||९. शल्यपर्व ||
 



शल्यपर्व -अध्याय ००१
||श्रीः ||
९. १. अध्यायः १

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
दुर्योधनेन शल्यस्य सैनापत्येऽभिषेचनपूर्वकं पुनर्युद्धाय
निर्याणम् ||१ ||
सञ्जयाच्छल्यदुर्योधनादिवधश्रवणेन मूर्च्छितस्य
धृतराष्ट्रस्य विदुरेण समाश्वासनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१-० (६०१११) 
श्रीवेदव्यासाय नमः ||९-१-०क्ष् (५०७९) 
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् |
देवीं सरस्वतीं (व्यासं) चैव ततो जयमुदीरयेत् ||९-१-१ (६०११२) 
जनमेजय उवाच. ९-१-२क्ष् (५०८०) 
एवं निपातिते कर्णे समरे सव्यसाचिना |
अल्पावशिष्टाः कुरवः किमकुर्वत वै द्विज ||९-१-२ (६०११३) 
विदीर्यमाणं च बलं दृष्ट्वा राजा सुयोधनः |
पाण्डवैः प्राप्तकालं च किं प्रापद्यत कौरवः ||९-१-३ (६०११४) 
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं तदाचक्ष्व द्विजोत्तम |
न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश्चरितं महत् ||९-१-४ (६०११५) 
वैशम्पायन उवाच. ९-१-५क्ष् (५०८१) 
ततः कर्णे हते राजन्धार्तराष्ट्रः सुयोधनः |
भृशं शोकार्णवे मग्नो निराशः सर्वतोऽभवत् ||९-१-५ (६०११६) 
हाकर्ण हाकर्ण इति शोचमानो मुहुर्मुहुः |
कृच्छ्रात्स्वशिबिरं प्रायाद्वतशिष्टैर्नृपैः सह ||९-१-६ (६०११७) 
स समाश्वास्यमानोऽपि हेतुभिः शास्त्रनिश्चितैः |
राजन्विभूतिमिच्छद्भिः सूतपुत्रमनुस्मरन् ||९-१-७ (६०११८) 
स दैवं बलवन्मत्वा प्रभाते विमले सति |
सङ्ग्रामे निश्चयं कृत्वा पुनर्युद्वाय निर्ययौ ||९-१-८ (६०११९) 
शल्यं सेनापतिं कृत्वा विधिवद्राजसत्तमम् |
रणाय निर्ययौ राजा हतशिष्टैर्नृपैः सह ||९-१-९ (६०१२०) 
ततः सुतुमुलं युद्धं कुरुपाण्डवसेनयोः |
बभूव भरतश्रेष्ठ देवासुररणोपमम् ||९-१-१० (६०१२१) 
ततः शल्यो महाराज कृत्वा कदनमाहवे |
पाण्डुसैन्येऽथ मध्याह्ने धर्मराजेन पातितः ||९-१-११ (६०१२२) 
ततो दुर्योधनो राजा हतबन्धू रणाजिरात् |
अपसृत्य हदं घोरं विवेश रिपुजाद्भुयात् ||९-१-१२ (६०१२३) 
अथापराह्णे तस्याह्नः परिवार्य महारथैः |
हदादाहूय युद्वाय भीमसेनेन पातितः ||९-१-१३ (६०१२४) 
तस्मिंस्तु निहते वीरे महेष्वासास्त्रयो रणे |
कृतवर्मा कृपो द्रौणिर्जघ्नुः पाण्डवसैनिकान् ||९-१-१४ (६०१२५) 
ततः पूर्वाह्णसमये शिबिरादेत्य सञ्जयः |
प्रविवेश पुरीं दीनो दुःखशोकसमन्वितः ||९-१-१५ (६०१२६) 
स प्रविश्य पुरीं सूतो भूजावुच्छ्रित्य दुःखितः |
वेपमानस्ततो राज्ञः प्रविप्रेश निवेशनम् ||९-१-१६ (६०१२७) 
धावतश्चाप्यपश्यxxxतत्रत्यान्पुरुषर्षभान् |
नष्टचित्तानिवोन्मत्ताञ्शोकेन भृशदुःखितान् ||९-१-१७ (६०१२८) 
दृष्ट्वैव च नराञ्शीघ्रं व्याजहारातिदुःखितः |
अहो बत विपन्नोऽस्मि निधनेन महात्मनः ||९-१-१८ (६०१२९) 
अहो सुबलवान्कालो गतिश्च परमा तथा |
शुक्रतुल्यबलाः सर्वे यत्राहन्यन्त पार्थिवाः ||९-१-१९ (६०१३०) 
तं दृष्ट्वैव पुरे राजञ्जनः सर्वः स्म सञ्जयम् |
प्ररुरोद भयोद्विग्नो हा राजन्निति सुस्वरम् ||९-१-२० (६०१३१) 
आकुमारं नरव्याघ्र तत्पुरं वै समन्ततः |
आर्तनादं महच्चक्रे श्रुत्वा विनिहतं नृपम् ||९-१-२१ (६०१३२) 
तथा स विह्वलः सूतः प्रविश्य नृपतिक्षयम् |
ददर्श नृपतिश्रेष्ठं प्रज्ञाचक्षुषमीश्वरम् ||९-१-२२ (६०१३३) 
दृष्ट्वा चासीनमनघं समन्तात्परिवारितम् |
स्नुषामिर्भरतश्रेष्ठ गान्धार्या विदुरेण च |
तथाऽन्यैश्च सुहृद्भिश्च ज्ञातिमिश्च हितैषिभिः ||९-१-२३ (६०१३४) 
तमेव चार्थं ध्यायन्तं कर्णस्य निधनं प्रति |
रुदन्नेवाब्रवीद्वाक्यं राजानं जनमेजय ||९-१-२४ (६०१३५) 
नातिहृष्टमनाः सूतो बाष्पसन्दिग्धया गिरा |
सञ्जयोऽहं नरव्याघ्र नमस्ते भरतर्षभ ||९-१-२५ (६०१३६) 
मद्राधिपो हतः शल्यः शकुनिः सौबलस्तथा |
उलूकः पुरुषव्याघ्र कैतव्यो दृढविक्रमः ||९-१-२६ (६०१३७) 
संशप्तका हताः सर्वे काम्भोजाश्च शकैः सह |
म्लेच्छाश्च पार्वतीयाश्च यवनाश्च निपातिताः ||९-१-२७ (६०१३८) 
प्राच्या हता महाराज दाक्षिणात्याश्च सर्वशः |
उदीच्याश्च हताः सर्वे प्रतीच्याश्च नरोत्तमाः |
राजानो राजपुत्राश्च सर्वे विनिहता नृप ||९-१-२८ (६०१३९) 
कर्णपुत्रो हतः शूरः सत्यसेनो महाबलः ||९-१-२९ (६०१४०) 
दुर्योधनो हतो राजा ययोक्तं पाण्डवेन ह |
xxxxxxमहाराज शेते पांसुषु रूषितः ||९-१-३० (६०१४१) 
xxxxxxहतो क्ष्क्ष्क्ष् जञ्शिखण्डी चापराजितः |
उत्तमौज युधामन्युस्तथा सर्वे प्रभद्रकाः ||९-१-३१ (६०१४२) 
पाञ्चालश्च नरव्याघ्र चेदयश्च निषूदिताः |
तव पुत्रा हताः सर्वे द्रौपदेयाश्च भारत ||९-१-३२ (६०१४३) 
नरा विनिहताः सर्वे गजाश्च विनिपातिताः |
रथिनत्र नरव्याघ्र हयाश्च निहता युधि ||९-१-३३ (६०१४४) 
निxxxxशिबिरं रावंजावकानां कृतं प्रभो |
पाण्डवानां च शूराणां समासाद्य परस्परम् ||९-१-३४ (६०१४५) 
xxxxस्रीशेषमभवज्जगत्कालेन मोहितम् |
सप्त पाण्डवतः शिष्टा धार्तराष्ट्रास्त्रयोरथाः ||९-१-३५ (६०१४६) 
ते चैव भ्रातरः पञ्च वासुदेवोऽथ सात्यकिः |
कृपश्च कृतवर्मा च द्रौणिश्च जयतां वरः ||९-१-३६ (६०१४७) 
एते शेषा महाराज रथिनो नृपसत्तम |
अक्षौहिणीनामष्टानां दशानां च न संशयः ||९-१-३७ (६०१४८) 
एते शेषा महाराज सर्वेऽन्ये निधनं गताः |
कालेन निहतं सर्वं जगद्वै भरतर्षभ |
दुर्योधनं वै पुरतः कृत्वा सर्वे नरा हताः ||९-१-३८ (६०१४९) 
वैशम्पायन उवाच. ९-१-३९क्ष् (५०८२) 
एतच्छ्रुत्वा वचः क्रूरं धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
निपपात स राजेन्द्रो गतसत्वो महीतले ||९-१-३९ (६०१५०) 
तस्मिन्निपतिते वीरे विदुरोऽपि महायशाः |
निपपात महाराज शोकव्यसनकर्शितः ||९-१-४० (६०१५१) 
गान्धारी च महाभागा सर्वाश्च कुरुयोषितः |
पतिताः सहसा भूमौ श्रुत्वा घोरतरं वचः ||९-१-४१ (६०१५२) 
निःसंज्ञं पतितं भूमौ तदाऽऽसीद्राजमण्डलम् |
विलापमुक्तोपहतं चित्रं न्यस्तं पटे यथा ||९-१-४२ (६०१५३) 
कृच्छ्रेण तु ततो राजा धृतराष्ट्रो महीपतिः |
शनैरलभत प्राणान्पुत्रव्यसनकर्शितः ||९-१-४३ (६०१५४) 
लब्ध्वा तु स नृपः प्राणान्वेपमानः सुदुःखितः |
निरीक्ष्य च दिशः सर्वाः क्षत्तारं वाक्यमब्रवीत् ||९-१-४४ (६०१५५) 
विद्धि क्षत्तर्महाप्राज्ञ त्वं गतिर्भरतर्षभ |
ममानाथस्य सुभृशं पुत्रैर्हीनस्य सर्वशः |
एवमुक्त्वा ततो भूयो विसंज्ञो निपपात ह ||९-१-४५ (६०१५६) 
तं तथा पतितं दृष्ट्वा बान्धवा येऽस्य केचन |
शीतैस्ते सिषिचुस्तोयैर्विव्यजुर्व्यजनैरपि ||९-१-४६ (६०१५७) 
स तु दीर्घेण कालेन प्रत्याश्वस्तो नराधिपः |
तूष्णीमासीन्महीपालः पुत्रव्यसनकर्शितः ||९-१-४७ (६०१५८) 
निःश्वसञ्जिह्मग इव कुम्भक्षिप्तोऽभवन्नृपः ||९-१-४८ (६०१५९) 
सञ्जयोऽप्यरुदत्तत्र दृष्ट्वा राजानमातुरम् |
तथा सर्वाः स्त्रियश्चैव गान्धारी च यशस्विनी ||९-१-४९ (६०१६०) 
ततो दीर्घेण कालेन विदुरं वाक्यमब्रवीत् |
धृतराष्ट्रो नरश्रेष्ठ मुह्यमानो मुहुर्मुहुः ||९-१-५० (६०१६१) 
गच्छन्तु योषितः सर्वा गान्धारी च यशस्विनी |
तथेमे सुहृदः सर्वे मुह्यते मे मनो भृशम् ||९-१-५१ (६०१६२) 
एवमुक्तस्ततः क्षत्ता ताः स्त्रियो भरतर्षभ |
विसर्जयामास शनैर्मुह्यमानः पुनःपुनः ||९-१-५२ (६०१६३) 
निश्चक्रमुस्ततः सर्वाः स्त्रियो भरतसत्तम |
सुहृदश्च तथा सर्वे दृष्ट्वा राजानमातुरम् ||९-१-५३ (६०१६४) 
ततो नरपतिस्तत्र लब्ध्वा संज्ञां परन्तपः |
गतिर्मे को भवेदद्य इति चिन्तासमाकुलः |
अपृच्छत्सञ्जयं तत्र रोदमानं भृशातुरम् ||९-१-५४ (६०१६५) 
प्राञ्जलिं सञ्जयं दृष्ट्वा रोदमानं मुहुर्मुहुः |
ज्ञातीन्स्त्रियोऽथ निर्याप्य प्रविश्य विदुरःपुनः ||९-१-५५ (६०१६६) 
राजानं शोचमानस्तु तं शोचन्तं मुहुर्मुहुः |
समाश्वासयत क्षत्ता वचसा मधुरेण च ||||९-१-५६ (६०१६७) 

इति श्रीमन्महाभारते कर्णपर्वणि शल्यवधपर्वणि प्रथमोऽध्यायः ||१ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१-१२ अपराहे अपरार्धे ||
९-१-४१ विलापवुक्तोपहतं इति ङ.पाठः | विलापयुक्तं सुमहत् इति
घ. पाठः ||
९-१-१ प्रथमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ००२
||श्रीः ||
९. २. अध्यायः २

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
धृतराष्ट्रेण सञ्जयस्य पुरतो दुर्योधनवचनानुस्मरणेन विलापः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२-० (६०१६८) 
वैशम्पायन उवाच. ९-२-०क्ष् (५०८३) 
विसृष्टास्वथ नारीषु धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः |
विललाप महाराज दुःखाद्दुःखतरं गतः ||९-२-१ (६०१६९) 
सधूममिव निःश्वस्य करौ धुन्वन्पुनःपुनः |
बहु सञ्चिन्तयित्वा तु सञ्जयं वाक्यमब्रवीत् ||९-२-२ (६०१७०) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-२-३क्ष् (५०८४) 
अहो बत महद्दुःखं यदहं पाण्डवान्रणे |
क्षेमिणश्चाव्ययांश्चैव त्वत्तः सूत शृणोमि वै ||९-२-३ (६०१७१) 
वज्रसारमयं नूनं हृदयं सुदृढं मम |
यच्छ्रुत्वा निहतान्पुत्रान्दीर्यते न सहस्रधा ||९-२-४ (६०१७२) 
चिन्तयित्वा वचस्तेषां बालक्रीडां च सञ्जय |
अद्य चैव हताञ्श्रुत्वा दीर्यते मे भृशं मनः ||९-२-५ (६०१७३) 
अन्धत्वाद्यदि पुत्राणां न मे रूपिनिदर्शनम् |
पुत्रस्नेहकृता प्रीतिर्नित्यमेतेषु धारिता ||९-२-६ (६०१७४) 
बालभावमतिक्रम्य यौवनस्थांश्च तानहम् |
श्रियं प्राप्तांश्च ताञ्श्रुत्वा हृष्ट आसं तदाऽनघ ||९-२-७ (६०१७५) 
तानद्य निहताञ्श्रुत्वा हतैश्वर्यान्हतौजसः |
न लभेयं क्वचिच्छान्तिं पुत्राधिभिरभिप्लुतः ||९-२-८ (६०१७६) 
एह्येहि वत्स राजेन्द्र ममानाथस्य पुत्रक |
त्वया हीनो महाबाहो कां नु यास्याम्यहं गतिम् ||९-२-९ (६०१७७) 
कथं त्वं पृथिवीपालांस्त्यक्त्वा तात समागतान् |
शेषे विनिहतो भूमौ प्राकृतः कुनृपो यथा ||९-२-१० (६०१७८) 
गतिर्भूत्वा महाराज ज्ञातीनां सुहृदां तथा |
अन्धं वृद्वं च मां वीर विहाय क्व नु यास्यसि ||९-२-११ (६०१७९) 
सा कृपा सा च ते प्रीतिः सा च राजसु मानिता |
कथं त्वं निहतः पार्थैः संयुगेष्वपराजितः ||९-२-१२ (६०१८०) 
को नु मामुत्थितः काले ताततातेति वक्ष्यति |
महाराजेति सततं लोकनाथेति चासकृत् ||९-२-१३ (६०१८१) 
परिष्वज्य च कं कण्ठे स्नेहेन क्लिन्नलोचनः |
अनुशास्ताऽस्मि कौरव्य तत्साधु वदमे वचः ||९-२-१४ (६०१८२) 
ननु नामाहमश्रौषं वचनं तव पुत्रक |
भूयसी मम पृथ्वीयं तात पार्थस्य नो तथा ||९-२-१५ (६०१८३) 
भगदत्तः कृपः शल्य आवन्त्योऽथ जयद्रथः |
भूरिश्रवाः सोमदत्तो महाराजश्च बाह्लिकः ||९-२-१६ (६०१८४) 
अश्वत्थामा च भोजश्च मागधश्च महाबलः |
बृहद्बलश्च क्राथश्च शकुनिश्चापि सौबलः ||९-२-१७ (६०१८५) 
म्लेच्छाश्च शतसाहस्राः शकाश्च यवनैः सह |
सुदक्षिणश्च काम्भोजस्त्रिगर्ताधिपतिस्तथा ||९-२-१८ (६०१८६) 
भीष्मः पितामहश्चैव भारद्वाजोऽथ गौतमः |
श्रुतायुश्चाश्रुतायुश्च शतायुश्चापि वीर्यवान् ||९-२-१९ (६०१८७) 
जलसन्धोऽथार्ष्यशृङ्गी राक्षसश्चाप्यलायुधः |
अलम्बुसो वीरबाहुः सुबाहुश्च महारथः ||९-२-२० (६०१८८) 
एते चान्ये च बहवो राजानो राजसत्तम |
मदर्थं प्रहरिष्यन्ति प्राणांस्त्यक्त्वा धनानि च ||९-२-२१ (६०१८९) 
तेषां मध्ये स्थितो युद्धे भ्रातृभिः परिवारितः |
योधयिष्याम्यहं पार्थान्पाञ्चालांश्चैव सर्वशः ||९-२-२२ (६०१९०) 
चेदींश्च नृपशार्दूल द्रौपदेयांश्च संयुगे |
सात्यकिं कुन्तिभोजं च राक्षसं च घटोत्कचम् ||९-२-२३ (६०१९१) 
एकोऽप्येषां महाराज समर्थः सन्निवारणे |
समरे पाण्डवेयानां सङ्क्रुद्धो ह्यभिधावताम् ||९-२-२४ (६०१९२) 
किं पुनः सहिता वीराः कृतवैराश्च पाण्डवैः |
अथवा सर्व एवैते पाण्डवस्यानुयायिभिः ||९-२-२५ (६०१९३) 
योत्स्यन्ते सह राजेन्द्र हनिष्यन्ति च तान्मृधे |
कर्ण एको मया सार्धं निहनिष्यति पाण्डवान् ||९-२-२६ (६०१९४) 
ते वै नृपतयो वीराः स्थास्यन्ति मम शासने ||९-२-२७ (६०१९५) 
यश्च तेषां प्रणेता वै वासुदेवो महाबलः |
न स सन्नह्यते राजन्निति मामब्रवीद्वचः ||९-२-२८ (६०१९६) 
एवं च वदतः सूत बहुशो मम सन्निधौ |
युक्तितो ह्यनुपश्यामि निहतान्पाण्डवान्रणे ||९-२-२९ (६०१९७) 
तेषां मध्ये स्थिता यत्र हन्यन्ते मम पुत्रकाः |
व्यायच्छमानाः समरे किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३० (६०१९८) 
भीष्मश्च निहतो यत्र लोकनाथः प्रतापवान् |
शिखण्डिनं समासाद्य मृगेन्द्र इव जम्बुकम् ||९-२-३१ (६०१९९) 
द्रोणश्च ब्राह्मणो यत्र सर्वशस्त्रास्त्रपारगः |
निहतः पाण्डवैः सङ्ख्ये किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३२ (६०२००) 
कर्णश्च निहतः सङ्ख्ये दिव्यास्त्रज्ञो महाबलः |
भूरिश्रवा हतो पत्र सोमदत्तश्च संयुगे |
बाह्लिकश्च महाराज किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३३ (६०२०१) 
भगदत्तो हतो यत्र गजयुद्धविशारदः |
जयद्रथश्च निहतः किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३४ (६०२०२) 
सुदक्षिणो हतो यत्र जलसन्धश्च पौरवः |
श्रुतायुश्चाश्रुतायुश्च किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३५ (६०२०३) 
महाबलस्तथा पाण्ड्यः सर्वशस्त्रभृतां वरः |
निहतः पाण्डवैः सङ्ख्ये किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३६ (६०२०४) 
बृहद्बलो हतो यत्र मागधश्च महाबलः |
उग्रायुधश्च विक्रान्तः प्रतिमानं धनुष्मताम् ||९-२-३७ (६०२०५) 
आवन्त्यो निहतो यत्र त्रैगर्तश्च जनाधिपः |
संशप्तकाश्च निहताः किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३८ (६०२०६) 
अलम्बुसस्तथा राजन्राक्षसश्चाप्यलायुधः |
आर्ष्यशृङ्गिश्च निहतः किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-३९ (६०२०७) 
नारायणा हता यत्र गोपाला युद्धदुर्मदाः |
म्लेच्छाश्च बहुसाहस्राः किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-४० (६०२०८) 
शकुनिः सौबलो यत्र कैतव्यश्च महाबलः |
निहतः सबलो वीरः किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-४१ (६०२०९) 
एते चान्ये च बहवः कृतास्त्रा युद्धदुर्मदाः |
राजानो राजपुत्राश्च शूराः परिघबाहवः |
निहता बहवो यत्र किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-४२ (६०२१०) 
यत्र शूरा महेष्वासाः कृतास्त्रा युद्वदुर्मदाः |
बहवो निहताः सूत महेन्द्रसमविक्रमाः ||९-२-४३ (६०२११) 
नानादेशसमावृत्ताः क्षत्रिया यत्र सञ्जय |
निहताः समरे सर्वे किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-४४ (६०२१२) 
पुत्राश्च मे विनिहताः पौत्राश्चैव महाबलाः |
वयस्या भ्रातरश्चैव किमन्यद्भागधेयतः ||९-२-४५ (६०२१३) 
भागधेयसमायुक्तो ध्रुवमुत्पद्यते नरः |
यस्तु भाग्यसमायुक्तः स शुभं प्राप्नुयान्नरः ||९-२-४६ (६०२१४) 
अहं वियुक्तस्तैर्भाग्यैः पुत्रैश्चैवेह सञ्जय |
कथमद्य भविष्यामि वृद्धः शत्रुवशं गतः ||९-२-४७ (६०२१५) 
नान्यदत्र परं मन्ये वनवासादृते प्रभो |
सोऽहं वनं गमिष्यामि निर्बन्धुर्ज्ञातिसंक्षये ||९-२-४८ (६०२१६) 
न हि मेऽन्यद्भवेच्छ्रेयो वनाभ्युपगमादृते |
इमामवस्थां प्राप्तस्य लूनपक्षस्य सञ्जय ||९-२-४९ (६०२१७) 
दुर्योधनो हतो यत्र शल्यश्च निहतो युधि |
दुःशासनो विविंशश्च विकर्णश्च महाबलः ||९-२-५० (६०२१८) 
कथं हि भीमसेनस्य श्रोष्येऽहं शब्दमुत्तमम् |
एकेन समरे येन हतं पुत्रशतं मम ||९-२-५१ (६०२१९) 
असकृद्वदतस्तस्य दुर्योधनवधेन च |
दुःखशोकाभिसन्तप्तो न श्रोष्ये परुषा गिरः ||९-२-५२ (६०२२०) 
वैशम्पायन उवाच. ९-२-५३क्ष् (५०८५) 
एवं स शोकसन्तप्तः पार्थिवो हतबान्धवः |
मुहुर्मुहुर्मुह्यमानः पुत्राधिभिरभिप्लुतः ||९-२-५३ (६०२२१) 
विलप्य सुचिरं कालं धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः |
दीर्घमुष्णं स निःश्वस्य चिन्तयित्वा पराभवम् ||९-२-५४ (६०२२२) 
दुःखेन महता राजन्सन्तप्तो भरतर्षभः |
पुनर्गावल्गणिं सूतं पर्यपृच्छद्यथातथम् ||९-२-५५ (६०२२३) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-२-५६क्ष् (५०८६) 
भीष्मद्रोणौ हतौ श्रुत्वा सूतपुत्रं च पातितम् |
सेनापतिं प्रणेतारं कमकुर्वत मामकाः ||९-२-५६ (६०२२४) 
यं यं सेनाप्रणेतारं युधि कुर्वन्ति मामकाः |
अचिरेणैव कालेन तं तं निघ्नन्ति पाण्डवाः ||९-२-५७ (६०२२५) 
रणमूर्ध्नि हतो भीष्मः पश्यतां वः किरीटिना |
एवमेव हतो द्रोणः सर्वेषामेव पश्यताम् ||९-२-५८ (६०२२६) 
एवमेव हतः कर्णः सूतपुत्रः प्रतापवान् |
सराजकानां सर्वेषां पश्यतां वः किरीटिना ||९-२-५९ (६०२२७) 
पूर्वमेवाहमुक्तो वै विदुरेण महात्मना |
दुर्योधनापराधेन प्रजेयं विनशिष्यति ||९-२-६० (६०२२८) 
केचिन्न सम्यक्पश्यन्ति मूढाः सम्यगवेक्ष्य च |
तदिदं मम मूढस्य तथाभूतं वचः स्म तत् ||९-२-६१ (६०२२९) 
यदब्रवीत्स धर्मात्मा विदुरो दीर्घदर्शिवान् |
तत्तथा समनुप्राप्तं वचनं सत्यवादिनाः ||९-२-६२ (६०२३०) 
दैवोपहतचित्तेन यन्मयाऽनुष्ठितं पुरा |
अनयस्य फलं तस्य ब्रूहि गावल्गणे पुनः ||९-२-६३ (६०२३१) 
को वा मुखमनीकानामासीत्कर्णो निपातिते |
अर्जुनं वासुदेवं च को वा प्रत्युद्ययौ रथी ||९-२-६४ (६०२३२) 
केऽरक्षन्दक्षिणं चक्रं मद्रराजस्य संयुगे |
वामं च योद्वुकामस्य के वा वीरस्य पृष्ठतः ||९-२-६५ (६०२३३) 
कथं च वः समेतानां मद्रराजो महारथः |
निहतः पाण्डवैः सङ्ख्ये पुत्रो वा मम सञ्जय ||९-२-६६ (६०२३४) 
ब्रूहि सर्वं यथातत्त्वं भरतानां महाक्षयम् |
यथा च निहतः सङ्ख्ये पुत्रो दुर्योधनो मम ||९-२-६७ (६०२३५) 
पाञ्चालाश्च यथा सर्वे निहताः सपदानुगाः |
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च द्रौपद्याः पञ्च चात्मजाः ||९-२-६८ (६०२३६) 
पाण्डवाश्च यथा मुक्तास्तथोभौ माधवौ युधि |
कृपश्च कृतवर्मा च भारद्वाजस्य चात्मजः ||९-२-६९ (६०२३७) 
यद्यथा यादृशं चैव युद्धं वृत्तं च साम्प्रतम् |
अखिलं श्रोतुमिच्छामि कुशलो ह्यसि सञ्जय ||||९-२-७० (६०२३८) 

इति श्रीमन्महाभारते कर्णपर्वणि शल्यवधपर्वणि द्वितीयोऽध्यायः*
||२ ||* एतदनन्तरं झ.पाठे एकोऽध्यायोऽधिको दृश्यते |
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
पार्थेन निहते कर्णे पाण्डवभयात्पलायमानां सेनां निवर्त्य
दुर्योधनस्य पुनर्युद्धोद्यमः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२-० (६०२३९) 
[सञ्जय उवाच. ९-२-०क्ष् (५०८७) 
शृणु राजन्नवहितो यथावृत्तो महान्क्षयः |
कुरूणां पाण्डवानां च समासाद्य परस्परम् ||९-२-१ (६०२४०) 
निहते सूतपुत्रे तु पाण्डवेन महात्मना |
विद्रुतेषु च सैन्येषु समानीतेषु चासकृत् ||९-२-२ (६०२४१) 
घोरे मनुष्यदेहानामाजौ नरवरक्षये |
यत्तत्कर्णे हते पार्थः कसिंहनादमथाकरोत् ||९-२-३ (६०२४२) 
तदा तव सुतान्राजन्प्राविशत्सुमहद्भयम् ||९-२-४ (६०२४३) 
न सन्धातुमनीकानि न चैवाथ पराक्रमे |
आसीद्बुद्धिर्हते कर्णे तव योधस्य कस्यचित् ||९-२-५ (६०२४४) 
वणिजो नावि भिन्नायामगाधे विप्लुवा इव |
अपारे पारमिच्छन्तो हते द्वीपे किरीटिना ||९-२-६ (६०२४५) 
सूतपुत्रो हते राजन्वित्रस्ताः शरविक्षताः |
अनाथा नाथमिच्छन्तो मृगाः सिंहार्दिता इव ||९-२-७ (६०२४६) 
भग्नशृङ्गा इव वृषा शीर्णदंष्ट्रा इवोरगाः |
प्रत्युपायाम सायाह्ने निर्जिताः सव्यसाचिना ||९-२-८ (६०२४७) 
हतप्रवीरा विध्वस्ता निकृत्ता निशितैः शरैः |
सूतपुत्रे हते राजन्पुत्रास्ते प्राद्रवंस्ततः ||९-२-९ (६०२४८) 
विध्वस्तकवचनाः सर्वे कान्दिशीका विचेतसः |
अन्योन्यमभिनिघ्नन्तो वीक्षमाणा भयाद्दिशः ||९-२-१० (६०२४९) 
मामेव नूनं बीभत्सुर्मामेव च वृकोदरः |
अभियातीति मन्वानाः पेतुर्मम्लुश्च भारत ||९-२-११ (६०२५०) 
अश्वानन्ये गजानन्ये रथानन्ये महारथाः |
आरुह्य जवसम्पन्नाः पादातान्प्रजहुर्भयात् ||९-२-१२ (६०२५१) 
कुञ्जरैः स्यन्दना भग्नाः सादिनश्च महारथैः |
पदातिसङ्घाश्चाश्वौघैः पलायद्भिर्भृशं हताः ||९-२-१३ (६०२५२) 
व्यालतस्करसङ्कीर्णे सार्थहीना यथा वने |
तथा त्वदीया निहते सूतपुत्रे पदाऽभवन् ||९-२-१४ (६०२५३) 
हतारोहास्तथा नागाश्छिन्नहस्तास्तथाऽपरे |
सर्वं पार्थमयं लोकमपश्यन्वै भयार्दिताः ||९-२-१५ (६०२५४) 
तान्प्रेक्ष्य द्रवतः सर्वान्भीमसेनभयार्दितान् |
दुर्योधनोऽथ स्वं सूतं हाहाकृत्वैवमब्रवीत् ||९-२-१६ (६०२५५) 
नातिक्रमिष्यते पार्थो धनुष्पाणिमवस्थितम् |
जघने युध्यमानं मां तूर्णमश्वान्प्रचोदय ||९-२-१७ (६०२५६) 
समरे युध्यमानं हि कौन्तेयो मां धनञ्जयः |
नोत्सहेताप्यतिक्रान्तुं वेलामिव महार्णवः ||९-२-१८ (६०२५७) 
अद्यार्जुनं सगोविन्दं मानिनं च वृकोदरम् |
निहत्य शिष्टाञ्शत्रूंश्च कर्णस्यानृण्यमाप्नुयाम् ||९-२-१९ (६०२५८) 
तच्छ्रुत्वा कुरुराजस्य शूरार्यसदृशं वचः |
सूतो हेमपरिच्छन्नाञ्शनैरश्वानचोदयत् ||९-२-२० (६०२५९) 
गजाश्वरथहीनास्तु पादाताश्चैव मारिष |
पञ्चविंशतिसाहस्राः प्राद्रवञ्शनकैरिव ||९-२-२१ (६०२६०) 
तान्भीमसेनः सङ्क्रुद्धो धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
बलेन चतुरङ्गेण परिक्षिप्याहनच्छरैः ||९-२-२२ (६०२६१) 
प्रत्ययुध्यंस्तु ते सर्वे भीमसेनं सपार्षतम् |
पार्थपार्षतयोश्चान्ये जगृहुस्तत्र नामनी ||९-२-२३ (६०२६२) 
अक्रुध्यत रणे भीमस्तैर्मृधे प्रत्यवस्थितैः |
सोऽवतीर्य रथात्तूर्णं गदापाणिरयुध्यत ||९-२-२४ (६०२६३) 
न तान्रथस्थो भूमिष्ठान्धर्मापेक्षी वृकोदरः |
योधयामास कौन्तेयो भुजवीर्यमुपाश्रितः ||९-२-२५ (६०२६४) 
जातरूपपरिच्छन्नां प्रगृह्य महतीं गदाम् |
न्यवधीत्तावकान्सर्वान्दण्डपाणिरिवान्तकः ||९-२-२६ (६०२६५) 
पदातयो हि संरब्धास्त्यक्तजीवितबान्धवाः |
भीममभ्यद्रवन्सङ्ख्ये पतङ्गा इव पावकम् ||९-२-२७ (६०२६६) 
आसाद्य भीमसेनं ते संरब्धा युद्धदुर्मदाः |
विनेदुः सहसा दृष्ट्वा भूतग्रामा इवान्तकम् ||९-२-२८ (६०२६७) 
श्येनवद्व्यचरद्भीमः खङ्गेन गदया तथा |
पञ्चविंशतिसाहस्रांस्तावकानां व्यपोथयत् ||९-२-२९ (६०२६८) 
हत्वा तत्पुरुषानीकं भीमः सत्यपराक्रमः |
धृष्टद्युम्नं पुरस्कृत्य पुनस्तस्थौ महाबलः ||९-२-३० (६०२६९) 
धनञ्जयो रथानीकमन्वपद्यत वीर्यवान् ||९-२-३१ (६०२७०) 
माद्रीपुत्रौ च शकुनिं सात्यकिश्च महाबलः |
जवेनाभ्यपतन्हृष्टा घ्नन्तो दौर्योधनं बलम् ||९-२-३२ (६०२७१) 
तस्याश्ववाहान्सुबहूंस्ते निहत्य शितैः शरैः |
तमन्वधावंस्त्वरितास्तत्र युद्धमवर्तत ||९-२-३३ (६०२७२) 
ततो धनञ्जयो राजन्रथानीकमगाहत |
विश्रुतं त्रिषु लोकेषु गाण्डीवं व्याक्षिपन्धनुः ||९-२-३४ (६०२७३) 
कृष्णसारथिमायान्तं दृष्ट्वा श्वेतहयं रथम् |
अर्जुनं चापि योद्वारं त्वदीयाः प्राद्रावन्भयात् ||९-२-३५ (६०२७४) 
विप्रहीनरथाश्वाश्च शरैश्च परिवारिताः |
पञ्चविंशतिसाहस्राः पार्थमार्च्छन्पदातयः ||९-२-३६ (६०२७५) 
हत्वा तत्पुरुषानीकं पाञ्चालानां महारथः |
भीमसेनं पुरस्कृत्य न चिरात्प्रत्यदृश्यत ||९-२-३७ (६०२७६) 
महाधनुर्धरः श्रीमानमित्रगणमर्दनः |
पुत्रः पाञ्चालराजस्य धृष्टद्युम्नो महायशाः ||९-२-३८ (६०२७७) 
पारावतसवर्णाश्वं कोविदारवरध्वजम् |
धृष्टद्युम्नं रणे दृष्ट्वा त्वदीयाः प्राद्रवन्भयात् ||९-२-३९ (६०२७८) 
गान्धारराजं श्रीघ्रास्त्रमनुसृत्य यशस्विनौ |
अचिरात्प्रत्यदृश्येतां माद्रीपुत्रौ ससात्यकी ||९-२-४० (६०२७९) 
चेकितानः शिखण्डी च द्रौपदेयाश्च मारिष |
हत्वा त्वदीयं सुमहत्सैन्यं शङ्खानथाधमन् ||९-२-४१ (६०२८०) 
ते सर्वे तावकान्प्रेक्ष्य द्रवतो वै पराङ्मुखान् |
अभ्यधावन्त निघ्नन्तो वृषाञ्चित्वा वृषा इव ||९-२-४२ (६०२८१) 
सेनावशेषं तं दृष्ट्वा तव पुत्रस्य पाण्डवः |
अवस्थितं सव्यसाची चुक्रोध बलवन्नृप ||९-२-४३ (६०२८२) 
तत एनं शरै राजन्सहसा समवाकिरत् |
रजसा चोद्गतेनाथ न स्म किञ्चन दृश्यते ||९-२-४४ (६०२८३) 
अन्धकारीकृते लोके शरीभूते महीतले |
दिशः सर्वा महाराज तावकाः प्राद्रवन्भयात् ||९-२-४५ (६०२८४) 
भज्यमानेषु सर्वेषु कुरुराजो विशाम्पते |
परेषामात्मनश्चैव सैन्ये ते समुपाद्रवत् ||९-२-४६ (६०२८५) 
ततो दुर्योधनः सर्वानाजुहावाथ पाण्डवान् |
युद्धाय भरतश्रेष्ठ देवानिव पुरा बलिः ||९-२-४७ (६०२८६) 
त एनमभिगर्जन्तं सहिताः समुपाद्रवन् |
नानाशस्त्रसृजः क्रुद्धा भर्त्सयन्तो मुहुर्मुहुः ||९-२-४८ (६०२८७) 
दुर्योधनोऽप्यसम्भ्रान्तस्तानरीन्व्यधमच्छरैः ||९-२-४९ (६०२८८) 
तत्राद्भुतमपरश्याम तव पुत्रस्य पौरुषम् |
यदेनं पाण्डवाः सर्वे न शेकुरतिवर्तितुम् ||९-२-५० (६०२८९) 
नातिदूरापयातं च कृतबुद्धि पलायने |
दुर्योधनः स्वकं सैन्यमपश्यकद्भृशविक्षतम् ||९-२-५१ (६०२९०) 
ततोऽवस्थाप्य राजेन्द्र कृतबुद्धिस्तवात्मजः |
हर्षयन्निव तान्योधांस्ततो वचनमब्रवीत् ||९-२-५२ (६०२९१) 
न तं देशं प्रपश्यामि पृथिव्यां पर्वतेषु च |
यत्र यातान्न वो हन्युः पाण्डवाः किं सृतेन वः ||९-२-५३ (६०२९२) 
स्वल्पं चैव बलं तेषां कृष्णौ च भृशविक्षतौ |
यदि सर्वेऽपि तिष्ठामो ध्रुवं नो विजयो भवेत् ||९-२-५४ (६०२९३) 
विप्लयातांस्तु वो भिन्नान्पाण्डवाः कृतकिल्पिषान् |
अनुसृत्य हनिष्यन्ति श्रेयोः न समरे वधः ||९-२-५५ (६०२९४) 
सुखः साङ्ग्रामिको मृत्युः क्षत्रधर्मेण युध्यताम् |
मृतो दुःखं न जानीते प्रेत्य चानन्त्यमश्नुते ||९-२-५६ (६०२९५) 
शृण्वन्तु क्षत्रियाः सर्वे यावन्तोऽत्र समागताः |
द्विषतो भीमसेनस्य वशमेष्यथ विद्रुताः ||९-२-५७ (६०२९६) 
पितामहैराचरितं न धर्मं हातुमर्हथ |
नान्यत्कर्मास्ति पापीयः क्षत्रियस्य पलायनात् ||९-२-५८ (६०२९७) 
न युद्वधर्माच्छ्रेयान्हि पन्थाः स्वर्गस्य कौरवाः |
सुचिरेणार्जिताँलोकान्सद्यो युद्धात्समश्नुते ||९-२-५९ (६०२९८) 
तस्य तद्वचनं राज्ञः पूजयित्वा महारथाः |
पुनरेवाभ्यवर्तन्त क्षत्रियाः पाण्डवान्प्रति |
पराजयममृष्यन्त कृतचित्ताश्च विक्रमे ||९-२-६० (६०२९९) 
ततः प्रववृते युद्धं पुनरेव सुदारुणम् |
तावकानां परेषां च देवासुररणोपमम् ||९-२-६१ (६०३००) 
युधिष्ठिरपुरोगांश्च सर्वसैन्येन पाण्डवान् |
अन्वधावन्महाराज पुत्रो दुर्योधनस्तव ||] ||९-२-६२ (६०३०१) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि अध्यायः ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२-२ सधूममिव अत्युष्णित्यर्थः ||
९-२-१४ परिष्वज्य च मां कण्ठे स्नेहेन क्लिन्नलोचनः | अनुशाधीति
कौरव्य तत्साधु वद मे वचः इति झ.पाठः ||
९-२-३७ प्रतिमानं केतुभूतः ||
९-२-६१ केचित्सम्यक्प्रपश्यन्ति मूढास्तु न तथा परे इति ख.पाठः
. सम्यगवेक्ष्य निपुणं विभाव्यापि मूढास्तथाभूतं तद्वचः केचिन्न
पश्यन्तीति सम्बन्धः. तथाभूतं यथार्थम् ||
९-२-२ द्वितीयोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ००३
||श्रीः ||
९. ३. अध्यायः ३

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
कृपेण कर्णवधदुःखितं दुर्योधनं प्रति
स्वपरक्षयोर्दौर्बल्यप्राबल्याभिधानपूर्वकमुपायं प्रदर्श्य
सन्धिविधानम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१६-० (६०३०२) 
सञ्जय उवाच. ९-१६-०क्ष् (५०८८) 
शृणु राजन्नवहितो यथावृत्तो महान्क्षयः |
कुरूणां पाण्डवानां च समासाद्य परस्परम् ||९-१६-१ (६०३०३) 
निहते सूतपुत्रे च फल्गुनेन महात्मना |
विद्रुतेषु च सैन्येषु समानीतेषु चासकृत् ||९-१६-२ (६०३०४) 
विमुखे तव पुत्रे च शोकोपहतचेतसि |
भृशोद्विग्नेषु सैन्येषु दृष्ट्वा पार्थस्य विक्रमम् ||९-१६-३ (६०३०५) 
ध्यायमानेषु योधेषु दुऋखं प्राप्तेषु भारत |
बलानां मत्यमानानां श्रुत्वा निनदमुत्तमम् ||९-१६-४ (६०३०६) 
अभिज्ञानं नरेन्द्राणां विकृतं प्रेक्ष्य संयुगे |
पतितानवनीपालान्धवजांश्चैव महात्मनाम् |
रणे विनिहतान्नागान्दृष्ट्वा पत्तींश्च भारत ||९-१६-५ (६०३०७) 
आयोधनं महाघोरं रुद्रस्याक्रीडसन्निभम् |
अप्रख्यातिं गतानां तु राज्ञां शतसहस्रशः ||९-१६-६ (६०३०८) 
कृपाविष्टः कृपो दृष्ट्वा वयः शीलसमन्वितः |
अब्रवीत्तत्र तेजस्वी सोऽभिसृत्य जनाधिपम् |
दुर्योधनमनुक्रोशाद्वाक्यं वाक्यविशारदः ||९-१६-७ (६०३०९) 
दुर्योधन निबोधेयं यत्त्वां वक्ष्यामि कौरव |
श्रुत्वा कुरु महाराज यदि ते रोचतेऽनघ ||९-१६-८ (६०३१०) 
न युद्धधर्माच्छ्रेयान्वै पन्था राजेन्द्र विद्यते |
यं समाश्रित्य युध्यन्ते क्षत्रियाः क्षत्रियर्षभ ||९-१६-९ (६०३११) 
पुत्रो भ्राता पिता चैव स्वस्रीयो मातुलस्तथा |
सम्बन्धिबान्धवाश्चैव योद्वव्याः क्षत्रजीविन ||९-१६-१० (६०३१२) 
वधे चैव परो धर्मस्तथाऽधर्मः पलायने |
ते स्म घोरां समापन्ना जीविकां जीवितार्थिनः |
तदत्र प्रतिवक्ष्यामि किञ्चिदेव हितं वचः ||९-१६-११ (६०३१३) 
हते भीष्मे च द्रोणे च कर्णे चैव महारथे |
जयद्रथे च निहते तव भ्रातृषु चानघ |
लक्ष्मणे तव पुत्रे च किं शेषं पर्युपास्महे ||९-१६-१२ (६०३१४) 
येषु भारं समासज्य राज्ये मतिमकुर्महि |
ते सन्त्यज्य तनूर्याताः शूरा ब्रह्मविदां गतिम् ||९-१६-१३ (६०३१५) 
वयं त्विह विनाभूता गुणवद्भिर्महारथैः |
कृपणं वर्तयिष्यामः पातयित्वा नृपान्बहून् ||९-१६-१४ (६०३१६) 
सर्वैरथ च जीवद्भिर्बीभत्सुरपराजितः |
कृष्णनेत्रो महाबाहुर्देवैरपि दुरासदः ||९-१६-१५ (६०३१७) 
इन्द्रकार्मुकवज्राभमिन्द्रकेतुमिवोच्छ्रितम् |
वानरं केतुमासाद्य सञ्चचाल महाचमूः ||९-१६-१६ (६०३१८) 
सिंहनादेन भीमस्य पाञ्चजन्यस्वनेन च |
गाण्डीवस्य च निर्घोषात्सम्मुह्यन्ते मनांसि नः ||९-१६-१७ (६०३१९) 
स्फुरन्तीव महाविद्युन्मुष्णन्ती नयनप्रभाम् |
अलातमिव चाविद्वं गाण्डवीं समदृश्यत ||९-१६-१८ (६०३२०) 
जाम्बूनदविचित्रं च धूयमानं महद्धनुः |
दृश्यते दिक्षु स्रवासु विद्युदभ्रघनेष्विव ||९-१६-१९ (६०३२१) 
उह्यमानश्च कृष्णेन वायुनेव बलाहकः |
तावकं तद्बलं राजन्नर्जुनोऽस्त्रविशारदः |
गहनं शिशिरापाये ददाहाग्निरिवोल्बणः ||९-१६-२० (६०३२२) 
गाहमानमनीकानि महेन्द्रसदृशप्रभम् |
विक्षोभयन्तं सेनां वै त्रासयन्तं च पार्थिवान् |
धनञ्जयमपश्याम नलिनीमिव कुञ्जरम् ||९-१६-२१ (६०३२३) 
त्रासयन्तं तथा योधान्धनुर्घोषेण पांण्डवम् |
भूय एनमपश्याम सिंहं मृगगणानिव ||९-१६-२२ (६०३२४) 
सर्वलोकमहेष्वासो वृषभौ सर्वधन्विनाम् |
आमुक्तकवचौ कृष्णौ लोकमध्ये विरेजतुः ||९-१६-२३ (६०३२५) 
अद्य सप्तदशाहानि वर्तमानस्य भारत |
सङ्ग्रामस्यातिघोरस्य युध्यतां चाभितो युधि ||९-१६-२४ (६०३२६) 
वायुनेव विधूतानि एव सैन्यानि गच्छता |
शरदम्भोदजालानि विशीर्यन्ते समन्ततः ||९-१६-२५ (६०३२७) 
तां नावमिव पर्यस्तां मज्जमानां महार्णवे |
तव सेनां महाराज सव्यसाची व्यकम्पयत् ||९-१६-२६ (६०३२८) 
क्वनु ते सूतपुत्रोऽभूत्क्वनु द्रोणः सहात्मजः |
अहं क्व च क्व चात्मा ते हार्दिक्यश्च तथा क्वनु ||९-१६-२७ (६०३२९) 
दुःशासनश्च ते भ्राता भ्रातृभिः सहितः क्वनु ||९-१६-२८ (६०३३०) 
वाणगोचरसम्प्राप्तं युध्यमानं जयद्रथम् |
सम्बन्धिनस्ते भ्रातॄंश्च साहयान्मातुलांस्तथा |
सर्वान्विक्रम्य मिपतो लोकमाक्रम्य मूर्धनि ||९-१६-२९ (६०३३१) 
जयद्रथो हतो राजन्किन्नु शेषमुपास्महे |
को वेह स पुमानास्ते यो विजेष्यति पाण्डवम् ||९-१६-३० (६०३३२) 
तस्य चास्त्राणि दिव्यानि विदितानि महात्मनः |
गाण्डीवस्य च निर्घोषो धैर्याणि हरते हि नः ||९-१६-३१ (६०३३३) 
नष्टचन्द्रा यथा रात्रिः सेनेयं हतनायका |
नागभग्नद्रुमा शुष्का नदीव प्रतिभाति मे ||९-१६-३२ (६०३३४) 
ध्वजिन्यां हतनेत्रायां यथेष्टं श्वेतवाहनः |
चरिष्यति महाराजः कक्षेष्वग्निरिव ज्वलन् ||९-१६-३३ (६०३३५) 
सात्यकेश्चैव यो वेगो भीमसेनस्य चोभयोः |
दारयेत गिरीन्सर्वाञ्शोषयेच्चैव सागरान् ||९-१६-३४ (६०३३६) 
उवाच वाक्यं यद्भीमः सभामध्ये विशाम्पते |
कृतं तत्सफलं सर्वं भूयश्चैव करिष्यति ||९-१६-३५ (६०३३७) 
प्रमुखस्थे तदा कर्णे बलं पाण्डवरक्षितम् |
दुरासदं तदा गुप्तं व्यूढं गाण्डीवधन्वना ||९-१६-३६ (६०३३८) 
युष्माभिस्तानि चीर्णानि यान्यसाधूनि साधुषु |
अकारणकृतान्येव तेषां वः फलमागतम् ||९-१६-३७ (६०३३९) 
आत्मनोऽर्थे त्वया लोके यत्नतः सर्व आहृतः |
स ते संशयितस्तात आत्मा च भरतर्षभ ||९-१६-३८ (६०३४०) 
रक्ष दुर्योधनात्मानमात्मा सर्वस्य भाजनम् |
भिन्ने हि भाजने तात दिशो गच्छति तद्गतम् ||९-१६-३९ (६०३४१) 
हीयमानेन वै सन्धिः पर्येष्टव्यः समेन वा |
विग्रहो वर्धमानेन नीतिरेषा बृहस्पतेः ||९-१६-४० (६०३४२) 
ते वयं पाण्डुपुत्रेभ्यो हीनाः स्म बलशक्तितः |
अत्र ते पाण्डवैः सार्धं सन्धिं मन्ये क्षमं प्रभो ||९-१६-४१ (६०३४३) 
न जानीते हि यः श्रेयः श्रेयसश्चावमन्यते |
स क्षिप्रं भ्रश्यते राज्यान्न च श्रेयोऽनुविन्दति ||९-१६-४२ (६०३४४) 
अणिपत्य हि राजानं राज्यं यदि लभेमहि |
श्रेयः स्यान्न तु मौढ्येन राजन्गन्तुं पराभवम् ||९-१६-४३ (६०३४५) 
वैचित्रवीर्यवचनात्कृपाशीलो युधिष्ठिरः |
विनियुञ्जीत राज्ये त्वां गोविन्दवचनेन च ||९-१६-४४ (६०३४६) 
' अजातशत्रुः कौरव्यो गुरुशुश्रूषणे रतः |
धृतराष्ट्रस्य वचनं नावमंस्यति धार्मिकः ||९-१६-४५ (६०३४७) 
कुर्वन्ति भ्रातरश्चास्य वचनं नात्र संशयः ||९-१६-४६ (६०३४८) 
यद्ब्रूयाद्धि हृषीकेशो राजानमपराजितम् |
अर्जुनो भीमसेनश्च सर्वे कुर्युरसंशयम् ||९-१६-४७ (६०३४९) 
नातिक्रमिष्यते कृष्णो वचनं पाण्डवस्य तु |
धृतराष्ट्रस्य मन्येऽहं नापि कृष्णस्य पाण्डवः ||९-१६-४८ (६०३५०) 
एतत्क्षममहं मन्ये तव पार्थैरविग्रहम् |
न त्वां ब्रवीमि कार्पण्यान्न प्राणपरिरक्षणात् ||९-१६-४९ (६०३५१) 
पथ्यं राजन्ब्रवीमि त्वां तत्परासुः स्मरिष्यसि ||९-१६-५० (६०३५२) 
इति वृद्धो विलप्यैतत्कृपः शारद्वतो वचः |
दीर्घमुष्णं च निःश्वस्यशुशोच च मुमोह च ||||९-१६-५१ (६०३५३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि तृतीयोऽध्यायः
||३ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१६-१२ शेषास्त्वां पर्युपास्महे इति ङ.पाठः ||
९-१६-१५ कृष्णो नेत्रं नेता यस्य स तथा ||
९-१६-२४ वर्तमानस्य सङ्ग्रामस्य अभितो वध्यतां वध्यमानानां च
अद्य सप्तदशाहानि जातानीत्यन्वयः | जातानीति शेषः ||
९-१६-४७ अर्जुनं भीमसेनं च इति झ | पाठः. असंशयं
गतवैरमित्यर्थः ||
९-१६-४८ वचनं कौरवस्य तु इति झ | पाठः ||
९-१६-३ तृतीयोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ००४
||श्रीः ||
९. ४. अध्यायः ४

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
दुर्योधनेन कृपम्प्रति कारणकथनपूर्वकं सन्ध्यनङ्गीकरणम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१६-० (६०३५४) 
सञ्जय उवाच. ९-१६-०क्ष् (५०८९) 
एवमुक्तस्ततो राजा गौतमेन तपस्विना |
निःश्वस्य दीर्घमुष्णं च तूष्णीमासीद्विशाम्पते ||९-१६-१ (६०३५५) 
ततो मुहूर्तं स ध्यात्वा तव पुत्रो महामनाः |
कृपं शारद्वतं वाक्यमित्युवाच परन्तपः ||९-१६-२ (६०३५६) 
यत्किञ्चित्सुहृदा वाच्यं तत्सर्वं श्रावितो ह्यहम् |
कृतं च भवता सर्वं प्राणान्सन्त्यज्य युध्यता ||९-१६-३ (६०३५७) 
गाहमानमनीकानि युध्यमानं महारथैः |
पाण्डवैरतितेजोभिर्लोकस्त्वामनुदृष्टवान् ||९-१६-४ (६०३५८) 
सुहृदा यदिदं वाक्यं भवता श्रावितो ह्यहम् |
न मां प्रीणाति तत्सर्वं मुमूर्षोरिव भेषजम् ||९-१६-५ (६०३५९) 
हेतुकारणसंयुक्तं हितं वचनमुत्तमम् |
उच्यमानं महाबाहो न मे विप्राग्र्य रोचने ||९-१६-६ (६०३६०) 
राज्याद्विनिकृतोऽस्माभिःकथं सोस्मासु विश्वसेत् ||९-१६-७ (६०३६१) 
अक्षद्यूते च नृपतिर्जितोऽस्माभिर्महाधनः |
स कथं मम वाक्यानि श्रद्दध्याद्भूय एव तु ||९-१६-८ (६०३६२) 
तथा दूत्येन सम्प्राप्तः कृष्णः पार्थहिते रतः |
प्रलब्धश्च हृषीकेशस्तच्च कर्माविचारितम् |
स च मे वचनं ब्रह्मन्कथमेवाभिमन्यते ||९-१६-९ (६०३६३) 
विललाप च यत्कृष्णा सभामध्ये समेयुषी |
न तन्मर्षयते कृष्णो न राज्यहरणं तथा ||९-१६-१० (६०३६४) 
एकप्राणावुभौ कृष्णावन्योन्यमभिसंश्रितौ |
पुरा यच्छ्रुतमेवासीदद्य पश्यामि तत्प्रभो ||९-१६-११ (६०३६५) 
स्वस्रीयं निहतं दृष्ट्वा दुःखं स्वपिति केशवः |
कृतागसो व यं तस्य हितं मे स कथं चरेत् ||९-१६-१२ (६०३६६) 
अभिमन्योर्विनाशेन न शर्म लभतेऽर्जुनः |
स कथं मद्धिते यत्नं प्रकरिष्यति याचितः ||९-१६-१३ (६०३६७) 
मध्यमः पाण्डवस्तीक्ष्णो भीमसेनो महाबलः |
प्रतिज्ञातं च तेनोग्रं भज्येतापि न सन्नमेत् ||९-१६-१४ (६०३६८) 
उभौ तौ बद्धनिस्त्रिंशावुभौ चाबद्धकङ्कटौ |
कृतवैरावुभौ वीरौ यमावपि यमोपमौ ||९-१६-१५ (६०३६९) 
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च कृतवैरौ मया सह |
तौ कथं मद्विते यत्नं कुर्यातां द्विजसत्तम ||९-१६-१६ (६०३७०) 
दुःशासनेन यत्कृष्णा एकवस्त्रा रजस्वला |
परिक्लिष्टा सभामध्ये सर्वलोकस्य पश्यतः ||९-१६-१७ (६०३७१) 
तथा विवसनां दीनां स्मरन्त्यद्यापि पाण्डवाः |
न निवारयितुं शक्याः सङ्ग्रामात्ते परन्तपाः ||९-१६-१८ (६०३७२) 
यदा च द्रौपदी क्लिष्टा मद्विनाशाय दुःखिता |
उग्रं तेपे तपः कृष्णा भर्तॄणामर्थसिद्धये |
स्थण्डिले नित्यदा शेते यावद्वैरस्य यातनम् ||९-१६-१९ (६०३७३) 
निक्षिप्य मानं दर्पं च वासुदेवसहोदरा |
कृष्णायाः प्रेष्यवद्भूत्वा शुश्रूषां कुरुते सदा ||९-१६-२० (६०३७४) 
इति सर्वं समुन्नद्धं न निर्वाति कथञ्चन |
अभिमन्योर्विनाशेन स सन्धेयः कथं मया ||९-१६-२१ (६०३७५) 
कथं च राजा भुक्त्वेमां पृथिवीं सागराम्बराम् |
पाण्डवानां प्रसादेन भोक्ष्ये राज्यमहं कथम् ||९-१६-२२ (६०३७६) 
उपर्युपरि राज्ञां वै ज्वलित्वा भास्करो यथा |
युधिष्ठिरं कथं पञ्चादनुयास्यामि दासवत् ||९-१६-२३ (६०३७७) 
कथं भुक्त्वा स्वयं भोगान्दत्त्वा दायांश्च पुष्कलान् |
कृपणं वर्तयिष्यामि कृपणैः सह जीविकाम् ||९-१६-२४ (६०३७८) 
नाभ्यसूयामि ते वाक्यमुक्तं स्निग्धं हितं त्वया ||
न तु सन्धिमहं मन्ये प्राप्तकालं कथञ्चन.  ९-१६-२५ (६०३७९) 
सुनीतमनुपश्यामि सुयुद्धेन परन्तप ||९-१६-२६ (६०३८०) 
नायं क्लीबायितुं कालः संयोद्वुं काल एव नः ||९-१६-२७ (६०३८१) 
इष्टं मे बहुभिर्जज्ञैर्दत्ता विप्रेषु दक्षिणाः |
प्राप्ताः कामाः श्रुता वेदाः शत्रूणां मूर्ध्नि च स्थितम् ||९-१६-२८ (६०३८२) 
भृत्या मे सुभृतास्तात दीनश्चाभ्युद्वृतो जनः |
नोत्साहेऽद्य द्विजश्रेष्ठ पाण्डवान्वक्तुमीदृशम् ||९-१६-२९ (६०३८३) 
जितानि परराष्ट्राणि स्वराष्ट्रमनुपालितम् |
भुक्ताश्च विविधा भोगास्त्रिवर्गः सेवितो मया ||९-१६-३० (६०३८४) 
पितॄणां गतमानृण्यं क्षत्रधर्मस्य चोभयोः |
न ध्रुवं सुखमस्तीह कुतो राष्ट्रं कुतो यशः |
इह कीर्तिर्विचेतव्या सा च युद्वेन नान्यथा ||९-१६-३१ (६०३८५) 
वृथा च यत्क्षत्रियस्य निधनं तद्विगर्हितम् |
अधर्मः सुमहानेष यच्छय्यामरणं गृहे ||९-१६-३२ (६०३८६) 
अरण्ये यो विमुच्येत सङ्ग्रामे वा तनुं नृपः |
क्रतूनाहृत्य महतो महिमानं स गच्छति ||९-१६-३३ (६०३८७) 
कृपणं विलपन्नार्तो जरयाऽभिपरिप्लुतः |
म्रियते रुदतां मध्ये ज्ञातीनां न स पूरुषः ||९-१६-३४ (६०३८८) 
त्यक्त्वा तु विविधान्भोगान्प्राप्तानां परमां गतिम् |
अपीदानीं सुयुद्धेन गच्छेयं यत्सलोकताम् ||९-१६-३५ (६०३८९) 
शूराणामार्यवृत्तानां सङ्क्रामेष्वनिवर्तिनाम् |
धीमतां सत्यसन्धानां सर्वेषां क्रतुयाजिनाम् |
शस्त्रावभृथपूतानां ध्रुवो वासस्त्रिविष्टपे ||९-१६-३६ (६०३९०) 
मुदा नूनं प्रपश्यन्ति युद्वे ह्यप्सरसां गणाः ||९-१६-३७ (६०३९१) 
पश्यन्ति नूनं पितरः पूजितान्सुरसंसदि |
अप्सरोभिः परिवृतान्मोदमानांस्त्रिविष्टपे ||९-१६-३८ (६०३९२) 
पन्थानममरैर्यान्तं शूरैश्चैवानिवर्तिभिः |
अपि तत्सङ्गतं मार्गं वयमध्यारुहेमहि ||९-१६-३९ (६०३९३) 
पितामहेन वृद्वेन तथाऽचार्येण धीमता |
जयद्रथेन कर्णेन तथा दुःशासनेन च ||९-१६-४० (६०३९४) 
घटमाना मदर्थेऽस्मिन्हताः शूरा जनाधिपाः |
शेरते लोहिताक्ताङ्गाः पृथिव्यां शरविक्षताः ||९-१६-४१ (६०३९५) 
उत्तमास्त्रविदः शूरा यथोक्तक्रतुयाजिनः |
त्यक्त्वा प्राणान्यथान्यायमिन्द्रसद्मसु धिष्ठितः ||९-१६-४२ (६०३९६) 
तैः स्वयं रचितो मार्गो दुर्गमो हि पुनर्भवेत् |
सम्पतद्भिर्महावेगैरितो यास्यामि सद्गतिम् ||९-१६-४३ (६०३९७) 
ये मदर्थे हताः शूरास्तेषां कृतमनुस्मरन् |
ऋणं तत्प्रतियुञ्जानो न राज्ये मन आदधे ||९-१६-४४ (६०३९८) 
पातयित्वा वयस्यांश्च भ्रातृनथ पितामहान् |
जीवितं यदि रक्षेयं लोको मां गर्हयेद्व्रुवम् ||९-१६-४५ (६०३९९) 
कीदृशं च भवेद्राज्यं मम हीनस्य बन्धुभिः |
सखिभिश्च विशेषेण प्रणिपत्य च पाण्डवम् ||९-१६-४६ (६०४००) 
सोऽहमेतादृशं कृत्वा जगतोऽस्य पराभवम् |
सुयुद्धेन हतः स्वर्गं प्राप्सामि न तदन्यथा ||९-१६-४७ (६०४०१) 
सञ्जय उवाच. ९-१६-४८क्ष् (५०९०) 
एं दुर्योधनेनोक्ते सर्वे सम्पूज्य तद्वचः |
साधुसाध्विति राजानं क्षत्रियाः सम्बभाषिरे ||९-१६-४८ (६०४०२) 
पराजयमशोचन्तः कृतचित्ताश्च विक्रमे |
सर्वे सुनिश्चिता योद्धुमुदग्रमनसोऽभवन् ||९-१६-४९ (६०४०३) 
ततो वाहान्समाश्वास्य सर्वे युद्धाभिनन्दिनः |
ऊने द्वियोजने गत्वा प्रत्यतिष्ठन्त कौरवाः ||९-१६-५० (६०४०४) 
आकाशे विद्रुमे पुण्ये प्रस्थे हिमवतः शुभे |
अरुणां सरस्वतीं प्राप्य पपुः सस्नुश्च तेजलम् ||९-१६-५१ (६०४०५) 
तव पुत्रकृतोत्साहाः पर्यवर्तन्त ते ततः |
पर्यवस्थाप्य चात्मानमन्योन्येन पुनस्तदा |
सर्वे राजन्न्यवर्तन्त क्षत्रियाः कालचोदिताः ||||९-१६-५२ (६०४०६) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि चतुर्थोऽध्यायः
||४ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१६-११ पुरा यच्छान्तमेवासीत् इति क | पाठः. पुरा यः शन्तमो
नासीदद्य पश्यामि तं कथम् इति ङ.पाठः ||
९-१६-१५ उरश्छदः कङ्कटक इत्यमरः ||
९-१६-३२ विप्रवन्मरणं गृहे इति क.पाठः | विण्मूत्रमरणं गृहे
इति ङ. पाठः ||
९-१६-४ चतुर्थोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ००५
||श्रीः ||
९. ५. अध्यायः ५

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
दुर्योधनेन कृपम्प्रति कारणकथनपूर्वकं सन्ध्यनङ्गीकरणम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१६-० (६०४०७) 
सञ्जय उवाच. ९-१६-०क्ष् (५०९१) 
एवमुक्तस्ततो राजा गौतमेन तपस्विना |
निःश्वस्य दीर्घमुष्णं च तूष्णीमासीद्विशाम्पते ||९-१६-१ (६०४०८) 
ततो मुहूर्तं स ध्यात्वा तव पुत्रो महामनाः |
कृपं शारद्वतं वाक्यमित्युवाच परन्तपः ||९-१६-२ (६०४०९) 
यत्किञ्चित्सुहृदा वाच्यं तत्सर्वं श्रावितो ह्यहम् |
कृतं च भवता सर्वं प्राणान्सन्त्यज्य युध्यता ||९-१६-३ (६०४१०) 
गाहमानमनीकानि युध्यमानं महारथैः |
पाण्डवैरतितेजोभिर्लोकस्त्वामनुदृष्टवान् ||९-१६-४ (६०४११) 
सुहृदा यदिदं वाक्यं भवता श्रावितो ह्यहम् |
न मां प्रीणाति तत्सर्वं मुमूर्षोरिव भेषजम् ||९-१६-५ (६०४१२) 
हेतुकारणसंयुक्तं हितं वचनमुत्तमम् |
उच्यमानं महाबाहो न मे विप्राग्र्य रोचने ||९-१६-६ (६०४१३) 
राज्याद्विनिकृतोऽस्माभिः कथं सोस्मासु विश्वसेत् ||९-१६-७ (६०४१४) 
अक्षद्यूते च नृपतिर्जितोऽस्माभिर्महाधनः |
स कथं मम वाक्यानि श्रद्दध्याद्भूय एव तु ||९-१६-८ (६०४१५) 
तथा दूत्येन सम्प्राप्तः कृष्णः पार्थहिते रतः |
प्रलब्धश्च हृषीकेशस्तच्च कर्माविचारितम् |
स च मे वचनं ब्रह्मन्कथमेवाभिमन्यते ||९-१६-९ (६०४१६) 
विललाप च यत्कृष्णा सभामध्ये समेयुषी |
न तन्मर्षयते कृष्णो न राज्यहरणं तथा ||९-१६-१० (६०४१७) 
एकप्राणावुभौ कृष्णावन्योन्यमभिसंश्रितौ |
पुरा यच्छ्रुतमेवासीदद्य पश्यामि तत्प्रभो ||९-१६-११ (६०४१८) 
स्वस्रीयं निहतं दृष्ट्वा दुःखं स्वपिति केशवः |
कृतागसो वयं तस्य हितं मे स कथं चरेत् ||९-१६-१२ (६०४१९) 
अभिमन्योर्विनाशेन न शर्म लभतेऽर्जुनः |
स कथं मद्धिते यत्नं प्रकरिष्यति याचितः ||९-१६-१३ (६०४२०) 
मध्यमः पाण्डवस्तीक्ष्णो भीमसेनो महाबलः |
प्रतिज्ञातं च तेनोग्रं भज्येतापि न सन्नमेत् ||९-१६-१४ (६०४२१) 
उभौ तौ बद्धनिस्त्रिंशावुभौ चाबद्धकङ्कटौ |
कृतवैरावुभौ वीरौ यमावपि यमोपमौ ||९-१६-१५ (६०४२२) 
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च कृतवैरौ मया सह |
तौ कथं मद्धिते यत्नं कुर्यातां द्विजसत्तम ||९-१६-१६ (६०४२३) 
दुःशासनेन यत्कृष्णा एकवस्त्रा रजस्वला |
परिक्लिष्टा सभामध्ये सर्वलोकस्य पश्यतः ||९-१६-१७ (६०४२४) 
कथा विवसनां दीनां स्मरन्त्यद्यापि पाण्डवाः |
न निवारयितुं शक्याः सङ्ग्रामत्ते परन्तपाः ||९-१६-१८ (६०४२५) 
यदा च द्रौपदी क्लिष्टा मद्विनाशाय दुःखिता |
उग्रं तेपे तपः कृष्णा भर्तॄणामर्थसिद्धये |
स्थण्डिले नित्यदा शेते यावद्वैरस्य यातनम् ||९-१६-१९ (६०४२६) 
निक्षिप्य मानं दर्पं च वासुदेवसहोदरा |
कृष्णायाः प्रेष्यवद्भूत्वा शुश्रूषां कुरुते सदा ||९-१६-२० (६०४२७) 
इति सर्वं समुन्नद्धं न निर्वाति कथञ्चन |
अभिमन्योर्विनाशेन स सन्धेयः कथं मया ||९-१६-२१ (६०४२८) 
कथं च राजा भुक्त्वेमां पृथिवीं सागराम्बराम् |
पाण्डवानां प्रसादेन भोक्ष्ये राज्यमहं कथम् ||९-१६-२२ (६०४२९) 
उपर्युपरि राज्ञां वै ज्वलित्वा भास्करो यथा |
युधिष्ठिरं कथं पञ्चादनुयास्यामि दासवत् ||९-१६-२३ (६०४३०) 
कथं भुक्त्वा स्वयं भोगान्दत्त्वा दायांश्च पुष्कलान् |
कृपणं वर्तयिष्यामि कृपणैः सह जीविकाम् ||९-१६-२४ (६०४३१) 
नाभ्यसूयामि ते वाक्यमुक्तं स्निग्धं हितं त्वया ||९-१६-२५ (६०४३२) 
न तु सन्धिमहं मन्ये प्राप्तकालं कथञ्चन |
सुनीतमनुपश्यामि सुयुद्धेन परन्तप ||९-१६-२६ (६०४३३) 
नायं क्लीबायितुं कालः संयोद्धुं काल एव नः ||९-१६-२७ (६०४३४) 
इष्टं मे बहुभिर्यज्ञैर्दत्ता विप्रेषु दक्षिणाः |
प्राप्ताः कामाः श्रुता वेदाः शत्रूणां मूर्ध्निं च स्थितम् ||९-१६-२८ (६०४३५) 
भृत्या मे सुभृतास्तात दीनश्चाभ्यृद्भृतो जनः |
नोत्सहेऽद्य द्विजश्रेष्ठ पाण्डवान्वक्तुमीदृशम् ||९-१६-२९ (६०४३६) 
जितानि परराष्ट्राणि स्वराष्ट्रमनुपालितम् |
भुक्ताश्च विविधा भोगास्त्रिवर्गः सेवितो मया ||== ||९-१६-३० (६०४३७) 

इति श्रीमन्महाभारते
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१६-१ ९-१६-९-१६-९-१६-९-१६-९-१६-९-१६-९-१६-९-१६-
९-१६-९-१६-


शल्यपर्व -अध्याय ००६
||श्रीः ||
९. ६. अध्यायः ६

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
दुर्योधनेन शल्यस्य सैनापत्येऽमिषेचनम् ||१ ||
कृष्णेन युधिष्ठिरम्प्रति शल्यवधविधानम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६-० (६०४३८) 
सञ्जय उवाच. ९-६-०क्ष् (५०९२) 
एतच्छ्रुत्वा वचो राज्ञो मद्रराजः प्रतापवान् |
दुर्योधनं तदा राजन्वाक्यमेतदुवाच ह ||९-६-१ (६०४३९) 
दुर्योधन महाबाहो शृणु वाक्यविदां वर |
यावेतौ मन्यसे कृष्णौ रथस्थौ रथिनांवरौ |
न मे तुल्यावुभावेतौ बाहुवीर्ये कथञ्चन ||९-६-२ (६०४४०) 
उद्यतां पृथिवीं सर्वां ससुरासुरमानवाम् |
योधयेयं रणमुखे सङ्क्रुद्धः किमु पाण्डवान् ||९-६-३ (६०४४१) 
विजेष्यामि रणे पार्थान्सोमकांश्च समागतान् |
अहं सेनाप्रमेता ते भविष्यामि न संशयः ||९-६-४ (६०४४२) 
तं च व्यूहं विधास्यामि न क (त) रिष्यन्ति यं परे |
इति सत्यं ब्रवीम्येष दुर्योधन न संशयः ||९-६-५ (६०४४३) 
' अद्यैवाहं रणे सर्वान्पाञ्चालान्सह पाण्डवैः |
निहनिष्यामि वा राजन्स्वर्गं यास्यामि वा हतः ||९-६-६ (६०४४४) 
अद्य पश्यन्तु मां लोका विचरन्तमभीतवत् ||९-६-७ (६०४४५) 
अद्य पाण्डुसुताः सर्वे वासुदेवः ससात्यकिः |
पाञ्चालाश्चेदयश्चैव द्रौपदेयाश्च सर्वशः |
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च सर्वे चापि प्रभद्रकाः ||९-६-८ (६०४४६) 
विक्रमं मम पश्यन्तु धनुषश्च महद्बलम् |
लाघवं चास्त्रवीर्यं च भुजयोश्च बलं युधि ||९-६-९ (६०४४७) 
अद्य पश्यन्तु मे पार्थाः सिद्धाश्च सह चारणैः |
यादृशं मे बलं बाह्वोः सम्पदस्त्रेषु या च मे ||९-६-१० (६०४४८) 
अद्य मे विक्रमं दृष्ट्वा पाण्डवानां महारथाः |
प्रतीकारपरा भूत्वा चेष्टन्ते विविधाः क्रियाः ||९-६-११ (६०४४९) 
अद्य सैन्यानि पाण्डूनां द्रावयिष्ये समन्ततः ||९-६-१२ (६०४५०) 
द्रोणभीष्मावति विमो सूतपुत्रं च संयुगे |
विचरिष्ये रणमुखे प्रियार्थं तव कौरव ||९-६-१३ (६०४५१) 
सञ्जय उवाच. ९-६-१४क्ष् (५०९३) 
एवमुक्तस्ततो राजा मद्राधिपतिमञ्जसा |
अभ्यषिञ्चत सेनाया मध्ये भरतसत्तम |
विधिना शास्त्रदृष्टेन क्लिष्टरूपो विशाम्पते ||९-६-१४ (६०४५२) 
अभिषिक्ते ततस्तस्मिन्सिंहनादो महानभूत् |
तव सैन्येऽभ्यवाद्यन्त वादित्राणि च भारत ||९-६-१५ (६०४५३) 
हृष्टाश्चासंस्तथा योधा मद्रकाश्च महारथाः |
तुष्टुवुश्चैव राजानं शल्यमाहवशोभिनम् ||९-६-१६ (६०४५४) 
जय राजंश्चिरं जीव जहि शत्रून्समागतान् |
तव बाहुबलं प्राप्य धार्तराष्ट्रो महाबलः |
निखिलां पृथिवीं सर्वां प्रशास्तु निहतद्विषम् ||९-६-१७ (६०४५५) 
त्वं हि शक्तो रणे जेतुं ससुरासुरमानवान् |
मर्त्यधर्माण इह तु किमु सृञ्जयसोमकान् ||९-६-१८ (६०४५६) 
एवं सम्पूज्यमानस्तु मद्राणामधिपो बली |
हर्षं प्राप तदा वीरो दुरापमकृतात्मभिः ||९-६-१९ (६०४५७) 
सञ्जय उवाच. ९-६-२०क्ष् (५०९४) 
अभिषिक्ते तथा शल्ये तव सैन्येषु मानद |
न कर्णव्यसनं किञ्चिन्मेनिरे तत्र भारत ||९-६-२० (६०४५८) 
हृष्टाः सुमनसश्चैव बभूवुस्तत्र सैनिकाः |
मेनिरे निहतान्पार्थान्मद्रराजवशङ्गतान् ||९-६-२१ (६०४५९) 
प्रहर्षं प्राप्य सेना तु तावकी भरतर्षभ |
तां रात्रिं सुखिता सुप्ता हर्षचित्ता च साभवत् ||९-६-२२ (६०४६०) 
सैन्यस्य तव तं शब्दं श्रुत्वा राजा युधिष्ठिरः |
वार्ष्णेयमब्रवीद्वाक्यं सर्वक्षत्रस्य पश्यतः ||९-६-२३ (६०४६१) 
मद्रराजः कृतः शल्यो धार्तराष्ट्रेण माघव |
सेनापतिर्महेष्वासः सर्वसैन्येषु पूजितः ||९-६-२४ (६०४६२) 
एतज्ज्ञात्वा यथाभूतं कुरु माधव यत्क्षमम् |
भवान्नेता च गोप्ता च विधत्स्व यदनन्तरम् ||९-६-२५ (६०४६३) 
तमब्रवीन्महाराज वासुदेवो जनाधिपम् |
आर्तायनिमहं जाने यथातत्त्वेन भारत ||९-६-२६ (६०४६४) 
वीर्यवांश्च महातेजा महात्मा च विशेषतः |
कृती च चित्रयोधी च संयुक्तो लाघवेन च ||९-६-२७ (६०४६५) 
यादृग्भीष्मस्तथा द्रोणो यादृक्कर्णश्च संयुगे |
तादृशृस्तद्विशिष्टो वा मद्रराजो मतो मम ||९-६-२८ (६०४६६) 
युध्यमानस्य तस्याहं चिन्तयानश्च भारत |
योद्धारं नाधिगच्छामि तुल्यरूपं जनाधिप ||९-६-२९ (६०४६७) 
शिखण्ड्यर्जुनभीमानां सात्वतस्य च भारत |
धृष्टद्युम्नस्य च तथा बलेनाभ्यधिको रणे ||९-६-३० (६०४६८) 
मद्रराजो महाराजः सिंहद्विरदविक्रमः |
विचरिष्यत्यभीः काले कालः क्रुद्धः प्रजास्विव ||९-६-३१ (६०४६९) 
तस्याद्य न प्रपश्यामि प्रतियोद्धारमाहने |
त्वामृते पुरुषव्याघ्र शार्दूलसमविक्रमम् ||९-६-३२ (६०४७०) 
स त्वमेको हि लोकेऽस्मिन्नान्यस्त्वत्तः पुमान्भवेत् |
मद्रराजं रणे क्रुद्धं यो हन्यात्कुरुनन्दन ||९-६-३३ (६०४७१) 
अहन्यहनि युध्यन्तं क्षोभयन्तं बलं तव |
तस्माज्जहि रणे शल्यं मघवानिव शम्बरम् ||९-६-३४ (६०४७२) 
सौतेः पश्चादसौ वीरो धार्तराष्ट्रेण सत्कृतः |
तवैव हि जयो नूनं हते मद्रेश्वरे युधि.  ९-६-३५ (६०४७३) 
तस्मिन्हते हतं सर्वं धार्तराष्ट्रबलं महत् ||
एतच्छ्रुत्वा महाराज वचनं मम साम्प्रतम्.  ९-६-३६ (६०४७४) 
प्रत्युद्याहि रणे पार्थ मद्रराजं महारथम् ||
जहि चैनं महाबाहो वासवो नमुचिं यथा ||९-६-३७ (६०४७५) 
न चैवात्र दया कार्या मातुलोऽयं ममेति वै |
क्षत्रवर्म पुरस्कृत्य जहि मद्रजनेश्वरम् ||९-६-३८ (६०४७६) 
द्रोणभीष्मार्णवं तीर्त्वा कर्णपातालसम्भवम् |
मा निमज्जस्व सगणः शल्यमासाद्य गोष्पदम्.  ९-६-३९ (६०४७७) 
यच्च ते तपसो वीर्यं यच्च क्षात्रं बलं तव |
तद्दर्शय रणे सर्वं जहि चैनं महारथम् ||९-६-४० (६०४७८) 
सञ्जय उवाच. ९-६-४१क्ष् (५०९५) 
एतावदुक्त्वा वचनं केशवः परवीरहा |
जगाम शिबिरं सायं पूज्यमानोऽथ पाण्डवैः ||९-६-४१ (६०४७९) 
केशवे तु तदा याते धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
विसृज्य सर्वान्भ्रातॄंश्च पाञ्चालानथ सोमकान् |
सुष्वाप रजनीं तां तु विशल्य इव कुञ्जरः ||९-६-४२ (६०४८०) 
ते च सर्वे महेष्वासाः पाञ्चालाः पाण्डवास्तथा |
कर्णस्य निधने हृष्टाः सुषुपुस्तां निशां तदा ||९-६-४३ (६०४८१) 
गतज्वरं महेष्वासं तीर्णपारं महारथम् |
बभूव पाण्डवेयानां सैन्यं च मुदितं निशि |
सूतपुत्रस्य निधनाज्जयं लब्ध्वा च मारिष ||||९-६-४४ (६०४८२) 

इति श्रीमन्महाभारते कर्णपर्वणि शल्यवधपर्वणि षष्ठोऽध्यायः ||६ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-६-१४ क्लिष्टरूपः पराजयनिश्चयात् ||
९-६-१८ मर्त्यधर्माणः मर्त्यधर्मणः ||
९-६-६ षष्ठोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ००७
||श्रीः ||
९. ७. अध्यायः ७

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
उभयसैन्यानां व्यूहरचनापूर्वकं द्वन्द्वीभूय युद्धाय निर्गमनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-७-० (६०४८३) 
सञ्जय उवाच. ९-७-०क्ष् (५०९६) 
व्यतीतायां रजन्यां तु राजा दुर्योधनस्तदा |
अब्रवीत्तावकान्सर्वान्सन्नह्यन्तां महारथाः ||९-७-१ (६०४८४) 
राज्ञश्च मतमाज्ञाय समनह्यत सा चमूः |
अयोजयन्रथांस्तूर्णं पर्यधावंस्तथा परे ||९-७-२ (६०४८५) 
अकल्प्यन्त च मातङ्गाः समनह्यन्त पत्तयः |
हयानास्तरणोपेतांश्चक्रुरन्ये सहस्रशः ||९-७-३ (६०४८६) 
वादित्राणां च निनदः प्रादुरासीद्विशाम्पते |
योधानां सैन्यमुख्यानामन्योन्यं प्रतिगर्जताम् ||९-७-४ (६०४८७) 
ततो बलानि सर्वाणि हतशिष्टानि भारत |
सन्नद्धानि व्यदृश्यन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||९-७-५ (६०४८८) 
शल्यं सेनापतिं कृत्वा मद्रराजं महारथाः |
प्रविभज्य बलं सर्वमनीकेषु व्यवस्थिताः ||९-७-६ (६०४८९) 
ततः सर्वे समागम्य पुत्रेण तव सैनिकाः |
कृपश्च कृतवर्मा च द्रौणिः शल्योऽथ सौबलः |
अन्ये च पार्थिवाः शेषाः समयं चक्रुरादृताः ||९-७-७ (६०४९०) 
' अद्याचार्यसुतो द्रौणिर्नैको युध्येत शत्रुभिः' .
न न एकेन योद्धव्यं कथञ्चिदपि पाण्डवैः ||९-७-८ (६०४९१) 
यो ह्येकः पाण्डवैर्युध्येद्यो वा युध्यन्तमुत्सृजेत् |
स पञ्चभिर्भवेद्युक्तः पातकैश्चोपपातकैः |
अन्योन्यं परिरक्षद्भिर्योद्धव्यं सहितैश्च नः ||९-७-९ (६०४९२) 
एवं ते समयं कृत्वा सर्वे तत्र महारथाः |
मद्रराजं पुरस्कृत्य तूर्णमभ्यद्रवन्परान् ||९-७-१० (६०४९३) 
तथैव पाण्डवा राजन्व्यूह्य सैन्यं महारणे |
अभ्ययुः कौरवान्युद्धे योत्स्यमानाः समन्ततः ||९-७-११ (६०४९४) 
ततो बलं समभवत्क्षुब्धार्णवसमस्वनम् |
समुद्भूतार्णवाकारमुदीर्णरथकुञ्जरम् ||९-७-१२ (६०४९५) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-७-१३क्ष् (५०९७) 
द्रोणस्य चैव भीष्मस्य राधेयस्य च मे श्रुतम् |
पातनं शंस मे भूयः शल्यस्याथ सुतस्य मे ||९-७-१३ (६०४९६) 
कथं रणे हतः शल्यो धर्मराजेन सञ्जय |
भीमेन च महाबाहुः पुत्रो दुर्योधनो मम ||९-७-१४ (६०४९७) 
सञ्जय उवाच. ९-७-१५क्ष् (५०९८) 
क्षयं मनुष्यदेहानां तथा नागाश्वसङ्क्षयम् |
शृणु राजन्स्थिरो भूत्वा सङ्ग्रामं शंसतो मम ||९-७-१५ (६०४९८) 
आशा बलवती राजन्पुत्राणां तेऽभवत्तदा ||९-७-१६ (६०४९९) 
हते द्रोणे च भीष्मे च सूतपुत्रे च पातिते |
शल्यः पार्थान्रणे सर्वान्निहनिष्यति मारिष ||९-७-१७ (६०५००) 
तामाशां हृदये कृत्वा समाश्वस्य च भारत |
मद्रराजं च समरे समाश्रित्य महारथम् |
नाथवन्तं तदाऽऽत्मानममन्यत सुतस्तव ||९-७-१८ (६०५०१) 
यदा कर्णे हते पार्थाः सिंहनादं प्रचक्रिरे |
तदा राजन्धार्तराष्ट्रान्प्रविवेश महद्भयम् ||९-७-१९ (६०५०२) 
तान्समाश्वास्य तु तदा मद्रराजः प्रतापवान् |
व्यूह्य व्यूहं महाराज सर्वतोभद्रमृद्धिमत् ||९-७-२० (६०५०३) 
प्रत्युद्ययौ रणे पार्थान्मद्रराजः प्रतापवान् |
विधून्वन्कार्मुकं चित्रं भारघ्नं वेगवत्तरम् |
रथप्रवरमास्थाय सैन्धवाश्वं महारथः ||९-७-२१ (६०५०४) 
तस्य सूतो महाराज रथस्थोऽशोभयद्रथम् |
स तेन संवृतो वीरो रथेनामित्रकर्शनः |
तस्थौ शूरो महाराज पुत्राणां ते भयप्रणुत् ||९-७-२२ (६०५०५) 
प्रयाणे मद्रराजोऽभून्मुखं व्यूहस्य दंशितः |
मद्रकैः सहितो वीरैः कर्णपुत्रैश्च दुर्जयैः ||९-७-२३ (६०५०६) 
सव्येऽभूत्कृतवर्मा च त्रिगर्तैः परिवारितः |
गौतमो दक्षिणे पार्श्वे शकैश्च यवनैः सह ||९-७-२४ (६०५०७) 
अश्वत्थामा पृष्ठतोऽभूत्काम्भोजैः परिवारितः |
दुर्योधनोऽभवन्मध्ये रक्षितः कुरुपुङ्गवैः ||९-७-२५ (६०५०८) 
हयानीकेन महता सौबलश्चापि संवृतः |
प्रययौ सर्वसैन्येन कैतव्यश्च महारथः ||९-७-२६ (६०५०९) 
पाण्डवाश्च महेष्वासा व्यूह्य सैन्यमरिन्दमाः |
त्रिधाभूता महाराज तव सैन्यमुपाद्रवन् ||९-७-२७ (६०५१०) 
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च सात्यकिस्च महारथः |
शल्यस्य वाहिनीं हन्तुमभिदुद्रुवुराहवे ||९-७-२८ (६०५११) 
ततो युधिष्ठिरो राजा स्वेनानीकेन संवृतः |
शल्यमेवाभिदुद्राव जिघांसुर्भरतर्षभः ||९-७-२९ (६०५१२) 
हार्दिक्यं च महेष्वासमर्जुनः शत्रुपूगहा |
संशप्तकगणांश्चैव वेगितोऽभिविदुद्रुवे ||९-७-३० (६०५१३) 
गौतमं भीमसेनो वै सोमकाश्च महारथाः |
अभ्यद्रवन्त राजेनद्र जिघांसन्तः परान्युधि ||९-७-३१ (६०५१४) 
माद्रीपुत्रौ तु शकुनिमुलूकं च महारथम् |
ससैन्यौ सहसैन्यौ तावुपतस्थतुराहवे ||९-७-३२ (६०५१५) 
तथैवायुतशो योधास्तावकाः पाण्डवान्रणे |
अभ्यवर्तन्त सङ्क्रुद्धा विविधायुधपाणयः ||९-७-३३ (६०५१६) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-७-३४क्ष् (५०९९) 
हते भीष्मे हमेष्वासे द्रोणे कर्णे जयद्रथे |
कुरुष्वल्पावशिष्टेषु पाण्डवेषु च संयुगे ||९-७-३४ (६०५१७) 
संरब्धेषु च पार्थेषु पराक्रान्तेषु सञ्जय |
मामकानां परेषां च किं शिष्टमभवद्बलम् ||९-७-३५ (६०५१८) 
सञ्जय उवाच. ९-७-३६क्ष् (५१००) 
यथा वयं परे राजन्युद्धाय समुपस्थिताः |
यावच्चासीद्बलं शिष्टं सङ्ग्रामे तन्निबोध मे ||९-७-३६ (६०५१९) 
एकादश सहस्राणि रथानां भरतर्षभ |
दश दन्तिसहस्राणि सप्त चैव शतानि च ||९-७-३७ (६०५२०) 
पूर्णे शतसहस्रे द्वे हयानां तत्र भारत |
पत्तिकोट्यस्तथा तिस्रो बलमेतत्तवाभवत् ||९-७-३८ (६०५२१) 
रथानां षट्सहस्राणि षट्सहस्राश्च कुञ्जराः |
दश चाश्वसहस्राणि पत्तिकोटी च भारत ||९-७-३९ (६०५२२) 
एतद्बलं पाण्डवानामभवच्छेषमाहवे |
एत एव समाजग्मुर्युद्वाय भरतर्षभ ||९-७-४० (६०५२३) 
एवं विभज्य राजेन्द्र मद्रराजमते स्थिताः |
पाण्डवान्प्रत्युदीयाम जयगृद्धाः प्रमन्यवः ||९-७-४१ (६०५२४) 
तथैव पाण्डवाः शूराः समरे जितकाशिनः |
उपयाता नरव्याघ्राः पाञ्चालाश्च यशस्विनः ||९-७-४२ (६०५२५) 
एवमेते बलौघेन परस्परवधैषिणः |
उपयाता नरव्याघ्राः पूर्वां सन्ध्यां प्रति प्रभो ||९-७-४३ (६०५२६) 
ततः प्रववृते युद्धं घोररूपं भयानकम् |
तावकानां परेषां च निघ्नतामितरेतरम् ||||९-७-४४ (६०५२७) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि सप्तमोऽध्यायः ||७ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-७-३९ पत्तिकोटी इति द्विवचनम् ||
९-७-७ सप्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ००८
||श्रीः ||
९. ८. अध्यायः ८

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
अष्टादशदिवसयुद्धारभ्यः ||१ ||
सङ्कुलयुद्धम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-८-० (६०५२८) 
सञ्जय उवाच. ९-८-०क्ष् (५१०१) 
ततः प्रववृते युद्धं कुरूणां भयवर्धनम् |
सृञ्जयैः सह राजेन्द्र घोरं देवासुरोपमम् ||९-८-१ (६०५२९) 
नरा रथा गजौघाश्च वाजिनश्च सहस्रशः |
वाजिनश्च पराक्रान्ताः समाजग्मुः परस्परम् ||९-८-२ (६०५३०) 
गजानां भीमरूपाणां द्रवतां निःस्वनो महान् |
अश्रूयत यथा काले जलदानां नभस्तले ||९-८-३ (६०५३१) 
नागैरभ्याहताः केचित्सरथा रथिनोऽपतन् |
व्यद्रवन्त रणे भीता द्राव्यमाणा मदोत्कटैः ||९-८-४ (६०५३२) 
हयौघान्पादरक्षांश्च रथिनस्तत्र शिक्षिताः |
शरैः सम्प्रेषयामासुः परलोकाय भारत ||९-८-५ (६०५३३) 
सादिनः शिक्षिता राजन्परिवार्य महारथान् |
विचरन्तो रणेऽभ्यघ्नन्प्रासशक्त्यृष्टिभिस्तथा ||९-८-६ (६०५३४) 
धन्विनः पुरुषाः केचित्परिवार्य महारथान् |
एकं बहव आसाद्य प्रैषयन्यमसादनम् ||९-८-७ (६०५३५) 
नागान्रथवरांश्चान्ये परिवार्य महारथाः |
सोत्तरा युधि निर्जघ्नुर्द्रवमाणं महारथम् ||९-८-८ (६०५३६) 
तथा च रथिनं क्रुद्धं विकिरन्तं शरान्बहून् |
नागा जघ्नुर्महाराज परिवार्य समन्ततः ||९-८-९ (६०५३७) 
नागा नागमभिद्रुत्य रथी च रथिनं रणे |
शक्तितोमरनाराचैर्निजघ्नुस्तत्र भारत ||९-८-१० (६०५३८) 
पादातानवमृद्गन्तो रथवारणवाजिनः |
रणमध्ये व्यदृश्यन्त कुर्वन्तो महदाकुलम् ||९-८-११ (६०५३९) 
हयाश्च पर्यधावन्त चामरैरुपशोभिताः |
हंसा हिमवतः प्रस्थे पिबन्त इव मेदिनीम् ||९-८-१२ (६०५४०) 
तेषां तु वाजिनां भूमिः खुरैश्चित्रा विशाम्पते |
अशोभत यथा नारी करजैः क्षतविक्षता ||९-८-१३ (६०५४१) 
वाजिनां खुरशब्देन रथनेमिस्वनेन च |
पत्तीनां चापि शब्देन नागानां बृंहितेन च ||९-८-१४ (६०५४२) 
वादित्राणां च घोषेण शङ्खानां निनदेन च |
अभवन्नादिता भूमिर्निर्घातैरिव भारत ||९-८-१५ (६०५४३) 
धनुषां कूजमानानां शस्त्रौघानां च पात्यताम् |
कवचानां प्रभाभिश्च न प्राज्ञायत किञ्चन ||९-८-१६ (६०५४४) 
बहवो बाहवश्छिन्ना नागराजकरोपमाः |
उद्वेष्टन्ते विचेष्टन्ते वेगं कुर्वन्ति दारुणम् ||९-८-१७ (६०५४५) 
शिरसां च महाराज पततां धरणीतले |
च्युतानामिव तालेभ्यः फलानां श्रूयते स्वनः ||९-८-१८ (६०५४६) 
शिरोभिः पतितैर्भाति रुधिरार्द्रैर्वसुन्धरा |
तपनीयनिभैः काले नलिनैरिव भारत ||९-८-१९ (६०५४७) 
उद्वृत्तनयनैस्तैस्तु गतसत्वैः सुविक्षतैः |
व्यभ्राजत मही राजन्पुण्डरीकैरिवावृता ||९-८-२० (६०५४८) 
बाहुभिश्चन्दनादिग्धैः सकेयूरैर्महारधनैः |
पतितैर्भाति राजेन्द्र महाशक्रध्वजैरिव ||९-८-२१ (६०५४९) 
ऊरुभिश्च नरेन्द्राणां विनिकृत्तैर्महाहवे |
हस्तिहस्तोपमैर्जज्ञे संवृतं तद्रणाङ्कणम् ||९-८-२२ (६०५५०) 
कबन्धंशतसङ्कीर्णं छत्रचामरसङ्कुलम् |
सेनावनं तच्छुशुभे वनं पुष्पाचितं यथा ||९-८-२३ (६०५५१) 
तत्र योधा महाराज विचरन्तो ह्यभीतवत् |
दृश्यन्ते रुधिराक्ताङ्गाः पुष्पिता इव किंशुकाः ||९-८-२४ (६०५५२) 
मातङ्गाश्चाप्यदृश्यन्त शरतोमरपीडिताः |
पतन्तस्तत्र तवैव छिन्नाभ्रासदृशा रणे ||९-८-२५ (६०५५३) 
गजानीकं महाराज वध्यमानं महात्मभिः |
व्यदीर्यत दिशः सर्वा वातनुन्ना धना इव ||९-८-२६ (६०५५४) 
ते गजा धनसङ्काशाः पेतुरुर्व्यां समन्ततः |
वज्रनुन्ना इव बभुः पर्वता युगसङ्क्षये ||९-८-२७ (६०५५५) 
हयानां सादिभिः सार्धं पतितानां महीतले |
राशयः स्म प्रदृश्यन्ते गिरिमात्रांस्ततस्ततः ||९-८-२८ (६०५५६) 
सञ्जज्ञे रणभूमौ तु परलोकवहा नदी |
शोणितोदा रथावर्ता ध्वजवृक्षास्थिशर्करा ||९-८-२९ (६०५५७) 
भुजनक्रा धनुःस्रोता हस्तिशैला हयोपला |
मेदोमज्जाकर्दमिनी छत्रहंसा गदोडुपा ||९-८-३० (६०५५८) 
कवचोष्णीषसञ्छन्ना पताकारुचिरद्रुमा |
चक्रचक्रावलीजुष्टा त्रिवेणूरगसंवृता ||९-८-३१ (६०५५९) 
शूराणां हर्षजननी भीरूणां भयवर्धनी |
प्रावर्तत नदी रौद्रा कुरुसृञ्जयसङ्गमे ||९-८-३२ (६०५६०) 
तां नदीं परलोकाय वहन्तीमतिभैरवाम् |
तेरुर्वाहननौभिस्ते शूराः परिघबाहवः ||९-८-३३ (६०५६१) 
वर्तमाने तदा युद्धे निर्मर्यादे विशाम्पते |
चतुरङ्गक्षये घोरे युद्धे देवासुरोपमे ||९-८-३४ (६०५६२) 
व्याक्रोशन्बान्धवानन्ये तत्र तत्र परन्तप |
क्रोशद्भिर्दयितैरन्ये भयार्ता न निवर्तिरे ||९-८-३५ (६०५६३) 
निर्मर्यादे तथा युद्धे वर्तमाने भयानके |
अर्जुनो भीमसेनश्च मोहयाञ्चक्रतुः परान् ||९-८-३६ (६०५६४) 
सा वध्यमाना महती सेना तव नराधिप |
अमुह्यत्तत्र तत्रैव योषिन्मदवशादिव ||९-८-३७ (६०५६५) 
मोहयित्वा च तां सेनां भीमसेनधनञ्जयौ |
दध्मतुर्वारिजौ तत्र सिंहनादांश्च चक्रतुः ||९-८-३८ (६०५६६) 
श्रुत्वैव तु महाशब्दं धृष्टद्युम्नशिखण्डिनौ |
धर्मराजं पुरस्कृत्य मद्रराजमभिद्रुतौ ||९-८-३९ (६०५६७) 
तत्राश्चर्यमपश्याम घोररूपं महद्भयम् |
शल्येन सङ्गताः शूरा यदयुध्यन्त भागशः ||९-८-४० (६०५६८) 
माद्रीपुत्रौ तु रभसौ कृतास्त्रौ युद्धदुर्मदौ |
अभ्ययातां त्वरायुक्तौ जिगीषन्तौ बलं तव ||९-८-४१ (६०५६९) 
ततोऽभ्यावर्तत बलं तावकं भरतर्षभ |
शरैः प्रणुन्नं बहुधा पाण्डवैर्जितकाशिभिः ||९-८-४२ (६०५७०) 
वध्यमाना चमूः सा तु पुत्राणां प्रेक्षतां तव |
भेजे दश दिशो राजन्प्रणुन्ना शरवृष्टिभिः ||९-८-४३ (६०५७१) 
हाहाकारो महाञ्जज्ञे योधानां तत्र भारत |
तिष्ठतिष्ठेति चाप्यासीद्द्रावितानां महात्मनाम् ||९-८-४४ (६०५७२) 
क्षत्रियाणां तथाऽन्योन्यं संयुगे जयमिच्छताम् |
प्राद्रवन्नेव सम्भग्नाः पाण्डवैस्तव सैनिकाः ||९-८-४५ (६०५७३) 
त्यक्त्वा युद्धे प्रियान्पुत्रान्भ्रातॄनथ पितामहान् |
मातुलान्भागिनेयांश्च वयस्यानपि भारत ||९-८-४६ (६०५७४) 
हयान्द्विपांस्त्वरयन्तो योधा जग्मुः समन्ततः |
आत्मत्राणकृतोत्साहास्तावका भरतर्षभ ||||९-८-४७ (६०५७५) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे अष्टमोऽध्यायः ||८ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-८-३५ न निवर्तिरे न निवर्तिताः ||
९-८-८ अष्टमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ००९
||श्रीः ||
९. ९. अध्यायः ९

