాం భాగో నాసురాణాం చ విద్యతే॥ 13-44-4 (82673) అనసూయుర్జితక్రోధః సర్వసత్వహితే రతః। యః పఠేత్సతతం యుక్తః స వ్రజేత్తత్సలోకతాం॥ 13-44-5 (82674) వేదాన్పారయతే విప్రో రాజా విజయవాన్భవేత్। వైశ్యస్తు ధనధాన్యాఢ్యః శూద్రః సుఖమవాప్నుయాత్॥ 13-44-6 (82675) భీష్మ ఉవాచ। 13-44-7x (6844) తతస్తే మునయః సర్వే సంపూజ్య వినతాసుతం। స్వానేవ చాశ్రమాంజగ్ముర్బభూవుః శాంతితత్పరాః॥ 13-44-7 (82676) స్థూలదర్శిభిరాకృష్టో దుర్జ్ఞేయో హ్యకృతాత్మభిః। ఏషా ధుతిర్మహారాజ ధర్ంయా ధర్మభృతాంవర॥ 13-44-8 (82677) సురాణాం బ్రహ్మణా ప్రోక్తా విస్మితానాం పరంతప। మయాప్యేషా కథా తాత కథితా మాతురంతికే। వసుభిః సత్త్వసంపన్నైస్తవాప్యేషా మయోచ్యతే॥ 13-44-9 (82678) తదగ్నిహోత్రపరమా జపయజ్ఞపరాయణాః। నిరాశీర్బంధనాః సంతః ప్రయాంత్యక్షరసాత్మతాం॥ 13-44-10 (82679) ఆరంభయజ్ఞానుత్సృజ్య జపహోమపరాయణాః। ధ్యాయంతో మనసా విష్ణుం గచ్ఛంతి పరమాం గతిం॥ 13-44-11 (82680) తదేష పరమో మోక్షో మోక్షద్వారం చ భారత। యథా వినిశ్చితాత్మానో గచ్ఛంతి పరమాం గతిం॥ ॥ 13-44-12 (82681) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుశ్చత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 44 ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। పితామహ మహేశాయ నామాన్యాచక్ష్వ శంభవే। విదుషే విశ్వమాయాయ మహాభాగ్యం చ తత్వతః॥ 13-45-1 (82682) భీష్మ ఉవాచ। 13-45-2x (6845) సురాసురగురో దేవ విష్ణో త్వం వక్తుమర్హసి। శివాయ శివరూపాయ యన్మాఽపృచ్ఛద్యుధిష్ఠిరః॥ 13-45-2 (82683) నాంనాం సహస్రం దేవస్య తండినా బ్రహ్మవాదినా। నివేదితం బ్రహ్మలోకే బ్రహ్మణో యత్పురాఽభవత్॥ 13-45-3 (82684) ద్వైపాయనప్రభృతయస్తథా చేమే తపోధనాః। ఋషయః సువ్రతా దాంతాః శృణ్వంతు గదతస్తవ॥ 13-45-4 (82685) ధ్రువాయ నందినే హోత్రే గోప్త్రే విశ్వసృజేఽగ్నయే। మహాభాగ్యం విభోర్బ్రూహి ముండినేఽథ కపర్దినే॥ 13-45-5 (82686) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-45-6x (6846) న గతిః కర్మణాం శక్యా వేత్తుమీశస్య తత్త్వతః। హిరణ్యగర్భప్రముఖా దేవాః సేంద్రా మహర్షయః॥ 13-45-6 (82687) న విదుర్యస్య నిధనమాదిం వా సూక్ష్మదర్శినః। స కథం నామమాత్రేణ శక్యో జ్ఞాతుం సతాం గతిః॥ 13-45-7 (82688) తస్యాహమసురఘ్నస్య కాంశ్చిద్భగవతో గుణాన్। భవతాం కీర్తయిష్యామి వ్రతేశాయ యథాతథం॥ 13-45-8 (82689) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-45-9x (6847) ఏవముక్త్వా తు భగవాన్గుణాంస్తస్య మహాత్మనః। ఉపస్పృశ్య శుచిర్భూత్వా కథయామాస ధీమతః॥ 13-45-9 (82690) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-45-10x (6848) శుశ్రూషధ్వం బ్రాహ్మణేంద్రాస్త్వం చ తాత యుధిష్ఠిర। త్వం చాపగేయ నామాని నిశామయ జగత్పతేః॥ 13-45-10 (82691) యదవాప్తం చ మే పూర్వం సాంబహేతోః సుదుష్కరం। యథావద్భగవాందృష్టో మయా పూర్వం సమాధినా॥ 13-45-11 (82692) శంబరే నిహతే పూర్వం రౌక్మిణేయేన ధీమతా। అతీతే ద్వాదశే వర్షే జాంబవత్యబ్రవీద్ధి మాం॥ 13-45-12 (82693) ప్రద్యుంనచారుదేష్ణాదీన్రుక్మిణ్యా వీక్ష్య పుత్రకాన్। పుత్రార్థినీ మాముపేత్య వాక్యమాహ యుధిష్ఠిర॥ 13-45-13 (82694) శూరం బలవతాం శ్రేష్ఠం కాంతరూపమకల్మషం। ఆత్మతుల్యం మమ సుతం ప్రయచ్ఛాచ్యుత మాచిరం॥ 13-45-14 (82695) న హి తేఽప్రాప్యమస్తీహ త్రిషు లోకేషు కించన। లోకాన్సృజేస్త్వమపరానిచ్ఛన్యదుకులోద్వహ॥ 13-45-15 (82696) త్వయా ద్వాదశవర్షాణి వ్రతీభూతేన శుష్యతా। ఆరాధ్య పశుభర్తారం రుక్మిణ్యాం జనితాః సుతాః॥ 13-45-16 (82697) చారుదేష్ణః సుచారుశ్చ చారువేశో యశోధరః। చారుశ్రవాశ్చారుయశాః ప్రద్యుంనః సంభురేవ చ॥ 13-45-17 (82698) యథా తే జనితాః పుత్రా రుక్మిణ్యాం చారువిక్రమాః। తథా మమాపి తనయం ప్రయచ్ఛ మధుసూదన॥ 13-45-18 (82699) ఇత్యేవం చోదితో దేవ్యా తామవోచం సుమధ్యమాం। అనుజానీహి మాం రాజ్ఞి కరిష్యే వచనం తవ॥ 13-45-19 (82700) సా చ మామబ్రవీద్గచ్ఛ శివాయ విజయాయ చ। బ్రహ్మా శివః కాశ్యపశ్చ నద్యో దేవా మనోఽనుగాః। 13-45-20 (82701) క్షేత్రౌషధ్యో యజ్ఞవాహాశ్ఛందాస్యృషిగణాధ్వరాః। సముద్రా దక్షిణా స్తోభా ఋక్షాణి పితరో గ్రహాః॥ 13-45-21 (82702) దేవపత్న్యో దేవకన్యా దేవమాతర ఏవ చ। మన్వంతరాణి గావశ్చ చంద్రమాః సవితా హరిః॥ 13-45-22 (82703) సావిత్రీ బ్రహ్మవిద్యా చ ఋతవో వత్సరాస్తథా। క్షణా లవా ముహూర్తాశ్చ నిమేషా యుగపర్యయాః॥ 13-45-23 (82704) రక్షంతు సర్వత్ర గతం త్వాం యాదవ సుఖాయ చ। అరిష్టం గచ్ఛ పంథానమప్రమత్తో భవానఘ॥ 13-45-24 (82705) ఏవం కృతస్వస్త్యయనస్తయాఽహం తతోఽభ్యనుజ్ఞాయ నరేంద్రపుత్రీం। పితుః సమీపం నరసత్తమస్య మాతుశ్చ రాజ్ఞశ్చ తథాఽఽహుకస్య॥ 13-45-25 (82706) గత్వా సమావేద్య యదబ్రవీన్మాం విద్యాధరేంద్రస్య సుతా భృశర్తా। తానభ్యనుజ్ఞాయ తదాఽతిదుఃఖా- ద్గదం తథైవాతిబలం చ రామం। అథోచతుః ప్రీతియుతౌ తదానీం తతఃసమృద్ధిర్భవతోఽస్త్వవిఘ్నం॥ 13-45-26 (82707) ప్రాప్యానుజ్ఞాం గురుజనాదహం తార్క్ష్యమచింతయం। సోవహద్ధిమవంతం మాం ప్రాప్య చైనం వ్యసర్జయం॥ 13-45-27 (82708) తత్రాహమద్బుతాన్భావానపశ్యం గిరిసత్తమే। క్షేత్రం చ తపసాం శ్రేష్ఠం పశ్యాంయద్భుతముత్తమం॥ 13-45-28 (82709) దివ్యం వైయాఘ్రపద్యస్య ఉపమన్యోర్మహాత్మనః। పూజితం దేవగంధర్వైర్బ్రాహ్మయా లక్ష్ంయా సమావృతం॥ 13-45-29 (82710) ధవకకుభకదంబనారికేలైః కురవకకేతకజంబుపాటలాభిః। వటవరుణకవత్సనాభవిల్వైః సరలకపిత్థప్రియాలసాలతాలైః॥ 13-45-30 (82711) బదరీకుందపున్నాగరైశోకాంరాతిముక్తకైః। మధూకైః కోవిదారైశ్చ చంపకైః పనసైస్తథా॥ 13-45-31 (82712) వన్యైర్బహువిధైర్వృక్షైః ఫలపుష్పప్రదైర్యుతం। పుష్పగుల్మలతాకీర్ణం కదలీషండశోభితం॥ 13-45-32 (82713) నానాశకునిసంభోజ్యైః ఫలైర్వృక్షైరలంకృతం। యథాస్థానవినిక్షిప్తైర్భూషితం భస్మరాశిభిః॥ 13-45-33 (82714) రురువానరశార్దూలసింహద్వీపిసమాకులం। కురంగబర్హిణాకీర్ణం మార్జారభుజగావృతం। పూగైశ్చ మృగజాతీనాం మహిషర్క్షనిషేవితం॥ 13-45-34 (82715) సకృత్ప్రభిన్నైశ్చ గజైర్విభూషితం ప్రహృష్టనానావిధపక్షిసేవితం। సుపుష్పితైరంబుధరప్రకాశై- ర్మహీరుహాణాం చ వనైర్విచిత్రైః॥ 13-45-35 (82716) నానాపుష్పరజోమిశ్రో గజదానాధఇవాసితః। దివ్యస్త్రీగీతబహులో మారుతోఽభిముఖో వవౌ 13-45-36 (82717) ధారానినాదైర్విహగప్రాణాదైః శుభైస్తథా బృంహితైః కుంజరాణాం। గీతైస్తథా కిన్నరాణాముదారైః శుభైః స్వనైః సామగానాం చ వీర॥ 13-45-37 (82718) అచింత్యం మనసాఽప్యన్యైః సరోభిః సమలంకృతం। విశాలైశ్చాగ్నిశరణైర్భూషితం కుసుమావృతైః॥ 13-45-38 (82719) విభూషితం పుణ్యయవిత్రతోయయా సదా చ జుష్టం నృప జహ్నుకన్యయా। విభూషితం ధర్మభృతాం వరిష్ఠై- ర్మహాత్మభిర్వహ్నిసమానకల్పైః॥ 13-45-39 (82720) వాయ్వాహారైరంబుపైర్జప్యనిత్యైః సంప్రక్షాలైర్యోగిభిర్ధ్యాననిత్యైః। ధూమప్రాశైరూష్మపైః క్షీరపైశ్చ సంజుష్టం చ బ్రాహ్మణేంద్రైః సమంతాత్॥ 13-45-40 (82721) గోచారిణోఽర్థాశ్మకుట్టా దంతోలూఖలికాస్తథా। మరీచిపాః ఫేనపాశ్చ తథైవ మృగచారిణః॥ 13-45-41 (82722) అశ్వత్థఫలభక్షాశ్చ తథా హ్యుదకశాయినః। చీచచర్మాంబరధరాస్తథా వల్కలధారిణః॥ 13-45-42 (82723) సుదుఃఖాన్నియమాంస్తాంస్తాన్వహతః సుతపోధనాన్। పశ్యన్మునీన్బహువిధానప్రవేష్టుముపచక్రమే॥ 13-45-43 (82724) సూపూజితం దేవగణైర్మహాత్మభిః శివాదిభిర్భారతపుణ్యకర్మభిః। రరాజ తచ్చాశ్రమమండలం సదా దివీవ రాజఞ్శశిమండలం యథా॥ 13-45-44 (82725) క్రీడంతి సర్పైర్నకులా మృగైర్వ్యాఘ్రాశ్చ మిత్రవత్। ప్రభావాద్దీప్తతపసాం సన్నికర్షాన్మహాత్మనాం॥ 13-45-45 (82726) తత్రాశ్రమపదే శ్రేష్ఠే సర్వభూతమనోరమ। సేవితే ద్విజశార్దూలైర్వేదవేదాంగపారగైః॥ 13-45-46 (82727) నానానియమవిఖ్యాతైర్ఋషిభి సుమహాన్మభిః। ప్రవిశన్నేవ చాపశ్యం జటాచీరధరం ప్రభుం॥ 13-45-47 (82728) తేజసా తపసా చైవ దీప్యమానం యథాఽనలం। శిష్యైరనుగతం శాంతం యువానం బ్రాహ్మణర్వభం॥ 13-45-48 (82729) శిరసా వందమానం మాముపమన్యురభాషత॥ 13-45-49 (82730) స్వాగతం పుండరీకాక్ష సఫలాని తపాంసి నః। యః పూజ్యః పూజయసి మాం ద్రష్టవ్యో ద్రష్టుమిచ్ఛసి॥ 13-45-50 (82731) `మనుష్యతానువృత్త్యా త్వా జ్ఞాత్వా తిష్ఠామ సర్వగం।' తమహం ప్రాంజలిర్భూత్వా మృగపక్షిష్వథాగ్నిషు। ధర్మే చ శిష్యవర్గే చ సమపృచ్ఛమనామయం॥ 13-45-51 (82732) తతో మాం భగవానాహ సాంనా పరమవల్గునా। లప్స్యసే తనయం కృష్ణి ఆత్మతుల్యమసంశయం॥ 13-45-52 (82733) తపః సుమహదాస్థాయ తోషయేశానమీశ్వరం। ఇహ దేవః సపత్నీకః సమాక్రీడత్యధోక్షజ॥ 13-45-53 (82734) ఇహైనం దైవతశ్రేష్ఠం దేవాః సర్షిగణాః పురా। తపసా బ్రహ్మచర్యేణ సత్యేన చ దమేన చ॥ 13-45-54 (82735) తోషయిత్వా శుభాన్కామాన్ప్రాప్తవంతో జనార్దన। తేజసాం సపసాం చైవ నిధిః స భగవానిహ॥ 13-45-55 (82736) శుభాశుభాన్వితాన్భావాన్విసృజన్స క్షిపన్నపి। ఆస్తే దేవ్యా సహాచింత్యో యం ప్రార్థయసి శత్రుహన్॥ 13-45-56 (82737) హిరణ్యకశిపుర్యోఽభూద్దానవో మేరుకంపనః। తేన సర్వామరైశ్వర్యం శర్వాత్ప్రాప్తం సమార్బుదం॥ 13-45-57 (82738) తస్యైవ పుత్రప్రవరో దమనో నామ విశ్రుతః। మహాదేవవరాచ్ఛక్రం వర్షార్బుదమయోధయం॥ 13-45-58 (82739) విష్ణోశ్చక్రం చ తద్ధోరం వజ్రమాఖండలస్య చ। శీర్ణం పురాఽభవత్తాత గ్రహస్యాంగేషు కేశవ॥ 13-45-59 (82740) [యత్తద్భగవతా పూర్వం దత్తం చక్రం తవానఘ। జలాంతరచరం హత్వా దైత్యం చ బలగర్వితం॥ 13-45-60 (82741) ఉత్పాదితం వృషాంకేన దీప్తజ్వలనసన్నిభం। దత్తం భగవతా తుభ్యం దుర్ధషం తేజసాఽద్భుతం॥ 13-45-61 (82742) న శక్యం ద్రష్టుమన్యేన వర్జయిత్వా పినాకినం। సుదర్శనం భవత్యేవం భవేనోక్తం తదా తు తత్॥ 13-45-62 (82743) సుదర్శనం తదా తస్య లోకే నామ ప్రతిష్ఠితం। తజ్జీర్ణమభావత్తాత గ్రహస్యాంగేషు కేశవ। 13-45-63 (82744) గ్రహస్యాతివలస్యాంగే వరదత్తస్య ధీమతః। న శస్త్రాణి వహంత్యంగే చక్రవజ్రశతాన్యపి॥] 13-45-64 (82745) అర్ద్యమానాశ్చ విబుధా గ్రహేణి సుబలీయసా। శివదత్తవరాంజఘ్నురసురేంద్రాన్సురా భృశం॥ 13-45-65 (82746) తృష్టో విద్యుత్ప్రభస్యాపి త్రిలోకేశ్వరతాం దదౌ। శతం వర్షసహస్రాణాం సర్వలోకేశ్వరోఽభవత్॥ 13-45-66 (82747) మమైవానుచరో నిత్యం భవితాసీతి చాబ్రవీత్। తథా పుత్రసహస్రాణామయుతం చ దదౌ ప్రభుః॥ 13-45-67 (82748) కుశద్వీపం చ స దదౌ రాజ్యేన భగవానజః। [తథా శతముఖో నామ ధాత్రా సృష్టో మహాసురః। 13-45-68 (82749) యేన వర్షశతం సాగ్రమాత్మమాంసైర్హుతోఽనలః। తం ప్రాహ భవవాంస్తుష్టః కింకరోమీతి శంకరః॥ 13-45-69 (82750) తం వై శతముఖః ప్రాహ యోగో భవతు మేఽద్భుతః। బలం చ దైవతశ్రేష్ఠ శాశ్వతం సంప్రయచ్ఛ మే॥ 13-45-70 (82751) తథేతి భగవానాహ తస్య తద్వచనం ప్రభుః। స్వాయంభువః క్రతుశ్చాపి పుత్రార్థమభవత్పురా॥ 13-45-71 (82752) ఆవిశ్య యోగేనాత్మానం త్రీణి వర్షశతాన్యపి। తస్య చోపదదౌ పుత్రాన్సహస్రం క్రతుసంమితాన్।] యోగేశ్వరం దేవగీతం వేత్థ కృష్ణ న సంశయః॥ 13-45-72 (82753) యాజ్ఞవల్క్య ఇతి ఖ్యాత ఋషిః పరమధార్మికః। ఆరాధ్య స మహాదేవం ప్రాప్తవానతులం యశః॥ 13-45-73 (82754) వేదవ్యాసశ్చ యోగాత్మా పరాశరసుతో మునిః। సోఽపి శంకరమారాధ్య ప్రాప్తవానతులం యశః॥ 13-45-74 (82755) వాలఖిల్యా మఘవతా హ్యవజ్ఞాతాః పురా కిల। తైః క్రుద్ధైర్భగవాన్రుద్రస్తపసా తోషితో హ్యభూత్॥ 13-45-75 (82756) తాంశ్చాపి దైవతశ్రేష్ఠః ప్రాహ ప్రీతో జగత్పతిః। సుపర్ణం సోమహర్తారం తపసోత్పాదయిష్యథ॥ 13-45-76 (82757) మహాదేవస్య రోషాచ్చ ఆపో నష్టాః పురాఽభవన్। తాశ్చ సప్తకపాలేన దేవైరన్యాః ప్రవర్తితాః॥ 13-45-77 (82758) తతః పానీయమభవత్ప్రసన్నే త్ర్యంబకే భువి। అత్రిభార్యా సుతం దత్తం సోమం దుర్వాససం ప్రభో॥ 13-45-78 (82759) అత్రేర్భార్యాఽపి భర్తారం సంత్యజ్య బ్రహ్మవాదినీ। నాహం తవ మునే భూయో వశగా స్యాం కథంచన॥ 13-45-79 (82760) ఇత్యుక్త్వా సా మహాదేవమగమచ్ఛరణం కిల। నిరాహాస భయాదత్రేస్త్రీణి వర్షశతాన్యపి॥ 13-45-80 (82761) అశేత ముసలేష్వేవ ప్రసాదార్థం భవస్య సా। తామబ్రవీద్ధసందేవో భవితా వై సుతస్తవ॥ 13-45-81 (82762) వినా భర్త్రా చరుద్రేణ భవిష్యతి న సంశయః। వంశే తవైవ నాంనా తు ఖ్యాతిం యాస్యతి చేప్సితాం॥ 13-45-82 (82763) వికర్ణశ్చ మహాదేవం తథా భక్తసుఖావహం। ప్రసాద్య భగవాన్సిద్ధిం ప్రాప్తవాన్మధుసూదన॥ 13-45-83 (82764) శాకల్యః సంశితాత్మా వై నవవర్షశతాన్యపి। ఆరాధయామాస భవం మనోయజ్ఞేన కేశవ॥ 13-45-84 (82765) తం చాహ భగవాంస్తుష్టో గ్రంథకారో భవిష్యసి। వత్సాక్షయా చ తే కీతిస్త్రేలోక్యే వై భవిష్యతి॥ 13-45-85 (82766) అక్షయం చ కులం తేఽస్తు మహర్షిభిరలంకృతం। భవిష్యతి ద్విజశ్రేష్ఠః సూత్రకర్తా సుతస్తవ॥ 13-45-86 (82767) సావర్ణిశ్చాపి విఖ్యాత ఋషిరాసీత్కృతే యుగే। ఇహ తేన తపస్తప్తం షష్టివర్షశతాన్యథ॥ 13-45-87 (82768) తమాహ భగవాన్రుద్రః సాక్షాత్తుష్టోస్మి తేఽనఘ। గ్రంథకృల్లోకవిఖ్యాతో భవితాస్యజరామరః॥ 13-45-88 (82769) శక్రేణి తు పురా దేవో వారాణస్యాం జనార్దన। ఆరాధితోఽభూద్భక్తేన దిగ్వాసా భస్మగుష్ఠితః॥ ఆరాధ్య స మహాదేవం దేవరాజ్యమవాప్తవాన్॥ 13-45-89 (82770) నారదేన తు భక్త్యాఽసౌ భవ ఆరాధితః పురా। తస్య తుష్టో మహాదేవో జగౌ దేవగురుర్గురుః॥ 13-45-90 (82771) తేజసా తపసా కీర్త్యా త్వత్సమో న భవిష్యతి। గీతేన వాదితవ్యేన నిత్యం మామనుయాస్యసి॥ 13-45-91 (82772) `బాణః స్కందసమత్వం చ కామో దర్పవిమోక్షణం। లవణోఽవధ్యతామన్యైర్దశాస్యశ్చ పునర్బలం। అంతకోఽంతమనుప్రాప్తస్తస్మాత్కోఽన్యః పరః ప్రభుః॥ 13-45-92 (82773) మయాఽపి చ యథా దృష్టో దేవదేవః పురా విభో। సాక్షాత్పశుపతిస్తాత తచ్చాపి శృణు మాధవ॥ 13-45-93 (82774) యదర్థం చ మయా దేవః ప్రయతేన తథా విభో। ఆరాధితో మహాతేజాస్తచ్చాపి శృణు విస్తరాత్॥ 13-45-94 (82775) యదవాప్తం చ మే పూర్వం దేవదేవాన్మహేశ్వరాత్। తత్సర్వం నిఖిలేనాద్య కథయిష్యామి తేఽనఘ 13-45-95 (82776) పురా కృతయుగే తాత ఋషిరాసీన్మహాయశాః। వ్యాఘ్రపాద ఇతి ఖ్యాతో వేదవేదాంగపారగః। తస్యాహమభవం పుత్రో ధౌంయశ్చాపి మమానుజః॥ 13-45-96 (82777) కస్యచిత్త్థ కాలస్య ధౌంయేన సహ మాధవ। ఆగచ్ఛమాశ్రమం క్రీడన్మునీనాం భావితాత్మనాం॥ 13-45-97 (82778) తత్రాపి చ మయా దృష్టా దుహ్యమానా పయస్వినీ। లక్షితం చ మయా క్షీరం స్వాదుతో హ్యమృతోపమం॥ 13-45-98 (82779) తదాప్రభృతి చైవాహమరుదం మధుసూదన। దీయతాం దీయతాం క్షీరం మమ మాతరితీరితా॥ 13-45-99 (82780) అభావాచ్చైవ దుగ్ధస్య దుఃఖితా జననీ తదా॥ 13-45-100 (82781) తతః పిష్టం సమాలోడ్య తోయేన సహ మాధవ। ఆవయోః క్షీరమిత్యేవ పానార్థం సముపానయత్॥ 13-45-101 (82782) అథ గవ్యం పయస్తాత కదాచిత్ప్రాశితం మయా। 13-45-102 (82783) పిత్రాఽహం యజ్ఞకాలే హి నీతో జ్ఞాతికులం మహత్। తత్ర సా క్షరతే దేవీ దివ్యా గౌః సురనందినీ॥ 13-45-103 (82784) యస్తాహం తత్పయః పీత్వా రసేన హ్యమృతోపమం। జ్ఞాత్వా క్షీరగుణాంశ్చైవ ఉపలభ్య హి సంభవం। స చ పిష్టరసస్తాత న మే ప్రీతిముపావహత్॥ 13-45-104 (82785) తతోఽహమబ్రువం బాల్యాజ్జననీమాత్మనస్తదా। నేదం క్షీరోదనం మాతర్యత్త్వం మే దత్తవత్యసి॥ 13-45-105 (82786) తతో మామబ్రవీన్మాతా దుఃఖశోకసమన్వితా। పుత్రస్నేహాత్పరిష్వజ్య మూర్ధ్ని చాఘ్రాయ మాధవ॥ 13-45-106 (82787) కుతః క్షీరోదనం వత్స మునీనాం భావితాత్మనం। వనే నివసతాం నిత్యం కందమూలఫలాశినాం॥ 13-45-107 (82788) ఆస్థితానాం నదీం దివ్యాం వాలఖిల్యైర్నిషేవితాం కుత క్షీరం వనస్థానాం మునీనాం గిరివాసినాం॥ 13-45-108 (82789) పావనానాం వనాశానాం వనాశ్రమనివాసినాం। గ్రాంయాహారనివృత్తానామారణ్యఫలభోజినాం। నాస్తి పుత్ర పయోఽరణ్యే సురభీగోత్రవర్జితే॥ 13-45-109 (82790) నదీగహ్వరశైలేషు తీర్థేషు వివిధేషు చ। తపసా జప్యనిత్యానాం శివో నః పరమా గతిః॥ 13-45-110 (82791) అప్రసాద్య విరూపాక్షం వరదం స్థాణుమవ్యయం। కుతః క్షీరోదనం వత్స సుఖాని వసనాని చ॥ 13-45-111 (82792) తం ప్రపద్య సదా వత్స సర్వభావేన శంకరం। తత్ప్రసాదాచ్చ కామేభ్యః ఫలం ప్రాప్స్యసి పుత్రక॥ 13-45-112 (82793) జనన్యాస్తద్వచః శ్రుత్వా తదాప్రభృతి శత్రుహన్। [ప్రాంజలిః ప్రణతో భూత్వా ఇదమంబామవోచయం॥ 13-45-113 (82794) కోఽయమంబ మహాదేవః స కథం చ ప్రసీదతి। కుత్ర వా వసతే దేవో ద్రష్టవ్యో వా కథంచన॥ 13-45-114 (82795) తుష్యతే వా కథం శర్వో రూపం తస్య చ కీదృశం। కథం జ్ఞేయః ప్రసన్నో వా దర్శయేజ్జననీ మమ॥ 13-45-115 (82796) ఏవముక్తా తదా కృష్ణ మాతా మే సుతవత్సలా। మూర్ఘన్యాధ్రాయ గోవింద సబాష్పాకులలోచనా॥ 13-45-116 (82797) ప్రమార్జంతీ చ గాత్రాణి మమ వై మధుసూదన॥ దైన్యమాలంబ్య జననీ ఇదమాహ సురోత్తమ॥ 13-45-117 (82798) దుర్విజ్ఞేయో మహాదేవో దురాధారో దురంతకః। దురాబాధశ్చ దుర్గ్రాహ్యో దుర్ద్దశ్యో హ్యకృతాత్మభిః॥ 13-45-118 (82799) యస్య రూపాణ్యనేకాని ప్రవదంతి మనీషిణః। స్థానాని చ విచిత్రాణి ప్రాసాదాశ్చాప్యనేకశః॥ 13-45-119 (82800) కో హి తత్త్వేన తద్వేద ఈశస్య చరితం శుభం। కృతవాన్యాని రూపాణి దేవదేవః పురా కిల। క్రీడతే చ తథా శర్వః ప్రసీదతి యథాచ వై॥ 13-45-120 (82801) హృదిస్థః సర్వభూతానాం విశ్వరూపో మహేశ్వరః। భక్తానామనుకంపార్థం దర్శనం చ యథాశ్రుతం। మునీనాం బ్రువతాం దివ్యమీశానచరితం శుభం॥ 13-45-121 (82802) కృతవాన్యాని రూపాణి కథితాని దివౌకసైః। అనుగ్రహార్థం విప్రాణాం శృణు వత్స సమాసతః॥ 13-45-122 (82803) తాని తే కీర్తయిష్యామి యన్మాం త్వం పరిపృచ్ఛసి॥ 13-45-123 (82804) బ్రహ్మవిష్ణుసురేంద్రాణాం రుద్రాదిత్యాశ్వినామపి। విశ్వేషామపి దేవానాం వపుర్ధారయతే భవః॥ 13-45-124 (82805) నరాణాం దేవనారీణాం తథా ప్రేతపిశాచయోః। కిరాతశబరాణాం చ జలజానామనేకశః॥ 13-45-125 (82806) కరోతి భగవాన్రూపమాటవ్యశబరాణ్యపి। కూర్మో మత్స్యస్తథా శంఖః ప్రవాలాంకురభూషణః॥ 13-45-126 (82807) యక్షరాక్షససర్పాణాం దైత్యదానవయోరపి। వపుర్ధారయతే దేవో భూయశ్చ బిలవాసినాం॥ 13-45-127 (82808) వ్యాఘ్రసింహమృగాణాం చ తరక్ష్వృక్షపతత్త్రిణాం। ఉలూకశ్వశృగాలానాం రూపాణి కురుతేఽపి చ॥ 13-45-128 (82809) హంసకాకమయూరాణాం కృకలాసకసారసాం। రూపాణి చ బలాకానాం గృధ్రచక్రాంగయోరపి॥ 13-45-129 (82810) కరోతి వా స రూపాణి ధారయత్యపి పర్వతం। గోరూపం చ మహాదేవో హస్త్యశ్వోష్ట్రఖరాకృతిః॥ 13-45-130 (82811) ఛాగశార్దూలరూపశ్చ అనేకమృగరూపధృక్। అండజానాం చ దివ్యానాం వపుర్ధారయతే భవః॥ 13-45-131 (82812) దండీ ఛత్రీ చ కుండీ చ ద్విజానాం వారణస్తథా। షణ్ముఖో వై బహుముఖస్త్రినేత్రో బహుశీర్షకః॥ 13-45-132 (82813) అనేకకటిపాదశ్చ అనేకోదరవక్త్రధృత్। అనేకపాణిపార్శ్వశ్చ అనేకగపసంవృతః॥ 13-45-133 (82814) ఋషిగంధర్వరూపశ్చ సిద్ధచారణరూపధృత్। భస్పపాండురగాత్రశ్చ చంద్రార్ధకృతభూషణః॥ 13-45-134 (82815) అనేకరావసంఘుష్టశ్చానేకస్తుతిసంస్కృతః। సర్వభూతాంతకః సర్వః సర్వలోకప్రతిష్ఠితః॥ 13-45-135 (82816) సర్వలోకాంతరాత్మా చ సర్వగః సర్వవాద్యపి। సర్వత్ర భగవాన్జ్ఞేయో హృదిస్థః సర్వదేహినాం॥ 13-45-136 (82817) యో హి యం కామయేత్కామం యస్మిన్నర్థఽర్చ్యతే పునః। తత్సర్వం వేత్తి దేవేశస్తం ప్రపద్య యదీచ్ఛసి॥ 13-45-137 (82818) నందతే కుప్యతే చాపి తథా హుంకారయత్యపి। చక్రీ శూలీ గదాపాణిర్ముసలీ ఖడ్గపట్టసీ॥ 13-45-138 (82819) భూధరో నాగమౌంజీ చ నాగకుండలకుండలీ। నాగయజ్ఞోపవీతీ య నాగచర్మోత్తరచ్ఛదః॥ 13-45-139 (82820) హసతే గాయతే చైవ నృత్యతే చ మనోహరం। వాదయత్యపి వాద్యాని విచిత్రాణి గణైర్యుతః॥ 13-45-140 (82821) వల్గతే జృంబతే చైవ రుదతే రోదయత్యపి। ఉన్మత్తమత్తరూపం చ భాషతే చాపి సుస్వరః॥ 13-45-141 (82822) అతీవ హసతే రౌద్రస్త్రాసయన్నయనైర్జనం। జాగర్తి చైవ స్వపితి జృంభతే చ యథాసువం॥ 13-45-142 (82823) జపతే జప్యతే చైవ తపతే తప్యతే పునః। దదాతి ప్రతిగృహ్ణాతి యుంజతే ధ్యాయతేఽపి చ॥ 13-45-143 (82824) వేదీమధ్యే తథా యూపే గోష్ఠమధ్యే హుతాశనే। దృశ్యతే దృశ్యతే చాపి బాలో వృద్ధో యువా తథా॥ 13-45-144 (82825) క్రీడతే ఋషికన్యాభిర్ఋషిపత్నీభిరేవ చ। ఊర్ధ్వకేశో మహాశేఫో నగ్నో వికృతలోచనః॥ 13-45-145 (82826) గౌరః శ్యామస్తథా కృష్ణః పాండురో ధూమలోహితః। వికృతాక్షో విశాలాక్షో దిగ్వాసాః సర్వవాసకః॥ 13-45-146 (82827) అరూపస్యాద్యరూపస్య అతిరూపాద్యరూపిణః। అనాద్యంతమజస్యాంతం వేత్స్యతే కోస్య తత్త్వతః॥ 13-45-147 (82828) హృది ప్రాణో మనో జీవో యోగాత్మా యోగసంజ్ఞితః। ధ్యానం తత్పరమాత్మా చ భావగ్రాహ్యో మహేశ్వరః॥ 13-45-148 (82829) వాదకో గాయనశ్చైవ సహస్రశతలోచనః। ఏకవక్త్రో ద్వివక్త్రశ్చ త్రివక్త్రోఽనేకవక్త్రకః॥ 13-45-149 (82830) తద్భక్తస్తద్గతో నిత్యం తన్నిష్ఠస్తత్పరాయణః। భజ పుత్ర మహాదేవం తతః ప్రాప్స్యసి చేప్సితం॥ 13-45-150 (82831) జనన్యాస్తద్వచః శ్రుత్వా తదాప్రభృతి శత్రుహన్।] మమ భక్తిర్మహాదేవే నైష్ఠికీ సమపద్యత॥ 13-45-151 (82832) తతోఽహం తప ఆస్థాయ తోపయామాస శంకరం। దివ్యం వర్షసహస్రం తు వామాంగుష్ఠాగ్రవిష్ఠితః॥ 13-45-152 (82833) ఏకం వర్షశతం చైవ ఫలాహారస్తతోఽభవం। ద్వితీయం శీర్ణపర్ణాశీ తృతీయం చాంబుభోజనః॥ 13-45-153 (82834) శతాని సప్త చైవాహం వాయుభక్షస్తదాఽభవం। ఏకం వర్షసహస్రం తు దివ్యమారాధితో మయా॥ 13-45-154 (82835) తతస్తుష్టో మహాదేవః సర్వలోకేశ్వరః ప్రభుః। ఏకభక్త ఇతి జ్ఞాత్వా జిజ్ఞాసాం కురుతే తదా॥ 13-45-155 (82836) శక్రరూపం స కృత్వా తు సర్వైర్దేవగణైర్వృతః। సహస్రాక్షస్తదా భూత్వా వజ్రపాణిర్మహాయశాః॥ 13-45-156 (82837) సుధావదాతం రక్తాక్షం స్తబ్ధకర్ణం మదోత్కటం। ఆవేష్టతకరం ఘోరం చతుర్దష్ట్రం మహాగజం॥ 13-45-157 (82838) సమాస్థితః స భగవాందీప్యమానః స్వతేజసా। ఆజగామ కిరీటీ తు హారకేయూరభూషితః॥ 13-45-158 (82839) పాండురేణాతపత్రేణ ధ్రియమాణేన మూర్ధని। సేవ్యభానోప్సరోభిశ్చ దివ్యగంధర్వనాదితైః॥ 13-45-159 (82840) తతో మామాహ దేవేంద్రస్తుష్టస్తేఽహం ద్విజోత్తమ। వరం వృణీష్వ మత్తస్త్వం యత్తే మనసి వర్తతే॥ 13-45-160 (82841) శక్రస్య తు వచః శ్రుత్వా నాహం ప్రీతమనాఽభవం। అబ్రవం చ తదా కృష్ణ దేవరాజమిదం వచః॥ 13-45-161 (82842) నాహం త్వత్తో వరం కాంక్షే నాన్యస్మాదపి దైవతాత్। మహాదేవాదృతే సౌంయ సత్యమేతద్బ్రవీమి తే॥ 13-45-162 (82843) సత్యంసత్యం హి నః శక్ర వాక్యమేతత్సునిశ్చితం। న యన్మిహేశ్వరం ముక్త్వా కథాఽన్యా మమ రోచతే॥ 13-45-163 (82844) పశుపతివచనాద్భవామి సద్యః కృమిరథవా తరురప్యనేకశాఖః। అపశుపతివరప్రసాదజా మే త్రిభువనరాజ్యవిభూతిరప్యనిష్టా॥ 13-45-164 (82845) [జన్మశ్వపాకమధ్యేఽ- పి మేఽస్తు హరచరణవందనరతస్య। మా వాఽనీశ్వరభక్తో భవాని భవనేఽపి శక్రస్య॥ 13-45-165 (82846) వాయ్వంబుభుజోఽపి సతో। నరస్య దుఃఖక్షయః కుతస్తస్య। భవతి హి సురాసురగురౌ యస్య న విశ్వేశ్వరే భక్తిః॥ 13-45-166 (82847) అలమన్యాభిస్తేషాం కథాభిరప్యన్యధర్మయుక్తాభిః। యేషాం న క్షణమపి రుచితో హరచరణస్మరణవిచ్ఛేదః॥ 13-45-167 (82848) హరచరణనిరతమతినా భవితవ్యమనార్జవం యుగం ప్రాప్య। సంసారభయం న భవతి హరభక్తిరసాయనం పీత్వా॥ 13-45-168 (82849) దివసం దివసార్ధం వా ముహూర్తం వా క్షణం లవం। న హ్యలబ్ధప్రసాదస్య భక్తిర్భవతి శంకరే॥] 13-45-169 (82850) అపి కీటః పతంగో వా భవేయం శంకరాజ్ఞయా। న తు శక్ర త్వయా దత్తం త్రైలోక్యమపి కామయే॥ 13-45-170 (82851) [శ్వాఽపి మహేశ్వరవచనా- ద్భవామి స హి నః పరః కామః। త్రిదశగణరాజ్యమపి ఖలు నేచ్ఛాంయమహేశ్వరాజ్ఞప్తం॥ 13-45-171 (82852) న నాకపృష్ఠం న చ దేవరాజ్యం న బ్రహ్మలోకం న చ నిష్కలత్వం। న సర్వకామానఖిలాన్వృణోమి హరస్య దాసత్వమహం వృణోమి॥] 13-45-172 (82853) యావచ్ఛశాంకధవలామలబద్ధమౌలి- ర్న ప్రీయతే పశుపతిర్భగవాన్మమేశః। తావజ్జరామరణజన్మశతాభిఘాతై- ర్దుఃఖాని దేహవిహితాని సముద్వహామి॥ 13-45-173 (82854) దివసకరశశాంకవహ్నిదీప్తం త్రిభువనసారమసారమాద్యమేకం। అజరమమరమప్రసాద్య రుద్రం జగతి పుమానిహ కో లభేత శాంతిం॥ 13-45-174 (82855) `ధిక్తేషాం ధిక్తేషాం పునరపి చ ధిగస్తు ధిక్తేషాం। యేషాం న వసతి హృదయే కుపథగతివిమోక్షకో రుద్రః'॥ 13-45-175 (82856) యది నామ జన్మ భూయో భవతి మదీయైః పునర్దోషైః। తస్మింస్తస్మింజన్మని భవే భవేన్మేఽక్షయా భక్తిః॥ 13-45-176 (82857) శక్ర ఉవాచ। 13-45-177x (6849) కః పునర్భవనే హేతురీశే కారణకారణే। యేన శర్వాదృతేఽన్యస్మాత్ప్రసాదం నాభికాంక్షసి॥ 13-45-177 (82858) [ఉపమన్యురువాచ। 13-45-178x (6850) సదసద్వ్యక్తమవ్యక్తం యమాహుర్బ్రహ్మవాదినః। నిత్యమేకమనేకం చ వరం తస్మాద్వృణీమహే॥ 13-45-178 (82859) అనాదిమధ్యపర్యంతం జ్ఞానైశ్వర్యమచింతితం। ఆత్మానం పరమం యస్మాద్వరం తస్మాద్వృణీమహే॥ 13-45-179 (82860) ఐశ్వర్యం సకలం యస్మాదనుత్పాదితమవ్యయం। అబీజాద్బీజసంభూతం వరం తస్మాద్వృణీమహే॥ 13-45-180 (82861) తమసః పరమం జ్యోతిస్తపస్తద్వృత్తినాం పరం। యం జ్ఞాత్వా నానుశోచంతి వరం తస్మాద్వృణీమహే॥ 13-45-181 (82862) భూతభావనభావజ్ఞం సర్వభూతాభిభావనం। సర్వగం సర్వదం దేవం పూజయామి పురందర॥ 13-45-182 (82863) హేతువాదైర్వినిర్ముక్తం సాంఖ్యయోగార్థదం పరం। యముపాసంతి తత్త్వజ్ఞా వరం తస్మాద్వృణీమహే॥ 13-45-183 (82864) మఘవన్మఘవాత్మానం యం వదంతి సురేశ్వరం। సర్వభూతగురుం దేవం వరం తస్మాద్వృణీమహే॥ 13-45-184 (82865) యత్పూర్వమసృజద్దేవం బ్రహ్మాణం లోకభావనం। అండమాకాశమాపూర్య వరం తస్మాద్వృణీమహే॥ 13-45-185 (82866) అగ్నిరాపోఽనిలః పృథ్వీ ఖం బుద్ధిశ్చ మనో మహాన్। స్రష్టా చైషాం భవేద్యోఽన్యో బ్రూహి కః పరమేశ్వరాత్॥ 13-45-186 (82867) మనో మతిరహంకారస్తన్మాత్రాణీంద్రియాణి చ। బ్రూహి చైషాం భవేచ్ఛక్ర కోఽన్యోస్తి పరమం శివాత్॥ 13-45-187 (82868) స్రష్టారం భువనస్యేహ వదంతీహ పితామహం। ఆరాధ్య స తు దేవేశమశ్నుతే మహతీం క్షియం॥ 13-45-188 (82869) భగవత్యుత్తమైశ్వర్యం బ్రహ్మవిష్ణుపురోగమం। విద్యతే వై మహాదేవాద్బ్రూహి కః పరమేశ్వరాత్॥ 13-45-189 (82870) దైత్యదానవముఖ్యానామాధిపత్యారిమర్దనాత్। కోఽన్యః శక్రోతి దేవేశాద్దితేః సంపాదితుం సుతాన్॥ 13-45-190 (82871) దిక్కాలసూర్యతేజాంసి గ్రహవాయ్విందుతారకాః। విద్ధి త్వేతే మహాదేవాద్బ్రూహి కః పరమేశ్వరాత్॥ 13-45-191 (82872) అథోత్పత్తివినాశే వా యజ్ఞస్య త్రిపురస్య వా। దైత్యదానవముఖ్యానామాధిపత్యారిమర్దనః॥ 13-45-192 (82873) కిం చాత్ర బహుభిః సూక్తైర్హేతువాదైః పురందర। సహస్రనయనం దృష్ట్వా త్వామేవ సురసత్తమ॥ 13-45-193 (82874) పూజితం సిద్ధగంధర్వైర్దేవైశ్చ ఋషిభిస్తథా। దేవదేవప్రసాదేన తత్సర్వం కుశికోత్తమ॥ 13-45-194 (82875) అవ్యక్తముక్తకేశాయ సర్వగస్యేదమాత్మకం। చేతనాచేతనాద్యేషు శక్ర విద్ధి మహేశ్వరాత్॥ 13-45-195 (82876) భువాద్యేషు మహాంతేషు లోకాలోకాంతరేషు చ। ద్వీపస్థానేషు మేరోశ్చ విభవేష్వంతరేషు చ। 13-45-196 (82877) భగవన్మఘవందేవం వదంతే తత్త్వదర్శినః॥ యది దేవాః సురాః శక్ర పశ్యంత్యన్యాం భవాకృతిం। 13-45-197 (82878) కిం న గచ్ఛంతి శరణం మర్దితాశ్చాసురైః సురాః॥ అభిఘాతేషు దేవానాం సయక్షోరగరక్షసాం। 13-45-198 (82879) పరస్పరవినాశీషు స్వస్థానైశ్వర్యదో భవః॥ అంధకస్యాథ శుక్రస్య దుందుభేర్మహిషస్య చ। యక్షేంద్రబలరక్షఃసు నివాతకవచేషు చ। వరదానావఘాతాయ బ్రూహి కోఽన్యో మహేశ్వరాత్॥ 13-45-199 (82880) సురాసురగురోర్వక్త్రే కస్య రేతః పురా హుతం। కస్య వాఽన్యస్య రేతస్తద్యేన హైమో గిరిః కృతః॥ 13-45-200 (82881) దిగ్వాసాః కీర్త్యతే కోఽన్యో లోకే కశ్చోర్ధ్వరేతసః। కస్య చార్ధే స్థితా కాంతా అనంగః కేన నిర్జితః॥ 13-45-201 (82882) బ్రూహీంద్ర పరమం స్థానం కస్య దేవైః ప్రశస్యతే। శ్మశానే కస్య క్రీడార్థం నృత్తే వా కోఽభిభాష్యతే॥ 13-45-202 (82883) కస్యైశ్వర్యం సమానం చ భూతైః కో వాఽపి క్రీడతే। కస్య తుల్యబలా దేవగణాశ్చైశ్వర్యదర్పితాః॥ 13-45-203 (82884) ఘుష్యతే హ్యచలం స్థానం కస్య త్రైలోక్యపూజితం। వర్షతే తపతే కోఽన్యో జ్వలతే తేజసా చ కః॥ 13-45-204 (82885) కస్మాదోషధిసంపత్తిః కో వా ధారయతే వసు। ప్రకామం క్రీడతే కో వా త్రైలోక్యే సచరాచరే॥ 13-45-205 (82886) జ్ఞానసిద్ధిక్రియాయోగైః సేవ్యమానశ్చ యోగిభిః। ఋషిగంధర్వసిద్ధైశ్చ విహితం కారణం పరం॥ 13-45-206 (82887) కర్మయజ్ఞక్రియాయోగైః సేవ్యమానః సురాసురైః। నిత్యం కర్మఫలైర్హీనం తమహం కారణం వదే॥ 13-45-207 (82888) స్థూలం సూక్ష్మమనౌపంయమగ్రాహ్యం గుణగోచరం। గుణహీనం గుణాధ్యక్షం పరం మాహేశ్వరం పదం॥ 13-45-208 (82889) విశ్వేశం కారణగురుం లోకకాలోకాంతకారణం। భూతాభూతభవిష్యచ్చ జనకం సర్వకారణం। 13-45-209 (82890) అక్షరాక్షరమవ్యక్తం విద్యావిద్యే కృతాకృతే। ధర్మాధర్మౌ యతః శక్ర తమహం కారణం బ్రువే॥ 13-45-210 (82891) ప్రత్యక్షమిహ దేవేంద్ర పశ్య లింగం భగాంకితం। దేవదేవేన రుద్రేణ సృష్టిసంహారహేతునా॥ 13-45-211 (82892) మాత్రా పూర్వం మమాఖ్యాతం కారణం లోకలక్షణం। నాస్తి చేశాత్పరం శక్ర తం ప్రపద్య యదీచ్ఛసి॥ 13-45-212 (82893) ప్రత్యక్షం నను తే సురేశ విదితం సంయోగలింగోద్భవం త్రైలోక్యం సవికారనిర్గుణగణం బ్రహ్మాదిరేతోద్భవం। యద్బ్రహ్మేంద్రహుతాశవిష్ణుసహితా దేవాశ్చ దైత్యేశ్వరా నాన్యత్కామసహస్రకల్పితధియః శంసంతి ఈశాత్పరం॥ 13-45-213 (82894) తం దేవం సచరాచరస్య జగతో వ్యాఖ్యాతవేద్యోత్తమం కామార్థీ వరయామి సంయతమనా మోక్షాయ సద్యః శివం హేతుభిర్వా కిమన్యైస్తైరీశః కారణకారణం। న శుశ్రుమ యదన్యస్య లింగమభ్యర్చితం సురైః॥ 13-45-214 (82895) కస్యాన్యస్య సురైః సర్వైర్లింగం ముక్త్వా మహేశ్వరం। అర్చ్యతేఽర్చితపూర్వం వా బ్రూహి యద్యస్తి తే శ్రుతిః॥ 13-45-215 (82896) యస్య బ్రహ్మ చ విష్ణుశ్చ త్వం చాపి సహదైవతైః। అర్చయధ్వం సదా లింగం తస్మాచ్ఛ్రేష్ఠతమో హి సః॥ 13-45-216 (82897) న పద్మాంగా న చక్రాంకా న వజ్రాంకా యతః ప్రజాః। లింగాంకా చ భగాంకా చ తస్మాన్మాహేశ్వరీ ప్రజా॥ 13-45-217 (82898) దేవ్యాఃకరణరూపభావజనితాఃసర్వాభగాంకాః స్త్రియో లింగేనాపి హరస్య సర్వపురుషాః ప్రత్యక్షచిహ్నీకృతాః। యోఽన్యత్కారణమీశ్వరాత్ప్రవదతే దేవ్యా చ యన్నాంకితం త్రైలోక్యే సచరాచరే స తు పుమాన్బాహ్యో భవేద్దుర్మతిః॥ 13-45-218 (82899) పుల్లింగం సర్వమీశానం స్త్రీలింగం విద్ధి చాప్యమాం। ద్వాభ్యాం తనుభ్యాం వ్యాప్తం హి చరాచరమిదం జగత్॥] 13-45-219 (82900) తస్మాద్వరమహం కాంక్షే నిధనం వాఽపి కౌశిక। గచ్ఛ వా తిష్ఠ వా శక్ర యథేష్టం బలసూదన॥ 13-45-220 (82901) కామమేష వరో మేస్తు శాపో వాఽథ మహేశ్వరాత్। న చాన్యాం దేవతాం కాంక్షే సర్వకామఫలామపి॥ 13-45-221 (82902) ఏవముక్త్వా తు దేవేంద్రం దుఃఖాదాకులితేంద్రియః। న ప్రసీదతి మే దేవః కిమేతదితి చింతయన్॥ 13-45-222 (82903) అథాపశ్యం క్షణేనైవ తమేవైరావతం పునః। హంసకుందేందుసదృశం మృణాలరజతప్రభం॥ 13-45-223 (82904) వృషరూపధరం సాక్షాత్క్షీరోదమివ సాగరం। కృష్ణపుచ్ఛం మహాకాయం మధుపింగలలోచనం॥ 13-45-224 (82905) వజ్రసారమయైః శృంగైర్నిష్టప్తకనకప్రభైః। సుతీక్ష్ణైర్మృదురక్తాగ్రైరుత్కిరంతమివావనిం॥ 13-45-225 (82906) జాంబూనదేన దాంనా చ సర్వతః సమలంకృతం। సువక్త్రఖురనాసం చ సుకర్ణం సుకటీతటం। సుపార్శ్వం విపులస్కంధం సురూపం చారుదర్శనం॥ 13-45-226 (82907) కకుదం తస్య చాభాతి స్కంధమాపూర్య ధిష్ఠితం। తుషారగిరికూటాభం సితాభ్రశిఖరోపమం॥ 13-45-227 (82908) తభాస్థితశ్చ భగవాందేవదేవః సహోమయా। అశోభత మహాదేవః పౌర్ణమాస్యామివోడురాట్॥ 13-45-228 (82909) `కిరీటం చ జటాభారః సర్పాద్యాభరణాని చ। వజ్రాదిశూలమాతంగగంభీరస్మితమాగతం॥' 13-45-229 (82910) తస్య తేజోభవో వహ్నిః సమేఘః స్తనయిత్నుమాన్। సహస్రమివ సూర్యాణాం సర్వమాపూర్య ధిష్ఠితః॥ 13-45-230 (82911) ఈశ్వరః సుమహాతేజాః సంవర్తక ఇవానలః। యుగాంతే సర్వభూతానాం దిధక్షురివ చోద్యతః॥ 13-45-231 (82912) తేజసా తు తదా వ్యాప్తం దుర్నిరీక్ష్యం సమంతతః। పునరుద్విగ్నహృదయ కిమేతదితి చింతయం॥ 13-45-232 (82913) ముహూర్తమివ తత్తేజో వ్యాప్య సర్వా దిశో దశ। ప్రశాంతం చ క్షణేనైవ దేవదేవస్య మాయయా॥ 13-45-233 (82914) అథాపశ్యం స్థితం స్థాణుం భగవంతం మహేశ్వరం। `సౌరభేయగతం సౌంయం విధూమమివ పావకం॥ 13-45-234 (82915) ప్రశాంతమనసం దేవం త్రినేత్రమపరాజితం। సహితం చారుసర్వాంగ్యా పార్వత్యా పరమేశ్వరం॥' 13-45-235 (82916) నీలకంఠం మహాత్మనమసక్తం తేజసాం నిధిం। అష్టాదశభుజం స్థాణుం సర్వాభరణభూషితం॥ 13-45-236 (82917) శుక్లాంబరధరం దేవం శుక్లమాల్యానులేపనం। శుక్లధ్వజమనాధృష్యం శుక్లయజ్ఞోపవీతినం॥ 13-45-237 (82918) గాయద్భిర్నృత్యమానైశ్చ వాదయద్భిశ్చ సర్వశః। వృతం పార్శ్వచరైర్దివ్యైరాత్మతుల్యపరాక్రమైః॥ 13-45-238 (82919) బాలేందుముకుటం పాండుం శరచ్చంద్రమివోదితం। త్రిభిర్నేత్రైః కృతోద్యోతం త్రిభిః సూర్యైరివోదితైః॥ 13-45-239 (82920) `సర్వవిద్యాధిపం దేవం శరచ్చంద్రసమప్రభం। నయనాహ్లాదసౌంయోఽహమపశ్యం పరమేశ్వరం॥' 13-45-240 (82921) అశోభతాస్య దేవస్య మాలా గాత్రే సితప్రభే। జాతరూపమయైః పద్మైర్గ్రథితా రత్నభూషితా॥ 13-45-241 (82922) మూర్తిమంతి తథాఽస్త్రాణి సర్వతేజోమయాని చ। మయా దృష్టాని గోవింద భవస్యామితతేజసః॥ 13-45-242 (82923) ఇంద్రాయుధసహస్రాభం ధనుస్తస్య మహాత్మనః। పినాకమితి విఖ్యాతం స చ వై పన్నగో మహాన్॥ 13-45-243 (82924) సప్తశీర్షో మహాకాయస్తీక్ష్ణదంష్ట్రో విషోల్వణః। జ్యావేష్టితమహాగ్రీవః స్థితః పురుషవిగ్రహః॥ 13-45-244 (82925) శరశ్చ సూర్యసంకాశో దృష్టః పాశుపతాహ్వయః। `సహస్రభుజజిహ్వాస్యో భీషణో నాగవింగ్రహ॥ 13-45-245 (82926) శంఖశూలాసిభిశ్చైవ పట్టసై రూపవాన్స్థితః। యేన చ త్రిపురం దగ్ధం సర్వదేవమయః ****** 13-45-246 (82927) అద్వితీయమనిర్దేశ్యం సర్వభూతభయావహం। సస్ఫులింగం మహాకాయం విసృజంతమివానలం॥ 13-45-247 (82928) ఏకపాదం మహాదంష్ట్రం సహస్రశిరసోదరం। సహస్రభుజజిహ్వాక్షముద్గిరంతమివానలం॥ 13-45-248 (82929) బ్రాహ్మాన్నారాయణాచ్చైంద్రాదాగ్నేయాదపి వారుణాత్। యద్విశిష్టం మహాబాహో సర్వశస్త్రవిఘాతనం॥ 13-45-249 (82930) యేన తత్త్రిపురం దగ్ధ్వా క్షణాద్భస్మీకృతం పురా। శరేణైకేన గోవింద మహాదేవేన లీలయా॥ 13-45-250 (82931) నిర్దహేత చ యత్కృత్స్నం త్రైలోక్యం సచరాచరం। మహేశ్వరభుజోత్సృష్టం నిమేషార్ధాన్న సంశయః॥ 13-45-251 (82932) నావధ్యో యస్య లోకేఽస్మిన్బ్రహ్మవిష్ణుసురేష్వపి। తదహం దృష్టవాంస్తత్ర ఆశ్చర్యమిదముత్తమం॥ 13-45-252 (82933) గుహ్యమస్త్రవరం నాన్యత్తత్తుల్యమధికం హి వా। యత్తచ్ఛూలమితి ఖ్యాతం సర్వలోకేషు శూలినః 13-45-253 (82934) దారయేద్ద్యాం మహీ కృత్స్నాం శోషయేద్వా మహోదధిం। సంహరేద్వా జగత్కృత్స్నం విసృష్టం శూలపాణినా॥ 13-45-254 (82935) యౌవనాశ్వో హతో యేన మాంధాతా సబలః పురా। చక్రవర్తీ మహాతేజాస్త్రిలోకవిజయీ నృపః॥ 13-45-255 (82936) మహాబలో మహావీర్యః శక్రతుల్యపరాక్రమః। కరస్థేనైవ గోవింద లవణస్యేహ రక్షసః॥ 13-45-256 (82937) తచ్ఛూలమతితీక్ష్ణాగ్రం సుభీమం రోమహర్షణం। త్రిశిఖాం భ్రుకుటిం కృత్వా తర్జమానమివ స్థితం॥ 13-45-257 (82938) విధూమం సార్చిషం కృష్ణం కాలసూర్యమివోదితం। సర్పహస్తమనిర్దేశ్యం పాశహస్తామివాంతకం॥ 13-45-258 (82939) దృష్టవానస్మి గోవింద తదస్త్రం రుద్రసన్నిధౌ। పరశుస్తీక్ష్ణధారశ్చ దత్తో రామస్య యః పురాః॥ 13-45-259 (82940) మహాదేవేన తుష్టేన దత్తం భృగుసుతాయ చ। కార్తవీర్యో హతో యేన చక్రవర్తీ మహామృధే॥ 13-45-260 (82941) త్రిఃసప్తకృత్వః పృథివీ యేన నిఃక్షత్రియా కృతా। జామదగ్న్యేన గోవింద రామేణాక్లిష్టకర్మణా॥ 13-45-261 (82942) దీప్తధారః సురౌద్రాస్యః సర్పకంఠాగ్రధిష్ఠితః॥ అభవచ్ఛూలినోఽభ్యాశే దీప్తవహ్నిశతోపమః। 13-45-262 (82943) అసంఖ్యేయాని చాస్త్రాణి తస్య దివ్యాని ధీమతః। ప్రాధాన్యతో మయైతాని కీర్తితాని తవానఘ॥ 13-45-263 (82944) సవ్యదేశే తు దేవస్య బ్రహ్మా లోకపితామహః। దివ్యం విమానమాస్థాయ హంసయుక్తం మనోజవం॥ 13-45-264 (82945) వామపార్శ్వగతశ్చాపి తథా నారాయణః స్థితః। వైనతేయం సమారుహ్య శంఖచక్రగదాధరః॥ 13-45-265 (82946) స్కందో మయూరమాస్థాయ స్థితో దేవ్యాః సమీపతః। శక్తిఘంటే సమాదాయ ద్వితీయ ఇవ పావకః॥ 13-45-266 (82947) పురస్తాచ్చైవ దేవస్య నందిం పశ్యాంయవస్థితం। శూలం విష్టభ్య తిష్ఠంతం ద్వితీయమివ శంకరం॥ 13-45-267 (82948) స్వాయంభువాద్యా మనవో భృగ్వాద్యా ఋషయస్తథా। శక్రాద్యా దేవతాశ్చైవ సర్వ ఏవ సమభ్యయుః॥ 13-45-268 (82949) సర్వభూతగణాశ్చైవ మాతరో వివిధాః స్థితాః। తేఽభివాద్య మహాత్మానం పరివార్య సమంతతః॥ 13-45-269 (82950) అస్తువన్వివిధైః సతోత్రైర్మహాదేవం సురాస్తదా। `జగన్మూర్తి మహాలింగం తన్మధ్యే స్ఫూతరూపిణం॥ 13-45-270 (82951) బ్రహ్మా భవం తదాఽస్తౌవీద్రథంతరముదీరయన్। జ్యేష్ఠసాంనా చ దేవేశం జగౌ నారాయణస్తదా॥ 13-45-271 (82952) గృణన్బ్రహ్మ పరం శక్రః శతరుద్రియముత్తమం। బ్రహ్మా నారాయణశ్చైవ దేవరాజశ్చ కౌశికః। అశోభంత మహాత్మానస్త్రయస్త్రయ ఇవాగ్నయః॥ 13-45-272 (82953) తేషాం మధ్యగతో దేవో రరాజ భగవాంఛివః। శరదభ్రవినిర్ముక్తః పరిధిస్థ ఇవాంశుమాన్॥ 13-45-273 (82954) అయుతాని చ చంద్రార్కానపశ్యం దివి కేశవ। తతోఽహమస్తువం దేవం స్తవేనానేన సువ్రత॥ 13-45-274 (82955) ఉపమన్యురువాచ। 13-45-275x (6851) నమో దేవాధిదేవాయ మహాదేవాయ తే నమః। శక్రరూపాయ శక్రాయ శక్రవేషధరాయ చ॥ 13-45-275 (82956) నమస్తే వజ్రహస్తాయ పింగలాయారుణాయ చ। పినాకపాణయే నిత్యం శంఖశూలధరాయ చ॥। 13-45-276 (82957) నమస్తే కృష్ణవాసాయ కృష్ణకుంచితమూర్ధజ। కృష్ణాజినోత్తరీయాయ కృష్ణాష్టమిరతాయ చ॥ 13-45-277 (82958) శుక్లవర్ణాయ శుక్లాయ శుక్లాంబరధరాయ చ। శుక్లభస్మావలిప్తాయ శుక్లకర్మరతాయ చ॥ 13-45-278 (82959) నమోస్తు రక్తవర్ణాయ రక్తాంబరధరాయ చ। రక్తధ్వజపతాకాయ రక్తస్రగనులేపినే॥ 13-45-279 (82960) నమోస్తు పీతవర్ణాయ పీతాంబరధరాయ చ॥ 13-45-280 (82961) నమోస్తూచ్ఛ్రితచ్ఛత్రాయ కిరీటవరధారిణే। అర్ధహారార్దకేయూర అర్ధకుండలకర్ణినే॥ 13-45-281 (82962) నమః పవనవేగాయ నమో దేవాయ వై నమః। సురేంద్రాయ మునీంద్రాయ మహేంద్రాయ నమోస్తు తే॥ 13-45-282 (82963) నమః పద్మార్ధమాలాయ ఉత్పలైర్మిశ్రితాయ చ। అర్ధచందనలిప్తాయ అర్ధస్రగనులేపినే॥ 13-45-283 (82964) నమ ఆదిత్యవక్త్రాయ ఆదిత్యనయనాయ చ। నమ ఆదిత్యవర్ణాయ ఆదిత్యప్రతిమాయ చ॥ 13-45-284 (82965) నమః సోమాయ సౌంయాయ సౌంయవక్త్రధరాయ చ। సౌంయరూపాయ ముఖ్యాయ సౌంయదంష్ట్రావిభూషిణే॥ 13-45-285 (82966) నమః శ్యామాయ గౌరాయ అర్ధపీతార్ధపాండవే। నారీనరశరీరాయ స్త్రీపుంసాయ నమోస్తు తే॥ 13-45-286 (82967) నమో వృషభవాహాయ గజేంద్రగమనాయ చ। దుర్గమాయ నమస్తుభ్యమగంయాగమనాయ చ॥ 13-45-287 (82968) నమోస్తు గణనీతాయ గణవృందరతాయ చ। గుణానుయాతమార్గాయ గణనిత్యవ్రతాయ చ॥ 13-45-288 (82969) నమః శ్వేతాభ్రవర్ణాయ సంధ్యారాగప్రభాచ య। అనుద్దిష్టామభిధానాయ స్వరూపాయ నమోస్తు తే॥ 13-45-289 (82970) నమో రక్తాగ్రవాసాయ రక్తసూత్రధరాయ చ। రక్తమాలావిచిత్రాయ రక్తాంబరధరాయ చ॥ 13-45-290 (82971) మణిభూషితమూర్ధాయ నమశ్చంద్రార్ధభూషిణే। విచిత్రమణిమూర్ధాయ కుసుమాష్టధరాయ చ॥ 13-45-291 (82972) నమోఽగ్నిముఖనేత్రాయ సహస్రశశిలోచనే। అగ్నిరూపాయ కాంతాయ నమోస్తు గహనాయ చ॥ 13-45-292 (82973) ఖచరాయ నమస్తుభ్యం గోచరాభిరతాయ చ। భూచరాయ భువనాయ అనంతాయ శివాయ చ॥ 13-45-293 (82974) నమో దిగ్వాససే నిత్యమధివాససువాససే। నమో జగన్నివాసాయ ప్రతిపత్తిసుఖాయ చ॥ 13-45-294 (82975) నిత్యముద్బద్ధముకుటే మహాకేయూరధారిణే। సర్పకంఠోపహారాయ విచిత్రాభరణాయ చ॥ 13-45-295 (82976) నమస్త్రినేత్రనేత్రాయ సహస్రశతలోచనే। స్త్రీపుంసాయ నపుంసాయ నమః సాంఖ్యాయ యోగినే॥ 13-45-296 (82977) శంయోరభిస్రవంతాయ అథర్వాయ నమోనమః। నమః సర్వార్తినాశాయ నమః శోకహరాయ చ॥ 13-45-297 (82978) నమో మేఘనినాదాయ బహుమాయాధరాయ చ। బీజక్షేత్రాభిపాలాయ స్రష్టారాయ నమోనమః॥ 13-45-298 (82979) నమః సురాసురేశాయ విశ్వేశాయ నమోనమః। మనః పవనవేగాయ నమః పవనరూపిణే॥ 13-45-299 (82980) నమః కాంచనమాలాయ గిరిమాలాయ వై నమః। నమః సురారిమాలాయ చండవేగాయ వై నమః॥ 13-45-300 (82981) బ్రహ్మశిరోపహర్తాయ మహిషఘ్నాయ వై నమః। నమః స్త్రీరూపధారాయ యజ్ఞవిధ్వంసనాయ చ॥ 13-45-301 (82982) నమస్త్రిపురహర్తాయ యజ్ఞవిధ్వంసనాయ చ। నమః కామాంగనాశాయ కాలదండధరాయ చ॥ 13-45-302 (82983) నమః స్కందవిశాఖాయ బ్రహ్మదండాయ వై నమః। నమో భవాయ శర్వాయ విశ్వరూపాయ వై నమః॥ 13-45-303 (82984) ఈశానాయ భవఘ్నాయ నమోస్త్వంధకఘాతినే। నమో విశ్వాయ మాయాయచింత్యాచింత్యాయ వై నమః॥ 13-45-304 (82985) త్వం నో గతిశ్చ శ్రేష్ఠశ్చ త్వమేవ హృదయం తథా।] త్వం బ్రహ్మా సర్వదేవానాం రుద్రాణాం నీలలోహితః॥ 13-45-305 (82986) ఆత్మా చ సర్వభూతానాం సాంఖ్యే పురుష ఉచ్యతే। ఋషభస్త్వం పవిత్రాణాం యోగినాం నిష్కలః శివః॥ 13-45-306 (82987) గృహస్థస్త్వమాశ్రగిణామీశ్వరాణాం మహేశ్వరః। కుబేరః సర్వయక్షాణాం క్రతూనాం విష్ణురుచ్యతే॥ 13-45-307 (82988) పర్వతానాం భవాన్మేరుర్నక్షత్రాణాం చ చంద్రమాః। వసిష్ఠస్త్వమృషీణాం చ గ్రహాణాం సూర్య ఉచ్యతే॥ 13-45-308 (82989) ఆరణ్యానాం పశూనాం చ సింహస్త్వం పరమేశ్వరః। గ్రాంయాణాం గోవృషశ్చాసి భవాఁల్లోక్ప్రపూజితః॥ 13-45-309 (82990) ఆదిత్యానాం భవాన్విష్ణుర్వసూనాం చైవ పావకః। పక్షిణాం వైనతేయస్త్వమనంతో భ్రుజగేషు చ॥ 13-45-310 (82991) సామవేదశ్చ వేదానాం యజుషాం శతరుద్రియం। సనత్కుమారో యోగానాం సాంఖ్యానాం కపిలో హ్యసి॥ 13-45-311 (82992) శక్రోసి మరుతాం దేవ పితౄణాం హవ్యవాడసి॥ బ్రహ్మలోకశ్చ లోకానాం గతీనాం మోక్ష ఉచ్యసే॥ 13-45-312 (82993) క్షీరోదః సాగరాణాం చ శైలానాం హిమవాన్గిరిః। వర్ణానాం బ్రాహ్మణశ్చాసి విప్రాణాం దీక్షితో ద్విజః॥ 13-45-313 (82994) ఆదిస్త్వమసి లోకానాం సంహర్తా కాల ఏవ చ యచ్చాన్యదపి లోకే వై సర్వతేజోధికం స్మృతం। తత్సర్వం భగవానేవ ఇతి మే నిశ్చితా మతిః॥ 13-45-314 (82995) నమస్తే భగవందేవ నమస్తే భక్తవత్సలః। యోగేశ్వర నమస్తేఽస్తు నమస్తే విస్వసంభవ॥ 13-45-315 (82996) ప్రసీద మమ భక్తస్య దీనస్య కృపణస్య చ। అనైశ్వర్యేణి యుక్తస్య గతిర్భవ సనాతన॥ 13-45-316 (82997) యచ్చాపరాధం కృతవానజ్ఞాత్వా పరమేశ్వర। మద్భక్త ఇతి దేవేశ తత్సర్వం క్షంతుమర్హసి॥ 13-45-317 (82998) మోహితశ్చాస్మి దేవేశ త్వయా రూపవిపర్యయాత్। నార్ఘ్యం తేన మయా దత్తం పాద్యం చాపి మహేశ్వర॥ 13-45-318 (82999) ఏవం స్తుత్వాఽహమీశానం పాద్యమర్ఘ్యం చ భక్తితః। కృతాంజలిపుటో భూత్వా సర్వం తస్మై న్యవేదయం॥ 13-45-319 (83000) తతః శీతాంబుసంయుక్తా దివ్యగంధసమన్వితా। పుష్పవృష్టిః శుభా తాత పపాత మమ మూర్ధని॥ 13-45-320 (83001) దుందుభిశ్చ తదా దివ్యస్తాడితో దేవకింకరైః। వవౌ చ మారుతః పుణ్యః శుచిగంధః సుఖావహః॥ 13-45-321 (83002) తతః ప్రీతో మహాదేవః సపత్నీకో వృషధ్వజః। అబ్రవీత్త్రిదశాంస్తత్ర హర్షయన్నివ మాం తదా॥ 13-45-322 (83003) పశ్యధ్వం త్రిదశాః సర్వే ఉపమన్యోర్మహాత్మనః। మయి భక్తిం పరాం నిత్యమేకభావాదవస్థితాం॥ 13-45-323 (83004) ఏవముక్తాస్తదా కృష్ణ సురాస్తే శూలపాణినా। ఊచుః ప్రాంజలయః సర్వే నమస్కృత్వా వృషధ్వజం॥ 13-45-324 (83005) భగవందేవదేవేశ లోకనాథ జగత్పతే। లభతాం సర్వకామేభ్యః ఫలం త్వత్తో ద్విజోత్తమః॥ 13-45-325 (83006) ఏవముక్తస్తతః శర్వః సురైర్బ్రహ్మాదిభిస్తథా। ఆహ మాం భగవానీశః ప్రహసన్నివ శంకరః॥ 13-45-326 (83007) భగవానువాచ। 13-45-327x (6852) వత్సోపమన్యో తృష్టోస్మి పశ్య మాం మునిపుంగవ। దృఢభక్తోసి విప్రర్షే మయా జిజ్ఞాసితో హ్యసి॥ 13-45-327 (83008) అనయా చైవ భక్త్యా తే అత్యర్థం ప్రీతిమానహం। తస్మాత్సర్వాందదాంయద్య కామాంస్తవ యథోప్సితాన్॥ 13-45-328 (83009) ఏవముక్తస్య చైవాథ మహాదేవేన ధీమతా। హర్షాదశ్రూణ్యవర్తంత రోమహర్షస్త్వజాయత॥ 13-45-329 (83010) అబ్రవం చ తదా దేవ హర్షగద్గదయా గిరా। జానుభ్యామవనీం గత్వా ప్రణంయ చ పునఃపునః॥ 13-45-330 (83011) అద్య జాతో హ్యహం దేవ సఫలం జన్మ చాద్య మే। యన్మే సాక్షాన్మహాదేవః ప్రసన్నస్తిష్ఠతేఽగ్రతః॥ 13-45-331 (83012) యం న పశ్యంతి చైవాద్ధా దేవా హ్యమితవిక్రమం। తమహం దృష్టవాందేవం కోఽన్యో ధన్యతరో మయా॥ 13-45-332 (83013) ఏవం ధ్యాయంతి విద్వాంసః పరం తత్త్వం సనాతనం। తద్విశేషమతిఖ్యాతం యదజం జ్ఞానమక్షరం॥ 13-45-333 (83014) స ఏష భగవాందేవః సర్వసత్త్వాదిరవ్యయః। సర్వతత్త్వవిధానజ్ఞః ప్రధానపురుషః పరః॥ 13-45-334 (83015) యోఽసృజద్దక్షిణాదంగాద్బ్రహ్మాణాం లోకసంభవం। వామపార్శ్వాత్తథా విష్ణుం లోకరక్షార్థమీశ్వరః॥ 13-45-335 (83016) యుగాంతే చైవ సంప్రాప్తే రుద్రమీశోఽసృజత్ప్రభుః। స రుద్రః సంహరన్కృత్స్నం జగత్స్థావరజంగమం॥ 13-45-336 (83017) కాలో భూత్వా పరం బ్రహ్మ యాతి సంవర్తకానలః। యుగాంతే సర్వభూతాని గ్రసన్నివ వ్యవస్థితః॥ 13-45-337 (83018) ఏష దేవో మహాదేవో జగత్సృష్ట్వా చరాచరం। కల్పాంతే చైవ సర్వేషాం స్మృతిమాక్షిప్య తిష్ఠతి॥ 13-45-338 (83019) సర్వగః సర్వభూతాత్మా సర్వభూతభవోద్భవః। ఆస్తే సర్వగతో నిత్యమదృశ్యః సర్వదైవతైః॥ 13-45-339 (83020) యది దేయో వరో మహ్యం యది తుష్టోఽసి మే ప్రభో। భక్తిర్భక్తు మే నిత్యం త్వయి దేవ సురేశ్వర॥ 13-45-340 (83021) అతీతానాగతం చైవ వర్తమానం చ యద్విభో। జానీయామితి మే బుద్ధిః ప్రసాదాత్సురసత్తమ॥ 13-45-341 (83022) క్షీరోదనం చ భుంజీయామక్షయం సహ బాంధవైః। ఆశ్రమే చ సదాఽస్మాకం సాన్నిధ్యం పరమస్తు తే॥ 13-45-342 (83023) ఏవముక్తః స మాం ప్రాహ భగవాఁల్లోకపూజితః। మహేశ్వరో మహాతేజాశ్వరాచరగురుః శివః॥ 13-45-343 (83024) శ్రీభగవానువాచ। 13-45-344x (6853) అజరశ్చామరశ్చైవ భవ త్వం దుఃఖవర్జితః। యశస్వీ తేజసా యుక్తో దివ్యజ్ఞానసమన్వితః॥ 13-45-344 (83025) ఋషీణామభిగంయశ్చ మత్ప్రసాదాధ్భవిష్యసి। శీలవాన్గుణసంపన్నః సర్వజ్ఞః ప్రియదర్శనః॥ 13-45-345 (83026) అక్షయం యౌవనం తేఽస్తు తేజశ్చైవానలోపమం। క్షీరోదః సాగరశ్చైవ యత్రయత్రేచ్ఛసి ప్రియం॥ 13-45-346 (83027) తత్ర తే భవితా కామం సాన్నిధ్యం పయసోనిధేః। క్షీరోదనం చ భుంఖ త్వమమృతేన సమన్వితం॥ 13-45-347 (83028) బంధుభిః సహితః కల్పం తతో మాముపయాస్యసి। అక్షయా బాంధవాశ్చైవ కులం గోత్రం చ తే సదా॥ 13-45-348 (83029) భవిష్యతి ద్విజశ్రేష్ఠ మయి భక్తిశ్చ శాశ్వతీ। సాన్నిధ్యం చాశ్రమే నిత్యం కరిష్యామి ద్విజోత్తమ॥ 13-45-349 (83030) తిష్ఠ వత్స యథాకామం నోత్కంఠాం చ కరిష్యతి। స్మృతస్త్వయా పునర్విప్ర కరిష్యామి చ దర్శనం॥ 13-45-350 (83031) ఏవముక్త్వా స భగవాన్సూర్యకోటిసమప్రభః। ఈశానః స వరాందత్త్వా తత్రైవాంతరధీయత॥ 13-45-351 (83032) ఏవం దృష్టో మయా కృష్ణ దేవదేవః సమాధినా। తదవాప్తం చ మే సర్వం యదుక్తం తేన ధీమతా॥ 13-45-352 (83033) ప్రత్యక్షం చైవ తే కృష్ణ పశ్య సిద్ధాన్వ్యవస్థితాన్। ఋషీన్విద్యాధరాన్యక్షాన్గంధర్వాప్సరసస్తథా॥ 13-45-353 (83034) పశ్య వృక్షలతాగుల్మాన్సర్వపుష్పఫలప్రదాన్। సర్వర్తుకుసుమైర్యుక్తాన్సుఖపత్రాన్సుగంధినః॥ 13-45-354 (83035) సర్వమేతన్మహాబాహో దివ్యభావసమన్వితం। ప్రసాదాద్దేవదేవస్య ఈశఅవరస్య మహాత్మనః॥ 13-45-355 (83036) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-45-356x (6854) ఏతచ్ఛ్రుత్వా వచస్తస్య ప్రత్యక్షమివ దర్శనం। విస్మయం పరమం గత్వా అబ్రవం తం మహామునిం॥ 13-45-356 (83037) ధన్యస్త్వమసి విప్రేంద్రి కస్త్వదన్యోస్తి పుణ్యకృత్। యస్య దేవాధిదేవస్తే సాన్నిధ్యం కురుతేఽఽశ్రమే॥ 13-45-357 (83038) అపి తావన్మమాప్యేవం దద్యాత్స భగవాఞ్శివః। దర్శం మునిశార్దూల ప్రసాదం చాపి శంకరః॥ 13-45-358 (83039) ఉపమన్యురువాచ। 13-45-359x (6855) [ద్రక్ష్యసే పుండరీకాక్ష మహాదేవం న సంశయః। అచిరేణైవ కాలేన యథా దృష్టో మయాఽనఘ॥ 13-45-359 (83040) చక్షుషా చైవ దివ్యేన పశ్యాంయమితవిక్రమం। షష్ఠే మాసి మహాదేవం ద్రక్ష్యసే పురుషోత్తమ॥ 13-45-360 (83041) షోడశాష్టౌ వరాంశ్చాపి ప్రాప్స్యసి త్వం మహేశ్వరాత్। సపత్నీకాద్యదుశ్రేష్ఠ సత్యమేతద్బ్రవీమి తే॥ 13-45-361 (83042) అతీతానాగతం చైవ వర్తమానం చ నిత్యశః। విదితం మే మహాబాహో ప్రసాదాత్తస్య ధీమతః॥] 13-45-362 (83043) ఏతాన్సహస్రశశ్చాన్యాన్సమనుధ్యాతవాన్హరః। కస్మాత్ప్రసాదం భగవాన్న కుర్యాత్తవ మాధవ॥ 13-45-363 (83044) త్వాదృశేన హి దేవానాం శ్లాఘనీయ సమాగమః। బ్రహ్మణఅయేనానృశంసేన శ్రద్దధానేన చాప్యుత। జప్యం తు తే ప్రదాస్యామి యేన ద్రక్ష్యసి శంకరం॥ 13-45-364 (83045) శ్రీకృష్ణ ఉవాచ। 13-45-365x (6856) అబ్రవం తమహం బ్రహ్మంత్వత్ప్రసాదాన్మహామునే। ద్రక్ష్యే దితిజసంఘానాం మర్దనం త్రిదశేశ్వరం॥ 13-45-365 (83046) ఏవం కథయతస్తస్య మహాదేవాశ్రితాం కథాం। దినాన్యష్టౌ తతో జగ్ముర్ముహూర్తమివ భారత॥ 13-45-366 (83047) దినేఽష్టమే తు విప్రేణి దీక్షితోఽహం యథావిధి। దండీ ముండీ కుశీ చీరి ఘృతాక్తో మేఖలీకృతః॥ 13-45-367 (83048) మాసమేకం ఫలాహారో ద్వితీయం సలిలాశనః। తృతీయం చ చతుర్థం చ పంచమం చానిలాశః॥ 13-45-368 (83049) ఏకపాదేన తిష్ఠంశ్చ ఊర్ధ్వబాహురతంద్రితః। తేజః సూర్యసహస్రస్య అపశ్యం దివి భారత॥ 13-45-369 (83050) తస్య మధ్యగతం చాపి తేజసః పాండునందన। ఇంద్రాయుధపినద్ధాంగం విద్యున్మాలాగవాక్షకం। నీలసైలచయప్రఖ్యం బలాకాభూషితాంబరం॥ 13-45-370 (83051) తత్ర స్థితశ్చ భగవాందేవ్యా సహ మహాద్యుతిః। తపసా తేజసా కాంత్యా దీప్తయా సహ భార్యయా॥ 13-45-371 (83052) రరాజ భగవాంస్తత్ర దేవ్యా సహ మహేశ్వరః। సోమేన సహితః సూర్యో యథా మేఘస్థితస్తథా॥ 13-45-372 (83053) సంహృష్టరోమా కౌంతేయ విస్మయోత్ఫుల్లలోచనః। అపశ్యం దేవసంఘానాం గతిమార్తిహరం హరం॥ 13-45-373 (83054) కిరీటినం గదినం శూలపాణిం వ్యాఘ్రాజినం జటిలం దండపాణిం। పినాకినం వజ్రిణం తీక్ష్ణదంష్ట్రం శుభాంగదం వ్యాలయజ్ఞోపవీతం॥ 13-45-374 (83055) దివ్యాం మాలామురసాఽనేకవర్ణాం సముద్వహంతం గుల్ఫదేశావలంబాం। చంద్రం యథా పరివిష్టం ససంధ్యం వర్షాత్యయే తద్వదపశ్యమేనం॥ 13-45-375 (83056) ప్రమథానాం గణైశ్చైవ సమంతాత్పరివారితం। శరదీవ సుదుష్ప్రేక్ష్యం పరివిష్టం దివాకరం॥ 13-45-376 (83057) ఏకాదశశతాన్యేవం రుద్రాణాం వృషవాహనం అస్తువం నియతాత్మానం కర్మభిః శుభకర్మిణం॥ 13-45-377 (83058) ఆదిత్యా వసవః సాధ్యా విశ్వేదేవాస్తథాఽశ్వినౌ। విశ్వాభిః స్తుతిభిర్దేవం విశ్వదేవం సమస్తువన్॥ 13-45-378 (83059) శతక్రతుశ్చ భగవాన్విష్ణుశ్చాదితినందనౌ। బ్రహ్మా రథంతరం సామ ఈరయంతి భవాంతికే॥ 13-45-379 (83060) యోగీశ్వరాః సుబహవో యోగదం పితరం గురుం। బ్రహ్మర్షయశ్చ ససుతాస్తథా దేవర్షయశ్చ వై॥ 13-45-380 (83061) పృథివీం చాంతరిక్షం చ నక్షత్రాణి గ్రహాస్తథా। మాసార్ధమాసా క్రతవో రాత్రిః సంవత్సరాః క్షణాః॥ 13-45-381 (83062) ముహూర్తాశ్చ నిమేపాశ్చ తథైవ యుగపర్యయాః। దివ్యా రాజన్నమస్యంతి విద్యాః సత్వవిదస్తథా॥ 13-45-382 (83063) సనత్కుమారో దేవాశ్చ ఇతిహాసాస్తథైవ చ। మరీచిరంగిరా అత్రిః పులస్త్యః పులహః క్రతుః॥ 13-45-383 (83064) మనవః సప్త సోమశ్చ అర్థవా సబృహస్పతిః। భృగుర్దక్షః కశ్యపశ్చ వసిష్ఠః కాశ్య ఏవ చ॥ 13-45-384 (83065) ఛందాంసి దీక్షా యజ్ఞాశ్చ దక్షిణాః పావకో హవిః। యజ్ఞోపగాని ద్రవ్యాణి మూర్తిమంతి యుధిష్ఠిర॥ 13-45-385 (83066) ప్రజానాం పాలకాః సర్వే సరితః పన్నగా నగాః। దేవానాం మాతరః సర్వాదేవపత్న్య సకన్యకాః॥ 13-45-386 (83067) సహస్రాణి మునీనాం చ అయుతాన్యర్బుదాని చ। నమస్యంతి ప్రభుం శాంతం పర్వతాఃసాగరా దిశః॥ 13-45-387 (83068) గంధర్వాప్సరసశ్చైవ గీతవాదిత్రకోవిదాః। దివ్యతాలేషు గాయంతః స్తువంతి భవమద్భుతం॥ 13-45-388 (83069) విద్యాధరా దానవాశ్చ గుహ్యకా రాక్షసాస్తథా। సర్వాణి చైవ భూతాని స్తావరాణి చరాణి చ। నమస్యంతి మహారాజ వాఙ్మనః కర్మభిర్విభుం॥ 13-45-389 (83070) పురస్తాద్ధిష్ఠితః శర్వో మమాసీస్త్రిదశేశ్వరః॥ 13-45-390 (83071) పురస్తద్ధిష్ఠితం దృష్ట్వా మమేశానం చ భారత। సప్రజాపతిశక్రాంతం జగన్మామభ్యుదైక్షత॥ 13-45-391 (83072) ఈక్షితుం చ మహాదేవం న మే శక్తిరభూత్తదా। తతో మామబ్రవీద్దేవః పశ్య కృష్ణ వదస్వ చ॥ 13-45-392 (83073) త్వయా హ్యారాధితశ్చాహం శతశోఽథ సహస్రశః। త్వత్సమో నాస్తి మే కశ్చిత్త్రిషు లోకషు వై ప్రియః॥ 13-45-393 (83074) శిరసా వందితే దేవే దేవీ ప్రీతా హ్యుమా తదా। తతోఽహమబ్రువం స్థాణుం స్తుతం బ్రహ్మాదిభిః సురైః॥ 13-45-394 (83075) కృష్ణ ఉవాచ। 13-45-395x (6857) నమోస్తు తే శాశ్వత సర్వయోనే బ్రాహ్మాధిపం త్వామృషయో వదంతి। తపశ్చ సత్వం చ రజస్తమశ్చ త్వామేవ సత్యం చ వదంతి సంతః॥ 13-45-395 (83076) త్వం వై బ్రహ్మా చ రుద్రశ్చ వరుణోఽగ్నిర్మనుర్భవః। ధాతా త్వష్టా విధాతా చ త్వం ప్రభుః సర్వతోముఖః॥ 13-45-396 (83077) త్వత్తో జాతాని భూతాని స్థావరాణి చరాణి చ। త్వయా సృష్టమిదం కృత్స్నం త్రైలోక్యం సచరాచరం॥ 13-45-397 (83078) యానీంద్రియాణీహ మనశ్చ కృత్స్నం యే వాయవః సప్తి తథైవ చాగ్నయః। యే దేవసంస్థాస్తవ దేవతాశ్చ తస్మాత్పరం త్వామృషయో వదంతి॥ 13-45-398 (83079) వేదాశ్చ యజ్ఞాః సోమశ్చ దక్షిణా పావకో హవిః। యజ్ఞోపగం చ యత్కించిద్భగవాంస్తదసంశయం॥ 13-45-399 (83080) ఇష్టం దత్తమధీతం వ్రతాని నియమాశ్చ యే। హ్రీః కీర్తిః శ్రీర్ద్యుతిస్తుష్టిః సిద్ధిశ్చైవ తదర్పణీ॥ 13-45-400 (83081) కామః క్రోధో భయం లోభో మదః స్తంభోథ మత్సరః। ఆధయో వ్యాధయశ్చైవ భగవంస్తనవస్తవ॥ 13-45-401 (83082) కృతిర్వికారః ప్రణయః ప్రధానం బీజమవ్యయం। మనసః పరమా యోనిః ప్రభావశ్చాపి శాశ్వతః॥ 13-45-402 (83083) అవ్యక్తః పావనోఽచింత్యః సహస్రాంశుర్హిరణ్మయః। ఆదిర్గణానాం సర్వేషాం భవాన్వైజీవితాశ్రయః॥ 13-45-403 (83084) మహానాత్మా మతిర్బ్రహ్మా విశ్వః శంభుః స్వయంభువః। బుద్ధిః ప్రజ్ఞోపలబ్ధిశ్చసంవిత్ఖ్యాతిర్ధృతిః స్మృతిః॥ 13-45-404 (83085) పర్యాయవాచకైః శబ్దైర్మహానాత్మా విభావ్యతే। త్వాం బుద్ధ్వా బ్రాహ్మణో వేదాత్ప్రమోహం వినియచ్ఛతి॥ 13-45-405 (83086) హృదయం సర్వభూతానాం క్షేత్రజ్ఞస్త్వమృషిస్తుతః॥ 13-45-406 (83087) సర్వతః పాణిపాదస్త్వం సర్వతోక్షిశిరోముఖః। సర్వతః శ్రుతిమాఁల్లోకే సర్వమావృత్య తిష్ఠసి॥ 13-45-407 (83088) ఫలం త్వమసి దిగ్మాంశోర్నిమేషాదిషు కర్మసు। త్వం వై ప్రబార్చిః పురుషః సర్వస్య హృది సంశ్రితః। అణిమా మహిమా ప్రాప్తిరీశానో జ్యోతిరవ్యయః॥ 13-45-408 (83089) త్వయి బుద్ధిర్మతిర్లోకాః ప్రపన్నాః సంశ్రితాశ్చ యే। ధ్యానినో నిత్యయోగాశ్చ సత్యసత్వా జితేంద్రియాః॥ 13-45-409 (83090) యస్త్వాం ధ్రువం వేదయతే గుహాశయం ప్రభుం పురాణం పురుషం విశ్వరూపం। హిరణ్మయం బుద్ధిమతాం పరాం గతిం స బుద్ధిమాన్బుద్ధిమతీత్య తిష్ఠతి॥ 13-45-410 (83091) విదిత్వా సప్త సూక్ష్మాణి షడంగం త్వాం చ మూర్తితః। ప్రధానవిధియోగస్థస్త్వామేవ విశతే బుధః॥ 13-45-411 (83092) ఏవముక్తే మయా పార్థ భవే చార్తివినాశనే। చరాచరం జగత్సర్గం సింహనాదం తదాఽకరోత్॥ 13-45-412 (83093) తం విప్రసంఘాశ్చ సురాసురాశ్చ నాగాః పిశాచాః పితరో వయాంసి। రక్షోగణా భూతగణాశ్చ సర్వే మహర్షయశ్చైవ తదా ప్రణేముః॥ 13-45-413 (83094) మమ మూర్ధ్ని చ దివ్యానాం కుసుమానాం సుగంధినాం। రాశయో నిపతంతి స్మ వాయుశ్చ సుసుఖో వవౌ॥ 13-45-414 (83095) నిరీక్ష్య భగవాందేవీం హ్యుమాం మాం చ జగద్ధితః। శతక్రతుం చాభివీక్ష్య స్వయం మామాహ శంకరః॥ 13-45-415 (83096) విద్మః కృష్ణ పరాం భక్తిమస్మాసు తవ శత్రుహన్। క్రియతామాత్మనః శ్రేయః ప్రీతిర్హిత్వయి మే పరా॥ 13-45-416 (83097) వృణీష్వాష్టౌ వరాన్కృష్ణ దాతాఽస్మి తవ సత్తమ। బ్రూహి యాదవశార్దూల యానిచ్ఛసి సుదుర్లభాన్॥ ॥ 13-45-417 (83098) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 45 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। యయాఽఽపగేయ నామాని శ్రుతానీహ జగత్పతేః। పితామహేశాయ విభో నామాన్యాచక్ష్య శంభవే॥ 13-45-1 (83099) బభ్రవే విశ్వరూపాయ మహాభాగ్యం చ తత్త్వతః। సురాసురగురౌ దేవే శంకరేఽవ్యక్తయోనయే॥ 13-45-2 (83100) భీష్మ ఉవాచ। 13-45-3x (6858) అశక్తోఽహం గుణాన్యక్తుం మహాదేవస్య ధీమతః। యో హి సర్వగతో దేవో న చ సర్వత్ర దృశ్యతే॥ 13-45-3 (83101) బ్రహ్మవిష్ణుసురేశానాం స్రష్టా చ ప్రభురేవ చ। బ్రహ్మాదయః పిశాచాంతా యం హి దేవా ఉపాసతే॥ 13-45-4 (83102) ప్రకృతీనాం పరత్వేన పురుషస్య చ యః పరః। చింత్యతే యో యోగవిద్భిర్ఋషిభిస్తత్త్వదర్శిభిః। అక్షరం పరమం బ్రహ్మ అసచ్చ సదసచ్చ యః॥ 13-45-5 (83103) ప్రకృతిం పురుషం చైవ క్షోభయిత్వా స్వతేజసా। బ్రహ్మాణమసృజత్తస్మాద్దేవదేవః ప్రజాపతిః॥ 13-45-6 (83104) కో హి శక్తో గుణాన్వక్తం దేవదేవస్య ధీమతః। గర్భజన్మజరాయుక్తో మర్త్యో మృత్యుసమన్వితః॥ 13-45-7 (83105) కో హి శక్తో భవం జ్ఞాతుం మద్విధః పరమేశ్వరం। క్రతే నారాయణాత్పుత్ర శంకచక్రగదాధరాత్॥ 13-45-8 (83106) ఏష విద్వాన్గుణశ్రేష్ఠో విష్ణుః పరమదుర్జయః॥ దివ్యచక్షుర్మహాతేజా వీక్ష్యతే యోగచక్షుషా॥ 13-45-9 (83107) రుద్రభక్త్యా తు కృష్ణేన జగద్వ్యాప్తం మహాత్మనా। తం ప్రసాద్య తదా దేవం బదర్యాం కిల భారత॥ 13-45-10 (83108) అర్థాత్ప్రియతరత్వం చ సర్వలోకేషు వై తదా। ప్రాప్తవానేవ రాజేంద్ర సువర్ణాక్షాన్మహేశ్వరాత్॥ 13-45-11 (83109) పూర్ణం వర్షసహస్రం తు తప్తవానేష మాధవః। ప్రసాద్య వరదం దేవం చరాచరగురుం శివం॥ 13-45-12 (83110) యుగేయుగే తు కృష్ణేన తోషితో వై మహేశ్వరః। భక్త్యా పరమయా చైవ ప్రీతశ్చైవ మహాత్మనః॥ 13-45-13 (83111) ఐశ్వర్యం యాదృసం తస్య జగద్యోనేర్మహాత్మనః॥ తదయం దృష్టవాన్సాక్షాత్పుత్రార్థే హరిరచ్యుతః॥ 13-45-14 (83112) యస్మాత్పరతరం చైవ నాన్యం పశ్యామి భారత। వ్యాఖ్యాతుం దేవదేవస్య శక్తో నామాన్యశషతః॥ 13-45-15 (83113) ఏష శక్తో మహాబాహుర్వక్తుం భగవతో గుణాన్। విభూతిం చైవ కార్త్స్న్యేన సత్యాం మాహేశ్వరీం నృప॥ 13-45-16 (83114) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-45-17x (6859) 13-45-17 (83115) ఏవముక్త్వా తదా భీష్మో వాసుదేవం మహాయశాః। భవమాహాత్ంయసంయుక్తమిదమాహ పితామహః॥ 7-45-2 శివాయ విష్ణురూపాయేతి ఝ.పాఠః॥ 7-45-3 తండినా బ్రహ్మయోనినేతి ఝ.పాఠః॥ 7-45-18 తే త్వయా॥ 7-45-21 యజ్ఞవాహా ఇతి ఛందసామేవ విశేషణం। ఛందాంసి వై దేవేభ్యో హవ్యమూఢ్వ్రేతి బ్రాహ్మణాత్ తేషాం యజ్ఞవాహత్వసిద్ధిః। స్తోభాః సామపూరణాన్యక్షరాణి హుంమా ఇత్యాదీని॥ 7-45-25 నరేంద్రపుత్రీం ఋక్షరాజస్య జాంబవతో దుహితరం॥ 7-45-26 అభ్యనుజ్ఞాయ స్థితం మామితి శేషః। అథోచతురిత్యర్ధః॥ 7-45-33 భస్మరాశిభిరితి భస్మచ్ఛన్నైరగ్నిభఇః॥ 7-45-40 సంప్రక్షాలైః మైత్ర్యాదిభిశ్చిత్తశోధనం కుర్వద్భిః॥ 7-45-41 గోచారిణో గోవన్ముఖేనైవ చరంతో హస్తవ్యాపారశూన్యా ఇత్యర్థః। మరీచిపాశ్చంద్రరశ్మి పానేనైవ జీవంతః॥ 7-45-47 నియమాః అంబుపానాదయస్తైరేవాంపుషైః క్షీరపైరిత్యాదినామభిః ఖ్యాతైః। ప్రవిశన్నేవాపశ్యముపమన్యుమితి శేషః॥ 7-45-58 సమానాం సవత్సరణామర్బుదం సమార్వుదం॥ 7-45-59 ప్రహస్య మందారనాంనః॥ 7-45-60 భగవతా మహాదేవేన॥ 7-45-61 ఉత్పాదితం తస్యైవ దైత్యస్య హననార్థం॥ 7-45-63 జీర్ణం జీర్ణతృణవద్వ్యర్థమిత్యర్థః॥ 7-45-64 వరదత్తస్య సర్వశస్త్రావధ్యస్త్వం భవేతి దత్తవరస్య॥ 7-45-77 సప్తకపాలేన త్ర్యంబకదైవత్యేన హేతునా। దేవైః సప్తకపాలేన రుద్రమిష్ట్వా ఆపో నిర్మితా ఇత్యర్థః॥ 7-45-78 రుద్రప్రసాదాజ్జనయామాసతి శేషః॥ 7-45-81 ముసలేష్వయోగ్రేషు కాష్ఠకీలేషు॥ 7-45-82 చరుద్రః చరోర్ద్రవః మండ ఇతి యావత్। చరుశబ్దపూర్వాద్ద్రవతేరన్యేభ్యోపి దృశ్యత ఇతి డః। భర్తారంవినాపి చరుద్రవపానమాత్రేణ తవ పుత్రో భవిష్యతీత్యర్థః॥ 7-45-96 ధూంరశ్చాపి మమానుజ ఇతి ట.థ.పాఠః॥ 7-45-109 పావనానాం పవనాశినాం। వనాశానాం అబ్భక్షాణాం॥ 7-45-112 ప్రవద్య ప్రపన్నో భవ॥ 7-45-118 దురాధారః మనసి ధర్తుమశక్యః 7-45-126 ప్రవాలాంకురభూషణే వసంతస్తేన కాలోప్యయమేవేత్యర్థః 7-45-139 భూధరః శేషనాగః॥ 7-45-146 సర్వవాసకః సర్వస్యాచ్ఛాదకః 7-45-161 అభవం సంధిరార్షః॥ 7-45-165 భావా మైవ। భవాని భూయాసం॥ 7-45-168 అనార్జవం వక్రం। యుగం కలియుగం॥ 7-45-174 అసారం నాస్తి సారో యస్మాదన్యస్తం॥ 7-45-177 ఈశే ఈశస్య। భవనే సత్తాయాం। కో హేతుః కా యుక్తిః। ఈశసత్త్వే ప్రమాణం నాస్తీత్యర్థః॥ 7-45-271 రథంతరజ్యేష్ఠే సామనీ॥ 7-45-278 శుక్లం కర్మ హింసారహితో ధ్యానాదిధర్మః॥ 7-45-283 మిశ్రితాయ మిశ్రితమాలాయ॥ 7-45-295 ముకుటే ముకుటాయ॥ 7-45-296 త్రీణి నేత్రాణీవ నేత్రాణి లోకయాత్రానిర్వాహకాణ్యగ్నిచంద్రసూర్యాఖ్యాని నేత్రాణి యస్య తస్యై త్రినేత్రనేత్రాయ। లోచనే లోచనాయ॥ 7-45-298 స్రష్టారాయ ఔణాదికః సృజేత్వారన్। స్రష్ట్రే ఇత్యర్థః॥ 7-45-304 మాయాయ మాయావినే॥ 7-45-325 కామేభ్యః కామాన్ కాంయమానాన్ అర్థాన్॥ 7-45-333 షడ్వింశకమితి ఖ్యాతమితి ట.థ.పాఠః॥ 7-45-336 తం త్వాం ప్రణంయ శఇరసా ప్రసాద్య ప్రార్థయే ప్రభో ఇతి ట.థ.పాఠః॥ 7-45-375 పరివిష్టం పరివేషవంతం॥

కృష్ణ ఉవాచ। మూర్ధ్నా నిపత్య నియతస్తేజఃసన్నిచయే తతః। పరమం హర్షమాగత్య భగవంతమథాబ్రవం॥ 13-46-1 (83116) ధర్మే దృఢత్వం యుధి శత్రుఘాతం యశస్తథాఽగ్ర్యం పరమం బలం చ యోగప్రియత్వం తవ సన్నికర్షం వృణే సుతానాం చ శతం శతాని॥ 13-46-2 (83117) ఏవమస్త్వితి తద్వాక్యం మయోక్తః ప్రాహ శంకరః॥ 13-46-3 (83118) తతో మాం జగతో మాతా ధారిణీ సర్వపావనీ। ఉవాచోమా ప్రణిహితా శర్వాణీ తపసాం నిధిః। దత్తో భగవతా పుత్రః సాంబో నామ తవానఘ॥ 13-46-4 (83119) మత్తోప్యష్టౌ వరానిష్టాన్గృహణ త్వం దదామి తే। ప్రణంయ శిరసా సా చ మయోక్తా పాండునందన॥ 13-46-5 (83120) ద్విజేష్వకోపం పితృతః ప్రసాదం శతం సుతానాం పరమం చ భోగం। కులే ప్రీతిం మాతృతశ్చ ప్రసాదం- శమప్రాప్తిం ప్రవృణే చాపి దాక్ష్యం॥ 13-46-6 (83121) ఉమోవాచ। 13-46-7x (6860) ఏవం భవిష్యత్యమరప్రభావ నాహం మృషా జాతు వదే కదాచిత్। భార్యాసహస్రాణి చ షోడశైవ తాసు ప్రియత్వం చ తథాఽక్షయం 13-46-7 (83122) ప్రీతిం చాగ్ర్యాం బాంధవానాం సకాశా- ద్దదామి తేఽహం వపుషః కాంయతాం చ। భోక్ష్యంతే వై సప్తతిం వై శతాని గృహే తుభ్యమతిథీనాం చ నిత్యం॥ 13-46-8 (83123) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-46-9x (6861) ఏవం దత్త్వా వరాందేవో మమ దేవీ చ భారత। అంతర్హితః క్షణే తస్మిన్సగణో భీమపూర్వజ॥ 13-46-9 (83124) ఏతదత్యద్భుతం పూర్వం బ్రాహ్మణాయాతితేజసే। ఉపమన్యవే మయా కృత్స్నం వ్యాఖ్యాతం పార్థివోత్తమ। నమస్కృత్వా తు స ప్రాహ దేవదేవాయ సువ్రత॥ 13-46-10 (83125) నాస్తి శర్వసమో దేవో నాస్తి శర్వసమా గతిః। నాస్తి శర్వసమో దానే నాస్తి శర్వసమో రణే॥ ॥ 13-46-11 (83126) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షట్చత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 46 ॥

ఉపమన్యురువాచ। ఋషిరాసీత్కృతే తాత తండిరిత్యేవ విశ్రుతః। దశవర్షసహస్రాణి తేన దేవః సమాధినా॥ 13-47-1 (83127) ఆరాధితోఽభూద్భక్తేన తస్యోదర్కం నిశామయ। స దృష్టవాన్మహాదేవమస్తౌషీచ్చ స్తవైర్విభుం॥ 13-47-2 (83128) [ఇతి తండిస్తపోయోగాత్పరమాత్మానమవ్యయం। చింతయిత్వా మహాత్మానమిదమాహ సువిస్మితః॥ 13-47-3 (83129) యం పఠంతి సదా సాంఖ్యాశ్చింతయంతి చ యోగినః। పరం ప్రధానం పురుషమధిష్ఠాతారమీశ్వరం। 13-47-4 (83130) ఉత్పత్తౌ చ వినాశే చ కారణం యం విదుర్బుధాః। దేవాసురమునీనాం చ పరం యస్మాన్న విద్యతే॥ 13-47-5 (83131) అజం తమహమీశానమనాదినిధనం ప్రభుం। అత్యంతసుఖినం దేవమనఘం శరణం వ్రజే॥ 13-47-6 (83132) ఏవం బ్రువన్నేవ తదా దదర్శ తపసాన్నిధిం। తమవ్యయమనౌపంయమచింత్యం శాశ్వతం ధ్రువం॥ 13-47-7 (83133) నిష్కలం సకలం బ్రహ్మ నిర్గుణం గుణగోచరం। యోగినాం పరమానందమక్షరం మోక్షసంజ్ఞితం॥ 13-47-8 (83134) మనోరింద్రాగ్నిమరుతాం విశ్వస్య బ్రహ్మణో గతిం। అగ్రాహ్యమచలం శుద్ధం బుద్ధిగ్రాహ్యం మనోమయం॥ 13-47-9 (83135) దుర్విజ్ఞేయమసంఖ్యే దుష్ప్రాపమకృతాత్మభిః। యోని విశ్వస్య జగతస్తమసః పరతః పరం॥ 13-47-10 (83136) యః ప్రాణవంతమాత్మానం జ్యోతిర్జీవస్థితం మనః। తం దేవం దర్శనాకాంక్షీ బహూన్వర్షగణానృషిః। తపస్యుగ్రే స్థితో భూత్వా దృష్ట్వా తుష్టావ చేశ్వరం॥] 13-47-11 (83137) తండిరువాచ। 13-47-12x (6862) పవిత్రాణాం పవిత్రస్త్వం గతిర్గతిమతాంవర॥ 13-47-12 (83138) అత్యుగ్రం తేజసాం తేజస్తపసాం పరమం తపః। విశ్వావసుహిరణ్యాక్షపురుహూతనమస్తృత॥ 13-47-13 (83139) భూరికల్యాణద విభో పరం సత్యం నమోస్తు తే। జాతీమరణభీరూణాం యతీనాం యతతాం విభో॥ 13-47-14 (83140) నిర్వాణద సహస్రాంశో నమస్తేఽస్తు సుఖాశ్రయ। బ్రహ్మా శతక్రతుర్విష్ణుర్విశ్వేదేవా మహర్షయః॥ 13-47-15 (83141) న విదుస్త్వాం తు తత్త్వేన కుతో వేత్స్యామహే వయం। త్వత్తః ప్రవర్తతే సర్వం త్వయి సర్వం ప్రతిష్ఠితం॥ 13-47-16 (83142) కాలాఖ్యః పురుషాఖ్యశ్చ బ్రహ్మాఖ్యశ్చ త్వమేవ హి। తనవస్తే స్మృతాస్తిస్రః పురాణజ్ఞైః సురర్షిభిః॥ 13-47-17 (83143) అధిపౌరుషమధ్యాత్మమధిభూతాధిదైవతం। అధిలోకాధివిజ్ఞానమధియజ్ఞస్త్వమేవ హి॥ 13-47-18 (83144) త్వాం విదిత్వాఽఽత్మదేవస్థం దుర్విదం దైవతైరపి। విద్వాంసో యాంతి నిర్ముక్తాః పరం భావమనామయం॥ 13-47-19 (83145) అనిచ్ఛతస్తవ విభో జన్మమృత్యురనేకతః। ద్వారం తు స్వర్గమోక్షాణామాక్షేప్తా త్వం దదాసి చ॥ 13-47-20 (83146) త్వం వై స్వర్గశ్చ మోక్షశ్చ కామః క్రోధస్త్వమేవ చ। సత్వం రజస్మమశ్చైవ అధశ్చోర్ధ్వం త్వమేవ హి॥ 13-47-21 (83147) బ్రహ్మా భవశ్చ విష్ణుశ్చ స్కందేంద్రౌ సవితా యమః। వరుణేందూ మనుర్ధాతా విధాతా త్వం ధనేశ్వరః॥ 13-47-22 (83148) భూర్వాయుః సలిలాగ్నిశ్చ ఖం వాగ్బుద్ధిః స్థితిర్మతిః। కర్మ సత్యానృతే చోభే త్వమేవాస్తి చ నాస్తి చ॥ 13-47-23 (83149) ఇంద్రియాణీంద్రియార్థాశ్చ ప్రకృతిభ్యః పరం ధ్రువం। విశ్వావిశ్వపరో భావశ్చింత్యాచింత్యస్త్వమేవ హి॥ 13-47-24 (83150) యచ్చైతత్పరమం బ్రహ్మ యచ్చ తత్పరమం పదం। యా గతిః సాంఖ్యయోగానాం స భవాన్నాత్ర సంశయః॥ 13-47-25 (83151) నూనమద్య కృతార్థాః స్మ నూనం ప్రాప్తాః సతాం గతిం। యాం గతిం ప్రార్తయంతీహ జ్ఞాననిర్మలబుద్ధయః॥ 13-47-26 (83152) అయో మూఢాః స్మ సుచిరమిమం కాలమచేతసా। యన్న విద్మః పరం దేవం శాశ్వతం యం విదుర్బుధాః॥ 13-47-27 (83153) సేయమాసాదితా సాక్షాత్త్వద్భక్తిర్జన్మభిర్మయా। భక్తానుగ్రహకృద్దేవో యం జ్ఞాత్వాఽమృతమశ్నుతే॥ 13-47-28 (83154) దేవాసురమునీనాం తు యచ్చ గుహ్యం సనాతనం। గుహాయాం నిహితం బ్రహ్మి దుర్విజ్ఞేయం మునేరపి॥ 13-47-29 (83155) స ఏష భగవాందేవః సర్వకృత్సర్వతోముఖః। సర్వాత్మా సర్వదర్శీ చ సర్వగః సర్వవేదితా॥ 13-47-30 (83156) దేహకృద్దేహభృద్దేహీ దేహభుగ్దేహినాం గతిః। ప్రాణకృత్ప్రాణభృత్ప్రాణీ ప్రాణదః ప్రాణినాం గతిః॥ 13-47-31 (83157) అధ్యాత్మగతిరిష్టానాం ధ్యాయినామాత్మవేదినాం। అపునర్భవకామానాం యా గతిః సోఽయమీశ్వరః॥ 13-47-32 (83158) అయం చ సర్వభూతానాం శుభాశుభగతిప్రదః। అయం చ జన్మమరణే విదధ్యాత్సర్వజంతుషు। అయం సంసిద్ధికామానాం యా గతిః సోయమీస్వరః। 13-47-33 (83159) భూరాద్యాన్సర్వభువనానుత్పాద్య సదివౌకసః। దధాతి దేవస్తనుభిరష్టాభిర్యో బిభర్తి చ॥ 13-47-34 (83160) అతః ప్రవర్తతే సర్వమస్మిన్సర్వం ప్రతిష్ఠితం। అస్మింశ్చ ప్రలయం యాతి అయమేకః సనాతనః॥ 13-47-35 (83161) అయం స సత్యకామానాం సత్యలోకః పరం సతాం। అపవర్గశ్చ ముక్తానాం కైవల్యం చాత్మవేదినాం॥ 13-47-36 (83162) అయం బ్రహ్మాదిభిః సిద్ధైర్గుహాయాం గోపితః ప్రుభుః। దేవాసురమనుష్యాణామప్రకాశో భవేదితి॥ 13-47-37 (83163) తం త్వాం దేవాసురనరాస్తత్త్వేన న విదుర్భవం। మోహితాః ఖల్వనేనైవ హృదిస్థేనాప్రకాశినా 13-47-38 (83164) యే చైనం ప్రతిపద్యంతే భక్తియోగేన భావితాః। తేషామేవాత్మనాత్మానం దర్శయత్యేష హృచ్ఛయః॥ 13-47-39 (83165) యం జ్ఞాత్వా న పునర్జన్మ మరణం చాపి విద్యతే। యం విదిత్వా పరం వేద్యం వేదితవ్యం న విద్యతే॥ 13-47-40 (83166) యం లబ్ధ్వా పరమం లాభం నాధికం మన్యతే బుధః। యాం సూక్ష్మాం పరమాం ప్రాప్తిం గచ్ఛన్నవ్యయమక్షయం॥ 13-47-41 (83167) యం సాంఖ్యా గుణతత్త్వజ్ఞాః సాంఖ్యశాస్త్రవిశారదాః। సూక్ష్మజ్ఞానతరాః సూక్ష్మం జ్ఞాత్వా ముచ్యంతి బంధనైః 13-47-42 (83168) యం చ వేదవిదో వేద్యం వేదాంతే చ ప్రతిష్ఠితం। ప్రాణాయామపరా నిత్యం యం విశంతి జపంతి చ॥ 13-47-43 (83169) ఓంకారరథమారుహ్య తే విశంతి మహేశ్వరం। అయం స దేవయానానామాదిత్యో ద్వారముచ్యతే॥ 13-47-44 (83170) అయం చ పితృయానానాం చంద్రమా ద్వారముచ్యతే। ఏష కాష్ఠా దిశశ్చైవ సంవత్సరయుగాది చ॥ 13-47-45 (83171) దివ్యాదివ్యః పరో లాభ అయనే దక్షిణోత్తరే। ఏనం ప్రజాపతిః పూర్వమారాధ్య బహుభిః స్తవైః॥ 13-47-46 (83172) ప్రజార్థం వరయామాస నీలలోహితసంజ్ఞితం। క్రగ్భిర్యమనుశాసంతి తత్త్వే కర్మణి బహ్వృచాః॥ 13-47-47 (83173) యజుర్భిర్యత్త్రిధా వేద్యం జుహ్వత్యధ్వర్యవోఽధ్వరే। సామభిర్యం చ గాయంతి సామగాః శుద్ధబుద్ధయః॥ 13-47-48 (83174) ఋతం సత్యం పరం బ్రహ్మ స్తువంత్యాథర్వణా ద్విజాః। యజ్ఞస్య పరమా యోనిః పరిశ్చాయం పరః స్మృతః॥ 13-47-49 (83175) రాత్ర్యహః శ్రోత్రనయనః పక్షమాసశిరోభుజః। ఋతువీర్యస్తపోధైర్యో హ్యబ్దగుహ్యోరుపాదవాన్॥ 13-47-50 (83176) మృత్యుర్యమో హుతాశశ్చ కాలః సంహారవేగవాన్। కాలస్య పరమా యోనిః కాలశ్చాయం సనాతనః॥ 13-47-51 (83177) చంద్రాదిత్యౌ సనక్షత్రౌ గ్రహాశ్చ సహ వాయునా। ధ్రువః సప్తర్షయశ్చైవ భువనాః సప్త ఏవ చ॥ 13-47-52 (83178) ప్రధానం మహదవ్యక్తం విశేషాంతం సవైకృతం। బ్రహ్మాదిస్తంబపర్యంతం భూతాది సదసచ్చ యత్॥ 13-47-53 (83179) అష్టౌ ప్రకృతయశ్చైవ ప్రకృతిభ్యశ్చ యః పరః। అస్య దేవస్య యద్భాగం కృత్స్నం సంపరివర్తతే॥ 13-47-54 (83180) ఏతత్పరమమానందం యత్తచ్ఛాశ్వతమేవ చ। ఏషా గతిర్విరక్తానామేష భావః పరః సతాం॥ 13-47-55 (83181) ఏతత్పదమనుద్విగ్నమేతద్బ్రహ్మ సనాతనం। శాస్త్రవేదాంగవిదుషామేతద్ధ్యానం పరం పదం॥ 13-47-56 (83182) ఇయం సా పరమా కాష్ఠా ఇయం సా పరమా కలా। ఇయం సా పరమా సిద్ధిరియం సా పరమా గతిః॥ 13-47-57 (83183) ఇయం సా పరమా శాంతిరియం సా నిర్వృతిః పరా। యం ప్రాప్య కృతకృత్యాః స్మ ఇత్యమన్యంత యోగినః॥ 13-47-58 (83184) ఇయం తుష్టిరియం సిద్ధిరియం శ్రుతిరియం స్మృతిః। అధ్యాత్మగతిరిష్టానాం విదుషాం ప్రాప్తిరవ్యయా॥ 13-47-59 (83185) యజతాం కామయానానాం మఖైర్విపులదక్షిణైః। యా గతిర్యజ్ఞశీలానాం సా గతిస్త్వం న సంశయః॥ 13-47-60 (83186) సంయగ్యోగజపైః శాంతిర్నియమైర్దేహతాపనైః। తప్యతాం యా గతిర్దేవ పరమా సా గతిర్భవాన్॥ 13-47-61 (83187) కర్మన్యాసకృతానాం చ విరక్తానాం తతస్తతః। యా గతిర్బ్రహ్మిసదనే సా గతిస్త్వం సనాతన॥ 13-47-62 (83188) అపునర్భవకామానాం వైరాగ్యే వర్తతాం చ యా। ప్రకృతీనాం లయానాం చ సా గతిస్త్వం సనాతన॥ 13-47-63 (83189) జ్ఞానవిజ్ఞానయుక్తానాం నిరుపాఖ్యా నిరంజనా। కైవల్యా యా గతిర్దేవ పరమా సా గతిర్భవాన్॥ 13-47-64 (83190) వేదశాస్త్రపురాణోక్తాః పంచ తా గతయః స్మృతాః। త్వత్ప్రసాదాద్ధి లభ్యంతే న లభ్యంతేఽన్యథా విభో॥ 13-47-65 (83191) ఇతి తండిస్తపోరాశిస్తుష్టావేసానమాత్మనా। జగౌ చ పరమం బ్రహ్మ యత్పురా లోకకృజ్జగౌ॥ 13-47-66 (83192) ఉపమన్యురువాచ। 13-47-67x (6863) ఏవం స్తుతో మహాదేవస్తండినా బ్రహ్మవాదినా। ఉవాచ భగవాందేవ ఉమయా సహితః ప్రభుః॥ 13-47-67 (83193) బ్రహ్మా శతక్రతుర్విష్ణుర్విశ్వేదేవా మహర్షయః। న విదుస్త్వామితి తతస్తుష్టః ప్రోవాచ తం శివః॥ 13-47-68 (83194) అక్షయశ్చావ్యయశ్చైవ భవితా దుఃఖవర్జితః। యశస్వీ తేజసా యుక్తో దివ్యజ్ఞానసమన్వితః॥ 13-47-69 (83195) ఋషీణామభిగంయశ్చ సూత్రకర్తా సుతస్తవ। మత్ప్రసాదాద్ద్విజశ్రేష్ఠ భవిష్యతి న సంశయః॥ 13-47-70 (83196) కం వా కామం దదాంయద్య బ్రూహి యద్వత్స కాంక్షసే। ప్రాంజలిః స ఉవాచేదం త్వయి భక్తిర్దృఢాఽస్తు మే॥ 13-47-71 (83197) ఉపమన్యురువాచ। 13-47-72x (6864) ఏతాందత్త్వా వరాందేవో వంద్యమానః సురర్షిభిః। స్తూయమానశ్చ విబుధైస్తత్రైవాంతరధీయత॥ 13-47-72 (83198) అంతర్హితే భగవతి సానుగే యాదవేశ్వర। ఋషిరాశ్రమమాగంయ మమైతత్ప్రోక్తవానిహ॥ 13-47-73 (83199) యాని చ ప్రథితాన్యాదౌ తండిరాఖ్యాతవాన్మమ మానాని మానవశ్రేష్ఠ తాని త్వం శృణు సిద్ధయే॥ 13-47-74 (83200) దశ నామసహస్రాణి దేవేష్వాహ పితామహః। సర్వస్య శాస్త్రేషు తథా దశ నామశతాని చ॥ 13-47-75 (83201) గుహ్యానీమాని నామాని తండిర్భగవతోఽచ్యుత। దేవప్రసాదాద్దేవేశః పురా ప్రాహ మహాత్మనే॥ ॥ 13-47-76 (83202) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 47 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-47-2 ఉదర్కం ఫలోదయం॥ 7-47-27 అచేతసా అజ్ఞానేన ॥ 7-47-42 సూక్ష్మం లింగం జ్ఞానేన తరంత్యతికంయ గచ్ఛంతి తే సూక్ష్మజ్ఞానతరాః॥