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
नकुकेन कर्णपुत्राणां त्रयाणां मारणम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-९-० (६०५७६) 
सञ्जय उवाच. ९-९-०क्ष् (५१०२) 
तत्प्रभग्नं बलं दृष्ट्वा मद्रराजः प्रतापवान् |
उवाच सारथिं तूर्णं चोदयाश्वान्महाजवान् ||९-९-१ (६०५७७) 
एष तिष्ठति वै राजा पाण्डुपुत्रो युधिष्ठिरः |
छत्रेण ध्रियमाणेन पाण्डुरेण विराजता ||९-९-२ (६०५७८) 
अत्र मां प्रापय क्षिप्रं पश्य मे सारथे बलम् |
न समर्था हि मे पार्थाः स्थातुमद्य पुरो युधि ||९-९-३ (६०५७९) 
एवमुक्तस्ततः प्रायान्मद्रराजस्य सारथिः |
यत्रा राजा सत्यसन्धो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||९-९-४ (६०५८०) 
आपतन्तं च सहसा पाण्डवानां महद्बलम् |
दधारैको रणे शल्यो वेलोद्वृत्तमिवार्णवम् ||९-९-५ (६०५८१) 
पाण्डवानां बलौघस्तु शल्यमासाद्य मारिष |
व्यतिष्ठत तदा युद्वे सिन्धोर्वेग इवाचलम् ||९-९-६ (६०५८२) 
मद्रराजं तु समरे दृष्ट्वा युद्धाय धिष्ठितम् |
कुरवः सन्न्यवर्तन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||९-९-७ (६०५८३) 
तेषु राजन्निवृत्तेषु व्यूढानीकेषु सर्वशः |
प्रावर्तत महारौद्रः सङ्ग्रामः शोणितोदकः ||९-९-८ (६०५८४) 
समार्च्छच्चित्रसेनं तु नकुलो युद्धदुर्मदः |
तौ परस्परमासाद्य चित्रकार्मुकधारिणौ ||९-९-९ (६०५८५) 
मेघाविव यथोद्वृत्तौ दक्षिणोत्तरवर्षिणौ |
शरतोयैः सिषिचतुस्तौ परस्परमाहवे ||९-९-१० (६०५८६) 
नान्तरं तत्र पश्यामः पाण्डवस्येतरस्य च |
उभौ कृतास्त्रौ बलिनौ रथचर्याविशारदौ |
परस्परवधे यत्तौ छिद्रान्वेषणतत्परौ ||९-९-११ (६०५८७) 
चित्रसेनस्तु भल्लेन पीतेन निशितेन च |
नकुलस्य महाराज मुष्टिदेशेऽच्छिनद्धनुः ||९-९-१२ (६०५८८) 
अथैनं छिन्नधन्वानं रुक्मपुङ्खैः शिलाशितैः |
त्रिभिः शरैरसम्भ्रान्तो ललाटे वै समार्पयत् ||९-९-१३ (६०५८९) 
हयांश्चास्य शरैस्तीक्ष्णैः प्रेषयामास मृत्यवे |
तथा ध्वजं सारथिं च त्रिभिस्त्रिभिरपातयत् ||९-९-१४ (६०५९०) 
स शत्रुभुजनिर्मुक्तैर्ललाटस्थैस्त्रिभिः शरैः |
नकुलः शुशुभे राजंस्त्रिशृङ्ग इव पर्वतः ||९-९-१५ (६०५९१) 
स च्छिन्नधन्वा विरथः खङ्गमादाय चर्म च |
रथादवातरद्वीरः शैलाग्रादिव केसरी ||९-९-१६ (६०५९२) 
पद्मामापततस्तस्य शस्वृष्टिं समासृजत् |
नकुलोऽप्यग्रसत्तां वै चर्मणा लघुविक्रमः ||९-९-१७ (६०५९३) 
चित्रसेनरथं प्राप्य चित्रयोधी जितश्रमः |
आरुरोह महाबाहुः सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||९-९-१८ (६०५९४) 
सकुण्डलं समुकुटं सुनसं स्वायतेक्षणम् |
चित्रसेनशिरः कायादपाहरत पाण्डवः ||९-९-१९ (६०५९५) 
स पपात रथात्तस्माद्दिवाकरसमद्युतिः ||९-९-२० (६०५९६) 
चित्रसेनशिरस्तत्तु दृष्ट्वा तत्र महारथाः |
साधुवादस्वनांश्चक्रुः सिंहनादांश्च पुष्कलान् ||९-९-२१ (६०५९७) 
विशस्तं भ्रातरं दृष्ट्वा कर्णपुत्रौ महारथौ |
सुशर्मा सत्यसेनश्च मुञ्चन्तौ विविधाञ्शरान् ||९-९-२२ (६०५९८) 
ततोऽभ्यधावतां तूर्णं पाण्डवं रथिनां वरम् |
जिघांसन्तौ यथा नागं व्याघ्रौ राजन्महावने ||९-९-२३ (६०५९९) 
तावभ्येत्य महाबाहू द्वावप्यतिमहारथौ |
शरौषान्सम्यगस्यन्तौ जीमूतौ सलिलं यथा ||९-९-२४ (६०६००) 
स शरैः सर्वतो विद्धः प्रहृष्ट इव पाण्डवः |
अन्यत्कार्मुकमादाय रथमारुह्य वेगवान् |
अतिष्ठत रणे वीरः क्रुद्धरूप इवान्तकः ||९-९-२५ (६०६०१) 
तस्य तौ भ्रातरौ राजञ्शरैः सन्नतपर्वभिः |
रथं विशकलीकर्तुं समारब्धौ विशाम्पते ||९-९-२६ (६०६०२) 
ततः प्रहस्य नकुलश्चतुर्भिश्चतुरो रणे |
जघान निशितैर्बाणैः सत्यसेनस्य वाजिनः ||९-९-२७ (६०६०३) 
ततः सन्धाय नारचं रुक्मपुङ्खं शिलाशितम् |
धनुश्चिच्छेद राजेन्द्र सत्यसेनस्य पाण्डवः ||९-९-२८ (६०६०४) 
अथान्यं रथमास्थाय धनुरादाय चापरम् |
सत्यसेनः सुशर्मा च पाण्डवं पर्यधावताम् ||९-९-२९ (६०६०५) 
अविध्यत्तावसम्भ्रान्तौ माद्रीपुत्रः प्रतापवान् |
द्वाभ्यां द्वाभ्यां महाराज शराभ्यां रणमूर्धनि ||९-९-३० (६०६०६) 
सुशर्मा तु ततः क्रुद्धः पाण्डवस्य महद्धनुः |
चिच्छेद प्रहसन्युद्धे क्षुरप्रेण महारथः ||९-९-३१ (६०६०७) 
अथान्यद्धनुरादाय नकुलः क्रोधमूच्छितः |
सुशर्माणं पञ्चभिर्विद्ध्वा ध्वजमेकेन चिच्छिदे ||९-९-३२ (६०६०८) 
सत्यसेनस्य स धनुर्हस्तावपं च मारिष |
चिच्छेद तरसा युद्धे तत उच्चुक्रुशुर्जनाः ||९-९-३३ (६०६०९) 
अथान्यद्धनुरादाय वेगघ्नं भारसाधनम् |
शरैः सञ्छादयामास समन्तात्पाण्डुनन्दनम् ||९-९-३४ (६०६१०) 
सन्निवार्य तु तान्बाणान्नकुलः परवीरहा |
सत्यसेनसुशर्माणौ द्वाभ्यां द्वाभ्यामविध्यत ||९-९-३५ (६०६११) 
तावेनं प्रत्यविध्येतां पृथक्पृथगजिह्मगैः |
सारथिं चास्य राजेन्द्र शितैर्विव्यधतुः शरैः ||९-९-३६ (६०६१२) 
सत्यसेनो रथेषां तु नकुलस्य धनुस्तथा |
पृथक् शराभ्यां चिच्छेद कृतहस्तः प्रतापवान् ||९-९-३७ (६०६१३) 
स रथेऽतिरथस्तिष्ठन्रथशक्तिं परामृशत् ||
स्वर्णदण्डामकुण्ठाग्रां तैलधौतां सुनिर्मलाम्.  ९-९-३८ (६०६१४) 
लेलिहानामिव विमो नागकन्यां महाविषाम् ||९-९-३९ (६०६१५) 
समुद्यम्य च चिक्षेप सत्यसेनस्य संयुगे ||९-९-४० (६०६१६) 
सा तस्य हृदयं गत्या विभेद शतधा नृप |
स पवात रथाद्भूमिं यतसत्वोऽल्पत्तेतनः ||९-९-४१ (६०६१७) 
भ्रातरं निहतं दृष्ट्वा सुशर्मा क्रोधमूर्च्छितः |
अभ्यवर्षच्छरैस्तूर्णं पादातं पाण्डुनन्दनम् ||९-९-४२ (६०६१८) 
चतुर्भिश्चतुरो वाहान्ध्वजं छित्त्वा च पञ्चभिः |
त्रिभिर्वै सारथिं हत्वा कर्णपुत्रो ननाद ह ||९-९-४३ (६०६१९) 
नकुलं विरथं दृष्ट्वा द्रौपदेयो महारथम् |
सुतसोमोऽभिदुद्राव परीप्सन्पितरं रणे ||९-९-४४ (६०६२०) 
ततोऽधिरुह्य नकुलः सुतसोमस्य तं रथम् |
शुशुभे भरतश्रेष्ठो गिरिस्य इव केसरी ||९-९-४५ (६०६२१) 
अन्यत्कार्मुकमादाय सुशर्माणमयोधयत् ||९-९-४६ (६०६२२) 
तत्र तौ शरवर्षाभ्यां समासाद्य परस्परम् |
परस्परवधे यत्नं चक्रतुः सुमहारथौ ||९-९-४७ (६०६२३) 
सुशर्मा तु तः क्रुद्धः पाण्डवं विशिखैस्त्रिभिः |
सुतसोमं तु विंशत्या वाह्वोरुरसि चार्पयत् ||९-९-४८ (६०६२४) 
ततः क्रुद्धो महाराज नकुलः परवीरहा |
शरैस्तस्य दिशः सर्वाश्छादयामास वीर्यवान् ||९-९-४९ (६०६२५) 
ततो गृहीत्वा तीक्ष्णाग्रमर्धचन्द्रं सुतेजनम् |
आकर्णपूर्णं चिक्षेप कर्णपुत्राय संयुगे ||९-९-५० (६०६२६) 
तस्य तेन शिरः कायाज्जहार नृपसत्तम |
पश्यतां सर्वसैन्यानां तदद्भुतमिवाभवत् ||९-९-५१ (६०६२७) 
स हतः प्रापतद्राजन्नकुलेन महात्मना |
नदीपेxxxxxxxणस्तीरजः पादपो महान् ||९-९-५२ (६०६२८) 
कर्णपुत्रवचं दृष्ट्वा नकुलस्य च विक्रमम् |
प्रदुद्राव भवात्सेना तावकी भरतर्वभ ||९-९-५३ (६०६२९) 
तां तु सेनां महाराज्ञ मद्रराजः प्रतापवान् |
xxxxxxशूरः सेनापतिररिन्दमः ||९-९-५४ (६०६३०) 
xxxxxxव्यवस्याप्य च वाहिनीम् |
xxxxxxxभूशं कृत्वा धनुःशब्दं च दारुणम् ||९-९-५५ (६०६३१) 
xxxxxxसगरे राजन्रांक्षेता दृढधन्वना |
प्रत्युद्ययुश्च तांस्ते तु समन्ताद्विगतव्यथाः ||९-९-५६ (६०६३२) 
मद्रराजं महेष्वासं परिवार्य समन्ततः |
स्थिता राजन्महासेना योद्वुकामा समन्ततः ||९-९-५७ (६०६३३) 
सात्यकिर्भीमसेनश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
युधिष्ठिरं पुरस्कृत्य हीनिषेवमरिन्दमम् ||९-९-५८ (६०६३४) 
परिवार्य रणे वीराः सिंहनादं प्रचक्रिरे |
बाणशङ्खरवांस्तीव्रान्क्ष्वेलाश्च विविधा दधुः ||९-९-५९ (६०६३५) 
तथैव तावकाः सर्वे मद्राधिपतिमञ्जसा |
परिवार्य सुसंरब्धाः पुनर्युद्धमरोचयन् ||९-९-६० (६०६३६) 
ततः प्रववृते युद्धं भीरूणां भयवर्धनम् |
तावकानां परेषां च मृत्युं कृत्वा निबर्तनम् ||९-९-६१ (६०६३७) 
यथा देवासुरं युद्धं पूर्वमासीद्विशाम्पते |
अभीतानां तथाऽऽसीत्तद्यमराष्ट्रविवर्धनम् ||९-९-६२ (६०६३८) 
ततः कपिध्वजो राजन्हत्वा संशप्तकान्रणे |
अभ्यद्रवत तां सेनां कौरवीं पाण्डुनन्दनः ||९-९-६३ (६०६३९) 
तथैव पाण्डवाः सर्वे धृष्टद्युम्नपुरोगमाः |
अभ्यधावन्ततां सेनां विसृजन्तः शिताञ्शरान् ||९-९-६४ (६०६४०) 
पाण्डवैरवकीर्णानां सम्मोहः समजायत |
न च जज्ञुस्त्वनीकानि दिशो वा विदिशस्तथा ||९-९-६५ (६०६४१) 
आपूर्यमाणा निशितैः शरैः पाण्डवचोदितैः |
हतप्रवीरा विध्वस्ता वार्यमाणा समन्ततः |
कौरव्यवध्यत चमूः पाण्डुपुत्रैर्महारथैः ||९-९-६६ (६०६४२) 
तथैव पाण्डवं सैन्यं शरै राजन्समन्ततः |
रणेऽहन्यत पुत्रैस्ते शतशोऽथ सहस्रशः ||९-९-६७ (६०६४३) 
ते सेने भृशसन्तप्ते वध्यमाने परस्परम् |
व्याकुले समपद्येतां वर्षासु सरिताविव ||९-९-६८ (६०६४४) 
आविवेश ततस्तीव्रं तावकानां महद्भयम् |
पाण्डवानां च राजेन्द्र तथाभूते महाहवे ||||९-९-६९ (६०६४५) 

इति श्रीमन्महाभारतेयथा शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे नवमोऽध्यायः ||९ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-९-९ चित्रसेनः कर्णपुत्रः ||
९-९-९ नवमोऽध्यायः ||
९ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१०
||श्रीः ||
९. १०. अध्यायः १०

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सङ्कुलयुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१०-० (६०६४६) 
सञ्जय उवाच. ९-१०-०क्ष् (५१०३) 
तस्मिन्विलुलिते सैन्ये वध्यमाने परस्परम् |
द्रवमाणेषु योधेषु विद्रवत्सु च दन्तिषु ||९-१०-१ (६०६४७) 
कूजतां स्तनतां चैव पदातीनां महाहवे |
निहतेषु महाराज हयेषु बहुधा तदा ||९-१०-२ (६०६४८) 
प्रक्षये दारुणे घोरे संहारे सर्वदेहिनाम् |
नानाशस्त्रसमावापे व्यतिषक्तरथद्विपे ||९-१०-३ (६०६४९) 
हर्षणे युद्धशौण्डानां भीरूणां भयवर्धने |
गाहमानेषु योधेषु परस्परवधैषिषु ||९-१०-४ (६०६५०) 
प्राणादाने महाघोरे वर्तमाने दुरोदरे |
सङ्ग्रामे घोररूपे तु यमराष्ट्रविवर्धने ||९-१०-५ (६०६५१) 
पाण्डवास्तावकं सैन्यं व्यधमन्निशितैः शरैः |
तथैव तावका योधा जघ्नुः पाण्डवसैनिकान् ||९-१०-६ (६०६५२) 
तस्मिंस्तथा वर्तमाने युद्धे भीरुभयावहे |
पूर्वाह्णे चापि सम्प्राप्ते भास्करोदयनं प्रति ||९-१०-७ (६०६५३) 
लब्धलक्षाः परे राजन्रक्षितास्तु महात्मना |
अयोधयंस्तव बलं मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||९-१०-८ (६०६५४) 
बलिभिः पाण्डवैर्दृप्तैर्लैब्धलक्षैः प्रहारिभिः |
कौरव्यसीदत्पृतना मृगीवाग्निबयाकुला ||९-१०-९ (६०६५५) 
तां दृष्ट्वा सीदतीं सेनां पङ्के गामिव दुर्बलाम् |
उज्जिहीर्षुस्तदा शल्यः प्रायात्पाण्डुसुतान्प्रति ||९-१०-१० (६०६५६) 
मद्रराजः सुसङ्क्रुद्धो गृहीत्वा धनुरुत्तमम् |
अभ्यद्रवत सङ्ग्रामे पाण्डवानाततायिनः ||९-१०-११ (६०६५७) 
पाण्डवा अपि भूपाल समरे जितकाशिनः |
मद्रराजं समासाद्य बिभिदुर्निशितैः शरैः ||९-१०-१२ (६०६५८) 
ततः शरशतैस्तीक्ष्णैर्मद्रराजो महारथः |
अर्दयामास तां सेनां धर्मराजस्य पश्यतः ||९-१०-१३ (६०६५९) 
प्रादुरासन्निमित्तानि नानारूपाण्यनेकशः |
चचाल शब्दं कुर्वाणा मही चापि सपर्वता ||९-१०-१४ (६०६६०) 
[सदण्डशूला दीप्ताग्रा दीर्यमाणाः समन्ततः.]
उल्का भूमिं दिवः पेतुराहत्य रविमण्डलम् ||९-१०-१५ (६०६६१) 
मृगाश्च महिषाश्चापि पक्षिणश्च विशाम्पते |
अपसव्यं तदा चक्रुः सेनां ते बहुशो नृप ||९-१०-१६ (६०६६२) 
[भृगुसूनुधरापुत्रौ शशिजेन समन्वितौ |
चरमं पाण्डुपुत्राणां पुरस्तात्सर्वभूभुजाम् ||९-१०-१७ (६०६६३) 
शस्त्राग्रेष्वभवज्ज्वाला नेत्राण्याहत्य वर्षती |
शिरः स्वलीयन्त भृशं काकोलूकाश्च केतुषु] ||९-१०-१८ (६०६६४) 
ततस्तद्युद्धमत्युग्रमभवत्सहचारिणाम् |
तथा सर्वाण्यनीकानि सन्निपत्य जनाधिप ||९-१०-१९ (६०६६५) 
अभ्यघ्नत्कौरवो राजा पाण्डवानामनीकिनीम् |
शल्यस्तु शरवर्षेण वर्षन्निव सहस्रदृक् ||९-१०-२० (६०६६६) 
अभ्यवर्षत धर्मात्मा कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् |
भीमसेनं शरैश्चापि रुक्मपुङ्खैः शिलाशितैः ||९-१०-२१ (६०६६७) 
द्रौपदेयांस्तथा सर्वान्माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
धृष्टद्युम्नं च शैनेयं शिखण्डिनमथापि च ||९-१०-२२ (६०६६८) 
एकैकं दशभिर्बाणैर्विव्याध स महाबलः |
ततोऽसृजद्बाणवर्षं घर्मान्ते मघवानिव ||९-१०-२३ (६०६६९) 
ततः प्रभद्रका राजन्सोमकाश्च सहस्रशः |
पतिताः पात्यमानाश्च दृश्यन्ते शल्यसायकैः ||९-१०-२४ (६०६७०) 
भ्रमराणामिव व्राताः शलभानामिव व्रजाः |
हादिन्य इव मेघेभ्यः शल्यस्य न्यपतञ्शराः ||९-१०-२५ (६०६७१) 
द्विरदास्तुरगाश्चार्ताः पत्तयो रथिनस्तथा |
शल्यस्य बाणैरपतन्बभ्रमुर्व्यनदंस्तथा ||९-१०-२६ (६०६७२) 
आविष्ट इव मद्रेशो मन्युना पौरुषेण च |
प्राच्छादयदरीन्सङ्ख्ये कालसृष्ट इवान्तकः |
विनर्दमानो मद्रेशो मेघहादो महाबलः ||९-१०-२७ (६०६७३) 
सा वध्यमाना शल्येन पाण्डवानामनीकिनी |
अजातशत्रुं कौन्तेयमभ्यधावद्युधिष्ठिरम् ||९-१०-२८ (६०६७४) 
तां सम्मर्द्य शतैः सङ्ख्ये लघुहस्तः शितैः शरैः |
बाणवर्षेण महता युधिष्ठिरमताडयत् ||९-१०-२९ (६०६७५) 
तमापतन्तं जात्यश्वैः क्रुद्धो राजा युधिष्ठिरः |
अवारयच्छरैस्तीक्ष्णैर्महाद्विपमिवाङ्कुशैः ||९-१०-३० (६०६७६) 
तस्य शल्यः शरं घोरं मुमोचाशीविषोपमम् |
सोऽभ्यविध्यन्महात्मानं वेगेनाभ्यपतच्च गाम् ||९-१०-३१ (६०६७७) 
ततो वृकोदरः क्रुद्धः शल्यं विव्याध सप्तभिः |
पञ्चभिः सहदेवस्तु नकुलो दशभिः शरैः ||९-१०-३२ (६०६७८) 
द्रौपदेयाश्च शत्रुघ्नं शूरमार्तायनिं शरैः |
अभ्यवर्षन्महाराज मेघा इव महीधस्म् ||९-१०-३३ (६०६७९) 
ततो दृष्ट्वा वार्यमाणं शल्यं पार्थैः समन्ततः |
कृतवर्मा कृपश्चैव सङ्क्रुद्धावभ्यधावताम् ||९-१०-३४ (६०६८०) 
उलूकश्च महावीर्यः शकुनिंश्चापि सौबलः |
समागम्याथ शनकैरश्वत्थामा महाबलः |
तव पुत्राश्च कार्त्स्न्येन जुगुपुः शल्यमाहवे ||९-१०-३५ (६०६८१) 
भीमसेनं त्रिभिर्विद्धा कृतवर्मा शिलीमुखैः |
बाणवर्षेण महता क्रुद्धरूपमवारयत् |
धृष्टद्युम्नं ततः क्रुद्धो बाणवर्षैरपीडयत् ||९-१०-३६ (६०६८२) 
द्रौपदेयांश्च शकुनिर्यमौ च द्रौणिरभ्ययात् ||९-१०-३७ (६०६८३) 
दुर्योधनो युधांश्रेष्ठ आहवे केशवार्जुनौ |
समभ्ययादुग्रतेजाः शरैश्चाप्यहनद्बली ||९-१०-३८ (६०६८४) 
एवं द्वन्द्वशतान्यासंस्त्वदीयानां परैः सह |
घोररूपाणि चित्राणि तत्रतत्र विशाम्पते ||९-१०-३९ (६०६८५) 
ऋक्षवर्णाञ्जघानाश्वान्भोजो भीमस्य संयुगे |
सोऽवतीर्य रथोपस्थाद्धताश्वात्पाण्डुनन्दनः |
कालो दण्डमिवोद्यम्य गदापाणिरयुध्यत ||९-१०-४० (६०६८६) 
प्रमुखे सहदेवस्य जघानाश्वान्स मद्रराट् |
ततः शल्यस्य तनयं सहदेवोऽसिनावधीत् ||९-१०-४१ (६०६८७) 
गौतमः पुनराचार्यो धृष्टद्युम्नमयोधयत् |
असम्भ्रान्तमसम्भ्रान्तो यत्नवान्यत्नवत्तरम् ||९-१०-४२ (६०६८८) 
द्रौपदेयांस्तथा वीरानेकैकं दशभिः शरैः |
अविद्ध्यदाचार्यसुतो नातिक्रुद्धो हसन्निव ||९-१०-४३ (६०६८९) 
[पुनश्च भीमसेनस्य जघानाश्वांस्तथाऽऽहवे |
सोऽवतीर्य रथात्तूर्णं हताश्वः पाण्डुनन्दनः ||९-१०-४४ (६०६९०) 
कालो दण्डमिवोद्यम्य गदां क्रुद्धो महाबलः |
पोथयामास तुरगान्रथं च कृतवर्मणः |
कृतवर्मा त्ववप्लुत्य रथात्तस्मादपाक्रमत् ||]  ९-१०-४५ (६०६९१) 
शल्योऽपि राजन्सङ्क्रुद्धो निघ्नन्सोमकपाण्डवान् |
पुनरेव शितैर्बाणैर्युधिष्ठिरमपीडयत् ||९-१०-४६ (६०६९२) 
तस्य भीमो रणे क्रुद्धः सन्दश्य दशनच्छदम् |
विनाशायाभिसन्धाय गदामादाय वीर्यवान् ||९-१०-४७ (६०६९३) 
यमदण्डप्रतीकाशां कालरात्रिमिवोद्यताम् |
गजवाजिमनुष्याणां देहान्तकरणीमति ||९-१०-४८ (६०६९४) 
हेमपट्टपरिक्षिप्तामुल्कां प्रज्वलितामिव |
शैक्यां व्यालीमिवात्युग्रां वज्रकल्पामयोमयीम् ||९-१०-४९ (६०६९५) 
चन्दनागुरुपङ्काक्तां प्रमदामीप्सितामिव |
वसामेदोपदिग्धाङ्गीं जिह्वां वैवस्वतीमिव ||९-१०-५० (६०६९६) 
पटुघण्टाशतरवां वासवीमशनीमिव |
निर्मुक्ताशीविषाकारां पृक्तां गजमदैरपि ||९-१०-५१ (६०६९७) 
त्रासनीं सर्वभूतानां स्वसैन्यपरिहर्षिणीम् |
मनुष्यलोके विख्यातां गिरिशृङ्गविदारणीम् ||९-१०-५२ (६०६९८) 
यया कैलासभवने महेश्वरसखं बली |
आह्वयामास कौन्तेयः सङ्क्रुद्धमलकाधिपम् ||९-१०-५३ (६०६९९) 
यया मायामयान्दृप्तान्सुबहून्धनदालये |
जघान गुह्यकान्क्रुद्धो मन्दारार्थे महाबलः |
निवार्यमाणो बहुभिर्द्रौपद्याः प्रियमास्थितः ||९-१०-५४ (६०७००) 
तां वज्रमणिरत्नौघकल्माषां वज्रगौरवाम् |
समुद्यम्य महाबाहुः शल्यमभ्यपतद्रणे ||९-१०-५५ (६०७०१) 
गदया युद्धकुशलस्तया दारुणनादया |
पोथयामास शल्यस्य चतुरोऽश्वान्महाजवान् ||९-१०-५६ (६०७०२) 
ततः शल्यो रणे क्रुद्धः पीने वक्षसि तोमरम् |
निचखान नदन्वीरोवर्म भित्त्वा च सोभ्ययात् ||९-१०-५७ (६०७०३) 
वृकोदरस्त्वसम्भ्रान्तस्तमेवोद्धृत्य तोमरम् |
यन्तारं मद्रराजस्य निर्बिभेद तदा हृदि ||९-१०-५८ (६०७०४) 
स भिन्नवर्मा रुधिरं वमन्वित्रस्तमानसः |
पपाताभिमुखो भीमं मद्रराजस्त्वपाक्रमत् ||९-१०-५९ (६०७०५) 
कृतप्रतिकृतं दृष्ट्वा शल्यो विस्मितमानसः |
गदामाश्रित्य धर्मात्मा प्रत्यमित्रमवैक्षत ||९-१०-६० (६०७०६) 
ततः सुमनसः पार्था भीमसेनमपूजयन् |
ते दृष्ट्वा कर्म सङ्ग्रामे घोरमक्लिष्टकर्मणः ||||९-१०-६१ (६०७०७) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे दशमोऽध्यायः ||१० ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१०-१७ भृग्विति | सर्वभूभुजां कृत्स्नपृथ्वीपतीनां
पाण्डुपुत्राणां पाण्डवानां चरमं विलोमगणनया प्रथमं
युधिष्ठिरमभिलक्ष्य शक्रभौमबुधाः सप्तमस्थाने बलावहाः
आसन्. एतच्च सर्वभूभुजामिति फलस्य जनकमित्यर्थः ||
९-१०-१८ आहत्य स्पृष्ट्वा | वर्षती भुवि पतन्ती ||
९-१०-४९ परिक्षिप्तां परिच्छन्नाम् ||
९-१०-५१ वासवीमैन्द्रीम् | रासनीमिति पाठे शब्दवतीम् ||
९-१०-५३ महेश्वरसखं कुबेरम् ||
९-१०-१० दशमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०११
||श्रीः ||
९. ११. अध्यायः ११

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
शल्यभीमयोर्गदायुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-११-० (६०७०८) 
सञ्जय उवाच. ९-११-०क्ष् (५१०४) 
पतितं प्रेक्ष्य यन्तारं शल्यः शैक्यायसीं गदाम् |
आदाय तरसा राजंस्तस्थौ गिरिरिवाचलः ||९-११-१ (६०७०९) 
तं दीप्तमिव कालाग्निं पाशहस्तमिवान्तकम् |
सशृङ्गमिव कैलासं सवज्रमिव वासवम् ||९-११-२ (६०७१०) 
सशूलमिव हर्यक्षं सचक्रमिव चक्रिणम् |
सशक्तिमिव सेनान्यं वने मत्तमिव द्विपम् |
जवेनाभ्यपतद्भीमः प्रगृह्य महतीं गदाम् ||९-११-३ (६०७११) 
ततः शङ्खप्रणादश्च तूर्याणां च सहस्रशः |
सिंहनादश्च सञ्जज्ञे शूराणां हर्षवर्धनः ||९-११-४ (६०७१२) 
प्रैक्षन्त सर्वतस्तौ हि योधा मत्ताविव द्विपौ |
तावकाश्चापरे चैव साधुसाध्वित्यपूजयन् ||९-११-५ (६०७१३) 
न हि मद्राधिपादन्यो रामाद्वा यदुनन्दनात् |
सोढुमुत्सहते वेगं भीमसेनस्य संयुगे ||९-११-६ (६०७१४) 
तथा मद्राधिपस्यापि गदावेगं महात्मनः |
सोढुमुत्सहते नान्यः पुमान्युधि वृकोदरात् ||९-११-७ (६०७१५) 
तौ वृषाविव नर्दन्तौ मण्डलानि विचेरतुः |
आवर्तितौ गदाहस्तौ मद्रराजवृकोदरौ ||९-११-८ (६०७१६) 
मण्डलावर्तमार्गेषु गदाविहरणेषु च |
निर्विशेषमभूद्युद्धं तयोः पुरुषसिंहयोः ||९-११-९ (६०७१७) 
तप्तहेममयैः शुभ्रैर्बभूव भयवर्धिनी |
अग्निज्वालैरिवाबद्धा पट्टैः शल्यस्य सा गदा ||९-११-१० (६०७१८) 
तथैव चरतो मार्गान्मण्डलेषु महात्मनः |
विद्युदभ्रग्रतीकाशा भीमस्य शुशुभे गदा ||९-११-११ (६०७१९) 
ताडिता मद्रराजेन भीमस्य गदया गदा |
दह्यमानेव खे राजन्साऽसृजत्पावकार्चिषः ||९-११-१२ (६०७२०) 
तथा भीमेन शल्यस्य ताडिता गदया गदा |
अङ्गारवर्षं मुमुचे तदद्भुतमिवाभवत् ||९-११-१३ (६०७२१) 
दन्तैरिव महानागौ शृङ्गैरिव महर्षभौ |
तौ विरेजतुरन्योन्यं गदाग्राभ्यां परिक्षतौ ||९-११-१४ (६०७२२) 
तौ गदाभिहतैर्गात्रैः क्षणेन रुधिरोक्षितौ |
प्रेक्षणीयतरावास्तां पुष्पिताविव किंशुकौ ||९-११-१५ (६०७२३) 
गदया मद्रराजस्य सव्यदक्षिणमाहतः |
भीमसेनो महाबाहुर्न चचालाचलो यथा ||९-११-१६ (६०७२४) 
तथा भीमगदावेगैस्ताड्यमानो मुहुर्मुहुः |
शल्यो न विव्यथे राजन्दन्तिनेव महागिरिः ||९-११-१७ (६०७२५) 
शुश्रुवे दिक्षु सर्वासु तयोः पुरुषसिंहयोः |
गदानिपातसंहादो वज्रयोरिव निःस्वनः ||९-११-१८ (६०७२६) 
निवृत्य तु महावीर्यौ समुच्छ्रितमहागदौ |
पुनरन्तरमार्गस्थौ पण्डलानि विचेरतुः ||९-११-१९ (६०७२७) 
अथाभ्येत्य पदान्यष्टौ सन्निपातोऽभवत्तयोः |
उद्यम्य लोहदण्डाभ्यामतिमानुषकर्मणोः ||९-११-२० (६०७२८) 
पोथयन्तौ तदाऽन्योन्यं मण्डलानि विचेरतुः |
क्रियाविशेषं कृतिनौ दर्शयामासतुस्तदा ||९-११-२१ (६०७२९) 
अभ्युद्यतगदौ वीरौ सशृङ्गाविव पर्वतौ |
तावाजघ्नतुरन्योन्यं मण्डलानि विचेरतुः ||९-११-२२ (६०७३०) 
क्रियाविशेषकृतिनौ रणभूमितलेऽचलौ |
तौ परस्परसंरम्भाद्गदाभ्यां सुभृशाहतौ ||९-११-२३ (६०७३१) 
युगपत्पेततुर्वीरावुभाविन्द्रबली इव |
उभयः सेनयोर्योधास्तदा हाहाकृताभवन् ||९-११-२४ (६०७३२) 
भृशं मर्मस्वभिहतावुभावास्तां सुविह्वलौ ||९-११-२५ (६०७३३) 
ततः स्वरथमारोप्य मद्राणामृषभं रणे |
अपोवाह कृपः शल्यं तूर्णमायोधनादथ ||९-११-२६ (६०७३४) 
क्षीबवद्विह्वलत्वात्तु निमेषात्पुनरुत्थितः |
भीमसेनो गदापाणिः समाह्वयत मद्रपम् ||९-११-२७ (६०७३५) 
ततस्तु तावकाः शूरा नानाशस्त्रसमायुताः |
नानावादित्रशब्देन पाण्डुसेनामयोधयन् ||९-११-२८ (६०७३६) 
भुजावुच्छ्रित्य शस्त्रं च शब्देन महता ततः |
अभ्यद्रवन्महाराज दुर्योधनपुरोगमाः ||९-११-२९ (६०७३७) 
तदनीकमभिप्रेक्ष्य ततस्ते पाण्डुनन्दनाः |
प्रययुः सिंहनादेन दुर्योधनवधेप्सया ||९-११-३० (६०७३८) 
तेषामापततां तूर्णं पुत्रस्ते भरतर्षभ |
प्राप्तेन चेकितानं वै विव्याध हृदये भृशम् ||९-११-३१ (६०७३९) 
पपात रथोपस्थे तव पुत्रेण पातितः |
रुधिरौघपरिक्लिन्नः प्रविश्य विपुलं तमः ||९-११-३२ (६०७४०) 
चेकितानं हतं दृष्ट्वा पाण्डवेया महारथाः |
असक्तमभ्यवर्षन्त शरवर्षाणि भागशः ||९-११-३३ (६०७४१) 
तावकानामनीकेषु पाण्डवा जितकाशिनः |
व्यचरन्त महाराज प्रेक्षणीयाः समन्ततः ||९-११-३४ (६०७४२) 
कृपश्च कृतवर्मा च सौबलश्च महारथः |
अयोधयन्धर्मराजं मद्रराजपुरस्कृताः ||९-११-३५ (६०७४३) 
भारद्वाजस्य हन्तारं भूरिवीर्यपराक्रमम् |
दुर्योधनो महाराज धृष्टद्युम्नमयोधयत् ||९-११-३६ (६०७४४) 
त्रिसाहस्रास्तथा राजंस्तव पुत्रेण चोदिताः |
अयोधयन्त विजयं जैगर्तानां महारथाः ||९-११-३७ (६०७४५) 
विजये धृतसङ्कल्पाः समरे त्यक्तजीविताः |
प्राविशंस्तावका राजन्हंसा इव महत्सरः ||९-११-३८ (६०७४६) 
ततो युद्धमभूद्धोरं परस्परवधैषिणाम् |
अन्योन्यवधसंयुक्तमन्योन्यप्रीतिवर्धनम् ||९-११-३९ (६०७४७) 
तस्मिन्प्रवृत्ते सङ्ग्रामे राजन्वीरवरक्षये |
अनिलेनेरितं घोरमुत्तस्थौ पार्थिवं रजः ||९-११-४० (६०७४८) 
श्रवणान्नामधेयानां पार्थिवानां च कीर्तनात् |
परस्परं विजानीमस्तदायुध्यन्नभीतवत् ||९-११-४१ (६०७४९) 
तद्रजः पुरुषव्याघ्र शोणितेन प्रशामितम् |
दिशश्च विमला जातास्तस्मिन्रजसि नाशिते ||९-११-४२ (६०७५०) 
तथा प्रवृत्ते सङ्ग्रामे घोररूपे भयानके |
तावकानां परेषां च नासीत्कश्चित्पराङ्मुखः ||९-११-४३ (६०७५१) 
ब्रह्मलोकपरा भूत्वा प्रार्थयन्तो जयं युधि |
सुयुद्धेन पराक्रान्ता नराः स्वर्गमभीप्सवः ||९-११-४४ (६०७५२) 
भर्तृपिण्डविमोक्षार्थं भर्तृकार्यविनिश्चिताः |
स्वर्गसंसक्तमनसो योधा युयुधिरे तदा ||९-११-४५ (६०७५३) 
नानारूपाणि शस्त्राणि विसृजन्तो महारथाः |
अन्योन्यमभिगर्जन्तः प्रहरन्तः परस्परम् ||९-११-४६ (६०७५४) 
हत विध्यत गृह्णीत प्रहरध्वं निकृन्तत |
इति स्म वाचः श्रूयन्ते तवतेषां च वै बले ||९-११-४७ (६०७५५) 
ततः शल्यो महाराज धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम् |
विव्याध निशितैर्बाणैर्हन्तुकामो महारथम् ||९-११-४८ (६०७५६) 
तस्य पार्थो महाराज नाराचान्वै चतुर्दश |
मर्माण्युद्दिश्य मर्मज्ञो निचखान हसन्निव ||९-११-४९ (६०७५७) 
आवार्य पाण्डवं बाणैर्हन्तुकामो महाबलः |
विव्याध समरे क्रुद्धो बहुभिः कङ्कपत्रिभिः ||९-११-५० (६०७५८) 
अथ मद्रो महाराज शरेणानतपर्वणा |
युधिष्ठिरं समाजघ्ने सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||९-११-५१ (६०७५९) 
धर्मराजोऽपि सङ्क्रुद्धो मद्रराजं महाबलः |
विव्याध निशितैर्बाणैः कङ्कबर्हिणवाजितैः ||९-११-५२ (६०७६०) 
चन्द्रसेनं च सप्तत्या सूतं च नवभिः शरैः |
द्रुमसेनं चतुःषष्ट्या निजघान महारथः ||९-११-५३ (६०७६१) 
चक्ररक्षे हते शल्यः पाण्डवेन महात्मना |
निजघान ततो राजंश्चेदीन्वै पञ्चविंशतिम् ||९-११-५४ (६०७६२) 
सात्यकिं पञ्चविंशत्या भीमसेनं च पञ्चभिः |
माद्रीपुत्रौ शतेनाजौ विव्याध निशितैः शरैः ||९-११-५५ (६०७६३) 
एवं विचरतस्तस्य सङ्ग्रामे राजसत्तम |
सम्प्रैषयच्छितान्पार्थः शरानाशीविषोपमान् ||९-११-५६ (६०७६४) 
ध्वजाघ्रं चास्य समरे कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापाहरद्रथात् ||९-११-५७ (६०७६५) 
पाण्डुपुत्रेण वै तस्य केतुं छिन्नं महात्मना |
निपतन्तमपश्याम गिरिशृङ्गमिवाहतम् ||९-११-५८ (६०७६६) 
ध्वजं निपतितं दृष्ट्वा पाण्डवं च व्यवस्थितम् |
सङ्क्रुद्धो मद्रराजोऽभूच्छरवर्षं मुमोच ह ||९-११-५९ (६०७६७) 
शल्यः सायकवर्षेण पर्जन्य इव वृष्टिमान् |
अभ्यवर्षदमेयात्मा क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभः ||९-११-६० (६०७६८) 
सात्यकिं भीमसेनं च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
एकैकं पञ्चभिर्विद्ध्वा युधिष्ठिरमपीडयत् ||९-११-६१ (६०७६९) 
ततो बाणमयं जालं विततं पाण्डवोरसि |
अपश्याम महाराज मेघजालमिवोद्गतम् ||९-११-६२ (६०७७०) 
तस्य शल्यो रणे क्रुद्धः शरैः सन्नतपर्वभिः |
दिशः सञ्छादयामास प्रदिशश्च महारथः ||९-११-६३ (६०७७१) 
ततो युधिष्ठिरो राजा बाणजालेन पीडितः |
बभूव हृतविक्रान्तो जम्भो वृत्रहणा यथा ||||९-११-६४ (६०७७२) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे एकादशोऽध्यायः ||११ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-११-३ हर्यक्षं रुद्रम् ||
९-११-१० शुभ्रैदींप्तिमद्धिः ||
९-११-११ एकादशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१२
||श्रीः ||
९. १२. अध्यायः १२

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
शल्यपराक्रमवर्णनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१२-० (६०७७३) 
सञ्जय उवाच. ९-१२-०क्ष् (५१०५) 
पीडिते धर्मराजे तु मद्रराजेन मारिष |
सात्यकिर्भीमसेनश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
परिवार्य रथैः शल्यं पीडयामासुराहवे ||९-१२-१ (६०७७४) 
तमेकं बहुभिर्दृष्ट्वा पीड्यमानं महारथैः |
साधुवादो महाञ्जज्ञे सिद्धाश्चासन्प्रहर्षिताः ||९-१२-२ (६०७७५) 
आश्चर्यमित्यभाषन्त मुनयश्चापि सङ्गताः ||९-१२-३ (६०७७६) 
भीमसेनो रणे शल्यं शल्यभूतं पराक्रमे |
एकेन विद्ध्वा बाणेन पुनर्विव्याध सप्तभिः ||९-१२-४ (६०७७७) 
सात्यकिश्च शतेनैनं धर्मपुत्रपरीप्सया |
मद्रेश्वरमवाकीर्य सिंहनादमथानदत् ||९-१२-५ (६०७७८) 
नकुलः पञ्चभिश्चैनं सहदेवश्च पञ्चभिः |
विद्ध्वा तं तु पुनस्तूर्णं ततो विव्याध सप्तभिः ||९-१२-६ (६०७७९) 
स तु शूरो रणे यत्तः पीडितस्तैर्महारथैः |
विकृष्य कार्मुकं घोरं भारघ्नं वेगवत्तरम् ||९-१२-७ (६०७८०) 
सात्यकिं पञ्चविंशत्या शल्यो विव्याध मारिष |
भीमसेनं तु सप्तत्या नकुलं सप्तभिस्तथा ||९-१२-८ (६०७८१) 
ततः स विशिखं चापं सहदेवस्य धन्विनः |
छित्त्वा भल्लेन समरे विव्याधैनं त्रिसप्तभिः ||९-१२-९ (६०७८२) 
सहदेवस्तु समरे मातुलं भूरिवर्चसम् |
सज्यमन्यद्धनुः कृत्वा पञ्चभिः समताडयत् |
शरैराशीविषाकारैर्ज्वलज्ज्वलनसन्निभैः ||९-१२-१० (६०७८३) 
सारथिं चास्य समरे शरेणानतपर्वणा |
विव्याध भृशसङ्क्रुद्धस्तं वै भूयस्त्रिभिः शरैः ||९-१२-११ (६०७८४) 
भीमसेनस्तु सप्तत्या सात्यकिर्नवभिः शरैः |
धर्मराजस्तथा षष्ट्या गात्रे शल्यं समार्पयत् ||९-१२-१२ (६०७८५) 
ततः शल्यो महाराज निर्विद्धस्तैर्महारथैः |
सुस्राव रुधिरं गात्रैर्गैरिकं पर्वतो यथा ||९-१२-१३ (६०७८६) 
तांश्च सर्वान्महेष्वासान्पञ्चभिः पञ्चभिः शरैः |
विव्याध तरसा राजंस्तदद्भुतमिवाभवत् ||९-१२-१४ (६०७८७) 
ततोऽपरेण भल्लेन धर्मपुत्रस्य मारिष |
धनुश्चिच्छेद समरे सज्जयं स सुमहारथः ||९-१२-१५ (६०७८८) 
अथान्यद्धनुरादाय धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
साश्वसूतध्वजरथं शल्यं प्राच्छादयच्छरैः ||९-१२-१६ (६०७८९) 
स च्छाद्यमानः समरे धर्मपुत्रस्य सायकैः |
युधिष्ठिरमथाविध्यद्दशभिर्निशितैः शरैः ||९-१२-१७ (६०७९०) 
सात्यकिस्तु ततः क्रुद्धो धर्मपुत्रे शरार्दिते |
मद्राणामधिपं शूरं शरैर्विव्याध पञ्चभिः ||९-१२-१८ (६०७९१) 
स सात्यकेः प्रचिच्छेद क्षुरप्रेण महद्धनुः |
भीमसेनमुखांस्तांश्च त्रिभिस्त्रिभिरताडयत् ||९-१२-१९ (६०७९२) 
तस्य क्रुद्धो महाराज सात्यकिः सत्यविक्रमः |
तोमरं प्रेषयामास स्वर्णदण्डं महारणे ||९-१२-२० (६०७९३) 
भीमसेनोऽथ नाराचं ज्वलन्तमिव पन्नगम् |
नकुलः समरे शक्तिं सहदेवो गदां शुभाम् |
धर्मराजः शतघ्नीं च जिघांसुः शल्यमाहवे ||९-१२-२१ (६०७९४) 
तानापतत एवाशु पञ्चानां वै भुजच्युतान् |
वारयामास समरे शस्त्रसङ्घैः स मद्रराट् ||९-१२-२२ (६०७९५) 
सात्यकिप्रहितं शल्यो भल्लैश्चिच्छेद तोमरम् |
प्रहितं भीमसेनेन शरं कनकभूषणम् ||९-१२-२३ (६०७९६) 
द्विधा चिच्छेद समरे कृतहस्तः प्रतापवान् |
नकुलप्रेषितां शक्तिं हेमदण्डां भयावहाम् ||९-१२-२४ (६०७९७) 
गदां च सहदेवेन शरौघैः समवारयत् |
शराभ्यां च शतघ्नीं तां राज्ञश्चिच्छेद भारत ||९-१२-२५ (६०७९८) 
पश्यतां पाण्डुपुत्राणां सिंहनादं ननाद च |
नामृष्यत्तत्र शैनेयः शत्रोर्विजयमाहवे ||९-१२-२६ (६०७९९) 
अथान्यद्धनुरादाय सात्यकिः क्रोधमूर्च्छितः |
द्वाभ्यां मद्रेश्वरं विद्वा सारथिं च त्रिभिः शरैः ||९-१२-२७ (६०८००) 
ततः शल्यो रणे राजन्सर्वांस्तान्दशभिः शरैः |
विव्याध भृशसङ्क्रुद्धस्तोत्रैरिव महाद्विपान् ||९-१२-२८ (६०८०१) 
ते वार्यमाणाः समरे मद्रराज्ञा महारथाः |
न शेकुः सम्मुखे स्थातुं तस्य शत्रुनिषूदनाः ||९-१२-२९ (६०८०२) 
ततो दुर्योधनो राजा दृष्ट्वा शल्यस्य विक्रमम् |
निहतान्पाण्डवान्मेने पाञ्चालानथ सृञ्जयान्.  ९-१२-३० (६०८०३) 
' तथाविधं महाराज मद्रराजस्य विक्रमम् |
असह्यं मानवैर्युद्धे तद्बभूव नरर्षभ ||' ९-१२-३१ (६०८०४) 
ततो राजन्महाबाहुर्भीमसेनः प्रतापवान् |
सन्त्यज्य मनसा प्राणान्मद्राधिपमयोधयत् ||९-१२-३२ (६०८०५) 
नकुलः सहदेवश्च सात्यकिश्च महारथः |
परिवार्य तदा शल्यं समन्ताद्व्यकिरञ्शरैः ||९-१२-३३ (६०८०६) 
स चतुर्भिर्महेष्वासैः पाण्डवानां महारथः |
वृतस्तान्योधयामास मद्रराजः प्रतापवान् ||९-१२-३४ (६०८०७) 
तस्य धर्मसुतो राजन्क्षुरप्रेण महाहवे |
चक्ररक्षं जघानाशु मद्रराजस्य पार्थिवः ||९-१२-३५ (६०८०८) 
तस्मिंस्तु निहते शूरे चक्ररक्षे महारथे |
मद्रराजोऽपि बलवान्सैनिकानावृणोच्छरैः ||९-१२-३६ (६०८०९) 
समावृतांस्ततस्तांस्तु राजन्वीक्ष्य स्वसैनिकान् |
चिन्तयामास समरे धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||९-१२-३७ (६०८१०) 
कथं नु न भवेत्सत्यं तन्माधववचो महत् |
अपि क्रुद्धो रणे राजन्क्षपयेत बलं मम ||९-१२-३८ (६०८११) 
' अहं मद्धातरश्चैव सात्यकिश्च महारथः |
पाञ्चालाः सृञ्जयाश्चैव न शक्तास्म हि मद्रपम् ||९-१२-३९ (६०८१२) 
निहनिष्यति चैवाद्य मातुलोऽस्मान्महाबलः |
गोविन्दवचनं सत्यं कथं भवति किन्त्विदम् ||९-१२-४० (६०८१३) 
ततः सरथनागाश्वा पाण्डवाः पाण्डुपूर्वज |
मद्रराजं समासेदुः पीडयन्तः समन्ततः ||९-१२-४१ (६०८१४) 
नानाशस्त्रौघबहुलां शस्त्रवृष्टिं समुद्यताम् |
व्यधमत्समरे राजा महाभ्राणीव मारुतः ||९-१२-४२ (६०८१५) 
ततः कनकपुङ्खां तां शल्यक्षिप्तां वियद्गताम् |
शरवृष्टिमपश्याम शलभानामिवायतिम् ||९-१२-४३ (६०८१६) 
ते शरा मद्रराजेन प्रेषिता रणमूर्धनि |
सम्पतन्तः स्म दृश्यन्ते शलभानां व्रजा इव ||९-१२-४४ (६०८१७) 
मद्रराजधनुर्मुक्तैः शरैः कनकभूषणैः |
निरन्तरमिवाकाशं सम्बभूव जनाधिप ||९-१२-४५ (६०८१८) 
न पाण्डवानां नास्माकं तत्र किञ्चिद्व्यदृश्यत |
बाणान्धकारे महति कृते तत्र महाहवे ||९-१२-४६ (६०८१९) 
मद्रराजेन बलिना लाघवाच्छरवृष्टिभिः |
चाल्यमानं तु तं दृष्ट्वा पाण्डवानां बलार्णवम् |
विस्मयं परमं जग्मुर्देवगन्धर्वदानवाः ||९-१२-४७ (६०८२०) 
स तु तान्सर्वतो यत्ताञ्शरैः सञ्छाद्य मारिष |
धर्मराजमवच्छाद्य सिंहवद्व्यनदन्मुहुः ||९-१२-४८ (६०८२१) 
ते च्छन्नाः समरे तेन पाण्डवानां महारथाः |
नाशक्नुवंस्तदा युद्धे प्रत्युद्यातुं महारथम् ||९-१२-४९ (६०८२२) 
धर्मराजपुरोगास्तु भीमसेनमुखा रथाः |
निजघ्नुः समरे शूरंशल्यमाहवशोभिनम् ||||९-१२-५० (६०८२३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे द्वादशोऽध्यायः ||१२ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१२-२५ सहदेवेन प्रेषितामिति पूर्वस्मात्सम्बध्यते ||
९-१२-२७ सारथिं च विव्याधेत्युत्तरस्मादपकृष्यते ||
९-१२-३८ कथन्नु समरे शक्यं--नहि क्रुद्धो रणे इति झ.पाठः ||
९-१२-१२ द्वादशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१३
||श्रीः ||
९. १३. अध्यायः १३

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सङ्कुलयुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१३-० (६०८२४) 
सञ्जय उवाच. ९-१३-०क्ष् (५१०६) 
अर्जुनो द्रौणिना विद्धो युद्धे बहुभिरायसैः |
तस्य चानुचरैः शूरैस्त्रिगर्तानां महारथैः ||९-१३-१ (६०८२५) 
द्रौणिं विव्याध समरे त्रिभिरेव शिलीमुखैः |
तथेतरान्महेष्वासान्द्वाभ्यां द्वाभ्यां धनञ्जयः |
भूयश्चैव महाराज शरवर्षैरवाकिरत् ||९-१३-२ (६०८२६) 
शरकण्टकितास्ते तु तावका भरतर्षभ |
न जहुः पार्थमासाद्य ताड्यमानाः शितैः शरैः ||९-१३-३ (६०८२७) 
अर्जुनं रथवंशेन द्रोणपुत्रपुरोगमाः |
परिवार्य मुदा युक्ता योधयन्तश्चकाशिरे ||९-१३-४ (६०८२८) 
तैस्तु क्षिप्ताः शरा राजन्कार्तस्वरविभूषिताः |
अर्जुनस्य रथोपस्थं पूरयामासुरञ्जसा ||९-१३-५ (६०८२९) 
तथा कृष्णौ महेष्वासौ वृषभौ सर्वधन्विनाम् |
विव्यधुश्च शरैर्घोरैः प्रहृष्टा युद्धदुर्मदाः ||९-१३-६ (६०८३०) 
कूबरं रथचक्राणि ईषा योक्त्राणि वा विभो |
युगं चैवानुकर्षं च शरभूतमभूत्तदा ||९-१३-७ (६०८३१) 
नैतादृशं दृष्टपूर्वं राजन्नेव च नः श्रुतम् |
यादृशं तत्र पार्थस्य तावकाः सम्प्रचक्रिरे ||९-१३-८ (६०८३२) 
स रथः सर्वतो भाति चित्रपुङ्खैः शितैः शरैः |
उल्काशतैः सम्प्रदीप्तं विमानमिव भूतले ||९-१३-९ (६०८३३) 
ततोऽर्जुनो महाराज शरैः सन्नतपर्वभिः |
अवाकिरत्तां पृतनां मेघो धृष्ट्येव पर्वतम् ||९-१३-१० (६०८३४) 
ते वध्यमानाः समरे पार्थनामाङ्कितैः शरैः |
पार्थभूतममन्यन्त प्रेक्षमाणास्तथाविधम् ||९-१३-११ (६०८३५) 
कोपोद्धूतशरज्वालो धनुःशब्दानिलो महान् |
सैन्येन्धनं ददाहाशु तावकं पार्थपावकः ||९-१३-१२ (६०८३६) 
चक्राणां पततां चापि युगानां च धरातले |
तूणीराणां पताकानां ध्वजानां च रथैः सह ||९-१३-१३ (६०८३७) 
ईषाणामनुकर्षाणां त्रिवेणूनां च भारत |
अक्षाणामथ योक्त्राणां प्रतोदानां च राशयः ||९-१३-१४ (६०८३८) 
शिरसां पततां चापि कुण्डलोष्णीषधारिणाम् |
भुजानां च महाभाग स्कन्धानां च समन्ततः ||९-१३-१५ (६०८३९) 
छत्राणां व्यजनैः सार्धं मकुटानां च राशयः |
समदृश्यन्त पार्थस्य रथमार्गेषु भारत ||९-१३-१६ (६०८४०) 
अगम्यरूपा पृथिवी मांसशोणितकर्दमा |
भीरूणां त्रासजननी शूराणां हर्षवर्धिनी |
बभूव भरतश्रेष्ठ रुद्रस्याक्रीडनं यथा ||९-१३-१७ (६०८४१) 
हत्वा तु समरे पार्थः सहस्रे द्वे परन्तपः |
रथानां सवरूथानं विधूमोऽग्निरिव ज्वलन् ||९-१३-१८ (६०८४२) 
यथा हि भगवानग्निर्जगद्दग्ध्वा चराचरम् |
विधूमो दृश्यते राजंस्तथा पार्थो धनञ्जयः ||९-१३-१९ (६०८४३) 
द्रौणिस्तु समरे दृष्ट्वा पाण्डवस्य पराक्रमम् |
रथेनातिपताकेन पाण्डवं प्रत्यवारयत् ||९-१३-२० (६०८४४) 
तावुभौ पुरुषव्याघ्रौ श्वेताश्वौ धन्विनां वरौ |
समीयतुस्तदाऽन्योन्यं परस्परवधैषिणौ ||९-१३-२१ (६०८४५) 
तयोरासीन्महाराज बाणवर्षं सुदारुणम् |
जीमूतयोर्यथा वृष्टिस्तपान्ते भरतर्षभ ||९-१३-२२ (६०८४६) 
अन्योन्यस्पर्धिनौ तौ तु शरैः सन्नतपर्वभिः |
ततक्षतुस्तदाऽन्योन्यं शृङ्गाभ्यां वृषभाविव ||९-१३-२३ (६०८४७) 
तयोर्युद्धं महाराज चिरं सममिवाभवत् |
शस्त्राणां सङ्गमश्चैव घोरस्तत्राभवत्पुनः ||९-१३-२४ (६०८४८) 
ततोऽर्जुनं द्वादशभी रुक्मपुङ्खैः सुतेजनैः |
वासुदेवं च दशभिर्द्रौणिर्विव्याध भारत ||९-१३-२५ (६०८४९) 
ततः प्रहस्य बीभत्सुर्व्याक्षिपद्गाण्डिवं धनुः |
मानयित्वा मुहूर्तं तु गुरुपुत्रं महाहवे ||९-१३-२६ (६०८५०) 
व्यश्वसूतरथं चक्रे सव्यसाची परन्तपः |
मृदुपूर्वं ततश्चैनं पुनःपुनरताडयत् ||९-१३-२७ (६०८५१) 
हताश्वे तु रथे तिष्ठन्द्रोणपुत्रस्त्वयस्मयम् |
मुसलं पाण्डुपुत्राय चिक्षेप परिघोपमम् ||९-१३-२८ (६०८५२) 
तमापतन्तं सहसा हेमपट्टविभूषितम् |
चिच्छेद सप्तधा वीरः पार्थः शत्रुनिबर्हणः ||९-१३-२९ (६०८५३) 
स च्छिन्नं मुसलं दृष्ट्वा द्रौणिः परमकोपनः |
आददे परिघं घोरं नगेन्द्रशिखरोपमम् |
चिक्षेप चैव पार्थाय द्रौणिर्युद्धविशारदः ||९-१३-३० (६०८५४) 
तमन्तकमिव क्रुद्दं परिघं प्रेक्ष्य पाण्डवः |
अर्जुनस्त्वरितो जघ्ने पञ्चभिः सायकोत्तमैः ||९-१३-३१ (६०८५५) 
स च्छिन्नः पतितो भूमौ पार्थबाणैर्महाहवे |
दारयन्पृथिवीन्द्राणां मनः सब्देन भारत ||९-१३-३२ (६०८५६) 
ततोऽपरैस्त्रिभिर्भल्लैर्द्रौणिं विव्याध पाण्डवः ||९-१३-३३ (६०८५७) 
सोऽतिविद्धो बलवता पार्थेन सुमहात्मना |
नाकम्पत तदा द्रौणिः पौरुषेषु व्यवस्थितः ||९-१३-३४ (६०८५८) 
सुरथं च ततो राजन्भारद्वाजो महारथम् |
अवाकिरच्छरव्रातैः सर्वक्षत्रस्य पश्यतः ||९-१३-३५ (६०८५९) 
ततस्तु सुरथोऽप्याजौ पाञ्चालानां महारथः |
रथेन मेघघोषेण द्रौणिमेवाभ्यधावत ||९-१३-३६ (६०८६०) 
विकर्षन्वै धनुःश्रेष्ठं सर्वभारसहं दृढम् |
ज्वलनाशीविषनिभैः शरैश्चैनमवाकिरत् ||९-१३-३७ (६०८६१) 
सुरथं तं ततः क्रुद्धमापतन्तं महारथम् |
चुकोप समरे द्रौणिर्दण्डाहत इवोरगः ||९-१३-३८ (६०८६२) 
त्रिशिखां भ्रुकुटीं कृत्वा सृक्विणी परिसंलिहन् |
उद्वीक्ष्य सुरथं रोषाद्धनुर्ज्यामवमृज्य च |
मुमोच तीक्ष्णं नाराचं यमदण्डोपमद्युतिम् ||९-१३-३९ (६०८६३) 
स तस्य हृदयं भित्त्वा प्रविवेशातिवेगितः |
शक्ताशनिरिवोत्सृष्टो विदार्य धरणीतलम् ||९-१३-४० (६०८६४) 
ततः स पतितो भूमौ नाराचेन समाहतः |
वज्रेण च यथा शृङ्गं पर्वतस्येव दीर्यतः ||९-१३-४१ (६०८६५) 
तस्मिन्विनिहते वीरे द्रोणपुत्रः प्रतापवान् |
आरुरोह रथं तूर्णं तमेव रथिनां वरः ||९-१३-४२ (६०८६६) 
ततः सज्जो महाराज द्रौणिराहवदुर्मदः |
अर्जुनं योधयामास संशप्तकवृतो रणे ||९-१३-४३ (६०८६७) 
तत्र युद्धं महच्चासीदर्जुनस्य परैः सह |
मध्यन्दिनगते सूर्ये यमराष्ट्रविवर्धनम् ||९-१३-४४ (६०८६८) 
तत्राश्चर्यमपश्याम दृष्ट्वा तेषां पराक्रमम् |
यदेको युगपद्वीरान्समयोधयदर्जुनः ||९-१३-४५ (६०८६९) 
विमर्दः सुमहानासीदर्जुनस्य परैः सह |
शतक्रतोर्यथापूर्वं महत्या दैत्यसेनया ||||९-१३-४६ (६०८७०) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे त्रयोदशोऽध्यायः ||१३ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१४
||श्रीः ||
९. १४. अध्यायः १४

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सङ्कुलयुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१४-० (६०८७१) 
सञ्जय उवाच. ९-१४-०क्ष् (५१०७) 
दुर्योधनो महाराज धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
चक्रतुः सुमहद्युद्धं शरशक्तिसमाकुलम् ||९-१४-१ (६०८७२) 
ततो राजन्समापेतुः शरधाराः सहस्रशः |
अम्बुदानां यथा काले जलधाराः समन्ततः ||९-१४-२ (६०८७३) 
राजा च पार्षतं विद्ध्वा शरैः पञ्चभिराशुगैः |
द्रोणहन्तारमुग्रेषुं पुनर्विव्याध सप्तभिः ||९-१४-३ (६०८७४) 
धृष्टद्युम्नस्तु समरे बलवान्दृढविक्रमः |
सप्तत्या विशिखानां वै दुर्योधनमपीडयत् ||९-१४-४ (६०८७५) 
पीडितं वीक्ष्य राजानं सोदर्या भरतर्षभ |
महत्या सेनया सार्धं परिवव्रुः स्म पार्षतम् ||९-१४-५ (६०८७६) 
स तैः परिवृतः शूरः सर्वतोऽतिरथै र्भृशम् |
व्यचरत्समरे राजन्दर्शयन्नस्त्रलाघवम् ||९-१४-६ (६०८७७) 
शिखण्डी कृतवर्माणं गौतमं च महारथम् ||
प्रभद्रकैः समायुक्तो योधयामास धन्विनौ ||९-१४-७ (६०८७८) 
तत्रापि सुमहद्युद्धं घोररूपं विशाम्पते |
प्राणान्सन्तजतां युद्धे प्राणद्यूताभिदेवने ||९-१४-८ (६०८७९) 
शल्यः सायकवर्षाणि विमुञ्जन्सर्वतोदिशम् |
पाण्डवान्पीडयामास ससात्यकिवृकोदरान् ||९-१४-९ (६०८८०) 
तथा तौ तु यमौ यमतुल्यपराक्रमौ |
योधयामास राजेन्द्र वीर्येणास्त्रबलेन च ||९-१४-१० (६०८८१) 
शल्यसायकनुन्नानां पाण्डवानां महामृधे |
त्रातारं नाध्यगच्छन्त केचित्तत्र महारथाः ||९-१४-११ (६०८८२) 
ततस्तु नकुलः शूरो धर्मराजे प्रपीडिते |
अभिदुद्राव वेगेन मातुलं माद्रिनन्दनः ||९-१४-१२ (६०८८३) 
सञ्छाद्य समरे वीरं नकुलः परवीरहा |
विव्याध चैनं दशभिः स्मयमानः स्तनान्तरे ||९-१४-१३ (६०८८४) 
सर्वपारसवैर्बाणैः कर्मारपरिमार्जितैः |
स्वर्णपुङ्खैः शिलाधौतैर्धनुर्यन्त्रप्रचोदितैः ||९-१४-१४ (६०८८५) 
शल्यस्तु पीडितस्तेन स्वस्रीयेण हि मातुलः |
नकुलं पीडयामास पत्रिभिर्नतपर्वभिः ||९-१४-१५ (६०८८६) 
ततो युधिष्ठिरो राजा भीमसेनोऽथ सात्यकिः |
सहदेवश्च माद्रेणो मद्रराजमुपाद्रवन् ||९-१४-१६ (६०८८७) 
तानापतत एवाशु पूरयाणान्रथस्वनैः |
दिशश्च विदिशश्चैव कम्पयानांश्च मेदिनीम् |
प्रतिजग्राह समरे सेनापतिरमित्रजित् ||९-१४-१७ (६०८८८) 
युधिष्ठिरं त्रिभिर्विद्ध्वा भीमसेनं च पञ्चभिः |
सात्यकिं च शतेनाजौ सहदेवं त्रिभिः शरैः ||९-१४-१८ (६०८८९) 
ततस्तु सशरं चापं नकुलस्य महात्मनः |
मद्रेश्वरः क्षुरप्रेण मध्ये चिच्छेद मारिष ||९-१४-१९ (६०८९०) 
तदपास्य धनुश्छिन्नं ततः शल्यस्य सायकैः |
अथान्यद्धनुरादाय माद्रीपुत्रो महारथः |
मद्रराजरथं तूर्णं पूरयामास पत्रिभिः ||९-१४-२० (६०८९१) 
युधिष्ठिरस्तु मद्रेशं सहदेवश्च मारिष |
दशभिर्दशभिर्बाणैरुरस्येनमविध्यताम् ||९-१४-२१ (६०८९२) 
भीमसेनस्तु तं षष्ट्या सात्यकिर्दशभिः शरैः |
मद्रराजमभिद्रुत्य जघ्नतुः क्ष्क्ष्ङ्कपत्रिभिः ||९-१४-२२ (६०८९३) 
मद्रराजस्ततः क्रुद्धः सात्यकिं नवभिः शरैः |
विव्याध भूयः सप्तत्या शराणां नतपर्वणाम् ||९-१४-२३ (६०८९४) 
अथास्य सशरं चापं मुष्टौ चिच्छेद मारिष |
हयांश्च चतुरः सङ्ख्ये प्रेषयामास मृत्यवे ||९-१४-२४ (६०८९५) 
विरथं सात्यकिं कृत्वा मद्रराजो महारथः |
विशिखानां शतेनैनमाजघान समन्ततः ||९-१४-२५ (६०८९६) 
माद्रीपुत्रं च संरब्धो भीमसेनं च पाण्डवम् |
युधिष्ठिरं च कौरव्य विव्याध दशभिः शरैः ||९-१४-२६ (६०८९७) 
तत्राद्भुतमपश्याम मद्रराजस्य पौरुषम् |
यदेनं सहिताः पार्था नाभ्यवर्तन्त संयुगे ||९-१४-२७ (६०८९८) 
अथान्यं रथमास्थाय सात्यकिः सत्यविक्रमः |
पीडितान्पाण्डवान्दृष्ट्वा मद्रराजवशं गतान् |
अभिदुद्राव वेगेन मद्राणामधिपं बलात् ||९-१४-२८ (६०८९९) 
आपतन्तं रथं तस्य शल्यः समितिशोभनः |
प्रत्युद्ययौ रथेनैव मत्तो मत्तमिव द्विपम् ||९-१४-२९ (६०९००) 
स सन्निपातस्तुमुलो बभूवाद्भुतदर्शनः |
सात्यकेश्चैव शूरस्य मद्राणामधिपस्य च |
यादृशो वै पुरा वृत्तः शम्बरामरराजयोः ||९-१४-३० (६०९०१) 
सात्यकिः प्रेक्ष्य समरे मद्रराजमवस्थितम् |
विव्याध दशभिर्बाणैस्तिष्ठतिष्ठेति चाब्रवीत् ||९-१४-३१ (६०९०२) 
मद्रराजस्तु सुभृशं विद्धस्तेन महात्मना |
सात्यकिं प्रतिविव्याध चित्रपुङ्खैः शितैः शरैः ||९-१४-३२ (६०९०३) 
ततः पार्था महेष्वासाः सात्वताऽभिसृतं नृपम् |
अभ्यवर्तन्रथैस्तूर्णं मातुलं वधकाङ्क्षया ||९-१४-३३ (६०९०४) 
तत आसीत्परामर्दस्तुमुलः शोणितोदकः |
शूराणां युध्यमानानां सिंहानामिव नर्दताम् ||९-१४-३४ (६०९०५) 
तेषामासीन्महाराज व्यधिक्षेपः परस्परम् |
सिंहानामामिषेप्सूनां कूजतामिव संयुगे ||९-१४-३५ (६०९०६) 
तेषां बाणसहस्रौघैराकीर्णा वसुधाऽभवत् |
अन्तरिक्षं च सहसा बाणभूतमभूत्तदा ||९-१४-३६ (६०९०७) 
शरान्धकारं सहसा कृतं तेन समन्ततः |
अभ्रच्छायेव सञ्जज्ञे शरैर्मुक्तैर्महात्मभिः ||९-१४-३७ (६०९०८) 
तत्र राजञ्शरैर्मुक्तैर्निर्मुक्तैरिव पन्नैगः |
स्वर्णपुङ्खैः प्रकाशद्भिर्व्यरोचन्त दिशस्तदा ||९-१४-३८ (६०९०९) 
तत्राद्भुतं परं चक्रे शल्यः शत्रुनिबर्हणः |
यदेकः समरे शूरो योधयामास वै बहून् ||९-१४-३९ (६०९१०) 
मद्रराजभुजोत्सृष्टैः कङ्कबर्हिणवाजितैः |
सम्पतद्भिः शरैर्घोरैरवाकीर्यत मेदिनी ||९-१४-४० (६०९११) 
तत्र शल्यरथं राजन्विचरन्तं महाहवे |
अपश्याम यथापूर्वं शक्रस्यासुरसंक्षये ||||९-१४-४१ (६०९१२) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे चतुर्दशोऽध्यायः ||१४ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१५
||श्रीः ||
९. १५. अध्यायः १५

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
शल्ययुधिष्ठिरयोर्युद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१५-० (६०९१३) 
सञ्जय उवाच. ९-१५-०क्ष् (५१०८) 
ततः सेना तव विभो मद्रराजपुरस्कृता |
पुनरभ्यद्रवत्पार्थान्वेगेन महता रणे ||९-१५-१ (६०९१४) 
पीडितास्तावकाः सर्वे प्रधावन्तो रणोत्कटाः |
क्षणेन चैव पार्थांस्ते बहुत्वात्समलोडयन् ||९-१५-२ (६०९१५) 
ते वध्यमानाः समरे पाण्डवा नावतस्थिरे |
क्षणेनैव महाराज पश्यतोः कृष्णपार्थयोः ||९-१५-३ (६०९१६) 
ततो धनञ्जयः क्रुद्धः कृपं सह पदानुगैः |
अवाकिरच्छरौघेण कृतवर्माणमेव च ||९-१५-४ (६०९१७) 
शकुनिं सहदेवस्तु सहसैन्यमवाकिरत् |
नकुलः पार्श्वतः स्थित्वा मद्रराजमयोधयत् ||९-१५-५ (६०९१८) 
द्रौपदेया नरेन्द्राश्च भूयिष्ठान्समवारयन् |
द्रोणपुत्रं च पाञ्चाल्यः शिखण्डी समवारयत् ||९-१५-६ (६०९१९) 
भीमसेनस्तु राजानं गदापाणिरवारयत् |
शल्यं तु सह सैन्येन कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः ||९-१५-७ (६०९२०) 
ततः समभवद्युद्धं संसक्तं तत्रतत्र ह |
तावकानां परेषां च सङ्ग्रामेष्वनिवर्तिनाम् ||९-१५-८ (६०९२१) 
तत्र पश्यामहे कर्म शल्यस्यातिमहद्रणे |
यदेकः सर्वसैन्यानि पाण्डवानामयोधयत् ||९-१५-९ (६०९२२) 
व्यदृश्यत तदा शल्यो युधिष्ठिरसमीपतः |
क्रूरश्चन्द्रमसोऽभ्याशे शनैश्चर इव ग्रहः ||९-१५-१० (६०९२३) 
पीडयित्वा तु राजानं शरैराशीविषोपमैः |
अभ्यधावत्पुनर्भीमं शरवर्षैरवाकिरत् ||९-१५-११ (६०९२४) 
तस्य तल्लाघवं दृष्ट्वा तथैव च कृतास्त्रताम् |
अपूजयन्ननीकानि परेषां तावकानि च ||९-१५-१२ (६०९२५) 
पीड्यमानास्तु शल्येन पाण्डवा भृशाविक्षताः |
प्राद्रवन्त रणं हित्वा क्रोशमाने युधिष्ठिरे ||९-१५-१३ (६०९२६) 
वध्यमानेष्वनीकेषु मद्रराजेन पाण्डवः |
अमर्षवशमापन्नो धर्मराजो युधिष्ठिरः ||९-१५-१४ (६०९२७) 
ततः पौरुषमास्थाय मद्रराजमताडयत् |
जयो वाऽस्तु वधो वेति कृतबुद्धिर्महारथः ||९-१५-१५ (६०९२८) 
समाहूयाब्रवीत्सर्वान्भ्रातॄन्कृष्णं च पाण्डवः ||९-१५-१६ (६०९२९) 
भीष्मो द्रोणश्च कर्णश्च ये चान्ये पृथिवीक्षितः |
कौरवार्थे पराक्रान्ताः सङ्ग्रामे निधनं गताः |
यथाभागं यथोत्साहं भवन्तः कृतपौरुषाः ||९-१५-१७ (६०९३०) 
भागोऽवशिष्ट एकोऽयं मम शल्यो महारथः |
सोऽहमद्य युधा जेतुमाशंसे मद्रकाधिपम् ||९-१५-१८ (६०९३१) 
तत्र यन्मानसं मह्यं तत्सर्वं निगदामि वः |
चक्ररक्षाविमौ वीरौ मम माद्रवतीसुतौ ||९-१५-१९ (६०९३२) 
अजेयौ वासवेनापि समरे शूरसम्मतौ |
साध्विमौ मातुलं युद्धे क्षत्रधर्मपुरस्कृतौ ||९-१५-२० (६०९३३) 
मदर्थे प्रतियुध्येतां मानार्हौ सत्यसङ्गरौ |
मां वा शल्यो रणे हन्ता तं वाऽहं भद्रमस्तु वः |
इति सत्यामिमां वाणीं लोकवीरा निबोधत ||९-१५-२१ (६०९३४) 
योत्स्येऽहं मातुलेनाद्य क्षात्रधर्मेण पार्थिवाः |
स्वमंशमभिसन्धाय विजयायेतराय वा ||९-१५-२२ (६०९३५) 
तस्य मेऽप्यधिकं शस्त्रं सर्वोपकरणानि च |
संयुज्यन्तां रथे क्षिप्रं शास्त्रवद्रथयोजकैः ||९-१५-२३ (६०९३६) 
शैनेयो दक्षिणं चक्रं धृष्टद्युम्नस्तथोत्तरम् |
पृष्ठगोपो भवत्वद्य मम पार्थो धनञ्जयः ||९-१५-२४ (६०९३७) 
पुरःसरो ममाद्यास्तु भीमः शस्त्रभृतां वरः |
एवमभ्यधिकः शल्याद्भविष्यामि महामृधे ||९-१५-२५ (६०९३८) 
एवमुक्तास्तथा चक्रुस्तदा राज्ञः प्रियैषिणः ||९-१५-२६ (६०९३९) 
ततः प्रहर्षः सैव्यानां पुनरासीत्तदाः मृधे |
पाञ्चालानां सोमकानां मात्स्यानां च विशेषतः ||९-१५-२७ (६०९४०) 
प्रतिज्ञातं च सङ्ग्रामे धर्मराजस्य पूजयन् |
ततः शङ्खांश्च भेरीश्च शतशश्चैव पुष्करान् |
अवादयन्त पाञ्चालाः सिंहनादांश्च नेदिरे ||९-१५-२८ (६०९४१) 
तेऽभ्यधावन्त संरब्धा मद्रराजं तरस्विनम् |
महता हर्षजेनाथ नादेन कुरुपुङ्गवाः ||९-१५-२९ (६०९४२) 
हादेन गजघण्टानां शङ्खानां निनदेन च |
तूर्यशब्देन महता नादयन्तश्च मेदिनीम् ||९-१५-३० (६०९४३) 
तान्प्रत्यगृह्णात्पुत्रस्ते मद्रराजश्च वीर्यवान् |
महामेघानिव बहूञ्शैलावस्तोदयावुभौ ||९-१५-३१ (६०९४४) 
शल्यस्तु समरश्लाघी धर्मराजमरिन्दमम् |
ववर्ष शरवर्षेण शम्बरं मघवा इव ||९-१५-३२ (६०९४५) 
तथैव कुरुराजोऽपि प्रगृह्य रुचिरं धनुः |
द्रोणोपदेशान्विविधान्दर्शयानो महामनाः |
ववर्ष शरवर्षाणि चित्रं लघु च सुष्ठु च ||९-१५-३३ (६०९४६) 
न चास्य विवरं कश्चिद्ददर्श चरतो रणे ||९-१५-३४ (६०९४७) 
तावुभौ विविधैर्बाणैस्ततक्षाते परस्परम् |
शार्दूलावामिषप्रेप्सू पराक्रान्ताविवाहवे ||९-१५-३५ (६०९४८) 
भीमस्तु तव पुत्रेण युद्धशौण्डेन सङ्गतः ||९-१५-३६ (६०९४९) 
पाञ्चाल्यः सात्यकिश्चैव माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
शकुनिप्रमुखान्वीरान्प्रत्यगृह्णन्समन्ततः ||९-१५-३७ (६०९५०) 
तदासीत्तुमुलं युद्धं पुनरेव जयैषिणाम् |
तावकानां परेषां च राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||९-१५-३८ (६०९५१) 
दुर्योधनस्तु भीमस्य शरेणानतपर्वणा |
चिच्छेदादिश्य सङ्ग्रामे ध्वजं हेमपरिष्कृतम् ||९-१५-३९ (६०९५२) 
स किङ्किणीकजालेन महता चारुदर्शनः |
पपात रुचिरः सिंहो भीमसेनस्य पश्यतः ||९-१५-४० (६०९५३) 
पुनश्चास्य धनुश्चित्रं गजराजकरोपमम् |
क्षुरेण शितधारेण प्रचकर्त नराधिपः ||९-१५-४१ (६०९५४) 
स च्छिन्नधन्वा तेजस्वी रथशक्त्या सुतं तव |
बिभेदोरसि विक्रम्य स रथोपस्थ आविशत् ||९-१५-४२ (६०९५५) 
तस्मिन्मोहमनुप्राप्ते पुनरेव वृकोदरः |
यन्तुरेव शिरः कायात्क्षुरप्रेणाहरत्तदा ||९-१५-४३ (६०९५६) 
हतसूता हयास्तस्य रथमादाय भारत |
व्यद्रवन्त दिशो राजन्हाहाकारस्तदाऽभवत् ||९-१५-४४ (६०९५७) 
तमभ्यधावंस्त्राणार्थं द्रोणपुत्रो महारथः |
कृपश्च कृतवर्मां च पुत्रं ते हि परीप्सवः ||९-१५-४५ (६०९५८) 
तस्मिन्विलुलिते सैन्ये त्रस्तांस्तस्य पदानुगान् |
गाण्डीवधन्वा विस्फार्य धनुस्तानहनच्छरैः ||९-१५-४६ (६०९५९) 
युधिष्ठिरस्तु मद्रेशमभ्यधावदमर्षितः |
स्वयं सन्नोदयन्नश्वान्दन्तवर्णान्मनोजवान् ||९-१५-४७ (६०९६०) 
तत्राश्चर्यपमश्याम कुन्तीपुत्रे युधिष्ठिरे |
पुरा भूत्वा मृदुर्दान्तो यत्तदा दारुणोऽभवत् ||९-१५-४८ (६०९६१) 
विवृताक्षश्च कौन्तेयो वेपमानश्च मन्युना |
चिच्छेद योधान्निशितैः शरैः शतसहस्रशः ||९-१५-४९ (६०९६२) 
यांयां प्रत्युद्ययौ सेनां तांतां ज्येष्ठः स पाण्डवः |
शरैरपातयद्राजन्गिरीन्वज्रैरिवोत्तमैः ||९-१५-५० (६०९६३) 
साश्वसूतध्वजरथान्रथिनः पातयन्बहून् |
अक्रीडदेको बलवान्पवनस्तोयदानिव ||९-१५-५१ (६०९६४) 
साश्वारोहांश्च तुरगान्पत्तींश्चैव सहस्रधा |
व्यपोथयत सङ्ग्रामे क्रुद्धो रुद्रः पशूनिव ||९-१५-५२ (६०९६५) 
शून्यमायोधनं कृत्वा शरवर्षैः समन्ततः |
अभ्यद्रवत मद्रेशं तिष्ठतिष्ठेति चाब्रवीत् ||९-१५-५३ (६०९६६) 
तस्य तच्चरितं दृष्ट्वा संग्रामे भीमकर्मणः |
वित्रेसुस्तावकाः सर्वे शल्यस्त्वेनं समभ्ययात् ||९-१५-५४ (६०९६७) 
ततस्तौ भृशसङ्क्रुद्धौ प्रध्माय सलिलोद्भवौ |
समाहूय तदाऽन्योन्यं भर्त्सयन्तौ समीयतुः ||९-१५-५५ (६०९६८) 
शल्यस्तु शरवर्षेण पीडयामास पाण्डवम् |
मद्रराजं तु कौन्तेयः शरवर्षैरवाकिरत् ||९-१५-५६ (६०९६९) 
अदृश्येतां तदा राजन्कङ्कपत्रिभिराचितौ |
उद्भिन्नरुधिरौ शूरौ मद्रराजयुधिष्ठिरौ |
पुष्पिताविव रेजाते वने शाल्मलिकिंशुकौ ||९-१५-५७ (६०९७०) 
दीव्यमानौ महात्मानौ प्राणद्यूतेन दुर्मदौ |
दृष्ट्वा सर्वाणि सैन्यानि नाध्यवस्यंस्तयोर्जयम् ||९-१५-५८ (६०९७१) 
हत्वा मद्राधिपं पार्थो भोक्ष्यतेऽद्य वसुन्धराम् |
शल्यो वा पाण्डवं हत्वा दद्याद्दुर्योधनाय गाम् ||९-१५-५९ (६०९७२) 
इतीव निश्चयो नाभूद्योधानां तत्र भारत |
प्रदक्षिणमभूत्सर्वं धर्मराजस्य युध्यतः ||९-१५-६० (६०९७३) 
ततः शरशतं शल्यो मुमोचाशु युधिष्ठिरे |
धनुश्चास्य शिताग्रेण बाणेन निरुकृन्तत ||९-१५-६१ (६०९७४) 
सोऽन्यत्कार्मुकमादाय शल्यं शरशतैस्त्रिभिः |
अविध्यत्कार्मुकं चास्य क्षुरेण निरकृन्तत ||९-१५-६२ (६०९७५) 
अथास्य निजघानाश्वांश्चतुरो नतपर्वभिः |
द्वाभ्यामतिशिताग्राभ्यामुभौ तत्पार्ष्णिसारथी ||९-१५-६३ (६०९७६) 
ततोऽस्य दीप्यमानेन पीतेन निशितेन च |
प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापाहरद्वृजम् ||९-१५-६४ (६०९७७) 
ततः प्रभग्नं तत्सैन्यं दौर्योधनमरिन्दम ||९-१५-६५ (६०९७८) 
ततो मद्राधिपं द्रौणिरभ्यधावत्तथा कृतम् |
आरोप्य चैनं स्वरथं त्वरमाणः प्रदुद्रुवे ||९-१५-६६ (६०९७९) 
मुहूर्तमिव तौ गत्वा नर्दमाने युधिष्ठिरे |
गत्वा ततो मद्रपतिरन्यं स्यन्दनमास्थितः ||९-१५-६७ (६०९८०) 
विधिवत्कल्पितं शुभ्रं महाम्बुदनिनादिनम् |
सज्जयन्त्रोपकरणं द्विषतां रोमहर्षणम् ||९-१५-६८ (६०९८१) 
तथान्यद्धनुरादाय बलवान्वेगवत्तरम् ||
युधिष्ठिरं मद्रपतिर्भित्त्वा सिंह इवानदत् ||९-१५-६९ (६०९८२) 
ततः स शरवर्षेण पर्जन्य इव वृष्टिमान् |
अभ्यवर्षदमेयात्मा क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभः ||९-१५-७० (६०९८३) 
सात्यकिं दशभिर्विद्ध्वा भीमसेनं त्रिभिः शरैः |
सहदेवं त्रिभिर्विद्धा युधिष्ठिरमपीडयत् ||९-१५-७१ (६०९८४) 
तांस्तानन्यान्महेष्वासान्साश्वान्सरथकूबरान् |
अर्दयामास विशिखैरुल्काभिरिव कुञ्जरान् ||९-१५-७२ (६०९८५) 
कुञ्जरान्कुञ्जरारोहानश्वप्रयायिनः |
रथांश्च रथिभिः सार्धं जघान रथिनां वरः ||९-१५-७३ (६०९८६) 
बाहूंश्चिच्छेद तरसा सायुधान्केतनानि च |
चकार च महीं योधैः स्तीर्णां वेदीं कुशैरिव ||९-१५-७४ (६०९८७) 
तथा तमरिसैन्यानि घ्नन्तं मृत्युमिवान्तकम् |
परिवव्रुर्भृशं क्रुद्धाः पाण्डुपाञ्चालसोमकाः ||||९-१५-७५ (६०९८८) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे पञ्चदशोऽध्यायः ||१५ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१५-४२ रथशक्त्या रथस्थया शक्त्या ||
९-१५-५० यां यामभ्यगमत्सेनां तां तां व्यनीनशत् | न्यपातयत
कौन्तेयो गिरीन्वज्र इवोत्तमान्. इति क.ख.पाठः ||
९-१५-६७ मुहूर्तमिव तान्हत्वा नर्दमीने युधिष्ठिरे इति क.ख.पाठः ||
९-१५-१५ पञ्चदशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१६
||श्रीः ||
९. १६. अध्यायः १६

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
युधिष्ठिरेण शल्यशल्यानुजयोर्वधः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१६-० (६०९८९) 
सञ्जय उवाच. ९-१६-०क्ष् (५१०९) 
तं भीमसेनश्च शिनेश्च नप्ता
माद्याश्च पुत्रौ पुरुषप्रवीरौ |
समागतं भीमबलेन राज्ञा
पर्यापुरन्योन्यमथाह्वयन्त ||९-१६-१ (६०९९०) 
ततस्तु शूराः समरे नरेन्द्र
नरेश्वरं प्राप्य युधां वरिष्ठम् |
आवार्य चैनं समरे नृवीरा
जघ्नुः शितैः पत्रिभिरुग्रवेगैः ||९-१६-२ (६०९९१) 
संरक्षितो भीमसेनेन राजा
माद्रीसुताभ्यामथ माधवेन |
मद्राधिपं पत्रिभिरुग्रवेगैः
स्तनान्तरे धर्मसुतो निजघ्ने ||९-१६-३ (६०९९२) 
ततो रणे तावकानां रथौघाः
समीक्ष्य मद्राधिपतिं शरार्तम् |
पर्यावव्रुः प्रवराः सर्वयोधा
दुर्योधनस्यानुमते पुरस्तात् ||९-१६-४ (६०९९३) 
ततो द्रुतं मद्रजनाधिपो रणे
युधिष्ठिरं सप्तभिरभ्यविद्व्यत् |
तं चापि पार्थौ नवभिः पृषत्कै--
र्विव्याध राजंस्तुमुले महात्मा ||९-१६-५ (६०९९४) 
आकर्णपूर्णायतसम्प्रयुक्तैः
शरैस्तदा संयति तैलधौतैः |
अन्योन्यमाच्छादयतां महारथौ
मद्राधिपश्चापि युधिष्ठिरश्च ||९-१६-६ (६०९९५) 
ततस्तु तूर्णं समरे महारथौ
परस्परस्यान्तरमीक्षमाणौ |
शरैर्भृशं विव्यधतुर्नृपोत्तमौ
महबलौ शत्रुभिरप्रधृष्यौ ||९-१६-७ (६०९९६) 
तयोर्धनुर्ज्यातलनिःस्वनो महा--
न्महेन्द्रवज्राशनितुल्यनिः स्वनः |
परस्परं बाणगणैर्महात्मनोः
प्रवर्षतोर्मद्रपपाण्डुवीरयोः ||९-१६-८ (६०९९७) 
तौ चेरतुर्व्याघ्रशिशुप्रकाशौ
महावनेष्वामिषगृद्विनाविव |
विषाणिनौ नागवराविवोभौ
ततक्षतुः संयति जातदर्पौ ||९-१६-९ (६०९९८) 
ततस्तु मद्राधिपतिर्महात्मा
युधिष्ठिरं भीमबलं प्रसह्य |
विव्याध वीरं हृदयेऽतिवेगं
शरेण सूर्याग्निसमप्रभेण ||९-१६-१० (६०९९९) 
ततोऽतिविद्धोऽथ युधिष्ठिरोऽपि
सुसम्प्रयुक्तेन शरेण राजन् |
जघान मद्राधिपतिं महात्मा
मुदं च लेभे वृषभः कुरूणाम् ||९-१६-११ (६१०००) 
ततो मुहूर्तादिव पार्थिवेन्द्रो
लब्ध्वा संज्ञां क्रोधसंरक्तनेत्रः |
शरेण पार्थं त्वरितो जघान
सहस्रनेत्रप्रतिमप्रभावः ||९-१६-१२ (६१००१) 
त्वरंस्ततो धर्मसुतो महात्मा
शल्यस्य कोपान्नवभिः पृषत्कैः |
भित्त्वा ह्युरस्तपनीयं च वर्म
जघान षड्भिस्त्वपरैः पृषत्कैः ||९-१६-१३ (६१००२) 
ततस्तु मद्राधिपतिः प्रकृष्टं
धनुर्विकृष्य व्यसृजत्पृषत्कान् |
द्वाभ्यां शराभ्यां च तथैव राज्ञ--
श्चिच्छेद चापं कुरुपुङ्गवस्य ||९-१६-१४ (६१००३) 
नवं ततोऽन्यत्समरे प्रगृह्य
राजा धनुर्धोरतरं महात्मा |
शल्यं तु विव्याध शरैः समन्ता--
द्यथा महेन्द्रो नमुचिं शिताग्रैः ||९-१६-१५ (६१००४) 
ततस्तु शल्यो नवभिः पृषत्कै--
र्भीमस्य राज्ञश्च युधिष्ठिरस्य |
निकृत्य रौक्मे पटुवर्मणी तयो--
र्विदास्यामास भुजौ महात्मा ||९-१६-१६ (६१००५) 
ततोऽपरेण ज्वलनार्कतेजसा
क्षुरेण राज्ञो धनुरुन्ममाथ |
कृपश्च तस्यैव जघान सूतं
षड्भिः शरैः सोऽभिमुखः पपात ||९-१६-१७ (६१००६) 
मद्राधिपश्चापि युधिष्ठिरस्य
शरैश्चतुर्भिर्निजघान वाहान् |
वाहांश्च हत्वा व्यकरोन्महात्मा
योधक्षयं धर्मसुतस्य राज्ञः ||९-१६-१८ (६१००७) 
' यदद्भुतं कर्म न शक्यमन्यैः
सुदुःसहं तत्कृतवन्तमेकम् |
शल्यो नरेन्द्रः सविषण्णभावा--
द्विचिन्तयामास मृदङ्गकेतुः ||९-१६-१९ (६१००८) 
किमेतदिन्द्रावरजस्य वाक्यं
मोघं भवत्यद्य विधेर्बलेन |
जहीति शल्यं ह्यवदत्तदाऽऽजौ
न लोकनाथस्य वचोऽन्यथा स्यात् ||' ९-१६-२० (६१००९) 
तथा कृते राजनि भीमसेनो
मद्राधिपस्याथ ततो महात्मा |
छित्त्वा धनुर्वेगवता शरेण
द्वाभ्यामविध्यत्सुभृशं नरेन्द्रम् ||९-१६-२१ (६१०१०) 
तथापरेणास्य जहार यन्तुः
कायाच्छिरः संहननीयमध्यात् |
जघान चाश्वांश्चतुरः सुशीघ्रं
तथा भृशं कुपितो भीमसेनः ||९-१६-२२ (६१०११) 
तमग्रणीः सर्वधनुर्धराणा--
मेकं चरन्तं समरेऽतिवेगम् |
भीमः शतेन व्यकिरच्छराणां
माद्रीपुत्रः सहदेवस्तथैव ||९-१६-२३ (६१०१२) 
तैः सायकैर्मोहितं वीक्ष्य शल्यं
भीमः शरैरस्य चकर्त वर्म |
स भीमसेनेन निकृत्तवर्मा
मद्राधिपश्चर्म सहस्रतारम् ||९-१६-२४ (६१०१३) 
प्रगृह्य खङ्गं च रथान्महात्मा
प्रस्कन्द्य कुन्तीसुतमभ्यधावत् |
छित्त्वा रथेषां नकुलस्य सोऽथ
युधिष्ठिरं भीमबलोऽभ्यधावत् ||९-१६-२५ (६१०१४) 
तं चापि राजानमथोत्पतन्तं
क्रुद्धं यथैवान्तकमापतन्तम् |
धृष्टद्युम्नो द्रौपदेयाः शिखण्डी
शिनेश्च नप्ता सहसा परीयुः ||९-१६-२६ (६१०१५) 
अथास्य चर्माप्रतिमं न्यकृन्त--
द्भीमो महात्मा नवभिः पृषत्कैः |
खङ्गं च भल्लैर्निचकर्त मुष्टौ
नदन्प्रहृष्टस्तव सैन्यमध्ये ||९-१६-२७ (६१०१६) 
तत्कर्म भीमस्य समीक्ष्य हृष्टा--
स्ते पाण्डवानां प्रवरा रथौघाः |
नादं च चक्रुर्भृशमुत्स्मयन्तः
शङ्खांश्च दध्मुः शशिसन्निकाशान् ||९-१६-२८ (६१०१७) 
तेनाथ शब्देन विभीषणेन
तथाऽभितप्तं बलमप्रधृष्यम् |
स्वेदाभिभूतं रुधिरोक्षिताङ्गं
विसञ्ज्ञकल्पं च तदा विषण्णम् ||९-१६-२९ (६१०१८) 
स मद्रराजः सहसा विकीर्णो
भीमाग्रगैः पाण्डवयोधमुख्यैः |
युधिष्ठिरस्याभिमुखं जवेन
सिंहो यथा मृगहेतोः प्रयातः ||९-१६-३० (६१०१९) 
स धर्मराजो निहताश्वसूतः
क्रोधेन दीप्तो ज्वलनप्रकाशः |
दृष्ट्वा च मद्राधिपतिं स्म तूर्णं
समभ्यधावत्तमरिं बलेन ||९-१६-३१ (६१०२०) 
गोविन्दवाक्यं त्वरितं विचिन्त्य
दध्रे मतिं शल्यविनाशनाय |
स धर्मराजो निहताश्वसूतो
रथे तिष्ठञ्शक्तिमथान्वकर्षत् ||९-१६-३२ (६१०२१) 
तच्चक्ष्क्ष् शल्यस्य निशाम्य कर्म
तमात्मनो भागमथावशिष्टम् |
कृत्वा मनः शल्यवधे महात्मा
यथोक्तमिन्द्रावरजस्य चक्रे ||९-१६-३३ (६१०२२) 
स धर्मराजो मणिहेमदण्डां
जग्राह शक्तिं कनकप्रकाशाम् |
नेत्रे च दीप्ते सहसा विवृत्य
मद्राधिपं क्रुद्धमना निरैक्षत् ||९-१६-३४ (६१०२३) 
निरीक्षितो धर्मसुतेन राज्ञा
षूतात्मना निर्हृतकल्मषेण |
आसीन्न यद्भस्मसान्मद्रराज--
स्तदद्भुतं मे प्रतिभाति राजन् ||९-१६-३५ (६१०२४) 
ततस्तु शक्तिं रचिरोग्रदण्डां
मणिप्रवेकोज्ज्वलितां प्रदीप्ताम् |
चिक्षेप वेगात्सुभृशं महात्मा
मद्राधिपाय प्रवरः कुरूणाम् ||९-१६-३६ (६१०२५) 
दीप्तामथैनां प्रहितां बलेन
सविस्फुलिङ्गां सहसापतन्तीम् |
प्रैक्षन्त सर्वे कुरवः समेता
दिवो युगान्ते महतीमिवोल्काम् ||९-१६-३७ (६१०२६) 
तां कालरात्रीमिव पाशहस्तां
यमस्य धात्रीमिव चोग्ररूपाम् |
स ब्रह्मदण्डप्रतिमाममोधां
ससर्ज यत्तो युधि धर्मराजः ||९-१६-३८ (६१०२७) 
गन्धस्रगग्र्यासनपानभोजनै--
रभ्यर्चितां पाण्डुसुतैः प्रयत्नात् |
सांवर्तकाग्निप्रतिमां ज्वलन्तीं
कृत्यामथर्वाङ्गिरसीमिवोग्राम् ||९-१६-३९ (६१०२८) 
ईशानहेतोः प्रतिनिर्मितां तां
त्वष्ट्रा रिपूणामसुदेहभक्ष्याम् |
भूम्यन्तरिक्षद्युजलाश्रयाणि
प्रसह्य भूतानि निहन्तुमीशाम् ||९-१६-४० (६१०२९) 
घण्टापताकां मणिवज्रभूषां
वैदूर्यचित्रां तपनीयदण्डाम् |
त्वष्ट्रा प्रयत्नान्नियमेन क्लृप्तां
ब्रह्मद्विषामन्तकरीममाघाम् ||९-१६-४१ (६१०३०) 
बलप्रयत्नादनिरोधवेगां
मन्त्रैश्च घोरैरपि पूरयित्वा |
ससर्ज मार्गेण च तां खगानां
वधाय मद्राधिपतेस्तदानीम् ||९-१६-४२ (६१०३१) 
हतो ह्यसावित्यभिगर्जमानो
रुद्रोऽन्धकायान्तकरं यथेषुम् |
प्रसार्य बाहुं सुदृढं सुपाणिं
क्रोधेन नृत्यन्निव धर्मराजः ||९-१६-४३ (६१०३२) 
' स्फुरत्प्रभामण्डलिनोंशुजालै--
र्धर्मात्मनो मद्रविनाशकाले |
पुरत्रयप्रोत्सरणे पुरस्ता--
न्माहेश्वरं रूपमभूत्तदानीम् ||९-१६-४४ (६१०३३) 
आवर्तनाकुञ्चितबाहुदण्डः
सन्ध्याविहारी तनुवृत्तमध्यः |
विशालवक्षा भगवान्हरो यथा
सुदुर्निरीक्ष्योऽभवदर्जुनाग्रजः' ||९-१६-४५ (६१०३४) 
तां सर्वशक्त्या प्रहितां सुशक्तिं
युधिष्ठिरेणाप्रतिवार्यवीर्याम् |
प्रतिग्रहायाभिननन्द शल्यः
सम्यग्घुतामग्निरिवाज्यधाराम् ||९-१६-४६ (६१०३५) 
सा तस्य वर्माभिविदार्य शुभ्र--
मुरो विशालं च तथैव भित्त्वा |
विवेश गां तोयमिवाप्रसक्ता
यशो विशालं नृपतेर्हरन्ती ||९-१६-४७ (६१०३६) 
नासाक्षिकर्णास्यविनिः सृतेन
प्रस्यन्दता च व्रणसम्भवेन |
संसिक्तगात्रो रुधिरेण सोऽभू--
त्क्रौञ्चो यथा स्कन्दहतो महाद्रिः ||९-१६-४८ (६१०३७) 
प्रसार्य बाहू च रथाद्गतो गां
सञ्छिन्नवर्मा कुरुनन्दनेन |
महेन्द्रवाहप्रतिमो महात्मा
वज्राहतं शृङ्गमिवाचलस्य ||९-१६-४९ (६१०३८) 
ततो निपतितः सोऽभूदिन्द्रध्वज इवोच्छ्रितः |
बाहू प्रसार्याभिमुखो धर्मराजस्य मद्रराट् |
स तथा भिन्नसर्वाङ्गो रुधिरेण समुक्षितः ||९-१६-५० (६१०३९) 
प्रत्युद्गत इव प्रेम्णा भूम्या स नरपुङ्गवः |
प्रियया कान्तया कान्तः पतमान इवोरसि ||९-१६-५१ (६१०४०) 
चिरं भुक्त्वा वसुमतीं प्रियां कान्तामिव प्रभुः |
सर्वैरङ्गैः समाश्लिष्य प्रसुप्त इव चाभवत् ||९-१६-५२ (६१०४१) 
धर्म्ये धर्मात्मना युद्वे निहतो धर्मसूनुना |
सम्यक्स्फीत इवोत्सृष्टः प्रशान्तोऽग्निरिवाध्वरे ||९-१६-५३ (६१०४२) 
शक्त्या विभिन्नहृदयं विप्रविद्धायुधध्वजम् |
संशान्तमपि मद्रेशं लक्ष्मीर्नैव विमुञ्चति ||९-१६-५४ (६१०४३) 
ततो युधिष्ठिरश्चापमादायेन्द्रधनुष्प्रभम् |
व्यधमद्द्विषतः सङ्ख्ये खगराडिव पन्नगान् |
देहान्सुनिशितैर्भल्लै रिपूणां नाशयन्क्षणात् ||९-१६-५५ (६१०४४) 
ततः पार्थस्य बाणौघैरावृताः सैनिकास्तव |
निमीलिताक्षाः क्षिण्वन्ति भृशमन्योन्यकर्शिताः |
क्षरन्तो रुधिरं देहैर्विशस्त्रायुधजीविताः ||९-१६-५६ (६१०४५) 
ततः शल्ये निपतिते मद्रराजानुजो युवा |
भ्रातुस्तुल्यो गुणैः सर्वै रथी पाण्डवमभ्ययात् ||९-१६-५७ (६१०४६) 
विव्याध च नरश्रेष्ठो नाराचैर्बहुभिस्त्वरन् |
हतस्यापचितिं भ्रातुश्चिकीषुर्युद्धदुर्मदः ||९-१६-५८ (६१०४७) 
तं विव्याधाशुगैः षड्भिर्धर्मराजस्त्वरन्निव |
कार्मुकं चास्य चिच्छेद क्षुराभ्यां ध्वजमेव च ||९-१६-५९ (६१०४८) 
ततोऽस्य दीप्यमानेन सुदृढेन शितेन च |
प्रमुखे वर्तमानस्य भल्लेनापाहरच्छिरः ||९-१६-६० (६१०४९) 
सकुण्डलं तद्ददृशे पतमानं शिरो रथात् |
पुण्यक्षयमनुप्राप्य पतन्स्वर्गादिव च्युतः ||९-१६-६१ (६१०५०) 
तस्यापकृत्तशीर्षं तु शरीरं पतितं रथात् |
रुधिरेणावसिक्ताङ्गं दृष्ट्वा सैन्यमभज्यत ||९-१६-६२ (६१०५१) 
विचित्रकवचे तस्मिन्हते मद्रनृपानुजे |
हाहाकारं प्रकुर्वाणाः कुरवोऽभिप्रदुद्रुवुः ||९-१६-६३ (६१०५२) 
शल्यानुजं हतं दृष्ट्वा तावकास्त्यक्तजीविताः |
वित्रेसुः पाण्डवभयात्प्रविध्वस्तास्तदा भृशम् ||९-१६-६४ (६१०५३) 
तांस्तथा भज्यमानांस्तु कौरवान्भरतर्षभ |
शिनेर्नप्ताऽकिरन्बाणैरभ्यवर्तत सात्यकिः ||९-१६-६५ (६१०५४) 
तमायान्तं महेष्वासं दुष्प्रसह्यं दुरासदम् |
हार्दिक्यस्त्वरितो राजन्प्रत्यगृह्णादभीतवत् ||९-१६-६६ (६१०५५) 
तौ समेतौ महात्मानौ वार्ष्णेयौ वरवाजिनौ |
हार्दिक्यः सात्यकिश्चैव सिंहाविव बलोत्कटौ ||९-१६-६७ (६१०५६) 
इषुभिर्विमलाभासैश्छादयन्तौ परस्परम् |
अर्चिर्भिरिव सूर्यस्य दिवाकरसमप्रभौ ||९-१६-६८ (६१०५७) 
चापमार्गबलोद्वूतान्मार्गणान्वृष्णिसिंहयोः |
आकाशगानपश्याम पतङ्गानिव शीघ्रगान् ||९-१६-६९ (६१०५८) 
सात्यकिं दशभिर्विद्ध्वा हयांश्चास्य त्रिभिः शरैः |
चापमेकेन चिच्छेद हार्दिक्यो नतपर्वणा ||९-१६-७० (६१०५९) 
तन्निकृत्तं धनुःश्रेष्ठमपास्य शिनिपुङ्गवः |
अन्यदादत्त वेगेन धनुर्जलदनिःस्वनम् ||९-१६-७१ (६१०६०) 
तदादाय धनुःश्रेष्ठं वरिष्ठः सर्वधन्विनाम् |
हार्दिक्यं दशभिर्बाणैः प्रत्यविध्यत्स्तनान्तरे ||९-१६-७२ (६१०६१) 
ततो युगं रथेषां च च्छित्त्वा भल्लैः सुसंयतैः |
अश्वांस्तस्यावधीत्तूर्णमुभौ च पार्ष्णिसारथी ||९-१६-७३ (६१०६२) 
हार्दिक्यं विरथं दृष्ट्वा कृपः शारद्वतः प्रभो |
अपोवाह ततः क्षिप्रं रथमारोप्य वीर्यवान् ||९-१६-७४ (६१०६३) 
मद्रराजे हते राजन्विरथे कृतवर्मणि |
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||९-१६-७५ (६१०६४) 
स्व परे नान्वबुध्यन्त सैन्येन रजसा वृते |
बलं तु हतभूयिष्ठं त्रस्तमासीत्पराङ्मुखम् ||९-१६-७६ (६१०६५) 
ततो मुहूर्तात्तेऽपश्यन्रजो भौमं समुत्थितम् |
विविधैः शोणितस्रावैः प्रशान्तं पुरुषर्षभ ||९-१६-७७ (६१०६६) 
ततो दुर्योधनो दृष्ट्वा भग्नं स्वबलमन्तिकात् |
जवेनापततः पार्थानेकः सर्वानवारयत् ||९-१६-७८ (६१०६७) 
पाण्डवान्सरथान्दृष्ट्वा धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् |
आनर्त्तं च दुराधर्षं शितैर्बाणैरवारयत् ||९-१६-७९ (६१०६८) 
तं परे नाभ्यवर्तन्त मर्त्या मृत्युमिवागतम् |
अथान्यं रथमास्थाय हार्दिक्योऽपि न्यवर्तत ||९-१६-८० (६१०६९) 
ततो युधिष्ठिरो राजा त्वरमाणो महारथः |
चतुर्भिर्निजघानाश्वान्पत्रिभिः कृतवर्मणः |
विव्याध गौतमं चापि षड्भिर्भल्लैः सुतेजनैः ||९-१६-८१ (६१०७०) 
अश्वत्थामाः ततो राज्ञा हताश्वं विरथीकृतम् |
तमपोवाह हार्दिक्यं स्वरथेन युधिष्ठिरात् ||९-१६-८२ (६१०७१) 
ततः शारद्वतः षड्भिः प्रत्यविध्यद्युधिष्ठिरम् |
विव्याध चाश्वान्निशितैस्तस्याष्टाभिः शिलीमुखैः ||९-१६-८३ (६१०७२) 
एवमेतन्महाराज युद्धशेषमवर्तत |
तव दुर्मन्त्रिते राजन्सहपुत्रस्य भारत ||९-१६-८४ (६१०७३) 
तस्मिन्महेष्वासधरे विशस्ते
सङ्ग्राममध्ये कुरुपुङ्गवेन |
पार्थाः समेताः परमप्रहृष्टाः
शङ्खान्प्रदध्मुर्हतमीक्ष्य शल्यम् ||९-१६-८५ (६१०७४) 
युधिष्ठिरं च प्रशशंसुराजौ
पुरा सुरा वृत्रवधे यथेन्द्रम् |
चक्रुश्च नानाविधवाद्यशब्दा--
न्निनादयन्तो वसुधां समन्तात् ||||९-१६-८६ (६१०७५) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे षोडशोऽध्यायः ||१६ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१६-२२ संहननीयो दृढसन्धिको मध्यो यस्य तस्मात्कायात् ||
९-१६-४७ तोयमिव सुप्रवेशाङ्गाम् | अप्रसक्तः अप्रतिहता. नृपतेः
शल्यस्य ||
९-१६-१६ षोडशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१७
||श्रीः ||
९. १७. अध्यायः १७

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सङ्कुलयुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१७-० (६१०७६) 
सञ्जय उवाच. ९-१७-०क्ष् (५११०) 
शल्येऽथ निहते राजन्मद्रराजपदानुगाः |
रथाः सप्तशता वीरा दुद्रुवुर्महतो बलात् ||९-१७-१ (६१०७७) 
दुर्योधनस्तु द्विरदमारुह्याचलसन्निभम् |
छत्रेण ध्रियमाणेन वीज्यमानश्च चामरैः |
न गन्तव्यं न गन्तव्यमिति मद्रानवारयत् ||९-१७-२ (६१०७८) 
दुर्योधनेन ते वीरा वार्यमाणाः पुनः पुनः |
युधिष्ठिरं जिघांसन्तः पाण्डूनां प्राविशन्बलम् ||९-१७-३ (६१०७९) 
ते तु शूरा महाराज कृतचित्ताश्च योधने |
धनुःशब्दं महत्कृत्वा सहायुध्यन्त पाण्डवैः ||९-१७-४ (६१०८०) 
श्रुत्वा च निहतं शल्यं धर्मपुत्रं च पीडितम् |
मद्रराजप्रिये युक्तैर्मद्रकाणां महारथैः ||९-१७-५ (६१०८१) 
आजगाम ततः पार्थो गाण्डीवं विक्षिपन्धनुः |
पूरयन्रथघोषेण दिशः सर्वा महारथः ||९-१७-६ (६१०८२) 
ततोऽर्जुनश्च भीमश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
सात्यकिश्च नरव्याघ्रो द्रौपदेयाश्च सर्वशः ||९-१७-७ (६१०८३) 
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च पाञ्चालाः सह सोमकैः |
युधिष्ठिरं परीप्सन्तः समन्तात्पर्यवारयन् ||९-१७-८ (६१०८४) 
ते समन्तात्परिवृताः पाण्डवैः पुरुषर्षभैः |
क्षोभयन्ति स्म तां सेनां मकराः सागरं यथा |
वृक्षानिव महावाताः कम्पयन्ति स्म तावकाः ||९-१७-९ (६१०८५) 
पुरोवातेन गङ्गेव--क्षोभ्यमाणा महानदी |
अक्षोभ्यत तदा राजन्पाण्डूनां ध्वजिनी ततः ||९-१७-१० (६१०८६) 
प्रस्कन्द्य सेनां महतीं महात्मानो महारथाः |
बहवश्चुक्रुशुस्तत्र क्व स राजा युधिष्ठिरः |
भ्रातरो वाऽस्य ते शूरा दृश्यन्ते नेह केचन ||९-१७-११ (६१०८७) 
धृष्टद्युम्नोऽथ शैनेयो द्रौपदेयाश्च सर्वशः |
पाञ्चालाश्च महावीर्याः शिखण्डी च महारथः ||९-१७-१२ (६१०८८) 
एवं तान्वादिनः शूरान्द्रौपदेया महारथाः |
अभ्यघ्नन्युयुधानश्च मद्रराजपदानुगान् ||९-१७-१३ (६१०८९) 
चक्रैर्विमथितैः केचित्केचिच्छिन्नैर्महाध्वजैः |
सम्प्रदृश्यन्त समरे तावका निहताः परैः ||९-१७-१४ (६१०९०) 
आलोक्य पाण्डवान्युद्धे योधा राजन्समन्ततः |
वार्यमाणा ययुर्वेगात्पुत्रेण तव भारत ||९-१७-१५ (६१०९१) 
दुर्योधनश्च तान्वीरान्वारयामास सान्त्वयन् |
न चास्य शासनं केचित्तत्र चक्रुर्महारथाः ||९-१७-१६ (६१०९२) 
ततो गान्धारराजस्य पुत्रः शकुनिरब्रवीत् |
दुर्योधनं महाराज वचनं वचनक्षमम् ||९-१७-१७ (६१०९३) 
किं नः सम्प्रेक्षमाणानां मद्राणां हन्यते बलम् |
न युक्तमेतत्समरे त्वयि तिष्ठति भारत ||९-१७-१८ (६१०९४) 
सहितैर्नाम योद्धव्यमित्येष समयः कृतः |
अथ कस्मात्स्मरन्नेव घ्नतो मर्षयसे नृप ||९-१७-१९ (६१०९५) 
दुर्योधन उवाच. ९-१७-२०क्ष् (५१११) 
वार्यमाणा मया पूर्वं नैते चक्रुर्वचो मम |
एते विनिहताः सर्वे प्रस्कन्नाः पाण्डुवाहिनीम् ||९-१७-२० (६१०९६) 
शकुनिरुवाच. ९-१७-२१क्ष् (५११२) 
न भर्तुः शासनं वीरा रणे कुर्वन्त्यमर्षिताः |
अलं क्रोद्वुमथैतेषां नायं काल उपेक्षितुम् ||९-१७-२१ (६१०९७) 
यामः सर्वेऽत्र सम्भूय सवाजिरथकुञ्जराः |
परित्रातुं महेष्वासान्मद्रराजपदानुगान् ||९-१७-२२ (६१०९८) 
अन्योन्यं परिरक्षामो यत्नेन महता नृप |
एवं सर्वेऽनुसञ्चिन्त्य प्रययुर्यत्र सैनिकाः ||९-१७-२३ (६१०९९) 
सञ्जय उवाच. ९-१७-२४क्ष् (५११३) 
एवमुक्तस्तदा राजा बलेन महता वृतः |
प्रययौ सिंहनादेन कम्पयन्निव मेदिनीम् ||९-१७-२४ (६११००) 
हत विध्यत गृह्णीत प्रहरध्वं निकृन्तत |
इत्यासीत्तुमुलः शब्दस्तव सैन्यस्य भारत ||९-१७-२५ (६११०१) 
पाण्डवास्तु रणे दृष्ट्वा मद्रराजपदानुगान् |
सहितानभ्यवर्तन्तं गुल्ममास्थाय मध्यमम् ||९-१७-२६ (६११०२) 
ते मुहूर्ताद्रणे वीरा हस्ताहस्ति विशाम्पते |
निहताः प्रत्यदृश्यन्त मद्रराजपदानुगाः ||९-१७-२७ (६११०३) 
ततो नः सम्प्रयातानां हता मद्रास्तरस्विनः |
हृष्टाः किलकिलाशब्दमकुर्वन्सहिताः परे ||९-१७-२८ (६११०४) 
अथोत्थितानि रुण्डानि समदृश्यन्त सर्वशः |
पपात महती चोल्का मध्येनादित्यमण्डलम् ||९-१७-२९ (६११०५) 
रथैर्भग्नयुगाक्षैश्च निहतैश्च महारथैः |
अश्वैर्निपातितैश्चैव सञ्छन्नाऽभूद्वसुन्धरा ||९-१७-३० (६११०६) 
वातायमानैस्तुरगैर्युगासक्तैस्ततस्ततः |
अकृष्यन्त महाराज योधास्तत्र रणाजिरे ||९-१७-३१ (६११०७) 
भग्नचक्रान्रथान्केचिदहरंस्तुरगा रणे |
रथार्धं केचिदादाय दिशो दश विबभ्रमुः |
तत्रतत्र व्यदृश्यन्त योक्त्रैः श्लिष्टाः स्म वाजिनः ||९-१७-३२ (६११०८) 
रथिनः पतमानाश्च दृश्यन्ते स्म नरोत्तमाः |
गगनात्प्रच्युताः सिद्धाः पुण्यानामिव सङ्क्षये ||९-१७-३३ (६११०९) 
निहतेषु च शूरेषु मद्रराजानुगेषु वै |
अस्मानापततश्चापि दृष्ट्वा पार्था महारथाः ||९-१७-३४ (६१११०) 
अभ्यवर्तन्त वेगेन जयगृद्धाः प्रहारिणः |
बाणशब्दरवान्कृत्वा विमिश्राञ्शङ्खनिःस्वनैः ||९-१७-३५ (६११११) 
अस्मांस्तु पुनरासाद्य लब्धलक्षाः प्रहारिणः |
शरासनानि धुन्वानाः सिंहनादान्प्रचुक्रुशुः ||९-१७-३६ (६१११२) 
ततो हतमभिप्रेक्ष्य मद्रराजबलं महत् |
मद्रराजं च समरे दृष्ट्वा शूरं निपातितम् |
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||९-१७-३७ (६१११३) 
वध्यमानं महाराज पाण्डवैर्जितकाशिभिः |
दिशो भेजेऽथ सम्भ्रान्तं त्रासितं दृढधन्विभिः ||||९-१७-३८ (६१११४) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यवपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे सप्तदशोऽध्यायः ||१७ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१७-२० प्रस्कन्नाः प्रपन्नाः ||
९-१७-१७ सप्तदशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१८
||श्रीः ||
९. १८. अध्यायः १८

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सङ्कुलयुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१८-० (६१११५) 
सञ्जय उवाच. ९-१८-०क्ष् (५११४) 
पातिते युधि दुर्धर्षे मद्रराजे महारथे |
तावकास्तव पुत्राश्च प्रायशो विमुखाऽभवन् ||९-१८-१ (६१११६) 
वणिजो नावि भिन्नायां यथागाधे महार्णवे |
अपारे पारमिच्छन्तो हते शूरे महात्मनि ||९-१८-२ (६१११७) 
मद्रराजे महाराज वित्रस्ताः शरविक्षताः |
अनाथा नाथमिच्छन्तो मृगाः सिंहार्दिता इव ||९-१८-३ (६१११८) 
वृषा यथा भग्नशृङ्गाः शीर्णदन्ता यथा गजाः |
मध्याह्ने प्रत्यपायाम निर्जिताऽजातशत्रुणा ||९-१८-४ (६१११९) 
न संस्थातुमनीकानि न च राजन्पराक्रमे |
आसीद्बुद्धिर्हते शल्ये तव योधस्य कस्यचित् ||९-१८-५ (६११२०) 
भीष्मे द्रोणे च निहते सूतपुत्रे च पातिते |
यद्दुःखं तव योधानां भयं चासीद्विशाम्पते ||९-१८-६ (६११२१) 
तद्भयं स च नः शोको भूय एवाभ्यवर्तत |
निराशाश्च जये राजन्हते शल्ये महारथे ||९-१८-७ (६११२२) 
हतप्रवीरा विध्वस्ता निकृत्ताश्च शितैः शरैः |
मद्रराजे हते राजन्योधास्ते प्राद्रवन्भयात् ||९-१८-८ (६११२३) 
अश्वानन्ये गजानन्ये रथानन्ये महारथाः |
आरुह्य जवसम्पन्ना पादाताः प्राद्रवंस्तथा ||९-१८-९ (६११२४) 
द्विसाहस्राश्च महातङ्गा गिरिरूपाः प्रहारिणः |
क्ष्क्ष्प्राद्रवन्हते शल्ये अङ्कुशाङ्गुष्ठनोदिताः ||९-१८-१० (६११२५) 
ते रणाद्भरतश्रेष्ठ तावकाः प्राद्रवन्दिशः |
धावतश्चाप्यपश्याम श्वसमानाञ्शराहतान् ||९-१८-११ (६११२६) 
तान्प्रभग्नान्हतान्दृष्ट्वा हतोत्साहान्पराजितान् |
अभ्यवर्तन्त पाञ्चालाः पाण्डवाश्च जयैषिणः ||९-१८-१२ (६११२७) 
बाणशब्दरवाश्चापि सिंहनादाश्च पुष्कलाः |
शङ्खशब्दश्च शूराणां दारुणः समपद्यत ||९-१८-१३ (६११२८) 
दृष्ट्वा तु कौरवं सैन्यं भयत्रस्तं प्रविद्रुतम् |
अन्योन्यं समभाषन्त पाञ्चालाः पाण्डवैः सह ||९-१८-१४ (६११२९) 
अद्य राजा सत्यधृतिर्हतामित्रो युधिष्ठिरः |
अद्य दुर्योधनो हीनो दीप्तया नृपतिश्रिया ||९-१८-१५ (६११३०) 
अद्य श्रुत्वा हतं पुत्रं धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
निःसंज्ञः पतितो भूमौ किल्बिषं प्रतिपत्स्यते ||९-१८-१६ (६११३१) 
अद्य जानाति बीभत्सुं समर्थं स्वधन्विनाम् |
अद्यात्मानं च दुर्मेधा गर्हयिष्यति पापकृत् ||९-१८-१७ (६११३२) 
अद्य क्षत्तुर्वचः सत्यं स्मरतां ब्रुवतो हितम् |
अद्यप्रभृति पार्थं च प्रेष्यभूत इवाचरन् |
विजानातु नृपो दुःखं यत्प्राप्तं पाण्डुनन्दनैः ||९-१८-१८ (६११३३) 
अद्य कृष्णस्य माहात्म्यं विजानातु महीपतिः |
अद्यार्जुनधनुर्घोषं घोरं जानातु संयुगे ||९-१८-१९ (६११३४) 
अत्त्राणां च बलं सर्वं बाह्वोश्च बलमाहवे |
' पुत्राणां च वधं घोरं भीमेन श्रोष्यते नृपः' ||९-१८-२० (६११३५) 
अद्य ज्ञास्यति भीमस्य बलं घोरं महात्मनः |
हते दुर्योधने युद्धे शक्रेणेव तु शम्बरे ||९-१८-२१ (६११३६) 
यत्कृतं भीमसेनेन दुःशासनवधे तदा |
कोऽन्यः कर्ताऽस्ति तल्लोके ऋते भीमान्महाबलात्.  ९-१८-२२ (६११३७) 
अद्य ज्येष्ठस्य जानीतां पाण्डवस्य पराक्रमम् |
मद्रराजं हतं श्रुत्वा देवैरपि सुदुःसहम् ||९-१८-२३ (६११३८) 
अद्य ज्ञास्यति सङ्ग्रामे माद्रीपुत्रौ सुदुःसहौ |
निहते सौबले वीरे गान्धारेषु च सर्वशः ||९-१८-२४ (६११३९) 
xxxxन तेषां स्याद्येषां योद्धा धनञ्जयः |
xxxxxधृष्टद्युम्नश्च पार्षतः ||९-१८-२५ (६११४०) 
xxxxपञ्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
शिखण्डी च महेष्वासो राजा चैव युधिष्ठिरः ||९-१८-२६ (६११४१) 
येषां च जगतो नाथो नाथः कृष्णो जनार्दनः |
कथं तेषां जयो न स्याद्येषां धर्मो व्यपाश्रयः ||९-१८-२७ (६११४२) 
' लाभस्तेषां जयस्तेषां कुतस्तेषां पराभवः |
येषां नाथो हृषीकेशः सर्वलोकविभुर्हरिः' ||९-१८-२८ (६११४३) 
भीष्मं द्रोणं च कर्णं च मद्रराजानमेव च |
तथाऽन्यान्नृपतीन्वीराञ्शतशोऽथ सहस्रशः ||९-१८-२९ (६११४४) 
कोऽन्यः शक्तो रणे जेतुमृते पार्थाद्युधिष्ठिरात् |
यस्य नाथो हृषीकेशः सदा सत्ययशोनिधिः ||९-१८-३० (६११४५) 
इत्येवं वदमानास्ते हर्षेण महता युताः |
प्रभग्नांस्तावकान्योधान्संहृष्टाः पृष्ठतोऽन्वयुः ||९-१८-३१ (६११४६) 
धनञ्जयो रथानीकमभ्यवर्तत वीर्यवान् |
माद्रीपुत्रौ च शकुनिं सात्यकिश्च महारथः ||९-१८-३२ (६११४७) 
तान्प्रेक्ष्य द्रवतः सर्वान्भीमसेनभयार्दितान् |
दुर्योधनस्तदा सूतमब्रवीद्विस्मयन्निव ||९-१८-३३ (६११४८) 
मामतिक्रमते पार्थो धनुष्पाणिमवस्थितम् |
जघने सर्वसैन्यानां शनैरश्वान्प्रचोदय ||९-१८-३४ (६११४९) 
जघने युध्यमानं हि कौन्तेयो मां न संशयः |
नोत्सहेदभ्यतिक्रान्तुं वेलामिव महोदधिः ||९-१८-३५ (६११५०) 
पश्य सैन्यं महत्सूत पाण्डवैः समभिद्रुतम् |
सैन्यरेणुं समुद्भूतं पश्य चैनं समन्ततः ||९-१८-३६ (६११५१) 
सिंहनादांश्च समुद्भूतं पश्य चैनं समन्ततः ||
तस्माद्याहि शनैः सूत जघनं परिपालय ||९-१८-३७ (६११५२) 
मयि स्थिते च समरे निरुद्धेषु च पाण्डुषु |
पुनरावर्तते तूर्णं मामकं बलमोजसा ||९-१८-३८ (६११५३) 
तच्छ्रुत्वा तव पुत्रस्य शूरस्य सदृशं वचः |
सारथिर्हेमसञ्छन्नाञ्शरैरश्वानचोदयत् ||९-१८-३९ (६११५४) 
गजाश्वरथिभिर्हीनास्त्यक्तात्मानः पदातयः |
एकविंशतिसाहस्राः संयुगायावतस्थिरे ||९-१८-४० (६११५५) 
नानादेशसमुद्भूता नानारञ्जितवाससः |
अवस्थितास्तदा योधाः प्रार्थयन्तो महद्यशः ||९-१८-४१ (६११५६) 
तेषामापततां तत्र संहृष्टानां परस्परम् |
सम्मर्दः सुमहाञ्चज्ञे घोररूपो भयानकः ||९-१८-४२ (६११५७) 
भीमसेनं तदा राजन्धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् |
बलेन चतुरङ्गेण नानादेश्यानवारयत् ||९-१८-४३ (६११५८) 
भीममेवाभ्यवर्तन्त रणेऽन्ये तु पदातयः |
प्रक्ष्वेड्यास्फोट्य संहृष्टा वीरलोकं यियासवः ||९-१८-४४ (६११५९) 
आसाद्य भीमसेनं तु संरब्धा युद्धदुर्मदाः |
धार्तराष्ट्रा विनेदुर्हि नान्यामकथनयन्कथाम् |
परिवार्य रणे भीमं निजघ्नुस्ते समन्ततः ||९-१८-४५ (६११६०) 
स वध्यमानः समरे पदातिगणसंवृतः |
न चचाल ततः स्थानान्मैनाक इव पर्वतः ||९-१८-४६ (६११६१) 
ते तु क्रुद्धा महाराज पाण्डवस्य महारथम् |
निग्रहीतुं प्रवृत्ता हि योधांश्चान्यानवारयन् ||९-१८-४७ (६११६२) 
अक्रुध्यत रणे भीमस्तैस्तदा पर्यवस्थितैः |
सोऽवतीर्य रथात्तूर्णं पदातिः समवस्थितः ||९-१८-४८ (६११६३) 
जातरूपप्रतिच्छन्नां प्रगृह्य महतीं गदाम् |
अवधीत्तावकान्योधान्दण्डपाणिरिवान्तकः ||९-१८-४९ (६११६४) 
रथाश्वविप्रहीणांस्तु तान्भीमो गदया बली |
एकविंशतिसाहस्रान्पदातीन्समपोथयत् ||९-१८-५० (६११६५) 
हत्वा तत्पुरुषानीकं भीमः सत्यपराक्रमः |
धृष्टद्युम्नं पुरस्कृत्य न चिरात्प्रत्यदृश्यत ||९-१८-५१ (६११६६) 
पादाता निहता भूमौ शिश्यिरे रुधिरोक्षितः |
सम्भग्ना इव वातेन कर्णिकाराः सुपुष्पिताः ||९-१८-५२ (६११६७) 
नानाशस्त्रसमायुक्ता नानाकुण्डलधारिणः |
नानाजात्या हतास्तत्र नादेशसमागताः ||९-१८-५३ (६११६८) 
पताकाध्वजसञ्छन्नं पदातीनां महद्बलम् |
निकृत्तं विबभौ रौद्रं घोररूपं भयावहम् ||९-१८-५४ (६११६९) 
युधिष्ठिरपुरोगाश्च सहसैन्या महारथाः |
अभ्यधावन्महात्मानं पुत्रं दुर्योधनं तव ||९-१८-५५ (६११७०) 
ते सर्वे तावकान्दृष्ट्वा महेष्वासान्पराङ्मुखान् |
नाभ्यवर्तन्त ते पुत्रं वेलामिव महोर्मयः ||९-१८-५६ (६११७१) 
तदद्भुतमपश्याम तव पुत्रस्य पौरुषम् |
यदेकं सहिताः पार्था न शेकुरतिवर्तितुम् ||९-१८-५७ (६११७२) 
नातिदूरापयातं तु कृतबुद्वि पलायने |
दुर्योधनः स्वकं सैन्यमब्रवीद्भृशविक्षतम् ||९-१८-५८ (६११७३) 
न तं देशं प्रपश्यामि पृथिव्यां पर्वतेषु च |
यत्र यातान्न वा हन्युः पाण्डवाः किं सृतेन वः ||९-१८-५९ (६११७४) 
अल्पं च बलमेतेषां कृष्णौ च भृशविक्षतौ |
यदि सर्वेऽत्र तिष्ठामो ध्रुवं नो विजयो भवेत् ||९-१८-६० (६११७५) 
विप्रयातांस्तु वो भिन्नान्पाण्डवाः कृतविप्रियाः |
अनुयाय हनिष्यन्ति श्रेयान्नः समरे वधः ||९-१८-६१ (६११७६) 
शृण्वन्तु क्षत्रियाः सर्वे यावन्तोऽत्र समागताः |
यदा शूरं च भीरुं च मारयत्यन्तकः सदा ||९-१८-६२ (६११७७) 
को नु मूढो न युध्येत पुरुषः क्षत्रियो ध्रुवम् |
श्रेयान्नो भीमसेनस्य क्रुद्धस्याभिमुखे स्थितः ||९-१८-६३ (६११७८) 
सुखः साङ्ग्रामिको मृत्युर्दुःखो व्याधिजरादिभिः |
मर्त्येनावश्यमर्तव्यं गृहेष्वपि कदाचन ||९-१८-६४ (६११७९) 
युध्यतः क्षत्रधर्मेण मृत्युरेष सनातनः |
हत्वेह सुखमाप्नोति हतः प्रेत्य महत्फलम् ||९-१८-६५ (६११८०) 
न युद्धधर्माच्छ्रेयान्वै पन्थाः स्वर्गस्य कौरवाः |
अचिरेणैव ताँल्लोकान्हतो युद्धे समश्नुते ||९-१८-६६ (६११८१) 
श्रुत्वा तद्वचनं तस्य पूजयित्वा च पार्थिवाः |
पुनरेवाभ्यवर्तन्त पाण्डवानाततायिनः ||९-१८-६७ (६११८२) 
तानापतत एवाशु व्यूढानीकाः प्रहारिणः |
प्रत्युद्ययुस्तदा पार्था जयगृद्धाः प्रमन्यवः ||९-१८-६८ (६११८३) 
धनञ्जयो रथेनाजावभ्यवर्तत वीर्यवान् |
विश्रुतं त्रिषु लोकेषु व्याक्षिपन्गाण्डिवं धनुः ||९-१८-६९ (६११८४) 
माद्रीपुत्रौ च शकुनिं सात्यकिश्च महाबलः |
जवेनाभ्यपतन्हृष्टा यत्ता वै तावकं बलम् ||||९-१८-७० (६११८५) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे अष्टादशोऽध्यायः ||१८ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१८-३४ न मातेक्रमते पाथः इति ङ | पाठः. न मानसस्यते इति
क.पाठः ||
९-१८-१८ अष्टादशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०१९
||श्रीः ||
९. १९. अध्यायः १९

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सात्यकिना साल्ववधः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१९-० (६११८६) 
सञ्जरा उवाच. ९-१९-०क्ष् (५११५) 
सन्निवृत्तेषु सैन्येषु साल्वो म्लेच्छगणाधिपः |
अभ्यद्रवत्सुसङ्क्रुद्धः पाण्डवानां महद्बलम् ||९-१९-१ (६११८७) 
आस्थाय सुमहानागं प्रभिन्नं पर्वतोपमम् |
सप्तमैरावतप्रख्यममित्रगणमर्दनम् ||९-१९-२ (६११८८) 
योऽसौ महान्भद्रकुलप्रसूतः
सुपूजितो धार्तराष्ट्रेण नित्यम् |
सुकल्पितः शास्त्रविनिश्चयज्ञैः
सदौपवाह्यः समरेषु राजन् ||९-१९-३ (६११८९) 
ऐरावतं दैत्यगणान्विमृद्र--
ञ्शक्रो यथा सञ्जनयन्भयानि |
तमास्थितो राजवरो बभूव
यथोदयस्थः सविता क्षपान्ते ||९-१९-४ (६११९०) 
स तेन नागप्रवरेण राज--
न्नभ्युद्ययौ पाण्डुसुतान्समेतान् |
शितैः पृषत्कैर्विददार वेगै--
र्महेन्द्रवज्रप्रतिमैः सुघोरैः ||९-१९-५ (६११९१) 
ततः शरान्वै सृजतो महारणे
योधांश्च राजन्नयतो यमालयम् |
नास्यानत्रं ददृशुः स्वे परे वा
यथा पुरा वज्रधरस्य दैत्याः ||९-१९-६ (६११९२) 
ते पाण्डवाः सोमकाः सृञ्जयाश्च
तमेकनागं ददृशुः समन्तात् |
सहस्रशो वै विचरन्तमेकं
यथा महेन्द्रस्य गजं समीपे ||९-१९-७ (६११९३) 
सन्द्राव्यमाणं तु बलं परेषां
परेतकल्पं विबभौ समन्ततः |
नैवावतस्थे समरे भृशं भया--
द्विमृद्यमानं तु परस्परं तदा ||९-१९-८ (६११९४) 
ततः प्रभग्ना सहसा महाचमूः
सा पाण्डवी तेन नराधिपेन |
दिशश्चतस्रः सहसा विधाविता
गजेन्द्रवेगं तमपारयन्ती ||९-१९-९ (६११९५) 
दृष्ट्वा च तां वेगवता प्रभग्नां
सर्वे त्वदीया युधि योधमुख्याः |
अपूजयंस्ते तु नराधिपं तं
दध्मुश्च शङ्खाञ्शशिसन्निकाशान् ||९-१९-१० (६११९६) 
श्रुत्वा निनादं त्वथ कौरवाणां
हर्षाद्विमुक्तं सह शङ्खशब्दैः |
सेनापतिः पाण्डवसृञ्जयानां
पाञ्चालपुत्रो ममृषे न कोपात् ||९-१९-११ (६११९७) 
ततस्तु तं वै द्विरदं महात्मा
प्रत्युद्ययौ त्वरमाणो जयाय |
जम्भो यथा शक्रसमागमे वै
नागेन्द्रमैरावणमिन्द्रवाह्यम् ||९-१९-१२ (६११९८) 
तमापतन्तं सहसा तु दृष्ट्वा
पाञ्चालपुत्रं युधि राजसिंहः |
तं वै द्विपं प्रेषयामास तूर्णं
वधाय राजन्द्रुपदात्मजस्य ||९-१९-१३ (६११९९) 
स तं द्विपेन्द्रं सहसापतन्त--
मविध्यदग्निप्रतिमैः पृषत्कैः |
कर्मारधौतैर्निशितैर्ज्वलद्भि--
र्नाराचमुख्यैस्त्रिभिरुग्रवेगैः ||९-१९-१४ (६१२००) 
ततोऽपरान्पञ्चशतान्महात्मा
नाराचमुख्यान्विससर्ज कुम्भे |
स तैस्तु विद्धः परमद्विपो रणे
तदा परावृत्य भृशं प्रदुद्रुवे ||९-१९-१५ (६१२०१) 
तं नागराजं सहसा प्रणुन्नं
विद्राव्यमाणं विनिवर्त्य साल्वः |
तोत्राङ्कुशैः प्रेषयामास तूर्णं
पाञ्चालराजस्य सुतं प्रदिश्य ||९-१९-१६ (६१२०२) 
दृष्ट्वा पतन्तं सहसा तु नागं
धृष्टद्युम्नः स्वरथाच्छीघ्रमेव |
गदां प्रगृह्योग्रजवेन वीरो
भूमिं प्रपन्नो भयविह्वलाङ्गः ||९-१९-१७ (६१२०३) 
स तं रथं हेमविभूषिताङ्गं
साश्वं ससूतं सहसा विमृद्य |
उत्क्षिप्य हस्तेन नदन्महाद्विपो
विपोथयामास वसुन्धरातले ||९-१९-१८ (६१२०४) 
पाञ्चालराजस्य सुतं च दृष्ट्वा
तदार्दितं नागवरेण तेन |
तमभ्यधावत्सहसा जवेन
भीमः शिखण्डी च शिनेश्च नप्ता ||९-१९-१९ (६१२०५) 
शरैश्च वेगं सहसा निगृह्य
तस्याभितो व्यापततो गजस्य |
स सङ्गृहीतो रथिभिर्गजो वै
चचाल तैर्वार्यमाणश्च सङ्ख्ये ||९-१९-२० (६१२०६) 
ततः पृषत्कान्प्रववर्ष राजा
सूर्यो यथा रश्मिजालं समन्तात् |
तैराशुगैर्वध्यमाना रथौघाः
प्रदुद्रुवुः सहितास्तत्रतत्र ||९-१९-२१ (६१२०७) 
तत्कर्म साल्वस्य समीक्ष्य सर्वे
पाञ्चालपुत्रा नृप सृञ्जयाश्च |
हाहाकारैर्नादयन्ति स्म युद्धे
द्विपं समन्ताद्रुरुधुर्नराग्र्याः ||९-१९-२२ (६१२०८) 
पाञ्चालपुत्रस्त्वरितस्तु शूरो
गदां प्रगृह्याचलशृङ्गकल्पाम् |
ससम्भ्रमं भारत शत्रुघाती
जवेन वीरोऽनुससार नागम् ||९-१९-२३ (६१२०९) 
ततस्तु नागं धरणीधराभं
मदं स्रवन्तं जलदप्रकाशम् |
गदां समातिध्य भृशं जघान
पाञ्चालराजस्य सुतस्तरस्वी ||९-१९-२४ (६१२१०) 
स भिन्नकुम्भः सहसा विनद्य
मुखात्प्रभूतं क्षतजं विमुञ्चन् |
पपात नागो धरमीधराभः
क्षितिप्रकम्पाच्चलितो यथाऽद्रिः ||९-१९-२५ (६१२११) 
निपात्यमाने तु तदा गजेन्द्रे
हाहाकृते तव पुत्रस्य सैन्ये |
स साल्वराजस्य शिनिप्रवीरो
जहार भल्लेन शिरः शितेन ||९-१९-२६ (६१२१२) 
हृतोत्तमाङ्गो युधि सात्वतेन
पपात भूमौ सह नागराज्ञा |
यथाऽद्रिशृङ्गं सुमहत्प्रणुन्नं
वज्रेण देवाधिपचोदितेन ||||९-१९-२७ (६१२१३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यवधपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे एकोनविंशोऽध्यायः ||१९ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२०
||श्रीः ||
९. २०. अध्यायः २०

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सात्यकिना कृतवर्मपराजयः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२०-० (६१२१४) 
सञ्जय उवाच. ९-२०-०क्ष् (५११६) 
तस्मिंस्तु निहते शूरे साल्वे समितिशोभने |
तवाभज्यद्बलं वेगाद्वातेनेव महाद्रुमः ||९-२०-१ (६१२१५) 
तत्प्रभग्नं बलं दृष्ट्वा कृतवर्मा महारथः |
दधार समरे शूरः शत्रुसैन्यं महाबलः ||९-२०-२ (६१२१६) 
सन्निवृत्तास्तु ते शूरा दृष्ट्वा सात्वतमाहवे |
शैलोपमं स्थिरं राजन्कीर्यमाणं शरैर्युधि ||९-२०-३ (६१२१७) 
ततः प्रववृते युद्धं कुरूणां पाण्डवैः सह |
निवृत्तानां महाराज मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||९-२०-४ (६१२१८) 
तत्राश्चर्यमभूद्युद्वं सात्वतस्य परैः सह |
यदेको वारयामास पाण्डुसेनां दुरासदाम् ||९-२०-५ (६१२१९) 
तेषामन्योन्यसुहृदां कृते कर्मणि दुष्करे |
सिंहनादः प्रहृष्टानां दिविस्पृक्सुमहानभूत् ||९-२०-६ (६१२२०) 
तेन शब्देन वित्रस्तान्पाञ्चालान्भरतर्षभ |
शिनेर्नप्ता महाबाहुरन्वपद्यत सात्यकिः ||९-२०-७ (६१२२१) 
स समासाद्य राजानं क्षेमधूर्तिं महाबलम् |
सप्तभिर्निशितैर्बाणैरनयद्यमसादनम् ||९-२०-८ (६१२२२) 
तमायान्तं महाबाहुं प्रवपन्तं शिताञ्शरान् |
जवेनाभ्यपतद्वीमान्हार्दिक्यः शिनिपुङ्गवम् ||९-२०-९ (६१२२३) 
तौ सिंहाविव नर्दन्तौ धन्विनौ रथिनां वरौ |
अन्योन्यमभिधावन्तौ शस्त्रप्रवरधारिणौ ||९-२०-१० (६१२२४) 
पाण्डवाः सहपाञ्चाला योधाश्चान्ये नृपोत्तमाः |
प्रेक्षकाः समपद्यन्त तयोः पुरुषसिंहयोः ||९-२०-११ (६१२२५) 
नाराचैर्वत्सदन्तैश्च वृष्ण्यन्धकमहारथौ |
अभिजघ्नतुरन्योन्यं प्रहृष्टाविव कुञ्चरौ ||९-२०-१२ (६१२२६) 
चरन्तौ विविधान्मार्गान्हार्दिक्यशिनिपुङ्गवौ |
मुहुरन्तर्दधाते तौ बाणवृष्ट्या परस्परम् ||९-२०-१३ (६१२२७) 
चापवेगबलोद्वूतान्मार्गणान्वृष्णिसिंहयोः |
आकाशे समपश्याम पतङ्गानिव शीघ्रगान् ||९-२०-१४ (६१२२८) 
तमेकं सत्यकर्माणमासाद्य हृदिकात्मजः |
अविध्यन्निशितैर्बाणैश्चतुर्भिश्चतुरो हयान् ||९-२०-१५ (६१२२९) 
स दीर्घबाहुः सङ्क्रुद्धस्तोत्रार्दित इव द्विपः |
अष्टभिः कृतवर्माणमविध्यत्परमेषुभिः ||९-२०-१६ (६१२३०) 
ततः पूर्णायतोत्सृष्टैः कृतवर्मा शिलाशितैः |
सात्यकिं त्रिभिराहत्य धनुरेकेन चिच्छिदे ||९-२०-१७ (६१२३१) 
निकृत्तं तद्धनुःश्रेष्ठमपास्य शिनिपुङ्गवः |
अन्यदादत्त वेगेन शैनेयः सशरं धनुः ||९-२०-१८ (६१२३२) 
तदादाय धनुःश्रेष्ठं वरिष्ठः सर्वधन्विनाम् |
आरोप्य च धनुः शीघ्रं महावीर्यो महाबलः ||९-२०-१९ (६१२३३) 
अमृष्यमाणो धनुषश्छेदनं कृतवर्मणा |
कुपितोऽतिरथः शीघ्रं कृतवर्माणमभ्ययात् ||९-२०-२० (६१२३४) 
ततः सुनिशितैर्बाणैर्दशभिः शिनिपुङ्गवः |
जघान सूतं चाश्वांश्च ध्वजं च कृतवर्मणः ||९-२०-२१ (६१२३५) 
ततो राजन्महेष्वासः कृतवर्मा महारथः |
हताश्वसूतं सम्प्रेक्ष्य रथं हेमपरिष्कृतम् ||९-२०-२२ (६१२३६) 
रोषेण महताऽऽविष्टः शूलमुद्यम्य मारिष |
चिक्षेप भुजवेगेन जिघांसुः शिनि पुङ्गवम् ||९-२०-२३ (६१२३७) 
तच्छूलं सात्वतो ह्याजौ निर्भिद्य निशितैः शरैः |
चूर्णितं पातयामास मोहयन्निव माधवम् |
ततोऽपरेण भल्लेन हृद्येनं समताडयत् ||९-२०-२४ (६१२३८) 
सुयुद्वे युयुधानेन हताश्वो हतसारथिः |
कृतवर्मा कृतास्त्रेण धरमीमन्वपद्यत ||९-२०-२५ (६१२३९) 
तस्मिन्सात्यकिना वीरे द्वैरथे विरथीकृते |
समपद्यत सर्वेषां सैन्यानां सुमहद्भयम् ||९-२०-२६ (६१२४०) 
पुत्राणां तव चात्यर्थं विषादः समजायत |
हतसूते हताश्वे तु विरथे कृतवर्मणि ||९-२०-२७ (६१२४१) 
हताश्वं च समालक्ष्य हतसूतमरिन्दम |
अभ्यधावत्कृपो राजञ्जिघांसुः शिनिपुङ्गवम् ||९-२०-२८ (६१२४२) 
तमारोप्य रथोपस्थे मिषतां सर्वधन्विनाम् |
अपोवाह महाबाहुं तूर्णमायोधनादपि ||९-२०-२९ (६१२४३) 
शैनेयेऽधिष्ठिते राजन्विरथे कृतवर्मणि |
दुर्योधनबलं सर्वं पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||९-२०-३० (६१२४४) 
तत्परे नान्वबुध्यन्त सैन्येन रजसा वृताः |
तावकाः प्रद्रुता राजन्दुर्योधनमृते नृपम् ||९-२०-३१ (६१२४५) 
दुर्योधनस्तु सम्प्रेक्ष्य भग्नं स्वबलमन्तिकात् |
जवेनाभ्यपतत्तूर्णं सर्वांश्चैको न्यवारयत् ||९-२०-३२ (६१२४६) 
पाण्डूंश्च सर्वान्सङ्क्रुद्धो धृष्टद्युम्नं च पार्षतम् |
शिखण्डिनं द्रौपदेयान्पाञ्चालानां च ये गणाः ||९-२०-३३ (६१२४७) 
केकयान्सोमकांश्चैव सृञ्जयांश्चैव मारिष |
असम्भ्रमं दुराधर्षः शितैर्बाणैरवाकिरत् ||९-२०-३४ (६१२४८) 
अतिष्ठदाहवे यत्तः पुत्रस्तव महाबलः |
यथा यज्ञे महानग्निर्मन्त्रपूतः प्रकाशते |
तथा दुर्योधनो राजा सङ्ग्रामे सर्वतोऽभवत् ||९-२०-३५ (६१२४९) 
तं परे नाभ्यवर्तन्त मर्त्या मृत्युमिवाहवे |
अथान्यं रथमास्थाय हार्दिक्यः समपद्यत ||||९-२०-३६ (६१२५०) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वमि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे विंशोऽध्यायः ||२० ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२०-३ सात्वतं कृतवर्माणम् ||
९-२०-२० विंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२१
||श्रीः ||
९. २१. अध्यायः २१

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सङ्कुलयुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२१-० (६१२५१) 
सञ्जय उवाच. ९-२१-०क्ष् (५११७) 
पुत्रस्तु ते महाराज रथस्थो रथिनां वरः |
दुरुत्सहो बभौ युद्धे यथा रुद्रः प्रतापवान् ||९-२१-१ (६१२५२) 
तस्य बाणसहस्रैस्तु प्रच्छन्ना ह्यभवन्मही |
परांश्च सिषिचे बाणैर्धाराभिरिव पर्वतान् ||९-२१-२ (६१२५३) 
न च सोऽस्ति पुमान्कश्चित्पाण्डवानां बलार्णवे |
हयो गजो रथो वाऽपि यः स्याद्बाणैरविक्षतः ||९-२१-३ (६१२५४) 
यं यं हि समरे योधं प्रपश्यामि विशाम्पते |
स स बाणैश्चितोऽभूद्वै पुत्रेण तव भारत ||९-२१-४ (६१२५५) 
यथा सैन्येन रजसा समुद्भूतेन वाहिनी |
प्रत्यदृश्यत सञ्छन्ना तथा बाणैर्महात्मनः ||९-२१-५ (६१२५६) 
बाणभूतामपश्याम पृथिवीं पृथिवीपते |
दुर्योधनेन प्रकृतां क्षिप्रहस्तेन धन्विना ||९-२१-६ (६१२५७) 
तेषु योधसहस्रेषु तावकेषु परेषु च |
नास्ति दुर्योधनसमः पुमानिति मतिर्मम ||९-२१-७ (६१२५८) 
तत्राद्भुतमपश्याम तव पुत्रस्य विक्रमम् |
यदेकं सहिताः पार्था नाभ्यवर्तन्त भारत ||९-२१-८ (६१२५९) 
युधिष्ठिरं शतेनाजौ विव्याध भरतर्षभ |
भीमसेनं च सप्तत्या सहदेवं च पञ्चभिः ||९-२१-९ (६१२६०) 
नकुलं च चतुःषष्ट्या धृष्टद्युम्नं च पञ्चभिः |
पञ्चभिर्द्रौपदेयांश्च त्रिभिर्विव्याध सात्यकिम् ||९-२१-१० (६१२६१) 
धनुश्चिच्छेद भल्लेन सहदेवस्य मारिष |
तदपास्य धनुश्छिन्नं माद्रीपुत्रः प्रतापवान् ||९-२१-११ (६१२६२) 
अभ्यद्रवत राजानं प्रगृह्यान्यन्महद्धनुः |
ततो दुर्योधनं सङ्ख्ये विव्याध दशभिः शरैः ||९-२१-१२ (६१२६३) 
नकुलस्तु ततो वीरो राजानं नवभिः शरैः |
घोररूपैर्महेष्वासो विव्याध च ननाद च ||९-२१-१३ (६१२६४) 
सात्यकिश्चैव राजानं शरेणानतपर्वणा |
द्रौपदेयास्त्रिसप्तत्या धर्मराजश्च पञ्चभिः |
अशीत्या भीमसेनश्च शरै राजानमार्पयन् ||९-२१-१४ (६१२६५) 
समन्तात्कीर्यमाणस्तु बाणसङ्घैर्महात्मभिः |
न चचाल महाराज सर्वसैन्यस्य पश्यतः ||९-२१-१५ (६१२६६) 
लाघवात्सौष्ठवाच्चापि वीर्याच्चापि महात्मनः |
अति सर्वाणि भूतानि ददृशुः सर्वपार्थिवाः ||९-२१-१६ (६१२६७) 
धार्तराष्ट्रा हि राजेन्द्र योधास्तु स्वल्पमन्तरम् |
अपश्यमाना राजानं पर्यवर्तन्त दंशिताः ||९-२१-१७ (६१२६८) 
तेषामापततां घोरस्तुमुलः समपद्यत |
क्षुब्धस्य हि समुद्रस्य प्रावृट्काले यथा स्वनः ||९-२१-१८ (६१२६९) 
समासाद्य रणे ते तु राजानमपराजितम् |
प्रत्युद्ययुर्महेष्वासाः पाण्डवानाततायिनः ||९-२१-१९ (६१२७०) 
भीमसेनं रणे क्रुद्धो द्रोणपुत्रो न्यवारयत् |
तयोर्बाणैर्महाराज प्रमुक्तैः सर्वतोदिशम् |
नाज्ञायन्त रणे वीरा न दिशः प्रदिशस्तथा ||९-२१-२० (६१२७१) 
तावुभौ क्रूरकर्माणावुभौ भारतदुःसहौ |
घोररूपमयुध्येतां कृतप्रतिकृतैषिणौ ||९-२१-२१ (६१२७२) 
त्रासयन्तौ दिशः सर्वा ज्याक्षेपकठिनत्वचौ |
शकुनिस्तु रणे वीरो युधिष्ठिरमपीडयत् ||९-२१-२२ (६१२७३) 
तस्याश्वांश्चतुरो हत्वा सुबलस्य सुतो विभो |
नादं चकार बलवत्सर्वसैन्यानि कम्पयन् ||९-२१-२३ (६१२७४) 
एतस्मिन्नन्तरे वीरं राजानमपराजितम् |
अपोवाह रथेनाजौ सहदेवः प्रतापवान् ||९-२१-२४ (६१२७५) 
अथान्यं रथमास्थाय धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
शकुनिं नवभिर्विद्ध्वा पुनर्विव्याध पञ्चभिः |
ननाद च महानादं प्रवरः सर्वधन्विनाम् ||९-२१-२५ (६१२७६) 
तद्युद्धमभवच्चित्रं घोररूपं च मारिष |
प्रेक्षतां प्रीतिजननं सिद्धचारणसेवितम् ||९-२१-२६ (६१२७७) 
उलूकस्तु महेष्वासं नकुलं युद्धदुर्मदम् |
अभ्यवर्षदमेयात्मा शरवर्षैः समन्ततः ||९-२१-२७ (६१२७८) 
तथैव नकुलः शूरः सौबलस्य सुतं रणे |
शरवर्षेण महता समन्तात्पर्यवारयत् ||९-२१-२८ (६१२७९) 
तौ तत्र समरे वीरौ कुलपुत्रौ महारथौ |
योधयन्तावपश्येतां कृतप्रतिकृतैषिणौ ||९-२१-२९ (६१२८०) 
तथैव कृतवर्माणं शैनेयः शत्रुतापनः |
योधयञ्शुशुभे राजन्बलिं शक्र इवाहवे ||९-२१-३० (६१२८१) 
दुर्योधनो धनुश्छित्त्वा धृष्टद्युम्नस्य संयुगे |
अथैनं छिन्नधन्वानं विव्याध निशितैः शरैः ||९-२१-३१ (६१२८२) 
धृष्टद्युम्नोऽपि समरे प्रगृह्य परमायुधम् |
राजानं योधयामास पश्यतां सर्वधन्विनाम् ||९-२१-३२ (६१२८३) 
तयोर्युद्धं महच्चासीत्सङ्ग्रामे भरतर्षभ |
प्रभिन्नयोर्यथा सक्तं मत्तयोर्वनहस्तिनोः ||९-२१-३३ (६१२८४) 
गौतमस्तु रणे क्रुद्धो द्रौपदेयान्महाबालान् |
विव्याध बहुभिः शूरः शरैः सन्नतपर्वभिः ||९-२१-३४ (६१२८५) 
तस्य तैरभवद्युद्धमिन्द्रियैरिव देहिनः |
घोररूपमसंवार्यं निर्मर्यादमवर्तत ||९-२१-३५ (६१२८६) 
ते च सम्पीडयामासुरिन्द्रियाणीव बालिशम् |
स च तान्प्रतिसंरब्धः प्रत्ययोधयदाहवे ||९-२१-३६ (६१२८७) 
एवं चित्रमभूद्युद्धं तस्य तैः सह भारत |
उत्थायोत्थाय हि यथा देहिनामिन्द्रियैर्विभो ||९-२१-३७ (६१२८८) 
नराश्चैव नरैः सार्धं दन्तिनो दन्तिभिस्तथा |
हया हयैः समासक्ता रथिनो रथिभिः सह ||९-२१-३८ (६१२८९) 
सङ्कुलं चाभवद्भूयो घोररूपं विशाम्पते ||९-२१-३९ (६१२९०) 
इदं चित्रमिदं घोरमिदं रौद्रमिति प्रभो |
युद्धान्यासन्महाराज घोरांणि च बहूनि च ||९-२१-४० (६१२९१) 
ते समासाद्य समरे परस्परमरिन्दमाः |
व्यनदंश्चैव जघ्नुश्च समाताद्य महाहवे ||९-२१-४१ (६१२९२) 
तेषां पत्रसमुद्भूतं रजस्तीव्रमदृश्यत |
वातेन चोद्धतं राजन्धावद्भिश्चाश्वसादिभिः ||९-२१-४२ (६१२९३) 
रथनेमिसमुद्भूतं निःश्वासैश्चापि दन्तिनाम् |
रजः सन्ध्याभ्रकलिलं दिवाकरपथं ययौ ||९-२१-४३ (६१२९४) 
रजसा तेन सम्पृक्तो भास्करो निष्प्रभः कृतः |
सञ्छादिताऽभवद्भूमिस्ते च शूरा महारथाः ||९-२१-४४ (६१२९५) 
मुहूर्तादिव संवृत्तं नीरजस्कं समन्ततः |
वीरशोणितसिक्तायां भूमौ भरतसत्तम ||९-२१-४५ (६१२९६) 
उपाशाम्यत्ततस्तीव्रं तद्रजो घोरदर्शनम् ||९-२१-४६ (६१२९७) 
ततोऽपश्यमहं भूयो द्वन्द्वयुद्धानि भारत |
यथाप्राणं यथाश्रेष्ठं मध्याह्ने वै सुदारुणम् ||९-२१-४७ (६१२९८) 
वर्मणां तत्र राजेन्द्र व्यदृश्यन्तोज्ज्वलाः प्रभाः |
शब्दश्च तुमुलः सङ्ख्ये शराणां पततामभूत्
महावेणुवनस्येव दह्यमानस्य पर्वते ||||९-२१-४८ (६१२९९) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे एकविंशोऽध्यायः ||२१ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२१-४२ पत्रं वाहनम् ||
९-२१-२१ एकविंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२२
||श्रीः ||
९. २२. अध्यायः २२

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सङ्कुलयुद्धम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२२-० (६१३००) 
सञ्जय उवाच. ९-२२-०क्ष् (५११८) 
वर्तमाने तदा युद्धे घोररूपे भयानके |
अभज्यत बलं तत्र तव पुत्रस्य पाण्डवैः ||९-२२-१ (६१३०१) 
तांस्तु सर्वानयन्तेन सन्निवार्य महारथाः |
पुत्रास्ते योधयामासुः पाण्डवानामनीकिनीम् ||९-२२-२ (६१३०२) 
निवृत्ताः सहसा योधास्तव पुत्रजयैपिणः |
सन्निवृत्तेषु तेष्वेवं युद्धमासीत्सुदारुणम् |
तावकानां परेषां च देवासुररणोपभम् ||९-२२-३ (६१३०३) 
परेषां तावकानां च नासीत्कश्चित्पराङ्मुखः ||९-२२-४ (६१३०४) 
अनुमानेन युध्यन्ते सञ्ज्ञाभिश्च परस्परम् |
तेषां क्षयो महानासीद्युध्यतामितरेतरम् ||९-२२-५ (६१३०५) 
ततो युधिष्ठिरो राजा क्रोधेन महता युतः |
जिगीषमाणः सङ्ग्रामे धार्तराष्ट्रान्सराजकान् ||९-२२-६ (६१३०६) 
त्रिभिः शारद्वतं विद्व्वा रुक्मपुङ्खैः शिलाशितैः |
चतुर्भिर्निजघानाश्वान्कल्याणान्कृतवर्मणः ||९-२२-७ (६१३०७) 
अश्वत्थामा तु हार्दिक्यमपोवाह यशस्विनम् |
अथ शारद्वतोऽष्टाभिः प्रत्यविध्यद्युधिष्ठिरम् ||९-२२-८ (६१३०८) 
ततो दुर्योधनो राजा रथान्सप्तशतान्रणे |
प्रैषयद्यत्र राजाऽसौ धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||९-२२-९ (६१३०९) 
ते रथा रथिभिर्युक्ता मनोमारुतरंहसः |
अभ्यद्रवन्त सङ्ग्रामे कौन्तेयस्य रथं प्रति ||९-२२-१० (६१३१०) 
ते समन्तान्महाराज परिवार्य युधिष्ठिरम् |
अदृश्यं सायकैश्चक्रुर्मेघा इव दिवाकरम् ||९-२२-११ (६१३११) 
तं दृष्ट्वा धर्मराजानं कौरवेयैस्तथावृतम् |
नामृष्यन्त सुसंरब्धाः शिखण्डिप्रमुखा रथाः ||९-२२-१२ (६१३१२) 
रथैरश्ववरैर्युक्तैः किङ्किणीजालसंवृतैः |
आजग्मुरथ रक्षन्तः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||९-२२-१३ (६१३१३) 
ततः प्रववृते रौद्रः सङ्ग्रामः शोणितोदकः |
पाण्डवानां कुरूणां च यमराष्ट्रविवर्धनः ||९-२२-१४ (६१३१४) 
रथान्सप्तशतान्हत्वा कुरूणामाततायिनाम् |
पाण्डवाः सह पाञ्चालैः पुनरेवाभ्यवारयन् ||९-२२-१५ (६१३१५) 
तत्र युद्धं महच्चासीत्तव पुत्रस्य पाण्डवैः |
न च तत्तादृशं दृष्टं नैव चापि परिश्रुतम् ||९-२२-१६ (६१३१६) 
वर्तमाने तदा युद्धे निर्मर्यादे समन्ततः |
वध्यमानेषु योधेषु तावकेष्वितरेषु च ||९-२२-१७ (६१३१७) 
विनदत्सु च योधेषु शङ्खवर्यैश्च पूरितैः |
उत्क्रुष्टैः सिंहनादैश्च गर्जितैश्चैव धन्विनाम् ||९-२२-१८ (६१३१८) 
अतिप्रवृत्ते युद्धे च छिद्यमानेषु मर्मसु |
धावमानेषु योधेषु जयगृद्धिषु मारिष ||९-२२-१९ (६१३१९) 
संहारे सर्वतो जाते पृथिव्यां शोकसम्भवे |
वह्नीनामुत्तमस्त्रीणां सीमन्तोद्धरणे कृते ||९-२२-२० (६१३२०) 
निर्मर्यादे महायुद्धे वर्तमाने सुदारुणे |
प्रादुरासन्विनाशाय तदोत्पाताः सुदारुणाः ||९-२२-२१ (६१३२१) 
चचाल शब्दं कुर्वाणा सपर्वतवना मही |
सदण्डाः सोल्मुका राजन्कीर्यमाणाः समन्ततः ||९-२२-२२ (६१३२२) 
उल्काः पेतुर्दिवो भूमावाहत्य रविमण्डलम् |
विष्वग्वाताः प्रादुरासन्नीचैः शर्करवर्षिणः ||९-२२-२३ (६१३२३) 
अश्रूणि मुमुचुर्नागा वेपथुं चास्पृशन्भृशम् |
एतान्धोराननादृत्य समुत्पातान्सुदारुणान् ||९-२२-२४ (६१३२४) 
पुनर्युद्धाय संयत्ताः क्षत्रियास्तस्थुरव्यथाः |
रमणीये कुरुक्षेत्रे पुण्ये स्वर्गं यियासवः ||९-२२-२५ (६१३२५) 
ततो गान्धारराजस्य पुत्रः शकुनिरब्रवीत् |
युध्यध्वमग्रतो यावत्पृष्ठतो हन्मि पाण्डवान् ||९-२२-२६ (६१३२६) 
ततो नः सम्प्रायातानां मद्रयोधास्तरस्विनः |
हृष्टाः किलाकिलाशब्दमकुर्वत परे तथा ||९-२२-२७ (६१३२७) 
अस्मांस्तु पुनरासाद्य लब्धलक्षा दुरासदाः |
शरासनानि धुन्वन्तः शरवर्षैरवाकिरन् ||९-२२-२८ (६१३२८) 
ततो हतं परैस्तत्र मद्रराजबलं तदा |
दुर्योधनबलं दृष्ट्वा पुनरासीत्पराङ्मुखम् ||९-२२-२९ (६१३२९) 
गान्धारराजस्तु पुनर्वाक्यमाह ततो बली |
निवर्तध्वमधर्मज्ञा युध्यध्वं किं सृतेन वः ||९-२२-३० (६१३३०) 
अनीकं दशसाहस्रमश्वानां भरतर्षभ |
आसीद्गान्धारराजस्य विशालप्रासयोधिनाम् ||९-२२-३१ (६१३३१) 
बलेन तेन विक्रम्य वर्तमाने जनक्षये |
पृष्ठतः पाण्डवानीकमभ्यघ्नन्निशितैः शरैः ||९-२२-३२ (६१३३२) 
तदभ्रमिव वातेन क्षिप्यमाणं समन्ततः |
अभज्यत महाराज पाण्डूनां सुमहद्बलम् ||९-२२-३३ (६१३३३) 
ततो युधिष्ठिरः प्रेक्ष्य भग्नं स्वबलमन्तिकात् |
अभ्यनोदयदव्यग्रः सहदेवं महाबलम् ||९-२२-३४ (६१३३४) 
असौ सुबलपुत्रो नो जघनं पीड्य दंशितः |
सैन्यानि सूदयत्येष पश्य पाण्डव दुर्मतिः ||९-२२-३५ (६१३३५) 
गच्छ त्वं द्रौपदेयैश्च शकुनिं सौबलं जहि |
रथानीकमहं धक्ष्ये पाञ्चालसहितोऽनघ ||९-२२-३६ (६१३३६) 
गच्छन्तु कुञ्जराः सर्वे वाजिनश्च सह त्वया |
पादाताश्च त्रिसाहस्राः शकुनिं तैर्वृतो जहि ||९-२२-३७ (६१३३७) 
ततो गजाः सप्तशताश्चापपाणिभिरास्थिताः |
पञ्च चाश्वसहस्राणि सहदेवश्च वीर्यवान् ||९-२२-३८ (६१३३८) 
पादाताश्च त्रिसाहस्रा द्रौपदेयाश्च सर्वशः |
रणे ह्यभ्यद्रवंस्ते तु शकुनिं युद्धदुर्मदम् ||९-२२-३९ (६१३३९) 
ततस्तु सौबलो राजन्नभ्यतिक्रम्य पाण्डवान् |
जघान पृष्ठतः सेनां जयगृद्वः प्रतापवान् ||९-२२-४० (६१३४०) 
अश्वारोहास्तु संरब्धाः पाण्डवानां तरस्विनाम् |
प्राविशन्सौबलानीकमभ्यतिक्रम्य तान्रथान् ||९-२२-४१ (६१३४१) 
ते तत्र सादिनः शूराः सौबलस्य महद्बलम् |
रणमध्ये व्यतिष्ठन्त शरवर्षैरवाकिरन् ||९-२२-४२ (६१३४२) 
तदुद्यतगदाप्रासमकापुरुषसेवितम् |
प्रावर्तत महद्युद्धं राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||९-२२-४३ (६१३४३) 
उपारमन्त ज्याशब्दाः प्रेक्षका रथिनोऽभवन् |
न हि स्वेषां परेषां वा विशेषः प्रत्यदृश्यत ||९-२२-४४ (६१३४४) 
शूरबाहुविसृष्टानां शक्तीनां भरतर्षभ |
ज्योतिषामिव सम्पातमपश्यन्कुरुपाण्डवाः ||९-२२-४५ (६१३४५) 
ऋष्टिभिर्विमलाभिश्च तत्रतत्र विशाम्पते |
सम्पतन्तीभिराकाशमावृतं बह्वशोभत ||९-२२-४६ (६१३४६) 
प्रासानां पततां राजन्रूपमासीत्समन्ततः |
शलभानामिवाकाशे तदा भरतसत्तम ||९-२२-४७ (६१३४७) 
रुधिरोक्षितसर्वाङ्गा विप्रविद्धैर्नियन्तृभिः |
हयाः परिपतन्तिस्म शतशोऽथ सहस्रशः ||९-२२-४८ (६१३४८) 
अन्योन्यं परिपिष्टाश्च समासाद्य परस्परम् |
सुविक्षताः स्म दृश्यन्ते वमन्तो रुधिरं मुखैः ||९-२२-४९ (६१३४९) 
ततोऽभवत्तमो घोरं सैन्येन रजसा वृतम् |
तानपाक्रमतोऽद्राक्षं तस्माद्देशादरिन्दम ||९-२२-५० (६१३५०) 
अश्वान्राजन्मनुष्यांश्च रजसा संवृते सति |
भूमौ निपतिताश्चान्ये वमन्तो रुधिरं बहु ||९-२२-५१ (६१३५१) 
केशाकेशि समालग्ना न शेकुश्चेष्टितुं नराः |
अन्योन्यमश्वपृष्ठेभ्यो विकर्षन्तो महाबलाः ||९-२२-५२ (६१३५२) 
मल्ला इव समासाद्य निजघ्नुरितरेतरम् |
अश्वैश्च व्यपकृष्यन्त बहवोऽत्र गतासवः ||९-२२-५३ (६१३५३) 
भूमौ निपतिताश्चान्ये बहवो विजयैषिणः |
तत्रतत्र व्यदृश्यन्त पुरुषाः शूरमानिनः ||९-२२-५४ (६१३५४) 
रक्तोक्षितैश्छिन्नभुजैरवकृष्टशिरोरुहैः |
व्यदृश्यत मही कीर्णा शतशोऽथ सहस्रशः ||९-२२-५५ (६१३५५) 
दूरं न शक्यं तत्रासीद्गन्तुमश्वेन केनचित् |
साश्वारोहैर्हतैरश्वैरावृते वसुधातले ||९-२२-५६ (६१३५६) 
रुधिरोक्षितसन्नाहैरात्तशस्त्रैरुदायुधैः |
नानाप्रहरणैर्घोरैः परस्परवधैषिभिः |
सुसन्निकृष्टे सङ्ग्रामे हतभूयिष्ठसैनिके ||९-२२-५७ (६१३५७) 
स मुहूर्तं ततो युद्ध्वा सौबलोऽथ विशाम्पते |
षट्साहस्रैर्हयैः शिष्टेरपायाच्छकुनिस्ततः ||९-२२-५८ (६१३५८) 
तथैव पाण्डवानीकं रुधिरेण समुक्षितम् |
षट्साहस्रैर्हयैः शिष्टेरपायाच्छ्रान्तवाहनम् ||९-२२-५९ (६१३५९) 
अश्वारोहाश्च पाण्डूनामब्रुवन्रुधिरोक्षिताः |
सुसन्निकृष्टे सङ्ग्रामे भूयिष्ठे त्यक्तजीविताः ||९-२२-६० (६१३६०) 
न हि शक्यं रथैर्योद्धुं कुत एव महागजैः |
रथानेव रथा यान्तु कुञ्जराः कुञ्जरानपि ||९-२२-६१ (६१३६१) 
प्रतियातो हि शकुनिः स्वमनीकमवस्थितः |
न पुनः सौबलो राजा योद्धुमभ्यागमिष्यति ||९-२२-६२ (६१३६२) 
ततस्तु द्रौपदेयाश्च ते च मत्ता महाद्विपाः |
प्रययुर्यत्र पाञ्चाल्यो धृष्टद्युम्नो महारथः ||९-२२-६३ (६१३६३) 
सहदेवोऽपि कौरव्य रजोमेघे समुत्थिते |
एकाकी प्रययौ तत्र यत्र राजा युधिष्ठिरः ||९-२२-६४ (६१३६४) 
ततस्तेषु प्रयातेषु शकुनिः सौबलः पुनः |
पार्श्वतोऽभ्यहनत्क्रुद्धो धृष्टद्युम्नस्य वाहिनीम् ||९-२२-६५ (६१३६५) 
तत्पुनस्तुमुलं युद्धं प्राणांस्त्यक्त्वाऽभ्यवर्तत |
तावकानां परेषां च परस्परवधैषिणाम् ||९-२२-६६ (६१३६६) 
ते चान्योन्यमवैक्षन्त तस्मिन्वीरसमागमे |
योधाः पर्यपतन्राजञ्शतशोऽथ सहस्रशः ||९-२२-६७ (६१३६७) 
असिभिश्छिद्यमानानां शिरसां लोकसंक्षये |
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दस्तालानां पततामिव ||९-२२-६८ (६१३६८) 
विमुक्तानां शरीराणां छिन्नानां पततां भुवि |
सायुधानां च बाहूनामूरूणां च विशाम्पते |
आसीत्कटकटाशब्दः सुमहान्रोमहर्षणः ||९-२२-६९ (६१३६९) 
निघ्नन्तो निशितैः शस्त्रैर्भ्रातॄन्पुत्रान्सखीनपि |
योधाः परिपतन्ति स्म यथाऽऽमिषकृते खगाः ||९-२२-७० (६१३७०) 
अन्योन्यं प्रतिसंरब्धाः समासाद्य परस्परम् |
अहम्पूर्वमहम्पूर्वमिति निघ्नन्सहस्रशः ||९-२२-७१ (६१३७१) 
संयातेनासनभ्रष्टैरश्वारोहैर्गतासुभिः |
हयाः परिपतन्ति स्म शतशोऽथ सहस्रशः ||९-२२-७२ (६१३७२) 
स्फुरतां प्रतिपिष्टानामश्वानां शीघ्रगामिनाम् |
स्तनतां च मनुष्याणां सन्नद्धानां विशाम्पते ||९-२२-७३ (६१३७३) 
शक्त्यृष्टिप्रासशब्दश्च तुमुलः समपद्यत |
भिन्दतां परमर्माणि राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||९-२२-७४ (६१३७४) 
श्रमाभिभूताः संरब्धा श्रान्तवाहाः पिपासवः |
विक्षताश्च शितैः शस्त्रैरभ्यवर्न्तत तावकाः ||९-२२-७५ (६१३७५) 
मत्ता रुधिरगन्धेन बहवोऽत्र विचेतसः |
जघ्नुः परान्स्वकांश्चैव प्राप्तान्प्राप्ताननन्तरान् ||९-२२-७६ (६१३७६) 
बहवश्च गतप्राणाः क्षत्रिया जयगृद्विनः |
भूमावभ्यपतन्राजञ्शरवृष्टिभिरावृताः ||९-२२-७७ (६१३७७) 
वृकगृध्रशृगालानां तुमुले मोदनेऽहनि |
आसीद्बलक्षयो घोरस्तव पुत्रस्य पश्यतः ||९-२२-७८ (६१३७८) 
नराश्वकायैः सञ्छन्ना भूमिरासीद्विशाम्पते |
रुधिरोदकचित्रा च भीरूणां भयवर्धिनी ||९-२२-७९ (६१३७९) 
असिभिः पट्टसैः शूलैस्तक्षमाणाः पुनःपुनः |
तावकाः पाण्वेयाश्च न न्यवर्तन्त भारत ||९-२२-८० (६१३८०) 
प्रहरन्तो यथाशक्ति यावत्प्राणस्य धारणम् |
योधाः परिपतन्ति स्म वमन्तो रुधिरं मुखैः ||९-२२-८१ (६१३८१) 
शिरो गृहीत्वा केशेषु कबन्धः स प्रदृश्यते |
उद्यम्य च शितं खङ्गं रुधिरेण परिप्लुतम् ||९-२२-८२ (६१३८२) 
तथोत्थितेषु बहुषु कबन्धेषु नराधिप |
तथा रुधिरगन्धेन योधाः कश्मलमाविशन् ||९-२२-८३ (६१३८३) 
मन्दीभूते ततः शब्दे पाण्डवानां महद्बलम् |
अल्पावशिष्टैस्तुरगैरभ्यवर्तत सौबलः ||९-२२-८४ (६१३८४) 
ततोऽभ्यधावंस्त्वरिताः पाण्डवा जयगृद्विनः |
पदातयश्च नागाश्च सादिनश्चोद्यतायुधाः ||९-२२-८५ (६१३८५) 
कोष्ठकीकृत्य चाप्येनं परिक्षिप्य च सर्वशः |
शस्त्रैर्नानाविधैर्जघ्नुर्युद्वपारं तितीर्षवः ||९-२२-८६ (६१३८६) 
त्वदीयास्तांस्तु सम्प्रेक्ष्य सर्वतः समभिद्रुतान् |
रथाश्वपत्तिद्विरदाः पाण्डवानभिदुद्रुवुः ||९-२२-८७ (६१३८७) 
केचित्पदातयः पद्भिर्मुष्टिभिश्च परस्परम् |
निजघ्नुः समरे शूराः क्षीणशस्त्रास्ततोऽपतन् ||९-२२-८८ (६१३८८) 
रथेभ्यो रथिनः पेतुर्द्विपेभ्यो हस्तिसादिनः |
विमानेभ्यो दिवो भ्रष्टाः सिद्वाः पुण्यक्षयादिव ||९-२२-८९ (६१३८९) 
एवमन्योन्यमायत्ता योधा जघ्नुर्महाहवे |
पितॄन्भ्रातॄन्वयस्यांश्च पुत्रानपि तथा परे ||९-२२-९० (६१३९०) 
एवमासीदमर्यादं युद्वं भरतसत्तम |
प्रासासिबाणकलिलं वर्तमाने सुदारुणे ||||९-२२-९१ (६१३९१) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे द्वाविंशोऽध्यायः ||२२ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२३
||श्रीः ||
९. २३. अध्यायः २३

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
अर्जुनेन दुर्योधनागर्हणपूर्वकं तत्सेनानिबर्हणम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२३-० (६१३९२) 
सञ्जय उवाच. ९-२३-०क्ष् (५११९) 
अल्पावशिष्टे सैन्ये तु पाण्डवैर्निहते बले |
अश्वैः सप्तसहस्रैस्तु उपावर्तत सौबलः ||९-२३-१ (६१३९३) 
स यात्वा वाहिनीं तूर्णं चोदयानः स्वकान्युधि |
युध्यध्वमिति संहृष्टाः पुनःपुनररिन्दमाः ||९-२३-२ (६१३९४) 
अपृच्छत्क्षत्रियांस्तत्र क्व नु राजा महाबलः |
शकुनेस्तद्वचः श्रुत्वा तमूचुर्भरतर्षभ ||९-२३-३ (६१३९५) 
असौ तिष्ठति कौरव्यो रणमध्ये महाबलः |
यत्रैतत्सुमहच्छत्रं पूर्णचन्द्रसमप्रभम् ||९-२३-४ (६१३९६) 
यत्र ते सतनुत्राणा रथास्तिष्ठन्ति दंशिताः |
यत्रैष तुमुलः शब्दः पर्जन्यनिनदोपमः ||९-२३-५ (६१३९७) 
तत्र गच्छ द्रुतं राजंस्ततो द्रक्ष्यसि कौरवम् |
एवमुक्तस्तु तैर्योधैः शकुनिः सौबलस्तदा ||९-२३-६ (६१३९८) 
प्रययौ तत्र यत्रास्ते पुत्रस्तव नराधिप |
सर्वतः संवृतो वीरैः समरे चित्रयोधिभिः ||९-२३-७ (६१३९९) 
ततो दुर्योधनं दृष्ट्वा रथानीके व्यवस्थितम् |
स रथांस्तावकान्सर्वान्हर्षयञ्शकुनिस्ततः ||९-२३-८ (६१४००) 
दुर्योधनमिदं वाक्यं हृष्टरूपो विशाम्पते |
कृतकार्यमिवात्मानं मन्यमानोऽब्रवीन्नृपम् ||९-२३-९ (६१४०१) 
जहि राजन्रथानीकमश्वाः सर्वे जिता मया |
नात्यक्त्वा जीवितं सङ्ख्ये शक्यो जेतुं युधिष्ठिरः ||९-२३-१० (६१४०२) 
हते तस्मिन्रथानीके पाण्डवेनाभिपालिते |
गजानेतान्हनिष्यामः पदातींश्चेतरांस्तथा ||९-२३-११ (६१४०३) 
श्रुत्वा तु वचनं तस्य तावका जयगृद्विनः |
जवेनाभ्यपतन्हृष्टाः पाण्डवानामनीकिनीम् ||९-२३-१२ (६१४०४) 
बद्वनिस्त्रिंशहस्ताश्च प्रगृहीतशरासनाः |
शरासनानि धून्वानाः सिंहनादान्प्रचक्रिरे ||९-२३-१३ (६१४०५) 
ततो ज्यातलनिर्धोषः पुनरासीद्विशाम्पते |
प्रादुरासीच्छराणां च सुमुक्तानां सुदारुणः ||९-२३-१४ (६१४०६) 
तान्समीपगतान्दृष्ट्वा जनानुद्यतकार्मुकान् |
उवाच देवकीपुत्रं कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः ||९-२३-१५ (६१४०७) 
चोदयाश्वानसम्भ्रान्तः प्रविशैतद्बलार्णवम् |
अन्तमद्य गमिष्यामि शत्रूणां निशितैः शरैः ||९-२३-१६ (६१४०८) 
अष्टादश दिनान्यद्य युद्धस्यास्य जनार्दन |
वर्तमानस्य महतः समासाद्य परस्परम् ||९-२३-१७ (६१४०९) 
अनन्तकल्पा ध्वजिनी भूत्वा ह्येषां महात्मनाम् |
क्षयमद्य गता युद्धे पश्य दैवं यथाविधम् ||९-२३-१८ (६१४१०) 
समुद्रकल्पं च बलं धार्तराष्ट्रस्य माधव |
अस्मनासाद्य सञ्जातं गोष्पदोपममच्युत ||९-२३-१९ (६१४११) 
हते भीष्मे धीर्ममासीच्छमः स्यादिति माधव |
न च तत्कृतवान्मूढो धार्तराष्ट्रः सुबालिशः ||९-२३-२० (६१४१२) 
उक्तं भीष्मेण यद्वाक्यं हितं तथ्यं च माधव |
तच्चापि नासौ कृतवान्वीतबुद्धिः सुयोधनः ||९-२३-२१ (६१४१३) 
तस्मिंस्तु निहते भीष्मे प्रच्युते पृथिवीपतौ |
न जाने कारणं किन्तु येन युद्धमवर्तत ||९-२३-२२ (६१४१४) 
मूढांस्तु सर्वथा मन्ये धार्तराष्ट्रान्सुबालिशान् |
पतिते शन्तनोः पुत्रे येऽकार्युः संयुगं पुनः ||९-२३-२३ (६१४१५) 
अनन्तरं च निहते द्रोणे ब्रह्मविदां वरे |
राधेये च विकर्णे च नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-२४ (६१४१६) 
अल्पावशिष्टे सैन्येऽस्मिन्सूतपुत्रे च पातिते |
सपुत्रे वै नरव्याघ्रे नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-२५ (६१४१७) 
श्रुतायुषि हते वीरे जलसन्धे च मागधे |
श्रुतायुधे च नृपतौ नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-२६ (६१४१८) 
भूरिश्रवसि शल्ये च साल्ये चैव जनार्दन |
आवन्त्येषु च वीरेषु नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-२७ (६१४१९) 
जयद्रथे च निहते राक्षसे चाप्यलायुधे |
बाह्लिके सोमदत्ते च नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-२८ (६१४२०) 
भगदत्ते हते शूरे काम्भोजे च सुदारुणे |
दुःशासने च निहते नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-२९ (६१४२१) 
दृष्ट्वा विनिहताञ्शूरान्पृथङ्माण्डलिकान्नृपान् |
बलिनश्च रणे कृष्ण नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-३० (६१४२२) 
अक्षौहिणीपतीन्दृष्ट्वा भीमसेननिपातितान् |
मोहाद्वा यदि वा लोभान्नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-३१ (६१४२३) 
' हतप्रवीरां विध्वस्तां दृष्ट्वा चेमां चमूं रणे |
अलम्बले च निहते नैव शाम्यति वैशसम् ||९-२३-३२ (६१४२४) 
भ्रातॄन्विनिहतान्दृष्ट्वा वयस्यान्मातुलानपि |
पुत्रान्विनिहतान्दृष्ट्वा नैव शाम्यति वैशसम्' ||९-२३-३३ (६१४२५) 
को नु राजकुले जातः कौरवेषु विशेषतः |
निरर्थकं महद्वैरं कुर्यादन्यः सुयोधनात् ||९-२३-३४ (६१४२६) 
गुणतोऽभ्यधिकाञ्ज्ञात्वा बलतः शौर्यतोपि वा |
अमूढः को नु युध्येत जानन्प्राज्ञो हिताहितम् ||९-२३-३५ (६१४२७) 
किन्नु तस्य मनो ह्यासीत्त्वयोक्तस्य हितं वचः |
प्रशमे पाण्डवैः सार्धं सोन्यस्य शृणुयात्कथम् ||९-२३-३६ (६१४२८) 
येन शान्तनवो भीष्मो द्रोणो विदुर एव च |
प्रत्याख्याताः शंमस्यार्थे किन्नु तस्याद्य भेषजम् ||९-२३-३७ (६१४२९) 
मौर्ख्याद्येन पिता वृद्वः प्रत्याख्यातो जनार्दन |
तथा माता हितं वाक्यं भाषमाणा हितैषिणी ||९-२३-३८ (६१४३०) 
प्रत्याख्याता ह्यसत्कृत्य स कस्मै रोचयेद्वचः |
कुलान्तकरणो व्यक्तं जात एष जनार्दन ||९-२३-३९ (६१४३१) 
तथास्य दृश्यते चेष्टा नीतिश्चैव विशाम्पते |
नैष दास्यति नो राज्यमिति मे मतिरच्युत ||९-२३-४० (६१४३२) 
उक्तोऽहं बहुशस्तात विदुरेण महात्मना |
न जीवन्दास्यते भागं धार्तराष्ट्रः सुयोधनः ||९-२३-४१ (६१४३३) 
यावत्प्राणा धरिष्यन्ति धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेः |
तावद्युष्मास्वपापेषु प्रचरिष्यति पापकम् ||९-२३-४२ (६१४३४) 
न च युक्तोऽन्यथा जेतुमृते युद्धेन माधव |
इत्यब्रवीत्सदा मां हि विदुरः सत्यदर्शनः ||९-२३-४३ (६१४३५) 
तत्सर्वमद्य जानामि व्यवसायं दुरात्मनः |
यदुक्तं वचनं तेन विदुरेण महात्मना ||९-२३-४४ (६१४३६) 
यो हि श्रुत्वा वचः पथ्यं जामदग्न्याद्यथातथम् |
अवामन्यत दुर्बुद्धिर्ध्रुवं नाशमुखे स्थितः ||९-२३-४५ (६१४३७) 
उक्तं हि बहुभिः सिद्धैर्जातमात्रे सुयोधने |
एनं प्राप्य दुरात्मानं क्षयं क्षत्रं गमिष्यति ||९-२३-४६ (६१४३८) 
तदिदं वचनं तेषां निरुक्तं वै जनार्दन |
क्षयं याता हि राजानो दुर्योधनकृते भृशम् ||९-२३-४७ (६१४३९) 
सोऽद्य सर्वान्रणे योधान्निहनिष्यामि माधव ||९-२३-४८ (६१४४०) 
क्षत्रियेषु हतेष्वाशु शून्ये च शिबिरे कृते |
वधाय चात्मनोऽस्माभिः संयुगं रोचयिष्यति ||९-२३-४९ (६१४४१) 
तदन्तं हि भवेद्वैरमनुमानेन माधव |
एवं पश्यामि वार्ष्णेय चिन्तयन्प्रज्ञया स्वया |
विदुरस्य च वाक्येन चेष्टया च दुरात्मनः ||९-२३-५० (६१४४२) 
तस्माद्याहि चमूं वीर यावद्वन्मि शितैः शरैः |
दुर्योधनं महाबाहो वाहिनीं चास्य संयुगे ||९-२३-५१ (६१४४३) 
क्षेममद्य करिष्यामि धर्मराजस्य माधव |
हत्वैतद्दुर्बलं सैन्यं धार्तराष्ट्रस्य पश्यतः ||९-२३-५२ (६१४४४) 
सञ्जय उवाच. ९-२३-५३क्ष् (५१२०) 
अभीशुहस्तो दाशार्हस्तथोक्तः सव्यसाचिना |
तद्बलौघममित्राणामभीतः प्राविशद्बलात् ||९-२३-५३ (६१४४५) 
शरासनवनं घोरं शक्तिकण्टकसङ्कुलम् |
गदापरिघपाषाणं रथनागमहाद्रुमम् ||९-२३-५४ (६१४४६) 
हयपत्तिलताकीर्णं गाहमानो महायशाः |
व्यचरत्तत्र गोविन्दो रथेनातिपताकिना ||९-२३-५५ (६१४४७) 
ते हयाः पाण्डुरा राजन्वहन्तोऽर्जुनमाहवे |
दिक्षु सर्वास्वदृश्यन्त दाशार्हेण प्रचोदिताः ||९-२३-५६ (६१४४८) 
ततः प्रायाद्रथेनाजौ सव्यसाची परन्तपः |
किरञ्शरशतांस्तीक्ष्णान्वारिधारा घनो यथा ||९-२३-५७ (६१४४९) 
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दः शराणां नतपर्वणाम् |
इषुभिश्छाद्यमानानां समरे सव्यसाचिना ||९-२३-५८ (६१४५०) 
असज्जन्तस्तनुत्रेषु शरौघाः प्रापतन्भुवि |
इन्द्राशनिसमस्पर्शा गाण्डीवप्रेषिताः शराः ||९-२३-५९ (६१४५१) 
नरान्नागान्समाहत्य हयांश्चापि विशाम्पते |
अपतन्त रणे बाणाः पतङ्गा इव घोषिणः ||९-२३-६० (६१४५२) 
आसीत्सर्वमवच्छन्नं गाण्डीवप्रेषितैः शरैः |
न प्राज्ञायन्त समरे दिशो वा प्रदिशोपि वा ||९-२३-६१ (६१४५३) 
सर्वमासीज्जगत्पूर्णं पार्थनामाङ्कितैः शरैः |
रुक्मपुङ्खैस्तैलधौतैः कर्मारपरिमार्जितैः ||९-२३-६२ (६१४५४) 
ते दह्यमानाः पार्थेन पावकेनेव कुञ्जराः |
पार्थं न प्राजहुर्घारा वध्यमानाः शितैः शरैः ||९-२३-६३ (६१४५५) 
शरचापधरः पार्थः प्रज्वलन्निव भास्करः |
ददाह समरे योधान्कक्षमग्निरिव ज्वलन् ||९-२३-६४ (६१४५६) 
यथा वनान्ते वनपैर्विसृष्टः
कक्षं दहेत्कृष्णगतिः सुघोषः |
भूरिद्रुमं शुष्कलतावितानं
भृशं समृद्धो ज्वलनः प्रतापी ||९-२३-६५ (६१४५७) 
एवं स नाराचगणम्प्रतापी
शरार्चिरुच्चावचतिग्मतेजाः |
ददाह सर्वां तव पुत्रसेना--
ममृष्यमाणस्तरसा तरस्वी ||९-२३-६६ (६१४५८) 
तस्येषवः प्राणहराः सुमुक्ता
नासज्जन्वै वर्मसु रुक्मपुङ्खाः |
न च द्वितीयं प्रमुमोच बाणं
नरे हये वा परमद्विपे वा ||९-२३-६७ (६१४५९) 
अनेकरूपाकृतिभिर्हि बाणै--
र्महारथानीकमनुप्रविश्य |
स एव एकस्तव पुत्रस्य सेनां
जघान दैत्यानिव वज्रपाणिः ||||९-२३-६८ (६१४६०) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे त्रयोविंशोऽध्यायः ||२३ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२३-४२ पापकं प्रचरिष्यति आचरिष्यति धार्तराष्ट्र इति शेषः ||
९-२३-२३ त्रयोविंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२४
||श्रीः ||
९. २४. अध्यायः २४

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
धृष्टद्युम्नपराजितेन दुर्योधनेनाश्वारोहणेन पलायनम् ||१ ||
अश्वत्थामादिभिस्तदन्वेषणम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२४-० (६१४६१) 
सञ्जय उवाच. ९-२४-०क्ष् (५१२१) 
युध्यतां यतमानानां शूराणामनिवर्तनाम् |
सङ्कल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनञ्जयः ||९-२४-१ (६१४६२) 
इन्द्राशनिसमस्पर्शानविषह्यान्महौजसः |
विसृजन्दृश्यते बाणान्धारा मुञ्चन्निवाम्बुदः ||९-२४-२ (६१४६३) 
तत्सैन्यं भरतश्रेष्ठ वध्यमानं किरीटिना |
सम्प्रदुद्राव सङ्ग्रामात्तव पुत्रस्य पश्यतः ||९-२४-३ (६१४६४) 
पितॄन्भ्रातॄन्परित्यज्य वयस्यानपि चापरे ||९-२४-४ (६१४६५) 
हतधुर्या रथाः केचिद्धतसूतास्तथा परे |
भग्नाक्षयुगचक्रेषाः केचिदासन्विशाम्पते ||९-२४-५ (६१४६६) 
अन्येषां सायकाः क्षीणास्तथाऽन्ये बाणपीडिताः |
अक्षता युगपत्केचित्प्राद्रवन्भयपीडिताः ||९-२४-६ (६१४६७) 
केचित्पुत्रानुपादाय हतभूयिष्ठबान्धवाः |
विचुक्रुशुः पितॄंस्त्वन्ये सहायानपरे पुनः ||९-२४-७ (६१४६८) 
बान्धवांश्च नरव्याघ्र भ्रातॄन्सम्बन्धिनस्तथा |
दुद्रुवुः केचिदुत्सृज्य तत्रतत्र विशाम्पते ||९-२४-८ (६१४६९) 
बहवोऽत्र भृशं विद्धा मुह्यमाना महारथाः |
निःश्वसन्ति स्म दृश्यन्ते पार्थबाणहता नराः ||९-२४-९ (६१४७०) 
तानन्ये रथमारोप्य ह्याश्वास्य च मुहूर्तकम् |
विश्रान्ताश्च वितृष्णाश्च पुनर्युद्धाय जग्मिरे ||९-२४-१० (६१४७१) 
तानपास्य गताः केचित्पुनरेव युयुत्सवः |
कुर्वन्तस्तव पुत्रस्य शासनं युद्धदुर्मदाः ||९-२४-११ (६१४७२) 
पानीयमपरे पीत्वा पर्याश्वास्य च वाहनम् |
वर्माणि च समारोप्य केचिद्भरतसत्तम ||९-२४-१२ (६१४७३) 
समाश्वास्यापरे भ्रातॄन्निक्षिप्य शिबिरेऽपि च |
पुत्रानन्ये पितॄनन्ये पुनर्युद्धमरोचयन् ||९-२४-१३ (६१४७४) 
सज्जयित्वा रथान्केचिद्यथामुख्यं विशाम्पते |
आवृत्य पाण्डवानीकं पुनर्युद्धमरोचयन् ||९-२४-१४ (६१४७५) 
ते शूराः किङ्किणीजालैः समाच्छन्ना बभासिरे |
त्रैलोक्यविजये युक्ता यथा दैतेयदानवाः ||९-२४-१५ (६१४७६) 
आगम्य सहसा केचिद्रथैः स्वर्णविभूषितैः |
पाण्डवानामनीकेषु धृष्टद्युम्नमयोधयन् ||९-२४-१६ (६१४७७) 
धृष्टद्युम्नोऽपि पाञ्चाल्यः शिखण्डी च महारथः |
नाकुलिस्तु शतानीको रथानीकमयोधयन् ||९-२४-१७ (६१४७८) 
पाञ्चाल्यस्तु ततः क्रुद्धः सैन्येन महता वृतः |
अभ्यद्रवत्सुसङ्क्रुद्धस्तावकान्हन्तुमुद्यतः ||९-२४-१८ (६१४७९) 
ततस्त्वापततस्तस्य तव पुत्रो जनाधिप |
बाणसङ्घाननेकान्वै प्रेषयामास भारत ||९-२४-१९ (६१४८०) 
धृष्टद्युम्नस्ततो राजंस्तव पुत्रेण धन्विना |
नाराचैरर्धनाराचैर्बहुभिः क्षिप्रकारिभिः ||९-२४-२० (६१४८१) 
वत्सदन्तैश्च बाणैश्च कर्मारपरिमार्जितैः |
अश्वांश्च चतुरो हत्वा बाह्वोरुरसि चार्पितः ||९-२४-२१ (६१४८२) 
सोऽतिविद्धो महेष्वासस्तोत्रार्दित इव द्विपः |
तस्याश्वांश्चतुरो बाणैः प्रेषयामास मृत्यवे |
सारथेश्चास्य भल्लेन शिरः कायादपाहरत् ||९-२४-२२ (६१४८३) 
ततो दुर्योधनो राजा पृष्ठमारुह्य वाजिनः |
अपाक्रामद्वतरथो नातिदूरमरिन्दमः ||९-२४-२३ (६१४८४) 
दृष्टा तु हतविक्रान्तं स्वमनीकं महाबलः |
तव पुत्रो महाराज प्रययौ यत्र सौबलः ||९-२४-२४ (६१४८५) 
ततो रथेषु भग्नेषु त्रिसाहस्रा महाद्विपाः |
पाण्डवान्रथिनः सर्वान्समन्तात्पर्यवारयन् ||९-२४-२५ (६१४८६) 
ते वृताः समरे पञ्च गजानीकेन भारत |
अशोभन्त महाराज ग्रहास्तारागणैरिव ||९-२४-२६ (६१४८७) 
ततोऽर्जुनो महाराज लब्धलक्षौ महाभुजः |
विनिर्ययौ रथेनैव श्वेताश्वः कृष्णसारथिः ||९-२४-२७ (६१४८८) 
तैः समन्तात्परिवृतः कुञ्जरैः पर्वतोपमैः |
नाराचैर्विमलैस्तीक्ष्णैर्गजानीकमयोधयत् ||९-२४-२८ (६१४८९) 
तत्रैकबाणनिहतानपश्याम महागजान् |
पतितान्पात्यमानांश्च निर्भिन्नान्सव्यसाचिना ||९-२४-२९ (६१४९०) 
भीमसेनस्तु तान्दृष्ट्वा नागान्मत्तगजोपमः |
करेणादाय महतीं गदामभ्यपतद्बली |
अथाप्लुत्य रथात्तूर्णं दण्डपाणिरिवान्तकः ||९-२४-३० (६१४९१) 
तमुद्यतगदं दृष्ट्वा पाण्डवानां महारथम् |
वित्रेसुस्तावकाः सैन्याः शकृन्मूत्रं च सुस्रुवुः ||९-२४-३१ (६१४९२) 
आविग्नं च बलं सर्वं गदाहस्ते वृकोदरे ||९-२४-३२ (६१४९३) 
गदया भीमसेनेन भिन्नकुम्भान्निपातितान् |
धावमानानपश्याम कुञ्जरान्पर्वतोपमान् ||९-२४-३३ (६१४९४) 
प्राद्रवन्कुञ्जरास्ते तु भीमसेनगदाहताः |
पेतुरार्तस्वरं कृत्वा छिन्नपक्षा इवाद्रयः ||९-२४-३४ (६१४९५) 
प्रभिन्नकुम्भांस्तु बहून्द्रवमाणानितस्ततः |
पतमानांश्च सम्प्रेक्ष्य वित्रेसुस्तव सैनिकाः ||९-२४-३५ (६१४९६) 
युधिष्ठिरोऽपि सङ्क्रुद्धो माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
गार्ध्रपत्रैः शितैर्बाणैर्जघ्नुर्वै गजयोधिनः ||९-२४-३६ (६१४९७) 
धृष्टद्युम्नस्तु समरे पारजित्य नराधिपम् |
अपक्रान्ते तव सुते हयपृष्ठे समाश्रिते ||९-२४-३७ (६१४९८) 
दृष्ट्वा च पाण्डवान्सर्वान्कुञ्चरैः परिवारितान् |
धृष्टद्युम्नो महाराज सहसा समुपाद्रवत् ||९-२४-३८ (६१४९९) 
पुत्रः पाञ्चालराजस्य जिघांसुः कुञ्जरान्ययौ |
अदृष्ट्वा तु रथानीके दुर्योधनमरिन्दमम् ||९-२४-३९ (६१५००) 
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः |
अपृच्छन्क्षत्रियांस्तत्र क्व नु दुर्योधनो गतः ||९-२४-४० (६१५०१) 
तेऽपश्यमाना राजानं वर्तमाने जनक्षये |
मन्वाना निहतं तत्र तव पुत्रं महारथाः |
विवर्णवदना भूत्वा पर्यपृच्छन्त ते सुतम् ||९-२४-४१ (६१५०२) 
आहुः केचिद्वते सूते प्रयातो यत्र सौबलः |
हित्वा पाञ्चालराजस्य तदनीकं दुरुत्सहम् ||९-२४-४२ (६१५०३) 
अपरे त्वब्रुवंस्तत्र क्षत्रिया भृशविक्षताः |
दुर्योधनेन किं कार्यं द्रक्ष्यध्वं यदि जीवति |
युध्यध्वं सहिताः सर्वे किं वो राजा करिष्यति ||९-२४-४३ (६१५०४) 
ते क्षत्रियाः क्षतैर्गात्रैर्हतभूयिष्ठवाहनाः |
शरैः सम्पीड्यमानास्तु नातिव्यक्तमथाब्रुवन् ||९-२४-४४ (६१५०५) 
इदं सर्वं बलं हन्मो येन स्म परिवारिताः |
एते सर्वे गजान्हत्वा उपयान्ति स्म पाण्डवाः ||९-२४-४५ (६१५०६) 
श्रुत्वा तु वचनं तेषामश्वत्थामा महाबलः |
भित्त्वा पाञ्चालराजस्य तदनीकं दुरुत्सहम् ||९-२४-४६ (६१५०७) 
कृपश्च कृतवर्मा च प्रययौ यत्र सौबलः |
रथानीकं परित्यज्य शूराः सुदृढधन्विनः ||९-२४-४७ (६१५०८) 
ततस्तेषु प्रयातेषु धृष्टद्युम्नपुरस्कृताः |
आययुः पाण्डवा राजन्विनिघ्नन्तः स्म तावकान् ||९-२४-४८ (६१५०९) 
दृष्ट्वा तु तानापततः सम्प्रहृष्टान्महारथान् |
पराक्रान्तास्ततो वीरा निराशा जीविते तदा ||९-२४-४९ (६१५१०) 
विवर्णमुखभूयिष्ठमभवत्तावकं बलम् |
परिक्षीणायुधान्दृष्ट्वा तानहं परिवारितान् ||९-२४-५० (६१५११) 
राजन्बलेन त्र्यङ्गेन त्यक्त्वा जीवितमात्मनः |
आत्मना पञ्चमोऽयुध्यं पाञ्चालस्य बलेन ह ||९-२४-५१ (६१५१२) 
तस्मिन्देशे व्यवस्थाय यत्र शारद्वतः स्थितः |
सम्प्रद्रुता वयं पञ्च किरीटिशरपीडिताः ||९-२४-५२ (६१५१३) 
धृष्टद्युम्नं महारौद्रं तत्र नाभूद्रणो महान् |
जितास्तेन वयं सर्वे व्यपयाम रणात्ततः ||९-२४-५३ (६१५१४) 
अथापश्यं सात्यकिं तमुपायातं महारथम् |
रथैश्चतुः शतैर्वीरो मामभ्यद्रवदाहवे ||९-२४-५४ (६१५१५) 
धृष्टद्युम्नादहं मुक्तः कञ्छिछ्रान्तवाहनात् |
पतितो माधवानीकं दुष्कृती नरकं यथा ||९-२४-५५ (६१५१६) 
तत्र युद्धमभूद्धोरं मुहूर्तमतिदारुणम् ||९-२४-५६ (६१५१७) 
सात्यकिस्तु महाबाहुर्मम हत्वा परिच्छदम् |
जीवग्राहमगृह्णान्मां मूर्च्छितं पतितं भुवि ||९-२४-५७ (६१५१८) 
ततो मुहूर्तादिव तद्गजानीकमविध्यत |
गदया भीमसेनेन नाराचैरर्जुनेन च ||९-२४-५८ (६१५१९) 
अभिपिष्टैर्महानागैः समन्तात्पर्वतोपमैः |
नातिप्रसिद्धैव गतिः पाण्डवानामजायत ||९-२४-५९ (६१५२०) 
रथमार्गं ततश्चक्रे भीमसेनो महाबलः |
पाण्डवानां महाराज व्यपाकर्षन्महागजान् ||९-२४-६० (६१५२१) 
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः |
अपश्यन्तो रथानीके दुर्योधनसमरिन्दमम् |
राजानं मृगयामासुस्तव पुत्रं महारथम् ||९-२४-६१ (६१५२२) 
परित्यज्य च पाञ्चाल्यं प्रयाता यत्र सौबलः |
राज्ञोऽदर्शनसंविग्ना वर्तमानो जनक्षये ||||९-२४-६२ (६१५२३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे चतुर्विंशोऽध्यायः ||२४ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२४-४ सम्प्रदुद्रावेति पूर्वस्थं सम्प्रदुद्रुवुरिति विपरिणामेन
सम्बध्यते ||
९-२४-२४ चतुर्विंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२५
||श्रीः ||
९. २५. अध्यायः २५

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
भीमेनावशिष्टानां दुर्योधनानुजानां वधः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२५-० (६१५२४) 
सञ्जय उवाच. ९-२५-०क्ष् (५१२२) 
गजानीके हते तस्मिन्पाण्डुपुत्रेण भारत |
वध्यमाने बले चैव भीमसेनेन संयुगे ||९-२५-१ (६१५२५) 
चरन्तं च प्रपश्यामो भीमसेनमरिन्दमम् |
दण्डहस्तं यथा क्रुद्वमन्तकं प्राणहारिणम् ||९-२५-२ (६१५२६) 
समेत्य समरे राजन्हतशेषाः सुतास्तव |
अदृश्यमाने कौरव्ये पुत्रे दुर्योधने तव |
सोदर्याः सहिता भूत्वा भीमसेनमुपाद्रवन् ||९-२५-३ (६१५२७) 
श्रुतर्वा सञ्जयश्चैव जयत्सेनः श्रुतान्तकः |
दुर्विमोचनकश्चैव तथा दुर्विषहो बली ||९-२५-४ (६१५२८) 
दुर्मर्षणः सुजातश्च जैत्रो भूरिबलो रविः |
इत्येते सहिता भूत्वा तव पुत्राः समन्ततः |
भीमसेनमभिद्रुत्य रुरुधुः सर्वतो दिशम् ||९-२५-५ (६१५२९) 
ततो भीमो महाराज स्वरथं पुनरास्थितः |
मुमोच निशितान्बाणान्पुत्राणां तव मर्मसु ||९-२५-६ (६१५३०) 
ते कीर्यमाणा भीमेन पुत्रास्तव महारणे |
भीमसेनमुपासेदुः प्रवाता इव कुञ्जरम् ||९-२५-७ (६१५३१) 
ततः क्रुद्धो रणे भीमः शिरो दुर्मर्षणस्य ह |
क्षुरप्रेण प्रमथ्याशु पातयामास भूतले ||९-२५-८ (६१५३२) 
ततोऽपरेण भल्लेन सर्वावरणभेदिना |
श्रुतान्तमवधीद्बीमस्तव पुत्रं महारथः ||९-२५-९ (६१५३३) 
जयत्सेनं ततो विद्वा नाराचेन हसन्निव |
पातयामास कौरव्यं रथोपस्थादरिन्दमः |
स पपात रथाद्राजन्भूमौ तूर्णं ममार च ||९-२५-१० (६१५३४) 
श्रुतर्वा तु ततो भीमं क्रुद्धो विव्याध मारिष |
शतेन गृघ्रवाजानां शराणां नतपर्वणाम् ||९-२५-११ (६१५३५) 
ततः क्रुद्धो रणे भीमो जैत्रं भूरिबलं रविम् |
त्रीनेतांस्त्रिभिरानर्च्छद्विषाग्निप्रतिमैः शरैः ||९-२५-१२ (६१५३६) 
ते हता न्यपतन्भूमौ स्यन्दनेभ्यो महारथाः |
वसन्ते पुष्पशबला निकृत्ता इव किंशुकाः ||९-२५-१३ (६१५३७) 
ततोऽपरेण भल्लेन तीक्ष्णेन च परन्तपः |
दुर्विमोचनमाहत्य प्रेषयामास मृत्यवे ||९-२५-१४ (६१५३८) 
स हतः प्रापतद्भूमौ स्वरथाद्रथिनां वरः |
गिरेस्तु कूटजो भग्नो मारुतेनेव पादपः ||९-२५-१५ (६१५३९) 
दुष्प्रधर्षं ततश्चैव सुजातं च सुतं तव |
एकैकं न्यहनत्सङ्ख्ये द्वाभ्यांद्वाभ्यां चमूमुखे |
तौ शिलीमुखविद्धाङ्गौ पेततू रथसत्तमौ ||९-२५-१६ (६१५४०) 
ततः पतन्तं समरे अभिवीक्ष्य सुतं तव |
भल्लेन पातयामास भीमो दुर्विपहं रणे ||९-२५-१७ (६१५४१) 
स पपात हतो बाहात्पश्यतां सर्वधन्विनाम् ||९-२५-१८ (६१५४२) 
दृष्ट्वा तु निहतान्भ्रातॄन्वहूनेकेन संयुगे |
अमर्षधशमापसः श्रुतर्वा भीममभ्ययात् ||९-२५-१९ (६१५४३) 
विक्षिपन्सुमहच्चापं कार्तखरविभूषितम् |
विमृजन्सायकांश्चैव विषाग्निप्रतिमान्वहून् ||९-२५-२० (६१५४४) 
स तु राजन्धनुश्छित्त्वा पाण्डवस्य महामृधे |
अथैनं छिन्नधन्वानं विंशत्या समवाकिरत् ||९-२५-२१ (६१५४५) 
ततोऽन्यद्धनुरादाय भीमसेनो महाबलः |
अवाकिरत्तव सुतं तिष्ठतिष्ठेति चाब्रवीत् ||९-२५-२२ (६१५४६) 
महदासीत्तयोर्युद्धं चित्ररूपं भयानकम् |
बादृशं समरे पूर्वं तम्भवासवयोर्युधि ||९-२५-२३ (६१५४७) 
तयोस्तत्र शितैर्गुक्तैर्यमदण्डनिभैः शरैः |
समाच्छकाधारा सर्वा त्वं दिशो विदिशस्तथा ||९-२५-२४ (६१५४८) 
अतः श्रुतर्वा सङ्क्रुद्धो धनुरादाय सायकैः |
भीमसेनं रणे राजन्बाह्वोरुरसि चार्पयत् ||९-२५-२५ (६१५४९) 
सोऽतिविद्धो महाराज तव पुत्रेण धन्विना |
भीमः सञ्चुक्षुभे क्रुद्धः पर्वणीव महोदधिः ||९-२५-२६ (६१५५०) 
ततो भीमो रुषाविष्टः पुत्रस्य तव मारिष |
सारथिं चतुरश्चाश्वाञ्शरैर्निन्ये यमक्षयम् ||९-२५-२७ (६१५५१) 
विरथं तं समालक्ष्य विशिखैर्लोमवाहिभिः |
अवाकिरदमेयात्मा दर्शयन्पाणिलाघवम् ||९-२५-२८ (६१५५२) 
श्रुतर्वा विरथो राजन्नाददे खङ्गचर्मणी |
अथास्याददतः खह्गं शतचन्द्रं च भानुमत् |
क्षुरप्रेणं शिरः कायात्पातयामास पाण्डवः ||९-२५-२९ (६१५५३) 
छिन्नोत्तमाङ्गस्य ततः क्षुरप्रेण महात्मना |
पपात कायः स्वरथाद्वसुधामनुनादयन् ||९-२५-३० (६१५५४) 
तस्मिन्निपतिते वीरे तावका भयमोहिताः |
अभ्यद्रवन्त सङ्ग्रामे भीमसेनं युयुत्सवः ||९-२५-३१ (६१५५५) 
तानापतत एवाशु हतशेषाद्बलार्णवात् |
दंशितान्प्रतिजग्राह भीमसेनः प्रतापवान् ||९-२५-३२ (६१५५६) 
ते तु तं वै समासाद्य परिवव्रुः समन्ततः ||९-२५-३३ (६१५५७) 
ततस्तु संवृतो भीमस्तावकान्निशितैः शरैः |
पीडयामास तान्सर्वान्सहस्राक्ष इवासुरान् ||९-२५-३४ (६१५५८) 
ततः पञ्चशतान्हत्वा सवरूथान्महारथान् |
जघान कुञ्जरानीकं पुनः सप्तशतं युधि ||९-२५-३५ (६१५५९) 
हत्वा शतसहस्राणि पत्तीनां परमेषुभिः |
वाजिनां च शतान्यष्टौ पाण्डवः स्म विराजते ||९-२५-३६ (६१५६०) 
भीमसेनस्तु कौन्तेयो हत्वा युद्धे सुतांस्तव |
मेने कृतार्थमात्मानं सफलं जन्म च प्रभो ||९-२५-३७ (६१५६१) 
तं तथा युध्यमानं च विनिघ्नन्तं च तावकान् |
ईक्षितुं नोत्सहन्ते स्म तव सैन्या नराधिप ||९-२५-३८ (६१५६२) 
विद्राव्य च कुरून्सर्वांस्तांश्च हत्वा पदानुगान् |
दोर्भ्यां शब्दं ततश्चक्रे त्रासयानो महाद्विपान् ||९-२५-३९ (६१५६३) 
हतभूयिष्ठयोधा तु तव सेना विशामम्पते |
किञ्चिच्छेषा महाराज कृपणं समपद्यत ||||९-२५-४० (६१५६४) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे पञ्चविंशोऽध्यायः ||२५ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२५-७ प्रवणादिव कुञ्जरमिति झ.पाठः ||
९-२५-२५ पञ्चविंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२६
||श्रीः ||
९. २६. अध्यायः २६