వాసుదేవ ఉవాచ। తతః స ప్రయతో భూత్వా మమ తాత యుధిష్ఠిర। ప్రాంజలిః ప్రాహ విప్రర్షిర్నామసంగ్రహమాదితః॥ 13-48-1 (83203) ఉపమన్యురువాచ। 13-48-2x (6865) బ్రహ్మప్రోక్తైర్ఋషిప్రోక్తైర్వేదవేదాంగసంభవై। సర్వలోకేషు విఖ్యాతం స్తుత్యం స్తోష్యామి నామభిః॥ 13-48-2 (83204) మహద్భిర్విహితైః సత్యైః సిద్ధైః సర్వార్థసాధకైః। ఋషిణా తండినా భక్త్యా కృతైర్వేదకృతాత్మనా॥ 13-48-3 (83205) యథోక్తైః సాధుభిః ఖ్యాతైర్మునిభిస్తత్త్వదర్శిభిః। ప్రవరం ప్రథమం స్వర్గ్యం సర్వభూతహితం శుభం॥ 13-48-4 (83206) శ్రుతేః సర్వత్ర జగతి బ్రహ్మలోకావతారితైః। సత్యైస్తత్పరమం బ్రహ్మి బ్రహ్మప్రోక్తం సనాతనం। వక్ష్యే యదుకులశ్రేష్ఠ శృణుష్వావహితో మమ॥ 13-48-5 (83207) వరయైనం భవం దేవం భక్తస్త్వం పరమేశ్వరం। తేన తే శ్రావయిష్యామి యత్తద్బ్రహ్మ సనాతనం॥ 13-48-6 (83208) న శక్యం విస్తరాత్కృత్స్నం వక్తుం సర్వస్య కేనచిత్। యుక్తేనాపి విభూతీనామపి వర్షశతైరపి॥ 13-48-7 (83209) యస్యాదిర్మధ్యమంతం చ సురైరపి న గంయతే। కస్తస్య శక్నుయాద్వక్తం గుణాన్కార్త్స్న్యేన మాధవ॥ 13-48-8 (83210) కింతు దేవస్య మహతః సంక్షిప్తార్థపదాక్షరం। శక్తితశ్చరితం వక్ష్యే ప్రసాదాత్తస్య ధీమతః॥ 13-48-9 (83211) అప్రాప్య తు తతోఽనుజ్ఞాం న శక్యః స్తోతుమీశ్వరః। యదా తేనాభ్యనుజ్ఞాతః స్తుతో వై స తదా మయా॥ 13-48-10 (83212) అనాదినిధనస్యాహం జగద్యోనేర్మహాత్మనః। నాంనాం కంచిత్సముద్దేశం వక్ష్యాంయవ్యక్తయోనినః॥ 13-48-11 (83213) వరదస్య వరేణ్యస్య విశ్వరూపస్య ధీమతః। శృణు నాంనాం చయం కృష్ణ యదుక్తం పద్మయోనినా॥ 13-48-12 (83214) దశ నామసహస్రాణి యాన్యాహ ప్రపితామహః। తాని నిర్మథ్య మనసా దధ్నో ఘృతమివోద్ధృతం॥ 13-48-13 (83215) గిరేః సారం యథా హేమ పుష్పసారం యథా మధు। ఘృతాత్సారం యథా మండస్తథైతత్సారముద్ధృతం। 13-48-14 (83216) సర్వపాపాపహమిదం చతుర్వేదసమన్వితం। ప్రయత్నేనాధిగంతవ్యం ధార్యం చ ప్రయతాత్మనా॥ 13-48-15 (83217) మాంగల్యం పౌష్టికం చైవ రక్షోఘ్నం పావనం మహత్॥ 13-48-16 (83218) ఇదం భక్తాయ దాతవ్యం శ్రద్దఘానాస్తికాయ చ। నాశ్రద్దధానరూపాయ నాస్తికాయాజితాత్మనే॥ 13-48-17 (83219) యశ్చాభ్యసూయతే దేవం కారణాత్మానమీశ్వరం। స కృష్ణ నరకం యాతి సహపూర్వైః సహాత్మజైః॥ 13-48-18 (83220) ఇదం ధ్యానమిదం యోగమిదం ధ్యేయమనుత్తమమం। ఇదం జప్యమిదం జ్ఞానం రహస్యమిదముత్తం॥ 13-48-19 (83221) యం జ్ఞాత్వా అంతకాలేఽపి గచ్ఛేత పరమాం గతిం। పవిత్రం మంగలం మేధ్యం కల్యాణమిదముత్తమం॥ 13-48-20 (83222) ఇదం బ్రహ్మా పురా కృత్వా సర్వలోకపితామహః। సర్వస్తవానాం రాజత్వే దివ్యానాం సమకల్పయత్॥ 13-48-21 (83223) తదాప్రభృతి చైవాయమీశ్వరస్య మహాత్మనః। స్తవరాజ ఇతి ఖ్యాతో జగత్యమరపూజితః॥ 13-48-22 (83224) బ్రహ్మలోకాదయం స్వర్గే స్తవరాజోఽవతారితః। యతస్తండిః పురా ప్రాప తేన తండికృతోఽభవత్॥ 13-48-23 (83225) స్వర్గాచ్చైవాత్ర భూర్లోకం తండినా హ్యవతారితః। సర్వమంగలమాంగల్యం సర్వపాపప్రణాశనం॥ 13-48-24 (83226) నిగదిష్యే మహాబాహో స్తవానాముత్తమం స్తవం। బ్రహ్మణామపి యద్బ్రహ్మ పరాణామపి యత్పరం॥ 13-48-25 (83227) తేజసామపి యత్తేజస్తపసామపి యత్తపః। శాంతీనామపి యా శాంతిర్ద్యుతీనామపి యా ద్యుతిః॥ 13-48-26 (83228) దాంతానామపి యో దాంతో ధీమతామపి యా చ ధీః। దేవానామపి యో దేవ ఋషీణామపి యస్త్వృషిః॥ 13-48-27 (83229) యజ్ఞానామపి యో యజ్ఞః శివానామపి యః శివః। రుద్రాణామపి యో రుద్రః ప్రభా ప్రభవతామపి॥ 13-48-28 (83230) యోగినామపి యో యోగీ కారణానాం చ కారణం। యతో లోకాః సంభవంతి నభవంతి యతః పునః॥ 13-48-29 (83231) సర్వభూతాత్మభూతస్య హరస్యామితతేజసః। అష్టోత్తరసహస్రం తు నాంనాం శర్వస్య మే శృణు। యచ్ఛ్రుత్వా మనుజవ్యాఘ్ర సర్వాన్కామానవాప్స్యసి॥ 13-48-30 (83232) స్థిరః స్థాణుః ప్రభుర్భానుః, ప్రవరో వరదో వరః। సర్వాత్మా సర్వవిఖ్యాతః సర్వః సర్వకరో భవః॥ 13-48-31 (83233) జటీ చర్మీం శిఖీ ఖంగీ సర్వాంగః సర్వభావనః। హరశ్చ హరిణాక్షశ్చ సర్వభూతహరః ప్రభుః॥ 13-48-32 (83234) ప్రవృత్తిశ్చ నివృత్తిశ్చ నియతః శాశ్వతో ధ్రువః। శ్మశానవాసీ భగవాన్ఖచరో గోచరోఽర్దనః॥ 13-48-33 (83235) అభివాద్యో మహాకర్మా తపస్వీ భూతభావనః। ఉన్మత్తవేషప్రచ్ఛన్నః సర్వలోకప్రజాపతిః॥ 13-48-34 (83236) మహారూపో మహాకాయో వృషరూపో మహాయశాః। మహాత్మా సర్వభూతాత్మా విశ్వరూపో మహాహనుః॥ 13-48-35 (83237) లోకపాలోఽంతర్హితాత్మా ప్రసాదో హయగర్దభిః। పవిత్రం చ మహాంశ్చైవ నియమో నియమాశ్రితః॥ 13-48-36 (83238) సర్వకర్మా స్వయంభూత ఆదిరాదికరో నిధిః। సహస్రాక్షో విశాలాక్షః సోమో నక్షత్రసాధకః॥ 13-48-37 (83239) చంద్రః సూర్యః శనిః కేతుర్గ్రహో గ్రహపతిర్వరః। అత్రిరత్ర్యా నమస్కర్తా మృగబాణార్పణోఽనఘః॥ 13-48-38 (83240) మహాతపా ఘోరతపా అదీనో దీనసాధకః। సంవత్సరకరో మంత్రః ప్రమాణం పరమం తపః॥ 13-48-39 (83241) యోగీ యోజ్యో మహాబీజో మహారేతా మహాబలః। సువర్ణరేతాః సర్వజ్ఞః సుబీజో బీజవాహనః॥ 13-48-40 (83242) దశబాహుస్త్వనిమిషో నీలకంఠ ఉమాపతిః। విశ్వరూపః స్వయం శ్రేష్ఠో బలవీరో బలో గణః॥ 13-48-41 (83243) గణకర్తా గణపతిర్దిగ్వాసాః కామ ఏవ చ। మంత్రవిత్పరమో మంత్రః సర్వభావకరో హరః॥ 13-48-42 (83244) కమండలుధరో ధన్వీ బాణహస్తః కపాలవాన్। అశనీ శతఘ్నీ ఖంగీ పట్టిశీ చాయుధీ మహాన్॥ 13-48-43 (83245) స్రువహస్తః సురూపశ్చ తేజస్తేజస్కరో నిధిః। ఉష్ణీషీ చ సువక్త్రశ్చ ఉదగ్రో వినతస్తథా॥ 13-48-44 (83246) దీర్ఘశ్చ హరికేశశ్చ సుతీర్థః కుష్ణ ఏవ చ। శృగాలరూపః సిద్ధార్థో ముండః సర్వశుభంకరః॥ 13-48-45 (83247) అజశ్చ బహురూపశ్చ గంధధారీ కపర్ద్యపి। ఊర్ధ్వరేతా ఊర్ధ్వలింగ ఊర్ధ్వశాయీ నభఃస్థలః॥ 13-48-46 (83248) త్రిజటీ చీరవాసాశ్చ రుద్రః సేనాపతిర్విభుః। అహశ్చరో నక్తంచరస్తిగ్మమన్యుః సువర్చసః॥ 13-48-47 (83249) గజహా దైత్యహా కాలో లోకధాతా గుణాకరః। సింహశార్దూలరూపశ్చి ఆర్ద్రచర్మాంబరావృతః॥ 13-48-48 (83250) కాలయోగీ మహానాదః సర్వకామశ్చతుష్పథః। నిశాచరః ప్రేతచారీ భూతచారీ మహేశ్వరః॥ 13-48-49 (83251) బహుభూతో బహుధరః స్వర్భినురమితో గతిః। నృత్యప్రియో నిత్యనర్తో నర్తకః సర్వలాలసః॥ 13-48-50 (83252) ఘోరో మహాతపాః పాశో నిత్యో గిరిరుహో నభః। సహస్రహస్తో విజయో వ్యవసాయో హ్యతంద్రితః॥ 13-48-51 (83253) అధర్షణో ధర్షణాత్మా యజ్ఞహా కామనాశకః। దక్షయాగాపహారీ చ సుసహో మధ్యమస్తథా॥ 13-48-52 (83254) తేజోపహారీ బలహా ముదితోఽర్థోఽజితో వరః। గంభీరఘోషో గంభీరో గంభీరబలవాహనః॥ 13-48-53 (83255) న్యగ్రోధరూపో న్యగ్రోధో వృక్షకర్ణస్థితిర్విభుః। సుతీక్ష్ణదశనశ్చైవ మహాకాయో మహాననః॥ 13-48-54 (83256) విష్వక్సేనో హరిర్యజ్ఞః సంయుగాపీడవాహనః। తీక్ష్ణతాపశ్చ హర్యశ్వః సహాయః కర్మకాలవిత్॥ 13-48-55 (83257) విష్ణుప్రసాదితో యజ్ఞః సముద్రో వడవాముఖః। హుతాశనసహాయశ్చ ప్రశాంతాత్మా హుతాశనః॥ 13-48-56 (83258) ఉగ్రతేజా మహాతేజా జన్యో విజయకాలవిత్। జ్యోతిషామయనం సిద్ధిః సర్వవిగ్రహ ఏవ చ॥ 13-48-57 (83259) శింఖీ ముండీ జటీ జ్వాలీ మూర్తిజో మూర్ధగో బలీ। వేణవీ పణవీ తాలీ ఖలీ కాలకటంకటః॥ 13-48-58 (83260) నక్షత్రవిగ్రహమతిర్గుణబుద్ధిర్లయో గమః। ప్రజాపతిర్విశ్వబాహుర్విభాగః సర్వగోముఖః॥ 13-48-59 (83261) విమోచనః సుసరణో హిరణ్యకవచోద్భవః॥ మేఢ్రజో బలచారీ చ మహీచారీ స్రుతస్తథా॥ 13-48-60 (83262) సర్వతూర్యనినాదీ చ సర్వాతోద్యపరిగ్రహః। వ్యాలరూపో గుహావాసీ గుహో మాలీ తరంగవిత్॥ 13-48-61 (83263) త్రిదశస్త్రికాలధృక్కర్మసర్వబంధవిమోచనః। బంధనస్త్వసురేంద్రాణాం యుధి శత్రువినాశనః॥ 13-48-62 (83264) సాంఖ్యప్రసాదో దుర్వాసాః సర్వసాధునిషేవితః। ప్రస్కందనో విభాగజ్ఞో అతుల్యో యజ్ఞభాగవిత్॥ 13-48-63 (83265) సర్వవాసః సర్వచారీ దుర్వాసా వాసవోఽమరః। హైమో హేమకరో యజ్ఞః సర్వంధారీ ధరోత్తమః॥ 13-48-64 (83266) లోహితాక్షో మహాక్షశ్చ విజయాక్షో విశారదః। సంగ్రహో నిగ్రహః కర్తా సర్పచీరనివాసనః॥ 13-48-65 (83267) ముఖ్యోఽముఖ్యశ్చ దేహశ్చ కాహలిః సర్వకామదః। సర్వకాసప్రసాదశ్చ సుబలో బలరూపధృత్॥ 13-48-66 (83268) సర్వకామవరశ్చైవ సర్వదః సర్వతోముఖః। ఆకాశనిర్విరూపశ్చ నిపాతీ హ్యవశః ఖగః॥ 13-48-67 (83269) రౌద్రరూపోంఽశురాదిత్యో బహురశ్మిః సువర్చసీ। వసువేగో మహావేగో మనోవేగో నిశాచరః॥ 13-48-68 (83270) సర్వవాసీ శ్రియావాసీ ఉపదేశకరోఽకరః। మునిరాత్మనిరాలోకః సంభగ్నశ్చ సహస్రదః॥ 13-48-69 (83271) పక్షీ చ పక్షరూపశ్చ అతిదీప్తో విశాంపతిః। ఉన్మాదో మదనః కామో హ్యశ్వత్థోఽర్థకరో యశః॥ 13-48-70 (83272) వామదేవశ్చ వామశ్చ ప్రాగ్దక్షిణశ్చ వామనః। సిద్ధయోగీ మహర్షిశ్చ సిద్ధార్థః సిద్ధసాధకః॥ 13-48-71 (83273) భిక్షుశ్చ భిక్షురూపశ్చ విపణో మృదురవ్యయః। మహాసేనో విశాఖశ్చ షష్టిభాగో గవాంపతిః॥ 13-48-72 (83274) వజ్రహస్తశ్చ విష్కంభీ చమూస్తంభన ఏవ చ। వృత్తావృత్తకరస్తాలో మధుర్మధుకలోచనః॥ 13-48-73 (83275) వాచస్పత్యో వాజసనో నిత్యమాశ్రమపూజితః। బ్రహ్మచారీ లోకచారీ సర్వచారీ విచారవిత్॥ 13-48-74 (83276) ఈశాన ఈశ్వరః కాలో నిశాచారీ పినాకవాన్। నిమిత్తస్థో నిమిత్తం చ నందిర్నందికరో హరిః॥ 13-48-75 (83277) నందీశ్వరశ్చ నందీ చ నందనో నందివర్ధనః। భగహారీ నిహంతా చ కాలో బ్రహ్మా పితామహః॥ 13-48-76 (83278) చతుర్ముఖో మహాలింగశ్చారులింగస్తథైవ చ। లింగాధ్యక్షః సురాధ్యక్షో యోగాధ్యక్షో యుగావహః॥ 13-48-77 (83279) బీజాధ్యక్షో బీజకర్తా అవ్యాత్మాఽనుగతో బలః। ఇతిహాసః సకల్పశ్చ గౌతమోఽథ నిశాకరః॥ 13-48-78 (83280) దంభో హ్యదంభో వైదంభో వశ్యో వశకరః కలిః। లోకకర్తా పశుపతిర్మహాకర్తా హ్యనౌషధః॥ 13-48-79 (83281) అక్షరం పరమం బ్రహ్మి బలవచ్ఛక్ర ఏవ చ। నీతిర్హ్యనీతిః శుద్ధాత్మా శుద్ధో మాన్యో గతాగతః॥ 13-48-80 (83282) బహుప్రసాదః సుస్వప్నో దర్పణోఽథ త్వభిత్రజిత్। వేదకారో మంత్రకారో విద్వాన్సమరమర్దనః॥ 13-48-81 (83283) మహామేఘనివాసీ చ మహాఘోరో వశీకరః। అగ్నిజ్వాలో మహాజ్వాలో అతిధూంరో హుతో హివః॥ 13-48-82 (83284) వృషణః శంకరో నిత్యం వర్చస్వీ ధూమకేతనః। నీలస్తథాంగలుబ్ధశ్చ శోభనో నిరవగ్రహః॥ 13-48-83 (83285) స్వస్తిదః స్వస్తిభావశ్చ భాగీ భాగకరో లఘుః। ఉత్సంగశ్చ మహాంగశ్చి మహాగర్భపరాయణః॥ 13-48-84 (83286) కృష్ణవర్ణః సువర్ణశ్చ ఇంద్రియం సర్వదేహినాం। మహాపాదో మహాహస్తో మహాకాయో మహాయశాః॥ 13-48-85 (83287) మహామూర్ధా మహాభాత్రో మహానేత్రో నిశాలయః। మహాంతకో మహాకర్ణో మహోష్ఠశ్చి మహాహనుః॥ 13-48-86 (83288) మహానాసో మహాకంబుర్మహాగ్రీవః శ్మశానభాక్। మహావక్షా మహోరస్కో హ్యంతరాత్మా మృగాలయః॥ 13-48-87 (83289) లంబనో లంబితోష్ఠశ్చ మహామాయః పయోనిధిః। మహాదంతో మహాదంష్ట్రో మహాజిహ్వో మహాముఖః॥ 13-48-88 (83290) మహానఖో మహారోమా మహాకేశో మహాజటః। ప్రసన్నశ్చ ప్రసాదశ్చ ప్రత్యయో గిరిసాధనః॥ 13-48-89 (83291) స్నేహనోఽస్నేహనశ్చైవ అజితశ్చ మహామునిః। వృక్షాకారో వృక్షకేతురనలో వాయువాహనః॥ 13-48-90 (83292) గండలీ మేరుధామా చ దేవాధిపతిరేవ చ। అథర్వశీర్షః సామాస్య ఋక్సహస్రామితేక్షణః॥ 13-48-91 (83293) యజుఃపాదభుజో గుహ్యః ప్రకాశో జంగమస్తథా। అమోఘార్థః ప్రసాదశ్చ అభిగంయః సుదర్శనః॥ 13-48-92 (83294) ఉపకారః ప్రియః సర్వః కనకః కాంచనచ్ఛవిః। నాభిర్నందికరో భావః పుష్కరస్థపతిః స్థిరః॥ 13-48-93 (83295) ద్వాదశస్త్రాసనశ్చాద్యో యజ్ఞో యజ్ఞసమాహితః। నక్తం కలిశ్చ కాలశ్చ మకరః కాలపూజితః॥ 13-48-94 (83296) సగణో గణకారశ్చ భూతవాహనసారథిః। భస్మశయో భస్మగోప్తా భస్మభూతస్తరుర్గణః॥ 13-48-95 (83297) లోకపాలస్తథా లోకో మహాత్మా సర్వపూజితః। శుక్లస్త్రిశుక్లః సంపన్నః శుచిర్భూతనిషేవితః॥ 13-48-96 (83298) ఆశ్రమస్థః క్రియాదస్థో విశ్వకర్మమతిర్వరః। విశాలశాఖస్తాంరోష్ఠో హ్యంబుజాలః సునిశ్చలః॥ 13-48-97 (83299) కపిలః కపిశః శుక్ల ఆయుశ్చైవి పరోఽపరః। గంధర్వో హ్యదితిస్తార్క్ష్యః సువిజ్ఞేయః సుశారదః॥ 13-48-98 (83300) పరశ్వధాయుధో దేవ అనుకారీ సుబాంధవః। తుంబవీణో మహాక్రోధ ఊర్ధ్వరేతా జలేశయః॥ 13-48-99 (83301) ఉగ్రో వంశకరో వంశో వంశనాదో హ్యనిందితః। సర్వాంగరూపో మాయావీ సుహృదో హ్యనిలోఽనలః॥ 13-48-100 (83302) బంధనో బంధకర్తా చ సుబంధనవిమోచనః। స యజ్ఞారిః స కామారిర్మహాదంష్ట్రో మహాయుధః॥ 13-48-101 (83303) బహుధా నిందితః శర్వః శంకరః శంకరోఽధనః। అమరేశో మహాదేవీ విశ్వదేవః సురారిహా॥ 13-48-102 (83304) అహిర్బుధ్న్యోఽనిలాభశ్చ చేకితానో హవిస్తథా। అజైకపాచ్చ కాపాలీ త్రిశంకురజితః శివః॥ 13-48-103 (83305) ధన్వంతరిర్ధూమకేతుః స్కందో వైశ్రవణస్తథా। ధాతా శక్రశ్చ విష్ణుశ్చ మిత్రస్త్వష్టా ధ్రువో ధరః॥ 13-48-104 (83306) ప్రభావః సర్వగో వాయురర్యమా సవితా రవిః। ఉషంగుశ్చ విధాతా చ మాంధాతా భూతభావనః॥ 13-48-105 (83307) విభుర్వర్ణవిభావీ చ సర్వకామగుణావహః। పద్మనాభో మహాగర్భశ్చంద్రవక్త్రోఽనిలోఽనలః॥ 13-48-106 (83308) బలవాంశ్చోపశాంతశ్చ పురాణః పుణ్యచంచురీ। కురుకర్తా కురువాసీ కురుభూతో గుణౌషధః॥ 13-48-107 (83309) సర్వాశయో దర్భచారీ సర్వేషాం ప్రాణినాం పతిః। దేవదేవః సుఖాసక్తః సదసత్సర్వరత్నవిత్॥ 13-48-108 (83310) కైలాసగిరివాసీ చ హిమవద్భిరిసంశ్రయః। కూలహారీ కూలకర్తా బహువిద్యో బహుప్రదః॥ 13-48-109 (83311) వణిజో వర్ధకీ వృక్షో బకులశ్చందనశ్ఛదః। సారగ్రీవో మహాజత్రురలోలశ్చ మహౌషధః॥ 13-48-110 (83312) సిద్ధార్థకారీ సిద్ధార్థశ్ఛదో వ్యాకరణోత్తరః। సింహనాదః సింహదంష్ట్రః సింహగః సింహవాహనః॥ 13-48-111 (83313) ప్రభావాత్మా జగత్కాలస్థాలో లోకహితస్తరుః। సారంగో నవచక్రాంగః కేతుమాలీ సభావనః॥ 13-48-112 (83314) భూతాలయో భూతపతిరహోరాత్రమనిందితః॥ 13-48-113 (83315) వాహితా సర్వభూతానాం నిలయశ్చ విభుర్భవః। అమోఘః సంయతో హ్యశ్వో భోజనః ప్రాణధారణః॥ 13-48-114 (83316) ధృతిమాన్మతిమాందక్షః సత్కృతశ్చ యుగాధిపః। గోపాలిర్గోపతిర్గ్రామో గోచర్మవసనో హరిః। 13-48-115 (83317) హిరణ్యబాహుశ్చ తతా గుహాపాలః ప్రవేశినాం। ప్రకృష్టారిర్మహాహర్షో జితకామో జితేంద్రియః॥ 13-48-116 (83318) గాంధారశ్చ సువాసస్చ తపఃసక్తో రతిర్నరః। మహాగీతో మహానృత్యో హ్యప్సరోగణసేవితః॥ 13-48-117 (83319) మహాకేతుర్మహాధాతుర్నైకసానుచరశ్చలః। ఆవేదనీయ ఆదేశః సర్వగంధసుఖావహః॥ 13-48-118 (83320) తోరణస్తారణో వాతః వరిధీ పతిఖేచరః। సంయోగో వర్ధనో వృద్ధో అతివృద్ధో గుణాధికః॥ 13-48-119 (83321) నిత్య ఆత్మసహాయశ్చ దేవాసురపతిః పతిః। యుక్తశ్చ యుక్తబాహుశ్చ దేవో దివి సుపర్వణః॥ 13-48-120 (83322) ఆషాఢశ్చ సుషాంఢశ్చ ధ్రువోఽథ హరిణో హరః। వపురావర్తమానేభ్యో వసుశ్రేష్ఠో మహాపథః॥ 13-48-121 (83323) శిరోహారీ విమర్శశ్చ సర్వలక్షణలక్షితః। అక్షశ్చ రథయోగీ చ సర్వయోగీ మహాబలః॥ 13-48-122 (83324) సమాంనాయోఽసమాంనాయస్తీర్థదేవో మహారథః। నిర్జీవో జీవనో మంత్రః శుభాక్షో బహుకర్కశః॥ 13-48-123 (83325) రత్నప్రభూతో రత్నాంగో మహార్ణవనిపానవిత్। మూలం విశాలో హ్యమృతో వ్యక్తావ్యక్తస్తపోనిధిః॥ 13-48-124 (83326) ఆరోహణోఽధిరోహశ్చ శీలధారీ మహాయశాః। సేనాకల్పో మహాకల్పో యోగో యుగకరో హరిః॥ 13-48-125 (83327) యుగరూపో మహారూపో మహానాగహనో వధః। న్యాయనిర్వపణః పాదః పండితో హ్యచలోపమః॥ 13-48-126 (83328) బహుమాలో మహామాలః శశీ హరసులోచనః। విస్తారో లవణః కూపస్త్రియుగః సఫలోదయః॥ 13-48-127 (83329) త్రిలోచనో విషష్ణాంగో మణివిద్ధో జటాధరః। బిందుర్విసర్గః సుముఖః శరః సర్వాయుధః సహః॥ 13-48-128 (83330) నివేదనః సుఖాజాతః సుగంధారో మహాధనుః। గంధపాలీ చ భగవానుత్థానః సర్వకర్మణాం॥ 13-48-129 (83331) మంథానో బహులో వాయుః సకలః సర్వలోచనః। తలస్తాలః కరస్థాలీ ఊర్ధ్వసంహననో మహాన్॥ 13-48-130 (83332) ధత్రం సుచ్ఛత్రో విఖ్యాతో లోకః సర్వాశ్రయః క్రమః। ముండో విరూపో వికృతో దండీ కుండీ వికుర్వణః। 13-48-131 (83333) హర్యక్షః కకుభో వజ్రో శతజిహ్వః సహస్రపాత్। సహస్రమూర్ధా దేవేంద్రః సర్వదేవమయో గురుః॥ 13-48-132 (83334) సహస్రబాహుః సర్వాంగః శరణ్యః సర్వలోకకృత్। పవిత్రం త్రికకున్మంత్రః కనిష్ఠః కృష్ణపింగలః। 13-48-133 (83335) బ్రహ్మదండవినిర్మాతా శతఘ్నీపాశశక్తిమాన్। పద్మగర్భో మహాగర్భో బ్రహ్మగర్భో జలోద్భవః॥ 13-48-134 (83336) గభస్తిర్బ్రహ్మకృద్బ్రహ్మీ బ్రహ్మవిద్బ్రాహ్మణో గతిః। అనంతరుపో నైకాత్మా తిగ్మతేజాః స్వయంభువః॥ 13-48-135 (83337) ఊర్ధ్వగాత్మా పశుపతిర్వాతరంహా మనోజవః। చందనీ పద్మనాలాగ్రః సురభ్యుత్తరణో నరః॥ 13-48-136 (83338) కర్ణికారమహాస్రగ్వీ నీలమౌలిః పినాకధృత్। ఉమాపతిరుమాకాంతో జాహ్నవీధృగుమాధవః॥ 13-48-137 (83339) వరో వరాహో వరదో వరేణ్యః సుమాహాస్వనః। మహాప్రసాదో దమనః శత్రుహా శ్వేతపింగలః॥ 13-48-138 (83340) పీతాత్మా పరమాత్మా చ ప్రయతాత్మా ప్రధానధృత్। సర్వపార్శ్వముఖస్త్ర్యక్షో ధర్మసాధారణో వరః॥ 13-48-139 (83341) చరాచరాత్మా సూక్ష్మాత్మా అమృతో గోవృషేశ్వరః। సాధ్యర్షిర్వసురాదిత్యో వివస్వాన్సవితాఽమృతః 13-48-140 (83342) వ్యాసః సర్గః సుసంక్షేపో విస్తరః పర్యయో నరః। ఋతు సంవత్సరో మాసః పక్షః సంఖ్యాసమాపనః॥ 13-48-141 (83343) కలా కాష్ఠా లవా మాత్రా ముహూర్తాహఃక్షపాః క్షణాః। విశ్వక్షేత్రం ప్రజాబీజం లింగమాద్యస్తు నిర్గమః॥ 13-48-142 (83344) సదసద్వ్యక్తమవ్యక్తం పితా మాతా పితామహః। స్వర్గద్వారం ప్రజాద్వారం మోక్షద్వారం త్రివిష్టపం॥ 13-48-143 (83345) నిర్వాణం హ్లాదనశ్చైవ బ్రహ్మలోక పరా గతిః। దేవాసురవినిర్మాతా దేవాసురపరాయణః॥ 13-48-144 (83346) దేవాసురగురుర్దేవో దేవాసురనమస్కృతః। దేవాసురమహామాత్రో దేవాసుగణాశ్రయః॥ 13-48-145 (83347) దేవాసురగణాధ్యక్షో దేవాసురగణాగ్రణీః। దేవాతిదేవో దేవర్షిర్దేవాసురవరప్రదః॥ 13-48-146 (83348) దేవాసురేశ్వరో విశ్వో దేవాసురమహేశ్వరః। సర్వదేవమయోచింత్యో దేవతాత్మాఽత్మసంభవః॥ 13-48-147 (83349) ఉద్భిత్త్రివిక్రమో వైద్యో విరజో నీరజోఽమరః॥ ఈడ్యో హస్తీశ్వరో వ్యాఘ్రో దేవసింహో నరర్షభః॥ 13-48-148 (83350) విబుధోఽగ్రవరః సూక్ష్మః సర్వదేవస్తపోమయః। సుయుక్తః శోభనో వజ్రీ ప్రాసానాం ప్రభవోఽవ్యయః॥ 13-48-149 (83351) గుహః కాంతో నిజః సర్గః పవిత్రం సర్వపావనః। శృంగీ శృంగప్రియో బభ్రూ రాజరాజో నిరామయః॥ 13-48-150 (83352) అభిరామః సురగణో విరామః సర్వసాధః। లలాటాక్షో విశ్వదేవో హరిణో బ్రహ్మవర్చసః॥ 13-48-151 (83353) స్థావరాణాం పతిశ్చైవ నియమంద్రియవర్ధనః। సిద్ధార్థః సిద్ధభూతార్థోఽచింత్యః సత్యవ్రతః శుచిః॥ 13-48-152 (83354) వ్రతాధిపః పరం బ్రహ్మ భక్తానాం పరమా గతిః। విముక్తో ముక్తతేజాశ్చ శ్రీమాఞ్శ్రీవర్ధనో జగత్॥ 13-48-153 (83355) యథా ప్రధానం భగవానితి భక్త్యా స్తుతో మయా। యన్న బ్రహ్మాదయో దేవా విదుస్తత్త్వేన నర్షయః। స్తోతవ్యమర్చ్యం వంద్యం చ కః స్తోష్యతి జగత్పతిం॥ 13-48-154 (83356) భక్తిం త్వేవం పురస్కృత్య మయా యజ్ఞపతిర్విభుః। తతోఽభ్యనుజ్ఞాం సంప్రాప్య స్తుతో మతిమతాం వరః॥ 13-48-155 (83357) శివమేభిః స్తువందేవం నామభిః పుష్టివర్ధనైః। నిత్యయుక్తః శుచిర్భక్తః ప్రాప్నోత్యాత్మానమాత్మనా॥ 13-48-156 (83358) ఏతద్ధి పరమం బ్రహ్మ పరం బ్రహ్మాధిగచ్ఛతి॥ 13-48-157 (83359) ఋషయశ్చైవ దేవాశ్చ స్తువంత్యేతేన తత్పరం॥ 13-48-158 (83360) స్తూయమానో మహాదేవస్తష్యతే నియతాత్మభిః। భక్తానుకంపీ భగవానాత్మసంస్థాకరో విభుః॥ 13-48-159 (83361) తథైవ చ మనుష్యేషు యే మనుష్యాః ప్రధానతః। ఆస్తికాః శ్రద్ధధానాశ్చ బహుభిర్జన్మభిః స్తవైః॥ 13-48-160 (83362) భక్త్యా హ్యనన్యమీశానం పరం దేవం సనాతనం। కర్మణా మనసా వాచా భావేనామితతేజసః॥ 13-48-161 (83363) శయానా జాగ్రమాణాశ్చ వ్రజన్నుపవిశంస్తథా। ఉన్మిషన్నిమిషంశ్చైవ చింతయంతః పునఃపనః॥ 13-48-162 (83364) శృణ్వంతః శ్రావయంతశ్చ కథయంతశ్చ తే భవం। స్తువంతః స్తూయామానాశ్చ తుష్యంతి చ రమంతి చ॥ 13-48-163 (83365) జన్మకోటిసహస్రేషు నానాసంసారయోనిషు। జంతోర్విగతపాపస్య భవే భక్తిః ప్రజాయతే॥ 13-48-164 (83366) ఉత్పన్నా చ భవే భక్తిరనత్యా సర్వభావతః। భావినః కారణే చాస్య సర్వయుక్తస్య సర్వథా॥ 13-48-165 (83367) ఏతద్దేవేషు దుష్ప్రాపం మనుష్యేషు న లభ్తతే। నిర్విఘ్రా నిశ్చలా రుద్రే భక్తిరవ్యభిచారిణీ॥ 13-48-166 (83368) తస్యైవ చ ప్రసాదేన భక్తిరుత్పద్యతే నృణాం। యేన యాంతి పరాం సిద్ధిం తద్భాగవతచేతసః॥ 13-48-167 (83369) యే సర్వభావానుగతాః ప్రపద్యంతే మహేశ్వరం। ప్రపన్నవత్సలో దేవః సంసారాత్తాన్సముద్ధరేత్॥ 13-48-168 (83370) ఏవమన్యే వికుర్వంతి దేవాః సంసారమోచనం। మనుష్యాణామృతే దేవం నాన్యా శక్తిస్తపోబలం॥ 13-48-169 (83371) ఇతి తేనేంద్రకల్పేన భగవాన్సదసత్పతిః। కృత్తివాసాః స్తుతః కృష్ణ తండినా శుభబుద్ధినా॥ 13-48-170 (83372) స్తవమేతం భగవతో బ్రహ్మా స్వయమధారయత్। గీయతే చ స బుద్ధ్యేత బ్రహ్మ శంకరసన్నిధౌ॥ 13-48-171 (83373) ఇదం పుణ్యం పవిత్రం చ సర్వదా పాపనాశనం। యోగదం మోక్షదం చైవ స్వర్గదం తోషదం తథా॥ 13-48-172 (83374) ఏవమేతత్పఠంతే య ఏకభక్త్యా తు శంకరం। యా గతిః సాంఖ్యయోగానాం వ్రజంత్యేతాం గతిం తదా॥ 13-48-173 (83375) స్తవమేతం ప్రయత్నేన సదా రుద్రస్య సన్నిధౌ। అబ్ధమేకం చరేద్భక్తః ప్రాప్నుయాదీప్సితం ఫలం॥ 13-48-174 (83376) ఏతద్రహస్యం పరమం బ్రహ్మణో హృది సంస్థితం। బ్రహ్మా ప్రోవాచ శక్రాయ శక్రః ప్రోవాచ మృత్యవే॥ 13-48-175 (83377) మృత్యుః ప్రోవాచ రుద్రేభ్యో రుద్రేభ్యస్తండిమాగమత్। మహతా తపసా ప్రాప్తస్తండినా బ్రహ్మసద్మాని॥ 13-48-176 (83378) తండిః ప్రోవాచ శుక్రాయ గౌతమాయ చ భార్గవః। వైవస్వతాయ మనవే గౌతమః ప్రాహ మాధవ॥ 13-48-177 (83379) నారాయణాయ సాధ్యాయ సమాధిష్ఠాయ ధీమతే। యమాయ ప్రాహ భగవాన్సాధ్యో నారాయణోచ్యుతః॥ 13-48-178 (83380) నాచికేతాయ భగవానాహ వైవస్వతో యమః। మార్కండేయాయ వార్ష్ణేయ నాచికేతోఽభ్యభాషత॥ 13-48-179 (83381) మార్కండేయాన్మయ ప్రాప్తో నియమేన జనార్దన। తవాప్యహమమిత్రఘ్న స్తవం దద్యాం హ్యవిశ్రుతం। 13-48-180 (83382) స్వర్గ్యమారోగ్యమాయుష్యం ధన్యం వేదేని సంమితం। నాస్య విఘ్రం వికుర్వంతి దానవా యక్షరాక్షసాః॥ 13-48-181 (83383) పిశాచా యాతుధానా వా గుహ్యకా భుజగా అపి। యః పఠేత శుచిః పార్థ బ్రహ్మచారీ జితేంద్రియః। అభగ్రయోగో వర్షం తు సోఽశ్వమేధఫలం లభేత్॥ ॥ 13-48-182 (83384) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టచత్వారింశోఽధ్యాయః॥ 48 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-48-3 సత్యైరన్వర్యైః వేదే కృతాత్మనా దత్తచిత్తేన కృతైః వేదాత్పృథక్కృతై॥ 7-48-6 వరయ ప్రార్థత॥ 7-48-20 పవిత్రం పాపనాశకం। మేధ్యం యజ్ఞాదిఫలప్రదం। మంగలమభ్యుదయకరం। ఉత్తమం కల్యాణం పరమానందరూపం॥

వైశంపాయన ఉవాచ। మహాయోగీ తు తం ప్రాహ కృష్ణద్వైపాయనో మునిః। పఠస్వ పుత్ర భద్రం తే ప్రీయతాం తే మహేశ్వరః॥ 13-49-1 (83385) పురా పుత్ర మయా మేరౌ తప్యతా పరమం తపః। పుత్రహేతోర్మహారాజ స్తవ ఏషోఽనుకీర్తితః॥ 13-49-2 (83386) లబ్ధవానీప్సితం కామమహం వై పాండునందన। తథా త్వమపి శర్వాద్ధి సర్వాన్కామానవాప్స్యసి॥ 13-49-3 (83387) కపిలశ్చ తతః ప్రాహ సాంఖ్యర్షిర్దేవసంమతః। మయా జన్మాన్యనేకాని భక్త్యా చారాధితో భవః। ప్రీతశ్చ భగవాంజ్ఞానం దదౌ మమ భవాంతకం॥ 13-49-4 (83388) చారుశీర్షస్తతః ప్రాహ శక్రస్య దయితః సఖా। ఆలంబాయన ఇత్యేవం విశ్రుతః కరుణాత్మకః॥ 13-49-5 (83389) మయా గోకర్ణమాసాద్య తపస్తప్త్వా శతం సమాః। అయోనిజానాం దాంతానాం ధర్మజ్ఞానాం సువర్చసాం॥ 13-49-6 (83390) అజరాణామదుఃఖానాం శతవర్షసహస్రిణాం। లబ్ధం పుత్ర శతం శర్వాత్పురా పాండునృపాత్మజ॥ 13-49-7 (83391) వాల్మీకిశ్చాహ భగవాన్యుధిష్ఠిరమిదం వచః। వివాదే సాగ్నిమునిభిర్బ్రహ్మఘ్నో వై భవానితి॥ 13-49-8 (83392) ఉక్తః క్షణేన చావిష్టస్తేనాధర్మేణ భారత। సోఽహమీశానమనఘమమోఘం శరణం గతః॥ 13-49-9 (83393) ముక్తశ్చాస్మి తతః పాపైస్తతో దుఃఖవినాశనః। ఆహ మాం త్రిపురఘ్నో వై యశస్తేఽగ్ర్యం భవిష్యతి॥ 13-49-10 (83394) జామదగ్న్యశ్చ కౌంతేయమిదం ధర్మభృతాంవరః। ఋషిమధ్యే స్థితః ప్రాహ జ్వలన్నివ దివాకరః॥ 13-49-11 (83395) పితృవిప్రవధేనాహమార్తో వై పాండవాగ్రజ। శుచిర్భూత్వా మహాదేవం గతోస్మి శరణం నృప॥ 13-49-12 (83396) నామభిశ్చాస్తువం దేవం తతస్తుష్టోఽభవద్భవః। పరశుం చ తతో దేవో దివ్యాన్యస్త్రాణి చైవ మే॥ 13-49-13 (83397) పాపం చ తే న భవితా అజేయశ్చ భవిష్యసి। న తే ప్రభవితా మృత్యురజరశ్చ భవిష్యసి॥ 13-49-14 (83398) ఆహ మాం భగవానేవం శిఖండీ శివవిగ్రహః। తదవాప్తం చ మే సర్వం ప్రసాదాత్తస్య ధీమతః॥ 13-49-15 (83399) విశ్వామిత్రస్తదోవాచ క్షత్రియోఽహం తదాఽభవం। బ్రాహ్మణోఽహం భవానీతి మయా చారాధితో భవః। తత్ప్రసాదాన్మయా ప్రాప్తం బ్రాహ్మణ్యం దుర్లభం మహత్॥ 13-49-16 (83400) అసితో దేవలశ్చైవ ప్రాహ పాండుసుతం నృపం॥ 13-49-17 (83401) శాపాచ్ఛక్రస్య కౌంతేయ విభో ధర్మోఽనశత్తదా। తన్మే ధర్మం యశశ్చాగ్ర్యమాయుశ్చైవాదదత్ప్రభుః॥ 13-49-18 (83402) ఋషిర్గృత్సమదో నామ శక్రస్య దయితః సఖా। ప్రాహాజమీఢం భగవాన్బృహస్పతిసమద్యుతిః॥ 13-49-19 (83403) వరిష్ఠో నామ భగవాంశ్చాక్షుషస్య మనోః సుతః। శతక్రతోరచింత్యస్య సత్రే వర్షసహస్రికే॥ 13-49-20 (83404) వర్తమానేఽబ్రవీద్వాక్యం సాంని హ్యుచ్చారితే మయా। రథంతరే ద్విజశ్రేష్ఠ న సంయగితి వర్తతే॥ 13-49-21 (83405) సమీక్షస్వ పునర్బుద్ధ్యా పాపం త్యక్త్వా ద్విజోత్తమ। అయజ్ఞవాహినం పాపమకార్షీస్త్వం సుదుర్మతే॥ 13-49-22 (83406) ఏవముక్త్వా మహాక్రోధః ప్రాహ శంభుం పునర్వచః। ప్రజ్ఞయా రహితో దుఃఖీ నిత్యభీతో వనేచరః॥ 13-49-23 (83407) దశవర్షసహస్రాణి దశాష్టౌ చ శతాని చ। నష్టపానీయపవనే మృగైరన్యైశ్చ వర్జితే॥ 13-49-24 (83408) అయజ్ఞీయద్రుమే దేశే రురుసింహనిషేవితే। భవితా త్వం మృగః క్రూరో మహాదుఃఖసమన్వితః॥ 13-49-25 (83409) తస్య వాక్యస్య నిధనే పార్థ జాతో హ్యహం మృగః। తతో మాం శరణం ప్రాప్తం ప్రాహ యోగీ మహేశ్వరః॥ 13-49-26 (83410) అజరశ్చామరశ్చైవ భవితా దుఖవర్జితః। సాంయం మమాస్తు తే సౌఖ్యం యువయోర్వర్ధతాం క్రతుః॥ 13-49-27 (83411) అనుగ్రహానేవమేష కరోతి భగవాన్విభుః। అయం ధాతా విధాతా చ సుఖదుఃఖే చ సర్వదా॥ 13-49-28 (83412) అచింత్య ఏష భగవాన్కర్మణా మనసా గిరా। న మే తాత యుధిశ్రేష్ఠ విద్యయా పండితః సమః॥ 13-49-29 (83413) వాసుదేవస్తదోవాచ పునర్మతిమతాంవరః। సువర్ణాక్షో మహాదేవస్తపసా తోషితో మయా॥ 13-49-30 (83414) తతోఽథ భగవానాహ ప్రీతో మా వై యుధిష్ఠిర। అర్థాత్ప్రియతరః కృష్ణ మత్ప్రసాదాద్భవిష్యసి॥ 13-49-31 (83415) అపరాజితశ్చ యుద్ధేషు తేజశ్చైవానలోపమం। ఏవం సహస్రశశ్చాన్యాన్మహాదేవో వరం దదౌ॥ 13-49-32 (83416) మణిమంథేఽథ శైలే వై పురా సంపూజితో మయా। వర్షాయుతాసహస్రాణాం సహస్రం శతమేవ చ॥ 13-49-33 (83417) తతో మాం భగవాన్ప్రీత ఇదం వచనమబ్రవీత్। వరం వృణీష్వ భద్రం తే యస్తే మనసి వర్తతే॥ 13-49-34 (83418) తతః ప్రణంయ శిరసా ఇదం వచనమబ్రవం। యది ప్రీతో మహాదేవో భక్త్యా పరమయా ప్రభుః॥ 13-49-35 (83419) నిత్యకాలం తవేశాన భక్తిర్భవతు మే స్థిరా। ఏవమస్త్వితి భగవాంస్తత్రోక్త్వాంతరధీయత॥ 13-49-36 (83420) జైగీషవ్య ఉవాచ। 13-49-37x (6866) మమాష్టగుణమైశ్వర్యం దత్తం భగవతా పురా। యత్నేనాన్యేన బలినా వారాణస్యాం యుధిష్ఠిర॥ 13-49-37 (83421) గర్గ ఉవాచ। 13-49-38x (6867) చతుఃషష్ట్యంగమదదత్కలాజ్ఞానం మమాద్భుతం। సరస్వత్యాస్తటే తుష్టో మనోయజ్ఞేన పాండవ॥ 13-49-38 (83422) తుల్యం మమ సహస్రం తు సుతానాం బ్రహ్మవాదినాం। ఆయుశ్చైవ సపుత్రస్య సంవత్సరశతాయుతం॥ 13-49-39 (83423) పరాశర ఉవాచ। 13-49-40x (6868) ప్రసాద్యేహ పురా శర్వం మనసాఽచింతయం నృప। మహాతపా మహాతేజా మహాయోగీ మహాయశాః॥ 13-49-40 (83424) వేదవ్యాసః శ్రియావాసో బ్రాహ్మణః కరుణాన్వితః। అప్యసావీప్సితః పుత్రో మమ స్యాద్వై మహేశ్వరాత్॥ 13-49-41 (83425) ఇతి మత్వా హృది మతం ప్రాహ మాం సురసత్తమః। మయి సంభావనా యాస్యాః ఫలాత్కృష్ణో భవిష్యతి॥ 13-49-42 (83426) సావర్ణస్య మనోః సర్గే సప్తర్షిశ్చ భవిష్యతి। వేదానాం చ స వై వక్తా కురువంశకరస్తథా॥ 13-49-43 (83427) ఇతిహాసస్య కర్తా చ పుత్రస్తే జగతో హితః। భవిష్యతి మహేంద్రస్య దయితః స మహామునిః॥ 13-49-44 (83428) అజరశ్చామరశ్చైవ పరాశర సుతస్తవ। ఏవముక్త్వా స భగవాంస్తత్రైవాంతరధీయత। యుధిష్ఠిర మహాయోగీ వీర్యవానక్షయోఽవ్యయః॥ 13-49-45 (83429) మాండవ్య ఉవాచ। 13-49-46x (6869) అచోరశ్చోరశంకాయాం శూలే భిన్నో హ్యహం తదా॥ 13-49-46 (83430) తత్రస్థేన స్తుతో దేవః ప్రాహ మాం వై నరేశ్వర। మోక్షం ప్రాప్స్యసి శూలాచ్చ జీవిష్యసి సమార్బుదం॥ 13-49-47 (83431) రుజా శూలకృతా చైవ న తే విప్ర భవిష్యతి। ఆధిభిర్వ్యాధిభిశ్చైవ వర్జితస్త్వం భవిష్యతి॥ 13-49-48 (83432) పాదాచ్చతుర్థాత్సంభూత ఆత్మా యస్మాన్మునే తవ। త్వం భవిష్యస్యనుపమో జన్మ వై సఫలం కురు॥ 13-49-49 (83433) తీర్థాభిషేకం సకలం త్వమవిఘ్నేన చాప్స్యసి। స్వర్గం చైవాక్షయం విప్ర విదధామి తవోర్జితం॥ 13-49-50 (83434) ఏవముక్త్వా తు భగవాన్వరేణ్యో వృషవాహనః। మహేశ్వరో మహారాజః కృత్తివాసా మహాద్యుతిః। సగణో దైవతశ్రేష్ఠస్తత్రైవాంతరధీయత॥ 13-49-51 (83435) గాలవ ఉవాచ। 13-49-52x (6870) విశ్వామిత్రాభ్యనుజ్ఞాతో హ్యహం పితరమాగతః। అబ్రవీన్మాం తతో మాతా దుఃఖితా రుదతీ భృశం॥ 13-49-52 (83436) కౌశికేనాభ్యనుజ్ఞాతం పుత్రం దేవవిభూషితం। న తాత తరుణం దాంతం పితా త్వాం పశ్యతేఽనఘ॥ 13-49-53 (83437) శ్రుత్వా జనన్యా వచనం నిరాశో గురుదర్శనే। నియతాత్మా మహాదేవమపశ్యం సోఽబ్రవీచ్చ మాం॥ 13-49-54 (83438) పితా మాతా చ తే త్వం చ పుత్ర మృత్యువివర్జితాః। భవిష్యథ విశ క్షిప్రం ద్రష్టాసి పితరం క్షయే॥ 13-49-55 (83439) అనుజ్ఞాతో భగవతా గృహం గత్వా యుధిష్ఠిర। అపశ్యం పితరం తాత ఇష్టిం కృత్వా వినిఃసృతం। ఉపస్పృశ్య గృహీత్వేధ్మం కుశాంశ్చ శరణాకురూన్॥ 13-49-56 (83440) తాన్విసృజ్య చ మాం ప్రాహ పితా సాస్రావిలేక్షణః। ప్రణమంతం పరిష్వజ్య మూర్ధ్న్యుపాఘ్రాయ పాండవ॥ 13-49-57 (83441) దిష్ట్యా దృష్టోసి మే పుత్ర కృతవిద్య ఇహాగత॥ 13-49-58 (83442) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-49-59x (6871) ఏతాన్యత్యద్భుతాన్యేవ కర్మాణ్యథ మహాత్మనః। ప్రోక్తాని మునిభిః శ్రుత్వా విస్మయామాస పాండవః॥ 13-49-59 (83443) తతః కృష్ణోఽబ్రవీద్వాక్యం పునర్మతిమతాంవరః। యుధిష్ఠిరం ధర్మనిధిం పురుహూతమివేశ్వరః॥ 13-49-60 (83444) ఉపమన్యుర్మయి ప్రాహ తపన్నివ దివాకరః। అశుభైః పాపకర్మాణో యే నరాః కలుషీకృతాః॥ 13-49-61 (83445) ఈశానం న ప్రపద్యంతే తమోరాజసవృత్తయః। 13-49-62 (83446) ఈశ్వరం సంప్రపద్యంతే ద్విజా భావితభావనాః॥ 13-49-63 (83447) సర్వథా వర్తమానోపి యో భక్తః పరమేశ్వరే। సదృశోఽరణ్యవాసీనాం మునీనాం భావితాత్మనాం॥ 13-49-64 (83448) బ్రహ్మత్వం కేశవత్వం వా శక్రత్వం వా సురైః సహ। త్రైలోక్యస్యాధిపత్యం వా తుష్టో రుద్రః ప్రయచ్ఛతి 13-49-65 (83449) మనసాఽపి శివం తాత యే ప్రపద్యంతి మానవాః। విధూయ సర్వపాపాని దేవైః సహ వసంతి తే॥ 13-49-66 (83450) భిత్త్వాభిత్త్వా చ కూలాని హుత్వా సర్వమిదం జగత్। జయేద్దేవం విరూపాక్షం న స పాపేన లిప్యతే॥ 13-49-67 (83451) సర్వలక్షణహీనోపి యుక్తో వా సర్వపాతకైః। సర్వం తుదతి తత్పాపం భావయఞ్శివమాత్మనా 13-49-68 (83452) కీటపక్షిపతంగానాం తిరశ్చామపి కేశవ। మహాదేవప్రపన్నానాం న భయం విద్యతే క్వచిత్॥ 13-49-69 (83453) ఏవమేవ మహాదేవం భక్తా యే మానవా భువి। న తే సంసారవశగా ఇతి మే నిశ్చితా మతిః। తతః కృష్ణోఽబ్రవీద్వాక్యం ధర్మపుత్రం యుధిష్ఠిరం॥ 13-49-70 (83454) విష్ణురువాచ। 13-49-71x (6872) ఆదిత్యచంద్రావనిలానలౌ చ ద్యౌర్భూమిరాపో వసవోఽథ విశ్వే। ధాతాఽర్యమా శుక్రబృహస్పతీ చ వేదా యజ్ఞా దక్షిణా వేదవాహాః। 13-49-71 (83455) సోమో యష్టా యచ్చ హవ్యం హవిశ్చ రక్షా దీక్షా సంయమా యే చ కేచిత్॥ 13-49-72 (83456) స్వాహా వౌషట్ బ్రాహ్మణాః సౌరభేయీ ధర్మం చాగ్ర్యం కాలచక్రం బలం చ। యశో దమో బుద్ధిమతాం స్థితిశ్చ శుభాశుభం యే మునయశ్చ సప్త॥ 13-49-73 (83457) అగ్ర్యా బుద్ధిర్మనసా దర్శనే చ స్పర్శశ్చాగ్ర్యః కర్మణాం యా చ సిద్ధిః। గణా దేవానామూష్మపాః సోమపాశ్చ లేఖాః సుయామాస్తుషితా బ్రహ్మకాయాః॥ 13-49-74 (83458) ఆభాసురా గంధపా ధూమపాశ్చ వాచా విరుద్ధాశ్చ మనోవిరుద్ధాః। శుద్ధాశ్చ నిర్మాణరతాశ్చ దేవాః స్పర్శాశనా దర్శపా ఆజ్యపాశ్చ॥ 13-49-75 (83459) చింత్యద్యోతా యే చ దేవేషు ముఖ్యా యే చాప్యంతే దేవతాశ్చాజమీఢ। సుపర్ణగంధర్వపిశాచదానవా యక్షాస్తథా చారణపన్నగాశ్చ॥ 13-49-76 (83460) స్థూలం సూక్ష్మం మృదు చాప్యసూక్ష్మం దుఃఖం సుఖం దుఃఖమనంతరం చ। సాంఖ్యం యోగం తత్పరాణాం పరం చ శర్వాంజాతం విద్ధి య***********॥ 13-49-77 (83461) తత్సంభూతా భూతకృతో వరేణ్యా సర్వే దేవా భువనస్యాస్య గోపాః। ఆవిశ్యేమాం ధరణీం యేఽభ్యరక్షన్ పురాతనీం తస్య దేవస్య సృష్టిం॥ 13-49-78 (83462) విచిన్వంతస్తపసా తత్స్థవీయః కించిత్తత్త్వం ప్రాణహేతోర్నతోస్మి। దదాతు వేదః స వరానిహేష్టా- నభిష్టుతోః నః ప్రభురవ్యయః సదా॥ 13-49-79 (83463) ఇమం స్తవం సన్నియతేంద్రియశ్చ భూత్వా శుచిర్యః పురుషః పఠేత। అభగ్నయోగో నియతో మాసమేకం సంప్రాప్నుయాదశ్వమేధే ఫలం యత్॥ 13-49-80 (83464) వేదాన్కృత్స్నాన్బ్రాహ్మణః ప్రాప్నుయాత్తు జయేన్నృపః పార్థ మహీం చ కృత్స్నాం। వైశ్యో లాభం ప్రాప్నుయాన్నైపుణం చ శూద్రో గతిం ప్రేత్య తథా సుఖం చ॥ 13-49-81 (83465) స్తవరాజమిమం కృత్వా రుద్రాయ దధిరే మనః। సర్వదోషాపహం పుణ్యం పవిత్రం చ యశస్వినః॥ 13-49-82 (83466) యావంత్యస్య శరీరేషు రోమకూపాణి భారతః। తావంత్యబ్దసహస్రాణి స్వర్గే వసతి మానవః॥ ॥ 13-49-83 (83467) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనపంచాశోఽధ్యాయః॥ 49 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-49-1 పఠస్వ స్తవమితి శేషః। హే పుత్ర యుధిష్ఠిర॥ 7-49-5 ఆలంబాయన ఆలంబగోత్రః। చతుఃశీర్ష ఇతి ట.థ.పాఠః॥ 7-49-7 హే పుత్ర శతం పుత్రాణామితి శేషః॥ 7-49-8 వివాదే వేదవిపరీతవాదే। అగ్నిసహితైర్మునిభిరుక్త ఇతి సంబంధః॥ 7-49-9 తేన వేదవిరోధజేన॥ 7-49-12 పితృతుల్యా విప్రా జ్యేష్ఠో భ్రాతా పితుః సమ ఇతిస్మృతేర్జ్యేష్ఠా భ్రాతరస్తేషాం వధేన। స తు విప్రవధేనేతి ట.థ పాఠః॥ 7-49-15 శిఖండీ కపర్దీ। శివవిగ్రహః కల్యాణశరీరః॥ 7-49-18 ప్రభుః ప్రార్థితః సన్నితి శేషః॥ 7-49-21 ఉచ్చారితే అన్యథేతి శేషః॥ 7-49-22 పాపం వితథాభినివేశం త్యక్త్వా సమీక్షస్వ విచారయ। అయజ్ఞవాహినం న యజ్ఞం వహతి తం పాపమవాక్షరపాఠజమపరాధం॥ 7-49-23 నిధనే అందే సద్య ఏవేత్యర్థః॥ 7-49-27 సాంయభవైషంయం। యువయోర్గృత్సమదశతక్రత్వోః॥ 7-49-31 అర్థః సర్వస్మాత్ప్రియస్తతోఽపి ప్రియోఽంతరాత్మా తత్తుల్యః సర్వేషాం భవిష్యసీత్యర్థః॥ 7-49-33 పూరా పూర్వావతారే॥ 7-49-42 యా తవ మయి సంభావనా ఏతస్మాత్ఫలమహం ప్రాప్స్యే ఇతి అస్యాః ఫలాత్ పుణ్యాత్తవ కృష్ణోనామ పుత్రో భవిష్యతి॥ 7-49-49 పాదాచ్చతుర్థాత్। తపః శౌచం దయా సత్యమితి చత్వారో ధర్మస్య పాదాస్తేషాం చతుర్థాత్సత్యాదేవ తవాత్మా శరీరం॥ 7-49-52 పితరం ద్రక్ష్యే ఇతి బుద్ధ్యా గృహమాగతః। దుఃఖితా వైధవ్యదుఃఖేన॥ 7-49-55 క్షయే గృహే। విశ ప్రవిశ॥ 7-49-56 శరణాకురూన్ వాయ్వాఘాతేన వా స్వయం వా పక్వతయా ఫలానామధః పతనేన విశరణం శరణా తత్ప్రధానాః కురవోఽన్నాని శరణాకురవస్తాన్। శౄ విశరణేఽస్మాద్భావే ల్యుః॥ 7-49-57 సాస్రత్వాదావిలే ఈక్షణే యస్య॥ 7-49-60 ఈశ్వరో విష్ణుః॥ 7-49-67 కూలాని గృహతటాకాదీని॥ 7-49-68 ఆత్మనా చిత్తేన॥ 7-49-71 ఆదిత్యచంద్రావిత్యాదిసర్వం సర్వాజ్జాతం విద్ధీతి సప్తమస్థేనాన్వయః॥ 7-49-72 ఉపనిషత్। ప్రాధాన్యాత్పృథక్కీర్తనం। వేదవాహా వేదపాఠకాః॥ 7-49-75 వాచావిరుద్ధాః। వాఙ్నియమనశీలాః। నిర్మాణం అనేకధాభవనం యోగేనానేకశరీరధారణం తత్ర రతాః॥ 7-49-77 చింత్యద్యోతాః సంకల్పితమాత్రం వస్తు యేషాం సద్యః పురతః ప్రకాశతే తాదృశాః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। యదిదం సహధర్మేతి ప్రోచ్యతే భరతర్షభ। పాణిగ్రహణకాలే తు స్త్రీణామేతత్కథం స్మృతం॥ 13-50-1 (83468) ఆర్ష ఏష భవేద్ధర్మః ప్రాజాపత్యోఽథవాఽసురః। యదేతత్సహధర్మేతి పూర్వముక్తం మహర్షిభిః॥ 13-50-2 (83469) సందేహః సుమహానేష విరుద్ధ ఇతి మే మతిః। ఇహ యః సహధర్మో వై ప్రేత్యాయం విహితః క్వను॥ 13-50-3 (83470) స్వర్గో మృతానాం భవతి సహధర్మః పితామహ। పూర్వమేకస్తు ంరియ********కస్తిష్ఠతే వద॥ 13-50-4 (83471) నానాధర్మఫలోపేతా నానాకర్మనివాసితాః। నానానిరయనిష్ఠాంతా మానుపా బహవో యదా॥ 13-50-5 (83472) అనృతాః స్త్రియ ఇత్యేవం సూత్రకారో వ్యవస్యతి। యదాఽనృతాః స్త్రియస్తాత సహధర్మః కుతః స్మృతః॥ 13-50-6 (83473) అనృతాః స్త్రియ ఇత్యేవం వేదేష్వపి హి పఠ్యతే। ధర్మో యః పూర్వికో దృష్ట ఉపచారః క్రియావిధిః॥ 13-50-7 (83474) గహరం ప్రతిభాత్యేతన్మమ చింతయతోఽనిశం। నిఃసందేహమిదం సర్వం పితామహ యథాశ్రుతిః॥ 13-50-8 (83475) యదైతద్యాదృశం చైతద్యథా చైతత్ప్రవర్తితం। నిఖిలేన మహాప్రాజ్ఞ భవానేతద్బ్రవీతు మే॥ 13-50-9 (83476) భీష్మ ఉవాచ। 13-50-10x (6873) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। అష్టావక్రస్య సంవాదం దిశయా సహ భారత॥ i 13-50-10 (83477) నిర్విష్టుకామస్తు పురా అష్టావక్రో మహాతపాః। ఋషేరథ వదాన్యస్య వవ్రే కన్యాం మహాత్మనః॥ 13-50-11 (83478) సుప్రభాం నామ వై నాంనా రూపేణాప్రతిమాం భువి। గుణప్రభావశీలేన చారిత్రేణ చ శోభనాం॥ 13-50-12 (83479) సా తస్యర్షేర్మనో దృష్టా జహార శుభలోచనా। వనరాజీ యథా చిత్రా వసంతే కుసుమాఞచితా॥ 13-50-13 (83480) ఋషిస్తమాహ దేయా మే సుతా తుభ్యం హి తచ్ఛృణు॥ 13-50-14 (83481) `అనన్యస్త్రీజనః ప్రాజ్ఞో హ్యప్రవాసీ ప్రియంవదః। సురూపః సంమతో వీరః శీలవాన్భోగభుక్ఛుచిః॥ 13-50-15 (83482) దారానుమతయజ్ఞశ్చ సునక్షత్రామథోద్వేహేత్। సభృత్యః స్వజనోపేత ఇహ ప్రేత్య చ మోదతే॥ 13-50-16 (83483) గచ్ఛ తావద్దిశం పుణ్యాముత్తరాం ద్రక్ష్యసే తతః॥ 13-50-17 (83484) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-50-18x (6874) కిం ద్రష్టవ్యం మయా తత్ర వక్తుమర్హతి మే భవాన్। తథేదానీం మయో కార్యం యథా వక్ష్యతి మాం భవాన్॥ 13-50-18 (83485) వదాన్య ఉవాచ। 13-50-19x (6875) ధనదం సమతిక్రంయ హిమవంతం చ పర్వతం। రుద్రస్యాయతనం దృష్ట్వా సిద్ధచారణసేవితం॥ 13-50-19 (83486) సంహృష్టైః పార్షదైర్జుష్టం నృత్యద్భిర్వివిధాననైః। దివ్యాంగరాగైః పైశాచైరన్యైర్నానావిధైః ప్రభోః॥ 13-50-20 (83487) పాణితాలసుతాలైశ్చ శంపాతాలైః సమైస్తథా। సంప్రహృష్టైః ప్రనృత్యద్భిః శర్వస్తత్ర నిషేవ్యతే॥ 13-50-21 (83488) ఇష్టం కిల గిరౌ స్థానం తద్దివ్యమితి శుశ్రుమ। నిత్యం సన్నిహితో దేవస్తథా తే పార్షదాః స్మృతాః॥ 13-50-22 (83489) తత్ర దేవ్యా తపస్తప్తం సంకరార్థం సుదుశ్చరం। అతస్తదిష్టం దేవస్య తథోమాయా ఇతి శ్రుతిః॥ 13-50-23 (83490) పూర్వే తత్ర మహాపార్శ్వే దేవస్యోత్తరతస్తథా॥ ఋతవః కాలరాత్రిశ్చ యే దివ్యా యే చ మానుషాః॥ 13-50-24 (83491) దేవం చోపాసతే సర్వే రూపిణః కిల తత్ర హ। తదతిక్రంయ భవనం త్వయా యాతవ్యమేవ హి॥ 13-50-25 (83492) తతో నీలం వనోద్దేశం ద్రక్ష్యసే మేఘసన్నిభం। రమణీయం మనోగ్రాహి తత్ర వై ద్రక్ష్యసే స్త్రియం॥ 13-50-26 (83493) తపస్వినీం మహాభాగాం వృద్ధాం దీక్షామనుష్ఠితాం। ద్రష్టవ్యా సా త్వయా తత్ర సంపూజ్యా చైవ యత్నతః॥ 13-50-27 (83494) తాం దృష్ట్వా వినివృత్తస్త్వం తతః పాణిం గ్రహీష్యసి। యద్యేష సమయః సర్వః సాధ్యతాం తత్ర గంయతాం॥ 13-50-28 (83495) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-50-29x (6876) తథాఽస్తు సాధయిష్యామి తత్ర యాస్యాంయసంశయం। యత్ర త్వం వదసే సాధో భవాన్భవతు సత్యవాక్॥ 13-50-29 (83496) భీష్మ ఉవాచ। 13-50-30x (6877) తతోఽగచ్ఛత్స భగవానుత్తరాముత్తరాం దిశం। హిమవంతం గిరిశ్రేష్ఠం సిద్ధచారణసేవితం॥ 13-50-30 (83497) స గత్వా ద్విజశార్దూలో హిమవంతం మహాగిరిం। అభ్యగచ్ఛన్నదీం పుణ్యాం బాహుదాం పుణ్యదాయినీం॥ 13-50-31 (83498) అశోకే విమలే తీర్థే స్నాత్వా వై తర్ప్య దేవతాః। తత్ర వాసాయ శయనే కౌశే సుఖమువాస హ॥ 13-50-32 (83499) తతో రాత్ర్యాం వ్యతీతాయాం ప్రాతరుత్థాయ స ద్విజః। స్నాత్వా ప్రాదుశ్చకారాగ్నిం హుత్వా చైవం విధానతః॥ 13-50-33 (83500) రుద్రాణీకూపమాసాద్య హ్రదే తత్ర సమాశ్వసత్। విశ్రాంతశ్చ సముత్థాయ కైలాసమభితో యయౌ॥ 13-50-34 (83501) సోఽపశ్యత్కాంచనద్వారం దీప్యమానమివ శ్రియా। మందాకినీం చ నలినీం ధనదస్య మహాత్మనః॥ 13-50-35 (83502) అథ తే రాక్షసాః సర్వే యేఽభిరక్షంతి పద్మినీం। ప్రత్యుత్థితా భగవంతం మాణిభద్రపురోగమాః॥ 13-50-36 (83503) స తాన్ప్రత్యర్చయామాస రాక్షసాన్భీమవిక్రమాన్। నివేదయత మాం క్షిప్రం ధనదాయేతి చాబ్రవీత్॥ 13-50-37 (83504) తే రాక్షసాస్తథా రాజన్భగవంతమథాబ్రువన్। అసౌ వైశ్రవణో రాజా స్వయమాయాతి తేఽంతికం॥ 13-50-38 (83505) విదితో భగవానస్య కార్యమాగమనస్య యత్। పశ్యైనం త్వం మహాభాగం జ్వలంతమివ తేజసా॥ 13-50-39 (83506) తతో వైశ్రవణోఽభ్యేత్య అష్టావక్రమనిందితం। విధివత్కుశలం పృష్ట్వా తతో బ్రహ్మర్షిమబ్రవీత్॥ 13-50-40 (83507) సుఖం ప్రాప్తో భవాన్కచ్చిత్కింవా మత్తశ్చికీర్షతి। బ్రూహి సర్వం కరిష్యామి యన్మాం వక్ష్యసి వై ద్విజ॥ 13-50-41 (83508) భవనం ప్రవిశ త్వం మే యథాకామం ద్విజోత్తమ। సత్కృతః కృతకార్యశ్చ భవాన్యాస్యత్యవిఘ్నతః॥ 13-50-42 (83509) ప్రావిశద్భవనం స్వం వై గృహీత్వా తం ద్విజోత్తమం। ఆసనం స్వం దదౌ చైవ పాద్యమర్ఘ్యం తథైవ చ॥ 13-50-43 (83510) అథోపవిష్టయోస్తత్ర మాణిభద్రపురోగమాః। నిషేదుస్తత్ర కౌబేరా యక్షగంధర్వకిన్నరాః॥ 13-50-44 (83511) తతస్తేషాం నిషణ్ణానాం ధనదో వాక్యమబ్రవీత్। భవచ్ఛందం సమాజ్ఞాయ నృత్యేరన్నప్సరోగణాః॥ 13-50-45 (83512) ఆతిథ్యం పరమం కార్యం శుశ్రూషా భవతస్తథా। సంవర్తతామిత్యువాచ మునిర్మధురయా గిరా॥ 13-50-46 (83513) యథోర్వరా మిశ్రకేశీ రంభా చైవోర్వశీ తథా। అలంబుసా ఘృతాచీ చ చిత్రా చిత్రాంగదారుచిః॥ 13-50-47 (83514) మనోహరా సుకేశీ చ సుముఖీ హాసినీ ప్రభా। విద్యుతా ప్రశమీ దాంతా విద్యోతా రతిరేవ చ॥ 13-50-48 (83515) ఏతాశ్చాన్యాశ్చ వై బహ్వ్యః ప్రనృత్తాప్సరసః శుభాః। అవాదయంశ్చ గంధర్వా వాద్యాని వివిధాని చ॥ 13-50-49 (83516) అథ ప్రవృత్తే గాంధర్వే దివ్యే ఋషిరుపావిశత్। దివ్యం సంవత్సరం తత్రారమతైష మహాతపాః॥ 13-50-50 (83517) తతో వైశ్రవణో రాజా భగవంతమువాచ హ। సాగ్రః సంవత్సరో యాతో విప్రేహ తవ పశ్యతః॥ 13-50-51 (83518) హార్యోఽయం విషయో బ్రహ్మన్గాంధర్వో నామ నామతః। ఛందతో వర్తతాం విప్ర యథా వదతి వా భవాన్॥ 13-50-52 (83519) అతిథిః పూజనీయస్త్వమిదం చ భవతో గృహం। సర్వమాజ్ఞాప్యతామాశు పరవంతో వయం త్వయి॥ 13-50-53 (83520) అథ వైశ్రవణం ప్రీతో భగవాన్ప్రత్యభాషత। అర్చితోస్మి యథాన్యాయం గమిష్యామి ధనేశ్వర॥ 13-50-54 (83521) ప్రీతోస్మి సదృశం చైవ తవ సర్వం ధనాధిప। తవ ప్రసాదాద్భగవన్మహర్షేశ్చ మహాత్మనః। నియోగాదద్య యాస్యామి వృద్దిమానృద్ధిమాన్భవ॥ 13-50-55 (83522) అథ నిష్క్రంయ భగవాన్ప్రయయావుత్తరాముఖః। `కైలాసే సంకరావాసమభివీక్ష్య ప్రణంయ చ॥ 13-50-56 (83523) గౌరీశం శంకరం దాంతం శరణాగతవత్సలం। గంగాధరం గోపతినం గణావృతమకల్పషం॥' 13-50-57 (83524) కైలాసం మందరం హైమం సర్వాననుచచార హ। తానతీత్య మహాశైలాన్కైరాతం స్థానముత్తమం॥ 13-50-58 (83525) ప్రదక్షిణం తథా చక్రే ప్రయతః శిరసా నతః। ధరణీమవతీర్యాథ పూతాత్మాఽసౌ తదాఽభకవత్॥ 13-50-59 (83526) స తం ప్రదక్షిణం కృత్వా నిర్యాతశ్చోత్తరాముఖః। సమేన భూమిభాగేన యయౌ ప్రీతిపురస్కృతః॥ 13-50-60 (83527) తతోఽపరం వనోద్దేశం రమణీయమపశ్యత। సర్వర్తుభిర్మూలఫలైః పక్షిభిశ్చ సమన్వితైః। రమణీయైర్వనోద్దేశైస్తత్రతత్ర విభూషితం॥ 13-50-61 (83528) తత్రాశ్రమపదం దివ్యం దదర్శ భగవానథ॥ 13-50-62 (83529) శైలాంశ్చ వివిధాకారాన్కాంచనాన్రత్నభూషితాన్। మణిభూమౌ నివిష్టాశ్చ పుష్కరిణ్యస్తథైవ చ॥ 13-50-63 (83530) అన్యాన్యపి సురంయాణి దదర్శ సుబహూన్యథ। భృశం తస్య మనో రమే మహర్షేర్భావితాత్మనః॥ 13-50-64 (83531) స తత్ర కాంచనం దివ్యం సర్వరత్నమయం గృహం। దదర్శాద్భుతసంకాశం ధనదస్య గృహాద్వరం॥ 13-50-65 (83532) మహాంతో యత్ర వివిధా మణికాంచనపర్వతాః। విమానాని చ రంయాణి రత్నాని వివిధాని చ॥ 13-50-66 (83533) మందారపుష్పైః సంకీర్ణాం తథా మందాకినీం నదీం। స్వయంప్రభాశ్చ మణయో వజ్రైర్భూమిశ్చ భూషితా॥ 13-50-67 (83534) నానావిధైశ్చ భవనైర్విచిత్రమణితోరణైః। ముక్తాజాలవినిక్షిప్తైర్మణిరత్నవిభూషితైః॥ 13-50-68 (83535) మనోద్దష్టిహరై రంయైః సర్వతః సంవృతం శుభైః। ఋషిభిశ్చావృతం తత్ర ఆశ్రమం తం మనోహరం॥ 13-50-69 (83536) తతస్తస్యాభవచ్చింతా కుత్ర వాసో భవేదితి। అథ ద్వారం సమభితో గత్వా స్థిత్వా తతోఽబ్రవీత్॥ 13-50-70 (83537) అతిథిం సమనుప్రాప్తమభిజానంతు యేఽత్ర వై॥ 13-50-71 (83538) అథ కన్యాః పరివృతా గృహాత్తస్మాద్వినిర్గతాః। నానారూపాః సప్త విభో కన్యాః సర్వా మనోహరాః॥ 13-50-72 (83539) యాంయామపశ్యత్కన్యాం వై సాసా తస్య మనోఽహరత్। న చ శక్తో వారయితుం మనోఽస్యాథావసీదతి। తతో ధృతిః సముత్పన్నా తస్య విప్రస్య ధీమతః॥ 13-50-73 (83540) అథ తం ప్రమదాః ప్రాహుర్భగవాన్ప్రవిశత్వితి। స చ తాసాం సురుపేణ తస్యైవ భవనస్య చ। కౌతూహలం సమావిష్టః ప్రవివేశ గృహం ద్విజః॥ 13-50-74 (83541) తత్రాపశ్యజ్జరాయుక్తామరజోంబరధారిణీం। వృద్ధాం పర్యంకమాసీనాం సర్వాభరణభూషితాం॥ 13-50-75 (83542) స్వస్తీతి తేన చైవోక్తా సా స్త్రీ ప్రత్యవదత్తదా। ప్రత్యుత్థాయ చ తం విప్రమాస్యతామిత్యువాచ హ॥ 13-50-76 (83543) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-50-77x (6878) సర్వాః స్వానాలయాన్యాంతు ఏకా మాముపతిష్ఠతు। ప్రజ్ఞాతా యా ప్రశాంతా యా శేషా గచ్ఛంతు చ్ఛందతః॥ 13-50-77 (83544) తతః ప్రదక్షిణీకృత్య కన్యాస్తాస్తమృషిం తదా। నిశ్చక్రముర్గృహాత్తస్మాత్సా వృద్ధాఽథ వ్యతిష్ఠతః। తయా సంపూజితస్తత్ర శయనే చాపి నిర్మలే॥ 13-50-78 (83545) అథ తాం సంవిశన్ప్రాహ శయనే భాస్వరే తదా। త్వయాఽపి సుప్యతాం భద్రే రజనీ హ్యతివర్తతే॥ 13-50-79 (83546) సంలాపాత్తేన విప్రేణ తథా సా తత్ర భాషితా। ద్వితీయే శయనే దివ్యే సంవివేశ మహాప్రభే॥ 13-50-80 (83547) అథ సా వేపమానాంగీ నిమిత్తం శీతజం తదా। వ్యపదిశ్య మహర్షేర్వై శయనం వ్యవరోహత॥ 13-50-81 (83548) స్వాగతేనాగతాం తాం తు భగవానభ్యభాషత। సా జుగూహ భుజాభ్యాం తు ఋషిం ప్రీత్యా నరర్షభ॥ 13-50-82 (83549) నిర్వికారమృషిం చాపి కాష్ఠకుడ్యోపమం తదా। దుఖితా ప్రేక్ష్య సంజల్పమకార్షీదృషిణా సహ॥ 13-50-83 (83550) బ్రహ్మన్నకామకరోస్తి స్త్రీణాం పురుషతో ధృతిః। కామేన మోహితా చాహం త్వాం భజంతీం భజస్వ మాం॥ 13-50-84 (83551) ప్రహృష్టో భవ విప్రర్షే సమాగచ్ఛ మయా సహ। ఉపగూహ చ భాం విప్ర కామార్తాఽహం భృశం త్వయి॥ 13-50-85 (83552) ఏతద్వి తవ ధర్మాత్మంస్తపసః పూజ్యతే ఫలం। ప్రార్థితం దర్శనాదేవ భజమానాం భజస్వ మాం॥ 13-50-86 (83553) సద్మ చేదం ధనం సర్వం యచ్చాన్యదపి పశ్యసి। ప్రభుస్త్వం భవ సర్వత్ర మయి చైవ న సంశయః॥ 13-50-87 (83554) సర్వాన్కామాన్విధాస్యామి రమస్వ సహితో మయా। రమణీయే వనే విప్ర సర్వకామఫలప్రదే॥ 13-50-88 (83555) త్వద్వశాఽహం భవిష్యామి రంస్యసే చ మయా సహ। సర్వాన్కామానుపాశ్నీమో యే దివ్యా యే చ మానుషాః॥ 13-50-89 (83556) నాతః పరం హి నారీణాం విద్యతే చ కదాచన। యథా పురుషసంసర్గః పరమేతద్ధి నః ఫలం॥ 13-50-90 (83557) ఆత్మచ్ఛందేన వర్తంతే నార్యో మన్మథచోదితాః। న చ దహ్యంతి గచ్ఛంత్యః సుతప్తైరపి పాంసుభిః॥ 13-50-91 (83558) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-50-92x (6879) పరదారానహం భద్రే న గచ్ఛేయం కథంచన। దూషితం ధర్మశాస్త్రజ్ఞైః పరదారాభిమర్శనం॥ 13-50-92 (83559) `శుద్ధక్షేత్రే బ్రహ్మహత్యాప్రాయశ్చిత్తమథోచ్యతే। పునశ్చ పాతకం దృష్టం విప్రక్షేత్రే విశేషతః'॥ 13-50-93 (83560) భద్రే నిర్వేష్టుకామోఽహం తత్రావకిరణం మమ। `ప్రాయశ్చిత్తం మహదతో దారగ్రహణపూర్వకం॥ 13-50-94 (83561) బీజం న శుద్ధ్యతే వోఢురన్యథా కృతనిష్కృతేః। మాతృతః పితృతః శుద్ధో జ్ఞేయః పుత్రో యథార్థతః॥' 13-50-95 (83562) విషయేష్వనభిజ్ఞోఽహం ధర్మార్థం కిల సంతతిః। ఏవం లోకాన్గమిష్యామి పుత్రైరితి న సంశయః॥ 13-50-96 (83563) భద్రే ధర్మం విజానీహి జ్ఞాత్వా చోపరమస్వ హ॥ 13-50-97 (83564) స్త్ర్యువాచ। 13-50-98x (6880) నానిలోఽగ్నిర్న వరుణో న చాన్యే త్రిదశా ద్విజ। ప్రియాః స్త్రీణాం యథా కామో రతిశీలా హి యోషితః॥ 13-50-98 (83565) సహస్రే కిల నారీణాం ప్రాప్యేతైకా కదాచన। తథా శతసహస్రేషు యది కాచిత్పతివ్రతా॥ 13-50-99 (83566) నైతా జానంతి పితరం న కులం న చ మాతరం। న భ్రాతౄన్న చ భర్తారం న చ పుత్రాన్న దేవరాన్॥ 13-50-100 (83567) లీలాయంత్యః కులం ఘ్నంతి కూలానీవ సరిద్వరాః। దోషాన్సర్వాశ్చ మత్వాఽఽశు ప్రజాపతిరభాషత॥ 13-50-101 (83568) భీష్మ ఉవాచ। 13-50-102x (6881) తతః స ఋషిరేకాగ్రస్తాం స్త్రియం ప్రత్యభాషత। ఆస్యతాంరుచితశ్ఛందః కించ కార్యం బ్రవీహి మే॥ 13-50-102 (83569) సా స్త్రీ ప్రోవాచ భగవంద్రక్ష్యసే దేశకాలతః। వస తావన్మహాభాగ కృతకృత్యో భవిష్యసి॥ 13-50-103 (83570) బ్రహ్మర్షిస్తామథోవాచ స తథేతి యుధిష్ఠిర। వత్స్యేఽహం యావదుత్సాహో భవత్యా నాత్ర సంశయః॥ 13-50-104 (83571) అథర్షిరభిసంప్రేక్ష్య స్త్రియం తాం జరయాఽర్దితాం। చింతాం పరమికాం భేజే సంతప్త ఇవ చాభవత్॥ 13-50-105 (83572) యద్యదంగం హి సోఽపశ్యత్తస్యా విప్రర్షభస్తదా। నారమత్తత్రతత్రాస్య దృష్టీ రూపవిరాగితా॥ 13-50-106 (83573) దేవతేయం గృహస్యాస్య శాపాత్కింను విరూపితా। అస్యాశ్చ కారణం వేత్తుం న యుక్తం సహసా భయా॥ 13-50-107 (83574) ఇతి చింతావిషక్తస్య తమర్థం జ్ఞాతుమిచ్ఛతః। వ్యగమద్రాత్రిశేషః స మనసా వ్యాకులేన తు॥ 13-50-108 (83575) అథ సా స్త్రీ తథోవాచ భగవన్పశ్య వై రవేః। రూపం సంధ్యాభ్రసంరక్తం కిముపస్థాప్యతాం తవ॥ 13-50-109 (83576) స ఉవాచ తతస్తాం స్త్రీం స్నానోదకమిహానయ। ఉపాసిష్యే తతః సంధ్యాం వాగ్యతో నియతేంద్రియః॥ ॥ 13-50-110 (83577) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచాశోఽధ్యాయః॥ 50 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-50-1 సహోభౌ చరతాం ధర్మం క్షౌమే వసానౌ జాయాపతీ అగ్నిమాదధీయాతామితి ధర్మపత్నీసాహిత్యం శాస్త్రే దృశ్యమానమాక్షిపతి యదిదమితి। పాణగ్రహణాత్ప్రాక్సాహిత్యాభావాత్సహోభావితి వాక్యం వ్యాకుప్యేతేతి భావః॥ 7-50-3 ఇహైవ సాహిత్యం దంపత్యోర్దృశ్యతే పరలోకే తయోః సాహిత్యం క్వను। న క్వాపీత్యర్థః॥ 7-50-6 సూత్రకారో ధర్మప్రవక్తా। అనృతం సాహసం మాయా మూర్ఖత్వమతిలోభతేతి స్త్రీధర్మానాహ॥ 7-50-8 గహ్వరం గహనం దుర్బోధమిత్యర్థః॥ 7-50-10 దిశయా దిగభిమానిదేవతయా॥ 7-50-11 నిర్వేష్టుకామః దారసంగ్రహార్థీ॥ 7-50-21 తాలైః కాంస్యమయైర్వాద్యభాండైః। శంపాతాలైః విద్యుద్వదతిచపలైర్భ్రమణాదిఘటితైః గీతనృత్యక్రియామానవిశేషైః। సమైర్భ్రమణాదిరహితైస్తైరేవ॥ 7-50-24 మహాపార్శ్వే పర్వతే। తతః కోపో మహాన్పార్శ్వే ఇతి ట. థ. పాఠః। తతః కాలో మహాన్పార్శ్వే ఇతి ధ. పాఠః॥ 7-50-30 ఉత్తరాం శ్రేష్ఠాం॥ 7-50-45 భవచ్ఛందం భవదిచ్ఛాం॥ 7-50-52 హార్యః హరతీతి హార్యః॥ 7-50-54 భగవాన్ అష్టావక్రః॥ 7-50-55 వృద్ధిరుపచయస్తద్వాన్। ఋద్ధిః సంపత్ తద్వాన్॥ 7-50-58 కైరాతం కిరాతవేషధారిణో మహాదేవస్య సంబంధి॥ 7-50-59 ధరణీమవతీర్యేత్యనేనాకాశమార్గేణాష్టావక్రో గచ్ఛతీతి గంయతే॥ 7-50-72 సప్త ఇతరదిగ్దేవతాః॥ 7-50-75 ఉత్తరాధిష్ఠాత్రీ తు దేవతా ముఖ్యాఽష్టమీ సైవ జరాయుక్తా॥ 7-50-77 ప్రజ్ఞాతా అత్యంతం జ్ఞానవతీ। ప్రశాంతా నిర్జితచితా॥ 7-50-82 జుగూహ ఆలింగితవతీ॥ 7-50-84 బ్రహ్మన్నకామతోఽన్యాస్తీతి ఝ. పాఠః। తత్ర అకామతోఽనిచ్ఛాతః స్వభావత ఇత్యర్థః। పురుషతః పురుషం ప్రాప్య స్త్రీణాం ధృతిర్ధైర్యమన్యా పరకీయాస్తి।పుంయోగే స్త్రీణాం ధృతిః స్వకీయా సర్వథా నాస్తీత్యర్థః॥ 7-50-85 ప్రహృష్టః కాముకో భవ। ఉపనృహ అలింగస్వ॥ 7-50-96 అనభిజ్ఞోఽప్రీతిమాన్॥ 7-50-101 లీలాయంత్యః లీలాం రతిమాత్మన ఇచ్ఛంత్యః దోషాంశ్చ మందాన్మందాసుః ప్రజాపతిరభాషత ఇతి ధ. పాఠః॥ 7-50-102 ఏకాగ్రః స్త్రీదోషాననుసందధానః స్త్రియంప్రతి ఆస్యతా తూణ్ణీం స్థీయతాం। రుచితః రుచిం ప్రాప్య ఛందః ఇచ్ఛా భవతీతి అభాషత। త్వం రుచిజ్ఞా మామిచ్ఛసి అహం త్వరుచిజ్ఞో న త్వాం స్ఫుష్టుమిచ్ఛామీతి భావః। ఏవమపి యత్కార్యం కర్తవ్యం తవ తన్మే బ్రవీహి॥ 7-50-103 ద్రక్ష్యసే స్పర్శసుఖం జ్ఞాయసే॥ 7-50-106 రూపే విరాగితా వైరాగ్యవతీ దృష్టిర్నారమత్ న రేమే॥ 7-50-108 వ్యగచ్ఛత్తదహఃశేష ఇతి ఝ.పాఠః॥

భీష్మ ఉవాచ। అథ సా స్త్రీ తమువాచ విప్రమేవం భవత్వితి। తైలం దివ్యముపాదాయ స్నానశాటీముపానయత్॥ 13-51-1 (83578) అనుజ్ఞాతా చ మునినా సా స్త్రీ తేన మహాత్మనా। అథాస్య తైలేనాంగాని సర్వాణ్యేవాభ్యమృక్షత॥ 13-51-2 (83579) శనైశ్చాచ్ఛాదితస్తత్ర స్నానశాలాముపాగమత్। భద్రాసనం తతశ్చిత్రమృషిరన్వగమన్నవం॥ 13-51-3 (83580) అథోపవిష్టశ్చ యదా తస్మిన్భద్రాసనే తదా। స్నాపయామాస శనకైస్తమృషిం సుఖహస్తవత్। దివ్యం చ విధివచ్చక్రే సోపచారం మునేస్తదా॥ 13-51-4 (83581) జలేన సుసుఖోష్ణేన తస్యా హస్తసుఖేన చ। వ్యతీతాం రజనీం కృత్స్నాం నాజానాత్స మహావ్రతః॥ 13-51-5 (83582) తత ఉత్థాయ స మునిస్తదా పరమవిస్మితః। పూర్వస్యాం దిశి సూర్యం చ సోఽపశ్యదుదితం దివి॥ 13-51-6 (83583) `సంధ్యోపాసనమిత్యేవ సర్వపాపహరం న మే।' తస్య బుద్ధిరియం కింతు మోహస్తత్త్వమిదం భవేత్॥ 13-51-7 (83584) అథోపాస్య సహస్రాంశుం కిం కోరమీత్యువాచ తాం। సా చామృతరసప్రఖ్యం క్రషేరన్నముపాహరత్॥ 13-51-8 (83585) తస్య స్వాదుతయాఽన్నస్య న ప్రభూతం చకార సః। వ్యగమచ్చాప్యహఃశేష తతః సంధ్యాఽఽగమత్పునః॥ 13-51-9 (83586) అథ సా స్త్రీ భగవంతం సుప్యతామిత్యచోదయత్। తత్ర వై శయనే దివ్యే తస్య తస్యాశ్చ కల్పితే॥ 13-51-10 (83587) [పృథక్ర్వైవ తథా సుప్తౌ సా స్త్రీ స చ మునిస్తదా। తథాఽర్థరాత్రే సా స్త్రీ తు శయనం తదుపాగమత్॥] 13-51-11 (83588) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-51-12x (6882) న భద్రే పరదారేషు మనో మే సంప్రసజ్జతి। ఉత్తిష్ఠ భద్రే భద్రం తే స్వాపం వై విరమస్వ చ॥ 13-51-12 (83589) భీష్మ ఉవాచ। 13-51-13x (6883) సా తదా తేన విప్రేణ తథా ధృత్యా నివర్తితా। స్వతంత్రాఽస్మీత్యువాచర్షిం న ధర్మచ్ఛలమస్తి తే॥ 13-51-13 (83590) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-51-14x (6884) నాస్తి స్వతంత్రతా స్త్రీణామస్వతంత్రా హి యోషితః। ప్రజాపతిమతం హ్యేతన్న స్త్రీ స్వాతంత్ర్యమర్హతి॥ 13-51-14 (83591) స్త్ర్యువాచ। 13-51-15x (6885) బాధనే మైథునం విప్ర మమ భక్తిం చ పశ్య వై। అధర్మం ప్రాప్స్యసే విప్ర యన్మాం త్వం నాభినందసి॥ 13-51-15 (83592) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-51-16x (6886) హరంతి దోషజాతాని నరమింద్రియకింకరం। ప్రభవామి సదా ధృత్యా భద్రే స్వశయనం వ్రజ॥ 13-51-16 (83593) స్త్ర్యువాచ। 13-51-17x (6887) శిరసా ప్రణమే విప్ర ప్రసాదం కర్తుమర్హసి। భూమౌ నిపతమానాయాః శరణం భవ మేఽనఘ॥ 13-51-17 (83594) యది వా దోషజాతం త్వం పరదారేషు పశ్యసి। ఆత్మానం స్పర్శయాంయద్య పాణిం గృహ్ణీష్వ మే ద్విజ॥ 13-51-18 (83595) న దోషో భవితా చైవ సత్యేనైతద్బ్రవీంయహం। స్వతంత్రాం మాం విజానీహి యో ధర్మః సోస్తు వై మయి। త్వయ్యావేశితచిత్తా చ స్వతంత్రాఽస్మి భజస్వ మాం॥ 13-51-19 (83596) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-51-20x (6888) స్వతంత్రా త్వం కథం భద్రే బ్రూహి కారణమత్ర వై। నాస్తి త్రిలోకే స్త్రీ కాచిద్యా వై స్వాతంత్ర్యమర్హతి॥ 13-51-20 (83597) పితా రక్షతి కౌమారే భర్తా రక్షతి యౌవనే। పుత్రస్తు స్థావిరే భావే న స్త్రీ స్వాతంత్ర్యమర్హతి। `న వృద్ధామక్షతాం మన్యే చ చేచ్ఛా త్వయి మేఽనఘే' 13-51-21 (83598) స్త్ర్యువాచ। 13-51-22x (6889) కౌమారం బ్రహ్మచర్యం మే కన్యైవాస్మి న సంశయః। పత్నీం కురుష్వ మాం విప్ర శ్రద్ధాం విజహి మా మమ॥ 13-51-22 (83599) అష్టావక్ర ఉవాచ। 13-51-23x (6890) యథా మమ తథా తుభ్యం యథా తుభ్యం తథా మమ। జిజ్ఞాసేయమృషేస్తస్య విఘ్నః సత్యం ను కిం భవేత్॥ 13-51-23 (83600) ఆశ్చర్యం పరమం హీదం కిన్ను శ్రేయో హి మే భవేత్। దివ్యాభరణవస్త్రా హి కన్యేయం మాముపస్థితా॥ 13-51-24 (83601) కిం త్వస్యాః పరమం రూపం జీర్ణమాసీత్కథం పునః। కన్యారూపమిహాద్యైవం కిమివాత్రోత్తరం భవేత్॥ 13-51-25 (83602) యథా మే పరమా శక్తిర్న వ్యుత్థానే కథంచన। న రోచతే హి వ్యుత్థానం సత్యేనాసాదయాంయహం॥ ॥ 13-51-26 (83603) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకపంచాశోఽధ్యాయః॥ 51 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-51-2 అభ్యమృక్షతి అభ్యంజితవతీ॥ 7-51-3 శనైశ్చోత్సాదిత ఇతి డ.ఝ. పాఠః। తత్ర ఉత్సాదితః చాలితః॥ 7-51-5 నాజానాత్ న జ్ఞాతవాన్॥ 7-51-9 న ప్రభూతం చకార పూర్ణమితి నాభ్యవదదిత్యర్థః॥ 7-51-12 స్వయం వై విరమస్వ చేతి ఝ.పాఠః॥ 7-51-13 స్వాతంత్ర్యాన్మమ। న తవ పారదార్యదోషోఽస్తీత్యర్థః॥ ధర్మచ్ఛలం పరపురుషప్రలోభనం। నాధర్మఫలమస్తి త ఇతి ధ. పాఠః॥ 7-51-14 నాస్తీతి అప్రదత్తా త్వాం న కామయే ఇత్యర్థః॥ 7-51-18 స్పర్శయామి దదామి॥ 7-51-19 స్వతంత్రామాత్మప్రదానం ఇతి శేషః। యో ధర్మః పాణిగ్రహణాదిసంస్కారో మయి మన్నిమిత్తం సోస్తు॥ 7-51-22 విజహి మా మా నాశయ॥ 7-51-23 తుభ్యం తవ। సంగమశ్రద్ధేత్యుభయత్ర శేషః। కిం తస్య మయా కన్యార్థినా ప్రార్తితస్య తత్కర్తృకా ఇయం జిజ్ఞాసా మమ పరీక్షా కిమయం సాధురసాధుర్వేతి॥ 7-51-24 విఘ్రత్వమేవాహ ఆశ్చర్యమితి। పూర్వమతిజీర్ణత్వేన దృష్టా పునః కన్యేవ దృశ్యత ఇతి మాయారూపమాశ్చర్యం॥ 7-51-25 అత్రాస్మిన్విషయే కిముత్తరం శ్రేష్ఠతరం। పర్వపరిగృహీతస్యాత్యాగః ఉత ఏతస్యాః స్వీకారః కర్తవ్య ఇతి భావః॥ 7-51-26 న వ్యుత్థాస్యేఽస్యాః స్వీకారం న కరిష్యే। వ్యుత్థానం ధర్మాతిక్రమో మమ న రోచతే కింతు సత్యేనాసాదయాంబహం దారానితి శేషః। ధృత్యైనాం సాధయాంయహమితి ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। న బిభేతి కథం సా స్త్రీ శాపాచ్చ పరమద్యుతే। కథం నివృత్తో భగవాంస్తద్భవాన్ప్రబ్రవీతు మే॥ 13-52-1 (83604) భీష్మ ఉవాచ। 13-52-2x (6891) అష్టావక్రోఽన్వపృచ్ఛత్తాం రూపం వికురుషే కథం। న చానృతం తే వక్తవ్యం బ్రూహి బ్రాహ్మణకాంయయా॥ 13-52-2 (83605) స్త్ర్యువాచ। 13-52-3x (6892) ద్యావాపృథివ్యోర్యత్రైషా కాంయా బ్రాహ్మణసత్తమ। శృణుష్వావహితః సర్వం యదిదం సత్యవిక్రమ॥ 13-52-3 (83606) జిజ్ఞాసేయం ప్రయుక్తా మే స్థైర్యం కర్తుం తవానఘ। అవ్యుత్థానేన తే లోకా జితాః సత్యపరాక్రమ॥ 13-52-4 (83607) ఉత్తరాం మాం దిశం విద్ధి దృష్టం స్త్రీచాపలం చ తే। స్థవిరాణామపి స్త్రీణాం బాధతే మైథునజ్వరః॥ 13-52-5 (83608) `అవిశ్వాసో న వ్యసనీ నాతిసక్తోఽప్రవాసకః। విద్వాన్సుశీలః పురుషః సదారః సుఖమశ్నుతే॥' 13-52-6 (83609) తుష్టః పితామహస్తేఽద్య తథా దేవాః సవాసవాః॥ 13-52-7 (83610) సత్వం యేన చ కార్యేణ సంప్రాప్తో భగవానిహ। ప్రేషితస్తేన విప్రేణ కన్యాపిత్రా ద్విజర్షభః॥ 13-52-8 (83611) ప్రేషితశ్చోపదేశాయ తచ్చ సర్వం శ్రుతం త్వయా॥ 13-52-9 (83612) `నితాంతం స్త్రీ భోగపరా ప్రియవాదాప్రవాసనాత్। రక్ష్యతే చాకుచేలాద్యైరప్రసంగానువర్తనైః॥ 13-52-10 (83613) అపర్వస్వనిషిద్ధాసు రాత్రిష్వప్యనృతౌ వ్రజేత్। రాత్రౌ చ నాతినియమో న వై హ్యనియమో భవేత్॥'॥ 13-52-11 (83614) క్షేమైర్గమిష్యసి గృహం శ్రమశ్చ న భవిష్యతి। కన్యాం ప్రాప్స్యసి తాం విప్ర పుత్రిణీ చ భవిష్యతి॥ 13-52-12 (83615) కాంయయా పృష్టవాంస్త్వం మాం తతో వ్యాహృతముత్తరం। అనతిక్రమణీయా సాకృత్స్నైర్లోకైస్త్రిభిః సదా॥ 13-52-13 (83616) గచ్ఛస్వ కృతకృత్యస్త్వం కిం వాఽన్యచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛసి। యావద్బ్రవీమి విప్రర్షే అష్టావక్ర యథాతథం॥ 13-52-14 (83617) ఋషిణా ప్రసాదితా చాస్మి తవ హేతోర్ద్విజర్షభ। తస్య సంమాననార్థం మే త్వయి వాక్యం ప్రభాషితం॥ 13-52-15 (83618) భీష్మ ఉవాచ। 13-52-16x (6893) శ్రుత్వా తు వచనం తస్యాః స విప్రః ప్రాంజలిః స్థితః। అనుజ్ఞాతస్తయా చాపి స్వగృహం పునరావ్రజత్॥ 13-52-16 (83619) గృహమాగత్య విశ్రాంతః స్వజనం పరిపృచ్ఛ్య చ। అభ్యాగచ్ఛచ్చ తం విప్రం న్యాయతః కురునందన॥ 13-52-17 (83620) పృష్టశ్చ తేన విప్రేణ దృష్టం త్వేతన్నిదర్శనం। ప్రాహ విప్రం తదా విప్రః సుప్రీతేనాంతరాత్మనా॥ 13-52-18 (83621) భవతాఽహమనుజ్ఞాతః ప్రాస్థితో గంధమాదనం। తస్య చోత్తరతో దేశే దృష్టం మే దైవతం మహత్॥ 13-52-19 (83622) తయా చాహమనుజ్ఞాతో భవాంశ్చాపి ప్రకీర్తితః। శ్రావితశ్చాపి తద్వాక్యం గృహం చాభ్యాగతః ప్రభో॥ 13-52-20 (83623) తమువాచ తదా విప్రః సుతాం ప్రతిగృహాణ మే। నక్షత్రతిథిసంయోగే పాత్రం హి పరమం భవాన్॥ 13-52-21 (83624) భీష్మ ఉవాచ। 13-52-22x (6894) అష్టావక్రస్తథేత్యుక్త్వా ప్రతిగృహ్య చ తాం ప్రభో। కన్యాం పరమధర్మాత్మా ప్రీతిమాంశ్చాభవత్తదా॥ 13-52-22 (83625) కన్యాం తాం ప్రతిగృహ్యైవ భార్యాం పరమశోభనాం। ఉవాస ముదితస్తత్ర శ్వాశ్రమే విగతజ్వరః॥ ॥ 13-52-23 (83626) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణిః ద్విపంచాశోఽధ్యాయః॥ 52 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-52-2 వికురుషేఽన్యథాన్యథా కరోషి। బ్రాహ్మణకాంయయా బ్రాహ్మణమానలిప్సయా॥ 7-52-3 ద్యావాపృథివ్యోః దివి పృథివ్యాం చ యత్ర స్థీయతే తత్ర ఏషా కాంయా స్త్రీపుంసయోః అన్యోన్యాభిలాషరూపా ఇచ్ఛాస్తీత్యర్థః॥ 7-52-4 మే మయా॥ 7-52-8 తత్కార్యం జ్ఞాపయామీతి శేషః। 7-52-13 సా కాంయాఽనతిక్రమణీయా॥ 7-52-15 ఋషిణా వదాన్యేన॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। వైశ్యయోన్యాం సముత్పన్నాః శూద్రయోన్యాం తథైవ చ। బ్రహ్మర్షయ ఇతి ప్రోక్తాః పురాణి ద్విజసత్తమాః॥ 13-53-1 (83627) కథమేతన్మహారాజ తత్త్వం శంసితుమర్హసి। విరుద్ధమిహ పశ్యామి వియోనౌ బ్రాహ్మణో భవేత్॥ 13-53-2 (83628) భీష్మ ఉవాచ। 13-53-3x (6895) అలం కౌతూహలేనాత్ర నిబోధ త్వం యుధిష్ఠిర। శుభేతరం శుభం వాఽపి న చింతయితుమర్హసి॥ 13-53-3 (83629) ఈశంత్యాత్మన ఇత్యేతే గతిశ్చైషాం న సంజతే। బ్రహ్మభూయాంస ఇత్యేవ ఋషయః శ్రుతిచోదితాః॥ 13-53-4 (83630) నింద్యా న చైతే రాజేంద్ర ప్రమాణం హి ప్రమాణినాం। లోకోఽనుమన్యతే చైతాన్ప్రమాణం హ్యత్ర వై తపః॥ 13-53-5 (83631) ఏవం మహాత్మభిస్తాత తపోజ్ఞానసమన్వితైః। ప్రవర్తితాని కార్యాణి ప్రమాణాన్యేవ సత్తమ॥ 13-53-6 (83632) భార్యాశ్చతస్రో రాజేంద్ర బ్రాహ్మణస్య స్వధర్మతః। బ్రాహ్మణీ క్షత్రియా వైశ్యా శూద్రా చ భరతర్షభ॥ 13-53-7 (83633) రాజ్ఞాం తు క్షత్రియా వైశ్యా శూద్రా చ భరతర్షభ। వైశ్యస్య వైశ్యా విహితా శూద్రా చ భరతర్షభ॥ 13-53-8 (83634) శూద్రస్యైకా స్మృతా భార్యా ప్రతిలోమే తు సంకరః। శూద్రాయాస్తు నరశ్రేష్ఠ చత్వారః పతయః స్మృతాః॥ 13-53-9 (83635) వర్ణోత్తమాయాస్తు పతిః సవర్ణస్త్వేక ఏవ సః। ద్వౌ క్షత్రియాయా విహితౌ బ్రాహ్మణః క్షత్రియస్తథా॥ 13-53-10 (83636) వైశ్యాయాస్తు నరశ్రేష్ఠ విహితాః పతయస్త్రయః। సవర్ణః క్షత్రియశ్చైవ బ్రాహ్మణశ్చ విశాంపతే॥ 13-53-11 (83637) ఏవంవిధిమనుస్మృత్య తతస్తే ఋషిభిః పురా। ఉత్పాదితా మహాత్మానః పుత్రా బ్రహ్మర్షయః పురా॥ 13-53-12 (83638) పురాణాభ్యామృషిభ్యాం తు మిత్రేణ వరుణేన చ। వసిష్ఠోఽథ తథాఽగస్త్యో బర్హిషవ్యస్తథైవ చ॥ 13-53-13 (83639) కక్షీవానార్ష్టిషేణశ్చ పురుషః కష ఏవ చ। మామతేయస్య వై పుత్రా గౌతమశ్చాత్మజాః స్మృతాః॥ 13-53-14 (83640) వత్సప్రియశ్చ భగవాన్స్థూలరశ్మిస్తథాక్షణిః। గౌతమస్యైవ తనయా యే దాస్యాం జనితా హ్యుత॥ 13-53-15 (83641) కపింజలాదో బ్రహ్మర్షిశ్చాండాల్యాముదపద్యత। వైనతేయస్తథా పక్షీ తుర్యాయాం చ వసిష్ఠతః॥ 13-53-16 (83642) ప్రసాదాచ్చ వసిష్ఠస్య శుక్లాభ్యుపగమేన చ। అదృశ్యంత్యాః పితా వైశ్యో నాంనా చిత్రముఖః పురా। బ్రాహ్మణత్వమనుప్రాప్తో బ్రహ్మర్షిత్వం చ కౌరవ॥ 13-53-17 (83643) వైశ్యశ్చిత్రముఖః కన్యాం వసిష్ఠతనయస్య వై। శుభాం ప్రాదాద్యతో జాతో బ్రహ్మర్షిస్తు పరాశరః॥ 13-53-18 (83644) తథైవ దాశకన్యాయాం సత్యవత్యాం మహానృషిః। పరాశరాత్ప్రసూతశ్చ వ్యాసో యోగమయో మునిః॥ 13-53-19 (83645) విభండకస్య మృగ్యాం చ తపోయోగాత్మకో మునిః। ఋస్యశృంగః సముత్పన్నో బ్రహ్మచారీ మహాయశాః॥ 13-53-20 (83646) శార్ంగ్యాం చ మందపాలస్య చత్వారో బ్రహ్మవాదినః। జాతా బ్రహ్మర్షయః పుణ్యా యైః స్తుతో హవ్యవాహనః॥ 13-53-21 (83647) ద్రోణశ్చ స్తంబమిత్రశ్చ సారిసృక్వశ్చ బుద్ధిమాన్। జరితారిశ్చ విఖ్యాతశ్చత్వారః సూర్యసన్నిభాః॥ 13-53-22 (83648) మహర్షేః కాలవృక్షస్య శకుంత్యామేవ జజ్ఞివాన్। హిరణ్యహస్తో భగవాన్మహర్షిః కాంచనప్రభః॥ 13-53-23 (83649) పావకాత్తాత సంభూతా మనసా చ మహర్షయః। పితామహస్య రాజేంద్ర పురస్త్యపులహాదయః॥ 13-53-24 (83650) సావర్ణ్యశ్చాపి రాజర్షిః సవర్ణాయామజాయత। మృణ్మయ్యాం భరతశ్రేష్ఠ ఆదిత్యేన వివస్వతా॥ 13-53-25 (83651) శాండిల్యశ్చాగ్నితో జాతః కశ్యపస్యాగ్రజః ప్రభుః। శరద్వతః శరస్తంబాత్కృపశ్వ కృపయా సహ॥ 13-53-26 (83652) పద్మాశ్చ జజ్ఞే రాజేంద్ర సోస్యపస్య మహాత్మనః। రేణుశ్చ రేణుకా చైవ రామమాతా యశస్వినీ॥ 13-53-27 (83653) సమునాయాః సముద్భూతః సోమకేన మహాత్మనా। అర్కదంతో మహానృషిః ప్రథితః పృథివీతలే॥ 13-53-28 (83654) అగ్నేరాహవనీయాచ్చ ద్రుపదస్యేంద్రవర్చసః। ధృష్టద్యుంనశ్చ సంభూతో వేద్యాం కృష్ణా చ భారత॥ 13-53-29 (83655) వ్యాఘ్రయోన్యాం తతో జాతా వసిష్ఠస్య మహాత్మనః। ఏకోనవింశతిః పుత్రాః ఖ్యాతా వ్యాఘ్రపదాదయః॥ 13-53-30 (83656) మంధశ్చ బాదలోమస్చ జావాలిశ్చ మహానృషిః। మన్యుశ్చైవోపమన్యుశ్చ సేతుకర్ణస్తథైవ చ। ఏతే చాన్యే చ విఖ్యాతాః పృథివ్యాం గోత్రతాం గతాః॥ 13-53-31 (83657) విశ్వకాశస్య రాజర్షేరైక్ష్వాకోస్తు మహాత్మనః। బాలాశ్వో నామ పుత్రోఽభూచ్ఛిఖాం భిత్త్వా వినిస్సృతః॥ 13-53-32 (83658) మాంధాతా చైవ రాజర్షిర్యువనాశ్వేన ధీమతా। స్వయం ధృతోఽథ గర్భేణ దివ్యాస్త్రబలసంయుతః॥ 13-53-33 (83659) గౌరికశ్చాపి రాజర్షిశ్చక్రవర్తీ మహాయశాః। బాహుదాయాం సముత్పన్నో నద్యాం రాజ్ఞా సుబాహునా॥ 13-53-34 (83660) భూమేశ్చ పుత్రో నరకః సంవర్తశ్చైవ పుష్కలః। అద్భిశ్చైవ మహాతేజా ఋషిర్గార్గ్యోఽభ్యజాయత॥ 13-53-35 (83661) ఏతే చాన్యే చ బహవో రాజన్యా బ్రాహ్మణాస్తథా। ప్రభావేనాభిసంభూతా మహర్షీణాం మహాత్మనాం। నాసాధ్య తపసా తేషాం విద్యయాఽఽత్మగుణైః పరైః॥ 13-53-36 (83662) అస్మిన్నర్థే చ మనునా నీతః శ్లోకో నరాధిప। ధర్మం ప్రణయతా రాజంస్తం నిబోధ యుధిష్ఠిర॥ 13-53-37 (83663) ఋషిణాం చ నదీనాం చ సాధూనాం చ మహాత్మనాం। ప్రభవో నాధిగంతవ్యః స్త్రీణాం దుశ్చరితస్య చ॥ 13-53-38 (83664) తన్నాత్ర చింతా కర్తవ్యా మహర్షీణాం సముద్భవే। యథా సర్వగతో హ్యగ్నిస్తథా తేజో మహాత్మసు॥' ॥ 13-53-39 (83665) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రిపంచాశోఽధ్యాయః॥ 53 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-53-1 ఏతదాదిసప్తాధ్యాయా దాక్షిణాత్యకోశేష్వేవ దృశ్యంతే।