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
कृष्णार्जुनयोः संवादः ||१ ||
सङ्कुलयुद्धम् ||२ ||
भीमेन सुदर्शननाम्नो दुर्योधनानुजस्य वधः ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२६-० (६१५६५) 
सञ्जय उवाच. ९-२६-०क्ष् (५१२३) 
दुर्योधनो महाराज सुदर्शश्चापि ते सुतः |
हतशेषौ तदा सङ्ख्ये वाजिमध्ये व्यवस्थितौ ||९-२६-१ (६१५६६) 
ततो दुर्योधनं दृष्ट्वा वाजिमध्ये व्यवस्थितम् |
उवाच देवकीपुत्रः कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् ||९-२६-२ (६१५६७) 
शत्रवो हतभूयिष्ठा ज्ञातयः परिपालिताः |
गृहीत्वा सञ्जयं चासौ निवृत्तः शिनिपुङ्गवः ||९-२६-३ (६१५६८) 
परिश्रान्तश्च नकुलः सहदेवश्च भारत |
योधयित्वा रणे पापान्धार्तराष्ट्रान्सहानुगान् ||९-२६-४ (६१५६९) 
दुर्योधनमतिक्रम्य त्रय एते व्यवस्थिन्ताः |
कृपश्च कृतवर्मा च द्रौणिश्चैव महारथः ||९-२६-५ (६१५७०) 
असौ तिष्ठति पाञ्चाल्यः श्रिया परमया युतः |
दुर्योधनबलं हत्वा सह सर्वैः प्रभद्रकैः ||९-२६-६ (६१५७१) 
असौ दुर्योधनः पार्थ वाजिमध्ये व्यवस्थितः |
छत्रेण ध्रियामणेन प्रेक्षमाणो मुहुर्मुहुः ||९-२६-७ (६१५७२) 
प्रतिव्यूह्य बलं सर्वं रणमध्ये व्यवस्थितः |
एनं हत्वा शितैर्बाणैः कृतकृत्यो भविष्यसि ||९-२६-८ (६१५७३) 
गजानीकं हतं दृष्ट्वा त्वां च प्राप्तमरिन्दम |
यावन्न विद्रवन्त्येते तावज्जहि सुयोधन्सम् ||९-२६-९ (६१५७४) 
यातु कश्चित्तुं पाञ्चाल्यं क्षिप्रमागम्यतामिति |
परिश्रान्तबलस्तात नैष मुच्येत किल्बिषी ||९-२६-१० (६१५७५) 
हत्वा तव बलं सर्वं सङ्ग्रमे धृतराष्ट्रजः |
जितान्पाण्डुसुतान्प्रत्वा रूपं धारयते महत् ||९-२६-११ (६१५७६) 
निहतं स्वबलं दृष्ट्वा पीडितं चापि पाण्डवैः |
ध्रुवमेष्यति सङ्ग्रमे वधायैवात्मनो नृपः ||९-२६-१२ (६१५७७) 
एवमुक्तः फल्गुनस्तु कृष्णं वचनमब्रवीत् |
धृतराष्ट्रसुताः सर्वे हता भीमेन माधव |
यावेतावास्थितौ कृष्ण तावद्य नभविष्यतः ||९-२६-१३ (६१५७८) 
हतो भीष्मो हतो द्रोणः कर्णो वैकर्तनो हतः |
मद्रराजो हतः शल्यो हतः कृष्ण जयद्रथः ||९-२६-१४ (६१५७९) 
हयाः पञ्चशताः शिष्टाः शकुनेः सौबलस्य च |
रथानां तु शते शिष्टे द्वे एव तु जनार्दन |
दन्तिनां च शतं साग्रं त्रिसाहस्राः पदातयः ||९-२६-१५ (६१५८०) 
अश्वत्थामा कृपश्चैव त्रिगर्ताधिपतिस्तथा |
उलूकः शकुनिश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः ||९-२६-१६ (६१५८१) 
एतद्बलमभूच्छेषं धार्तराष्ट्रस्य माधव |
मोक्षो न नूनं कालात्तु विद्यते भुवि कस्यचित् ||९-२६-१७ (६१५८२) 
तथा विनिहते सैन्ये पश्य दुर्योधनं स्थितम् |
अद्याह्ना हि महाराजो हतामित्रो भविष्यति |
न हि मे मोक्ष्यते कश्चित्परेषामिह चिन्तये ||९-२६-१८ (६१५८३) 
ये त्वद्य समरं कृष्ण न हास्यन्ति मदोत्कटाः |
तान्वै सर्वान्हनिष्यामि यद्यपि स्युरमानुषाः ||९-२६-१९ (६१५८४) 
अद्य युद्धे समुत्पन्नं दीर्घं राज्ञः प्रजागरम् |
अपनेष्यामि गान्धारिं घातयित्वा शितैः शरैः ||९-२६-२० (६१५८५) 
निकृत्या वै दुराचारो यानि रत्नानि सौबलः |
सभायामहरद्द्यूते पुनस्तान्याहराम्यहम् ||९-२६-२१ (६१५८६) 
अद्य वेत्स्यन्ति मच्छक्तिं सर्वा नागपुरे स्त्रियः |
श्रुत्वा पतींश्च पुत्रांश्च पाण्डवैर्निहतान्युधि ||९-२६-२२ (६१५८७) 
समाप्तमद्य वै कर्म सर्वं कृष्ण भविष्यति |
अद्य दुर्योधनो दीप्तां श्रियं प्राणांश्च मोक्ष्यति ||९-२६-२३ (६१५८८) 
नापयाति भयात्कृष्ण सङ्ग्रामाद्यदि चेन्मम |
निहतं विद्धि वार्ष्णेय धार्तराष्ट्रं सुबालिशम् ||९-२६-२४ (६१५८९) 
मम ह्येतदपर्याप्तं वाजिबृन्दमरिन्दम |
सोढुं ज्यातलनिर्घोषं याहि यावन्निहन्म्यहम् ||९-२६-२५ (६१५९०) 
सञ्जय उवाच. ९-२६-२६क्ष् (५१२४) 
एवमुक्तस्तु दाशार्हः पाण्डवेन यशस्विना |
अचोदयद्धायन्राजन्दुर्योधनबलं प्रति ||९-२६-२६ (६१५९१) 
तदनीकमभिप्रेक्ष्य त्रयः सज्जा महारथाः |
भीमसेनोऽकर्जुनश्चैव सहदेवश्च मारिष |
प्रययुः सिंहनादेन दुर्योधनजिघांसया ||९-२६-२७ (६१५९२) 
तान्प्रेक्ष्य सहितान्सर्वाञ्जवेनोद्यतकार्मुकान् |
सौबलोऽभ्यद्रवद्युद्धे पाण्डवानाततायिनः ||९-२६-२८ (६१५९३) 
सुदर्शनस्त्व मतो भीमसेनं समभ्ययात् |
सुशर्मा शकुनिश्चैव युयुधाते किरीटिना ||९-२६-२९ (६१५९४) 
सहदेवं तव सुतो हयपृष्ठगतोऽभ्ययात् ||९-२६-३० (६१५९५) 
ततो हि यत्नतः क्षिप्रं तवं पुत्रो जनाधिप |
प्रासेन सहदेवस्य शिरसि प्राहरद्भृशम् ||९-२६-३१ (६१५९६) 
सोपाविशद्रथोपस्थे तव सुत्रेण ताडितः |
रुधिराप्लुतसर्वाङ्ग आशीविष इव श्वसन् ||९-२६-३२ (६१५९७) 
प्रतिलभ्य ततः सञ्ज्ञां सहदेवो विशाम्पते |
दुर्योधनं शरैस्तीक्ष्णैः सङ्क्रुद्धः समवाकिरत् ||९-२६-३३ (६१५९८) 
पार्थोऽपि युधि विक्रम्य कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
शूराणामश्वपृष्ठेभ्यः शिरांसि निचकर्त ह ||९-२६-३४ (६१५९९) 
तदनीकं तदा पार्थो व्यधमद्बहुभिः शरैः |
पातयित्वा हयान्सर्वांस्त्रिगर्तानां रथान्ययौ ||९-२६-३५ (६१६००) 
ततस्ते सहिता भूत्वा त्रिगर्तानां महारथाः |
अर्जुनं वासुदेवं च शरवर्षैरवाकिरन् ||९-२६-३६ (६१६०१) 
सत्यकर्माणमाक्षिप्य क्षुरप्रेण महायशाः |
ततोऽस्य स्यन्दनस्येषां चिच्छिदे पाण्डुनन्दनः ||९-२६-३७ (६१६०२) 
शिलाशितेन च विभो क्षुरप्रेण महायशाः |
शिरश्चिच्छेद सहसा तप्तकुण्डलभूषणम् ||९-२६-३८ (६१६०३) 
सत्येषुमथ चादत्त योधानां मिषतां ततः |
यथा सिंहो वने राजन्मृगं परि बुभुक्षितः ||९-२६-३९ (६१६०४) 
तं निहत्य ततः पार्थः सुशर्माणं त्रिभिः शरैः |
विद्ध्वा तानहनत्सर्वान्रथान्रुक्मविभूओषितान् ||९-२६-४० (६१६०५) 
ततः प्रायात्त्वरन्पार्थो दीर्घकालं सुसंवृतम् |
मुञ्जन्क्रोधविषं तीक्ष्णं प्रस्थलाधिपतिं प्रति ||९-२६-४१ (६१६०६) 
तमर्जुनः पृषत्कानां शतेन भरतर्षभ |
पूरयित्वा ततो वाहान्प्राहरत्तस्य धन्विनः ||९-२६-४२ (६१६०७) 
ततः शरं समादाय यमदण्डोपमं तदा |
सुशर्माणं समुद्दिश्य चिक्षेपाशु हसन्निव ||९-२६-४३ (६१६०८) 
स शरः प्रेषितस्तेन क्रोधदीप्तेन धन्विना |
सुशर्माणं समासाद्य बिभेद हृदयं रणे ||९-२६-४४ (६१६०९) 
स गतासुर्महाराज पपात धरणीतले |
नन्दयन्पाण्डवान्सर्वान्व्यथयंश्चापि तावकान् ||९-२६-४५ (६१६१०) 
सुशर्माणं रणे हत्वा पुत्रानस्य महारथान् |
सप्त चाष्टौ च त्रिंशच्च सायकैरनयत्क्षयम् ||९-२६-४६ (६१६११) 
ततोऽस्य निशितैर्बाणैः सर्वान्हत्वा पदानुगान् |
अभ्यगाद्भारतीं सेनां हतशेषां महारथः ||९-२६-४७ (६१६१२) 
भीमस्तु समरे क्रुद्धः पुत्रं तव जनाधिप |
सुदर्शनमदृश्यन्तं शरैश्चक्रे हसन्निव ||९-२६-४८ (६१६१३) 
ततोऽस्य प्रहसन्क्रुद्धः शिरः कायादपाहरत् |
क्षुरप्रेण सुतीक्ष्णेन स हतः प्रापतद्भुवि ||९-२६-४९ (६१६१४) 
तस्मिंस्तु निहते वीरे ततस्तस्य पदानुगाः |
परिवव्रू रमे भीमं किरन्तो विविधाञ्शरान् ||९-२६-५० (६१६१५) 
ततस्तु निशितैर्बाणैस्तवानीकं वृकोदरः |
इन्द्राशनिसमस्पर्शैः समन्तात्पर्यवाकिरत् ||९-२६-५१ (६१६१६) 
ततः क्षणेन तद्भीमो न्यहनद्भरतर्षभ ||९-२६-५२ (६१६१७) 
तेषु तूत्साद्यमानेषु सेनाध्यक्षा महारथाः |
भीमसेनं समासाद्य ततोऽयुध्यन्त भारत ||९-२६-५३ (६१६१८) 
स तान्सर्वाञ्शरैर्घोरैरवाकिरत पाण्डवः |
तथैव तावका राजन्पाण्डवेयान्महारथान् |
शरवर्षेण महता समन्तात्पर्यवारयन् ||९-२६-५४ (६१६१९) 
व्याकुलं तदभूत्सर्वं पाण्डवानां परैः सह |
तावकानां च समरे पाण्डवेंयैर्युयुत्सताम् ||९-२६-५५ (६१६२०) 
तत्र योधास्तदा पेतुः परस्परसमाहताः |
उभयोः सेनयो राजन्संशोचन्तः स्म बान्धवान् ||||९-२६-५६ (६१६२१) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे षड्विंशोऽध्यायः ||२६ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२६-१७ मोक्षो नूनं कालसृष्टः इति क.पाठः ||
९-२६-२६ षड्विंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२७
||श्रीः ||
९. २७. अध्यायः २७

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सहदेवेन शकुन्युलूकयोर्वधः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२७-० (६१६२२) 
सञ्जय उवाच. ९-२७-०क्ष् (५१२५) 
तस्मिन्प्रवृत्ते सङ्ग्रामे गजवाजिनरश्रो
शकुनिः सौबलो राजन्सहदेवं xxxxxxयात् ||९-२७-१ (६१६२३) 
ततोऽस्यापततस्तूर्णं सहदेवः पतापवान् |
शरौघान्प्रेषयामास पतङ्गानिव शीघ्रगान् |
उलूकं च रणे राजन्विव्याध दशभिः शरैः ||९-२७-२ (६१६२४) 
शकृनिश्च महाराज भीमं विद्ध्वा त्रिभिः शरैः |
नवत्या निशितैर्बाणैः सहदेवमवाकिरत् ||९-२७-३ (६१६२५) 
ते शूराः समरे राजन्समासाद्य परस्परम् |
विव्यधुर्निशितैर्बाणैः कङ्कबर्हिणवाजितैः |
स्वर्णपुङ्खैः शिलधौतैराकर्णप्रहितैः शरैः ||९-२७-४ (६१६२६) 
तेषां चापगुणोत्सृष्टा शरवृष्टिर्विशाम्पते |
आच्छादयद्दिशः सर्वा धाराभिरिव तोयदः ||९-२७-५ (६१६२७) 
ततः क्रुद्धो रणे भीमः सहदेवश्च भारत |
चेरतुः कदनं सङ्ख्ये कुर्वन्तौ सुमहाबलौ ||९-२७-६ (६१६२८) 
ताभ्यां शरशतैश्छनं तद्बलं तव भारत |
सान्धकारमिवाकाशमभवत्तत्रतत्र ह ||९-२७-७ (६१६२९) 
अश्वैर्विपरिधावद्भिः शरच्छन्नैर्विशाम्पते |
तत्रतत्र कृतो मार्गो विकर्षद्भिर्हतान्बहून् ||९-२७-८ (६१६३०) 
निहतानां हयानां च सहैव हयसादिभिः |
वर्मभिर्विनिकृत्तैश्च प्रासैश्छिन्नैश्च मारिष ||९-२७-९ (६१६३१) 
ऋष्टिभिः शक्तिभिश्चैव सासिप्रासपरश्वथैः |
सञ्छन्ना पृथिवी जज्ञे कुसुमैः शबला इव ||९-२७-१० (६१६३२) 
योधास्तत्र महाराज समासाद्य परस्परम् |
व्यचरन्त रणे क्रुद्धा विनिघ्नन्तः परस्परम् ||९-२७-११ (६१६३३) 
उद्वृत्तनयनै रोषात्सन्दष्टौष्ठपुटैर्मुखैः |
सकुण्डलैर्मही च्छन्ना पद्मकिञ्चल्कसन्निभैः ||९-२७-१२ (६१६३४) 
भुजैश्छिन्नैर्महाराज नागराजकरोपमैः |
साङ्गदैः सतनुत्रैश्च सासिप्रासपरश्वथैः ||९-२७-१३ (६१६३५) 
कबन्धैरुत्थितैश्छिन्नैर्नृत्यद्भिश्चापरैर्युधि |
क्रव्यादगणसञ्छन्ना घोराऽभूत्पृथिवी विभो ||९-२७-१४ (६१६३६) 
अल्पावशिष्टे सैन्ये तु कौरवेयान्महाहवे |
प्रहृष्टाः पाण्डवा भूत्वा निन्यिरे यमसादनम् ||९-२७-१५ (६१६३७) 
एतस्मिन्नन्तरे शूरः सौबलेयः प्रतापवान् |
प्रासेन सहदेवस्य शिरसि प्राहरद्भृशम् ||९-२७-१६ (६१६३८) 
स विह्वलो महाराज रथोपस्थ उपाविशत् ||९-२७-१७ (६१६३९) 
सहदेवं तथा दृष्ट्वा भीमसेनः प्रतापवान् |
सर्वसैन्यानि सङ्क्रुद्धो वारयामास भारत ||९-२७-१८ (६१६४०) 
निर्बिभेद च नाराचैः शतशोऽथ सहस्रशः |
स निर्भिद्याकरोच्चैव सिंहनादमरिन्दमः ||९-२७-१९ (६१६४१) 
तेन शभ्देन वित्रस्ताः सर्वे सहयवारणाः |
प्राद्रवन्सहसा भीताः शकुनेश्च पदानुगाः ||९-२७-२० (६१६४२) 
प्रभग्नानथ तान्दृष्ट्वा राजा दुर्योधनोऽब्रवीत् |
निवर्तध्वमधर्मज्ञा युध्यध्वं किं सृतेन वः ||९-२७-२१ (६१६४३) 
इह कीर्ति समाधाय प्रेत्य लोकान्समश्नुते |
प्राणाञ्जहाति यो धीरो युद्धे पृष्ठमदर्शयन् ||९-२७-२२ (६१६४४) 
एवमुक्तास्तु ते राज्ञा सौबलस्य पदानुगाः |
पाण्डवानभ्यवर्तन्त मृत्युं कृत्वा निवर्तनम् ||९-२७-२३ (६१६४५) 
द्रवद्भिस्तत्र राजेन्द्र कृतः शब्दोऽतिदारुणः |
क्षुब्धसागरसङ्काशः क्षुभितैः सर्वतो दिशम् ||९-२७-२४ (६१६४६) 
तांस्ततः पुरतो दृष्ट्वा सौबलस्य पदानुगान् |
प्रत्युद्ययुर्महाराज पाण्डवा विजयोद्यताः ||९-२७-२५ (६१६४७) 
प्रत्याश्वस्य च दुर्धर्षः सहदेवो विशाम्पते |
शकुनिं दशभिर्विद्ध्वा हयांश्चास्य त्रिभिः शरैः |
धनुश्चिच्छेद च शरैः सौबलस्य हसन्निव ||९-२७-२६ (६१६४८) 
अथान्यद्धनुरादाय शकुनिर्युद्धदुर्मदः |
विव्याध नकुलं षष्ट्या भीमसेनं च सप्ताभिः ||९-२७-२७ (६१६४९) 
उलूकोऽपि महाराज भीमं विव्याध सप्तभिः |
सहदेवं च सप्तत्या परीप्सन्पितरं रणे ||९-२७-२८ (६१६५०) 
तं भीमसेनः समरे विव्याध नवभिः शरैः |
शकुनिं च चतुःषष्ट्या पार्श्वस्थांश्च त्रिभिस्त्रिभिः ||९-२७-२९
(६१६५१) 
ते हन्यमाना भीमेन नाराचैस्तैलपायितैः |
सहदेवं रणे क्रुद्धाश्छादयञ्शरवृष्टिभिः |
पर्वतं वारिधाराभिः सविद्युत इवाम्बुदाः ||९-२७-३० (६१६५२) 
ततोऽस्यापततः शूरः सहदेवः प्रतापवान् |
उलूकस्य महाराज भल्लेनापाहरच्छिरः ||९-२७-३१ (६१६५३) 
स जगाम रथाद्भूमिं सहदेवेन पातितः |
रुधिराप्लुतसर्वाङ्गो नन्दयन्पाण्डवान्युधि ||९-२७-३२ (६१६५४) 
पुत्रं तु निहतं दृष्ट्वा शकुनिस्तत्र भारत |
साश्रुकण्ठो विनिःश्वस्य क्षत्तुर्वाक्यमनुस्मरन् ||९-२७-३३ (६१६५५) 
चिन्तयित्वा मुहूर्तं स बाष्पपूर्णेक्षणः श्वसन् |
सहदेवं समासाद्य त्रिभिर्विव्याध सायकैः ||९-२७-३४ (६१६५६) 
तानपास्य शरान्मुक्ताञ्शरसङ्घैः प्रताम्पवान् |
सहदेवो महाराज धनुश्चिच्छेद संयुगे ||९-२७-३५ (६१६५७) 
छिन्ने धनुषि राजेन्द्र शकुनिः सौबलस्तदा |
प्रगृह्य विपुलं खङ्गं सहदेवाय प्राहिणोत् ||९-२७-३६ (६१६५८) 
तमापतन्तं सहसा घोररूपं विशाम्पते |
द्विधा चिच्छेद समरे सौबलस्य हसन्निव ||९-२७-३७ (६१६५९) 
असिं दृष्ट्वा द्विधा च्छिन्नं प्रगृह्य महतीं गदाम् |
प्राहिणोत्सहदेवाय सा मोघा न्यपतद्भुवि ||९-२७-३८ (६१६६०) 
ततः शक्तिं महाघोरां कालरात्रीमिवोद्यताम् |
प्रेषयामास सक्रुद्धः पाण्डवं प्रति सौबलः ||९-२७-३९ (६१६६१) 
तामापतन्तीं सहसा शरैः कनकभूषणैः |
त्रिधा चिच्छेद समरे सहदेवो हसन्निव ||९-२७-४० (६१६६२) 
सा पपात त्रिधा च्छिन्ना भूमौ कनकभूषणा |
शीर्यमाणा यथा दीप्ता गगनाद्वै शतहदा ||९-२७-४१ (६१६६३) 
शक्तिं विनिहतां दृष्ट्वा सौबलं च भयार्दितम् |
दुद्रुवुस्तावकाः सर्वे भये जाते ससौबलाः ||९-२७-४२ (६१६६४) 
अथोत्क्रुष्टं महच्चासीत्पाण्डवैर्जितकाशिभिः |
धार्तराष्ट्रास्ततः सर्वे प्रायशो विमुखाऽभवन् ||९-२७-४३ (६१६६५) 
तान्वै विमनसो दृष्ट्वा माद्रीपुत्रः प्रतापवान् |
शरैरनेकसाहस्रैर्वारयामास संयुगे ||९-२७-४४ (६१६६६) 
ततो गान्धारकैर्गुप्तं पुष्टैरश्वैर्जये धृतम् |
आससाद रमे यान्तं सहदेवोऽथ सौबलम् ||९-२७-४५ (६१६६७) 
स्वमंशमवशिष्टं तं संस्मृत्य शकुनिं नृप |
रथेन काञ्चनाङ्गेन सहदेवः समभ्ययात् ||९-२७-४६ (६१६६८) 
अधिज्यं बलवत्कृत्वा व्याक्षिपन्सुमहद्धनुः |
स सौबलमभिद्रुत्य गार्ध्रपत्रैः शिलाशितैः ||९-२७-४७ (६१६६९) 
भृशमभ्यहन्त्कुद्धस्तोत्रैरिव महाद्विपम् |
उवाच चैनं मेधावी विगृह्य स्मारयन्निव ||९-२७-४८ (६१६७०) 
क्षत्रधर्मे स्थिरो भूत्वा युध्यस्व पुरुषो भव |
यत्तदा भाषसे मूढ गृह्णन्नक्षान्सभातले |
फलमद्य प्रपद्यस्व कर्मणस्तस्य दुर्मते ||९-२७-४९ (६१६७१) 
निहतास्ते दुरात्मानो येऽस्मानवहसन्पुरा |
दुर्योधनः कुलाङ्गारः शिष्टस्त्वं चास्य मातुलः ||९-२७-५० (६१६७२) 
अद्य ते निहनिष्यामि क्षुरेणोन्मथितं शिरः |
वृक्षात्फलमिवाविद्वं लगुडेन प्रमाथिना ||९-२७-५१ (६१६७३) 
एवमुक्त्वा महाराज सहदेवो महाबलः |
सङ्क्रुद्धो रणशार्दूलो वेगेनाभिजगाम तम् ||९-२७-५२ (६१६७४) 
अभिगम्य सुदुर्धर्षः सहदेवो युधां पतिः |
विकृष्य बलवच्चापं क्रोधेन प्रज्वलन्निव ||९-२७-५३ (६१६७५) 
शकुनिं दशभिर्विद्ध्वा चतुर्भिश्चास्य वाजिनः |
छत्रं ध्वजं धनुश्चास्य च्छित्त्वा सिंह इवानदत् ||९-२७-५४ (६१६७६) 
छिन्नध्वजधनुश्छत्रः सहदेवेन सौबलः |
कृतो विद्धश्च बहुभिः सर्वमर्मसु सायकैः ||९-२७-५५ (६१६७७) 
ततो भूयो महाराज सहदेवः प्रतापवान् |
शकुनेः प्रेषयान्मास शरवृष्टिं दुरासदाम् ||९-२७-५६ (६१६७८) 
ततस्तु क्रुद्धः सुबलस्य पुत्रो
माद्रीसुतं सहदेवं विमर्दे |
प्रासेन जाम्बूनदभूषणेन
जिघांसुरेकोऽभिपपात शीघ्रम् ||९-२७-५७ (६१६७९) 
माद्रीसुतस्तस्य समुद्यतं तं
प्रासं सुवृत्तौ च भुजौ रणाग्रे |
भल्लैस्त्रिभिर्युगपत्सञ्चकर्त
ननाद चोच्चैस्तरसाऽऽजिमध्ये ||९-२७-५८ (६१६८०) 
तस्याशुकारी सुसमाहितेन
सुवर्णपुङ्खेन दृढायसेन |
भल्लेन सर्वावरणातिगेन
शिरः शरीरात्प्रममाथ भूयः ||९-२७-५९ (६१६८१) 
शरेण कार्तस्वरभूषितेन
दिवाकराभेण सुसंहितेन |
हृतोत्तमाङ्गो युधि पाण्डवेन
पपात भूमौ सुबलस्य पुत्रः ||९-२७-६० (६१६८२) 
स तच्छिरो वेगवता शरेण
सुवर्णपुङ्खेन शिलाशितेन |
प्रावेरयत्कुपितः पाण्डुपुत्रो
यत्तत्कुरूणामनयस्य मूलम् ||९-२७-६१ (६१६८३) 
भुजौ सुवृत्तौ प्रचकर्त वीरः
पश्चात्कबन्धं रुधिरावसिक्तम् |
विस्पन्दमानं निपपात घोरं
रथोत्तमात्पार्थिव पार्थिवस्य ||९-२७-६२ (६१६८४) 
हृतोत्तमाङ्गं शकुनिं समीक्ष्य
भूमौ शयानं रुधिरार्द्रगात्रम् |
योधास्त्वदीया भयनष्टसत्वा
दिशः प्रजग्मुः प्रगृहीतशस्त्राः ||९-२७-६३ (६१६८५) 
प्रविद्रुताः शुष्कमुखा विसञ्ज्ञा
गाण्डीवघोषेण समाहताश्च |
भयार्दिता भग्नरथाश्वनागाः
पदातयश्चैव सधार्तराष्ट्राः ||९-२७-६४ (६१६८६) 
ततो रथाच्छकुनिं पातयित्वा
मुदान्विता भारत पाण्डवेयाः
शङ्कान्प्रदध्युः समरेऽतिहृष्टाः
सकेशवाः सैनिकान्हर्षयन्तः ||९-२७-६५ (६१६८७) 
तं चापि सर्वे प्रतिपूजयन्तो
दृष्ट्वा ब्रुवाणाः सहदेवमाजौ |
दिष्ट्या हतो नैकृतिको महात्मा
सहात्मजो वीर रणे त्वयेति ||||९-२७-६६ (६१६८८) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि शल्यवधपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे सप्तविंशोऽध्यायः ||२७ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२७-७ अलङ्कृतमिवाकाशं इति क.पाठः ||
९-२७-४९ यत्तदा हृष्यसे मृढ ग्लहन्नक्षैः इति झ.पाठः ||
९-२७-२७ सप्तविंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२८
||श्रीः ||
९. २८. अध्यायः २८

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
हतावशिष्टे बले पाण्डवैर्निहते दुर्योधनेन पलायने निर्धारणम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२८-० (६१६८९) 
सञ्जय उवाच. ९-२८-०क्ष् (५१२६) 
ततः क्रुद्धा महाराज सौबलस्य पदानुगाः |
त्यक्त्वा जीवितमाक्रन्दे पाण्डवान्पर्यवारयन् ||९-२८-१ (६१६९०) 
तानर्जुनः प्रत्यगृह्णात्सहदेवजये धृतः |
भीमसेनश्च तेजस्वी क्रुद्धाशीविषदर्शनः ||९-२८-२ (६१६९१) 
शक्त्यृ-ष्टिप्रासहस्तानां सहदेवं जिघांसताम् |
सङ्कल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनञ्जयः ||९-२८-३ (६१६९२) 
सङ्गृहीतायुधान्बाहून्योधानामभिधावताम् |
भल्लैश्चिच्छेद बीभत्सुः शिरांस्यपि हयानपि ||९-२८-४ (६१६९३) 
ते हयाः प्रत्यपद्यन्त वसुधां विगतासवः |
चरता लोकवीरेण प्रहताः सव्यसाचिना ||९-२८-५ (६१६९४) 
ततो दुर्योधनो राजा दृष्ट्वा स्वबलसङ्क्षयम् |
हतशेषान्समानीय क्रुद्धो रथगणान्बहून् ||९-२८-६ (६१६९५) 
कुञ्जरांश्च हयांश्चैव पादातांश्च समन्ततः |
उवाच दुःखितान्सर्वान्धार्तराष्ट्र इदं वचः ||९-२८-७ (६१६९६) 
समासाद्य रणे सर्वान्पाण्डवान्ससुहृद्गणान् |
पाञ्चाल्यं चापि सबलं हत्वा शीघ्रं न्यवर्तत ||९-२८-८ (६१६९७) 
तस्य ते शिरसा गृह्य वचनं युद्धदुर्मदाः |
अभ्युद्ययू रणे पार्थांस्तव पुत्रस्य शासनात् ||९-२८-९ (६१६९८) 
तानभ्यापततः शीघ्रं हतशेषान्महारणे |
शरैराशीविषाकारैः पाण्डवाः समवाकिरन् ||९-२८-१० (६१६९९) 
तत्सैन्यं भरतश्रेष्ठ मुहूर्तेन महात्मभिः |
अवध्यत रणं प्राप्य त्रातारं नाभ्यविन्दत ||९-२८-११ (६१७००) 
पलायमानं तु भयान्नावतिष्ठति दंशितम् |
अश्वैर्विपरिधावद्भिः सैन्येन रजसा वृते ||९-२८-१२ (६१७०१) 
न प्राज्ञायन्त समरे दिशः सप्रदिशस्तथा |
ततस्तु पाण्डवानीकान्निःसृत्य बहवो जनाः ||९-२८-१३ (६१७०२) 
अभ्यघ्नंस्तावकान्युद्धे मुहूर्तादिव भारत |
ततो निःशेषमभवत्तत्सन्यं तव भारत ||९-२८-१४ (६१७०३) 
अक्षौहिण्यः समेतास्तु तव पुत्रस्य भारत |
एकादश हता युद्धे ताः प्रभो पाण्डुसृञ्जयैः ||९-२८-१५ (६१७०४) 
तेषु राजसहस्रेषु तावकेषु महात्मसु |
एको दुर्योधनो राजन्नदृश्यत भृशं क्षतः ||९-२८-१६ (६१७०५) 
ततो वीक्ष्य दिशः सर्वा दृष्ट्वा शून्यां च मेदिनीम् |
विहीनः सर्वयोधैश्च पाण्डवान्वीक्ष्यं संयुगे ||९-२८-१७ (६१७०६) 
मुदितान्सर्वतः सिद्धान्नर्दमानान्समन्ततः |
बाणशब्दरवांश्चैव श्रुत्वा तेषां महात्मनाम् ||९-२८-१८ (६१७०७) 
दुर्योधनो महाराज कश्मलेनाभिसंवृतः |
अपयो मनश्चक्रे विहीनबलवाहनः ||||९-२८-१९ (६१७०८) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे अष्टाविंशोऽध्यायः ||२८ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०२९
||श्रीः ||
९. २९. अध्यायः २९

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
पाण्डवैर्निहतसहायस्य दुर्योधनस्य गदामादाय हदं प्रति प्रस्थानम् ||१ ||
सञ्जयसंहारायासिमुद्यच्छता सात्यकिना व्यासवचनात्तद्विमोचनम् ||२ ||
हास्तिनपुरं गच्छतः सञ्जयस्य मध्येमार्गं दुर्योधनदर्शनम् ||३ ||
तेन तस्मिन्धृतराष्ट्राय स्ववृत्तान्तनिवेदनचोदनपूर्वकं हदं
प्रविश्य मायया जलस्तम्भनम् ||४ ||
तत्रागतैर्द्रौणिकृपकृतवर्मभिः सञ्जयाद्दुर्योधनस्य
हदप्रवेशं विज्ञाय विलप्य पुनः शिबिरगमनम् ||५ ||
ततो वृद्धपरिजनैर्युयुत्सुना च राजदाराणां नगरप्रापणम् ||६ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-२९-० (६१७०९) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-२९-०क्ष् (५१२७) 
निहते मामके सैन्ये निःशेषे शिबिरे कृते |
पाण्डवानां बले सूत किन्नु शेषमभूत्तदा ||९-२९-१ (६१७१०) 
एतन्मे पृच्छतो ब्रूहि कुशलो ह्यसि सञ्जय |
यच्च दुर्योधनो मानी कृतवांस्तनयो मम |
वलक्षयं तथा दृष्ट्वा स एकः पृथिवीपतिः ||९-२९-२ (६१७११) 
सञ्जय उवाच. ९-२९-३क्ष् (५१२८) 
रथानां द्वे सहस्रे तु सप्त नागशतानि च |
पञ्च चाश्वसहस्राणि पत्तीनामयुतानि च ||९-२९-३ (६१७१२) 
एतच्छेषमभूद्राजन्पाण्डवानां महद्बलम् |
परिगृह्य हि यद्युद्धे धृष्टद्युम्नो व्यवस्थितः ||९-२९-४ (६१७१३) 
एकाकी भरतश्रेष्ठ ततो दुर्योधनो नृपः |
नापश्यत्समरे कञ्चित्सहायं रथिनां वरः ||९-२९-५ (६१७१४) 
नर्दमानान्परान्दृष्ट्वा स्वबलस्य च सङ्क्षयम् |
दृष्ट्वा भरतशार्दूलः कश्मलेनाभिसंवृतः |
हतं स्वहयमुत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रावद्भयात् ||९-२९-६ (६१७१५) 
एकादशचमूभर्ता पुत्रो दुर्योधनस्तव |
गदामादाय तेजस्वी पदातिः प्रस्थितो हदम् ||९-२९-७ (६१७१६) 
नातिदूरं ततो गत्वा पद्भ्यामेव नराधिपः |
सस्मार वचनं क्षत्रुर्धर्मशीलस्य धीमतः ||९-२९-८ (६१७१७) 
इदं नूनं महाप्राज्ञो विदुरो दृष्ट्वान्पुरा |
महद्व्सनमस्माकं क्षत्रियाणां च सर्वशः ||९-२९-९ (६१७१८) 
एवं विचिन्तयानस्तु प्रविविक्षुर्हदं नृपः |
दुःखसन्तप्तहृदयो दृष्ट्वा राजन्बलक्षयम् ||९-२९-१० (६१७१९) 
' दशैकाक्षौहिणीभर्ता तदा दुर्योधनोऽपि सन् |
प्राप्तवान्व्यसनं तीव्रं दैवं हि बलवत्तरम्' ||९-२९-११ (६१७२०) 
पाण्डवास्तु महाराज धृष्टद्युम्नपुरोगमाः |
अभ्यद्रवन्त सङ्क्रुद्धास्तव राजन्बलं प्रति ||९-२९-१२ (६१७२१) 
शक्त्यृष्टिप्रासहस्तानां बलानामभिगर्जताम् |
सङ्कल्पमकरोन्मोघं गाण्डीवेन धनञ्जयः ||९-२९-१३ (६१७२२) 
तान्हत्वा निशितैर्वाणैः सामात्यान्सह बन्धुभिः |
रथे श्वेतहये तिष्ठन्नर्जुनो बह्वशोभत ||९-२९-१४ (६१७२३) 
सुबलस्य हते पुत्रे सवाजिरथकुञ्जरे |
महावनमिव च्छिन्नमभवत्तावकं बलम् ||९-२९-१५ (६१७२४) 
अनेकशतसाहस्रे बले दुर्योधनस्य ह |
नान्यो महारथो राजञ्जीवमानो व्यदृश्यत ||९-२९-१६ (६१७२५) 
द्रोणपुत्रादृते वीरात्तथैव कृतवर्मणः |
कृपाच्च गौतमाद्राजन्पार्थिवाच्च तवात्मजात् ||९-२९-१७ (६१७२६) 
धृष्टद्युम्नस्तु मां दृष्ट्वा हसन्सात्यकिमब्रवीत् |
किमनेन गृहीतेन नानेनार्थोऽस्ति जीवता ||९-२९-१८ (६१७२७) 
धृष्टद्युम्नवचः श्रुत्वा शिनेर्नप्ता महारथः |
उद्यम्य निशितं खङ्गं हन्तुं मामुद्यतस्तदा ||९-२९-१९ (६१७२८) 
तमागम्य महाप्राज्ञः कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् |
मुच्यतां सञ्जयो जीवन्न हन्तव्यः कथञ्चन ||९-२९-२० (६१७२९) 
द्वैपायनवचः श्रुत्वा शिनेर्नप्ता कृताञ्जलिः |
ततो मामब्रवीन्मुक्त्वा स्वस्ति सञ्जय साधय ||९-२९-२१ (६१७३०) 
अनुज्ञातस्त्वहं तेन न्यस्तवर्मा निरायुधः |
प्रातिष्ठं येन नगरं सायाह्ने रुधिरोक्षितः ||९-२९-२२ (६१७३१) 
क्रोशमात्रमपक्रान्तं गदापाणिमवस्थितम् |
एकं दुर्योधनं राजन्नपश्यं भृशविक्षतम् ||९-२९-२३ (६१७३२) 
स तु मामश्रुपूर्णाक्षो नाशक्नोदभिवीक्षितुम् |
उपप्रैक्षत मां दृष्ट्वा तथा दीनमवस्थितम् ||९-२९-२४ (६१७३३) 
तं चाहमपि शोचन्तं दृष्ट्वैकाकिनमाहवे |
मुहूर्तं नाशकं वक्तुमतिदुःखपरिप्लुतः ||९-२९-२५ (६१७३४) 
' यस्य मूर्धाभिषिक्तानां सहस्रमणिमौलिनाम् |
आहृत्य च करं सर्वं स्वस्य वेश्म समागतम् ||९-२९-२६ (६१७३५) 
चतुःसागरपर्यन्ता पृथिवी रत्नभूषिता |
कर्णेनैकेन यस्यार्थे करमाहारिता पुरा ||९-२९-२७ (६१७३६) 
यस्याज्ञा परराष्ट्रेषु कर्णेनैव प्रसारिता |
नाभवद्यस्य शस्त्रेषु खेदो राज्ञः प्रशासतः ||९-२९-२८ (६१७३७) 
आसीनो हास्तिनपुरे क्षेमं राज्यमकण्टकम् |
अन्वपालयदैश्वर्यात्कुबेरमपि नास्मरत् ||९-२९-२९ (६१७३८) 
भवनाद्भवनं राजन्प्रयातुं पृथिवीपते |
देवालयप्रदेशे च पन्था यस्य हिरण्मयः ||९-२९-३० (६१७३९) 
पताकावृतसूर्यांशुतोरणोच्छ्रितशोभिताः |
प्रयाणे पृथिवीभर्तुर्धन्यानामभवन्गृहाः ||९-२९-३१ (६१७४०) 
आरुह्यैरावतप्रख्यं नागमिन्द्रसमो बली |
विभूत्या सुमहत्या यः प्रयाति पृथिवीपते ||९-२९-३२ (६१७४१) 
तं भृशक्षतसर्वाङ्गं पद्ध्यामेव धरातले |
तिष्ठन्तमेकं दृष्ट्वा तु ममाभूत्क्लेश उत्तमः ||९-२९-३३ (६१७४२) 
तस्य चैवंविधस्याद्य जगन्नाथस्य भूपते |
आपदप्रतिमैवाभूद्बलीयान्विधिरेव हि' ||९-२९-३४ (६१७४३) 
ततोऽस्मै तदहं सर्वमुक्तवान्ग्रहणं तदा |
द्वैपायनप्रसादाच्च जीवतो मोक्षमाहवे ||९-२९-३५ (६१७४४) 
स मुहूर्तमिव ध्यात्वा प्रतिलभ्य च चेतनाम् |
भ्रातॄंश्च सर्वसैन्यानि पर्यपृच्छत मां ततः ||९-२९-३६ (६१७४५) 
तस्मै तदहमाचक्षे सर्वं प्रत्यक्षदर्शिवान् |
भ्रातॄश्च निहतान्सर्वान्सैन्यं च विनिपातितम् ||९-२९-३७ (६१७४६) 
त्रयः किल रथाः शिष्टास्तावकानां नराधिप |
इति प्रस्थानकाले मां कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् ||९-२९-३८ (६१७४७) 
स दीर्घमिव निःश्वस्य प्रत्यवेक्ष्य पुनः पुनः |
असौ मां पाणिना स्पृष्ट्वा पुत्रस्ते पर्यभाषत ||९-२९-३९ (६१७४८) 
त्वदन्यो नेह सङ्ग्रामे कश्चिज्जीवति सञ्जय |
द्वितीयं नेह पश्यामि ससहायाश्च पाण्डवाः ||९-२९-४० (६१७४९) 
ब्रूयाः सञ्जय राजानं पज्ञाचक्षुषमीश्वरम् |
दुर्योधनस्तव सुतः प्रविष्टो हदमित्युत ||९-२९-४१ (६१७५०) 
सुहृद्भिस्तादृशैर्हीनः पुत्रैर्भ्रातृभिरेव च |
पाण्डवैश्च हृते राज्ये को नु जीवेत मादृशः ||९-२९-४२ (६१७५१) 
आचक्षीथाः सर्वमिदं मां च मुक्तं महाहवात् |
आस्मिंस्तोयहदे गुप्तं जीवन्तं भृशविक्षतम् ||९-२९-४३ (६१७५२) 
एवमुक्त्वा महाराज प्राविशत्तं महाहदम् |
अस्तम्भयत तोयं च मायया मनुजाधिपः ||९-२९-४४ (६१७५३) 
तस्मिन्हदं प्रविष्टे तु त्रीन्रथाञ्श्रान्तवाहनान् |
अपश्यं सहितानेकस्तं देशं समुपेयुषः ||९-२९-४५ (६१७५४) 
कृपं शारद्वतं वीरं द्रौणिं च रथिनां वरम् |
भोजं च कृतवर्माणं सहिताञ्शरविक्षतान् ||९-२९-४६ (६१७५५) 
ते सर्वं मामभिप्रेक्ष्य तूर्णमश्वाननोदयन् |
उपयाय तु मामूचुर्दिष्ट्या जीवसि सञ्जय ||९-२९-४७ (६१७५६) 
अपृच्छंश्चैव मां सर्वे पुत्रं तव जनाधिपम् |
कच्चिद्दुर्योधनो राजा स नो जीवति सञ्जय ||९-२९-४८ (६१७५७) 
आख्यातवानहं तेभ्यस्तदा कुशलिनं नृपम् |
तच्चैव सर्वमाचक्षं यन्मां दुर्योधनोऽब्रवीत् ||९-२९-४९ (६१७५८) 
हदं चैवाहमाचक्षं यं प्रविष्टो नराधिपः |
अश्वत्थामा तु तद्राजन्निशम्य वचनं मम ||९-२९-५० (६१७५९) 
तं हदं विपुलं प्रेक्ष्य करुणं पर्यदेवयत् |
अहो धिक्स न जानाति जीवतोऽस्मान्नराधिप |
पर्याप्ता हि वयं तेन सह योधयितुं परान् ||९-२९-५१ (६१७६०) 
ते तु तत्र चिरं कालं विलप्य च महारथाः |
प्राद्रवन्रथिनां श्रेष्ठा दृष्ट्वा पाण्डुसुतान्रणे ||९-२९-५२ (६१७६१) 
ते तु मां रथमारोप्य कृपस्य सुपरिष्कृतम् |
सेनानिवेशमाजग्मुर्हतशेषास्त्रयो रथाः ||९-२९-५३ (६१७६२) 
तत्र गुल्माः परिक्षिप्ताः सूर्ये चास्तमिते सति |
सर्वे विचुक्रुशुः श्रुत्वा पुत्राणां तव संक्षयम् ||९-२९-५४ (६१७६३) 
ततो वृद्धा महाराज योषितां रक्षिणो नराः |
राजदारानुपादाय पययुर्नगरं प्रति ||९-२९-५५ (६१७६४) 
तत्र विक्रोशमानानां रुदतीनां च सर्वशः |
प्रादुरासीन्महाञ्शब्दः श्रुत्वा तद्बलसङ्क्षयम् ||९-२९-५६ (६१७६५) 
ततस्ता योषितो राजन्रुदन्त्यो वै मुहुर्मुहुः |
कुरर्य इव शब्देन नादयन्त्यो महीतलम् ||९-२९-५७ (६१७६६) 
आजघ्नुः करजैश्चापि पाणिभिश्च शिरांस्युत |
लुलुचुश्च तदा केशान्क्रोशन्त्यस्तत्रतत्र ह ||९-२९-५८ (६१७६७) 
हाहाकारविनादिन्यो विनिघ्नन्त्य उरांसि च |
शोचन्त्यस्तत्र रुरुदुः क्रन्दमाना विशाम्पते ||९-२९-५९ (६१७६८) 
ततो दुर्योधनामात्याः साश्रुकण्ठा भृशातुराः |
राजदारानुपामन्त्र्य प्रययुर्नगरं प्रति ||९-२९-६० (६१७६९) 
वेत्रव्यासक्तहस्ताश्च द्वाराध्यक्षा विशाम्पते |
शयनीयानि शुभ्राणि स्पर्ध्यास्तरणवन्ति च |
समादाय ययुस्तूर्णं नगरं दाररक्षिणः ||९-२९-६१ (६१७७०) 
आस्थायाश्वतरीयुक्तान्स्यन्दनानपरे पुनः |
स्वान्स्वान्दारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति ||९-२९-६२ (६१७७१) 
अदृष्टपूर्वा या नार्यो भास्करेणापि वेश्मसु |
ददृशुस्ता महाराज जना याताः पुरं प्रति ||९-२९-६३ (६१७७२) 
ताः स्त्रियो भरतश्रेष्ठ सौकुमार्यसमन्विताः |
प्रययुर्नगरं तूर्णं हतस्वपतिबान्धवाः ||९-२९-६४ (६१७७३) 
आगोपालाविपालेभ्यो द्रवन्तो नगरं प्रति |
ययुर्मनुष्याः सम्भ्रान्ता भीमसेनभयार्दिताः ||९-२९-६५ (६१७७४) 
अपिचैषां भयं तीव्रं पार्थेभ्योऽभूत्सुदारुणम् |
प्रेक्षमाणास्तदाऽन्योन्यमाधावन्नगरं प्रति ||९-२९-६६ (६१७७५) 
तस्मिंस्तथा वर्तमाने विद्रवे भृशदारुणे |
युयुत्सुः शोकसम्मूढः प्राप्तकालमचिन्तयत् ||९-२९-६७ (६१७७६) 
जितो दुर्योधनः सङ्ख्ये पाण्डवैर्भीमविक्रमैः |
एकादशचमूभर्ता भ्रातरश्चास्य सूदिताः ||९-२९-६८ (६१७७७) 
हताश्च कुरवः सर्वे भीष्मद्रोणपुरः सराः |
अहमेको विमुक्तस्तु भाग्ययोगाद्यदृच्छया ||९-२९-६९ (६१७७८) 
विद्रुतानि च सर्वाणि शिबिराद्वै समन्ततः |
[इतस्ततः पलायन्ते हतनाथा हतौजसः ||९-२९-७० (६१७७९) 
अदृष्टपूर्वा दुःखार्ता भयव्याकुललोचनाः |
हरिणा इव वित्रस्ता वीक्षमाणा दिशो दश] ||९-२९-७१ (६१७८०) 
दुर्योधनस्य सचिवा ये केचिदवशेषिताः |
राजदारानुपादाय प्रययुर्नगरं प्रति |
प्राप्तकालमहं मन्ये प्रवेशं तैः सह प्रभो ||९-२९-७२ (६१७८१) 
युधिष्ठिरमनुज्ञाय वासूदेवं तथैव च |
एतमर्थं महाबाहुरुभयोः सन्न्यवेदयत् ||९-२९-७३ (६१७८२) 
तस्य प्रीतोऽभवद्राजा नित्यं करुणवेदिता |
परिष्वज्य महाबाहुर्वैश्यापुत्रं व्यसर्जयत् ||९-२९-७४ (६१७८३) 
ततः स रथमास्थाय द्रुतमश्वानचोदयत् |
संवाहयितवांश्चापि राजदारान्पुरं प्रति ||९-२९-७५ (६१७८४) 
तैश्चैव सहितः क्षिप्रमस्तं गच्छति भास्करे |
प्रविष्टो हास्तिनपुरं बाष्पकण्ठोऽश्रुलोचनः ||९-२९-७६ (६१७८५) 
अपश्यत महाप्राज्ञं विदुरं साश्रुलोचनम् |
राज्ञः समीपान्निष्क्रान्तं शोकोपहतचेतसम् ||९-२९-७७ (६१७८६) 
तमब्रवीत्सत्यधृतिः प्रणतं त्वग्रतः स्थितम् ||९-२९-७८ (६१७८७) 
विदुर उवाच. ९-२९-७९क्ष् (५१२९) 
दिष्ट्या कुरुक्षये वृत्ते अस्मिंस्त्वं पुत्र जीवसि |
विना राज्ञः पर्वेशार्द्वै किमसि त्वमिहागतः |
एतद्वै कारणं सर्वं विस्तरेण निवेदय ||९-२९-७९ (६१७८८) 
युयुत्सुरुवाच. ९-२९-८०क्ष् (५१३०) 
निहते शकुनौ तत्र सज्ञातिसुतबान्धवे |
हतशेषपरीवारो राजा दुर्योधनस्ततः |
स्वकं स हयमुत्सृज्य प्राङ्मुखः प्राद्रवद्भयात् ||९-२९-८० (६१७८९) 
अपक्रान्ते तु नृपतौ स्कन्धावारनिवेशनात् |
भयव्याकुलितं सर्वं प्राद्रावन्नगरं प्रति ||९-२९-८१ (६१७९०) 
ततो राज्ञः कलत्राणि भ्रातॄणां चास्य सर्वतः |
वाहनेषु समारोप्य अध्यक्षाः प्राद्रावन्भयात् ||९-२९-८२ (६१७९१) 
ततोऽहं समनुज्ञाप्य राजानं सहकेशवम् |
प्रविष्टो हास्तिनपुरं रक्षन्लोकस्य वाच्यताम् ||९-२९-८३ (६१७९२) 
सञ्जय उवाच. ९-२९-८४क्ष् (५१३१) 
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं वैश्यापुत्रेण भाषितम् |
प्राप्तकालमिति ज्ञात्वा विदुरः सर्वधर्मवित् |
अपूजयदमेयात्मा युयुत्सुं वाक्यमब्रवीत् ||९-२९-८४ (६१७९३) 
प्राप्तकालमिदं सर्वं ब्रुवता भरतक्षये |
[रक्षितः कुलधर्मश्च सानुक्रोशतया त्वया ||९-२९-८५ (६१७९४) 
दिष्ठ्या त्वामिह सङ्ग्राम दस्माद्वीरक्षयात्पुरम् |
समागतमपश्याम ह्यंशुमन्तमिव प्रजाः ||९-२९-८६ (६१७९५) 
अन्धस्यं नृपतेर्यष्टिर्लुब्धस्यादीर्घदर्शिनः |
बहुशो याच्यमानस्य दैवोपहतचेतसः |
त्वमेको व्यसनार्तस्य ध्रियसे पुत्र सर्वथा] ||९-२९-८७ (६१७९६) 
अद्य त्वमिह विश्रान्तः श्वोऽभिगन्ता युधिष्ठिरम् |
एतावदुक्त्वा वचनं विदुरः साश्रुलोचनः |
युयुत्सुं समनुज्ञाप्य प्रविवेश नृपक्षयम् ||९-२९-८८ (६१७९७) 
[पौरजानपदैर्दुःखाद्धाहेति भृशनादितम् |
निरानन्दं गतश्रीकं हृताराममिवाशयम् |
शून्यरूपमपध्वस्तं दुःखाद्दुःखतरोऽभवत् ||९-२९-८९ (६१७९८) 
विदुरः सर्वधर्मज्ञो विक्लवेनान्तरात्मना |
विवेश नगरे राजन्निशश्वास शनैः शनैः ||९-२९-९० (६१७९९) 
युयुत्सुरपि तां रात्रिं स्वगृहे न्यवसत्तदा |
वन्द्यमानः स्वकैश्चापि नाभ्यनन्दत्सुदुःखितः |
चिन्तयानः क्षयं तीव्रं भरतानां परस्परम् ||||९-२९-९१ (६१८००) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे एकोनत्रिंशोऽध्यायः ||२९ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-२९-३८ हतो दुर्योधन इति क.पाठः ||
९-२९-३९ अहमेकोऽवशिष्टस्तु इति क.पाठः ||
९-२९-२९ एकोनत्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३०
||श्रीः ||
९. ३०. अध्यायः ३०

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
कृपद्गौणिकृतवर्मसु हृदमेत्य दुर्योधनेन भापमाणेषु तत्र
यदृच्छोपागतैर्व्याधैस्तद्दर्शनम् ||१ ||
व्याधनिवेदनेन सपरिवारैः पाण्डवैर्ह्रदं प्रत्यागमनम् ||२ ||
तद्दर्शनेन कृपादिभिर्दुर्योधनाभ्यनुज्ञानेन
दूरस्थन्यग्नोधतरुमेत्य तन्मूले उपवेशनम् ||३ ||
दुर्योधनेन पुनर्जलस्तम्भनेन ह्रदप्रवेशनम् ||४ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३०-० (६१९०२) 
' सञ्जय उवाच. ९-३०-०क्ष् (५१३३) 
मुहूर्तादिव राजेन्द्र सर्वं शून्यमदृश्यत |
मत्तवारणसंघुष्टं शिबिरं विद्रुते बले ||९-३०-१ (६१९०३) 
यत्र शब्देन महता नान्वबुध्यन्महारथाः |
तत्र शब्दं न शृणुमो मनुष्यस्यापि कस्यचित्' ||९-३०-२ (६१९०४) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-३०-३क्ष् (५१३४) 
हतेषु सर्वसैन्येषु पाण्डुपुत्रै रणाजिरे |
मामकाश्चावशिष्टास्ते किमकुर्वत सञ्जय ||९-३०-३ (६१९०५) 
कृतवर्मा कृपश्चैव द्रोणपुत्रश्च वीर्यवान् |
दुर्योधनश्च मन्दात्मा राजा किमकरोत्तदा ||९-३०-४ (६१९०६) 
सञ्जय उवाच. ९-३०-५क्ष् (५१३५) 
सम्प्राद्रुवत्सु दारेषु क्षत्रियाणां महात्मनाम् |
विद्रुते शिबिरे शून्ये भृशोद्विग्नास्त्रयो रथाः ||९-३०-५ (६१९०७) 
निशम्य पाण्डुपुत्राणां तदा वैजयिनां स्वनम् |
विद्रुतं शिबिरं दृष्ट्वा सायाह्ने राजगृद्विनः |
स्थानं नारोचयंस्तत्र ततस्ते हदमभ्ययुः ||९-३०-६ (६१९०८) 
युधिष्ठिरोऽपि धर्मात्मा भ्रातृभिः सहितो रणे |
हृष्टः पर्यपतद्राजन्दुर्योधनवधेप्सया ||९-३०-७ (६१९०९) 
मार्गमाणास्तु सङ्क्रुद्धास्तव पुत्रं जयैषिणः |
यत्नतोऽन्वेषमाणास्ते नैवापश्यञ्जनाधिपम् ||९-३०-८ (६१९१०) 
यदा दुर्योधनो युद्धं त्यक्त्वा पद्भ्यां पराक्रममत् |
तं हदं प्राविशच्चापि विष्टभ्यापः स्वमायया ||९-३०-९ (६१९११) 
यदा तु पाण्डवाः सर्वे सुपरिश्रान्तवाहनाः |
ततः स्वशिबिरं प्राप्य व्यतिष्ठन्त ससैनिकाः ||९-३०-१० (६१९१२) 
ततः कृपश्च द्रौणिश्च कृतवर्मा च सात्वतः |
सन्निविष्टेषु पार्थेषु प्रययुस्तं हदं शनैः ||९-३०-११ (६१९१३) 
ते तं हदं समासाद्य यत्र शेते जनाधिपः |
अभ्यभाषन्त दुर्धर्षं राजानं सुप्तमम्भसि ||९-३०-१२ (६१९१४) 
राजन्नुत्तिष्ठ युध्यस्व सहास्माभिर्युधिष्ठिरम् |
जित्वा वा पृथिवीं भुङ्क्ष्व हतो वा स्वर्गमाप्नुहि ||९-३०-१३ (६१९१५) 
तेषामपि बलं सर्वं हतं दुर्योधन त्वया |
प्रतिविद्धाश्च भूयिष्ठं ये शिष्टास्तत्र सैनिकाः ||९-३०-१४ (६१९१६) 
न ते वेगं विषहितुं शक्तास्तव विशाम्पते |
अस्माभिरपि गुप्तस्य तस्मादुत्तिष्ठ भारत ||९-३०-१५ (६१९१७) 
दुर्योधन उवाच. ९-३०-१६क्ष् (५१३६) 
दिष्ट्या पश्यामि वो मुक्तानीदृशात्पुरुषक्षयात् |
पाण्डुकौरवसम्मर्दाज्जीवमानान्नरर्षभान् ||९-३०-१६ (६१९१८) 
विजेष्यामो वयं सर्वे विश्रान्ता विगतक्लमाः |
भवन्तश्च परिश्रान्ता वयं च भृशविक्षताः |
उदीर्णं च बलं तेषां तेन युद्धं न रोचये ||९-३०-१७ (६१९१९) 
न त्वेतदद्भुतं वीरा यद्वो महदिदं मनः |
अस्मासु च परा शक्तिर्न तु कालः पराक्रमे ||९-३०-१८ (६१९२०) 
विश्रम्यैकां निशामद्य भवद्भिः सहितो रणे |
प्रतियोत्स्याम्यहं शत्रूञ्श्वो न स्याच्च श्रमो मम ||९-२८-१९ (६१९२१) 
सञ्जय उवाच. ९-२८-२०क्ष् (५१३७) 
एवमुक्तोऽब्रवीद्द्रौणी राजानं युद्धदुर्मदम् |
उत्तिष्ठ राजन्भद्रं ते विजेष्यामो वयं परान् ||९-२८-२० (६१९२२) 
इष्टापूर्तेन दानेन सत्येन च जपेन च |
शपे राजन्यथा ह्यद्य निहनिष्यामि सोमकान् ||९-२८-२१ (६१९२३) 
मा स्म यज्ञकृतां प्रीतिमाप्नुयां सज्जनोचिताम् |
यदीमां रजनीं व्युष्टां न हि हन्मि परान्रणे ||९-३०-२२ (६१९२४) 
नाहत्वा सर्वपाञ्चालान्विमोक्ष्ये कवचं विभो |
उत्तिष्ठ त्वं ब्रवीम्येतत्तन्मे शृणु जनाधिप ||९-३०-२३ (६१९२५) 
तेषु सम्बाषमाणेषु व्याधास्तं देशमाययुः |
मांसभारपरिश्रान्ताः पानीयार्थं यदृच्छया ||९-३०-२४ (६१९२६) 
ते हि नित्यं महाराज भीमसेनस्य लुब्धकाः |
मांसभारानुपाजह्नुर्भक्त्या परमया विभो ||९-३०-२५ (६१९२७) 
ते तत्र धिष्ठितास्तेषां सर्वं तद्वचनं रहः |
दुर्योधनवचश्चैव शुश्रुवुः सङ्गता मिथः ||९-३०-२६ (६१९२८) 
तेऽपि सर्वे महेष्वासा अयुद्धार्थिनि कौरवे |
निर्बन्धं परमं चक्रुस्तदा वै युद्धकाङ्क्षिणः ||९-३०-२७ (६१९२९) 
तांस्तथा समुदीक्ष्याथ कौरवाणां महारथान् |
अयुद्धमनसं चैव राजानं स्थितमम्भसि ||९-३०-२८ (६१९३०) 
तेषां श्रुत्वा च संवादं राज्ञश्च सलिले सतः |
व्याधा ह्यजानन्राजेन्द्र सलिलस्थं सुयोधनम् ||९-३०-२९ (६१९३१) 
ते पूर्वं पाण्डुपुत्रेण पृष्टा ह्यासन्सुतं तव |
यदृच्छोपगतास्तत्र राजानं परिमार्गता ||९-३०-३० (६१९३२) 
ततस्ते पाण्डुपुत्रस्य स्मृत्वा तद्भाषितं तदा |
अन्योन्यमब्रुवन्राजन्मृगव्याधाः शनैरिव ||९-३०-३१ (६१९३३) 
दुर्योधनं ख्यापयामो धनं दास्यति पाण्डवः |
सुव्यक्तमिह नः ख्यातो हदे दुर्योधनोनृपः ||९-३०-३२ (६१९३४) 
तस्माद्गच्छामहे सर्वे यत्र राजा युधिष्ठिरः |
आख्यातुं सलिले सुप्तं दुर्योधनममर्षणम् ||९-३०-३३ (६१९३५) 
धृतराष्ट्रात्मजं तस्मै भीमसेनाय धीमते |
शयानं सलिले सर्वे कथयामो धनुर्भृते ||९-३०-३४ (६१९३६) 
स नो दास्यति सुप्रीतो धनानि बहुलान्युत |
किं नो मांसेन शुष्केण परिक्लिष्टेन शोषिणा ||९-३०-३५ (६१९३७) 
एवमुक्त्वा तु ते व्याधाः सम्प्रहृष्टा धनार्थिनः |
मांसभारानुपादाय प्रययुः शिबिरं प्रति ||९-३०-३६ (६१९३८) 
पाण्डवाश्च महाराज लब्धलक्षाः प्रहारिणः |
अपश्यमानाः समरे दुर्योधनमवस्थितम् ||९-३०-३७ (६१९३९) 
निकृतिज्ञस्य पापस्य तस्याभिगमनेप्सया |
चारान्सम्प्रेषयामासुः समन्तात्तद्रणाजिरे ||९-३०-३८ (६१९४०) 
आगम्य तु ततः सर्वे नष्टं दुर्योधनं नृपम् |
न्यवेदयन्त सहिता धर्मराजस्य सैनिकाः ||९-३०-३९ (६१९४१) 
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा चाराणां भरतर्षभ |
चिन्तामभ्यगमत्तीव्रां निशश्वास च पार्थिवः ||९-३०-४० (६१९४२) 
' अरिशेषे जीवति तु सन्दिग्धो विजयो भवेत् |
राज्यं लभे कथं तद्वि पूजितं विजयादिभिः' ||९-३०-४१ (६१९४३) 
अथ स्थितानां पाण्डूनां दीनानां भरतर्षभ |
तस्माद्देशादपक्रम्य त्वरिता लुब्धका विभो ||९-३०-४२ (६१९४४) 
आजग्मुः शिबिरं हृष्टा दृष्ट्वा दुर्योधनं नृपम् |
वार्यमाणाः प्रविष्टाश्च भीमसेनस्य पश्यतः ||९-३०-४३ (६१९४५) 
ते तु पाण्डवमासाद्य भीमसेनं महाबलम् |
तस्मै तत्सर्वमाचख्युर्यद्वृत्तं यच्च वै श्रुतम् ||९-३०-४४ (६१९४६) 
ततो वृकोदरो राजन्दत्त्वा तेषां धनं बहु |
धर्मराजाय तत्सर्वमाचचक्षे परन्तपः ||९-३०-४५ (६१९४७) 
असौ दुर्योधनो राजन्विज्ञातो मम लुब्धकैः |
संस्तभ्य सलिलं शेते यस्यार्थे परितप्यसे ||९-३०-४६ (६१९४८) 
तद्वचो भीमसेनस्य प्रियं श्रुत्वा विशाम्पते |
अजातशत्रुः कौन्तेयो हृष्टोऽभूत्सह सोदरैः ||९-३०-४७ (६१९४९) 
तं च श्रुत्वा महेष्वासं प्रविष्टं सलिलहदे |
क्षिप्रमेव ततोऽगच्छन्पुरस्कृत्य जनार्दनम् ||९-३०-४८ (६१९५०) 
ततः किलकिलाशब्दः प्रादुरासीद्विशाम्पते |
पाण्डवानां प्रहृष्टानां पाञ्चालानां च सर्वशः ||९-३०-४९ (६१९५१) 
सिंहनादांस्ततश्चक्रुः क्ष्वेडाश्च भरतर्षभ |
त्वरिताः क्षत्रिया राजन्नुदक्रोशन्परस्परम् ||९-३०-५० (६१९५२) 
ज्ञातः पापो धार्तराष्ट्रो दृष्टश्चेत्यसकृद्रणे |
प्राक्रोशन्सोमकास्तत्र हृष्टरूपाः समन्ततः ||९-३०-५१ (६१९५३) 
तेषामाशु प्रयातानां रथानां तत्र वेगिनाम् |
वभूव तुमुलः शब्दो दिवस्पृक् पृथिवीपते ||९-३०-५२ (६१९५४) 
दुर्योधनं परीप्सन्तस्तत्रतत्र युधिष्ठिरम् |
अन्वयुस्त्वरितास्ते वै राजानं श्रान्तवाहनाः ||९-३०-५३ (६१९५५) 
अर्जुनो भीमसेनश्च माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
धृष्टद्युम्नश्च पाञ्चाल्यः शिखण्डी चापराजितः ||९-३०-५४ (६१९५६) 
उत्तमौजा युधामन्युः सात्यकिश्च महारथः |
पाञ्चालानां च ये शिष्टा द्रौपदेयाश्च भारत |
हयाश्च सर्वे नागाश्च शतशश्च पदातयः ||९-३०-५५ (६१९५७) 
ततः प्राप्तो महाराज धर्मराजः प्रतापवान् |
द्वैपायनहदं घोरं यत्र दुर्योधनोऽभवत् ||९-३०-५६ (६१९५८) 
शीतामलजलं हृद्यं द्वितीयमिव सागरम् |
मायया सलिलं स्तभ्य यत्राभूत्ते स्थितः सुतः ||९-३०-५७ (६१९५९) 
अत्यद्भुतेन विधिना दैवयोगेन भारत |
सलिलान्तर्गतः शेते दुर्दर्शः कस्यचित्प्रभो.  ९-३०-५८ (६१९६०) 
मानुषस्य मनुष्येन्द्र गदाहस्तो जनाधिपः ||९-३०-५९ (६१९६१) 
ततो दुर्योधनो राजा सलिलान्तर्गतो वसन् |
शुश्रुवे तुमुलं शब्दं जलदोपमनिःस्वनम् ||९-३०-५९ (६१९६२) 
युधिष्ठिरश्च राजेन्द्र तं हदं सह सोदरैः |
आजगाम महाराज तव पुत्रवधाय वै ||९-३०-६० (६१९६३) 
महता शङ्खनादेन रथनेमिस्वनेन च |
ऊर्ध्वं धुन्वन्महारेणुं कम्पयंश्चापि मेदिनीम् ||९-३०-६१ (६१९६४) 
यौधिष्ठिरस्य सैन्यस्य श्रुत्वा शब्दं महारथाः |
कृतवर्मा कृपो द्रौणी राजानमिदमब्रुवन् ||९-३०-६२ (६१९६५) 
इमे ह्यायान्ति संहृष्टाः पाण्डवा जितकाशिनः |
अपयास्यामहे तावदनुजानातु नो भवान् ||९-३०-६३ (६१९६६) 
दुर्योधनस्तु तच्छ्रुत्वा तेषां तत्र तरस्विनाम् |
तथेत्युक्त्वा हदं तं वै माययाऽस्तम्भयत्प्रभो ||९-३०-६४ (६१९६७) 
ते त्वनुज्ञाप्य राजानं भृशं शोकपरायणाः |
जग्मुर्दूरे महाराज कृपप्रभृतयो रथाः ||९-३०-६५ (६१९६८) 
ते गत्वा दूरमध्वानं न्यग्रोधं प्रेक्ष्य मारिष |
न्यविशन्त भृशं श्रान्ताश्चिन्तयन्तो नृपं प्रति ||९-३०-६६ (६१९६९) 
विष्टभ्य सलिलं सुप्तो धार्तराष्ट्रो महाबलः |
पाण्डवाश्चापि सम्प्राप्तास्तं देशं युद्धमीप्सवः ||९-३०-६७ (६१९७०) 
कथं नु युद्धं भविता कथं राजा भविष्यति |
कथं नु पाण्डवा राजन्प्रतिपत्स्यन्ति कौरवम् ||९-३०-६८ (६१९७१) 
इत्येवं चिन्तयानास्तु रथेभ्योऽश्वान्विमुच्य ते |
तत्रासाञ्चक्रिरे राजन्कृपप्रभृतयो रथाः ||||९-३०-६९ (६१९७२) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे त्रिंशोऽध्यायः ||३० ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३०-१८ अस्मासु च परा भक्तिर्दर्शिता कार्यगौरवात् | इति ङ. पाठः ||
९-३०-२२ यज्ञकृतां प्रीति यज्ञादिजस्य पुण्यस्य फलम् ||
९-३०-३९ नष्टं अदृश्यत्वं गतं लीनमित्यर्थः ||
९-३०-३० त्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३१
||श्रीः ||
९. ३१. अध्यायः ३१

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
युधिष्ठिरेण हदस्थं दुर्योधनं प्रति निष्ठुरोक्तिभिः सन्तर्जनम् ||१ ||
युधिष्ठिरदुर्योधनयोः संवादः ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३१-० (६१९७३) 
सञ्जय उवाच. ९-३१-०क्ष् (५१३८) 
ततस्तेष्वपयातेषु रथेषु त्रिषु पाण्डवाः |
तं हदं प्रत्यपद्यन्त यत्र दुर्योधनोऽभवत् ||९-३१-१ (६१९७४) 
आसाद्य च कुरुश्रेष्ठ तदा द्वैपायनं हदम् |
स्तम्भितं धार्तराष्ट्रेण दृष्ट्वा तं सलिलाशयम् ||९-३१-२ (६१९७५) 
वासुदेवमिदं वाक्यमब्रवीत्कुरुनन्दनः |
पश्येमां धार्तराष्ट्रेण मायामप्सु प्रयोजिताम् ||९-३१-३ (६१९७६) 
विष्टभ्य सलिलं शेते नास्य मानुषतो भयम् |
दैवीं मायामिमां कृत्वा सलिलान्तर्गतो ह्ययम् ||९-३१-४ (६१९७७) 
निकृत्या निकृतिप्रज्ञो न मे जीवन्विमोक्ष्यते |
यद्यस्य समरे साह्यं कुरुते वज्रभृत्स्वयम् |
तथाप्येनं हतं युद्धे लोका द्रक्ष्यन्ति माधव ||९-३१-५ (६१९७८) 
वासुदेव उवाच. ९-३१-६क्ष् (५१३९) 
मायाविन इमां मायां मायया जहि भारत |
मायावी मायया वध्यः सत्यमेतद्युधिष्ठिर ||९-३१-६ (६१९७९) 
क्रियाभ्युपायैर्बहुभिर्भायामप्सु प्रयोज्य च |
जहि त्वं भरतश्रेष्ठ मायात्मानं सुयोधनम् ||९-३१-७ (६१९८०) 
क्रियाभ्युपायैरिन्द्रेण निहता दैत्यदानवाः |
क्रियाभ्युपायैर्बलिभिर्बलिर्बद्धो महात्मना ||९-३१-८ (६१९८१) 
क्रियाभ्युपायपूर्वं वै हिरण्याक्षो महासुरः |
हिरण्यकशिपुश्चैव क्रिययैव निषूदितौ ||९-३१-९ (६१९८२) 
वृत्रश्च निहतो राजन्क्रिययैव महाबलः |
तथा पौलस्त्यतनयो रावणो नाम राक्षसः |
रामेण निहतो राजन्सानुबन्धः सहानुगः ||९-३१-१० (६१९८३) 
क्रियया योगमास्थाय तथा त्वमपि विक्रम ||९-३१-११ (६१९८४) 
क्रियाभ्युपायैर्निहतौ मया राजन्पुरातनौ |
तारकश्च महादैत्यो विप्रचित्तिश्च वीर्यवान् ||९-३१-१२ (६१९८५) 
वातापिरिल्वलश्चैव त्रिशिराश्च तथा विभो |
सुन्दोपसुन्दावसुरौ क्रिययैव निषूदितौ ||९-३१-१३ (६१९८६) 
क्रियाभ्युपायैरिन्द्रेण त्रिदिवं भुज्यते विभो |
क्रिया बलवती राजन्नान्यत्किंचिद्युधिष्ठिर ||९-३१-१४ (६१९८७) 
दैत्याश्च दानवाश्चैव राक्षसाः पार्थिवास्तथा |
क्रियाभ्युपायैर्निहताः क्रियां तस्मात्समाचर ||९-३१-१५ (६१९८८) 
सञ्जय उवाच. ९-३१-१६क्ष् (५१४०) 
इत्युक्तो वासुदेवेन पाण्डवः संशितव्रतः |
जलस्थं तं महाराज तव पुत्रं महाबलम् |
अभ्यभाषत कौन्तेयः प्रहसन्निव भारत ||९-३१-१६ (६१९८९) 
सुयोधन किमर्थोऽयमारम्भोऽप्सु कृतस्त्वया |
सर्वं क्षत्रं घातयित्वा स्वकुलं च विशाम्पते ||९-३१-१७ (६१९९०) 
जलाशयं प्रविष्टोऽद्य वाञ्छञ्जीवितमात्मनः |
उत्तिष्ठ राजन्युध्यस्व सहास्माभिः सुयोधन ||९-३१-१८ (६१९९१) 
स ते दर्पो नरश्रेष्ठ स च मानः क्व ते गतः |
यस्त्वं संस्तभ्य सलिलं भीतो राजन्व्यवस्थितः ||९-३१-१९ (६१९९२) 
सर्वे त्वां शूर इत्येवं जना जल्पन्ति संसदि |
व्यर्थं तद्भवतो मन्ये शौर्यं सलिलशायिनः ||९-३१-२० (६१९९३) 
उत्तिष्ठ राजन्युध्यस्व क्षत्रियोऽसि कुलोद्भवः |
कौरवेयो विशेषेण कुलं जन्म च संस्मर ||९-३१-२१ (६१९९४) 
स कथं कौरवे वंशे प्रशंसञ्जन्म चात्मनः |
युद्वात्त्रस्ततरस्तोयं प्रविश्य प्रतितिष्ठसि ||९-३१-२२ (६१९९५) 
अयुद्धेन व्यवस्थानं नैष धर्मः सनातनः ||९-३१-२३ (६१९९६) 
अनार्यजुष्टमस्वर्ग्यं रणे राजन्पलायनम् |
कथं पारमगत्वा हि युद्धे त्वं वै जिजीविषुः ||९-३१-२४ (६१९९७) 
इमान्निपतितान्दृष्ट्वा पुत्रान्भ्रातॄन्पितॄंस्तथा |
सम्बन्धिनो वयस्यांश्च मातुलान्बान्धवांस्तथा |
घातयित्वा कथं तात हदे तिष्ठति साम्प्रतम् ||९-३१-२५ (६१९९८) 
शूरमानी न शूरस्त्वं मृषा वदसि भारत |
शूरोऽहमिति दुर्बुद्धे सर्वलोकस्य शृण्वतः ||९-३१-२६ (६१९९९) 
न हि शूराः पलायन्ते शत्रून्दृष्ट्वा कथञ्चन |
ब्रूहि वा त्वं यया वृत्त्या शूर त्यजसि सङ्गरम् ||९-३१-२७ (६२०००) 
स त्वमुत्तिष्ठ युध्यस्व विहाय भयमात्मनः |
घातयित्वा सर्वसैन्यं भ्रातॄंश्चैव सुयोधन ||९-३१-२८ (६२००१) 
नेदानीं जीविते बुद्धिः कार्या धर्मचिकीर्षया |
क्षत्रधर्ममुपाश्रित्य त्वद्विधेन सुयोधन ||९-३१-२९ (६२००२) 
यत्तु कर्णमुपाश्रित्य शकुनिं चापि सौबलम् |
दुःशासनं च मोहात्त्वमात्मानं नावबुद्धवान् ||९-३१-३० (६२००३) 
तत्पापं सुमहत्कृत्वा प्रतियुध्यस्व भारत |
कथं हि त्वद्विधो मोहाद्रोचयेत पलायनम् ||९-३१-३१ (६२००४) 
क्व ते तत्पौरुषं यातं क्व च मानः सुयोधन |
क्व च विक्रान्तता याता क्व च विस्फूर्जितं महत् ||९-३१-३२ (६२००५) 
क्व ते कृतास्त्रता याता किं नु शेषे जलाशये |
स त्वमुत्तिष्ठ युध्यस्व क्षत्रधर्मेण भारत ||९-३१-३३ (६२००६) 
अस्मांस्तु वा पराजित्य प्रशाधि पृथिवीमिमाम् |
अथवा निहतोस्माभिर्भूमौ स्वप्स्यसि भारत ||९-३१-३४ (६२००७) 
एष ते परमो धर्मः सृष्टो धात्रा महात्मना |
तं कुरुष्व यथातथ्यं पौरुषे स्व व्यवस्थितः ||९-३१-३५ (६२००८) 
सञ्जय उवाच. ९-३१-३६क्ष् (५१४१) 
एवमुक्तो महाराज धर्मपुत्रेण धीमता |
सलिलस्थस्तव सुत इदं वचनमब्रवीत् ||९-३१-३६ (६२००९) 
नैतच्चित्रं महाराज यद्भीः प्राणिनमाविशेत् |
न च प्राणभयाद्भीतो व्यपयातोऽस्मि भारत ||९-३१-३७ (६२०१०) 
अरथश्चानिषङ्गी च निहतः पार्ष्णिसारथिः |
एकश्चाप्यगणः सङ्ख्ये प्रत्याश्वासमरोचयम् ||९-३१-३८ (६२०११) 
न प्राणहेतोर्न भयाश्च विषादाद्विशाम्पते |
इदमम्भः प्रविष्टोऽस्मि श्रमात्त्विदमनुष्ठितम् ||९-३१-३९ (६२०१२) 
त्वं चाश्वसिहि कौन्तेय ये चाप्यनुगतास्तव |
अहमुत्थाय वः सर्वान्प्रतियोत्स्यामि संयुगे ||९-३१-४० (६२०१३) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-३१-४१क्ष् (५१४२) 
आश्वस्ता एव सर्वे स्म चिरं त्वां मृगयामहे |
तदिदानीं समुत्तिष्ठ युध्यस्वेह सुयोधन ||९-३१-४१ (६२०१४) 
हत्वा वा समरे पार्थान्स्फीतं राज्यमवाप्नुहि |
निहतो वा रणेऽस्माभिर्वीरलोकमवाप्स्यसि ||९-३१-४२ (६२०१५) 
दुर्योधन उवाच. ९-३१-४३क्ष् (५१४३) 
यदर्थं राज्यमिच्छामि कुरूणां कुरुनन्दन |
त इमे निहताः सर्वे भ्रातरो मे जनेश्वर ||९-३१-४३ (६२०१६) 
क्षीणरत्नां च पृथिवीं हतक्षत्रियपुङ्गवाम् |
न ह्युत्सहाम्यहं भोक्तुं विधवामिव योषितम् ||९-३१-४४ (६२०१७) 
अद्यापि त्वहमाशंसे त्वां विजेतुं युधिष्ठिर |
भङ्क्त्वा पाञ्चालपाण्डूनामुत्साहं भरतर्षभ ||९-३१-४५ (६२०१८) 
न त्विदानीमहं मन्ये कार्यं युद्धेन कर्हिचित् |
द्रोणे कर्णे च संशान्ते निहते च पितामहे ||९-३१-४६ (६२०१९) 
अस्त्विदानीमियं राजन्केवला पृथिवी तव |
असहायो हि को राजा राज्यमिच्छेत्प्रशासितुम् ||९-३१-४७ (६२०२०) 
सुहृदस्तादृशान्हत्वा पुत्रान्भ्रातॄन्पितॄनपि |
भवद्भिश्च हृते राज्ये को नु जीवेत मादृशः ||९-३१-४८ (६२०२१) 
अहं वनं गमिष्यामि ह्यजिनैः प्रतिवासितः |
रतिर्हि नास्ति मे राज्ये हतपक्षस्य भारत ||९-३१-४९ (६२०२२) 
हतबान्धवभूयिष्ठा हताश्वा हतकुञ्जरा |
एषा ते पृथिवी राजन्भुङ्क्षैनां विगतज्वरः ||९-३१-५० (६२०२३) 
वनमेव गमिष्यामि वसानो मृगचर्मणी |
न हि मे निर्जनस्यास्ति जीवितेऽद्य स्पृहा विभो ||९-३१-५१ (६२०२४) 
गच्छ त्वं भुङ्क्ष राजेन्द्र पृथिवीं निहतेश्वराम् |
हतयोधां नष्टरत्नां शीर्णक्षत्रां यथासुखम् ||९-३१-५२ (६२०२५) 
[सञ्जय उवाच. ९-३१-५३क्ष् (५१४४) 
दुर्योधनं तव सुतं सलिलस्थं महायशाः |
श्रुत्वा तु करुणं वाक्यमभाषत युधिष्ठिरः ||]  ९-३१-५३ (६२०२६) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-३१-५४क्ष् (५१४५) 
आर्तप्रलापान्मा तात सलिलस्थः प्रभाषथाः |
नैतन्मनसि मे राजन्वाशितं शकुनेरिव ||९-३१-५४ (६२०२७) 
यदि वापि समर्थः स्यास्त्वं दानाय सुयोधन |
नाहमिच्छेयमवनिं त्वया दत्तां प्रशासितुम् ||९-३१-५५ (६२०२८) 
अधर्मेण न गृह्णीयां त्वया दत्तां महीमिमाम् |
न हि धर्मः स्मृतो राजन्क्षत्रियस्य प्रतिग्रहः ||९-३१-५६ (६२०२९) 
त्वया दत्तां न चेच्छेयं पृथिवीमखिलामहम् |
त्वां तु युद्धे विनिर्जित्य भोक्ताऽस्मि वसुधामिमाम् ||९-३१-५७ (६२०३०) 
अनीश्वरश्च पृथिवीं कथं त्वं दातुमिच्छसि |
त्वयेयं पृथिवी राजन्किं न दत्ता तदैव हि ||९-३१-५८ (६२०३१) 
धर्मतो याचमानानां प्रशमार्थं कुलस्य नः |
वार्ष्णेयं प्रथमं राजन्प्रत्याख्याय महाबालम् ||९-३१-५९ (६२०३२) 
किमिदानीं ददासि त्वं को हि ते जित्तविभ्रमः |
अभियुक्तस्तु को राजा दातुमिच्छेद्धि मेदिनीं ||९-३१-६० (६२०३३) 
न त्वमद्य महीं दातुमीशः कौरवनन्दन |
आच्छेत्तुं वा बलाद्राजन्स कथं दातुमिच्छसि ||९-३१-६१ (६२०३४) 
मां तु निर्जित्य सङ्ग्रामे पालयेमां वसुन्धराम् |
सूच्यग्रेणापि यद्भूमेरपि भिद्येत भारत ||९-३१-६२ (६२०३५) 
तन्मात्रमपि तन्मह्यं न ददाति पुरा भवान् |
स कथं पृथिवीमेतां प्रददासि विशाम्पते ||९-३१-६३ (६२०३६) 
सूच्यग्रं नात्यजः पूर्वं स कथं त्यजसि क्षितिम् ||९-३१-६४ (६२०३७) 
एवमैश्वर्यमासाद्य प्रशास्य पृथिवीमिमाम् |
को हि मूढो व्यवस्येत शत्रोर्दातुं वसुन्धराम् ||९-३१-६५ (६२०३८) 
त्वं तु केवलमौर्ख्येण विमूढो नावबुध्यसे |
पृथिवीं दातुकामोऽपि जीवंस्त्वं नैव मोक्ष्यसे ||९-३१-६६ (६२०३९) 
अस्मान्वा त्वं पराजित्य प्रशाधि पृथिवीमिमाम् |
अथवा निहतोऽस्माभिर्व्रज लोकाननुत्तमान् ||९-३१-६७ (६२०४०) 
आवयोर्जीवतो राजन्मयि च त्वयि च ध्रुवम् |
संशयः सर्वभूतानां विजये नौ भविष्यति ||९-३१-६८ (६२०४१) 
जीवितं त्वयि दुष्प्रापं मयि यत्परिवर्तते |
जीवयेयमहं कामं न तु त्वं जीवितुं क्षमः ||९-३१-६९ (६२०४२) 
दहने हि कृतो यत्नस्त्वयाऽस्मासु विशेषतः |
आशीविषैर्विषैश्चापि जले जापि प्रवेशनैः |
त्वया विनिकृता राजन्राज्यस्य हरणेन च ||९-३१-७० (६२०४३) 
अप्रियाणां च वचनैर्द्रौपद्याः कर्षणेन च |
एतस्मात्कारणात्पाप जीवितं न विद्यते ||९-३१-७१ (६२०४४) 
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ युध्यस्व युद्धे श्रेयो भविष्यति ||९-३१-७२ (६२०४५) 
एवं तु विविधा वाचो जययुक्ताः पुनःपुनः |
कीर्तयन्ति स्म ते वीरास्तत्रतत्र जनाधिप ||||९-३१-७३ (६२०४६) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे एकत्रिंशोऽध्यायः ||३१ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३१-७ कियाभ्युपायैः शत्रुकियानुरूपैः
प्रतीकारैर्घर्म्यैरधर्म्यैर्वेत्यर्थः | एतेतु च्छलकारिणश्छलैरेव
हन्तव्या इति भावः. माययैव सुयोधनं इति क.पाठः ||
९-३१-११ विक्रम विक्रमं कुरुष्व क्रियया योगमास्थाय हतस्त्वाष्ट्रोऽपि
विक्रमात् इति क.पाठः ||
९-३१-१२ क्रियाभ्युपायैर्निहतो मयो नाम महासरः | इति क.पाठः ||
९-३१-२७ हे शूरेति साधिक्षेपसम्बोधनम् | यया वृत्त्या
निमित्तभूतया. वानप्रस्थत्वेन वा न्यस्तशस्त्रत्वेन वा क्लीबत्वेन
वा त्वं सङ्गरं त्यजसि तां वृत्तिं ब्रूहि. न त्वं वानप्रस्थोऽसि
राज्यार्थिवात्. नापि न्यस्तशस्त्रो गदाधारित्वात्. परिशेषात क्लीबोऽस्मीति
मा भाषस्व. युद्धं कुर्विति भावः ||
९-३१-३२ पौरुषं यत्नः | विक्रान्तता शौर्यम्. विस्फूर्जितं गर्जनम् ||
९-३१-४९ हतापत्यस्य भारत इति क.पाठः ||
९-३१-५२ निहतत्विषमिति क.ङ.पाठः ||
९-३१-३१ एकत्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३२
||श्रीः ||
९. ३२. अध्यायः ३२

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
युधिष्ठिरकटुभाषणरुष्टेन सुयोधनेन गदयासह हदादुत्थानम् ||१ ||
युधिष्ठिरदुर्योधनयोः संवादः ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३२-० (६२०४७) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-३२-०क्ष् (५१४६) 
एवं सन्तर्ज्यमानस्तु मम पुत्रो महीपतिः |
प्रकृत्या मन्युमान्वीरः कथमासीत्परन्तपः ||९-३२-१ (६२०४८) 
न हि सन्तर्जना तेन श्रुतपूर्वा कथञ्चन |
राजभावेन मान्यश्च सर्वलोकस्य सोऽभवत् ||९-३२-२ (६२०४९) 
[यस्यातपत्रच्छायापि स्वका भानोस्तथा प्रभा |
खेदायैवाभिमानित्वात्सहेत्सैवं कथं गरिः ||]  ९-३२-३ (६२०५०) 
इयं च पृथिवी सर्वा सम्लेच्छाटविका भृशम् |
प्रसादाद्भ्रियते यस्य प्रत्यक्षं तव सञ्जय ||९-३२-४ (६२०५१) 
स तथा तर्ज्यमानस्तु पाण्डुपुत्रैर्विशेषतः |
विहीनश्च स्वकैर्भृत्यैर्निर्जिते चावृतो भृशम् ||९-३२-५ (६२०५२) 
स श्रुत्वा कटुका वाचो जययुक्ताः पुनःपुनः |
किमब्रवीत्पाण्डवेयांस्तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||९-३२-६ (६२०५३) 
सञ्जय उवाच. ९-३२-७क्ष् (५१४७) 
तर्ज्यमानस्तदा राजन्नुदकस्थस्तवात्मजः |
युधिष्ठिरेण राजेन्द्र भ्रातृभिः सहितेन ह ||९-३२-७ (६२०५४) 
श्रुत्वा स कटुका वाचो विषमस्थो नराधिपः |
दीर्घमुष्णं च निःश्वस्य सलिलस्थः पुनःपुनः ||९-३२-८ (६२०५५) 
सलिलान्तर्गतो राजा धुन्वन्हस्तौ पुनःपुनः |
मनश्चकार युद्धाय राजानं चाभ्यभाषत ||९-३२-९ (६२०५६) 
यूयं ससुहृदः पार्थाः सर्वे सरथवाहनाः |
अहमेकः परिद्यूनो विरथो हतवाहनः ||९-३२-१० (६२०५७) 
आत्तशस्त्रै रथोपेतैर्बहुभिः परिवास्तिः |
कथमेकः पदातिः सन्नशस्त्रो योद्धुमुत्सह ||९-३२-११ (६२०५८) 
एकैकशश्च मां यूयं योधयध्वं युधिष्ठिर |
न ह्येको बहुभिर्वीरैर्न्याय्यो योधयितुं युधि ||९-३२-१२ (६२०५९) 
विशेषतो विकवचः श्रान्तश्चापत्समाश्रितः |
भृशं विक्षतगात्रश्च श्रान्तवाहनसैनिकः ||९-३२-१३ (६२०६०) 
न मे त्वत्तो भयं राजन्न च पार्थाद्वृकोदरात् |
फल्गुनाद्वासुदेवाद्वा पाञ्चालेभ्योऽथवा पुनः ||९-३२-१४ (६२०६१) 
यमाभ्यां युयुधानाद्वा ये चान्ये तव सैनिकाः |
एकः सर्वानहं क्रुद्धो वारयिष्ये युधि स्थितः ||९-३२-१५ (६२०६२) 
धर्ममूला सतां कीर्तिर्मनुष्याणां जनाधिप |
धर्मं चैवेह कीर्तिं च पालयन्प्रब्रवीम्यहम् ||९-३२-१६ (६२०६३) 
अहमुत्थाय सर्वान्वै प्रतियोत्स्यामि संयुगे |
अन्वभ्याशं गतान्सर्वान्निहनिष्यामि भारत ||९-३२-१७ (६२०६४) 
अद्य वः सरथान्साश्वानशस्त्रो विरथोऽपि सन् |
नक्षत्राणीव सर्वाणि सविता रात्रिसंक्षये ||९-३२-१८ (६२०६५) 
तेजसा नाशयिष्यामि स्थिरीभवत पाण्डवाः |
अद्यानृण्यं गमिष्यामि क्षत्रियाणां यशस्विनां ||९-३२-१९ (६२०६६) 
बाह्लीकद्रोणभीष्माणां कर्णस्य च महात्मनः |
जयद्रथस्य शूरस्य भगदत्तस्य चोभयोः ||९-३२-२० (६२०६७) 
मद्रराजस्य शल्यस्य भूरिश्रवस एव च |
पुत्राणां भरतश्रेष्ठ शकुनेः सौबलस्य च ||९-३२-२१ (६२०६८) 
मेत्राणां सुहृदां चैव बान्धवानां तथैव च |
प्रानृण्यमद्य गच्छामि हत्वा त्वां भ्रातृभिः सह ||९-३२-२२ (६२०६९) 
सञ्जय उवाच. ९-३२-२३क्ष् (५१४८) 
एतावदुक्त्वा वचनं विरराम जनाधिपः |
' सलिलान्तर्गतः श्रीमान्पुत्रो दुर्योधनस्तव ||' ९-३२-२३ (६२०७०) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-३२-२४क्ष् (५१४९) 
दिष्ट्या त्वमपि जानीषे क्षत्रधर्मं सुयोधन |
दिष्ट्या ते वर्तते बुद्धिर्युद्धायैव महाभुज ||९-३२-२४ (६२०७१) 
दिष्ट्या शूरोऽसि गान्धारे दिष्ट्या जानासि सङ्गरम् |
यस्त्वमेको हि नः सर्वान्सङ्गरे योद्भुमिच्छसि ||९-३२-२५ (६२०७२) 
एक एकेन सङ्गम्य यत्ते सम्मतमायुधम् |
तत्त्वमादाय युध्यस्व प्रेक्षकास्ते वयं स्थिताः ||९-३२-२६ (६२०७३) 
अयमिष्टं च ते कामं वीर भूयो ददाम्यहम् |
हत्वैकं भव नो राजा हतो वा स्वर्गमाप्नुहि ||९-३२-२७ (६२०७४) 
दुर्योधन उवाच. ९-३२-२८क्ष् (५१५०) 
एकश्चेद्योद्भुमाक्रन्दे वरोऽद्य मम दीयताम् |
आयुधानामियं चापि मता मे सतं गदा ||९-३२-२८ (६२०७५) 
भ्रातणां भवतामेकः शक्यं मां योऽभिमन्यते |
पदातिर्गदया सङ्ख्ये स युध्यतु मया सह ||९-३२-२९ (६२०७६) 
वृत्तानि रथयुद्धानि विचित्रामि पदेपदे |
इदमेकं गदायुद्धं भवत्वद्याद्भुतं महत् ||९-३२-३० (६२०७७) 
अन्नानामपि पर्यायं कर्तुमिच्छन्ति मानवाः |
युद्धानामपि पर्यायो भवत्वनुमते तव ||९-३२-३१ (६२०७८) 
गदया त्वां महाबाहो विजेष्यामि सहानुजम् |
पाञ्चालान्सृञ्जयांश्चैव ये चान्ये तव सैनिकाः |
न हि मे सम्भ्रामो जातु शक्रादपि युधिष्ठिर ||९-३२-३२ (६२०७९) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-३२-३३क्ष् (५१५१) 
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ गान्धारे मां योधय सुयोधन |
एक एकेन सङ्गम्य संयुगे गदया बली ||९-३२-३३ (६२०८०) 
पुरुषो भव गान्धारे युध्यस्व सुसमाहितः |
अद्य ते जीवितं नास्ति यदीन्द्रोपि तवाश्रयः ||९-३२-३४ (६२०८१) 
सञ्जय उवाच. ९-३२-३५क्ष् (५१५२) 
एतत्स नरशार्दूलो नामृष्यत तवात्मजः |
सलिलान्तर्गतः श्वभ्रे महानाग इव श्वसन् ||९-३२-३५ (६२०८२) 
तथाऽसौ वाक्प्रतोदेन तुद्यमानः पुनःपुनः |
वचो न ममृषे राजन्नुत्तमाश्वः कशामिव ||९-३२-३६ (६२०८३) 
सङ्क्षोभ्य सलिलं वेगाद्गदामादाय वीर्यवान् |
अद्रिसारमयीं गुर्वीं काञ्चनाङ्गदभूषणाम् |
अन्तर्जलात्समुत्तस्थौ नागेन्द्र इव निःश्वसन् ||९-३२-३७ (६२०८४) 
स भित्त्वा स्तम्भितं तोयं स्कन्धे कृत्वायसीं गदाम् |
उदतिष्ठत पुत्रस्ते प्रतपन्रश्मिवानिव ||९-३२-३८ (६२०८५) 
ततः शैक्यायसीं गुर्वी जातरूपपरिष्कृताम् |
गदां परामृशद्धीमान्धार्तराष्ट्रो महाबलः ||९-३२-३९ (६२०८६) 
गदाहस्तं तु तं दृष्ट्वा सशृङ्गमिव पर्वतम् |
प्रजानामिव सङ्क्रुद्धं शूलपाणिमिव स्थितम् ||९-३२-४० (६२०८७) 
*सगदो भारतो भाति प्रतपन्भास्करो यथा*||९-३२-४१ (६२०८८) 
तमुत्तीर्णं महाबाहुं गदाहस्तमरिन्दमम् |
मेनिरे सर्वभूतानि दण्डपाणिमिवान्तकम् ||९-३२-४२ (६२०८९) 
वज्रहस्तं यथा शक्रं शूलहस्तं यथा हरम् |
ददृशुः शर्वपाञ्चालाः पुत्रं तव जनाधिप ||९-३२-४३ (६२०९०) 
तमुत्तीर्णं तु सम्प्रेक्ष्य समहृष्यन्त सर्वशः |
पाञ्चालाः पाण्डवेयाश्च तेऽन्योन्यस्य तलान्ददुः ||९-३२-४४ (६२०९१) 
अवहासं तु तं मत्वा पुत्रो दुर्योधनस्तव |
उद्वृत्य नयने क्रुद्धो दिधक्षुरिव पाण्डवान् ||९-३२-४५ (६२०९२) 
त्रिशिखां भ्रुकुटीं कृत्वा सन्दष्टदशनच्छदः |
प्रत्युवाच ततस्तान्वै पाण्डवान्सह केशवान् ||९-३२-४६ (६२०९३) 
दुर्योधन उवाच. ९-३२-४७क्ष् (५१५३) 
अस्यावहासस्य फलं प्रतिमोक्ष्यथ पाण्डवाः |
गमिष्यथ हताः सद्यः सपाञ्चाला यमक्षयम् ||९-३२-४७ (६२०९४) 
उत्थिन्तश्च जलात्तस्मात्पुत्रो दुर्योधनस्तव |
अतिष्ठत गदापाणी रुधिरेण समुक्षितः ||९-३२-४८ (६२०९५) 
तस्य शोणितदिग्धस्य सलिलेन समुक्षितम् |
शरीरं स्म तदा भाति स्रवन्निव महीधारः ||९-३२-४९ (६२०९६) 
तमुद्यतगदं वीरं मेनिरे तत्र पाण्डवाः |
वैवस्वतमिव क्रुद्धं शूलपाणिमिव स्थितम् ||९-३२-५० (६२०९७) 
स मेघनिनदो हर्षान्नर्दन्निव च गोवृषः |
आजुहाव ततः पार्थान्गदया युधि वीर्यवान् ||९-३२-५१ (६२०९८) 
दुर्योधन उवाच. ९-३२-५२क्ष् (५१५४) 
एकैकेन च मां यूयमासीदत युधिष्ठिर |
न ह्येको बहुभिर्न्याय्यो वीरो योधयितुं युधि ||९-३२-५२ (६२०९९) 
न्यस्तवर्मा विशेषेण श्रान्तश्चाप्सु परिप्लुतः |
भृशं विक्षतगात्रश्च हतवाहनसैनिकः ||९-३२-५३ (६२१००) 
[अवश्यमेव योद्वव्यं सर्वैरेव मया सह |
युक्तं त्वयुक्तमित्येतद्वेत्सि त्वं चैव सर्वदा] ||९-३२-५४ (६२१०१) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-३२-५५क्ष् (५१५५) 
मा भूदियं तव प्रज्ञा कथमेकं सुयोधन |
यदाऽभिमन्युं बहवो जघ्नुर्युधि महारथाः ||९-३२-५५ (६२१०२) 
[क्षत्रधर्मं भृशं क्रूरं निरपेक्षं सुनिर्घृणम् |
अन्यथा तु कथं हन्युरभिमन्युं तथागतम् ||९-३२-५६ (६२१०३) 
सर्वे भवन्तो धर्मज्ञाः सर्वे शूरास्तनुत्यजः |
न्यायेन युध्यतां प्रोक्ता शक्रलोकगतिः परा ||९-३२-५७ (६२१०४) 
यद्येकस्तु न हन्तव्यो बहुभिर्धर्म एव तु |
तदाऽभिमन्युं बहवो निजघ्नुस्त्वन्मते कथम् ||९-३२-५८ (६२१०५) 
सर्वो विमृशते जन्तुः कृच्छ्रस्थो धर्मदर्शनम् |
पदस्थः पिहितं द्वारं परलोकस्य पश्यति ||]  ९-३२-५९ (६२१०६) 
आमुञ्च कवचं वीर मूर्धजान्यमयस्व च |
यच्चान्यदपि ते नास्ति तदप्यादत्स्व भारत ||९-३२-६० (६२१०७) 
इममेकं च ते कामं वीर भूयो ददाम्यहम् |
पञ्चानां पाण्डवेयानां येन त्वं योद्धुमिच्छसि ||९-३२-६१ (६२१०८) 
तं हत्वा वै भवाराजा हतो वा स्वर्गमाप्नुहि |
ऋते च जीविताद्वीर युद्धे किं कुर्म ते प्रियम् ||९-३२-६२ (६२१०९) 
सञ्जय उवाच. ९-३२-६३क्ष् (५१५६) 
ततस्तव सुतो राजन्वर्म जग्राह काञ्चनम् |
विचित्रं च शिरस्त्राणं जाम्बूनदपरिष्कृतम् ||९-३२-६३ (६२११०) 
सोऽवबद्वशिरस्त्राणः शुभकाञ्चनवर्मभृत् |
रराज राजन्पुत्रस्ते काञ्चनः शैलराडिव ||९-३२-६४ (६२१११) 
सन्नद्धः सगतो राजन्सज्जः सङ्ग्राममूर्धनि |
अब्रवीत्पाण्डवान्सर्वान्पुत्रो दुर्योधनस्तव ||९-३२-६५ (६२११२) 
भ्रातॄणां भवतामेको युध्यतां गदया मया |
सहदेवेन वा योत्स्ये भीमेन नकुलेन वा ||९-३२-६६ (६२११३) 
अथवा फल्गुनेनाद्य त्वया वा भरतर्षभ |
योत्स्येऽहं सङ्गरं प्राप्य विजेष्ये च रणाजिरे ||९-३२-६७ (६२११४) 
अहमद्य गमिष्यामि वैरस्यान्तं सुदुर्गमम् |
गदया पुरुषव्याघ्र हेमपट्टनिबद्धया ||९-३२-६८ (६२११५) 
गदायुद्धे न मे कश्चित्सदृशोऽस्तीति चिन्तये |
गदया वो हनिष्यामि सर्वानेव समागतान् ||९-३२-६९ (६२११६) 
न मे समर्थाः सर्वे वै योद्धुं न्यायेन केचन |
न युक्तमात्मना वक्तुमेवं गर्वोद्धतं वचः |
अथवा सफलं ह्येतत्करिष्ये भवतां पुरः ||९-३२-७० (६२११७) 
अस्मिन्महूर्ते सत्यं वा मिथ्या वै तद्भविष्यति.]
गृह्णातु च गदां यो वै योत्स्यतेऽद्य मया सह ||||९-३२-७१ (६२११८) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि द्वात्रिंशोऽध्यायः ||३२ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३२-३ आतपत्रेण दुर्योधनः सूर्याद्रक्षित इत्येष प्रवादोऽपि यस्य
न स इति भावः ||
९-३२-१० परिद्यूनः परिश्रान्तः ||
९-३२-२७ नः अस्माकं पञ्चानां मध्ये एकमपि हत्वा त्वं राजा
भवेत्यन्वयः ||
९-३२-३४ अद्य ते जीवितं नास्ति यद्यपि त्वं मनोजवः इति क.ङ.पाठः ||
९-३२-५६ क्षत्रधर्मं अस्तीति शेषः | धर्मोऽस्त्री पुण्यआचारे इति मेदिनी ||
९-३२-३२ द्वात्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३३
||श्रीः ||
९. ३३. अध्यायः ३३

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
युधिष्ठिरेण दुर्योधनम्प्रति स्वेष्वन्यतमपराजयेनापि तस्य
राज्यप्राप्तिवचने कृष्णेन तम्प्रति सकोपं भीमेनापि दुर्योधनप
राजये स्वस्य संशयोक्तिः ||१ ||
भीमेन कृष्णम्प्रति स्वसामर्थ्यप्रकथनपूर्वकं स्वेन
दुर्योधनवधस्य सुकरत्वे कथिते कृष्णादिभिस्तत्प्रशंसनम् ||२ ||
भीमदुर्योधनयोर्वीरवादपुर्वकं युद्धोद्यमः ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३३-० (६२११९) 
सञ्जय उवाच. ९-३३-०क्ष् (५१५७) 
एवं दुर्योधने राजन्गर्जमाने मुहुर्मुहुः |
युधिष्ठिरस्य सङ्क्रुद्धो वासुदेवोऽब्रवीदिदम् ||९-३३-१ (६२१२०) 
यदी नाम ह्ययं यूद्धे वरयेत्त्वां युधिष्ठिर |
अर्जुनं नकुलं चैव सहदेवमथापि वा ||९-३३-२ (६२१२१) 
किमिदं साहसं राजंस्त्वया व्याहृतमीदृशम् |
एकमेव निहत्याजौ भव राजा कुरुष्विति ||९-३३-३ (६२१२२) 
एतेन हि कृता योग्या वर्षाणीह त्रयोदश |
आयसे पुरुषे राजन्भीमसेनजिघांसया ||९-३३-४ (६२१२३) 
कथं नाम भवेत्कार्यमस्माद्वि भरतर्षभ |
साहसं कृतवांस्त्वं तु ह्यनुक्रोशान्नृपोत्तम ||९-३३-५ (६२१२४) 
नान्यमस्यानुपश्यामि प्रतियोद्धारमाहवे |
ऋते वृकोदरात्पार्थात्स च नातिकृतश्रमः ||९-३३-६ (६२१२५) 
तदिदं द्यूतमारब्धं पुनरेव यथा पुरा |
विषमं शकुनेश्चैव तव चैव विशेषतः ||९-३३-७ (६२१२६) 
बली भीमः समर्थश्च कृती राजा सुयोधनः |
बलवान्वा कृती वेति कृती राजन्विशिष्यते ||९-३३-८ (६२१२७) 
सोऽयं राजंस्त्वया शत्रुः समे पथि निवेशितः |
न्यस्तश्चात्मा सुविषमे कृच्छ्रमापादिता वयम् ||९-३३-९ (६२१२८) 
कोऽनु सर्वान्विनिर्जित्य शत्रूनेकेन वैरिणा |
[कृच्छ्रप्राप्तेन च तथा हारयेद्राज्यमागतम्.]
पातितश्चैकबाणेन शोचयेदेवमाहवे ||९-३३-१० (६२१२९) 
न हि पश्यामि तं लोके योऽद्य दुर्योधनं रणे |
गदाहस्तं विजेतुं वै शक्तः स्यादमरोपि हि ||९-३३-११ (६२१३०) 
फल्गुनो वा भवान्वाथ माद्रीपुत्रावथापि वा |
न समर्थानहं मन्ये गदाहस्तस्य संयुगे ||९-३३-१२ (६२१३१) 
न त्वं भीमो न नकुलः सहदेवोऽथ फल्गुनः |
जेतुं न्यायेन शक्तो वै कृती राजा सुयोधनः ||९-३३-१३ (६२१३२) 
स कथं वदसे शत्रुं युध्यस्व गदयेति हि |
एकं च नो निहत्याजौ भव राजेति भारत ||९-३३-१४ (६२१३३) 
वृकोदरं समासाद्य संशयो वै जये हि नः |
न्यायतो युध्यमानानां कृती ह्येष महाबलः ||९-३३-१५ (६२१३४) 
[नूनं न राज्यभागेषा पाण्डोः कुन्त्याश्च सन्ततिः |
अत्यन्तवनवासाय सृष्टा भैक्ष्याय वा पुनः ||]  ९-३३-१६ (६२१३५) 
भीमसेन उवाच. ९-३३-१७क्ष् (५१५८) 
मधुसूदन माकार्षीविषादं यदुनन्दन |
अद्य पारं गमिष्यामि वैरस्य भृशदुर्गमम् ||९-३३-१७ (६२१३६) 
अहं सुयोधनं सङ्ख्ये हनिष्यामि न संशयः |
विजयो वै ध्रुवः कृष्ण धर्मराजस्य दृश्यते ||९-३३-१८ (६२१३७) 
अध्यर्धेन गुणेनेयं गदा गुरुतरी मम |
न तथा धार्तराष्ट्रस्य माकार्षीर्माधव व्यथाम् ||९-३३-१९ (६२१३८) 
अनया गदयानाहं संयुगे योद्धुमुत्सहे |
भवन्तः प्रेक्षकाः सर्वे मम सन्तु जनार्दन ||९-३३-२० (६२१३९) 
सामरानपि लोकांस्त्रीन्नानाशस्त्रधरान्युधि |
योधयेयं रणे कृष्ण किमुताद्य सुयोधनम् ||९-३३-२१ (६२१४०) 
सञ्जय उवाच. ९-३३-२२क्ष् (५१५९) 
तथा सम्भाषमाणं तु वासुदेवो वृकोदरम् |
हृष्टः सम्पूजयामास वचनं चेदमब्रवीत् ||९-३३-२२ (६२१४१) 
त्वामाश्रित्य महाबाहो धर्मराजो युधिष्ठिरः |
निहतारिः स्वकां दीप्तां श्रियं प्राप्नोत्यसंशयम् ||९-३३-२३ (६२१४२) 
त्वया विनिहताः सर्वे धृतराष्ट्रसुता रणे |
राजानो राजपुत्राश्च नागाश्च विनिपातिताः ||९-३३-२४ (६२१४३) 
कलिङ्गा मागधाः प्राच्या गान्धाराः कुरवस्तथा |
त्वामासाद्य महायुद्धे निहताः पाण्डुनन्दन ||९-३३-२५ (६२१४४) 
हत्वा दुर्योधनं चापि प्रयच्छोर्वीं ससागराम् |
धर्मराजाय कौन्तेय यथा विष्णुः शचीपतेः ||९-३३-२६ (६२१४५) 
त्वां च प्राप्य रणे पापो धार्तराष्ट्रो विनङ्क्ष्यति |
त्वमस्य सक्थिनी भंक्त्वा प्रतिज्ञां पालयिष्यसि ||९-३३-२७ (६२१४६) 
यत्नेन ह त्वया पापो योद्धव्यो धृतराष्ट्रजः |
कृती च बलवांश्चैव युद्धशौण्डश्च नित्यदा ||९-३३-२८ (६२१४७) 
ततस्तु सात्यकी राजन्पूजयामास पाण्डवम् |
विविधाभिश्च तं वाग्भिर्भिमसेनं जनेश्वर ||९-३३-२९ (६२१४८) 
पाञ्चालाः पाण्डवेयाश्च धर्मराजपुरोगमाः |
तद्वचो भीमसेनस्य सर्व एवाभ्यपूजयन् ||९-३३-३० (६२१४९) 
ततो भीमबलो भीमो युधिष्ठिरमथाब्रवीत् |
सृञ्जयैः सह तिष्ठन्तं तपन्तमिव भास्करम् ||९-३३-३१ (६२१५०) 
अहमेतेन सङ्गम्य संयुगे योद्धुमुत्सहे |
न हि शक्तो रणे जेतुं मामेष पुरुषाधमः ||९-३३-३२ (६२१५१) 
अद्य क्रोधं विमोक्ष्यामि निहितं हृदये भृशम् |
सुयोधने धार्तराष्ट्रे खाण्डवेऽग्निमिवार्जुनः ||९-३३-३३ (६२१५२) 
शल्यमद्योद्धरिष्यामि तव पाण्डव हृच्छयम् |
निहते गदया पापे अद्य राजन्सुखी भव ||९-३३-३४ (६२१५३) 
अद्य कीर्तिमयीं मालां प्रितमोक्ष्ये तवानघ |
प्राणाञ्श्रियं च राज्यं च मोक्ष्यतेऽद्य सुयोधनः ||९-३३-३५ (६२१५४) 
राजा च धृतराष्ट्रोऽद्य श्रुत्वा पुत्रं मया हतम् |
स्मरिष्यत्यशुभं कर्म यत्तच्छकुनिबुद्धिजम् ||९-३३-३६ (६२१५५) 
इत्युक्त्वा भरतश्रेष्ठो गदामुद्यम्य वीर्यवान् |
उदतिष्ठत युद्धाय शक्रो वृत्रमिवाह्वयन् ||९-३३-३७ (६२१५६) 
[तदाह्वानममृष्यन्वै तव पुत्रोऽतिवीर्यवान् |
प्रत्युपस्थित एवाशु मत्तो मत्तमिव द्विपम् ||९-३३-३८ (६२१५७) 
गदाहस्तं तव सुतं युद्धाय समुपस्थितम् |
ददृशुः पाण्डवाः सर्वे कैलासमिव शृङ्गिणम्] ||९-३३-३९ (६२१५८) 
तमेकाकिनमासाद्य धार्तराष्ट्रं महाबलम् |
वियूथमिव मातङ्गं समहृष्यन्त पाण्डवाः ||९-३३-४० (६२१५९) 
[न सम्भ्रमो न च भयं न च ग्लानिर्न च व्यथा |
आसीद्दुर्योधनस्यापि स्थितः सिंह इवाहवे] ||९-३३-४१ (६२१६०) 
समुद्यतगदं दृष्ट्वा कैलासमिव शृङ्गियाम् |
भीमसेनस्तदा राजन्दुर्योधनमथाब्रवीत् ||९-३३-४२ (६२१६१) 
राज्ञापि धृतराष्ट्रेण त्वया चास्मासु यत्कृतम् |
स्मर तद्दुष्कृतं कर्मं यद्भूतं वारणावते.  ९-३३-४३ (६२१६२) 
द्रौपदी च परामृष्टा समामध्ये रजस्वला |
द्यूते च वञ्चितो राजा शकूनेर्बुद्धिलाघवात् ||९-३३-४४ (६२१६३) 
यानि चान्यानि दुष्टात्मन्पापानि कृतवानसि |
अनागासु च पार्थेषु तस्य पश्य महत्फलम् ||९-३३-४५ (६२१६४) 
त्वत्कृते निहतः शेते शरतल्पे महायशाः |
याङ्गेयो भरतश्रेष्ठः सर्वेषां नः पितामहः ||९-३३-४६ (६२१६५) 
हतो द्रोणश्च कर्णश्च इतः शल्यः प्रतापवान् |
वैराग्नेरादिकर्ता च शकुनिर्निहतो रणे ||९-३३-४७ (६२१६६) 
भ्रातरस्ते हताः शूराः पुत्राश्च सहसैनिकाः |
राजानश्च हताः शूराः समरेष्वनिवर्तिनः ||९-३३-४८ (६२१६७) 
एते चान्ये च निहता बहवः क्षत्रियर्षभाः |
प्रातिकामी तथा पापो द्रौपद्याः क्लेशकृद्धतः ||९-३३-४९ (६२१६८) 
अवशिष्टस्त्वमेवैकः कुलघ्नोऽधमपूरुषः |
त्वामप्यद्य हनिष्यामि गदया नात्र संशयः ||९-३३-५० (६२१६९) 
अद्य तेऽहं रणे दर्पं सर्वं नाशयिता नृप |
राज्याशां विपुलां चापि पाण्डवेषु च दुष्कृतम् ||९-३३-५१ (६२१७०) 
दुर्योधन उवाच. ९-३३-५२क्ष् (५१६०) 
किं कत्थितेन बहुना युध्यस्वाद्य मया सह |
अद्य तेऽहं विनेष्यामि युद्धश्रद्धां वृकोदर ||९-३३-५२ (६२१७१) 
किं न पश्यसि मां पाप गदायुद्धे व्यवस्थितम् |
हिमवच्छिखराकारां प्रगृह्य महतीं गदाम् ||९-३३-५३ (६२१७२) 
गदिनं कोऽद्य मां पाप हन्तुमुत्सहते रिपुः |
न्यायतो युध्यमानश्च देवेष्वपि पुरन्दरः ||९-३३-५४ (६२१७३) 
मा वृथा गर्ज कौन्तेय शारदाभ्रमिवाजलम् |
दर्शयस्व बलं युद्धे यावन्नासून्निहन्मि ते ||९-३३-५५ (६२१७४) 
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा पाण्डवाः सहसृञ्जयाः |
सर्वे सम्पूजयामासुस्तद्वचो विजिगीषवः ||९-३३-५६ (६२१७५) 
उन्मत्तमिव मातङ्गं तलशब्देन मानवाः |
भूयः संहर्षयामासू राजन्दुर्योधनं द्विषः ||९-३३-५७ (६२१७६) 
बृंहन्ति कुञ्जरास्तत्र हया हेषन्ति चासकृत् |
शस्त्राणि सम्प्रदीप्यन्ते पाण्डवानां जयैषिणाम् ||||९-३३-५८ (६२१७७) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ||३३ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३३-४ योग्या अभ्यासः | योग्यः प्रवीणेत्याद्युपक्रम्य
स्त्र्यभ्यासार्कयोषितोरिति मेदिनी ||
९-३३-७ शकुनेश्च तव च यथापुरा तथैवेदमिति सम्बन्धः ||
९-३३-१० पणित्वा चैकपाणेन रोचयेदेव माहवम् इति झ.पाठः ||
९-३३-३३ त्रयस्त्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३४
||श्रीः ||
९. ३४. अध्यायः ३४

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
xxxxxxxxxx||१ ||
तस्मिन्पाण्ढवादिभिरर्चितोपविष्टे पुनर्गदायुद्धारम्भः ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१६-० (६२१७८) 
सञ्जय उवाच. ९-१६-०क्ष् (५१६१) 
xxxxxxxxxxxसुसंवृत्ते सुदारुणे |
xxxxxxxxxxxपाण्डवेषु महात्मसु ||९-१६-१ (६२१७९) 
ततस्तालध्वजके रामस्तयोर्युद्ध उपस्थिते |
श्रुत्वा तच्छिष्ययो राजन्नाजगाम हलायुधः ||९-१६-२ (६२१८०) 
तं दृष्ट्वा परमप्रीताः पाण्डवाः सहकेशवाः |
उपगम्योपसङ्गृह्य विधिवत्प्रत्यपूजयन् ||९-१६-३ (६२१८१) 
पूजयित्वा ततः पश्चादिदं वचनमब्रुवन् |
शिष्ययोः कौशलं युद्धे पश्य रामेति पार्थिव ||९-१६-४ (६२१८२) 
अब्रवीच्च तदा रामो दृष्ट्वा कृष्णं सपाण्डवम् |
दुर्योधनं च कौरव्यं गदापाणिमवस्थितम् ||९-१६-५ (६२१८३) 
राम उवाच. ९-१६-६क्ष् (५१६२) 
चत्वारिंशदहान्यद्य द्वे च मे निःसृतस्य वै |
पुष्येण सम्प्रयातोऽस्मि श्रवणे पुनरागतः |
शिष्ययोर्वै गदायुद्धं द्रुष्टुकामोऽस्मि माधव ||९-१६-६ (६२१८४) 
ततो युधिष्ठिरो राजा परिष्वज्य हलायुधम् |
स्वागतं कुशलं चास्मै पर्यपृच्छद्यथातथम् ||९-१६-७ (६२१८५) 
कृष्णौ चापि महेष्वासावभिवाद्य हलायुधम् |
सस्वजाते परिप्रीतौ प्रीयमाणौ यशस्विनौ ||९-१६-८ (६२१८६) 
माद्रीपुत्रौ तथा शूरौ द्रौपद्याः पञ्च चात्मजाः |
अभिवाद्य स्थिता राजन्रौहिणेयं महाबलम् ||९-१६-९ (६२१८७) 
भीमसेनोऽथ बलवान्पुत्रस्तव जनाधिप |
तथैव चोद्यतगदौ पूजयामासतुर्बलम् ||९-१६-१० (६२१८८) 
स्वागतेन च ते तत्र प्रतिपूज्य पुनःपुनः |
पश्य युद्धं महाबाहो इति ते राममब्रुवन् ||९-१६-११ (६२१८९) 
एवमुचुर्महात्मानं रौहिणेयं नराधिपाः ||९-१६-१२ (६२१९०) 
परिष्वज्य तदा रामः पाण्डवान्सह सृञ्जयान् |
अपृच्छत्कुशलं सर्वान्पार्थिवांश्चामितौजसः |
तथैव ते समासाद्य पप्रच्छुस्तमनामयम् ||९-१६-१३ (६२१९१) 
प्रत्यभ्यर्च्य हली सर्वान्क्षत्रियांश्च महात्मनः |
कृत्वा कुशलसम्प्रश्नं संविदं च यथावयः ||९-१६-१४ (६२१९२) 
जनार्दनं सात्यकिं च प्रेम्णा सम्परिषस्वजे |
मूर्ध्नि चैतावुपाघ्राय कुशलं पर्यपृच्छत ||९-१६-१५ (६२१९३) 
तौ च तं विधिवद्राजन्पूजयामासतुर्गुरुम् |
ब्रह्माणामिव देवेशमिन्द्रोपेन्द्रौ मुदान्वितौ ||९-१६-१६ (६२१९४) 
ततोऽब्रवीद्धर्मसुतो रौहिणेयमरिन्दमम् |
इदं भ्रात्रोर्महायुद्धं पश्य रामेति भारत ||९-१६-१७ (६२१९५) 
तेषां मध्ये महाबाहुः श्रीमान्केशवपूर्वजः |
न्यविशत्परमप्रीतः पूज्यमानो महारथैः ||९-१६-१८ (६२१९६) 
स बभौ राजमध्यस्थो नीलवासाः सितप्रभः |
दिवीव नक्षत्रगणैः परिवीतो निशाकरः ||९-१६-१९ (६२१९७) 
ततस्तयोः सन्निपातस्तुमुलो रोमहर्षणः |
आसीदन्तकरो राजन्वैरस्यान्तं विधित्सतोः ||||९-१६-२० (६२१९८) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवशपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ||३४ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३५
||श्रीः ||
९. ३५. अध्यायः ३५

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
जनमेजयेन वैशम्पायनम्प्रति बलरामस्य तीर्थयात्राप्रकारप्रश्नः ||१ ||
तेन तम्प्रति तत्कथनमुपक्रम्य प्रभासतीर्थस्य तत्पदवाच्यत्वे
हेतुकथनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३५-० (६२१९९) 
जनमेजय उवाच. ९-३५-०क्ष् (५१६३) 
पूर्वमेव यदा रामस्तस्मिन्युद्ध उपस्थिते |
आमन्त्र्य केशवं यातो वृष्णिभिः सहितः प्रभुः ||९-३५-१ (६२२००) 
साहाय्यं धार्तराष्ट्रस्य न च कर्ताऽस्मि केशव |
न चैव पाण्डुपुत्राणां गमिष्यामि यथागतम् ||९-३५-२ (६२२०१) 
एवमुक्त्वा तदा रामो यातः शत्रुनिबर्हणः |
तस्य चागमनं भूयो ब्रह्मञ्शं सितुमर्हसि ||९-३५-३ (६२२०२) 
आख्याहि मे विस्तरशः कथं राम उपस्थितः |
कथं च दृष्टवान्युद्धं कुशलो ह्यसि सत्तम ||९-३५-४ (६२२०३) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३५-५क्ष् (५१६४) 
उपप्लाव्ये निविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु |
प्रेषितो धृतराष्ट्रस्य समीपं मधुसूदनः ||९-३५-५ (६२२०४) 
शमं प्रति महाबाहो हितार्थं सर्वदेहिनाम् ||
स गत्वा हास्तिनपुरं धृतराष्ट्रं समेत्य च.  ९-३५-६ (६२२०५) 
उक्तवान्वचनं पथ्यं हितं चैव विशेषतः ||९-३५-७ (६२२०६) 
न च तत्कृतवान्राजा यथाऽख्यातं हि तत्पुरा ||९-३५-८ (६२२०७) 
अनवाप्य शमं तत्र कृष्णः पुरुषसत्तमः |
आगच्छत महाबाहुरुपप्लाव्यं जनाधिप ||९-३५-९ (६२२०८) 
ततः प्रत्यागतः कृष्णो धार्तराष्ट्रविसर्जितः |
आजगाम नरव्याघ्रः पाण्डवानामनीकिनीम् |
यथोक्तं च यथावृत्तं गत्वा पाण्डवमब्रवीत् ||९-३५-१० (६२२०९) 
न कुर्वन्ति वचो मह्यं कुरवः कालनोदिताः |
निर्गच्छध्व पाण्डवेयाः पुष्येण सहिता मया ||९-३५-११ (६२२१०) 
ततो विभज्यमानेषु बलेषु बलिनां वरः |
प्रोवाच भ्रातरं कृष्णं रौहिणेयो महामनाः ||९-३५-१२ (६२२११) 
तेषामपि महाबाहो साहाय्यं मधुसूदन |
क्रियतामिति तत्कृष्णो नास्य चक्रे वचस्तदा ||९-३५-१३ (६२२१२) 
ततो मन्युपरीतात्मा जगाम यदुनन्दनः |
तीर्थयात्रां हलधरः सरस्वत्यां महायशाः |
मैत्रनक्षत्रयोगे स्म सहितः सर्वयादवैः ||९-३५-१४ (६२२१३) 
आश्रयामास भोजस्तु दुर्योधनमरिन्दमः |
युयुधानेन सहितो वासुदेवस्तु पाण्डवान् ||९-३५-१५ (६२२१४) 
रौहिणेये गते शूरे पुष्येण मधुसूदनः |
पाण्डवेयान्पुरस्कृत्य ययावभिमुखः कूरून् ||९-३५-१६ (६२२१५) 
गच्छन्नेव पथिस्थस्तु रामः प्रेष्यानुवाच ह |
सम्भारांस्तीर्थयात्रायां सर्वोपकरणानि च ||९-३५-१७ (६२२१६) 
आनयध्वं द्वारकाया अग्नीन्वै याजकांस्तथा |
सुवर्णरजनं चैव धैनूर्वासांसि वाजिनः ||९-३५-१८ (६२२१७) 
कुञ्जरांश्च रथांश्चैव खरोष्ट्रं वाहनानि च |
क्षिप्रमानीयतां सर्वं तीर्थहेतोः परिच्छदम् ||९-३५-१९ (६२२१८) 
प्रतिस्रोतः सरस्वत्या गच्छध्वं शीघ्रगामिनः |
ऋत्विजश्चानयध्वं वै शतशश्च द्विजर्षभान् ||९-३५-२० (६२२१९) 
एवं सन्दिश्य तु प्रेष्यान्बलदेवो महाबलः |
तीर्थयात्रां ययौ राजन्कुरूणां वैशसे तदा ||९-३५-२१ (६२२२०) 
सरस्वत्याः प्रतिस्रोतः समुद्रादभिजग्मिवान |
रामो यदूत्तमः श्रीमांस्तीर्थयात्रामनुस्मरन् ||९-३५-२२ (६२२२१) 
ऋत्विग्भिश्च सुहृद्भिश्च यथाऽन्यैर्द्विजसत्तमैः |
रथैर्गजैस्तथाऽश्वैश्च प्रेष्यैश्च भरतर्षभ |
गोखरोष्ट्रप्रयुक्तैश्च यानैश्च बहुभिर्वृतः ||९-३५-२३ (६२२२२) 
श्रान्तानां क्लान्तबपुषां शिशूनां विपुलायुषाम् |
देशेदेशे तु देयानि दानानि विविधानि च ||९-३५-२४ (६२२२३) 
अर्चायै चार्थिनां राजन्क्लृप्तानि बहुशस्तथा |
तानि यानीह देशेषु प्रतीक्षन्ति स्म भारत ||९-३५-२५ (६२२२४) 
बुभुक्षितानामर्थाय क्लृप्तमन्नं समन्ततः ||९-३५-२६ (६२२२५) 
योयो यत्र द्विजो भोज्यं भोक्तुं कामयते तदा |
तस्यतस्य तु तत्रैवमुपजह्रुस्तदा नृष ||९-३५-२७ (६२२२६) 
तत्रतत्र स्थिता राजन्रौहिणेयस्य शासनात् |
भक्ष्यपेयस्य कुर्वन्ति राशींस्तत्र समन्ततः ||९-३५-२८ (६२२२७) 
वासांसि च महार्हाणि पर्यङ्कास्तरणानि च |
पूजार्थं तत्र क्लृप्तानि विप्राणां सुखमिच्छताम् ||९-३५-२९ (६२२२८) 
यत्र यः स्वपते विप्रो यो वा जागर्ति भारत |
तत्रतत्रैव सर्वस्य क्लृप्तं सर्वमपश्यत ||९-३५-३० (६२२२९) 
यथासुखं जनः सर्वो याति तिष्ठति वै तदा |
यातुकामस्य यानानि पानानि तृषितस्य च ||९-३५-३१ (६२२३०) 
बुभुक्षितस्य चान्नानि स्वादूनि भरतर्षभ |
उपजह्रुर्नरास्तत्र वस्त्राण्याभरणानि च ||९-३५-३२ (६२२३१) 
स पन्थाः प्रबभौ राजन्सर्वस्यैव सुखावहः |
स्वर्गोपमस्तदा वीर नराणां तत्र गच्छताम् ||९-३५-३३ (६२२३२) 
नित्यप्रमुदितोपेतः स्वादुभक्ष्यो जलान्वितः |
विपण्यापणपण्यानं नानाजनशतैर्वृतः |
नानाद्रुमलतोपेतो नानारत्नविभूषितः ||९-३५-३४ (६२२३३) 
ततो महात्मा नियतो मनस्विनां
पुण्येषु तीर्थेषु वसूनि राजन् |
ददौ द्विजेभ्यः क्रतुदक्षिणाश्च
यदुप्रवीरो हलभृत्प्रतीतः ||९-३५-३५ (६२२३४) 
दोग्ध्रीश्च धेनूश्च सहस्रशो वै
सुवाससः काञ्चनबद्धशृङ्गीः |
हयांश्च नानाविधदेशजातान्
यानानि दासांश्च शुभान्द्विजेभ्यः ||९-३५-३६ (६२२३५) 
रत्नानि मुक्तामणिविद्रुमं चा--
प्यग्र्यं सुवर्णं रजतं सुशुन्द्वम् |
अयस्मयं ताम्रमयं च भाण्डं
ददौ द्विजातिप्रवरेषु रामः ||९-३५-३७ (६२२३६) 
एवं स वित्तं प्रददौ महात्मा
सरस्वतीतीर्थगतेषु भूरि |
ययौ क्रमेणाप्रतिमप्रभाव--
स्ततः कुरुक्षेत्रमुदारवृत्तः ||९-३५-३८ (६२२३७) 
जनमेजय उवाच. ९-३५-३९क्ष् (५१६५) 
सारस्वतानां तीर्थानां गुणोत्पत्तिं वदस्व मे |
फलं च द्विपदां श्रेष्ठ कर्म निर्वृत्तिमेव च ||९-३५-३९ (६२२३८) 
यथाक्रमेण भगवंस्तीर्थानामनुपूर्वशः |
ब्रूहि ब्रह्मविदां श्रेष्ठ परं कौतूहलं हि मे ||९-३५-४० (६२२३९) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३५-४१क्ष् (५१६६) 
तीर्थानां च फलं राजन्गुणोत्पत्तिं चं सर्वशः |
मयोच्यमानं वै पुण्यं शृणु राजेन्द्र कृत्स्नशः ||९-३५-४१ (६२२४०) 
पूर्वं महाराज यदुप्रवीर
ऋत्विक्सुहृद्विप्रगणैश्च सार्धम् |
पुण्यं प्रभासं समुपाजगाम
यत्रोडुराढ्यक्ष्मणा क्षीयमाणः ||९-३५-४२ (६२२४१) 
विमुक्तशापः पुनराप्य तेजः
सर्वं जगद्भासयते नरेन्द्र |
एतत्तु तीर्थप्रवरं पृथिव्यां
प्रभासनात्तस्य ततः प्रभासः ||||९-३५-४३ (६२२४२) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टदशदिवसयुद्धे पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ||३५ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३५-१४ मैत्रनक्षत्रयोगे अनुराधायां ||
९-३५-१५ भोजः कृतवर्मा ||
९-३५-१६ पुष्येण हि पाण्डवेभ्यः प्रयाणं अनुराधातस्तीर्थयात्रार्थमिति
विवेकः ||
९-३५-३४ विपणिः पाण्यवीथिका | आपणा हट्टाः. पण्यानि विक्रेयद्रव्याणि ||
९-३५-३५ कृतदक्षिणाश्चेति क.ङ.पाठः ||
९-३५-३९ गुणान् रमणीयत्वादीन् | उत्पत्तिं सम्भवम्. कर्मनिर्वृत्तिं
तीर्थयात्राविदिसिद्धम्. निवृत्तिमपि कर्मणाम् इति क.ङ.पाठः ||
९-३५-४० यथाकमेण तीर्थकमापेक्षया अनुपूर्वशः
गुणोत्पत्त्यादिक्रमापेक्षया ||
९-३५-४३ प्रभासः प्रभासत्वम् ||
९-३५-३५ पञ्चत्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३६
||श्रीः ||
९. ३६. अध्यायः ३६

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
चन्द्रे स्वभार्यास्वश्विन्यादिदंक्षपुत्रीषु इतरोपेक्षणेन
रोहिण्यामेवासक्ते दक्षेण रोषाच्चन्द्रे यक्ष्मप्रक्षेपः ||१ ||
देवै प्रसादितदक्षवचनाच्चन्द्रेण प्रभासतीर्थनिमज्जनेन
क्षयरोगपरिहरणम् ||२ ||
बलभद्रेण तत्तीर्थे मज्जनादि ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३६-० (६२२४३) 
जनमेजय उवाच. ९-३६-०क्ष् (५१६७) 
किमर्थं भगवान्सोमो यक्ष्मणा समगृह्यत |
कथं च तीर्थप्रवरे तस्मिंश्चन्द्रो न्यमज्जत ||९-३६-१ (६२२४४) 
कथमाप्लुत्य तस्मिंस्तु पुनराप्यायितः शशी |
एतन्मे सर्वमाचक्ष्व विस्तरेण महामुने ||९-३६-२ (६२२४५) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३६-३क्ष् (५१६८) 
दक्षस्य तनयास्तात प्रादुरासन्विशाम्पते |
स सप्तविंशतिं कन्या दक्ष सोमाय वै ददौ ||९-३६-३ (६२२४६) 
नक्षत्रयोगनिरताः सङ्ख्यानार्थं च ताभवन् |
पत्न्यो वै तस्य राजेन्द्र सोमस्य शुभकर्मणः ||९-३६-४ (६२२४७) 
तास्तु सर्वा विशालाक्ष्यो रूपेणाप्रतिमाऽभवन् |
अत्यरिच्यत तासां तु रोहिणी रुपसम्पदा ||९-३६-५ (६२२४८) 
ततस्तस्यां स भगवान्प्रीतिं चक्रे निशाकरः |
साऽस्य हृद्या बभूवाथ तस्मात्तां बुभुजे सदा ||९-३६-६ (६२२४९) 
ततस्ताः कुपिताः सर्वा नक्षत्राख्या महात्मनः |
ता गत्वा पितरं प्राहुः प्रजापतिमतन्द्रिताः ||९-३६-७ (६२२५०) 
सोमो वसति नास्मासु रोहिणीं भजते सदा |
ता वयं सहिताः सर्वास्त्वत्सकाशे प्रजेश्वर |
वत्स्यामो नियताहारास्तपश्चरणतत्पराः ||९-३६-८ (६२२५१) 
श्रुत्वा तासां तु वचनं दक्षः सोममथाब्रवीत् |
समं वर्तस्व सर्वासु मा त्वाऽधर्मो महान्स्पृशेत् ||९-३६-९ (६२२५२) 
तास्तु सर्वाऽब्रवीद्दक्षो गच्छध्वं शशिनोन्तिकम् |
समं वत्स्यति सर्वासु चन्द्रमा मम शासनात् ||९-३६-१० (६२२५३) 
विसृष्टास्तास्तथा जग्मुः शीताशोर्भवनं शुभाः |
तथाऽपि सोमो भगवान्पुनरेव महीपते |
रोहिण्या सार्धमवसत्प्रीयमाणो मुहुर्मुहुः ||९-३६-११ (६२२५४) 
ततस्ताः सहिताः सर्वा भूयः पितरमब्रुवन् ||९-३६-१२ (६२२५५) 
सोमो वसति नास्मासु नाकरोद्वचनं तव |
तव शुश्रूषणे युक्ता वत्स्यामो हि तवान्तिके ||९-३६-१३ (६२२५६) 
तासां तद्वचनं श्रुत्वा दक्षः सोममथाब्रवीत् |
समं वर्तस्व सर्वासु मा त्वां शप्स्ये विरोचन ||९-३६-१४ (६२२५७) 
अनादृत्य तु तद्वाक्यं दक्षस्य भगवाञ्शशी |
रोहिण्या सार्धमवसत्ततस्ताः कुपिताः पुनः ||९-३६-१५ (६२२५८) 
गत्वा च पितरं प्राहुः प्रणम्य शिरसा तदा |
सोमो वसति नास्मासु तस्मान्नः शरणं भव ||९-३६-१६ (६२२५९) 
रोहिण्यामेव भगवान्सदा वसति चन्द्रमाः |
न त्वद्वचो गणयति नास्मासु स्नेहमिच्छति ||९-३६-१७ (६२२६०) 
तस्मान्नस्त्राहि सर्वा वै यथा नः सोम आविशेत् |
तच्छ्रुत्वा भगवान्क्रुद्धो यक्ष्माणं पृथिवीपते ||९-३६-१८ (६२२६१) 
ससर्ज रोषात्सोमाय स चोडुपतिमाविशत् |
स यक्ष्मणाऽभिभूतात्माक्षीयताहरहः शशी ||९-३६-१९ (६२२६२) 
यत्नं चाप्यकरोद्राजन्मोक्षार्थं तस्य यक्ष्मणः |
इष्ट्वेष्टिभिर्महाराज विविधाभिर्निशाकरः ||९-३६-२० (६२२६३) 
न चामुच्यत शापाद्वै क्षयं चैवाधिगच्छति |
क्षीयमाणे ततः सोमे ओषध्यो न प्रजज्ञिरे ||९-३६-२१ (६२२६४) 
निरास्वादरसाः सर्वा हतवीर्याश्च सर्वशः |
ओषधीनां क्षये जाते प्राणिनामपि सङ्क्षयः ||९-३६-२२ (६२२६५) 
कृशाश्चासन्प्रजाः सर्वाः क्षीयमाणे निशाकरे |
ततो देवाः समागम्य सोममूचुर्महीपते ||९-३६-२३ (६२२६६) 
किमिदं भवतो रूपमीदृशं सम्प्रकाशते |
कारणं ब्रूहि नः सर्वं येनेदं ते महद्भयम् ||९-३६-२४ (६२२६७) 
श्रुत्वा तु कारणं त्वत्तो विधास्यामस्ततो वयम् |
एवमुक्तः प्रत्युवाच सर्वांस्ताञ्शशलक्षणः ||९-३६-२५ (६२२६८) 
शापस्य कारमं चैव यक्ष्माणं च तथाऽऽत्मनः |
देवास्तस्य वचः श्रुत्वा गत्वा दक्षमथाऽब्रुवन् ||९-३६-२६ (६२२६९) 
प्रसीद भगवन्सोमे शापोऽयं विनिवर्त्यताम् |
असौ हि चन्द्रमाः क्षीणः किञ्चिच्छेषो हि लक्ष्यते ||९-३६-२७ (६२२७०) 
क्षयाच्चैवास्य देवेश प्रजाश्चैव गताः क्षयम् |
वीरुदोषधयश्चैव बीजानि विविधानि च |
तथा नरा लोकगुरो प्रसादं कर्तुमर्हसि ||९-३६-२८ (६२२७१) 
एवमुक्तस्ततो देवान्प्राह वाक्यं प्रजापतिः |
नैतच्छक्यं मम वचो व्यावर्तयितुमञ्जसा ||९-३६-२९ (६२२७२) 
हेतुना तु महाभागा निवर्तिष्यति केनचित् |
समं वर्ततु सर्वासु शशी भार्यासु नित्यशः ||९-३६-३० (६२२७३) 
सरस्वत्या वरे तीर्थे निमज्जञ्शशलक्षणः |
पुनर्वर्धिष्यते देवास्तद्वै सत्यं वचो मम ||९-३६-३१ (६२२७४) 
मासार्धं च क्षयं सोमो नित्यमेव गमिष्यति |
मासार्धं तु पुनर्वृद्विं सत्यमेतद्वचो मम ||९-३६-३२ (६२२७५) 
समुद्रं पश्चिमं गत्वा सरस्वत्यब्धिसङ्गमम् |
आराधयतु देवेशं ततः कान्तिमवाप्स्यति ||९-३६-३३ (६२२७६) 
सरस्वतीं ततः सोमः स जगामर्षिशासनात् |
प्रभासं प्रथमं तीर्थं सरस्वत्या जगाम ह ||९-३६-३४ (६२२७७) 
अमावास्यां महातेजास्तत्रामज्जन्महाद्युतिः |
लोकान्प्रभासयामास शीतांशुत्वमवाप च ||९-३६-३५ (६२२७८) 
देवास्तु सर्वे राजेन्द्र प्रसादं प्राप्य पुष्कलम् |
सोमेन सहिता भूत्वा दक्षस्य प्रमुखेऽभवन् ||९-३६-३६ (६२२७९) 
ततः प्रजापतिः सर्वा विससर्जाथ देवताः |
सोमं च भगवान्प्रीतो भूयो वचनमब्रवीत् ||९-३६-३७ (६२२८०) 
मावमंस्थाः स्त्रियः पुत्र मा च विप्रान्कदाचन |
गच्छ युक्तः सदा भूत्वा कुरु वै शासनं मम ||९-३६-३८ (६२२८१) 
स विसृष्टो महाराज जगामाथ स्वमालयम् |
प्रजाश्च मुदिता भूत्वा ईजिरे च यथा पुरा ||९-३६-३९ (६२२८२) 
एवं ते सर्वमाख्यातं यथा शप्तो निशाकरः |
प्रभासं च यथा तीर्थं तीर्थानां प्रवरं महत् ||९-३६-४० (६२२८३) 
अमावास्यां महाराज नित्यशः शशलक्षणः |
स्नात्वाह्याप्यायते श्रीमान्प्रभासे तीर्थउत्तमे ||९-३६-४१ (६२२८४) 
अतश्चैतत्प्रजानन्ति प्रभासमिति भूमिप |
प्रभां हि परमां लेभे तस्मिंश्चामज्ज्य चन्द्रमाः ||९-३६-४२ (६२२८५) 
' लोकान्प्रभासयामास पुपोष च वपुस्तथा |
तत्र स्नात्वा हलीरामो दत्वा प्रीतोऽथ दक्षिणाः' ||९-३६-४३ (६२२८६) 
ततस्तु चमसोद्भेदमभीतस्त्वगमद्बली |
चमसोद्भेद इत्येवं यं जनाः कथयन्त्युत ||९-३६-४४ (६२२८७) 
तत्र दत्त्वा च दानानि विशिष्टानि हलायुधः |
उषित्वा रजनीमेकां स्नात्वा च विधिवत्तदा ||९-३६-४५ (६२२८८) 
उदपानमथागच्छत्त्वरावान्केशवाग्रजः |
आद्यं स्वस्त्ययनं चैव तत्रावाप्य महाबलः ||९-३६-४६ (६२२८९) 
स्निग्धत्वादोषधीनां च भूमेश्च जनमेजय |
जानन्ति सिद्धा राजेन्द्र निगूढां तां सरस्वतीम् ||||९-३६-४७ (६२२९०) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टादशदिवसयुद्धे षट्त्रिंशोऽध्यायः ||३६ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३६-९ त्वा त्वां अधर्मः मा स्मृशेत् ||
९-३६-१४ विरोचन हे विशेषेण रोचमान | त्वां माशप्स्ये. तव
रोचनां शापेन न हरामि तथा यतस्वेत्यर्थः ||
९-३६-३८ गच्छयतः इति क.पाठः ||
९-३६-३६ षटत्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३७
||श्रीः ||
९. ३७. अध्यायः ३७

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
एकतद्वितत्रितनामकानां विप्राणां कथा ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३७-० (६२२९१) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३७-०क्ष् (५१६९) 
तस्मान्नदीगतं चापि ह्युदपानं यशस्विनः |
त्रितस्य च महाराज जगामाथ हलायुधः ||९-३७-१ (६२२९२) 
तत्र दत्त्वा बहुद्रव्यं पूजयित्वा तथा द्विजान् |
उपस्पृश्य च तत्रैव प्रहृष्टो मुसलायुधः ||९-३७-२ (६२२९३) 
तत्र धर्मपरो ह्यासीत्त्रितः स सुमहातपाः |
कूपे च वसता तेन सोमः पीतो महात्मना ||९-३७-३ (६२२९४) 
तत्र चैनं समुत्सृज्य भ्रातरौ जग्मतुर्गृहान् |
ततस्तौ वै शशापाथ त्रितो ब्राह्मणसत्तमः ||९-३७-४ (६२२९५) 
जनमेजय उवाच. ९-३७-५क्ष् (५१७०) 
उदपानं कथं ब्रह्मन्कथं च सुमहातपाः |
पतितः किं च सन्त्यक्तो भ्रातृभ्यां द्विजसत्तम ||९-३७-५ (६२२९६) 
कूपे कथं च हित्वैनं भ्रातरौ जग्मतुर्गृहान् |
कथं च याजयामास पपौ सोमं च वै कथम् |
एतदाचक्ष्व मे ब्रह्मन्श्रोतव्यं यदि मन्यसे ||९-३७-६ (६२२९७) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३७-७क्ष् (५१७१) 
आसन्पूर्वयुगे राजन्मुनयो भ्रातरस्त्रयः |
एकतश्च द्वितश्चैव त्रितश्चादित्यसन्निभाः ||९-३७-७ (६२२९८) 
सर्वे प्रजापतिसमाः प्रजावन्तस्तथैव च |
ब्रह्मलोकजिताः सर्वे तपसा ब्रह्मवादिनः ||९-३७-८ (६२२९९) 
तेषां तु तपसा प्रीतो नियमेन दमेन च |
अभवद्गौतमो नित्यं पिता धर्मरतः सदा ||९-३७-९ (६२३००) 
स तु दीर्घेण कालेन तेषां प्रीतिमवाप्य च |
जगाम भगवान्स्थानमनुरूपमिवात्मनः ||९-३७-१० (६२३०१) 
राजानस्तस्य ये ह्यासन्याज्या राजन्महात्मनः |
ते सर्वे स्वर्गते तस्मिंस्तस्य पुत्रानपूजयन् ||९-३७-११ (६२३०२) 
तेषां तु कर्मणा राजंस्तथा चाध्ययनेन च |
त्रितः स श्रेष्ठतां प्राप यथैवास्य पिता तथा ||९-३७-१२ (६२३०३) 
तथा सर्वे महाभागा मुनयः पुण्यलक्षणाः |
अपूजयन्महाभागं यथास्य पितरं तथा ||९-३७-१३ (६२३०४) 
कदाचिद्वि ततो राजन्भ्रातरावेकतद्वितौ |
यज्ञार्थं चक्रतुश्चिन्तां तथा वित्तार्थमेव च ||९-३७-१४ (६२३०५) 
तयोर्बुद्धिः समभवत्त्रितं गृह्य परन्तप |
याज्यान्सर्वानुपादाय प्रतिगृह्य पशूंस्ततः |
सोमं पास्यामहे हृष्टाः प्राप्य यज्ञं महाफलम् ||९-३७-१५ (६२३०६) 
चक्रुश्चैवं तथा राजन्भ्रातरस्त्रय एव च |
यथा ते तु परिक्रम्य याज्यान्सर्वान्पशून्प्रति |
याजयित्वा ततो याज्याँल्लब्ध्वा तु सुबहून्पशून् ||९-३७-१६ (६२३०७) 
याज्येन कर्मणा तेन प्रतिगृह्य विधानतः |
प्राचीं दिशं महात्मान आजग्मुस्ते महर्षयः ||९-३७-१७ (६२३०८) 
त्रितस्तेषां महाराज पुरस्ताद्याति हृष्टवत् |
एकतश्च द्वितश्चैव पृष्ठतः कालयन्पशून् ||९-३७-१८ (६२३०९) 
तयोश्चिन्ता समभवदेकतस्य द्वितस्य च |
कथं च स्युरिमा गाव आवाभ्यां हि विना त्रितम् ||९-३७-१९ (६२३१०) 
तावन्योन्यं समाभाष्य एकतश्च द्वितश्च ह |
यदूचतुर्मिथः पापौ तन्निबोध जनेश्वर ||९-३७-२० (६२३११) 
त्रितो यज्ञेषु कुशलस्तथा वेदेषु निष्ठितः |
ततस्त्रितो बहुतरं गावः समुपलप्स्यते ||९-३७-२१ (६२३१२) 
तदावां सहितौ भूत्वा गाः प्रकाल्य व्रजावहे |
त्रितोऽपि गच्छतां काममावाभ्यां वै विनाकृताः ||९-३७-२२ (६२३१३) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३७-२३क्ष् (५१७२) 
तेषामागच्छतां रात्रौ पथिस्थानां वृकोऽभवत् |
तत्र कूपो विदूरेऽभूत्सरस्वत्यास्तटे महान् ||९-३७-२३ (६२३१४) 
अथं त्रितो वृकं दृष्ट्वा पथि तिष्ठन्तमग्रतः |
तद्भ्यादपसर्पन्वै तस्मिन्कूपे पपात ह |
अगाधे सुमहाघोरे सर्वभूतभयङ्करे ||९-३७-२४ (६२३१५) 
त्रितस्ततो महाराज कूपस्थो मुनिसत्तमः |
आर्तनादं ततश्चक्रे तौ तु शुश्रुवतुर्मुनी ||९-३७-२५ (६२३१६) 
त ज्ञात्वा पतितं कूपे भ्रातरावेकतद्वितौ |
वृकत्रासाच्च लोभाच्च समुत्सृज्य प्रजग्मतुः ||९-३७-२६ (६२३१७) 
भ्रातृभ्यां पशुलुब्धाभ्यामुत्सृष्टः स महातपाः |
उदपाने तदा राजन्निर्जले पांसुपंवृते ||९-३७-२७ (६२३१८) 
त्रित आत्मानमालक्ष्य कूपे वीरुत्तृणावृते |
निमग्नं भरतश्रेष्ठ नरके दुष्कृती यथा ||९-३७-२८ (६२३१९) 
ततो ह्यचिन्तयत्प्राज्ञो मृतभूतो ह्यसोमपः |
सोमः कथं तु पातव्य इहस्थेन मया भवेत् ||९-३७-२९ (६२३२०) 
स एवमभिसञ्चिन्त्य तस्मिन्कूपे महातपाः |
ददर्श वीरुधं तत्र लम्बमानां यदृच्छया ||९-३७-३० (६२३२१) 
पांसुग्रस्ते ततः कूपे न्यखनत्सलिलं मुनिः |
अग्नीन्सङ्कल्पयामास होतॄनात्मानमेव च ||९-३७-३१ (६२३२२) 
ततस्तां वीरुधं सोमं सङ्कल्प सुमहातपाः |
ऋचो जयूंषि सामानि मनसा चिन्तयन्मुनिः ||९-३७-३२ (६२३२३) 
ग्रावाणः शर्कराः कृत्वा प्रचक्रेऽभिषवं नृप |
आज्यं च सलिलं चक्रे भागांश्च त्रिदिवौकसाम् ||९-३७-३३ (६२३२४) 
सोमस्याभिषवस्याग्रे प्रवृत्तस्तुमुलो ध्वनिः |
स चाविशद्दिवं राजन्स्वरश्चैव त्रितस्त वै ||९-३७-३४ (६२३२५) 
समवाप च तं यज्ञां यथोक्तं ब्रह्मवादिभिः ||९-३७-३५ (६२३२६) 
वर्तमाने महायज्ञे त्रितस्य सुमहात्मनः |
आविग्नं त्रिदिवं सर्वं कारमं च न बुध्यते ||९-३७-३६ (६२३२७) 
ततः सुतुमुलं शब्दं शुश्रावाथ बृहस्पतिः |
श्रुत्वा चैवाब्रवीत्सर्वान्देवान्देवपुरोहितः ||९-३७-३७ (६२३२८) 
त्रितस्य वर्तते यज्ञस्तत्र गच्छामहे सुराः |
स हि क्रुद्धः सृजेदन्यान्देवानपि महातपाः ||९-३७-३८ (६२३२९) 
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्य सहिताः सर्वदेवताः |
प्रययुस्तत्र यत्रास्ते त्रितयज्ञश्च वर्तते ||९-३७-३९ (६२३३०) 
ते तत्र गत्वा विबुधास्तं कूपं यत्र स त्रितः |
ददृशुस्तं महात्मानं दीक्षितं यज्ञकर्मसु ||९-३७-४० (६२३३१) 
दृष्ट्वा चैनं महात्मानं श्रिया परमया युतम् |
ऊचुश्चैनं महाभागं प्राप्ता भागार्थिनो वयम् ||९-३७-४१ (६२३३२) 
अथाब्रवीदृषिर्देवान्पश्यध्वं मां दिवौकसः |
अस्मिन्प्रतिभये कूपे निमग्नं नष्टचेतसम् ||९-३७-४२ (६२३३३) 
ततस्त्रितो महाराज भागांस्तेषां यथाविधि |
मन्त्रयुक्तान्समददात्तेन प्रीतास्तदाऽभवन् ||९-३७-४३ (६२३३४) 
ततो यथाविधि प्राप्तान्भागान्प्राप्य दिवौकसः |
प्रीतात्मानो ददुस्तस्मै वरान्यान्मनसेच्छति ||९-३७-४४ (६२३३५) 
स तु वव्रे लवरं देवांस्त्रातुमर्हथ मामितः |
यश्चाम्भोपस्पृशेत्कूपे स सोमपगतिं लभेत् ||९-३७-४५ (६२३३६) 
तत्र चोर्मिमती राजन्नुत्पपात सरस्वती |
तयोत्क्षिप्तस्त्रितस्तस्थौ पूजयंस्त्रिदिवौकसः ||९-३७-४६ (६२३३७) 
तथेति चोक्त्वा विबुधा जग्मू राजन्यथाऽऽगताः |
त्रितश्चाभ्यागमत्प्रीतः स्वमेव निलयं तदा ||९-३७-४७ (६२३३८) 
क्रुद्धस्तु स समासाद्य तावृषी भ्रातरौ तदा |
उवाच परुषं वाक्यं शशाप च महातपाः ||९-३७-४८ (६२३३९) 
पशुलुब्धौ युवां यस्मान्मामुत्सृज्य प्रधावितौ |
तस्माद्वृकाकृती रौद्रौ दंष्ट्रिणावभितश्चरौ ||९-३७-४९ (६२३४०) 
भवितारौ मया शप्तौ पापेनानेन कर्मणा |
प्रसवश्चैव युवयोर्गोलाङ्गूलर्क्षवानराः ||९-३७-५० (६२३४१) 
इत्युक्तेन तदा तेन क्षणादेव विशाम्पते |
तथाभूतावदृश्येतां वचनात्सत्यवादिनः ||९-३७-५१ (६२३४२) 
तत्राप्यमितविक्रान्तः स्पृष्ट्वा तोयं हलायुधः |
दत्त्वाच विविधान्देयान्पूजयित्वा च वै द्विजान् ||९-३७-५२ (६२३४३) 
उदपानं च तं वीक्ष्य प्रशस्य च पुनःपुनः |
नदीगतमदीनात्मा प्राप्तो विनशनं तदा ||||९-३७-५३ (६२३४४) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
सप्तत्रिंशोऽध्यायः ||३७ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३७-६ याजयामास स्वार्थे णिच् यागं कृतवान् ||
९-३७-८ सर्वे प्रजापतिसुताः प्रजापतय एव च इति क.पाठः ||
९-३७-१६ पशून्प्रतिपश्वर्थम् | दक्षिणार्था गाः प्राप्तुमित्यर्थः ||
९-३७-१८ त्रितश्चाकालयन्पशून् इति क.पाठः ||
९-३७-२३ पथिस्थाने वृकोऽभवदिति क.ङ.पाठः ||
९-३७-४५ यश्चेहोपस्पृशेदिति झ.पाठः ||
९-३७-३७ सप्तत्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३८
||श्रीः ||
९. ३८. अध्यायः ३८

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
बलभद्रस्य सरस्वतीतीरस्थानानातीर्थयात्राप्रकारवर्णनम् ||१ ||
तत्तत्तीर्थमहिमानुवर्णनं च ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३८-० (६२३४५) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३८-०क्ष् (५१७३) 
ततो विनशनं राजन्नाजगाम हलायुधः |
शूद्राभीरान्प्रति द्वेषाद्यत्र नष्टा सरस्वती |
तस्मात्तामृषयो नित्यं प्राहुर्विनशनेति च ||९-३८-१ (६२३४६) 
तत्राप्युपस्पृश्य बलः सरस्वत्यां महाबलः |
सुभूमिकं ततोऽगच्छत्सरस्वत्यास्तटे वरे ||९-३८-२ (६२३४७) 
तत्र चाप्सरसः शुभ्रा नित्यकालमतन्द्रिताः |
क्रीडाभिर्विमलाभिश्च क्रीडन्ति विमलाननाः ||९-३८-३ (६२३४८) 
तत्र देवाः सगन्धर्वा मासिमासि जनेश्वर |
अभिगच्छन्ति तत्तीर्थं पुण्यं ब्राह्मणसेवितम् ||९-३८-४ (६२३४९) 
तत्र नृत्यन्ति गन्धर्वास्तथैवाप्सरसां गणाः |
समेत्य सहिता राजन्यथाप्राप्तं यथासुखम् ||९-३८-५ (६२३५०) 
तत्र मोदन्ति देवाश्च पितरश्च सवीरुधः |
पुण्यैः पुष्पैः सदा दिव्यैः कीर्यमाणाः पुनः पुनः ||९-३८-६ (६२३५१) 
आक्रीडभूमिः सा राजंस्तासामप्सरसां शुभा |
सुभूमिकेति विख्याता सरस्वत्यास्तटे वरे ||९-३८-७ (६२३५२) 
तत्र स्नात्वा च दत्त्वा च वसु विप्रेषु माधवः |
श्रुत्वा गीतं च तद्दिव्यं वादित्राणां च निःस्वनम् ||९-३८-८ (६२३५३) 
शय्याश्च विपुला दृष्ट्वा देवगन्धर्वरक्षसाम् |
गन्धर्वाणां ततस्तीर्थमागच्छद्रोहिणीसुतः ||९-३८-९ (६२३५४) 
विश्वावसुमुखास्तत्र गन्धर्वाप्सरसां गणाः |
नृत्तवादित्रगीतं च कुर्न्वति सुमनोरमम् ||९-३८-१० (६२३५५) 
तत्र दत्त्वा हलधरो विप्रेभ्यो विविधं वसु |
अजाविकं गोखरोष्ट्रं सुवर्णं रजतं तथा ||९-३८-११ (६२३५६) 
भोजयित्वा द्विजान्कामैः सन्तर्प्य च महाधनैः |
प्रययौ सहितो विप्रैः स्तूयमानश्च माधवः ||९-३८-१२ (६२३५७) 
तस्माद्गन्धर्वतीर्थाच्च महाबाहुररिन्दमः |
गर्गस्रोतो महातीर्थमाजगामैककुण्डली ||९-३८-१३ (६२३५८) 
तत्र गर्गेण वृद्धेन तपसा भावितात्मना |
कालज्ञानगतिश्चैव ज्योतिषां च व्यतिक्रमः ||९-३८-१४ (६२३५९) 
उत्पाता दारुणाश्चैक शुभाश्च जनमेजय |
सरस्वत्याः शुभे तीर्थे विदिता वै महात्मना ||९-३८-१५ (६२३६०) 
तस्य नाम्ना च तत्तीर्थं गर्गस्रोत इति स्मृतम् ||९-३८-१६ (६२३६१) 
तत्र गर्गं महाभागमृषयः सुव्रता नृप |
उपासाञ्चक्रिरे नित्यं कालज्ञानं प्रति प्रभो ||९-३८-१७ (६२३६२) 
तत्र गत्वा महाराज बलः श्वेतानुलेपनः |
विधिवद्वि धनं दत्त्वा मुनीनां भावितात्मनाम् ||९-३८-१८ (६२३६३) 
उच्चावचांस्तथा भक्ष्यान्विप्रेभ्यो विप्रदाय सः |
नीलवासास्तदाऽगच्छच्छङ्घतीर्थं महायशाः ||९-३८-१९ (६२३६४) 
तत्रापश्यन्महाशङ्खं महामेरुमिवोच्छ्रितम् |
श्वेतपर्वतसङ्काशमृषिसङ्घैर्निषेवितम् |
सरस्वत्यास्तटे जातं नगं तालध्वजो बली ||९-३८-२० (६२३६५) 
यक्षा विद्याधराश्चैव राक्षसाश्चामितौजसः |
पिशाचाश्चामितबला यत्र सिद्धाः सहस्रशः ||९-३८-२१ (६२३६६) 
ते सर्वे ह्यशनं त्यक्त्वा फलं तस्य वनस्पतेः |
व्रतैश्च नियमैश्चैव कालेकाले स्म भुञ्जते ||९-३८-२२ (६२३६७) 
प्राप्तैश्च नियमैस्तैस्तैर्विचरन्तः पृथक्पृथक् |
अदृश्यमाना मनुजैर्व्यचरन्पुरुषर्षभ ||९-३८-२३ (६२३६८) 
एवं ख्यातो नरव्याघ्र लोकेऽस्मिन्स वनस्पतिः |
तत्र तीर्थं सरस्वत्याः पावनं लोकविश्रुतम् ||९-३८-२४ (६२३६९) 
तस्मिंश्च यदुशार्दूलो दत्त्वा तीर्थे पयस्विनीः |
ताम्रायसानि भाण्डानि वस्त्राणि विविधानि च ||९-३८-२५ (६२३७०) 
पूजयित्वा द्विजांश्चैव पूजितश्च तपोधनैः |
पुण्यं नैसर्गिकं राजन्नाजगाम हलायुधः ||९-३८-२६ (६२३७१) 
तत्र गत्वा मुनीन्दृष्ट्वा नानावेषधरान्बलः |
आप्लुत्य सलिले चापि पूजयामास वै द्विजान् ||९-३८-२७ (६२३७२) 
तथैव दत्त्वा विप्रेभ्यः परिभोगान्सुपुष्कलान् |
ततः प्रायाद्बलो राजन्दक्षिणेन सरस्वतीम् ||९-३८-२८ (६२३७३) 
गत्वा चैवं महाबाहुर्नातिदूरे महायशाः |
धर्मात्मा नागधन्वानं तीर्थमागमदच्युतः ||९-३८-२९ (६२३७४) 
यत्र पन्नगराजस्य वासुकेः सन्निवेशनम् |
महाद्युतेर्महाराज बहुभिः पन्नगैर्वृतम् ||९-३८-३० (६२३७५) 
ऋषिणां हि सहस्राणि तत्र नित्यं चतुर्दश |
यत्र देवाः समागम्य वासुकिं पन्नगोत्तमम् |
सर्वपन्नगराजानमभ्यषिञ्चन्यथाविधि ||९-३८-३१ (६२३७६) 
पन्नगेभ्यो भयं तत्र विद्यते न स्म पौरव ||९-३८-३२ (६२३७७) 
तत्रापि विधिवद्दत्वा विप्रेभ्यो रत्नसञ्चयान् |
प्रायात्प्राचीं दिशं राजंस्तत्र तीर्थान्यनेकशः ||९-३८-३३ (६२३७८) 
सहस्रशतसङ्ख्यानि प्रथितानि पदेपदे |
आप्लुत्य तत्र तीर्थेषु यथोक्तं तत्र चर्षिभिः ||९-३८-३४ (६२३७९) 
दत्त्वा वसु द्विजाग्र्येभ्यो निर्जगाम महाबलः |
तत्रस्थानृषिसङ्घांस्तानभिवाद्य हलायुधः ||९-३८-३५ (६२३८०) 
ततो रामोऽगमत्तीर्थमृषिभिः सेक्तिं महत् |
यत्र भूयो निववृते प्राङ्मुखा वै सरस्वती ||९-३८-३६ (६२३८१) 
ऋषीणां नैमिषेयाणावमेक्षार्थं महात्मनाम् |
निवृत्तां तां सरिच्छ्रेष्ठां तत्र दृष्ट्वा तु लाङ्गली |
वभूव विस्मितो राजन्बलः श्वेतानुलेपनः ||९-३८-३७ (६२३८२) 
जनमेजय उवाच. ९-३८-३८क्ष् (५१७४) 
कस्मात्सरस्वती ब्रह्मन्निवृत्ता कप्राङ्मुखी भवत् |
व्याख्यातमेतदिच्छामि सर्वमध्वर्युसत्तम ||९-३८-३८ (६२३८३) 
कस्मिंश्चित्कारणे तत्र विस्मितो यदुनन्दनः |
निवृत्ता हेतुना केन कथमेव सरिद्वरा ||९-३८-३९ (६२३८४) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३८-४०क्ष् (५१७५) 
पूर्वं कृतयुगे राजन्नैमिषेयास्तपस्विनः |
वर्तमाने सुविपुले सत्रे द्वादशवार्षिके ||९-३८-४० (६२३८५) 
ऋषयो बहवो राजंस्तत्सत्रमभिपेदिरे |
उषित्वा च महाभागास्तस्मिन्सत्रे यथाविधि ||९-३८-४१ (६२३८६) 
निवृत्ते नैमिषे ये वै सत्रे द्वादशवार्षिके |
आजग्मुरृषयस्तत्र बहवस्तीर्थकारणात् ||९-३८-४२ (६२३८७) 
ऋषीणां बहुलत्वात्तु सरस्वत्या विशाम्पते |
तीर्थानि नगरायन्ते कूले वै दक्षिणोत्तरे ||९-३८-४३ (६२३८८) 
समन्तपञ्चकं यावत्तावत्ते द्विजसत्तमाः |
तीर्थलोभान्नरव्याघ्र नद्यास्तीरं समाश्रिताः ||९-३८-४४ (६२३८९) 
जुह्वतां तत्र तेषां तु मुनीनां भावितात्मनाम् |
स्वाध्यायेनातिमहता बभूवुः पूरिता दिशः ||९-३८-४५ (६२३९०) 
अग्निहोत्रैस्ततस्तेषां हूयमानैर्महात्मनाम् |
अशोभत सरिच्छ्रेष्ठा दीप्यमानैः समन्ततः ||९-३८-४६ (६२३९१) 
वालखिल्या महाराज अश्मकुट्टाश्च तापसाः |
दन्तोलूखलिनश्चान्ये सम्प्रक्षालास्तथा परे ||९-३८-४७ (६२३९२) 
वायुभक्षा जलाहाराः पर्णभक्षाश्च तापसाः |
नानानियमयुक्ताश्च तथा स्थण्डिलशायिनः ||९-३८-४८ (६२३९३) 
आसन्वै मुनयस्तवत्र सरस्वत्याः समीपतः |
शोभयन्तः सरिच्छ्रेष्ठां गङ्गामिव दिवौकसः ||९-३८-४९ (६२३९४) 
शतशश्च समापेतुरृषयः सत्रयाजिनः |
तेऽवकाशं न ददृशुः सरस्वत्या महाव्रताः |
तेऽवकाशं च ददृशुः कुरुक्षेत्रं (त्रे) महाव्रताः ||९-३८-५० (६२३९५) 
ततो यज्ञोपवीतैः स्वैस्तत्र कृत्वा सरस्वतीम् |
जुहुवुश्चाग्निहोत्रांश्च चक्रुश्च विविधाः क्रियाः ||९-३८-५१ (६२३९६) 
ततस्तमृपिसङ्घातं निराशं चिन्तयान्वितम् |
दर्शयामास राजेन्द्र तेषामर्थे सरस्वती ||९-३८-५२ (६२३९७) 
ततः कुञ्जान्बहून्कृत्वा सन्निवृत्ता सरस्वती |
ऋषीणां पुण्यतपसां कारुण्याज्जनमेजय ||९-३८-५३ (६२३९८) 
ततो निवृत्त्य राजेन्द्र तेषामर्थे सरस्वती |
भूयः प्रतीच्यभिमुखी प्रसुस्राव सरिद्वरा ||९-३८-५४ (६२३९९) 
अमोघा गमनं कृत्वा तेषां भूयो जगाम ह |
अत्यद्भुतं महच्चक्रे तदा राजन्महानदी ||९-३८-५५ (६२४००) 
एवं स कुञ्जो राजन्वै नैमिषीय इति स्मृतः |
कुरुश्रेष्ठ कुरुक्षेत्रे कुरुष्व महतीं क्रियाम् ||९-३८-५६ (६२४०१) 
तत्र कुञ्जान्बहून्दृष्ट्वा निवृत्तां च सरस्वतीम् |
बभूव विस्मयस्तत्र रामस्याथ महात्मनः ||९-३८-५७ (६२४०२) 
उपस्पृश्य तु तत्रापि विधिवद्यदुनन्दनः |
दत्त्वा देयान्द्विजातिभ्यो भाण्डानि विविधानि च ||९-३८-५८ (६२४०३) 
भक्ष्यं भोज्यं कच विविधं ब्राह्मणेभ्यः प्रदाय च |
ततः प्रायाद्बलो राजन्पूज्यमानो द्विजातिभिः ||९-३८-५९ (६२४०४) 
सरस्वतीतीर्थवरं नानाद्विजगणायुतम् |
बदरेङ्गुदश्यामाकाप्लुक्षाश्वत्थबिभीतकैः ||९-३८-६० (६२४०५) 
कङ्कोलैश्च पलाश्चैश्च करीरैः पीलुभिस्तथा |
सरस्वतीतीर्थरुहैस्तरुभिर्विविधैस्तथा ||९-३८-६१ (६२४०६) 
करुषकवरैश्चैव बिल्वैराम्रातकैस्तथा |
अतिमुक्तकषण्डैश्च पारिजातैश्च शोभितम् ||९-३८-६२ (६२४०७) 
कदलीवनभूयिष्ठं दृष्टिकान्तं मनोहरम् |
वाय्वम्बुफलपर्णादैर्दन्तोलूखलिकैरपि ||९-३८-६३ (६२४०८) 
तथाऽश्मकुट्टैर्वातेयैर्मुनिभिर्बहुभिर्वृतम् |
स्वाध्यायघोषसङ्घुष्टं मृगयूथशताकुलम् ||९-३८-६४ (६२४०९) 
अहिंस्रैर्धर्मपरमैर्नृभिरत्यर्थरोवितम् |
सप्तसारस्वतं तीर्थमाजगाम हलायुधः |
यत्र मङ्कणकः सिद्धस्तपस्तेपे महामुनिः ||||९-३८-६५ (६२४१०) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टविंशोऽध्यायः ||३८ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३८-१ शूद्राभीरान्द्विष्टमाना---इति क.पाठः ||
९-३८-३ शुभ्राः शुचयः ||
९-३८-९ छायाश्च विपुला इति ङ.पाठः ||
९-३८-१० गन्धर्वाप्सरसान्विंताः इति ङ.पाठः ||
९-३८-१७ कालज्ञानार्थम् ||
९-३८-२० शङ्खं शङ्खनामानम् | नगं वृक्षम् ||
९-३८-२६ पुण्यं द्रैतवनं इति झ.पाठः ||
९-३८-३७ अवेक्षार्यमिष्टसिद्ध्यर्थम् ||
९-३८-३८ इच्छामि श्रोतुमिति शेषः ||
९-३८-५१ यज्ञोपवीतैः यज्ञसूत्रैः निराशं सरस्वतीजललाभे इत्यर्थः ||
९-३८-५३ कुज्जान् आत्मनो वासस्थानानि तिर्थविशेषानित्यर्थः ||
९-३८-३८ अष्टत्रिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०३९
||श्रीः ||
९. ३९. अध्यायः ३९

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सरस्वत्याः सप्तधाविभागे कारणाभिधानम् ||१ ||
सप्तभागानां कस्मिंश्चित्तीर्थे एकीभवनात्तत्तीर्थस्य
सप्तसारस्वतनामप्राप्तिः ||२ ||
मङ्कणमुनिचरितप्रतिपादनम् ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-३९-० (६२४११) 
जनमेजय उवाच. ९-३९-०क्ष् (५१७६) 
सप्तसारस्वतं कस्मात्कश्च मङ्कणको मुनिः |
कथं सिद्धः स भगवान्कश्चास्य नियमोऽभवत् ||९-३९-१ (६२४१२) 
कस्य वंशे समुत्पन्नः किं चाधीतं द्विजोत्तम |
एतन्मे सर्वमाचक्ष्व यथातत्त्वं महामुने ||९-३९-२ (६२४१३) 
वैशम्पायन उवाच. ९-३९-३क्ष् (५१७७) 
सप्तनद्यः सरस्वत्या याभिर्व्याप्तमिदं जगत् |
आहूता बलवद्भिर्हि तत्रतत्र सरस्वती ||९-३९-३ (६२४१४) 
सुप्रभा काञ्चनाक्षी च विशाला च मनोरमा |
सरस्वती चौघवती सुरेणुर्विमलोदका ||९-३९-४ (६२४१५) 
पितामहस्य महतो वर्तमाने महामखे |
वितते यज्ञवाटे च संसिद्धेषु द्विजातिषु ||९-३९-५ (६२४१६) 
पुण्याहघोषैर्विमलैर्वेदानां निनदैस्तथा |
देवेषु चैव व्यग्रेषु तस्मिन्यज्ञविधौ तदा ||९-३९-६ (६२४१७) 
तत्र चैव महाराज दीक्षिते प्रपितामहे |
यजतस्तस्य सत्रेण सर्वकामसमृद्विना ||९-३९-७ (६२४१८) 
मनसा चिन्तिता ह्यर्था धर्मार्थकुशलैस्तदा |
उपतिष्ठन्ति राजेन्द्र द्विजातींस्तत्रतत्र ह ||९-३९-८ (६२४१९) 
जगुश्च तत्र गन्धर्वा ननृतुश्चाप्सरोगणाः |
वादित्राणि च दिव्यानि वादयामासुरञ्जसा ||९-३९-९ (६२४२०) 
तस्य यज्ञस्य सम्पत्त्या तुतुषुर्देवतागणाः |
विस्मयं परमं जग्मुः किमु मानुषयोनयः ||९-३९-१० (६२४२१) 
वर्तमाने यथा यज्ञे पुष्करस्थे पितामहे |
अब्रुवन्नृषयो राजन्नायं यज्ञो महागुणः ||९-३९-११ (६२४२२) 
न दृश्यते सरिच्छ्रेष्ठा यस्मादिह सरस्वती |
तच्छ्रुत्वा भगवान्प्रीतः सस्माराथ सरस्वतीम् ||९-३९-१२ (६२४२३) 
पितामहेन यजता आहूता पुष्करेषु वै |
सुप्रभा नाम राजेन्द्र नाम्ना तत्र सरस्वती ||९-३९-१३ (६२४२४) 
तां दृष्ट्वा मुनयस्तुष्टास्त्वरायुक्तां सरस्वतीम् |
पितामहं मानयन्तीं क्रतुं ते बहुमेनिरे ||९-३९-१४ (६२४२५) 
एवमेषा सरिच्छ्रेष्ठा पुष्करेषु सरस्वती |
पितामहार्थं सम्भूता तुष्ट्यर्थं च मनीषिणाम् ||९-३९-१५ (६२४२६) 
नैमिषे मुनयो राजन्समागम्य समासते |
तत्र चित्राः कथा ह्यासन्वेदं प्रति जनेश्वर ||९-३९-१६ (६२४२७) 
यत्र ते मुनयो ह्यासन्नानास्वाध्यायवेदिनः |
ते समागम्य मुनयः सस्मारुर्वै सरस्वतीम् ||९-३९-१७ (६२४२८) 
सा तु ध्याता महाराज मुनिभिः सत्रयाजिभिः |
समागतानां राजेन्द्र साहाय्यार्थं महात्मनाम् |
आजगाम महाभागा तत्र पुण्या सरस्वती ||९-३९-१८ (६२४२९) 
नैमिषे काञ्चनाक्षी तु मुनीनां सत्रायाजिxxxम् |
आगता सरितां श्रेष्ठा तत्र भारत पूजित ||९-३९-१९ (६२४३०) 
गयस्य यजमानस्य गयेष्वेव महाक्रतुम् |
आहूता सरितां श्रेष्ठा गययज्ञे सरस्वती ||९-३९-२० (६२४३१) 
गयस्य यजमानस्य गयेष्वेव महाक्रतुम् |
विशालां तु गयस्याहुरृषयः संशितव्रता ||९-३९-२१ (६२४३२) 
सरित्सा हिमवत्पार्श्वात्प्रस्रुता शीघ्रगामिनी |
औद्दालकेस्तथा यज्ञे यजतस्तस्य भारत ||९-३९-२२ (६२४३३) 
समेते सर्वतः स्फीते मुनीनां मण्डले तदा |
उत्तरे कोसलाभागे पुण्ये राजन्महात्मनः ||९-३९-२३ (६२४३४) 
औद्दालकेन यजता पूर्वं ध्याता सरस्वती |
आजगाम सरिच्छेष्ठा तं देशं मुनिकारणात् ||९-३९-२४ (६२४३५) 
पूज्यमाना मुनिगणैर्वल्कलाजिनसंवृतैः |
मनोहरेति विख्याता सा हि तैर्मनसा वृता ||९-३९-२५ (६२४३६) 
[सुरणुऋषभे द्वीपे पुण्ये राजर्षिसेविते.]
कुरोश्च यजमानस्य कुरुक्षेत्रे महात्मनः |
आजगाम महाभागा सरिच्छ्रेष्ठा सरस्वती ||९-३९-२६ (६२४३७) 
ओघवत्यपि राजेन्द्र वसिष्ठेन महात्मना |
समाहूता कुरुक्षेत्रे दिव्यतोया सरस्वती ||९-३९-२७ (६२४३८) 
दक्षेण यजता चापि गङ्गाद्वारे सरस्वती |
सुवेणिरिति विख्याता प्रस्रुता शीघ्रगामिनी ||९-३९-२८ (६२४३९) 
विमलोदा भगवती ब्रह्मणा यजता पुनः |
समाहूता ययौ तत्र पुण्ये हैमवते गिरौ ||९-३९-२९ (६२४४०) 
एकीभूतास्ततस्तास्तु तस्मिंस्तीर्थे समागताः |
सप्तसारस्वतं तीर्थं ततस्तु प्रथितं भुवि ||९-३९-३० (६२४४१) 
इति सप्तसरस्वत्यो नामतः परिकीर्तिताः |
सप्तसारस्वतं चैव तीर्थं पुण्यं तथा स्मृतम् ||९-३९-३१ (६२४४२) 
शृणु मङ्कणकस्यापि कौमारब्रह्मचारिणः |
आपगामवगाढस्य राजन्प्रक्रीडितं महत् ||९-३९-३२ (६२४४३) 
दृष्ट्वा यदृच्छया तत्र स्त्रियमम्भसि भारत |
स्नायन्तीं रुचिरापाङ्गीं दिग्वाससमनिन्दिताम्.  ९-३९-३३ (६२४४४) 
सरस्वत्यां महाराज चस्कन्दे वीर्यमम्भसि ||
तद्रेतः स तु जग्राह कलशे वै महातपाः.  ९-३९-३४ (६२४४५) 
' ऋषिः परमधर्मात्मा तदा पुरुषसत्तम' ||
सप्तधा प्रविभागं तु कलशस्थं जगाम ह.  ९-३९-३५ (६२४४६) 
तत्रर्षयः सप्त जाता जज्ञिरे मरुतां गणाः ||
वायुवेगो वायुबलो वायुहा वायुमण्डलः.  ९-३९-३६ (६२४४७) 
वायुज्वालो वायुरेता वायुचक्रश्च वीर्यवान् |
महर्षेश्चरितं यादृक् त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् ||९-३९-३७ (६२४४८) 
पुरा मङ्कणकः सिद्भः कुशाग्रेणेति नः श्रुतम् |
क्षतः किल करे राजंस्तस्य शाकरसोऽस्रवत् ||९-३९-३८ (६२४४९) 
स वै शाकरसं दृष्ट्वा हर्षाविष्टः प्रनृत्तवान् ||९-३९-३९ (६२४५०) 
ततस्तस्मिन्प्रनृत्ते वै स्थावरं जङ्गमं च यत् |
प्रनृत्तमुभयं वीर सेजसा तस्य मोहितम् ||९-३९-४० (६२४५१) 
ब्रह्मादिभिः सुरै राजन्नृषिभिश्च तपोधनैः |
विज्ञप्तो वै महादेव ऋषेरर्थे नराधिप |
नायं नृत्येद्यथा देव तथा त्वं कर्तुमर्हसि ||९-३९-४१ (६२४५२) 
ततो देवो मुनिं दृष्ट्वा हर्षाविष्टमतीव ह |
सुगणां हितकामार्थं महादेवोऽभ्यभाषत ||९-३९-४२ (६२४५३) 
भोभो ब्राह्मण धर्मज्ञ किमर्थं नृत्यते भवान् |
हर्षस्थानं किमर्थं च तवेदमधिकं मुने |
तपस्विनो धर्मपथे स्थितस्य द्विजसत्तम ||९-३९-४३ (६२४५४) 
ऋषिरुवाच. ९-३९-४४क्ष् (५१७८) 
किं न पश्यसि मे ब्रह्मन्कराच्छाकरसं स्रुतम् |
यं दृष्ट्वा सम्प्रनृत्तो वै हर्षेण महता विभो ||९-३९-४४ (६२४५५) 
तं प्रहस्याब्रवीद्देवो मुनिं रागेण मोहितम् |
अहं न विस्मयं विप्र गच्छामीति प्रपश्य माम् ||९-३९-४५ (६२४५६) 
एवमुक्त्वा मुनिश्रेष्ठं महादेवेन धीमता |
अङ्गुल्यग्रेण राजेन्द्रस्वाङ्गुष्ठस्ताडितोऽभवत् ||९-३९-४६ (६२४५७) 
ततो भस्म क्षताद्राजन्निर्गतं हिमसन्निभम् ||९-३९-४७ (६२४५८) 
तद्दृष्ट्वा व्रीडितो राजन्स मुनिः पादयोर्गतः |
मेने देवं महादेवमिदं चोवाच विस्मितः ||९-३९-४८ (६२४५९) 
नान्यं देवादहं मन्ये रुद्रात्परतरं महत् |
सुरासुरस्य जगतो गतिस्त्वमसि शूलधृक् ||९-३९-४९ (६२४६०) 
त्वया सृष्टमिदं विश्वं वदन्तीह मनीषिणः |
त्वामेव सर्वं विशति पुनरेव युगक्षये ||९-३९-५० (६२४६१) 
देवैरपि न शक्यस्त्वं परिज्ञातुं कुतो मया |
त्वयि सर्वे स्म दृश्यन्ते भावा ये जगति स्थिताः ||९-३९-५१ (६२४६२) 
त्वामुपासन्त वरदं देवा ब्रह्मादयोऽनघ |
सर्वस्त्वमसि देवानां कर्ता कारयिता च ह ||९-३९-५२ (६२४६३) 
त्वत्प्रसादात्सुराः सर्वे मोदन्तीहाकुतोभयाः |
' त्वं प्रभुः परमैश्वर्यादधिकं भासि शङ्करः ||९-३९-५३ (६२४६४) 
त्वयि ब्रह्मा च विष्णुश्च लोकान्सन्धाय तिष्ठतः |
त्वन्मूलं च जगत्सर्वं भूतस्थावरजङ्गमम् ||९-३९-५४ (६२४६५) 
स्वर्गं च परमं स्थानं नृणामभ्युदयार्थिनाम् |
ददासि च प्रसन्नस्त्वं भक्तानां परमेश्वर ||९-३९-५५ (६२४६६) 
अनावृत्तिपदं नॄणां नित्यं निश्रेयसार्थिनाम् |
ददासि कर्मिणां कर्म भावयन्ध्यानयोगतः ||९-३९-५६ (६२४६७) 
न वृथाऽस्ति महादेव प्रसादस्ते महेश्वर |
यस्मात्त्वयोपकरणात्करोमि कमलेक्षण ||९-३९-५७ (६२४६८) 
प्रपद्ये शरणं शंभुं सर्वदा सर्वतः स्थितम् |
कर्मणा मनसा वाचा तमेवाभिभजाम्यहम् ||९-३९-५८ (६२४६९) 
जनमेजय उवाच.' ९-३९-५९क्ष् (५१७९) 
एवं स्तुत्वा महादेवं स ऋषिः प्रणतोऽभवत् ||९-३९-५९ (६२४७०) 
यदिदं चापलं देव कृतमेतत्स्मयादिकम् |
ततः प्रसादयमि त्वां तपो मे न क्षरेदिति ||९-३९-६० (६२४७१) 
ततो देवः प्रीतमनास्तमृषिं पुनरब्रवीत् |
तपस्ते वर्धतां विप्र मत्प्रसादात्सहस्रधा ||९-३९-६१ (६२४७२) 
आश्रमे चेह वत्स्यामि त्वया सार्धमहं सदा |
सप्तसारस्वते चास्मिन्यो मामर्चिष्यते नरः ||९-३९-६२ (६२४७३) 
न तस्य दुर्लभं किञ्चिद्धवितेह परत्र वा |
सारस्वतं च ते लोकं गमिष्यन्ति न संशयः ||९-३९-६३ (६२४७४) 
एतन्मङ्कणकस्यापि चरितं भूरितेजसः |
स हि पुत्रः सुकन्यायामुत्पन्नो मातरिश्वना ||||९-३९-६४ (६२४७५) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ||३९ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-३९-४ विशाला सुतनुस्तथा | सरस्वत्योघमाला च सुवेणी निर्मलोदका
इति ङ.पाठः. सरस्वत्यूर्मिमाला च सुवेणी विमलोदका इति क.पाठः ||
९-३९-१७ सस्मरुः स्मृतवन्तः ||
९-३९-२० गयेषु गयदेशेषु ||
९-३९-२५ मनोरमेति विख्याता सा हि तैर्मनसा कृता इति झ.पाठः ||
९-३९-२८ सुरेणुरिति झ.पाठः ||
९-३९-३२ राजन्प्रजपितं महत् इति क.पाठः ||
९-३९-३३ स्नायन्तीं स्नान्तीम् ||
९-३९-३६ मरुतां प्राणवायूनां एकोनपञ्चाशताम् | एतेषां तपसा मरुतो
दित्यामुत्पन्ना इति कल्पान्तरविषयोऽयमर्थः ||
९-३९-६० स्मयादिकं गर्दादिकम् ||
९-३९-३९ एकोनचत्वारिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४०
||श्रीः ||
९. ४०. अध्यायः ४०

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
बलरामस्यौशनसतीर्थगमनम् ||१ ||
तत्तीर्थस्य कपालमोचननामप्राप्तिहेतूक्तिः ||२ ||
बलस्य उशंग्वाश्रमगमनम् ||३ ||
उशङ्गुचरित्रकथनं बलस्य पृथूदकतीर्थे स्नानदानादि ||४ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४०-० (६२४७६) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४०-०क्ष् (५१८०) 
उषित्वा तत्र रामस्तु सम्पूज्याश्रमवासिनः |
तथा मङ्कणके प्रीतिं शुभां चक्रे हलायुधः ||९-४०-१ (६२४७७) 
दत्त्वा दानं द्विजातिभ्यो रजनीं तामुपोष्य च |
पूजितो मुनिसङ्खैश्च प्रातरुत्थाय लाङ्गली ||९-४०-२ (६२४७८) 
अनुज्ञाप्य मुनीन्सर्वान्स्पृष्ट्वा तोयं च भारत |
प्रययौ त्वरितो रामस्तीर्थहेतोर्महाबलः ||९-४०-३ (६२४७९) 
ततस्त्वौशनसं तीर्थमाजगाम हलायुधः |
कपालमोचनं नाम यत्र मुक्तो महामुनिः ||९-४०-४ (६२४८०) 
महता शिरसा राजन्ग्रस्तजङ्घो महोदरः |
राक्षसस्य महाराज रामक्षिप्तस्य वै पुरा ||९-४०-५ (६२४८१) 
तत्र पूर्वं तपस्तप्तं काव्येन सुमहात्मना |
यत्रास्य नीतिरखिला प्रादुर्भूता महात्मनः |
यत्रस्थश्चिन्तयामास दैत्यदानवविग्रहम् ||९-४०-६ (६२४८२) 
तत्प्राप्य च बलो राजंस्तीर्थप्रवरमुत्तमम् |
विधिवद्वै ददौ वित्तं ब्राह्मणानां महात्मनाम् ||९-४०-७ (६२४८३) 
जनमेजय उवाच. ९-४०-८क्ष् (५१८१) 
कपालमोचनं ब्रह्मन्कथं यत्र महामुनिः |
मुक्तः कथं चास्य शिरो लग्नं केन च हेतुना ||९-४०-८ (६२४८४) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४०-९क्ष् (५१८२) 
पुरा वै दण्डकारण्ये राघवेण महात्मना |
वसता राजशार्दूल राक्षसाञ्शमयिष्यता ||९-४०-९ (६२४८५) 
जनस्थाने शिरश्छिन्नं राक्षसस्य दुरात्मनः |
क्षुरेण शितधारेण तत्पणात महावने ||९-४०-१० (६२४८६) 
महोदरस्य तल्लग्नं जङ्घायां वै यदृच्छया |
वने विचरतो राजन्नस्थि भित्त्वाऽस्फुरत्तदा ||९-४०-११ (६२४८७) 
स तेन लग्नेन तदा द्विजातिर्न शशाक ह |
अभिगन्तुं महाप्राज्ञस्तीर्थान्यायतनानि च ||९-४०-१२ (६२४८८) 
स पूतिना विस्रवता वेदनार्तो महामुनिः |
जगाम् सर्वतीर्थानि पृथिव्यां चेति नः श्रुतम् ||९-४०-१३ (६२४८९) 
स गत्वा सरितः सर्वाः समुद्रांश्च महातपाः |
कथयामास तत्सर्वमृषीणां भावितात्मनाम् ||९-४०-१४ (६२४९०) 
आप्लुत्य सर्वतीर्थेषु न च मोक्षमवाप्तवान् |
स तु शुश्राव विप्रेन्द्रो मुनीनां वचनं महत् ||९-४०-१५ (६२४९१) 
सरस्वत्यास्तीर्थवरं ख्यातमौशनसं तदा |
सर्वपापप्रशमनं सिद्धिक्षेत्रमनुत्तमम् ||९-४०-१६ (६२४९२) 
स तु गत्वा ततस्तत्र तीर्थमौशनसं द्विजः ||९-४०-१७ (६२४९३) 
तत औशनसे तीर्थे तस्योपस्पृशतस्तदा |
xxxच्छरश्चरणं मुक्त्वा पपातान्तर्जले तदा ||९-४०-१८ (६२४९४) 
विमुक्तस्तेन शिरसा परं सुखमवाप ह |
स चाप्यन्तर्जले मूर्धा जगामादर्शनं विभो ||९-४०-१९ (६२४९५) 
ततः स विरुजो राजन्पूतात्मा वीतकल्मषः |
आजगामाश्रमं प्रीतः कृतकृत्यो महोदरः ||९-४०-२० (६२४९६) 
सोऽथ गत्वाऽऽश्रमं पुण्यं विप्रमुक्तो महातपाः |
कथयामास तत्सर्वमृषीणां भावितात्मनाम् ||९-४०-२१ (६२४९७) 
ते श्रुत्वा वचनं तस्य ततस्तीर्थस्य मानद |
कपालमोचनमिति नाम चक्रुः समागताः ||९-४०-२२ (६२४९८) 
स चापि तीर्थप्रवरं पुनर्गत्वा महानृषिः |
पीत्वा पयःसुविपुलं सिद्धिमायात्तदा मुनिः ||९-४०-२३ (६२४९९) 
तत्र दत्त्वा बहून्देयान्विप्रान्सम्पूज्य माधवः |
जगाम तत्र राजेन्द्र उशङ्गोराश्रमं तदा ||९-४०-२४ (६२५००) 
यत्र तप्तं तपो घोरमार्ष्टिषेणेन भारत |
ब्राह्मण्यं लब्धवान्यत्र विश्वामित्रो महामुनिः ||९-४०-२५ (६२५०१) 
सर्वकामसमृद्धं च तदाश्रमपदं महत् |
मुनिभिर्ब्राह्मणैश्चैव सेवितं सर्वदा विभो ||९-४०-२६ (६२५०२) 
ततो हलधरः श्रीमान्ब्राह्मणैः परिवारितः |
जगाम तत्र राजेन्द्र उशङ्गुस्तनुमत्यजत् ||९-४०-२७ (६२५०३) 
उशङ्गुर्ब्राह्मणो वृद्धस्तपोनित्यश्च भारत |
देहन्यासे कृतमना विचिन्त्य बहुधा तदा ||९-४०-२८ (६२५०४) 
ततः सर्वानुपादाय तनयान्वै महातपाः |
उशङ्गुरब्रवीत्तत्र नयध्वं मां पृथूदकम् ||९-४०-२९ (६२५०५) 
विज्ञायातीतवयसमुशङ्गुं ते तपोधनाः |
तं च तीर्थमपानिन्युः सरस्वत्यास्तपोधनम् ||९-४०-३० (६२५०६) 
स तैः पुत्रैस्तदा धीमानानीतो वै सरस्वतीम् |
पुण्यां तीर्थशतोपेतां विप्रसङ्घैर्निषेविताम् ||९-४०-३१ (६२५०७) 
स तत्र विधिना राजन्नाप्लुत्य सुमहातपाः |
ज्ञात्वा तीर्थगुणांश्चैव प्राहेदमृषिसत्तमः |
सुप्रीतः पुरुषव्याघ्र सर्वान्पुत्रानुपासतः ||९-४०-३२ (६२५०८) 
सरस्वत्युत्तरे तीरे यस्त्यजेदात्मनस्तनुम् |
पृथूदके जप्यपरो नैनं श्वो मरणं तपेत् ||९-४०-३३ (६२५०९) 
' इत्युक्त्वा स्वां तनुं त्यक्त्वा प्रपेदे वैष्णवं पदम्' .
तत्राप्लुत्य स धर्मात्मा उपस्पृश्य हलायुधः |
दत्त्वा चैव बूहून्देयान्विप्राणां विप्रवत्सलः ||९-४०-३४ (६२५१०) 
ससर्ज यत्र भगवाँल्लोकाँल्लोकपितामहः ||९-४०-३५ (६२५११) 
यत्रार्ष्टिषेणः कौरव्य ब्राह्मण्यं संशितव्रतः |
तपसा महता राजन्प्राप्तवानृषिसत्तमः ||९-४०-३६ (६२५१२) 
सिन्धुद्वीपश्च राजर्षिर्देवापिश्च महातपाः |
ब्राह्मण्यं लब्धवान्यत्र विश्वामित्रस्तथा मुनिः ||९-४०-३७ (६२५१३) 
महातपस्वीं भगवानुग्रतेजा महातपाः |
तत्राजगाम बलवान्बलभद्रः प्रतापवान् ||||९-४०-३८ (६२५१४) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
चत्वारिंशोऽध्यायः ||४० ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-४०-१७ तीर्थमुपास्पृशदिति शेषः ||
९-४०-२४ त्रिशङ्खोराश्रमं तदा इति क.पाठः | रुशङ्गोराश्रमं
तदा इति झं. पाठः ||
९-४०-३३ अक्षयं स्वर्गमाप्नोतीत्यर्थः ||
९-४०-३६ ब्राह्मणं ब्रह्मसन्घातो वेदसमूह इति यावत् | ततः स्वार्थे
ष्यञ्. ब्राह्मणं ब्रह्मसङ्घाते इति मेदिनी ||
९-४०-४० चत्वारिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४१
||श्रीः ||
९. ४१. अध्यायः ४१

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
आर्ष्टिषेणेन पृथूदकतीर्थे तपश्चर्यवा कृत्स्नवेदाधिगमः ||१ ||
विश्वामित्रादीनां तत्तत्तीर्थे तपश्चर्यया ब्राह्मण्याधिगम
||बलभद्रस्य तत्र स्नानादिपूर्वकं बकाश्रमम्प्रति गमनम् ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४१-० (६२५१५) 
जनमेजय उवाच. ९-४१-०क्ष् (५१८३) 
आर्ष्टिषेणस्तथा ब्रह्मन्विपुलं तप्तवांस्तपः |
सिन्धुद्वीपः कथं चापि ब्राह्मण्यं लब्धवांस्तदा ||९-४१-१ (६२५१६) 
देवापिश्च कथं ब्रह्मन्विश्वामित्रश्च सत्तम |
तन्ममाचक्ष्व भगवन्परं कौतूहलं हि मे ||९-४१-२ (६२५१७) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४१-३क्ष् (५१८४) 
पुरा कृतयुगे राजन्नार्ष्टिषेणो द्विजोत्तमः |
वसन्गुरुकुले नित्यं नित्यमध्ययने रतः ||९-४१-३ (६२५१८) 
तस्य राजन्गुरुकुले वसतो नित्यमेव च |
समाप्तिं नागमद्विद्या नापि वेदा विशाम्पते ||९-४१-४ (६२५१९) 
स निर्विण्णस्ततो राजंस्तपस्तेपे महातपाः |
ततो वै तपसा तेन प्राप्य वेदाननुत्तमान् ||९-४१-५ (६२५२०) 
स विद्वान्वेदयुक्तश्च सिद्धश्चाप्यृषिसत्तमः |
तत्र तीर्थे वरान्प्रादात्त्रीनेव सुमहातपाः ||९-४१-६ (६२५२१) 
अस्मिंस्तीर्थे महानद्या अद्यप्रभृति मानवः |
आप्लुतो वाजिमेधस्य फलं प्राप्स्यति पुष्कलम् ||९-४१-७ (६२५२२) 
अद्यप्रभृति नैवात्र भयं व्यालाद्भविष्यति |
अपि चाल्पेन कालेन फलं प्राप्स्यति पुष्कलम् ||९-४१-८ (६२५२३) 
एवमुक्त्वा महातेजा जगाम त्रिदिवं मुनिः |
एवं सिद्वः स भगवानार्ष्टिषेणः प्रतापवान् ||९-४१-९ (६२५२४) 
तस्मिन्नेव तदा तीर्थे सिन्धुद्वीपः प्रतापवान् |
देवापिश्च महाराज ब्राह्मण्यं प्रापतुर्महत् ||९-४१-१० (६२५२५) 
तथाच कौशिकस्तात तपोनित्यो जितेन्द्रियः |
तपसा वै सुतप्तेन ब्राह्मणत्वमवाप्तवान् ||९-४१-११ (६२५२६) 
गाधिर्नाम महानासीत्क्षत्रियः प्रथितो भुवि |
तस्य पुत्रोऽभवद्राजन्विश्वामित्रः प्रतापवान् ||९-४१-१२ (६२५२७) 
स राजा कौशिकस्तात महायोग्यभवत्किल |
स पुत्रमभिषिच्याथ विश्वामित्रं महातपाः ||९-४१-१३ (६२५२८) 
देहन्यासे मनश्चक्रे तमूचुः प्रणताः प्रजाः |
न गन्तव्यं महाप्राज्ञ त्राहि चास्मान्महाभयात् ||९-४१-१४ (६२५२९) 
एवमुक्तः प्रत्युवाच ततो गाधिः प्रजास्ततः |
विश्वस्य जगतो गोप्ता भविष्यति सुतो मम ||९-४१-१५ (६२५३०) 
इत्युक्त्वा तु ततो गाधिर्विश्वामित्रं निवेश्य च |
जगाम त्रिदिवं राजन्विश्वामित्रोऽभवन्नृपः ||९-४१-१६ (६२५३१) 
न स शक्नोति पृथिवीं यत्नवानपि रक्षितुम् |
ततः शुश्राव राजा स राक्षसेभ्यो महाभयम् ||९-४१-१७ (६२५३२) 
निर्ययौ नगराच्चापि चतुरङ्गबलान्वितः |
स गत्वा दूरमध्वानं वसिष्ठाश्रममभ्ययात् ||९-४१-१८ (६२५३३) 
तस्य ते सैनिका राजंश्चक्रुस्तत्रानयान्बहून् |
ततस्तु भगवान्विप्रो वसिष्ठो श्रममभ्ययात् |
ददृशेऽथ ततः सर्वं भज्यमानं महाव्रनम् ||९-४१-१९ (६२५३४) 
तस्य क्रुद्धो महाराज वसिष्ठो मुनिसत्तमः |
सृजस्व शबरान्घोरानिति स्वां गामुवाच ह ||९-४१-२० (६२५३५) 
तथोक्ता साऽसृजद्धेनुः पुरुषान्घोरदर्शनान् |
ते तु तद्बलमासाद्य बभञ्जुः सर्वतोदिशम् ||९-४१-२१ (६२५३६) 
तच्छ्रुत्वा विद्रुतं सैन्यं विश्वामित्रस्तु गाधिजः |
तपः परं मन्यमानस्तपस्येव मनो दधे ||९-४१-२२ (६२५३७) 
सोऽस्मिंस्तीर्थवरे राजन्सरस्वत्याः समाहितः |
नियमैश्चोपवासैश्च कर्शयन्देहमात्मनः ||९-४१-२३ (६२५३८) 
जलाहारो वायुभक्षः पर्णाहारश्च सोऽभवत् |
तथा स्थण्डिलशायी च ये चान्ये नियमाःपृथक् ||९-४१-२४ (६२५३९) 
असकृत्तस्य देवास्तु व्रतविघ्नं प्रचक्रिरे |
न चास्य नियमाद्बुद्धिरपयाति महात्मनः ||९-४१-२५ (६२५४०) 
ततः परेण यत्नेन तप्त्वा बहुविधं तपः |
तेजसा भास्कराकारो गाधिजः समपद्यत ||९-४१-२६ (६२५४१) 
तपसा तु तथायुक्तं विश्वामित्रं पितामहः |
अमन्यत महातेजा वरदोऽदर्शयत्तदा ||९-४१-२७ (६२५४२) 
स तु वव्रे वरं राजन्स्यामहं ब्राह्मणस्त्विति |
तथेति चाब्रवीद्ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः ||९-४१-२८ (६२५४३) 
स लब्ध्वा तपसोग्रेण ब्राह्मणत्वं महायशाः |
विचचार महीं कृत्स्नां कृतकामः सुरोपमः ||९-४१-२९ (६२५४४) 
तस्मिंस्तीर्थवरे रामः प्रदाय विविधं वसु |
पयस्विनीस्तथा धेनूर्यानानि शयनानि च ||९-४१-३० (६२५४५) 
अथ वस्त्राण्यलङ्कारं भक्ष्यं पेयं च शोभनम् |
अददन्मुदितो राजन्पूजयित्वा द्विजोत्तमान् ||९-४१-३१ (६२५४६) 
ययौ राजंस्ततो रामो बकस्याश्रममन्तिकात् |
यत्र तेपे तपस्तीव्रं दाल्भ्यो बक इति श्रुतिः ||||९-४१-३२ (६२५४७) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
एकचत्वारिंशोऽध्यायः ||४१ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४२
||श्रीः ||
९. ४२. अध्यायः ४२