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। పుత్రైః కథం మహారాజ పురుషస్తారితో భవేత్। యావన్న లబ్ధవాన్పుత్రమఫలః పురుషో నృప॥ 13-54-1 (83666) భీష్మ ఉవాచ। 13-54-2x (6896) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। నారదేన పురా గీతం మార్కండేయాయ పృచ్ఛతే॥ 13-54-2 (83667) పర్వతం నారదం చైవ అసితం దేవలం చ తం। ఆరుణేయం చ రైభ్యం చ ఏతానత్రాగతాన్పురా॥ 13-54-3 (83668) గంగాయమునయోర్మధ్యే భోగవత్యాః సమాగమే। దృష్ట్వా పూర్వం సమాసీనాన్మార్కండేయోఽభ్యగచ్ఛత॥ 13-54-4 (83669) ఋషయస్తు మునిం దృష్ట్వా సముత్థాయోన్ముఖాః స్థితాః। అర్చయిత్వాఽర్హతో విప్రం కిం కుర్మ ఇతి చాబ్రువన్॥ 13-54-5 (83670) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-54-6x (6897) అయం సమాగమః సద్భిర్యత్నేనాసాదితో మయా। అత్ర ప్రాప్స్యామి ధర్మాణామాచారస్య చ నిశ్చయం॥ 13-54-6 (83671) ఋజుః కృతయుగే ధర్మస్తస్మిన్క్షీణే విముహ్యతి। యుగేయుగే మహర్షిభ్యో ధర్మమిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-54-7 (83672) ఋషిభిర్నారదః ప్రోక్తో బ్రూహి యత్రాస్య సంశయః। ధర్మాధర్మేషు తత్వజ్ఞ త్వం హి చ్ఛేత్తా హి సంశయాన్॥ 13-54-8 (83673) ఋషిభ్యోఽనుమతం వాక్యం నియోగాన్నారదస్తదా। సర్వధర్మార్థతత్వజ్ఞం మార్కణ్·డేయం తతోఽబ్రవీత్॥ 13-54-9 (83674) దీర్ఘాయో తపసా దీప్త వదేవదాంగతత్వవిత్। యత్ర తే సంశయో బ్రహ్మన్సముత్పన్నః స ఉచ్యతాం॥ 13-54-10 (83675) ధర్మం లోకోపకారం వా యచ్చాన్యచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛసి। తదహం కథయిష్యామి బ్రూహి త్వం సుమహాతపాః॥ 13-54-11 (83676) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-54-12x (6898) యుగేయుగే వ్యతీతేఽస్మింధర్మసేతుః ప్రణశ్యతి। కథం ధర్మచ్ఛలేనాహం ప్రాప్నుయామితి మే మతిః॥ 13-54-12 (83677) నారద ఉవాచ। 13-54-13x (6899) ఆసీద్ధర్మః పురా విప్ర చతుష్పాదః కృతే యుగే। తతో హ్యధర్మః కాలేన ప్రసూతః కించిదూనతః॥ 13-54-13 (83678) తతస్త్రేతాయుగం నామ ప్రవృత్తం ధర్మదూషణం॥ 13-54-14 (83679) తస్మిన్నతీతే సంప్రాప్తం తృతీయం ద్వాపరం యుగం। తదా ధర్మస్య ద్వౌ పాదావధర్మో నాశయిష్యతి॥ 13-54-15 (83680) ద్వాపరే తు పరిక్షీణే నందికే సముపస్థితే। లోకవృత్తం చ ధర్మం చ ఉచ్యమానం నిబోధ మే॥ 13-54-16 (83681) చతుర్థం నందికం నామ ధర్మః పాదావశేషితః। తతః ప్రభృతి జాయంతే క్షీణప్రజ్ఞాయుపో నరాః। క్షీణప్రాణధనా లోకే ధర్మాచారబహిష్కృతాః॥ 13-54-17 (83682) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-54-18x (6900) ఏవం విలులితే ధర్మే లోకే చాధర్మసంయుతే। చాతుర్వర్ణ్యస్య నియతం హవ్యం కవ్యం నియచ్ఛతి॥ 13-54-18 (83683) నారద ఉవాచ। 13-54-19x (6901) మంత్రపూతం సదా హవ్యం కవ్యం చైవ న నశ్యతి। ప్రతిగృహ్ణంతి తద్దేవా దాతుర్న్యాయాత్ప్రయచ్ఛతః॥ 13-54-19 (83684) సత్వయుక్తం చ దాతా చ సర్వాన్కామానవాప్నుయాత్। అవాప్తకామః స్వర్గే చ మహీయేత యథేప్సితం॥ 13-54-20 (83685) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-54-21x (6902) చత్వారో హ్యథ యే వర్ణా హవ్యం కవ్యం ప్రదాస్యతి। మంత్రహీనమపన్యాయం తేషాం దత్తం క్వ గచ్ఛతి॥ 13-54-21 (83686) నారద ఉవాచ। 13-54-22x (6903) అసురాన్గచ్ఛతే దత్తం విప్రై రక్షాంసి క్షత్రియైః। వైశ్యైః ప్రేతాని వై దత్తం శూద్రైర్భూతాని గచ్ఛతి॥ 13-54-22 (83687) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-54-23x (6904) అథ వర్ణావరే జాతాశ్చాతుర్వర్ణ్యోపదేశినః। దాస్యంతి హవ్యకవ్యాని తేషాం దత్తం క్వ గచ్ఛతి 13-54-23 (83688) నారద ఉవాచ। 13-54-24x (6905) వర్ణావరాణాం భూతానాం హవ్యకవ్యప్రదాతృణాం। నైవ దేవా న పితరః ప్రతిగృహ్ణంతి తత్స్వయం॥ 13-54-24 (83689) యాతుధానాః పిశాచాశ్చ భూతా యే చాపి నైర్ఋతాః। తేషాం సా విహితా వృత్తిః పితృదైవతనిర్గతాః॥ 13-54-25 (83690) తేషాం సర్వప్రదాతౄణాం హవ్యకవ్యం సమాహితాః। యత్ప్రయచ్ఛంతి విధఇవత్తద్వై భుంజంతి దేవతాః॥' ॥ 13-54-26 (83691) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుఃపశ్చాశోఽధ్యాయః॥ 54 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-54-16 నందిక ఇతి కలియుగే ప్రవర్తమానధర్మైకపాదస్య నామ॥ 16 ॥

`మార్కండేయ ఉవాచ। శ్రుతం వర్ణావరైర్దత్తం హవ్యం కవ్యం చ నారద। సంప్రయోగే చ పుత్రాణాం కన్యానాం చ బ్రవీహి మే॥ 13-55-1 (83692) నారద ఉవాచ। 13-55-2x (6906) కన్యాప్రదానం ప్రత్రాణాం స్త్రీణాం సంయోగమేవ చ। ఆనుపూర్వ్యాన్మయా సంయగుచ్యమానం నిబోధ మే॥ 13-55-2 (83693) జాతమాత్రా తు దాతవ్యా కన్యకా సదృశే వరే। కాలే దత్తాసు కన్యాసు పితా ధర్మేణ యుజ్యతే॥ 13-55-3 (83694) యస్తు పుష్పవతీం కన్యాం బాంధవో న ప్రయచ్ఛతి। మాసిమాసి గతే బంధుస్తస్యా భ్రౌణఘ్న్యమాప్నుతే॥ 13-55-4 (83695) యస్తు కన్యాం గృహే రుంధ్యాద్గ్రాంయైర్భోగైర్వివర్జితాం। అవధ్యాతః స కన్యాయా బంధుః ప్రాప్నోతి భ్రూణహాం॥ 13-55-5 (83696) దూషితా పాణిమాత్రేణ మృతే భర్తరి దారికా। సంస్కారం లభతే నారీ ద్వితీయే సా పునః పతౌ॥ 13-55-6 (83697) పునర్భూర్నామ సా కన్యా సపుత్రా హవ్యకవ్యదా। అదూష్యా సా ప్రసూతీషు ప్రజానాం దారకర్మణి॥ 13-55-7 (83698) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-55-8x (6907) యా తు కన్యా ప్రసూయేత గర్భిణీ యా తు వా భవేత్। కథం దారక్రియాం భూయః సా భవేదృషిసత్తమ॥ 13-55-8 (83699) నారద ఉవాచ। 13-55-9x (6908) తత్వార్థనిశ్చితం శబ్దం కన్యకా నయతేఽగ్నయే। తస్మాత్కుర్వంతి వై భావం కుమార్యస్తా న కన్యకాః॥ 13-55-9 (83700) బ్రహ్మహత్యాత్రిభాగేన గర్భాధానవిశోధితః। గృహ్ణీయాత్తాం చతుర్భాగవిశుద్ధాం సర్జనాత్పునః॥ 13-55-10 (83701) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-55-11x (6909) కథం కన్యాసు యే జాతా బంధూనాం దూషితాః సదా। కస్య తే హవ్యకవ్యాని ప్రదాస్యంతి మహామునే॥ 13-55-11 (83702) నారద ఉవాచ। 13-55-12x (6910) కన్యాయాస్తు పితుః పుత్రాః కానీనా హవ్యకవ్యదాః। అంతర్వత్నయాస్తు యః పాణిం గృహ్ణీయాత్స సహోఢజః॥ 13-55-12 (83703) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-55-13x (6911) అథ యేనాహితో గర్భః కన్యాయాం తత్ర నారద। కథం పుత్రఫలం తస్య భవేదేతత్ప్రచక్ష్వ మే॥ 13-55-13 (83704) నారద ఉవాచ। 13-55-14x (6912) ధర్మాచారేషు తే నిత్యం దూషకాః కృతశోధనాః। బీజం చ నశ్యతే తేషాం మోఘచేష్టా భవంతి తే॥ 13-55-14 (83705) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-55-15x (6913) అథ కాచిద్భవేత్కన్యా క్రీతా దత్తా హృతాఽపి వా। కథం పుత్రకృతం తస్యాస్తద్భవేద్దషిసత్తమ॥ 13-55-15 (83706) నారద ఉవాచ। 13-55-16x (6914) క్రీతా దత్తా హృతా చైవ యా కన్యా పాణివర్జితా। కౌమారీ నామ సా భార్యా ప్రసవేదౌరసాన్సుతాన్। న పత్న్యర్థే శుభా ప్రోక్తా తత్కర్మణ్యపరాజితే॥ 13-55-16 (83707) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-55-17x (6915) కేన మంగలకృత్యేషు వినియుజ్యంతి కన్యకాః। ఏతదిచ్ఛామి విజ్ఞాతుం తత్వేనేహ మహామునే॥ 13-55-17 (83708) నారద ఉవాచ। 13-55-18x (6916) నిత్యం నివసతే లక్ష్మీః కన్యకాసు ప్రతిష్ఠితా। శోభనా శుభయోగ్యా చ పూజ్యా మంగలకర్మసు॥ 13-55-18 (83709) ఆకరస్థం యథా రత్నం సర్వకామఫలోపగం। తథా కన్యా మహాలక్ష్మీః సర్వలోకస్య మంగలం॥ 13-55-19 (83710) ఏవం కన్యా పరా లక్ష్మీ రతిస్తోషశ్చ దేహినాం। మహాకులానాం చారిత్రవృత్తేన నికషోపలం॥ 13-55-20 (83711) ఆనయిత్వా స్వకాద్వర్ణాత్కన్యకాం యో భజేన్నరః। దాతారం హవ్యకవ్యానాం పుత్రకం యా ప్రసూయతి॥ 13-55-21 (83712) సాధ్వీ కులం వర్ధయతి సాధ్వీ పుష్టిగ్రహే పరా। సాధ్వీ లక్ష్మీ రతిః సాక్షాత్ప్రతిష్ఠా సంతతిస్తథా॥ ॥ 13-55-22 (83713) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచపంచాశోఽధ్యాయః॥ 55 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-55-10 చతుర్భాగవిశుద్ధాత్స్వజనాత్పునరితి ధ.పాఠః॥

`మార్కండేయ ఉవాచ। శ్రుతం బహువిధం వృత్తం కన్యకానాం మహామతే। ఇచ్ఛామి యోషితాం శ్రోతుం ధర్మాధర్మౌ పరిగ్రహే॥ 13-56-1 (83714) నారద ఉవాచ। 13-56-2x (6917) అష్టౌ భార్యాగమా ధర్ంయా నరాణాం దారకర్మణి। ప్రేత్యేహ చ హితా యాస్తు సపుత్రా హవ్యకవ్యదాః॥ 13-56-2 (83715) సాధ్వీ పాణిగృహీతా యా కౌమారీ పాణివర్జితా। భ్రాతృభార్యా స్వభార్యేతి ప్రసూయేత్పుత్రమౌరసం॥ 13-56-3 (83716) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-56-4x (6918) త్రయో భార్యాగమా జ్ఞేయా యత్ర ధర్మో న నశ్యతి। పంచాన్యాః పశ్చిమా బ్రూహి భార్యాస్తాసాం చ యే సుతాః॥ 13-56-4 (83717) నారద ఉవాచ। 13-56-5x (6919) సగోత్రభార్యా క్రీతా చ పరభార్యా చ కారితా। గతాగతా చ యా భార్యా ఆశ్రమాదాహృతా చ యా॥ 13-56-5 (83718) ఏతా భార్యాగమాః పంచ పునర్భార్యా భవంతి యాః। ఏతా భార్యా నృణాం గంయాస్తత్పుత్రా హవ్యకవ్యదాః॥' ॥ 13-56-6 (83719) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షట్పంచాశోఽధ్యాయః॥ 56 ॥

`మార్కండేయ ఉవాచ। శ్రుతా భార్యాశ్చ పుత్రాశ్చ విస్తరేణ మహామునే। ఆశ్రమస్థాః కథం నార్యో న దుష్యంతీతి బ్రూహి భో॥ 13-57-1 (83720) నారద ఉవాచ। 13-57-2x (6920) ఆశ్రమస్థాసు నారీషు బాంధవత్వం ప్రణశ్యతి। నష్టవంశ్యా భవంత్యేతా బంధూనామథ భర్తృణాం॥ 13-57-2 (83721) పరదారా ముక్తదోషాస్తా నార్యోఽఽశ్రమసంస్థితాః। స్వయమీశాః స్వదేహానాం కాంయాస్తద్గతమానసాః॥ 13-57-3 (83722) ఏవం నార్యో న దుష్యంతి నరాణాం తత్ప్రసూతిషు। ధర్మపత్న్యో భవంత్యేతాః సపుత్రా హవ్యకవ్యదాః॥ 13-57-4 (83723) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-57-5x (6921) పరస్య భార్యా యా పూర్వం మృతే భర్తరి యా పునః। అన్యం భజతి భర్తారం ససుతా అసుతా కథం॥ 13-57-5 (83724) నారద ఉవాచ। 13-57-6x (6922) అసుతా వా ప్రసూతా వా గృహస్థానాం పరస్త్రియః। పరామృష్టేతి తా వర్జ్యా ధర్మాచారేషు దూషితాః॥ 13-57-6 (83725) న చాసాం హవ్యకవ్యాని ప్రతిగృహ్ణంతి దేవతాః। యస్తాసు జనయేత్పుత్రాన్న తైః పుత్రమవాప్నుయాత్॥ 13-57-7 (83726) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-57-8x (6923) పరక్షేత్రేషు యో బీజం చాపలాద్విసృజేన్నరః। కథం పుత్రఫలం తస్య భవేత్తదృషిసత్తమ॥ 13-57-8 (83727) నారద ఉవాచ। 13-57-9x (6924) అస్వామికే పరక్షేత్రే యో నరో బీజముత్సృజేత్। స్వయంవృతోఽఽశ్రమస్థాయాం తద్బీజం న వినశ్యతి॥ 13-57-9 (83728) పరక్షేత్రేషు యో బీజం నరో దర్పాత్సముత్సృజేత్। క్షేత్రికస్యైవ తద్బీజం న బీజీ లభతే ఫలం॥ 13-57-10 (83729) నాతః పరమధర్ంయం చాప్యయశస్యం తథోత్తరం। గర్భాదీనాం చ బహుభిస్తాశ్చ త్యాజ్యాః సమేష్వపి॥ 13-57-11 (83730) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-57-12x (6925) అథ యే పరదారేషు పుత్రా జాయంతి నారద। కస్య తే బంధుదాయాదా భవంతి పరమద్యుతే॥ 13-57-12 (83731) నారద ఉవాచ। 13-57-13x (6926) పరదారేషు జాయేతే ద్వౌ పుత్రౌ కుండగోలకౌ। జీవత్యథ పతౌ కుండో మృతే భర్తరి గోలకః॥ 13-57-13 (83732) తే చ జాతాః పరక్షేత్రే దేహినాం ప్రేత్య చేహ చ। దత్తాని హవ్యకవ్యాని నాశయంత్యథ దాతృణాం॥ 13-57-14 (83733) పితుహి నరకాయైతే గోలకస్తు విశేషతః। చండాలతుల్యౌ తజ్జౌ హి పరత్రేహ చ నశ్యతః॥ 13-57-15 (83734) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-57-16x (6927) కస్య తే గర్హితాః పుత్రాః పితౄణాం హవ్యకవ్యదాః। యస్య క్షేత్రే ప్రసూయంతే యో వా తాంజనయేత్సుతాన్॥ 13-57-16 (83735) నారద ఉవాచ। 13-57-17x (6928) క్షేత్రికశ్చైవ బీజీ చ ద్వావేతౌ నిరయం గతౌ। న రక్షతి చ యో దారాన్పరదారాశ్చ గచ్ఛతి॥ 13-57-17 (83736) గర్హితాస్తే నరా నిత్యం ధర్మాచారబహిష్కృతాః। కుండో భోక్తా చ భోగీ చ కుత్సితాః పితృదైవతైః॥ 13-57-18 (83737) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-57-19x (6929) తథైతే గర్హితాః పుత్రా హవ్యకవ్యాని నారద। కస్య నిత్యం ప్రయచ్ఛంతి ధర్మో వా తేషు కిం ఫలం॥ 13-57-19 (83738) నారద ఉవాచ। 13-57-20x (6930) యాతుధానాః పిశాచాశ్చ ప్రతిగృహ్ణంతి తైర్హుతం। హవ్యం కవ్యం చ తైర్దత్తం యే చ భూతా నిశాచరాః॥ 13-57-20 (83739) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-57-21x (6931) అథ తే రాక్షసాః ప్రీతాః కిం ప్రయచ్ఛంతి దాతృణాం। కిం వా ధర్మఫలం తేషాం భవేత్తదృషిసత్తమ॥ 13-57-21 (83740) నారద ఉవాచ। 13-57-22x (6932) న దత్తం నశ్యతే కించిత్సర్వభూతేషు దాతృణాం। ప్రేత్య చేహ చ తాం పుష్టిముపాశ్నంతి ప్రదాయినః॥ 13-57-22 (83741) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-57-23x (6933) అథ గోలకకుండాభ్యాం సంతతిర్యా భవిష్యతి। తయోర్యే బాంధవాః కేచిత్ప్రదాస్యంతి కథం ను తం॥ 13-57-23 (83742) నారద ఉవాచ। 13-57-24x (6934) సాధ్వీజాతాః సుతాస్తేషాం తాం వృత్తిమనుతిష్ఠతాం। ప్రీణంతి పితృదైవత్యం హవ్యకవ్యసమాహితాః॥ 13-57-24 (83743) ఏవం గోలకకుండాభ్యాం యే చ వర్ణాపదేశినః। హవ్యం కవ్యం చ శుద్ధానాం ప్రతిగృహ్ణంతి దేవతాః॥' ॥ 13-57-25 (83744) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తపంచాశోఽధ్యాయః॥ 57 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-57-3 పరమం ముక్తదోషాస్తా యా నార్యోఽఽశ్రమసంస్థితా ఇతి ధ. పాఠః॥

మార్కండేయ ఉవాచ। శ్రుతం నరాణాం చాపల్యం పరస్త్రీషు ప్రజాయతాం। ప్రమదానాం తు చాపల్యే దోషమిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-58-1 (83745) నారద ఉవాచ। 13-58-2x (6935) ఏకవర్ణే విదోషం తు గమనం పూర్వకాలికం। ధాతా చ సమనుజ్ఞాతో విష్ణునా తత్తథాఽకరోత్॥ 13-58-2 (83746) భగలింగే మహాప్రాజ్ఞ పూర్వమేవ ప్రజాపతిః। ససర్జ తాభ్యాం సంయోగమనుజ్ఞాతశ్చకార సః॥ 13-58-3 (83747) అథ విష్ణుప్రసాదేన భగో దత్తవరః కిల। తేన చైవ ప్రసాదేన సర్వాంల్లోకానుపాశ్నుతే॥ 13-58-4 (83748) తస్మాత్తు పురుషే దోషో హ్యధికో నాత్ర సంశయః। వినా గర్భం సవర్ణేషు న త్యాజ్యా గమనాత్స్త్రియః॥ 13-58-5 (83749) ప్రాయశ్చిత్తం యథాన్యాయం దండం కుర్యాత్స పండితః। శ్వభిర్వా దంశనం స్నానం సవనత్రితయం నిశి॥ 13-58-6 (83750) భూమౌ చ భస్మశయనం దానం భోగవివర్జితం। దోషగౌరవతః కాలో ద్రవ్యగౌరవమేవ చ। మర్యాదా స్థాపితా పూర్వమితి తీర్థాంతరం గతే॥ 13-58-7 (83751) తద్యోషితీం తు దీర్ఘాయో నాస్తి దోషో వ్యతిక్రమే। భగతీర్థాంతరే శుద్ధో విష్ణోస్తు వచనాదిహ॥ 13-58-8 (83752) రక్ష్యాశ్చైవాన్యసంవాదైరన్యగేహాద్విచక్షణైః। ఆసాం శుద్ధౌ విశేషేణ కర్మణాం ఫలమశ్నుతే॥ 13-58-9 (83753) నైతా వాచ్యా న వై వధ్యా న క్లేశ్యాః శుభమిచ్ఛతా। విష్ణుప్రసాదాదిత్యేవ భగస్తీర్థాంతరం గతః। మాసిమాసి ఋతుస్తాసాం దుష్కృతాన్యపకర్షతి॥ 13-58-10 (83754) స్త్రియస్తోషకరా నౄణాం స్త్రియః పుష్టిప్రదాః సదా। పుత్రసేతుప్రతిష్ఠాశ్చ స్త్రియో లోకే మహాద్యుతే॥ ॥ 13-58-11 (83755) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టపంచాశోఽధ్యాయః॥ 58 ॥

`మార్కండేయ ఉవాచ। శ్రుతం బలం ప్రభావశ్చ యోషితాం మునిసత్తమ। ఏకస్య బహుభార్యస్య ధర్మమిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-59-1 (83756) నారద ఉవాచ। 13-59-2x (6936) బహుభార్యాసు సక్తస్య నారీభోగేషు గేహినః। ఋతౌ విముంచమానస్య సాంనిధ్యే భ్రూణహా స్మృతః॥ 13-59-2 (83757) వృద్ధాం వంధ్యాం సువ్రతా చ మృతాపత్యామపుష్పిణీం। కన్యాం చ బహుపుత్రాం చ వర్జయన్ముచ్యతే భయాత్॥ 13-59-3 (83758) వ్యాధితో బంధనస్థో వా ప్రవాసేష్వథ పర్వసు। ఋతుకాలే తు నారీణాం భ్రూణహత్యాం ప్రముంచతి॥ 13-59-4 (83759) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-5x (6937) వైశ్యనారీషు వై జాతాః పరప్రేష్యాసు వా సుతాః। కస్య తే బంధుదాయాదా భవంతి హి మహామునే॥ 13-59-5 (83760) నారద ఉవాచ। 13-59-6x (6938) పణ్యస్త్రీషు ప్రసూతా యే యస్య స్త్రీ తస్య తే సుతాః। క్రయాచ్చ కృత్రిమాః పుత్రా ప్రదానాచ్చైవ దత్రిమాః॥ 13-59-6 (83761) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-7x (6939) పణ్యనారీష్వనియతః పుంసోఽర్థో వర్తతే ధ్రువం। అత్ర చాహితగర్భాయాః కస్య పుత్రం వదంతి తం॥ 13-59-7 (83762) నారద ఉవాచ। 13-59-8x (6940) తీర్థభూతాసు నారీషు జ్ఞాయతే యోఽభిగచ్ఛతి। ఋతౌ తస్య భవేద్గర్భో యం వా నారీ న శంకతే॥ 13-59-8 (83763) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-9x (6941) నరాణాం త్యజతాం భార్యాం కామక్రోధాద్గుణాన్వితాం। అప్రసూతాం ప్రసూతాం వా తేషాం పృచ్ఛామి నిష్కృతిం॥ 13-59-9 (83764) నారద ఉవాచ। 13-59-10x (6942) అపాపాం త్యజమానస్య సాధ్వీం మత్వా యమాదితః। ఆత్మవంశస్వధర్మో వా త్యజతో నిష్కృతిర్న తు॥ 13-59-10 (83765) యో నరస్త్యజతే భార్యా పుష్పిణీమప్రసూతికాం। స నష్టవంశః పితృభిర్యుక్తస్త్యజ్యేత దైవతైః॥ 13-59-11 (83766) భార్యామపత్యసంజాతాం ప్రసూతాం పుత్రపౌత్రిణీం। పుత్రదారపరిత్యాగీ న స ప్రాప్నోతి నిష్కృతిం॥ 13-59-12 (83767) ఏవం హి భార్యాం త్యజతాం నరాణాం నాస్తి నిష్కృతిః। నార్హంతి ప్రమదాస్త్యక్తుం పుత్రపౌత్రప్రతిష్ఠితాః॥ 13-59-13 (83768) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-14x (6943) కీదృశీం సంత్యజన్భార్యాం నరో దోషైర్న లిప్యతే। ఏతదిచ్ఛామి తత్వేన విజ్ఞాతుమృషిసత్తమ॥ 13-59-14 (83769) నారద ఉవాచ। 13-59-15x (6944) మోక్షధర్మస్థితానాం తు అన్యోన్యమనుజానతాం। భార్యాపతీనాం ముక్తానామధర్మో న విధీయతే॥ 13-59-15 (83770) అన్యసంగాం గతాపత్యాం శూద్రగాం పరగామినీం। పరీక్ష్య త్యజమానానాం నరాణాం నాస్తి పాతకం॥ 13-59-16 (83771) పాతకేఽపి తు భర్తవ్యౌ ద్వౌ తు మాతా పితా తథా॥ 13-59-17 (83772) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-18x (6945) భార్యాయాం వ్యభిచారిణ్యాం నరస్య త్యజతో రుషా। కథం ధర్మోఽప్యధర్మో వా భవతీహ మహామతే॥ 13-59-18 (83773) నారద ఉవాచ। 13-59-19x (6946) అనృతేఽపి హి సత్యే వా యో నారీం దూషితాం త్యజేత్। అరక్షమాణః స్వాం భార్యాం నరో భవతి భ్రూణహా॥ 13-59-19 (83774) అపత్యహేతోర్యా నారీ భర్తారమతిలంఘయేత్। లోలేంద్రియేతి సా రక్ష్యా న సంత్యాజ్యా కథంచన॥ 13-59-20 (83775) నద్యశ్చ నార్యశ్చ సమస్వభావా నైతాః ప్రముంచంతి నరావగాఢాః। స్రోతాంసి నద్యో వహతే నిపాతం నారీ రజోభిః పునరేతి శౌచం॥ 13-59-21 (83776) ఏవం నార్యో న దుష్యంతి వ్యభిచారేఽపి భర్తృణాం। మాసిమాసి భవేద్రాగస్తతః శుద్ధా భవంత్యుత॥ 13-59-22 (83777) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-23x (6947) కాని తీర్థాని భగవన్నృణాం దేహాశ్రితాని వై। తాని వై శంస భగవన్యాథాతథ్యేన పృచ్ఛతః॥ 13-59-23 (83778) సర్వతీర్థేషు సర్వజ్ఞ కిం తీర్థం పరమం నృణాం। యత్రోపస్పృశ్య పూతో యో నరో భవతి నిత్యశః॥ 13-59-24 (83779) నారద ఉవాచ। 13-59-25x (6948) దేవర్షిపితృతీర్థాని బ్రాహ్మం మధ్యేఽథం వైష్ణవం। నృణాం తీర్థాని పంచాహుః పాణౌ సన్నిహితాని వై॥ 13-59-25 (83780) ఆద్యతీర్థం తు తీర్థానాం వైష్ణవో భాగ ఉచ్యతే। యత్రోపస్పృశ్య వర్ణానాం చతుర్ణాం వర్ధతే కులం। పితృదైవతకార్యాణి వర్ధంతే ప్రేత్య చేహ చ॥ 13-59-26 (83781) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-27x (6949) నరాణాం కామవృత్తానాం యా నార్యో నిరవగ్రహాః। యాసామభిగ్రహో నాస్తి తా మే కథయ నారద॥ 13-59-27 (83782) నారద ఉవాచ। 13-59-28x (6950) పాశుర్వైశ్యా నటీ గోపీ తాంతుకీ తున్నవాయికీ। నారీ కిరాతీ శబరీ నర్తకీ చానవగ్రహా॥ 13-59-28 (83783) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-29x (6951) ఏతాసు జాతా నారీషు సర్వవర్ణేషు యే సుతాః। కేషు కే బంధుదాయాదా భవంతి ఋషిసత్తమ॥ 13-59-29 (83784) నారద ఉవాచ। 13-59-30x (6952) య ఏతాః పరిగృహ్ణంతి తేషామేవ హి తే సుతాః। సర్వత్ర తు ప్రవృత్తాసు బీజం నశ్యతి దేహినాం॥ 13-59-30 (83785) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-31x (6953) సర్వస్త్రీషు ప్రవృత్తాశ్చ సాధువేదవివర్జితాః। మానవాః కాండపృష్ఠాశ్చ వేదమంత్రబహిష్కృతాః। నియుక్తా హవ్యకవ్యేషు తేషాం దత్తం కథం భవేత్॥ 13-59-31 (83786) నారద ఉవాచ। 13-59-32x (6954) నార్హంతి హవ్యకవ్యాని సావిత్రీవర్జితా ద్విజాః। వ్రాత్యేష్వన్నప్రదానం తద్యథా శూద్రేషు వై తథా॥ 13-59-32 (83787) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-33x (6955) ధర్మేష్వధికృతానాం తు నరాణాం ముహ్యతే మనః। కథం న విఘ్నో భవతి ఏతదిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-59-33 (83788) నారద ఉవాచ। 13-59-34x (6956) అర్థాశ్చ నార్యశ్చ సమానమేన- చ్ఛ్రేయాంసి పుంసామిహ మోహయంతి। రతిప్రమోదాత్ప్రమదా హరంతి భోగైర్ధనం చాప్యుపహంతి ధర్మాన్॥ 13-59-34 (83789) హవ్యం కవ్యం చ ధర్మాత్మా సర్వం తచ్ఛ్రోత్రియోఽర్హతి। దత్తం హి శ్రోత్రియే సాధౌ జ్వలితాగ్నావివాహుతిః॥ 13-59-35 (83790) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-36x (6957) శ్రోత్రియాణాం కులే జాతా వేదార్థవిదితాత్మనాం। హిత్వా కస్మాత్త్రయీం విద్యాం వార్తాం వృత్తిముపాశ్రితాః॥ 13-59-36 (83791) నారద ఉవాచ। 13-59-37x (6958) చాతుర్వర్ణ్యం పురా న్యస్తం సువిద్వత్సు ద్విజాతిషు। తస్మాద్వర్ణౌః సంవిభజ్యా వృత్తిః సంకరవర్జితా॥ 13-59-37 (83792) యే చాన్యే శ్రోత్రియా జాతాః సంస్కృతాః పుత్రగృధ్నుభిః। పూర్వనిర్వాణనిర్వృత్తాం జాతాం వృత్తిముపాశ్రితాః॥ 13-59-38 (83793) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-39x (6959) అసంస్కృతాః శ్రోత్రియజాః సంస్కృతా జ్ఞానిజాః కథం। 13-59-39 (83794) నారద ఉవాచ। 13-59-40x (6960) అసంస్కారో వైదికశ్చ స మాన్యః శ్రోత్రియాత్మజః। శుద్ధాన్వయః శ్రోత్రియస్తు సువిద్వద్భిః సమోఽన్యథా॥ 13-59-40 (83795) అనధీయానపుత్రాశ్చ వేదసంస్కారవర్జితాః। తస్మాత్తే వేదవిజ్ఞాఽపి విప్రాః శ్రుతినికారిణః॥ 13-59-41 (83796) బ్రహ్మరాశౌ పురా సృష్టా వేదసంస్కారసంస్కృతాః। తస్మాత్తేష్వేవ తే జాతాః సాధవః కులధారిణః॥ 13-59-42 (83797) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-43x (6961) స్వయం క్రీతాసు ప్రేష్యాసు ప్రసూయంతే తు యే నరాః। కస్య నార్యః సుతాశ్చైవ భవంతి ఋషిసత్తమ॥ 13-59-43 (83798) నారద ఉవాచ। 13-59-44x (6962) స్వదాస్యాం యో నరో మోహాత్ప్రసూయేత స పాపకృత్। ఇహాభినిందితః ప్రేత్య అపత్యం ప్రేష్యతాం నయేత్॥ 13-59-44 (83799) సా తస్య భార్యా పుత్రా యే హవ్యకవ్యప్రదాస్తు తే। తస్యా యే బాంధవాః కేచిద్విషక్తాః ప్రేష్యతాం గతాః। సర్వే తస్యాస్తు సంబంధా ముచ్యంతే ప్రేష్యకర్మసు॥ 13-59-45 (83800) ఏతత్తే కథితం సర్వం యదభివ్యాహృతం త్వయా। అథవా సంశయః కశ్చిద్భూయః సంప్రష్టుమర్హసి॥ 13-59-46 (83801) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-59-47x (6963) అమిథ్యాదర్శనాలోకే నారదః సర్వకోవిదః। ప్రత్యక్షదర్శీ లోకానాం స్వయంభురివ సత్తమః॥ 13-59-47 (83802) భీష్మ ఉవాచ। 13-59-48x (6964) ఇతి సంభాష్య ఋషిభిర్మార్కండేయో మహాతపాః। నారదం చాపి సత్కృత్య తేన చైవాభిసత్కృతః। ఆమంత్రయిత్వా ఋషిభిః ప్రయయావాశ్రమం మునిః॥ 13-59-48 (83803) ఋషయశ్చాపి తీర్థానాం పరిచర్యాం ప్రచక్రముః॥ 13-59-49 (83804) సుక్షేత్రబీజసంస్కారవిశుద్ధో బ్రహ్మిచర్యయా। నిత్యనైమిత్తికాత్స్నాతో మనశ్శుద్ధ్యా చ శుద్ధ్యతి॥' ॥ 13-59-50 (83805) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 59 ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కిమాహుర్భరతశ్రేష్ఠ పాత్రం విప్రాః సనాతనం। బ్రాహ్మణం లింగినం చైవ బ్రాహ్మణం వాఽప్యలింగినం॥ 13-60-1 (83806) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-2x (6965) స్వవృత్తిమభిపన్నాయ లింగినే చేతరాయ చ। దేయమాహుర్మహారాజ ఉభావేతౌ తపస్వినౌ॥ 13-60-2 (83807) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-3x (6966) శ్రద్ధయా పరయాఽపూతో యః ప్రయచ్ఛేద్ద్విజాతయే। హవ్యం కవ్యం తథా దానం కో దోషః స్యాత్పితామహ॥ 13-60-3 (83808) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-4x (6967) శ్రద్ధాపూతో నరస్తాత దుర్దాంతోఽపి న సంశయః। పూతో భవతి సర్వత్ర కిముత త్వం మహాద్యుతే॥ 13-60-4 (83809) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-5x (6968) న బ్రాహ్మణం పరిక్షేత దైవేషు సతతం నరః। కవ్యప్రదానే తు బుధాః పరీక్ష్యం బ్రాహ్మణం విదుః॥ 13-60-5 (83810) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-6x (6969) న బ్రాహ్మణః సాధయతే హవ్యం దైవాత్ప్రసిద్ధ్యతి। దేవప్రసాదాదిజ్యంతే యజమానైర్న సంశయః॥ 13-60-6 (83811) బ్రాహ్మణాన్భరతశ్రేష్ఠ సతతం బ్రహ్మవాదినః। మార్కండేయః పురా ప్రాహ ఇతి లోకేషు బుద్ధిమాన్। `బ్రాహ్మణాః పాత్రభూతాశ్చ శుద్ధా నైవం పితృష్విహ॥ 13-60-7 (83812) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-8x (6970) అపర్వోఽప్యథవా విద్వాన్సంబంధీ వా యథా భవేత్। తపస్వీ యజ్ఞశీలో వా కథం పాత్రం భవేత్తు సః॥ 13-60-8 (83813) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-9x (6971) కులీనః కర్మకృద్వైద్యస్తథైవాప్యనృశంస్యవాన్। హ్రీమానృజుః సత్యవాదీ పాత్రం పూర్వే చ యే త్రయః॥ 13-60-9 (83814) తత్రేమం శృణు మే పార్థ చతుర్ణాం తేజసాం మతం। పృథివ్యాః కాశ్యపస్యాగ్నేర్మార్కండేయస్య చైవ హి॥ 13-60-10 (83815) పృథివ్యువాచ। 13-60-11 (83816) యథా మహార్ణవే క్షిప్తః క్షిప్రం నేష్టుర్వినశ్యతి। తథా దుశ్చరితం సర్వం త్రయీనిత్యే నిమజ్జతి॥ 13-60-11 (83817) కాశ్యప ఉవాచ। 13-60-12x (6972) సర్వే చ వేదాః సహ షఙ్భిరంగైః సాంఖ్యం పురాణం చ కులే చ జన్మ। నైతాని సర్వాణి గతిర్భవంతి శీలవ్యపేతస్య నృప ద్విజస్య॥ 13-60-12 (83818) అగ్నిరువాచ। 13-60-13x (6973) అధీయానః పండితంమన్యమానో యో విద్యయా హంతి యశః పరేషాం। బ్రహ్మన్స తేన లభతే బ్రహ్మవధ్యాం లోకాస్తస్య హ్యంతవంతో భవంతి॥ 13-60-13 (83819) మార్కండేయ ఉవాచ। 13-60-14x (6974) అశ్వమేధసహస్రం చ సత్యం చ తులయా ధృతం। నాభిజానామి యజ్ఞం తు సత్యస్యార్ధమవాప్నుయాత్॥ 13-60-14 (83820) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-15x (6975) ఇత్యుక్త్వా తే జగ్మురాశు చత్వారోఽమితతేజసః। పృథివీ కాశ్యపోఽగ్నిశ్చ ప్రకృష్టాయుశ్చ భార్గవః॥ 13-60-15 (83821) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-16x (6976) యది తే బ్రాహ్మణా లోకే వ్రతినో భుంజతే హవిః। దత్తం బ్రాహ్మణకామాయ కథం తత్సుకృతం భవేత్॥ 13-60-16 (83822) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-17x (6977) ఆదిష్టినో యే రాజేంద్ర బ్రాహ్మణా వేదపారగాః। భుంజతే బ్రహ్మకామాయ వ్రతలుప్తా భవంతి తే॥ 13-60-17 (83823) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-18x (6978) అనేకాంతం బహుద్వారం ధర్మమాహుర్మనీషిణః। కిం నిమిత్తం భవేదత్ర తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-60-18 (83824) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-19x (6979) అహింసా సత్యమకోధ ఆనృశంస్యం దమస్తథా। ఆర్జవం చైవ రాజేంద్ర నిశ్చితం ధర్మలక్షణం॥ 13-60-19 (83825) యే తు ధర్మం ప్రశంసంతశ్చరంతి పృథివీమిమాం। అనాచరంతస్తద్ధర్మ సంకరేఽభిరతా ప్రభో॥ 13-60-20 (83826) తేభ్యో హిరణ్యం రత్నం వా గామశ్వం వా దదాతి యః। దశవర్షాణి విష్ఠాం స భుంక్తే నిరయమాస్థితః॥ 13-60-21 (83827) ధనేన పుల్కసానాం చ తథైవాంతేవసాయినాం। కృతం కర్మాకృతం వాఽపి రాగమోహేన జల్పతాం॥ 13-60-22 (83828) వైశ్వదేవం చ యే మూఢా విప్రాయ బ్రహ్మచారిణే। న దదంతీహ రాజేంద్ర తే లోకాన్భుంజతేఽశుభాన్॥ 13-60-23 (83829) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-24x (6980) కిం పరం బ్రహ్మచర్యం చ కిం పరం ధర్మలక్షణం। కించ శ్రేష్ఠతమం శౌచం తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-60-24 (83830) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-25x (6981) బ్రహ్మచర్యం పరం తాత మధుమాంసస్య వర్జనం। మర్యాదాయాం స్థితో ధర్మః శమః శౌచస్య లక్షణం॥ 13-60-25 (83831) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-26x (6982) కస్మిన్కాలే చరేద్ధర్మ కస్మిన్కాలేఽర్థమాచరేత్। కస్మిన్కాలే సుఖీ చ స్యాత్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-60-26 (83832) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-27x (6983) కాల్యమర్థం నిషేవేత తతో ధర్మమనంతరం। పశ్చాత్కామం నిషేవేత న చ గచ్ఛేత్ప్రసంగితాం॥ 13-60-27 (83833) బ్రాహ్మణాంశ్చైవ మన్యేత గురూంశ్చాప్యభిపూజయేత్। సర్వభూతానులోమశ్చ మృదుశీలః ప్రియంవదః॥ 13-60-28 (83834) అధికారే యదనృతం యచ్చ రాజసు పైశునం। గురోశ్చాలీకనిర్బంధః సమాని బ్రహ్మహత్యయా॥ 13-60-29 (83835) ప్రహరేన్న నరేంద్రేషు న హన్యాద్గాం తథైవ చ। భ్రూణహత్యాసమం చైతదుభయం యే నిషేధతే॥ 13-60-30 (83836) నాగ్నిం పరిత్యజేజ్జాతు న చ వేదాన్పరిత్యజేత్। న చ బ్రాహ్మణమాక్రోశేత్సమం తద్బ్రహ్మహత్యయా॥ 13-60-31 (83837) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-60-32x (6984) కీదృశాః సాధవో విప్రాః కేభ్యో దత్తం మహాఫలం। కీదృశానాం చ భోక్తవ్యం తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-60-32 (83838) భీష్మ ఉవాచ। 13-60-33x (6985) అక్రోధనా ధర్మపరాః సత్యనిత్యా దమే రతాః। తాదృశాః సాధవో విప్రాస్తేభ్యో దత్తం మహాఫలం॥ 13-60-33 (83839) అమానినః సర్వసహా దృఢార్థా విజితేంద్రియాః। సర్వభూతహితా మైత్రాస్తేభ్యో దత్తం మహాఫలం॥ 13-60-34 (83840) అలుబ్ధాః శుచయో వైద్యా హ్రీమంతః సత్యవాదినః। స్వకర్మనిరతా యే చ తేభ్యో దత్తం మహాఫలం॥ 13-60-35 (83841) సాంగాంశ్చ చతురో వేదానధీతే యో ద్విజర్షభః। షడ్భ్యః ప్రవృత్తః కర్మభ్యస్తం పాత్రమృషయో విదుః॥ 13-60-36 (83842) యే త్వేవంగుణజాతీయాస్తేభ్యో దత్తం మహాఫలం। సహస్రగుణమాప్నోతి గుణార్హాయ ప్రదాయకః॥ 13-60-37 (83843) ప్రజ్ఞాశ్రుతాభ్యాం వృత్తేన శీలేన చ సమన్వితః। తారయేత కులం సర్వమేకోఽపీహ ద్విజర్షభః। `తృప్తే తృప్తాః సర్వదేవాః పితరో మునయోపి చ॥' 13-60-38 (83844) గామశ్వం విత్తమన్నం వా తద్విధే ప్రతిపాదయేత్। ద్రవ్యాణి చాన్యాని తథా ప్రేత్యభావే న శోచతి॥ 13-60-39 (83845) తారయేత కులం సర్వమేకోపి హ ద్విజోత్తమః। కిమంగ పునరేవైతే తస్మాత్పాత్రం సమాచరేత్॥ 13-60-40 (83846) నిశాంయ చ గుణోపేతం బ్రాహ్మణం సాధుసంమతం। దూరాదానాయ్య సత్కృత్య సర్వతశ్చాపి పూజయేత్॥ ॥ 13-60-41 (83847) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షష్టితమోఽధ్యాయః॥ 60 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-60-1 బ్రాహ్మణం బ్రహ్మవిదం। లింగినం బ్రహ్మచారిణం సంన్యాసినం చ దండాదిలింగవంతం॥ 7-60-3 అపూతోపి పరయా శ్రద్ధయాం యది ప్రయచ్ఛతి తర్హి తస్య దాతురపూతత్వప్రయుక్తః కో దోషః స్యాత్తం వద॥ 7-60-4 శ్రద్ధైవాస్య పూతత్వం కరోతీత్యర్థః॥ 7-60-5 శ్రద్ధైవ పూతత్వకర్త్రీ చేత్ కవ్యే పాత్రపరీక్షా న విధేయా స్యాదిత్యాశయః॥ 7-60-6 హవ్యం దైవం కర్మ సిధ్యతి ఫలదం భవతి నతు బ్రాహ్మణగుణాదితి భావః। ఇజ్యంతే దేవా ఇతి శేషః। దైవం కర్మ దేవానుగ్రహాదేవ పూర్ణం భవతి। శ్రద్ధామాత్రప్రియత్వాద్దేవానామితి భావః॥ 7-60-7 పిత్ర్యం తు కర్మ బ్రాహ్మణానుగ్రహాదేవ పూర్ణం భవతీతి తత్రానుగ్రహకర్తరి తపోబలమావశ్యకమిత్యాశయేనాహ బ్రాహ్మణానితి॥ 7-60-9 త్రయః అపూర్వసంబంధితపస్వినః కులీనత్వాదిగుణసప్తకయుక్తా ఏవ పాత్రత్వం భజంతే పరిశేషాత్॥ 7-60-10 తేజసాం తేజస్వినాం సర్వజ్ఞానామితి యావత్॥ 7-60-11 నేష్టుః పాంసుపిండః లోష్ఠో వినశ్యతీతి ధ. పాఠః॥ 7-60-15 భార్గవః మార్కండేయః॥ 7-60-16 వ్రతినః బ్రహ్మచారిణః। తదీయవ్రతనాశాత్స్వీయం శ్రాద్ధం దుష్యతి నవేతి ప్రశ్నః॥ 7-60-17 ఆదిష్టం ద్వాదశవర్షాణి బ్రహ్మచర్యం చరేతి గుర్వాదేశస్తద్వంతః। భోక్తురేవ వ్రతం లుప్యతే। నతు దాతా ప్రత్యవైతి॥ 7-60-18 అంతో నిష్ఠా। అనేకాంతం అనేకఫలాకారమిత్యర్థః। పాత్రగుణానామనంతత్వాత్కే గుణా నియమేన పాత్రతాయా నిమిత్తం తానేవ సంక్షేపేణ బ్రూహీతి ప్రశ్నార్థః॥ 7-60-22 మేదానాం పుల్కసాం చేతి ఝ. పాఠః। తత్ర మేదాదీనాం స విష్ఠాం భుంక్తే ఇతి సంబంధః। మేదా గోమహిష్యాదీనాం మృతానాం మాంసమశ్నంతః। పుల్కసా యే బ్రాహ్మణాదీనపి స్వభావాదేవ హింసంతి। అంతేవసాయినశ్చర్మకారాదయః। కృతమకృతం వా పరకీయం పాపం కర్మ॥ 7-60-24 పరం శ్రేష్ఠం॥ 7-60-27 కాల్యం పూర్వాహ్ణే॥ 7-60-39 న శోచతి ప్రతిపాదయన్॥ 7-60-40 ద్విజోత్తమః నిర్దోషః। ఏతే పూర్వోక్తా గుణాశ్చ తత్ర యది లభ్యంతే తర్హి తారయేతేతి కిము॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। శ్రాద్ధకాలే చ దైవే చ పిత్ర్యేఽపి చ పితామహ। ఇచ్ఛామీహ త్వయాఽఽఖ్యాతం విహితం యత్సురర్షిభిః॥ 13-61-1 (83848) భీష్మ ఉవాచ। 13-61-2x (6986) దైవం పౌర్వాహ్ణికే కుర్యాదపరాహ్ణే తు పైతృకం। మంగలాచారసంపన్నః కృతశౌచః ప్రయత్నవాన్॥ 13-61-2 (83849) మనుష్యాణాం తు మధ్యాహ్నే ప్రదద్యాదుపపత్తిభిః। కాలహీనం తు యద్దానం తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-3 (83850) లంఘితం చావలీఢం చ లాకపూర్వం చ యత్కృతం। రజస్వలాభిదృష్టం చ తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-4 (83851) అవఘుష్టం చ యద్భుక్తమవ్రతేన చ భారత। పరామృష్టం శునా చైవ తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-5 (83852) కేశకీటావపతితం క్షుతం శ్వభిరవేక్షితం। రుదితం చావధూతం చ తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-6 (83853) నిరోంకారేణ యద్భుక్తం సశస్త్రేణ చ భారత। దురాత్మనా చ యద్భుక్తం తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-7 (83854) పరోచ్ఛిష్టం చ యద్భుక్తం పరిభుక్తం చ యద్భవేత్। దైవే పిత్ర్యే చ సతతం తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-8 (83855) మంత్రహీనం క్రియాహీనం యచ్ఛ్రాద్ధం పరివిష్యతే। త్రిభిర్వర్ణైర్నరశ్రేష్ఠ తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-9 (83856) ఆజ్యాహుతిం వినా చైవ యత్కించిత్పరివిష్యతే। దురాచారైశ్చ యద్భుక్తం తం భాగం రక్షసాం విదుః॥ 13-61-10 (83857) యే భాగా రక్షసాం ప్రాప్తాస్త ఉక్తా భరతర్షభ। అత ఊర్ధ్వం విసర్గస్య పరీక్షాం బ్రాహ్మణే శృణు॥ 13-61-11 (83858) యావంతః పతితా విప్రా జడోన్మత్తాస్తథైవ చ। దైవే వాఽప్యథ పిత్ర్యే వా రాజన్నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-12 (83859) శ్విత్రీ క్లీబశ్చ కుష్ఠీ చ తతా యక్ష్మహతశ్చ యః। అపస్మారీ చ యశ్చాంధో రాజన్నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-13 (83860) చికిత్సకా దేవలకా వృథా నియమధారిణః। సోమవిక్రయిణశ్చైవ శ్రాద్ధే నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-14 (83861) గాయనా నర్తకాశ్చైవ ప్లవకా వాదకాస్తథా। కథకా యోధకాశ్చైవ రాజన్నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-15 (83862) హోతారో వృషలానాం చ వృషలాధ్యాపకాస్తథా। తథా వృషలశిష్యాశ్చ రాజన్నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-16 (83863) అనుయోక్తా చ యో విప్రో అనుయుక్తశ్చ భారత। నార్హతస్తావపి శ్రాద్ధం బ్రహ్మవిక్రయిణౌ హి తౌ॥ 13-61-17 (83864) అగ్రణీర్యః కృతః పూర్వం వర్ణావరపరిగ్రహః। బ్రాహ్మణః సర్వవిద్యోఽపి రాజన్నార్హతి కేతనం॥ 13-61-18 (83865) అనగ్నయశ్చ యే విప్రా మృతనిర్యాతకాశ్చ యే। స్తేనాశ్చ పతితాశ్చైవ రాజన్నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-19 (83866) అపరిజ్ఞాతపూర్వాశ్చ గణపూర్వాశ్చ భారత। పుత్రికాపూర్వపుత్రాశ్చ శ్రాద్ధే నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-20 (83867) ఋణకర్తా చ యో రాజన్యశ్చ వార్ధుషికో నరః। ప్రాణివిక్రయవృత్తిశ్చ రాజన్నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-21 (83868) స్త్రీపూర్వాః కాండపృష్ఠాశ్చ యావంతో భరతర్షభ। ఆజపా బ్రాహ్మణాశ్చైవ శ్రాద్ధే నార్హంతి కేతనం॥ 13-61-22 (83869) శ్రాద్ధే దైవే చ నిర్దిష్టో బ్రాహ్మణో భరతర్షభ। దాతుః ప్రతిగ్రహీతుశ్చ శృణుష్వానుగ్రహం పునః॥ 13-61-23 (83870) చీర్ణవ్రతా గుణైర్యుక్తా భవేయుర్యేఽపి కర్షకాః। సావిత్రీజ్ఞాః క్రియావంతస్తే రాజన్కేతనక్షమాః॥ 13-61-24 (83871) క్షాత్రధర్మిణమప్యాజౌ కేతయేత్కులజం ద్విజం। న త్వేవ వణిజం తాత శ్రాద్ధే చ పరికల్పయేత్॥ 13-61-25 (83872) అగ్నిహోత్రీ చ యో విప్రో గ్రామవాసీ చ యో భవేత్। అస్తేనశ్చాతిథిజ్ఞశ్చ స రాజన్కేతనక్షమః॥ 13-61-26 (83873) సావిత్రీం జపతే యస్తు త్రికాలం భరతర్షభ। భిక్షావృత్తిః క్రియావాంశ్చ స రాజన్కేతనక్షమః॥ 13-61-27 (83874) ఉదితాస్తమితో యశ్చ తథైవాస్తమితోదితః। అహింస్రశ్చాల్పదోషశ్చ స రాజన్కేతనక్షమః॥ 13-61-28 (83875) అకల్కకో హ్యతర్కశ్చ బ్రాహ్మణో భరతర్షభ। సంసర్గ భైక్ష్యవృత్తిశ్చ స రాజన్కేతనక్షమః॥ 13-61-29 (83876) అవ్రతీ కితవః స్తేనః ప్రాణివిక్రయికో వణిక్। సనిష్కృతిః పునః సోమం పీతవాన్కేతనక్షమః॥ 13-61-30 (83877) అర్జయిత్వా ధనం పూర్వం దారుణైరపి కర్మభిః। భవేత్సర్వాతిథిః పశ్చాత్స రాజన్కేతనక్షమః॥ 13-61-31 (83878) బ్రహ్మవిక్రయనిర్దిష్టం స్త్రియా యచ్చార్జితం ధనం। అదేయం పితృవిప్రేభ్యో యచ్చ క్లైబ్యాదుపార్జితం॥ 13-61-32 (83879) క్రియమాణేఽపవర్గే చ యో ద్విజో భరతర్షభ। న వ్యాహరతి యద్యుక్తం తస్యాధర్మో గవానృతం॥ 13-61-33 (83880) శ్రాద్ధస్య బ్రాహ్మణః కాలః ప్రాప్తం దధి ఘృతం తథా। సోమక్షయశ్చ మాంసం చ యదారణ్యం యుధిష్ఠిర॥ 13-61-34 (83881) `ముహూర్తానాం త్రయం పూర్వమహ్నః ప్రాతరితి స్మృతం। జపధ్యానాదిభిస్తస్మిన్విప్రైః కార్యం శుభవ్రతం॥ 13-61-35 (83882) సంగవాఖ్యం త్రిభాగం తు మధ్యాహ్నస్త్రిముహూర్తకః। లౌకికం సంగవేఽర్ధం చ స్నానాది హ్యథ మధ్యమే॥ 13-61-36 (83883) చతుర్థమపరాహ్ణం తు త్రిముహూర్తం తు పిత్ర్యకం। సాయాహ్నస్త్రిముహూర్తం చ మధ్యమం కవిభిః స్మృతం॥ 13-61-37 (83884) చతుర్థ త్వపరాహ్ణాఖ్యే శ్రాద్ధం కుర్యాత్సదా నృప॥ 13-61-38 (83885) ప్రాగుదీచీముఖా విప్రాః విశ్వేదేవే చ దక్షిణాః। శ్రావితేషు సుతృప్తేషు పిండం దద్యాత్సదక్షిణం॥' 13-61-39 (83886) శ్రాద్ధాపవర్గే విప్రస్య దాతారో వోస్త్వితీరయేత్। క్షత్రియస్యాపి యో బ్రూయాత్ప్రీయంతాం పితరస్త్వితి॥ 13-61-40 (83887) అపవర్గే తు వైశ్యస్య శ్రాద్ధకర్మణి భారత। అక్షయ్యమభిధాతవ్యం స్వస్తి శూద్రస్య భారత॥ 13-61-41 (83888) పుణ్యాహవాచనం దైవం బ్రాహ్మణస్య విధీయతే। ఏతదేవ నిరోంకారం క్షత్రియస్య విధీయతే॥ 13-61-42 (83889) వైశ్యస్య దైవే వక్తవ్యం ప్రీయంతాం దేవతా ఇతి। `గోర్హిసాయాం చతుర్భాగం పూర్వం విప్రాతికేతినః॥ 13-61-43 (83890) వర్ణావరేషు భుంజానం క్రమాచ్ఛూద్రే చతుర్గుణం। నాన్యత్ర బ్రాహ్మణో బ్రూయాత్పూర్వం విప్రేణ కేతితః॥ 13-61-44 (83891) అభోజనే చ దోషః స్యాద్వర్జయేచ్ఛూద్రకేతనం। శూద్రాన్నరసపుష్టాంగో ద్విజో నోర్ధ్వాం గతిం లభేత్॥ 13-61-45 (83892) అశుచిర్నైవ చాశ్నీయాన్నాస్తికో మానవర్జితః। న పూర్వం లంఘయేల్లోభాదేకవర్ణోఽపి పార్థివ॥ 13-61-46 (83893) విప్రాః స్మృతా భూమిదేవా ఉపకుర్వాణవర్జితాః।' కర్మణామానుపూర్వ్యేణ విదిపూర్వం కృతం శృణు॥ 13-61-47 (83894) జాతకర్మాదికాః సర్వాస్త్రిషు వర్ణేషు భారత। బ్రహ్మక్షత్రే హి మంత్రోక్తా వైశ్యస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 13-61-48 (83895) విప్రస్య రశనా మౌంజీ మౌర్వీ రాజన్యగామినీ। బాల్వజీ హ్యేవ వైశ్యస్య ధర్మ ఏష యుధిష్ఠిర॥ 13-61-49 (83896) `పాలాశో ద్విజదండః స్యాదశ్వత్థః క్షత్రియస్య తు। ఔదుంబరశ్చ వైశ్యస్య ధర్మ ఏష యుధిష్ఠిర॥' 13-61-50 (83897) దాతుః ప్రతిగ్రహీతుశ్చ ధర్మాధర్మావిమౌ శృణు। బ్రాహ్మణస్యానృతేఽధర్మః ప్రోక్తః పాతకసంజ్ఞితః। చతుర్గుణః క్షత్రియస్య వైశ్యస్యాష్టగుణః స్మృతః॥ 13-61-51 (83898) నాన్యత్ర బ్రాహ్మణోఽశ్నీయాత్పూర్వం విప్రేణ కేతితః। [యవీయాన్పశుహింసాయాం తుల్యధర్మా భవేత్స హి॥ 13-61-52 (83899) తథా రాజన్యవైశ్యాభ్యాం యద్యశ్నీయాత్తు కేతితః। యవీయాన్పశుహింసాయాం భాగార్ధం సమవాప్నుయాత్॥ 13-61-53 (83900) దైవం వాఽ************** పిత్ర్యం యోఽశ్నీయాద్బ్రాహ్మణాదిషు।] అస్నాతో బ్రాహ్మణో రాజంస్తస్యాధర్మోఽనృతం స్మృతం॥ 13-61-54 (83901) ఆశౌచో బ్రాహ్మణో రాజన్యోఽశ్నీయాద్బ్రాహ్మణాదిషు। జ్ఞానపూర్వమథో లోభాత్తస్యాధర్మో గవానృతం॥ 13-61-55 (83902) అర్థేనాన్యేన యో లిప్సేత్కర్మార్థం చైవ భారత। ఆమంత్రయతి రాజేంద్ర తస్యాధర్మోఽనృతం స్మృతం॥ 13-61-56 (83903) అవేదవ్రతచారిత్రాస్త్రిభిర్వర్ణైర్యుధిష్ఠిర। మంత్రవత్పరివిష్యంతే తస్యాధర్మో గవానృతం॥ ॥ 13-61-57 (83904) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 61 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-61-1 కాలాదౌ విహితం విశేషమితి శేషః॥ 7-61-3 ఉపపత్తిభిః ఆదరాదిభిర్యుక్తః సన్॥ 7-61-4 కలిపూర్వం చేతి ఝ. పాఠః॥ 7-61-6 క్షుతం క్షుతేన దూషితం॥ 7-61-7 నిరోంకారేణ అననుజ్ఞాతేన శూద్రేణ వా॥ 7-61-8 పరిభుక్తం దేవాతిథిపితృబాలకాదీన్వర్జయిత్వా భుక్తం స్వేన్నైవ॥ 7-61-10 ఆజ్యాహుతిం పాత్రాభిఘారణం వినా॥ 7-61-11 విసర్గస్య బ్రాహ్మణే దానస్య పాత్రభూతే॥ 7-61-12 పతితాః మహాపాతకేన జాతిబహిర్భూతాః। కేతనం నిమంత్రణం॥ 7-61-13 శ్విత్రీ శ్వేతకుష్ఠీ। కుష్ఠీ మండలకుష్ఠీ। యక్ష్మహతో మహారోగీ। అపస్మారీ గ్రహగ్రస్తః॥ 7-61-14 దేవలకా దేవార్చనవృత్తిజీవినః। 7-61-15 ప్లవకాః క్రీడాపరాః। కథకా వృథాలాపినః। యోధకా మల్లాః॥ 7-61-16 వృషలానాం శూద్రాణాం హోతారో యాజకాః॥ 7-61-17 అనుయోక్తా భృతకాధ్యాపకః। అనుయుక్తో భృతకాధ్యేతా॥ 7-61-18 వర్ణావరపరిగ్రహః శూద్రాపతిః॥ 7-61-20 గణపూర్వా గ్రామణ్యః। పుత్రికాపూర్వపుత్రాః। అస్యాముత్పన్నః పుత్రో మదీయ ఇతి నియమేన యా దీయతే తస్యాం చ యో జాతః స పుత్రికాపూర్వపుత్రః॥ 7-61-21 ఋణకర్తా వృద్ధ్యార్థం ధనప్రయోక్తా॥ 7-61-22 స్త్రీపూర్వాః స్త్రీజితాః స్త్రీపణ్యోపజీవినో వా। కాండపృష్ఠో వేశ్యాపతిః। అజపాః సంధ్యావందనహీనాః॥ 7-61-23 అనుగ్రహం నిషిద్ధానామపి కేనచిద్గుణేనాభ్యనుజ్ఞానం॥ 7-61-25 వణిజం వణిగ్వృత్తిం॥ 7-61-28 ఉదిత ఆఢ్యః। అస్తమితో దరిద్రః పూర్వం ఆఢ్యః సద్యో దరిద్రః॥ 7-61-29 అకల్కకోఽదాంభికః అపాపో వా। అతర్కోఽహైతుకః సంసర్గే సంగత్యర్హే గృహే జ్ఞాతే భైక్ష్యవృత్తిః॥ 7-61-30 కితవో ధూర్తః॥ 7-61-31 సర్వం దేవతాదికం అతిథిరేవ యస్య స సర్వాతిథిః॥ 7-61-32 బ్రహ్మ వేదః। క్లైబ్యాత్ దీనభాషణేన మిధ్యాశపథాదినా వా॥ 7-61-33 అపవర్గే శ్రాద్ధసమాప్తౌ యుక్తం అస్తుస్వధేత్యాదివచనం గవానృతం అనృతగోశపథస్య పాపం॥ 7-61-34 సోమక్షయో దర్శః। ఆరణ్యం మృగాదిమాంసం చ యదా ప్రాప్తం తదైవ శ్రాద్ధస్య కాలః॥ 7-61-40 స్వధా వై ముదితా భవేదితి ఝ.పాఠః। స్వధోచ్యతామితి ప్రదాత్రా ఉక్తే అస్తుస్వధేతి బ్రాహ్మణో వదేత్। ఏవముత్తరత్ర ముదితా ప్రీతికరీ పితౄణామిత్యర్థాత్॥ 7-61-42 పుణ్యాహం భవంతో బ్రువంత్వితి యజమానేన ప్రోక్తే ఓం పుణ్యాహమస్త్వితి బ్రాహ్మణా బ్రూయుః। దైవం సోంకారం॥ 7-61-43 దైవే ఓంకారస్థానే ప్రీయంతాం దేవతాః పుణ్యాహమస్త్వితి ప్రతివదేదిత్యర్థః॥ 7-61-49 రశనా భేఖలా। మౌంజీ ముంజమయీ। మౌర్వీ ధనుర్జ్యా। బాల్బజీ బల్బజస్తృణవిసేషస్తన్మయీ॥ 7-61-51 ధర్మో దాతుః। అధర్మః ప్రతిగ్రహీతుః॥ 7-61-53 బ్రాహ్మణేన కేతితః సన్ యది యవీయాన్ భవేత్తర్హి వృథా పశుహింసాయాః పూర్ణం పాపం ప్రాప్నుయాత్। క్షత్రియాదినా కేతితః సన్ యది యవీయాన్స్యాత్తర్హి వృథాపశుహింసాయా అర్ధం పాపం ప్రాప్నుయాటితి శ్లోకద్వయార్థః॥ 7-61-55 ఆశౌచః జననమరణాశౌచవాన్॥ 7-61-56 అర్థేన ప్రయోజనేన తీర్థయాత్రావ్యపదేశేన జీవికాద్యర్థీ యో ధనం లిప్తేత్ యో వా కర్మార్థం మే భిక్షాం దేహీత్యామంత్రయతి దాతారమమిముఖీకరోతి తస్యాపి అనృతం గవానృతమేవ స్మృతం॥ 7-61-57 వేదవ్రతం చారిత్రం చ యేషాం నాస్తి తే। యేన మంత్రవత్ మంత్రయుక్తం యథా స్యాత్తథా శ్రాద్ధే పరివిష్యంతే తస్య॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। పిత్ర్యం వాఽప్యథవా దైవం దీయతే యత్పితామహ। ఏతదిచ్ఛాంయహం జ్ఞాతుం దత్తం కేషు మహాఫలం॥ 13-62-1 (83905) భీష్మ ఉవాచ। 13-62-2x (6987) యేషాం దారాః ప్రతీక్షంతే సువృష్టిమివ కర్షకాః। ఉచ్ఛేషపరిశేషం హి తాన్భోజయ యుధిష్ఠిర॥ 13-62-2 (83906) చారిత్రనిరతా రాజన్యే కృశాః కృశవృత్తయః॥ అర్థినశ్చోపగచ్ఛంతి తేషు దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-3 (83907) తద్భక్తాస్తద్గృహా రాజంస్తద్బలాస్తదపాశ్రయాః। అర్థినశ్చ భవంత్యర్థే తేషు దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-4 (83908) తస్కరేభ్యః పరేభ్యో వా హృతస్వా భయదుఃఖితాః। అర్థినో భోక్తుమిచ్ఛంతి తేషు దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-5 (83909) అకల్కకస్య విప్రస్య రౌక్ష్యాత్కరకృతాత్మనః। వటవో యస్య భిక్షంతి తేభ్యో దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-6 (83910) హృతస్వా హృతదారాశ్చ యే విప్రా దేశసంప్లవే। అర్థార్థమభిగచ్ఛంతి తేభ్యో దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-7 (83911) వ్రతోనో నియమస్థాశ్చ యే విప్రాః శ్రుతసంమతాః। తస్మపాప్త్యర్థమిచ్ఛంతి తేభ్యో దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-8 (83912) అత్యుత్క్రాంతాశ్చ ధర్మేషు పాషండస్రమయేషు చ। కృశప్రాణాః కృశఘనాస్తేభ్యో దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-9 (83913) కృతసర్వస్వహరణా నిర్దోషాః ప్రభవిష్ణుభిః। స్పృహయంతి చ భుక్త్వాఽన్నం తేషుదత్తం మహాఫలం॥ 13-62-10 (83914) తపస్వినస్తపోనిష్ఠాస్తేషాం భైక్షచరాశ్చ యే। అర్థినః కించిదిచ్ఛంతి తేషు దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-11 (83915) మహాఫలవిధిర్దానే శ్రుతస్తే భరతర్షభ। నిరయం యేన గచ్ఛంతి స్వర్గం చైవ హి తత్ఛృణు॥ 13-62-12 (83916) `వ్రతానాం పారణార్థాయ గుర్వర్థే యజ్ఞదక్షిణాం। నిర్వేశార్థం చ విద్వాంసస్తేషాం దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-13 (83917) పిత్రోశ్చ రక్షణార్థాయ పుత్రదారార్థమేవ వా। మహావ్యాధివిమోక్షార్థం తేషు దత్తం మహాఫలం॥ 13-62-14 (83918) బాలాః స్త్రియశ్చ వాంఛంతి సుభక్తం చాప్యసాధనాః। స్వర్గమాయాంతి దత్త్వైషాం నిరయాన్నోపయాంతి తే॥'॥ 13-62-15 (83919) గుర్వర్థమభయార్థం వా వర్జయిత్వా యుధిష్ఠిర। యేఽనృతం కథయంతి స్మ తే వా నిరయగామినః॥ 13-62-16 (83920) పరదారాభిహర్తారః పరదారాభిమర్శినః। పరదారప్రయోక్తాస్తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-17 (83921) యే పరస్వాపహర్తారః పరస్వానాం చ నాశకాః। సూచకాశ్చ పరేషాం యే తే వా నిరయగామినః॥ 13-62-18 (83922) ప్రపాణాం చ సభానాం చ సంక్రమాణాం చ భారత। అగారాణాం చ భేత్తారో నరా నిరయగామినః॥ 13-62-19 (83923) అనాథాం ప్రమదాం బాలాం వృద్ధాం భీతాం తపస్వినీం। వంచయంతి నరా యే చ తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-20 (83924) వృత్తిచ్ఛేదం గృహచ్ఛేదం దారచ్ఛేదం చ భారత। మిత్రచ్ఛేదం తథాఽఽశాయాస్తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-21 (83925) సూచకాః సేతుభేత్తారః పరవృత్త్యుపజీవకాః। అకృతజ్ఞాశ్చ మిత్రాణాం తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-22 (83926) పాషండా దూషకాశ్చైవ సమయానాం చ దూషకాః। యే ప్రత్యవసితాశ్చైవ తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-23 (83927) విషమవ్యవహారాశ్చ విషమాశ్చైవ వృద్ధిషు। లాభేషు విషమాశ్చైవ తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-24 (83928) దూతసంవ్యవహారాశ్చ నిష్పరీక్షాశ్చ మానవాః। ప్రాణిహింసాప్రవృత్తాశ్చి తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-25 (83929) కృతాశం కృతనిర్దేశం కృతభక్తం కృతశ్రమం। భేదైర్యే వ్యపకర్షంతి తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-26 (83930) పర్యశ్నంతి చ యే దారానగ్నిభృత్యాతిథీంస్తథా। ఉత్సన్నపితృదేవేజ్యాస్తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-27 (83931) వేదవిక్రయిణశ్చైవ వేదానాం చైవ దూషకాః। వేదానాం లేఖకాశ్చైవ తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-28 (83932) చాతురాశ్రంయబాహ్యాశ్చ శ్రుతిబాహ్యాశ్చ యే నరాః। వికర్మభిశ్చ జీవంతి తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-29 (83933) కేశవిక్రయికా రాజన్విషవిక్రయికాశ్చ యే। క్షీరవిక్రయికాశ్చైవ తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-30 (83934) బ్రాహ్మణానాం గవాం చైవ కన్యానాం చ యుధిష్ఠిర। యేఽంతరాయాంతి కార్యేషు తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-31 (83935) శస్త్రవిక్రయికాశ్చైవ కర్తారశ్చ యుధిష్ఠిర। శల్యానాం ధనుషాం చైవ తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-32 (83936) శిలాభిః శంకుభిర్వాఽపి శ్వర్భ్రైర్వా భరతర్షభ। యే మార్గమనురుంధంతి తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-33 (83937) ఉపాధ్యాయాంశ్చ భృత్యాంశ్చ భక్తాంశ్చ భరతర్షభ। యే త్యజంత్యవికారాంస్త్రీంస్తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-34 (83938) అప్రాప్తదమకాశ్చైవ నాసానాం వేధకాశ్చ యే। బంధకాశ్చ పశూనాం యే తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-35 (83939) అగోప్తారశ్చ రాజానో బలిషడ్భాగతస్కరాః। సమర్థాశ్చాప్యదాతారస్తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-36 (83940) క్షాంతాందాంతాంస్తథా ప్రాజ్ఞాందీర్ఘకాలం సహోషితాన్। త్యజంతి కృతకృత్యా యే తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-37 (83941) బాలానామథ వృద్ధానాం దాసానాం చైవ యే నరాః। అదత్త్వా భక్షయంత్యగ్రే తే వై నిరయగామినః॥ 13-62-38 (83942) ఏతే పూర్వం వినిర్దిష్టాః ప్రోక్తా నిరయగామినః। భాగినః స్వర్గలోకస్య వక్ష్యామి భరతర్షభ॥ 13-62-39 (83943) సర్వేష్వేవ తు కార్యేషు దైవపూర్వేషు భారత। హంతి పుత్రాన్పశూన్కృత్స్నాన్బ్రాహ్మణాతిక్రమః కృతః॥ 13-62-40 (83944) దానేన తపసా చైవ సత్యేన చ యుధిష్ఠిర। యే ధర్మమనువర్తంతే తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-41 (83945) శుశ్రూషాభిస్తపోభిశ్చ విద్యామాదాయ భారత। యే ప్రతిగ్రహనిఃస్నేహాస్తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-42 (83946) భయాత్పాషాత్తథా బాధాద్దారిద్ర్యాద్వ్యాధిధర్షణాత్। తత్కృతే ధనమీప్సంతే తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-43 (83947) క్షమావంతశ్చ ధీరాశ్చ ధర్మకార్యేషు చోత్థితాః। మంగలాచారసంపన్నాః పురుషాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-44 (83948) నివృత్తా మధుమాంసేభ్యః పరదారేభ్య ఏవ చ। నివృత్తాశ్చైవ మద్యేభ్యస్తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-45 (83949) ఆశ్రమాణాం చ కర్తారః కులానాం చైవ భారత। దేశానాం నగరాణాం చ తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-46 (83950) వస్త్రాభరణదాతారో భక్ష్యపానాన్నదాస్తథా। కుటుంబానాం చ భర్తారః పురుషాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-47 (83951) సర్వహింసానివృత్తాశ్చ నరాః సర్వసహాశ్చ యే। సర్వస్యాశ్రయభూతాశ్చ తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-48 (83952) మాతరం పితరం చైవ శుశ్రుషంతి జితేంద్రియాః। భ్రాతౄణాం చైవ సస్నేహాస్తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-49 (83953) ఆఢ్యాశ్చ బలవంతశ్చ యౌవనస్థాశ్చ భారత। యే వై జితేంద్రియా ధీరాస్తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-50 (83954) అపరాధిషు సస్నేహా మృదవో మృదువత్సలాః। ఆరాధనసుఖాశ్చాపి పురుషాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-51 (83955) సహస్రపరివేష్టారస్తథైవ చ సహస్రదాః। త్రాతారశ్చ సహస్రాణాం తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-52 (83956) సువర్ణస్య చ దాతారో గవాం చ భరతర్షభ। యానానాం వాహనానాం చ తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-53 (83957) వైవాహికానాం ద్రవ్యాణాం ప్రేష్యాణాం చ యుధిష్ఠిర। దాతారో వాససాం చైవ తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-54 (83958) విహారావసథోద్యానకూపారామసభాప్రపా। వప్రాణాం చైవ కర్తారస్తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-55 (83959) నివేశనానాం క్షేత్రాణాం వసతీనాం చ భారత। దాతారః ప్రార్థితానాం చ తే నరాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-56 (83960) రసానాం చాథ బీజానాం ధాన్యానాం చ యుధిష్ఠిర। స్వయముత్పాద్య దాతారః పురుషాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-57 (83961) యస్మింస్తస్మిన్కులే జాతా బహుపుత్రాః శతాయుషః। సానుక్రోశా జితక్రోధాః పురుషాః స్వర్గగామినః॥ 13-62-58 (83962) ఏతదుక్తమముత్రార్థం దైవం పిత్ర్యం చ భారత। దానధర్మం చ దానస్య యత్పూర్వమృషితిః కృతం॥ ॥ 13-62-59 (83963) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్విషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 62 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-62-2 భోజనపాత్రేఽవశిష్టముచ్ఛేషః తేన సహితం పరిశేషం స్థాల్యామవశిష్టం ప్రతీక్షంతే। యేషాం పాకపర్యాప్తమేవ ధాన్యాదికమస్తి న కుసూలాదౌ తాన్ భోజయ॥ 7-62-4 తద్భక్తాః చారిత్రమేవ భక్తోఽన్నం తద్వజ్జీవనం యేషాం తే। తద్గృహాః తదేవ గృహే స్త్ర్యాదౌ యేషాం తే అర్థే ప్రయోజనే సత్యేవార్థినో భవంతి న సంగ్రహార్థం॥ 7-62-6 రౌక్ష్యాత్ దారిద్ర్యాత్। కరే కృతః ఆత్మేవాత్మా జీవనమన్నం। హస్తే గృహీతాన్నస్య వటవః క్షుధార్తాః మహ్య దేహి మహ్యం దేవీతి యాచంతే తేభ్యోఽతిదరిద్రేభ్యః॥ 7-62-9 పాషండానాం సమయో మర్యాదా యేషు ధర్మేషు తత్ర అత్యుత్క్రాంతాః అత్యంతం తతో దూరే స్థితాః॥ 7-62-10 భువత్వాన్నమేవ స్పృహయంతి న స్వాదు। అతఏవ న చతుర్థీ॥ 7-62-16 అసయార్థం, భయనివృత్తిరూపం ప్రయోజనం॥ 7-62-17 అభిమర్శితో జారాః। ప్రయోక్తారః హర్త్రభిమర్శినోర్దూతాః॥ 7-62-18 పరేషాం దోషస్యేతి శేషః॥ 7-62-21 ఆశాయాశ్ఛేదమిత్యేకదేశానుషంగః। కుర్వంతీతి శేషః॥ 7-62-22 సూచకాః రాజగామిపైశున్యవాదినః। సేతుః ఆర్యమర్యాదా॥ 7-62-23 పాషండాః వేదవిరోధినః శాక్యాదయః దూషకాః సతాం నిందకాః। సమయానాం ధర్మసంకేతానాం। ప్రత్యవసితాః ఆరూఢపతితాః॥ 7-62-26 కృతాశం దాసమర్థిన వా। కృతనిర్దేశం నిర్దేశః తుభ్యమిదం దాస్యామీతి ప్రతిజ్ఞా సా కృతాయస్మై తం। భక్తం వేతనం। వ్యపకర్షంతి షత్యుః సకాశాద్దూరీకుర్వంతి॥ 7-62-27 పర్యశ్నంతి। పరిత్యజ్యాశ్నంతి॥ 7-62-29 వికర్మభఇః స్వస్య నిషిద్ధైః కర్మభిః॥ 7-62-30 కేశాశ్చామరకంబలాదయః॥ 7-62-32 కర్తారః శస్త్రశల్యాదీనాం॥ 7-62-35 అప్రాప్తానామదాంతానాం పశూనాం। అండమర్దనేన బలవీర్యయోర్నాశకా అప్రాప్తదమకాః॥ 7-62-40 యే బ్రాహ్మణాతిక్రమం న కుర్వంతి తే స్వర్గాగామిన ఇత్యర్థః॥ 7-62-43 కర్తారః పాలనకర్తారః॥ 7-62-51 ఆరాధనేని ఇతరాన్ సుఖయనతి తే తథా॥ 7-62-57 దానస్య ప్రత్యర్పణస్య। దానం చ తద్ధర్మ యేతి శోధకో ధర్మః దైష్ శోధన ఇతి ధాతుః అముత్రార్థం పరలోకఫలం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ఇదం మే తత్త్వతో రాజన్వక్తుమర్హసి భారత। అహింసయిత్వాఽపి కథం బ్రహ్మహత్యా విధీయతే॥ 13-63-1 (83964) భీష్మ ఉవాచ। 13-63-2x (6988) వ్యాసమామంత్ర్య రాజేంద్ర పురా యత్పృష్టవానహం। తత్తేఽహం సంప్రవక్ష్యామి తదిహైకమనాః శృణు॥ 13-63-2 (83965) చతుర్థస్త్వం వసిష్ఠస్య తత్త్వమాఖ్యాహి మే మునే। అహింసయిత్వా కేనేహ బ్రహ్మహత్యా విధీయతే॥ 13-63-3 (83966) ఇతి పృష్టో మయా రాజన్పరాశరశరీరజః। అబ్రవీన్నిపుణో ధర్మే నిఃసంశయమనుత్తమం॥ 13-63-4 (83967) బ్రాహ్మణం స్వయమాహూయ భిక్షార్థే కృశవృత్తినం। బ్రూయాన్నాస్తీతి యః పశ్చాత్తం విద్యాద్బ్రహ్మఘాతినం॥ 13-63-5 (83968) మధ్యస్థస్యేహ విప్రస్య యోఽనూచానస్య భారత। వృత్తిం హరతి దుర్బుద్ధిస్తం విద్యాద్బ్రహ్మఘాతినం॥ 13-63-6 (83969) గోకులస్య తృషార్తస్య జలార్థమభిధావతః। ఉత్పాదయతి యో విఘ్నం తం విద్యా** హ్మఘాతినం॥ 13-63-7 (83970) యః ప్రవృత్తాం శ్రుతిం సంయకూ శాస్త్ర వా మునిభిః కృతం। దూషయత్యనభిజ్ఞాయ తం విద్యాద్బ్రహ్మఘాతినం॥ 13-63-8 (83971) ఆత్మజాం రూపసంపన్నాం మహతీం సదృశే వరే। న ప్రయచ్ఛతి యః కన్యాం తం విద్యాద్బ్రహ్మధాతినం॥ 13-63-9 (83972) అధర్మనిరతో మూఢో మిథ్యా యో వై ద్విజాతిషు। దద్యాన్మర్మాతిగం శోకం తం విద్యాద్బ్రహ్మఘాతినం॥ 13-63-10 (83973) చక్షుషా విప్రహీణస్య పంగులస్య జడస్య వా। హరేత యో వై సర్వస్వం తం విద్యా *** ఘాతినం॥ 13-63-11 (83974) ఆశ్రమే వా వనే వాఽపి గ్రామే వా యది వా పురే। అగ్నిం సముత్సృజేన్మోహాత్తం విద్యాద్బ్రహ్మఘాతినం॥ ॥ 13-63-12 (83975) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రిషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 63 ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। తీర్థానాం దర్శనం శ్రేయః స్నానం చ భరతర్షభ। శ్రవణం చ మహాప్రాజ్ఞ శ్రోతుమిచ్ఛామి తత్త్వతః। 13-64-1 (83976) పృథివ్యాం యాని తీర్థాని పుణ్యాని భరతర్షభ। వక్తుమర్హసి మే తాని శ్రోతాఽస్మి నియతం ప్రభో॥ 13-64-2 (83977) భీష్మ ఉవాచ। 13-64-3x (6989) ఇమమంగిరసా ప్రోక్తం తీర్థవంశం మహాద్యుతే। శ్రోతుమర్హసి భద్రం తే ప్రాప్స్యసే ధర్మముత్తమం॥ 13-64-3 (83978) తపోవనగతం విప్రమభిగంయ మహామునిం। పప్రచ్ఛాంగిరసం ధీరం గౌతమః సంశితవ్రతః। 13-64-4 (83979) అస్తి మే భగవన్కశ్చిత్తీర్థేభ్యో ధర్మసంశయః। తత్సర్వం శ్రోతుమిచ్ఛామి తన్మే శంస మహామునే॥ 13-64-5 (83980) ఉపస్పృశ్య ఫలం కిం స్యాత్తేషు తీర్థేషు వై మునే। ప్రేత్యభావే మహాప్రాజ్ఞ తద్యథాఽస్తి తథా వద॥ 13-64-6 (83981) అంగిరా ఉవాచ। 13-64-7x (6990) సప్తాహం చంద్రభాగాం వై వితస్తామూర్మిమాలినీం। విగాహ్య వై నిరాహారో నిర్మలో మునివద్భవేత్॥ 13-64-7 (83982) కాశ్మీరమండలే నద్యో యాః పతంతి మహాస్వనం। తా నదీః సింధుమాసాద్య శీలవాన్స్వర్గమాప్నుయాత్॥ 13-64-8 (83983) పుష్కరం చ ప్రభాసం చ నైమిషం సాగరోదకం। దేవికామింద్రమార్గం చ స్వర్ణబిందుం విగాహ్య చ॥ 13-64-9 (83984) విబోధ్యతే విమానస్థః సోఽప్సరోభిరభిష్టుతః। హిరణ్యబిందుమాలక్ష్య ప్రయతశ్చాభివాద్య చ॥ 13-64-10 (83985) కుశేశయే చ దేవత్వం ధూయతే తస్య కిల్బిషం। ఇంద్రతోయాం సమాసాద్య గంధమాదనసన్నిధౌ॥ 13-64-11 (83986) కరతోయాం కురుంగే చ త్రిరాత్రోపోషితో నరః। అశ్వమేధమవాప్నోతి విగాహ్య ప్రయతః శుచిః॥ 13-64-12 (83987) గంగాద్వారే కుశావర్తే బిల్వకే నీలపర్వతే। తథా కనఖలే స్నాత్వా ధూతపాప్మా దివం వ్రజేత్॥ 13-64-13 (83988) అపాం హ్రద ఉపస్పృశ్య వాజిమేధఫలం లభేత్। బ్రహ్మచారీ జితక్రోధః సత్యసంధస్త్వహింసకః॥ 13-64-14 (83989) యత్ర భాగీరథీ గంగా వహతే దిశముత్తరం। మహేశ్వరస్య త్రిస్థానే యో నరస్త్వభిషిచ్యతే॥ 13-64-15 (83990) ఏకమాసం నిరాహారః స పశ్యతి హి దేవతాః। సప్తగంగే త్రిగంగే చ ఇంద్రమార్గే చ తర్పయన్॥ 13-64-16 (83991) అర్థాన్వై లభతే భోక్తుం యో నరో జాయతే పునః। మహాశ్రమ ఉపస్పృశ్య యోఽగ్నిహోత్రపరః శుచిః॥ 13-64-17 (83992) ఏకమాసం నిరాహారః సిద్ధిం మాసేన స వ్రజేత్। మహాహ్రద ఉపస్పృశ్య భృగుతుంగే త్వలోలుపః॥ 13-64-18 (83993) త్రిరాత్రోపోషితో భూత్వా ముచ్యతే బ్రహ్మహత్యయా। కన్యాకూప ఉపస్పృశ్య బలాకాయాం కృతోదకః॥ 13-64-19 (83994) దేవేషు లభతే కీర్తిం యశసా చ విరాజతే॥ 13-64-20 (83995) దేవికాయాముపస్పృశ్య తథా సుందరికాహ్రదే। అశ్విన్యాం రూపవర్చస్కం ప్రేత్య వై లభతే నరః॥ 13-64-21 (83996) మహాగంగాముపస్పృశ్య కృత్తికాంగారకే తథా। పక్షమేకం నిరాహారః స్వర్గమాప్నోతి నిర్మలః॥ 13-64-22 (83997) వైమానిక ఉపస్పృశ్య కింకిణీకాశ్రమే తథా। నివాసేఽప్సరసాం దివ్యే కామచారీ మహీయతే॥ 13-64-23 (83998) కాలికాశ్రమమాసాద్య విపాశాయాం కృతోదకః। బ్రహ్మచారీ జితక్రోధస్త్రిరాత్రం ముచ్యతే భవాత్॥ 13-64-24 (83999) ఆశ్రమే కృత్తికానాం తు స్నాత్వా యస్తర్పయేత్పితౄన్। తోషయిత్వా మహాదేవం నిర్మలః స్వర్గమాప్నుయాత్॥ 13-64-25 (84000) మహాకూపముపస్పృశ్య త్రిరాత్రోపోషితః శుచిః। త్రసానాం స్థావరాణాం చ ద్విపదానాం భయం త్యజేత్॥ 13-64-26 (84001) దేవదారువనే స్నాత్వా ధూతపాప్మా కృతోదకః। దేవశబ్దమవాప్నోతి సప్తరాత్రోషితః శుచిః॥ 13-64-27 (84002) శరస్తంబే కుశస్తంబే ద్రోణశర్మపదే తథా। అపాంప్రపతనాసేవీ సేవ్యతే సోప్సరోగణైః॥ 13-64-28 (84003) చిత్రకూటే జనస్థానే తథా మందాకినీజలే। విగాహ్య వై నిరాహారో రాజలక్ష్ంయా నిషేవ్యతే॥ 13-64-29 (84004) శ్యామాయాస్త్వాశ్రమం గత్వా ఉషిత్వా చాభిషిచ్య చ। ఏకపక్షం నిరాహారస్త్వంతర్ధానఫలం లభేత్॥ 13-64-30 (84005) కౌశికీం తు సమాసాద్య వాయుభక్షస్త్వలోలుపః। ఏకవింశతిరాత్రేణ స్వర్గమారోహతే నరః॥ 13-64-31 (84006) మతంగవాప్యాం యః స్నాయాదేకరాత్రేణ సిధ్యతి। విగాహతి హ్యనాలంబమంధకం వై సనాతనం॥ 13-64-32 (84007) నైమిషే స్వర్గతీర్థే చ ఉపస్పృశ్య జితేంద్రియః। ఫలం పురుషమేధస్య లభేన్మాసం కృతోదకః॥ 13-64-33 (84008) గంగాహ్రద ఉపస్పృస్య తథా చైవోత్పలావనే। అశ్వమేఘమవాప్నోతి తత్ర మాసం కృతోదకః॥ 13-64-34 (84009) గంగాయమునయోస్తీర్థే తథా కాలంజరే గిరౌ। దశాశ్వమేధానాప్నోతి తత్ర మాసం కృతోదకః॥ 13-64-35 (84010) యష్టిహ్రద ఉపస్పృశ్య చాన్నదానాద్విశిష్యతే॥ 13-64-36 (84011) దశతీర్థసహస్రాణి తిస్రః కోట్యస్తథాఽపరాః। సమాగచ్ఛంతి మాఘ్యాం తు ప్రయాగే భరతర్షభ॥ 13-64-37 (84012) మాఘమాసం ప్రయాగే తు నియతః సంశితవ్రతః। స్నాత్వా తు భరతశ్రేష్ఠ నిర్మలః స్వర్గమాప్నుయాత్॥ 13-64-38 (84013) మరుద్గణ ఉపస్పృశ్య పితౄణామాశ్రమే శుచిః। వైవస్వతస్య తీర్థే చ తీర్థభూతో భవేన్నరః॥ 13-64-39 (84014) తథా బ్రహ్మసరో గత్వా భాగీరథ్యాం కృతోదకః। ఏకమాసం నిరాహారః సోమలోకమవాప్నుయాత్॥ 13-64-40 (84015) ఉత్పాతకే నరః స్నాత్వా అష్టావక్రే కృతోదకః। ద్వాదశాహం నిరాహారో నరమేధఫలం లభేత్॥ 13-64-41 (84016) అశ్మపృష్ఠే గయాయాం చ నిరవిందే చ పర్వతే। తృతీయాం క్రౌంచపద్యాం చ బ్రహ్మహత్యాం విశుధ్యతే 13-64-42 (84017) కలవింక ఉపస్పృశ్య విద్యాచ్చ బహుశో జలం। అగ్నేః పురే నరః స్నాత్వా అగ్నికన్యాపురే వసేత్॥ 13-64-43 (84018) కరవీరపురే స్నాత్వా విశాలాయాం కృతోదకః। దేవహ్రద ఉపస్పృశ్య బ్రహ్మభూతో విరాజతే॥ 13-64-44 (84019) పునరావర్తనందాం చ మహానందాం చ సేవ్య వై। నందనే సేవ్యతే దాంతస్త్వప్సరోభిరహింసకః॥ 13-64-45 (84020) ఉర్వశీం కృత్తికాయోగే గత్వా చైవ సమాహితః। లౌహిత్యే విధివత్స్నాత్వా పుండరీకఫలం లభేత్॥ 13-64-46 (84021) రామహ్రద ఉపస్పృశ్య విపాశాయాం కృతోదకః। ద్వాదశాహం నిరాహారః కల్మషాద్విప్రముచ్యతే॥ 13-64-47 (84022) మహాహ్రద ఉపస్పృశ్య శుద్ధేన మనసా నరః। ఏకమాసం నిరాహారో జమదగ్నిగతిం లభేత్॥ 13-64-48 (84023) వింధ్యే సంతాప్య చాత్మానం సత్యసంధస్త్వహింసకః। వినయాత్తప ఆస్థాయ మాసేనైకేన సిధ్యతి॥ 13-64-49 (84024) `ముండే బ్రహ్మగవా చైవ నిరిచిం దేవపర్వతం। దేవహ్రదముపస్పృశ్య బ్రహ్మభూతో విరాజతే। కుమారపదమాస్థాయ మాసేనైకేన శుధ్యతి॥' 13-64-50 (84025) నర్మదాయాముపస్పృశ్య తతా శూర్పారకోదకే। ఏకపక్షం నిరాహారో రాజపుత్రో విధీయతే॥ 13-64-51 (84026) జంబూమార్గే త్రిభిర్మాసైః సంయతః సుసమాహితః। అహోరాత్రేణ చైకేన సిద్ధిం సమధిగచ్ఛతి॥ 13-64-52 (84027) కోకాముఖే విగాహ్యాథ గత్వా చాంజలికాశ్రమం। శాకభక్షశ్చీరవాసాః కుమారీర్విందతే దశ॥ 13-64-53 (84028) వైవస్వతస్య సదనం న స గచ్ఛేత్కదాచన। యస్య కన్యాహ్రద వాసో దేవలోకం స గచ్ఛతి॥ 13-64-54 (84029) ప్రభాసే త్వేకరాత్రేణ అమావాస్యాం మమాహితః। సిద్ధ్యతే తు మహాబాహో యో నరో జాయతేఽమరః॥ 13-64-55 (84030) ఉజ్జానక ఉపస్పృస్య ఆర్ష్టిషేణస్య చాశ్రమే। పింగాయాశ్చాశ్రమే స్నాత్వా సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే॥ 13-64-56 (84031) కుల్యాయాం సముపస్పృశ్య జప్త్వా చైవాఘమర్షణం। అశ్వమేధమవాప్నోతి త్రిరాత్రోపోషితో నరః॥ 13-64-57 (84032) పిండారక ఉపస్పృశ్య ఏకరాత్రోషితో నరః। అగ్నిష్టోమమవాప్నోతి ప్రభాతాం శర్వరీం శుచిః॥ 13-64-58 (84033) తథా బ్రహ్మసరో గత్వా ధర్మారణ్యోపశోభితం। పుండరీకమవాప్నోతి ఉపస్పృశ్య నరః శుచిః॥ 13-64-59 (84034) మైనాకే పర్వతే స్నాత్వా తథా సంధ్యాముపాస్య చ। కామం జిత్వా చ వై మాసం సర్వయజ్ఞఫలం లభేత్॥ 13-64-60 (84035) కాలోదకం నందికుండం తథా చోత్తరమానసం। అభ్యేత్య యోజనశతాద్భూణహా విప్రముచ్యతే॥ 13-64-61 (84036) నందీశ్వరస్య మూర్తి తు దృష్ట్వా ముచ్యేత కిల్బిషైః। స్వర్గమార్గే నరః స్నాత్వా బ్రహ్మలోకం స గచ్ఛతి॥ 13-64-62 (84037) విఖ్యాతో హిమవాన్పుణ్యః శంకరశ్వశురో గిరిః। ఆకరః సర్వరత్నానాం సిద్ధచారణసేవితః॥ 13-64-63 (84038) `దర్శనాద్గమనాత్పూతో భవేదనశనాదపి।' శరీరముత్సృజేత్తత్ర విధిపూర్వమనాశకే॥ 13-64-64 (84039) అధ్రువం జీవితం జ్ఞాత్వా యో వై వేదాంతగో ద్విజః। అభ్యర్చ్య దేవతాస్తత్ర నమస్కృత్య మునీంస్తథా। 13-64-65 (84040) తతః క్రోధం చ లోభం చ యో జిత్వా తీర్థమావసేత్। న తేన కించిన్న ప్రాప్తం తీర్థాభిగమనాద్భవేత్॥ 13-64-66 (84041) యాన్యగంయాని తీర్థాని దుర్గాణి విషమాణి చ। మనసా తాని గంయాని సర్వతీర్థసమీక్షయా॥ 13-64-67 (84042) ఇదం మేధ్యమిదం పుణ్యమిదం స్వర్గ్యమనుత్తమం। ఇదం రహస్యం వేదానామాప్లావ్యం పావనం తథా॥ 13-64-68 (84043) ఇదం దద్యాద్ద్విజాతీనాం సాధోరాత్మహితస్య చ। సుహృదాం చ జపేత్కర్ణే శిష్యస్యానుగతస్య చ। 13-64-69 (84044) దత్తవాన్గౌతమస్యైతదంగిరా వై మహాతపాః। అంగిరాః సమనుజ్ఞాతః కాశ్యపేన చ ధీమతా॥ 13-64-70 (84045) మహర్షీణామిదం జప్యం పావనానాం తథోత్తమం। జపంశ్చాభ్యుత్థితః శశ్వన్నిర్మలః స్వర్గమాప్నుయాత్॥ 13-64-71 (84046) ఇదం యశ్చాపి శృణుయాద్రహస్యం త్వంగిరోమతం। ఉత్తమే చ కులే జన్మ లభేంజాతీశ్చ సంస్మరేత్॥ ॥ 13-64-72 (84047) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుసాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుఃషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 64 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-64-3 తీర్థవంశం తీర్థసంఘం॥ 7-64-5 తీర్థేభ్యః తీర్థాన్యుద్దిశ్య॥ 7-64-6 ప్రేత్యభావే జన్మాంతరే॥ 7-64-7 మునివద్భవేత్ మునీనాం గతిం లభేతేత్యర్థః॥ 7-64-8 సింధుం సముద్రం పతంతీత్యన్వయః॥ 7-64-9 స్వర్గబిందుం విగాహ్యేతి థ.ధ. పాఠః॥ 7-64-21 రూపవర్చసోః సమాహారః రూపవర్చస్కం। వర్చస్తేజః॥ 7-64-26 త్రసానాం జంగమానాం॥ 7-64-30 అంతర్ధానఫలం గంధర్వాదిభోగం॥ 7-64-35 కాలాంజనే గిరావితి థ.ధ.పాఠః॥ 7-64-37 సమాగచ్ఛంత్యగావాస్యామితి థ.పాఠ॥ 7-64-43 ఉర్వశీం ఉర్వశీతీర్థం। కృత్తికాయోగే కార్తిక్యాం పౌర్ణమాస్యాం॥ 7-64-68 ఇదం తీర్థసేవనం। మేధ్యం యజ్ఞఫలప్రదం। పుణ్యం పాపఘ్నం॥ 7-64-70 సమనుజ్ఞాతః ప్రార్థితః। కాశ్యపేన ఏతద్విజ్ఞాతుకామేనేతి శేషః॥