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
बलदेवस्यावाकीर्णतीर्थगमनम् ||१ ||
बकमुनिचरित्रकथनम् ||२ ||
बलदेवस्य ततो वसिष्ठापवाहतीर्थगमनम् ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४२-० (६२५४८) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४२-०क्ष् (५१८५) 
ब्रह्मयोनिभिराकीर्णं जगाम यद्वुनन्दनः |
यत्र दाल्भ्यो बको राजन्पश्वर्थ सुमहातपाः |
जुहाव धृतराष्ट्रस्य राष्ट्रं कोपसमन्वितः ||९-४२-१ (६२५४९) 
तपसा घोररूपेण कर्शयन्देहमात्मनः |
क्रोधेन महताऽऽविष्टो धर्मात्मा वै प्रतापवान् ||९-४२-२ (६२५५०) 
पुरा हि नैमिशीयानां सत्रे द्वादशवार्षिके |
वृत्ते विश्वजितोऽन्ते वै पाञ्चालानृषयोऽगमन् ||९-४२-३ (६२५५१) 
तत्रेश्वरमयाचन्त दक्षिणार्थं मनस्विनः |
' तत्र ते लेभिरे राजन्पाञ्चालेभ्यो महर्षयः.' 
बलान्वितान्वत्सतरान्निर्व्याधीन्सप्तविंशतिम् ||९-४२-४ (६२५५२) 
तानब्रवीद्बलो दाल्भ्यो विभजध्वं पशूनिति |
पशूनेतानहं त्यक्त्वा भिक्षिष्ये राजसत्तमम् ||९-४२-५ (६२५५३) 
एवमुक्त्वा वको राजन्नृषीन्सर्वांन्प्रतापवान् |
जगाम धृतराष्ट्रस्य भवनं ब्राह्मणोत्तमः ||९-४२-६ (६२५५४) 
स समीपगतो भूत्वा धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
अयाचत पशून्दाल्भ्यः स चैनं रुषितोऽब्रवीत् ||९-४२-७ (६२५५५) 
यदृच्छया मृता दृष्ट्वा गास्तदा नृपसत्तमः |
एतान्पशून्नय क्षिप्रं ब्रह्मबन्धो यदीच्छसि ||९-४२-८ (६२५५६) 
ऋषिस्त्वथ बकः क्रुद्धश्चिन्तयामास धर्मवित् |
अहो वत नृशंसं वै वाक्यमुक्तोऽस्मि संसदि ||९-४२-९ (६२५५७) 
चिन्तयित्वा मुहूर्तेन रोषाविष्टो द्विजोत्तमः |
मतिं चक्रे विनाशाय धृतराष्ट्रस्य भूपतेः ||९-४२-१० (६२५५८) 
स तूत्कृत्य मृतानां वै मांसानि मुनिसत्तमः |
जुहाव धृतराष्ट्रस्य राष्ट्रं नरपतेः पुरा ||९-४२-११ (६२५५९) 
अवाकर्णे सरस्वत्यास्तीर्थे प्रज्वाल्य पावकम् |
xxxxदाल्भ्यो महाराज नियमं परमं स्थितः ||९-४२-१२ (६२५६०) 
स तैरेव जुहावाग्नौ राष्ट्रं मांसैर्महातपः ||९-४२-१३ (६२५६१) 
तस्मिंस्तु विधिवत्सत्रे सम्प्रवृत्ते सुदारुणे |
अक्षीयत ततो राष्ट्रं धृतराष्ट्रस्य पार्थिव ||९-४२-१४ (६२५६२) 
छिxxxमानं क्ष्क्ष्क्ष्क्ष्क्ष्क्ष् परशुना विभो
xxxxxxxxxxxxव्यवकीर्थमचेतनम् ||९-४२-१५ (६२५६३) 
दृष्ट्वा तथाऽवकीर्णं तु राष्ट्रं च मनुजाधिपः |
बभूव दुर्मना राजा चिन्तयामास च प्रभुः ||९-४२-१६ (६२५६४) 
xxxxxxxxxरद्यत्रं ब्राह्मणैः सहितः पुरा |
xxxxxगच्छत्तु क्षीयते राष्ट्रमेव च ||९-४२-१७ (६२५६५) 
यदा स पार्थिवः खिन्नस्ते च विप्रास्तदाऽनघ ||९-४२-१८ (६२५६६) 
यदा चापि न शक्नोति राष्ट्रं मोक्षयितुं नृपः |
अथ विप्रादिकांस्तत्र पप्रच्छ जनमेजय ||९-४२-१९ (६२५६७) 
ततो विप्रादिकाः प्राहुः पशुविप्रकृतस्त्वया |
मांसैरभिजुहोतीदं तव राष्ट्रं मुनिर्बकः ||९-४२-२० (६२५६८) 
तेन ते हूयमानस्य राष्ट्रस्यास्य क्षयो महान् |
तस्यैतत्तपसः कर्म येन तेऽद्य लयो महान् ||९-४२-२१ (६२५६९) 
' यदीच्छसि महाबाहो शान्तिं राष्ट्रस्य भूमिप.' 
अपां कुञ्जे सरस्वत्यास्तं प्रसादय पार्थिव ||९-४२-२२ (६२५७०) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४२-२३क्ष् (५१८६) 
सरस्वतीं ततो गत्वा स राजा बकमब्रवीत् |
निपत्य शिरसा भूमौ प्राञ्जलिर्भरतर्षभ ||९-४२-२३ (६२५७१) 
प्रसादये त्वां भगवन्नपराधं क्षमस्व मे |
मम दीनस्य लुब्धस्य मौर्ख्येण हतचेतसः |
त्वं गतिस्त्वं च मे नाथः प्रसादं कर्तुमर्हसि ||९-४२-२४ (६२५७२) 
तं तथा विलपन्तं तु शोकोपहतचेतसम् |
दृष्ट्वा तस्य कृपा जज्ञे राष्ट्रं तस्य व्यमोचयत् ||९-४२-२५ (६२५७३) 
ऋषिः प्रसन्नस्तस्याभूत्संरम्भं च विहाय सः |
मोक्षार्थं तस्य राज्यस्य जुहाव पुनराहुतिम् ||९-४२-२६ (६२५७४) 
मोक्षयित्वा ततो र्ष्ट्रं प्रतिगृह्य पशून्बहून् |
हृष्टात्मा नैमिशारण्यं जगाम पुनरेव सः ||९-४२-२७ (६२५७५) 
धृतराष्ट्रोऽपि धर्मात्मा स्वस्थचेता महामनाः |
स्वमेव नगरं राजन्प्रतिपेदे महर्द्धिमत् ||९-४२-२८ (६२५७६) 
तत्र तीर्थे महाराज बृहस्पतिरुदारधीः |
असुराणामभावाय भवाय च दिवौकसाम् ||९-४२-२९ (६२५७७) 
मांसैरभिजुहावेष्टिमक्षीयन्त ततोऽसुराः |
दैवतैरपि सम्भग्ना जितकाशिभिराहवे ||९-४२-३० (६२५७८) 
तत्रापि विधिवद्दत्त्वा ब्राह्मणेभ्यो महायशाः |
वाजिनः कुञ्जरांश्चैव रथांश्चश्वतरीयुतान् ||९-४२-३१ (६२५७९) 
रत्नानि च महार्हाणि धनं धान्यं च पुष्कलम् |
ययौ तीर्थं महाबाहुर्यायातं पृथिवीपते ||९-४२-३२ (६२५८०) 
तत्र यज्ञे ययातेश्च महाराज सरस्वती |
सर्पिः पयश्च सुस्राव नाहुषस्य महात्मनः ||९-४२-३३ (६२५८१) 
तत्रेष्ट्वा पुरुषव्याघ्रो ययातिः पृथिवीपतिः |
आक्रामदूर्ध्वं पुदितो लेभे लोकांश्च पुष्कलान् ||९-४२-३४ (६२५८२) 
पुनस्तत्र च राज्ञस्तु ययातेर्यजतः प्रभोः |
औदार्यं परमं कृत्वा भक्तिं चात्मनि शाश्वतीम् |
ददौ कामान्ब्राह्मणेभ्यो वान्यान्यो मनसेच्छति ||९-४२-३५ (६२५८३) 
यो यत्र स्थित एवेह आहूतो यज्ञसंस्तरे |
तस्यतस्य सरिच्छ्रेष्ठा गृहादि शयनादिकम् |
षड्रसं भोजनं चैव दानं नानाविधं तथा ||९-४२-३६ (६२५८४) 
ते मन्यमाना राज्ञस्तु सम्प्रदानमनुत्तमम् |
राजानं तुष्टुवुः प्रीता दत्त्वा चैवाशिषः शुभाः ||९-४२-३७ (६२५८५) 
तत्र देवाः सगन्धर्वाः प्रीता यज्ञस्य सम्पदा |
विस्मिता मानुषाश्चासन्दृष्ट्वा तां यज्ञसम्पदम् ||९-४२-३८ (६२५८६) 
ततस्तालकेतुर्महाधर्मकेतु--
र्महात्मा कृतात्मा महादाननित्यः |
वसिष्ठापवाहं महाभीमवेगं
धृतात्मा जितात्मा समभ्याजगाम ||||९-४२-३९ (६२५८७) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ||४२ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-४२-१ ब्रह्मयोनेरवाकीर्णमिति झ.पाठः | तत्र ब्रह्मयोनेः
ब्राह्मण्योत्पादकात्तीर्थादवाकीर्णं नाम द्वाल्भ्यसेवितं तीर्थं
जगामेत्यर्थः ||
९-४२-३ पाञ्चलान्विश्वजितो महत्मान्ते अगमन् ||
९-४२-४ ईश्वरं पाश्चालसजम् ||
९-४२-५ xxxxxxxxxxxखयं तत्र भागं न गृहीतवानित्यर्थः ||
९-४२-१९ अथ वै प्राश्निकांस्तत्रेति झ पाठः ||
९-४२-४२ द्विचत्वारिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४३
||श्रीः ||
९. ४३. अध्यायः ४३

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
वसिष्ठापवाहतीर्थस्य तन्नामप्राप्तिप्रकारकथनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४३-० (६२५८८) 
जनमेजय उवाच. ९-४३-०क्ष् (५१८७) 
वसिष्ठापवाहो ब्रह्मन्वै भीमवेगः कथं नु सः |
किमर्थं च सरिच्छ्रेष्ठा तमृषिं प्रत्यवाहयत् ||९-४३-१ (६२५८९) 
कथमस्याभवद्वैरं कारणं किं च तत्प्रभो |
शंस पृष्टो महाप्राज्ञ न हि तृप्यामि कथ्यति ||९-४३-२ (६२५९०) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४३-३क्ष् (५१८८) 
विश्वामित्रस्य विप्रर्षेर्वसिष्ठस्य च भारत |
भृशं वैरमभूद्राजंस्तपःस्पर्धाकृतं महत् ||९-४३-३ (६२५९१) 
आश्रमो वै वसिष्ठस्य स्थाणुतीर्थेऽभवन्महान् |
पूर्वतः पार्श्वतश्चासीद्विश्वामित्रस्य धीमतः ||९-४३-४ (६२५९२) 
यत्र स्थाणुर्महाराज तप्तवान्परमं तपः |
तत्रास्य कर्म तद्धोरं प्रवदन्ति मनीषिणः ||९-४३-५ (६२५९३) 
यत्रेष्ट्वा भगवान्स्थाणुः पूजयित्वा सरस्वतीम् |
स्थापयामास तत्तीर्थं स्थाणुतीर्थमिति प्रभो ||९-४३-६ (६२५९४) 
तत्र तीर्थे सुराः स्कन्दमभ्यषिञ्चन्नराधिप |
सैनापत्येन महता सुरारिविनिबर्हणम् ||९-४३-७ (६२५९५) 
तस्मिन्सारस्वते तीर्थे विश्वामित्रो महामुनिः |
वसिष्ठं चालयामास तपसोग्रेण तच्छृणु ||९-४३-८ (६२५९६) 
विश्वामित्रवसिष्ठौ तावहन्यहनि भारत |
स्पर्धां तपः कृतां तीव्रां चक्रतुस्तौ वतपोधनौ ||९-४३-९ (६२५९७) 
तत्राप्यधिकसन्तप्तो विश्वामित्रो महामुनिः |
दृष्ट्वा तेजो वसिष्ठस्य चिन्तामभिजगाम ह ||९-४३-१० (६२५९८) 
तस्य बुद्धिरियं ह्यासीद्धर्मनित्यस्य भारत |
इदं सरस्वती तूर्णं मत्समीपं तपोधनम् ||९-४३-११ (६२५९९) 
आनयिष्यति वेगेन वसिष्ठं जपतां वरम् |
इहागतं द्विजश्रेष्ठं हनिष्यामि न संशयः ||९-४३-१२ (६२६००) 
एवं निश्चित्य भगवान्विश्वामित्रो महामुनिः |
सस्मार सरितां श्रेष्ठां क्रोधसंरक्तलोचनः ||९-४३-१३ (६२६०१) 
सा ध्याता मुनिना तेन व्याकुलत्वं जगाम ह |
गत्वा चैनं महावीर्यं महाकोपं च भामिनी ||९-४३-१४ (६२६०२) 
तदा तं वेपमानाङ्गी विवर्णा प्राञ्जलिर्भृशम् |
उपतस्थे मुनिवरं विश्वामित्रं सरस्वती ||९-४३-१५ (६२६०३) 
हतवीरा यथा नारी साऽभवद्दुःखिता भृशम् |
ब्रूहि किं करवाणीति प्रोवाच मुनिसत्तमम् ||९-४३-१६ (६२६०४) 
तामुवाच मुनिः क्रुद्धो वसिष्ठं शीघ्रमानय |
यावदेनं निहन्म्यद्य तच्छ्रुत्वा व्यथिता नदी ||९-४३-१७ (६२६०५) 
साञ्जलिं तु ततः कृत्वा पुण्डरीकनिभेक्षणा |
प्राकम्पत भृशं भीता वायुनेवाहता लता ||९-४३-१८ (६२६०६) 
तथारूपां तु तां दृष्ट्वा मुनिराह महानदीम् |
अविचारं वसिष्ठं त्वमानयस्त्वान्तिकं मम ||९-४३-१९ (६२६०७) 
सा तस्य वचनं श्रुत्वा ज्ञात्वा पापं चिकीर्षितम् |
वसिष्ठस्य प्रभावं च जानन्त्यप्रतिमं भुवि ||९-४३-२० (६२६०८) 
साऽभिगम्य वसिष्ठं च इदमर्थमचोदयत् |
यदुक्ता सरितांश्रेष्ठा विश्वामित्रेण धीमता ||९-४३-२१ (६२६०९) 
उभयोः शापयोर्भीता वेपमाना पुनःपुनः |
चिन्तयित्वा महाशापमृषिविप्रासिता भृशम् ||९-४३-२२ (६२६१०) 
तां कृशां च विवर्णां च दृष्ट्वा चिन्तासमन्विताम् |
उवाच राजन्धर्मात्मा वसिष्ठो द्विपदां वरः ||९-४३-२३ (६२६११) 
पाह्यात्मानं सरिच्छेष्ठे वह मां शीघ्रगामिनी |
विश्वामित्रः शपेद्वि त्वां मा कृथास्त्वं विचारणाम् ||९-४३-२४ (६२६१२) 
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कृपाशीलस्य सा सरित् |
चिन्तयामास कौरव्य किं कृत्वा सुकृतं भवेत् ||९-४३-२५ (६२६१३) 
तस्याश्चिन्ता समुत्पन्ना वसिष्ठो मय्यतीव हि |
कृतवान्हि दयां नित्यं तस्या कार्यं हितं मया ||९-४३-२६ (६२६१४) 
अथ कूले स्वके राजञ्जपन्तमृषिसत्तमम् |
जुह्वानं कौशिकं प्रेक्ष्य सरस्वत्यभ्यचिन्तयत् ||९-४३-२७ (६२६१५) 
इदमन्तरमित्येवं ततः सा सरितां वरा |
कूलापहारमकरोत्स्वेन वेगेन सा सरित् ||९-४३-२८ (६२६१६) 
तेन कूलापहारेण मैत्रावरुणिरौह्यत |
उह्यमानः स तुष्टाव तदा राजन्सरस्वतीम् ||९-४३-२९ (६२६१७) 
पितामहस्य सरसः प्रवृत्ताऽसि सरस्वति |
व्याप्तं चेदं जगत्सर्वं तवैवाम्भोभिरुत्तमैः ||९-४३-३० (६२६१८) 
त्वमेवाकाशगा देवि मेघेषु सृजसे पयः |
सर्वाश्चापस्त्वमेवेति यथा वयमधीमहि ||९-४३-३१ (६२६१९) 
पुष्टिर्द्युतिस्तथा कीर्तिः सिद्धिर्बुद्धिरमा तथा |
त्वमेव वाणी स्वाहा त्वं तवायत्तमिदं जगत् |
त्वमेव सर्वभूतेषु वससीह चतुर्विधा ||९-४३-३२ (६२६२०) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४३-३३क्ष् (५१८९) 
एवं सरस्वती राजन्स्तूयमाना महर्षिणा |
वेगेनोवाह तं विप्रं विश्वामित्राश्रमं प्रति ||९-४३-३३ (६२६२१) 
न्यवेदयत चाक्षीक्ष्णं विश्वामित्राय तं मुनिम् ||९-४३-३४ (६२६२२) 
तमानीतं सरस्वत्या दृष्ट्वा कोपसमन्वितः |
अथान्वेषत्प्रहरणं वसिष्ठान्तकरं तदा ||९-४३-३५ (६२६२३) 
तं तु क्रुद्धमभिप्रेक्ष्य ब्रह्मवध्याभयान्नदी |
अपोवाह वसिष्ठं तु प्राचीं दिशमतन्द्रिता |
उभयोः कुर्वती वाक्यं वञ्चयित्वा च गाधिजम् ||९-४३-३६ (६२६२४) 
ततोपवाहितं दृष्ट्वा वसिष्ठमृषिसत्तमम् |
अब्रवीत्त्वथ सङ्क्रुद्धो विश्वामित्रः सरस्वतीम् ||९-४३-३७ (६२६२५) 
यस्मान्मां त्वं सरिच्छ्रेष्ठे वञ्चयित्वा पुनर्गता |
शोणितं वह कल्याणि राक्षसानां च सम्मतम् ||९-४३-३८ (६२६२६) 
ततः सरस्वती शप्ता विश्वामित्रेण धीमता |
अवहच्छोणितोन्मिश्रं तोयं संवत्सरं तदा ||९-४३-३९ (६२६२७) 
अथर्षयश्च देवाश्च गन्धर्वाप्सरसस्तदा |
सरस्वतीं तथा दृष्ट्वा बभूवुर्भृशदुःखिताः ||९-४३-४० (६२६२८) 
एवं वसिष्ठापवाहो लोके ख्यातो जनाधिप |
आगच्छच्च पुनर्मार्गं स्वमेव सरितां वरा ||||९-४३-४१ (६२६२९) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
त्रिचत्वारिंशोऽध्यायः ||४३ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४४
||श्रीः ||
९. ४४. अध्यायः ४४

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
विश्वामित्रशापाद्रुधिरजलायाः सरस्वत्या ऋषिभिस्वपसा शोधनम् ||१ ||
इन्द्रेण सरस्वत्यरुणासङ्गमे यजनादिना ब्रह्महत्यापरिहरणम् ||२ ||
बलरामस्य तत्र स्नानादिपूर्वकं तस्मात्सोमतीर्थगमनम् ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४४-० (६२६३०) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४४-०क्ष् (५१९०) 
स शप्ता तेन क्रुद्धेन विश्वामित्रेण धीमता |
तस्मिंस्तीर्थवरे शुभ्रं शोणितं समुपावहत् ||९-४४-१ (६२६३१) 
अथाजग्मुस्ततो राजन्राक्षसास्तत्र भारत |
तत्र ते शोणितं सर्वे पिबन्तः सुखमासते ||९-४४-२ (६२६३२) 
तृप्ताश्च सुभृशं तेन सुखिता विगतज्वराः |
नृत्यन्तश्च हसन्तश्च यथा स्वर्गजितस्तथा ||९-४४-३ (६२६३३) 
कस्यचित्त्वथ कालस्य ऋषयः सुतपोधनाः |
तीर्थयात्रां समाजग्मुः सरस्वत्यां महीपते ||९-४४-४ (६२६३४) 
तेषु सर्वेषु तीर्थेषु स्वाप्लुत्य मुनिपुङ्गवाः |
प्राप्य प्रीतिं परां चापि तपोलुप्धा विशारदाः ||९-४४-५ (६२६३५) 
प्रययुर्हि ततो राजन्येन तीर्थमसृग्वहम् |
अथागम्य महाभागास्तत्तीर्थं दारुणं तदा ||९-४४-६ (६२६३६) 
दृष्ट्वा तोयं सरस्वत्याः शोणितेन परिप्लुतम् |
पीयमानं च रक्षोभिर्बहुभिर्नृपसत्तम ||९-४४-७ (६२६३७) 
तान्दृष्ट्वा राक्षसान्राजन्मुनयः संशितव्रताः |
परित्राणे सरस्वत्याः परं यत्नं प्रचक्रिरे ||९-४४-८ (६२६३८) 
ते तु सर्वे महाभागाः समागम्य महाव्रताः |
आहूय सरितां श्रेष्ठामिदं वचनमब्रुवन् ||९-४४-९ (६२६३९) 
कारणं ब्रूहि कल्याणि किमर्थं ते हृदो ह्ययम् |
एवमग्राह्यतां यातः श्रुत्वाऽध्यास्यामहे वयम् ||९-४४-१० (६२६४०) 
ततः सा सर्वमाचष्ट यथावृत्तं प्रवेपती |
दुःखितामथ तां दृष्ट्वा ऊचुस्ते वै तपोधनाः ||९-४४-११ (६२६४१) 
कारणं श्रुतमस्माभिः शापश्चैव श्रुतोऽनघे |
करिष्यन्ति तु यत्प्राप्तं सर्व एव तपोधनाः ||९-४४-१२ (६२६४२) 
एवमुक्त्वा सरिच्छ्रेष्ठामूचुस्तेऽथ परस्परम् |
विमोचयामहे सर्वे शापादेतां सरस्वतीम् ||९-४४-१३ (६२६४३) 
ते सर्वे ब्राह्मणा राजंस्तपोभिर्नियमैस्तथा |
उपवासैश्च विविधैर्यमैः कष्टव्रतैस्तथा ||९-४४-१४ (६२६४४) 
आराध्य पशुभर्तारं महादेवं जगत्पतिम् |
मोक्षयामासुस्तां देवीं सरिच्छ्रेष्ठां सरस्वतीम् ||९-४४-१५ (६२६४५) 
तेषां तु सा प्रभावेण प्रकृतिस्था सरस्वती |
प्रसन्नसलिला जज्ञे यथा पूर्वं तथैव हि |
निर्मुक्ता च सरिच्छ्रेष्ठा विबभौ सा यथा पुरा ||९-४४-१६ (६२६४६) 
दृष्ट्वा तोयं सरस्वत्या मुनिभिस्तैस्तथा कृतम् |
तानेव शरणं जग्मू राक्षसाः क्षुधितास्तथा ||९-४४-१७ (६२६४७) 
कृत्वाञ्जलिं ततो राजन्राक्षसाः क्षुधयाऽर्दिताः |
ऊचुस्तान्वै मुनीन्सर्वान्कृपायुक्तान्पुनःपुनः ||९-४४-१८ (६२६४८) 
वयं च क्षुधिताश्चैव धर्माद्धीनाश्च शाश्वतात् |
न च नः कामकारोऽयं यद्वयं पापकारिणा ||९-४४-१९ (६२६४९) 
युष्माकं चाप्रसादेन दुष्कृतेन च कर्मणा |
पक्षोऽयं वर्धतेऽस्माकं यतः स्मो ब्रह्मराक्षसाः |
योषितां चैव पापेन योनिदोषकृतेन च ||९-४४-२० (६२६५०) 
एवं हि वैश्यशूद्राणां क्षत्रियाणां तथैव च |
ये ब्राह्मणान्प्रद्विषन्ति ते भवन्तीह राक्षसाः ||९-४४-२१ (६२६५१) 
' शक्तिमन्तोऽपि ये केचिदाश्रितानां च रक्षणम् |
न कुर्वन्ति मनुष्यास्ते सम्भवन्तीह राक्षसाः' ||९-४४-२२ (६२६५२) 
आचार्यमृत्विजं चैव गुरुं वृद्वजनं तथा |
प्रणिनो येऽवमन्यन्ते ते भवन्तीह राक्षसाः ||९-४४-२३ (६२६५३) 
तत्कुरुध्वमिहास्माकं तारणं द्विजसत्तमाः |
शक्ता भवन्तः सर्वेषां लोकानामपि तारणे ||९-४४-२४ (६२६५४) 
तेषां तु वचनं श्रुत्वा तुष्टुवुस्तां महानदीम् |
मोक्षार्थं रक्षसां तेषामूचुः प्रयतमानसाः ||९-४४-२५ (६२६५५) 
ऋषय ऊचुः. ९-४४-२६क्ष् (५१९१) 
क्षुतं कीटावपन्नं च यच्चोच्छिष्टाचितं भवेत् |
सकेशमवधूतं च रुदितोपहतं च यत् ||९-४४-२६ (६२६५६) 
श्वभिः संसृष्टमन्नं च भागोऽसौ रक्षसामिह |
तस्माज्ज्ञात्वा सदा विद्वानेतान्यत्नाद्विवर्जयेत् |
राक्षसान्नमसौ भुङ्क्ते यो भुङ्क्ते ह्यन्नमीदृशम् ||९-४४-२७ (६२६५७) 
शोधयित्वा ततस्तीर्थमृषयस्ते तपोधनाः |
मोक्षार्थं राक्षसानां च नदीं तां प्रत्यचोदयन् ||९-४४-२८ (६२६५८) 
महर्षीणां मतं ज्ञात्वा ततः सा सरितां वरा |
अरुणामानयामास स्वां तनुं पुरुषर्षभ ||९-४४-२९ (६२६५९) 
तस्यान्तेराक्षसाः स्नात्वा तनूस्त्यक्त्वा दिवं गताः |
अरुणायां महाराज ब्रह्मवध्यापहा हि सा ||९-४४-३० (६२६६०) 
एतमर्थमभिज्ञाय देवराजः शतक्रतुः |
तस्मिंस्तीर्थे वरे स्नात्वा विमुक्तः पाप्मना किल ||९-४४-३१ (६२६६१) 
जनमेजय उवाच. ९-४४-३२क्ष् (५१९२) 
किमर्थं भगवाञ्शक्रो ब्रह्मवध्यामवाप्तवान् |
कथमस्मिंश्च तीर्थे वै आप्लुत्याकल्मषोऽभवत् ||९-४४-३२ (६२६६२) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४४-३३क्ष् (५१९३) 
शृणुष्वैतदुपाख्यानं यथावृत्तं जनेश्वर |
यथा बिभेद समयं नमुचेर्वासवः पुरा ||९-४४-३३ (६२६६३) 
जमुचिर्वासवाद्भीतः सूर्यरश्मिं समाविशत् |
तेनेन्द्रः सख्यमकरोत्समयं चेदमब्रवीत् ||९-४४-३४ (६२६६४) 
न चार्द्रेण न शुष्केण न रात्रौ नापि चाहनि |
वधिष्याम्यसुरश्रेष्ठ सखे सत्येन ते शपे ||९-४४-३५ (६२६६५) 
एवं स कृत्वा समयं दृष्ट्वा नीहास्मीश्वरः |
चिच्छेदास्य शिरो राजन्नपां फेनेन वासवः ||९-४४-३६ (६२६६६) 
तच्छिरो नमुचेश्छिन्नं पृष्ठतः शक्रमन्वियात् |
भोभो मित्रह पापेति ब्रुवाणं शक्रमन्तिकात् ||९-४४-३७ (६२६६७) 
एवं स शिरसा तेन चोद्यमानः पुनः पुनः |
पितामहाय सन्तप्त एतमर्थं न्यवेदयत् ||९-४४-३८ (६२६६८) 
तमब्रवील्लोकगुरुररुणायां यथाविधि |
इष्ट्वोपस्पृश देवेन्द्र तीर्थे पापभयापहे ||९-४४-३९ (६२६६९) 
[एषा पुण्यजला शक्र कृता मुनिभिरेव तु |
निगूढमस्यागमनमिहासीत्पूर्वमेव तु ||९-४४-४० (६२६७०) 
ततोऽभ्येत्यारुणां देवीं प्लावयामास वारिणा |
सरस्वत्यारुणायाश्च पुण्योऽयं सङ्गमो महान् ||९-४४-४१ (६२६७१) 
इह त्वं यज देवेन्द्र दद दानान्यनेकशः |
अत्राप्लुत्य सुघोरात्त्वं पातकाद्विप्रमोक्ष्यसे ||]  ९-४४-४२ (६२६७२) 
इत्युक्तः स सरस्वत्याः कुञ्जे वै जनमेजय |
इष्ट्वा यथावद्बलभिदरुणायामुपास्पृशत् ||९-४४-४३ (६२६७३) 
स मुक्तः पाप्मना तेन ब्रह्मवध्याकृतेन च |
जगाम संहृष्टमनास्त्रिदिवं त्रिदशेश्वरः ||९-४४-४४ (६२६७४) 
शिरस्तच्चापि नमुचेस्तत्रैवाप्लुत्य भारत |
लोकान्कामदुधात्प्राप्तमक्षयान्राजसत्तम ||९-४४-४५ (६२६७५) 
वैशपायन उवाच. ९-४४-४६क्ष् (५१९४) 
तत्राप्युपस्पृश्य बलो महात्मा
दत्त्वा च दानानि पृथग्विधानि |
अवाप्य धर्मं परमार्यकर्मा
जगाम सोमस्य महत्सुतीर्थम् ||९-४४-४६ (६२६७६) 
यत्रायजद्राजसूयेन सोमः
साक्षात्पुरा विधिवत्पार्थिवेन्द्र |
अत्रिर्धीमान्ब्रह्मपुत्रो बभूव
होता यस्मिन्क्रतुमुख्ये महात्मा ||९-४४-४७ (६२६७७) 
यस्यान्तेऽभूत्सुमहद्दानवानां
दैतेयानां राक्षसानां च देवैः |
सङ्ग्रामो वै तारकाख्यः सुतीव्रो
यत्र स्कन्दस्तारकाख्यं जघान ||९-४४-४८ (६२६७८) 
सैनापत्यं लब्धवान्दैवतानां
महासेनो यत्र दैत्यान्तकर्ता |
साक्षाच्चैवं न्यवसत्कार्तिकेयः
सदा कुमारो यत्र स प्लुक्षराजः ||||९-४४-४९ (६२६७९) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ||४४ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-४४-१० अध्यास्यामहे अध्यवसायं करिष्यामहे ||
९-४४-४९ सदा कुमारो यत्र नक्षत्रधर्मा इति क.पाठः | यत्र
नक्षत्रकामः इति ङ.पाठः ||
९-४४-४४ चतुश्चत्वारिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४५
||श्रीः ||
९. ४५. अध्यायः ४५

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
कुमारोत्पत्तिवर्णनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४५-० (६२६८०) 
जनमेजय उवाच. ९-४५-०क्ष् (५१९५) 
सरस्वत्याः प्रभावोऽयमुक्तस्ते द्विजसत्तम |
कुमारस्याभिषेकं तु ब्रह्मन्नाख्यातुमर्हसि ||९-४५-१ (६२६८१) 
यस्मिन्देशे च काले च यथा च वदतां वर |
यैश्चाभिषिक्तो भगवान्विधिना येन च प्रभुः ||९-४५-२ (६२६८२) 
स्कन्दो यथा च दैत्यानामकरोत्कदनं महत् |
तथा मे सर्वमाचक्ष्व परं कौतूहलं हि मे ||९-४५-३ (६२६८३) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४५-४क्ष् (५१९६) 
कुरुवंशस्य सदृशं कौतूहलमिदं तव |
हर्षमुत्पादयत्वेव वचो मे जनमेजय ||९-४५-४ (६२६८४) 
हन्त ते कथयिष्यामि शृण्वानस्य नराधिप |
अभिषेकं कुमारस्य प्रभावं च महात्मनः ||९-४५-५ (६२६८५) 
तेजो माहेश्वरं स्कन्नमग्नौ प्रपतितं पुरा |
तत्सर्वं भगवानग्निर्नाशकद्धर्तुमक्षयम् ||९-४५-६ (६२६८६) 
तेन सीदति तेजस्वी दीप्तिमान्हव्यवाहनः |
न चैवं धारयामास ब्रह्मणे उक्तवान्प्रभुः ||९-४५-७ (६२६८७) 
स गङ्गामुपसगम्य नियोगाद्ब्रह्मणः प्रभुः |
गर्भमाहितवान्दिव्यं भास्करोपमतेजसम् ||९-४५-८ (६२६८८) 
अथ गङ्गापि तं गर्भमसहन्ती विधारणे
उत्ससर्ज गिरौ रम्ये हिमवत्यमरार्चिते ||९-४५-९ (६२६८९) 
स तत्र ववृधे लोकानावृत्य ज्वलनात्मजः |
ददृशुर्ज्वलनाकारं तं गर्भमथ कृत्तिकाः ||९-४५-१० (६२६९०) 
शरस्तम्बे महात्मानमनलात्मजमीश्वरम् |
ममायमिति ताः सर्वाः पुत्रार्थिन्योऽभिचुक्रुशुः ||९-४५-११ (६२६९१) 
तासां विदित्वा भावं तं मातॄणां भगवान्प्रभुः |
प्रस्नुतानां पयः षड्भिर्वदनैरपिबत्तदा ||९-४५-१२ (६२६९२) 
तं प्रभावं समालक्ष्य तस्य बालस्य कृत्तिकाः |
परं विस्मयमापन्ना देव्यो दिव्यवपुर्धराः ||९-४५-१३ (६२६९३) 
यत्रोत्सृष्टश्च गर्भः स गङ्गया निरिमूर्धनि |
स शैलः काञ्चनः सर्वः सम्बभौ मेरुवत्तदा ||९-४५-१४ (६२६९४) 
वर्धता चैव गर्भेण पृथिवी तेन रञ्जिता |
अतश्च सर्वे संवृत्ता गिरयः काञ्चनात्मकाः ||९-४५-१५ (६२६९५) 
कुमारः सुमहावीर्यः कार्तिकेय इति स्मृतः |
गाङ्गेयः पूर्वमभवन्महाकायो बलान्वितः ||९-४५-१६ (६२६९६) 
शमेन तपसा चैव वीर्येण च समन्वितः |
ववृधेऽतीव राजेन्द्र चन्द्रवत्प्रियदर्शनः.  ९-४५-१७ (६२६९७) 
स तस्मिन्काञ्चने दिव्ये शरस्तम्बे श्रिया वृतः |
स्तयमानः सदा शेते गन्धर्वैर्मुनिभिस्तथा ||९-४५-१८ (६२६९८) 
तथैनमन्वनृत्यन्त देवकन्याः सहस्रशः |
दिव्यवादित्रनृत्यज्ञाः स्तुवन्त्यश्चारुदर्शनाः ||९-४५-१९ (६२६९९) 
अन्वयुश्चाग्नयः सर्वे गङ्गा च सरितां वरा |
दधार पृथिवी चैनं बिभ्रती रूपमुत्तमम्.  ९-४५-२० (६२७००) 
जातकर्मादिकास्तस्य क्रियाश्चक्रे बृहस्पतिः |
वेदश्चैनं चतुर्मूर्तिरपतस्थे कृताञ्जलिः ||९-४५-२१ (६२७०१) 
धनुर्वेदश्चतुष्पादः सास्त्रग्रामः ससङ्ग्रहः |
तत्रैनं समुपातिष्ठत्साक्षाद्वाणी च केवला ||९-४५-२२ (६२७०२) 
स ददर्श महात्मानं देवदेवमुमापतिः |
शैलपुत्र्या समागम्यभूतसङ्घशतैर्वृतः ||९-४५-२३ (६२७०३) 
निकाया भूतसङ्घानां परमाद्भुतदर्शनाः |
विकृता विकृताकारा विकृताभरणध्वजाः ||९-४५-२४ (६२७०४) 
व्याघ्रसिंहर्क्षवदना बिडालमकराननाः |
वृषदंशमुखाश्चान्ये गजोष्ट्रवदनास्तथा ||९-४५-२५ (६२७०५) 
उलूकवदनाः केचिद्गृध्रगोमायुदर्शनाः |
क्रौञ्चपारावतनिभैर्वदनै राङ्कवैरपि ||९-४५-२६ (६२७०६) 
श्वाविच्छल्यकगोधानामजैडकगवां तथा |
सदृशानि वपूंष्यन्ये तत्रतत्र व्यधारयन् ||९-४५-२७ (६२७०७) 
केचिच्छेलाम्बुदप्रख्याश्चक्रालातगदायुधाः |
केचिदञ्जनपुञ्जाभाः केचिच्छ्वेताचलप्रभाः ||९-४५-२८ (६२७०८) 
सप्तमातृगणाश्चैव समाजग्मुर्विशाम्पते |
साध्या विश्वेऽथ मरुतो वसवः पितरस्तथा ||९-४५-२९ (६२७०९) 
रुद्रादित्यास्तथा सिद्धा भुजगा दानवाः खगाः |
ब्रह्मा स्वयम्भूर्भगवान्सपुत्रः सहविष्णुना ||९-४५-३० (६२७१०) 
शक्रस्तथाऽभ्ययाद्द्रष्टुं कुमारममितप्रभम् |
नारदप्रमुखाश्चापि देवगन्धर्वसत्तमाः ||९-४५-३१ (६२७११) 
देवर्षयश्च सिद्धाश्च बृहस्पतिपुरोगमाः |
पितरो जगतः श्रेष्ठा देवानामपि देवताः |
तेऽपि तत्र समाजग्मुर्यामा धामाश्च सर्वशः ||९-४५-३२ (६२७१२) 
स तु बालोऽपि बलवान्महायोगबलान्वितः |
अभ्याजगाम देवेशं शूलहस्तं पिनाकिनम् ||९-४५-३३ (६२७१३) 
तमाव्रजन्तमालक्ष्य शिवस्यासीन्मनोगतम् |
युगपच्छैलपुत्र्याश्च गङ्गायाः पावकस्य च ||९-४५-३४ (६२७१४) 
कं नु पूर्वमयं बालो गौरवादभ्युपैष्यति |
अपि मामिति सर्वेषां तेषामासीन्मनोगतम् ||९-४५-३५ (६२७१५) 
तेषामेतमभिप्रायं चतुर्णामुपलक्ष्य सः |
युगपद्योगमास्थाय ससर्ज विविधास्तनूः ||९-४५-३६ (६२७१६) 
ततोऽभवच्चतुर्मूर्तिः क्षणेन भगवान्प्रभुः |
तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेयश्च पृष्ठतः ||९-४५-३७ (६२७१७) 
एवं स कृत्वा ह्यात्मानं चतुर्धा भगवान्प्रभुः |
यतो रुद्रस्ततः स्कन्दो जगामाद्भुतदर्शनः ||९-४५-३८ (६२७१८) 
विशाखस्तु ययौ देवीं ततो गिरिवरात्मजाम् |
शाखो ययौ स भगवान्दिव्यमूर्तिर्विभावसुम् ||९-४५-३९ (६२७१९) 
नैगमेयोऽगमद्गङ्गां कुमारः पावकप्रभः ||९-४५-४० (६२७२०) 
सर्वे भासुरदेहास्ते चत्वारः समरूपिणः |
तान्समभ्ययुरव्यग्रास्तदद्भुतमिवाभवत् ||९-४५-४१ (६२७२१) 
हाहाकारो महानासीद्देवदानवरक्षसाम् |
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यमद्भुतं रोमहर्षणम् ||९-४५-४२ (६२७२२) 
ततो रुद्रश्च देवी च पावकश्च पितामहम् |
गङ्गया सहिताः सर्वे प्रणिपेतुर्जगत्पतिम् ||९-४५-४३ (६२७२३) 
प्रणिपत्य ततस्ते तु विधिवद्राजपुङ्गव |
इदमूचुर्वचो राजन्कार्तिकेयप्रियेप्सया ||९-४५-४४ (६२७२४) 
अस्य बालस्य भगवन्नाधिपत्य यथेप्सितम् |
अस्मत्प्रियार्थं देवेश सदृशं दातुमर्हसि ||९-४५-४५ (६२७२५) 
ततः स भगवान्धीमान्सर्वलोकपितामहः |
मनसा चिन्तयामास किमयं लभतामिति ||९-४५-४६ (६२७२६) 
ऐश्वर्याणि च सर्वाणि देवगन्धर्वरक्षसाम् |
भूतयक्षविहङ्गानां पन्नगानां च सर्वशः ||९-४५-४७ (६२७२७) 
सर्वमेवादिदेशासौ कौरवेय महात्मनः |
समर्थं च तमैश्वर्ये महामतिरमन्यत ||९-४५-४८ (६२७२८) 
ततो मुहूर्तं स ध्यात्वा देवानां स्रेयसि स्थितः |
सैनापत्यं ददौ तस्मै सर्व भूतेषु भारत ||९-४५-४९ (६२७२९) 
सर्वदेवनिकायानां ये राजानः परिश्रुताः |
तान्सर्वान्व्यादिदेशास्मै सर्वभूतपितामहः ||९-४५-५० (६२७३०) 
ततः कुमारमादाय देवा ब्रह्मपुरोगमाः |
अभिषेकार्थमाजग्मुः शैलेन्द्रं सहितास्ततः ||९-४५-५१ (६२७३१) 
पुण्यां हैमवतीं देवीं सरिच्छ्रेष्ठां सरस्वतीम् |
समन्तपञ्चके या वै त्रिषु लोकेषु विश्रुता ||९-४५-५२ (६२७३२) 
तत्र तीरे सरस्वत्याः पुण्ये सर्वगुणान्विते |
निषेदुर्देवगन्धर्वाः सर्वे सम्पूर्णमानसाः ||||९-४५-५३ (६२७३३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ||४५ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-४५-६ तत्सर्वभक्षो भगवान्नाशकद्दग्धुमक्षयमिति झ.पाठः ||
९-४५-७ तेनासीदति तेजस्वी इति झ.ङ.पाठः ||
९-४५-२५ बिडालवृषदंशौ मार्जारजातिभेदौ तत्सदृशाननौ ||
९-४५-२७ श्वानशल्यकगोधानामिति क.पाठः ||
९-४५-३७ तस्य स्कन्दस्य पृष्ठतः पश्चात् शाखविशाखनैगमेयाः
आसन् | ते स्कन्देन सह चत्वारः ||
९-४५-३९ वायुमूर्तिर्विभावसुमिति झ.पाठः ||
९-४५-४२ अद्भुतमदृष्टपूवम् ||
९-४५-४५ पञ्चचत्वारिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४६
||श्रीः ||
९. ४६. अध्यायः ४६

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
बृहस्पत्यादिभिः स्कन्दस्य सैनापत्येऽभिषेचनम् ||१ ||
ब्रह्मादिभिः स्कन्दाय स्वस्वपारिषदानां दानम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४६-० (६२७३४) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४६-०क्ष् (५१९७) 
ततोऽभिषेकसम्भारान्सर्वान्सम्भृत्य शास्त्रतः |
बृहस्पतिः समिद्धेऽग्नौ जुहावाग्निं यथाविधि ||९-४६-१ (६२७३५) 
ततो हिमवता दत्ते मणिप्रवरशोभिते |
दिव्यरत्नाचिते पुण्ये निषण्णं परमासने ||९-४६-२ (६२७३६) 
सर्वमङ्गलसम्भारैर्विधिमन्त्रपुरस्कृतम् |
आभिषेचनिकं द्रव्यं गृहीत्वा देवतागणाः ||९-४६-३ (६२७३७) 
इन्द्राविष्णू महावीर्यौ सूर्योचन्द्रमसौ तथा |
धाता चैव विधाता च तथा चैवानिलानलौ ||९-४६-४ (६२७३८) 
पूष्णा भगेनार्यम्णा च अंशेन च विवस्वतां |
रुद्रश्च सहितो धीमान्मित्रेण वरुणेन च ||९-४६-५ (६२७३९) 
रुद्रैर्वसुभिरादित्यैरश्विभ्यां च वृतः प्रभुः |
विश्वैर्देवैर्मरुद्भिश्च साध्यैश्च पितृभिः सह ||९-४६-६ (६२७४०) 
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च यक्षराक्षसपन्नगैः |
देवर्षिभिरसङ्ख्यातैस्तथा ब्रह्मर्षिभिस्तथा ||९-४६-७ (६२७४१) 
वैखानसैर्वालखिल्यैर्वाय्वाहारैर्मरीचिपैः |
भृगुभिश्चाङ्गिरोभिश्च यतिभिश्च महात्मभिः ||९-४६-८ (६२७४२) 
सर्वैर्विद्याधरैः पुण्यैर्योगसिद्धैस्तथा वृतः |
पितामहः पुलस्त्यश्च पुलहश्च महातपाः ||९-४६-९ (६२७४३) 
अङ्गिराः कश्यपोऽत्रिश्च मरीचिर्भृगुरेव च |
क्रतुर्हरिः प्रचेताश्च मनुर्दक्षस्तथैव च ||९-४६-१० (६२७४४) 
ऋतवश्च ग्रहाश्चैव ज्योतींषि च विशाम्पते |
मूर्तिमत्यश्च सरितो वेदाश्चैव सनातनाः ||९-४६-११ (६२७४५) 
समुद्राश्च हदाश्चैव तीर्थानि विविधानि च |
पृथिवी द्यौर्दिशश्चैव पादपाश्च जनाधिप ||९-४६-१२ (६२७४६) 
अदितिर्देवमाता च हीः श्रीः स्वाहा सरस्वती |
उमा शची सिनीवाली तथैवानुमतिः कुहूः ||९-४६-१३ (६२७४७) 
राका च धिषणा चैव पत्न्यश्चान्या दिवौकसाम् |
हिमवांश्चैव विन्ध्यश्च मेरुश्चानेकशृङ्गवान् ||९-४६-१४ (६२७४८) 
ऐरावतः सानुचरः कलाः काष्ठास्तथैव च |
मासार्धमासा ऋतवस्तथा रात्र्यहनी नृप ||९-४६-१५ (६२७४९) 
उच्चैः श्रवा हयश्रेष्ठो नागराजश्च वासुकिः |
अरुणो गरुडश्चैव वृक्षाश्चौषधिभिः सह ||९-४६-१६ (६२७५०) 
धर्मश्च भगवान्देवः समाजग्मुर्हि सङ्गताः |
कालो यमश्च मृत्युश्च यमस्यानुचराश्च ये ||९-४६-१७ (६२७५१) 
बहुलत्वाच्च नोक्ता ये विविधा देवतागणाः |
ते कुमाराभिषेकार्षं समाजग्मुस्ततस्ततः ||९-४६-१८ (६२७५२) 
जगृहुस्ते तदा राजन्सर्वं एव दिवौकसः |
आभिषेचनिकं भाण्डं मङ्गलानि च सर्वशः ||९-४६-१९ (६२७५३) 
दिव्यसम्भारसंयुक्तैः कलशैः काञ्चनैर्नृप |
सारस्वताभिः पुण्याभिरद्भिस्ताभिरलङ्कृतम् ||९-४६-२० (६२७५४) 
अभ्यषिञ्चन्कुमारं वै सम्प्रहृष्टा दिवौकसः |
सैनापत्ये महात्मानमसुराणां भयङ्करम् ||९-४६-२१ (६२७५५) 
पुरा यथा महाराज वरुणं वै जलेश्वरम् |
तथाऽभ्यषिञ्चद्भगवान्सर्वलोकपितामहः ||९-४६-२२ (६२७५६) 
कश्यपश्च महातेजा ये चान्ये सोककीर्तिताः |
तस्मै ब्रह्मा ददौ प्रीतो बलिनो वातरंहसः ||९-४६-२३ (६२७५७) 
कामवीर्यधरान्सिद्धान्महापारिषदान्प्रभुः |
नन्दिसेनं लोहिताक्षं घण्टाकार्णं च सम्मतम् ||९-४६-२४ (६२७५८) 
चतुर्थमस्यानुचरं ख्यातं कुमुदमालिनम् |
तत्र स्थाणुर्महातेजा महापारिषदं प्रभुः ||९-४६-२५ (६२७५९) 
मायाशतधरं कामं कामवीर्यबलान्वितम् |
ददौ स्कन्दाय राजेन्द्र सुरारिविनिबर्हणम् ||९-४६-२६ (६२७६०) 
सहि देवासुरे युद्धे दैत्यानां भीमकर्मणाम् |
जघान दोर्भ्यां सङ्क्रुद्धः प्रयुतानि चतुर्दश ||९-४६-२७ (६२७६१) 
तथा देवा ददुस्तस्मै सेनां नैरृतसङ्कुलाम् |
देवशत्रुक्षयकरीमजय्यां विश्वरूपिणीम् ||९-४६-२८ (६२७६२) 
जयशब्दं तथा चक्रुर्देवाः सर्वे सवासवाः |
गन्धर्वा यक्षरक्षांसि मुनयः पितरस्तथा ||९-४६-२९ (६२७६३) 
ततः प्रादादनुचरौ यमः कालोपमावुभौ |
उन्माथं च प्रमाथं च महावीर्यौ महाद्युती ||९-४६-३० (६२७६४) 
सुभ्राजो भास्वरश्चैव यौ तौ सूर्यानुयायिनौ |
तौ सूर्यः कार्तिकेयाय ददौ प्रीतः प्रतापवान् ||९-४६-३१ (६२७६५) 
कैलासशृङ्गसङ्काशौ श्वेतमाल्यानुलेपनौ |
सोमोऽप्यनुचरौ प्रादान्मणिं सुमणिमेव च ||९-४६-३२ (६२७६६) 
ज्वालाजिह्वं तथा ज्योतिरात्मजाय हुताशनः |
ददावनुचरौ शूरौ परसैन्यप्रमाथिनौ ||९-४६-३३ (६२७६७) 
परिधं च वटं चैव भीमं च सुमहाबलम् |
दहतिं दहनं चैव प्रचण्डौ वीर्यसम्मतौ ||९-४६-३४ (६२७६८) 
अंशोऽप्यनुचरान्पञ्च ददौ स्कन्दाय धीमते |
उत्क्रोशं सत्करं चैव वज्रदण्डधरावुभौ ||९-४६-३५ (६२७६९) 
ददावनलपुत्राय वासवः परवीरहा |
तौ हि शत्रून्महेन्द्रास्य जघ्नतुः समरे बहून् ||९-४६-३६ (६२७७०) 
चक्रं विक्रमकं चैव सङ्क्रमं च महाबलम् |
स्कन्दाय त्रीननुचरान्ददौ विष्णुर्महायशाः ||९-४६-३७ (६२७७१) 
वर्धनं नन्दनं चैव सर्वविद्याविशारदौ |
स्कन्दाय ददतुः प्रीतावश्विनौ भिषजां वरौ ||९-४६-३८ (६२७७२) 
किन्दुं च कुसुमं चैव कुमुदं च महायशाः |
डम्बराडम्बरौ चैव ददौ धाता महात्मने ||९-४६-३९ (६२७७३) 
वक्रानुवक्रौ बलिनौ मेषवक्त्रौ बलोत्कटौ |
ददौ त्वष्टा महामायौ स्कन्दायानुचरावुभौ ||९-४६-४० (६२७७४) 
सुव्रतं सत्यसन्धं च ददौ मित्रो महात्मने |
कुमाराय महात्मानौ तपोविद्याधरौ प्रभुः ||९-४६-४१ (६२७७५) 
सुदर्शनीयौ वरदौ त्रिषु लोकेषु विश्रुतौ |
सुव्रतं च महात्मानं शुभकर्माणमेव च ||९-४६-४२ (६२७७६) 
कार्तिकेयाय सम्प्रादाद्विधाता लोकविश्रुतौ |
पाणीतकं कालिकं च महामायाविनावुभौ ||९-४६-४३ (६२७७७) 
पूषा च पार्षदौ प्रादात्कार्तिकेयाय भारत |
बलं चातिबलं चैव महावक्त्रौ महाबलौ ||९-४६-४४ (६२७७८) 
प्रददौ कार्तिकेयाय वायुर्भरतसत्तम |
यमं चातियमं चैव तिमिवक्त्रौ महाबलौ ||९-४६-४५ (६२७७९) 
प्रददौ कार्तिकेयाय वरुणः सत्यसङ्गरः |
सुवर्चसं महात्मानं तथैवाप्यतिवर्चसम् ||९-४६-४६ (६२७८०) 
हिमवान्प्रददौ राजन्हुताशनसुताय वै |
काञ्चनं च महात्मानं मेघमालिनमेव च ||९-४६-४७ (६२७८१) 
ददावनुचरौ मेरुरग्निपुत्राय भारत |
स्थिरं चातिस्थिरं चैव मेरुरेवापरौ ददौ ||९-४६-४८ (६२७८२) 
महात्मा त्वग्निपुत्राय महाबलपराक्रमौ |
उच्छृङ्गं चातिशृङ्गं च महापाषाणयोधिनौ ||९-४६-४९ (६२७८३) 
प्रददावग्निपुत्राय विन्ध्यः पारिषदावुभौ |
सङ्ग्रहं विग्रहं चैव समुद्रोऽमि गदाधरौ ||९-४६-५० (६२७८४) 
प्रददावग्निपुत्राय महापारिषदावुभौ |
उन्मादं शङ्कुकर्णं च पुष्पदन्तं तथैव च ||९-४६-५१ (६२७८५) 
प्रददावग्निपुत्राय पार्वती शुभदर्शना |
जयं महाजयं चैव गङ्गा ज्वलनसूनवे ||९-४६-५२ (६२७८६) 
प्रददौ पुरुषव्याघ्र वासुकिः पन्नगेश्वरः |
एवं साध्याश्च रुद्राश्च वसवः पितरस्तथा ||९-४६-५३ (६२७८७) 
सागराः सरितश्चैव गिरयश्च महाबलाः |
ददुः सेनागणाध्यक्षाञ्शूलपट्टसधारिणः ||९-४६-५४ (६२७८८) 
दिव्यप्रहरणोपेतान्नानावेषविभूषितान् |
शृणु नामानि चाप्येषां येऽन्ये स्कन्दस्य सैनिकाः ||९-४६-५५ (६२७८९) 
विविधायुधसम्पन्नाश्चित्राभरणभूषिताः |
शङ्कुकर्णो निकुम्भश्च पद्मः कुमुद एव च ||९-४६-५६ (६२७९०) 
अनन्तो द्वादशभुजस्तथा कृष्णोपकृष्णकौ |
घ्राणश्रवाः कपिस्कन्धः काञ्चनाक्षो जलन्धमः ||९-४६-५७ (६२७९१) 
अक्षः सन्तर्जनो राजन्कुनदीकस्तमोन्तकृत् |
एकाक्षो द्वाशाक्षश्च तथैवैकजटः प्रभुः ||९-४६-५८ (६२७९२) 
सहस्रबाहुर्विकटो व्याघ्राक्षः क्षितिकम्पनः |
पुण्यनामा सुनामा च सुचक्रः प्रियदर्शनः ||९-४६-५९ (६२७९३) 
परिश्रुतः कोकनदः प्रियमाल्यानुलेपनः |
अजोदरो गजशिराः स्कन्धाक्षः शतलोचनः ||९-४६-६० (६२७९४) 
ज्वालाजिह्वः करालाक्षः शितिकेशो जटी हरिः |
परिश्रुतः कोकनदः कृष्णकेशो जटाधरः ||९-४६-६१ (६२७९५) 
चतुर्दंष्ट्रोऽष्टजिह्वश्च मेघनादः पृथुश्रवाः |
विद्युताक्षो धनुर्वक्त्रो जाठरो मारुताशनः ||९-४६-६२ (६२७९६) 
उदाराक्षो रथाक्षश्च वज्रनाभो वसुप्रभः |
समुद्रवेगो राजेन्द्र शैलकम्पी तथैव च ||९-४६-६३ (६२७९७) 
वृषो मेषः प्रवाहश्च तथा नन्दोपनन्दकौ |
धूम्रः श्वेतः कलिङ्गश्च सिद्धार्थो वरदस्तथा ||९-४६-६४ (६२७९८) 
प्रियकश्चैव नन्दश्च गोनन्दश्च प्रतपवान् |
आनन्दश्च प्रमोदश्च स्वस्तिको ध्रुवकस्तथा ||९-४६-६५ (६२७९९) 
क्षेमवाहः सुवाहश्च सिद्धपात्रश्च भारत |
गोव्रजः कनकापीडो महापारिषदेश्वरः ||९-४६-६६ (६२८००) 
गायनो हसनश्चैव बाणः खङ्गश्च वीर्यवान् |
वैताली गतिताली च तथा कथकवातिकौ ||९-४६-६७ (६२८०१) 
हंसजः पङ्कदिग्धाङ्गः समुद्रोन्मादनश्च ह |
रणोत्कटः प्रहासश्च श्वेतसिद्धश्च नन्दनः ||९-४६-६८ (६२८०२) 
कालकण्ठः प्रभासश्च तथा कुम्भाण्डकोदरः |
कालकक्षः सितश्चैव भूतानां मथनस्तथा ||९-४६-६९ (६२८०३) 
यज्ञवाहः सुवाहश्च देवयाजी च सोमपः |
मज्जानश्च महातेजाः क्रथक्राथौ च भारत ||९-४६-७० (६२८०४) 
तुहरश्च तुहारश्च चित्रदेवश्च वीर्यवान् |
मधुरः सुप्रसादश्च किरीटी च महाबलः ||९-४६-७१ (६२८०५) 
वत्सलो मधुवर्णश्च कलशोदर एव च |
धर्मदो मन्मथकरः सूचीवक्त्रश्च वीर्यवान् ||९-४६-७२ (६२८०६) 
श्वेतवक्त्रः सुवक्त्रश्च चारुवक्त्रश्च पाण्डुरः |
दण्डबाहुः सुबाहुश्च रजः कोकिलकस्तथा ||९-४६-७३ (६२८०७) 
अचलः कनकाक्षश्च बालानामपि यः प्रभुः |
सञ्चारकः कोकनदो गृध्रपत्रश्च जम्बुकः ||९-४६-७४ (६२८०८) 
लोहाजवक्त्रो जवनः कुम्भवक्त्रश्च कुम्भकः |
स्वर्णग्रीवश्च कृष्णौजा हंसवक्त्रश्च चन्द्रभः ||९-४६-७५ (६२८०९) 
पाणिकूर्चाश्च शम्बूकः पञ्चवक्त्रश्च शिक्षकः |
चाषवक्त्रक्ष जम्बूकः शाकवक्त्रश्च कुञ्जलः ||९-४६-७६ (६२८१०) 
योगयोक्ता महात्मानः सततं ब्राह्मणप्रियाः |
पैतामहा महात्मानो महापारिषदाश्च ये ||९-४६-७७ (६२८११) 
यौवनस्थाश्च बालाश्च वृद्धाश्च जनमेजय |
सहस्रशः पारिषदाः कुमारमुपतस्थिरे ||९-४६-७८ (६२८१२) 
वक्त्रैर्नानाविधैर्ये तु शृणु ताञ्चनमेजय |
कूर्मकुक्कुटवक्त्राश्च शशोलूकमुखास्तथा ||९-४६-७९ (६२८१३) 
खरोष्ट्रवदनाश्चान्ये वराहवदनास्तथा |
मार्जारशशवक्ताश्च दीर्घवक्त्राश्च भारत ||९-४६-८० (६२८१४) 
नकुलोलूकवक्त्राश्च काकवक्त्रास्तथा परे |
आखुबभ्रुकवक्त्राश्च मयूरवदनास्तथा ||९-४६-८१ (६२८१५) 
मत्स्यमेषाननाश्चान्ये अजाविमहिषाननाः |
ऋक्षशार्दूलवक्त्राश्च द्वीतिसिंहाननास्तथा ||९-४६-८२ (६२८१६) 
भीमा गजाननाश्चैव तथा नक्रमुखाश्च ये |
गरुडाननाः कङ्कुमुखा वृककाकमुखास्तथा ||९-४६-८३ (६२८१७) 
गोखरोष्ट्रमुखाश्चान्ये वृषदंशमुखास्तथा |
महाजठरपादाङ्गास्तारकाक्षाश्च भारत ||९-४६-८४ (६२८१८) 
पारावतमुखाश्चान्ये तथा वृषमुखाः परे |
कोकिलाभाननाश्चान्ये श्येनतित्तिरिकाननाः ||९-४६-८५ (६२८१९) 
कृकलासमुखाश्चैव विरजोम्बरधारिणः |
व्यालवक्त्राः शूलमुखाश्चण्डवक्त्राः शुभाननाः ||९-४६-८६ (६२८२०) 
आशीविषाश्चीरधरा गोनासावदनास्तथा |
स्थूलोदराः कृशाङ्गाश्च स्थूलाङ्गाश्च कृशोदराः ||९-४६-८७ (६२८२१) 
हस्वग्रीवा महाकर्णा नानाव्यालविभूषणाः |
गजेन्द्रचर्मवसनास्तथा कृष्णाजिनाम्बराः ||९-४६-८८ (६२८२२) 
स्कन्धेमुखा महाराज तथाप्युदरतोमुखाः |
पृष्ठेमुखा हनुमुखास्तथा जङ्घामुखा अपि ||९-४६-८९ (६२८२३) 
पार्श्वाननाश्च बहवो नानादेशमुखास्तथा |
तथा कीटपतङ्गानां सदृशास्या गणेश्वराः ||९-४६-९० (६२८२४) 
नानाव्यालमुखाश्चान्ये बहुबाहुशिरोधराः |
नानावृक्षभुजाः केचित्कटिशीर्षास्तथा परे ||९-४६-९१ (६२८२५) 
भुजङ्गभोगवदना नानागुल्मनिवासिनः |
चीरसंवृतगात्राश्च नानाकनकवाससः ||९-४६-९२ (६२८२६) 
नानावेषधराश्चैव नानामाल्यानुलेपनाः |
नानावस्त्रधराश्चैव चर्मवासस एव च ||९-४६-९३ (६२८२७) 
उष्णीषिणो मुकुटिनः सुग्रीवाश्च सुवर्चसः |
किरीटिनः पञ्चशिखास्तथा काञ्चनमूर्धजाः ||९-४६-९४ (६२८२८) 
त्रिशिखा द्विशिखाश्चैव तथा सप्तशिखाः परे |
शिखण्डिनो मुकुटिनो मुण्डाश्च जटिलास्तथा ||९-४६-९५ (६२८२९) 
चित्रमालाधराः केचित्केचिद्रोमाननास्तथा |
विग्रहैकरसा नित्यमजेताः सुरसत्तमैः ||९-४६-९६ (६२८३०) 
कृष्णा निर्मांसवक्त्राश्च दीर्घपृष्ठास्तनूदराः |
स्थूलपृष्ठा हस्वपृष्ठाः प्रलम्बोदरमेहनाः ||९-४६-९७ (६२८३१) 
महाभुजा हस्वभुजा हस्वगात्राश्च वामनाः |
कुब्जाश्च हस्वजङ्घाश्च हस्तिकर्णशिरोधराः ||९-४६-९८ (६२८३२) 
हस्तिनासाः कूर्मनासा वृकनासास्तथा परे |
दीर्घोच्छ्वासा दीर्घजङ्घा विकराला ह्यधोमुखाः ||९-४६-९९ (६२८३३) 
महादंष्ट्रा हस्वदंष्ट्राश्चतुर्दंष्ट्रास्तथा परे |
वारमेन्द्रनिभाश्चान्ये भीमा राजन्सहस्रशः ||९-४६-१०० (६२८३४) 
सुविभक्तशरीराश्च दीप्तिमन्तः स्वलङ्कृताः |
पिङ्गाक्षाः शङ्कुकर्णाश्च रक्तनासाश्च भारत ||९-४६-१०१ (६२८३५) 
पृथुदंष्ट्रा महादंष्ट्राः स्थूलौष्ठा हरिमूर्धजाः |
नानापादौष्ठदंष्ट्राश्च नानाहस्तशिरोधराः ||९-४६-१०२ (६२८३६) 
नानाचर्मभिराच्छन्ना नानाभाषाश्च भारत |
कुशला देशभाषासु जल्पन्तोऽन्योन्यमीश्वराः ||९-४६-१०३ (६२८३७) 
हृष्टाः परिपतन्ति स्म महापारिषदास्तथा |
दीर्घग्रीवा दीर्घनखा दीर्घपादशिरोभुजाः ||९-४६-१०४ (६२८३८) 
पिङ्गाक्षा नीलकण्ठाश्च लम्बकर्णाश्च भारत |
वृकोदरनिभाश्चैव केचिदञ्जनसन्निभाः ||९-४६-१०५ (६२८३९) 
श्वेताक्षा लोहितग्रीवाः पिङ्गाक्षाश्च तथा परे |
कल्माषा बहवो राजंश्चित्रवर्णाश्च भारत ||९-४६-१०६ (६२८४०) 
चामरापीडकनिभाः श्वेतलोहितराजयः |
नानावर्णाः सवर्णाश्च मयूरसदृशप्रभाः ||९-४६-१०७ (६२८४१) 
पुनः प्रहरणान्येषां कीर्त्यमानानि मे शृणु |
शेषैः कृतः पारिषदैरायुधानां परिग्रहः ||९-४६-१०८ (६२८४२) 
पाशोद्यतकराः केचिद्व्यादितास्याः खराननाः |
पृष्ठाक्षा नीलकण्ठाश्च तथा परिघबाहवः ||९-४६-१०९ (६२८४३) 
शतघ्नीचक्रहस्ताश्च तथा मुसलपाणयः |
असिमुद्ग्ररहस्ताश्च दण्डहस्ताश्च भारत ||९-४६-११० (६२८४४) 
गदाभुशुण्डिहस्ताश्च तथा तोमरपाणयः |
आयुधैर्विविधैर्घोरैर्महात्मानो महाजवाः ||९-४६-१११ (६२८४५) 
महाबला महावेगा महापारिषदास्तथा |
अभिषेकं कुमारस्य दृष्ट्वा हृष्टा रणप्रियाः ||९-४६-११२ (६२८४६) 
घण्टाजालपिनद्धाङ्गा ननृतुस्ते महौजसः |
एते चान्ये च बहवो महापारिषदा नृप ||९-४६-११३ (६२८४७) 
उपतस्थुर्महात्मानं कार्तिकेयं यशस्विनम् |
दिव्याश्चाप्यान्तरिक्षाश्च पार्थिवाश्चानिलोपमाः ||९-४६-११४ (६२८४८) 
व्यादिष्टा दैवतैः शूराः स्कन्दस्यानुचराऽभवन् |
तादृशानां सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |
अभिषिक्तं महात्मानं परिवार्योपतस्थिरे ||||९-४६-११५ (६२८४९) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ||४६ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-४६-१३ नागराजश्च वामन इति ख.पाठः ||
९-४६-४५ घसं त्वातिघसं चैवेति ख.पाठः ||
९-४६-४६ षट्चत्वारिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४७
||श्रीः ||
९. ४७. अध्यायः ४७

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
कुमारमातृगणस्य नामकीर्तनम् ||१ ||
कुमारेण तारकासुरवधः क्रौञ्चपर्वतभेदनं च ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४७-० (६२८५०) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४७-०क्ष् (५१९८) 
शृणु मातृगणान्राजन्कुमारानुचरानिमान् |
कीर्त्यमानान्मया वीर सपत्नगणसूदनान् ||९-४७-१ (६२८५१) 
यशस्विनीनां मातॄणां शृणु नामानि भारत
याभिर्वायप्तास्त्रयोलोकाः कल्याणीभिश्च भागशः ||९-४७-२ (६२८५२) 
प्रभावती विशालाक्षी पालिता गोस्तानी तथा |
श्रीमती बहुला चैव तथैव बहुपुत्रिका ||९-४७-३ (६२८५३) 
अप्सुजाता च गोपाली बृहदम्बालिका तथा |
जयावती मालतिका ध्रुवरत्ना भयङ्करी ||९-४७-४ (६२८५४) 
वसुदामा च दामा च विशोका नन्दिनी तथा |
एकचूडा महाचूडा चक्रनेमिश्च भारत ||९-४७-५ (६२८५५) 
उत्तेजनी जयत्सेना कमलाक्ष्यथ शोभना |
शत्रुञ्जया तथा चैव क्रोधना शलभी खरी ||९-४७-६ (६२८५६) 
माधवी शुभवक्त्रा च तीर्थसेनिश्च भारत |
गीतप्रिया च कल्याणी रुद्ररोमाऽमिताशना ||९-४७-७ (६२८५७) 
मेघस्वना भोगवती सुभ्रूश्च कनकावती |
अलाताक्षी वीर्यवती विद्युज्जिह्वा च भारत ||९-४७-८ (६२८५८) 
पुन्नावती सुनक्षत्रा कन्दरा बहुयोजना |
सन्तानिका च कौरव्य कमला च महाबला ||९-४७-९ (६२८५९) 
सुदामा बहुदामा च सुप्रभा च यशस्विनी |
नृत्यप्रिया च राजेन्द्र शतोलूखलमेखला ||९-४७-१० (६२८६०) 
शतघण्टा शतानन्दा भगनन्दा च भाविनी |
वपुष्मती चन्द्रशीता भद्रकाली च भारत ||९-४७-११ (६२८६१) 
ऋक्षाम्बिका निष्कुटिका वामा चत्वरवासिनी |
सुमङ्गला स्वस्तिमती बुद्धिकामा जयप्रिया ||९-४७-१२ (६२८६२) 
धनदा सुप्रसादा च भवदा च जलेश्वरी |
एडी भेडी समेडी च वेतालजननी तथा ||९-४७-१३ (६२८६३) 
कण्डूतिः कालिका चैव देवमित्रा च भारत |
वसुश्रीः कोटरा चैव चित्रसेना तथाऽचला ||९-४७-१४ (६२८६४) 
कुक्कुटिका शङ्खलिका तथा शकुनिका नृप |
कुण्डारिका कौकुलिका कुम्भिकाऽथ शतोदरी ||९-४७-१५ (६२८६५) 
उत्क्राथिनी जलेला च महावेगा च कङ्कणा |
मनोजवा कण्टकिनी प्रघसा पूतना तथा ||९-४७-१६ (६२८६६) 
केशयन्त्री त्रुटिर्वामा क्रोशनाऽथ तडित्प्रभा |
मन्दोदरी च मुण्डी च कोटरा मेघवाहिनी ||९-४७-१७ (६२८६७) 
सुभगा लम्बिनी लम्बा ताम्रचूडा विकाशिनी |
ऊर्ध्ववेणीधरा चैव पिङ्गाक्षी लोहमेखला ||९-४७-१८ (६२८६८) 
पृथुवस्त्रा मधुलिका मधुकुम्भा तथैव च |
पक्षालिका मत्कुलिका जरायुर्जर्जरानना ||९-४७-१९ (६२८६९) 
ख्याता दहदहा चैव तथा धमधमा नृप |
खण्डखण्डा च राजेन्द्र पूषणा मणिकुट्टिका ||९-४७-२० (६२८७०) 
अमोघा चैव कौरव्य तथा लम्बपयोधरा |
वेणुवीणाधरा चैव पिङ्गाक्षी लोहमेखला ||९-४७-२१ (६२८७१) 
शशोकूलमुखी कृष्णा खरजङ्घा महाजवा |
शिशुमारमुखी श्वेता लोहिताक्षी विभीषणा ||९-४७-२२ (६२८७२) 
जटालिका कामचरी दीर्घजिह्वा बलोत्कटा |
कालेहिका वामनिका मुकुटा चैव भारत ||९-४७-२३ (६२८७३) 
लोहिताक्षी महाकाया हरिपिण्डा च भूमिप |
एकत्वचा सुकुसुमा कृष्णकर्णी च भारत ||९-४७-२४ (६२८७४) 
क्षुरकर्णी चतुष्कर्णी कर्णप्रावरणा तथा |
चतुष्पथनिकेता च गोकर्णी महिषानना ||९-४७-२५ (६२८७५) 
खरकर्णी महाकर्णी भेरीस्वनमहास्वना |
शङ्खकुम्भश्रवाश्चैव भगदा च महाबला ||९-४७-२६ (६२८७६) 
गणा च सुगणा चैव तथा भीत्यथ कामदा |
चतुष्पथरता चैव भूतितीर्थान्यगोचरी ||९-४७-२७ (६२८७७) 
पशुदा वित्तदा चैव सुखदा च महायशाः |
पयोदा गोमहिषदा सविशाला च भारत ||९-४७-२८ (६२८७८) 
प्रतिष्ठा सुप्रतिष्ठा च रोचमाना सुरोचना |
नौकर्णी मुखकर्णी च विशिरा मन्थिनी तथा ||९-४७-२९ (६२८७९) 
एकचन्द्रा मेघकर्णा मेघमाला विरोचना |
एताश्चान्याश्च बहवो मातरो भरतर्षभ ||९-४७-३० (६२८८०) 
कार्तिकेयानुयायिन्यो नानारूपाः सहस्रशः |
दीर्घनख्यो दीर्घदन्त्यो दीर्घतुण्ड्श्च भारत ||९-४७-३१ (६२८८१) 
सबला मधुराश्चैव यौवनस्थाः स्वलङ्कृताः |
माहात्म्येन च संयुक्ताः कामरूपधरास्तथा ||९-४७-३२ (६२८८२) 
निर्मासगात्र्यः श्वेताश्च तथा काञ्चनसन्निभाः |
कृष्णमेघनिभाश्चान्या धूम्नाश्च भरतर्षभ ||९-४७-३३ (६२८८३) 
अरुणाभा महाभोगा दीर्घकेश्यः सिताम्बराः |
ऊर्ध्ववेणीधराश्चैव पिङ्गाक्ष्यो लम्बमेखलाः ||९-४७-३४ (६२८८४) 
लम्बोदर्यो लम्बकर्णास्तथा लम्बपयोधराः |
ताम्राक्ष्यस्ताम्रवर्णाश्च हर्यक्ष्यश्च तथाऽपराः ||९-४७-३५ (६२८८५) 
वरदाः कामचारिण्यो नित्यं प्रमुदितास्तथा |
याम्या रौद्रास्तथा सौम्याः कौबेर्योऽथ महाबलाः ||९-४७-३६ (६२८८६) 
वारुण्योऽथ च माहेन्द्यस्तथाऽऽग्नेय्यः परन्तप |
वायव्यश्चाथ कौमार्यो ब्राह्मश्च भरतर्षभ ||९-४७-३७ (६२८८७) 
वैष्णव्यश्च तथा सौर्यो वाराह्यश्च महाबलाः |
रूपेणाप्सरसां तुल्या मनोहार्यो मनोरमाः ||९-४७-३८ (६२८८८) 
परपुष्टोपमा वाक्ये तथर्द्ध्या धनदोपमाः |
शक्रवीर्योपमा युद्धे दीप्ता वह्निसमास्तथा ||९-४७-३९ (६२८८९) 
शत्रुणां विग्रहे नित्यं भयदास्ता भवन्त्युत |
कामरूपधराश्चैव जवे वायुसमास्तथा ||९-४७-४० (६२८९०) 
अचिन्त्यबलवीर्याश्च तथाऽचिन्त्यपराक्रमाः |
वृक्षचत्वरवासिन्यश्चतुष्पथनिकेतनाः ||९-४७-४१ (६२८९१) 
गुहाश्मशानवासिन्यः शैलप्रस्रवणालयाः |
नानाभरणधारिण्यो नानामाल्याम्बरास्तथा ||९-४७-४२ (६२८९२) 
नानाविचित्रवेषाश्च नानाभाषास्तथैव च |
एते चान्ये च मातॄणां गणाः शत्रुभयङ्कराः ||९-४७-४३ (६२८९३) 
अनुजग्मुर्महात्मानं त्रिदशेन्द्रस्य सम्मते |
ततः शक्त्यस्त्रमददद्भगवान्पाकशासनः ||९-४७-४४ (६२८९४) 
गुहाय राजशार्दूल विनाशाय सुरद्विषाम् |
महास्वनां महाघण्टां द्योतमानां सितप्रभाम् ||९-४७-४५ (६२८९५) 
अरुणादित्यवर्णां च पताकां भरतर्षभ |
ददौ पशुपतिस्तस्मै सर्वभूतमहाचमूम् ||९-४७-४६ (६२८९६) 
उग्रां नानाप्रहरणां तपोवीर्यबलान्विताम् |
अजेयां स्वगणैर्युक्तां नाम्ना सेनां धनञ्जयाम् ||९-४७-४७ (६२८९७) 
रुद्रतुल्यबलैर्युक्तां योधानामयुतैस्त्रिभिः |
न सा विजानाति रणात्कदाचिद्विनिवर्तितुम् ||९-४७-४८ (६२८९८) 
विष्णुर्ददौ वैजयन्तीं मालां बलविवर्धिनीम् |
उमा ददौ विरजसी वाससी रविसप्रभे ||९-४७-४९ (६२८९९) 
गङ्गा कमण्डलुं दिव्यममृतोद्भवमुत्तमम् |
ददौ प्रीत्या कुमाराय दण्डं चैव बृहस्पतिः ||९-४७-५० (६२९००) 
गरुडो दयितं पुत्रं मयरं चित्रबर्हिणम् |
अरुणस्ताम्रचूडं च प्रददौ चरणायुधम् ||९-४७-५१ (६२९०१) 
छागं तु वरुणो राजा बलवीर्यसमन्वितम् |
कृष्णाजिनं ततो ब्रह्मा ब्रह्मण्याय ददौ प्रभुः |
समरेषु जयं चैव प्रददौ लोकभावनः ||९-४७-५२ (६२९०२) 
सैनापत्यमनुप्राप्य स्कन्दो देवगणस्य ह |
शुशुभे ज्वलितोर्चिष्मान्द्वितीय इव पावकः ||९-४७-५३ (६२९०३) 
ततः पारिषदैश्चैव मातृभिश्च समन्वितः |
ययौ देत्यविनाशाय ह्लादयन्सुरपुङ्गवान् ||९-४७-५४ (६२९०४) 
सा सेना नैरृती भीमा सघण्टोच्छ्रितकेतना |
सभेरीशङ्खमुरजा सायुधा सपताकिनी ||९-४७-५५ (६२९०५) 
शारदी द्यौरिवाभाति ज्योतिर्भिरिव शोभिता ||९-४७-५६ (६२९०६) 
ततो देवनिकायास्ते नानाभूतगणास्तथा |
वादयामासुरव्याग्रा भेरीः शङ्खांश्च पुष्कलान् ||९-४७-५७ (६२९०७) 
पटहान्झर्झरांश्चैव क्रकचान्गोविषाणिकान् |
आडम्बरान्गोमुखांश्च डिण्डिमांश्च महास्वनान् ||९-४७-५८ (६२९०८) 
तुष्टुवुस्ते कुमारं तु सर्वे देवाः सवासवाः |
जगुश्च देवगन्धर्वा ननृतुश्चाप्सरोगणाः ||९-४७-५९ (६२९०९) 
ततः प्रीतो महासेनस्त्रिदशेभ्यो वरं ददौ |
रिपून्दन्ताऽस्मि समरे ये वो वधचिकीर्षवः ||९-४७-६० (६२९१०) 
प्रतिगृह्य वरं देवास्तस्माद्विबुधसत्तमात् |
प्रीतात्मानो महात्मानो मेनिरे निहतान्रिपून् ||९-४७-६१ (६२९११) 
सर्वेषां भूतसङ्घानां हर्षान्नादः समुत्थितः |
अपूरयत लोकांस्त्रीन्वरे दत्ते महात्मना ||९-४७-६२ (६२९१२) 
स निर्ययौ महासेनो महत्या सेनया वृतः |
वधाय युधि दैत्यानां रक्षार्थं च दिवोकसाम् ||९-४७-६३ (६२९१३) 
व्यवसायो जयो धर्मः सिद्धिर्लक्ष्मीर्धृतिः स्मृतिः |
महासेनस्य सैन्यानामग्रे जग्मुर्नराधिप ||९-४७-६४ (६२९१४) 
स तया भीमया देवः शुलमुद्गरहस्तया |
ज्वलितालातधारिण्या चित्राभरणवर्मया ||९-४७-६५ (६२९१५) 
गदामुसलनाराचशक्तितोमरहरतया |
दृप्तसिंहनिनादिन्या विनद्य प्रययौ गुहः ||९-४७-६६ (६२९१६) 
' तं दष्ट्वा सर्वदैतेया राक्षसा दानवास्तथा |
व्यद्रवन्त दिशः सर्वा भयोद्विग्नाः समन्ततः ||९-४७-६७ (६२९१७) 
अभ्यद्रवन्त देवास्तान्विविधायुधपाणयः |
दृष्ट्वा च स ततः क्रुद्धः स्कन्दस्तेजोबलान्वितः ||९-४७-६८ (६२९१८) 
शक्त्यस्त्रं भगवान्भीमं पुनःपुनरवाकिरत् |
आदधच्चात्मनस्तेजो हविषेद्ध इवानलः ||९-४७-६९ (६२९१९) 
अभ्यस्यमाने शक्त्यस्त्रे स्कन्देनामिततेजसा |
उल्काज्वाला महाराज पपात वसुधातले ||९-४७-७० (६२९२०) 
संहादयन्तश्च तथा निर्घाताश्चापतन्क्षिपौ |
यथान्तकालसमये सुघोराः स्युस्तथा नृप ||९-४७-७१ (६२९२१) 
क्षिप्ता ह्येका यदा शक्तिः सुघोराऽनलसूनुना |
ततः कोट्यो विनिष्पेतुः शक्तीनां भरतर्षभ ||९-४७-७२ (६२९२२) 
ततः प्रीतो महासेनो जघान भगवान्प्रभुः |
दैत्येन्द्रं तारकं नाम महाबलपराक्रमम् ||९-४७-७३ (६२९२३) 
वृतं दैत्यायुतैर्वीरैर्बलिभिर्दशभिर्नृप |
महिषं चाष्टभिः पद्मैर्वृतं सङ्ख्ये निजघ्निवान् ||९-४७-७४ (६२९२४) 
त्रिपादं चायुतशतैर्जघान दशभिर्वृतम् |
हदोदरं निखर्वैश्च वृतं दशभिरीश्वरः ||९-४७-७५ (६२९२५) 
जघानानुचरैः सार्धं विविधायुधपाणिभिः |
तथाऽकुर्वन्त विपुलं नादं वध्यत्सु शत्रुषु ||९-४७-७६ (६२९२६) 
कुमारानुचरा राजन्पूरयन्तो दिशो दश |
ननृतुश्च ववल्गुश्च जहसुश्च मुदान्विताः ||९-४७-७७ (६२९२७) 
शक्त्यस्त्रस्य तु राजेन्द्र ततोऽर्चिर्भिः समन्ततः |
त्रैलोक्यं त्रासितं सर्वं जृम्भमाणाभिरेव च ||९-४७-७८ (६२९२८) 
दग्धाः सहस्रशो दैत्या नादैः स्कन्दस्य चापरे |
पताकयावधूताश्च हताः केचित्सुरद्विषः ||९-४७-७९ (६२९२९) 
केचिद्धण्टारवत्रस्ता निषेदुर्वसुधातले |
केचित्प्रहरणैश्छिन्ना विनिष्पेतुर्गतायुषः ||९-४७-८० (६२९३०) 
एवं सुरद्विषोऽनेकान्बलवानाततायिनः |
जघान समरे वीरः कार्तिकेयो महाबलः ||९-४७-८१ (६२९३१) 
बाणो नामाथ दैतेयो बलेः पुत्रो महाबलः |
क्रौञ्चं पर्वतमाश्रित्य देवसङ्घानबाधत ||९-४७-८२ (६२९३२) 
तमभ्ययान्महासेनः सुरशत्रुमुदारधीः |
स कार्तिकेयस्य भयात्क्रौञ्चं शरणमीयिवान् ||९-४७-८३ (६२९३३) 
ततः क्रौञ्चं महामन्युः क्रौञ्चनादनिनादितम् |
शक्त्या बिभेद भगवान्कार्तिकेयोऽग्निदत्तया ||९-४७-८४ (६२९३४) 
ससालस्कन्धशबलं त्रस्तवानरवारणम् |
प्रोङ्कीनोद्धान्तविहगं विनिष्पतितपन्नगम् ||९-४७-८५ (६२९३५) 
गोलाङ्गूलर्क्षसङ्घैश्च द्रवद्भिरनुनादितम् |
कुरङ्गमविनिर्घोषनिनादितवनान्तरम् ||९-४७-८६ (६२९३६) 
विनिष्पतद्भिः शरभैः सिंहैश्च सहसा द्रुतैः |
शोच्यामपि दशां प्राप्तो रराजेव सपर्वतः ||९-४७-८७ (६२९३७) 
विद्याधराः समुत्पेतुस्तस्य शृङ्गनिवासिनः |
किन्नराश्च समुद्विग्नाः शक्तिपातरवोद्धताः ||९-४७-८८ (६२९३८) 
ततो दैत्या विनिष्पेतुः शतशोऽथ सहस्रशः |
प्रदीप्तात्पर्वतश्रेष्ठाद्विचित्राभरणस्रजः ||९-४७-८९ (६२९३९) 
तान्निजघ्नुरतिक्रम्य कुमाराजुचरा मृधे |
स चैव भगवान्क्रुद्धो दैत्येन्द्रस्य सुतं तदा ||९-४७-९० (६२९४०) 
सहानुजं जघानाशु वृत्रं देवपतिर्यथा |
बिभेद क्रौञ्चं शक्त्या च पावकिः परवीरहा ||९-४७-९१ (६२९४१) 
बहुधा चैकधा चैव कृत्वाऽऽत्मानं महाबलः |
शक्तिः क्षिप्ता रणे तस्य पाणिमेति पुनः पुनः ||९-४७-९२ (६२९४२) 
एवम्प्रभावो भगवांस्ते भूयश्च पावकिः |
शौर्याद्द्विगुणयोगेन तेजसा यशसा श्रिया ||९-४७-९३ (६२९४३) 
क्रौञ्चस्ते विनिर्भिन्नो दैत्याश्च शतशो हताः ||९-४७-९४ (६२९४४) 
ततः स भगवान्देवो निहत्य विबुधद्विषः |
सभाज्यमानो विबुधैः परं हर्षमवाप ह ||९-४७-९५ (६२९४५) 
ततो दुन्दुभयो राजन्नेदुः शङ्खाश्च भारत |
मुमुचुर्देवयोषाश्च पुष्पवर्षमनुत्तमम् |
योगिनामीश्वरं देवं शतशोऽथ सहस्रशः ||९-४७-९६ (६२९४६) 
दिव्यगन्धमुपादाय ववौ पुण्यश्च मारुतः |
गन्धर्वास्तुष्टुवुश्चैनं यज्वानश्च महर्षयः ||९-४७-९७ (६२९४७) 
केचिदनं व्यवस्यान्ति पितामहसुतं प्रभुम् |
सनत्कुमारं सर्वेषां ब्रह्मयोनिं तमग्रजम् ||९-४७-९८ (६२९४८) 
केचिन्महेश्वरसुतं केचित्पुत्रं विभावसोः |
उमायाः कृत्तिकानां च गङ्गायाश्च वदन्त्युत ||९-४७-९९ (६२९४९) 
एकधा च द्विधा चैव चतुर्धा च महाबलम् |
योगिनामीश्वरं देवं शतशोऽथ सहस्रशः ||९-४७-१०० (६२९५०) 
एतत्ते कथितं राजन्कार्तिकेयाभिषेचनम् |
शृणु चैव सरस्वत्यास्तीर्थवंशस्य पुण्यताम् ||९-४७-१ (६२९५१) 
बभूव तीर्थप्रवरं हतेषु सुरशत्रुषु |
कुमारेण महाराज त्रिविष्टपमिवापरम् ||९-४७-२ (६२९५२) 
ऐश्वर्याणि च तत्रस्थो ददावीशः पृथक्पृथक् |
ददौ नैरृतमुख्येभ्यस्त्रैलोक्यं पावकात्मजः ||९-४७-३ (६२९५३) 
एवं स भगवांस्तस्मिंस्तीर्थे दैत्यकुलान्तकः |
अभिषिक्तो महाराज देवसेनापतिः सुरैः ||९-४७-४ (६२९५४) 
औशनं नाम तत्तीर्थं यत्र पूर्वमपाम्पतिः |
अभिषिक्तः सुरगणैर्वरुणो भरतर्षभ ||९-४७-५ (६२९५५) 
अस्मिंस्तीर्थवरे स्नात्वा स्कन्दं चाभ्यर्च्य लाङ्गली |
ब्राह्मणेभ्योददौ रुक्मं वासांस्याभरणानि च ||९-४७-६ (६२९५६) 
उषित्वा रजनीं तत्र माधवः परवीरहा |
पूज्यतीर्थवरं तच्च स्पृष्ट्वा तोयं च लाङ्गली ||९-४७-७ (६२९५७) 
हृष्टः प्रीतमनाश्चैव ह्यभवन्माधवोत्तमः |
एतत्ते सर्वमाख्यातं यन्मां त्वं परिपृच्छसि ||९-४७-८ (६२९५८) 
यथाऽभिषिक्तो भगवान्स्कन्दो देवैः समागतैः |
' सेनानीश्च कृतो राजन्बाल एव महाबलः' ||||९-४७-९ (६२९५९) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
सप्तचत्वारिंशोऽध्यायः ||४७ ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४८
||श्रीः ||
९. ४८. अध्यायः ४८

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
देवैर्वरुणस्य जलाधिपत्येऽभिषेचनम् ||१ ||
बलभद्रस्याग्नितीर्थकौबेरतीर्थगमनं तन्महिमानुवर्णनं च ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-१६-० (६२९६०) 
जनमेजय उवाच. ९-१६-०क्ष् (५१९९) 
अत्यद्भुतमिदं ब्रह्मञ्श्रुतवानस्मि तत्त्वतः |
अभिषेकं कुमारस्य विस्तरेण यथाविधि ||९-१६-१ (६२९६१) 
यच्छ्रुत्वा पूतमात्मानं विजानामि तपोधन |
प्रहृष्टानि च रोमाणि प्रसन्नं च मनो मम ||९-१६-२ (६२९६२) 
अभिषेकं कुमारस्य दैत्यानां च वधं तथा |
श्रुत्वा मे परमा प्रीतिर्भूयः कौतूहलं हि मे ||९-१६-३ (६२९६३) 
अपाम्पतिः कथं ह्यस्मिन्नभिषिक्तः पुरा सुरैः |
तन्मे ब्रूहि महाप्रज्ञ कुशलो ह्यसि सत्तम ||९-१६-४ (६२९६४) 
वैशम्पायन उवाच. ९-१६-५क्ष् (५२००) 
शृणु राजन्निदं चित्रं पूर्वकाले यथाऽभवत् ||९-१६-५ (६२९६५) 
आदौ कृतयुगे राजन्वर्तमाने यथाविधि |
वरुणं देवताः सर्वाः समेत्येदमथाब्रुवन् ||९-१६-६ (६२९६६) 
यथाऽस्मान्सुरराट् शक्रो भयेभ्यः पाति सर्वदा |
तथा त्वमपि सर्वासां सरितां वै पतिर्भव ||९-१६-७ (६२९६७) 
वासश्च ते सदा देव सागरे मकरालये |
समुद्रोऽयं तव वशे भविष्यति नदीपतिः ||९-१६-८ (६२९६८) 
सोमेन सार्धं च तव हानिवृद्वी भविष्यतः |
एवमस्त्विति तान्देवान्वरुणो वाक्यमब्रवीत् ||९-१६-९ (६२९६९) 
समागम्य ततः सर्वे वरुणं सागरालयम् |
अपाम्पतिं प्रचक्रुर्हि विधिदृष्टेन कर्मणा ||९-१६-१० (६२९७०) 
अभिषिच्य ततो देवा वरुणं यादसाम्पतिम् |
जग्मुः स्वान्येव स्थानानि पूजयित्वा जलेश्वरम् ||९-१६-११ (६२९७१) 
अभिषिक्तस्ततो देवैर्वरुणोऽपि महायशाः |
सरितः सागरांश्चैव नदांश्चापि सरांसि च |
पालयामास विधिना यथा देवाञ्शतक्रतुः ||९-१६-१२ (६२९७२) 
ततस्त्रत्राप्युपस्पृश्य दत्त्वा च विविधं वसु |
अग्नितीर्थं महाप्राज्ञो जगामाथ प्रलम्बहा |
नष्टो न दृश्यते यत्र शमीगर्भे दुताशनः ||९-१६-१३ (६२९७३) 
लोकालोकविनाशे च प्रादुर्भूते तदाऽनघ |
उपतस्थुः सुरा यत्र सर्वलोकपितामहम् ||९-१६-१४ (६२९७४) 
अग्निः प्रनष्टो भगवान्कारणं च न विद्महे |
सर्वभूतक्षयो राजन्सम्पादय विभोऽनलम् ||९-१६-१५ (६२९७५) 
जनमेजय उवाच. ९-१६-१६क्ष् (५२०१) 
किमर्थं भगवानग्निः प्रनष्टो लोकभावनाः |
विज्ञातश्च कथं देवैस्तन्ममाचक्ष्व तत्त्वतः ||९-१६-१६ (६२९७६) 
वैशम्पायन उवाच. ९-१६-१७क्ष् (५२०२) 
भृगोः शापाद्भृशं भीतो जातवेदाः प्रतापवान् |
शमीगर्भमथासाद्य ननाश भगवांस्ततः ||९-१६-१७ (६२९७७) 
प्रनष्टे तु तदा वह्नौ देवाः सर्वे सवासवाः |
अन्वैषन्त तदा नष्टं ज्वलनं भृशदुःखिताः ||९-१६-१८ (६२९७८) 
ततोऽग्नितीर्थमासाद्य शमीगर्भस्थमेव हि |
ददृशुर्ज्वलनं तत्र वसमानं यथाविधि ||९-१६-१९ (६२९७९) 
देवाः सर्वे नरव्याघ्र बृहस्पतिपुरोगमाः |
ज्वलनं तं समासाद्य प्रीताऽभूवन्सवासवाः ||९-१६-२० (६२९८०) 
पुनर्यथागतं जग्मुः सर्वभक्षश्च सोऽभवत् |
भृगोः शापान्महाभाग यदुक्तं ब्रह्मवादिना ||९-१६-२१ (६२९८१) 
तत्राप्याप्लुत्य मतिमान्ब्रह्मशापान्मुमोच ह ||९-१६-२२ (६२९८२) 
तत्राप्लुत्य ततो ब्रह्मा सह देवैः प्रभुः पुरा |
ससर्ज चान्नानि तथा देवतानां यथाविधि ||९-१६-२३ (६२९८३) 
तत्र स्नात्वा च दत्त्वा च वसूनि विविधानि च |
कौबेरं प्रययौ तीर्थं यत्र तप्त्वा महत्तपः ||९-१६-२४ (६२९८४) 
धनाधिपत्यं सम्प्राप्तो राजन्नैलबिलः प्रभुः ||९-१६-२५ (६२९८५) 
तत्रस्थमेव तं राजन्धनानि निधयस्तथा |
उपतद्धतुर्नरश्रेष्ठ तत्तीर्थं लाङ्गली बलः ||९-१६-२६ (६२९८६) 
गत्वा स्नात्वा च विधिवद्ब्राह्मणेभ्यो धनं ददौ |
ददृशे तत्र तत्स्थानं कौबेरे काननोत्तमे ||९-१६-२७ (६२९८७) 
पुरा यत्र तपस्तप्तं विपुलं सुमहात्मना |
यक्षराज्ञा कुबेरेण वरा लब्धाश्च पुष्कलाः ||९-१६-२८ (६२९८८) 
धनाधिपत्यं सख्यं च रुद्रेणामिततेजसा |
सुरत्वं लोकपालत्वं पुत्रं च नलकूबरम् ||९-१६-२९ (६२९८९) 
यत्र लेभे महाबाहो धनाधिपतिरञ्जसा |
अभिषिक्तश्च तत्रैव समागम्य मरुद्गणैः ||९-१६-३० (६२९९०) 
वाहनं चास्य तद्दत्तं हंसयुक्तं मनोजवम् |
विमानं पुष्पकं दिव्यं नैरृतैश्वर्यमेव च ||९-१६-३१ (६२९९१) 
तत्राप्लुत्य बलो राजन्दत्त्वा दायांश्च पुष्कलान् |
जगाम त्वरितो रामस्तीर्थं स्वेतानुलेपनः ||९-१६-३२ (६२९९२) 
निषेवितं सर्वसत्वैर्नाम्ना बदरपाचनम् |
नानर्तुकवनोपेतं सदा पुष्पफलं शुभम् ||||९-१६-३३ (६२९९३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः ||४८ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-१६-२५ ऐलबिलः कुबेरः ||
९-१६-४८ अष्टचत्वारिंशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०४९
||श्रीः ||
९. ४९. अध्यायः ४९

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
बलरामस्य बदरपाचनतीर्थगमनम् ||१ ||
श्रुतावत्यरुन्धत्योर्महिमानुवर्णनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-४९-० (६२९९४) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४९-०क्ष् (५२०३) 
ततस्तीर्थवरं रामो ययौ बदरपाचनाम् |
तपस्विसिद्धचरितं यत्र कन्या धृतव्रता ||९-४९-१ (६२९९५) 
भरद्वाजस्य दुहिता रुपेणाप्रतिमा भुवि |
श्रुतावती नाम विभो कुमारी ब्रह्मचारिणी ||९-४९-२ (६२९९६) 
तपश्चचार सात्युग्रं नियमैर्बहुभिर्वृता |
भर्ता मे देवराजः स्यादिति निश्चित्य भामिनी ||९-४९-३ (६२९९७) 
समास्तस्या व्यतिक्रान्ता बह्व्यः कुरुकुलोद्वह |
चरन्त्या नियमांस्तांस्तांस्त्रीभिस्तीव्रान्सुदुश्चरान् ||९-४९-४ (६२९९८) 
तस्यास्तु तेन वृत्तेन तपसा च विशाम्पते |
भक्त्या च भगवान्प्रीतः परया पाकशासनः ||९-४९-५ (६२९९९) 
आजगामाश्रमं तस्यास्त्रिदशाधिपतिः प्रभुः |
आस्थाय रूपं विप्रर्षेर्वसिष्ठस्य महात्मनः ||९-४९-६ (६३०००) 
सा तं दृष्ट्वोग्रतपसं वसिष्ठं तपतां वरम् |
आचारैर्मुनिभिर्दृष्टैः पूजयामास भारत ||९-४९-७ (६३००१) 
उवाच नियमज्ञा च कल्याणी सा प्रियंवदा |
भगवन्मुनिशार्दूल किमाज्ञापयसि प्रभो ||९-४९-८ (६३००२) 
सर्वमद्य यथाशक्ति तव दास्यामि सुव्रत |
शक्त्रभक्त्या च ते पाणिं न दास्यामि कथञ्चन ||९-४९-९ (६३००३) 
व्रतैश्च नियमैश्चैव तपसा च तपोधन |
शक्रस्तोषयितव्यो वै मया त्रिभुवनेश्वरः ||९-४९-१० (६३००४) 
इत्युक्तो भगवान्देवः स्मयन्निव निरीक्ष्य ताम् |
उवाच नियमं ज्ञात्वा सांत्वयन्निव भारत ||९-४९-११ (६३००५) 
उग्रं तपश्चरसि वै विदिता मेऽसि सुव्रते |
यदर्थमयमारम्भस्तव कल्याणि हृद्गतः ||९-४९-१२ (६३००६) 
तच्च सर्वं यथाभूतं भविष्यति वरानने |
तपसा लभ्यते सर्वं यथाभूतं भविष्यति ||९-४९-१३ (६३००७) 
यथा स्थानानि दिव्यानि विबुधानां शुभानने |
तपसा तानि प्राप्याणि तपोमूलं महात्सुखम् ||९-४९-१४ (६३००८) 
इति कृत्वा तपो घोरं देहं सन्न्यस्य मानवाः |
देवत्वं यान्ति कल्याणि शृणुष्वैकं वचो मम ||९-४९-१५ (६३००९) 
पञ्च चैतानि सुभगे बदराणि शुभव्रते |
पचेत्युक्त्वा तु भगवाञ्जगाम बलसूदनः ||९-४९-१६ (६३०१०) 
आमन्त्र्य तां तु कल्याणीं ततो जप्यं जजाप सः |
अविदूरे ततस्तस्मादाश्रमात्तीर्थमुत्तमम् ||९-४९-१७ (६३०११) 
तच्च तीर्थं महाराज यत्र जप्यं जजाप सः |
इन्द्रतीर्थेतिविख्यातं त्रिषु लोकेषु मानद ||९-४९-१८ (६३०१२) 
तस्य जिज्ञासनार्थं स भगवान्पाकशासनः |
बदराणामपचनं चकार विबुधाधिपः ||९-४९-१९ (६३०१३) 
ततः प्रतप्ता सा राजन्वाग्यता विगतक्लमा |
तत्परा शुचिसंवीता पावके समधिश्रयत् |
अपचद्राजशार्दूल बदराणि महाव्रता ||९-४९-२० (६३०१४) 
तस्याः पचन्त्याः सुमहान्कालोऽगात्पुरुषर्षभ |
न च स्म तान्यपच्यन्त दिनं च क्षयमभ्यगात् ||९-४९-२१ (६३०१५) 
हुताशनेन दग्धश्च यस्तस्याः काष्ठसञ्चयः |
अकाष्ठमग्निं सा दृष्ट्वा स्वशरीरमथादहत् ||९-४९-२२ (६३०१६) 
पादौ प्रक्षिप्य सा पूर्वं पावके चारुदर्शना |
दग्धौ दग्धौ पुनः पादावुपावर्तयतानघ ||९-४९-२३ (६३०१७) 
चरणे दह्यमाने च नाचिन्तयदनिन्दिता |
दुःखं कमलपत्राक्षी महर्षिप्रियकाम्यया ||९-४९-२४ (६३०१८) 
न वैमनस्यं तस्यास्तु मुखभेदोऽथवाऽभवत् |
शरीरमग्निना दीप्य जलमध्ये यथा स्थिता ||९-४९-२५ (६३०१९) 
तच्चास्याः पचने यत्नं न न्यवर्तत भारत |
सर्वथा बदराण्येव पक्तव्यानीति कन्यका ||९-४९-२६ (६३०२०) 
सा तन्मनसि कृत्वैव महर्षेर्वचनं शुभा |
अपचद्बदराण्येव न चापच्यन्त भारत ||९-४९-२७ (६३०२१) 
तस्यास्तु चरणौ वह्निर्ददाह भगवान्स्वयम् |
न च तस्या मनोदुःखं स्वल्पमप्यभवत्तदा ||९-४९-२८ (६३०२२) 
अथ तत्कर्म दृष्ट्वाऽस्याः प्रीतस्त्रिभुवनेश्वरः |
ततः सन्दर्शयामास कन्यायै रूपमात्मनः ||९-४९-२९ (६३०२३) 
उवाच च सुरश्रेष्ठस्तां कन्यां सुदृढव्रताम् |
प्रीतोऽस्मि ते शुभे भक्त्या तपसा नियमेन च ||९-४९-३० (६३०२४) 
तस्माद्योऽभिमतः कामः स ते सम्पत्स्यते शुभे |
देहं त्यक्त्वा महाभागे त्रिदिवे मयि वत्स्यसि ||९-४९-३१ (६३०२५) 
इदं च ते तीर्थवरं स्थिरं लोके भविष्यति |
सर्वपापापहं सुभ्रु नाम्ना बदरपाचनम् |
विख्यातं त्रिषु लोकेषु ब्रह्मर्षिभिरभिप्लुतम् ||९-४९-३२ (६३०२६) 
अस्मिन्खलु महाभागे शुभे तीर्थवरेऽनघे |
त्यक्त्वा सप्तर्षयो जग्मुर्हिमवन्तमरुन्धतीम् ||९-४९-३३ (६३०२७) 
ततस्ते वै महाभागा गत्वा तत्र सुसंशिताः |
वृत्त्यर्थं फलमूलानि समाहर्तुं ययुः किल ||९-४९-३४ (६३०२८) 
तेषां वृत्त्यर्थिनां तत्र वसतां हिमवद्वने |
अनावृष्टिरनुप्राप्ता तदा द्वादशवार्षिकी ||९-४९-३५ (६३०२९) 
ते कृत्वा चाश्रमं तत्र न्यवसन्त तपस्विनः |
अरुन्धत्यपि कल्याणी तपोनित्याऽभवत्तदा ||९-४९-३६ (६३०३०) 
अरुन्धतीं ततो दृष्ट्वा तीव्रं नियममास्थिताम् |
अथागमत्त्रिनयनः सुप्रीतो वरदस्तदा ||९-४९-३७ (६३०३१) 
ब्राह्मं रूपं ततः कृत्वा महादेवो महायशाः |
तामभ्येत्याब्रवीद्देवो भिक्षामिच्छाम्यहं शुभे ||९-४९-३८ (६३०३२) 
प्रत्युवाच ततः सा तं ब्राह्मणं चारुदर्शना |
क्षीणोऽन्नसञ्चयो विप्र बदराणीह भक्षय ||९-४९-३९ (६३०३३) 
ततोऽब्रवीन्महादेवः पचस्वैतानि सुव्रते |
इत्युक्ता साऽपचत्तानि ब्राह्मणप्रियकाम्यया |
अधिश्रित्य समिद्धेऽग्नौ बदराणि यशस्विनी ||९-४९-४० (६३०३४) 
दिव्या मनोरमाः पुण्याः कथाः शुश्राव सा तदा |
अतीता सा त्वनावृष्टिर्घोरा द्वादशवार्षिकी ||९-४९-४१ (६३०३५) 
अनश्नन्त्याः पचन्त्याश्च शृण्वन्त्याश्च कथाः शुभाः |
दिनोपमः स तस्याथ कालोऽतीतः सुदारुणः ||९-४९-४२ (६३०३६) 
ततस्तु मुनयः प्राप्ताः फलान्यादाय पर्वतात् |
ततः स भगवान्प्रीतः प्रोवाचारुन्धतीं ततः ||९-४९-४३ (६३०३७) 
उपसर्पस्व धर्मज्ञे यथापूर्वमिमानृषीन् |
प्रीतोऽस्मि तव धर्मज्ञे तपसा नियमेन च ||९-४९-४४ (६३०३८) 
ततः सन्दर्शयामास स्वरूपं भगवान्हरः |
ततोऽब्रवीत्तदा तेभ्यस्तस्याश्च चरितं महत् ||९-४९-४५ (६३०३९) 
भवद्भिर्हिमवत्पृष्ठे यत्तपः समुपार्जितम् |
अस्यास्च यत्तपो विप्रा न समं तन्मतं मम ||९-४९-४६ (६३०४०) 
अनया हि तपस्विन्या तपस्तप्तं सुदुश्चरम् |
अनश्नन्त्या पचन्त्या च समा द्वादश पारिताः ||९-४९-४७ (६३०४१) 
ततः प्रोवाच भगवांस्तामेवारुन्धतीं पुनः |
वरं वृणीष्व कल्याणि यत्तेऽभिलषितं हृदि ||९-४९-४८ (६३०४२) 
साऽब्रवीत्पृथुताम्राक्षी देवं सप्तर्षिसंसदि |
भगवान्यदि मे प्रीतस्तीर्थं स्यादिदमद्भुतम् ||९-४९-४९ (६३०४३) 
सिद्धदेवर्षिदयितं नाम्ना बदरपाचनम् |
तथाऽस्मिन्देवदेवेश त्रिरात्रमुषितः शुचिः ||९-४९-५० (६३०४४) 
प्राप्नुयादुपवासेन फलं द्वादशवार्षिकम् |
एवमस्त्विति तां देवः प्रत्युवाच तपस्विनीम् ||९-४९-५१ (६३०४५) 
सप्तर्षिभिः स्तुतो देवस्ततो लोकं ययौ तदा |
ऋषयो विस्मयं जग्मुस्तां दृष्ट्वा चाप्यरुन्धतीम् |
अश्रान्तां चाविवर्णां च क्षुत्पिपासाऽसमायुताम् ||९-४९-५२ (६३०४६) 
एवं सिद्धिः परा प्राप्ता अरुन्धत्या विशुद्धया |
यथा त्वया महाभागे मदर्थे संशितव्रते ||९-४९-५३ (६३०४७) 
विशेषो हि त्वया भद्रे व्रते ह्यस्मिन्समर्पितः |
तथा चेदं ददाम्यद्य नियमेन सुतोषितः |
विशेषं तव कल्याणि प्रयच्छामि वरं वरे ||९-४९-५४ (६३०४८) 
अरुन्धत्या वरस्तस्या यो दत्तो वै महात्मना |
तस्य चाहं प्रभावेन तव कल्याणि तेजसा |
प्रवक्ष्यामि परं भूयो वरमत्र यथाविधि ||९-४९-५५ (६३०४९) 
यस्त्वेकां रजनीं तीर्थे वत्स्यते सुसमाहितः |
सस्नात्वा प्राप्स्यते लोकान्देहन्यासात्सुदुर्लभान् ||९-४९-५६ (६३०५०) 
इत्युक्त्वा भगवान्देवः सहस्राक्षः प्रतापवान् |
श्रुतावतीं ततः पुण्यां जगाम त्रिदिवं पुनः ||९-४९-५७ (६३०५१) 
गते वज्रधरे राजंस्तत्र वर्षं पपात ह |
पुष्पाणां भरतश्रेष्ठ दिव्यानां पुण्यगन्धिनाम् ||९-४९-५८ (६३०५२) 
दवदुन्दुभयश्चापि नेदुस्तत्र महास्वनाः |
मारुतश्च ववौ पुण्यः पुण्यगन्धो विशाम्पते ||९-४९-५९ (६३०५३) 
उत्सृज्य तु शुभा देहं जगामास्य च भार्यताम् |
तपसोग्रेण तं लब्ध्वा तेन रेमे सहाच्युत ||९-४९-६० (६३०५४) 
जनमेजय उवाच. ९-४९-६१क्ष् (५२०४) 
का तस्या भगवन्माता क्व संवृद्धा च शोभना |
श्रोतुमिच्छाम्यहं विप्र परं कौतूहलं हि मे ||९-४९-६१ (६३०५५) 
वैशम्पायन उवाच. ९-४९-६२क्ष् (५२०५) 
भरद्वाजस्य विप्रर्षेः स्कन्नं रेतो महात्मनः |
दृष्ट्वाऽप्सरसमायान्ती घृताचीं पृथलोचनाम् ||९-४९-६२ (६३०५६) 
स तु जग्राह तद्रेतः करेण जपतां वरः |
तदाऽपतत्पर्णपुटे तत्र सा सम्भवत्सुता ||९-४९-६३ (६३०५७) 
तस्यास्तु जातकर्मादि कृत्वा सर्वं तपोधनः |
नाम चास्याः स कृतवान्भरद्वाजो महामुनिः ||९-४९-६४ (६३०५८) 
श्रुतावतीति धर्मात्मा देवर्षिगणसंसदि |
स्वे च तामाश्रमे न्यस्य जगाम हिमवद्वनम् ||९-४९-६५ (६३०५९) 
तत्राप्युपस्पृश्य महानुभावो
वसूनि दत्त्वा च महाद्विजेभ्यः |
जगाम तीर्थं सुसमाहितात्मा
शक्रस्य वृष्णिप्रवरस्तदानीम् ||||९-४९-६६ (६३०६०) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ||४९ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-४९-२३ उपावर्तयत अग्रेऽग्रे प्रसारितवती ||
९-४९-२६ तच्चास्या वचनं नित्यमवर्तद्वृदि भारत इति झ.पाठः ||
९-४९-४९ एकोनपञ्चाशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५०
||श्रीः ||
९. ५०. अध्यायः ५०

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
बलभद्रस्येरद्रतीर्थादिगमनम् ||१ ||
तत्तत्तीर्थमाहात्म्यकथनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५०-० (६३०६१) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५०-०क्ष् (५२०६) 
इन्द्रतीर्थं ततो गत्वा यदूनां प्रवरो बली |
विप्रेभ्यो धनरत्नानि ददौ स्नात्वा यथाविधि ||९-५०-१ (६३०६२) 
तत्र ह्यमरराजो वै ईजे क्रतुशतेन ह |
बृहस्पतेश्च देवेशः प्रददौ विपुलं धनम् ||९-५०-२ (६३०६३) 
अनर्गलान्सजारूथ्यान्सर्वान्विविधदक्षिणान् |
आजहर क्रतूंस्तत्र यथोक्तं वेदपारगैः ||९-५०-३ (६३०६४) 
तान्क्रतून्भरतश्रेष्ठ शतकृत्वो महाद्युतिः |
पूरयामास विधिवत्ततः ख्यातः शतक्रतुः ||९-५०-४ (६३०६५) 
तस्य नाम्ना तु तत्तीर्थं शिवं पुण्यं सनातनम् |
इन्द्रतीर्थमिति ख्यातं सर्वपापप्रमोचनम् ||९-५०-५ (६३०६६) 
उपस्पृश्य च तत्रापि विधिवन्मुसलायुधः |
ब्राह्मणान्पूजयित्वा च पानाच्छादुनभोजनैः ||९-५०-६ (६३०६७) 
शुभं तीर्थवरं तस्माद्रामतीर्थं जगाम ह |
यत्र रामो महाभागो भार्गवः सुमहातपाः ||९-५०-७ (६३०६८) 
असकृत्पृथिवीं कृत्वा हतक्षत्रियपुङ्गवाम् |
उपाध्यायं पुरस्कृत्य काश्यपं मुनिसत्तमम् ||९-५०-८ (६३०६९) 
अयजद्वाजपेयेन सोऽश्वमेधशतेन च |
प्रददौ दक्षिणार्थं च पृथिवीं सागराम्बराम् ||९-५०-९ (६३०७०) 
रामो दत्त्वा धनं तत्र द्विजेभ्यो जनमेजय |
उपस्पृश्य यथान्यायं पूजयित्वा तथा द्विजान् ||९-५०-१० (६३०७१) 
पुण्यतीर्थे शुभे देशे वसु दत्त्वा हलायुधः |
मुनींश्चैवाभिवाद्याथ यमुनातीर्थमागमत् |
यत्रानयामास तदा राजसूयमपाम्पतिः ||९-५०-११ (६३०७२) 
दितेः सुतान्महाभागो वरुणो वै सितप्रभः |
यत्र निर्जित्य सङ्ग्रामे मानुषान्दानवांस्तथा |
गन्धर्वान्राक्षसांश्चैव वरुणः परवीरहा ||९-५०-१२ (६३०७३) 
तस्मिन्क्रतुवरे वृत्ते सङ्ग्रामः समजायत |
देवानां दानवानां च त्रैलोक्यस्य भयावहः ||९-५०-१३ (६३०७४) 
राजसूये क्रतुश्रेष्ठे निवृत्ते जनमेजय |
जायते सुमहाघोरः संक्षयः क्षत्रियान्प्रति ||९-५०-१४ (६३०७५) 
हलायुधस्तदा रामस्तस्मिंस्तीर्थवरे शुभे |
तत्रस्नात्वा च दत्त्वा च द्विजेभ्यो वसु माधवः ||९-५०-१५ (६३०७६) 
वनमाली ततो हृष्टः स्तूयमानो द्विजातिभिः |
तस्मादादित्यतीर्थं च जगाम कमलेक्षणः ||९-५०-१६ (६३०७७) 
यत्रेष्ट्वा भगवाञ्ज्योतिर्भास्करो राजसत्तम |
ज्योतिषामाधिपत्यं च प्रभावं चाभ्यपद्यत ||९-५०-१७ (६३०७८) 
तस्या नद्यास्तु तीरे वै सर्वे देवाः सवासवाः |
विश्वेदेवाः समरुतो गन्धर्वाप्सरसश्च ह ||९-५०-१८ (६३०७९) 
द्वैपायनः शुकश्चैव कृष्णश्च मधुसूदनः |
यक्षाश्च राक्षसाश्चैव पिशाचाश्च विशाम्पते ||९-५०-१९ (६३०८०) 
एते चान्ये च बहवो योगसिद्धाः सहस्रशः |
तस्मिंस्तीर्थे सरस्वत्याः शिवे पुण्ये परन्तप ||९-५०-२० (६३०८१) 
तत्र हत्वा पुरा विष्णुरसुरौ मधुकैटभौ |
आप्लुत्य भरतश्रेष्ठ तीर्थप्रवर उत्तमे ||९-५०-२१ (६३०८२) 
द्वैपायनश्च धर्मात्मा तत्रैवाप्लुत्य भारत |
सम्प्राप्तः परमं योगं सिद्धिं च परमां गतः ||९-५०-२२ (६३०८३) 
असितो देवलश्चैव तस्मिन्नेव महातपाः |
परमं योगमास्थाय ऋषिर्योगमवाप्तवान् ||||९-५०-२३ (६३०८४) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
पञ्चाशोऽध्यायः ||५० ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५०-१ आनयामास मुनीनित्यनुषज्ज्यते | राजसूयं कर्तुमिति शेषः ||
९-५०-५० पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५१
||श्रीः ||
९. ५१. अध्यायः ५१

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
देवलजैगीषव्ययोश्चरित्रकीर्तनम् ||१ ||
बलभद्रस्यादित्यतीर्थात्सोमतीर्थगमनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५१-० (६३०८५) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५१-०क्ष् (५२०७) 
तस्मिन्नेव तु धर्मात्मा वसति स्म तपोधनः |
गार्हिस्थ्यं धर्ममास्थाय ह्यसितो देवलः पुरा ||९-५१-१ (६३०८६) 
धर्मनित्यः शुचिर्दान्तो यज्ञशीलो महातपाः |
कर्मणा मनसा वाचा समः सर्वेषु जन्तुषु ||९-५१-२ (६३०८७) 
अक्रोधनो महाराज तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः |
प्रियाप्रिये तुल्यवृत्तिर्यमवत्समदर्शनः ||९-५१-३ (६३०८८) 
काञ्चने लोष्ठके चैव समदर्शी महातपाः |
देवानपूजयन्नित्यमतिथींश्च द्विजैः सह |
ब्रह्मचर्यरतो नित्यं सदा धर्मपरायणः ||९-५१-४ (६३०८९) 
ततोऽभ्येत्य महाभाग योगमास्थाय भिक्षुकः |
जैगीषव्यो मुनिर्धीमांस्तस्मिंस्तीर्थे समाहितः ||९-५१-५ (६३०९०) 
देवलस्याश्रमे राजन्न्यवसत्स महाद्युतिः |
योगनित्यो महाराज सिद्धिं प्राप्तो महातपाः ||९-५१-६ (६३०९१) 
तं तत्र वसमानं तु जैगीषव्यं महामुनिम् |
देवलो दर्शयन्नेव नैवायुञ्जत धर्मतः ||९-५१-७ (६३०९२) 
एवं तयोर्महाराज दीर्घकालो व्यतिक्रमत् ||९-५१-८ (६३०९३) 
जैगीषव्यो मुनिस्तं तु ददर्शाथ स केवलम् |
आहारकाले मतिमान्परिव्राड् जमेजय ||९-५१-९ (६३०९४) 
उपातिष्ठत धर्मज्ञो भैक्षकाले स देवलम् |
गौरवं परमं चक्रे प्रीतिं च विपुलां तथा ||९-५१-१० (६३०९५) 
देवलस्तु यथाशक्ति पूजयामास भारत |
ऋषिदृष्टेन विधिना समा बहीः समाहितः ||९-५१-११ (६३०९६) 
कदाचित्तस्य नृयते देवलस्य महात्मनः |
चिन्ता सुमहती जाता मुनिं दृष्ट्वा महाद्युतिम् ||९-५१-१२ (६३०९७) 
समास्तु समतिक्रान्ता बह्व्यः पूजयतो मम |
न चायमलसो भिक्षुरभ्यभाषत किञ्चन ||९-५१-१३ (६३०९८) 
एवं विगणयन्नेव स जगाम महोदधिम् |
अन्तरिक्षचरः श्रीमान्कलशं गृह्य देवलं ||९-५१-१४ (६३०९९) 
गच्छन्नेव स धर्मात्मा समुद्रं सरितां परिम् |
जैगीषव्यं ततोऽपश्यद्रतं प्रागेव भारत ||९-५१-१५ (६३१००) 
ततः सविस्मयश्चिन्तां जगामाथामितप्रभः |
कथं सिक्षुरचं प्राप्तः समुद्रे स्नात एव च ||९-५१-१६ (६३१०१) 
इत्येवं चिन्तयामास महर्षिरसितस्तदा |
स्नात्वा सखुद्रे विधिवच्छुचिर्जप्यं जजाप सः ||९-५१-१७ (६३१०२) 
कृतजxxxxxश्रीमानाश्रयं च जगाम ह |
xxxxxxxxxxगृहीत्वा जनमेजय ||९-५१-१८ (६३१०३) 
ततः स प्रविशन्नेव स्वमाश्रमपदं मुनिः |
xxxxxxxxxतत्र जैगीषव्यमपश्यत ||९-५१-१९ (६३१०४) 
न व्याहरति चैवेनं जैगीषव्यः कथञ्चन |
xxxxxxxxवसति स्म महातपाः ||९-५१-२० (६३१०५) 
तं दृष्ट्वा चाप्लुतं तोये सामरे सागरोपमम् |
प्रविष्टxxxxxचापि पूर्वमेव ददर्श सः ||९-५१-२१ (६३१०६) 
xxxxxदेवलो राजंश्चिन्तयामास बुद्धिमान् |
xxxxxxxतपसो जैगीषव्यास्व योगजम् ||९-५१-२२ (६३१०७) 
चिन्तयामास राजेन्द्र तदा स मुनिसत्तमः |
मया दृष्टः समुद्रे च आश्रमे च कथंन्वयम् ||९-५१-२३ (६३१०८) 
एवं विगणयन्नेव स मुनिर्मन्त्रपारगः |
उत्पपाताश्रमात्तस्मादन्तरिक्षं विशाम्पते |
जिज्ञासार्थं तदा भिक्षोर्जैगीषव्यस्य देवलः ||९-५१-२४ (६३१०९) 
सोऽन्तरिक्षचरान्सिद्धान्समपश्यत्समाहितान् |
जैगीषव्यं च तैः सिद्धैः पूज्यमानमपश्यत ||९-५१-२५ (६३११०) 
ततोऽसितः सुसंरब्धो व्यवसायी दृढव्रतः |
अपश्यद्वै दिवं यातं जैगीषव्यं स देवलः ||९-५१-२६ (६३१११) 
तस्माच्च पितृलोकं तं व्रजन्तं सोऽन्वपश्यत |
पितृलोकाच्च तं यातं याम्यं लोकमपश्यत ||९-५१-२७ (६३११२) 
' तस्मादादित्यलोकं च व्रजन्तं सोऽन्वपश्यत.' 
तस्मादपि समुत्पत्य सोमलोकमभिष्टुतम् |
व्रजन्तमन्वपश्यत्स जैगीषव्यं स देवलः ||९-५१-२८ (६३११३) 
लोकान्समुत्पतन्तं तु शुभानेकान्तयाजिनाम् |
ततोऽग्निहोत्रिणां लोकांस्ततश्चाप्युत्पपात ह ||९-५१-२९ (६३११४) 
दर्शं च पौर्णमासं च ये यजन्ति तपोधनाः |
तेभ्यः स ददृशे धीमाँल्लोकेभ्यः पशुयाजिनाम् |
व्रजन्तं लोकममलमपश्यद्देवपूजितम् ||९-५१-३० (६३११५) 
चातुर्मास्यैर्बहुविधैर्यजन्ते ये तपोधनाः |
तेषां स्थानं ततो यतां तथाऽग्निष्टोमयाजिनाम् ||९-५१-३१ (६३११६) 
अग्निष्टुतेन च तथा ये यजन्ति तपोधनः |
तत्स्थानमनुसम्प्राप्तमन्वपश्यत देवलः ||९-५१-३२ (६३११७) 
वाजपेयं क्रतुवरं तथा बहुसुवर्णकम् |
आहरन्ति महाप्राज्ञास्तेषां लोकेष्वपश्यत ||९-५१-३३ (६३११८) 
यजन्ते राजसूयेन पुण्डरीकेण चैव ये |
तेषां लोकेष्वपश्यच्च जैगीषव्यं स देवलः ||९-५१-३४ (६३११९) 
अश्वमेधं क्रतुवरं नरमेधं तथैव च |
आहरन्ति नरश्रेष्ठास्तेषां लोकेष्वपश्यत ||९-५१-३५ (६३१२०) 
सर्वमेधं च दुष्प्रापं तथा सौत्रामणिं च ये |
तेषां लोकेष्वपश्यच्च जैगीषव्यं स देवलः ||९-५१-३६ (६३१२१) 
द्वादशाहैश्च सत्रैश्च यजन्ते विविधैर्नृप |
तेषां लोकेष्वपश्यच्च जैगीषव्यं स देवलः ||९-५१-३७ (६३१२२) 
मैत्रावरुणयोर्लोकानादित्यानां तथैव च |
सलोकतामनुप्राप्तमपश्यत ततोऽसितः ||९-५१-३८ (६३१२३) 
रुद्राणां च वसूनां च स्थानं यच्च बृहस्पतेः |
तानिं सर्वाण्यतीतं च समपश्यत्ततोऽसितः ||९-५१-३९ (६३१२४) 
आरुह्य च गवां लोकं प्रयान्तं ब्रह्मसत्रिणाम् |
लोकानपश्यद्गच्छन्तं जैगीषव्यं ततोऽसितः ||९-५१-४० (६३१२५) 
त्रील्लोँकान्प्रवरान्विप्रमुत्पतन्तं स्वतेजसा |
पतिव्रतानां लोकांश्च व्रजन्तं सोऽन्वपश्यत ||९-५१-४१ (६३१२६) 
ततो मुनिवरं भूयो जैगीषव्यमथासितः |
नान्वपश्यत लोकस्थमन्तर्हितमरिन्दम ||९-५१-४२ (६३१२७) 
सोऽचिन्तयन्महाभागो जैगीषव्यस्य देवलः |
प्रभावं सुव्रतत्वं च सिद्धिं योगस्य चातुलाम् ||९-५१-४३ (६३१२८) 
असितोऽपृच्छत तदा सिद्धाँल्लोकेषु सत्तमान् |
प्रयतः प्राञ्जलिर्भूत्वा धीरस्तान्ब्रह्मचारिणः ||९-५१-४४ (६३१२९) 
जैगीषव्यं न पश्यामि तं शंसन्तु तपोधनाः |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं परं कौतूहलं हि मे ||९-५१-४५ (६३१३०) 
सिद्धा ऊचुः. ९-५१-४६क्ष् (५२०८) 
शृणु देवल भूतार्थं शंसतां नो दृढव्रत |
जैगीषव्यो गतो लोकं शाश्वतं ब्रह्मणोक्षयम् ||९-५१-४६ (६३१३१) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५१-४७क्ष् (५२०९) 
स श्रुत्वा वचनं तेषां सिद्धानां ब्रह्मचारिणाम् |
असिता देवलस्तूर्णमुत्पपात पपात च ||९-५१-४७ (६३१३२) 
ततः सिद्धास्त ऊचुर्हि देवलं पुनरेव ह |
न देवलगतिस्तत्र तव गन्तुं तपोधन |
ब्रह्मणः सदने विप्र जैगीषव्यो यदाप्तवान् ||९-५१-४८ (६३१३३) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५१-४९क्ष् (५२१०) 
तेषां तद्वचनं श्रुत्वा सिद्धानां देवलः पुनः |
आनुपूर्व्येण लोकांस्तान्सर्वानवततार ह ||९-५१-४९ (६३१३४) 
स्वमाश्रमपदं पुण्यमाजगाम पतङ्गवत् |
प्रविशन्नेव चापश्यज्जैगीषव्यं स देवलः ||९-५१-५० (६३१३५) 
ततो बुद्ध्या व्यगणयद्देवलो धर्मयुक्तया |
दृष्ट्वा प्रभावं तपसो जैगीषव्यस्य योगजम् ||९-५१-५१ (६३१३६) 
ततोऽब्रविन्महात्मानं जैगीषव्यं स देवलः |
विनयावनतो राजन्नुपसर्प्य महामुनिम् |
मोक्षधर्मं समास्थातुमिच्छेयं भगवन्नहम् ||९-५१-५२ (६३१३७) 
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा उपदेशं चकार सः |
विधिं योगस्य परमं कार्याकार्यस्य शास्त्रतः ||९-५१-५३ (६३१३८) 
सन्नाये कृतबुद्धिं तं ततो दृष्ट्वा महातपाः |
सर्वाश्चास्य क्रियाश्चक्रे विधिदृष्टेन कर्मणा ||९-५१-५४ (६३१३९) 
सन्न्यासे कृतबुद्धिं तं भूतानि पितृभिः सह |
ततो दृष्ट्वा प्ररुरुदुः कोऽस्मान्संविभजिष्यति ||९-५१-५५ (६३१४०) 
देवलस्तु वचः श्रुत्वा भूतानां करुणं तथा |
दिशो दश व्याहरतां मोक्षं त्यक्तुं मनो दधे ||९-५१-५६ (६३१४१) 
ततस्तु फलमूलानि पवित्राणि च भारत |
पुष्पाण्योषधयश्चैव रोरूयन्ते सहस्रशः ||९-५१-५७ (६३१४२) 
पुनर्नो देवलः क्षुद्रो नूनं छेत्स्यति दुर्मतिः |
अभयं सर्वभूतेभ्यो यो दत्त्वा नावबुध्यते ||९-५१-५८ (६३१४३) 
ततो भूयो व्यगणयत्स्वबुद्ध्या मुनिसत्तमः |
मोक्षे गार्हस्थ्यधर्मे वा किन्नु श्रेयस्करं भवेत् ||९-५१-५९ (६३१४४) 
इति निश्चित्य मनसा देवलो राजसत्तम |
त्यक्त्वा गार्हस्थ्यधर्मं स मोक्षधर्ममरोचयत् ||९-५१-६० (६३१४५) 
एवमादीनि सञ्चिन्त्य देवलो निश्चयान्वितः |
प्राप्तवान्परमां सिद्धिं परं योगं च भारत ||९-५१-६१ (६३१४६) 
ततो देवाः समागम्य बृहस्पतिपुरोगमाः |
जैगीषव्यं तपश्चास्य प्रशंसन्ति तपस्विनः ||९-५१-६२ (६३१४७) 
अथाब्रवीदृषिवरो देवान्वै नारदस्तथा |
जैगीषव्ये तपो नास्ति विस्मापयति योऽसितम् ||९-५१-६३ (६३१४८) 
तमेवंवादिनं धीरं प्रत्यूचुस्ते दिवौकसः |
नैवमित्येव शंसन्तो जैगीषव्यं महामुनिम् ||९-५१-६४ (६३१४९) 
नातः परतरं किञ्चित्तुल्यमस्ति प्रभावतः |
तेजसस्तपसश्चास्य योगस्य च महात्मनः ||९-५१-६५ (६३१५०) 
एवं प्रभावो धर्मात्मा जैगीषव्यस्तथाऽसितः |
तयोरिदं स्थानवरं तीर्थं चैव महात्मनोः ||९-५१-६६ (६३१५१) 
तत्राप्युपस्पृश्य ततो महात्मा
दत्त्वा च वित्तं हलभृद्द्विजेभ्यः |
अवाप्य धर्मं परमार्थकर्मा
जगाम सोमस्य महाxxxxxxर्थम्. ||९-५१-६७ (६३१५२) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
एकपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||५१ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५१-७ नैवापुञ्चत धर्मतः इति छ.पाठः ||
९-५१-८ न्यतिक्रमत् व्यत्यक्रामत् ||
९-५१-१६ असितप्रभ इति छ.पाठः ||
९-५१-४६ भूतार्थं यथाभूतार्थम् ||
९-५१-४७ उत्पपात ब्रह्मलोकं गन्तुमिति शेषः | पपात च गगनात् ||
९-५१-५४ सर्वाः क्रिया उत्सर्गेष्ठ्यादयः ||
९-५१-५६ मोक्षं सन्न्यासं त्यक्तुं मनो दधे | उत्सृष्टा नामग्नीनां
पुनराधानं कर्तुमैच्छत् ||
९-५१-६६ असितो देवल ||
९-५१-५१ एकपञ्चाशत्ततोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५२
||श्रीः ||
९. ५२. अध्यायः ५२

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
दधीचिसारस्वतयोश्चरितवर्णनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५२-० (६३१५३) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५२-०क्ष् (५२११) 
यत्रेजिवानुडुपती राजसूयेन भारत |
यस्मिन्वृत्ते महानासीत्सङ्ग्रामस्तारकामयः ||९-५२-१ (६३१५४) 
तत्राप्युपस्पृश्य बलो दत्त्वा दानानि चात्मवान् |
सारस्वतस्य धर्मात्मा मुनेस्तीर्थं जगाम ह ||९-५२-२ (६३१५५) 
यत्र द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां द्विजोत्तमान् |
वेदानध्यापयामास पुरा सारस्वतो मुनिः ||९-५२-३ (६३१५६) 
जनमेजय उवाच. ९-५२-४क्ष् (५२१२) 
कथं द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां द्विजोत्तमान् |
वेदानध्यापयामास पुरा सारस्वतो मुनिः ||९-५२-४ (६३१५७) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५२-५क्ष् (५२१३) 
आसीत्पूर्वं महाराज मुनिर्धीमान्महातपाः |
दधीचिरिति विख्यातो ब्रह्मचारी जितेन्द्रियः ||९-५२-५ (६३१५८) 
तस्यातितपसः शक्रो बिभेति सततं विभो |
न स लोभयितुं शक्यः फलैर्बहुविधैरपि ||९-५२-६ (६३१५९) 
प्रलोभनार्थं तस्याथ प्राहिणोत्पाकशासनः |
दिव्यामप्सरसं पुण्यां दर्शनीयामलम्बुसाम् ||९-५२-७ (६३१६०) 
तस्य तर्पयतो देवान्सरस्वत्यां महात्मनः |
समीपतो महाराज सोपातिष्ठत भामिनी ||९-५२-८ (६३१६१) 
तां दिव्यवपुषं दृष्ट्वा तस्यर्षेर्भावितात्मनः |
रेतः स्कन्नं सरस्वत्यां तस्मा जग्राह निम्नगा ||९-५२-९ (६३१६२) 
कुक्षौ चाप्यदधद्वृष्टा तद्रेतः पुरुषर्षभ |
सा दधार च तं गर्भं पुत्रहेतोर्महात्मनः ||थ  ९-५२-१० (६३१६३) 
सुषुवे चापि समये पुत्रं सारस्वतं वरम् |
जगाम पुत्रमादाय तमृषिं प्रति च प्रभो ||९-५२-११ (६३१६४) 
ऋषिसंसदि तं दृष्ट्वा सा नदी मुनिसत्तमम् |
ततः प्रोवाच राजेन्द्र ददती पुत्रमस्य तम् |
ब्रह्मर्षे तव पुत्रोऽयं त्वद्भक्त्या धारितो मया ||९-५२-१२ (६३१६५) 
दृष्ट्वा तेऽप्सरसं रेतो यत्स्कन्नं प्रागलम्बुसाम् |
तत्कुक्षिणाऽहं ब्रह्मर्षे त्वद्भक्त्या धृतवत्यहम् ||९-५२-१३ (६३१६६) 
न विनाशमिदं गच्छेत्त्वत्तेज इति निश्चयात् |
प्रतिगृह्णीष्व पुत्रं स्वं मया दत्तमनिन्दितम् ||९-५२-१४ (६३१६७) 
इत्युक्तः प्रतिजग्राह प्रीतिं चावाप पुष्कलाम् |
पितृवच्चोपजिघ्रत्तं मूर्ध्नि प्रेम्णा द्विजोत्तमः ||९-५२-१५ (६३१६८) 
परिष्वज्य चिरं कालं तदा भरतसत्तम |
सरस्वत्यै वरं प्रादात्प्रीयमाणो महामुनिः ||९-५२-१६ (६३१६९) 
विश्वेदेवाः सपितरो गन्धर्वाप्सरसां गणाः |
तृप्तिं यास्यन्ति सुभगे तर्प्यमाणास्तवाम्भसा ||९-५२-१७ (६३१७०) 
इत्युक्त्वा स तु तुष्टाव वचोभिर्वै महानदीम् |
प्रीतः परमहृष्टात्मा यथावच्छृणु पार्थिव ||९-५२-१८ (६३१७१) 
दधीचिरुवाच. ९-५२-१९क्ष् (५२१४) 
प्रस्रुताऽसि महाभागे सरसो ब्रह्मणः पुरा |
जानन्ति त्वां सरिच्छ्रेष्ठे मुनयः संशितव्रताः ||९-५२-१९ (६३१७२) 
मम प्रियकरी चापि सततं प्रियदर्शने |
तस्मात्सारस्वतं पुत्रमदधा वरवर्णिनि ||९-५२-२० (६३१७३) 
तवैव नाम्ना प्रथितः पुत्रस्ते लोकभावनः |
सारस्वत इति ख्यातो भविष्यति महातपाः ||९-५२-२१ (६३१७४) 
एष द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां द्विजर्षभान् |
सारस्वतो महाभागे वेदानध्यापयिष्यति ||९-५२-२२ (६३१७५) 
पुण्याभ्यश्च सरिद्भ्यस्त्वं सदा पुण्यतमा शुभे |
भविष्यसि महाभागे मत्प्रसादात्सरस्वति ||९-५२-२३ (६३१७६) 
एवं स्त संस्तुता तेन वरं लब्ध्वा महानदी |
पुत्रमादाय मुदिता जगाम भरतर्षभ ||९-५२-२४ (६३१७७) 
एतस्मिन्नेव काले तु विरोधे देवदानवैः |
शक्रः प्रहरणान्विषी लोकांस्त्रीन्विचचार ह ||९-५२-२५ (६३१७८) 
न चोपलेभे भगवाञ्शक्रः प्रहरणं तदा |
यद्वै तेषां भवेद्योग्यं वधाय विबुधद्विषाम् ||९-५२-२६ (६३१७९) 
ततोऽब्रवीत्सुराञ्शक्रो न मे शक्याः सुरारयः |
ऋतेऽस्थिभिर्दधीचस्य निहन्तुं त्रिदशद्विषः ||९-५२-२७ (६३१८०) 
तस्माद्यत्नादृषिश्रेष्ठो याच्यतां कार्यसिद्धये |
दधीचास्थीनि देहीति तैर्वधिष्यामहे रिपून् ||९-५२-२८ (६३१८१) 
स च तैर्याचितोऽस्थीनि यत्नादृषिवरस्तदा |
साहाय्यं नः कुरुष्वेति चकारैवाविचारयन् ||९-५२-२९ (६३१८२) 
स लोकानक्षयान्प्राप्तो देवप्रियकरस्तदा |
तस्यास्थिभिरथो शक्रः सम्प्रहृष्टमनास्तदा ||९-५२-३० (६३१८३) 
कारयामास दिव्यानि नानाप्रहरणान्युत |
गदा वज्राणि चक्राणि गुरून्दण्डांश्च पुष्कलान् ||९-५२-३१ (६३१८४) 
स हि तीव्रेण तपसा सम्भृतः परमर्षिणा |
प्रजापतिसुतेनाथ भृगुणा लोकभावनः ||९-५२-३२ (६३१८५) 
अतिकायः स तेजस्वी लोकसारो विनिर्मितः |
जज्ञे शैलगुरुः प्रांशुर्महिम्ना प्रथितः प्रभुः ||९-५२-३३ (६३१८६) 
नित्यमुद्विजते चास्य तेजसः पाकशासनः ||९-५२-३४ (६३१८७) 
तेन वज्रेण भगवान्मन्त्रयुक्तेन भारत |
भृशं क्रोधविसृष्टेन ब्रह्मतेजोद्भवेन च |
दैत्यदानववीराणां जघान नवतीर्नव ||९-५२-३५ (६३१८८) 
अथ काले व्यतिक्रान्ते महत्यतिभयङ्करी |
अनावृष्टिरनुप्राप्ता राजन्द्वादशवार्षिकी ||९-५२-३६ (६३१८९) 
तस्यां द्वादशवार्षिक्यामनावृष्ट्यां महर्षयः |
वृत्त्यर्थं प्राद्रवन्राजन्क्षुधार्ताः सर्वतोदिशम् ||९-५२-३७ (६३१९०) 
दिग्भ्यस्तान्प्रद्रुतान्दृष्ट्वा मुनिः सारस्वतस्तदा |
गमनाय मतिं चक्रे तं प्रोवाच सरस्वती ||९-५२-३८ (६३१९१) 
न गन्तव्यमितः पुत्र तवाहारमहं सदा |
दास्यामि मत्स्यप्रवरानुष्यतामिह भारत ||९-५२-३९ (६३१९२) 
इत्युक्तस्तर्पयामास स पितॄन्देवतास्तथा |
आहारमकरोन्नित्यं प्राणान्वेदांश्च धारयन् ||९-५२-४० (६३१९३) 
अथ तस्यामनावृष्ट्यामतीतायां महर्षयः |
अन्योन्यं परिपप्रच्छुः पुनः स्वाध्यायकारणात् ||९-५२-४१ (६३१९४) 
तेषां क्षुधापरीतानां नष्टा देवा विधावताम् |
सर्वेषामेव राजेन्द्र न किचित्प्रतिभाति ह ||९-५२-४२ (६३१९५) 
अथ कश्चिदृषिस्तेषां सारस्वतमुपेयिवान् |
कुर्वाणं संशितात्मानं स्वाध्यायमृषिसत्तमम् ||९-५२-४३ (६३१९६) 
स गत्वाऽचष्ट तेभ्यश्च सारस्वतमृषिं प्रभुम् |
स्वाध्यायममरप्रख्यं कुर्वाणं विजने वने ||९-५२-४४ (६३१९७) 
ततः सर्वे समाजग्मुस्तत्र राजन्महर्षयः |
सारस्वतं मुनिश्रेष्ठमिदमूचुः समागताः ||९-५२-४५ (६३१९८) 
अस्मानध्यापयस्वेति तानुवाच ततो मुनिः |
शिष्यत्वमुपागच्छध्वं विधिना च ममेत्युत ||९-५२-४६ (६३१९९) 
तत्राब्रुवन्मुनिगणा बालस्त्वमसि पुत्रक |
स तानाह न मे धर्मो नश्येदिति पुनर्मुनीन् ||९-५२-४७ (६३२००) 
यो ह्यधर्मेण वै ब्रूयाद्गृह्णीयाद्योऽप्यधर्मतः |
म्रियेतां तावुभौ क्षिप्रं स्यातां वा वैरिणावुभौ ||९-५२-४८ (६३२०१) 
न हायनैर्न पलितैर्न वित्तेन न बन्धुभिः |
ऋषयश्चक्रिरे धर्मं योऽनूचानः स नो महान् ||९-५२-४९ (६३२०२) 
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्य मनुयस्ते विधानतः |
तस्माद्वेदाननुप्राप्य पुनर्धर्मं प्रचक्रिरे ||९-५२-५० (६३२०३) 
षष्टिर्मुनिसहस्राणि शिष्यत्वं प्रतिपेदिरे |
सारस्वतस्य विप्रर्षेर्वेदस्वाध्यायकारणात् ||९-५२-५१ (६३२०४) 
मुष्टिं मुष्टिं ततः सर्वे दर्भाणां ते ह्युपाहरन् |
तस्यासनार्थं विप्रर्षेर्बालस्यापि वशे स्थिताः ||९-५२-५२ (६३२०५) 
तत्रापि दत्त्वा वसु रौहिणेयो
महाबलः केशवपूर्वजोऽथ
जगाम तीर्थं मुदितः क्रमेण
तं वृद्धकन्याश्रममे व वीरः ||||९-५२-५३ (६३२०६) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
द्विपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||५२ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५२-५ दधीच इति इति छ.झ.पाठः ||
९-५२-१२ ऋषिसंसादितं दृष्ट्वेति क.छ.पाठः | तत्र संसादितं
परिवारितमित्यर्थः ||
९-५२-२८ दधीचोऽस्थीनीति छ.पाठः ||
९-५२-२९ प्राणत्यागं कुरुश्रेष्ठ चकारैवाविचारयषिति झ.पाठः ||
९-५२-३४ अस्य मुनेः ||
९-५२-३५ तेन तदस्थिजेन वज्रेण नवतीर्नव दशाधिकां अष्टशतीम ||
९-५२-५२ द्विपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५३
||श्रीः ||
९. ५३. अध्यायः ५३

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
वृद्धकन्याचरित्रकथनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५३-० (६३२०७) 
जनमेजय उवाच. ९-५३-०क्ष् (५२१५) 
कथं कुमारी भगवंस्तपोयुक्ता ह्यभूत्पुरा |
किमर्थं च तपस्तेपे को वाऽस्या नियमोऽभवत् ||९-५३-१ (६३२०८) 
सुदुष्करमिदं ब्रह्मंस्त्वत्तः श्रुतमनुत्तमम् |
आख्याहि तत्त्वमखिलं यथा तपसि सा स्थिता ||९-५३-२ (६३२०९) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५३-३क्ष् (५२१६) 
ऋषिरासीन्महावीर्यः कुणिर्गार्ग्यो महायशाः |
स तप्त्वा विपुलं राजंस्तपो वै तपतां वरः |
तपसाऽथ सुतां सुभ्रूं समुत्पादितवान्विभुः ||९-५३-३ (६३२१०) 
तां च दृष्ट्वा मुनिः प्रीतः कुणिर्गार्ग्यो महायशाः |
जगाम त्रिदिवं राजन्संत्यज्येह कलेवरम् ||९-५३-४ (६३२११) 
सुभ्रूः सा ह्यथ कल्याणी पुण्डरीकनिभेक्षणा |
महता तपसोग्रेण कृत्वाश्रममनिन्दिता ||९-५३-५ (६३२१२) 
उपवासैः पूजयन्ती पितॄन्देवांश्च सा पुरा |
तस्यास्तु तपसोग्रेण महान्कालोऽत्यगान्नृप ||९-५३-६ (६३२१३) 
सा पित्रा दीयमानापि पतिं नैच्छदनिन्दिता |
आत्मनः सदृशं सा तु भर्तारं नान्वपश्यत ||९-५३-७ (६३२१४) 
ततः सा तपसोग्रेण पीडयित्वाऽऽत्मनस्तनुम् |
पितृदेवार्चनरता बभूव विजने वने ||९-५३-८ (६३२१५) 
साऽऽत्मानं मन्यमाना तु कृतकृत्यं श्रमान्विता |
' जगाम वृद्धभावं तु कौमारब्रह्मचारिणी' ||९-५३-९ (६३२१६) 
वार्धकेन च राजेन्द्र तपसा चैव कर्शिता |
सा नाशकद्यदा गन्तुं पदात्पदमपि स्वयम् ||९-५३-१० (६३२१७) 
चकार गमने बुद्धिं परलोकाय वै तदा |
मोक्तुकामां तु तां दृष्ट्वा शरीरं नारदोऽब्रवीत् ||९-५३-११ (६३२१८) 
असंस्कृतायाः कन्यायाः कुतो लोकास्तवानघे |
एवं तु श्रुतमस्माभिर्देवलोके महाव्रते ||९-५३-१२ (६३२१९) 
तपः परमकं प्राप्तं न तु लोकास्त्वया जिताः |
तन्नारदवचः श्रुत्वा साऽब्रवीदृषिसंसदि ||९-५३-१३ (६३२२०) 
तपसोऽर्धं प्रयच्छामि पाणिग्राहस्य सत्तमाः |
इत्युक्तेऽस्यास्तु जग्राह पाणिं गालवसम्भवः ||९-५३-१४ (६३२२१) 
ऋषिः प्राक् शृङ्गवान्नाम समयं चेममब्रवीत् |
समयेन तवाद्याहं पाणिं स्प्रक्ष्यामि शोभने ||९-५३-१५ (६३२२२) 
यद्येकरात्रं वस्तव्यं त्वया सह मयेति ह |
तथेति सा प्रतिश्रुत्य तस्मै पाणिं ददौ तदा ||९-५३-१६ (६३२२३) 
यथादृष्टेन विधिना हुत्वा चाग्निं विधानतः |
चक्रे च पाणिग्रहणं तस्योद्वाहं च गालविः ||९-५३-१७ (६३२२४) 
सा रात्रावभवद्राजंस्तरुणी वरवर्णिनी |
दिव्याभरणवस्त्रा च दिव्यगन्धानुलेपना ||९-५३-१८ (६३२२५) 
तां दृष्ट्वा गालविः प्रीतो दीपयन्तीमिव श्रिया |
उवास च क्षपामेकां प्रभाते साऽब्रवीच्च तम् ||९-५३-१९ (६३२२६) 
यस्त्वया समयो विप्र कृतो मे तपतां वर |
तेनोषिताऽस्मि भद्रं ते स्वस्ति तेऽस्तु व्रजाम्यहम् ||९-५३-२० (६३२२७) 
सा तु ध्यात्वाऽब्रवीद्भूयो योऽस्मिंस्तीर्थे समाहितः |
वसते रजनीमेकां तर्पयित्वा दिवौकसः ||९-५३-२१ (६३२२८) 
चत्वारिंशतमष्टौ च द्वौ चाष्टौ सम्यगाचरेत् |
यो ब्रह्मचर्यं वर्षाणि फलं तस्य लभेत सः ||९-५३-२२ (६३२२९) 
एवमुक्त्वा ततः साध्वी देहं त्यक्त्वा दिवं गता |
ऋषिरप्यभवद्दीनस्तस्या रूपं विचिन्तयन् ||९-५३-२३ (६३२३०) 
समयेन तपोऽर्धं च कृच्छ्रात्प्रतिगृहीतवान् |
साधयित्वा तदाऽऽत्मानं तस्याः स गतिमाप्तवान् |
दुःखितो भरतश्रेष्ठ तस्या रूपबलात्कृतः ||९-५३-२४ (६३२३१) 
एतत्ते वृद्वकन्याया व्याख्यातं चरितं महत् |
तथैव ब्रह्मचर्यं च स्वर्गस्य च गतिः शुभा ||९-५३-२५ (६३२३२) 
तत्रस्थश्चापि शुश्राव हतं शल्यं हलायुधः ||९-५३-२६ (६३२३३) 
तत्रापि दत्त्वा दानानि द्विजातिभ्यः परन्तपः |
शुशोच शल्यं सङ्ग्रामे निहतं पाण्डवैस्तदा ||९-५३-२७ (६३२३४) 
समन्तपञ्चकद्वारात्ततो निष्क्रम्य माधवः |
पप्रच्छर्षिगणारामः कुरुक्षेत्रस्य यत्फलम् ||९-५३-२८ (६३२३५) 
ते पृष्टा यदुसिंहेन कुरुक्षेत्रफलं विभो
समाचख्युर्महात्मानस्तस्मै सर्वं यथातथम् ||||९-५३-२९ (६३२३६) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
त्रिपञ्चाशतमोऽध्यायः ||५३ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५३-३ तपसा संयुता सुभ्रूः समुत्पनः इति छ | पाठः ||
९-५३-२२ चत्वारिंशतमष्टौ चेति | प्रतिवेदं द्वादशवर्षाणीति
वेदचतुष्टयाध्ययनायाष्टाचत्वारिंशद्वर्षाणि. ततो द्वै वत्सरौ
स्नातकेन गुरोरानृण्यार्थं सेवा कार्या. ततोऽष्टवार्षिकीं कन्यां
परिणीय तस्या यौवनावध्यष्टवर्षाणीत्यष्टपञ्चाशद्वर्षाणि
ब्रह्मचर्यं सर्वस्येष्टम् ||
९-५३-२४ सङ्गतिमन्वियात् इति छ | पाठः ||
९-५३-५३ त्रिपञ्चाशोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५४
||श्रीः ||
९. ५४. अध्यायः ५४

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
दलभद्राय महर्षिभिः कुरुक्षेत्रमहिमानुवर्णनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५४-० (६३२३७) 
ऋषय ऊचुः. ९-५४-०क्ष् (५२१७) 
प्रजापतेरुत्तरवेदिरुच्यते
सनातनं राम समन्तपञ्चकम् |
समीजिरे यत्र पुरा दिवौकसो
वरेण सत्रेण महावरप्रदाः ||९-५४-१ (६३२३८) 
पुरा च राजर्षिवरेण धीमता
बहूनि वर्षाण्यमितेन तेजसा |
प्रकृष्टमेतत्कुरुणा महात्मना
ततः कुरुक्षेत्रमितीह पप्रथे ||९-५४-२ (६३२३९) 
राम उवाच. ९-५४-३क्ष् (५२१८) 
किमर्थं कुरुणा कृष्टं क्षेत्रमेतन्महात्मना |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं कथ्यमानं तपोधनाः ||९-५४-३ (६३२४०) 
ऋषय ऊचुः. ९-५४-४क्ष् (५२१९) 
पुरा किल कुरुं राम कर्षन्तं सततोत्थितम् |
अभ्येत्य शक्रस्त्रिदिवात्पर्यपृच्छत कारणम् ||९-५४-४ (६३२४१) 
इन्द्र उवाच. ९-५४-५क्ष् (५२२०) 
किमिदं वर्तते कर्म प्रयत्नेन परेण च |
राजर्षे किमभिप्रेत्य येनेयं कृष्यते क्षितिः ||९-५४-५ (६३२४२) 
कुरुरुवाच. ९-५४-६क्ष् (५२२१) 
इह ये पुरुषाः क्षेत्रे जनिष्यन्ति शतक्रतो |
ते गमिष्यन्ति सुकृतां लोकान्पापविवर्जितान् ||९-५४-६ (६३२४३) 
अपहास्य तु तं शक्रो जगाम त्रिदिवं पुनः |
राजर्षिरप्यनिर्विण्णः कर्षत्येव वसुन्धराम् ||९-५४-७ (६३२४४) 
आगम्यागम्य चैवैनं भूयोभूयोऽपहास्य च |
शत्रक्रतुरनिर्विण्णं पृष्ट्वापृष्ट्वा जगाम ह ||९-५४-८ (६३२४५) 
यदा तु तपसोग्रेण चकर्ष वसुधां नृपः |
ततः शक्रोऽब्रवीद्देवान्राजर्षेर्यच्चिकीर्षितम् ||९-५४-९ (६३२४६) 
एतच्छ्रुत्वाऽब्रुवन्देवाः सहस्राक्षमिदं वचः |
वरेण च्छन्द्यतां शक्र राजर्षिर्यदि शक्यते ||९-५४-१० (६३२४७) 
यदि ह्यत्र प्रसूता वै स्वर्गं गच्छन्ति मानवाः |
अस्माननिष्ट्वा क्रतुभिर्भागो नो न भविष्यति ||९-५४-११ (६३२४८) 
आगम्य च ततः शक्रस्तदा राजर्षिमब्रवीत् |
अलं खेदेन भवतः क्रियतां वचनं मम ||९-५४-१२ (६३२४९) 
मानवा ये निराहारा देहं त्यक्ष्यन्त्यतन्द्रिताः |
युधि वा निहताः सम्यगपि तिर्यग्गता नृप ||९-५४-१३ (६३२५०) 
ते स्वर्गभाजो राजेन्द्र भवन्त्विह हतास्तु ये |
तथास्त्विति ततो राजा कुरुः शक्रमुवाच ह ||९-५४-१४ (६३२५१) 
ततस्तमभ्यनुज्ञाप्य प्रहृष्टेनान्तरात्मना |
जगाम त्रिदिवं भूयः क्षिप्रं बलनिषूदनः ||९-५४-१५ (६३२५२) 
एवमेतद्यदुश्रेष्ठ कृष्टं राजर्षिणा पुरा |
शक्रेण चाभ्यनुज्ञातः पुण्ये प्राणान्मुमोच ह ||९-५४-१६ (६३२५३) 
[शक्रेण चाभ्यनुज्ञातं ब्राह्मद्यैश्च सुरैस्तथा |
नातः परतरं पुण्यं भूमेः स्थानं भविष्यति ||९-५४-१७ (६३२५४) 
इह तप्स्यन्ति ये केचित्तपः परमकं नराः |
देहत्यागेन ते सर्वे यास्यन्ति ब्रह्मणः क्षयम् ||९-५४-१८ (६३२५५) 
ये पुनः पुण्यभाजो वै दानं दास्यन्ति मानवाः |
तेषां सहस्रगुणितं भविष्यत्यचिरेण वै ||९-५४-१९ (६३२५६) 
ये चेह नित्यं मनुजा निवत्स्यन्ति शुभैषिणः |
यमस्य विषयं ते तु न द्रक्ष्यन्ति कदाचन ||९-५४-२० (६३२५७) 
यक्ष्यन्ति ये च क्रतुभिर्महद्भिर्मनुजेश्वराः |
तेषां त्रिविष्टपे वासो यावद्भूमिर्धरिष्यति ||]  ९-५४-२१ (६३२५८) 
अपि चात्र स्वयं शक्रो जगौ गाथां सुराधिपः |
कुरुक्षेत्रनिबद्धां वै तां शृणुष्व हलायुध ||९-५४-२२ (६३२५९) 
पांसवोऽपि कुरुक्षेत्राद्वायुना समुदीरिताः |
अपि दुष्कृतकर्माणं नयन्ति परमां गतिम् ||९-५४-२३ (६३२६०) 
' कुरुक्षेत्रं गमिष्यामि कुरुक्षेत्रे वसाम्यहम् |
इत्येवं निश्चितो भूत्वा तेन स्वर्गं गमिष्यति ||९-५४-२४ (६३२६१) 
कुरुक्षेत्रं गमिष्यामि कुरुक्षेत्रे वसाम्यहम् |
तथा स्थानं च मौनं च वीरासनमुपास्महे ||९-५४-२५ (६३२६२) 
एवं प्रलपमानोऽपि चिन्तयंश्च मुहुर्मुहुः |
दूरस्थो यदि वा तिष्ठँल्लभेत्स्वर्गं सुनिश्चितम्' ||९-५४-२६ (६३२६३) 
सुरर्षभा ब्राह्मणसत्तमाश्च
तथा नृगाद्या नरदेवमुख्याः |
इष्ट्वा महार्हैः क्रतुभिर्नृसिंह
सन्त्यज्य देहान्सुगतिं प्रपन्नाः ||९-५४-२७ (६३२६४) 
तंरन्तुकारन्तुकयोर्यदन्तरं
रामहदानां च मचक्रुकस्य च |
एतत्कुरुक्षेत्रसमन्तपञ्चकं
प्रजापतेरुत्तरवेदिरुच्यते ||९-५४-२८ (६३२६५) 
शिवं महापुण्यमिदं दिवौकसां
सुसम्मतं स्वर्गगुणैः समन्वितम् |
अतश्च सर्वे निहता नृपा रणे
यास्यन्ति पुण्यां गतिमक्षयां सदा ||९-५४-२९ (६३२६६) 
[इत्युवाच स्वयं शक्रः सह ब्रह्मादिभिस्तदा |
तच्चानुमोदितं सर्वं ब्रह्मविष्णुमहेष्वरैः] ||||९-५४-३० (६३२६७) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
चतुःपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||५४ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५४-२ पप्रथे प्रसिद्धं बभूव ||
९-५४-३ परिष्यन्ति शतक्रतो इति झ | पाठः ||
९-५४-११ प्रमीता वै इति झ.पाठः ||
९-५४-१८ ब्रह्मणः क्षयं निवासम् ||
९-५४-२८ आरुन्दुकारुन्दकयोर्यदन्तरं रामह्रदाना च समन्दुकस्य इति
क.पाठः | परमन्दुकस्येति ङ.छ.पाठः ||
९-५४-५४ चतुःपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५५
||श्रीः ||
९. ५५. अध्यायः ५५

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
मित्रावरुणाश्रमे नारदाद्भीमदुर्योधनयोर्गदायुद्धोपक्रमश्राविणा
बलरामेण तद्दिदृक्षया कुरुक्षेत्रं प्रत्यागमनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५५-० (६३२६८) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५५-०क्ष् (५२२२) 
कुरुक्षेत्रं ततो दृष्ट्वा दत्त्वा देयांश्च सात्वतः |
आश्रमं सुमहत्पुण्यमगमज्जनमेजय ||९-५५-१ (६३२६९) 
मधूकाम्रवणोपेतं प्लुक्षन्यग्रोधसङ्कुलम् |
चिरबिल्वयुतं पुण्यं पनसार्जुनसङ्कुलम् ||९-५५-२ (६३२७०) 
तं दृष्ट्वा यादवश्रेष्ठः प्रवरं पुण्यलक्षणम् |
पप्रच्छ तानृषीन्सर्वान्कस्याश्रमवरस्त्वयम् ||९-५५-३ (६३२७१) 
ते तु सर्वे महात्मानमूचू राजन्हलायुधम् |
शृणु विस्तरशो राम यस्यायं पूर्वमाश्रमः ||९-५५-४ (६३२७२) 
अत्र विष्णुः पुरा देवस्तप्तवांस्तप उत्तमम् |
अत्रास्य विधिवद्यज्ञाः सर्वे वृत्ताः सनातनाः ||९-५५-५ (६३२७३) 
अत्रैव ब्राह्मणी वृद्वा कौमारब्रह्मचारिणी |
योगयुक्ता दिवं याता तपोयुक्ता विशाम्पते ||९-५५-६ (६३२७४) 
बभूव श्रीमती राजञ्शाण्डिल्यस्य महात्मनः |
सुता धृतव्रता साध्वी नियता ब्रह्मचारिणी ||९-५५-७ (६३२७५) 
साऽपि प्राप्य परं योगं गता स्वर्गमनुत्तमम् |
भुक्त्वाऽश्रमेऽश्वमेधस्य फलं फलवतः शुभम् ||९-५५-८ (६३२७६) 
गता स्वर्गं महाराज पूजिता च महात्मभिः |
अभिगम्याश्रमं पुण्यं स दृष्ट्वा यदुनन्दनः ||९-५५-९ (६३२७७) 
ऋषींस्तानभिवाद्याथ पार्श्वे हिमवतोऽच्युतः |
सन्ध्याकार्याणि सर्वाणि निर्वर्त्यारुरुहेऽचलम् ||९-५५-१० (६३२७८) 
नातिदूरं ततो गत्वा नगं तालध्वजो बली |
पुण्ये तीर्थवरे स्नात्वा विस्मयं परमं गतः ||९-५५-११ (६३२७९) 
प्रभवं च सरस्वत्याः प्लक्षप्रस्रवणं बलः |
सम्प्राप्तः कारपचनं तीर्थप्रवरमुत्तमम् ||९-५५-१२ (६३२८०) 
हलायुधस्तु तत्रापि दत्त्वा दानं महाबलः |
आप्लुतः सलिले पुण्ये सुशीते विमले शुचौ |
सन्तर्पयामास पितॄन्देवांश्च रणदुर्मदः ||९-५५-१३ (६३२८१) 
तत्रोष्यैकां तु रजनीं यतिभिर्ब्राह्मणैः सह |
मित्रावरुणयोः पुण्यं जगामाश्रममच्युतः ||९-५५-१४ (६३२८२) 
इन्द्रोऽग्निरर्यमा चैव यत्र प्राक् प्रीतिमाप्नुवम् |
तं देशं कारपचनात्स तस्मादाजगामह ||९-५५-१५ (६३२८३) 
स्नात्वा तत्र च धर्मात्मा परां प्रीतिमवाप्य च |
ऋषिभिश्चैव सिद्धैश्च सहितो वै महाबलः |
उपविष्टः कथाः शुभ्राः शुश्राव यदुपुङ्गवः ||९-५५-१६ (६३२८४) 
तथा तु तिष्ठतां तेषां नारदो भगवानृषिः |
आजगामाथ तं देशं यत्र रामो व्यवस्थितः ||९-५५-१७ (६३२८५) 
जटामण्डलसंवीतः कुशचीरी महातपाः |
हेमदण्डधरो राजन्कमण्डलुधरस्तथा ||९-५५-१८ (६३२८६) 
महतीं सुखशब्दां तां गृह्य वीणां मनोरमाम् |
नृत्ये गीते च कुशलो देवब्राह्मणपूजितः ||९-५५-१९ (६३२८७) 
प्रभवः कलहानं च नित्यं च कलहप्रियः |
तं देशमगमद्यत्र श्रीमान्रामो व्यवस्थितः ||९-५५-२० (६३२८८) 
प्रत्युत्थाय च तं रामः पूजयित्वा यतव्रतम् |
देवर्षिं पर्यपृच्छत्स यथावृत्तं कुरून्प्रति ||९-५५-२१ (६३२८९) 
तदाऽस्याकथयद्राजन्नारदः सर्ववेदवित् |
सर्वमेतद्यथावृत्तमतीतं कुरुसंक्षयम् ||९-५५-२२ (६३२९०) 
ततोऽब्रवीद्रौहिणेयो नारदं दीनया गिरा |
किमवस्थं तु तत्क्षत्रं ये तु तत्राभवन्नृपाः ||९-५५-२३ (६३२९१) 
श्रुतमेतन्मया पूर्वं सर्वमेव तपोधन |
विस्तरश्रवणे जातं कौतूहलमतीव मे ||९-५५-२४ (६३२९२) 
नारद उवाच. ९-५५-२५क्ष् (५२२३) 
पूर्वमेव हतो भीष्मो द्रोणः सिन्धुपतिस्तथा |
हतो वैकर्तनः कर्णः पुत्राश्चास्य महारथाः ||९-५५-२५ (६३२९३) 
भूरिश्रवा रौहिणेय मद्रराजश्च वीर्यवान् |
एते चान्ये च बहवो हतास्तत्र महाबलाः ||९-५५-२६ (६३२९४) 
प्रियान्प्राणान्परित्यज्य प्रियार्थं कौरवस्य वै |
राजानो राजपुत्राश्च समरेष्वनिवर्तिनः ||९-५५-२७ (६३२९५) 
अहतांस्तु महाबाहो शृणु मे तत्र माधव ||९-५५-२८ (६३२९६) 
धार्तराष्ट्रबले शेषास्त्रयः समितिमर्दनाः |
कृपश्च कृतवर्मा च द्रोणपुत्रश्च वीर्यवान् |
तेऽपि वै विद्रुता राम दिशो दश भयात्तदा ||९-५५-२९ (६३२९७) 
दुर्योधनो हते सैन्ये विद्रुतेषु पदातिषु |
हदं द्वैपायनं नाम विवेश भृशदुःखितः ||९-५५-३० (६३२९८) 
शयानं धार्तराष्ट्रं तु सलिले स्तम्भिते तदा |
पाण्डवाः सह कृष्णेन वाग्भिरुग्राभिरार्दयन् ||९-५५-३१ (६३२९९) 
स तुद्यमानो बलवान्वाग्भी राम समन्ततः |
उत्थितः स हदाद्वीरः प्रगृह्य महतीं गदाम् ||९-५५-३२ (६३३००) 
स चाप्युपागतो योद्धुं भीमेन सह साम्प्रतम् |
भविष्यति तयोरद्य युद्धं राम सुदारुणम् ||९-५५-३३ (६३३०१) 
यदि कौतूहलं तेऽस्ति व्रज माधव मा चिरम् |
पश्य युद्धं महाघोरं शिष्ययोर्यदि मन्यसे ||९-५५-३४ (६३३०२) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५५-३५क्ष् (५२२४) 
नारदस्य वचः श्रुत्वा तानभ्यर्च्य द्विजर्षभान् |
सर्वान्विसर्जयामास ये तेनाभ्यागताः सह |
गम्यतां द्वारकां चेति सोऽन्वशादनुयायिनः ||९-५५-३५ (६३३०३) 
सोऽवतीर्याचलश्रेष्ठात्प्लक्षप्रस्रवणाच्छुभात् |
ततः प्रीतमनाः रामः श्रुता तीर्थफलं महत् |
विप्राणां सन्निधौ श्लोकमगायदिममच्युतः ||९-५५-३६ (६३३०४) 
सरस्वतीवाससमा कुतो रतिः
सरस्वतीवाससमाः कुतो गुणाः |
सरस्वतीं प्राप्य दिवं गता जनाः
सदा स्मरिष्यन्ति नदीं सरस्वतीम् ||९-५५-३७ (६३३०५) 
सरस्वती सर्वनदीषु पुण्या
सरस्वती लोकशुभावहा सदा |
सरस्वतीं प्राप्य जनाः सुदुष्कृतं
सदा न शोचन्ति परत्र चेह च ||९-५५-३८ (६३३०६) 
ततो मुहुर्मुहुः प्रीत्या प्रेक्षमाणः सरस्वतीम् |
हयैर्युक्तं रथं शुभ्रमारुरोह परन्तपः ||९-५५-३९ (६३३०७) 
स शीघ्रगामिना तेन रथेन यदुपुङ्गवः |
दिदृक्षुरभिसम्प्राप्तः शिष्ययुद्वमुपस्थितम् ||९-५५-४० (६३३०८) 
एवं तदभवद्युद्वं तुमुलं जनमेजयं |
यत्र दुःखान्वितो राजा धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम् ||९-५५-४१ (६३३०९) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-५५-४२क्ष् (५२२५) 
राम सन्निहितं श्रुत्वा गदायुद्ध उपस्थिते |
मम पुत्रः कथं भीमं प्रत्ययुध्यत सञ्जय ||||९-५५-४२ (६३३१०) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि ह्रदप्रवेशपर्वणि
पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||५५ ||समाप्तं हदप्रवेशपर्व
||२ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५५-१० स्कन्धावाराणि सर्वाणीति क.ङ.छ.पाठः ||
९-५५-१२ प्लक्षप्रस्रवणं विलमिति क.पाठः ||
९-५५-१९ कच्छपीं सुखशब्दां तामिति क.छ.झ.पाठः ||
९-५५-३० दुर्योधनो हते शल्ये विद्रुतेषु कृपादिषु इति झ.पाठः ||
९-५५-३८ सरस्वतीं हीनविदेशवासिनः सदा रमरिष्यन्ति इति ङ.पाठः
. सरस्वतीहीनविदेशवासिनः इति क.पाठः ||
९-५५-५५ पञ्चपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५६
||श्रीः ||
९. ५६. अध्यायः ५६

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
(अथ गदायुद्धपर्व  ||३ ||
) गदायुद्धाय सन्नद्धयोर्भीमदुर्योधनयोर्वर्णनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५६-० (६३३११) 
सञ्जय उवाच. ९-५६-०क्ष् (५२२६) 
रामसान्निध्यमागम्य पुत्रो दुर्योधनस्तव |
योद्धुकामो महाबाहुः समहृष्यत वीर्यवान् ||९-५६-१ (६३३१२) 
दृष्ट्वा लाङ्गलिनं राजा प्रत्युत्थाय च भारत |
प्रीत्या* परमया युक्तो युधिष्ठिरमथाब्रवीत् ||९-५६-२ (६३३१३) 
दुर्योधन उवाच. ९-५६-३क्ष् (५२२७) 
समन्तपञ्चकं पुण्यमितो याम विशाम्पते |
प्रथितोत्तरवेदी सा देवलोके प्रजापतेः ||९-५६-३ (६३३१४) 
तस्मिन्महापुण्यतमे त्रैलोक्यस्य सनातने |
सङ्ग्रामे निधनं प्राप्य ध्रुवं स्वर्गं गमिष्यसि ||९-५६-४ (६३३१५) 
तथेत्युक्त्वा महाराज कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
समन्तपञ्चकं वीरः प्रायादभिमुखः प्रभुः ||९-५६-५ (६३३१६) 
ततो दुर्योधनो राजा प्रगृह्य महतीं गदाम् |
पद्ध्याममर्षी द्युतिमानगच्छत्पाण्डवैः सह ||९-५६-६ (६३३१७) 
तथा यान्तं गदाहस्तं वर्मणा चापि दंशितम् |
अन्तरिक्षचरा देवाः साधुसाध्वित्यपूजयन् ||९-५६-७ (६३३१८) 
वादकाश्च नरास्तत्र दृष्ट्वा ते हर्षमागताः ||९-५६-८ (६३३१९) 
स पाण्डवैः परिवृतः कुरुराजस्तवात्मजः |
मत्तस्येव गजेन्द्रस्य गतिमास्थाय सोऽव्रजत् ||९-५६-९ (६३३२०) 
ततः शङ्खनिनादैश्च भेरीणां च महास्वनैः |
सिंहनादैश्च शूराणां दिशः सर्वाः प्रपूरिताः ||९-५६-१० (६३३२१) 
ततस्ते तु कुरुक्षेत्रं प्राप्ता नरवरोत्तमाः |
प्रतीच्यभिमुखं देशं यथोद्दिष्टं सुतेन ते |
दक्षिणेन सरस्वत्याः स्वयनं तीर्थमुत्तमम् ||९-५६-११ (६३३२२) 
तस्मिन्देशे त्वनिरिणे ते तु युद्धमरोचयन् ||९-५६-१२ (६३३२३) 
ततो भीमो महाकोटिं गदां गृह्याथ वर्मभृत् |
बिभ्रद्रूपं महाराज सदृशं हि गरुत्मतः ||९-५६-१३ (६३३२४) 
अवबद्धशिरस्त्राणः शुद्धकाञ्चनवर्मभृत् |
रराज राजन्पुत्रस्ते काञ्चनः शैलराडिव ||९-५६-१४ (६३३२५) 
तौ तथा सङ्गतौ वीरौ भीमदुर्योधनावुभौ |
संयुगे सम्प्रकाशेते संरब्धाविव कुञ्जरौ ||९-५६-१५ (६३३२६) 
रथमण्डलमध्यस्थौ भ्रातरौ तौ नरर्षभौ |
अशोभेतां महाराज चन्द्रसूर्याविवोदितौ ||९-५६-१६ (६३३२७) 
तावन्योन्यं निरीक्षेतां क्रुद्धाविव महोरगौ |
दहन्तौ लोचनै राजन्परस्परवधैषिणौ ||९-५६-१७ (६३३२८) 
संप्रहृष्टमना राजन्गदामादाय कौरवः |
सृक्विणी संलिहन्राजन्क्रोधरक्तेक्षणः श्वसन् ||९-५६-१८ (६३३२९) 
ततो दुर्योधनो राजन्गदामादाय वीर्यवान् |
भीमसेनमभिप्रेक्ष्य गजो गजमिवाह्वयत् ||९-५६-१९ (६३३३०) 
अद्रिसारमयीं भीमस्तथैवादाय वीर्यवान् |
आह्वयामास नृपतिं सिंहः सिंहं यथा वने ||९-५६-२० (६३३३१) 
तावुद्यतगदापाणी दुर्योधनवृकोदरौ |
संयुगे सम्प्रकाशेतां गिरी सशिखराविव ||९-५६-२१ (६३३३२) 
तावुभौ समतिक्रुद्धावुभौ भीमपराक्रमौ |
उभौ शिष्यौ गदायुद्धे रौहिणेयस्य धीमतः ||९-५६-२२ (६३३३३) 
उभौ सदृशकर्माणौ वरुणस्य महाबलौ |
वासुदेवस्य रामस्य तथा वैश्रवणस्य च ||९-५६-२३ (६३३३४) 
सदृशौ तौ महाराज मधुकैटभयोरपि |
उभौ सदृशकर्माणौ तथा सुन्दोपसुन्दयोः ||९-५६-२४ (६३३३५) 
[रामरावणयोश्चैव वालिसुग्रीवयोस्तथा] |
तथैव कालस्य समौ मृत्योश्चैव परन्तपौ ||९-५६-२५ (६३३३६) 
अन्योन्यमभिधावन्तौ मत्ताविव महाद्विपौ |
वासितासङ्गमे दृप्तौ शरदीव मदोत्कटौ ||९-५६-२६ (६३३३७) 
उभौ क्रोधविषं दीप्तं वमन्तावुरगाविव |
अन्योन्यमभिसंरब्धौ प्रेक्षमाणावरिन्दमौ ||९-५६-२७ (६३३३८) 
उभौ भरतशार्दूलौ विक्रमेण समन्वितौ |
सिंहाविव दुराधर्षौ गदायुद्धविशारदौ ||९-५६-२८ (६३३३९) 
नखदंष्ट्रायुधौ वीरौ व्याघ्राविव दुरुत्सहौ |
प्रजासंहरणे क्षुब्धौ समुद्राविव दुस्तरौ ||९-५६-२९ (६३३४०) 
लोहिताङ्गाविव क्रुद्धौ प्रतपन्तौ महारथौ |
[पूर्वपश्चिमजौ मेघौ प्रेक्षमाणावरिन्दमौ ||९-५६-३० (६३३४१) 
गर्जमानौ सुविषमं क्षरन्तौ प्रावृषीव हि |
रश्मियुक्तौ महात्मानौ दीप्तिमन्तौ महाबलौ ||९-५६-३१ (६३३४२) 
ददृशाते कुरुश्रेष्ठौ कालसूर्याविवोदितौ |
व्याघ्राविव सुसंरब्धौ गर्जन्ताविवतोयदौ ||९-५६-३२ (६३३४३) 
जहृषाते महाबाहु सिंहकेसरिणाविव |
गजाविव सुसंरब्धौ ज्वलिताविव पावकौ ||९-५६-३३ (६३३४४) 
ददृशाते महात्मानौ सशृङ्गाविव पर्वतौ |
रोषात्प्रस्फुरमाणोष्ठौ निरीक्षन्तौ परस्परम् ||९-५६-३४ (६३३४५) 
तौ समेतौ महात्मानौ गदाहस्तौ नरोत्तमौ.]
उभौ परमसंहृष्टावुभौ परमसम्मतौ ||९-५६-३५ (६३३४६) 
सदश्वाविव हेषन्तौ बृंहन्ताविव कुञ्जरौ |
वृषभाविव गर्जन्तौ दुर्योधनवृकोदरौ |
दैत्याविव बलोन्मत्तौ रेजतुस्तौ नरोत्तमौ ||९-५६-३६ (६३३४७) 
ततो दुर्योधनो राजन्निदमाह युधिष्ठिरम् |
सृञ्जयैः सह तिष्ठन्तं तपन्तमिव भास्करम् ||९-५६-३७ (६३३४८) 
इदं व्यवसितं युद्धं मम भीमस्य चोभयोः |
उपोपविष्टाः पश्यध्वं विमर्दं नृपसत्तमाः ||९-५६-३८ (६३३४९) 
ततः समुपविष्टं तत्सुमहद्राजमण्डलम् |
विराजमानं ददृशे दिवीवादित्यमण्डलम् ||९-५६-३९ (६३३५०) 
तेषां मध्ये महाबाहुः श्रीमान्केशवपूर्वजः |
उपविष्टो महाराज पूज्यमानः समन्ततः ||९-५६-४० (६३३५१) 
शुशुभे राजमध्यस्थो नीलवासाः सितप्रभः |
नक्षत्रैरिव सम्पूर्णो वृतो निशि निशाकरः ||९-५६-४१ (६३३५२) 
तौ तथा तु महाराज गदाहस्तौ सुदुःसहौ |
अन्योन्यं वाग्भिरुग्राभिस्तक्षमाणौ व्यवस्थितौ ||९-५६-४२ (६३३५३) 
अप्रियाणि ततोऽन्योन्यमुक्त्वा तौ कुरुसत्तमौ |
उदीक्षन्तौ स्थितौ तत्र वृत्रशक्रौ यथाऽऽहवे ||||९-५६-४३ (६३३५४) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गयादुद्धपर्वणि
षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः. | ५६ ||*एतच्छ्लोकस्य स्थाने झ.पुस्तके
अधोलिखिताः पञ्च श्लोका वर्तन्ते. ते च |
प्रीत्या परमया युक्ताः समभ्यर्च्य यथाविधि |
आसनं च ददौ तस्मै पर्यपृच्छदनामयम् ||९-५६-१ (६३३५५) 
ततो युधिष्ठिरं रामो वाक्यमेतदुवाच ह |
मधुरं धर्मसंयुक्तं शूराणां हितमेव च ||९-५६-२ (६३३५६) 
मया श्रुतं कथयतामृषीणां राजसत्तम |
कुरुक्षेत्रं परं पुण्यं पावनं स्वर्ग्यमेव च ||९-५६-३ (६३३५७) 
देवतैरृषिभिर्जुष्टं ब्राह्मणैश्च महात्मभिः |
तत्र वै योत्स्यमाना ये देहं त्यक्ष्यन्ति मानवाः ||९-५६-४ (६३३५८) 
९-५६-५ (६३३५९) 
तेषां स्वर्गे ध्रुवो वासः शक्रेण सह मारिष |
तस्मात्समन्तपञ्चकमितो याम द्रुतं नृप ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५६-८ वातिकाश्चारणा ये तु इति झ.पाठः | तत्र वातिकाः वातेन
सह गच्छन्ति ते आकाशचारिणः. चारणाः सिद्धविशेषा इत्यर्थः ||.
९-५६-११ स्वयनं सुगतिदम् ||
९-५६-१२ अनिरिणे अनूषरे ||
९-५६-२६ वासितासङ्गमे एककरिणीसङ्गमार्थे दृप्तौ मोहितौ ||
९-५६-३० लोहिताङ्गौ द्वौ कुजाविवेत्यभूतोपमा ||
९-५६-३३ जहषाते हर्षं प्रापतुः ||
९-५६-५६ षट्पञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५७
||श्रीः ||
९. ५७. अध्यायः ५७

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
भीमदुर्योधनयोर्वीरवादः ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५७-० (६३३६०) 
वैशम्पायन उवाच. ९-५७-०क्ष् (५२२८) 
ततो वाग्युद्धमभवत्तुमुलं जनमेजय |
यत्र दुःखान्वितो राजा धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम् ||९-५७-१ (६३३६१) 
धिगस्तु खलु मानुष्यं यस्य निष्ठेयमीदृशी |
एकादशचमूभर्ता यत्र पुत्रो ममानघ ||९-५७-२ (६३३६२) 
आज्ञाप्य सर्वान्नृपतीन्भुक्त्वा चेमां वसुन्धराम् |
गदामादाय चैकाकी पदातिः प्रस्थितो रणम् ||९-५७-३ (६३३६३) 
भूत्वा हि जगतो नाथो ह्यनाथ इव मे सुतः |
गदामुद्यम्य यो याति किमन्यद्भागधेयतः ||९-५७-४ (६३३६४) 
अहो दुःखं महत्प्राप्तं पुत्रेण मम सञ्जय |
एवमुक्त्वा स दुःखार्तो विरराम जनाधिपः ||९-५७-५ (६३३६५) 
सञ्जय उवाच. ९-५७-६क्ष् (५२२९) 
स मेघनिनदो हर्षान्निनदन्निव गोवृषः |
आजुहाव तदा पार्थं युद्धाय युधि वीर्यवान् ||९-५७-६ (६३३६६) 
भीममाह्वयमाने तु कुरुराजे महात्मनि |
प्रादुरासन्सुघोराणि रूपाणि विविधान्युत ||९-५७-७ (६३३६७) 
ववुर्वाताः सनिर्घाताः पांसुवर्षं पपात च |
बभूवुश्च दिशः सर्वास्तिमिरेण समावृताः ||९-५७-८ (६३३६८) 
महास्वनाः सुनिर्वातास्तुमुला रोमहर्षणाः |
पेतुस्तथोल्काः शतशः स्फोटयन्त्यो नभस्तलात् ||९-५७-९ (६३३६९) 
राहुश्चाग्रसदादित्यमपर्वणि विशाम्पते |
चकम्पे च महाकम्पं पृथिवी सवनद्रुमा ||९-५७-१० (६३३७०) 
रूक्षाश्च वाताः प्रववुर्नीचैः शर्करकर्षिणः |
गिरीणां शिखराण्येव न्यपतन्त महीतले ||९-५७-११ (६३३७१) 
मृगा बहुविधाकाराः सम्पतन्ति दीशो दश |
दीप्ताः शिवाश्चाप्यनदन्घोररूपाः सुदारुणाः ||९-५७-१२ (६३३७२) 
निर्घाताश्च महाघोरा बभूवू रोमहर्षणाः |
दीप्तायां दिशि राजेन्द्र मृगाश्चाशुभवादिनः ||९-५७-१३ (६३३७३) 
उदपानगताश्चापो व्यवर्धन्त समन्ततः |
अशरीरा महानादाः श्रूयन्ते स्म भयानकाः ||९-५७-१४ (६३३७४) 
एवमादीनि दृष्ट्वा स निमित्तानि वृकोदरः |
उवाच भ्रातरं ज्येष्ठं धर्मराजं युधिष्ठिरम् ||९-५७-१५ (६३३७५) 
एष शक्यो मया जेतुं मन्दात्मा च सुयोधनः ||९-५७-१६ (६३३७६) 
अद्य क्रोधं विमोक्ष्यामि निगूढं हृदयेशयम् |
सुयोधने कौरवेन्द्रे खाण्डवेऽग्निमिवार्जुनः ||९-५७-१७ (६३३७७) 
शल्यमद्योद्धरिष्यामि तव पाण्डव हृच्छयम् |
निहत्य गदया पापमिमं कुरुकुलान्तकम् ||९-५७-१८ (६३३७८) 
अद्य कीर्तिमयीं मालां प्रतिमोक्ष्याम्यहं त्वयि |
हत्वेमं पापकर्माणं गदया रणमूर्धनि ||९-५७-१९ (६३३७९) 
अद्योरुगदया राजन्भेत्ताऽस्मि समरेऽनया |
नायं प्रवेष्टा नगरं पुनर्वारणसाह्वयम् ||९-५७-२० (६३३८०) 
सर्पोत्सर्गस्य शयने विषदानस्य भोजने |
प्रमाणकोट्यां पातस्य दाहस्य जतुवेश्मनि ||९-५७-२१ (६३३८१) 
सभायामवहासस्य सर्वस्वहरणस्य च |
वर्षमज्ञातवासस्य वनवासस्य चानघ ||९-५७-२२ (६३३८२) 
अद्यान्तमेषां दुःखानां गन्ताऽहं भरतर्षभ |
एकाह्ना विनिहत्येमं भविष्याम्यात्मनोऽनृणः ||९-५७-२३ (६३३८३) 
अद्यायुर्धार्तराष्ट्रस्य दुर्मतेरकृतात्मनः |
समाप्तं भरतश्रेष्ठ मातापित्रोश्च दर्शनम् ||९-५७-२४ (६३३८४) 
अद्य सौख्यं तु राजेन्द्र कुरुराजस्य दुर्मतेः |
समाप्तं च महाराज नारीणां दर्शनं पुनः ||९-५७-२५ (६३३८५) 
अद्यायं कुरुराजस्य शन्तनोः कुलपांसनः |
प्राणाञ्श्रियं च राज्यं च त्यक्त्वा शेष्यति भूतले ||९-५७-२६ (६३३८६) 
राजा च धृतराष्ट्रोऽद्य श्रुत्वा पुत्रं निपातितम् |
स्मरिष्यत्यशुभं कर्म यत्तच्छकुनिबुद्धिजम् ||९-५७-२७ (६३३८७) 
इत्युक्त्वा राजशार्दूल गदामादाय वीर्यवान् |
अभ्यतिष्ठत युद्धाय शक्रो वृत्रमिवाह्वयन् ||९-५७-२८ (६३३८८) 
तमुद्यतगदं दृष्ट्वा कैलासमिव शृङ्गिणम् |
भीमसेनः पुनः क्रुद्धो दुर्योधनमुवाच ह ||९-५७-२९ (६३३८९) 
राज्ञश्च धृतराष्ट्रस्य तथा त्वमपि चात्मनः |
स्मर तद्दुष्कृतं कर्म यद्वृत्तं वारणावते ||९-५७-३० (६३३९०) 
द्रौपदी च परिक्लिष्टा सभामध्ये रजस्वला |
द्यूते च वञ्चितो राजा यत्त्वया सौबलेन च ||९-५७-३१ (६३३९१) 
वने दुःखं च यत्प्राप्तमस्माभिस्त्वत्कृतं महत् |
विराटनगरे चैव योन्यन्तरगतैरिव |
तत्सर्वं पातयाम्यद्य दिष्ट्या दृष्टोऽसि दुर्मते ||९-५७-३२ (६३३९२) 
त्वत्कृतेऽसौ हतः शेते शरतल्पे पितामहः |
गाङ्गेयो रथिनां श्रेष्ठो रथिना याज्ञसेनिना ||९-५७-३३ (६३३९३) 
हतो द्रोणश्च कर्णश्च तथा शल्यः प्रतापवान् |
वैराग्नेरादिकर्तासौ शकुनिः सौबलो हतः ||९-५७-३४ (६३३९४) 
प्रातिकामी तथा पापो द्रौपद्याः क्लेशकृद्धतः |
भ्रातरस्ते हताः सर्वे शूरा विक्रान्तयोधिनः ||९-५७-३५ (६३३९५) 
एते चान्ये च बहवो निहतास्त्वत्कृते नृपाः |
त्वामद्य निहनिष्यामि गदया नात्र संशयः ||९-५७-३६ (६३३९६) 
इत्येवमुच्चै राजानं भाषमाणं वृकोदरम् |
उवाच गतभी राजन्पुत्रस्ते सत्यविक्रमः ||९-५७-३७ (६३३९७) 
किं कत्थनेन बहुना युध्यस्वेह वृकोदर |
अद्य तेऽहं विनेष्यामि युद्धश्रद्धां कुलाधम ||९-५७-३८ (६३३९८) 
इति दुर्यार्धेनोऽक्षुद्रस्त्वया क्षुद्रबलेन वै |
शक्यस्रासयितुं वाचा न चान्यः प्राकृतो यथा ||९-५७-३९ (६३३९९) 
चिरकालेप्सितं दिष्ट्या हृदयस्थमिदं मम |
त्वया सह गदायुद्धं त्रिदशैरुपपादितम् ||९-५७-४० (६३४००) 
किं वाचा बहुनोक्तेन कत्थितेन च दुर्मते |
वाणी सङ्कोच्यतामेषा कर्मणा मा चिरं कृथाः ||९-५७-४१ (६३४०१) 
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सर्व एवाभ्यपूजयन् |
राजानः सोमकाश्चैव ये तत्रासन्समागताः ||९-५७-४२ (६३४०२) 
ततः सम्पूजितः सर्वैः सम्प्रहृष्टतनूरुहः |
भूयो धीरां मतिं चक्रे युद्धाय कुरुनन्दनः ||९-५७-४३ (६३४०३) 
तं मत्तमिव मातङ्गं तलशब्दैर्नराधिपाः |
भूयः संहर्षयांचक्रुर्दुर्योधनममर्षणम् ||९-५७-४४ (६३४०४) 
तं महात्मा महात्मानं गदामुद्यम्य पाण्डवः |
अभिदुद्राव वेगेन धार्तराष्ट्रं वृकोदरः ||९-५७-४५ (६३४०५) 
बृंहन्ति कुञ्चरास्तत्र हया हेषन्ति चासकृत् |
शस्त्राणि चाप्यदीप्यन्त पाण्डवानां जयैषिणां ||९-५७-४६ (६३४०६) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि कदायुद्धपर्वणि
सप्तपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||५७ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५७-१६ नैष शक्तो रणे जेतुं मन्दात्मा मां सुयोधन इति झ.पाठः ||
९-५७-४१ वाणी सम्पद्यतामिति झ.पाठः ||
९-५७-५७ सप्तपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५८
||श्रीः ||
९. ५८. अध्यायः ५८

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सञ्जय उवाच |
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५८-० (६३४०७) 
सञ्जय उवाच. ९-५८-०क्ष् (५२३०) 
ततो दुर्योधनो दृष्ट्वा भीमसेनं तथाऽऽगतम् |
प्रत्युद्ययावदीनात्मा वेगेन महता नदन् ||९-५८-१ (६३४०८) 
समापेततुरन्योन्यं शृङ्गिणौ वृषभाविव |
महानिर्घातघोषश्च प्रहाराणामजायत ||९-५८-२ (६३४०९) 
अभवच्च तयोर्युद्वं तुमुलं रोमहर्षणम् |
जिघृक्षतोर्यथाऽन्योन्यमिन्द्रप्रह्लादयोरिव ||९-५८-३ (६३४१०) 
रुधिरोक्षितसर्वाङ्गौ गदाहस्तौ मनस्विनौ |
ददृशाते महात्मानौ पुष्पिताविव किंशुकौ ||९-५८-४ (६३४११) 
तथा तस्मिन्महायुद्धे वर्तमाने सुदारुणे |
खद्योतसङ्खैरिव खं दर्शनीयं व्यरोचत ||९-५८-५ (६३४१२) 
तथा तस्मिन्वर्तमाने सङ्कुले तुमुले भृशम् |
उभावपि परिश्रान्तौ युध्यमानावरिन्दमौ ||९-५८-६ (६३४१३) 
तौ मुहूर्तं समाश्वस्य पुनरेव परन्तपौ |
सम्प्रहारयतां चित्रे सम्प्रगृह्य गदे शुभे ||९-५८-७ (६३४१४) 
तौ तु दृष्ट्वा महावीर्यौ समाश्वस्तौ नरर्षभौ |
बलिनौ वारणौ यद्वद्वासितार्थे मदोत्कटौ ||९-५८-८ (६३४१५) 
समानवीर्यौ सम्प्रेक्ष्य प्रगृहीतगदावुभौ |
प्रहर्षं परमं जग्मुर्देवगन्धर्वदानवाः ||९-५८-९ (६३४१६) 
प्रगृहीतगदौ दृष्ट्वा दुर्योधनवृकोदरौ |
संशयः सर्वभूतानां विजये समपद्यत ||९-५८-१० (६३४१७) 
समागम्य ततो भूयो भ्रातरौ बलिनां वरौ |
अन्योन्यस्यान्तरप्रेप्सू प्रचक्रातेऽन्तरं प्रति ||९-५८-११ (६३४१८) 
यमदण्डोपमां गुर्वीमिन्द्राशनिमिवोद्यताम् |
ददृशुः प्रेक्षका राजन्रौद्रीं विशसनीं गदाम् ||९-५८-१२ (६३४१९) 
आविद्ध्यतो गतां तस्य भीमसेनस्य संयुगे |
शब्दः सुतुमुलो घोरो मुहूर्तं समपद्यत ||९-५८-१३ (६३४२०) 
आविद्ध्यन्तमरिं प्रेक्ष्य धार्तराष्ट्रोऽथ पाण्डवम् |
गदामतुलवेगां तां विस्मितः सम्बभूव ह ||९-५८-१४ (६३४२१) 
चरंश्च विविधान्मार्गान्मण्डलानि च भारत |
अशोभत तदा वीरो भूय एव वृकोदरः ||९-५८-१५ (६३४२२) 
तौ परस्परमासाद्य यत्तावन्योन्यसूदने |
मार्जाराविव भक्षार्थे ततक्षाते मुहुर्मुहुः ||९-५८-१६ (६३४२३) 
अचरद्भीमसेनस्तु मार्गान्बहुविधांस्तथा |
मण्डलानि विचित्राणि गतप्रत्यागतानि च ||९-५८-१७ (६३४२४) 
गोमूत्रिकाणि चित्राणि स्थानानि विविधानि च |
परिमोक्षं प्रहाराणां वर्जनं परिधावनम् ||९-५८-१८ (६३४२५) 
अभिद्रवणमाक्षेपमवस्थानं सविग्रहम् |
मत्स्योद्वृत्तं सोरुवृत्तमवप्लुतमुपप्लुतम् ||९-५८-१९ (६३४२६) 
उपन्यस्तमपन्यस्तं गदायुद्धविशारदौ |
एवं तौ विचरन्तौ तु न्यघ्नतां वै परस्परम् ||९-५८-२० (६३४२७) 
वञ्चयानौ पुनश्चैव चेरतुः कुरुसत्तमौ |
विक्रीडन्तौ सुबलिनौ मण्डलानि विचेरतुः ||९-५८-२१ (६३४२८) 
[तौ दर्शयन्तौ समरे युद्धक्रीडां समन्ततः |
गदाभ्यां सहसाऽन्योन्यमाजघ्नतुररिन्दमौ ||९-५८-२२ (६३४२९) 
परस्परं समासाद्य दंष्ट्राभ्यां द्विरदौ यथा |
अशोभेतां महाराज शोणितेन परिप्लुतौ ||९-५८-२३ (६३४३०) 
एवं तदभवद्युद्धं घोररूपं परन्तप |
परिवृत्तेऽहनि क्रूरं वृत्रवासवयोरिव ||]  ९-५८-२४ (६३४३१) 
गदाहस्तौ ततस्तौ तु मण्डलावस्थितौ बली |
दक्षिणं मण्डलं राजन्धार्तराष्ट्रोऽभ्यवर्तत |
सव्यं तु मण्डलं तत्र भीमसेनोऽभ्यवर्तत ||९-५८-२५ (६३४३२) 
तथा तु चरतस्तस्य भीमस्य रणमूर्धनि |
दुर्योधनो महाराज पार्श्वदेशेऽभ्यताडयत् ||९-५८-२६ (६३४३३) 
आहतस्तु ततो भीमः पुत्रेण तव भारत |
आविध्यत गदां गुवीं प्रहारं तमचिन्तयन् ||९-५८-२७ (६३४३४) 
इन्द्राशनिसमां घोरां यमदण्डमिवोद्यताम् |
ददृशुस्ते महाराज भीमसेनस्य तां गदाम् ||९-५८-२८ (६३४३५) 
आविध्यन्तं गदां दृष्ट्वा भीमसेनं तवात्मजः |
समुद्यम्य गदां घोरां प्रत्यविध्यत्परन्तपः ||९-५८-२९ (६३४३६) 
गदामारुतवेगेन तव पुत्रस्य भारत |
शब्द आसीत्सुतुमुलस्तेजश्च समजायत ||९-५८-३० (६३४३७) 
स चरन्विविधान्मार्गान्मण्डलानि च भागशः |
समशोभत तेजस्वी भूयो भीमात्सुयोधनः ||९-५८-३१ (६३४३८) 
आविद्धा सर्ववेगेन भीमेन महती गदा |
सधूमं सार्चिषं चाग्निं मुमोचोग्रमहास्वना ||९-५८-३२ (६३४३९) 
आधूतां भीमसेनेन गदां दृष्ट्वा सुयोधनः |
अद्रिसारमयीं गुर्वीमाविध्यन्बह्वशोभत ||९-५८-३३ (६३४४०) 
गदामारुतवेगं हि दृष्ट्वा तस्य महात्मनः |
भयं विवेश पाण्डूंस्तु सर्वानेव ससात्यकीन् ||९-५८-३४ (६३४४१) 
तौ दर्शयन्तौ समरे युद्धक्रीडां समन्ततः |
गदाभ्यां सहसाऽन्योन्यमाजघ्नतुररिन्दमौ ||९-५८-३५ (६३४४२) 
तौ परस्परमासाद्य दंष्ट्राभ्यां द्विरदौ यथा |
अशोभेतां महाराज शोणितेन परिप्लुतौ ||९-५८-३६ (६३४४३) 
एवं तदभवद्युद्धं घोररूपमसंवृतम् |
परिवृत्तेऽहनि क्रूरं वृत्रवासवयोरिव ||९-५८-३७ (६३४४४) 
दृष्ट्वा व्यवस्थितं भीमं तव पुत्रो महाबलः |
चरंश्चित्रतरान्मा र्गान्कौन्तेयमभिदुद्रुवे ||९-५८-३८ (६३४४५) 
तस्य भीमो महावेगां जाम्बूनदपरिष्कृताम् |
अतिक्रुद्धस्य क्रुद्धस्तु ताडयामास तां गदाम् ||९-५८-३९ (६३४४६) 
सविस्फुलिङ्गो निर्हादस्तयोस्तत्राभिघातजः |
प्रादुरासीन्महाराज घृष्टयोर्वज्रयोरिव ||९-५८-४० (६३४४७) 
वेगवत्या तया तत्र भीमसेनप्रमुक्तया |
निपतन्त्या महाराज पृथिवी समकम्पत ||९-५८-४१ (६३४४८) 
तां नामृष्यत कौरव्यो गदां प्रतिहतां रणे |
मत्तो द्विप इव क्रुद्धः प्रतिकुञ्जरदर्शनात् ||९-५८-४२ (६३४४९) 
स सव्यं मण्डलं राजा उद्धाम्य कृतनिश्चयः |
आजघ्ने मूर्ध्नि कौन्तेयं गदया भीमवेगया ||९-५८-४३ (६३४५०) 
तया त्वभिहतो भीमः पुत्रेण तव पाण्डवः |
नाकम्पत महाराज तदद्भुतमिवाभवत् ||९-५८-४४ (६३४५१) 
आश्चर्यं चापि तद्राजन्सर्वसैन्यान्यपूजयन् |
यद्गदाभिहतो भीमो नाकम्पत पदात्पदम् ||९-५८-४५ (६३४५२) 
ततो गुरुतरां दीप्तां गदां हेमपरिष्कृताम् |
दुर्योधनाय व्यसृजद्भीमो भीमपराक्रमः ||९-५८-४६ (६३४५३) 
तं प्रहारमसम्भ्रान्तो लाघवेन महाबलः |
मोघं दुर्योधनश्चक्रे तत्राभूद्विस्मयो महान् ||९-५८-४७ (६३४५४) 
सा तु मोघा गदा राजन्पतन्ती भीमचोदिता |
चालयामास पृथिवीं महानिर्घातनिःस्वनाः ||९-५८-४८ (६३४५५) 
आस्थाय कौशिकान्मार्गानुत्पतन्स पुनः पुनः |
गदानिपातं प्रज्ञाय भीमसेनं च वञ्चितम् ||९-५८-४९ (६३४५६) 
वञ्चयित्वा तदा भीमं गदया कुरुसत्तमः |
ताडयामास सङ्क्रुद्धो वक्षोदेशे महाबलः ||९-५८-५० (६३४५७) 
गदया निहतो भीमो मुह्यमानो महारणे |
नाभ्यमन्यत कर्तव्यं पुत्रेणाभ्याहतस्तव ||९-५८-५१ (६३४५८) 
तस्मिंस्तथा वर्तमाने राजन्सोमकपाण्डवाः |
भृशोपहतसङ्कल्पा नहृष्टमनसोऽभवन् ||९-५८-५२ (६३४५९) 
स तु तेन प्रहारेण मातङ्ग इव रोषितः |
हस्तिवद्वस्तिसंकाशमभिदुद्राव ते सुतम् ||९-५८-५३ (६३४६०) 
ततस्तु तरसा भीमो गदया तनयं तव |
अभिदुद्राव वेगेन सिंहो वनगजं यथा ||९-५८-५४ (६३४६१) 
उपसृत्य तु राजानं गदामोक्षविशारदः |
आविध्यत गदां राजन्समुद्दिश्य सुतं तव ||९-५८-५५ (६३४६२) 
अताडयद्भीमसेनः पार्श्वे दुर्योधनं तदा |
स विह्वलः प्रहारेण जानुभ्यामगमन्महीम् ||९-५८-५६ (६३४६३) 
तस्मिन्कुरुकुलश्रेष्ठे जानुभ्यामवनीं गते |
उदतिष्ठत्ततो नादः सृञ्जयानां जगत्पते ||९-५८-५७ (६३४६४) 
तेषां तु निनदं श्रुत्वा शृञ्जयानां नरर्षभः |
अमर्षाद्भरतश्रेष्ठ पुत्रस्ते समकुप्यत ||९-५८-५८ (६३४६५) 
उत्थाय तु महाबाहुर्महानाग इव श्वसन् |
दिधक्षन्निव नेत्राभ्यां भीमसेनमवैक्षत ||९-५८-५९ (६३४६६) 
ततः स भरतश्रेष्ठो गदापाणिरभिद्रवन् |
प्रमथिष्यन्निव शिरो भीमसेनस्य संयुगे ||९-५८-६० (६३४६७) 
स महात्मा महात्मानं भीमं भीमपराक्रमः |
अताडयच्छङ्खदेशे न चचालाचलोपमः ||९-५८-६१ (६३४६८) 
स भूयः शुशुभे पार्थस्ताडितो गदया रणे |
उद्भिन्नरुधिरो राजन्प्रभिन्न इव कुञ्चरः ||९-५८-६२ (६३४६९) 
ततो गदां वीरहणीमयोमयीं
प्रगृह्य वज्राशनितुल्यनिःस्वनाम् |
अताडयच्छत्रुममित्रकर्शनो
बलेन विक्रम्य धनञ्जयाग्रजः ||९-५८-६३ (६३४७०) 
स भीमसेनाभिहतस्तवात्मजः
पपात सङ्कम्पितदेहबन्धनः |
सुपुष्पितो मारुतवेगताडितो
वने महासाल इवावघूर्णितः ||९-५८-६४ (६३४७१) 
ततः प्रणेदुर्जहृषुश्च पाण्डवाः
समीक्ष्य पुत्रं पतितं क्षितौ तव |
ततः सुतस्ते प्रतिलभ्य चेतनां
समुत्पपात द्विरदो यथा हदात् ||९-५८-६५ (६३४७२) 
स पार्थिवो नित्यममर्षितस्तदा
महारथः शिक्षितवत्परिभ्रमन् |
अताडयत्पाण्डवमग्रतः स्थितं
स विह्वलाङ्गो जगतीमुपास्पृशत् ||९-५८-६६ (६३४७३) 
स सिंहनादं विननाद कौरवो
निपात्य भूमौ युधि भीममोजसा |
बिभेद चैवाशनितुल्यमोजसा
गदानिपातेन शरीररक्षणम् ||९-५८-६७ (६३४७४) 
ततोऽन्तरिक्षे निनदो महानभू--
द्दिवौकसामप्सरसां च नेदुषाम् |
पपात चोच्चैरमरप्रवेरितं
विचित्रपुष्पोत्करवर्षमुत्तमम् ||९-५८-६८ (६३४७५) 
ततः परानाविशदुत्तमं भयं
समीक्ष्य भूमौ पतितं नरोत्तमम् |
अहीयमानं च बलेन कौरवं
निशाम्य भेदं सुदृढस्य वर्मणः ||९-५८-६९ (६३४७६) 
ततो मुहूर्तादुपलभ्य चेतनां
प्रमृज्य वक्त्रं रुधिराक्तमात्मनः |
धृतिं समालम्ब्य विवृत्य लोचने
बलेन संस्तभ्य वृकोदरः स्थितः ||९-५८-७० (६३४७७) 
' ततो यमौ यमसदृशौ पराक्रमे
सपार्षतः शिनितनयश्च वीर्यवान् |
समाह्वयन्नहमहमित्यभित्वरं--
स्तवात्मजं समभिययुर्वधैषिणः ||९-५८-७१ (६३४७८) 
निवर्त्य तान्पुनरपि पाण्डवो बली
तवात्मजं स्वयमभिगम्य कालवत् |
चचार चाप्यपगतखेदवेपथुः
सुरेश्वरो नमुचिमिवोत्तमं रणे' ||||९-५८-७२ (६३४७९) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
अष्टपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||५८ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५८-३ जिगीषतोर्यथेति झ.पाठः ||
९-५८-४९ आस्थायेति | कौशिकान् कुश उन्मत्तस्तदाचरितान्मार्गानास्थाय
पुनः पुनरुत्पतनेन वञ्चनेन च भीममुन्मत्तीकृत्य गदया
ताडयामासेति द्वयोः सम्बन्धः ||
९-५८-५२ नहृष्टमनसः खिन्नचेतसः ||
९-५८-६१ शङ्खदेशे ललाटप्रान्त ||
९-५८-६९ नेदुषां नाद कृतवतीनाम् ||
९-५८-५८ अष्टपञ्चाशत्तमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०५९
||श्रीः ||
९. ५९. अध्यायः ५९