వైశంపాయన ఉవాచ। బృహస్పతిసమం బుద్ధ్యా క్షమయా బ్రహ్మణః సమం। పరాక్రమే శక్రసమమాదిత్యసమతేజసం॥ 13-65-1 (84048) గాంగేయమర్జునేనాజౌ నిహతం భూరితేజసం। భ్రాతృభిః సహితోఽన్యైశ్చ పర్యపృచ్ఛద్యుధిష్ఠిరః॥ 13-65-2 (84049) శయానం వీరశయనే కాలాకాంక్షిణమచ్యుతం। ఆజగ్ముర్భరతశ్రేష్ఠం ద్రష్టుకామా మహర్షయః॥ 13-65-3 (84050) అత్రిర్వసిష్ఠోఽథ భృగుః పులస్త్యః పులహః క్రతుః। అంగిరా గౌతమోఽగస్త్యః సుమతిః సుయతాత్మవాన్॥ 13-65-4 (84051) విశ్వామిత్రః స్థూలగిరాః సంవర్తః ప్రమతిర్దమః। బృహస్పత్యుశనోవ్యాసశ్చ్యవనః ఫాశ్యపో ధ్రువః॥ 13-65-5 (84052) దుర్వాసా జమదగ్నిశ్చ మార్కండేయోఽథ గాలవః। భరద్వాజోఽథ రైభ్యశ్చక యవక్రీతస్త్రితస్తథా॥ 13-65-6 (84053) స్థూలాక్షః శబలాక్షశ్చ కణ్వో మేధాతిథిః కృశః। నారదః పర్వతశ్చైవ సుధన్వాఽథైకతో ద్విజః॥ 13-65-7 (84054) నితంభూర్భువనో ధౌంయః శతానందోఽకృతవ్రణః। జామదగ్ర్యస్తథా రామః కచశ్చేత్యేవమాదయః। సమాగతా మహాత్మానో భీష్మం ద్రష్టుం మహర్షయః॥ 13-65-8 (84055) తేషాం మహాత్మనాం పూజామాగతానాం యుధిష్ఠిరః। భ్రాతృభిః సహితశ్చక్రే యతావదనుపూర్వశః॥ 13-65-9 (84056) తే పూజితాః సుఖాసీనాః కథాశ్రక్రుర్మహర్షయః। భీష్మాశ్రితాః సుమధురాః సర్వేంద్రియమనోహరాః॥ 13-65-10 (84057) భీష్మస్తేషాం కథాః శ్రుత్వా ఋషీణాం భావితాత్మనాం। మేనే దివిష్ఠమాత్మానం తుష్ట్యా పరమయా యుతః॥ 13-65-11 (84058) తతస్తే భీష్మమామంత్ర్య పాండవాంశ్చ మహర్షయః। అంతర్ధానం గతాః సర్వే సర్వేషామేవ పశ్యతాం॥ 13-65-12 (84059) తానృషీన్సుమహాభాగానంతర్ధానగతానపి। పాండవాస్తుష్టువుః సర్వే ప్రణేముశ్చ ముహుర్ముహుః॥ 13-65-13 (84060) ప్రసన్నమనసః సర్వే గాంగేయం కురుసత్తమం। ఉపతస్థుర్యథోద్యంతమాదిత్యం మంత్రకోవిదాః॥ 13-65-14 (84061) ప్రభావం తపసస్తేషామృషీణాం వీక్ష్య పాండవాః। ప్రకాశంతో దిశః సర్వా విస్మయం పరమం యయుః॥ 13-65-15 (84062) మహాభాగ్యం పరం తేషామృషీణామనుచింత్య తే। పాండవాః సహ భీష్మేణ కథాశ్చక్రుస్తదాశ్రయాః॥ 13-65-16 (84063) కథాంతే శిరసా పాదౌ స్పృష్ట్వా భీష్మస్య పాండవః। ధర్ంయం ధర్మసుతః ప్రశ్నం పర్యపృచ్ఛద్యుధిష్ఠిరః॥ 13-65-17 (84064) కే దేశాః కే జనపదా ఆశ్రమాః కే చ పర్వతాః। ప్రకృష్టాః పుణ్యతః కాశ్చ జ్ఞేయా నద్యః పితామహ॥ 13-65-18 (84065) భీష్మ ఉవాచ। 13-65-19x (6991) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। శిలోచ్ఛవృత్తేః సంవాదం సిద్ధస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 13-65-19 (84066) ఇమాం కశ్చిత్పరిక్రంయ పృథివీం శైలభూషణాం। అసకృద్ద్విపదాం శ్రేష్ఠః శ్రేష్ఠస్య గృహమేధినః॥ 13-65-20 (84067) శిలవృత్తేర్గృహం ప్రాప్తః స తేన విధినాఽర్చితః। ఉవాస రజనీం తత్ర సుముఖః సుఖభాగృషిః॥ 13-65-21 (84068) శిలవృత్తిస్తు యత్కృత్యం ప్రాతస్తత్కృతవాఞ్శుచిః। కృతకృత్యముపాతిష్ఠత్సిద్ధం తమతిథిం తదా॥ 13-65-22 (84069) తౌ సమేత్య మహాత్మానౌ సుఖాసీనౌ కథాః శుభాః। చక్రతుర్వేదసంబద్ధాస్తచ్ఛేషకృతలక్షణాః॥ 13-65-23 (84070) శిలవృత్తిః కథాంతే తు సిద్ధమామంత్ర్య యత్నతః। ప్రశ్నం పప్రచ్ఛ మేధావీ యన్మాం త్వం పరిపృచ్ఛసి॥ 13-65-24 (84071) శిలవృత్తిరువాచ। 13-65-25x (6992) కేదేశాః కే జనపదాః కేఽఽశ్రమాః కే చ పర్వతాః। ప్రకృష్టాః పుణ్యతః కాశ్చ జ్ఞేయా నద్యస్తదుచ్యతాం॥ 13-65-25 (84072) సిద్ధ ఉవాచ। 13-65-26x (6993) తే దేశాస్తే జనపదాస్తేఽఽశ్రమాస్తే చ పర్వతాః। యేషాం భాగీరథీ గంగా మధ్యేనైతి రారిద్వరా॥ 13-65-26 (84073) తపసా బ్రహ్మచర్యేణ యజ్ఞైస్త్యాగేన వా పునః। గతిం తాం న లభేజ్జంతుర్గంగాం సంసేవ్య యాం లభేత్॥ 13-65-27 (84074) స్పష్టాని యేషాం గాంగేయైస్తోయైర్గాత్రాణి దేహినాం। న్యస్తాని న పునస్తేషాం త్యాగః స్వర్గాద్విధీయతే॥ 13-65-28 (84075) సర్వాణి యేషాం గాంగేయైస్తోయైః కార్యాణి దేహినాం। గాం త్యక్త్వా మానవా విప్ర దివి తిష్ఠంతి తే జనాః॥ 13-65-29 (84076) పూర్వే వయసి కర్మాణి కృత్వా పాపాని యే నరాః। పశ్చాద్గంగాం నిషేవంతే తేఽపి యాంత్యుత్తమాం గతిం॥ 13-65-30 (84077) `యుక్తాశ్చ పాతకైస్త్యక్త్వా దేహం శుద్ధా భవంతి తే। ముచ్యంతే దేహసంత్యాగాద్గంగాయమునసంగమే॥' 13-65-31 (84078) స్నాతానాం శుచిభిస్తోయైర్గాంగేయైః ప్రయతాత్మనాం। వ్యుష్టిర్భవతి యా పుంసాం న సా క్రతుశతైరపి॥ 13-65-32 (84079) యావదస్థి మనుష్యస్య గంగాతోయేషు తిష్ఠతి। తావద్వర్షసహస్రాణి స్వర్గలోకే మహీయతే॥ 13-65-33 (84080) అపహత్య తమస్తీవ్రం యథా భాత్యుదయే రవిః। తథాఽపహత్య పాప్మానం భాతి గంగాజలోక్షితః॥ 13-65-34 (84081) విసోమా ఇవ శర్వర్యో విపుష్పాస్తరవో యథా। తద్వద్దేశా దిశశ్చైవ హీనా గంగాజలైః శివైః॥ 13-65-35 (84082) వర్ణాశ్రమా యథా సర్వే ధర్మజ్ఞానవివర్జితాః। క్రతవశ్చ యథాఽసోమాస్తథా గంగాం వినా జగత్॥ 13-65-36 (84083) యథా హీనం నభోఽర్కేణ భూః శైలైః ఖం చ వాయునా। తథా దేశా దిశశ్చైవ గంగాహీనా న సంశయః॥ 13-65-37 (84084) త్రిషు లోకేషు యే కేచిత్ప్రాణినః సర్వ ఏవ తే। తర్ప్యమాణాః పరాం తృప్తిం యాంతి గంగాజలైః శుభైః॥ 13-65-38 (84085) `అన్యే చ దేవా మునయః ప్రేతాని పితృభిః సహ। తర్పితాస్తృప్తిమాయాంతి త్రిషు లోకేషు సర్వశః॥' 13-65-39 (84086) యస్తు సూర్యేణ నిష్టప్తం గాంగేయం పిబతే జలం। గవాం నిర్హరనిర్ముక్తాద్యావకాత్తద్విశిష్యతే॥ 13-65-40 (84087) ఇంద్రవ్రతసహస్రం తు యశ్చోరత్కాయశోధనం। పివేద్యశ్చాపి గంగాంయః సమౌ స్యాతాం న వా సమౌ॥ 13-65-41 (84088) తిష్ఠేద్యుగసహస్రం తు పదేనైకేన యః పుమాన్। మాసమేకం తు గంగాయాం సమౌ స్యాతాం న వా సభౌ॥ 13-65-42 (84089) లంబతేఽవాక్శిరా యస్తు యుగానామయుతం పుమాన్। తిష్ఠేద్యథేష్టం యశ్చాపి గంగాయాం స విశిష్యతే॥ 13-65-43 (84090) అగ్నౌ ప్రాస్తం ప్రధూయేత యథా తూలం ద్విజోత్తమ। తథా గంగావగాఢస్య సర్వపాపం ప్రధూయతే॥ 13-65-44 (84091) భూతానామిహ సర్వేషాం దుఃఖోపహతచేతసాం। గతిమన్వేషమాణానాం న గంగాసదృశీ గతిః॥ 13-65-45 (84092) భవంతి నిర్విషాః సర్పా యథా తార్క్ష్యస్య దర్శనాత్। గంగాయా దర్శనాతద్వత్సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే॥ 13-65-46 (84093) అప్రతిష్ఠాశ్చ యే కేచిదధర్మశరణాశ్చ యే। యేషాం ప్రతిష్ఠా గంగేహ శరణం శర్మ వర్మ చ। 13-65-47 (84094) ప్రకృష్టైరశుభైర్గ్రస్తాననేకైః పురుషాధమాన్। పతతో నరకే గంగా సంశ్రితాన్ప్రేత్య తారయేత్॥ 13-65-48 (84095) తే సంవిభక్తా మునిభిర్నూనం దేవైః సవాసవైః। యేఽభిగచ్ఛంతి సతతం గంగాం మతిమతాంవర॥ 13-65-49 (84096) వినయాచారహీనాశ్చ అశివాశ్చ నరాధమాః। తే భవంతి శివా విప్ర యే వై గంగాముపాశ్రితాః॥ 13-65-50 (84097) యథా సురాణామభృతం పితౄణాం చ యథా స్వధా। సుధా యథా చ నాగానాం తథా గంగాజలం నృణాం॥ 13-65-51 (84098) ఉపాసతే యథా బాలా మాతరం క్షుధయాఽర్దితాః। శ్రేయస్కామాస్తథా గంగాముపాసంతీహ దేహినః॥ 13-65-52 (84099) స్వాయంభువం యథా స్థానం సర్వేషాం శ్రేష్ఠముచ్యతే। స్థానానాం సరితాం శ్రేష్ఠా గంగా తద్వదిహోచ్యతే॥ 13-65-53 (84100) `ఉపజీవ్యా యథా ధేనుర్లోకానాం బ్రాహ్మమేవ వా। హవిషాం తు యథా సోమస్తరణేషు తథా త్వియం॥ 13-65-54 (84101) యథోపజీవినాం ధేనుర్దేవాదీనాం పరా స్మృతా। తథోపజీవినాం గంగా సర్వప్రాణభృతామిహ॥ 13-65-55 (84102) దేవాః సోమార్కసంస్థాని యతా సత్రాదిభిర్మఖైః। అమృతాన్యుపజీవంతి తథా గంగాజలం నరాః॥ 13-65-56 (84103) జాహ్నవీపులినోత్థాభిః సికతాభిః సముక్షితం। ఆత్మానం మన్యతే లోకో దివిష్ఠమివ శోభితం॥ 13-65-57 (84104) జాహ్నవీతీరసంభూతాం మృదం మూర్ధ్నా బిభర్తి యః। బిభర్తి రూపం సోఽర్కస్య తమోనాశాయ నిర్మలం॥ 13-65-58 (84105) గంగోర్మిభిరథో దిగ్ధః పురుషం పవనో యదా। స్పృశ్యతే సోఽస్య పాప్మానం సద్య ఏవాపకర్షతి॥ 13-65-59 (84106) వ్యసనైరభితప్తస్య నరస్య వినశిష్యతః। గంగాదర్శనజా ప్రీతిర్వ్యసనాన్యపకర్షతి॥ 13-65-60 (84107) హంసారావైః కోకరవై రవైరన్యైశ్చ పక్షిణాం। పస్పర్ధ గంగా గంధర్వాన్పులినైశ్చ శిలోచ్చయాన్॥ 13-65-61 (84108) హంసాదిభిః సుబహుభిర్వివిధైః పక్షిభిర్వృతాం। గంగాం గోకులసంబాదాం దృష్ట్వా స్వర్గోఽపి విస్మృతః॥ 13-65-62 (84109) న సా ప్రీతిర్దివిష్ఠస్య సర్వకామానుపాశ్నతః। సంభవేద్యా పరా ప్రీతిర్గంగాయాః పులినే నృణాం॥ 13-65-63 (84110) వాఙ్మన కర్మజైర్గ్రస్తః పాపైరపి పుమానిహ। వీక్ష్య గంగాం భవేన్మూతో అత్ర మే నాస్తి సంశయః॥ 13-65-64 (84111) సప్తావరాన్సప్త పరాన్పితౄంస్తేభ్యశ్చ యే పరే। పుమాంస్తారయతే గంగాం వీక్ష్య స్పృష్ట్వాఽవగాహ్య చ॥ 13-65-65 (84112) శ్రుతాభిలషితా పీతా స్పృష్టా దృష్టాఽవగాహితా। గంగా తారయతే నౄణాముభౌ వంశౌ విశేషతః॥ 13-65-66 (84113) `తత్తీరగానాం తపసా శ్రాద్ధపారాయణాదిభిః। గంగాద్వారప్రభృతిభిస్తత్తీర్థైర్న పరం నృణాం॥ 13-65-67 (84114) సాయం ప్రాతః స్మరేద్గంగాం నిత్యం స్నానే తు కీర్తయేత్। తర్పణే పితృపూజాసు మరణే చాపి సంస్మరేత్॥' 13-65-68 (84115) దర్శనాత్స్పర్శనాత్పానాత్తథా గంగేతి కీర్తనాత్। పునాత్యుపుణ్యాన్పురుషాఞ్శతశోఽథ సహస్రశః॥ 13-65-69 (84116) య ఇచ్ఛేత్సఫలం జన్మ జీవితం శ్రుతమేవ చ। స పితౄంస్తర్పయేద్గంగామభిగంయ సురాంస్తథా॥ 13-65-70 (84117) న శ్రుతైర్న చ విత్తేన కర్మణా న చ తత్ఫలం। ప్రాప్నుయాత్పురుషోఽత్యంతం గంగాం ప్రాప్య యదాప్నుయాత్॥ 13-65-71 (84118) జాత్యంధైరిహ తుల్యాస్తే మృతైః పంగుభిరేవ చ। సమర్థా యే న పశ్యంతి గంగాం పుణ్యజలాం శివాం॥ 13-65-72 (84119) భూతభవ్యభవిష్యజ్ఞైర్మహర్షిభిరుపస్థితాం। దేవైః సేంద్రైశ్చ కో గంగాం నోపసేవేత మానవః॥ 13-65-73 (84120) వానప్రస్థైర్గృహస్థైశ్చ యతిభిర్బ్రహ్మచారిభిః। విద్యావద్భిః శ్రితాం గంగాం పుమాన్కో నామ నాశ్రయేత్॥ 13-65-74 (84121) ఉత్కామద్బిశ్చ యః ప్రాణైః ప్రయతః శిష్టసంమతః। చింతయేన్మనసా గంగాం స గతిం పరమాంలభేత్॥ 13-65-75 (84122) న భయేభ్యో భయం తస్య న పాపేభ్యో న రాజతః। ఆదేహపతనాద్గంగాముపాస్తే యః పుమానిహ॥ 13-65-76 (84123) గగనాద్గాం పతంతీం వై మహాపుణ్యాం మహేశ్వరః। దధార శిరసా గంగాం తామేవ దివి సేవతే॥ 13-65-77 (84124) అలంకృతాస్త్రయో లోకాః పథిభిర్విమలైస్త్రిభిః। యస్తు తస్యా జలం సేవేత్క్రతకృత్యః పుమాన్భవేత్। 13-65-78 (84125) దివి జ్యోతిర్యథాఽఽదిత్యః పితౄణాం చైవ చంద్రమాః। దేవేశ యథా నృణాం గంగా చ సరితాం తథా॥ 13-65-79 (84126) మాత్రా పిత్రా సుతైర్దారైర్విముక్తస్య ధనేన వా। న భవేద్ధి తథా దుఃఖం యథా గంగా వియోగజం॥ 13-65-80 (84127) నారణ్యైర్నేష్టవిషయైర్న సుతైర్న ధనాగమైః। తథా ప్రసాదో భవతి గంగాం వీక్ష్య యథా భవేత్॥ 13-65-81 (84128) పూర్ణమిందుం యథా దృష్ట్వా నృణాం దృష్టిః ప్రసీదతి। తథా త్రిపథగాం దృష్ట్వా నృణాం దృష్టిః ప్రసీదతి॥ 13-65-82 (84129) తద్భావస్తద్గతమనాస్తన్నిష్ఠస్తత్పరాయణః। గంగాంయోఽనుగతో భక్త్యాస తస్యాః ప్రియతాం వ్రజేత్॥ 13-65-83 (84130) భూస్థైః ఖస్థైర్దివిష్ఠైశ్చ భూతైరుచ్చావచైరపి। గంగా విగాహ్యా సతతమేతత్కార్యతమం సతాం॥ 13-65-84 (84131) విశ్వలోకేషు పుణ్యత్వాద్గంగాయాః ప్రథితం యశః। `దుర్మృతాననపత్యాంశ్చ సా మృతాననయద్దివం।' యత్పుత్రాన్సగరస్యేతో భస్మాఖ్యాననయద్దివం॥ 13-65-85 (84132) వాయ్వీరితాభిః సుమనోహరాభి- ర్ద్రుతాభిరత్యర్థసముత్థితాభిః। గంగోర్మిభిర్భానుమతీభిరిద్ధాః సహస్రరశ్మిప్రతిమా భవంతి॥ 13-65-86 (84133) పయస్వినీం ఘృతినీమత్యుదారాం సమృద్ధినీం వేగినీం దుర్విగాహ్యాం। గంగాం గత్వా యైః శరీరం విసృష్టం గతా ధీరస్తే విబుధైః సమత్వం॥ 13-65-87 (84134) అంధాంచడాంద్రవ్యహీనాంశ్చ గంగా యశస్వినీ బృహతీ విశ్వరూపా। దేవైః సేంద్రైర్మునిభిర్మానవైశ్చ నిషేవితా సర్వకామైర్యునక్తి॥ 13-65-88 (84135) ఊర్జస్వతీం మధుమతీం మహాపుణ్యాం త్రివర్త్మగాం। త్రిలోకగోప్త్రీం యే గంగాం సంశ్రితాస్తే దివం గతాః॥ 13-65-89 (84136) యో వత్స్యతి ద్రక్ష్యతి వాఽపి మర్త్య- స్మస్మై ప్రయచ్ఛంతి సుఖాని దేవాః। తద్భావితాః స్పర్శనదర్శనేన ఇష్టాం గతిం తస్య సురా దిశంతి॥ 13-65-90 (84137) దక్షాం పృశ్నిం బృహతీం విప్రకృష్టాం శివామృద్ధాం భాగినీం సుప్రసన్నాం। విభావరీం సర్వభూతప్రతిష్ఠాం గంగాం గతా యే త్రిదివం గతాస్తే॥ 13-65-91 (84138) ఖ్యాతిర్యస్యాః ఖం దివం గాం చ నిత్యా- మూర్ధ్వం దిశో విదిశశ్చావతస్థే। తస్యా జలం సేవ్య సరిద్వరాయా మర్త్యాః సర్వే కుతకృత్యా భవంతి॥ 13-65-92 (84139) ఇయం గంగేతి నియతం ప్రతిష్ఠా గుహస్య స్క్మస్య చ గర్భయోషా। ప్రాతస్త్రివర్గా ఘృతవహా విపాప్మా గంగాఽవతీర్ణా వియతో విశ్వతోయా॥ 13-65-93 (84140) `నారాయణాదక్షయాత్పూర్వజాతా విష్ణోః పాదాచ్ఛింశుమారాద్ధ్రువాచ్చ। సోమాత్సూర్యాన్మేరురూపాచ్చ విష్ణోః సమాగతా శివమూర్ధ్నో హిమాద్రిం। సత్యావతీ ద్రవ్యపరస్య వర్యా దివో భువశ్చాపి వీక్ష్యానురూపా॥' 13-65-94 (84141) సుతాఽవనీధ్రస్య హరస్య భార్యా దివో భువశ్చాపి కృతానురూపా। భవ్యా పృథివ్యాం భాగినీ చాపి రాజ- న్గంగా లోకానాం పృణ్యదా వై త్రయాణాం॥ 13-65-95 (84142) మధుస్రవా ఘృతధారా ఘృతార్చి- ర్మహోర్మిభిః శోభితా బ్రాహ్మణైశ్చ। దివశ్చ్యుతా శిరసాఽఽప్తా శివేన గంగాఽవనీధ్రాత్త్రిదివస్య మాతా॥ 13-65-96 (84143) యోనిర్వరిష్ఠా విరజా వితన్వీ శయ్యాఽచిరా వారివహా యశోదా। విశ్వావతీ చాకృతిరిష్టసిద్ధా గంగోక్షితానాం భువనస్య పంథాః॥ 13-65-97 (84144) క్షాంత్యా మహ్యా గోపనే ధారణే చ దీప్త్య, కృశానోస్తపనస్య చైవ। తుల్యా గంగా సంమతా బ్రాహ్మణానాం గృహస్య బ్రహ్మణ్యతయా చ నిత్యం॥ 13-65-98 (84145) ఋషిష్టుతాం విష్ణుపదీం పురాణాం సుపుణ్యతోయాం మనసాఽపి లోకే। సర్వాత్మనా జాహ్నవీం యే ప్రవన్నా స్తే బ్రహ్మణః సదనం సంప్రయాతాః॥ 13-65-99 (84146) లోకానిమాన్నయతి యా జననీవ పుత్రా- న్సర్వాత్మనా సర్వగుణోపపన్నా। తత్స్థానకం బ్రాహ్మమభీప్సమానై- ర్గంగా సదైవాత్మవశైరుపాస్యా॥ 13-65-100 (84147) `న తైర్జుష్టాం స్పృశతీం విశ్వతోయా- మిరావజ్ఞాం రవేతీం భూధరాణాం।' ఉసాం పృష్టాం మిషతీం విశ్వభోజ్యా- మిరావతీం ధారిణీం భూధరాణాం। శిష్టాశ్రయామమృతాం బ్రహ్మకాంతాం గంంగాం శ్రయేదాత్మవాన్సిద్ధికామః॥ 13-65-101 (84148) ప్రసాద్య దేవాన్సవిభూన్సమస్తా- న్భగీరథస్తపసోగ్రేణ గంగాం। గామానయత్తామభిగంయ శశ్వ- త్పుంసాం భయం నేహ చాముత్ర విద్యాత్॥ 13-65-102 (84149) ఉదాహృతః సర్వథా తే గుణానాం మయైకదేశః ప్రసమీక్ష్య బృద్ధ్యా। శక్తిర్న సే కాచిదిహాస్తి వక్తుం గుణాన్సర్వాన్పరిమాతుం తథైవ॥ 13-65-103 (84150) మేరోః సముద్రస్య చ సర్వయత్నైః సంఖ్యోపలానాముదకస్య వాఽపి। శక్యం వక్తుం నేహ గంగాజలానాం గుణాఖ్యానం పరిమాతుం తథైవ॥ 13-65-104 (84151) తస్మాదేతాన్పరయా శ్రద్ధయోక్తా- న్గుణాన్సర్వాంజాహ్నవీయాన్సదైవ। భవేద్వాచా మనసా కర్మణా చ భక్త్యా యుక్తః శ్రద్ధయా శ్రద్దధానః॥ 13-65-105 (84152) లోకానిమాంస్త్రీన్యశసా వితత్య సిద్ధిం ప్రాప్య మహతీం తాం దురాపాం। గంగాకృతానచిరేణైవ లోకా- న్యథేష్టమిష్టాన్విహరిష్యసి త్వం॥ 13-65-106 (84153) తవ మమ చ గుణైర్మహానుభావా జుషతు భతిం సతతం స్వధర్మయుక్తైః। అభిమతజనవత్సలా హి గంగా జగతి యునక్తి సుఖైశ్చ భక్తిమంతం॥ 13-65-107 (84154) భీష్మ ఉవాచ। 13-65-108x (6994) ఇతి పరమమతిర్గుణానశేషా- ఞ్శిలరతయే త్రిపథానుయోగరూపాన్। బహువిధమనుశాస్య తథ్యరూపా- న్గగనతలం ద్యుతిమాన్వివేశ సిద్ధః॥ 13-65-108 (84155) శిలవృత్తిస్తు సిద్ధస్య వాక్యైః సంబోధితస్తదా। గంగాముపాస్య విధివత్సిద్ధిం ప్రాప సుదుర్లభాం॥ 13-65-109 (84156) తథా త్వమపి కౌంతేయ భక్త్యా పరమయా యుతః। గంగామభ్యేహి సతతం ప్రాప్స్యసే సిద్ధిముత్తమాం॥ 13-65-110 (84157) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-65-111x (6995) శ్రుత్వేతిహాసం భీష్మోక్తం గంగాయాః స్తవసంయుతం। యుధిష్ఠిరః పరాం ప్రీతిమగచ్ఛద్ధాతృభిః సహ॥ ॥ 13-65-111 (84158) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 65 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-65-2 యదాఽపృచ్ఛత్తదైవాజగ్మురితి ద్వితీయేన యత్తదోరధ్యాహారేణ న్వయః॥ 7-65-16 మహాభాగ్యం యోగైశ్వర్యం ఖేచరత్వాంతర్ధానశక్త్యాదిసిద్ధిమత్త్వం॥ 7-65-18 దేశాః భూమిభాగాః। జనపదాః మహాజననివాసస్థానాని। ఆశ్రమాః ఋషిస్థానాని॥ 7-65-26 తే దేశా ఇతి ప్రకృష్టాః పుణ్యత ఇత్యనుషంగః॥ 7-65-28 గాత్రాణ్యస్థీని। న్యస్తాని గంగాయాం। త్యక్తాని యాని వై తేషాం త్యాగాత్స్వర్గో విధీయతే ఇతి ధ. పాఠః॥ 7-65-32 వ్యుష్టిః పుణ్యవృద్ధిః॥ 7-65-33 యావదస్థి మనుష్యాణామితి థ.ధ. పాఠః॥ 7-65-40 గవాం నిర్హార ఆహారనిర్గమనామార్గస్తతో నిర్ముక్తం యావకం యవవికారస్తస్మాత్। గాం యవానాదయిత్వా తచ్ఛకృదంతర్గతాన్ యవాన్ పక్త్వా భుంజానో యావకవ్రతీత్యుచ్యతే॥ 7-65-41 ఇందువ్రతం చాంద్రాయణం॥ 7-65-44 ధూయతే దూరే జాయతే భస్మీభూయాపి న శివ్యతే ఇత్యర్థః॥ 7-65-63 కామాన్ భోగాన్॥ 7-65-81 ఉపస్థితాం నిత్యం సేవితాం॥ ఇష్టం యాగాది తత్ప్రాప్యైరిష్టవిషయైః స్వర్గ్యైః॥ 7-65-83 ఇద్ధాః నిర్దోషత్వేన దీప్తాః॥ 7-65-87 పయోఘృతే యాగీయే హవిషీ సమృద్ధిర్యాగఫలం తద్వతీం। యాగాదిజం పుణ్యం తత్ఫలం స్వర్గాది చ గంగాప్రాప్త్యైవ లభ్యత ఇత్యర్థః॥ 7-65-89 ఊర్క అన్నపశ్వాదిః తత్ప్రదామిత్యర్థః। మధు కర్మఫలం బ్రహ్మ వా తత్ప్రదాం మధుమతీం॥ 7-65-90 యోగం గామితి శేషః। తథా గంగయా భావితాః మహత్త్వం గతాః దేవాః। స్పర్శనదర్శనేన గంగాయా ఏవ॥ 7-65-91 దక్షాం తారణసమర్థాం। పృశ్నిం విష్ణుమాతరం। బృహతీం వాచం। వాగ్వై బృహతీతిశ్రుతేః। భాగినీం భనానామైశ్వర్యాదీనాం షణ్ణాం సమూహో భాగం తద్వతీం। విభావరీం ప్రకాశికాం॥ 7-65-93 గంగాం దృష్ట్వా ఇయం గంగేతి అన్యాన్ గంగాం దర్శయతః పురుషస్య నియతం నియమేన గంగైవ ప్రతిష్ఠా సంసారావసానహేతుర్భవతి। గుహస్య కార్తికేయస్య రుక్మస్య స్వర్ణస్య చ గర్భయోషా గర్భధారిణీ స్త్రీ। వియతః సకాశాత్ప్రాతరవతీర్ణా త్రివర్గా ధర్ప్రార్థకామదా। ధృతవహా జలవాహినీ। విశ్వతోయా విశ్వప్రియతోయా॥ 7-65-95 అవనీధ్రస్య మేరోః హిమవతో వా పర్వతస్య। కృతం అనురూపం అలంకారో యయా సా కృతానురూపా॥ 7-65-96 మధుస్రవా ధర్మద్రవా। ఘృతధారా తేజోధారా ఘృతార్చిః ఆజ్యస్యేవ అర్చిర్వా యస్యాః। సా అవనీధ్రాత్ పృథివీం ప్రాప్తేతి శేషః॥ 7-65-97 వరిష్ఠా యోనిః పరమకారణం। వి జా నిర్మలా। వితన్వీ విశేషేణ తన్వీ సూక్ష్మా। శయ్యా దీర్ఘనిద్రా తల్పః। మరణం జాహ్నవీతట ఇతి వచనాత్। అచిరా శీఘ్రా। విశ్వావతీ విశ్వం అవంతీ పాలయంతీ। నుమభావ ఆర్షః। ఇష్టసిద్ధా ఇష్టాఃక సిద్ధా యస్యాః సా, సిద్ధానామిష్టా ఇతి వా। అక్షేతానాం స్నాతానాం। భువనస్య స్వర్గస్య। పుష్పావిలా పరివాహా యశోదేతి ధ. పాఠః॥ 7-65-98 క్షాంత్యాదిత్రయే మహ్యా తుల్యేతి సంబంధః। గుహస్య కుమారస్య సంమతా। బ్రహ్మణ్యతయా బ్రాహ్మణజాత్యనుగ్రాహకతయః॥ 7-65-99 మనసాపి ప్రపన్నాః కిముత సాక్షాత్॥ 7-65-101 ఉస్రం ధేనుమమృతదుఘామితి యావత్। మిషతీం పశ్యంతీం సర్వజ్ఞామిత్యర్థః। హరావతీమన్నవతీం। బ్రహ్మణోపి కాంతో చేతోహరాం॥ 7-65-102 సవిభూన్ సేక్షరాన్। గాం పృథ్వీం॥ 7-65-103 మదుక్తాన్ గంగాగుణాన్ జ్ఞాత్వా వాగాదిమిః స్తోత్రధ్యానస్నానాదిషు శ్రద్దదానో భవేదితీ సంబంధః। గంగాకృతాన్ గంగాసేవనప్రాప్తాన్। ఇష్టాన్ సంకల్పసిద్ధాన్। 7-65-107 మహానుభావా గంగా మతిం జుషతు ప్రీణాతు। గంగాదర్శనాదినా మతిః ప్రసీదత్విత్యర్థః। అభిమతః శ్రద్ధాలుః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కే పూజ్యా వై త్రిలోకేఽస్మిన్మానవా భరతర్పభ। విస్తరేణ తదాచక్ష్వ న హి తృప్యామి కథ్యతః॥ 13-66-1 (84159) భీష్మ ఉవాచ। 13-66-2x (6996) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। నారదస్య చ సంవాదం వాసుదేవస్య చోభయోః॥ 13-66-2 (84160) నారదం ప్రాంజలిం దృష్ట్వా పూజయానం ద్విజర్షభాన్। కేశవః పరిపప్రచ్ఛ భగవన్క్రాన్నమస్యమి॥ 13-66-3 (84161) బహుమానపరస్తేషు భగవన్యాన్నమస్యసి। శక్యం చేచ్ఛ్రోతుమస్మాభిర్బ్రూహ్యేతద్ధర్మవిత్తమ॥ 13-66-4 (84162) నారద ఉవాచ। 13-66-5x (6997) శృణు గోవింద యానేతాన్పూజయాంయరిమర్దన। త్వత్తోఽన్యః కః పుమాఁల్లోకే శ్రోతుమేతదిహార్హతి॥ 13-66-5 (84163) వరుణం వాయుమాదిత్యం పర్జన్యం జాతవేదసం। స్థాణు స్కందం మహాలక్ష్మీం విష్ణుం బ్రహ్మాణమేవ చ॥ 13-66-6 (84164) వాచస్పతిం చంద్రమసమపః పృథ్వీం సరస్వతీం। సతతం యే నమస్యంతి తాన్నమస్యాంయహం విభో॥ 13-66-7 (84165) తపోధనాన్వేదవిదో నిత్యం వేదపరాయణాన్। మహార్హాన్వృష్ణిశార్దూల సదా సంపూజయాంయహం॥ 13-66-8 (84166) అభుక్త్వా దేవకార్యాణి కుర్వతే యేఽవికత్థనాః। సంతుష్టాశ్చ క్షమాయుక్తాస్తాన్నమస్యాంయహం విభో॥ 13-66-9 (84167) సంయగ్యజంతి యే చేష్టీః క్షాంతా దాంతా జితేంద్రియాః। సత్యం ధర్మం క్షితిం గాశ్చ తాన్నమస్యామి యాదవ॥ 13-66-10 (84168) యే వై తపసి వర్తంతే వనే మూలఫలాశనాః। అసంచయాః క్రియావంతస్తాన్నమస్యామి యాదవ॥ 13-66-11 (84169) యే భృత్యభరణే శక్తాః సతతం చాతిథివ్రతాః। భుంజతే దేవశేషాణి తాన్నమస్యామి యాదవ॥ 13-66-12 (84170) యే వేద ప్రాప్య దుర్ధర్షా వాగ్మినో బ్రహ్మచారిణః। యాజనాధ్యాపనే యుక్తా నిత్యం తాన్పూజయాంయహం॥ 13-66-13 (84171) ప్రసన్నహృదయాశ్చైవ సర్వసత్వేషు నిత్యశః। అపృష్ఠతాపాన్స్వాధ్యాయే యుక్తాస్తాన్పూజయాంయహం॥ 13-66-14 (84172) గురుప్రసాదే స్వాధ్యాయే యతంతో యే స్థిరవ్రతాః। శుశ్రూషవోఽనసూయంతస్తాన్నమస్యామి యాదవ॥ 13-66-15 (84173) సువ్రతా మునయో యే చ బ్రాహ్మణాః సత్యసంగరాః। వోఢారో హవ్యకవ్యానాం తాన్నమస్యామి యాదవ॥ 13-66-16 (84174) భైక్షచర్యాసు నిరతాః కృశా గురుకులాశ్రయాః। నిఃసుఖా నిర్ధనా యే తు తాన్నమస్యామి యాదవ॥ 13-66-17 (84175) నిర్మమా నిష్ప్రతిద్వంద్వా నిష్ఠితా నిష్ప్రయోజనాః। యే వేదం ప్రాప్య దుర్ధర్షా వాగ్మినో బ్రహ్మవాదినః॥ 13-66-18 (84176) అహింసానిరతా యే చ యే చ సత్యవ్రతా నరాః। దాంతాః శమపరాశ్చైవ తాన్నమస్యామి కేశవ॥ 13-66-19 (84177) దేవతాతిథిపూజాయాం యుక్తా యే గృహమేధినః। కపోతవృత్తయో నిత్యం తాన్నమస్యామి యాదవ॥ 13-66-20 (84178) యేషాం త్రివర్గః కృత్యేషు వర్తతే నోపహీయతే। శిష్టాచారప్రవృత్తాశ్చ తాన్నమస్యాంయహం సదా॥ 13-66-21 (84179) బ్రాహ్మణాః శ్రుతసంపన్నా యే త్రివర్గమనుష్ఠితాః। అలోలుపాః పుణ్యశీలాస్తాన్నమస్యామి కేశవ॥ 13-66-22 (84180) `అవంధ్యకాలా యేఽలుబ్ధాస్త్రివర్గే సాధనేషు చ। విశిష్టాచారయుక్తాశ్చ నారాయణ నమామి తాన్॥' 13-66-23 (84181) అబ్భక్షా వాయుభక్షాశ్చక సుధాభక్షాశ్చ యే సదా। వ్రతైశ్చ వివిధైర్యుక్తాస్తాన్నమస్యామి మాధవ॥ 13-66-24 (84182) అయోనీనగ్నియోనీంశ్చ బ్రహ్మయోనీంస్తథైవ చ। సర్వభూతాత్మయోనీంశ్చ తాన్నమస్యాంయహం సదా॥ 13-66-25 (84183) నిత్యమేతాన్నమస్యామి కృష్ణ లోకకరానృషీన్। లోకజ్యేష్ఠాన్కులజ్యేష్ఠాంస్తమోఘ్నఁల్లోకభాస్కరాన్॥ 13-66-26 (84184) తస్మాత్త్వమపి వార్ష్ణేయ ద్విజాన్పూజయ నిత్యదా। పూజితాః పూజనార్హా హి సుఖం దాస్యంతి తేఽనఘ॥ 13-66-27 (84185) అస్మిఁల్లోకే సదా హ్యేతే పరత్ర చ సుఖప్రదాః। చరంతే మాన్యమానా వై ప్రదాస్యంతి సుఖం తవ॥ 13-66-28 (84186) యే సర్వాతిథయో నిత్యం గోషు చ బ్రాహ్మణేషు చ। నిత్యం సత్యే చాభిరతా దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 13-66-29 (84187) నిత్యం శమపరా యే చ తథా యే చానసూయకాః। నిత్యస్వాధ్యాయినో యే చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 13-66-30 (84188) సర్వాందేవాన్నమస్యంతి య చైకం వేదమాశ్రితాః। శ్రద్దధానాశ్చ దాంతాశ్చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 13-66-31 (84189) తథైవ విప్రప్రవరాన్నమస్కృత్య యతవ్రతాః। భవంతి యే దానరతా దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 13-66-32 (84190) తపస్వినశ్చ యే నిత్యం కౌమారబ్రహ్మచారిణః। తపసా భావితాత్మానో దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 13-66-33 (84191) దేవతాతిథిభృత్యానాం పితౄణాం చార్చనే రతాః। శిష్టాన్నభోజినో యే చ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 13-66-34 (84192) అగ్నిమాధాయ విధివత్ప్రణతా ధారయంతి యే। ప్రాప్తః సోమాహుతిం చైవ దుర్గాణ్యతితరంతి తే॥ 13-66-35 (84193) మాతాపిత్రోర్గురుషు చ సంయగ్వర్తంతి యే సదా। యథా త్వం వృష్ణిశార్దూలేత్యుక్త్వైవం విరరామ సః॥ 13-66-36 (84194) తస్మాత్త్వమపి కౌంతేయ పితృదేవద్విజాతిథీన్। సంయక్పూజయసే నిత్యం గతిమిష్టామవాప్స్యసి॥ ॥ 13-66-37 (84195) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షట్షష్టితమోఽధ్యాయః॥ 66 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-66-1 మానవైర్భరతర్షభేతి ఝ.థ.ధ.పాఠః॥ 7-66-4 తేషు మానవేషు బహుమానపరః సన్ కాన్నమస్యప్తీతి యోజ్యం॥ 7-66-8 మహార్హాన్ మహాన్ అర్హః పూజా యేషాం, అతిపూజ్యానిత్యర్థః॥ 7-66-9 అవికత్థనాః శ్లాఘాహీనాః॥ 7-66-10 సత్యం ధర్మం చ యజంతి పూజయంతి। క్షితిం గాశ్చ యజంతి బ్రాహ్మణేభ్యః ప్రయచ్ఛంతి। యజ దేవపూజాసంగతికరణదానేషు। సస్యం ధనం క్షితిమితి థ.ధ పాఠః॥ 7-66-14 ఆపృష్ఠతాపాన్ యావన్మధ్యాహ్నం॥ 7-66-15 స్వాధ్యాయే బ్రహ్మయజ్ఞే మంత్రజపే వా॥ 7-66-18 నిర్హ్రీకా నిష్ప్రయోజనాః ఇతి ఝ.పాఠః। నిర్హ్రీకాః దిగ్ంబరాః॥ 7-66-20 కపోతవృత్తయః కణశ ఆదాయ యే సంగ్రహం న కుర్వంతీత్యర్థః॥ 7-66-21 త్రివర్గో ధర్మార్థకామాః। కృత్యేషు కర్తుం యోగ్యేషు కర్మసు వర్తతే ఉత్తమమధ్యమాధమభావేన వర్తతే నతు హీయతే అధమమధ్యమోత్తమభావేనేత్యర్థః॥ 7-66-24 సుధా వైశ్వదేవశేషః॥ 7-66-25 అయోనీన్ అకృతదారాన్। అగ్నియోనీన్ దారాగ్నిహోత్రయుతాన్। బ్రహ్మణో వేదస్య యోనీన్ ఆశ్రయభూతాన్। అబ్యోనీనగ్నియోనీంశ్చేతి థ.ధ. పాఠః॥ 7-66-26 లోకజ్యేష్ఠాంజ్ఞాననిష్ఠానితి థ.ధ. పాఠః॥ 7-66-31 స్వాధ్యాయే సర్వే యజ్ఞా అంతర్భవంతీత్యర్థః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। పితామహ మహాప్రాజ్ఞ సర్వశాస్త్రవిశారద। త్వత్తోఽహం శ్రోతుమిచ్ఛామి ధర్మం భరతసత్తమ॥ 13-67-1 (84196) శరణాగతం యే రక్షంతి భూతగ్రామం చతుర్విధం। కిం తస్య భరతశ్రేష్ఠ ఫలం భవతి తత్త్వతః॥ 13-67-2 (84197) భీష్మ ఉవాచ। 13-67-3x (6998) ఇదం శృణు మహాప్రాజ్ఞ ధర్మపుత్ర మహాయశః। ఇతిహాసం పురావృత్తం శరణార్థం మహాఫలం॥ 13-67-3 (84198) ప్రపాత్యమానః శ్యేనేన కపోతః ప్రియదర్శనః। వృషదర్భం మహాభాగం నరేంద్రం శరణం గతః॥ 13-67-4 (84199) స తం దృష్ట్వా విశుద్ధాత్మా త్రాసాదంకముపాగతం। ఆశ్వాస్యాశ్వసిహీత్యాహ న తేఽస్తి భయమండజ॥ 13-67-5 (84200) భయం తే సుమహత్కస్మాత్కుత్ర కిం వా కృతం త్వయా। యేన త్వమిహ సంప్రాప్తో విసంజ్ఞో భ్రాంతచేతనః॥ 13-67-6 (84201) నవనీలోత్పలాపీడ చారువర్ణ సుదర్శన। దాడిమాశోకపుష్పాక్ష మా త్రసస్వాభయం తవ॥ 13-67-7 (84202) మత్సకాశమనుప్రాప్తం న త్వాం కశ్చిత్సముత్సహేత్। మనసా గ్రహణం కర్తుం రక్షాధ్యక్షపురస్కృతం॥ 13-67-8 (84203) కాశిరాజ్యం తదద్యైవ త్వదర్తం జీవితం తథా। త్యజేయం భవ విస్రబ్ధః కపోత భయం తవ॥ 13-67-9 (84204) శ్యేన ఉవాచ। 13-67-10x (6999) మమైతద్విహితం భక్ష్యం న రాజంస్త్రాతుమర్హసి। అతిక్రాంతం చ ప్రాప్తం చ ప్రయత్నాచ్చోపపాదితం॥ 13-67-10 (84205) మాంసం చ రుధఇరం చాస్య మజ్జా మేదశ్చ మే హితం। పరితోషకరో హ్యేష మమ మాఽస్యాగ్రతో భవ॥ 13-67-11 (84206) తృష్ణా మే బాధతేఽత్యుగ్రా క్షుధా నిర్దహతీవ మాం। ముంచైనం నహి శక్ష్యామి రాజన్మందయితుం క్షుధాం॥ 13-67-12 (84207) మయా హ్యనుసృతో హ్యేష మత్పక్షనఖవిక్షతః। కించిదుచ్ఛ్వాసనిఃశ్వాసం న రాజన్గోప్తుమర్హసి॥ 13-67-13 (84208) యది స్వవిషయే రాజన్ప్రభుస్త్వం రక్షణే నృణాం। ఖేచరస్య తృషార్తస్య న త్వం ప్రభురథోత్తమ॥ 13-67-14 (84209) యది వైరిషు భృత్యేషు స్వజనవ్యవహారయోః। విషయేష్వింద్రియాణాం చ ఆకాశే మా పరాక్రమ॥ 13-67-15 (84210) ప్రభుత్వం హి పరాక్రంయ సంయక్ పక్షహరేషు తే। యది త్వమిహ ధర్మార్థీ మామపి ద్రష్టుమర్హసి॥ 13-67-16 (84211) భీష్మ ఉవాచ। 13-67-17x (7000) శ్రుత్వా శ్యేనస్య తద్వాక్యం రాజర్షిర్విస్మయం గతః। సంభావ్య చైనం తద్వాక్యం తదర్థీ ప్రత్యభాషత॥ 13-67-17 (84212) రాజోవాచ। 13-67-18x (7001) గోవృషో వా వరాహో వా మృగో వా మహిషోపి వా। త్వదథర్మద్య క్రియతాం క్షుధాప్రశమనాయ తే॥ 13-67-18 (84213) శరణాగతం న త్యజేయమితి మే వ్రతమాహితం। న ముంచతి మమాంగాని ద్విజోఽయం పశ్య వై ద్విజ॥ 13-67-19 (84214) శ్యేన ఉవాచ। 13-67-20x (7002) న వరాహం న చోక్షాణం న చాన్యాన్వివిధాంద్విజాన్ భక్షయామి మహారాజ కిమన్నాద్యేన తేన మే॥ 13-67-20 (84215) యస్తు మే విహితో భక్ష్యః స్వయం దేవైః సనాతనః। శ్యేనాః కపోతాన్ఖాదంతి స్తితిరేషా సనాతనీ॥ 13-67-21 (84216) ఉశీనర కపోతే తు యది స్నేహస్తవానఘ। తతస్త్వం మే ప్రయచ్ఛాద్య స్వమాంసం తులయా ధృతం॥ 13-67-22 (84217) రాజోవాచ। 13-67-23x (7003) మహాననుగ్రహో మేఽద్య యస్త్వమేవమిహాత్థ మాం। బాఢమేవ కరిష్యామీత్యుక్త్వాఽసౌ రాజసత్తమః॥ 13-67-23 (84218) ఉత్కృత్యోత్కృత్య మాంసాని తులయా సమతోలయత్। అంతఃపురే తతస్తస్య స్త్రియో రత్నవిభూషితాః॥ 13-67-24 (84219) హాహాభూతా వినిష్క్రాంతాః శ్రుత్వా పరమదుఃఖితాః। తాసాం రుదితశబ్దేన మంత్రిభృత్యజనస్య చ॥ 13-67-25 (84220) బభూవ సుమహాన్నాదో మేఘగంభీరనిఃస్వనః। నిరుద్ధం గగనం సర్వం వ్యభ్రం మేఘైః సమంతతః॥ 13-67-26 (84221) మహీ ప్రచలితా చాసీత్తస్య సత్యేన కర్మణా॥ 13-67-27 (84222) స రాజా పార్శ్వతశ్చైవ బాహుభ్యామూరుతశ్చ యత్। తాని మాంసాని సంఛిద్య తులాం పూరయతేఽశనైః। తథాపి న సమస్తేన కపోతేన బభూవ హ॥ 13-67-28 (84223) అస్థిభూతో యదా రాజా నిర్మాంసో రుధిరస్రవః। తులాం తతః సమారూఢః స్వం మాంసక్షయముత్సృజన్॥ 13-67-29 (84224) తతః సేంద్రాస్త్రయో లోకాస్తం నరేంద్రముపస్థితాః। ర్భర్యశ్చాకాశగైస్తత్ర వాదితా దేవదుందుభిః॥ 13-67-30 (84225) అమృతేనావసిక్తశ్చ వృషదర్భో నరేశ్వరః। దివ్యైశ్చ సుసుఖైర్మాల్యైరభివృష్టః పునఃపునః॥ 13-67-31 (84226) దేవగంధర్వసన్ఘాతైరప్సరోభిశ్చ సర్వతః। నృత్తశ్చైవోపగీతశ్చ పితామహ ఇవ ప్రభుః॥ 13-67-32 (84227) హేమప్రాసాదసంబాధం మణికాంచనతోరణం। సవైడూర్యమణిస్తంభం విమానం సమధిష్ఠితః॥ 13-67-33 (84228) స రాజర్షిర్గతః స్వర్గం కర్మణా తేన శాశ్వతం। శరణాగతేషు చైవం త్వం కురు సర్వం యుధిష్ఠిర॥ 13-67-34 (84229) భక్తానామనురక్తానామాశ్రితానాం చ రక్షితా। దయావాన్సర్వభూతేషు పరత్ర సుఖమేధతే॥ 13-67-35 (84230) సాధువృత్తో హి యో రాజా సద్వృత్తమనుతిష్ఠతి। కిం న ప్రాప్తం భవేత్తేని స్వవ్యాజేనేహ కర్మణా॥ 13-67-36 (84231) స రాజర్షిర్విశుద్ధాత్మా ధీరః సత్యపరాక్రమః। కాశీనామీశ్వరః ఖ్యాతస్త్రిషు లోకేషు కర్మణా॥ 13-67-37 (84232) యోఽప్యన్యః కారేయదేవం శరణాగతరక్షణం। సోపి గచ్ఛేత తామేవ గతిం భరతసత్తమ॥ 13-67-38 (84233) ఇదం వృత్తం హి రాజర్షే వృషదర్భస్య కీర్తయన్। పూతాత్మా వై భవేల్లోకే శృణుయాద్యశ్చ నిత్యశః॥ ॥ 13-67-39 (84234) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 67 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-67-4 ప్రాత్యమాన ఆకశాదితి శేషః। వృషదర్భమౌశీనరం శిబిం॥ 7-67-7 నవం నీలం చ యదుత్పలం లస్యాఽఽపీడ ఇవాలంకారభూత॥ 7-67-10 అతిక్రాంతం గత్ప్రాయజవితం॥ 7-67-15 యది వైర్యాదిషు పరాక్రమసే తద్యుక్తం న త్వాకాశే ఆకాశచారిషు॥ 7-67-16 పక్షహరేష్వాజ్ఞాభంగిషు శత్రుషు॥ 7-67-17 తదథీం కపోతార్థీ॥ 7-67-19 ద్విజః పక్షీ॥ 7-67-28 అశనైః శీఘ్రం॥ 7-67-29 మాంసక్షయం మాంసాలయం శరీరం॥ 7-67-32 నృత్తః నృత్యేన తోపితః। ఏవముపగీతః॥ 7-67-36 సాధువృత్తః సుశీలః। సద్వృత్తం శిష్టాచారం। స్వవ్యాజేన సుతరాం నష్కపటేన॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కిం రాజ్ఞః సర్వకృత్యానాం గరీయః స్యాత్పితామహ। కుర్వన్కిం కర్మ నృపతిరుభౌ లోకౌ సమశ్రుతే 13-68-1 (84235) భీష్మ ఉవాచ। 13-68-2x (7004) ఏతద్రాజ్ఞః కృత్యతమమభిషిక్తస్య భారత। బ్రాహ్మణానాం రక్షణం చ పూజా చ సుఖమిచ్ఛతః॥ 13-68-2 (84236) కర్తవ్యం పార్థివేంద్రేణ తథైవ భరతర్షభ। శ్రోత్రియాన్బ్రాహ్మణాన్వృద్ధాన్నిత్యమేవాభిపూజయేత్॥ 13-68-3 (84237) పౌరజానపదాంశ్చాపి బ్రాహ్మణాంశ్చ బహుశ్రుతాన్। సాంత్వేన భోగదానేన నమస్కారైః సదాఽర్చయేత్॥ 13-68-4 (84238) ఏతత్కృత్యతమం రాజ్ఞో నిత్యమేవోపలక్షయేత్। యథాఽఽత్మానం యథా పుత్రాంస్తథైతాన్ప్రతిపాలయేత్॥ 13-68-5 (84239) యే చాప్యేషాం పూజ్యతమాస్తాందృఢం ప్రతిపూజయేత్। తేషు శాంతేషు తద్రాష్ట్రం సర్వమేవ విరాజతే॥ 13-68-6 (84240) తే పూజ్యాస్తే నమస్కార్యా మాన్యాస్తే పితరో యథా। తేష్వేవ యాత్రా లోకానాం భూతానామివ వాసవే॥ 13-68-7 (84241) అభిచారైరుపాయైశ్చ దహేయురపి చేతసా। నిఃశేపం కుపితాః కుర్యురుగ్రాః సత్యపరాక్రమాః। 13-68-8 (84242) నాంతమేషాం ప్రపశ్యామి న దిశశ్చాప్యపావృతాః। కుపితాః సముదీక్షంతే దావేషఅవగ్నిశిఖా ఇవ॥ 13-68-9 (84243) `మాన్యాస్తేషాం సాధవో యే న నింద్యాశ్చాప్యసాధవః'। బిభ్యత్యేషాం సాహసికా గుణాస్తేషామతీవ హి। కూపా ఇవ తృణచ్ఛన్నా విశుద్ధా ద్యౌరివాపరే॥ 13-68-10 (84244) ప్రసహ్యకారిణః కేచిత్కార్పాసమృదవోఽపరే। సంతి చైషామతిశఠాస్తథైవాన్యే తపస్వినః॥ 13-68-11 (84245) కృషిగోరక్ష్యమప్యేకే భైక్ష్యమన్యేఽప్యనుష్ఠితాః। చోరాశ్చాన్యేఽనృతాశ్చాన్యే తథాఽన్యే నటనర్తకాః॥ 13-68-12 (84246) సర్వకర్మసహాశ్చాన్యే పార్థివేష్వితరేషు చ। వివిధాచారయుక్తాశ్చ బ్రాహ్మణా భరతర్షభ॥ 13-68-13 (84247) నానాకర్మసు రక్తానాం బహుకర్మోపజీవినాం। ధర్మజ్ఞానాం సతాం తేషాం నిత్యమవోనుకీర్తయేత్ 13-68-14 (84248) పితౄణాం దేవతానం చ మనుష్యోరగరక్షసాం। పురాఽప్యేతే మహాభాగా బ్రాహ్మణా వై జనాధిప॥ 13-68-15 (84249) నైతే దేవైర్న పితృభిర్న గంధర్వైర్న రాక్షసైః। నాసురైర్న పిశాచైశ్చ శక్యా జేతుం ద్విజాతయః॥ 13-68-16 (84250) అదైవం దైవతం కుర్యుర్దైవతం చాప్యదైవతం। యమిచ్ఛేయుః స రాజా స్యాద్యం ద్విష్యుః స పరాభవేత్॥ 13-68-17 (84251) పరివాదం చ యే కుర్యుర్బ్రాహ్మణానామచేతసః। సత్యం బ్రవీమి తే రాజన్వినశ్యేయుర్న సంశయః॥ 13-68-18 (84252) నిందాప్రశంసాకుశలాః కీర్త్యకీర్తిపరాయణాః। పరికుప్యంతి తే రాజన్సతతం ద్విషతాం ద్విజాః॥ 13-68-19 (84253) బ్రాహ్మణా యం ప్రశంసంతి పురుషః స ప్రవర్ధతే। బ్రాహ్మణైర్యః పరాకృష్టః పరాభూయాత్క్షణాద్ధి సః॥ 13-68-20 (84254) శకా యవనకాంభోజాస్తాస్తాః క్షత్రియజాతయః। వృషలత్వం పరిగతా బ్రాహ్మణానామదర్శనాత్॥ 13-68-21 (84255) ద్రావిడాశ్చ కలింగాశ్చ పులిందాశ్చాప్యుశీనరాః। కోలిసర్పా మహిపకాస్తాస్తాః క్షత్రియజాతయః॥ 13-68-22 (84256) వృపలత్వం పరిగతా బ్రాహ్మణానామదర్శనాత్। శ్రేయాన్పరాజయస్తేభ్యో న జయో జయతాంవర॥ 13-68-23 (84257) యస్తు సర్వమిదం హన్యాద్బ్రాహ్మణం చ న తత్సమం। బ్రహ్మవధ్యా మహాందోష ఇత్యాహుః పరమర్షయః॥ 13-68-24 (84258) పరివాదో ద్విజాతీనాం న శ్రోతవ్యః కథంచన। ఆసీతాధోముఖస్తూష్ణీం సముత్థాయ వ్రజేత వా॥ 13-68-25 (84259) న స జాతో జనిష్యో వా పృథివ్యామిహ కశ్చన। యో బ్రాహ్మణవిరోధేన సుఖం జీవితుముత్సహేత్॥ 13-68-26 (84260) దుర్గ్రాహ్యో ముష్టినా వాయుర్దుఃస్పర్శః పాణినా శశీ। దుర్ధరా పృథివీ మూర్ధ్నా దుర్జయా బ్రాహ్మణా భువి॥ ॥ 13-68-27 (84261) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టషష్టితమోఽధ్యాయః॥ 68 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-68-6 ఏషాం బ్రాహ్మణానాం మధ్యే॥ 7-68-7 వాసవే పర్జన్యే॥ 7-68-8 అభిచారైః శ్యేనయాగాదిభిః। ఉణయైః కౌలికశాస్త్రప్రసిద్ధైః। చేతసా సంకల్పమాత్రేణ॥ 7-68-10 ఏషాం ఏభ్యః సాహసికా అకార్యకారిణోఽణి బిభ్యతి కిమున వివేకినః॥ 7-68-15 ఏతే పూజ్యా ఇతి శేషః। యతో మహాభాగాః॥ 7-68-19 పరాయణాః హేతవః॥

భీష్మ ఉవాచ। బ్రాహ్మణానేవ సతతం భృశం సంపరిపూజయేత్। ఏతే హి సోమరాజాన ఈశ్వరః సుఖదుఃఖయోః॥ 13-69-1 (84262) ఏతే భోగైరలంకారైరన్యైశ్చైవ కిమిచ్ఛకైః। సదా పూజ్యా నమస్కారై రక్ష్యాశ్చ పితృవన్నృపైః। తతో రాష్ట్రాయ శాంతిర్హి భూతానామివ వాసవాత్॥ 13-69-2 (84263) జ్ఞానవాన్బ్రహ్మవర్చస్వీ రాష్ట్రే వై బ్రాహ్మణః శుచిః। మహారథశ్చ రాజన్య ఏష్టవ్యః శత్రుతాపనః॥ 13-69-3 (84264) బ్రాహ్మణం జాతిసంపన్నం ధర్మజ్ఞం సంశితవ్రతం। బోజయీత గృహే రాజన్న తస్మాత్పరమస్తి వై॥ 13-69-4 (84265) బ్రాహ్మణేభ్యో హవిర్దత్తం ప్రతిగృహ్ణంతి దేవతాః। పితరః సర్వభూతానాం నైతేభ్యో విద్యతే పరం॥ 13-69-5 (84266) ఆదిత్యశ్చంద్రమా విష్ణుః సంకరోఽగ్నిః ప్రజాపతిః। సర్వే బ్రాహ్మణమావిశ్య సదాఽన్నముపభుంజతే॥ 13-69-6 (84267) న తస్యాశ్నంతి పితరో యస్య విప్రా న భుంజతే। దేవాశ్చాప్యస్య నాశ్నంతి పాపస్య బ్రాహ్మణద్విషః॥ 13-69-7 (84268) బ్రాహ్మణేషు తు తుష్టేషు ప్రీయంతే పితరః సదా। తథైవ దేవతా రాజన్నాత్ర కార్యా విచారణా॥ 13-69-8 (84269) తథైవ తేఽపి ప్రీయంతే యేషాం భవతి తద్ధవిః। న చ ప్రేత్య వినశ్యంతి గచ్ఛంతి చ పరాం గతిం॥ 13-69-9 (84270) యేనయేనైవ ప్రీయంతే పితరో దేవతాస్తథా॥ తేనతేనైవ ప్రీయంతే పితరో దేవతాస్తథా॥ 13-69-10 (84271) బ్రాహ్మణాదేవ తద్భూతం ప్రభవంతి యతః ప్రజాః। యతశ్చాయం ప్రభవతి ప్రేత్య యత్ర చ గచ్ఛతి॥ 13-69-11 (84272) వేదైష మార్గం స్వర్గస్య తథైవ నరకస్య చ। ఆగతానాగతే చోమే బ్రాహ్మణో ద్విపదాంవరః॥ 13-69-12 (84273) బ్రాహ్మణో ద్విపదాం శ్రేష్ఠః స్వధర్మం చైవ వేద యః। యే చైనమనువర్తంతే తే న యాంతి పరాభవం। న తే ప్రేత్య వినశ్యంతి గచ్ఛంతి న పరాభవం॥ 13-69-13 (84274) యద్బ్రాహ్మణముఖాత్ప్రాప్తం ప్రతిగృహ్ణంతి వై వచః। కృతాత్మానో మహాత్మానస్తే న యాంతి పరాభవం॥ 13-69-14 (84275) క్షత్రియాణాం ప్రతపతాం తేజసా చ బలేన చ। బ్రాహ్మణేష్వేవ శాంయంతి తేజాంసి చ బలాని చ॥ 13-69-15 (84276) భృగవస్తాలజంఘాంశ్చ నీపానాంగిరసోఽజయన్। భరద్వాజో వైతహవ్యానైలాంశ్చ భరతర్షభ॥ 13-69-16 (84277) చిత్రాయుధాంశ్చాప్యజయన్నేతే కృష్ణాజినధ్వజాః। ప్రక్షిప్యాథ చ కుంభాన్వై పారగామినమారభేత్॥ 13-69-17 (84278) యత్కించిత్కథ్యతే లోకే శ్రూయతే పఠ్యతేఽపి వా। సర్వం తద్బ్రాహ్మణేష్వేవ గూఢోఽగ్నిరివ దారుషు॥ 13-69-18 (84279) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। సంవాదం వాసుదేవస్య పృథ్వ్యాశ్చ భరతర్షభ॥ 13-69-19 (84280) వాసుదేవ ఉవాచ। 13-69-20x (7005) మాతరం సర్వభూతానాం పృచ్ఛే త్వాం సంశయం శుభే। కేనస్విత్కర్మణా పాపం వ్యపోహతి నరో గృహీ॥ 13-69-20 (84281) పృథివ్యువాచ। 13-69-21x (7006) బ్రాహ్మణానేవ సేవేత పవిత్రం హ్యేతదుత్తమం। బ్రాహ్మణాన్సేవమానస్య రజః సర్వం ప్రణశ్యతి। భూతో భూతిరతః కీర్తిరతో బుద్ధిః ప్రజాయతే॥ 13-69-21 (84282) మహారథశ్చ రాజన్య ఏష్టవ్యః శత్రుతాపనః। ఇతి మాం నారదః ప్రాహ సతతం సర్వభూతయే॥ 13-69-22 (84283) బ్రాహ్మణం జాతిసంపన్నం ధర్మజ్ఞం సంశితం శుచిం। అపరేషాం పరేషాం చ పరేభ్యశ్చైవ యే పరే॥ 13-69-23 (84284) బ్రాహ్మణా యం ప్రశంసంతి స మనుష్యః ప్రవర్ధతే। అథ యో బ్రాహ్మణాన్క్రుష్టః పరాభవతి సోచిరాత్॥ 13-69-24 (84285) యథా మహార్ణవే క్షిప్త ఆమలోష్టో వినశ్యతి। తథా దుశ్చరితం విప్రే పరాభావాయ కల్పతే॥ 13-69-25 (84286) పశ్య చంద్రే కృతం లక్ష్మ సముద్రే లవణోదకం। తథా భగసహస్రేణ మహేంద్రః పరిచిహ్నితః॥ 13-69-26 (84287) తేషామేవ ప్రభావేన సహస్రనయనో హ్యసౌ। శతక్రతుః సమభవత్పశ్య మాధవ యాదృశం॥ 13-69-27 (84288) ఇచ్ఛన్కీర్తిం చ భూతిం చ లోకాంశ్చ మధుసూదన। బ్రాహ్మణానుమతే తిష్ఠేత్పురుషః శుచిరాత్మవాన్॥ 13-69-28 (84289) భీష్మ ఉవాచ। 13-69-29x (7007) ఇత్యేతద్వచనం శ్రుత్వా మేదిన్యా మధూసూదనః। సాధుసాధ్వితి కౌరవ్య మేదినీం ప్రత్యపూజయత్॥ 13-69-29 (84290) ఏతాం శ్రుత్వోపమాం పార్థ ప్రయతో బ్రాహ్మణర్షభాన్। సతతం పూజయేథాస్త్వం తతః శ్రేయోఽభిపత్స్యసే॥ ॥ 13-69-30 (84291) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 69 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-69-1 సోమో రాజా యేషాం తే సోమరాజానః॥ 7-69-2 ప్రశ్నపూర్వకం యత్తదిష్టం దీయతే తత్కిమిచ్ఛకం॥ 7-69-6 చంద్రమా వాయురాపో భూరంబరం దిశః ఇతి ఝ.పాఠః॥ 7-69-9 తేపి దాతారోపి। తత్ ప్రదేయం ద్రవ్యం॥ 7-69-11 తద్యజ్ఞాదికం। భూతముత్పన్నం। బ్రాహ్మణో వేద తద్భూతమితి థ.ధ. పాఠః॥ 7-69-17 కుం పృథివీం బ్రాహ్మణాయ ప్రక్షిప్య దత్త్వా పారగామినం పరలోకహితం కర్మ ఆరభేదాచరేత్। భానూ దీప్తిం కుర్వన్నుభయలోకే ఇతి శేషః। పురగామినమాహరన్నితి థ.పాఠః॥ 7-69-23 అపరే బ్రాహ్మణం సర్వభూతయే ఇచ్ఛేదిత్యాహురితి విపరిణామేనానషంగః॥ 7-69-24 క్రుష్టః క్రోశతి। కర్తరి క్తః॥

భీష్మ ఉవాచ। జన్మనైవ మహాభాగో బ్రాహ్మణో నామ జాయతే। నమస్యః సర్వభూతానామతిథిః ప్రశ్రితాగ్రభుక్॥ 13-70-1 (84292) సర్వేషాం సుహృదస్తాత బ్రాహ్మణాః సుమనోముకాః। `సర్వానేతే హనిష్యంతి బ్రాహ్మణా జాతమన్యవః।' గీర్భిర్మంగలయుక్తాభిరనుధ్యాయంతి పూజితాః॥ 13-70-2 (84293) సర్వాన్నో ద్విషతస్తాత బ్రాహ్మణా జాతమన్యవః। గీర్భిర్దారుణయుక్తాభిర్హన్యుశ్చైతే హ్యపూజితాః॥ 13-70-3 (84294) అత్ర గాథాః పురా గీతాః కీర్తయంతి పురావిదః। సృష్ట్వా ద్విజాతీంధాతా హి యథాపూర్వం సమాదధత్॥ 13-70-4 (84295) న వోఽన్యదిహ కర్తవ్యం కించిదూర్ధ్వాయనం విధి। గుప్తో గోపాయతే బ్రహ్మా శ్రేయో వస్తేన శోభనం॥ 13-70-5 (84296) స్వమేవ కుర్వతాం కర్మ శ్రీర్వో బ్రాహ్మీ భవిష్యతి। ప్రమాణం సర్వభూతానాం ప్రగ్రహాశ్చ భవిష్యథ॥ 13-70-6 (84297) న శౌద్రం కర్మ కర్తవ్యం బ్రాహ్మణేన విపశ్చితా। శౌద్రం హి కుర్వతః కర్మ బ్రాహ్మీ శ్రీరుపరుధ్యతే॥ 13-70-7 (84298) శ్రీశ్చ బుద్ధిశ్చ తేజశ్చ విభూతిశ్చ ప్రతాపినీ। స్వాధ్యాయేనైవ మహాత్ంయం విపులం ప్రతిపత్స్యథ॥ 13-70-8 (84299) హుత్వా చాహవనీయస్థం మహాభాగ్యే ప్రతిష్ఠితాః। అగ్రభోజ్యాః ప్రసూతీనాం శ్రియా బ్రాహ్మయాఽనుకల్పితాః 13-70-9 (84300) శ్రద్ధయా పరయా యుక్తా హ్యనభిద్రోహలబ్ధయా। దమస్వాధ్యాయనిరతాః సర్వాన్కామానవాప్స్యథ॥ 13-70-10 (84301) యచ్చైవ మానుషే లోకే యచ్చ దేవేషు కించన। సర్వం వస్తపసా సాధ్యం జ్ఞానేన నియమేన చ॥ 13-70-11 (84302) `యుష్మత్సంమాననాం ప్రీతిం పావనైః క్షత్రియా భృశం।' అముత్రేహ సమాయాంతి వైశ్యశూద్రాధికాస్తథా॥ 13-70-12 (84303) అరక్షితాశ్చ యుష్మాభిర్విరుద్ధా యాంతి విప్రవం। యుష్మత్తేజోధృతా లోకాస్తద్రక్ష్యథ జగత్త్రయం॥' 13-70-13 (84304) ఇత్యేవం బ్రహ్మగీతాస్తే సమాఖ్యాతా మయాఽనఘ। విప్రానుకంపార్థమిదం తేన ప్రోక్తం హి ధీమతా॥ 13-70-14 (84305) భూయస్తేషాం బలం మన్యే యథా రాజ్ఞస్తపస్వినః। దురాసదాశ్చ చండాశ్చ తపసా క్షిప్రకారిణః॥ 13-70-15 (84306) సంత్యేషాం సింహసత్వాశ్చ వ్యాఘ్రసత్వాస్తథాఽపరే। వరాహమృగసత్వాశ్చ గజసత్వాస్తథాఽపరే॥ 13-70-16 (84307) సర్పస్పర్శసమాః కేచిత్తథాఽన్యే మకరస్పృశః। విభాష్య ఘాతినః కేచిత్తథా చక్షుర్హణోఽపరే॥ 13-70-17 (84308) సంతి చాశీవిషసమాః సంతి మందాస్తథాఽపరే। వివిధానీహ వృత్తాని బ్రాహ్మణానాం యుధిష్ఠిర॥ 13-70-18 (84309) మేకలా ద్రావిడా లాటాః పౌండ్రాః కాన్వశిరాస్తథా। శౌండికా దరదా దార్వాశ్చోరాః శబరబర్బరాః॥ 13-70-19 (84310) కిరాతా యవనాశ్చైవ తాస్తాః క్షత్రియజాతయః। వృషత్వమనుప్రాప్తా బ్రాహ్మణానామదర్శనాత్॥ 13-70-20 (84311) బ్రాహ్మణానాం పరిభవాదసురాః సలిలేశయాః। బ్రాహ్మణానాం ప్రసాదాచ్చ దేవాః స్వర్గనివాసినః॥ 13-70-21 (84312) అశక్యం స్ప్రష్టుమాకాశమచాల్యో హిమవాన్గిరిః। అవార్యా సేతునా గంగా దుర్జయా బ్రాహ్మమా భువి॥ 13-70-22 (84313) న బ్రాహ్మణవిరోధేన శక్యా శాస్తుం వసుంధరా। బ్రాహ్మణా హి మహాత్మానో దేవానామపి దేవతాః॥ 13-70-23 (84314) తాన్పూజయస్వ సతతం దానేన పరిచర్యయా। యదీచ్ఛసి మహీం భోక్తమిమాం సాగరమేఖలాం॥ 13-70-24 (84315) ప్రతిగ్రహేణ తేజో హి విప్రాణా శాంయతేఽనఘ। ప్రతిగ్రహం యే నేచ్ఛేయుస్తేఽపి రక్ష్యాస్త్వయా నృప॥ ॥ 13-70-25 (84316) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 70 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-70-1 జన్మనైవ సంస్కారాద్యభావేఽపి బ్రాహ్మణో నమస్య ఏవ। ప్రశ్రితం పక్వమన్నం తత్స్వాగ్రే భోక్తుమర్హః ప్రశ్రితాగ్రభుక్॥ 7-70-2 సుమనసాం దేవానాం ముఖమివ భూతాః సుమనోముఖాః॥ 7-70-3 నోఽస్మాకం ద్విషతః శత్రూన్। తైరపూజితా బ్రాహ్మణా హన్యురితి సంబంధః॥ 7-70-4 సమాదధత్ సమాధిం నియమం కృతవాన్॥ 7-70-5 బ్రహ్మా బ్రాహ్మణః। వః శోభనం శ్రేయస్తేనైవ॥ 7-70-6 ప్రగ్రహాః దమనక్షభా రజ్జ్వ ఇవ॥ 7-70-7 శౌద్రం కర్మ సేవా॥ 7-70-8 శ్రీశ్చేత్యాదేః శ్రియమిత్యాదిరర్థః॥ 7-70-9 ఆహృవనీయస్థం దేవతాగణం ప్రసూతీనాం శిశుభ్యోఽప్యగ్రే భోజ్యం యేషాం తే। బ్రాహ్ంయా శ్రియా విద్యయాఽనుకల్పితాః పాత్రీభూతాః॥ 7-70-15 చండత్వాదిదోషవంతోపి పూజ్యా ఏవేత్యర్థః॥ 7-70-17 కార్పాసమృదవః కేచిదితి థ. పాఠః॥ 7-70-20 అదర్శనాత్ అననుగ్రహాత్॥

భీష్మ ఉవాచ। అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। శక్రశంబరసంవాదం తన్నివోధ యుధిష్ఠిర॥ 13-71-1 (84317) శక్రో హ్యజ్ఞాతరూపేణ జటీ భూత్వా సువారుణః। విప్రరూపం సమాస్థాయ ప్రశ్నం పప్రచ్ఛ శంబరం॥ 13-71-2 (84318) కేన శంబర వృత్తేన స్వజాత్యానధితిష్ఠసి। శ్రేష్ఠం త్వాం కేన మన్యంతే తద్వై ప్రబ్రూహి తత్త్వతః॥ 13-71-3 (84319) శంబర ఉవాచ। 13-71-4x (7008) నాసూయామి సదా విప్రాన్బ్రాహ్మమేవ చ మే మతం। శాస్త్రాణి వదతో విప్రాన్సంమన్యామి యథాసుఖం॥ 13-71-4 (84320) శ్రుత్వా చ నావజానామి నాపరాధ్యామి కర్హిచిత్। అభ్యర్చ్యాభ్యనుపృచ్ఛామి పాదౌ గృహ్ణామి ధీమతాం॥ 13-71-5 (84321) తే విస్రబ్ధాః ప్రభాషంతే సంయచ్ఛంతి చ మాం సదా। ప్రమత్తేష్వప్రమత్తోఽస్మి సదా సుప్తేషు జాగృమి॥ 13-71-6 (84322) తే మాం శాస్త్రపథే యుక్తం బ్రహ్మణ్యమనసూయకం। సమాసించతి శాస్తారః క్షౌద్రం మధ్వివ మక్షికాః॥ 13-71-7 (84323) యచ్చ భాషంతి సంతుష్టాస్తచ్చ గృహ్ణాంయమాయయా। సమాధిమాత్మనో నిత్యమనులోమమచింతయం॥ 13-71-8 (84324) సోహం వాగగ్రమృష్టానాం రసానామవలేహకః। స్వజాత్యానధితిష్ఠామి నక్షత్రాణీవ చంద్రమాః॥ 13-71-9 (84325) ఏతత్పృథివ్యామమృతమేతచ్చక్షురనుత్తమం। యద్బ్రాహ్మణముఖాచ్ఛాస్త్రమిహ శ్రుత్వా ప్రవర్తతే॥ 13-71-10 (84326) ఏతత్కారణమాజ్ఞాయ దృష్ట్వా దేవాసురం పురా। యుద్ధం పితా మే హృష్టాత్మా విస్మితః సమపద్యత॥ 13-71-11 (84327) దృష్ట్వా చ బ్రాహ్మణానాం తు మహిమానం మహాత్మనాం। పర్యపృచ్ఛత్కథమమీ సిద్ధా ఇతి నిశాకరం॥ 13-71-12 (84328) సోమ ఉవాచ। 13-71-13x (7009) బ్రాహ్మణాస్తపసా సర్వే సిధ్యంతే వాగ్బలాః సదా। భుజవీర్యాశ్చ రాజానో వాగస్త్రాశ్చ ద్విజాతయః॥ 13-71-13 (84329) ప్రవసన్వాప్యధీయీత బ్రాహ్మీర్దుర్వసతీర్వసన్। నిర్మన్యురపి నిర్వాణో యతిః స్యాత్సమదర్శనః॥ 13-71-14 (84330) అపి చ జ్ఞానసంపన్నః సర్వాన్వేదాన్పితుర్గృహే। శ్లాఘమాన ఇవాధీయాద్గ్రాంయ ఇత్యేవ తం విదుః॥ 13-71-15 (84331) భూమిరేతౌ నిగిరతి సర్పో బిలశయానివ। రాజానం చాప్యయోద్ధారం బ్రాహ్మణం చాప్రవాసినం॥ 13-71-16 (84332) అభిమానః శ్రియం హంతి పురుషస్యాల్పమేధసః। గర్భేణ దుష్యతే కన్యా గృహవాసేన చ ద్విజః॥ 13-71-17 (84333) `విద్యావిదో లోకవిదస్తపోదమసమన్వితాః। నిత్యపూజ్యాశ్చ వంద్యాశ్చ ద్విజా లోకద్వయేచ్ఛుభిః॥ 13-71-18 (84334) ఇత్యేతన్మే పితా శ్రుత్వా సోమాదద్భుతదర్శనాత్। బ్రాహ్మణాన్పూజయామాస తథైవాహం మహావ్రతాన్॥ 13-71-19 (84335) భీష్మ ఉవాచ। 13-71-20x (7010) శ్రుత్వైతద్వచనం శక్రో దానవేంద్రముఖాచ్చ్యుతం। ద్విజాన్సంంపూజయామాస మహేంద్రత్వమవాప చ॥ ॥ 13-71-20 (84336) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 71 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-71-7 మాం మయి। మధు అమృతతుల్యాం విద్యాం సమాసిచ్చంతి క్షౌద్రం మధుపటలం మక్షికా మధ్వివేత్యావృత్త్యా యోజ్యం॥ 7-71-8 సమాధిం బ్రాహ్మణేషు నిష్ఠాం॥ 7-71-9 వాగగ్రే జిహ్వాగ్రే మృష్టం విద్యామృతం యేషాం బ్రాహ్మణానాం। రసానాముక్తిసుధానాం॥ 7-71-14 బ్రాహ్మర్వేదార్థాః దుర్వసతీః గురుకులవాసక్లేశాత్। అపి అపివా। సతి వైరాగ్యే యతిః స్యాత్॥ 7-71-15 పితుర్గృహే వేదాధ్యయనం నిందతి అపీతి॥ 7-71-16 అప్రవాసినం వేదార్థం గ్రామాంతరే వా సమకుర్వాణం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। అపూర్వం వా భవేత్పాత్రమథవాఽపి చిరోషితం। దూరాదభ్యాగతం వాఽపి కిం పాత్రం స్యాత్పితామహ॥ 13-72-1 (84337) భీష్మ ఉవాచ। 13-72-2x (7011) క్రియా భవతి కేషాంచిదుపాంశువ్రతముత్తమం। యో నో యాచేత యత్కించిత్సర్వం దద్యామ ఇత్యపి॥ 13-72-2 (84338) అపీడయన్భృత్యవర్గమిత్యేవమనుశుశ్రుమ। పీడయన్భృత్యవర్గం హి ఆత్మానమపకర్షతి॥ 13-72-3 (84339) అపూర్వం చాపి యత్పాత్రం యచ్చాపి స్యాచ్చిరోషితం। దూరాదభ్యాగతం చాపి తత్పాత్రం న విదుర్బుధాః॥ 13-72-4 (84340) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-72-5x (7012) అపీడయా చ భూతానాం ధర్మస్యాహింసయా తథా। పాత్రం విద్యామతత్త్వేన యస్మై దత్తం న సంతపేత్॥ 13-72-5 (84341) భీష్మ ఉవాచ। 13-72-6x (7013) ఋత్విక్పురోహితాచార్యాః శిష్యసంబంధిబాంధవాః। సర్వే పూజ్యాశ్చ మాన్యాశ్చ శ్రుతవంతోఽనసూయకాః॥ 13-72-6 (84342) అతోఽన్యథా వర్తమానాః సర్వే నార్హంతి సత్క్రియాం। తస్మాద్గుణైః పరీక్షేత పురుషాన్ప్రణిధాయ వై॥ 13-72-7 (84343) అక్రోధః సత్యవచనమహింసా దమ ఆర్జవం। అద్రోహోఽనభిమానశ్చ హ్రీస్తితిక్షా దమః శమః॥ 13-72-8 (84344) యస్మిన్నోతాని దృశ్యంతే న చాకార్యాణి భారత। స్వభావతో నివిష్టాని తత్పాత్రం మానమర్హతి॥ 13-72-9 (84345) తథా చిరోషితం చాపి సంప్రత్యాగతమేవ చ। అపూర్వం చైవ పూర్వం చ తత్పాత్రం మానమర్హతి॥ 13-72-10 (84346) అప్రామాణ్యం చ వేదానాం శాస్త్రాణాం చాభిలంఘనం। అవ్యవస్థా చ సర్వత్ర ఏతన్నాశనమాత్మనః॥ 13-72-11 (84347) భవేత్పండితమానీ యో బ్రాహ్మణో వేదనిందకః। ఆన్వీక్షికీం తర్కవిద్యామనురక్తో నిరర్థికాం॥ 13-72-12 (84348) హేతువాదాన్బువన్సత్సు విజేతాఽహేతువాదకః। ఆక్రోష్టా చాతివక్తా చ బ్రాహ్మణానాం సదైవహి॥ 13-72-13 (84349) సర్వాభిశంకీ మూఢశ్చ బాలః కటుకవాగపి। బోద్ధవ్యస్తాదృశస్తాత నరం శ్వానం హి తం విదుః॥ 13-72-14 (84350) యథా శ్వా భషితుం చైవ హంతు చైవావసజ్జతే। ఏవం సంభాషణార్థాయ సర్వశాస్త్రవధాయ చ। `అల్పశ్రుతాః కుతర్కాశ్చ దృష్టాః సృష్టాః కుపండితాః॥ 13-72-15 (84351) శ్రుతిస్మృతీ చేతిహాసపురాణారణ్యవేదినః। అనురుంధ్యాద్బహుజ్ఞాంశ్చ సారజ్ఞాశ్చైవ పండితాః॥' 13-72-16 (84352) లోకయాత్రా చ ద్రష్టవ్యా ధర్మశ్చాత్మహితాని చ। ఏవం నరో వర్తమానః శాశ్వతీర్వర్ధతే సమాః॥ 13-72-17 (84353) ఋణమున్ముచ్య దేవానామృషీణాం చ తథైవ చ। పితౄణామథ విప్రాణామతిథీనాం చ పంచమం॥ 13-72-18 (84354) పర్యాయేణ విముక్తో యః సునిర్ణిక్తేన కర్మణా। ఏవం గృహస్థః కర్మాణి కుర్వంధర్మానన హీయతే॥ ॥ 13-72-19 (84355) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్విసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 72 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-72-2 కశ్చిద్యజ్ఞార్థం కశ్చిత్ గురుదక్షిణార్థం కశ్చిత్కుటుంబభరణార్థమితి ఏవంరూపా క్రియా కేషాంచిత్పాత్రత్వే ప్రధానం భవతి కేషాంచిదుషాంశువ్రతం మౌనం పారివ్రాజ్యమితి। దద్యామః దదామ ఇత్యేవ వక్తవ్యం నత్వేతేషు కంచిత్ప్రత్యాచక్షీతేత్యర్థః॥ 7-72-5 దత్తం ప్రదేయవస్త్వభిమానినీ దేవతా న సంతపేత్। విప్రే వేదవివర్జితే। దీయమానం రుదత్యన్నమితి స్మృతేః। అతః కస్తాదృశ ఇతి ప్రశ్నః॥ 7-72-6 ముఖ్యం పాత్రం విశేషేణ శ్రుతవంతోఽనసూయకా ఇతి॥ 7-72-10 తథా అక్రోధాదిగుణవిశిష్టం॥ 7-72-11 అపాత్రతావీజమాహ అప్రామాణ్యమితి। ఆత్మనః పాత్రతాయా ఇతి శేషః॥ 7-72-12 నిరర్థికాం శ్రుతివిరోధిత్వేన మోక్షానుపయోగినీం॥ 7-72-13 అహేతువాదకః శాస్త్రోక్తహేతువాదవిరోధాత్॥ 7-72-14 బోద్ధవ్యః అస్పృశ్యత్వేనేతి శేషః॥ 7-72-17 ధర్మశ్చాత్మహితాయ చేతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-72-18 దేవానామృణం యజ్ఞేన ఋషీణాం వేదాధిగమేన పితౄణాం ప్రజోత్పాదనేన విప్రాణాం దానమానేనాఽతిథీనాం సంయగాతిథ్యేన చోన్ముచ్యాఽపాకృత్య కర్మాణి కుర్యన్నిత్యుత్తరేణాన్వయః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। స్త్రీణాం స్వభావమిచ్ఛామి శ్రోతుం భరతసత్తమ। స్త్రియో హి మూలం దోషాణాం లఘుచిత్తా హి తాః స్మృతాః? 13-73-1 (84356) భీష్మ ఉవాచ। 13-73-2x (7014) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। నారదస్య చ సంవాదం పుంశ్చల్యా పంచచూడాయా॥ 13-73-2 (84357) లోకాననుచరన్సర్వాందేవర్షిర్నారదః పురా। దదర్శాప్సరసం బ్రాహ్మీం పంచచూడామనిందితాం॥ 13-73-3 (84358) తాం దృష్ట్వా చారుసర్వాంగీం పప్రచ్చాప్సరసం మునిః। సంశయో హృది కశ్చిన్మే బ్రూహి తన్మే సుమధ్యమే॥ 13-73-4 (84359) ఏవముక్తాఽథ సా విప్రం ప్రత్యువాచాథ నారదం। విషయే సతి వక్ష్యామి సమర్థాం మన్యసే చ మాం॥ 13-73-5 (84360) నారద ఉవాచ। 13-73-6x (7015) న త్వామవిషయే భద్రే నియోక్ష్యామి కథంచన। స్త్రీణాం స్వభావమిచ్ఛామి త్వత్తః శ్రోతుం వరాననే॥ 13-73-6 (84361) ఏతచ్ఛ్రుత్వా వచస్తస్య దేవర్షేరప్సరోత్తమా। ప్రత్యువాచ న శక్ష్యామి స్త్రీ సతీ నిందితుం స్త్రియః॥ 13-73-7 (84362) విదితాస్తే స్త్రియో యాశ్చ యాదృశాశ్చ స్వభావతః। న మామర్హసి దేవర్షే నియోక్తుం కార్య ఈదృశే॥ 13-73-8 (84363) తామువాచ స దేవర్షిః సత్యం వద సుమధ్యమే। మృషావాదే భవేద్దోషః సత్యే దోషో న విద్యతే॥ 13-73-9 (84364) ఇత్యుక్తా సా కృతమతిరభవచ్చారుహాసినీ। స్త్రీదోషాఞ్శాశ్వతాన్సత్యాన్భాషితుం సంప్రచక్రమే॥ 13-73-10 (84365) కులీనా రూపవత్యశ్చ నాథవత్యశ్చ యోషితః। మర్యాదాసు న తిష్ఠంతి స దోషః స్త్రీషు నారద 13-73-11 (84366) న స్త్రీభ్యః కించిదన్యద్వై పాపీయస్తరమస్తి వై। స్త్రియో హి మూలం దోషాణాం తథా త్వమపి వేత్థ హ॥ 13-73-12 (84367) సమాజ్ఞాతానృద్ధిమతః ప్రతిరూపాన్వశే స్థితాన్। పతీనంతరమాసాద్య నాలం నార్యః పరీక్షితుం॥ 13-73-13 (84368) అసద్ధర్మస్త్వయం స్త్రీణామస్మాకం భవతి ప్రభో। పాపీయసో నరాన్యద్వై లజ్జాం త్యక్త్వా భజామహే॥ 13-73-14 (84369) స్త్రియం హి యః ప్రార్థయతే సన్నికర్షం చ గచ్ఛతి। ఈషచ్చ కురుతే సేవాం తమేవేచ్ఛంతి యోషితః॥ 13-73-15 (84370) అనర్థిత్వాన్మనుష్యాణాం భయాత్పరిజనస్య చ। మర్యాదాయామమర్యాదాః స్త్రియస్తిష్ఠంతి భర్తృషు॥ 13-73-16 (84371) నాసాం కశ్చిదగంయోస్తి నాసాం వయసి నిశ్చయః॥ విరూపం రూపవంతం వా పుమానిత్యేవ భుంజతే॥ 13-73-17 (84372) న భయాన్నాప్యనుక్రోశాన్నార్థహేతోః కథంచన। న జ్ఞాతికులసంబంధాత్స్త్రియస్తిష్ఠంతి భర్తృషు॥ 13-73-18 (84373) యౌవనే వర్తమానానాం మృష్టాభరణవాససాం। నారీణాం ఖైరవృత్తీనాం స్పృహయంతి కులస్త్రియః॥ 13-73-19 (84374) యాశ్చ శశ్వద్బహుమతా రక్ష్యంతే దయితాః స్త్రియః। అపి తాః సంప్రసజ్జంతే కుబ్జాంధజడవామనైః॥ 13-73-20 (84375) పంగుష్వథ చ దేవర్షే యే చాన్యే కుత్సితా నరాః। స్త్రీణామగంయో లోకేఽస్మిన్నాస్తి కశ్చిన్మహామునే॥ 13-73-21 (84376) యది పుంసాం గతిర్బ్రహ్మన్కథంచిన్నోపపద్యతే। అప్యన్యోన్యం ప్రవర్తంతే న హి తిష్ఠంతి భర్తృషు॥ 13-73-22 (84377) `దుష్టాచారాః పాపరతా అసత్యా మాయయా వృతాః। అదృష్టబుద్ధిబహులాః ప్రాయేణేత్యవగంయతాం॥ 13-73-23 (84378) అలాభాత్పురుషాణాం హి భయాత్పరిజనస్య చ। వధబంధభయాచ్చాపి స్వయం గుప్తా భవంతి తాః॥ 13-73-24 (84379) చలస్వభావా దుఃసేవ్యా దుర్గ్రాహ్యా భావతస్తథా। ప్రాజ్ఞస్య పురుషస్యేహ యథాభావాస్తథా స్త్రియః॥ 13-73-25 (84380) నాగ్నిస్తృప్యతి కాష్ఠానాం నాపగానాం మహోదధిః। నాంతకః సర్వభూతానాం న పుంసాం వామలోచనాః॥ 13-73-26 (84381) ఇదమన్యచ్చ దేవర్షే రహస్యం సర్వయోషితాం। దృష్ట్వైవ పురుషం హ్యన్యం యోనిః ప్రక్లిద్యతే స్త్రియాః॥ 13-73-27 (84382) కామానామపి దాతారం కర్తారం మానసాంత్వయోః। రక్షితారం న మృష్యంతి స్వభర్తారమసత్స్త్రియః॥ 13-73-28 (84383) న కామభోగాన్విపులాన్నాలంకారార్థసంచయాన్। తథైవ బహుమన్వంతే యథా రత్యామనుగ్రహం॥ 13-73-29 (84384) అంతకః శమనో మృత్యుః పాతాలం బడబాముఖం। క్షురధారా విషం సర్పో వహ్నిరిత్యేకతః స్త్రియః॥ 13-73-30 (84385) యతశ్చ భూతాని మహాంతి పంచ యతశ్చ లోకా విహితా విధాత్రా। యతః పుమాంసః ప్రమదాశ్చ నిర్మితా- స్తతశ్చ దోషాః ప్రమదాసు నారద॥ ॥ 13-73-31 (84386) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రిసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 73 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-73-1 లఘుచిత్తాః వాయువత్ చలచిత్తాః॥ 7-73-3 బ్రాహ్మీం బ్రహ్మలోకస్థాం॥ 7-73-5 విషయే వక్తుం యోగ్యత్వే॥ 7-73-8 నియోక్తుం ప్రశ్న ఈదృశే ఇతి ట.థ.ధ.పాఠః॥ 7-73-10 కృతమతిః వక్ష్యామీతి కృతనిశ్చయాఽభవత్॥ 7-73-22 గతిః ప్రాప్తిః। అన్యోన్యం కృత్రిమలింగధారిణ్యో భూత్వా మైథునార్థం ప్రవర్తంతే। ఏతచ్చ లోకప్రసిద్ధం। భర్తృషు దూరస్థేషు ఇతి శేషః। నహి తిష్ఠంతి ధైర్యే ఇతి శేషః॥ 7-73-24 భయాత్పరిభవస్య చేతి థ.ధ. పాఠః॥ 7-73-26 కాష్ఠానాం కాష్ఠైః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ఇమే వై మానవా లోకే స్త్రీషు సజ్జంత్యభీక్ష్ణశః। మోహేన పరమావిష్టా దేవదృష్టేన కర్మణా॥ 13-74-1 (84387) స్త్రియశ్చ పురుషేష్వేవ ప్రత్యక్షం లోకసాక్షికం। అత్ర మే సంశయస్తీవ్రో హృది సంపరివర్తతే॥ 13-74-2 (84388) కథమాసాం నరాః సంగం కుర్వతే కురునందనః। స్త్రియో వాతేషు రజ్యంతే విరజ్యంతే చ తాః పునః॥ 13-74-3 (84389) ఇతి తాః పురుషవ్యాఘ్ర కథం శక్యాస్తు రక్షితుం। ప్రమదాః పురుషేణేహ తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-74-4 (84390) భీష్మ ఉవాచ। 13-74-5x (7016) ఏత్వా హి స్వీయమాయాభిర్వంచయంతీహ మానవాన్। న చాసాం ముచ్యతే కశ్చిత్పురుషో హస్తమాగతః॥ 13-74-5 (84391) గావో నవతృణానీవ గృహ్ణంత్యేతా నవన్నవం॥ 13-74-6 (84392) శంబరస్య చ యా మాయా మాయా యా నముచేరపి। బలేః కుంభీనసేశ్చైవ సర్వాస్తాం యోషితో విదుః॥ 13-74-7 (84393) హసంతం ప్రహసంత్యేతా రుద్రంతం ప్రరుదంతి చ। అప్రియం ప్రియవాక్యైశ్చ గృహ్ణతే కాలయోగతః॥ 13-74-8 (84394) `యది జిహ్వాసహస్రం స్యాజ్జీవేచ్చ శరదాం శతం। అనన్యకర్మా స్త్రీదోషాననుక్త్వా నిధనం వ్రజేత్॥' 13-74-9 (84395) ఉశనా వేద యచ్ఛాస్త్రం యచ్చ వేద బృహస్పతిః। స్త్రీ బుద్ధ్యా న విశిష్యేత తాస్తు రక్ష్యాః కథం నరైః॥ 13-74-10 (84396) అనృతం సత్యమిత్యాహుః సత్యం చాపి తథాఽనృతం। ఇతి యాస్తాః కథం వీర సంరక్ష్యాః పురుషైరిహ। `దోషాస్పదేఽశుచౌ దేహే హ్యాసాం సక్తాస్త్వహో నరాః'॥ 13-74-11 (84397) స్త్రీణాం బుద్ధ్యర్థనిష్కర్షాదర్థశాస్త్రాణి శత్రుహన్। బృహస్పతిప్రభృతిభిర్మన్యే సద్భిః కృతాని వై॥ 13-74-12 (84398) సంపూజ్యమానాః పురుషైర్వికుర్వంతి మనో నృషు। అపాస్తాశ్చ తథా రాజన్వికుర్వంతి మనః స్త్రియః॥ 13-74-13 (84399) ఇమాః ప్రజా మహాపాహో ధార్మిక్య ఇతి నః శ్రుతం॥ 13-74-14 (84400) సత్కృతాసత్కృతాశ్చాపి వికుర్వంతి మనః సదా। కస్తాః శక్తో రక్షితుం స్యాదితి మే సంశయో మహాన్॥ 13-74-15 (84401) తథా బ్రూహి మహాభాగ కురూణాం వంశవర్ధన। యది శక్యా కురుశ్రేష్ఠ రక్షా తాసాం కదాచన। 13-74-16 (84402) కర్తుం వా కృతపూర్వం వా తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ ॥ 13-74-17 (84403) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుఃసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 74 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-74-7 కుహకాని చ వార్ష్ణేయ సర్వాస్తా ఇతి ట.థ.పాఠః॥ 7-74-13 ఏతాః పూజితా దిక్కృతా వా తుల్యవద్వికారం జనయంతీత్యర్థః॥ 7-74-14 ఇమాః స్త్రీరూపాః ధార్మిక్య ఇతి శ్రుతం సావిత్ర్యాదిషు దృష్టం చ॥

భీష్మ ఉవాచ। ఏవమేతన్మహాబాహో నాత్ర మిథ్యాఽస్తి కించన। యథా బ్రవీషి కౌరవ్య నారీం ప్రతి జనాధిప॥ 13-75-1 (84404) అత్ర తే వర్తయిష్యామి ఇతిహాసం పురాతనం। యథా రక్షా కృతా పూర్వం విపులేన మహాత్మనా॥ 13-75-2 (84405) ప్రమదాశ్చ యథా సృష్టా బ్రహ్మణా భరతర్షభ॥ యదర్థం తచ్చ తే తాత ప్రవక్ష్యామి నరాధిప॥ 13-75-3 (84406) న హి స్త్రీభ్యః పరం పుత్ర పాపీయః కించిదస్తి వై। అగ్నిర్హిః ప్రమదా దీప్తో మాయాశ్చ మయజా విభో। క్షురధారా విషం సర్పో మృత్యురిత్యేకతః స్త్రియః॥ 13-75-4 (84407) ప్రజా ఇమా మహాబాహో ధార్మిక్య ఇతి నః శ్రుతం। స్వయం గచ్ఛంతి దేవత్వం తతో దేవానియాద్భయం॥ 13-75-5 (84408) అథాభ్యాగచ్ఛందేవాస్తే పితామహమరిందమ। నివేద్య మానసం చాపి తూష్ణీమాసన్నధోముఖాః॥ 13-75-6 (84409) తేషామంతర్గతం జ్ఞాత్వా దేవానాం స పితామహః। మానవానాం ప్రమోహార్థం కృత్యా నార్యోఽసృజత్ప్రభుః॥ 13-75-7 (84410) పూర్వసర్గే తు కౌంతేయ సాధ్వ్యో నార్య ఇహాభవన్। అసాధ్వ్యస్తు సముత్పన్నాః కృత్యాః సర్గాత్ప్రజాపతేః 13-75-8 (84411) తాభ్యః కామాన్యథాకామం ప్రాదాద్ధి స పితామహః। తాః కామలుబ్ధాః ప్రమదాః ప్రామథ్నంత నరాన్సదా॥ 13-75-9 (84412) క్రోధం కామస్య దేవేశః సహాయం చాసృజత్ప్రభుః। అసజ్జంత ప్రజాః సర్వాః కామక్రోధవశంగతాః॥ 13-75-10 (84413) `ద్విజానాం చ గురూణాం చ మహాగురునృపాదినాం। క్షణస్త్రీసంగకామోత్థా యాతనాహో నిరంతరా॥ 13-75-11 (84414) అరక్తమనసాం నిత్యం బ్రహ్మచర్యామలాత్మనాం। తపోదమార్చనాధ్యానయుక్తానాం శుద్ధిరుత్తమా॥' 13-75-12 (84415) న చ స్త్రీణాం క్రియాః కాశ్చిదితి ధర్మో వ్యవస్థితః। నిరింద్రియా హ్యశాస్త్రాశ్చ స్త్రియోఽనృతమితి శ్రుతిః॥ 13-75-13 (84416) శయ్యాసనమలంకారమన్నపానమనార్యతాం। దుర్వాగ్భావం రతిం చైవ దదౌ స్త్రీభ్యః ప్రజాపతిః॥ 13-75-14 (84417) న తాసాం రక్షణం శక్యం కర్తుం పుంసాం కథంచన। అపి విస్వకృతా తాత కుతస్తు పురుషైరిహ॥ 13-75-15 (84418) వాచా చ వధబంధైర్వా క్లేశైర్వా వివిధైస్తథా। న శక్యా రక్షితుం నార్యస్తా హి నిత్యమసంయతాః॥ 13-75-16 (84419) ఇదం తు పురుషవ్యాఘ్ర పురస్తాచ్ఛ్రుతవానహం। యథా రక్షా కృతా పూర్వం విపులేన గురుస్త్రియాః॥ 13-75-17 (84420) ఋషిరాసీన్మహాభాగో దేవశర్మేతి విశ్రుతః। తస్య భార్యా రుచిర్నామ రూపేణాసదృశీ భువి॥ 13-75-18 (84421) తస్యా రూపేణ సంమత్తా దేవగంధర్వదానవాః। విశేషేణ తు రాజేంద్ర వృత్రహా పాకశాసనః॥ 13-75-19 (84422) నారీణాం చరితజ్ఞశ్చ దేవశర్మా మహామతిః। యథాశక్తి యథోస్సాహం భార్యాం తామభ్యరక్షత॥ 13-75-20 (84423) పురందరం చ జానంశ్చ పరస్త్రీకామచారిణం। తస్మాద్యత్నేన భార్యాయా రక్షణం స చకార హ॥ 13-75-21 (84424) స కదాచిదృషిస్తాత యజ్ఞం కర్తుమనాస్తదా। భార్యాసంరక్షణం కార్యం కథం స్యాదిత్యచింతయత్॥ 13-75-22 (84425) రక్షావిధానం మనసా స సంచింత్య మహాతపాః। ఆహూయ దయితం శిష్యం విపులం ప్రాహ భార్గవం॥ 13-75-23 (84426) యజ్ఞకారో గమిష్యామి రుచిం చేమాం సురేశ్వరః। యతః ప్రార్థయతే నిత్యం తాం రక్షస్వ యథాబలం॥ 13-75-24 (84427) అప్రమత్తేన తే భావ్యం సదా ప్రతి పురందరం। స హి రూపాణి కురుతే వివిధాని భృగూత్తమ॥ 13-75-25 (84428) భీష్మ ఉవాచ। 13-75-26x (7017) ఇత్యుక్తో విపులస్తేన తపస్వీ నియతేంద్రియః। సదైవోగ్రతపా రాజన్నగ్ర్యర్కసదృశద్యుతిః॥ 13-75-26 (84429) ధర్మజ్ఞః సత్యవాదీ చ తథేతి ప్రత్యభాషత। పునశ్చేదం మహారాజ పప్రచ్ఛ ప్రస్థితం గురుం॥ 13-75-27 (84430) కాని రూపాణి శక్రస్య భవంత్యాగచ్ఛతో మునే। వపుస్తేజశ్చ కీదృగ్వై తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-75-28 (84431) భీష్మ ఉవాచ। 13-75-29x (7018) తతః స భగవాంస్తస్మై విపులాయ మహాత్మనే। ఆచచక్షే యథాతత్త్వం మాయాం శక్రస్య భారత॥ 13-75-29 (84432) బహుమాయః స విప్రర్షే బలహా పాకశాసనః। తాంస్తాన్వికురుతే భావాన్బహూనథ ముహుర్ముహుః॥ 13-75-30 (84433) కిరీటీ వజ్రధృగ్ధన్వీ ముకుటీ బద్ధకుండలః। భవత్యథ ముహూర్తేని చండాలసమదర్శనః॥ 13-75-31 (84434) శిఖీ జటీ చీరవాసాః పునర్భవతి పుత్రక। బృహచ్ఛరీరశ్చ పనశ్చీరవాసాః పునః కృశః॥ 13-75-32 (84435) గౌరం శ్యామం చ కృష్ణం చ వర్ణం వికురుతే పునః। విరూపో రూపవాంశ్చైవ యువా వృద్ధస్తథైవ చ॥ 13-75-33 (84436) `ప్రాజ్ఞో జడశ్చ మూకశ్చ హ్రస్వో దీర్ఘస్తథైవ చ।' బ్రాహ్మణః క్షత్రియశ్చైవ వైశ్యః శూద్రస్తథైవ చ॥ 13-75-34 (84437) ప్రతిలోమోఽనులోమశ్చ భవత్యథ శతక్రతుః। శుకవాయసరూపీ చ హంసకోకిలరూపవాన్॥ 13-75-35 (84438) సింహవ్యాఘ్రగజానాం చ రూపం ధారయతే పునః। దైవం దైత్యమథో రాజ్ఞాం వపుర్ధారయతేఽపి చ॥ 13-75-36 (84439) అకృశో మాయుభగ్రాంగః శకునిర్వికృతస్తథా। చతుష్పాద్బహురూపశ్చ పునర్భవతి బాలిశః॥ 13-75-37 (84440) మక్షికామశకాదీనాం వపుర్ధారయతేఽపి చ। న శక్యమస్య గ్రహణం కర్తుం విపుల కేనచిత్॥ 13-75-38 (84441) అపి విశ్వకృతా తాత యేన సృష్టమిదం జగత్। పునరంతర్హితః శక్రో దృశ్యతే జ్ఞానచక్షుషా॥ 13-75-39 (84442) వాయుభూతశ్చ స పునర్దేవరాజో భవత్యుతః। ఏవంరూపాణి సతతం కురుతే పాకశాసనః। తస్మాద్విపుల యత్నేన రక్షేమాం తనుమధ్యమాం॥ 13-75-40 (84443) యథా రుచిం నవలిహేద్దేవేంద్రో భృగుసత్తమ। క్రతావుపహితే న్యస్తం హవిః శ్వేవ దురాత్మవాన్॥ 13-75-41 (84444) ఏవమాఖ్యాయ స మునిర్యజ్ఞకారోఽగమత్తదా। దేవశర్మా మహాభాగస్తతో భరతసత్తమ॥ 13-75-42 (84445) విపులస్తు వచః శ్రుత్వా గురోశ్చింతాముపేయివాన్। రక్షాం చ పరమాం చక్రే దేవరాజాన్మహాబలాత్॥ 13-75-43 (84446) కిన్ను శక్యం మయా కర్తుం గురుదారాభిరక్షణే। మాయావీ హి సురేంద్రోసౌ దుర్ధర్షశ్చాపి వీర్యవాన్॥ 13-75-44 (84447) నీపిధాయాశ్రమం శక్యో రక్షితుం పాకశాసనః। ఉటజం వా తథా హ్యస్య నానావిధసరూపతా॥ 13-75-45 (84448) వాయురూపేణ వా శక్రో గురుపత్నీం ప్రధర్షయేత్। తస్మాదిమాం సంప్రవిశ్య రుచిం స్థాస్యేహమద్య వై॥ 13-75-46 (84449) అథవా పౌరుషేణేయం న శక్యా రక్షితుం మయా। బహురూపో హి భగవాంఛ్రూయతే పాకశాసనః॥ 13-75-47 (84450) సోహం యోగబలాదేనాం రక్షిష్యే పాకశాసనాత్। గాత్రాణి గాత్రైరస్యాహం సంప్రవేక్ష్యే హి రక్షితుం॥ 13-75-48 (84451) యద్యుచ్ఛిష్టామిమాం పత్నీమద్య పశ్యతి మే గురుః। శప్స్యత్యసంశయం కోపాద్దివ్యజ్ఞానో మహాతపాః॥ 13-75-49 (84452) న చేయం రక్షితుం శక్యా యథాఽన్యా ప్రమదా నృభిః। మాయావీ హి సురేంద్రోసావహో ప్రాప్తోస్మి సంశయం॥ 13-75-50 (84453) అవశ్యం కరణీయం హి గురోరిహ హి శాసనం। యది త్వేతదహం కుర్యామాశ్చర్యం స్యాత్కృతం మయా॥ 13-75-51 (84454) యోగేనాథ ప్రవిశ్యేదం గురుపత్న్యాః కలేవరం। అసక్తః పద్మపత్రస్థో జలబిందుర్యథా చలః॥ 13-75-52 (84455) ఏవమేవ శరీరే ఽస్యా నివత్స్యామి సమాహితః। నిర్ముక్తస్య రజోరూపాన్నాపరాధో భవేన్మమ॥ 13-75-53 (84456) యథాహి శూన్యాం పథికః సభామధ్యావసేత్యథి। తథాఽద్యావాసయిష్యామి గురుపత్న్యాః కలేవరం। ఏవమేవ శరీరే ఽస్య నివత్స్యామి సమాహితః॥ 13-75-54 (84457) ఇత్యేవం ధర్మమాలోక్య వేదవేదాంశ్చ సర్వశః। తపశ్చ విపులం దృష్ట్వా గురోరాత్మన ఏవ చ॥ 13-75-55 (84458) ఇతి నిశ్చిత్య మనసా రక్షాం ప్రతి స భార్గవః। అన్వతిష్ఠత్పరం యత్నం యథా తచ్ఛృణు పార్థివ॥ 13-75-56 (84459) గురుపత్నీం సమాసీనో విపులః స మహాతపాః। ఉపాసీనామనింద్యాంగీ కథార్థైః సమలోభయత్॥ 13-75-57 (84460) నేత్రాభ్యాం నేత్రయోరస్యా రశ్మిం సంయోజ్య రశ్మిభిః। వివేశ విపులః కాయమాకాశం పవనో యథా॥ 13-75-58 (84461) లక్షణం లక్షణేనైవ వదనం వదనేన చ। అవిచేష్టన్నతిష్ఠద్వై ఛాయేవాంతర్గతో మునిః॥ 13-75-59 (84462) తతో విష్టభ్య విపులో గురుపత్న్యాః కలేవరం। ఉవాస రక్షణే యుక్తో న చ సా తమబుధ్యత॥ 13-75-60 (84463) 13-75-61 (84464) యం కాలం నాగతో రాజన్గురుస్తస్య మహాత్మనః। క్రతుం సమాప్య స్వగృహం తం కాలం సోఽభ్యరక్షత॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-75-4 అస్తి హి ప్రమదా దీప్తేతి ట.థ. పాఠః॥ 7-75-13 దరిద్రాశ్చ హ్యమంత్రశ్చ స్త్రియో నిత్యమితి శ్రుతిరితి ధ.పాఠః॥ 7-75-51 అశక్యకరణీయం హీతి ధ.పాఠః॥

భీష్మ ఉవాచ। తతః కదాచిద్దేవేంద్రో దివ్యరూపవపుర్ధరః। ఇదమంతరమిత్యేవమభ్యగాత్తమథాశ్రమం॥ 13-76-1 (84465) రూపమప్రతిమం కృత్వా లోభనీయం జనాధిపః। దర్శనీయతమో భూత్వా ప్రవివేశ తమాశ్రమం॥ 13-76-2 (84466) స దదర్శ తమాసీనం విపులస్య కలేబరం। నిశ్చేష్టం స్తబ్ధనయనం యతాఽఽలేఖ్యగతం తథా॥ 13-76-3 (84467) రుచిం చ రుచిరాపాంగీం పీనశ్రోణిపయోధరాం। పద్మపత్రవిశాలాక్షీం సంపూర్ణేందునిభాననాం॥ 13-76-4 (84468) సా తమాలోక్య సహసా ప్రత్యుత్తాతుమియేష హ। రూపేణ విస్మితా కోఽసీత్యథ వక్తుమివేచ్ఛతీ॥ 13-76-5 (84469) ఉత్థాతుకామా తు సతీ విష్టవ్ధా విపులేన సా। నిగృహీతా మనుష్యేంద్ర న శశాక విచేష్టితుం॥ 13-76-6 (84470) తామాబభాషే దేవేంద్రః సాంనా పరమవల్*******। త్వదర్థమాగతం విద్ధి దేవేంద్ర మాం శుచిస్మితే॥ 13-76-7 (84471) క్లిశ్యమానమనంగేన త్వత్సంకల్పభవేన హ। తత్పర్యాప్నుహి మాం సుభ్రు పురా కాలోఽతివర్తతే॥ 13-76-8 (84472) తమేవంవాదినం శక్రం శుశ్రావ విపులో మునిః। గురుపత్నయాః శరీరస్థో దదర్శ త్రిదసాధిపం॥ 13-76-9 (84473) న శశాక చ సా రాజన్ప్రత్యుత్థాతుమనిందితా। వక్తుం చ నాశకద్రాజన్విష్టబ్దా విపులేన సా॥ 13-76-10 (84474) ఆకారం గురుపత్న్యాస్తు స విజ్ఞాయ భృగూద్వహః। నిజయ్నాహ మహాతేజా యోగేన బలవత్ప్రభో। బబంధ యోగబంధైశ్చ తస్యాః సర్వేంద్రియాణి సః॥ 13-76-11 (84475) తాం నిర్వికారాం దృష్ట్వా తు పునరేవ శచీపతిః। ఉవాచ వ్రీహితో రాజంస్తాం యోగబలమోహితాం॥ 13-76-12 (84476) ఏహ్యేహీతి తతః సా తు ప్రతివక్తుమియేష తం। స తాం వాచ్యం గురోః పత్న్యా విపులః పర్యవర్తయత్॥ 13-76-13 (84477) భోః కిమాగమనే కృత్యమితి తస్యాస్తు నిఃసృతా। వక్త్రాచ్ఛశాంకసదృశాద్వాణీ సంస్కారభూషణా॥ 13-76-14 (84478) వీడితా సా తు తద్వాక్యముక్త్వా పరవశా తదా। పురందరశ్చ సంత్రస్తో బభూవ విమనా భృశం॥ 13-76-15 (84479) స తద్వైకృతమాలక్ష్య దేవరాజో విశాంపతే। అవైక్షత సహస్రాక్షస్తదా దివ్యేన చక్షుషా॥ 13-76-16 (84480) స దదర్శ మునిం తస్యాః శరీరాంతరగోచరం। ప్రతిబింబమివాదర్శే గురుపత్న్యాః శరీరగం॥ 13-76-17 (84481) స తం ఘోరేణ తపసా యుక్తం దృష్ట్వా పురందరః। ప్రావేపత సుసంత్రస్తో వ్రీడితశ్చ తదా విభో॥ 13-76-18 (84482) విముచ్య గురుపత్నీం తు విపులః సుమహాతపాః। స్వకలేబరమావిశ్య శక్రం భీతమథాబ్రవీత్॥ 13-76-19 (84483) అజితేంద్రియ దుర్బుద్ధే పాపాత్మక పురందర। న చిరం పూజయిష్యంతి దేవాస్త్వాం మానుషాస్తథా॥ 13-76-20 (84484) కిన్ను తద్విస్మృతం శక్ర న తన్మనసి తే స్థితం। గౌతమేనాసి యన్ముక్తో భగాంకపరిచిహ్నితః॥ 13-76-21 (84485) జానే త్వాం బాలిశమతిమకృతాత్మానమస్థిరం। మయేయం రక్ష్యతే మూఢ గచ్ఛ పాప యథాగతం॥ 13-76-22 (84486) నాహం త్వామద్య మూఢాత్మందహేయం హి స్వతేజసా। కృపాయమానస్తు న తే దగ్ధుమిచ్ఛామి వాసవ॥ 13-76-23 (84487) స చ ఘోరతమో ధీమాన్గురుర్మే పాపచేతసం। దృష్ట్వా త్వాం నిర్దహేదద్య క్రోధదీప్తేన చక్షుషా॥ 13-76-24 (84488) నైవం తు శక్ర కర్తవ్యం పునర్మాన్యాశ్చ తే ద్విజాః। మా గమః ససుతామాత్యః క్షయం బ్రహ్మబలార్దితః॥ 13-76-25 (84489) అమరోస్మీతి యద్బుద్ధిం సమాస్థాయ ప్రవర్తతే। మావమంస్థా న తపసా న సాధ్యం నామ కించన॥ 13-76-26 (84490) భీష్మ ఉవాచ। 13-76-27x (7019) తచ్ఛ్రుత్వా వచనం శక్రో విపులస్య మహాత్మనః। న కించిదుక్త్వా వ్రీడార్తస్తత్రైవాంతరధీయత॥ 13-76-27 (84491) ముహూర్తయాతే తస్మింస్తు దేవశర్మా మహాతపాః। కృత్వా యజ్ఞం యథాకామమాజగామ స్వమాశ్రమం॥ 13-76-28 (84492) ఆగతేఽథ గురౌ రాజన్విపులః ప్రియకర్మకృత్। రక్షితాం గురేవ భార్యాం న్యవేదయదనిందితాం॥ 13-76-29 (84493) అభివాద్య చ శాంతాత్మా స గురుం గురువత్సలః। విపులః పర్యుపాతిష్ఠద్యథాపూర్వమశంకితః॥ 13-76-30 (84494) విశ్రాంతాయ తతస్తస్మై సహాసీనాయ భార్యయా। నివేదయామాస తదా విపులః శక్రకర్మ తత్॥ 13-76-31 (84495) తచ్ఛుత్వా స మునిస్తుష్టోం విపులస్య ప్రతాపవాన్। బభూవ శీలవృత్తాభ్యాం తపసా నియమేన చ॥ 13-76-32 (84496) విపులస్య గురౌ వృత్తిం భక్తిమాత్మని తత్ప్రభుః। ధర్మే చ స్థిరతాం దృష్ట్వా సాధుసాధ్విత్యభాషత॥ 13-76-33 (84497) ప్రతినంద్య చ ధర్మాత్మా శిష్యం ధర్మపరాయణం। వరేణ చ్ఛందయామాస దేవశర్మా మహామతిః॥ 13-76-34 (84498) స్థితిం చ ధర్మే జగ్రాహ స తస్మాద్గురువత్సలః। అనుజ్ఞాతశ్చ గురుణా చచారానుత్తమం తపః॥ 13-76-35 (84499) తథైవ దేవశర్మాపి సభార్యః స మహాతపాః। నిర్భయో బలవృత్రఘ్నాచ్చచార విజనే వనే॥ ॥ 13-76-36 (84500) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షట్సప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 76 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-76-20 కామాత్మక పురందరేతి ధ.పాఠః॥

భీష్మ ఉవాచ। విపులస్త్వకరోత్తీవ్రం తపః కృత్వా గురోర్వచః। తపోయుక్తమథాత్మానమమన్యత స వీర్యవాన్॥ 13-77-1 (84501) స తేన కర్మణా స్వర్గం పృథివీం పృథివీపతే। చచార గతభీః ప్రీతో లబ్ధకీర్తివరో నృప॥ 13-77-2 (84502) ఉభౌ లోకౌ జితౌ చాపి తథైవామన్యత ప్రభుః। కర్మణా తేన కౌరవ్య తపసా విపులేన చ॥ 13-77-3 (84503) అథ కాలే వ్యతిక్రాంతే కస్మింశ్చిత్కురునందన। రుచ్యా భగిన్యా ఆదానం ప్రభూతదనధాన్యవత్॥ 13-77-4 (84504) ఏతస్మిన్నేవ కాలే తు దివ్యా కాచిద్వరాంగనా। బిభ్రతీ పరమం రూపం జగామాథ విహాయసా॥ 13-77-5 (84505) తస్యాః శరీరాత్పుష్పాణి పతితాని మహీతలే। తస్యాశ్రమస్యావిదూరే దివ్యగంధాని భారత॥ 13-77-6 (84506) తాన్యగృహ్ణాత్తతో రాజన్రుచిర్లలితలోచనా। తదా నిమంత్రకస్తస్యా అంగేభ్యః క్షిప్రమాగమత్॥ 13-77-7 (84507) తస్యా హి భగినీ తాత జ్యేష్ఠా నాంనా ప్రభావతీ। భార్యా చిత్రరథస్యాథ బభూవాంగేశ్వరస్య వై॥ 13-77-8 (84508) పినహ్య తాని పుష్పాణి కేశేషు వరవర్ణినీ। ఆమంత్రితా తతోఽగచ్ఛద్రుచిరంగపతేర్గృహం॥ 13-77-9 (84509) పుష్పాణి తాని దృష్ట్వా తు తదాంగేంద్రవరాంగనా। భగినీం చోదయామాస పుష్పార్థే చారులోచనా॥ 13-77-10 (84510) సా భర్త్రే సర్వమాచష్ట రుచిః సురుచిరాననా। భగిన్యా భాషితం సర్వమృషిస్తచ్చాభ్యనందత॥ 13-77-11 (84511) తతో విపులమానాయ్య దేవశర్మా మహాతపాః। పుష్పార్థే చోదయామాస గచ్ఛగచ్ఛేతి భారత॥ 13-77-12 (84512) విపులస్తు గురోర్వాక్యమవిచార్య మహాతపాః। స తథేత్యబ్రవీద్రాజంస్తం చ దేశం జగామ హ॥ 13-77-13 (84513) యస్మిందేశే తు తాన్యాసన్పతితాని నభస్తలాత్। అంలానాన్యపి తత్రాసన్కుసుమాన్యపరాణ్యపి॥ 13-77-14 (84514) స తతస్తాని జగ్రాహ దివ్యాని రుచిరాణి చ। ప్రాప్తాని స్వేన తపసా దివ్యగంధాని భారత॥ 13-77-15 (84515) సంప్రాప్య తాని ప్రీతాత్మా గురోర్వచనకారకః। తదా జగామ తూర్ణం చ చంపాం చంపకమాలినీం॥ 13-77-16 (84516) స వనే నిర్జనే తాత దదర్శ మిథునం నృణాం। చక్రవత్పరివర్తంతం గృహీత్వా పాణినా కరం॥ 13-77-17 (84517) తత్రైకస్తూర్ణమగమత్తత్పదే చ వివర్తయన్। ఏకస్తు న తదా రాజంశ్చక్రతుః కలహం తతః॥ 13-77-18 (84518) త్వం శీఘ్రం గచ్ఛసీత్యేకోఽబ్రవీన్నేతి తథాఽపరః। పతితేతి చ తౌ రాజన్పరస్పరమథోచతుః॥ 13-77-19 (84519) తయోర్విస్పర్ధతోరేవం శపథోఽయమభూత్తదా। సహసోద్దిశ్య విపులం తతో వాక్యమథోచతుః॥ 13-77-20 (84520) ఆవయోరనృతం ప్రాహ యస్తస్యాభూద్ద్విజస్య వై। విపులస్య పరే లోకే యా గతిః సా భవేదితి॥ 13-77-21 (84521) ఏతచ్ఛ్రుత్వా తు విపులో విషణ్ణవదనోఽభవత్। ఏవం తీవ్రతపాశ్చాహం కష్టశ్చాయం పరిశ్రమః॥ 13-77-22 (84522) మిథునస్యాస్య కిం మే స్యాత్కృతం పాపం యథా గతిః। అనిష్టా సర్వభూతానాం కీర్తితాఽనేన మేఽద్య వై॥ 13-77-23 (84523) ఏవం సంచింతయన్నేవ విపులో రాజసత్తమ। అవాఙ్ముఖో దీనమనా దధ్యౌ దుష్కృతమాత్మనః॥ 13-77-24 (84524) తతః షడన్యాన్పురుషానక్షైః కాంచనరాజతైః। అపశ్యద్దీవ్యమానాన్వై లోభామర్షాన్వితాంస్తథా॥ 13-77-25 (84525) కుర్వతః శపథం తేన యః కృతో మిథునేన తు। విపులం వై సముద్దిశ్య తేపి వాక్యమథాబ్రువన్॥ 13-77-26 (84526) లోభమాస్థాయ యోఽస్మాకం విషమం కర్తుముత్సహేత్। విపులస్య పరే లోకే యా గతిస్తామవాప్నుయాత్। 13-77-27 (84527) ఏతచ్ఛ్రుత్వా తు విపులో నాపశ్యద్ధర్మసంకరం॥ జన్మప్రభృతి కౌరవ్య కృతపూర్వమథాత్మనః॥ 13-77-28 (84528) స ప్రదధ్యౌ తథా రాజన్నగ్నావగ్నిరివాహితః। దహ్యమానేన మనసా శాపం శ్రుత్వా తథావిధం॥ 13-77-29 (84529) తస్య చింతయతస్తాత బహ్వీర్వాచో నిశంయ తు। ఇదమాసీన్మనసి చ రుచ్యా రక్షణకారితం॥ 13-77-30 (84530) లక్షణం లక్షణేనైవ వదనం వదనేన చ। విధాయ న మయా చోక్తం సత్యమేతద్గురోస్తథా॥ 13-77-31 (84531) ఏతదాత్మని కౌరవ్య దుష్కృతం విపులస్తదా। అమన్యత మహాభాగ తథా తచ్చ న సంశయః॥ 13-77-32 (84532) స చంపాం నగరీమేత్య పుష్పాణి గురవే దదౌ। పూజయామాస చ గురుం విధివత్స గురుప్రియః॥ ॥ 13-77-33 (84533) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 77 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-77-4 ఆదీయతేఽస్మిన్బాంధవైర్దత్తం ఉపాయనాదికం స ఆదానం ******ద్యుత్సవః। ప్రభూతం బహుధనాదికం యత్ర॥ 7-77-7 నిమంత్రకః ఆకారణార్థం దూతః॥ 7-77-18 తత్పదే ఇతరస్య పదే పాంసుషు వ్యక్తే ఆకర్షణేన వివర్తయన్ విషమతాం నయన్॥ 7-77-21 వచః శ్రుత్వా తథావిధమితి ధ.పాఠః॥ 7-77-30 రుచ్యాః గురుభార్యాయాః॥ 7-77-31 లక్షణం స్త్రీపుంసయోరసాధారణం చిహ్నం విధాయ ఏకీకృత్య॥

భీష్మ ఉవాచ। తమాగతమభిప్రేక్ష్య శిష్యం వాక్యమథాబ్రవీత్। దేవశర్మా మహాతేజా యత్తచ్ఛృణు జనాధిప॥ 13-78-1 (84534) దేవశర్మోవాచ। 13-78-2x (7020) కిం త్వయా మిథునం దృష్టం తస్మిఞ్శిష్య మహావనే। తే త్వాం జానంతి నిపుణా ఆత్మా చ రుచిరేవ చ॥ 13-78-2 (84535) విపుల ఉవాచ। 13-78-3x (7021) బ్రహ్మర్షే మిథునం కింతత్కే చ షట్పురుషా విభో। యే మాం జానంతి తత్త్వేన యన్మాం త్వం పరిపృచ్ఛసి॥ 13-78-3 (84536) దేవశర్మోవాచ। 13-78-4x (7022) యద్వై తన్మిథునం బ్రహ్మిన్నహోరాత్రం హి విద్ధి తత్। చక్రవత్పరివర్తేత తత్తే జానాతి దుష్కృతం॥ 13-78-4 (84537) యే చ తే పురుషా విప్ర అక్షైర్దీవ్యంతి హృష్టవత్। ఋతూంస్తానభిజానీహి తే తే జానంతి దుష్కృతం॥ 13-78-5 (84538) న మాం కశ్చిద్విజానీత ఇతి కృత్వా న విశ్వసేత్। నరో రహసి పాపాత్మా పాపకం కర్మ వై ద్విజ॥ 13-78-6 (84539) కుర్వాణం హి నరం కర్మ పాపం రహసి సర్వదా। పశ్యంతి ఋతవశ్చాపి తథా దిననిశేఽప్యుత॥ 13-78-7 (84540) తథైవ హి భవేయుస్తే లోకాః పాపకృతో యథా। కృత్వాఽనాచక్షతః కర్మ మమ తచ్చ యథా కృతం॥ 13-78-8 (84541) తే త్వాం హర్షస్మితం దృష్ట్వా గురోః కర్మానివేదకం। స్మారయంతస్తథా ప్రాహుస్తే యథా శ్రఉతవాన్భవాన్॥ 13-78-9 (84542) అహోరాత్రం విజానాతి ఋతవశ్చాపి నిత్యశః। పురుషే పాపకం కర్మ శుభం వాఽశుభకర్మిణః॥ 13-78-10 (84543) తత్త్వయా మమ యత్కర్మ వ్యభిచారాద్భయాత్మకం। నాఖ్యాతమితి జానంతస్తే త్వామాహుస్తథా ద్విజ॥ 13-78-11 (84544) తేనైవ హి భవేయుస్తే లోకాః పాపకృతో యథా। కృత్వా నాచక్షతః కర్మ మమ యచ్చ త్వయా కృతం॥ 13-78-12 (84545) తథాఽశక్యాశ్చ దుర్వృత్తా రక్షితుం ప్రమదా ద్విజ। న చ త్వం కృతవాన్కించిదాగః ప్రీతోస్మి తేన తే॥ 13-78-13 (84546) `మనోదోషవిహీనానాం న దోషః స్యాత్తథా తవ। అన్యథాఽఽలింగ్యతే కాంతా స్నేహేన దుహితాఽన్యథా॥ 13-78-14 (84547) యతేశ్చ కాముకానాం చ యోషిద్రూపేఽన్యథా మతిః। అశిక్షయైవ మనసః ప్రాయో లోకస్తు వంచ్యతే॥ 13-78-15 (84548) లాలేత్యుద్విజతే లోకో వక్త్రాసవ ఇతి స్పహా। అబంధాయోగ్యమనసామితి మంత్రాత్మదైవకం॥ 13-78-16 (84549) న రాగస్నేహలోభాంధం కర్మిణాం తన్మహాఫలం। నిష్కషాయో విశుద్ధస్త్వం రుచ్యావేశాన్న దూషితః॥ 13-78-17 (84550) యది త్వహం త్వాం దుర్వృత్తమద్రాక్షం ద్విజసత్తమ। శపేయం త్వామహం క్రోధాన్న మేఽత్రాస్తి విచారణా॥ 13-78-18 (84551) సంజంతి పురుషే నార్యః పుంసాం సోఽర్థశ్చ పుష్కలః। అన్యథా రక్షతః శాపోఽభవిష్యత్తే మతిశ్చ మే॥ 13-78-19 (84552) రక్షితా చ త్వయా పుత్ర మమ చాపి నివేదితా। అహం తే ప్రీతిమాంస్తాత స్వస్థః స్వర్గం గమిష్యసి॥ 13-78-20 (84553) ఇత్యుక్త్వా విపులం ప్రీతో దేవశర్మా మహానృషిః। ముమోద స్వర్గమాస్థాయ సహభార్యః సశిష్యకః॥ 13-78-21 (84554) ఇదమాఖ్యాతవాంశ్చాపి మమాఖ్యానం మహామునిః। మార్కండేయః పురా రాజన్గంగాకూలే కథాంతరే॥ 13-78-22 (84555) తస్మాద్బ్రవీమి పార్థ త్వాం స్త్రియో రక్ష్యాః సదైవ చ। ఉభయం దృశ్యతే తాసు సతతం సాధ్వసాధు చ॥ 13-78-23 (84556) స్త్రియః సాధ్వ్యో మహాభాగాః సంమతా లోకమాతరః। ధారయంతి మహీం రాజన్నిమాం సవనకాననాం॥ 13-78-24 (84557) అసాధ్వ్యశ్చాపి దుర్వృత్తాః కులఘ్నాః పాపనిశ్చయాః। విజ్ఞేయా లక్షణైర్దుష్టైః స్వగాత్రసహజైర్నృప॥ 13-78-25 (84558) ఏవమేతాసు రక్షా వై శక్యా కర్తుం మహాత్మభిః। అన్యథా రాజశార్దూల న శక్యా రక్షితుం స్త్రియః॥ 13-78-26 (84559) ఏతా హి మనుజవ్యాఘ్ర తీక్ష్ణాస్తీక్ష్ణపరాక్రమాః। నాసామస్తి ప్రియో నామ మైథునే సంగమేతి యః॥ 13-78-27 (84560) ఏతాః కృత్యాశ్చ కష్టాశ్చ కృతఘ్నా భరతర్షభ। న చైకస్మిన్నమంత్యేతాః పురుషే పాండునందన॥ 13-78-28 (84561) నాసు స్నేహో నరైః కార్యస్తథైవేర్ష్యా జనేశ్వర। ఖేదమాస్థాయ భుంజీత ధర్మమాస్థాయ చైవ హ। `అనృతావిహ పర్వాదిదోషవర్జం నరాధిప॥' 13-78-29 (84562) విహన్యేతాన్యథా కుర్వన్నరః కౌరవనందన। సర్వథా రాజశార్దూల యుక్తః సర్వత్ర యుజ్యతే॥ 13-78-30 (84563) తేనైకేన తు రక్షా వై విపులేన కృతా స్త్రియాః। నాన్యః శక్తస్త్రిలోకేఽస్మిన్రక్షితుం నృప యోషితః॥ ॥ 13-78-31 (84564) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టసప్తతితమోఽధ్యాయః॥ 78 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-78-9 హర్షస్మితం హర్షేణ గర్వితం॥ 7-78-12 తేనైవ అనాఖ్యానేనైవ॥ 7-78-16 లాలా వదనాత్స్వతో గలజ్జలధారా॥ 7-78-25 సహజైః పీణిపాదరేఖాదిభిః॥ 7-78-28 కృత్యాః ప్రాణగ్రాహిదేవతారూపాః॥ 7-78-29 ఖేదమాస్తాయాఽప్రీత్యా విష్టిగృహీతవత్ భుంజీత నతు ప్రీత్యా। ధర్మం ఋతుకాలానురోధం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। యన్మూలం సర్వధర్మాణాం ప్రజనస్య గృహస్య చ। పితృదేవాతిథీనాం చ తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-79-1 (84565) అయం హి సర్వధర్మాణాం ధర్మశ్చింత్యతమో మతః। కీదృశాయ ప్రదేయా స్యాత్కన్యేతి వసుధాధిప॥ 13-79-2 (84566) భీష్మ ఉవాచ। 13-79-3x (7023) శీలవృత్తే సమాజ్ఞాయ విద్యాం యోనిం చ కర్మ చ। అద్భిరేవ ప్రదాతవ్యా కన్యా గుణవతే భవేత్। బ్రాహ్మణానాం సతామేష నిత్యం ధర్మో యుధిష్ఠిర॥ 13-79-3 (84567) ఆవాహ్యమావహేదేవం యో దద్యాదనుకూలతః। శిష్టానాం క్షత్రియాణాం చ ధర్మ ఏష సనాతనః॥ 13-79-4 (84568) ఆత్మాభిప్రేతముత్సృజ్య కన్యాభిప్రేత ఏష యః। అభిప్రేతా చ యా యస్య తస్మై దేయా యుధిష్ఠిర। గాంధర్వమితి తం ధర్మం ప్రాహుర్వేదవిదో జనాః॥ 13-79-5 (84569) ధనేన బహుధా క్రీత్వా సంప్రలోభ్య చ బాంధవాన్। అసురాణాం నృపైతం వై ధర్మమాహుర్మనీషిణః॥ 13-79-6 (84570) హత్వా ఛిత్త్వా చ శీర్షాణి రుదతాం రుదతీం గృహాత్। ప్రసహ్య హరణం తాత రాక్షసో విధిరుచ్యతే॥ 13-79-7 (84571) `సుసాం మత్తాం ప్రమత్తాం వా రహో రాత్రౌ చ గచ్ఛతి। స పాపిష్ఠో వివాహానాం పైశాచః కథితోఽధమః॥ 13-79-8 (84572) పంచానాం తు త్రయో ధర్ంయా ద్వావధర్ంయౌ యుధిష్ఠిర। పైశాచశ్చాసురశ్చైవ న కర్తవ్యౌ కథంచన॥ 13-79-9 (84573) బ్రాహ్మః క్షాత్రోఽథ గాంధర్వ ఏతే ధర్ంయా నరర్షభ। పృథగ్వా యది వా మిశ్రాః కర్తవ్యా నాత్ర సంశయః॥ 13-79-10 (84574) తిస్త్రో భార్యా బ్రాహ్మణస్య ద్వే భార్యే క్షత్రియస్య తు। వైశ్యః స్వజాత్యాం విందేత తాస్వపత్యం హితాయ హి॥ 13-79-11 (84575) ద్విజస్య బ్రాహ్ంణీ శ్రేష్ఠా క్షత్రియా క్షత్రియస్య తు। రత్యర్థమపి శూద్రా స్యాన్నేత్యాహురపరే జనాః॥ 13-79-12 (84576) అపత్యజన్మ శూద్రాయాం న ప్రశంసంతి సాధవః। శూద్రాయాం జనయవిన్ప్రః ప్రాయశ్చిత్తీ విధీయతే॥ 13-79-13 (84577) `నాతిబాలాం వహంత్యంతే అనిత్యత్వాత్ప్రజార్థినః। వహంతి కర్మిణస్తస్యామంతః శుద్ధివ్యపేక్షయా॥ 13-79-14 (84578) అపరాన్వయసంభూతాం సంస్వప్నాదివివర్జితాం। కామో యస్యాం నిషిద్ధశ్చ కేచిదిచ్ఛంతి చాపది॥ 13-79-15 (84579) త్రింశద్వర్షో దశవర్షాం భార్యాం విందేత నగ్నికాం। ఏకవింశతివర్షో వా సప్తవర్షామవాప్నుయాత్॥ 13-79-16 (84580) యస్యాస్తు న భవేద్భాతా పితా వా భరతర్షభ। నోపయచ్ఛేత తాం జాతు పుత్రికాధర్మిణీ హి సా॥ 13-79-17 (84581) త్రీణి వర్షాణ్యుదీక్షేత కన్యా ఋతుమతీ సతీ। చతుర్థేఽత్వథ సంప్రాప్తే స్వయం భర్తారమర్జయేత్॥ 13-79-18 (84582) ప్రజా న హీయతే తస్యా రతిశ్చ భరతర్షభ। అతోఽన్యథా వర్తమానా భవేద్వాచ్యా ప్రజాపతేః॥ 13-79-19 (84583) అసపిండా చ యా మాతురసగోత్రా చ యా పితుః। ఇత్యేతాముపయచ్ఛేత తం ధర్మం మనురబ్రవీత్॥ 13-79-20 (84584) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-79-21x (7024) శుల్కమన్యేన దత్తం స్యాద్దదానీత్యాహ చాపరః। బలాదన్యః ప్రభాషేత ధనమన్యః ప్రదర్శయేత్॥ 13-79-21 (84585) పాణిగ్రహీత్తా చాన్యః స్యాత్కస్య భార్యా పితామహ। తత్త్వం జిజ్ఞాసమానానాం చక్షుర్భవతు నో భవాన్॥ 13-79-22 (84586) భీష్మ ఉవాచ। 13-79-23x (7025) యత్కించిత్కర్మ మానుష్యం సంస్థానాయ ప్రదృశ్యతే। మంత్రవన్మంత్రితం తస్య మృషావాదస్తు పాతకః॥ 13-79-23 (84587) భార్యాపత్యృత్విగాచార్యాః శిష్యోపాధ్యాయ ఏవ చ। మృషోక్తే దండమర్హంతి నేత్యాహురపరే జనాః॥ 13-79-24 (84588) నహ్యకామేన సంవాదం మనురేవం ప్రశంసతి। అయశస్యమధర్ంయం చ యన్మృషా ధర్మగోపనం॥ 13-79-25 (84589) నైకాంతో దోష ఏకస్మింస్తదా కేనోపపద్యతే। ధర్మతో యాం ప్రయచ్ఛంతి యాం చ క్రీణంతి భారత॥ 13-79-26 (84590) బంధుభిః సమనుజ్ఞాతే మంత్రహోమౌ ప్రయోజయేత్। తథా సిధ్యంతి తే మంత్రా నాదత్తాయాః కథంచన॥ 13-79-27 (84591) యస్త్వత్ర మన్ఇత్రసమయో భార్యాపత్యోర్మిథః కృతః। తమేవాహుర్గరీయాంసం యశ్చాసౌ జ్ఞాతిభిః కృతః॥ 13-79-28 (84592) దేవదత్తాం పతిర్భార్యాం వేత్తి ధర్మస్య శాసనాత్। స దైవీం మానుషీం వాచమనృతాం పర్యుదస్యతి॥ 13-79-29 (84593) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-79-30x (7026) కన్యాయాం ప్రాప్తసుల్కాయాం జ్యాయాంశ్చేదావ్రజేద్వరః। ధర్మకామార్థసంపన్నో వాచ్యమత్రానృతం న వా॥ 13-79-30 (84594) తస్మిన్నుభయతో దోషే కుర్వఞ్శ్రేయః సమాచరేత్। అయం నః సర్వధర్మాణాం ధర్మశ్చింత్యతమో మతః॥ 13-79-31 (84595) తత్త్వం జిజ్ఞాసమానానాం చక్షుర్భవతు నో భవాన్। తదేతత్సర్వమాచక్ష్వ న హి తృప్యామి కథ్యతాం॥ 13-79-32 (84596) భీష్మ ఉవాచ। 13-79-33x (7027) నైవ నిష్ఠాకరం శుల్కం జ్ఞాత్వాఽఽసీత్తేన నానృతం। న హి శుల్కపరాః సంతః కన్యాం దదతి కర్హిచిత్। అన్యైర్గుణైరుపేతం తు శుల్కం యాచంతి బాంధవాః॥ 13-79-33 (84597) అలంకృత్వా వహస్వేతి యో దద్యాదనుకూలతః। యచ్చ తాం చ దదత్యేవం న శుల్కం విక్రయో న సః। ప్రతిగృహ్య భవేద్దేమేవ ధర్మః సనాతనః॥ 13-79-34 (84598) దాస్యామి భవతే కన్యామితి పూర్వం నభాషితం। యే చాహుర్యే చ నాహుర్యే యే చావశ్యం వదంత్యుత॥ 13-79-35 (84599) తస్మాదాగ్రహణాత్పాణేర్యాచయంతి పరస్పరం। కన్యావరః పురా దత్తో మరుద్భిరితి నః శ్రుతం॥ 13-79-36 (84600) నానిష్టాయ ప్రదాతవ్యా కన్యా ఇత్యృషిచోదితం। తన్మూలం కామమూలస్య ప్రజనస్యేతి మే మతిః॥ 13-79-37 (84601) సమీక్ష్య చ బహూందోషాన్సంవాసాద్విద్ధి పాణయోః। యథా నిష్ఠాకరం శుల్కం న జాత్వాసీత్తథా శృణు॥ 13-79-38 (84602) అహం విచిత్రవీర్యస్య ద్వే కన్యే సముదావహం। జిత్వాఽంగమాగధాన్సర్వాన్కాశీనథ చ కోసలాన్॥ 13-79-39 (84603) గృహీతపాణిరేకాఽఽసీత్ప్రాప్తశుల్కాఽపరాఽభవత్। కన్యాఽగృహీతా తత్రైవ విసర్జ్యా ఇతి మే పితా। అబ్రవీదితరాం కన్యామావహేతి స కౌరవః॥ 13-79-40 (84604) అప్యన్యాననుపప్రచ్ఛ శంకమానః పితుర్వచః। అతీవ హ్యస్య ధర్మేచ్ఛా పితుర్మేఽభ్యధికాఽభవత్॥ 13-79-41 (84605) తతోహమబ్రవం రాజన్నాచారేప్సురిదం వచః। ఆచారం తత్త్వతో వేత్తుమిచ్ఛామి చ పునఃపునః॥ 13-79-42 (84606) తతో మయైవముక్తే తు వాక్యే ధర్మభృతావరః॥ పితా మమ మహారాజ బీహ్లీకో వాక్యమబ్రవీత్॥ 13-79-43 (84607) యది వ శుల్కతో నిష్ఠా న పాణిగ్రహణాత్తథా। లాజాంతరముపాసీత ప్రాప్తశుల్క ఇతి స్మృతిః॥ 13-79-44 (84608) న హి ధర్మవిదః ప్రాహుః ప్రమాణం వాక్యతః స్మృతం। యేషాం వై శుల్కతో నిష్ఠా న పాణిగ్రహణాత్తథా॥ 13-79-45 (84609) ప్రసిద్ధం భాషితం దానే నైషాం ప్రత్యాయకం పునః। యే మన్యంతే క్రయం శుల్కం న తే ధర్మవిదో నరాః॥ 13-79-46 (84610) న చైతేభ్యః ప్రదాతవ్యా న వోఢవ్యా తథావిధా। న హ్యేవ భార్యా క్రేతవ్యా న విక్రయ్యాం కథంచన॥ 13-79-47 (84611) యే చ క్రీణంతి దాసీవద్విక్రీణంతి తథైవ చ। భవేత్తేషాం తథా నిష్ఠా లుబ్ధానాం పాపచేతసాం॥ 13-79-48 (84612) అస్మిన్నర్థే సత్యవంతం పర్యపృచ్ఛంత వై జనాః। కన్యాయాః ప్రాప్తశుల్కాయాః శుల్కదః ప్రశమం గతః॥ 13-79-49 (84613) పాణిగ్రహీతా వాఽన్యః స్యాదత్ర నో ధర్మసంశయః। తన్నశ్ఛింధి మహాప్రాజ్ఞ త్వం హి వై ప్రాజ్ఞసంమతః॥ 13-79-50 (84614) తత్త్వం జిజ్ఞాసమానానాం చక్షుర్భవతు నో భవాన్। తానేవం బ్రువతః సర్వాన్సత్యవాన్వాక్యమబ్రవీత్॥ 13-79-51 (84615) యత్రేష్టం తత్ర దేయా స్యాన్నాత్ర కార్యా విచారణా। కుర్వతే జీవతోప్యేవం మృతే నైవాస్తి సంశయః॥ 13-79-52 (84616) దేవరం ప్రవిశేత్కన్యా తప్యేద్వాఽపి తపః పునః। తమేవానుగతా భూత్వా పాణిగ్రాహస్య నామ సా॥ 13-79-53 (84617) లిఖంత్యేవ తు కేషాంచిదపరేషాం శనైరపి। ఇతి యే సంవదంత్యత్ర త ఏతం నిశ్చయం విదుః॥ 13-79-54 (84618) తత్పాణిగ్రహణాత్పూర్వమంతరం యత్ర వర్తతే। సర్వమంగలమంత్రం వై మృషావాదస్తు పాతకః॥ 13-79-55 (84619) పాణిగ్రహణమంత్రాణాం నిష్ఠా స్యాత్సప్తమే పదే। పాణిగ్రహస్య భార్యా స్యాద్యస్య చాద్భిః ప్రదీయతే॥ 13-79-56 (84620) ఇతి దేయం వదంత్యత్ర త ఏతం నిశ్చయం విదుః। అనుకూలామనువశాం భ్రాత్రా దత్తాముపాగ్నికాం। పరిక్రంయ యథాన్యాయం భార్యాం విందేద్ద్విజోత్తమః॥ ॥ 13-79-57 (84621) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనాశీతితమోఽధ్యాయః॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-79-3 యోని మాతృతః పితృతశ్చ శుద్ధిం। అయం బ్రాహ్మాః ప్రథమో వివాహః॥ 7-79-4 ఏవం ఉక్తగుణవంతం ఆవాహ్యం వివాహయోగ్యం ఆవహేత్ ఆకారయేత్। తతశ్చ అనుకూలతో ధనదానాదినా అభిముఖీకృతాయ దద్యాత్। అయం ప్రాజాపత్యో నామ ద్వితీయో విప్రాణాం క్షత్రియాణాం చ ప్రశస్తతరః॥ 7-79-6 ఆసురం చతుర్థమాహ ధనేనేతి॥ 7-79-7 హత్వేతి రాక్షసః పంచమః। అత్రైవ ప్రమత్తానాం బంధూనాం కన్యాహరణాత్ పైశాచో హరణసామాన్యాదంతర్భవతి॥ 7-79-13 నగ్నికాం ఏకవాససం। అజాతస్త్రీవ్యంజనామితి యావత్॥ 7-79-17 పుత్రికాధర్మిణీ యస్యాః పితా ఇయమేవ దుహితా మమ పుత్రస్థానే ఇత్యభిప్రాయవాన్న వేతి న జ్ఞాయతే సా॥ 7-79-19 వాచ్యా నిద్యా। ప్రజనో హీయతే ఇతి ధ. పాఠః॥ 7-79-23 సంస్థానాయ వ్యవస్థార్థం మంత్రవన్మంత్రితం విచారవద్భిః సర్వైరేకీభూయ మంత్రితమియమస్మై దేయేతి విచారితం। తస్య గృషాకరణం పాతకః పాతయితుం భవతీత్యర్థః। మృషావాదస్త్వపాతకమితి థ. ధ. పాఠః॥ 7-79-25 తత్ర నేతి పక్షం నిందతి నహీతి॥ 7-79-28 యద్యపి జ్ఞాతిభిః కృతః సమయో గురుస్తథాపి మంత్రపూర్వకః సమయో గురుతర ఇత్యర్థః॥ 7-79-29 దేవః ప్రాక్కర్మ ఈశ్వరో వా। వేత్తి లభతే॥ 7-79-31 దోషే సతి కుర్వన్ కర్తా శ్రేయః ప్రశస్తతరం కిం సమాచరేదిత్యధ్యాహృత్య యోజ్యం ॥ 7-79-32 కథ్యతామిత్యాదరసూచనార్థా పునరుక్తిః॥ 7-79-33 గుణైర్వయోధికత్వాదిభిః॥ 7-79-34 కన్యార్తాలంకారగ్రహణే న దోషోఽస్తీత్యాహ అలంకృత్వేతి॥ 7-79-35 నభాషితమిత్యేకపదం। యే పూర్వం దాస్యామీత్యాహుర్యే చ నదాస్యామీత్యాహుర్యే చ అవశ్యం దాస్యామీతి వదంతి తత్సర్వం నభాషితం అనుక్తవదేవేత్యర్థః॥ 7-79-36 యస్మాదేవం తస్మాత్ ఆపాణిగ్రహణాత్కన్యాం యాచేతేతి మరుతాం వరస్తేన తతః పూర్వం విశిష్టవరార్థమపహారేపి న దోష ఇతి భావః॥ 7-79-37 తత్కన్యా కామో మూలం యస్య। తస్మాదుత్తమదౌహిత్రార్థినా శ్రేయసే ఏవ కన్యా ప్రదేయేతి భావః॥ 7-79-38 సంవాసాచ్చిరపరిచయాత్। పాణయోః క్రయవిక్రయయోః సంవాదే విద్విషాణయోరితి ధ.పాఠః॥ 7-79-39 వీర్యమపి శుల్కం భవతీత్యభిప్రాయేణాహ అహమితి। అంబికాంబాలికయోరేకత్వవివక్షయాం ద్వే ఇత్యుక్తం॥ 7-79-40 ప్రాప్తశుల్కా వీర్యేణ నిర్జితాపి కన్యా అగృహీతా అప్రాప్తపాణిగ్రహేయం అంబా విసర్జ్యా ఉత్స్రష్టం యోగ్యా ఇతి పితా పితృవ్యో బాహ్లీకోఽబ్రవీత్॥ 7-79-41 అనుపప్రచ్ఛ అనుపృష్టవానహం॥ 7-79-44 ప్రాప్తం శుల్కం యేన। పాఠాంతరే యస్యాః సా। కన్యాపితా కన్యా వా లాజాంతరం వరాంతరముపాసీత ఇతి యా స్మృతిస్తర్హి బాధ్యేతేత్యధ్యాహృత్య యోజనా। లాజా విద్యంతే హ్యౌంయద్రవ్యమస్య స ఇతి లాజశబ్దోఽర్శఆద్యచ్ప్రత్యయాంతః। లాజోప్తారముపాసీతేతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-79-45 యేషాం శుల్కతో నిష్ఠా తేషాం వాక్యతో వాక్యం ప్రమాణం స్మృతమితి ధర్మవిదో నహ్యాహురిత్యన్వయః 7-79-46 లోకవిరోధమప్యాహార్ధేన। ప్రసిద్ధమితి కన్యాయా దానమిత్యేవోచ్యతే నతు క్రయో జయో వేతి। ఏషాం శుల్కవాదినాం ప్రత్యాయకం భార్యాత్వజ్ఞాపకం కిమపి నాస్తి। పరిణయనాదేవ భార్యా భవతి న శుల్కమాత్రాదితి లోకవ్యవహారస్య స్పష్టత్వాదిత్యర్థః॥ 7-79-52 జీవత ఇత్యనాదరే షష్ఠీ। జీవంతమపి శుల్కదమనాదృత్య శిష్టా ఏవం యథేష్టదానం కుర్వత ఇత్యర్థః॥ 7-79-53 దేవరమితి యుగాంతరధర్మః॥ 7-79-54 కేషాంచిన్మతే దేవరాదయః అలిఖితాం భ్రాతృభార్యా లిఖంత్యేవ సురతేన యోజయంత్యేవ। అపరేషాం మతే శనైక్మంథరా ఇయం ప్రవృత్తిః। ఐచ్ఛికీ నతు వైధీత్యర్థః॥ 7-79-55 సంకల్పపూర్వకం దత్తాయా అపి కన్యాయా యోఽపహారస్తజ్జన్యో మృషావాదః పాతకో భవతి దాతుర్నతు తావన్మాత్రేణ తస్యాం భార్యాత్వముత్పన్నమిత్యర్థః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ కన్యాయాం ప్రాప్తశుల్కాయాం పతిశ్చేన్నాస్తి కశ్చన। తత్ర కా ప్రతిపత్తిః స్యాత్తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-80-1 (84622) భీష్మ ఉవాచ। 13-80-2x (7028) యా పుత్రకస్య ఋద్ధస్య ప్రతిపాల్యా తదా భవేత్। అథవా సా హరేచ్ఛుల్కం క్రీతా శుల్కప్రదస్య సా॥ 13-80-2 (84623) తస్యార్థేఽపత్యమీహేవ యేన న్యాయేన శక్నుయాత్। న తస్మాన్మంత్రవత్కార్యం కశ్చిత్కుర్వీత కించన॥ 13-80-3 (84624) స్వయంవృతేన సాజ్ఞప్తా పిత్రా వై ప్రత్యపద్యత। తత్తస్యాన్యే ప్రశంసంతి ధర్మజ్ఞా నేతరే జనాః॥ 13-80-4 (84625) ఏతత్తు నాపరే చక్రురపరే జాతు సాధవః। సాధూనాం పునరాచారో గరీయాంధర్మలక్షణః॥ 13-80-5 (84626) అస్మిన్నేవ ప్రకారే తుసుక్రతుర్వాక్యమబ్రవీత్। నప్తా విదేహరాజస్య జనకస్య మహాత్మనః॥ 13-80-6 (84627) అసదాచరితే మార్గే కథం స్యాదనుకీర్తనం। అనుప్రశ్నః సంశయో వా సతామేవముపాలభేత్॥ 13-80-7 (84628) అసదేవ హి ధర్మస్య ప్రదానం ధర్మ ఆసురః। నానుశుశ్రుమ జాత్వేనామిమాం పూర్వేషు కర్మసు॥ 13-80-8 (84629) భార్యాపత్యోర్హి సంబంధః స్త్రీపుంసోస్తుల్య ఏవ తు। రతిః సాధారణో ధర్మ ఇతి చాహ స పార్థివః॥ 13-80-9 (84630) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-80-10x (7029) అథ కేన ప్రమాణేన పుంసామాదీయతే ధనం। పుత్రవద్ధి పితుస్తస్య కన్యా భవితుమర్హతి॥ 13-80-10 (84631) భీష్మ ఉవాచ। 13-80-11x (7030) యథైవాత్మా తథా పుత్రః పుత్రేణ దుహితా సమా। తస్యామాత్మని తిష్ఠంత్యాం కథమన్యో ధనం హరేత్॥ 13-80-11 (84632) మాతుశ్చ యౌతకం యత్స్యాత్కుమారీభాగ ఏవ సః। దౌహిత్ర ఏవ తద్రిక్థమపుత్రస్య పితుర్హరేత్॥ 13-80-12 (84633) దదాతి హి స పిండాన్వై పితుర్మాతామహస్య చ। పుత్రదౌహిత్రయోరేవ విశేషో నాస్తి ధర్మతః॥ 13-80-13 (84634) అన్యత్ర జామయా సార్ధం ప్రజానాం పుత్ర ఈహతే। దుహితాఽన్యత్ర జాతేన పుత్రేణాపి విశిష్యతే॥ 13-80-14 (84635) దౌహిత్రకేణ ధర్మేణ తత్ర పశ్యామి కారణం। విక్రీతాసు హి యే పుత్రా భవంతి పితురేవ తే॥ 13-80-15 (84636) అసూయవస్త్వధర్మిష్ఠాః పరస్వాదాయినః శఠాః। ఆసురాదధిసంభూతా ధర్మాద్విషమవృత్తయః॥ 13-80-16 (84637) అత్ర గాథా యమోద్గీతాః కీర్తయంతి పురావిదః। ధర్మజ్ఞా ధర్మశాస్త్రేషు నిబద్ధా ధర్మసేతుషు॥ 13-80-17 (84638) యో మనుష్యః స్వకం పుత్రం విక్రీయ ధనమిచ్ఛతి। కన్యాం వా జీవితార్థాయ యః శుల్కేన ప్రయచ్ఛతి॥ 13-80-18 (84639) సప్తావరే మహాఘోరే నిరయే కాలసాహ్వయే। స్వేదం మూత్రం పురీషం చ తస్మిన్మూఢః సమశ్నుతే॥ 13-80-19 (84640) ఆర్షే గోమిథునం శుల్కం కేచిదాహుర్మృషైవ తత్। అల్పో వా బహు వా రాజన్విక్రయస్తావదేవ సః॥ 13-80-20 (84641) యద్యప్యాచరితః కైశ్చిన్నైష ధర్మః సనాతనః। అన్యేషామపి దృశ్యంతే లోభతః సంప్రవృత్తయః॥ 13-80-21 (84642) వశ్యాం కుమారీం బలతో యే తాం సముపభుంజతే। ఏతే పాపస్య కర్తారస్తమస్యంధే చ శేరతే॥ 13-80-22 (84643) అన్యోప్యథ న విక్రేయో మనుష్యః కిం పునః ప్రజాః। అధర్మమూలైర్హి ధనైస్తైర్న ధర్మోఽథ కశ్చన॥ ॥ 13-80-23 (84644) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అశీతితమోఽధ్యాయః॥ 80॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-80-1 శుల్కదశ్చేత్ప్రోషితస్తద్భయాదన్యశ్చ న వృణుతే తదా తత్పిత్రా కిం కర్తవ్యమితి ప్రశ్నార్థః॥ 7-80-2 యా కన్యాః పితుః ప్రతిపాల్యా పితా చ యది తత్ శుల్కం పరపక్షీయేభ్యః పరావృత్య న దద్యాత్తర్హి సా కన్యా శుల్కప్రదస్యైవ జ్ఞేయా॥ 7-80-4 స్వయంవృతేతి సావిత్రీతి ధర్మజ్ఞానపరా జనా ఇతి చ.ధ.పాఠః॥ 7-80-8 ధర్మస్య స్ఇత్రీణామస్వాతంత్ర్యలక్షణస్య ధర్మస్య ప్రదానం ఖండనం యత్స ఆసురో ధర్మః ఏతాం పద్ధతిం। పూర్వేషు వృద్ధేషు। కర్మసు వివాహేషు। జాత్వేవ తదిదం పూర్వజన్ంసవితి ధ.పాఠః॥ 7-80-14 జామయా కన్యయాపి తామపేక్ష్యేత్యర్థః। అన్యత్ర జాయతే సోపి ప్రజయా పుత్ర ఈయతే ఇతి ట.థ.ధ.పాఠః॥ 7-80-19 కాలసాహ్నయే కాలసూత్రాఖ్యే॥ 7-80-22 బలతో వశ్యాం నతు స్వచ్ఛందత ఇత్యర్థః॥ 7-80-23 అన్యోపి పశురపి॥

భీష్మ ఉవాచ। ప్రాచేతసస్య వచనం కీర్తయంతి పురావిదః। యస్యాః కించిన్నాదదతే జ్ఞాతయో న స విక్రయః॥ 13-81-1 (84645) అర్హణం తత్కుమారీణామానృశంస్యం వ్రతం చ తత్। సర్వం చ ప్రతిదేయం స్యాత్కన్యాయై తదశేషతః॥ 13-81-2 (84646) పితృభిర్భ్రాతృభిశ్చాపి శ్వశురైరథ దేవరైః। పూజ్యా లాలయితవ్యాశ్చ బహుకల్యాణమీప్సుభిః॥ 13-81-3 (84647) యది వై స్త్రీ న రోచేత పుమాంసం న ప్రమోదయేత్। అప్రమోదాత్పునః పుంసః ప్రజనో న ప్రవర్ధతే॥ 13-81-4 (84648) పూజ్యా లాలయితవ్యాశ్చ స్త్రియో నిత్యం జనాధిప। స్త్రియో యత్ర చ పూజ్యంతే రమంతే తత్ర దేవతాః॥ 13-81-5 (84649) అపూజితాశ్చ యత్రైతాః సర్వాస్తత్రాఫలాః క్రియాః। తదా చైతత్కులం నాస్తి యదా శోచంతి జామయః॥ 13-81-6 (84650) జామీశప్తాని గేహాని నికృత్తానీవ కృత్యయా। నైవ భాంతి న వర్ధంతే శ్రియా హీనాని పార్థివ॥ 13-81-7 (84651) స్త్రియః పుంసాం పరిదదౌ మనుర్జిగమిషుర్దివం। అబలాః స్వల్పకౌపీనాః సుహృద సత్యజిష్ణవః॥ 13-81-8 (84652) ఈర్షవో మానకామాశ్చ చండాశ్చ సుహృదోఽబుధాః। స్త్రియస్తు మానమర్హంతి తా మానయత మానవాః॥ 13-81-9 (84653) స్త్రీప్రత్యయో హి వై ధర్మో రతిభోగాశ్చ కేవలాః। పరిచర్యా నమస్కారాస్తదాయత్తా భవంతు వః॥ 13-81-10 (84654) ఉత్పాదనమపత్యస్య జాతస్య పరిపాలనం। ప్రీత్యర్థం లోకయాత్రాయాః పశ్యత స్త్రీనిబంధనం॥ 13-81-11 (84655) సంమాన్యమానాశ్చైతా హి సర్వకార్యాష్యవాప్స్యథ। విదేహరాజదుహితా చాత్ర శ్లోకమగాయత॥ 13-81-12 (84656) నాస్తి యజ్ఞః స్త్రియాః కశ్చిన్న శ్రాద్ధం నోప్రవాసకం। ధర్మః స్వభర్తృశుశ్రూషా తయా స్వర్గం జయంత్యుత॥ 13-81-13 (84657) పితా రక్షతి కౌమారే భర్తా రక్షతి యౌవనే। పుత్రాశ్చ స్థావిరే భావే న స్త్రీ స్వాతంత్ర్యమర్హతి॥ 13-81-14 (84658) శ్రియ ఏతాః స్త్రియో నామ సత్కార్యా భూతిమిచ్ఛతా। లాలితాఽనుగృహీతా చ శ్రీః స్త్రీ భవతి భారతః॥ ॥ 13-81-15 (84659) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 81 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-81-1 ప్రాచేతసస్య దక్షస్య। జ్ఞాతయః కన్యాపక్షీయాః। స్వయం నాదదతేఽథ చ కన్యాలంకారర్థమిచ్ఛంతి స విక్రయో న భవతీత్యర్థ॥ 7-81-4 న రోచేత న కామయేత। న ప్రమోదయేత్కాముకం న కుర్యాత్। ప్రజనః సంతతిః॥ 7-81-8 స్వల్ప ఈషదాయాసేన అపనేయః కౌపీనో గుహ్యాచ్ఛాదనపటో యాసాం। సద్యోహార్యా ఇత్యర్థః। సుహృదః సౌహార్దయుక్తాః॥ 7-81-9 బుధ్యంత ఇత్యబుధాః॥ 7-81-10 స్త్రీప్రత్యయః స్త్రీహేతుకః॥ 7-81-12 అత్ర స్త్రీధర్మవిషయే॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। సర్వశాస్త్రవిధానజ్ఞ రాజధర్మవిదుత్తమ। అతీవ సంశయచ్ఛేత్తా భవాన్వై ప్రథితః క్షితౌ॥ 13-82-1 (84660) కశ్చిత్తు సంశయో మేఽస్తి తన్మే బ్రూహి పితామహ। `అస్యామాపది కష్టాయామన్యం పృచ్ఛామ కం వయం'॥ జాతేఽస్మిన్సంశయే రాజన్నాన్యం పృచ్ఛేమ కంచన॥ 13-82-2 (84661) యథా నరేణ కర్తవ్యం ధర్మమార్గానువర్తినా। ఏతత్సర్వం మహాబాహో భవాన్వ్యాఖ్యాతుమర్హతి॥ 13-82-3 (84662) చతస్రో విహితా భార్యా బ్రాహ్మణస్య పితామహ। బ్రాహ్మణీ క్షత్రియా వైశ్యా శూద్రా చ రతిమిచ్ఛతః॥ 13-82-4 (84663) తత్ర జాతేషు పుత్రేషు సర్వాసాం కురుసత్తమ। ఆనుపూర్వ్యేణ కస్తేషాం పిత్ర్యం దాయాద్యమర్హతి॥ 13-82-5 (84664) కేన వా కిం తతో హార్యం పితృవిత్తాత్పితామహ। ఏతదిచ్ఛామి కథితం విభాగస్తేషు కః స్మృతః॥ 13-82-6 (84665) భీష్మ ఉవాచ। 13-82-7x (7031) బ్రాహ్మణః క్షత్రియో వైశ్యస్త్రయో వర్ణా ద్విజాతయః। ఏతేషు విహితో ధర్మో బ్రాహ్మణస్య యుధిష్ఠిర॥ 13-82-7 (84666) వైషంయాదథవా లోభాత్కామాద్వాఽపి పరంతప। బ్రాహ్మణస్య భవేచ్ఛూద్రా న తు దృష్టా న తు స్మృతా॥ 13-82-8 (84667) శూద్రాం శయనమారోప్య బ్రాహ్మణి యాత్యధోగతిం। ప్రాయశ్చిత్తీయతే చాపి విధిదృష్టేన కర్మణా॥ 13-82-9 (84668) తత్ర జాతేష్వపత్యేషు ద్విగుణం స్వాద్యుధిష్ఠిర। అతస్తే నియమం విత్తే సంప్రవక్ష్యామి భారత॥ 13-82-10 (84669) లక్షణ్యం గోవృషో యానం యత్ప్రధానతమం భవేత్। బ్రాహ్మణ్యాస్తద్ధరేత్పుత్ర ఏకాంశం వై పితుర్ధనాత్॥ 13-82-11 (84670) ఏషం తు దశధా కార్యం బ్రాహ్మణస్వం యుధిష్ఠిర। తత్ర తేనైవ హర్తవ్యాశ్చత్వారోంశాః పితుర్ధనాత్॥ 13-82-12 (84671) త్రియాయాస్తు యః పుత్రో బ్రాహ్మణః సోప్యసంశయః। స తు మాతుర్విశేషేణ త్రీనంశాన్హర్తుమర్హతి॥ 13-82-13 (84672) వర్ణే తృతీయే జాతస్తు వైశ్యాయాం బ్రాహ్మణాదపి। ద్విరంశస్తేన హర్తవ్యో బ్రాహ్మణస్వాద్యుధిష్ఠిర॥ 13-82-14 (84673) శూద్రాయాం బ్రాహ్మణాజ్జాతో నిత్యాదేయధనః స్మృతః। అల్పం చాపి ప్రదాతవ్యం శూద్రాపుత్రాయ భారత॥ 13-82-15 (84674) దశధా ప్రవిభక్తస్య ధనస్యైవ భవేత్క్రమః। సవర్ణాసు తు జాతానాం సమాన్భాగాన్ప్రకల్పయేత్॥ 13-82-16 (84675) అబ్రాహ్మణం తు మన్యంతే శూద్రాపుత్రమనైపుణాత్। త్రిషు వర్ణేషు జాతో హి బ్రాహ్మణాద్బ్రాహ్మణో భవేత్॥ 13-82-17 (84676) స్మృతాశ్చ వర్ణాశ్చత్వారః పంచమో నాధిగంయతే। హరేచ్చ దశమం భాగం శూద్రాపుత్రః పితుర్ధనాత్॥ 13-82-18 (84677) తత్తు దత్తం హరేత్పిత్రా నాదత్తం హర్తుమర్హతి। అవశ్యం హి ధనం దేయం శూద్రాపుత్రాయ భారత॥ 13-82-19 (84678) ఆనృశంస్యం పరో ధర్మ ఇతి తస్మై ప్రదీయతే। యత్రతత్ర సముత్పన్నం గుణాయైవోపపద్యతే॥ 13-82-20 (84679) యద్యప్యేష సుపుత్రః స్యాదపుత్రో యది వా భవేత్। నాధికం దశమాద్దద్యాచ్ఛూద్రాపుత్రాయ భారత॥ 13-82-21 (84680) `స్మృత ఏకశ్చతుర్భాగః కన్యాభాగస్తు ధర్మతః। అభ్రాతృకా సమగ్రాహా చార్ధాస్యేత్యపరే విదుః॥' 13-82-22 (84681) త్రైవార్వికాద్యదా భక్తాదధికం స్యాద్ద్విజస్య తు। యజేత తేన ద్రవ్యేణ న వృథా సాధయేద్ధనం॥ 13-82-23 (84682) త్రిసహస్రపరో దాయః స్త్రియై దేయో ధనస్య వై। భర్త్రా తచ్చ ధనం దత్తం యథార్హం భోక్తుమర్హతి॥ 13-82-24 (84683) స్త్రీణాం తు పతిదాయాద్యముపభోగఫలం స్మృతం। నాపహారం స్త్రియః కుర్యుః పితృవిత్తాత్కథంచన॥ 13-82-25 (84684) స్త్రియాస్తు యద్భవేద్విత్తం పిత్రా దత్తం యుధిష్ఠిర। బ్రాహ్మణ్యాస్తద్ధరేత్కన్యా యథా పుత్రస్తథాఽస్య సా॥ 13-82-26 (84685) సా హి పుత్రసమా రాజన్విహితా కురునందన। ఏవమేవ సముద్దిష్టో ధర్మో వై భరతర్షభ। ఏవం ధర్మమనుస్మృత్య న వృథా సాధయేద్ధనం॥ 13-82-27 (84686) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-82-28x (7032) శూద్రాయాం బ్రాహ్మణాజ్జాతో యద్యదేయధనః స్మృతః। కేన ప్రతివిశేషేణ దశమోఽప్యస్య దీయతే॥ 13-82-28 (84687) బ్రాహ్మణ్యాం బ్రాహ్మణాజ్జాతో బ్రాహ్మణః స్యాన్న సంశయః। క్షత్రియాయాం తథైవ స్యాద్వైశ్యాయామపి చైవ హి॥ 13-82-29 (84688) కస్మాత్తు విషమం భాగం భజేరన్నృపసత్తమ। యదా సర్వే త్రయో వర్ణాస్త్వయోక్తా బ్రాహ్మణా ఇతి॥ 13-82-30 (84689) భీష్మ ఉవాచ। 13-82-31x (7033) దారా ఇత్యుచ్యతే లోకే నాంనైకేన పరంతప। ప్రోక్తేని చైవ నాంనాఽయం విశేషః సుమహాన్భవేత్॥ 13-82-31 (84690) తిస్రః కృత్వా పురో భార్యాః పశ్చాద్విందేత బ్రాహ్మణీం। సా జ్యేష్ఠా సా చ పూజ్యా స్యాత్సా చ తాభ్యో గరీయసీ 13-82-32 (84691) స్నానం ప్రసాధనం భర్తుర్దంతధావనముంజనం। హవ్యం కవ్యం చ యచ్చాన్యద్ధర్మయుక్తం గృహే భవేత్॥ 13-82-33 (84692) న తస్యాం జాతు తిష్ఠంత్యామన్యా తత్కర్తుమర్హతి। బ్రాహ్మణీత్వేవ కుర్యాద్వా బ్రాహ్మణస్య యుధిష్ఠిర॥ 13-82-34 (84693) అన్నం పానం చ మాల్యం చ వాసాంస్యాభరణాని చ। బ్రాహ్మణ్యైతాని దేయాని భర్తుః సా హి గరీయసీ॥ 13-82-35 (84694) మనునాఽభిహితం శాస్త్రం యచ్చాపి కురునందన। తత్రాప్యేష మహారాజ దృష్టో ధర్మః సనాతనః॥ 13-82-36 (84695) అథ చేదన్యథా కుర్యాద్యది కామాద్యుధిష్ఠిర। యథా బ్రాహ్మణచాండాలః పూర్వదృష్టస్తథైవ సః॥ 13-82-37 (84696) బ్రాహ్మణ్యాః సదృశః పుత్రః క్షత్రియాయాశ్చ యో భవేత్। రాజన్విశేషో యస్త్వత్ర వర్ణయోరుభయోరపి॥ 13-82-38 (84697) న తు జాత్యా సమా లోకే బ్రాహ్మణ్యాః క్షత్రియా భవేత్। బ్రాహ్మణ్యాః ప్రథమః పుత్రో భూయాన్స్యాద్రాజసత్తమ॥ 13-82-39 (84698) భూయోభూయోపి సంహార్యః పితృవిత్తాద్యుధిష్ఠిర। యథా న సదృశీ జాతు బ్రాహ్మణ్యాః క్షత్రియా భవేత్॥ 13-82-40 (84699) క్షత్రియాయాస్తథా వైశ్యా న జాతు సదృశీ భవేత్। శ్రీశ్చ రాజ్యం చ కోశశ్చ క్షత్రియాణాం యుధిష్ఠిర॥ 13-82-41 (84700) విహితం దృశ్యతే రాజన్సాగరాంతాం చ మేదినీం। క్షత్రియో హి స్వధర్మేణ శ్రియం ప్రాప్నోతి భూయసీం। రాజా దండధరో రాజన్రక్షా నాన్యత్ర క్షత్రియాత్॥ 13-82-42 (84701) బ్రాహ్మణా హి మహాభాగ దేవానామపి దేవతాః। తేషు రాజా ప్రవర్తేత పూజయా విధిపూర్వకం॥ 13-82-43 (84702) ప్రణీతమృషిభిర్జ్ఞాత్వా ధర్మం శాశ్వతమవ్యయం। లుప్యమానం స్వధర్మేణ క్షత్రియో రక్షతి ప్రజాః॥ 13-82-44 (84703) దస్యుభిర్హ్రియమాణం చ ధనం దారాంశ్చ సర్వశః। సర్వేషామేవ వర్ణానాం త్రాతా భవతి పార్థివః॥ 13-82-45 (84704) భూయాన్స్యాత్క్షత్రియాపుత్రో వైశ్యాపుత్రాన్న సంశయః। భూయస్తేనాపి హర్తవ్యం పితృవిత్తాద్యుధిష్ఠిర॥ 13-82-46 (84705) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-82-47x (7034) ఉక్తం తే విధివద్రాజన్బ్రాహ్మణస్య పితామహ। ఇతరేషాం తు వర్ణానాం కథం వై నియమో భవేత్॥ 13-82-47 (84706) భీష్మ ఉవాచ। 13-82-48x (7035) క్షత్రియస్యాపి భార్యే ద్వే విహితే కురునందన। తృతీయా చ భవేచ్ఛూద్రా న తు దృష్టా న తు స్మూతా॥ 13-82-48 (84707) ఏష ఏవ క్రమో హి స్యాత్క్షత్రియాణాం యుధిష్ఠిర। అష్టధా తు భవేత్కార్యం క్షత్రియస్వం జనాధిప॥ 13-82-49 (84708) క్షత్రియాయా హరేత్పుత్రశ్చతురోంశాన్పితుర్ధనాత్। యుద్ధావహారికం యచ్చ పితుః స్వాత్స హరేత్తు తత్॥ 13-82-50 (84709) వైశ్యాపుత్రస్తు భాగాంస్త్రీఞ్శూద్రాపుత్రస్తథాష్టమం। ఏకైవ హి భవేద్భార్యా వైశ్యస్య కురునందన। 13-82-51 (84710) ద్వితీయా తు భవేచ్ఛూద్రా న తు దృష్టా న తు స్మృతా॥ వైశ్యస్య వర్తమానస్య వైశ్యాయాం భరతర్షభ। 13-82-52 (84711) శూద్రాయాం చాపి కౌంతేయ తయోర్వినియమః స్మృతః॥ పంచధా తు భవేత్కార్యం వైశ్యస్వం భరతర్షభ। 13-82-53 (84712) తయోరపత్యే వక్ష్యామి విభాగం చ జనాధిప॥ వైశ్యాపుత్రేణ హర్తవ్యాశ్చత్వారోంశాః పితుర్ధనాత్। 13-82-54 (84713) పంచమస్తు స్మృతోః భాగః శూద్రాపుత్రాయ భారత॥ సోపి దత్తం హరేత్పిత్రా నాదత్తం హర్తుమర్హతి। 13-82-55 (84714) త్రిమిర్వర్ణైః సదా జాతః శూద్రో దేయధనో భవేత్॥ 13-82-56 (84715) శూద్రస్య స్యాత్సవర్ణైవ భార్యా నాన్యా కథంచన। సమభాగాశ్చ పుత్రాః స్యుర్యది పుత్రశతం భవేత్॥ 13-82-57 (84716) జాతానాం సమవర్ణాయాః పుత్రాణామవిశేషతః। సర్వేషామేవ వర్ణానాం సమభాగో ధనాత్స్మృతః॥ 13-82-58 (84717) జ్యేష్ఠస్య భాగో జ్యేష్ఠః స్యాదేకాంశో యః ప్రధానతః। ఏష దాయవిధిః పార్థ పూర్వముక్తః స్వయంభువా॥ 13-82-59 (84718) సమవర్ణాసు జాతానాం విశేషోఽస్త్యపరో నృప। వివాహవైశిష్ట్యకృతః పూర్వపూర్వో విశిష్యతే॥ 13-82-60 (84719) హరేజ్జ్యేష్ఠః ప్రధానాంశమేకభార్యాసుతేష్వపి। మధ్యమో మధ్యమం చైవ కనీయాంస్తు కనీయసం॥ 13-82-61 (84720) ఏవం జాతిషు సర్వాసు సవర్ణః శ్రేష్ఠతాం గతః। మహర్షిరపి చైతద్వై మారీచః కాశ్యపోఽబ్రవీత్॥ ॥ 13-82-62 (84721) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వ్యశీతితమోఽధ్యాయః॥। 82 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-82-3 ఏవమృత్విగాత్మస్త్రీశుద్ధిముక్త్వా ధనశుద్ధ్యర్థం దాయవిభాగం ప్రస్తౌతి॥ 7-82-4 రతిమిచ్ఛత ఏవ విహితా నతు ధర్మం॥ 7-82-6 కిం కియత్ప్రమాణం॥ 7-82-9 ప్రాయశ్చిత్తమాత్మన ఇచ్ఛతి ప్రాయశ్చిత్తీయతే॥ 7-82-10 ద్విగుణం ప్రాయశ్చిత్తం॥ 7-82-11 ఏకాంశం ముఖ్యాంశం॥ 7-82-12 తేనైవ బ్రాహ్మణీపుత్రేణైవ॥ 7-82-20 సముత్పన్నం ఆనృశంస్యం॥ 7-82-23 వృథా యజ్ఞాదిప్రయోజనంవినా న సాధయేత్॥ 7-82-24 స్త్రియోఽధికో దాయో న దేయ ఇత్యర్థః। తచ్చతుర్ధా ధనం దత్తం నాదత్తంభోక్తుమర్హతీతి థ.ధ. పాఠః॥ 7-82-25 కుర్యుః పుత్రా ఇతి శేషః। పతివిత్తాత్కథం చనేతి ఝ.పాఠః। పతివితాత్పత్యా దత్తాద్విత్తాత్॥ 7-82-27 ధర్మో విభాగప్రకారః। వృథా అన్యాయేన॥ 7-82-31 ఆద్రియంతే త్రిధర్గార్తిమిరితి దారపదప్రవృత్తినిమిత్తమాదరః। యతశ్చ భర్షా ఆదరస్తాసు వర్ణక్రమేణ యథాయోగ్యం తారతంయక్రమేణ క్రియత ఇతి తాత్పుత్రాణాం భాగవైషంయం చాస్తీత్యభిప్రాయః॥ 7-82-40 భూయోభూయోపి అధికమధికం॥ 7-82-47 ఉక్తం దాయవిభాగాది॥ 7-82-50 యుద్ధేఽవహియతే తద్రథగజాయుధకవచాదికం యుద్ధావహారికం॥ 7-82-53 సవర్ణాజ్యేష్ఠతాం గతేతి థ.ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। అర్థాశ్రయాద్వా కామాద్వా వర్ణానాం చాప్యనిశ్చయాత్। అజ్ఞానాద్వాపి వర్ణానాం జాయతే వర్ణసంకరః॥ 13-83-1 (84722) తేషామేతేన విధినా జాతానాం వర్ణసంకరే। కో ధర్మః కాని కర్మాణి తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-83-2 (84723) భీష్మ ఉవాచ। 13-83-3x (7036) చాతుర్వర్ణ్యస్య కర్మాణి చాతుర్వర్ణ్యం చ కేవలం। అసృజత్స హి యజ్ఞార్థే పూర్వమేవ ప్రజాపతిః॥ 13-83-3 (84724) భార్యాశ్చతస్నో విప్రస్య ద్వయోరాత్మా ప్రజాయతే। ఆనుపూర్వ్యాద్ద్వయోర్హీనౌ మాతృజాత్యౌ ప్రసూయతః॥ 13-83-4 (84725) పరం శవాద్బ్రాహ్మణస్యైవ పుత్రః శూద్రాపుత్రం పారశవం తమాహుః। శుశ్రూషకః స్వస్య కులస్య స స్యా- త్స్వచారిత్రం నిత్యమథో న జహ్యాత్॥ 13-83-5 (84726) సర్వానుపాయానథ సంప్రధార్య సముద్ధరేత్స్వస్య కులస్య తంత్రం। జ్యేష్ఠో యవీయానపి యో ద్విజస్య శుశ్రూషయా దానపరాయణః స్యాత్॥ 13-83-6 (84727) తిస్రః క్షత్రియసంబంధాద్ద్వయోరాత్మాఽస్య జాయతే। హీనవర్ణాస్తృతీయాయాం శూద్రా ఉగ్రా ఇతి స్మృతిః॥ 13-83-7 (84728) ద్వే చాపి భార్యే వైశ్యస్య ద్వయోరాత్మాఽస్వ జాయతే। శూద్రా శూద్రస్య చాప్యేకా శూద్రమేవ ప్రజాయతే॥ 13-83-8 (84729) అతోఽవిశిష్టస్త్వధమో గురుదారప్రధర్షకః। బ్రాహ్యం వర్ణం జనయతి చాతుర్వర్ణ్యవిగర్హితం॥ 13-83-9 (84730) అయాజ్యం క్షత్రియో వ్రాత్యంక సూతం స్తోత్రక్రియాపరం। వైశ్యో వైదేహకం చాపి మౌద్గల్యమపవర్జితం॥ 13-83-10 (84731) శూద్రశ్చండాలమత్యుగ్రం వధ్యఘ్నం బాహ్యవాసినం। బ్రాహ్మణ్యాం సంప్రజాయంత ఇత్యేతే కులపాంసనాః। ఏతే మతిమతాంశ్రేష్ఠ వర్ణసంకరజాః ప్రభో॥ 13-83-11 (84732) బందీ తు జాయతే వైశ్యాన్మాగధో వాక్యజీవనః। శూద్రాన్నిషాదో మత్స్యఘ్నః క్షత్రియాయాం వ్యతిక్రమాత్॥ 13-83-12 (84733) శూద్రాదాయోగవశ్చాపి వైశ్యాయాం గ్రాంయధర్మిణః। బ్రాహ్మణైరప్రతిగ్రాహ్యస్తక్షా స్వధనజీవనః॥ 13-83-13 (84734) ఏతేఽపి సదృశాన్వర్ణాంజనయంతి స్వయోనిషు। మాతృజాత్యా ప్రసూయంతే హ్యవరా హీనయోనిషు॥ 13-83-14 (84735) యథా చతుర్షు వర్ణేషు ద్వయోరాత్మాఽస్య జాయతే। ఆనంతర్యాత్ప్రజాయంతే యథా బాహ్యా ప్రధానతః॥ 13-83-15 (84736) తే చాపి సదృశం వర్ణం జనయంతి స్వయోనిషు। పరస్పరస్య దారేషు జనయంతి విగర్హితాన్॥ 13-83-16 (84737) యథా శూద్రోఽపి బ్రాహ్మణ్యాం జంతుం బాహ్యం ప్రసూయతే। ఏవం బాహ్యతరాద్బాహ్యశ్చాతుర్వర్ణ్యాత్ప్రజాయతే॥ 13-83-17 (84738) ప్రతిలోమం తు వర్ధంతే బాహ్యోద్బాహ్యతరాత్పునః। హీనాద్ధీనాః ప్రసూయంతే వర్ణాః పంచదశైవ తు॥ 13-83-18 (84739) అగంయాగమనాచ్చైవ జాయతే వర్ణసంకరః। బాహ్యానామనుజాయంతే సైరంధ్ర్యాం మాగధేషు చ। ప్రసాధనోపచారజ్ఞమదాసం దాసజీవనం॥ 13-83-19 (84740) క్షత్రా హ్యాయోగవం సూతే వాగురాబంధజీవనం। మైరేయకం చ వైదేహః సంప్రసూతేఽథ మాధుకం॥ 13-83-20 (84741) నిషాదో మద్గురం సూతే దాసం నావోపజీవినం। మృతపం చాపి చాండాలః శ్వపాకమితి విశ్రుతం 13-83-21 (84742) చతురో మాగధీ సూతే క్రూరాన్మాయోపజీవినః। మాంసం స్వాదుకరం క్షౌద్రం సౌగంధమితి విశ్రుతం॥ 13-83-22 (84743) వైదేహకాచ్చ పాపిష్ఠా క్రూరం మాయోపజీవినం। నిషాదాన్మద్రనాభం చ ఖరయానప్రయాయినం॥ 13-83-23 (84744) చండాలాత్పుల్కసం చాపి ఖరాశ్వగజభోజినం। భృతచైలప్రతిచ్ఛన్నం భిన్నభాజనభోజినం॥ 13-83-24 (84745) ఆయోగవీషు జాయంతే హీనవర్ణాస్తు తే త్రయః। క్షుద్రో వైదేహకాదంధో బహిర్గ్రామప్రతిశ్రయః॥ 13-83-25 (84746) కారావరో నిషాద్యాం తు చర్మకారః ప్రసూయతే। చాండాలాత్పాండుసౌపాకస్త్వక్సారవ్యవహారవాన్॥ 13-83-26 (84747) ఆహిణ్కోం నిషాదేన వైదేహ్యాం సంప్రసూయతే। చండాలేన తు సౌపాకశ్చండాలసమవృత్తిమాన్॥ 13-83-27 (84748) నిషాదీ చాపి చండాలాత్పుత్రమంతేవసాయినం। శ్మశానగోచరం సూతే బాహ్యైరపి బహిష్కృతం॥ 13-83-28 (84749) ఇత్యేతే సంకరే జాతాః పితృమాతృవ్యతిక్రమాత్। ప్రచ్ఛన్నాన్వా ప్రకాశా వా వేదితవ్యాః స్వకర్మభిః॥ 13-83-29 (84750) చతుర్ణామేవ వర్ణానాం ధర్మో నాన్యస్య విద్యతే। వర్ణానాం ధర్మహీనేషు సంఖ్యా నాస్తీహ కస్యచిత్॥ 13-83-30 (84751) యదృచ్ఛయోపసంపన్నైర్యజ్ఞసాధుబహిష్కృతైః। బాహ్యా బాహ్యైశ్చ జాయంతే యథావృత్తి యథాశ్రయం॥ 13-83-31 (84752) చతుష్పథశ్మశానాని శైలాంశ్చాన్యాన్వనస్పతీన్। కార్ష్ణాయసమలంకారం పరిగృహ్య చ నిత్యశః। వసేయురేతే విజ్ఞాతా వర్తయంతః స్వకర్మభిః॥ 13-83-32 (84753) యుంజంతో వాఽప్యలంకారాంస్తథోపకరణాని చ। గోబ్రాహ్మణాయ సాహయ్యం కుర్వాణా వై న సంశయః॥ 13-83-33 (84754) ఆనృశంస్యమనుక్రోశః సత్యవాక్యం తథా క్షమా। స్వశరీరైరపి త్రాణం బాహ్యానాం సిద్ధికారణం। భవంతి మనుజవ్యాఘ్ర తత్ర మే నాస్తి సంశయః॥ 13-83-34 (84755) యథోపదేశం పరికీర్తితాసు నరః ప్రజాయేత విచార్య బుద్ధిమాన్। నిహీనయోనిర్హి సుతోఽవసాదయే- త్తితీర్షమాణం హి యథోపలో జలే॥ 13-83-35 (84756) అవిద్వాంసమలం లోకే విద్వాంసమపి వా పునః। నయంతి హ్యపథం నార్యః కామక్రోధవశానుగం॥ 13-83-36 (84757) స్వభావశ్చైవ నారీణాం నరాణామిహ దూషణం। అత్యర్థం న ప్రసజ్జంతే ప్రమదాసు విపశ్చితః॥ 13-83-37 (84758) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-83-38x (7037) వర్ణాపేతమవిజ్ఞాయ నరం కలుషయోనిజం। ఆర్యరూపమివానార్యం కథం విద్యామహే వయం॥ 13-83-38 (84759) భీష్మ ఉవాచ। 13-83-39x (7038) యోనిసంకలుషే జాతం నానాభావసమన్వితం। కర్మభిః సజ్జనాచీర్ణైర్విజ్ఞేయాః శుద్ధయోనికాః॥ 13-83-39 (84760) అనార్యత్వమనాచారః క్రూరత్వం నిష్క్రియాత్మతా। పురుషం వ్యంజయంతీహ లోకే కలుషయోనిజం॥ 13-83-40 (84761) పిత్ర్యం వా భజతే శీలం మాతృజం వా తథోభయం। న కథంచ సంకీర్ణః ప్రవృతిం స్వాం నియచ్ఛతి॥ 13-83-41 (84762) యథైవ సదృసో రూపే మాతావిత్రోర్హి జాయతే। వ్యాఘ్రబిందోస్తథా యోనిం పురుషః స్వాం నియచ్ఛతి॥ 13-83-42 (84763) కులే స్రోతసి సంచ్ఛన్నే యస్య స్యాద్యోనిసంకరః। సంశ్రయత్యేవ తచ్ఛీలం నరోఽల్పమథవా బహు॥ 13-83-43 (84764) ఆర్యరూపసమాచారం చరంతం కృతకే పథి। సవర్ణమన్యవర్ణం వా స్వశీలం సాస్తి నిశ్చయే॥ 13-83-44 (84765) నానావృత్తేషు భూతేషు నానాక్రమరతేషు చ। జన్మవృత్తసమం లోకే సుశ్లిష్టం న విరజ్యతే॥ 13-83-45 (84766) శరీరమిహ సత్వేన న తస్య పరికృష్యతే। జ్యేష్ఠమధ్యావరం సత్వం తుల్యసత్వం ప్రమోదతే॥ 13-83-46 (84767) జ్యాయాంసమపి శీలేన విహీనం నైవ పూజయేత్। అపి శూద్రం చ ధర్మజ్ఞం సద్వృత్తమభిపూజయేత్॥ 13-83-47 (84768) ఆత్మానమాఖ్యాతి హి కర్మభిర్నరః సుశీలచారిత్రకులైః శుభాశుభైః। ప్రనష్టమప్యాత్మకులం తథా నరః పునః ప్రకాశం కురుతే స్వకర్మతః॥ 13-83-48 (84769) యోనిష్వేతాసు సర్వాసు సంకీర్ణాస్వితరాసు చ। యత్రాత్మానం న జనయేద్బుధస్తాం పరివర్జయేత్॥ ॥ 13-83-49 (84770) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్ర్యశీతితమోఽధ్యాయః॥ 83 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-83-2 ఏతేన ఉక్తేన। విధినా ప్రకారేణ॥ 7-83-3 శూద్రాణాం సేవాద్వారా యజ్ఞార్థత్వం నతు సాక్షాత్॥ 7-83-4 మాతృజాత్యౌ వైశ్యాయాం వైశ్యోఽంబష్ఠో నామ। శూద్రాయాం శూద్రో నిషాదో నామ పారశవాఖ్యో భవతి॥ 7-83-5 శవస్థానతుల్యాచ్ఛూద్రాత్పరముత్కృష్టం। పరోంశభాగ్బ్రాహ్మణస్యైవ పుత్ర ఇతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-83-6 తంత్రముపకరణం। వయసా జ్యేష్ఠోఽపి పారశవో ద్విజస్య త్రివర్ణజస్య యవీయాన్ కనీయానేవేతి సంబంధః॥ 7-83-9 అతః స్వపితురవిశిష్ఠో నాధికః సన్నధమః శూద్రో గురూణాం బ్రాహ్మణాదీనాం దారప్రధర్షకశ్చేత్ బాహ్యం చాండాలాదిం॥ 7-83-10 విప్రాయాం క్షత్రియో బాహ్యం సూతం స్తోమక్రియాపరమితి ఝ.పాఠః॥ 7-83-11 వధ్యానాం చోరాదీనాం శిరశ్ఛేదాదికార్యకారిణం వద్యఘ్నం॥ 7-83-30 చాతుర్వర్ణ్యస్యైవ ధర్మాః *****న్నే దిహితాః ఇతరేషాం ఇతరేషాం తు జాతిభేదానాం ధర్మనియమ ఇయతా చ నాస్తి॥ 7-83-35 నిహీన*** రేతఃసేక న కుర్యాదితి భావః॥ 7-83-38 కలుషయోనిజం సంకరయోనిజం॥ 7-83-39 నానాభావైరార్యేభ్యః పృథగ్భూతాభిశ్చేష్టాభిః సమన్వితం నరం సంకరయోనిజం జానీయాత్॥ 7-83-41 ప్రకృతిం యోనిం। నియచ్ఛతి గూహితుం న శక్నోతీత్యర్థః॥ 7-83-42 యథా తిర్యక్స్థారాదికం బీజగుణం న త్యజత్యేవం మనుష్యోఽపీత్యర్థః॥ 7-83-43 సంచన్నే సుగుప్తేఽపి యస్య జన్మనీతి శేషః। సః తచ్ఛీలం సంకరకర్తుః స్వభావం॥ 7-83-46 తస్య సంకరజస్య శరీరం సత్వేన శాస్త్రీయబుద్ధ్యా న పరికృష్యతే న నీచమార్గాదపకృష్యతే। బీజగుణస్య ప్రాబల్యాత్॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। బ్రూహి తాత కురుశ్రేష్ఠ వర్ణానాం త్వం పృథక్ పృథక్। కీదృశ్యాం కీదృశాశ్చాపి పుత్రాః కస్య చ కే చ తే॥ 13-84-1 (84771) విప్రవాదాః సుబహవః శ్రూయంతే పుత్రకారిణాం। అత్ర నో ముహ్యతాం రాజన్సంశయం ఛేత్తుమర్హసి॥ 13-84-2 (84772) భీష్మ ఉవాచ। 13-84-3x (7039) `ఆత్మా పుత్రస్తు విజ్ఞేయః ప్రథమో బహుధా పరే॥ 13-84-3 (84773) స్వే క్షేత్రే సంస్కృతే యస్తు పుత్రముత్పాదయేత్స్వయం। తమౌరసం విజానీయాత్పుత్రం ప్రథమకల్పితం॥ 13-84-4 (84774) అగ్నిం ప్రజాపతిం చేష్ట్వా వరాయ ప్రతిపాదితా। పుత్రికా స్యాద్దుహితరి సంకల్పే వాఽపి వా సుతః॥ 13-84-5 (84775) తల్పే జాతః ప్రమీతస్య క్లీబస్య పతితస్య వా। స్వధర్మేణ నియుక్తో యః స పుత్రః క్షేత్రజః స్మృతః॥ 13-84-6 (84776) మాతా పితా చ దద్యాతాం యమద్భిః పుత్రమాపది। సదృశప్రీతిసంయుక్తో విజ్ఞేయో దత్రిమః సుతః॥ 13-84-7 (84777) సదృశం తు ప్రకుర్యాద్యం గుణదోషవిచక్షణం। పుత్రం పుత్రగుణైర్యుక్తం విజ్ఞేయః స తు కృత్రిమః॥ 13-84-8 (84778) ఉత్పద్యతే యస్య గూఢం న చ జ్ఞాయేత కస్యచిత్। స భవేద్గూఢజో నామ తస్య స్యాద్యస్య తల్పతః॥ 13-84-9 (84779) మాతాపితృభ్యాముత్సృష్టస్తయోరన్యతరేణ వా। యం పుత్రం ప్రతిగృహ్ణీయాదపవిద్ధః స ఉచ్యతే॥ 13-84-10 (84780) పితృవేశ్మని కన్యా తు యం పుత్రం జనయేద్రహః। తం కానీనం వదన్నాంనా వోఢుః కన్యాసముద్భవే॥ 13-84-11 (84781) యా గర్భిణీ సంస్క్రియతే జ్ఞాతాఽజ్ఞాతాపి వా సతీ। వోఢుః స గర్భో భవతి సహోఢ ఇతి ఉచ్యతే॥ 13-84-12 (84782) క్రీణీయాద్యస్త్వపర్యార్థం మాతాపిత్రోర్యమంతికాత్। స క్రీతకః సుతస్తస్య సదృశోఽసదృశోపి వా॥ 13-84-13 (84783) యా పత్యా వా పరిత్యక్తా విధవా వా స్వకేచ్ఛయా। ఉత్పాదయతి పునర్భూత్వా స పౌనర్భవ ఉచ్యతే॥ 13-84-14 (84784) సా చేదక్షతయోనిః స్యాద్గతప్రత్యాంగతాఽపి వా। పౌనర్భవేన భర్త్రా సా పునసంస్కారమర్హతి॥ 13-84-15 (84785) మాతాపితృహనో యః స్యాత్త్యక్తో వా స్యాదకారణం। ఆత్మానం స్పర్శయేద్యస్తు స్వయందత్తస్తు స స్మృతః॥ 13-84-16 (84786) యం బ్రాహ్మణస్తు శూద్రాయాం కామాదుత్పాదయేత్సుతం। స పావయన్నేవ శవస్తస్మాత్పారశవః స్మృతః॥ 13-84-17 (84787) దాస్యాం వా దాసదాస్యాం వా యః శూద్రస్య సుతో భవేత్। సోఽనుజ్ఞాతో హరేదంశమితి ధర్మో వ్యవస్థితః॥ 13-84-18 (84788) క్షేత్రజాదీన్సుతానేతానేకాదశ యథోదితాన్। పుత్రప్రతినిధీనాహుః క్రియాలోపాన్మనీషిణః॥ 13-84-19 (84789) ప్రాతౄణామేకజాతానామేకశ్చేత్పుత్రవాన్భవేత్। సర్వాంస్తాంస్తేన పుత్రేణ పుత్రిణో మనురబ్రవీత్॥ 13-84-20 (84790) సర్వాసామేకపత్నీనామేకా చేత్పుత్రిణీ భవేత్। సర్వాస్తాస్తేన పుత్రేణ ప్రాహ పుత్రవతీర్మనుః॥ 13-84-21 (84791) ఆత్మా పుత్రశ్చ విజ్ఞేయస్తస్యానంతరజశ్చ యః। నిరుక్తజశ్చ విజ్ఞేయః సుతః ప్రసృతజస్తథా॥ 13-84-22 (84792) పతితస్య తు భార్యాయా భర్త్రా సుసమవేతయా। తథా దత్తకృతౌ పుత్రావధ్యూఢశ్చ తథాఽపరః॥ 13-84-23 (84793) షడపధ్వంసజాశ్చాపి కానీనాపసదాస్తథా। ఇత్యేతే వై సమాఖ్యాతాస్తాన్విజానీహి భారత॥ 13-84-24 (84794) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-84-25x (7040) షడపధ్వంసజాః కే స్యుః కే వాఽప్యపసదాస్తథా। ఏతత్సర్వం యథాతత్త్వం వ్యాఖ్యాతుం మే త్వమర్హసి॥ 13-84-25 (84795) భీష్మ ఉవాచ। 13-84-26x (7041) త్రిషు వర్ణేషు యే పుత్రా బ్రాహ్మణస్య యుధిష్ఠిర। వర్ణయోశ్చ ద్వయోః స్యాతాం యౌ రాజన్యస్య భారత॥ 13-84-26 (84796) ఏకో ద్వివర్ణ ఏవాథ తథాఽత్రైవోపలక్షితః। షడపధ్వంసజాస్తే హి తథైవాపసదాఞ్శృణు॥ 13-84-27 (84797) చాండాలో వ్రాత్యవర్ణౌ తు బ్రాహ్మణ్యాం క్షత్రియాసు చ। వైశ్యాయాం చైవ శూద్రస్య లక్ష్యాస్తేఽపసదాస్త్రయః॥ 13-84-28 (84798) మాగధో వామకశ్చైవ ద్వౌ వైశ్యస్యోపలక్షితౌ। బ్రాహ్మణ్యాం క్షత్రియాయాం చ క్షత్రియస్యైక ఏవ తు॥ 13-84-29 (84799) బ్రాహ్మణ్యాం లక్ష్యతే సూత ఇత్యేతేఽపసదాః స్మృతాః। పుత్రా హ్యేతే న శక్యంతే మిథ్యా కర్తుం నరాధిప॥ 13-84-30 (84800) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-84-31x (7042) క్షేత్రజం కేచిదేవాహుః సుతం కేచిత్తు శుక్రజం। తుల్యావేతౌ సుతౌ కస్య తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-84-31 (84801) భీష్మ ఉవాచ। 13-84-32x (7043) రేతజో వా భవేత్పుత్రః పుత్రో వా క్షత్రేజో భవేత్। అధ్యూఢః సమయం భిత్త్వేత్యేతదేవ నిబోధ మే॥ 13-84-32 (84802) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-84-33x (7044) రేతజం విద్మ వై పుత్రం క్షత్రేజస్యాగమః కథం। అధ్యూఢం విద్మ వై పుత్రం భిత్త్వా తు సమయం కథం॥ 13-84-33 (84803) భీష్మ ఉవాచ। 13-84-34x (7045) ఆత్మజం పుత్రముత్పాద్య యస్త్యజేత్కారణాంతరే। న తత్ర కారణం రేతః స క్షేత్రస్వామినో భవేత్॥ 13-84-34 (84804) పుత్రకామో హి పుత్రార్థే యాం వృణీతే విశాంపతే। తత్ర క్షేత్రం ప్రమాణం స్యాన్న వై తత్రాత్మజః సుతః॥ 13-84-35 (84805) అన్యత్ర క్షేత్రజః పుత్రో లక్ష్యతే భరతర్షభ। న హ్యాత్మా శక్యతే హంతుం దృష్టాంతోపగతో హ్యసౌ॥ 13-84-36 (84806) క్వచిచ్చ కుతకః పుత్రః సంగ్రహాదేవ లక్ష్యతే। న తత్ర రేతః క్షేత్రం వా ప్రమాణం స్యాద్యుధిష్ఠిర॥ 13-84-37 (84807) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-84-38x (7046) కీదృశః కృతకః పుత్రః సంగ్రహాదేవ లక్ష్యతే। శుక్రం క్షేత్రం ప్రమాణం వా యత్ర లక్ష్యం న భారత॥ 13-84-38 (84808) భీష్మ ఉవాచ। 13-84-39x (7047) మాతాపితృభ్యాం యస్త్యక్తః పథి యస్తం ప్రకల్పయేత్। న చాస్య మాతాపితరౌ జ్ఞాయేతాం స హి కృత్రిమః॥ 13-84-39 (84809) అస్వామికస్య స్వామిత్వం యస్మిన్సంప్రతిలక్ష్యతే। యో వర్ణః పోషయేత్తం చ తద్వర్ణస్తస్య జాయతే॥ 13-84-40 (84810) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-84-41x (7048) కథమస్య ప్రయోక్తవ్యః సంస్కారః కస్య వా కథం। దేయా కన్యా కథం చేతి తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-84-41 (84811) భీష్మ ఉవాచ। 13-84-42x (7049) ఆత్మవత్తస్య కుర్వీత సంస్కారం స్వామివత్తథా। త్యక్తో మాతాపితృభ్యాం యః సవర్ణం ప్రతిపద్యతే॥ 13-84-42 (84812) తద్గోత్రబంధుజం తస్య కుర్యాత్సంస్కారమచ్యుత। అథ దేయా తు కన్యా స్యాత్తద్వర్ణస్య యుధిష్ఠిర॥ 13-84-43 (84813) సంస్కర్తుం వర్ణగోత్రం చ మాతృవర్ణవినిశ్చయే। కానీనాధ్యూఢజౌ వాఽపి విజ్ఞేయౌ పుత్రకిల్బిషౌ॥ 13-84-44 (84814) కానీనాధ్యూఢజౌ వాఽపి విజ్ఞేయౌ పుత్రకిల్బిషౌ॥ తావపి స్వావివ సుతౌ సంస్కార్యావితి నిశ్చయః। 13-84-45 (84815) క్షేత్రజో వాఽప్యపసదో యేఽధ్యూఢాస్తేషు చాప్యుత॥ ఆత్మవద్వై ప్రయుంజీరన్సంస్కారాన్బ్రాహ్మణాదయః। 13-84-46 (84816) `స్వం జన్మే మాతృగోత్రేణ సంస్కారం బ్రాహ్మణాదయః॥' ధర్మశాస్త్రేషు వర్ణానాం నిశ్చయోఽయం పదృశ్యతే। 13-84-47 (84817) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం కిం భూయః శ్రోతుమిచ్ఛసి॥ ॥ 13-84-48 (84818) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతురశీతితమోఽధ్యాయః॥ 84 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-84-2 విప్రవాదాః వివిధాః ప్రవాదః పూర్వోక్తా ఏవ॥ 7-84-6 తల్పే కలత్రే॥ 7-84-22 అనంతరజః ఔరసః నిరుక్తజః స్వక్షేత్రేఽన్యో రేతఃసేకార్థముక్తస్తజ్జః। ప్రసృతోఽనిరుక్తోఽపి యో లౌల్యాత్పరక్షేత్రే రేతః సించతి తజ్జః ప్రసృతజః॥ 7-84-23 తథా పతితాత్స్వభార్యాయామేవ జాతః। భార్యాయాః తృతీయార్థే షష్ఠీ। దత్తః పంచమః। కృతః క్రీతః స్వయముపాయగంయో వా షష్ఠః। అధ్యూఢః యస్య మాతా గర్భవత్యేవ ఊఢా తాదృశః సప్తమః॥ 7-84-24 షడపధ్వంసజా వక్ష్యమాణాః। కానీనః కన్యాయాం వివాహాత్ ప్రాగుత్పన్నశ్చతుర్దశః। అపసదా వక్ష్యమాణాః షట్। ఏతే వింశతిః। తాన్సర్వాన్ పుత్రానితి విజానీహి॥ 7-84-34 కారణాంతరే లోకాపవాదాదిభయే సతి॥ 7-84-35 యాం గర్భవతీ కన్యాం వృణీతే తత్ర స పుత్రో వోదురేవ క్షేత్రజో నతు సేక్తురాత్మజ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। దర్శనే కీదృశః స్నేహః సంవాసే చ పితామహ। మహాభాగ్యం గవాం చైవ తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-85-1 (84819) భీష్మ ఉవాచ। 13-85-2x (7050) హంత తే కథయిష్యామి పురావృత్తం మహాద్యుతే। నహుషస్య చ సంవాదం మహర్షేశ్చ్యవనస్య చ॥ 13-85-2 (84820) పురా మహర్షిశ్చ్యవనో భార్గవో భరతర్షభ। ఉదవాసకృతారంభో బభూవ స మహావ్రతః॥ 13-85-3 (84821) నిహత్య మానం క్రోధం చ ప్రహర్షం శోకమేవ చ। వర్షాణి ద్వాదశ మునిర్జలవాసే ధృతవ్రతః॥ 13-85-4 (84822) ఆదధత్సర్వభూతేషు విస్రంయం పరమం శుభం। జలేచరేషు సర్వేషు శీతరశ్మిరివ ప్రభుః॥ 13-85-5 (84823) స్థాణుభూతః శుచిర్భూత్వా దైవతేభ్యః ప్రణంయ చ। గంగాయమునయోర్మధ్యే జలం సంప్రవివేశ హ॥ 13-85-6 (84824) గంగాయమునయోర్వేగం సుభీమం భీమనిఃస్వనం। ప్రతిజగ్రాహ శిరసా వాతవేగసమం జవే॥ 13-85-7 (84825) గంగా చ యమునా చైవ సరితశ్చ సరాంసి చ। ప్రదక్షిణమృషిం చక్రుర్న చైనం పర్యపీడయన్॥ 13-85-8 (84826) అంతర్జలేషు సుష్వాప కాష్ఠభూతో మహామునిః। తతశ్చోర్ధ్వస్థితో ధీమానభవద్భరతర్షభ॥ 13-85-9 (84827) జలౌకసాం ససత్వానాం బభూవ ప్రియదర్శనః। ఉపాజిఘ్నంత చ తదా మత్స్యాస్తం హృష్టమానసాః। తత్ర తస్యాసతః కాలః సమతీతోఽభవన్మహాన్॥ 13-85-10 (84828) తతః కదాచిత్సమయే కస్మింశ్చిన్మత్స్యజీవినః। తం దేశం సముపాజగ్ముర్జాలహస్తా మహాద్యుతే॥ 13-85-11 (84829) నిషాదా బహవస్తత్ర మత్స్యోద్ధరణనిశ్చయాః। వ్యాయతా బలినః శూరాః సలిలేష్వనువర్తినః। అభ్యాయయుశ్చ తం దేశం నిశ్చితా జాలకర్ంణి॥ 13-85-12 (84830) జాలం తే యోజయామాసుర్నవసూత్రకృతం దృఢం। మత్స్యోద్ధరణమాకర్షస్తదా భరతసత్తమ॥ 13-85-13 (84831) తతస్తే బహుభిర్యోగైః కైవర్తా మత్స్యకాంక్షిణః। గంగాయమునయోర్వారి జాలేనావకిరంతి తే॥ 13-85-14 (84832) జాలం సువితతం తేషాం నవసూత్రకృతం తథా। విస్తారాయామసంపన్నం యత్తత్ర సలిలే క్షమం॥ 13-85-15 (84833) తతస్తే సుమహచ్చైవ బలవచ్చ సువర్తితం। అవతీర్య తతః సర్వే జాలం చకృషిరే తదా॥ 13-85-16 (84834) అభీతరూపాః సంహృష్టా అన్యోన్యవశవర్తినః। బబంధుస్తత్ర మత్స్యాంశ్చ తథాఽన్యాంజలచారిణః॥ 13-85-17 (84835) తథా మత్స్యైః పరివృతం చ్యవనం భృగునందనం। ఆకర్షయన్మహారాజ జాలేనాథ యదృచ్ఛయా॥ 13-85-18 (84836) నదీశైవలదిగ్ధాంగం హరిశ్మశ్రుజటాధరం। లగ్నైః శంఖనఖైర్గాత్రే క్రోడైశ్చిత్రైరివార్పితం। 13-85-19 (84837) తం జాలేనోద్ధృతం దృష్ట్వా తే తదా వేదపారగం। సర్వే ప్రాంజలయో దాశాః శిరోభిః ప్రాపతన్భువి॥ 13-85-20 (84838) పరిఖేదపరిత్రాసాజ్జాలస్యాకర్షణేన చ। మత్స్యా బభూవుర్వ్యాపన్నాః స్థలసంస్పర్శనేన చ॥ 13-85-21 (84839) స మునిస్తత్తదా దృష్ట్వా మత్స్యానాం కదనం కృతం। బభూవ కృపయావిష్టో నిఃశ్వసంశ్చ పునఃపనః॥ 13-85-22 (84840) నిషాదా ఊచుః। 13-85-23x (7051) అజ్ఞానాద్యత్కృతం పాపం ప్రసాదం తత్ర నః కురు। కరవామ ప్రియ కిం తే తన్నో బ్రూహి మహామునే॥ 13-85-23 (84841) ఇత్యుక్తో మత్స్యమధ్యస్థశ్చ్యవనో వాక్యమబ్రవీత్। యో మేఽద్య పరమః కామస్తం శృణుధ్వం మసాహితాః॥ 13-85-24 (84842) ప్రాణోత్సర్గం విసర్గం వా మత్స్యైర్యాస్యాంయహం సహ। సంవాసాన్నోత్సహే త్యక్తుం సలిలేఽధ్యుపితానహం॥ 13-85-25 (84843) ఇత్యుక్తాస్తే నిషాదాస్తు సుభృశం భయకంపితాః। సర్వే వివర్ణవదనా నహుషాయ న్యవేదయన్॥ ॥ 13-85-26 (84844) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పశ్చాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 85 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-85-1 పరపీడాదర్శనే పరైః సహ సంవాసే చ కీదృశః స్నేహ ఆతృశంస్యం చ కర్తవ్యం। గవాం మాహాత్ంయం చ బ్రూహీతి ప్రశ్నదూయం॥ 7-85-8 సరితశ్చ తథానుగా ఇతి ట.థ.ధ.పాఠః॥ 7-85-9 ఊర్ధ్వస్థితః ఉపవిష్టః॥ 7-85-10 ఆసతః ఆసీనస్య॥ 7-85-19 శంఖానాం జలజంతువిశేషాణాం నఖాని తైః॥

భీష్మ ఉవాచ। నహుషస్తు తతః శ్రుత్వా చ్యవనం తం తథాఽఽగతం। త్వరితః ప్రయయౌ తత్రి సహామాత్యపురోహితః॥ 13-86-1 (84845) శౌచం కృత్వా యథాన్యాయం ప్రాంజలిః ప్రయతో నృపః। ఆత్మానమాచచక్షే చ చ్యవనాయ మహాత్మనే॥ 13-86-2 (84846) అర్చయామాస తం చాపి తస్య రాజ్ఞః పురోహితః। సత్యవ్రతం మహాత్మానం దేవకల్పం విశాంపతే॥ 13-86-3 (84847) నహుష ఉవాచ। 13-86-4x (7052) కరవాణి ప్రియం కిం తే తన్మే బ్రూహి ద్విజోత్తమ। సర్వం కర్తాఽస్మి భగవన్యద్యపి స్యాత్సుదుష్కరం॥ 13-86-4 (84848) చ్యవన ఉవాచ। 13-86-5x (7053) శ్రమేణి మహతా యుక్తాః కైవర్తా మత్స్యజీవినః। మమ మూల్యం ప్రయచ్ఛైభ్యో మత్స్యానాం విక్రయైః సహ॥ 13-86-5 (84849) నహుష ఉవాచ। 13-86-6x (7054) సహస్రం దీయతాం మూల్యం నిషాదేభ్యః పురోహిత। నిష్క్రయార్థే భగవతో యథాఽఽహ భృగునందనః॥ 13-86-6 (84850) చ్యవన ఉవాచ। 13-86-7x (7055) ఆత్మమూల్యం చ వక్తవ్యం న తల్లోకః ప్రశంసతి। తస్మాదహం ప్రవక్ష్యామి న చాత్మస్తుతింమవృతః॥ 13-86-7 (84851) సహస్రం నాహమర్హామి కిం వా త్వం మన్యసే నృప। సదృశం దీయతాం మూల్యం స్వబుద్ధ్యా నిశ్చయం కురు॥ 13-86-8 (84852) నహుష ఉవాచ। 13-86-9x (7056) సహస్రాణాం శతం విప్ర నిషోదేభ్యః ప్రదీయతాం। స్యాదిదం భగవన్మూల్యం కిం వాఽన్యన్మన్యతే భవాన్॥ 13-86-9 (84853) చ్యవన ఉవాచ। 13-86-10x (7057) నాహం శతసహస్రేణ నిమేయః పార్థివర్షభ। దీయతాం సదృశం మూల్యమమాత్యైః సహ చింతయ॥ 13-86-10 (84854) నహుష ఉవాచ। 13-86-11x (7058) కోటిః ప్రదీయతాం మూల్యం నిషాదేభ్యః పురోహిత। యదేతదపి నో మూల్యమతో భూయః ప్రదీయతాం॥ 13-86-11 (84855) చ్యవన ఉవాచ। 13-86-12x (7059) రాజన్నార్హాంయహం కోటిం భూయో వాఽపి మహాద్యుతే। సదృశం దీయతాం మూల్యం బ్రాహ్మణైః సహ చింతయ॥ 13-86-12 (84856) నహుష ఉవాచ। 13-86-13x (7060) అర్దం రాజ్యం సమగ్రం వా నిషాదేభ్యః ప్రదీయతాం। ఏతత్తుల్యమహం మన్యే కిం వాఽన్యన్మన్యసే ద్విజ॥ 13-86-13 (84857) చ్యవన ఉవాచ। 13-86-14x (7061) అర్ధం రాజ్యం సమగ్రం చ మూల్యం నార్హామి పార్థివ। సదృశం దీయతాం మూల్యమృషిభిః సహ చింత్యతాం॥ 13-86-14 (84858) భీష్మ ఉవాచ। 13-86-15x (7062) మహర్షేర్వచనం శ్రుత్వా నహుషో దుఃఖకర్శితః। స చింతయామాస తదా సహామాత్యపురోహితః॥ 13-86-15 (84859) తత్ర త్వన్యో వనచరః కశ్చిన్మూలఫలాశనః। నహుషస్య సమీపస్థో గవిజాతోఽభవన్మునిః॥ 13-86-16 (84860) స తమాభాష్య రాజానమబ్రవీద్ద్విజసత్తమః। తోషయిష్యాంయహం క్షిప్తం యథా తుష్టో భవిష్యతి॥ 13-86-17 (84861) నాహం మిథ్యావచో బ్రూయాం ఖైరేష్వపి కుతోఽన్యథా। భవతో యదహం బ్రయాం తత్కార్యమవిశంకయా॥ 13-86-18 (84862) నహుష ఉవాచ। 13-86-19x (7063) వ్రవీతు భగవాన్మూల్యం మహర్షేః సదృశం భృగోః। పరిత్రాయస్వ మామస్మద్విషయం చ కులం చ మే॥ 13-86-19 (84863) హన్యాద్ధి భగవాన్క్రుద్ధస్త్రైలోక్యమపి కేవలం। కిం పునర్మాం తపోహీనం బాహువీర్యపరాయణం। 13-86-20 (84864) అగాధాంభసి మగ్నస్య సామాత్యస్య సఋత్విజః। ప్లవో భవ మహర్షే త్వం కురు మూల్యవినిశ్చయం॥ 13-86-21 (84865) భీష్మ ఉవాచ। 13-86-22x (7064) నహుషస్య వచః శ్రుత్వా గవిజాతః ప్రతాపవాన్। ఉవాచ హర్షయన్సర్వానమాత్యాన్పార్థివం చ తం॥ 13-86-22 (84866) `బ్రాహ్మణానాం గవాం చైవ కులమేకం ద్విధా కృతం। ఏకత్ర మంత్రాస్తిష్ఠంతి హవిరన్యత్ర తిష్ఠతి॥' 13-86-23 (84867) అనర్ఘేయా మహారాజ ద్విజా వర్ణేషు చోత్తమాః। గావశ్చ పురుషవ్యాగ్ర గౌర్మూల్యం పరికల్ప్యతాం॥ 13-86-24 (84868) నహుషస్తు తతః శ్రుత్వా మహర్షేర్వచనం నృప। హర్షేణ మహతా యుక్తః సహామాత్యపురోహితః॥ 13-86-25 (84869) అభిగంయ భృగోః పుత్రం చ్యవనం సంశితవ్రతం। ఇదం ప్రోవాచ నృపతే వాచా సంతర్పయన్నివ॥ 13-86-26 (84870) ఉత్తిష్ఠోత్తిష్ఠ విప్రర్షే గవా క్రీతోసి భార్గవ। ఏతన్మూల్యమహం మన్యే తవ ధర్మభృతాంవర॥ 13-86-27 (84871) చ్యవన ఉవాచ। 13-86-28x (7065) ఉత్తిష్ఠాంయేష రాజేంద్ర సంయక్ క్రీతోస్మి తేఽనఘ। గోభిస్తుల్యం న పశ్యామి ధనం కించిదిహాచ్యుత॥ 13-86-28 (84872) కీర్తనం శ్రవణం దానం దర్శనం చాపి పార్థివ। గవాం ప్రశస్యతే వీర సర్వపాపహరం శివం॥ 13-86-29 (84873) గావో లక్ష్ంయాః సదా మూలం గోషు పాప్మా న విద్యతే। అన్నమేవ సదా గావో దేవానాం పరమం హవిః॥ 13-86-30 (84874) స్వాహాకారవషట్కారౌ గోషు నిత్యం ప్రతిష్ఠితౌ। గావో యజ్ఞస్య నేత్ర్యో వై తథా యజ్ఞస్య తా ముఖం॥ 13-86-31 (84875) అమృతం హ్యవ్యయం దివ్యం క్షరంతి చ వహంతి చ। అమృతాయతనం చైతాః సర్వలోకనమస్కృతాః॥ 13-86-32 (84876) తేజసా వపుషా చైవ గావో వహ్నిసమా భువి। గావో హి సుమహత్తేజః ప్రాణినాం చ సుఖప్రదాః॥ 13-86-33 (84877) నివిష్టం గోకులం యత్ర శ్వాసం ముంచతి నిర్భయం। విరాజయతి తం దేశం పాపం చాస్యాపకర్షతి॥ 13-86-34 (84878) గావః స్వర్గస్య సోపానం గావః స్వర్గేఽపి పూజితాః। గావః కామదుహోదేవ్యో నాన్యత్కించిత్పరం స్మృతం॥ 13-86-35 (84879) ఇత్యేతద్గోషు మే ప్రోక్తం మహాత్ంయం భరతర్షభ। గుణైకదేశవచనం శక్యం పారాయణం న తు॥ 13-86-36 (84880) నిషాదా ఊచుః। 13-86-37x (7066) దర్శనం కథనం చైవ సహాస్మాభిః కృతం మునే। సతాం సాప్తపదం మైత్రం ప్రసాదం న కురు ప్రభో॥ 13-86-37 (84881) హవీంషి సర్వాణి యథా హ్యుపభుంక్తే హుతాశనః। ఏవం త్వమపి ధర్మాత్మన్పురుషాగ్నిః ప్రతాపవాన్॥ 13-86-38 (84882) ప్రసాదయామహే విద్వన్భవంతం ప్రణతా వయం। అనుగ్రహార్థమస్మాకమియం గౌః ప్రతిగృహ్యతాం॥ 13-86-39 (84883) `అత్యంతాపది శక్తానాం పరిత్రాణం హి కుర్వతాం। యా గతిర్విదితా త్వద్య నరకే శరణం భవాన్॥ 13-86-40 (84884) చ్యవన ఉవాచ। 13-86-40x (7067) కృపణస్య చ యచ్చక్షుర్మునేరాశీవిషస్య చ। నరం సమూలం దహతి కక్షమగ్నిరివ జ్వలన్॥ 13-86-41 (84885) ప్రతిగృహ్ణామి వో ధేనుం కైవర్తా ముక్తకిల్బిషాః। దివం గచ్ఛత వై క్షిప్రం మత్స్యైర్జాలోద్ధృతైః సహ॥ 13-86-42 (84886) భీష్మ ఉవాచ। 13-86-43x (7068) తతస్తస్య ప్రభావాత్తే మహర్షేర్భావితాత్మనః। నిషాదాస్తేన వాక్యేన సహ మత్స్యైర్దివం యయుః॥ 13-86-43 (84887) తతః స రాజా నహుషో విస్మితః ప్రేక్ష్య ధీవరాన్। ఆరోహమాణాంస్త్రిదివం మత్స్యాంశ్చ భరతర్షభ॥ 13-86-44 (84888) తతస్తౌ గవిజశ్చైవ చ్యవనశ్చ భృగూద్వహః। వరాభ్యామనురూపాభ్యాం ఛందయామాసతుర్నృపం॥ 13-86-45 (84889) తతో రాజా మహావీర్యో నహుషః పృథివీపతిః। పరమిత్యబ్రవీత్ప్రీతస్తదా భరతసత్తమ॥ 13-86-46 (84890) తతో జగ్రాహ ధర్మే స స్థితిమింద్రనిభో నృపః। తథేతి చోదితః ప్రీతస్తావృషీ ప్రత్యపూజయత్॥ 13-86-47 (84891) సమాప్తదీక్షశ్చ్యవనస్తతోఽగచ్ఛత్స్వమాశ్రమం। గవిజశ్చ మహాతేజాః స్వమాశ్రమపదం యయౌ॥ 13-86-48 (84892) నిషాదాశ్చ దివం జగ్ముస్తే చ మత్స్యా జనాధిప। నహుషోపి వరం లబ్ధ్వా ప్రవివేశ స్వకం పురం॥ 13-86-49 (84893) ఏతత్తే కథితం తాత యన్మాం త్వం పరిపృచ్ఛసి। దర్శనే యాదృశః స్నేహః సంవాసే వా యుధిష్ఠిర॥ 13-86-50 (84894) మహాభాగ్యం గవాం చైవ తతా ధర్మవినిశ్చయం। కిం భూయః కథ్యతాం వీర కిం తే హృది వివక్షితం॥ ॥ 13-86-51 (84895) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షడశీతితమోఽధ్యాయః॥ 86 ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। సంశయో మే మహాప్రాజ్ఞ సుమహాన్సాగరోపమ। తం మే శృణు మహాబాహో శ్రుత్వా వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-87-1 (84896) కౌతూహలం మే సుమహజ్జామదగ్న్యం ప్రతి ప్రభో। రామం ధర్మభృతాం శ్రేష్ఠం తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-87-2 (84897) `బ్రాహ్మే బలే సుపూర్ణానామేతేషాం చ్యవనాదినాం।' కథమేష సముత్పన్నో రామః సత్యపరాక్రమః। కథం బ్రహ్మర్షివంశోఽయం క్షత్రధర్మా వ్యజాయత॥ 13-87-3 (84898) తదస్య సంభవం రాజన్నిఖిలేనానుకీర్తయ। కౌశికశ్చ కథం వంశాత్క్షాత్రాద్వై బ్రాహ్మణోఽభవత్॥ 13-87-4 (84899) అహో ప్రభావః సుమహానాసీద్వై సుమహాత్మనోః। రామస్య చ నరవ్యాఘ్ర విశ్వామిత్రస్య చైవ హి॥ 13-87-5 (84900) కథం పుత్రానతిక్రంయ తేషాం నప్తృష్వథాభవత్। ఏష దోషో మహాప్రాజ్ఞ తత్త్వం వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-87-6 (84901) భీష్మ ఉవాచ। 13-87-7x (7069) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। చ్యవనస్య చ సంవాదం కుశికస్య చ భారత॥ 13-87-7 (84902) ఏతం దోషం పురా దృష్ట్వా భార్గవశ్చ్యవనస్తదా। ఆగామినం మహాబుద్ధిః స్వవంశే మునిసత్తమః॥ 13-87-8 (84903) నిశ్చిత్య మనసా సర్వం గుణదోషబలాబలం। దగ్ధుకామః కులం సర్వం కుశికానాం తపోధనః॥ 13-87-9 (84904) చ్యవనస్తమనుప్రాప్య కుశికం వాక్యమబ్రవీత్। వస్తుమిచ్ఛా సముత్పన్నా త్వయా సహ మమానఘ॥ 13-87-10 (84905) కుశిక ఉవాచ। 13-87-11x (7070) భగవన్సహధర్మోఽయం పండితైరిహ చర్యతే। ప్రదానకాలే కన్యానాముచ్యతే చ సదా బుధైః॥ 13-87-11 (84906) యత్తు తావదతిక్రాంతం ధర్మద్వారం తపోధన। తత్కార్యం ప్రకరిష్యామి తదనుజ్ఞాతుమర్హసి॥ 13-87-12 (84907) భీష్మ ఉవాచ। 13-87-13x (7071) అథాసనముపాదాయ చ్యవనస్య మహామునేః। కుశికో భార్యయా సార్ధమాజగామ యతో మునిః॥ 13-87-13 (84908) ప్రగృహ్య రాజా భృంగారం పాద్యమస్మై న్యవేదయత్। కారయామాస సర్వాశ్చ క్రియాస్తస్య మహాత్మనః॥ 13-87-14 (84909) తతః స రాజా చ్యవనం మధుపర్కం యథావిధి। గ్రాహయామాస చావ్యగ్రో మహాత్మా నియతవ్రతః॥ 13-87-15 (84910) సత్కృత్య తం తథా విప్రమిదం పునరథాబ్రవీత్। భగవన్పరవంతౌ స్వో బ్రూహి కిం కరవావహే॥ 13-87-16 (84911) యది రాజ్యం యది ధనం యది గాః సంశితవ్రత। యజ్ఞదానాని చ తథా బ్రూహి సర్వం దదామి తే॥ 13-87-17 (84912) ఇదం గృహమిదం రాజ్యమిదం ధర్మాసనం చ తే। రాజా త్వమసి శాధ్యుర్వీం భృత్యోఽహం పరవాన్స్త్రియా॥ 13-87-18 (84913) ఏవముక్తే తతో వాక్యే చ్యవనో భార్గవస్తదా। కుశికం ప్రత్యువాచేదం ముదా పరమయా యుతః॥ 13-87-19 (84914) న రాజ్యం కామయే రాజన్న ధనం న చ యోషితః। న చ గా న చ వై దేశాన్న యజ్ఞం శ్రూయతామిదం॥ 13-87-20 (84915) నియమం కించిదారప్స్యే యువయోర్యది రోచతే। పరిచర్యోస్మి యత్తాభ్యాం యువాభ్యామవిశంకయా॥ 13-87-21 (84916) ఏవముక్తే తదా తేన దంపతీ తౌ జహర్షతుః। ప్రత్యబ్రూతాం చ తమృషిమేవమస్త్వితి భారత॥ 13-87-22 (84917) అథ తం కుశికో హృష్టః ప్రావేశయదనుత్తమం। గృహోద్దేశం తతస్తస్య దర్శనీయమదర్శయత్॥ 13-87-23 (84918) ఇయం శయ్యా భగవతో యథాకామమిహోష్యతాం। ప్రయతిష్యావహే ప్రీతిమాహర్తుం తే తపోధన॥ 13-87-24 (84919) అథ సూర్యోతిచక్రామ తేషాం సంవదతాం తథా। అథర్షిశ్చోదయామాస పానమన్నం తథైవ చ॥ 13-87-25 (84920) తమపృచ్ఛత్తతో రాజా కుశికః ప్రణతస్తదా। కిమన్నజాతమిష్టం తే కిముపస్థాపయాంయహం॥ 13-87-26 (84921) తతః స పరయా ప్రీత్యా ప్రత్యువాచ నరాధిపం। ఔపపత్తికమాహారం ప్రయచ్ఛస్వేతి భారత॥ 13-87-27 (84922) తద్వచః పూజయిత్వా తు తథేత్యాహ స పార్థివః। యథోపపన్నమాహారం తస్మై ప్రాదాజ్జనాధిప॥ 13-87-28 (84923) తతః స భుక్త్వా భగవందంపతీ ప్రాహ ధర్మవిత్। స్వప్తుమిచ్ఛాంయహం నిద్రా బాధతే మామితి ప్రభో॥ 13-87-29 (84924) తతః శయ్యాగృహం ప్రాప్య భగవానృషిసత్తమః। సంవివేశ నరేశస్తు సపత్నీకః స్థితోఽభవత్॥ 13-87-30 (84925) న ప్రబోధ్యోస్మి సంసుప్త ఇత్యువాచాథ భార్గవః। సంవాహితవ్యౌ మే పాదౌ జాగర్తవ్యం చ వాం నిశి॥ 13-87-31 (84926) అవిశంకస్తు కుశికస్తథేత్యేవాహ ధర్మవిత్। న ప్రాబోధయతాం తౌ చ దంపతీ రజనీక్షయే॥ 13-87-32 (84927) యథాదేశం మహర్షేస్తు శుశ్రూషాపరమౌ తదా। బభూవతుర్మహారాజ ప్రయతావథ దంపతీ॥ 13-87-33 (84928) తతః స భగవాన్విప్రః సమాదిశ్య నరాధిపం। సుష్వాపైకేన పార్శ్వేన దివసానేకవింశతిం॥ 13-87-34 (84929) స తు రాజా నిరాహారః సభార్యః కురునందన। పర్యుపాసత తం హృష్టశ్చ్యవనారాధనే రతః॥ 13-87-35 (84930) భార్గవస్తు సముత్తస్థౌ స్వయమేవ తపోధనః। అకించిదుక్త్వా తు గృహాన్నిశ్చక్రామ మహాతపాః॥ 13-87-36 (84931) తమన్వగచ్ఛతాం తౌ చ క్షుధితౌ శ్రమకర్శితౌ। భార్యాపతీ మునిశ్రేష్ఠస్తావేతౌ నావలోకయత్॥ 13-87-37 (84932) తయోస్తు ప్రేక్షతోఽరేవ భార్గవాణాం కులోద్వహః। అంతర్హితోభూద్రాజేంద్ర తతో రాజాఽపతత్క్షితౌ॥ 13-87-38 (84933) తతో ముహూర్తాదాశ్వస్య సహ దేవ్యా మహామునేః। పునరన్వేషణే యత్నమకరోత్స మహీపతిః॥ ॥ 13-87-39 (84934) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తాశీతితమోఽధ్యాయః॥ 87 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-87-11 అతిథిసేవాధర్మ ఏవ సహధర్మః స్త్రీసహితధర్మః॥ 7-87-37 మునిశ్రేష్ఠో నచ తావభ్యవారయదితి ట.థ.ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। తస్మిన్నంతర్హితే విప్రే రాజా కిమకరోత్తదా। భార్యా చాస్య మహాభాగా తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-88-1 (84935) భీష్మ ఉవాచ। 13-88-2x (7072) అదృష్ట్వా స మహీపాలస్తమృషిం సహ భార్యయా। పరిశ్రాంతో నివవృతే వ్రీడితో నష్టచేతనః॥ 13-88-2 (84936) స ప్రవిశ్య పురీం దీనో నాభ్యభాషత కించన। తదేవ చింతయామాస చ్యవనస్య విచేష్టితం॥ 13-88-3 (84937) అథ శూన్యేన మనసా ప్రవివేశ గృహం నృపః। దదర్శ శయనే తస్మిఞ్శయానం భృగునందనం॥ 13-88-4 (84938) విస్మితౌ తమృషిం దృష్ట్వా తదాశ్చర్యం విచింత్య చ। దర్శనాత్తస్య తు తదా విశ్రాంతౌ సంబభూవతుః॥ 13-88-5 (84939) యథాస్థానం తతో గత్వా తత్పాదౌ సంవవాహతుః। అథాపరేణ పార్శ్వేన సుష్వాప స మహామునిః॥ 13-88-6 (84940) తేనైవ చ స కాలేన ప్రత్యబుద్ధ్యత వీర్యవాన్। న చ తౌ చక్రతుః కించిద్వికారం భయశంకితౌ॥ 13-88-7 (84941) ప్రతిబుద్ధస్తు స మునిస్తౌ ప్రోవాచ విశాంపతే। తైలాభ్యంగో దీయతాం మే స్నాస్యేఽహమితి భారత॥ 13-88-8 (84942) తౌ తథేతి ప్రతిశ్రుత్య క్షుధితౌ శ్రమకర్శితౌ। శతపాకేన తైలేన మహార్హేణోపతస్థతుః॥ 13-88-9 (84943) తతః సుఖాసీనమృషిం వాగ్యతౌ సంవవాహతుః। న చ పర్యాప్తమిత్యాహ భార్గవః సుమహాతపాః॥ 13-88-10 (84944) యదా తౌ నిర్వికారౌ తు లక్షమాయాస భార్గవః। తత ఉత్థాయ సహసా స్నానశాలాం వివేశ హ॥ 13-88-11 (84945) క్లృప్తమేవ తు తత్రాసీత్స్నానీయం పార్థివోచితం। అసత్కృత్య చ తత్సర్వం తత్రైవాంతరధీయత॥ 13-88-12 (84946) స మునిః పునరేవాథ నృపతేః పశ్యతస్తదా। నాసూయాం చక్రతుస్తౌ చ దంపతీ భరతర్షభ॥ 13-88-13 (84947) అథ స్నాతః స భగవాన్సింహాసనగతః ప్రభుః। దర్శయామాస కుశికం సభార్యం కురునందన॥ 13-88-14 (84948) సంహృష్టవదనో రాజా సభార్యః కుశికో మునిం। సిద్ధమన్నమితి ప్రహ్వో నిర్వికారో న్యవేదయత్॥ 13-88-15 (84949) ఆనీయతామితి మునిస్తం చోవాచ నరాధిపం। స రాజా సముపాజహ్రే తదన్నం సహ భార్యయా॥ 13-88-16 (84950) మాంసప్రకారాన్వివిధాఞ్శాకాని వివిధాని చ। లేహ్యపిష్టవికారాంశ్చ పానకాని లఘూని చ॥ 13-88-17 (84951) రసాలాపూపకాంశ్చిత్రాన్మోదకానథ షడ్రసాన్। రసాన్నానాప్రకారాంశ్చ వన్యం చ మునిభోజనం॥ 13-88-18 (84952) ఫలాని చ విచిత్రాణి రాజభోజ్యాని భూరిశః। బదరేంగుదకాశ్మర్యభల్లాతకఫలాని చ॥ 13-88-19 (84953) గృహస్థానాం చ యద్భోజ్యం యచ్చాపి వనవాసినాం। సర్వమాహారయామాస రాజా శాపభయాన్మునేః॥ 13-88-20 (84954) అథ సర్వముపన్యస్తమగ్రతశ్చ్యవనస్య తత్। తతః సర్వం సమానీయ తచ్చ శయ్యాసనం మునిః॥ 13-88-21 (84955) వస్త్రైః శుభైరవచ్ఛాద్య భోజనోపస్కరైః సహ। సర్వమాదీపయామాస చ్యవనో భృగునందనః॥ 13-88-22 (84956) న చ తౌ చక్రతుః క్రోధం దంపతీ సుమహావ్రతౌ। తయోః సంప్రేక్షతోరేవ పునరంతర్హితోఽభవత్॥ 13-88-23 (84957) తథైవ చ స రాజర్షిస్తస్థౌ తాం రజనీం తదా। సభార్యో వాగ్యతః శ్రీమాన్న చకోపం సమావిశత్॥ 13-88-24 (84958) నిత్యసంస్కృతమన్నం తు వివిధం రాజవేశ్మని॥ శయనాని చ ముఖ్యాని పరిషేకాశ్చ పుష్కలాః॥ 13-88-25 (84959) వస్త్రం చ వివిధాకారమభవత్సముపార్జితం। న శశాక తతో ద్రష్టమంతరం చ్యవనస్తదా॥ 13-88-26 (84960) పునరేవ చ విప్రర్షిః ప్రోవాచ కుశికం నృపం। సభార్యో మాం రథేనాశు వహ యత్ర బ్రవీంయహం॥ 13-88-27 (84961) తథేతి చ ప్రాహ నృపో నిర్విశంకస్తపోధనం। క్రీడారథోస్తు భగవన్నుత సాంగ్రామికో రథః॥ 13-88-28 (84962) ఇత్యుక్తః స మునీ రాజ్ఞా తేన హృష్టేన తద్వచః। చ్యవనః ప్రత్యువాచేదం హృష్టః పరపురంజయం॥ 13-88-29 (84963) సజ్జీకురు రథం క్షిప్రం యస్తే సాంగ్రామికో మతః। సాయుధః సపతాకశ్చ శక్తీకనకయష్టిమాన్॥ 13-88-30 (84964) కింకిణీస్వననిర్ఘోషో యుక్తస్తోరణకల్పనైః। గదాస్వంగనిబద్ధశ్చ పరమేషుశతాన్వితః॥ 13-88-31 (84965) తతః స తం తథేత్యుక్త్వా కల్పయిత్వా మహారథం। భార్యాం వామే ధురి తదా చాత్మానం దక్షిణే తథా॥ 13-88-32 (84966) త్రిదండం వజ్రసూచ్యగ్రం ప్రతోదం తత్ర చాదధత్। సర్వమేతత్తథా దత్త్వా నృపో వాక్యమఽథాబ్రవీత్॥ 13-88-33 (84967) భగవన్క్వ రథో యాతు బ్రవీతు భృగునందన। యత్ర వక్ష్యసి విప్రర్షే తత్ర యాస్యతి తే రథః॥ 13-88-34 (84968) ఏవముక్తస్తు భగవాన్ప్రత్యువాచాథ తం నృపం। ఇతః ప్రభృతి యాతవ్యం పదకంపదకం శనైః॥ 13-88-35 (84969) శ్రమో మమ యథా న స్యాత్తథా మచ్ఛందచారిణౌ। సుసుఖం చైవ వోఢవ్యో జనః సర్వశ్చ పశ్యతు॥ 13-88-36 (84970) నోత్సార్యాః పథికాః కేచిత్తేభ్యోదాస్యే వసు హ్యహం। బ్రాహ్మణేభ్యశ్చ యే కామానర్థయిష్యంతిమాం పథి॥ 13-88-37 (84971) సర్వాందాస్యాంయశేషేణ ధనం రత్నాని చైవ హి। క్రియతాం నిఖిలేనైతన్మా విచారయ పార్థివ॥ 13-88-38 (84972) తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా రాజా భృత్యాంస్తథాఽబ్రవీత్। యద్యద్బ్రూయాన్మునిస్తత్తత్సర్వం దేయమశంకితైః॥ 13-88-39 (84973) తతో రత్నాన్యనేకాని స్త్రియో యుగ్యమజావికం। కృతాకృతం చ కనకం గజేంద్రాశ్చాచలోపమాః॥ 13-88-40 (84974) అన్వగచ్ఛంత తమృషిం రాజామాత్యాశ్చ సర్వశః। హాహాభూతం చ తత్సర్వమాసీన్నగరమార్తవత్॥ 13-88-41 (84975) తౌ తీక్ష్ణాగ్రేణ సహసా ప్రతోదేన ప్రతోదితౌ। పృష్ఠే విద్ధౌ కటే చైవ నిర్వికారౌ తమూహతుః॥ 13-88-42 (84976) వేపమానౌ నిరాహారౌ పంచాశద్రాత్రకర్శితౌ। కథంచిదూహతుర్ధైర్యాద్దంపతీ తం రథోత్తమం॥ 13-88-43 (84977) బహుశో భృశవిద్ధౌ తౌ క్షరమాణౌ క్షతోద్భవం। దదృశాతే మహారాజ పుష్పితావివ కింశుకౌ॥ 13-88-44 (84978) తౌ దృష్ట్వా పౌరవర్గస్తు భృశం శోకసమాకులః। అభిశాపభయత్రస్తో న తం కించిదువాచ హ॥ 13-88-45 (84979) ద్వంద్వశశ్చాబ్రువన్సర్వే పశ్యధ్వం తపసో బలం। క్రుద్ధా అపి మునిశ్రేష్ఠం వీక్షితుం నేహ శుక్నుమః॥ 13-88-46 (84980) అహో భగవతో వీర్యం మహర్షేర్భావితాత్మనః। రాజ్ఞశ్చాపి సభార్యస్య ధైర్యం పశ్యత యాదృశం॥ 13-88-47 (84981) శ్రాంతావపి హి కచ్ఛ్రేణ రథమేనం సమూహతుః। న చైతయోర్వికారం వై దదర్శం భృగునందనః॥ 13-88-48 (84982) భీష్మ ఉవాచ। 13-88-49x (7073) తతః స నిర్వికారౌ తు దృష్ట్వా భృగుకులోద్వహః। వసు విశ్రాణయామాస యథా వైశ్రవణస్తథా॥ 13-88-49 (84983) తత్రాపి రాజా ప్రీతాత్మా యథాదిష్టమథాకరోత్। తతోఽస్య భగవాన్ప్రీతో బభూవ మునిసత్తమః॥ 13-88-50 (84984) అవతీర్య రథశ్రేష్ఠాద్దంపతీ తౌ ముమోచ హ। విమోచ్య చైతౌ విధివత్తతో వాక్యమువాచ హ॥ 13-88-51 (84985) స్నిగ్ధగంభీరయా వాచా భార్గవః సుప్రసన్నయా। దదామి వాం వరం శ్రేష్ఠం తం బ్రూతామితి భారత॥ 13-88-52 (84986) సుకుమారౌ చ తౌ విద్ధౌ కరాభ్యాం మునిసత్తమః। పస్పర్శామృతకల్పాభ్యాం స్నేహాద్భరతసతమ॥ 13-88-53 (84987) అథాబ్రవీన్నృపో వాక్యం శ్రమో నాస్త్యావయోరిహ। విశ్రాంతౌ స్వః ప్రభావాత్తే ధ్యానేనైవేహ భార్గవ॥ 13-88-54 (84988) అథ తౌ భగవాన్ప్రాహ ప్రహృష్టశ్చ్యనస్తదా। న వృథా వ్యాహృతం పూర్వం యన్మయా తద్భవిష్యతి॥ 13-88-55 (84989) రమణీయః సముద్దేశో గంగాతీరమిదం శుభం। కించిత్కాలం వ్రతపరో నివత్స్యామీహ పార్థివ॥ 13-88-56 (84990) గంయతాం స్వపురం పుత్ర విశ్రాంతః పునరేష్యసి। ఇహస్థం మాం సభార్యస్త్వం ద్రష్టాసి శ్వో నరాధిప॥ 13-88-57 (84991) న చ మన్యుస్త్వయా కార్యః శ్రేయస్త్వాం సముపస్థితం। యత్కాంక్షితం హృదిస్థం తే తత్సర్వం హి భవిష్యతి॥ 13-88-58 (84992) ఇత్యేవముక్తః కుశికః ప్రహృష్టేనాంతరాత్మనా। ప్రోవాచ మునిశార్దూలమిదం వచనమర్థవత్॥ 13-88-59 (84993) న మే మన్యుర్మహాభాగ పూతౌ స్వో భగవంస్త్వయా। సంవృతౌ యౌవనస్థౌ స్వో వపుష్మంతౌ బలాన్వితౌ॥ 13-88-60 (84994) ప్రతోదేన వ్రణా యే మే సభార్యస్య త్వయా కృతాః। తాన్న పశ్యామి గాత్రేషు స్వస్థోస్మి సహ భార్యయా॥ 13-88-61 (84995) ఇమాం చ దేవీం పశ్యామి వపుషాఽప్సరసోపమాం। శ్రియా పరమయా యుక్తా తథా దృష్టా పురా మయా॥ 13-88-62 (84996) తవ ప్రసాదసంవృత్తమిదం సర్వం మహామునే। నైతచ్చిత్రం తు భగవంస్త్వయి సత్యపరాక్రమ॥ 13-88-63 (84997) ఇత్యుక్తః ప్రత్యువాచైనం కుశికం చ్యవనస్తదా। ఆగచ్ఛేథాః సభార్యశ్చ త్వమిహేతి నరాధిప॥ 13-88-64 (84998) ఇత్యుక్తః సమనుజ్ఞాతో రాజర్షిరభివాద్య తం। ప్రయయౌ వపుషా యుక్తో నగరం దేవరాజవత్॥ 13-88-65 (84999) తత ఏనముపాజగ్మురమాత్యాః సపురోహితాః। బలస్థా గణికాయుక్తాః సర్వాః ప్రకృతయస్తథా॥ 13-88-66 (85000) తైర్వృతః కుశికో రాజా శ్రియా పరమయా జ్వలన్। ప్రవివేశ పురం హృష్టః పూజ్యమానోఽథ బందిభిః॥ 13-88-67 (85001) తతః ప్రవిశ్య నగరం కృత్వా పౌర్వాహ్ణికీః క్రియాః। భుక్త్వా సభార్యో రజనీమువాస స మహాద్యుతిః॥ 13-88-68 (85002) తతస్తు తౌ నవమభివీక్ష్య యౌవనం పరస్పరం విగతజరావివామరౌ। ననందతుః శయనగతౌ వపుర్ధరౌ శ్రియా యుతౌ ద్విజవరదత్తయా తదా॥ 13-88-69 (85003) అథాప్యుషిర్భృగుకులకీర్తివర్ధన- స్తపోధనో వనమభిరామమృద్ధిమత్। మనీషయా బహువిధరత్నభూషితం ససర్జ యన్న పురి శతక్రతోరపి॥ ॥ 13-88-70 (85004) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టాశీష్టితమోఽధ్యాయః॥ 88 ॥

భీష్మ ఉవాచ। తతః స రాజా రాత్ర్యంతే ప్రతిబుద్ధో మహామనాః। కృతపూర్వాహ్ణికః ప్రాయాత్సభార్యస్తద్వనం ప్రతి॥ 13-89-1 (85005) తతో దదర్శ నృపతిః ప్రాసాదం సర్వకాంచనం। మణిస్తంభసహస్రాఢ్యం గంధర్వనగరోపమం। తత్ర దివ్యానభిప్రాయాందదర్శ కుశికస్తదా॥ 13-89-2 (85006) పర్వతాన్రూప్యసానూంశ్చ నలినీశ్చ సపంకజాః। చిత్రశాలాశ్చ వివిధాస్తోరణాని చ భారత। శాద్వలోపచితాం భూమిం తథా కాంచనకుట్టిమాం॥ 13-89-3 (85007) సహకారాన్ప్రఫుల్లాంశ్చ కేతకోద్దాలకాన్వరాన్। అశోకాన్సహకుందాంశ్చ ఫుల్లాంశ్చైవాతిముక్తకాన్॥ 13-89-4 (85008) చంపకాంస్తిలకాన్భవ్యాన్పనసాన్వంజులానపి। పుష్పితాన్కర్ణికారాంశ్చ తత్రతత్ర దదర్శ హ॥ 13-89-5 (85009) శ్యామాన్వారణపుష్పాంశ్చ తథాఽష్టపదికా లతాః। తత్రతత్ర పరిక్లృప్తా దదర్శ స మహీపతిః॥ 13-89-6 (85010) రంయాన్పద్మోత్పలధరాన్సర్వర్తుకుసుమాంస్తథా। విమానప్రతిమాంశ్చాపి ప్రాసాదాఞ్శైలసన్నిభాన్॥ 13-89-7 (85011) శీతలాని చ తోయాని క్వచిదుష్ణాని భారత। ఆసనాని విచిత్రాణి శయనప్రవరాణి చ॥ 13-89-8 (85012) పర్యంకాన్రత్నసౌవర్ణాన్పరార్ధ్యాస్తరణాస్తృతాన్। భక్ష్యం భోజ్యమనంతం చ తత్రతత్రోపకల్పితం॥ 13-89-9 (85013) వాణీవాదాంఛుకాంశ్చైవ శారికా భృంగరాజకాన్। కోకిలాంఛతపత్రాంశ్చ సకోయష్టికకుక్కుభాన్॥ 13-89-10 (85014) మయూరాన్కుక్కుటాంశ్చాపి దాత్యూహాంజీవజీవకాన్। చకోరాన్వానరాన్హంసాన్సారసాంశ్చక్రసాహ్వయాన్॥ 13-89-11 (85015) సమంతతః ప్రణదతో దదర్శ సుమనోహరాన్। క్వచిదప్సరసాం సంఘాన్గంధర్వాణాం చ పార్థివ॥ 13-89-12 (85016) కాంతాభిరపరాంస్తత్ర పరిష్వక్రాందదర్శ హ। న దదర్శ చ తాన్భూయో దదర్శ చ పునర్నృపః॥ 13-89-13 (85017) గీతధ్వనిం సుమధురం తథైవాధ్యయనధ్వనిం। హంసానసుమధురాంశ్చాపి తత్ర శుశ్రావ పార్థివః॥ 13-89-14 (85018) తం దృష్ట్వాఽత్యద్భుతం రాజా మనసాఽచింతయత్తదా। స్వప్నోఽయం చిత్తవిభ్రంశ ఉతాహో సత్యమేవ తు॥ 13-89-15 (85019) అహో సహ శరీరేణ ప్రాప్తోస్మి పరమాం గతిం। ఉత్తరాన్వా కురూన్పుణ్యానథవాఽప్యమరావతీం॥ 13-89-16 (85020) కించేదం మహదాశ్చర్యం సంపశ్యామీత్యచింతయత్। ఏవం సంచింతయన్నేవ దదర్శ మునిపుంగవం॥ 13-89-17 (85021) తస్మిన్విమానే సౌవర్ణే మణిస్తంభసమాకులే। మహార్హే శయనే దివ్యే శయానం భృగునందనం॥ 13-89-18 (85022) తమభ్యయాత్ప్రహర్షేణ నరేంద్రః సహ భార్యయా। అంతర్హితస్తతో భూయశ్చ్యవనః శయనం వ తత్॥ 13-89-19 (85023) తతోఽన్యస్మిన్వనోద్దేశే పునరేవ దదర్శ తం। కౌశ్యాం బృస్యాం సమాసీనం జపమానం మహావ్రతం॥ 13-89-20 (85024) ఏవం యోగబలాద్విప్రో మోహయామాస పార్థివం॥ 13-89-21 (85025) క్షణేన తద్వనం చైవ తే చైవాప్సరసాం గణాః। గంధర్వాః పాదపాశ్చైవ సర్వమంతరధీయత॥ 13-89-22 (85026) నిఃశబ్దమభవచ్చాపి గంగాకూలం పునర్నృప। కుశవల్మీకభూయిష్ఠం బభూవ చ యథా పురా॥ 13-89-23 (85027) తతః స రాజా కుశికః సభార్యస్తేన కర్మణా। విస్మయం పరమం ప్రాప్తస్తద్దృష్ట్వా మహదద్భుతం॥ 13-89-24 (85028) తతః ప్రోవాచ కుశికో భార్యా హర్షసమన్వితః। పశ్య భద్రే యథాభావాశ్చిత్రా దృష్టాః సుదుర్లభాః। ప్రసాదాద్భృగుముఖ్యస్య కిమన్యత్ర తపోబలాత్॥ 13-89-25 (85029) తపసా తదవాప్యం హి యన్న శక్యం మనోరథైః। త్రైలోక్యరాజ్యాదపి హి తప ఏవ విశిష్యతే॥ 13-89-26 (85030) తపసా హి సుతప్తేని క్రీడత్యేష తపోధనః। అహో ప్రభావో బ్రహ్మర్షేశ్చ్యవనస్య మహాత్మనః॥ 13-89-27 (85031) ఇచ్ఛయైష తపోవీర్యాదన్యాఁల్లోకాన్సృజేదపి। బ్రాహ్మణా ఏవ జాయేరన్పుణ్యవాగ్బుద్ధికర్మణా॥ 13-89-28 (85032) ఉత్సహేదిహ కృత్వైవ కోఽన్యో వై చ్యవనాదృతే। బ్రాహ్మణ్యం దుర్లభం లోకే రాజ్యం హి సులభం నరైః॥ 13-89-29 (85033) బ్రాహ్మణ్యస్య ప్రభావాద్ధి రథే యుక్తౌ స్వధుర్యవత్। ఇత్యేవం చింతయానః స విదితశ్చ్యవనస్య వై॥ 13-89-30 (85034) సంప్రేక్ష్యోవాచ నృపతిం క్షిప్రమాగంయతామితి। ఇత్యుక్తః సహభార్యస్తు సోభ్యగచ్ఛన్మహామునిం॥ 13-89-31 (85035) శిరసా వందనీయం తమవందత చ పార్థివః। తస్యాశిషః ప్రయుజ్యాథ స మునిస్తం నరాధిపం। నిషీదేత్యబ్రవీద్ధీమాన్సాంత్వయన్పురుషర్షభః॥ 13-89-32 (85036) తతః ప్రకృతిమాపన్నో భార్గవో నృపతే నృపం। ఉవాచ శ్లక్ష్ణయా వాచా తర్పయన్నివ భారత॥ 13-89-33 (85037) రాజన్సంయగ్జితానీహ పంచపంచ స్వయం త్వయా। మనఃషష్ఠానీంద్రియాణి కృచ్ఛ్రాన్ముక్తోసి తేన వై॥ 13-89-34 (85038) సంయగారాధితః పుత్ర త్వయాఽహం వదతాంవర। న హి తే వృజితం కించిత్సుసూక్ష్మమపి దృశ్యతే॥ 13-89-35 (85039) అనుజానీహి మాం రాజన్గమిష్యామి యథాగతం। ప్రీతోస్మి తవ రాజేంద్ర వరశ్చ ప్రతిగృహ్యతాం॥ 13-89-36 (85040) కుశిక ఉవాచ। 13-89-37x (7074) అగ్నిమధ్యే గతేనేవ భగవన్సన్నిధౌ మయా। వర్తితం భృగుశార్దూల యన్న దగ్ధోస్మి తద్బహు॥ 13-89-37 (85041) ఏష ఏవ వరో ముఖ్యః ప్రాప్తో మే భృగునందన। యత్ప్రీతోసి మమాచారైః కులం త్రాతం చ మేఽనఘ॥ 13-89-38 (85042) ఏథ మేఽంద్రగ్రహో విప్ర జీవితే చ ప్రయోజనం। ఏతద్రాజ్యఫలం చైవ తపసశ్చ ఫలం మమ॥ 13-89-39 (85043) యది త్వం ప్రీతిమాన్విప్ర మయి వై భృగునందన। అస్తి మే సంశయః కశ్చిత్తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ ॥ 13-89-40 (85044) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోననవతితమోఽధ్యాయః॥ 89॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-89-29 ఉత్సాహమిహ కృత్వేదం కోఽన్యో వై చ్యవనాదృతే। బ్రాహ్మణ్యం దుర్లభం లోకే తల్లవ్ధ్వా దుర్లభం తపః। సిద్ధిస్తత్రాపి దుష్ప్రాపా సిద్ధేరపి పరా గతిః ఇతి ధ.పాఠః॥

చ్యవన ఉవాచ। వరశ్చ గృహ్యతాం మత్తో యశ్చ తే సంశయో హృది। తం ప్రబ్రూది నరశ్రేష్ఠ సర్వం సంపాదయామి తే॥ 13-90-1 (85045) కుశిక ఉవాచ। 13-90-2x (7075) యది ప్రీతోసి భగవంస్తతో మే వద భార్గవ। కారణం శ్రోతుసిచ్ఛమి మద్గృహే వాసకారితం॥ 13-90-2 (85046) శయనం చైకపార్శ్వేన దివసానేకవింశతిం। న కించిదుక్త్వా గమనం బహిశ్చ మునిపుంగవః॥ 13-90-3 (85047) అంతర్ధానమకస్మాచ్చ పునరేవ చ దర్శనం। పునశ్చ శయనం విప్ర దివసానేకవింశతిం॥ 13-90-4 (85048) తైలాభ్యక్తస్య గమనం భోజనం చ గృహే మమ। సముపానీయ వివిధం యద్దగ్ధం జాతవేదసా॥ 13-90-5 (85049) నిర్యాణాం చ రథేనాశు సహసా యత్కృతం త్వయా। ధనానాం చ విసర్గశ్చ వనస్యాపి చ దర్శనం॥ 13-90-6 (85050) ప్రాసాదానాం బహూనాం చ కాంచనానాం మహామునే। మణివిద్రుమపాదానాం పర్యంకాణాం చ దర్శనం॥ 13-90-7 (85051) పునశ్చాదర్శనం తస్య శ్రోతుమిచ్ఛామి కారణం। అతీవ హ్యత్ర ముహ్యామి చింతయానో భృగూద్వహ॥ 13-90-8 (85052) న చైవాత్రాధిగచ్ఛామి సర్వస్యాస్య వినిశ్చయం। ఏతదిచ్ఛామి కార్త్స్న్యేన సత్యం శ్రోతుం తపోధన॥ 13-90-9 (85053) చ్యవన ఉవాచ। 13-90-10x (7076) శృణు సర్వమశేషేణి యదిదం యేన హేతునా। న హి శక్యమనాఖ్యాతుమేవం పృష్టేన పార్థివ॥ 13-90-10 (85054) పితామహస్య వదతః పురా దేవసమాగమే। శ్రుతవానస్మి యద్రాజంస్తన్మే నిగదతః శృణు। 13-90-11 (85055) బ్రహ్మక్షత్రవిరోధేన భవితా కులసంకరః। పౌత్రస్తే భవితా రాజంస్తేజోవీర్యసమన్వితః॥ 13-90-12 (85056) తతః స్వకులరక్షార్థమహం త్వాం సముపాగతః। చికీర్షన్కుశికోచ్ఛేదం సందిధక్షుః కులం తవ॥ 13-90-13 (85057) తతోఽహమాగంయ పురే త్వామవోచం మహీపతే। నియమం కంచిదారప్సయే శుశ్రూషా క్రియతామితి॥ 13-90-14 (85058) న చ తే దుష్కృతం కించిదహమాసాదయం గృహే। తేన జీవసి రాజర్షే న భవేథాస్త్వమన్యథా॥ 13-90-15 (85059) ఏవం బుద్ధిం సమాస్థాయ దివసానేకవింశతిం। సుప్తోస్మి యది మాం కశ్చిద్బోధయేదితి పార్థివ॥ 13-90-16 (85060) యదా త్వయా సభార్యేణ సంసుప్తో న ప్రబోధితః। అహం తదైవ తే ప్రీతో మనసా రాజసత్తమ॥ 13-90-17 (85061) ఉత్థాయ చాస్మి నిష్క్రాంతో యది మాం త్వం మహీపతే। పృచ్ఛేః క్వ యాస్యసీత్యేవం శపేయం త్వామితి ప్రభో॥ 13-90-18 (85062) అంతర్హితః పునశ్చాస్మి పునరేవ చ తే గృహే। యోగమాస్థాయ సంసుప్తో దివసానేకవింశతిం॥ 13-90-19 (85063) క్షుధితౌ మామసూయేథాం శ్రమాద్వేతి నరాధిప। ఏతాం బుద్ధిం సమాస్థాయ కర్శితౌ వాం క్షుధా మయా॥ 13-90-20 (85064) న చ తేఽభూత్సుసూక్ష్మోపి మన్యుర్మనసి పార్థివ। సభార్యస్య నరశ్రేష్ఠ తేన తే ప్రీతిమానహం॥ 13-90-21 (85065) భోజనం చ సమానాయ్య యత్తదాదీపితం మయా। క్రుధ్యేథా యది మాత్సర్యాదితి తన్మర్షితం చ మే॥ 13-90-22 (85066) తతోఽహం రథమారుహ్య త్వామవోచం నరాధిప। సభార్యో మాం వహస్వేతి తచ్చ త్వం కృతవాంస్తథా॥ 13-90-23 (85067) అవిశంకో నరపతే ప్రీతోఽహం చాపి తేన హ। ధనోత్సర్గేఽపి చ కృతే న త్వాం క్రోధోప్యధర్షయత్॥ 13-90-24 (85068) తతః ప్రీతేన తే రాజన్పునరేతత్కృతం తవ। సభార్యస్య వనం భూయస్తద్విద్ధి మనుజాధిప॥ 13-90-25 (85069) ప్రీత్యర్థం తవ చైతన్మే స్వర్గసందర్శనం కృతం। యత్తే వనేఽస్మిన్నృపతే దృష్టం దివ్యం సుదర్శనం॥ 13-90-26 (85070) స్వర్గోద్దేశస్త్వయా రాజన్సశరీరేణ పార్థివ। ముహూర్తమనుభూతోఽసౌ సభార్యేణ నృపోత్తమ॥ 13-90-27 (85071) నిదర్శనార్థం తపసో ధర్మస్య చ నరాధిప। తత్ర నాసీత్స్పృహా రాజంస్తచ్చాపి విదితం మయా॥ 13-90-28 (85072) బ్రాహ్మణ్యం కాంక్షసే హి త్వం తపశ్చ పృథివీపతే। అవమత్య నరేంద్రత్వం దేవేంద్రత్వం చ పార్థివ॥ 13-90-29 (85073) ఏవమేతద్యథాతత్వం బ్రాహ్మణ్యం తాత దుర్లభం। బ్రాహ్మణ్యే సతి చర్షిత్వమృషిత్వే చ తపస్వితా॥ 13-90-30 (85074) భవిష్యత్యేష తే కామః కుశికాత్కౌశికో ద్విజః॥ 13-90-31 (85075) తృతీయం పురుషం ప్రాప్య బ్రాహ్మణత్వం గమిష్యతి। వంశస్తే పార్థివశ్రేష్ఠ భృగూణామేవ తేజసా॥ 13-90-32 (85076) పౌత్రస్తే భవితా విప్రస్తపస్వీ పావకద్యుతిః। `జమదగ్నౌ మహాభాగ తపసా భావితాత్మని॥' 13-90-33 (85077) యః స దేవమనుష్యాణఆం భయముత్పాదయిష్యతి। త్రయాణామేవ లోకానాం సత్యమేతద్బ్రవీమి తే॥ 13-90-34 (85078) వరం గృహాణ రాజర్షే యస్తే మనసి వర్తతే। తీర్థయాత్రాం గమిష్యామి పురా కాలోఽతివర్తతే॥ 13-90-35 (85079) కుశిక ఉవాచ। 13-90-36x (7077) ఏష ఏవ వరో మేఽద్య యత్త్వం ప్రీతో మహామునే। భవత్వేతద్యథార్థత్వం భవేత్పౌత్రో మమానఘ॥ 13-90-36 (85080) బ్రాహ్మణ్యం మే కులస్యాస్తు భగవన్నేష మే వరః। పునశ్చాఖ్యాతుమిచ్ఛామి భగవన్విస్తరేణ వై॥ 13-90-37 (85081) కథమేష్యతి విప్రత్వం కులం మే భృగునందన। కశ్చాసౌ భవితా బంధుర్మమ కశ్చాపి సంమతః॥ ॥ 13-90-38 (85082) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి నవతితమోఽధ్యాయః॥ 90 ॥

చ్యవన ఉవాచ। అవశ్యం కథనీయం మే తవైతన్నరపుంగవ। యదర్థం త్వాహముచ్ఛేత్తుం సంప్రాప్తో మనుజాధిప॥ 13-91-1 (85083) భూగూణాం క్షత్రియా యాజ్యా నిత్యమేతజ్జనాధిప। తే చ భేదం గమిష్యంతి దైవయుక్తేన హేతునా॥ 13-91-2 (85084) క్షత్రియాశ్చ భృగూన్సర్వాన్వధిష్యంతి నరాధిప। ఆగర్భాదనుకృంతంతో దైతదండనిపీడితాః॥ 13-91-3 (85085) తత ఉత్పత్స్యతేఽస్మాకం కులే గోత్రవివర్ధనః। ఔర్వో నామ మహాతేజా జ్వలితార్కసమద్యుతిః॥ 13-91-4 (85086) స త్రైలోక్యవినాశాయ కోపాగ్నిం జనయిష్యతి। మహీం సపర్వతవనాం యః కరిష్యతి భస్మసాత్। 13-91-5 (85087) కంచిత్కాలం తు వహ్నిం చ స ఏవ శమయిష్యతి। సముద్రే వడవావక్త్రే ప్రక్షిప్య మునిసత్తమః। 13-91-6 (85088) పుత్రం తస్య మహారాజ ఋచీకం భృగునందనం। సాక్షాత్కృత్స్నో ధనుర్వేదః సముపస్థాస్యతేఽనఘ॥ 13-91-7 (85089) క్షత్రియాణామభావాయ దైవయుక్తేను హేతునా। స తు తం ప్రతిగృహ్యైవ పుత్రే సంక్రామయిష్యతి॥ 13-91-8 (85090) జమదగ్నౌ మహాభాగే తపసా భావితాత్మని। స చాపి భృగుశార్దూలస్తం వేదం ధారయిష్యతి॥ 13-91-9 (85091) కులాత్తు తవ ధర్మాత్మన్కన్యాం సోఽధిగమిష్యతి। ఉద్భావనార్థం భవతో వంశస్య భరతర్షభ॥ 13-91-10 (85092) `క్షత్రహంతా భవేద్ధింస్ర ఇతి దైవం సనాతనం। నారాయణముపాస్యాస్య వరాత్తం పుత్రమృచ్ఛతి॥' 13-91-11 (85093) గాధేర్దుహితరం ప్రాప్యి పౌత్రీం తవ మహాతపాః। బ్రాహ్మణం క్షత్రధర్మాణం పుత్రముత్పాదయిష్యతి॥ 13-91-12 (85094) క్షత్రియం విప్రధర్మాణం బృహస్పతిమివౌజసా। విశ్వామిత్రం తవ కులే గాధేః పుత్రం సుధార్మికం। తపసా మహతా యుక్తం ప్రదాస్యతి మహాద్యుతే॥ 13-91-13 (85095) స్త్రియౌ తు కారణం తత్ర పరివర్తే భవిష్యతః। పితామహనియోగాద్వై నాన్యథైతద్భవిష్యతి॥ 13-91-14 (85096) తృతీయే పురుషే తుభ్యం బ్రాహ్మణత్వముపైష్యతి। భవితా త్వం చ సంబంధీ భృగూణాం భావితాత్మనాం॥ 13-91-15 (85097) భీష్మ ఉవాచ। 13-91-16x (7078) కుశికస్తు మునేర్వాక్యం చ్యవనస్య మహాత్మనః। శ్రుత్వా హృష్టోఽభవద్రాజా వాక్యం చేదమువాచ హ। ఏవమస్త్వితి ధర్మాత్మా తదా భరతసత్తమ॥ 13-91-16 (85098) చ్యవనస్తు మహాతేజాః పునరేవ నరాధిపం। వరార్థం చోదయామాస తమువాచ స పార్థివః॥ 13-91-17 (85099) బాఢమేవం గ్రహీష్యామి కామాంస్త్వత్తో మహామునే। బ్రహ్మభూతం కులం మేఽస్తు ధర్మే చాస్య మనో భవేత్॥ 13-91-18 (85100) ఏవముక్తస్తథేత్యేవం ప్రత్యుక్త్వా చ్యవనో మునిః। అభ్యనుజ్ఞాయ నృపతిం తీర్థయాత్రాం యయౌ తదా॥ 13-91-19 (85101) ఏతత్తే కథితం సర్వమశేషేణ మయా నృప। భృగూణాం కుశికానాం చ అభిసంబంధకారణం॥ 13-91-20 (85102) యథోక్తమృషిణా చాపి తదా తదభవన్నృప। జన్మ రామస్య చ మునేర్విశ్వామిత్రస్య చైవ హి॥ ॥ 13-91-21 (85103) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకనవతితమోఽధ్యాయః॥ 91 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-91-15 తుభ్యం తవ। బ్రాహ్మణత్వం కర్తృ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ముహ్యామీతి నిశంయాద్య చింతయానః పునఃపునః। హీనాం పార్థివసింహైస్తైః శ్రీమద్భిః పృథివీమిమాం॥ 13-92-1 (85104) ప్రాప్య రాజ్యాని శతశో మహీం జిత్వాఽపి భారత। కోటిశః పురుషాన్హత్వా పరితప్యే పితామహ॥ 13-92-2 (85105) కా ను తాసాం వరస్త్రీణామవస్థాఽద్య భవిష్యతి। యా హీనాః పతిభిః పుత్రైర్మాతులైర్భ్రాతృభిస్తథా॥ 13-92-3 (85106) వయం హి తాన్కురున్హత్వా జ్ఞాతీంశ్చ సుహృదోఽపి చ। అవాక్శీర్షాః పతిష్యామో నరకే నాత్రం సంశయః॥ 13-92-4 (85107) శరీరం యోక్తుమిచ్ఛామి తపసోగ్రేణ భారత। ఉపదిష్టమిహేచ్ఛామి తత్త్వతోఽహం విశాంపతే॥ 13-92-5 (85108) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-92-6x (7079) యుధిష్ఠిరస్య తద్వాక్యం శ్రుత్వా భీష్మో మహామనాః। పరీక్ష్య నిపుణం బుద్ధ్యా యుధిష్ఠిరమభాషత॥ 13-92-6 (85109) రహస్యమద్భుతం చైవ శృణు వక్ష్యామి భారత। యా గతిః ప్రాప్యతే వేన ప్రేత్యభావే విశాంపతే॥ 13-92-7 (85110) తపసా ప్రాప్యతే స్వర్గస్తపసా ప్రాప్యతే యశః। ఆయుఃప్రకర్షో భోగాశ్చ లభ్యంతే తపసా విభో॥ 13-92-8 (85111) జ్ఞానం విజ్ఞానమారోగ్యం రూపం సంపత్తథైవ చ। సౌభాగ్యం చైవ తపసా ప్రాప్యతే భరతర్షభ॥ 13-92-9 (85112) ధం ప్రాప్నోతి తపసా మౌనం జ్ఞానం ప్రయచ్ఛతి। ఉపభోగాంస్తు దానేన బ్రహ్మచర్యేణ జీవితం॥ 13-92-10 (85113) అహింసాయాః ఫలం రూపం దీక్షాయా జన్మ వై కులే। ఫలమూలాశనాద్రాజ్యం స్వర్గః పర్ణశనాద్భవేత్॥ 13-92-11 (85114) పయోభక్షో దివం యాతి దానేన ద్రవిణాధికః। గురుశుశ్రూషయా విద్యా నిత్యశ్రాద్ధేన సంతతిః॥ 13-92-12 (85115) గవాఢ్యః శాకదీక్షాభిః స్వర్గమాహుస్తృణాశనాత్। స్త్రియస్త్రిషవణ్సనానాద్వాయుం పీత్వా క్రతుం లభేత్॥ 13-92-13 (85116) నిత్యస్నాయీ దీర్ఘజీవీ సంధ్యే తు ద్వే జపంద్విజః। మంత్రం సాధయతో రాజన్నాకపృష్ఠమనాశనే॥ 13-92-14 (85117) స్థండిలేషు శయానానాం గృహాణి శయనాని చ। చీరవల్కలవాసోభిర్వాసాంస్యాభాణాని చ॥ 13-92-15 (85118) శయ్యాసనాని యానాని యోగయుక్తే తపోధనే। అగ్నిప్రవేశే నియతం బ్రహ్మలోకే మహీయతే॥ 13-92-16 (85119) రసానాం ప్రతిసంహారాత్సౌభాగ్యమిహ విందతి। ఆమిషప్రతిసంహారాత్ప్రజా హ్యాయుష్మతీ భవేత్॥ 13-92-17 (85120) ఉదవాసం వసేద్యస్తు స నరాధిపతిర్భవేత్। సత్యవాదీ నరశ్రేష్ఠ దైవతైః సహ మోదతే॥ 13-92-18 (85121) కీర్తిర్భవతి దానేన తథాఽఽరోగ్యమహింసయా। ద్విజశుశ్రూషయా రాజ్యం ద్విజత్వం చాపి పుష్కలం॥ 13-92-19 (85122) పానీయస్య ప్రదానేన కీర్తిర్భవతి శాశ్వతీ। అన్నస్య తు ప్రదానేన తృప్యంతే కామభోగతః॥ 13-92-20 (85123) సాంత్వదః సర్వభూతానాం సర్వశోకైర్విముచ్యతే। దేవశుశ్రూషయా రాజ్యం దివ్యం రూపం నిగచ్ఛతి॥ 13-92-21 (85124) దీపాలోకప్రదానేన చక్షుష్మాన్బుద్ధిమాన్భవేత్। ప్రేక్షణీయప్రదానేన స్మృతిం మేధాం చ విందతి॥ 13-92-22 (85125) గంధమాల్యప్రదానేన కీర్తిర్భవతి పుష్కలా। కేశశ్మశ్రూ ధారంయతామగ్ర్యా భవతి సంతతిః॥ 13-92-23 (85126) ఉపవాసం చ దీక్షాం చ అభిషేకం చ పార్థివ। కృత్వా ద్వాదశవర్షాణి వీరస్థానాద్విశిష్యతే॥ 13-92-24 (85127) దాసీదాసమలంకారాన్క్షేత్రాణి చ గృహాణి చ। బ్రహ్మదేయాం సుతాం దత్త్వా ప్రాప్నోతి మనుజర్షభ॥ 13-92-25 (85128) క్రతుభిశ్చోపవాసైశ్చ త్రిదివం యాతి భారత। లభతే చ శివం జ్ఞానం ఫలపుష్పప్రదో నరః॥ 13-92-26 (85129) సువర్ణశృంగైస్తు విరాజితానాం గవాం సహస్రస్య నరః ప్రదానాత్। ప్రాప్నోతి పుణ్యం దివి దేవలోక- మిత్యేవమాహుర్దివి వేదసంఘాః॥ 13-92-27 (85130) ప్రయచ్ఛతే యః కపిలాం సవత్సాం కాంస్యోపదోహాం కనకాగ్రశృంగీం। తైస్తైర్గుణైః కామదుఘాఽస్య భూత్వా నరం ప్రదాతారముపైతి సా గౌః॥ 13-92-28 (85131) యావంతి రోమాణి భవంతి ధేన్వా- స్తావత్ఫలం ప్రాప్య స గోప్రదానాత్। పుత్రాంశ్చ పౌత్రాంశ్చ కులం చ సర్వ- మాసప్తమం తారయతే పరత్ర॥ 13-92-29 (85132) సదక్షిణాం కాంచనచారుశృంగీం కాంస్యోపదోహాం ద్రవిణోత్తరీయాం। ధేనుం తిలానాం దదతో ద్విజాయ లోకా వసూనాం సులభా భవంతి॥ 13-92-30 (85133) స్వకర్మభిర్మానవం సంనిరుద్ధం తీవ్రాంధకారే నరకే పతంతం। మంహార్ణవే నౌరివ వాయుయుక్తా దానం గవాం తారయతే పరత్ర॥ 13-92-31 (85134) యో బ్రహ్మదేయాం తు దదాతి కన్యాం భూమిప్రదానం చ కరోతి విప్రే। దదాతి చాన్నం విధివచ్చ యశ్చ స లోకమాప్నోతి పురందరస్య॥ 13-92-32 (85135) నైవేశికం సర్వగుణోపపన్నం దదాతి వై యస్తు నరో ద్విజాయ। స్వాధ్యాయచారిత్ర్యగుణాన్వితాయ తస్యాపి లోకాః కురుషూత్తరేషు॥ 13-92-33 (85136) ధుర్యప్రదానేన గవాం తథా వై లోకానవాప్నోతి నరో వసూనాం। స్వర్గాయ చాహుస్తు హిరణ్యదానం తతో విశిష్టం కనకప్రదానం॥ 13-92-34 (85137) ఛత్రప్రదానేన గృహం వరిష్ఠం యానం తథోపానహసంప్రదానే। వస్రప్రదానేన ఫలం సురూపం గంధప్రదానాత్సురభిర్నరః స్యాత్॥ 13-92-35 (85138) పుష్పోపగం వాఽథ ఫలోపగం వా యః పాదపం స్పర్శయతే ద్విజాయ। సశ్రీకమృద్ధం బహురత్నపూర్ణం లభత్యయత్నోపగతం గృహం వై॥ 13-92-36 (85139) భక్ష్యాన్నపానీయరసప్రదాతా సర్వాన్సమాప్నోతి రసాన్ప్రకామం। ప్రతిశ్రయాచ్ఛానసంప్రదాతా ప్రాప్నోతి తాన్యేవ న సంశయోఽత్ర॥ 13-92-37 (85140) స్రగ్ధూపగంధాననులేపనాని స్నానాని మాల్యాని చ మానవో యః। దద్యాద్ద్విజేభ్యః స భవేదరోగ- స్తథాఽభిరూపశ్చ నరేంద్రలోకే॥ 13-92-38 (85141) బీజైరశూన్యం శయనైరుపేతం దద్యాద్గృహం యః పురుషో ద్విజాయ। పుణ్యాభిరామం బహురత్నపూర్ణం లభత్యధిష్ఠానవరం స రాజన్॥ 13-92-39 (85142) సుగంధచిత్రాస్తరణోపధానం దద్యాన్నరో యః శయనం ద్విజాయ। రూపాన్వితాం పక్షవతీం మనోజ్ఞాం భార్యామయత్నోపగతాం లభేత్సః॥ 13-92-40 (85143) పితామహస్యానవరో వీరశాయీ భవేన్నరః। నాధికం విద్యతే యస్మాదిత్యాహుః పరమర్షయః॥ 13-92-41 (85144) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-92-42x (7080) తస్య తద్వచనం శ్రుత్వా ప్రీతాత్మా కురునందనః। నాశ్రమేఽరోచయద్వాసం వీరమార్గాభికాంక్షయా॥ 13-92-42 (85145) తతో యుధిష్ఠిరః ప్రాహ పాండవాన్పురుషర్షభ। పితామహస్య యద్వాక్యం తద్వో రోచత్వితి ప్రభుః॥ 13-92-43 (85146) తతస్తు పాండవాః సర్వే ద్రౌపదీ చ యశస్వినీ। యుధిష్ఠిరస్య తద్వాక్యం బాఢమిత్యభ్యపూజయన్॥ ॥ 13-92-44 (85147) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వినవతితమోఽధ్యాయః॥ 92 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-92-7 యా గతిః ఫలం, యేన సాధనేన, ప్రేత్యభావే మరణానంతరం॥ 7-92-10 జీవితం ఆయుః॥ 7-92-13 క్రతుం ప్రజాపతిం। ప్రణాయామైః ప్రజాపతిలోకం ప్రాప్నోతీత్యర్థః॥ 7-92-14 అనాశనం అనాహారః। నిత్యస్నాయీ భవేద్దక్ష ఇతి ఝ.పాఠః॥ 7-92-17 ప్రతిసంహారాత్యాగాత॥ 7-92-24 ఉపవార్సః సర్వభోగత్యాగః। దీక్షా జపాదినియమఖీకారః। అభిషేకస్త్రిషవణం స్నానం॥ 7-92-33 నైవేశికం గృహోపస్కరం శయ్యాది॥ 7-92-40 పక్షవతీం మహాకులోద్భవాం॥ 7-92-41 అనవరః రామానః। యస్మాత్ పితామహాత్॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ఆరామాణాం తటాకానాం యత్ఫలం కురుపుంగవ। తదహం శ్రోతుమిచ్ఛామి త్వత్తోఽద్య భరతర్షభ॥ 13-93-1 (85148) భీష్మ ఉవాచ। 13-93-2x (7081) సుప్రదర్శా బలవతీ చిత్రా ధాతువిభూషితా। ఉపేతా సర్వభూతైశ్చ శ్రేష్ఠా భూమిరిహోచ్యతే॥ 13-93-2 (85149) తస్యాః క్షేత్రవిశేషాశ్చ తటాకానాం చ బంధనం। ఔదకాని చ సర్వాణి ప్రవక్ష్యాంయనుపూర్వశః॥ 13-93-3 (85150) తటాకానాం చ వక్ష్యామి కృతానాం చాపి యే గుణాః। త్రిషు లోకేషు సర్వత్ర పూజనీయస్తటాకవాన్॥ 13-93-4 (85151) అథవా మిత్రసదనం మైత్రం మిత్రవివర్ధనం। కీర్తిసంజననం శ్రేష్ఠం తటాకానాం నివేశనం॥ 13-93-5 (85152) ధర్మస్యార్థస్య కామస్య ఫలమాహుర్మనీషిణః। తటాకసుకృతం దేశే క్షేత్రమేకం మహాశ్రయం॥ 13-93-6 (85153) చతుర్విధానాం భూతానాం తటాకముపలక్షయేత్। తటాకాని చ సర్వాణి దిశంతి శ్రియముత్తమాం॥ 13-93-7 (85154) దేవా మనుష్యగంధర్వాః పితరోరగరాక్షసాః। స్థావరాణి చ భూతాని సంశ్రయంతి జలాశయం॥ 13-93-8 (85155) తస్మాత్తాంస్తే ప్రవక్ష్యామి తటాకే యే గుణాః స్మృతాః। యా చ తత్ర ఫలావాప్తిర్ఋషిభిః సముదాహృతాః॥ 13-93-9 (85156) వర్షాకాలే తటాకే తు సలిలం యస్య తిష్ఠతి। అగ్నిహోత్రఫలం తస్య ఫలమాహుర్మనీషిణః॥ 13-93-10 (85157) శరత్కాలే తు సలిలం తటాకే యస్య తిష్ఠతి। గోసహస్రస్య స ప్రేత్య లభతే ఫలముత్తమం॥ 13-93-11 (85158) హేమంతకాలే సలిలం తటాకే యస్య తిష్ఠతి। స వై బహుసువర్ణస్య యజ్ఞస్య లభతే ఫలం॥ 13-93-12 (85159) యస్య వై శైశిరే కాలే తటాకే సలిలం భవేత్। తస్యాగ్నిష్టోమయజ్ఞస్య ఫలమాహుర్మనీషిణః॥ 13-93-13 (85160) తటాకం సుకృతం యస్య వసంతే తు మహాశ్రయం। అతిరాత్రస్య యజ్ఞస్య ఫలం స సముపాశ్నుతే॥ 13-93-14 (85161) నిదాఘకాలే పానీయం తటాకే యస్య తిష్ఠతి। వాజిమేధఫలం తస్య ఫలం వై మునయో విదుః॥ 13-93-15 (85162) స కులం తారయేత్సర్వం యస్య ఖాతే జలాశయే। గావః పిబంతి సలిలం సాధవశ్చ నరాః సదా॥ 13-93-16 (85163) తటాకే యస్య గావస్తు పిబంతి తృషితా జలం। మృగపక్షిమనుష్యాశ్చ సోఽశ్వమేధఫలం లభేత॥ 13-93-17 (85164) యత్పిబంతి జలం తత్ర స్నాయంతే విశ్రమంతి చ। తటాకే యస్య తత్సర్వం ప్రేత్యానంత్యాయ కల్పతే॥ 13-93-18 (85165) దుర్లభం సలిలం తాత విశేషేణ పరత్ర వై। పానీయస్య ప్రదానేన ప్రీతిర్భవతి శాశ్వతీ॥ 13-93-19 (85166) తిలాందదత పానీయం దీపాందదత జాగృత। జ్ఞాతిభిః సహ మోదధ్వమేతత్ప్రేత్య సుదుర్లభం॥ 13-93-20 (85167) సర్వదానైర్గురుతరం సర్వదానైర్విశిష్యతే। పానీయం నరశార్దూల తస్మాద్దాతవ్యమేవ హి॥ 13-93-21 (85168) ఏవమేతత్తటాకస్య కీర్తితం ఫలముత్తమం। అత ఊర్ధ్వం ప్రవక్ష్యామి వృక్షాణామవరోపణం॥ 13-93-22 (85169) స్థావరాణాం చ భూతానాం జాతయః షట్ ప్రకీర్తితాః। వృక్షగుల్మలతావల్ల్యస్త్వక్సారాస్తృణజాతయః॥ 13-93-23 (85170) ఏతా జాత్యస్తు వృక్షాణాం తేషాం రోపే గుణాస్త్విమే। కీర్తిశ్చ మానుషే లోకే ప్రేత్య చైవ ఫలం శుభం॥ 13-93-24 (85171) లభతే నామ లోకే చ పితృభిశ్చ మహీయతే। దేవలోకే గతస్యాపి నామ తస్య న నశ్యతి॥ 13-93-25 (85172) అతీతానాగతే చోభే పితృవంశం చ భారత। తారయేద్వృక్షరోపీ చ తస్మాద్వృక్షాంశ్చ రోపయేత్॥ 13-93-26 (85173) తస్య పుత్రా భవంత్యేతే పాదపా నాత్ర సంశయః। పరలోకగతః స్వర్గం లోకాంశ్చాప్నోతి సోఽవ్యయాన్॥ 13-93-27 (85174) పుష్ణైః సురగణాన్వృక్షాః ఫలైశ్చాపి తథా పితౄన్। ధాయయా చాతిథిం తాత పూజయంతి మహీరుహః॥ 13-93-28 (85175) కిన్నరోరగరక్షాంసి దేవగంధర్వమానవాః। తథా ఋషిగణాశ్చైవ సంశ్రయంతి మహీరుహాన్॥ 13-93-29 (85176) పుష్పితాః ఫలవంతశ్చ తర్పయంతీహ మానవాన్। వృక్షదం పుత్రవద్వృక్షాస్తారయంతి పరత్ర తు॥ 13-93-30 (85177) తస్మాత్తటాకే సద్వృక్షా రోప్యాః శ్రేయోర్థినా సదా। పుత్రవత్పరిపాల్యాశ్చ పుత్రాస్తే ధర్మతః స్మృతాః॥ 13-93-31 (85178) తటాకకృద్వృక్షరోపీ ఇష్టయజ్ఞశ్చ యో ద్విజః। ఏతే స్వర్గే మహీయంతే యే చాన్యే సత్యవాదినః॥ 13-93-32 (85179) తస్మాత్తటాకం కుర్వీత ఆరామాంశ్చైవ రోపయేత్। యజేచ్చ వివిధైర్యజ్ఞైః సత్యం చ సతతం వదేత్॥ ॥ 13-93-33 (85180) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రినవతితమోఽధ్యాయః॥ 93 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-93-2 బలవతీ బహుసస్యోత్పాదికా॥ 7-93-4 ఔదకాని ఖాతాని తటాకాని॥ 7-93-4 తటాకవాన్ తటాకకృత్॥ 7-93-5 మిత్రాణాం సదనమివోపకారకం సస్యోత్పాదనాదినా। మైత్రం మిత్రస్య సూర్యస్యేదం ప్రీతికరం। మిత్రాణాం దేవానాం వివర్ధనం పోషకం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। యానీమాని బహిర్వేద్యాం దానాని పరిచక్షతే। తేభ్యో విశిష్టం కిం దానం మతం తే కురుపుంగవ॥ 13-94-1 (85181) కౌతూహలం హి పరమం తత్ర మే విద్యతే ప్రభో। దాతారం దత్తమన్వేతి యద్దానం తత్ప్రచక్ష్వ మే॥ 13-94-2 (85182) భీష్మ ఉవాచ। 13-94-3x (7082) అభయం సర్వభూతేభ్యో వ్యసనే చాప్యనుగ్రహః। యచ్చాభిలషితం దద్యాత్తృషితాయాభియాచతే॥ 13-94-3 (85183) భరణే పుత్రదారాణాం తద్దానం శ్రేష్ఠముచ్యతే। దత్తం దాతారమన్వేతి తద్దానం భరతర్షభ॥ 13-94-4 (85184) హిరణ్యదానం గోదానం పృథివీదానమేవ చ। ఏతాని వై పవిత్రాణి తారయంత్యపి దుష్కృతాత్॥ 13-94-5 (85185) ఏతాని పురుషవ్యాఘ్ర సాధుభ్యో దేహి నిత్యదా। దానాని హి నరం పాపాన్మోక్షయంతి న సంశయః॥ 13-94-6 (85186) యద్యదిష్టతమం లోకే యచ్చాస్య దయితం గృహే। తత్తద్గుణవతే దేయం తదేవాక్షయమిచ్ఛతా॥ 13-94-7 (85187) ప్రియాణి లభతే నిత్యం ప్రియదః ప్రియకృత్తథా। ప్రియో భవతి భూతానామిహ చైవ పరత్ర చ॥ 13-94-8 (85188) యాచమానమభీమానాదనాసక్తమకించనం। యో నార్చతి యథాశక్తి స నృశంసో యుధిష్ఠిర॥ 13-94-9 (85189) అమిత్రమపి చేద్దీనం శరణైషిణమాగతం। వ్యసనే యోఽనుగృహ్ణాతి స వై పురుషసత్తమః॥ 13-94-10 (85190) కృశాయ కృతవిద్యాయ వృత్తిక్షీణాయ సీదతే। అపహన్యాత్క్షుధాం యస్తు న తేన పురుషః సమః॥ 13-94-11 (85191) క్రియానియమితాన్సాధున్పుత్రదారైశ్చ కర్శితాన్। అయాచమానాన్కౌంతేయ సర్వోపాయైర్నిమంత్రయేత్॥ 13-94-12 (85192) ఆశిషం యే న దేవేషు న చ మర్త్యేషు కుర్వతే। అర్హంతో నిత్యసత్వస్థా యథాలబ్ధోపజీవినః॥ 13-94-13 (85193) ఆశీవిషసమేభ్యశ్చ తేభ్యో రక్షస్వ భారత। తాన్యుక్తైరుపజిజ్ఞాస్య భోగైర్నిర్వప రక్ష చ॥ 13-94-14 (85194) కృతైరావసథైర్నిత్యం సప్రేష్యైః సపరిచ్ఛదైః। నిమంత్రయేథాః కౌరవ్య సర్వభూతసుఖావహైః॥ 13-94-15 (85195) యది తే ప్రతిగృహ్ణీయుః శ్రద్ధాపూతం యుధిష్ఠిర। కార్యమిత్యేవ మన్వానా ధార్మికాః పుణ్యకర్మిణః॥ 13-94-16 (85196) విద్యాస్నాతా వ్రతస్నాతా ధర్మమాశ్రిత్య జీవినః। గూఢస్వాధ్యాయతపసో బ్రాహ్ంణాః సంశితవ్రతాః॥ 13-94-17 (85197) తేషు శుద్ధేషు దాంతేషు స్వదారనిరతేషు చ। యత్కరిష్యసి కల్యాణం తత్తే లోకే యుధాంపతే॥ 13-94-18 (85198) యథాఽగ్నిహోత్రం సుహుతం సాయంప్రాతర్ద్విజాతినా। తథా భవతి దత్తం వై విద్వద్భ్యో యత్కృతాత్మనా॥ 13-94-19 (85199) ఏష తే వితతో యజ్ఞః శ్రద్ధాపూతః సదక్షిణః। విశిష్టః సర్వయజ్ఞేభ్యో దదతస్తాత వర్తతాం॥ 13-94-20 (85200) నివాపో దానసదృశః సదృశేషు యుధిష్ఠిర। నివేదయన్పూజయన్వై తేష్వానృణ్యం నిగచ్ఛతి॥ 13-94-21 (85201) య ఏవం నైవ కుప్యంతే న లుభ్యంతి తృణేష్వపి। త ఏవ నః పూజ్యతమా యే చాపి ప్రియవాదినః॥ 13-94-22 (85202) యే నో న బహుమన్యంతే న ప్రవర్తంతి యాచనే। పుత్రవత్పరిపాల్యాస్తే నమస్తేభ్యస్తథాఽభయం॥ 13-94-23 (85203) ఋత్విక్పురోహితాచార్యా మృదుధర్మపరా హి యే। క్షాత్రేణాపి హి సంసృష్టం తేజః శాంయతి తేష్వపి॥ 13-94-24 (85204) ఈశ్వరో బలవానస్మి రాజాఽస్మీతి యుధిష్ఠిర। బ్రాహ్మణాన్మాస్మ పర్యాసీర్వాసోభిరశనేన చ॥ 13-94-25 (85205) యచ్ఛోభార్థం బలార్తం వా విత్తమస్తి తవానఘ। తేన తే బ్రాహ్మణాః పూజ్యాః స్వధర్మమనుతిష్ఠతా॥ 13-94-26 (85206) నమస్కార్యాస్తథా విప్రా వర్తమానా యథాతథం। యథాసుఖం యథోత్సాహం లలంతు త్వయి పుత్రవత్॥ 13-94-27 (85207) కో హ్యక్షయప్రసాదానాం సుహృదామల్పతోషిణాం। వృత్తిమర్హత్యుపక్షేప్తుం త్వదన్యః కురుసత్తమ॥ 13-94-28 (85208) యథాఽపత్యాశ్రయో ధర్మః స్త్రీణాం లోకే సనాతనః। సదైవ సా గతిర్నాన్యా తథాఽస్మాకం ద్విజాతయః॥ 13-94-29 (85209) యది నో బ్రాహ్మణాస్తాత సంత్యజేయురపూజితాః। పశ్యంతో దారుణం కర్మ సతతం క్షత్రియే స్థితం॥ 13-94-30 (85210) అవేదానామకీర్తీనామలోకానామయజ్వినాం। కోను స్యాజ్జీవితేనార్థస్తద్ధినో బ్రాహ్మణాశ్రయం॥ 13-94-31 (85211) అత్ర తే వర్తయిష్యామి యథా ధర్మం సనాతనం। రాజన్యో బ్రాహ్మణాన్రాజన్పురా పరిచచార హ। వైశ్యో రాజన్యమిత్యేవ శూద్రో వైశ్యమితి శ్రుతిః॥ 13-94-32 (85212) దూరాచ్ఛూద్రేణోపచర్యో బ్రాహ్మణోఽగ్నిరివ జ్వలన్। సంస్పర్శపరిచర్యసల్తు వైశ్యేన క్షత్రియేణ చ॥ 13-94-33 (85213) మృదుభావాన్సత్యశీలాన్సత్యధర్మానుపాలకాన్। ఆశీవిషానివ క్రుద్ధాంస్తానుపాచరత ద్విజాన్॥ 13-94-34 (85214) అపరేషాం పరేషాం చ పరేభ్యశ్చాపి యే పరే। క్షత్రియాణాం ప్రతపతాం తేజసా చ బలేన చ। బ్రాహ్మణేష్వేవ శాంయంతి తేజాంసి చ తపాంసి చ॥ 13-94-35 (85215) న మే పితా ప్రియతరో న త్వం తాత తథా ప్రియః। న మే పితుః పితా రాజన్న చాత్మా న చ జీవితం॥ 13-94-36 (85216) త్వత్తశ్చ మే ప్రియతరః పృథివ్యాం నాస్తి కశ్చన। త్వత్తోఽపి మే ప్రియతరా బ్రాహ్మణా భరతర్షభ॥ 13-94-37 (85217) బ్రవీమి సత్యమేతచ్చ యథాఽహం పాండునందన। తేన సత్యేన గచ్ఛేయం లోకాన్యత్ర స శాంతనుః॥ 13-94-38 (85218) పశ్యేయం చ సతాం లోకాంఛుచీన్బ్రహ్మపురస్కృతాన్। తత్ర మే తాత గంతవ్యమహ్నాయ చ చిరాయ చ॥ 13-94-39 (85219) సోహమేతాదృశాన్లోకాందృష్ట్వా భరతసత్తమ। యన్మే కృతం బ్రాహ్మణేషు న తప్యే తేన పార్థివ॥ ॥ 13-94-40 (85220) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుర్నవతితమోఽధ్యాయః॥ 94 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-94-9 అభీమానాదతిసమర్థోఽయమిత్యభిమానం స్వమనస్యేవ కృత్వా యాచమానం। యాచమానావమానాచ్చ ఆశావంతమకించనమితి థ.ధ.పాఠః॥ 7-94-11 కృశాయేత్యాదిచతుర్థీ షష్ఠ్యర్థ। కృశాయ హ్రీమతే తాతేతి ట.థ.ధ.పాఠః॥ 7-94-12 క్రియానియమితాన్ స్వధర్మయంత్రితాన్। హ్రియా తు నియతానితి థ.ధ.పాఠ॥ 7-94-16 ధర్మార్థమేవ ధర్మం కుర్వంతి నతు ఫలాంతరార్థమితి భావః॥ 7-94-20 దదతః దాతుస్తవ వర్తతాం సర్వదాస్తు॥ 7-94-21 నివాపః పితృతర్పణం। దానసదృశః ఇత్యత్ర దానం మహాదానం॥ 7-94-26 తే త్వయా॥ 7-94-27 లలంతు రమంతాం॥ 7-94-28 ఉపక్షేప్తం సమర్పితుం॥ 7-94-31 అవేదానామితి। తర్హి బ్రాహ్మణైరస్మత్త్యాగే తత ఏవ అవేదాదీనామస్మాకం జీవితేన కోర్థః। తత్ జీవితం॥ 7-94-35 క్షత్రియాణాం ప్రభావం చ తేజాంసి చ తపాంసి చ। బ్రాహ్మణేష్వేవ మన్యంతే శ్రీరయుర్బలమేవ చేతి ట.థ.ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। యౌ చ స్యాతాం చరణేనోపపన్నౌ యౌ విద్యయా సదృశౌ జన్మనా చ। తాభ్యాం దానం కతరస్మై విశిష్ట- మయాచమానాయ చ యాచతే చ॥ 13-95-1 (85221) భీష్మ ఉవాచ। 13-95-2x (7083) శ్రేయో వై యాచతః పార్థ దానమాహురయాచతే। అర్హత్తమో వై ధృతిమాన్కృపణాదకృతాత్మనః॥ 13-95-2 (85222) క్షత్రియో రక్షణధృతిర్బ్రాహ్మణోఽనర్థనాధృతిః। బ్రాహ్మణో ధృతిమాన్విద్వాందేవాన్ప్రీణాతి తుష్టిమాన్॥ 13-95-3 (85223) యాచ్యమాహురనీశస్య అతిహారం చ భారత। ఉద్వేజయంతి యాచంతి యదా భూతాని దస్యువత్॥ 13-95-4 (85224) ంరియతే యాచమానో వై తమను ంరియతేఽదదత్। దదత్సంజీవయత్యేనమాత్మానం చ యుధిష్ఠిర॥ 13-95-5 (85225) ఆనృశంస్యం పరో ధర్మో యాచతే యత్ప్రదీయతే। అయాచతః సీదమానాన్సర్వోపాయైర్నిమంత్రయేత్॥ 13-95-6 (85226) యది వై తాదృశా రాష్ట్రే వసేయుస్తే ద్విజోత్తమాః। భస్మచ్ఛన్నానివాగ్నీంస్తాన్బుధ్యేథాస్త్వం ప్రయత్నతః॥ 13-95-7 (85227) తపసా దీప్యమానాస్తే దహేయుః పృథివీమపి। అపూజ్యమానాః కౌరవ్య పూజార్హాస్తు తథావిధాః॥ 13-95-8 (85228) పూజ్యా హి జ్ఞానవిజ్ఞానతపోయోగసమన్వితాః। తేభ్యః పూజాం ప్రయుంజీథా బ్రాహ్మణేభ్యః పరంతపః 13-95-9 (85229) దదద్బహువిధాందేయానుపచ్ఛందయతే చ తాన్॥ 13-95-10 (85230) యదగ్నిహోత్రే సుహుతే సాయంప్రాతర్భవేత్ఫలం। విద్యావేదవ్రతవతి తద్దానఫలముచ్యతే॥ 13-95-11 (85231) విద్యావేదవ్రతస్నాతా న వ్యాపాశ్రయజీవినః। గూఢస్వాధ్యాయతపసో బ్రాహ్మణాన్సంశితవ్రతాన్॥ 13-95-12 (85232) కృతైరావసథైర్హృద్యైః సప్రేష్యైః సపరిచ్ఛదైః। నిమంత్రయేథాః కౌరవ్య కామైశ్చాన్యైర్ద్విజోత్తమాన్॥ 13-95-13 (85233) అపి తే ప్రతిగృహ్ణీయుః శ్రద్ధోపేతం యుధిష్ఠిర। కార్యమిత్యేవ మన్వానా ధర్మజ్ఞాః సూక్ష్మదర్శినః॥ 13-95-14 (85234) అపి తే బ్రాహ్మణా భుక్త్వా గతాః సోద్ధరణాన్గృహాన్। యేషాం దారాః ప్రతీక్షంతే పర్జన్యమివ కర్షకాః॥ 13-95-15 (85235) అన్నాని ప్రాతఃసవనే నియతా బ్రహ్మచారిణః। బ్రాహ్మణాస్తాత భుంజానాస్త్రేతాగ్నిం ప్రీణయంత్యుత॥ 13-95-16 (85236) మాధ్యందినం తే సవనం దదతస్తాత వర్తతాం। గోహిరణ్యాని వాసాంసి తేనేంద్రః ప్రీయతాం తవ॥ 13-95-17 (85237) తృతీయం సవనం తే వై వైశ్వదేవం యుధిష్ఠిర। యద్దేవేభ్యః పితృభ్యశ్చ విప్రేభ్యశ్చ ప్రయచ్ఛసి॥ 13-95-18 (85238) అహింసా సర్వభూతేభ్యః సంవిభాగశ్చ సర్వశః। దమస్త్యాగో ధృతిః సత్యం భవత్యవభృథాయ తే॥ 13-95-19 (85239) ఏథ తే చితతో యజ్ఞః శ్రద్ధాపూతః సదక్షిణః। విశిష్టః సర్వయజ్ఞానాం నిత్యం తాత ప్రవర్తతాం॥ ॥ 13-95-20 (85240) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచనవతితమోఽధ్యాయః॥ 95 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-95-1 చరణేనాచరణేన॥ 7-95-2 యాచతః యాచకాత్ తద్దానాదిస్యర్థః॥ 7-95-3 అనర్థనా అయాచ్చా। 7-95-4 యాచ్యం యాచనారూపం కర్మ। అనీశస్య దరిద్రస్యాతిహారం తిరస్కారమాహుః। యదా యతః యాచంతి యాచమానాని భూతాని దస్యువల్లోకానుద్వేజయంతి॥ 7-95-10 ఉపచ్ఛందయతే ఉపచ్ఛందయేత। దదద్బహువిధాందాయానుపాగచ్ఛన్నయాచతామితి ఝ.పాఠః। అయాచతాం అయాచమానానాం। ఉపాగచ్ఛన్సమీపముపసర్పన్ దాయాంధనాదీందదత్ దాతా భవేతి శేషః॥ 7-95-15 సోద్ధరణాన్స్వామిన్యాగతే దాస్యామీతి యాచమానేభ్యో బాలకేభ్య ఆశాప్రదర్శనముద్ధరణం తత్సహితాన్॥

యుధిష్ఠర ఉవాచ। దానం యజ్ఞః క్రియా చేహ కింస్విత్ప్రేత్య మహాఫలం। కస్య జ్యాయః ఫలం ప్రోక్తం కీదృశేభ్యః కథం కదా॥ 13-96-1 (85241) ఏతదిచ్ఛామి విజ్ఞాతుం యాథాతథ్యేని భారత। విద్వంజిజ్ఞాసమానాయ దానధర్మాన్ప్రచక్ష్వ మే॥ 13-96-2 (85242) అంతర్వేద్యాం చ యద్దత్తం శ్రద్ధయా చానృశంస్యతః। కింస్విన్నైఃశ్రేయసం తాత తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-96-3 (85243) భీష్మ ఉవాచ। 13-96-4x (7084) రౌద్రం కర్మ క్షత్రియస్య సతతం తాత వర్తతే। నాస్య వైతానికఫలం వినా దానం సుపావనం॥ 13-96-4 (85244) న తు పాపకృతాం రాజ్ఞాం యాజకా ద్విజసత్తమాః॥ ధనే సత్యప్రదాతౄణాం ప్రతిగృహ్ణంతి సాధవః॥ 13-96-5 (85245) ప్రతిగృహ్ణంతి న తు చేద్యద్రోషాదాప్తదక్షిణైః। ఏతస్మాత్కారణాద్యజ్ఞైర్యజేద్రాజాఽఽప్తదక్షిణైః॥ 13-96-6 (85246) అథ చేత్ప్రతిగృహ్ణీయుర్దద్యాదహరహర్నృపః। శ్రద్ధామాస్థాయ పరమాం పావనం హ్యేతుదుత్తమం॥ 13-96-7 (85247) బ్రాహ్మణాంస్తర్పయంద్రవ్యైః స వై యజ్ఞోఽనుపద్రవః। మైత్రాన్సాధూన్వేదవిదః శీలవృత్తతపోర్జితాన్॥ 13-96-8 (85248) యత్తే తే న కరిష్యంతి కృతం తే న భవిష్యతి। యజ్ఞాన్సాధయ సాధుభ్యః స్వాద్వన్నాందక్షిణావతః॥ 13-96-9 (85249) ఇష్టం దత్తం చ మన్యేథా ఆత్మానం దానకర్మణా। పూజయేథా యాయజూకాంస్తవాప్యంశో భవేద్యథా॥ 13-96-10 (85250) `విద్వద్భ్యః సంప్రదానేన తత్రాప్యంశోఽస్య పూజయా। యజ్వభ్యశ్చాథ విద్వద్భ్యో దత్త్వా లోకం ప్రదాపయేత్। ప్రదద్యాజ్జ్ఞానదాతౄణాం జ్ఞానదానాంశభాగ్యభవేత్॥' 13-96-11 (85251) ప్రజావతో భరేథాశ్చ బ్రాహ్మణాన్బహుభారిణః। ప్రజావాంస్తేన భవతి యథా జనయితా తథా॥ 13-96-12 (85252) యావతః సాధుధర్మాన్వై సంతః సంవర్ధయంత్యుత। సర్వస్వైశ్చాపి భర్తవ్యా నరా యే బహుకారిణః॥ 13-96-13 (85253) సమృద్ధః సంప్రయచ్ఛ త్వం బ్రాహ్ంణేభ్యో యుధిష్ఠిర। ధేనూరనడుహోఽన్నాని చ్ఛత్రం వాసాంస్యుపానహౌ॥ 13-96-14 (85254) ఆజ్యాని యజమానేభ్యస్తథాఽన్నాని చ భారత। అశ్వవంతి చ యానాని వేశ్మాని శయనాని చ॥ 13-96-15 (85255) ఏతే దేయాః పుష్టిమద్భిర్లఘూపాయాశ్చ భారత। అజుగుప్సాంశ్చ విజ్ఞాయ బ్రాహ్మణాన్వృత్తికర్శితాన్॥ 13-96-16 (85256) ఉపచ్ఛన్నం ప్రకాశం వా వృత్త్యా తాన్ప్రతిపాలయ। రాజసూయాశ్వమేధాభ్యాం శ్రేయస్తత్క్షత్రియాన్ప్రతి॥ 13-96-17 (85257) ఏవం పాపైర్వినిర్ముక్తస్త్వం పూతః స్వర్గమాప్స్యసి। సంచయిత్వా పునః కోశం యద్రాష్ట్రం పాలయిష్యసి॥ 13-96-18 (85258) తేన త్వం బ్రహ్మభూయత్వమవాప్స్యసి ధనాని చ। ఆత్మనశ్చ పరేషాం చ వృత్తిం సంరక్ష భారత॥ 13-96-19 (85259) పుత్రవచ్చాపి భృత్యాన్స్వాన్ప్రజాశ్చ పరిపాలయ। [యోగః క్షేమశ్చ తే నిత్యం బ్రాహ్మణేష్వస్తు భారత॥ 13-96-20 (85260) తదర్థం జీవితం తేఽస్తు మా తేభ్యోఽప్రతిపాలనం। అనర్థో బ్రాహ్మణస్యైష యద్విత్తనిచయో మహాన్॥ 13-96-21 (85261) క్షియా హ్యభీక్ష్ణం సంవాసో దర్పయేత్సంప్రమోహయేత్। బ్రాహ్మణేషు ప్రమూఢేషు ధర్మో విప్రణశేద్ధువం। ధర్మప్రణాశే భూతానామభావః స్యాన్న సంశయః॥ 13-96-22 (85262) యో రక్షిభ్యః సంప్రదాయ రాజా రాష్ట్రం విలుంపతి। యజ్ఞే రాష్ట్రాద్ధనం తస్మాదానయధ్వమితి బ్రువన్॥ 13-96-23 (85263) యచ్చాదాయ తదాజ్ఞప్తం భీతం దత్తం సుదారుణం। యజేద్రాజా న తం యజ్ఞం ప్రశంసంత్యస్య సాధవః॥ 13-96-24 (85264) అపీడితాః సుసంవృద్ధా యే దదత్యనుకూలతః। తాదృశేనాప్యుపాయేన యష్టవ్యం నోద్యమాహృతైః॥ 13-96-25 (85265) యదా పరినిషిచ్యేత నిహితో వై యథావిధి। తదా రాజా మహాయజ్ఞైర్యజేత బహుదక్షిణైః॥ 13-96-26 (85266) వృద్ధబాలధనం రక్ష్యమంధస్య కృపణస్య చ। న ఖాతపూర్వం కుర్వీత న రుదంతీధనం హరేత్॥ 13-96-27 (85267) హృతం కృపణవిత్తం హి రాష్ట్రం హంతి నృప శ్రియం। దద్యాచ్చ మహతో భోగాన్క్షుద్భయం ప్రణుదేత్సతాం॥ 13-96-28 (85268) యేషాం స్వాదూని భోజ్యాని సమవేక్ష్యంతి బాలకాః। నాశ్నంతి విధివత్తాని కిన్ను పాపతరం తతః॥ 13-96-29 (85269) యది తే తాదృశో రాష్ట్రే విద్వాంత్సీదేత్క్షుధా ద్విజః। భ్రూణహత్యాం చ గచ్ఛేథాః కృత్వా పాపమివోత్తమం॥ 13-96-30 (85270) ధిక్తస్య జీవితం రాజ్ఞో రాష్ట్రే యస్యావసీదతి। ద్విజోఽన్యో వా మనుష్యోపి శిబిరాహ వచో యథా॥ 13-96-31 (85271) యస్య స్మ విషయే రాజ్ఞః స్నాతకః సీదతి క్షుధా। అవృద్ధిమేతి తద్రాష్ట్రం విందతే సహ రాజకం॥ 13-96-32 (85272) క్రోశంత్యో యస్య వై రాష్ట్రాద్ధ్రియంతే తరసా స్త్రియః। క్రోశతాం పతిపుత్రాణాం మృతోఽసౌ న చ జీవతి]॥ 13-96-33 (85273) అరక్షితారం హర్తారం విలోప్తారమనాయకం। తం వై రాజకలిం హన్యుః ప్రజాః సన్నహ్య నిర్ఘృణం॥ 13-96-34 (85274) అహం వో రక్షితేత్యుక్త్వా యో న రక్షతి భూమిపః। స సంహత్య నిహంతవ్యః శ్వేవ సోన్మాద ఆతురః॥ 13-96-35 (85275) పాపం కుర్వంతి యత్కించిత్ప్రజా రాజ్ఞా హ్యరక్షితాః। చతుర్థం తస్య పాపస్య రాజా విందతి భారత॥ 13-96-36 (85276) అథాహుః సర్వమేవైతి భూయోఽర్ధమితి నిశ్చయః। చతుర్థం మతమస్మాకం మనోః శ్రుత్వానుశాసనం॥ 13-96-37 (85277) శుభం వా యచ్చ కుర్వంతి ప్రజా రాజ్ఞా సురక్షితాః। చతుర్థం తస్య పుణ్యస్య రాజా చాప్నోతి భారత॥ 13-96-38 (85278) జీవంతం త్వానుజీవంతు ప్రజాః సర్వా యుధిష్ఠిర। పర్జన్యమివ భూతాని మహాద్రుమమివాండజాః॥ 13-96-39 (85279) కుబేరమివ రక్షాంసి శతక్రతుమివామరాః। జ్ఞాతయస్త్వాఽనుజీవంతు సుహృదశ్చ పరంతప॥ ॥ 13-96-40 (85280) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షణ్ణవతితమోఽధ్యాయః॥ 96 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-96-1 యజ్ఞః క్రియా యజ్ఞరూపాక్రియేత్యర్థః। కీదృశేభ్యో దానం కథం యజ్ఞక్రియేతి। కదేత్యుభయత్ర సంబంధః॥ 7-96-7 ఏతద్దానం॥ 7-96-9 యద్యది తే బ్రాహ్మణాస్తే తవ న కరిష్యంతి ప్రతిగ్రహమితి శేషః। తర్హి కృతం సుకృతం తే తవ న భవిష్యతి। తదా సుకృతోత్పత్త్యర్థం యజ్ఞాన్సాధయ॥ 7-96-10 దానే యజ్ఞాదికమంతర్భవతీత్యర్థః॥ 7-96-12 జనయితా ప్రజాపతిః॥ 7-96-13 తస్య రాజ్ఞస్తే సంతో బహుకారిణోఽత్యంతముపకర్తారో భవంతి। నరా యే బహుభాషిణ ఇతి త.థ.పాఠః॥ 7-96-19 బ్రహ్మణో భూయం భావోఽస్యాస్తి స బ్రాహ్మణో బ్రహ్మభూయస్తస్య భావో బ్రహ్మభూయత్వం బ్రాహ్మణత్వం॥ 7-96-23 యో రాజా రక్షిభ్యః సంగ్రహపరేభ్యో ధనం దత్త్వా యజ్ఞే యజ్ఞార్థం ధనమానయధ్వమితి బ్రువన్ యజేత్ తర్హి రాష్ట్రం విలుంపతి॥ 7-96-24 యచ్చాసౌ తద్ధనిభిర్భాతం భయయుక్తం యథాస్యాత్తథా దత్తం ప్రజాభ్య ఆదాయ సుదారుణం యథాస్యాత్తథా యజేత్తం యజ్ఞం న ప్రశంసంతి ॥ 7-96-25 ఉద్యమః ప్రజాపీడనాత్మకోఽతియత్నః॥ 7-96-26 నిహితః ప్రజానాం నితరాం హితో రాజా యదా ప్రజాభిర్నిషిచ్యేత ధనైరభిషిచ్యేత॥ 7-96-27 స్వాతపూర్వం ధనం న కుర్వీత స్వాధీనం న కుర్వీతేత్యర్థః॥ 7-96-29 సమవేక్ష్యంత్యేవ నతు లభంతే॥ 7-96-32 సహయుగపత్। రాజకం రాజసమూహం ప్రతిపక్షభూతం విందతే॥ 7-96-37 సర్వం పాపం ఏతి రాజానం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ఇదం దేయమిదం దేయమితీయం శ్రుతిచోదనాత్। బహుదేయాశ్చ రాజానః కింస్విద్దేయమనుత్తమం॥ 13-97-1 (85281) భీష్మ ఉవాచ। 13-97-2x (7085) అతి దానాని సర్వాణి పృథివీదానముచ్యతే। అచలా హ్యక్షయా భూమిర్దోగ్ధ్రీ కామానిహోత్తమాన్॥ 13-97-2 (85282) దోగ్ధ్రీ వాసాంసి రత్నాని పశూన్వ్రీహియవాంస్తథా। భూమిదః సర్వభూతేషు శాశ్వతీరేధతే సమాః॥ 13-97-3 (85283) యావద్భూమేరాయురిహ తావద్భూమిద ఏధతే। న భూమిదానాదస్తీహ పరం కించిద్యుధిష్ఠిర॥ 13-97-4 (85284) అప్యల్పం ప్రదదుః సర్వే పృథివ్యా ఇతి నః శ్రుతం। భూమిమేవ దదుః సర్వే భూమిం తే భుంజతే జనాః॥ 13-97-5 (85285) స్వకర్మైవోపజీవంతి నరా ఇహ పరత్ర చ। భూమిః పతిం మహాదేవీ దాతారం కురుతే ప్రియం॥ 13-97-6 (85286) య ఏతాం దక్షిణాం దద్యాదక్షయాం రాజసత్తమ। పునర్నరత్వం సంప్రాప్య భవేత్స పృథివీపతిః॥ 13-97-7 (85287) యథా దానం తథా భోగ ఇతి ధర్మేషు నిశ్చయః। సంగ్రామే వా తనుం జహ్యాద్దద్యాచ్చ పృథివీమిమాంం॥ 13-97-8 (85288) ఇత్యేతత్క్షత్రబంధూనాం వదంతి పరమాశిషః। పునాతి దత్తా పృథివీ దాతారమితి శుశ్రుమ॥ 13-97-9 (85289) అపి పాపసమాచారం బ్రహ్మఘ్నమపి చానృతం। సైవ పాపం ప్లావయతి సైవ పాపాత్ప్రమోచయేత్॥ 13-97-10 (85290) అపి పాపకృతాం రాజ్ఞాం ప్రతిగృహ్ణంతి సాధవః। పృథివీం నాన్యదిచ్ఛంతి పావనం జగతీ యతః॥ 13-97-11 (85291) నామాస్యాః ప్రియదత్తేతి గుహ్యం దేవ్యాః సనాతనం। దానం వాఽప్యథవాఽదానం నామాస్యాః ప్రథమప్రియం॥ 13-97-12 (85292) య ఏతాం విదుషే దద్యాత్పృథివీం పృథివీపతిః। పృథివ్యామేతదిష్టం స రాజా రాజ్యమితో వ్రజేత్॥ 13-97-13 (85293) పునశ్చాసౌ జనిం ప్రాప్య రాజవత్స్యాన్న సంశయః। తస్మాత్ప్రాప్యైవ పృథివీం దద్యాద్విప్రాయ పార్థివః॥ 13-97-14 (85294) నాభూమిపతినా భూమిరధిష్ఠేయా కథంచన। న చ వస్త్రేణి వా గూహేదంతర్ధానేన వా చరేత్॥ 13-97-15 (85295) యే చాన్యే భూమిమిచ్ఛేయుః కుర్యురేవం న సంశయః। యః సాధోర్భూమిమాదత్తే న భూమిం విందతే తు సః॥ 13-97-16 (85296) భూమిం దత్త్వా తు సాధుభ్యో విందతే భూమిముత్తమాం। ప్రేత్య చేహ చ ధర్మాత్మా సంప్రాప్నోతి మహద్యశః॥ 13-97-17 (85297) `ఏకాహారకరీం దత్త్వా షష్ఠిసాహస్రమూర్ధ్వగః। తావత్యా హరణే పృథ్వ్యా నరకం ద్విగుణోత్తరం॥' 13-97-18 (85298) యస్య విప్రాస్తు శంసంతి సాధోర్భూమిం సదైవ హి। న తస్య శత్రవో రాజన్ప్రశంసంతి వసుంధరాం॥ 13-97-19 (85299) యత్కించిత్పురుషః పాపం కురుతే వృత్తికర్శితః। అపి గోచర్మమాత్రేణ భూమిదానేన పూయతే॥ 13-97-20 (85300) యేఽపి సంగీర్ణాకర్మాణో రాజానో రౌద్రకర్మిణః। తేభ్యః పవిత్రమాఖ్యేయం భూమిదానమనుత్తమం॥ 13-97-21 (85301) అల్పాంతరమిదం శశ్వత్పురాణా మేనిరే జనాః। యో యజేతాశ్వమేధేన దద్యాద్వా సాధవే మహీం॥ 13-97-22 (85302) అపి చేత్సుకృతం కృత్వా శంకేరన్నపి పండితాః। అశంక్యమేకమేవైతద్భూమిదానమనుత్తమం॥ 13-97-23 (85303) సువర్ణం రజతం వస్త్రం మణిముక్తావసూని చ। సర్వమేతన్మహాప్రాజ్ఞో దదాతి వసుధాం దదత్॥ 13-97-24 (85304) తపో యజ్ఞః శ్రుతం శీలమలోభః సత్యసంధతా। గురుదైవతపూజా చ ఏతా వర్తంతి భూమిదం॥ 13-97-25 (85305) భర్తునిఃశ్రేయసే యుక్తాస్త్యక్తాత్మానో రణే హతాః। బ్రహ్మలోకగతాః సిద్ధా నాతిక్రామంతి భూమిదం॥ 13-97-26 (85306) యథా జనిత్రీ స్వం పుత్రం క్షీరేణ భరతే సదా। అనుగృహ్ణాతి దాతారం తథా సర్వరసైర్మహీ॥ 13-97-27 (85307) మృత్యుర్వైకింకరో దండస్తాపో వహ్నేః సుదారుణః। ఘోరాశ్చ వారుణాః పాశా నోపసర్పంతి భూమిదం॥ 13-97-28 (85308) పితౄంశ్చ పితృలోకస్థాందేవలోకే చ దేవతాః। సంతర్పయతి శాంతాత్మా యో దదాతి వసుంధరాం॥ 13-97-29 (85309) కృశాయ ంరియమాణాయ వృత్తిగ్లానాయ సీదతే। భూమిం వృత్తికరీం దత్త్వా సత్రీ భవతి మానవః॥ 13-97-30 (85310) యథా ధావతి గౌర్వత్సం స్రవంతీ వత్సలా పయః। ఏవమేవ మహాభాగ భూమిర్భరతి భూమిదం॥ 13-97-31 (85311) హలకృష్టాం మహీం దత్త్వా సబీజాం సఫలామపి। సోదకం వాఽపి శరణం తథా భవతి కామదః॥ 13-97-32 (85312) బ్రాహ్మణం వృత్తసంపన్నమాహితాగ్నిం శుచివ్రతం। నరః ప్రతిగ్రాహ్య మహీం న యాతి యమసాదనం॥ 13-97-33 (85313) యథా చంద్రమసో వృద్ధిరహన్యహని జాయతే। తథా భూమికృతం దానం సస్యేసస్యే వివర్ధతే॥ 13-97-34 (85314) అత్ర గాథా భూమిగీతాః కీర్తయంతి పురావిదః। యాః శ్రుత్వా జామదగ్న్యేన దత్తా భూః కాశ్యపాయ వై॥ 13-97-35 (85315) మామేవాదత్త మాం దత్త మాం దత్త్వా మామవాప్స్యథ। అస్మిఁల్లోకే పరే చైవ తద్దత్తం జాయతే పునః॥ 13-97-36 (85316) య ఇమాం వ్యాహృతిం వేద బ్రాహ్మణో వేదసంమితాం। శ్రాద్ధస్య హూయమానస్య బ్రహ్మభూయం స గచ్ఛతి॥ 13-97-37 (85317) కృత్యానామభిశప్తానామరిష్టశమనం మహత్। ప్రాయశ్చిత్తం మహీం దత్త్వా పునాత్యుభయతో దశ॥ 13-97-38 (85318) పునాతి య ఇదం వేద వేదవాదం తథైవ చ। ప్రకృతిః సర్వభూతానాం భూమిర్వై శాశ్వతీ మతా॥ 13-97-39 (85319) అభిషిచ్యైవ నృపతిం శ్రావయేదిమమాగమం। యథా శ్రుత్వా మహీం దద్యాన్నాదద్యాత్సాధుతశ్చ తాం॥ 13-97-40 (85320) సోఽయం కృత్స్నో బ్రాహ్మణార్థో రాజార్థశ్చాప్యసంశయః। రాజా హి ధర్మకుశలః ప్రథమం భూతిలక్షణం॥ 13-97-41 (85321) అథ యేషామధర్మజ్ఞో రాజా భవతి నాస్తికః। న తే సుఖం ప్రబుధ్యంతి న సుఖం ప్రస్వపంతి చ॥ 13-97-42 (85322) సదా భవంతి చోద్విగ్నాస్తస్య దుశ్చరితైర్నరాః। యోగక్షేమా హి బహవో రాష్ట్రం నాస్యావిశంతి తత్॥ 13-97-43 (85323) అథ యేషాం పునః ప్రాజ్ఞో రాజా భవతి ధార్మికః। సుఖం తే ప్రతిబుధ్యంతే సుసుఖం ప్రస్వపంతి చ॥ 13-97-44 (85324) తస్య రాజ్ఞః శుభే రాజ్యే కర్మభిర్నిర్వృతా నరాః। యోగక్షేమేణ వృష్ట్యా చ వివర్ధంతే స్వకర్మభిః॥ 13-97-45 (85325) స కులీనః స పురుషః స బంధుః స చ పుణ్యకృత్। స దాతా స చ విక్రాంతో యో దదాతి వసుంధరాం॥ 13-97-46 (85326) ఆదిత్యా ఇవ దీప్యంతే తేజసా భువి మానవాః। దదంతి వసుధాం స్ఫీతాం యే వేదవిదుషి ద్విజే॥ 13-97-47 (85327) యథా సస్యాని రోహంతి ప్రకీర్ణాని మహీతలే। తథా కామాః ప్రరోహంతి భూమిదానసమార్జితాః॥ 13-97-48 (85328) ఆదిత్యో వరుణో విష్ణుర్బ్రహ్మా సోమో హుతాశనః। శూలిపాణిశ్చ భగవాన్ప్రతినందంతి భూమిదం॥ 13-97-49 (85329) భూమౌ జాయంతి పురుషా భూమౌ నిష్ఠాం వ్రజంతి చ। చతుర్విధో హి లోకోఽయం యోఽయం భూమిగుణాత్మకః॥ 13-97-50 (85330) ఏషా మాతా పితా చైవ జగతః పృథివీపతే। నానయా సదృశం భూతం కించిదస్తి జనాధిప॥ 13-97-51 (85331) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। బృహస్పతేశ్చ సంవాదమింద్రస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 13-97-52 (85332) ఇష్ట్వా క్రతుశతేనాథ మహతా దక్షిణావతా। మఘవా వాగ్విదాంశ్రేష్ఠం పప్రచ్ఛేదం బృహస్పతిం॥ 13-97-53 (85333) భగవన్కేన దానేన స్వర్గతః సుఖమేధతే। యదక్షయమహార్యం చ తద్బ్రూహి వదతాంవర॥ 13-97-54 (85334) భీష్మ ఉవాచ। 13-97-55x (7086) ఇత్యుక్తృః స సురేంద్రేణ తతో దేవపులోహితః। బృహస్పతిర్బృహత్తేజాః ప్రత్యువాచ శతక్రతుం॥ 13-97-55 (85335) సువర్ణదానం గోదానం భూమిదానం చ వృత్రహన్। `విద్యాదానం చ కన్యానాం దానం పాపహరం పరం।' దదదేతాన్మహాప్రాజ్ఞః సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే॥ 13-97-56 (85336) న భూమిదానాద్దేవేంద్ర పరం కించిదితి ప్రభో। విశిష్టమితి మన్యేఽహం యతా ప్రాహుర్మనీషిణః॥ 13-97-57 (85337) `బ్రాహ్మణార్థే గవార్థే వా రాష్ట్రఘాతేఽథ స్వామినః। కులస్త్రీణాం పరిభవే మృతాస్తే భూమిపైః సమాః'॥ 13-97-58 (85338) యే శూరా నిహతా యుద్ధే స్వర్యాతా రణగృద్ధినః। సర్వే తే విబుధశ్రేష్ఠ నాతిక్రామంతి భూమిదం॥ 13-97-59 (85339) భర్తుర్నిఃశ్రేయసే యుక్తాస్త్యక్తాత్మానో రణే హతాః। బ్రాహ్మలోకగతా యుక్తా నాతిక్రామంతి భూమిదం॥ 13-97-60 (85340) పంచ పూర్వా హి పురుషాః షడన్యే వసుధాం గతాః। ఏకాదశ దదద్భూమిం పరిత్రాతీహ మానవః॥ 13-97-61 (85341) రత్నోపకీర్ణాం వసుధాం యో దదాతి పురందర। స ముక్తః సర్వకలుషైః స్వర్గలోకే మహీయతే॥ 13-97-62 (85342) మహీం స్ఫీతాం దదద్రాజన్సర్వకామగుణాన్వితాం। రాజాధిరాజో భవతి తద్ధి దానమనుత్తమం॥ 13-97-63 (85343) సర్వకామసమాయుక్తాం కాశ్యపీం యః ప్రయచ్ఛతి। సర్వభూతాని మన్యంతే మాం దదాతీతి వాసవ॥ 13-97-64 (85344) సర్వకామదుఘాం ధేనుం సర్వకామగుణాన్వితాం। దదాతి యః సహస్రాక్ష స్వర్గం యాతి స మానవః॥ 13-97-65 (85345) మధుసర్పిఃప్రవాహిణ్యః పయోదధివహాస్తథా। సరితస్తపర్యంతీహ సురేంద్ర వసుధాప్రదం॥ 13-97-66 (85346) భూమిప్రదానాన్నృపతిర్ముచ్యతే సర్వకిల్బిషాత్। న హి భూమిప్రదానేన దానమన్యద్విశిష్యతే॥ 13-97-67 (85347) దదాతి యః సముంద్రాంతాం పృథివీం శస్త్రనిర్జితాం। తం జనాః కథయంతీహ యావద్ధరతి గౌరియం॥ 13-97-68 (85348) పుణ్యామృద్ధిరసాం భూమిం యో దదాతి పురందర। న తస్య లోకాః క్షీయంతే భూమిదానగుణాన్వితాః॥ 13-97-69 (85349) సర్వదా పార్థివేనేహ సతతం భూతిమిచ్ఛతా। భూర్దేయా విధివచ్ఛక్ర పాత్రే సుఖమభీప్సునాం॥ 13-97-70 (85350) అపి కృత్వా నరః పాపం భూమిం దత్త్వా ద్విజాతయే। సముత్సృజతి తత్పాపం జీర్ణాం త్వచమివోరగః॥ 13-97-71 (85351) సాగరాన్సరితః శైలాన్కాననాని చ సర్వశః। సర్వమేతన్నరః శక్ర దదాతి వసుధాం దదత్॥ 13-97-72 (85352) తటాకాన్యుదపానాని స్రోతాంసి చ సరాంసి చ। స్నేహాన్సర్వరసాంశ్చైవ దదాతి వసుధాం దదత్॥ 13-97-73 (85353) ఓషధీర్వీర్యసంపన్నానగాన్పుష్పఫలాన్వితాన్। కాననోపలశైలాంశ్చ దదాతి వసుధాం దదత్॥ 13-97-74 (85354) అగ్నిష్టోమప్రభృతిభిరిష్ట్వా చ స్వాప్తదక్షిణైః। న తత్ఫలమవాప్నోతి భూమిదానాద్యదశ్నుతే॥ 13-97-75 (85355) దాతా దశానుగృహ్ణాతి దశ హంతి తథా క్షిపన్। పూర్వదత్తాం హరన్భూమిం నరకాయోపగచ్ఛతి॥ 13-97-76 (85356) న దదాతి ప్రతిశ్రుత్య దత్త్వాఽపి చ హరేత్తు యః। స బద్ధో వారుణైః పాశైస్తప్యతే మృత్యుసాసనాత్॥ 13-97-77 (85357) ఆహితాగ్నిం సదాయజ్ఞం కృశవృత్తిం ప్రియాతిథిం। యే భరంతి ద్విజశ్రేష్ఠం నోపసర్పంతి తే యమం॥ 13-97-78 (85358) బ్రాహ్మణేష్వనృణీభూతః పార్థివః స్యాత్పురందర। ఇతరేషాం తు వర్ణానాం తారయేత్కృశదుర్బలాన్॥ 13-97-79 (85359) నాచ్ఛింద్యాత్స్పర్శితాం భూమిం పరేణ త్రిదశాధిప। బ్రాహ్మణస్య సురశ్రేష్ఠ కృశవృత్తేః కదాచన॥ 13-97-80 (85360) యథాశ్రు పతితం తేషాం దీనానామథ సీదతాం। బ్రాహ్మణానాం హృతే క్షేత్రే హన్యాత్త్రిపురుషం కులం॥ 13-97-81 (85361) భూమిపాలం చ్యుతం రాష్ట్రాద్యస్తు సంస్థాపయేత్పునః। తస్య వాసః సహస్రాక్ష నాకపృష్ఠే మహీయతే॥ 13-97-82 (85362) `సునిర్మితాం సువిక్రీతాం సుభృతాం స్థాపయేన్నృప।' ఇక్షుభిః సంతతాం భూమిం యవగోధూమసాలినీం॥ 13-97-83 (85363) గోశ్వవాహనపూర్ణాం వా యో దదాతి వసుంధరాం। విముక్తః సర్వపాపేభ్యః స్వర్గలోకే మహీయతే॥' 13-97-84 (85364) నిధిగర్భాం దదద్భూమిం సర్వరత్నపరిచ్ఛదాం। అక్షయాఁల్లభతే లోకాన్భూమిసత్రం హి తస్య తత॥ 13-97-85 (85365) విధూయ కలుషం సర్వం విరజాః సంమతః సతాం। లోకే మహీయతే సద్భిర్యో దదాతి వసుంధరాం॥ 13-97-86 (85366) యథాఽప్సు పతితః శక్ర తైలబిందుర్విసర్పతి। తథా భూమికృతం దానం సస్యేసస్యే వివర్ధతే॥ 13-97-87 (85367) యే రణాగ్రే మహీపాలాః శూరాః సమితిశోభనాః। వధ్యంతేఽభిముఖాః శక్ర బ్రహ్మలోకం వ్రజంతి తే॥ 13-97-88 (85368) నృత్తగీతపరా నార్యో దివ్యమాల్యవిభూషితాః। ఉపతిష్ఠంతి దేవేంద్ర యథా భూమిప్రదం దివి॥ 13-97-89 (85369) మోదతే చ సుఖం స్వర్గే దేవగంధర్వపూజితః। యో దదాతి మహీం సంయగ్విధినేహ ద్విజాతయే॥ 13-97-90 (85370) శతమప్సరసశ్చైవ దివ్యమాల్యవిభూషితాః। ఉపతిష్ఠంతి దేవేంద్ర బ్రహ్మలోకే ధరాప్రదం॥ 13-97-91 (85371) ఉపతిష్ఠంతి పుణ్యాని సదా భూమిప్రదం నరం। శంఖం భద్రాసనం ఛత్రం వరాశ్వా వరవాహనం॥ 13-97-92 (85372) భూమిప్రదానాత్పుష్పాణి హిరణ్యనిచయాస్తథా। ఆజ్ఞా సదాఽప్రతిహతా జయశబ్దా వసూని చ॥ 13-97-93 (85373) భూమిదానస్య పుణ్యాని ఫలం స్వర్గః పురందర। హిరణ్యపుష్పాశ్చౌషధ్యః కుశకాంచనశాద్వలాః॥ 13-97-94 (85374) అమృతప్రసవాం భూమిం ప్రాప్నోతి పురుషో దదత్॥ 13-97-95 (85375) నాస్తి భూమిసమం దానం నాస్తి మాతృసమో గురుః। నాస్తి సత్యసమో ధర్మో నాస్తి దానసమో నిధిః॥ 13-97-96 (85376) భీష్మ ఉవాచ। 13-97-97x (7087) ఏతదాంగిరసాచ్ఛ్రుత్వా వాసవో వసుధామిమాం। వసురత్నసమాకీర్ణాం దదావాంగిరసే తదా॥ 13-97-97 (85377) య ఇదం శ్రావయేచ్ఛ్రాద్ధే భూమిదానస్య సంస్తవం। న తస్య రక్షసాం భాగో నాసురాణాం భవత్యుత॥ 13-97-98 (85378) అక్షయం చ భవేద్దత్తం పితృభ్యస్తన్న సంశయః। తస్మాచ్ఛ్రాద్ధేష్విదం విద్వాన్భుంజతః శ్రావయేద్ద్విజాన్॥ 13-97-99 (85379) ఇత్యేతత్సర్వదానానాం శ్రేష్ఠముక్తం తవానఘ। మయా భరతశార్దూల కిం భూయః శ్రోతుమిచ్ఛసి॥ ॥ 13-97-100 (85380) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తనవతితమోఽధ్యాయః॥ 97 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-97-6 ప్రియం స్వపతిం॥ 7-97-12 ప్రియేణ ప్రియాయ వా దత్తేతి యోగాత్తస్యా దానమాదానం వా కుర్వన్ ప్రియదత్తాయా అస్యాః ప్రియో భవతీత్యర్థః। దానం వాప్యథ వా జ్ఞానం నామాస్యాః పరమప్రియం ఇతి ట.ధ.పాఠః॥ 7-97-19 శంసంత్యముకదత్తే గృహే తిష్ఠామ ఇతి కథయంతి॥ 7-97-23 అర్పితదానాంతరవద్భూమిదానే పుణ్యోత్పత్తౌ శంకైవ నాస్తీత్యర్థః॥ 7-97-25 ఏతా ఏతాని। సుపో డాదేశః। వర్తంత్యనుసరంతి। నాతిక్రామంతి భూమిదమితి థ.ధ.పాఠః॥ 7-97-28 వైకింకరః విపరీతం కుత్సితం చ కరోతీతి వికింకరః కాలస్తత్సంబంధీ కాలమృత్యురిత్యర్థః॥ 7-97-30 సత్రీ సత్రకృత్॥ 7-97-31 ఉదీర్ణం ఇతి పాఠే మహత్। శరణం గృహం॥ 7-97-36 తతశ్చ జననే పునరితి థ.పాఠ.॥ 7-97-37 బ్రహ్మభూయం బృహత్త్వం ఫలమితి యావత్। గచ్ఛతి ప్రాప్నోతి। బ్రాహ్మణో బ్రహ్మసంశ్రిత ఇతి ట.ధ.పాఠః॥ 7-97-38 కృత్యానాం మంత్రమయీనాం మారణార్థశక్తీనాం సంబంధి యదరిష్టం తచ్ఛమనం॥ 7-97-39 ఇదం భూమిదానం యో వేద। వాదం భూమివాక్యం యో వేద। సోఽపి పునాతి దశపురుషానితి శేషః॥ 7-97-41 భూతిలక్షణం ఐశ్వర్యసూచకం॥ 7-97-76 క్షిపన్ హరన్॥ 7-97-80 స్పర్శితాం దత్తాం॥ 7-97-92 వరాశ్వా వరవారణా ఇతి థ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కాని దానాని లోకేఽస్మిందాతుకామో మహీపతిః। గుణాధికేభ్యో విప్రేభ్యో దద్యాద్భరతసత్తమ॥ 13-98-1 (85381) కేన తుష్యంతి తే సద్యః కిం తుష్టాః ప్రదిశంతి చ। శంస మే తన్మహాబాహో ఫలం పుణ్యకృతం మహత్॥ 13-98-2 (85382) దత్తం కిం ఫలవద్రాజన్నిహ లోకేం పరత్ర చ। భవతః శ్రోతుమిచ్ఛామి తన్మే విస్తరతో వద॥ 13-98-3 (85383) భీష్మ ఉవాచ। 13-98-4x (7088) ఇమమర్థం పురా పృష్టో నారదో దేవదర్శనః। యదుక్తవానసౌ వాక్యం తన్మే నిగదతః శృణు॥ 13-98-4 (85384) నారద ఉవాచ। 13-98-5x (7089) అన్నమేవ ప్రశంసంతి దేవా ఋషిగణాస్తథా। లోకతంత్రం హి యజ్ఞాశ్చ సర్వమన్నే ప్రతిష్ఠితం॥ 13-98-5 (85385) అన్నేన సదృశం దానం న భూతం న భవిష్యతి। తస్మాదన్నం విశేషేణి దాతుమిచ్ఛంతి మానవాః॥ 13-98-6 (85386) అన్నమూర్జస్కరం లోకే ప్రాణాశ్చాన్నే ప్రతిష్ఠితాః। అన్నేన ధార్యతే సర్వం విశ్వం జగదిదం ప్రభో॥ 13-98-7 (85387) అన్నాద్గృహస్థా లోకేఽస్మిన్భిక్షవస్తాపసాస్తథా॥ అన్నాద్భవంతి వై ప్రాణాః ప్రత్యక్షం నాత్ర సంశయః॥ 13-98-8 (85388) కటుంబినే సీదతే చ బ్రాహ్మణాయ మహాత్మనే। దాతవ్యం భిక్షవే చాన్నమాత్మనో భూతిమిచ్ఛతా॥ 13-98-9 (85389) బ్రాహ్మణాయాభిరూపాయ యో దద్యాదన్నమర్థినే। నిదధాతి నిధిం శ్రేష్ఠం పారలౌకికమాత్మనః॥ 13-98-10 (85390) శ్రాంతమధ్వని వర్తంతం వృద్ధమర్హముపస్థితం। అర్యయేద్భూతిమన్విచ్ఛన్గృహస్థో గృహమాగతం॥ 13-98-11 (85391) క్రోధముత్పతితం హిత్వా సుశీలో వీతమత్సరః। అన్నదః ప్రాప్నుతే రాజందివి చేహ చ యత్సుఖం॥ 13-98-12 (85392) నావమన్యేదభిగతం న ప్రణుద్యాత్కదాచన। అపి శ్వపాకే శుని వా నాన్నదానం ప్రణశ్యతి॥ 13-98-13 (85393) యో దద్యాదపరిక్లిష్టమన్నమధ్వని వర్తతే। ఆర్తాయాదృష్టపూర్వాయ స మహద్ధర్మమాప్నుయాత్॥ 13-98-14 (85394) పితౄందేవానృపీన్విప్రానతిథీంశ్చ జనాధిప। యో నరః ప్రీణయత్యన్నైస్తస్య పుణ్యఫలం మహత్॥ 13-98-15 (85395) కృత్వాఽతిపాతకం కర్మ యో దద్యాదన్నమర్థినే। బ్రాహ్మణాయ విశేషేణ న స పాపేన ముహ్యతే॥ 13-98-16 (85396) బ్రాహ్మణేష్వక్షయం దానమన్నం శూద్రే మహాఫలం। అన్నదానం హి శూద్రే చ బ్రాహ్మణే చ విశిష్యతే॥ 13-98-17 (85397) న పృచ్ఛేద్గోత్రచరణం స్వాధ్యాయం దేశమేవ చ। భిక్షితో బ్రాహ్మణేనాన్నం దద్యాదేవావిచారతః॥ 13-98-18 (85398) అన్నదస్యాన్నదా వృక్షాః సర్వకామఫలప్రదాః। భవంతి చేహ చాముత్ర నృపతే నాత్ర సంశయః॥ 13-98-19 (85399) ఆశంసంతే హి పితరః సువృష్టిమివ కర్షకాః। అస్మాకమపి పుత్రో వా పౌత్రో వాఽన్నం ప్రదాస్యతి॥ 13-98-20 (85400) బ్రాహ్మణో హి మహద్భూతం స్వయం దేహీతి యాచతే। అకామో వా సకామో వా దత్త్వా పుణ్యమవాప్నుయాత్॥ 13-98-21 (85401) బ్రాహ్మణః సర్వభూతానామతిథిః ప్రసృతాగ్రభుక్। విప్రా యదధిగచ్ఛంతి భిక్షమాణా గృహం సదా॥ 13-98-22 (85402) సత్కతాశ్చ నివర్తంతే తదతీవ ప్రవర్ధతే। మహాభాగే కులే ప్రేత్య జన్మ చాప్నోతి భారత॥ 13-98-23 (85403) దత్త్వా త్వన్నం నరో లోకే తథా స్థానమనుత్తమం। స్విష్టమృష్టాన్నదాయీ తు స్వర్గే వసతి సత్కృతః॥ 13-98-24 (85404) అన్నం ప్రాణా నరాణాం హి సర్వమన్నే ప్రతిష్ఠిం। అన్నదః పశుమాన్పుత్రీ ధనవాన్భోగవానపి॥ 13-98-25 (85405) ప్రాణవాంశ్చాపి భవతి రూపవాంశ్చ తథా నృప। అన్నదః ప్రాణదో లోకే సర్వదః ప్రోచ్యతే తు సః॥ 13-98-26 (85406) అన్నం హి దత్త్వాఽతిథయే బ్రాహ్మణాయ యథావిధి। ప్రదాతా సుఖమాప్నోతి దైవతైశ్చాపి పూజ్యతే॥ 13-98-27 (85407) బ్రాహ్మణో హి మహద్భూతం క్షేత్రభూతం యుధిష్ఠిర। ఉప్యతే తత్రి యద్బీజం తద్ధి పుణ్యఫలం మహత్॥ 13-98-28 (85408) ప్రత్యక్షం ప్రీతిజననం భోక్తుర్దాతుర్భవత్యుత। సర్వాణ్యన్యాని దానాని పరోక్షఫలవంత్యుత॥ 13-98-29 (85409) అన్నాద్ధి ప్రసవం యాంతి రతిరన్నాద్ధి భారత। ధర్మార్థావన్నతో విద్ధి రోగనాశం తథాఽన్నతః॥ 13-98-30 (85410) అన్నం హ్యమృతమిత్యాహ పురా కల్పే ప్రజాపతిః। 7-98-3ab అన్నం భువం దివం ఖం చ సర్వమన్నే ప్రతిష్ఠితం॥ 13-98-31 (85411) అన్నప్రణాశే భిద్యంతే శరీరే పంచ ధాతవః। బలం బలవతోపీహ ప్రణశ్యత్యన్నహానితః॥ 13-98-32 (85412) ఆవాహాశ్చ వివాహాశ్చ యజ్ఞాశ్చాన్నమృతే తథా। నివర్తంతే నరశ్రేష్ఠ బ్రహ్మ చాత్ర ప్రలీయతే॥ 13-98-33 (85413) అన్నతః సర్వమేతద్ధి యత్కించిత్స్థాణు జంగమం। త్రిషు లోకేషు ధర్మార్థమన్నం దేయమతో బుధైః॥ 13-98-34 (85414) అన్నదస్య మనుష్యస్య బలమోజో యశాంసి చ। కీర్తిశ్చ వర్ధతే శశ్వత్త్రిషు లోకేషు పార్థివ॥ 13-98-35 (85415) మేఘేషూర్ధ్వం సన్నిధత్తే ప్రాణానాం పవనః పతిః। తచ్చ మేఘగతం వారి శక్రో వర్షతి భారత॥ 13-98-36 (85416) ఆదత్తే చ రసాన్భౌనానాదిత్యః స్వగభస్తిభిః। వాయురాదిత్యతస్తాంశ్చ రసాందేవః ప్రవర్షతి॥ 13-98-37 (85417) తద్యదా మేఘతో వారి పతితం భవతి క్షితౌ। తదా వసుమతీ దేవీ స్నిగ్ధా భవతి భారత॥ 13-98-38 (85418) తతః సస్యాని రోహంతి యేన వర్తయతే జగత్। మాంసమేదోస్థిశుక్రాణాం ప్రాదుర్భావస్తతః పునః॥ 13-98-39 (85419) సంభవంతి తతః శుక్రాత్ప్రాణినః పృథివీపతే। అగ్నీషోమౌ హి తచ్ఛుక్రం సృజతః పుష్యతశ్చ హ॥ 13-98-40 (85420) ఏవమన్నాద్ధి సూర్యశ్చ పవనః శక్రమేవ చ। ఏక ఏవ స్మృతో రాశిస్తతో భూతాని జజ్ఞిరే॥ 13-98-41 (85421) ప్రాణాందదాతి భూతానాం తేజశ్చ భరతర్షభ। గృహమభ్యాగతాయాథ యో దద్యాదన్నమర్థినే॥ 13-98-42 (85422) భీష్మ ఉవాచ। 13-98-43x (7090) నారదేనైవముక్తోఽహమన్నదానం సదా నృప। అనసూయుస్త్వమప్యన్నం తస్మాద్దేహి గతజ్వరః॥ 13-98-43 (85423) దత్త్వాఽన్నం విధివద్రాజన్విప్రేభ్యస్త్వమపి ప్రభో। యథావదనురూపేభ్యస్తతః స్వర్గమవాప్స్యసి॥ 13-98-44 (85424) అన్నదానాం హి యే లోకాస్తాంస్త్వం శృణు జనాధిప। భవనాని ప్రకాశంతే దివి తేషాం మహాత్మనాం॥ 13-98-45 (85425) నానాసంస్థాని రూపాణి నానాస్తంభాన్వితాని చ। చంద్రమండలశుభ్రాణి కింకిణీజాలవంతి చ॥ 13-98-46 (85426) తరుణాదిత్యవర్ణాని స్థావరాణి చరాణి చ। అనేకశతభౌమాని సాంతర్జలచరాణి చ॥ 13-98-47 (85427) వైదూర్యార్కప్రకాశాని రౌప్యరుక్మమయాని చ। సర్వకామఫలాశ్చాపి వృక్షా భవనసంస్థితాః॥ 13-98-48 (85428) వాప్యో వీథ్యః సభాః కూపా దీర్ఘికాశ్చైవ సర్వశః। ఘోషవంతి చ యానాని యుక్తాన్యథ సహస్రశః॥ 13-98-49 (85429) భక్ష్యభోజ్యమయాః శైలా వాసాంస్యాభరణాని చ। క్షీరం స్రవంతి సరితస్తథా చైవాన్నపర్వతాః॥ 13-98-50 (85430) ప్రాసాదాః పాండురాభ్రాభాః శయ్యాశ్చ కనకోంజ్వలాః। తాన్యన్నదాః ప్రపద్యంతే తస్మాదన్నప్రదో భవ॥ 13-98-51 (85431) ఏతే లోకాః పుణ్యకృతా అన్నదానాం మహాత్మనాం। తస్మాదన్నం ప్రయత్నేన దాతవ్యం మానవైర్భువి॥ ॥ 13-98-52 (85432) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టనవతితమోఽధ్యాయః॥ 98 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-98-9 కుటుంబం పీడయిత్వాపి బ్రాహ్మణాయేతి ట.ధ.పాఠః॥ 7-98-19 అన్నదస్యాన్నవృక్షాశ్చేతి ఝ.పాఠః॥ 7-98-28 క్షేత్ర చరతి పాదవత్ ఇతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-98-33 బ్రహ్మ వేదః॥ 7-98-36 మేఘేషూదకమాదత్తే ప్రాణానాం పవనః శివ ఇతి థ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। శ్రుతం మే భవతో వాక్యమన్నదానస్య యో విధిః। నక్షత్రయోగస్యేదానీం దానకల్పం బ్రవీహి మే॥ 13-99-1 (85433) భీష్మ ఉవాచ। 13-99-2x (7091) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురానం। దేవక్యాశ్చైవ సంవాదం సమర్షేర్నారదస్య చ॥ 13-99-2 (85434) ద్వారకామనుసంప్రాప్తం నారదం దేవదర్శనం। పప్రచ్ఛేదం వచః ప్రశ్నం దేవకీ ధర్మదర్శినీ॥ 13-99-3 (85435) తస్యాః సంపృచ్ఛమానాయా దేవర్షిర్నారదస్తతః। ఆచష్ట విధఇవత్సర్వం తచ్ఛృణుష్వ విశాంపతే॥ 13-99-4 (85436) నారద ఉవాచ। 13-99-5x (7092) కృత్తికాసు మహాభాగే పాయసేన ససర్పిషా। సంతర్ప్య బ్రాహ్మణాన్సాధూఁల్లోకానాప్నోత్యనుత్తమాన్॥ 13-99-5 (85437) రోహిణ్యాం ప్రసృతైర్మార్గైర్మాంసైరన్నేన సర్పిషా। పయోఽన్నపానం దాతవ్యమనృణార్థం ద్విజాతయే॥ 13-99-6 (85438) దోగ్ధ్రీం దత్త్వా సవత్సాం తు నక్షత్రే సోమదైవతే। గచ్ఛంతి మానుపాల్లోకాత్స్వర్గలోకమనుత్తమం॥ 13-99-7 (85439) ఆర్ద్రాయాం కృసరం దత్త్వా తిలభిశ్రముపోషితః। నరస్తరతి దుర్గాణి క్షురధారాంశ్చ పర్వతాన్॥ 13-99-8 (85440) పూపాన్పునర్వసౌ దత్త్వా తథైవాన్నాని శోభనే। యశస్వీ రూపసంపన్నో బహ్వన్నో జాయతే కులే॥ 13-99-9 (85441) పుణ్యేణ కనకం దత్త్వా కృతం వాఽకృతమేవ చ। అనాలోకేషు లోకేషు సోమవత్స విరాజతే॥ 13-99-10 (85442) ఆశ్లేషాయాం తు యో రూప్యమృషభం వా ప్రయచ్ఛతి। స సర్పభయనిర్ముక్తః సంభవానధితిష్ఠతి॥ 13-99-11 (85443) మఘాసు తిలపూర్ణాని వర్ధమానాని మానవః। ప్రదాయ పుత్రపశుమానిహ ప్రేత్య చ మోదతే॥ 13-99-12 (85444) ఫల్గునీపూర్వసమయే బ్రాహ్మణానాముపోషితః। భక్ష్యాన్ఫాణితసంయుక్తాందత్త్వా సౌభాగ్యమృచ్ఛతి॥ 13-99-13 (85445) ఘృతక్షీరసమాయుక్తం విధివత్షష్టికౌదనం। ఉత్తరావిషయే దత్త్వా స్వర్గలోకే మహీయతే॥ 13-99-14 (85446) యద్యత్ప్రదీయతే దానముత్తరావిషయే నరైః। మహాఫలమనంతం తద్భవతీతి వినిశ్చయః॥ 13-99-15 (85447) హస్తే హస్తిరథం దత్త్వా చతుర్యుక్తముపోషితః। ప్రాప్నోతి పరమాఁల్లోకాన్పుణ్యకామసమన్వితాన్॥ 13-99-16 (85448) చిత్రాయాం వృషభం దత్త్వా పుణ్యగంధాంశ్చ భారత। చరంత్యప్సరసాం లోకే రమంతే నందనే తథా॥ 13-99-17 (85449) స్వాత్యామథ ధనం దత్త్వా యదిష్టతమమాత్మనః।i ప్రాప్నోతి లోకాన్స శుభానిహ చైవ మహద్యశః॥ 13-99-18 (85450) విశాఖాయామనడ్వాహం ధేనుం దత్త్వా చ దుగ్ధదాం। సప్రాసంగం చ శకటం సధాన్యం వస్త్రసంయుతం। 13-99-19 (85451) పితౄందేవాంశ్చ ప్రీణాతి ప్రేత్య చానంత్యమశ్నుతే। న చ దుర్గాణ్యవాప్నోతి స్వర్గలోకం చ గచ్ఛతి॥ 13-99-20 (85452) దత్త్వా యథోక్తం విప్రేభ్యో వృత్తిమిష్టాం స విందతి। నరకాదీంశ్చ సంక్లేశాన్నాప్నోతీతి వినిశ్చయః॥ 13-99-21 (85453) అనురాధాసు ప్రావరం వరాన్నం సముపోషితః। దత్త్వా యుగశతం చాపి నరః స్వర్గే మహీయతే॥ 13-99-22 (85454) కాలశాకం తు విప్రేభ్యో దత్త్వా మర్త్యః సమూలకం। జ్యేష్ఠాయామృద్ధిమిష్టాం వై గతిమిష్టాం స గచ్ఛతి॥ 13-99-23 (85455) మూలే మూలఫలం దత్త్వా బ్రాహ్మణేభ్యః సమాహితః। పితౄన్ప్రీణయతే చాపి గతిమిష్టాం చ గచ్ఛతి। 13-99-24 (85456) అథ పూర్వాస్వషాఢాసు దధిపాత్రాణ్యుపోషితః। కులవృత్తోపసంపన్నే బ్రాహ్మణే వేదపారగే॥ 13-99-25 (85457) ప్రదాయ జాయతే ప్రేత్య కులే సుబహుగోధనే। ఉదమంథం ససర్పిష్కం ప్రభూతమధుఫాణితం॥ 13-99-26 (85458) దత్త్వోత్తరాస్వషాఢాసు సర్వకామానవాప్నుయాత్। దుగ్ధం త్వభిజితే యోగే దత్త్వా మధుఘృతప్లుతం। ధర్మనిత్యో మనీషిభ్యః స్వర్గలోకే మహీయతే॥ 13-99-27 (85459) శ్రవణే కంబలం దత్త్వా వస్త్రాంతరితమేవ వా। శ్వేతేన యాతి యానేన స్వర్గలోకానసంవృతాన్॥ 13-99-28 (85460) గోప్రయుక్తం ధనిష్ఠాసు యానం దత్త్వా సమాహితః। వస్త్రరాశిధనం సద్యః ప్రేత్య రాజ్యం ప్రపద్యతే॥ 13-99-29 (85461) గంధాఞ్శతభిషగ్యోగే దత్త్వా సాగరుచందనాన్। ప్రాప్నోత్యప్సరసాం సంఘాన్ప్రేత్య గంధాంశ్చ శాశ్వతాన్ 13-99-30 (85462) పూర్వప్రోష్ఠపదాయోగే రాజమాషాన్ప్రదాయ తు। సర్వభక్షఫలోపేతః స వై ప్రేత్య సుఖీ భవేత్॥ 13-99-31 (85463) ఔరభ్రముత్తరాయోగే యస్తు మాంసం ప్రయచ్ఛతి। స పితౄన్ప్రీణయతి వై ప్రేత్య చానంత్యమశ్నుతే॥ 13-99-32 (85464) కాంస్యోపదోహనాం ధేను రేవత్యాం యః ప్రయచ్ఛతి। సా ప్రేత్య కామానాదాయ దాతారముపతిష్ఠతి॥ 13-99-33 (85465) రథమశ్వసమాయుక్తం దత్త్వాఽశ్విన్యాం నరోత్తమః। హస్త్యశ్వరథసంపన్నే వర్చస్వీ జాయతే కులే॥ 13-99-34 (85466) భరణీషు ద్విజాతిభ్యస్తిలధేనుం ప్రదాయ వై। గాః సుప్రభూతాః ప్రాప్నోతి నరః ప్రేత్య యశస్తథా॥ 13-99-35 (85467) భీష్మ ఉవాచ। 13-99-36x (7093) ఇత్యేష లక్షణోద్దేశః ప్రోక్తో నక్షత్రయోగతః। దేవక్యా నారదేనేహ సా స్నుషాభ్యోఽబ్రవీదిదం॥ ॥ 13-99-36 (85468) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనశతతమోఽధ్యాయః॥ 99॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-99-6 మార్గైర్మృగసంబంధిభిః॥ 7-99-7 సౌంయనక్షత్రే మృగశిరసి॥ 7-99-9 పూపాన్ పిష్టమయాన్ ఘృతపాచితపిండాన్॥ 7-99-10 అనాలోకేష ఆలోకాంతరవర్జితేషు స్వయంప్రకాశేష్విత్యర్థః॥ 7-99-13 ఫాణితం గోరసవికారః॥ 7-99-19 ప్రాసంగో ధాన్యాదిపిధానయోగ్యం చతురశ్రం॥ 7-99-23 ఉదమంధం ఉదకుంభయుక్తం సక్తువికారం॥ 7-99-31 పూర్వప్రోష్టపదాయోగే ఛాగమాంసమితి థ.పాఠః॥ 7-99-32 ఉరభ్రః పశువిశేష అజో వా॥

భీష్మ ఉవాచ। సర్వాన్కామాన్ప్రయచ్ఛంతి యే ప్రయచ్ఛంతి కాంచనం। ఇత్యేవం భగవానత్రిః పితామహసుతోఽబ్రవీత్॥ 13-100-1 (85469) పవిత్రం శుచ్యథాయుష్యం పితృణామక్ష్యం చ తత్। సువర్ణం మనుజేంద్రేణ హరిశ్చంద్రేణ కీర్తితం॥ 13-100-2 (85470) పానీయపరమం దానం దానానాం మనురబ్రవీత్। తస్మాత్కూపాంశ్చ వాపీశ్చ తటాకాని చ స్వానయేత్॥ 13-100-3 (85471) సర్వం వినాశయేత్పాపం పురుషస్యేహ కర్మణః। కూపః ప్రవృత్తపానీయః సుప్రవృత్తశ్చ నిత్యశః॥ 13-100-4 (85472) సర్వం తారయతే వంశం యస్య ఖాతే జలాశయే। గావః పిబంతి విప్రాశ్చ సాధవశ్చ నరాః సదా॥ 13-100-5 (85473) నిదాఘకాలే పానీయం యస్య తిష్ఠత్యవారితం। స దుర్గం విషమం కృత్స్నం న కదాచిదవాప్నుతే॥ 13-100-6 (85474) బృహస్పతేర్భగవతః పూష్ణశ్చైవ భగస్య చ। అశ్వినోశ్చైవ వహ్నేశ్చ ప్రీతిర్భవతి సర్పిషా॥ 13-100-7 (85475) పరమం భేషజం హ్యేతద్యజ్ఞానామేతదుత్తమం। రసానాముత్తమం చైతత్ఫలానాం చైతదుత్తమం॥ 13-100-8 (85476) ఫలకామో యశస్కామః పుష్టికామశ్చ నిత్యదా। ఘృతం దద్యాద్ద్విజాతిభ్యః పురుషః శుచిరాత్మవాన్॥ 13-100-9 (85477) ఘృతం మాసే ఆశ్వయుజి విప్రభ్యో యః ప్రయచ్ఛతి। తస్మై ప్రయచ్ఛతో రూపం ప్రీతౌ దేవావిహాశ్వినౌ॥ 13-100-10 (85478) పాయసం సర్పిషా మిశ్రం ద్విజేభ్యో యః ప్రయచ్ఛతి। గృహం తస్య న రక్షాంసి ధర్షయంతి కదాచన॥ 13-100-11 (85479) పిపాసయా న ంరియతే సోపచ్ఛందశ్చ జాయతే। న ప్రాప్నుయాచ్చ వ్యసనం కరకాన్యః ప్రయచ్ఛతి॥ 13-100-12 (85480) ప్రయతో బ్రాహ్మణాగ్రే యః శ్రద్ధయా పరయా యుతః। ఉపస్పర్శనషడ్భాగం లభతే పురుషః సదా॥ 13-100-13 (85481) యః సాధనార్థం కాష్ఠాని బ్రాహ్మణేభ్యః ప్రయచ్ఛతి। ప్రతాపనార్థం రాజేంద్ర వృత్తవద్భ్యః సదా నరః॥ 13-100-14 (85482) సిద్ధ్యంత్యర్థాః సదా తస్య కార్యాణి వివిధాని చ। ఉపర్యుపరి శత్రూణాం వపుషా దీప్యతే చ సః॥ 13-100-15 (85483) భగవాంశ్చాపి సంప్రతో వహ్నిర్భవతి నిత్యశః। న తం త్యజంతి పశవః సంగ్రామే చ జయత్యపి॥ 13-100-16 (85484) పుత్రాఞ్శ్రియం చ లభతే యశ్ఛత్రం సంప్రచ్ఛతి। న చక్షుర్వ్యాధిం లభతే యజ్ఞభాగమథాశ్నుతే॥ 13-100-17 (85485) నిదాఘకాలే వర్షే వా యశ్ఛత్రం సంప్రయచ్ఛతి। నాస్య కశ్చిన్మనోదాహః కదాచిదపి జాయతే। కృచ్ఛ్రాత్స విషమాచ్చైవ క్షిప్రం మోక్షమవాప్నుతే॥ 13-100-18 (85486) ప్రదానం సర్వదానానాం శకటస్య విశాంపతే। ఏవమాహ మహాభాగః శాండిల్యో భగవానృషిః॥ ॥ 13-100-19 (85487) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి శతతమోఽధ్యాయః॥ 100 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-100-12 సోపచ్ఛందః సోపకరణః। కరకాన్పాత్రవిశేషాన్॥ 7-100-13 అగ్రం వృత్తిక్షేత్రాది తదర్థం। ఉత్కోచం వినా। ఉపస్పర్శనం దానం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। దహ్యమానాయ విప్రాయ యః ప్రయచ్ఛత్యుపానహౌ। యత్ఫలం తస్య భవతి తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-101-1 (85488) భీష్మ ఉవాచ। 13-101-2x (7094) ఉపానహౌ ప్రయచ్ఛేద్యో బ్రాహ్మణేభ్యః సమాహితః। మర్దతే కంటకాన్సర్వాన్విషమాన్నిస్తరత్యపి॥ 13-101-2 (85489) స శత్రూణాముపరి చ సంతిష్ఠతి యుధిష్ఠిర। యానం చాశ్వతరీయుక్తం తస్య శుభ్రం విశాంపతే॥ 13-101-3 (85490) ఉపతిష్ఠతి కౌంతేయ రౌప్యకాంచనభూషితం। శకటం దంయసంయుక్తం దత్తం భవతి చైవ హి॥ 13-101-4 (85491) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-101-5x (7095) యత్ఫలం తిలదానే చ భూమిదానే చ కీర్తితం। గోదానే చాన్నదానే చ భూయస్తద్బ్రూహి కౌరవ॥ 13-101-5 (85492) భీష్మ ఉవాచ। 13-101-6x (7096) శృణుష్వ మమ కౌంతైయ తిలదానస్య యత్ఫలం। నిశంయ చ యథాన్యాయం ప్రయచ్ఛ కురుసత్తమ॥ 13-101-6 (85493) పితౄణాం ప్రథమం భోజ్యం తిలాః సృష్టాః స్వయంభువా। తిలదానేన వై తస్మాత్పితృపక్షః ప్రమోదతే॥ 13-101-7 (85494) మాఘమాసే తిలాన్యస్తు బ్రాహ్మణేభ్యః ప్రయచ్ఛతి। సర్వసత్వసమాకీర్ణం నరకం స న పశ్యతి॥ 13-101-8 (85495) సర్వసత్రైశ్చ యజతే యస్తిలైర్యజతే పితౄన్। న చాకామేన దాతవ్యం తిలైః శ్రాద్ధం కదాచన॥ 13-101-9 (85496) మహర్షేః కశ్యపస్యైతే గాత్రేభ్యః ప్రసృతాస్తిలాః। తతో దివ్యం గతా భావం ప్రదానేషు తిలాః ప్రభో 13-101-10 (85497) పౌష్టికా రూపదాశ్చైవ తథా పాపవినాశనాః। తస్మాత్సర్వప్రదానేభ్యస్తిలదానం విశిష్యతే॥ 13-101-11 (85498) ఆపస్తంబశ్చ మేధావీ శంఖశ్చ లిఖితస్తథా। మహర్షిర్గౌతమశ్చాపి తిలదానైర్దివం గతాః॥ 13-101-12 (85499) తిలహోమరతా విప్రాః సర్వే సంయతమైథునాః। సమా గవ్యేన హవిషా ప్రవృత్తిషు చ సంస్థితాః॥ 13-101-13 (85500) సర్వేషామితి దానానాం తిలదానం విశిష్యతే। అక్షయం సర్వదానానాం తిలదానమిహోచ్యతే॥ 13-101-14 (85501) ఉచ్ఛిన్నే తు పురా హవ్యే కుశికర్షిః పరంతపః। తిలైరగ్నిత్రయం హుత్వా ప్రాప్తవాన్గతిముత్తమాం॥ 13-101-15 (85502) ఇతి ప్రోక్తం కురుశ్రేష్ఠ తిలదానమనుత్తమం। విధానం యేన విధినా తిలానామిహ శస్యతే॥ 13-101-16 (85503) అత ఊర్ధ్వం నిబోధేదం దేవానాం యష్టుమిచ్ఛతాం। సమాగమే మహారాజ బ్రహ్మణా వై స్వయంభువా॥ 13-101-17 (85504) దేవాః సమేత్య బ్రహ్మాణం భూమిభాగే యియశ్రవః। శుభం దేశమయాచంత యజేమ ఇతి పార్థివ॥ 13-101-18 (85505) దేవా ఊచుః। 13-101-19x (7097) భగవంస్త్వం ప్రభుర్భూమేః సర్వస్య త్రిదివస్య చ। యజేమ హి మహాభాగ యజ్ఞం భవదనుజ్ఞయా॥ 13-101-19 (85506) నాననుజ్ఞాతభూమిర్హి యజ్ఞస్య ఫలమశ్నుతే। త్వం హి సర్వస్య జగతః స్థావరస్య చరస్య చ। ప్రభుర్భవసి తస్మాత్త్వం సమనుజ్ఞాతుమర్హసి॥ 13-101-20 (85507) బ్రహ్మోవాచ। 13-101-21x (7098) దదాని మేదినీభాగం భవద్భ్యోఽహం సురర్షభాః। యస్మిందేశే కరిష్యధ్వం యజ్ఞాన్కాశ్యపనందనాః॥ 13-101-21 (85508) దైవా ఊచుః। 13-101-22x (7099) భగవన్కృతకామాః స్మ యక్ష్మహే స్వాప్తదక్షిణైః। ఇమం తు దేశం మునయః పర్యుపాసంతి నిత్యదా॥ 13-101-22 (85509) తతోఽగస్త్యశ్చ కణ్వశ్చ భృగురత్రిర్వృషాకపిః। అసితో దేవలశ్చైవ దేవయజ్ఞముపాగమన్॥ 13-101-23 (85510) తతో దేవా మహాత్మాన ఈజిరే యజ్ఞమచ్యుతం। తథా సమాపయామాసుర్యథాకాలం సురర్షభాః॥ 13-101-24 (85511) త ఇష్టయజ్ఞాస్త్రిదశా హిమవత్యచలోత్తమే। షష్ఠమంశం క్రతోస్తస్య భూమిదానం ప్రచక్రిరే। 13-101-25 (85512) ప్రాదేశమాత్రం భూమేస్తు యో దద్యాదనుపస్కృతం। న సీదతి స కృచ్ఛ్రేషు న చ దుర్గాణ్యవాప్నుతే॥ 13-101-26 (85513) శీతవాతాతపసహాం యాగభూమిం సుసంస్కృతాం। ప్రదాయ సురలోకస్థః పుణ్యాంతేఽపి న చాల్యతే॥ 13-101-27 (85514) ముదితో వసతి ప్రాజ్ఞః శక్రేణ సహ పార్థివ। పతిశ్రయప్రదానాచ్చ సోఽపి స్వర్గే మహీయతే॥ 13-101-28 (85515) అధ్యాపకకులే జాతః శ్రోత్రియో నియతేంద్రియః। గృహే యస్య వసేత్తుష్టః ప్రధానం లోకమశ్నుతే॥ 13-101-29 (85516) తథా గవార్థే శరణం శీతవర్షసహం దృఢం। ఆసప్తమం తారయతి కులం భరతసత్తమ॥ 13-101-30 (85517) క్షేత్రభూమిం దదల్లోకే శుభాం శ్రియమవాప్నుయాత్। రత్నభూమిం ప్రదద్యాత్తు కులవంశం ప్రవర్ధయేత్॥ 13-101-31 (85518) న చోషరాం న నిర్దగ్ధాం మహీం దద్యాత్కథంచన। న శ్మశానపరీతాం చ న చ పాపనిషేవితాం॥ 13-101-32 (85519) పారక్యే భూమిదేశే తు పితౄణాం నిర్వపేత్తు యః। తద్భూమిం వాఽపి పితృభిః శ్రాద్ధకర్మ విహన్యతే॥ 13-101-33 (85520) తస్మాత్క్రీత్వా మహీం దద్యాత్స్వల్పామపి విచక్షణః। పిండః పితృభ్యో దత్తో వై తస్యాం భవతి శాశ్వతః॥ 13-101-34 (85521) అటవీ పర్వతాశ్చైవ నద్యస్తీర్థాని యాని చ। సర్వాణ్యస్వామికాన్యాద్దుర్న హి తత్ర పరిగ్రహః॥ 13-101-35 (85522) ఇత్యేతద్భూమిదానస్య ఫలముక్తం విశాంపతే। అతః పరం తు గోదానం కీర్తయిష్యామి తేఽనఘ॥ 13-101-36 (85523) గావోఽధికాస్తపస్విభ్యో యస్మాత్సర్వేభ్య ఏవ చ। తస్మాన్మహేశ్వరో దేవస్తపస్తాభిః సహాస్థితః॥ 13-101-37 (85524) బ్రాహ్మే లోకే వసంత్యేతాః సోమేన సహ భారత। యాం తాం బ్రహ్మర్షయః సిద్ధాః ప్రార్థయంతి పరాం గతిం॥ 13-101-38 (85525) పయసా హవిషా దధ్నా శకృతా చాథ చర్మణా। అస్థిభిశ్చోపకుర్వంతి శృంగైర్వాలైశ్చ భారత॥ 13-101-39 (85526) నాసాం శీతాతపౌ స్యాతాం సదైతాః కర్మ కుర్వతే। న వర్షవిషయం వాఽపి దుఃఖమాసాం భవత్యుత॥ 13-101-40 (85527) బ్రాహ్మణైః సహితా యాంతి తస్మాత్పారమకం పదం। ఏకం గోబ్రాహ్మణం తస్మాత్ప్రవదంతి మనీషిణః॥ 13-101-41 (85528) రంతిదేవస్య యజ్ఞే తాః పశుత్వేనోపకల్పితాః। అతశ్చర్మణ్వతీ రాజన్గోచర్మభ్యః ప్రవర్తితా। పశుత్వాచ్చ వినిర్ముక్తాః ప్రదానాయోపకల్పితాః॥ 13-101-42 (85529) తా ఇమా విప్రముఖ్యేభ్యో యో దదాతి మహీపతే। నిస్తరేదాపదం కృచ్ఛ్రాం విషమస్థోఽపి పార్థివ॥ 13-101-43 (85530) గవాం సహస్రదః ప్రేత్య నరకం న ప్రపద్యతే। సర్వత్ర విజయం చాపి లభతే మనుజాధిప॥ 13-101-44 (85531) అమృతం వై గవాం క్షీరమిత్యాహ త్రిదశాధిపః। తస్మాద్దదాతి యో ధేనుమమృతం స ప్రయచ్ఛతి॥ 13-101-45 (85532) అగ్నీనామవ్యయం హ్యేతద్ధౌంయం వేదవిదో విదుః। తస్మాద్దదాతి యో ధేనుం స హౌంయం సంప్రయచ్ఛతి॥ 13-101-46 (85533) స్వర్గో వై మూర్తిమానేష వృషభం యో గవాం పతిం। విప్రే గుణయుతే దద్యాత్స వై స్వర్గే మహీయతే॥ 13-101-47 (85534) ప్రాణా వై ప్రాణినామేతే ప్రోచ్యంతే భరతర్షభ। తస్మాద్దదాతి యో ధేనుం ప్రాణానేష ప్రయచ్ఛతి॥ 13-101-48 (85535) గావః శరణ్యా భూతానామితి వేదవిదో విదుః। తస్మాద్దదాతి యో ధేనుం శరణం సంప్రయచ్ఛతి॥ 13-101-49 (85536) న వధార్థం ప్రదాతవ్యా న కీనాశే న నాస్తికే। గోజీవినే న దాతవ్యా తథా గౌర్భరతర్షభ। `గోరసానాం న విక్రేతూ రసం చ యజనస్య చ॥' 13-101-50 (85537) దదత్స తాదృశానాం వై నరో గాం పాపకర్మణాం। అక్షయం నరకం యాతీత్యేవమాహుర్మహర్షయః॥ 13-101-51 (85538) న కృశాం నాపవత్సాం వా వంధ్యాం రోగాన్వితాం తథా। న వ్యంగాం న పరిశ్రాంతాం దద్యాద్గాం బ్రాహ్మణాయ వై॥ 13-101-52 (85539) దశగోసహస్రదః సంయక్ శక్రేణ సహ మోదతే। అక్షయాఁల్లభతే లోకాన్నరః శతసహస్రశః॥ 13-101-53 (85540) ఇత్యేతద్గోప్రదానం చ తిలదానం చ కీర్తితం। తథా భూమిప్రదానం చ శృణుష్వాన్నే చ భారత॥ 13-101-54 (85541) అన్నదానం ప్రధానం హి కౌంతేయ పరిచక్షతే। అన్నస్య హి ప్రదానేన రంతిదేవో దివం గతః॥ 13-101-55 (85542) శ్రాంతాయ క్షుధితాయాన్నం యః ప్రయచ్ఛతి భూమిప। స్వాయంభువం మహాత్స్థానం స గచ్ఛతి నరాధిప॥ 13-101-56 (85543) న హిరణ్యైర్న వాసోభిర్నాన్యదానేన భారత। ప్రాప్నువంతి నరాః శ్రేయో యథా హ్యన్నప్రదాః ప్రభో॥ 13-101-57 (85544) అన్నం వై ప్రథమం ద్రవ్యమన్నం శ్రీశ్చ పరా మతా। అన్నాత్ప్రాణః ప్రభవతి తేజో వీర్యం బలం తథా॥ 13-101-58 (85545) సద్యో దదాతి యశ్చాన్నం సదైకాగ్రమనా నరః। న స దుర్గాణ్యవాప్నోతీత్యేవమాహ పరాశరః॥ 13-101-59 (85546) అర్చయిత్వా యథాన్యాయం దేవేభ్యోఽన్నం నివేదయేత్। యదన్నా హి నరా రాజంస్తదన్నాస్తస్య దేవతః॥ 13-101-60 (85547) కౌముద్యాం శుక్లపక్షే తు యోఽన్నదానం కరోత్యుత। స సంతరతి దుర్గాణి ప్రేత్య చానంత్యమశ్నుతే॥ 13-101-61 (85548) అభుక్త్వాఽతిథేయే చాన్నం ప్రయచ్ఛేద్యః సమాహితః। స వై బ్రహ్మవిదాం లోకాన్ప్రాప్నుయాద్భరతర్షభ॥ 13-101-62 (85549) సుకృచ్ఛ్రామాపదం ప్రాప్తశ్చాన్నదః పురుషస్తరేత్। పాపం తరతి చైవేహ దుష్కృతం చాపకర్షతి॥ 13-101-63 (85550) ఇత్యేతదన్నదానస్య తిలదానస్య చైవ హ। భూమిదానస్య చ ఫలం గోదానస్య చ కీర్తితం॥ ॥ 13-101-64 (85551) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 101 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-101-7 వై పుణ్యం పితృలోకే మహీయతే ఇతి ధ.పాఠః॥ 7-101-9 సర్వకామైశ్చ జయతి యస్తిలైరితి నచ కామేన దాతవ్యమితి చ ధ.పాఠః॥ 7-101-22 ఇమం హిమవత్సన్నిహితం॥ 7-101-27 ప్రతిశ్రయో వాసార్థం స్థలం॥ 7-101-33 తద్భూమిం పరకీయాం భూమిం వా యో నిర్వపేత్ పితృభిః పితృభ్యో దద్యాత్తర్హి తచ్ఛ్రాద్ధం తద్భూమిదానాఖ్యం కర్మ చోభయం విహన్యతే వృథా భవతి॥ 7-101-34 తస్యాం క్రీతాయాం॥ 7-101-46 ఆకుంచితమపి హ్యేతద్ధవ్యం వేదవిదో విదురితి ధ.పాఠః॥ 7-101-56 స్వయంభువం మహాభాగం స పశ్యతి నరాధిపేతి ధ.పాఠః॥ 7-101-58 అన్నం వై పరమం దైవమితి ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। శ్రుతం దానఫలం తాత యత్త్వయా పరికీర్తితం। అన్నదానం విశేషేణ ప్రశస్తమిహ భారత॥ 13-102-1 (85552) పానీయదానమేవైతత్కథం చేహ మహాఫలం। ఇత్యేతచ్ఛ్రోతుమిచ్ఛామి విస్తరేణ పితామహ॥ 13-102-2 (85553) భీష్మ ఉవాచ। 13-102-3x (7100) హంత తే వర్తయిష్యామి యథావద్భరతర్షభ। గదతస్తన్మమాద్యేహ శృణు సత్యపరాక్రమ। పానీయదానాత్ప్రభృతి సర్వం వక్ష్యామి తేఽనఘ॥ 13-102-3 (85554) యదన్నం యచ్చ పానీయం సంప్రదాయాశ్నుతే ఫలం। న తాభ్యాం పరమం దానం కించిదస్తీతి మే మనః॥ 13-102-4 (85555) అన్నాత్ప్రాణభృతస్తాత ప్రవర్తంతే హి సర్వశః। తస్మాదన్నం పరం లోకే సర్వదానేషు కథ్యతే॥ 13-102-5 (85556) అన్నాద్బలం చ తేజశ్చ ప్రాణినాం వర్ధతే సదా। అన్నాదానమతస్తస్మాచ్ఛ్రేష్ఠమాహ ప్రజాపతిః॥ 13-102-6 (85557) సావిత్ర్యా హ్యపి కౌంతేయ శ్రూయతే వచనం శుభం। యచ్చేదం నాన్యథా చైతద్దేవ సత్రే మహామఖే॥ 13-102-7 (85558) అన్నే దత్తే నరేణేహ ప్రాణా దత్తా భవంత్యుత। ప్రాణదానాద్ధి పరమం న దానమిహ విద్యతే॥ 13-102-8 (85559) శ్రుతం హి తే మహాబాహో లోమశస్యాపి తద్వచః। ప్రాణాందత్త్వా కపోతాయ యత్ప్రాప్తం శిబినా పురా॥ 13-102-9 (85560) యాం గతిం లభతే దత్త్వా ద్విజస్యాన్న విశాంపతే। తతో విశిష్టాం గచ్ఛంతి ప్రాణదా ఇతి నః శ్రుతం॥ 13-102-10 (85561) అన్నం చాపి ప్రభవతి పానీయాత్కురుసత్తమ। నీరజాతేన హి వినా న కించిత్సంప్రవర్తతే॥ 13-102-11 (85562) నీరజాతశ్చ భగవాన్సోమో గ్రహగణేశ్వరః। అమృతం చ సుధా చైవ సుధా చైవామృతం తథా॥ 13-102-12 (85563) అన్నౌషధ్యో మహారాజ వీరుధశ్చ జలోద్భవాః। యతః ప్రాణభృతాం ప్రాణాః సంభవంతి విశాంపతే॥ 13-102-13 (85564) దేవానామమృతం హ్యన్నం నాగానాం చ సుధా తథా। పితౄణాం చ స్వధా ప్రోక్తా పశూనాం చాపి వీరుధః॥ 13-102-14 (85565) అన్నమేవ మనుష్యాణాం ప్రాణానాహుర్మనీషిణః। తచ్చ సర్వం నరవ్యాఘ్ర పానీయాత్సంప్రవర్తతే॥ 13-102-15 (85566) తస్మాత్పానీయదానాద్వై న పరం విద్యతే క్వచిత్। తచ్చ దద్యాన్నరో నిత్యం యదీచ్ఛేద్భూతిమాత్మనః॥ 13-102-16 (85567) ధన్యం యశస్యమాయుష్యం జలదానమిహోచ్యతే। శత్రూంశ్చాప్యధి కౌంతేయ సదా తిష్ఠతి తోయదః॥ 13-102-17 (85568) సర్వకామానవాప్నోతి కీర్తిం చైవ హి శాశ్వతీం। ప్రేత్య చానంత్యమశ్నాతి పాపేభ్యశ్చ ప్రముచ్యతే॥ 13-102-18 (85569) తోయదో మనుజవ్యాఘ్ర స్వర్గం గత్వా మహాద్యుతే। అక్షయాన్సమవాప్నోతి లోకానిత్యబ్రవీన్మనుః॥ ॥ 13-102-19 (85570) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వ్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 102 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-102-11 నీరజాతేన జలోద్భవేన ధాన్యాదినా॥ 7-102-12 స్వధా చైవ సురా తథేతి ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। తిలానాం కీదృశం దానమథ దీపస్య చైవ హి। అన్నానాం వాససా చైవ భూయ ఏవ బ్రవీహి మే॥ 13-103-1 (85571) భీష్మ ఉవాచ। 13-103-2x (7101) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। బ్రాహ్మణస్య చ సంవాదం యమస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 13-103-2 (85572) మధ్యదేశే మహాన్గ్రామో బ్రాహ్మణానాం బభూవ హ। గంగాయమునయోర్మధ్యే యామునస్య గిరేరధః॥ 13-103-3 (85573) పర్ణశాలేతి విఖ్యాతో రమణీయో నరాధిప। విద్వాంశస్తత్ర భూయిష్ఠా బ్రాహ్మణాశ్చావసంస్తథా॥ 13-103-4 (85574) అథ ప్రాహ యమః కంచిత్పురుషం కృష్ణవాససం। రక్తాక్షమూర్ధ్వరోమాణం కాకజంఘాక్షినాసికం॥ 13-103-5 (85575) గచ్ఛ త్వం బ్రాహ్మణగ్రామం తతో గత్వా తమానయ। అగస్త్యం గోత్రతశ్చాపి నామతశ్చాపి శర్మిణం॥ 13-103-6 (85576) శమే నివిష్టం విద్వాంసమధ్యాపకమనావృతం। మా చాన్యమానయేథాస్త్వం సగోత్రం తస్య పార్శ్వతః॥ 13-103-7 (85577) స హి తాదృగ్గుణస్తేన తుల్యోఽధ్యయనజన్మనా। అపత్యేషు తథా వృత్తే సమస్తేనైవ ధీమతా। తమానయ యథోద్దిష్టం పూజా కార్యా హి తస్య మే॥ 13-103-8 (85578) స గత్వా ప్రతికూలం తచ్చకార యమశాసనం। తమాక్రంయానయామాస ప్రతిషిద్ధో యమేన యః॥ 13-103-9 (85579) తస్మై యమః సముత్థాయ పూజా కృత్వా చ వీర్యవాన్। ప్రోవాచ నీయతామేష సోఽన్య ఆనీయతామితి॥ 13-103-10 (85580) ఏవముక్తే తు వచనే ధర్మరాజేన స ద్విజః। ఉవాచ ధర్మరాజానం నిర్విణ్ణోఽధ్యయనేన వై। యో మే కాలో భవేచ్ఛేషస్తం వసేయమిహాచ్యుత॥ 13-103-11 (85581) యమ ఉవాచ। 13-103-12x (7102) నాహం కాలస్య విహితం ప్రాప్నోమీహ కథంచన। యో హి ధర్మం చరతి వై తం తు జానామి కేవలం॥ 13-103-12 (85582) గచ్ఛ విప్ర త్వమద్యైవ ఆలయం స్వం మహాద్యుతే। బ్రూహి సర్వం యథా స్వైరం కరవాణి కిమచ్యుత॥ 13-103-13 (85583) బ్రాహ్మణ ఉవాచ। 13-103-14x (7103) శుద్ధదానం చ సుమహత్పుణ్యం స్యాత్తద్బ్రవీహి మే। సర్వస్య హి ప్రమాణం త్వం త్రైలోక్యస్యాపి సత్తమ॥ 13-103-14 (85584) యమ ఉవాచ। 13-103-15x (7104) శృణు తత్త్వేన విప్రర్పే ప్రదానవిధిముత్తమం। తిలాః పరమకం దానం పుణ్యం చైవేహ శాశ్వతం॥ 13-103-15 (85585) తిలాశ్చ సంప్రదాతవ్యా యథాశక్తి ద్విజర్షభ। నిత్యదానాత్సర్వకామాంస్తిలా నిర్వర్తయంత్యుత॥ 13-103-16 (85586) తిలాఞ్శ్రాద్ధే ప్రశంసంతి దానమేతద్ధ్యనుత్తమం। తాన్ప్రయచ్ఛస్వ విప్రేభఅయో విధిదృష్టేన కర్మణాః॥ 13-103-17 (85587) వైశాఖ్యాం పౌర్ణమాస్యాం తు తిలాందద్యాద్ద్విజాతిషు। తిలా భక్షయితవ్యాశ్చ సదా త్వాలంభం చ తైః 13-103-18 (85588) కార్యం సతతమిచ్ఛద్భిః శ్రేయః సర్వాత్మనా గృహే। తథాఽఽపః సర్వదా దేయాః పేయాశ్చైవ న సంశయః॥ 13-103-19 (85589) పుష్కరిణ్యస్తటాకాని కూపాంశ్చైవాత్ర ఖానయేత్। ఏతత్సుదుర్లభతరమిహ లోకే ద్విజోత్తమ॥ 13-103-20 (85590) ఆపో నిత్యం ప్రదేయాస్తే పుణ్యం హ్యేతదనుత్తమం। ప్రపాశ్చ కార్యా దానార్థం నిత్యం తే ద్విజసత్తమ। భుక్తేఽప్యథ ప్రదేయం తు పానీయం వై విశేషతః॥ 13-103-21 (85591) `పానీయాభ్యర్థినం దృష్ట్వా ప్రీత్యా దత్త్వా త్వరాన్వితః। వస్త్రే తంతుప్రమాణేన దీపే నిమిషవత్సరం॥ 13-103-22 (85592) గవాం రోమప్రమాణేన స్వర్గభోగముపాశ్నుతే। జలబిందుప్రమాణేన తదేతాన్యుపవర్తయ॥'॥ 13-103-23 (85593) భీష్మ ఉవాచ। 13-103-24x (7105) ఇత్యుక్తే స తదా తేన యమదూతేన వై గృహాన్। నీతశ్చ కారయామాస సర్వం తద్యమశాసనం॥ 13-103-24 (85594) నీత్వా తం యమదూతోఽపి గృహీత్వా శర్మిణం తదా। యయౌ స ధర్మరాజాయ న్యవేదయత చాపి తం॥ 13-103-25 (85595) తం ధర్మరాజో ధర్మజ్ఞం పూజయిత్వా ప్రతాపవాన్। కృత్వా చ సంవిదం తేన విససర్జ యథాగతం॥ 13-103-26 (85596) తస్యాపి చ యమః సర్వముపదేశం చకార హ। ప్రేత్యైత్య చ తతః సర్వం చకారోక్తం యమేన తత్॥ 13-103-27 (85597) తథా ప్రశంసనే దీపాన్యమః పితృహితేప్సయా। తస్మాద్దీపప్రదో నిత్యం సంతారతి వై పితౄన్॥ 13-103-28 (85598) దాతవ్యాః సతతం దీపాస్తస్మాద్భరతసత్తమ। దేవతానాం పితౄణాం చ చక్షుష్యం చాత్మనాం విభో॥ 13-103-29 (85599) రత్నదానం చ సుమహత్పుణ్యముక్తం జనాధిప। యస్తాన్విక్రీయ యజతే బ్రాహ్మణో హ్యభయంకరం॥ 13-103-30 (85600) యద్వై దదాతి విప్రేభ్యో బ్రాహ్మణః ప్రతిగృహ్య వై। ఉభయోః స్యాత్తదక్షయ్యం దాతురాదాతురేవ చ॥ 13-103-31 (85601) యో దదాతి స్థితః స్థిత్యాం తాదృశాయ ప్రతిగ్రహం। ఉభయోరక్షయం ధర్మం తం మనుః ప్రాహ ధర్మవిత్॥ 13-103-32 (85602) వాససాం సంప్రదానేని స్వదారనిరతో నరః। సువస్త్రశ్చ సువేషశ్చ భవతీత్యనుశుశ్రుమ॥ 13-103-33 (85603) గావః సువర్ణం చ తథా తిలాశ్చైవానువర్ణితాః। బహుశః పురుషవ్యాఘ్ర వేదప్రామాణ్యదర్శనాత్॥ 13-103-34 (85604) వివాహాంశ్చైవ కుర్వీత పుత్రానుత్పాదయేత చ। పుత్రలాభో హి కౌరవ్య సర్వలాభాద్విశిష్యతే॥ ॥ 13-103-35 (85605) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్ర్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 103 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-103-7 అధ్యాపకమనానృతమితి థ.పాఠః। అధ్యాపకమనారతమితి ధ.పాఠః॥ 7-103-9 చకారచయమాశ్రయ ఇతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-103-11 ఇహ యమలోకే॥ 7-103-13 కాలస్య విహితం ఆయుఃప్రమాణం న ప్రాప్నోమి న జానామి। కాలేనాప్రవర్తితం త్వామిహ స్థాపయితుం న శక్నోమీత్యర్థః। విహితం ప్రాపయామీహ కంచనేతి థ.పాఠః॥ 7-103-14 బృహి పృచ్ఛ॥ 7-103-17 నిర్ఘర్తయంతి సాధయంతి॥ 7-103-18 ఆలంభనం సర్వతః స్పర్శనం ఉద్వర్తనమిత్యర్థః॥ 7-103-32 ఏతద్ది తస్యాఽభయంకరం ప్రతిగ్రహవిక్రయజదోషఘ్నం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। భూయ ఏవ కురుశ్రేష్ఠ దానానాం విధిముత్తమం। కథయస్వ మహాప్రాజ్ఞ భూమిదానం విశేషతః॥ 13-104-1 (85606) పృథివీం క్షత్రియో దద్యాద్బ్రాహ్మణాయేష్టికర్మిణే। విధివత్ప్రతిగృహ్ణీయాన్న త్వన్యో దాతుమర్హతి॥ 13-104-2 (85607) సర్వవర్ణైస్తు యచ్ఛక్యం ప్రదాతుం ఫలకాంక్షిభిః। వేదే వా యత్సమాఖ్యాతం తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-104-3 (85608) భీష్మ ఉవాచ। 13-104-4x (7106) తుల్యనామాని దేయాని త్రీణి తుల్యఫలాని చ। సర్వకామఫలానీహ గావః పృథ్వీ సరస్వతీ॥ 13-104-4 (85609) యో బ్రూయాచ్చాపి శిష్యాయ ధర్ంయాం బ్రాహ్మీం సరస్వతీం। పృథివీగోప్రదానాభ్యాం తుల్యం స ఫలమశ్నుతే॥ 13-104-5 (85610) తథైవ గాః ప్రశంసంతి న తు దేయం తతః పరం। సన్నికృష్టఫలాస్తా హి లఘ్వర్థాశ్చ యుధిష్ఠిర॥ 13-104-6 (85611) మాతరః సర్వభూతానాం గావః సర్వసుఖప్రదాః। వృద్ధిమాకాంక్షతా నిత్యం గావః కార్యాః ప్రదక్షిణాః 13-104-7 (85612) సంతాడ్యా న తు పాదేన గవాం మధ్యే న చ వ్రజేత్। మంగలాయతనం దేవ్యస్తస్మాత్పూజ్యాః సదైవ గాః॥ 13-104-8 (85613) ప్రచోదనం దేవకృతం గవాం కర్మసు వర్తతాం। పూర్వమేవాక్షరం చాన్యదభిధేయం తతః పరం॥ 13-104-9 (85614) ప్రచారే వా నివాతే వా బుధో నోద్వేజయేత గాః। తృషితా హ్యభివీక్షంత్యో నరం హన్యుః సబాంధవం॥ 13-104-10 (85615) పితృసద్మాని సతతం దేవతాయతనాని చ। పూయంతే శకృతా యాసాం పూతం కిమధికం తతః॥ 13-104-11 (85616) ఘాసముష్టిం పరగవే దద్యాత్సంవత్సరం తు యః। అకృత్వా స్వయమాహారం వ్రతం తత్సార్వకామికం॥ 13-104-12 (85617) స హి పుత్రాన్యశోఽర్థం చ శ్రియం చాప్యధిగచ్ఛతి। నాశయత్యశుభం చైవ దుఃస్వప్నం చాప్యపోహతి॥ 13-104-13 (85618) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-104-14x (7107) దేయాః కింలక్షణా గావః కాశ్చాపి పరివర్జయేత్। కీదృశాయ ప్రదాతవ్యా న దేయాః కీదృశాయ చ॥ 13-104-14 (85619) భీష్మ ఉవాచ। 13-104-15x (7108) అసద్వృత్తాయ పాపాయ లుబ్ధాయానృతవాదినే। హవ్యకవ్యవ్యపేతాయ న దేయా గౌః కథంచన॥ 13-104-15 (85620) భిక్షవే బహుపుత్రాయ శ్రోత్రియాయాహితాగ్నయే। దత్త్వా దశగవాం దాతా లోకానాప్నోత్యనుత్తమాన్॥ 13-104-16 (85621) `జుహోతి యద్భోజయతి యద్దదాతి గవాం రసైః। సర్వస్యైవాంశభాగ్దాతా తన్నిమిత్తం ప్రవర్తితః॥' 13-104-17 (85622) యశ్చైవ ధర్మం కురుతే తస్య ధర్మఫలం చ యత్। సర్వస్యైవాంశభాగ్దాతా తన్నిమిత్తం ప్రవృత్తయః॥ 13-104-18 (85623) యశ్చైనముత్పాదయతే యశ్చైనం త్రాయతే భయాత్। యశ్చాస్య కురుతే వృత్తిం సర్వే తే పితరస్త్రయః॥ 13-104-19 (85624) కల్మషం గురుశుశ్రూషా హంతి మానో మహద్యశః। అపుత్రతాం త్రయః పుత్రా అవృత్తిం దశ ధేనవః॥ 13-104-20 (85625) వేదాంతనిష్ఠస్య బహుశ్రుతస్య ప్రజ్ఞానతృప్తస్య జితేంద్రియస్య। శిష్టస్య దాంతస్య యతస్య చైవ భూతేషు నిత్యం ప్రియవాదినశ్చ॥ 13-104-21 (85626) యః క్షుద్భయాద్వై న వికర్మ కుర్యా- న్మృదుశ్చ శాంతౌ హ్యతిథిప్రియశ్చ। శుభే పాత్రే యే గుణా గోప్రదానే తావాందోషో బ్రాహ్మణస్వాపహారే। 13-104-22 (85627) సర్వావస్థం బ్రాహ్మణస్వాపహారే దారాశ్చైషాం దూరతో వర్జనీయాః॥ 13-104-23 (85628) `విప్రదారే పరిహృతే తద్ధనేఽపహృతే చ తు। పరిత్రాయంతి శక్తాస్తు నమస్తేభ్యో మృతాశ్చ యే॥ 13-104-24 (85629) న పాలయంతి నిహతాన్యే తాన్వైవస్వతో యమః। దండయన్భర్సయన్నిత్యం నిరయేభ్యో న ముంచతి॥ 13-104-25 (85630) తథా గవాం పరిత్రాణే పీడనే చ శుభాశుభం। విప్రగోషు విశేషేణ రక్షితేషు గృహేషు వా॥' ॥ 13-104-26 (85631) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతురధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 104 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-104-2 ఇష్టికర్మిణే యాజ్ఞికాయ॥ 7-104-4 తుల్యనామాని గోపదవాచ్యాని॥ 7-104-6 దేయం దానయోగ్యం। పరం శ్రేష్ఠం॥ 7-104-9 గవాం బలీవర్దానాం కర్మసు యజ్ఞాద్యర్థేషు కృష్యాద్యర్థేషు కర్షణాదిషు వర్తతాం ప్రచోదనం ప్రతోదేన ప్రేరణం దేవైః కృతమితి న తత్ర దోష ఇతి భావః। తథాపి పూర్వం యజ్ఞార్థమేవ చోదనమక్షరం శ్రేయస్కరం। అన్యత్కృష్యాద్యర్థం తు తతః పరం వైదికకర్షణమనుప్రవృత్తమభిధేయం వాచ్యం నింద్యమిత్యర్థః॥ 7-104-10 నివాతే కఠినోపవేశనే। అభివీక్షంత్యో జలమలభమానాః॥ 7-104-12 ఆహారం తదీయతక్రాద్యాహరణమకృత్వా॥ 7-104-21 వేదాంతనిష్ఠస్య వృత్తిం అతిసృజేతేత్యుత్తరేణాన్వయః। చతుర్ధ్యర్థే షష్ఠీ॥

భీష్మ ఉవాచ। అత్రైవ కీర్త్యతే సద్భిర్బ్రాహ్మణస్వాభిమర్శనే। నృగేణ సుమహత్కృచ్ఛ్రుం యదవాప్తం కురూద్వహ॥ 13-105-1 (85632) నివిశంత్యాం పురా పార్థ ద్వారవత్యామితి శ్రుతిః। అదృశ్యత మహాకూపస్తృణవీరుత్సమావృతః। 13-105-2 (85633) ప్రయత్నం తత్ర కుర్వాణాస్తస్మాత్కూపాజ్జలార్థినః। శ్రమేణ మహతా యుక్తాస్తస్మింస్తోయే సుసంవృతే॥ 13-105-3 (85634) దదృశుస్తే మహాకాయం కృకలాసమవస్థితం। తస్య చోద్ధరణే యత్నమకుర్వంస్తే సహస్రశః॥ 13-105-4 (85635) ప్రగ్రహైశ్చర్మపట్టైశ్చ తం బద్ధ్వా పర్వతోపమం। నాశక్నువన్సముద్ధర్తుం తతో జగ్ముర్జనార్దనం॥ 13-105-5 (85636) ఖమావృత్యోదపానస్య కృకలాసః స్థితో మహాన్। తస్య నాస్తి సముద్ధర్తేత్యేతత్కృష్ణే న్యవేదయన్॥ 13-105-6 (85637) స వాసుదేవేన సముద్ధృతశ్చ పృష్టశ్చ కామాన్నిజగాద రాజా। నృగస్తదాఽఽత్మానమథో న్యవేదయ- త్పురాతనం యజ్ఞసహస్రయాజినం॥ 13-105-7 (85638) తథా బ్రువాణం తు తమాహ మాధవః శుభం త్వయా కర్మ కృతం న పాపకం। కథం భవాందుర్గతిమీదృశీం గతో నరేంద్ర తద్బ్రూహి కిమేతదీదృశం॥ 13-105-8 (85639) శతం సహస్రాణి గవాం శతం పునః పునః శతాన్యష్టశతాయుతాని। నృప ద్విజేభ్యః క్వ ను తద్గతం తవ॥ 13-105-9 (85640) నృగస్తతోఽబ్రవీత్కృష్ణం బ్రాహ్మణస్యాగ్నిహోత్రిణః। ప్రోషితస్య పరిభ్రష్టా గౌరేకా మమ గోధనే*****॥ 13-105-10 (85641) గవాం సహస్రే సంఖ్యాతా తదా సా పశుపైర్మమ। సా బ్రాహ్మణాయ మే దత్తా ప్రేత్యార్థమభికాంక్షతా॥ 13-105-11 (85642) అపశ్యత్పరిమార్గంశ్చ తాం గాం పరగృహే ద్విజః। మమేయమితి చోవాచ బ్రాహ్మణో యస్య సాఽభవత్॥ 13-105-12 (85643) తావుభౌ సమనుప్రాప్తౌ వివదంతౌ భృశజ్వరౌ। భవాందాతా భవాన్హర్తేత్యథ తౌ మామవోచతాం॥ 13-105-13 (85644) శతేన శతసంఖ్యేన గవాం వినిమయేన వై। యాచే ప్రతిగ్రహీతారం స తు మామబ్రవీదిదం॥ 13-105-14 (85645) దేశకాలోపసంపన్నా దోగ్ధ్రీ శాంతాఽతివత్సలా। స్వాదుక్షీరప్రదా ధన్యా మమ నిత్యం నివేశనే॥ 13-105-15 (85646) కృశం చ భరతే సా గౌర్మమ పుత్రమపస్తనం। న సా శక్యా మయా దాతుమిత్యుక్త్వా స జగామ హ॥ 13-105-16 (85647) తతస్తమపరం విప్రం యాచే వినిమయేన వై। గవాం శతసహస్రం హి తత్కృతే గృహ్యతామితి॥ 13-105-17 (85648) బ్రాహ్మణ ఉవాచ। 13-105-18x (7109) న రాజ్ఞాం ప్రతిగృహ్ణామి శక్తోఽహం స్వస్య మార్గణే। సైవ గౌర్దీయతాం శీఘ్రం మమేతి మధుసూదన॥ 13-105-18 (85649) రుక్మమశ్వాంశ్చ దదతో రజతస్యందనాంస్తథా। న జగ్రాహ యయౌ చాపి తదా స బ్రాహ్మణర్షభః॥ 13-105-19 (85650) ఏతస్మిన్నేవ కాలే తు చోదితః కాలధర్మణా। పితృలోకమహం ప్రాప్య ధర్మరాజముపాగమం॥ 13-105-20 (85651) యమస్తు పూజయిత్వా మాం తతో వచనమబ్రవీత్। నాంతః సంఖ్యాయతే రాజంస్తవ పుణ్యస్య కర్మణః॥ 13-105-21 (85652) అస్తి చైవ కృతం పాపమజ్ఞానాత్తదపి త్వయా। చరస్వ పాపం పశ్చాద్వా పూర్వం వా త్వం యథేచ్ఛసి॥ 13-105-22 (85653) రక్షితాస్మీతి చోక్తం తే ప్రతిజ్ఞా చానృతా తవ। బ్రాహ్మణస్వస్య చాదానం ద్వివిధస్తే వ్యతిక్రమః॥ 13-105-23 (85654) పూర్వం కృచ్ఛం చరిష్యేఽహం పశ్చాచ్ఛుభమితి ప్రభో। ధర్మరాజం బ్రువన్నేవం పతితోస్మి మహీతలే॥ 13-105-24 (85655) అశ్రౌషం పతితశ్చాహం యమస్యోచ్చైః ప్రభాషతః। వాసుదేవః సముద్ధర్తా భవితా తే జనార్దనః॥ 13-105-25 (85656) పూర్ణే వర్షసహస్రాంతే క్షీణే కర్మణి దుష్కృతే। ప్రాప్లస్యసే శాశ్వతాఁల్లోకాంజితాన్స్వేనైవ కర్మణా॥ 13-105-26 (85657) కూపేఽఽత్మానమధఃశీర్షమపశ్యం పతితం చ హ। తిర్యగ్యోనిమనుప్రాప్తం న చ మామజహాత్స్మృతిః॥ 13-105-27 (85658) త్వయా తు తారితోఽస్ంయద్య కిమన్యత్ర తపోబలాత్। అనుజానీహి మాం కృష్ణ గచ్ఛేయం దివమద్య వై॥ 13-105-28 (85659) అనుజ్ఞాతః స కృష్ణేన నమస్కృత్య జనార్దనం। విమానం దివ్యమాస్థాయ యయౌ దివమరిందమః॥ 13-105-29 (85660) తతస్తస్మిందివం యాతే నృగే భరతసత్తమ। వాసుదేవ ఇమాఞ్శ్లోకాంజగాద కురునందన॥ 13-105-30 (85661) బ్రాహ్మణస్వం న హర్తవ్యం పురుషేణ విజానతా। బ్రాహ్మణస్వం హృతం హంతి నృగం బ్రాహ్మణగౌరివ॥ 13-105-31 (85662) సతాం సమాగమః సద్భిర్నాఫలః పార్థ విద్యతే। విముక్తం నరకాత్పశ్య నృగం సాధుసమాగమాత్॥ 13-105-32 (85663) ప్రదానం ఫలవత్తత్ర ద్రోహస్తత్ర తథాఽఫలః। అపహారం గవాం తస్మాద్వర్జయేత యుధిష్ఠిర॥ ॥ 13-105-33 (85664) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 105 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-105-23 ప్రతిజ్ఞా చ కృతా త్వయేతి, త్రివిధస్తే వ్యతిక్రమ ఇతి చ.థ.ధ. పాఠః॥ 7-105-24 కృచ్ఛ్రం చరిష్యే పాపఫలం భోక్ష్యే॥ 7-105-31 న హర్తవ్యం క్షత్రియేణ విశేషత ఇతి థ.ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। దత్తానాం ఫలసంప్రాప్తిం గవాం ప్రబ్రూహి మేఽనఘ। విస్తరేణ మహాబాహో న హి తృప్యామి కథ్యతాం॥ 13-106-1 (85665) భీష్మ ఉవాచ। 13-106-2x (7110) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। ఋషేరౌద్దాలకేర్వాక్యం నాచికేతస్య చోభయోః॥ 13-106-2 (85666) ఋషిరౌద్దాలకిర్దీక్షాముపగంయ తతః సుతం। త్వం మాముపచరస్వేతి నాచికేతమభాషత॥ 13-106-3 (85667) సమాప్తే నియమే తస్మిన్మహర్షిః పుత్రమబ్రవీత్। ఉపస్పర్శనసక్తస్య స్వాధ్యాయాభిరతస్య చ॥ 13-106-4 (85668) ఇధ్మా దర్భాః సుమనసః కలశశ్చాభితో జలం। విస్మృతం మే తదాదాయ నదీతీరాదిహావ్రజ॥ 13-106-5 (85669) గత్వానవాప్య తత్సర్వం నదీవేగసమాప్లుతం। న పశ్యామి తదిత్యేవం పితరం సోఽబ్రవీన్మునిః॥ 13-106-6 (85670) క్షుత్పిపాసాశ్రమావిష్టో మునిరౌద్దాలకిస్తదా। యమం పశ్యేతి తం పుత్రమశపత్క్రోధమూర్చ్ఛితః॥ 13-106-7 (85671) తథా స పిత్రాఽభిహతో వాగ్వజ్రేణ కృతాంజలిః। ప్రసీదేతి బ్రువన్నేవ గతసత్వోఽపతద్భువి॥ 13-106-8 (85672) నాచికేతం ప్రితా దృష్ట్వా పతితం దుఃఖమూర్చ్ఛితః। కిం మయా కృతమిత్యుక్త్వా నిపపాత మహీతలే॥ 13-106-9 (85673) తస్య దుఃఖపరీతస్య స్వం పుత్రమనుశోచతః। వ్యతీతం తదహఃశేషం సా చోగ్రా తత్ర శర్వరీ॥ 13-106-10 (85674) పిత్ర్యేణాశ్రుప్రపాతేన నాచికేతః కురూద్వహ। ప్రాస్యందచ్ఛయనే కౌశ్యే వృష్ట్యా సస్యమివాప్లుతం॥ 13-106-11 (85675) స పర్యపృచ్ఛత్తం పుత్రం శ్లాఘ్యం పర్యాగతం పునః। దివ్యైర్గంధైః సమాదిగ్ధం క్షీణస్వప్నమివోత్థితం॥ 13-106-12 (85676) అపి పుత్ర జితా లోకాః శుభాస్తే స్వేన కర్మణా। దిష్ట్యా చాసి పునః ప్రాప్తో న హి తే మానుషం వపుః॥ 13-106-13 (85677) ప్రత్యక్షదార్శీ సర్వస్య విత్రా పృష్టో మహాత్మనా। అభ్యుత్థాయ పితుర్మధ్యే మహర్షీణాం న్యవేదయత్॥ 13-106-14 (85678) కుర్వన్మవచ్ఛాసనమాశు యాతో హ్యహం విశాలాం రుచిరప్రభాసాం। వైవస్వతీం ప్రాప్య సభామవశ్యం సహస్రశో యోజనహైమభౌమాం॥ 13-106-15 (85679) దృష్టైవ మామభిముఖమాపతంతం గృహం నివేద్యాసనమాదిదేశ। వైవస్వతోఽర్ఘ్యాదిభిరర్హణైశ్చ భవత్కృతే పూజయామాస మాం సాః॥ 13-106-16 (85680) తతస్త్వహం తం శనకైరవోచం వృతః సదస్యైరభిపూజ్యమానః। ప్రాప్తోఽస్మి తే విషయం ధర్మరాజ లోకానర్హో యానహం తాన్విధత్స్వ॥ 13-106-17 (85681) యమోఽబ్రవీన్మాం న మృతోసి సౌంయ యమం పశ్యేత్యాహ స త్వాం తపస్వీ। పితా ప్రదీప్తాగ్నిసమానతేజా న తత్ఛక్యమనృతం విప్ర కర్తుం॥ 13-106-18 (85682) దృష్టస్తేఽహం ప్రతిగచ్ఛస్వ తాత శోచత్యసౌ తవ దేహస్య కర్తా। దదాని కించాపి మనఃప్రణీతం ప్రియాతిథేస్తవ కామాన్వృణీష్వ॥ 13-106-19 (85683) తేనైవముక్తస్తమహం ప్రత్యవోచం ప్రాప్తోస్మి తే విషయం దుర్నివర్త్యం। ఇచ్ఛాంయహం పుణ్యకృతాం సమృద్ధాఁ- ల్లోకాంద్రష్టుం యది తేఽహం వరార్హః॥ 13-106-20 (85684) యానం సమారోప్య తు మాం స దేవో వాహైర్యుక్తం సుప్రభం భానుమత్తం। సందర్శయామాస తదాఽఽత్మలోకా- న్సర్వాస్తథా పుణ్యకృతాం ద్విజేంద్ర॥ 13-106-21 (85685) అపశ్యం తత్ర వేశ్మాని తైజసాని మహాత్మనాం। నానాసంస్థానరూపాణి సర్వరత్నమయాని చ॥ 13-106-22 (85686) చంద్రమండలశుభ్రాణి కింకిణీజాలవంతి చ। అనేకశతభౌమాని సాంతర్జలవనాని చ॥ 13-106-23 (85687) వైడూర్యార్కప్రకాశాని రూప్యరుక్మమయాని చ। తరుణాదిత్యవర్ణాని స్థావరాణి చరాణి చ॥ 13-106-24 (85688) భక్ష్యభోజ్యమయాఞ్శైలాన్వాసాంసి శయనాని చ। సర్వకామఫలాంశ్చైవ వృక్షాన్భవనసంస్థితాన్॥ 13-106-25 (85689) నద్యో వీథ్యః సభా వాప్యో దీర్ఘికాశ్చైవ సర్వశః। ఘోషవంతి చ యానాని యుక్తాంధథ సహస్రశః॥ 13-106-26 (85690) క్షీరస్రవా వై సరితో గిరీంశ్చ సర్పిస్తథా విమలం చాపి తోయం। వైవస్వతస్యానుమతాంశ్చ దేశా- నదృష్టపూర్వాన్సుబహూనపశ్యం॥ 13-106-27 (85691) సర్వాందృష్ట్వా తదహం ధర్మరాజ- మవోచం వై సర్వదేవం సహిష్ణుం। క్షీరస్యైతాః సర్పిషశ్చైవ నద్యః శశ్వత్స్రోతాః కస్య భోజ్యాః ప్రవృత్తాః॥ 13-106-28 (85692) యమోఽబ్రవీద్విద్ధి భోజ్యాంస్త్వమేతా- న్యే దాతారః సాధవో గోరసానాం। అన్యే లోకాః శాశ్వతా వీతశోకైః సమాకీర్ణా గోప్రదానే రతానాం॥ 13-106-29 (85693) న త్వేతాసాం దానమాత్రం ప్రశస్తం పాత్రం కాలో గోవిశేషో విధిశ్చ। జ్ఞాత్వా దేయం విప్ర గవాంతరం హి దుఃఖం జ్ఞాతుం పావకాదిత్యభూతం॥ 13-106-30 (85694) స్వాధ్యాయవాన్యోఽతిమాత్రం తపస్వీ వైతానస్థో బ్రాహ్మణః పాత్రమాసాం। గోషు క్షాంతం గోశరణ్యం కృతజ్ఞం వృత్తిగ్లానం తాదృశం పాత్రమాహుః॥ 13-106-31 (85695) కృచ్ఛ్రోత్సృష్టాః పోష్ణాభ్యాగతాశ్చ ద్వారైరేతైర్గోవిశేషాః ప్రశస్తాః। అంతర్జాతాః సుక్రయజ్ఞానలబ్ధాః ప్రాణక్రీతాః సోదకాః సోద్వహాశ్చ॥ 13-106-32 (85696) తిస్రో రాత్ర్యస్త్వద్భిరుపోష్య భూమౌ తృప్తా గావస్తర్పితేభ్యః ప్రదేయాః। వత్సైః ప్రీతాః సుప్రజాః సోపచారా- స్త్ర్యహం దత్త్వా గోరసైర్వర్తితవ్యం॥ 13-106-33 (85697) దత్త్వా ధేనుం సువ్రతాం సాధుదోహాం కల్యాణవత్సామపలాయినీం చ। యావంతి రోమాణి భవంతి తస్యా- స్తావద్వర్షాణ్యశ్నుతే స్వర్గలోకం॥ 13-106-34 (85698) తథాఽనడ్వాహం బ్రాహ్మణేభ్యః ప్రదాయ దాంతం ధుర్యం బలవంతం యువానం। కులానుజీవ్యం వీర్యవంతం బృహంతం భుంక్తే లోకాన్సంమితాంధేనుదస్య॥ 13-106-35 (85699) వృద్ధే గ్లానే సంభ్రమే వా మహార్థే కృష్యర్థం వా హౌంయహేతోః ప్రమూత్యాం। గుర్వర్థం వా యజ్ఞసమాప్తయే వా గాం వై దాతుం దేశకాలోఽవిశిష్టః॥ 13-106-36 (85700) నాచికేత ఉవాచ। 13-106-37x (7111) శ్రుత్వా వైవస్వతవచస్తమహం పునరబ్రవం। అగోమీ గోప్రదాతౄణాం కథం లోకాన్హి గచ్ఛతి॥ 13-106-37 (85701) తతోఽబ్రవీద్యమో ధీమాన్గోప్రదానం తతో గతిం। గోప్రదానానుకల్పాత్తు గామృతే సంతు గోప్రదాః॥ 13-106-38 (85702) అలాభే యో గవాం దద్యాద్ధృతధేనుం యతవ్రతః। తస్యైతా ఘృతవాహిన్యః క్షరంతే వత్సలా ఇవ॥ 13-106-39 (85703) ఘృతాలాభే తు యో దద్యాత్తిలధేనుం యతవ్రతః। స దుర్గాత్తారితో ధేన్వా క్షీరనద్యాం ప్రమోదతే॥ 13-106-40 (85704) తిలాలాభే తు యో దద్యాజ్జలధేనుం యతవ్రతః। స కామప్రవహాం శీతీం నదీమేతాముపాశ్నుతే॥ 13-106-41 (85705) ఏవమేతాని మే తత్ర ధర్మరాజో న్యదర్శయత్। దృష్ట్వా చ పరమం హర్షమవాపమహమచ్యుత॥ 13-106-42 (85706) నివేదయే చాహమిమం ప్రియం తే క్రతుర్మహానల్పధనప్రచారః। ప్రాప్తో మయా తాత స మత్ప్రసూతః ప్రపత్స్యతే వేదవిధిప్రవృత్తః॥ 13-106-43 (85707) శాపో హ్యయం భవతోఽనుగ్రహాయ ప్రాప్తో మయా యత్ర దృష్టో యమో వై। దానవ్యుష్టిం తత్ర దృష్ట్వా మహాత్మ- న్నిఃసందిగ్ధాందానధర్మాంశ్చరిష్యే॥ 13-106-44 (85708) ఇదం చ మామబ్రవీద్ధర్మరాజః పునః పునః సంప్రహృష్టో మహర్షే। దానేన యః ప్రయతోఽభూత్సదైవ విశేషతో గోప్రదానం చ కుర్యాం॥ 13-106-45 (85709) శుద్ధో హ్యర్థో నావమన్యస్వ ధర్మా- న్పాత్రే దేయం దేశకాలోపపన్నే। తస్మాద్గావస్తే నిత్యమేవ ప్రదేయా మాభూచ్చ తే సంశయః కశ్చిదత్ర॥ 13-106-46 (85710) ఏతాః పురా హ్యదదన్నిత్యమేవ సాంతాత్మానో దానపథే నివిష్టాః। తపాంస్యుగ్రాణ్యప్రతిశంకమానా- స్తే వై దానం ప్రదదుశ్చైవ శక్త్యా॥ 13-106-47 (85711) కాలే చ శక్త్యా మత్సరం వర్జయిత్వా శుద్ధాత్మానః శ్రద్ధినః పుణ్యశీలాః। దత్త్వా గా వై లోకమముం ప్రపన్నా దేదీప్యంతే పుణ్యశీలాస్తు నాకే॥ 13-106-48 (85712) ఏతద్దానం న్యాయలబ్ధం ద్విజేభ్యః పాత్రే దత్తం ప్రాపణీయం పరీక్ష్య। కాంయాష్టంయాం వర్తితవ్యం దశాహం రసైర్గవాం శకృతా ప్రస్నవైర్వా॥ 13-106-49 (85713) దేవవ్రతీ స్యాద్వృషభప్రదానై- ర్వేదావాప్తిర్గోయుగస్య ప్రదానే। తీర్థావాప్తిర్గోప్రయుక్తప్రదానే పాపోత్సర్గః కపిలాయాః ప్రదానే॥ 13-106-50 (85714) గామప్యేకాం కపిలాం సంప్రదాయ న్యాయోపేతాం కలుషాద్విప్రముచ్యేత్। గవాం రసాత్పరమం నాస్తి కించి- ద్గవాం ప్రదానం సుమహద్వదంతి॥ 13-106-51 (85715) గావో లోకాంస్తారయంతి క్షరంత్యో గావశ్చాన్నం సంజనయంతి లోకే। యస్తం జానన్న గవాం హార్దమేతి స వై గంతా నిరయం పాపచేతాః॥ 13-106-52 (85716) యైస్తద్దత్తం గోసహస్రం శతం వా దశార్ధం వా దశ వా సాధువత్సం। అప్యేకా వై సాధవే బ్రాహ్మణాయ సాస్యాముష్మిన్పుణ్యతీర్థా నదీ వై॥ 13-106-53 (85717) ప్రాప్త్యా పుష్ట్యా లోకసంరక్షణేన గావస్తుల్యాః సూర్యపాదైః పృథివ్యాం। శబ్దశ్చైకః సంనతిశ్చోపభోగా- స్తస్మాద్గోదః సూర్య ఇవావభాతి॥ 13-106-54 (85718) గురుం శిష్యో వరయేద్గోప్రదానే స వై గంతా నియతం స్వర్గమేవ। విధిజ్ఞానాం సుమహాంధర్మ ఏష విధిం హ్యాద్యం విధయః సంవిశంతి॥ 13-106-55 (85719) ఇదం దానం న్యాయలబ్ధం ద్విజేభ్యః పాత్రే దత్త్వా ప్రాపయేథాః పరీక్ష్య। త్వయ్యాశంసంత్యమరా దానవాశ్చ వయం చాపి ప్రసృతే పుణ్యశీలే॥ 13-106-56 (85720) ఇత్యుక్తోఽహం ధర్మరాజం ద్విజర్షే ధర్మాత్మానం శిరసాఽభిప్రణంయ। అనుజ్ఞాతస్తేన వైవస్వతేన ప్రత్యాగమం భగవత్పాదమూలం॥ ॥ 13-106-57 (85721) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షడధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 106 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-106-5 కలశశ్చాతిభోజనం ఇతి ఝ.పాఠ.। తత్ర అతిభోజనం భోజనసామగ్రికం శాకాది॥ 7-106-8 గతసత్వో మృతః॥ 7-106-11 సస్యం శుష్యమాణం॥ 7-106-15 యోజనేతి లుప్తతృతీయాంతం పదం। యోజనైః సహస్రశః సంమితామితి శేషః॥ 7-106-23 అనేకశతాని భౌమాని ఉపర్యుపరి భూమిసమూహా యేషు తాని ప్రాసాదమండలాని॥ 7-106-30 గవామంతరమన్యోన్యతారతంయం। అవఙ్॥ 7-106-31 కృచ్ఛ్రోత్సృష్టాః సంకటాత్ నిరోధాత్ ముక్తాః। పోషణార్థం దరిద్రాగారాదాగతాః। తాదృశీనాం పాలనం ప్రశస్తతరమిత్యర్థః॥ 7-106-33 త్ర్యహమంమాత్రాహారో భూమిశాయీ భూత్వా చతుర్థం దినమారభ్య త్ర్యహమేకైకాం గాం దత్త్వా గోరసైర్వృత్తిం కుర్యాత్। ఏవం వ్రతపూర్వకం గోత్రయం దదత ఉక్తం వక్ష్యమాణం చ ఫలం భవతీత్యర్థః॥ 7-106-36 వృద్ధే గ్లానే రోగిణి పథ్యాశనార్థం సంభ్రమే దుర్భిక్షే। మహార్థే యజ్ఞాద్యర్థే చ। ప్రసూత్యాం పుత్రజన్మని॥ 7-106-43 క్రతుః గోదానరూపః॥ 7-106-49 ప్రాపణీయం గోః ఆహారాది। కామే ఇచ్ఛాపూరణే సాధుః కాంయా యా అష్టమీ శుక్లకృష్ణాన్యతరా తస్యాం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ఉక్తం తే గోప్రదానం వై నాచికేతమృషిం ప్రతి। మాహాత్ంయమపి చైవోక్తముద్దేశేన గవాం ప్రభో॥ 13-107-1 (85722) నృగేణ చ మహద్దుఃఖమనుభూతం మహాత్మనా। ఏకాపరాధాదజ్ఞానాత్పితామహ మహామతే॥ 13-107-2 (85723) ద్వారవత్యాం యథా చాసౌ నివిశంత్యాం సముద్ధృతః। మోక్షహేతురభూత్కృష్ణస్తదప్యవధృతం మయా॥ 13-107-3 (85724) కిం త్వస్తి మమ సందేహో గవాం లోకం ప్రతి ప్రభో। తత్త్వతః శ్రోతుమిచ్ఛామి గోదా యత్ర వసంత్యుత॥ 13-107-4 (85725) భీష్మ ఉవాచ। 13-107-5x (7112) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। యథాఽపృచ్ఛత్పద్మయోనిమేతదేవ శతక్రతుః॥ 13-107-5 (85726) శక్ర ఉవాచ। 13-107-6x (7113) స్వర్లోకవాసినాం లక్ష్మీమభిభూయ స్వయాఽర్చిషా। గోలోకవాసినః పశ్యే వదతాం సంశయోఽత్ర మే॥ 13-107-6 (85727) కీదృశా భగవఁల్లోకా గవాం తద్బూహి మేఽనఘ। యానావసంతి దాతార ఏతదిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-107-7 (85728) కీదృశాః కింఫలాః కింస్విత్పరమస్తత్ర కో గుణః। కథం చ పురుషాస్తత్ర గచ్ఛంతి విగతజ్వరాః॥ 13-107-8 (85729) కియత్కాలం ప్రదానస్య దాతా చ ఫలమశ్నుతే। కథం బహువిధం దానం స్యాదల్పమపి వా కథం॥ 13-107-9 (85730) బహ్వీనాం కీదృశం దానమల్పానాం వాఽపి దీదృశం। అదత్త్వా గోప్రదాః సంతి కేన వా తచ్చ శంస మే 13-107-10 (85731) కథం వా బహుదాతా స్యాదల్పదాత్రా సమః ప్రభో। అల్పప్రదాతా బహుదః కథం స్విత్స్యాదిహేశ్వర॥ 13-107-11 (85732) కీదృశీ దక్షిణా చైవ గోప్రదానే విశిష్యతే। ఏతత్తథ్యేన భగవన్మమ శంసితుమర్హసి॥ ॥ 13-107-12 (85733) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 107 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-107-2 ఏకాపరాధాదజ్ఞానాన్నృగస్తాం దుర్గతిం గతః। ఇతి ట. ధ. పాఠః॥

పితామహ ఉవాచ। యోఽయం ప్రశ్నస్త్వయా పృష్టో గోప్రదానాదికారితః। నాన్యః ప్రష్టాస్తి లోకేస్మింస్త్వత్తోన్యో హి శతక్రతో? 13-108-1 (85734) సంతి నానావిధా లోకా యాంస్త్వం శక్ర న పశ్యసి। పశ్యామి యానహం లోకానేకపత్న్యశ్చ యాః స్త్రియః॥ 13-108-2 (85735) కర్మభిశ్చాపి సుశుభైః సువ్రతా ఋషయస్తథా। సశరీరా హి తాన్యాంతి బ్రాహ్మణాః శుభబుద్ధయః॥ 13-108-3 (85736) శరీరన్యాసమోక్షేణ మనసా నిర్మలేన చ। స్వప్నభూతాంశ్చ తాఁల్లోకాన్పశ్యంతీహాపి సువ్రతాః॥ 13-108-4 (85737) తే తు లోకాః సహస్రాక్ష శృణు యాదృగ్గుణాన్వితాః। న తత్ర క్రమతే కాలో న జరా న చ పావకః॥ 13-108-5 (85738) తథా నాస్త్యశుభం కించిన్న వ్యాధిస్తత్ర న క్లమః। యద్యచ్చ గావో మనసా తస్మిన్వాంఛంతి వాసవ॥ 13-108-6 (85739) తత్సర్వం ప్రాపయంతి స్మ మమ ప్రత్యక్షదర్శనాత్। కామగాః కామచారిణ్యః కామాత్కామాంశ్చ భుంజతే॥ 13-108-7 (85740) వాప్యః సరాంసి సరితో వివిధాని వనాని చ। గృహాణి పర్వతాశ్చైవ యావద్ద్రవ్యం చ కించన॥ 13-108-8 (85741) మనోజ్ఞం సర్వభూతేభ్యస్తద్వనం తత్ర దృశ్యతే। ఈదృశాన్విద్ది తాఁల్లోకాన్నాస్తి లోకస్తథావిధః॥ 13-108-9 (85742) తత్ర సర్వసహాః క్షాంతా వత్సలా గురువర్తినః। అహంకారైర్విరహితా యాంతి శక్ర నరోత్తమాః॥ 13-108-10 (85743) యః సర్వమాంసాని న భక్షయీత పుమాన్సదా భావితో ధర్మయుక్తః। మాతాపిత్రోరర్చితా సత్యయుక్తః శుశ్రుషితా బ్రాహ్మణానామనింద్యః॥ 13-108-11 (85744) అక్రోధనో గోషు తథా ద్విజేషు ధర్మే రతో గురుశుశ్రూషకశ్చ। యావజ్జీవం సత్యవృత్తే రతశ్చ దానే రతో యః క్షమీ చాపరాధే॥ 13-108-12 (85745) మృదుర్దాంతో దేవపరాయణశ్చ సర్వాతిథిశ్చాపి యథా దయావాన్। ఈదృగ్గుణో మానవస్తం ప్రయాతి లోకం గవాం శాశ్వతం చావ్యయం చ॥ 13-108-13 (85746) న పారదారీ పశ్యతి లోకమేతం న వై గురుఘ్నో న మృషా సంప్రలాపీ। సదాపవాదీ బ్రాహ్మణేష్వాత్తవైరో దోషైరన్యైర్యశ్చ యుక్తో దురాత్మా॥ 13-108-14 (85747) న మిత్రధ్రుఙ్నైకృతికః కృతఘ్నః శఠోఽనుజుర్ధర్మవిద్వేషకశ్చ। న బ్రహ్మహా మనసాఽపి ప్రపశ్యే- ద్గవాం లోకం పుణ్యకృతాం నివాసం॥ 13-108-15 (85748) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం నైపుణ్యేన సురేశ్వర। గోప్రదానరతానాం తు ఫలం శృణు శతక్రతో॥ 13-108-16 (85749) దాయాద్యలబ్ధైరర్థైర్యో గాః క్రీత్వా సంప్రయచ్ఛతి। ధర్మార్జితాంధైః క్రీతాన్స లోకానాప్నుతేఽక్షయాన్॥ 13-108-17 (85750) యో వై ద్యూతే ధనం జిత్వా గాః క్రీత్వా సంప్రయచ్ఛతి। స దివ్యమయుతం శక్ర వర్షాణాం ఫలమశ్నుతే॥ 13-108-18 (85751) దాయాద్యాద్యాః స్మ వై గావో న్యాయపూర్వైరుపార్జితాః। ప్రదద్యాత్తాః ప్రదాతౄణాం సంభవంత్యపి చ ధ్రువాః॥ 13-108-19 (85752) ప్రతిగృహ్య తు యో దద్యాద్గాః సంశుద్ధేని చేతసా। తస్యాపీహాక్షయాఁల్లోకాంధ్రువాన్విద్ధి శచీపతే॥ 13-108-20 (85753) జన్మప్రభృతి సత్యం చ యో బ్రూయాన్నియతేంద్రియః। గురుద్విజసహః క్షాంతస్తస్య గోభిః సమా గతిః॥ 13-108-21 (85754) న జాతు బ్రాహ్మణో వాచ్యో యదవాచ్యం శచీపతే। మనసా గోషు న ద్రుహ్యేద్గోవృత్తిర్గోనుకంపకః॥ 13-108-22 (85755) సత్యే ధర్మే చ నిరతస్తస్య శక్ర ఫలం శృణు। గోసహస్రేణ సమితా తస్య ధేనుర్భవత్యుత॥ 13-108-23 (85756) క్షత్రియస్య గుణైరతైరన్వితస్య ఫలం శృణు। సప్తార్ధశతతుల్యా గౌర్భవతీతి వినిశ్చయః॥ 13-108-24 (85757) వైశ్యస్యైతే యది గుణాస్తస్య పంచశతం భవేత్। శూద్రస్యాపి వినీతస్య చతుర్భాగఫలం స్మృతం॥ 13-108-25 (85758) ఏతచ్చైనం యోఽనుతిష్ఠేత యుక్తః సత్యే రతో గురుశుశ్రూషయా చ। దక్షః క్షాంతో దేవతార్థీ ప్రశాంతః శుచిర్బుద్ధో ధర్మశీలోఽనహంవాక్॥ 13-108-26 (85759) మహత్ఫలం ప్రాప్యతే సద్ద్విజాయ దత్త్వా దోగ్ధ్రీం విధినాఽనేన ధేనుం। నిత్యం దద్యాదేకభక్తః సదా చ సత్యే స్థితో గురుశుశ్రుషితా చ॥ 13-108-27 (85760) వేదాధ్యాయీ గోషు యో భక్తిమాంశ్చ నిత్యం దత్త్వా యోఽభినందేత గాశ్చ। ఆజాతితో యశ్చ గవాం నమేత ఇదం ఫలం శక్ర నిబోధ తస్య॥ 13-108-28 (85761) యత్స్యాదిష్ట్వా రాజమూయే ఫలం తు యత్స్యాదిష్ట్వా బహునా కాంచనేన। ఏతతుల్యం ఫలమప్యాహురగ్ర్యం సర్వే సంంతస్త్వషయో యే చ సిద్ధాః॥ 13-108-29 (85762) యోఽగ్రం భక్తం కించిదప్రాశ్య దద్యా- ద్గోభ్యో నిత్యం గోవ్రతీ సత్యవాదీ। శాంతోఽలుబ్ధో గోసహస్రస్య పుణ్యం సంవత్సరేణాప్నుయాత్సత్యశీలః॥ 13-108-30 (85763) యదకేభక్తమశ్నీయాద్దద్యాదేకం గవాం చ యత్। దశవర్షాణ్యనంతాని గోవ్రతీ గోనుకంపకః॥ 13-108-31 (85764) ఏకేనైవ చ భక్తేన యః క్రీత్వా గాం ప్రయచ్ఛతి। యావంతి తస్యా రోమాణి సంభవంతి శతక్రతో॥ 13-108-32 (85765) తావచ్ఛతానాం స గవాం ఫలమాప్నోతి శాశ్వతం। బ్రాహ్మణస్య ఫలం హీదం క్షత్రియస్య తు వై శృణు॥ 13-108-33 (85766) పంచవార్షికమేవం తు క్షత్రియస్య ఫలం స్మృతం। తతోఽర్ధేన తు వైశ్యస్య శూద్రో వైశ్యార్ధతః స్మృతః॥ 13-108-34 (85767) యశ్చాత్మావేక్రయం కృత్వా గాః క్రీత్వా సంప్రయచ్ఛతి। యావత్సందర్శయేద్గాం వై స తావత్ఫలమశ్నుతే॥ 13-108-35 (85768) రోంణి రోంణి మహాభాగ లోకాశ్చాస్యాక్షయాః స్మృతాః సంగ్రామేష్వర్జయిత్వా తు యో వై గాః సంప్రయచ్ఛతి। ఆత్మవిక్రయతుల్యాస్తాః శాశ్వతా విద్ధి కౌశిక॥ 13-108-36 (85769) అభావే యో గవాం దద్యాత్తిలధేనుం యతవ్రతః। దుర్గాత్స తారితో ధేన్వా క్షీరనద్యాం ప్రమోదత్తే॥ 13-108-37 (85770) న త్వేవాసాం దానమాత్రం ప్రశస్తం పాత్రం కాలో గోవిశేషో విధిశ్చ। కాలజ్ఞానం విప్రగవాంతరం హి దుఃఖం జ్ఞాతుం పావకాదిత్యభూతం॥ 13-108-38 (85771) స్వాధ్యాయాఢ్యం శుద్ధయోనిం ప్రశాంతం వైతానస్థం పాపభీరుం బహుజ్ఞం। గోషు క్షాంతం నాతితీక్ష్ణం శరణ్యం వృత్తిగ్లానం తాదృశం పాత్రమాహుః। 13-108-39 (85772) వృత్తిగ్లానే సీదతి చాతిమాత్రం తుష్ట్యర్థం వా హోంయహేతోః ప్రసూతేః। గుర్వర్థం వా బాలసంవృద్ధయే వా ధేనుం దద్యాద్దేశకాలే విశిష్టే॥ 13-108-40 (85773) అంతర్జ్ఞాతాః సక్రయజ్ఞానలబ్ధాః ప్రాణైః క్రీతాస్తేజసా యౌతకాశ్చ। కృచ్ఛ్రోత్సృష్టాః పోషణాభ్యాగతాశ్చ ద్వారైరేతైర్గోవిశేషాః ప్రశస్తాః॥ 13-108-41 (85774) బలాన్వితాః శీలవయోపపన్నాః సర్వాః ప్రశంసంతి సుగంధవత్యః యథా హి గంగా సరితాం వరిష్ఠా తథాఽర్జునీనాం కపిలా వరిష్ఠా॥ 13-108-42 (85775) తిస్రో రాత్రీస్త్వద్భిరుపోష్య భూమౌ తృప్తా గావస్తర్పితేభ్యః ప్రదేయాః। వత్సైః పుష్టైః క్షీరపైః సుప్రచారా- స్త్ర్యహం దత్త్వా గోరసైర్వర్తితవ్యం॥ 13-108-43 (85776) దత్త్వా ధేనుం సువ్రతాం సాధుదోహాం కల్యాణవత్సామపలాయినీం చ। యావంతి రోమాణి భవంతి తస్యా- స్తావంతి వర్షామి భవంత్యముత్ర॥ 13-108-44 (85777) తథాఽనడ్వాహం బ్రాహ్మణాయ ప్రదాయ ధుర్యం యువానం బలినం వినీతం। హలస్య వోఢారమనంతవీర్యం ప్రాప్నోతి లోకాందశధేనుదస్య॥ 13-108-45 (85778) కాంతారాద్బ్రాహ్ంణాన్గాశ్చ యః పరిత్రాతి కౌశిక। క్షేమేణ స విముచ్యేత తస్య పుణ్యఫలం శృణు॥ 13-108-46 (85779) అశ్వమేధక్రతోస్తుల్యం ఫలం భవతి శాశ్వతం। మృత్యుకాలే సహస్రాక్ష యాం వృత్తిమనుకాంక్షతే॥ 13-108-47 (85780) లోకాన్బహువిధాందివ్యాన్యచ్చాస్య హృది వర్తతే। తత్సర్వం సమవాప్నోతి కర్మణైతేన మానవః॥ 13-108-48 (85781) గోభిశ్చ సమనుజ్ఞాతః సర్వత్ర చ మహీయతే। యస్త్వేతేనైవ కల్పేన గాం వనేష్వనుగచ్ఛతి॥ 13-108-49 (85782) తృణగోమయపర్ణాశీ నిస్పృహో నియతః శుచిః। అకామం తేన వస్తవ్యం ముదితేన శతక్రతో॥ 13-108-50 (85783) మమ లోకే వసతి స లోకే వా యత్ర చేచ్ఛతి॥ ॥ 13-108-51 (85784) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 108 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-108-4 శరీరస్య న్యాసః సమాధికాలే। మోక్షః మరణే॥ 7-108-15 నైకృతికో వంచకః। శఠః సమర్థోఽపి దారిద్ర్యభాషీ॥ 7-108-21 గురూణాం ద్విజానాం వాపరాధం సహతే ఇతి గురుద్విజసహః॥ 7-108-22 గోవృత్తిరసంగ్రహపరః॥ 7-108-24 సప్తార్ధశతం పంచాశదధికసప్తశతం॥ 7-108-31 దశవర్షాణిచ ఫలం వాజపేయస్య విందతీతి ధ.పాఠః॥ 7-108-32 యావంతి తస్య ప్రోక్తాని దివసాని శతక్రతో ఇతి ధ.పాఠః॥ 7-108-35 సందర్శయేత్పశ్యేత్। యావద్బ్రహ్మాండే గోజాతీయమస్తి తావతత్ర వసేదిత్యర్థః॥ 7-108-37 అలాభే యో గవామితి ధ. పాఠః॥ 7-108-41 అంతర్జాతాః సుక్రయజ్ఞానలబ్ధాః ప్రాణక్రీతాః సోదకాః సోద్వహాశ్చేతి ధ.పాఠః॥ 7-108-42 అర్జునీనాం గవాం॥ 7-108-45 కులస్య కర్తారమనంతవీర్యమితి ధ.పాఠః॥

ఇంద్ర ఉవాచ। జాన్యో గామపహరేద్విక్రీయాచ్చార్థకారణాత్। ఏతద్విజ్ఞాతుమిచ్ఛామి కాను తస్య గతిర్భవేత్॥ 13-109-1 (85785) పితామహ ఉవాచ। 13-109-2x (7114) భక్తార్థం విక్రయార్థం వా యేఽపహారం హి కుర్వతే। దానార్థం బ్రాహ్మణార్థాయ తత్రేదం శ్రూయతాం ఫలం॥ 13-109-2 (85786) విక్రయార్థం హి యో హింస్యాద్భక్షయేద్వా నిరంకుశః। ఘాతయానం హి పురుషం యేఽనుమన్యేయురర్థినః॥ 13-109-3 (85787) ఘాతకః ఖాదకో వాఽపి తథా యశ్చానుమన్యతే। యావంతి తస్యా రోమాణి తావద్వర్షాణి మజ్జతి॥ 13-109-4 (85788) యే దోషా యాదృశాశ్చైవ ద్విజయజ్ఞోపఘాతకే। విక్రయే చాపహారే చ తే దోషా వై స్మృతా గవాం॥ 13-109-5 (85789) అపహృత్య తు యో గాం వై బ్రాహ్మణాయ ప్రయచ్ఛతి। యావద్దానే తు యో గాం వై బ్రాహ్మణాయ ప్రయచ్ఛతి। 13-109-6 (85790) సువర్ణం దక్షిణామాహుర్గోప్రదానే మహాద్యుతే। సువర్ణం పరమిత్యుక్తం దక్షిణార్థమసంశయం॥ 13-109-7 (85791) గోప్రదానాత్తారయతే సప్త పూర్వాంస్తథాఽపరాన్। సువర్ణం దక్షిణాం కృత్వా తావద్ద్విగుణముచ్యతే॥ 13-109-8 (85792) సువర్ణం పరమం దానం సువర్ణం దక్షిణా పరా। సువర్ణం పావనం శక్ర పావనానాం పరం స్మృతం॥ 13-109-9 (85793) కులానాం పావనం ప్రాహుర్జాతరూపం శతక్రతో। ఏషా మే దక్షిణా ప్రోక్తా సమాసేన మహాద్యుతే॥ 13-109-10 (85794) భీష్మ ఉవాచ। 13-109-11x (7115) ఏతత్పితామహేనోక్తమింద్రాయ భరతర్షభ। ఇంద్రో దశరథాయాహ రామాయాహ పితా తథా॥ 13-109-11 (85795) రాఘవోపి ప్రియభ్రాత్రే లక్ష్మణాయ యశస్వినే। ఋషిభ్యో లక్ష్మణేనోక్తమరణ్యే వసతా ప్రభో॥ 13-109-12 (85796) పారంపర్యాగతం చేదమృషయః సంశితవ్రతాః। దుర్ధరం దారయామాసూ రాజానశ్చైవ ధార్మికాః॥ 13-109-13 (85797) ఉపాధ్యాయేన గదితం మమ చేదం యుధిష్ఠిర॥ 13-109-14 (85798) య ఇదం బ్రాహ్మణో నిత్యం వదేద్బ్రాహ్మణసంసది। యజ్ఞేషు గోప్రదానేషు ద్వయోరపి సమాగమే॥ 13-109-15 (85799) తస్య లోకాః కిలాక్షయ్యా దైవతైః సహ నిత్యదా। ఇతి బ్రహ్మా స భగవానువాచ పరమేశ్వరః॥ ॥ 13-109-16 (85800) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి నవాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 109 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-109-3 విక్రయార్థం యో నియుంక్తే ఇతి శేషః॥ 7-109-10 సువర్ణం ప్రాహురిత్యజ్ఞాజాతరూపమితి ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। విస్రంభితోఽహం భవతా ధర్మాన్ప్రవదతా విభో। ప్రవక్ష్యామి తు సందేహం తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-110-1 (85801) వ్రతానాం కిం ఫలం ప్రోక్తం కీదృశం వా మహాద్యుతే। నియమానాం ఫలం కిం చ స్వధీతస్య చ కిం ఫలం॥ 13-110-2 (85802) దమస్యేహ ఫలం కిం చ వేదానాం ధారణే చ కిం। అధ్యాపనే ఫలం కిం చ సర్వమిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-110-3 (85803) అప్రతిగ్రాహకే కిం చ ఫలం లోకే పితామహ। తస్య కించ ఫలం దృష్టం శ్రుతం యస్తు ప్రయచ్ఛతి॥ 13-110-4 (85804) స్వకర్మనిరతానాం చ శూరాణాం చాపి కిం ఫలం। సత్యే చ కిం ఫలం ప్రోక్తం బ్రహ్మచర్యే చ కిం ఫలం। 13-110-5 (85805) పితృశుశ్రూషణే కించ మాతృశుశ్రూషణే తథా। ఆచార్యగురుశుశ్రూషా స్వనుక్రోశానుకంపనే॥ 13-110-6 (85806) ఏతత్సర్వమశేషేణ పితామహ యథాతథం। వేతుమిచ్ఛామి ధర్మజ్ఞ పరం కౌతూహలం హి మే॥ 13-110-7 (85807) భీష్మ ఉవాచ। 13-110-8x (7116) యో వ్రతం వై యథోద్దిష్టం తథా సంప్రతిపద్యతే। అఖండం సంయగారభ్య తస్య లోకాః సనాతనాః॥ 13-110-8 (85808) నియమానాం ఫలం రాజన్ప్రత్యక్షమిహ దృశ్యతే। నియమానాం క్రతూనాం చ త్వయాఽవాప్తమిదం ఫలం॥ 13-110-9 (85809) స్వధీతస్యాపి చ ఫలం దృశ్యతేఽముత్ర చేహ చ। ఇహ లోకేఽర్థవాన్నిత్యం బ్రహ్మలోకే చ మోదతే॥ 13-110-10 (85810) దమస్య తు ఫలం రాజఞ్శృణు త్వం విస్తరేణ మే। దాంతాః సర్వత్ర సుఖినో దాంతాః సర్వత్ర నిర్వృతాః। యత్రేచ్ఛాగామినో దాంతాః సర్వశత్రునిషూదనాః॥ 13-110-11 (85811) ప్రార్థయంతి చ యద్దాంతా లభంతే తన్న సంశయః। యుజ్యంతే సర్వకామైర్హి దాంతాః సర్వత్ర పాండవ॥ 13-110-12 (85812) స్వర్గే యథా ప్రమోదంతే తపసా విక్రమేణ చ। దానైర్యజ్ఞైశ్చ వివిధైస్తథా దాంతాః క్షమాన్వితాః॥ 13-110-13 (85813) దానాద్దమో విశిష్టో హి దదత్కించిద్ద్విజాతయే। దాతా కుప్యతి నో దాంతస్తస్మాద్దానాత్పరందమః॥ యస్తు దద్యాదకుప్యన్హి తస్య లోకాః సనాతనాః। క్రోధో హంతి హి యద్దానం తస్మాద్దానాద్వరో దమః॥ 13-110-14 (85814) అదృశ్యాని మహారాజ స్థానాన్యయుతశో దివి। ఋషీణాం సర్వలోకషు యాని తే యాంతి దేవతాః॥ 13-110-16 (85815) దమేన యాని నృపతే గచ్ఛంతి పరమర్షయః। కామయానా మహత్స్థానం తస్మాద్దానాత్పరం దమః॥ 13-110-17 (85816) `విద్యాదానాద్వరం నాస్తి వేదవిద్యా మహాఫలాః।' అధ్యాపకః పరిక్లేశాదక్షయం ఫలమశ్నుతే॥ 13-110-18 (85817) విధివత్పావకం హుత్వా బ్రహ్మలోకే నరాధిప। అధీత్యాపి హి యో వేదాన్న్యాయవిద్భ్యః ప్రయచ్ఛతి। గురుకర్మప్రశంసీ తు సోపి స్వర్గే మహీయతే॥ 13-110-19 (85818) క్షత్రియోఽధ్యయనే యుక్తో యజనే దానకర్మణి। యుద్ధే యశ్చ పరిత్రాతా సోపి స్వర్గే మహీయతే॥ 13-110-20 (85819) వైశ్యః స్వకర్మనిరతః ప్రదానాల్లభతే మహత్। శూద్రః స్వకర్మనిరతః స్వర్గం శుశ్రూషయాఽఽర్చ్ఛతి॥ 13-110-21 (85820) శూరా బహువిధాః ప్రోక్తాస్తేషామర్థాస్తు మే శృణు। శూరాన్వయానాం నిర్దిష్టం ఫలం శూరస్య చైవ హి॥ 13-110-22 (85821) యజ్ఞశూరా దమే శూరాః సత్యశూరాస్తథా పరే। యుద్ధశూరాస్తథైవోక్తా దానశూరాశ్చ మానవాః॥ 13-110-23 (85822) `బుద్ధిశూరాస్తథైవాన్యే క్షమాశూరాస్తథా పరే।' సాంఖ్యశూరాశ్చ బహవో యోగశూరాస్తథా పరే। అరణ్యే గృహవాసే చ త్యాగే శూరాస్తథా పరే॥ 13-110-24 (85823) ఆర్జవే చ తథా శూరాః శమే వర్తంతి మానవాః। తైస్తైశ్చ నియమైః శూరా బహవః సంతి చాపరే। వేదాధ్యయనశూరాశ్చ శూరాశ్చాధ్యాపనే రతాః॥ 13-110-25 (85824) గురుశుశ్రూషయా శూరాః పితృశుశ్రూషయా పరే। మాతృశుశ్రూషయా శూరా భైక్ష్యశూరాస్తథా పరే॥ 13-110-26 (85825) అరణ్యే గృహవాసే చ శూరాశ్చాతిథిపూజనే। సర్వే యాంతి పరాఁల్లోకాన్స్వకర్మఫలనిర్జితాన్॥ 13-110-27 (85826) ధారణం సర్వవేదానాం సర్వతీర్థావగాహనం। సత్యం చ బ్రువతో నిత్యం సమం వా స్యాన్నవా సమం॥ 13-110-28 (85827) అశ్వమేధసహస్రం చ సత్యం చ తులయా ధృతం। అశ్వమేధసహస్రాద్ధి సత్యమేవ విశిష్యతే॥ 13-110-29 (85828) సత్యేన సూర్యస్తపతి సత్యేనాగ్నిః ప్రదీప్యతే। సత్యేన మరుతో వాంతి సర్వం సత్యే ప్రతిష్ఠితం॥ 13-110-30 (85829) సత్యేన దేవాః ప్రీయంతే పితరో బ్రాహ్మణాస్తథా। సత్యమాహుః పరో ధర్మస్తస్మాత్సత్యం న లోపయేత్॥ 13-110-31 (85830) మునయః సత్యనిరతా మునయః సత్యవిక్రమాః। మునయః సత్యశపథాస్తస్మాత్సత్యం విశిష్యతే॥ 13-110-32 (85831) సత్యవంతః సత్యలోకే మోదంతే భరతర్షభ। దమః సత్యఫలావాప్తిరుక్తా సర్వాత్మనా మయా॥ 13-110-33 (85832) అసంశయం వినీతాత్మా స వై స్వర్గే మహీయతే। బ్రహ్మచర్యస్య చ గుణం శృణు త్వం వసుధాధిప॥ 13-110-34 (85833) ఆజన్మమరణాద్యస్తు బ్రహ్మచారీ భవేదిహ। న తస్య కించిదప్రాప్యమితి విద్ధి నరాధిప॥ 13-110-35 (85834) బహ్వ్యః కోట్యస్త్వషీణాం తు బ్రహ్మలోకే వసంత్యుత సత్యే రతానాం సతతం దాంతానామూర్ధ్వరేతసాం॥ 13-110-36 (85835) బ్రహ్మచర్యం దహేద్రాజన్సర్వపాపాన్యుపాసితం। బ్రాహ్మణేన విశేషేణ బ్రాహ్మమో హ్యగ్నిరుచ్యతే॥ 13-110-37 (85836) ప్రత్యక్షం హి తథా హ్యేతద్బ్రాహ్మణేషు తపస్విషు। బిభేతి హి యథా శక్రో బ్రహ్మచారిప్రధర్షితః॥ 13-110-38 (85837) తద్బ్రహ్మచర్యస్య ఫలమృషీణామిహ దృశ్యతే। మాతాపిత్రోః పూజనే యో ధర్మస్తమపి మే శృణు॥ 13-110-39 (85838) శుశ్రూషతే యః పితరం న చాసూయేత్కదాచన। మాతరం భ్రాతరం వాఽపి గురుమాచార్యమేవ చ॥ 13-110-40 (85839) తస్య రాజన్ఫలం విద్ధి స్వర్లోకే స్థానమర్చితం। న చ పశ్యేత నరకం గురుశుశ్రూషయాఽఽత్మవాన్॥ ॥ 13-110-41 (85840) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి దశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 110 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-110-6 అనుక్రోశః పరదుఃఖేన దుఃఖితత్వం। అనుకంపా తత్ప్రతీకారకరణం॥ 7-110-9 ఫలమైశ్వర్యమేవ ప్రత్యక్షం॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। విధిం గవాం పరం శ్రోతుమిచ్ఛామి నృప తత్త్వతః। యేన తాఞ్శాశ్వతాఁల్లోకానర్థినాం ప్రాప్నుయాదిహ॥ 13-111-1 (85841) భీష్మ ఉవాచ। 13-111-2x (7117) న గోదానాత్పరం కించిద్విద్యతే వసుధాధిప। గౌర్హి న్యాయాగతా దత్తా సద్యస్తారయతే కులం॥ 13-111-2 (85842) సతామర్థే సంయగుత్పాదితో యః స వై క్లృప్తః సంయగాభ్యః ప్రజాభ్యః। తస్మాత్పూర్వం హ్యాదికాలప్రవృత్తం గోదానార్థం శృణు రాజన్విధిం మే॥ 13-111-3 (85843) పురా గోష్ఠే నిలీనాసు గోషు సందిగ్ధదర్శినా। మాంధాత్రా ప్రకృతం ప్రశ్నం బృహస్పతిరభాషత॥ 13-111-4 (85844) ద్విజానామంత్ర్య సత్కృత్య ప్రోక్తం కాలముపోష్య చ। గోదానార్థే ప్రయుంజీత రోహిణీం నియతవ్రతః॥ 13-111-5 (85845) ఆహ్వానం చ ప్రయుంజీత సమంగే బహులేతి చ। ప్రవిశ్య చ గవాం మధ్యమిమాం శ్రుతిముదాహరేత్॥ 13-111-6 (85846) గౌర్మే మాతా వృషభః పితా మే దివం గర్భం జగతీ మే ప్రతిష్ఠా। ప్రపద్యైవం శర్వరీముష్య గోషు పునర్వాణీముత్సృజేద్గోప్రదానే॥ 13-111-7 (85847) స తామేకాం నిశాం గోభిః సమసఖ్యః సమవ్రతః। ఐకాత్ంయగమనాత్సద్యః కలుషాద్విప్రముచ్యతే॥ 13-111-8 (85848) ఉత్సృష్టవృషవత్సా హి ప్రదేయా సూర్యదర్శనే। త్రిదివం ప్రతిపత్తవ్యమర్థవాదాశిషస్తవ॥ 13-111-9 (85849) ఊర్జస్విన్య ఊర్జమేధాశ్చ యజ్ఞే గర్భోఽమృతస్య జగతశ్చ ప్రతిష్ఠా। క్షితే రోహః ప్రవహః శశ్వదేవ। ప్రాజాపత్యాః సర్వమిత్యర్థవాదాః॥ 13-111-10 (85850) గావో మమైనః ప్రణుదంతు సౌర్యా- స్తథా సౌంయాః స్వర్గయానాయ సంతు। ఆత్మానం మే మాతృవచ్చాశ్రయంతు తథాఽనుక్తాః సంతు సర్వాశిషో మే॥ 13-111-11 (85851) శోషోత్సర్గే కర్మభిర్దేహమోక్షే సరస్వత్యః శ్రేయసే సంప్రవృత్తాః। యూయం నిత్యం సర్వపుణ్యోపవాహ్యాం దిశధ్వం మే గతిమిష్టాం ప్రసన్నాః॥ 13-111-12 (85852) యా వై యూయం సోఽహమద్యైవ భావో యుష్మాందత్త్వా చాహమాత్మప్రదాతా। మనశ్చ్యుతా మన ఏవోపపన్నాః సంధుక్షధ్వం సౌంయరూపాగ్ర్యదేహాః॥ 13-111-13 (85853) దానస్యాగ్రే పూర్వమేతద్వదేత గవాం దాతా విధివత్పర్వదృష్టం। ప్రతిబ్రూయాచ్ఛేషమర్ధంద్విజాతిః ప్రతిగృహ్ణన్వై గోప్రదానే విధిజ్ఞః॥ 13-111-14 (85854) గాం దదానీతి వక్తవ్యమర్ఘ్యముత్సృజ్య సువ్రతః। ఊఢవ్యా భరితవ్యా చ వైష్ణవీతి చ చోదయేత్॥ 13-111-15 (85855) నామ సంకీర్తయేత్తస్యా యథాసంఖ్యోత్తరం స వై। ఫలం షట్త్రింశదష్టౌ చ సహస్రాణి చ వింశతిః॥ 13-111-16 (85856) ఏవమేతాన్గుణాన్విద్యాద్గవాదీనాం యథాక్రమం। గోప్రదాతా సమాప్నోతి సమస్తానష్టమే క్రమే॥ 13-111-17 (85857) గోదః శీలీ నిర్భయశ్చార్ఘదాతా న స్యాద్దుఃఖీ వసుదాతా చ కామం। ఉపస్యోఢా భారతే యశ్చ విద్వా- న్విఖ్యాతాస్తే వైష్ణవాశ్చంద్రలోకాః॥ 13-111-18 (85858) గా వై దత్త్వా గోవ్రతీ స్యాత్త్రిరాత్రం నిశాం చైకాం సంవసేతేహ తాభిః। కాంయాష్టభ్యాం వర్తితవ్యం త్రిరాత్రం రసైర్వా గోః శకృతా ప్రశ్నవైర్వా॥ 13-111-19 (85859) దేవవ్రతీ స్యాద్వృషభప్రదానే వేదావాప్తిర్గోయుగస్య ప్రదానే। తథా గవాం విధిమాసాద్య యజ్వా లోకానగ్ర్యాన్విందతే గోవిధిజ్ఞః॥ 13-111-20 (85860) కామాన్సర్వాన్పార్థివానేకసంస్థా- న్యో వై దద్యాత్కామదుఘాం చ ధేనుం। సంయక్తాః స్యుర్హవ్యకవ్యౌఘవత్య స్తాసాముక్ష్ణాం జ్యాయసాం సంప్రదానం॥ 13-111-21 (85861) న చాశిష్యాయావ్రతాయోపకుర్యా- న్నాశ్రద్దధానాయ న వక్రబుద్ధయే। గుహ్యో హ్యయం సర్వలోకస్య ధర్మో నేమం ధర్మం యత్ర తత్ర ప్రజల్పేత్॥ 13-111-22 (85862) సంతి లోకే శ్రద్దధానా మనుష్యాః సంతి క్షుద్రా రాక్షసమానుషేషు। ఏషామేతద్దీయమానం హ్యనిష్టం యే నాస్తిక్యం చాశ్రయంతేఽల్పపుణ్యాః॥ 13-111-23 (85863) బార్హస్పత్యం వాక్యమేతన్నిశంయ యే రాజానో గోప్రదానాని దత్త్వా। లోకాన్ప్రాప్తాః పుణ్యశీలాః ప్రవృత్తా- స్తాన్మే రాజన్కీర్త్యమానాన్నిబోధ॥ 13-111-24 (85864) ఉశీనరో విశ్వగశ్వో నృగశ్చ భగీరథో విశ్రుతో యౌవనాశ్వః। మాంధాతా వై ముచుకుందశ్చ రాజా భూరిద్యుంనో నైషధః సోమకశ్చ॥ 13-111-25 (85865) పురూరవా భరతశ్చక్రవర్తీ యస్యాన్వవాయే భరతాః సర్వ ఏవ। తథా వీరో దాశరథిశ్చ రామో యే చాప్యన్యే విశ్రుతాః కీర్తిమంతః॥ 13-111-26 (85866) తథా రాజా పృథుకర్మా దిలీపో దివం ప్రాప్తో గోప్రదానైర్విధిజ్ఞః। యజ్ఞైర్దానైస్తపసా రాజధర్మై- ర్మాంధాతాఽభూద్గోప్రదానైశ్చ యుక్తః॥ 13-111-27 (85867) తస్మాత్పార్థ త్వమపీమాం మయోక్తాం బార్హస్పతీం భారతీం ధారయస్వ। ద్విజాగ్ర్యేభ్యః సంప్రయచ్ఛస్వ ప్రీతో గాః పుణ్యా వై ప్రాప్య రాజ్యం కురూణాం॥ 13-111-28 (85868) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-111-29x (7118) తథా సర్వం కృతవాంధర్మరాజో భీష్మేణోక్తో విధివద్గోప్రదానే స మాంధాతుర్వేద దేవోపదిష్టం సంయగ్ధర్మం ధారయామాస రాజా॥ 13-111-29 (85869) ఇతి నృప సతతం గవాం ప్రదానే యవశకలాన్సహ గోమయైః పిబానః। క్షితితలశయనః శిఖీ యతాత్మా వృష ఇవ రాజవృషస్తదా బభూవ॥ 13-111-30 (85870) నరపతిరభవత్సదైవ తాభ్యః ప్రయతమనాస్త్వభిసంస్తువంశ్చ గా వై। నృపతిధురి చ గామయుక్త భూప- స్తురగవరైరగమచ్చ యత్ర తత్ర॥ ॥ 13-111-31 (85871) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకాదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 111 ॥।

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-111-3 యో విధిరుత్పాదితః। సంయగిజ్యాః ప్రజాభ్య ఇతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-111-5 ద్విజాతిమతిసత్కృత్య శ్వః కాలమభివేద్య చేతి ఝ. పాఠః। రోహిణీం లోహితవర్ణాం॥ 7-111-8 సమసంఖ్యో గా అనివారయన్। సమవ్రతః భూతలశాయిత్వదంశాద్యనివారకత్వాదిగుణయుక్తః॥ 7-111-9 ఉత్సృష్టః వృషవత్సో యయా సార్ధం సా ఉత్సృష్టవృషవత్సా। త్వయా ప్రదేయా త్రిదివం చ ప్రతిపత్తవ్యం గంతవ్యం। అర్థవాదమంత్రోక్తా ఆశిషశ్చ తవ భవిష్యంతీతి యోజ్యం॥ 7-111-10 ఆశిషమేవాహ ఊర్జస్విన్య ఇతి। బలవత్య ఉత్సాహవత్యో వా ఊర్జస్విన్యః। ఊర్జమేధా ఉపగతప్రజ్ఞాః। యజ్ఞే అమృ-తస్య తత్సాధనస్య హవిషో గర్భ ఇవ గర్భః క్షేత్రభూతాః। క్షితేః ఐశ్వర్యస్య రోహః। శశ్వత్ శాశ్వతః క్షితేః ప్రహవః ప్రవాహరూపాశ్చ। ప్రాజాపత్యః సర్వవద్యాప్రవాద ఇతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-111-11 అనుక్తాః మంత్రద్వయేన ఉక్తా ఆశిషో మే సంతు। ఆంనాతాయామనధీతాః శ్రయంతు ఇతి థ.పాఠః॥ 7-111-12 శోషోత్సర్గే క్షయరోగోపతాపాపనయే క్షయరోగాదినివృత్తౌ దేహమోక్షే చ కర్మభిః పంచగవ్యాదిభిః సేవితాః సత్యః సరస్వత్యో నద్య ఇవ శ్రేయసే సంప్రవృత్తాః॥ 7-111-13 మనశ్చ్యుతాః దాతుర్మమత్వాభిమానాచ్చ్యుతాః। మనఏవ ఉపపన్నాః మదీయమమతాస్పదీభూతాః। సంధుధ్వం దాతారం మాం చ ఇష్టైర్భోగైః ప్రకాశయధ్వం॥ 7-111-18 గవాదీనాం గోప్రతినిధీనాం ఏవ తత్ఫలం। ప్రత్యక్షగోదానే గోప్రతిగ్రహీతుర్గృహం గచ్ఛంత్యా అష్టమే పదే భవంతి కిము తద్గృహగమనాదిష్వితి భావః। గుణాన్వృద్ధాన్భావనీయం యథాక్రమమితి థ.ధ. పాఠః। శీలీ శీలవాన్ అర్ఘదాతా నిర్భయ ఇతి సంబంధః। ఉషస్యం ప్రాతః స్నానాదికర్మ ఊఢం ప్రాప్తం యైః। భారతే విద్వాన్ భారతవేత్తా। వైష్ణవాః విష్ణుభక్తాః। చంద్రవత్ లోక ఆలోకో యేషాం ఏవ విఖ్యాతాః కథితాః॥ 7-111-21 ఏకసంస్థాన్ ఏకీకృతాన్। తాసాం తాభ్యోఽధికమితి శేషః। ఉక్ష్ణాం వృషభాణాం॥ 7-111-22 ఉపకుర్యాత్ ఏతత్కథనేన॥

వైశంపాయన ఉవాచ। తతో యుధిష్ఠిరే రాజా భూయః శాంతనవం నృపం। గోదానవిస్తరం ధీమాన్పప్రచ్ఛ వినయాన్వితః॥ 13-112-1 (85872) గోప్రదానగుణాన్సంయక్ పునర్మే బ్రూహి భారత। న హి తృప్యాంయహం వీర శృణ్వానోఽమృతమీదృశం॥ 13-112-2 (85873) ఇత్యుక్తో ధర్మరాజేన తదా శాంతనవో నృపః। సంయగాహ గుణాంస్తస్మై గోప్రదానస్య కేవలాన్॥ 13-112-3 (85874) భీష్మ ఉవాచ। 13-112-4x (7119) వత్సలాం గుణసంప్రన్నా తరుణీం వస్త్రసంయుతాం। దత్త్వేదృశీం గాం విప్రాయ సర్వపాపైః ప్రముచ్యతే॥ 13-112-4 (85875) అసుర్యా నామ తే లోకా గాం దత్త్వా తాన్న గచ్ఛతి। 13-112-5 (85876) పీతోదకాం జగ్ధతృణాం నష్టక్షీరాం నిరింద్రియాం। జరారోగోపసంపన్నాం జీర్ణాం వాపీమివాజలాం। దత్త్వా తమః ప్రవిశతి ద్విజం క్లేశేన యోజయేత్॥ 13-112-6 (85877) రుష్టా దుష్టా వ్యాధితా దుర్బలా వా నో దాతవ్యా యాశ్చ మూల్యైరదత్తైః। క్లేశైర్విప్రం యోఽఫలైః సంయునక్తి తస్యాఽవీర్యాశ్చాఫలాశ్చైవ లోకాః॥ 13-112-7 (85878) బలాన్వితాః శీలవీర్యోపపన్నాః సర్వే ప్రశంసంతి సుగంధవత్యః। యథా హి గంగా సరితాం వరిష్ఠా తథాఽర్జునీనాం కపిలా వరిష్ఠా॥ 13-112-8 (85879) యుధిష్ఠిర ఉవాచ। 13-112-9x (7120) కస్మాత్సమానే బహులాప్రదానే సద్భిః ప్రశస్తం కపిలాప్రదానం। విశేషమిచ్ఛామి మహాప్రభావం శ్రోతుం సమర్థోస్మి భవాన్ప్రవక్తుం॥ 13-112-9 (85880) భీష్మ ఉవాచ। 13-112-10x (7121) వృద్ధానాం బ్రువతాం శ్రుత్వా కపిలానామథోద్భవం। వక్ష్యామి తదశేషేణ రోహిణ్యో నిర్మితా యథా॥ 13-112-10 (85881) ప్రజాః సృజేతి చాదిష్టః పూర్వం దక్షః స్వయంభువా। నాసృజద్వృత్తిమేవాగ్రే ప్రజానాం హితకాంయయా॥ 13-112-11 (85882) యథా హ్యమృతమాశ్రిత్య వర్తయంతి దివౌకసః। తథా వృత్తిం సమాశ్రిత్య వర్తయంతి ప్రజా విభో॥ 13-112-12 (85883) అచరేభ్యశ్చ భూతేభ్యశ్చరాః శ్రేష్ఠాస్తతో నరాః। బ్రాహ్మణాశ్చ తతః శ్రేష్ఠాస్తషు యజ్ఞాః ప్రతిష్ఠితాః॥ 13-112-13 (85884) యజ్ఞైరాప్యాయతే సోమః స చ గోషు ప్రతిష్ఠితః। తాభ్యో దేవాః ప్రమోదంతే ప్రజానాం వృత్తిరాసు చ॥ 13-112-14 (85885) తతః ప్రజాసు సృష్టాసు దక్షాద్యైః క్షుధితాః ప్రజాః। ప్రజాపతిముపాధావన్వినిశ్చిత్య చతుర్మఖం॥ 13-112-15 (85886) ప్రజాతాన్యేవ భూతాని ప్రాక్రోశన్వృత్తికాంక్షయా। వృత్తిదం చాన్వపద్యంత తృషితాః పితృమాతృవత్॥ 13-112-16 (85887) ఇతీదం మనసా గత్వా ప్రజాసర్గార్థమాత్మనః। ప్రజాపతిర్బలాధానమమృతం ప్రాపిబత్తదా। శంసతస్తస్య తృప్తిం తు గంధాత్సురభిరుత్థితా॥ 13-112-17 (85888) ముఖజా సాఽసృజద్ధాతుః సురభిర్లోకమాతరం। దర్శనీయరసం వృత్తిం సురభిం ముఖజాం సుతాం॥ 13-112-18 (85889) సాఽసృజత్సౌరభేయీస్తు సురభిర్లోకమాతృకాః। సువర్ణవర్ణాః కపిలాః ప్రజానాం వృత్తిధేనవః॥ 13-112-19 (85890) తాసామమృతవృత్తీనాం క్షరంతీనాం సమంతతః। బభూవామృతజః ఫేనః స్రవంతీనామివోర్మిజః॥ 13-112-20 (85891) స వత్సముఖవిభ్రష్టో భవస్య భువి తిష్ఠతః। శిరస్యవాపతత్క్రుద్ధః స తదైక్షత చ ప్రభుః। లలాటప్రభవేణాక్ష్ణా రోహిణీం ప్రదహన్నివ॥ 13-112-21 (85892) తత్తేజస్తు తతో రౌద్రం కపిలాం గాం విశాంపతే। నానావర్ణత్వమనయన్మేఘానివ దివాకరః॥ 13-112-22 (85893) యాస్తు తస్మాదపక్రంయ సోమమేవాభిసంశ్రితాః। యథోత్పన్నాః స్వవర్ణస్థా న నీతాశ్చాన్యవర్ణతాం॥ 13-112-23 (85894) అథ క్రుద్ధం మహాదేవం ప్రజాపతిరభాషత। అమృతేనావసిక్తస్త్వం నోచ్ఛిష్టం విద్యతే గవాం॥ 13-112-24 (85895) యథా హ్యమృతమాదాయ సోమో విష్యందతే పునః। తథా క్షీరం క్షరంత్యేతా రోహిణ్యోఽమృతసంభవాః॥ 13-112-25 (85896) న దుష్యత్యనిలో నాగ్నిర్న సువర్ణం న చోదధిః। నామృతేనామృతం పీతం న వత్సైర్దుష్యతే పయః॥ 13-112-26 (85897) ఇమాఁల్లోకాన్భరిష్యంతి హవిషా ప్రస్రవేణ చ। ఆసామైశ్వర్యమిచ్ఛంతి సర్వేఽమృతమయం శుభం॥ 13-112-27 (85898) వృషభం చ దదౌ తస్మై భగవాఁల్లోకభావనః। ప్రసాదయామాస మనస్తేన రుద్రస్య భారత॥ 13-112-28 (85899) ప్రీతశ్చాపి మహాదేవశ్చకార వృషభం తదా। ధ్వజం చ వాహనం చైవ తస్మాత్స వృషభధ్వజః॥ 13-112-29 (85900) తతో దేవైర్మహాదేవస్తదా పశుపతిః కృతః। ఈశ్వరః స గవాం మధ్యే వృషభాంకః ప్రకీర్తితః॥ 13-112-30 (85901) ఏవమవ్యగ్రవర్ణానాం కపిలానాం మహౌజసాం। ప్రదానే ప్రథమః కల్పః సర్వాసామేవ కీర్తితః॥ 13-112-31 (85902) లోకజ్యేష్ఠా లోకవృత్తిప్రవృత్తా రుద్రోద్భూతాః సోమవిష్యందభూతాః। సౌంయాః పుణ్యాః కామదాః ప్రాణదాశ్చ గా వై దత్త్వా సర్వకామప్రదః స్యాత్॥ 13-112-32 (85903) ఇదం గవాం ప్రభవవిధానముత్తమం పఠన్సదా శుచిరపి మంగలప్రియః। విముచ్యతే కలికలుషేణ మానవః ప్రియాన్సుతాంధనపశుమాప్నుయాత్సదా॥ 13-112-33 (85904) హవ్యం కవ్యం తర్పణం శాంతికర్మ యానం వాసో వృద్ధబాలస్య తుష్టిః। ఏతాన్సర్వాన్గోప్రదానే గుణాన్వై దాతా రాజన్నాప్నుయాద్వై సదైవ॥ 13-112-34 (85905) వైశంపాయన ఉవాచ। 13-112-35x (7122) పితామహస్యాథ నిశంయ వాక్యం రాజా సహ భ్రాతృభిరాజమీఢః। సువర్ణవర్ణానడుహస్తథా గాః పార్థో దదౌ బ్రాహ్మణసత్తమేభ్యః॥ 13-112-35 (85906) తథైవ తేభ్యోపి దదౌ ద్విజేభ్యో గవాం సహస్రాణి శతాని చైవ। యజ్ఞాన్సముద్ధిశ్య చ దక్షిణార్థే లోకాన్విజేతుం పరమాం చ కీర్తిం॥ ॥ 13-112-36 (85907) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వాదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 112 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-112-6 అనంతా నామ తే లోకా గాం దత్త్వా యత్ర గచ్ఛతీతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-112-11 పీతోదకాం త్యక్తతృణామితి థ.ధ.పాఠః॥ 7-112-20 అసృజద్వృత్తిమేవాగ్ర ఇతి ఝ.పాఠః॥ 7-112-23 స్రవంతీనాం నదీనాం॥ 7-112-26 తా హ్యేతా నాన్యవర్ణగా ఇతి ట.థ.ధ.పాఠః॥ 7-112-35 న సువర్ణం ఘృతం దధీతి థ.పాఠః॥

వైశంపాయన ఉవాచ। ఏవముక్త్వా తతో భీష్మః పునర్ధర్మసుతం నృపం। జనమేజయభూపాల ఉవాచేదం సహేతుకం॥ 13-113-1 (85908) ఏతస్మిన్నేవ కాలే తు వసిష్ఠమృషిసత్తమం। ఇక్ష్వాకువంశజో రాజా సౌదాసో వదతాం వరః॥ 13-113-2 (85909) సర్వలోకచరం సిద్ధం బ్రహ్మకోశం సనాతనం। పురోహితమభిప్రష్టుమభివాద్యోపచక్రమే॥ 13-113-3 (85910) త్రైలోక్యే భగవన్కింస్విత్పవిఇత్రం కథ్యతేఽనఘ। యత్కీర్తయన్సదా మర్త్యః ప్రాప్నుయాత్పుణ్యముత్తమం॥ 13-113-4 (85911) భీష్మ ఉవాచ। 13-113-5x (7123) తస్మై ప్రోవాచ వచనం ప్రణతాయ హితం తదా। గవాముపనిషద్విద్యాం నమస్కృత్య గవాం శుచిః॥ 13-113-5 (85912) గావః సురభిగంధిన్యస్తథా గుగ్గులుగంధయః। గావః ప్రతిష్ఠా భూతానాం గావః స్వస్త్యయనం మహత్॥ 13-113-6 (85913) గావో భూతం చ భవ్యం చ గావః పుష్టిః సనాతనీ। గావో లక్ష్ంయాస్తథా మూలం గోషు దత్తం న నశ్యతి॥ 13-113-7 (85914) అన్నం హి పరమం గావో దేవానాం పరమం హవిః। స్వాహాకారవషట్కారౌ గోషు నిత్యం ప్రతిష్ఠితౌ॥ 13-113-8 (85915) గావో యజ్ఞస్య హి ఫలం గోషు యజ్ఞాః ప్రతిష్ఠితాః। గావో భవిష్యం భూతం చ గోషు యజ్ఞాః ప్రతిష్ఠితాః॥ 13-113-9 (85916) సాయం ప్రాతశ్చ సతతం హోమకాలే మహాద్యుతే। గావో దదతి వై హౌంయమృషిభ్యః పురుషర్షభ॥ 13-113-10 (85917) యాని కాని చ దుర్గాణి దుష్కృతాని కృతాని చ। తరంతి చైవ పాప్మానం ధేనుం యే దదతి ప్రభో॥ 13-113-11 (85918) ఏకాం చ దశగుర్దద్యాద్దశ దద్యాచ్చ గోశతీ। శతం సహస్రగుర్దద్యాత్సర్వే తుల్యఫలా హి తే॥ 13-113-12 (85919) అనాహితాగ్నిః శతగురయజ్వా చ సహస్రగుః। సమృద్ధో యశ్చ కీనాశో నార్ఘమర్హంతి తే త్రయః॥ 13-113-13 (85920) కపిలాం యే ప్రయచ్ఛంతి సవత్సాం కాంస్యదోహనాం। సువ్రతాం వస్త్రసంవీతాముభౌ లోకౌ జయంతి తే॥ 13-113-14 (85921) యువానమింద్రియోపేతం శతేన సహయూథపం। గవేంద్రం బ్రాహ్మణేంద్రాయ భూరిశృంగమలంకృతం॥ 13-113-15 (85922) వృషబం యే ప్రయచ్ఛంతి శ్రోత్రియాయ పరంతప। ఐశ్వర్యం తేఽధిగచ్ఛంతి జాయమానాః పునఃపునః॥ 13-113-16 (85923) నాకీర్తయిత్వా గాఃక సుప్యాత్తాసాం సంస్మృత్య చోత్పతేత్। సాయం ప్రాతర్నమస్యేచ్చ గాస్తతః పుష్టిమాప్నుయాత్॥ 13-113-17 (85924) గవాం మూత్రపురీషస్య నోద్విజేత కథంచన। న చాసాం మాంసమశ్నీయాద్గవాం పుష్టిం తథాఽఽప్నుయాత్॥ 13-113-18 (85925) గాశ్చ సంకీర్తయన్నిత్యం నావమన్యేత తాస్తథా। అనిష్టం స్వప్నమాలక్ష్య గాం నరః సంప్రకీర్తయేత్॥ 13-113-19 (85926) గోమయేన సదా స్నాయాద్గోకరీషే చ సంవిశేత్। శ్లోష్మమూత్రపురీషాణి ప్రతిఘాతం చ వర్జయేత్॥ 13-113-20 (85927) సార్ద్రే చర్మణి భుంజీత నిరీక్షేద్వారుణీం దిశం। వాగ్యతః సర్పిషా భూమౌ గవాం వ్యుష్టిం సదాఽఽశ్నుతే॥ 13-113-21 (85928) ఘృతేన జుహుయాదగ్నిం ఘృతేన స్వస్తి వాచయేత్। ఘృతం దద్యాద్ధృతం ప్రాశేద్గవాం వ్యుష్టిం సదాఽఽశ్నుతే॥ 13-113-22 (85929) గోమత్యా విద్యయా ధేనుం తిలానామభిమంత్ర్య యః। సర్వరత్నమయీం దద్యాన్న స శోచేత్కృతాకృతే॥ 13-113-23 (85930) గావో మాముపతిష్ఠంతు హేమశృంగ్యః పయోముచః। సురభ్యః సౌరభేయ్యశ్చ సరితః సాగరం యథా॥ 13-113-24 (85931) గా వై పశ్యాంయహం నిత్యం గావః పశ్యంతు మాం సదా। గావోస్మాకం వయం తాసాం యతో గావస్తతో వయం॥ 13-113-25 (85932) ఏవం రాత్రౌ దివా చాపి సమేషు విషమేషు చ। మహాభయేషు చ నరః కీర్తయన్ముచ్యతే భవాత్॥ ॥ 13-113-26 (85933) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రయోదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 113 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-113-13 కీనాశః కర్షకః కృపణో వా। అర్ఘం పూజాం॥ 7-113-21 సౌంయే చర్మణీతి ధ.పాఠః॥ 7-113-23 గోమాఁ అగ్నేవిమాఁ అశ్వీతి మంత్రో గోమతీ॥

వసిష్ఠ ఉవాచ। శతం వర్షసహస్రాణాం తపస్తప్తం సుదుష్కరం। గోభిః పూర్వం విసృష్టాభిర్గచ్ఛేమ శ్రేష్ఠతామితి॥ 13-114-1 (85934) లోకేఽస్మిందక్షిణానాం చ సర్వాసాం వయముత్తమాః। భవేమ న చ లోప్యేమ దోషేణేతి పరంతప॥ 13-114-2 (85935) అస్మత్పురీషస్నానేన జనః పుయేత సర్వదా। శకృతా చ పవిత్రార్థం కుర్వీరందేవమానుషాఃఠ॥ 13-114-3 (85936) తథా సర్వాణి భూతాని స్థావరాణి చరాణి చ। ప్రదాతారశ్చ లోకాన్నో గచ్ఛేయురితి మానద॥ 13-114-4 (85937) తాభ్యో వరం దదౌ బ్రహ్మా తపసోఽంతే స్వయం ప్రభుః। ఏవం భవన్వితి విభుర్లోకాంస్తారయతేతి చ॥ 13-114-5 (85938) ఉత్తస్థుః సిద్ధకామాస్తా భూతభవ్యస్య మాతరః। తపసోఽంతే మహారాజ గావో లోకపరాయణాః॥ 13-114-6 (85939) తస్మాద్గావో మహాభాగాః పవిత్రం పరముచ్యతే। తథైవ సర్వభూతానాం సమతిష్ఠంత మూర్ధని॥ 13-114-7 (85940) సంమనవత్సాం కపిలాం ధేనుం దత్త్వా పయస్వినీం॥ సువ్రతాం వస్త్రసంవీతాం బ్రహ్మలోకే మహీయతే॥ 13-114-8 (85941) లోహితాం తుల్యవత్సాం తు ధేనుం దత్త్వా పయస్వినీం। సువ్రతాం వస్త్రసంవీతాం సూర్యలోకే మహీయతే॥ 13-114-9 (85942) సమానవత్సాం శబలాం ధేనుం దత్త్వా పయస్వినీం। సువ్రతాం వస్త్రసంవీతీం సోమలోకే మహీయతే॥ 13-114-10 (85943) సమానవత్సాం శ్వేతాం తు ధేనుం దత్త్వా పయస్వినీం। సువ్రతాం వస్త్రసంవీతామింద్రలోకే మహీయతే॥ 13-114-11 (85944) సమానవత్సాం కృష్ణాం తు ధేను దత్త్వా పయస్వినీం। సువ్రతాం వస్త్రసంవీతామగ్నిలోకే మహీయతే॥ 13-114-12 (85945) సమానవత్సాం ధూంరాం తు ధేనుం దత్త్వా పయస్వినీం। సువ్రతాం వస్త్రసంవీతాం యాంయలోకే మహీయతే॥ 13-114-13 (85946) అపాం ఫేనసవర్ణాం తు సవత్సాం కాంస్యదోహనాం। ప్రదాయ వస్త్రసంవీతాం వారుణం లోకమాప్నుతే॥ 13-114-14 (85947) వాతరేణుసవర్ణాం తు సవత్సాం కాంస్యదోహనాం। ప్రదాయ వస్త్రసంవీతాం వాయులోకే మహీయతే॥ 13-114-15 (85948) హిరణ్యవర్ణాం పింగాక్షీం సవత్సాం కాంస్యదోహనాం। ప్రదాయ వస్త్రసంవీతాం కౌబేరం లోకమశ్నుతే॥ 13-114-16 (85949) పలాలధూంరవర్ణాం తు సవత్సాం కాంస్యదోహనాం। ప్రదాయ వస్త్రసంవీతాం పితృలోకే మహీయతే॥ 13-114-17 (85950) సవత్సాం పీవరీం దత్త్వా దృతికంఠామలంకృతాం। వైశ్వదేవమసంబాధం స్థానం శ్రేష్ఠం ప్రపద్యతే॥ 13-114-18 (85951) సమానవత్సాం గౌరీం తు ధేనుం దత్త్వా పయస్వినీం। సువ్రతాం వస్త్రసంవీతాం వసూనాం లోకమాప్నుయాత్॥ 13-114-19 (85952) పాండుకంబలవర్ణాభాం సవత్సాం కాంస్యకదోహనాం। ప్రదాయ వస్త్రసంవీతాం సాధ్యానాం లోకమాప్నుతే॥ 13-114-20 (85953) వైరాటపృష్ఠముక్షాణం సర్వరత్నైరలంకృతం। ప్రదదన్మరుతాం లోకాన్స రాజన్ప్రతిపద్యతే॥ 13-114-21 (85954) వత్సోపపన్నాం నీలాం గాం సర్వరత్నసమన్వితాం। గంధర్వాప్సరసాం లోకాందత్త్వా ప్రాప్నోతి మానవః॥ 13-114-22 (85955) దృతికంఠమనడ్వాహం సర్వరత్నైరలంకృతం। దత్త్వా ప్రజాపతేర్లోకాన్విశోకః ప్రతిపద్యతే॥ 13-114-23 (85956) గోప్రదానరతో యాతి భిత్త్వా జలదసంచయాన్। విమానేనార్కవర్ణేన దివి రాజన్విరాజతా॥ 13-114-24 (85957) తం చోరువేషాః సుశ్రోణ్యః సహస్రం వారయోపితః। రమయంతి నరశ్రేష్ఠం గోప్రదానరతం నరం॥ 13-114-25 (85958) వీణానాం వల్లకీనాం చ నూ పురాణాం చ శింజితైః। హాసైశ్చ హరిణాక్షీణాం సుప్తః సుప్రతిబోధ్యతే॥ 13-114-26 (85959) యావంతి రోమాణి భవంతి ధేన్వా- స్తావంతి వర్షాణి మహీయతే సః। స్వర్గచ్యుతశ్చాపి తతో నృలోకే కులే ప్రసూతో విపులే విశోకః॥ ॥ 13-114-27 (85960) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుర్దశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 112 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-114-1 గచ్ఛామః శృంగితామితీతి క.ధ.పాఠః॥ 7-114-18 ప్రలంబగలకంబలాం। శితికంఠామలంకృతామితి క.థ.ధ.పాఠః॥ 7-114-21 వైరాటం వృద్ధం పృష్టం యస్య। వైతానస్థితముక్షాణమితి క.ధ.పాఠః॥

వసిష్ఠ ఉవాచ। ఘృతక్షీరప్రదా గావో ఘృతయోన్యో ఘృతోద్భవాః। ఘృతనద్యో ఘృతావర్తాస్తా మే సంతు సదా గృహే॥ 13-115-1 (85961) ఘృతం మే హృదయే నిత్యం ఘృతం నాభ్యాం ప్రతిష్ఠితం। ఘృతం సర్వేషు గాత్రేషు ఘృతం మే మనసి స్థితం॥ 13-115-2 (85962) గావో మమాగ్రతో నిత్యం గావః పృష్ఠత ఏవ చ। గావో మే సర్వతశ్చైవ గవాం మధ్యే వసాంయహం॥ 13-115-3 (85963) ఇత్యాచంయ జపేత్సాయం ప్రాతశ్చ పురుషః సదా। యదహ్నా కురుతే పాపం తస్మాత్స పరిముచ్యతే॥ 13-115-4 (85964) ప్రాసాదా యత్ర సౌవర్ణా వసోర్ధారాశ్చ కామదాః। గంధర్వాప్సరసో యత్ర తత్ర యాంతి సహస్రదాః॥ 13-115-5 (85965) నవనీతపంకాః క్షీరోదా దధిశైవలసంకులాః। వహంతి యత్ర వై నద్యస్తత్ర యాంతి సహస్రదాః॥ 13-115-6 (85966) గవాం శతసహస్రం తు యః ప్రచ్ఛేద్యథావిధి। పరాం వృద్ధిమవాప్యాథ స్వర్గలోకే మహీయతే॥ 13-115-7 (85967) దశ చోభయతః ప్రేత్య మాతాపిత్రోః పితామహాన్। దధాతి సుకృతాఁల్లోకాన్పునాతి చ కులం నరః॥ 13-115-8 (85968) ధేన్వాః ప్రమాణేన సమప్రమాణాం ధేనుం తిలానామపి చ ప్రదాయ। పానీయవాపీః స యమస్య లోకే న యాతనాం కాంచిదుపైతి తత్ర॥ 13-115-9 (85969) పవిత్రమగ్ర్యం జగతః ప్రతిష్ఠా దివౌకసాం మాతరోఽథాప్రమేయాః। అన్వాలభేద్దక్షిణతో వ్రజేచ్చ దద్యాచ్చ పాత్రే ప్రసమీక్ష్య కాలం॥ 13-115-10 (85970) ధేనుం సవత్సాం కపిలాం భూరిశృంగీం కాంస్యోపదోహాం వసనోత్తరీయాం। ప్రదాయ తాం గాహతి దుర్విగాహ్యాం యాంయాం సభాం వీతభయో మనుష్యః॥ 13-115-11 (85971) సురూపా బహురూపాశ్చి విశ్వరూపాశ్చ మాతరః। గావో మాముపతిష్ఠంతామితి నిత్యం ప్రకీర్తయేత్॥ 13-115-12 (85972) నాతః పుణ్యతరం దానం నాతః పుణ్యతరం ఫలం। నాతో విశిష్టం లోకేషు భూతం భవితుమర్హతి॥ 13-115-13 (85973) త్వచా లోంనాఽథ శృంగైర్వా వాలైః క్షీరేణ మేదసా। యజ్ఞం వహతి సంభూయ కిమస్త్యభ్యధికం తతః॥ 13-115-14 (85974) యయా సర్వమిదం వ్యాప్తం జగత్స్థావరజంగమం। తాం ధేనుం శిరసా వందే భూతభవ్యస్య మాతరం॥ 13-115-15 (85975) గుణవచనసముచ్చయైకదేశో నృవర మయైష గవాం ప్రకీర్తితస్తే। న చ పరమిహ దానమస్తి గోభ్యో భవతి న చాపి పరాయణం తతోఽన్యం॥ 13-115-16 (85976) భీష్మ ఉవాచ। 13-115-17x (7124) వరమిదమితి భూమిపో విచింత్య ప్రవరమృషేర్వచనం తతో మహాత్మా। వ్యసృజత నియతాత్మవాంద్విజేభ్యః సుబహు చ గోధనమాప్తవాంశ్చ లోకాన్॥ ॥ 13-115-17 (85977) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 115 ॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। పవిత్రాణాం పవిత్రం యచ్ఛ్రేష్ఠం లోకే చ యద్భవేత్। పావనం పరమం చైవ తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-116-1 (85978) భీష్మ ఉవాచ। 13-116-2x (7125) గావో మహార్థాః పుణ్యాశ్చ తారయంతి చ మానవాన్। ధారయంతి ప్రజాశ్చేమా హవిషా పయసా తథా॥ 13-116-2 (85979) న హి పుణ్యతమం కించిద్గోభ్యో భరతసత్తమ। ఏతాః పుణ్యాః పవిత్రాశ్చ త్రిషు లోకేషు సత్తమాః॥ 13-116-3 (85980) దేవానాముపరిష్టాచ్చ గావః ప్రతివసంతి వై। దత్త్వా చైతాస్తారయతే యాంతి స్వర్గం మనీషిణః॥ 13-116-4 (85981) మాంధాతా యౌవనాశ్వశ్చ యయాతిర్నహుషస్తథా। గా వై దదంతః సతతం సహస్రశతసంమితాః॥ 13-116-5 (85982) గతాః పరమకం స్థానం దేవైరపి సుదుర్లభం। అపి చాత్ర పురావృత్తం కథయిష్యామి తేఽనఘ॥ 13-116-6 (85983) ఋషీణాముత్తమం ధీమాన్కృష్ణద్వైపాయనం శుకః। అభివాద్యాహ్నికం కృత్వా శుచిః ప్రయతమానసః॥ 13-116-7 (85984) పితరం పరిపప్రచ్ఛ దృష్టలోకపరావరం। కో యజ్ఞః సర్వయజ్ఞానాం వరిష్ఠోఽభ్యుపలక్ష్యతే॥ 13-116-8 (85985) కించ కృత్వా పరం స్థానం ప్రాప్నువంతి మనీషిణః। కేన దేవాః పవిత్రేణ స్వర్గమశ్నంతి వా విభో॥ 13-116-9 (85986) కించ యజ్ఞస్య యజ్ఞత్వం క్వ చ యజ్ఞః ప్రతిష్ఠితః। దానానాముత్తమం కించ కించ సత్రమితః పరం। పవిత్రాణాం పవిత్రం చ యత్తద్బ్రూహి మహామునే॥ 13-116-10 (85987) ఏతచ్ఛ్రుత్వా తు వచనం వ్యాసః పరమధర్మవిత్। పుత్రాయాకథయత్సర్వం తత్త్వేన భరతర్షభ॥ 13-116-11 (85988) గావః ప్రతిష్ఠా భూతానాం తథా గావః పరాయణం। గావః పుణ్యాః పవిత్రాశ్చ గోధనం పావనం తథా॥ 13-116-12 (85989) పూర్వమాసన్నంశృంగా వై గావ ఇత్యనుశశ్రుమ। శృంగార్థే సముపాసంత తాః కిల ప్రభుమవ్యయం॥ 13-116-13 (85990) తతో బ్రహ్మా తు గాః సత్రముపవిష్టాః సమీక్ష్య హ। ఈప్సితం ప్రదదౌ తాభ్యో గోభ్యః ప్రత్యేకశః ప్రభుః॥ 13-116-14 (85991) తాసాం శృంగాణ్యజాయంత తస్యా యాదృఙ్భనోగతం। నానావర్ణాః శృంగవంత్యస్తా వ్యరోచంత పుత్రక॥ 13-116-15 (85992) బ్రహ్మణా వరదత్తాస్తా హవ్యకవ్యప్రదాః శుభాః। పుణ్యాః పవిత్రాః సుభగా దివ్యసంస్థానలక్షణాః॥ 13-116-16 (85993) గావస్తేజో మహద్దివ్యం గవాం దానం ప్రశస్యతే। యే చైతాః సంప్రయచ్ఛంతి సాధవో వీతమత్సరాః॥ 13-116-17 (85994) తే వై సుకృతినః ప్రోక్తాః సర్వదానప్రదాశ్చ తే। గవాం లోకం తథా పుణ్యమాప్నువంతి చ తేఽనఘ॥ 13-116-18 (85995) యత్ర వృక్షా మధుఫలా దివ్యపుష్పఫలోపగాః। పుష్పాణి చ సుగంధీని దివ్యాని ద్విజసత్తమ॥ 13-116-19 (85996) సర్వా మణిభయీ భూమిః సర్వకాంచనవాలుకాః। సర్వర్తుసుఖసంస్పర్శా నిష్పంకా నిరజాః శుభాః॥ 13-116-20 (85997) రక్తోత్పలవనైశ్చైవ మణిఖండైర్హిరణ్మయైః। తరుణాదిత్యసంకాశైర్భాంతి తత్ర జలాశయాః॥ 13-116-21 (85998) మహార్హమణిపత్రైశ్చ కాంచనప్రభకేసరైః। నీలోత్పలవిమిశ్రైశ్చ సరోభిర్బహుపంకజైః॥ 13-116-22 (85999) కరవీరవనైః ఫుల్లైః సహస్రావర్తసంవృతైః। సంతానకవనైః ఫుల్లైర్వృక్షేశ్చ సమలంకృతాః॥ 13-116-23 (86000) నిర్మిలాభిశ్చ ముక్తాభిర్మణిభిశ్చ మహాప్రభైః। ఉద్భూతపులినాస్తత్ర జాతరూపైశ్చి నింనగాః॥ 13-116-24 (86001) సర్వరత్నమయైశ్చిత్రైరవగాఢా ద్రుమోత్తమైః। జాతరూపమయైశ్చాన్యైర్హుతాశనసమప్రభైః॥ 13-116-25 (86002) సౌవర్ణి గిరయస్తత్ర మణిరత్నశిలోచ్చయాః। సర్వరత్నమయైర్భాంతి శృంగైశ్చారుభిరుచ్ఛ్రితైః॥ 13-116-26 (86003) నిత్యపుష్పఫలాస్తత్ర నగాః పత్రరథాకులాః। దివ్యగంధరసైః పుష్పైః ఫలైశ్చ భరతర్షభ॥ 13-116-27 (86004) రమంతే పుణ్యకర్మాణస్తత్ర నిత్యం యుధిష్ఠిర। సర్వకామసమృద్ధార్థా నిఃశోకా గతమన్యవః॥ 13-116-28 (86005) విమానేషు విచిత్రేషు రమణీయేషు భారత। మోదంతే పుణ్యకర్మాణో విరహంతో యశస్వినః॥ 13-116-29 (86006) ఉపక్రీడంతి తాన్రాజఞ్శుభాశ్చాప్సరసాం గణాః। ఏతాన్లోకానవాప్నోతి గాం దత్త్వా వై యుధిష్ఠిర॥ 13-116-30 (86007) యాసామధిపతిః పూషా మారుతో బలవాన్బలే। ఐశ్వర్యే వరుణో రాజా తా మాం పాంతు యుగంధరాః॥ 13-116-31 (86008) సురూపా బహురూపాశ్చ విశ్వరూపాశ్చ మాతరః। ప్రాజాపత్యా ఇతి బ్రహ్మంజపేన్నిత్యం యతవ్రతః॥ 13-116-32 (86009) గాశ్చ శుశ్రూషతే యశ్చ సమన్వేతి చ సర్వశః। తస్మై తుష్టాః ప్రయచ్ఛంతి వరానపి సుదుర్లభాన్॥ 13-116-33 (86010) ద్రుహ్యేన మనసా వాఽపి గోషు తా హి సుఖప్రదాః। అర్చయేత సదా చైవ నమస్కారైశ్చ పూజయేత్॥ 13-116-34 (86011) దాంతః ప్రీతమనా నిత్యం గవాం వ్యుష్టిం తథాఽశ్నుతే। త్ర్యహముష్ణం పిబేన్మూత్రం త్ర్యహముష్ణం పిబేత్పయః॥ 13-116-35 (86012) గవాముష్ణం పయః పీత్వా త్ర్యహముష్ణం ఘృతం విబేత్। త్ర్యహముష్ణం ఘృతం పీత్వా వాయుభక్షో భవేత్ర్యహం॥ 13-116-36 (86013) యోన దేవాః పవిత్రేణి భుంజతే లోకముత్తమం। యత్పవిత్రం పవిత్రాణాం తద్ధృతం శిరసా వహేత్॥ 13-116-37 (86014) ఘృతేన జుహుయాదగ్నిం ఘృతేన స్వస్తి వాచయేత్। ఘృతం ప్రాశేద్ధృతం దద్యాద్గవాం పుష్టిం తథాఽశ్నుతే॥ 13-116-38 (86015) నిర్హృతైశ్చ యవైర్గోభిర్మాసం ప్రశ్రితయావకః। బ్రహ్మహత్యాసమం పాపం సర్వమేతేన శుధ్యతే॥ 13-116-39 (86016) పరాభవార్థం దైత్యానాం దేవైః శౌచమిదం కృతం॥ తే దేవత్వమపి ప్రాప్తాః సంసిద్ధాశ్చ మహాబలాః॥ 13-116-40 (86017) గావః పవిత్రాః పుణ్యాశ్చ పావనం పరమం మహత్। తాశ్చ దత్త్వా ద్విజాతిభ్యో నరః స్వర్గముపాశ్నుతే॥ 13-116-41 (86018) గవాం మధ్యే శుచిర్భూత్వా గోమతీం మనసా జపేత్। పూతాభిరద్భిరాచంయి శుచిర్భవతి నిర్మలః॥ 13-116-42 (86019) అగ్నిమధ్యే గవాం మధ్యే బ్రాహ్మణానాం చ సంసది। విద్యావేదప్రతస్నాతా బ్రాహ్మణాః పుణ్యకర్మిణః॥ 13-116-43 (86020) అధ్యాపయేరఞ్శిష్యాన్వై గోమతీం యజ్ఞసంమితాం। త్రిరాత్రోపోషితో భూత్వా గోమతీం లభతే వరం॥ 13-116-44 (86021) పుత్రికామశ్చ లభతే పుత్రం ధనమథాపి వా॥ పతికామా చ భర్తారం సర్వకామాంశ్చ మానవః॥ 13-116-45 (86022) గావస్తుష్టాః ప్రయచ్ఛంతి సేవితా వై న సంశయః। ఏవమేతాం మహాభాగా యజ్ఞియాః సర్వకామదాః। రోహిణ్య ఇతి జానీహి నైతాభ్యో విద్యతే పరం॥ 13-116-46 (86023) ఇత్యుక్తః స మహాతేజాః శుకః పిత్రా మహాత్మనా। పూజయామాస తాం నిత్యం తస్మాత్త్వమపి పూజయ॥ ॥ 13-116-47 (86024) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షోడశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 116 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-116-13 అశృంకా ఇత్యఖురా ఇత్యస్యాప్యుపలక్షణం॥ 7-116-14 గాః ప్రాయముపవిష్టా ఇతి ఝ.పాఠః॥ 7-116-27 గనాః వృక్షాః। పత్రరథాః పక్షిణః॥ 7-116-39 నిర్హృతైః గోమయనిర్గతైః॥ 7-116-44 గోమతీం గోమత్యా ఋచా ప్రకాశితమర్థం వరం లభతే॥

`*యుధిష్ఠిర ఉవాచ। సురాణామసురాణాం చ భూతానాం చ పితామహ। ప్రభుః స్రష్టా చ భగవాన్మునిభిః స్తూయతే భువి॥ 13-117-1 (86025) తస్యోపరి కథం హ్యేష గోలోకః స్థానతాం గతః। సంశయో మే మహానేష తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ 13-117-2 (86026) భీష్మ ఉవాచ। 13-117-3x (7126) మనోవాగ్బుద్ధయస్తావదేకస్థాః కురుసత్తమ। తతో మే శృణు కార్త్స్న్యేన గోమహాభాగ్యముత్తమం॥ 13-117-3 (86027) పుణ్యం యశస్యమాయుష్యం తథా స్వస్త్యయనం మహత్। కీర్తిర్విహరతా లోకే గవాం యో గోషు భక్తిమాన్॥ 13-117-4 (86028) శ్రూయతే హి పురాణేషు మహర్షీణాం మహాత్మనాం। సంస్థానే సర్వలోకానాం దేవానాం చాపి సంభవే॥ 13-117-5 (86029) దేవతార్థేఽమృతార్థే చ యజ్ఞార్థే చైవ భారత। సురభిర్నామ విఖ్యాతా రోహిణీ కామరూపిణీ॥ 13-117-6 (86030) సంకల్ప్య మనసా పూర్వం రోహిణీ హ్యమృతాత్మనా। ఘోరం తపః సమాస్థాయ నిర్మితీ విస్వకర్మణా॥ 13-117-7 (86031) పురుషం చాసృజద్భూస్తేజసా తపసా చ హ। దేదీప్యమానం వపుషా సమిద్ధమివ పావకం॥ 13-117-8 (86032) సోఽపశ్యదిష్టరూపాం తాం సురభిం రోహిణీం తదా। దృష్ట్వైవ చాతివిమనాః సోఽభవత్కామమోహితః॥ 13-117-9 (86033) తం కామార్తమథో జ్ఞాత్వా స్వయంభూర్లోకభావనః। మాఽఽర్తో భవ తథా చైష భగవానభ్యభాషత॥ 13-117-10 (86034) తతః స భగవాంస్తత్ర మార్తాండ ఇతి విశ్రుతః। చకార నామ తం దృష్ట్వా తస్యార్తీభావముత్తమం॥ 13-117-11 (86035) సోఽదదాద్భగవాంస్తస్మై మార్తాండాయ మహాత్మనే। సురూపాం సురభిం కన్యాం తపస్తేజోమయీం శుభాం॥ 13-117-12 (86036) యథా మయైష చోద్భూతస్త్వం చైవషా చ రోహిణీ। మైథునం గతవంతౌ చ తథా చోత్పత్స్యతి ప్రజా॥ 13-117-13 (86037) ప్రజా భవిష్యతే పుణ్యా పవిత్రం పరమం చ వాం। న చాప్యగంయాగమనాద్దోషం ప్రాప్స్యసి కర్హిచిత్॥ 13-117-14 (86038) త్వత్ప్రజాసంభవం క్షీరం భవిష్యతి పరం హవిః। యజ్ఞేషు చాజ్యభాగానాం త్వత్ప్రజామూలజో విధిః॥ 13-117-15 (86039) ప్రజాశుశ్రూషవశ్చైవ యే భవిష్యంతి రోహిణి। తవ తేనైవ పుణ్యేని గోలోకం యాంతు మానవాః॥ 13-117-16 (86040) ఇదం పవిత్రం పరమమృషభం నామ కర్హిచిత్। యద్వై జ్ఞాత్వా ద్విజా లోకే మోక్ష్యంతే యోనిసంకరాత్॥ 13-117-17 (86041) ఏతత్క్రియాః ప్రవర్తంతే మంత్రబ్రాహ్మణసంస్కృతాః। దేవతానాం వితౄణాం చ హవ్యకవ్యపురోగమాః॥ 13-117-18 (86042) తత ఏతేన పుణ్యేన ప్రజాస్తవ తు రోహిణి। ఊర్ధ్వం మమాపి లోకస్య వత్స్యంతే నిరుపద్రవాః॥ 13-117-19 (86043) భద్రం తేభ్యశ్చ భద్రం తే యే ప్రజాసు భవంతి వై। యుగంధరాశ్చ తే పుత్రాః సంతు లోకస్య ధారణే॥ 13-117-20 (86044) యాన్యాన్కామయసే లోకాంస్తాఁల్లోకాననుయాస్యసి। సర్వదేవగణశ్చైవ తవ యాస్యంతి పుత్రతాం। తవ స్తనసముద్భూతం పిబంతోఽమృతముత్తమం॥ 13-117-21 (86045) ఏవమేతాన్వరాన్సర్వానగృహ్ణాత్సురభిస్తదా। బ్రువతః సర్వలోకేశాన్నిర్వృతిం చాగమత్పరాం॥ 13-117-22 (86046) సృష్ట్వా ప్రజాశ్చ విపులా లోకసంధారణాయ వై। బ్రహ్మణా సమనుజ్ఞాతా సురభిర్లోకమావిశత్॥ 13-117-23 (86047) ఏవం వరప్రదానేన స్వయంభోరేవ భారత। ఉపరిష్టాద్గవాం లోకః ప్రోక్తస్తే సర్వమాదితః॥' ॥ 13-117-24 (86048) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 117 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

* ఏతదాద్యేకాదశాధ్యాయా దాక్షిణాత్యకోశేష్వేవ దృశ్యంతే। 7-117-3 మనోవాగ్బుద్ధయః మనోవాగ్బుద్ధీరేకస్థాః కురు॥ 7-117-10 ఆర్తో మా భవేత్యభ్యభాషత॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। సురభేః కాః ప్రజాః పూర్వం మార్తాండాదభవన్పురా। ఏతన్మే శంస తత్వేని గోషు మే ప్రీయతే మనః॥ 13-118-1 (86049) భీష్మ ఉవాచ। 13-118-2x (7127) శృణు నామాని దివ్యాని గోమాతౄణాం విశేషతః। యాభిర్వ్యాప్తాస్త్రయో లోకాః కల్యాణీభిర్జనాధిప॥ 13-118-2 (86050) సురభ్యః ప్రథమోద్భూతా యాశ్చ స్యుః ప్రథమాః ప్రజాః। మయోచ్యమానాః శృణు తాః ప్రాప్స్యసే విపులం యశః॥ 13-118-3 (86051) తప్త్వా తపో ఘోరతపాః సురభిర్దిప్తతేజసః। సుషావైకాదశ సుతాన్రుద్రా యే చ్ఛందసి స్తుతాః॥ 13-118-4 (86052) అజైకపాదహిర్బుధ్న్యస్త్ర్యంబకశ్చ మహాయశాః। వృషాకపిశ్చ శంభుశ్చ కపాలీ రైవతస్తథా॥ 13-118-5 (86053) హరశ్చ బహురూపశ్చ ఉగ్ర ఉగ్రోఽథ వీర్యవాన్। తస్య చైవాత్మజః శ్రీమాన్విశ్వరూపో మహాయశాః॥ 13-118-6 (86054) ఏకాదశైతే కథితా రుద్రాస్తే నామ నామతః। మహాత్మానో మహాయోగాస్తేజోయుక్తా మహాబలాః॥ 13-118-7 (86055) ఏతే వరిష్ఠజన్మానో దేవానాం బ్రహ్మవాదినాం। విప్రాణాం ప్రకృతిర్లోకే ఏత ఏవ హి విశ్రుతాః॥ 13-118-8 (86056) ఏత ఏకాదశ ప్రోక్తా రుద్రాస్త్రిభువనేశ్వరాః। శతం త్వేతత్సమాఖ్యాతం శతరుద్రం మహాత్మనాం॥ 13-118-9 (86057) సుషువే ప్రథమాం కన్యాం సురభిః పృథివీం తదా। విశ్వకామదుఘా ధేనుర్యా ధారయతి దేహినః॥ 13-118-10 (86058) సుతం గోబ్రాహ్మణం రాజన్నేకమిత్యభిధీయతే। గోబ్రాహ్మణస్య జననీ సురభిః పరికీర్త్యతే॥ 13-118-11 (86059) సృష్ట్వా తు ప్రథమం రుద్రాన్వరదాన్రుద్రసంభవాన్। పశ్చాత్ప్రభుం గ్రహపతిం సుషువే లోకసంమతం॥ 13-118-12 (86060) సోమరాజానమమృతం యజ్ఞసర్వస్వముత్తమం। ఓషధీనాం రసానాం చ దేవానాం జీవితస్య చ॥ 13-118-13 (86061) తతః శ్రియం చ మేధాం చ కీర్తిం దేవీం సరస్వతీం। చతస్రః సుషువే కన్యా యోగేషు నియతాః స్తితాః॥ 13-118-14 (86062) ఏతాః సృష్ట్వా ప్రజా ఏషా సురభిః కామరూపిణీ। సుషువే పరమం భూయో దివ్యా గోమాతరః శుభాః॥ 13-118-15 (86063) పుణ్యాం మాయాం మధుశ్చ్యోతాం శివాం శీఘ్రాం సరిద్వరాం। హిరణ్యవర్ణాం సుభగాం గవ్యాం పృశ్నీం కుథావతీం॥ 13-118-16 (86064) అంగావతీం ఘృతవతీం దధిక్షీరపయోవతీం। అమోఘాం సురమాం సత్యాం రేవతీం మారుతీం రసాం॥ 13-118-17 (86065) అజాం చ సికతాం చైవ శుద్ధధూమామధారిణీం। జీవాం ప్రాణవతీం ధన్యాం శుద్ధాం ధేనుం ధనావహాం॥ 13-118-18 (86066) ఇంద్రామృద్ధిం చ శాంతి చ శాంతపాపాం సరిద్వరాం। చత్వారింశతిమేకాం చ ధన్యాస్తా దివి పూజితాః॥ 13-118-19 (86067) భూయో జజ్ఞే సురభ్యాశ్చ శ్రీమాంశ్చంద్రాంశుసప్రభః। వృపో దక్ష ఇతి ఖ్యాతః కంఢే మణితలప్రభః। 13-118-20 (86068) స్రగ్వీ కకుద్మాంద్యుతిమాన్మృణాలసదృశప్రభః। సురభ్యనుమతే దత్తో ధ్వజో మాహేశఅవరస్తు సః॥ 13-118-21 (86069) సురభ్యః కామరూపిణ్యో గావః పుణ్యార్థముత్కటాః। ఆదిత్యేభ్యో వసుభ్యశ్చ విశ్వేభ్యశ్చ దదౌ వరాన్॥ 13-118-22 (86070) సురభిస్తు తపస్తప్త్వా సుషువే గాస్తతః పునః। యా దత్తా లోకపాలానామింద్రాదీనాం యుధిష్ఠిర॥ 13-118-23 (86071) సుష్టునాం కపిలాం చైవ రోహిణీం చ యశస్వినీం। సర్వకామదుఘాం చైవ మరుతాం కామరూపిణీం॥ 13-118-24 (86072) గావో మృష్టదుఘా హ్యేతాస్తాశ్చతస్రోఽత్ర సంస్తుతాః। యాసాం భూత్వా పురా వత్సాః పిబంత్యమృతముత్తమం॥ 13-118-25 (86073) సుష్టుతాం దేవరాజాయ వాసవాయ మహాత్మనే। కపిలాం ధర్మరాజాయ వరుణాయ చ రోహిణీం॥ 13-118-26 (86074) సర్వకామదుఘాం ధేనుం రాజ్ఞే వైశ్రవణాయ చ। ఇత్యేతా లోకమహితా విశ్రుతాః సురభేః ప్రజాః॥ 13-118-27 (86075) ఏతాసాం ప్రజయా పూర్ణా పృథివీ మునిపుంగవః। గోభ్యః ప్రభవతే సర్వం యత్కించిదిహ శోభనం॥ 13-118-28 (86076) సురభ్యపత్యమిత్యేతన్నామతస్తేఽనుపూర్వశః। కీర్తితం బ్రూహి రాజేంద్ర కిం భూయః కథయామి తే'॥ ॥ 13-118-29 (86077) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టాదశాధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 118 ॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। సురభ్యాస్తు తదా దేవ్యాః కీర్తిర్లక్ష్మీః సరస్వతీ। మేధా చ ప్రవరా దేవీ యాశ్చతస్రోఽభివిశ్రుతాః॥ 13-119-1 (86078) పృథగ్గోభ్యః కిమేతాః స్యురుతాహో గోషు సంశ్రితాః। దేవాః కే వాఽఽశ్రితా గోషు తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-119-2 (86079) భీష్మ ఉవాచ। 13-119-3x (7128) యం దేవం సంశ్రితా గావస్తం దేవం దేవసంజ్ఞితం। యద్యద్దేవాశ్రితం దైవం తత్తద్దైవం ద్విజా విదుః॥ 13-119-3 (86080) సర్వేషామేవ దేవానాం పూర్వం కిల సముద్భవే। అమృతార్థే సురపతిః సురభిం సముపస్థితః॥ 13-119-4 (86081) ఇంద్ర ఉవాచ। 13-119-5x (7129) ఇచ్ఛేయమమృతం దత్తం త్వయా దేవి రసాధికం। త్వత్ప్రసాదాచ్ఛివం మహ్యమమరత్వం భవేదితి॥ 13-119-5 (86082) సురభిరువాచ। 13-119-6x (7130) వత్సో భూత్వా సుపరతే పిబస్వ ప్రస్రవం మమ। తతోఽమరత్వమపి తస్థానమైంద్రమవాప్స్యసి॥ 13-119-6 (86083) న చ తే వృత్రహన్యుద్ధే వ్యథాఽరిభ్యో భవిష్యతి। బలార్థమాత్మనః శక్ర ప్రస్రవం పిబ మే విభో॥ 13-119-7 (86084) భీష్మ ఉవాచ। 13-119-8x (7131) తతోఽపిబత్స్నం తస్యాః సురభ్యాః సురసత్తమః। అమరత్వం సురూపత్వం బలం చాపదనుత్తమం॥ 13-119-8 (86085) పురందరోఽమృతం పీత్వా ప్రహృష్టః సముపస్థితః। పుత్రోఽహం తవ భద్రం తే బ్రూహి కిం కరవాణి తే॥ 13-119-9 (86086) సురభిరువాచ। 13-119-10x (7132) కృతం పుత్ర త్వయా సర్వముపయాహి త్రివిష్టపం। పాలయస్వ సురాన్సర్వాంజహి యే సురశత్రవః॥ 13-119-10 (86087) న చ గోబ్రాహ్మణేఽవజ్ఞా కార్యా తే శాంతిమిచ్ఛతా। గోబ్రాహ్మణస్య నిశ్వాసః శోషయేదపి దేవతాః॥ 13-119-11 (86088) గోబ్రాహ్మణప్రియో నిత్యం స్వస్తిశబ్దముదాహరన్। పృథివ్యామంతరిక్షే చ నాకపృష్ఠే చ విక్రమేత్॥ 13-119-12 (86089) యచ్చ తేఽన్యద్భవేత్కృత్యం తన్మే బ్రూయాః సమాసతః। తత్తే సర్వం కరిష్యామి సత్యేనైతద్బ్రవీమి తే॥ 13-119-13 (86090) ఇంద్ర ఉవాచ। 13-119-14x (7133) ఇచ్ఛేయం గోషు నియతం వస్తుం దేవి బ్రవీమి తే। ఏభిః సురగణైః సార్ధం మమానుగ్రహమాచర॥ 13-119-14 (86091) సురభిరువాచ। 13-119-15x (7134) గవాం శరీరం ప్రత్యక్షమేతత్కౌశిక లక్ష్యే। యో యత్రోత్సహతే వస్తుం స తత్ర వసతాం సురః॥ 13-119-15 (86092) సర్వం పవిత్రం పరమం గవాం గాత్రం సుపూజితం। తథా కురుష్వ భద్రం తే యథా త్వం శక్ర మన్యసే॥ 13-119-16 (86093) భీష్మ ఉవాచ। 13-119-17x (7135) తస్యాస్తద్వచనం శ్రుత్వా సురభ్యాః సురసత్తమః। సహ సర్వైః సురగణైరభజత్సౌరభీం ప్రజాం॥ 13-119-17 (86094) శృంగే వక్త్రే చ జిహ్వాయాం దేవరాజః సమావిశత్। సర్వచ్ఛిద్రేషు పవనః పాదేషు మరుతాం గణాః॥ 13-119-18 (86095) కకుదం సర్వగో రుద్రః కుక్షౌ చైవ హుతాశనః। సరస్వతీ స్తనేష్వగ్ర్యా శ్రీః పురీషే జగత్ప్రియా॥ 13-119-19 (86096) మూత్రే కీర్తిశ్చ గంగా చ మేధా పయసి శాశ్వతీ। వక్త్రే సోమశ్చ వై దేవో హృదయే భగవాన్యమః॥ 13-119-20 (86097) ధర్మః పుచ్ఛే క్రియా లోంని భాస్కరశ్చక్షుషీ శ్రితః। సిద్ధాః సంధిషు సిద్ధిశ్చ తపస్తేజశ్చ చేష్టనే॥ 13-119-21 (86098) ఏవం సర్వే సురగణా నియతా గాత్రవర్త్మసు। మహతీ దేవతా గావో బ్రాహ్మణైః పరిసంస్కృతాః॥ 13-119-22 (86099) గామాశ్రయంతి సహితా దేవా హి ప్రభవిష్ణవః। కిమాసాం సర్వభావేన విదధ్యాద్భగవాన్ప్రియం॥ 13-119-23 (86100) భవాంశ్చ పరయా భక్త్యా పూజయస్వ నరేశ్వర। గావస్తు పరమం లోకే పవిత్రం పావనం హవిః॥ 13-119-24 (86101) నిపాత్య భక్షితః స్వర్గాద్భార్గవః ఫేనపః కిల। స చ ప్రాణాన్పునర్లబ్ధ్వా తతో గోలోకమాశ్రితః॥' ॥ 13-119-25 (86102) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 119 ॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। కః ఫేనపేతి నాంనాఽసౌ కథం వా భక్షితః పురా। మృత ఉజ్జీవితః కస్మాత్కథం గోలోకమాశ్రితః॥ 13-120-1 (86103) విరుద్వే మానుషే లోకే తథా సమయవర్త్మసు। క్రతే దైవం హి దుష్ప్రపం మానుషేషు విశేషతః। సంశయో మే మహానత్ర తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హసి॥ భీష్మ ఉవాచ। 13-120-2 (86104) శ్రూయతే భార్గవే వంశే సుమిత్రో నామ భారత। వేదాధ్యయనసంపన్నో విపులే తపసి స్థితః॥ 13-120-3 (86105) వానప్రస్థాశ్రమే యుక్తః స్వకర్మనిరతః సదా। వినయాచారతత్వజ్ఞః సర్వధర్మార్థకోవిదః॥ 13-120-4 (86106) యత్నాత్త్రిషవణస్నాయీ సంధ్యోపాసనతత్పరః। అగ్నిహోత్రరతః క్షాంతో జపంజుహ్వచ్చ నిత్యదాః॥ 13-120-5 (86107) పితృదేవాంశ్చ నియతమతిర్థీంశ్చ స పూజయన్। ప్రాణసంధారణార్థం చ యత్కించిదుపహారయన్॥ 13-120-6 (86108) గిరిస్త్రిశిఖరో నామ యతః ప్రభవతే నదీ। కులజేతి పురాణేషు విశ్రుతా రుద్రనిర్మితా॥ 13-120-7 (86109) తస్యాస్తీరే సమే దేశే పుష్పమాలాసమాకులే। వన్యౌషధిద్రుమోపేతే నానాపక్షిమృగాయుతే॥ 13-120-8 (86110) వ్యపేతదంశమశకే ధ్వాంక్షగృధ్రైరసేవితే। కృష్ణదర్భతృణప్రాయే సురంయే జ్యోతిరశ్మిని॥ 13-120-9 (86111) సర్వోన్నతైః సమైః శ్యామైర్యాజ్ఞీయైస్తరుభిర్వృతే। తత్రాశ్రమపదం పుణ్యం భృగూణామభవత్పురా। 13-120-10 (86112) ఉవాస తత్ర నియతః సుమిత్రో నామ భార్గవః। యథోద్దిష్టేన పూర్వేషాం భృగూణాం సాధువర్త్మనా॥ 13-120-11 (86113) తస్మా ఆంగిరసః కశ్చిద్దదౌ గాం శర్కరీం శుభాం। వర్షాసు పశ్చిమే మాసి పౌర్ణమాస్యాం శుచివ్రతః॥ 13-120-12 (86114) స తాం లబ్ధ్వా ధర్మశీలశ్చింతయామాస తత్పరః। సుమిత్రః పరయా భక్త్యా జననీమివ మాతరం॥ 13-120-13 (86115) తేన సంధుక్ష్యమాణా సా రోహిణీ కామరూపిణీ। ప్రవృద్ధిమగమచ్ఛ్రేష్ఠా ప్రాణతశ్చ సుదర్శనా॥ 13-120-14 (86116) సిరావిముక్తపార్శ్వాంతా విపులాం కాంతిముద్వహత్। శ్యామపార్శ్వాంతపృష్ఠా సా సురభిర్మధుపింగలా॥ 13-120-15 (86117) బృహతీ సూక్ష్మరోమాంతా రూపోదగ్రా తనుత్వచా। కృష్ణపుచ్ఛా శ్వేతవక్త్రా సమవృత్తపయోధరా॥ 13-120-16 (86118) పృష్ఠోన్నతా పూర్వనతా శంకుకర్ణీ సులోచనా। దీర్ఘజిహ్వా హ్రస్వశృంగీ సంపూర్ణదశనాంతరా॥ 13-120-17 (86119) మాంసాధికగలాంతా సా ప్రసన్నా శుభదర్శనా। నిత్యం శమయుతా స్నిగ్ధా సంపూర్ణోదాత్తనిస్వనా॥ 13-120-18 (86120) ప్రాజాపత్యైర్గవాం నిత్యం ప్రశస్తైర్లక్షణైర్యుతా। యౌవనస్థేవ వనితా శుశుభే రూపశోభయా॥ 13-120-19 (86121) వృషేణోపగతా సా తు కల్యా మధురదర్శనా। మిథునం జనయామాస తుల్యరూపమివాత్మనః॥ 13-120-20 (86122) సంవర్ధయామాస స తాం సవత్సాం భార్గవో మునిః। తయోః ప్రజాధిసంసర్గాత్సహస్రం చ గవామభూత్॥ 13-120-21 (86123) గవాం జాతిసహస్రాణి సంభూతాని పరస్పరం। ఋషభాణాం చ రాజేంద్ర నైవాంతః ప్రతిదృశ్యతే॥ 13-120-22 (86124) తైరాశ్రమపదం రంయమరణ్యం చైవ సర్వశః। సమాకులం సమభవన్మేఘైరివ నభస్థలం॥ 13-120-23 (86125) కాని చిత్పద్మవర్ణాని కింశుకాభాని కానిచిత్। రుక్మవర్ణాని చాన్యాని చంద్రాంశుసదృశాని చ॥ 13-120-24 (86126) తథా రాజతవర్ణాని కానిచిల్లోహితాని వై। నీలలోహితతాంరాణి కృష్ణాని కపిలాని చ। నానారాగవిచిత్రాణి యూథాని కులయూథప॥ 13-120-25 (86127) న చ క్షీరం సుతస్నేహాద్వత్సానాముపజీవతి। భార్గవః కేవలం చాసీద్గవాం ప్రాణాయనే రతః॥ 13-120-26 (86128) తథా శుశ్రూషతస్తస్య గవాం హితమవేక్షతః। వ్యతీయాత్సుమాహాన్కాలో వత్సోచ్ఛిష్టేన వర్తతః॥ 13-120-27 (86129) క్షుత్పిపాసాపరిశ్రాంతః సతతం ప్రస్రవం గవాం। వత్సైరుచ్ఛిష్టముదితం బహుక్షీరతయా బహు॥ 13-120-28 (86130) పీతవాంస్తేన నామాస్య ఫేనపేత్యభివిశ్రుతం। గౌతమస్యాభినిష్పన్నమేవం నామ యుధిష్ఠిర॥ ॥ 13-120-29 (86131) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి వింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 120 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-120-7 కూలహేతి పురాణేష్వితి ట.ధ.పాఠః॥

భీష్మ ఉవాచ। కదాచిత్కామరూపిణ్యో గావః స్త్రీవేషమాశ్రితాః। హ్రదే క్రీడంతి సంహృష్టా గాయంత్యః పుణ్యలక్షణాః॥? 13-121-1 (86132) దదృశుస్తస్య గావో వై విస్మయోత్ఫుల్లలోచనాః। ఊచుశ్చ కా యూయమితి స్త్రియో మానుషయా గిరా॥ 13-121-2 (86133) స్త్రియ ఊచుః। 13-121-3x (7136) గావ ఏవ వయం సర్వకర్మభిః శోభనైర్యుతాః। సర్వాః స్త్రీవేషధారిణ్యో యథాకామం చరామేహే। 13-121-3 (86134) గావ ఊచుః। 13-121-4x (7137) గవాం గావః పరం దైవం గవాం గావః పరా గతిః। కథయధ్వమిహాస్మాకం కేన వః సుకృతాం గతిః॥ 13-121-4 (86135) స్త్రియ ఊచుః। 13-121-5x (7138) అస్మాకం హవిషా దేవా బ్రాహ్మణాస్తర్పితాస్తథా। కవ్యేన పితరశ్చైవ హవ్యేనాగ్నిశ్చ తర్పితః॥ 13-121-5 (86136) ప్రజయా చ తథాఽస్మాకం కృషిరభ్యుద్ధృతా సదా। శకటైశ్చాపి సంయుక్తా దశవాహశతేన వై॥ 13-121-6 (86137) తదేతైః సుకృతైః స్ఫీతైర్వయం యాశ్చైవ నః ప్రజాః। గోలోకమనుసంప్రాప్తా యః పరం కామగోచరః॥ 13-121-7 (86138) యూయం తు సర్వా రోహిణ్యః సప్రజాః సహపుంగవాః। అధోగామిన్య ఇత్యేవ పశ్యామో దివ్యచక్షుషా॥ 13-121-8 (86139) గావ ఊచుః। 13-121-9x (7139) ఏవం గవాం పరం దైవం గావ ఏవ పరాయణం। స్వపక్ష్యాస్తారణీయా వః శరణాయ గతా వయం॥ 13-121-9 (86140) కిమస్మాభిః కరణీయం వర్తితవ్యం కథంచన। ప్రాప్నుయామ చ గోలోకం భవామ న చ గర్హితాః॥ 13-121-10 (86141) స్త్రియ ఊచుః। 13-121-11x (7140) వర్తతే రంతిదేవస్య సత్రం వర్షసహస్రకం। తత్ర తస్య నృపస్యాశు పశుత్వముపగచ్ఛతః॥ 13-121-11 (86142) తతస్తస్యోపయోగేన పశుత్వే యజ్ఞసంస్కృతాః। గోలోకాన్ప్రాప్స్యథ శుభాంస్తేన పుణ్యేన సంయుతాః॥ 13-121-12 (86143) భీష్మ ఉవాచ। 13-121-13x (7141) ఏతత్తాసాం వచః శ్రుత్వా గవాం సంహృష్టమానసాః। గమనాయ మనశ్చక్రురౌత్సుక్యం చాగమన్పరం॥ 13-121-13 (86144) న హి నో భార్గవో దాతా పశుత్వేనోపయోజనం। యజ్ఞస్తస్య నరేంద్రస్య వర్తతే ధర్మతస్తథా॥ 13-121-14 (86145) వయం న చాననుజ్ఞాతాః శక్తా గంతుం కథంచన। అవోచన్నథ తత్రత్యా భార్గవో వధ్యతామయం॥ 13-121-15 (86146) ఏతత్సర్వా రోచయత న హి శక్యమతోఽన్యథా। లోకాన్ప్రాప్తుం సహాస్మాభిర్నిశ్చయః క్రియతామయం॥ 13-121-16 (86147) న తు తాసాం సమేతానాం కాచిద్ధోరేణ చక్షుషా। శక్నోతి భార్గవం ద్రష్టుం సత్కృతేనోపసంయుతా॥ 13-121-17 (86148) అథ పద్మసవర్ణాభా భాస్కరాంశుసమప్రభాః। జపాలోహితతాంరాక్ష్యో నిర్మాంసకఠినాననాః॥ 13-121-18 (86149) రోహిణ్యః కపిలాః ప్రాహుః సర్వాసాం వై సమక్షతః। మేఘస్తనితనిర్ఘోషాస్తేజోభిరభిరంచితాః॥ 13-121-19 (86150) వయం హి తం వధిష్యామః సుమిత్రం నాత్రం సంశయః। సుకృతం పృష్ఠతః కృత్వా కిం నః శ్రేయో విధాస్యథ॥ 13-121-20 (86151) గావ ఊచుః। 13-121-21x (7142) కపిలాః సర్వవర్ణేషు ప్రధానత్వమవాప్స్యథ। గవాం శతఫలా చైకాం దత్త్వా ఫలమవాప్స్యతి॥ 13-121-21 (86152) భీష్మ ఉవాచ। 13-121-22x (7143) ఏతద్గవాం వచః శ్రుత్వా కపిలా హృష్టమానసాః। చక్రుః సర్వా భార్గవస్య సుమిత్రస్య వధే మతిం॥' ॥ 13-121-22 (86153) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 121 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-121-2 తస్య ఫేనపస్య స్త్రియః ప్రతి॥ 7-121-4 సుకృతాం పుణ్యకృతాం॥ 7-121-6 శక్తాశ్చాపి తథా యుక్తా ఇతి థ.ధ.పాఠః॥

`భీష్మ ఉవాచ। యాస్తు గోమాతరస్తస్య కామచారిణ్య ఆగతాః। సమీపం హి సుమిత్రస్య కృతజ్ఞాః సముపస్థితాః॥ 13-122-1 (86154) అభిప్రశస్య చైవాహుస్తమృషిం పుణ్యదర్శనాః। గోలోకాదాగతా వేద వృషగోమాతరో వయం॥ 13-122-2 (86155) సుప్రీతాః స్మ వరం గృహ్ణ యమిచ్ఛసి మహామునే। యద్భి గోషు పరాం బుద్ధిం కృతవానసి నిత్యదా॥ 13-122-3 (86156) సుమిత్ర ఉవాచ। 13-122-4x (7144) ప్రీతోస్ంయనుగృహీతోస్మి యన్మాం గోమాతరః శుభాః। సుప్రీతమనసః సర్వాస్తిష్ఠంతే చ వరప్రదాః॥ 13-122-4 (86157) భవేద్గోష్వేవ మే భక్తిర్యథైవాద్య తథా సదా। గోఘ్నాశ్చైవావసీదంతు నరా బ్రహ్మద్విషశ్చ యే॥ 13-122-5 (86158) గోమాతర ఊచుః। 13-122-6x (7145) ఏవమేతదృషిశ్రేష్ఠ హితం వదసి నః ప్రియం। ఏహి గచ్ఛ సహాఽస్మాభిర్గోలోకమృషిసత్తమ॥ 13-122-6 (86159) సుమిత్ర ఉవాచ। 13-122-7x (7146) యూయమిష్టాం గతిం యాంతు న హ్యహం గంతుముత్సహే। ఇమా గావః సముత్సృజ్య తపస్విన్యో మమ ప్రియాః॥ 13-122-7 (86160) భీష్మ ఉవాచ। 13-122-8x (7147) తాస్తు తస్య వచః శ్రుత్వా కపిలానాం సుదారుణం। నిత్యుస్తమృషిముత్క్షిప్య భార్గవం నభ ఉద్వహన్॥ 13-122-8 (86161) కలేవరం తు తత్రైవ తస్య సంన్యస్య మాతరః। నిష్కృష్య కరణం యోగాదానయన్భార్గవస్య వై॥ 13-122-9 (86162) సర్వం చాస్య తదాచఖ్యుః కపిలానాం విచేష్టితం। యదర్థం హరణం గోభిర్గోలోకం లోకమాతరః॥ 13-122-10 (86163) తతస్తు కపిలాస్తత్ర తస్య దృష్ట్వా కలేవరం। తథాప్రతిజ్ఞం శృంగైశ్చ ఖురైశ్చాప్యవచూర్ణయన్॥ 13-122-11 (86164) తతః సంఛిద్య బహుధా భార్గవం నృపసత్తమ। యుయుర్యత్రేతరా గావస్తచ్చ సర్వం న్యవేదయన్॥ 13-122-12 (86165) అథ గోమాతృభిః శప్తాస్తా గావః పృథివీచరాః। అమేధ్యవదనాః క్షిప్రం భవధ్వం బ్రహ్మఘాతకాః॥ 13-122-13 (86166) ఏవం కృతజ్ఞా గావో హి యతా గోమాతరో నృప। ఋషిశ్చ ప్రాప్తవాఁల్లోకం గావశ్చ పరిమోక్షితాః॥' ॥ 13-122-14 (86167) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ద్వావింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 122 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-122-2 వేద విద్ధి। ఋషే గోమాతరో వయమితి థ.పాఠః॥ 7-122-8 కపిలానాం సుదారుణం సుమిత్రవధప్రతిజ్ఞానం చ శ్రుత్వా॥

`భీష్మ ఉవాచ। తా గావో రంతిదేవస్య గత్వా యజ్ఞం మనీషిణః। ఆత్మానం జ్ఞాపయామాసుర్మహర్షీణాం సమక్షతః॥ 13-123-1 (86168) రంతిదేవస్తతో రాజా ప్రయతః ప్రాంజలిః శుచిః। ఉవాచ గావః ప్రణతః కిమాగమనమిత్యపి॥ 13-123-2 (86169) గావ ఊచుః। 13-123-3x (7148) ఇచ్చామస్తవ రాజేంద్ర సత్రేఽస్మిన్వినియోజనం। పశుత్వముపసంప్రాప్తుం ప్రసాదం కర్తుమర్హసి॥ 13-123-3 (86170) రంతిదేవ ఉవాచ। 13-123-4x (7149) నాస్తి శక్తో గవాం ఘాతం కర్తుం శతసహస్రశః। ఘాతయిత్వా త్వహం యుష్మాన్కథమాత్మానముత్తరే॥ 13-123-4 (86171) యః పశుత్వేన సంయోజ్య యుష్మాన్స్వర్గం నయేదిహ। ఆత్మానం చైవ తపసా గావః సముపగంయతాం॥ 13-123-5 (86172) గావ ఊచుః। 13-123-6x (7150) అస్మాకం తారణే యుక్తో ధర్మాత్మా తపసి స్థితః। శ్రుతోఽస్మాభిర్భవాన్రాజంస్తతస్తు స్వయమాగతాః॥ 13-123-6 (86173) రంతిదేవ ఉవాచ। 13-123-7x (7151) మమ సత్రే పశుత్వం వో యద్యేవం హి మనీషితం। సమయేనాహమేతేన జుహుయాం వో హుతాశనే॥ 13-123-7 (86174) కదాచిద్యది వః కాచిదకామా వినియుజ్యతే। తదా సమాప్తిః సత్రస్య గవాం స్యాదితి నైష్ఠికీ॥ 13-123-8 (86175) గావ ఊచుః। 13-123-9x (7152) ఏవమస్తు మహారాజ యథా త్వం ప్రబ్రవీషి నః। అకామాః స్యుర్యదా గావస్తదా సత్రం సమాప్యతాం॥ 13-123-9 (86176) భీష్మ ఉవాచ। 13-123-10x (7153) తతః ప్రవృత్తే గోసత్రే రంతిదేవస్య ధీమతః। గోసహస్రాణ్యహరహర్నియుజ్యంతే శమీతృభిః॥ 13-123-10 (86177) ఏవం బహని వర్షాణి వ్యతీతాని నరాధిప। గవాం వై వధ్యమానానాం న చాంతః ప్రత్యదృశ్యత॥ 13-123-11 (86178) గవాం చర్మసహస్రైస్తు రాశయః పర్వతోపమాః। బభూవుః కురుశార్దూల బహుధా మేఘసంనిభాః॥ 13-123-12 (86179) మేదఃక్లేదవహా చైవ ప్రావర్తత మహానదీ। అద్యాపి భువి విఖ్యాతా నదీ చర్మణ్వతీ శుభా॥ 13-123-13 (86180) తతః కదాచిత్స్వం వత్సం గౌరుపామంత్ర్య దుఃఖితా। ఏహి వత్స స్తనం పాహి మా త్వం పశ్చాత్క్షుదార్దితః॥ 13-123-14 (86181) తప్స్యసే విమనా దుఃఖం ఘాతితాయాం మయి ధ్రువం। ఏతే హ్యాయాంతి చండాలాః సశస్త్రామాం జిఘాంసవః॥ 13-123-15 (86182) అథ శుశ్రావ తాం వాణీం మానుషీం సముదాహృతాం। రంతిదేవో మహారాజ తతస్తాం సమవారయత్॥ 13-123-16 (86183) స్థాపయామాస గోసత్రమథ తం పార్తివర్షభ। సత్రోత్సృష్టాః పరిత్యక్తా గావోఽన్యాః సముపాశ్రితాః॥ 13-123-17 (86184) యాస్తస్య రాజ్ఞో నిహతా గావో యజ్ఞే మహాత్మనః। తా గోలోకముపాజగ్ముః ప్రేక్షితా బ్రహ్మవాదిభిః॥ 13-123-18 (86185) రంతిదేవోపి రాజర్షిరిష్ట్వా యజ్ఞం యథావిధి। తతః సఖ్యం సురపతేస్త్రిదివం చాక్షయం యయౌ॥ 13-123-19 (86186) ఫేనపో దివి గోలోకే ముముదే శాశ్వతీః సమాః। అవశిష్టశ్చ యా గవస్తా బభూవుర్వనేచరాః॥ 13-123-20 (86187) ఫేనపాఖ్యానమేతత్తే గవాం మాహాత్ంయమేవ చ। కథితం పావనం పుణ్యం కృష్ణద్వైపాయనేరితం॥ 13-123-21 (86188) నారాయణోఽపి భగవాందృష్ట్వా గోషు పరం యశః। శుశ్రూషాం పరమాం చక్రే భక్తిం చ భరతర్షభ॥ 13-123-22 (86189) తస్మాత్త్వమపి రాజేంద్ర గా వై పూజయ భారత। ద్విజేభ్యశ్చైవ సతతం ప్రయచ్ఛ కురుసత్తమ॥ ॥ 13-123-23 (86190) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రయోవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 123 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-123-8 కదాచిత్ కదాపి। కాచిత్ కాపి॥ 7-123-10 శమీతృభిః శమితృభిః। దీర్ఘ ఆర్షః॥

`యుధిష్ఠిర ఉవాచ। పవిత్రాణాం పవిత్రం యచ్ఛ్రేష్ఠం లోకేషు పూజితం। మహావ్రతం మహాభాగ తన్మే బ్రూహి పితామహ॥ 13-124-1 (86191) భీష్మ ఉవాచ। 13-124-2x (7154) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। పితుః పుత్రస్య సంవాదం వ్యాసస్య చ శుకస్య చ॥ 13-124-2 (86192) ఋషీణాముత్తమం కృష్ణం భావితాత్మానమచ్యుతం। పారంపర్యవిశేషజ్ఞం సర్వశాస్త్రార్థకోవిదం॥ 13-124-3 (86193) కృతశౌచః శుకస్తత్ర కృతజప్యః కృతాహ్నికః। పరం నియమమాస్థాయ పరం ధర్మముపాశ్రితః॥ 13-124-4 (86194) ప్రణంయ శిరసా వ్యాసం సూక్ష్మతత్వార్థదర్శినం। శుకః పప్రచ్ఛ వై ప్రశ్నం దానధర్మకుతూహలః॥ 13-124-5 (86195) బహుచిత్రాణి దానాని బహుశః శంససే మునే। మహార్థం పావనం పుణ్యం కింస్విద్దానం మహాఫలం॥ 13-124-6 (86196) కేన దుర్గాణి తరతి కేన లోకానవాప్నుతే। కేన వా మహదాప్నోతి ఇహ లోకే పరత్ర చ॥ 13-124-7 (86197) కే వా యజ్ఞస్య వోఢారః కేషు యజ్ఞః ప్రతిష్ఠితః। కించ యజ్ఞస్య యజ్ఞత్వం కించ యజ్ఞస్య భేషజం। యజ్ఞానాముత్తమం కించ తద్భవాన్ప్రబ్రవీతు మే॥ 13-124-8 (86198) స తస్మై భజమానాయ జాతకౌతూహలాయ చ। వ్యాసో వ్రతనిధిః ప్రాహ గవామిదమనుత్తమం॥ 13-124-9 (86199) ధన్యం యశస్యమాయుష్యం లోకే శ్రుతిసుఖావహం। యత్పవిత్రం పవిత్రాణాం మంగలానాం చ మంగలం॥ 13-124-10 (86200) సర్వపాపప్రశమనం తత్సమాసేన మే శృణు। యదిదం తిష్ఠతే లోకే జగత్స్థావరజంగమం। గావస్తత్ప్రాప్య తిష్ఠంతి గోలోకే పుణ్యదర్శనాః॥ 13-124-11 (86201) మాతరః సర్వభూతానాం విశ్వస్య జగతశ్చ హ। రుద్రాణామిహ సాధ్యానాం గావ ఏవ తు మాతరః॥ 13-124-12 (86202) రుద్రాణాం మాతరో హ్యేతా హ్యాదిత్యానాం స్వసా స్మృతాః। వసూనాం చ దుహిత్రస్తా బ్రహ్మసంతానమూలజాః॥ 13-124-13 (86203) యాసామధిపతిః పూషా మరుతో వాలబంధనాః। ఐశ్వర్యం వరుణో రాజా విశ్వేదేవాః సమాశ్రితాః॥ 13-124-14 (86204) య ఏవం వేద తా గావో మాతరో దేవపూజితాః। స విప్రో బ్రహ్మలోకాయ గవాం లోకాయ వా ధ్రువః॥ 13-124-15 (86205) గావస్తు నావమన్యేత కర్మణా మనసా గిరా। గవాం స్థానం పరం లోకే ప్రార్థయేద్యః పరాం గతిం॥ 13-124-16 (86206) న పద్భ్యాం తాడయేద్గా వై న దండేన న ముష్టినా। ఇమాం విద్యాముపాశ్రిత్య పావనీం బ్రహ్మనిర్మితాం॥ 13-124-17 (86207) మాతౄణామన్వవాయే చ న గోమధ్యే న గోవ్రజే। నరో మూత్రపురీషస్య దృష్ట్వా కుర్యాద్విసర్జనం॥ 13-124-18 (86208) శుద్ధాశ్చందనశీతాంగ్యశ్చంద్రరశ్మిసమప్రభాః। సౌంయాః సురభ్యః సుభగా గావో గుగ్గులుగంధయః॥ 13-124-19 (86209) సర్వే దేవాఽవిశన్గా వై సముద్రమివ సింధవః। దివం చైవాంతరిక్షం చ గవాం వ్యుష్టిం సమశ్నుతే॥ 13-124-20 (86210) దధినా జుహుయాదగ్నిం దధినా స్వస్తి వాచయేత్। దధి దద్యాచ్చ ప్రాశేత గవాం వ్యుష్టిం సమశ్నుతే॥ 13-124-21 (86211) ఘృతేన జుహుయాదగ్నిం ఘృతేన స్వస్తి వాచయేత్। ఘృతమాలభ్య ప్రాశ్నీయాద్గవాం వ్యుష్టిం సమశ్నుతే॥ 13-124-22 (86212) గావః సంజీవనా యాస్తు గావో దానమనుత్తమం। తాః పుణ్యగోపాః సుఫలా భజమానం భజంతు మాం॥ 13-124-23 (86213) యేన దేవాః పవిత్రేణ స్వర్గలోకమితో గతాః। తత్పవిత్రం పవిత్రాణాం మమ మూర్ధ్ని ప్రతిష్ఠితం॥ 13-124-24 (86214) వీణామృదంగపణవా గవాం గాత్రం ప్రతిష్ఠితాః। క్రీడారతివిహారార్థే త్రిషు లోకేషు వర్తతే॥ 13-124-25 (86215) న తత్ర దేవా వర్తంతే నాగ్నిహోత్రాణి జుహ్వతి। న యజ్ఞైరిజ్యతే చాత్ర యత్ర గౌర్వై న దృశ్యతే॥ 13-124-26 (86216) క్షీరం దధి ఘృథం యాసాం రసానాముత్తమో రసః। అమృతప్రభవా గావస్త్రైలోక్యం యేన జీవతి॥ 13-124-27 (86217) ఇమామాహూయ ధేనుం చ సవత్సాం యజ్ఞమాతరం। ఉపాహ్వయంతి యాం విప్రా గావో యజ్ఞహవిష్కృతం॥ 13-124-28 (86218) యా మేధ్యా ప్రథమం కర్మ ఇయం ధేనుః సరస్వతీ। పౌర్ణమాసేన వత్సేన కామం కామగుణాన్వితా॥ 13-124-29 (86219) యత్ర సర్వమిదం ప్రోతం యత్కించిజ్జంగమం జగత్। స గౌర్వై ప్రథమా పుణ్యా సర్వభూతహితే రతా॥ 13-124-30 (86220) ధారణాః పావనాః పుణ్యా భావనా భూతభావనాః। గావో మామభిరక్షంతు ఇహ లోకే పరత్ర చ॥ 13-124-31 (86221) ఏష యజ్ఞః సహోపాంగ ఏష యజ్ఞః సనాతనః। వేదాః సహోపనిషదో గవాం రూపాః ప్రతిష్ఠితాః॥ 13-124-32 (86222) ఏతత్తాత మయా ప్రోక్తం గవామిహ పరం మతం। సర్వతః శ్రావయేన్నిత్యం ప్రయతో బ్రహ్మసంసది॥ 13-124-33 (86223) శ్రుత్వా లభేత తాఁల్లోకాన్యే మయా పరికీర్తితాః। శ్రావయిత్వాపి ప్రీతాత్మా లోకాంస్తాన్ప్రతిపద్యతే 13-124-34 (86224) ధేనుమేకాం సమాదద్యాదహన్యహని పావనీం। తత్తథా ప్రాప్నుయాద్విప్రః పఠన్వై గోమతీం సదా॥ 13-124-35 (86225) అథ ధేనుర్న విద్యతే తిలధేనుమనుత్తమాం। దద్యాద్గోమతికల్పేన తాం ధేనుం సర్వపావనీం॥ 13-124-36 (86226) ఆహ్నికం గోమతీం నిత్యం యః పఠేత సదా నరః। సర్వపాపాత్ప్రముచ్యేత ప్రయతాత్మా య ఆచరేత్॥ 13-124-37 (86227) ఘృతం వా నిత్యమాలభ్య ప్రాశ్య వా గోమతీం జపేత్। స్నాత్వా వా గోకరీషేణ పఠన్పాపాత్ప్రముచ్యతే॥ 13-124-38 (86228) మనసా గోమతీం జప్యేద్గోమత్యా నిత్యమాహ్నికం। న త్వేన దివసం కుర్యాద్వ్యర్థం గోమత్యపాఠకః॥ 13-124-39 (86229) గోమతీం జపమానా హి దేవా దేవత్వమాప్నువన్। ఋషిత్వమృషయశ్చాపి గోమత్యా సర్వమాప్నువన్॥ 13-124-40 (86230) బద్ధో బంధాత్ప్రముచ్యేత కృచ్ఛ్రాన్ముచ్యేత సంకటాత్। గోమతీం సేవతే యస్తు లభతే ప్రియసంగమం॥ 13-124-41 (86231) ఏతత్పవిత్రం కార్త్స్న్యేన ఏతద్వ్రతమనుత్తమం। ఏతత్తు పృథివీపాల పావనం శృణ్వతాం సదా॥ 13-124-42 (86232) పుత్రకామాశ్చ యే కేచిద్ధనకామాశ్చ మానవాః। అద్ధానే చోరవైరిభ్యో ముచ్యతే గోమతీం పఠన్॥ 13-124-43 (86233) పూర్వవైరానుబంధేషు రణఏ చాప్యాతతాయినః। లభేత జయమేవాశు సదా గోమతిపాఠకః॥'॥ ॥ 13-124-44 (86234) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి చతుర్వింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 124 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-124-1 దేవవ్రత మహాభాగేతి క.పాఠః॥ 7-124-18 మాతౄణామనుపాతే చేతి థ.పాఠ.॥ 7-124-26 యత్ర గౌర్వై న దుహ్యతే ఇతి థ.పాఠ॥

`శుక ఉవాచ। క్షత్రియాశ్చైవ శూద్రాశ్చ మంత్రహీనాశ్చ యే ద్విజాః। కపిలాముపజీవంతి కథమేతత్పితర్భవేత్॥ 13-125-1 (86235) శ్రీవ్యాస ఉవాచ। 13-125-2x (7155) క్షత్రియాశ్చైవ శూద్రాశ్చ మంత్రహీనాశ్చ యే ద్విజాః। కపిలాముపజీవంతి తేషాం వక్ష్యామి నిర్ణయం॥ 13-125-2 (86236) కపిలాస్తూత్తమా లోకే గోషు చైవోత్తమా మతాః। తాసాం దాతా లభేత్స్వర్గం విధినా యశ్చ సేవతే॥ 13-125-3 (86237) స్పృశేత కపిలాం యస్తు దండేన చరణేన వా। స తేన స్పర్శమాత్రేణ నరకాయోపపద్యతే॥ 13-125-4 (86238) మంత్రేణ యుంజ్యాత్కపిలాం మంత్రేణైవ ప్రముంచతే। మంత్రిహీనం తు యో యుంజాత్కృమియోనౌ ప్రసూయతే॥ 13-125-5 (86239) ప్రహారాహతమర్మాంగా దుఃఖేన చ జడీకృతా। పదాని యావద్గచ్ఛేత తావల్లోకాన్కృమిర్భవేత్॥ 13-125-6 (86240) యావంతో బిందవస్తస్యాః శోణితస్య క్షితిం గతాః। తావద్వర్షసహస్రాణి నరకం ప్రతిపద్యతే॥ 13-125-7 (86241) మంత్రేణ యుంజ్యాత్కపిలాం మంత్రేణ వినియోజయేత్। మంత్రహీనైరనుయుతో మంజయేత్తమసి ప్రభో॥ 13-125-8 (86242) కపిలాం యేఽపి జీవంతి బుద్ధిమోహాన్వితా నరాః। తేఽపి వర్షసహస్రాణి పతంతి నరకే నృప॥ 13-125-9 (86243) అథ న్యాయేన యే విప్రాః కపిలాముపయుంజతే। తస్మింల్లోకే ప్రమోదంతే లోకాశ్చైషామనామయాః॥ 13-125-10 (86244) విధినా యే న కుర్వంతి శూద్రాస్తానుపధారయ॥' ॥ 13-125-11 (86245) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి పంచవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 125 ॥

`శుక ఉవాచ। నానావర్ణైరుపేతానాం గవాం కిం మునిసత్తమ। కపిలాః సర్వవర్ణేషు వరిష్ఠత్వమవాప్నువన్॥ 13-126-1 (86246) వ్యాస ఉవాచ। 13-126-2x (7156) శృణు పుత్ర యథా గోషు వరిష్ఠాః కపిలాః స్మృతాః। కపిలత్వం చ సంప్రాప్తాః పూజ్యాశ్చి సతతం నృషు॥ 13-126-2 (86247) అగ్నిః పురాపచక్రామ దేవేభ్య ఇతి నః శ్రుతం। దేవేభ్యో మాం ఛాదయత శరణ్యాః శరణం గతం॥ 13-126-3 (86248) ఊచుస్తాః సహితాస్తత్ర స్వాగతం తవ పావకః। ఇహ గుప్తస్త్వమస్మాభిర్న దేవైరుపలప్స్యసే॥ 13-126-4 (86249) అథ దేవా వివిత్సంతః పావకం పరిచక్రముః। గోషు గుప్తం చ విజ్ఞాయ తాః క్షిప్రముపతస్థిరే॥ 13-126-5 (86250) యుష్మాసు నివసత్యగ్నిరితి గాః సమచూచుదన్। ప్రకాశ్యతాం హుతవహో లోకాన్న చ్ఛేత్తుమర్హథ॥ 13-126-6 (86251) ఏవమస్త్విత్యునుజ్ఞాయ పావకం సమదర్శయన్॥ 13-126-7 (86252) అధిగంయ పావకం తుష్టాస్తే దేవాః సద్య ఏవ తు। అగ్నిం ప్రచోదయామాసుః క్రియతాం గోష్వనుగ్రహః॥ 13-126-8 (86253) గవాం తు యాసాం గాత్రేషు పావకః సమవస్థితః। కపిలత్వమనుప్రాప్తాః సర్వశ్రేష్ఠత్వమేవ చ॥ 13-126-9 (86254) మహాఫలత్వం లోకే చ దదౌ తాసాం హుతాశనః। తస్మాద్ధి సర్వవర్ణానాం కపిలాం గాం ప్రదాపయ। శ్రోత్రియాయ ప్రశాంతాయ ప్రయతాయాగ్నిహోత్రిణే॥ 13-126-10 (86255) యావంతి రోమాణి భంతి ధేన్వా యుగాని తావంతి పునాతి దాతౄన్। ప్రతిగ్రహీతౄంశ్చ పునాతి దత్తా శిష్టే తు గౌర్వై ప్రతిపాదనేన॥ ॥ 13-126-11 (86256) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి షడ్వింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 126 ॥

శుక ఉవాచ। కేన వర్ణవిభాగేన విజ్ఞేయా కపిలా భవేత్। కతి వా లక్షణాన్యస్యా దృష్టాని మునిభిః పురా॥ 13-127-1 (86257) శ్రీవ్యాస ఉవాచ। 13-127-2x (7157) శృణు తాత యథా గోషు విజ్ఞేయా కపిలా భవేత్। నేత్రయోః శృంగయోశ్చైవ ఖురేషు వృషణేషు చ। కర్ణతో ఘ్రాణతశ్చాపి షడ్విధాః కపిలాః స్మృతాః॥ 13-127-2 (86258) ఏతేషాం లక్షణానాం తు యద్యేకమపి దృశ్యతే। కపిలాం తాం విజానీయాదేవమాహుర్మనీషిణః॥ 13-127-3 (86259) ఆగ్నేయీ నేత్రకపిలా ఖురైర్మాహేశ్వరీ భవేత్। గ్రీవాయాం వైష్ణవీ జ్ఞేయా పూష్ణో ఘ్రాణాదజాయత॥ 13-127-4 (86260) కర్ణతస్తు వసంతేన స్వయోనిమభిజాయతే। గాయత్ర్యాశ్చ వృషణయోరుత్పత్తిః షడ్గుణా స్మృతా॥ 13-127-5 (86261) ఏవం గావశ్చ విప్రాశ్చ గాయత్రీ సత్యమేవ చ। వసంతశ్చ సువర్ణశ్చ ఏకతః సమజాయత॥ 13-127-6 (86262) నేత్రయోః కపిలాం యస్తు వాహయేత దుహేత వా। స పాపకర్మా నరకం ప్రతిష్ఠాం ప్రతిపద్యతే॥ 13-127-7 (86263) నరకాద్విప్రముక్తస్తు తిర్యగ్యోనిం నిషేవతే। యదా లభేత మానుష్యం జాత్యంధో జాయతే నరః॥ 13-127-8 (86264) శృంగయోః కపిలాం యస్తు వాహయేత దుహేత వా। తిర్యగ్యోనిం స లభతే జాయమానః పునః పునః॥ 13-127-9 (86265) ఖురేషు కపిలాం యస్తు వాహయేత దుహేత వా। తమస్యపారే మజ్జేత ధనహీనో నరాధమః॥ 13-127-10 (86266) కపిలాం వాలధానేషు వాహయేత దుహేత వా। నిరాశ్రయః సదా చైవ జాయతే యది చేత్కృమిః॥ 13-127-11 (86267) కర్ణేన కపిలాం యస్తు జానన్నప్యుపజీవతి। సహస్రశః శుచిర్భుత్వా మానుష్యం ప్రాప్నుయాదథ। చండాలః పాపయోనిశ్చ జాయతే స నరాధమః॥ 13-127-12 (86268) ఘ్రాణేన కపిలాం యస్తు ప్రమాదాదుపజీవతి। సోఽపి వర్షసహస్రాణి తిర్యగ్యోనౌ ప్రజాయతే॥ 13-127-13 (86269) వ్యాధిగ్రస్తో జడో రోగీ భవేన్మానుష్యమాగతః॥ 13-127-14 (86270) మధుసర్పిస్సుగంధాస్తు కపిలాః శాస్త్రతః స్మృతాః। ఏతాః సముపజీవేత సోఽపి తిర్యక్షు జాయతే॥ 13-127-15 (86271) స్థావరత్వమనుప్రాప్తో యది మానుష్యతాం లభేత్। అల్పాయుః స భవేజ్జాతో హీనవర్ణకులోద్భవః॥ 13-127-16 (86272) యే తు పాపా హ్యసూయంతే కపిలాం వాహయంతి చ। నిరయేషు ప్రతిష్ఠంతే యావదాభూతసంప్లవం॥ ॥ 13-127-17 (86273) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి సప్తవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 127 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-127-7 వాహయేన దమేత వేతి థ.పాఠ.॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। మయా గవాం పురీషం వై శ్రియా జుష్టమితి శ్రుతం। ఏతదిచ్ఛాంయహం శ్రోతుం సంశయోఽత్ర హి మే మహాన్॥ 13-128-1 (86274) భీష్మ ఉవాచ। 13-128-2x (7158) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। గోభిర్నృపేహం సంవాదం శ్రియా భారతసత్తమ॥ 13-128-2 (86275) గావోఽథ విస్మితాస్తస్యా దృష్ట్వా రూపస్య సంపదం॥ 13-128-3 (86276) గావ ఊచుః। 13-128-4x (7159) కాఽసి దేవి కుతో వా త్వం రూపేణాప్రతిమా భువి। విస్మితాః స్మ మహాభాగే తవ రూపస్య సంపదా॥ 13-128-4 (86277) ఇచ్ఛామస్త్వాం వయం జ్ఞాతుం కా త్వం క్వ చ గమిష్యసి। తత్త్వేన హి సువర్ణాభే సర్వమేతద్బ్రవీహి నః॥ 13-128-5 (86278) శ్రీరువాచ। 13-128-6x (7160) లోకస్య కాంతిర్భద్రం వః శ్రీర్నామాహం పరిశ్రుతా। మయా దైత్యాః పరిత్యక్తా వినష్టాః శాశ్వతీః సమాః॥ 13-128-6 (86279) మయాఽభిపన్నా దేవాశ్చ మోదంతే శాశ్వతీః సమాః। ఇంద్రో వివస్వాన్సోమశ్చ విష్ణురాపోఽగ్నిరేవ చ॥ 13-128-7 (86280) మయాఽభిపన్నా దీప్యంతే ఋషయో దేవతాస్తథా। యాన్నావిశాంయహం గావస్తే వినశ్యంతి సర్వశః॥ 13-128-8 (86281) ధర్మశ్చార్థశ్చ కామశ్చ మయా జుష్టాః సుఖాన్వితాః। ఏవంప్రభావాం మాం గావో విజానీత సుఖప్రదాం॥ 13-128-9 (86282) ఇచ్ఛామి చాపి యుష్మాసు వస్తుం సర్వాసు నిత్యదా। ఆగత్య ప్రార్థయే యుష్మాఞ్శ్రీజుష్టా భవతాఽనఘాః॥ 13-128-10 (86283) గావ ఊచుః। 13-128-11x (7161) అధ్రువా చపలా చ త్వం సామాన్యా బహుభిః సహ। న త్వామిచ్ఛామ భద్రం తే గంయతాం యత్ర రోచతే॥ 13-128-11 (86284) వపుష్మంత్యో వయం సర్వాః కిమస్మాకం త్వయాఽద్య వై। యథేష్టం గంయతాం తత్ర కృతకార్యా వయం త్వయా॥ 13-128-12 (86285) శ్రీరువాచ। 13-128-13x (7162) కిమేతద్వః క్షమం గావో యన్మాం నేహాభినందథ। న మాం సంప్రతిగృహ్ణీధ్వం కస్మాద్వై దుర్లభాం సతీం॥ 13-128-13 (86286) సత్యశ్చ లోకవాదోఽయం లోకే చరతి సువ్రతాః। స్వయం ప్రాప్తే పరిభవో భవతీతి వినిశ్చయః॥ 13-128-14 (86287) మహదుగ్రం తపః కృత్వా మాం నిషేవంతి మానవాః। దేవదానవగంధర్వాః పిశాచోరగరాక్షసాః॥ 13-128-15 (86288) క్షమమేతద్ధి వో గావః ప్రతిగృహ్ణీత మామిహ। నావమన్యా హ్యహం సౌంయాస్త్రైలోక్యే సచరాచరే॥ 13-128-16 (86289) గావ ఊచుః। 13-128-17x (7163) నావమాన్యామహే దేవి న త్వాం పరిభవామహే। అధ్రువా చలచిత్తాసి తతస్త్వాం వర్జయామహే॥ 13-128-17 (86290) బహునా చ కిముక్తేన గంయతాం యత్ర వాంఛసి। వపుష్మంత్యో వయం సర్వాః కిమస్మాకం త్వయాఽనఘే॥ 13-128-18 (86291) శ్రీరువాచ। 13-128-19x (7164) అవజ్ఞాతా భవిష్యామి సర్వలోకేషు మానవైః। ప్రత్యాఖ్యాతేతి యుష్మాభిః ప్రసాదః క్రియతాం మమ॥ 13-128-19 (86292) మహాభాగా భవత్యో వై శరణ్యాః శరణాగతాం। పరిత్రాయంతు మాం నిత్యం భజమానామనిందితాం॥ 13-128-20 (86293) మాననామహమిచ్ఛామి భవత్యః సతతం శివాః। అప్యేకాంగేష్వధో వస్తుమిచ్ఛామి చ సుకుత్సితే॥ 13-128-21 (86294) న వోఽస్తి కుత్సితం కించిదంగేష్వాలక్ష్యతేఽనఘాః। పుణ్యాః పవిత్రాః సుభగా అవాగ్దేశం ప్రయచ్ఛథ। వసేయం యత్ర వో దేహే తన్మే వ్యాఖ్యాతుమర్హథ॥ 13-128-22 (86295) ఏవముక్తాస్తు తా గావః శుభాః కరుణవత్సలాః। సంమాన్య సహితాః సర్వాః శ్రియముచుర్నరాధిప॥ 13-128-23 (86296) అవశ్యం మాననా కార్యా తవాస్మాభిర్యశస్విని। శకృన్మూత్రే నివసతాం పుణ్యమేతద్ధి నః శుభే॥ 13-128-24 (86297) శ్రీరువాచ। 13-128-25x (7165) దిష్ట్యా ప్రసాదో యుష్మాభిః కృతో మేఽనుగ్రహాత్మకః। ఏవం భవతు భద్రం వః పూజితాఽస్మి సుఖప్రదాః॥ 13-128-25 (86298) భీష్మ ఉవాచ। 13-128-26x (7166) ఏవం కృత్వా తు సమయం శ్రీర్గోభిః సహ భారత। పశ్యంతీనాం తతస్తాసాం తత్రైవాంతరధీయత॥ 13-128-26 (86299) ఏవం గోశకృతః పుత్ర మాహాత్ంయం తేఽనువర్ణితం। మాహాత్ంయం చ గవాం భూయః శ్రూయతాం గదతో మమ॥ ॥ 13-128-27 (86300) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి అష్టవింశత్యధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 128 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-128-3 విస్మితా అభవన్నితి శేషః॥ 7-128-21 ఏకా అహం। అంగేషు మధ్యే కుత్సితే। సుప్రీతాంగేషు వో వస్తుమిచ్ఛామీహ న కుత్సితే ఇతి ధ.పాఠః॥ 7-128-23 సంమంత్ర్య సహితా ఇతి ఝ.పాఠః॥

భీష్మ ఉవాచ। యే చ గాః సంప్రయచ్ఛంతి హుతశిష్టాశినశ్చ యే। తేషాం సత్రాణి యజ్ఞాశ్చ నిత్యమేవ యుధిష్ఠిర॥ 13-129-1 (86301) ఋతే దధిఘృతేనేహ న యజ్ఞః సంప్రవర్తతే। తేన యజ్ఞస్య యజ్ఞత్వమతో మూలం చ లక్ష్యతే॥ 13-129-2 (86302) దానానామపి సర్వేషాం గవాం దానం ప్రశస్యతే। గావః శ్రేష్ఠాః పవిత్రాశ్చ పావనం హ్యేతదుత్తమం॥ 13-129-3 (86303) పుష్ట్యర్థమేతాః సేవేత శాంత్యర్థమపి చైవ హ। పయో దధి ఘృతం చాసాం సర్వపాపప్రమోచనం॥ 13-129-4 (86304) గావస్తేజః పరం ప్రోక్తమిహ లోకే పరత్ర చ। న గోభ్యః పరమం కించిత్పవిత్రం భరతర్షభ॥ 13-129-5 (86305) అత్రాప్యుదాహరంతీమమితిహాసం పురాతనం। పితామహస్య సంవాదమింద్రస్య చ యుధిష్ఠిర॥ 13-129-6 (86306) పరాభూతేషు దైత్యేషు శక్రస్త్రిభువనేశ్వరః। ప్రజాః సముదితాః సర్వాః సత్యధర్మపరాయణాః॥ 13-129-7 (86307) అథర్షయః సగంధర్వాః కిన్నరోరగరాక్షసాః। దేవాసురసుపర్ణాశ్చ ప్రజానాం పతయస్తథా। పర్యుపాసత కౌంతేయ కదాచిద్వై పితామహం॥ 13-129-8 (86308) నారదః పర్వతశ్చైవ విశ్వావసుహహాహుహూః। దివ్యతానేషు గాయంతః పర్యుపాసత తం ప్రభుం॥ 13-129-9 (86309) తత్ర దివ్యాని పుష్పాణి ప్రావహత్పవనస్తదా। ఆజహ్రుర్ఋతవశ్చాపి సుగంధీని పృథక్పృథక్॥ 13-129-10 (86310) తస్మిందేవసమావాయే సర్వభూతసమాగమే। దివ్యవాదిత్రసంఘుష్టే దివ్యస్త్రీచారణావృతే। ఇంద్రః పప్రచ్ఛ దేవేశమభివాద్య ప్రణంయ చ॥ 13-129-11 (86311) దేవానాం భగవన్కస్మాల్లోకేశానాం పితామహ। ఉపరిష్ఠాద్గవాం లోక ఏతదిచ్ఛామి వేదితుం॥ 13-129-12 (86312) కిం తపో బ్రహ్మచర్యం వా గోభిః కృతమిహేశ్వర॥ దేవానాముపరిష్టాద్యద్వసంత్యరజసః సుఖం॥ 13-129-13 (86313) తతః ప్రోవాచ బ్రహ్మా తం శక్రం బలనిషూదనం। అవజ్ఞాతాస్త్వయా నిత్యం గావో బలనిషూదన॥ 13-129-14 (86314) తేన త్వమాసాం మాహాత్ంయం న వేత్సి శృణు యత్ప్రభో। గవాం ప్రభావం పరమం మాహాత్ంయం చ సురర్షభ॥ 13-129-15 (86315) యజ్ఞాంగం కథితా గావో యజ్ఞ ఏవ చ వాసవ। ఏతాభిశ్చ వినా విజ్ఞో న వర్తేత కథంచన॥ 13-129-16 (86316) ధారయంతి ప్రజాశ్చైతాః పయసా హవిషా తథా। ఏతాసాం తనయాశ్చాపి కృషియోగముపాసతే॥ 13-129-17 (86317) జనయంతి చ ధాన్యాని బీజాని వివిధాని చ। తతో యజ్ఞాః ప్రవర్తంతే హవ్యం కవ్యం చ సర్వశః॥ 13-129-18 (86318) పయో దధి ఘృతం చైవ పుణ్యాశ్చైతాః సురాధిప। వహంతి వివిధాన్భోగాన్క్షుత్తృష్ణాపరిపీడితాః॥ 13-129-19 (86319) మునీంశ్చ ధారయంతీహ ప్రజాశ్చైవాపి కర్మణా। వాసవాఽకూటవాహిన్యః కర్మణా సుకృతేన చ॥ 13-129-20 (86320) ఉపరిష్టాత్తతోఽస్మాకం వసంత్యేతాః సదైవ హి। ఏతత్తే కారణం శక్ర నివాసకృతమధ్య వై। గావో దేవోపరిష్టాద్ధి సమాఖ్యాతాః శతక్రతో॥ 13-129-21 (86321) ఏతా హి వరదత్తాశ్చ వరదాశ్చాపి వాసవ। సురభ్యః పుణ్యకర్మిణ్యః పావనాః శుభలక్షణాః॥ 13-129-22 (86322) యదర్థం గాం గతాశ్చైవ సురభ్యః సురసత్తమ। తచ్చ మే శృణు కార్స్న్యేన వదతో బలసూదన॥ 13-129-23 (86323) పురా దేవయుగే తాత దైత్యేంద్రేషు మహాత్మసు। త్రీఁల్లోకాననుశాసత్సు విష్ణౌ గర్భత్వమాగతే॥ 13-129-24 (86324) అదిత్యాం తప్యమానాయాం తపో ఘోరం సుదుశ్చరం। పుత్రార్థమమరశ్రేష్ఠ పాదేనైకేన నిత్యదా॥ 13-129-25 (86325) తాం తు దృష్ట్వా మహాదేవీం తప్యమానాం మహత్తపః। దక్షస్య దుహితా దేవీ సురభిర్నామ నామతః॥ 13-129-26 (86326) అతప్యత తపో ఘోరం హృష్టా ధర్మపరాయణా। కైలాసశిఖరే రంయే దేవగంధర్వసేవితే॥ 13-129-27 (86327) వ్యతిష్ఠదేకపాదేన పరమం యోగమాస్థితా। దశవర్షసహస్రాణి దశవర్షశతాని చ॥ 13-129-28 (86328) సంతప్తాస్తపసా తస్యా దేవాః సర్షిమహోరగాః। తత్ర గత్వా మయా సార్ధం పర్యుపాసత తాం శుభాం॥ 13-129-29 (86329) అథాహమబ్రవం తత్ర దేవీం తాం తపసాఽన్వితాం। కిమర్థం తప్యసే దేవి తపో ఘోరమనిందితే॥ 13-129-30 (86330) ప్రీతస్తేఽహం మహాభాగో తపసాఽనేన శోభనే। వరయస్వ వరం దేవి దాతాస్మీతి పురందర॥ 13-129-31 (86331) సురభిరువాచ। 13-129-32x (7167) వరేణ భగవన్మహ్యం కృతం లోకపితామహ। ఏష ఏవ వరో మేఽద్య యత్ప్రీతోసి మమానఘ॥ 13-129-32 (86332) బ్రహ్మోవాచ। 13-129-33x (7168) తామేవ బ్రువతీం దేవీం సురభిం త్రిదశేశ్వర। ప్రత్యబ్రవం యద్దేవేంద్ర తన్నిబోధ శచీపతే॥ 13-129-33 (86333) అలోభకాంయయా దేవి తపసా శుచినా చ తే। ప్రసన్నోఽహం వరం తస్మాదమరత్వం దాదామి తే॥ 13-129-34 (86334) త్రయాణామపి లోకానాముపరిష్టాన్నివత్స్యసి। మత్ప్రసాదాచ్చ విఖ్యాతో గోలోకః సంభవిష్యతి॥ 13-129-35 (86335) మానుషేషు చ కుర్వాణాః ప్రజాః కర్మ శుభాస్తవ। నివత్స్యంతి మహాభాగో సర్వా దుహితరశ్చ తే॥ 13-129-36 (86336) మనసా చింతితా భోగాస్త్వయా వై దివ్యమానుషాః। యచ్చ స్వర్గసుఖం దేవి తత్తే సంపత్స్యతే శుభే॥ 13-129-37 (86337) తస్యా లోకాః సహస్రాక్ష సర్వకామసమన్వితాః। న తత్ర క్రమతే మృత్యుర్న జరా న చ పావకః। న దైన్యం నాశుభం కించిద్విద్యతే తత్ర వాసవ॥ 13-129-38 (86338) తత్ర దివ్యాన్యరణ్యాని దివ్యాని భవనాని చ। విమానాని సుయుక్తాని కామగాని చ వాసవ॥ 13-129-39 (86339) బ్రహ్మచర్యేణ తపసా సత్యేన చ దమేన చ। దానైశ్చ వివిధైః పుణ్యైస్తథా తీర్థానుసేవనాత్॥ 13-129-40 (86340) తపసా మహతా చైవ సుకృతేన చ కర్మణా। శక్యః సమాసాదయితుం గోలోకః పుష్కరేక్షణ॥ 13-129-41 (86341) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం మయా శక్రానుపృచ్ఛతే। న తే పరిభవః కార్యో గవామసురసూదన॥ 13-129-42 (86342) భీష్మ ఉవాచ। 13-129-43x (7169) ఏతచ్ఛ్రుత్వా సహస్రాక్షః పూజయామాస నిత్యదా। గాశ్చక్రే బహుమానం చ తాసు నిత్యం యుధిష్ఠిర॥ 13-129-43 (86343) ఏతత్తే సర్వమాఖ్యాతం పావనం చ మహాద్యుతే। పవిత్రం పరమం చాపి గవాం మాహాత్ంయముత్తమం। 13-129-44 (86344) కీర్తితం పురుషవ్యాఘ్ర సర్వపాపవిమోచనం। య ఇదం కథయేన్నిత్యం బ్రాహ్మణేభ్యః సమాహితః॥ 13-129-45 (86345) హవ్యకవ్యేషు యజ్ఞేషు పితృకార్యేషు చైవ హ। సార్వకామికమక్షయ్యం పితౄంస్తస్యోపతిష్ఠతే॥ 13-129-46 (86346) గోషు భక్తశ్చ లభతే యద్యదిచ్ఛతి మానవః। స్త్రియోపి భక్తా యా గోషు తాశ్చ కామమవాప్నుయుః॥ 13-129-47 (86347) పుత్రార్థీం లభతే పుత్రం కన్యార్థీ తామవాప్నుయాత్। ధనార్థీ లభతే విత్తం ధర్మార్థీ ధర్మమాప్నుయాత్॥ 13-129-48 (86348) విద్యార్థీ చాప్నుయాద్విద్యాం సుఖార్థీ ప్రాప్నుయాత్సుఖం। న కించిద్దుర్లభం చైవ గవాం భక్తస్య భారత॥ ॥ 13-129-49 (86349) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి ఏకోనత్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 128 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-129-20 వాసవ అకూటవాహిన్యః అమాయావ్యవహారిణ్యః॥ 7-129-21 నివాసార్థం కృతం నివాసకృతం॥ 7-129-48 కన్యా పతిమవాప్నుయాదితి క.థ.ధ.పాఠః॥

యుధిష్ఠిర ఉవాచ। ఉక్తం పితామహేనేదం గవాం దానమనుత్తమం। విశేషేణ నరేంద్రాణామిహ ధర్మమవేక్షతాం॥ 13-130-1 (86350) రాజ్యం హి సతతం దుఃఖమాశ్రమాశ్చ సుదుర్విదాః। పరిచారేషు వై దుఃఖం దుర్ధరం చాకృతాత్మభిః। భూయిష్ఠం చ నరేంద్రాణాం విద్యతే న శుభా గతిః॥ 13-130-2 (86351) పూయంతే తత్ర నియతం ప్రయచ్ఛంతో వసుంధరాం। సర్వే చ కథితా ధర్మాస్త్వయా మే కురునందన॥ 13-130-3 (86352) ఏవమేవ గవాముక్తం ప్రదానం తే నృగేణ హ। ఋషిణా నాచికేతేన పూర్వమేవ నిదర్శితం॥ 13-130-4 (86353) వేదోపనిషదే చైవ సర్వకర్మసు దక్షిణాః। సర్వక్రతుషు చోద్దిష్టా భూమిర్గావోఽథ కాంచనం॥ 13-130-5 (86354) తత్ర శ్రుతిస్తు పరమా సువర్ణం దక్షిణేతి వై। ఏతదిచ్ఛాంయహం శ్రోతుం పితామహ యథాతథం॥ 13-130-6 (86355) కిం సువర్ణం కథం జాతం కస్మిన్కాలే కిమాత్మకం। కిందైవ కింఫలం చైవ కస్మాచ్చ పరముచ్యతే॥ 13-130-7 (86356) కస్మాద్దానం సువర్ణస్య పూజయంతి మనీషిణః। కస్మాచ్చ దక్షిణార్థం తద్యజ్ఞకర్మసు శస్యతే॥ 13-130-8 (86357) కస్మాచ్చ పావనం శ్రేష్ఠం భూమేర్గోభ్యశ్చ కాంచనం। పరమం దక్షిణార్థే చ తద్బ్రవీహి పితామహ॥ 13-130-9 (86358) భీష్మ ఉవాచ। 13-130-10x (7170) శృణు రాజన్నవహితో బహుకారణవిస్తరం। జాతరూపసముత్పత్తిమనుభూతం చ యన్మయా॥ 13-130-10 (86359) పితా మమ మహాతేజాః శ్తనుర్నిధనం గతః। తస్య దిత్సురహం శ్రాద్ధం గంగాద్వారముపాగమం॥ 13-130-11 (86360) తత్రాగంయ పితుః పుత్ర శ్రాద్ధకర్మ సమారభం। మాతో మే జాహ్నవీ చాత్ర సాహాయ్యమకరోత్తదా॥ 13-130-12 (86361) తత్రాగతాంస్తపస్సిద్ధానుపవేశ్య బహూనృషీన్। తోయప్రదానాత్ప్రభృతి కార్యాణ్యహమథారభం॥ 13-130-13 (86362) తత్సమాప్య యథోద్దిష్టం పూర్వకర్మ సమాహితః। దాతుం నిర్వపణం సంయగ్యథావదహమారభం॥ 13-130-14 (86363) తతస్తం దర్భవిన్యాసం భిత్త్వా సురుచిరాంగదః। ప్రలంబాభరణో బాహురుదతిష్ఠద్విశాంపతే॥ 13-130-15 (86364) ముహూర్తమపి తం దృష్ట్వా పరం విస్మయమాగమం। ప్రతిగ్రహీతా సాక్షాన్మే పితేతి భరతర్షభ॥ 13-130-16 (86365) తతో మే పునరేవాసీత్సంజ్ఞా సంచింత్య శాస్త్రతః। నాయం వేదేషు విహితో విధిర్హస్త ఇతి ప్రభో। పిండో దేయో నరేణేహ తతో మతిరభూన్మమ॥ 13-130-17 (86366) సాక్షాన్నేహ మనుష్యస్య పిండం హి పితరః క్వచిత్। గృహ్ణంతి విహితం చేత్థం పిండో దేయః కుశేష్వితి॥ 13-130-18 (86367) తతోఽహం తదనాదృత్య పితుర్హస్తనిదర్శనం। శాస్త్రప్రామాణ్యసూక్ష్మం తు విధఇం పిండస్య సంస్మరన్॥ 13-130-19 (86368) తతో దర్భేషు తత్సర్వమదదం భరతర్షభ। శాస్త్రమార్గానుసారేణ తద్విద్ధి మనుజర్షభ॥ 13-130-20 (86369) తతః సోఽంతర్హితో బాహుః పితుర్మమ జనాధిప। తతో మాం దర్శయామాసుః స్వప్నాంతే పితరస్తథా॥ 13-130-21 (86370) ప్రీయమాణాస్తు మామూచుః ప్రీతాః స్మ భరతర్షభ। విజ్ఞానేన తవానేన యన్న ముహ్యసి ధర్మతః॥ 13-130-22 (86371) త్వయా హి కుర్వతా శాస్త్రం ప్రమాణమిహ పార్థివ। ఆత్మా ధర్మః శ్రుతం వేదాః పితరశ్చర్షిభిః సహ॥ 13-130-23 (86372) సాక్షాత్పితామహో బ్రహ్మా గురవోఽథ ప్రజాపతిః। ప్రమాణముపనీతా వై స్థితాశ్చ న విచాలితాః॥ 13-130-24 (86373) తదిదం సంయగారబ్ధం త్వయాఽద్య భరతర్షభ। కింతు భూమేర్గవాం చార్థే సువర్ణం దీయతామితి॥ 13-130-25 (86374) ఏవం వయం చ ధర్మశ్చ సర్వే చాస్మత్పితామహాః। పావితా వై భవిష్యంతి పావనం హి పరం హి తత్॥ 13-130-26 (86375) దశ పూర్వాందశైవాన్యాంస్తథా సంతారయంతి తే। సువర్ణం యే ప్రయచ్ఛంతి ఏవం మత్పితరోఽబ్రువన్॥ 13-130-27 (86376) తతోఽహం విస్మితో రాజన్ప్రతిబుద్ధో విశాంపతే। సువర్ణదానేఽకరవం మతిం చ భరతర్షభ॥ 13-130-28 (86377) ఇతిహాసమిమం చాపి శృణు రాజన్పురాతనం। జామదగ్న్యం ప్రతి విభో ధన్యమాయుష్యమేవ చ॥ 13-130-29 (86378) జామదగ్న్యేన రామేణ తీవ్రరోషాన్వితేన వై। త్రిఃసప్తకృత్వః పృథివీ కృతా నిఃక్షత్రియా పురా॥ 13-130-30 (86379) తతో జిత్వా మహీం కృత్స్నాం రామో రాజీవలోచనః। ఆజహార క్రతుం వీరో బ్రహ్మక్షత్రేణ పూజితం॥ 13-130-31 (86380) వాజిమేధం మహారాజ సర్వకామసమన్వితం। పావనం సర్వభూతానాం తేజోద్యుతివివర్ధనం॥ 13-130-32 (86381) విపాప్మా చ స తేజస్వీ తేన క్రతుఫలేన చ। నైవాత్మనోఽథ లఘుతాం జామదగ్న్యోఽధ్యగచ్ఛత॥ 13-130-33 (86382) స తు క్రతువరేణేష్ట్వా మహాత్మా దక్షిణావతా। పప్రచ్ఛాగమసంపన్నానృషీందేవాంశ్చ భారత॥ 13-130-34 (86383) పావనం యత్పరం నౄణాముగ్రే కర్మణి వర్తతాం। తదుచ్యతాం మహాభాగా ఇతి జాగఘృణోఽబ్రవీత్॥ 13-130-35 (86384) ఇత్యుక్తా వేదశాస్త్రజ్ఞాస్తమూచుస్తే మహర్షయః। రామ విప్రాః సత్క్రియంతాం వేదప్రామాణ్యదర్శనాత్॥ 13-130-36 (86385) భూయశ్చ విప్రర్షిగణాః ప్రష్టవ్యాః పావనం ప్రతి। తే యద్బ్రూర్మహాప్రాజ్ఞాస్తచ్చైవ సముదాచర॥ 13-130-37 (86386) తతో వసిష్ఠం దేవర్షిమగస్త్యమథ కాశ్యపం। తమేవార్తం మహాతేజాః పప్రచ్ఛ భృగునందనః॥ 13-130-38 (86387) జాతా మతిర్మే విప్రేంద్రాః కథం పూయేయమిత్యుత। కేన వా కర్మయోగేన ప్రదానేనేహ కేన వా॥ 13-130-39 (86388) యది వోఽనుగ్రహకృతా బుద్ధిర్మాం ప్రతి సత్తమాః। ప్రబూత పావనం కిం మే భవేదితి తపోధనాః॥ 13-130-40 (86389) ఋషయ ఊచుః। 13-130-41x (7171) గాశ్చ భూమిం చ విత్తం చ దత్త్వేహ భృగునందన। పాపకృత్పూయతే మర్త్య ఇతి భార్గవ శుశ్రుమ॥ 13-130-41 (86390) అన్యద్దానం తు విప్రర్షే శ్రూయతాం పావనం మహత్। దివ్యమత్యద్భుతాకారమపత్యం జాతవేదసః॥ 13-130-42 (86391) దగ్ధ్వా లోకాన్పురా వీర్యాత్సంభూతమిహ శుశ్రుమ। సువర్ణమితి విఖ్యాతం తద్దదత్సిద్ధిమేష్యసి॥ 13-130-43 (86392) తతోఽబ్రవీద్వసిష్ఠస్తం భగవాన్సంశితవ్రతః। శృణు రామ యథోత్పన్నం సువర్ణమనలప్రభం॥ 13-130-44 (86393) ఫలం దాస్యతి తే యత్తు దానే పరమిహోచ్యతే। సువర్ణం యచ్చ యస్మాచ్చ యథా చ గుణవత్తమం॥ 13-130-45 (86394) తన్నిబోధ మహాబాహో సర్వం నిగదతో మమ। అగ్నిషోమాత్మకమిదం సువర్ణం విద్ది నిశ్చయే॥ 13-130-46 (86395) అజోఽగ్నిర్వరుణో మేషః సూర్యోఽశ్చ ఇతి దర్శనం। కుంజరాశ్చ మృగా నాగా మహిషాశ్చాసురా ఇతి॥ 13-130-47 (86396) కుక్కుటాశ్చ వరాహాశ్చ రాక్షసా భృగునందన। ఇడా గావః పయః సోమో భూమిరిత్యేవ చ స్మృతిః॥ 13-130-48 (86397) జగత్సర్వం చ నిర్మథ్య తేజోరాశిః సముత్థితః। సువర్ణమేభ్యో విప్రర్షే రత్నం పరమముత్తమం॥ 13-130-49 (86398) ఏతస్మాత్కారణాద్దేవా గంధర్వోరగరాక్షసాః। మనుష్యాశ్చ పిశాచాశ్చ ప్రయతా ధారయంతి తత్॥ 13-130-50 (86399) ముకుటైరంగదయుతైరలంకారైః పృథగ్విధైః। సువర్ణవికృతైస్తత్ర విరాజంతే భృగూత్తమ॥ 13-130-51 (86400) తస్మాత్సర్వపవిత్రేభ్యః పవిత్రం పరమం స్మృతం। భూమేర్గోభ్యోఽథ రత్నేభ్యస్తద్విద్ధి మనుజర్షభ॥ 13-130-52 (86401) పృథివీం గాశ్చ దత్త్వేహ యచ్చాన్యదపి కించన। విశిష్యతే సువర్ణస్య దానం పరమకం విభో॥ 13-130-53 (86402) అక్షయం పావనం చైవ సువర్ణమమరద్యుతే। ప్రయచ్ఛ ద్విజముఖ్యేభ్యః పావనం హ్యేతదుత్తమం॥ 13-130-54 (86403) సువర్ణమేవ సర్వాసు దక్షిణాసు విధీయతే। సువర్ణం యే ప్రయచ్ఛంతి సర్వదాస్తే భవంత్యుత॥ 13-130-55 (86404) దేవతాస్తే ప్రయచ్ఛంతి యే సువర్ణం దదత్యథ। అగ్నిర్హి దేవతాః సర్వాః సువర్ణం చ తదాత్మకం॥ 13-130-56 (86405) తస్మాత్సువర్ణం దదతా దత్తాః సర్వాః స్మ దేవతాః। భవంతి పురుషవ్యాఘ్ర న హ్యతః పరమం విదుః॥ 13-130-57 (86406) భూయ ఏవ చ మహాత్ంయం సువర్ణస్య నిబోధ మే। గదతో మమ విప్రర్షే సర్వశస్త్రభృతాంవర॥ 13-130-58 (86407) మయా శ్రుతమిదం పూర్వం పురాణే భృగునందన। ప్రజాపతేః కథయతో మనోః స్వాయంభువస్య వై॥ 13-130-59 (86408) శూలపాణేర్భగవతో రుద్రస్య చ మహాత్మనః। గిరౌ హిమవతి శ్రేష్ఠే తదా భృగుకులోద్వహ॥ 13-130-60 (86409) దేవ్యా వివాహే నిర్వృత్తే రుద్రాణ్యా భృగునందన। సమాగమే భగవతో దేవ్యా సహ మహాత్మనః॥ 13-130-61 (86410) తతః సర్వే సముద్విగ్రా దేవా రుద్రముపాగమన్॥ తే మహాదేవమాసీనం దేవీం చ వరదాముమాం। 13-130-62 (86411) ప్రసాద్య శిరసా సర్వే రుద్రమూచుర్భృగూద్వహ॥ అయం సమాగమో దేవ దేవ్యా సహ తవానఘ। 13-130-63 (86412) తపస్వినస్తపస్విన్యా తేజస్విన్యాఽతితేజసః॥ అమోఘతేజాస్త్వం దేవ దేవీ చేయముమా తథా। 13-130-64 (86413) అపత్యం యువయోర్దేవ బలవద్భవితా విభో। తన్నూనం త్రిషు లోకేషు న కించిచ్ఛేషయిష్యతి॥ 13-130-65 (86414) తదేభ్యః ప్రణతేభ్యస్త్వం దేవేభ్యః పృథులోచన। వరం ప్రయచ్ఛ లోకేశ త్రైలోక్యహితకాంయయా॥ 13-130-66 (86415) అపత్యార్థం నిగృహ్ణీష్వ తేజః పరమకం విభో। [త్రైలోక్యసారౌ హి యువాం లోకం సంతాపయిష్యథ॥ 13-130-67 (86416) తదపత్యం హి యువయోర్దేవానభిభవేద్ధ్రువం। న హి తే పృథివీ దేవీ న చ ద్యౌర్న దివం విభో॥ 13-130-68 (86417) నేదం ధారయితుం శక్తాః సమస్తా ఇతి మే మతిః। తేజఃప్రభావనిర్దగ్ధం తస్మాత్సర్వమిదం జగత్॥ 13-130-69 (86418) తస్మాత్ప్రసాదం భగవన్కర్తుమర్హసి నః ప్రభో। న దేవ్యాం సంభవేత్పుత్రో భవతః సురసత్తమ। ధైర్యాదేవ నిగృహ్ణీష్వ తేజో జ్వలితముత్తమం॥ 13-130-70 (86419) ఇతి తేషాం కథయతాం భగవాన్వృషభధ్వజః]। ఏవమస్త్వితి దేవాంస్తాన్విప్రర్షే ప్రత్యభాషత॥ 13-130-71 (86420) ఇత్యుక్త్వా చోర్ధ్వమనయద్రేతో వృషభవాహనః। ఊర్ధ్వరేషః సమభవత్తతః ప్రభృతి చాపి సః॥ 13-130-72 (86421) రుద్రాణీతి తతః క్రుద్ధా ప్రజోచ్ఛేద తదా కృతే। దేవానథాబ్రవీత్తత్ర స్త్రీభావాత్పరుషం వచః॥ 13-130-73 (86422) యస్మాదపత్యకామో వై భర్తా మే వినివర్తితః। తస్మాత్సర్వే సురా భూయమనపత్యా భవిష్యథ॥ 13-130-74 (86423) ప్రజోచ్ఛేదో మమ కృతో యస్మాద్యుష్మాభిరద్య వై। తస్మాత్ప్రజా వః ఖగమాః సర్వేషాం న భవిష్యతి॥ 13-130-75 (86424) పావకస్తు న తత్రాసీచ్ఛాపకాలే భృగూద్వహ। దేవా దేవ్యాస్తథా శాపాదనపత్యాస్తతోఽభవన్॥ 13-130-76 (86425) రుద్రస్తు తేజోఽప్రతిమం ధారయామాస వై తదా। ప్రస్కన్నం తు తతస్తస్మాత్కించిత్తత్రాపతద్భువి॥ 13-130-77 (86426) ఉత్పపాత తదా వహ్నౌ వవృధే చాద్భుతోపమం। తేజస్తేజసి సంయుక్తమేకయోనిత్వమాగతం॥ 13-130-78 (86427) ఏతస్మిన్నేవ కాలే తు దేవాః శక్రపురోగమాః। అసురస్తారకో నామ తేన సంతాపితా భృశం॥ 13-130-79 (86428) ఆదిత్యా వసవో రుద్రా మరుతోఽథాశ్వినావపి। సాధ్యాశ్చ సర్వే సంత్రస్తా దైతేయస్య పరాక్రమాత్॥ 13-130-80 (86429) స్థానాని దేవతానాం హి విమానాని పురాణి చ। ఋషీణాం చాశ్రమాశ్చైవ బభూవురసురైర్హృతాః॥ 13-130-81 (86430) తే దీనమనసః సర్వే దేవతా ఋషయశ్చ యే। ప్రజగ్ముః శరణం దేవం బ్రహ్మాణమజరం విభుం॥ ॥ 13-130-82 (86431) ఇతి శ్రీమన్మహాభారతే అనుశాసనపర్వణి దానధర్మపర్వణి త్రింశదధికశతతమోఽధ్యాయః॥ 130 ॥

Mahabharata - Anushaasana Parva - Chapter Footnotes

7-130-3 పూయంతే శుధ్యంతి॥ 7-130-21 తృప్తాస్తే పితరస్తథేతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-130-27 నవపూర్వానధశ్చాన్యాన్నవ సంతారయంతి తే ఇతి థ.ధ.పాఠః॥ 7-130-33 లఘుతాం నిష్పాపతాం॥