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
भीमसेनेन दुर्योधनस्योरुभेदनम् ||१ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-५९-० (६३४८०) 
सञ्चय उवाच. ९-५९-०क्ष् (५२३१) 
समुदीर्णं ततो दृष्ट्वा सङ्ग्रामं कुरुमुख्ययोः |
अब्रवीदर्जुनस्तत्र वासुदेवं यशस्विनम् ||९-५९-१ (६३४८१) 
अनयोर्वीरयोर्युद्धे को ज्यायान्भवतो मतः |
कस्य वा को गुणो ज्यायानेतद्वद जनार्दन ||९-५९-२ (६३४८२) 
वासुदेव उवाच. ९-५९-३क्ष् (५२३२) 
उपदेशोऽनयोस्तुल्यो भीमस्तु बलवत्तरः |
कृती यत्नपरस्त्वेष धार्तराष्ट्रो वृकोदरात् ||९-५९-३ (६३४८३) 
भीमसेनस्तु धर्मेण युध्यमानो न जेष्यति |
अन्यायेन तु युध्यन्वै हन्यादेव सुयोधनम् ||९-५९-४ (६३४८४) 
मायया निर्जिता देवैरसुरा इति नः श्रुतम् |
विरोचनस्तु शक्रेण मायया निर्जितः स वै ||९-५९-५ (६३४८५) 
मायया चाक्षिपत्तेजो वृत्रस्य बलसूदनः |
तस्मान्मायामयं वीर आतिष्ठतु वृकोदरः ||९-५९-६ (६३४८६) 
प्रतिज्ञातं च भीमेन द्यूतकाले धनञ्जय |
ऊरू भेत्स्यामि ते सङ्ख्ये गदयेति सुयोधनम् ||९-५९-७ (६३४८७) 
सोऽयं प्रतिज्ञां तां चापि पारयत्वरिकर्शनः |
मायाविनं तु राजानं माययैव निकृन्ततु ||९-५९-८ (६३४८८) 
यद्येष बलमास्थाय न्यायेन प्रहरिष्यति |
विषमस्थस्ततो राजा भविष्यति युधिष्ठिरः ||९-५९-९ (६३४८९) 
पुनरेव तु वक्ष्यामि पाण्डवेय निबोध मे |
धर्मराजापराधेन भयं नः पुनरागतम् ||९-५९-१० (६३४९०) 
कृत्वा हि सुमहत्कर्म हत्वा भीष्ममुखान्कुरून् |
जयः प्राप्तो यशः प्राग्र्यं वैरं च प्रतियातितम् |
तदेवं विजयः प्राप्तः पुनः संशयितः कृतः ||९-५९-११ (६३४९१) 
अबुद्धिरेषां महती धर्मराजस्य पाण्डव |
यदेकविजये वीर पणितं कृतमीदृशम् ||९-५९-१२ (६३४९२) 
सुयोधनः कृती वीर एकायनगतस्तथा ||९-५९-१३ (६३४९३) 
अपि चोशनसा गीतः श्रूयतेऽयं पुरातनः |
श्लोकस्तत्त्वार्थसहितस्तन्मे निगदतः शृणु ||९-५९-१४ (६३४९४) 
पुनरावर्तमानानां भग्नानां जीवितैषिणाम् |
भेतव्यमरिशेषाणामेकायनगता हि ते ||९-५९-१५ (६३४९५) 
[साहसोत्पतितानां च निराशानां च जीविते |
न शक्यमग्रतः स्थातुं शक्रेणापि धनञ्जय] ||९-५९-१६ (६३४९६) 
सुयोधनमिमं भग्नं हतसैन्यं हदं गतम् |
पराजितं वनप्रेप्सुं निराशं राज्यलम्भने |
कोऽन्विष्य संयुगे प्राज्ञः पुनर्द्वन्द्वे समाह्वयेत् ||९-५९-१७ (६३४९७) 
अपि नो निर्जितं राज्यं न हरेत सुयोधनः |
यस्त्रयोदशवर्षाणि गदया कृतनिश्रमः |
चरत्यूर्ध्वं च तिर्यक्व भीमसेनिघांसया ||९-५९-१८ (६३४९८) 
एनं चेन्न महाबाहुरन्यायेन हनिष्यति |
एष वः कौरवो राजा धार्तराष्ट्रो भविष्यति ||९-५९-१९ (६३४९९) 
सञ्जय उवाच. ९-५९-२०क्ष् (५२३३) 
धनञ्जयस्तु श्रुत्वैतत्केशवस्य महात्मनः |
प्रेक्षतो भीमसेनस्य सव्यमूरुमताडयत् ||९-५९-२० (६३५००) 
गृह्य संज्ञां ततो भीमो गदया व्यचरद्रणे |
मण्डलानि विचित्राणि यमकानीतराणि च ||९-५९-२१ (६३५०१) 
दक्षिणं मण्डलं सव्यं गोमूत्रिकमथापि च |
व्यचरत्पाण्डवो राजन्नरिं सम्मोहयन्निव ||९-५९-२२ (६३५०२) 
तथैव तव पुत्रोऽपि गदामार्गविशारदः |
व्यचरल्लघु चित्रं च भीमसेनजिघांसया ||९-५९-२३ (६३५०३) 
आधुन्वन्तौ गदे घोरे चन्दनागरुरूषिते |
वैरस्यान्तं परीप्सन्तौ रणे क्रुद्धाविवान्तकौ ||९-५९-२४ (६३५०४) 
अन्योन्यं तौ जिघांसन्तौ प्रवीरौ पुरुषर्षभौ |
युयुधाते गरुत्मन्तौ यथा नागामिषैषिणौ ||९-५९-२५ (६३५०५) 
मण्डलानि बिचित्राणि चरतोर्नृपभीमयोः |
गदासम्पातजास्तत्र प्रजज्ञुः पावकार्चिषः ||९-५९-२६ (६३५०६) 
समं प्रहरतोस्तत्र शूरयोर्बलिनोर्मृधे |
क्षुब्धयोर्वायुना राजन्द्वयोरिव समुद्रयोः ||९-५९-२७ (६३५०७) 
तयोः प्रहरतोस्तुल्यं मत्तकुञ्जरयोरिव |
गदानिर्घातसं हादः प्रहाराणामजायत ||९-५९-२८ (६३५०८) 
तस्मिंस्तदा सम्प्रहारे दारुणे सङ्कुले भृशम् |
उभावपि परिश्रान्तौ युध्यमानावरिन्दमौ ||९-५९-२९ (६३५०९) 
तौ मुहूर्ते समाश्वस्य पुनरेव परन्तप |
अभ्यहारयतां क्रुद्धौ प्रगृह्य महती गदे ||९-५९-३० (६३५१०) 
तयोः समभवद्युद्धं घोररूपमसंवृतम् |
गदानिपातै राजेन्द्र तक्षतोर्वै परस्परम् ||९-५९-३१ (६३५११) 
समरे प्रद्रुतौ तौ तु वृषभाक्षौ तरस्विनौ |
अन्योन्यं जघ्नतुर्वीरौ पङ्कस्थौ महिषाविव ||९-५९-३२ (६३५१२) 
जर्झरीकृतसर्वाङ्गौ रुधिरेणाभिसंप्लुतौ |
ददृशाते हिमवति पुष्पिताविव किंशुकौ ||९-५९-३३ (६३५१३) 
दुर्योधनस्तु पार्थेन विवरे सम्प्रदर्शिते |
ईषदुत्स्मयमानस्तु सहसा प्रससार ह ||९-५९-३४ (६३५१४) 
तमभ्याशगतं प्राज्ञः क्षणे प्रेक्ष्य वृकोदरः |
अवाक्षिपद्गदां तस्मिन्वेगेन महता बती ||९-५९-३५ (६३५१५) 
अवक्षेपं तु तं दृष्ट्वा पुत्रस्तव विशाम्पते |
अपासर्पत्ततः स्थानात्सा मोघा न्यपतद्भुवि ||९-५९-३६ (६३५१६) 
मोक्षयित्वा प्रहारं तं सुतस्तव सुसम्भ्रमात् |
भीमसेनं च गदया प्राहरत्कुरुसत्तम ||९-५९-३७ (६३५१७) 
तस्य विस्यन्दमानेन रुधिरेणामितौजसः |
प्रहारगुरुपाताच मूर्छेव समजायत ||९-५९-३८ (६३५१८) 
तन्नावुध्यत पुत्रस्ते पीडितं पाण्डवं रणे |
धारयामास भीमोऽपि शरीरमतिपीडितम् ||९-५९-३९ (६३५१९) 
अमन्यत स्थितं ह्येनं प्रहरिष्यन्तमाहवे |
अतो न प्राहरत्तस्मै पुनरेव तवात्मजः ||९-५९-४० (६३५२०) 
ततो मुहूर्तनाश्वस्य दुर्योधनमुपस्थितम् |
देगेनाभ्ययतद्राजन्गदामादाय पाण्डवः ||९-५९-४१ (६३५२१) 
तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य संरब्धगमितौजसम् |
मोधमस्य प्रहारं तं चिकीर्षुर्भरतर्षभ ||९-५९-४२ (६३५२२) 
अवस्याने मतिं कृत्वा पुत्रन्तव महामनाः |
इयेषोत्पतितुं राजञ्छलयिष्यन्वृकोदरम् ||९-५९-४३ (६३५२३) 
अबुध्यद्भीमसेनस्तु राज्ञस्तस्य चिकीर्षितम् |
अचास्य सममिद्रुत्य समुत्पत्य च सिंहवत् ||९-५९-४४ (६३५२४) 
सत्या वञ्चवतो राजन्पुनरेवोत्पतिष्यतः |
ऊरुभ्यां प्राहिणोद्राजन्गदां वेगेन पाण्डवः ||९-५९-४५ (६३५२५) 
सा वज्रनिष्पेषसमा प्रहिता भीमकर्मणा |
ऊरू दुर्योधनस्याथ बभञ्ज प्रियदर्शनौ ||९-५९-४६ (६३५२६) 
स पपात नरव्याघ्रो वसुधामनुनादयन् |
भग्नोरुर्भीमसेनेन पुत्रस्तव महीपते ||९-५९-४७ (६३५२७) 
ववुर्वाताः सनिर्घाताः पांसुवर्षं पपात च |
चचाल पृथिवी चापि सवृक्षक्षुपपर्वता ||९-५९-४८ (६३५२८) 
तस्मिन्निपतिते वीरे पत्यौ सर्वमहीक्षिताम् |
महास्वना पुनर्दीप्ता सनिर्घाता भयङ्करी |
पपात चोल्का महती पतिते पृथिवीपतौ ||९-५९-४९ (६३५२९) 
तथा शोणितवर्षं च पांसुवर्षं च भारत |
ववर्ष मघवांस्तत्र तव पुत्रे निपातिते ||९-५९-५० (६३५३०) 
यक्षाणां राक्षसानां च पिशाचानां तथैव च |
अन्तरिक्षे महान्नादस्तत्र भारत शुश्रुवे ||९-५९-५१ (६३५३१) 
तेन शब्देन घोरेण मृगाणामथ पक्षिणाम् |
जज्ञे घोरतरः शब्दो बहूनां सर्वतोदिशम् ||९-५९-५२ (६३५३२) 
ये तत्र वाजिनः शेषा गजाश्च मनुजैः सह |
मुमुचुस्ते महानादं तव पुत्रे निपातिते ||९-५९-५३ (६३५३३) 
बेरीशङ्खमृदङ्गानामभवच्च स्वनो महान् |
अन्तर्भूमिगतश्चैव तव पुत्रे निपातिते ||९-५९-५४ (६३५३४) 
[बहुपादैर्बहुभुजैः कबन्धैर्घोरदर्शनैः |
नृत्यद्भिर्भयदैर्व्याप्ता दिशस्तत्राभवन्नृप ||९-५९-५५ (६३५३५) 
ध्वजवन्तोऽस्त्रवन्तश्च शस्त्रवन्तस्तथैव च |
प्राकम्पन्त ततो राजंस्तव पुत्रे निपातिते] ||९-५९-५६ (६३५३६) 
हदाः कूपाश्च रुधिरमुद्वेमुर्नृपसत्तम |
नद्यश्च सुमहावेगाः प्रतिस्रोतोवहाऽभवन् ||९-५९-५७ (६३५३७) 
पुल्लिङ्गा इव नार्यस्तु स्त्रीलिङ्गाः पुरुषाऽभवन् |
दुर्योधने तदा राजन्पतिते तनये तव ||९-५९-५८ (६३५३८) 
दृष्ट्वा तानद्भुतोत्पातान्पाञ्चालाः पाण्डवैः सह |
आविग्नमनसः सर्वे बभूवुर्भरतर्षभ ||९-५९-५९ (६३५३९) 
ययुर्देवा यथाकामं गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
कथयन्तोऽद्भुतं युद्धं सुतयोस्तव भारत ||९-५९-६० (६३५४०) 
तथैव सिद्धा राजेन्द्र तथा वातिकचारणाः |
नरसिंहौ प्रशंसन्तौ विप्रजग्मुर्यथागतम् ||||९-५९-६१ (६३५४१) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
एकोनषष्टितमोऽध्यायः ||५९ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-५९-१५ अरिशेषाणो पञ्चम्यर्थे षष्ठी ||
९-५९-३४ सहसैवाभिसारित इति क.छ.पाठः ||
९-५९-४५ धृत्या वञ्चयत इति क.छ.पाठः ||
९-५९-४८ क्षुपः क्षुद्रवृक्षः ||
९-५९-५९ एकोनषष्टितमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०६०
||श्रीः ||
९. ६०. अध्यायः ६०

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
भीमसेनेन दुर्योधनापनयानुस्मारणपूर्वकं वामपादेन तच्छिरस्ताडनम्
||१ ||
युधिष्ठिरेण दुर्योधनसमाश्वासनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६०-० (६३५४२) 
सञ्जय उवाच. ९-६०-०क्ष् (५२३४) 
तं पातितं ततो दृष्ट्वा महासालमिवोद्गतम् |
प्रहृष्टमनसः सर्वे बभूवुस्तत्र पाण्डवाः ||९-६०-१ (६३५४३) 
उन्मत्तमिव मातङ्गं सिंहेन विनिपातितम् |
ददृशुर्हृष्टरोमाणः सर्वे ते चापि सोमकाः ||९-६०-२ (६३५४४) 
ततो दुर्योधनं हत्वा भीमसेनः प्रतापवान् |
पातितं कौरवेन्द्रं तमुपगम्येदमब्रवीत् ||९-६०-३ (६३५४५) 
गौर्गौरिति पुरा मन्द द्रौपदीमेकवाससम् |
यत्सभायां हसन्नस्मांस्तदा वदसि दुर्मते |
तस्यावहासस्य फलमद्य त्वं समवाप्नुहि ||९-६०-४ (६३५४६) 
एवमुक्त्वा स वामेन पदा मौलिमुपास्पृशत् |
शिरश्च राजसिंहस्य पादेन समलोडयत् ||९-६०-५ (६३५४७) 
तथैव क्रोधसंरक्तो भीमः परबलार्दनः |
पुनरेवाब्रवीद्वाक्यं यत्तच्छृणु नराधिप ||९-६०-६ (६३५४८) 
येऽस्मान्पुरा प्रनृत्यन्ति मूढा गौरिति गौरिति |
तान्वयं प्रतिनृत्यामः पुनर्गौरिति गौरिति ||९-६०-७ (६३५४९) 
नास्माकं निकृतिर्वह्निर्नाक्षद्यूतं न वञ्चना |
स्वबाहुबलमाश्रित्य प्रबाधामो वयं रिपून् ||९-६०-८ (६३५५०) 
सोऽवाप्य वैरस्य चिरस्य पारं
वृकोदरः प्राह शनैः प्रहस्य |
युधिष्ठिरं केशवसृञ्जयांश्च
धनञ्जयं माद्रवतीसुतौ च ||९-६०-९ (६३५५१) 
रजस्वला द्रौपदीमानयन्ते
ये चाप्यकुर्वन्त सदस्यवस्त्राम्. ९-६०-१०च्तान्पश्यध्वं
पाण्डवैर्धार्तराष्ट्रान्
रणे हतांस्तपसा याज्ञसेन्याः ||९-६०-१० (६३५५२) 
ये नः पुरा षण्ढतिलानवोचन्
क्रूरा राज्ञो धृतराष्ट्रस्य पुत्राः |
ते नो हताः सगणाः सानुबन्धाः
कामं स्वर्गं नरकं वा व्रजामः ||९-६०-११ (६३५५३) 
पुनश्च राज्ञः पतितस्य भूमौ
स तां गदां स्कन्धगतां प्रगृह्य |
वामेन पादेन शिरः प्रमृद्य
दुर्योधनं नैकृतिकेत्यवोचत् ||९-६०-१२ (६३५५४) 
हृष्टेन राजन्कुरुपार्थिवस्य
क्षुद्रात्मना भीमसेनेन पादम् |
दृष्ट्वा कृतं मूर्धनि नाभ्यनन्दन्
धर्मात्मानः सोमकानां प्रबर्हाः ||९-६०-१३ (६३५५५) 
तव पुत्रं तथा हत्वा कत्थमानं वृकोदरम् |
नृत्यमानं च बहुशो धर्मराजोऽब्रवीदिदम् ||९-६०-१४ (६३५५६) 
गतोऽसि वैरस्यानृण्यं प्रतिज्ञा पूरिता त्वया |
शुभेनाथाशुभेनैव कर्मणा विरमाधुना ||९-६०-१५ (६३५५७) 
मा शिरोऽस्य पदाऽमर्दीर्मा धर्मस्तेऽतिगो भवेत् |
राजा ज्ञातिर्हतश्चायं नैतन्न्याय्यं तवानघ ||९-६०-१६ (६३५५८) 
एकादशचमूनाथं कुरूणामधिपं तथा |
मास्प्राक्षीर्भीम पादेन राजानं ज्ञातिमेव च ||९-६०-१७ (६३५५९) 
हतबन्धुर्हतामात्यो भ्रष्टसैन्यो हतो मृधे |
सर्वाकारेण शोच्योऽयं नावहास्योऽयमीश्वरः ||९-६०-१८ (६३५६०) 
विध्वस्तोऽयं हतामात्यो हतबन्धुर्हतात्मजः |
उत्सन्नपिण्डो भ्राता च नैतन्न्याय्यं कृतं त्वया ||९-६०-१९ (६३५६१) 
धार्मिको भीमसेनोऽसावित्याहुस्त्वां पुरा जनाः |
स कस्माद्भीमसेन त्वं राजानमधितिष्ठसि ||९-६०-२० (६३५६२) 
इत्युक्त्वा भीमसेनं तु साश्रुकण्ठो युधिष्ठिरः |
उपसृत्याब्रवीद्दीनो दुर्योधनमरिन्दमम् ||९-६०-२१ (६३५६३) 
तात मन्युर्न ते कार्यो नात्मा शोच्यस्त्वया तथा |
नूनं पूर्वकृतं कर्म सुघोरमनुभूयते ||९-६०-२२ (६३५६४) 
धात्रोपदिष्टं विषमं नूनं फलमसंस्कृतम् |
यद्वयं त्वां जिघांसामस्त्वं चास्मान्कुरुसत्तम ||९-६०-२३ (६३५६५) 
आत्मनो ह्यपराधेन महद्व्यसनमीहशम् |
प्राप्तवानसि यल्लोभान्मदाद्बाल्याच्च भारत ||९-६०-२४ (६३५६६) 
घातयित्वा वयस्यांश्च भ्रातॄनथ पितॄंस्तथा |
पुत्रान्पौत्रांस्तथा चान्यांस्ततोसि निधनं गतः ||९-६०-२५ (६३५६७) 
तवापराधादस्माभिर्भ्रातरस्ते निपातिताः |
निहता ज्ञातयश्चापि दिष्टं मन्ये दुरत्ययम् ||९-६०-२६ (६३५६८) 
[आत्मा न शोचनीयस्ते श्लाघ्यो मृत्युस्तवानघ |
वयमेवाधुना शोच्याः सर्वावस्थासु कौरव ||९-६०-२७ (६३५६९) 
कृपणं वर्तयिष्यामस्तैर्हीना बन्धुभिः प्रियैः |
भ्रातॄणां चैव पुत्राणां तथा वै शोकविह्वलाः ||९-६०-२८ (६३५७०) 
कथं द्रक्ष्यामि विधवा वधूः शोकपरिप्लुताः |
त्वमेकः सुस्थितो राजन्स्वर्गे ते निलयो ध्रुवः |
वयं नरकसंज्ञं वै दुःखं प्राप्स्याम दारुणम् ||]  ९-६०-२९ (६३५७१) 
स्नुषाश्च प्रस्नुषाश्चैव धृतराष्ट्रस्य विह्वलाः |
गर्हयिष्यन्ति नो नूनं विधवाः शोककर्शिताः ||९-६०-३० (६३५७२) 
सञ्जय उवाच. ९-६०-३१क्ष् (५२३५) 
एवमुक्त्वा सुदुःखार्तो निशश्वास स पार्थिवः |
विललाप चिरं चापि धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः ||||९-६०-३१ (६३५७३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
षष्टितमोऽध्यायः ||६० ||


शल्यपर्व -अध्याय ०६१
||श्रीः ||
९. ६१. अध्यायः ६१

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
भीमे अपनयबुद्ध्या क्रुद्धेन बलरामेण लाङ्गलमुद्यम्य
तम्प्रत्यभिगमनम् ||१ ||
कृष्णेन तत्सान्त्वनं ततो बलस्य द्वारकागमनम् ||२ ||
युधिष्ठिरस्य कृष्णेन भीमेन च संलापः ||३ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६१-० (६३५७४) 
धृतराष्ट्रा उवाच. ९-६१-०क्ष् (५२३६) 
अधर्मेण हतं दृष्ट्वा राजानं माधवोत्तमः |
किमब्रवीत्तदा सूत बलदेवो महाबलः ||९-६१-१ (६३५७५) 
गदायुद्धविशेषज्ञो गदायुद्धविशारदः |
कृतवान्रौहिणेयो यत्तन्ममाचक्ष्व सञ्जय ||९-६१-२ (६३५७६) 
सञ्जय उवाच. ९-६१-३क्ष् (५२३७) 
शिरस्यभिहतं दृष्ट्वा भीमसेनेन ते सुतम् |
रामः प्रहरतां श्रेष्ठश्चुक्रोध बलवद्बली ||९-६१-३ (६३५७७) 
ततो मध्ये नरेन्द्राणामूर्ध्वबाहुर्हलायुधः |
कुर्वन्नार्तस्वरं घोरं धिग्धिग्भीमेत्युवाच ह ||९-६१-४ (६३५७८) 
अहो धिग्यदधो नाभेः प्रहृतं धर्मविग्रहे |
नैतद्दृष्टं गदायुद्धे कृतवान्यद्वृकोदरः ||९-६१-५ (६३५७९) 
अधो नाभ्या न हन्तव्यमिति शास्त्रस्य निश्चयः |
अयं तु शास्त्रमुत्सृज्य स्वच्छन्दात्सम्प्रवर्तते ||९-६१-६ (६३५८०) 
तस्य तत्तद्ब्रुवाणस्य रोषः समभवन्महान् |
[ततो राजानमालोक्य रोषसंरक्तलोचनः |
बलदेवो महाराज ततो वचनमब्रवीत् ||९-६१-७ (६३५८१) 
न चैष पतितः कृष्ण केवलं मत्समोऽसमः |
आश्रितस्य तु दौर्बल्यादाश्रयः परिभर्त्स्यते ||]  ९-६१-८ (६३५८२) 
ततो लाङ्गलमुद्यम्य भीममभ्यद्रवद्बली ||९-६१-९ (६३५८३) 
तस्योर्ध्वबाहोः सदृशं रूपमासीन्महात्मनः |
बहुधातुविचित्रस्य श्वेतस्येव महागिरेः ||९-६१-१० (६३५८४) 
' भ्रातृभिः सहितो वीरैः सार्जुनैरस्त्रकोविदैः |
न विव्यथे महाराज दृष्ट्वा हलधरं बली' ||९-६१-११ (६३५८५) 
अथ रामं निजग्राह केशवो विनयान्वितः |
बाहुभ्यां पीनवृत्ताभ्यां प्रयत्नाद्बलवद्बली ||९-६१-१२ (६३५८६) 
सितासितौ यदुवरौ शुशुभातेऽधिकं तदा |
' सङ्गताविव राजेन्द्र कैलासाञ्जनपर्वतौ |
नभोगतौ यथा राजंश्चन्द्रसूर्यौ दिनक्षये ||९-६१-१३ (६३५८७) 
उवाच चैनं संरब्धं शमयन्निव केशवः ||९-६१-१४ (६३५८८) 
आत्मवृद्धिर्मित्रवृद्धिर्मित्रमित्रोदयस्तथा |
विपरीतं द्विषत्स्वेतत्षड्विधा वृद्धिरात्मनः ||९-६१-१५ (६३५८९) 
आत्मन्यपि च मित्रे च विपरीतं यदा भवेत् |
तदा विद्यान्मनोग्लानिमाशु शान्तिकरो भवेत् ||९-६१-१६ (६३५९०) 
अस्माकं सहजं मित्रं पाण्डवाः शुद्धपौरुषाः |
स्वकाः पितृष्वसुः पुत्रास्ते परैर्निकृता भृशम् ||९-६१-१७ (६३५९१) 
प्रतिज्ञापालनं धर्मः क्षत्रियस्येति वेत्थ तत् ||९-६१-१८ (६३५९२) 
सुयोधनस्य गदया भक्ताऽस्म्यूरू महाहवे |
इति पूर्वं प्रतिज्ञातं भीमेन हि सभातले ||९-६१-१९ (६३५९३) 
मैत्रेयेणाभिशप्तश्च पूर्वमेव महार्षिणा |
ऊरू ते भेत्स्यते भीमो गदयेति परन्तप |
अतो दोषं न पश्यामि मा क्रुध्यस्व प्रलम्बहन् ||९-६१-२० (६३५९४) 
यौनः स्वैः सुखहार्दैश्च सम्बन्धः सह पाण्डवैः |
तेषां वृद्ध्या हि वृद्धिर्नो मा क्रुधः पुरुषर्षभ ||९-६१-२१ (६३५९५) 
वासुदेववचः श्रुत्वा सीरभृत्प्राह धर्मवित् ||९-६१-२२ (६३५९६) 
धर्मश्च धारितः सद्भिः स च द्वाभ्यां नियच्छति |
अर्थश्चाप्यतिलुब्धस्य कामश्चातिप्रसङ्गिणः ||९-६१-२३ (६३५९७) 
धर्मार्थौ धर्मकामौ च कामार्थौ चाप्यपीडयन् |
धर्मार्थकामान्योऽभ्येति सोत्यन्तं सुखमश्नुते ||९-६१-२४ (६३५९८) 
तदिदं व्याकुलं सर्वं कृतं धर्मस्य पीडनात् |
भीमसेनेन गोविन्द कामं त्वं तु यथाऽऽत्थ माम् ||९-६१-२५ (६३५९९) 
कृष्ण उवाच. ९-६१-२६क्ष् (५२३८) 
अरोषणो हि धर्मात्मा सततं धर्मवत्सलः |
भवान्प्रख्यायते लोके तस्मात्संशाम्य मा क्रुधः ||९-६१-२६ (६३६००) 
प्राप्तं कलियुगं विद्वि प्रतिज्ञां पाण्डवस्य च |
आनृण्यं यातु वैरस्य प्रतिज्ञायाश्च पाण्डवः |
' ततः पुरुषशार्दूलो हत्वा नैकृतिकं रणे ||९-६१-२७ (६३६०१) 
निकृत्या निकृतिप्रज्ञं यो हन्याद्वैरिणं रणे |
अधर्मो विद्यते नात्र यद्भीमो हतवान्रिपुम् ||९-६१-२८ (६३६०२) 
युध्यमानं रणे वीरं कुरुवृष्णियशस्करम् |
अनेन कर्णः सन्दिष्टः पृष्ठतो धनुरच्छिनत् ||९-६१-२९ (६३६०३) 
ततः सञ्छिन्नधन्वानं विरथं पौरुषे स्थितम् |
व्यायुधीकृत्य बहवः सौभद्रमपलायिनम् ||९-६१-३० (६३६०४) 
जन्मप्रभृति लुब्धश्च पापात्मा चैष दुर्मतिः |
निहतो भीमसेनेन दुर्बुद्धिः कुलपांसनः ||९-६१-३१ (६३६०५) 
प्रतिज्ञां भीमसेनेन त्रयोदशसमार्जिताम् |
किमर्थं नाभिजानाति युध्यमानो हि शत्रुभिः ||९-६१-३२ (६३६०६) 
ऊर्ध्वमाक्रम्य वेगेन जिघांसन्तं वृकोदरः |
बिभेद गदया चोरू न स्थाने न च मण्डले' ||९-६१-३३ (६३६०७) 
सञ्जय उवाच. ९-६१-३४क्ष् (५२३९) 
धर्मच्छलमिमं श्रुत्वा केशवात्स विशाम्पते |
नैव प्रीतमाना रामो वचनं प्राह संसदि ||९-६१-३४ (६३६०८) 
हत्वाऽधर्मेण राजानं धर्मात्मानं सुयोधनम् |
जिह्मयोधीति लोकेऽस्मिन्ख्यातिं यास्यति पाण्डवः ||९-६१-३५ (६३६०९) 
दुर्योधनोऽपि धर्मात्मा गतिं यास्यति शाश्वतीम् |
ऋजुयोधी हतो राजा धर्मराष्ट्रो नराधिपः ||९-६१-३६ (६३६१०) 
युद्धदीक्षां प्रविश्याजौ रणयज्ञं वितत्य च |
हुत्वाऽऽत्मानममित्राग्नौ प्राप चावभृथं यशः |
' स्वर्गं गन्ता महाराजः ससुहृज्ज्ञातिबान्धवः' ||९-६१-३७ (६३६११) 
इत्युक्त्वा रथमास्थाय रौहिणेयः प्रतापवान् |
श्वेताभ्रशिखराकारः प्रययौ द्वारकां प्रति ||९-६१-३८ (६३६१२) 
पाञ्चालाश्च सवार्ष्णेयाः पाण्डवाश्च विशाम्पते |
रामे द्वारवतीं याते नातिप्रमनसोऽभवन् ||९-६१-३९ (६३६१३) 
ततो युधिष्ठिरं दीनं चिन्तापरमधोमुखम् |
शोकोपहतसङ्कल्पं वासुदेवोऽब्रवीदिदम् ||९-६१-४० (६३६१४) 
वासुदेव उवाच. ९-६१-४१क्ष् (५२४०) 
धर्मराज किमर्थं त्वमधर्ममनुमन्यसे |
हतबन्धोर्यदेतस्य पतितस्य विचेतसः ||९-६१-४१ (६३६१५) 
दुर्योधनस्य भीमेन मृद्यमानं शिरः पदा |
उपप्रेक्षसि कस्मात्त्वं धर्मज्ञः सन्नराधिप ||९-६१-४२ (६३६१६) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-६१-४३क्ष् (५२४१) 
न ममैतत्प्रियं कृष्ण यद्राजानं वृकोदरः |
पदा मूर्ध्न्यस्पृशत्क्रोधान्न च हृष्ये कुलक्षये ||९-६१-४३ (६३६१७) 
निकृत्या निकृता नित्यं धृतराष्ट्रसुतैर्वयम् |
बहूनि परुषाण्युक्त्वा वनं प्रस्थापिता वयम् ||९-६१-४४ (६३६१८) 
भीमसेनस्य तद्दुःखमतीव हृदि वर्तते |
इति सञ्चिन्त्य वार्ष्णेय मयैतत्समुपेक्षितम् ||९-६१-४५ (६३६१९) 
तस्माद्धत्वाऽकृतप्रज्ञं लुब्धं कामवशानुगम् |
लभतां पाण्डवः कामं धर्मोऽधर्मोऽथवा कृतः ||९-६१-४६ (६३६२०) 
सञ्जय उवाच. ९-६१-४७क्ष् (५२४२) 
इत्युक्तवति कौन्तेये धर्मराजे युधिष्ठिरे |
वासुदेवो महाबाहुर्युधिष्ठिरमभाषत |
काममस्त्वेतदिति वै कृच्छ्राद्यदुकुलोद्वहः ||९-६१-४७ (६३६२१) 
इत्युक्त्वा वासुदेवोऽपि वायुपुत्रप्रियेप्सया |
अन्वमोदत तत्सर्वं यद्भीमेन कृतं युधि ||९-६१-४८ (६३६२२) 
' अर्जुनोऽपि महाबाहुरप्रीतेनान्तरात्मना |
नोवाच किञ्चिद्वचनं भ्रातरं साध्वसाधु वा' ||९-६१-४९ (६३६२३) 
भीमसेनोऽपि हत्वाऽऽजौ तव पुत्रममर्षणः |
अभिवाद्याग्रतः स्थित्वा सम्प्रहृष्टः कृताञ्जलिः ||९-६१-५० (६३६२४) 
प्रोवाच सुमहातेजा धर्मराजं युधिष्ठिरम् |
हर्षादुत्फुल्लनयनो जितकाशी विशाम्पते ||९-६१-५१ (६३६२५) 
तवाद्य पृथिवी सर्वा क्षेमा निहतकण्टका |
तां प्रशाधि महाराज स्वधर्ममनुपालय ||९-६१-५२ (६३६२६) 
यस्तु कर्ताऽस्य वैरस्य निकृत्या निकृतिप्रियः |
सोऽयं विनिहतः शेते पृथिव्यं पृथिवीपते ||९-६१-५३ (६३६२७) 
दुःशासनप्रभृतयः सर्वे ते चोग्रवादिनः |
राधेयः शकुनिश्चैव हताश्च तव शत्रवः ||९-६१-५४ (६३६२८) 
सेयं रत्नसमाकीर्णा मही सवनपर्वता |
उपावृत्ता महाराज त्वामद्य निहतद्विषम् ||९-६१-५५ (६३६२९) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-६१-५६क्ष् (५२४३) 
गतो वैरस्य निधनं हतो राजा सुयोधनः |
कृष्णस्य मतमास्थाय विजितेयं वसुन्धरा ||९-६१-५६ (६३६३०) 
दिष्ट्या गतस्त्वमानृण्यं मातुः कोपस्य चोभयोः |
दिष्ट्या जयसि दुर्धर्ष दिष्ट्या शत्रुर्निपातितः ||||९-६१-५७ (६३६३१) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
एकषष्टितमोऽध्यायः ||६१ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-६१-१५ आत्मवृद्धिः शत्रुक्षयः स्वमित्रस्य वृद्धिः शत्रुमित्रस्य
क्षयः स्वमित्रमित्रस्य वृद्धिः शत्रुमित्रमित्रस्य क्षयः एवं
षड्विधा आत्मनो वृद्धिः ||
९-६१-१६ यदि चोदात्मनो ग्लानिस्तदा शान्तिकर इति क.पाठः ||
९-६१-१९ भक्ता भङ्क्ष्ये ||
९-६१-२१ यौनः योनिनिमित्तः सम्बन्धः | अस्माकं पितामहः पाण्डवानां
मातामहश्चैक इति यौनसम्बन्धः ||
९-६१-२२ सीरभृत् रामः ||
९-६१-२३ धर्मइति | नियच्छति नियममेति अर्थकामाभ्यां धर्मः
सङ्कोचमेतीत्सर्थः ||
९-६१-२४ धर्मार्थौ कामे नापीडयन् धर्मकावर्थेनापीडयन् कामार्थौ
धर्मेण चापीडयन्नित्यर्थः ||
९-६१-२५ कामं यथेष्टं त्वं मां प्रति उक्तवानसि नतु धर्म्ये ||
९-६१-२७ कलियुगारम्भे एतावत्पापं नातीव खेदावहमिति भावः ||
९-६१-४१ अधर्ममनुपश्यसीति क.छ.पाठः ||
९-६१-४६ धर्मोऽधर्मे च वा कृते इति झ.पाठः ||
९-६१-६२ एकषष्टितमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०६२
||श्रीः ||
९. ६२. अध्यायः ६२

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
पाञ्चालादिभिर्भीमस्तुतिः ||१ ||
कृष्णादुर्योधनयोः परस्परगर्हणम् ||२ ||
दुर्योधनेनात्मस्तुतौ तन्मूर्धि गन्धर्वैः पुष्पवर्षणम् ||३ ||
भीष्मादिमरणेन दुःखितानां पाण्डवानां कृष्णेन समाश्वासनम् ||४ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६२-० (६३६३२) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-६२-०क्ष् (५२४४) 
हतं दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे |
पाण्डवाः सृञ्जयाश्चैव किमकुर्वत सञ्जय ||९-६२-१ (६३६३३) 
सञ्जय उवाच. ९-६२-२क्ष् (५२४५) 
हतं दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे |
सिंहेनेव महाराज मत्तं वनगजं यथा ||९-६२-२ (६३६३४) 
प्रहृष्टमनसस्तत्र कृष्णेन सह पाण्डवाः |
पाञ्चालाः सृञ्जयाश्चैव निहते कुरुनन्दने |
आविध्यन्नुत्तरीयाणि सिंहनादांश्च नेदिरे ||९-६२-३ (६३६३५) 
नैतान्हर्षसमाविष्टानियं सेहे वसुन्धरा ||९-६२-४ (६३६३६) 
धनूंष्येके व्याक्षिपन्त ज्याश्चाप्यन्ये तथाऽक्षिपन् |
दध्मुरन्ये महाशङ्खानन्ये जघ्नुश्च दुन्दुभीन् ||९-६२-५ (६३६३७) 
चिकीडुश्च तथैवान्ये जहसुश्च तवाहिताः |
अब्रुवंश्चासकृद्वीरा भीमसेनमिदं वचः ||९-६२-६ (६३६३८) 
दुष्करं भवता कर्म रणेऽद्य सुमहत्कृतम् |
कौरवेयं रणे हत्वा गदयाऽतिकृतश्रमम् ||९-६२-७ (६३६३९) 
इन्द्रेणेव हि वृत्रस्य वधं परमसंयुगे |
त्वया कृतममन्यन्त शत्रोर्वधमिमं जनाः ||९-६२-८ (६३६४०) 
चरन्तं विविधान्मार्गान्मण्डलानि च सर्वशः |
दुर्योधनमिमं शूरं कोऽन्यो हन्याद्वृकोदरात् ||९-६२-९ (६३६४१) 
वैरस्य च गतः पारं त्वमिहान्यैः सुदुर्गमम् |
अशक्यमेतदन्येन सम्पादयितुमीदृशम् ||९-६२-१० (६३६४२) 
कुञ्जरेणेव मत्तेन वीरसङ्ग्राममूर्धनि |
दुर्योधपशिरो दिष्ट्या पादेन मृदितं त्वया ||९-६२-११ (६३६४३) 
सिंहेन महिषस्येव कृत्वा सङ्गरमुत्तमम् |
दुःशासनस्य रुधिरं दिष्ट्या पीतं त्वयाऽनघ ||९-६२-१२ (६३६४४) 
ये विप्रकुर्वन्राजानं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् |
मूर्ध्नि तेषां कृतः पादो दिष्ट्या ते स्वेन कर्मणा ||९-६२-१३ (६३६४५) 
अमित्राणामधिष्ठानाद्वधाद्दुर्योधनस्य च |
भीम दिष्ट्या पृथिव्यां ते प्रथितं सुमहद्यशः ||९-६२-१४ (६३६४६) 
एवं नूनं हते वृत्रे शक्रं नन्दन्ति बन्दिनः |
तथा त्वां निहतामित्रं वयं नन्दाम भारत ||९-६२-१५ (६३६४७) 
दुर्योधनवधे यानि रोमाणि हृषितानि नः |
अद्यापि न विकृष्यन्ते तानि तद्विद्धि भारत |
इत्यब्रुन्भीमसेनं वातिकास्तत्र सङ्गताः ||९-६२-१६ (६३६४८) 
तान्हृष्टान्पुरुषव्याघ्रान्पाञ्चालान्पाण्डवैः सह |
ब्रुवतोऽसदृशं तत्र प्रोवाच मधुसूदनः ||९-६२-१७ (६३६४९) 
न न्याय्यं निहतं शत्रुं भूयो हन्तुं नराधिपाः |
असकृद्वाग्भिरुग्राभिर्निहतो ह्येष मन्दधीः ||९-६२-१८ (६३६५०) 
तदैवैष हतः पापो यदैव निरपत्रपः |
लुब्धः पापसहायश्च सुहृदां शासनातिगः ||९-६२-१९ (६३६५१) 
बहुशो विदुरद्रोणकृपगाङ्गेयसृञ्जयैः |
पाण्डुभ्यः प्रार्थ्यमानोऽपि पित्र्यमंशं न दत्तवान् ||९-६२-२० (६३६५२) 
नैव तेभ्योऽद्य मित्रं वा शत्रुर्वा पुरुषाधमः |
किमनेन वितुन्नेन वाग्भिः काष्ठसधर्मणा ||९-६२-२१ (६३६५३) 
रथेष्वारोहत क्षिप्रं गच्छामो वसुधाधिपाः |
दिष्ट्या हतोऽयं पापात्मा सामात्यज्ञातिबान्धवः ||९-६२-२२ (६३६५४) 
इति श्रुत्वा त्वधिक्षेपं कृष्णाद्दुर्योधनो नृपः |
अमर्षवशमापन्न उदतिष्ठद्विशाम्पते ||९-६२-२३ (६३६५५) 
स्फिग्देशेनोपविष्टः स दोर्भ्यां विष्टभ्य मेदिनीम् |
दृष्टिं भ्रूसङ्कटां कृत्वा वासुदेवे न्यपातयत् ||९-६२-२४ (६३६५६) 
अर्धोन्नतशरीरस्य रूपमासीन्नृपस्य तु |
क्रुद्धस्याशीविषस्येव च्छिन्नपुच्छस्य भोगिनः ||९-६२-२५ (६३६५७) 
प्राणान्तकरिणीं घोरां वेदनामप्यचिन्तयन् |
दुर्योधनो वासुदेवं वाग्भिरुग्राभिरार्दयत् ||९-६२-२६ (६३६५८) 
कंसदासस्य दायाद न ते लज्जाऽस्त्यनेन वै |
अधर्मेण गदायुद्धे यदर्हं विनिपातितः |
ऊरूभिन्धीति भीमस्य स्मृतिं मिथ्याप्रयच्छता ||९-६२-२७ (६३६५९) 
किं न विज्ञातमेतन्मे यदर्जुनमवोचथाः |
घातयित्वा महीपालानृजुयुद्धान्सहस्रशः |
जिह्मैरुपायैर्बहुभिर्न ते लज्जा न ते घृणा ||९-६२-२८ (६३६६०) 
अहन्यहनि शूराणां कुर्वाणः कदनं महत् |
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य घातितस्ते पितामहः ||९-६२-२९ (६३६६१) 
अश्वत्थाम्नः सनामानं हत्वा नागं सुदुर्मते |
आचार्यो न्यासितः शस्त्रं किं तन्न विदितं मया ||९-६२-३० (६३६६२) 
स चानेन नृशंसेन धृष्टद्युम्नेन वीर्यवान् |
पात्यमानस्त्वया दृष्टो न चैनं त्वमवारयः ||९-६२-३१ (६३६६३) 
वधार्थं पाण्डुपुत्रस्य याचितां शक्तिमेव च |
घटोत्कचे व्यंसयतः कस्त्वत्तः पापकृत्तमः ||९-६२-३२ (६३६६४) 
छिन्नहस्तः प्रायगतस्तथा भूरिश्रवा बली |
त्वयाऽभिसृष्टेन हतः शैनेयेन दुरात्मना ||९-६२-३३ (६३६६५) 
कुर्वाणश्चोत्तमं कर्म कर्णः पार्थजिगीषया |
व्यंसनेनाश्वसेनस्य पन्नगेन्द्रस्य वै पुनः ||९-६२-३४ (६३६६६) 
पुनश्च पतिते चक्रे व्यसनार्तः पराजितः |
पापितः समरे कर्णश्चक्रव्याग्रोऽग्रणीर्नृणाम् ||९-६२-३५ (६३६६७) 
यदि मां चापि कर्णं च भीष्मद्रोणौ च संयुगे |
ऋजुना प्रतियुध्येथा न ते स्याद्विजयो ध्रुवम् ||९-६२-३६ (६३६६८) 
त्वया पुनरनार्येण जिह्ममार्गेण पार्थिवाः |
स्वधर्ममनुतिष्ठन्तो वयं चान्ये च घातिताः ||९-६२-३७ (६३६६९) 
' त्वया मायाविना कृष्ण मायां कर्मप्रमोषिणीम् |
कृत्वा हतः सिन्धुपतिः किं तन्न विदितं मम' ||९-६२-३८ (६३६७०) 
वासुदेव उवाच. ९-६२-३९क्ष् (५२४६) 
हतस्त्वमसि गान्धारे सभ्रातृसुतबान्धवः |
सगणः ससुहृच्चैव पापं मार्गमनुष्ठितः ||९-६२-३९ (६३६७१) 
तवैव दुष्कृतैर्वीरौ भीष्मद्रोणौ निपातितौ |
कर्णश्च निहतः सङ्ख्ये तव शीलानुवर्तकः ||९-६२-४० (६३६७२) 
याच्यमानं मया मूढ पित्र्यमंशं न दित्ससि |
पाण्डवेभ्यः स्वराज्यं च लोभाच्छकुनिनिश्चयात् ||९-६२-४१ (६३६७३) 
विषं ते भीमसेनाय दत्तं सर्वे च पाण्डवाः |
प्रदीपिता जतुगृहे मात्रा सह सुदुर्मते ||९-६२-४२ (६३६७४) 
सभायां याज्ञसेनी च कृष्टा द्यूते रजस्वला |
तदैव तावद्दुष्टात्मन्वध्यस्त्वं निरपत्रप ||९-६२-४३ (६३६७५) 
अनक्षज्ञं च धर्मज्ञं सौबलेनाक्षवेदिना |
निकृत्या यत्पराजैषीस्तस्मादसि हतो रणे ||९-६२-४४ (६३६७६) 
जयद्रथेन पापेन यत्कृष्णा क्लेशिता वने |
यातेषु मृगयां चैव तृणबिन्दोरथाश्रमम् ||९-६२-४५ (६३६७७) 
अभिमन्युश्च यद्बाल एको बहुभिराहवे |
त्वद्दोषैर्निहतः पाप तस्मादसि हतो रणे ||९-६२-४६ (६३६७८) 
' कुर्वाणं कर्म समरे पाण्डवानर्थकाङ्क्षिणम् |
यच्छिखण्ड्यवधीद्भीष्मं मित्रार्थे न व्यतिक्रमः ||९-६२-४७ (६३६७९) 
स्वधर्मं पृष्ठतः कृत्वा आचार्यस्त्वत्प्रियेप्सया |
पार्षतेन हतः सङ्ख्ये वर्तमानोऽसतां पथि ||९-६२-४८ (६३६८०) 
प्रतिज्ञामात्मनः सत्यां चिकीर्षन्समरे निपुम् |
हतवान्सात्वतो विद्वान्सौमदत्तिं महारथम् ||९-६२-४९ (६३६८१) 
अर्जुनः समरे राजन्युध्यमानः कदाचन |
निन्दितं पुरुषव्याघ्रः करोति न कथञ्चन ||९-६२-५० (६३६८२) 
लब्ध्वाऽपि बहुधा छिद्रं वीरवृत्तमनुस्मरन् |
निजघान रणे कर्णं मैवं वोचः सुदुर्मते ||९-६२-५१ (६३६८३) 
देवानां मतमाज्ञाय तेषां प्रियहितेप्सया |
अर्जुनस्य महानागं मया व्यंसितमस्त्रजम् ||९-६२-५२ (६३६८४) 
त्वं च भीष्मश्च कर्णश्च द्रोणो द्रौणायनिस्तथा |
विराटनगरे तस्य ह्यानृशंस्येन जीविताः ||९-६२-५३ (६३६८५) 
स्मर पार्थस्य विक्रान्तं गन्धर्वेषु कृतं तथा |
अधर्मं नात्र गान्धारे पाण्डवैर्यत्कृतं त्वयि ||९-६२-५४ (६३६८६) 
स्वबाहुबलमास्थाय स्वधर्मेण परन्तपाः |
जितवन्तो रणे वीराः पापोसि निधनं गतः' ||९-६२-५५ (६३६८७) 
[यान्यकार्याणि चास्माकं कृतानिति प्रभाषसे |
वैगुण्येन तवात्यर्थं सर्वं हि तदनुष्ठितम् ||९-६२-५६ (६३६८८) 
बृहस्पतेरुशनसो नोपदेशः श्रुतस्त्वया |
वृद्धा नोपासिताश्चैव हितं वाक्यं न ते श्रुतभ् ||९-६२-५७ (६३६८९) 
लोभेनातिबलेन त्वं तृष्णया च वशीकृतः |
कृतवानस्यकार्याणि विपाकस्तस्य भुज्यताम् ||]  ९-६२-५८ (६३६९०) 
दुर्योधन उवाच. ९-६२-५९क्ष् (५२४७) 
अधीतं विधिवद्दत्तं भूः प्रभुक्ता ससागरा |
मूर्ध्नि स्थिममित्राणां को नु स्वन्ततरो मया ||९-६२-५९ (६३६९१) 
यदिष्टं क्षत्रबन्धूनां स्वधर्ममनुपश्यताम् |
तदिदं निधनं प्राप्तं को नु स्वन्ततरो मया ||९-६२-६० (६३६९२) 
देवार्हा मानुषा भोगाः प्राप्ता असुलभा नृपैः |
ऐश्वर्यं चोत्तमं प्राप्तं को नु स्वन्ततरो मया ||९-६२-६१ (६३६९३) 
ससुहृत्सानुबन्धस्च स्वर्गं गन्ताऽहमच्युत |
यूयं गर्हितसङ्कल्पाः शोचन्तो वर्तयिष्यथ ||९-६२-६२ (६३६९४) 
' न मे विषादो भीमेन पादेन शिर आहतम् |
काका वा कङ्कगृध्रा वा निधास्यन्ति पदं क्षणात्' ||९-६२-६३ (६३६९५) 
सञ्जय उवाच. ९-६२-६४क्ष् (५२४८) 
अस्य वाक्यस्य निधने कुरुराजस्य धीमतः |
अपतत्सुमहद्वर्षं पुष्पाणां पुण्यगन्धिनाम् ||९-६२-६४ (६३६९६) 
अवादयन्त गन्धर्वा वादित्रं सुमनोहरम् ||९-६२-६५ (६३६९७) 
जगुश्चाप्सरसो राज्ञो यशः सम्बद्धमेव च |
सिद्धाश्च मुमुचुर्वाचः साधुसाध्विति पार्थिव ||९-६२-६६ (६३६९८) 
ववौ च सुरभिर्वायुः पुण्यगन्धो मृदुःसुखः |
व्यराजंश्च दिशः सर्वा नभो वैदूर्यसन्निभम् ||९-६२-६७ (६३६९९) 
अत्यद्भुतानि ते दृष्ट्वा वासुदेवपुरोगमाः |
दुर्योधनस्य पूजां तु दृष्ट्वा व्रीडामुपागमन् ||९-६२-६८ (६३७००) 
हतांश्चाधर्मतः श्रुत्वा शोकार्ताः शुशुचुर्हि ते |
भीष्मं द्रोणं तथा कर्णं भूरिश्रवसमेव च ||९-६२-६९ (६३७०१) 
तांस्तु चिन्तापरान्दृष्ट्वा पाण्डवान्दीनचेतसः |
प्रोवाचेदं वचः कृष्णो मेघदुन्दुभिनिस्वनः ||९-६२-७० (६३७०२) 
नैष शक्योऽतिशीघ्रास्त्रस्ते च सर्वे महारथाः |
ऋजुयुद्धेन विक्रान्ता हन्तुं युष्माभिराहवे ||९-६२-७१ (६३७०३) 
उपायान्निहता ह्येते मया तस्मान्नराधिपाः |
अन्यथा पाण्डवेयानां नाभविष्यज्जयः क्वचित् ||९-६२-७२ (६३७०४) 
ते हि सर्वे महेष्वासाश्चत्वारोऽतिरथा मुवि |
अशक्या धर्मतो हन्तुं लोकपालैरपि स्वयम् ||९-६२-७३ (६३७०५) 
तथैवायं गदापाणिर्धार्तराष्ट्रो गतश्रमः |
अशक्यो धर्मतो हन्तुं कालेनापि दि दण्डिना ||९-६२-७४ (६३७०६) 
नैतन्मनसि कर्तव्यं यदयं निहतो नृपः |
मिथ्याचर्याच्छलोपायैर्बहवः शत्रवो हताः ||९-६२-७५ (६३७०७) 
पूर्वैरनुगतो मार्गो देवैरसुरघातिभिः |
सद्भिश्चानुगतः पन्थाः सर्वैरनुगमिष्यते ||९-६२-७६ (६३७०८) 
' एवं विधात्रा विहितं स्वयमेषां महात्मनाम् |
दैवं पुरुषकारेण न शक्यमतिवर्तितुम् ||९-६२-७७ (६३७०९) 
भूतं भव्यं भविष्यच्च निमेषाद्यो हनिष्यति |
कृतान्तमन्यथा कर्तुं नेच्छेत्सोऽयं धनञ्जय ||' ९-६२-७८ (६३७१०) 
कृतकृत्याः स्म सायाह्ने निवासं रोचयामहे |
साश्वनागरथाः सर्वे विश्राम्यन्तु नराधिपाः ||९-६२-७९ (६३७११) 
वासुदेववचः श्रुत्वा तदानीं पाण्डवैः सह |
पाञ्चाला भृशसंहृष्टा विनेदुः सिंहसङ्घवत् ||९-६२-८० (६३७१२) 
ततः प्राध्मापयच्छङ्खं पाञ्चजन्यं जनार्दनः |
' देवदत्तं प्रहृष्टात्मा शङ्खप्रवरमर्जुनः ||९-६२-८१ (६३७१३) 
अनन्तविजयं राजा कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
पोण्ड्रं दध्मौ महाशङ्खं भीमकर्मा वृकोदरः ||९-६२-८२ (६३७१४) 
नकुलः सहदेवश्च सुघोषमणिपुष्पकौ |
धृष्टद्युम्नस्तथा जैत्रं सात्यकिर्नन्दिवर्धनम् ||९-६२-८३ (६३७१५) 
तेषां नादेन महता शङ्खानां भरतर्षभ |
आपुपूरे नभः सर्वं पृथिवी च चचाल ह ||९-६२-८४ (६३७१६) 
ततः शङ्खाश्च भेर्यश्च पणवानकगोमुखाः |
पाण्डुसैन्येष्ववाद्यन्त स शब्दस्तुमुलोऽभवत् ||९-६२-८५ (६३७१७) 
अस्तुवन्पाण्डवानन्ये निर्भीश्च स्तुतिमङ्गलैः' .
हृष्टा दुर्योधनं दृष्ट्वा निहतं पुरुषर्षभाः ||||९-६२-८६ (६३७१८) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
द्विषष्टितमोऽध्यायः ||६२ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-६२-२१ नैष योग्योऽद्य मित्रं वेति झ.पाठः ||
९-६२-६२ द्विषष्टितमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०६३
||श्रीः ||
९. ६३. अध्यायः ६३

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
पाञ्चालादिषु स्वस्वशिबिराण्युपगतेषु पाण्डवैर्दुर्योधनशिबिरमेत्य
स्वस्वरथेभ्योऽवतरणम् ||१ ||
कृष्णे रथात्प्रथमं पार्थमवतार्थ पश्चात्स्वयमप्यवतीर्णे
अग्निना तद्ग्रथस्य भस्मीकरणम् ||२ ||
कृष्णेनार्जुनम्प्रति रथदाहस्य कारणकथनम् ||३ ||
कृष्णचोदनया पाण्डवैरोघवतीतीरे रात्रौ निवसनम् ||४ ||
कृष्णेन युधिष्ठिरचोदनया गान्धार्याश्वासनाय हास्तिनपुरागमनम् ||५ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६३-० (६३७१९) 
सञ्जय उवाच. ९-६३-०क्ष् (५२४९) 
ततस्ते प्रययुः सर्वे निवासाय महीक्षितः |
शङ्खान्प्रध्मापयन्तो वै हृष्टाः परिघबाहवः ||९-६३-१ (६३७२०) 
पाण्डवान्गच्छतश्चापि शिबिरं नो विशाम्पते |
महेष्वासोऽन्वगात्पश्चाद्युयुत्सुः सात्यकिस्तथा ||९-६३-२ (६३७२१) 
धृष्टद्युम्नः शिखण्डी च द्रौपदेयाश्च सर्वशः |
सर्वे चान्ये महेष्वासा ययुः स्वशिबिराण्युत ||९-६३-३ (६३७२२) 
ततस्ते प्राविशन्पार्था हतत्विट्कं हतेश्वरम् |
दुर्योधनस्य शिबिरं रङ्गवन्निःसृते जने ||९-६३-४ (६३७२३) 
गतोत्सवं पुरमिव हृतनागमिव हदम् |
स्त्रीवर्षवरभूयिष्ठं वृद्धामात्यैरधिष्ठितम् ||९-६३-५ (६३७२४) 
तत्रैतान्पर्युपातिष्ठन्दुर्योधन पुरःसराः |
कृताञ्जलिपुटा राजन्काषायमलिनाम्बराः ||९-६३-६ (६३७२५) 
शिबिरं समनुप्राप्य कुरुराजस्य पाण्डवाः |
अवतेरुर्महाराज रथेभ्यो रथसत्तमाः ||९-६३-७ (६३७२६) 
ततो गाण्डीवधन्वानमभ्यभाषत केशवः |
स्थितः प्रियहिते नित्यमतीव भरतर्षभ ||९-६३-८ (६३७२७) 
अवरोपय गाण्डीवमक्षयौ च महेषुधी |
अथाहमवरोक्ष्यामि पश्चाद्भरतसत्तम |
स्वयं चैवावरोह त्वमेतच्छ्रेयस्तवानघ ||९-६३-९ (६३७२८) 
तच्चाकरोत्तथा वीरः पाण्डुपुत्रो धनञ्जयः ||९-६३-१० (६३७२९) 
अथ पश्चात्ततः कृष्णो रश्मीनुत्सृज्य वाजिनाम् |
अवारोहत मेधावी रथाद्गाण्डीवधन्वनः ||९-६३-११ (६३७३०) 
अथावतीर्णे भूतानामीश्वरे सुमहात्मनि |
कपिरप्याश्वपाक्रामत्सहदेवैर्ध्वजालयैः ||९-६३-१२ (६३७३१) 
स दग्धो द्रोणकर्णाभ्यां दिव्यैरस्त्रैर्महारथः |
अथ दीप्तोऽग्निना ह्याशु प्रजज्वाल महीपते ||९-६३-१३ (६३७३२) 
सोपासङ्गः सरश्मिश्च साश्वः सयुगबन्धनः |
भस्मीभूतोऽपतद्भूमौ रथो गाण्डीवधन्वनः ||९-६३-१४ (६३७३३) 
तं तथा भस्मभूतं तु दृष्ट्वा पाण्डुसुताः प्रभो |
अभवन्विस्मिता राजन्नर्जुनश्चेदमब्रवीत् ||९-६३-१५ (६३७३४) 
कृताञ्जलिः सप्रणयं प्रणिपत्याभिवाद्य ह |
गोवन्द कस्माद्भगवन्रथो दग्धोऽयमग्निना ||९-६३-१६ (६३७३५) 
किमेतन्महदाश्चर्यमभवद्यदुनन्दन |
तन्मे ब्रूहि महाबाहो श्रोतव्यं यदि मन्यसे ||९-६३-१७ (६३७३६) 
वासुदेव उवाच. ९-६३-१८क्ष् (५२५०) 
द्रोणकर्णास्त्रनिर्दग्धः पूर्वमेवायमर्जुन |
मदास्थितत्वात्समरे न विशीर्णः परन्तप ||९-६३-१८ (६३७३७) 
इदानीं तु विशीर्णोऽयं दग्धो ब्रह्मास्त्रतेजसा |
मया विमुक्तः कौन्तेय त्वय्यद्य कृतकर्मणि ||९-६३-१९ (६३७३८) 
सञ्जय उवाच. ९-६३-२०क्ष् (५२५१) 
ईषदुत्स्मयमानस्तु भगवान्केशवोऽरिहा |
परिष्वज्य च राजानं युधिष्ठिरमभाषत ||९-६३-२० (६३७३९) 
दिष्ट्या जयसि कौन्तेय दिष्ट्या ते शत्रवो जिताः |
दिष्ट्या गाण्डीवधन्वा च भीमसेनश्च पाण्डवः ||९-६३-२१ (६३७४०) 
त्वं चापि कुशली राजन्माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
मुक्ता वीरक्षयादिस्मात्सङ्ग्रामान्निहतद्विषः |
क्षिप्रमुत्तरकालानि कुरु कार्याणि भारत ||९-६३-२२ (६३७४१) 
उपयातमुपप्लाव्यं सह गाण्डीवधन्वना |
आनीय मधुपर्कं मां यत्पुरा त्वमवोचथाः ||९-६३-२३ (६३७४२) 
एष भ्राता सखा चैव तव कृष्ण धनञ्जयः |
रक्षितव्यो महाबाहो सर्वास्वापत्स्विति प्रभो ||९-६३-२४ (६३७४३) 
तव चैव ब्रुवाणस्य तथेत्येवाहमब्रुवम् ||९-६३-२५ (६३७४४) 
स सव्यसाची गुप्तस्ते विजयी च जनेश्वर.  ९-६३-२६ (६३७४५) 
भ्रातृभिः सह राजेन्द्र शूरः सत्यपराक्रमः |
मुक्तो वीरक्षयादस्मात्सङ्ग्रामाद्रोमहर्षणात् ||९-६३-२६ (६३७४६) 
एवमुक्तस्तु कृष्णेन धर्मराजो युधिष्ठिरः |
हृष्टरोमा महाराज प्रत्युवाच जनार्दनम् ||९-६३-२७ (६३७४७) 
युधिष्ठिर उवाच. ९-६३-२८क्ष् (५२५२) 
प्रमुक्तं द्रोणकर्णाभ्यां ब्रह्मास्त्रमरिमर्दन |
कस्त्वदन्यः सहेत्साक्षादपि वज्री पुरन्दरः ||९-६३-२८ (६३७४८) 
भवतस्तु प्रसादेन संग्रामे बहवो हताः |
महारणगतः पार्थो यच्च नासीत्पराङ्मुखः ||९-६३-२९ (६३७४९) 
तथा तव महाबाहो पर्यायैर्बहुभिर्मया |
कर्मणआमनुसन्धानात्तेजस्वी जगति श्रुता ||९-६३-३० (६३७५०) 
उपप्लाव्ये महर्षिर्मे कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् |
यतो धर्मस्ततः कृष्णो यतः कृष्णस्ततो जयः ||९-६३-३१ (६३७५१) 
' एवमुक्तस्ततः कृष्णः प्रत्युवाच युधिष्ठिरम् |
न तुल्याश्चार्जुनस्येह बलेन कुरुनन्दन ||९-६३-३२ (६३७५२) 
स एष सर्वाण्यस्त्राणि दिव्यानि प्राप्य शङ्करात् |
सत्समो वा विशिष्टो वा रणे त्वमिति पाण्डवः |
अनुज्ञातः पाण्डुसुतः पुनः प्रत्यागमन्महीम् ||९-६३-३३ (६३७५३) 
भूतं भव्यं भविष्यच्च अनुज्ञातस्त्वया विभो |
निमेषार्धान्नरव्याघ्रो नयेदिति मतिर्मम ||९-६३-३४ (६३७५४) 
द्रोणं भीष्मं कृपं कर्णं द्रोणपुत्रं जयद्रथम् |
निहन्तुं शक्नुयात्क्रुद्धो निमेषार्धाद्धनञ्जयः ||९-६३-३५ (६३७५५) 
सदेवासुरगन्धर्वान्सयक्षोरगराक्षसान् |
त्रीन्वा लोकान्विजेतुं स शक्तः किमिह मानुषान् ||९-६३-३६ (६३७५६) 
विधिना विहितं चासौ मया सञ्चोदितोऽपि सन् |
न चकार मतिं हन्तुं ततस्ते बलवत्तराः ||९-६३-३७ (६३७५७) 
अत्र गीता मया सुष्ठु गिरः सत्या महीपते |
दर्सितं मयि सर्वं च तेनासौ जितवान्रिपून् ||९-६३-३८ (६३७५८) 
अर्जुनोऽपि महाबाहुर्मया तुल्यो महीपते |
स महेश्वरलब्धास्त्रः किं न कुर्याद्विभुः प्रभो ||' ९-६३-३९ (६३७५९) 
इत्येवमुक्ते ते वीराः शिबिरं तव भारत |
प्रविश्य प्रत्यपद्यन्त कोशरत्नर्धिसञ्चयान् ||९-६३-४० (६३७६०) 
रजतं जातरूपं च मणीनथ च मौक्तिकान् |
भूषणान्यथ मुख्यानि कम्बलान्यजिनानि च ||९-६३-४१ (६३७६१) 
' गजानश्वान्रथांश्चैव महान्ति शयनानि च' .
दासीदासमसंख्येयं राज्योपकरणानि च ||९-६३-४२ (६३७६२) 
ते प्राप्य धनमक्षय्यं त्वदीयं भरतर्षभ |
उदक्रोशन्महाभागा नरेन्द्र विजितारयः ||९-६३-४३ (६३७६३) 
ते तु वीराः समाश्वस्य वाहनान्यवमुच्य च |
अतिष्ठन्त मुहुः सर्वे पाण्डवा विगतज्वराः ||९-६३-४४ (६३७६४) 
अथाब्रवीन्महाराज वासुदेवो महायशाः |
अस्माभिर्मङ्गलार्थाय वस्तव्यं शिबिराद्बहिः ||९-६३-४५ (६३७६५) 
तथेत्युक्त्वा हि ते सर्वे पाण्डवाः सात्यकिस्तथा |
वासुदेवेन सहिता मङ्गलार्थं बहिर्ययुः ||९-६३-४६ (६३७६६) 
ते समासाद्य सरितं पुण्यामोघवतीं नृप |
न्यवसन्नथ तां रात्रिं पाण्डवा हतशत्रवः ||९-६३-४७ (६३७६७) 
युधिष्ठिरस्ततो राजा प्राप्तकालमचिन्तयन् ||९-६३-४८ (६३७६८) 
तत्र ते गमनं माप्तं रोचते तव माधव |
गान्धार्याः क्रोधदीप्तायाः प्रशमार्थमरिन्दम ||९-६३-४९ (६३७६९) 
हेतुकारणयुक्तैश्च वाक्यैः कालसमीरितैः |
क्षिप्रमेव महाभाग गान्धारीं प्रशमिष्यसि |
पितामहश्च भगवान्व्यासस्तत्र भविष्यति ||९-६३-५० (६३७७०) 
ततः सम्प्रेषयामासुर्यादवं नागसाह्वयम् ||९-६३-५१ (६३७७१) 
स च प्रायाज्जवेनाशु वासुदेवः प्रतापवान् |
दारुकं रथमारोप्य येन राजाऽम्बिकासुतः ||९-६३-५२ (६३७७२) 
तमूचुः सम्प्रयास्यन्तं शैब्यसुग्रीववाहनम् |
प्रत्याश्वासय गान्धारीं हतपुत्रां यशस्विनीम् ||९-६३-५३ (६३७७३) 
स प्रायात्पाण्डवैरुक्तस्तत्पुरं सात्वतां वरः |
आससाद ततः क्षिप्रं गान्धारीं निहतात्मजाम् ||||९-६३-५४ (६३७७४) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
त्रिषष्टितमोऽध्यायः ||६३ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-६३-५ वर्षवरः षण्ढः ||
९-६३-६ दुर्योधनस्य पुरसराः दुर्योधनपुरः सराः ||
९-६३-३० तेजस्वीति गतिः श्रुता इति छ.पाठः | तथैव च महाबाहो
मनुसन्तानं तेजसश्च गतीः शुभाः इति झ.पाठः ||
९-६३-६३ त्रिषष्टितमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०६४
||श्रीः ||
९. ६४. अध्यायः ६४

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
जनमेजयेन गान्धार्याश्वासनकारणप्रश्ने वैशम्पायनेन तत्कथनम् ||१ ||
कृष्णेन गान्धारीधृतराष्ट्रो समाश्वास्य पुनः पाण्डवसमीपागमनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६४-० (६३७७५) 
जनमेजय उवाच. ९-६४-०क्ष् (५२५३) 
किमर्थं द्विजशार्दूल धर्मराजो युधिष्ठिरः |
गान्धार्याः प्रेषयामास वासुदेवं परन्तपम् ||९-६४-१ (६३७७६) 
यदा पूर्वं गतः कृष्णः शमार्थं कौरवान्प्रति |
न च तं लब्धवान्कामं ततो युद्धमभूदिदम् ||९-६४-२ (६३७७७) 
निहतेषु तु योधेषु हते दुर्योधने तदा |
पृथिव्यां पाण्डवेयस्य निःसपत्ने कृते युधि ||९-६४-३ (६३७७८) 
विद्रुते शिबिरे शून्ये प्राप्ते यशसि चोत्तमे |
किं तु तत्कारणं ब्रह्मन्येन कृष्णो गतः पुनः ||९-६४-४ (६३७७९) 
न चैतत्कारणं ब्रह्मन्नल्पं विप्रतिभाति मे |
यत्रागमदमेयात्मा स्वयमेव जनार्दनः ||९-६४-५ (६३७८०) 
तत्त्वतो वै समाचक्ष्व सर्वमध्वर्युसत्तम |
यच्चात्र कारणं ब्रह्मन्कार्यस्यास्य विनिश्चये ||९-६४-६ (६३७८१) 
वैशम्पायन उवाच. ९-६४-७क्ष् (५२५४) 
त्वद्युक्तोऽयमनुप्रश्नो यन्मां पृच्छसि पार्थिव |
तत्तेऽहं संप्रवक्ष्यामि यथावद्भरतर्षभ ||९-६४-७ (६३७८२) 
हतं दुर्योधनं दृष्ट्वा भीमसेनेन संयुगे |
व्युत्क्रम्य समयं राजन्धार्तराष्ट्रं महाबलम् ||९-६४-८ (६३७८३) 
अन्यायेन हतं दृष्ट्वा गदायुद्धेन भारत |
युधिष्ठिरं महाराज महद्भयमथाविशत् ||९-६४-९ (६३७८४) 
सोऽचिन्तयन्महाभागां गान्धारीं तपसान्विताम् |
घोरेण तपसा युक्तां त्रैलोक्यमपि सा दहेत् ||९-६४-१० (६३७८५) 
तस्य चिन्तयमानस्य बुद्धिः समभवत्तदा |
गान्धार्याः क्रोधदीप्तायाः पूर्वं प्रशमनं भवेत् ||९-६४-११ (६३७८६) 
सा हि पुत्रवधं श्रुत्वा कृतमस्माभिरीदृशम् |
मानसेनाग्निना क्रुद्धा भस्मसान्नः करिष्यति ||९-६४-१२ (६३७८७) 
कथं दुःखमिदं तीव्रं गान्धारी सम्प्रशक्ष्यति |
श्रुत्वा विनिहतं पुत्रं छलेनाजिह्मयोधिनम् ||९-६४-१३ (६३७८८) 
एवं विचिन्त्य बहुधा भयशोकसमन्वितः |
वासुदेवमिदं वाक्यं धर्मराजोऽभ्यभाषत ||९-६४-१४ (६३७८९) 
तव प्रसादाद्गोविन्द राज्यं निहतकण्टकम् |
अप्राप्यं मनसाऽपीदं प्राप्तमस्माभिरच्युत ||९-६४-१५ (६३७९०) 
प्रत्यक्षं मे महाबाहो सङ्ग्रामे रोमहर्षणे |
विमर्दः सुमहान्प्राप्तस्त्वया यादवनन्दन ||९-६४-१६ (६३७९१) 
त्वया देवासुरे युद्धे वधार्थममरद्विषाम् |
यथा साह्यं पुरा दत्तं हताश्च विबुधद्विषः ||९-६४-१७ (६३७९२) 
साह्यं तथा महाबाहो दत्तमस्माकमच्युत |
सारथ्येन च वार्ष्णेय भवता हि धृता वयम् ||९-६४-१८ (६३७९३) 
यदि न त्वं भवेन्नाथः फल्गुनस्य महारणे |
कथं शक्यो रणे जेतुं भवेदेष बलार्णवः ||९-६४-१९ (६३७९४) 
गदाप्रहारा विपुलाः परिघैश्चापि ताडनम् |
शक्तिभिर्भिण्डिपालैश्च तोमरैः सपरश्वथैः ||९-६४-२० (६३७९५) 
अस्मत्कृते त्वया कृष्ण वाचः सुपरुषाः श्रुताः |
शस्त्राणां च निपाता वै वज्रस्पर्शोपमा रणे ||९-६४-२१ (६३७९६) 
ते च ते सफला जाता हते दुर्योधनेऽच्युत |
तत्सर्वं न यथा नश्येत्पुनः कृष्ण तथा कुरु ||९-६४-२२ (६३७९७) 
सन्देहडोलां प्राप्तं नश्चेतः कृष्ण जये सति |
गान्धार्या हि महाबाहो क्रोधं शमय माधव ||९-६४-२३ (६३७९८) 
सा हि नित्यं महाभागा तपसोग्रेण कर्शिता |
पुत्रपौत्रवधं श्रुत्वा ध्रुवं नः सम्प्रधक्ष्यति |
तस्या प्रसादनं वीर प्राप्तकालं मतं मम ||९-६४-२४ (६३७९९) 
कश्च तां क्रोधसन्दीप्तां पुत्रव्यसनकर्शिताम् |
वीक्षितुं पुरुषः शक्तस्त्वामृते पुरुषोत्तम ||९-६४-२५ (६३८००) 
तत्र मे गमनं प्राप्तं रोचते तव माधव |
गान्धार्याः क्रोधदीप्तायाः प्रशमार्थमरिन्दम ||९-६४-२६ (६३८०१) 
त्वं हि कर्ता विकर्ता च लोकानां प्रभवाव्ययः |
हेतुकारणसंयुक्तैर्वाक्यैः कालसमीरितैः ||९-६४-२७ (६३८०२) 
क्षिप्रमेव महाबाहो गान्धारीं शमयिष्यसि |
पितामहश्च भगवान्कृष्णस्तत्र भविष्यति ||९-६४-२८ (६३८०३) 
सर्वथा ते महाबाहो गान्धार्याः क्रोधनाशनम् |
कर्तव्यं सात्वतां श्रेष्ठ पाण्डवानां हितार्थिना ||९-६४-२९ (६३८०४) 
धर्मराजस्य वचनं श्रुत्वा यदुकुलोद्वहः |
आमन्त्र्य दारुकं प्राह रथः सञ्जो विधीयताम् ||९-६४-३० (६३८०५) 
केशवस्य वचः श्रुत्वा त्वरमाणोऽथ दारुकः |
न्यवेदयद्रथं सज्जं केशवाय महात्मने ||९-६४-३१ (६३८०६) 
तं रथं यादवश्रेष्ठः समारुह्य परन्तपः |
जगाम हास्तिनपुरं त्वरितः केशवो विभुः ||९-६४-३२ (६३८०७) 
ततः प्रायान्महाराज माधवो भगवान्रथी |
नागसाह्वयमासाद्य प्रविवेश च वीर्यवान् ||९-६४-३३ (६३८०८) 
प्रविश्य नगरं वीरो रथघोषेण नादयन् |
विदितो धृतराष्ट्रस्य सोऽवतीर्य रथोत्तमात् |
अभ्यगच्छददीनात्मा धृतराष्ट्रनिवेशनम् ||९-६४-३४ (६३८०९) 
पूर्वं चाभिगतं तत्र सोऽपश्यदृषिसत्तमम् ||९-६४-३५ (६३८१०) 
पादौ प्रपीड्य कृष्णस्य राज्ञश्चापि जनार्दनः |
अभ्यवादयदव्यग्रो गान्धारीं चापि केशवः ||९-६४-३६ (६३८११) 
ततस्तु यादवश्रेष्ठो धृतराष्ट्रमधोक्षजः |
पाणिमालम्ब्य राजेन्द्र सुस्वरं प्ररुरोद ह ||९-६४-३७ (६३८१२) 
स मुहूर्तादिवोत्सृज्य बाष्पं शोकसमुद्भवम् |
प्रक्षाल्य वारिणा नेत्रे ह्याचम्य च यथाविधि |
उवाच प्रश्रितं वाक्यं धृतराष्ट्रमरिन्दमः ||९-६४-३८ (६३८१३) 
न तेऽस्त्यविदितं किञ्चिद्भूतं भव्यं च भारत |
कालस्य च यथावृत्तं तत्ते सुविदितं प्रभो ||९-६४-३९ (६३८१४) 
यदिदं पाण्डवैः सर्वैस्तव चित्तानुरोधिभिः |
कथं कुलक्षयो न स्यात्तथा क्षत्रस्य भारत ||९-६४-४० (६३८१५) 
भ्रातृभिः समयं कृत्वा क्षान्तवान्धर्मवत्सलः |
द्यूतच्छलजितैः शुद्वैर्वनवासो ह्युपागतः ||९-६४-४१ (६३८१६) 
अज्ञातवासचर्या च नानावेषसमावृतैः |
अन्ये च बहवः क्लेशास्त्वशक्तैरिव सर्वदा ||९-६४-४२ (६३८१७) 
मया च स्वयमागम्य युद्धकाल उपस्थिते |
सर्वलोकस्य सान्निध्येग्रामांस्त्वं पञ्चयाचितः ||९-६४-४३ (६३८१८) 
त्वया कालोपसृष्टेन लोभतो नापवर्जिताः |
तवापराधान्नृपते सर्वं क्षत्रं क्षयं गतम् ||९-६४-४४ (६३८१९) 
भीष्मेण सोमदत्तेन बाह्लीकेन कृपेण च |
द्रोणेन च सपुत्रेण विदुरेण च धीमता |
याचितस्त्वं शमं नित्यं न च तत्कृतवानसि ||९-६४-४५ (६३८२०) 
कालोपहतचित्ता हि सर्वे मुह्यन्ति भारत |
यथा मूढो भवान्पूर्वमस्मिन्नर्थे समुद्यते ||९-६४-४६ (६३८२१) 
किमन्यत्कालयोगाद्धि द्विष्टमेव परायणम् |
मा च दोषान्महाप्राज्ञ पाण्डवेषु निवेशय ||९-६४-४७ (६३८२२) 
अल्पोप्यतिक्रमो नास्ति पाण्डवानां महात्मनाम् |
धर्मतो न्यायतश्चैव स्नेहतश्च परन्तप ||९-६४-४८ (६३८२३) 
एतत्सर्वं तु विज्ञाय ह्यात्मदोषकृतं फलम् |
तन्मन्युं पाण्डुपुत्रेषु न भवान्कर्तुमर्हति ||९-६४-४९ (६३८२४) 
कुलं वंशश्च पिण्डाश्च यच्च पुत्रकृत फलम् |
गान्धार्यास्तव वै नाथ पाण्डवेषु प्रतिष्ठितम् ||९-६४-५० (६३८२५) 
त्वं चैव कुरुशार्दूल गान्धारी च यशस्विनी |
मा शुचो नरशार्दूल पाण्डवान्प्रतिकिल्बिम् ||९-६४-५१ (६३८२६) 
एतत्सर्वमनुध्याय आत्मनश्च व्यतिक्रमम् |
शिवेन पाण्डवान्ध्याहि नमस्ते भरतर्षभ ||९-६४-५२ (६३८२७) 
जानासि च महाबाहो धर्मराजस्य या त्वयि |
भक्तिर्भरतशार्दूल स्नेहश्चापि स्वभावतः ||९-६४-५३ (६३८२८) 
एतच्च कदनं कृत्वा शत्रूणामपकारिणाम् |
दह्यते स दिवारात्रौ न च शर्माधिगच्छति ||९-६४-५४ (६३८२९) 
त्वां चैव नरशार्दूल गान्धारीं च यशस्विनीम् |
स शोचन्नरशार्दूलः शान्तिं नैवाधिगच्छति ||९-६४-५५ (६३८३०) 
हिया च परयाऽविष्टो भवन्तं नाधिगच्छति |
पुत्रशोकाभिसन्तप्तं बुद्धिव्याकुलितेन्द्रियम् ||९-६४-५६ (६३८३१) 
एवमुक्त्वा महाराज धृतराष्ट्रं यदूत्तमः |
उवाच परमं वाक्यं गान्धारीं शोककर्शिताम् ||९-६४-५७ (६३८३२) 
सौबलेयि निबोध त्वं यत्त्वां वक्ष्यामि सुव्रते |
त्वत्समा नास्ति लोकेऽस्मिन्नद्य सीमन्तिनी शुभे ||९-६४-५८ (६३८३३) 
जानासि च यथा राज्ञि सभायां मम सन्निधौ |
धर्मार्थसहितं वाक्यमुभयोः पक्षयोर्हितम् ||९-६४-५९ (६३८३४) 
उक्तवत्यसि कल्याणि न च ते तनयैः कृतम् |
दुर्योधनस्त्वया चोक्तो जयार्थी परुषं वचः ||९-६४-६० (६३८३५) 
शृणु मूढ वचो मह्यं यतो धर्मस्ततो जयः |
तदिदं समनुप्राप्तं तव वाक्यं नृपात्मजे ||अ६-६४-६१ (६३८३६) 
एवं विदित्वा कल्याणि मा स्म शोके मनः कृथाः |
पाण्डवानां विनाशाय मा ते बुद्धिः कदाचन ||९-६४-६२ (६३८३७) 
शक्ता चासि महाभागे पृथिवीं सचराचराम् |
चक्षुषा क्रोधदीप्तेन निर्दग्धुं तपसो बलात् ||९-६४-६३ (६३८३८) 
वासुदेववचः श्रुत्वा गान्धारी वाक्यमब्रवीत् |
एवमेतन्महाबाहो यथा वदसि केशव ||९-६४-६४ (६३८३९) 
आधिभिर्दह्यमानाया मतिः सञ्चलिता मम |
सा मे व्यवस्थिता श्रुत्वा तव वाक्यं जनार्दन ||९-६४-६५ (६३८४०) 
राज्ञस्त्वन्धस्य वृद्धस्य हतपुत्रस्य केशव |
त्वं गतिः सहितैर्वीरैः पाण्डवैर्दिपदा वर ||९-६४-६६ (६३८४१) 
एतावदुक्त्वा वचनं मुखं प्रच्छाद्य वाससा |
पुत्रशोकाभिसन्तप्ता गान्धारी प्ररुरोद ह ||९-६४-६७ (६३८४२) 
तत एनां महाबाहुः केश्वः शोककर्शिताम् |
हेतुकारणसंयुक्तैर्वाक्यैराश्वासयत्प्रभुः ||९-६४-६८ (६३८४३) 
समाश्वास्य च गान्धारीं धृतराष्ट्रं च माधवः |
द्रौणिसङ्कल्पितं भावमन्वबुध्यत केशवः ||९-६४-६९ (६३८४४) 
ततस्त्वरित उत्थाय पादौ मूर्ध्ना प्रणम्य च |
द्वैपायनस्य राजेन्द्र ततः कौरवमब्रवीत् ||९-६४-७० (६३८४५) 
आपृच्छे त्वां कुरुश्रेष्ठ मा च शोके मनः कृथाः |
द्रौणेः पापोस्त्यभिप्रायस्तेनास्मि सहसोत्थितः ||९-६४-७१ (६३८४६) 
पाण्डवानां वधे रात्रौ बुद्धिस्तेन प्रदर्शिता ||९-६४-७२ (६३८४७) 
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं गान्धार्या सहितोऽब्रवीत् |
धृतराष्ट्रो महाबाहुः केशवं केशिसूदनम् ||९-६४-७३ (६३८४८) 
शीघ्रं गच्छ महाबाहो पाण्डवान्परिपालय |
भूयस्त्वया समेष्यामि क्षिप्रमेव जनार्दन ||९-६४-७४ (६३८४९) 
प्रायात्ततस्तु त्वरितो दारुकेण सहाच्युतः ||९-६४-७५ (६३८५०) 
वासुदेवे गते राजन्धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
आश्वासयदमेयात्मा व्यासो लोकनमस्कृतः ||९-६४-७६ (६३८५१) 
वासुदेवोऽपि धर्मात्मा कृतकृत्यो जगाम ह |
शिबिरं हास्तिनपुराद्दिदृक्षुः पाण्डवान्नृप ||९-६४-७७ (६३८५२) 
आगम्य शिबिरं रात्रौ सोऽभ्यगच्छत पाण्डवान् |
तच्च तेभ्यः समाख्याय सहितस्तैः समाहितः ||||९-६४-७८ (६३८५३) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
चतुःषष्टितमोऽध्यायः ||६४ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-६४-२७ हेतुकारणसंयुक्तैः हेतवो दृष्टा अपराधाः | कारणानि
अदृष्टान्यवश्यंभावीनि तैर्युक्तानि तैर्युक्तानि तैः ||
९-६४-३३ प्रायादगच्छत् ||
९-६४-३४ विदितं धृताराष्ट्रस्येति झ.पाठः ||
९-६४-३६ कृष्णस्य व्यासस्य ||
९-६४-४९ असूयां पाण्डुपुत्रोष्विति झ.पाठः ||
९-६४-६४ चतुःषष्टितमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०६५
||श्रीः ||
९. ६५. अध्यायः ६५

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
सञ्जयेन धृतराष्ट्रंप्रति दुर्योधनविलापप्रकारकथनम् ||१ ||
वादिकैरश्वत्थाम्नि दुर्योधनपातननिवेदनम् ||२ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६५-० (६३८५४) 
धृतराष्ट्र उवाच. ९-६५-०क्ष् (५२५५) 
अधिष्ठितः पदा मूर्ध्नि भग्नसक्थो महीं गतः |
शौटीर्यमानी पुत्रो मे किमभाषत सञ्जय ||९-६५-१ (६३८५५) 
अत्यर्थं कोपनो राजा जावैरश्च पाण्डुषु |
व्यसनं परमं प्राप्तः किमाह परमाहवे ||९-६५-२ (६३८५६) 
सञ्जय उवाच. ९-६५-३क्ष् (५२५६) 
शृणु राजन्प्रवक्ष्यामि यथावृत्तं नराधिप |
राज्ञा यदुक्तं मग्नेन तस्मिन्व्यसनसागरे ||९-६५-३ (६३८५७) 
भग्नसक्थो नृपो राजन्पांसुना सोऽवकुण्ठितः |
यमयन्मूर्धजांस्तत्र वीक्ष्य चैव दिशो दश ||९-६५-४ (६३८५८) 
केशान्नियस्य यत्नेन निःश्वसन्नुरगो यथा |
संरम्भाश्रुपरीताब्यां नेत्राभ्यामभिवीक्ष्य माम् ||९-६५-५ (६३८५९) 
बाहू धरण्यां निष्पिष्य सुदुर्मत्त इव द्विपः |
प्रकीर्णान्मूर्धजान्धुन्वन्दन्तैर्दन्तानुपस्पृशन् |
गर्हयन्पाण्डवं ज्येष्ठं निःश्वस्येदमथाब्रवीत् ||९-६५-६ (६३८६०) 
भीष्मे शान्तनवे नाथे कर्णे शस्त्रभृतां वरे |
गौतमे शकुनौ चापि द्रोणे चास्त्रभृतां वरे ||९-६५-७ (६३८६१) 
अश्वत्थाम्नि यथा शल्ये शूरे च कृतवर्मणि |
अन्येष्वपि च शूरेषु न्यस्तभारो महात्मसु |
इमामवस्थां प्राप्तोऽस्मि कालो हि दुरतिक्रमः ||९-६५-८ (६३८६२) 
एकादशचमूभर्ता सोऽहमेतां दशां गतः |
कालं प्राप्य महाबाहो न कश्चिदतिवर्तते ||९-६५-९ (६३८६३) 
आख्यातव्यं मदीयानां येऽस्मिञ्जीवन्ति संयुगे |
यथाऽहं भीमसेनेन व्युत्क्रम्य समयं हतः ||९-६५-१० (६३८६४) 
बहूनि सुनृशंसानि कृतानि खलु पाण्डवैः |
भूरिश्रवसि कर्णे च भीष्मे द्रोणे च धीमति ||९-६५-११ (६३८६५) 
इदं च गर्हितं कर्म नृशंसैः पाण्डवैः कृतम् |
येन ते वाच्यतां सत्सु गमिष्यन्तीति मे मतिः ||९-६५-१२ (६३८६६) 
का प्रीतिः सत्वयुक्तस्य कृत्वोपाधिकृतं जयम् |
को वा समयभेत्तारं बुधः सम्मन्तुमर्हति ||९-६५-१३ (६३८६७) 
अधर्मेण जयं लब्ध्वा को नु हृष्येत पण्डितः |
यथा संहृष्यते पापः पाण्डुपुत्रो वृकोदरः ||९-६५-१४ (६३८६८) 
किन्नु चित्रमितस्त्वद्य भग्नसक्थस्य यन्मम |
क्रुद्धेन भीमसेनेन पादेन मृदितं शिरः ||९-६५-१५ (६३८६९) 
प्रतपन्तं श्रिया जुष्टं वर्तमानं च बन्धुषु |
एवं कुर्यान्नरो यो हि स वै सञ्जय पूरुषः ||९-६५-१६ (६३८७०) 
अभिज्ञौ युद्धधर्मस्य मम माता पिता च यौ |
तौ हि सञ्जय दुःखार्तौ विज्ञाप्यौ वचनाद्वि मे ||९-६५-१७ (६३८७१) 
इष्टं भृत्या भृताः सम्यग्भूः प्रशास्ता ससागरा |
मूर्ध्नि स्थितममित्राणां जीवतामेव सञ्जय ||९-६५-१८ (६३८७२) 
दत्ता दाया यथाशक्ति मित्राणां च प्रियं कृतम् |
अमित्रा बाधिताः सर्वे को नु स्वन्ततरो मया ||९-६५-१९ (६३८७३) 
मानिता बान्धवाः सर्वे मान्यः सम्पूजितो जनः |
त्रितयं सेवितं सर्वं को नु स्वन्ततरो मया ||९-६५-२० (६३८७४) 
आज्ञप्तं नृपमुख्येषु मानः प्राप्तः सुदुर्लभः |
आजानेयैस्तथा यातं को नु स्वन्ततरो मया ||९-६५-२१ (६३८७५) 
यातानि परराष्ट्राणि नृपा भुक्ताश्च दासवत् |
प्रियेभ्यः प्रकृतं साधु को नु स्वन्ततरो मया ||९-६५-२२ (६३८७६) 
अधीतं विधिवद्दत्तं प्राप्तमायुर्निरामयम् |
स्वधर्मेण जिता लोकाः को नु स्वन्ततरो मया ||९-६५-२३ (६३८७७) 
दिष्ट्या नाहं जितः सङ्ख्ये परान्प्रेष्यवदाश्रितः |
दिष्ट्या मे विपुला लक्ष्मीर्मृते त्वन्यगता विभो ||९-६५-२४ (६३८७८) 
यदिष्टं क्षत्रबन्धूनां स्वधर्ममनुतिष्ठताम् |
निधनं तन्मया प्राप्तं को नु स्वन्ततरो मया ||९-६५-२५ (६३८७९) 
दिष्ट्या नाहं परावृत्तो वैरात्प्राकृतवञ्जितः |
दिष्ट्या न विमतिं काञ्चिद्भजित्वा तु पराजितः ||९-६५-२६ (६३८८०) 
सुप्तं वाऽथ प्रमत्तं वा यथा हन्याद्विषेण वा |
एवं व्युत्क्रान्तधर्मेण व्युत्क्रम्य समयं हतः ||९-६५-२७ (६३८८१) 
अश्चत्थामा महाभागः कृतवर्मा च सात्वतः |
कृपः शारद्वतश्चैव वक्तव्या वचनान्मम ||९-६५-२८ (६३८८२) 
अधर्मेण प्रवृत्तानां पाण्डवानामनेकशः |
विश्वासं समयघ्नानां न यूयं गन्तुमर्हथ ||९-६५-२९ (६३८८३) 
वार्तिकांश्चाब्रवीद्राजा पुत्रस्ते सत्यविक्रमः |
अधर्माद्भीमसेनेन निहतोऽहं यथा रणे ||९-६५-३० (६३८८४) 
सोऽहं द्रोणं स्वर्गगतं कर्णशल्यावुभौ तथा |
वृषसेनं महावीर्यं शकुनिं चापि सौबलम् ||९-६५-३१ (६३८८५) 
जलसन्धं महावीर्यं भगदत्तं च पार्थिवम् |
सोमदत्तं महेष्वासं सैन्धवं च जयद्रथम् ||९-६५-३२ (६३८८६) 
दुऋशासनपुरोगांश्च भ्रातॄनात्मसमांस्तथा |
दौःशासनिं च विक्रान्तं लक्ष्मणं चात्मजावुभौ ||९-६५-३३ (६३८८७) 
एतांश्चान्यांश्च सुबहून्मदीयांश्च सहस्रशः |
पृष्ठतोऽनुगमिष्यामि सार्थहीनो यथाऽध्वगः ||९-६५-३४ (६३८८८) 
कथं भ्रातॄन्हताञ्श्रुत्वा भर्तारं च स्वसा मम |
रोरूयामाणा दुःखार्ता दुःशला सा भविष्यति ||९-६५-३५ (६३८८९) 
स्नुषाभिः प्रस्नुषाभिश्च वृद्धो राजा पिता मम |
गान्धारीसहितश्चैव का गतिं प्रतिपत्स्यति ||९-६५-३६ (६३८९०) 
नूनं लक्ष्मणमाताऽपि हतपुत्रा हतेश्वरा |
विनाशं यास्यति क्षिप्रं कल्याणी पृथुलोचना ||९-६५-३७ (६३८९१) 
यदि जानाति चार्वाकः परिव्राद्वाग्विशारदः |
करिष्यति महाभागो ध्रुवं चापचितिं मम ||९-६५-३८ (६३८९२) 
समन्तपञ्चके पुण्ये त्रिषु लोकेषु विश्रुते |
अहं निधनमासाद्य लोकान्प्राप्स्यामि शाश्वतान् ||९-६५-३९ (६३८९३) 
ततो जनसहस्राणि बाष्पपूर्णानि दिशो दश ||
ससागरवना घोरा पृथिवी सचराचरा.  ९-६५-४० (६३८९४) 
चचालाथ सनिर्हादा दिशश्चैवाविलाऽभवन् ||
ते द्रोणपुत्रमासाद्य यथावृत्तं न्यवेदयन्.  ९-६५-४१ (६३८९५) 
व्यवहारं गदायुद्धे पार्थिवस्य च पातनम् ||
तदाख्याय ततः सर्वे द्रोणपुत्रस्य भारत.  ९-६५-४२ (६३८९६) 
' वादिका दुःखसन्तप्ताः शोकोपहतचेतसः' .
ध्यात्वा च सुचिरं कालं जग्मुरार्ता यथागतम् ||||९-६५-४३ (६३८९७) 

इति श्रीमन्महाभारते शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि
पञ्चषष्टितमोऽध्यायः ||६५ ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-६५-१ शौटीरः शूरः स एव शौटीर्यमात्मानं मन्यते शौटीर्यमानी ||
९-६५-१६ स वै सञ्जयपूजित इति झ.पाठः ||
९-६५-२० मया मत्तः ||
९-६५-३० वार्तिकान्वार्ताहारिणः ||
९-६५-३८ चार्वाको ब्राह्मणवेषधारी राक्षसः | अपचितिं प्रतीकारम् ||
९-६५-६५ पञ्चषष्टितमोऽध्यायः ||


शल्यपर्व -अध्याय ०६६
||श्रीः ||
९. ६६. अध्यायः ६६

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Topics
द्रौणिकृतकृतवर्मभिर्दुर्योधनस्य भूपतनदर्शनेन शोचनम् ||१ ||
द्रौणिदुर्योधनयोः संलापः ||२ ||
द्रौणिना रात्रौ पाण्डववधप्रतिज्ञानम् ||३ ||
दुर्योधनवचनात् कृपेण द्रौणेः सैनापत्येऽफिषेचनम् ||४ ||

Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Text

९-६६-० (६३८९८) 
सञ्जय उवाच. ९-६६-०क्ष् (५२५७) 
वादिकानां सकाशात्तु श्रुत्वा दुर्योधनं हतम् |
हतशिष्टास्तदा राजन्कौरवाणां महारथाः ||९-६६-१ (६३८९९) 
विनिर्भिन्नाः शितैर्बाणैर्णदातोमरशक्तिभिः |
अश्वत्थामा कृपश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः |
त्वरिता जवनैरश्वैरायोधनमुपागमन् ||९-६६-२ (६३९००) 
तत्रापश्यन्महात्मानं धार्तराष्ट्रं निपातितम् |
प्रभग्नं वायुवेगेन महासालं यथा वने ||९-६६-३ (६३९०१) 
भूमौ विवेष्टमानं तं रुधिरेण समुक्षितम् |
महागर्जामेवारण्ये व्याधेन विनिपातितम् ||९-६६-४ (६३९०२) 
विवर्तमानं बहुशो रुधिरौघपरिप्लुतम् |
यदृच्छया निपतितं चन्द्रमादित्यगोचरात् ||९-६६-५ (६३९०३) 
युगान्तमारुतेनेव शोषितं मकरालयम् |
पूर्णचन्द्रमिव व्योम्नि तुषारावृतमण्डलम् ||९-६६-६ (६३९०४) 
रेणुध्वस्तं दीर्घभुजं मातङ्गमिव विक्रमे |
वृतं भूतगणैर्घोरैः क्रव्यादैश्च समन्ततः ||९-६६-७ (६३९०५) 
यथा धनं लिप्समानैर्भृत्यैर्नृपतिसत्तमम् |
भ्रुकुटीकृतवक्त्रान्तं क्रोधादुद्वृत्तचक्षुषम् |
सामर्षं तं नरव्याघ्रं भौमं निपतितं तथा ||९-६६-८ (६३९०६) 
ते तं दृष्ट्वा महेष्वासं भूतले पतितं नृपम् |
मोहमभ्यागमन्सर्वे कृपप्रभृतयो रथाः ||९-६६-९ (६३९०७) 
अवतीर्य रथेभ्यश्च प्राद्रवन्राजसन्निधौ |
दुर्योधनं च सम्प्राप्य सर्वे भूमावुपाविशन् ||९-६६-१० (६३९०८) 
ततो द्रौणिर्महाराज बाष्पपूर्णेक्षणः श्वसन् |
उवाच भरतश्रेष्ठं सर्वलोकेश्वरेश्वरम् ||९-६६-११ (६३९०९) 
न नूनं विद्यते पुण्यं मानुषे किञ्चिदेव हि |
यत्र त्वं पुरुषव्याघ्र शेषे पांसुषु रूषितः ||९-६६-१२ (६३९१०) 
भूत्वा हि नृपतिः पूर्वं समाज्ञाप्य च मेदिनीम् |
कथमेकोऽद्य राजेन्द्र तिष्ठसे निर्जने वने ||९-६६-१३ (६३९११) 
दुःशासनं न पश्यामि नापि कर्णं महारथम् |
नापि तान्सुहृदः सर्वान्किमिदं भरतर्षभ ||९-६६-१४ (६३९१२) 
दुःखं नूनं कृतान्तस्य गतिं ज्ञातुं कथञ्चन |
लोकनाथो भवान्यत्र शेषे पांसुषु रूषितः ||९-६६-१५ (६३९१३) 
एष मूर्धाभिषिक्तानामग्रे गत्वा परन्तपः |
सतृणं ग्रसते पांसुं पश्य कालस्य पर्ययम् ||९-६६-१६ (६३९१४) 
क्व ते तदमलं छत्रं व्यजनं क्व च पार्थिव |
सा च ते महती सेना क्व गता पार्थिवोत्तम ||९-६६-१७ (६३९१५) 
दुर्विज्ञेया गतिर्नूनं कार्याणां कारणान्तरे |
यो वै लोकगुरुर्नाथो भवानेतां दशां गताः ||९-६६-१८ (६३९१६) 
अध्रुवा सर्वमर्त्येषु ध्रुवैव श्रीर्विचिन्त्यते |
भवतो व्यसनं दृष्ट्वा शक्रविस्पर्धिनो भृशम् ||९-६६-१९ (६३९१७) 
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा दुःखितस्य विशेषतः |
उवाच राजन्पुत्रस्ते प्राप्तकालमिदं वचः ||९-६६-२० (६३९१८) 
विमृज्य नेत्रे पाणिभ्यां शोकजं बाष्पमुत्सृजन् |
कृपादीन्स तदा वीरान्सर्वानेव नराधिपः ||९-६६-२१ (६३९१९) 
ईदृशो लोकधर्मोऽयं धात्रा निर्दिष्ट उच्यते |
विनाशः सर्वभूतानां कालपर्यायकारितः ||९-६६-२२ (६३९२०) 
सोऽयं मां समनुप्राप्तः प्रत्यक्षो भवतां हि यः |
पृथिवीं पालयित्वाऽहमेतां निष्ठामुपागतः ||९-६६-२३ (६३९२१) 
दिष्ट्या नाहं परावृत्तो युद्धे कस्यांचिदापदि |
दिष्ट्याऽहं निहतः पापैश्चलेनैव विशेषतः ||९-६६-२४ (६३९२२) 
उत्साहश्च कृतो नित्यं मया दिष्ट्या युयुत्सता |
दिष्ट्या चास्मिन्हतो युद्धे निहतज्ञातिबान्धवः ||९-६६-२५ (६३९२३) 
दिष्ट्या च वोऽहं पश्यामि मुक्तानस्माज्जनक्षयात् |
स्वस्तियुक्तांश्च कल्याणांस्तन्मे प्रियमनुत्तमम् ||९-६६-२६ (६३९२४) 
मा भवन्तोऽत्र तप्यन्तां सौहृदान्निधनेन मे |
यदि वेदाः प्रमाणं वो जिता लोका मयाऽक्षयाः ||९-६६-२७ (६३९२५) 
जानमानः प्रभावं च कृष्णस्यामिततेजसः |
तेन न च्यावितश्चाहं क्षत्रधर्मात्स्वनुष्ठितात् ||९-६६-२८ (६३९२६) 
स मया समनुप्राप्तो नास्मि शोच्यः कथञ्चन |
कृतं भवद्भिः सदृशमनुरूपमिवात्मनः |
यतितं विजये शक्त्या दैवं तु दुरतिक्रमम् ||९-६६-२९ (६३९२७) 
एतावदुक्त्वा वचनं बाष्पव्याकुललोचनः |
तूष्णीबभूव राजेन्द्र रुजाऽसौ विह्वलो भृशम् ||९-६६-३० (६३९२८) 
तथा दृष्ट्वा तु राजानं बाष्पशोकसमन्वितम् |
द्रौणिः क्रोधेन जज्वाल यथा वह्निर्जगत्क्षये ||९-६६-३१ (६३९२९) 
स च क्रोधसमाविष्टः पाणौ पाणिं निपीड्य च |
बाष्पविह्वलया वाचा राजानमिदमब्रवीत् ||९-६६-३२ (६३९३०) 
पिता मे निहतः क्षुद्रैः सुनृशंसेन कर्मणा |
न तथा तेन तप्यामि तथा राजंस्त्वयाऽद्य वै ||९-६६-३३ (६३९३१) 
शृणु चेदं वचो मह्यं सत्येन वदतः प्रभो |
इष्टापूर्तेन दानेन धर्मेण सुकृतेन च ||९-६६-३४ (६३९३२) 
अद्याहं सर्वपाञ्चालान्वासुदेवस्य पश्यतः |
अद्य रात्रौ महाराज निहनिष्यामि पाण्डवान् ||९-६६-३५ (६३९३३) 
अनुज्ञां तु महाराज भवान्मे दातुमर्हति ||९-६६-३६ (६३९३४) 
तच्छ्रुत्वा वचनं द्रौणेर्धृतराष्ट्र तवात्मजः |
मनसः प्रीतिजननं कृपं वचनमब्रवीत्.  ९-६६-३७ (६३९३५) 
दुर्योधन उवाच |
आचार्य शीघ्रं कलशं जलपूर्णं समानय ||९-६६-३७क्ष् (५२५८) 
स तद्वचनमाज्ञाय राज्ञो ब्राह्मणसत्तमः |
कलशं पूर्णमादाय राज्ञोऽन्तिकमुपागमत् ||९-६६-३८ (६३९३६) 
तमब्रवीन्महाराज पुत्रस्तव विशाम्पते |
ममाज्ञया द्विजश्रेष्ठ द्रोणपुत्रोऽभिषिच्यताम् |
सैनापत्येन भद्रं ते मम चेदिच्छसि प्रियम् ||९-६६-३९ (६३९३७) 
राज्ञो नियोगाद्योद्वव्यं ब्राह्मणेन विशेषतः |
वर्तता क्षत्रधर्मेण ह्येवं धर्मविदो विदुः ||९-६६-४० (६३९३८) 
राज्ञस्तु वचनं श्रुत्वा कृपः शारद्वतस्ततः |
द्रौणिं राज्ञो नियोगेन सैनापत्येऽभ्यषेचयत् ||९-६६-४१ (६३९३९) 
सोऽभिषिक्तो महाराज परिष्वज्य नृपोत्तमम् |
प्रययौ सिंहनादेन दिशः सर्वा विनादयन् ||९-६६-४२ (६३९४०) 
दुर्योधनोऽपि राजेन्द्र शोणितेन परिप्लुतः |
तां निशां प्रतिपेदेऽथ सर्वभूतभयावहाम् ||९-६६-४३ (६३९४१) 
अपक्रम्य तु ते तूर्णं तस्मादायोधनान्नृप |
शोकसंविग्नमनसश्चिन्तामापेदिरे भृशम् ||||९-६६-४४ (६३९४२) 

इति श्रीमन्महाभारते शतसाहस्त्रिकायां संहितायां वैयासिक्यां
शल्यपर्वणि गदायुद्धपर्वणि षट्षष्टितमोऽध्यायः ||६६
||||समाप्तं गदायुद्धपर्व शल्यपर्व च||९ ||

अतः परं सौप्तिकं पर्व भविष्यति | तस्यायमाद्यः श्लोकः.
९-६६-१ (६३९४३) ९-६६-१क्ष् (५२५९) सञ्जय उवाच.  ततस्ते सहिताः
सर्वे प्रयाता दक्षिणामुखाः. उपास्तमयवेलायां शिबिराभ्याशमागताः ||
Mahabharata -Shalya Parva -Chapter Footnotes

९-६६-५ आदित्यगोचरात्गगनात् | चक्रामादित्यगोचरमिति झ.पाठः
तत्र चक्रमादित्यगोचरं सूर्यमण्डलमिवेति लुप्तोपमा ||
९-६६-१८ कारणान्तरे अदृष्टरूपे सति | तेन दृष्टसामग्रीवैयर्थ्यं
जायत इति भावः ||
९-६६-६६ षट्षष्टितमोऽध्यायः ||

% File name             : mbhK09.itx
%--------------------------------------------
% Text title            : 9 shalyaparva
% Author                : Veda Vyasa
% Language              : sanskrit
% Subject               : /hindu/philosohphy/religion
% Description/comments  : Mahabharata - Southern Recension - Kumbhaghonam Edition
% Based on the `Southern Recension' of the MahAbhArata, edited by Krishnacharya
% 1906-1914
% Transliterated by     : Prof. Shrinivasa Varakhedi >worked on this with the
% support of his research team members, Prof. K. V. Ramakrishnamacharyulu, Prof.
% Amba Kulakarni, Prof. Prahladachar,  members of MSP Bangalore and many others
% Proofread by          : 
% Latest update         : October 13, 2013
% Send corrections to   : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Site access           : https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's' agreement.
%--------------------------------------------------------

From https://sanskritdocuments.org
Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .