||१ महाभारते आदिपर्वम् ||
अनुक्रमणीपर्व
१
नारायणं नमस्कृत्य नरं चैव नरोत्तमम् |
देवीं सरस्वतीं चैव ततो जयमुदीरयेत् ||०||
लोमहर्षणपुत्र उग्रश्रवाः सूतः पौराणिको नैमिषारण्ये शौनकस्य कुलपतेर्द्वादशवार्षिके सत्रे | ००१ |
समासीनानभ्यगच्छद्ब्रह्मर्षीन्संशितव्रतान् |
विनयावनतो भूत्वा कदाचित्सूतनन्दनः ||२||
तमाश्रममनुप्राप्तं नैमिषारण्यवासिनः |
चित्राः श्रोतुं कथास्तत्र परिवव्रुस्तपस्विनः ||३||
अभिवाद्य मुनींस्तांस्तु सर्वानेव कृताञ्जलिः |
अपृच्छत्स तपोवृद्धिं सद्भिश्चैवाभिनन्दितः ||४||
अथ तेषूपविष्टेषु सर्वेष्वेव तपस्विषु |
निर्दिष्टमासनं भेजे विनयाल्लोमहर्षणिः ||५||
सुखासीनं ततस्तं तु विश्रान्तमुपलक्ष्य च |
अथापृच्छदृषिस्तत्र कश्चित्प्रस्तावयन्कथाः ||६||
कुत आगम्यते सौते क्व चायं विहृतस्त्वया |
कालः कमलपत्राक्ष शंसैतत्पृच्छतो मम ||७||
सूत उवाच||
जनमेजयस्य राजर्षेः सर्पसत्रे महात्मनः |
समीपे पार्थिवेन्द्रस्य सम्यक्पारिक्षितस्य च ||८||
कृष्णद्वैपायनप्रोक्ताः सुपुण्या विविधाः कथाः |
कथिताश्चापि विधिवद्या वैशम्पायनेन वै ||९||
श्रुत्वाहं ता विचित्रार्था महाभारतसंश्रिताः |
बहूनि सम्परिक्रम्य तीर्थान्यायतनानि च ||१०||
समन्तपञ्चकं नाम पुण्यं द्विजनिषेवितम् |
गतवानस्मि तं देशं युद्धं यत्राभवत्पुरा ||११||
पाण्डवानां कुरूणां च सर्वेषां च महीक्षिताम् ||११||
दिदृक्षुरागतस्तस्मात्समीपं भवतामिह |
आयुष्मन्तः सर्व एव ब्रह्मभूता हि मे मताः ||१२||
अस्मिन्यज्ञे महाभागाः सूर्यपावकवर्चसः |
कृताभिषेकाः शुचयः कृतजप्या हुताग्नयः ||१३||
भवन्त आसते स्वस्था ब्रवीमि किमहं द्विजाः ||१३||
पुराणसंश्रिताः पुण्याः कथा वा धर्मसंश्रिताः |
इतिवृत्तं नरेन्द्राणामृषीणां च महात्मनाम् ||१४||
ऋषय ऊचुः||
द्वैपायनेन यत्प्रोक्तं पुराणं परमर्षिणा |
सुरैर्ब्रह्मर्षिभिश्चैव श्रुत्वा यदभिपूजितम् ||१५||
तस्याख्यानवरिष्ठस्य विचित्रपदपर्वणः |
सूक्ष्मार्थन्याययुक्तस्य वेदार्थैर्भूषितस्य च ||१६||
भारतस्येतिहासस्य पुण्यां ग्रन्थार्थसंयुताम् |
संस्कारोपगतां ब्राह्मीं नानाशास्त्रोपबृंहिताम् ||१७||
जनमेजयस्य यां राज्ञो वैशम्पायन उक्तवान् |
यथावत्स ऋषिस्तुष्ट्या सत्रे द्वैपायनाज्ञया ||१८||
वेदैश्चतुर्भिः समितां व्यासस्याद्भुतकर्मणः |
संहितां श्रोतुमिच्छामो धर्म्यां पापभयापहाम् ||१९||
सूत उवाच||
आद्यं पुरुषमीशानं पुरुहूतं पुरुष्टुतम् |
ऋतमेकाक्षरं ब्रह्म व्यक्ताव्यक्तं सनातनम् ||२०||
असच्च सच्चैव च यद्विश्वं सदसतः परम् |
परावराणां स्रष्टारं पुराणं परमव्ययम् ||२१||
मङ्गल्यं मङ्गलं विष्णुं वरेण्यमनघं शुचिम् |
नमस्कृत्य हृषीकेशं चराचरगुरुं हरिम् ||२२||
महर्षेः पूजितस्येह सर्वलोके महात्मनः |
प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः ||२३||
आचख्युः कवयः केचित्सम्प्रत्याचक्षते परे |
आख्यास्यन्ति तथैवान्ये इतिहासमिमं भुवि ||२४||
इदं तु त्रिषु लोकेषु महज्ज्ञानं प्रतिष्ठितम् |
विस्तरैश्च समासैश्च धार्यते यद्द्विजातिभिः ||२५||
अलङ्कृतं शुभैः शब्दैः समयैर्दिव्यमानुषैः |
छन्दोवृत्तैश्च विविधैरन्वितं विदुषां प्रियम् ||२६||
निष्प्रभेऽस्मिन्निरालोके सर्वतस्तमसावृते |
बृहदण्डमभूदेकं प्रजानां बीजमक्षयम् ||२७||
युगस्यादौ निमित्तं तन्महद्दिव्यं प्रचक्षते |
यस्मिंस्तच्छ्रूयते सत्यं ज्योतिर्ब्रह्म सनातनम् ||२८||
अद्भुतं चाप्यचिन्त्यं च सर्वत्र समतां गतम् |
अव्यक्तं कारणं सूक्ष्मं यत्तत्सदसदात्मकम् ||२९||
यस्मात्पितामहो जज्ञे प्रभुरेकः प्रजापतिः |
ब्रह्मा सुरगुरुः स्थाणुर्मनुः कः परमेष्ठ्यथ ||३०||
प्राचेतसस्तथा दक्षो दक्षपुत्राश्च सप्त ये |
ततः प्रजानां पतयः प्राभवन्नेकविंशतिः ||३१||
पुरुषश्चाप्रमेयात्मा यं सर्वमृषयो विदुः |
विश्वेदेवास्तथादित्या वसवोऽथाश्विनावपि ||३२||
यक्षाः साध्याः पिशाचाश्च गुह्यकाः पितरस्तथा |
ततः प्रसूता विद्वांसः शिष्टा ब्रह्मर्षयोऽमलाः ||३३||
राजर्षयश्च बहवः सर्वैः समुदिता गुणैः |
आपो द्यौः पृथिवी वायुरन्तरिक्षं दिशस्तथा ||३४||
संवत्सरर्तवो मासाः पक्षाहोरात्रयः क्रमात् |
यच्चान्यदपि तत्सर्वं सम्भूतं लोकसाक्षिकम् ||३५||
यदिदं दृश्यते किञ्चिद्भूतं स्थावरजङ्गमम् |
पुनः सङ्क्षिप्यते सर्वं जगत्प्राप्ते युगक्षये ||३६||
यथर्तावृतुलिङ्गानि नानारूपाणि पर्यये |
दृश्यन्ते तानि तान्येव तथा भावा युगादिषु ||३७||
एवमेतदनाद्यन्तं भूतसंहारकारकम् |
अनादिनिधनं लोके चक्रं सम्परिवर्तते ||३८||
त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणि त्रयस्त्रिंशच्छतानि च |
त्रयस्त्रिंशच्च देवानां सृष्टिः सङ्क्षेपलक्षणा ||३९||
दिवस्पुत्रो बृहद्भानुश्चक्षुरात्मा विभावसुः |
सविता च ऋचीकोऽर्को भानुराशावहो रविः ||४०||
पुत्रा विवस्वतः सर्वे मह्यस्तेषां तथावरः |
देवभ्राट्तनयस्तस्य तस्मात्सुभ्राडिति स्मृतः ||४१||
सुभ्राजस्तु त्रयः पुत्राः प्रजावन्तो बहुश्रुताः |
दशज्योतिः शतज्योतिः सहस्रज्योतिरात्मवान् ||४२||
दश पुत्रसहस्राणि दशज्योतेर्महात्मनः |
ततो दशगुणाश्चान्ये शतज्योतेरिहात्मजाः ||४३||
भूयस्ततो दशगुणाः सहस्रज्योतिषः सुताः |
तेभ्योऽयं कुरुवंशश्च यदूनां भरतस्य च ||४४||
ययातीक्ष्वाकुवंशश्च राजर्षीणां च सर्वशः |
सम्भूता बहवो वंशा भूतसर्गाः सविस्तराः ||४५||
भूतस्थानानि सर्वाणि रहस्यं त्रिविधं च यत् |
वेदयोगं सविज्ञानं धर्मोऽर्थः काम एव च ||४६||
धर्मकामार्थशास्त्राणि शास्त्राणि विविधानि च |
लोकयात्राविधानं च सम्भूतं दृष्टवानृषिः ||४७||
इतिहासाः सवैयाख्या विविधाः श्रुतयोऽपि च |
इह सर्वमनुक्रान्तमुक्तं ग्रन्थस्य लक्षणम् ||४८||
विस्तीर्यैतन्महज्ज्ञानमृषिः सङ्क्षेपमब्रवीत् |
इष्टं हि विदुषां लोके समासव्यासधारणम् ||४९||
मन्वादि भारतं केचिदास्तीकादि तथापरे |
तथोपरिचराद्यन्ये विप्राः सम्यगधीयते ||५०||
विविधं संहिताज्ञानं दीपयन्ति मनीषिणः |
व्याख्यातुं कुशलाः केचिद्ग्रन्थं धारयितुं परे ||५१||
तपसा ब्रह्मचर्येण व्यस्य वेदं सनातनम् |
इतिहासमिमं चक्रे पुण्यं सत्यवतीसुतः ||५२||
पराशरात्मजो विद्वान्ब्रह्मर्षिः संशितव्रतः |
मातुर्नियोगाद्धर्मात्मा गाङ्गेयस्य च धीमतः ||५३||
क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य कृष्णद्वैपायनः पुरा |
त्रीनग्नीनिव कौरव्याञ्जनयामास वीर्यवान् ||५४||
उत्पाद्य धृतराष्ट्रं च पाण्डुं विदुरमेव च |
जगाम तपसे धीमान्पुनरेवाश्रमं प्रति ||५५||
तेषु जातेषु वृद्धेषु गतेषु परमां गतिम् |
अब्रवीद्भारतं लोके मानुषेऽस्मिन्महानृषिः ||५६||
जनमेजयेन पृष्टः सन्ब्राह्मणैश्च सहस्रशः |
शशास शिष्यमासीनं वैशम्पायनमन्तिके ||५७||
स सदस्यैः सहासीनः श्रावयामास भारतम् |
कर्मान्तरेषु यज्ञस्य चोद्यमानः पुनः पुनः ||५८||
विस्तरं कुरुवंशस्य गान्धार्या धर्मशीलताम् |
क्षत्तुः प्रज्ञां धृतिं कुन्त्याः सम्यग्द्वैपायनोऽब्रवीत् ||५९||
वासुदेवस्य माहात्म्यं पाण्डवानां च सत्यताम् |
दुर्वृत्तं धार्तराष्ट्राणामुक्तवान्भगवानृषिः ||६०||
चतुर्विंशतिसाहस्रीं चक्रे भारतसंहिताम् |
उपाख्यानैर्विना तावद्भारतं प्रोच्यते बुधैः ||६१||
ततोऽध्यर्धशतं भूयः सङ्क्षेपं कृतवानृषिः |
अनुक्रमणिमध्यायं वृत्तान्तानां सपर्वणाम् ||६२||
इदं द्वैपायनः पूर्वं पुत्रमध्यापयच्छुकम् |
ततोऽन्येभ्योऽनुरूपेभ्यः शिष्येभ्यः प्रददौ प्रभुः ||६३||
नारदोऽश्रावयद्देवानसितो देवलः पितृन् |
गन्धर्वयक्षरक्षांसि श्रावयामास वै शुकः ||६४||
दुर्योधनो मन्युमयो महाद्रुमः; स्कन्धः कर्णः शकुनिस्तस्य शाखाः |
दुःशासनः पुष्पफले समृद्धे; मूलं राजा धृतराष्ट्रोऽमनीषी ||६५||
युधिष्ठिरो धर्ममयो महाद्रुमः; स्कन्धोऽर्जुनो भीमसेनोऽस्य शाखाः |
माद्रीसुतौ पुष्पफले समृद्धे; मूलं कृष्णो ब्रह्म च ब्राह्मणाश्च ||६६||
पाण्डुर्जित्वा बहून्देशान्युधा विक्रमणेन च |
अरण्ये मृगयाशीलो न्यवसत्सजनस्तदा ||६७||
मृगव्यवायनिधने कृच्छ्रां प्राप स आपदम् |
जन्मप्रभृति पार्थानां तत्राचारविधिक्रमः ||६८||
मात्रोरभ्युपपत्तिश्च धर्मोपनिषदं प्रति |
धर्मस्य वायोः शक्रस्य देवयोश्च तथाश्विनोः ||६९||
तापसैः सह संवृद्धा मातृभ्यां परिरक्षिताः |
मेध्यारण्येषु पुण्येषु महतामाश्रमेषु च ||७०||
ऋषिभिश्च तदानीता धार्तराष्ट्रान्प्रति स्वयम् |
शिशवश्चाभिरूपाश्च जटिला ब्रह्मचारिणः ||७१||
पुत्राश्च भ्रातरश्चेमे शिष्याश्च सुहृदश्च वः |
पाण्डवा एत इत्युक्त्वा मुनयोऽन्तर्हितास्ततः ||७२||
तांस्तैर्निवेदितान्दृष्ट्वा पाण्डवान्कौरवास्तदा |
शिष्टाश्च वर्णाः पौरा ये ते हर्षाच्चुक्रुशुर्भृशम् ||७३||
आहुः केचिन्न तस्यैते तस्यैत इति चापरे |
यदा चिरमृतः पाण्डुः कथं तस्येति चापरे ||७४||
स्वागतं सर्वथा दिष्ट्या पाण्डोः पश्याम सन्ततिम् |
उच्यतां स्वागतमिति वाचोऽश्रूयन्त सर्वशः ||७५||
तस्मिन्नुपरते शब्दे दिशः सर्वा विनादयन् |
अन्तर्हितानां भूतानां निस्वनस्तुमुलोऽभवत् ||७६||
पुष्पवृष्टिः शुभा गन्धाः शङ्खदुन्दुभिनिस्वनाः |
आसन्प्रवेशे पार्थानां तदद्भुतमिवाभवत् ||७७||
तत्प्रीत्या चैव सर्वेषां पौराणां हर्षसम्भवः |
शब्द आसीन्महांस्तत्र दिवस्पृक्कीर्तिवर्धनः ||७८||
तेऽप्यधीत्याखिलान्वेदाञ्शास्त्राणि विविधानि च |
न्यवसन्पाण्डवास्तत्र पूजिता अकुतोभयाः ||७९||
युधिष्ठिरस्य शौचेन प्रीताः प्रकृतयोऽभवन् |
धृत्या च भीमसेनस्य विक्रमेणार्जुनस्य च ||८०||
गुरुशुश्रूषया कुन्त्या यमयोर्विनयेन च |
तुतोष लोकः सकलस्तेषां शौर्यगुणेन च ||८१||
समवाये ततो राज्ञां कन्यां भर्तृस्वयंवराम् |
प्राप्तवानर्जुनः कृष्णां कृत्वा कर्म सुदुष्करम् ||८२||
ततः प्रभृति लोकेऽस्मिन्पूज्यः सर्वधनुष्मताम् |
आदित्य इव दुष्प्रेक्ष्यः समरेष्वपि चाभवत् ||८३||
स सर्वान्पार्थिवाञ्जित्वा सर्वांश्च महतो गणान् |
आजहारार्जुनो राज्ञे राजसूयं महाक्रतुम् ||८४||
अन्नवान्दक्षिणावांश्च सर्वैः समुदितो गुणैः |
युधिष्ठिरेण सम्प्राप्तो राजसूयो महाक्रतुः ||८५||
सुनयाद्वासुदेवस्य भीमार्जुनबलेन च |
घातयित्वा जरासन्धं चैद्यं च बलगर्वितम् ||८६||
दुर्योधनमुपागच्छन्नर्हणानि ततस्ततः |
मणिकाञ्चनरत्नानि गोहस्त्यश्वधनानि च ||८७||
समृद्धां तां तथा दृष्ट्वा पाण्डवानां तदा श्रियम् |
ईर्ष्यासमुत्थः सुमहांस्तस्य मन्युरजायत ||८८||
विमानप्रतिमां चापि मयेन सुकृतां सभाम् |
पाण्डवानामुपहृतां स दृष्ट्वा पर्यतप्यत ||८९||
यत्रावहसितश्चासीत्प्रस्कन्दन्निव सम्भ्रमात् |
प्रत्यक्षं वासुदेवस्य भीमेनानभिजातवत् ||९०||
स भोगान्विविधान्भुञ्जन्रत्नानि विविधानि च |
कथितो धृतराष्ट्रस्य विवर्णो हरिणः कृशः ||९१||
अन्वजानात्ततो द्यूतं धृतराष्ट्रः सुतप्रियः |
तच्छ्रुत्वा वासुदेवस्य कोपः समभवन्महान् ||९२||
नातिप्रीतमनाश्चासीद्विवादांश्चान्वमोदत |
द्यूतादीननयान्घोरान्प्रवृद्धांश्चाप्युपैक्षत ||९३||
निरस्य विदुरं द्रोणं भीष्मं शारद्वतं कृपम् |
विग्रहे तुमुले तस्मिन्नहन्क्षत्रं परस्परम् ||९४||
जयत्सु पाण्डुपुत्रेषु श्रुत्वा सुमहदप्रियम् |
दुर्योधनमतं ज्ञात्वा कर्णस्य शकुनेस्तथा ||९५||
धृतराष्ट्रश्चिरं ध्यात्वा सञ्जयं वाक्यमब्रवीत् ||९५||
शृणु सञ्जय मे सर्वं न मेऽसूयितुमर्हसि |
श्रुतवानसि मेधावी बुद्धिमान्प्राज्ञसंमतः ||९६||
न विग्रहे मम मतिर्न च प्रीये कुरुक्षये |
न मे विशेषः पुत्रेषु स्वेषु पाण्डुसुतेषु च ||९७||
वृद्धं मामभ्यसूयन्ति पुत्रा मन्युपरायणाः |
अहं त्वचक्षुः कार्पण्यात्पुत्रप्रीत्या सहामि तत् ||९८||
मुह्यन्तं चानुमुह्यामि दुर्योधनमचेतनम् ||९८||
राजसूये श्रियं दृष्ट्वा पाण्डवस्य महौजसः |
तच्चावहसनं प्राप्य सभारोहणदर्शने ||९९||
अमर्षितः स्वयं जेतुमशक्तः पाण्डवान्रणे |
निरुत्साहश्च सम्प्राप्तुं श्रियमक्षत्रियो यथा ||१००||
गान्धारराजसहितश्छद्मद्यूतममन्त्रयत् ||१००||
तत्र यद्यद्यथा ज्ञातं मया सञ्जय तच्छृणु |
श्रुत्वा हि मम वाक्यानि बुद्ध्या युक्तानि तत्त्वतः ||१०१||
ततो ज्ञास्यसि मां सौते प्रज्ञाचक्षुषमित्युत ||१०१||
यदाश्रौषं धनुरायम्य चित्रं; विद्धं लक्ष्यं पातितं वै पृथिव्याम् |
कृष्णां हृतां पश्यतां सर्वराज्ञां; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०२||
यदाश्रौषं द्वारकायां सुभद्रां; प्रसह्योढां माधवीमर्जुनेन |
इन्द्रप्रस्थं वृष्णिवीरौ च यातौ; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०३||
यदाश्रौषं देवराजं प्रवृष्टं; शरैर्दिव्यैर्वारितं चार्जुनेन |
अग्निं तथा तर्पितं खाण्डवे च; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०४||
यदाश्रौषं हृतराज्यं युधिष्ठिरं; पराजितं सौबलेनाक्षवत्याम् |
अन्वागतं भ्रातृभिरप्रमेयै; स्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०५||
यदाश्रौषं द्रौपदीमश्रुकण्ठीं; सभां नीतां दुःखितामेकवस्त्राम् |
रजस्वलां नाथवतीमनाथव; त्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०६||
यदाश्रौषं विविधास्तात चेष्टा; धर्मात्मनां प्रस्थितानां वनाय |
ज्येष्ठप्रीत्या क्लिश्यतां पाण्डवानां; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०७||
यदाश्रौषं स्नातकानां सहस्रै; रन्वागतं धर्मराजं वनस्थम् |
भिक्षाभुजां ब्राह्मणानां महात्मनां; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०८||
यदाश्रौषमर्जुनो देवदेवं; किरातरूपं त्र्यम्बकं तोष्य युद्धे |
अवाप तत्पाशुपतं महास्त्रं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१०९||
यदाश्रौषं त्रिदिवस्थं धनञ्जयं; शक्रात्साक्षाद्दिव्यमस्त्रं यथावत् |
अधीयानं शंसितं सत्यसन्धं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११०||
यदाश्रौषं वैश्रवणेन सार्धं; समागतं भीममन्यांश्च पार्थान् |
तस्मिन्देशे मानुषाणामगम्ये; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१११||
यदाश्रौषं घोषयात्रागतानां; बन्धं गन्धर्वैर्मोक्षणं चार्जुनेन |
स्वेषां सुतानां कर्णबुद्धौ रतानां; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११२||
यदाश्रौषं यक्षरूपेण धर्मं; समागतं धर्मराजेन सूत |
प्रश्नानुक्तान्विब्रुवन्तं च सम्य; क्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११३||
यदाश्रौषं मामकानां वरिष्ठा; न्धनञ्जयेनैकरथेन भग्नान् |
विराटराष्ट्रे वसता महात्मना; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११४||
यदाश्रौषं सत्कृतां मत्स्यराज्ञा; सुतां दत्तामुत्तरामर्जुनाय |
तां चार्जुनः प्रत्यगृह्णात्सुतार्थे; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११५||
यदाश्रौषं निर्जितस्याधनस्य; प्रव्राजितस्य स्वजनात्प्रच्युतस्य |
अक्षौहिणीः सप्त युधिष्ठिरस्य; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११६||
यदाश्रौषं नरनारायणौ तौ; कृष्णार्जुनौ वदतो नारदस्य |
अहं द्रष्टा ब्रह्मलोके सदेति; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११७||
यदाश्रौषं माधवं वासुदेवं; सर्वात्मना पाण्डवार्थे निविष्टम् |
यस्येमां गां विक्रममेकमाहु; स्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११८||
यदाश्रौषं कर्णदुर्योधनाभ्यां; बुद्धिं कृतां निग्रहे केशवस्य |
तं चात्मानं बहुधा दर्शयानं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||११९||
यदाश्रौषं वासुदेवे प्रयाते; रथस्यैकामग्रतस्तिष्ठमानाम् |
आर्तां पृथां सान्त्वितां केशवेन; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२०||
यदाश्रौषं मन्त्रिणं वासुदेवं; तथा भीष्मं शान्तनवं च तेषाम् |
भारद्वाजं चाशिषोऽनुब्रुवाणं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२१||
यदाश्रौषं कर्ण उवाच भीष्मं; नाहं योत्स्ये युध्यमाने त्वयीति |
हित्वा सेनामपचक्राम चैव; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२२||
यदाश्रौषं वासुदेवार्जुनौ तौ; तथा धनुर्गाण्डिवमप्रमेयम् |
त्रीण्युग्रवीर्याणि समागतानि; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२३||
यदाश्रौषं कश्मलेनाभिपन्ने; रथोपस्थे सीदमानेऽर्जुने वै |
कृष्णं लोकान्दर्शयानं शरीरे; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२४||
यदाश्रौषं भीष्मममित्रकर्शनं; निघ्नन्तमाजावयुतं रथानाम् |
नैषां कश्चिद्वध्यते दृश्यरूप; स्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२५||
यदाश्रौषं भीष्ममत्यन्तशूरं; हतं पार्थेनाहवेष्वप्रधृष्यम् |
शिखण्डिनं पुरतः स्थापयित्वा; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२६||
यदाश्रौषं शरतल्पे शयानं; वृद्धं वीरं सादितं चित्रपुङ्खैः |
भीष्मं कृत्वा सोमकानल्पशेषां; स्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२७||
यदाश्रौषं शान्तनवे शयाने; पानीयार्थे चोदितेनार्जुनेन |
भूमिं भित्त्वा तर्पितं तत्र भीष्मं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२८||
यदाश्रौषं शुक्रसूर्यौ च युक्तौ; कौन्तेयानामनुलोमौ जयाय |
नित्यं चास्माञ्श्वापदा व्याभषन्त; स्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१२९||
यदा द्रोणो विविधानस्त्रमार्गा; न्विदर्शयन्समरे चित्रयोधी |
न पाण्डवाञ्श्रेष्ठतमान्निहन्ति; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३०||
यदाश्रौषं चास्मदीयान्महारथा; न्व्यवस्थितानर्जुनस्यान्तकाय |
संशप्तकान्निहतानर्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३१||
यदाश्रौषं व्यूहमभेद्यमन्यै; र्भारद्वाजेनात्तशस्त्रेण गुप्तम् |
भित्त्वा सौभद्रं वीरमेकं प्रविष्टं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३२||
यदाभिमन्युं परिवार्य बालं; सर्वे हत्वा हृष्टरूपा बभूवुः |
महारथाः पार्थमशक्नुवन्त; स्तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३३||
यदाश्रौषमभिमन्युं निहत्य; हर्षान्मूढान्क्रोशतो धार्तराष्ट्रान् |
क्रोधं मुक्तं सैन्धवे चार्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३४||
यदाश्रौषं सैन्धवार्थे प्रतिज्ञां; प्रतिज्ञातां तद्वधायार्जुनेन |
सत्यां निस्तीर्णां शत्रुमध्ये च तेन; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३५||
यदाश्रौषं श्रान्तहये धनञ्जये; मुक्त्वा हयान्पाययित्वोपवृत्तान् |
पुनर्युक्त्वा वासुदेवं प्रयातं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३६||
यदाश्रौषं वाहनेष्वाश्वसत्सु; रथोपस्थे तिष्ठता गाण्डिवेन |
सर्वान्योधान्वारितानर्जुनेन; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३७||
यदाश्रौषं नागबलैर्दुरुत्सहं; द्रोणानीकं युयुधानं प्रमथ्य |
यातं वार्ष्णेयं यत्र तौ कृष्णपार्थौ; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३८||
यदाश्रौषं कर्णमासाद्य मुक्तं; वधाद्भीमं कुत्सयित्वा वचोभिः |
धनुष्कोट्या तुद्य कर्णेन वीरं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१३९||
यदा द्रोणः कृतवर्मा कृपश्च; कर्णो द्रौणिर्मद्रराजश्च शूरः |
अमर्षयन्सैन्धवं वध्यमानं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४०||
यदाश्रौषं देवराजेन दत्तां; दिव्यां शक्तिं व्यंसितां माधवेन |
घटोत्कचे राक्षसे घोररूपे; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४१||
यदाश्रौषं कर्णघटोत्कचाभ्यां; युद्धे मुक्तां सूतपुत्रेण शक्तिम् |
यया वध्यः समरे सव्यसाची; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४२||
यदाश्रौषं द्रोणमाचार्यमेकं; धृष्टद्युम्नेनाभ्यतिक्रम्य धर्मम् |
रथोपस्थे प्रायगतं विशस्तं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४३||
यदाश्रौषं द्रौणिना द्वैरथस्थं; माद्रीपुत्रं नकुलं लोकमध्ये |
समं युद्धे पाण्डवं युध्यमानं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४४||
यदा द्रोणे निहते द्रोणपुत्रो; नारायणं दिव्यमस्त्रं विकुर्वन् |
नैषामन्तं गतवान्पाण्डवानां; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४५||
यदाश्रौषं कर्णमत्यन्तशूरं; हतं पार्थेनाहवेष्वप्रधृष्यम् |
तस्मिन्भ्रातृणां विग्रहे देवगुह्ये; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४६||
यदाश्रौषं द्रोणपुत्रं कृपं च; दुःशासनं कृतवर्माणमुग्रम् |
युधिष्ठिरं शून्यमधर्षयन्तं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४७||
यदाश्रौषं निहतं मद्रराजं; रणे शूरं धर्मराजेन सूत |
सदा सङ्ग्रामे स्पर्धते यः स कृष्णं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४८||
यदाश्रौषं कलहद्यूतमूलं; मायाबलं सौबलं पाण्डवेन |
हतं सङ्ग्रामे सहदेवेन पापं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१४९||
यदाश्रौषं श्रान्तमेकं शयानं; ह्रदं गत्वा स्तम्भयित्वा तदम्भः |
दुर्योधनं विरथं भग्नदर्पं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१५०||
यदाश्रौषं पाण्डवांस्तिष्ठमाना; न्गङ्गाह्रदे वासुदेवेन सार्धम् |
अमर्षणं धर्षयतः सुतं मे; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१५१||
यदाश्रौषं विविधांस्तात मार्गा; न्गदायुद्धे मण्डलं सञ्चरन्तम् |
मिथ्या हतं वासुदेवस्य बुद्ध्या; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१५२||
यदाश्रौषं द्रोणपुत्रादिभिस्तै; र्हतान्पाञ्चालान्द्रौपदेयांश्च सुप्तान् |
कृतं बीभत्समयशस्यं च कर्म; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१५३||
यदाश्रौषं भीमसेनानुयातेन; अश्वत्थाम्ना परमास्त्रं प्रयुक्तम् |
क्रुद्धेनैषीकमवधीद्येन गर्भं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१५४||
यदाश्रौषं ब्रह्मशिरोऽर्जुनेन; मुक्तं स्वस्तीत्यस्त्रमस्त्रेण शान्तम् |
अश्वत्थाम्ना मणिरत्नं च दत्तं; तदा नाशंसे विजयाय सञ्जय ||१५५||
यदाश्रौषं द्रोणपुत्रेण गर्भे; वैराट्या वै पात्यमाने महास्त्रे |
द्वैपायनः केशवो द्रोणपुत्रं; परस्परेणाभिशापैः शशाप ||१५६||
शोच्या गान्धारी पुत्रपौत्रैर्विहीना; तथा वध्वः पितृभिर्भ्रातृभिश्च |
कृतं कार्यं दुष्करं पाण्डवेयैः; प्राप्तं राज्यमसपत्नं पुनस्तैः ||१५७||
कष्टं युद्धे दश शेषाः श्रुता मे; त्रयोऽस्माकं पाण्डवानां च सप्त |
द्व्यूना विंशतिराहताक्षौहिणीनां; तस्मिन्सङ्ग्रामे विग्रहे क्षत्रियाणाम् ||१५८||
तमसा त्वभ्यवस्तीर्णो मोह आविशतीव माम् |
सञ्ज्ञां नोपलभे सूत मनो विह्वलतीव मे ||१५९||
इत्युक्त्वा धृतराष्ट्रोऽथ विलप्य बहुदुःखितः |
मूर्च्छितः पुनराश्वस्तः सञ्जयं वाक्यमब्रवीत् ||१६०||
सञ्जयैवङ्गते प्राणांस्त्यक्तुमिच्छामि माचिरम् |
स्तोकं ह्यपि न पश्यामि फलं जीवितधारणे ||१६१||
तं तथावादिनं दीनं विलपन्तं महीपतिम् |
गावल्गणिरिदं धीमान्महार्थं वाक्यमब्रवीत् ||१६२||
श्रुतवानसि वै राज्ञो महोत्साहान्महाबलान् |
द्वैपायनस्य वदतो नारदस्य च धीमतः ||१६३||
महत्सु राजवंशेषु गुणैः समुदितेषु च |
जातान्दिव्यास्त्रविदुषः शक्रप्रतिमतेजसः ||१६४||
धर्मेण पृथिवीं जित्वा यज्ञैरिष्ट्वाप्तदक्षिणैः |
अस्मिँल्लोके यशः प्राप्य ततः कालवशं गताः ||१६५||
वैन्यं महारथं वीरं सृञ्जयं जयतां वरम् |
सुहोत्रं रन्तिदेवं च कक्षीवन्तं तथौशिजम् ||१६६||
बाह्लीकं दमनं शैब्यं शर्यातिमजितं जितम् |
विश्वामित्रममित्रघ्नमम्बरीषं महाबलम् ||१६७||
मरुत्तं मनुमिक्ष्वाकुं गयं भरतमेव च |
रामं दाशरथिं चैव शशबिन्दुं भगीरथम् ||१६८||
ययातिं शुभकर्माणं देवैर्यो याजितः स्वयम् |
चैत्ययूपाङ्किता भूमिर्यस्येयं सवनाकरा ||१६९||
इति राज्ञां चतुर्विंशन्नारदेन सुरर्षिणा |
पुत्रशोकाभितप्ताय पुरा शैब्याय कीर्तिताः ||१७०||
तेभ्यश्चान्ये गताः पूर्वं राजानो बलवत्तराः |
महारथा महात्मानः सर्वैः समुदिता गुणैः ||१७१||
पूरुः कुरुर्यदुः शूरो विष्वगश्वो महाधृतिः |
अनेना युवनाश्वश्च ककुत्स्थो विक्रमी रघुः ||१७२||
विजिती वीतिहोत्रश्च भवः श्वेतो बृहद्गुरुः |
उशीनरः शतरथः कङ्को दुलिदुहो द्रुमः ||१७३||
दम्भोद्भवः परो वेनः सगरः सङ्कृतिर्निमिः |
अजेयः परशुः पुण्ड्रः शम्भुर्देवावृधोऽनघः ||१७४||
देवाह्वयः सुप्रतिमः सुप्रतीको बृहद्रथः |
महोत्साहो विनीतात्मा सुक्रतुर्नैषधो नलः ||१७५||
सत्यव्रतः शान्तभयः सुमित्रः सुबलः प्रभुः |
जानुजङ्घोऽनरण्योऽर्कः प्रियभृत्यः शुभव्रतः ||१७६||
बलबन्धुर्निरामर्दः केतुशृङ्गो बृहद्बलः |
धृष्टकेतुर्बृहत्केतुर्दीप्तकेतुर्निरामयः ||१७७||
अविक्षित्प्रबलो धूर्तः कृतबन्धुर्दृढेषुधिः |
महापुराणः सम्भाव्यः प्रत्यङ्गः परहा श्रुतिः ||१७८||
एते चान्ये च बहवः शतशोऽथ सहस्रशः |
श्रूयन्तेऽयुतशश्चान्ये सङ्ख्याताश्चापि पद्मशः ||१७९||
हित्वा सुविपुलान्भोगान्बुद्धिमन्तो महाबलाः |
राजानो निधनं प्राप्तास्तव पुत्रैर्महत्तमाः ||१८०||
येषां दिव्यानि कर्माणि विक्रमस्त्याग एव च |
माहात्म्यमपि चास्तिक्यं सत्यता शौचमार्जवम् ||१८१||
विद्वद्भिः कथ्यते लोके पुराणैः कविसत्तमैः |
सर्वर्द्धिगुणसम्पन्नास्ते चापि निधनं गताः ||१८२||
तव पुत्रा दुरात्मानः प्रतप्ताश्चैव मन्युना |
लुब्धा दुर्वृत्तभूयिष्ठा न ताञ्शोचितुमर्हसि ||१८३||
श्रुतवानसि मेधावी बुद्धिमान्प्राज्ञसंमतः |
येषां शास्त्रानुगा बुद्धिर्न ते मुह्यन्ति भारत ||१८४||
निग्रहानुग्रहौ चापि विदितौ ते नराधिप |
नात्यन्तमेवानुवृत्तिः श्रूयते पुत्ररक्षणे ||१८५||
भवितव्यं तथा तच्च नातः शोचितुमर्हसि |
दैवं प्रज्ञाविशेषेण को निवर्तितुमर्हति ||१८६||
विधातृविहितं मार्गं न कश्चिदतिवर्तते |
कालमूलमिदं सर्वं भावाभावौ सुखासुखे ||१८७||
कालः पचति भूतानि कालः संहरति प्रजाः |
निर्दहन्तं प्रजाः कालं कालः शमयते पुनः ||१८८||
कालो विकुरुते भावान्सर्वाँल्लोके शुभाशुभान् |
कालः सङ्क्षिपते सर्वाः प्रजा विसृजते पुनः ||१८९||
कालः सर्वेषु भूतेषु चरत्यविधृतः समः ||१८९||
अतीतानागता भावा ये च वर्तन्ति साम्प्रतम् |
तान्कालनिर्मितान्बुद्ध्वा न सञ्ज्ञां हातुमर्हसि ||१९०||
सूत उवाच||
अत्रोपनिषदं पुण्यां कृष्णद्वैपायनोऽब्रवीत् |
भारताध्ययनात्पुण्यादपि पादमधीयतः ||१९१||
श्रद्दधानस्य पूयन्ते सर्वपापान्यशेषतः ||१९१||
देवर्षयो ह्यत्र पुण्या ब्रह्मराजर्षयस्तथा |
कीर्त्यन्ते शुभकर्माणस्तथा यक्षमहोरगाः ||१९२||
भगवान्वासुदेवश्च कीर्त्यतेऽत्र सनातनः |
स हि सत्यमृतं चैव पवित्रं पुण्यमेव च ||१९३||
शाश्वतं ब्रह्म परमं ध्रुवं ज्योतिः सनातनम् |
यस्य दिव्यानि कर्माणि कथयन्ति मनीषिणः ||१९४||
असत्सत्सदसच्चैव यस्माद्देवात्प्रवर्तते |
सन्ततिश्च प्रवृत्तिश्च जन्म मृत्युः पुनर्भवः ||१९५||
अध्यात्मं श्रूयते यच्च पञ्चभूतगुणात्मकम् |
अव्यक्तादि परं यच्च स एव परिगीयते ||१९६||
यत्तद्यतिवरा युक्ता ध्यानयोगबलान्विताः |
प्रतिबिम्बमिवादर्शे पश्यन्त्यात्मन्यवस्थितम् ||१९७||
श्रद्दधानः सदोद्युक्तः सत्यधर्मपरायणः |
आसेवन्निममध्यायं नरः पापात्प्रमुच्यते ||१९८||
अनुक्रमणिमध्यायं भारतस्येममादितः |
आस्तिकः सततं शृण्वन्न कृच्छ्रेष्ववसीदति ||१९९||
उभे सन्ध्ये जपन्किञ्चित्सद्यो मुच्येत किल्बिषात् |
अनुक्रमण्या यावत्स्यादह्ना रात्र्या च सञ्चितम् ||२००||
भारतस्य वपुर्ह्येतत्सत्यं चामृतमेव च |
नवनीतं यथा दध्नो द्विपदां ब्राह्मणो यथा ||२०१||
ह्रदानामुदधिः श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठा चतुष्पदाम् |
यथैतानि वरिष्ठानि तथा भारतमुच्यते ||२०२||
यश्चैनं श्रावयेच्छ्राद्धे ब्राह्मणान्पादमन्ततः |
अक्षय्यमन्नपानं तत्पितृंस्तस्योपतिष्ठति ||२०३||
इतिहासपुराणाभ्यां वेदं समुपबृंहयेत् |
बिभेत्यल्पश्रुताद्वेदो मामयं प्रतरिष्यति ||२०४||
कार्ष्णं वेदमिमं विद्वाञ्श्रावयित्वार्थमश्नुते |
भ्रूणहत्याकृतं चापि पापं जह्यान्न संशयः ||२०५||
य इमं शुचिरध्यायं पठेत्पर्वणि पर्वणि |
अधीतं भारतं तेन कृत्स्नं स्यादिति मे मतिः ||२०६||
यश्चेमं शृणुयान्नित्यमार्षं श्रद्धासमन्वितः |
स दीर्घमायुः कीर्तिं च स्वर्गतिं चाप्नुयान्नरः ||२०७||
चत्वार एकतो वेदा भारतं चैकमेकतः |
समागतैः सुरर्षिभिस्तुलामारोपितं पुरा ||२०८||
महत्त्वे च गुरुत्वे च ध्रियमाणं ततोऽधिकम् ||२०८||
महत्त्वाद्भारवत्त्वाच्च महाभारतमुच्यते |
निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते ||२०९||
तपो न कल्कोऽध्ययनं न कल्कः; स्वाभाविको वेदविधिर्न कल्कः |
प्रसह्य वित्ताहरणं न कल्क; स्तान्येव भावोपहतानि कल्कः ||२१०||
पर्वसंग्रहपर्व
२
ऋषय ऊचुः||
समन्तपञ्चकमिति यदुक्तं सूतनन्दन |
एतत्सर्वं यथान्यायं श्रोतुमिच्छामहे वयम् ||१||
सूत उवाच||
शुश्रूषा यदि वो विप्रा ब्रुवतश्च कथाः शुभाः |
समन्तपञ्चकाख्यं च श्रोतुमर्हथ सत्तमाः ||२||
त्रेताद्वापरयोः सन्धौ रामः शस्त्रभृतां वरः |
असकृत्पार्थिवं क्षत्रं जघानामर्षचोदितः ||३||
स सर्वं क्षत्रमुत्साद्य स्ववीर्येणानलद्युतिः |
समन्तपञ्चके पञ्च चकार रुधिरह्रदान् ||४||
स तेषु रुधिराम्भस्सु ह्रदेषु क्रोधमूर्च्छितः |
पितृन्सन्तर्पयामास रुधिरेणेति नः श्रुतम् ||५||
अथर्चीकादयोऽभ्येत्य पितरो ब्राह्मणर्षभम् |
तं क्षमस्वेति सिषिधुस्ततः स विरराम ह ||६||
तेषां समीपे यो देशो ह्रदानां रुधिराम्भसाम् |
समन्तपञ्चकमिति पुण्यं तत्परिकीर्तितम् ||७||
येन लिङ्गेन यो देशो युक्तः समुपलक्ष्यते |
तेनैव नाम्ना तं देशं वाच्यमाहुर्मनीषिणः ||८||
अन्तरे चैव सम्प्राप्ते कलिद्वापरयोरभूत् |
समन्तपञ्चके युद्धं कुरुपाण्डवसेनयोः ||९||
तस्मिन्परमधर्मिष्ठे देशे भूदोषवर्जिते |
अष्टादश समाजग्मुरक्षौहिण्यो युयुत्सया ||१०||
एवं नामाभिनिर्वृत्तं तस्य देशस्य वै द्विजाः |
पुण्यश्च रमणीयश्च स देशो वः प्रकीर्तितः ||११||
तदेतत्कथितं सर्वं मया वो मुनिसत्तमाः |
यथा देशः स विख्यातस्त्रिषु लोकेषु विश्रुतः ||१२||
ऋषय ऊचुः||
अक्षौहिण्य इति प्रोक्तं यत्त्वया सूतनन्दन |
एतदिच्छामहे श्रोतुं सर्वमेव यथातथम् ||१३||
अक्षौहिण्याः परीमाणं रथाश्वनरदन्तिनाम् |
यथावच्चैव नो ब्रूहि सर्वं हि विदितं तव ||१४||
सूत उवाच||
एको रथो गजश्चैको नराः पञ्च पदातयः |
त्रयश्च तुरगास्तज्ज्ञैः पत्तिरित्यभिधीयते ||१५||
पत्तिं तु त्रिगुणामेतामाहुः सेनामुखं बुधाः |
त्रीणि सेनामुखान्येको गुल्म इत्यभिधीयते ||१६||
त्रयो गुल्मा गणो नाम वाहिनी तु गणास्त्रयः |
स्मृतास्तिस्रस्तु वाहिन्यः पृतनेति विचक्षणैः ||१७||
चमूस्तु पृतनास्तिस्रस्तिस्रश्चम्वस्त्वनीकिनी |
अनीकिनीं दशगुणां प्राहुरक्षौहिणीं बुधाः ||१८||
अक्षौहिण्याः प्रसङ्ख्यानं रथानां द्विजसत्तमाः |
सङ्ख्यागणिततत्त्वज्ञैः सहस्राण्येकविंशतिः ||१९||
शतान्युपरि चैवाष्टौ तथा भूयश्च सप्ततिः |
गजानां तु परीमाणमेतदेवात्र निर्दिशेत् ||२०||
ज्ञेयं शतसहस्रं तु सहस्राणि तथा नव |
नराणामपि पञ्चाशच्छतानि त्रीणि चानघाः ||२१||
पञ्चषष्टिसहस्राणि तथाश्वानां शतानि च |
दशोत्तराणि षट्प्राहुर्यथावदिह सङ्ख्यया ||२२||
एतामक्षौहिणीं प्राहुः सङ्ख्यातत्त्वविदो जनाः |
यां वः कथितवानस्मि विस्तरेण द्विजोत्तमाः ||२३||
एतया सङ्ख्यया ह्यासन्कुरुपाण्डवसेनयोः |
अक्षौहिण्यो द्विजश्रेष्ठाः पिण्डेनाष्टादशैव ताः ||२४||
समेतास्तत्र वै देशे तत्रैव निधनं गताः |
कौरवान्कारणं कृत्वा कालेनाद्भुतकर्मणा ||२५||
अहानि युयुधे भीष्मो दशैव परमास्त्रवित् |
अहानि पञ्च द्रोणस्तु ररक्ष कुरुवाहिनीम् ||२६||
अहनी युयुधे द्वे तु कर्णः परबलार्दनः |
शल्योऽर्धदिवसं त्वासीद्गदायुद्धमतः परम् ||२७||
तस्यैव तु दिनस्यान्ते हार्दिक्यद्रौणिगौतमाः |
प्रसुप्तं निशि विश्वस्तं जघ्नुर्यौधिष्ठिरं बलम् ||२८||
यत्तु शौनकसत्रे ते भारताख्यानविस्तरम् |
आख्यास्ये तत्र पौलोममाख्यानं चादितः परम् ||२९||
विचित्रार्थपदाख्यानमनेकसमयान्वितम् |
अभिपन्नं नरैः प्राज्ञैर्वैराग्यमिव मोक्षिभिः ||३०||
आत्मेव वेदितव्येषु प्रियेष्विव च जीवितम् |
इतिहासः प्रधानार्थः श्रेष्ठः सर्वागमेष्वयम् ||३१||
इतिहासोत्तमे ह्यस्मिन्नर्पिता बुद्धिरुत्तमा |
स्वरव्यञ्जनयोः कृत्स्ना लोकवेदाश्रयेव वाक् ||३२||
अस्य प्रज्ञाभिपन्नस्य विचित्रपदपर्वणः |
भारतस्येतिहासस्य श्रूयतां पर्वसङ्ग्रहः ||३३||
पर्वानुक्रमणी पूर्वं द्वितीयं पर्वसङ्ग्रहः |
पौष्यं पौलोममास्तीकमादिवंशावतारणम् ||३४||
ततः सम्भवपर्वोक्तमद्भुतं देवनिर्मितम् |
दाहो जतुगृहस्यात्र हैडिम्बं पर्व चोच्यते ||३५||
ततो बकवधः पर्व पर्व चैत्ररथं ततः |
ततः स्वयंवरं देव्याः पाञ्चाल्याः पर्व चोच्यते ||३६||
क्षत्रधर्मेण निर्जित्य ततो वैवाहिकं स्मृतम् |
विदुरागमनं पर्व राज्यलम्भस्तथैव च ||३७||
अर्जुनस्य वने वासः सुभद्राहरणं ततः |
सुभद्राहरणादूर्ध्वं ज्ञेयं हरणहारिकम् ||३८||
ततः खाण्डवदाहाख्यं तत्रैव मयदर्शनम् |
सभापर्व ततः प्रोक्तं मन्त्रपर्व ततः परम् ||३९||
जरासन्धवधः पर्व पर्व दिग्विजयस्तथा |
पर्व दिग्विजयादूर्ध्वं राजसूयिकमुच्यते ||४०||
ततश्चार्घाभिहरणं शिशुपालवधस्ततः |
द्यूतपर्व ततः प्रोक्तमनुद्यूतमतः परम् ||४१||
तत आरण्यकं पर्व किर्मीरवध एव च |
ईश्वरार्जुनयोर्युद्धं पर्व कैरातसञ्ज्ञितम् ||४२||
इन्द्रलोकाभिगमनं पर्व ज्ञेयमतः परम् |
तीर्थयात्रा ततः पर्व कुरुराजस्य धीमतः ||४३||
जटासुरवधः पर्व यक्षयुद्धमतः परम् |
तथैवाजगरं पर्व विज्ञेयं तदनन्तरम् ||४४||
मार्कण्डेयसमस्या च पर्वोक्तं तदनन्तरम् |
संवादश्च ततः पर्व द्रौपदीसत्यभामयोः ||४५||
घोषयात्रा ततः पर्व मृगस्वप्नभयं ततः |
व्रीहिद्रौणिकमाख्यानं ततोऽनन्तरमुच्यते ||४६||
द्रौपदीहरणं पर्व सैन्धवेन वनात्ततः |
कुण्डलाहरणं पर्व ततः परमिहोच्यते ||४७||
आरणेयं ततः पर्व वैराटं तदनन्तरम् |
कीचकानां वधः पर्व पर्व गोग्रहणं ततः ||४८||
अभिमन्युना च वैराट्याः पर्व वैवाहिकं स्मृतम् |
उद्योगपर्व विज्ञेयमत ऊर्ध्वं महाद्भुतम् ||४९||
ततः सञ्जययानाख्यं पर्व ज्ञेयमतः परम् |
प्रजागरं ततः पर्व धृतराष्ट्रस्य चिन्तया ||५०||
पर्व सानत्सुजातं च गुह्यमध्यात्मदर्शनम् |
यानसन्धिस्ततः पर्व भगवद्यानमेव च ||५१||
ज्ञेयं विवादपर्वात्र कर्णस्यापि महात्मनः |
निर्याणं पर्व च ततः कुरुपाण्डवसेनयोः ||५२||
रथातिरथसङ्ख्या च पर्वोक्तं तदनन्तरम् |
उलूकदूतागमनं पर्वामर्षविवर्धनम् ||५३||
अम्बोपाख्यानमपि च पर्व ज्ञेयमतः परम् |
भीष्माभिषेचनं पर्व ज्ञेयमद्भुतकारणम् ||५४||
जम्बूखण्डविनिर्माणं पर्वोक्तं तदनन्तरम् |
भूमिपर्व ततो ज्ञेयं द्वीपविस्तरकीर्तनम् ||५५||
पर्वोक्तं भगवद्गीता पर्व भीष्मवधस्ततः |
द्रोणाभिषेकः पर्वोक्तं संशप्तकवधस्ततः ||५६||
अभिमन्युवधः पर्व प्रतिज्ञापर्व चोच्यते |
जयद्रथवधः पर्व घटोत्कचवधस्ततः ||५७||
ततो द्रोणवधः पर्व विज्ञेयं लोमहर्षणम् |
मोक्षो नारायणास्त्रस्य पर्वानन्तरमुच्यते ||५८||
कर्णपर्व ततो ज्ञेयं शल्यपर्व ततः परम् |
ह्रदप्रवेशनं पर्व गदायुद्धमतः परम् ||५९||
सारस्वतं ततः पर्व तीर्थवंशगुणान्वितम् |
अत ऊर्ध्वं तु बीभत्सं पर्व सौप्तिकमुच्यते ||६०||
ऐषीकं पर्व निर्दिष्टमत ऊर्ध्वं सुदारुणम् |
जलप्रदानिकं पर्व स्त्रीपर्व च ततः परम् ||६१||
श्राद्धपर्व ततो ज्ञेयं कुरूणामौर्ध्वदेहिकम् |
आभिषेचनिकं पर्व धर्मराजस्य धीमतः ||६२||
चार्वाकनिग्रहः पर्व रक्षसो ब्रह्मरूपिणः |
प्रविभागो गृहाणां च पर्वोक्तं तदनन्तरम् ||६३||
शान्तिपर्व ततो यत्र राजधर्मानुकीर्तनम् |
आपद्धर्मश्च पर्वोक्तं मोक्षधर्मस्ततः परम् ||६४||
ततः पर्व परिज्ञेयमानुशासनिकं परम् |
स्वर्गारोहणिकं पर्व ततो भीष्मस्य धीमतः ||६५||
ततोऽश्वमेधिकं पर्व सर्वपापप्रणाशनम् |
अनुगीता ततः पर्व ज्ञेयमध्यात्मवाचकम् ||६६||
पर्व चाश्रमवासाख्यं पुत्रदर्शनमेव च |
नारदागमनं पर्व ततः परमिहोच्यते ||६७||
मौसलं पर्व च ततो घोरं समनुवर्ण्यते |
महाप्रस्थानिकं पर्व स्वर्गारोहणिकं ततः ||६८||
हरिवंशस्ततः पर्व पुराणं खिलसञ्ज्ञितम् |
भविष्यत्पर्व चाप्युक्तं खिलेष्वेवाद्भुतं महत् ||६९||
एतत्पर्वशतं पूर्णं व्यासेनोक्तं महात्मना |
यथावत्सूतपुत्रेण लोमहर्षणिना पुनः ||७०||
कथितं नैमिषारण्ये पर्वाण्यष्टादशैव तु |
समासो भारतस्यायं तत्रोक्तः पर्वसङ्ग्रहः ||७१||
पौष्ये पर्वणि माहात्म्यमुत्तङ्कस्योपवर्णितम् |
पौलोमे भृगुवंशस्य विस्तारः परिकीर्तितः ||७२||
आस्तीके सर्वनागानां गरुडस्य च सम्भवः |
क्षीरोदमथनं चैव जन्मोच्छैःश्रवसस्तथा ||७३||
यजतः सर्पसत्रेण राज्ञः पारिक्षितस्य च |
कथेयमभिनिर्वृत्ता भारतानां महात्मनाम् ||७४||
विविधाः सम्भवा राज्ञामुक्ताः सम्भवपर्वणि |
अन्येषां चैव विप्राणामृषेर्द्वैपायनस्य च ||७५||
अंशावतरणं चात्र देवानां परिकीर्तितम् |
दैत्यानां दानवानां च यक्षाणां च महौजसाम् ||७६||
नागानामथ सर्पाणां गन्धर्वाणां पतत्रिणाम् |
अन्येषां चैव भूतानां विविधानां समुद्भवः ||७७||
वसूनां पुनरुत्पत्तिर्भागीरथ्यां महात्मनाम् |
शन्तनोर्वेश्मनि पुनस्तेषां चारोहणं दिवि ||७८||
तेजोंशानां च सङ्घाताद्भीष्मस्याप्यत्र सम्भवः |
राज्यान्निवर्तनं चैव ब्रह्मचर्यव्रते स्थितिः ||७९||
प्रतिज्ञापालनं चैव रक्षा चित्राङ्गदस्य च |
हते चित्राङ्गदे चैव रक्षा भ्रातुर्यवीयसः ||८०||
विचित्रवीर्यस्य तथा राज्ये सम्प्रतिपादनम् |
धर्मस्य नृषु सम्भूतिरणीमाण्डव्यशापजा ||८१||
कृष्णद्वैपायनाच्चैव प्रसूतिर्वरदानजा |
धृतराष्ट्रस्य पाण्डोश्च पाण्डवानां च सम्भवः ||८२||
वारणावतयात्रा च मन्त्रो दुर्योधनस्य च |
विदुरस्य च वाक्येन सुरुङ्गोपक्रमक्रिया ||८३||
पाण्डवानां वने घोरे हिडिम्बायाश्च दर्शनम् |
घटोत्कचस्य चोत्पत्तिरत्रैव परिकीर्तिता ||८४||
अज्ञातचर्या पाण्डूनां वासो ब्राह्मणवेश्मनि |
बकस्य निधनं चैव नागराणां च विस्मयः ||८५||
अङ्गारपर्णं निर्जित्य गङ्गाकूलेऽर्जुनस्तदा |
भ्रातृभिः सहितः सर्वैः पाञ्चालानभितो ययौ ||८६||
तापत्यमथ वासिष्ठमौर्वं चाख्यानमुत्तमम् |
पञ्चेन्द्राणामुपाख्यानमत्रैवाद्भुतमुच्यते ||८७||
पञ्चानामेकपत्नीत्वे विमर्शो द्रुपदस्य च |
द्रौपद्या देवविहितो विवाहश्चाप्यमानुषः ||८८||
विदुरस्य च सम्प्राप्तिर्दर्शनं केशवस्य च |
खाण्डवप्रस्थवासश्च तथा राज्यार्धशासनम् ||८९||
नारदस्याज्ञया चैव द्रौपद्याः समयक्रिया |
सुन्दोपसुन्दयोस्तत्र उपाख्यानं प्रकीर्तितम् ||९०||
पार्थस्य वनवासश्च उलूप्या पथि सङ्गमः |
पुण्यतीर्थानुसंयानं बभ्रुवाहनजन्म च ||९१||
द्वारकायां सुभद्रा च कामयानेन कामिनी |
वासुदेवस्यानुमते प्राप्ता चैव किरीटिना ||९२||
हरणं गृह्य सम्प्राप्ते कृष्णे देवकिनन्दने |
सम्प्राप्तिश्चक्रधनुषोः खाण्डवस्य च दाहनम् ||९३||
अभिमन्योः सुभद्रायां जन्म चोत्तमतेजसः |
मयस्य मोक्षो ज्वलनाद्भुजङ्गस्य च मोक्षणम् ||९४||
महर्षेर्मन्दपालस्य शार्ङ्ग्यं तनयसम्भवः ||९४||
इत्येतदाधिपर्वोक्तं प्रथमं बहुविस्तरम् |
अध्यायानां शते द्वे तु सङ्ख्याते परमर्षिणा ||९५||
अष्टादशैव चाध्याया व्यासेनोत्तमतेजसा ||९५||
सप्त श्लोकसहस्राणि तथा नव शतानि च |
श्लोकाश्च चतुराशीतिर्दृष्टो ग्रन्थो महात्मना ||९६||
द्वितीयं तु सभापर्व बहुवृत्तान्तमुच्यते |
सभाक्रिया पाण्डवानां किङ्कराणां च दर्शनम् ||९७||
लोकपालसभाख्यानं नारदाद्देवदर्शनात् |
राजसूयस्य चारम्भो जरासन्धवधस्तथा ||९८||
गिरिव्रजे निरुद्धानां राज्ञां कृष्णेन मोक्षणम् |
राजसूयेऽर्घसंवादे शिशुपालवधस्तथा ||९९||
यज्ञे विभूतिं तां दृष्ट्वा दुःखामर्षान्वितस्य च |
दुर्योधनस्यावहासो भीमेन च सभातले ||१००||
यत्रास्य मन्युरुद्भूतो येन द्यूतमकारयत् |
यत्र धर्मसुतं द्यूते शकुनिः कितवोऽजयत् ||१०१||
यत्र द्यूतार्णवे मग्नान्द्रौपदी नौरिवार्णवात् |
तारयामास तांस्तीर्णाञ्ज्ञात्वा दुर्योधनो नृपः ||१०२||
पुनरेव ततो द्यूते समाह्वयत पाण्डवान् ||१०२||
एतत्सर्वं सभापर्व समाख्यातं महात्मना |
अध्यायाः सप्ततिर्ज्ञेयास्तथा द्वौ चात्र सङ्ख्यया ||१०३||
श्लोकानां द्वे सहस्रे तु पञ्च श्लोकशतानि च |
श्लोकाश्चैकादश ज्ञेयाः पर्वण्यस्मिन्प्रकीर्तिताः ||१०४||
अतः परं तृतीयं तु ज्ञेयमारण्यकं महत् |
पौरानुगमनं चैव धर्मपुत्रस्य धीमतः ||१०५||
वृष्णीनामागमो यत्र पाञ्चालानां च सर्वशः |
यत्र सौभवधाख्यानं किर्मीरवध एव च ||१०६||
अस्त्रहेतोर्विवासश्च पार्थस्यामिततेजसः ||१०६||
महादेवेन युद्धं च किरातवपुषा सह |
दर्शनं लोकपालानां स्वर्गारोहणमेव च ||१०७||
दर्शनं बृहदश्वस्य महर्षेर्भावितात्मनः |
युधिष्ठिरस्य चार्तस्य व्यसने परिदेवनम् ||१०८||
नलोपाख्यानमत्रैव धर्मिष्ठं करुणोदयम् |
दमयन्त्याः स्थितिर्यत्र नलस्य व्यसनागमे ||१०९||
वनवासगतानां च पाण्डवानां महात्मनाम् |
स्वर्गे प्रवृत्तिराख्याता लोमशेनार्जुनस्य वै ||११०||
तीर्थयात्रा तथैवात्र पाण्डवानां महात्मनाम् |
जटासुरस्य तत्रैव वधः समुपवर्ण्यते ||१११||
नियुक्तो भीमसेनश्च द्रौपद्या गन्धमादने |
यत्र मन्दारपुष्पार्थं नलिनीं तामधर्षयत् ||११२||
यत्रास्य सुमहद्युद्धमभवत्सह राक्षसैः |
यक्षैश्चापि महावीर्यैर्मणिमत्प्रमुखैस्तथा ||११३||
आगस्त्यमपि चाख्यानं यत्र वातापिभक्षणम् |
लोपामुद्राभिगमनमपत्यार्थमृषेरपि ||११४||
ततः श्येनकपोतीयमुपाख्यानमनन्तरम् |
इन्द्रोऽग्निर्यत्र धर्मश्च अजिज्ञासञ्शिबिं नृपम् ||११५||
ऋश्यशृङ्गस्य चरितं कौमारब्रह्मचारिणः |
जामदग्न्यस्य रामस्य चरितं भूरितेजसः ||११६||
कार्तवीर्यवधो यत्र हैहयानां च वर्ण्यते |
सौकन्यमपि चाख्यानं च्यवनो यत्र भार्गवः ||११७||
शर्यातियज्ञे नासत्यौ कृतवान्सोमपीथिनौ |
ताभ्यां च यत्र स मुनिर्यौवनं प्रतिपादितः ||११८||
जन्तूपाख्यानमत्रैव यत्र पुत्रेण सोमकः |
पुत्रार्थमयजद्राजा लेभे पुत्रशतं च सः ||११९||
अष्टावक्रीयमत्रैव विवादे यत्र बन्दिनम् |
विजित्य सागरं प्राप्तं पितरं लब्धवानृषिः ||१२०||
अवाप्य दिव्यान्यस्त्राणि गुर्वर्थे सव्यसाचिना |
निवातकवचैर्युद्धं हिरण्यपुरवासिभिः ||१२१||
समागमश्च पार्थस्य भ्रातृभिर्गन्धमादने |
घोषयात्रा च गन्धर्वैर्यत्र युद्धं किरीटिनः ||१२२||
पुनरागमनं चैव तेषां द्वैतवनं सरः |
जयद्रथेनापहारो द्रौपद्याश्चाश्रमान्तरात् ||१२३||
यत्रैनमन्वयाद्भीमो वायुवेगसमो जवे |
मार्कण्डेयसमस्यायामुपाख्यानानि भागशः ||१२४||
संदर्शनं च कृष्णस्य संवादश्चैव सत्यया |
व्रीहिद्रौणिकमाख्यानमैन्द्रद्युम्नं तथैव च ||१२५||
सावित्र्यौद्दालकीयं च वैन्योपाख्यानमेव च |
रामायणमुपाख्यानमत्रैव बहुविस्तरम् ||१२६||
कर्णस्य परिमोषोऽत्र कुण्डलाभ्यां पुरंदरात् |
आरणेयमुपाख्यानं यत्र धर्मोऽन्वशात्सुतम् ||१२७||
जग्मुर्लब्धवरा यत्र पाण्डवाः पश्चिमां दिशम् ||१२७||
एतदारण्यकं पर्व तृतीयं परिकीर्तितम् |
अत्राध्यायशते द्वे तु सङ्ख्याते परमर्षिणा ||१२८||
एकोनसप्ततिश्चैव तथाध्यायाः प्रकीर्तिताः ||१२८||
एकादश सहस्राणि श्लोकानां षट्शतानि च |
चतुःषष्टिस्तथा श्लोकाः पर्वैतत्परिकीर्तितम् ||१२९||
अतः परं निबोधेदं वैराटं पर्वविस्तरम् |
विराटनगरं गत्वा श्मशाने विपुलां शमीम् ||१३०||
दृष्ट्वा संनिदधुस्तत्र पाण्डवा आयुधान्युत ||१३०||
यत्र प्रविश्य नगरं छद्मभिर्न्यवसन्त ते |
दुरात्मनो वधो यत्र कीचकस्य वृकोदरात् ||१३१||
गोग्रहे यत्र पार्थेन निर्जिताः कुरवो युधि |
गोधनं च विराटस्य मोक्षितं यत्र पाण्डवैः ||१३२||
विराटेनोत्तरा दत्ता स्नुषा यत्र किरीटिनः |
अभिमन्युं समुद्दिश्य सौभद्रमरिघातिनम् ||१३३||
चतुर्थमेतद्विपुलं वैराटं पर्व वर्णितम् |
अत्रापि परिसङ्ख्यातमध्यायानां महात्मना ||१३४||
सप्तषष्टिरथो पूर्णा श्लोकाग्रमपि मे शृणु |
श्लोकानां द्वे सहस्रे तु श्लोकाः पञ्चाशदेव तु ||१३५||
पर्वण्यस्मिन्समाख्याताः सङ्ख्यया परमर्षिणा ||१३५||
उद्योगपर्व विज्ञेयं पञ्चमं शृण्वतः परम् |
उपप्लव्ये निविष्टेषु पाण्डवेषु जिगीषया ||१३६||
दुर्योधनोऽर्जुनश्चैव वासुदेवमुपस्थितौ ||१३६||
साहाय्यमस्मिन्समरे भवान्नौ कर्तुमर्हति |
इत्युक्ते वचने कृष्णो यत्रोवाच महामतिः ||१३७||
अयुध्यमानमात्मानं मन्त्रिणं पुरुषर्षभौ |
अक्षौहिणीं वा सैन्यस्य कस्य वा किं ददाम्यहम् ||१३८||
वव्रे दुर्योधनः सैन्यं मन्दात्मा यत्र दुर्मतिः |
अयुध्यमानं सचिवं वव्रे कृष्णं धनञ्जयः ||१३९||
सञ्जयं प्रेषयामास शमार्थं पाण्डवान्प्रति |
यत्र दूतं महाराजो धृतराष्ट्रः प्रतापवान् ||१४०||
श्रुत्वा च पाण्डवान्यत्र वासुदेवपुरोगमान् |
प्रजागरः सम्प्रजज्ञे धृतराष्ट्रस्य चिन्तया ||१४१||
विदुरो यत्र वाक्यानि विचित्राणि हितानि च |
श्रावयामास राजानं धृतराष्ट्रं मनीषिणम् ||१४२||
तथा सनत्सुजातेन यत्राध्यात्ममनुत्तमम् |
मनस्तापान्वितो राजा श्रावितः शोकलालसः ||१४३||
प्रभाते राजसमितौ सञ्जयो यत्र चाभिभोः |
ऐकात्म्यं वासुदेवस्य प्रोक्तवानर्जुनस्य च ||१४४||
यत्र कृष्णो दयापन्नः सन्धिमिच्छन्महायशाः |
स्वयमागाच्छमं कर्तुं नगरं नागसाह्वयम् ||१४५||
प्रत्याख्यानं च कृष्णस्य राज्ञा दुर्योधनेन वै |
शमार्थं याचमानस्य पक्षयोरुभयोर्हितम् ||१४६||
कर्णदुर्योधनादीनां दुष्टं विज्ञाय मन्त्रितम् |
योगेश्वरत्वं कृष्णेन यत्र राजसु दर्शितम् ||१४७||
रथमारोप्य कृष्णेन यत्र कर्णोऽनुमन्त्रितः |
उपायपूर्वं शौण्डीर्यात्प्रत्याख्यातश्च तेन सः ||१४८||
ततश्चाप्यभिनिर्यात्रा रथाश्वनरदन्तिनाम् |
नगराद्धास्तिनपुराद्बलसङ्ख्यानमेव च ||१४९||
यत्र राज्ञा उलूकस्य प्रेषणं पाण्डवान्प्रति |
श्वोभाविनि महायुद्धे दूत्येन क्रूरवादिना ||१५०||
रथातिरथसङ्ख्यानमम्बोपाख्यानमेव च ||१५०||
एतत्सुबहुवृत्तान्तं पञ्चमं पर्व भारते |
उद्योगपर्व निर्दिष्टं सन्धिविग्रहसंश्रितम् ||१५१||
अध्यायाः सङ्ख्यया त्वत्र षडशीतिशतं स्मृतम् |
श्लोकानां षट्सहस्राणि तावन्त्येव शतानि च ||१५२||
श्लोकाश्च नवतिः प्रोक्तास्तथैवाष्टौ महात्मना |
व्यासेनोदारमतिना पर्वण्यस्मिंस्तपोधनाः ||१५३||
अत ऊर्ध्वं विचित्रार्थं भीष्मपर्व प्रचक्षते |
जम्बूखण्डविनिर्माणं यत्रोक्तं सञ्जयेन ह ||१५४||
यत्र युद्धमभूद्घोरं दशाहान्यतिदारुणम् |
यत्र यौधिष्ठिरं सैन्यं विषादमगमत्परम् ||१५५||
कश्मलं यत्र पार्थस्य वासुदेवो महामतिः |
मोहजं नाशयामास हेतुभिर्मोक्षदर्शनैः ||१५६||
शिखण्डिनं पुरस्कृत्य यत्र पार्थो महाधनुः |
विनिघ्नन्निशितैर्बाणै रथाद्भीष्ममपातयत् ||१५७||
षष्ठमेतन्महापर्व भारते परिकीर्तितम् |
अध्यायानां शतं प्रोक्तं सप्तदश तथापरे ||१५८||
पञ्च श्लोकसहस्राणि सङ्ख्ययाष्टौ शतानि च |
श्लोकाश्च चतुराशीतिः पर्वण्यस्मिन्प्रकीर्तिताः ||१५९||
व्यासेन वेदविदुषा सङ्ख्याता भीष्मपर्वणि ||१५९||
द्रोणपर्व ततश्चित्रं बहुवृत्तान्तमुच्यते |
यत्र संशप्तकाः पार्थमपनिन्यू रणाजिरात् ||१६०||
भगदत्तो महाराजो यत्र शक्रसमो युधि |
सुप्रतीकेन नागेन सह शस्तः किरीटिना ||१६१||
यत्राभिमन्युं बहवो जघ्नुर्लोकमहारथाः |
जयद्रथमुखा बालं शूरमप्राप्तयौवनम् ||१६२||
हतेऽभिमन्यौ क्रुद्धेन यत्र पार्थेन संयुगे |
अक्षौहिणीः सप्त हत्वा हतो राजा जयद्रथः ||१६३||
संशप्तकावशेषं च कृतं निःशेषमाहवे ||१६३||
अलम्बुसः श्रुतायुश्च जलसन्धश्च वीर्यवान् |
सौमदत्तिर्विराटश्च द्रुपदश्च महारथः ||१६४||
घटोत्कचादयश्चान्ये निहता द्रोणपर्वणि ||१६४||
अश्वत्थामापि चात्रैव द्रोणे युधि निपातिते |
अस्त्रं प्रादुश्चकारोग्रं नारायणममर्षितः ||१६५||
सप्तमं भारते पर्व महदेतदुदाहृतम् |
अत्र ते पृथिवीपालाः प्रायशो निधनं गताः ||१६६||
द्रोणपर्वणि ये शूरा निर्दिष्टाः पुरुषर्षभाः ||१६६||
अध्यायानां शतं प्रोक्तमध्यायाः सप्ततिस्तथा |
अष्टौ श्लोकसहस्राणि तथा नव शतानि च ||१६७||
श्लोका नव तथैवात्र सङ्ख्यातास्तत्त्वदर्शिना |
पाराशर्येण मुनिना सञ्चिन्त्य द्रोणपर्वणि ||१६८||
अतः परं कर्णपर्व प्रोच्यते परमाद्भुतम् |
सारथ्ये विनियोगश्च मद्रराजस्य धीमतः ||१६९||
आख्यातं यत्र पौराणं त्रिपुरस्य निपातनम् ||१६९||
प्रयाणे परुषश्चात्र संवादः कर्णशल्ययोः |
हंसकाकीयमाख्यानमत्रैवाक्षेपसंहितम् ||१७०||
अन्योन्यं प्रति च क्रोधो युधिष्ठिरकिरीटिनोः |
द्वैरथे यत्र पार्थेन हतः कर्णो महारथः ||१७१||
अष्टमं पर्व निर्दिष्टमेतद्भारतचिन्तकैः |
एकोनसप्ततिः प्रोक्ता अध्यायाः कर्णपर्वणि ||१७२||
चत्वार्येव सहस्राणि नव श्लोकशतानि च ||१७२||
अतः परं विचित्रार्थं शल्यपर्व प्रकीर्तितम् |
हतप्रवीरे सैन्ये तु नेता मद्रेश्वरोऽभवत् ||१७३||
वृत्तानि रथयुद्धानि कीर्त्यन्ते यत्र भागशः |
विनाशः कुरुमुख्यानां शल्यपर्वणि कीर्त्यते ||१७४||
शल्यस्य निधनं चात्र धर्मराजान्महारथात् |
गदायुद्धं तु तुमुलमत्रैव परिकीर्तितम् ||१७५||
सरस्वत्याश्च तीर्थानां पुण्यता परिकीर्तिता ||१७५||
नवमं पर्व निर्दिष्टमेतदद्भुतमर्थवत् |
एकोनषष्टिरध्यायास्तत्र सङ्ख्याविशारदैः ||१७६||
सङ्ख्याता बहुवृत्तान्ताः श्लोकाग्रं चात्र शस्यते |
त्रीणि श्लोकसहस्राणि द्वे शते विंशतिस्तथा ||१७७||
मुनिना सम्प्रणीतानि कौरवाणां यशोभृताम् ||१७७||
अतः परं प्रवक्ष्यामि सौप्तिकं पर्व दारुणम् |
भग्नोरुं यत्र राजानं दुर्योधनममर्षणम् ||१७८||
व्यपयातेषु पार्थेषु त्रयस्तेऽभ्याययू रथाः |
कृतवर्मा कृपो द्रौणिः सायाह्ने रुधिरोक्षिताः ||१७९||
प्रतिजज्ञे दृढक्रोधो द्रौणिर्यत्र महारथः |
अहत्वा सर्वपाञ्चालान्धृष्टद्युम्नपुरोगमान् ||१८०||
पाण्डवांश्च सहामात्यान्न विमोक्ष्यामि दंशनम् ||१८०||
प्रसुप्तान्निशि विश्वस्तान्यत्र ते पुरुषर्षभाः |
पाञ्चालान्सपरीवाराञ्जघ्नुर्द्रौणिपुरोगमाः ||१८१||
यत्रामुच्यन्त पार्थास्ते पञ्च कृष्णबलाश्रयात् |
सात्यकिश्च महेष्वासः शेषाश्च निधनं गताः ||१८२||
द्रौपदी पुत्रशोकार्ता पितृभ्रातृवधार्दिता |
कृतानशनसङ्कल्पा यत्र भर्तृनुपाविशत् ||१८३||
द्रौपदीवचनाद्यत्र भीमो भीमपराक्रमः |
अन्वधावत सङ्क्रुद्धो भारद्वाजं गुरोः सुतम् ||१८४||
भीमसेनभयाद्यत्र दैवेनाभिप्रचोदितः |
अपाण्डवायेति रुषा द्रौणिरस्त्रमवासृजत् ||१८५||
मैवमित्यब्रवीत्कृष्णः शमयंस्तस्य तद्वचः |
यत्रास्त्रमस्त्रेण च तच्छमयामास फाल्गुनः ||१८६||
द्रौणिद्वैपायनादीनां शापाश्चान्योन्यकारिताः |
तोयकर्मणि सर्वेषां राज्ञामुदकदानिके ||१८७||
गूढोत्पन्नस्य चाख्यानं कर्णस्य पृथयात्मनः |
सुतस्यैतदिह प्रोक्तं दशमं पर्व सौप्तिकम् ||१८८||
अष्टादशास्मिन्नध्यायाः पर्वण्युक्ता महात्मना |
श्लोकाग्रमत्र कथितं शतान्यष्टौ तथैव च ||१८९||
श्लोकाश्च सप्ततिः प्रोक्ता यथावदभिसङ्ख्यया |
सौप्तिकैषीकसम्बन्धे पर्वण्यमितबुद्धिना ||१९०||
अत ऊर्ध्वमिदं प्राहुः स्त्रीपर्व करुणोदयम् |
विलापो वीरपत्नीनां यत्रातिकरुणः स्मृतः ||१९१||
क्रोधावेशः प्रसादश्च गान्धारीधृतराष्ट्रयोः ||१९१||
यत्र तान्क्षत्रियाञ्शूरान्दिष्टान्ताननिवर्तिनः |
पुत्रान्भ्रातृन्पितृंश्चैव ददृशुर्निहतान्रणे ||१९२||
यत्र राजा महाप्राज्ञः सर्वधर्मभृतां वरः |
राज्ञां तानि शरीराणि दाहयामास शास्त्रतः ||१९३||
एतदेकादशं प्रोक्तं पर्वातिकरुणं महत् |
सप्तविंशतिरध्यायाः पर्वण्यस्मिन्नुदाहृताः ||१९४||
श्लोकाः सप्तशतं चात्र पञ्चसप्ततिरुच्यते |
सङ्ख्यया भारताख्यानं कर्त्रा ह्यत्र महात्मना ||१९५||
प्रणीतं सज्जनमनोवैक्लव्याश्रुप्रवर्तकम् ||१९५||
अतः परं शान्तिपर्व द्वादशं बुद्धिवर्धनम् |
यत्र निर्वेदमापन्नो धर्मराजो युधिष्ठिरः ||१९६||
घातयित्वा पितृन्भ्रातृन्पुत्रान्सम्बन्धिबान्धवान् ||१९६||
शान्तिपर्वणि धर्माश्च व्याख्याताः शरतल्पिकाः |
राजभिर्वेदितव्या ये सम्यङ्नयबुभुत्सुभिः ||१९७||
आपद्धर्माश्च तत्रैव कालहेतुप्रदर्शकाः |
यान्बुद्ध्वा पुरुषः सम्यक्सर्वज्ञत्वमवाप्नुयात् ||१९८||
मोक्षधर्माश्च कथिता विचित्रा बहुविस्तराः ||१९८||
द्वादशं पर्व निर्दिष्टमेतत्प्राज्ञजनप्रियम् |
पर्वण्यत्र परिज्ञेयमध्यायानां शतत्रयम् ||१९९||
त्रिंशच्चैव तथाध्याया नव चैव तपोधनाः ||१९९||
श्लोकानां तु सहस्राणि कीर्तितानि चतुर्दश |
पञ्च चैव शतान्याहुः पञ्चविंशतिसङ्ख्यया ||२००||
अत ऊर्ध्वं तु विज्ञेयमानुशासनमुत्तमम् |
यत्र प्रकृतिमापन्नः श्रुत्वा धर्मविनिश्चयम् ||२०१||
भीष्माद्भागीरथीपुत्रात्कुरुराजो युधिष्ठिरः ||२०१||
व्यवहारोऽत्र कार्त्स्न्येन धर्मार्थीयो निदर्शितः |
विविधानां च दानानां फलयोगाः पृथग्विधाः ||२०२||
तथा पात्रविशेषाश्च दानानां च परो विधिः |
आचारविधियोगश्च सत्यस्य च परा गतिः ||२०३||
एतत्सुबहुवृत्तान्तमुत्तमं चानुशासनम् |
भीष्मस्यात्रैव सम्प्राप्तिः स्वर्गस्य परिकीर्तिता ||२०४||
एतत्त्रयोदशं पर्व धर्मनिश्चयकारकम् |
अध्यायानां शतं चात्र षट्चत्वारिंशदेव च ||२०५||
श्लोकानां तु सहस्राणि षट्सप्तैव शतानि च ||२०५||
ततोऽश्वमेधिकं नाम पर्व प्रोक्तं चतुर्दशम् |
तत्संवर्तमरुत्तीयं यत्राख्यानमनुत्तमम् ||२०६||
सुवर्णकोशसम्प्राप्तिर्जन्म चोक्तं परिक्षितः |
दग्धस्यास्त्राग्निना पूर्वं कृष्णात्सञ्जीवनं पुनः ||२०७||
चर्यायां हयमुत्सृष्टं पाण्डवस्यानुगच्छतः |
तत्र तत्र च युद्धानि राजपुत्रैरमर्षणैः ||२०८||
चित्राङ्गदायाः पुत्रेण पुत्रिकाया धनञ्जयः |
सङ्ग्रामे बभ्रुवाहेन संशयं चात्र दर्शितः ||२०९||
अश्वमेधे महायज्ञे नकुलाख्यानमेव च ||२०९||
इत्याश्वमेधिकं पर्व प्रोक्तमेतन्महाद्भुतम् |
अत्राध्यायशतं त्रिंशत्त्रयोऽध्यायाश्च शब्दिताः ||२१०||
त्रीणि श्लोकसहस्राणि तावन्त्येव शतानि च |
विंशतिश्च तथा श्लोकाः सङ्ख्यातास्तत्त्वदर्शिना ||२११||
तत आश्रमवासाक्यं पर्व पञ्चदशं स्मृतम् |
यत्र राज्यं परित्यज्य गान्धारीसहितो नृपः ||२१२||
धृतराष्ट्राश्रमपदं विदुरश्च जगाम ह ||२१२||
यं दृष्ट्वा प्रस्थितं साध्वी पृथाप्यनुययौ तदा |
पुत्रराज्यं परित्यज्य गुरुशुश्रूषणे रता ||२१३||
यत्र राजा हतान्पुत्रान्पौत्रानन्यांश्च पार्थिवान् |
लोकान्तरगतान्वीरानपश्यत्पुनरागतान् ||२१४||
ऋषेः प्रसादात्कृष्णस्य दृष्ट्वाश्चर्यमनुत्तमम् |
त्यक्त्वा शोकं सदारश्च सिद्धिं परमिकां गतः ||२१५||
यत्र धर्मं समाश्रित्य विदुरः सुगतिं गतः |
सञ्जयश्च महामात्रो विद्वान्गावल्गणिर्वशी ||२१६||
ददर्श नारदं यत्र धर्मराजो युधिष्ठिरः |
नारदाच्चैव शुश्राव वृष्णीनां कदनं महत् ||२१७||
एतदाश्रमवासाख्यं पूर्वोक्तं सुमहाद्भुतम् |
द्विचत्वारिंशदध्यायाः पर्वैतदभिसङ्ख्यया ||२१८||
सहस्रमेकं श्लोकानां पञ्च श्लोकशतानि च |
षडेव च तथा श्लोकाः सङ्ख्यातास्तत्त्वदर्शिना ||२१९||
अतः परं निबोधेदं मौसलं पर्व दारुणम् |
यत्र ते पुरुषव्याघ्राः शस्त्रस्पर्शसहा युधि ||२२०||
ब्रह्मदण्डविनिष्पिष्टाः समीपे लवणाम्भसः ||२२०||
आपाने पानगलिता दैवेनाभिप्रचोदिताः |
एरकारूपिभिर्वज्रैर्निजघ्नुरितरेतरम् ||२२१||
यत्र सर्वक्षयं कृत्वा तावुभौ रामकेशवौ |
नातिचक्रमतुः कालं प्राप्तं सर्वहरं समम् ||२२२||
यत्रार्जुनो द्वारवतीमेत्य वृष्णिविनाकृताम् |
दृष्ट्वा विषादमगमत्परां चार्तिं नरर्षभः ||२२३||
स सत्कृत्य यदुश्रेष्ठं मातुलं शौरिमात्मनः |
ददर्श यदुवीराणामापाने वैशसं महत् ||२२४||
शरीरं वासुदेवस्य रामस्य च महात्मनः |
संस्कारं लम्भयामास वृष्णीनां च प्रधानतः ||२२५||
स वृद्धबालमादाय द्वारवत्यास्ततो जनम् |
ददर्शापदि कष्टायां गाण्डीवस्य पराभवम् ||२२६||
सर्वेषां चैव दिव्यानामस्त्राणामप्रसन्नताम् |
नाशं वृष्णिकलत्राणां प्रभावानामनित्यताम् ||२२७||
दृष्ट्वा निर्वेदमापन्नो व्यासवाक्यप्रचोदितः |
धर्मराजं समासाद्य संन्यासं समरोचयेत् ||२२८||
इत्येतन्मौसलं पर्व षोडशं परिकीर्तितम् |
अध्यायाष्टौ समाख्याताः श्लोकानां च शतत्रयम् ||२२९||
महाप्रस्थानिकं तस्मादूर्ध्वं सप्तदशं स्मृतम् |
यत्र राज्यं परित्यज्य पाण्डवाः पुरुषर्षभाः ||२३०||
द्रौपद्या सहिता देव्या सिद्धिं परमिकां गताः ||२३०||
अत्राध्यायास्त्रयः प्रोक्ताः श्लोकानां च शतं तथा |
विंशतिश्च तथा श्लोकाः सङ्ख्यातास्तत्त्वदर्शिना ||२३१||
स्वर्गपर्व ततो ज्ञेयं दिव्यं यत्तदमानुषम् |
अध्यायाः पञ्च सङ्ख्याताः पर्वैतदभिसङ्ख्यया ||२३२||
श्लोकानां द्वे शते चैव प्रसङ्ख्याते तपोधनाः ||२३२||
अष्टादशैवमेतानि पर्वाण्युक्तान्यशेषतः |
खिलेषु हरिवंशश्च भविष्यच्च प्रकीर्तितम् ||२३३||
एतदखिलमाख्यातं भारतं पर्वसङ्ग्रहात् |
अष्टादश समाजग्मुरक्षौहिण्यो युयुत्सया ||२३४||
तन्महद्दारुणं युद्धमहान्यष्टादशाभवत् ||२३४||
यो विद्याच्चतुरो वेदान्साङ्गोपनिषदान्द्विजः |
न चाख्यानमिदं विद्यान्नैव स स्याद्विचक्षणः ||२३५||
श्रुत्वा त्विदमुपाख्यानं श्राव्यमन्यन्न रोचते |
पुंस्कोकिलरुतं श्रुत्वा रूक्षा ध्वाङ्क्षस्य वागिव ||२३६||
इतिहासोत्तमादस्माज्जायन्ते कविबुद्धयः |
पञ्चभ्य इव भूतेभ्यो लोकसंविधयस्त्रयः ||२३७||
अस्याख्यानस्य विषये पुराणं वर्तते द्विजाः |
अन्तरिक्षस्य विषये प्रजा इव चतुर्विधाः ||२३८||
क्रियागुणानां सर्वेषामिदमाख्यानमाश्रयः |
इन्द्रियाणां समस्तानां चित्रा इव मनःक्रियाः ||२३९||
अनाश्रित्यैतदाख्यानं कथा भुवि न विद्यते |
आहारमनपाश्रित्य शरीरस्येव धारणम् ||२४०||
इदं सर्वैः कविवरैराख्यानमुपजीव्यते |
उदयप्रेप्सुभिर्भृत्यैरभिजात इवेश्वरः ||२४१||
द्वैपायनौष्ठपुटनिःसृतमप्रमेयं; पुण्यं पवित्रमथ पापहरं शिवं च |
यो भारतं समधिगच्छति वाच्यमानं; किं तस्य पुष्करजलैरभिषेचनेन ||२४२||
आख्यानं तदिदमनुत्तमं महार्थं; विन्यस्तं महदिह पर्वसङ्ग्रहेण |
श्रुत्वादौ भवति नृणां सुखावगाहं; विस्तीर्णं लवणजलं यथा प्लवेन ||२४३||
पौष्यपर्व
३
सूत उवाच||
\bg
जनमेजयः पारिक्षितः सह भ्रातृभिः कुरुक्षेत्रे दीर्घसत्रमुपास्ते |
तस्य भ्रातरस्त्रयः श्रुतसेन उग्रसेनो भीमसेन इति | ००१ |
तेषु तत्सत्रमुपासीनेषु तत्र श्वाभ्यागच्छत्सारमेयः |
स जनमेजयस्य भ्रातृभिरभिहतो रोरूयमाणो मातुः समीपमुपागच्छत् | ००२ |
तं माता रोरूयमाणमुवाच |
किं रोदिषि |
केनास्यभिहत इति | ००३ |
स एवमुक्तो मातरं प्रत्युवाच |
जनमेजयस्य भ्रातृभिरभिहतोऽस्मीति | ००४ |
तं माता प्रत्युवाच |
व्यक्तं त्वया तत्रापराद्धं येनास्यभिहत इति | ००५ |
स तां पुनरुवाच |
नापराध्यामि किञ्चित् |
नावेक्षे हवींषि नावलिह इति | ००६ |
तच्छ्रुत्वा तस्य माता सरमा पुत्रशोकार्ता तत्सत्रमुपागच्छद्यत्र स जनमेजयः सह भ्रातृभिर्दीर्घसत्रमुपास्ते | ००७ |
स तया क्रुद्धया तत्रोक्तः |
अयं मे पुत्रो न किञ्चिदपराध्यति |
किमर्थमभिहत इति |
यस्माच्चायमभिहतोऽनपकारी तस्माददृष्टं त्वां भयमागमिष्यतीति | ००८ |
स जनमेजय एवमुक्तो देवशुन्या सरमया दृढं सम्भ्रान्तो विषण्णश्चासीत् | ००९ |
स तस्मिन्सत्रे समाप्ते हास्तिनपुरं प्रत्येत्य पुरोहितमनुरूपमन्विच्छमानः परं यत्नमकरोद्यो मे पापकृत्यां शमयेदिति | ०१० |
स कदाचिन्मृगयां यातः पारिक्षितो जनमेजयः कस्मिंश्चित्स्वविषयोद्देशे आश्रममपश्यत् | ०११ |
तत्र कश्चिदृषिरासां चक्रे श्रुतश्रवा नाम |
तस्याभिमतः पुत्र आस्ते सोमश्रवा नाम | ०१२ |
तस्य तं पुत्रमभिगम्य जनमेजयः पारिक्षितः पौरोहित्याय वव्रे | ०१३ |
स नमस्कृत्य तमृषिमुवाच |
भगवन्नयं तव पुत्रो मम पुरोहितोऽस्त्विति | ०१४ |
स एवमुक्तः प्रत्युवाच |
भो जनमेजय पुत्रोऽयं मम सर्प्यां जातः |
महातपस्वी स्वाध्यायसम्पन्नो मत्तपोवीर्यसम्भृतो मच्छुक्रं पीतवत्यास्तस्याः कुक्षौ संवृद्धः |
समर्थोऽयं भवतः सर्वाः पापकृत्याः शमयितुमन्तरेण महादेवकृत्याम् |
अस्य त्वेकमुपांशुव्रतम् |
यदेनं कश्चिद्ब्राह्मणः कञ्चिदर्थमभियाचेत्तं तस्मै दद्यादयम् |
यद्येतदुत्सहसे ततो नयस्वैनमिति | ०१५ |
तेनैवमुत्को जनमेजयस्तं प्रत्युवाच |
भगवंस्तथा भविष्यतीति | ०१६ |
स तं पुरोहितमुपादायोपावृत्तो भ्रातृनुवाच |
मयायं वृत उपाध्यायः |
यदयं ब्रूयात्तत्कार्यमविचारयद्भिरिति | ०१७ |
तेनैवमुक्ता भ्रातरस्तस्य तथा चक्रुः |
स तथा भ्रातृन्संदिश्य तक्षशिलां प्रत्यभिप्रतस्थे |
तं च देशं वशे स्थापयामास | ०१८ |
एतस्मिन्नन्तरे कश्चिदृषिर्धौम्यो नामायोदः |
तस्य शिष्यास्त्रयो बभूवुरुपमन्युरारुणिर्वेदश्चेति | ०१९ |
स एकं शिष्यमारुणिं पाञ्चाल्यं प्रेषयामास |
गच्छ केदारखण्डं बधानेति | ०२० |
स उपाध्यायेन संदिष्ट आरुणिः पाञ्चाल्यस्तत्र गत्वा तत्केदारखण्डं बद्धुं नाशक्नोत् | ०२१ |
स क्लिश्यमानोऽपश्यदुपायम् |
भवत्वेवं करिष्यामीति | ०२२ |
स तत्र संविवेश केदारखण्डे |
शयाने तस्मिंस्तदुदकं तस्थौ | ०२३ |
ततः कदाचिदुपाध्याय आयोदो धौम्यः शिष्यानपृच्छत् |
क्व आरुणिः पाञ्चाल्यो गत इति | ०२४ |
ते प्रत्यूचुः |
भगवतैव प्रेषितो गच्छ केदारखण्डं बधानेति | ०२५ |
स एवमुक्तस्ताञ्शिष्यान्प्रत्युवाच |
तस्मात्सर्वे तत्र गच्छामो यत्र स इति | ०२६ |
स तत्र गत्वा तस्याह्वानाय शब्दं चकार |
भो आरुणे पाञ्चाल्य क्वासि |
वत्सैहीति | ०२७ |
स तच्छ्रुत्वा आरुणिरुपाध्यायवाक्यं तस्मात्केदारखण्डात्सहसोत्थाय तमुपाध्यायमुपतस्थे |
प्रोवाच चैनम् |
अयमस्म्यत्र केदारखण्डे निःसरमाणमुदकमवारणीयं संरोद्धुं संविष्टो भगवच्छब्दं श्रुत्वैव सहसा विदार्य केदारखण्डं भवन्तमुपस्थितः |
तदभिवादये भगवन्तम् |
आज्ञापयतु भवान् |
किं करवाणीति | ०२८ |
तमुपाध्यायोऽब्रवीत् |
यस्माद्भवान्केदारखण्डमवदार्योत्थितस्तस्माद्भवानुद्दालक एव नाम्ना भविष्यतीति | ०२९ |
स उपाध्यायेनानुगृहीतः |
यस्मात्त्वया मद्वचोऽनुष्ठितं तस्माच्छ्रेयोऽवाप्स्यसीति |
सर्वे च ते वेदाः प्रतिभास्यन्ति सर्वाणि च धर्मशास्त्राणीति | ०३० |
स एवमुक्त उपाध्यायेनेष्टं देशं जगाम | ०३१ |
अथापरः शिष्यस्तस्यैवायोदस्य धौम्यस्योपमन्युर्नाम | ०३२ |
तमुपाध्यायः प्रेषयामास |
वत्सोपमन्यो गा रक्षस्वेति | ०३३ |
स उपाध्यायवचनादरक्षद्गाः |
स चाहनि गा रक्षित्वा दिवसक्षयेऽभ्यागम्योपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे | ०३४ |
तमुपाध्यायः पीवानमपश्यत् |
उवाच चैनम् |
वत्सोपमन्यो केन वृत्तिं कल्पयसि |
पीवानसि दृढमिति | ०३५ |
स उपाध्यायं प्रत्युवाच |
भैक्षेण वृत्तिं कल्पयामीति | ०३६ |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
ममानिवेद्य भैक्षं नोपयोक्तव्यमिति | ०३७ |
स तथेत्युक्त्वा पुनररक्षद्गाः |
रक्षित्वा चागम्य तथैवोपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे | ०३८ |
तमुपाध्यायस्तथापि पीवानमेव दृष्ट्वोवाच |
वत्सोपमन्यो सर्वमशेषतस्ते भैक्षं गृह्णामि |
केनेदानीं वृत्तिं कल्पयसीति | ०३९ |
स एवमुक्त उपाध्यायेन प्रत्युवाच |
भगवते निवेद्य पूर्वमपरं चरामि |
तेन वृत्तिं कल्पयामीति | ०४० |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
नैषा न्याय्या गुरुवृत्तिः |
अन्येषामपि वृत्त्युपरोधं करोष्येवं वर्तमानः |
लुब्धोऽसीति | ०४१ |
स तथेत्युक्त्वा गा अरक्षत् |
रक्षित्वा च पुनरुपाध्यायगृहमागम्योपाध्यायस्याग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे | ०४२ |
तमुपाध्यायस्तथापि पीवानमेव दृष्ट्वा पुनरुवाच |
अहं ते सर्वं भैक्षं गृह्णामि न चान्यच्चरसि |
पीवानसि |
केन वृत्तिं कल्पयसीति | ०४३ |
स उपाध्यायं प्रत्युवाच |
भो एतासां गवां पयसा वृत्तिं कल्पयामीति | ०४४ |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
नैतन्न्याय्यं पय उपयोक्तुं भवतो मयाननुज्ञातमिति | ०४५ |
स तथेति प्रतिज्ञाय गा रक्षित्वा पुनरुपाध्यायगृहानेत्य गुरोरग्रतः स्थित्वा नमश्चक्रे | ०४६ |
तमुपाध्यायः पीवानमेवापश्यत् |
उवाच चैनम् |
भैक्षं नाश्नासि न चान्यच्चरसि |
पयो न पिबसि |
पीवानसि |
केन वृत्तिं कल्पयसीति | ०४७ |
स एवमुक्त उपाध्यायं प्रत्युवाच |
भोः फेनं पिबामि यमिमे वत्सा मातृणां स्तनं पिबन्त उद्गिरन्तीति | ०४८ |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
एते त्वदनुकम्पया गुणवन्तो वत्साः प्रभूततरं फेनमुद्गिरन्ति |
तदेवमपि वत्सानां वृत्त्युपरोधं करोष्येवं वर्तमानः |
फेनमपि भवान्न पातुमर्हतीति | ०४९ |
स तथेति प्रतिज्ञाय निराहारस्ता गा अरक्षत् |
तथा प्रतिषिद्धो भैक्षं नाश्नाति न चान्यच्चरति |
पयो न पिबति |
फेनं नोपयुङ्क्ते | ०५० |
स कदाचिदरण्ये क्षुधार्तोऽर्कपत्राण्यभक्षयत् | ०५१ |
स तैरर्कपत्रैर्भक्षितैः क्षारकटूष्णविपाकिभिश्चक्षुष्युपहतोऽन्धोऽभवत् |
सोऽन्धोऽपि चङ्क्रम्यमाणः कूपेऽपतत् | ०५२ |
अथ तस्मिन्ननागच्छत्युपाध्यायः शिष्यानवोचत् |
मयोपमन्युः सर्वतः प्रतिषिद्धः |
स नियतं कुपितः |
ततो नागच्छति चिरगतश्चेति | ०५३ |
स एवमुक्त्वा गत्वारण्यमुपमन्योराह्वानं चक्रे |
भो उपमन्यो क्वासि |
वत्सैहीति | ०५४ |
स तदाह्वानमुपाध्यायाच्छ्रुत्वा प्रत्युवाचोच्चैः |
अयमस्मि भो उपाध्याय कूपे पतित इति | ०५५ |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
कथमसि कूपे पतित इति | ०५६ |
स तं प्रत्युवाच |
अर्कपत्राणि भक्षयित्वान्धीभूतोऽस्मि |
अतः कूपे पतित इति | ०५७ |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
अश्विनौ स्तुहि |
तौ त्वां चक्षुष्मन्तं करिष्यतो देवभिषजाविति | ०५८ |
स एवमुक्त उपाध्यायेन स्तोतुं प्रचक्रमे देवावश्विनौ वाग्भिरृग्भिः | ०५९ |
\eg
प्र पूर्वगौ पूर्वजौ चित्रभानू; गिरा वा शंसामि तपनावनन्तौ |
दिव्यौ सुपर्णौ विरजौ विमाना; वधिक्षियन्तौ भुवनानि विश्वा ||६०||
हिरण्मयौ शकुनी साम्परायौ; नासत्यदस्रौ सुनसौ वैजयन्तौ |
शुक्रं वयन्तौ तरसा सुवेमा; वभि व्ययन्तावसितं विवस्वत् ||६१||
ग्रस्तां सुपर्णस्य बलेन वर्तिका; ममुञ्चतामश्विनौ सौभगाय |
तावत्सुवृत्तावनमन्त मायया; सत्तमा गा अरुणा उदावहन् ||६२||
षष्टिश्च गावस्त्रिशताश्च धेनव; एकं वत्सं सुवते तं दुहन्ति |
नानागोष्ठा विहिता एकदोहना; स्तावश्विनौ दुहतो घर्ममुक्थ्यम् ||६३||
एकां नाभिं सप्तशता अराः श्रिताः; प्रधिष्वन्या विंशतिरर्पिता अराः |
अनेमि चक्रं परिवर्ततेऽजरं; मायाश्विनौ समनक्ति चर्षणी ||६४||
एकं चक्रं वर्तते द्वादशारं प्रधि; षण्णाभिमेकाक्षममृतस्य धारणम् |
यस्मिन्देवा अधि विश्वे विषक्ता; स्तावश्विनौ मुञ्चतो मा विषीदतम् ||६५||
अश्विनाविन्द्रममृतं वृत्तभूयौ; तिरोधत्तामश्विनौ दासपत्नी |
भित्त्वा गिरिमश्विनौ गामुदाचरन्तौ; तद्वृष्टमह्ना प्रथिता वलस्य ||६६||
युवां दिशो जनयथो दशाग्रे; समानं मूर्ध्नि रथया वियन्ति |
तासां यातमृषयोऽनुप्रयान्ति; देवा मनुष्याः क्षितिमाचरन्ति ||६७||
युवां वर्णान्विकुरुथो विश्वरूपां; स्तेऽधिक्षियन्ति भुवनानि विश्वा |
ते भानवोऽप्यनुसृताश्चरन्ति; देवा मनुष्याः क्षितिमाचरन्ति ||६८||
तौ नासत्यावश्विनावामहे वां; स्रजं च यां बिभृथः पुष्करस्य |
तौ नासत्यावमृतावृतावृधा; वृते देवास्तत्प्रपदेन सूते ||६९||
मुखेन गर्भं लभतां युवानौ; गतासुरेतत्प्रपदेन सूते |
सद्यो जातो मातरमत्ति गर्भ; स्तावश्विनौ मुञ्चथो जीवसे गाः ||७०||
एवं तेनाभिष्टुतावश्विनावाजग्मतुः |
आहतुश्चैनम् |
प्रीतौ स्वः |
एष तेऽपूपः |
अशानैनमिति | ०७१ |
स एवमुक्तः प्रत्युवाच |
नानृतमूचतुर्भवन्तौ |
न त्वहमेतमपूपमुपयोक्तुमुत्सहे अनिवेद्य गुरव इति | ०७२ |
ततस्तमश्विनावूचतुः |
आवाभ्यां पुरस्ताद्भवत उपाध्यायेनैवमेवाभिष्टुताभ्यामपूपः प्रीताभ्यां दत्तः |
उपयुक्तश्च स तेनानिवेद्य गुरवे |
त्वमपि तथैव कुरुष्व यथा कृतमुपाध्यायेनेति | ०७३ |
स एवमुक्तः पुनरेव प्रत्युवाचैतौ |
प्रत्यनुनये भवन्तावश्विनौ |
नोत्सहेऽहमनिवेद्योपाध्यायायोपयोक्तुमिति | ०७४ |
तमश्विनावाहतुः |
प्रीतौ स्वस्तवानया गुरुवृत्त्या |
उपाध्यायस्य ते कार्ष्णायसा दन्ताः |
भवतो हिरण्मया भविष्यन्ति |
चक्षुष्मांश्च भविष्यसि |
श्रेयश्चावाप्स्यसीति | ०७५ |
स एवमुक्तोऽश्विभ्यां लब्धचक्षुरुपाध्यायसकाशमागम्योपाध्यायमभिवाद्याचचक्षे |
स चास्य प्रीतिमानभूत् | ०७६ |
आह चैनम् |
यथाश्विनावाहतुस्तथा त्वं श्रेयोऽवाप्स्यसीति |
सर्वे च ते वेदाः प्रतिभास्यन्तीति | ०७७ |
एषा तस्यापि परीक्षोपमन्योः | ०७८ |
अथापरः शिष्यस्तस्यैवायोदस्य धौम्यस्य वेदो नाम | ०७९ |
तमुपाध्यायः संदिदेश |
वत्स वेद इहास्यताम् |
भवता मद्गृहे कञ्चित्कालं शुश्रूषमाणेन भवितव्यम् |
श्रेयस्ते भविष्यतीति | ०८० |
स तथेत्युक्त्वा गुरुकुले दीर्घकालं गुरुशुश्रूषणपरोऽवसत् |
गौरिव नित्यं गुरुषु धूर्षु नियुज्यमानः शीतोष्णक्षुत्तृष्णादुःखसहः सर्वत्राप्रतिकूलः | ०८१ |
तस्य महता कालेन गुरुः परितोषं जगाम |
तत्परितोषाच्च श्रेयः सर्वज्ञतां चावाप |
एषा तस्यापि परीक्षा वेदस्य | ०८२ |
स उपाध्यायेनानुज्ञातः समावृत्तस्तस्माद्गुरुकुलवासाद्गृहाश्रमं प्रत्यपद्यत |
तस्यापि स्वगृहे वसतस्त्रयः शिष्या बभूवुः | ०८३ |
स शिष्यान्न किञ्चिदुवाच |
कर्म वा क्रियतां गुरुशुश्रूषा वेति |
दुःखाभिज्ञो हि गुरुकुलवासस्य शिष्यान्परिक्लेशेन योजयितुं नेयेष | ०८४ |
अथ कस्यचित्कालस्य वेदं ब्राह्मणं जनमेजयः पौष्यश्च क्षत्रियावुपेत्योपाध्यायं वरयां चक्रतुः | ०८५ |
स कदाचिद्याज्यकार्येणाभिप्रस्थित उत्तङ्कं नाम शिष्यं नियोजयामास |
भो उत्तङ्क यत्किञ्चिदस्मद्गृहे परिहीयते तदिच्छाम्यहमपरिहीणं भवता क्रियमाणमिति | ०८६ |
स एवं प्रतिसमादिश्योत्तङ्कं वेदः प्रवासं जगाम | ०८७ |
अथोत्तङ्को गुरुशुश्रूषुर्गुरुनियोगमनुतिष्ठमानस्तत्र गुरुकुले वसति स्म | ०८८ |
स वसंस्तत्रोपाध्यायस्त्रीभिः सहिताभिराहूयोक्तः |
उपाध्यायिनी ते ऋतुमती |
उपाध्यायश्च प्रोषितः |
अस्या यथायमृतुर्वन्ध्यो न भवति तथा क्रियताम् |
एतद्विषीदतीति | ०८९ |
स एवमुक्तस्ताः स्त्रियः प्रत्युवाच |
न मया स्त्रीणां वचनादिदमकार्यं कार्यम् |
न ह्यहमुपाध्यायेन संदिष्टः |
अकार्यमपि त्वया कार्यमिति | ०९० |
तस्य पुनरुपाध्यायः कालान्तरेण गृहानुपजगाम तस्मात्प्रवासात् |
स तद्वृत्तं तस्याशेषमुपलभ्य प्रीतिमानभूत् | ०९१ |
उवाच चैनम् |
वत्सोत्तङ्क किं ते प्रियं करवाणीति |
धर्मतो हि शुश्रूषितोऽस्मि भवता |
तेन प्रीतिः परस्परेण नौ संवृद्धा |
तदनुजाने भवन्तम् |
सर्वामेव सिद्धिं प्राप्स्यसि |
गम्यतामिति | ०९२ |
स एवमुक्तः प्रत्युवाच |
किं ते प्रियं करवाणीति |
एवं ह्याहुः | ०९३ |
यश्चाधर्मेण विब्रूयाद्यश्चाधर्मेण पृच्छति | ०९४ |
तयोरन्यतरः प्रैति विद्वेषं चाधिगच्छति |
सोऽहमनुज्ञातो भवता इच्छामीष्टं ते गुर्वर्थमुपहर्तुमिति | ०९५ |
तेनैवमुक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच |
वत्सोत्तङ्क उष्यतां तावदिति | ०९६ |
स कदाचित्तमुपाध्यायमाहोत्तङ्कः |
आज्ञापयतु भवान् |
किं ते प्रियमुपहरामि गुर्वर्थमिति | ०९७ |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
वत्सोत्तङ्क बहुशो मां चोदयसि गुर्वर्थमुपहरेयमिति |
तद्गच्छ |
एनां प्रविश्योपाध्यायिनीं पृच्छ किमुपहरामीति |
एषा यद्ब्रवीति तदुपहरस्वेति | ०९८ |
स एवमुक्त उपाध्यायेनोपाध्यायिनीमपृच्छत् |
भवत्युपाध्यायेनास्म्यनुज्ञातो गृहं गन्तुम् |
तदिच्छामीष्टं ते गुर्वर्थमुपहृत्यानृणो गन्तुम् |
तदाज्ञापयतु भवती |
किमुपहरामि गुर्वर्थमिति | ०९९ |
सैवमुक्तोपाध्यायिन्युत्तङ्कं प्रत्युवाच |
गच्छ पौष्यं राजानम् |
भिक्षस्व तस्य क्षत्रियया पिनद्धे कुण्डले |
ते आनयस्व |
इतश्चतुर्थेऽहनि पुण्यकं भविता |
ताभ्यामाबद्धाभ्यां ब्राह्मणान्परिवेष्टुमिच्छामि |
शोभमाना यथा ताभ्यां कुण्डलाभ्यां तस्मिन्नहनि सम्पादयस्व |
श्रेयो हि ते स्यात्क्षणं कुर्वत इति | १०० |
स एवमुक्त उपाध्यायिन्या प्रातिष्ठतोत्तङ्कः |
स पथि गच्छन्नपश्यदृषभमतिप्रमाणं तमधिरूढं च पुरुषमतिप्रमाणमेव | १०१ |
स पुरुष उत्तङ्कमभ्यभाषत |
उत्तङ्कैतत्पुरीषमस्य ऋषभस्य भक्षयस्वेति | १०२ |
स एवमुक्तो नैच्छत् | १०३ |
तमाह पुरुषो भूयः |
भक्षयस्वोत्तङ्क |
मा विचारय |
उपाध्यायेनापि ते भक्षितं पूर्वमिति | १०४ |
स एवमुक्तो बाढमित्युक्त्वा तदा तदृषभस्य पुरीषं मूत्रं च भक्षयित्वोत्तङ्कः प्रतस्थे यत्र स क्षत्रियः पौष्यः | १०५ |
तमुपेत्यापश्यदुत्तङ्क आसीनम् |
स तमुपेत्याशीर्भिरभिनन्द्योवाच |
अर्थी भवन्तमुपगतोऽस्मीति | १०६ |
स एनमभिवाद्योवाच |
भगवन्पौष्यः खल्वहम् |
किं करवाणीति | १०७ |
तमुवाचोत्तङ्कः |
गुर्वर्थे कुण्डलाभ्यामर्थ्यागतोऽस्मीति ये ते क्षत्रियया पिनद्धे कुण्डले ते भवान्दातुमर्हतीति | १०८ |
तं पौष्यः प्रत्युवाच |
प्रविश्यान्तःपुरं क्षत्रिया याच्यतामिति | १०९ |
स तेनैवमुक्तः प्रविश्यान्तःपुरं क्षत्रियां नापश्यत् | ११० |
स पौष्यं पुनरुवाच |
न युक्तं भवता वयमनृतेनोपचरितुम् |
न हि ते क्षत्रियान्तःपुरे संनिहिता |
नैनां पश्यामीति | १११ |
स एवमुक्तः पौष्यस्तं प्रत्युवाच |
सम्प्रति भवानुच्छिष्टः |
स्मर तावत् |
न हि सा क्षत्रिया उच्छिष्टेनाशुचिना वा शक्या द्रष्टुम् |
पतिव्रतात्वादेषा नाशुचेर्दर्शनमुपैतीति | ११२ |
अथैवमुक्त उत्तङ्कः स्मृत्वोवाच |
अस्ति खलु मयोच्छिष्टेनोपस्पृष्टं शीघ्रं गच्छता चेति | ११३ |
तं पौष्यः प्रत्युवाच |
एतत्तदेवं हि |
न गच्छतोपस्पृष्टं भवति न स्थितेनेति | ११४ |
अथोत्तङ्कस्तथेत्युक्त्वा प्राङ्मुख उपविश्य सुप्रक्षालितपाणिपादवदनोऽशब्दाभिर् हृदयङ्गमाभिरद्भिरुपस्पृश्य त्रिः पीत्वा द्विः परिमृज्य खान्यद्भिरुपस्पृश्यान्तःपुरं प्रविश्य तां क्षत्रियामपश्यत् | ११५ |
सा च दृष्ट्वैवोत्तङ्कमभ्युत्थायाभिवाद्योवाच |
स्वागतं ते भगवन् |
आज्ञापय किं करवाणीति | ११६ |
स तामुवाच |
एते कुण्डले गुर्वर्थं मे भिक्षिते दातुमर्हसीति | ११७ |
सा प्रीता तेन तस्य सद्भावेन पात्रमयमनतिक्रमणीयश्चेति मत्वा ते कुण्डले अवमुच्यास्मै प्रायच्छत् | ११८ |
आह चैनम् |
एते कुण्डले तक्षको नागराजः प्रार्थयति |
अप्रमत्तो नेतुमर्हसीति | ११९ |
स एवमुक्तस्तां क्षत्रियां प्रत्युवाच |
भवति सुनिर्वृता भव |
न मां शक्तस्तक्षको नागराजो धर्षयितुमिति | १२० |
स एवमुक्त्वा तां क्षत्रियामामन्त्र्य पौष्यसकाशमागच्छत् | १२१ |
स तं दृष्ट्वोवाच |
भोः पौष्य प्रीतोऽस्मीति | १२२ |
तं पौष्यः प्रत्युवाच |
भगवंश्चिरस्य पात्रमासाद्यते |
भवांश्च गुणवानतिथिः |
तत्करिष्ये श्राद्धम् |
क्षणः क्रियतामिति | १२३ |
तमुत्तङ्कः प्रत्युवाच |
कृतक्षण एवास्मि |
शीघ्रमिच्छामि यथोपपन्नमन्नमुपहृतं भवतेति | १२४ |
स तथेत्युक्त्वा यथोपपन्नेनान्नेनैनं भोजयामास | १२५ |
अथोत्तङ्कः शीतमन्नं सकेशं दृष्ट्वा अशुच्येतदिति मत्वा पौष्यमुवाच |
यस्मान्मे अशुच्यन्नं ददासि तस्मदन्धो भविष्यसीति | १२६ |
तं पौष्यः प्रत्युवाच |
यस्मात्त्वमप्यदुष्टमन्नं दूषयसि तस्मादनपत्यो भविष्यसीति | १२७ |
सोऽथ पौष्यस्तस्याशुचिभावमन्नस्यागमयामास | १२८ |
अथ तदन्नं मुक्तकेश्या स्त्रियोपहृतं सकेशमशुचि मत्वोत्तङ्कं प्रसादयामास |
भगवन्नज्ञानादेतदन्नं सकेशमुपहृतं शीतं च |
तत्क्षामये भवन्तम् |
न भवेयमन्ध इति | १२९ |
तमुत्तङ्कः प्रत्युवाच |
न मृषा ब्रवीमि |
भूत्वा त्वमन्धो नचिरादनन्धो भविष्यसीति |
ममापि शापो न भवेद्भवता दत्त इति | १३० |
तं पौष्यः प्रत्युवाच |
नाहं शक्तः शापं प्रत्यादातुम् |
न हि मे मन्युरद्याप्युपशमं गच्छति |
किं चैतद्भवता न ज्ञायते यथा | १३१ |
नावनीतं हृदयं ब्राह्मणस्य; वाचि क्षुरो निहितस्तीक्ष्णधारः |
विपरीतमेतदुभयं क्षत्रियस्य; वाङ्नावनीती हृदयं तीक्ष्णधारम् ||१३२||
इति |
तदेवं गते न शक्तोऽहं तीक्ष्णहृदयत्वात्तं शापमन्यथा कर्तुम् |
गम्यतामिति | १३३ |
तमुत्तङ्कः प्रत्युवाच |
भवताहमन्नस्याशुचिभावमागमय्य प्रत्यनुनीतः |
प्राक्च तेऽभिहितम् |
यस्माददुष्टमन्नं दूषयसि तस्मादनपत्यो भविष्यसीति |
दुष्टे चान्ने नैष मम शापो भविष्यतीति | १३४ |
साधयामस्तावदित्युक्त्वा प्रातिष्ठतोत्तङ्कस्ते कुण्डले गृहीत्वा | १३५ |
सोऽपश्यत्पथि नग्नं श्रमणमागच्छन्तं मुहुर्मुहुर्दृश्यमानमदृश्यमानं च |
अथोत्तङ्कस्ते कुण्डले भूमौ निक्षिप्योदकार्थं प्रचक्रमे | १३६ |
एतस्मिन्नन्तरे स श्रमणस्त्वरमाण उपसृत्य ते कुण्डले गृहीत्वा प्राद्रवत् |
तमुत्तङ्कोऽभिसृत्य जग्राह |
स तद्रूपं विहाय तक्षकरूपं कृत्वा सहसा धरण्यां विवृतं महाबिलं विवेश | १३७ |
प्रविश्य च नागलोकं स्वभवनमगच्छत् |
तमुत्तङ्कोऽन्वाविवेश तेनैव बिलेन |
प्रविश्य च नागानस्तुवदेभिः श्लोकैः | १३८ |
य ऐरावतराजानः सर्पाः समितिशोभनाः |
वर्षन्त इव जीमूताः सविद्युत्पवनेरिताः ||१३९||
सुरूपाश्च विरूपाश्च तथा कल्माषकुण्डलाः |
आदित्यवन्नाकपृष्ठे रेजुरैरावतोद्भवाः ||१४०||
बहूनि नागवर्त्मानि गङ्गायास्तीर उत्तरे |
इच्छेत्कोऽर्कांशुसेनायां चर्तुमैरावतं विना ||१४१||
शतान्यशीतिरष्टौ च सहस्राणि च विंशतिः |
सर्पाणां प्रग्रहा यान्ति धृतराष्ट्रो यदेजति ||१४२||
ये चैनमुपसर्पन्ति ये च दूरं परं गताः |
अहमैरावतज्येष्ठभ्रातृभ्योऽकरवं नमः ||१४३||
यस्य वासः कुरुक्षेत्रे खाण्डवे चाभवत्सदा |
तं काद्रवेयमस्तौषं कुण्डलार्थाय तक्षकम् ||१४४||
तक्षकश्चाश्वसेनश्च नित्यं सहचरावुभौ |
कुरुक्षेत्रे निवसतां नदीमिक्षुमतीमनु ||१४५||
जघन्यजस्तक्षकस्य श्रुतसेनेति यः श्रुतः |
अवसद्यो महद्द्युम्नि प्रार्थयन्नागमुख्यताम् ||१४६||
करवाणि सदा चाहं नमस्तस्मै महात्मने ||१४६||
एवं स्तुवन्नपि नागान्यदा ते कुण्डले नालभदथापश्यत्स्त्रियौ तन्त्रे अधिरोप्य पटं वयन्त्यौ | १४७ |
तस्मिंश्च तन्त्रे कृष्णाः सिताश्च तन्तवः |
चक्रं चापश्यत्षड्भिः कुमारैः परिवर्त्यमानम् |
पुरुषं चापश्यद्दर्शनीयम् | १४८ |
स तान्सर्वांस्तुष्टाव एभिर्मन्त्रवादश्लोकैः | १४९ |
त्रीण्यर्पितान्यत्र शतानि मध्ये; षष्टिश्च नित्यं चरति ध्रुवेऽस्मिन् |
चक्रे चतुर्विंशतिपर्वयोगे; षड्यत्कुमाराः परिवर्तयन्ति ||१५०||
तन्त्रं चेदं विश्वरूपं युवत्यौ; वयतस्तन्तून्सततं वर्तयन्त्यौ |
कृष्णान्सितांश्चैव विवर्तयन्त्यौ; भूतान्यजस्रं भुवनानि चैव ||१५१||
वज्रस्य भर्ता भुवनस्य गोप्ता; वृत्रस्य हन्ता नमुचेर्निहन्ता |
कृष्णे वसानो वसने महात्मा; सत्यानृते यो विविनक्ति लोके ||१५२||
यो वाजिनं गर्भमपां पुराणं; वैश्वानरं वाहनमभ्युपेतः |
नमः सदास्मै जगदीश्वराय; लोकत्रयेशाय पुरंदराय ||१५३||
ततः स एनं पुरुषः प्राह |
प्रीतोऽस्मि तेऽहमनेन स्तोत्रेण |
किं ते प्रियं करवाणीति | १५४ |
स तमुवाच |
नागा मे वशमीयुरिति | १५५ |
स एनं पुरुषः पुनरुवाच |
एतमश्वमपाने धमस्वेति | १५६ |
स तमश्वमपानेऽधमत् |
अथाश्वाद्धम्यमानात्सर्वस्रोतोभ्यः सधूमा अर्चिषोऽग्नेर्निष्पेतुः | १५७ |
ताभिर्नागलोको धूपितः | १५८ |
अथ ससम्भ्रमस्तक्षकोऽग्नितेजोभयविषण्णस्ते कुण्डले गृहीत्वा सहसा स्वभवनान्निष्क्रम्योत्तङ्कमुवाच |
एते कुण्डले प्रतिगृह्णातु भवानिति | १५९ |
स ते प्रतिजग्राहोत्तङ्कः |
कुण्डले प्रतिगृह्याचिन्तयत् |
अद्य तत्पुण्यकमुपाध्यायिन्याः |
दूरं चाहमभ्यागतः |
कथं नु खलु सम्भावयेयमिति | १६० |
तत एनं चिन्तयानमेव स पुरुष उवाच |
उत्तङ्क एनमश्वमधिरोह |
एष त्वां क्षणादेवोपाध्यायकुलं प्रापयिष्यतीति | १६१ |
स तथेत्युक्त्वा तमश्वमधिरुह्य प्रत्याजगामोपाध्यायकुलम् |
उपाध्यायिनी च स्नाता केशानावपयन्त्युपविष्टोत्तङ्को नागच्छतीति शापायास्य मनो दधे | १६२ |
अथोत्तङ्कः प्रविश्य उपाध्यायिनीमभ्यवादयत् |
ते चास्यै कुण्डले प्रायच्छत् | १६३ |
सा चैनं प्रत्युवाच |
उत्तङ्क देशे कालेऽभ्यागतः |
स्वागतं ते वत्स |
मनागसि मया न शप्तः |
श्रेयस्तवोपस्थितम् |
सिद्धिमाप्नुहीति | १६४ |
अथोत्तङ्क उपाध्यायमभ्यवादयत् |
तमुपाध्यायः प्रत्युवाच |
वत्सोत्तङ्क स्वागतं ते |
किं चिरं कृतमिति | १६५ |
तमुत्तङ्क उपाध्यायं प्रत्युवाच |
भोस्तक्षकेण नागराजेन विघ्नः कृतोऽस्मिन्कर्मणि |
तेनास्मि नागलोकं नीतः | १६६ |
तत्र च मया दृष्टे स्त्रियौ तन्त्रेऽधिरोप्य पटं वयन्त्यौ |
तस्मिंश्च तन्त्रे कृष्णाः सिताश्च तन्तवः |
किं तत् | १६७ |
तत्र च मया चक्रं दृष्टं द्वादशारम् |
षट्चैनं कुमाराः परिवर्तयन्ति |
तदपि किम् | १६८ |
पुरुषश्चापि मया दृष्टः |
स पुनः कः | १६९ |
अश्वश्चातिप्रमाणयुक्तः |
स चापि कः | १७० |
पथि गच्छता मया ऋषभो दृष्टः |
तं च पुरुषोऽधिरूढः |
तेनास्मि सोपचारमुक्तः |
उत्तङ्कास्य ऋषभस्य पुरीषं भक्षय |
उपाध्यायेनापि ते भक्षितमिति |
ततस्तद्वचनान्मया तदृषभस्य पुरीषमुपयुक्तम् |
तदिच्छामि भवतोपदिष्टं किं तदिति | १७१ |
तेनैवमुक्त उपाध्यायः प्रत्युवाच |
ये ते स्त्रियौ धाता विधाता च |
ये च ते कृष्णाः सिताश्च तन्तवस्ते रात्र्यहनी | १७२ |
यदपि तच्चक्रं द्वादशारं षट्कुमाराः परिवर्तयन्ति ते ऋतवः षट्संवत्सरश्चक्रम् |
यः पुरुषः स पर्जन्यः |
योऽश्वः सोऽग्निः | १७३ |
य ऋषभस्त्वया पथि गच्छता दृष्टः स ऐरावतो नागराजः |
यश्चैनमधिरूढः स इन्द्रः |
यदपि ते पुरीषं भक्षितं तस्य ऋषभस्य तदमृतम् | १७४ |
तेन खल्वसि न व्यापन्नस्तस्मिन्नागभवने |
स चापि मम सखा इन्द्रः | १७५ |
तदनुग्रहात्कुण्डले गृहीत्वा पुनरभ्यागतोऽसि |
तत्सौम्य गम्यताम् |
अनुजाने भवन्तम् |
श्रेयोऽवाप्स्यसीति | १७६ |
स उपाध्यायेनानुज्ञात उत्तङ्कः क्रुद्धस्तक्षकस्य प्रतिचिकीर्षमाणो हास्तिनपुरं प्रतस्थे | १७७ |
स हास्तिनपुरं प्राप्य नचिराद्द्विजसत्तमः |
समागच्छत राजानमुत्तङ्को जनमेजयम् ||१७८||
पुरा तक्षशिलातस्तं निवृत्तमपराजितम् |
सम्यग्विजयिनं दृष्ट्वा समन्तान्मन्त्रिभिर्वृतम् ||१७९||
तस्मै जयाशिषः पूर्वं यथान्यायं प्रयुज्य सः |
उवाचैनं वचः काले शब्दसम्पन्नया गिरा ||१८०||
अन्यस्मिन्करणीये त्वं कार्ये पार्थिवसत्तम |
बाल्यादिवान्यदेव त्वं कुरुषे नृपसत्तम ||१८१||
एवमुक्तस्तु विप्रेण स राजा प्रत्युवाच ह |
जनमेजयः प्रसन्नात्मा सम्यक्सम्पूज्य तं मुनिम् ||१८२||
आसां प्रजानां परिपालनेन; स्वं क्षत्रधर्मं परिपालयामि |
प्रब्रूहि वा किं क्रियतां द्विजेन्द्र; शुश्रूषुरस्म्यद्य वचस्त्वदीयम् ||१८३||
स एवमुक्तस्तु नृपोत्तमेन; द्विजोत्तमः पुण्यकृतां वरिष्ठः |
उवाच राजानमदीनसत्त्वं; स्वमेव कार्यं नृपतेश्च यत्तत् ||१८४||
तक्षकेण नरेन्द्रेन्द्र येन ते हिंसितः पिता |
तस्मै प्रतिकुरुष्व त्वं पन्नगाय दुरात्मने ||१८५||
कार्यकालं च मन्येऽहं विधिदृष्टस्य कर्मणः |
तद्गच्छापचितिं राजन्पितुस्तस्य महात्मनः ||१८६||
तेन ह्यनपराधी स दष्टो दुष्टान्तरात्मना |
पञ्चत्वमगमद्राजा वज्राहत इव द्रुमः ||१८७||
बलदर्पसमुत्सिक्तस्तक्षकः पन्नगाधमः |
अकार्यं कृतवान्पापो योऽदशत्पितरं तव ||१८८||
राजर्षिवंशगोप्तारममरप्रतिमं नृपम् |
जघान काश्यपं चैव न्यवर्तयत पापकृत् ||१८९||
दग्धुमर्हसि तं पापं ज्वलिते हव्यवाहने |
सर्पसत्रे महाराज त्वयि तद्धि विधीयते ||१९०||
एवं पितुश्चापचितिं गतवांस्त्वं भविष्यसि |
मम प्रियं च सुमहत्कृतं राजन्भविष्यति ||१९१||
कर्मणः पृथिवीपाल मम येन दुरात्मना |
विघ्नः कृतो महाराज गुर्वर्थं चरतोऽनघ ||१९२||
एतच्छ्रुत्वा तु नृपतिस्तक्षकस्य चुकोप ह |
उत्तङ्कवाक्यहविषा दीप्तोऽग्निर्हविषा यथा ||१९३||
अपृच्छच्च तदा राजा मन्त्रिणः स्वान्सुदुःखितः |
उत्तङ्कस्यैव सांनिध्ये पितुः स्वर्गगतिं प्रति ||१९४||
तदैव हि स राजेन्द्रो दुःखशोकाप्लुतोऽभवत् |
यदैव पितरं वृत्तमुत्तङ्कादशृणोत्तदा ||१९५||
पौलोमपर्व
४
लोमहर्षणपुत्र उग्रश्रवाः सूतः पौराणिको नैमिषारण्ये शौनकस्य कुलपतेर्द्वादशवार्षिके सत्रे ऋषीनभ्यागतानुपतस्थे | ००१ |
पौराणिकः पुराणे कृतश्रमः स तान्कृताञ्जलिरुवाच |
किं भवन्तः श्रोतुमिच्छन्ति |
किमहं ब्रुवाणीति | ००२ |
तमृषय ऊचुः |
परमं लोमहर्षणे प्रक्ष्यामस्त्वां वक्ष्यसि च नः शुश्रूषतां कथायोगम् |
तद्भगवांस्तु तावच्छौनकोऽग्निशरणमध्यास्ते | ००३ |
योऽसौ दिव्याः कथा वेद देवतासुरसङ्कथाः |
मनुष्योरगगन्धर्वकथा वेद च सर्वशः ||४||
स चाप्यस्मिन्मखे सौते विद्वान्कुलपतिर्द्विजः |
दक्षो धृतव्रतो धीमाञ्शास्त्रे चारण्यके गुरुः ||५||
सत्यवादी शमपरस्तपस्वी नियतव्रतः |
सर्वेषामेव नो मान्यः स तावत्प्रतिपाल्यताम् ||६||
तस्मिन्नध्यासति गुरावासनं परमार्चितम् |
ततो वक्ष्यसि यत्त्वां स प्रक्ष्यति द्विजसत्तमः ||७||
सूत उवाच||
एवमस्तु गुरौ तस्मिन्नुपविष्टे महात्मनि |
तेन पृष्टः कथाः पुण्या वक्ष्यामि विविधाश्रयाः ||८||
सोऽथ विप्रर्षभः कार्यं कृत्वा सर्वं यथाक्रमम् |
देवान्वाग्भिः पितृनद्भिस्तर्पयित्वाजगाम ह ||९||
यत्र ब्रह्मर्षयः सिद्धास्त आसीना यतव्रताः |
यज्ञायतनमाश्रित्य सूतपुत्रपुरःसराः ||१०||
ऋत्विक्ष्वथ सदस्येषु स वै गृहपतिस्ततः |
उपविष्टेषूपविष्टः शौनकोऽथाब्रवीदिदम् ||११||
५
शौनक उवाच||
पुराणमखिलं तात पिता तेऽधीतवान्पुरा |
कच्चित्त्वमपि तत्सर्वमधीषे लोमहर्षणे ||१||
पुराणे हि कथा दिव्या आदिवंशाश्च धीमताम् |
कथ्यन्ते ताः पुरास्माभिः श्रुताः पूर्वं पितुस्तव ||२||
तत्र वंशमहं पूर्वं श्रोतुमिच्छामि भार्गवम् |
कथयस्व कथामेतां कल्याः स्म श्रवणे तव ||३||
सूत उवाच||
यदधीतं पुरा सम्यग्द्विजश्रेष्ठ महात्मभिः |
वैशम्पायनविप्राद्यैस्तैश्चापि कथितं पुरा ||४||
यदधीतं च पित्रा मे सम्यक्चैव ततो मया |
तत्तावच्छृणु यो देवैः सेन्द्रैः साग्निमरुद्गणैः ||५||
पूजितः प्रवरो वंशो भृगूणां भृगुनन्दन ||५||
इमं वंशमहं ब्रह्मन्भार्गवं ते महामुने |
निगदामि कथायुक्तं पुराणाश्रयसंयुतम् ||६||
भृगोः सुदयितः पुत्रश्च्यवनो नाम भार्गवः |
च्यवनस्यापि दायादः प्रमतिर्नाम धार्मिकः ||७||
प्रमतेरप्यभूत्पुत्रो घृताच्यां रुरुरित्युत ||७||
रुरोरपि सुतो जज्ञे शुनको वेदपारगः |
प्रमद्वरायां धर्मात्मा तव पूर्वपितामहात् ||८||
तपस्वी च यशस्वी च श्रुतवान्ब्रह्मवित्तमः |
धर्मिष्ठः सत्यवादी च नियतो नियतेन्द्रियः ||९||
शौनक उवाच||
सूतपुत्र यथा तस्य भार्गवस्य महात्मनः |
च्यवनत्वं परिख्यातं तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः ||१०||
सूत उवाच||
भृगोः सुदयिता भार्या पुलोमेत्यभिविश्रुता |
तस्यां गर्भः समभवद्भृगोर्वीर्यसमुद्भवः ||११||
तस्मिन्गर्भे सम्भृतेऽथ पुलोमायां भृगूद्वह |
समये समशीलिन्यां धर्मपत्न्यां यशस्विनः ||१२||
अभिषेकाय निष्क्रान्ते भृगौ धर्मभृतां वरे |
आश्रमं तस्य रक्षोऽथ पुलोमाभ्याजगाम ह ||१३||
तं प्रविश्याश्रमं दृष्ट्वा भृगोर्भार्यामनिन्दिताम् |
हृच्छयेन समाविष्टो विचेताः समपद्यत ||१४||
अभ्यागतं तु तद्रक्षः पुलोमा चारुदर्शना |
न्यमन्त्रयत वन्येन फलमूलादिना तदा ||१५||
तां तु रक्षस्ततो ब्रह्मन्हृच्छयेनाभिपीडितम् |
दृष्ट्वा हृष्टमभूत्तत्र जिहीर्षुस्तामनिन्दिताम् ||१६||
अथाग्निशरणेऽपश्यज्ज्वलितं जातवेदसम् |
तमपृच्छत्ततो रक्षः पावकं ज्वलितं तदा ||१७||
शंस मे कस्य भार्येयमग्ने पृष्ट ऋतेन वै |
सत्यस्त्वमसि सत्यं मे वद पावक पृच्छते ||१८||
मया हीयं पूर्ववृता भार्यार्थे वरवर्णिनी |
पश्चात्त्विमां पिता प्रादाद्भृगवेऽनृतकारिणे ||१९||
सेयं यदि वरारोहा भृगोर्भार्या रहोगता |
तथा सत्यं समाख्याहि जिहीर्षाम्याश्रमादिमाम् ||२०||
मन्युर्हि हृदयं मेऽद्य प्रदहन्निव तिष्ठति |
मत्पुर्वभार्यां यदिमां भृगुः प्राप सुमध्यमाम् ||२१||
तद्रक्ष एवमामन्त्र्य ज्वलितं जातवेदसम् |
शङ्कमानो भृगोर्भार्यां पुनः पुनरपृच्छत ||२२||
त्वमग्ने सर्वभूतानामन्तश्चरसि नित्यदा |
साक्षिवत्पुण्यपापेषु सत्यं ब्रूहि कवे वचः ||२३||
मत्पूर्वभार्यापहृता भृगुणानृतकारिणा |
सेयं यदि तथा मे त्वं सत्यमाख्यातुमर्हसि ||२४||
श्रुत्वा त्वत्तो भृगोर्भार्यां हरिष्याम्यहमाश्रमात् |
जातवेदः पश्यतस्ते वद सत्यां गिरं मम ||२५||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सप्तार्चिर्दुःखितो भृशम् |
भीतोऽनृताच्च शापाच्च भृगोरित्यब्रवीच्छनैः ||२६||
६
सूत उवाच||
अग्नेरथ वचः श्रुत्वा तद्रक्षः प्रजहार ताम् |
ब्रह्मन्वराहरूपेण मनोमारुतरंहसा ||१||
ततः स गर्भो निवसन्कुक्षौ भृगुकुलोद्वह |
रोषान्मातुश्च्युतः कुक्षेश्च्यवनस्तेन सोऽभवत् ||२||
तं दृष्ट्वा मातुरुदराच्च्युतमादित्यवर्चसम् |
तद्रक्षो भस्मसाद्भूतं पपात परिमुच्य ताम् ||३||
सा तमादाय सुश्रोणी ससार भृगुनन्दनम् |
च्यवनं भार्गवं ब्रह्मन्पुलोमा दुःखमूर्च्छिता ||४||
तां ददर्श स्वयं ब्रह्मा सर्वलोकपितामहः |
रुदतीं बाष्पपूर्णाक्षीं भृगोर्भार्यामनिन्दिताम् ||५||
सान्त्वयामास भगवान्वधूं ब्रह्मा पितामहः ||५||
अश्रुबिन्दूद्भवा तस्याः प्रावर्तत महानदी |
अनुवर्तती सृतिं तस्या भृगोः पत्न्या यशस्विनः ||६||
तस्या मार्गं सृतवतीं दृष्ट्वा तु सरितं तदा |
नाम तस्यास्तदा नद्याश्चक्रे लोकपितामहः ||७||
वधूसरेति भगवांश्च्यवनस्याश्रमं प्रति ||७||
स एवं च्यवनो जज्ञे भृगोः पुत्रः प्रतापवान् |
तं ददर्श पिता तत्र च्यवनं तां च भामिनीम् ||८||
स पुलोमां ततो भार्यां पप्रच्छ कुपितो भृगुः |
केनासि रक्षसे तस्मै कथितेह जिहीर्षवे ||९||
न हि त्वां वेद तद्रक्षो मद्भार्यां चारुहासिनीम् ||९||
तत्त्वमाख्याहि तं ह्यद्य शप्तुमिच्छाम्यहं रुषा |
बिभेति को न शापान्मे कस्य चायं व्यतिक्रमः ||१०||
पुलोमोवाच||
अग्निना भगवंस्तस्मै रक्षसेऽहं निवेदिता |
ततो मामनयद्रक्षः क्रोशन्तीं कुररीमिव ||११||
साहं तव सुतस्यास्य तेजसा परिमोक्षिता |
भस्मीभूतं च तद्रक्षो मामुत्सृज्य पपात वै ||१२||
सूत उवाच||
इति श्रुत्वा पुलोमाया भृगुः परममन्युमान् |
शशापाग्निमभिक्रुद्धः सर्वभक्षो भविष्यसि ||१३||
७
सूत उवाच||
शप्तस्तु भृगुणा वह्निः क्रुद्धो वाक्यमथाब्रवीत् |
किमिदं साहसं ब्रह्मन्कृतवानसि साम्प्रतम् ||१||
धर्मे प्रयतमानस्य सत्यं च वदतः समम् |
पृष्टो यदब्रुवं सत्यं व्यभिचारोऽत्र को मम ||२||
पृष्टो हि साक्षी यः साक्ष्यं जानमानोऽन्यथा वदेत् |
स पूर्वानात्मनः सप्त कुले हन्यात्तथा परान् ||३||
यश्च कार्यार्थतत्त्वज्ञो जानमानो न भाषते |
सोऽपि तेनैव पापेन लिप्यते नात्र संशयः ||४||
शक्तोऽहमपि शप्तुं त्वां मान्यास्तु ब्राह्मणा मम |
जानतोऽपि च ते व्यक्तं कथयिष्ये निबोध तत् ||५||
योगेन बहुधात्मानं कृत्वा तिष्ठामि मूर्तिषु |
अग्निहोत्रेषु सत्रेषु क्रियास्वथ मखेषु च ||६||
वेदोक्तेन विधानेन मयि यद्धूयते हविः |
देवताः पितरश्चैव तेन तृप्ता भवन्ति वै ||७||
आपो देवगणाः सर्वे आपः पितृगणास्तथा |
दर्शश्च पौर्णमासश्च देवानां पितृभिः सह ||८||
देवताः पितरस्तस्मात्पितरश्चापि देवताः |
एकीभूताश्च पूज्यन्ते पृथक्त्वेन च पर्वसु ||९||
देवताः पितरश्चैव जुह्वते मयि यत्सदा |
त्रिदशानां पितृणां च मुखमेवमहं स्मृतः ||१०||
अमावास्यां च पितरः पौर्णमास्यां च देवताः |
मन्मुखेनैव हूयन्ते भुञ्जते च हुतं हविः ||११||
सर्वभक्षः कथं तेषां भविष्यामि मुखं त्वहम् ||११||
चिन्तयित्वा ततो वह्निश्चक्रे संहारमात्मनः |
द्विजानामग्निहोत्रेषु यज्ञसत्रक्रियासु च ||१२||
निरोङ्कारवषट्काराः स्वधास्वाहाविवर्जिताः |
विनाग्निना प्रजाः सर्वास्तत आसन्सुदुःखिताः ||१३||
अथर्षयः समुद्विग्ना देवान्गत्वाब्रुवन्वचः |
अग्निनाशात्क्रियाभ्रंशाद्भ्रान्ता लोकास्त्रयोऽनघाः ||१४||
विधध्वमत्र यत्कार्यं न स्यात्कालात्ययो यथा ||१४||
अथर्षयश्च देवाश्च ब्रह्माणमुपगम्य तु |
अग्नेरावेदयञ्शापं क्रियासंहारमेव च ||१५||
भृगुणा वै महाभाग शप्तोऽग्निः कारणान्तरे |
कथं देवमुखो भूत्वा यज्ञभागाग्रभुक्तथा ||१६||
हुतभुक्सर्वलोकेषु सर्वभक्षत्वमेष्यति ||१६||
श्रुत्वा तु तद्वचस्तेषामग्निमाहूय लोककृत् |
उवाच वचनं श्लक्ष्णं भूतभावनमव्ययम् ||१७||
लोकानामिह सर्वेषां त्वं कर्ता चान्त एव च |
त्वं धारयसि लोकांस्त्रीन्क्रियाणां च प्रवर्तकः ||१८||
स तथा कुरु लोकेश नोच्छिद्येरन्क्रिया यथा ||१८||
कस्मादेवं विमूढस्त्वमीश्वरः सन्हुताशनः |
त्वं पवित्रं यदा लोके सर्वभूतगतश्च ह ||१९||
न त्वं सर्वशरीरेण सर्वभक्षत्वमेष्यसि |
उपादानेऽर्चिषो यास्ते सर्वं धक्ष्यन्ति ताः शिखिन् ||२०||
यथा सूर्यांशुभिः स्पृष्टं सर्वं शुचि विभाव्यते |
तथा त्वदर्चिर्निर्दग्धं सर्वं शुचि भविष्यति ||२१||
तदग्ने त्वं महत्तेजः स्वप्रभावाद्विनिर्गतम् |
स्वतेजसैव तं शापं कुरु सत्यमृषेर्विभो ||२२||
देवानां चात्मनो भागं गृहाण त्वं मुखे हुतम् ||२२||
एवमस्त्विति तं वह्निः प्रत्युवाच पितामहम् |
जगाम शासनं कर्तुं देवस्य परमेष्ठिनः ||२३||
देवर्षयश्च मुदितास्ततो जग्मुर्यथागतम् |
ऋषयश्च यथापूर्वं क्रियाः सर्वाः प्रचक्रिरे ||२४||
दिवि देवा मुमुदिरे भूतसङ्घाश्च लौकिकाः |
अग्निश्च परमां प्रीतिमवाप हतकल्मषः ||२५||
एवमेष पुरावृत्त इतिहासोऽग्निशापजः |
पुलोमस्य विनाशश्च च्यवनस्य च सम्भवः ||२६||
८
सूत उवाच||
स चापि च्यवनो ब्रह्मन्भार्गवोऽजनयत्सुतम् |
सुकन्यायां महात्मानं प्रमतिं दीप्ततेजसम् ||१||
प्रमतिस्तु रुरुं नाम घृताच्यां समजीजनत् |
रुरुः प्रमद्वरायां तु शुनकं समजीजनत् ||२||
तस्य ब्रह्मन्रुरोः सर्वं चरितं भूरितेजसः |
विस्तरेण प्रवक्ष्यामि तच्छृणु त्वमशेषतः ||३||
ऋषिरासीन्महान्पूर्वं तपोविद्यासमन्वितः |
स्थूलकेश इति ख्यातः सर्वभूतहिते रतः ||४||
एतस्मिन्नेव काले तु मेनकायां प्रजज्ञिवान् |
गन्धर्वराजो विप्रर्षे विश्वावसुरिति श्रुतः ||५||
अथाप्सरा मेनका सा तं गर्भं भृगुनन्दन |
उत्ससर्ज यथाकालं स्थूलकेशाश्रमं प्रति ||६||
उत्सृज्य चैव तं गर्भं नद्यास्तीरे जगाम ह |
कन्याममरगर्भाभां ज्वलन्तीमिव च श्रिया ||७||
तां ददर्श समुत्सृष्टां नदीतीरे महानृषिः |
स्थूलकेशः स तेजस्वी विजने बन्धुवर्जिताम् ||८||
स तां दृष्ट्वा तदा कन्यां स्थूलकेशो द्विजोत्तमः |
जग्राहाथ मुनिश्रेष्ठः कृपाविष्टः पुपोष च ||९||
ववृधे सा वरारोहा तस्याश्रमपदे शुभा ||९||
प्रमदाभ्यो वरा सा तु सर्वरूपगुणान्विता |
ततः प्रमद्वरेत्यस्या नाम चक्रे महानृषिः ||१०||
तामाश्रमपदे तस्य रुरुर्दृष्ट्वा प्रमद्वराम् |
बभूव किल धर्मात्मा मदनानुगतात्मवान् ||११||
पितरं सखिभिः सोऽथ वाचयामास भार्गवः |
प्रमतिश्चाभ्ययाच्छ्रुत्वा स्थूलकेशं यशस्विनम् ||१२||
ततः प्रादात्पिता कन्यां रुरवे तां प्रमद्वराम् |
विवाहं स्थापयित्वाग्रे नक्षत्रे भगदैवते ||१३||
ततः कतिपयाहस्य विवाहे समुपस्थिते |
सखीभिः क्रीडती सार्धं सा कन्या वरवर्णिनी ||१४||
नापश्यत प्रसुप्तं वै भुजगं तिर्यगायतम् |
पदा चैनं समाक्रामन्मुमूर्षुः कालचोदिता ||१५||
स तस्याः सम्प्रमत्तायाश्चोदितः कालधर्मणा |
विषोपलिप्तान्दशनान्भृशमङ्गे न्यपातयत् ||१६||
सा दष्टा सहसा भूमौ पतिता गतचेतना |
व्यसुरप्रेक्षणीयापि प्रेक्षणीयतमाकृतिः ||१७||
प्रसुप्तेवाभवच्चापि भुवि सर्पविषार्दिता |
भूयो मनोहरतरा बभूव तनुमध्यमा ||१८||
ददर्श तां पिता चैव ते चैवान्ये तपस्विनः |
विचेष्टमानां पतितां भूतले पद्मवर्चसम् ||१९||
ततः सर्वे द्विजवराः समाजग्मुः कृपान्विताः |
स्वस्त्यात्रेयो महाजानुः कुशिकः शङ्खमेखलः ||२०||
भारद्वाजः कौणकुत्स आर्ष्टिषेणोऽथ गौतमः |
प्रमतिः सह पुत्रेण तथान्ये वनवासिनः ||२१||
तां ते कन्यां व्यसुं दृष्ट्वा भुजगस्य विषार्दिताम् |
रुरुदुः कृपयाविष्टा रुरुस्त्वार्तो बहिर्ययौ ||२२||
९
सूत उवाच||
तेषु तत्रोपविष्टेषु ब्राह्मणेषु समन्ततः |
रुरुश्चुक्रोश गहनं वनं गत्वा सुदुःखितः ||१||
शोकेनाभिहतः सोऽथ विलपन्करुणं बहु |
अब्रवीद्वचनं शोचन्प्रियां चिन्त्य प्रमद्वराम् ||२||
शेते सा भुवि तन्वङ्गी मम शोकविवर्धिनी |
बान्धवानां च सर्वेषां किं नु दुःखमतः परम् ||३||
यदि दत्तं तपस्तप्तं गुरवो वा मया यदि |
सम्यगाराधितास्तेन सञ्जीवतु मम प्रिया ||४||
यथा जन्मप्रभृति वै यतात्माहं धृतव्रतः |
प्रमद्वरा तथाद्यैव समुत्तिष्ठतु भामिनी ||५||
देवदूत उवाच||
अभिधत्से ह यद्वाचा रुरो दुःखेन तन्मृषा |
न तु मर्त्यस्य धर्मात्मन्नायुरस्ति गतायुषः ||६||
गतायुरेषा कृपणा गन्धर्वाप्सरसोः सुता |
तस्माच्छोके मनस्तात मा कृथास्त्वं कथञ्चन ||७||
उपायश्चात्र विहितः पूर्वं देवैर्महात्मभिः |
तं यदीच्छसि कर्तुं त्वं प्राप्स्यसीमां प्रमद्वराम् ||८||
रुरुरुवाच||
क उपायः कृतो देवैर्ब्रूहि तत्त्वेन खेचर |
करिष्ये तं तथा श्रुत्वा त्रातुमर्हति मां भवान् ||९||
देवदूत उवाच||
आयुषोऽर्धं प्रयच्छस्व कन्यायै भृगुनन्दन |
एवमुत्थास्यति रुरो तव भार्या प्रमद्वरा ||१०||
रुरुरुवाच||
आयुषोऽर्धं प्रयच्छामि कन्यायै खेचरोत्तम |
शृङ्गाररूपाभरणा उत्तिष्ठतु मम प्रिया ||११||
सूत उवाच||
ततो गन्धर्वराजश्च देवदूतश्च सत्तमौ |
धर्मराजमुपेत्येदं वचनं प्रत्यभाषताम् ||१२||
धर्मराजायुषोऽर्धेन रुरोर्भार्या प्रमद्वरा |
समुत्तिष्ठतु कल्याणी मृतैव यदि मन्यसे ||१३||
धर्मराज उवाच||
प्रमद्वरा रुरोर्भार्या देवदूत यदीच्छसि |
उत्तिष्ठत्वायुषोऽर्धेन रुरोरेव समन्विता ||१४||
सूत उवाच||
एवमुक्ते ततः कन्या सोदतिष्ठत्प्रमद्वरा |
रुरोस्तस्यायुषोऽर्धेन सुप्तेव वरवर्णिनी ||१५||
एतद्दृष्टं भविष्ये हि रुरोरुत्तमतेजसः |
आयुषोऽतिप्रवृद्धस्य भार्यार्थेऽर्धं ह्रसत्विति ||१६||
तत इष्टेऽहनि तयोः पितरौ चक्रतुर्मुदा |
विवाहं तौ च रेमाते परस्परहितैषिणौ ||१७||
स लब्ध्वा दुर्लभां भार्यां पद्मकिञ्जल्कसप्रभाम् |
व्रतं चक्रे विनाशाय जिह्मगानां धृतव्रतः ||१८||
स दृष्ट्वा जिह्मगान्सर्वांस्तीव्रकोपसमन्वितः |
अभिहन्ति यथासन्नं गृह्य प्रहरणं सदा ||१९||
स कदाचिद्वनं विप्रो रुरुरभ्यागमन्महत् |
शयानं तत्र चापश्यड्डुण्डुभं वयसान्वितम् ||२०||
तत उद्यम्य दण्डं स कालदण्डोपमं तदा |
अभ्यघ्नद्रुषितो विप्रस्तमुवाचाथ डुण्डुभः ||२१||
नापराध्यामि ते किञ्चिदहमद्य तपोधन |
संरम्भात्तत्किमर्थं मामभिहंसि रुषान्वितः ||२२||
१०
रुरुरुवाच||
मम प्राणसमा भार्या दष्टासीद्भुजगेन ह |
तत्र मे समयो घोर आत्मनोरग वै कृतः ||१||
हन्यां सदैव भुजगं यं यं पश्येयमित्युत |
ततोऽहं त्वां जिघांसामि जीवितेन विमोक्ष्यसे ||२||
डुण्डुभ उवाच||
अन्ये ते भुजगा विप्र ये दशन्तीह मानवान् |
डुण्डुभानहिगन्धेन न त्वं हिंसितुमर्हसि ||३||
एकानर्थान्पृथगर्थानेकदुःखान्पृथक्सुखान् |
डुण्डुभान्धर्मविद्भूत्वा न त्वं हिंसितुमर्हसि ||४||
सूत उवाच||
इति श्रुत्वा वचस्तस्य भुजगस्य रुरुस्तदा |
नावधीद्भयसंविग्न ऋषिं मत्वाथ डुण्डुभम् ||५||
उवाच चैनं भगवान्रुरुः संशमयन्निव |
कामया भुजग ब्रूहि कोऽसीमां विक्रियां गतः ||६||
डुण्डुभ उवाच||
अहं पुरा रुरो नाम्ना ऋषिरासं सहस्रपात् |
सोऽहं शापेन विप्रस्य भुजगत्वमुपागतः ||७||
रुरुरुवाच||
किमर्थं शप्तवान्क्रुद्धो द्विजस्त्वां भुजगोत्तम |
कियन्तं चैव कालं ते वपुरेतद्भविष्यति ||८||
११
डुण्डुभ उवाच||
सखा बभूव मे पूर्वं खगमो नाम वै द्विजः |
भृशं संशितवाक्तात तपोबलसमन्वितः ||१||
स मया क्रीडता बाल्ये कृत्वा तार्णमथोरगम् |
अग्निहोत्रे प्रसक्तः सन्भीषितः प्रमुमोह वै ||२||
लब्ध्वा च स पुनः सञ्ज्ञां मामुवाच तपोधनः |
निर्दहन्निव कोपेन सत्यवाक्संशितव्रतः ||३||
यथावीर्यस्त्वया सर्पः कृतोऽयं मद्बिभीषया |
तथावीर्यो भुजङ्गस्त्वं मम कोपाद्भविष्यसि ||४||
तस्याहं तपसो वीर्यं जानमानस्तपोधन |
भृशमुद्विग्नहृदयस्तमवोचं वनौकसम् ||५||
प्रयतः सम्भ्रमाच्चैव प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः |
सखेति हसतेदं ते नर्मार्थं वै कृतं मया ||६||
क्षन्तुमर्हसि मे ब्रह्मञ्शापोऽयं विनिवर्त्यताम् |
सोऽथ मामब्रवीद्दृष्ट्वा भृशमुद्विग्नचेतसम् ||७||
मुहुरुष्णं विनिःश्वस्य सुसम्भ्रान्तस्तपोधनः |
नानृतं वै मया प्रोक्तं भवितेदं कथञ्चन ||८||
यत्तु वक्ष्यामि ते वाक्यं शृणु तन्मे धृतव्रत |
श्रुत्वा च हृदि ते वाक्यमिदमस्तु तपोधन ||९||
उत्पत्स्यति रुरुर्नाम प्रमतेरात्मजः शुचिः |
तं दृष्ट्वा शापमोक्षस्ते भविता नचिरादिव ||१०||
स त्वं रुरुरिति ख्यातः प्रमतेरात्मजः शुचिः |
स्वरूपं प्रतिलभ्याहमद्य वक्ष्यामि ते हितम् ||११||
अहिंसा परमो धर्मः सर्वप्राणभृतां स्मृतः |
तस्मात्प्राणभृतः सर्वान्न हिंस्याद्ब्राह्मणः क्वचित् ||१२||
ब्राह्मणः सौम्य एवेह जायतेति परा श्रुतिः |
वेदवेदाङ्गवित्तात सर्वभूताभयप्रदः ||१३||
अहिंसा सत्यवचनं क्षमा चेति विनिश्चितम् |
ब्राह्मणस्य परो धर्मो वेदानां धरणादपि ||१४||
क्षत्रियस्य तु यो धर्मः स नेहेष्यति वै तव |
दण्डधारणमुग्रत्वं प्रजानां परिपालनम् ||१५||
तदिदं क्षत्रियस्यासीत्कर्म वै शृणु मे रुरो |
जनमेजयस्य धर्मात्मन्सर्पाणां हिंसनं पुरा ||१६||
परित्राणं च भीतानां सर्पाणां ब्राह्मणादपि |
तपोवीर्यबलोपेताद्वेदवेदाङ्गपारगात् ||१७||
आस्तीकाद्द्विजमुख्याद्वै सर्पसत्रे द्विजोत्तम ||१७||
१२
रुरुरुवाच||
कथं हिंसितवान्सर्पान्क्षत्रियो जनमेजयः |
सर्पा वा हिंसितास्तात किमर्थं द्विजसत्तम ||१||
किमर्थं मोक्षिताश्चैव पन्नगास्तेन शंस मे |
आस्तीकेन तदाचक्ष्व श्रोतुमिच्छाम्यशेषतः ||२||
ऋषिरुवाच||
श्रोष्यसि त्वं रुरो सर्वमास्तीकचरितं महत् |
ब्राह्मणानां कथयतामित्युक्त्वान्तरधीयत ||३||
सूत उवाच||
रुरुश्चापि वनं सर्वं पर्यधावत्समन्ततः |
तमृषिं द्रष्टुमन्विच्छन्संश्रान्तो न्यपतद्भुवि ||४||
लब्धसञ्ज्ञो रुरुश्चायात्तच्चाचख्यौ पितुस्तदा |
पिता चास्य तदाख्यानं पृष्टः सर्वं न्यवेदयत् ||५||
आस्तीकपर्व
१३
शौनक उवाच||
किमर्थं राजशार्दूलः स राजा जनमेजयः |
सर्पसत्रेण सर्पाणां गतोऽन्तं तद्वदस्व मे ||१||
आस्तीकश्च द्विजश्रेष्ठः किमर्थं जपतां वरः |
मोक्षयामास भुजगान्दीप्तात्तस्माद्धुताशनात् ||२||
कस्य पुत्रः स राजासीत्सर्पसत्रं य आहरत् |
स च द्विजातिप्रवरः कस्य पुत्रो वदस्व मे ||३||
सूत उवाच||
महदाख्यानमास्तीकं यत्रैतत्प्रोच्यते द्विज |
सर्वमेतदशेषेण शृणु मे वदतां वर ||४||
शौनक उवाच||
श्रोतुमिच्छाम्यशेषेण कथामेतां मनोरमाम् |
आस्तीकस्य पुराणस्य ब्राह्मणस्य यशस्विनः ||५||
सूत उवाच||
इतिहासमिमं वृद्धाः पुराणं परिचक्षते |
कृष्णद्वैपायनप्रोक्तं नैमिषारण्यवासिनः ||६||
पूर्वं प्रचोदितः सूतः पिता मे लोमहर्षणः |
शिष्यो व्यासस्य मेधावी ब्राह्मणैरिदमुक्तवान् ||७||
तस्मादहमुपश्रुत्य प्रवक्ष्यामि यथातथम् |
इदमास्तीकमाख्यानं तुभ्यं शौनक पृच्छते ||८||
आस्तीकस्य पिता ह्यासीत्प्रजापतिसमः प्रभुः |
ब्रह्मचारी यताहारस्तपस्युग्रे रतः सदा ||९||
जरत्कारुरिति ख्यात ऊर्ध्वरेता महानृषिः |
यायावराणां धर्मज्ञः प्रवरः संशितव्रतः ||१०||
अटमानः कदाचित्स स्वान्ददर्श पितामहान् |
लम्बमानान्महागर्ते पादैरूर्ध्वैरधोमुखान् ||११||
तानब्रवीत्स दृष्ट्वैव जरत्कारुः पितामहान् |
के भवन्तोऽवलम्बन्ते गर्तेऽस्मिन्वा अधोमुखाः ||१२||
वीरणस्तम्बके लग्नाः सर्वतः परिभक्षिते |
मूषकेन निगूढेन गर्तेऽस्मिन्नित्यवासिना ||१३||
पितर ऊचुः||
यायावरा नाम वयमृषयः संशितव्रताः |
सन्तानप्रक्षयाद्ब्रह्मन्नधो गच्छाम मेदिनीम् ||१४||
अस्माकं सन्ततिस्त्वेको जरत्कारुरिति श्रुतः |
मन्दभाग्योऽल्पभाग्यानां तप एव समास्थितः ||१५||
न स पुत्राञ्जनयितुं दारान्मूढश्चिकीर्षति |
तेन लम्बामहे गर्ते सन्तानप्रक्षयादिह ||१६||
अनाथास्तेन नाथेन यथा दुष्कृतिनस्तथा |
कस्त्वं बन्धुरिवास्माकमनुशोचसि सत्तम ||१७||
ज्ञातुमिच्छामहे ब्रह्मन्को भवानिह धिष्ठितः |
किमर्थं चैव नः शोच्याननुकम्पितुमर्हसि ||१८||
जरत्कारुरुवाच||
मम पूर्वे भवन्तो वै पितरः सपितामहाः |
ब्रूत किं करवाण्यद्य जरत्कारुरहं स्वयम् ||१९||
पितर ऊचुः||
यतस्व यत्नवांस्तात सन्तानाय कुलस्य नः |
आत्मनोऽर्थेऽस्मदर्थे च धर्म इत्येव चाभिभो ||२०||
न हि धर्मफलैस्तात न तपोभिः सुसञ्चितैः |
तां गतिं प्राप्नुवन्तीह पुत्रिणो यां व्रजन्ति ह ||२१||
तद्दारग्रहणे यत्नं सन्तत्यां च मनः कुरु |
पुत्रकास्मन्नियोगात्त्वमेतन्नः परमं हितम् ||२२||
जरत्कारुरुवाच||
न दारान्वै करिष्यामि सदा मे भावितं मनः |
भवतां तु हितार्थाय करिष्ये दारसङ्ग्रहम् ||२३||
समयेन च कर्ताहमनेन विधिपूर्वकम् |
तथा यद्युपलप्स्यामि करिष्ये नान्यथा त्वहम् ||२४||
सनाम्नी या भवित्री मे दित्सिता चैव बन्धुभिः |
भैक्षवत्तामहं कन्यामुपयंस्ये विधानतः ||२५||
दरिद्राय हि मे भार्यां को दास्यति विशेषतः |
प्रतिग्रहीष्ये भिक्षां तु यदि कश्चित्प्रदास्यति ||२६||
एवं दारक्रियाहेतोः प्रयतिष्ये पितामहाः |
अनेन विधिना शश्वन्न करिष्येऽहमन्यथा ||२७||
तत्र चोत्पत्स्यते जन्तुर्भवतां तारणाय वै |
शाश्वतं स्थानमासाद्य मोदन्तां पितरो मम ||२८||
सूत उवाच||
ततो निवेशाय तदा स विप्रः संशितव्रतः |
महीं चचार दारार्थी न च दारानविन्दत ||२९||
स कदाचिद्वनं गत्वा विप्रः पितृवचः स्मरन् |
चुक्रोश कन्याभिक्षार्थी तिस्रो वाचः शनैरिव ||३०||
तं वासुकिः प्रत्यगृह्णादुद्यम्य भगिनीं तदा |
न स तां प्रतिजग्राह न सनाम्नीति चिन्तयन् ||३१||
सनाम्नीमुद्यतां भार्यां गृह्णीयामिति तस्य हि |
मनो निविष्टमभवज्जरत्कारोर्महात्मनः ||३२||
तमुवाच महाप्राज्ञो जरत्कारुर्महातपाः |
किंनाम्नी भगिनीयं ते ब्रूहि सत्यं भुजङ्गम ||३३||
वासुकिरुवाच||
जरत्कारो जरत्कारुः स्वसेयमनुजा मम |
त्वदर्थं रक्षिता पूर्वं प्रतीच्छेमां द्विजोत्तम ||३४||
सूत उवाच||
मात्रा हि भुजगाः शप्ताः पूर्वं ब्रह्मविदां वर |
जनमेजयस्य वो यज्ञे धक्ष्यत्यनिलसारथिः ||३५||
तस्य शापस्य शान्त्यर्थं प्रददौ पन्नगोत्तमः |
स्वसारमृषये तस्मै सुव्रताय तपस्विने ||३६||
स च तां प्रतिजग्राह विधिदृष्टेन कर्मणा |
आस्तीको नाम पुत्रश्च तस्यां जज्ञे महात्मनः ||३७||
तपस्वी च महात्मा च वेदवेदाङ्गपारगः |
समः सर्वस्य लोकस्य पितृमातृभयापहः ||३८||
अथ कालस्य महतः पाण्डवेयो नराधिपः |
आजहार महायज्ञं सर्पसत्रमिति श्रुतिः ||३९||
तस्मिन्प्रवृत्ते सत्रे तु सर्पाणामन्तकाय वै |
मोचयामास तं शापमास्तीकः सुमहायशाः ||४०||
नागांश्च मातुलांश्चैव तथा चान्यान्स बान्धवान् |
पितृंश्च तारयामास सन्तत्या तपसा तथा ||४१||
व्रतैश्च विविधैर्ब्रह्मन्स्वाध्यायैश्चानृणोऽभवत् ||४१||
देवांश्च तर्पयामास यज्ञैर्विविधदक्षिणैः |
ऋषींश्च ब्रह्मचर्येण सन्तत्या च पितामहान् ||४२||
अपहृत्य गुरुं भारं पितृणां संशितव्रतः |
जरत्कारुर्गतः स्वर्गं सहितः स्वैः पितामहैः ||४३||
आस्तीकं च सुतं प्राप्य धर्मं चानुत्तमं मुनिः |
जरत्कारुः सुमहता कालेन स्वर्गमीयिवान् ||४४||
एतदाख्यानमास्तीकं यथावत्कीर्तितं मया |
प्रब्रूहि भृगुशार्दूल किं भूयः कथ्यतामिति ||४५||
१४
शौनक उवाच||
सौते कथय तामेतां विस्तरेण कथां पुनः |
आस्तीकस्य कवेः साधोः शुश्रूषा परमा हि नः ||१||
मधुरं कथ्यते सौम्य श्लक्ष्णाक्षरपदं त्वया |
प्रीयामहे भृशं तात पितेवेदं प्रभाषसे ||२||
अस्मच्छुश्रूषणे नित्यं पिता हि निरतस्तव |
आचष्टैतद्यथाख्यानं पिता ते त्वं तथा वद ||३||
सूत उवाच||
आयुष्यमिदमाख्यानमास्तीकं कथयामि ते |
यथा श्रुतं कथयतः सकाशाद्वै पितुर्मया ||४||
पुरा देवयुगे ब्रह्मन्प्रजापतिसुते शुभे |
आस्तां भगिन्यौ रूपेण समुपेतेऽद्भुतेऽनघे ||५||
ते भार्ये कश्यपस्यास्तां कद्रूश्च विनता च ह |
प्रादात्ताभ्यां वरं प्रीतः प्रजापतिसमः पतिः ||६||
कश्यपो धर्मपत्नीभ्यां मुदा परमया युतः ||६||
वरातिसर्गं श्रुत्वैव कश्यपादुत्तमं च ते |
हर्षादप्रतिमां प्रीतिं प्रापतुः स्म वरस्त्रियौ ||७||
वव्रे कद्रूः सुतान्नागान्सहस्रं तुल्यतेजसः |
द्वौ पुत्रौ विनता वव्रे कद्रूपुत्राधिकौ बले ||८||
ओजसा तेजसा चैव विक्रमेणाधिकौ सुतौ ||८||
तस्यै भर्ता वरं प्रादादध्यर्धं पुत्रमीप्सितम् |
एवमस्त्विति तं चाह कश्यपं विनता तदा ||९||
कृतकृत्या तु विनता लब्ध्वा वीर्याधिकौ सुतौ |
कद्रूश्च लब्ध्वा पुत्राणां सहस्रं तुल्यतेजसाम् ||१०||
धार्यौ प्रयत्नतो गर्भावित्युक्त्वा स महातपाः |
ते भार्ये वरसंहृष्टे कश्यपो वनमाविशत् ||११||
कालेन महता कद्रूरण्डानां दशतीर्दश |
जनयामास विप्रेन्द्र द्वे अण्डे विनता तदा ||१२||
तयोरण्डानि निदधुः प्रहृष्टाः परिचारिकाः |
सोपस्वेदेषु भाण्डेषु पञ्च वर्षशतानि च ||१३||
ततः पञ्चशते काले कद्रूपुत्रा विनिःसृताः |
अण्डाभ्यां विनतायास्तु मिथुनं न व्यदृश्यत ||१४||
ततः पुत्रार्थिणी देवी व्रीडिता सा तपस्विनी |
अण्डं बिभेद विनता तत्र पुत्रमदृक्षत ||१५||
पूर्वार्धकायसम्पन्नमितरेणाप्रकाशता |
स पुत्रो रोषसम्पन्नः शशापैनामिति श्रुतिः ||१६||
योऽहमेवं कृतो मातस्त्वया लोभपरीतया |
शरीरेणासमग्रोऽद्य तस्माद्दासी भविष्यसि ||१७||
पञ्च वर्षशतान्यस्या यया विस्पर्धसे सह |
एष च त्वां सुतो मातर्दास्यत्वान्मोक्षयिष्यति ||१८||
यद्येनमपि मातस्त्वं मामिवाण्डविभेदनात् |
न करिष्यस्यदेहं वा व्यङ्गं वापि तपस्विनम् ||१९||
प्रतिपालयितव्यस्ते जन्मकालोऽस्य धीरया |
विशिष्टबलमीप्सन्त्या पञ्चवर्षशतात्परः ||२०||
एवं शप्त्वा ततः पुत्रो विनतामन्तरिक्षगः |
अरुणो दृश्यते ब्रह्मन्प्रभातसमये सदा ||२१||
गरुडोऽपि यथाकालं जज्ञे पन्नगसूदनः |
स जातमात्रो विनतां परित्यज्य खमाविशत् ||२२||
आदास्यन्नात्मनो भोज्यमन्नं विहितमस्य यत् |
विधात्रा भृगुशार्दूल क्षुधितस्य बुभुक्षतः ||२३||
१५
सूत उवाच||
एतस्मिन्नेव काले तु भगिन्यौ ते तपोधन |
अपश्यतां समायान्तमुच्चैःश्रवसमन्तिकात् ||१||
यं तं देवगणाः सर्वे हृष्टरूपा अपूजयन् |
मथ्यमानेऽमृते जातमश्वरत्नमनुत्तमम् ||२||
महौघबलमश्वानामुत्तमं जवतां वरम् |
श्रीमन्तमजरं दिव्यं सर्वलक्षणलक्षितम् ||३||
शौनक उवाच||
कथं तदमृतं देवैर्मथितं क्व च शंस मे |
यत्र जज्ञे महावीर्यः सोऽश्वराजो महाद्युतिः ||४||
सूत उवाच||
ज्वलन्तमचलं मेरुं तेजोराशिमनुत्तमम् |
आक्षिपन्तं प्रभां भानोः स्वशृङ्गैः काञ्चनोज्ज्वलैः ||५||
काञ्चनाभरणं चित्रं देवगन्धर्वसेवितम् |
अप्रमेयमनाधृष्यमधर्मबहुलैर्जनैः ||६||
व्यालैराचरितं घोरैर्दिव्यौषधिविदीपितम् |
नाकमावृत्य तिष्ठन्तमुच्छ्रयेण महागिरिम् ||७||
अगम्यं मनसाप्यन्यैर्नदीवृक्षसमन्वितम् |
नानापतगसङ्घैश्च नादितं सुमनोहरैः ||८||
तस्य पृष्ठमुपारुह्य बहुरत्नाचितं शुभम् |
अनन्तकल्पमुद्विद्धं सुराः सर्वे महौजसः ||९||
ते मन्त्रयितुमारब्धास्तत्रासीना दिवौकसः |
अमृतार्थे समागम्य तपोनियमसंस्थिताः ||१०||
तत्र नारायणो देवो ब्रह्माणमिदमब्रवीत् |
चिन्तयत्सु सुरेष्वेवं मन्त्रयत्सु च सर्वशः ||११||
देवैरसुरसङ्घैश्च मथ्यतां कलशोदधिः |
भविष्यत्यमृतं तत्र मथ्यमाने महोदधौ ||१२||
सर्वौषधीः समावाप्य सर्वरत्नानि चैव हि |
मन्थध्वमुदधिं देवा वेत्स्यध्वममृतं ततः ||१३||
१६
सूत उवाच||
ततोऽभ्रशिखराकारैर्गिरिशृङ्गैरलङ्कृतम् |
मन्दरं पर्वतवरं लताजालसमावृतम् ||१||
नानाविहगसङ्घुष्टं नानादंष्ट्रिसमाकुलम् |
किंनरैरप्सरोभिश्च देवैरपि च सेवितम् ||२||
एकादश सहस्राणि योजनानां समुच्छ्रितम् |
अधो भूमेः सहस्रेषु तावत्स्वेव प्रतिष्ठितम् ||३||
तमुद्धर्तुं न शक्ता वै सर्वे देवगणास्तदा |
विष्णुमासीनमभ्येत्य ब्रह्माणं चेदमब्रुवन् ||४||
भवन्तावत्र कुरुतां बुद्धिं नैःश्रेयसीं पराम् |
मन्दरोद्धरणे यत्नः क्रियतां च हिताय नः ||५||
तथेति चाब्रवीद्विष्णुर्ब्रह्मणा सह भार्गव |
ततोऽनन्तः समुत्थाय ब्रह्मणा परिचोदितः ||६||
नारायणेन चाप्युक्तस्तस्मिन्कर्मणि वीर्यवान् ||६||
अथ पर्वतराजानं तमनन्तो महाबलः |
उज्जहार बलाद्ब्रह्मन्सवनं सवनौकसम् ||७||
ततस्तेन सुराः सार्धं समुद्रमुपतस्थिरे |
तमूचुरमृतार्थाय निर्मथिष्यामहे जलम् ||८||
अपाम्पतिरथोवाच ममाप्यंशो भवेत्ततः |
सोढास्मि विपुलं मर्दं मन्दरभ्रमणादिति ||९||
ऊचुश्च कूर्मराजानमकूपारं सुरासुराः |
गिरेरधिष्ठानमस्य भवान्भवितुमर्हति ||१०||
कूर्मेण तु तथेत्युक्त्वा पृष्ठमस्य समर्पितम् |
तस्य शैलस्य चाग्रं वै यन्त्रेणेन्द्रोऽभ्यपीडयत् ||११||
मन्थानं मन्दरं कृत्वा तथा नेत्रं च वासुकिम् |
देवा मथितुमारब्धाः समुद्रं निधिमम्भसाम् ||१२||
अमृतार्थिनस्ततो ब्रह्मन्सहिता दैत्यदानवाः ||१२||
एकमन्तमुपाश्लिष्टा नागराज्ञो महासुराः |
विबुधाः सहिताः सर्वे यतः पुच्छं ततः स्थिताः ||१३||
अनन्तो भगवान्देवो यतो नारायणस्ततः |
शिर उद्यम्य नागस्य पुनः पुनरवाक्षिपत् ||१४||
वासुकेरथ नागस्य सहसाक्षिप्यतः सुरैः |
सधूमाः सार्चिषो वाता निष्पेतुरसकृन्मुखात् ||१५||
ते धूमसङ्घाः सम्भूता मेघसङ्घाः सविद्युतः |
अभ्यवर्षन्सुरगणाञ्श्रमसन्तापकर्शितान् ||१६||
तस्माच्च गिरिकूटाग्रात्प्रच्युताः पुष्पवृष्टयः |
सुरासुरगणान्माल्यैः सर्वतः समवाकिरन् ||१७||
बभूवात्र महाघोषो महामेघरवोपमः |
उदधेर्मथ्यमानस्य मन्दरेण सुरासुरैः ||१८||
तत्र नानाजलचरा विनिष्पिष्टा महाद्रिणा |
विलयं समुपाजग्मुः शतशो लवणाम्भसि ||१९||
वारुणानि च भूतानि विविधानि महीधरः |
पातालतलवासीनि विलयं समुपानयत् ||२०||
तस्मिंश्च भ्राम्यमाणेऽद्रौ सङ्घृष्यन्तः परस्परम् |
न्यपतन्पतगोपेताः पर्वताग्रान्महाद्रुमाः ||२१||
तेषां सङ्घर्षजश्चाग्निरर्चिर्भिः प्रज्वलन्मुहुः |
विद्युद्भिरिव नीलाभ्रमावृणोन्मन्दरं गिरिम् ||२२||
ददाह कुञ्जरांश्चैव सिंहांश्चैव विनिःसृतान् |
विगतासूनि सर्वाणि सत्त्वानि विविधानि च ||२३||
तमग्निममरश्रेष्ठः प्रदहन्तं ततस्ततः |
वारिणा मेघजेनेन्द्रः शमयामास सर्वतः ||२४||
ततो नानाविधास्तत्र सुस्रुवुः सागराम्भसि |
महाद्रुमाणां निर्यासा बहवश्चौषधीरसाः ||२५||
तेषाममृतवीर्याणां रसानां पयसैव च |
अमरत्वं सुरा जग्मुः काञ्चनस्य च निःस्रवात् ||२६||
अथ तस्य समुद्रस्य तज्जातमुदकं पयः |
रसोत्तमैर्विमिश्रं च ततः क्षीरादभूद्घृतम् ||२७||
ततो ब्रह्माणमासीनं देवा वरदमब्रुवन् |
श्रान्ताः स्म सुभृशं ब्रह्मन्नोद्भवत्यमृतं च तत् ||२८||
ऋते नारायणं देवं दैत्या नागोत्तमास्तथा |
चिरारब्धमिदं चापि सागरस्यापि मन्थनम् ||२९||
ततो नारायणं देवं ब्रह्मा वचनमब्रवीत् |
विधत्स्वैषां बलं विष्णो भवानत्र परायणम् ||३०||
विष्णुरुवाच||
बलं ददामि सर्वेषां कर्मैतद्ये समास्थिताः |
क्षोभ्यतां कलशः सर्वैर्मन्दरः परिवर्त्यताम् ||३१||
सूत उवाच||
नारायणवचः श्रुत्वा बलिनस्ते महोदधेः |
तत्पयः सहिता भूयश्चक्रिरे भृशमाकुलम् ||३२||
ततः शतसहस्रांशुः समान इव सागरात् |
प्रसन्नभाः समुत्पन्नः सोमः शीतांशुरुज्ज्वलः ||३३||
श्रीरनन्तरमुत्पन्ना घृतात्पाण्डुरवासिनी |
सुरा देवी समुत्पन्ना तुरगः पाण्डुरस्तथा ||३४||
कौस्तुभश्च मणिर्दिव्य उत्पन्नोऽमृतसम्भवः |
मरीचिविकचः श्रीमान्नारायण उरोगतः ||३५||
श्रीः सुरा चैव सोमश्च तुरगश्च मनोजवः |
यतो देवास्ततो जग्मुरादित्यपथमाश्रिताः ||३६||
धन्वन्तरिस्ततो देवो वपुष्मानुदतिष्ठत |
श्वेतं कमण्डलुं बिभ्रदमृतं यत्र तिष्ठति ||३७||
एतदत्यद्भुतं दृष्ट्वा दानवानां समुत्थितः |
अमृतार्थे महान्नादो ममेदमिति जल्पताम् ||३८||
ततो नारायणो मायामास्थितो मोहिनीं प्रभुः |
स्त्रीरूपमद्भुतं कृत्वा दानवानभिसंश्रितः ||३९||
ततस्तदमृतं तस्यै ददुस्ते मूढचेतसः |
स्त्रियै दानवदैतेयाः सर्वे तद्गतमानसाः ||४०||
१७
सूत उवाच||
अथावरणमुख्यानि नानाप्रहरणानि च |
प्रगृह्याभ्यद्रवन्देवान्सहिता दैत्यदानवाः ||१||
ततस्तदमृतं देवो विष्णुरादाय वीर्यवान् |
जहार दानवेन्द्रेभ्यो नरेण सहितः प्रभुः ||२||
ततो देवगणाः सर्वे पपुस्तदमृतं तदा |
विष्णोः सकाशात्सम्प्राप्य सम्भ्रमे तुमुले सति ||३||
ततः पिबत्सु तत्कालं देवेष्वमृतमीप्सितम् |
राहुर्विबुधरूपेण दानवः प्रापिबत्तदा ||४||
तस्य कण्ठमनुप्राप्ते दानवस्यामृते तदा |
आख्यातं चन्द्रसूर्याभ्यां सुराणां हितकाम्यया ||५||
ततो भगवता तस्य शिरश्छिन्नमलङ्कृतम् |
चक्रायुधेन चक्रेण पिबतोऽमृतमोजसा ||६||
तच्छैलशृङ्गप्रतिमं दानवस्य शिरो महत् |
चक्रेणोत्कृत्तमपतच्चालयद्वसुधातलम् ||७||
ततो वैरविनिर्बन्धः कृतो राहुमुखेन वै |
शाश्वतश्चन्द्रसूर्याभ्यां ग्रसत्यद्यापि चैव तौ ||८||
विहाय भगवांश्चापि स्त्रीरूपमतुलं हरिः |
नानाप्रहरणैर्भीमैर्दानवान्समकम्पयत् ||९||
ततः प्रवृत्तः सङ्ग्रामः समीपे लवणाम्भसः |
सुराणामसुराणां च सर्वघोरतरो महान् ||१०||
प्रासाः सुविपुलास्तीक्ष्णा न्यपतन्त सहस्रशः |
तोमराश्च सुतीक्ष्णाग्राः शस्त्राणि विविधानि च ||११||
ततोऽसुराश्चक्रभिन्ना वमन्तो रुधिरं बहु |
असिशक्तिगदारुग्णा निपेतुर्धरणीतले ||१२||
छिन्नानि पट्टिशैश्चापि शिरांसि युधि दारुणे |
तप्तकाञ्चनजालानि निपेतुरनिशं तदा ||१३||
रुधिरेणावलिप्ताङ्गा निहताश्च महासुराः |
अद्रीणामिव कूटानि धातुरक्तानि शेरते ||१४||
हाहाकारः समभवत्तत्र तत्र सहस्रशः |
अन्योन्यं छिन्दतां शस्त्रैरादित्ये लोहितायति ||१५||
परिघैश्चायसैः पीतैः संनिकर्षे च मुष्टिभिः |
निघ्नतां समरेऽन्योन्यं शब्दो दिवमिवास्पृशत् ||१६||
छिन्धि भिन्धि प्रधावध्वं पातयाभिसरेति च |
व्यश्रूयन्त महाघोराः शब्दास्तत्र समन्ततः ||१७||
एवं सुतुमुले युद्धे वर्तमाने भयावहे |
नरनारायणौ देवौ समाजग्मतुराहवम् ||१८||
तत्र दिव्यं धनुर्दृष्ट्वा नरस्य भगवानपि |
चिन्तयामास वै चक्रं विष्णुर्दानवसूदनम् ||१९||
ततोऽम्बराच्चिन्तितमात्रमागतं; महाप्रभं चक्रममित्रतापनम् |
विभावसोस्तुल्यमकुण्ठमण्डलं; सुदर्शनं भीममजय्यमुत्तमम् ||२०||
तदागतं ज्वलितहुताशनप्रभं; भयङ्करं करिकरबाहुरच्युतः |
मुमोच वै चपलमुदग्रवेगव; न्महाप्रभं परनगरावदारणम् ||२१||
तदन्तकज्वलनसमानवर्चसं; पुनः पुनर्न्यपतत वेगवत्तदा |
विदारयद्दितिदनुजान्सहस्रशः; करेरितं पुरुषवरेण संयुगे ||२२||
दहत्क्वचिज्ज्वलन इवावलेलिह; त्प्रसह्य तानसुरगणान्न्यकृन्तत |
प्रवेरितं वियति मुहुः क्षितौ तदा; पपौ रणे रुधिरमथो पिशाचवत् ||२३||
अथासुरा गिरिभिरदीनचेतसो; मुहुर्मुहुः सुरगणमर्दयंस्तदा |
महाबला विगलितमेघवर्चसः; सहस्रशो गगनमभिप्रपद्य ह ||२४||
अथाम्बराद्भयजननाः प्रपेदिरे; सपादपा बहुविधमेघरूपिणः |
महाद्रयः प्रविगलिताग्रसानवः; परस्परं द्रुतमभिहत्य सस्वनाः ||२५||
ततो मही प्रविचलिता सकानना; महाद्रिपाताभिहता समन्ततः |
परस्परं भृशमभिगर्जतां मुहू; रणाजिरे भृशमभिसम्प्रवर्तिते ||२६||
नरस्ततो वरकनकाग्रभूषणै; र्महेषुभिर्गगनपथं समावृणोत् |
विदारयन्गिरिशिखराणि पत्रिभि; र्महाभयेऽसुरगणविग्रहे तदा ||२७||
ततो महीं लवणजलं च सागरं; महासुराः प्रविविशुरर्दिताः सुरैः |
वियद्गतं ज्वलितहुताशनप्रभं; सुदर्शनं परिकुपितं निशाम्य च ||२८||
ततः सुरैर्विजयमवाप्य मन्दरः; स्वमेव देशं गमितः सुपूजितः |
विनाद्य खं दिवमपि चैव सर्वश; स्ततो गताः सलिलधरा यथागतम् ||२९||
ततोऽमृतं सुनिहितमेव चक्रिरे; सुराः परां मुदमभिगम्य पुष्कलाम् |
ददौ च तं निधिममृतस्य रक्षितुं; किरीटिने बलभिदथामरैः सह ||३०||
१८
सूत उवाच||
एतत्ते सर्वमाख्यातममृतं मथितं यथा |
यत्र सोऽश्वः समुत्पन्नः श्रीमानतुलविक्रमः ||१||
यं निशाम्य तदा कद्रूर्विनतामिदमब्रवीत् |
उच्चैःश्रवा नु किंवर्णो भद्रे जानीहि माचिरम् ||२||
विनतोवाच||
श्वेत एवाश्वराजोऽयं किं वा त्वं मन्यसे शुभे |
ब्रूहि वर्णं त्वमप्यस्य ततोऽत्र विपणावहे ||३||
कद्रूरुवाच||
कृष्णवालमहं मन्ये हयमेनं शुचिस्मिते |
एहि सार्धं मया दीव्य दासीभावाय भामिनि ||४||
सूत उवाच||
एवं ते समयं कृत्वा दासीभावाय वै मिथः |
जग्मतुः स्वगृहानेव श्वो द्रक्ष्याव इति स्म ह ||५||
ततः पुत्रसहस्रं तु कद्रूर्जिह्मं चिकीर्षती |
आज्ञापयामास तदा वाला भूत्वाञ्जनप्रभाः ||६||
आविशध्वं हयं क्षिप्रं दासी न स्यामहं यथा |
तद्वाक्यं नान्वपद्यन्त ताञ्शशाप भुजङ्गमान् ||७||
सर्पसत्रे वर्तमाने पावको वः प्रधक्ष्यति |
जनमेजयस्य राजर्षेः पाण्डवेयस्य धीमतः ||८||
शापमेनं तु शुश्राव स्वयमेव पितामहः |
अतिक्रूरं समुद्दिष्टं कद्र्वा दैवादतीव हि ||९||
सार्धं देवगणैः सर्वैर्वाचं तामन्वमोदत |
बहुत्वं प्रेक्ष्य सर्पाणां प्रजानां हितकाम्यया ||१०||
तिग्मवीर्यविषा ह्येते दन्दशूका महाबलाः |
तेषां तीक्ष्णविषत्वाद्धि प्रजानां च हिताय वै ||११||
प्रादाद्विषहणीं विद्यां काश्यपाय महात्मने ||११||
१९
सूत उवाच||
ततो रजन्यां व्युष्टायां प्रभात उदिते रवौ |
कद्रूश्च विनता चैव भगिन्यौ ते तपोधन ||१||
अमर्षिते सुसंरब्धे दास्ये कृतपणे तदा |
जग्मतुस्तुरगं द्रष्टुमुच्छैःश्रवसमन्तिकात् ||२||
ददृशाते तदा तत्र समुद्रं निधिमम्भसाम् |
तिमिङ्गिलझषाकीर्णं मकरैरावृतं तथा ||३||
सत्त्वैश्च बहुसाहस्रैर्नानारूपैः समावृतम् |
उग्रैर्नित्यमनाधृष्यं कूर्मग्राहसमाकुलम् ||४||
आकरं सर्वरत्नानामालयं वरुणस्य च |
नागानामालयं रम्यमुत्तमं सरितां पतिम् ||५||
पातालज्वलनावासमसुराणां च बन्धनम् |
भयङ्करं च सत्त्वानां पयसां निधिमर्णवम् ||६||
शुभं दिव्यममर्त्यानाममृतस्याकरं परम् |
अप्रमेयमचिन्त्यं च सुपुण्यजलमद्भुतम् ||७||
घोरं जलचरारावरौद्रं भैरवनिस्वनम् |
गम्भीरावर्तकलिलं सर्वभूतभयङ्करम् ||८||
वेलादोलानिलचलं क्षोभोद्वेगसमुत्थितम् |
वीचीहस्तैः प्रचलितैर्नृत्यन्तमिव सर्वशः ||९||
चन्द्रवृद्धिक्षयवशादुद्वृत्तोर्मिदुरासदम् |
पाञ्चजन्यस्य जननं रत्नाकरमनुत्तमम् ||१०||
गां विन्दता भगवता गोविन्देनामितौजसा |
वराहरूपिणा चान्तर्विक्षोभितजलाविलम् ||११||
ब्रह्मर्षिणा च तपता वर्षाणां शतमत्रिणा |
अनासादितगाधं च पातालतलमव्ययम् ||१२||
अध्यात्मयोगनिद्रां च पद्मनाभस्य सेवतः |
युगादिकालशयनं विष्णोरमिततेजसः ||१३||
वडवामुखदीप्ताग्नेस्तोयहव्यप्रदं शुभम् |
अगाधपारं विस्तीर्णमप्रमेयं सरित्पतिम् ||१४||
महानदीभिर्बह्वीभिः स्पर्धयेव सहस्रशः |
अभिसार्यमाणमनिशं ददृशाते महार्णवम् ||१५||
गम्भीरं तिमिमकरोग्रसङ्कुलं तं; गर्जन्तं जलचररावरौद्रनादैः |
विस्तीर्णं ददृशतुरम्बरप्रकाशं; तेऽगाधं निधिमुरुमम्भसामनन्तम् ||१६||
इत्येवं झषमकरोर्मिसङ्कुलं तं; गम्भीरं विकसितमम्बरप्रकाशम् |
पातालज्वलनशिखाविदीपितं तं; पश्यन्त्यौ द्रुतमभिपेततुस्तदानीम् ||१७||
२०
सूत उवाच||
तं समुद्रमतिक्रम्य कद्रूर्विनतया सह |
न्यपतत्तुरगाभ्याशे नचिरादिव शीघ्रगा ||१||
निशाम्य च बहून्वालान्कृष्णान्पुच्छं समाश्रितान् |
विनतां विषण्णवदनां कद्रूर्दास्ये न्ययोजयत् ||२||
ततः सा विनता तस्मिन्पणितेन पराजिता |
अभवद्दुःखसन्तप्ता दासीभावं समास्थिता ||३||
एतस्मिन्नन्तरे चैव गरुडः काल आगते |
विना मात्रा महातेजा विदार्याण्डमजायत ||४||
अग्निराशिरिवोद्भासन्समिद्धोऽतिभयङ्करः |
प्रवृद्धः सहसा पक्षी महाकायो नभोगतः ||५||
तं दृष्ट्वा शरणं जग्मुः प्रजाः सर्वा विभावसुम् |
प्रणिपत्याब्रुवंश्चैनमासीनं विश्वरूपिणम् ||६||
अग्ने मा त्वं प्रवर्धिष्ठाः कच्चिन्नो न दिधक्षसि |
असौ हि राशिः सुमहान्समिद्धस्तव सर्पति ||७||
अग्निरुवाच||
नैतदेवं यथा यूयं मन्यध्वमसुरार्दनाः |
गरुडो बलवानेष मम तुल्यः स्वतेजसा ||८||
सूत उवाच||
एवमुक्तास्ततो गत्वा गरुडं वाग्भिरस्तुवन् |
अदूरादभ्युपेत्यैनं देवाः सर्षिगणास्तदा ||९||
त्वमृषिस्त्वं महाभागस्त्वं देवः पतगेश्वरः |
त्वं प्रभुस्तपनप्रख्यस्त्वं नस्त्राणमनुत्तमम् ||१०||
बलोर्मिमान्साधुरदीनसत्त्वः; समृद्धिमान्दुष्प्रसहस्त्वमेव |
तपः श्रुतं सर्वमहीनकीर्ते; अनागतं चोपगतं च सर्वम् ||११||
त्वमुत्तमः सर्वमिदं चराचरं; गभस्तिभिर्भानुरिवावभाससे |
समाक्षिपन्भानुमतः प्रभां मुहु; स्त्वमन्तकः सर्वमिदं ध्रुवाध्रुवम् ||१२||
दिवाकरः परिकुपितो यथा दहे; त्प्रजास्तथा दहसि हुताशनप्रभ |
भयङ्करः प्रलय इवाग्निरुत्थितो; विनाशयन्युगपरिवर्तनान्तकृत् ||१३||
खगेश्वरं शरणमुपस्थिता वयं; महौजसं वितिमिरमभ्रगोचरम् |
महाबलं गरुडमुपेत्य खेचरं; परावरं वरदमजय्यविक्रमम् ||१४||
एवं स्तुतः सुपर्णस्तु देवैः सर्षिगणैस्तदा |
तेजसः प्रतिसंहारमात्मनः स चकार ह ||१५||
२१
सूत उवाच||
ततः कामगमः पक्षी महावीर्यो महाबलः |
मातुरन्तिकमागच्छत्परं तीरं महोदधेः ||१||
यत्र सा विनता तस्मिन्पणितेन पराजिता |
अतीव दुःखसन्तप्ता दासीभावमुपागता ||२||
ततः कदाचिद्विनतां प्रवणां पुत्रसंनिधौ |
काल आहूय वचनं कद्रूरिदमभाषत ||३||
नागानामालयं भद्रे सुरम्यं रमणीयकम् |
समुद्रकुक्षावेकान्ते तत्र मां विनते वह ||४||
ततः सुपर्णमाता तामवहत्सर्पमातरम् |
पन्नगान्गरुडश्चापि मातुर्वचनचोदितः ||५||
स सूर्यस्याभितो याति वैनतेयो विहङ्गमः |
सूर्यरश्मिपरीताश्च मूर्च्छिताः पन्नगाभवन् ||६||
तदवस्थान्सुतान्दृष्ट्वा कद्रूः शक्रमथास्तुवत् ||६||
नमस्ते देवदेवेश नमस्ते बलसूदन |
नमुचिघ्न नमस्तेऽस्तु सहस्राक्ष शचीपते ||७||
सर्पाणां सूर्यतप्तानां वारिणा त्वं प्लवो भव |
त्वमेव परमं त्राणमस्माकममरोत्तम ||८||
ईशो ह्यसि पयः स्रष्टुं त्वमनल्पं पुरंदर |
त्वमेव मेघस्त्वं वायुस्त्वमग्निर्वैद्युतोऽम्बरे ||९||
त्वमभ्रघनविक्षेप्ता त्वामेवाहुः पुनर्घनम् |
त्वं वज्रमतुलं घोरं घोषवांस्त्वं बलाहकः ||१०||
स्रष्टा त्वमेव लोकानां संहर्ता चापराजितः |
त्वं ज्योतिः सर्वभूतानां त्वमादित्यो विभावसुः ||११||
त्वं महद्भूतमाश्चर्यं त्वं राजा त्वं सुरोत्तमः |
त्वं विष्णुस्त्वं सहस्राक्षस्त्वं देवस्त्वं परायणम् ||१२||
त्वं सर्वममृतं देव त्वं सोमः परमार्चितः |
त्वं मुहूर्तस्तिथिश्च त्वं लवस्त्वं वै पुनः क्षणः ||१३||
शुक्लस्त्वं बहुलश्चैव कला काष्ठा त्रुटिस्तथा |
संवत्सरर्तवो मासा रजन्यश्च दिनानि च ||१४||
त्वमुत्तमा सगिरिवना वसुन्धरा; सभास्करं वितिमिरमम्बरं तथा |
महोदधिः सतिमितिमिङ्गिलस्तथा; महोर्मिमान्बहुमकरो झषालयः ||१५||
महद्यशस्त्वमिति सदाभिपूज्यसे; मनीषिभिर्मुदितमना महर्षिभिः |
अभिष्टुतः पिबसि च सोममध्वरे; वषट्कृतान्यपि च हवींषि भूतये ||१६||
त्वं विप्रैः सततमिहेज्यसे फलार्थं; वेदाङ्गेष्वतुलबलौघ गीयसे च |
त्वद्धेतोर्यजनपरायणा द्विजेन्द्रा; वेदाङ्गान्यभिगमयन्ति सर्ववेदैः ||१७||
२२
सूत उवाच||
एवं स्तुतस्तदा कद्र्वा भगवान्हरिवाहनः |
नीलजीमूतसङ्घातैर्व्योम सर्वं समावृणोत् ||१||
ते मेघा मुमुचुस्तोयं प्रभूतं विद्युदुज्ज्वलाः |
परस्परमिवात्यर्थं गर्जन्तः सततं दिवि ||२||
सङ्घातितमिवाकाशं जलदैः सुमहाद्भुतैः |
सृजद्भिरतुलं तोयमजस्रं सुमहारवैः ||३||
सम्प्रनृत्तमिवाकाशं धारोर्मिभिरनेकशः |
मेघस्तनितनिर्घोषमम्बरं समपद्यत ||४||
नागानामुत्तमो हर्शस्तदा वर्षति वासवे |
आपूर्यत मही चापि सलिलेन समन्ततः ||५||
२३
सूत उवाच||
सुपर्णेनोह्यमानास्ते जग्मुस्तं देशमाशु वै |
सागराम्बुपरिक्षिप्तं पक्षिसङ्घनिनादितम् ||१||
विचित्रफलपुष्पाभिर्वनराजिभिरावृतम् |
भवनैरावृतं रम्यैस्तथा पद्माकरैरपि ||२||
प्रसन्नसलिलैश्चापि ह्रदैश्चित्रैर्विभूषितम् |
दिव्यगन्धवहैः पुण्यैर्मारुतैरुपवीजितम् ||३||
उपजिघ्रद्भिराकाशं वृक्षैर्मलयजैरपि |
शोभितं पुष्पवर्षाणि मुञ्चद्भिर्मारुतोद्धुतैः ||४||
किरद्भिरिव तत्रस्थान्नागान्पुष्पाम्बुवृष्टिभिः |
मनःसंहर्षणं पुण्यं गन्धर्वाप्सरसां प्रियम् ||५||
नानापक्षिरुतं रम्यं कद्रूपुत्रप्रहर्षणम् ||५||
तत्ते वनं समासाद्य विजह्रुः पन्नगा मुदा |
अब्रुवंश्च महावीर्यं सुपर्णं पतगोत्तमम् ||६||
वहास्मानपरं द्वीपं सुरम्यं विपुलोदकम् |
त्वं हि देशान्बहून्रम्यान्पतन्पश्यसि खेचर ||७||
स विचिन्त्याब्रवीत्पक्षी मातरं विनतां तदा |
किं कारणं मया मातः कर्तव्यं सर्पभाषितम् ||८||
विनतोवाच||
दासीभूतास्म्यनार्याया भगिन्याः पतगोत्तम |
पणं वितथमास्थाय सर्पैरुपधिना कृतम् ||९||
सूत उवाच||
तस्मिंस्तु कथिते मात्रा कारणे गगनेचरः |
उवाच वचनं सर्पांस्तेन दुःखेन दुःखितः ||१०||
किमाहृत्य विदित्वा वा किं वा कृत्वेह पौरुषम् |
दास्याद्वो विप्रमुच्येयं सत्यं शंसत लेलिहाः ||११||
श्रुत्वा तमब्रुवन्सर्पा आहरामृतमोजसा |
ततो दास्याद्विप्रमोक्षो भविता तव खेचर ||१२||
२४
सूत उवाच||
इत्युक्तो गरुडः सर्पैस्ततो मातरमब्रवीत् |
गच्छाम्यमृतमाहर्तुं भक्ष्यमिच्छामि वेदितुम् ||१||
विनतोवाच||
समुद्रकुक्षावेकान्ते निषादालयमुत्तमम् |
सहस्राणामनेकानां तान्भुक्त्वामृतमानय ||२||
न तु ते ब्राह्मणं हन्तुं कार्या बुद्धिः कथञ्चन |
अवध्यः सर्वभूतानां ब्राह्मणो ह्यनलोपमः ||३||
अग्निरर्को विषं शस्त्रं विप्रो भवति कोपितः |
भूतानामग्रभुग्विप्रो वर्णश्रेष्ठः पिता गुरुः ||४||
गरुड उवाच||
यथाहमभिजानीयां ब्राह्मणं लक्षणैः शुभैः |
तन्मे कारणतो मातः पृच्छतो वक्तुमर्हसि ||५||
विनतोवाच||
यस्ते कण्ठमनुप्राप्तो निगीर्णं बडिशं यथा |
दहेदङ्गारवत्पुत्र तं विद्याद्बाह्मणर्षभम् ||६||
सूत उवाच||
प्रोवाच चैनं विनता पुत्रहार्दादिदं वचः |
जानन्त्यप्यतुलं वीर्यमाशीर्वादसमन्वितम् ||७||
पक्षौ ते मारुतः पातु चन्द्रः पृष्ठं तु पुत्रक |
शिरस्तु पातु ते वह्निर्भास्करः सर्वमेव तु ||८||
अहं च ते सदा पुत्र शान्तिस्वस्तिपरायणा |
अरिष्टं व्रज पन्थानं वत्स कार्यार्थसिद्धये ||९||
ततः स मातुर्वचनं निशम्य; वितत्य पक्षौ नभ उत्पपात |
ततो निषादान्बलवानुपागम; द्बुभुक्षितः काल इवान्तको महान् ||१०||
स तान्निषादानुपसंहरंस्तदा; रजः समुद्धूय नभःस्पृशं महत् |
समुद्रकुक्षौ च विशोषयन्पयः; समीपगान्भूमिधरान्विचालयन् ||११||
ततः स चक्रे महदाननं तदा; निषादमार्गं प्रतिरुध्य पक्षिराट् |
ततो निषादास्त्वरिताः प्रवव्रजु; र्यतो मुखं तस्य भुजङ्गभोजिनः ||१२||
तदाननं विवृतमतिप्रमाणव; त्समभ्ययुर्गगनमिवार्दिताः खगाः |
सहस्रशः पवनरजोभ्रमोहिता; महानिलप्रचलितपादपे वने ||१३||
ततः खगो वदनममित्रतापनः; समाहरत्परिचपलो महाबलः |
निषूदयन्बहुविधमत्स्यभक्षिणो; बुभुक्षितो गगनचरेश्वरस्तदा ||१४||
२५
सूत उवाच||
तस्य कण्ठमनुप्राप्तो ब्राह्मणः सह भार्यया |
दहन्दीप्त इवाङ्गारस्तमुवाचान्तरिक्षगः ||१||
द्विजोत्तम विनिर्गच्छ तूर्णमास्यादपावृतात् |
न हि मे ब्राह्मणो वध्यः पापेष्वपि रतः सदा ||२||
ब्रुवाणमेवं गरुडं ब्राह्मणः समभाषत |
निषादी मम भार्येयं निर्गच्छतु मया सह ||३||
गरुड उवाच||
एतामपि निषादीं त्वं परिगृह्याशु निष्पत |
तूर्णं सम्भावयात्मानमजीर्णं मम तेजसा ||४||
सूत उवाच||
ततः स विप्रो निष्क्रान्तो निषादीसहितस्तदा |
वर्धयित्वा च गरुडमिष्टं देशं जगाम ह ||५||
सहभार्ये विनिष्क्रान्ते तस्मिन्विप्रे स पक्षिराट् |
वितत्य पक्षावाकाशमुत्पपात मनोजवः ||६||
ततोऽपश्यत्स पितरं पृष्टश्चाख्यातवान्पितुः |
अहं हि सर्पैः प्रहितः सोममाहर्तुमुद्यतः ||७||
मातुर्दास्यविमोक्षार्थमाहरिष्ये तमद्य वै ||७||
मात्रा चास्मि समादिष्टो निषादान्भक्षयेति वै |
न च मे तृप्तिरभवद्भक्षयित्वा सहस्रशः ||८||
तस्माद्भोक्तव्यमपरं भगवन्प्रदिशस्व मे |
यद्भुक्त्वामृतमाहर्तुं समर्थः स्यामहं प्रभो ||९||
कश्यप उवाच||
आसीद्विभावसुर्नाम महर्षिः कोपनो भृशम् |
भ्राता तस्यानुजश्चासीत्सुप्रतीको महातपाः ||१०||
स नेच्छति धनं भ्रात्रा सहैकस्थं महामुनिः |
विभागं कीर्तयत्येव सुप्रतीकोऽथ नित्यशः ||११||
अथाब्रवीच्च तं भ्राता सुप्रतीकं विभावसुः |
विभागं बहवो मोहात्कर्तुमिच्छन्ति नित्यदा ||१२||
ततो विभक्ता अन्योन्यं नाद्रियन्तेऽर्थमोहिताः ||१२||
ततः स्वार्थपरान्मूढान्पृथग्भूतान्स्वकैर्धनैः |
विदित्वा भेदयन्त्येतानमित्रा मित्ररूपिणः ||१३||
विदित्वा चापरे भिन्नानन्तरेषु पतन्त्यथ |
भिन्नानामतुलो नाशः क्षिप्रमेव प्रवर्तते ||१४||
तस्माच्चैव विभागार्थं न प्रशंसन्ति पण्डिताः |
गुरुशास्त्रे निबद्धानामन्योन्यमभिशङ्किनाम् ||१५||
नियन्तुं न हि शक्यस्त्वं भेदतो धनमिच्छसि |
यस्मात्तस्मात्सुप्रतीक हस्तित्वं समवाप्स्यसि ||१६||
शप्तस्त्वेवं सुप्रतीको विभावसुमथाब्रवीत् |
त्वमप्यन्तर्जलचरः कच्छपः सम्भविष्यसि ||१७||
एवमन्योन्यशापात्तौ सुप्रतीकविभावसू |
गजकच्छपतां प्राप्तावर्थार्थं मूढचेतसौ ||१८||
रोषदोषानुषङ्गेण तिर्यग्योनिगतावपि |
परस्परद्वेषरतौ प्रमाणबलदर्पितौ ||१९||
सरस्यस्मिन्महाकायौ पूर्ववैरानुसारिणौ |
तयोरेकतरः श्रीमान्समुपैति महागजः ||२०||
तस्य बृंहितशब्देन कूर्मोऽप्यन्तर्जलेशयः |
उत्थितोऽसौ महाकायः कृत्स्नं सङ्क्षोभयन्सरः ||२१||
तं दृष्ट्वावेष्टितकरः पतत्येष गजो जलम् |
दन्तहस्ताग्रलाङ्गूलपादवेगेन वीर्यवान् ||२२||
तं विक्षोभयमाणं तु सरो बहुझषाकुलम् |
कूर्मोऽप्यभ्युद्यतशिरा युद्धायाभ्येति वीर्यवान् ||२३||
षडुच्छ्रितो योजनानि गजस्तद्द्विगुणायतः |
कूर्मस्त्रियोजनोत्सेधो दशयोजनमण्डलः ||२४||
तावेतौ युद्धसंमत्तौ परस्परजयैषिणौ |
उपयुज्याशु कर्मेदं साधयेप्सितमात्मनः ||२५||
सूत उवाच||
स तच्छ्रुत्वा पितुर्वाक्यं भीमवेगोऽन्तरिक्षगः |
नखेन गजमेकेन कूर्ममेकेन चाक्षिपत् ||२६||
समुत्पपात चाकाशं तत उच्चैर्विहङ्गमः |
सोऽलम्बतीर्थमासाद्य देववृक्षानुपागमत् ||२७||
ते भीताः समकम्पन्त तस्य पक्षानिलाहताः |
न नो भञ्ज्यादिति तदा दिव्याः कनकशाखिनः ||२८||
प्रचलाङ्गान्स तान्दृष्ट्वा मनोरथफलाङ्कुरान् |
अन्यानतुलरूपाङ्गानुपचक्राम खेचरः ||२९||
काञ्चनै राजतैश्चैव फलैर्वैडूर्यशाखिनः |
सागराम्बुपरिक्षिप्तान्भ्राजमानान्महाद्रुमान् ||३०||
तमुवाच खगश्रेष्ठं तत्र रोहिणपादपः |
अतिप्रवृद्धः सुमहानापतन्तं मनोजवम् ||३१||
यैषा मम महाशाखा शतयोजनमायता |
एतामास्थाय शाखां त्वं खादेमौ गजकच्छपौ ||३२||
ततो द्रुमं पतगसहस्रसेवितं; महीधरप्रतिमवपुः प्रकम्पयन् |
खगोत्तमो द्रुतमभिपत्य वेगवा; न्बभञ्ज तामविरलपत्रसंवृताम् ||३३||
२६
सूत उवाच||
स्पृष्टमात्रा तु पद्भ्यां सा गरुडेन बलीयसा |
अभज्यत तरोः शाखा भग्नां चैनामधारयत् ||१||
तां भग्नां स महाशाखां स्मयन्समवलोकयन् |
अथात्र लम्बतोऽपश्यद्वालखिल्यानधोमुखान् ||२||
स तद्विनाशसन्त्रासादनुपत्य खगाधिपः |
शाखामास्येन जग्राह तेषामेवान्ववेक्षया ||३||
शनैः पर्यपतत्पक्षी पर्वतान्प्रविशातयन् ||३||
एवं सोऽभ्यपतद्देशान्बहून्सगजकच्छपः |
दयार्थं वालखिल्यानां न च स्थानमविन्दत ||४||
स गत्वा पर्वतश्रेष्ठं गन्धमादनमव्ययम् |
ददर्श कश्यपं तत्र पितरं तपसि स्थितम् ||५||
ददर्श तं पिता चापि दिव्यरूपं विहङ्गमम् |
तेजोवीर्यबलोपेतं मनोमारुतरंहसम् ||६||
शैलशृङ्गप्रतीकाशं ब्रह्मदण्डमिवोद्यतम् |
अचिन्त्यमनभिज्ञेयं सर्वभूतभयङ्करम् ||७||
मायावीर्यधरं साक्षादग्निमिद्धमिवोद्यतम् |
अप्रधृष्यमजेयं च देवदानवराक्षसैः ||८||
भेत्तारं गिरिशृङ्गाणां नदीजलविशोषणम् |
लोकसंलोडनं घोरं कृतान्तसमदर्शनम् ||९||
तमागतमभिप्रेक्ष्य भगवान्कश्यपस्तदा |
विदित्वा चास्य सङ्कल्पमिदं वचनमब्रवीत् ||१०||
पुत्र मा साहसं कार्षीर्मा सद्यो लप्स्यसे व्यथाम् |
मा त्वा दहेयुः सङ्क्रुद्धा वालखिल्या मरीचिपाः ||११||
प्रसादयामास स तान्कश्यपः पुत्रकारणात् |
वालखिल्यांस्तपःसिद्धानिदमुद्दिश्य कारणम् ||१२||
प्रजाहितार्थमारम्भो गरुडस्य तपोधनाः |
चिकीर्षति महत्कर्म तदनुज्ञातुमर्हथ ||१३||
एवमुक्ता भगवता मुनयस्ते समभ्ययुः |
मुक्त्वा शाखां गिरिं पुण्यं हिमवन्तं तपोर्थिनः ||१४||
ततस्तेष्वपयातेषु पितरं विनतात्मजः |
शाखाव्याक्षिप्तवदनः पर्यपृच्छत कश्यपम् ||१५||
भगवन्क्व विमुञ्चामि तरुशाखामिमामहम् |
वर्जितं ब्राह्मणैर्देशमाख्यातु भगवान्मम ||१६||
ततो निष्पुरुषं शैलं हिमसंरुद्धकन्दरम् |
अगम्यं मनसाप्यन्यैस्तस्याचख्यौ स कश्यपः ||१७||
तं पर्वतमहाकुक्षिमाविश्य मनसा खगः |
जवेनाभ्यपतत्तार्क्ष्यः सशाखागजकच्छपः ||१८||
न तां वध्रः परिणहेच्छतचर्मा महानणुः |
शाखिनो महतीं शाखां यां प्रगृह्य ययौ खगः ||१९||
ततः स शतसाहस्रं योजनान्तरमागतः |
कालेन नातिमहता गरुडः पततां वरः ||२०||
स तं गत्वा क्षणेनैव पर्वतं वचनात्पितुः |
अमुञ्चन्महतीं शाखां सस्वनां तत्र खेचरः ||२१||
पक्षानिलहतश्चास्य प्राकम्पत स शैलराट् |
मुमोच पुष्पवर्षं च समागलितपादपः ||२२||
शृङ्गाणि च व्यशीर्यन्त गिरेस्तस्य समन्ततः |
मणिकाञ्चनचित्राणि शोभयन्ति महागिरिम् ||२३||
शाखिनो बहवश्चापि शाखयाभिहतास्तया |
काञ्चनैः कुसुमैर्भान्ति विद्युत्वन्त इवाम्बुदाः ||२४||
ते हेमविकचा भूयो युक्ताः पर्वतधातुभिः |
व्यराजञ्शाखिनस्तत्र सूर्यांशुप्रतिरञ्जिताः ||२५||
ततस्तस्य गिरेः शृङ्गमास्थाय स खगोत्तमः |
भक्षयामास गरुडस्तावुभौ गजकच्छपौ ||२६||
ततः पर्वतकूटाग्रादुत्पपात मनोजवः |
प्रावर्तन्ताथ देवानामुत्पाता भयवेदिनः ||२७||
इन्द्रस्य वज्रं दयितं प्रजज्वाल व्यथान्वितम् |
सधूमा चापतत्सार्चिर्दिवोल्का नभसश्च्युता ||२८||
तथा वसूनां रुद्राणामादित्यानां च सर्वशः |
साध्यानां मरुतां चैव ये चान्ये देवतागणाः ||२९||
स्वं स्वं प्रहरणं तेषां परस्परमुपाद्रवत् ||२९||
अभूतपूर्वं सङ्ग्रामे तदा देवासुरेऽपि च |
ववुर्वाताः सनिर्घाताः पेतुरुल्काः समन्ततः ||३०||
निरभ्रमपि चाकाशं प्रजगर्ज महास्वनम् |
देवानामपि यो देवः सोऽप्यवर्षदसृक्तदा ||३१||
मम्लुर्माल्यानि देवानां शेमुस्तेजांसि चैव हि |
उत्पातमेघा रौद्राश्च ववर्षुः शोणितं बहु ||३२||
रजांसि मुकुटान्येषामुत्थितानि व्यधर्षयन् ||३२||
ततस्त्राससमुद्विग्नः सह देवैः शतक्रतुः |
उत्पातान्दारुणान्पश्यन्नित्युवाच बृहस्पतिम् ||३३||
किमर्थं भगवन्घोरा महोत्पाताः समुत्थिताः |
न च शत्रुं प्रपश्यामि युधि यो नः प्रधर्षयेत् ||३४||
बृहस्पतिरुवाच||
तवापराधाद्देवेन्द्र प्रमादाच्च शतक्रतो |
तपसा वालखिल्यानां भूतमुत्पन्नमद्भुतम् ||३५||
कश्यपस्य मुनेः पुत्रो विनतायाश्च खेचरः |
हर्तुं सोममनुप्राप्तो बलवान्कामरूपवान् ||३६||
समर्थो बलिनां श्रेष्ठो हर्तुं सोमं विहङ्गमः |
सर्वं सम्भावयाम्यस्मिन्नसाध्यमपि साधयेत् ||३७||
सूत उवाच||
श्रुत्वैतद्वचनं शक्रः प्रोवाचामृतरक्षिणः |
महावीर्यबलः पक्षी हर्तुं सोममिहोद्यतः ||३८||
युष्मान्सम्बोधयाम्येष यथा स न हरेद्बलात् |
अतुलं हि बलं तस्य बृहस्पतिरुवाच मे ||३९||
तच्छ्रुत्वा विबुधा वाक्यं विस्मिता यत्नमास्थिताः |
परिवार्यामृतं तस्थुर्वज्री चेन्द्रः शतक्रतुः ||४०||
धारयन्तो महार्हाणि कवचानि मनस्विनः |
काञ्चनानि विचित्राणि वैडूर्यविकृतानि च ||४१||
विविधानि च शस्त्राणि घोररूपाण्यनेकशः |
शिततीक्ष्णाग्रधाराणि समुद्यम्य सहस्रशः ||४२||
सविस्फुलिङ्गज्वालानि सधूमानि च सर्वशः |
चक्राणि परिघांश्चैव त्रिशूलानि परश्वधान् ||४३||
शक्तीश्च विविधास्तीक्ष्णाः करवालांश्च निर्मलान् |
स्वदेहरूपाण्यादाय गदाश्चोग्रप्रदर्शनाः ||४४||
तैः शस्त्रैर्भानुमद्भिस्ते दिव्याभरणभूषिताः |
भानुमन्तः सुरगणास्तस्थुर्विगतकल्मषाः ||४५||
अनुपमबलवीर्यतेजसो; धृतमनसः परिरक्षणेऽमृतस्य |
असुरपुरविदारणाः सुरा; ज्वलनसमिद्धवपुःप्रकाशिनः ||४६||
इति समरवरं सुरास्थितं; परिघसहस्रशतैः समाकुलम् |
विगलितमिव चाम्बरान्तरे; तपनमरीचिविभासितं बभौ ||४७||
२७
शौनक उवाच||
कोऽपराधो महेन्द्रस्य कः प्रमादश्च सूतज |
तपसा वालखिल्यानां सम्भूतो गरुडः कथम् ||१||
कश्यपस्य द्विजातेश्च कथं वै पक्षिराट्सुतः |
अधृष्यः सर्वभूतानामवध्यश्चाभवत्कथम् ||२||
कथं च कामचारी स कामवीर्यश्च खेचरः |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं पुराणे यदि पठ्यते ||३||
सूत उवाच||
विषयोऽयं पुराणस्य यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
शृणु मे वदतः सर्वमेतत्सङ्क्षेपतो द्विज ||४||
यजतः पुत्रकामस्य कश्यपस्य प्रजापतेः |
साहाय्यमृषयो देवा गन्धर्वाश्च ददुः किल ||५||
तत्रेध्मानयने शक्रो नियुक्तः कश्यपेन ह |
मुनयो वालखिल्याश्च ये चान्ये देवतागणाः ||६||
शक्रस्तु वीर्यसदृशमिध्मभारं गिरिप्रभम् |
समुद्यम्यानयामास नातिकृच्छ्रादिव प्रभुः ||७||
अथापश्यदृषीन्ह्रस्वानङ्गुष्ठोदरपर्वणः |
पलाशवृन्तिकामेकां सहितान्वहतः पथि ||८||
प्रलीनान्स्वेष्विवाङ्गेषु निराहारांस्तपोधनान् |
क्लिश्यमानान्मन्दबलान्गोष्पदे सम्प्लुतोदके ||९||
तांश्च सर्वान्स्मयाविष्टो वीर्योन्मत्तः पुरंदरः |
अवहस्यात्यगाच्छीघ्रं लङ्घयित्वावमन्य च ||१०||
तेऽथ रोषसमाविष्टाः सुभृशं जातमन्यवः |
आरेभिरे महत्कर्म तदा शक्रभयङ्करम् ||११||
जुहुवुस्ते सुतपसो विधिवज्जातवेदसम् |
मन्त्रैरुच्चावचैर्विप्रा येन कामेन तच्छृणु ||१२||
कामवीर्यः कामगमो देवराजभयप्रदः |
इन्द्रोऽन्यः सर्वदेवानां भवेदिति यतव्रताः ||१३||
इन्द्राच्छतगुणः शौर्ये वीर्ये चैव मनोजवः |
तपसो नः फलेनाद्य दारुणः सम्भवत्विति ||१४||
तद्बुद्ध्वा भृशसन्तप्तो देवराजः शतक्रतुः |
जगाम शरणं तत्र कश्यपं संशितव्रतम् ||१५||
तच्छ्रुत्वा देवराजस्य कश्यपोऽथ प्रजापतिः |
वालखिल्यानुपागम्य कर्मसिद्धिमपृच्छत ||१६||
एवमस्त्विति तं चापि प्रत्यूचुः सत्यवादिनः |
तान्कश्यप उवाचेदं सान्त्वपूर्वं प्रजापतिः ||१७||
अयमिन्द्रस्त्रिभुवने नियोगाद्ब्रह्मणः कृतः |
इन्द्रार्थं च भवन्तोऽपि यत्नवन्तस्तपोधनाः ||१८||
न मिथ्या ब्रह्मणो वाक्यं कर्तुमर्हथ सत्तमाः |
भवतां च न मिथ्यायं सङ्कल्पो मे चिकीर्षितः ||१९||
भवत्वेष पतत्रीणामिन्द्रोऽतिबलसत्त्ववान् |
प्रसादः क्रियतां चैव देवराजस्य याचतः ||२०||
एवमुक्ताः कश्यपेन वालखिल्यास्तपोधनाः |
प्रत्यूचुरभिसम्पूज्य मुनिश्रेष्ठं प्रजापतिम् ||२१||
इन्द्रार्थोऽयं समारम्भः सर्वेषां नः प्रजापते |
अपत्यार्थं समारम्भो भवतश्चायमीप्सितः ||२२||
तदिदं सफलं कर्म त्वया वै प्रतिगृह्यताम् |
तथा चैव विधत्स्वात्र यथा श्रेयोऽनुपश्यसि ||२३||
एतस्मिन्नेव काले तु देवी दाक्षायणी शुभा |
विनता नाम कल्याणी पुत्रकामा यशस्विनी ||२४||
तपस्तप्त्वा व्रतपरा स्नाता पुंसवने शुचिः |
उपचक्राम भर्तारं तामुवाचाथ कश्यपः ||२५||
आरम्भः सफलो देवि भवितायं तवेप्सितः |
जनयिष्यसि पुत्रौ द्वौ वीरौ त्रिभुवनेश्वरौ ||२६||
तपसा वालखिल्यानां मम सङ्कल्पजौ तथा |
भविष्यतो महाभागौ पुत्रौ ते लोकपूजितौ ||२७||
उवाच चैनां भगवान्मारीचः पुनरेव ह |
धार्यतामप्रमादेन गर्भोऽयं सुमहोदयः ||२८||
एकः सर्वपतत्रीणामिन्द्रत्वं कारयिष्यति |
लोकसम्भावितो वीरः कामवीर्यो विहङ्गमः ||२९||
शतक्रतुमथोवाच प्रीयमाणः प्रजापतिः |
त्वत्सहायौ खगावेतौ भ्रातरौ ते भविष्यतः ||३०||
नैताभ्यां भविता दोषः सकाशात्ते पुरंदर |
व्येतु ते शक्र सन्तापस्त्वमेवेन्द्रो भविष्यसि ||३१||
न चाप्येवं त्वया भूयः क्षेप्तव्या ब्रह्मवादिनः |
न चावमान्या दर्पात्ते वाग्विषा भृशकोपनाः ||३२||
एवमुक्तो जगामेन्द्रो निर्विशङ्कस्त्रिविष्टपम् |
विनता चापि सिद्धार्था बभूव मुदिता तदा ||३३||
जनयामास पुत्रौ द्वावरुणं गरुडं तथा |
अरुणस्तयोस्तु विकल आदित्यस्य पुरःसरः ||३४||
पतत्रीणां तु गरुड इन्द्रत्वेनाभ्यषिच्यत |
तस्यैतत्कर्म सुमहच्छ्रूयतां भृगुनन्दन ||३५||
२८
सूत उवाच||
ततस्तस्मिन्द्विजश्रेष्ठ समुदीर्णे तथाविधे |
गरुत्मान्पक्षिराट्तूर्णं सम्प्राप्तो विबुधान्प्रति ||१||
तं दृष्ट्वातिबलं चैव प्राकम्पन्त समन्ततः |
परस्परं च प्रत्यघ्नन्सर्वप्रहरणान्यपि ||२||
तत्र चासीदमेयात्मा विद्युदग्निसमप्रभः |
भौवनः सुमहावीर्यः सोमस्य परिरक्षिता ||३||
स तेन पतगेन्द्रेण पक्षतुण्डनखैः क्षतः |
मुहूर्तमतुलं युद्धं कृत्वा विनिहतो युधि ||४||
रजश्चोद्धूय सुमहत्पक्षवातेन खेचरः |
कृत्वा लोकान्निरालोकांस्तेन देवानवाकिरत् ||५||
तेनावकीर्णा रजसा देवा मोहमुपागमन् |
न चैनं ददृशुश्छन्ना रजसामृतरक्षिणः ||६||
एवं संलोडयामास गरुडस्त्रिदिवालयम् |
पक्षतुण्डप्रहारैश्च देवान्स विददार ह ||७||
ततो देवः सहस्राक्षस्तूर्णं वायुमचोदयत् |
विक्षिपेमां रजोवृष्टिं तवैतत्कर्म मारुत ||८||
अथ वायुरपोवाह तद्रजस्तरसा बली |
ततो वितिमिरे जाते देवाः शकुनिमार्दयन् ||९||
ननाद चोच्चैर्बलवान्महामेघरवः खगः |
वध्यमानः सुरगणैः सर्वभूतानि भीषयन् ||१०||
उत्पपात महावीर्यः पक्षिराट्परवीरहा ||१०||
तमुत्पत्यान्तरिक्षस्थं देवानामुपरि स्थितम् |
वर्मिणो विबुधाः सर्वे नानाशस्त्रैरवाकिरन् ||११||
पट्टिशैः परिघैः शूलैर्गदाभिश्च सवासवाः |
क्षुरान्तैर्ज्वलितैश्चापि चक्रैरादित्यरूपिभिः ||१२||
नानाशस्त्रविसर्गैश्च वध्यमानः समन्ततः |
कुर्वन्सुतुमुलं युद्धं पक्षिराण्न व्यकम्पत ||१३||
विनर्दन्निव चाकाशे वैनतेयः प्रतापवान् |
पक्षाभ्यामुरसा चैव समन्ताद्व्याक्षिपत्सुरान् ||१४||
ते विक्षिप्तास्ततो देवाः प्रजग्मुर्गरुडार्दिताः |
नखतुण्डक्षताश्चैव सुस्रुवुः शोणितं बहु ||१५||
साध्याः प्राचीं सगन्धर्वा वसवो दक्षिणां दिशम् |
प्रजग्मुः सहिता रुद्रैः पतगेन्द्रप्रधर्षिताः ||१६||
दिशं प्रतीचीमादित्या नासत्या उत्तरां दिशम् |
मुहुर्मुहुः प्रेक्षमाणा युध्यमाना महौजसम् ||१७||
अश्वक्रन्देन वीरेण रेणुकेन च पक्षिणा |
क्रथनेन च शूरेण तपनेन च खेचरः ||१८||
उलूकश्वसनाभ्यां च निमेषेण च पक्षिणा |
प्ररुजेन च संयुद्धं चकार प्रलिहेन च ||१९||
तान्पक्षनखतुण्डाग्रैरभिनद्विनतासुतः |
युगान्तकाले सङ्क्रुद्धः पिनाकीव महाबलः ||२०||
महावीर्या महोत्साहास्तेन ते बहुधा क्षताः |
रेजुरभ्रघनप्रख्या रुधिरौघप्रवर्षिणः ||२१||
तान्कृत्वा पतगश्रेष्ठः सर्वानुत्क्रान्तजीवितान् |
अतिक्रान्तोऽमृतस्यार्थे सर्वतोऽग्निमपश्यत ||२२||
आवृण्वानं महाज्वालमर्चिर्भिः सर्वतोऽम्बरम् |
दहन्तमिव तीक्ष्णांशुं घोरं वायुसमीरितम् ||२३||
ततो नवत्या नवतीर्मुखानां; कृत्वा तरस्वी गरुडो महात्मा |
नदीः समापीय मुखैस्ततस्तैः; सुशीघ्रमागम्य पुनर्जवेन ||२४||
ज्वलन्तमग्निं तममित्रतापनः; समास्तरत्पत्ररथो नदीभिः |
ततः प्रचक्रे वपुरन्यदल्पं; प्रवेष्टुकामोऽग्निमभिप्रशाम्य ||२५||
२९
सूत उवाच||
जाम्बूनदमयो भूत्वा मरीचिविकचोज्ज्वलः |
प्रविवेश बलात्पक्षी वारिवेग इवार्णवम् ||१||
स चक्रं क्षुरपर्यन्तमपश्यदमृतान्तिके |
परिभ्रमन्तमनिशं तीक्ष्णधारमयस्मयम् ||२||
ज्वलनार्कप्रभं घोरं छेदनं सोमहारिणाम् |
घोररूपं तदत्यर्थं यन्त्रं देवैः सुनिर्मितम् ||३||
तस्यान्तरं स दृष्ट्वैव पर्यवर्तत खेचरः |
अरान्तरेणाभ्यपतत्सङ्क्षिप्याङ्गं क्षणेन ह ||४||
अधश्चक्रस्य चैवात्र दीप्तानलसमद्युती |
विद्युज्जिह्वौ महाघोरौ दीप्तास्यौ दीप्तलोचनौ ||५||
चक्षुर्विषौ महावीर्यौ नित्यक्रुद्धौ तरस्विनौ |
रक्षार्थमेवामृतस्य ददर्श भुजगोत्तमौ ||६||
सदा संरब्धनयनौ सदा चानिमिषेक्षणौ |
तयोरेकोऽपि यं पश्येत्स तूर्णं भस्मसाद्भवेत् ||७||
तयोश्चक्षूंषि रजसा सुपर्णस्तूर्णमावृणोत् |
अदृष्टरूपस्तौ चापि सर्वतः पर्यकालयत् ||८||
तयोरङ्गे समाक्रम्य वैनतेयोऽन्तरिक्षगः |
आच्छिनत्तरसा मध्ये सोममभ्यद्रवत्ततः ||९||
समुत्पाट्यामृतं तत्तु वैनतेयस्ततो बली |
उत्पपात जवेनैव यन्त्रमुन्मथ्य वीर्यवान् ||१०||
अपीत्वैवामृतं पक्षी परिगृह्याशु वीर्यवान् |
अगच्छदपरिश्रान्त आवार्यार्कप्रभां खगः ||११||
विष्णुना तु तदाकाशे वैनतेयः समेयिवान् |
तस्य नारायणस्तुष्टस्तेनालौल्येन कर्मणा ||१२||
तमुवाचाव्ययो देवो वरदोऽस्मीति खेचरम् |
स वव्रे तव तिष्ठेयमुपरीत्यन्तरिक्षगः ||१३||
उवाच चैनं भूयोऽपि नारायणमिदं वचः |
अजरश्चामरश्च स्याममृतेन विनाप्यहम् ||१४||
प्रतिगृह्य वरौ तौ च गरुडो विष्णुमब्रवीत् |
भवतेऽपि वरं दद्मि वृणीतां भगवानपि ||१५||
तं वव्रे वाहनं कृष्णो गरुत्मन्तं महाबलम् |
ध्वजं च चक्रे भगवानुपरि स्थास्यसीति तम् ||१६||
अनुपत्य खगं त्विन्द्रो वज्रेणाङ्गेऽभ्यताडयत् |
विहङ्गमं सुरामित्रं हरन्तममृतं बलात् ||१७||
तमुवाचेन्द्रमाक्रन्दे गरुडः पततां वरः |
प्रहसञ्श्लक्ष्णया वाचा तथा वज्रसमाहतः ||१८||
ऋषेर्मानं करिष्यामि वज्रं यस्यास्थिसम्भवम् |
वज्रस्य च करिष्यामि तव चैव शतक्रतो ||१९||
एष पत्रं त्यजाम्येकं यस्यान्तं नोपलप्स्यसे |
न हि वज्रनिपातेन रुजा मेऽस्ति कदाचन ||२०||
तत्र तं सर्वभूतानि विस्मितान्यब्रुवंस्तदा |
सुरूपं पत्रमालक्ष्य सुपर्णोऽयं भवत्विति ||२१||
दृष्ट्वा तदद्भुतं चापि सहस्राक्षः पुरंदरः |
खगो महदिदं भूतमिति मत्वाभ्यभाषत ||२२||
बलं विज्ञातुमिच्छामि यत्ते परमनुत्तमम् |
सख्यं चानन्तमिच्छामि त्वया सह खगोत्तम ||२३||
३०
गरुड उवाच||
सख्यं मेऽस्तु त्वया देव यथेच्छसि पुरंदर |
बलं तु मम जानीहि महच्चासह्यमेव च ||१||
कामं नैतत्प्रशंसन्ति सन्तः स्वबलसंस्तवम् |
गुणसङ्कीर्तनं चापि स्वयमेव शतक्रतो ||२||
सखेति कृत्वा तु सखे पृष्टो वक्ष्याम्यहं त्वया |
न ह्यात्मस्तवसंयुक्तं वक्तव्यमनिमित्ततः ||३||
सपर्वतवनामुर्वीं ससागरवनामिमाम् |
पक्षनाड्यैकया शक्र त्वां चैवात्रावलम्बिनम् ||४||
सर्वान्सम्पिण्डितान्वापि लोकान्सस्थाणुजङ्गमान् |
वहेयमपरिश्रान्तो विद्धीदं मे महद्बलम् ||५||
सूत उवाच||
इत्युक्तवचनं वीरं किरीटी श्रीमतां वरः |
आह शौनक देवेन्द्रः सर्वभूतहितः प्रभुः ||६||
प्रतिगृह्यतामिदानीं मे सख्यमानन्त्यमुत्तमम् |
न कार्यं तव सोमेन मम सोमः प्रदीयताम् ||७||
अस्मांस्ते हि प्रबाधेयुर्येभ्यो दद्याद्भवानिमम् ||७||
गरुड उवाच||
किञ्चित्कारणमुद्दिश्य सोमोऽयं नीयते मया |
न दास्यामि समादातुं सोमं कस्मैचिदप्यहम् ||८||
यत्रेमं तु सहस्राक्ष निक्षिपेयमहं स्वयम् |
त्वमादाय ततस्तूर्णं हरेथास्त्रिदशेश्वर ||९||
शक्र उवाच||
वाक्येनानेन तुष्टोऽहं यत्त्वयोक्तमिहाण्डज |
यदिच्छसि वरं मत्तस्तद्गृहाण खगोत्तम ||१०||
सूत उवाच||
इत्युक्तः प्रत्युवाचेदं कद्रूपुत्राननुस्मरन् |
स्मृत्वा चैवोपधिकृतं मातुर्दास्यनिमित्ततः ||११||
ईशोऽहमपि सर्वस्य करिष्यामि तु तेऽर्थिताम् |
भवेयुर्भुजगाः शक्र मम भक्ष्या महाबलाः ||१२||
तथेत्युक्त्वान्वगच्छत्तं ततो दानवसूदनः |
हरिष्यामि विनिक्षिप्तं सोममित्यनुभाष्य तम् ||१३||
आजगाम ततस्तूर्णं सुपर्णो मातुरन्तिकम् |
अथ सर्पानुवाचेदं सर्वान्परमहृष्टवत् ||१४||
इदमानीतममृतं निक्षेप्स्यामि कुशेषु वः |
स्नाता मङ्गलसंयुक्तास्ततः प्राश्नीत पन्नगाः ||१५||
अदासी चैव मातेयमद्यप्रभृति चास्तु मे |
यथोक्तं भवतामेतद्वचो मे प्रतिपादितम् ||१६||
ततः स्नातुं गताः सर्पाः प्रत्युक्त्वा तं तथेत्युत |
शक्रोऽप्यमृतमाक्षिप्य जगाम त्रिदिवं पुनः ||१७||
अथागतास्तमुद्देशं सर्पाः सोमार्थिनस्तदा |
स्नाताश्च कृतजप्याश्च प्रहृष्टाः कृतमङ्गलाः ||१८||
तद्विज्ञाय हृतं सर्पाः प्रतिमायाकृतं च तत् |
सोमस्थानमिदं चेति दर्भांस्ते लिलिहुस्तदा ||१९||
ततो द्वैधीकृता जिह्वा सर्पाणां तेन कर्मणा |
अभवंश्चामृतस्पर्शाद्दर्भास्तेऽथ पवित्रिणः ||२०||
ततः सुपर्णः परमप्रहृष्टवा; न्विहृत्य मात्रा सह तत्र कानने |
भुजङ्गभक्षः परमार्चितः खगै; रहीनकीर्तिर्विनतामनन्दयत् ||२१||
इमां कथां यः शृणुयान्नरः सदा; पठेत वा द्विजजनमुख्यसंसदि |
असंशयं त्रिदिवमियात्स पुण्यभा; ङ्महात्मनः पतगपतेः प्रकीर्तनात् ||२२||
३१
शौनक उवाच||
भुजङ्गमानां शापस्य मात्रा चैव सुतेन च |
विनतायास्त्वया प्रोक्तं कारणं सूतनन्दन ||१||
वरप्रदानं भर्त्रा च कद्रूविनतयोस्तथा |
नामनी चैव ते प्रोक्ते पक्षिणोर्वैनतेययोः ||२||
पन्नगानां तु नामानि न कीर्तयसि सूतज |
प्राधान्येनापि नामानि श्रोतुमिच्छामहे वयम् ||३||
सूत उवाच||
बहुत्वान्नामधेयानि भुजगानां तपोधन |
न कीर्तयिष्ये सर्वेषां प्राधान्येन तु मे शृणु ||४||
शेषः प्रथमतो जातो वासुकिस्तदनन्तरम् |
ऐरावतस्तक्षकश्च कर्कोटकधनञ्जयौ ||५||
कालियो मणिनागश्च नागश्चापूरणस्तथा |
नागस्तथा पिञ्जरक एलापत्रोऽथ वामनः ||६||
नीलानीलौ तथा नागौ कल्माषशबलौ तथा |
आर्यकश्चादिकश्चैव नागश्च शलपोतकः ||७||
सुमनोमुखो दधिमुखस्तथा विमलपिण्डकः |
आप्तः कोटनकश्चैव शङ्खो वालशिखस्तथा ||८||
निष्ठ्यूनको हेमगुहो नहुषः पिङ्गलस्तथा |
बाह्यकर्णो हस्तिपदस्तथा मुद्गरपिण्डकः ||९||
कम्बलाश्वतरौ चापि नागः कालीयकस्तथा |
वृत्तसंवर्तकौ नागौ द्वौ च पद्माविति श्रुतौ ||१०||
नागः शङ्खनकश्चैव तथा च स्फण्डकोऽपरः |
क्षेमकश्च महानागो नागः पिण्डारकस्तथा ||११||
करवीरः पुष्पदंष्ट्र एळको बिल्वपाण्डुकः |
मूषकादः शङ्खशिराः पूर्णदंष्ट्रो हरिद्रकः ||१२||
अपराजितो ज्योतिकश्च पन्नगः श्रीवहस्तथा |
कौरव्यो धृतराष्ट्रश्च पुष्करः शल्यकस्तथा ||१३||
विरजाश्च सुबाहुश्च शालिपिण्डश्च वीर्यवान् |
हस्तिभद्रः पिठरको मुखरः कोणवासनः ||१४||
कुञ्जरः कुररश्चैव तथा नागः प्रभाकरः |
कुमुदः कुमुदाक्षश्च तित्तिरिर्हलिकस्तथा ||१५||
कर्कराकर्करौ चोभौ कुण्डोदरमहोदरौ ||१५||
एते प्राधान्यतो नागाः कीर्तिता द्विजसत्तम |
बहुत्वान्नामधेयानामितरे न प्रकीर्तिताः ||१६||
एतेषां प्रसवो यश्च प्रसवस्य च सन्ततिः |
असङ्ख्येयेति मत्वा तान्न ब्रवीमि द्विजोत्तम ||१७||
बहूनीह सहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |
अशक्यान्येव सङ्ख्यातुं भुजगानां तपोधन ||१८||
३२
शौनक उवाच||
जाता वै भुजगास्तात वीर्यवन्तो दुरासदाः |
शापं तं त्वथ विज्ञाय कृतवन्तो नु किं परम् ||१||
सूत उवाच||
तेषां तु भगवाञ्शेषस्त्यक्त्वा कद्रूं महायशाः |
तपो विपुलमातस्थे वायुभक्षो यतव्रतः ||२||
गन्धमादनमासाद्य बदर्यां च तपोरतः |
गोकर्णे पुष्करारण्ये तथा हिमवतस्तटे ||३||
तेषु तेषु च पुण्येषु तीर्थेष्वायतनेषु च |
एकान्तशीली नियतः सततं विजितेन्द्रियः ||४||
तप्यमानं तपो घोरं तं ददर्श पितामहः |
परिशुष्कमांसत्वक्स्नायुं जटाचीरधरं प्रभुम् ||५||
तमब्रवीत्सत्यधृतिं तप्यमानं पितामहः |
किमिदं कुरुषे शेष प्रजानां स्वस्ति वै कुरु ||६||
त्वं हि तीव्रेण तपसा प्रजास्तापयसेऽनघ |
ब्रूहि कामं च मे शेष यत्ते हृदि चिरं स्थितम् ||७||
शेष उवाच||
सोदर्या मम सर्वे हि भ्रातरो मन्दचेतसः |
सह तैर्नोत्सहे वस्तुं तद्भवाननुमन्यताम् ||८||
अभ्यसूयन्ति सततं परस्परममित्रवत् |
ततोऽहं तप आतिष्ठे नैतान्पश्येयमित्युत ||९||
न मर्षयन्ति सततं विनतां ससुतां च ते |
अस्माकं चापरो भ्राता वैनतेयः पितामह ||१०||
तं च द्विषन्ति तेऽत्यर्थं स चापि सुमहाबलः |
वरप्रदानात्स पितुः कश्यपस्य महात्मनः ||११||
सोऽहं तपः समास्थाय मोक्ष्यामीदं कलेवरम् |
कथं मे प्रेत्यभावेऽपि न तैः स्यात्सह सङ्गमः ||१२||
ब्रह्मोवाच||
जानामि शेष सर्वेषां भ्रातृणां ते विचेष्टितम् |
मातुश्चाप्यपराधाद्वै भ्रातृणां ते महद्भयम् ||१३||
कृतोऽत्र परिहारश्च पूर्वमेव भुजङ्गम |
भ्रातृणां तव सर्वेषां न शोकं कर्तुमर्हसि ||१४||
वृणीष्व च वरं मत्तः शेष यत्तेऽभिकाङ्क्षितम् |
दित्सामि हि वरं तेऽद्य प्रीतिर्मे परमा त्वयि ||१५||
दिष्ट्या च बुद्धिर्धर्मे ते निविष्टा पन्नगोत्तम |
अतो भूयश्च ते बुद्धिर्धर्मे भवतु सुस्थिरा ||१६||
शेष उवाच||
एष एव वरो मेऽद्य काङ्क्षितः प्रपितामह |
धर्मे मे रमतां बुद्धिः शमे तपसि चेश्वर ||१७||
ब्रह्मोवाच||
प्रीतोऽस्म्यनेन ते शेष दमेन प्रशमेन च |
त्वया त्विदं वचः कार्यं मन्नियोगात्प्रजाहितम् ||१८||
इमां महीं शैलवनोपपन्नां; ससागरां साकरपत्तनां च |
त्वं शेष सम्यक्चलितां यथाव; त्सङ्गृह्य तिष्ठस्व यथाचला स्यात् ||१९||
शेष उवाच||
यथाह देवो वरदः प्रजापति; र्महीपतिर्भूतपतिर्जगत्पतिः |
तथा महीं धारयितास्मि निश्चलां; प्रयच्छ तां मे शिरसि प्रजापते ||२०||
ब्रह्मोवाच||
अधो महीं गच्छ भुजङ्गमोत्तम; स्वयं तवैषा विवरं प्रदास्यति |
इमां धरां धारयता त्वया हि मे; महत्प्रियं शेष कृतं भविष्यति ||२१||
सूत उवाच||
तथेति कृत्वा विवरं प्रविश्य स; प्रभुर्भुवो भुजगवराग्रजः स्थितः |
बिभर्ति देवीं शिरसा महीमिमां; समुद्रनेमिं परिगृह्य सर्वतः ||२२||
ब्रह्मोवाच||
शेषोऽसि नागोत्तम धर्मदेवो; महीमिमां धारयसे यदेकः |
अनन्तभोगः परिगृह्य सर्वां; यथाहमेवं बलभिद्यथा वा ||२३||
सूत उवाच||
अधो भूमेर्वसत्येवं नागोऽनन्तः प्रतापवान् |
धारयन्वसुधामेकः शासनाद्ब्रह्मणो विभुः ||२४||
सुपर्णं च सखायं वै भगवानमरोत्तमः |
प्रादादनन्ताय तदा वैनतेयं पितामहः ||२५||
३३
सूत उवाच||
मातुः सकाशात्तं शापं श्रुत्वा पन्नगसत्तमः |
वासुकिश्चिन्तयामास शापोऽयं न भवेत्कथम् ||१||
ततः स मन्त्रयामास भ्रातृभिः सह सर्वशः |
ऐरावतप्रभृतिभिर्ये स्म धर्मपरायणाः ||२||
वासुकिरुवाच||
अयं शापो यथोद्दिष्टो विदितं वस्तथानघाः |
तस्य शापस्य मोक्षार्थं मन्त्रयित्वा यतामहे ||३||
सर्वेषामेव शापानां प्रतिघातो हि विद्यते |
न तु मात्राभिशप्तानां मोक्षो विद्येत पन्नगाः ||४||
अव्ययस्याप्रमेयस्य सत्यस्य च तथाग्रतः |
शप्ता इत्येव मे श्रुत्वा जायते हृदि वेपथुः ||५||
नूनं सर्वविनाशोऽयमस्माकं समुदाहृतः |
न ह्येनां सोऽव्ययो देवः शपन्तीं प्रत्यषेधयत् ||६||
तस्मात्संमन्त्रयामोऽत्र भुजगानामनामयम् |
यथा भवेत सर्वेषां मा नः कालोऽत्यगादयम् ||७||
अपि मन्त्रयमाणा हि हेतुं पश्याम मोक्षणे |
यथा नष्टं पुरा देवा गूढमग्निं गुहागतम् ||८||
यथा स यज्ञो न भवेद्यथा वापि पराभवेत् |
जनमेजयस्य सर्पाणां विनाशकरणाय हि ||९||
सूत उवाच||
तथेत्युक्त्वा तु ते सर्वे काद्रवेयाः समागताः |
समयं चक्रिरे तत्र मन्त्रबुद्धिविशारदाः ||१०||
एके तत्राब्रुवन्नागा वयं भूत्वा द्विजर्षभाः |
जनमेजयं तं भिक्षामो यज्ञस्ते न भवेदिति ||११||
अपरे त्वब्रुवन्नागास्तत्र पण्डितमानिनः |
मन्त्रिणोऽस्य वयं सर्वे भविष्यामः सुसंमताः ||१२||
स नः प्रक्ष्यति सर्वेषु कार्येष्वर्थविनिश्चयम् |
तत्र बुद्धिं प्रवक्ष्यामो यथा यज्ञो निवर्तते ||१३||
स नो बहुमतान्राजा बुद्ध्वा बुद्धिमतां वरः |
यज्ञार्थं प्रक्ष्यति व्यक्तं नेति वक्ष्यामहे वयम् ||१४||
दर्शयन्तो बहून्दोषान्प्रेत्य चेह च दारुणान् |
हेतुभिः कारणैश्चैव यथा यज्ञो भवेन्न सः ||१५||
अथवा य उपाध्यायः क्रतौ तस्मिन्भविष्यति |
सर्पसत्रविधानज्ञो राजकार्यहिते रतः ||१६||
तं गत्वा दशतां कश्चिद्भुजगः स मरिष्यति |
तस्मिन्हते यज्ञकरे क्रतुः स न भविष्यति ||१७||
ये चान्ये सर्पसत्रज्ञा भविष्यन्त्यस्य ऋत्विजः |
तांश्च सर्वान्दशिष्यामः कृतमेवं भविष्यति ||१८||
तत्रापरेऽमन्त्रयन्त धर्मात्मानो भुजङ्गमाः |
अबुद्धिरेषा युष्माकं ब्रह्महत्या न शोभना ||१९||
सम्यक्सद्धर्ममूला हि व्यसने शान्तिरुत्तमा |
अधर्मोत्तरता नाम कृत्स्नं व्यापादयेज्जगत् ||२०||
अपरे त्वब्रुवन्नागाः समिद्धं जातवेदसम् |
वर्षैर्निर्वापयिष्यामो मेघा भूत्वा सविद्युतः ||२१||
स्रुग्भाण्डं निशि गत्वा वा अपरे भुजगोत्तमाः |
प्रमत्तानां हरन्त्वाशु विघ्न एवं भविष्यति ||२२||
यज्ञे वा भुजगास्तस्मिञ्शतशोऽथ सहस्रशः |
जनं दशन्तु वै सर्वमेवं त्रासो भविष्यति ||२३||
अथवा संस्कृतं भोज्यं दूषयन्तु भुजङ्गमाः |
स्वेन मूत्रपुरीषेण सर्वभोज्यविनाशिना ||२४||
अपरे त्वब्रुवंस्तत्र ऋत्विजोऽस्य भवामहे |
यज्ञविघ्नं करिष्यामो दीयतां दक्षिणा इति ||२५||
वश्यतां च गतोऽसौ नः करिष्यति यथेप्षितम् ||२५||
अपरे त्वब्रुवंस्तत्र जले प्रक्रीडितं नृपम् |
गृहमानीय बध्नीमः क्रतुरेवं भवेन्न सः ||२६||
अपरे त्वब्रुवंस्तत्र नागाः सुकृतकारिणः |
दशामैनं प्रगृह्याशु कृतमेवं भविष्यति ||२७||
छिन्नं मूलमनर्थानां मृते तस्मिन्भविष्यति ||२७||
एषा वै नैष्ठिकी बुद्धिः सर्वेषामेव संमता |
यथा वा मन्यसे राजंस्तत्क्षिप्रं संविधीयताम् ||२८||
इत्युक्त्वा समुदैक्षन्त वासुकिं पन्नगेश्वरम् |
वासुकिश्चापि सञ्चिन्त्य तानुवाच भुजङ्गमान् ||२९||
नैषा वो नैष्ठिकी बुद्धिर्मता कर्तुं भुजङ्गमाः |
सर्वेषामेव मे बुद्धिः पन्नगानां न रोचते ||३०||
किं त्वत्र संविधातव्यं भवतां यद्भवेद्धितम् |
अनेनाहं भृशं तप्ये गुणदोषौ मदाश्रयौ ||३१||
३४
सूत उवाच||
श्रुत्वा तु वचनं तेषां सर्वेषामिति चेति च |
वासुकेश्च वचः श्रुत्वा एलापत्रोऽब्रवीदिदम् ||१||
न स यज्ञो न भविता न स राजा तथाविधः |
जनमेजयः पाण्डवेयो यतोऽस्माकं महाभयम् ||२||
दैवेनोपहतो राजन्यो भवेदिह पूरुषः |
स दैवमेवाश्रयते नान्यत्तत्र परायणम् ||३||
तदिदं दैवमस्माकं भयं पन्नगसत्तमाः |
दैवमेवाश्रयामोऽत्र शृणुध्वं च वचो मम ||४||
अहं शापे समुत्सृष्टे समश्रौषं वचस्तदा |
मातुरुत्सङ्गमारूढो भयात्पन्नगसत्तमाः ||५||
देवानां पन्नगश्रेष्ठास्तीक्ष्णास्तीक्ष्णा इति प्रभो |
पितामहमुपागम्य दुःखार्तानां महाद्युते ||६||
देवा ऊचुः||
का हि लब्ध्वा प्रियान्पुत्राञ्शपेदेवं पितामह |
ऋते कद्रूं तीक्ष्णरूपां देवदेव तवाग्रतः ||७||
तथेति च वचस्तस्यास्त्वयाप्युक्तं पितामह |
एतदिच्छाम विज्ञातुं कारणं यन्न वारिता ||८||
ब्रह्मोवाच||
बहवः पन्नगास्तीक्ष्णा भीमवीर्या विषोल्बणाः |
प्रजानां हितकामोऽहं न निवारितवांस्तदा ||९||
ये दन्दशूकाः क्षुद्राश्च पापचारा विषोल्बणाः |
तेषां विनाशो भविता न तु ये धर्मचारिणः ||१०||
यन्निमित्तं च भविता मोक्षस्तेषां महाभयात् |
पन्नगानां निबोधध्वं तस्मिन्काले तथागते ||११||
यायावरकुले धीमान्भविष्यति महानृषिः |
जरत्कारुरिति ख्यातस्तेजस्वी नियतेन्द्रियः ||१२||
तस्य पुत्रो जरत्कारोरुत्पत्स्यति महातपाः |
आस्तीको नाम यज्ञं स प्रतिषेत्स्यति तं तदा ||१३||
तत्र मोक्ष्यन्ति भुजगा ये भविष्यन्ति धार्मिकाः ||१३||
देवा ऊचुः||
स मुनिप्रवरो देव जरत्कारुर्महातपाः |
कस्यां पुत्रं महात्मानं जनयिष्यति वीर्यवान् ||१४||
ब्रह्मोवाच||
सनामायां सनामा स कन्यायां द्विजसत्तमः |
अपत्यं वीर्यवान्देवा वीर्यवज्जनयिष्यति ||१५||
एलापत्र उवाच||
एवमस्त्विति तं देवाः पितामहमथाब्रुवन् |
उक्त्वा चैवं गता देवाः स च देवः पितामहः ||१६||
सोऽहमेवं प्रपश्यामि वासुके भगिनीं तव |
जरत्कारुरिति ख्यातां तां तस्मै प्रतिपादय ||१७||
भैक्षवद्भिक्षमाणाय नागानां भयशान्तये |
ऋषये सुव्रताय त्वमेष मोक्षः श्रुतो मया ||१८||
३५
सूत उवाच||
एलापत्रस्य तु वचः श्रुत्वा नागा द्विजोत्तम |
सर्वे प्रहृष्टमनसः साधु साध्वित्यपूजयन् ||१||
ततः प्रभृति तां कन्यां वासुकिः पर्यरक्षत |
जरत्कारुं स्वसारं वै परं हर्षमवाप च ||२||
ततो नातिमहान्कालः समतीत इवाभवत् |
अथ देवासुराः सर्वे ममन्थुर्वरुणालयम् ||३||
तत्र नेत्रमभून्नागो वासुकिर्बलिनां वरः |
समाप्यैव च तत्कर्म पितामहमुपागमन् ||४||
देवा वासुकिना सार्धं पितामहमथाब्रुवन् |
भगवञ्शापभीतोऽयं वासुकिस्तप्यते भृशम् ||५||
तस्येदं मानसं शल्यं समुद्धर्तुं त्वमर्हसि |
जनन्याः शापजं देव ज्ञातीनां हितकाङ्क्षिणः ||६||
हितो ह्ययं सदास्माकं प्रियकारी च नागराट् |
कुरु प्रसादं देवेश शमयास्य मनोज्वरम् ||७||
ब्रह्मोवाच||
मयैवैतद्वितीर्णं वै वचनं मनसामराः |
एलापत्रेण नागेन यदस्याभिहितं पुरा ||८||
तत्करोत्वेष नागेन्द्रः प्राप्तकालं वचस्तथा |
विनशिष्यन्ति ये पापा न तु ये धर्मचारिणः ||९||
उत्पन्नः स जरत्कारुस्तपस्युग्रे रतो द्विजः |
तस्यैष भगिनीं काले जरत्कारुं प्रयच्छतु ||१०||
यदेलापत्रेण वचस्तदोक्तं भुजगेन ह |
पन्नगानां हितं देवास्तत्तथा न तदन्यथा ||११||
सूत उवाच||
एतच्छ्रुत्वा स नागेन्द्रः पितामहवचस्तदा |
सर्पान्बहूञ्जरत्कारौ नित्ययुक्तान्समादधत् ||१२||
जरत्कारुर्यदा भार्यामिच्छेद्वरयितुं प्रभुः |
शीघ्रमेत्य ममाख्येयं तन्नः श्रेयो भविष्यति ||१३||
३६
शौनक उवाच||
जरत्कारुरिति प्रोक्तं यत्त्वया सूतनन्दन |
इच्छाम्येतदहं तस्य ऋषेः श्रोतुं महात्मनः ||१||
किं कारणं जरत्कारोर्नामैतत्प्रथितं भुवि |
जरत्कारुनिरुक्तं त्वं यथावद्वक्तुमर्हसि ||२||
सूत उवाच||
जरेति क्षयमाहुर्वै दारुणं कारुसञ्ज्ञितम् |
शरीरं कारु तस्यासीत्तत्स धीमाञ्शनैः शनैः ||३||
क्षपयामास तीव्रेण तपसेत्यत उच्यते |
जरत्कारुरिति ब्रह्मन्वासुकेर्भगिनी तथा ||४||
एवमुक्तस्तु धर्मात्मा शौनकः प्राहसत्तदा |
उग्रश्रवसमामन्त्र्य उपपन्नमिति ब्रुवन् ||५||
सूत उवाच||
अथ कालस्य महतः स मुनिः संशितव्रतः |
तपस्यभिरतो धीमान्न दारानभ्यकाङ्क्षत ||६||
स ऊर्ध्वरेतास्तपसि प्रसक्तः; स्वाध्यायवान्वीतभयक्लमः सन् |
चचार सर्वां पृथिवीं महात्मा; न चापि दारान्मनसाप्यकाङ्क्षत् ||७||
ततोऽपरस्मिन्सम्प्राप्ते काले कस्मिंश्चिदेव तु |
परिक्षिदिति विख्यातो राजा कौरववंशभृत् ||८||
यथा पाण्डुर्महाबाहुर्धनुर्धरवरो भुवि |
बभूव मृगयाशीलः पुरास्य प्रपितामहः ||९||
मृगान्विध्यन्वराहांश्च तरक्षून्महिषांस्तथा |
अन्यांश्च विविधान्वन्यांश्चचार पृथिवीपतिः ||१०||
स कदाचिन्मृगं विद्ध्वा बाणेन नतपर्वणा |
पृष्ठतो धनुरादाय ससार गहने वने ||११||
यथा हि भगवान्रुद्रो विद्ध्वा यज्ञमृगं दिवि |
अन्वगच्छद्धनुष्पाणिः पर्यन्वेषंस्ततस्ततः ||१२||
न हि तेन मृगो विद्धो जीवन्गच्छति वै वनम् |
पूर्वरूपं तु तन्नूनमासीत्स्वर्गगतिं प्रति ||१३||
परिक्षितस्तस्य राज्ञो विद्धो यन्नष्टवान्मृगः ||१३||
दूरं चापहृतस्तेन मृगेण स महीपतिः |
परिश्रान्तः पिपासार्त आससाद मुनिं वने ||१४||
गवां प्रचारेष्वासीनं वत्सानां मुखनिःसृतम् |
भूयिष्ठमुपयुञ्जानं फेनमापिबतां पयः ||१५||
तमभिद्रुत्य वेगेन स राजा संशितव्रतम् |
अपृच्छद्धनुरुद्यम्य तं मुनिं क्षुच्छ्रमान्वितः ||१६||
भो भो ब्रह्मन्नहं राजा परिक्षिदभिमन्युजः |
मया विद्धो मृगो नष्टः कच्चित्त्वं दृष्टवानसि ||१७||
स मुनिस्तस्य नोवाच किञ्चिन्मौनव्रते स्थितः |
तस्य स्कन्धे मृतं सर्पं क्रुद्धो राजा समासजत् ||१८||
धनुष्कोट्या समुत्क्षिप्य स चैनं समुदैक्षत |
न च किञ्चिदुवाचैनं शुभं वा यदि वाशुभम् ||१९||
स राजा क्रोधमुत्सृज्य व्यथितस्तं तथागतम् |
दृष्ट्वा जगाम नगरमृषिस्त्वास्ते तथैव सः ||२०||
तरुणस्तस्य पुत्रोऽभूत्तिग्मतेजा महातपाः |
शृङ्गी नाम महाक्रोधो दुष्प्रसादो महाव्रतः ||२१||
स देवं परमीशानं सर्वभूतहिते रतम् |
ब्रह्माणमुपतस्थे वै काले काले सुसंयतः ||२२||
स तेन समनुज्ञातो ब्रह्मणा गृहमेयिवान् ||२२||
सख्योक्तः क्रीडमानेन स तत्र हसता किल |
संरम्भी कोपनोऽतीव विषकल्प ऋषेः सुतः ||२३||
ऋषिपुत्रेण नर्मार्थं कृशेन द्विजसत्तम ||२३||
तेजस्विनस्तव पिता तथैव च तपस्विनः |
शवं स्कन्धेन वहति मा शृङ्गिन्गर्वितो भव ||२४||
व्याहरत्स्वृषिपुत्रेषु मा स्म किञ्चिद्वचो वदीः |
अस्मद्विधेषु सिद्धेषु ब्रह्मवित्सु तपस्विषु ||२५||
क्व ते पुरुषमानित्वं क्व ते वाचस्तथाविधाः |
दर्पजाः पितरं यस्त्वं द्रष्टा शवधरं तथा ||२६||
३७
सूत उवाच||
एवमुक्तः स तेजस्वी शृङ्गी कोपसमन्वितः |
मृतधारं गुरुं श्रुत्वा पर्यतप्यत मन्युना ||१||
स तं कृशमभिप्रेष्क्य सूनृतां वाचमुत्सृजन् |
अपृच्छत कथं तातः स मेऽद्य मृतधारकः ||२||
कृश उवाच||
राज्ञा परिक्षिता तात मृगयां परिधावता |
अवसक्तः पितुस्तेऽद्य मृतः स्कन्धे भुजङ्गमः ||३||
शृङ्ग्युवाच||
किं मे पित्रा कृतं तस्य राज्ञोऽनिष्टं दुरात्मनः |
ब्रूहि त्वं कृश तत्त्वेन पश्य मे तपसो बलम् ||४||
कृश उवाच||
स राजा मृगयां यातः परिक्षिदभिमन्युजः |
ससार मृगमेकाकी विद्ध्वा बाणेन पत्रिणा ||५||
न चापश्यन्मृगं राजा चरंस्तस्मिन्महावने |
पितरं ते स दृष्ट्वैव पप्रच्छानभिभाषिणम् ||६||
तं स्थाणुभूतं तिष्ठन्तं क्षुत्पिपासाश्रमातुरः |
पुनः पुनर्मृगं नष्टं पप्रच्छ पितरं तव ||७||
स च मौनव्रतोपेतो नैव तं प्रत्यभाषत |
तस्य राजा धनुष्कोट्या सर्पं स्कन्धे समासृजत् ||८||
शृङ्गिंस्तव पिताद्यासौ तथैवास्ते यतव्रतः |
सोऽपि राजा स्वनगरं प्रतियातो गजाह्वयम् ||९||
सूत उवाच||
श्रुत्वैवमृषिपुत्रस्तु दिवं स्तब्ध्वेव विष्ठितः |
कोपसंरक्तनयनः प्रज्वलन्निव मन्युना ||१०||
आविष्टः स तु कोपेन शशाप नृपतिं तदा |
वार्युपस्पृश्य तेजस्वी क्रोधवेगबलात्कृतः ||११||
शृङ्ग्युवाच||
योऽसौ वृद्धस्य तातस्य तथा कृच्छ्रगतस्य च |
स्कन्धे मृतमवास्राक्षीत्पन्नगं राजकिल्बिषी ||१२||
तं पापमतिसङ्क्रुद्धस्तक्षकः पन्नगोत्तमः |
आशीविषस्तिग्मतेजा मद्वाक्यबलचोदितः ||१३||
सप्तरात्रादितो नेता यमस्य सदनं प्रति |
द्विजानामवमन्तारं कुरूणामयशस्करम् ||१४||
सूत उवाच||
इति शप्त्वा नृपं क्रुद्धः शृङ्गी पितरमभ्ययात् |
आसीनं गोचरे तस्मिन्वहन्तं शवपन्नगम् ||१५||
स तमालक्ष्य पितरं शृङ्गी स्कन्धगतेन वै |
शवेन भुजगेनासीद्भूयः क्रोधसमन्वितः ||१६||
दुःखाच्चाश्रूणि मुमुचे पितरं चेदमब्रवीत् |
श्रुत्वेमां धर्षणां तात तव तेन दुरात्मना ||१७||
राज्ञा परिक्षिता कोपादशपं तमहं नृपम् |
यथार्हति स एवोग्रं शापं कुरुकुलाधमः ||१८||
सप्तमेऽहनि तं पापं तक्षकः पन्नगोत्तमः |
वैवस्वतस्य भवनं नेता परमदारुणम् ||१९||
तमब्रवीत्पिता ब्रह्मंस्तथा कोपसमन्वितम् |
न मे प्रियं कृतं तात नैष धर्मस्तपस्विनाम् ||२०||
वयं तस्य नरेन्द्रस्य विषये निवसामहे |
न्यायतो रक्षितास्तेन तस्य पापं न रोचये ||२१||
सर्वथा वर्तमानस्य राज्ञो ह्यस्मद्विधैः सदा |
क्षन्तव्यं पुत्र धर्मो हि हतो हन्ति न संशयः ||२२||
यदि राजा न रक्षेत पीडा वै नः परा भवेत् |
न शक्नुयाम चरितुं धर्मं पुत्र यथासुखम् ||२३||
रक्ष्यमाणा वयं तात राजभिः शास्त्रदृष्टिभिः |
चरामो विपुलं धर्मं तेषां चांशोऽस्ति धर्मतः ||२४||
परिक्षित्तु विशेषेण यथास्य प्रपितामहः |
रक्षत्यस्मान्यथा राज्ञा रक्षितव्याः प्रजास्तथा ||२५||
तेनेह क्षुधितेनाद्य श्रान्तेन च तपस्विना |
अजानता व्रतमिदं कृतमेतदसंशयम् ||२६||
तस्मादिदं त्वया बाल्यात्सहसा दुष्कृतं कृतम् |
न ह्यर्हति नृपः शापमस्मत्तः पुत्र सर्वथा ||२७||
३८
शृङ्ग्युवाच||
यद्येतत्साहसं तात यदि वा दुष्कृतं कृतम् |
प्रियं वाप्यप्रियं वा ते वागुक्ता न मृषा मया ||१||
नैवान्यथेदं भविता पितरेष ब्रवीमि ते |
नाहं मृषा प्रब्रवीमि स्वैरेष्वपि कुतः शपन् ||२||
शमीक उवाच||
जानाम्युग्रप्रभावं त्वां पुत्र सत्यगिरं तथा |
नानृतं ह्युक्तपूर्वं ते नैतन्मिथ्या भविष्यति ||३||
पित्रा पुत्रो वयःस्थोऽपि सततं वाच्य एव तु |
यथा स्याद्गुणसंयुक्तः प्राप्नुयाच्च महद्यशः ||४||
किं पुनर्बाल एव त्वं तपसा भावितः प्रभो |
वर्धते च प्रभवतां कोपोऽतीव महात्मनाम् ||५||
सोऽहं पश्यामि वक्तव्यं त्वयि धर्मभृतां वर |
पुत्रत्वं बालतां चैव तवावेक्ष्य च साहसम् ||६||
स त्वं शमयुतो भूत्वा वन्यमाहारमाहरन् |
चर क्रोधमिमं त्यक्त्वा नैवं धर्मं प्रहास्यसि ||७||
क्रोधो हि धर्मं हरति यतीनां दुःखसञ्चितम् |
ततो धर्मविहीनानां गतिरिष्टा न विद्यते ||८||
शम एव यतीनां हि क्षमिणां सिद्धिकारकः |
क्षमावतामयं लोकः परश्चैव क्षमावताम् ||९||
तस्माच्चरेथाः सततं क्षमाशीलो जितेन्द्रियः |
क्षमया प्राप्स्यसे लोकान्ब्रह्मणः समनन्तरान् ||१०||
मया तु शममास्थाय यच्छक्यं कर्तुमद्य वै |
तत्करिष्येऽद्य ताताहं प्रेषयिष्ये नृपाय वै ||११||
मम पुत्रेण शप्तोऽसि बालेनाकृतबुद्धिना |
ममेमां धर्षणां त्वत्तः प्रेक्ष्य राजन्नमर्षिणा ||१२||
सूत उवाच||
एवमादिश्य शिष्यं स प्रेषयामास सुव्रतः |
परिक्षिते नृपतये दयापन्नो महातपाः ||१३||
संदिश्य कुशलप्रश्नं कार्यवृत्तान्तमेव च |
शिष्यं गौरमुखं नाम शीलवन्तं समाहितम् ||१४||
सोऽभिगम्य ततः शीघ्रं नरेन्द्रं कुरुवर्धनम् |
विवेश भवनं राज्ञः पूर्वं द्वाःस्थैर्निवेदितः ||१५||
पूजितश्च नरेन्द्रेण द्विजो गौरमुखस्ततः |
आचख्यौ परिविश्रान्तो राज्ञे सर्वमशेषतः ||१६||
शमीकवचनं घोरं यथोक्तं मन्त्रिसंनिधौ ||१६||
शमीको नाम राजेन्द्र विषये वर्तते तव |
ऋषिः परमधर्मात्मा दान्तः शान्तो महातपाः ||१७||
तस्य त्वया नरव्याघ्र सर्पः प्राणैर्वियोजितः |
अवसक्तो धनुष्कोट्या स्कन्धे भरतसत्तम ||१८||
क्षान्तवांस्तव तत्कर्म पुत्रस्तस्य न चक्षमे ||१८||
तेन शप्तोऽसि राजेन्द्र पितुरज्ञातमद्य वै |
तक्षकः सप्तरात्रेण मृत्युस्ते वै भविष्यति ||१९||
तत्र रक्षां कुरुष्वेति पुनः पुनरथाब्रवीत् |
तदन्यथा न शक्यं च कर्तुं केनचिदप्युत ||२०||
न हि शक्नोति संयन्तुं पुत्रं कोपसमन्वितम् |
ततोऽहं प्रेषितस्तेन तव राजन्हितार्थिना ||२१||
इति श्रुत्वा वचो घोरं स राजा कुरुनन्दनः |
पर्यतप्यत तत्पापं कृत्वा राजा महातपाः ||२२||
तं च मौनव्रतधरं श्रुत्वा मुनिवरं तदा |
भूय एवाभवद्राजा शोकसन्तप्तमानसः ||२३||
अनुक्रोशात्मतां तस्य शमीकस्यावधार्य तु |
पर्यतप्यत भूयोऽपि कृत्वा तत्किल्बिषं मुनेः ||२४||
न हि मृत्युं तथा राजा श्रुत्वा वै सोऽन्वतप्यत |
अशोचदमरप्रख्यो यथा कृत्वेह कर्म तत् ||२५||
ततस्तं प्रेषयामास राजा गौरमुखं तदा |
भूयः प्रसादं भगवान्करोत्विति ममेति वै ||२६||
तस्मिंश्च गतमात्रे वै राजा गौरमुखे तदा |
मन्त्रिभिर्मन्त्रयामास सह संविग्नमानसः ||२७||
निश्चित्य मन्त्रिभिश्चैव सहितो मन्त्रतत्त्ववित् |
प्रासादं कारयामास एकस्तम्भं सुरक्षितम् ||२८||
रक्षां च विदधे तत्र भिषजश्चौषधानि च |
ब्राह्मणान्सिद्धमन्त्रांश्च सर्वतो वै न्यवेशयत् ||२९||
राजकार्याणि तत्रस्थः सर्वाण्येवाकरोच्च सः |
मन्त्रिभिः सह धर्मज्ञः समन्तात्परिरक्षितः ||३०||
प्राप्ते तु दिवसे तस्मिन्सप्तमे द्विजसत्तम |
काश्यपोऽभ्यागमद्विद्वांस्तं राजानं चिकित्सितुम् ||३१||
श्रुतं हि तेन तदभूदद्य तं राजसत्तमम् |
तक्षकः पन्नगश्रेष्ठो नेष्यते यमसादनम् ||३२||
तं दष्टं पन्नगेन्द्रेण करिष्येऽहमपज्वरम् |
तत्र मेऽर्थश्च धर्मश्च भवितेति विचिन्तयन् ||३३||
तं ददर्श स नागेन्द्रस्तक्षकः काश्यपं पथि |
गच्छन्तमेकमनसं द्विजो भूत्वा वयोतिगः ||३४||
तमब्रवीत्पन्नगेन्द्रः काश्यपं मुनिपुङ्गवम् |
क्व भवांस्त्वरितो याति किं च कार्यं चिकीर्षति ||३५||
काश्यप उवाच||
नृपं कुरुकुलोत्पन्नं परिक्षितमरिंदमम् |
तक्षकः पन्नगश्रेष्ठस्तेजसाद्य प्रधक्ष्यति ||३६||
तं दष्टं पन्नगेन्द्रेण तेनाग्निसमतेजसा |
पाण्डवानां कुलकरं राजानममितौजसम् ||३७||
गच्छामि सौम्य त्वरितं सद्यः कर्तुमपज्वरम् ||३७||
तक्षक उवाच||
अहं स तक्षको ब्रह्मंस्तं धक्ष्यामि महीपतिम् |
निवर्तस्व न शक्तस्त्वं मया दष्टं चिकित्सितुम् ||३८||
काश्यप उवाच||
अहं तं नृपतिं नाग त्वया दष्टमपज्वरम् |
करिष्य इति मे बुद्धिर्विद्याबलमुपाश्रितः ||३९||
३९
तक्षक उवाच||
दष्टं यदि मयेह त्वं शक्तः किञ्चिच्चिकित्सितुम् |
ततो वृक्षं मया दष्टमिमं जीवय काश्यप ||१||
परं मन्त्रबलं यत्ते तद्दर्शय यतस्व च |
न्यग्रोधमेनं धक्ष्यामि पश्यतस्ते द्विजोत्तम ||२||
काश्यप उवाच||
दश नागेन्द्र वृक्षं त्वं यमेनमभिमन्यसे |
अहमेनं त्वया दष्टं जीवयिष्ये भुजङ्गम ||३||
सूत उवाच||
एवमुक्तः स नागेन्द्रः काश्यपेन महात्मना |
अदशद्वृक्षमभ्येत्य न्यग्रोधं पन्नगोत्तमः ||४||
स वृक्षस्तेन दष्टः सन्सद्य एव महाद्युते |
आशीविषविषोपेतः प्रजज्वाल समन्ततः ||५||
तं दग्ध्वा स नगं नागः काश्यपं पुनरब्रवीत् |
कुरु यत्नं द्विजश्रेष्ठ जीवयैनं वनस्पतिम् ||६||
भस्मीभूतं ततो वृक्षं पन्नगेन्द्रस्य तेजसा |
भस्म सर्वं समाहृत्य काश्यपो वाक्यमब्रवीत् ||७||
विद्याबलं पन्नगेन्द्र पश्य मेऽस्मिन्वनस्पतौ |
अहं सञ्जीवयाम्येनं पश्यतस्ते भुजङ्गम ||८||
ततः स भगवान्विद्वान्काश्यपो द्विजसत्तमः |
भस्मराशीकृतं वृक्षं विद्यया समजीवयत् ||९||
अङ्कुरं तं स कृतवांस्ततः पर्णद्वयान्वितम् |
पलाशिनं शाखिनं च तथा विटपिनं पुनः ||१०||
तं दृष्ट्वा जीवितं वृक्षं काश्यपेन महात्मना |
उवाच तक्षको ब्रह्मन्नेतदत्यद्भुतं त्वयि ||११||
विप्रेन्द्र यद्विषं हन्या मम वा मद्विधस्य वा |
कं त्वमर्थमभिप्रेप्सुर्यासि तत्र तपोधन ||१२||
यत्तेऽभिलषितं प्राप्तुं फलं तस्मान्नृपोत्तमात् |
अहमेव प्रदास्यामि तत्ते यद्यपि दुर्लभम् ||१३||
विप्रशापाभिभूते च क्षीणायुषि नराधिपे |
घटमानस्य ते विप्र सिद्धिः संशयिता भवेत् ||१४||
ततो यशः प्रदीप्तं ते त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् |
विरश्मिरिव घर्मांशुरन्तर्धानमितो व्रजेत् ||१५||
काश्यप उवाच||
धनार्थी याम्यहं तत्र तन्मे दित्स भुजङ्गम |
ततोऽहं विनिवर्तिष्ये गृहायोरगसत्तम ||१६||
तक्षक उवाच||
यावद्धनं प्रार्थयसे तस्माद्राज्ञस्ततोऽधिकम् |
अहं तेऽद्य प्रदास्यामि निवर्तस्व द्विजोत्तम ||१७||
सूत उवाच||
तक्षकस्य वचः श्रुत्वा काश्यपो द्विजसत्तमः |
प्रदध्यौ सुमहातेजा राजानं प्रति बुद्धिमान् ||१८||
दिव्यज्ञानः स तेजस्वी ज्ञात्वा तं नृपतिं तदा |
क्षीणायुषं पाण्डवेयमपावर्तत काश्यपः ||१९||
लब्ध्वा वित्तं मुनिवरस्तक्षकाद्यावदीप्सितम् ||१९||
निवृत्ते काश्यपे तस्मिन्समयेन महात्मनि |
जगाम तक्षकस्तूर्णं नगरं नागसाह्वयम् ||२०||
अथ शुश्राव गच्छन्स तक्षको जगतीपतिम् |
मन्त्रागदैर्विषहरै रक्ष्यमाणं प्रयत्नतः ||२१||
स चिन्तयामास तदा मायायोगेन पार्थिवः |
मया वञ्चयितव्योऽसौ क उपायो भवेदिति ||२२||
ततस्तापसरूपेण प्राहिणोत्स भुजङ्गमान् |
फलपत्रोदकं गृह्य राज्ञे नागोऽथ तक्षकः ||२३||
तक्षक उवाच||
गच्छध्वं यूयमव्यग्रा राजानं कार्यवत्तया |
फलपत्रोदकं नाम प्रतिग्राहयितुं नृपम् ||२४||
सूत उवाच||
ते तक्षकसमादिष्टास्तथा चक्रुर्भुजङ्गमाः |
उपनिन्युस्तथा राज्ञे दर्भानापः फलानि च ||२५||
तच्च सर्वं स राजेन्द्रः प्रतिजग्राह वीर्यवान् |
कृत्वा च तेषां कार्याणि गम्यतामित्युवाच तान् ||२६||
गतेषु तेषु नागेषु तापसच्छद्मरूपिषु |
अमात्यान्सुहृदश्चैव प्रोवाच स नराधिपः ||२७||
भक्षयन्तु भवन्तो वै स्वादूनीमानि सर्वशः |
तापसैरुपनीतानि फलानि सहिता मया ||२८||
ततो राजा ससचिवः फलान्यादातुमैच्छत |
यद्गृहीतं फलं राज्ञा तत्र कृमिरभूदणुः ||२९||
ह्रस्वकः कृष्णनयनस्ताम्रो वर्णेन शौनक ||२९||
स तं गृह्य नृपश्रेष्ठः सचिवानिदमब्रवीत् |
अस्तमभ्येति सविता विषादद्य न मे भयम् ||३०||
सत्यवागस्तु स मुनिः कृमिको मां दशत्वयम् |
तक्षको नाम भूत्वा वै तथा परिहृतं भवेत् ||३१||
ते चैनमन्ववर्तन्त मन्त्रिणः कालचोदिताः |
एवमुक्त्वा स राजेन्द्रो ग्रीवायां संनिवेश्य ह ||३२||
कृमिकं प्राहसत्तूर्णं मुमूर्षुर्नष्टचेतनः ||३२||
हसन्नेव च भोगेन तक्षकेणाभिवेष्टितः |
तस्मात्फलाद्विनिष्क्रम्य यत्तद्राज्ञे निवेदितम् ||३३||
४०
सूत उवाच||
तं तथा मन्त्रिणो दृष्ट्वा भोगेन परिवेष्टितम् |
विवर्णवदनाः सर्वे रुरुदुर्भृशदुःखिताः ||१||
तं तु नादं ततः श्रुत्वा मन्त्रिणस्ते प्रदुद्रुवुः |
अपश्यंश्चैव ते यान्तमाकाशे नागमद्भुतम् ||२||
सीमन्तमिव कुर्वाणं नभसः पद्मवर्चसम् |
तक्षकं पन्नगश्रेष्ठं भृशं शोकपरायणाः ||३||
ततस्तु ते तद्गृहमग्निना वृतं; प्रदीप्यमानं विषजेन भोगिनः |
भयात्परित्यज्य दिशः प्रपेदिरे; पपात तच्चाशनिताडितं यथा ||४||
ततो नृपे तक्षकतेजसा हते; प्रयुज्य सर्वाः परलोकसत्क्रियाः |
शुचिर्द्विजो राजपुरोहितस्तदा; तथैव ते तस्य नृपस्य मन्त्रिणः ||५||
नृपं शिशुं तस्य सुतं प्रचक्रिरे; समेत्य सर्वे पुरवासिनो जनाः |
नृपं यमाहुस्तममित्रघातिनं; कुरुप्रवीरं जनमेजयं जनाः ||६||
स बाल एवार्यमतिर्नृपोत्तमः; सहैव तैर्मन्त्रिपुरोहितैस्तदा |
शशास राज्यं कुरुपुङ्गवाग्रजो; यथास्य वीरः प्रपितामहस्तथा ||७||
ततस्तु राजानममित्रतापनं; समीक्ष्य ते तस्य नृपस्य मन्त्रिणः |
सुवर्णवर्माणमुपेत्य काशिपं; वपुष्टमार्थं वरयां प्रचक्रमुः ||८||
ततः स राजा प्रददौ वपुष्टमां; कुरुप्रवीराय परीक्ष्य धर्मतः |
स चापि तां प्राप्य मुदा युतोऽभव; न्न चान्यनारीषु मनो दधे क्वचित् ||९||
सरःसु फुल्लेषु वनेषु चैव ह; प्रसन्नचेता विजहार वीर्यवान् |
तथा स राजन्यवरो विजह्रिवा; न्यथोर्वशीं प्राप्य पुरा पुरूरवाः ||१०||
वपुष्टमा चापि वरं पतिं तदा; प्रतीतरूपं समवाप्य भूमिपम् |
भावेन रामा रमयां बभूव वै; विहारकालेष्ववरोधसुन्दरी ||११||
४१
सूत उवाच||
एतस्मिन्नेव काले तु जरत्कारुर्महातपाः |
चचार पृथिवीं कृत्स्नां यत्रसायङ्गृहो मुनिः ||१||
चरन्दीक्षां महातेजा दुश्चरामकृतात्मभिः |
तीर्थेष्वाप्लवनं कुर्वन्पुण्येषु विचचार ह ||२||
वायुभक्षो निराहारः शुष्यन्नहरहर्मुनिः |
स ददर्श पितृन्गर्ते लम्बमानानधोमुखान् ||३||
एकतन्त्ववशिष्टं वै वीरणस्तम्बमाश्रितान् |
तं च तन्तुं शनैराखुमाददानं बिलाश्रयम् ||४||
निराहारान्कृशान्दीनान्गर्तेऽऽर्तांस्त्राणमिच्छतः |
उपसृत्य स तान्दीनान्दीनरूपोऽभ्यभाषत ||५||
के भवन्तोऽवलम्बन्ते वीरणस्तम्बमाश्रिताः |
दुर्बलं खादितैर्मूलैराखुना बिलवासिना ||६||
वीरणस्तम्बके मूलं यदप्येकमिह स्थितम् |
तदप्ययं शनैराखुरादत्ते दशनैः शितैः ||७||
छेत्स्यतेऽल्पावशिष्टत्वादेतदप्यचिरादिव |
ततः स्थ पतितारोऽत्र गर्ते अस्मिन्नधोमुखाः ||८||
ततो मे दुःखमुत्पन्नं दृष्ट्वा युष्मानधोमुखान् |
कृच्छ्रामापदमापन्नान्प्रियं किं करवाणि वः ||९||
तपसोऽस्य चतुर्थेन तृतीयेनापि वा पुनः |
अर्धेन वापि निस्तर्तुमापदं ब्रूत माचिरम् ||१०||
अथवापि समग्रेण तरन्तु तपसा मम |
भवन्तः सर्व एवास्मात्काममेवं विधीयताम् ||११||
पितर ऊचुः||
ऋद्धो भवान्ब्रह्मचारी यो नस्त्रातुमिहेच्छति |
न तु विप्राग्र्य तपसा शक्यमेतद्व्यपोहितुम् ||१२||
अस्ति नस्तात तपसः फलं प्रवदतां वर |
सन्तानप्रक्षयाद्ब्रह्मन्पतामो निरयेऽशुचौ ||१३||
लम्बतामिह नस्तात न ज्ञानं प्रतिभाति वै |
येन त्वां नाभिजानीमो लोके विख्यातपौरुषम् ||१४||
ऋद्धो भवान्महाभागो यो नः शोच्यान्सुदुःखितान् |
शोचस्युपेत्य कारुण्याच्छृणु ये वै वयं द्विज ||१५||
यायावरा नाम वयमृषयः संशितव्रताः |
लोकात्पुण्यादिह भ्रष्टाः सन्तानप्रक्षयाद्विभो ||१६||
प्रनष्टं नस्तपः पुण्यं न हि नस्तन्तुरस्ति वै |
अस्ति त्वेकोऽद्य नस्तन्तुः सोऽपि नास्ति यथा तथा ||१७||
मन्दभाग्योऽल्पभाग्यानां बन्धुः स किल नः कुले |
जरत्कारुरिति ख्यातो वेदवेदाङ्गपारगः ||१८||
नियतात्मा महात्मा च सुव्रतः सुमहातपाः ||१८||
तेन स्म तपसो लोभात्कृच्छ्रमापादिता वयम् |
न तस्य भार्या पुत्रो वा बान्धवो वास्ति कश्चन ||१९||
तस्माल्लम्बामहे गर्ते नष्टसञ्ज्ञा ह्यनाथवत् |
स वक्तव्यस्त्वया दृष्ट्वा अस्माकं नाथवत्तया ||२०||
पितरस्तेऽवलम्बन्ते गर्ते दीना अधोमुखाः |
साधु दारान्कुरुष्वेति प्रजायस्वेति चाभिभो ||२१||
कुलतन्तुर्हि नः शिष्टस्त्वमेवैकस्तपोधन ||२१||
यं तु पश्यसि नो ब्रह्मन्वीरणस्तम्बमाश्रितान् |
एषोऽस्माकं कुलस्तम्ब आसीत्स्वकुलवर्धनः ||२२||
यानि पश्यसि वै ब्रह्मन्मूलानीहास्य वीरुधः |
एते नस्तन्तवस्तात कालेन परिभक्षिताः ||२३||
यत्त्वेतत्पश्यसि ब्रह्मन्मूलमस्यार्धभक्षितम् |
तत्र लम्बामहे सर्वे सोऽप्येकस्तप आस्थितः ||२४||
यमाखुं पश्यसि ब्रह्मन्काल एष महाबलः |
स तं तपोरतं मन्दं शनैः क्षपयते तुदन् ||२५||
जरत्कारुं तपोलुब्धं मन्दात्मानमचेतसम् ||२५||
न हि नस्तत्तपस्तस्य तारयिष्यति सत्तम |
छिन्नमूलान्परिभ्रष्टान्कालोपहतचेतसः ||२६||
नरकप्रतिष्ठान्पश्यास्मान्यथा दुष्कृतिनस्तथा ||२६||
अस्मासु पतितेष्वत्र सह पूर्वैः पितामहैः |
छिन्नः कालेन सोऽप्यत्र गन्ता वै नरकं ततः ||२७||
तपो वाप्यथवा यज्ञो यच्चान्यत्पावनं महत् |
तत्सर्वं न समं तात सन्तत्येति सतां मतम् ||२८||
स तात दृष्ट्वा ब्रूयास्त्वं जरत्कारुं तपस्विनम् |
यथादृष्टमिदं चास्मै त्वयाख्येयमशेषतः ||२९||
यथा दारान्प्रकुर्यात्स पुत्रांश्चोत्पादयेद्यथा |
तथा ब्रह्मंस्त्वया वाच्यः सोऽस्माकं नाथवत्तया ||३०||
४२
सूत उवाच||
एतच्छ्रुत्वा जरत्कारुर्दुःखशोकपरायणः |
उवाच स्वान्पितृन्दुःखाद्बाष्पसंदिग्धया गिरा ||१||
अहमेव जरत्कारुः किल्बिषी भवतां सुतः |
तद्दण्डं धारयत मे दुष्कृतेरकृतात्मनः ||२||
पितर ऊचुः||
पुत्र दिष्ट्यासि सम्प्राप्त इमं देशं यदृच्छया |
किमर्थं च त्वया ब्रह्मन्न कृतो दारसङ्ग्रहः ||३||
जरत्कारुरुवाच||
ममायं पितरो नित्यं हृद्यर्थः परिवर्तते |
ऊर्ध्वरेताः शरीरं वै प्रापयेयममुत्र वै ||४||
एवं दृष्ट्वा तु भवतः शकुन्तानिव लम्बतः |
मया निवर्तिता बुद्धिर्ब्रह्मचर्यात्पितामहाः ||५||
करिष्ये वः प्रियं कामं निवेक्ष्ये नात्र संशयः |
सनाम्नीं यद्यहं कन्यामुपलप्स्ये कदाचन ||६||
भविष्यति च या काचिद्भैक्षवत्स्वयमुद्यता |
प्रतिग्रहीता तामस्मि न भरेयं च यामहम् ||७||
एवंविधमहं कुर्यां निवेशं प्राप्नुयां यदि |
अन्यथा न करिष्ये तु सत्यमेतत्पितामहाः ||८||
सूत उवाच||
एवमुक्त्वा तु स पितृंश्चचार पृथिवीं मुनिः |
न च स्म लभते भार्यां वृद्धोऽयमिति शौनक ||९||
यदा निर्वेदमापन्नः पितृभिश्चोदितस्तथा |
तदारण्यं स गत्वोच्चैश्चुक्रोश भृशदुःखितः ||१०||
यानि भूतानि सन्तीह स्थावराणि चराणि च |
अन्तर्हितानि वा यानि तानि शृण्वन्तु मे वचः ||११||
उग्रे तपसि वर्तन्तं पितरश्चोदयन्ति माम् |
निविशस्वेति दुःखार्तास्तेषां प्रियचिकीर्षया ||१२||
निवेशार्थ्यखिलां भूमिं कन्याभैक्षं चरामि भोः |
दरिद्रो दुःखशीलश्च पितृभिः संनियोजितः ||१३||
यस्य कन्यास्ति भूतस्य ये मयेह प्रकीर्तिताः |
ते मे कन्यां प्रयच्छन्तु चरतः सर्वतोदिशम् ||१४||
मम कन्या सनाम्नी या भैक्षवच्चोद्यता भवेत् |
भरेयं चैव यां नाहं तां मे कन्यां प्रयच्छत ||१५||
ततस्ते पन्नगा ये वै जरत्कारौ समाहिताः |
तामादाय प्रवृत्तिं ते वासुकेः प्रत्यवेदयन् ||१६||
तेषां श्रुत्वा स नागेन्द्रः कन्यां तां समलङ्कृताम् |
प्रगृह्यारण्यमगमत्समीपं तस्य पन्नगः ||१७||
तत्र तां भैक्षवत्कन्यां प्रादात्तस्मै महात्मने |
नागेन्द्रो वासुकिर्ब्रह्मन्न स तां प्रत्यगृह्णत ||१८||
असनामेति वै मत्वा भरणे चाविचारिते |
मोक्षभावे स्थितश्चापि द्वन्द्वीभूतः परिग्रहे ||१९||
ततो नाम स कन्यायाः पप्रच्छ भृगुनन्दन |
वासुके भरणं चास्या न कुर्यामित्युवाच ह ||२०||
४३
सूत उवाच||
वासुकिस्त्वब्रवीद्वाक्यं जरत्कारुमृषिं तदा |
सनामा तव कन्येयं स्वसा मे तपसान्विता ||१||
भरिष्यामि च ते भार्यां प्रतीच्छेमां द्विजोत्तम |
रक्षणं च करिष्येऽस्याः सर्वशक्त्या तपोधन ||२||
प्रतिश्रुते तु नागेन भरिष्ये भगिनीमिति |
जरत्कारुस्तदा वेश्म भुजगस्य जगाम ह ||३||
तत्र मन्त्रविदां श्रेष्ठस्तपोवृद्धो महाव्रतः |
जग्राह पाणिं धर्मात्मा विधिमन्त्रपुरस्कृतम् ||४||
ततो वासगृहं शुभ्रं पन्नगेन्द्रस्य संमतम् |
जगाम भार्यामादाय स्तूयमानो महर्षिभिः ||५||
शयनं तत्र वै कॢप्तं स्पर्ध्यास्तरणसंवृतम् |
तत्र भार्यासहायः स जरत्कारुरुवास ह ||६||
स तत्र समयं चक्रे भार्यया सह सत्तमः |
विप्रियं मे न कर्तव्यं न च वाच्यं कदाचन ||७||
त्यजेयमप्रिये हि त्वां कृते वासं च ते गृहे |
एतद्गृहाण वचनं मया यत्समुदीरितम् ||८||
ततः परमसंविग्ना स्वसा नागपतेस्तु सा |
अतिदुःखान्विता वाचं तमुवाचैवमस्त्विति ||९||
तथैव सा च भर्तारं दुःखशीलमुपाचरत् |
उपायैः श्वेतकाकीयैः प्रियकामा यशस्विनी ||१०||
ऋतुकाले ततः स्नाता कदाचिद्वासुकेः स्वसा |
भर्तारं तं यथान्यायमुपतस्थे महामुनिम् ||११||
तत्र तस्याः समभवद्गर्भो ज्वलनसंनिभः |
अतीव तपसा युक्तो वैश्वानरसमद्युतिः ||१२||
शुक्लपक्षे यथा सोमो व्यवर्धत तथैव सः ||१२||
ततः कतिपयाहस्य जरत्कारुर्महातपाः |
उत्सङ्गेऽस्याः शिरः कृत्वा सुष्वाप परिखिन्नवत् ||१३||
तस्मिंश्च सुप्ते विप्रेन्द्रे सवितास्तमियाद्गिरिम् |
अह्नः परिक्षये ब्रह्मंस्ततः साचिन्तयत्तदा ||१४||
वासुकेर्भगिनी भीता धर्मलोपान्मनस्विनी ||१४||
किं नु मे सुकृतं भूयाद्भर्तुरुत्थापनं न वा |
दुःखशीलो हि धर्मात्मा कथं नास्यापराध्नुयाम् ||१५||
कोपो वा धर्मशीलस्य धर्मलोपोऽथ वा पुनः |
धर्मलोपो गरीयान्वै स्यादत्रेत्यकरोन्मनः ||१६||
उत्थापयिष्ये यद्येनं ध्रुवं कोपं करिष्यति |
धर्मलोपो भवेदस्य सन्ध्यातिक्रमणे ध्रुवम् ||१७||
इति निश्चित्य मनसा जरत्कारुर्भुजङ्गमा |
तमृषिं दीप्ततपसं शयानमनलोपमम् ||१८||
उवाचेदं वचः श्लक्ष्णं ततो मधुरभाषिणी ||१८||
उत्तिष्ठ त्वं महाभाग सूर्योऽस्तमुपगच्छति |
सन्ध्यामुपास्स्व भगवन्नपः स्पृष्ट्वा यतव्रतः ||१९||
प्रादुष्कृताग्निहोत्रोऽयं मुहूर्तो रम्यदारुणः |
सन्ध्या प्रवर्तते चेयं पश्चिमायां दिशि प्रभो ||२०||
एवमुक्तः स भगवाञ्जरत्कारुर्महातपाः |
भार्यां प्रस्फुरमाणोष्ठ इदं वचनमब्रवीत् ||२१||
अवमानः प्रयुक्तोऽयं त्वया मम भुजङ्गमे |
समीपे ते न वत्स्यामि गमिष्यामि यथागतम् ||२२||
न हि तेजोऽस्ति वामोरु मयि सुप्ते विभावसोः |
अस्तं गन्तुं यथाकालमिति मे हृदि वर्तते ||२३||
न चाप्यवमतस्येह वस्तुं रोचेत कस्यचित् |
किं पुनर्धर्मशीलस्य मम वा मद्विधस्य वा ||२४||
एवमुक्ता जरत्कारुर्भर्त्रा हृदयकम्पनम् |
अब्रवीद्भगिनी तत्र वासुकेः संनिवेशने ||२५||
नावमानात्कृतवती तवाहं प्रतिबोधनम् |
धर्मलोपो न ते विप्र स्यादित्येतत्कृतं मया ||२६||
उवाच भार्यामित्युक्तो जरत्कारुर्महातपाः |
ऋषिः कोपसमाविष्टस्त्यक्तुकामो भुजङ्गमाम् ||२७||
न मे वागनृतं प्राह गमिष्येऽहं भुजङ्गमे |
समयो ह्येष मे पूर्वं त्वया सह मिथः कृतः ||२८||
सुखमस्म्युषितो भद्रे ब्रूयास्त्वं भ्रातरं शुभे |
इतो मयि गते भीरु गतः स भगवानिति ||२९||
त्वं चापि मयि निष्क्रान्ते न शोकं कर्तुमर्हसि ||२९||
इत्युक्ता सानवद्याङ्गी प्रत्युवाच पतिं तदा |
जरत्कारुं जरत्कारुश्चिन्ताशोकपरायणा ||३०||
बाष्पगद्गदया वाचा मुखेन परिशुष्यता |
कृताञ्जलिर्वरारोहा पर्यश्रुनयना ततः ||३१||
धैर्यमालम्ब्य वामोरूर्हृदयेन प्रवेपता ||३१||
न मामर्हसि धर्मज्ञ परित्यक्तुमनागसम् |
धर्मे स्थितां स्थितो धर्मे सदा प्रियहिते रताम् ||३२||
प्रदाने कारणं यच्च मम तुभ्यं द्विजोत्तम |
तदलब्धवतीं मन्दां किं मां वक्ष्यति वासुखिः ||३३||
मातृशापाभिभूतानां ज्ञातीनां मम सत्तम |
अपत्यमीप्षितं त्वत्तस्तच्च तावन्न दृश्यते ||३४||
त्वत्तो ह्यपत्यलाभेन ज्ञातीनां मे शिवं भवेत् |
सम्प्रयोगो भवेन्नायं मम मोघस्त्वया द्विज ||३५||
ज्ञातीनां हितमिच्छन्ती भगवंस्त्वां प्रसादये |
इममव्यक्तरूपं मे गर्भमाधाय सत्तम ||३६||
कथं त्यक्त्वा महात्मा सन्गन्तुमिच्छस्यनागसम् ||३६||
एवमुक्तस्तु स मुनिर्भार्यां वचनमब्रवीत् |
यद्युक्तमनुरूपं च जरत्कारुस्तपोधनः ||३७||
अस्त्येष गर्भः सुभगे तव वैश्वानरोपमः |
ऋषिः परमधर्मात्मा वेदवेदाङ्गपारगः ||३८||
एवमुक्त्वा स धर्मात्मा जरत्कारुर्महानृषिः |
उग्राय तपसे भूयो जगाम कृतनिश्चयः ||३९||
४४
सूत उवाच||
गतमात्रं तु भर्तारं जरत्कारुरवेदयत् |
भ्रातुस्त्वरितमागम्य यथातथ्यं तपोधन ||१||
ततः स भुजगश्रेष्ठः श्रुत्वा सुमहदप्रियम् |
उवाच भगिनीं दीनां तदा दीनतरः स्वयम् ||२||
जानासि भद्रे यत्कार्यं प्रदाने कारणं च यत् |
पन्नगानां हितार्थाय पुत्रस्ते स्यात्ततो यदि ||३||
स सर्पसत्रात्किल नो मोक्षयिष्यति वीर्यवान् |
एवं पितामहः पूर्वमुक्तवान्मां सुरैः सह ||४||
अप्यस्ति गर्भः सुभगे तस्मात्ते मुनिसत्तमात् |
न चेच्छाम्यफलं तस्य दारकर्म मनीषिणः ||५||
कामं च मम न न्याय्यं प्रष्टुं त्वां कार्यमीदृशम् |
किं तु कार्यगरीयस्त्वात्ततस्त्वाहमचूचुदम् ||६||
दुर्वासतां विदित्वा च भर्तुस्तेऽतितपस्विनः |
नैनमन्वागमिष्यामि कदाचिद्धि शपेत्स माम् ||७||
आचक्ष्व भद्रे भर्तुस्त्वं सर्वमेव विचेष्टितम् |
शल्यमुद्धर मे घोरं भद्रे हृदि चिरस्थितम् ||८||
जरत्कारुस्ततो वाक्यमित्युक्ता प्रत्यभाषत |
आश्वासयन्ती सन्तप्तं वासुकिं पन्नगेश्वरम् ||९||
पृष्टो मयापत्यहेतोः स महात्मा महातपाः |
अस्तीत्युदरमुद्दिश्य ममेदं गतवांश्च सः ||१०||
स्वैरेष्वपि न तेनाहं स्मरामि वितथं क्वचित् |
उक्तपूर्वं कुतो राजन्साम्पराये स वक्ष्यति ||११||
न सन्तापस्त्वया कार्यः कार्यं प्रति भुजङ्गमे |
उत्पत्स्यति हि ते पुत्रो ज्वलनार्कसमद्युतिः ||१२||
इत्युक्त्वा हि स मां भ्रातर्गतो भर्ता तपोवनम् |
तस्माद्व्येतु परं दुःखं तवेदं मनसि स्थितम् ||१३||
एतच्छ्रुत्वा स नागेन्द्रो वासुकिः परया मुदा |
एवमस्त्विति तद्वाक्यं भगिन्याः प्रत्यगृह्णत ||१४||
सान्त्वमानार्थदानैश्च पूजया चानुरूपया |
सोदर्यां पूजयामास स्वसारं पन्नगोत्तमः ||१५||
ततः स ववृधे गर्भो महातेजा रविप्रभः |
यथा सोमो द्विजश्रेष्ठ शुक्लपक्षोदितो दिवि ||१६||
यथाकालं तु सा ब्रह्मन्प्रजज्ञे भुजगस्वसा |
कुमारं देवगर्भाभं पितृमातृभयापहम् ||१७||
ववृधे स च तत्रैव नागराजनिवेशने |
वेदांश्चाधिजगे साङ्गान्भार्गवाच्च्यवनात्मजात् ||१८||
चरितव्रतो बाल एव बुद्धिसत्त्वगुणान्वितः |
नाम चास्याभवत्ख्यातं लोकेष्वास्तीक इत्युत ||१९||
अस्तीत्युक्त्वा गतो यस्मात्पिता गर्भस्थमेव तम् |
वनं तस्मादिदं तस्य नामास्तीकेति विश्रुतम् ||२०||
स बाल एव तत्रस्थश्चरन्नमितबुद्धिमान् |
गृहे पन्नगराजस्य प्रयत्नात्पर्यरक्ष्यत ||२१||
भगवानिव देवेशः शूलपाणिर्हिरण्यदः |
विवर्धमानः सर्वांस्तान्पन्नगानभ्यहर्षयत् ||२२||
४५
शौनक उवाच||
यदपृच्छत्तदा राजा मन्त्रिणो जनमेजयः |
पितुः स्वर्गगतिं तन्मे विस्तरेण पुनर्वद ||१||
सूत उवाच||
शृणु ब्रह्मन्यथा पृष्टा मन्त्रिणो नृपतेस्तदा |
आख्यातवन्तस्ते सर्वे निधनं तत्परिक्षितः ||२||
जनमेजय उवाच||
जानन्ति तु भवन्तस्तद्यथावृत्तः पिता मम |
आसीद्यथा च निधनं गतः काले महायशाः ||३||
श्रुत्वा भवत्सकाशाद्धि पितुर्वृत्तमशेषतः |
कल्याणं प्रतिपत्स्यामि विपरीतं न जातु चित् ||४||
सूत उवाच||
मन्त्रिणोऽथाब्रुवन्वाक्यं पृष्टास्तेन महात्मना |
सर्वधर्मविदः प्राज्ञा राजानं जनमेजयम् ||५||
धर्मात्मा च महात्मा च प्रजापालः पिता तव |
आसीदिह यथावृत्तः स महात्मा शृणुष्व तत् ||६||
चातुर्वर्ण्यं स्वधर्मस्थं स कृत्वा पर्यरक्षत |
धर्मतो धर्मविद्राजा धर्मो विग्रहवानिव ||७||
ररक्ष पृथिवीं देवीं श्रीमानतुलविक्रमः |
द्वेष्टारस्तस्य नैवासन्स च न द्वेष्टि कञ्चन ||८||
समः सर्वेषु भूतेषु प्रजापतिरिवाभवत् ||८||
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव स्वकर्मसु |
स्थिताः सुमनसो राजंस्तेन राज्ञा स्वनुष्ठिताः ||९||
विधवानाथकृपणान्विकलांश्च बभार सः |
सुदर्शः सर्वभूतानामासीत्सोम इवापरः ||१०||
तुष्टपुष्टजनः श्रीमान्सत्यवाग्दृढविक्रमः |
धनुर्वेदे च शिष्योऽभून्नृपः शारद्वतस्य सः ||११||
गोविन्दस्य प्रियश्चासीत्पिता ते जनमेजय |
लोकस्य चैव सर्वस्य प्रिय आसीन्महायशाः ||१२||
परिक्षीणेषु कुरुषु उत्तरायामजायत |
परिक्षिदभवत्तेन सौभद्रस्यात्मजो बली ||१३||
राजधर्मार्थकुशलो युक्तः सर्वगुणैर्नृपः |
जितेन्द्रियश्चात्मवांश्च मेधावी वृद्धसेवितः ||१४||
षड्वर्गविन्महाबुद्धिर्नीतिधर्मविदुत्तमः |
प्रजा इमास्तव पिता षष्टिं वर्षाण्यपालयत् ||१५||
ततो दिष्टान्तमापन्नः सर्पेणानतिवर्तितम् ||१५||
ततस्त्वं पुरुषश्रेष्ठ धर्मेण प्रतिपेदिवान् |
इदं वर्षसहस्राय राज्यं कुरुकुलागतम् ||१६||
बाल एवाभिजातोऽसि सर्वभूतानुपालकः ||१६||
जनमेजय उवाच||
नास्मिन्कुले जातु बभूव राजा; यो न प्रजानां हितकृत्प्रियश्च |
विशेषतः प्रेक्ष्य पितामहानां; वृत्तं महद्वृत्तपरायणानाम् ||१७||
कथं निधनमापन्नः पिता मम तथाविधः |
आचक्षध्वं यथावन्मे श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ||१८||
सूत उवाच||
एवं सञ्चोदिता राज्ञा मन्त्रिणस्ते नराधिपम् |
ऊचुः सर्वे यथावृत्तं राज्ञः प्रियहिते रताः ||१९||
बभूव मृगयाशीलस्तव राजन्पिता सदा |
यथा पाण्डुर्महाभागो धनुर्धरवरो युधि ||२०||
अस्मास्वासज्य सर्वाणि राजकार्याण्यशेषतः ||२०||
स कदाचिद्वनचरो मृगं विव्याध पत्रिणा |
विद्ध्वा चान्वसरत्तूर्णं तं मृगं गहने वने ||२१||
पदातिर्बद्धनिस्त्रिंशस्ततायुधकलापवान् |
न चाससाद गहने मृगं नष्टं पिता तव ||२२||
परिश्रान्तो वयःस्थश्च षष्टिवर्षो जरान्वितः |
क्षुधितः स महारण्ये ददर्श मुनिमन्तिके ||२३||
स तं पप्रच्छ राजेन्द्रो मुनिं मौनव्रतान्वितम् |
न च किञ्चिदुवाचैनं स मुनिः पृच्छतोऽपि सन् ||२४||
ततो राजा क्षुच्छ्रमार्तस्तं मुनिं स्थाणुवत्स्थितम् |
मौनव्रतधरं शान्तं सद्यो मन्युवशं ययौ ||२५||
न बुबोध हि तं राजा मौनव्रतधरं मुनिम् |
स तं मन्युसमाविष्टो धर्षयामास ते पिता ||२६||
मृतं सर्पं धनुष्कोट्या समुत्क्षिप्य धरातलात् |
तस्य शुद्धात्मनः प्रादात्स्कन्धे भरतसत्तम ||२७||
न चोवाच स मेधावी तमथो साध्वसाधु वा |
तस्थौ तथैव चाक्रुध्यन्सर्पं स्कन्धेन धारयन् ||२८||
४६
मन्त्रिण ऊचुः||
ततः स राजा राजेन्द्र स्कन्धे तस्य भुजङ्गमम् |
मुनेः क्षुत्क्षाम आसज्य स्वपुरं पुनराययौ ||१||
ऋषेस्तस्य तु पुत्रोऽभूद्गवि जातो महायशाः |
शृङ्गी नाम महातेजास्तिग्मवीर्योऽतिकोपनः ||२||
ब्रह्माणं सोऽभ्युपागम्य मुनिः पूजां चकार ह |
अनुज्ञातो गतस्तत्र शृङ्गी शुश्राव तं तदा ||३||
सख्युः सकाशात्पितरं पित्रा ते धर्षितं तथा ||३||
मृतं सर्पं समासक्तं पित्रा ते जनमेजय |
वहन्तं कुरुशार्दूल स्कन्धेनानपकारिणम् ||४||
तपस्विनमतीवाथ तं मुनिप्रवरं नृप |
जितेन्द्रियं विशुद्धं च स्थितं कर्मण्यथाद्भुते ||५||
तपसा द्योतितात्मानं स्वेष्वङ्गेषु यतं तथा |
शुभाचारं शुभकथं सुस्थिरं तमलोलुपम् ||६||
अक्षुद्रमनसूयं च वृद्धं मौनव्रते स्थितम् |
शरण्यं सर्वभूतानां पित्रा विप्रकृतं तव ||७||
शशापाथ स तच्छ्रुत्वा पितरं ते रुषान्वितः |
ऋषेः पुत्रो महातेजा बालोऽपि स्थविरैर्वरः ||८||
स क्षिप्रमुदकं स्पृष्ट्वा रोषादिदमुवाच ह |
पितरं तेऽभिसन्धाय तेजसा प्रज्वलन्निव ||९||
अनागसि गुरौ यो मे मृतं सर्पमवासृजत् |
तं नागस्तक्षकः क्रुद्धस्तेजसा सादयिष्यति ||१०||
सप्तरात्रादितः पापं पश्य मे तपसो बलम् ||१०||
इत्युक्त्वा प्रययौ तत्र पिता यत्रास्य सोऽभवत् |
दृष्ट्वा च पितरं तस्मै शापं तं प्रत्यवेदयत् ||११||
स चापि मुनिशार्दूलः प्रेषयामास ते पितुः |
शप्तोऽसि मम पुत्रेण यत्तो भव महीपते ||१२||
तक्षकस्त्वां महाराज तेजसा सादयिष्यति ||१२||
श्रुत्वा तु तद्वचो घोरं पिता ते जनमेजय |
यत्तोऽभवत्परित्रस्तस्तक्षकात्पन्नगोत्तमात् ||१३||
ततस्तस्मिंस्तु दिवसे सप्तमे समुपस्थिते |
राज्ञः समीपं ब्रह्मर्षिः काश्यपो गन्तुमैच्छत ||१४||
तं ददर्शाथ नागेन्द्रः काश्यपं तक्षकस्तदा |
तमब्रवीत्पन्नगेन्द्रः काश्यपं त्वरितं व्रजन् ||१५||
क्व भवांस्त्वरितो याति किं च कार्यं चिकीर्षति ||१५||
काश्यप उवाच||
यत्र राजा कुरुश्रेष्ठः परिक्षिन्नाम वै द्विज |
तक्षकेण भुजङ्गेन धक्ष्यते किल तत्र वै ||१६||
गच्छाम्यहं तं त्वरितः सद्यः कर्तुमपज्वरम् |
मयाभिपन्नं तं चापि न सर्पो धर्षयिष्यति ||१७||
तक्षक उवाच||
किमर्थं तं मया दष्टं सञ्जीवयितुमिच्छसि |
ब्रूहि काममहं तेऽद्य दद्मि स्वं वेश्म गम्यताम् ||१८||
मन्त्रिण ऊचुः||
धनलिप्सुरहं तत्र यामीत्युक्तश्च तेन सः |
तमुवाच महात्मानं मानयञ्श्लक्ष्णया गिरा ||१९||
यावद्धनं प्रार्थयसे तस्माद्राज्ञस्ततोऽधिकम् |
गृहाण मत्त एव त्वं संनिवर्तस्व चानघ ||२०||
स एवमुक्तो नागेन काश्यपो द्विपदां वरः |
लब्ध्वा वित्तं निववृते तक्षकाद्यावदीप्सितम् ||२१||
तस्मिन्प्रतिगते विप्रे छद्मनोपेत्य तक्षकः |
तं नृपं नृपतिश्रेष्ठ पितरं धार्मिकं तव ||२२||
प्रासादस्थं यत्तमपि दग्धवान्विषवह्निना |
ततस्त्वं पुरुषव्याघ्र विजयायाभिषेचितः ||२३||
एतद्दृष्टं श्रुतं चापि यथावन्नृपसत्तम |
अस्माभिर्निखिलं सर्वं कथितं ते सुदारुणम् ||२४||
श्रुत्वा चैतं नृपश्रेष्ठ पार्थिवस्य पराभवम् |
अस्य चर्षेरुत्तङ्कस्य विधत्स्व यदनन्तरम् ||२५||
जनमेजय उवाच||
एतत्तु श्रोतुमिच्छामि अटव्यां निर्जने वने |
संवादं पन्नगेन्द्रस्य काश्यपस्य च यत्तदा ||२६||
केन दृष्टं श्रुतं चापि भवतां श्रोत्रमागतम् |
श्रुत्वा चाथ विधास्यामि पन्नगान्तकरीं मतिम् ||२७||
मन्त्रिण ऊचुः||
शृणु राजन्यथास्माकं येनैतत्कथितं पुरा |
समागमं द्विजेन्द्रस्य पन्नगेन्द्रस्य चाध्वनि ||२८||
तस्मिन्वृक्षे नरः कश्चिदिन्धनार्थाय पार्थिव |
विचिन्वन्पूर्वमारूढः शुष्कशाखं वनस्पतिम् ||२९||
अबुध्यमानौ तं तत्र वृक्षस्थं पन्नगद्विजौ ||२९||
स तु तेनैव वृक्षेण भस्मीभूतोऽभवत्तदा |
द्विजप्रभावाद्राजेन्द्र जीवितः सवनस्पतिः ||३०||
तेन गत्वा नृपश्रेष्ठ नगरेऽस्मिन्निवेदितम् |
यथावृत्तं तु तत्सर्वं तक्षकस्य द्विजस्य च ||३१||
एतत्ते कथितं राजन्यथावृत्तं यथाश्रुतम् |
श्रुत्वा तु नृपशार्दूल प्रकुरुष्व यथेप्सितम् ||३२||
सूत उवाच||
मन्त्रिणां तु वचः श्रुत्वा स राजा जनमेजयः |
पर्यतप्यत दुःखार्तः प्रत्यपिंषत्करे करम् ||३३||
निःश्वासमुष्णमसकृद्दीर्घं राजीवलोचनः |
मुमोचाश्रूणि च तदा नेत्राभ्यां प्रततं नृपः ||३४||
उवाच च महीपालो दुःखशोकसमन्वितः ||३४||
श्रुत्वैतद्भवतां वाक्यं पितुर्मे स्वर्गतिं प्रति |
निश्चितेयं मम मतिर्या वै तां मे निबोधत ||३५||
अनन्तरमहं मन्ये तक्षकाय दुरात्मने |
प्रतिकर्तव्यमित्येव येन मे हिंसितः पिता ||३६||
ऋषेर्हि शृङ्गेर्वचनं कृत्वा दग्ध्वा च पार्थिवम् |
यदि गच्छेदसौ पापो ननु जीवेत्पिता मम ||३७||
परिहीयेत किं तस्य यदि जीवेत्स पार्थिवः |
काश्यपस्य प्रसादेन मन्त्रिणां सुनयेन च ||३८||
स तु वारितवान्मोहात्काश्यपं द्विजसत्तमम् |
सञ्जिजीवयिषुं प्राप्तं राजानमपराजितम् ||३९||
महानतिक्रमो ह्येष तक्षकस्य दुरात्मनः |
द्विजस्य योऽददद्द्रव्यं मा नृपं जीवयेदिति ||४०||
उत्तङ्कस्य प्रियं कुर्वन्नात्मनश्च महत्प्रियम् |
भवतां चैव सर्वेषां यास्याम्यपचितिं पितुः ||४१||
४७
सूत उवाच||
एवमुक्त्वा ततः श्रीमान्मन्त्रिभिश्चानुमोदितः |
आरुरोह प्रतिज्ञां स सर्पसत्राय पार्थिवः ||१||
ब्रह्मन्भरतशार्दूलो राजा पारिक्षितस्तदा ||१||
पुरोहितमथाहूय ऋत्विजं वसुधाधिपः |
अब्रवीद्वाक्यसम्पन्नः सम्पदर्थकरं वचः ||२||
यो मे हिंसितवांस्तातं तक्षकः स दुरात्मवान् |
प्रतिकुर्यां यथा तस्य तद्भवन्तो ब्रुवन्तु मे ||३||
अपि तत्कर्म विदितं भवतां येन पन्नगम् |
तक्षकं सम्प्रदीप्तेऽग्नौ प्राप्स्येऽहं सहबान्धवम् ||४||
यथा तेन पिता मह्यं पूर्वं दग्धो विषाग्निना |
तथाहमपि तं पापं दग्धुमिच्छामि पन्नगम् ||५||
ऋत्विज ऊचुः||
अस्ति राजन्महत्सत्रं त्वदर्थं देवनिर्मितम् |
सर्पसत्रमिति ख्यातं पुराणे कथ्यते नृप ||६||
आहर्ता तस्य सत्रस्य त्वन्नान्योऽस्ति नराधिप |
इति पौराणिकाः प्राहुरस्माकं चास्ति स क्रतुः ||७||
सूत उवाच||
एवमुक्तः स राजर्षिर्मेने सर्पं हि तक्षकम् |
हुताशनमुखं दीप्तं प्रविष्टमिति सत्तम ||८||
ततोऽब्रवीन्मन्त्रविदस्तान्राजा ब्राह्मणांस्तदा |
आहरिष्यामि तत्सत्रं सम्भाराः सम्भ्रियन्तु मे ||९||
ततस्ते ऋत्विजस्तस्य शास्त्रतो द्विजसत्तम |
देशं तं मापयामासुर्यज्ञायतनकारणात् ||१०||
यथावज्ज्ञानविदुषः सर्वे बुद्ध्या परं गताः ||१०||
ऋद्ध्या परमया युक्तमिष्टं द्विजगणायुतम् |
प्रभूतधनधान्याढ्यमृत्विग्भिः सुनिवेशितम् ||११||
निर्माय चापि विधिवद्यज्ञायतनमीप्सितम् |
राजानं दीक्षयामासुः सर्पसत्राप्तये तदा ||१२||
इदं चासीत्तत्र पूर्वं सर्पसत्रे भविष्यति |
निमित्तं महदुत्पन्नं यज्ञविघ्नकरं तदा ||१३||
यज्ञस्यायतने तस्मिन्क्रियमाणे वचोऽब्रवीत् |
स्थपतिर्बुद्धिसम्पन्नो वास्तुविद्याविशारदः ||१४||
इत्यब्रवीत्सूत्रधारः सूतः पौराणिकस्तदा |
यस्मिन्देशे च काले च मापनेयं प्रवर्तिता ||१५||
ब्राह्मणं कारणं कृत्वा नायं संस्थास्यते क्रतुः ||१५||
एतच्छ्रुत्वा तु राजा स प्राग्दीक्षाकालमब्रवीत् |
क्षत्तारं नेह मे कश्चिदज्ञातः प्रविशेदिति ||१६||
ततः कर्म प्रववृते सर्पसत्रे विधानतः |
पर्यक्रामंश्च विधिवत्स्वे स्वे कर्मणि याजकाः ||१७||
परिधाय कृष्णवासांसि धूमसंरक्तलोचनाः |
जुहुवुर्मन्त्रवच्चैव समिद्धं जातवेदसम् ||१८||
कम्पयन्तश्च सर्वेषामुरगाणां मनांसि ते |
सर्पानाजुहुवुस्तत्र सर्वानग्निमुखे तदा ||१९||
ततः सर्पाः समापेतुः प्रदीप्ते हव्यवाहने |
विवेष्टमानाः कृपणा आह्वयन्तः परस्परम् ||२०||
विस्फुरन्तः श्वसन्तश्च वेष्टयन्तस्तथा परे |
पुच्छैः शिरोभिश्च भृशं चित्रभानुं प्रपेदिरे ||२१||
श्वेताः कृष्णाश्च नीलाश्च स्थविराः शिशवस्तथा |
रुवन्तो भैरवान्नादान्पेतुर्दीप्ते विभावसौ ||२२||
एवं शतसहस्राणि प्रयुतान्यर्बुदानि च |
अवशानि विनष्टानि पन्नगानां द्विजोत्तम ||२३||
इन्दुरा इव तत्रान्ये हस्तिहस्ता इवापरे |
मत्ता इव च मातङ्गा महाकाया महाबलाः ||२४||
उच्चावचाश्च बहवो नानावर्णा विषोल्बणाः |
घोराश्च परिघप्रख्या दन्दशूका महाबलाः ||२५||
प्रपेतुरग्नावुरगा मातृवाग्दण्डपीडिताः ||२५||
४८
शौनक उवाच||
सर्पसत्रे तदा राज्ञः पाण्डवेयस्य धीमतः |
जनमेजयस्य के त्वासन्नृत्विजः परमर्षयः ||१||
के सदस्या बभूवुश्च सर्पसत्रे सुदारुणे |
विषादजननेऽत्यर्थं पन्नगानां महाभये ||२||
सर्वं विस्तरतस्तात भवाञ्शंसितुमर्हति |
सर्पसत्रविधानज्ञा विज्ञेयास्ते हि सूतज ||३||
सूत उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि नामानीह मनीषिणाम् |
ये ऋत्विजः सदस्याश्च तस्यासन्नृपतेस्तदा ||४||
तत्र होता बभूवाथ ब्राह्मणश्चण्डभार्गवः |
च्यवनस्यान्वये जातः ख्यातो वेदविदां वरः ||५||
उद्गाता ब्राह्मणो वृद्धो विद्वान्कौत्सार्यजैमिनिः |
ब्रह्माभवच्छार्ङ्गरवो अध्वर्युर्बोधपिङ्गलः ||६||
सदस्यश्चाभवद्व्यासः पुत्रशिष्यसहायवान् |
उद्दालकः शमठकः श्वेतकेतुश्च पञ्चमः ||७||
असितो देवलश्चैव नारदः पर्वतस्तथा |
आत्रेयः कुण्डजठरो द्विजः कुटिघटस्तथा ||८||
वात्स्यः श्रुतश्रवा वृद्धस्तपःस्वाध्यायशीलवान् |
कहोडो देवशर्मा च मौद्गल्यः शमसौभरः ||९||
एते चान्ये च बहवो ब्राह्मणाः संशितव्रताः |
सदस्या अभवंस्तत्र सत्रे पारिक्षितस्य ह ||१०||
जुह्वत्स्वृत्विक्ष्वथ तदा सर्पसत्रे महाक्रतौ |
अहयः प्रापतंस्तत्र घोराः प्राणिभयावहाः ||११||
वसामेदोवहाः कुल्या नागानां सम्प्रवर्तिताः |
ववौ गन्धश्च तुमुलो दह्यतामनिशं तदा ||१२||
पततां चैव नागानां धिष्ठितानां तथाम्बरे |
अश्रूयतानिशं शब्दः पच्यतां चाग्निना भृशम् ||१३||
तक्षकस्तु स नागेन्द्रः पुरंदरनिवेशनम् |
गतः श्रुत्वैव राजानं दीक्षितं जनमेजयम् ||१४||
ततः सर्वं यथावृत्तमाख्याय भुजगोत्तमः |
अगच्छच्छरणं भीत आगस्कृत्वा पुरंदरम् ||१५||
तमिन्द्रः प्राह सुप्रीतो न तवास्तीह तक्षक |
भयं नागेन्द्र तस्माद्वै सर्पसत्रात्कथञ्चन ||१६||
प्रसादितो मया पूर्वं तवार्थाय पितामहः |
तस्मात्तव भयं नास्ति व्येतु ते मानसो ज्वरः ||१७||
एवमाश्वासितस्तेन ततः स भुजगोत्तमः |
उवास भवने तत्र शक्रस्य मुदितः सुखी ||१८||
अजस्रं निपतत्स्वग्नौ नागेषु भृशदुःखितः |
अल्पशेषपरीवारो वासुकिः पर्यतप्यत ||१९||
कश्मलं चाविशद्घोरं वासुकिं पन्नगेश्वरम् |
स घूर्णमानहृदयो भगिनीमिदमब्रवीत् ||२०||
दह्यन्तेऽङ्गानि मे भद्रे दिशो न प्रतिभान्ति च |
सीदामीव च संमोहाद्घूर्णतीव च मे मनः ||२१||
दृष्टिर्भ्रमति मेऽतीव हृदयं दीर्यतीव च |
पतिष्याम्यवशोऽद्याहं तस्मिन्दीप्ते विभावसौ ||२२||
पारिक्षितस्य यज्ञोऽसौ वर्ततेऽस्मज्जिघांसया |
व्यक्तं मयापि गन्तव्यं पितृराजनिवेशनम् ||२३||
अयं स कालः सम्प्राप्तो यदर्थमसि मे स्वसः |
जरत्कारोः पुरा दत्ता सा त्राह्यस्मान्सबान्धवान् ||२४||
आस्तीकः किल यज्ञं तं वर्तन्तं भुजगोत्तमे |
प्रतिषेत्स्यति मां पूर्वं स्वयमाह पितामहः ||२५||
तद्वत्से ब्रूहि वत्सं स्वं कुमारं वृद्धसंमतम् |
ममाद्य त्वं सभृत्यस्य मोक्षार्थं वेदवित्तमम् ||२६||
४९
सूत उवाच||
तत आहूय पुत्रं स्वं जरत्कारुर्भुजङ्गमा |
वासुकेर्नागराजस्य वचनादिदमब्रवीत् ||१||
अहं तव पितुः पुत्र भ्रात्रा दत्ता निमित्ततः |
कालः स चायं सम्प्राप्तस्तत्कुरुष्व यथातथम् ||२||
आस्तीक उवाच||
किंनिमित्तं मम पितुर्दत्ता त्वं मातुलेन मे |
तन्ममाचक्ष्व तत्त्वेन श्रुत्वा कर्तास्मि तत्तथा ||३||
सूत उवाच||
तत आचष्ट सा तस्मै बान्धवानां हितैषिणी |
भगिनी नागराजस्य जरत्कारुरविक्लवा ||४||
भुजगानामशेषाणां माता कद्रूरिति श्रुतिः |
तया शप्ता रुषितया सुता यस्मान्निबोध तत् ||५||
उच्छैःश्रवाः सोऽश्वराजो यन्मिथ्या न कृतो मम |
विनतानिमित्तं पणिते दासभावाय पुत्रकाः ||६||
जनमेजयस्य वो यज्ञे धक्ष्यत्यनिलसारथिः |
तत्र पञ्चत्वमापन्नाः प्रेतलोकं गमिष्यथ ||७||
तां च शप्तवतीमेवं साक्षाल्लोकपितामहः |
एवमस्त्विति तद्वाक्यं प्रोवाचानुमुमोद च ||८||
वासुकिश्चापि तच्छ्रुत्वा पितामहवचस्तदा |
अमृते मथिते तात देवाञ्शरणमीयिवान् ||९||
सिद्धार्थाश्च सुराः सर्वे प्राप्यामृतमनुत्तमम् |
भ्रातरं मे पुरस्कृत्य प्रजापतिमुपागमन् ||१०||
ते तं प्रसादयामासुर्देवाः सर्वे पितामहम् |
राज्ञा वासुकिना सार्धं स शापो न भवेदिति ||११||
वासुकिर्नागराजोऽयं दुःखितो ज्ञातिकारणात् |
अभिशापः स मात्रास्य भगवन्न भवेदिति ||१२||
ब्रह्मोवाच||
जरत्कारुर्जरत्कारुं यां भार्यां समवाप्स्यति |
तत्र जातो द्विजः शापाद्भुजगान्मोक्षयिष्यति ||१३||
जरत्कारुरुवाच||
एतच्छ्रुत्वा तु वचनं वासुकिः पन्नगेश्वरः |
प्रादान्माममरप्रख्य तव पित्रे महात्मने ||१४||
प्रागेवानागते काले तत्र त्वं मय्यजायथाः ||१४||
अयं स कालः सम्प्राप्तो भयान्नस्त्रातुमर्हसि |
भ्रातरं चैव मे तस्मात्त्रातुमर्हसि पावकात् ||१५||
अमोघं नः कृतं तत्स्याद्यदहं तव धीमते |
पित्रे दत्ता विमोक्षार्थं कथं वा पुत्र मन्यसे ||१६||
सूत उवाच||
एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा सोऽस्तीको मातरं तदा |
अब्रवीद्दुःखसन्तप्तं वासुकिं जीवयन्निव ||१७||
अहं त्वां मोक्षयिष्यामि वासुके पन्नगोत्तम |
तस्माच्छापान्महासत्त्व सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१८||
भव स्वस्थमना नाग न हि ते विद्यते भयम् |
प्रयतिष्ये तथा सौम्य यथा श्रेयो भविष्यति ||१९||
न मे वागनृतं प्राह स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा ||१९||
तं वै नृपवरं गत्वा दीक्षितं जनमेजयम् |
वाग्भिर्मङ्गलयुक्ताभिस्तोषयिष्येऽद्य मातुल ||२०||
यथा स यज्ञो नृपतेर्निर्वर्तिष्यति सत्तम ||२०||
स सम्भावय नागेन्द्र मयि सर्वं महामते |
न ते मयि मनो जातु मिथ्या भवितुमर्हति ||२१||
वासुकिरुवाच||
आस्तीक परिघूर्णामि हृदयं मे विदीर्यते |
दिशश्च न प्रजानामि ब्रह्मदण्डनिपीडितः ||२२||
आस्तीक उवाच||
न सन्तापस्त्वया कार्यः कथञ्चित्पन्नगोत्तम |
दीप्तादग्नेः समुत्पन्नं नाशयिष्यामि ते भयम् ||२३||
ब्रह्मदण्डं महाघोरं कालाग्निसमतेजसम् |
नाशयिष्यामि मात्र त्वं भयं कार्षीः कथञ्चन ||२४||
सूत उवाच||
ततः स वासुकेर्घोरमपनीय मनोज्वरम् |
आधाय चात्मनोऽङ्गेषु जगाम त्वरितो भृशम् ||२५||
जनमेजयस्य तं यज्ञं सर्वैः समुदितं गुणैः |
मोक्षाय भुजगेन्द्राणामास्तीको द्विजसत्तमः ||२६||
स गत्वापश्यदास्तीको यज्ञायतनमुत्तमम् |
वृतं सदस्यैर्बहुभिः सूर्यवह्निसमप्रभैः ||२७||
स तत्र वारितो द्वाःस्थैः प्रविशन्द्विजसत्तमः |
अभितुष्टाव तं यज्ञं प्रवेशार्थी द्विजोत्तमः ||२८||
५०
आस्तीक उवाच||
सोमस्य यज्ञो वरुणस्य यज्ञः; प्रजापतेर्यज्ञ आसीत्प्रयागे |
तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||१||
शक्रस्य यज्ञः शतसङ्ख्य उक्त; स्तथापरस्तुल्यसङ्ख्यः शतं वै |
तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||२||
यमस्य यज्ञो हरिमेधसश्च; यथा यज्ञो रन्तिदेवस्य राज्ञः |
तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||३||
गयस्य यज्ञः शशबिन्दोश्च राज्ञो; यज्ञस्तथा वैश्रवणस्य राज्ञः |
तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||४||
नृगस्य यज्ञस्त्वजमीढस्य चासी; द्यथा यज्ञो दाशरथेश्च राज्ञः |
तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||५||
यज्ञः श्रुतो नो दिवि देवसूनो; र्युधिष्ठिरस्याजमीढस्य राज्ञः |
तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||६||
कृष्णस्य यज्ञः सत्यवत्याः सुतस्य; स्वयं च कर्म प्रचकार यत्र |
तथा यज्ञोऽयं तव भारताग्र्य; पारिक्षित स्वस्ति नोऽस्तु प्रियेभ्यः ||७||
इमे हि ते सूर्यहुताशवर्चसः; समासते वृत्रहणः क्रतुं यथा |
नैषां ज्ञानं विद्यते ज्ञातुमद्य; दत्तं येभ्यो न प्रणश्येत्कथञ्चित् ||८||
ऋत्विक्समो नास्ति लोकेषु चैव; द्वैपायनेनेति विनिश्चितं मे |
एतस्य शिष्या हि क्षितिं चरन्ति; सर्वर्त्विजः कर्मसु स्वेषु दक्षाः ||९||
विभावसुश्चित्रभानुर्महात्मा; हिरण्यरेता विश्वभुक्कृष्णवर्त्मा |
प्रदक्षिणावर्तशिखः प्रदीप्तो; हव्यं तवेदं हुतभुग्वष्टि देवः ||१०||
नेह त्वदन्यो विद्यते जीवलोके; समो नृपः पालयिता प्रजानाम् |
धृत्या च ते प्रीतमनाः सदाहं; त्वं वा राजा धर्मराजो यमो वा ||११||
शक्रः साक्षाद्वज्रपाणिर्यथेह; त्राता लोकेऽस्मिंस्त्वं तथेह प्रजानाम् |
मतस्त्वं नः पुरुषेन्द्रेह लोके; न च त्वदन्यो गृहपतिरस्ति यज्ञे ||१२||
खट्वाङ्गनाभागदिलीपकल्पो; ययातिमान्धातृसमप्रभावः |
आदित्यतेजःप्रतिमानतेजा; भीष्मो यथा भ्राजसि सुव्रतस्त्वम् ||१३||
वाल्मीकिवत्ते निभृतं सुधैर्यं; वसिष्ठवत्ते नियतश्च कोपः |
प्रभुत्वमिन्द्रेण समं मतं मे; द्युतिश्च नारायणवद्विभाति ||१४||
यमो यथा धर्मविनिश्चयज्ञः; कृष्णो यथा सर्वगुणोपपन्नः |
श्रियां निवासोऽसि यथा वसूनां; निधानभूतोऽसि तथा क्रतूनाम् ||१५||
दम्भोद्भवेनासि समो बलेन; रामो यथा शस्त्रविदस्त्रविच्च |
और्वत्रिताभ्यामसि तुल्यतेजा; दुष्प्रेक्षणीयोऽसि भगीरथो वा ||१६||
सूत उवाच||
एवं स्तुताः सर्व एव प्रसन्ना; राजा सदस्या ऋत्विजो हव्यवाहः |
तेषां दृष्ट्वा भावितानीङ्गितानि; प्रोवाच राजा जनमेजयोऽथ ||१७||
५१
जनमेजय उवाच||
बालो वाक्यं स्थविर इव प्रभाषते; नायं बालः स्थविरोऽयं मतो मे |
इच्छाम्यहं वरमस्मै प्रदातुं; तन्मे विप्रा वितरध्वं समेताः ||१||
सदस्या ऊचुः||
बालोऽपि विप्रो मान्य एवेह राज्ञां; यश्चाविद्वान्यश्च विद्वान्यथावत् |
सर्वान्कामांस्त्वत्त एषोऽर्हतेऽद्य; यथा च नस्तक्षक एति शीघ्रम् ||२||
सूत उवाच||
व्याहर्तुकामे वरदे नृपे द्विजं; वरं वृणीष्वेति ततोऽभ्युवाच |
होता वाक्यं नातिहृष्टान्तरात्मा; कर्मण्यस्मिंस्तक्षको नैति तावत् ||३||
जनमेजय उवाच||
यथा चेदं कर्म समाप्यते मे; यथा च नस्तक्षक एति शीघ्रम् |
तथा भवन्तः प्रयतन्तु सर्वे; परं शक्त्या स हि मे विद्विषाणः ||४||
ऋत्विज ऊचुः||
यथा शास्त्राणि नः प्राहुर्यथा शंसति पावकः |
इन्द्रस्य भवने राजंस्तक्षको भयपीडितः ||५||
सूत उवाच||
यथा सूतो लोहिताक्षो महात्मा; पौराणिको वेदितवान्पुरस्तात् |
स राजानं प्राह पृष्टस्तदानीं; यथाहुर्विप्रास्तद्वदेतन्नृदेव ||६||
पुराणमागम्य ततो ब्रवीम्यहं; दत्तं तस्मै वरमिन्द्रेण राजन् |
वसेह त्वं मत्सकाशे सुगुप्तो; न पावकस्त्वां प्रदहिष्यतीति ||७||
एतच्छ्रुत्वा दीक्षितस्तप्यमान; आस्ते होतारं चोदयन्कर्मकाले |
होता च यत्तः स जुहाव मन्त्रै; रथो इन्द्रः स्वयमेवाजगाम ||८||
विमानमारुह्य महानुभावः; सर्वैर्देवैः परिसंस्तूयमानः |
बलाहकैश्चाप्यनुगम्यमानो; विद्याधरैरप्सरसां गणैश्च ||९||
तस्योत्तरीये निहितः स नागो; भयोद्विग्नः शर्म नैवाभ्यगच्छत् |
ततो राजा मन्त्रविदोऽब्रवीत्पुनः; क्रुद्धो वाक्यं तक्षकस्यान्तमिच्छन् ||१०||
इन्द्रस्य भवने विप्रा यदि नागः स तक्षकः |
तमिन्द्रेणैव सहितं पातयध्वं विभावसौ ||११||
ऋत्विज ऊचुः||
अयमायाति वै तूर्णं तक्षकस्ते वशं नृप |
श्रूयतेऽस्य महान्नादो रुवतो भैरवं भयात् ||१२||
नूनं मुक्तो वज्रभृता स नागो; भ्रष्टश्चाङ्कान्मन्त्रविस्रस्तकायः |
घूर्णन्नाकाशे नष्टसञ्ज्ञोऽभ्युपैति; तीव्रान्निःश्वासान्निःश्वसन्पन्नगेन्द्रः ||१३||
वर्तते तव राजेन्द्र कर्मैतद्विधिवत्प्रभो |
अस्मै तु द्विजमुख्याय वरं त्वं दातुमर्हसि ||१४||
जनमेजय उवाच||
बालाभिरूपस्य तवाप्रमेय; वरं प्रयच्छामि यथानुरूपम् |
वृणीष्व यत्तेऽभिमतं हृदि स्थितं; तत्ते प्रदास्याम्यपि चेददेयम् ||१५||
सूत उवाच||
पतिष्यमाणे नागेन्द्रे तक्षके जातवेदसि |
इदमन्तरमित्येवं तदास्तीकोऽभ्यचोदयत् ||१६||
वरं ददासि चेन्मह्यं वृणोमि जनमेजय |
सत्रं ते विरमत्वेतन्न पतेयुरिहोरगाः ||१७||
एवमुक्तस्ततो राजा ब्रह्मन्पारिक्षितस्तदा |
नातिहृष्टमना वाक्यमास्तीकमिदमब्रवीत् ||१८||
सुवर्णं रजतं गाश्च यच्चान्यन्मन्यसे विभो |
तत्ते दद्यां वरं विप्र न निवर्तेत्क्रतुर्मम ||१९||
आस्तीक उवाच||
सुवर्णं रजतं गाश्च न त्वां राजन्वृणोम्यहम् |
सत्रं ते विरमत्वेतत्स्वस्ति मातृकुलस्य नः ||२०||
सूत उवाच||
आस्तीकेनैवमुक्तस्तु राजा पारिक्षितस्तदा |
पुनः पुनरुवाचेदमास्तीकं वदतां वरम् ||२१||
अन्यं वरय भद्रं ते वरं द्विजवरोत्तम |
अयाचत न चाप्यन्यं वरं स भृगुनन्दन ||२२||
ततो वेदविदस्तत्र सदस्याः सर्व एव तम् |
राजानमूचुः सहिता लभतां ब्राह्मणो वरम् ||२३||
५२
शौनक उवाच||
ये सर्पाः सर्पसत्रेऽस्मिन्पतिता हव्यवाहने |
तेषां नामानि सर्वेषां श्रोतुमिच्छामि सूतज ||१||
सूत उवाच||
सहस्राणि बहून्यस्मिन्प्रयुतान्यर्बुदानि च |
न शक्यं परिसङ्ख्यातुं बहुत्वाद्वेदवित्तम ||२||
यथास्मृति तु नामानि पन्नगानां निबोध मे |
उच्यमानानि मुख्यानां हुतानां जातवेदसि ||३||
वासुकेः कुलजांस्तावत्प्राधान्येन निबोध मे |
नीलरक्तान्सितान्घोरान्महाकायान्विषोल्बणान् ||४||
कोटिको मानसः पूर्णः सहः पैलो हलीसकः |
पिच्छिलः कोणपश्चक्रः कोणवेगः प्रकालनः ||५||
हिरण्यवाहः शरणः कक्षकः कालदन्तकः |
एते वासुकिजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहनम् ||६||
तक्षकस्य कुले जातान्प्रवक्ष्यामि निबोध तान् |
पुच्छण्डको मण्डलकः पिण्डभेत्ता रभेणकः ||७||
उच्छिखः सुरसो द्रङ्गो बलहेडो विरोहणः |
शिलीशलकरो मूकः सुकुमारः प्रवेपनः ||८||
मुद्गरः शशरोमा च सुमना वेगवाहनः |
एते तक्षकजा नागाः प्रविष्टा हव्यवाहनम् ||९||
पारावतः पारियात्रः पाण्डरो हरिणः कृशः |
विहङ्गः शरभो मोदः प्रमोदः संहताङ्गदः ||१०||
ऐरावतकुलादेते प्रैविष्टा हव्यवाहनम् |
कौरव्यकुलजान्नागाञ्शृणु मे द्विजसत्तम ||११||
ऐण्डिलः कुण्डलो मुण्डो वेणिस्कन्धः कुमारकः |
बाहुकः शृङ्गवेगश्च धूर्तकः पातपातरौ ||१२||
धृतराष्ट्रकुले जाताञ्शृणु नागान्यथातथम् |
कीर्त्यमानान्मया ब्रह्मन्वातवेगान्विषोल्बणान् ||१३||
शङ्कुकर्णः पिङ्गलकः कुठारमुखमेचकौ |
पूर्णाङ्गदः पूर्णमुखः प्रहसः शकुनिर्हरिः ||१४||
आमाहठः कोमठकः श्वसनो मानवो वटः |
भैरवो मुण्डवेदाङ्गः पिशङ्गश्चोद्रपारगः ||१५||
ऋषभो वेगवान्नाम पिण्डारकमहाहनू |
रक्ताङ्गः सर्वसारङ्गः समृद्धः पाटराक्षसौ ||१६||
वराहको वारणकः सुमित्रश्चित्रवेदिकः |
पराशरस्तरुणको मणिस्कन्धस्तथारुणिः ||१७||
इति नागा मया ब्रह्मन्कीर्तिताः कीर्तिवर्धनाः |
प्राधान्येन बहुत्वात्तु न सर्वे परिकीर्तिताः ||१८||
एतेषां पुत्रपौत्रास्तु प्रसवस्य च सन्ततिः |
न शक्याः परिसङ्ख्यातुं ये दीप्तं पावकं गताः ||१९||
सप्तशीर्षा द्विशीर्षाश्च पञ्चशीर्षास्तथापरे |
कालानलविषा घोरा हुताः शतसहस्रशः ||२०||
महाकाया महावीर्याः शैलशृङ्गसमुच्छ्रयाः |
योजनायामविस्तारा द्वियोजनसमायताः ||२१||
कामरूपाः कामगमा दीप्तानलविषोल्बणाः |
दग्धास्तत्र महासत्रे ब्रह्मदण्डनिपीडिताः ||२२||
५३
सूत उवाच||
इदमत्यद्भुतं चान्यदास्तीकस्यानुशुश्रुमः |
तथा वरैश्छन्द्यमाने राज्ञा पारिक्षितेन ह ||१||
इन्द्रहस्ताच्च्युतो नागः ख एव यदतिष्ठत |
ततश्चिन्तापरो राजा बभूव जनमेजयः ||२||
हूयमाने भृशं दीप्ते विधिवत्पावके तदा |
न स्म स प्रापतद्वह्नौ तक्षको भयपीडितः ||३||
शौनक उवाच||
किं सूत तेषां विप्राणां मन्त्रग्रामो मनीषिणाम् |
न प्रत्यभात्तदाग्नौ यन्न पपात स तक्षकः ||४||
सूत उवाच||
तमिन्द्रहस्ताद्विस्रस्तं विसञ्ज्ञं पन्नगोत्तमम् |
आस्तीकस्तिष्ठ तिष्ठेति वाचस्तिस्रोऽभ्युदैरयत् ||५||
वितस्थे सोऽन्तरिक्षेऽथ हृदयेन विदूयता |
यथा तिष्ठेत वै कश्चिद्गोचक्रस्यान्तरा नरः ||६||
ततो राजाब्रवीद्वाक्यं सदस्यैश्चोदितो भृशम् |
काममेतद्भवत्वेवं यथास्तीकस्य भाषितम् ||७||
समाप्यतामिदं कर्म पन्नगाः सन्त्वनामयाः |
प्रीयतामयमास्तीकः सत्यं सूतवचोऽस्तु तत् ||८||
ततो हलहलाशब्दः प्रीतिजः समवर्तत |
आस्तीकस्य वरे दत्ते तथैवोपरराम च ||९||
स यज्ञः पाण्डवेयस्य राज्ञः पारिक्षितस्य ह |
प्रीतिमांश्चाभवद्राजा भारतो जनमेजयः ||१०||
ऋत्विग्भ्यः ससदस्येभ्यो ये तत्रासन्समागताः |
तेभ्यश्च प्रददौ वित्तं शतशोऽथ सहस्रशः ||११||
लोहिताक्षाय सूताय तथा स्थपतये विभुः |
येनोक्तं तत्र सत्राग्रे यज्ञस्य विनिवर्तनम् ||१२||
निमित्तं ब्राह्मण इति तस्मै वित्तं ददौ बहु |
ततश्चकारावभृथं विधिदृष्टेन कर्मणा ||१३||
आस्तीकं प्रेषयामास गृहानेव सुसत्कृतम् |
राजा प्रीतमनाः प्रीतं कृतकृत्यं मनीषिणम् ||१४||
पुनरागमनं कार्यमिति चैनं वचोऽब्रवीत् |
भविष्यसि सदस्यो मे वाजिमेधे महाक्रतौ ||१५||
तथेत्युक्त्वा प्रदुद्राव स चास्तीको मुदा युतः |
कृत्वा स्वकार्यमतुलं तोषयित्वा च पार्थिवम् ||१६||
स गत्वा परमप्रीतो मातरं मातुलं च तम् |
अभिगम्योपसङ्गृह्य यथावृत्तं न्यवेदयत् ||१७||
एतच्छ्रुत्वा प्रीयमाणाः समेता; ये तत्रासन्पन्नगा वीतमोहाः |
तेऽऽस्तीके वै प्रीतिमन्तो बभूवु; रूचुश्चैनं वरमिष्टं वृणीष्व ||१८||
भूयो भूयः सर्वशस्तेऽब्रुवंस्तं; किं ते प्रियं करवामोऽद्य विद्वन् |
प्रीता वयं मोक्षिताश्चैव सर्वे; कामं किं ते करवामोऽद्य वत्स ||१९||
आस्तीक उवाच||
सायं प्रातः सुप्रसन्नात्मरूपा; लोके विप्रा मानवाश्चेतरेऽपि |
धर्माख्यानं ये वदेयुर्ममेदं; तेषां युष्मद्भ्यो नैव किञ्चिद्भयं स्यात् ||२०||
सूत उवाच||
तैश्चाप्युक्तो भागिनेयः प्रसन्नै; रेतत्सत्यं काममेवं चरन्तः |
प्रीत्या युक्ता ईप्सितं सर्वशस्ते; कर्तारः स्म प्रवणा भागिनेय ||२१||
जरत्कारोर्जरत्कार्वां समुत्पन्नो महायशाः |
आस्तीकः सत्यसन्धो मां पन्नगेभ्योऽभिरक्षतु ||२२||
असितं चार्तिमन्तं च सुनीथं चापि यः स्मरेत् |
दिवा वा यदि वा रात्रौ नास्य सर्पभयं भवेत् ||२३||
सूत उवाच||
मोक्षयित्वा स भुजगान्सर्पसत्राद्द्विजोत्तमः |
जगाम काले धर्मात्मा दिष्टान्तं पुत्रपौत्रवान् ||२४||
इत्याख्यानं मयास्तीकं यथावत्कीर्तितं तव |
यत्कीर्तयित्वा सर्पेभ्यो न भयं विद्यते क्वचित् ||२५||
श्रुत्वा धर्मिष्ठमाख्यानमास्तीकं पुण्यवर्धनम् |
आस्तीकस्य कवेर्विप्र श्रीमच्चरितमादितः ||२६||
शौनक उवाच||
भृगुवंशात्प्रभृत्येव त्वया मे कथितं महत् |
आख्यानमखिलं तात सौते प्रीतोऽस्मि तेन ते ||२७||
प्रक्ष्यामि चैव भूयस्त्वां यथावत्सूतनन्दन |
यां कथां व्याससम्पन्नां तां च भूयः प्रचक्ष्व मे ||२८||
तस्मिन्परमदुष्प्रापे सर्पसत्रे महात्मनाम् |
कर्मान्तरेषु विधिवत्सदस्यानां महाकवे ||२९||
या बभूवुः कथाश्चित्रा येष्वर्थेषु यथातथम् |
त्वत्त इच्छामहे श्रोतुं सौते त्वं वै विचक्षणः ||३०||
सूत उवाच||
कर्मान्तरेष्वकथयन्द्विजा वेदाश्रयाः कथाः |
व्यासस्त्वकथयन्नित्यमाख्यानं भारतं महत् ||३१||
शौनक उवाच||
महाभारतमाख्यानं पाण्डवानां यशस्करम् |
जनमेजयेन यत्पृष्टः कृष्णद्वैपायनस्तदा ||३२||
श्रावयामास विधिवत्तदा कर्मान्तरेषु सः |
तामहं विधिवत्पुण्यां श्रोतुमिच्छामि वै कथाम् ||३३||
मनःसागरसम्भूतां महर्षेः पुण्यकर्मणः |
कथयस्व सतां श्रेष्ठ न हि तृप्यामि सूतज ||३४||
सूत उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि महदाख्यानमुत्तमम् |
कृष्णद्वैपायनमतं महाभारतमादितः ||३५||
तज्जुषस्वोत्तममते कथ्यमानं मया द्विज |
शंसितुं तन्मनोहर्षो ममापीह प्रवर्तते ||३६||
आदिवंशावतरणपर्व
५४
सूत उवाच||
श्रुत्वा तु सर्पसत्राय दीक्षितं जनमेजयम् |
अभ्यागच्छदृषिर्विद्वान्कृष्णद्वैपायनस्तदा ||१||
जनयामास यं काली शक्तेः पुत्रात्पराशरात् |
कन्यैव यमुनाद्वीपे पाण्डवानां पितामहम् ||२||
जातमात्रश्च यः सद्य इष्ट्या देहमवीवृधत् |
वेदांश्चाधिजगे साङ्गान्सेतिहासान्महायशाः ||३||
यं नातितपसा कश्चिन्न वेदाध्ययनेन च |
न व्रतैर्नोपवासैश्च न प्रसूत्या न मन्युना ||४||
विव्यासैकं चतुर्धा यो वेदं वेदविदां वरः |
परावरज्ञो ब्रह्मर्षिः कविः सत्यव्रतः शुचिः ||५||
यः पाण्डुं धृतराष्ट्रं च विदुरं चाप्यजीजनत् |
शन्तनोः सन्ततिं तन्वन्पुण्यकीर्तिर्महायशाः ||६||
जनमेजयस्य राजर्षेः स तद्यज्ञसदस्तदा |
विवेश शिष्यैः सहितो वेदवेदाङ्गपारगैः ||७||
तत्र राजानमासीनं ददर्श जनमेजयम् |
वृतं सदस्यैर्बहुभिर्देवैरिव पुरंदरम् ||८||
तथा मूर्धावसिक्तैश्च नानाजनपदेश्वरैः |
ऋत्विग्भिर्देवकल्पैश्च कुशलैर्यज्ञसंस्तरे ||९||
जनमेजयस्तु राजर्षिर्दृष्ट्वा तमृषिमागतम् |
सगणोऽब्युद्ययौ तूर्णं प्रीत्या भरतसत्तमः ||१०||
काञ्चनं विष्टरं तस्मै सदस्यानुमते प्रभुः |
आसनं कल्पयामास यथा शक्रो बृहस्पतेः ||११||
तत्रोपविष्टं वरदं देवर्षिगणपूजितम् |
पूजयामास राजेन्द्रः शास्त्रदृष्टेन कर्मणा ||१२||
पाद्यमाचमनीयं च अर्घ्यं गां च विधानतः |
पितामहाय कृष्णाय तदर्हाय न्यवेदयत् ||१३||
प्रतिगृह्य च तां पूजां पाण्डवाज्जनमेजयात् |
गां चैव समनुज्ञाय व्यासः प्रीतोऽभवत्तदा ||१४||
तथा सम्पूजयित्वा तं यत्नेन प्रपितामहम् |
उपोपविश्य प्रीतात्मा पर्यपृच्छदनामयम् ||१५||
भगवानपि तं दृष्ट्वा कुशलं प्रतिवेद्य च |
सदस्यैः पूजितः सर्वैः सदस्यानभ्यपूजयत् ||१६||
ततस्तं सत्कृतं सर्वैः सदस्यैर्जनमेजयः |
इदं पश्चाद्द्विजश्रेष्ठं पर्यपृच्छत्कृताञ्जलिः ||१७||
कुरूणां पाण्डवानां च भवान्प्रत्यक्षदर्शिवान् |
तेषां चरितमिच्छामि कथ्यमानं त्वया द्विज ||१८||
कथं समभवद्भेदस्तेषामक्लिष्टकर्मणाम् |
तच्च युद्धं कथं वृत्तं भूतान्तकरणं महत् ||१९||
पितामहानां सर्वेषां दैवेनाविष्टचेतसाम् |
कार्त्स्न्येनैतत्समाचक्ष्व भगवन्कुशलो ह्यसि ||२०||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा कृष्णद्वैपायनस्तदा |
शशास शिष्यमासीनं वैशम्पायनमन्तिके ||२१||
कुरूणां पाण्डवानां च यथा भेदोऽभवत्पुरा |
तदस्मै सर्वमाचक्ष्व यन्मत्तः श्रुतवानसि ||२२||
गुरोर्वचनमाज्ञाय स तु विप्रर्षभस्तदा |
आचचक्षे ततः सर्वमितिहासं पुरातनम् ||२३||
तस्मै राज्ञे सदस्येभ्यः क्षत्रियेभ्यश्च सर्वशः |
भेदं राज्यविनाशं च कुरुपाण्डवयोस्तदा ||२४||
५५
वैशम्पायन उवाच||
गुरवे प्राङ्नमस्कृत्य मनोबुद्धिसमाधिभिः |
सम्पूज्य च द्विजान्सर्वांस्तथान्यान्विदुषो जनान् ||१||
महर्षेः सर्वलोकेषु विश्रुतस्यास्य धीमतः |
प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः ||२||
श्रोतुं पात्रं च राजंस्त्वं प्राप्येमां भारतीं कथाम् |
गुरोर्वक्तुं परिस्पन्दो मुदा प्रोत्साहतीव माम् ||३||
शृणु राजन्यथा भेदः कुरुपाण्डवयोरभूत् |
राज्यार्थे द्यूतसम्भूतो वनवासस्तथैव च ||४||
यथा च युद्धमभवत्पृथिवीक्षयकारकम् |
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि पृच्छते भरतर्षभ ||५||
मृते पितरि ते वीरा वनादेत्य स्वमन्दिरम् |
नचिरादिव विद्वांसो वेदे धनुषि चाभवन् ||६||
तांस्तथा रूपवीर्यौजःसम्पन्नान्पौरसंमतान् |
नामृष्यन्कुरवो दृष्ट्वा पाण्डवाञ्श्रीयशोभृतः ||७||
ततो दुर्योधनः क्रूरः कर्णश्च सहसौबलः |
तेषां निग्रहनिर्वासान्विविधांस्ते समाचरन् ||८||
ददावथ विषं पापो भीमाय धृतराष्ट्रजः |
जरयामास तद्वीरः सहान्नेन वृकोदरः ||९||
प्रमाणकोट्यां संसुप्तं पुनर्बद्ध्वा वृकोदरम् |
तोयेषु भीमं गङ्गायाः प्रक्षिप्य पुरमाव्रजत् ||१०||
यदा प्रबुद्धः कौन्तेयस्तदा सञ्छिद्य बन्धनम् |
उदतिष्ठन्महाराज भीमसेनो गतव्यथः ||११||
आशीविषैः कृष्णसर्पैः सुप्तं चैनमदंशयत् |
सर्वेष्वेवाङ्गदेशेषु न ममार च शत्रुहा ||१२||
तेषां तु विप्रकारेषु तेषु तेषु महामतिः |
मोक्षणे प्रतिघाते च विदुरोऽवहितोऽभवत् ||१३||
स्वर्गस्थो जीवलोकस्य यथा शक्रः सुखावहः |
पाण्डवानां तथा नित्यं विदुरोऽपि सुखावहः ||१४||
यदा तु विविधोपायैः संवृतैर्विवृतैरपि |
नाशक्नोद्विनिहन्तुं तान्दैवभाव्यर्थरक्षितान् ||१५||
ततः संमन्त्र्य सचिवैर्वृषदुःशासनादिभिः |
धृतराष्ट्रमनुज्ञाप्य जातुषं गृहमादिशत् ||१६||
तत्र तान्वासयामास पाण्डवानमितौजसः |
अदाहयच्च विस्रब्धान्पावकेन पुनस्तदा ||१७||
विदुरस्यैव वचनात्खनित्री विहिता ततः |
मोक्षयामास योगेन ते मुक्ताः प्राद्रवन्भयात् ||१८||
ततो महावने घोरे हिडिम्बं नाम राक्षसम् |
भीमसेनोऽवधीत्क्रुद्धो भुवि भीमपराक्रमः ||१९||
अथ सन्धाय ते वीरा एकचक्रां व्रजंस्तदा |
ब्रह्मरूपधरा भूत्वा मात्रा सह परन्तपाः ||२०||
तत्र ते ब्राह्मणार्थाय बकं हत्वा महाबलम् |
ब्राह्मणैः सहिता जग्मुः पाञ्चालानां पुरं ततः ||२१||
ते तत्र द्रौपदीं लब्ध्वा परिसंवत्सरोषिताः |
विदिता हास्तिनपुरं प्रत्याजग्मुररिंदमाः ||२२||
त उक्ता धृतराष्ट्रेण राज्ञा शान्तनवेन च |
भ्रातृभिर्विग्रहस्तात कथं वो न भवेदिति ||२३||
अस्माभिः खाण्डवप्रस्थे युष्मद्वासोऽनुचिन्तितः ||२३||
तस्माज्जनपदोपेतं सुविभक्तमहापथम् |
वासाय खाण्डवप्रस्थं व्रजध्वं गतमन्यवः ||२४||
तयोस्ते वचनाज्जग्मुः सह सर्वैः सुहृज्जनैः |
नगरं खाण्डवप्रस्थं रत्नान्यादाय सर्वशः ||२५||
तत्र ते न्यवसन्राजन्संवत्सरगणान्बहून् |
वशे शस्त्रप्रतापेन कुर्वन्तोऽन्यान्महीक्षितः ||२६||
एवं धर्मप्रधानास्ते सत्यव्रतपरायणाः |
अप्रमत्तोत्थिताः क्षान्ताः प्रतपन्तोऽहितांस्तदा ||२७||
अजयद्भीमसेनस्तु दिशं प्राचीं महाबलः |
उदीचीमर्जुनो वीरः प्रतीचीं नकुलस्तथा ||२८||
दक्षिणां सहदेवस्तु विजिग्ये परवीरहा |
एवं चक्रुरिमां सर्वे वशे कृत्स्नां वसुन्धराम् ||२९||
पञ्चभिः सूर्यसङ्काशैः सूर्येण च विराजता |
षट्सूर्येवाबभौ पृथ्वी पाण्डवैः सत्यविक्रमैः ||३०||
ततो निमित्ते कस्मिंश्चिद्धर्मराजो युधिष्ठिरः |
वनं प्रस्थापयामास भ्रातरं वै धनञ्जयम् ||३१||
स वै संवत्सरं पूर्णं मासं चैकं वनेऽवसत् |
ततोऽगच्छद्धृषीकेशं द्वारवत्यां कदाचन ||३२||
लब्धवांस्तत्र बीभत्सुर्भार्यां राजीवलोचनाम् |
अनुजां वासुदेवस्य सुभद्रां भद्रभाषिणीम् ||३३||
सा शचीव महेन्द्रेण श्रीः कृष्णेनेव सङ्गता |
सुभद्रा युयुजे प्रीता पाण्डवेनार्जुनेन ह ||३४||
अतर्पयच्च कौन्तेयः खाण्डवे हव्यवाहनम् |
बीभत्सुर्वासुदेवेन सहितो नृपसत्तम ||३५||
नातिभारो हि पार्थस्य केशवेनाभवत्सह |
व्यवसायसहायस्य विष्णोः शत्रुवधेष्विव ||३६||
पार्थायाग्निर्ददौ चापि गाण्डीवं धनुरुत्तमम् |
इषुधी चाक्षयैर्बाणै रथं च कपिलक्षणम् ||३७||
मोक्षयामास बीभत्सुर्मयं तत्र महासुरम् |
स चकार सभां दिव्यां सर्वरत्नसमाचिताम् ||३८||
तस्यां दुर्योधनो मन्दो लोभं चक्रे सुदुर्मतिः |
ततोऽक्षैर्वञ्चयित्वा च सौबलेन युधिष्ठिरम् ||३९||
वनं प्रस्थापयामास सप्त वर्षाणि पञ्च च |
अज्ञातमेकं राष्ट्रे च तथा वर्षं त्रयोदशम् ||४०||
ततश्चतुर्दशे वर्षे याचमानाः स्वकं वसु |
नालभन्त महाराज ततो युद्धमवर्तत ||४१||
ततस्ते सर्वमुत्साद्य हत्वा दुर्योधनं नृपम् |
राज्यं विद्रुतभूयिष्ठं प्रत्यपद्यन्त पाण्डवाः ||४२||
एवमेतत्पुरावृत्तं तेषामक्लिष्टकर्मणाम् |
भेदो राज्यविनाशश्च जयश्च जयतां वर ||४३||
५६
जनमेजय उवाच||
कथितं वै समासेन त्वया सर्वं द्विजोत्तम |
महाभारतमाख्यानं कुरूणां चरितं महत् ||१||
कथां त्वनघ चित्रार्थामिमां कथयति त्वयि |
विस्तरश्रवणे जातं कौतूहलमतीव मे ||२||
स भवान्विस्तरेणेमां पुनराख्यातुमर्हति |
न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश्चरितं महत् ||३||
न तत्कारणमल्पं हि धर्मज्ञा यत्र पाण्डवाः |
अवध्यान्सर्वशो जघ्नुः प्रशस्यन्ते च मानवैः ||४||
किमर्थं ते नरव्याघ्राः शक्ताः सन्तो ह्यनागसः |
प्रयुज्यमानान्सङ्क्लेशान्क्षान्तवन्तो दुरात्मनाम् ||५||
कथं नागायुतप्राणो बाहुशाली वृकोदरः |
परिक्लिश्यन्नपि क्रोधं धृतवान्वै द्विजोत्तम ||६||
कथं सा द्रौपदी कृष्णा क्लिश्यमाना दुरात्मभिः |
शक्ता सती धार्तराष्ट्रान्नादहद्घोरचक्षुषा ||७||
कथं व्यतिक्रमन्द्यूते पार्थौ माद्रीसुतौ तथा |
अनुव्रजन्नरव्याघ्रं वञ्च्यमानं दुरात्मभिः ||८||
कथं धर्मभृतां श्रेष्ठः सुतो धर्मस्य धर्मवित् |
अनर्हः परमं क्लेशं सोढवान्स युधिष्ठिरः ||९||
कथं च बहुलाः सेनाः पाण्डवः कृष्णसारथिः |
अस्यन्नेकोऽनयत्सर्वाः पितृलोकं धनञ्जयः ||१०||
एतदाचक्ष्व मे सर्वं यथावृत्तं तपोधन |
यद्यच्च कृतवन्तस्ते तत्र तत्र महारथाः ||११||
वैशम्पायन उवाच||
महर्षेः सर्वलोकेषु पूजितस्य महात्मनः |
प्रवक्ष्यामि मतं कृत्स्नं व्यासस्यामिततेजसः ||१२||
इदं शतसहस्रं हि श्लोकानां पुण्यकर्मणाम् |
सत्यवत्यात्मजेनेह व्याख्यातममितौजसा ||१३||
य इदं श्रावयेद्विद्वान्यश्चेदं शृणुयान्नरः |
ते ब्रह्मणः स्थानमेत्य प्राप्नुयुर्देवतुल्यताम् ||१४||
इदं हि वेदैः समितं पवित्रमपि चोत्तमम् |
श्राव्याणामुत्तमं चेदं पुराणमृषिसंस्तुतम् ||१५||
अस्मिन्नर्थश्च धर्मश्च निखिलेनोपदिश्यते |
इतिहासे महापुण्ये बुद्धिश्च परिनैष्ठिकी ||१६||
अक्षुद्रान्दानशीलांश्च सत्यशीलाननास्तिकान् |
कार्ष्णं वेदमिमं विद्वाञ्श्रावयित्वार्थमश्नुते ||१७||
भ्रूणहत्याकृतं चापि पापं जह्यादसंशयम् |
इतिहासमिमं श्रुत्वा पुरुषोऽपि सुदारुणः ||१८||
जयो नामेतिहासोऽयं श्रोतव्यो विजिगीषुणा |
महीं विजयते सर्वां शत्रूंश्चापि पराजयेत् ||१९||
इदं पुंसवनं श्रेष्ठमिदं स्वस्त्ययनं महत् |
महिषीयुवराजाभ्यां श्रोतव्यं बहुशस्तथा ||२०||
अर्थशास्त्रमिदं पुण्यं धर्मशास्त्रमिदं परम् |
मोक्षशास्त्रमिदं प्रोक्तं व्यासेनामितबुद्धिना ||२१||
सम्प्रत्याचक्षते चैव आख्यास्यन्ति तथापरे |
पुत्राः शुश्रूषवः सन्ति प्रेष्याश्च प्रियकारिणः ||२२||
शरीरेण कृतं पापं वाचा च मनसैव च |
सर्वं तत्त्यजति क्षिप्रमिदं शृण्वन्नरः सदा ||२३||
भारतानां महज्जन्म शृण्वतामनसूयताम् |
नास्ति व्याधिभयं तेषां परलोकभयं कुतः ||२४||
धन्यं यशस्यमायुष्यं स्वर्ग्यं पुण्यं तथैव च |
कृष्णद्वैपायनेनेदं कृतं पुण्यचिकीर्षुणा ||२५||
कीर्तिं प्रथयता लोके पाण्डवानां महात्मनाम् |
अन्येषां क्षत्रियाणां च भूरिद्रविणतेजसाम् ||२६||
यथा समुद्रो भगवान्यथा च हिमवान्गिरिः |
ख्यातावुभौ रत्ननिधी तथा भारतमुच्यते ||२७||
य इदं श्रावयेद्विद्वान्ब्राह्मणानिह पर्वसु |
धूतपाप्मा जितस्वर्गो ब्रह्मभूयं स गच्छति ||२८||
यश्चेदं श्रावयेच्छ्राद्धे ब्राह्मणान्पादमन्ततः |
अक्षय्यं तस्य तच्छ्राद्धमुपतिष्ठेत्पितृनपि ||२९||
अह्ना यदेनश्चाज्ञानात्प्रकरोति नरश्चरन् |
तन्महाभारताख्यानं श्रुत्वैव प्रविलीयते ||३०||
भारतानां महज्जन्म महाभारतमुच्यते |
निरुक्तमस्य यो वेद सर्वपापैः प्रमुच्यते ||३१||
त्रिभिर्वर्षैः सदोत्थायी कृष्णद्वैपायनो मुनिः |
महाभारतमाख्यानं कृतवानिदमुत्तमम् ||३२||
धर्मे चार्थे च कामे च मोक्षे च भरतर्षभ |
यदिहास्ति तदन्यत्र यन्नेहास्ति न तत्क्वचित् ||३३||
५७
वैशम्पायन उवाच||
राजोपरिचरो नाम धर्मनित्यो महीपतिः |
बभूव मृगयां गन्तुं स कदाचिद्धृतव्रतः ||१||
स चेदिविषयं रम्यं वसुः पौरवनन्दनः |
इन्द्रोपदेशाज्जग्राह ग्रहणीयं महीपतिः ||२||
तमाश्रमे न्यस्तशस्त्रं निवसन्तं तपोरतिम् |
देवः साक्षात्स्वयं वज्री समुपायान्महीपतिम् ||३||
इन्द्रत्वमर्हो राजायं तपसेत्यनुचिन्त्य वै |
तं सान्त्वेन नृपं साक्षात्तपसः संन्यवर्तयत् ||४||
इन्द्र उवाच||
न सङ्कीर्येत धर्मोऽयं पृथिव्यां पृथिवीपते |
तं पाहि धर्मो हि धृतः कृत्स्नं धारयते जगत् ||५||
लोक्यं धर्मं पालय त्वं नित्ययुक्तः समाहितः |
धर्मयुक्तस्ततो लोकान्पुण्यानाप्स्यसि शाश्वतान् ||६||
दिविष्ठस्य भुविष्ठस्त्वं सखा भूत्वा मम प्रियः |
ऊधः पृथिव्या यो देशस्तमावस नराधिप ||७||
पशव्यश्चैव पुण्यश्च सुस्थिरो धनधान्यवान् |
स्वारक्ष्यश्चैव सौम्यश्च भोग्यैर्भूमिगुणैर्युतः ||८||
अत्यन्यानेष देशो हि धनरत्नादिभिर्युतः |
वसुपूर्णा च वसुधा वस चेदिषु चेदिप ||९||
धर्मशीला जनपदाः सुसन्तोषाश्च साधवः |
न च मिथ्याप्रलापोऽत्र स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा ||१०||
न च पित्रा विभज्यन्ते नरा गुरुहिते रताः |
युञ्जते धुरि नो गाश्च कृशाः सन्धुक्षयन्ति च ||११||
सर्वे वर्णाः स्वधर्मस्थाः सदा चेदिषु मानद |
न तेऽस्त्यविदितं किञ्चित्त्रिषु लोकेषु यद्भवेत् ||१२||
देवोपभोग्यं दिव्यं च आकाशे स्फाटिकं महत् |
आकाशगं त्वां मद्दत्तं विमानमुपपत्स्यते ||१३||
त्वमेकः सर्वमर्त्येषु विमानवरमास्थितः |
चरिष्यस्युपरिस्थो वै देवो विग्रहवानिव ||१४||
ददामि ते वैजयन्तीं मालामम्लानपङ्कजाम् |
धारयिष्यति सङ्ग्रामे या त्वां शस्त्रैरविक्षतम् ||१५||
लक्षणं चैतदेवेह भविता ते नराधिप |
इन्द्रमालेति विख्यातं धन्यमप्रतिमं महत् ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
यष्टिं च वैणवीं तस्मै ददौ वृत्रनिषूदनः |
इष्टप्रदानमुद्दिश्य शिष्टानां परिपालिनीम् ||१७||
तस्याः शक्रस्य पूजार्थं भूमौ भूमिपतिस्तदा |
प्रवेशं कारयामास गते संवत्सरे तदा ||१८||
ततः प्रभृति चाद्यापि यष्ट्याः क्षितिपसत्तमैः |
प्रवेशः क्रियते राजन्यथा तेन प्रवर्तितः ||१९||
अपरेद्युस्तथा चास्याः क्रियते उच्छ्रयो नृपैः |
अलङ्कृतायाः पिटकैर्गन्धैर्माल्यैश्च भूषणैः ||२०||
माल्यदामपरिक्षिप्ता विधिवत्क्रियतेऽपि च ||२०||
भगवान्पूज्यते चात्र हास्यरूपेण शङ्करः |
स्वयमेव गृहीतेन वसोः प्रीत्या महात्मनः ||२१||
एतां पूजां महेन्द्रस्तु दृष्ट्वा देव कृतां शुभाम् |
वसुना राजमुख्येन प्रीतिमानब्रवीद्विभुः ||२२||
ये पूजयिष्यन्ति नरा राजानश्च महं मम |
कारयिष्यन्ति च मुदा यथा चेदिपतिर्नृपः ||२३||
तेषां श्रीर्विजयश्चैव सराष्ट्राणां भविष्यति |
तथा स्फीतो जनपदो मुदितश्च भविष्यति ||२४||
एवं महात्मना तेन महेन्द्रेण नराधिप |
वसुः प्रीत्या मघवता महाराजोऽभिसत्कृतः ||२५||
उत्सवं कारयिष्यन्ति सदा शक्रस्य ये नराः |
भूमिदानादिभिर्दानैर्यथा पूता भवन्ति वै ||२६||
वरदानमहायज्ञैस्तथा शक्रोत्सवेन ते ||२६||
सम्पूजितो मघवता वसुश्चेदिपतिस्तदा |
पालयामास धर्मेण चेदिस्थः पृथिवीमिमाम् ||२७||
इन्द्रप्रीत्या भूमिपतिश्चकारेन्द्रमहं वसुः ||२७||
पुत्राश्चास्य महावीर्याः पञ्चासन्नमितौजसः |
नानाराज्येषु च सुतान्स सम्राडभ्यषेचयत् ||२८||
महारथो मगधराड्विश्रुतो यो बृहद्रथः |
प्रत्यग्रहः कुशाम्बश्च यमाहुर्मणिवाहनम् ||२९||
मच्छिल्लश्च यदुश्चैव राजन्यश्चापराजितः ||२९||
एते तस्य सुता राजन्राजर्षेर्भूरितेजसः |
न्यवेशयन्नामभिः स्वैस्ते देशांश्च पुराणि च ||३०||
वासवाः पञ्च राजानः पृथग्वंशाश्च शाश्वताः ||३०||
वसन्तमिन्द्रप्रासादे आकाशे स्फाटिके च तम् |
उपतस्थुर्महात्मानं गन्धर्वाप्सरसो नृपम् ||३१||
राजोपरिचरेत्येवं नाम तस्याथ विश्रुतम् ||३१||
पुरोपवाहिनीं तस्य नदीं शुक्तिमतीं गिरिः |
अरौत्सीच्चेतनायुक्तः कामात्कोलाहलः किल ||३२||
गिरिं कोलाहलं तं तु पदा वसुरताडयत् |
निश्चक्राम नदी तेन प्रहारविवरेण सा ||३३||
तस्यां नद्यामजनयन्मिथुनं पर्वतः स्वयम् |
तस्माद्विमोक्षणात्प्रीता नदी राज्ञे न्यवेदयत् ||३४||
यः पुमानभवत्तत्र तं स राजर्षिसत्तमः |
वसुर्वसुप्रदश्चक्रे सेनापतिमरिंदमम् ||३५||
चकार पत्नीं कन्यां तु दयितां गिरिकां नृपः ||३५||
वसोः पत्नी तु गिरिका कामात्काले न्यवेदयत् |
ऋतुकालमनुप्राप्तं स्नाता पुंसवने शुचिः ||३६||
तदहः पितरश्चैनमूचुर्जहि मृगानिति |
तं राजसत्तमं प्रीतास्तदा मतिमतां वरम् ||३७||
स पितृणां नियोगं तमव्यतिक्रम्य पार्थिवः |
चचार मृगयां कामी गिरिकामेव संस्मरन् ||३८||
अतीव रूपसम्पन्नां साक्षाच्छ्रियमिवापराम् ||३८||
तस्य रेतः प्रचस्कन्द चरतो रुचिरे वने |
स्कन्नमात्रं च तद्रेतो वृक्षपत्रेण भूमिपः ||३९||
प्रतिजग्राह मिथ्या मे न स्कन्देद्रेत इत्युत |
ऋतुश्च तस्याः पत्न्या मे न मोघः स्यादिति प्रभुः ||४०||
सञ्चिन्त्यैवं तदा राजा विचार्य च पुनः पुनः |
अमोघत्वं च विज्ञाय रेतसो राजसत्तमः ||४१||
शुक्रप्रस्थापने कालं महिष्याः प्रसमीक्ष्य सः |
अभिमन्त्र्याथ तच्छुक्रमारात्तिष्ठन्तमाशुगम् ||४२||
सूक्ष्मधर्मार्थतत्त्वज्ञो ज्ञात्वा श्येनं ततोऽब्रवीत् ||४२||
मत्प्रियार्थमिदं सौम्य शुक्रं मम गृहं नय |
गिरिकायाः प्रयच्छाशु तस्या ह्यार्तवमद्य वै ||४३||
गृहीत्वा तत्तदा श्येनस्तूर्णमुत्पत्य वेगवान् |
जवं परममास्थाय प्रदुद्राव विहङ्गमः ||४४||
तमपश्यदथायान्तं श्येनं श्येनस्तथापरः |
अभ्यद्रवच्च तं सद्यो दृष्ट्वैवामिषशङ्कया ||४५||
तुण्डयुद्धमथाकाशे तावुभौ सम्प्रचक्रतुः |
युध्यतोरपतद्रेतस्तच्चापि यमुनाम्भसि ||४६||
तत्राद्रिकेति विख्याता ब्रह्मशापाद्वराप्सराः |
मीनभावमनुप्राप्ता बभूव यमुनाचरी ||४७||
श्येनपादपरिभ्रष्टं तद्वीर्यमथ वासवम् |
जग्राह तरसोपेत्य साद्रिका मत्स्यरूपिणी ||४८||
कदाचिदथ मत्सीं तां बबन्धुर्मत्स्यजीविनः |
मासे च दशमे प्राप्ते तदा भरतसत्तम ||४९||
उज्जह्रुरुदरात्तस्याः स्त्रीपुमांसं च मानुषम् ||४९||
आश्चर्यभूतं मत्वा तद्राज्ञस्ते प्रत्यवेदयन् |
काये मत्स्या इमौ राजन्सम्भूतौ मानुषाविति ||५०||
तयोः पुमांसं जग्राह राजोपरिचरस्तदा |
स मत्स्यो नाम राजासीद्धार्मिकः सत्यसङ्गरः ||५१||
साप्सरा मुक्तशापा च क्षणेन समपद्यत |
पुरोक्ता या भगवता तिर्यग्योनिगता शुभे ||५२||
मानुषौ जनयित्वा त्वं शापमोक्षमवाप्स्यसि ||५२||
ततः सा जनयित्वा तौ विशस्ता मत्स्यघातिना |
सन्त्यज्य मत्स्यरूपं सा दिव्यं रूपमवाप्य च ||५३||
सिद्धर्षिचारणपथं जगामाथ वराप्सराः ||५३||
या कन्या दुहिता तस्या मत्स्या मत्स्यसगन्धिनी |
राज्ञा दत्ताथ दाशाय इयं तव भवत्विति ||५४||
रूपसत्त्वसमायुक्ता सर्वैः समुदिता गुणैः ||५४||
सा तु सत्यवती नाम मत्स्यघात्यभिसंश्रयात् |
आसीन्मत्स्यसगन्धैव कञ्चित्कालं शुचिस्मिता ||५५||
शुश्रूषार्थं पितुर्नावं तां तु वाहयतीं जले |
तीर्थयात्रां परिक्रामन्नपश्यद्वै पराशरः ||५६||
अतीव रूपसम्पन्नां सिद्धानामपि काङ्क्षिताम् |
दृष्ट्वैव च स तां धीमांश्चकमे चारुदर्शनाम् ||५७||
विद्वांस्तां वासवीं कन्यां कार्यवान्मुनिपुङ्गवः ||५७||
साब्रवीत्पश्य भगवन्पारावारे ऋषीन्स्थितान् |
आवयोर्दृश्यतोरेभिः कथं नु स्यात्समागमः ||५८||
एवं तयोक्तो भगवान्नीहारमसृजत्प्रभुः |
येन देशः स सर्वस्तु तमोभूत इवाभवत् ||५९||
दृष्ट्वा सृष्टं तु नीहारं ततस्तं परमर्षिणा |
विस्मिता चाब्रवीत्कन्या व्रीडिता च मनस्विनी ||६०||
विद्धि मां भगवन्कन्यां सदा पितृवशानुगाम् |
त्वत्संयोगाच्च दुष्येत कन्याभावो ममानघ ||६१||
कन्यात्वे दूषिते चापि कथं शक्ष्ये द्विजोत्तम |
गन्तुं गृहं गृहे चाहं धीमन्न स्थातुमुत्सहे ||६२||
एतत्सञ्चिन्त्य भगवन्विधत्स्व यदनन्तरम् ||६२||
एवमुक्तवतीं तां तु प्रीतिमानृषिसत्तमः |
उवाच मत्प्रियं कृत्वा कन्यैव त्वं भविष्यसि ||६३||
वृणीष्व च वरं भीरु यं त्वमिच्छसि भामिनि |
वृथा हि न प्रसादो मे भूतपूर्वः शुचिस्मिते ||६४||
एवमुक्ता वरं वव्रे गात्रसौगन्ध्यमुत्तमम् |
स चास्यै भगवान्प्रादान्मनसः काङ्क्षितं प्रभुः ||६५||
ततो लब्धवरा प्रीता स्त्रीभावगुणभूषिता |
जगाम सह संसर्गमृषिणाद्भुतकर्मणा ||६६||
तेन गन्धवतीत्येव नामास्याः प्रथितं भुवि |
तस्यास्तु योजनाद्गन्धमाजिघ्रन्ति नरा भुवि ||६७||
ततो योजनगन्धेति तस्या नाम परिश्रुतम् |
पराशरोऽपि भगवाञ्जगाम स्वं निवेशनम् ||६८||
इति सत्यवती हृष्टा लब्ध्वा वरमनुत्तमम् |
पराशरेण संयुक्ता सद्यो गर्भं सुषाव सा ||६९||
जज्ञे च यमुनाद्वीपे पाराशर्यः स वीर्यवान् ||६९||
स मातरमुपस्थाय तपस्येव मनो दधे |
स्मृतोऽहं दर्शयिष्यामि कृत्येष्विति च सोऽब्रवीत् ||७०||
एवं द्वैपायनो जज्ञे सत्यवत्यां पराशरात् |
द्वीपे न्यस्तः स यद्बालस्तस्माद्द्वैपायनोऽभवत् ||७१||
पादापसारिणं धर्मं विद्वान्स तु युगे युगे |
आयुः शक्तिं च मर्त्यानां युगानुगमवेक्ष्य च ||७२||
ब्रह्मणो ब्राह्मणानां च तथानुग्रहकाम्यया |
विव्यास वेदान्यस्माच्च तस्माद्व्यास इति स्मृतः ||७३||
वेदानध्यापयामास महाभारतपञ्चमान् |
सुमन्तुं जैमिनिं पैलं शुकं चैव स्वमात्मजम् ||७४||
प्रभुर्वरिष्ठो वरदो वैशम्पायनमेव च |
संहितास्तैः पृथक्त्वेन भारतस्य प्रकाशिताः ||७५||
तथा भीष्मः शान्तनवो गङ्गायाममितद्युतिः |
वसुवीर्यात्समभवन्महावीर्यो महायशाः ||७६||
शूले प्रोतः पुराणर्षिरचोरश्चोरशङ्कया |
अणीमाण्डव्य इति वै विख्यातः सुमहायशाः ||७७||
स धर्ममाहूय पुरा महर्षिरिदमुक्तवान् |
इषीकया मया बाल्यादेका विद्धा शकुन्तिका ||७८||
तत्किल्बिषं स्मरे धर्म नान्यत्पापमहं स्मरे |
तन्मे सहस्रसमितं कस्मान्नेहाजयत्तपः ||७९||
गरीयान्ब्राह्मणवधः सर्वभूतवधाद्यतः |
तस्मात्त्वं किल्बिषादस्माच्छूद्रयोनौ जनिष्यसि ||८०||
तेन शापेन धर्मोऽपि शूद्रयोनावजायत |
विद्वान्विदुररूपेण धार्मी तनुरकिल्बिषी ||८१||
सञ्जयो मुनिकल्पस्तु जज्ञे सूतो गवल्गणात् |
सूर्याच्च कुन्तिकन्यायां जज्ञे कर्णो महारथः ||८२||
सहजं कवचं बिभ्रत्कुण्डलोद्द्योतिताननः ||८२||
अनुग्रहार्थं लोकानां विष्णुर्लोकनमस्कृतः |
वसुदेवात्तु देवक्यां प्रादुर्भूतो महायशाः ||८३||
अनादिनिधनो देवः स कर्ता जगतः प्रभुः |
अव्यक्तमक्षरं ब्रह्म प्रधानं निर्गुणात्मकम् ||८४||
आत्मानमव्ययं चैव प्रकृतिं प्रभवं परम् |
पुरुषं विश्वकर्माणं सत्त्वयोगं ध्रुवाक्षरम् ||८५||
अनन्तमचलं देवं हंसं नारायणं प्रभुम् |
धातारमजरं नित्यं तमाहुः परमव्ययम् ||८६||
पुरुषः स विभुः कर्ता सर्वभूतपितामहः |
धर्मसंवर्धनार्थाय प्रजज्ञेऽन्धकवृष्णिषु ||८७||
अस्त्रज्ञौ तु महावीर्यौ सर्वशस्त्रविशारदौ |
सात्यकिः कृतवर्मा च नारायणमनुव्रतौ ||८८||
सत्यकाद्धृदिकाच्चैव जज्ञातेऽस्त्रविशारदौ ||८८||
भरद्वाजस्य च स्कन्नं द्रोण्यां शुक्रमवर्धत |
महर्षेरुग्रतपसस्तस्माद्द्रोणो व्यजायत ||८९||
गौतमान्मिथुनं जज्ञे शरस्तम्बाच्छरद्वतः |
अश्वत्थाम्नश्च जननी कृपश्चैव महाबलः ||९०||
अश्वत्थामा ततो जज्ञे द्रोणादस्त्रभृतां वरः ||९०||
तथैव धृष्टद्युम्नोऽपि साक्षादग्निसमद्युतिः |
वैताने कर्मणि तते पावकात्समजायत ||९१||
वीरो द्रोणविनाशाय धनुषा सह वीर्यवान् ||९१||
तथैव वेद्यां कृष्णापि जज्ञे तेजस्विनी शुभा |
विभ्राजमाना वपुषा बिभ्रती रूपमुत्तमम् ||९२||
प्रह्रादशिष्यो नग्नजित्सुबलश्चाभवत्ततः |
तस्य प्रजा धर्महन्त्री जज्ञे देवप्रकोपनात् ||९३||
गान्धारराजपुत्रोऽभूच्छकुनिः सौबलस्तथा |
दुर्योधनस्य माता च जज्ञातेऽर्थविदावुभौ ||९४||
कृष्णद्वैपायनाज्जज्ञे धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
क्षेत्रे विचित्रवीर्यस्य पाण्डुश्चैव महाबलः ||९५||
पाण्डोस्तु जज्ञिरे पञ्च पुत्रा देवसमाः पृथक् |
द्वयोः स्त्रियोर्गुणज्येष्ठस्तेषामासीद्युधिष्ठिरः ||९६||
धर्माद्युधिष्ठिरो जज्ञे मारुतात्तु वृकोदरः |
इन्द्राद्धनञ्जयः श्रीमान्सर्वशस्त्रभृतां वरः ||९७||
जज्ञाते रूपसम्पन्नावश्विभ्यां तु यमावुभौ |
नकुलः सहदेवश्च गुरुशुश्रूषणे रतौ ||९८||
तथा पुत्रशतं जज्ञे धृतराष्ट्रस्य धीमतः |
दुर्योधनप्रभृतयो युयुत्सुः करणस्तथा ||९९||
अभिमन्युः सुभद्रायामर्जुनादभ्यजायत |
स्वस्रीयो वासुदेवस्य पौत्रः पाण्डोर्महात्मनः ||१००||
पाण्डवेभ्योऽपि पञ्चभ्यः कृष्णायां पञ्च जज्ञिरे |
कुमारा रूपसम्पन्नाः सर्वशस्त्रविशारदाः ||१०१||
प्रतिविन्ध्यो युधिष्ठिरात्सुतसोमो वृकोदरात् |
अर्जुनाच्छ्रुतकीर्तिस्तु शतानीकस्तु नाकुलिः ||१०२||
तथैव सहदेवाच्च श्रुतसेनः प्रतापवान् |
हिडिम्बायां च भीमेन वने जज्ञे घटोत्कचः ||१०३||
शिखण्डी द्रुपदाज्जज्ञे कन्या पुत्रत्वमागता |
यां यक्षः पुरुषं चक्रे स्थूणः प्रियचिकीर्षया ||१०४||
कुरूणां विग्रहे तस्मिन्समागच्छन्बहून्यथ |
राज्ञां शतसहस्राणि योत्स्यमानानि संयुगे ||१०५||
तेषामपरिमेयानि नामधेयानि सर्वशः |
न शक्यं परिसङ्ख्यातुं वर्षाणामयुतैरपि ||१०६||
एते तु कीर्तिता मुख्या यैराख्यानमिदं ततम् ||१०६||
५८
जनमेजय उवाच||
य एते कीर्तिता ब्रह्मन्ये चान्ये नानुकीर्तिताः |
सम्यक्ताञ्श्रोतुमिच्छामि राज्ञश्चान्यान्सुवर्चसः ||१||
यदर्थमिह सम्भूता देवकल्पा महारथाः |
भुवि तन्मे महाभाग सम्यगाख्यातुमर्हसि ||२||
वैशम्पायन उवाच||
रहस्यं खल्विदं राजन्देवानामिति नः श्रुतम् |
तत्तु ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयम्भुवे ||३||
त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवीं कृत्वा निःक्षत्रियां पुरा |
जामदग्न्यस्तपस्तेपे महेन्द्रे पर्वतोत्तमे ||४||
तदा निःक्षत्रिये लोके भार्गवेण कृते सति |
ब्राह्मणान्क्षत्रिया राजन्गर्भार्थिन्योऽभिचक्रमुः ||५||
ताभिः सह समापेतुर्ब्राह्मणाः संशितव्रताः |
ऋतावृतौ नरव्याघ्र न कामान्नानृतौ तथा ||६||
तेभ्यस्तु लेभिरे गर्भान्क्षत्रियास्ताः सहस्रशः |
ततः सुषुविरे राजन्क्षत्रियान्वीर्यसंमतान् ||७||
कुमारांश्च कुमारीश्च पुनः क्षत्राभिवृद्धये ||७||
एवं तद्ब्राह्मणैः क्षत्रं क्षत्रियासु तपस्विभिः |
जातमृध्यत धर्मेण सुदीर्घेणायुषान्वितम् ||८||
चत्वारोऽपि तदा वर्णा बभूवुर्ब्राह्मणोत्तराः ||८||
अभ्यगच्छन्नृतौ नारीं न कामान्नानृतौ तथा |
तथैवान्यानि भूतानि तिर्यग्योनिगतान्यपि ||९||
ऋतौ दारांश्च गच्छन्ति तदा स्म भरतर्षभ ||९||
ततोऽवर्धन्त धर्मेण सहस्रशतजीविनः |
ताः प्रजाः पृथिवीपाल धर्मव्रतपरायणाः ||१०||
आधिभिर्व्याधिभिश्चैव विमुक्ताः सर्वशो नराः ||१०||
अथेमां सागरापाङ्गां गां गजेन्द्रगताखिलाम् |
अध्यतिष्ठत्पुनः क्षत्रं सशैलवनकाननाम् ||११||
प्रशासति पुनः क्षत्रे धर्मेणेमां वसुन्धराम् |
ब्राह्मणाद्यास्तदा वर्णा लेभिरे मुदमुत्तमाम् ||१२||
कामक्रोधोद्भवान्दोषान्निरस्य च नराधिपाः |
दण्डं दण्ड्येषु धर्मेण प्रणयन्तोऽन्वपालयन् ||१३||
तथा धर्मपरे क्षत्रे सहस्राक्षः शतक्रतुः |
स्वादु देशे च काले च ववर्षाप्याययन्प्रजाः ||१४||
न बाल एव म्रियते तदा कश्चिन्नराधिप |
न च स्त्रियं प्रजानाति कश्चिदप्राप्तयौवनः ||१५||
एवमायुष्मतीभिस्तु प्रजाभिर्भरतर्षभ |
इयं सागरपर्यन्ता समापूर्यत मेदिनी ||१६||
ईजिरे च महायज्ञैः क्षत्रिया बहुदक्षिणैः |
साङ्गोपनिषदान्वेदान्विप्राश्चाधीयते तदा ||१७||
न च विक्रीणते ब्रह्म ब्राह्मणाः स्म तदा नृप |
न च शूद्रसमाभ्याशे वेदानुच्चारयन्त्युत ||१८||
कारयन्तः कृषिं गोभिस्तथा वैश्याः क्षिताविह |
न गामयुञ्जन्त धुरि कृशाङ्गाश्चाप्यजीवयन् ||१९||
फेनपांश्च तथा वत्सान्न दुहन्ति स्म मानवाः |
न कूटमानैर्वणिजः पण्यं विक्रीणते तदा ||२०||
कर्माणि च नरव्याघ्र धर्मोपेतानि मानवाः |
धर्ममेवानुपश्यन्तश्चक्रुर्धर्मपरायणाः ||२१||
स्वकर्मनिरताश्चासन्सर्वे वर्णा नराधिप |
एवं तदा नरव्याघ्र धर्मो न ह्रसते क्वचित् ||२२||
काले गावः प्रसूयन्ते नार्यश्च भरतर्षभ |
फलन्त्यृतुषु वृक्षाश्च पुष्पाणि च फलानि च ||२३||
एवं कृतयुगे सम्यग्वर्तमाने तदा नृप |
आपूर्यत मही कृत्स्ना प्राणिभिर्बहुभिर्भृशम् ||२४||
ततः समुदिते लोके मानुषे भरतर्षभ |
असुरा जज्ञिरे क्षेत्रे राज्ञां मनुजपुङ्गव ||२५||
आदित्यैर्हि तदा दैत्या बहुशो निर्जिता युधि |
ऐश्वर्याद्भ्रंशिताश्चापि सम्बभूवुः क्षिताविह ||२६||
इह देवत्वमिच्छन्तो मानुषेषु मनस्विनः |
जज्ञिरे भुवि भूतेषु तेषु तेष्वसुरा विभो ||२७||
गोष्वश्वेषु च राजेन्द्र खरोष्ट्रमहिषेषु च |
क्रव्यादेषु च भूतेषु गजेषु च मृगेषु च ||२८||
जातैरिह महीपाल जायमानैश्च तैर्मही |
न शशाकात्मनात्मानमियं धारयितुं धरा ||२९||
अथ जाता महीपालाः केचिद्बलसमन्विताः |
दितेः पुत्रा दनोश्चैव तस्माल्लोकादिह च्युताः ||३०||
वीर्यवन्तोऽवलिप्तास्ते नानारूपधरा महीम् |
इमां सागरपर्यन्तां परीयुररिमर्दनाः ||३१||
ब्राह्मणान्क्षत्रियान्वैश्याञ्शूद्रांश्चैवाप्यपीडयन् |
अन्यानि चैव भूतानि पीडयामासुरोजसा ||३२||
त्रासयन्तो विनिघ्नन्तस्तांस्तान्भूतगणांश्च ते |
विचेरुः सर्वतो राजन्महीं शतसहस्रशः ||३३||
आश्रमस्थान्महर्षींश्च धर्षयन्तस्ततस्ततः |
अब्रह्मण्या वीर्यमदा मत्ता मदबलेन च ||३४||
एवं वीर्यबलोत्सिक्तैर्भूरियं तैर्महासुरैः |
पीड्यमाना महीपाल ब्रह्माणमुपचक्रमे ||३५||
न हीमां पवनो राजन्न नागा न नगा महीम् |
तदा धारयितुं शेकुराक्रान्तां दानवैर्बलात् ||३६||
ततो मही महीपाल भारार्ता भयपीडिता |
जगाम शरणं देवं सर्वभूतपितामहम् ||३७||
सा संवृतं महाभागैर्देवद्विजमहर्षिभिः |
ददर्श देवं ब्रह्माणं लोककर्तारमव्ययम् ||३८||
गन्धर्वैरप्सरोभिश्च बन्दिकर्मसु निष्ठितैः |
वन्द्यमानं मुदोपेतैर्ववन्दे चैनमेत्य सा ||३९||
अथ विज्ञापयामास भूमिस्तं शरणार्थिनी |
संनिधौ लोकपालानां सर्वेषामेव भारत ||४०||
तत्प्रधानात्मनस्तस्य भूमेः कृत्यं स्वयम्भुवः |
पूर्वमेवाभवद्राजन्विदितं परमेष्ठिनः ||४१||
स्रष्टा हि जगतः कस्मान्न सम्बुध्येत भारत |
सुरासुराणां लोकानामशेषेण मनोगतम् ||४२||
तमुवाच महाराज भूमिं भूमिपतिर्विभुः |
प्रभवः सर्वभूतानामीशः शम्भुः प्रजापतिः ||४३||
यदर्थमसि सम्प्राप्ता मत्सकाशं वसुन्धरे |
तदर्थं संनियोक्ष्यामि सर्वानेव दिवौकसः ||४४||
इत्युक्त्वा स महीं देवो ब्रह्मा राजन्विसृज्य च |
आदिदेश तदा सर्वान्विबुधान्भूतकृत्स्वयम् ||४५||
अस्या भूमेर्निरसितुं भारं भागैः पृथक्पृथक् |
अस्यामेव प्रसूयध्वं विरोधायेति चाब्रवीत् ||४६||
तथैव च समानीय गन्धर्वाप्सरसां गणान् |
उवाच भगवान्सर्वानिदं वचनमुत्तमम् ||४७||
स्वैरंशैः सम्प्रसूयध्वं यथेष्टं मानुषेष्विति ||४७||
अथ शक्रादयः सर्वे श्रुत्वा सुरगुरोर्वचः |
तथ्यमर्थ्यं च पथ्यं च तस्य ते जगृहुस्तदा ||४८||
अथ ते सर्वशोंऽशैः स्वैर्गन्तुं भूमिं कृतक्षणाः |
नारायणममित्रघ्नं वैकुण्ठमुपचक्रमुः ||४९||
यः स चक्रगदापाणिः पीतवासासितप्रभः |
पद्मनाभः सुरारिघ्नः पृथुचार्वञ्चितेक्षणः ||५०||
तं भुवः शोधनायेन्द्र उवाच पुरुषोत्तमम् |
अंशेनावतरस्वेति तथेत्याह च तं हरिः ||५१||
५९
वैशम्पायन उवाच||
अथ नारायणेनेन्द्रश्चकार सह संविदम् |
अवतर्तुं महीं स्वर्गादंशतः सहितः सुरैः ||१||
आदिश्य च स्वयं शक्रः सर्वानेव दिवौकसः |
निर्जगाम पुनस्तस्मात्क्षयान्नारायणस्य ह ||२||
तेऽमरारिविनाशाय सर्वलोकहिताय च |
अवतेरुः क्रमेणेमां महीं स्वर्गाद्दिवौकसः ||३||
ततो ब्रह्मर्षिवंशेषु पार्थिवर्षिकुलेषु च |
जज्ञिरे राजशार्दूल यथाकामं दिवौकसः ||४||
दानवान्राक्षसांश्चैव गन्धर्वान्पन्नगांस्तथा |
पुरुषादानि चान्यानि जघ्नुः सत्त्वान्यनेकशः ||५||
दानवा राक्षसाश्चैव गन्धर्वाः पन्नगास्तथा |
न तान्बलस्थान्बाल्येऽपि जघ्नुर्भरतसत्तम ||६||
जनमेजय उवाच||
देवदानवसङ्घानां गन्धर्वाप्सरसां तथा |
मानवानां च सर्वेषां तथा वै यक्षरक्षसाम् ||७||
श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन सम्भवं कृत्स्नमादितः |
प्राणिनां चैव सर्वेषां सर्वशः सर्वविद्ध्यसि ||८||
वैशम्पायन उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि नमस्कृत्वा स्वयम्भुवे |
सुरादीनामहं सम्यग्लोकानां प्रभवाप्ययम् ||९||
ब्रह्मणो मानसाः पुत्रा विदिताः षण्महर्षयः |
मरीचिरत्र्यङ्गिरसौ पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः ||१०||
मरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यपात्तु इमाः प्रजाः |
प्रजज्ञिरे महाभागा दक्षकन्यास्त्रयोदश ||११||
अदितिर्दितिर्दनुः काला अनायुः सिंहिका मुनिः |
क्रोधा प्रावा अरिष्टा च विनता कपिला तथा ||१२||
कद्रूश्च मनुजव्याघ्र दक्षकन्यैव भारत |
एतासां वीर्यसम्पन्नं पुत्रपौत्रमनन्तकम् ||१३||
अदित्यां द्वादशादित्याः सम्भूता भुवनेश्वराः |
ये राजन्नामतस्तांस्ते कीर्तयिष्यामि भारत ||१४||
धाता मित्रोऽर्यमा शक्रो वरुणश्चांश एव च |
भगो विवस्वान्पूषा च सविता दशमस्तथा ||१५||
एकादशस्तथा त्वष्टा विष्णुर्द्वादश उच्यते |
जघन्यजः स सर्वेषामादित्यानां गुणाधिकः ||१६||
एक एव दितेः पुत्रो हिरण्यकशिपुः स्मृतः |
नाम्ना ख्यातास्तु तस्येमे पुत्राः पञ्च महात्मनः ||१७||
प्रह्रादः पूर्वजस्तेषां संह्रादस्तदनन्तरम् |
अनुह्रादस्तृतीयोऽभूत्तस्माच्च शिबिबाष्कलौ ||१८||
प्रह्रादस्य त्रयः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत |
विरोचनश्च कुम्भश्च निकुम्भश्चेति विश्रुताः ||१९||
विरोचनस्य पुत्रोऽभूद्बलिरेकः प्रतापवान् |
बलेश्च प्रथितः पुत्रो बाणो नाम महासुरः ||२०||
चत्वारिंशद्दनोः पुत्राः ख्याताः सर्वत्र भारत |
तेषां प्रथमजो राजा विप्रचित्तिर्महायशाः ||२१||
शम्बरो नमुचिश्चैव पुलोमा चेति विश्रुतः |
असिलोमा च केशी च दुर्जयश्चैव दानवः ||२२||
अयःशिरा अश्वशिरा अयःशङ्कुश्च वीर्यवान् |
तथा गगनमूर्धा च वेगवान्केतुमांश्च यः ||२३||
स्वर्भानुरश्वोऽश्वपतिर्वृषपर्वाजकस्तथा |
अश्वग्रीवश्च सूक्ष्मश्च तुहुण्डश्च महासुरः ||२४||
इसृपा एकचक्रश्च विरूपाक्षो हराहरौ |
निचन्द्रश्च निकुम्भश्च कुपथः कापथस्तथा ||२५||
शरभः शलभश्चैव सूर्याचन्द्रमसौ तथा |
इति ख्याता दनोर्वंशे दानवाः परिकीर्तिताः ||२६||
अन्यौ तु खलु देवानां सूर्याचन्द्रमसौ स्मृतौ ||२६||
इमे च वंशे प्रथिताः सत्त्ववन्तो महाबलाः |
दनुपुत्रा महाराज दश दानवपुङ्गवाः ||२७||
एकाक्षो मृतपा वीरः प्रलम्बनरकावपि |
वातापिः शत्रुतपनः शठश्चैव महासुरः ||२८||
गविष्ठश्च दनायुश्च दीर्घजिह्वश्च दानवः |
असङ्ख्येयाः स्मृतास्तेषां पुत्राः पौत्राश्च भारत ||२९||
सिंहिका सुषुवे पुत्रं राहुं चन्द्रार्कमर्दनम् |
सुचन्द्रं चन्द्रहन्तारं तथा चन्द्रविमर्दनम् ||३०||
क्रूरस्वभावं क्रूरायाः पुत्रपौत्रमनन्तकम् |
गणः क्रोधवशो नाम क्रूरकर्मारिमर्दनः ||३१||
अनायुषः पुनः पुत्राश्चत्वारोऽसुरपुङ्गवाः |
विक्षरो बलवीरौ च वृत्रश्चैव महासुरः ||३२||
कालायाः प्रथिताः पुत्राः कालकल्पाः प्रहारिणः |
भुवि ख्याता महावीर्या दानवेषु परन्तपाः ||३३||
विनाशनश्च क्रोधश्च हन्ता क्रोधस्य चापरः |
क्रोधशत्रुस्तथैवान्यः कालेया इति विश्रुताः ||३४||
असुराणामुपाध्यायः शुक्रस्त्वृषिसुतोऽभवत् |
ख्याताश्चोशनसः पुत्राश्चत्वारोऽसुरयाजकाः ||३५||
त्वष्टावरस्तथात्रिश्च द्वावन्यौ मन्त्रकर्मिणौ |
तेजसा सूर्यसङ्काशा ब्रह्मलोकप्रभावनाः ||३६||
इत्येष वंशप्रभवः कथितस्ते तरस्विनाम् |
असुराणां सुराणां च पुराणे संश्रुतो मया ||३७||
एतेषां यदपत्यं तु न शक्यं तदशेषतः |
प्रसङ्ख्यातुं महीपाल गुणभूतमनन्तकम् ||३८||
तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च तथैव गरुडारुणौ |
आरुणिर्वारुणिश्चैव वैनतेया इति स्मृताः ||३९||
शेषोऽनन्तो वासुकिश्च तक्षकश्च भुजङ्गमः |
कूर्मश्च कुलिकश्चैव काद्रवेया महाबलाः ||४०||
भीमसेनोग्रसेनौ च सुपर्णो वरुणस्तथा |
गोपतिर्धृतराष्ट्रश्च सूर्यवर्चाश्च सप्तमः ||४१||
पत्रवानर्कपर्णश्च प्रयुतश्चैव विश्रुतः |
भीमश्चित्ररथश्चैव विख्यातः सर्वविद्वशी ||४२||
तथा शालिशिरा राजन्प्रद्युम्नश्च चतुर्दशः |
कलिः पञ्चदशश्चैव नारदश्चैव षोडशः ||४३||
इत्येते देवगन्धर्वा मौनेयाः परिकीर्तिताः ||४३||
अतस्तु भूतान्यन्यानि कीर्तयिष्यामि भारत |
अनवद्यामनुवशामनूनामरुणां प्रियाम् ||४४||
अनूपां सुभगां भासीमिति प्रावा व्यजायत ||४४||
सिद्धः पूर्णश्च बर्ही च पूर्णाशश्च महायशाः |
ब्रह्मचारी रतिगुणः सुपर्णश्चैव सप्तमः ||४५||
विश्वावसुश्च भानुश्च सुचन्द्रो दशमस्तथा |
इत्येते देवगन्धर्वाः प्रावेयाः परिकीर्तिताः ||४६||
इमं त्वप्सरसां वंशं विदितं पुण्यलक्षणम् |
प्रावासूत महाभागा देवी देवर्षितः पुरा ||४७||
अलम्बुसा मिश्रकेषी विद्युत्पर्णा तुलानघा |
अरुणा रक्षिता चैव रम्भा तद्वन्मनोरमा ||४८||
असिता च सुबाहुश्च सुव्रता सुभुजा तथा |
सुप्रिया चातिबाहुश्च विख्यातौ च हहाहुहू ||४९||
तुम्बुरुश्चेति चत्वारः स्मृता गन्धर्वसत्तमाः ||४९||
अमृतं ब्राह्मणा गावो गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
अपत्यं कपिलायास्तु पुराणे परिकीर्तितम् ||५०||
इति ते सर्वभूतानां सम्भवः कथितो मया |
यथावत्परिसङ्ख्यातो गन्धर्वाप्सरसां तथा ||५१||
भुजगानां सुपर्णानां रुद्राणां मरुतां तथा |
गवां च ब्राह्मणानां च श्रीमतां पुण्यकर्मणाम् ||५२||
आयुष्यश्चैव पुण्यश्च धन्यः श्रुतिसुखावहः |
श्रोतव्यश्चैव सततं श्राव्यश्चैवानसूयता ||५३||
इमं तु वंशं नियमेन यः पठे; न्महात्मनां ब्राह्मणदेवसंनिधौ |
अपत्यलाभं लभते स पुष्कलं; श्रियं यशः प्रेत्य च शोभनां गतिम् ||५४||
६०
वैशम्पायन उवाच||
ब्रह्मणो मानसाः पुत्रा विदिताः षण्महर्षयः |
एकादश सुताः स्थाणोः ख्याताः परममानसाः ||१||
मृगव्याधश्च शर्वश्च निरृतिश्च महायशाः |
अजैकपादहिर्बुध्न्यः पिनाकी च परन्तपः ||२||
दहनोऽथेश्वरश्चैव कपाली च महाद्युतिः |
स्थाणुर्भवश्च भगवान्रुद्रा एकादश स्मृताः ||३||
मरीचिरङ्गिरा अत्रिः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः |
षडेते ब्रह्मणः पुत्रा वीर्यवन्तो महर्षयः ||४||
त्रयस्त्वङ्गिरसः पुत्रा लोके सर्वत्र विश्रुताः |
बृहस्पतिरुतथ्यश्च संवर्तश्च धृतव्रताः ||५||
अत्रेस्तु बहवः पुत्राः श्रूयन्ते मनुजाधिप |
सर्वे वेदविदः सिद्धाः शान्तात्मानो महर्षयः ||६||
राक्षसास्तु पुलस्त्यस्य वानराः किंनरास्तथा |
पुलहस्य मृगाः सिंहा व्याघ्राः किम्पुरुषास्तथा ||७||
क्रतोः क्रतुसमाः पुत्राः पतङ्गसहचारिणः |
विश्रुतास्त्रिषु लोकेषु सत्यव्रतपरायणाः ||८||
दक्षस्त्वजायताङ्गुष्ठाद्दक्षिणाद्भगवानृषिः |
ब्रह्मणः पृथिवीपाल पुत्रः पुत्रवतां वरः ||९||
वामादजायताङ्गुष्ठाद्भार्या तस्य महात्मनः |
तस्यां पञ्चाशतं कन्याः स एवाजनयन्मुनिः ||१०||
ताः सर्वास्त्वनवद्याङ्ग्यः कन्याः कमललोचनाः |
पुत्रिकाः स्थापयामास नष्टपुत्रः प्रजापतिः ||११||
ददौ स दश धर्माय सप्तविंशतिमिन्दवे |
दिव्येन विधिना राजन्कश्यपाय त्रयोदश ||१२||
नामतो धर्मपत्न्यस्ताः कीर्त्यमाना निबोध मे |
कीर्तिर्लक्ष्मीर्धृतिर्मेधा पुष्टिः श्रद्धा क्रिया तथा ||१३||
बुद्धिर्लज्जा मतिश्चैव पत्न्यो धर्मस्य ता दश |
द्वाराण्येतानि धर्मस्य विहितानि स्वयम्भुवा ||१४||
सप्तविंशति सोमस्य पत्न्यो लोके परिश्रुताः |
कालस्य नयने युक्ताः सोमपत्न्यः शुभव्रताः ||१५||
सर्वा नक्षत्रयोगिन्यो लोकयात्राविधौ स्थिताः ||१५||
पितामहो मुनिर्देवस्तस्य पुत्रः प्रजापतिः |
तस्याष्टौ वसवः पुत्रास्तेषां वक्ष्यामि विस्तरम् ||१६||
धरो ध्रुवश्च सोमश्च अहश्चैवानिलोऽनलः |
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च वसवोऽष्टाविति स्मृताः ||१७||
धूम्रायाश्च धरः पुत्रो ब्रह्मविद्यो ध्रुवस्तथा |
चन्द्रमास्तु मनस्विन्याः श्वसायाः श्वसनस्तथा ||१८||
रतायाश्चाप्यहः पुत्रः शाण्डिल्याश्च हुताशनः |
प्रत्यूषश्च प्रभासश्च प्रभातायाः सुतौ स्मृतौ ||१९||
धरस्य पुत्रो द्रविणो हुतहव्यवहस्तथा |
ध्रुवस्य पुत्रो भगवान्कालो लोकप्रकालनः ||२०||
सोमस्य तु सुतो वर्चा वर्चस्वी येन जायते |
मनोहरायाः शिशिरः प्राणोऽथ रमणस्तथा ||२१||
अह्नः सुतः स्मृतो ज्योतिः श्रमः शान्तस्तथा मुनिः |
अग्नेः पुत्रः कुमारस्तु श्रीमाञ्शरवणालयः ||२२||
तस्य शाखो विशाखश्च नैगमेशश्च पृष्ठजः |
कृत्तिकाभ्युपपत्तेश्च कार्त्तिकेय इति स्मृतः ||२३||
अनिलस्य शिवा भार्या तस्याः पुत्रः पुरोजवः |
अविज्ञातगतिश्चैव द्वौ पुत्रावनिलस्य तु ||२४||
प्रत्यूषस्य विदुः पुत्रमृषिं नाम्नाथ देवलम् |
द्वौ पुत्रौ देवलस्यापि क्षमावन्तौ मनीषिणौ ||२५||
बृहस्पतेस्तु भगिनी वरस्त्री ब्रह्मचारिणी |
योगसिद्धा जगत्सर्वमसक्तं विचरत्युत ||२६||
प्रभासस्य तु भार्या सा वसूनामष्टमस्य ह ||२६||
विश्वकर्मा महाभागो जज्ञे शिल्पप्रजापतिः |
कर्ता शिल्पसहस्राणां त्रिदशानां च वर्धकिः ||२७||
भूषणानां च सर्वेषां कर्ता शिल्पवतां वरः |
यो दिव्यानि विमानानि देवतानां चकार ह ||२८||
मनुष्याश्चोपजीवन्ति यस्य शिल्पं महात्मनः |
पूजयन्ति च यं नित्यं विश्वकर्माणमव्ययम् ||२९||
स्तनं तु दक्षिणं भित्त्वा ब्रह्मणो नरविग्रहः |
निःसृतो भगवान्धर्मः सर्वलोकसुखावहः ||३०||
त्रयस्तस्य वराः पुत्राः सर्वभूतमनोहराः |
शमः कामश्च हर्षश्च तेजसा लोकधारिणः ||३१||
कामस्य तु रतिर्भार्या शमस्य प्राप्तिरङ्गना |
नन्दी तु भार्या हर्षस्य यत्र लोकाः प्रतिष्ठिताः ||३२||
मरीचेः कश्यपः पुत्रः कश्यपस्य सुरासुराः |
जज्ञिरे नृपशार्दूल लोकानां प्रभवस्तु सः ||३३||
त्वाष्ट्री तु सवितुर्भार्या वडवारूपधारिणी |
असूयत महाभागा सान्तरिक्षेऽश्विनावुभौ ||३४||
द्वादशैवादितेः पुत्राः शक्रमुख्या नराधिप |
तेषामवरजो विष्णुर्यत्र लोकाः प्रतिष्ठिताः ||३५||
त्रयस्त्रिंशत इत्येते देवास्तेषामहं तव |
अन्वयं सम्प्रवक्ष्यामि पक्षैश्च कुलतो गणान् ||३६||
रुद्राणामपरः पक्षः साध्यानां मरुतां तथा |
वसूनां भार्गवं विद्याद्विश्वेदेवांस्तथैव च ||३७||
वैनतेयस्तु गरुडो बलवानरुणस्तथा |
बृहस्पतिश्च भगवानादित्येष्वेव गण्यते ||३८||
अश्विभ्यां गुह्यकान्विद्धि सर्वौषध्यस्तथा पशून् |
एष देवगणो राजन्कीर्तितस्तेऽनुपूर्वशः ||३९||
यं कीर्तयित्वा मनुजः सर्वपापैः प्रमुच्यते ||३९||
ब्रह्मणो हृदयं भित्त्वा निःसृतो भगवान्भृगुः |
भृगोः पुत्रः कविर्विद्वाञ्शुक्रः कविसुतो ग्रहः ||४०||
त्रैलोक्यप्राणयात्रार्थे वर्षावर्षे भयाभये |
स्वयम्भुवा नियुक्तः सन्भुवनं परिधावति ||४१||
योगाचार्यो महाबुद्धिर्दैत्यानामभवद्गुरुः |
सुराणां चापि मेधावी ब्रह्मचारी यतव्रतः ||४२||
तस्मिन्नियुक्ते विभुना योगक्षेमाय भार्गवे |
अन्यमुत्पादयामास पुत्रं भृगुरनिन्दितम् ||४३||
च्यवनं दीप्ततपसं धर्मात्मानं मनीषिणम् |
यः स रोषाच्च्युतो गर्भान्मातुर्मोक्षाय भारत ||४४||
आरुषी तु मनोः कन्या तस्य पत्नी मनीषिणः |
और्वस्तस्यां समभवदूरुं भित्त्वा महायशाः ||४५||
महातपा महातेजा बाल एव गुणैर्युतः ||४५||
ऋचीकस्तस्य पुत्रस्तु जमदग्निस्ततोऽभवत् |
जमदग्नेस्तु चत्वार आसन्पुत्रा महात्मनः ||४६||
रामस्तेषां जघन्योऽभूदजघन्यैर्गुणैर्युतः |
सर्वशस्त्रास्त्रकुशलः क्षत्रियान्तकरो वशी ||४७||
और्वस्यासीत्पुत्रशतं जमदग्निपुरोगमम् |
तेषां पुत्रसहस्राणि बभूवुर्भृगुविस्तरः ||४८||
द्वौ पुत्रौ ब्रह्मणस्त्वन्यौ ययोस्तिष्ठति लक्षणम् |
लोके धाता विधाता च यौ स्थितौ मनुना सह ||४९||
तयोरेव स्वसा देवी लक्ष्मीः पद्मगृहा शुभा |
तस्यास्तु मानसाः पुत्रास्तुरगा व्योमचारिणः ||५०||
वरुणस्य भार्या ज्येष्ठा तु शुक्राद्देवी व्यजायत |
तस्याः पुत्रं बलं विद्धि सुरां च सुरनन्दिनीम् ||५१||
प्रजानामन्नकामानामन्योन्यपरिभक्षणात् |
अधर्मस्तत्र सञ्जातः सर्वभूतविनाशनः ||५२||
तस्यापि निरृतिर्भार्या नैरृता येन राक्षसाः |
घोरास्तस्यास्त्रयः पुत्राः पापकर्मरताः सदा ||५३||
भयो महाभयश्चैव मृत्युर्भूतान्तकस्तथा ||५३||
काकीं श्येनीं च भासीं च धृतराष्ट्रीं तथा शुकीम् |
ताम्रा तु सुषुवे देवी पञ्चैता लोकविश्रुताः ||५४||
उलूकान्सुषुवे काकी श्येनी श्येनान्व्यजायत |
भासी भासानजनयद्गृध्रांश्चैव जनाधिप ||५५||
धृतराष्ट्री तु हंसांश्च कलहंसांश्च सर्वशः |
चक्रवाकांश्च भद्रं ते प्रजज्ञे सा तु भामिनी ||५६||
शुकी विजज्ञे धर्मज्ञ शुकानेव मनस्विनी |
कल्याणगुणसम्पन्ना सर्वलक्षणपूजिता ||५७||
नव क्रोधवशा नारीः प्रजज्ञेऽप्यात्मसम्भवाः |
मृगीं च मृगमन्दां च हरिं भद्रमनामपि ||५८||
मातङ्गीमथ शार्दूलीं श्वेतां सुरभिमेव च |
सर्वलक्षणसम्पन्नां सुरसां च यशस्विनीम् ||५९||
अपत्यं तु मृगाः सर्वे मृग्या नरवरात्मज |
ऋक्षाश्च मृगमन्दायाः सृमराश्चमरा अपि ||६०||
ततस्त्वैरावतं नागं जज्ञे भद्रमना सुतम् |
ऐरावतः सुतस्तस्या देवनागो महागजः ||६१||
हर्याश्च हरयोऽपत्यं वानराश्च तरस्विनः |
गोलाङ्गूलांश्च भद्रं ते हर्याः पुत्रान्प्रचक्षते ||६२||
प्रजज्ञे त्वथ शार्दूली सिंहान्व्याघ्रांश्च भारत |
द्वीपिनश्च महाभाग सर्वानेव न संशयः ||६३||
मातङ्ग्यास्त्वथ मातङ्गा अपत्यानि नराधिप |
दिशागजं तु श्वेताख्यं श्वेताजनयदाशुगम् ||६४||
तथा दुहितरौ राजन्सुरभिर्वै व्यजायत |
रोहिणीं चैव भद्रं ते गन्धर्वीं च यशस्विनीम् ||६५||
रोहिण्यां जज्ञिरे गावो गन्धर्व्यां वाजिनः सुताः ||६५||
सुरसाजनयन्नागान्राजन्कद्रूश्च पन्नगान् |
सप्त पिण्डफलान्वृक्षाननलापि व्यजायत ||६६||
अनलायाः शुकी पुत्री कद्र्वास्तु सुरसा सुता ||६६||
अरुणस्य भार्या श्येनी तु वीर्यवन्तौ महाबलौ |
सम्पातिं जनयामास तथैव च जटायुषम् ||६७||
द्वौ पुत्रौ विनतायास्तु विख्यातौ गरुडारुणौ ||६७||
इत्येष सर्वभूतानां महतां मनुजाधिप |
प्रभवः कीर्तितः सम्यङ्मया मतिमतां वर ||६८||
यं श्रुत्वा पुरुषः सम्यक्पूतो भवति पाप्मनः |
सर्वज्ञतां च लभते गतिमग्र्यां च विन्दति ||६९||
६१
जनमेजय उवाच||
देवानां दानवानां च यक्षाणामथ रक्षसाम् |
अन्येषां चैव भूतानां सर्वेषां भगवन्नहम् ||१||
श्रोतुमिच्छामि तत्त्वेन मानुषेषु महात्मनाम् |
जन्म कर्म च भूतानामेतेषामनुपूर्वशः ||२||
वैशम्पायन उवाच||
मानुषेषु मनुष्येन्द्र सम्भूता ये दिवौकसः |
प्रथमं दानवांश्चैव तांस्ते वक्ष्यामि सर्वशः ||३||
विप्रचित्तिरिति ख्यातो य आसीद्दानवर्षभः |
जरासन्ध इति ख्यातः स आसीन्मनुजर्षभः ||४||
दितेः पुत्रस्तु यो राजन्हिरण्यकशिपुः स्मृतः |
स जज्ञे मानुषे लोके शिशुपालो नरर्षभः ||५||
संह्राद इति विख्यातः प्रह्रादस्यानुजस्तु यः |
स शल्य इति विख्यातो जज्ञे बाह्लीकपुङ्गवः ||६||
अनुह्रादस्तु तेजस्वी योऽभूत्ख्यातो जघन्यजः |
धृष्टकेतुरिति ख्यातः स आसीन्मनुजेश्वरः ||७||
यस्तु राजञ्शिबिर्नाम दैतेयः परिकीर्तितः |
द्रुम इत्यभिविख्यातः स आसीद्भुवि पार्थिवः ||८||
बाष्कलो नाम यस्तेषामासीदसुरसत्तमः |
भगदत्त इति ख्यातः स आसीन्मनुजेश्वरः ||९||
अयःशिरा अश्वशिरा अयःशङ्कुश्च वीर्यवान् |
तथा गगनमूर्धा च वेगवांश्चात्र पञ्चमः ||१०||
पञ्चैते जज्ञिरे राजन्वीर्यवन्तो महासुराः |
केकयेषु महात्मानः पार्थिवर्षभसत्तमाः ||११||
केतुमानिति विख्यातो यस्ततोऽन्यः प्रतापवान् |
अमितौजा इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्न्नृपः ||१२||
स्वर्भानुरिति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः |
उग्रसेन इति ख्यात उग्रकर्मा नराधिपः ||१३||
यस्त्वश्व इति विख्यातः श्रीमानासीन्महासुरः |
अशोको नाम राजासीन्महावीर्यपराक्रमः ||१४||
तस्मादवरजो यस्तु राजन्नश्वपतिः स्मृतः |
दैतेयः सोऽभवद्राजा हार्दिक्यो मनुजर्षभः ||१५||
वृषपर्वेति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः |
दीर्घप्रज्ञ इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||१६||
अजकस्त्वनुजो राजन्य आसीद्वृषपर्वणः |
स मल्ल इति विख्यातः पृथिव्यामभवन्नृपः ||१७||
अश्वग्रीव इति ख्यातः सत्त्ववान्यो महासुरः |
रोचमान इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||१८||
सूक्ष्मस्तु मतिमान्राजन्कीर्तिमान्यः प्रकीर्तितः |
बृहन्त इति विख्यातः क्षितावासीत्स पार्थिवः ||१९||
तुहुण्ड इति विख्यातो य आसीदसुरोत्तमः |
सेनाबिन्दुरिति ख्यातः स बभूव नराधिपः ||२०||
इसृपा नाम यस्तेषामसुराणां बलाधिकः |
पापजिन्नाम राजासीद्भुवि विख्यातविक्रमः ||२१||
एकचक्र इति ख्यात आसीद्यस्तु महासुरः |
प्रतिविन्ध्य इति ख्यातो बभूव प्रथितः क्षितौ ||२२||
विरूपाक्षस्तु दैतेयश्चित्रयोधी महासुरः |
चित्रवर्मेति विख्यातः क्षितावासीत्स पार्थिवः ||२३||
हरस्त्वरिहरो वीर आसीद्यो दानवोत्तमः |
सुवास्तुरिति विख्यातः स जज्ञे मनुजर्षभः ||२४||
अहरस्तु महातेजाः शत्रुपक्षक्षयङ्करः |
बाह्लीको नाम राजा स बभूव प्रथितः क्षितौ ||२५||
निचन्द्रश्चन्द्रवक्त्रश्च य आसीदसुरोत्तमः |
मुञ्जकेश इति ख्यातः श्रीमानासीत्स पार्थिवः ||२६||
निकुम्भस्त्वजितः सङ्ख्ये महामतिरजायत |
भूमौ भूमिपतिः श्रेष्ठो देवाधिप इति स्मृतः ||२७||
शरभो नाम यस्तेषां दैतेयानां महासुरः |
पौरवो नाम राजर्षिः स बभूव नरेष्विह ||२८||
द्वितीयः शलभस्तेषामसुराणां बभूव यः |
प्रह्रादो नाम बाह्लीकः स बभूव नराधिपः ||२९||
चन्द्रस्तु दितिजश्रेष्ठो लोके ताराधिपोपमः |
ऋषिको नाम राजर्षिर्बभूव नृपसत्तमः ||३०||
मृतपा इति विख्यातो य आसीदसुरोत्तमः |
पश्चिमानूपकं विद्धि तं नृपं नृपसत्तम ||३१||
गविष्ठस्तु महातेजा यः प्रख्यातो महासुरः |
द्रुमसेन इति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||३२||
मयूर इति विख्यातः श्रीमान्यस्तु महासुरः |
स विश्व इति विख्यातो बभूव पृथिवीपतिः ||३३||
सुपर्ण इति विख्यातस्तस्मादवरजस्तु यः |
कालकीर्तिरिति ख्यातः पृथिव्यां सोऽभवन्नृपः ||३४||
चन्द्रहन्तेति यस्तेषां कीर्तितः प्रवरोऽसुरः |
शुनको नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः ||३५||
विनाशनस्तु चन्द्रस्य य आख्यातो महासुरः |
जानकिर्नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः ||३६||
दीर्घजिह्वस्तु कौरव्य य उक्तो दानवर्षभः |
काशिराज इति ख्यातः पृथिव्यां पृथिवीपतिः ||३७||
ग्रहं तु सुषुवे यं तं सिंही चन्द्रार्कमर्दनम् |
क्राथ इत्यभिविख्यातः सोऽभवन्मनुजाधिपः ||३८||
अनायुषस्तु पुत्राणां चतुर्णां प्रवरोऽसुरः |
विक्षरो नाम तेजस्वी वसुमित्रोऽभवन्नृपः ||३९||
द्वितीयो विक्षराद्यस्तु नराधिप महासुरः |
पांसुराष्ट्राधिप इति विश्रुतः सोऽभवन्नृपः ||४०||
बलवीर इति ख्यातो यस्त्वासीदसुरोत्तमः |
पौण्ड्रमत्स्यक इत्येव स बभूव नराधिपः ||४१||
वृत्र इत्यभिविख्यातो यस्तु राजन्महासुरः |
मणिमान्नाम राजर्षिः स बभूव नराधिपः ||४२||
क्रोधहन्तेति यस्तस्य बभूवावरजोऽसुरः |
दण्ड इत्यभिविख्यातः स आसीन्नृपतिः क्षितौ ||४३||
क्रोधवर्धन इत्येव यस्त्वन्यः परिकीर्तितः |
दण्डधार इति ख्यातः सोऽभवन्मनुजेश्वरः ||४४||
कालकायास्तु ये पुत्रास्तेषामष्टौ नराधिपाः |
जज्ञिरे राजशार्दूल शार्दूलसमविक्रमाः ||४५||
मगधेषु जयत्सेनः श्रीमानासीत्स पार्थिवः |
अष्टानां प्रवरस्तेषां कालेयानां महासुरः ||४६||
द्वितीयस्तु ततस्तेषां श्रीमान्हरिहयोपमः |
अपराजित इत्येव स बभूव नराधिपः ||४७||
तृतीयस्तु महाराज महाबाहुर्महासुरः |
निषादाधिपतिर्जज्ञे भुवि भीमपराक्रमः ||४८||
तेषामन्यतमो यस्तु चतुर्थः परिकीर्तितः |
श्रेणिमानिति विख्यातः क्षितौ राजर्षिसत्तमः ||४९||
पञ्चमस्तु बभूवैषां प्रवरो यो महासुरः |
महौजा इति विख्यातो बभूवेह परन्तपः ||५०||
षष्ठस्तु मतिमान्यो वै तेषामासीन्महासुरः |
अभीरुरिति विख्यातः क्षितौ राजर्षिसत्तमः ||५१||
समुद्रसेनश्च नृपस्तेषामेवाभवद्गणात् |
विश्रुतः सागरान्तायां क्षितौ धर्मार्थतत्त्ववित् ||५२||
बृहन्नामाष्टमस्तेषां कालेयानां परन्तपः |
बभूव राजन्धर्मात्मा सर्वभूतहिते रतः ||५३||
गणः क्रोधवशो नाम यस्ते राजन्प्रकीर्तितः |
ततः सञ्जज्ञिरे वीराः क्षिताविह नराधिपाः ||५४||
नन्दिकः कर्णवेष्टश्च सिद्धार्थः कीटकस्तथा |
सुवीरश्च सुबाहुश्च महावीरोऽथ बाह्लिकः ||५५||
क्रोधो विचित्यः सुरसः श्रीमान्नीलश्च भूमिपः |
वीरधामा च कौरव्य भूमिपालश्च नामतः ||५६||
दन्तवक्त्रश्च नामासीद्दुर्जयश्चैव नामतः |
रुक्मी च नृपशार्दूलो राजा च जनमेजयः ||५७||
आषाढो वायुवेगश्च भूरितेजास्तथैव च |
एकलव्यः सुमित्रश्च वाटधानोऽथ गोमुखः ||५८||
कारूषकाश्च राजानः क्षेमधूर्तिस्तथैव च |
श्रुतायुरुद्धवश्चैव बृहत्सेनस्तथैव च ||५९||
क्षेमोग्रतीर्थः कुहरः कलिङ्गेषु नराधिपः |
मतिमांश्च मनुष्येन्द्र ईश्वरश्चेति विश्रुतः ||६०||
गणात्क्रोधवशादेवं राजपूगोऽभवत्क्षितौ |
जातः पुरा महाराज महाकीर्तिर्महाबलः ||६१||
यस्त्वासीद्देवको नाम देवराजसमद्युतिः |
स गन्धर्वपतिर्मुख्यः क्षितौ जज्ञे नराधिपः ||६२||
बृहस्पतेर्बृहत्कीर्तेर्देवर्षेर्विद्धि भारत |
अंशाद्द्रोणं समुत्पन्नं भारद्वाजमयोनिजम् ||६३||
धन्विनां नृपशार्दूल यः स सर्वास्त्रवित्तमः |
बृहत्कीर्तिर्महातेजाः सञ्जज्ञे मनुजेष्विह ||६४||
धनुर्वेदे च वेदे च यं तं वेदविदो विदुः |
वरिष्ठमिन्द्रकर्माणं द्रोणं स्वकुलवर्धनम् ||६५||
महादेवान्तकाभ्यां च कामात्क्रोधाच्च भारत |
एकत्वमुपपन्नानां जज्ञे शूरः परन्तपः ||६६||
अश्वत्थामा महावीर्यः शत्रुपक्षक्षयङ्करः |
वीरः कमलपत्राक्षः क्षितावासीन्नराधिप ||६७||
जज्ञिरे वसवस्त्वष्टौ गङ्गायां शन्तनोः सुताः |
वसिष्ठस्य च शापेन नियोगाद्वासवस्य च ||६८||
तेषामवरजो भीष्मः कुरूणामभयङ्करः |
मतिमान्वेदविद्वाग्मी शत्रुपक्षक्षयङ्करः ||६९||
जामदग्न्येन रामेण यः स सर्वविदां वरः |
अयुध्यत महातेजा भार्गवेण महात्मना ||७०||
यस्तु राजन्कृपो नाम ब्रह्मर्षिरभवत्क्षितौ |
रुद्राणां तं गणाद्विद्धि सम्भूतमतिपौरुषम् ||७१||
शकुनिर्नाम यस्त्वासीद्राजा लोके महारथः |
द्वापरं विद्धि तं राजन्सम्भूतमरिमर्दनम् ||७२||
सात्यकिः सत्यसन्धस्तु योऽसौ वृष्णिकुलोद्वहः |
पक्षात्स जज्ञे मरुतां देवानामरिमर्दनः ||७३||
द्रुपदश्चापि राजर्षिस्तत एवाभवद्गणात् |
मानुषे नृप लोकेऽस्मिन्सर्वशस्त्रभृतां वरः ||७४||
ततश्च कृतवर्माणं विद्धि राजञ्जनाधिपम् |
जातमप्रतिकर्माणं क्षत्रियर्षभसत्तमम् ||७५||
मरुतां तु गणाद्विद्धि सञ्जातमरिमर्दनम् |
विराटं नाम राजर्षिं परराष्ट्रप्रतापनम् ||७६||
अरिष्टायास्तु यः पुत्रो हंस इत्यभिविश्रुतः |
स गन्धर्वपतिर्जज्ञे कुरुवंशविवर्धनः ||७७||
धृतराष्ट्र इति ख्यातः कृष्णद्वैपायनादपि |
दीर्घबाहुर्महातेजाः प्रज्ञाचक्षुर्नराधिपः ||७८||
मातुर्दोषादृषेः कोपादन्ध एव व्यजायत ||७८||
अत्रेस्तु सुमहाभागं पुत्रं पुत्रवतां वरम् |
विदुरं विद्धि लोकेऽस्मिञ्जातं बुद्धिमतां वरम् ||७९||
कलेरंशात्तु सञ्जज्ञे भुवि दुर्योधनो नृपः |
दुर्बुद्धिर्दुर्मतिश्चैव कुरूणामयशस्करः ||८०||
जगतो यः स सर्वस्य विद्विष्टः कलिपूरुषः |
यः सर्वां घातयामास पृथिवीं पुरुषाधमः ||८१||
येन वैरं समुद्दीप्तं भूतान्तकरणं महत् ||८१||
पौलस्त्या भ्रातरः सर्वे जज्ञिरे मनुजेष्विह |
शतं दुःशासनादीनां सर्वेषां क्रूरकर्मणाम् ||८२||
दुर्मुखो दुःसहश्चैव ये चान्ये नानुशब्दिताः |
दुर्योधनसहायास्ते पौलस्त्या भरतर्षभ ||८३||
धर्मस्यांशं तु राजानं विद्धि राजन्युधिष्ठिरम् |
भीमसेनं तु वातस्य देवराजस्य चार्जुनम् ||८४||
अश्विनोस्तु तथैवांशौ रूपेणाप्रतिमौ भुवि |
नकुलः सहदेवश्च सर्वलोकमनोहरौ ||८५||
यः सुवर्चा इति ख्यातः सोमपुत्रः प्रतापवान् |
अभिमन्युर्बृहत्कीर्तिरर्जुनस्य सुतोऽभवत् ||८६||
अग्नेरंशं तु विद्धि त्वं धृष्टद्युम्नं महारथम् |
शिखण्डिनमथो राजन्स्त्रीपुंसं विद्धि राक्षसम् ||८७||
द्रौपदेयाश्च ये पञ्च बभूवुर्भरतर्षभ |
विश्वेदेवगणान्राजंस्तान्विद्धि भरतर्षभ ||८८||
आमुक्तकवचः कर्णो यस्तु जज्ञे महारथः |
दिवाकरस्य तं विद्धि देवस्यांशमनुत्तमम् ||८९||
यस्तु नारायणो नाम देवदेवः सनातनः |
तस्यांशो मानुषेष्वासीद्वासुदेवः प्रतापवान् ||९०||
शेषस्यांशस्तु नागस्य बलदेवो महाबलः |
सनत्कुमारं प्रद्युम्नं विद्धि राजन्महौजसम् ||९१||
एवमन्ये मनुष्येन्द्र बहवोंऽशा दिवौकसाम् |
जज्ञिरे वसुदेवस्य कुले कुलविवर्धनाः ||९२||
गणस्त्वप्सरसां यो वै मया राजन्प्रकीर्तितः |
तस्य भागः क्षितौ जज्ञे नियोगाद्वासवस्य च ||९३||
तानि षोडश देवीनां सहस्राणि नराधिप |
बभूवुर्मानुषे लोके नारायणपरिग्रहः ||९४||
श्रियस्तु भागः सञ्जज्ञे रत्यर्थं पृथिवीतले |
द्रुपदस्य कुले कन्या वेदिमध्यादनिन्दिता ||९५||
नातिह्रस्वा न महती नीलोत्पलसुगन्धिनी |
पद्मायताक्षी सुश्रोणी असितायतमूर्धजा ||९६||
सर्वलक्षणसम्पन्ना वैडूर्यमणिसंनिभा |
पञ्चानां पुरुषेन्द्राणां चित्तप्रमथिनी रहः ||९७||
सिद्धिर्धृतिश्च ये देव्यौ पञ्चानां मातरौ तु ते |
कुन्ती माद्री च जज्ञाते मतिस्तु सुबलात्मजा ||९८||
इति देवासुराणां ते गन्धर्वाप्सरसां तथा |
अंशावतरणं राजन्राक्षसानां च कीर्तितम् ||९९||
ये पृथिव्यां समुद्भूता राजानो युद्धदुर्मदाः |
महात्मानो यदूनां च ये जाता विपुले कुले ||१००||
धन्यं यशस्यं पुत्रीयमायुष्यं विजयावहम् |
इदमंशावतरणं श्रोतव्यमनसूयता ||१०१||
अंशावतरणं श्रुत्वा देवगन्धर्वरक्षसाम् |
प्रभवाप्ययवित्प्राज्ञो न कृच्छ्रेष्ववसीदति ||१०२||
संभवपर्व
शंकुतलोपाख्यानम्
६२
जनमेजय उवाच||
त्वत्तः श्रुतमिदं ब्रह्मन्देवदानवरक्षसाम् |
अंशावतरणं सम्यग्गन्धर्वाप्सरसां तथा ||१||
इमं तु भूय इच्छामि कुरूणां वंशमादितः |
कथ्यमानं त्वया विप्र विप्रर्षिगणसंनिधौ ||२||
वैशम्पायन उवाच||
पौरवाणां वंशकरो दुःषन्तो नाम वीर्यवान् |
पृथिव्याश्चतुरन्ताया गोप्ता भरतसत्तम ||३||
चतुर्भागं भुवः कृत्स्नं स भुङ्क्ते मनुजेश्वरः |
समुद्रावरणांश्चापि देशान्स समितिञ्जयः ||४||
आम्लेच्छाटविकान्सर्वान्स भुङ्क्ते रिपुमर्दनः |
रत्नाकरसमुद्रान्तांश्चातुर्वर्ण्यजनावृतान् ||५||
न वर्णसङ्करकरो नाकृष्यकरकृज्जनः |
न पापकृत्कश्चिदासीत्तस्मिन्राजनि शासति ||६||
धर्म्यां रतिं सेवमाना धर्मार्थावभिपेदिरे |
तदा नरा नरव्याघ्र तस्मिञ्जनपदेश्वरे ||७||
नासीच्चोरभयं तात न क्षुधाभयमण्वपि |
नासीद्व्याधिभयं चापि तस्मिञ्जनपदेश्वरे ||८||
स्वैर्धर्मै रेमिरे वर्णा दैवे कर्मणि निःस्पृहाः |
तमाश्रित्य महीपालमासंश्चैवाकुतोभयाः ||९||
कालवर्षी च पर्जन्यः सस्यानि फलवन्ति च |
सर्वरत्नसमृद्धा च मही वसुमती तदा ||१०||
स चाद्भुतमहावीर्यो वज्रसंहननो युवा |
उद्यम्य मन्दरं दोर्भ्यां हरेत्सवनकाननम् ||११||
धनुष्यथ गदायुद्धे त्सरुप्रहरणेषु च |
नागपृष्ठेऽश्वपृष्ठे च बभूव परिनिष्ठितः ||१२||
बले विष्णुसमश्चासीत्तेजसा भास्करोपमः |
अक्षुब्धत्वेऽर्णवसमः सहिष्णुत्वे धरासमः ||१३||
संमतः स महीपालः प्रसन्नपुरराष्ट्रवान् |
भूयो धर्मपरैर्भावैर्विदितं जनमावसत् ||१४||
६३
वैशम्पायन उवाच||
स कदाचिन्महाबाहुः प्रभूतबलवाहनः |
वनं जगाम गहनं हयनागशतैर्वृतः ||१||
खड्गशक्तिधरैर्वीरैर्गदामुसलपाणिभिः |
प्रासतोमरहस्तैश्च ययौ योधशतैर्वृतः ||२||
सिंहनादैश्च योधानां शङ्खदुन्दुभिनिस्वनैः |
रथनेमिस्वनैश्चापि सनागवरबृंहितैः ||३||
हेषितस्वनमिश्रैश्च क्ष्वेडितास्फोटितस्वनैः |
आसीत्किलकिलाशब्दस्तस्मिन्गच्छति पार्थिवे ||४||
प्रासादवरशृङ्गस्थाः परया नृपशोभया |
ददृशुस्तं स्त्रियस्तत्र शूरमात्मयशस्करम् ||५||
शक्रोपमममित्रघ्नं परवारणवारणम् |
पश्यन्तः स्त्रीगणास्तत्र शस्त्रपाणिं स्म मेनिरे ||६||
अयं स पुरुषव्याघ्रो रणेऽद्भुतपराक्रमः |
यस्य बाहुबलं प्राप्य न भवन्त्यसुहृद्गणाः ||७||
इति वाचो ब्रुवन्त्यस्ताः स्त्रियः प्रेम्णा नराधिपम् |
तुष्टुवुः पुष्पवृष्टीश्च ससृजुस्तस्य मूर्धनि ||८||
तत्र तत्र च विप्रेन्द्रैः स्तूयमानः समन्ततः |
निर्ययौ परया प्रीत्या वनं मृगजिघांसया ||९||
सुदूरमनुजग्मुस्तं पौरजानपदास्तदा |
न्यवर्तन्त ततः पश्चादनुज्ञाता नृपेण ह ||१०||
सुपर्णप्रतिमेनाथ रथेन वसुधाधिपः |
महीमापूरयामास घोषेण त्रिदिवं तथा ||११||
स गच्छन्ददृशे धीमान्नन्दनप्रतिमं वनम् |
बिल्वार्कखदिराकीर्णं कपित्थधवसङ्कुलम् ||१२||
विषमं पर्वतप्रस्थैरश्मभिश्च समावृतम् |
निर्जलं निर्मनुष्यं च बहुयोजनमायतम् ||१३||
मृगसङ्घैर्वृतं घोरैरन्यैश्चापि वनेचरैः ||१३||
तद्वनं मनुजव्याघ्रः सभृत्यबलवाहनः |
लोडयामास दुःषन्तः सूदयन्विविधान्मृगान् ||१४||
बाणगोचरसम्प्राप्तांस्तत्र व्याघ्रगणान्बहून् |
पातयामास दुःषन्तो निर्बिभेद च सायकैः ||१५||
दूरस्थान्सायकैः कांश्चिदभिनत्स नरर्षभः |
अभ्याशमागतांश्चान्यान्खड्गेन निरकृन्तत ||१६||
कांश्चिदेणान्स निर्जघ्ने शक्त्या शक्तिमतां वरः |
गदामण्डलतत्त्वज्ञश्चचारामितविक्रमः ||१७||
तोमरैरसिभिश्चापि गदामुसलकर्पणैः |
चचार स विनिघ्नन्वै वन्यांस्तत्र मृगद्विजान् ||१८||
राज्ञा चाद्भुतवीर्येण योधैश्च समरप्रियैः |
लोड्यमानं महारण्यं तत्यजुश्च महामृगाः ||१९||
तत्र विद्रुतसङ्घानि हतयूथपतीनि च |
मृगयूथान्यथौत्सुक्याच्छब्दं चक्रुस्ततस्ततः ||२०||
शुष्कां चापि नदीं गत्वा जलनैराश्यकर्शिताः |
व्यायामक्लान्तहृदयाः पतन्ति स्म विचेतसः ||२१||
क्षुत्पिपासापरीताश्च श्रान्ताश्च पतिता भुवि |
केचित्तत्र नरव्याघ्रैरभक्ष्यन्त बुभुक्षितैः ||२२||
केचिदग्निमथोत्पाद्य समिध्य च वनेचराः |
भक्षयन्ति स्म मांसानि प्रकुट्य विधिवत्तदा ||२३||
तत्र केचिद्गजा मत्ता बलिनः शस्त्रविक्षताः |
सङ्कोच्याग्रकरान्भीताः प्रद्रवन्ति स्म वेगिताः ||२४||
शकृन्मूत्रं सृजन्तश्च क्षरन्तः शोणितं बहु |
वन्या गजवरास्तत्र ममृदुर्मनुजान्बहून् ||२५||
तद्वनं बलमेघेन शरधारेण संवृतम् |
व्यरोचन्महिषाकीर्णं राज्ञा हतमहामृगम् ||२६||
६४
वैशम्पायन उवाच||
ततो मृगसहस्राणि हत्वा विपुलवाहनः |
राजा मृगप्रसङ्गेन वनमन्यद्विवेश ह ||१||
एक एवोत्तमबलः क्षुत्पिपासासमन्वितः |
स वनस्यान्तमासाद्य महदीरिणमासदत् ||२||
तच्चाप्यतीत्य नृपतिरुत्तमाश्रमसंयुतम् |
मनःप्रह्लादजननं दृष्टिकान्तमतीव च ||३||
शीतमारुतसंयुक्तं जगामान्यन्महद्वनम् ||३||
पुष्पितैः पादपैः कीर्णमतीव सुखशाद्वलम् |
विपुलं मधुरारावैर्नादितं विहगैस्तथा ||४||
प्रवृद्धविटपैर्वृक्षैः सुखच्छायैः समावृतम् |
षट्पदाघूर्णितलतं लक्ष्म्या परमया युतम् ||५||
नापुष्पः पादपः कश्चिन्नाफलो नापि कण्टकी |
षट्पदैर्वाप्यनाकीर्णस्तस्मिन्वै काननेऽभवत् ||६||
विहगैर्नादितं पुष्पैरलङ्कृतमतीव च |
सर्वर्तुकुसुमैर्वृक्षैरतीव सुखशाद्वलम् ||७||
मनोरमं महेष्वासो विवेश वनमुत्तमम् ||७||
मारुतागलितास्तत्र द्रुमाः कुसुमशालिनः |
पुष्पवृष्टिं विचित्रां स्म व्यसृजंस्ते पुनः पुनः ||८||
दिवस्पृशोऽथ सङ्घुष्टाः पक्षिभिर्मधुरस्वरैः |
विरेजुः पादपास्तत्र विचित्रकुसुमाम्बराः ||९||
तेषां तत्र प्रवालेषु पुष्पभारावनामिषु |
रुवन्ति रावं विहगाः षट्पदैः सहिता मृदु ||१०||
तत्र प्रदेशांश्च बहून्कुसुमोत्करमण्डितान् |
लतागृहपरिक्षिप्तान्मनसः प्रीतिवर्धनान् ||११||
सम्पश्यन्स महातेजा बभूव मुदितस्तदा ||११||
परस्पराश्लिष्टशाखैः पादपैः कुसुमाचितैः |
अशोभत वनं तत्तैर्महेन्द्रध्वजसंनिभैः ||१२||
सुखशीतः सुगन्धी च पुष्परेणुवहोऽनिलः |
परिक्रामन्वने वृक्षानुपैतीव रिरंसया ||१३||
एवङ्गुणसमायुक्तं ददर्श स वनं नृपः |
नदीकच्छोद्भवं कान्तमुच्छ्रितध्वजसंनिभम् ||१४||
प्रेक्षमाणो वनं तत्तु सुप्रहृष्टविहङ्गमम् |
आश्रमप्रवरं रम्यं ददर्श च मनोरमम् ||१५||
नानावृक्षसमाकीर्णं सम्प्रज्वलितपावकम् |
यतिभिर्वालखिल्यैश्च वृतं मुनिगणान्वितम् ||१६||
अग्न्यागारैश्च बहुभिः पुष्पसंस्तरसंस्तृतम् |
महाकच्छैर्बृहद्भिश्च विभ्राजितमतीव च ||१७||
मालिनीमभितो राजन्नदीं पुण्यां सुखोदकाम् |
नैकपक्षिगणाकीर्णां तपोवनमनोरमाम् ||१८||
तत्र व्यालमृगान्सौम्यान्पश्यन्प्रीतिमवाप सः ||१८||
तं चाप्यतिरथः श्रीमानाश्रमं प्रत्यपद्यत |
देवलोकप्रतीकाशं सर्वतः सुमनोहरम् ||१९||
नदीमाश्रमसंश्लिष्टां पुण्यतोयां ददर्श सः |
सर्वप्राणभृतां तत्र जननीमिव विष्ठिताम् ||२०||
सचक्रवाकपुलिनां पुष्पफेनप्रवाहिनीम् |
सकिंनरगणावासां वानरर्क्षनिषेविताम् ||२१||
पुण्यस्वाध्यायसङ्घुष्टां पुलिनैरुपशोभिताम् |
मत्तवारणशार्दूलभुजगेन्द्रनिषेविताम् ||२२||
नदीमाश्रमसम्बद्धां दृष्ट्वाश्रमपदं तथा |
चकाराभिप्रवेशाय मतिं स नृपतिस्तदा ||२३||
अलङ्कृतं द्वीपवत्या मालिन्या रम्यतीरया |
नरनारायणस्थानं गङ्गयेवोपशोभितम् ||२४||
मत्तबर्हिणसङ्घुष्टं प्रविवेश महद्वनम् ||२४||
तत्स चैत्ररथप्रख्यं समुपेत्य नरेश्वरः |
अतीव गुणसम्पन्नमनिर्देश्यं च वर्चसा ||२५||
महर्षिं काश्यपं द्रष्टुमथ कण्वं तपोधनम् ||२५||
रथिनीमश्वसम्बाधां पदातिगणसङ्कुलाम् |
अवस्थाप्य वनद्वारि सेनामिदमुवाच सः ||२६||
मुनिं विरजसं द्रष्टुं गमिष्यामि तपोधनम् |
काश्यपं स्थीयतामत्र यावदागमनं मम ||२७||
तद्वनं नन्दनप्रख्यमासाद्य मनुजेश्वरः |
क्षुत्पिपासे जहौ राजा हर्षं चावाप पुष्कलम् ||२८||
सामात्यो राजलिङ्गानि सोऽपनीय नराधिपः |
पुरोहितसहायश्च जगामाश्रममुत्तमम् ||२९||
दिदृक्षुस्तत्र तमृषिं तपोराशिमथाव्ययम् ||२९||
ब्रह्मलोकप्रतीकाशमाश्रमं सोऽभिवीक्ष्य च |
षट्पदोद्गीतसङ्घुष्टं नानाद्विज गणायुतम् ||३०||
ऋचो बह्वृचमुख्यैश्च प्रेर्यमाणाः पदक्रमैः |
शुश्राव मनुजव्याघ्रो विततेष्विह कर्मसु ||३१||
यज्ञविद्याङ्गविद्भिश्च क्रमद्भिश्च क्रमानपि |
अमितात्मभिः सुनियतैः शुशुभे स तदाश्रमः ||३२||
अथर्ववेदप्रवराः पूगयाज्ञिक संमताः |
संहितामीरयन्ति स्म पदक्रमयुतां तु ते ||३३||
शब्दसंस्कारसंयुक्तं ब्रुवद्भिश्चापरैर्द्विजैः |
नादितः स बभौ श्रीमान्ब्रह्मलोक इवाश्रमः ||३४||
यज्ञसंस्कारविद्भिश्च क्रमशिक्षा विशारदैः |
न्यायतत्त्वार्थविज्ञानसम्पन्नैर्वेदपारगैः ||३५||
नानावाक्यसमाहारसमवायविशारदैः |
विशेषकार्यविद्भिश्च मोक्षधर्मपरायणैः ||३६||
स्थापनाक्षेपसिद्धान्तपरमार्थज्ञतां गतैः |
लोकायतिकमुख्यैश्च समन्तादनुनादितम् ||३७||
तत्र तत्र च विप्रेन्द्रान्नियतान्संशितव्रतान् |
जपहोमपरान्सिद्धान्ददर्श परवीरहा ||३८||
आसनानि विचित्राणि पुष्पवन्ति महीपतिः |
प्रयत्नोपहितानि स्म दृष्ट्वा विस्मयमागमत् ||३९||
देवतायतनानां च पूजां प्रेक्ष्य कृतां द्विजैः |
ब्रह्मलोकस्थमात्मानं मेने स नृपसत्तमः ||४०||
स काश्यपतपोगुप्तमाश्रमप्रवरं शुभम् |
नातृप्यत्प्रेक्षमाणो वै तपोधनगणैर्युतम् ||४१||
स काश्यपस्यायतनं महाव्रतै; र्वृतं समन्तादृषिभिस्तपोधनैः |
विवेश सामात्यपुरोहितोऽरिहा; विविक्तमत्यर्थमनोहरं शिवम् ||४२||
६५
वैशम्पायन उवाच||
ततो गच्छन्महाबाहुरेकोऽमात्यान्विसृज्य तान् |
नापश्यदाश्रमे तस्मिंस्तमृषिं संशितव्रतम् ||१||
सोऽपश्यमानस्तमृषिं शून्यं दृष्ट्वा तमाश्रमम् |
उवाच क इहेत्युच्चैर्वनं संनादयन्निव ||२||
श्रुत्वाथ तस्य तं शब्दं कन्या श्रीरिव रूपिणी |
निश्चक्रामाश्रमात्तस्मात्तापसीवेषधारिणी ||३||
सा तं दृष्ट्वैव राजानं दुःषन्तमसितेक्षणा |
स्वागतं त इति क्षिप्रमुवाच प्रतिपूज्य च ||४||
आसनेनार्चयित्वा च पाद्येनार्घ्येण चैव हि |
पप्रच्छानामयं राजन्कुशलं च नराधिपम् ||५||
यथावदर्चयित्वा सा पृष्ट्वा चानामयं तदा |
उवाच स्मयमानेव किं कार्यं क्रियतामिति ||६||
तामब्रवीत्ततो राजा कन्यां मधुरभाषिणीम् |
दृष्ट्वा सर्वानवद्याङ्गीं यथावत्प्रतिपूजितः ||७||
आगतोऽहं महाभागमृषिं कण्वमुपासितुम् |
क्व गतो भगवान्भद्रे तन्ममाचक्ष्व शोभने ||८||
शकुन्तलोवाच||
गतः पिता मे भगवान्फलान्याहर्तुमाश्रमात् |
मुहूर्तं सम्प्रतीक्षस्व द्रक्ष्यस्येनमिहागतम् ||९||
वैशम्पायन उवाच||
अपश्यमानस्तमृषिं तया चोक्तस्तथा नृपः |
तां च दृष्ट्वा वरारोहां श्रीमतीं चारुहासिनीम् ||१०||
विभ्राजमानां वपुषा तपसा च दमेन च |
रूपयौवनसम्पन्नामित्युवाच महीपतिः ||११||
कासि कस्यासि सुश्रोणि किमर्थं चागता वनम् |
एवंरूपगुणोपेता कुतस्त्वमसि शोभने ||१२||
दर्शनादेव हि शुभे त्वया मेऽपहृतं मनः |
इच्छामि त्वामहं ज्ञातुं तन्ममाचक्ष्व शोभने ||१३||
एवमुक्ता तदा कन्या तेन राज्ञा तदाश्रमे |
उवाच हसती वाक्यमिदं सुमधुराक्षरम् ||१४||
कण्वष्याहं भगवतो दुःषन्त दुहिता मता |
तपस्विनो धृतिमतो धर्मज्ञस्य यशस्विनः ||१५||
दुःषन्त उवाच||
ऊर्ध्वरेता महाभागो भगवाँल्लोकपूजितः |
चलेद्धि वृत्ताद्धर्मोऽपि न चलेत्संशितव्रतः ||१६||
कथं त्वं तस्य दुहिता सम्भूता वरवर्णिनी |
संशयो मे महानत्र तं मे छेत्तुमिहार्हसि ||१७||
शकुन्तलोवाच||
यथायमागमो मह्यं यथा चेदमभूत्पुरा |
शृणु राजन्यथातत्त्वं यथास्मि दुहिता मुनेः ||१८||
ऋषिः कश्चिदिहागम्य मम जन्माभ्यचोदयत् |
तस्मै प्रोवाच भगवान्यथा तच्छृणु पार्थिव ||१९||
तप्यमानः किल पुरा विश्वामित्रो महत्तपः |
सुभृशं तापयामास शक्रं सुरगणेश्वरम् ||२०||
तपसा दीप्तवीर्योऽयं स्थानान्मां च्यावयेदिति |
भीतः पुरंदरस्तस्मान्मेनकामिदमब्रवीत् ||२१||
गुणैर्दिव्यैरप्सरसां मेनके त्वं विशिष्यसे |
श्रेयो मे कुरु कल्याणि यत्त्वां वक्ष्यामि तच्छृणु ||२२||
असावादित्यसङ्काशो विश्वामित्रो महातपाः |
तप्यमानस्तपो घोरं मम कम्पयते मनः ||२३||
मेनके तव भारोऽयं विश्वामित्रः सुमध्यमे |
संशितात्मा सुदुर्धर्ष उग्रे तपसि वर्तते ||२४||
स मां न च्यावयेत्स्थानात्तं वै गत्वा प्रलोभय |
चर तस्य तपोविघ्नं कुरु मे प्रियमुत्तमम् ||२५||
रूपयौवनमाधुर्यचेष्टितस्मितभाषितैः |
लोभयित्वा वरारोहे तपसः संनिवर्तय ||२६||
मेनकोवाच||
महातेजाः स भगवान्सदैव च महातपाः |
कोपनश्च तथा ह्येनं जानाति भगवानपि ||२७||
तेजसस्तपसश्चैव कोपस्य च महात्मनः |
त्वमप्युद्विजसे यस्य नोद्विजेयमहं कथम् ||२८||
महाभागं वसिष्ठं यः पुत्रैरिष्टैर्व्ययोजयत् |
क्षत्रे जातश्च यः पूर्वमभवद्ब्राह्मणो बलात् ||२९||
शौचार्थं यो नदीं चक्रे दुर्गमां बहुभिर्जलैः |
यां तां पुण्यतमां लोके कौशिकीति विदुर्जनाः ||३०||
बभार यत्रास्य पुरा काले दुर्गे महात्मनः |
दारान्मतङ्गो धर्मात्मा राजर्षिर्व्याधतां गतः ||३१||
अतीतकाले दुर्भिक्षे यत्रैत्य पुनराश्रमम् |
मुनिः पारेति नद्या वै नाम चक्रे तदा प्रभुः ||३२||
मतङ्गं याजयां चक्रे यत्र प्रीतमनाः स्वयम् |
त्वं च सोमं भयाद्यस्य गतः पातुं शुरेश्वर ||३३||
अति नक्षत्रवंशांश्च क्रुद्धो नक्षत्रसम्पदा |
प्रति श्रवणपूर्वाणि नक्षत्राणि ससर्ज यः ||३४||
एतानि यस्य कर्माणि तस्याहं भृशमुद्विजे |
यथा मां न दहेत्क्रुद्धस्तथाज्ञापय मां विभो ||३५||
तेजसा निर्दहेल्लोकान्कम्पयेद्धरणीं पदा |
सङ्क्षिपेच्च महामेरुं तूर्णमावर्तयेत्तथा ||३६||
तादृशं तपसा युक्तं प्रदीप्तमिव पावकम् |
कथमस्मद्विधा बाला जितेन्द्रियमभिस्पृशेत् ||३७||
हुताशनमुखं दीप्तं सूर्यचन्द्राक्षितारकम् |
कालजिह्वं सुरश्रेष्ठ कथमस्मद्विधा स्पृशेत् ||३८||
यमश्च सोमश्च महर्षयश्च; साध्या विश्वे वालखिल्याश्च सर्वे |
एतेऽपि यस्योद्विजन्ते प्रभावा; त्कस्मात्तस्मान्मादृशी नोद्विजेत ||३९||
त्वयैवमुक्ता च कथं समीप; मृषेर्न गच्छेयमहं सुरेन्द्र |
रक्षां तु मे चिन्तय देवराज; यथा त्वदर्थं रक्षिताहं चरेयम् ||४०||
कामं तु मे मारुतस्तत्र वासः; प्रक्रीडिताया विवृणोतु देव |
भवेच्च मे मन्मथस्तत्र कार्ये; सहायभूतस्तव देवप्रसादात् ||४१||
वनाच्च वायुः सुरभिः प्रवाये; त्तस्मिन्काले तमृषिं लोभयन्त्याः |
तथेत्युक्त्वा विहिते चैव तस्मिं; स्ततो ययौ साश्रमं कौशिकस्य ||४२||
६६
शकुन्तलोवाच||
एवमुक्तस्तया शक्रः संदिदेश सदागतिम् |
प्रातिष्ठत तदा काले मेनका वायुना सह ||१||
अथापश्यद्वरारोहा तपसा दग्धकिल्बिषम् |
विश्वामित्रं तपस्यन्तं मेनका भीरुराश्रमे ||२||
अभिवाद्य ततः सा तं प्राक्रीडदृषिसंनिधौ |
अपोवाह च वासोऽस्या मारुतः शशिसंनिभम् ||३||
सागच्छत्त्वरिता भूमिं वासस्तदभिलिङ्गती |
उत्स्मयन्तीव सव्रीडं मारुतं वरवर्णिनी ||४||
गृद्धां वाससि सम्भ्रान्तां मेनकां मुनिसत्तमः |
अनिर्देश्यवयोरूपामपश्यद्विवृतां तदा ||५||
तस्या रूपगुणं दृष्ट्वा स तु विप्रर्षभस्तदा |
चकार भावं संसर्गे तया कामवशं गतः ||६||
न्यमन्त्रयत चाप्येनां सा चाप्यैच्छदनिन्दिता |
तौ तत्र सुचिरं कालं वने व्यहरतामुभौ ||७||
रममाणौ यथाकामं यथैकदिवसं तथा ||७||
जनयामास स मुनिर्मेनकायां शकुन्तलाम् |
प्रस्थे हिमवतो रम्ये मालिनीमभितो नदीम् ||८||
जातमुत्सृज्य तं गर्भं मेनका मालिनीमनु |
कृतकार्या ततस्तूर्णमगच्छच्छक्रसंसदम् ||९||
तं वने विजने गर्भं सिंहव्याघ्रसमाकुले |
दृष्ट्वा शयानं शकुनाः समन्तात्पर्यवारयन् ||१०||
नेमां हिंस्युर्वने बालां क्रव्यादा मांसगृद्धिनः |
पर्यरक्षन्त तां तत्र शकुन्ता मेनकात्मजाम् ||११||
उपस्प्रष्टुं गतश्चाहमपश्यं शयितामिमाम् |
निर्जने विपिनेऽरण्ये शकुन्तैः परिवारिताम् ||१२||
आनयित्वा ततश्चैनां दुहितृत्वे न्ययोजयम् ||१२||
शरीरकृत्प्राणदाता यस्य चान्नानि भुञ्जते |
क्रमेण ते त्रयोऽप्युक्ताः पितरो धर्मनिश्चये ||१३||
निर्जने च वने यस्माच्छकुन्तैः परिरक्षिता |
शकुन्तलेति नामास्याः कृतं चापि ततो मया ||१४||
एवं दुहितरं विद्धि मम सौम्य शकुन्तलाम् |
शकुन्तला च पितरं मन्यते मामनिन्दिता ||१५||
एतदाचष्ट पृष्टः सन्मम जन्म महर्षये |
सुतां कण्वस्य मामेवं विद्धि त्वं मनुजाधिप ||१६||
कण्वं हि पितरं मन्ये पितरं स्वमजानती |
इति ते कथितं राजन्यथावृत्तं श्रुतं मया ||१७||
६७
दुःषन्त उवाच||
सुव्यक्तं राजपुत्री त्वं यथा कल्याणि भाषसे |
भार्या मे भव सुश्रोणि ब्रूहि किं करवाणि ते ||१||
सुवर्णमाला वासांसि कुण्डले परिहाटके |
नानापत्तनजे शुभ्रे मणिरत्ने च शोभने ||२||
आहरामि तवाद्याहं निष्कादीन्यजिनानि च |
सर्वं राज्यं तवाद्यास्तु भार्या मे भव शोभने ||३||
गान्धर्वेण च मां भीरु विवाहेनैहि सुन्दरि |
विवाहानां हि रम्भोरु गान्धर्वः श्रेष्ठ उच्यते ||४||
शकुन्तलोवाच||
फलाहारो गतो राजन्पिता मे इत आश्रमात् |
तं मुहूर्तं प्रतीक्षस्व स मां तुभ्यं प्रदास्यति ||५||
दुःषन्त उवाच||
इच्छामि त्वां वरारोहे भजमानामनिन्दिते |
त्वदर्थं मां स्थितं विद्धि त्वद्गतं हि मनो मम ||६||
आत्मनो बन्धुरात्मैव गतिरात्मैव चात्मनः |
आत्मनैवात्मनो दानं कर्तुमर्हसि धर्मतः ||७||
अष्टावेव समासेन विवाहा धर्मतः स्मृताः |
ब्राह्मो दैवस्तथैवार्षः प्राजापत्यस्तथासुरः ||८||
गान्धर्वो राक्षसश्चैव पैशाचश्चाष्टमः स्मृतः |
तेषां धर्मान्यथापूर्वं मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ||९||
प्रशस्तांश्चतुरः पूर्वान्ब्राह्मणस्योपधारय |
षडानुपूर्व्या क्षत्रस्य विद्धि धर्म्याननिन्दिते ||१०||
राज्ञां तु राक्षसोऽप्युक्तो विट्शूद्रेष्वासुरः स्मृतः |
पञ्चानां तु त्रयो धर्म्या द्वावधर्म्यौ स्मृताविह ||११||
पैशाचश्चासुरश्चैव न कर्तव्यौ कथञ्चन |
अनेन विधिना कार्यो धर्मस्यैषा गतिः स्मृता ||१२||
गान्धर्वराक्षसौ क्षत्रे धर्म्यौ तौ मा विशङ्किथाः |
पृथग्वा यदि वा मिश्रौ कर्तव्यौ नात्र संशयः ||१३||
सा त्वं मम सकामस्य सकामा वरवर्णिनि |
गान्धर्वेण विवाहेन भार्या भवितुमर्हसि ||१४||
शकुन्तलोवाच||
यदि धर्मपथस्त्वेष यदि चात्मा प्रभुर्मम |
प्रदाने पौरवश्रेष्ठ शृणु मे समयं प्रभो ||१५||
सत्यं मे प्रतिजानीहि यत्त्वां वक्ष्याम्यहं रहः |
मम जायेत यः पुत्रः स भवेत्त्वदनन्तरम् ||१६||
युवराजो महाराज सत्यमेतद्ब्रवीहि मे |
यद्येतदेवं दुःषन्त अस्तु मे सङ्गमस्त्वया ||१७||
वैशम्पायन उवाच||
एवमस्त्विति तां राजा प्रत्युवाचाविचारयन् |
अपि च त्वां नयिष्यामि नगरं स्वं शुचिस्मिते ||१८||
यथा त्वमर्हा सुश्रोणि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||१८||
एवमुक्त्वा स राजर्षिस्तामनिन्दितगामिनीम् |
जग्राह विधिवत्पाणावुवास च तया सह ||१९||
विश्वास्य चैनां स प्रायादब्रवीच्च पुनः पुनः |
प्रेषयिष्ये तवार्थाय वाहिनीं चतुरङ्गिणीम् ||२०||
तया त्वामानयिष्यामि निवासं स्वं शुचिस्मिते ||२०||
इति तस्याः प्रतिश्रुत्य स नृपो जनमेजय |
मनसा चिन्तयन्प्रायात्काश्यपं प्रति पार्थिवः ||२१||
भगवांस्तपसा युक्तः श्रुत्वा किं नु करिष्यति |
एवं सञ्चिन्तयन्नेव प्रविवेश स्वकं पुरम् ||२२||
मुहूर्तयाते तस्मिंस्तु कण्वोऽप्याश्रममागमत् |
शकुन्तला च पितरं ह्रिया नोपजगाम तम् ||२३||
विज्ञायाथ च तां कण्वो दिव्यज्ञानो महातपाः |
उवाच भगवान्प्रीतः पश्यन्दिव्येन चक्षुषा ||२४||
त्वयाद्य राजान्वयया मामनादृत्य यत्कृतः |
पुंसा सह समायोगो न स धर्मोपघातकः ||२५||
क्षत्रियस्य हि गान्धर्वो विवाहः श्रेष्ठ उच्यते |
सकामायाः सकामेन निर्मन्त्रो रहसि स्मृतः ||२६||
धर्मात्मा च महात्मा च दुःषन्तः पुरुषोत्तमः |
अभ्यगच्छः पतिं यं त्वं भजमानं शकुन्तले ||२७||
महात्मा जनिता लोके पुत्रस्तव महाबलः |
य इमां सागरापाङ्गां कृत्स्नां भोक्ष्यति मेदिनीम् ||२८||
परं चाभिप्रयातस्य चक्रं तस्य महात्मनः |
भविष्यत्यप्रतिहतं सततं चक्रवर्तिनः ||२९||
ततः प्रक्षाल्य पादौ सा विश्रान्तं मुनिमब्रवीत् |
विनिधाय ततो भारं संनिधाय फलानि च ||३०||
मया पतिर्वृतो योऽसौ दुःषन्तः पुरुषोत्तमः |
तस्मै ससचिवाय त्वं प्रसादं कर्तुमर्हसि ||३१||
कण्व उवाच||
प्रसन्न एव तस्याहं त्वत्कृते वरवर्णिनि |
गृहाण च वरं मत्तस्तत्कृते यदभीप्सितम् ||३२||
वैशम्पायन उवाच||
ततो धर्मिष्ठतां वव्रे राज्याच्चास्खलनं तथा |
शकुन्तला पौरवाणां दुःषन्तहितकाम्यया ||३३||
६८
वैशम्पायन उवाच||
प्रतिज्ञाय तु दुःषन्ते प्रतियाते शकुन्तला |
गर्भं सुषाव वामोरुः कुमारममितौजसम् ||१||
त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु दिप्तानलसमद्युतिम् |
रूपौदार्यगुणोपेतं दौःषन्तिं जनमेजय ||२||
जातकर्मादिसंस्कारं कण्वः पुण्यकृतां वरः |
तस्याथ कारयामास वर्धमानस्य धीमतः ||३||
दन्तैः शुक्लैः शिखरिभिः सिंहसंहननो युवा |
चक्राङ्कितकरः श्रीमान्महामूर्धा महाबलः ||४||
कुमारो देवगर्भाभः स तत्राशु व्यवर्धत ||४||
षड्वर्ष एव बालः स कण्वाश्रमपदं प्रति |
व्याघ्रान्सिंहान्वराहांश्च गजांश्च महिषांस्तथा ||५||
बद्ध्वा वृक्षेषु बलवानाश्रमस्य समन्ततः |
आरोहन्दमयंश्चैव क्रीडंश्च परिधावति ||६||
ततोऽस्य नाम चक्रुस्ते कण्वाश्रमनिवासिनः |
अस्त्वयं सर्वदमनः सर्वं हि दमयत्ययम् ||७||
स सर्वदमनो नाम कुमारः समपद्यत |
विक्रमेणौजसा चैव बलेन च समन्वितः ||८||
तं कुमारमृषिर्दृष्ट्वा कर्म चास्यातिमानुषम् |
समयो यौवराज्यायेत्यब्रवीच्च शकुन्तलाम् ||९||
तस्य तद्बलमाज्ञाय कण्वः शिष्यानुवाच ह |
शकुन्तलामिमां शीघ्रं सहपुत्रामितोऽऽश्रमात् ||१०||
भर्त्रे प्रापयताद्यैव सर्वलक्षणपूजिताम् ||१०||
नारीणां चिरवासो हि बान्धवेषु न रोचते |
कीर्तिचारित्रधर्मघ्नस्तस्मान्नयत माचिरम् ||११||
तथेत्युक्त्वा तु ते सर्वे प्रातिष्ठन्तामितौजसः |
शकुन्तलां पुरस्कृत्य सपुत्रां गजसाह्वयम् ||१२||
गृहीत्वामरगर्भाभं पुत्रं कमललोचनम् |
आजगाम ततः शुभ्रा दुःषन्तविदिताद्वनात् ||१३||
अभिसृत्य च राजानं विदिता सा प्रवेशिता |
सह तेनैव पुत्रेण तरुणादित्यवर्चसा ||१४||
पूजयित्वा यथान्यायमब्रवीत्तं शकुन्तला |
अयं पुत्रस्त्वया राजन्यौवराज्येऽभिषिच्यताम् ||१५||
त्वया ह्ययं सुतो राजन्मय्युत्पन्नः सुरोपमः |
यथासमयमेतस्मिन्वर्तस्व पुरुषोत्तम ||१६||
यथा समागमे पूर्वं कृतः स समयस्त्वया |
तं स्मरस्व महाभाग कण्वाश्रमपदं प्रति ||१७||
सोऽथ श्रुत्वैव तद्वाक्यं तस्या राजा स्मरन्नपि |
अब्रवीन्न स्मरामीति कस्य त्वं दुष्टतापसि ||१८||
धर्मकामार्थसम्बन्धं न स्मरामि त्वया सह |
गच्छ वा तिष्ठ वा कामं यद्वापीच्छसि तत्कुरु ||१९||
सैवमुक्ता वरारोहा व्रीडितेव मनस्विनी |
विसञ्ज्ञेव च दुःखेन तस्थौ स्थाणुरिवाचला ||२०||
संरम्भामर्षताम्राक्षी स्फुरमाणोष्ठसम्पुटा |
कटाक्षैर्निर्दहन्तीव तिर्यग्राजानमैक्षत ||२१||
आकारं गूहमाना च मन्युनाभिसमीरिता |
तपसा सम्भृतं तेजो धारयामास वै तदा ||२२||
सा मुहूर्तमिव ध्यात्वा दुःखामर्षसमन्विता |
भर्तारमभिसम्प्रेक्ष्य क्रुद्धा वचनमब्रवीत् ||२३||
जानन्नपि महाराज कस्मादेवं प्रभाषसे |
न जानामीति निःसङ्गं यथान्यः प्राकृतस्तथा ||२४||
अत्र ते हृदयं वेद सत्यस्यैवानृतस्य च |
कल्याण बत साक्षी त्वं मात्मानमवमन्यथाः ||२५||
योऽन्यथा सन्तमात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते |
किं तेन न कृतं पापं चोरेणात्मापहारिणा ||२६||
एकोऽहमस्मीति च मन्यसे त्वं; न हृच्छयं वेत्सि मुनिं पुराणम् |
यो वेदिता कर्मणः पापकस्य; तस्यान्तिके त्वं वृजिनं करोषि ||२७||
मन्यते पापकं कृत्वा न कश्चिद्वेत्ति मामिति |
विदन्ति चैनं देवाश्च स्वश्चैवान्तरपूरुषः ||२८||
आदित्यचन्द्रावनिलानलौ च; द्यौर्भूमिरापो हृदयं यमश्च |
अहश्च रात्रिश्च उभे च सन्ध्ये; धर्मश्च जानाति नरस्य वृत्तम् ||२९||
यमो वैवस्वतस्तस्य निर्यातयति दुष्कृतम् |
हृदि स्थितः कर्मसाक्षी क्षेत्रज्ञो यस्य तुष्यति ||३०||
न तु तुष्यति यस्यैष पुरुषस्य दुरात्मनः |
तं यमः पापकर्माणं निर्यातयति दुष्कृतम् ||३१||
अवमन्यात्मनात्मानमन्यथा प्रतिपद्यते |
देवा न तस्य श्रेयांसो यस्यात्मापि न कारणम् ||३२||
स्वयं प्राप्तेति मामेवं मावमंस्थाः पतिव्रताम् |
अर्घ्यार्हां नार्चयसि मां स्वयं भार्यामुपस्थिताम् ||३३||
किमर्थं मां प्राकृतवदुपप्रेक्षसि संसदि |
न खल्वहमिदं शून्ये रौमि किं न शृणोषि मे ||३४||
यदि मे याचमानाया वचनं न करिष्यसि |
दुःषन्त शतधा मूर्धा ततस्तेऽद्य फलिष्यति ||३५||
भार्यां पतिः सम्प्रविश्य स यस्माज्जायते पुनः |
जायाया इति जायात्वं पुराणाः कवयो विदुः ||३६||
यदागमवतः पुंसस्तदपत्यं प्रजायते |
तत्तारयति सन्तत्या पूर्वप्रेतान्पितामहान् ||३७||
पुन्नाम्नो नरकाद्यस्मात्पितरं त्रायते सुतः |
तस्मात्पुत्र इति प्रोक्तः स्वयमेव स्वयम्भुवा ||३८||
सा भार्या या गृहे दक्षा सा भार्या या प्रजावती |
सा भार्या या पतिप्राणा सा भार्या या पतिव्रता ||३९||
अर्धं भार्या मनुष्यस्य भार्या श्रेष्ठतमः सखा |
भार्या मूलं त्रिवर्गस्य भार्या मित्रं मरिष्यतः ||४०||
भार्यावन्तः क्रियावन्तः सभार्या गृहमेधिनः |
भार्यावन्तः प्रमोदन्ते भार्यावन्तः श्रियान्विताः ||४१||
सखायः प्रविविक्तेषु भवन्त्येताः प्रियंवदाः |
पितरो धर्मकार्येषु भवन्त्यार्तस्य मातरः ||४२||
कान्तारेष्वपि विश्रामो नरस्याध्वनिकस्य वै |
यः सदारः स विश्वास्यस्तस्माद्दाराः परा गतिः ||४३||
संसरन्तमपि प्रेतं विषमेष्वेकपातिनम् |
भार्यैवान्वेति भर्तारं सततं या पतिव्रता ||४४||
प्रथमं संस्थिता भार्या पतिं प्रेत्य प्रतीक्षते |
पूर्वं मृतं च भर्तारं पश्चात्साध्व्यनुगच्छति ||४५||
एतस्मात्कारणाद्राजन्पाणिग्रहणमिष्यते |
यदाप्नोति पतिर्भार्यामिह लोके परत्र च ||४६||
आत्मात्मनैव जनितः पुत्र इत्युच्यते बुधैः |
तस्माद्भार्यां नरः पश्येन्मातृवत्पुत्रमातरम् ||४७||
भार्यायां जनितं पुत्रमादर्शे स्वमिवाननम् |
ह्लादते जनिता प्रेष्क्य स्वर्गं प्राप्येव पुण्यकृत् ||४८||
दह्यमाना मनोदुःखैर्व्याधिभिश्चातुरा नराः |
ह्लादन्ते स्वेषु दारेषु घर्मार्ताः सलिलेष्विव ||४९||
सुसंरब्धोऽपि रामाणां न ब्रूयादप्रियं बुधः |
रतिं प्रीतिं च धर्मं च तास्वायत्तमवेक्ष्य च ||५०||
आत्मनो जन्मनः क्षेत्रं पुण्यं रामाः सनातनम् |
ऋषीणामपि का शक्तिः स्रष्टुं रामामृते प्रजाः ||५१||
परिपत्य यदा सूनुर्धरणीरेणुगुण्ठितः |
पितुराश्लिष्यतेऽङ्गानि किमिवास्त्यधिकं ततः ||५२||
स त्वं स्वयमनुप्राप्तं साभिलाषमिमं सुतम् |
प्रेक्षमाणं च काक्षेण किमर्थमवमन्यसे ||५३||
अण्डानि बिभ्रति स्वानि न भिन्दन्ति पिपीलिकाः |
न भरेथाः कथं नु त्वं धर्मज्ञः सन्स्वमात्मजम् ||५४||
न वाससां न रामाणां नापां स्पर्शस्तथा सुखः |
शिशोरालिङ्ग्यमानस्य स्पर्शः सूनोर्यथा सुखः ||५५||
ब्राह्मणो द्विपदां श्रेष्ठो गौर्वरिष्ठा चतुष्पदाम् |
गुरुर्गरीयसां श्रेष्ठः पुत्रः स्पर्शवतां वरः ||५६||
स्पृशतु त्वां समाश्लिष्य पुत्रोऽयं प्रियदर्शनः |
पुत्रस्पर्शात्सुखतरः स्पर्शो लोके न विद्यते ||५७||
त्रिषु वर्षेषु पूर्णेषु प्रजाताहमरिंदम |
इमं कुमारं राजेन्द्र तव शोकप्रणाशनम् ||५८||
आहर्ता वाजिमेधस्य शतसङ्ख्यस्य पौरव |
इति वागन्तरिक्षे मां सूतकेऽभ्यवदत्पुरा ||५९||
ननु नामाङ्कमारोप्य स्नेहाद्ग्रामान्तरं गताः |
मूर्ध्नि पुत्रानुपाघ्राय प्रतिनन्दन्ति मानवाः ||६०||
वेदेष्वपि वदन्तीमं मन्त्रवादं द्विजातयः |
जातकर्मणि पुत्राणां तवापि विदितं तथा ||६१||
अङ्गादङ्गात्सम्भवसि हृदयादभिजायसे |
आत्मा वै पुत्रनामासि स जीव शरदः शतम् ||६२||
पोषो हि त्वदधीनो मे सन्तानमपि चाक्षयम् |
तस्मात्त्वं जीव मे वत्स सुसुखी शरदां शतम् ||६३||
त्वदङ्गेभ्यः प्रसूतोऽयं पुरुषात्पुरुषोऽपरः |
सरसीवामलेऽऽत्मानं द्वितीयं पश्य मे सुतम् ||६४||
यथा ह्याहवनीयोऽग्निर्गार्हपत्यात्प्रणीयते |
तथा त्वत्तः प्रसूतोऽयं त्वमेकः सन्द्विधा कृतः ||६५||
मृगापकृष्टेन हि ते मृगयां परिधावता |
अहमासादिता राजन्कुमारी पितुराश्रमे ||६६||
उर्वशी पूर्वचित्तिश्च सहजन्या च मेनका |
विश्वाची च घृताची च षडेवाप्सरसां वराः ||६७||
तासां मां मेनका नाम ब्रह्मयोनिर्वराप्सराः |
दिवः सम्प्राप्य जगतीं विश्वामित्रादजीजनत् ||६८||
सा मां हिमवतः पृष्ठे सुषुवे मेनकाप्सराः |
अवकीर्य च मां याता परात्मजमिवासती ||६९||
किं नु कर्माशुभं पूर्वं कृतवत्यस्मि जन्मनि |
यदहं बान्धवैस्त्यक्ता बाल्ये सम्प्रति च त्वया ||७०||
कामं त्वया परित्यक्ता गमिष्याम्यहमाश्रमम् |
इमं तु बालं सन्त्यक्तुं नार्हस्यात्मजमात्मना ||७१||
दुःषन्त उवाच||
न पुत्रमभिजानामि त्वयि जातं शकुन्तले |
असत्यवचना नार्यः कस्ते श्रद्धास्यते वचः ||७२||
मेनका निरनुक्रोशा बन्धकी जननी तव |
यया हिमवतः पृष्ठे निर्माल्येव प्रवेरिता ||७३||
स चापि निरनुक्रोशः क्षत्रयोनिः पिता तव |
विश्वामित्रो ब्राह्मणत्वे लुब्धः कामपरायणः ||७४||
मेनकाप्सरसां श्रेष्ठा महर्षीणां च ते पिता |
तयोरपत्यं कस्मात्त्वं पुंश्चलीवाभिधास्यसि ||७५||
अश्रद्धेयमिदं वाक्यं कथयन्ती न लज्जसे |
विशेषतो मत्सकाशे दुष्टतापसि गम्यताम् ||७६||
क्व महर्षिः सदैवोग्रः साप्सरा क्व च मेनका |
क्व च त्वमेवं कृपणा तापसीवेषधारिणी ||७७||
अतिकायश्च पुत्रस्ते बालोऽपि बलवानयम् |
कथमल्पेन कालेन शालस्कन्ध इवोद्गतः ||७८||
सुनिकृष्टा च योनिस्ते पुंश्चली प्रतिभासि मे |
यदृच्छया कामरागाज्जाता मेनकया ह्यसि ||७९||
सर्वमेतत्परोक्षं मे यत्त्वं वदसि तापसि |
नाहं त्वामभिजानामि यथेष्टं गम्यतां त्वया ||८०||
६९
शकुन्तलोवाच||
राजन्सर्षपमात्राणि परच्छिद्राणि पश्यसि |
आत्मनो बिल्वमात्राणि पश्यन्नपि न पश्यसि ||१||
मेनका त्रिदशेष्वेव त्रिदशाश्चानु मेनकाम् |
ममैवोद्रिच्यते जन्म दुःषन्त तव जन्मतः ||२||
क्षितावटसि राजंस्त्वमन्तरिक्षे चराम्यहम् |
आवयोरन्तरं पश्य मेरुसर्षपयोरिव ||३||
महेन्द्रस्य कुबेरस्य यमस्य वरुणस्य च |
भवनान्यनुसंयामि प्रभावं पश्य मे नृप ||४||
सत्यश्चापि प्रवादोऽयं यं प्रवक्ष्यामि तेऽनघ |
निदर्शनार्थं न द्वेषात्तच्छ्रुत्वा क्षन्तुमर्हसि ||५||
विरूपो यावदादर्शे नात्मनः पश्यते मुखम् |
मन्यते तावदात्मानमन्येभ्यो रूपवत्तरम् ||६||
यदा तु मुखमादर्शे विकृतं सोऽभिवीक्षते |
तदेतरं विजानाति आत्मानं नेतरं जनम् ||७||
अतीव रूपसम्पन्नो न किञ्चिदवमन्यते |
अतीव जल्पन्दुर्वाचो भवतीह विहेठकः ||८||
मूर्खो हि जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः |
अशुभं वाक्यमादत्ते पुरीषमिव सूकरः ||९||
प्राज्ञस्तु जल्पतां पुंसां श्रुत्वा वाचः शुभाशुभाः |
गुणवद्वाक्यमादत्ते हंसः क्षीरमिवाम्भसः ||१०||
अन्यान्परिवदन्साधुर्यथा हि परितप्यते |
तथा परिवदन्नन्यांस्तुष्टो भवति दुर्जनः ||११||
अभिवाद्य यथा वृद्धान्सन्तो गच्छन्ति निर्वृतिम् |
एवं सज्जनमाक्रुश्य मूर्खो भवति निर्वृतः ||१२||
सुखं जीवन्त्यदोषज्ञा मूर्खा दोषानुदर्शिनः |
यत्र वाच्याः परैः सन्तः परानाहुस्तथाविधान् ||१३||
अतो हास्यतरं लोके किञ्चिदन्यन्न विद्यते |
यत्र दुर्जन इत्याह दुर्जनः सज्जनं स्वयम् ||१४||
सत्यधर्मच्युतात्पुंसः क्रुद्धादाशीविषादिव |
अनास्तिकोऽप्युद्विजते जनः किं पुनरास्तिकः ||१५||
स्वयमुत्पाद्य वै पुत्रं सदृशं योऽवमन्यते |
तस्य देवाः श्रियं घ्नन्ति न च लोकानुपाश्नुते ||१६||
कुलवंशप्रतिष्ठां हि पितरः पुत्रमब्रुवन् |
उत्तमं सर्वधर्माणां तस्मात्पुत्रं न सन्त्यजेत् ||१७||
स्वपत्नीप्रभवान्पञ्च लब्धान्क्रीतान्विवर्धितान् |
कृतानन्यासु चोत्पन्नान्पुत्रान्वै मनुरब्रवीत् ||१८||
धर्मकीर्त्यावहा नृणां मनसः प्रीतिवर्धनाः |
त्रायन्ते नरकाज्जाताः पुत्रा धर्मप्लवाः पितृन् ||१९||
स त्वं नृपतिशार्दूल न पुत्रं त्यक्तुमर्हसि |
आत्मानं सत्यधर्मौ च पालयानो महीपते ||२०||
नरेन्द्रसिंह कपटं न वोढुं त्वमिहार्हसि ||२०||
वरं कूपशताद्वापी वरं वापीशतात्क्रतुः |
वरं क्रतुशतात्पुत्रः सत्यं पुत्रशताद्वरम् ||२१||
अश्वमेधसहस्रं च सत्यं च तुलया धृतम् |
अश्वमेधसहस्राद्धि सत्यमेव विशिष्यते ||२२||
सर्ववेदाधिगमनं सर्वतीर्थावगाहनम् |
सत्यं च वदतो राजन्समं वा स्यान्न वा समम् ||२३||
नास्ति सत्यात्परो धर्मो न सत्याद्विद्यते परम् |
न हि तीव्रतरं किञ्चिदनृतादिह विद्यते ||२४||
राजन्सत्यं परं ब्रह्म सत्यं च समयः परः |
मा त्याक्षीः समयं राजन्सत्यं सङ्गतमस्तु ते ||२५||
अनृते चेत्प्रसङ्गस्ते श्रद्दधासि न चेत्स्वयम् |
आत्मनो हन्त गच्छामि त्वादृशे नास्ति सङ्गतम् ||२६||
ऋतेऽपि त्वयि दुःषन्त शैलराजावतंसकाम् |
चतुरन्तामिमामुर्वीं पुत्रो मे पालयिष्यति ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
एतावदुक्त्वा वचनं प्रातिष्ठत शकुन्तला |
अथान्तरिक्षे दुःषन्तं वागुवाचाशरीरिणी ||२८||
ऋत्विक्पुरोहिताचार्यैर्मन्त्रिभिश्चावृतं तदा ||२८||
भस्त्रा माता पितुः पुत्रो येन जातः स एव सः |
भरस्व पुत्रं दुःषन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम् ||२९||
रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात् |
त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला ||३०||
जाया जनयते पुत्रमात्मनोऽङ्गं द्विधा कृतम् |
तस्माद्भरस्व दुःषन्त पुत्रं शाकुन्तलं नृप ||३१||
अभूतिरेषा कस्त्यज्याज्जीवञ्जीवन्तमात्मजम् |
शाकुन्तलं महात्मानं दौःषन्तिं भर पौरव ||३२||
भर्तव्योऽयं त्वया यस्मादस्माकं वचनादपि |
तस्माद्भवत्वयं नाम्ना भरतो नाम ते सुतः ||३३||
तच्छ्रुत्वा पौरवो राजा व्याहृतं वै दिवौकसाम् |
पुरोहितममात्यांश्च सम्प्रहृष्टोऽब्रवीदिदम् ||३४||
शृण्वन्त्वेतद्भवन्तोऽस्य देवदूतस्य भाषितम् |
अहमप्येवमेवैनं जानामि स्वयमात्मजम् ||३५||
यद्यहं वचनादेव गृह्णीयामिममात्मजम् |
भवेद्धि शङ्का लोकस्य नैवं शुद्धो भवेदयम् ||३६||
तं विशोध्य तदा राजा देवदूतेन भारत |
हृष्टः प्रमुदितश्चापि प्रतिजग्राह तं सुतम् ||३७||
मूर्ध्नि चैनमुपाघ्राय सस्नेहं परिषस्वजे |
सभाज्यमानो विप्रैश्च स्तूयमानश्च बन्दिभिः ||३८||
स मुदं परमां लेभे पुत्रसंस्पर्शजां नृपः ||३८||
तां चैव भार्यां धर्मज्ञः पूजयामास धर्मतः |
अब्रवीच्चैव तां राजा सान्त्वपूर्वमिदं वचः ||३९||
कृतो लोकपरोक्षोऽयं सम्बन्धो वै त्वया सह |
तस्मादेतन्मया देवि त्वच्छुद्ध्यर्थं विचारितम् ||४०||
मन्यते चैव लोकस्ते स्त्रीभावान्मयि सङ्गतम् |
पुत्रश्चायं वृतो राज्ये मया तस्माद्विचारितम् ||४१||
यच्च कोपितयात्यर्थं त्वयोक्तोऽस्म्यप्रियं प्रिये |
प्रणयिन्या विशालाक्षि तत्क्षान्तं ते मया शुभे ||४२||
तामेवमुक्त्वा राजर्षिर्दुःषन्तो महिषीं प्रियाम् |
वासोभिरन्नपानैश्च पूजयामास भारत ||४३||
दुःषन्तश्च ततो राजा पुत्रं शाकुन्तलं तदा |
भरतं नामतः कृत्वा यौवराज्येऽभ्यषेचयत् ||४४||
तस्य तत्प्रथितं चक्रं प्रावर्तत महात्मनः |
भास्वरं दिव्यमजितं लोकसंनादनं महत् ||४५||
स विजित्य महीपालांश्चकार वशवर्तिनः |
चचार च सतां धर्मं प्राप चानुत्तमं यशः ||४६||
स राजा चक्रवर्त्यासीत्सार्वभौमः प्रतापवान् |
ईजे च बहुभिर्यज्ञैर्यथा शक्रो मरुत्पतिः ||४७||
याजयामास तं कण्वो दक्षवद्भूरिदक्षिणम् |
श्रीमान्गोविततं नाम वाजिमेधमवाप सः ||४८||
यस्मिन्सहस्रं पद्मानां कण्वाय भरतो ददौ ||४८||
भरताद्भारती कीर्तिर्येनेदं भारतं कुलम् |
अपरे ये च पूर्वे च भारता इति विश्रुताः ||४९||
भरतस्यान्ववाये हि देवकल्पा महौजसः |
बभूवुर्ब्रह्मकल्पाश्च बहवो राजसत्तमाः ||५०||
येषामपरिमेयानि नामधेयानि सर्वशः |
तेषां तु ते यथामुख्यं कीर्तयिष्यामि भारत ||५१||
महाभागान्देवकल्पान्सत्यार्जवपरायणान् ||५१||
ययात्युपाख्यानम्
७०
वैशम्पायन उवाच||
प्रजापतेस्तु दक्षस्य मनोर्वैवस्वतस्य च |
भरतस्य कुरोः पूरोरजमीढस्य चान्वये ||१||
यादवानामिमं वंशं पौरवाणां च सर्वशः |
तथैव भारतानां च पुण्यं स्वस्त्ययनं महत् ||२||
धन्यं यशस्यमायुष्यं कीर्तयिष्यामि तेऽनघ ||२||
तेजोभिरुदिताः सर्वे महर्षिसमतेजसः |
दश प्रचेतसः पुत्राः सन्तः पूर्वजनाः स्मृताः ||३||
मेघजेनाग्निना ये ते पूर्वं दग्धा महौजसः ||३||
तेभ्यः प्राचेतसो जज्ञे दक्षो दक्षादिमाः प्रजाः |
सम्भूताः पुरुषव्याघ्र स हि लोकपितामहः ||४||
वीरिण्या सह सङ्गम्य दक्षः प्राचेतसो मुनिः |
आत्मतुल्यानजनयत्सहस्रं संशितव्रतान् ||५||
सहस्रसङ्ख्यान्समितान्सुतान्दक्षस्य नारदः |
मोक्षमध्यापयामास साङ्ख्यज्ञानमनुत्तमम् ||६||
ततः पञ्चाशतं कन्याः पुत्रिका अभिसंदधे |
प्रजापतिः प्रजा दक्षः सिसृक्षुर्जनमेजय ||७||
ददौ स दश धर्माय कश्यपाय त्रयोदश |
कालस्य नयने युक्ताः सप्तविंशतिमिन्दवे ||८||
त्रयोदशानां पत्नीनां या तु दाक्षायणी वरा |
मारीचः कश्यपस्तस्यामादित्यान्समजीजनत् ||९||
इन्द्रादीन्वीर्यसम्पन्नान्विवस्वन्तमथापि च ||९||
विवस्वतः सुतो जज्ञे यमो वैवस्वतः प्रभुः |
मार्तण्डश्च यमस्यापि पुत्रो राजन्नजायत ||१०||
मार्तण्डस्य मनुर्धीमानजायत सुतः प्रभुः |
मनोर्वंशो मानवानां ततोऽयं प्रथितोऽभवत् ||११||
ब्रह्मक्षत्रादयस्तस्मान्मनोर्जातास्तु मानवाः ||११||
तत्राभवत्तदा राजन्ब्रह्म क्षत्रेण सङ्गतम् |
ब्राह्मणा मानवास्तेषां साङ्गं वेदमदीधरन् ||१२||
वेनं धृष्णुं नरिष्यन्तं नाभागेक्ष्वाकुमेव च |
करूषमथ शर्यातिं तथैवात्राष्टमीमिलाम् ||१३||
पृषध्रनवमानाहुः क्षत्रधर्मपरायणान् |
नाभागारिष्टदशमान्मनोः पुत्रान्महाबलान् ||१४||
पञ्चाशतं मनोः पुत्रास्तथैवान्येऽभवन्क्षितौ |
अन्योन्यभेदात्ते सर्वे विनेशुरिति नः श्रुतम् ||१५||
पुरूरवास्ततो विद्वानिलायां समपद्यत |
सा वै तस्याभवन्माता पिता चेति हि नः श्रुतम् ||१६||
त्रयोदश समुद्रस्य द्वीपानश्नन्पुरूरवाः |
अमानुषैर्वृतः सत्त्वैर्मानुषः सन्महायशाः ||१७||
विप्रैः स विग्रहं चक्रे वीर्योन्मत्तः पुरूरवाः |
जहार च स विप्राणां रत्नान्युत्क्रोशतामपि ||१८||
सनत्कुमारस्तं राजन्ब्रह्मलोकादुपेत्य ह |
अनुदर्शयां ततश्चक्रे प्रत्यगृह्णान्न चाप्यसौ ||१९||
ततो महर्षिभिः क्रुद्धैः शप्तः सद्यो व्यनश्यत |
लोभान्वितो मदबलान्नष्टसञ्ज्ञो नराधिपः ||२०||
स हि गन्धर्वलोकस्थ उर्वश्या सहितो विराट् |
आनिनाय क्रियार्थेऽग्नीन्यथावद्विहितांस्त्रिधा ||२१||
षट्पुत्रा जज्ञिरेऽथैलादायुर्धीमानमावसुः |
दृढायुश्च वनायुश्च श्रुतायुश्चोर्वशीसुताः ||२२||
नहुषं वृद्धशर्माणं रजिं रम्भमनेनसम् |
स्वर्भानवीसुतानेतानायोः पुत्रान्प्रचक्षते ||२३||
आयुषो नहुषः पुत्रो धीमान्सत्यपराक्रमः |
राज्यं शशास सुमहद्धर्मेण पृथिवीपतिः ||२४||
पितृन्देवानृषीन्विप्रान्गन्धर्वोरगराक्षसान् |
नहुषः पालयामास ब्रह्मक्षत्रमथो विशः ||२५||
स हत्वा दस्युसङ्घातानृषीन्करमदापयत् |
पशुवच्चैव तान्पृष्ठे वाहयामास वीर्यवान् ||२६||
कारयामास चेन्द्रत्वमभिभूय दिवौकसः |
तेजसा तपसा चैव विक्रमेणौजसा तथा ||२७||
यतिं ययातिं संयातिमायातिं पाञ्चमुद्धवम् |
नहुषो जनयामास षट्पुत्रान्प्रियवाससि ||२८||
ययातिर्नाहुषः सम्राडासीत्सत्यपराक्रमः |
स पालयामास महीमीजे च विविधैः सवैः ||२९||
अतिशक्त्या पितृनर्चन्देवांश्च प्रयतः सदा |
अन्वगृह्णात्प्रजाः सर्वा ययातिरपराजितः ||३०||
तस्य पुत्रा महेष्वासाः सर्वैः समुदिता गुणैः |
देवयान्यां महाराज शर्मिष्ठायां च जज्ञिरे ||३१||
देवयान्यामजायेतां यदुस्तुर्वसुरेव च |
द्रुह्युश्चानुश्च पूरुश्च शर्मिष्ठायां प्रजज्ञिरे ||३२||
स शाश्वतीः समा राजन्प्रजा धर्मेण पालयन् |
जरामार्छन्महाघोरां नाहुषो रूपनाशिनीम् ||३३||
जराभिभूतः पुत्रान्स राजा वचनमब्रवीत् |
यदुं पूरुं तुर्वसुं च द्रुह्युं चानुं च भारत ||३४||
यौवनेन चरन्कामान्युवा युवतिभिः सह |
विहर्तुमहमिच्छामि साह्यं कुरुत पुत्रकाः ||३५||
तं पुत्रो देवयानेयः पूर्वजो यदुरब्रवीत् |
किं कार्यं भवतः कार्यमस्माभिर्यौवनेन च ||३६||
ययातिरब्रवीत्तं वै जरा मे प्रतिगृह्यताम् |
यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम् ||३७||
यजतो दीर्घसत्रैर्मे शापाच्चोशनसो मुनेः |
कामार्थः परिहीणो मे तप्येऽहं तेन पुत्रकाः ||३८||
मामकेन शरीरेण राज्यमेकः प्रशास्तु वः |
अहं तन्वाभिनवया युवा कामानवाप्नुयाम् ||३९||
न ते तस्य प्रत्यगृह्णन्यदुप्रभृतयो जराम् |
तमब्रवीत्ततः पूरुः कनीयान्सत्यविक्रमः ||४०||
राजंश्चराभिनवया तन्वा यौवनगोचरः |
अहं जरां समास्थाय राज्ये स्थास्यामि तेऽऽज्ञया ||४१||
एवमुक्तः स राजर्षिस्तपोवीर्यसमाश्रयात् |
सञ्चारयामास जरां तदा पुत्रे महात्मनि ||४२||
पौरवेणाथ वयसा राजा यौवनमास्थितः |
यायातेनापि वयसा राज्यं पूरुरकारयत् ||४३||
ततो वर्षसहस्रान्ते ययातिरपराजितः |
अतृप्त एव कामानां पूरुं पुत्रमुवाच ह ||४४||
त्वया दायादवानस्मि त्वं मे वंशकरः सुतः |
पौरवो वंश इति ते ख्यातिं लोके गमिष्यति ||४५||
ततः स नृपशार्दूलः पूरुं राज्येऽभिषिच्य च |
कालेन महता पश्चात्कालधर्ममुपेयिवान् ||४६||
७१
जनमेजय उवाच||
ययातिः पूर्वकोऽस्माकं दशमो यः प्रजापतेः |
कथं स शुक्रतनयां लेभे परमदुर्लभाम् ||१||
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं विस्तरेण द्विजोत्तम |
आनुपूर्व्या च मे शंस पूरोर्वंशकरान्पृथक् ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ययातिरासीद्राजर्षिर्देवराजसमद्युतिः |
तं शुक्रवृषपर्वाणौ वव्राते वै यथा पुरा ||३||
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि पृच्छतो जनमेजय |
देवयान्याश्च संयोगं ययातेर्नाहुषस्य च ||४||
सुराणामसुराणां च समजायत वै मिथः |
ऐश्वर्यं प्रति सङ्घर्षस्त्रैलोक्ये सचराचरे ||५||
जिगीषया ततो देवा वव्रिरेऽऽङ्गिरसं मुनिम् |
पौरोहित्येन याज्यार्थे काव्यं तूशनसं परे ||६||
ब्राह्मणौ तावुभौ नित्यमन्योन्यस्पर्धिनौ भृशम् ||६||
तत्र देवा निजघ्नुर्यान्दानवान्युधि सङ्गतान् |
तान्पुनर्जीवयामास काव्यो विद्याबलाश्रयात् ||७||
ततस्ते पुनरुत्थाय योधयां चक्रिरे सुरान् ||७||
असुरास्तु निजघ्नुर्यान्सुरान्समरमूर्धनि |
न तान्सञ्जीवयामास बृहस्पतिरुदारधीः ||८||
न हि वेद स तां विद्यां यां काव्यो वेद वीर्यवान् |
सञ्जीवनीं ततो देवा विषादमगमन्परम् ||९||
ते तु देवा भयोद्विग्नाः काव्यादुशनसस्तदा |
ऊचुः कचमुपागम्य ज्येष्ठं पुत्रं बृहस्पतेः ||१०||
भजमानान्भजस्वास्मान्कुरु नः साह्यमुत्तमम् |
यासौ विद्या निवसति ब्राह्मणेऽमिततेजसि ||११||
शुक्रे तामाहर क्षिप्रं भागभाङ्नो भविष्यसि ||११||
वृषपर्वसमीपे स शक्यो द्रष्टुं त्वया द्विजः |
रक्षते दानवांस्तत्र न स रक्षत्यदानवान् ||१२||
तमाराधयितुं शक्तो भवान्पूर्ववयाः कविम् |
देवयानीं च दयितां सुतां तस्य महात्मनः ||१३||
त्वमाराधयितुं शक्तो नान्यः कश्चन विद्यते |
शीलदाक्षिण्यमाधुर्यैराचारेण दमेन च ||१४||
देवयान्यां हि तुष्टायां विद्यां तां प्राप्स्यसि ध्रुवम् ||१४||
तथेत्युक्त्वा ततः प्रायाद्बृहस्पतिसुतः कचः |
तदाभिपूजितो देवैः समीपं वृषपर्वणः ||१५||
स गत्वा त्वरितो राजन्देवैः सम्प्रेषितः कचः |
असुरेन्द्रपुरे शुक्रं दृष्ट्वा वाक्यमुवाच ह ||१६||
ऋषेरङ्गिरसः पौत्रं पुत्रं साक्षाद्बृहस्पतेः |
नाम्ना कच इति ख्यातं शिष्यं गृह्णातु मां भवान् ||१७||
ब्रह्मचर्यं चरिष्यामि त्वय्यहं परमं गुरौ |
अनुमन्यस्व मां ब्रह्मन्सहस्रं परिवत्सरान् ||१८||
शुक्र उवाच||
कच सुस्वागतं तेऽस्तु प्रतिगृह्णामि ते वचः |
अर्चयिष्येऽहमर्च्यं त्वामर्चितोऽस्तु बृहस्पतिः ||१९||
वैशम्पायन उवाच||
कचस्तु तं तथेत्युक्त्वा प्रतिजग्राह तद्व्रतम् |
आदिष्टं कविपुत्रेण शुक्रेणोशनसा स्वयम् ||२०||
व्रतस्य व्रतकालं स यथोक्तं प्रत्यगृह्णत |
आराधयन्नुपाध्यायं देवयानीं च भारत ||२१||
नित्यमाराधयिष्यंस्तां युवा यौवनगोऽऽमुखे |
गायन्नृत्यन्वादयंश्च देवयानीमतोषयत् ||२२||
संशीलयन्देवयानीं कन्यां सम्प्राप्तयौवनाम् |
पुष्पैः फलैः प्रेषणैश्च तोषयामास भारत ||२३||
देवयान्यपि तं विप्रं नियमव्रतचारिणम् |
अनुगायमाना ललना रहः पर्यचरत्तदा ||२४||
पञ्च वर्षशतान्येवं कचस्य चरतो व्रतम् |
तत्रातीयुरथो बुद्ध्वा दानवास्तं ततः कचम् ||२५||
गा रक्षन्तं वने दृष्ट्वा रहस्येकममर्षिताः |
जघ्नुर्बृहस्पतेर्द्वेषाद्विद्यारक्षार्थमेव च ||२६||
हत्वा शालावृकेभ्यश्च प्रायच्छंस्तिलशः कृतम् ||२६||
ततो गावो निवृत्तास्ता अगोपाः स्वं निवेशनम् |
ता दृष्ट्वा रहिता गास्तु कचेनाभ्यागता वनात् ||२७||
उवाच वचनं काले देवयान्यथ भारत ||२७||
अहुतं चाग्निहोत्रं ते सूर्यश्चास्तं गतः प्रभो |
अगोपाश्चागता गावः कचस्तात न दृश्यते ||२८||
व्यक्तं हतो मृतो वापि कचस्तात भविष्यति |
तं विना न च जीवेयं कचं सत्यं ब्रवीमि ते ||२९||
शुक्र उवाच||
अयमेहीति शब्देन मृतं सञ्जीवयाम्यहम् |
वैशम्पायन उवाच||
ततः सञ्जीवनीं विद्यां प्रयुज्य कचमाह्वयत् |
आहूतः प्रादुरभवत्कचोऽरिष्टोऽथ विद्यया ||३१||
हतोऽहमिति चाचख्यौ पृष्टो ब्राह्मणकन्यया ||३१||
स पुनर्देवयान्योक्तः पुष्पाहारो यदृच्छया |
वनं ययौ ततो विप्रो ददृशुर्दानवाश्च तम् ||३२||
ततो द्वितीयं हत्वा तं दग्ध्वा कृत्वा च चूर्णशः |
प्रायच्छन्ब्राह्मणायैव सुरायामसुरास्तदा ||३३||
देवयान्यथ भूयोऽपि वाक्यं पितरमब्रवीत् |
पुष्पाहारः प्रेषणकृत्कचस्तात न दृश्यते ||३४||
शुक्र उवाच||
बृहस्पतेः सुतः पुत्रि कचः प्रेतगतिं गतः |
विद्यया जीवितोऽप्येवं हन्यते करवाणि किम् ||३५||
मैवं शुचो मा रुद देवयानि; न त्वादृशी मर्त्यमनुप्रशोचेत् |
सुराश्च विश्वे च जगच्च सर्व; मुपस्थितां वैकृतिमानमन्ति ||३६||
देवयान्युवाच||
यस्याङ्गिरा वृद्धतमः पितामहो; बृहस्पतिश्चापि पिता तपोधनः |
ऋषेः पुत्रं तमथो वापि पौत्रं; कथं न शोचेयमहं न रुद्याम् ||३७||
स ब्रह्मचारी च तपोधनश्च; सदोत्थितः कर्मसु चैव दक्षः |
कचस्य मार्गं प्रतिपत्स्ये न भोक्ष्ये; प्रियो हि मे तात कचोऽभिरूपः ||३८||
शुक्र उवाच||
असंशयं मामसुरा द्विषन्ति; ये मे शिष्यं नागसं सूदयन्ति |
अब्राह्मणं कर्तुमिच्छन्ति रौद्रा; स्ते मां यथा प्रस्तुतं दानवैर्हि ||३९||
अप्यस्य पापस्य भवेदिहान्तः; कं ब्रह्महत्या न दहेदपीन्द्रम् ||३९||
वैशम्पायन उवाच||
सञ्चोदितो देवयान्या महर्षिः पुनराह्वयत् |
संरम्भेणैव काव्यो हि बृहस्पतिसुतं कचम् ||४०||
गुरोर्भीतो विद्यया चोपहूतः; शनैर्वाचं जठरे व्याजहार |
तमब्रवीत्केन पथोपनीतो; ममोदरे तिष्ठसि ब्रूहि विप्र ||४१||
कच उवाच||
भवत्प्रसादान्न जहाति मां स्मृतिः; स्मरे च सर्वं यच्च यथा च वृत्तम् |
न त्वेवं स्यात्तपसो व्ययो मे; ततः क्लेशं घोरमिमं सहामि ||४२||
असुरैः सुरायां भवतोऽस्मि दत्तो; हत्वा दग्ध्वा चूर्णयित्वा च काव्य |
ब्राह्मीं मायामासुरी चैव माया; त्वयि स्थिते कथमेवातिवर्तेत् ||४३||
शुक्र उवाच||
किं ते प्रियं करवाण्यद्य वत्से; वधेन मे जीवितं स्यात्कचस्य |
नान्यत्र कुक्षेर्मम भेदनेन; दृश्येत्कचो मद्गतो देवयानि ||४४||
देवयान्युवाच||
द्वौ मां शोकावग्निकल्पौ दहेतां; कचस्य नाशस्तव चैवोपघातः |
कचस्य नाशे मम नास्ति शर्म; तवोपघाते जीवितुं नास्मि शक्ता ||४५||
शुक्र उवाच||
संसिद्धरूपोऽसि बृहस्पतेः सुत; यत्त्वां भक्तं भजते देवयानी |
विद्यामिमां प्राप्नुहि जीवनीं त्वं; न चेदिन्द्रः कचरूपी त्वमद्य ||४६||
न निवर्तेत्पुनर्जीवन्कश्चिदन्यो ममोदरात् |
ब्राह्मणं वर्जयित्वैकं तस्माद्विद्यामवाप्नुहि ||४७||
पुत्रो भूत्वा भावय भावितो मा; मस्माद्देहादुपनिष्क्रम्य तात |
समीक्षेथा धर्मवतीमवेक्षां; गुरोः सकाशात्प्राप्य विद्यां सविद्यः ||४८||
वैशम्पायन उवाच||
गुरोः सकाशात्समवाप्य विद्यां; भित्त्वा कुक्षिं निर्विचक्राम विप्रः |
कचोऽभिरूपो दक्षिणं ब्राह्मणस्य; शुक्लात्यये पौर्णमास्यामिवेन्दुः ||४९||
दृष्ट्वा च तं पतितं ब्रह्मराशि; मुत्थापयामास मृतं कचोऽपि |
विद्यां सिद्धां तामवाप्याभिवाद्य; ततः कचस्तं गुरुमित्युवाच ||५०||
ऋतस्य दातारमनुत्तमस्य; निधिं निधीनां चतुरन्वयानाम् |
ये नाद्रियन्ते गुरुमर्चनीयं; पापाँल्लोकांस्ते व्रजन्त्यप्रतिष्ठान् ||५१||
वैशम्पायन उवाच||
सुरापानाद्वञ्चनां प्रापयित्वा; सञ्ज्ञानाशं चैव तथातिघोरम् |
दृष्ट्वा कचं चापि तथाभिरूपं; पीतं तदा सुरया मोहितेन ||५२||
समन्युरुत्थाय महानुभाव; स्तदोशना विप्रहितं चिकीर्षुः |
काव्यः स्वयं वाक्यमिदं जगाद; सुरापानं प्रति वै जातशङ्कः ||५३||
यो ब्राह्मणोऽद्य प्रभृतीह कश्चि; न्मोहात्सुरां पास्यति मन्दबुद्धिः |
अपेतधर्मो ब्रह्महा चैव स स्या; दस्मिँल्लोके गर्हितः स्यात्परे च ||५४||
मया चेमां विप्रधर्मोक्तिसीमां; मर्यादां वै स्थापितां सर्वलोके |
सन्तो विप्राः शुश्रुवांसो गुरूणां; देवा लोकाश्चोपशृण्वन्तु सर्वे ||५५||
इतीदमुक्त्वा स महानुभाव; स्तपोनिधीनां निधिरप्रमेयः |
तान्दानवान्दैवविमूढबुद्धी; निदं समाहूय वचोऽभ्युवाच ||५६||
आचक्षे वो दानवा बालिशाः स्थ; सिद्धः कचो वत्स्यति मत्सकाशे |
सञ्जीवनीं प्राप्य विद्यां महार्थां; तुल्यप्रभावो ब्रह्मणा ब्रह्मभूतः ||५७||
गुरोरुष्य सकाशे तु दश वर्षशतानि सः |
अनुज्ञातः कचो गन्तुमियेष त्रिदशालयम् ||५८||
७२
वैशम्पायन उवाच||
समावृत्तव्रतं तं तु विसृष्टं गुरुणा तदा |
प्रस्थितं त्रिदशावासं देवयान्यब्रवीदिदम् ||१||
ऋषेरङ्गिरसः पौत्र वृत्तेनाभिजनेन च |
भ्राजसे विद्यया चैव तपसा च दमेन च ||२||
ऋषिर्यथाङ्गिरा मान्यः पितुर्मम महायशाः |
तथा मान्यश्च पूज्यश्च भूयो मम बृहस्पतिः ||३||
एवं ज्ञात्वा विजानीहि यद्ब्रवीमि तपोधन |
व्रतस्थे नियमोपेते यथा वर्ताम्यहं त्वयि ||४||
स समावृत्तविद्यो मां भक्तां भजितुमर्हसि |
गृहाण पाणिं विधिवन्मम मन्त्रपुरस्कृतम् ||५||
कच उवाच||
पूज्यो मान्यश्च भगवान्यथा तव पिता मम |
तथा त्वमनवद्याङ्गि पूजनीयतरा मम ||६||
आत्मप्राणैः प्रियतमा भार्गवस्य महात्मनः |
त्वं भद्रे धर्मतः पूज्या गुरुपुत्री सदा मम ||७||
यथा मम गुरुर्नित्यं मान्यः शुक्रः पिता तव |
देवयानि तथैव त्वं नैवं मां वक्तुमर्हसि ||८||
देवयान्युवाच||
गुरुपुत्रस्य पुत्रो वै न तु त्वमसि मे पितुः |
तस्मान्मान्यश्च पूज्यश्च ममापि त्वं द्विजोत्तम ||९||
असुरैर्हन्यमाने च कच त्वयि पुनः पुनः |
तदा प्रभृति या प्रीतिस्तां त्वमेव स्मरस्व मे ||१०||
सौहार्दे चानुरागे च वेत्थ मे भक्तिमुत्तमाम् |
न मामर्हसि धर्मज्ञ त्यक्तुं भक्तामनागसम् ||११||
कच उवाच||
अनियोज्ये नियोगे मां नियुनक्षि शुभव्रते |
प्रसीद सुभ्रु त्वं मह्यं गुरोर्गुरुतरी शुभे ||१२||
यत्रोषितं विशालाक्षि त्वया चन्द्रनिभानने |
तत्राहमुषितो भद्रे कुक्षौ काव्यस्य भामिनि ||१३||
भगिनी धर्मतो मे त्वं मैवं वोचः शुभानने |
सुखमस्म्युषितो भद्रे न मन्युर्विद्यते मम ||१४||
आपृच्छे त्वां गमिष्यामि शिवमाशंस मे पथि |
अविरोधेन धर्मस्य स्मर्तव्योऽस्मि कथान्तरे ||१५||
अप्रमत्तोत्थिता नित्यमाराधय गुरुं मम ||१५||
देवयान्युवाच||
यदि मां धर्मकामार्थे प्रत्याख्यास्यसि चोदितः |
ततः कच न ते विद्या सिद्धिमेषा गमिष्यति ||१६||
कच उवाच||
गुरुपुत्रीति कृत्वाहं प्रत्याचक्षे न दोषतः |
गुरुणा चाभ्यनुज्ञातः काममेवं शपस्व माम् ||१७||
आर्षं धर्मं ब्रुवाणोऽहं देवयानि यथा त्वया |
शप्तो नार्होऽस्मि शापस्य कामतोऽद्य न धर्मतः ||१८||
तस्माद्भवत्या यः कामो न तथा स भविष्यति |
ऋषिपुत्रो न ते कश्चिज्जातु पाणिं ग्रहीष्यति ||१९||
फलिष्यति न ते विद्या यत्त्वं मामात्थ तत्तथा |
अध्यापयिष्यामि तु यं तस्य विद्या फलिष्यति ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा द्विजश्रेष्ठो देवयानीं कचस्तदा |
त्रिदशेशालयं शीघ्रं जगाम द्विजसत्तमः ||२१||
तमागतमभिप्रेक्ष्य देवा इन्द्रपुरोगमाः |
बृहस्पतिं सभाज्येदं कचमाहुर्मुदान्विताः ||२२||
यत्त्वमस्मद्धितं कर्म चकर्थ परमाद्भुतम् |
न ते यशः प्रणशिता भागभाङ्नो भविष्यसि ||२३||
७३
वैशम्पायन उवाच||
कृतविद्ये कचे प्राप्ते हृष्टरूपा दिवौकसः |
कचादधीत्य तां विद्यां कृतार्था भरतर्षभ ||१||
सर्व एव समागम्य शतक्रतुमथाब्रुवन् |
कालस्ते विक्रमस्याद्य जहि शत्रून्पुरंदर ||२||
एवमुक्तस्तु सहितैस्त्रिदशैर्मघवांस्तदा |
तथेत्युक्त्वोपचक्राम सोऽपश्यत वने स्त्रियः ||३||
क्रीडन्तीनां तु कन्यानां वने चैत्ररथोपमे |
वायुभूतः स वस्त्राणि सर्वाण्येव व्यमिश्रयत् ||४||
ततो जलात्समुत्तीर्य कन्यास्ताः सहितास्तदा |
वस्त्राणि जगृहुस्तानि यथासन्नान्यनेकशः ||५||
तत्र वासो देवयान्याः शर्मिष्ठा जगृहे तदा |
व्यतिमिश्रमजानन्ती दुहिता वृषपर्वणः ||६||
ततस्तयोर्मिथस्तत्र विरोधः समजायत |
देवयान्याश्च राजेन्द्र शर्मिष्ठायाश्च तत्कृते ||७||
देवयान्युवाच||
कस्माद्गृह्णासि मे वस्त्रं शिष्या भूत्वा ममासुरि |
समुदाचारहीनाया न ते श्रेयो भविष्यति ||८||
शर्मिष्ठोवाच||
आसीनं च शयानं च पिता ते पितरं मम |
स्तौति वन्दति चाभीक्ष्णं नीचैः स्थित्वा विनीतवत् ||९||
याचतस्त्वं हि दुहिता स्तुवतः प्रतिगृह्णतः |
सुताहं स्तूयमानस्य ददतोऽप्रतिगृह्णतः ||१०||
अनायुधा सायुधाया रिक्ता क्षुभ्यसि भिक्षुकि |
लप्स्यसे प्रतियोद्धारं न हि त्वां गणयाम्यहम् ||११||
वैशम्पायन उवाच||
समुच्छ्रयं देवयानीं गतां सक्तां च वाससि |
शर्मिष्ठा प्राक्षिपत्कूपे ततः स्वपुरमाव्रजत् ||१२||
हतेयमिति विज्ञाय शर्मिष्ठा पापनिश्चया |
अनवेक्ष्य ययौ वेश्म क्रोधवेगपरायणा ||१३||
अथ तं देशमभ्यागाद्ययातिर्नहुषात्मजः |
श्रान्तयुग्यः श्रान्तहयो मृगलिप्सुः पिपासितः ||१४||
स नाहुषः प्रेक्षमाण उदपानं गतोदकम् |
ददर्श कन्यां तां तत्र दीप्तामग्निशिखामिव ||१५||
तामपृच्छत्स दृष्ट्वैव कन्याममरवर्णिनीम् |
सान्त्वयित्वा नृपश्रेष्ठः साम्ना परमवल्गुना ||१६||
का त्वं ताम्रनखी श्यामा सुमृष्टमणिकुण्डला |
दीर्घं ध्यायसि चात्यर्थं कस्माच्छ्वसिषि चातुरा ||१७||
कथं च पतितास्यस्मिन्कूपे वीरुत्तृणावृते |
दुहिता चैव कस्य त्वं वद सर्वं सुमध्यमे ||१८||
देवयान्युवाच||
योऽसौ देवैर्हतान्दैत्यानुत्थापयति विद्यया |
तस्य शुक्रस्य कन्याहं स मां नूनं न बुध्यते ||१९||
एष मे दक्षिणो राजन्पाणिस्ताम्रनखाङ्गुलिः |
समुद्धर गृहीत्वा मां कुलीनस्त्वं हि मे मतः ||२०||
जानामि हि त्वां संशान्तं वीर्यवन्तं यशस्विनम् |
तस्मान्मां पतितामस्मात्कूपादुद्धर्तुमर्हसि ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
तामथ ब्राह्मणीं स्त्रीं च विज्ञाय नहुषात्मजः |
गृहीत्वा दक्षिणे पाणावुज्जहार ततोऽवटात् ||२२||
उद्धृत्य चैनां तरसा तस्मात्कूपान्नराधिपः |
आमन्त्रयित्वा सुश्रोणीं ययातिः स्वपुरं ययौ ||२३||
देवयान्युवाच||
त्वरितं घूर्णिके गच्छ सर्वमाचक्ष्व मे पितुः |
नेदानीं हि प्रवेक्यामि नगरं वृषपर्वणः ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
सा तु वै त्वरितं गत्वा घूर्णिकासुरमन्दिरम् |
दृष्ट्वा काव्यमुवाचेदं सम्भ्रमाविष्टचेतना ||२५||
आचक्षे ते महाप्राज्ञ देवयानी वने हता |
शर्मिष्ठया महाभाग दुहित्रा वृषपर्वणः ||२६||
श्रुत्वा दुहितरं काव्यस्तत्र शर्मिष्ठया हताम् |
त्वरया निर्ययौ दुःखान्मार्गमाणः सुतां वने ||२७||
दृष्ट्वा दुहितरं काव्यो देवयानीं ततो वने |
बाहुभ्यां सम्परिष्वज्य दुःखितो वाक्यमब्रवीत् ||२८||
आत्मदोषैर्नियच्छन्ति सर्वे दुःखसुखे जनाः |
मन्ये दुश्चरितं तेऽस्ति यस्येयं निष्कृतिः कृता ||२९||
देवयान्युवाच||
निष्कृतिर्मेऽस्तु वा मास्तु शृणुष्वावहितो मम |
शर्मिष्ठया यदुक्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः ||३०||
सत्यं किलैतत्सा प्राह दैत्यानामसि गायनः ||३०||
एवं हि मे कथयति शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
वचनं तीक्ष्णपरुषं क्रोधरक्तेक्षणा भृशम् ||३१||
स्तुवतो दुहिता हि त्वं याचतः प्रतिगृह्णतः |
सुताहं स्तूयमानस्य ददतोऽप्रतिगृह्णतः ||३२||
इति मामाह शर्मिष्ठा दुहिता वृषपर्वणः |
क्रोधसंरक्तनयना दर्पपूर्णा पुनः पुनः ||३३||
यद्यहं स्तुवतस्तात दुहिता प्रतिगृह्णतः |
प्रसादयिष्ये शर्मिष्ठामित्युक्ता हि सखी मया ||३४||
शुक्र उवाच||
स्तुवतो दुहिता न त्वं भद्रे न प्रतिगृह्णतः |
अस्तोतुः स्तूयमानस्य दुहिता देवयान्यसि ||३५||
वृषपर्वैव तद्वेद शक्रो राजा च नाहुषः |
अचिन्त्यं ब्रह्म निर्द्वन्द्वमैश्वरं हि बलं मम ||३६||
७४
शुक्र उवाच||
यः परेषां नरो नित्यमतिवादांस्तितिक्षति |
देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम् ||१||
यः समुत्पतितं क्रोधं निगृह्णाति हयं यथा |
स यन्तेत्युच्यते सद्भिर्न यो रश्मिषु लम्बते ||२||
यः समुत्पतितं क्रोधमक्रोधेन निरस्यति |
देवयानि विजानीहि तेन सर्वमिदं जितम् ||३||
यः समुत्पतितं क्रोधं क्षमयेह निरस्यति |
यथोरगस्त्वचं जीर्णां स वै पुरुष उच्यते ||४||
यः सन्धारयते मन्युं योऽतिवादांस्तितिक्षति |
यश्च तप्तो न तपति दृढं सोऽर्थस्य भाजनम् ||५||
यो यजेदपरिश्रान्तो मासि मासि शतं समाः |
न क्रुध्येद्यश्च सर्वस्य तयोरक्रोधनोऽधिकः ||६||
यत्कुमाराः कुमार्यश्च वैरं कुर्युरचेतसः |
न तत्प्राज्ञोऽनुकुर्वीत विदुस्ते न बलाबलम् ||७||
देवयान्युवाच||
वेदाहं तात बालापि धर्माणां यदिहान्तरम् |
अक्रोधे चातिवादे च वेद चापि बलाबलम् ||८||
शिष्यस्याशिष्यवृत्तेर्हि न क्षन्तव्यं बुभूषता |
तस्मात्सङ्कीर्णवृत्तेषु वासो मम न रोचते ||९||
पुमांसो ये हि निन्दन्ति वृत्तेनाभिजनेन च |
न तेषु निवसेत्प्राज्ञः श्रेयोर्थी पापबुद्धिषु ||१०||
ये त्वेनमभिजानन्ति वृत्तेनाभिजनेन च |
तेषु साधुषु वस्तव्यं स वासः श्रेष्ठ उच्यते ||११||
वाग्दुरुक्तं महाघोरं दुहितुर्वृषपर्वणः |
न ह्यतो दुष्करतरं मन्ये लोकेष्वपि त्रिषु ||१२||
यः सपत्नश्रियं दीप्तां हीनश्रीः पर्युपासते ||१२||
७५
वैशम्पायन उवाच||
ततः काव्यो भृगुश्रेष्ठः समन्युरुपगम्य ह |
वृषपर्वाणमासीनमित्युवाचाविचारयन् ||१||
नाधर्मश्चरितो राजन्सद्यः फलति गौरिव |
पुत्रेषु वा नप्तृषु वा न चेदात्मनि पश्यति ||२||
फलत्येव ध्रुवं पापं गुरुभुक्तमिवोदरे ||२||
यदघातयथा विप्रं कचमाङ्गिरसं तदा |
अपापशीलं धर्मज्ञं शुश्रूषुं मद्गृहे रतम् ||३||
वधादनर्हतस्तस्य वधाच्च दुहितुर्मम |
वृषपर्वन्निबोधेदं त्यक्ष्यामि त्वां सबान्धवम् ||४||
स्थातुं त्वद्विषये राजन्न शक्ष्यामि त्वया सह ||४||
अहो मामभिजानासि दैत्य मिथ्याप्रलापिनम् |
यथेममात्मनो दोषं न नियच्छस्युपेक्षसे ||५||
वृषपर्वोवाच||
नाधर्मं न मृषावादं त्वयि जानामि भार्गव |
त्वयि धर्मश्च सत्यं च तत्प्रसीदतु नो भवान् ||६||
यद्यस्मानपहाय त्वमितो गच्छसि भार्गव |
समुद्रं सम्प्रवेक्ष्यामो नान्यदस्ति परायणम् ||७||
शुक्र उवाच||
समुद्रं प्रविशध्वं वा दिशो वा द्रवतासुराः |
दुहितुर्नाप्रियं सोढुं शक्तोऽहं दयिता हि मे ||८||
प्रसाद्यतां देवयानी जीवितं ह्यत्र मे स्थितम् |
योगक्षेमकरस्तेऽहमिन्द्रस्येव बृहस्पतिः ||९||
वृषपर्वोवाच||
यत्किञ्चिदसुरेन्द्राणां विद्यते वसु भार्गव |
भुवि हस्तिगवाश्वं वा तस्य त्वं मम चेश्वरः ||१०||
शुक्र उवाच||
यत्किञ्चिदस्ति द्रविणं दैत्येन्द्राणां महासुर |
तस्येश्वरोऽस्मि यदि ते देवयानी प्रसाद्यताम् ||११||
देवयान्युवाच||
यदि त्वमीश्वरस्तात राज्ञो वित्तस्य भार्गव |
नाभिजानामि तत्तेऽहं राजा तु वदतु स्वयम् ||१२||
वृषपर्वोवाच||
यं काममभिकामासि देवयानि शुचिस्मिते |
तत्तेऽहं सम्प्रदास्यामि यदि चेदपि दुर्लभम् ||१३||
देवयान्युवाच||
दासीं कन्यासहस्रेण शर्मिष्ठामभिकामये |
अनु मां तत्र गच्छेत्सा यत्र दास्यति मे पिता ||१४||
वृषपर्वोवाच||
उत्तिष्ठ हे सङ्ग्रहीत्रि शर्मिष्ठां शीघ्रमानय |
यं च कामयते कामं देवयानी करोतु तम् ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
ततो धात्री तत्र गत्वा शर्मिष्ठां वाक्यमब्रवीत् |
उत्तिष्ठ भद्रे शर्मिष्ठे ज्ञातीनां सुखमावह ||१६||
त्यजति ब्राह्मणः शिष्यान्देवयान्या प्रचोदितः |
सा यं कामयते कामं स कार्योऽद्य त्वयानघे ||१७||
शर्मिष्ठोवाच||
सा यं कामयते कामं करवाण्यहमद्य तम् |
मा त्वेवापगमच्छुक्रो देवयानी च मत्कृते ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
ततः कन्यासहस्रेण वृता शिबिकया तदा |
पितुर्नियोगात्त्वरिता निश्चक्राम पुरोत्तमात् ||१९||
शर्मिष्ठोवाच||
अहं कन्यासहस्रेण दासी ते परिचारिका |
अनु त्वां तत्र यास्यामि यत्र दास्यति ते पिता ||२०||
देवयान्युवाच||
स्तुवतो दुहिता तेऽहं बन्दिनः प्रतिगृह्णतः |
स्तूयमानस्य दुहिता कथं दासी भविष्यसि ||२१||
शर्मिष्ठोवाच||
येन केनचिदार्तानां ज्ञातीनां सुखमावहेत् |
अतस्त्वामनुयास्यामि यत्र दास्यति ते पिता ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
प्रतिश्रुते दासभावे दुहित्रा वृषपर्वणः |
देवयानी नृपश्रेष्ठ पितरं वाक्यमब्रवीत् ||२३||
प्रविशामि पुरं तात तुष्टास्मि द्विजसत्तम |
अमोघं तव विज्ञानमस्ति विद्याबलं च ते ||२४||
एवमुक्तो दुहित्रा स द्विजश्रेष्ठो महायशाः |
प्रविवेश पुरं हृष्टः पूजितः सर्वदानवैः ||२५||
७६
वैशम्पायन उवाच||
अथ दीर्घस्य कालस्य देवयानी नृपोत्तम |
वनं तदेव निर्याता क्रीडार्थं वरवर्णिनी ||१||
तेन दासीसहस्रेण सार्धं शर्मिष्ठया तदा |
तमेव देशं सम्प्राप्ता यथाकामं चचार सा ||२||
ताभिः सखीभिः सहिता सर्वाभिर्मुदिता भृशम् ||२||
क्रीडन्त्योऽभिरताः सर्वाः पिबन्त्यो मधुमाधवीम् |
खादन्त्यो विविधान्भक्ष्यान्विदशन्त्यः फलानि च ||३||
पुनश्च नाहुषो राजा मृगलिप्सुर्यदृच्छया |
तमेव देशं सम्प्राप्तो जलार्थी श्रमकर्शितः ||४||
ददृशे देवयानीं च शर्मिष्ठां ताश्च योषितः |
पिबन्तीर्ललमानाश्च दिव्याभरणभूषिताः ||५||
उपविष्टां च ददृशे देवयानीं शुचिस्मिताम् |
रूपेणाप्रतिमां तासां स्त्रीणां मध्ये वराङ्गनाम् ||६||
शर्मिष्ठया सेव्यमानां पादसंवाहनादिभिः ||६||
ययातिरुवाच||
द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां द्वे कन्ये परिवारिते |
गोत्रे च नामनी चैव द्वयोः पृच्छामि वामहम् ||७||
देवयान्युवाच||
आख्यास्याम्यहमादत्स्व वचनं मे नराधिप |
शुक्रो नामासुरगुरुः सुतां जानीहि तस्य माम् ||८||
इयं च मे सखी दासी यत्राहं तत्र गामिनी |
दुहिता दानवेन्द्रस्य शर्मिष्ठा वृषपर्वणः ||९||
ययातिरुवाच||
कथं नु ते सखी दासी कन्येयं वरवर्णिनी |
असुरेन्द्रसुता सुभ्रु परं कौतूहलं हि मे ||१०||
देवयान्युवाच||
सर्व एव नरव्याघ्र विधानमनुवर्तते |
विधानविहितं मत्वा मा विचित्राः कथाः कृथाः ||११||
राजवद्रूपवेषौ ते ब्राह्मीं वाचं बिभर्षि च |
किंनामा त्वं कुतश्चासि कस्य पुत्रश्च शंस मे ||१२||
ययातिरुवाच||
ब्रह्मचर्येण कृत्स्नो मे वेदः श्रुतिपथं गतः |
राजाहं राजपुत्रश्च ययातिरिति विश्रुतः ||१३||
देवयान्युवाच||
केनास्यर्थेन नृपते इमं देशमुपागतः |
जिघृक्षुर्वारिजं किञ्चिदथ वा मृगलिप्सया ||१४||
ययातिरुवाच||
मृगलिप्सुरहं भद्रे पानीयार्थमुपागतः |
बहु चाप्यनुयुक्तोऽस्मि तन्मानुज्ञातुमर्हसि ||१५||
देवयान्युवाच||
द्वाभ्यां कन्यासहस्राभ्यां दास्या शर्मिष्ठया सह |
त्वदधीनास्मि भद्रं ते सखा भर्ता च मे भव ||१६||
ययातिरुवाच||
विद्ध्यौशनसि भद्रं ते न त्वामर्होऽस्मि भामिनि |
अविवाह्या हि राजानो देवयानि पितुस्तव ||१७||
देवयान्युवाच||
संसृष्टं ब्रह्मणा क्षत्रं क्षत्रं च ब्रह्मसंहितम् |
ऋषिश्च ऋषिपुत्रश्च नाहुषाङ्ग वहस्व माम् ||१८||
ययातिरुवाच||
एकदेहोद्भवा वर्णाश्चत्वारोऽपि वराङ्गने |
पृथग्धर्माः पृथक्षौचास्तेषां तु ब्राह्मणो वरः ||१९||
देवयान्युवाच||
पाणिधर्मो नाहुषायं न पुम्भिः सेवितः पुरा |
तं मे त्वमग्रहीरग्रे वृणोमि त्वामहं ततः ||२०||
कथं नु मे मनस्विन्याः पाणिमन्यः पुमान्स्पृशेत् |
गृहीतमृषिपुत्रेण स्वयं वाप्यृषिणा त्वया ||२१||
ययातिरुवाच||
क्रुद्धादाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात् |
दुराधर्षतरो विप्रः पुरुषेण विजानता ||२२||
देवयान्युवाच||
कथमाशीविषात्सर्पाज्ज्वलनात्सर्वतोमुखात् |
दुराधर्षतरो विप्र इत्यात्थ पुरुषर्षभ ||२३||
ययातिरुवाच||
एकमाशीविषो हन्ति शस्त्रेणैकश्च वध्यते |
हन्ति विप्रः सराष्ट्राणि पुराण्यपि हि कोपितः ||२४||
दुराधर्षतरो विप्रस्तस्माद्भीरु मतो मम |
अतोऽदत्तां च पित्रा त्वां भद्रे न विवहाम्यहम् ||२५||
देवयान्युवाच||
दत्तां वहस्व पित्रा मां त्वं हि राजन्वृतो मया |
अयाचतो भयं नास्ति दत्तां च प्रतिगृह्णतः ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
त्वरितं देवयान्याथ प्रेषितं पितुरात्मनः |
श्रुत्वैव च स राजानं दर्शयामास भार्गवः ||२७||
दृष्ट्वैव चागतं शुक्रं ययातिः पृथिवीपतिः |
ववन्दे ब्राह्मणं काव्यं प्राञ्जलिः प्रणतः स्थितः ||२८||
देवयान्युवाच||
राजायं नाहुषस्तात दुर्गे मे पाणिमग्रहीत् |
नमस्ते देहि मामस्मै नान्यं लोके पतिं वृणे ||२९||
शुक्र उवाच||
वृतोऽनया पतिर्वीर सुतया त्वं ममेष्टया |
गृहाणेमां मया दत्तां महिषीं नहुषात्मज ||३०||
ययातिरुवाच||
अधर्मो न स्पृशेदेवं महान्मामिह भार्गव |
वर्णसङ्करजो ब्रह्मन्निति त्वां प्रवृणोम्यहम् ||३१||
शुक्र उवाच||
अधर्मात्त्वां विमुञ्चामि वरयस्व यथेप्षितम् |
अस्मिन्विवाहे मा ग्लासीरहं पापं नुदामि ते ||३२||
वहस्व भार्यां धर्मेण देवयानीं सुमध्यमाम् |
अनया सह सम्प्रीतिमतुलां समवाप्स्यसि ||३३||
इयं चापि कुमारी ते शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
सम्पूज्या सततं राजन्मा चैनां शयने ह्वयेः ||३४||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तो ययातिस्तु शुक्रं कृत्वा प्रदक्षिणम् |
जगाम स्वपुरं हृष्टो अनुज्ञातो महात्मना ||३५||
७७
वैशम्पायन उवाच||
ययातिः स्वपुरं प्राप्य महेन्द्रपुरसंनिभम् |
प्रविश्यान्तःपुरं तत्र देवयानीं न्यवेशयत् ||१||
देवयान्याश्चानुमते तां सुतां वृषपर्वणः |
अशोकवनिकाभ्याशे गृहं कृत्वा न्यवेशयत् ||२||
वृतां दासीसहस्रेण शर्मिष्ठामासुरायणीम् |
वासोभिरन्नपानैश्च संविभज्य सुसत्कृताम् ||३||
देवयान्या तु सहितः स नृपो नहुषात्मजः |
विजहार बहूनब्दान्देववन्मुदितो भृशम् ||४||
ऋतुकाले तु सम्प्राप्ते देवयानी वराङ्गना |
लेभे गर्भं प्रथमतः कुमारं च व्यजायत ||५||
गते वर्षसहस्रे तु शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
ददर्श यौवनं प्राप्ता ऋतुं सा चान्वचिन्तयत् ||६||
ऋतुकालश्च सम्प्राप्तो न च मेऽस्ति पतिर्वृतः |
किं प्राप्तं किं नु कर्तव्यं किं वा कृत्वा कृतं भवेत् ||७||
देवयानी प्रजातासौ वृथाहं प्राप्तयौवना |
यथा तया वृतो भर्ता तथैवाहं वृणोमि तम् ||८||
राज्ञा पुत्रफलं देयमिति मे निश्चिता मतिः |
अपीदानीं स धर्मात्मा इयान्मे दर्शनं रहः ||९||
अथ निष्क्रम्य राजासौ तस्मिन्काले यदृच्छया |
अशोकवनिकाभ्याशे शर्मिष्ठां प्राप्य विष्ठितः ||१०||
तमेकं रहिते दृष्ट्वा शर्मिष्ठा चारुहासिनी |
प्रत्युद्गम्याञ्जलिं कृत्वा राजानं वाक्यमब्रवीत् ||११||
सोमस्येन्द्रस्य विष्णोर्वा यमस्य वरुणस्य वा |
तव वा नाहुष कुले कः स्त्रियं स्प्रष्टुमर्हति ||१२||
रूपाभिजनशीलैर्हि त्वं राजन्वेत्थ मां सदा |
सा त्वां याचे प्रसाद्याहमृतुं देहि नराधिप ||१३||
ययातिरुवाच||
वेद्मि त्वां शीलसम्पन्नां दैत्यकन्यामनिन्दिताम् |
रूपे च ते न पश्यामि सूच्यग्रमपि निन्दितम् ||१४||
अब्रवीदुशना काव्यो देवयानीं यदावहम् |
नेयमाह्वयितव्या ते शयने वार्षपर्वणी ||१५||
शर्मिष्ठोवाच||
न नर्मयुक्तं वचनं हिनस्ति; न स्त्रीषु राजन्न विवाहकाले |
प्राणात्यये सर्वधनापहारे; पञ्चानृतान्याहुरपातकानि ||१६||
पृष्टं तु साक्ष्ये प्रवदन्तमन्यथा; वदन्ति मिथ्योपहितं नरेन्द्र |
एकार्थतायां तु समाहितायां; मिथ्या वदन्तमनृतं हिनस्ति ||१७||
ययातिरुवाच||
राजा प्रमाणं भूतानां स नश्येत मृषा वदन् |
अर्थकृच्छ्रमपि प्राप्य न मिथ्या कर्तुमुत्सहे ||१८||
शर्मिष्ठोवाच||
समावेतौ मतौ राजन्पतिः सख्याश्च यः पतिः |
समं विवाहमित्याहुः सख्या मेऽसि पतिर्वृतः ||१९||
ययातिरुवाच||
दातव्यं याचमानेभ्य इति मे व्रतमाहितम् |
त्वं च याचसि मां कामं ब्रूहि किं करवाणि ते ||२०||
शर्मिष्ठोवाच||
अधर्मात्त्राहि मां राजन्धर्मं च प्रतिपादय |
त्वत्तोऽपत्यवती लोके चरेयं धर्ममुत्तमम् ||२१||
त्रय एवाधना राजन्भार्या दासस्तथा सुतः |
यत्ते समधिगच्छन्ति यस्य ते तस्य तद्धनम् ||२२||
देवयान्या भुजिष्यास्मि वश्या च तव भार्गवी |
सा चाहं च त्वया राजन्भरणीये भजस्व माम् ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु राजा स तथ्यमित्येव जज्ञिवान् |
पूजयामास शर्मिष्ठां धर्मं च प्रत्यपादयत् ||२४||
समागम्य च शर्मिष्ठां यथाकाममवाप्य च |
अन्योन्यमभिसम्पूज्य जग्मतुस्तौ यथागतम् ||२५||
तस्मिन्समागमे सुभ्रूः शर्मिष्ठा चारुहासिनी |
लेभे गर्भं प्रथमतस्तस्मान्नृपतिसत्तमात् ||२६||
प्रजज्ञे च ततः काले राजन्राजीवलोचना |
कुमारं देवगर्भाभं राजीवनिभलोचनम् ||२७||
७८
वैशम्पायन उवाच||
श्रुत्वा कुमारं जातं तु देवयानी शुचिस्मिता |
चिन्तयामास दुःखार्ता शर्मिष्ठां प्रति भारत ||१||
अभिगम्य च शर्मिष्ठां देवयान्यब्रवीदिदम् |
किमिदं वृजिनं सुभ्रु कृतं ते कामलुब्धया ||२||
शर्मिष्ठोवाच||
ऋषिरभ्यागतः कश्चिद्धर्मात्मा वेदपारगः |
स मया वरदः कामं याचितो धर्मसंहितम् ||३||
नाहमन्यायतः काममाचरामि शुचिस्मिते |
तस्मादृषेर्ममापत्यमिति सत्यं ब्रवीमि ते ||४||
देवयान्युवाच||
शोभनं भीरु सत्यं चेदथ स ज्ञायते द्विजः |
गोत्रनामाभिजनतो वेत्तुमिच्छामि तं द्विजम् ||५||
शर्मिष्ठोवाच||
ओजसा तेजसा चैव दीप्यमानं रविं यथा |
तं दृष्ट्वा मम सम्प्रष्टुं शक्तिर्नासीच्छुचिस्मिते ||६||
देवयान्युवाच||
यद्येतदेवं शर्मिष्ठे न मन्युर्विद्यते मम |
अपत्यं यदि ते लब्धं ज्येष्ठाच्छ्रेष्ठाच्च वै द्विजात् ||७||
वैशम्पायन उवाच||
अन्योन्यमेवमुक्त्वा च सम्प्रहस्य च ते मिथः |
जगाम भार्गवी वेश्म तथ्यमित्येव जज्ञुषी ||८||
ययातिर्देवयान्यां तु पुत्रावजनयन्नृपः |
यदुं च तुर्वसुं चैव शक्रविष्णू इवापरौ ||९||
तस्मादेव तु राजर्षेः शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी |
द्रुह्युं चानुं च पूरुं च त्रीन्कुमारानजीजनत् ||१०||
ततः काले तु कस्मिंश्चिद्देवयानी शुचिस्मिता |
ययातिसहिता राजन्निर्जगाम महावनम् ||११||
ददर्श च तदा तत्र कुमारान्देवरूपिणः |
क्रीडमानान्सुविश्रब्धान्विस्मिता चेदमब्रवीत् ||१२||
कस्यैते दारका राजन्देवपुत्रोपमाः शुभाः |
वर्चसा रूपतश्चैव सदृशा मे मतास्तव ||१३||
एवं पृष्ट्वा तु राजानं कुमारान्पर्यपृच्छत |
किंनामधेयगोत्रो वः पुत्रका ब्राह्मणः पिता ||१४||
विब्रूत मे यथातथ्यं श्रोतुमिच्छामि तं ह्यहम् ||१४||
तेऽदर्शयन्प्रदेशिन्या तमेव नृपसत्तमम् |
शर्मिष्ठां मातरं चैव तस्याचख्युश्च दारकाः ||१५||
इत्युक्त्वा सहितास्ते तु राजानमुपचक्रमुः |
नाभ्यनन्दत तान्राजा देवयान्यास्तदान्तिके ||१६||
रुदन्तस्तेऽथ शर्मिष्ठामभ्ययुर्बालकास्ततः ||१६||
दृष्ट्वा तु तेषां बालानां प्रणयं पार्थिवं प्रति |
बुद्ध्वा च तत्त्वतो देवी शर्मिष्ठामिदमब्रवीत् ||१७||
मदधीना सती कस्मादकार्षीर्विप्रियं मम |
तमेवासुरधर्मं त्वमास्थिता न बिभेषि किम् ||१८||
शर्मिष्ठोवाच||
यदुक्तमृषिरित्येव तत्सत्यं चारुहासिनि |
न्यायतो धर्मतश्चैव चरन्ती न बिभेमि ते ||१९||
यदा त्वया वृतो राजा वृत एव तदा मया |
सखीभर्ता हि धर्मेण भर्ता भवति शोभने ||२०||
पूज्यासि मम मान्या च ज्येष्ठा श्रेष्ठा च ब्राह्मणी |
त्वत्तोऽपि मे पूज्यतमो राजर्षिः किं न वेत्थ तत् ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
श्रुत्वा तस्यास्ततो वाक्यं देवयान्यब्रवीदिदम् |
राजन्नाद्येह वत्स्यामि विप्रियं मे कृतं त्वया ||२२||
सहसोत्पतितां श्यामां दृष्ट्वा तां साश्रुलोचनाम् |
त्वरितं सकाशं काव्यस्य प्रस्थितां व्यथितस्तदा ||२३||
अनुवव्राज सम्भ्रान्तः पृष्ठतः सान्त्वयन्नृपः |
न्यवर्तत न चैव स्म क्रोधसंरक्तलोचना ||२४||
अविब्रुवन्ती किञ्चित्तु राजानं चारुलोचना |
अचिरादिव सम्प्राप्ता काव्यस्योशनसोऽन्तिकम् ||२५||
सा तु दृष्ट्वैव पितरमभिवाद्याग्रतः स्थिता |
अनन्तरं ययातिस्तु पूजयामास भार्गवम् ||२६||
देवयान्युवाच||
अधर्मेण जितो धर्मः प्रवृत्तमधरोत्तरम् |
शर्मिष्ठयातिवृत्तास्मि दुहित्रा वृषपर्वणः ||२७||
त्रयोऽस्यां जनिताः पुत्रा राज्ञानेन ययातिना |
दुर्भगाया मम द्वौ तु पुत्रौ तात ब्रवीमि ते ||२८||
धर्मज्ञ इति विख्यात एष राजा भृगूद्वह |
अतिक्रान्तश्च मर्यादां काव्यैतत्कथयामि ते ||२९||
शुक्र उवाच||
धर्मज्ञः सन्महाराज योऽधर्ममकृथाः प्रियम् |
तस्माज्जरा त्वामचिराद्धर्षयिष्यति दुर्जया ||३०||
ययातिरुवाच||
ऋतुं वै याचमानाया भगवन्नान्यचेतसा |
दुहितुर्दानवेन्द्रस्य धर्म्यमेतत्कृतं मया ||३१||
ऋतुं वै याचमानाया न ददाति पुमान्वृतः |
भ्रूणहेत्युच्यते ब्रह्मन्स इह ब्रह्मवादिभिः ||३२||
अभिकामां स्त्रियं यस्तु गम्यां रहसि याचितः |
नोपैति स च धर्मेषु भ्रूणहेत्युच्यते बुधैः ||३३||
इत्येतानि समीक्ष्याहं कारणानि भृगूद्वह |
अधर्मभयसंविग्नः शर्मिष्ठामुपजग्मिवान् ||३४||
शुक्र उवाच||
नन्वहं प्रत्यवेक्ष्यस्ते मदधीनोऽसि पार्थिव |
मिथ्याचारस्य धर्मेषु चौर्यं भवति नाहुष ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
क्रुद्धेनोशनसा शप्तो ययातिर्नाहुषस्तदा |
पूर्वं वयः परित्यज्य जरां सद्योऽन्वपद्यत ||३६||
ययातिरुवाच||
अतृप्तो यौवनस्याहं देवयान्यां भृगूद्वह |
प्रसादं कुरु मे ब्रह्मञ्जरेयं मा विशेत माम् ||३७||
शुक्र उवाच||
नाहं मृषा ब्रवीम्येतज्जरां प्राप्तोऽसि भूमिप |
जरां त्वेतां त्वमन्यस्मै सङ्क्रामय यदीच्छसि ||३८||
ययातिरुवाच||
राज्यभाक्स भवेद्ब्रह्मन्पुण्यभाक्कीर्तिभाक्तथा |
यो मे दद्याद्वयः पुत्रस्तद्भवाननुमन्यताम् ||३९||
शुक्र उवाच||
सङ्क्रामयिष्यसि जरां यथेष्टं नहुषात्मज |
मामनुध्याय भावेन न च पापमवाप्स्यसि ||४०||
वयो दास्यति ते पुत्रो यः स राजा भविष्यति |
आयुष्मान्कीर्तिमांश्चैव बह्वपत्यस्तथैव च ||४१||
७९
वैशम्पायन उवाच||
जरां प्राप्य ययातिस्तु स्वपुरं प्राप्य चैव ह |
पुत्रं ज्येष्ठं वरिष्ठं च यदुमित्यब्रवीद्वचः ||१||
जरा वली च मां तात पलितानि च पर्यगुः |
काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने ||२||
त्वं यदो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
यौवनेन त्वदीयेन चरेयं विषयानहम् ||३||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनस्ते यौवनं त्वहम् |
दत्त्वा स्वं प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ||४||
यदुरुवाच||
सितश्मश्रुशिरा दीनो जरया शिथिलीकृतः |
वलीसन्ततगात्रश्च दुर्दर्शो दुर्बलः कृशः ||५||
अशक्तः कार्यकरणे परिभूतः स यौवनैः |
सहोपजीविभिश्चैव तां जरां नाभिकामये ||६||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
तस्मादराज्यभाक्तात प्रजा ते वै भविष्यति ||७||
तुर्वसो प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
यौवनेन चरेयं वै विषयांस्तव पुत्रक ||८||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु पुनर्दास्यामि यौवनम् |
स्वं चैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ||९||
तुर्वसुरुवाच||
न कामये जरां तात कामभोगप्रणाशिनीम् |
बलरूपान्तकरणीं बुद्धिप्राणविनाशिनीम् ||१०||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
तस्मात्प्रजा समुच्छेदं तुर्वसो तव यास्यति ||११||
सङ्कीर्णाचारधर्मेषु प्रतिलोमचरेषु च |
पिशिताशिषु चान्त्येषु मूढ राजा भविष्यसि ||१२||
गुरुदारप्रसक्तेषु तिर्यग्योनिगतेषु च |
पशुधर्मिषु पापेषु म्लेच्छेषु प्रभविष्यसि ||१३||
वैशम्पायन उवाच||
एवं स तुर्वसुं शप्त्वा ययातिः सुतमात्मनः |
शर्मिष्ठायाः सुतं द्रुह्युमिदं वचनमब्रवीत् ||१४||
द्रुह्यो त्वं प्रतिपद्यस्व वर्णरूपविनाशिनीम् |
जरां वर्षसहस्रं मे यौवनं स्वं ददस्व च ||१५||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु प्रतिदास्यामि यौवनम् |
स्वं चादास्यामि भूयोऽहं पाप्मानं जरया सह ||१६||
द्रुह्युरुवाच||
न गजं न रथं नाश्वं जीर्णो भुङ्क्ते न च स्त्रियम् |
वाग्भङ्गश्चास्य भवति तज्जरां नाभिकामये ||१७||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
तस्माद्द्रुह्यो प्रियः कामो न ते सम्पत्स्यते क्वचित् ||१८||
उडुपप्लवसन्तारो यत्र नित्यं भविष्यति |
अराजा भोजशब्दं त्वं तत्रावाप्स्यसि सान्वयः ||१९||
अनो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
एकं वर्षसहस्रं तु चरेयं यौवनेन ते ||२०||
अनुरुवाच||
जीर्णः शिशुवदादत्तेऽकालेऽन्नमशुचिर्यथा |
न जुहोति च कालेऽग्निं तां जरां नाभिकामये ||२१||
ययातिरुवाच||
यत्त्वं मे हृदयाज्जातो वयः स्वं न प्रयच्छसि |
जरादोषस्त्वयोक्तोऽयं तस्मात्त्वं प्रतिपत्स्यसे ||२२||
प्रजाश्च यौवनप्राप्ता विनशिष्यन्त्यनो तव |
अग्निप्रस्कन्दनपरस्त्वं चाप्येवं भविष्यसि ||२३||
पूरो त्वं मे प्रियः पुत्रस्त्वं वरीयान्भविष्यसि |
जरा वली च मे तात पलितानि च पर्यगुः ||२४||
काव्यस्योशनसः शापान्न च तृप्तोऽस्मि यौवने ||२४||
पूरो त्वं प्रतिपद्यस्व पाप्मानं जरया सह |
कञ्चित्कालं चरेयं वै विषयान्वयसा तव ||२५||
पूर्णे वर्षसहस्रे तु प्रतिदास्यामि यौवनम् |
स्वं चैव प्रतिपत्स्यामि पाप्मानं जरया सह ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तः प्रत्युवाच पूरुः पितरमञ्जसा |
यथात्थ मां महाराज तत्करिष्यामि ते वचः ||२७||
प्रतिपत्स्यामि ते राजन्पाप्मानं जरया सह |
गृहाण यौवनं मत्तश्चर कामान्यथेप्सितान् ||२८||
जरयाहं प्रतिच्छन्नो वयोरूपधरस्तव |
यौवनं भवते दत्त्वा चरिष्यामि यथात्थ माम् ||२९||
ययातिरुवाच||
पूरो प्रीतोऽस्मि ते वत्स प्रीतश्चेदं ददामि ते |
सर्वकामसमृद्धा ते प्रजा राज्ये भविष्यति ||३०||
८०
वैशम्पायन उवाच||
पौरवेणाथ वयसा ययातिर्नहुषात्मजः |
प्रीतियुक्तो नृपश्रेष्ठश्चचार विषयान्प्रियान् ||१||
यथाकामं यथोत्साहं यथाकालं यथासुखम् |
धर्माविरुद्धान्राजेन्द्रो यथार्हति स एव हि ||२||
देवानतर्पयद्यज्ञैः श्राद्धैस्तद्वत्पितृनपि |
दीनाननुग्रहैरिष्टैः कामैश्च द्विजसत्तमान् ||३||
अतिथीनन्नपानैश्च विशश्च परिपालनैः |
आनृशंस्येन शूद्रांश्च दस्यून्संनिग्रहेण च ||४||
धर्मेण च प्रजाः सर्वा यथावदनुरञ्जयन् |
ययातिः पालयामास साक्षादिन्द्र इवापरः ||५||
स राजा सिंहविक्रान्तो युवा विषयगोचरः |
अविरोधेन धर्मस्य चचार सुखमुत्तमम् ||६||
स सम्प्राप्य शुभान्कामांस्तृप्तः खिन्नश्च पार्थिवः |
कालं वर्षसहस्रान्तं सस्मार मनुजाधिपः ||७||
परिसङ्ख्याय कालज्ञः कलाः काष्ठाश्च वीर्यवान् |
पूर्णं मत्वा ततः कालं पूरुं पुत्रमुवाच ह ||८||
यथाकामं यथोत्साहं यथाकालमरिंदम |
सेविता विषयाः पुत्र यौवनेन मया तव ||९||
पूरो प्रीतोऽस्मि भद्रं ते गृहाणेदं स्वयौवनम् |
राज्यं चैव गृहाणेदं त्वं हि मे प्रियकृत्सुतः ||१०||
प्रतिपेदे जरां राजा ययातिर्नाहुषस्तदा |
यौवनं प्रतिपेदे च पूरुः स्वं पुनरात्मनः ||११||
अभिषेक्तुकामं नृपतिं पूरुं पुत्रं कनीयसम् |
ब्राह्मणप्रमुखा वर्णा इदं वचनमब्रुवन् ||१२||
कथं शुक्रस्य नप्तारं देवयान्याः सुतं प्रभो |
ज्येष्ठं यदुमतिक्रम्य राज्यं पूरोः प्रदास्यसि ||१३||
यदुर्ज्येष्ठस्तव सुतो जातस्तमनु तुर्वसुः |
शर्मिष्ठायाः सुतो द्रुह्युस्ततोऽनुः पूरुरेव च ||१४||
कथं ज्येष्ठानतिक्रम्य कनीयान्राज्यमर्हति |
एतत्सम्बोधयामस्त्वां धर्मं त्वमनुपालय ||१५||
ययातिरुवाच||
ब्राह्मणप्रमुखा वर्णाः सर्वे शृण्वन्तु मे वचः |
ज्येष्ठं प्रति यथा राज्यं न देयं मे कथञ्चन ||१६||
मम ज्येष्ठेन यदुना नियोगो नानुपालितः |
प्रतिकूलः पितुर्यश्च न स पुत्रः सतां मतः ||१७||
मातापित्रोर्वचनकृद्धितः पथ्यश्च यः सुतः |
स पुत्रः पुत्रवद्यश्च वर्तते पितृमातृषु ||१८||
यदुनाहमवज्ञातस्तथा तुर्वसुनापि च |
द्रुह्युना चानुना चैव मय्यवज्ञा कृता भृशम् ||१९||
पूरुणा मे कृतं वाक्यं मानितश्च विशेषतः |
कनीयान्मम दायादो जरा येन धृता मम ||२०||
मम कामः स च कृतः पूरुणा पुत्ररूपिणा ||२०||
शुक्रेण च वरो दत्तः काव्येनोशनसा स्वयम् |
पुत्रो यस्त्वानुवर्तेत स राजा पृथिवीपतिः ||२१||
भवतोऽनुनयाम्येवं पूरू राज्येऽभिषिच्यताम् ||२१||
प्रकृतय ऊचुः||
यः पुत्रो गुणसम्पन्नो मातापित्रोर्हितः सदा |
सर्वमर्हति कल्याणं कनीयानपि स प्रभो ||२२||
अर्हः पूरुरिदं राज्यं यः सुतः प्रियकृत्तव |
वरदानेन शुक्रस्य न शक्यं वक्तुमुत्तरम् ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
पौरजानपदैस्तुष्टैरित्युक्तो नाहुषस्तदा |
अभ्यषिञ्चत्ततः पूरुं राज्ये स्वे सुतमात्मजम् ||२४||
दत्त्वा च पूरवे राज्यं वनवासाय दीक्षितः |
पुरात्स निर्ययौ राजा ब्राह्मणैस्तापसैः सह ||२५||
यदोस्तु यादवा जातास्तुर्वसोर्यवनाः सुताः |
द्रुह्योरपि सुता भोजा अनोस्तु म्लेच्छजातयः ||२६||
पूरोस्तु पौरवो वंशो यत्र जातोऽसि पार्थिव |
इदं वर्षसहस्राय राज्यं कारयितुं वशी ||२७||
उत्तरयायातम्
८१
वैशम्पायन उवाच||
एवं स नाहुषो राजा ययातिः पुत्रमीप्सितम् |
राज्येऽभिषिच्य मुदितो वानप्रस्थोऽभवन्मुनिः ||१||
उषित्वा च वने वासं ब्राह्मणैः सह संश्रितः |
फलमूलाशनो दान्तो यथा स्वर्गमितो गतः ||२||
स गतः सुरवासं तं निवसन्मुदितः सुखम् |
कालस्य नातिमहतः पुनः शक्रेण पातितः ||३||
निपतन्प्रच्युतः स्वर्गादप्राप्तो मेदिनीतलम् |
स्थित आसीदन्तरिक्षे स तदेति श्रुतं मया ||४||
तत एव पुनश्चापि गतः स्वर्गमिति श्रुतिः |
राज्ञा वसुमता सार्धमष्टकेन च वीर्यवान् ||५||
प्रतर्दनेन शिबिना समेत्य किल संसदि ||५||
जनमेजय उवाच||
कर्मणा केन स दिवं पुनः प्राप्तो महीपतिः |
सर्वमेतदशेषेण श्रोतुमिच्छामि तत्त्वतः ||६||
कथ्यमानं त्वया विप्र विप्रर्षिगणसंनिधौ ||६||
देवराजसमो ह्यासीद्ययातिः पृथिवीपतिः |
वर्धनः कुरुवंशस्य विभावसुसमद्युतिः ||७||
तस्य विस्तीर्णयशसः सत्यकीर्तेर्महात्मनः |
चरितं श्रोतुमिच्छामि दिवि चेह च सर्वशः ||८||
वैशम्पायन उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि ययातेरुत्तरां कथाम् |
दिवि चेह च पुण्यार्थां सर्वपापप्रणाशिनीम् ||९||
ययातिर्नाहुषो राजा पूरुं पुत्रं कनीयसम् |
राज्येऽभिषिच्य मुदितः प्रवव्राज वनं तदा ||१०||
अन्तेषु स विनिक्षिप्य पुत्रान्यदुपुरोगमान् |
फलमूलाशनो राजा वने संन्यवसच्चिरम् ||११||
संशितात्मा जितक्रोधस्तर्पयन्पितृदेवताः |
अग्नींश्च विधिवज्जुह्वन्वानप्रस्थविधानतः ||१२||
अतिथीन्पूजयामास वन्येन हविषा विभुः |
शिलोञ्छवृत्तिमास्थाय शेषान्नकृतभोजनः ||१३||
पूर्णं वर्षसहस्रं स एवंवृत्तिरभून्नृपः |
अब्भक्षः शरदस्त्रिंशदासीन्नियतवाङ्मनाः ||१४||
ततश्च वायुभक्षोऽभूत्संवत्सरमतन्द्रितः |
पञ्चाग्निमध्ये च तपस्तेपे संवत्सरं नृपः ||१५||
एकपादस्थितश्चासीत्षण्मासाननिलाशनः |
पुण्यकीर्तिस्ततः स्वर्गं जगामावृत्य रोदसी ||१६||
८२
वैशम्पायन उवाच||
स्वर्गतः स तु राजेन्द्रो निवसन्देवसद्मनि |
पूजितस्त्रिदशैः साध्यैर्मरुद्भिर्वसुभिस्तथा ||१||
देवलोकाद्ब्रह्मलोकं सञ्चरन्पुण्यकृद्वशी |
अवसत्पृथिवीपालो दीर्घकालमिति श्रुतिः ||२||
स कदाचिन्नृपश्रेष्ठो ययातिः शक्रमागमत् |
कथान्ते तत्र शक्रेण पृष्टः स पृथिवीपतिः ||३||
शक्र उवाच||
यदा स पूरुस्तव रूपेण राज; ञ्जरां गृहीत्वा प्रचचार भूमौ |
तदा राज्यं सम्प्रदायैव तस्मै; त्वया किमुक्तः कथयेह सत्यम् ||४||
ययातिरुवाच||
गङ्गायमुनयोर्मध्ये कृत्स्नोऽयं विषयस्तव |
मध्ये पृथिव्यास्त्वं राजा भ्रातरोऽन्त्याधिपास्तव ||५||
अक्रोधनः क्रोधनेभ्यो विशिष्ट; स्तथा तितिक्षुरतितिक्षोर्विशिष्टः |
अमानुषेभ्यो मानुषाश्च प्रधाना; विद्वांस्तथैवाविदुषः प्रधानः ||६||
आक्रुश्यमानो नाक्रोशेन्मन्युरेव तितिक्षतः |
आक्रोष्टारं निर्दहति सुकृतं चास्य विन्दति ||७||
नारुन्तुदः स्यान्न नृशंसवादी; न हीनतः परमभ्याददीत |
ययास्य वाचा पर उद्विजेत; न तां वदेद्रुशतीं पापलोक्याम् ||८||
अरुन्तुदं पुरुषं रूक्षवाचं; वाक्कण्टकैर्वितुदन्तं मनुष्यान् |
विद्यादलक्ष्मीकतमं जनानां; मुखे निबद्धां निरृतिं वहन्तम् ||९||
सद्भिः पुरस्तादभिपूजितः स्या; त्सद्भिस्तथा पृष्ठतो रक्षितः स्यात् |
सदासतामतिवादांस्तितिक्षे; त्सतां वृत्तं चाददीतार्यवृत्तः ||१०||
वाक्सायका वदनान्निष्पतन्ति; यैराहतः शोचति रात्र्यहानि |
परस्य वा मर्मसु ये पतन्ति; तान्पण्डितो नावसृजेत्परेषु ||११||
न हीदृशं संवननं त्रिषु लोकेषु विद्यते |
यथा मैत्री च भूतेषु दानं च मधुरा च वाक् ||१२||
तस्मात्सान्त्वं सदा वाच्यं न वाच्यं परुषं क्वचित् |
पूज्यान्सम्पूजयेद्दद्यान्न च याचेत्कदाचन ||१३||
८३
इन्द्र उवाच||
सर्वाणि कर्माणि समाप्य राज; न्गृहान्परित्यज्य वनं गतोऽसि |
तत्त्वां पृच्छामि नहुषस्य पुत्र; केनासि तुल्यस्तपसा ययाते ||१||
ययातिरुवाच||
नाहं देवमनुष्येषु न गन्धर्वमहर्षिषु |
आत्मनस्तपसा तुल्यं कञ्चित्पश्यामि वासव ||२||
इन्द्र उवाच||
यदावमंस्थाः सदृशः श्रेयसश्च; पापीयसश्चाविदितप्रभावः |
तस्माल्लोका अन्तवन्तस्तवेमे; क्षीणे पुण्ये पतितास्यद्य राजन् ||३||
ययातिरुवाच||
सुरर्षिगन्धर्वनरावमाना; त्क्षयं गता मे यदि शक्र लोकाः |
इच्छेयं वै सुरलोकाद्विहीनः; सतां मध्ये पतितुं देवराज ||४||
इन्द्र उवाच||
सतां सकाशे पतितासि राजं; श्च्युतः प्रतिष्ठां यत्र लब्धासि भूयः |
एवं विदित्वा तु पुनर्ययाते; न तेऽवमान्याः सदृशः श्रेयसश्च ||५||
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रहायामरराजजुष्टा; न्पुण्याँल्लोकान्पतमानं ययातिम् |
सम्प्रेक्ष्य राजर्षिवरोऽष्टकस्त; मुवाच सद्धर्मविधानगोप्ता ||६||
कस्त्वं युवा वासवतुल्यरूपः; स्वतेजसा दीप्यमानो यथाग्निः |
पतस्युदीर्णाम्बुधरान्धकारा; त्खात्खेचराणां प्रवरो यथार्कः ||७||
दृष्ट्वा च त्वां सूर्यपथात्पतन्तं; वैश्वानरार्कद्युतिमप्रमेयम् |
किं नु स्विदेतत्पततीति सर्वे; वितर्कयन्तः परिमोहिताः स्मः ||८||
दृष्ट्वा च त्वां विष्ठितं देवमार्गे; शक्रार्कविष्णुप्रतिमप्रभावम् |
अभ्युद्गतास्त्वां वयमद्य सर्वे; तत्त्वं पाते तव जिज्ञासमानाः ||९||
न चापि त्वां धृष्णुमः प्रष्टुमग्रे; न च त्वमस्मान्पृच्छसि ये वयं स्मः |
तत्त्वां पृच्छामः स्पृहणीयरूपं; कस्य त्वं वा किंनिमित्तं त्वमागाः ||१०||
भयं तु ते व्येतु विषादमोहौ; त्यजाशु देवेन्द्रसमानरूप |
त्वां वर्तमानं हि सतां सकाशे; नालं प्रसोढुं बलहापि शक्रः ||११||
सन्तः प्रतिष्ठा हि सुखच्युतानां; सतां सदैवामरराजकल्प |
ते सङ्गताः स्थावरजङ्गमेशाः; प्रतिष्ठितस्त्वं सदृशेषु सत्सु ||१२||
प्रभुरग्निः प्रतपने भूमिरावपने प्रभुः |
प्रभुः सूर्यः प्रकाशित्वे सतां चाभ्यागतः प्रभुः ||१३||
८४
ययातिरुवाच||
अहं ययातिर्नहुषस्य पुत्रः; पूरोः पिता सर्वभूतावमानात् |
प्रभ्रंशितः सुरसिद्धर्षिलोका; त्परिच्युतः प्रपताम्यल्पपुण्यः ||१||
अहं हि पूर्वो वयसा भवद्भ्य; स्तेनाभिवादं भवतां न प्रयुञ्जे |
यो विद्यया तपसा जन्मना वा; वृद्धः स पूज्यो भवति द्विजानाम् ||२||
अष्टक उवाच||
अवादीश्चेद्वयसा यः स वृद्ध; इति राजन्नाभ्यवदः कथञ्चित् |
यो वै विद्वान्वयसा सन्स्म वृद्धः; स एव पूज्यो भवति द्विजानाम् ||३||
ययातिरुवाच||
प्रतिकूलं कर्मणां पापमाहु; स्तद्वर्ततेऽप्रवणे पापलोक्यम् |
सन्तोऽसतां नानुवर्तन्ति चैत; द्यथा आत्मैषामनुकूलवादी ||४||
अभूद्धनं मे विपुलं महद्वै; विचेष्टमानो नाधिगन्ता तदस्मि |
एवं प्रधार्यात्महिते निविष्टो; यो वर्तते स विजानाति जीवन् ||५||
नानाभावा बहवो जीवलोके; दैवाधीना नष्टचेष्टाधिकाराः |
तत्तत्प्राप्य न विहन्येत धीरो; दिष्टं बलीय इति मत्वात्मबुद्ध्या ||६||
सुखं हि जन्तुर्यदि वापि दुःखं; दैवाधीनं विन्दति नात्मशक्त्या |
तस्माद्दिष्टं बलवन्मन्यमानो; न सञ्ज्वरेन्नापि हृष्येत्कदाचित् ||७||
दुःखे न तप्येन्न सुखेन हृष्ये; त्समेन वर्तेत सदैव धीरः |
दिष्टं बलीय इति मन्यमानो; न सञ्ज्वरेन्नापि हृष्येत्कदाचित् ||८||
भये न मुह्याम्यष्टकाहं कदा चि; त्सन्तापो मे मानसो नास्ति कश्चित् |
धाता यथा मां विदधाति लोके; ध्रुवं तथाहं भवितेति मत्वा ||९||
संस्वेदजा अण्डजा उद्भिदाश्च; सरीसृपाः कृमयोऽथाप्सु मत्स्याः |
तथाश्मानस्तृणकाष्ठं च सर्वं; दिष्टक्षये स्वां प्रकृतिं भजन्ते ||१०||
अनित्यतां सुखदुःखस्य बुद्ध्वा; कस्मात्सन्तापमष्टकाहं भजेयम् |
किं कुर्यां वै किं च कृत्वा न तप्ये; तस्मात्सन्तापं वर्जयाम्यप्रमत्तः ||११||
अष्टक उवाच||
ये ये लोकाः पार्थिवेन्द्र प्रधाना; स्त्वया भुक्ता यं च कालं यथा च |
तन्मे राजन्ब्रूहि सर्वं यथाव; त्क्षेत्रज्ञवद्भाषसे त्वं हि धर्मान् ||१२||
ययातिरुवाच||
राजाहमासमिह सार्वभौम; स्ततो लोकान्महतो अजयं वै |
तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं; ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः ||१३||
ततः पुरीं पुरुहूतस्य रम्यां; सहस्रद्वारां शतयोजनायताम् |
अध्यावसं वर्षसहस्रमात्रं; ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः ||१४||
ततो दिव्यमजरं प्राप्य लोकं; प्रजापतेर्लोकपतेर्दुरापम् |
तत्रावसं वर्षसहस्रमात्रं; ततो लोकं परमस्म्यभ्युपेतः ||१५||
देवस्य देवस्य निवेशने च; विजित्य लोकानवसं यथेष्टम् |
सम्पूज्यमानस्त्रिदशैः समस्तै; स्तुल्यप्रभावद्युतिरीश्वराणाम् ||१६||
तथावसं नन्दने कामरूपी; संवत्सराणामयुतं शतानाम् |
सहाप्सरोभिर्विहरन्पुण्यगन्धा; न्पश्यन्नगान्पुष्पितांश्चारुरूपान् ||१७||
तत्रस्थं मां देवसुखेषु सक्तं; कालेऽतीते महति ततोऽतिमात्रम् |
दूतो देवानामब्रवीदुग्ररूपो; ध्वंसेत्युच्चैस्त्रिः प्लुतेन स्वरेण ||१८||
एतावन्मे विदितं राजसिंह; ततो भ्रष्टोऽहं नन्दनात्क्षीणपुण्यः |
वाचोऽश्रौषं चान्तरिक्षे सुराणा; मनुक्रोशाच्छोचतां मानवेन्द्र ||१९||
अहो कष्टं क्षीणपुण्यो ययातिः; पतत्यसौ पुण्यकृत्पुण्यकीर्तिः |
तानब्रुवं पतमानस्ततोऽहं; सतां मध्ये निपतेयं कथं नु ||२०||
तैराख्याता भवतां यज्ञभूमिः; समीक्ष्य चैनां त्वरितमुपागतोऽस्मि |
हविर्गन्धं देशिकं यज्ञभूमे; र्धूमापाङ्गं प्रतिगृह्य प्रतीतः ||२१||
८५
अष्टक उवाच||
यदावसो नन्दने कामरूपी; संवत्सराणामयुतं शतानाम् |
किं कारणं कार्तयुगप्रधान; हित्वा तत्त्वं वसुधामन्वपद्यः ||१||
ययातिरुवाच||
ज्ञातिः सुहृत्स्वजनो यो यथेह; क्षीणे वित्ते त्यज्यते मानवैर्हि |
तथा तत्र क्षीणपुण्यं मनुष्यं; त्यजन्ति सद्यः सेश्वरा देवसङ्घाः ||२||
अष्टक उवाच||
कथं तस्मिन्क्षीणपुण्या भवन्ति; संमुह्यते मेऽत्र मनोऽतिमात्रम् |
किंविशिष्टाः कस्य धामोपयान्ति; तद्वै ब्रूहि क्षेत्रवित्त्वं मतो मे ||३||
ययातिरुवाच||
इमं भौमं नरकं ते पतन्ति; लालप्यमाना नरदेव सर्वे |
ते कङ्कगोमायुबलाशनार्थं; क्षीणा विवृद्धिं बहुधा व्रजन्ति ||४||
तस्मादेतद्वर्जनीयं नरेण; दुष्टं लोके गर्हणीयं च कर्म |
आख्यातं ते पार्थिव सर्वमेत; द्भूयश्चेदानीं वद किं ते वदामि ||५||
अष्टक उवाच||
यदा तु तान्वितुदन्ते वयांसि; तथा गृध्राः शितिकण्ठाः पतङ्गाः |
कथं भवन्ति कथमाभवन्ति; न भौममन्यं नरकं शृणोमि ||६||
ययातिरुवाच||
ऊर्ध्वं देहात्कर्मणो जृम्भमाणा; द्व्यक्तं पृथिव्यामनुसञ्चरन्ति |
इमं भौमं नरकं ते पतन्ति; नावेक्षन्ते वर्षपूगाननेकान् ||७||
षष्टिं सहस्राणि पतन्ति व्योम्नि; तथा अशीतिं परिवत्सराणि |
तान्वै तुदन्ति प्रपततः प्रपातं; भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः ||८||
अष्टक उवाच||
यदेनसस्ते पततस्तुदन्ति; भीमा भौमा राक्षसास्तीक्ष्णदंष्ट्राः |
कथं भवन्ति कथमाभवन्ति; कथम्भूता गर्भभूता भवन्ति ||९||
ययातिरुवाच||
अस्रं रेतः पुष्पफलानुपृक्त; मन्वेति तद्वै पुरुषेण सृष्टम् |
स वै तस्या रज आपद्यते वै; स गर्भभूतः समुपैति तत्र ||१०||
वनस्पतींश्चौषधीश्चाविशन्ति; अपो वायुं पृथिवीं चान्तरिक्षम् |
चतुष्पदं द्विपदं चापि सर्व; मेवम्भूता गर्भभूता भवन्ति ||११||
अष्टक उवाच||
अन्यद्वपुर्विदधातीह गर्भ; उताहो स्वित्स्वेन कामेन याति |
आपद्यमानो नरयोनिमेता; माचक्ष्व मे संशयात्प्रब्रवीमि ||१२||
शरीरदेहादिसमुच्छ्रयं च; चक्षुःश्रोत्रे लभते केन सञ्ज्ञाम् |
एतत्तत्त्वं सर्वमाचक्ष्व पृष्टः; क्षेत्रज्ञं त्वां तात मन्याम सर्वे ||१३||
ययातिरुवाच||
वायुः समुत्कर्षति गर्भयोनि; मृतौ रेतः पुष्परसानुपृक्तम् |
स तत्र तन्मात्रकृताधिकारः; क्रमेण संवर्धयतीह गर्भम् ||१४||
स जायमानो विगृहीतगात्रः; षड्ज्ञाननिष्ठायतनो मनुष्यः |
स श्रोत्राभ्यां वेदयतीह शब्दं; सर्वं रूपं पश्यति चक्षुषा च ||१५||
घ्राणेन गन्धं जिह्वयाथो रसं च; त्वचा स्पर्शं मनसा वेद भावम् |
इत्यष्टकेहोपचितिं च विद्धि; महात्मनः प्राणभृतः शरीरे ||१६||
अष्टक उवाच||
यः संस्थितः पुरुषो दह्यते वा; निखन्यते वापि निघृष्यते वा |
अभावभूतः स विनाशमेत्य; केनात्मानं चेतयते पुरस्तात् ||१७||
ययातिरुवाच||
हित्वा सोऽसून्सुप्तवन्निष्टनित्वा; पुरोधाय सुकृतं दुष्कृतं च |
अन्यां योनिं पवनाग्रानुसारी; हित्वा देहं भजते राजसिंह ||१८||
पुण्यां योनिं पुण्यकृतो व्रजन्ति; पापां योनिं पापकृतो व्रजन्ति |
कीटाः पतङ्गाश्च भवन्ति पापा; न मे विवक्षास्ति महानुभाव ||१९||
चतुष्पदा द्विपदाः षट्पदाश्च; तथाभूता गर्भभूता भवन्ति |
आख्यातमेतन्निखिलेन सर्वं; भूयस्तु किं पृच्छसि राजसिंह ||२०||
अष्टक उवाच||
किं स्वित्कृत्वा लभते तात लोका; न्मर्त्यः श्रेष्ठांस्तपसा विद्यया वा |
तन्मे पृष्टः शंस सर्वं यथाव; च्छुभाँल्लोकान्येन गच्छेत्क्रमेण ||२१||
ययातिरुवाच||
तपश्च दानं च शमो दमश्च; ह्रीरार्जवं सर्वभूतानुकम्पा |
नश्यन्ति मानेन तमोऽभिभूताः; पुंसः सदैवेति वदन्ति सन्तः ||२२||
अधीयानः पण्डितं मन्यमानो; यो विद्यया हन्ति यशः परेषाम् |
तस्यान्तवन्तश्च भवन्ति लोका; न चास्य तद्ब्रह्म फलं ददाति ||२३||
चत्वारि कर्माण्यभयङ्कराणि; भयं प्रयच्छन्त्ययथाकृतानि |
मानाग्निहोत्रमुत मानमौनं; मानेनाधीतमुत मानयज्ञः ||२४||
न मान्यमानो मुदमाददीत; न सन्तापं प्राप्नुयाच्चावमानात् |
सन्तः सतः पूजयन्तीह लोके; नासाधवः साधुबुद्धिं लभन्ते ||२५||
इति दद्यादिति यजेदित्यधीयीत मे व्रतम् |
इत्यस्मिन्नभयान्याहुस्तानि वर्ज्यानि नित्यशः ||२६||
येनाश्रयं वेदयन्ते पुराणं; मनीषिणो मानसमानभक्तम् |
तन्निःश्रेयस्तैजसं रूपमेत्य; परां शान्तिं प्राप्नुयुः प्रेत्य चेह ||२७||
८६
अष्टक उवाच||
चरन्गृहस्थः कथमेति देवा; न्कथं भिक्षुः कथमाचार्यकर्मा |
वानप्रस्थः सत्पथे संनिविष्टो; बहून्यस्मिन्सम्प्रति वेदयन्ति ||१||
ययातिरुवाच||
आहूताध्यायी गुरुकर्मस्वचोद्यः; पूर्वोत्थायी चरमं चोपशायी |
मृदुर्दान्तो धृतिमानप्रमत्तः; स्वाध्यायशीलः सिध्यति ब्रह्मचारी ||२||
धर्मागतं प्राप्य धनं यजेत; दद्यात्सदैवातिथीन्भोजयेच्च |
अनाददानश्च परैरदत्तं; सैषा गृहस्थोपनिषत्पुराणी ||३||
स्ववीर्यजीवी वृजिनान्निवृत्तो; दाता परेभ्यो न परोपतापी |
तादृङ्मुनिः सिद्धिमुपैति मुख्यां; वसन्नरण्ये नियताहारचेष्टः ||४||
अशिल्पजीवी नगृहश्च नित्यं; जितेन्द्रियः सर्वतो विप्रमुक्तः |
अनोकसारी लघुरल्पचार; श्चरन्देशानेकचरः स भिक्षुः ||५||
रात्र्या यया चाभिजिताश्च लोका; भवन्ति कामा विजिताः सुखाश्च |
तामेव रात्रिं प्रयतेत विद्वा; नरण्यसंस्थो भवितुं यतात्मा ||६||
दशैव पूर्वान्दश चापरांस्तु; ज्ञातीन्सहात्मानमथैकविंशम् |
अरण्यवासी सुकृते दधाति; विमुच्यारण्ये स्वशरीरधातून् ||७||
अष्टक उवाच||
कति स्विदेव मुनयो मौनानि कति चाप्युत |
भवन्तीति तदाचक्ष्व श्रोतुमिच्छामहे वयम् ||८||
ययातिरुवाच||
अरण्ये वसतो यस्य ग्रामो भवति पृष्ठतः |
ग्रामे वा वसतोऽरण्यं स मुनिः स्याज्जनाधिप ||९||
अष्टक उवाच||
कथं स्विद्वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः |
ग्रामे वा वसतोऽरण्यं कथं भवति पृष्ठतः ||१०||
ययातिरुवाच||
न ग्राम्यमुपयुञ्जीत य आरण्यो मुनिर्भवेत् |
तथास्य वसतोऽरण्ये ग्रामो भवति पृष्ठतः ||११||
अनग्निरनिकेतश्च अगोत्रचरणो मुनिः |
कौपीनाच्छादनं यावत्तावदिच्छेच्च चीवरम् ||१२||
यावत्प्राणाभिसन्धानं तावदिच्छेच्च भोजनम् |
तथास्य वसतो ग्रामेऽरण्यं भवति पृष्ठतः ||१३||
यस्तु कामान्परित्यज्य त्यक्तकर्मा जितेन्द्रियः |
आतिष्ठेत मुनिर्मौनं स लोके सिद्धिमाप्नुयात् ||१४||
धौतदन्तं कृत्तनखं सदा स्नातमलङ्कृतम् |
असितं सितकर्मस्थं कस्तं नार्चितुमर्हति ||१५||
तपसा कर्शितः क्षामः क्षीणमांसास्थिशोणितः |
यदा भवति निर्द्वन्द्वो मुनिर्मौनं समास्थितः ||१६||
अथ लोकमिमं जित्वा लोकं विजयते परम् ||१६||
आस्येन तु यदाहारं गोवन्मृगयते मुनिः |
अथास्य लोकः पूर्वो यः सोऽमृतत्वाय कल्पते ||१७||
८७
अष्टक उवाच||
कतरस्त्वेतयोः पूर्वं देवानामेति सात्म्यताम् |
उभयोर्धावतो राजन्सूर्याचन्द्रमसोरिव ||१||
ययातिरुवाच||
अनिकेतो गृहस्थेषु कामवृत्तेषु संयतः |
ग्राम एव वसन्भिक्षुस्तयोः पूर्वतरं गतः ||२||
अप्राप्य दीर्घमायुस्तु यः प्राप्तो विकृतिं चरेत् |
तप्येत यदि तत्कृत्वा चरेत्सोऽन्यत्ततस्तपः ||३||
यद्वै नृशंसं तदपथ्यमाहु; र्यः सेवते धर्ममनर्थबुद्धिः |
अस्वोऽप्यनीशश्च तथैव राजं; स्तदार्जवं स समाधिस्तदार्यम् ||४||
अष्टक उवाच||
केनासि दूतः प्रहितोऽद्य राज; न्युवा स्रग्वी दर्शनीयः सुवर्चाः |
कुत आगतः कतरस्यां दिशि त्व; मुताहो स्वित्पार्थिवं स्थानमस्ति ||५||
ययातिरुवाच||
इमं भौमं नरकं क्षीणपुण्यः; प्रवेष्टुमुर्वीं गगनाद्विप्रकीर्णः |
उक्त्वाहं वः प्रपतिष्याम्यनन्तरं; त्वरन्ति मां ब्राह्मणा लोकपालाः ||६||
सतां सकाशे तु वृतः प्रपात; स्ते सङ्गता गुणवन्तश्च सर्वे |
शक्राच्च लब्धो हि वरो मयैष; पतिष्यता भूमितले नरेन्द्र ||७||
अष्टक उवाच||
पृच्छामि त्वां मा प्रपत प्रपातं; यदि लोकाः पार्थिव सन्ति मेऽत्र |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः; क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||८||
ययातिरुवाच||
यावत्पृथिव्यां विहितं गवाश्वं; सहारण्यैः पशुभिः पर्वतैश्च |
तावल्लोका दिवि ते संस्थिता वै; तथा विजानीहि नरेन्द्रसिंह ||९||
अष्टक उवाच||
तांस्ते ददामि मा प्रपत प्रपातं; ये मे लोका दिवि राजेन्द्र सन्ति |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिता; स्तानाक्रम क्षिप्रममित्रसाह ||१०||
ययातिरुवाच||
नास्मद्विधोऽब्राह्मणो ब्रह्मविच्च; प्रतिग्रहे वर्तते राजमुख्य |
यथा प्रदेयं सततं द्विजेभ्य; स्तथाददं पूर्वमहं नरेन्द्र ||११||
नाब्राह्मणः कृपणो जातु जीवे; द्या चापि स्याद्ब्राह्मणी वीरपत्नी |
सोऽहं यदैवाकृतपूर्वं चरेयं; विवित्समानः किमु तत्र साधु ||१२||
प्रतर्दन उवाच||
पृच्छामि त्वां स्पृहणीयरूप; प्रतर्दनोऽहं यदि मे सन्ति लोकाः |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः; क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||१३||
ययातिरुवाच||
सन्ति लोका बहवस्ते नरेन्द्र; अप्येकैकः सप्त सप्ताप्यहानि |
मधुच्युतो घृतपृक्ता विशोका; स्ते नान्तवन्तः प्रतिपालयन्ति ||१४||
प्रतर्दन उवाच||
तांस्ते ददामि मा प्रपत प्रपातं; ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिता; स्तानाक्रम क्षिप्रमपेतमोहः ||१५||
ययातिरुवाच||
न तुल्यतेजाः सुकृतं कामयेत; योगक्षेमं पार्थिव पार्थिवः सन् |
दैवादेशादापदं प्राप्य विद्वां; श्चरेन्नृशंसं न हि जातु राजा ||१६||
धर्म्यं मार्गं चेतयानो यशस्यं; कुर्यान्नृपो धर्ममवेक्षमाणः |
न मद्विधो धर्मबुद्धिः प्रजान; न्कुर्यादेवं कृपणं मां यथात्थ ||१७||
कुर्यामपूर्वं न कृतं यदन्यै; र्विवित्समानः किमु तत्र साधु |
ब्रुवाणमेवं नृपतिं ययातिं; नृपोत्तमो वसुमनाब्रवीत्तम् ||१८||
८८
वसुमना उवाच||
पृच्छामि त्वां वसुमना रौशदश्वि; र्यद्यस्ति लोको दिवि मह्यं नरेन्द्र |
यद्यन्तरिक्षे प्रथितो महात्म; न्क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||१||
ययातिरुवाच||
यदन्तरिक्षं पृथिवी दिशश्च; यत्तेजसा तपते भानुमांश्च |
लोकास्तावन्तो दिवि संस्थिता वै; ते नान्तवन्तः प्रतिपालयन्ति ||२||
वसुमना उवाच||
तांस्ते ददामि पत मा प्रपातं; ये मे लोकास्तव ते वै भवन्तु |
क्रीणीष्वैनांस्तृणकेनापि राज; न्प्रतिग्रहस्ते यदि सम्यक्प्रदुष्टः ||३||
ययातिरुवाच||
न मिथ्याहं विक्रयं वै स्मरामि; वृथा गृहीतं शिशुकाच्छङ्कमानः |
कुर्यां न चैवाकृतपूर्वमन्यै; र्विवित्समानः किमु तत्र साधु ||४||
वसुमना उवाच||
तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राज; न्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते |
अहं न तान्वै प्रतिगन्ता नरेन्द्र; सर्वे लोकास्तव ते वै भवन्तु ||५||
शिबिरुवाच||
पृच्छामि त्वां शिबिरौशीनरोऽहं; ममापि लोका यदि सन्तीह तात |
यद्यन्तरिक्षे यदि वा दिवि श्रिताः; क्षेत्रज्ञं त्वां तस्य धर्मस्य मन्ये ||६||
ययातिरुवाच||
न त्वं वाचा हृदयेनापि विद्व; न्परीप्समानान्नावमंस्था नरेन्द्र |
तेनानन्ता दिवि लोकाः श्रितास्ते; विद्युद्रूपाः स्वनवन्तो महान्तः ||७||
शिबिरुवाच||
तांस्त्वं लोकान्प्रतिपद्यस्व राज; न्मया दत्तान्यदि नेष्टः क्रयस्ते |
न चाहं तान्प्रतिपत्स्येह दत्त्वा; यत्र गत्वा त्वमुपास्से ह लोकान् ||८||
ययातिरुवाच||
यथा त्वमिन्द्रप्रतिमप्रभाव; स्ते चाप्यनन्ता नरदेव लोकाः |
तथाद्य लोके न रमेऽन्यदत्ते; तस्माच्छिबे नाभिनन्दामि दायम् ||९||
अष्टक उवाच||
न चेदेकैकशो राजँल्लोकान्नः प्रतिनन्दसि |
सर्वे प्रदाय भवते गन्तारो नरकं वयम् ||१०||
ययातिरुवाच||
यदर्हाय ददध्वं तत्सन्तः सत्यानृशंस्यतः |
अहं तु नाभिधृष्णोमि यत्कृतं न मया पुरा ||११||
अष्टक उवाच||
कस्यैते प्रतिदृश्यन्ते रथाः पञ्च हिरण्मयाः |
उच्चैः सन्तः प्रकाशन्ते ज्वलन्तोऽग्निशिखा इव ||१२||
ययातिरुवाच||
युष्मानेते हि वक्ष्यन्ति रथाः पञ्च हिरण्मयाः |
उच्चैः सन्तः प्रकाशन्ते ज्वलन्तोऽग्निशिखा इव ||१३||
अष्टक उवाच||
आतिष्ठस्व रथं राजन्विक्रमस्व विहायसा |
वयमप्यनुयास्यामो यदा कालो भविष्यति ||१४||
ययातिरुवाच||
सर्वैरिदानीं गन्तव्यं सहस्वर्गजितो वयम् |
एष नो विरजाः पन्था दृश्यते देवसद्मनः ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
तेऽधिरुह्य रथान्सर्वे प्रयाता नृपसत्तमाः |
आक्रमन्तो दिवं भाभिर्धर्मेणावृत्य रोदसी ||१६||
अष्टक उवाच||
अहं मन्ये पूर्वमेकोऽस्मि गन्ता; सखा चेन्द्रः सर्वथा मे महात्मा |
कस्मादेवं शिबिरौशीनरोऽय; मेकोऽत्यगात्सर्ववेगेन वाहान् ||१७||
ययातिरुवाच||
अददाद्देवयानाय यावद्वित्तमविन्दत |
उशीनरस्य पुत्रोऽयं तस्माच्छ्रेष्ठो हि नः शिबिः ||१८||
दानं तपः सत्यमथापि धर्मो; ह्रीः श्रीः क्षमा सौम्य तथा तितिक्षा |
राजन्नेतान्यप्रतिमस्य राज्ञः; शिबेः स्थितान्यनृशंसस्य बुद्ध्या ||१९||
एवंवृत्तो ह्रीनिषेधश्च यस्मा; त्तस्माच्छिबिरत्यगाद्वै रथेन ||१९||
वैशम्पायन उवाच||
अथाष्टकः पुनरेवान्वपृच्छ; न्मातामहं कौतुकादिन्द्रकल्पम् |
पृच्छामि त्वां नृपते ब्रूहि सत्यं; कुतश्च कस्यासि सुतश्च कस्य ||२०||
कृतं त्वया यद्धि न तस्य कर्ता; लोके त्वदन्यः क्षत्रियो ब्राह्मणो वा ||२०||
ययातिरुवाच||
ययातिरस्मि नहुषस्य पुत्रः; पूरोः पिता सार्वभौमस्त्विहासम् |
गुह्यमर्थं मामकेभ्यो ब्रवीमि; मातामहोऽहं भवतां प्रकाशः ||२१||
सर्वामिमां पृथिवीं निर्जिगाय; प्रस्थे बद्ध्वा ह्यददं ब्राह्मणेभ्यः |
मेध्यानश्वानेकशफान्सुरूपां; स्तदा देवाः पुण्यभाजो भवन्ति ||२२||
अदामहं पृथिवीं ब्राह्मणेभ्यः; पूर्णामिमामखिलां वाहनस्य |
गोभिः सुवर्णेन धनैश्च मुख्यै; स्तत्रासन्गाः शतमर्बुदानि ||२३||
सत्येन मे द्यौश्च वसुन्धरा च; तथैवाग्निर्ज्वलते मानुषेषु |
न मे वृथा व्याहृतमेव वाक्यं; सत्यं हि सन्तः प्रतिपूजयन्ति ||२४||
सर्वे च देवा मुनयश्च लोकाः; सत्येन पूज्या इति मे मनोगतम् ||२४||
यो नः स्वर्गजितः सर्वान्यथावृत्तं निवेदयेत् |
अनसूयुर्द्विजाग्रेभ्यः स लभेन्नः सलोकताम् ||२५||
वैशम्पायन उवाच||
एवं राजा स महात्मा ह्यतीव; स्वैर्दौहित्रैस्तारितोऽमित्रसाहः |
त्यक्त्वा महीं परमोदारकर्मा; स्वर्गं गतः कर्मभिर्व्याप्य पृथ्वीम् ||२६||
संभवपर्व
८९
जनमेजय उवाच||
भगवञ्श्रोतुमिच्छामि पूरोर्वंशकरान्नृपान् |
यद्वीर्या यादृशाश्चैव यावन्तो यत्पराक्रमाः ||१||
न ह्यस्मिञ्शीलहीनो वा निर्वीर्यो वा नराधिपः |
प्रजाविरहितो वापि भूतपूर्वः कदाचन ||२||
तेषां प्रथितवृत्तानां राज्ञां विज्ञानशालिनाम् |
चरितं श्रोतुमिच्छामि विस्तरेण तपोधन ||३||
वैशम्पायन उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
पूरोर्वंशधरान्वीराञ्शक्रप्रतिमतेजसः ||४||
प्रवीरेश्वररौद्राश्वास्त्रयः पुत्रा महारथाः |
पूरोः पौष्ट्यामजायन्त प्रवीरस्तत्र वंशकृत् ||५||
मनस्युरभवत्तस्माच्छूरः श्येनीसुतः प्रभुः |
पृथिव्याश्चतुरन्ताया गोप्ता राजीवलोचनः ||६||
सुभ्रूः संहननो वाग्मी सौवीरीतनयास्त्रयः |
मनस्योरभवन्पुत्राः शूराः सर्वे महारथाः ||७||
रौद्राश्वस्य महेष्वासा दशाप्सरसि सूनवः |
यज्वानो जज्ञिरे शूराः प्रजावन्तो बहुश्रुताः ||८||
सर्वे सर्वास्त्रविद्वांसः सर्वे धर्मपरायणाः ||८||
ऋचेपुरथ कक्षेपुः कृकणेपुश्च वीर्यवान् |
स्थण्डिलेपुर्वनेपुश्च स्थलेपुश्च महारथः ||९||
तेजेपुर्बलवान्धीमान्सत्येपुश्चेन्द्रविक्रमः |
धर्मेपुः संनतेपुश्च दशमो देवविक्रमः ||१०||
अनाधृष्टिसुतास्तात राजसूयाश्वमेधिनः ||१०||
मतिनारस्ततो राजा विद्वांश्चर्चेपुतोऽभवत् |
मतिनारसुता राजंश्चत्वारोऽमितविक्रमाः ||११||
तंसुर्महानतिरथो द्रुह्युश्चाप्रतिमद्युतिः ||११||
तेषां तंसुर्महावीर्यः पौरवं वंशमुद्वहन् |
आजहार यशो दीप्तं जिगाय च वसुन्धराम् ||१२||
इलिनं तु सुतं तंसुर्जनयामास वीर्यवान् |
सोऽपि कृत्स्नामिमां भूमिं विजिग्ये जयतां वरः ||१३||
रथन्तर्यां सुतान्पञ्च पञ्चभूतोपमांस्ततः |
इलिनो जनयामास दुःषन्तप्रभृतीन्नृप ||१४||
दुःषन्तं शूरभीमौ च प्रपूर्वं वसुमेव च |
तेषां ज्येष्ठोऽभवद्राजा दुःषन्तो जनमेजय ||१५||
दुःषन्ताद्भरतो जज्ञे विद्वाञ्शाकुन्तलो नृपः |
तस्माद्भरतवंशस्य विप्रतस्थे महद्यशः ||१६||
भरतस्तिसृषु स्त्रीषु नव पुत्रानजीजनत् |
नाभ्यनन्दन्त तान्राजा नानुरूपा ममेत्युत ||१७||
ततो महद्भिः क्रतुभिरीजानो भरतस्तदा |
लेभे पुत्रं भरद्वाजाद्भुमन्युं नाम भारत ||१८||
ततः पुत्रिणमात्मानं ज्ञात्वा पौरवनन्दनः |
भुमन्युं भरतश्रेष्ठ यौवराज्येऽभ्यषेचयत् ||१९||
ततस्तस्य महीन्द्रस्य वितथः पुत्रकोऽभवत् |
ततः स वितथो नाम भुमन्योरभवत्सुतः ||२०||
सुहोत्रश्च सुहोता च सुहविः सुयजुस्तथा |
पुष्करिण्यामृचीकस्य भुमन्योरभवन्सुताः ||२१||
तेषां ज्येष्ठः सुहोत्रस्तु राज्यमाप महीक्षिताम् |
राजसूयाश्वमेधाद्यैः सोऽयजद्बहुभिः सवैः ||२२||
सुहोत्रः पृथिवीं सर्वां बुभुजे सागराम्बराम् |
पूर्णां हस्तिगवाश्वस्य बहुरत्नसमाकुलाम् ||२३||
ममज्जेव मही तस्य भूरिभारावपीडिता |
हस्त्यश्वरथसम्पूर्णा मनुष्यकलिला भृशम् ||२४||
सुहोत्रे राजनि तदा धर्मतः शासति प्रजाः |
चैत्ययूपाङ्किता चासीद्भूमिः शतसहस्रशः ||२५||
प्रवृद्धजनसस्या च सहदेवा व्यरोचत ||२५||
ऐक्ष्वाकी जनयामास सुहोत्रात्पृथिवीपतेः |
अजमीढं सुमीढं च पुरुमीढं च भारत ||२६||
अजमीढो वरस्तेषां तस्मिन्वंशः प्रतिष्ठितः |
षट्पुत्रान्सोऽप्यजनयत्तिसृषु स्त्रीषु भारत ||२७||
ऋक्षं धूमिन्यथो नीली दुःषन्तपरमेष्ठिनौ |
केशिन्यजनयज्जह्नुमुभौ च जनरूपिणौ ||२८||
तथेमे सर्वपाञ्चाला दुःषन्तपरमेष्ठिनोः |
अन्वयाः कुशिका राजञ्जह्नोरमिततेजसः ||२९||
जनरूपिणयोर्ज्येष्ठमृक्षमाहुर्जनाधिपम् |
ऋक्षात्संवरणो जज्ञे राजन्वंशकरस्तव ||३०||
आर्क्षे संवरणे राजन्प्रशासति वसुन्धराम् |
सङ्क्षयः सुमहानासीत्प्रजानामिति शुश्रुमः ||३१||
व्यशीर्यत ततो राष्ट्रं क्षयैर्नानाविधैस्तथा |
क्षुन्मृत्युभ्यामनावृष्ट्या व्याधिभिश्च समाहतम् ||३२||
अभ्यघ्नन्भारतांश्चैव सपत्नानां बलानि च ||३२||
चालयन्वसुधां चैव बलेन चतुरङ्गिणा |
अभ्ययात्तं च पाञ्चाल्यो विजित्य तरसा महीम् ||३३||
अक्षौहिणीभिर्दशभिः स एनं समरेऽजयत् ||३३||
ततः सदारः सामात्यः सपुत्रः ससुहृज्जनः |
राजा संवरणस्तस्मात्पलायत महाभयात् ||३४||
सिन्धोर्नदस्य महतो निकुञ्जे न्यवसत्तदा |
नदीविषयपर्यन्ते पर्वतस्य समीपतः ||३५||
तत्रावसन्बहून्कालान्भारता दुर्गमाश्रिताः ||३५||
तेषां निवसतां तत्र सहस्रं परिवत्सरान् |
अथाभ्यगच्छद्भरतान्वसिष्ठो भगवानृषिः ||३६||
तमागतं प्रयत्नेन प्रत्युद्गम्याभिवाद्य च |
अर्घ्यमभ्याहरंस्तस्मै ते सर्वे भारतास्तदा ||३७||
निवेद्य सर्वमृषये सत्कारेण सुवर्चसे ||३७||
तं समामष्टमीमुष्टं राजा वव्रे स्वयं तदा |
पुरोहितो भवान्नोऽस्तु राज्याय प्रयतामहे ||३८||
ओमित्येवं वसिष्ठोऽपि भारतान्प्रत्यपद्यत ||३८||
अथाभ्यषिञ्चत्साम्राज्ये सर्वक्षत्रस्य पौरवम् |
विषाणभूतं सर्वस्यां पृथिव्यामिति नः श्रुतम् ||३९||
भरताध्युषितं पूर्वं सोऽध्यतिष्ठत्पुरोत्तमम् |
पुनर्बलिभृतश्चैव चक्रे सर्वमहीक्षितः ||४०||
ततः स पृथिवीं प्राप्य पुनरीजे महाबलः |
आजमीढो महायज्ञैर्बहुभिर्भूरिदक्षिणैः ||४१||
ततः संवरणात्सौरी सुषुवे तपती कुरुम् |
राजत्वे तं प्रजाः सर्वा धर्मज्ञ इति वव्रिरे ||४२||
तस्य नाम्नाभिविख्यातं पृथिव्यां कुरुजाङ्गलम् |
कुरुक्षेत्रं स तपसा पुण्यं चक्रे महातपाः ||४३||
अश्ववन्तमभिष्वन्तं तथा चित्ररथं मुनिम् |
जनमेजयं च विख्यातं पुत्रांश्चास्यानुशुश्रुमः ||४४||
पञ्चैतान्वाहिनी पुत्रान्व्यजायत मनस्विनी ||४४||
अभिष्वतः परिक्षित्तु शबलाश्वश्च वीर्यवान् |
अभिराजो विराजश्च शल्मलश्च महाबलः ||४५||
उच्चैःश्रवा भद्रकारो जितारिश्चाष्टमः स्मृतः |
एतेषामन्ववाये तु ख्यातास्ते कर्मजैर्गुणैः ||४६||
जनमेजयादयः सप्त तथैवान्ये महाबलाः |
परिक्षितोऽभवन्पुत्राः सर्वे धर्मार्थकोविदाः ||४७||
कक्षसेनोग्रसेनौ च चित्रसेनश्च वीर्यवान् |
इन्द्रसेनः सुषेणश्च भीमसेनश्च नामतः ||४८||
जनमेजयस्य तनया भुवि ख्याता महाबलाः |
धृतराष्ट्रः प्रथमजः पाण्डुर्बाह्लीक एव च ||४९||
निषधश्च महातेजास्तथा जाम्बूनदो बली |
कुण्डोदरः पदातिश्च वसातिश्चाष्टमः स्मृतः ||५०||
सर्वे धर्मार्थकुशलाः सर्वे भूतहिते रताः ||५०||
धृतराष्ट्रोऽथ राजासीत्तस्य पुत्रोऽथ कुण्डिकः |
हस्ती वितर्कः क्राथश्च कुण्डलश्चापि पञ्चमः ||५१||
हविःश्रवास्तथेन्द्राभः सुमन्युश्चापराजितः ||५१||
प्रतीपस्य त्रयः पुत्रा जज्ञिरे भरतर्षभ |
देवापिः शन्तनुश्चैव बाह्लीकश्च महारथः ||५२||
देवापिस्तु प्रवव्राज तेषां धर्मपरीप्सया |
शन्तनुश्च महीं लेभे बाह्लीकश्च महारथः ||५३||
भरतस्यान्वये जाताः सत्त्ववन्तो महारथाः |
देवर्षिकल्पा नृपते बहवो राजसत्तमाः ||५४||
एवंविधाश्चाप्यपरे देवकल्पा महारथाः |
जाता मनोरन्ववाये ऐलवंशविवर्धनाः ||५५||
९०
जनमेजय उवाच||
श्रुतस्त्वत्तो मया विप्र पूर्वेषां सम्भवो महान् |
उदाराश्चापि वंशेऽस्मिन्राजानो मे परिश्रुताः ||१||
किं तु लघ्वर्थसंयुक्तं प्रियाख्यानं न मामति |
प्रीणात्यतो भवान्भूयो विस्तरेण ब्रवीतु मे ||२||
एतामेव कथां दिव्यामा प्रजापतितो मनोः |
तेषामाजननं पुण्यं कस्य न प्रीतिमावहेत् ||३||
सद्धर्मगुणमाहात्म्यैरभिवर्धितमुत्तमम् |
विष्टभ्य लोकांस्त्रीनेषां यशः स्फीतमवस्थितम् ||४||
गुणप्रभाववीर्यौजःसत्त्वोत्साहवतामहम् |
न तृप्यामि कथां शृण्वन्नमृतास्वादसंमिताम् ||५||
वैशम्पायन उवाच||
शृणु राजन्पुरा सम्यङ्मया द्वैपायनाच्छ्रुतम् |
प्रोच्यमानमिदं कृत्स्नं स्ववंशजननं शुभम् ||६||
दक्षस्यादितिः |
अदितेर्विवस्वान् |
विवस्वतो मनुः |
मनोरिला |
इलायाः पुरूरवाः |
पुरूरवस आयुः |
आयुषो नहुषः |
नहुषस्य ययातिः | ००७ |
ययातेर्द्वे भार्ये बभूवतुः |
उशनसो दुहिता देवयानी वृषपर्वणश्च दुहिता शर्मिष्ठा नाम |
अत्रानुवंशो भवति | ००८ |
यदुं च तुर्वसुं चैव देवयानी व्यजायत |
द्रुह्युं चानुं च पूरुं च शर्मिष्ठा वार्षपर्वणी ||९||
तत्र यदोर्यादवाः |
पूरोः पौरवाः | ०१० |
पूरोर्भार्या कौसल्या नाम |
तस्यामस्य जज्ञे जनमेजयो नाम |
यस्त्रीनश्वमेधानाजहार |
विश्वजिता चेष्ट्वा वनं प्रविवेश | ०११ |
जनमेजयः खल्वनन्तां नामोपयेमे माधवीम् |
तस्यामस्य जज्ञे प्राचिन्वान् |
यः प्राचीं दिशं जिगाय यावत्सूर्योदयात् |
ततस्तस्य प्राचिन्वत्वम् | ०१२ |
प्राचिन्वान्खल्वश्मकीमुपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे संयातिः | ०१३ |
संयातिः खलु दृषद्वतो दुहितरं वराङ्गीं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे अहम्पातिः | ०१४ |
अहम्पातिस्तु खलु कृतवीर्यदुहितरमुपयेमे भानुमतीं नाम |
तस्यामस्य जज्ञे सार्वभौमः | ०१५ |
सार्वभौमः खलु जित्वाजहार कैकेयीं सुनन्दां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे जयत्सेनः | ०१६ |
जयत्सेनः खलु वैदर्भीमुपयेमे सुषुवां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे अराचीनः | ०१७ |
अराचीनोऽपि वैदर्भीमेवापरामुपयेमे मर्यादां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे महाभौमः | ०१८ |
महाभौमः खलु प्रासेनजितीमुपयेमे सुयज्ञां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे अयुतनायी |
यः पुरुषमेधानामयुतमानयत् |
तदस्यायुतनायित्वम् | ०१९ |
अयुतनायी खलु पृथुश्रवसो दुहितरमुपयेमे भासां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे अक्रोधनः | ०२० |
अक्रोधनः खलु कालिङ्गीं करण्डुं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे देवातिथिः | ०२१ |
देवातिथिः खलु वैदेहीमुपयेमे मर्यादां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे ऋचः | ०२२ |
ऋचः खल्वाङ्गेयीमुपयेमे सुदेवां नाम |
तस्यां पुत्रमजनयदृक्षम् | ०२३ |
ऋक्षः खलु तक्षकदुहितरमुपयेमे ज्वालां नाम |
तस्यां पुत्रं मतिनारं नामोत्पादयामास | ०२४ |
मतिनारः खलु सरस्वत्यां द्वादशवार्षिकं सत्रमाजहार | ०२५ |
निवृत्ते च सत्रे सरस्वत्यभिगम्य तं भर्तारं वरयामास |
तस्यां पुत्रमजनयत्तंसुं नाम | ०२६ |
अत्रानुवंशो भवति | ०२७ |
तंसुं सरस्वती पुत्रं मतिनारादजीजनत् |
इलिनं जनयामास कालिन्द्यां तंसुरात्मजम् ||२८||
इलिनस्तु रथन्तर्यां दुःषन्ताद्यान्पञ्च पुत्रानजनयत् | ०२९ |
दुःषन्तः खलु विश्वामित्रदुहितरं शकुन्तलां नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे भरतः |
तत्र श्लोकौ भवतः | ०३० |
माता भस्त्रा पितुः पुत्रो येन जातः स एव सः |
भरस्व पुत्रं दुःषन्त मावमंस्थाः शकुन्तलाम् ||३१||
रेतोधाः पुत्र उन्नयति नरदेव यमक्षयात् |
त्वं चास्य धाता गर्भस्य सत्यमाह शकुन्तला ||३२||
ततोऽस्य भरतत्वम् | ०३३ |
भरतः खलु काशेयीमुपयेमे सार्वसेनीं सुनन्दां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे भुमन्युः | ०३४ |
भुमन्युः खलु दाशार्हीमुपयेमे जयां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे सुहोत्रः | ०३५ |
सुहोत्रः खल्विक्ष्वाकुकन्यामुपयेमे सुवर्णां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे हस्ती |
य इदं हास्तिनपुरं मापयामास |
एतदस्य हास्तिनपुरत्वम् | ०३६ |
हस्ती खलु त्रैगर्तीमुपयेमे यशोधरां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे विकुण्ठनः | ०३७ |
विकुण्ठनः खलु दाशार्हीमुपयेमे सुदेवां नाम |
तस्यामस्य जज्ञेऽजमीढः | ०३८ |
अजमीढस्य चतुर्विंशं पुत्रशतं बभूव कैकेय्यां नागायां गान्धार्यां विमलायामृक्षायां चेति |
पृथक्पृथग्वंशकरा नृपतयः |
तत्र वंशकरः संवरणः | ०३९ |
संवरणः खलु वैवस्वतीं तपतीं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे कुरुः | ०४० |
कुरुः खलु दाशार्हीमुपयेमे शुभाङ्गीं नाम |
तस्यामस्य जज्ञे विडूरथः | ०४१ |
विडूरथस्तु मागधीमुपयेमे सम्प्रियां नाम |
तस्यामस्य जज्ञेऽरुग्वान्नाम | ०४२ |
अरुग्वान्खलु मागधीमुपयेमेऽमृतां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे परिक्षित् | ०४३ |
परिक्षित्खलु बाहुदामुपयेमे सुयशां नाम |
तस्यामस्य जज्ञे भीमसेनः | ०४४ |
भीमसेनः खलु कैकेयीमुपयेमे सुकुमारीं नाम |
तस्यामस्य जज्ञे पर्यश्रवाः |
यमाहुः प्रतीपं नाम | ०४५ |
प्रतीपः खलु शैब्यामुपयेमे सुनन्दां नाम |
तस्यां पुत्रानुत्पादयामास देवापिं शन्तनुं बाह्लीकं चेति | ०४६ |
देवापिः खलु बाल एवारण्यं प्रविवेश |
शन्तनुस्तु महीपालोऽभवत् |
अत्रानुवंशो भवति | ०४७ |
यं यं कराभ्यां स्पृशति जीर्णं स सुखमश्नुते |
पुनर्युवा च भवति तस्मात्तं शन्तनुं विदुः ||४८||
तदस्य शन्तनुत्वम् | ०४९ |
शन्तनुः खलु गङ्गां भागीरथीमुपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे देवव्रतः |
यमाहुर्भीष्म इति | ०५० |
भीष्मः खलु पितुः प्रियचिकीर्षया सत्यवतीमुदवहन्मातरम् |
यामाहुर्गन्धकालीति | ०५१ |
तस्यां कानीनो गर्भः पराशराद्द्वैपायनः |
तस्यामेव शन्तनोर्द्वौ पुत्रौ बभूवतुः |
चित्राङ्गदो विचित्रवीर्यश्च | ०५२ |
तयोरप्राप्तयौवन एव चित्राङ्गदो गन्धर्वेण हतः |
विचित्रवीर्यस्तु राजा समभवत् | ०५३ |
विचित्रवीर्यः खलु कौसल्यात्मजेऽम्बिकाम्बालिके काशिराजदुहितरावुपयेमे | ०५४ |
विचित्रवीर्यस्त्वनपत्य एव विदेहत्वं प्राप्तः | ०५५ |
ततः सत्यवती चिन्तयामास |
दौःषन्तो वंश उच्छिद्यते इति | ०५६ |
सा द्वैपायनमृषिं चिन्तयामास | ०५७ |
स तस्याः पुरतः स्थितः किं करवाणीति | ०५८ |
सा तमुवाच |
भ्राता तवानपत्य एव स्वर्यातो विचित्रवीर्यः |
साध्वपत्यं तस्योत्पादयेति | ०५९ |
स परमित्युक्त्वा त्रीन्पुत्रानुत्पादयामास धृतराष्ट्रं पाण्डुं विदुरं चेति | ०६० |
तत्र धृतराष्ट्रस्य राज्ञः पुत्रशतं बभूव गान्धार्यां वरदानाद्द्वैपायनस्य | ०६१ |
तेषां धृतराष्ट्रस्य पुत्राणां चत्वारः प्रधाना बभूवुर्दुर्योधनो दुःशासनो विकर्णश्चित्रसेन इति | ०६२ |
पाण्डोस्तु द्वे भार्ये बभूवतुः कुन्ती माद्री चेत्युभे स्त्रीरत्ने | ०६३ |
अथ पाण्डुर्मृगयां चरन्मैथुनगतमृषिमपश्यन्मृग्यां वर्तमानम् |
तथैवाप्लुतमनासादितकामरसमतृप्तं बाणेनाभिजघान | ०६४ |
स बाणविद्ध उवाच पाण्डुम् |
चरता धर्ममिमं येन त्वयाभिज्ञेन कामरसस्याहमनवाप्तकामरसोऽभिहतस्तस्मात्त्वमप्येतामवस्थामासाद्यानवाप्तकामरसः पञ्चत्वमाप्स्यसि क्षिप्रमेवेति | ०६५ |
स विवर्णरूपः पाण्डुः शापं परिहरमाणो नोपासर्पत भार्ये | ०६६ |
वाक्यं चोवाच |
स्वचापल्यादिदं प्राप्तवानहम् |
शृणोमि च नानपत्यस्य लोका सन्तीति | ०६७ |
सा त्वं मदर्थे पुत्रानुत्पादयेति कुन्तीमुवाच | ०६८ |
सा तत्र पुत्रानुत्पादयामास धर्माद्युधिष्ठिरं मारुताद्भीमसेनं शक्रादर्जुनमिति | ०६९ |
स तां हृष्टरूपः पाण्डुरुवाच |
इयं ते सपत्न्यनपत्या |
साध्वस्यामपत्यमुत्पाद्यतामिति | ०७० |
स एवमस्त्वित्युक्तः कुन्त्या | ०७१ |
ततो माद्र्यामश्विभ्यां नकुलसहदेवावुत्पादितौ | ०७२ |
माद्रीं खल्वलङ्कृतां दृष्ट्वा पाण्डुर्भावं चक्रे | ०७३ |
स तां स्पृष्ट्वैव विदेहत्वं प्राप्तः | ०७४ |
तत्रैनं चितास्थं माद्री समन्वारुरोह | ०७५ |
उवाच कुन्तीम् |
यमयोरार्ययाप्रमत्तया भवितव्यमिति | ०७६ |
ततस्ते पञ्च पाण्डवाः कुन्त्या सहिता हास्तिनपुरमानीय तापसैर्भीष्मस्य विदुरस्य च निवेदिताः | ०७७ |
तत्रापि जतुगृहे दग्धुं समारब्धा न शकिता विदुरमन्त्रितेन | ०७८ |
ततश्च हिडिम्बमन्तरा हत्वा एकचक्रां गताः | ०७९ |
तस्यामप्येकचक्रायां बकं नाम राक्षसं हत्वा पाञ्चालनगरमभिगताः | ०८० |
तस्माद्द्रौपदीं भार्यामविन्दन्स्वविषयं चाजग्मुः कुशलिनः | ०८१ |
पुत्रांश्चोत्पादयामासुः |
प्रतिविन्ध्यं युधिष्ठिरः |
सुतसोमं वृकोदरः |
श्रुतकीर्तिमर्जुनः |
शतानीकं नकुलः |
श्रुतकर्माणं सहदेव इति | ०८२ |
युधिष्ठिरस्तु गोवासनस्य शैब्यस्य देविकां नाम कन्यां स्वयंवरे लेभे |
तस्यां पुत्रं जनयामास यौधेयं नाम | ०८३ |
भीमसेनोऽपि काश्यां बलधरां नामोपयेमे वीर्यशुल्काम् |
तस्यां पुत्रं सर्वगं नामोत्पादयामास | ०८४ |
अर्जुनः खलु द्वारवतीं गत्वा भगिनीं वासुदेवस्य सुभद्रां नाम भार्यामुदवहत् |
तस्यां पुत्रमभिमन्युं नाम जनयामास | ०८५ |
नकुलस्तु चैद्यां करेणुवतीं नाम भार्यामुदवहत् |
तस्यां पुत्रं निरमित्रं नामाजनयत् | ०८६ |
सहदेवोऽपि माद्रीमेव स्वयंवरे विजयां नामोपयेमे |
तस्यां पुत्रमजनयत्सुहोत्रं नाम | ०८७ |
भीमसेनस्तु पूर्वमेव हिडिम्बायां राक्षस्यां घटोत्कचं नाम पुत्रं जनयामास | ०८८ |
इत्येते एकादश पाण्डवानां पुत्राः | ०८९ |
विराटस्य दुहितरमुत्तरां नामाभिमन्युरुपयेमे |
तस्यामस्य परासुर्गर्भोऽजायत | ०९० |
तमुत्सङ्गेन प्रतिजग्राह पृथा नियोगात्पुरुषोत्तमस्य वासुदेवस्य |
षाण्मासिकं गर्भमहमेनं जीवयिष्यामीति | ०९१ |
सञ्जीवयित्वा चैनमुवाच |
परिक्षीणे कुले जातो भवत्वयं परिक्षिन्नामेति | ०९२ |
परिक्षित्तु खलु माद्रवतीं नामोपयेमे |
तस्यामस्य जनमेजयः | ०९३ |
जनमेजयात्तु वपुष्टमायां द्वौ पुत्रौ शतानीकः शङ्कुश्च | ०९४ |
शतानीकस्तु खलु वैदेहीमुपयेमे |
तस्यामस्य जज्ञे पुत्रोऽश्वमेधदत्तः | ०९५ |
इत्येष पूरोर्वंशस्तु पाण्डवानां च कीर्तितः |
पूरोर्वंशमिमं श्रुत्वा सर्वपापैः प्रमुच्यते ||९६||
९१
वैशम्पायन उवाच||
इक्ष्वाकुवंशप्रभवो राजासीत्पृथिवीपतिः |
महाभिष इति ख्यातः सत्यवाक्सत्यविक्रमः ||१||
सोऽश्वमेधसहस्रेण वाजपेयशतेन च |
तोषयामास देवेन्द्रं स्वर्गं लेभे ततः प्रभुः ||२||
ततः कदाचिद्ब्रह्माणमुपासां चक्रिरे सुराः |
तत्र राजर्षयो आसन्स च राजा महाभिषः ||३||
अथ गङ्गा सरिच्छ्रेष्ठा समुपायात्पितामहम् |
तस्या वासः समुद्धूतं मारुतेन शशिप्रभम् ||४||
ततोऽभवन्सुरगणाः सहसावाङ्मुखास्तदा |
महाभिषस्तु राजर्षिरशङ्को दृष्टवान्नदीम् ||५||
अपध्यातो भगवता ब्रह्मणा स महाभिषः |
उक्तश्च जातो मर्त्येषु पुनर्लोकानवाप्स्यसि ||६||
स चिन्तयित्वा नृपतिर्नृपान्सर्वांस्तपोधनान् |
प्रतीपं रोचयामास पितरं भूरिवर्चसम् ||७||
महाभिषं तु तं दृष्ट्वा नदी धैर्याच्च्युतं नृपम् |
तमेव मनसाध्यायमुपावर्तत्सरिद्वरा ||८||
सा तु विध्वस्तवपुषः कश्मलाभिहतौजसः |
ददर्श पथि गच्छन्ती वसून्देवान्दिवौकसः ||९||
तथारूपांश्च तान्दृष्ट्वा पप्रच्छ सरितां वरा |
किमिदं नष्टरूपाः स्थ कच्चित्क्षेमं दिवौकसाम् ||१०||
तामूचुर्वसवो देवाः शप्ताः स्मो वै महानदि |
अल्पेऽपराधे संरम्भाद्वसिष्ठेन महात्मना ||११||
विमूढा हि वयं सर्वे प्रच्छन्नमृषिसत्तमम् |
सन्ध्यां वसिष्ठमासीनं तमत्यभिसृताः पुरा ||१२||
तेन कोपाद्वयं शप्ता योनौ सम्भवतेति ह |
न शक्यमन्यथा कर्तुं यदुक्तं ब्रह्मवादिना ||१३||
त्वं तस्मान्मानुषी भूत्वा सूष्व पुत्रान्वसून्भुवि |
न मानुषीणां जठरं प्रविशेमाशुभं वयम् ||१४||
इत्युक्ता तान्वसून्गङ्गा तथेत्युक्त्वाब्रवीदिदम् |
मर्त्येषु पुरुषश्रेष्ठः को वः कर्ता भविष्यति ||१५||
वसव ऊचुः||
प्रतीपस्य सुतो राजा शन्तनुर्नाम धार्मिकः |
भविता मानुषे लोके स नः कर्ता भविष्यति ||१६||
गङ्गोवाच||
ममाप्येवं मतं देवा यथावदत मानघाः |
प्रियं तस्य करिष्यामि युष्माकं चैतदीप्शितम् ||१७||
वसव ऊचुः||
जातान्कुमारान्स्वानप्सु प्रक्षेप्तुं वै त्वमर्हसि |
यथा नचिरकालं नो निष्कृतिः स्यात्त्रिलोकगे ||१८||
गङ्गोवाच||
एवमेतत्करिष्यामि पुत्रस्तस्य विधीयताम् |
नास्य मोघः सङ्गमः स्यात्पुत्रहेतोर्मया सह ||१९||
वसव ऊचुः||
तुरीयार्धं प्रदास्यामो वीर्यस्यैकैकशो वयम् |
तेन वीर्येण पुत्रस्ते भविता तस्य चेप्सितः ||२०||
न सम्पत्स्यति मर्त्येषु पुनस्तस्य तु सन्ततिः |
तस्मादपुत्रः पुत्रस्ते भविष्यति स वीर्यवान् ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
एवं ते समयं कृत्वा गङ्गया वसवः सह |
जग्मुः प्रहृष्टमनसो यथासङ्कल्पमञ्जसा ||२२||
९२
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रतीपो राजा स सर्वभूतहिते रतः |
निषसाद समा बह्वीर्गङ्गातीरगतो जपन् ||१||
तस्य रूपगुणोपेता गङ्गा श्रीरिव रूपिणी |
उत्तीर्य सलिलात्तस्माल्लोभनीयतमाकृतिः ||२||
अधीयानस्य राजर्षेर्दिव्यरूपा मनस्विनी |
दक्षिणं शालसङ्काशमूरुं भेजे शुभानना ||३||
प्रतीपस्तु महीपालस्तामुवाच मनस्विनीम् |
करवाणि किं ते कल्याणि प्रियं यत्तेऽभिकाङ्क्षितम् ||४||
स्त्र्युवाच||
त्वामहं कामये राजन्कुरुश्रेष्ठ भजस्व माम् |
त्यागः कामवतीनां हि स्त्रीणां सद्भिर्विगर्हितः ||५||
प्रतीप उवाच||
नाहं परस्त्रियं कामाद्गच्छेयं वरवर्णिनि |
न चासवर्णां कल्याणि धर्म्यं तद्विद्धि मे व्रतम् ||६||
स्त्र्युवाच||
नाश्रेयस्यस्मि नागम्या न वक्तव्या च कर्हिचित् |
भज मां भजमानां त्वं राजन्कन्यां वरस्त्रियम् ||७||
प्रतीप उवाच||
मयातिवृत्तमेतत्ते यन्मां चोदयसि प्रियम् |
अन्यथा प्रतिपन्नं मां नाशयेद्धर्मविप्लवः ||८||
प्राप्य दक्षिणमूरुं मे त्वमाश्लिष्टा वराङ्गने |
अपत्यानां स्नुषाणां च भीरु विद्ध्येतदासनम् ||९||
सव्यतः कामिनीभागस्त्वया स च विवर्जितः |
तस्मादहं नाचरिष्ये त्वयि कामं वराङ्गने ||१०||
स्नुषा मे भव कल्याणि पुत्रार्थे त्वां वृणोम्यहम् |
स्नुषापक्षं हि वामोरु त्वमागम्य समाश्रिता ||११||
स्त्र्युवाच||
एवमप्यस्तु धर्मज्ञ संयुज्येयं सुतेन ते |
त्वद्भक्त्यैव भजिष्यामि प्रख्यातं भारतं कुलम् ||१२||
पृथिव्यां पार्थिवा ये च तेषां यूयं परायणम् |
गुणा न हि मया शक्या वक्तुं वर्षशतैरपि ||१३||
कुलस्य ये वः प्रस्थितास्तत्साधुत्वमनुत्तमम् ||१३||
स मे नाभिजनज्ञः स्यादाचरेयं च यद्विभो |
तत्सर्वमेव पुत्रस्ते न मीमांसेत कर्हिचित् ||१४||
एवं वसन्ती पुत्रे ते वर्धयिष्याम्यहं प्रियम् |
पुत्रैः पुण्यैः प्रियैश्चापि स्वर्गं प्राप्स्यति ते सुतः ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
तथेत्युक्त्वा तु सा राजंस्तत्रैवान्तरधीयत |
पुत्रजन्म प्रतीक्षंस्तु स राजा तदधारयत् ||१६||
एतस्मिन्नेव काले तु प्रतीपः क्षत्रियर्षभः |
तपस्तेपे सुतस्यार्थे सभार्यः कुरुनन्दन ||१७||
तयोः समभवत्पुत्रो वृद्धयोः स महाभिषः |
शान्तस्य जज्ञे सन्तानस्तस्मादासीत्स शन्तनुः ||१८||
संस्मरंश्चाक्षयाँल्लोकान्विजितान्स्वेन कर्मणा |
पुण्यकर्मकृदेवासीच्छन्तनुः कुरुसत्तम ||१९||
प्रतीपः शन्तनुं पुत्रं यौवनस्थं ततोऽन्वशात् |
पुरा मां स्त्री समभ्यागाच्छन्तनो भूतये तव ||२०||
त्वामाव्रजेद्यदि रहः सा पुत्र वरवर्णिनी |
कामयानाभिरूपाढ्या दिव्या स्त्री पुत्रकाम्यया ||२१||
सा त्वया नानुयोक्तव्या कासि कस्यासि वाङ्गने ||२१||
यच्च कुर्यान्न तत्कार्यं प्रष्टव्या सा त्वयानघ |
मन्नियोगाद्भजन्तीं तां भजेथा इत्युवाच तम् ||२२||
एवं संदिश्य तनयं प्रतीपः शन्तनुं तदा |
स्वे च राज्येऽभिषिच्यैनं वनं राजा विवेश ह ||२३||
स राजा शन्तनुर्धीमान्ख्यातः पृथ्व्यां धनुर्धरः |
बभूव मृगयाशीलः सततं वनगोचरः ||२४||
स मृगान्महिषांश्चैव विनिघ्नन्राजसत्तमः |
गङ्गामनुचचारैकः सिद्धचारणसेविताम् ||२५||
स कदाचिन्महाराज ददर्श परमस्त्रियम् |
जाज्वल्यमानां वपुषा साक्षात्पद्मामिव श्रियम् ||२६||
सर्वानवद्यां सुदतीं दिव्याभरणभूषिताम् |
सूक्ष्माम्बरधरामेकां पद्मोदरसमप्रभाम् ||२७||
तां दृष्ट्वा हृष्टरोमाभूद्विस्मितो रूपसम्पदा |
पिबन्निव च नेत्राभ्यां नातृप्यत नराधिपः ||२८||
सा च दृष्ट्वैव राजानं विचरन्तं महाद्युतिम् |
स्नेहादागतसौहार्दा नातृप्यत विलासिनी ||२९||
तामुवाच ततो राजा सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया गिरा |
देवी वा दानवी वा त्वं गन्धर्वी यदि वाप्सराः ||३०||
यक्षी वा पन्नगी वापि मानुषी वा सुमध्यमे |
या वा त्वं सुरगर्भाभे भार्या मे भव शोभने ||३१||
एतच्छ्रुत्वा वचो राज्ञः सस्मितं मृदु वल्गु च |
वसूनां समयं स्मृत्वा अभ्यगच्छदनिन्दिता ||३२||
उवाच चैव राज्ञः सा ह्लादयन्ती मनो गिरा |
भविष्यामि महीपाल महिषी ते वशानुगा ||३३||
यत्तु कुर्यामहं राजञ्शुभं वा यदि वाशुभम् |
न तद्वारयितव्यास्मि न वक्तव्या तथाप्रियम् ||३४||
एवं हि वर्तमानेऽहं त्वयि वत्स्यामि पार्थिव |
वारिता विप्रियं चोक्ता त्यजेयं त्वामसंशयम् ||३५||
तथेति राज्ञा सा तूक्ता तदा भरतसत्तम |
प्रहर्षमतुलं लेभे प्राप्य तं पार्थिवोत्तमम् ||३६||
आसाद्य शन्तनुस्तां च बुभुजे कामतो वशी |
न प्रष्टव्येति मन्वानो न स तां किञ्चिदूचिवान् ||३७||
स तस्याः शीलवृत्तेन रूपौदार्यगुणेन च |
उपचारेण च रहस्तुतोष जगतीपतिः ||३८||
दिव्यरूपा हि सा देवी गङ्गा त्रिपथगा नदी |
मानुषं विग्रहं श्रीमत्कृत्वा सा वरवर्णिनी ||३९||
भाग्योपनतकामस्य भार्येवोपस्थिताभवत् |
शन्तनो राजसिंहस्य देवराजसमद्युतेः ||४०||
सम्भोगस्नेहचातुर्यैर्हावलास्यैर्मनोहरैः |
राजानं रमयामास यथा रेमे तथैव सः ||४१||
स राजा रतिसक्तत्वादुत्तमस्त्रीगुणैर्हृतः |
संवत्सरानृतून्मासान्न बुबोध बहून्गतान् ||४२||
रममाणस्तया सार्धं यथाकामं जनेश्वरः |
अष्टावजनयत्पुत्रांस्तस्याममरवर्णिनः ||४३||
जातं जातं च सा पुत्रं क्षिपत्यम्भसि भारत |
प्रीणामि त्वाहमित्युक्त्वा गङ्गास्रोतस्यमज्जयत् ||४४||
तस्य तन्न प्रियं राज्ञः शन्तनोरभवत्तदा |
न च तां किञ्चनोवाच त्यागाद्भीतो महीपतिः ||४५||
अथ तामष्टमे पुत्रे जाते प्रहसितामिव |
उवाच राजा दुःखार्तः परीप्सन्पुत्रमात्मनः ||४६||
मा वधीः कासि कस्यासि किं हिंससि सुतानिति |
पुत्रघ्नि सुमहत्पापं मा प्रापस्तिष्ठ गर्हिते ||४७||
स्त्र्युवाच||
पुत्रकाम न ते हन्मि पुत्रं पुत्रवतां वर |
जीर्णस्तु मम वासोऽयं यथा स समयः कृतः ||४८||
अहं गङ्गा जह्नुसुता महर्षिगणसेविता |
देवकार्यार्थसिद्ध्यर्थमुषिटाहं त्वया सह ||४९||
अष्टेमे वसवो देवा महाभागा महौजसः |
वसिष्ठशापदोषेण मानुषत्वमुपागताः ||५०||
तेषां जनयिता नान्यस्त्वदृते भुवि विद्यते |
मद्विधा मानुषी धात्री न चैवास्तीह काचन ||५१||
तस्मात्तज्जननीहेतोर्मानुषत्वमुपागता |
जनयित्वा वसूनष्टौ जिता लोकास्त्वयाक्षयाः ||५२||
देवानां समयस्त्वेष वसूनां संश्रुतो मया |
जातं जातं मोक्षयिष्ये जन्मतो मानुषादिति ||५३||
तत्ते शापाद्विनिर्मुक्ता आपवस्य महात्मनः |
स्वस्ति तेऽस्तु गमिष्यामि पुत्रं पाहि महाव्रतम् ||५४||
एष पर्यायवासो मे वसूनां संनिधौ कृतः |
मत्प्रसूतं विजानीहि गङ्गादत्तमिमं सुतम् ||५५||
९३
शन्तनुरुवाच||
आपवो नाम को न्वेष वसूनां किं च दुष्कृतम् |
यस्याभिशापात्ते सर्वे मानुषीं तनुमागताः ||१||
अनेन च कुमारेण गङ्गादत्तेन किं कृतम् |
यस्य चैव कृतेनायं मानुषेषु निवत्स्यति ||२||
ईशानाः सर्वलोकस्य वसवस्ते च वै कथम् |
मानुषेषूदपद्यन्त तन्ममाचक्ष्व जाह्नवि ||३||
वैशम्पायन उवाच||
सैवमुक्ता ततो गङ्गा राजानमिदमब्रवीत् |
भर्तारं जाह्नवी देवी शन्तनुं पुरुषर्षभम् ||४||
यं लेभे वरुणः पुत्रं पुरा भरतसत्तम |
वसिष्ठो नाम स मुनिः ख्यात आपव इत्युत ||५||
तस्याश्रमपदं पुण्यं मृगपक्षिगणान्वितम् |
मेरोः पार्श्वे नगेन्द्रस्य सर्वर्तुकुसुमावृतम् ||६||
स वारुणिस्तपस्तेपे तस्मिन्भरतसत्तम |
वने पुण्यकृतां श्रेष्ठः स्वादुमूलफलोदके ||७||
दक्षस्य दुहिता या तु सुरभीत्यतिगर्विता |
गां प्रजाता तु सा देवी कश्यपाद्भरतर्षभ ||८||
अनुग्रहार्थं जगतः सर्वकामदुघां वराम् |
तां लेभे गां तु धर्मात्मा होमधेनुं स वारुणिः ||९||
सा तस्मिंस्तापसारण्ये वसन्ती मुनिसेविते |
चचार रम्ये धर्म्ये च गौरपेतभया तदा ||१०||
अथ तद्वनमाजग्मुः कदाचिद्भरतर्षभ |
पृथ्वाद्या वसवः सर्वे देवदेवर्षिसेवितम् ||११||
ते सदारा वनं तच्च व्यचरन्त समन्ततः |
रेमिरे रमणीयेषु पर्वतेषु वनेषु च ||१२||
तत्रैकस्य तु भार्या वै वसोर्वासवविक्रम |
सा चरन्ती वने तस्मिन्गां ददर्श सुमध्यमा ||१३||
या सा वसिष्ठस्य मुनेः सर्वकामधुगुत्तमा ||१३||
सा विस्मयसमाविष्टा शीलद्रविणसम्पदा |
दिवे वै दर्शयामास तां गां गोवृषभेक्षण ||१४||
स्वापीनां च सुदोग्ध्रीं च सुवालधिमुखां शुभाम् |
उपपन्नां गुणैः सर्वैः शीलेनानुत्तमेन च ||१५||
एवङ्गुणसमायुक्तां वसवे वसुनन्दिनी |
दर्शयामास राजेन्द्र पुरा पौरवनन्दन ||१६||
द्यौस्तदा तां तु दृष्ट्वैव गां गजेन्द्रेन्द्रविक्रम |
उवाच राजंस्तां देवीं तस्या रूपगुणान्वदन् ||१७||
एषा गौरुत्तमा देवि वारुणेरसितेक्षणे |
ऋषेस्तस्य वरारोहे यस्येदं वनमुत्तमम् ||१८||
अस्याः क्षीरं पिबेन्मर्त्यः स्वादु यो वै सुमध्यमे |
दश वर्षसहस्राणि स जीवेत्स्थिरयौवनः ||१९||
एतच्छ्रुत्वा तु सा देवी नृपोत्तम सुमध्यमा |
तमुवाचानवद्याङ्गी भर्तारं दीप्ततेजसम् ||२०||
अस्ति मे मानुषे लोके नरदेवात्मजा सखी |
नाम्ना जिनवती नाम रूपयौवनशालिनी ||२१||
उशीनरस्य राजर्षेः सत्यसन्धस्य धीमतः |
दुहिता प्रथिता लोके मानुषे रूपसम्पदा ||२२||
तस्या हेतोर्महाभाग सवत्सां गां ममेप्सिताम् |
आनयस्वामरश्रेष्ठ त्वरितं पुण्यवर्धन ||२३||
यावदस्याः पयः पीत्वा सा सखी मम मानद |
मानुषेषु भवत्वेका जरारोगविवर्जिता ||२४||
एतन्मम महाभाग कर्तुमर्हस्यनिन्दित |
प्रियं प्रियतरं ह्यस्मान्नास्ति मेऽन्यत्कथञ्चन ||२५||
एतच्छ्रुत्वा वचस्तस्या देव्याः प्रियचिकीर्षया |
पृथ्वाद्यैर्भ्रातृभिः सार्धं द्यौस्तदा तां जहार गाम् ||२६||
तया कमलपत्राक्ष्या नियुक्तो द्यौस्तदा नृप |
ऋषेस्तस्य तपस्तीव्रं न शशाक निरीक्षितुम् ||२७||
हृता गौः सा तदा तेन प्रपातस्तु न तर्कितः ||२७||
अथाश्रमपदं प्राप्तः फलान्यादाय वारुणिः |
न चापश्यत गां तत्र सवत्सां काननोत्तमे ||२८||
ततः स मृगयामास वने तस्मिंस्तपोधनः |
नाध्यगच्छच्च मृगयंस्तां गां मुनिरुदारधीः ||२९||
ज्ञात्वा तथापनीतां तां वसुभिर्दिव्यदर्शनः |
ययौ क्रोधवशं सद्यः शशाप च वसूंस्तदा ||३०||
यस्मान्मे वसवो जह्रुर्गां वै दोग्ध्रीं सुवालधिम् |
तस्मात्सर्वे जनिष्यन्ति मानुषेषु न संशयः ||३१||
एवं शशाप भगवान्वसूंस्तान्मुनिसत्तमः |
वशं कोपस्य सम्प्राप्त आपवो भरतर्षभ ||३२||
शप्त्वा च तान्महाभागस्तपस्येव मनो दधे |
एवं स शप्तवान्राजन्वसूनष्टौ तपोधनः ||३३||
महाप्रभावो ब्रह्मर्षिर्देवान्रोषसमन्वितः ||३३||
अथाश्रमपदं प्राप्य तं स्म भूयो महात्मनः |
शप्ताः स्म इति जानन्त ऋषिं तमुपचक्रमुः ||३४||
प्रसादयन्तस्तमृषिं वसवः पार्थिवर्षभ |
न लेभिरे च तस्मात्ते प्रसादमृषिसत्तमात् ||३५||
आपवात्पुरुषव्याघ्र सर्वधर्मविशारदात् ||३५||
उवाच च स धर्मात्मा सप्त यूयं धरादयः |
अनु संवत्सराच्छापमोक्षं वै समवाप्स्यथ ||३६||
अयं तु यत्कृते यूयं मया शप्ताः स वत्स्यति |
द्यौस्तदा मानुषे लोके दीर्घकालं स्वकर्मणा ||३७||
नानृतं तच्चिकीर्षामि युष्मान्क्रुद्धो यदब्रुवम् |
न प्रजास्यति चाप्येष मानुषेषु महामनाः ||३८||
भविष्यति च धर्मात्मा सर्वशास्त्रविशारदः |
पितुः प्रियहिते युक्तः स्त्रीभोगान्वर्जयिष्यति ||३९||
एवमुक्त्वा वसून्सर्वाञ्जगाम भगवानृषिः ||३९||
ततो मामुपजग्मुस्ते समस्ता वसवस्तदा |
अयाचन्त च मां राजन्वरं स च मया कृतः ||४०||
जाताञ्जातान्प्रक्षिपास्मान्स्वयं गङ्गे त्वमम्भसि ||४०||
एवं तेषामहं सम्यक्षप्तानां राजसत्तम |
मोक्षार्थं मानुषाल्लोकाद्यथावत्कृतवत्यहम् ||४१||
अयं शापादृषेस्तस्य एक एव नृपोत्तम |
द्यौ राजन्मानुषे लोके चिरं वत्स्यति भारत ||४२||
एतदाख्याय सा देवी तत्रैवान्तरधीयत |
आदाय च कुमारं तं जगामाथ यथेप्सितम् ||४३||
स तु देवव्रतो नाम गाङ्गेय इति चाभवत् |
द्विनामा शन्तनोः पुत्रः शन्तनोरधिको गुणैः ||४४||
शन्तनुश्चापि शोकार्तो जगाम स्वपुरं ततः |
तस्याहं कीर्तयिष्यामि शन्तनोरमितान्गुणान् ||४५||
महाभाग्यं च नृपतेर्भारतस्य यशस्विनः |
यस्येतिहासो द्युतिमान्महाभारतमुच्यते ||४६||
९४
वैशम्पायन उवाच||
स एवं शन्तनुर्धीमान्देवराजर्षिसत्कृतः |
धर्मात्मा सर्वलोकेषु सत्यवागिति विश्रुतः ||१||
दमो दानं क्षमा बुद्धिर्ह्रीर्धृतिस्तेज उत्तमम् |
नित्यान्यासन्महासत्त्वे शन्तनौ पुरुषर्षभे ||२||
एवं स गुणसम्पन्नो धर्मार्थकुशलो नृपः |
आसीद्भरतवंशस्य गोप्ता साधुजनस्य च ||३||
कम्बुग्रीवः पृथुव्यंसो मत्तवारणविक्रमः |
धर्म एव परः कामादर्थाच्चेति व्यवस्थितः ||४||
एतान्यासन्महासत्त्वे शन्तनौ भरतर्षभ |
न चास्य सदृशः कश्चित्क्षत्रियो धर्मतोऽभवत् ||५||
वर्तमानं हि धर्मे स्वे सर्वधर्मविदां वरम् |
तं महीपा महीपालं राजराज्येऽभ्यषेचयन् ||६||
वीतशोकभयाबाधाः सुखस्वप्नविबोधनाः |
प्रति भारतगोप्तारं समपद्यन्त भूमिपाः ||७||
शन्तनुप्रमुखैर्गुप्ते लोके नृपतिभिस्तदा |
नियमात्सर्ववर्णानां ब्रह्मोत्तरमवर्तत ||८||
ब्रह्म पर्यचरत्क्षत्रं विशः क्षत्रमनुव्रताः |
ब्रह्मक्षत्रानुरक्ताश्च शूद्राः पर्यचरन्विशः ||९||
स हास्तिनपुरे रम्ये कुरूणां पुटभेदने |
वसन्सागरपर्यन्तामन्वशाद्वै वसुन्धराम् ||१०||
स देवराजसदृशो धर्मज्ञः सत्यवागृजुः |
दानधर्मतपोयोगाच्छ्रिया परमया युतः ||११||
अरागद्वेषसंयुक्तः सोमवत्प्रियदर्शनः |
तेजसा सूर्यसङ्काशो वायुवेगसमो जवे ||१२||
अन्तकप्रतिमः कोपे क्षमया पृथिवीसमः ||१२||
वधः पशुवराहाणां तथैव मृगपक्षिणाम् |
शन्तनौ पृथिवीपाले नावर्तत वृथा नृप ||१३||
धर्मब्रह्मोत्तरे राज्ये शन्तनुर्विनयात्मवान् |
समं शशास भूतानि कामरागविवर्जितः ||१४||
देवर्षिपितृयज्ञार्थमारभ्यन्त तदा क्रियाः |
न चाधर्मेण केषाञ्चित्प्राणिनामभवद्वधः ||१५||
असुखानामनाथानां तिर्यग्योनिषु वर्तताम् |
स एव राजा भूतानां सर्वेषामभवत्पिता ||१६||
तस्मिन्कुरुपतिश्रेष्ठे राजराजेश्वरे सति |
श्रिता वागभवत्सत्यं दानधर्माश्रितं मनः ||१७||
स समाः षोडशाष्टौ च चतस्रोऽष्टौ तथापराः |
रतिमप्राप्नुवन्स्त्रीषु बभूव वनगोचरः ||१८||
तथारूपस्तथाचारस्तथावृत्तस्तथाश्रुतः |
गाङ्गेयस्तस्य पुत्रोऽभून्नाम्ना देवव्रतो वसुः ||१९||
सर्वास्त्रेषु स निष्णातः पार्थिवेष्वितरेषु च |
महाबलो महासत्त्वो महावीर्यो महारथः ||२०||
स कदाचिन्मृगं विद्ध्वा गङ्गामनुसरन्नदीम् |
भागीरथीमल्पजलां शन्तनुर्दृष्टवान्नृपः ||२१||
तां दृष्ट्वा चिन्तयामास शन्तनुः पुरुषर्षभः |
स्यन्दते किं न्वियं नाद्य सरिच्छ्रेष्ठा यथा पुरा ||२२||
ततो निमित्तमन्विच्छन्ददर्श स महामनाः |
कुमारं रूपसम्पन्नं बृहन्तं चारुदर्शनम् ||२३||
दिव्यमस्त्रं विकुर्वाणं यथा देवं पुरंदरम् |
कृत्स्नां गङ्गां समावृत्य शरैस्तीक्ष्णैरवस्थितम् ||२४||
तां शरैरावृतां दृष्ट्वा नदीं गङ्गां तदन्तिके |
अभवद्विस्मितो राजा कर्म दृष्ट्वातिमानुषम् ||२५||
जातमात्रं पुरा दृष्टं तं पुत्रं शन्तनुस्तदा |
नोपलेभे स्मृतिं धीमानभिज्ञातुं तमात्मजम् ||२६||
स तु तं पितरं दृष्ट्वा मोहयामास मायया |
संमोह्य तु ततः क्षिप्रं तत्रैवान्तरधीयत ||२७||
तदद्भुतं तदा दृष्ट्वा तत्र राजा स शन्तनुः |
शङ्कमानः सुतं गङ्गामब्रवीद्दर्शयेति ह ||२८||
दर्शयामास तं गङ्गा बिभ्रती रूपमुत्तमम् |
गृहीत्वा दक्षिणे पाणौ तं कुमारमलङ्कृतम् ||२९||
अलङ्कृतामाभरणैररजोम्बरधारिणीम् |
दृष्टपूर्वामपि सतीं नाभ्यजानात्स शन्तनुः ||३०||
गङ्गोवाच||
यं पुत्रमष्टमं राजंस्त्वं पुरा मय्यजायिथाः |
स तेऽयं पुरुषव्याघ्र नयस्वैनं गृहान्तिकम् ||३१||
वेदानधिजगे साङ्गान्वसिष्ठादेव वीर्यवान् |
कृतास्त्रः परमेष्वासो देवराजसमो युधि ||३२||
सुराणां संमतो नित्यमसुराणां च भारत |
उशना वेद यच्छास्त्रमयं तद्वेद सर्वशः ||३३||
तथैवाङ्गिरसः पुत्रः सुरासुरनमस्कृतः |
यद्वेद शास्त्रं तच्चापि कृत्स्नमस्मिन्प्रतिष्ठितम् ||३४||
तव पुत्रे महाबाहौ साङ्गोपाङ्गं महात्मनि ||३४||
ऋषिः परैरनाधृष्यो जामदग्न्यः प्रतापवान् |
यदस्त्रं वेद रामश्च तदप्यस्मिन्प्रतिष्ठितम् ||३५||
महेष्वासमिमं राजन्राजधर्मार्थकोविदम् |
मया दत्तं निजं पुत्रं वीरं वीर गृहान्नय ||३६||
वैशम्पायन उवाच||
तयैवं समनुज्ञातः पुत्रमादाय शन्तनुः |
भ्राजमानं यथादित्यमाययौ स्वपुरं प्रति ||३७||
पौरवः स्वपुरं गत्वा पुरंदरपुरोपमम् |
सर्वकामसमृद्धार्थं मेने आत्मानमात्मना ||३८||
पौरवेषु ततः पुत्रं यौवराज्येऽभ्यषेचयत् ||३८||
पौरवाञ्शन्तनोः पुत्रः पितरं च महायशाः |
राष्ट्रं च रञ्जयामास वृत्तेन भरतर्षभ ||३९||
स तथा सह पुत्रेण रममाणो महीपतिः |
वर्तयामास वर्षाणि चत्वार्यमितविक्रमः ||४०||
स कदाचिद्वनं यातो यमुनामभितो नदीम् |
महीपतिरनिर्देश्यमाजिघ्रद्गन्धमुत्तमम् ||४१||
तस्य प्रभवमन्विच्छन्विचचार समन्ततः |
स ददर्श तदा कन्यां दाशानां देवरूपिणीम् ||४२||
तामपृच्छत्स दृष्ट्वैव कन्यामसितलोचनाम् |
कस्य त्वमसि का चासि किं च भीरु चिकीर्षसि ||४३||
साब्रवीद्दाशकन्यास्मि धर्मार्थं वाहये तरीम् |
पितुर्नियोगाद्भद्रं ते दाशराज्ञो महात्मनः ||४४||
रूपमाधुर्यगन्धैस्तां संयुक्तां देवरूपिणीम् |
समीक्ष्य राजा दाशेयीं कामयामास शन्तनुः ||४५||
स गत्वा पितरं तस्या वरयामास तां तदा |
पर्यपृच्छत्ततस्तस्याः पितरं चात्मकारणात् ||४६||
स च तं प्रत्युवाचेदं दाशराजो महीपतिम् |
जातमात्रैव मे देया वराय वरवर्णिनी ||४७||
हृदि कामस्तु मे कश्चित्तं निबोध जनेश्वर ||४७||
यदीमां धर्मपत्नीं त्वं मत्तः प्रार्थयसेऽनघ |
सत्यवागसि सत्येन समयं कुरु मे ततः ||४८||
समयेन प्रदद्यां ते कन्यामहमिमां नृप |
न हि मे त्वत्समः कश्चिद्वरो जातु भविष्यति ||४९||
शन्तनुरुवाच||
श्रुत्वा तव वरं दाश व्यवस्येयमहं न वा |
दातव्यं चेत्प्रदास्यामि न त्वदेयं कथञ्चन ||५०||
दाश उवाच||
अस्यां जायेत यः पुत्रः स राजा पृथिवीपतिः |
त्वदूर्ध्वमभिषेक्तव्यो नान्यः कश्चन पार्थिव ||५१||
वैशम्पायन उवाच||
नाकामयत तं दातुं वरं दाशाय शन्तनुः |
शरीरजेन तीव्रेण दह्यमानोऽपि भारत ||५२||
स चिन्तयन्नेव तदा दाशकन्यां महीपतिः |
प्रत्ययाद्धास्तिनपुरं शोकोपहतचेतनः ||५३||
ततः कदाचिच्छोचन्तं शन्तनुं ध्यानमास्थितम् |
पुत्रो देवव्रतोऽभ्येत्य पितरं वाक्यमब्रवीत् ||५४||
सर्वतो भवतः क्षेमं विधेयाः सर्वपार्थिवाः |
तत्किमर्थमिहाभीक्ष्णं परिशोचसि दुःखितः ||५५||
ध्यायन्निव च किं राजन्नाभिभाषसि किञ्चन ||५५||
एवमुक्तः स पुत्रेण शन्तनुः प्रत्यभाषत |
असंशयं ध्यानपरं यथा मात्थ तथास्म्युत ||५६||
अपत्यं नस्त्वमेवैकः कुले महति भारत |
अनित्यता च मर्त्यानामतः शोचामि पुत्रक ||५७||
कथञ्चित्तव गाङ्गेय विपत्तौ नास्ति नः कुलम् |
असंशयं त्वमेवैकः शतादपि वरः सुतः ||५८||
न चाप्यहं वृथा भूयो दारान्कर्तुमिहोत्सहे |
सन्तानस्याविनाशाय कामये भद्रमस्तु ते ||५९||
अनपत्यतैकपुत्रत्वमित्याहुर्धर्मवादिनः ||५९||
अग्निहोत्रं त्रयो वेदा यज्ञाश्च सहदक्षिणाः |
सर्वाण्येतान्यपत्यस्य कलां नार्हन्ति षोडशीम् ||६०||
एवमेव मनुष्येषु स्याच्च सर्वप्रजास्वपि |
यदपत्यं महाप्राज्ञ तत्र मे नास्ति संशयः ||६१||
एषा त्रयी पुराणानामुत्तमानां च शाश्वती ||६१||
त्वं च शूरः सदामर्षी शस्त्रनित्यश्च भारत |
नान्यत्र शस्त्रात्तस्मात्ते निधनं विद्यतेऽनघ ||६२||
सोऽस्मि संशयमापन्नस्त्वयि शान्ते कथं भवेत् |
इति ते कारणं तात दुःखस्योक्तमशेषतः ||६३||
ततस्तत्कारणं ज्ञात्वा कृत्स्नं चैवमशेषतः |
देवव्रतो महाबुद्धिः प्रययावनुचिन्तयन् ||६४||
अभ्यगच्छत्तदैवाशु वृद्धामात्यं पितुर्हितम् |
तमपृच्छत्तदाभ्येत्य पितुस्तच्छोककारणम् ||६५||
तस्मै स कुरुमुख्याय यथावत्परिपृच्छते |
वरं शशंस कन्यां तामुद्दिश्य भरतर्षभ ||६६||
ततो देवव्रतो वृद्धैः क्षत्रियैः सहितस्तदा |
अभिगम्य दाशराजानं कन्यां वव्रे पितुः स्वयम् ||६७||
तं दाशः प्रतिजग्राह विधिवत्प्रतिपूज्य च |
अब्रवीच्चैनमासीनं राजसंसदि भारत ||६८||
त्वमेव नाथः पर्याप्तः शन्तनोः पुरुषर्षभ |
पुत्रः पुत्रवतां श्रेष्ठः किं नु वक्ष्यामि ते वचः ||६९||
को हि सम्बन्धकं श्लाघ्यमीप्सितं यौनमीदृशम् |
अतिक्रामन्न तप्येत साक्षादपि शतक्रतुः ||७०||
अपत्यं चैतदार्यस्य यो युष्माकं समो गुणैः |
यस्य शुक्रात्सत्यवती प्रादुर्भूता यशस्विनी ||७१||
तेन मे बहुशस्तात पिता ते परिकीर्तितः |
अर्हः सत्यवतीं वोढुं सर्वराजसु भारत ||७२||
असितो ह्यपि देवर्षिः प्रत्याख्यातः पुरा मया |
सत्यवत्या भृशं ह्यर्थी स आसीदृषिसत्तमः ||७३||
कन्यापितृत्वात्किञ्चित्तु वक्ष्यामि भरतर्षभ |
बलवत्सपत्नतामत्र दोषं पश्यामि केवलम् ||७४||
यस्य हि त्वं सपत्नः स्या गन्धर्वस्यासुरस्य वा |
न स जातु सुखं जीवेत्त्वयि क्रुद्धे परन्तप ||७५||
एतावानत्र दोषो हि नान्यः कश्चन पार्थिव |
एतज्जानीहि भद्रं ते दानादाने परन्तप ||७६||
एवमुक्तस्तु गाङ्गेयस्तद्युक्तं प्रत्यभाषत |
शृण्वतां भूमिपालानां पितुरर्थाय भारत ||७७||
इदं मे मतमादत्स्व सत्यं सत्यवतां वर |
नैव जातो न वाजात ईदृशं वक्तुमुत्सहेत् ||७८||
एवमेतत्करिष्यामि यथा त्वमनुभाषसे |
योऽस्यां जनिष्यते पुत्रः स नो राजा भविष्यति ||७९||
इत्युक्तः पुनरेवाथ तं दाशः प्रत्यभाषत |
चिकीर्षुर्दुष्करं कर्म राज्यार्थे भरतर्षभ ||८०||
त्वमेव नाथः पर्याप्तः शन्तनोरमितद्युतेः |
कन्यायाश्चैव धर्मात्मन्प्रभुर्दानाय चेश्वरः ||८१||
इदं तु वचनं सौम्य कार्यं चैव निबोध मे |
कौमारिकाणां शीलेन वक्ष्याम्यहमरिंदम ||८२||
यत्त्वया सत्यवत्यर्थे सत्यधर्मपरायण |
राजमध्ये प्रतिज्ञातमनुरूपं तवैव तत् ||८३||
नान्यथा तन्महाबाहो संशयोऽत्र न कश्चन |
तवापत्यं भवेद्यत्तु तत्र नः संशयो महान् ||८४||
तस्य तन्मतमाज्ञाय सत्यधर्मपरायणः |
प्रत्यजानात्तदा राजन्पितुः प्रियचिकीर्षया ||८५||
देवव्रत उवाच||
दाशराज निबोधेदं वचनं मे नृपोत्तम |
शृण्वतां भूमिपालानां यद्ब्रवीमि पितुः कृते ||८६||
राज्यं तावत्पूर्वमेव मया त्यक्तं नराधिप |
अपत्यहेतोरपि च करोम्येष विनिश्चयम् ||८७||
अद्य प्रभृति मे दाश ब्रह्मचर्यं भविष्यति |
अपुत्रस्यापि मे लोका भविष्यन्त्यक्षया दिवि ||८८||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा सम्प्रहृष्टतनूरुहः |
ददानीत्येव तं दाशो धर्मात्मा प्रत्यभाषत ||८९||
ततोऽन्तरिक्षेऽप्सरसो देवाः सर्षिगणास्तथा |
अभ्यवर्षन्त कुसुमैर्भीष्मोऽयमिति चाब्रुवन् ||९०||
ततः स पितुरर्थाय तामुवाच यशस्विनीम् |
अधिरोह रथं मातर्गच्छावः स्वगृहानिति ||९१||
एवमुक्त्वा तु भीष्मस्तां रथमारोप्य भामिनीम् |
आगम्य हास्तिनपुरं शन्तनोः संन्यवेदयत् ||९२||
तस्य तद्दुष्करं कर्म प्रशशंसुर्नराधिपाः |
समेताश्च पृथक्चैव भीष्मोऽयमिति चाब्रुवन् ||९३||
तद्दृष्ट्वा दुष्करं कर्म कृतं भीष्मेण शन्तनुः |
स्वच्छन्दमरणं तस्मै ददौ तुष्टः पिता स्वयम् ||९४||
९५
वैशम्पायन उवाच||
ततो विवाहे निर्वृत्ते स राजा शन्तनुर्नृपः |
तां कन्यां रूपसम्पन्नां स्वगृहे संन्यवेशयत् ||१||
ततः शान्तनवो धीमान्सत्यवत्यामजायत |
वीरश्चित्राङ्गदो नाम वीर्येण मनुजानति ||२||
अथापरं महेष्वासं सत्यवत्यां पुनः प्रभुः |
विचित्रवीर्यं राजानं जनयामास वीर्यवान् ||३||
अप्राप्तवति तस्मिंश्च यौवनं भरतर्षभ |
स राजा शन्तनुर्धीमान्कालधर्ममुपेयिवान् ||४||
स्वर्गते शन्तनौ भीष्मश्चित्राङ्गदमरिंदमम् |
स्थापयामास वै राज्ये सत्यवत्या मते स्थितः ||५||
स तु चित्राङ्गदः शौर्यात्सर्वांश्चिक्षेप पार्थिवान् |
मनुष्यं न हि मेने स कञ्चित्सदृशमात्मनः ||६||
तं क्षिपन्तं सुरांश्चैव मनुष्यानसुरांस्तथा |
गन्धर्वराजो बलवांस्तुल्यनामाभ्ययात्तदा ||७||
तेनास्य सुमहद्युद्धं कुरुक्षेत्रे बभूव ह ||७||
तयोर्बलवतोस्तत्र गन्धर्वकुरुमुख्ययोः |
नद्यास्तीरे हिरण्वत्याः समास्तिस्रोऽभवद्रणः ||८||
तस्मिन्विमर्दे तुमुले शस्त्रवृष्टिसमाकुले |
मायाधिकोऽवधीद्वीरं गन्धर्वः कुरुसत्तमम् ||९||
चित्राङ्गदं कुरुश्रेष्ठं विचित्रशरकार्मुकम् |
अन्ताय कृत्वा गन्धर्वो दिवमाचक्रमे ततः ||१०||
तस्मिन्नृपतिशार्दूले निहते भूरिवर्चसि |
भीष्मः शान्तनवो राजन्प्रेतकार्याण्यकारयत् ||११||
विचित्रवीर्यं च तदा बालमप्राप्तयौवनम् |
कुरुराज्ये महाबाहुरभ्यषिञ्चदनन्तरम् ||१२||
विचित्रवीर्यस्तु तदा भीष्मस्य वचने स्थितः |
अन्वशासन्महाराज पितृपैतामहं पदम् ||१३||
स धर्मशास्त्रकुशलो भीष्मं शान्तनवं नृपः |
पूजयामास धर्मेण स चैनं प्रत्यपालयत् ||१४||
९६
वैशम्पायन उवाच||
हते चित्राङ्गदे भीष्मो बाले भ्रातरि चानघ |
पालयामास तद्राज्यं सत्यवत्या मते स्थितः ||१||
सम्प्राप्तयौवनं पश्यन्भ्रातरं धीमतां वरम् |
भीष्मो विचित्रवीर्यस्य विवाहायाकरोन्मतिम् ||२||
अथ काशिपतेर्भीष्मः कन्यास्तिस्रोऽप्सरःसमाः |
शुश्राव सहिता राजन्वृण्वतीर्वै स्वयं वरम् ||३||
ततः स रथिनां श्रेष्ठो रथेनैकेन वर्मभृत् |
जगामानुमते मातुः पुरीं वाराणसीं प्रति ||४||
तत्र राज्ञः समुदितान्सर्वतः समुपागतान् |
ददर्श कन्यास्ताश्चैव भीष्मः शन्तनुनन्दनः ||५||
कीर्त्यमानेषु राज्ञां तु नामस्वथ सहस्रशः |
भीष्मः स्वयं तदा राजन्वरयामास ताः प्रभुः ||६||
उवाच च महीपालान्राजञ्जलदनिःस्वनः |
रथमारोप्य ताः कन्या भीष्मः प्रहरतां वरः ||७||
आहूय दानं कन्यानां गुणवद्भ्यः स्मृतं बुधैः |
अलङ्कृत्य यथाशक्ति प्रदाय च धनान्यपि ||८||
प्रयच्छन्त्यपरे कन्यां मिथुनेन गवामपि |
वित्तेन कथितेनान्ये बलेनान्येऽनुमान्य च ||९||
प्रमत्तामुपयान्त्यन्ये स्वयमन्ये च विन्दते |
अष्टमं तमथो वित्त विवाहं कविभिः स्मृतम् ||१०||
स्वयंवरं तु राजन्याः प्रशंसन्त्युपयान्ति च |
प्रमथ्य तु हृतामाहुर्ज्यायसीं धर्मवादिनः ||११||
ता इमाः पृथिवीपाला जिहीर्षामि बलादितः |
ते यतध्वं परं शक्त्या विजयायेतराय वा ||१२||
स्थितोऽहं पृथिवीपाला युद्धाय कृतनिश्चयः ||१२||
एवमुक्त्वा महीपालान्काशिराजं च वीर्यवान् |
सर्वाः कन्याः स कौरव्यो रथमारोपयत्स्वकम् ||१३||
आमन्त्र्य च स तान्प्रायाच्छीघ्रं कन्याः प्रगृह्य ताः ||१३||
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे समुत्पेतुरमर्षिताः |
संस्पृशन्तः स्वकान्बाहून्दशन्तो दशनच्छदान् ||१४||
तेषामाभरणान्याशु त्वरितानां विमुञ्चताम् |
आमुञ्चतां च वर्माणि सम्भ्रमः सुमहानभूत् ||१५||
ताराणामिव सम्पातो बभूव जनमेजय |
भूषणानां च शुभ्राणां कवचानां च सर्वशः ||१६||
सवर्मभिर्भूषणैस्ते द्राग्भ्राजद्भिरितस्ततः |
सक्रोधामर्षजिह्मभ्रूसकषायदृशस्तथा ||१७||
सूतोपकॢप्तान्रुचिरान्सदश्वोद्यतधूर्गतान् |
रथानास्थाय ते वीराः सर्वप्रहरणान्विताः ||१८||
प्रयान्तमेकं कौरव्यमनुसस्रुरुदायुधाः ||१८||
ततः समभवद्युद्धं तेषां तस्य च भारत |
एकस्य च बहूनां च तुमुलं लोमहर्षणम् ||१९||
ते त्विषून्दशसाहस्रांस्तस्मै युगपदाक्षिपन् |
अप्राप्तांश्चैव तानाशु भीष्मः सर्वांस्तदाच्छिनत् ||२०||
ततस्ते पार्थिवाः सर्वे सर्वतः परिवारयन् |
ववर्षुः शरवर्षेण वर्षेणेवाद्रिमम्बुदाः ||२१||
स तद्बाणमयं वर्षं शरैरावार्य सर्वतः |
ततः सर्वान्महीपालान्प्रत्यविध्यत्त्रिभिस्त्रिभिः ||२२||
तस्याति पुरुषानन्याँल्लाघवं रथचारिणः |
रक्षणं चात्मनः सङ्ख्ये शत्रवोऽप्यभ्यपूजयन् ||२३||
तान्विनिर्जित्य तु रणे सर्वशस्त्रविशारदः |
कन्याभिः सहितः प्रायाद्भारतो भारतान्प्रति ||२४||
ततस्तं पृष्ठतो राजञ्शाल्वराजो महारथः |
अभ्याहनदमेयात्मा भीष्मं शान्तनवं रणे ||२५||
वारणं जघने निघ्नन्दन्ताभ्यामपरो यथा |
वाशितामनुसम्प्राप्तो यूथपो बलिनां वरः ||२६||
स्त्रीकाम तिष्ठ तिष्ठेति भीष्ममाह स पार्थिवः |
शाल्वराजो महाबाहुरमर्षेणाभिचोदितः ||२७||
ततः स पुरुषव्याघ्रो भीष्मः परबलार्दनः |
तद्वाक्याकुलितः क्रोधाद्विधूमोऽग्निरिव ज्वलन् ||२८||
क्षत्रधर्मं समास्थाय व्यपेतभयसम्भ्रमः |
निवर्तयामास रथं शाल्वं प्रति महारथः ||२९||
निवर्तमानं तं दृष्ट्वा राजानः सर्व एव ते |
प्रेक्षकाः समपद्यन्त भीष्मशाल्वसमागमे ||३०||
तौ वृषाविव नर्दन्तौ बलिनौ वाशितान्तरे |
अन्योन्यमभिवर्तेतां बलविक्रमशालिनौ ||३१||
ततो भीष्मं शान्तनवं शरैः शतसहस्रशः |
शाल्वराजो नरश्रेष्ठः समवाकिरदाशुगैः ||३२||
पूर्वमभ्यर्दितं दृष्ट्वा भीष्मं शाल्वेन ते नृपाः |
विस्मिताः समपद्यन्त साधु साध्विति चाब्रुवन् ||३३||
लाघवं तस्य ते दृष्ट्वा संयुगे सर्वपार्थिवाः |
अपूजयन्त संहृष्टा वाग्भिः शाल्वं नराधिपाः ||३४||
क्षत्रियाणां तदा वाचः श्रुत्वा परपुरञ्जयः |
क्रुद्धः शान्तनवो भीष्मस्तिष्ठ तिष्ठेत्यभाषत ||३५||
सारथिं चाब्रवीत्क्रुद्धो याहि यत्रैष पार्थिवः |
यावदेनं निहन्म्यद्य भुजङ्गमिव पक्षिराट् ||३६||
ततोऽस्त्रं वारुणं सम्यग्योजयामास कौरवः |
तेनाश्वांश्चतुरोऽमृद्नाच्छाल्वराज्ञो नराधिप ||३७||
अस्त्रैरस्त्राणि संवार्य शाल्वराज्ञः स कौरवः |
भीष्मो नृपतिशार्दूल न्यवधीत्तस्य सारथिम् ||३८||
अस्त्रेण चाप्यथैकेन न्यवधीत्तुरगोत्तमान् ||३८||
कन्याहेतोर्नरश्रेष्ठ भीष्मः शान्तनवस्तदा |
जित्वा विसर्जयामास जीवन्तं नृपसत्तमम् ||३९||
ततः शाल्वः स्वनगरं प्रययौ भरतर्षभ ||३९||
राजानो ये च तत्रासन्स्वयंवरदिदृक्षवः |
स्वान्येव तेऽपि राष्ट्राणि जग्मुः परपुरञ्जय ||४०||
एवं विजित्य ताः कन्या भीष्मः प्रहरतां वरः |
प्रययौ हास्तिनपुरं यत्र राजा स कौरवः ||४१||
सोऽचिरेणैव कालेन अत्यक्रामन्नराधिप |
वनानि सरितश्चैव शैलांश्च विविधद्रुमान् ||४२||
अक्षतः क्षपयित्वारीन्सङ्ख्येऽसङ्ख्येयविक्रमः |
आनयामास काश्यस्य सुताः सागरगासुतः ||४३||
स्नुषा इव स धर्मात्मा भगिन्य इव चानुजाः |
यथा दुहितरश्चैव प्रतिगृह्य ययौ कुरून् ||४४||
ताः सर्वा गुणसम्पन्ना भ्राता भ्रात्रे यवीयसे |
भीष्मो विचित्रवीर्याय प्रददौ विक्रमाहृताः ||४५||
सतां धर्मेण धर्मज्ञः कृत्वा कर्मातिमानुषम् |
भ्रातुर्विचित्रवीर्यस्य विवाहायोपचक्रमे ||४६||
सत्यवत्या सह मिथः कृत्वा निश्चयमात्मवान् ||४६||
विवाहं कारयिष्यन्तं भीष्मं काशिपतेः सुता |
ज्येष्ठा तासामिदं वाक्यमब्रवीद्ध सती तदा ||४७||
मया सौभपतिः पूर्वं मनसाभिवृतः पतिः |
तेन चास्मि वृता पूर्वमेष कामश्च मे पितुः ||४८||
मया वरयितव्योऽभूच्छाल्वस्तस्मिन्स्वयंवरे |
एतद्विज्ञाय धर्मज्ञ ततस्त्वं धर्ममाचर ||४९||
एवमुक्तस्तया भीष्मः कन्यया विप्रसंसदि |
चिन्तामभ्यगमद्वीरो युक्तां तस्यैव कर्मणः ||५०||
स विनिश्चित्य धर्मज्ञो ब्राह्मणैर्वेदपारगैः |
अनुजज्ञे तदा ज्येष्टामम्बां काशिपतेः सुताम् ||५१||
अम्बिकाम्बालिके भार्ये प्रादाद्भ्रात्रे यवीयसे |
भीष्मो विचित्रवीर्याय विधिदृष्टेन कर्मणा ||५२||
तयोः पाणिं गृहीत्वा स रूपयौवनदर्पितः |
विचित्रवीर्यो धर्मात्मा कामात्मा समपद्यत ||५३||
ते चापि बृहती श्यामे नीलकुञ्चितमूर्धजे |
रक्ततुङ्गनखोपेते पीनश्रोणिपयोधरे ||५४||
आत्मनः प्रतिरूपोऽसौ लब्धः पतिरिति स्थिते |
विचित्रवीर्यं कल्याणं पूजयामासतुस्तु ते ||५५||
स चाश्विरूपसदृशो देवसत्त्वपराक्रमः |
सर्वासामेव नारीणां चित्तप्रमथनोऽभवत् ||५६||
ताभ्यां सह समाः सप्त विहरन्पृथिवीपतिः |
विचित्रवीर्यस्तरुणो यक्ष्माणं समपद्यत ||५७||
सुहृदां यतमानानामाप्तैः सह चिकित्सकैः |
जगामास्तमिवादित्यः कौरव्यो यमसादनम् ||५८||
प्रेतकार्याणि सर्वाणि तस्य सम्यगकारयत् |
राज्ञो विचित्रवीर्यस्य सत्यवत्या मते स्थितः ||५९||
ऋत्विग्भिः सहितो भीष्मः सर्वैश्च कुरुपुङ्गवैः ||५९||
९७
वैशम्पायन उवाच||
ततः सत्यवती दीना कृपणा पुत्रगृद्धिनी |
पुत्रस्य कृत्वा कार्याणि स्नुषाभ्यां सह भारत ||१||
धर्मं च पितृवंशं च मातृवंशं च मानिनी |
प्रसमीक्ष्य महाभागा गाङ्गेयं वाक्यमब्रवीत् ||२||
शन्तनोर्धर्मनित्यस्य कौरव्यस्य यशस्विनः |
त्वयि पिण्डश्च कीर्तिश्च सन्तानं च प्रतिष्ठितम् ||३||
यथा कर्म शुभं कृत्वा स्वर्गोपगमनं ध्रुवम् |
यथा चायुर्ध्रुवं सत्ये त्वयि धर्मस्तथा ध्रुवः ||४||
वेत्थ धर्मांश्च धर्मज्ञ समासेनेतरेण च |
विविधास्त्वं श्रुतीर्वेत्थ वेत्थ वेदांश्च सर्वशः ||५||
व्यवस्थानं च ते धर्मे कुलाचारं च लक्षये |
प्रतिपत्तिं च कृच्छ्रेषु शुक्राङ्गिरसयोरिव ||६||
तस्मात्सुभृशमाश्वस्य त्वयि धर्मभृतां वर |
कार्ये त्वां विनियोक्ष्यामि तच्छ्रुत्वा कर्तुमर्हसि ||७||
मम पुत्रस्तव भ्राता वीर्यवान्सुप्रियश्च ते |
बाल एव गतः स्वर्गमपुत्रः पुरुषर्षभ ||८||
इमे महिष्यौ भ्रातुस्ते काशिराजसुते शुभे |
रूपयौवनसम्पन्ने पुत्रकामे च भारत ||९||
तयोरुत्पादयापत्यं सन्तानाय कुलस्य नः |
मन्नियोगान्महाभाग धर्मं कर्तुमिहार्हसि ||१०||
राज्ये चैवाभिषिच्यस्व भारताननुशाधि च |
दारांश्च कुरु धर्मेण मा निमज्जीः पितामहान् ||११||
तथोच्यमानो मात्रा च सुहृद्भिश्च परन्तपः |
प्रत्युवाच स धर्मात्मा धर्म्यमेवोत्तरं वचः ||१२||
असंशयं परो धर्मस्त्वया मातरुदाहृतः |
त्वमपत्यं प्रति च मे प्रतिज्ञां वेत्थ वै पराम् ||१३||
जानासि च यथावृत्तं शुल्कहेतोस्त्वदन्तरे |
स सत्यवति सत्यं ते प्रतिजानाम्यहं पुनः ||१४||
परित्यजेयं त्रैलोक्यं राज्यं देवेषु वा पुनः |
यद्वाप्यधिकमेताभ्यां न तु सत्यं कथञ्चन ||१५||
त्यजेच्च पृथिवी गन्धमापश्च रसमात्मनः |
ज्योतिस्तथा त्यजेद्रूपं वायुः स्पर्शगुणं त्यजेत् ||१६||
प्रभां समुत्सृजेदर्को धूमकेतुस्तथोष्णताम् |
त्यजेच्छब्दं तथाकाशः सोमः शीतांशुतां त्यजेत् ||१७||
विक्रमं वृत्रहा जह्याद्धर्मं जह्याच्च धर्मराट् |
न त्वहं सत्यमुत्स्रष्टुं व्यवसेयं कथञ्चन ||१८||
एवमुक्ता तु पुत्रेण भूरिद्रविणतेजसा |
माता सत्यवती भीष्ममुवाच तदनन्तरम् ||१९||
जानामि ते स्थितिं सत्ये परां सत्यपराक्रम |
इच्छन्सृजेथास्त्रीँल्लोकानन्यांस्त्वं स्वेन तेजसा ||२०||
जानामि चैव सत्यं तन्मदर्थं यदभाषथाः |
आपद्धर्ममवेक्षस्व वह पैतामहीं धुरम् ||२१||
यथा ते कुलतन्तुश्च धर्मश्च न पराभवेत् |
सुहृदश्च प्रहृष्येरंस्तथा कुरु परन्तप ||२२||
लालप्यमानां तामेवं कृपणां पुत्रगृद्धिनीम् |
धर्मादपेतं ब्रुवतीं भीष्मो भूयोऽब्रवीदिदम् ||२३||
राज्ञि धर्मानवेक्षस्व मा नः सर्वान्व्यनीनशः |
सत्याच्च्युतिः क्षत्रियस्य न धर्मेषु प्रशस्यते ||२४||
शन्तनोरपि सन्तानं यथा स्यादक्षयं भुवि |
तत्ते धर्मं प्रवक्ष्यामि क्षात्रं राज्ञि सनातनम् ||२५||
श्रुत्वा तं प्रतिपद्येथाः प्राज्ञैः सह पुरोहितैः |
आपद्धर्मार्थकुशलैर्लोकतन्त्रमवेक्ष्य च ||२६||
९८
भीष्म उवाच||
जामदग्न्येन रामेण पितुर्वधममृष्यता |
क्रुद्धेन च महाभागे हैहयाधिपतिर्हतः ||१||
शतानि दश बाहूनां निकृत्तान्यर्जुनस्य वै ||१||
पुनश्च धनुरादाय महास्त्राणि प्रमुञ्चता |
निर्दग्धं क्षत्रमसकृद्रथेन जयता महीम् ||२||
एवमुच्चावचैरस्त्रैर्भार्गवेण महात्मना |
त्रिःसप्तकृत्वः पृथिवी कृता निःक्षत्रिया पुरा ||३||
ततः सम्भूय सर्वाभिः क्षत्रियाभिः समन्ततः |
उत्पादितान्यपत्यानि ब्राह्मणैर्नियतात्मभिः ||४||
पाणिग्राहस्य तनय इति वेदेषु निश्चितम् |
धर्मं मनसि संस्थाप्य ब्राह्मणांस्ताः समभ्ययुः ||५||
लोकेऽप्याचरितो दृष्टः क्षत्रियाणां पुनर्भवः ||५||
अथोतथ्य इति ख्यात आसीद्धीमानृषिः पुरा |
ममता नाम तस्यासीद्भार्या परमसंमता ||६||
उतथ्यस्य यवीयांस्तु पुरोधास्त्रिदिवौकसाम् |
बृहस्पतिर्बृहत्तेजा ममतां सोऽन्वपद्यत ||७||
उवाच ममता तं तु देवरं वदतां वरम् |
अन्तर्वत्नी अहं भ्रात्रा ज्येष्ठेनारम्यतामिति ||८||
अयं च मे महाभाग कुक्षावेव बृहस्पते |
औतथ्यो वेदमत्रैव षडङ्गं प्रत्यधीयत ||९||
अमोघरेतास्त्वं चापि नूनं भवितुमर्हसि |
तस्मादेवङ्गतेऽद्य त्वमुपारमितुमर्हसि ||१०||
एवमुक्तस्तया सम्यग्बृहत्तेजा बृहस्पतिः |
कामात्मानं तदात्मानं न शशाक नियच्छितुम् ||११||
सम्बभूव ततः कामी तया सार्धमकामया |
उत्सृजन्तं तु तं रेतः स गर्भस्थोऽभ्यभाषत ||१२||
भोस्तात कन्यस वदे द्वयोर्नास्त्यत्र सम्भवः |
अमोघशुक्रश्च भवान्पूर्वं चाहमिहागतः ||१३||
शशाप तं ततः क्रुद्ध एवमुक्तो बृहस्पतिः |
उतथ्यपुत्रं गर्भस्थं निर्भर्त्स्य भगवानृषिः ||१४||
यस्मात्त्वमीदृशे काले सर्वभूतेप्सिते सति |
एवमात्थ वचस्तस्मात्तमो दीर्घं प्रवेक्ष्यसि ||१५||
स वै दीर्घतमा नाम शापादृषिरजायत |
बृहस्पतेर्बृहत्कीर्तेर्बृहस्पतिरिवौजसा ||१६||
स पुत्राञ्जनयामास गौतमादीन्महायशाः |
ऋषेरुतथ्यस्य तदा सन्तानकुलवृद्धये ||१७||
लोभमोहाभिभूतास्ते पुत्रास्तं गौतमादयः |
काष्ठे समुद्गे प्रक्षिप्य गङ्गायां समवासृजन् ||१८||
न स्यादन्धश्च वृद्धश्च भर्तव्योऽयमिति स्म ते |
चिन्तयित्वा ततः क्रूराः प्रतिजग्मुरथो गृहान् ||१९||
सोऽनुस्रोतस्तदा राजन्प्लवमान ऋषिस्ततः |
जगाम सुबहून्देशानन्धस्तेनोडुपेन ह ||२०||
तं तु राजा बलिर्नाम सर्वधर्मविशारदः |
अपश्यन्मज्जनगतः स्रोतसाभ्याशमागतम् ||२१||
जग्राह चैनं धर्मात्मा बलिः सत्यपराक्रमः |
ज्ञात्वा चैनं स वव्रेऽथ पुत्रार्थं मनुजर्षभ ||२२||
सन्तानार्थं महाभाग भार्यासु मम मानद |
पुत्रान्धर्मार्थकुशलानुत्पादयितुमर्हसि ||२३||
एवमुक्तः स तेजस्वी तं तथेत्युक्तवानृषिः |
तस्मै स राजा स्वां भार्यां सुदेष्णां प्राहिणोत्तदा ||२४||
अन्धं वृद्धं च तं मत्वा न सा देवी जगाम ह |
स्वां तु धात्रेयिकां तस्मै वृद्धाय प्राहिणोत्तदा ||२५||
तस्यां काक्षीवदादीन्स शूद्रयोनावृषिर्वशी |
जनयामास धर्मात्मा पुत्रानेकादशैव तु ||२६||
काक्षीवदादीन्पुत्रांस्तान्दृष्ट्वा सर्वानधीयतः |
उवाच तमृषिं राजा ममैत इति वीर्यवान् ||२७||
नेत्युवाच महर्षिस्तं ममैवैत इति ब्रुवन् |
शूद्रयोनौ मया हीमे जाताः काक्षीवदादयः ||२८||
अन्धं वृद्धं च मां मत्वा सुदेष्णा महिषी तव |
अवमन्य ददौ मूढा शूद्रां धात्रेयिकां हि मे ||२९||
ततः प्रसादयामास पुनस्तमृषिसत्तमम् |
बलिः सुदेष्णां भार्यां च तस्मै तां प्राहिणोत्पुनः ||३०||
तां स दीर्घतमाङ्गेषु स्पृष्ट्वा देवीमथाब्रवीत् |
भविष्यति कुमारस्ते तेजस्वी सत्यवागिति ||३१||
तत्राङ्गो नाम राजर्षिः सुदेष्णायामजायत |
एवमन्ये महेष्वासा ब्राह्मणैः क्षत्रिया भुवि ||३२||
जाताः परमधर्मज्ञा वीर्यवन्तो महाबलाः |
एतच्छ्रुत्वा त्वमप्यत्र मातः कुरु यथेप्सितम् ||३३||
९९
भीष्म उवाच||
पुनर्भरतवंशस्य हेतुं सन्तानवृद्धये |
वक्ष्यामि नियतं मातस्तन्मे निगदतः शृणु ||१||
ब्राह्मणो गुणवान्कश्चिद्धनेनोपनिमन्त्र्यताम् |
विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु यः समुत्पादयेत्प्रजाः ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ततः सत्यवती भीष्मं वाचा संसज्जमानया |
विहसन्तीव सव्रीडमिदं वचनमब्रवीत् ||३||
सत्यमेतन्महाबाहो यथा वदसि भारत |
विश्वासात्ते प्रवक्ष्यामि सन्तानाय कुलस्य च ||४||
न ते शक्यमनाख्यातुमापद्धीयं तथाविधा ||४||
त्वमेव नः कुले धर्मस्त्वं सत्यं त्वं परा गतिः |
तस्मान्निशम्य वाक्यं मे कुरुष्व यदनन्तरम् ||५||
धर्मयुक्तस्य धर्मात्मन्पितुरासीत्तरी मम |
सा कदाचिदहं तत्र गता प्रथमयौवने ||६||
अथ धर्मभृतां श्रेष्ठः परमर्षिः पराशरः |
आजगाम तरीं धीमांस्तरिष्यन्यमुनां नदीम् ||७||
स तार्यमाणो यमुनां मामुपेत्याब्रवीत्तदा |
सान्त्वपूर्वं मुनिश्रेष्ठः कामार्तो मधुरं बहु ||८||
तमहं शापभीता च पितुर्भीता च भारत |
वरैरसुलभैरुक्ता न प्रत्याख्यातुमुत्सहे ||९||
अभिभूय स मां बालां तेजसा वशमानयत् |
तमसा लोकमावृत्य नौगतामेव भारत ||१०||
मत्स्यगन्धो महानासीत्पुरा मम जुगुप्सितः |
तमपास्य शुभं गन्धमिमं प्रादात्स मे मुनिः ||११||
ततो मामाह स मुनिर्गर्भमुत्सृज्य मामकम् |
द्वीपेऽस्या एव सरितः कन्यैव त्वं भविष्यसि ||१२||
पाराशर्यो महायोगी स बभूव महानृषिः |
कन्यापुत्रो मम पुरा द्वैपायन इति स्मृतः ||१३||
यो व्यस्य वेदांश्चतुरस्तपसा भगवानृषिः |
लोके व्यासत्वमापेदे कार्ष्ण्यात्कृष्णत्वमेव च ||१४||
सत्यवादी शमपरस्तपस्वी दग्धकिल्बिषः |
स नियुक्तो मया व्यक्तं त्वया च अमितद्युते ||१५||
भ्रातुः क्षेत्रेषु कल्याणमपत्यं जनयिष्यति ||१५||
स हि मामुक्तवांस्तत्र स्मरेः कृत्येषु मामिति |
तं स्मरिष्ये महाबाहो यदि भीष्म त्वमिच्छसि ||१६||
तव ह्यनुमते भीष्म नियतं स महातपाः |
विचित्रवीर्यक्षेत्रेषु पुत्रानुत्पादयिष्यति ||१७||
महर्षेः कीर्तने तस्य भीष्मः प्राञ्जलिरब्रवीत् |
धर्ममर्थं च कामं च त्रीनेतान्योऽनुपश्यति ||१८||
अर्थमर्थानुबन्धं च धर्मं धर्मानुबन्धनम् |
कामं कामानुबन्धं च विपरीतान्पृथक्पृथक् ||१९||
यो विचिन्त्य धिया सम्यग्व्यवस्यति स बुद्धिमान् ||१९||
तदिदं धर्मयुक्तं च हितं चैव कुलस्य नः |
उक्तं भवत्या यच्छ्रेयः परमं रोचते मम ||२०||
ततस्तस्मिन्प्रतिज्ञाते भीष्मेण कुरुनन्दन |
कृष्णद्वैपायनं काली चिन्तयामास वै मुनिम् ||२१||
स वेदान्विब्रुवन्धीमान्मातुर्विज्ञाय चिन्तितम् |
प्रादुर्बभूवाविदितः क्षणेन कुरुनन्दन ||२२||
तस्मै पूजां तदा दत्त्वा सुताय विधिपूर्वकम् |
परिष्वज्य च बाहुभ्यां प्रस्नवैरभिषिच्य च ||२३||
मुमोच बाष्पं दाशेयी पुत्रं दृष्ट्वा चिरस्य तम् ||२३||
तामद्भिः परिषिच्यार्तां महर्षिरभिवाद्य च |
मातरं पूर्वजः पुत्रो व्यासो वचनमब्रवीत् ||२४||
भवत्या यदभिप्रेतं तदहं कर्तुमागतः |
शाधि मां धर्मतत्त्वज्ञे करवाणि प्रियं तव ||२५||
तस्मै पूजां ततोऽकार्षीत्पुरोधाः परमर्षये |
स च तां प्रतिजग्राह विधिवन्मन्त्रपूर्वकम् ||२६||
तमासनगतं माता पृष्ट्वा कुशलमव्ययम् |
सत्यवत्यभिवीक्ष्यैनमुवाचेदमनन्तरम् ||२७||
मातापित्रोः प्रजायन्ते पुत्राः साधारणाः कवे |
तेषां पिता यथा स्वामी तथा माता न संशयः ||२८||
विधातृविहितः स त्वं यथा मे प्रथमः सुतः |
विचित्रवीर्यो ब्रह्मर्षे तथा मेऽवरजः सुतः ||२९||
यथैव पितृतो भीष्मस्तथा त्वमपि मातृतः |
भ्राता विचित्रवीर्यस्य यथा वा पुत्र मन्यसे ||३०||
अयं शान्तनवः सत्यं पालयन्सत्यविक्रमः |
बुद्धिं न कुरुतेऽपत्ये तथा राज्यानुशासने ||३१||
स त्वं व्यपेक्षया भ्रातुः सन्तानाय कुलस्य च |
भीष्मस्य चास्य वचनान्नियोगाच्च ममानघ ||३२||
अनुक्रोशाच्च भूतानां सर्वेषां रक्षणाय च |
आनृशंस्येन यद्ब्रूयां तच्छ्रुत्वा कर्तुमर्हसि ||३३||
यवीयसस्तव भ्रातुर्भार्ये सुरसुतोपमे |
रूपयौवनसम्पन्ने पुत्रकामे च धर्मतः ||३४||
तयोरुत्पादयापत्यं समर्थो ह्यसि पुत्रक |
अनुरूपं कुलस्यास्य सन्तत्याः प्रसवस्य च ||३५||
व्यास उवाच||
वेत्थ धर्मं सत्यवति परं चापरमेव च |
यथा च तव धर्मज्ञे धर्मे प्रणिहिता मतिः ||३६||
तस्मादहं त्वन्नियोगाद्धर्ममुद्दिश्य कारणम् |
ईप्सितं ते करिष्यामि दृष्टं ह्येतत्पुरातनम् ||३७||
भ्रातुः पुत्रान्प्रदास्यामि मित्रावरुणयोः समान् |
व्रतं चरेतां ते देव्यौ निर्दिष्टमिह यन्मया ||३८||
संवत्सरं यथान्यायं ततः शुद्धे भविष्यतः |
न हि मामव्रतोपेता उपेयात्काचिदङ्गना ||३९||
सत्यवत्युवाच||
यथा सद्यः प्रपद्येत देवी गर्भं तथा कुरु |
अराजकेषु राष्ट्रेषु नास्ति वृष्टिर्न देवताः ||४०||
कथमराजकं राष्ट्रं शक्यं धारयितुं प्रभो |
तस्माद्गर्भं समाधत्स्व भीष्मस्तं वर्धयिष्यति ||४१||
व्यास उवाच||
यदि पुत्रः प्रदातव्यो मया क्षिप्रमकालिकम् |
विरूपतां मे सहतामेतदस्याः परं व्रतम् ||४२||
यदि मे सहते गन्धं रूपं वेषं तथा वपुः |
अद्यैव गर्भं कौसल्या विशिष्टं प्रतिपद्यताम् ||४३||
वैशम्पायन उवाच||
समागमनमाकाङ्क्षन्निति सोऽन्तर्हितो मुनिः |
ततोऽभिगम्य सा देवी स्नुषां रहसि सङ्गताम् ||४४||
धर्म्यमर्थसमायुक्तमुवाच वचनं हितम् ||४४||
कौसल्ये धर्मतन्त्रं यद्ब्रवीमि त्वां निबोध मे |
भरतानां समुच्छेदो व्यक्तं मद्भाग्यसङ्क्षयात् ||४५||
व्यथितां मां च सम्प्रेक्ष्य पितृवंशं च पीडितम् |
भीष्मो बुद्धिमदान्मेऽत्र धर्मस्य च विवृद्धये ||४६||
सा च बुद्धिस्तवाधीना पुत्रि ज्ञातं मयेति ह |
नष्टं च भारतं वंशं पुनरेव समुद्धर ||४७||
पुत्रं जनय सुश्रोणि देवराजसमप्रभम् |
स हि राज्यधुरं गुर्वीमुद्वक्ष्यति कुलस्य नः ||४८||
सा धर्मतोऽनुनीयैनां कथञ्चिद्धर्मचारिणीम् |
भोजयामास विप्रांश्च देवर्षीनतिथींस्तथा ||४९||
१००
वैशम्पायन उवाच||
ततः सत्यवती काले वधूं स्नातामृतौ तदा |
संवेशयन्ती शयने शनकैर्वाक्यमब्रवीत् ||१||
कौसल्ये देवरस्तेऽस्ति सोऽद्य त्वानुप्रवेक्ष्यति |
अप्रमत्ता प्रतीक्षैनं निशीथे आगमिष्यति ||२||
श्वश्र्वास्तद्वचनं श्रुत्वा शयाना शयने शुभे |
साचिन्तयत्तदा भीष्ममन्यांश्च कुरुपुङ्गवान् ||३||
ततोऽम्बिकायां प्रथमं नियुक्तः सत्यवागृषिः |
दीप्यमानेषु दीपेषु शयनं प्रविवेश ह ||४||
तस्य कृष्णस्य कपिला जटा दीप्ते च लोचने |
बभ्रूणि चैव श्मश्रूणि दृष्ट्वा देवी न्यमीलयत् ||५||
सम्बभूव तया रात्रौ मातुः प्रियचिकीर्षया |
भयात्काशिसुता तं तु नाशक्नोदभिवीक्षितुम् ||६||
ततो निष्क्रान्तमासाद्य माता पुत्रमथाब्रवीत् |
अप्यस्यां गुणवान्पुत्र राजपुत्रो भविष्यति ||७||
निशम्य तद्वचो मातुर्व्यासः परमबुद्धिमान् |
प्रोवाचातीन्द्रियज्ञानो विधिना सम्प्रचोदितः ||८||
नागायुतसमप्राणो विद्वान्राजर्षिसत्तमः |
महाभागो महावीर्यो महाबुद्धिर्भविष्यति ||९||
तस्य चापि शतं पुत्रा भविष्यन्ति महाबलाः |
किं तु मातुः स वैगुण्यादन्ध एव भविष्यति ||१०||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा माता पुत्रमथाब्रवीत् |
नान्धः कुरूणां नृपतिरनुरूपस्तपोधन ||११||
ज्ञातिवंशस्य गोप्तारं पितृणां वंशवर्धनम् |
द्वितीयं कुरुवंशस्य राजानं दातुमर्हसि ||१२||
स तथेति प्रतिज्ञाय निश्चक्राम महातपाः |
सापि कालेन कौसल्या सुषुवेऽन्धं तमात्मजम् ||१३||
पुनरेव तु सा देवी परिभाष्य स्नुषां ततः |
ऋषिमावाहयत्सत्या यथापूर्वमनिन्दिता ||१४||
ततस्तेनैव विधिना महर्षिस्तामपद्यत |
अम्बालिकामथाभ्यागादृषिं दृष्ट्वा च सापि तम् ||१५||
विषण्णा पाण्डुसङ्काशा समपद्यत भारत ||१५||
तां भीतां पाण्डुसङ्काशां विषण्णां प्रेक्ष्य पार्थिव |
व्यासः सत्यवतीपुत्र इदं वचनमब्रवीत् ||१६||
यस्मात्पाण्डुत्वमापन्ना विरूपं प्रेक्ष्य मामपि |
तस्मादेष सुतस्तुभ्यं पाण्डुरेव भविष्यति ||१७||
नाम चास्य तदेवेह भविष्यति शुभानने |
इत्युक्त्वा स निराक्रामद्भगवानृषिसत्तमः ||१८||
ततो निष्क्रान्तमालोक्य सत्या पुत्रमभाषत |
शशंस स पुनर्मात्रे तस्य बालस्य पाण्डुताम् ||१९||
तं माता पुनरेवान्यमेकं पुत्रमयाचत |
तथेति च महर्षिस्तां मातरं प्रत्यभाषत ||२०||
ततः कुमारं सा देवी प्राप्तकालमजीजनत् |
पाण्डुं लक्षणसम्पन्नं दीप्यमानमिव श्रिया ||२१||
तस्य पुत्रा महेष्वासा जज्ञिरे पञ्च पाण्डवाः ||२१||
ऋतुकाले ततो ज्येष्ठां वधूं तस्मै न्ययोजयत् |
सा तु रूपं च गन्धं च महर्षेः प्रविचिन्त्य तम् ||२२||
नाकरोद्वचनं देव्या भयात्सुरसुतोपमा ||२२||
ततः स्वैर्भूषणैर्दासीं भूषयित्वाप्सरोपमाम् |
प्रेषयामास कृष्णाय ततः काशिपतेः सुता ||२३||
दासी ऋषिमनुप्राप्तं प्रत्युद्गम्याभिवाद्य च |
संविवेशाभ्यनुज्ञाता सत्कृत्योपचचार ह ||२४||
कामोपभोगेन तु स तस्यां तुष्टिमगादृषिः |
तया सहोषितो रात्रिं महर्षिः प्रीयमाणया ||२५||
उत्तिष्ठन्नब्रवीदेनामभुजिष्या भविष्यसि |
अयं च ते शुभे गर्भः श्रीमानुदरमागतः ||२६||
धर्मात्मा भविता लोके सर्वबुद्धिमतां वरः ||२६||
स जज्ञे विदुरो नाम कृष्णद्वैपायनात्मजः |
धृतराष्ट्रस्य च भ्राता पाण्डोश्चामितबुद्धिमान् ||२७||
धर्मो विदुररूपेण शापात्तस्य महात्मनः |
माण्डव्यस्यार्थतत्त्वज्ञः कामक्रोधविवर्जितः ||२८||
स धर्मस्यानृणो भूत्वा पुनर्मात्रा समेत्य च |
तस्यै गर्भं समावेद्य तत्रैवान्तरधीयत ||२९||
एवं विचित्रवीर्यस्य क्षेत्रे द्वैपायनादपि |
जज्ञिरे देवगर्भाभाः कुरुवंशविवर्धनाः ||३०||
१०१
जनमेजय उवाच||
किं कृतं कर्म धर्मेण येन शापमुपेयिवान् |
कस्य शापाच्च ब्रह्मर्षे शूद्रयोनावजायत ||१||
वैशम्पायन उवाच||
बभूव ब्राह्मणः कश्चिन्माण्डव्य इति विश्रुतः |
धृतिमान्सर्वधर्मज्ञः सत्ये तपसि च स्थितः ||२||
स आश्रमपदद्वारि वृक्षमूले महातपाः |
ऊर्ध्वबाहुर्महायोगी तस्थौ मौनव्रतान्वितः ||३||
तस्य कालेन महता तस्मिंस्तपसि तिष्ठतः |
तमाश्रमपदं प्राप्ता दस्यवो लोप्त्रहारिणः ||४||
अनुसार्यमाणा बहुभी रक्षिभिर्भरतर्षभ ||४||
ते तस्यावसथे लोप्त्रं निदधुः कुरुसत्तम |
निधाय च भयाल्लीनास्तत्रैवान्वागते बले ||५||
तेषु लीनेष्वथो शीघ्रं ततस्तद्रक्षिणां बलम् |
आजगाम ततोऽपश्यंस्तमृषिं तस्करानुगाः ||६||
तमपृच्छंस्ततो राजंस्तथावृत्तं तपोधनम् |
कतरेण पथा याता दस्यवो द्विजसत्तम ||७||
तेन गच्छामहे ब्रह्मन्पथा शीघ्रतरं वयम् ||७||
तथा तु रक्षिणां तेषां ब्रुवतां स तपोधनः |
न किञ्चिद्वचनं राजन्नवदत्साध्वसाधु वा ||८||
ततस्ते राजपुरुषा विचिन्वानास्तदाश्रमम् |
ददृशुस्तत्र संलीनांस्तांश्चोरान्द्रव्यमेव च ||९||
ततः शङ्का समभवद्रक्षिणां तं मुनिं प्रति |
संयम्यैनं ततो राज्ञे दस्यूंश्चैव न्यवेदयन् ||१०||
तं राजा सह तैश्चोरैरन्वशाद्वध्यतामिति |
स वध्यघातैरज्ञातः शूले प्रोतो महातपाः ||११||
ततस्ते शूलमारोप्य तं मुनिं रक्षिणस्तदा |
प्रतिजग्मुर्महीपालं धनान्यादाय तान्यथ ||१२||
शूलस्थः स तु धर्मात्मा कालेन महता ततः |
निराहारोऽपि विप्रर्षिर्मरणं नाभ्युपागमत् ||१३||
धारयामास च प्राणानृषींश्च समुपानयत् ||१३||
शूलाग्रे तप्यमानेन तपस्तेन महात्मना |
सन्तापं परमं जग्मुर्मुनयोऽथ परन्तप ||१४||
ते रात्रौ शकुना भूत्वा संन्यवर्तन्त सर्वतः |
दर्शयन्तो यथाशक्ति तमपृच्छन्द्विजोत्तमम् ||१५||
श्रोतुमिच्छामहे ब्रह्मन्किं पापं कृतवानसि ||१५||
ततः स मुनिशार्दूलस्तानुवाच तपोधनान् |
दोषतः कं गमिष्यामि न हि मेऽन्योऽपराध्यति ||१६||
राजा च तमृषिं श्रुत्वा निष्क्रम्य सह मन्त्रिभिः |
प्रसादयामास तदा शूलस्थमृषिसत्तमम् ||१७||
यन्मयापकृतं मोहादज्ञानादृषिसत्तम |
प्रसादये त्वां तत्राहं न मे त्वं क्रोद्धुमर्हसि ||१८||
एवमुक्तस्ततो राज्ञा प्रसादमकरोन्मुनिः |
कृतप्रसादो राजा तं ततः समवतारयत् ||१९||
अवतार्य च शूलाग्रात्तच्छूलं निश्चकर्ष ह |
अशक्नुवंश्च निष्क्रष्टुं शूलं मूले स चिच्छिदे ||२०||
स तथान्तर्गतेनैव शूलेन व्यचरन्मुनिः |
स तेन तपसा लोकान्विजिग्ये दुर्लभान्परैः ||२१||
अणीमाण्डव्य इति च ततो लोकेषु कथ्यते ||२१||
स गत्वा सदनं विप्रो धर्मस्य परमार्थवित् |
आसनस्थं ततो धर्मं दृष्ट्वोपालभत प्रभुः ||२२||
किं नु तद्दुष्कृतं कर्म मया कृतमजानता |
यस्येयं फलनिर्वृत्तिरीदृश्यासादिता मया ||२३||
शीघ्रमाचक्ष्व मे तत्त्वं पश्य मे तपसो बलम् ||२३||
धर्म उवाच||
पतङ्गकानां पुच्छेषु त्वयेषीका प्रवेशिता |
कर्मणस्तस्य ते प्राप्तं फलमेतत्तपोधन ||२४||
अणीमाण्डव्य उवाच||
अल्पेऽपराधे विपुलो मम दण्डस्त्वया कृतः |
शूद्रयोनावतो धर्म मानुषः सम्भविष्यसि ||२५||
मर्यादां स्थापयाम्यद्य लोके धर्मफलोदयाम् |
आ चतुर्दशमाद्वर्षान्न भविष्यति पातकम् ||२६||
परेण कुर्वतामेवं दोष एव भविष्यति ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
एतेन त्वपराधेन शापात्तस्य महात्मनः |
धर्मो विदुररूपेण शूद्रयोनावजायत ||२७||
धर्मे चार्थे च कुशलो लोभक्रोधविवर्जितः |
दीर्घदर्शी शमपरः कुरूणां च हिते रतः ||२८||
१०२
वैशम्पायन उवाच||
तेषु त्रिषु कुमारेषु जातेषु कुरुजाङ्गलम् |
कुरवोऽथ कुरुक्षेत्रं त्रयमेतदवर्धत ||१||
ऊर्ध्वसस्याभवद्भूमिः सस्यानि फलवन्ति च |
यथर्तुवर्षी पर्जन्यो बहुपुष्पफला द्रुमाः ||२||
वाहनानि प्रहृष्टानि मुदिता मृगपक्षिणः |
गन्धवन्ति च माल्यानि रसवन्ति फलानि च ||३||
वणिग्भिश्चावकीर्यन्त नगराण्यथ शिल्पिभिः |
शूराश्च कृतविद्याश्च सन्तश्च सुखिनोऽभवन् ||४||
नाभवन्दस्यवः केचिन्नाधर्मरुचयो जनाः |
प्रदेशेष्वपि राष्ट्राणां कृतं युगमवर्तत ||५||
दानक्रियाधर्मशीला यज्ञव्रतपरायणाः |
अन्योन्यप्रीतिसंयुक्ता व्यवर्धन्त प्रजास्तदा ||६||
मानक्रोधविहीनाश्च जना लोभविवर्जिताः |
अन्योन्यमभ्यवर्धन्त धर्मोत्तरमवर्तत ||७||
तन्महोदधिवत्पूर्णं नगरं वै व्यरोचत |
द्वारतोरणनिर्यूहैर्युक्तमभ्रचयोपमैः ||८||
प्रासादशतसम्बाधं महेन्द्रपुरसंनिभम् ||८||
नदीषु वनखण्डेषु वापीपल्वलसानुषु |
काननेषु च रम्येषु विजह्रुर्मुदिता जनाः ||९||
उत्तरैः कुरुभिः सार्धं दक्षिणाः कुरवस्तदा |
विस्पर्धमाना व्यचरंस्तथा सिद्धर्षिचारणैः ||१०||
नाभवत्कृपणः कश्चिन्नाभवन्विधवाः स्त्रियः ||१०||
तस्मिञ्जनपदे रम्ये बहवः कुरुभिः कृताः |
कूपारामसभावाप्यो ब्राह्मणावसथास्तथा ||११||
भीष्मेण शास्त्रतो राजन्सर्वतः परिरक्षिते ||११||
बभूव रमणीयश्च चैत्ययूपशताङ्कितः |
स देशः परराष्ट्राणि प्रतिगृह्याभिवर्धितः ||१२||
भीष्मेण विहितं राष्ट्रे धर्मचक्रमवर्तत ||१२||
क्रियमाणेषु कृत्येषु कुमाराणां महात्मनाम् |
पौरजानपदाः सर्वे बभूवुः सततोत्सवाः ||१३||
गृहेषु कुरुमुख्यानां पौराणां च नराधिप |
दीयतां भुज्यतां चेति वाचोऽश्रूयन्त सर्वशः ||१४||
धृतराष्ट्रश्च पाण्डुश्च विदुरश्च महामतिः |
जन्मप्रभृति भीष्मेण पुत्रवत्परिपालिताः ||१५||
संस्कारैः संस्कृतास्ते तु व्रताध्ययनसंयुताः |
श्रमव्यायामकुशलाः समपद्यन्त यौवनम् ||१६||
धनुर्वेदेऽश्वपृष्ठे च गदायुद्धेऽसिचर्मणि |
तथैव गजशिक्षायां नीतिशास्त्रे च पारगाः ||१७||
इतिहासपुराणेषु नानाशिक्षासु चाभिभो |
वेदवेदाङ्गतत्त्वज्ञाः सर्वत्र कृतनिश्रमाः ||१८||
पाण्डुर्धनुषि विक्रान्तो नरेभ्योऽभ्यधिकोऽभवत् |
अत्यन्यान्बलवानासीद्धृतराष्ट्रो महीपतिः ||१९||
त्रिषु लोकेषु न त्वासीत्कश्चिद्विदुरसंमितः |
धर्मनित्यस्ततो राजन्धर्मे च परमं गतः ||२०||
प्रनष्टं शन्तनोर्वंशं समीक्ष्य पुनरुद्धृतम् |
ततो निर्वचनं लोके सर्वराष्ट्रेष्ववर्तत ||२१||
वीरसूनां काशिसुते देशानां कुरुजाङ्गलम् |
सर्वधर्मविदां भीष्मः पुराणां गजसाह्वयम् ||२२||
धृतराष्ट्रस्त्वचक्षुष्ट्वाद्राज्यं न प्रत्यपद्यत |
करणत्वाच्च विदुरः पाण्डुरासीन्महीपतिः ||२३||
१०३
भीष्म उवाच||
गुणैः समुदितं सम्यगिदं नः प्रथितं कुलम् |
अत्यन्यान्पृथिवीपालान्पृथिव्यामधिराज्यभाक् ||१||
रक्षितं राजभिः पूर्वैर्धर्मविद्भिर्महात्मभिः |
नोत्सादमगमच्चेदं कदाचिदिह नः कुलम् ||२||
मया च सत्यवत्या च कृष्णेन च महात्मना |
समवस्थापितं भूयो युष्मासु कुलतन्तुषु ||३||
वर्धते तदिदं पुत्र कुलं सागरवद्यथा |
तथा मया विधातव्यं त्वया चैव विशेषतः ||४||
श्रूयते यादवी कन्या अनुरूपा कुलस्य नः |
सुबलस्यात्मजा चैव तथा मद्रेश्वरस्य च ||५||
कुलीना रूपवत्यश्च नाथवत्यश्च सर्वशः |
उचिताश्चैव सम्बन्धे तेऽस्माकं क्षत्रियर्षभाः ||६||
मन्ये वरयितव्यास्ता इत्यहं धीमतां वर |
सन्तानार्थं कुलस्यास्य यद्वा विदुर मन्यसे ||७||
विदुर उवाच||
भवान्पिता भवान्माता भवान्नः परमो गुरुः |
तस्मात्स्वयं कुलस्यास्य विचार्य कुरु यद्धितम् ||८||
वैशम्पायन उवाच||
अथ शुश्राव विप्रेभ्यो गान्धारीं सुबलात्मजाम् |
आराध्य वरदं देवं भगनेत्रहरं हरम् ||९||
गान्धारी किल पुत्राणां शतं लेभे वरं शुभा ||९||
इति श्रुत्वा च तत्त्वेन भीष्मः कुरुपितामहः |
ततो गान्धारराजस्य प्रेषयामास भारत ||१०||
अचक्षुरिति तत्रासीत्सुबलस्य विचारणा |
कुलं ख्यातिं च वृत्तं च बुद्ध्या तु प्रसमीक्ष्य सः ||११||
ददौ तां धृतराष्ट्राय गान्धारीं धर्मचारिणीम् ||११||
गान्धारी त्वपि शुश्राव धृतराष्ट्रमचक्षुषम् |
आत्मानं दित्सितं चास्मै पित्रा मात्रा च भारत ||१२||
ततः सा पट्टमादाय कृत्वा बहुगुणं शुभा |
बबन्ध नेत्रे स्वे राजन्पतिव्रतपरायणा ||१३||
नात्यश्नीयां पतिमहमित्येवं कृतनिश्चया ||१३||
ततो गान्धारराजस्य पुत्रः शकुनिरभ्ययात् |
स्वसारं परया लक्ष्म्या युक्तामादाय कौरवान् ||१४||
दत्त्वा स भगिनीं वीरो यथार्हं च परिच्छदम् |
पुनरायात्स्वनगरं भीष्मेण प्रतिपूजितः ||१५||
गान्धार्यपि वरारोहा शीलाचारविचेष्टितैः |
तुष्टिं कुरूणां सर्वेषां जनयामास भारत ||१६||
वृत्तेनाराध्य तान्सर्वान्पतिव्रतपरायणा |
वाचापि पुरुषानन्यान्सुव्रता नान्वकीर्तयत् ||१७||
१०४
वैशम्पायन उवाच||
शूरो नाम यदुश्रेष्ठो वसुदेवपिताभवत् |
तस्य कन्या पृथा नाम रूपेणासदृशी भुवि ||१||
पैतृष्वसेयाय स तामनपत्याय वीर्यवान् |
अग्र्यमग्रे प्रतिज्ञाय स्वस्यापत्यस्य वीर्यवान् ||२||
अग्रजातेति तां कन्यामग्र्यानुग्रहकाङ्क्षिणे |
प्रददौ कुन्तिभोजाय सखा सख्ये महात्मने ||३||
सा नियुक्ता पितुर्गेहे देवतातिथिपूजने |
उग्रं पर्यचरद्घोरं ब्राह्मणं संशितव्रतम् ||४||
निगूढनिश्चयं धर्मे यं तं दुर्वाससं विदुः |
तमुग्रं संशितात्मानं सर्वयत्नैरतोषयत् ||५||
तस्यै स प्रददौ मन्त्रमापद्धर्मान्ववेक्षया |
अभिचाराभिसंयुक्तमब्रवीच्चैव तां मुनिः ||६||
यं यं देवं त्वमेतेन मन्त्रेणावाहयिष्यसि |
तस्य तस्य प्रसादेन पुत्रस्तव भविष्यति ||७||
तथोक्ता सा तु विप्रेण तेन कौतूहलात्तदा |
कन्या सती देवमर्कमाजुहाव यशस्विनी ||८||
सा ददर्श तमायान्तं भास्करं लोकभावनम् |
विस्मिता चानवद्याङ्गी दृष्ट्वा तन्महदद्भुतम् ||९||
प्रकाशकर्मा तपनस्तस्यां गर्भं दधौ ततः |
अजीजनत्ततो वीरं सर्वशस्त्रभृतां वरम् ||१०||
आमुक्तकवचः श्रीमान्देवगर्भः श्रियावृतः ||१०||
सहजं कवचं बिभ्रत्कुण्डलोद्द्योतिताननः |
अजायत सुतः कर्णः सर्वलोकेषु विश्रुतः ||११||
प्रादाच्च तस्याः कन्यात्वं पुनः स परमद्युतिः |
दत्त्वा च ददतां श्रेष्ठो दिवमाचक्रमे ततः ||१२||
गूहमानापचारं तं बन्धुपक्षभयात्तदा |
उत्ससर्ज जले कुन्ती तं कुमारं सलक्षणम् ||१३||
तमुत्सृष्टं तदा गर्भं राधाभर्ता महायशाः |
पुत्रत्वे कल्पयामास सभार्यः सूतनन्दनः ||१४||
नामधेयं च चक्राते तस्य बालस्य तावुभौ |
वसुना सह जातोऽयं वसुषेणो भवत्विति ||१५||
स वर्धमानो बलवान्सर्वास्त्रेषूद्यतोऽभवत् |
आ पृष्ठतापादादित्यमुपतस्थे स वीर्यवान् ||१६||
यस्मिन्काले जपन्नास्ते स वीरः सत्यसङ्गरः |
नादेयं ब्राह्मणेष्वासीत्तस्मिन्काले महात्मनः ||१७||
तमिन्द्रो ब्राह्मणो भूत्वा भिक्षार्थं भूतभावनः |
कुण्डले प्रार्थयामास कवचं च महाद्युतिः ||१८||
उत्कृत्य विमनाः स्वाङ्गात्कवचं रुधिरस्रवम् |
कर्णस्तु कुण्डले छित्त्वा प्रायच्छत्स कृताञ्जलिः ||१९||
शक्तिं तस्मै ददौ शक्रः विस्मितो वाक्यमब्रवीत् |
देवासुरमनुष्याणां गन्धर्वोरगरक्षसाम् ||२०||
यस्मै क्षेप्स्यसि रुष्टः सन्सोऽनया न भविष्यति ||२०||
पुरा नाम तु तस्यासीद्वसुषेण इति श्रुतम् |
ततो वैकर्तनः कर्णः कर्मणा तेन सोऽभवत् ||२१||
१०५
वैशम्पायन उवाच||
रूपसत्त्वगुणोपेता धर्मारामा महाव्रता |
दुहिता कुन्तिभोजस्य कृते पित्रा स्वयंवरे ||१||
सिंहदंष्ट्रं गजस्कन्धमृषभाक्षं महाबलम् |
भूमिपालसहस्राणां मध्ये पाण्डुमविन्दत ||२||
स तया कुन्तिभोजस्य दुहित्रा कुरुनन्दनः |
युयुजेऽमितसौभाग्यः पौलोम्या मघवानिव ||३||
यात्वा देवव्रतेनापि मद्राणां पुटभेदनम् |
विश्रुता त्रिषु लोकेषु माद्री मद्रपतेः सुता ||४||
सर्वराजसु विख्याता रूपेणासदृशी भुवि |
पाण्डोरर्थे परिक्रीता धनेन महता तदा ||५||
विवाहं कारयामास भीष्मः पाण्डोर्महात्मनः ||५||
सिंहोरस्कं गजस्कन्धमृषभाक्षं मनस्विनम् |
पाण्डुं दृष्ट्वा नरव्याघ्रं व्यस्मयन्त नरा भुवि ||६||
कृतोद्वाहस्ततः पाण्डुर्बलोत्साहसमन्वितः |
जिगीषमाणो वसुधां ययौ शत्रूननेकशः ||७||
पूर्वमागस्कृतो गत्वा दशार्णाः समरे जिताः |
पाण्डुना नरसिंहेन कौरवाणां यशोभृता ||८||
ततः सेनामुपादाय पाण्डुर्नानाविधध्वजाम् |
प्रभूतहस्त्यश्वरथां पदातिगणसङ्कुलाम् ||९||
आगस्कृत्सर्ववीराणां वैरी सर्वमहीभृताम् |
गोप्ता मगधराष्ट्रस्य दार्वो राजगृहे हतः ||१०||
ततः कोशं समादाय वाहनानि बलानि च |
पाण्डुना मिथिलां गत्वा विदेहाः समरे जिताः ||११||
तथा काशिषु सुह्मेषु पुण्ड्रेषु भरतर्षभ |
स्वबाहुबलवीर्येण कुरूणामकरोद्यशः ||१२||
तं शरौघमहाज्वालमस्त्रार्चिषमरिंदमम् |
पाण्डुपावकमासाद्य व्यदह्यन्त नराधिपाः ||१३||
ते ससेनाः ससेनेन विध्वंसितबला नृपाः |
पाण्डुना वशगाः कृत्वा करकर्मसु योजिताः ||१४||
तेन ते निर्जिताः सर्वे पृथिव्यां सर्वपार्थिवाः |
तमेकं मेनिरे शूरं देवेष्विव पुरंदरम् ||१५||
तं कृताञ्जलयः सर्वे प्रणता वसुधाधिपाः |
उपाजग्मुर्धनं गृह्य रत्नानि विविधानि च ||१६||
मणिमुक्ताप्रवालं च सुवर्णं रजतं तथा |
गोरत्नान्यश्वरत्नानि रथरत्नानि कुञ्जरान् ||१७||
खरोष्ट्रमहिषांश्चैव यच्च किञ्चिदजाविकम् |
तत्सर्वं प्रतिजग्राह राजा नागपुराधिपः ||१८||
तदादाय ययौ पाण्डुः पुनर्मुदितवाहनः |
हर्षयिष्यन्स्वराष्ट्राणि पुरं च गजसाह्वयम् ||१९||
शन्तनो राजसिंहस्य भरतस्य च धीमतः |
प्रनष्टः कीर्तिजः शब्दः पाण्डुना पुनरुद्धृतः ||२०||
ये पुरा कुरुराष्ट्राणि जह्रुः कुरुधनानि च |
ते नागपुरसिंहेन पाण्डुना करदाः कृताः ||२१||
इत्यभाषन्त राजानो राजामात्याश्च सङ्गताः |
प्रतीतमनसो हृष्टाः पौरजानपदैः सह ||२२||
प्रत्युद्ययुस्तं सम्प्राप्तं सर्वे भीष्मपुरोगमाः |
ते नदूरमिवाध्वानं गत्वा नागपुरालयाः ||२३||
आवृतं ददृशुर्लोकं हृष्टा बहुविधैर्जनैः ||२३||
नानायानसमानीतै रत्नैरुच्चावचैस्तथा |
हस्त्यश्वरथरत्नैश्च गोभिरुष्ट्रैरथाविकैः ||२४||
नान्तं ददृशुरासाद्य भीष्मेण सह कौरवाः ||२४||
सोऽभिवाद्य पितुः पादौ कौसल्यानन्दवर्धनः |
यथार्हं मानयामास पौरजानपदानपि ||२५||
प्रमृद्य परराष्ट्राणि कृतार्थं पुनरागतम् |
पुत्रमासाद्य भीष्मस्तु हर्षादश्रूण्यवर्तयत् ||२६||
स तूर्यशतसङ्घानां भेरीणां च महास्वनैः |
हर्षयन्सर्वशः पौरान्विवेश गजसाह्वयम् ||२७||
१०६
वैशम्पायन उवाच||
धृतराष्ट्राभ्यनुज्ञातः स्वबाहुविजितं धनम् |
भीष्माय सत्यवत्यै च मात्रे चोपजहार सः ||१||
विदुराय च वै पाण्डुः प्रेषयामास तद्धनम् |
सुहृदश्चापि धर्मात्मा धनेन समतर्पयत् ||२||
ततः सत्यवतीं भीष्मः कौसल्यां च यशस्विनीम् |
शुभैः पाण्डुजितै रत्नैस्तोषयामास भारत ||३||
ननन्द माता कौसल्या तमप्रतिमतेजसम् |
जयन्तमिव पौलोमी परिष्वज्य नरर्षभम् ||४||
तस्य वीरस्य विक्रान्तैः सहस्रशतदक्षिणैः |
अश्वमेधशतैरीजे धृतराष्ट्रो महामखैः ||५||
सम्प्रयुक्तश्च कुन्त्या च माद्र्या च भरतर्षभ |
जिततन्द्रीस्तदा पाण्डुर्बभूव वनगोचरः ||६||
हित्वा प्रासादनिलयं शुभानि शयनानि च |
अरण्यनित्यः सततं बभूव मृगयापरः ||७||
स चरन्दक्षिणं पार्श्वं रम्यं हिमवतो गिरेः |
उवास गिरिपृष्ठेषु महाशालवनेषु च ||८||
रराज कुन्त्या माद्र्या च पाण्डुः सह वने वसन् |
करेण्वोरिव मध्यस्थः श्रीमान्पौरंदरो गजः ||९||
भारतं सह भार्याभ्यां बाणखड्गधनुर्धरम् |
विचित्रकवचं वीरं परमास्त्रविदं नृपम् ||१०||
देवोऽयमित्यमन्यन्त चरन्तं वनवासिनः ||१०||
तस्य कामांश्च भोगांश्च नरा नित्यमतन्द्रिताः |
उपजह्रुर्वनान्तेषु धृतराष्ट्रेण चोदिताः ||११||
अथ पारशवीं कन्यां देवकस्य महीपतेः |
रूपयौवनसम्पन्नां स शुश्रावापगासुतः ||१२||
ततस्तु वरयित्वा तामानाय्य पुरुषर्षभः |
विवाहं कारयामास विदुरस्य महामतेः ||१३||
तस्यां चोत्पादयामास विदुरः कुरुनन्दनः |
पुत्रान्विनयसम्पन्नानात्मनः सदृशान्गुणैः ||१४||
१०७
वैशम्पायन उवाच||
ततः पुत्रशतं जज्ञे गान्धार्यां जनमेजय |
धृतराष्ट्रस्य वैश्यायामेकश्चापि शतात्परः ||१||
पाण्डोः कुन्त्यां च माद्र्यां च पञ्च पुत्रा महारथाः |
देवेभ्यः समपद्यन्त सन्तानाय कुलस्य वै ||२||
जनमेजय उवाच||
कथं पुत्रशतं जज्ञे गान्धार्यां द्विजसत्तम |
कियता चैव कालेन तेषामायुश्च किं परम् ||३||
कथं चैकः स वैश्यायां धृतराष्ट्रसुतोऽभवत् |
कथं च सदृशीं भार्यां गान्धारीं धर्मचारिणीम् ||४||
आनुकूल्ये वर्तमानां धृतराष्ट्रोऽत्यवर्तत ||४||
कथं च शप्तस्य सतः पाण्डोस्तेन महात्मना |
समुत्पन्ना दैवतेभ्यः पञ्च पुत्रा महारथाः ||५||
एतद्विद्वन्यथावृत्तं विस्तरेण तपोधन |
कथयस्व न मे तृप्तिः कथ्यमानेषु बन्धुषु ||६||
वैशम्पायन उवाच||
क्षुच्छ्रमाभिपरिग्लानं द्वैपायनमुपस्थितम् |
तोषयामास गान्धारी व्यासस्तस्यै वरं ददौ ||७||
सा वव्रे सदृशं भर्तुः पुत्राणां शतमात्मनः |
ततः कालेन सा गर्भं धृतराष्ट्रादथाग्रहीत् ||८||
संवत्सरद्वयं तं तु गान्धारी गर्भमाहितम् |
अप्रजा धारयामास ततस्तां दुःखमाविशत् ||९||
श्रुत्वा कुन्तीसुतं जातं बालार्कसमतेजसम् |
उदरस्यात्मनः स्थैर्यमुपलभ्यान्वचिन्तयत् ||१०||
अज्ञातं धृतराष्ट्रस्य यत्नेन महता ततः |
सोदरं पातयामास गान्धारी दुःखमूर्च्छिता ||११||
ततो जज्ञे मांसपेशी लोहाष्ठीलेव संहता |
द्विवर्षसम्भृतां कुक्षौ तामुत्स्रष्टुं प्रचक्रमे ||१२||
अथ द्वैपायनो ज्ञात्वा त्वरितः समुपागमत् |
तां स मांसमयीं पेशीं ददर्श जपतां वरः ||१३||
ततोऽब्रवीत्सौबलेयीं किमिदं ते चिकीर्षितम् |
सा चात्मनो मतं सत्यं शशंस परमर्षये ||१४||
ज्येष्ठं कुन्तीसुतं जातं श्रुत्वा रविसमप्रभम् |
दुःखेन परमेणेदमुदरं पातितं मया ||१५||
शतं च किल पुत्राणां वितीर्णं मे त्वया पुरा |
इयं च मे मांसपेशी जाता पुत्रशताय वै ||१६||
व्यास उवाच||
एवमेतत्सौबलेयि नैतज्जात्वन्यथा भवेत् |
वितथं नोक्तपूर्वं मे स्वैरेष्वपि कुतोऽन्यथा ||१७||
घृतपूर्णं कुण्डशतं क्षिप्रमेव विधीयताम् |
शीताभिरद्भिरष्ठीलामिमां च परिषिञ्चत ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
सा सिच्यमाना अष्ठीला अभवच्छतधा तदा |
अङ्गुष्ठपर्वमात्राणां गर्भाणां पृथगेव तु ||१९||
एकाधिकशतं पूर्णं यथायोगं विशां पते |
मांसपेश्यास्तदा राजन्क्रमशः कालपर्ययात् ||२०||
ततस्तांस्तेषु कुण्डेषु गर्भानवदधे तदा |
स्वनुगुप्तेषु देशेषु रक्षां च व्यदधात्ततः ||२१||
शशास चैव भगवान्कालेनैतावता पुनः |
विघट्टनीयान्येतानि कुण्डानीति स्म सौबलीम् ||२२||
इत्युक्त्वा भगवान्व्यासस्तथा प्रतिविधाय च |
जगाम तपसे धीमान्हिमवन्तं शिलोच्चयम् ||२३||
जज्ञे क्रमेण चैतेन तेषां दुर्योधनो नृपः |
जन्मतस्तु प्रमाणेन ज्येष्ठो राजा युधिष्ठिरः ||२४||
जातमात्रे सुते तस्मिन्धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम् |
समानीय बहून्विप्रान्भीष्मं विदुरमेव च ||२५||
युधिष्ठिरो राजपुत्रो ज्येष्ठो नः कुलवर्धनः |
प्राप्तः स्वगुणतो राज्यं न तस्मिन्वाच्यमस्ति नः ||२६||
अयं त्वनन्तरस्तस्मादपि राजा भविष्यति |
एतद्धि ब्रूत मे सत्यं यदत्र भविता ध्रुवम् ||२७||
वाक्यस्यैतस्य निधने दिक्षु सर्वासु भारत |
क्रव्यादाः प्राणदन्घोराः शिवाश्चाशिवशंसिनः ||२८||
लक्षयित्वा निमित्तानि तानि घोराणि सर्वशः |
तेऽब्रुवन्ब्राह्मणा राजन्विदुरश्च महामतिः ||२९||
व्यक्तं कुलान्तकरणो भवितैष सुतस्तव |
तस्य शान्तिः परित्यागे पुष्ट्या त्वपनयो महान् ||३०||
शतमेकोनमप्यस्तु पुत्राणां ते महीपते |
एकेन कुरु वै क्षेमं लोकस्य च कुलस्य च ||३१||
त्यजेदेकं कुलस्यार्थे ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् |
ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ||३२||
स तथा विदुरेणोक्तस्तैश्च सर्वैर्द्विजोत्तमैः |
न चकार तथा राजा पुत्रस्नेहसमन्वितः ||३३||
ततः पुत्रशतं सर्वं धृतराष्ट्रस्य पार्थिव |
मासमात्रेण सञ्जज्ञे कन्या चैका शताधिका ||३४||
गान्धार्यां क्लिश्यमानायामुदरेण विवर्धता |
धृतराष्ट्रं महाबाहुं वैश्या पर्यचरत्किल ||३५||
तस्मिन्संवत्सरे राजन्धृतराष्ट्रान्महायशाः |
जज्ञे धीमांस्ततस्तस्यां युयुत्सुः करणो नृप ||३६||
एवं पुत्रशतं जज्ञे धृतराष्ट्रस्य धीमतः |
महारथानां वीराणां कन्या चैकाथ दुःशला ||३७||
१०८
जनमेजय उवाच||
ज्येष्ठानुज्येष्ठतां तेषां नामधेयानि चाभिभो |
धृतराष्ट्रस्य पुत्राणामानुपूर्व्येण कीर्तय ||१||
वैशम्पायन उवाच||
दुर्योधनो युयुत्सुश्च राजन्दुःशासनस्तथा |
दुःसहो दुःशलश्चैव जलसन्धः समः सहः ||२||
विन्दानुविन्दौ दुर्धर्षः सुबाहुर्दुष्प्रधर्षणः |
दुर्मर्षणो दुर्मुखश्च दुष्कर्णः कर्ण एव च ||३||
विविंशतिर्विकर्णश्च जलसन्धः सुलोचनः |
चित्रोपचित्रौ चित्राक्षश्चारुचित्रः शरासनः ||४||
दुर्मदो दुष्प्रगाहश्च विवित्सुर्विकटः समः |
ऊर्णनाभः सुनाभश्च तथा नन्दोपनन्दकौ ||५||
सेनापतिः सुषेणश्च कुण्डोदरमहोदरौ |
चित्रबाणश्चित्रवर्मा सुवर्मा दुर्विमोचनः ||६||
अयोबाहुर्महाबाहुश्चित्राङ्गश्चित्रकुण्डलः |
भीमवेगो भीमबलो बलाकी बलवर्धनः ||७||
उग्रायुधो भीमकर्मा कनकायुर्दृढायुधः |
दृढवर्मा दृढक्षत्रः सोमकीर्तिरनूदरः ||८||
दृढसन्धो जरासन्धः सत्यसन्धः सदःसुवाक् |
उग्रश्रवा अश्वसेनः सेनानीर्दुष्पराजयः ||९||
अपराजितः पण्डितको विशालाक्षो दुरावरः |
दृढहस्तः सुहस्तश्च वातवेगसुवर्चसौ ||१०||
आदित्यकेतुर्बह्वाशी नागदन्तोग्रयायिनौ |
कवची निषङ्गी पाशी च दण्डधारो धनुर्ग्रहः ||११||
उग्रो भीमरथो वीरो वीरबाहुरलोलुपः |
अभयो रौद्रकर्मा च तथा दृढरथस्त्रयः ||१२||
अनाधृष्यः कुण्डभेदी विरावी दीर्घलोचनः |
दीर्घबाहुर्महाबाहुर्व्यूढोरुः कनकध्वजः ||१३||
कुण्डाशी विरजाश्चैव दुःशला च शताधिका |
एतदेकशतं राजन्कन्या चैका प्रकीर्तिता ||१४||
नामधेयानुपूर्व्येण विद्धि जन्मक्रमं नृप |
सर्वे त्वतिरथाः शूराः सर्वे युद्धविशारदाः ||१५||
सर्वे वेदविदश्चैव राजशास्त्रेषु कोविदाः |
सर्वे संसर्गविद्यासु विद्याभिजनशोभिनः ||१६||
सर्वेषामनुरूपाश्च कृता दारा महीपते |
धृतराष्ट्रेण समये समीक्ष्य विधिवत्तदा ||१७||
दुःशलां समये राजा सिन्धुराजाय भारत |
जयद्रथाय प्रददौ सौबलानुमते तदा ||१८||
१०९
जनमेजय उवाच||
कथितो धार्तराष्ट्राणामार्षः सम्भव उत्तमः |
अमानुषो मानुषाणां भवता ब्रह्मवित्तम ||१||
नामधेयानि चाप्येषां कथ्यमानानि भागशः |
त्वत्तः श्रुतानि मे ब्रह्मन्पाण्डवानां तु कीर्तय ||२||
ते हि सर्वे महात्मानो देवराजपराक्रमाः |
त्वयैवांशावतरणे देवभागाः प्रकीर्तिताः ||३||
तस्मादिच्छाम्यहं श्रोतुमतिमानुषकर्मणाम् |
तेषामाजननं सर्वं वैशम्पायन कीर्तय ||४||
वैशम्पायन उवाच||
राजा पाण्डुर्महारण्ये मृगव्यालनिषेविते |
वने मैथुनकालस्थं ददर्श मृगयूथपम् ||५||
ततस्तां च मृगीं तं च रुक्मपुङ्खैः सुपत्रिभिः |
निर्बिभेद शरैस्तीक्ष्णैः पाण्डुः पञ्चभिराशुगैः ||६||
स च राजन्महातेजा ऋषिपुत्रस्तपोधनः |
भार्यया सह तेजस्वी मृगरूपेण सङ्गतः ||७||
संसक्तस्तु तया मृग्या मानुषीमीरयन्गिरम् |
क्षणेन पतितो भूमौ विललापाकुलेन्द्रियः ||८||
मृग उवाच||
काममन्युपरीतापि बुद्ध्यङ्गरहितापि च |
वर्जयन्ति नृशंसानि पापेष्वभिरता नराः ||९||
न विधिं ग्रसते प्रज्ञा प्रज्ञां तु ग्रसते विधिः |
विधिपर्यागतानर्थान्प्रज्ञा न प्रतिपद्यते ||१०||
शश्वद्धर्मात्मनां मुख्ये कुले जातस्य भारत |
कामलोभाभिभूतस्य कथं ते चलिता मतिः ||११||
पाण्डुरुवाच||
शत्रूणां या वधे वृत्तिः सा मृगाणां वधे स्मृता |
राज्ञां मृग न मां मोहात्त्वं गर्हयितुमर्हसि ||१२||
अच्छद्मनामायया च मृगाणां वध इष्यते |
स एव धर्मो राज्ञां तु तद्विद्वान्किं नु गर्हसे ||१३||
अगस्त्यः सत्रमासीनश्चचार मृगयामृषिः |
आरण्यान्सर्वदैवत्यान्मृगान्प्रोक्ष्य महावने ||१४||
प्रमाणदृष्टधर्मेण कथमस्मान्विगर्हसे |
अगस्त्यस्याभिचारेण युष्माकं वै वपा हुता ||१५||
मृग उवाच||
न रिपून्वै समुद्दिश्य विमुञ्चन्ति पुरा शरान् |
रन्ध्र एषां विशेषेण वधकालः प्रशस्यते ||१६||
पाण्डुरुवाच||
प्रमत्तमप्रमत्तं वा विवृतं घ्नन्ति चौजसा |
उपायैरिषुभिस्तीक्ष्णैः कस्मान्मृग विगर्हसे ||१७||
मृग उवाच||
नाहं घ्नन्तं मृगान्राजन्विगर्हे आत्मकारणात् |
मैथुनं तु प्रतीक्ष्यं मे स्यात्त्वयेहानृशंसतः ||१८||
सर्वभूतहिते काले सर्वभूतेप्सिते तथा |
को हि विद्वान्मृगं हन्याच्चरन्तं मैथुनं वने ||१९||
पुरुषार्थफलं कान्तं यत्त्वया वितथं कृतम् ||१९||
पौरवाणामृषीणां च तेषामक्लिष्टकर्मणाम् |
वंशे जातस्य कौरव्य नानुरूपमिदं तव ||२०||
नृशंसं कर्म सुमहत्सर्वलोकविगर्हितम् |
अस्वर्ग्यमयशस्यं च अधर्मिष्ठं च भारत ||२१||
स्त्रीभोगानां विशेषज्ञः शास्त्रधर्मार्थतत्त्ववित् |
नार्हस्त्वं सुरसङ्काश कर्तुमस्वर्ग्यमीदृशम् ||२२||
त्वया नृशंसकर्तारः पापाचाराश्च मानवाः |
निग्राह्याः पार्थिवश्रेष्ठ त्रिवर्गपरिवर्जिताः ||२३||
किं कृतं ते नरश्रेष्ठ निघ्नतो मामनागसम् |
मुनिं मूलफलाहारं मृगवेषधरं नृप ||२४||
वसमानमरण्येषु नित्यं शमपरायणम् ||२४||
त्वयाहं हिंसितो यस्मात्तस्मात्त्वामप्यसंशयम् |
द्वयोर्नृशंसकर्तारमवशं काममोहितम् ||२५||
जीवितान्तकरो भाव एवमेवागमिष्यति ||२५||
अहं हि किंदमो नाम तपसाप्रतिमो मुनिः |
व्यपत्रपन्मनुष्याणां मृग्यां मैथुनमाचरम् ||२६||
मृगो भूत्वा मृगैः सार्धं चरामि गहने वने |
न तु ते ब्रह्महत्येयं भविष्यत्यविजानतः ||२७||
मृगरूपधरं हत्वा मामेवं काममोहितम् ||२७||
अस्य तु त्वं फलं मूढ प्राप्स्यसीदृशमेव हि |
प्रियया सह संवासं प्राप्य कामविमोहितः ||२८||
त्वमप्यस्यामवस्थायां प्रेतलोकं गमिष्यसि ||२८||
अन्तकाले च संवासं यया गन्तासि कान्तया |
प्रेतराजवशं प्राप्तं सर्वभूतदुरत्ययम् ||२९||
भक्त्या मतिमतां श्रेष्ठ सैव त्वामनुयास्यति ||२९||
वर्तमानः सुखे दुःखं यथाहं प्रापितस्त्वया |
तथा सुखं त्वां सम्प्राप्तं दुःखमभ्यागमिष्यति ||३०||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा सुदुःखार्तो जीवितात्स व्ययुज्यत |
मृगः पाण्डुश्च शोकार्तः क्षणेन समपद्यत ||३१||
११०
वैशम्पायन उवाच||
तं व्यतीतमतिक्रम्य राजा स्वमिव बान्धवम् |
सभार्यः शोकदुःखार्तः पर्यदेवयदातुरः ||१||
पाण्डुरुवाच||
सतामपि कुले जाताः कर्मणा बत दुर्गतिम् |
प्राप्नुवन्त्यकृतात्मानः कामजालविमोहिताः ||२||
शश्वद्धर्मात्मना जातो बाल एव पिता मम |
जीवितान्तमनुप्राप्तः कामात्मैवेति नः श्रुतम् ||३||
तस्य कामात्मनः क्षेत्रे राज्ञः संयतवागृषिः |
कृष्णद्वैपायनः साक्षाद्भगवान्मामजीजनत् ||४||
तस्याद्य व्यसने बुद्धिः सञ्जातेयं ममाधमा |
त्यक्तस्य देवैरनयान्मृगयायां दुरात्मनः ||५||
मोक्षमेव व्यवस्यामि बन्धो हि व्यसनं महत् |
सुवृत्तिमनुवर्तिष्ये तामहं पितुरव्ययाम् ||६||
अतीव तपसात्मानं योजयिष्याम्यसंशयम् ||६||
तस्मादेकोऽहमेकाहमेकैकस्मिन्वनस्पतौ |
चरन्भैक्षं मुनिर्मुण्डश्चरिष्यामि महीमिमाम् ||७||
पांसुना समवच्छन्नः शून्यागारप्रतिश्रयः |
वृक्षमूलनिकेतो वा त्यक्तसर्वप्रियाप्रियः ||८||
न शोचन्न प्रहृष्यंश्च तुल्यनिन्दात्मसंस्तुतिः |
निराशीर्निर्नमस्कारो निर्द्वन्द्वो निष्परिग्रहः ||९||
न चाप्यवहसन्कञ्चिन्न कुर्वन्भ्रुकुटीं क्वचित् |
प्रसन्नवदनो नित्यं सर्वभूतहिते रतः ||१०||
जङ्गमाजङ्गमं सर्वमविहिंसंश्चतुर्विधम् |
स्वासु प्रजास्विव सदा समः प्राणभृतां प्रति ||११||
एककालं चरन्भैक्षं कुलानि द्वे च पञ्च च |
असम्भवे वा भैक्षस्य चरन्ननशनान्यपि ||१२||
अल्पमल्पं यथाभोज्यं पूर्वलाभेन जातु चित् |
नित्यं नातिचरँल्लाभे अलाभे सप्त पूरयन् ||१३||
वास्यैकं तक्षतो बाहुं चन्दनेनैकमुक्षतः |
नाकल्याणं न कल्याणं प्रध्यायन्नुभयोस्तयोः ||१४||
न जिजीविषुवत्किञ्चिन्न मुमूर्षुवदाचरन् |
मरणं जीवितं चैव नाभिनन्दन्न च द्विषन् ||१५||
याः काश्चिज्जीवता शक्याः कर्तुमभ्युदयक्रियाः |
ताः सर्वाः समतिक्रम्य निमेषादिष्ववस्थितः ||१६||
तासु सर्वास्ववस्थासु त्यक्तसर्वेन्द्रियक्रियः |
सम्परित्यक्तधर्मात्मा सुनिर्णिक्तात्मकल्मषः ||१७||
निर्मुक्तः सर्वपापेभ्यो व्यतीतः सर्ववागुराः |
न वशे कस्यचित्तिष्ठन्सधर्मा मातरिश्वनः ||१८||
एतया सततं वृत्त्या चरन्नेवम्प्रकारया |
देहं सन्धारयिष्यामि निर्भयं मार्गमास्थितः ||१९||
नाहं श्वाचरिते मार्गे अवीर्यकृपणोचिते |
स्वधर्मात्सततापेते रमेयं वीर्यवर्जितः ||२०||
सत्कृतोऽसक्तृतो वापि योऽन्यां कृपणचक्षुषा |
उपैति वृत्तिं कामात्मा स शुनां वर्तते पथि ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा सुदुःखार्तो निःश्वासपरमो नृपः |
अवेक्षमाणः कुन्तीं च माद्रीं च समभाषत ||२२||
कौसल्या विदुरः क्षत्ता राजा च सह बन्धुभिः |
आर्या सत्यवती भीष्मस्ते च राजपुरोहिताः ||२३||
ब्राह्मणाश्च महात्मानः सोमपाः संशितव्रताः |
पौरवृद्धाश्च ये तत्र निवसन्त्यस्मदाश्रयाः ||२४||
प्रसाद्य सर्वे वक्तव्याः पाण्डुः प्रव्रजितो वनम् ||२४||
निशम्य वचनं भर्तुर्वनवासे धृतात्मनः |
तत्समं वचनं कुन्ती माद्री च समभाषताम् ||२५||
अन्येऽपि ह्याश्रमाः सन्ति ये शक्या भरतर्षभ |
आवाभ्यां धर्मपत्नीभ्यां सह तप्त्वा तपो महत् ||२६||
त्वमेव भविता सार्थः स्वर्गस्यापि न संशयः ||२६||
प्रणिधायेन्द्रियग्रामं भर्तृलोकपरायणे |
त्यक्तकामसुखे ह्यावां तप्स्यावो विपुलं तपः ||२७||
यदि आवां महाप्राज्ञ त्यक्ष्यसि त्वं विशां पते |
अद्यैवावां प्रहास्यावो जीतिवं नात्र संशयः ||२८||
पाण्डुरुवाच||
यदि व्यवसितं ह्येतद्युवयोर्धर्मसंहितम् |
स्ववृत्तिमनुवर्तिष्ये तामहं पितुरव्ययाम् ||२९||
त्यक्तग्राम्यसुखाचारस्तप्यमानो महत्तपः |
वल्कली फलमूलाशी चरिष्यामि महावने ||३०||
अग्निं जुह्वन्नुभौ कालावुभौ कालावुपस्पृशन् |
कृशः परिमिताहारश्चीरचर्मजटाधरः ||३१||
शीतवातातपसहः क्षुत्पिपासाश्रमान्वितः |
तपसा दुश्चरेणेदं शरीरमुपशोषयन् ||३२||
एकान्तशीली विमृशन्पक्वापक्वेन वर्तयन् |
पितृन्देवांश्च वन्येन वाग्भिरद्भिश्च तर्पयन् ||३३||
वानप्रस्थजनस्यापि दर्शनं कुलवासिनाम् |
नाप्रियाण्याचरञ्जातु किं पुनर्ग्रामवासिनाम् ||३४||
एवमारण्यशास्त्राणामुग्रमुग्रतरं विधिम् |
काङ्क्षमाणोऽहमासिष्ये देहस्यास्य समापनात् ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
इत्येवमुक्त्वा भार्ये ते राजा कौरववंशजः |
ततश्चूडामणिं निष्कमङ्गदे कुण्डलानि च ||३६||
वासांसि च महार्हाणि स्त्रीणामाभरणानि च ||३६||
प्रदाय सर्वं विप्रेभ्यः पाण्डुः पुनरभाषत |
गत्वा नागपुरं वाच्यं पाण्डुः प्रव्रजितो वनम् ||३७||
अर्थं कामं सुखं चैव रतिं च परमात्मिकाम् |
प्रतस्थे सर्वमुत्सृज्य सभार्यः कुरुपुङ्गवः ||३८||
ततस्तस्यानुयात्राणि ते चैव परिचारकाः |
श्रुत्वा भरतसिंहस्य विविधाः करुणा गिरः ||३९||
भीममार्तस्वरं कृत्वा हाहेति परिचुक्रुशुः ||३९||
उष्णमश्रु विमुञ्चन्तस्तं विहाय महीपतिम् |
ययुर्नागपुरं तूर्णं सर्वमादाय तद्वचः ||४०||
श्रुत्वा च तेभ्यस्तत्सर्वं यथावृत्तं महावने |
धृतराष्ट्रो नरश्रेष्ठः पाण्डुमेवान्वशोचत ||४१||
राजपुत्रस्तु कौरव्यः पाण्डुर्मूलफलाशनः |
जगाम सह भार्याभ्यां ततो नागसभं गिरिम् ||४२||
स चैत्ररथमासाद्य वारिषेणमतीत्य च |
हिमवन्तमतिक्रम्य प्रययौ गन्धमादनम् ||४३||
रक्ष्यमाणो महाभूतैः सिद्धैश्च परमर्षिभिः |
उवास स तदा राजा समेषु विषमेषु च ||४४||
इन्द्रद्युम्नसरः प्राप्य हंसकूटमतीत्य च |
शतशृङ्गे महाराज तापसः समपद्यत ||४५||
१११
वैशम्पायन उवाच||
तत्रापि तपसि श्रेष्ठे वर्तमानः स वीर्यवान् |
सिद्धचारणसङ्घानां बभूव प्रियदर्शनः ||१||
शुश्रूषुरनहंवादी संयतात्मा जितेन्द्रियः |
स्वर्गं गन्तुं पराक्रान्तः स्वेन वीर्येण भारत ||२||
केषाञ्चिदभवद्भ्राता केषाञ्चिदभवत्सखा |
ऋषयस्त्वपरे चैनं पुत्रवत्पर्यपालयन् ||३||
स तु कालेन महता प्राप्य निष्कल्मषं तपः |
ब्रह्मर्षिसदृशः पाण्डुर्बभूव भरतर्षभ ||४||
स्वर्गपारं तितीर्षन्स शतशृङ्गादुदङ्मुखः |
प्रतस्थे सह पत्नीभ्यामब्रुवंस्तत्र तापसाः ||५||
उपर्युपरि गच्छन्तः शैलराजमुदङ्मुखाः ||५||
दृष्टवन्तो गिरेरस्य दुर्गान्देशान्बहून्वयम् |
आक्रीडभूतान्देवानां गन्धर्वाप्सरसां तथा ||६||
उद्यानानि कुबेरस्य समानि विषमाणि च |
महानदीनितम्बांश्च दुर्गांश्च गिरिगह्वरान् ||७||
सन्ति नित्यहिमा देशा निर्वृक्षमृगपक्षिणः |
सन्ति केचिन्महावर्षा दुर्गाः केचिद्दुरासदाः ||८||
अतिक्रामेन्न पक्षी यान्कुत एवेतरे मृगाः |
वायुरेकोऽतिगाद्यत्र सिद्धाश्च परमर्षयः ||९||
गच्छन्त्यौ शैलराजेऽस्मिन्राजपुत्र्यौ कथं त्विमे |
न सीदेतामदुःखार्हे मा गमो भरतर्षभ ||१०||
पाण्डुरुवाच||
अप्रजस्य महाभागा न द्वारं परिचक्षते |
स्वर्गे तेनाभितप्तोऽहमप्रजस्तद्ब्रवीमि वः ||११||
ऋणैश्चतुर्भिः संयुक्ता जायन्ते मनुजा भुवि |
पितृदेवर्षिमनुजदेयैः शतसहस्रशः ||१२||
एतानि तु यथाकालं यो न बुध्यति मानवः |
न तस्य लोकाः सन्तीति धर्मविद्भिः प्रतिष्ठितम् ||१३||
यज्ञैश्च देवान्प्रीणाति स्वाध्यायतपसा मुनीन् |
पुत्रैः श्राद्धैः पितृंश्चापि आनृशंस्येन मानवान् ||१४||
ऋषिदेवमनुष्याणां परिमुक्तोऽस्मि धर्मतः |
पित्र्यादृणादनिर्मुक्तस्तेन तप्ये तपोधनाः ||१५||
देहनाशे ध्रुवो नाशः पितृणामेष निश्चयः |
इह तस्मात्प्रजाहेतोः प्रजायन्ते नरोत्तमाः ||१६||
यथैवाहं पितुः क्षेत्रे सृष्टस्तेन महात्मना |
तथैवास्मिन्मम क्षेत्रे कथं वै सम्भवेत्प्रजा ||१७||
तापसा ऊचुः||
अस्ति वै तव धर्मात्मन्विद्म देवोपमं शुभम् |
अपत्यमनघं राजन्वयं दिव्येन चक्षुषा ||१८||
दैवदिष्टं नरव्याघ्र कर्मणेहोपपादय |
अक्लिष्टं फलमव्यग्रो विन्दते बुद्धिमान्नरः ||१९||
तस्मिन्दृष्टे फले तात प्रयत्नं कर्तुमर्हसि |
अपत्यं गुणसम्पन्नं लब्ध्वा प्रीतिमवाप्स्यसि ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
तच्छ्रुत्वा तापसवचः पाण्डुश्चिन्तापरोऽभवत् |
आत्मनो मृगशापेन जानन्नुपहतां क्रियाम् ||२१||
सोऽब्रवीद्विजने कुन्तीं धर्मपत्नीं यशस्विनीम् |
अपत्योत्पादने योगमापदि प्रसमर्थयन् ||२२||
अपत्यं नाम लोकेषु प्रतिष्ठा धर्मसंहिता |
इति कुन्ति विदुर्धीराः शाश्वतं धर्ममादितः ||२३||
इष्टं दत्तं तपस्तप्तं नियमश्च स्वनुष्ठितः |
सर्वमेवानपत्यस्य न पावनमिहोच्यते ||२४||
सोऽहमेवं विदित्वैतत्प्रपश्यामि शुचिस्मिते |
अनपत्यः शुभाँल्लोकान्नावाप्स्यामीति चिन्तयन् ||२५||
मृगाभिशापान्नष्टं मे प्रजनं ह्यकृतात्मनः |
नृशंसकारिणो भीरु यथैवोपहतं तथा ||२६||
इमे वै बन्धुदायादाः षट्पुत्रा धर्मदर्शने |
षडेवाबन्धुदायादाः पुत्रास्ताञ्शृणु मे पृथे ||२७||
स्वयञ्जातः प्रणीतश्च परिक्रीतश्च यः सुतः |
पौनर्भवश्च कानीनः स्वैरिण्यां यश्च जायते ||२८||
दत्तः क्रीतः कृत्रिमश्च उपगच्छेत्स्वयं च यः |
सहोढो जातरेताश्च हीनयोनिधृतश्च यः ||२९||
पूर्वपूर्वतमाभावे मत्वा लिप्सेत वै सुतम् |
उत्तमादवराः पुंसः काङ्क्षन्ते पुत्रमापदि ||३०||
अपत्यं धर्मफलदं श्रेष्ठं विन्दन्ति साधवः |
आत्मशुक्रादपि पृथे मनुः स्वायम्भुवोऽब्रवीत् ||३१||
तस्मात्प्रहेष्याम्यद्य त्वां हीनः प्रजननात्स्वयम् |
सदृशाच्छ्रेयसो वा त्वं विद्ध्यपत्यं यशस्विनि ||३२||
शृणु कुन्ति कथां चेमां शारदण्डायनीं प्रति |
या वीरपत्नी गुरुभिर्नियुक्तापत्यजन्मनि ||३३||
पुष्पेण प्रयता स्नाता निशि कुन्ति चतुष्पथे |
वरयित्वा द्विजं सिद्धं हुत्वा पुंसवनेऽनलम् ||३४||
कर्मण्यवसिते तस्मिन्सा तेनैव सहावसत् |
तत्र त्रीञ्जनयामास दुर्जयादीन्महारथान् ||३५||
तथा त्वमपि कल्याणि ब्राह्मणात्तपसाधिकात् |
मन्नियोगाद्यत क्षिप्रमपत्योत्पादनं प्रति ||३६||
११२
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्ता महाराज कुन्ती पाण्डुमभाषत |
कुरूणामृषभं वीरं तदा भूमिपतिं पतिम् ||१||
न मामर्हसि धर्मज्ञ वक्तुमेवं कथञ्चन |
धर्मपत्नीमभिरतां त्वयि राजीवलोचन ||२||
त्वमेव तु महाबाहो मय्यपत्यानि भारत |
वीर वीर्योपपन्नानि धर्मतो जनयिष्यसि ||३||
स्वर्गं मनुजशार्दूल गच्छेयं सहिता त्वया |
अपत्याय च मां गच्छ त्वमेव कुरुनन्दन ||४||
न ह्यहं मनसाप्यन्यं गच्छेयं त्वदृते नरम् |
त्वत्तः प्रतिविशिष्टश्च कोऽन्योऽस्ति भुवि मानवः ||५||
इमां च तावद्धर्म्यां त्वं पौराणीं शृणु मे कथाम् |
परिश्रुतां विशालाक्ष कीर्तयिष्यामि यामहम् ||६||
व्युषिताश्व इति ख्यातो बभूव किल पार्थिवः |
पुरा परमधर्मिष्ठः पूरोर्वंशविवर्धनः ||७||
तस्मिंश्च यजमाने वै धर्मात्मनि महात्मनि |
उपागमंस्ततो देवाः सेन्द्राः सह महर्षिभिः ||८||
अमाद्यदिन्द्रः सोमेन दक्षिणाभिर्द्विजातयः |
व्युषिताश्वस्य राजर्षेस्ततो यज्ञे महात्मनः ||९||
व्युषिताश्वस्ततो राजन्नति मर्त्यान्व्यरोचत |
सर्वभूतान्यति यथा तपनः शिशिरात्यये ||१०||
स विजित्य गृहीत्वा च नृपतीन्राजसत्तमः |
प्राच्यानुदीच्यान्मध्यांश्च दक्षिणात्यानकालयत् ||११||
अश्वमेधे महायज्ञे व्युषिताश्वः प्रतापवान् |
बभूव स हि राजेन्द्रो दशनागबलान्वितः ||१२||
अप्यत्र गाथां गायन्ति ये पुराणविदो जनाः |
व्युषिताश्वः समुद्रान्तां विजित्येमां वसुन्धराम् ||१३||
अपालयत्सर्ववर्णान्पिता पुत्रानिवौरसान् ||१३||
यजमानो महायज्ञैर्ब्राह्मणेभ्यो ददौ धनम् |
अनन्तरत्नान्यादाय आजहार महाक्रतून् ||१४||
सुषाव च बहून्सोमान्सोमसंस्थास्ततान च ||१४||
आसीत्काक्षीवती चास्य भार्या परमसंमता |
भद्रा नाम मनुष्येन्द्र रूपेणासदृशी भुवि ||१५||
कामयामासतुस्तौ तु परस्परमिति श्रुतिः |
स तस्यां कामसंमत्तो यक्ष्माणं समपद्यत ||१६||
तेनाचिरेण कालेन जगामास्तमिवांशुमान् |
तस्मिन्प्रेते मनुष्येन्द्रे भार्यास्य भृशदुःखिता ||१७||
अपुत्रा पुरुषव्याघ्र विललापेति नः श्रुतम् |
भद्रा परमदुःखार्ता तन्निबोध नराधिप ||१८||
नारी परमधर्मज्ञ सर्वा पुत्रविनाकृता |
पतिं विना जीवति या न सा जीवति दुःखिता ||१९||
पतिं विना मृतं श्रेयो नार्याः क्षत्रियपुङ्गव |
त्वद्गतिं गन्तुमिच्छामि प्रसीदस्व नयस्व माम् ||२०||
त्वया हीना क्षणमपि नाहं जीवितुमुत्सहे |
प्रसादं कुरु मे राजन्नितस्तूर्णं नयस्व माम् ||२१||
पृष्ठतोऽनुगमिष्यामि समेषु विषमेषु च |
त्वामहं नरशार्दूल गच्छन्तमनिवर्तिनम् ||२२||
छायेवानपगा राजन्सततं वशवर्तिनी |
भविष्यामि नरव्याघ्र नित्यं प्रियहिते रता ||२३||
अद्य प्रभृति मां राजन्कष्टा हृदयशोषणाः |
आधयोऽभिभविष्यन्ति त्वदृते पुष्करेक्षण ||२४||
अभाग्यया मया नूनं वियुक्ताः सहचारिणः |
संयोगा विप्रयुक्ता वा पूर्वदेहेषु पार्थिव ||२५||
तदिदं कर्मभिः पापैः पूर्वदेहेषु सञ्चितम् |
दुःखं मामनुसम्प्राप्तं राजंस्त्वद्विप्रयोगजम् ||२६||
अद्य प्रभृत्यहं राजन्कुशप्रस्तरशायिनी |
भविष्याम्यसुखाविष्टा त्वद्दर्शनपरायणा ||२७||
दर्शयस्व नरव्याघ्र साधु मामसुखान्विताम् |
दीनामनाथां कृपणां विलपन्तीं नरेश्वर ||२८||
एवं बहुविधं तस्यां विलपन्त्यां पुनः पुनः |
तं शवं सम्परिष्वज्य वाक्किलान्तर्हिताब्रवीत् ||२९||
उत्तिष्ठ भद्रे गच्छ त्वं ददानीह वरं तव |
जनयिष्याम्यपत्यानि त्वय्यहं चारुहासिनि ||३०||
आत्मीये च वरारोहे शयनीये चतुर्दशीम् |
अष्टमीं वा ऋतुस्नाता संविशेथा मया सह ||३१||
एवमुक्ता तु सा देवी तथा चक्रे पतिव्रता |
यथोक्तमेव तद्वाक्यं भद्रा पुत्रार्थिनी तदा ||३२||
सा तेन सुषुवे देवी शवेन मनुजाधिप |
त्रीञ्शाल्वांश्चतुरो मद्रान्सुतान्भरतसत्तम ||३३||
तथा त्वमपि मय्येव मनसा भरतर्षभ |
शक्तो जनयितुं पुत्रांस्तपोयोगबलान्वयात् ||३४||
११३
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तया राजा तां देवीं पुनरब्रवीत् |
धर्मविद्धर्मसंयुक्तमिदं वचनमुत्तमम् ||१||
एवमेतत्पुरा कुन्ति व्युषिताश्वश्चकार ह |
यथा त्वयोक्तं कल्याणि स ह्यासीदमरोपमः ||२||
अथ त्विमं प्रवक्ष्यामि धर्मं त्वेतं निबोध मे |
पुराणमृषिभिर्दृष्टं धर्मविद्भिर्महात्मभिः ||३||
अनावृताः किल पुरा स्त्रिय आसन्वरानने |
कामचारविहारिण्यः स्वतन्त्राश्चारुलोचने ||४||
तासां व्युच्चरमाणानां कौमारात्सुभगे पतीन् |
नाधर्मोऽभूद्वरारोहे स हि धर्मः पुराभवत् ||५||
तं चैव धर्मं पौराणं तिर्यग्योनिगताः प्रजाः |
अद्याप्यनुविधीयन्ते कामद्वेषविवर्जिताः ||६||
पुराणदृष्टो धर्मोऽयं पूज्यते च महर्षिभिः ||६||
उत्तरेषु च रम्भोरु कुरुष्वद्यापि वर्तते |
स्त्रीणामनुग्रहकरः स हि धर्मः सनातनः ||७||
अस्मिंस्तु लोके नचिरान्मर्यादेयं शुचिस्मिते |
स्थापिता येन यस्माच्च तन्मे विस्तरतः शृणु ||८||
बभूवोद्दालको नाम महर्षिरिति नः श्रुतम् |
श्वेतकेतुरिति ख्यातः पुत्रस्तस्याभवन्मुनिः ||९||
मर्यादेयं कृता तेन मानुषेष्विति नः श्रुतम् |
कोपात्कमलपत्राक्षि यदर्थं तन्निबोध मे ||१०||
श्वेतकेतोः किल पुरा समक्षं मातरं पितुः |
जग्राह ब्राह्मणः पाणौ गच्छाव इति चाब्रवीत् ||११||
ऋषिपुत्रस्ततः कोपं चकारामर्षितस्तदा |
मातरं तां तथा दृष्ट्वा नीयमानां बलादिव ||१२||
क्रुद्धं तं तु पिता दृष्ट्वा श्वेतकेतुमुवाच ह |
मा तात कोपं कार्षीस्त्वमेष धर्मः सनातनः ||१३||
अनावृता हि सर्वेषां वर्णानामङ्गना भुवि |
यथा गावः स्थितास्तात स्वे स्वे वर्णे तथा प्रजाः ||१४||
ऋषिपुत्रोऽथ तं धर्मं श्वेतकेतुर्न चक्षमे |
चकार चैव मर्यादामिमां स्त्रीपुंसयोर्भुवि ||१५||
मानुषेषु महाभागे न त्वेवान्येषु जन्तुषु |
तदा प्रभृति मर्यादा स्थितेयमिति नः श्रुतम् ||१६||
व्युच्चरन्त्याः पतिं नार्या अद्य प्रभृति पातकम् |
भ्रूणहत्याकृतं पापं भविष्यत्यसुखावहम् ||१७||
भार्यां तथा व्युच्चरतः कौमारीं ब्रह्मचारिणीम् |
पतिव्रतामेतदेव भविता पातकं भुवि ||१८||
पत्या नियुक्ता या चैव पत्न्यपत्यार्थमेव च |
न करिष्यति तस्याश्च भविष्यत्येतदेव हि ||१९||
इति तेन पुरा भीरु मर्यादा स्थापिता बलात् |
उद्दालकस्य पुत्रेण धर्म्या वै श्वेतकेतुना ||२०||
सौदासेन च रम्भोरु नियुक्तापत्यजन्मनि |
मदयन्ती जगामर्षिं वसिष्ठमिति नः श्रुतम् ||२१||
तस्माल्लेभे च सा पुत्रमश्मकं नाम भामिनी |
भार्या कल्माषपादस्य भर्तुः प्रियचिकीर्षया ||२२||
अस्माकमपि ते जन्म विदितं कमलेक्षणे |
कृष्णद्वैपायनाद्भीरु कुरूणां वंशवृद्धये ||२३||
अत एतानि सर्वाणि कारणानि समीक्ष्य वै |
ममैतद्वचनं धर्म्यं कर्तुमर्हस्यनिन्दिते ||२४||
ऋतावृतौ राजपुत्रि स्त्रिया भर्ता यतव्रते |
नातिवर्तव्य इत्येवं धर्मं धर्मविदो विदुः ||२५||
शेषेष्वन्येषु कालेषु स्वातन्त्र्यं स्त्री किलार्हति |
धर्ममेतं जनाः सन्तः पुराणं परिचक्षते ||२६||
भर्ता भार्यां राजपुत्रि धर्म्यं वाधर्म्यमेव वा |
यद्ब्रूयात्तत्तथा कार्यमिति धर्मविदो विदुः ||२७||
विशेषतः पुत्रगृद्धी हीनः प्रजननात्स्वयम् |
यथाहमनवद्याङ्गि पुत्रदर्शनलालसः ||२८||
तथा रक्ताङ्गुलितलः पद्मपत्रनिभः शुभे |
प्रसादार्थं मया तेऽयं शिरस्यभ्युद्यतोऽञ्जलिः ||२९||
मन्नियोगात्सुकेशान्ते द्विजातेस्तपसाधिकात् |
पुत्रान्गुणसमायुक्तानुत्पादयितुमर्हसि ||३०||
त्वत्कृतेऽहं पृथुश्रोणि गच्छेयं पुत्रिणां गतिम् ||३०||
एवमुक्ता ततः कुन्ती पाण्डुं परपुरञ्जयम् |
प्रत्युवाच वरारोहा भर्तुः प्रियहिते रता ||३१||
पितृवेश्मन्यहं बाला नियुक्तातिथिपूजने |
उग्रं पर्यचरं तत्र ब्राह्मणं संशितव्रतम् ||३२||
निगूढनिश्चयं धर्मे यं तं दुर्वाससं विदुः |
तमहं संशितात्मानं सर्वयत्नैरतोषयम् ||३३||
स मेऽभिचारसंयुक्तमाचष्ट भगवान्वरम् |
मन्त्रग्रामं च मे प्रादादब्रवीच्चैव मामिदम् ||३४||
यं यं देवं त्वमेतेन मन्त्रेणावाहयिष्यसि |
अकामो वा सकामो वा स ते वशमुपैष्यति ||३५||
इत्युक्ताहं तदा तेन पितृवेश्मनि भारत |
ब्राह्मणेन वचस्तथ्यं तस्य कालोऽयमागतः ||३६||
अनुज्ञाता त्वया देवमाह्वयेयमहं नृप |
तेन मन्त्रेण राजर्षे यथा स्यान्नौ प्रजा विभो ||३७||
आवाहयामि कं देवं ब्रूहि तत्त्वविदां वर |
त्वत्तोऽनुज्ञाप्रतीक्षां मां विद्ध्यस्मिन्कर्मणि स्थिताम् ||३८||
पाण्डुरुवाच||
अद्यैव त्वं वरारोहे प्रयतस्व यथाविधि |
धर्ममावाहय शुभे स हि देवेषु पुण्यभाक् ||३९||
अधर्मेण न नो धर्मः संयुज्येत कथञ्चन |
लोकश्चायं वरारोहे धर्मोऽयमिति मंस्यते ||४०||
धार्मिकश्च कुरूणां स भविष्यति न संशयः |
दत्तस्यापि च धर्मेण नाधर्मे रंस्यते मनः ||४१||
तस्माद्धर्मं पुरस्कृत्य नियता त्वं शुचिस्मिते |
उपचाराभिचाराभ्यां धर्ममाराधयस्व वै ||४२||
वैशम्पायन उवाच||
सा तथोक्ता तथेत्युक्त्वा तेन भर्त्रा वराङ्गना |
अभिवाद्याभ्यनुज्ञाता प्रदक्षिणमवर्तत ||४३||
११४
वैशम्पायन उवाच||
संवत्सराहिते गर्भे गान्धार्या जनमेजय |
आह्वयामास वै कुन्ती गर्भार्थं धर्ममच्युतम् ||१||
सा बलिं त्वरिता देवी धर्मायोपजहार ह |
जजाप जप्यं विधिवद्दत्तं दुर्वाससा पुरा ||२||
सङ्गम्य सा तु धर्मेण योगमूर्तिधरेण वै |
लेभे पुत्रं वरारोहा सर्वप्राणभृतां वरम् ||३||
ऐन्द्रे चन्द्रसमायुक्ते मुहूर्तेऽभिजितेऽष्टमे |
दिवा मध्यगते सूर्ये तिथौ पुण्येऽभिपूजिते ||४||
समृद्धयशसं कुन्ती सुषाव समये सुतम् |
जातमात्रे सुते तस्मिन्वागुवाचाशरीरिणी ||५||
एष धर्मभृतां श्रेष्ठो भविष्यति न संशयः |
युधिष्ठिर इति ख्यातः पाण्डोः प्रथमजः सुतः ||६||
भविता प्रथितो राजा त्रिषु लोकेषु विश्रुतः |
यशसा तेजसा चैव वृत्तेन च समन्वितः ||७||
धार्मिकं तं सुतं लब्ध्वा पाण्डुस्तां पुनरब्रवीत् |
प्राहुः क्षत्रं बलज्येष्ठं बलज्येष्ठं सुतं वृणु ||८||
ततस्तथोक्ता पत्या तु वायुमेवाजुहाव सा |
तस्माज्जज्ञे महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः ||९||
तमप्यतिबलं जातं वागभ्यवददच्युतम् |
सर्वेषां बलिनां श्रेष्ठो जातोऽयमिति भारत ||१०||
इदमत्यद्भुतं चासीज्जातमात्रे वृकोदरे |
यदङ्कात्पतितो मातुः शिलां गात्रैरचूर्णयत् ||११||
कुन्ती व्याघ्रभयोद्विग्ना सहसोत्पतिता किल |
नान्वबुध्यत संसुप्तमुत्सङ्गे स्वे वृकोदरम् ||१२||
ततः स वज्रसङ्घातः कुमारोऽभ्यपतद्गिरौ |
पतता तेन शतधा शिला गात्रैर्विचूर्णिता ||१३||
तां शिलां चूर्णितां दृष्ट्वा पाण्डुर्विस्मयमागमत् ||१३||
यस्मिन्नहनि भीमस्तु जज्ञे भरतसत्तम |
दुर्योधनोऽपि तत्रैव प्रजज्ञे वसुधाधिप ||१४||
जाते वृकोदरे पाण्डुरिदं भूयोऽन्वचिन्तयत् |
कथं नु मे वरः पुत्रो लोकश्रेष्ठो भवेदिति ||१५||
दैवे पुरुषकारे च लोकोऽयं हि प्रतिष्ठितः |
तत्र दैवं तु विधिना कालयुक्तेन लभ्यते ||१६||
इन्द्रो हि राजा देवानां प्रधान इति नः श्रुतम् |
अप्रमेयबलोत्साहो वीर्यवानमितद्युतिः ||१७||
तं तोषयित्वा तपसा पुत्रं लप्स्ये महाबलम् |
यं दास्यति स मे पुत्रं स वरीयान्भविष्यति ||१८||
कर्मणा मनसा वाचा तस्मात्तप्स्ये महत्तपः ||१८||
ततः पाण्डुर्महातेजा मन्त्रयित्वा महर्षिभिः |
दिदेश कुन्त्याः कौरव्यो व्रतं सांवत्सरं शुभम् ||१९||
आत्मना च महाबाहुरेकपादस्थितोऽभवत् |
उग्रं स तप आतस्थे परमेण समाधिना ||२०||
आरिराधयिषुर्देवं त्रिदशानां तमीश्वरम् |
सूर्येण सह धर्मात्मा पर्यवर्तत भारत ||२१||
तं तु कालेन महता वासवः प्रत्यभाषत |
पुत्रं तव प्रदास्यामि त्रिषु लोकेषु विश्रुतम् ||२२||
देवानां ब्राह्मणानां च सुहृदां चार्थसाधकम् |
सुतं तेऽग्र्यं प्रदास्यामि सर्वामित्रविनाशनम् ||२३||
इत्युक्तः कौरवो राजा वासवेन महात्मना |
उवाच कुन्तीं धर्मात्मा देवराजवचः स्मरन् ||२४||
नीतिमन्तं महात्मानमादित्यसमतेजसम् |
दुराधर्षं क्रियावन्तमतीवाद्भुतदर्शनम् ||२५||
पुत्रं जनय सुश्रोणि धाम क्षत्रियतेजसाम् |
लब्धः प्रसादो देवेन्द्रात्तमाह्वय शुचिस्मिते ||२६||
एवमुक्ता ततः शक्रमाजुहाव यशस्विनी |
अथाजगाम देवेन्द्रो जनयामास चार्जुनम् ||२७||
जातमात्रे कुमारे तु वागुवाचाशरीरिणी |
महागम्भीरनिर्घोषा नभो नादयती तदा ||२८||
कार्तवीर्यसमः कुन्ति शिबितुल्यपराक्रमः |
एष शक्र इवाजेयो यशस्ते प्रथयिष्यति ||२९||
अदित्या विष्णुना प्रीतिर्यथाभूदभिवर्धिता |
तथा विष्णुसमः प्रीतिं वर्धयिष्यति तेऽर्जुनः ||३०||
एष मद्रान्वशे कृत्वा कुरूंश्च सह केकयैः |
चेदिकाशिकरूषांश्च कुरुलक्ष्म सुधास्यति ||३१||
एतस्य भुजवीर्येण खाण्डवे हव्यवाहनः |
मेदसा सर्वभूतानां तृप्तिं यास्यति वै पराम् ||३२||
ग्रामणीश्च महीपालानेष जित्वा महाबलः |
भ्रातृभिः सहितो वीरस्त्रीन्मेधानाहरिष्यति ||३३||
जामदग्न्यसमः कुन्ति विष्णुतुल्यपराक्रमः |
एष वीर्यवतां श्रेष्ठो भविष्यत्यपराजितः ||३४||
तथा दिव्यानि चास्त्राणि निखिलान्याहरिष्यति |
विप्रनष्टां श्रियं चायमाहर्ता पुरुषर्षभः ||३५||
एतामत्यद्भुतां वाचं कुन्तीपुत्रस्य सूतके |
उक्तवान्वायुराकाशे कुन्ती शुश्राव चास्य ताम् ||३६||
वाचमुच्चारितामुच्चैस्तां निशम्य तपस्विनाम् |
बभूव परमो हर्षः शतशृङ्गनिवासिनाम् ||३७||
तथा देवऋषीणां च सेन्द्राणां च दिवौकसाम् |
आकाशे दुन्दुभीनां च बभूव तुमुलः स्वनः ||३८||
उदतिष्ठन्महाघोषः पुष्पवृष्टिभिरावृतः |
समवेत्य च देवानां गणाः पार्थमपूजयन् ||३९||
काद्रवेया वैनतेया गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
प्रजानां पतयः सर्वे सप्त चैव महर्षयः ||४०||
भरद्वाजः कश्यपो गौतमश्च; विश्वामित्रो जमदग्निर्वसिष्ठः |
यश्चोदितो भास्करेऽभूत्प्रनष्टे; सोऽप्यत्रात्रिर्भगवानाजगाम ||४१||
मरीचिरङ्गिराश्चैव पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः |
दक्षः प्रजापतिश्चैव गन्धर्वाप्सरसस्तथा ||४२||
दिव्यमाल्याम्बरधराः सर्वालङ्कारभूषिताः |
उपगायन्ति बीभत्सुमुपनृत्यन्ति चाप्सराः ||४३||
गन्धर्वैः सहितः श्रीमान्प्रागायत च तुम्बुरुः ||४३||
भीमसेनोग्रसेनौ च ऊर्णायुरनघस्तथा |
गोपतिर्धृतराष्ट्रश्च सूर्यवर्चाश्च सप्तमः ||४४||
युगपस्तृणपः कार्ष्णिर्नन्दिश्चित्ररथस्तथा |
त्रयोदशः शालिशिराः पर्जन्यश्च चतुर्दशः ||४५||
कलिः पञ्चदशश्चात्र नारदश्चैव षोडशः |
सद्वा बृहद्वा बृहकः करालश्च महायशाः ||४६||
ब्रह्मचारी बहुगुणः सुपर्णश्चेति विश्रुतः |
विश्वावसुर्भुमन्युश्च सुचन्द्रो दशमस्तथा ||४७||
गीतमाधुर्यसम्पन्नौ विख्यातौ च हहाहुहू |
इत्येते देवगन्धर्वा जगुस्तत्र नरर्षभम् ||४८||
तथैवाप्सरसो हृष्टाः सर्वालङ्कारभूषिताः |
ननृतुर्वै महाभागा जगुश्चायतलोचनाः ||४९||
अनूना चानवद्या च प्रियमुख्या गुणावरा |
अद्रिका च तथा साची मिश्रकेशी अलम्बुसा ||५०||
मरीचिः शिचुका चैव विद्युत्पर्णा तिलोत्तमा |
अग्निका लक्षणा क्षेमा देवी रम्भा मनोरमा ||५१||
असिता च सुबाहुश्च सुप्रिया सुवपुस्तथा |
पुण्डरीका सुगन्धा च सुरथा च प्रमाथिनी ||५२||
काम्या शारद्वती चैव ननृतुस्तत्र सङ्घशः |
मेनका सहजन्या च पर्णिका पुञ्जिकस्थला ||५३||
क्रतुस्थला घृताची च विश्वाची पूर्वचित्त्यपि |
उम्लोचेत्यभिविख्याता प्रम्लोचेति च ता दश ||५४||
उर्वश्येकादशीत्येता जगुरायतलोचनाः ||५४||
धातार्यमा च मित्रश्च वरुणोंऽशो भगस्तथा |
इन्द्रो विवस्वान्पूषा च त्वष्टा च सविता तथा ||५५||
पर्जन्यश्चैव विष्णुश्च आदित्याः पावकार्चिषः |
महिमानं पाण्डवस्य वर्धयन्तोऽम्बरे स्थिताः ||५६||
मृगव्याधश्च शर्वश्च निरृतिश्च महायशाः |
अजैकपादहिर्बुध्न्यः पिनाकी च परन्तपः ||५७||
दहनोऽथेश्वरश्चैव कपाली च विशां पते |
स्थाणुर्भवश्च भगवान्रुद्रास्तत्रावतस्थिरे ||५८||
अश्विनौ वसवश्चाष्टौ मरुतश्च महाबलाः |
विश्वेदेवास्तथा साध्यास्तत्रासन्परिसंस्थिताः ||५९||
कर्कोटकोऽथ शेषश्च वासुकिश्च भुजङ्गमः |
कच्छपश्चापकुण्डश्च तक्षकश्च महोरगः ||६०||
आययुस्तेजसा युक्ता महाक्रोधा महाबलाः |
एते चान्ये च बहवस्तत्र नागा व्यवस्थिताः ||६१||
तार्क्ष्यश्चारिष्टनेमिश्च गरुडश्चासितध्वजः |
अरुणश्चारुणिश्चैव वैनतेया व्यवस्थिताः ||६२||
तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यं विस्मिता मुनिसत्तमाः |
अधिकां स्म ततो वृत्तिमवर्तन्पाण्डवान्प्रति ||६३||
पाण्डुस्तु पुनरेवैनां पुत्रलोभान्महायशाः |
प्राहिणोद्दर्शनीयाङ्गीं कुन्ती त्वेनमथाब्रवीत् ||६४||
नातश्चतुर्थं प्रसवमापत्स्वपि वदन्त्युत |
अतः परं चारिणी स्यात्पञ्चमे बन्धकी भवेत् ||६५||
स त्वं विद्वन्धर्ममिमं बुद्धिगम्यं कथं नु माम् |
अपत्यार्थं समुत्क्रम्य प्रमादादिव भाषसे ||६६||
११५
वैशम्पायन उवाच||
कुन्तीपुत्रेषु जातेषु धृतराष्ट्रात्मजेषु च |
मद्रराजसुता पाण्डुं रहो वचनमब्रवीत् ||१||
न मेऽस्ति त्वयि सन्तापो विगुणेऽपि परन्तप |
नावरत्वे वरार्हायाः स्थित्वा चानघ नित्यदा ||२||
गान्धार्याश्चैव नृपते जातं पुत्रशतं तथा |
श्रुत्वा न मे तथा दुःखमभवत्कुरुनन्दन ||३||
इदं तु मे महद्दुःखं तुल्यतायामपुत्रता |
दिष्ट्या त्विदानीं भर्तुर्मे कुन्त्यामप्यस्ति सन्ततिः ||४||
यदि त्वपत्यसन्तानं कुन्तिराजसुता मयि |
कुर्यादनुग्रहो मे स्यात्तव चापि हितं भवेत् ||५||
स्तम्भो हि मे सपत्नीत्वाद्वक्तुं कुन्तिसुतां प्रति |
यदि तु त्वं प्रसन्नो मे स्वयमेनां प्रचोदय ||६||
पाण्डुरुवाच||
ममाप्येष सदा माद्रि हृद्यर्थः परिवर्तते |
न तु त्वां प्रसहे वक्तुमिष्टानिष्टविवक्षया ||७||
तव त्विदं मतं ज्ञात्वा प्रयतिष्याम्यतः परम् |
मन्ये ध्रुवं मयोक्ता सा वचो मे प्रतिपत्स्यते ||८||
वैशम्पायन उवाच||
ततः कुन्तीं पुनः पाण्डुर्विविक्त इदमब्रवीत् |
कुलस्य मम सन्तानं लोकस्य च कुरु प्रियम् ||९||
मम चापिण्डनाशाय पूर्वेषामपि चात्मनः |
मत्प्रियार्थं च कल्याणि कुरु कल्याणमुत्तमम् ||१०||
यशसोऽर्थाय चैव त्वं कुरु कर्म सुदुष्करम् |
प्राप्याधिपत्यमिन्द्रेण यज्ञैरिष्टं यशोर्थिना ||११||
तथा मन्त्रविदो विप्रास्तपस्तप्त्वा सुदुष्करम् |
गुरूनभ्युपगच्छन्ति यशसोऽर्थाय भामिनि ||१२||
तथा राजर्षयः सर्वे ब्राह्मणाश्च तपोधनाः |
चक्रुरुच्चावचं कर्म यशसोऽर्थाय दुष्करम् ||१३||
सा त्वं माद्रीं प्लवेनेव तारयेमामनिन्दिते |
अपत्यसंविभागेन परां कीर्तिमवाप्नुहि ||१४||
एवमुक्ताब्रवीन्माद्रीं सकृच्चिन्तय दैवतम् |
तस्मात्ते भवितापत्यमनुरूपमसंशयम् ||१५||
ततो माद्री विचार्यैव जगाम मनसाश्विनौ |
तावागम्य सुतौ तस्यां जनयामासतुर्यमौ ||१६||
नकुलं सहदेवं च रूपेणाप्रतिमौ भुवि |
तथैव तावपि यमौ वागुवाचाशरीरिणी ||१७||
रूपसत्त्वगुणोपेतावेतावन्याञ्जनानति |
भासतस्तेजसात्यर्थं रूपद्रविणसम्पदा ||१८||
नामानि चक्रिरे तेषां शतशृङ्गनिवासिनः |
भक्त्या च कर्मणा चैव तथाशीर्भिर्विशां पते ||१९||
ज्येष्ठं युधिष्ठिरेत्याहुर्भीमसेनेति मध्यमम् |
अर्जुनेति तृतीयं च कुन्तीपुत्रानकल्पयन् ||२०||
पूर्वजं नकुलेत्येवं सहदेवेति चापरम् |
माद्रीपुत्रावकथयंस्ते विप्राः प्रीतमानसाः ||२१||
अनुसंवत्सरं जाता अपि ते कुरुसत्तमाः ||२१||
कुन्तीमथ पुनः पाण्डुर्माद्र्यर्थे समचोदयत् |
तमुवाच पृथा राजन्रहस्युक्ता सती सदा ||२२||
उक्ता सकृद्द्वन्द्वमेषा लेभे तेनास्मि वञ्चिता |
बिभेम्यस्याः परिभवान्नारीणां गतिरीदृशी ||२३||
नाज्ञासिषमहं मूढा द्वन्द्वाह्वाने फलद्वयम् |
तस्मान्नाहं नियोक्तव्या त्वयैषोऽस्तु वरो मम ||२४||
एवं पाण्डोः सुताः पञ्च देवदत्ता महाबलाः |
सम्भूताः कीर्तिमन्तस्ते कुरुवंशविवर्धनाः ||२५||
शुभलक्षणसम्पन्नाः सोमवत्प्रियदर्शनाः |
सिंहदर्पा महेष्वासाः सिंहविक्रान्तगामिनः ||२६||
सिंहग्रीवा मनुष्येन्द्रा ववृधुर्देवविक्रमाः ||२६||
विवर्धमानास्ते तत्र पुण्ये हैमवते गिरौ |
विस्मयं जनयामासुर्महर्षीणां समेयुषाम् ||२७||
ते च पञ्च शतं चैव कुरुवंशविवर्धनाः |
सर्वे ववृधुरल्पेन कालेनाप्स्विव नीरजाः ||२८||
११६
वैशम्पायन उवाच||
दर्शनीयांस्ततः पुत्रान्पाण्डुः पञ्च महावने |
तान्पश्यन्पर्वते रेमे स्वबाहुबलपालितान् ||१||
सुपुष्पितवने काले कदाचिन्मधुमाधवे |
भूतसंमोहने राजा सभार्यो व्यचरद्वनम् ||२||
पलाशैस्तिलकैश्चूतैश्चम्पकैः पारिभद्रकैः |
अन्यैश्च बहुभिर्वृक्षैः फलपुष्पसमृद्धिभिः ||३||
जलस्थानैश्च विविधैः पद्मिनीभिश्च शोभितम् |
पाण्डोर्वनं तु सम्प्रेक्ष्य प्रजज्ञे हृदि मन्मथः ||४||
प्रहृष्टमनसं तत्र विहरन्तं यथामरम् |
तं माद्र्यनुजगामैका वसनं बिभ्रती शुभम् ||५||
समीक्षमाणः स तु तां वयःस्थां तनुवाससम् |
तस्य कामः प्रववृधे गहनेऽग्निरिवोत्थितः ||६||
रहस्यात्मसमां दृष्ट्वा राजा राजीवलोचनाम् |
न शशाक नियन्तुं तं कामं कामबलात्कृतः ||७||
तत एनां बलाद्राजा निजग्राह रहोगताम् |
वार्यमाणस्तया देव्या विस्फुरन्त्या यथाबलम् ||८||
स तु कामपरीतात्मा तं शापं नान्वबुध्यत |
माद्रीं मैथुनधर्मेण गच्छमानो बलादिव ||९||
जीवितान्ताय कौरव्यो मन्मथस्य वशं गतः |
शापजं भयमुत्सृज्य जगामैव बलात्प्रियाम् ||१०||
तस्य कामात्मनो बुद्धिः साक्षात्कालेन मोहिता |
सम्प्रमथ्येन्द्रियग्रामं प्रनष्टा सह चेतसा ||११||
स तया सह सङ्गम्य भार्यया कुरुनन्दन |
पाण्डुः परमधर्मात्मा युयुजे कालधर्मणा ||१२||
ततो माद्री समालिङ्ग्य राजानं गतचेतसम् |
मुमोच दुःखजं शब्दं पुनः पुनरतीव ह ||१३||
सह पुत्रैस्ततः कुन्ती माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ |
आजग्मुः सहितास्तत्र यत्र राजा तथागतः ||१४||
ततो माद्र्यब्रवीद्राजन्नार्ता कुन्तीमिदं वचः |
एकैव त्वमिहागच्छ तिष्ठन्त्वत्रैव दारकाः ||१५||
तच्छ्रुत्वा वचनं तस्यास्तत्रैवावार्य दारकान् |
हताहमिति विक्रुश्य सहसोपजगाम ह ||१६||
दृष्ट्वा पाण्डुं च माद्रीं च शयानौ धरणीतले |
कुन्ती शोकपरीताङ्गी विललाप सुदुःखिता ||१७||
रक्ष्यमाणो मया नित्यं वीरः सततमात्मवान् |
कथं त्वमभ्यतिक्रान्तः शापं जानन्वनौकसः ||१८||
ननु नाम त्वया माद्रि रक्षितव्यो जनाधिपः |
सा कथं लोभितवती विजने त्वं नराधिपम् ||१९||
कथं दीनस्य सततं त्वामासाद्य रहोगताम् |
तं विचिन्तयतः शापं प्रहर्षः समजायत ||२०||
धन्या त्वमसि बाह्लीकि मत्तो भाग्यतरा तथा |
दृष्टवत्यसि यद्वक्त्रं प्रहृष्टस्य महीपतेः ||२१||
माद्र्युवाच||
विलोभ्यमानेन मया वार्यमाणेन चासकृत् |
आत्मा न वारितोऽनेन सत्यं दिष्टं चिकीर्षुणा ||२२||
कुन्त्युवाच||
अहं ज्येष्ठा धर्मपत्नी ज्येष्ठं धर्मफलं मम |
अवश्यं भाविनो भावान्मा मां माद्रि निवर्तय ||२३||
अन्वेष्यामीह भर्तारमहं प्रेतवशं गतम् |
उत्तिष्ठ त्वं विसृज्यैनमिमान्रक्षस्व दारकान् ||२४||
माद्र्युवाच||
अहमेवानुयास्यामि भर्तारमपलायिनम् |
न हि तृप्तास्मि कामानां तज्ज्येष्ठा अनुमन्यताम् ||२५||
मां चाभिगम्य क्षीणोऽयं कामाद्भरतसत्तमः |
तमुच्छिन्द्यामस्य कामं कथं नु यमसादने ||२६||
न चाप्यहं वर्तयन्ती निर्विशेषं सुतेषु ते |
वृत्तिमार्ये चरिष्यामि स्पृशेदेनस्तथा हि माम् ||२७||
तस्मान्मे सुतयोः कुन्ति वर्तितव्यं स्वपुत्रवत् |
मां हि कामयमानोऽयं राजा प्रेतवशं गतः ||२८||
राज्ञः शरीरेण सह ममापीदं कलेवरम् |
दग्धव्यं सुप्रतिच्छन्नमेतदार्ये प्रियं कुरु ||२९||
दारकेष्वप्रमत्ता च भवेथाश्च हिता मम |
अतोऽन्यन्न प्रपश्यामि संदेष्टव्यं हि किञ्चन ||३०||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा तं चिताग्निस्थं धर्मपत्नी नरर्षभम् |
मद्रराजात्मजा तूर्णमन्वारोहद्यशस्विनी ||३१||
११७
वैशम्पायन उवाच||
पाण्डोरवभृथं कृत्वा देवकल्पा महर्षयः |
ततो मन्त्रमकुर्वन्त ते समेत्य तपस्विनः ||१||
हित्वा राज्यं च राष्ट्रं च स महात्मा महातपाः |
अस्मिन्स्थाने तपस्तप्तुं तापसाञ्शरणं गतः ||२||
स जातमात्रान्पुत्रांश्च दारांश्च भवतामिह |
प्रदायोपनिधिं राजा पाण्डुः स्वर्गमितो गतः ||३||
ते परस्परमामन्त्र्य सर्वभूतहिते रताः |
पाण्डोः पुत्रान्पुरस्कृत्य नगरं नागसाह्वयम् ||४||
उदारमनसः सिद्धा गमने चक्रिरे मनः |
भीष्माय पाण्डवान्दातुं धृतराष्ट्राय चैव हि ||५||
तस्मिन्नेव क्षणे सर्वे तानादाय प्रतस्थिरे |
पाण्डोर्दारांश्च पुत्रांश्च शरीरं चैव तापसाः ||६||
सुखिनी सा पुरा भूत्वा सततं पुत्रवत्सला |
प्रपन्ना दीर्घमध्वानं सङ्क्षिप्तं तदमन्यत ||७||
सा नदीर्घेण कालेन सम्प्राप्ता कुरुजाङ्गलम् |
वर्धमानपुरद्वारमाससाद यशस्विनी ||८||
तं चारणसहस्राणां मुनीनामागमं तदा |
श्रुत्वा नागपुरे नृणां विस्मयः समजायत ||९||
मुहूर्तोदित आदित्ये सर्वे धर्मपुरस्कृताः |
सदारास्तापसान्द्रष्टुं निर्ययुः पुरवासिनः ||१०||
स्त्रीसङ्घाः क्षत्रसङ्घाश्च यानसङ्घान्समास्थिताः |
ब्राह्मणैः सह निर्जग्मुर्ब्राह्मणानां च योषितः ||११||
तथा विट्शूद्रसङ्घानां महान्व्यतिकरोऽभवत् |
न कश्चिदकरोदीर्ष्यामभवन्धर्मबुद्धयः ||१२||
तथा भीष्मः शान्तनवः सोमदत्तोऽथ बाह्लिकः |
प्रज्ञाचक्षुश्च राजर्षिः क्षत्ता च विदुरः स्वयम् ||१३||
सा च सत्यवती देवी कौसल्या च यशस्विनी |
राजदारैः परिवृता गान्धारी च विनिर्ययौ ||१४||
धृतराष्ट्रस्य दायादा दुर्योधनपुरोगमाः |
भूषिता भूषणैश्चित्रैः शतसङ्ख्या विनिर्ययुः ||१५||
तान्महर्षिगणान्सर्वाञ्शिरोभिरभिवाद्य च |
उपोपविविशुः सर्वे कौरव्याः सपुरोहिताः ||१६||
तथैव शिरसा भूमावभिवाद्य प्रणम्य च |
उपोपविविशुः सर्वे पौरजानपदा अपि ||१७||
तमकूजमिवाज्ञाय जनौघं सर्वशस्तदा |
भीष्मो राज्यं च राष्ट्रं च महर्षिभ्यो न्यवेदयत् ||१८||
तेषामथो वृद्धतमः प्रत्युत्थाय जटाजिनी |
महर्षिमतमाज्ञाय महर्षिरिदमब्रवीत् ||१९||
यः स कौरव्यदायादः पाण्डुर्नाम नराधिपः |
कामभोगान्परित्यज्य शतशृङ्गमितो गतः ||२०||
ब्रह्मचर्यव्रतस्थस्य तस्य दिव्येन हेतुना |
साक्षाद्धर्मादयं पुत्रस्तस्य जातो युधिष्ठिरः ||२१||
तथेमं बलिनां श्रेष्ठं तस्य राज्ञो महात्मनः |
मातरिश्वा ददौ पुत्रं भीमं नाम महाबलम् ||२२||
पुरुहूतादयं जज्ञे कुन्त्यां सत्यपराक्रमः |
यस्य कीरित्र्महेष्वासान्सर्वानभिभविष्यति ||२३||
यौ तु माद्री महेष्वासावसूत कुरुसत्तमौ |
अश्विभ्यां मनुजव्याघ्राविमौ तावपि तिष्ठतः ||२४||
चरता धर्मनित्येन वनवासं यशस्विना |
एष पैतामहो वंशः पाण्डुना पुनरुद्धृतः ||२५||
पुत्राणां जन्म वृद्धिं च वैदिकाध्ययनानि च |
पश्यतः सततं पाण्डोः शश्वत्प्रीतिरवर्धत ||२६||
वर्तमानः सतां वृत्ते पुत्रलाभमवाप्य च |
पितृलोकं गतः पाण्डुरितः सप्तदशेऽहनि ||२७||
तं चितागतमाज्ञाय वैश्वानरमुखे हुतम् |
प्रविष्टा पावकं माद्री हित्वा जीवितमात्मनः ||२८||
सा गता सह तेनैव पतिलोकमनुव्रता |
तस्यास्तस्य च यत्कार्यं क्रियतां तदनन्तरम् ||२९||
इमे तयोः शरीरे द्वे सुताश्चेमे तयोर्वराः |
क्रियाभिरनुगृह्यन्तां सह मात्रा परन्तपाः ||३०||
प्रेतकार्ये च निर्वृत्ते पितृमेधं महायशाः |
लभतां सर्वधर्मज्ञः पाण्डुः कुरुकुलोद्वहः ||३१||
एवमुक्त्वा कुरून्सर्वान्कुरूणामेव पश्यताम् |
क्षणेनान्तर्हिताः सर्वे चारणा गुह्यकैः सह ||३२||
गन्धर्वनगराकारं तत्रैवान्तर्हितं पुनः |
ऋषिसिद्धगणं दृष्ट्वा विस्मयं ते परं ययुः ||३३||
११८
धृतराष्ट्र उवाच||
पाण्डोर्विदुर सर्वाणि प्रेतकार्याणि कारय |
राजवद्राजसिंहस्य माद्र्याश्चैव विशेषतः ||१||
पशून्वासांसि रत्नानि धनानि विविधानि च |
पाण्डोः प्रयच्छ माद्र्याश्च येभ्यो यावच्च वाञ्छितम् ||२||
यथा च कुन्ती सत्कारं कुर्यान्माद्र्यास्तथा कुरु |
यथा न वायुर्नादित्यः पश्येतां तां सुसंवृताम् ||३||
न शोच्यः पाण्डुरनघः प्रशस्यः स नराधिपः |
यस्य पञ्च सुता वीरा जाताः सुरसुतोपमाः ||४||
वैशम्पायन उवाच||
विदुरस्तं तथेत्युक्त्वा भीष्मेण सह भारत |
पाण्डुं संस्कारयामास देशे परमसंवृते ||५||
ततस्तु नगरात्तूर्णमाज्यहोमपुरस्कृताः |
निर्हृताः पावका दीप्ताः पाण्डो राजपुरोहितैः ||६||
अथैनमार्तवैर्गन्धैर्माल्यैश्च विविधैर्वरैः |
शिबिकां समलञ्चक्रुर्वाससाच्छाद्य सर्वशः ||७||
तां तथा शोभितां माल्यैर्वासोभिश्च महाधनैः |
अमात्या ज्ञातयश्चैव सुहृदश्चोपतस्थिरे ||८||
नृसिंहं नरयुक्तेन परमालङ्कृतेन तम् |
अवहन्यानमुख्येन सह माद्र्या सुसंवृतम् ||९||
पाण्डुरेणातपत्रेण चामरव्यजनेन च |
सर्ववादित्रनादैश्च समलञ्चक्रिरे ततः ||१०||
रत्नानि चाप्युपादाय बहूनि शतशो नराः |
प्रददुः काङ्क्षमाणेभ्यः पाण्डोस्तत्रौर्ध्वदेहिकम् ||११||
अथ छत्राणि शुभ्राणि पाण्डुराणि बृहन्ति च |
आजह्रुः कौरवस्यार्थे वासांसि रुचिराणि च ||१२||
याजकैः शुक्लवासोभिर्हूयमाना हुताशनाः |
अगच्छन्नग्रतस्तस्य दीप्यमानाः स्वलङ्कृताः ||१३||
ब्राह्मणाः क्षत्रिया वैश्याः शूद्राश्चैव सहस्रशः |
रुदन्तः शोकसन्तप्ता अनुजग्मुर्नराधिपम् ||१४||
अयमस्मानपाहाय दुःखे चाधाय शाश्वते |
कृत्वानाथान्परो नाथः क्व यास्यति नराधिपः ||१५||
क्रोशन्तः पाण्डवाः सर्वे भीष्मो विदुर एव च |
रमणीये वनोद्देशे गङ्गातीरे समे शुभे ||१६||
न्यासयामासुरथ तां शिबिकां सत्यवादिनः |
सभार्यस्य नृसिंहस्य पाण्डोरक्लिष्टकर्मणः ||१७||
ततस्तस्य शरीरं तत्सर्वगन्धनिषेवितम् |
शुचिकालीयकादिग्धं मुख्यस्नानाधिवासितम् ||१८||
पर्यषिञ्चज्जलेनाशु शातकुम्भमयैर्घटैः ||१८||
चन्दनेन च मुख्येन शुक्लेन समलेपयन् |
कालागुरुविमिश्रेण तथा तुङ्गरसेन च ||१९||
अथैनं देशजैः शुक्लैर्वासोभिः समयोजयन् |
आच्छन्नः स तु वासोभिर्जीवन्निव नरर्षभः ||२०||
शुशुभे पुरुषव्याघ्रो महार्हशयनोचितः ||२०||
याजकैरभ्यनुज्ञातं प्रेतकर्मणि निष्ठितैः |
घृतावसिक्तं राजानं सह माद्र्या स्वलङ्कृतम् ||२१||
तुङ्गपद्मकमिश्रेण चन्दनेन सुगन्धिना |
अन्यैश्च विविधैर्गन्धैरनल्पैः समदाहयन् ||२२||
ततस्तयोः शरीरे ते दृष्ट्वा मोहवशं गता |
हाहा पुत्रेति कौसल्या पपात सहसा भुवि ||२३||
तां प्रेक्ष्य पतितामार्तां पौरजानपदो जनः |
रुरोद सस्वनं सर्वो राजभक्त्या कृपान्वितः ||२४||
क्लान्तानीवार्तनादेन सर्वाणि च विचुक्रुशुः |
मानुषैः सह भूतानि तिर्यग्योनिगतान्यपि ||२५||
तथा भीष्मः शान्तनवो विदुरश्च महामतिः |
सर्वशः कौरवाश्चैव प्राणदन्भृशदुःखिताः ||२६||
ततो भीष्मोऽथ विदुरो राजा च सह बन्धुभिः |
उदकं चक्रिरे तस्य सर्वाश्च कुरुयोषितः ||२७||
कृतोदकांस्तानादाय पाण्डवाञ्शोककर्शितान् |
सर्वाः प्रकृतयो राजञ्शोचन्त्यः पर्यवारयन् ||२८||
यथैव पाण्डवा भूमौ सुषुपुः सह बान्धवैः |
तथैव नागरा राजञ्शिश्यिरे ब्राह्मणादयः ||२९||
तदनानन्दमस्वस्थमाकुमारमहृष्टवत् |
बभूव पाण्डवैः सार्धं नगरं द्वादश क्षपाः ||३०||
११९
वैशम्पायन उवाच||
ततः क्षत्ता च राजा च भीष्मश्च सह बन्धुभिः |
ददुः श्राद्धं तदा पाण्डोः स्वधामृतमयं तदा ||१||
कुरूंश्च विप्रमुख्यांश्च भोजयित्वा सहस्रशः |
रत्नौघान्द्विजमुख्येभ्यो दत्त्वा ग्रामवरानपि ||२||
कृतशौचांस्ततस्तांस्तु पाण्डवान्भरतर्षभान् |
आदाय विविशुः पौराः पुरं वारणसाह्वयम् ||३||
सततं स्मान्वतप्यन्त तमेव भरतर्षभम् |
पौरजानपदाः सर्वे मृतं स्वमिव बान्धवम् ||४||
श्राद्धावसाने तु तदा दृष्ट्वा तं दुःखितं जनम् |
संमूढां दुःखशोकार्तां व्यासो मातरमब्रवीत् ||५||
अतिक्रान्तसुखाः कालाः प्रत्युपस्थितदारुणाः |
श्वः श्वः पापीयदिवसाः पृथिवी गतयौवना ||६||
बहुमायासमाकीर्णो नानादोषसमाकुलः |
लुप्तधर्मक्रियाचारो घोरः कालो भविष्यति ||७||
गच्छ त्वं त्यागमास्थाय युक्ता वस तपोवने |
मा द्रक्ष्यसि कुलस्यास्य घोरं सङ्क्षयमात्मनः ||८||
तथेति समनुज्ञाय सा प्रविश्याब्रवीत्स्नुषाम् |
अम्बिके तव पुत्रस्य दुर्नयात्किल भारताः ||९||
सानुबन्धा विनङ्क्ष्यन्ति पौत्राश्चैवेति नः श्रुतम् ||९||
तत्कौसल्यामिमामार्तां पुत्रशोकाभिपीडिताम् |
वनमादाय भद्रं ते गच्छावो यदि मन्यसे ||१०||
तथेत्युक्ते अम्बिकया भीष्ममामन्त्र्य सुव्रता |
वनं ययौ सत्यवती स्नुषाभ्यां सह भारत ||११||
ताः सुघोरं तपः कृत्वा देव्यो भरतसत्तम |
देहं त्यक्त्वा महाराज गतिमिष्टां ययुस्तदा ||१२||
अवाप्नुवन्त वेदोक्तान्संस्कारान्पाण्डवास्तदा |
अवर्धन्त च भोगांस्ते भुञ्जानाः पितृवेश्मनि ||१३||
धार्तराष्ट्रैश्च सहिताः क्रीडन्तः पितृवेश्मनि |
बालक्रीडासु सर्वासु विशिष्टाः पाण्डवाभवन् ||१४||
जवे लक्ष्याभिहरणे भोज्ये पांसुविकर्षणे |
धार्तराष्ट्रान्भीमसेनः सर्वान्स परिमर्दति ||१५||
हर्षादेतान्क्रीडमानान्गृह्य काकनिलीयने |
शिरःसु च निगृह्यैनान्योधयामास पाण्डवः ||१६||
शतमेकोत्तरं तेषां कुमाराणां महौजसाम् |
एक एव विमृद्नाति नातिकृच्छ्राद्वृकोदरः ||१७||
पादेषु च निगृह्यैनान्विनिहत्य बलाद्बली |
चकर्ष क्रोशतो भूमौ घृष्टजानुशिरोक्षिकान् ||१८||
दश बालाञ्जले क्रीडन्भुजाभ्यां परिगृह्य सः |
आस्ते स्म सलिले मग्नः प्रमृतांश्च विमुञ्चति ||१९||
फलानि वृक्षमारुह्य प्रचिन्वन्ति च ते यदा |
तदा पादप्रहारेण भीमः कम्पयते द्रुमम् ||२०||
प्रहारवेगाभिहताद्द्रुमाद्व्याघूर्णितास्ततः |
सफलाः प्रपतन्ति स्म द्रुतं स्रस्ताः कुमारकाः ||२१||
न ते नियुद्धे न जवे न योग्यासु कदाचन |
कुमारा उत्तरं चक्रुः स्पर्धमाना वृकोदरम् ||२२||
एवं स धार्तराष्ट्राणां स्पर्धमानो वृकोदरः |
अप्रियेऽतिष्ठदत्यन्तं बाल्यान्न द्रोहचेतसा ||२३||
ततो बलमतिख्यातं धार्तराष्ट्रः प्रतापवान् |
भीमसेनस्य तज्ज्ञात्वा दुष्टभावमदर्शयत् ||२४||
तस्य धर्मादपेतस्य पापानि परिपश्यतः |
मोहादैश्वर्यलोभाच्च पापा मतिरजायत ||२५||
अयं बलवतां श्रेष्ठः कुन्तीपुत्रो वृकोदरः |
मध्यमः पाण्डुपुत्राणां निकृत्या संनिहन्यताम् ||२६||
अथ तस्मादवरजं ज्येष्ठं चैव युधिष्ठिरम् |
प्रसह्य बन्धने बद्ध्वा प्रशासिष्ये वसुन्धराम् ||२७||
एवं स निश्चयं पापः कृत्वा दुर्योधनस्तदा |
नित्यमेवान्तरप्रेक्षी भीमस्यासीन्महात्मनः ||२८||
ततो जलविहारार्थं कारयामास भारत |
चेलकम्बलवेश्मानि विचित्राणि महान्ति च ||२९||
प्रमाणकोट्यामुद्देशं स्थलं किञ्चिदुपेत्य च |
क्रीडावसाने सर्वे ते शुचिवस्त्राः स्वलङ्कृताः ||३०||
सर्वकामसमृद्धं तदन्नं बुभुजिरे शनैः ||३०||
दिवसान्ते परिश्रान्ता विहृत्य च कुरूद्वहाः |
विहारावसथेष्वेव वीरा वासमरोचयन् ||३१||
खिन्नस्तु बलवान्भीमो व्यायामाभ्यधिकस्तदा |
वाहयित्वा कुमारांस्ताञ्जलक्रीडागतान्विभुः ||३२||
प्रमाणकोट्यां वासार्थी सुष्वापारुह्य तत्स्थलम् ||३२||
शीतं वासं समासाद्य श्रान्तो मदविमोहितः |
निश्चेष्टः पाण्डवो राजन्सुष्वाप मृतकल्पवत् ||३३||
ततो बद्ध्वा लतापाशैर्भीमं दुर्योधनः शनैः |
गम्भीरं भीमवेगं च स्थलाज्जलमपातयत् ||३४||
ततः प्रबुद्धः कौन्तेयः सर्वं सञ्छिद्य बन्धनम् |
उदतिष्ठज्जलाद्भूयो भीमः प्रहरतां वरः ||३५||
सुप्तं चापि पुनः सर्पैस्तीक्ष्णदंष्ट्रैर्महाविषैः |
कुपितैर्दंशयामास सर्वेष्वेवाङ्गमर्मसु ||३६||
दंष्ट्राश्च दंष्ट्रिणां तेषां मर्मस्वपि निपातिताः |
त्वचं नैवास्य बिभिदुः सारत्वात्पृथुवक्षसः ||३७||
प्रतिबुद्धस्तु भीमस्तान्सर्वान्सर्पानपोथयत् |
सारथिं चास्य दयितमपहस्तेन जघ्निवान् ||३८||
भोजने भीमसेनस्य पुनः प्राक्षेपयद्विषम् |
कालकूटं नवं तीक्ष्णं सम्भृतं लोमहर्षणम् ||३९||
वैश्यापुत्रस्तदाचष्ट पार्थानां हितकाम्यया |
तच्चापि भुक्त्वाजरयदविकारो वृकोदरः ||४०||
विकारं न ह्यजनयत्सुतीक्ष्णमपि तद्विषम् |
भीमसंहननो भीमस्तदप्यजरयत्ततः ||४१||
एवं दुर्योधनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः |
अनेकैरभ्युपायैस्ताञ्जिघांसन्ति स्म पाण्डवान् ||४२||
पाण्डवाश्चापि तत्सर्वं प्रत्यजानन्नरिंदमाः |
उद्भावनमकुर्वन्तो विदुरस्य मते स्थिताः ||४३||
१२०
जनमेजय उवाच||
कृपस्यापि महाब्रह्मन्सम्भवं वक्तुमर्हसि |
शरस्तम्भात्कथं जज्ञे कथं चास्त्राण्यवाप्तवान् ||१||
वैशम्पायन उवाच||
महर्षेर्गौतमस्यासीच्छरद्वान्नाम नामतः |
पुत्रः किल महाराज जातः सह शरैर्विभो ||२||
न तस्य वेदाध्ययने तथा बुद्धिरजायत |
यथास्य बुद्धिरभवद्धनुर्वेदे परन्तप ||३||
अधिजग्मुर्यथा वेदांस्तपसा ब्रह्मवादिनः |
तथा स तपसोपेतः सर्वाण्यस्त्राण्यवाप ह ||४||
धनुर्वेदपरत्वाच्च तपसा विपुलेन च |
भृशं सन्तापयामास देवराजं स गौतमः ||५||
ततो जालपदीं नाम देवकन्यां सुरेश्वरः |
प्राहिणोत्तपसो विघ्नं कुरु तस्येति कौरव ||६||
साभिगम्याश्रमपदं रमणीयं शरद्वतः |
धनुर्बाणधरं बाला लोभयामास गौतमम् ||७||
तामेकवसनां दृष्ट्वा गौतमोऽप्सरसं वने |
लोकेऽप्रतिमसंस्थानामुत्फुल्लनयनोऽभवत् ||८||
धनुश्च हि शराश्चास्य कराभ्यां प्रापतन्भुवि |
वेपथुश्चास्य तां दृष्ट्वा शरीरे समजायत ||९||
स तु ज्ञानगरीयस्त्वात्तपसश्च समन्वयात् |
अवतस्थे महाप्राज्ञो धैर्येण परमेण ह ||१०||
यस्त्वस्य सहसा राजन्विकारः समपद्यत |
तेन सुस्राव रेतोऽस्य स च तन्नावबुध्यत ||११||
स विहायाश्रमं तं च तां चैवाप्सरसं मुनिः |
जगाम रेतस्तत्तस्य शरस्तम्बे पपात ह ||१२||
शरस्तम्बे च पतितं द्विधा तदभवन्नृप |
तस्याथ मिथुनं जज्ञे गौतमस्य शरद्वतः ||१३||
मृगयां चरतो राज्ञः शन्तनोस्तु यदृच्छया |
कश्चित्सेनाचरोऽरण्ये मिथुनं तदपश्यत ||१४||
धनुश्च सशरं दृष्ट्वा तथा कृष्णाजिनानि च |
व्यवस्य ब्राह्मणापत्यं धनुर्वेदान्तगस्य तत् ||१५||
स राज्ञे दर्शयामास मिथुनं सशरं तदा ||१५||
स तदादाय मिथुनं राजाथ कृपयान्वितः |
आजगाम गृहानेव मम पुत्राविति ब्रुवन् ||१६||
ततः संवर्धयामास संस्कारैश्चाप्ययोजयत् |
गौतमोऽपि तदापेत्य धनुर्वेदपरोऽभवत् ||१७||
कृपया यन्मया बालाविमौ संवर्धिताविति |
तस्मात्तयोर्नाम चक्रे तदेव स महीपतिः ||१८||
निहितौ गौतमस्तत्र तपसा तावविन्दत |
आगम्य चास्मै गोत्रादि सर्वमाख्यातवांस्तदा ||१९||
चतुर्विधं धनुर्वेदमस्त्राणि विविधानि च |
निखिलेनास्य तत्सर्वं गुह्यमाख्यातवांस्तदा ||२०||
सोऽचिरेणैव कालेन परमाचार्यतां गतः ||२०||
ततोऽधिजग्मुः सर्वे ते धनुर्वेदं महारथाः |
धृतराष्ट्रात्मजाश्चैव पाण्डवाश्च महाबलाः ||२१||
वृष्णयश्च नृपाश्चान्ये नानादेशसमागताः ||२१||
१२१
वैशम्पायन उवाच||
विशेषार्थी ततो भीष्मः पौत्राणां विनयेप्सया |
इष्वस्त्रज्ञान्पर्यपृच्छदाचार्यान्वीर्यसंमतान् ||१||
नाल्पधीर्नामहाभागस्तथानानास्त्रकोविदः |
नादेवसत्त्वो विनयेत्कुरूनस्त्रे महाबलान् ||२||
महर्षिस्तु भरद्वाजो हविर्धाने चरन्पुरा |
ददर्शाप्सरसं साक्षाद्घृताचीमाप्लुतामृषिः ||३||
तस्या वायुः समुद्धूतो वसनं व्यपकर्षत |
ततोऽस्य रेतश्चस्कन्द तदृषिर्द्रोण आदधे ||४||
तस्मिन्समभवद्द्रोणः कलशे तस्य धीमतः |
अध्यगीष्ट स वेदांश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः ||५||
अग्निवेश्यं महाभागं भरद्वाजः प्रतापवान् |
प्रत्यपादयदाग्नेयमस्त्रं धर्मभृतां वरः ||६||
अग्निष्टुज्जातः स मुनिस्ततो भरतसत्तम |
भारद्वाजं तदाग्नेयं महास्त्रं प्रत्यपादयत् ||७||
भरद्वाजसखा चासीत्पृषतो नाम पार्थिवः |
तस्यापि द्रुपदो नाम तदा समभवत्सुतः ||८||
स नित्यमाश्रमं गत्वा द्रोणेन सह पार्षतः |
चिक्रीडाध्ययनं चैव चकार क्षत्रियर्षभः ||९||
ततो व्यतीते पृषते स राजा द्रुपदोऽभवत् |
पाञ्चालेषु महाबाहुरुत्तरेषु नरेश्वरः ||१०||
भरद्वाजोऽपि भगवानारुरोह दिवं तदा |
ततः पितृनियुक्तात्मा पुत्रलोभान्महायशाः ||११||
शारद्वतीं ततो द्रोणः कृपीं भार्यामविन्दत ||११||
अग्निहोत्रे च धर्मे च दमे च सततं रता |
अलभद्गौतमी पुत्रमश्वत्थामानमेव च ||१२||
स जातमात्रो व्यनदद्यथैवोच्चैःश्रवा हयः |
तच्छ्रुत्वान्तर्हितं भूतमन्तरिक्षस्थमब्रवीत् ||१३||
अश्वस्येवास्य यत्स्थाम नदतः प्रदिशो गतम् |
अश्वत्थामैव बालोऽयं तस्मान्नाम्ना भविष्यति ||१४||
सुतेन तेन सुप्रीतो भारद्वाजस्ततोऽभवत् |
तत्रैव च वसन्धीमान्धनुर्वेदपरोऽभवत् ||१५||
स शुश्राव महात्मानं जामदग्न्यं परन्तपम् |
ब्राह्मणेभ्यस्तदा राजन्दित्सन्तं वसु सर्वशः ||१६||
वनं तु प्रस्थितं रामं भारद्वाजस्तदाब्रवीत् |
आगतं वित्तकामं मां विद्धि द्रोणं द्विजर्षभम् ||१७||
राम उवाच||
हिरण्यं मम यच्चान्यद्वसु किञ्चन विद्यते |
ब्राह्मणेभ्यो मया दत्तं सर्वमेव तपोधन ||१८||
तथैवेयं धरा देवी सागरान्ता सपत्तना |
कश्यपाय मया दत्ता कृत्स्ना नगरमालिनी ||१९||
शरीरमात्रमेवाद्य मयेदमवशेषितम् |
अस्त्राणि च महार्हाणि शस्त्राणि विविधानि च ||२०||
वृणीष्व किं प्रयच्छामि तुभ्यं द्रोण वदाशु तत् ||२०||
द्रोण उवाच||
अस्त्राणि मे समग्राणि ससंहाराणि भार्गव |
सप्रयोगरहस्यानि दातुमर्हस्यशेषतः ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
तथेत्युक्त्वा ततस्तस्मै प्रादादस्त्राणि भार्गवः |
सरहस्यव्रतं चैव धनुर्वेदमशेषतः ||२२||
प्रतिगृह्य तु तत्सर्वं कृतास्त्रो द्विजसत्तमः |
प्रियं सखायं सुप्रीतो जगाम द्रुपदं प्रति ||२३||
१२२
वैशम्पायन उवाच||
ततो द्रुपदमासाद्य भारद्वाजः प्रतापवान् |
अब्रवीत्पार्षतं राजन्सखायं विद्धि मामिति ||१||
द्रुपद उवाच||
अकृतेयं तव प्रज्ञा ब्रह्मन्नातिसमञ्जसी |
यन्मां ब्रवीषि प्रसभं सखा तेऽहमिति द्विज ||२||
न हि राज्ञामुदीर्णानामेवं भूतैर्नरैः क्वचित् |
सख्यं भवति मन्दात्मञ्श्रिया हीनैर्धनच्युतैः ||३||
सौहृदान्यपि जीर्यन्ते कालेन परिजीर्यताम् |
सौहृदं मे त्वया ह्यासीत्पूर्वं सामर्थ्यबन्धनम् ||४||
न सख्यमजरं लोके जातु दृश्येत कर्हिचित् |
कामो वैनं विहरति क्रोधश्चैनं प्रवृश्चति ||५||
मैवं जीर्णमुपासिष्ठाः सख्यं नवमुपाकुरु |
आसीत्सख्यं द्विजश्रेष्ठ त्वया मेऽर्थनिबन्धनम् ||६||
न दरिद्रो वसुमतो नाविद्वान्विदुषः सखा |
शूरस्य न सखा क्लीबः सखिपूर्वं किमिष्यते ||७||
ययोरेव समं वित्तं ययोरेव समं कुलम् |
तयोः सख्यं विवाहश्च न तु पुष्टविपुष्टयोः ||८||
नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा |
नाराज्ञा सङ्गतं राज्ञः सखिपूर्वं किमिष्यते ||९||
वैशम्पायन उवाच||
द्रुपदेनैवमुक्तस्तु भारद्वाजः प्रतापवान् |
मुहूर्तं चिन्तयामास मन्युनाभिपरिप्लुतः ||१०||
स विनिश्चित्य मनसा पाञ्चालं प्रति बुद्धिमान् |
जगाम कुरुमुख्यानां नगरं नागसाह्वयम् ||११||
कुमारास्त्वथ निष्क्रम्य समेता गजसाह्वयात् |
क्रीडन्तो वीटया तत्र वीराः पर्यचरन्मुदा ||१२||
पपात कूपे सा वीटा तेषां वै क्रीडतां तदा |
न च ते प्रत्यपद्यन्त कर्म वीटोपलब्धये ||१३||
अथ द्रोणः कुमारांस्तान्दृष्ट्वा कृत्यवतस्तदा |
प्रहस्य मन्दं पैशल्यादभ्यभाषत वीर्यवान् ||१४||
अहो नु धिग्बलं क्षात्रं धिगेतां वः कृतास्त्रताम् |
भरतस्यान्वये जाता ये वीटां नाधिगच्छत ||१५||
एष मुष्टिरिषीकाणां मयास्त्रेणाभिमन्त्रितः |
अस्य वीर्यं निरीक्षध्वं यदन्यस्य न विद्यते ||१६||
वेत्स्यामीषीकया वीटां तामिषीकामथान्यया |
तामन्यया समायोगो वीटाया ग्रहणे मम ||१७||
तदपश्यन्कुमारास्ते विस्मयोत्फुल्ललोचनाः |
अवेष्क्य चोद्धृतां वीटां वीटावेद्धारमब्रुवन् ||१८||
अभिवादयामहे ब्रह्मन्नैतदन्येषु विद्यते |
कोऽसि कं त्वाभिजानीमो वयं किं करवामहे ||१९||
द्रोण उवाच||
आचक्षध्वं च भीष्माय रूपेण च गुणैश्च माम् |
स एव सुमहाबुद्धिः साम्प्रतं प्रतिपत्स्यते ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
तथेत्युक्त्वा तु ते सर्वे भीष्ममूचुः पितामहम् |
ब्राह्मणस्य वचस्तथ्यं तच्च कर्मविशेषवत् ||२१||
भीष्मः श्रुत्वा कुमाराणां द्रोणं तं प्रत्यजानत |
युक्तरूपः स हि गुरुरित्येवमनुचिन्त्य च ||२२||
अथैनमानीय तदा स्वयमेव सुसत्कृतम् |
परिपप्रच्छ निपुणं भीष्मः शस्त्रभृतां वरः ||२३||
हेतुमागमने तस्य द्रोणः सर्वं न्यवेदयत् ||२३||
महर्षेरग्निवेश्यस्य सकाशमहमच्युत |
अस्त्रार्थमगमं पूर्वं धनुर्वेदजिघृक्षया ||२४||
ब्रह्मचारी विनीतात्मा जटिलो बहुलाः समाः |
अवसं तत्र सुचिरं धनुर्वेदचिकीर्षया ||२५||
पाञ्चालराजपुत्रस्तु यज्ञसेनो महाबलः |
मया सहाकरोद्विद्यां गुरोः श्राम्यन्समाहितः ||२६||
स मे तत्र सखा चासीदुपकारी प्रियश्च मे |
तेनाहं सह सङ्गम्य रतवान्सुचिरं बत ||२७||
बाल्यात्प्रभृति कौरव्य सहाध्ययनमेव च ||२७||
स समासाद्य मां तत्र प्रियकारी प्रियंवदः |
अब्रवीदिति मां भीष्म वचनं प्रीतिवर्धनम् ||२८||
अहं प्रियतमः पुत्रः पितुर्द्रोण महात्मनः |
अभिषेक्ष्यति मां राज्ये स पाञ्चाल्यो यदा तदा ||२९||
त्वद्भोज्यं भविता राज्यं सखे सत्येन ते शपे |
मम भोगाश्च वित्तं च त्वदधीनं सुखानि च ||३०||
एवमुक्तः प्रवव्राज कृतास्त्रोऽहं धनेप्सया |
अभिषिक्तं च श्रुत्वैनं कृतार्थोऽस्मीति चिन्तयन् ||३१||
प्रियं सखायं सुप्रीतो राज्यस्थं पुनराव्रजम् |
संस्मरन्सङ्गमं चैव वचनं चैव तस्य तत् ||३२||
ततो द्रुपदमागम्य सखिपूर्वमहं प्रभो |
अब्रुवं पुरुषव्याघ्र सखायं विद्धि मामिति ||३३||
उपस्थितं तु द्रुपदः सखिवच्चाभिसङ्गतम् |
स मां निराकारमिव प्रहसन्निदमब्रवीत् ||३४||
अकृतेयं तव प्रज्ञा ब्रह्मन्नातिसमञ्जसी |
यदात्थ मां त्वं प्रसभं सखा तेऽहमिति द्विज ||३५||
न हि राज्ञामुदीर्णानामेवम्भूतैर्नरैः क्वचित् |
सख्यं भवति मन्दात्मञ्श्रिया हीनैर्धनच्युतैः ||३६||
नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा |
नाराजा पार्थिवस्यापि सखिपूर्वं किमिष्यते ||३७||
द्रुपदेनैवमुक्तोऽहं मन्युनाभिपरिप्लुतः |
अभ्यागच्छं कुरून्भीष्म शिष्यैरर्थी गुणान्वितैः ||३८||
प्रतिजग्राह तं भीष्मो गुरुं पाण्डुसुतैः सह |
पौत्रानादाय तान्सर्वान्वसूनि विविधानि च ||३९||
शिष्या इति ददौ राजन्द्रोणाय विधिपूर्वकम् |
स च शिष्यान्महेष्वासः प्रतिजग्राह कौरवान् ||४०||
प्रतिगृह्य च तान्सर्वान्द्रोणो वचनमब्रवीत् |
रहस्येकः प्रतीतात्मा कृतोपसदनांस्तदा ||४१||
कार्यं मे काङ्क्षितं किञ्चिद्धृदि सम्परिवर्तते |
कृतास्त्रैस्तत्प्रदेयं मे तदृतं वदतानघाः ||४२||
तच्छ्रुत्वा कौरवेयास्ते तूष्णीमासन्विशां पते |
अर्जुनस्तु ततः सर्वं प्रतिजज्ञे परन्तपः ||४३||
ततोऽर्जुनं मूर्ध्नि तदा समाघ्राय पुनः पुनः |
प्रीतिपूर्वं परिष्वज्य प्ररुरोद मुदा तदा ||४४||
ततो द्रोणः पाण्डुपुत्रानस्त्राणि विविधानि च |
ग्राहयामास दिव्यानि मानुषाणि च वीर्यवान् ||४५||
राजपुत्रास्तथैवान्ये समेत्य भरतर्षभ |
अभिजग्मुस्ततो द्रोणमस्त्रार्थे द्विजसत्तमम् ||४६||
वृष्णयश्चान्धकाश्चैव नानादेश्याश्च पार्थिवाः ||४६||
सूतपुत्रश्च राधेयो गुरुं द्रोणमियात्तदा |
स्पर्धमानस्तु पार्थेन सूतपुत्रोऽत्यमर्षणः ||४७||
दुर्योधनमुपाश्रित्य पाण्डवानत्यमन्यत ||४७||
१२३
वैशम्पायन उवाच||
अर्जुनस्तु परं यत्नमातस्थे गुरुपूजने |
अस्त्रे च परमं योगं प्रियो द्रोणस्य चाभवत् ||१||
द्रोणेन तु तदाहूय रहस्युक्तोऽन्नसाधकः |
अन्धकारेऽर्जुनायान्नं न देयं ते कथञ्चन ||२||
ततः कदाचिद्भुञ्जाने प्रववौ वायुरर्जुने |
तेन तत्र प्रदीपः स दीप्यमानो निवापितः ||३||
भुङ्क्त एवार्जुनो भक्तं न चास्यास्याद्व्यमुह्यत |
हस्तस्तेजस्विनो नित्यमन्नग्रहणकारणात् ||४||
तदभ्यासकृतं मत्वा रात्रावभ्यस्त पाण्डवः ||४||
तस्य ज्यातलनिर्घोषं द्रोणः शुश्राव भारत |
उपेत्य चैनमुत्थाय परिष्वज्येदमब्रवीत् ||५||
प्रयतिष्ये तथा कर्तुं यथा नान्यो धनुर्धरः |
त्वत्समो भविता लोके सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||६||
ततो द्रोणोऽर्जुनं भूयो रथेषु च गजेषु च |
अश्वेषु भूमावपि च रणशिक्षामशिक्षयत् ||७||
गदायुद्धेऽसिचर्यायां तोमरप्रासशक्तिषु |
द्रोणः सङ्कीर्णयुद्धेषु शिक्षयामास पाण्डवम् ||८||
तस्य तत्कौशलं दृष्ट्वा धनुर्वेदजिघृक्षवः |
राजानो राजपुत्राश्च समाजग्मुः सहस्रशः ||९||
ततो निषादराजस्य हिरण्यधनुषः सुतः |
एकलव्यो महाराज द्रोणमभ्याजगाम ह ||१०||
न स तं प्रतिजग्राह नैषादिरिति चिन्तयन् |
शिष्यं धनुषि धर्मज्ञस्तेषामेवान्ववेक्षया ||११||
स तु द्रोणस्य शिरसा पादौ गृह्य परन्तपः |
अरण्यमनुसम्प्राप्तः कृत्वा द्रोणं महीमयम् ||१२||
तस्मिन्नाचार्यवृत्तिं च परमामास्थितस्तदा |
इष्वस्त्रे योगमातस्थे परं नियममास्थितः ||१३||
परया श्रद्धया युक्तो योगेन परमेण च |
विमोक्षादानसन्धाने लघुत्वं परमाप सः ||१४||
अथ द्रोणाभ्यनुज्ञाताः कदाचित्कुरुपाण्डवाः |
रथैर्विनिर्ययुः सर्वे मृगयामरिमर्दनाः ||१५||
तत्रोपकरणं गृह्य नरः कश्चिद्यदृच्छया |
राजन्ननुजगामैकः श्वानमादाय पाण्डवान् ||१६||
तेषां विचरतां तत्र तत्तत्कर्म चिकीर्षताम् |
श्वा चरन्स वने मूढो नैषादिं प्रति जग्मिवान् ||१७||
स कृष्णं मलदिग्धाङ्गं कृष्णाजिनधरं वने |
नैषादिं श्वा समालक्ष्य भषंस्तस्थौ तदन्तिके ||१८||
तदा तस्याथ भषतः शुनः सप्त शरान्मुखे |
लाघवं दर्शयन्नस्त्रे मुमोच युगपद्यथा ||१९||
स तु श्वा शरपूर्णास्यः पाण्डवानाजगाम ह |
तं दृष्ट्वा पाण्डवा वीरा विस्मयं परमं ययुः ||२०||
लाघवं शब्दवेधित्वं दृष्ट्वा तत्परमं तदा |
प्रेक्ष्य तं व्रीडिताश्चासन्प्रशशंसुश्च सर्वशः ||२१||
तं ततोऽन्वेषमाणास्ते वने वननिवासिनम् |
ददृशुः पाण्डवा राजन्नस्यन्तमनिशं शरान् ||२२||
न चैनमभ्यजानंस्ते तदा विकृतदर्शनम् |
अथैनं परिपप्रच्छुः को भवान्कस्य वेत्युत ||२३||
एकलव्य उवाच||
निषादाधिपतेर्वीरा हिरण्यधनुषः सुतम् |
द्रोणशिष्यं च मां वित्त धनुर्वेदकृतश्रमम् ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
ते तमाज्ञाय तत्त्वेन पुनरागम्य पाण्डवाः |
यथावृत्तं च ते सर्वं द्रोणायाचख्युरद्भुतम् ||२५||
कौन्तेयस्त्वर्जुनो राजन्नेकलव्यमनुस्मरन् |
रहो द्रोणं समागम्य प्रणयादिदमब्रवीत् ||२६||
नन्वहं परिरभ्यैकः प्रीतिपूर्वमिदं वचः |
भवतोक्तो न मे शिष्यस्त्वद्विशिष्टो भविष्यति ||२७||
अथ कस्मान्मद्विशिष्टो लोकादपि च वीर्यवान् |
अस्त्यन्यो भवतः शिष्यो निषादाधिपतेः सुतः ||२८||
मुहूर्तमिव तं द्रोणश्चिन्तयित्वा विनिश्चयम् |
सव्यसाचिनमादाय नैषादिं प्रति जग्मिवान् ||२९||
ददर्श मलदिग्धाङ्गं जटिलं चीरवाससम् |
एकलव्यं धनुष्पाणिमस्यन्तमनिशं शरान् ||३०||
एकलव्यस्तु तं दृष्ट्वा द्रोणमायान्तमन्तिकात् |
अभिगम्योपसङ्गृह्य जगाम शिरसा महीम् ||३१||
पूजयित्वा ततो द्रोणं विधिवत्स निषादजः |
निवेद्य शिष्यमात्मानं तस्थौ प्राञ्जलिरग्रतः ||३२||
ततो द्रोणोऽब्रवीद्राजन्नेकलव्यमिदं वचः |
यदि शिष्योऽसि मे तूर्णं वेतनं सम्प्रदीयताम् ||३३||
एकलव्यस्तु तच्छ्रुत्वा प्रीयमाणोऽब्रवीदिदम् |
किं प्रयच्छामि भगवन्नाज्ञापयतु मां गुरुः ||३४||
न हि किञ्चिददेयं मे गुरवे ब्रह्मवित्तम |
तमब्रवीत्त्वयाङ्गुष्ठो दक्षिणो दीयतां मम ||३५||
एकलव्यस्तु तच्छ्रुत्वा वचो द्रोणस्य दारुणम् |
प्रतिज्ञामात्मनो रक्षन्सत्ये च निरतः सदा ||३६||
तथैव हृष्टवदनस्तथैवादीनमानसः |
छित्त्वाविचार्य तं प्रादाद्द्रोणायाङ्गुष्ठमात्मनः ||३७||
ततः परं तु नैषादिरङ्गुलीभिर्व्यकर्षत |
न तथा स तु शीघ्रोऽभूद्यथा पूर्वं नराधिप ||३८||
ततोऽर्जुनः प्रीतमना बभूव विगतज्वरः |
द्रोणश्च सत्यवागासीन्नान्योऽभ्यभवदर्जुनम् ||३९||
द्रोणस्य तु तदा शिष्यौ गदायोग्यां विशेषतः |
दुर्योधनश्च भीमश्च कुरूणामभ्यगच्छताम् ||४०||
अश्वत्थामा रहस्येषु सर्वेष्वभ्यधिकोऽभवत् |
तथाति पुरुषानन्यान्त्सारुकौ यमजावुभौ ||४१||
युधिष्ठिरो रथश्रेष्ठः सर्वत्र तु धनञ्जयः ||४१||
प्रथितः सागरान्तायां रथयूथपयूथपः |
बुद्धियोगबलोत्साहैः सर्वास्त्रेषु च पाण्डवः ||४२||
अस्त्रे गुर्वनुरागे च विशिष्टोऽभवदर्जुनः |
तुल्येष्वस्त्रोपदेशेषु सौष्ठवेन च वीर्यवान् ||४३||
एकः सर्वकुमाराणां बभूवातिरथोऽर्जुनः ||४३||
प्राणाधिकं भीमसेनं कृतविद्यं धनञ्जयम् |
धार्तराष्ट्रा दुरात्मानो नामृष्यन्त नराधिप ||४४||
तांस्तु सर्वान्समानीय सर्वविद्यासु निष्ठितान् |
द्रोणः प्रहरणज्ञाने जिज्ञासुः पुरुषर्षभ ||४५||
कृत्रिमं भासमारोप्य वृक्षाग्रे शिल्पिभिः कृतम् |
अविज्ञातं कुमाराणां लक्ष्यभूतमुपादिशत् ||४६||
द्रोण उवाच||
शीघ्रं भवन्तः सर्वे वै धनूंष्यादाय सत्वराः |
भासमेतं समुद्दिश्य तिष्ठन्तां संहितेषवः ||४७||
मद्वाक्यसमकालं च शिरोऽस्य विनिपात्यताम् |
एकैकशो नियोक्ष्यामि तथा कुरुत पुत्रकाः ||४८||
वैशम्पायन उवाच||
ततो युधिष्ठिरं पूर्वमुवाचाङ्गिरसां वरः |
सन्धत्स्व बाणं दुर्धर्ष मद्वाक्यान्ते विमुञ्च च ||४९||
ततो युधिष्ठिरः पूर्वं धनुर्गृह्य महारवम् |
तस्थौ भासं समुद्दिश्य गुरुवाक्यप्रचोदितः ||५०||
ततो विततधन्वानं द्रोणस्तं कुरुनन्दनम् |
स मुहूर्तादुवाचेदं वचनं भरतर्षभ ||५१||
पश्यस्येनं द्रुमाग्रस्थं भासं नरवरात्मज |
पश्यामीत्येवमाचार्यं प्रत्युवाच युधिष्ठिरः ||५२||
स मुहूर्तादिव पुनर्द्रोणस्तं प्रत्यभाषत |
अथ वृक्षमिमं मां वा भ्रातृन्वापि प्रपश्यसि ||५३||
तमुवाच स कौन्तेयः पश्याम्येनं वनस्पतिम् |
भवन्तं च तथा भ्रातृन्भासं चेति पुनः पुनः ||५४||
तमुवाचापसर्पेति द्रोणोऽप्रीतमना इव |
नैतच्छक्यं त्वया वेद्धुं लक्ष्यमित्येव कुत्सयन् ||५५||
ततो दुर्योधनादींस्तान्धार्तराष्ट्रान्महायशाः |
तेनैव क्रमयोगेन जिज्ञासुः पर्यपृच्छत ||५६||
अन्यांश्च शिष्यान्भीमादीन्राज्ञश्चैवान्यदेशजान् |
तथा च सर्वे सर्वं तत्पश्याम इति कुत्सिताः ||५७||
ततो धनञ्जयं द्रोणः स्मयमानोऽभ्यभाषत |
त्वयेदानीं प्रहर्तव्यमेतल्लक्ष्यं निशम्यताम् ||५८||
मद्वाक्यसमकालं ते मोक्तव्योऽत्र भवेच्छरः |
वितत्य कार्मुकं पुत्र तिष्ठ तावन्मुहूर्तकम् ||५९||
एवमुक्तः सव्यसाची मण्डलीकृतकार्मुकः |
तस्थौ लक्ष्यं समुद्दिश्य गुरुवाक्यप्रचोदितः ||६०||
मुहूर्तादिव तं द्रोणस्तथैव समभाषत |
पश्यस्येनं स्थितं भासं द्रुमं मामपि वेत्युत ||६१||
पश्याम्येनं भासमिति द्रोणं पार्थोऽभ्यभाषत |
न तु वृक्षं भवन्तं वा पश्यामीति च भारत ||६२||
ततः प्रीतमना द्रोणो मुहूर्तादिव तं पुनः |
प्रत्यभाषत दुर्धर्षः पाण्डवानां रथर्षभम् ||६३||
भासं पश्यसि यद्येनं तथा ब्रूहि पुनर्वचः |
शिरः पश्यामि भासस्य न गात्रमिति सोऽब्रवीत् ||६४||
अर्जुनेनैवमुक्तस्तु द्रोणो हृष्टतनूरुहः |
मुञ्चस्वेत्यब्रवीत्पार्थं स मुमोचाविचारयन् ||६५||
ततस्तस्य नगस्थस्य क्षुरेण निशितेन ह |
शिर उत्कृत्य तरसा पातयामास पाण्डवः ||६६||
तस्मिन्कर्मणि संसिद्धे पर्यश्वजत फल्गुनम् |
मेने च द्रुपदं सङ्ख्ये सानुबन्धं पराजितम् ||६७||
कस्यचित्त्वथ कालस्य सशिष्योऽङ्गिरसां वरः |
जगाम गङ्गामभितो मज्जितुं भरतर्षभ ||६८||
अवगाढमथो द्रोणं सलिले सलिलेचरः |
ग्राहो जग्राह बलवाञ्जङ्घान्ते कालचोदितः ||६९||
स समर्थोऽपि मोक्षाय शिष्यान्सर्वानचोदयत् |
ग्राहं हत्वा मोक्षयध्वं मामिति त्वरयन्निव ||७०||
तद्वाक्यसमकालं तु बीभत्सुर्निशितैः शरैः |
आवापैः पञ्चभिर्ग्राहं मग्नमम्भस्यताडयत् ||७१||
इतरे तु विसंमूढास्तत्र तत्र प्रपेदिरे ||७१||
तं च दृष्ट्वा क्रियोपेतं द्रोणोऽमन्यत पाण्डवम् |
विशिष्टं सर्वशिष्येभ्यः प्रीतिमांश्चाभवत्तदा ||७२||
स पार्थबाणैर्बहुधा खण्डशः परिकल्पितः |
ग्राहः पञ्चत्वमापेदे जङ्घां त्यक्त्वा महात्मनः ||७३||
अथाब्रवीन्महात्मानं भारद्वाजो महारथम् |
गृहाणेदं महाबाहो विशिष्टमतिदुर्धरम् ||७४||
अस्त्रं ब्रह्मशिरो नाम सप्रयोगनिवर्तनम् ||७४||
न च ते मानुषेष्वेतत्प्रयोक्तव्यं कथञ्चन |
जगद्विनिर्दहेदेतदल्पतेजसि पातितम् ||७५||
असामान्यमिदं तात लोकेष्वस्त्रं निगद्यते |
तद्धारयेथाः प्रयतः शृणु चेदं वचो मम ||७६||
बाधेतामानुषः शत्रुर्यदा त्वां वीर कश्चन |
तद्वधाय प्रयुञ्जीथास्तदास्त्रमिदमाहवे ||७७||
तथेति तत्प्रतिश्रुत्य बीभत्सुः स कृताञ्जलिः |
जग्राह परमास्त्रं तदाह चैनं पुनर्गुरुः ||७८||
भविता त्वत्समो नान्यः पुमाँल्लोके धनुर्धरः ||७८||
जतुगृहदाहपर्व
१२४
वैशम्पायन उवाच||
कृतास्त्रान्धार्तराष्ट्रांश्च पाण्डुपुत्रांश्च भारत |
दृष्ट्वा द्रोणोऽब्रवीद्राजन्धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् ||१||
कृपस्य सोमदत्तस्य बाह्लीकस्य च धीमतः |
गाङ्गेयस्य च सांनिध्ये व्यासस्य विदुरस्य च ||२||
राजन्सम्प्राप्तविद्यास्ते कुमराः कुरुसत्तम |
ते दर्शयेयुः स्वां शिक्षां राजन्ननुमते तव ||३||
ततोऽब्रवीन्महाराजः प्रहृष्टेनान्तरात्मना |
भारद्वाज महत्कर्म कृतं ते द्विजसत्तम ||४||
यदा तु मन्यसे कालं यस्मिन्देशे यथा यथा |
तथा तथा विधानाय स्वयमाज्ञापयस्व माम् ||५||
स्पृहयाम्यद्य निर्वेदात्पुरुषाणां सचक्षुषाम् |
अस्त्रहेतोः पराक्रान्तान्ये मे द्रक्ष्यन्ति पुत्रकान् ||६||
क्षत्तर्यद्गुरुराचार्यो ब्रवीति कुरु तत्तथा |
न हीदृशं प्रियं मन्ये भविता धर्मवत्सल ||७||
ततो राजानमामन्त्र्य विदुरानुगतो बहिः |
भारद्वाजो महाप्राज्ञो मापयामास मेदिनीम् ||८||
समामवृक्षां निर्गुल्मामुदक्प्रवणसंस्थिताम् ||८||
तस्यां भूमौ बलिं चक्रे तिथौ नक्षत्रपूजिते |
अवघुष्टं पुरे चापि तदर्थं वदतां वर ||९||
रङ्गभूमौ सुविपुलं शास्त्रदृष्टं यथाविधि |
प्रेक्षागारं सुविहितं चक्रुस्तत्र च शिल्पिनः ||१०||
राज्ञः सर्वायुधोपेतं स्त्रीणां चैव नरर्षभ ||१०||
मञ्चांश्च कारयामासुस्तत्र जानपदा जनाः |
विपुलानुच्छ्रयोपेताञ्शिबिकाश्च महाधनाः ||११||
तस्मिंस्ततोऽहनि प्राप्ते राजा ससचिवस्तदा |
भीष्मं प्रमुखतः कृत्वा कृपं चाचार्यसत्तमम् ||१२||
मुक्ताजालपरिक्षिप्तं वैडूर्यमणिभूषितम् |
शातकुम्भमयं दिव्यं प्रेक्षागारमुपागमत् ||१३||
गान्धारी च महाभागा कुन्ती च जयतां वर |
स्त्रियश्च सर्वा या राज्ञः सप्रेष्याः सपरिच्छदाः ||१४||
हर्षादारुरुहुर्मञ्चान्मेरुं देवस्त्रियो यथा ||१४||
ब्राह्मणक्षत्रियाद्यं च चातुर्वर्ण्यं पुराद्द्रुतम् |
दर्शनेप्सु समभ्यागात्कुमाराणां कृतास्त्रताम् ||१५||
प्रवादितैश्च वादित्रैर्जनकौतूहलेन च |
महार्णव इव क्षुब्धः समाजः सोऽभवत्तदा ||१६||
ततः शुक्लाम्बरधरः शुक्लयज्ञोपवीतवान् |
शुक्लकेशः सितश्मश्रुः शुक्लमाल्यानुलेपनः ||१७||
रङ्गमध्यं तदाचार्यः सपुत्रः प्रविवेश ह |
नभो जलधरैर्हीनं साङ्गारक इवांशुमान् ||१८||
स यथासमयं चक्रे बलिं बलवतां वरः |
ब्राह्मणांश्चात्र मन्त्रज्ञान्वाचयामास मङ्गलम् ||१९||
अथ पुण्याहघोषस्य पुण्यस्य तदनन्तरम् |
विविशुर्विविधं गृह्य शस्त्रोपकरणं नराः ||२०||
ततो बद्धतनुत्राणा बद्धकक्ष्या महाबलाः |
बद्धतूणाः सधनुषो विविशुर्भरतर्षभाः ||२१||
अनुज्येष्ठं च ते तत्र युधिष्ठिरपुरोगमाः |
चक्रुरस्त्रं महावीर्याः कुमाराः परमाद्भुतम् ||२२||
केचिच्छराक्षेपभयाच्छिरांस्यवननामिरे |
मनुजा धृष्टमपरे वीक्षां चक्रुः सविस्मयाः ||२३||
ते स्म लक्ष्याणि विविधुर्बाणैर्नामाङ्कशोभितैः |
विविधैर्लाघवोत्सृष्टैरुह्यन्तो वाजिभिर्द्रुतम् ||२४||
तत्कुमारबलं तत्र गृहीतशरकार्मुकम् |
गन्धर्वनगराकारं प्रेक्ष्य ते विस्मिताभवन् ||२५||
सहसा चुक्रुशुस्तत्र नराः शतसहस्रशः |
विस्मयोत्फुल्लनयनाः साधु साध्विति भारत ||२६||
कृत्वा धनुषि ते मार्गान्रथचर्यासु चासकृत् |
गजपृष्ठेऽश्वपृष्ठे च नियुद्धे च महाबलाः ||२७||
गृहीतखड्गचर्माणस्ततो भूयः प्रहारिणः |
त्सरुमार्गान्यथोद्दिष्टांश्चेरुः सर्वासु भूमिषु ||२८||
लाघवं सौष्ठवं शोभां स्थिरत्वं दृढमुष्टिताम् |
ददृशुस्तत्र सर्वेषां प्रयोगे खड्गचर्मणाम् ||२९||
अथ तौ नित्यसंहृष्टौ सुयोधनवृकोदरौ |
अवतीर्णौ गदाहस्तावेकशृङ्गाविवाचलौ ||३०||
बद्धकक्ष्यौ महाबाहू पौरुषे पर्यवस्थितौ |
बृंहन्तौ वाशिताहेतोः समदाविव कुञ्जरौ ||३१||
तौ प्रदक्षिणसव्यानि मण्डलानि महाबलौ |
चेरतुर्निर्मलगदौ समदाविव गोवृषौ ||३२||
विदुरो धृतराष्ट्राय गान्धार्यै पाण्डवारणिः |
न्यवेदयेतां तत्सर्वं कुमाराणां विचेष्टितम् ||३३||
१२५
वैशम्पायन उवाच||
कुरुराजे च रङ्गस्थे भीमे च बलिनां वरे |
पक्षपातकृतस्नेहः स द्विधेवाभवज्जनः ||१||
हा वीर कुरुराजेति हा भीमेति च नर्दताम् |
पुरुषाणां सुविपुलाः प्रणादाः सहसोत्थिताः ||२||
ततः क्षुब्धार्णवनिभं रङ्गमालोक्य बुद्धिमान् |
भारद्वाजः प्रियं पुत्रमश्वत्थामानमब्रवीत् ||३||
वारयैतौ महावीर्यौ कृतयोग्यावुभावपि |
मा भूद्रङ्गप्रकोपोऽयं भीमदुर्योधनोद्भवः ||४||
ततस्तावुद्यतगदौ गुरुपुत्रेण वारितौ |
युगान्तानिलसङ्क्षुब्धौ महावेगाविवार्णवौ ||५||
ततो रङ्गाङ्गणगतो द्रोणो वचनमब्रवीत् |
निवार्य वादित्रगणं महामेघनिभस्वनम् ||६||
यो मे पुत्रात्प्रियतरः सर्वास्त्रविदुषां वरः |
ऐन्द्रिरिन्द्रानुजसमः स पार्थो दृश्यतामिति ||७||
आचार्यवचनेनाथ कृतस्वस्त्ययनो युवा |
बद्धगोधाङ्गुलित्राणः पूर्णतूणः सकार्मुकः ||८||
काञ्चनं कवचं बिभ्रत्प्रत्यदृश्यत फल्गुनः |
सार्कः सेन्द्रायुधतडित्ससन्ध्य इव तोयदः ||९||
ततः सर्वस्य रङ्गस्य समुत्पिञ्जोऽभवन्महान् |
प्रावाद्यन्त च वाद्यानि सशङ्खानि समन्ततः ||१०||
एष कुन्तीसुतः श्रीमानेष पाण्डवमध्यमः |
एष पुत्रो महेन्द्रस्य कुरूणामेष रक्षिता ||११||
एषोऽस्त्रविदुषां श्रेष्ठ एष धर्मभृतां वरः |
एष शीलवतां चापि शीलज्ञाननिधिः परः ||१२||
इत्येवमतुला वाचः शृण्वन्त्याः प्रेक्षकेरिताः |
कुन्त्याः प्रस्नवसंमिश्रैरस्रैः क्लिन्नमुरोऽभवत् ||१३||
तेन शब्देन महता पूर्णश्रुतिरथाब्रवीत् |
धृतराष्ट्रो नरश्रेष्ठो विदुरं हृष्टमानसः ||१४||
क्षत्तः क्षुब्धार्णवनिभः किमेष सुमहास्वनः |
सहसैवोत्थितो रङ्गे भिन्दन्निव नभस्तलम् ||१५||
विदुर उवाच||
एष पार्थो महाराज फल्गुनः पाण्डुनन्दनः |
अवतीर्णः सकवचस्तत्रैष सुमहास्वनः ||१६||
धृतराष्ट्र उवाच||
धन्योऽस्म्यनुगृहीतोऽस्मि रक्षितोऽस्मि महामते |
पृथारणिसमुद्भूतैस्त्रिभिः पाण्डववह्निभिः ||१७||
वैशम्पायन उवाच||
तस्मिन्समुदिते रङ्गे कथञ्चित्पर्यवस्थिते |
दर्शयामास बीभत्सुराचार्यादस्त्रलाघवम् ||१८||
आग्नेयेनासृजद्वह्निं वारुणेनासृजत्पयः |
वायव्येनासृजद्वायुं पार्जन्येनासृजद्घनान् ||१९||
भौमेन प्राविशद्भूमिं पार्वतेनासृजद्गिरीन् |
अन्तर्धानेन चास्त्रेण पुनरन्तर्हितोऽभवत् ||२०||
क्षणात्प्रांशुः क्षणाद्ध्रस्वः क्षणाच्च रथधूर्गतः |
क्षणेन रथमध्यस्थः क्षणेनावापतन्महीम् ||२१||
सुकुमारं च सूक्ष्मं च गुरुं चापि गुरुप्रियः |
सौष्ठवेनाभिसंयुक्तः सोऽविध्यद्विविधैः शरैः ||२२||
भ्रमतश्च वराहस्य लोहस्य प्रमुखे समम् |
पञ्च बाणानसंसक्तान्स मुमोचैकबाणवत् ||२३||
गव्ये विषाणकोशे च चले रज्ज्ववलम्बिते |
निचखान महावीर्यः सायकानेकविंशतिम् ||२४||
इत्येवमादि सुमहत्खड्गे धनुषि चाभवत् |
गदायां शस्त्रकुशलो दर्शनानि व्यदर्शयत् ||२५||
ततः समाप्तभूयिष्ठे तस्मिन्कर्मणि भारत |
मन्दीभूते समाजे च वादित्रस्य च निस्वने ||२६||
द्वारदेशात्समुद्भूतो माहात्म्य बलसूचकः |
वज्रनिष्पेषसदृशः शुश्रुवे भुजनिस्वनः ||२७||
दीर्यन्ते किं नु गिरयः किं स्विद्भूमिर्विदीर्यते |
किं स्विदापूर्यते व्योम जलभारघनैर्घनैः ||२८||
रङ्गस्यैवं मतिरभूत्क्षणेन वसुधाधिप |
द्वारं चाभिमुखाः सर्वे बभूवुः प्रेक्षकास्तदा ||२९||
पञ्चभिर्भ्रातृभिः पार्थैर्द्रोणः परिवृतो बभौ |
पञ्चतारेण संयुक्तः सावित्रेणेव चन्द्रमाः ||३०||
अश्वत्थाम्ना च सहितं भ्रातृणां शतमूर्जितम् |
दुर्योधनममित्रघ्नमुत्थितं पर्यवारयत् ||३१||
स तैस्तदा भ्रातृभिरुद्यतायुधै; र्वृतो गदापाणिरवस्थितैः स्थितः |
बभौ यथा दानवसङ्क्षये पुरा; पुरंदरो देवगणैः समावृतः ||३२||
१२६
वैशम्पायन उवाच||
दत्तेऽवकाशे पुरुषैर्विस्मयोत्फुल्ललोचनैः |
विवेश रङ्गं विस्तीर्णं कर्णः परपुरञ्जयः ||१||
सहजं कवचं बिभ्रत्कुण्डलोद्द्योतिताननः |
सधनुर्बद्धनिस्त्रिंशः पादचारीव पर्वतः ||२||
कन्यागर्भः पृथुयशाः पृथायाः पृथुलोचनः |
तीक्ष्णांशोर्भास्करस्यांशः कर्णोऽरिगणसूदनः ||३||
सिंहर्षभगजेन्द्राणां तुल्यवीर्यपराक्रमः |
दीप्तिकान्तिद्युतिगुणैः सूर्येन्दुज्वलनोपमः ||४||
प्रांशुः कनकतालाभः सिंहसंहननो युवा |
असङ्ख्येयगुणः श्रीमान्भास्करस्यात्मसम्भवः ||५||
स निरीक्ष्य महाबाहुः सर्वतो रङ्गमण्डलम् |
प्रणामं द्रोणकृपयोर्नात्यादृतमिवाकरोत् ||६||
स सामाजजनः सर्वो निश्चलः स्थिरलोचनः |
कोऽयमित्यागतक्षोभः कौतूहलपरोऽभवत् ||७||
सोऽब्रवीन्मेघधीरेण स्वरेण वदतां वरः |
भ्राता भ्रातरमज्ञातं सावित्रः पाकशासनिम् ||८||
पार्थ यत्ते कृतं कर्म विशेषवदहं ततः |
करिष्ये पश्यतां नृणां मात्मना विस्मयं गमः ||९||
असमाप्ते ततस्तस्य वचने वदतां वर |
यन्त्रोत्क्षिप्त इव क्षिप्रमुत्तस्थौ सर्वतो जनः ||१०||
प्रीतिश्च पुरुषव्याघ्र दुर्योधनमथास्पृशत् |
ह्रीश्च क्रोधश्च बीभत्सुं क्षणेनान्वविशच्च ह ||११||
ततो द्रोणाभ्यनुज्ञातः कर्णः प्रियरणः सदा |
यत्कृतं तत्र पार्थेन तच्चकार महाबलः ||१२||
अथ दुर्योधनस्तत्र भ्रातृभिः सह भारत |
कर्णं परिष्वज्य मुदा ततो वचनमब्रवीत् ||१३||
स्वागतं ते महाबाहो दिष्ट्या प्राप्तोऽसि मानद |
अहं च कुरुराज्यं च यथेष्टमुपभुज्यताम् ||१४||
कर्ण उवाच||
कृतं सर्वेण मेऽन्येन सखित्वं च त्वया वृणे |
द्वन्द्वयुद्धं च पार्थेन कर्तुमिच्छामि भारत ||१५||
दुर्योधन उवाच||
भुङ्क्ष्व भोगान्मया सार्धं बन्धूनां प्रियकृद्भव |
दुर्हृदां कुरु सर्वेषां मूर्ध्नि पादमरिंदम ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
ततः क्षिप्तमिवात्मानं मत्वा पार्थोऽभ्यभाषत |
कर्णं भ्रातृसमूहस्य मध्येऽचलमिव स्थितम् ||१७||
अनाहूतोपसृप्तानामनाहूतोपजल्पिनाम् |
ये लोकास्तान्हतः कर्ण मया त्वं प्रतिपत्स्यसे ||१८||
कर्ण उवाच||
रङ्गोऽयं सर्वसामान्यः किमत्र तव फल्गुन |
वीर्यश्रेष्ठाश्च राजन्या बलं धर्मोऽनुवर्तते ||१९||
किं क्षेपैर्दुर्बलाश्वासैः शरैः कथय भारत |
गुरोः समक्षं यावत्ते हराम्यद्य शिरः शरैः ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
ततो द्रोणाभ्यनुज्ञातः पार्थः परपुरञ्जयः |
भ्रातृभिस्त्वरयाश्लिष्टो रणायोपजगाम तम् ||२१||
ततो दुर्योधनेनापि सभ्रात्रा समरोद्यतः |
परिष्वक्तः स्थितः कर्णः प्रगृह्य सशरं धनुः ||२२||
ततः सविद्युत्स्तनितैः सेन्द्रायुधपुरोजवैः |
आवृतं गगनं मेघैर्बलाकापङ्क्तिहासिभिः ||२३||
ततः स्नेहाद्धरिहयं दृष्ट्वा रङ्गावलोकिनम् |
भास्करोऽप्यनयन्नाशं समीपोपगतान्घनान् ||२४||
मेघच्छायोपगूढस्तु ततोऽदृश्यत पाण्डवः |
सूर्यातपपरिक्षिप्तः कर्णोऽपि समदृश्यत ||२५||
धार्तराष्ट्रा यतः कर्णस्तस्मिन्देशे व्यवस्थिताः |
भारद्वाजः कृपो भीष्मो यतः पार्थस्ततोऽभवन् ||२६||
द्विधा रङ्गः समभवत्स्त्रीणां द्वैधमजायत |
कुन्तिभोजसुता मोहं विज्ञातार्था जगाम ह ||२७||
तां तथा मोहसम्पन्नां विदुरः सर्वधर्मवित् |
कुन्तीमाश्वासयामास प्रोक्ष्याद्भिश्चन्दनोक्षितैः ||२८||
ततः प्रत्यागतप्राणा तावुभावपि दंशितौ |
पुत्रौ दृष्ट्वा सुसन्तप्ता नान्वपद्यत किञ्चन ||२९||
तावुद्यतमहाचापौ कृपः शारद्वतोऽब्रवीत् |
द्वन्द्वयुद्धसमाचारे कुशलः सर्वधर्मवित् ||३०||
अयं पृथायास्तनयः कनीयान्पाण्डुनन्दनः |
कौरवो भवता सार्धं द्वन्द्वयुद्धं करिष्यति ||३१||
त्वमप्येवं महाबाहो मातरं पितरं कुलम् |
कथयस्व नरेन्द्राणां येषां त्वं कुलवर्धनः ||३२||
ततो विदित्वा पार्थस्त्वां प्रतियोत्स्यति वा न वा ||३२||
एवमुक्तस्य कर्णस्य व्रीडावनतमाननम् |
बभौ वर्षाम्बुभिः क्लिन्नं पद्ममागलितं यथा ||३३||
दुर्योधन उवाच||
आचार्य त्रिविधा योनी राज्ञां शास्त्रविनिश्चये |
तत्कुलीनश्च शूरश्च सेनां यश्च प्रकर्षति ||३४||
यद्ययं फल्गुनो युद्धे नाराज्ञा योद्धुमिच्छति |
तस्मादेषोऽङ्गविषये मया राज्येऽभिषिच्यते ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तस्मिन्क्षणे कर्णः सलाजकुसुमैर्घटैः |
काञ्चनैः काञ्चने पीठे मन्त्रविद्भिर्महारथः ||३६||
अभिषिक्तोऽङ्गराज्ये स श्रिया युक्तो महाबलः ||३६||
सच्छत्रवालव्यजनो जयशब्दान्तरेण च |
उवाच कौरवं राजा राजानं तं वृषस्तदा ||३७||
अस्य राज्यप्रदानस्य सदृशं किं ददानि ते |
प्रब्रूहि राजशार्दूल कर्ता ह्यस्मि तथा नृप ||३८||
अत्यन्तं सख्यमिच्छामीत्याह तं स सुयोधनः ||३८||
एवमुक्तस्ततः कर्णस्तथेति प्रत्यभाषत |
हर्षाच्चोभौ समाश्लिष्य परां मुदमवापतुः ||३९||
१२७
वैशम्पायन उवाच||
ततः स्रस्तोत्तरपटः सप्रस्वेदः सवेपथुः |
विवेशाधिरथो रङ्गं यष्टिप्राणो ह्वयन्निव ||१||
तमालोक्य धनुस्त्यक्त्वा पितृगौरवयन्त्रितः |
कर्णोऽभिषेकार्द्रशिराः शिरसा समवन्दत ||२||
ततः पादाववच्छाद्य पटान्तेन ससम्भ्रमः |
पुत्रेति परिपूर्णार्थमब्रवीद्रथसारथिः ||३||
परिष्वज्य च तस्याथ मूर्धानं स्नेहविक्लवः |
अङ्गराज्याभिषेकार्द्रमश्रुभिः सिषिचे पुनः ||४||
तं दृष्ट्वा सूतपुत्रोऽयमिति निश्चित्य पाण्डवः |
भीमसेनस्तदा वाक्यमब्रवीत्प्रहसन्निव ||५||
न त्वमर्हसि पार्थेन सूतपुत्र रणे वधम् |
कुलस्य सदृशस्तूर्णं प्रतोदो गृह्यतां त्वया ||६||
अङ्गराज्यं च नार्हस्त्वमुपभोक्तुं नराधम |
श्वा हुताशसमीपस्थं पुरोडाशमिवाध्वरे ||७||
एवमुक्तस्ततः कर्णः किञ्चित्प्रस्फुरिताधरः |
गगनस्थं विनिःश्वस्य दिवाकरमुदैक्षत ||८||
ततो दुर्योधनः कोपादुत्पपात महाबलः |
भ्रातृपद्मवनात्तस्मान्मदोत्कट इव द्विपः ||९||
सोऽब्रवीद्भीमकर्माणं भीमसेनमवस्थितम् |
वृकोदर न युक्तं ते वचनं वक्तुमीदृशम् ||१०||
क्षत्रियाणां बलं ज्येष्ठं योद्धव्यं क्षत्रबन्धुना |
शूराणां च नदीनां च प्रभवा दुर्विदाः किल ||११||
सलिलादुत्थितो वह्निर्येन व्याप्तं चराचरम् |
दधीचस्यास्थितो वज्रं कृतं दानवसूदनम् ||१२||
आग्नेयः कृत्तिकापुत्रो रौद्रो गाङ्गेय इत्यपि |
श्रूयते भगवान्देवः सर्वगुह्यमयो गुहः ||१३||
क्षत्रियाभ्यश्च ये जाता ब्राह्मणास्ते च विश्रुताः |
आचार्यः कलशाज्जातः शरस्तम्बाद्गुरुः कृपः ||१४||
भवतां च यथा जन्म तदप्यागमितं नृपैः ||१४||
सकुण्डलं सकवचं दिव्यलक्षणलक्षितम् |
कथमादित्यसङ्काशं मृगी व्याघ्रं जनिष्यति ||१५||
पृथिवीराज्यमर्होऽयं नाङ्गराज्यं नरेश्वरः |
अनेन बाहुवीर्येण मया चाज्ञानुवर्तिना ||१६||
यस्य वा मनुजस्येदं न क्षान्तं मद्विचेष्टितम् |
रथमारुह्य पद्भ्यां वा विनामयतु कार्मुकम् ||१७||
ततः सर्वस्य रङ्गस्य हाहाकारो महानभूत् |
साधुवादानुसम्बद्धः सूर्यश्चास्तमुपागमत् ||१८||
ततो दुर्योधनः कर्णमालम्ब्याथ करे नृप |
दीपिकाग्निकृतालोकस्तस्माद्रङ्गाद्विनिर्ययौ ||१९||
पाण्डवाश्च सहद्रोणाः सकृपाश्च विशां पते |
भीष्मेण सहिताः सर्वे ययुः स्वं स्वं निवेशनम् ||२०||
अर्जुनेति जनः कश्चित्कश्चित्कर्णेति भारत |
कश्चिद्दुर्योधनेत्येवं ब्रुवन्तः प्रस्थितास्तदा ||२१||
कुन्त्याश्च प्रत्यभिज्ञाय दिव्यलक्षणसूचितम् |
पुत्रमङ्गेश्वरं स्नेहाच्छन्ना प्रीतिरवर्धत ||२२||
दुर्योधनस्यापि तदा कर्णमासाद्य पार्थिव |
भयमर्जुनसाञ्जातं क्षिप्रमन्तरधीयत ||२३||
स चापि वीरः कृतशस्त्रनिश्रमः; परेण साम्नाभ्यवदत्सुयोधनम् |
युधिष्ठिरस्याप्यभवत्तदा मति; र्न कर्णतुल्योऽस्ति धनुर्धरः क्षितौ ||२४||
१२८
वैशम्पायन उवाच||
ततः शिष्यान्समानीय आचार्यार्थमचोदयत् |
द्रोणः सर्वानशेषेण दक्षिणार्थं महीपते ||१||
पाञ्चालराजं द्रुपदं गृहीत्वा रणमूर्धनि |
पर्यानयत भद्रं वः सा स्यात्परमदक्षिणा ||२||
तथेत्युक्त्वा तु ते सर्वे रथैस्तूर्णं प्रहारिणः |
आचार्यधनदानार्थं द्रोणेन सहिता ययुः ||३||
ततोऽभिजग्मुः पाञ्चालान्निघ्नन्तस्ते नरर्षभाः |
ममृदुस्तस्य नगरं द्रुपदस्य महौजसः ||४||
ते यज्ञसेनं द्रुपदं गृहीत्वा रणमूर्धनि |
उपाजह्रुः सहामात्यं द्रोणाय भरतर्षभाः ||५||
भग्नदर्पं हृतधनं तथा च वशमागतम् |
स वैरं मनसा ध्यात्वा द्रोणो द्रुपदमब्रवीत् ||६||
प्रमृद्य तरसा राष्ट्रं पुरं ते मृदितं मया |
प्राप्य जीवन्रिपुवशं सखिपूर्वं किमिष्यते ||७||
एवमुक्त्वा प्रहस्यैनं निश्चित्य पुनरब्रवीत् |
मा भैः प्राणभयाद्राजन्क्षमिणो ब्राह्मणा वयम् ||८||
आश्रमे क्रीडितं यत्तु त्वया बाल्ये मया सह |
तेन संवर्धितः स्नेहस्त्वया मे क्षत्रियर्षभ ||९||
प्रार्थयेयं त्वया सख्यं पुनरेव नरर्षभ |
वरं ददामि ते राजन्राज्यस्यार्धमवाप्नुहि ||१०||
अराजा किल नो राज्ञां सखा भवितुमर्हति |
अतः प्रयतितं राज्ये यज्ञसेन मया तव ||११||
राजासि दक्षिणे कूले भागीरथ्याहमुत्तरे |
सखायं मां विजानीहि पाञ्चाल यदि मन्यसे ||१२||
द्रुपद उवाच||
अनाश्चर्यमिदं ब्रह्मन्विक्रान्तेषु महात्मसु |
प्रीये त्वयाहं त्वत्तश्च प्रीतिमिच्छामि शाश्वतीम् ||१३||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु तं द्रोणो मोक्षयामास भारत |
सत्कृत्य चैनं प्रीतात्मा राज्यार्धं प्रत्यपादयत् ||१४||
माकन्दीमथ गङ्गायास्तीरे जनपदायुताम् |
सोऽध्यावसद्दीनमनाः काम्पिल्यं च पुरोत्तमम् ||१५||
दक्षिणांश्चैव पाञ्चालान्यावच्चर्मण्वती नदी ||१५||
द्रोणेन वैरं द्रुपदः संस्मरन्न शशाम ह |
क्षात्रेण च बलेनास्य नापश्यत्स पराजयम् ||१६||
हीनं विदित्वा चात्मानं ब्राह्मणेन बलेन च |
पुत्रजन्म परीप्सन्वै स राजा तदधारयत् ||१७||
अहिच्छत्रं च विषयं द्रोणः समभिपद्यत ||१७||
एवं राजन्नहिच्छत्रा पुरी जनपदायुता |
युधि निर्जित्य पार्थेन द्रोणाय प्रतिपादिता ||१८||
१२९
वैशम्पायन उवाच||
प्राणाधिकं भीमसेनं कृतविद्यं धनञ्जयम् |
दुर्योधनो लक्षयित्व पर्यतप्यत दुर्मतिः ||१||
ततो वैकर्तनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः |
अनेकैरभ्युपायैस्ताञ्जिघांसन्ति स्म पाण्डवान् ||२||
पाण्डवाश्चापि तत्सर्वं प्रत्यजानन्नरिंदमाः |
उद्भावनमकुर्वन्तो विदुरस्य मते स्थिताः ||३||
गुणैः समुदितान्दृष्ट्वा पौराः पाण्डुसुतांस्तदा |
कथयन्ति स्म सम्भूय चत्वरेषु सभासु च ||४||
प्रज्ञाचक्षुरचक्षुष्ट्वाद्धृतराष्ट्रो जनेश्वरः |
राज्यमप्राप्तवान्पूर्वं स कथं नृपतिर्भवेत् ||५||
तथा भीष्मः शान्तनवः सत्यसन्धो महाव्रतः |
प्रत्याख्याय पुरा राज्यं नाद्य जातु ग्रहीष्यति ||६||
ते वयं पाण्डवं ज्येष्ठं तरुणं वृद्धशीलिनम् |
अभिषिञ्चाम साध्वद्य सत्यं करुणवेदिनम् ||७||
स हि भीष्मं शान्तनवं धृतराष्ट्रं च धर्मवित् |
सपुत्रं विविधैर्भोगैर्योजयिष्यति पूजयन् ||८||
तेषां दुर्योधनः श्रुत्वा तानि वाक्यानि भाषताम् |
युधिष्ठिरानुरक्तानां पर्यतप्यत दुर्मतिः ||९||
स तप्यमानो दुष्टात्मा तेषां वाचो न चक्षमे |
ईर्ष्यया चाभिसन्तप्तो धृतराष्ट्रमुपागमत् ||१०||
ततो विरहितं दृष्ट्वा पितरं प्रतिपूज्य सः |
पौरानुरागसन्तप्तः पश्चादिदमभाषत ||११||
श्रुता मे जल्पतां तात पौराणामशिवा गिरः |
त्वामनादृत्य भीष्मं च पतिमिच्छन्ति पाण्डवम् ||१२||
मतमेतच्च भीष्मस्य न स राज्यं बुभूषति |
अस्माकं तु परां पीडां चिकीर्षन्ति पुरे जनाः ||१३||
पितृतः प्राप्तवान्राज्यं पाण्डुरात्मगुणैः पुरा |
त्वमप्यगुणसंयोगात्प्राप्तं राज्यं न लब्धवान् ||१४||
स एष पाण्डोर्दायाद्यं यदि प्राप्नोति पाण्डवः |
तस्य पुत्रो ध्रुवं प्राप्तस्तस्य तस्येति चापरः ||१५||
ते वयं राजवंशेन हीनाः सह सुतैरपि |
अवज्ञाता भविष्यामो लोकस्य जगतीपते ||१६||
सततं निरयं प्राप्ताः परपिण्डोपजीविनः |
न भवेम यथा राजंस्तथा शीघ्रं विधीयताम् ||१७||
अभविष्यः स्थिरो राज्ये यदि हि त्वं पुरा नृप |
ध्रुवं प्राप्स्याम च वयं राज्यमप्यवशे जने ||१८||
१३०
वैशम्पायन उवाच||
धृतराष्ट्रस्तु पुत्रस्य श्रुत्वा वचनमीदृशम् |
मुहूर्तमिव सञ्चिन्त्य दुर्योधनमथाब्रवीत् ||१||
धर्मनित्यः सदा पाण्डुर्ममासीत्प्रियकृद्धितः |
सर्वेषु ज्ञातिषु तथा मयि त्वासीद्विशेषतः ||२||
नास्य किञ्चिन्न जानामि भोजनादि चिकीर्षितम् |
निवेदयति नित्यं हि मम राज्यं धृतव्रतः ||३||
तस्य पुत्रो यथा पाण्डुस्तथा धर्मपरायणः |
गुणवाँल्लोकविख्यातः पौराणां च सुसंमतः ||४||
स कथं शक्यमस्माभिरपक्रष्टुं बलादितः |
पितृपैतामहाद्राज्यात्ससहायो विशेषतः ||५||
भृता हि पाण्डुनामात्या बलं च सततं भृतम् |
भृताः पुत्राश्च पौत्राश्च तेषामपि विशेषतः ||६||
ते पुरा सत्कृतास्तात पाण्डुना पौरवा जनाः |
कथं युधिष्ठिरस्यार्थे न नो हन्युः सबान्धवान् ||७||
दुर्योधन उवाच||
एवमेतन्मया तात भावितं दोषमात्मनि |
दृष्ट्वा प्रकृतयः सर्वा अर्थमानेन योजिताः ||८||
ध्रुवमस्मत्सहायास्ते भविष्यन्ति प्रधानतः |
अर्थवर्गः सहामात्यो मत्संस्थोऽद्य महीपते ||९||
स भवान्पाण्डवानाशु विवासयितुमर्हति |
मृदुनैवाभ्युपायेन नगरं वारणावतम् ||१०||
यदा प्रतिष्ठितं राज्यं मयि राजन्भविष्यति |
तदा कुन्ती सहापत्या पुनरेष्यति भारत ||११||
धृतराष्ट्र उवाच||
दुर्योधन ममाप्येतद्धृदि सम्परिवर्तते |
अभिप्रायस्य पापत्वान्नैतत्तु विवृणोम्यहम् ||१२||
न च भीष्मो न च द्रोणो न क्षत्ता न च गौतमः |
विवास्यमानान्कौन्तेयाननुमंस्यन्ति कर्हिचित् ||१३||
समा हि कौरवेयाणां वयमेते च पुत्रक |
नैते विषममिच्छेयुर्धर्मयुक्ता मनस्विनः ||१४||
ते वयं कौरवेयाणामेतेषां च महात्मनाम् |
कथं न वध्यतां तात गच्छेम जगतस्तथा ||१५||
दुर्योधन उवाच||
मध्यस्थः सततं भीष्मो द्रोणपुत्रो मयि स्थितः |
यतः पुत्रस्ततो द्रोणो भविता नात्र सांशयः ||१६||
कृपः शारद्वतश्चैव यत एते त्रयस्ततः |
द्रोणं च भागिनेयं च न स त्यक्ष्यति कर्हिचित् ||१७||
क्षत्तार्थबद्धस्त्वस्माकं प्रच्छन्नं तु यतः परे |
न चैकः स समर्थोऽस्मान्पाण्डवार्थे प्रबाधितुम् ||१८||
स विश्रब्धः पाण्डुपुत्रान्सह मात्रा विवासय |
वारणावतमद्यैव नात्र दोषो भविष्यति ||१९||
विनिद्रकरणं घोरं हृदि शल्यमिवार्पितम् |
शोकपावकमुद्भूतं कर्मणैतेन नाशय ||२०||
१३१
वैशम्पायन उवाच||
ततो दुर्योधनो राजा सर्वास्ताः प्रकृतीः शनैः |
अर्थमानप्रदानाभ्यां सञ्जहार सहानुजः ||१||
धृतराष्ट्रप्रयुक्तास्तु केचित्कुशलमन्त्रिणः |
कथयां चक्रिरे रम्यं नगरं वारणावतम् ||२||
अयं समाजः सुमहान्रमणीयतमो भुवि |
उपस्थितः पशुपतेर्नगरे वारणावते ||३||
सर्वरत्नसमाकीर्णे पुंसां देशे मनोरमे |
इत्येवं धृतराष्ट्रस्य वचनाच्चक्रिरे कथाः ||४||
कथ्यमाने तथा रम्ये नगरे वारणावते |
गमने पाण्डुपुत्राणां जज्ञे तत्र मतिर्नृप ||५||
यदा त्वमन्यत नृपो जातकौतूहला इति |
उवाचैनानथ तदा पाण्डवानम्बिकासुतः ||६||
ममेमे पुरुषा नित्यं कथयन्ति पुनः पुनः |
रमणीयतरं लोके नगरं वारणावतम् ||७||
ते तात यदि मन्यध्वमुत्सवं वारणावते |
सगणाः सानुयात्राश्च विहरध्वं यथामराः ||८||
ब्राह्मणेभ्यश्च रत्नानि गायनेभ्यश्च सर्वशः |
प्रयच्छध्वं यथाकामं देवा इव सुवर्चसः ||९||
कञ्चित्कालं विहृत्यैवमनुभूय परां मुदम् |
इदं वै हास्तिनपुरं सुखिनः पुनरेष्यथ ||१०||
धृतराष्ट्रस्य तं काममनुबुद्ध्वा युधिष्ठिरः |
आत्मनश्चासहायत्वं तथेति प्रत्युवाच तम् ||११||
ततो भीष्मं महाप्राज्ञं विदुरं च महामतिम् |
द्रोणं च बाह्लिकं चैव सोमदत्तं च कौरवम् ||१२||
कृपमाचार्यपुत्रं च गान्धारीं च यशस्विनीम् |
युधिष्ठिरः शनैर्दीनमुवाचेदं वचस्तदा ||१३||
रमणीये जनाकीर्णे नगरे वारणावते |
सगणास्तात वत्स्यामो धृतराष्ट्रस्य शासनात् ||१४||
प्रसन्नमनसः सर्वे पुण्या वाचो विमुञ्चत |
आशीर्भिर्वर्धितानस्मान्न पापं प्रसहिष्यति ||१५||
एवमुक्तास्तु ते सर्वे पाण्डुपुत्रेण कौरवाः |
प्रसन्नवदना भूत्वा तेऽभ्यवर्तन्त पाण्डवान् ||१६||
स्वस्त्यस्तु वः पथि सदा भूतेभ्यश्चैव सर्वशः |
मा च वोऽस्त्वशुभं किञ्चित्सर्वतः पाण्डुनन्दनाः ||१७||
ततः कृतस्वस्त्ययना राज्यलाभाय पाण्डवाः |
कृत्वा सर्वाणि कार्याणि प्रययुर्वारणावतम् ||१८||
१३२
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तेषु राज्ञा तु पाण्डवेषु महात्मसु |
दुर्योधनः परं हर्षमाजगाम दुरात्मवान् ||१||
स पुरोचनमेकान्तमानीय भरतर्षभ |
गृहीत्वा दक्षिणे पाणौ सचिवं वाक्यमब्रवीत् ||२||
ममेयं वसुसम्पूर्णा पुरोचन वसुन्धरा |
यथेयं मम तद्वत्ते स तां रक्षितुमर्हसि ||३||
न हि मे कश्चिदन्योऽस्ति वैश्वासिकतरस्त्वया |
सहायो येन सन्धाय मन्त्रयेयं यथा त्वया ||४||
संरक्ष तात मन्त्रं च सपत्नांश्च ममोद्धर |
निपुणेनाभ्युपायेन यद्ब्रवीमि तथा कुरु ||५||
पाण्डवा धृतराष्ट्रेण प्रेषिता वारणावतम् |
उत्सवे विहरिष्यन्ति धृतराष्ट्रस्य शासनात् ||६||
स त्वं रासभयुक्तेन स्यन्दनेनाशुगामिना |
वारणावतमद्यैव यथा यासि तथा कुरु ||७||
तत्र गत्वा चतुःशालं गृहं परमसंवृतम् |
आयुधागारमाश्रित्य कारयेथा महाधनम् ||८||
शणसर्जरसादीनि यानि द्रव्याणि कानिचित् |
आग्नेयान्युत सन्तीह तानि सर्वाणि दापय ||९||
सर्पिषा च सतैलेन लाक्षया चाप्यनल्पया |
मृत्तिकां मिश्रयित्वा त्वं लेपं कुड्येषु दापयेः ||१०||
शणान्वंशं घृतं दारु यन्त्राणि विविधानि च |
तस्मिन्वेश्मनि सर्वाणि निक्षिपेथाः समन्ततः ||११||
यथा च त्वां न शङ्केरन्परीक्षन्तोऽपि पाण्डवाः |
आग्नेयमिति तत्कार्यमिति चान्ये च मानवाः ||१२||
वेश्मन्येवं कृते तत्र कृत्वा तान्परमार्चितान् |
वासयेः पाण्डवेयांश्च कुन्तीं च ससुहृज्जनाम् ||१३||
तत्रासनानि मुख्यानि यानानि शयनानि च |
विधातव्यानि पाण्डूनां यथा तुष्येत मे पिता ||१४||
यथा रमेरन्विश्रब्धा नगरे वारणावते |
तथा सर्वं विधातव्यं यावत्कालस्य पर्ययः ||१५||
ज्ञात्वा तु तान्सुविश्वस्ताञ्शयानानकुतोभयान् |
अग्निस्ततस्त्वया देयो द्वारतस्तस्य वेश्मनः ||१६||
दग्धानेवं स्वके गेहे दग्धा इति ततो जनाः |
ज्ञातयो वा वदिष्यन्ति पाण्डवार्थाय कर्हिचित् ||१७||
तत्तथेति प्रतिज्ञाय कौरवाय पुरोचनः |
प्रायाद्रासभयुक्तेन नगरं वारणावतम् ||१८||
स गत्वा त्वरितो राजन्दुर्योधनमते स्थितः |
यथोक्तं राजपुत्रेण सर्वं चक्रे पुरोचनः ||१९||
१३३
वैशम्पायन उवाच||
पाण्डवास्तु रथान्युक्त्वा सदश्वैरनिलोपमैः |
आरोहमाणा भीष्मस्य पादौ जगृहुरार्तवत् ||१||
राज्ञश्च धृतराष्ट्रस्य द्रोणस्य च महात्मनः |
अन्येषां चैव वृद्धानां विदुरस्य कृपस्य च ||२||
एवं सर्वान्कुरून्वृद्धानभिवाद्य यतव्रताः |
समालिङ्ग्य समानांश्च बालैश्चाप्यभिवादिताः ||३||
सर्वा मातृस्तथापृष्ट्वा कृत्वा चैव प्रदक्षिणम् |
सर्वाः प्रकृतयश्चैव प्रययुर्वारणावतम् ||४||
विदुरश्च महाप्राज्ञस्तथान्ये कुरुपुङ्गवाः |
पौराश्च पुरुषव्याघ्रानन्वयुः शोककर्शिताः ||५||
तत्र केच्चिद्ब्रुवन्ति स्म ब्राह्मणा निर्भयास्तदा |
शोचमानाः पाण्डुपुत्रानतीव भरतर्षभ ||६||
विषमं पश्यते राजा सर्वथा तमसावृतः |
धृतराष्ट्रः सुदुर्बुद्धिर्न च धर्मं प्रपश्यति ||७||
न हि पापमपापात्मा रोचयिष्यति पाण्डवः |
भीमो वा बलिनां श्रेष्ठः कौन्तेयो वा धनञ्जयः ||८||
कुत एव महाप्राज्ञौ माद्रीपुत्रौ करिष्यतः ||८||
तद्राज्यं पितृतः प्राप्तं धृतराष्ट्रो न मृष्यते |
अधर्ममखिलं किं नु भीष्मोऽयमनुमन्यते ||९||
विवास्यमानानस्थाने कौन्तेयान्भरतर्षभान् ||९||
पितेव हि नृपोऽस्माकमभूच्छान्तनवः पुरा |
विचित्रवीर्यो राजर्षिः पाण्डुश्च कुरुनन्दनः ||१०||
स तस्मिन्पुरुषव्याघ्रे दिष्टभावं गते सति |
राजपुत्रानिमान्बालान्धृतराष्ट्रो न मृष्यते ||११||
वयमेतदमृष्यन्तः सर्व एव पुरोत्तमात् |
गृहान्विहाय गच्छामो यत्र याति युधिष्ठिरः ||१२||
तांस्तथावादिनः पौरान्दुःखितान्दुःखकर्शितः |
उवाच परमप्रीतो धर्मराजो युधिष्ठिरः ||१३||
पिता मान्यो गुरुः श्रेष्ठो यदाह पृथिवीपतिः |
अशङ्कमानैस्तत्कार्यमस्माभिरिति नो व्रतम् ||१४||
भवन्तः सुहृदोऽस्माकमस्मान्कृत्वा प्रदक्षिणम् |
आशीर्भिरभिनन्द्यास्मान्निवर्तध्वं यथागृहम् ||१५||
यदा तु कार्यमस्माकं भवद्भिरुपपत्स्यते |
तदा करिष्यथ मम प्रियाणि च हितानि च ||१६||
ते तथेति प्रतिज्ञाय कृत्वा चैतान्प्रदक्षिणम् |
आशीर्भिरभिनन्द्यैनाञ्जग्मुर्नगरमेव हि ||१७||
पौरेषु तु निवृत्तेषु विदुरः सर्वधर्मवित् |
बोधयन्पाण्डवश्रेष्ठमिदं वचनमब्रवीत् ||१८||
प्राज्ञः प्राज्ञं प्रलापज्ञः सम्यग्धर्मार्थदर्शिवान् ||१८||
विज्ञायेदं तथा कुर्यादापदं निस्तरेद्यथा |
अलोहं निशितं शस्त्रं शरीरपरिकर्तनम् ||१९||
यो वेत्ति न तमाघ्नन्ति प्रतिघातविदं द्विषः ||१९||
कक्षघ्नः शिशिरघ्नश्च महाकक्षे बिलौकसः |
न दहेदिति चात्मानं यो रक्षति स जीवति ||२०||
नाचक्षुर्वेत्ति पन्थानं नाचक्षुर्विन्दते दिशः |
नाधृतिर्भूतिमाप्नोति बुध्यस्वैवं प्रबोधितः ||२१||
अनाप्तैर्दत्तमादत्ते नरः शस्त्रमलोहजम् |
श्वाविच्छरणमासाद्य प्रमुच्येत हुताशनात् ||२२||
चरन्मार्गान्विजानाति नक्षत्रैर्विन्दते दिशः |
आत्मना चात्मनः पञ्च पीडयन्नानुपीड्यते ||२३||
अनुशिष्ट्वानुगत्वा च कृत्वा चैनान्प्रदक्षिणम् |
पाण्डवानभ्यनुज्ञाय विदुरः प्रययौ गृहान् ||२४||
निवृत्ते विदुरे चैव भीष्मे पौरजने तथा |
अजातशत्रुमामन्त्र्य कुन्ती वचनमब्रवीत् ||२५||
क्षत्ता यदब्रवीद्वाक्यं जनमध्येऽब्रुवन्निव |
त्वया च तत्तथेत्युक्तो जानीमो न च तद्वयम् ||२६||
यदि तच्छक्यमस्माभिः श्रोतुं न च सदोषवत् |
श्रोतुमिच्छामि तत्सर्वं संवादं तव तस्य च ||२७||
युधिष्ठिर उवाच||
विषादग्नेश्च बोद्धव्यमिति मां विदुरोऽब्रवीत् |
पन्थाश्च वो नाविदितः कश्चित्स्यादिति चाब्रवीत् ||२८||
जितेन्द्रियश्च वसुधां प्राप्स्यसीति च माब्रवीत् |
विज्ञातमिति तत्सर्वमित्युक्तो विदुरो मया ||२९||
वैशम्पायन उवाच||
अष्टमेऽहनि रोहिण्यां प्रयाताः फल्गुनस्य ते |
वारणावतमासाद्य ददृशुर्नागरं जनम् ||३०||
१३४
वैशम्पायन उवाच||
ततः सर्वाः प्रकृतयो नगराद्वारणावतात् |
सर्वमङ्गलसंयुक्ता यथाशास्त्रमतन्द्रिताः ||१||
श्रुत्वागतान्पाण्डुपुत्रान्नानायानैः सहस्रशः |
अभिजग्मुर्नरश्रेष्ठाञ्श्रुत्वैव परया मुदा ||२||
ते समासाद्य कौन्तेयान्वारणावतका जनाः |
कृत्वा जयाशिषः सर्वे परिवार्योपतस्थिरे ||३||
तैर्वृतः पुरुषव्याघ्रो धर्मराजो युधिष्ठिरः |
विबभौ देवसङ्काशो वज्रपाणिरिवामरैः ||४||
सत्कृतास्ते तु पौरैश्च पौरान्सत्कृत्य चानघाः |
अलङ्कृतं जनाकीर्णं विविशुर्वारणावतम् ||५||
ते प्रविश्य पुरं वीरास्तूर्णं जग्मुरथो गृहान् |
ब्राह्मणानां महीपाल रतानां स्वेषु कर्मसु ||६||
नगराधिकृतानां च गृहाणि रथिनां तथा |
उपतस्थुर्नरश्रेष्ठा वैश्यशूद्रगृहानपि ||७||
अर्चिताश्च नरैः पौरैः पाण्डवा भरतर्षभाः |
जग्मुरावसथं पश्चात्पुरोचनपुरस्कृताः ||८||
तेभ्यो भक्ष्यान्नपानानि शयनानि शुभानि च |
आसनानि च मुख्यानि प्रददौ स पुरोचनः ||९||
तत्र ते सत्कृतास्तेन सुमहार्हपरिच्छदाः |
उपास्यमानाः पुरुषैरूषुः पुरनिवासिभिः ||१०||
दशरात्रोषितानां तु तत्र तेषां पुरोचनः |
निवेदयामास गृहं शिवाख्यमशिवं तदा ||११||
तत्र ते पुरुषव्याघ्रा विविशुः सपरिच्छदाः |
पुरोचनस्य वचनात्कैलासमिव गुह्यकाः ||१२||
तत्त्वगारमभिप्रेक्ष्य सर्वधर्मविशारदः |
उवाचाग्नेयमित्येवं भीमसेनं युधिष्ठिरः ||१३||
जिघ्रन्सोम्य वसागन्धं सर्पिर्जतुविमिश्रितम् ||१३||
कृतं हि व्यक्तमाग्नेयमिदं वेश्म परन्तप |
शणसर्जरसं व्यक्तमानीतं गृहकर्मणि ||१४||
मुञ्जबल्वजवंशादि द्रव्यं सर्वं घृतोक्षितम् ||१४||
शिल्पिभिः सुकृतं ह्याप्तैर्विनीतैर्वेश्मकर्मणि |
विश्वस्तं मामयं पापो दग्धुकामः पुरोचनः ||१५||
इमां तु तां महाबुद्धिर्विदुरो दृष्टवांस्तदा |
आपदं तेन मां पार्थ स सम्बोधितवान्पुरा ||१६||
ते वयं बोधितास्तेन बुद्धवन्तोऽशिवं गृहम् |
आचार्यैः सुकृतं गूढैर्दुर्योधनवशानुगैः ||१७||
भीम उवाच||
यदिदं गृहमाग्नेयं विहितं मन्यते भवान् |
तत्रैव साधु गच्छामो यत्र पूर्वोषिता वयम् ||१८||
युधिष्ठिर उवाच||
इह यत्तैर्निराकारैर्वस्तव्यमिति रोचये |
नष्टैरिव विचिन्वद्भिर्गतिमिष्टां ध्रुवामितः ||१९||
यदि विन्देत चाकारमस्माकं हि पुरोचनः |
शीघ्रकारी ततो भूत्वा प्रसह्यापि दहेत नः ||२०||
नायं बिभेत्युपक्रोशादधर्माद्वा पुरोचनः |
तथा हि वर्तते मन्दः सुयोधनमते स्थितः ||२१||
अपि चेह प्रदग्धेषु भीष्मोऽस्मासु पितामहः |
कोपं कुर्यात्किमर्थं वा कौरवान्कोपयेत सः ||२२||
धर्म इत्येव कुप्येत तथान्ये कुरुपुङ्गवाः ||२२||
वयं तु यदि दाहस्य बिभ्यतः प्रद्रवेम हि |
स्पशैर्नो घातयेत्सार्वान्राज्यलुब्धः सुयोधनः ||२३||
अपदस्थान्पदे तिष्ठन्नपक्षान्पक्षसंस्थितः |
हीनकोशान्महाकोशः प्रयोगैर्घातयेद्ध्रुवम् ||२४||
तदस्माभिरिमं पापं तं च पापं सुयोधनम् |
वञ्चयद्भिर्निवस्तव्यं छन्नवासं क्वचित्क्वचित् ||२५||
ते वयं मृगयाशीलाश्चराम वसुधामिमाम् |
तथा नो विदिता मार्गा भविष्यन्ति पलायताम् ||२६||
भौमं च बिलमद्यैव करवाम सुसंवृतम् |
गूढोच्छ्वसान्न नस्तत्र हुताशः सम्प्रधक्ष्यति ||२७||
वसतोऽत्र यथा चास्मान्न बुध्येत पुरोचनः |
पौरो वापि जनः कश्चित्तथा कार्यमतन्द्रितैः ||२८||
१३५
वैशम्पायन उवाच||
विदुरस्य सुहृत्कश्चित्खनकः कुशलः क्वचित् |
विविक्ते पाण्डवान्राजन्निदं वचनमब्रवीत् ||१||
प्रहितो विदुरेणास्मि खनकः कुशलो भृशम् |
पाण्डवानां प्रियं कार्यमिति किं करवाणि वः ||२||
प्रच्छन्नं विदुरेणोक्तः श्रेयस्त्वमिह पाण्डवान् |
प्रतिपादय विश्वासादिति किं करवाणि वः ||३||
कृष्णपक्षे चतुर्दश्यां रात्रावस्य पुरोचनः |
भवनस्य तव द्वारि प्रदास्यति हुताशनम् ||४||
मात्रा सह प्रदग्धव्याः पाण्डवाः पुरुषर्षभाः |
इति व्यवसितं पार्थ धार्तराष्ट्रस्य मे श्रुतम् ||५||
किञ्चिच्च विदुरेणोक्तो म्लेच्छवाचासि पाण्डव |
त्वया च तत्तथेत्युक्तमेतद्विश्वासकारणम् ||६||
उवाच तं सत्यधृतिः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
अभिजानामि सौम्य त्वां सुहृदं विदुरस्य वै ||७||
शुचिमाप्तं प्रियं चैव सदा च दृढभक्तिकम् |
न विद्यते कवेः किञ्चिदभिज्ञानप्रयोजनम् ||८||
यथा नः स तथा नस्त्वं निर्विशेषा वयं त्वयि |
भवतः स्म यथा तस्य पालयास्मान्यथा कविः ||९||
इदं शरणमाग्नेयं मदर्थमिति मे मतिः |
पुरोचनेन विहितं धार्तराष्ट्रस्य शासनात् ||१०||
स पापः कोशवांश्चैव ससहायश्च दुर्मतिः |
अस्मानपि च दुष्टात्मा नित्यकालं प्रबाधते ||११||
स भवान्मोक्षयत्वस्मान्यत्नेनास्माद्धुताशनात् |
अस्मास्विह हि दग्धेषु सकामः स्यात्सुयोधनः ||१२||
समृद्धमायुधागारमिदं तस्य दुरात्मनः |
वप्रान्ते निष्प्रतीकारमाश्लिष्येदं कृतं महत् ||१३||
इदं तदशुभं नूनं तस्य कर्म चिकीर्षितम् |
प्रागेव विदुरो वेद तेनास्मानन्वबोधयत् ||१४||
सेयमापदनुप्राप्ता क्षत्ता यां दृष्टवान्पुरा |
पुरोचनस्याविदितानस्मांस्त्वं विप्रमोचय ||१५||
स तथेति प्रतिश्रुत्य खनको यत्नमास्थितः |
परिखामुत्किरन्नाम चकार सुमहद्बिलम् ||१६||
चक्रे च वेश्मनस्तस्य मध्ये नातिमहन्मुखम् |
कपाटयुक्तमज्ञातं समं भूम्या च भारत ||१७||
पुरोचनभयाच्चैव व्यदधात्संवृतं मुखम् |
स तत्र च गृहद्वारि वसत्यशुभधीः सदा ||१८||
तत्र ते सायुधाः सर्वे वसन्ति स्म क्षपां नृप |
दिवा चरन्ति मृगयां पाण्डवेया वनाद्वनम् ||१९||
विश्वस्तवदविश्वस्ता वञ्चयन्तः पुरोचनम् |
अतुष्टास्तुष्टवद्राजन्नूषुः परमदुःखिताः ||२०||
न चैनानन्वबुध्यन्त नरा नगरवासिनः |
अन्यत्र विदुरामात्यात्तस्मात्खनकसत्तमात् ||२१||
१३६
वैशम्पायन उवाच||
तांस्तु दृष्ट्वा सुमनसः परिसंवत्सरोषितान् |
विश्वस्तानिव संलक्ष्य हर्षं चक्रे पुरोचनः ||१||
पुरोचने तथा हृष्टे कौन्तेयोऽथ युधिष्ठिरः |
भीमसेनार्जुनौ चैव यमौ चोवाच धर्मवित् ||२||
अस्मानयं सुविश्वस्तान्वेत्ति पापः पुरोचनः |
वञ्चितोऽयं नृशंसात्मा कालं मन्ये पलायने ||३||
आयुधागारमादीप्य दग्ध्वा चैव पुरोचनम् |
षट्प्राणिनो निधायेह द्रवामोऽनभिलक्षिताः ||४||
अथ दानापदेशेन कुन्ती ब्राह्मणभोजनम् |
चक्रे निशि महद्राजन्नाजग्मुस्तत्र योषितः ||५||
ता विहृत्य यथाकामं भुक्त्वा पीत्वा च भारत |
जग्मुर्निशि गृहानेव समनुज्ञाप्य माधवीम् ||६||
निषादी पञ्चपुत्रा तु तस्मिन्भोज्ये यदृच्छया |
अन्नार्थिनी समभ्यागात्सपुत्रा कालचोदिता ||७||
सा पीत्वा मदिरां मत्ता सपुत्रा मदविह्वला |
सह सर्वैः सुतै राजंस्तस्मिन्नेव निवेशने ||८||
सुष्वाप विगतज्ञाना मृतकल्पा नराधिप ||८||
अथ प्रवाते तुमुले निशि सुप्ते जने विभो |
तदुपादीपयद्भीमः शेते यत्र पुरोचनः ||९||
ततः प्रतापः सुमहाञ्शब्दश्चैव विभावसोः |
प्रादुरासीत्तदा तेन बुबुधे स जनव्रजः ||१०||
पौरा ऊचुः||
दुर्योधनप्रयुक्तेन पापेनाकृतबुद्धिना |
गृहमात्मविनाशाय कारितं दाहितं च यत् ||११||
अहो धिग्धृतराष्ट्रस्य बुद्धिर्नातिसमञ्जसी |
यः शुचीन्पाण्डवान्बालान्दाहयामास मन्त्रिणा ||१२||
दिष्ट्या त्विदानीं पापात्मा दग्धोऽयमतिदुर्मतिः |
अनागसः सुविश्वस्तान्यो ददाह नरोत्तमान् ||१३||
वैशम्पायन उवाच||
एवं ते विलपन्ति स्म वारणावतका जनाः |
परिवार्य गृहं तच्च तस्थू रात्रौ समन्ततः ||१४||
पाण्डवाश्चापि ते राजन्मात्रा सह सुदुःखिताः |
बिलेन तेन निर्गत्य जग्मुर्गूढमलक्षिताः ||१५||
तेन निद्रोपरोधेन साध्वसेन च पाण्डवाः |
न शेकुः सहसा गन्तुं सह मात्रा परन्तपाः ||१६||
भीमसेनस्तु राजेन्द्र भीमवेगपराक्रमः |
जगाम भ्रातृनादाय सर्वान्मातरमेव च ||१७||
स्कन्धमारोप्य जननीं यमावङ्केन वीर्यवान् |
पार्थौ गृहीत्वा पाणिभ्यां भ्रातरौ सुमहाबलौ ||१८||
तरसा पादपान्भञ्जन्महीं पद्भ्यां विदारयन् |
स जगामाशु तेजस्वी वातरंहा वृकोदरः ||१९||
१३७
वैशम्पायन उवाच||
अथ रात्र्यां व्यतीतायामशेषो नागरो जनः |
तत्राजगाम त्वरितो दिदृक्षुः पाण्डुनन्दनान् ||१||
निर्वापयन्तो ज्वलनं ते जना ददृशुस्ततः |
जातुषं तद्गृहं दग्धममात्यं च पुरोचनम् ||२||
नूनं दुर्योधनेनेदं विहितं पापकर्मणा |
पाण्डवानां विनाशाय इत्येवं चुक्रुषुर्जनाः ||३||
विदिते धृतराष्ट्रस्य धार्तराष्ट्रो न संशयः |
दग्धवान्पाण्डुदायादान्न ह्येनं प्रतिषिद्धवान् ||४||
नूनं शान्तनवो भीष्मो न धर्ममनुवर्तते |
द्रोणश्च विदुरश्चैव कृपश्चान्ये च कौरवाः ||५||
ते वयं धृतराष्ट्रस्य प्रेषयामो दुरात्मनः |
संवृत्तस्ते परः कामः पाण्डवान्दग्धवानसि ||६||
ततो व्यपोहमानास्ते पाण्डवार्थे हुताशनम् |
निषादीं ददृशुर्दग्धां पञ्चपुत्रामनागसम् ||७||
खनकेन तु तेनैव वेश्म शोधयता बिलम् |
पांसुभिः प्रत्यपिहितं पुरुषैस्तैरलक्षितम् ||८||
ततस्ते प्रेषयामासुर्धृतराष्ट्रस्य नागराः |
पाण्डवानग्निना दग्धानमात्यं च पुरोचनम् ||९||
श्रुत्वा तु धृतराष्ट्रस्तद्राजा सुमहदप्रियम् |
विनाशं पाण्डुपुत्राणां विललाप सुदुःखितः ||१०||
अद्य पाण्डुर्मृतो राजा भ्राता मम सुदुर्लभः |
तेषु वीरेषु दग्धेषु मात्रा सह विशेषतः ||११||
गच्छन्तु पुरुषाः शीघ्रं नगरं वारणावतम् |
सत्कारयन्तु तान्वीरान्कुन्तिराजसुतां च ताम् ||१२||
कारयन्तु च कुल्यानि शुभ्राणि च महान्ति च |
ये च तत्र मृतास्तेषां सुहृदोऽर्चन्तु तानपि ||१३||
एवङ्गते मया शक्यं यद्यत्कारयितुं हितम् |
पाण्डवानां च कुन्त्याश्च तत्सर्वं क्रियतां धनैः ||१४||
एवमुक्त्वा ततश्चक्रे ज्ञातिभिः परिवारितः |
उदकं पाण्डुपुत्राणां धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः ||१५||
चुक्रुशुः कौरवाः सर्वे भृशं शोकपरायणाः |
विदुरस्त्वल्पशश्चक्रे शोकं वेद परं हि सः ||१६||
पाण्डवाश्चापि निर्गत्य नगराद्वारणावतात् |
जवेन प्रययू राजन्दक्षिणां दिशमाश्रिताः ||१७||
विज्ञाय निशि पन्थानं नक्षत्रैर्दक्षिणामुखाः |
यतमाना वनं राजन्गहनं प्रतिपेदिरे ||१८||
ततः श्रान्ताः पिपासार्ता निद्रान्धाः पाण्डुनन्दनाः |
पुनरूचुर्महावीर्यं भीमसेनमिदं वचः ||१९||
इतः कष्टतरं किं नु यद्वयं गहने वने |
दिशश्च न प्रजानीमो गन्तुं चैव न शक्नुमः ||२०||
तं च पापं न जानीमो यदि दग्धः पुरोचनः |
कथं नु विप्रमुच्येम भयादस्मादलक्षिताः ||२१||
पुनरस्मानुपादाय तथैव व्रज भारत |
त्वं हि नो बलवानेको यथा सततगस्तथा ||२२||
इत्युक्तो धर्मराजेन भीमसेनो महाबलः |
आदाय कुन्तीं भ्रातृंश्च जगामाशु महाबलः ||२३||
१३८
वैशम्पायन उवाच||
तेन विक्रमता तूर्णमूरुवेगसमीरितम् |
प्रववावनिलो राजञ्शुचिशुक्रागमे यथा ||१||
स मृद्नन्पुष्पितांश्चैव फलितांश्च वनस्पतीन् |
आरुजन्दारुगुल्मांश्च पथस्तस्य समीपजान् ||२||
तथा वृक्षान्भञ्जमानो जगामामितविक्रमः |
तस्य वेगेन पाण्डूनां मूर्च्छेव समजायत ||३||
असकृच्चापि सन्तीर्य दूरपारं भुजप्लवैः |
पथि प्रच्छन्नमासेदुर्धार्तराष्ट्रभयात्तदा ||४||
कृच्छ्रेण मातरं त्वेकां सुकुमारीं यशस्विनीम् |
अवहत्तत्र पृष्ठेन रोधःसु विषमेषु च ||५||
आगमंस्ते वनोद्देशमल्पमूलफलोदकम् |
क्रूरपक्षिमृगं घोरं सायाह्ने भरतर्षभाः ||६||
घोरा समभवत्सन्ध्या दारुणा मृगपक्षिणः |
अप्रकाशा दिशः सर्वा वातैरासन्ननार्तवैः ||७||
ते श्रमेण च कौरव्यास्तृष्णया च प्रपीडिताः |
नाशक्नुवंस्तदा गन्तुं निद्रया च प्रवृद्धया ||८||
ततो भीमो वनं घोरं प्रविश्य विजनं महत् |
न्यग्रोधं विपुलच्छायं रमणीयमुपाद्रवत् ||९||
तत्र निक्षिप्य तान्सर्वानुवाच भरतर्षभः |
पानीयं मृगयामीह विश्रमध्वमिति प्रभो ||१०||
एते रुवन्ति मधुरं सारसा जलचारिणः |
ध्रुवमत्र जलस्थायो महानिति मतिर्मम ||११||
अनुज्ञातः स गच्छेति भ्रात्रा ज्येष्ठेन भारत |
जगाम तत्र यत्र स्म रुवन्ति जलचारिणः ||१२||
स तत्र पीत्वा पानीयं स्नात्वा च भरतर्षभ |
उत्तरीयेण पानीयमाजहार तदा नृप ||१३||
गव्यूतिमात्रादागत्य त्वरितो मातरं प्रति |
स सुप्तां मातरं दृष्ट्वा भ्रातृंश्च वसुधातले ||१४||
भृशं दुःखपरीतात्मा विललाप वृकोदरः ||१४||
शयनेषु परार्ध्येषु ये पुरा वारणावते |
नाधिजग्मुस्तदा निद्रां तेऽद्य सुप्ता महीतले ||१५||
स्वसारं वसुदेवस्य शत्रुसङ्घावमर्दिनः |
कुन्तिभोजसुतां कुन्तीं सर्वलक्षणपूजिताम् ||१६||
स्नुषां विचित्रवीर्यस्य भार्यां पाण्डोर्महात्मनः |
प्रासादशयनां नित्यं पुण्डरीकान्तरप्रभाम् ||१७||
सुकुमारतरां स्त्रीणां महार्हशयनोचिताम् |
शयानां पश्यताद्येह पृथिव्यामतथोचिताम् ||१८||
धर्मादिन्द्राच्च वायोश्च सुषुवे या सुतानिमान् |
सेयं भूमौ परिश्रान्ता शेते ह्यद्यातथोचिता ||१९||
किं नु दुःखतरं शक्यं मया द्रष्टुमतः परम् |
योऽहमद्य नरव्याघ्रान्सुप्तान्पश्यामि भूतले ||२०||
त्रिषु लोकेषु यद्राज्यं धर्मविद्योऽर्हते नृपः |
सोऽयं भूमौ परिश्रान्तः शेते प्राकृतवत्कथम् ||२१||
अयं नीलाम्बुदश्यामो नरेष्वप्रतिमो भुवि |
शेते प्राकृतवद्भूमावतो दुःखतरं नु किम् ||२२||
अश्विनाविव देवानां याविमौ रूपसम्पदा |
तौ प्राकृतवदद्येमौ प्रसुप्तौ धरणीतले ||२३||
ज्ञातयो यस्य नैव स्युर्विषमाः कुलपांसनाः |
स जीवेत्सुसुखं लोके ग्रामे द्रुम इवैकजः ||२४||
एको वृक्षो हि यो ग्रामे भवेत्पर्णफलान्वितः |
चैत्यो भवति निर्ज्ञातिरर्चनीयः सुपूजितः ||२५||
येषां च बहवः शूरा ज्ञातयो धर्मसंश्रिताः |
ते जीवन्ति सुखं लोके भवन्ति च निरामयाः ||२६||
बलवन्तः समृद्धार्था मित्रबान्धवनन्दनाः |
जीवन्त्यन्योन्यमाश्रित्य द्रुमाः काननजा इव ||२७||
वयं तु धृतराष्ट्रेण सपुत्रेण दुरात्मना |
विवासिता न दग्धाश्च कथञ्चित्तस्य शासनात् ||२८||
तस्मान्मुक्ता वयं दाहादिमं वृक्षमुपाश्रिताः |
कां दिशं प्रतिपत्स्यामः प्राप्ताः क्लेशमनुत्तमम् ||२९||
नातिदूरे च नगरं वनादस्माद्धि लक्षये |
जागर्तव्ये स्वपन्तीमे हन्त जागर्म्यहं स्वयम् ||३०||
पास्यन्तीमे जलं पश्चात्प्रतिबुद्धा जितक्लमाः |
इति भीमो व्यवस्यैव जजागार स्वयं तदा ||३१||
हिडिम्बवधपर्व
१३९
वैशम्पायन उवाच||
तत्र तेषु शयानेषु हिडिम्बो नाम राक्षसः |
अविदूरे वनात्तस्माच्छालवृक्षमुपाश्रितः ||१||
क्रूरो मानुषमांसादो महावीर्यो महाबलः |
विरूपरूपः पिङ्गाक्षः करालो घोरदर्शनः ||२||
पिशितेप्सुः क्षुधार्तस्तानपश्यत यदृच्छया ||२||
ऊर्ध्वाङ्गुलिः स कण्डूयन्धुन्वन्रूक्षाञ्शिरोरुहान् |
जृम्भमाणो महावक्त्रः पुनः पुनरवेक्ष्य च ||३||
दुष्टो मानुषमांसादो महाकायो महाबलः |
आघ्राय मानुषं गन्धं भगिनीमिदमब्रवीत् ||४||
उपपन्नश्चिरस्याद्य भक्षो मम मनःप्रियः |
स्नेहस्रवान्प्रस्रवति जिह्वा पर्येति मे मुखम् ||५||
अष्टौ दंष्ट्राः सुतीक्ष्णाग्राश्चिरस्यापातदुःसहाः |
देहेषु मज्जयिष्यामि स्निग्धेषु पिशितेषु च ||६||
आक्रम्य मानुषं कण्ठमाच्छिद्य धमनीमपि |
उष्णं नवं प्रपास्यामि फेनिलं रुधिरं बहु ||७||
गच्छ जानीहि के त्वेते शेरते वनमाश्रिताः |
मानुषो बलवान्गन्धो घ्राणं तर्पयतीव मे ||८||
हत्वैतान्मानुषान्सर्वानानयस्व ममान्तिकम् |
अस्मद्विषयसुप्तेभ्यो नैतेभ्यो भयमस्ति ते ||९||
एषां मांसानि संस्कृत्य मानुषाणां यथेष्टतः |
भक्षयिष्याव सहितौ कुरु तूर्णं वचो मम ||१०||
भ्रातुर्वचनमाज्ञाय त्वरमाणेव राक्षसी |
जगाम तत्र यत्र स्म पाण्डवा भरतर्षभ ||११||
ददर्श तत्र गत्वा सा पाण्डवान्पृथया सह |
शयानान्भीमसेनं च जाग्रतं त्वपराजितम् ||१२||
दृष्ट्वैव भीमसेनं सा शालस्कन्धमिवोद्गतम् |
राक्षसी कामयामास रूपेणाप्रतिमं भुवि ||१३||
अयं श्यामो महाबाहुः सिंहस्कन्धो महाद्युतिः |
कम्बुग्रीवः पुष्कराक्षो भर्ता युक्तो भवेन्मम ||१४||
नाहं भ्रातृवचो जातु कुर्यां क्रूरोपसंहितम् |
पतिस्नेहोऽतिबलवान्न तथा भ्रातृसौहृदम् ||१५||
मुहूर्तमिव तृप्तिश्च भवेद्भ्रातुर्ममैव च |
हतैरेतैरहत्वा तु मोदिष्ये शाश्वतिः समाः ||१६||
सा कामरूपिणी रूपं कृत्वा मानुषमुत्तमम् |
उपतस्थे महाबाहुं भीमसेनं शनैः शनैः ||१७||
विलज्जमानेव लता दिव्याभरणभूषिता |
स्मितपूर्वमिदं वाक्यं भीमसेनमथाब्रवीत् ||१८||
कुतस्त्वमसि सम्प्राप्तः कश्चासि पुरुषर्षभ |
क इमे शेरते चेह पुरुषा देवरूपिणः ||१९||
केयं च बृहती श्यामा सुकुमारी तवानघ |
शेते वनमिदं प्राप्य विश्वस्ता स्वगृहे यथा ||२०||
नेदं जानाति गहनं वनं राक्षससेवितम् |
वसति ह्यत्र पापात्मा हिडिम्बो नाम राक्षसः ||२१||
तेनाहं प्रेषिता भ्रात्रा दुष्टभावेन रक्षसा |
बिभक्षयिषता मांसं युष्माकममरोपम ||२२||
साहं त्वामभिसम्प्रेक्ष्य देवगर्भसमप्रभम् |
नान्यं भर्तारमिच्छामि सत्यमेतद्ब्रवीमि ते ||२३||
एतद्विज्ञाय धर्मज्ञ युक्तं मयि समाचर |
कामोपहतचित्ताङ्गीं भजमानां भजस्व माम् ||२४||
त्रास्येऽहं त्वां महाबाहो राक्षसात्पुरुषादकात् |
वत्स्यावो गिरिदुर्गेषु भर्ता भव ममानघ ||२५||
अन्तरिक्षचरा ह्यस्मि कामतो विचरामि च |
अतुलामाप्नुहि प्रीतिं तत्र तत्र मया सह ||२६||
भीम उवाच||
मातरं भ्रातरं ज्येष्ठं कनिष्ठानपरानिमान् |
परित्यजेत को न्वद्य प्रभवन्निव राक्षसि ||२७||
को हि सुप्तानिमान्भ्रातृन्दत्त्वा राक्षसभोजनम् |
मातरं च नरो गच्छेत्कामार्त इव मद्विधः ||२८||
राक्षस्युवाच||
यत्ते प्रियं तत्करिष्ये सर्वानेतान्प्रबोधय |
मोक्षयिष्यामि वः कामं राक्षसात्पुरुषादकात् ||२९||
भीम उवाच||
सुखसुप्तान्वने भ्रातृन्मातरं चैव राक्षसि |
न भयाद्बोधयिष्यामि भ्रातुस्तव दुरात्मनः ||३०||
न हि मे राक्षसा भीरु सोढुं शक्ताः पराक्रमम् |
न मनुष्या न गन्धर्वा न यक्षाश्चारुलोचने ||३१||
गच्छ वा तिष्ठ वा भद्रे यद्वापीच्छसि तत्कुरु |
तं वा प्रेषय तन्वङ्गि भ्रातरं पुरुषादकम् ||३२||
१४०
वैशम्पायन उवाच||
तां विदित्वा चिरगतां हिडिम्बो राक्षसेश्वरः |
अवतीर्य द्रुमात्तस्मादाजगामाथ पाण्डवान् ||१||
लोहिताक्षो महाबाहुरूर्ध्वकेशो महाबलः |
मेघसङ्घातवर्ष्मा च तीक्ष्णदंष्ट्रोज्ज्वलाननः ||२||
तमापतन्तं दृष्ट्वैव तथा विकृतदर्शनम् |
हिडिम्बोवाच वित्रस्ता भीमसेनमिदं वचः ||३||
आपतत्येष दुष्टात्मा सङ्क्रुद्धः पुरुषादकः |
त्वामहं भ्रातृभिः सार्धं यद्ब्रवीमि तथा कुरु ||४||
अहं कामगमा वीर रक्षोबलसमन्विता |
आरुहेमां मम श्रोणीं नेष्यामि त्वां विहायसा ||५||
प्रबोधयैनान्संसुप्तान्मातरं च परन्तप |
सर्वानेव गमिष्यामि गृहीत्वा वो विहायसा ||६||
भीम उवाच||
मा भैस्त्वं विपुलश्रोणि नैष कश्चिन्मयि स्थिते |
अहमेनं हनिष्यामि प्रेक्षन्त्यास्ते सुमध्यमे ||७||
नायं प्रतिबलो भीरु राक्षसापसदो मम |
सोढुं युधि परिस्पन्दमथवा सर्वराक्षसाः ||८||
पश्य बाहू सुवृत्तौ मे हस्तिहस्तनिभाविमौ |
ऊरू परिघसङ्काशौ संहतं चाप्युरो मम ||९||
विक्रमं मे यथेन्द्रस्य साद्य द्रक्ष्यसि शोभने |
मावमंस्थाः पृथुश्रोणि मत्वा मामिह मानुषम् ||१०||
हिडिम्बोवाच||
नावमन्ये नरव्याघ्र त्वामहं देवरूपिणम् |
दृष्टापदानस्तु मया मानुषेष्वेव राक्षसः ||११||
वैशम्पायन उवाच||
तथा सञ्जल्पतस्तस्य भीमसेनस्य भारत |
वाचः शुश्राव ताः क्रुद्धो राक्षसः पुरुषादकः ||१२||
अवेक्षमाणस्तस्याश्च हिडिम्बो मानुषं वपुः |
स्रग्दामपूरितशिखं समग्रेन्दुनिभाननम् ||१३||
सुभ्रूनासाक्षिकेशान्तं सुकुमारनखत्वचम् |
सर्वाभरणसंयुक्तं सुसूक्ष्माम्बरवाससम् ||१४||
तां तथा मानुषं रूपं बिभ्रतीं सुमनोहरम् |
पुंस्कामां शङ्कमानश्च चुक्रोध पुरुषादकः ||१५||
सङ्क्रुद्धो राक्षसस्तस्या भगिन्याः कुरुसत्तम |
उत्फाल्य विपुले नेत्रे ततस्तामिदमब्रवीत् ||१६||
को हि मे भोक्तुकामस्य विघ्नं चरति दुर्मतिः |
न बिभेषि हिडिम्बे किं मत्कोपाद्विप्रमोहिता ||१७||
धिक्त्वामसति पुंस्कामे मम विप्रियकारिणि |
पूर्वेषां राक्षसेन्द्राणां सर्वेषामयशस्करि ||१८||
यानिमानाश्रिताकार्षीरप्रियं सुमहन्मम |
एष तानद्य वै सर्वान्हनिष्यामि त्वया सह ||१९||
एवमुक्त्वा हिडिम्बां स हिडिम्बो लोहितेक्षणः |
वधायाभिपपातैनां दन्तैर्दन्तानुपस्पृशन् ||२०||
तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य भीमः प्रहरतां वरः |
भर्त्सयामास तेजस्वी तिष्ठ तिष्ठेति चाब्रवीत् ||२१||
१४१
वैशम्पायन उवाच||
भीमसेनस्तु तं दृष्ट्वा राक्षसं प्रहसन्निव |
भगिनीं प्रति सङ्क्रुद्धमिदं वचनमब्रवीत् ||१||
किं ते हिडिम्ब एतैर्वा सुखसुप्तैः प्रबोधितैः |
मामासादय दुर्बुद्धे तरसा त्वं नराशन ||२||
मय्येव प्रहरैहि त्वं न स्त्रियं हन्तुमर्हसि |
विशेषतोऽनपकृते परेणापकृते सति ||३||
न हीयं स्ववशा बाला कामयत्यद्य मामिह |
चोदितैषा ह्यनङ्गेन शरीरान्तरचारिणा ||४||
भगिनी तव दुर्बुद्धे राक्षसानां यशोहर ||४||
त्वन्नियोगेन चैवेयं रूपं मम समीक्ष्य च |
कामयत्यद्य मां भीरुर्नैषा दूषयते कुलम् ||५||
अनङ्गेन कृते दोषे नेमां त्वमिह राक्षस |
मयि तिष्ठति दुष्टात्मन्न स्त्रियं हन्तुमर्हसि ||६||
समागच्छ मया सार्धमेकेनैको नराशन |
अहमेव नयिष्यामि त्वामद्य यमसादनम् ||७||
अद्य ते तलनिष्पिष्टं शिरो राक्षस दीर्यताम् |
कुञ्जरस्येव पादेन विनिष्पिष्टं बलीयसः ||८||
अद्य गात्राणि क्रव्यादाः श्येना गोमायवश्च ते |
कर्षन्तु भुवि संहृष्टा निहतस्य मया मृधे ||९||
क्षणेनाद्य करिष्येऽहमिदं वनमकण्टकम् |
पुरस्ताद्दूषितं नित्यं त्वया भक्षयता नरान् ||१०||
अद्य त्वां भगिनी पाप कृष्यमाणं मया भुवि |
द्रक्षत्यद्रिप्रतीकाशं सिंहेनेव महाद्विपम् ||११||
निराबाधास्त्वयि हते मया राक्षसपांसन |
वनमेतच्चरिष्यन्ति पुरुषा वनचारिणः ||१२||
हिडिम्ब उवाच||
गर्जितेन वृथा किं ते कत्थितेन च मानुष |
कृत्वैतत्कर्मणा सर्वं कत्थेथा मा चिरं कृथाः ||१३||
बलिनं मन्यसे यच्च आत्मानमपराक्रमम् |
ज्ञास्यस्यद्य समागम्य मयात्मानं बलाधिकम् ||१४||
न तावदेतान्हिंसिष्ये स्वपन्त्वेते यथासुखम् |
एष त्वामेव दुर्बुद्धे निहन्म्यद्याप्रियंवदम् ||१५||
पीत्वा तवासृग्गात्रेभ्यस्ततः पश्चादिमानपि |
हनिष्यामि ततः पश्चादिमां विप्रियकारिणीम् ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा ततो बाहुं प्रगृह्य पुरुषादकः |
अभ्यधावत सङ्क्रुद्धो भीमसेनमरिंदमम् ||१७||
तस्याभिपततस्तूर्णं भीमो भीमपराक्रमः |
वेगेन प्रहृतं बाहुं निजग्राह हसन्निव ||१८||
निगृह्य तं बलाद्भीमो विस्फुरन्तं चकर्ष ह |
तस्माद्देशाद्धनूंष्यष्टौ सिंहः क्षुद्रमृगं यथा ||१९||
ततः स राक्षसः क्रुद्धः पाण्डवेन बलाद्धृतः |
भीमसेनं समालिङ्ग्य व्यनदद्भैरवं रवम् ||२०||
पुनर्भीमो बलादेनं विचकर्ष महाबलः |
मा शब्दः सुखसुप्तानां भ्रातृणां मे भवेदिति ||२१||
अन्योन्यं तौ समासाद्य विचकर्षतुरोजसा |
राक्षसो भीमसेनश्च विक्रमं चक्रतुः परम् ||२२||
बभञ्जतुर्महावृक्षाँल्लताश्चाकर्षतुस्ततः |
मत्ताविव सुसंरब्धौ वारणौ षष्टिहायनौ ||२३||
तयोः शब्देन महता विबुद्धास्ते नरर्षभाः |
सह मात्रा तु ददृशुर्हिडिम्बामग्रतः स्थिताम् ||२४||
१४२
वैशम्पायन उवाच||
प्रबुद्धास्ते हिडिम्बाया रूपं दृष्ट्वातिमानुषम् |
विस्मिताः पुरुषव्याघ्रा बभूवुः पृथया सह ||१||
ततः कुन्ती समीक्ष्यैनां विस्मिता रूपसम्पदा |
उवाच मधुरं वाक्यं सान्त्वपूर्वमिदं शनैः ||२||
कस्य त्वं सुरगर्भाभे का चासि वरवर्णिनि |
केन कार्येण सुश्रोणि कुतश्चागमनं तव ||३||
यदि वास्य वनस्यासि देवता यदि वाप्सराः |
आचक्ष्व मम तत्सर्वं किमर्थं चेह तिष्ठसि ||४||
हिडिम्बोवाच||
यदेतत्पश्यसि वनं नीलमेघनिभं महत् |
निवासो राक्षसस्यैतद्धिडिम्बस्य ममैव च ||५||
तस्य मां राक्षसेन्द्रस्य भगिनीं विद्धि भामिनि |
भ्रात्रा सम्प्रेषितामार्ये त्वां सपुत्रां जिघांसता ||६||
क्रूरबुद्धेरहं तस्य वचनादागता इह |
अद्राक्षं हेमवर्णाभं तव पुत्रं महौजसम् ||७||
ततोऽहं सर्वभूतानां भावे विचरता शुभे |
चोदिता तव पुत्रस्य मन्मथेन वशानुगा ||८||
ततो वृतो मया भर्ता तव पुत्रो महाबलः |
अपनेतुं च यतितो न चैव शकितो मया ||९||
चिरायमाणां मां ज्ञात्वा ततः स पुरुषादकः |
स्वयमेवागतो हन्तुमिमान्सर्वांस्तवात्मजान् ||१०||
स तेन मम कान्तेन तव पुत्रेण धीमता |
बलादितो विनिष्पिष्य व्यपकृष्टो महात्मना ||११||
विकर्षन्तौ महावेगौ गर्जमानौ परस्परम् |
पश्यध्वं युधि विक्रान्तावेतौ तौ नरराक्षसौ ||१२||
वैशम्पायन उवाच||
तस्याः श्रुत्वैव वचनमुत्पपात युधिष्ठिरः |
अर्जुनो नकुलश्चैव सहदेवश्च वीर्यवान् ||१३||
तौ ते ददृशुरासक्तौ विकर्षन्तौ परस्परम् |
काङ्क्षमाणौ जयं चैव सिंहाविव रणोत्कटौ ||१४||
तावन्योन्यं समाश्लिष्य विकर्षन्तौ परस्परम् |
दावाग्निधूमसदृशं चक्रतुः पार्थिवं रजः ||१५||
वसुधारेणुसंवीतौ वसुधाधरसंनिभौ |
विभ्राजेतां यथा शैलौ नीहारेणाभिसंवृतौ ||१६||
राक्षसेन तथा भीमं क्लिश्यमानं निरीक्ष्य तु |
उवाचेदं वचः पार्थः प्रहसञ्शनकैरिव ||१७||
भीम मा भैर्महाबाहो न त्वां बुध्यामहे वयम् |
समेतं भीमरूपेण प्रसुप्ताः श्रमकर्शिताः ||१८||
साहाय्येऽस्मि स्थितः पार्थ योधयिष्यामि राक्षसम् |
नकुलः सहदेवश्च मातरं गोपयिष्यतः ||१९||
भीम उवाच||
उदासीनो निरीक्षस्व न कार्यः सम्भ्रमस्त्वया |
न जात्वयं पुनर्जीवेन्मद्बाह्वन्तरमागतः ||२०||
अर्जुन उवाच||
किमनेन चिरं भीम जीवता पापरक्षसा |
गन्तव्यं न चिरं स्थातुमिह शक्यमरिंदम ||२१||
पुरा संरज्यते प्राची पुरा सन्ध्या प्रवर्तते |
रौद्रे मुहूर्ते रक्षांसि प्रबलानि भवन्ति च ||२२||
त्वरस्व भीम मा क्रीड जहि रक्षो विभीषणम् |
पुरा विकुरुते मायां भुजयोः सारमर्पय ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
अर्जुनेनैवमुक्तस्तु भीमो भीमस्य रक्षसः |
उत्क्षिप्याभ्रामयद्देहं तूर्णं गुणशताधिकम् ||२४||
भीम उवाच||
वृथामांसैर्वृथा पुष्टो वृथा वृद्धो वृथामतिः |
वृथामरणमर्हस्त्वं वृथाद्य न भविष्यसि ||२५||
अर्जुन उवाच||
अथ वा मन्यसे भारं त्वमिमं राक्षसं युधि |
करोमि तव साहाय्यं शीघ्रमेव निहन्यताम् ||२६||
अथ वाप्यहमेवैनं हनिष्यामि वृकोदर |
कृतकर्मा परिश्रान्तः साधु तावदुपारम ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षणः |
निष्पिष्यैनं बलाद्भूमौ पशुमारममारयत् ||२८||
स मार्यमाणो भीमेन ननाद विपुलं स्वनम् |
पूरयंस्तद्वनं सर्वं जलार्द्र इव दुन्दुभिः ||२९||
भुजाभ्यां योक्त्रयित्वा तं बलवान्पाण्डुनन्दनः |
मध्ये भङ्क्त्वा स बलवान्हर्षयामास पाण्डवान् ||३०||
हिडिम्बं निहतं दृष्ट्वा संहृष्टास्ते तरस्विनः |
अपूजयन्नरव्याघ्रं भीमसेनमरिंदमम् ||३१||
अभिपूज्य महात्मानं भीमं भीमपराक्रमम् |
पुनरेवार्जुनो वाक्यमुवाचेदं वृकोदरम् ||३२||
नदूरे नगरं मन्ये वनादस्मादहं प्रभो |
शीघ्रं गच्छाम भद्रं ते न नो विद्यात्सुयोधनः ||३३||
ततः सर्वे तथेत्युक्त्वा सह मात्रा परन्तपाः |
प्रययुः पुरुषव्याघ्रा हिडिम्बा चैव राक्षसी ||३४||
बकवधपर्व
१४३
भीम उवाच||
स्मरन्ति वैरं रक्षांसि मायामाश्रित्य मोहिनीम् |
हिडिम्बे व्रज पन्थानं त्वं वै भ्रातृनिषेवितम् ||१||
युधिष्ठिर उवाच||
क्रुद्धोऽपि पुरुषव्याघ्र भीम मा स्म स्त्रियं वधीः |
शरीरगुप्त्याभ्यधिकं धर्मं गोपय पाण्डव ||२||
वधाभिप्रायमायान्तमवधीस्त्वं महाबलम् |
रक्षसस्तस्य भगिनी किं नः क्रुद्धा करिष्यति ||३||
वैशम्पायन उवाच||
हिडिम्बा तु ततः कुन्तीमभिवाद्य कृताञ्जलिः |
युधिष्ठिरं च कौन्तेयमिदं वचनमब्रवीत् ||४||
आर्ये जानासि यद्दुःखमिह स्त्रीणामनङ्गजम् |
तदिदं मामनुप्राप्तं भीमसेनकृतं शुभे ||५||
सोढं तत्परमं दुःखं मया कालप्रतीक्षया |
सोऽयमभ्यागतः कालो भविता मे सुखाय वै ||६||
मया ह्युत्सृज्य सुहृदः स्वधर्मं स्वजनं तथा |
वृतोऽयं पुरुषव्याघ्रस्तव पुत्रः पतिः शुभे ||७||
वरेणापि तथानेन त्वया चापि यशस्विनि |
तथा ब्रुवन्ती हि तदा प्रत्याख्याता क्रियां प्रति ||८||
त्वं मां मूढेति वा मत्वा भक्ता वानुगतेति वा |
भर्त्रानेन महाभागे संयोजय सुतेन ते ||९||
तमुपादाय गच्छेयं यथेष्टं देवरूपिणम् |
पुनश्चैवागमिष्यामि विश्रम्भं कुरु मे शुभे ||१०||
अहं हि मनसा ध्याता सर्वान्नेष्यामि वः सदा |
वृजिने तारयिष्यामि दुर्गेषु च नरर्षभान् ||११||
पृष्ठेन वो वहिष्यामि शीघ्रां गतिमभीप्सतः |
यूयं प्रसादं कुरुत भीमसेनो भजेत माम् ||१२||
आपदस्तरणे प्राणान्धारयेद्येन येन हि |
सर्वमादृत्य कर्तव्यं तद्धर्ममनुवर्तता ||१३||
आपत्सु यो धारयति ध्रमं धर्मविदुत्तमः |
व्यसनं ह्येव धर्मस्य धर्मिणामापदुच्यते ||१४||
पुण्यं प्राणान्धारयति पुण्यं प्राणदमुच्यते |
येन येनाचरेद्धर्मं तस्मिन्गर्हा न विद्यते ||१५||
युधिष्ठिर उवाच||
एवमेतद्यथात्थ त्वं हिडिम्बे नात्र संशयः |
स्थातव्यं तु त्वया धर्मे यथा ब्रूयां सुमध्यमे ||१६||
स्नातं कृताह्निकं भद्रे कृतकौतुकमङ्गलम् |
भीमसेनं भजेथास्त्वं प्रागस्तगमनाद्रवेः ||१७||
अहःसु विहरानेन यथाकामं मनोजवा |
अयं त्वानयितव्यस्ते भीमसेनः सदा निशि ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
तथेति तत्प्रतिज्ञाय हिडिम्बा राक्षसी तदा |
भीमसेनमुपादाय ऊर्ध्वमाचक्रमे ततः ||१९||
शैलशृङ्गेषु रम्येषु देवतायतनेषु च |
मृगपक्षिविघुष्टेषु रमणीयेषु सर्वदा ||२०||
कृत्वा च परमं रूपं सर्वाभरणभूषिता |
सञ्जल्पन्ती सुमधुरं रमयामास पाण्डवम् ||२१||
तथैव वनदुर्गेषु पुष्पितद्रुमसानुषु |
सरःसु रमणीयेषु पद्मोत्पलयुतेषु च ||२२||
नदीद्वीपप्रदेशेषु वैडूर्यसिकतासु च |
सुतीर्थवनतोयासु तथा गिरिनदीषु च ||२३||
सगरस्य प्रदेशेषु मणिहेमचितेषु च |
पत्तनेषु च रम्येषु महाशालवनेषु च ||२४||
देवारण्येषु पुण्येषु तथा पर्वतसानुषु |
गुह्यकानां निवासेषु तापसायतनेषु च ||२५||
सर्वर्तुफलपुष्पेषु मानसेषु सरःसु च |
बिभ्रती परमं रूपं रमयामास पाण्डवम् ||२६||
रमयन्ती तथा भीमं तत्र तत्र मनोजवा |
प्रजज्ञे राक्षसी पुत्रं भीमसेनान्महाबलम् ||२७||
विरूपाक्षं महावक्त्रं शङ्कुकर्णं विभीषणम् |
भीमरूपं सुताम्रोष्ठं तीक्ष्णदंष्ट्रं महाबलम् ||२८||
महेष्वासं महावीर्यं महासत्त्वं महाभुजम् |
महाजवं महाकायं महामायमरिंदमम् ||२९||
अमानुषं मानुषजं भीमवेगं महाबलम् |
यः पिशाचानतीवान्यान्बभूवाति स मानुषान् ||३०||
बालोऽपि यौवनं प्राप्तो मानुषेषु विशां पते |
सर्वास्त्रेषु परं वीरः प्रकर्षमगमद्बली ||३१||
सद्यो हि गर्भं राक्षस्यो लभन्ते प्रसवन्ति च |
कामरूपधराश्चैव भवन्ति बहुरूपिणः ||३२||
प्रणम्य विकचः पादावगृह्णात्स पितुस्तदा |
मातुश्च परमेष्वासस्तौ च नामास्य चक्रतुः ||३३||
घटभासोत्कच इति मातरं सोऽभ्यभाषत |
अभवत्तेन नामास्य घटोत्कच इति स्म ह ||३४||
अनुरक्तश्च तानासीत्पाण्डवान्स घटोत्कचः |
तेषां च दयितो नित्यमात्मभूतो बभूव सः ||३५||
संवाससमयो जीर्ण इत्यभाषत तं ततः |
हिडिम्बा समयं कृत्वा स्वां गतिं प्रत्यपद्यत ||३६||
कृत्यकाल उपस्थास्ये पितृनिति घटोत्कचः |
आमन्त्र्य राक्षसश्रेष्ठः प्रतस्थे चोत्तरां दिशम् ||३७||
स हि सृष्टो मघवता शक्तिहेतोर्महात्मना |
कर्णस्याप्रतिवीर्यस्य विनाशाय महात्मनः ||३८||
१४४
वैशम्पायन उवाच||
ते वनेन वनं वीरा घ्नन्तो मृगगणान्बहून् |
अपक्रम्य ययू राजंस्त्वरमाणा महारथाः ||१||
मत्स्यांस्त्रिगर्तान्पाञ्चालान्कीचकानन्तरेण च |
रमणीयान्वनोद्देशान्प्रेक्षमाणाः सरांसि च ||२||
जटाः कृत्वात्मनः सर्वे वल्कलाजिनवाससः |
सह कुन्त्या महात्मानो बिभ्रतस्तापसं वपुः ||३||
क्वचिद्वहन्तो जननीं त्वरमाणा महारथाः |
क्वचिच्छन्देन गच्छन्तस्ते जग्मुः प्रसभं पुनः ||४||
ब्राह्मं वेदमधीयाना वेदाङ्गानि च सर्वशः |
नीतिशास्त्रं च धर्मज्ञा ददृशुस्ते पितामहम् ||५||
तेऽभिवाद्य महात्मानं कृष्णद्वैपायनं तदा |
तस्थुः प्राञ्जलयः सर्वे सह मात्रा परन्तपाः ||६||
व्यास उवाच||
मयेदं मनसा पूर्वं विदितं भरतर्षभाः |
यथा स्थितैरधर्मेण धार्तराष्ट्रैर्विवासिताः ||७||
तद्विदित्वास्मि सम्प्राप्तश्चिकीर्षुः परमं हितम् |
न विषादोऽत्र कर्तव्यः सर्वमेतत्सुखाय वः ||८||
समास्ते चैव मे सर्वे यूयं चैव न संशयः |
दीनतो बालतश्चैव स्नेहं कुर्वन्ति बान्धवाः ||९||
तस्मादभ्यधिकः स्नेहो युष्मासु मम साम्प्रतम् |
स्नेहपूर्वं चिकीर्षामि हितं वस्तन्निबोधत ||१०||
इदं नगरमभ्याशे रमणीयं निरामयम् |
वसतेह प्रतिच्छन्ना ममागमनकाङ्क्षिणः ||११||
वैशम्पायन उवाच||
एवं स तान्समाश्वास्य व्यासः पार्थानरिंदमान् |
एकचक्रामभिगतः कुन्तीमाश्वासयत्प्रभुः ||१२||
जीवपुत्रि सुतस्तेऽयं धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
पृथिव्यां पार्थिवान्सर्वान्प्रशासिष्यति धर्मराट् ||१३||
धर्मेण जित्वा पृथिवीमखिलां धर्मविद्वशी |
भीमसेनार्जुनबलाद्भोक्ष्यत्ययमसंशयः ||१४||
पुत्रास्तव च माद्र्याश्च सर्व एव महारथाः |
स्वराष्ट्रे विहरिष्यन्ति सुखं सुमनसस्तदा ||१५||
यक्ष्यन्ति च नरव्याघ्रा विजित्य पृथिवीमिमाम् |
राजसूयाश्वमेधाद्यैः क्रतुभिर्भूरिदक्षिणैः ||१६||
अनुगृह्य सुहृद्वर्गं धनेन च सुखेन च |
पितृपैतामहं राज्यमिह भोक्ष्यन्ति ते सुताः ||१७||
एवमुक्त्वा निवेश्यैनान्ब्राह्मणस्य निवेशने |
अब्रवीत्पार्थिवश्रेष्ठमृषिर्द्वैपायनस्तदा ||१८||
इह मां सम्प्रतीक्षध्वमागमिष्याम्यहं पुनः |
देशकालौ विदित्वैव वेत्स्यध्वं परमां मुदम् ||१९||
स तैः प्राञ्जलिभिः सर्वैस्तथेत्युक्तो नराधिप |
जगाम भगवान्व्यासो यथाकाममृषिः प्रभुः ||२०||
१४५
जनमेजय उवाच||
एकचक्रां गतास्ते तु कुन्तीपुत्रा महारथाः |
अतः परं द्विजश्रेष्ठ किमकुर्वत पाण्डवाः ||१||
वैशम्पायन उवाच||
एकचक्रां गतास्ते तु कुन्तीपुत्रा महारथाः |
ऊषुर्नातिचिरं कालं ब्राह्मणस्य निवेशने ||२||
रमणीयानि पश्यन्तो वनानि विविधानि च |
पार्थिवानपि चोद्देशान्सरितश्च सरांसि च ||३||
चेरुर्भैक्षं तदा ते तु सर्व एव विशां पते |
बभूवुर्नागराणां च स्वैर्गुणैः प्रियदर्शनाः ||४||
निवेदयन्ति स्म च ते भैक्षं कुन्त्याः सदा निशि |
तया विभक्तान्भागांस्ते भुञ्जते स्म पृथक्पृथक् ||५||
अर्धं ते भुञ्जते वीराः सह मात्रा परन्तपाः |
अर्धं भैक्षस्य सर्वस्य भीमो भुङ्क्ते महाबलः ||६||
तथा तु तेषां वसतां तत्र राजन्महात्मनाम् |
अतिचक्राम सुमहान्कालोऽथ भरतर्षभ ||७||
ततः कदाचिद्भैक्षाय गतास्ते भरतर्षभाः |
सङ्गत्या भीमसेनस्तु तत्रास्ते पृथया सह ||८||
अथार्तिजं महाशब्दं ब्राह्मणस्य निवेशने |
भृशमुत्पतितं घोरं कुन्ती शुश्राव भारत ||९||
रोरूयमाणांस्तान्सर्वान्परिदेवयतश्च सा |
कारुण्यात्साधुभावाच्च देवी राजन्न चक्षमे ||१०||
मथ्यमानेव दुःखेन हृदयेन पृथा ततः |
उवाच भीमं कल्याणी कृपान्वितमिदं वचः ||११||
वसामः सुसुखं पुत्र ब्राह्मणस्य निवेशने |
अज्ञाता धार्तराष्ट्राणां सत्कृता वीतमन्यवः ||१२||
सा चिन्तये सदा पुत्र ब्राह्मणस्यास्य किं न्वहम् |
प्रियं कुर्यामिति गृहे यत्कुर्युरुषिताः सुखम् ||१३||
एतावान्पुरुषस्तात कृतं यस्मिन्न नश्यति |
यावच्च कुर्यादन्योऽस्य कुर्यादभ्यधिकं ततः ||१४||
तदिदं ब्राह्मणस्यास्य दुःखमापतितं ध्रुवम् |
तत्रास्य यदि साहाय्यं कुर्याम सुकृतं भवेत् ||१५||
भीम उवाच||
ज्ञायतामस्य यद्दुःखं यतश्चैव समुत्थितम् |
विदिते व्यवसिष्यामि यद्यपि स्यात्सुदुष्करम् ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
तथा हि कथयन्तौ तौ भूयः शुश्रुवतुः स्वनम् |
आर्तिजं तस्य विप्रस्य सभार्यस्य विशां पते ||१७||
अन्तःपुरं ततस्तस्य ब्राह्मणस्य महात्मनः |
विवेश कुन्ती त्वरिता बद्धवत्सेव सौरभी ||१८||
ततस्तं ब्राह्मणं तत्र भार्यया च सुतेन च |
दुहित्रा चैव सहितं ददर्श विकृताननम् ||१९||
ब्राह्मण उवाच||
धिगिदं जीवितं लोकेऽनलसारमनर्थकम् |
दुःखमूलं पराधीनं भृशमप्रियभागि च ||२०||
जीविते परमं दुःखं जीविते परमो ज्वरः |
जीविते वर्तमानस्य द्वन्द्वानामागमो ध्रुवः ||२१||
एकात्मापि हि धर्मार्थौ कामं च न निषेवते |
एतैश्च विप्रयोगोऽपि दुःखं परमकं मतम् ||२२||
आहुः केचित्परं मोक्षं स च नास्ति कथञ्चन |
अर्थप्राप्तौ च नरकः कृत्स्न एवोपपद्यते ||२३||
अर्थेप्सुता परं दुःखमर्थप्राप्तौ ततोऽधिकम् |
जातस्नेहस्य चार्थेषु विप्रयोगे महत्तरम् ||२४||
न हि योगं प्रपश्यामि येन मुच्येयमापदः |
पुत्रदारेण वा सार्धं प्राद्रवेयामनामयम् ||२५||
यतितं वै मया पूर्वं यथा त्वं वेत्थ ब्राह्मणि |
यतः क्षेमं ततो गन्तुं त्वया तु मम न श्रुतम् ||२६||
इह जाता विवृद्धास्मि पिता चेह ममेति च |
उक्तवत्यसि दुर्मेधे याच्यमाना मयासकृत् ||२७||
स्वर्गतो हि पिता वृद्धस्तथा माता चिरं तव |
बान्धवा भूतपूर्वाश्च तत्र वासे तु का रतिः ||२८||
सोऽयं ते बन्धुकामाया अशृण्वन्त्या वचो मम |
बन्धुप्रणाशः सम्प्राप्तो भृशं दुःखकरो मम ||२९||
अथवा मद्विनाशोऽयं न हि शक्ष्यामि कञ्चन |
परित्यक्तुमहं बन्धुं स्वयं जीवन्नृशंसवत् ||३०||
सहधर्मचरीं दान्तां नित्यं मातृसमां मम |
सखायं विहितां देवैर्नित्यं परमिकां गतिम् ||३१||
मात्रा पित्रा च विहितां सदा गार्हस्थ्यभागिनीम् |
वरयित्वा यथान्यायं मन्त्रवत्परिणीय च ||३२||
कुलीनां शीलसम्पन्नामपत्यजननीं मम |
त्वामहं जीवितस्यार्थे साध्वीमनपकारिणीम् ||३३||
परित्यक्तुं न शक्ष्यामि भार्यां नित्यमनुव्रताम् ||३३||
कुत एव परित्यक्तुं सुतां शक्ष्याम्यहं स्वयम् |
बालामप्राप्तवयसमजातव्यञ्जनाकृतिम् ||३४||
भर्तुरर्थाय निक्षिप्तां न्यासं धात्रा महात्मना |
यस्यां दौहित्रजाँल्लोकानाशंसे पितृभिः सह ||३५||
स्वयमुत्पाद्य तां बालां कथमुत्स्रष्टुमुत्सहे ||३५||
मन्यन्ते केचिदधिकं स्नेहं पुत्रे पितुर्नराः |
कन्यायां नैव तु पुनर्मम तुल्यावुभौ मतौ ||३६||
यस्मिँल्लोकाः प्रसूतिश्च स्थिता नित्यमथो सुखम् |
अपापां तामहं बालां कथमुत्स्रष्टुमुत्सहे ||३७||
आत्मानमपि चोत्सृज्य तप्स्ये प्रेतवशं गतः |
त्यक्ता ह्येते मया व्यक्तं नेह शक्ष्यन्ति जीवितुम् ||३८||
एषां चान्यतमत्यागो नृशंसो गर्हितो बुधैः |
आत्मत्यागे कृते चेमे मरिष्यन्ति मया विना ||३९||
स कृच्छ्रामहमापन्नो न शक्तस्तर्तुमापदम् |
अहो धिक्कां गतिं त्वद्य गमिष्यामि सबान्धवः ||४०||
सर्वैः सह मृतं श्रेयो न तु मे जीवितं क्षमम् ||४०||
१४६
ब्राह्मण्युवाच||
न सन्तापस्त्वया कार्यः प्राकृतेनेव कर्हिचित् |
न हि सन्तापकालोऽयं वैद्यस्य तव विद्यते ||१||
अवश्यं निधनं सर्वैर्गन्तव्यमिह मानवैः |
अवश्यभाविन्यर्थे वै सन्तापो नेह विद्यते ||२||
भार्या पुत्रोऽथ दुहिता सर्वमात्मार्थमिष्यते |
व्यथां जहि सुबुद्ध्या त्वं स्वयं यास्यामि तत्र वै ||३||
एतद्धि परमं नार्याः कार्यं लोके सनातनम् |
प्राणानपि परित्यज्य यद्भर्तृहितमाचरेत् ||४||
तच्च तत्र कृतं कर्म तवापीह सुखावहम् |
भवत्यमुत्र चाक्षय्यं लोकेऽस्मिंश्च यशस्करम् ||५||
एष चैव गुरुर्धर्मो यं प्रवक्षाम्यहं तव |
अर्थश्च तव धर्मश्च भूयानत्र प्रदृश्यते ||६||
यदर्थमिष्यते भार्या प्राप्तः सोऽर्थस्त्वया मयि |
कन्या चैव कुमारश्च कृताहमनृणा त्वया ||७||
समर्थः पोषणे चासि सुतयो रक्षणे तथा |
न त्वहं सुतयोः शक्ता तथा रक्षणपोषणे ||८||
मम हि त्वद्विहीनायाः सर्वकामा न आपदः |
कथं स्यातां सुतौ बालौ भवेयं च कथं त्वहम् ||९||
कथं हि विधवानाथा बालपुत्रा विना त्वया |
मिथुनं जीवयिष्यामि स्थिता साधुगते पथि ||१०||
अहङ्कृतावलिप्तैश्च प्रार्थ्यमानामिमां सुताम् |
अयुक्तैस्तव सम्बन्धे कथं शक्ष्यामि रक्षितुम् ||११||
उत्सृष्टमामिषं भूमौ प्रार्थयन्ति यथा खगाः |
प्रार्थयन्ति जनाः सर्वे वीरहीनां तथा स्त्रियम् ||१२||
साहं विचाल्यमाना वै प्रार्थ्यमाना दुरात्मभिः |
स्थातुं पथि न शक्ष्यामि सज्जनेष्टे द्विजोत्तम ||१३||
कथं तव कुलस्यैकामिमां बालामसंस्कृताम् |
पितृपैतामहे मार्गे नियोक्तुमहमुत्सहे ||१४||
कथं शक्ष्यामि बालेऽस्मिन्गुणानाधातुमीप्षितान् |
अनाथे सर्वतो लुप्ते यथा त्वं धर्मदर्शिवान् ||१५||
इमामपि च ते बालामनाथां परिभूय माम् |
अनर्हाः प्रार्थयिष्यन्ति शूद्रा वेदश्रुतिं यथा ||१६||
तां चेदहं न दित्सेयं त्वद्गुणैरुपबृंहिताम् |
प्रमथ्यैनां हरेयुस्ते हविर्ध्वाङ्क्षा इवाध्वरात् ||१७||
सम्प्रेक्षमाणा पुत्रं ते नानुरूपमिवात्मनः |
अनर्हवशमापन्नामिमां चापि सुतां तव ||१८||
अवज्ञाता च लोकस्य तथात्मानमजानती |
अवलिप्तैर्नरैर्ब्रह्मन्मरिष्यामि न संशयः ||१९||
तौ विहीनौ मया बालौ त्वया चैव ममात्मजौ |
विनश्येतां न संदेहो मत्स्याविव जलक्षये ||२०||
त्रितयं सर्वथाप्येवं विनशिष्यत्यसंशयम् |
त्वया विहीनं तस्मात्त्वं मां परित्यक्तुमर्हसि ||२१||
व्युष्टिरेषा परा स्त्रीणां पूर्वं भर्तुः परा गतिः |
न तु ब्राह्मण पुत्राणां विषये परिवर्तितुम् ||२२||
परित्यक्तः सुतश्चायं दुहितेयं तथा मया |
बान्धवाश्च परित्यक्तास्त्वदर्थं जीवितं च मे ||२३||
यज्ञैस्तपोभिर्नियमैर्दानैश्च विविधैस्तथा |
विशिष्यते स्त्रिया भर्तुर्नित्यं प्रियहिते स्थितिः ||२४||
तदिदं यच्चिकीर्षामि धर्म्यं परमसंमतम् |
इष्टं चैव हितं चैव तव चैव कुलस्य च ||२५||
इष्टानि चाप्यपत्यानि द्रव्याणि सुहृदः प्रियाः |
आपद्धर्मविमोक्षाय भार्या चापि सतां मतम् ||२६||
एकतो वा कुलं कृत्स्नमात्मा वा कुलवर्धन |
न समं सर्वमेवेति बुधानामेष निश्चयः ||२७||
स कुरुष्व मया कार्यं तारयात्मानमात्मना |
अनुजानीहि मामार्य सुतौ मे परिरक्ष च ||२८||
अवध्याः स्त्रिय इत्याहुर्धर्मज्ञा धर्मनिश्चये |
धर्मज्ञान्राक्षसानाहुर्न हन्यात्स च मामपि ||२९||
निःसंशयो वधः पुंसां स्त्रीणां संशयितो वधः |
अतो मामेव धर्मज्ञ प्रस्थापयितुमर्हसि ||३०||
भुक्तं प्रियाण्यवाप्तानि धर्मश्च चरितो मया |
त्वत्प्रसूतिः प्रिया प्राप्ता न मां तप्स्यत्यजीवितम् ||३१||
जातपुत्रा च वृद्धा च प्रियकामा च ते सदा |
समीक्ष्यैतदहं सर्वं व्यवसायं करोम्यतः ||३२||
उत्सृज्यापि च मामार्य वेत्स्यस्यन्यामपि स्त्रियम् |
ततः प्रतिष्ठितो धर्मो भविष्यति पुनस्तव ||३३||
न चाप्यधर्मः कल्याण बहुपत्नीकता नृणाम् |
स्त्रीणामधर्मः सुमहान्भर्तुः पूर्वस्य लङ्घने ||३४||
एतत्सर्वं समीक्ष्य त्वमात्मत्यागं च गर्हितम् |
आत्मानं तारय मया कुलं चेमौ च दारकौ ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तया भर्ता तां समालिङ्ग्य भारत |
मुमोच बाष्पं शनकैः सभार्यो भृशदुःखितः ||३६||
१४७
वैशम्पायन उवाच||
तयोर्दुःखितयोर्वाक्यमतिमात्रं निशम्य तत् |
भृशं दुःखपरीताङ्गी कन्या तावभ्यभाषत ||१||
किमिदं भृशदुःखार्तौ रोरवीथो अनाथवत् |
ममापि श्रूयतां किञ्चिच्छ्रुत्वा च क्रियतां क्षमम् ||२||
धर्मतोऽहं परित्याज्या युवयोर्नात्र संशयः |
त्यक्तव्यां मां परित्यज्य त्रातं सर्वं मयैकया ||३||
इत्यर्थमिष्यतेऽपत्यं तारयिष्यति मामिति |
तस्मिन्नुपस्थिते काले तरतं प्लववन्मया ||४||
इह वा तारयेद्दुर्गादुत वा प्रेत्य तारयेत् |
सर्वथा तारयेत्पुत्रः पुत्र इत्युच्यते बुधैः ||५||
आकाङ्क्षन्ते च दौहित्रानपि नित्यं पितामहाः |
तान्स्वयं वै परित्रास्ये रक्षन्ती जीवितं पितुः ||६||
भ्राता च मम बालोऽयं गते लोकममुं त्वयि |
अचिरेणैव कालेन विनश्येत न संशयः ||७||
तातेऽपि हि गते स्वर्गं विनष्टे च ममानुजे |
पिण्डः पितृणां व्युच्छिद्येत्तत्तेषामप्रियं भवेत् ||८||
पित्रा त्यक्ता तथा मात्रा भ्रात्रा चाहमसंशयम् |
दुःखाद्दुःखतरं प्राप्य म्रियेयमतथोचिता ||९||
त्वयि त्वरोगे निर्मुक्ते माता भ्राता च मे शिशुः |
सन्तानश्चैव पिण्डश्च प्रतिष्ठास्यत्यसंशयम् ||१०||
आत्मा पुत्रः सखा भार्या कृच्छ्रं तु दुहिता किल |
स कृच्छ्रान्मोचयात्मानं मां च धर्मेण योजय ||११||
अनाथा कृपणा बाला यत्रक्वचनगामिनी |
भविष्यामि त्वया तात विहीना कृपणा बत ||१२||
अथवाहं करिष्यामि कुलस्यास्य विमोक्षणम् |
फलसंस्था भविष्यामि कृत्वा कर्म सुदुष्करम् ||१३||
अथवा यास्यसे तत्र त्यक्त्वा मां द्विजसत्तम |
पीडिताहं भविष्यामि तदवेक्षस्व मामपि ||१४||
तदस्मदर्थं धर्मार्थं प्रसवार्थं च सत्तम |
आत्मानं परिरक्षस्व त्यक्तव्यां मां च सन्त्यज ||१५||
अवश्यकरणीयेऽर्थे मा त्वां कालोऽत्यगादयम् |
त्वया दत्तेन तोयेन भविष्यति हितं च मे ||१६||
किं न्वतः परमं दुःखं यद्वयं स्वर्गते त्वयि |
याचमानाः परादन्नं परिधावेमहि श्ववत् ||१७||
त्वयि त्वरोगे निर्मुक्ते क्लेशादस्मात्सबान्धवे |
अमृते वसती लोके भविष्यामि सुखान्विता ||१८||
एवं बहुविधं तस्या निशम्य परिदेवितम् |
पिता माता च सा चैव कन्या प्ररुरुदुस्त्रयः ||१९||
ततः प्ररुदितान्सर्वान्निशम्याथ सुतस्तयोः |
उत्फुल्लनयनो बालः कलमव्यक्तमब्रवीत् ||२०||
मा रोदीस्तात मा मातर्मा स्वसस्त्वमिति ब्रुवन् |
प्रहसन्निव सर्वांस्तानेकैकं सोऽपसर्पति ||२१||
ततः स तृणमादाय प्रहृष्टः पुनरब्रवीत् |
अनेन तं हनिष्यामि राक्षसं पुरुषादकम् ||२२||
तथापि तेषां दुःखेन परीतानां निशम्य तत् |
बालस्य वाक्यमव्यक्तं हर्षः समभवन्महान् ||२३||
अयं काल इति ज्ञात्वा कुन्ती समुपसृत्य तान् |
गतासूनमृतेनेव जीवयन्तीदमब्रवीत् ||२४||
१४८
कुन्त्युवाच||
कुतोमूलमिदं दुःखं ज्ञातुमिच्छामि तत्त्वतः |
विदित्वा अपकर्षेयं शक्यं चेदपकर्षितुम् ||१||
ब्राह्मण उवाच||
उपपन्नं सतामेतद्यद्ब्रवीषि तपोधने |
न तु दुःखमिदं शक्यं मानुषेण व्यपोहितुम् ||२||
समीपे नगरस्यास्य बको वसति राक्षसः |
ईशो जनपदस्यास्य पुरस्य च महाबलः ||३||
पुष्टो मानुषमांसेन दुर्बुद्धिः पुरुषादकः |
रक्षत्यसुरराण्नित्यमिमं जनपदं बली ||४||
नगरं चैव देशं च रक्षोबलसमन्वितः |
तत्कृते परचक्राच्च भूतेभ्यश्च न नो भयम् ||५||
वेतनं तस्य विहितं शालिवाहस्य भोजनम् |
महिषौ पुरुषश्चैको यस्तदादाय गच्छति ||६||
एकैकश्चैव पुरुषस्तत्प्रयच्छति भोजनम् |
स वारो बहुभिर्वर्षैर्भवत्यसुतरो नरैः ||७||
तद्विमोक्षाय ये चापि यतन्ते पुरुषाः क्वचित् |
सपुत्रदारांस्तान्हत्वा तद्रक्षो भक्षयत्युत ||८||
वेत्रकीयगृहे राजा नायं नयमिहास्थितः |
अनामयं जनस्यास्य येन स्यादद्य शाश्वतम् ||९||
एतदर्हा वयं नूनं वसामो दुर्बलस्य ये |
विषये नित्यमुद्विग्नाः कुराजानमुपाश्रिताः ||१०||
ब्राह्मणाः कस्य वक्तव्याः कस्य वा छन्दचारिणः |
गुणैरेते हि वास्यन्ते कामगाः पक्षिणो यथा ||११||
राजानं प्रथमं विन्देत्ततो भार्यां ततो धनम् |
त्रयस्य सञ्चये चास्य ज्ञातीन्पुत्रांश्च धारयेत् ||१२||
विपरीतं मया चेदं त्रयं सर्वमुपार्जितम् |
त इमामापदं प्राप्य भृशं तप्स्यामहे वयम् ||१३||
सोऽयमस्माननुप्राप्तो वारः कुलविनाशनः |
भोजनं पुरुषश्चैकः प्रदेयं वेतनं मया ||१४||
न च मे विद्यते वित्तं सङ्क्रेतुं पुरुषं क्वचित् |
सुहृज्जनं प्रदातुं च न शक्ष्यामि कथञ्चन ||१५||
गतिं चापि न पश्यामि तस्मान्मोक्षाय रक्षसः ||१५||
सोऽहं दुःखार्णवे मग्नो महत्यसुतरे भृशम् |
सहैवैतैर्गमिष्यामि बान्धवैरद्य राक्षसम् ||१६||
ततो नः सहितन्क्षुद्रः सर्वानेवोपभोक्ष्यति ||१६||
१४९
कुन्त्युवाच||
न विषादस्त्वया कार्यो भयादस्मात्कथञ्चन |
उपायः परिदृष्टोऽत्र तस्मान्मोक्षाय रक्षसः ||१||
एकस्तव सुतो बालः कन्या चैका तपस्विनी |
न ते तयोस्तथा पत्न्या गमनं तत्र रोचये ||२||
मम पञ्च सुता ब्रह्मंस्तेषामेको गमिष्यति |
त्वदर्थं बलिमादाय तस्य पापस्य रक्षसः ||३||
ब्राह्मण उवाच||
नाहमेतत्करिष्यामि जीवितार्थी कथञ्चन |
ब्राह्मणस्यातिथेश्चैव स्वार्थे प्राणैर्वियोजनम् ||४||
न त्वेतदकुलीनासु नाधर्मिष्ठासु विद्यते |
यद्ब्राह्मणार्थे विसृजेदात्मानमपि चात्मजम् ||५||
आत्मनस्तु मया श्रेयो बोद्धव्यमिति रोचये |
ब्रह्मवध्यात्मवध्या वा श्रेय आत्मवधो मम ||६||
ब्रह्मवध्या परं पापं निष्कृतिर्नात्र विद्यते |
अबुद्धिपूर्वं कृत्वापि श्रेय आत्मवधो मम ||७||
न त्वहं वधमाकाङ्क्षे स्वयमेवात्मनः शुभे |
परैः कृते वधे पापं न किञ्चिन्मयि विद्यते ||८||
अभिसन्धिकृते तस्मिन्ब्राह्मणस्य वधे मया |
निष्कृतिं न प्रपश्यामि नृशंसं क्षुद्रमेव च ||९||
आगतस्य गृहे त्यागस्तथैव शरणार्थिनः |
याचमानस्य च वधो नृशंसं परमं मतम् ||१०||
कुर्यान्न निन्दितं कर्म न नृशंसं कदाचन |
इति पूर्वे महात्मान आपद्धर्मविदो विदुः ||११||
श्रेयांस्तु सहदारस्य विनाशोऽद्य मम स्वयम् |
ब्राह्मणस्य वधं नाहमनुमंस्ये कथञ्चन ||१२||
कुन्त्युवाच||
ममाप्येषा मतिर्ब्रह्मन्विप्रा रक्ष्या इति स्थिरा |
न चाप्यनिष्टः पुत्रो मे यदि पुत्रशतं भवेत् ||१३||
न चासौ राक्षसः शक्तो मम पुत्रविनाशने |
वीर्यवान्मन्त्रसिद्धश्च तेजस्वी च सुतो मम ||१४||
राक्षसाय च तत्सर्वं प्रापयिष्यति भोजनम् |
मोक्षयिष्यति चात्मानमिति मे निश्चिता मतिः ||१५||
समागताश्च वीरेण दृष्टपूर्वाश्च राक्षसाः |
बलवन्तो महाकाया निहताश्चाप्यनेकशः ||१६||
न त्विदं केषुचिद्ब्रह्मन्व्याहर्तव्यं कथञ्चन |
विद्यार्थिनो हि मे पुत्रान्विप्रकुर्युः कुतूहलात् ||१७||
गुरुणा चाननुज्ञातो ग्राहयेद्यं सुतो मम |
न स कुर्यात्तया कार्यं विद्ययेति सतां मतम् ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु पृथया स विप्रो भार्यया सह |
हृष्टः सम्पूजयामास तद्वाक्यममृतोपमम् ||१९||
ततः कुन्ती च विप्रश्च सहितावनिलात्मजम् |
तमब्रूतां कुरुष्वेति स तथेत्यब्रवीच्च तौ ||२०||
१५०
वैशम्पायन उवाच||
करिष्य इति भीमेन प्रतिज्ञाते तु भारत |
आजग्मुस्ते ततः सर्वे भैक्षमादाय पाण्डवाः ||१||
आकारेणैव तं ज्ञात्वा पाण्डुपुत्रो युधिष्ठिरः |
रहः समुपविश्यैकस्ततः पप्रच्छ मातरम् ||२||
किं चिकीर्षत्ययं कर्म भीमो भीमपराक्रमः |
भवत्यनुमते कच्चिदयं कर्तुमिहेच्छति ||३||
कुन्त्युवाच||
ममैव वचनादेष करिष्यति परन्तपः |
ब्राह्मणार्थे महत्कृत्यं मोष्काय नगरस्य च ||४||
युधिष्ठिर उवाच||
किमिदं साहसं तीक्ष्णं भवत्या दुष्कृतं कृतम् |
परित्यागं हि पुत्रस्य न प्रशंसन्ति साधवः ||५||
कथं परसुतस्यार्थे स्वसुतं त्यक्तुमिच्छसि |
लोकवृत्तिविरुद्धं वै पुत्रत्यागात्कृतं त्वया ||६||
यस्य बाहू समाश्रित्य सुखं सर्वे स्वपामहे |
राज्यं चापहृतं क्षुद्रैराजिहीर्षामहे पुनः ||७||
यस्य दुर्योधनो वीर्यं चिन्तयन्नमितौजसः |
न शेते वसतीः सर्वा दुःखाच्छकुनिना सह ||८||
यस्य वीरस्य वीर्येण मुक्ता जतुगृहाद्वयम् |
अन्येभ्यश्चैव पापेभ्यो निहतश्च पुरोचनः ||९||
यस्य वीर्यं समाश्रित्य वसुपूर्णां वसुन्धराम् |
इमां मन्यामहे प्राप्तां निहत्य धृतराष्ट्रजान् ||१०||
तस्य व्यवसितस्त्यागो बुद्धिमास्थाय कां त्वया |
कच्चिन्न दुःखैर्बुद्धिस्ते विप्लुता गतचेतसः ||११||
कुन्त्युवाच||
युधिष्ठिर न सन्तापः कार्यः प्रति वृकोदरम् |
न चायं बुद्धिदौर्बल्याद्व्यवसायः कृतो मया ||१२||
इह विप्रस्य भवने वयं पुत्र सुखोषिताः |
तस्य प्रतिक्रिया तात मयेयं प्रसमीक्षिता ||१३||
एतावानेव पुरुषः कृतं यस्मिन्न नश्यति ||१३||
दृष्ट्वा भीष्मस्य विक्रान्तं तदा जतुगृहे महत् |
हिडिम्बस्य वधाच्चैव विश्वासो मे वृकोदरे ||१४||
बाह्वोर्बलं हि भीमस्य नागायुतसमं महत् |
येन यूयं गजप्रख्या निर्व्यूढा वारणावतात् ||१५||
वृकोदरबलो नान्यो न भूतो न भविष्यति |
योऽभ्युदीयाद्युधि श्रेष्ठमपि वज्रधरं स्वयम् ||१६||
जातमात्रः पुरा चैष ममाङ्कात्पतितो गिरौ |
शरीरगौरवात्तस्य शिला गात्रैर्विचूर्णिता ||१७||
तदहं प्रज्ञया स्मृत्वा बलं भीमस्य पाण्डव |
प्रतीकारं च विप्रस्य ततः कृतवती मतिम् ||१८||
नेदं लोभान्न चाज्ञानान्न च मोहाद्विनिश्चितम् |
बुद्धिपूर्वं तु धर्मस्य व्यवसायः कृतो मया ||१९||
अर्थौ द्वावपि निष्पन्नौ युधिष्ठिर भविष्यतः |
प्रतीकारश्च वासस्य धर्मश्च चरितो महान् ||२०||
यो ब्राह्मणस्य साहाय्यं कुर्यादर्थेषु कर्हिचित् |
क्षत्रियः स शुभाँल्लोकान्प्राप्नुयादिति मे श्रुतम् ||२१||
क्षत्रियः क्षत्रियस्यैव कुर्वाणो वधमोक्षणम् |
विपुलां कीर्तिमाप्नोति लोकेऽस्मिंश्च परत्र च ||२२||
वैश्यस्यैव तु साहाय्यं कुर्वाणः क्षत्रियो युधि |
स सर्वेष्वपि लोकेषु प्रजा रञ्जयते ध्रुवम् ||२३||
शूद्रं तु मोक्षयन्राजा शरणार्थिनमागतम् |
प्राप्नोतीह कुले जन्म सद्रव्ये राजसत्कृते ||२४||
एवं स भगवान्व्यासः पुरा कौरवनन्दन |
प्रोवाच सुतरां प्राज्ञस्तस्मादेतच्चिकीर्षितम् ||२५||
युधिष्ठिर उवाच||
उपपन्नमिदं मातस्त्वया यद्बुद्धिपूर्वकम् |
आर्तस्य ब्राह्मणस्यैवमनुक्रोशादिदं कृतम् ||२६||
ध्रुवमेष्यति भीमोऽयं निहत्य पुरुषादकम् ||२६||
यथा त्विदं न विन्देयुर्नरा नगरवासिनः |
तथायं ब्राह्मणो वाच्यः परिग्राह्यश्च यत्नतः ||२७||
१५१
वैशम्पायन उवाच||
ततो रात्र्यां व्यतीतायामन्नमादाय पाण्डवः |
भीमसेनो ययौ तत्र यत्रासौ पुरुषादकः ||१||
आसाद्य तु वनं तस्य रक्षसः पाण्डवो बली |
आजुहाव ततो नाम्ना तदन्नमुपयोजयन् ||२||
ततः स राक्षसः श्रुत्वा भीमसेनस्य तद्वचः |
आजगाम सुसङ्क्रुद्धो यत्र भीमो व्यवस्थितः ||३||
महाकायो महावेगो दारयन्निव मेदिनीम् |
त्रिशिखां भृकुटिं कृत्वा संदश्य दशनच्छदम् ||४||
भुञ्जानमन्नं तं दृष्ट्वा भीमसेनं स राक्षसः |
विवृत्य नयने क्रुद्ध इदं वचनमब्रवीत् ||५||
कोऽयमन्नमिदं भुङ्क्ते मदर्थमुपकल्पितम् |
पश्यतो मम दुर्बुद्धिर्यियासुर्यमसादनम् ||६||
भीमसेनस्तु तच्छ्रुत्वा प्रहसन्निव भारत |
राक्षसं तमनादृत्य भुङ्क्त एव पराङ्मुखः ||७||
ततः स भैरवं कृत्वा समुद्यम्य करावुभौ |
अभ्यद्रवद्भीमसेनं जिघांसुः पुरुषादकः ||८||
तथापि परिभूयैनं नेक्षमाणो वृकोदरः |
राक्षसं भुङ्क्त एवान्नं पाण्डवः परवीरहा ||९||
अमर्षेण तु सम्पूर्णः कुन्तीपुत्रस्य राक्षसः |
जघान पृष्ठं पाणिभ्यामुभाभ्यां पृष्ठतः स्थितः ||१०||
तथा बलवता भीमः पाणिभ्यां भृशमाहतः |
नैवावलोकयामास राक्षसं भुङ्क्त एव सः ||११||
ततः स भूयः सङ्क्रुद्धो वृक्षमादाय राक्षसः |
ताडयिष्यंस्तदा भीमं पुनरभ्यद्रवद्बली ||१२||
ततो भीमः शनैर्भुक्त्वा तदन्नं पुरुषर्षभः |
वार्युपस्पृश्य संहृष्टस्तस्थौ युधि महाबलः ||१३||
क्षिप्तं क्रुद्धेन तं वृक्षं प्रतिजग्राह वीर्यवान् |
सव्येन पाणिना भीमः प्रहसन्निव भारत ||१४||
ततः स पुनरुद्यम्य वृक्षान्बहुविधान्बली |
प्राहिणोद्भीमसेनाय तस्मै भीमश्च पाण्डवः ||१५||
तद्वृक्षयुद्धमभवन्महीरुहविनाशनम् |
घोररूपं महाराज बकपाण्डवयोर्महत् ||१६||
नाम विश्राव्य तु बकः समभिद्रुत्य पाण्डवम् |
भुजाभ्यां परिजग्राह भीमसेनं महाबलम् ||१७||
भीमसेनोऽपि तद्रक्षः परिरभ्य महाभुजः |
विस्फुरन्तं महावेगं विचकर्ष बलाद्बली ||१८||
स कृष्यमाणो भीमेन कर्षमाणश्च पाण्डवम् |
समयुज्यत तीव्रेण श्रमेण पुरुषादकः ||१९||
तयोर्वेगेन महता पृथिवी समकम्पत |
पादपांश्च महाकायांश्चूर्णयामासतुस्तदा ||२०||
हीयमानं तु तद्रक्षः समीक्ष्य भरतर्षभ |
निष्पिष्य भूमौ पाणिभ्यां समाजघ्ने वृकोदरः ||२१||
ततोऽस्य जानुना पृष्ठमवपीड्य बलादिव |
बाहुना परिजग्राह दक्षिणेन शिरोधराम् ||२२||
सव्येन च कटीदेशे गृह्य वाससि पाण्डवः |
तद्रक्षो द्विगुणं चक्रे नदन्तं भैरवान्रवान् ||२३||
ततोऽस्य रुधिरं वक्त्रात्प्रादुरासीद्विशां पते |
भज्यमानस्य भीमेन तस्य घोरस्य रक्षसः ||२४||
१५२
वैशम्पायन उवाच||
तेन शब्देन वित्रस्तो जनस्तस्याथ रक्षसः |
निष्पपात गृहाद्राजन्सहैव परिचारिभिः ||१||
तान्भीतान्विगतज्ञानान्भीमः प्रहरतां वरः |
सान्त्वयामास बलवान्समये च न्यवेशयत् ||२||
न हिंस्या मानुषा भूयो युष्माभिरिह कर्हिचित् |
हिंसतां हि वधः शीघ्रमेवमेव भवेदिति ||३||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा तानि रक्षांसि भारत |
एवमस्त्विति तं प्राहुर्जगृहुः समयं च तम् ||४||
ततः प्रभृति रक्षांसि तत्र सौम्यानि भारत |
नगरे प्रत्यदृश्यन्त नरैर्नगरवासिभिः ||५||
ततो भिमस्तमादाय गतासुं पुरुषादकम् |
द्वारदेशे विनिक्षिप्य जगामानुपलक्षितः ||६||
ततः स भीमस्तं हत्वा गत्वा ब्राह्मणवेश्म तत् |
आचचक्षे यथावृत्तं राज्ञः सर्वमशेषतः ||७||
ततो नरा विनिष्क्रान्ता नगरात्काल्यमेव तु |
ददृशुर्निहतं भूमौ राक्षसं रुधिरोक्षितम् ||८||
तमद्रिकूटसदृशं विनिकीर्णं भयावहम् |
एकचक्रां ततो गत्वा प्रवृत्तिं प्रददुः परे ||९||
ततः सहस्रशो राजन्नरा नगरवासिनः |
तत्राजग्मुर्बकं द्रष्टुं सस्त्रीवृद्धकुमारकाः ||१०||
ततस्ते विस्मिताः सर्वे कर्म दृष्ट्वातिमानुषम् |
दैवतान्यर्चयां चक्रुः सर्व एव विशां पते ||११||
ततः प्रगणयामासुः कस्य वारोऽद्य भोजने |
ज्ञात्वा चागम्य तं विप्रं पप्रच्छुः सर्व एव तत् ||१२||
एवं पृष्टस्तु बहुशो रक्षमाणश्च पाण्डवान् |
उवाच नागरान्सर्वानिदं विप्रर्षभस्तदा ||१३||
आज्ञापितं मामशने रुदन्तं सह बन्धुभिः |
ददर्श ब्राह्मणः कश्चिन्मन्त्रसिद्धो महाबलः ||१४||
परिपृच्छ्य स मां पूर्वं परिक्लेशं पुरस्य च |
अब्रवीद्ब्राह्मणश्रेष्ठ आश्वास्य प्रहसन्निव ||१५||
प्रापयिष्याम्यहं तस्मै इदमन्नं दुरात्मने |
मन्निमित्तं भयं चापि न कार्यमिति वीर्यवान् ||१६||
स तदन्नमुपादाय गतो बकवनं प्रति |
तेन नूनं भवेदेतत्कर्म लोकहितं कृतम् ||१७||
ततस्ते ब्राह्मणाः सर्वे क्षत्रियाश्च सुविस्मिताः |
वैश्याः शूद्राश्च मुदिताश्चक्रुर्ब्रह्ममहं तदा ||१८||
ततो जानपदाः सर्वे आजग्मुर्नगरं प्रति |
तदद्भुततमं द्रष्टुं पार्थास्तत्रैव चावसन् ||१९||
चैत्ररथपर्व
१५३
जनमेजय उवाच||
ते तथा पुरुषव्याघ्रा निहत्य बकराक्षसम् |
अत ऊर्ध्वं ततो ब्रह्मन्किमकुर्वत पाण्डवाः ||१||
वैशम्पायन उवाच||
तत्रैव न्यवसन्राजन्निहत्य बकराक्षसम् |
अधीयानाः परं ब्रह्म ब्राह्मणस्य निवेशने ||२||
ततः कतिपयाहस्य ब्राह्मणः संशितव्रतः |
प्रतिश्रयार्थं तद्वेश्म ब्राह्मणस्याजगाम ह ||३||
स सम्यक्पूजयित्वा तं विद्वान्विप्रर्षभस्तदा |
ददौ प्रतिश्रयं तस्मै सदा सर्वातिथिव्रती ||४||
ततस्ते पाण्डवाः सर्वे सह कुन्त्या नरर्षभाः |
उपासां चक्रिरे विप्रं कथयानं कथास्तदा ||५||
कथयामास देशान्स तीर्थानि विविधानि च |
राज्ञां च विविधाश्चर्याः पुराणि विविधानि च ||६||
स तत्राकथयद्विप्रः कथान्ते जनमेजय |
पाञ्चालेष्वद्भुताकारं याज्ञसेन्याः स्वयंवरम् ||७||
धृष्टद्युम्नस्य चोत्पत्तिमुत्पत्तिं च शिखण्डिनः |
अयोनिजत्वं कृष्णाया द्रुपदस्य महामखे ||८||
तदद्भुततमं श्रुत्वा लोके तस्य महात्मनः |
विस्तरेणैव पप्रच्छुः कथां तां पुरुषर्षभाः ||९||
कथं द्रुपदपुत्रस्य धृष्टद्युम्नस्य पावकात् |
वेदिमध्याच्च कृष्णायाः सम्भवः कथमद्भुतः ||१०||
कथं द्रोणान्महेष्वासात्सर्वाण्यस्त्राण्यशिक्षत |
कथं प्रियसखायौ तौ भिन्नौ कस्य कृतेन च ||११||
एवं तैश्चोदितो राजन्स विप्रः पुरुषर्षभैः |
कथयामास तत्सर्वं द्रौपदीसम्भवं तदा ||१२||
१५४
ब्राह्मण उवाच||
गङ्गाद्वारं प्रति महान्बभूवर्षिर्महातपाः |
भरद्वाजो महाप्राज्ञः सततं संशितव्रतः ||१||
सोऽभिषेक्तुं गतो गङ्गां पूर्वमेवागतां सतीम् |
ददर्शाप्सरसं तत्र घृताचीमाप्लुतामृषिः ||२||
तस्या वायुर्नदीतीरे वसनं व्यहरत्तदा |
अपकृष्टाम्बरां दृष्ट्वा तामृषिश्चकमे ततः ||३||
तस्यां संसक्तमनसः कौमारब्रह्मचारिणः |
हृष्टस्य रेतश्चस्कन्द तदृषिर्द्रोण आदधे ||४||
ततः समभवद्द्रोणः कुमारस्तस्य धीमतः |
अध्यगीष्ट स वेदांश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः ||५||
भरद्वाजस्य तु सखा पृषतो नाम पार्थिवः |
तस्यापि द्रुपदो नाम तदा समभवत्सुतः ||६||
स नित्यमाश्रमं गत्वा द्रोणेन सह पार्षतः |
चिक्रीडाध्ययनं चैव चकार क्षत्रियर्षभः ||७||
ततस्तु पृषतेऽतीते स राजा द्रुपदोऽभवत् |
द्रोणोऽपि रामं शुश्राव दित्सन्तं वसु सर्वशः ||८||
वनं तु प्रस्थितं रामं भरद्वाजसुतोऽब्रवीत् |
आगतं वित्तकामं मां विद्धि द्रोणं द्विजर्षभ ||९||
राम उवाच||
शरीरमात्रमेवाद्य मयेदमवशेषितम् |
अस्त्राणि वा शरीरं वा ब्रह्मन्नन्यतरं वृणु ||१०||
द्रोण उवाच||
अस्त्राणि चैव सर्वाणि तेषां संहारमेव च |
प्रयोगं चैव सर्वेषां दातुमर्हति मे भवान् ||११||
ब्राह्मण उवाच||
तथेत्युक्त्वा ततस्तस्मै प्रददौ भृगुनन्दनः |
प्रतिगृह्य ततो द्रोणः कृतकृत्योऽभवत्तदा ||१२||
सम्प्रहृष्टमनाश्चापि रामात्परमसंमतम् |
ब्रह्मास्त्रं समनुप्राप्य नरेष्वभ्यधिकोऽभवत् ||१३||
ततो द्रुपदमासाद्य भारद्वाजः प्रतापवान् |
अब्रवीत्पुरुषव्याघ्रः सखायं विद्धि मामिति ||१४||
द्रुपद उवाच||
नाश्रोत्रियः श्रोत्रियस्य नारथी रथिनः सखा |
नाराजा पार्थिवस्यापि सखिपूर्वं किमिष्यते ||१५||
ब्राह्मण उवाच||
स विनिश्चित्य मनसा पाञ्चाल्यं प्रति बुद्धिमान् |
जगाम कुरुमुख्यानां नगरं नागसाह्वयम् ||१६||
तस्मै पौत्रान्समादाय वसूनि विविधानि च |
प्राप्ताय प्रददौ भीष्मः शिष्यान्द्रोणाय धीमते ||१७||
द्रोणः शिष्यांस्ततः सर्वानिदं वचनमब्रवीत् |
समानीय तदा विद्वान्द्रुपदस्यासुखाय वै ||१८||
आचार्यवेतनं किञ्चिद्धृदि सम्परिवर्तते |
कृतास्त्रैस्तत्प्रदेयं स्यात्तदृतं वदतानघाः ||१९||
यदा च पाण्डवाः सर्वे कृतास्त्राः कृतनिश्रमाः |
ततो द्रोणोऽब्रवीद्भूयो वेतनार्थमिदं वचः ||२०||
पार्षतो द्रुपदो नाम छत्रवत्यां नरेश्वरः |
तस्यापकृष्य तद्राज्यं मम शीघ्रं प्रदीयताम् ||२१||
ततः पाण्डुसुताः पञ्च निर्जित्य द्रुपदं युधि |
द्रोणाय दर्शयामासुर्बद्ध्वा ससचिवं तदा ||२२||
द्रोण उवाच||
प्रार्थयामि त्वया सख्यं पुनरेव नराधिप |
अराजा किल नो राज्ञः सखा भवितुमर्हति ||२३||
अतः प्रयतितं राज्ये यज्ञसेन मया तव |
राजासि दक्षिणे कूले भागीरथ्याहमुत्तरे ||२४||
ब्राह्मण उवाच||
असत्कारः स सुमहान्मुहूर्तमपि तस्य तु |
न व्येति हृदयाद्राज्ञो दुर्मनाः स कृशोऽभवत् ||२५||
१५५
ब्राह्मण उवाच||
अमर्षी द्रुपदो राजा कर्मसिद्धान्द्विजर्षभान् |
अन्विच्छन्परिचक्राम ब्राह्मणावसथान्बहून् ||१||
पुत्रजन्म परीप्सन्वै शोकोपहतचेतनः |
नास्ति श्रेष्ठं ममापत्यमिति नित्यमचिन्तयत् ||२||
जातान्पुत्रान्स निर्वेदाद्धिग्बन्धूनिति चाब्रवीत् |
निःश्वासपरमश्चासीद्द्रोणं प्रतिचिकीर्षया ||३||
प्रभावं विनयं शिक्षां द्रोणस्य चरितानि च |
क्षात्रेण च बलेनास्य चिन्तयन्नान्वपद्यत ||४||
प्रतिकर्तुं नृपश्रेष्ठो यतमानोऽपि भारत ||४||
अभितः सोऽथ कल्माषीं गङ्गाकूले परिभ्रमन् |
ब्राह्मणावसथं पुण्यमाससाद महीपतिः ||५||
तत्र नास्नातकः कश्चिन्न चासीदव्रती द्विजः |
तथैव नामहाभागः सोऽपश्यत्संशितव्रतौ ||६||
याजोपयाजौ ब्रह्मर्षी शाम्यन्तौ पृषतात्मजः |
संहिताध्ययने युक्तौ गोत्रतश्चापि काश्यपौ ||७||
तारणे युक्तरूपौ तौ ब्राह्मणावृषिसत्तमौ |
स तावामन्त्रयामास सर्वकामैरतन्द्रितः ||८||
बुद्ध्वा तयोर्बलं बुद्धिं कनीयांसमुपह्वरे |
प्रपेदे छन्दयन्कामैरुपयाजं धृतव्रतम् ||९||
पादशुश्रूषणे युक्तः प्रियवाक्सर्वकामदः |
अर्हयित्वा यथान्यायमुपयाजमुवाच सः ||१०||
येन मे कर्मणा ब्रह्मन्पुत्रः स्याद्द्रोणमृत्यवे |
उपयाज कृते तस्मिन्गवां दातास्मि तेऽर्बुदम् ||११||
यद्वा तेऽन्यद्द्विजश्रेष्ठ मनसः सुप्रियं भवेत् |
सर्वं तत्ते प्रदाताहं न हि मेऽस्त्यत्र संशयः ||१२||
इत्युक्तो नाहमित्येवं तमृषिः प्रत्युवाच ह |
आराधयिष्यन्द्रुपदः स तं पर्यचरत्पुनः ||१३||
ततः संवत्सरस्यान्ते द्रुपदं स द्विजोत्तमः |
उपयाजोऽब्रवीद्राजन्काले मधुरया गिरा ||१४||
ज्येष्ठो भ्राता ममागृह्णाद्विचरन्वननिर्झरे |
अपरिज्ञातशौचायां भूमौ निपतितं फलम् ||१५||
तदपश्यमहं भ्रातुरसाम्प्रतमनुव्रजन् |
विमर्शं सङ्करादाने नायं कुर्यात्कथञ्चन ||१६||
दृष्ट्वा फलस्य नापश्यद्दोषा येऽस्यानुबन्धिकाः |
विविनक्ति न शौचं यः सोऽन्यत्रापि कथं भवेत् ||१७||
संहिताध्ययनं कुर्वन्वसन्गुरुकुले च यः |
भैक्षमुच्छिष्टमन्येषां भुङ्क्ते चापि सदा सदा ||१८||
कीर्तयन्गुणमन्नानामघृणी च पुनः पुनः ||१८||
तमहं फलार्थिनं मन्ये भ्रातरं तर्कचक्षुषा |
तं वै गच्छस्व नृपते स त्वां संयाजयिष्यति ||१९||
जुगुप्समानो नृपतिर्मनसेदं विचिन्तयन् |
उपयाजवचः श्रुत्वा नृपतिः सर्वधर्मवित् ||२०||
अभिसम्पूज्य पूजार्हमृषिं याजमुवाच ह ||२०||
अयुतानि ददान्यष्टौ गवां याजय मां विभो |
द्रोणवैराभिसन्तप्तं त्वं ह्लादयितुमर्हसि ||२१||
स हि ब्रह्मविदां श्रेष्ठो ब्रह्मास्त्रे चाप्यनुत्तमः |
तस्माद्द्रोणः पराजैषीन्मां वै स सखिविग्रहे ||२२||
क्षत्रियो नास्ति तुल्योऽस्य पृथिव्यां कश्चिदग्रणीः |
कौरवाचार्यमुख्यस्य भारद्वाजस्य धीमतः ||२३||
द्रोणस्य शरजालानि प्राणिदेहहराणि च |
षडरत्नि धनुश्चास्य दृश्यतेऽप्रतिमं महत् ||२४||
स हि ब्राह्मणवेगेन क्षात्रं वेगमसंशयम् |
प्रतिहन्ति महेष्वासो भारद्वाजो महामनाः ||२५||
क्षत्रोच्छेदाय विहितो जामदग्न्य इवास्थितः |
तस्य ह्यस्त्रबलं घोरमप्रसह्यं नरैर्भुवि ||२६||
ब्राह्ममुच्चारयंस्तेजो हुताहुतिरिवानलः |
समेत्य स दहत्याजौ क्षत्रं ब्रह्मपुरःसरः ||२७||
ब्रह्मक्षत्रे च विहिते ब्रह्मतेजो विशिष्यते ||२७||
सोऽहं क्षत्रबलाद्धीनो ब्रह्मतेजः प्रपेदिवान् |
द्रोणाद्विशिष्टमासाद्य भवन्तं ब्रह्मवित्तमम् ||२८||
द्रोणान्तकमहं पुत्रं लभेयं युधि दुर्जयम् |
तत्कर्म कुरु मे याज निर्वपाम्यर्बुदं गवाम् ||२९||
तथेत्युक्त्वा तु तं याजो याज्यार्थमुपकल्पयत् |
गुर्वर्थ इति चाकाममुपयाजमचोदयत् ||३०||
याजो द्रोणविनाशाय प्रतिजज्ञे तथा च सः ||३०||
ततस्तस्य नरेन्द्रस्य उपयाजो महातपाः |
आचख्यौ कर्म वैतानं तदा पुत्रफलाय वै ||३१||
स च पुत्रो महावीर्यो महातेजा महाबलः |
इष्यते यद्विधो राजन्भविता ते तथाविधः ||३२||
भारद्वाजस्य हन्तारं सोऽभिसन्धाय भूमिपः |
आजह्रे तत्तथा सर्वं द्रुपदः कर्मसिद्धये ||३३||
याजस्तु हवनस्यान्ते देवीमाह्वापयत्तदा |
प्रैहि मां राज्ञि पृषति मिथुनं त्वामुपस्थितम् ||३४||
देव्युवाच||
अवलिप्तं मे मुखं ब्रह्मन्पुण्यान्गन्धान्बिभर्मि च |
सुतार्थेनोपरुद्धास्मि तिष्ठ याज मम प्रिये ||३५||
याज उवाच||
याजेन श्रपितं हव्यमुपयाजेन मन्त्रितम् |
कथं कामं न संदध्यात्सा त्वं विप्रैहि तिष्ठ वा ||३६||
ब्राह्मण उवाच||
एवमुक्ते तु याजेन हुते हविषि संस्कृते |
उत्तस्थौ पावकात्तस्मात्कुमारो देवसंनिभः ||३७||
ज्वालावर्णो घोररूपः किरीटी वर्म चोत्तमम् |
बिभ्रत्सखड्गः सशरो धनुष्मान्विनदन्मुहुः ||३८||
सोऽध्यारोहद्रथवरं तेन च प्रययौ तदा |
ततः प्रणेदुः पाञ्चालाः प्रहृष्टाः साधु साध्विति ||३९||
भयापहो राजपुत्रः पाञ्चालानां यशस्करः |
राज्ञः शोकापहो जात एष द्रोणवधाय वै ||४०||
इत्युवाच महद्भूतमदृश्यं खेचरं तदा ||४०||
कुमारी चापि पाञ्चाली वेदिमध्यात्समुत्थिता |
सुभगा दर्शनीयाङ्गी वेदिमध्या मनोरमा ||४१||
श्यामा पद्मपलाशाक्षी नीलकुञ्चितमूर्धजा |
मानुषं विग्रहं कृत्वा साक्षादमरवर्णिनी ||४२||
नीलोत्पलसमो गन्धो यस्याः क्रोशात्प्रवायति |
या बिभर्ति परं रूपं यस्या नास्त्युपमा भुवि ||४३||
तां चापि जातां सुश्रोणीं वागुवाचाशरीरिणी |
सर्वयोषिद्वरा कृष्णा क्षयं क्षत्रं निनीषति ||४४||
सुरकार्यमियं काले करिष्यति सुमध्यमा |
अस्या हेतोः क्षत्रियाणां महदुत्पत्स्यते भयम् ||४५||
तच्छ्रुत्वा सर्वपाञ्चालाः प्रणेदुः सिंहसङ्घवत् |
न चैतान्हर्षसम्पूणानियं सेहे वसुन्धरा ||४६||
तौ दृष्ट्वा पृषती याजं प्रपेदे वै सुतार्थिनी |
न वै मदन्यां जननीं जानीयातामिमाविति ||४७||
तथेत्युवाच तां याजो राज्ञः प्रियचिकीर्षया |
तयोश्च नामनी चक्रुर्द्विजाः सम्पूर्णमानसाः ||४८||
धृष्टत्वादतिधृष्णुत्वाद्धर्माद्द्युत्सम्भवादपि |
धृष्टद्युम्नः कुमारोऽयं द्रुपदस्य भवत्विति ||४९||
कृष्णेत्येवाब्रुवन्कृष्णां कृष्णाभूत्सा हि वर्णतः |
तथा तन्मिथुनं जज्ञे द्रुपदस्य महामखे ||५०||
धृष्टद्युम्नं तु पाञ्चाल्यमानीय स्वं विवेशनम् |
उपाकरोदस्त्रहेतोर्भारद्वाजः प्रतापवान् ||५१||
अमोक्षणीयं दैवं हि भावि मत्वा महामतिः |
तथा तत्कृतवान्द्रोण आत्मकीर्त्यनुरक्षणात् ||५२||
१५६
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा तु कौन्तेयाः शल्यविद्धा इवाभवन् |
सर्वे चास्वस्थमनसो बभूवुस्ते महारथाः ||१||
ततः कुन्ती सुतान्दृष्ट्वा विभ्रान्तान्गतचेतसः |
युधिष्ठिरमुवाचेदं वचनं सत्यवादिनी ||२||
चिररात्रोषिताः स्मेह ब्राह्मणस्य निवेशने |
रममाणाः पुरे रम्ये लब्धभैक्षा युधिष्ठिर ||३||
यानीह रमणीयानि वनान्युपवनानि च |
सर्वाणि तानि दृष्टानि पुनः पुनररिंदम ||४||
पुनर्दृष्टानि तान्येव प्रीणयन्ति न नस्तथा |
भैक्षं च न तथा वीर लभ्यते कुरुनन्दन ||५||
ते वयं साधु पाञ्चालान्गच्छाम यदि मन्यसे |
अपूर्वदर्शनं तात रमणीयं भविष्यति ||६||
सुभिक्षाश्चैव पाञ्चालाः श्रूयन्ते शत्रुकर्शन |
यज्ञसेनश्च राजासौ ब्रह्मण्य इति शुश्रुमः ||७||
एकत्र चिरवासो हि क्षमो न च मतो मम |
ते तत्र साधु गच्छामो यदि त्वं पुत्र मन्यसे ||८||
युधिष्ठिर उवाच||
भवत्या यन्मतं कार्यं तदस्माकं परं हितम् |
अनुजांस्तु न जानामि गच्छेयुर्नेति वा पुनः ||९||
वैशम्पायन उवाच||
ततः कुन्ती भीमसेनमर्जुनं यमजौ तथा |
उवाच गमनं ते च तथेत्येवाब्रुवंस्तदा ||१०||
तत आमन्त्र्य तं विप्रं कुन्ती राजन्सुतैः सह |
प्रतस्थे नगरीं रम्यां द्रुपदस्य महात्मनः ||११||
१५७
वैशम्पायन उवाच||
वसत्सु तेषु प्रच्छन्नं पाण्डवेषु महात्मसु |
आजगामाथ तान्द्रष्टुं व्यासः सत्यवतीसुतः ||१||
तमागतमभिप्रेक्ष्य प्रत्युद्गम्य परन्तपाः |
प्रणिपत्याभिवाद्यैनं तस्थुः प्राञ्जलयस्तदा ||२||
समनुज्ञाप्य तान्सर्वानासीनान्मुनिरब्रवीत् |
प्रसन्नः पूजितः पार्थैः प्रीतिपूर्वमिदं वचः ||३||
अपि धर्मेण वर्तध्वं शास्त्रेण च परन्तपाः |
अपि विप्रेषु वः पूजा पूजार्हेषु न हीयते ||४||
अथ धर्मार्थवद्वाक्यमुक्त्वा स भगवानृषिः |
विचित्राश्च कथास्तास्ताः पुनरेवेदमब्रवीत् ||५||
आसीत्तपोवने काचिदृषेः कन्या महात्मनः |
विलग्नमध्या सुश्रोणी सुभ्रूः सर्वगुणान्विता ||६||
कर्मभिः स्वकृतैः सा तु दुर्भगा समपद्यत |
नाध्यगच्छत्पतिं सा तु कन्या रूपवती सती ||७||
तपस्तप्तुमथारेभे पत्यर्थमसुखा ततः |
तोषयामास तपसा सा किलोग्रेण शङ्करम् ||८||
तस्याः स भगवांस्तुष्टस्तामुवाच तपस्विनीम् |
वरं वरय भद्रं ते वरदोऽस्मीति भामिनि ||९||
अथेश्वरमुवाचेदमात्मनः सा वचो हितम् |
पतिं सर्वगुणोपेतमिच्छामीति पुनः पुनः ||१०||
तामथ प्रत्युवाचेदमीशानो वदतां वरः |
पञ्च ते पतयो भद्रे भविष्यन्तीति शङ्करः ||११||
प्रतिब्रुवन्तीमेकं मे पतिं देहीति शङ्करम् |
पुनरेवाब्रवीद्देव इदं वचनमुत्तमम् ||१२||
पञ्चकृत्वस्त्वया उक्तः पतिं देहीत्यहं पुनः |
देहमन्यं गतायास्ते यथोक्तं तद्भविष्यति ||१३||
द्रुपदस्य कुले जाता कन्या सा देवरूपिणी |
निर्दिष्टा भवतां पत्नी कृष्णा पार्षत्यनिन्दिता ||१४||
पाञ्चालनगरं तस्मात्प्रविशध्वं महाबलाः |
सुखिनस्तामनुप्राप्य भविष्यथ न संशयः ||१५||
एवमुक्त्वा महाभागः पाण्डवानां पितामहः |
पार्थानामन्त्र्य कुन्तीं च प्रातिष्ठत महातपाः ||१६||
१५८
वैशम्पायन उवाच||
ते प्रतस्थुः पुरस्कृत्य मातरं पुरुषर्षभाः |
समैरुदङ्मुखैर्मार्गैर्यथोद्दिष्टं परन्तपाः ||१||
ते गच्छन्तस्त्वहोरात्रं तीर्थं सोमश्रवायणम् |
आसेदुः पुरुषव्याघ्रा गङ्गायां पाण्डुनन्दनाः ||२||
उल्मुकं तु समुद्यम्य तेषामग्रे धनञ्जयः |
प्रकाशार्थं ययौ तत्र रक्षार्थं च महायशाः ||३||
तत्र गङ्गाजले रम्ये विविक्ते क्रीडयन्स्त्रियः |
ईर्ष्युर्गन्धर्वराजः स्म जलक्रीडामुपागतः ||४||
शब्दं तेषां स शुश्राव नदीं समुपसर्पताम् |
तेन शब्देन चाविष्टश्चुक्रोध बलवद्बली ||५||
स दृष्ट्वा पाण्डवांस्तत्र सह मात्रा परन्तपान् |
विस्फारयन्धनुर्घोरमिदं वचनमब्रवीत् ||६||
सन्ध्या संरज्यते घोरा पूर्वरात्रागमेषु या |
अशीतिभिस्त्रुटैर्हीनं तं मुहूर्तं प्रचक्षते ||७||
विहितं कामचाराणां यक्षगन्धर्वरक्षसाम् |
शेषमन्यन्मनुष्याणां कामचारमिह स्मृतम् ||८||
लोभात्प्रचारं चरतस्तासु वेलासु वै नरान् |
उपक्रान्ता निगृह्णीमो राक्षसैः सह बालिशान् ||९||
ततो रात्रौ प्राप्नुवतो जलं ब्रह्मविदो जनाः |
गर्हयन्ति नरान्सर्वान्बलस्थान्नृपतीनपि ||१०||
आरात्तिष्ठत मा मह्यं समीपमुपसर्पत |
कस्मान्मां नाभिजानीत प्राप्तं भागीरथीजलम् ||११||
अङ्गारपर्णं गन्धर्वं वित्त मां स्वबलाश्रयम् |
अहं हि मानी चेर्ष्युश्च कुबेरस्य प्रियः सखा ||१२||
अङ्गारपर्णमिति च ख्यतं वनमिदं मम |
अनु गङ्गां च वाकां च चित्रं यत्र वसाम्यहम् ||१३||
न कुणपाः शृङ्गिणो वा न देवा न च मानुषाः |
इदं समुपसर्पन्ति तत्किं समुपसर्पथ ||१४||
अर्जुन उवाच||
समुद्रे हिमवत्पार्श्वे नद्यामस्यां च दुर्मते |
रात्रावहनि सन्धौ च कस्य कॢप्तः परिग्रहः ||१५||
वयं च शक्तिसम्पन्ना अकाले त्वामधृष्णुमः |
अशक्ता हि क्षणे क्रूरे युष्मानर्चन्ति मानवाः ||१६||
पुरा हिमवतश्चैषा हेमशृङ्गाद्विनिःसृता |
गङ्गा गत्वा समुद्राम्भः सप्तधा प्रतिपद्यते ||१७||
इयं भूत्वा चैकवप्रा शुचिराकाशगा पुनः |
देवेषु गङ्गा गन्धर्व प्राप्नोत्यलकनन्दताम् ||१८||
तथा पितृन्वैतरणी दुस्तरा पापकर्मभिः |
गङ्गा भवति गन्धर्व यथा द्वैपायनोऽब्रवीत् ||१९||
असम्बाधा देवनदी स्वर्गसम्पादनी शुभा |
कथमिच्छसि तां रोद्धुं नैष धर्मः सनातनः ||२०||
अनिवार्यमसम्बाधं तव वाचा कथं वयम् |
न स्पृशेम यथाकामं पुण्यं भागीरथीजलम् ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
अङ्गारपर्णस्तच्छ्रुत्वा क्रुद्ध आनम्य कार्मुकम् |
मुमोच सायकान्दीप्तानहीनाशीविषानिव ||२२||
उल्मुकं भ्रामयंस्तूर्णं पाण्डवश्चर्म चोत्तमम् |
व्यपोवाह शरांस्तस्य सर्वानेव धनञ्जयः ||२३||
अर्जुन उवाच||
बिभीषिकैषा गन्धर्व नास्त्रज्ञेषु प्रयुज्यते |
अस्त्रज्ञेषु प्रयुक्तैषा फेनवत्प्रविलीयते ||२४||
मानुषानति गन्धर्वान्सर्वान्गन्धर्व लक्षये |
तस्मादस्त्रेण दिव्येन योत्स्येऽहं न तु मायया ||२५||
पुरास्त्रमिदमाग्नेयं प्रादात्किल बृहस्पतिः |
भरद्वाजस्य गन्धर्व गुरुपुत्रः शतक्रतोः ||२६||
भरद्वाजादग्निवेश्यो अग्निवेश्याद्गुरुर्मम |
स त्विदं मह्यमददाद्द्रोणो ब्राह्मणसत्तमः ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा पाण्डवः क्रुद्धो गन्धर्वाय मुमोच ह |
प्रदीप्तमस्त्रमाग्नेयं ददाहास्य रथं तु तत् ||२८||
विरथं विप्लुतं तं तु स गन्धर्वं महाबलम् |
अस्त्रतेजःप्रमूढं च प्रपतन्तमवाङ्मुखम् ||२९||
शिरोरुहेषु जग्राह माल्यवत्सु धनञ्जयः |
भ्रातृन्प्रति चकर्षाथ सोऽस्त्रपातादचेतसम् ||३०||
युधिष्ठिरं तस्य भार्या प्रपेदे शरणार्थिनी |
नाम्ना कुम्भीनसी नाम पतित्राणमभीप्सती ||३१||
गन्धर्व्युवाच||
त्राहि त्वं मां महाराज पतिं चेमं विमुञ्च मे |
गन्धर्वीं शरणं प्राप्तां नाम्ना कुम्बीनसीं प्रभो ||३२||
युधिष्ठिर उवाच||
युद्धे जितं यशोहीनं स्त्रीनाथमपराक्रमम् |
को नु हन्याद्रिपुं त्वादृङ्मुञ्चेमं रिपुसूदन ||३३||
अर्जुन उवाच||
अङ्गेमं प्रतिपद्यस्व गच्छ गन्धर्व मा शुचः |
प्रदिशत्यभयं तेऽद्य कुरुराजो युधिष्ठिरः ||३४||
गन्धर्व उवाच||
जितोऽहं पूर्वकं नाम मुञ्चाम्यङ्गारपर्णताम् |
न च श्लाघे बलेनाद्य न नाम्ना जनसंसदि ||३५||
साध्विमं लब्धवाँल्लाभं योऽहं दिव्यास्त्रधारिणम् |
गान्धर्व्या मायया योद्धुमिच्छामि वयसा वरम् ||३६||
अस्त्राग्निना विचित्रोऽयं दग्धो मे रथ उत्तमः |
सोऽहं चित्ररथो भूत्वा नाम्ना दग्धरथोऽभवम् ||३७||
सम्भृता चैव विद्येयं तपसेह पुरा मया |
निवेदयिष्ये तामद्य प्राणदाया महात्मने ||३८||
संस्तम्भितं हि तरसा जितं शरणमागतम् |
योऽरिं संयोजयेत्प्राणैः कल्याणं किं न सोऽर्हति ||३९||
चक्षुषी नाम विद्येयं यां सोमाय ददौ मनुः |
ददौ स विश्वावसवे मह्यं विश्वावसुर्ददौ ||४०||
सेयं कापुरुषं प्राप्ता गुरुदत्ता प्रणश्यति |
आगमोऽस्या मया प्रोक्तो वीर्यं प्रतिनिबोध मे ||४१||
यच्चक्षुषा द्रष्टुमिच्छेत्त्रिषु लोकेषु किञ्चन |
तत्पश्येद्यादृशं चेच्छेत्तादृषं द्रष्टुमर्हति ||४२||
समानपद्ये षण्मासान्स्थितो विद्यां लभेदिमाम् |
अनुनेष्याम्यहं विद्यां स्वयं तुभ्यं व्रते कृते ||४३||
विद्यया ह्यनया राजन्वयं नृभ्यो विशेषिताः |
अविशिष्टाश्च देवानामनुभावप्रवर्तिताः ||४४||
गन्धर्वजानामश्वानामहं पुरुषसत्तम |
भ्रातृभ्यस्तव पञ्चभ्यः पृथग्दाता शतं शतम् ||४५||
देवगन्धर्ववाहास्ते दिव्यगन्धा मनोगमाः |
क्षीणाः क्षीणा भवन्त्येते न हीयन्ते च रंहसः ||४६||
पुरा कृतं महेन्द्रस्य वज्रं वृत्रनिबर्हणे |
दशधा शतधा चैव तच्छीर्णं वृत्रमूर्धनि ||४७||
ततो भागीकृतो देवैर्वज्रभाग उपास्यते |
लोके यत्साधनं किञ्चित्सा वै वज्रतनुः स्मृता ||४८||
वज्रपाणिर्ब्राह्मणः स्यात्क्षत्रं वज्ररथं स्मृतम् |
वैश्या वै दानवज्राश्च कर्मवज्रा यवीयसः ||४९||
वज्रं क्षत्रस्य वाजिनो अवध्या वाजिनः स्मृताः |
रथाङ्गं वडवा सूते सूताश्चाश्वेषु ये मताः ||५०||
कामवर्णाः कामजवाः कामतः समुपस्थिताः |
इमे गन्धर्वजाः कामं पूरयिष्यन्ति ते हयाः ||५१||
अर्जुन उवाच||
यदि प्रीतेन वा दत्तं संशये जीवितस्य वा |
विद्या वित्तं श्रुतं वापि न तद्गन्धर्व कामये ||५२||
गन्धर्व उवाच||
संयोगो वै प्रीतिकरः संसत्सु प्रतिदृश्यते |
जीवितस्य प्रदानेन प्रीतो विद्यां ददामि ते ||५३||
त्वत्तो ह्यहं ग्रहीष्यामि अस्त्रमाग्नेयमुत्तमम् |
तथैव सख्यं बीभत्सो चिराय भरतर्षभ ||५४||
अर्जुन उवाच||
त्वत्तोऽस्त्रेण वृणोम्यश्वान्संयोगः शाश्वतोऽस्तु नौ |
सखे तद्ब्रूहि गन्धर्व युष्मभ्यो यद्भयं त्यजेत् ||५५||
१५९
अर्जुन उवाच||
कारणं ब्रूहि गन्धर्व किं तद्येन स्म धर्षिताः |
यान्तो ब्रह्मविदः सन्तः सर्वे रात्रावरिंदम ||१||
गन्धर्व उवाच||
अनग्नयोऽनाहुतयो न च विप्रपुरस्कृताः |
यूयं ततो धर्षिताः स्थ मया पाण्डवनन्दन ||२||
यक्षराक्षसगन्धर्वाः पिशाचोरगमानवाः |
विस्तरं कुरुवंशस्य श्रीमतः कथयन्ति ते ||३||
नारदप्रभृतीनां च देवर्षीणां मया श्रुतम् |
गुणान्कथयतां वीर पूर्वेषां तव धीमताम् ||४||
स्वयं चापि मया दृष्टश्चरता सागराम्बराम् |
इमां वसुमतीं कृत्स्नां प्रभावः स्वकुलस्य ते ||५||
वेदे धनुषि चाचार्यमभिजानामि तेऽर्जुन |
विश्रुतं त्रिषु लोकेषु भारद्वाजं यशस्विनम् ||६||
धर्मं वायुं च शक्रं च विजानाम्यश्विनौ तथा |
पाण्डुं च कुरुशार्दूल षडेतान्कुलवर्धनान् ||७||
पितृनेतानहं पार्थ देवमानुषसत्तमान् ||७||
दिव्यात्मानो महात्मानः सर्वशस्त्रभृतां वराः |
भवन्तो भ्रातरः शूराः सर्वे सुचरितव्रताः ||८||
उत्तमां तु मनोबुद्धिं भवतां भावितात्मनाम् |
जानन्नपि च वः पार्थ कृतवानिह धर्षणाम् ||९||
स्त्रीसकाशे च कौरव्य न पुमान्क्षन्तुमर्हति |
धर्षणामात्मनः पश्यन्बाहुद्रविणमाश्रितः ||१०||
नक्तं च बलमस्माकं भूय एवाभिवर्धते |
यतस्ततो मां कौन्तेय सदारं मन्युराविशत् ||११||
सोऽहं त्वयेह विजितः सङ्ख्ये तापत्यवर्धन |
येन तेनेह विधिना कीर्त्यमानं निबोध मे ||१२||
ब्रह्मचर्यं परो धर्मः स चापि नियतस्त्वयि |
यस्मात्तस्मादहं पार्थ रणेऽस्मिन्विजितस्त्वया ||१३||
यस्तु स्यात्क्षत्रियः कश्चित्कामवृत्तः परन्तप |
नक्तं च युधि युध्येत न स जीवेत्कथञ्चन ||१४||
यस्तु स्यात्कामवृत्तोऽपि राजा तापत्य सङ्गरे |
जयेन्नक्तञ्चरान्सर्वान्स पुरोहितधूर्गतः ||१५||
तस्मात्तापत्य यत्किञ्चिन्नृणां श्रेय इहेप्सितम् |
तस्मिन्कर्मणि योक्तव्या दान्तात्मानः पुरोहिताः ||१६||
वेदे षडङ्गे निरताः शुचयः सत्यवादिनः |
धर्मात्मानः कृतात्मानः स्युर्नृपाणां पुरोहिताः ||१७||
जयश्च नियतो राज्ञः स्वर्गश्च स्यादनन्तरम् |
यस्य स्याद्धर्मविद्वाग्मी पुरोधाः शीलवाञ्शुचिः ||१८||
लाभं लब्धुमलब्धं हि लब्धं च परिरक्षितुम् |
पुरोहितं प्रकुर्वीत राजा गुणसमन्वितम् ||१९||
पुरोहितमते तिष्ठेद्य इच्छेत्पृथिवीं नृपः |
प्राप्तुं मेरुवरोत्तंसां सर्वशः सागराम्बराम् ||२०||
न हि केवलशौर्येण तापत्याभिजनेन च |
जयेदब्राह्मणः कश्चिद्भूमिं भूमिपतिः क्वचित् ||२१||
तस्मादेवं विजानीहि कुरूणां वंशवर्धन |
ब्राह्मणप्रमुखं राज्यं शक्यं पालयितुं चिरम् ||२२||
तापस्योपाख्यानम्
१६०
अर्जुन उवाच||
तापत्य इति यद्वाक्यमुक्तवानसि मामिह |
तदहं ज्ञातुमिच्छामि तापत्यार्थविनिश्चयम् ||१||
तपती नाम का चैषा तापत्या यत्कृते वयम् |
कौन्तेया हि वयं साधो तत्त्वमिच्छामि वेदितुम् ||२||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तः स गन्धर्वः कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् |
विश्रुतां त्रिषु लोकेषु श्रावयामास वै कथाम् ||३||
गन्धर्व उवाच||
हन्त ते कथयिष्यामि कथामेतां मनोरमाम् |
यथावदखिलां पार्थ धर्म्यां धर्मभृतां वर ||४||
उक्तवानस्मि येन त्वां तापत्य इति यद्वचः |
तत्तेऽहं कथयिष्यामि शृणुष्वैकमना मम ||५||
य एष दिवि धिष्ण्येन नाकं व्याप्नोति तेजसा |
एतस्य तपती नाम बभूवासदृशी सुता ||६||
विवस्वतो वै कौन्तेय सावित्र्यवरजा विभो |
विश्रुता त्रिषु लोकेषु तपती तपसा युता ||७||
न देवी नासुरी चैव न यक्षी न च राक्षसी |
नाप्सरा न च गन्धर्वी तथारूपेण काचन ||८||
सुविभक्तानवद्याङ्गी स्वसितायतलोचना |
स्वाचारा चैव साध्वी च सुवेषा चैव भामिनी ||९||
न तस्याः सदृशं कञ्चित्त्रिषु लोकेषु भारत |
भर्तारं सविता मेने रूपशीलकुलश्रुतैः ||१०||
सम्प्राप्तयौवनां पश्यन्देयां दुहितरं तु ताम् |
नोपलेभे ततः शान्तिं सम्प्रदानं विचिन्तयन् ||११||
अर्थर्क्षपुत्रः कौन्तेय कुरूणामृषभो बली |
सूर्यमाराधयामास नृपः संवरणः सदा ||१२||
अर्घ्यमाल्योपहारैश्च शश्वच्च नृपतिर्यतः |
नियमैरुपवासैश्च तपोभिर्विविधैरपि ||१३||
शुश्रूषुरनहंवादी शुचिः पौरवनन्दनः |
अंशुमन्तं समुद्यन्तं पूजयामास भक्तिमान् ||१४||
ततः कृतज्ञं धर्मज्ञं रूपेणासदृशं भुवि |
तपत्याः सदृशं मेने सूर्यः संवरणं पतिम् ||१५||
दातुमैच्छत्ततः कन्यां तस्मै संवरणाय ताम् |
नृपोत्तमाय कौरव्य विश्रुताभिजनाय वै ||१६||
यथा हि दिवि दीप्तांशुः प्रभासयति तेजसा |
तथा भुवि महीपालो दीप्त्या संवरणोऽभवत् ||१७||
यथार्चयन्ति चादित्यमुद्यन्तं ब्रह्मवादिनः |
तथा संवरणं पार्थ ब्राह्मणावरजाः प्रजाः ||१८||
स सोममति कान्तत्वादादित्यमति तेजसा |
बभूव नृपतिः श्रीमान्सुहृदां दुर्हृदामपि ||१९||
एवङ्गुणस्य नृपतेस्तथावृत्तस्य कौरव |
तस्मै दातुं मनश्चक्रे तपतीं तपनः स्वयम् ||२०||
स कदाचिदथो राजा श्रीमानुरुयशा भुवि |
चचार मृगयां पार्थ पर्वतोपवने किल ||२१||
चरतो मृगयां तस्य क्षुत्पिपासाश्रमान्वितः |
ममार राज्ञः कौन्तेय गिरावप्रतिमो हयः ||२२||
स मृताश्वश्चरन्पार्थ पद्भ्यामेव गिरौ नृपः |
ददर्शासदृशीं लोके कन्यामायतलोचनाम् ||२३||
स एक एकामासाद्य कन्यां तामरिमर्दनः |
तस्थौ नृपतिशार्दूलः पश्यन्नविचलेक्षणः ||२४||
स हि तां तर्कयामास रूपतो नृपतिः श्रियम् |
पुनः सन्तर्कयामास रवेर्भ्रष्टामिव प्रभाम् ||२५||
गिरिप्रस्थे तु सा यस्मिन्स्थिता स्वसितलोचना |
स सवृक्षक्षुपलतो हिरण्मय इवाभवत् ||२६||
अवमेने च तां दृष्ट्वा सर्वप्राणभृतां वपुः |
अवाप्तं चात्मनो मेने स राजा चक्षुषः फलम् ||२७||
जन्मप्रभृति यत्किञ्चिद्दृष्टवान्स महीपतिः |
रूपं न सदृशं तस्यास्तर्कयामास किञ्चन ||२८||
तया बद्धमनश्चक्षुः पाशैर्गुणमयैस्तदा |
न चचाल ततो देशाद्बुबुधे न च किञ्चन ||२९||
अस्या नूनं विशालाक्ष्याः सदेवासुरमानुषम् |
लोकं निर्मथ्य धात्रेदं रूपमाविष्कृतं कृतम् ||३०||
एवं स तर्कयामास रूपद्रविणसम्पदा |
कन्यामसदृशीं लोके नृपः संवरणस्तदा ||३१||
तां च दृष्ट्वैव कल्याणीं कल्याणाभिजनो नृपः |
जगाम मनसा चिन्तां काममार्गणपीडितः ||३२||
दह्यमानः स तीव्रेण नृपतिर्मन्मथाग्निना |
अप्रगल्भां प्रगल्भः स तामुवाच यशस्विनीम् ||३३||
कासि कस्यासि रम्भोरु किमर्थं चेह तिष्ठसि |
कथं च निर्जनेऽरण्ये चरस्येका शुचिस्मिते ||३४||
त्वं हि सर्वानवद्याङ्गी सर्वाभरणभूषिता |
विभूषणमिवैतेषां भूषणानामभीप्सितम् ||३५||
न देवीं नासुरीं चैव न यक्षीं न च राक्षसीम् |
न च भोगवतीं मन्ये न गन्धर्वीं न मानुषीम् ||३६||
या हि दृष्टा मया काश्चिच्छ्रुता वापि वराङ्गनाः |
न तासां सदृशीं मन्ये त्वामहं मत्तकाशिनि ||३७||
एवं तां स महीपालो बभाषे न तु सा तदा |
कामार्तं निर्जनेऽरण्ये प्रत्यभाषत किञ्चन ||३८||
ततो लालप्यमानस्य पार्थिवस्यायतेक्षणा |
सौदामिनीव साभ्रेषु तत्रैवान्तरधीयत ||३९||
तामन्विच्छन्स नृपतिः परिचक्राम तत्तदा |
वनं वनजपत्राक्षीं भ्रमन्नुन्मत्तवत्तदा ||४०||
अपश्यमानः स तु तां बहु तत्र विलप्य च |
निश्चेष्टः कौरवश्रेष्ठो मुहूर्तं स व्यतिष्ठत ||४१||
१६१
गन्धर्व उवाच||
अथ तस्यामदृश्यायां नृपतिः काममोहितः |
पातनः शत्रुसङ्घानां पपात धरणीतले ||१||
तस्मिन्निपतिते भूमावथ सा चारुहासिनी |
पुनः पीनायतश्रोणी दर्शयामास तं नृपम् ||२||
अथाबभाषे कल्याणी वाचा मधुरया नृपम् |
तं कुरूणां कुलकरं कामाभिहतचेतसम् ||३||
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ भद्रं ते न त्वमर्हस्यरिंदम |
मोहं नृपतिशार्दूल गन्तुमाविष्कृतः क्षितौ ||४||
एवमुक्तोऽथ नृपतिर्वाचा मधुरया तदा |
ददर्श विपुलश्रोणीं तामेवाभिमुखे स्थिताम् ||५||
अथ तामसितापाङ्गीमाबभाषे नराधिपः |
मन्मथाग्निपरीतात्मा संदिग्धाक्षरया गिरा ||६||
साधु मामसितापाङ्गे कामार्तं मत्तकाशिनि |
भजस्व भजमानं मां प्राणा हि प्रजहन्ति माम् ||७||
त्वदर्थं हि विशालाक्षि मामयं निशितैः शरैः |
कामः कमलगर्भाभे प्रतिविध्यन्न शाम्यति ||८||
ग्रस्तमेवमनाक्रन्दे भद्रे काममहाहिना |
सा त्वं पीनायतश्रोणि पर्याप्नुहि शुभानने ||९||
त्वय्यधीना हि मे प्राणाः किंनरोद्गीतभाषिणि |
चारुसर्वानवद्याङ्गि पद्मेन्दुसदृशानने ||१०||
न ह्यहं त्वदृते भीरु शक्ष्ये जीवितुमात्मना |
तस्मात्कुरु विशालाक्षि मय्यनुक्रोशमङ्गने ||११||
भक्तं मामसितापाङ्गे न परित्यक्तुमर्हसि |
त्वं हि मां प्रीतियोगेन त्रातुमर्हसि भामिनि ||१२||
गान्धर्वेण च मां भीरु विवाहेनैहि सुन्दरि |
विवाहानां हि रम्भोरु गान्धर्वः श्रेष्ठ उच्यते ||१३||
तपत्युवाच||
नाहमीशात्मनो राजन्कन्या पितृमती ह्यहम् |
मयि चेदस्ति ते प्रीतिर्याचस्व पितरं मम ||१४||
यथा हि ते मया प्राणाः सङ्गृहीता नरेश्वर |
दर्शनादेव भूयस्त्वं तथा प्राणान्ममाहरः ||१५||
न चाहमीशा देहस्य तस्मान्नृपतिसत्तम |
समीपं नोपगच्छामि न स्वतन्त्रा हि योषितः ||१६||
का हि सर्वेषु लोकेषु विश्रुताभिजनं नृपम् |
कन्या नाभिलषेन्नाथं भर्तारं भक्तवत्सलम् ||१७||
तस्मादेवङ्गते काले याचस्व पितरं मम |
आदित्यं प्रणिपातेन तपसा नियमेन च ||१८||
स चेत्कामयते दातुं तव मामरिमर्दन |
भविष्याम्यथ ते राजन्सततं वशवर्तिनी ||१९||
अहं हि तपती नाम सावित्र्यवरजा सुता |
अस्य लोकप्रदीपस्य सवितुः क्षत्रियर्षभ ||२०||
१६२
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्त्वा ततस्तूर्णं जगामोर्ध्वमनिन्दिता |
स तु राजा पुनर्भूमौ तत्रैव निपपात ह ||१||
अमात्यः सानुयात्रस्तु तं ददर्श महावने |
क्षितौ निपतितं काले शक्रध्वजमिवोच्छ्रितम् ||२||
तं हि दृष्ट्वा महेष्वासं निरश्वं पतितं क्षितौ |
बभूव सोऽस्य सचिवः सम्प्रदीप्त इवाग्निना ||३||
त्वरया चोपसङ्गम्य स्नेहादागतसम्भ्रमः |
तं समुत्थापयामास नृपतिं काममोहितम् ||४||
भूतलाद्भूमिपालेशं पितेव पतितं सुतम् |
प्रज्ञया वयसा चैव वृद्धः कीर्त्या दमेन च ||५||
अमात्यस्तं समुत्थाप्य बभूव विगतज्वरः |
उवाच चैनं कल्याण्या वाचा मधुरयोत्थितम् ||६||
मा भैर्मनुजशार्दूल भद्रं चास्तु तवानघ ||६||
क्षुत्पिपासापरिश्रान्तं तर्कयामास तं नृपम् |
पतितं पातनं सङ्ख्ये शात्रवाणां महीतले ||७||
वारिणाथ सुशीतेन शिरस्तस्याभ्यषेचयत् |
अस्पृशन्मुकुटं राज्ञः पुण्डरीकसुगन्धिना ||८||
ततः प्रत्यागतप्राणस्तद्बलं बलवान्नृपः |
सर्वं विसर्जयामास तमेकं सचिवं विना ||९||
ततस्तस्याज्ञया राज्ञो विप्रतस्थे महद्बलम् |
स तु राजा गिरिप्रस्थे तस्मिन्पुनरुपाविशत् ||१०||
ततस्तस्मिन्गिरिवरे शुचिर्भूत्वा कृताञ्जलिः |
आरिराधयिषुः सूर्यं तस्थावूर्ध्वभुजः क्षितौ ||११||
जगाम मनसा चैव वसिष्ठमृषिसत्तमम् |
पुरोहितममित्रघ्नस्तदा संवरणो नृपः ||१२||
नक्तंदिनमथैकस्थे स्थिते तस्मिञ्जनाधिपे |
अथाजगाम विप्रर्षिस्तदा द्वादशमेऽहनि ||१३||
स विदित्वैव नृपतिं तपत्या हृतमानसम् |
दिव्येन विधिना ज्ञात्वा भावितात्मा महानृषिः ||१४||
तथा तु नियतात्मानं स तं नृपतिसत्तमम् |
आबभाषे स धर्मात्मा तस्यैवार्थचिकीर्षया ||१५||
स तस्य मनुजेन्द्रस्य पश्यतो भगवानृषिः |
ऊर्ध्वमाचक्रमे द्रष्टुं भास्करं भास्करद्युतिः ||१६||
सहस्रांशुं ततो विप्रः कृताञ्जलिरुपस्थितः |
वसिष्ठोऽहमिति प्रीत्या स चात्मानं न्यवेदयत् ||१७||
तमुवाच महातेजा विवस्वान्मुनिसत्तमम् |
महर्षे स्वागतं तेऽस्तु कथयस्व यथेच्छसि ||१८||
१६३
वसिष्ठ उवाच||
यैषा ते तपती नाम सावित्र्यवरजा सुता |
तां त्वां संवरणस्यार्थे वरयामि विभावसो ||१||
स हि राजा बृहत्कीर्तिर्धर्मार्थविदुदारधीः |
युक्तः संवरणो भर्ता दुहितुस्ते विहङ्गम ||२||
गन्धर्व उवाच||
इत्युक्तः सविता तेन ददानीत्येव निश्चितः |
प्रत्यभाषत तं विप्रं प्रतिनन्द्य दिवाकरः ||३||
वरः संवरणो राज्ञां त्वमृषीणां वरो मुने |
तपती योषितां श्रेष्ठा किमन्यत्रापवर्जनात् ||४||
ततः सर्वानवद्याग्नीं तपतीं तपनः स्वयम् |
ददौ संवरणस्यार्थे वसिष्ठाय महात्मने ||५||
प्रतिजग्राह तां कन्यां महर्षिस्तपतीं तदा ||५||
वसिष्ठोऽथ विसृष्टश्च पुनरेवाजगाम ह |
यत्र विख्यतकीर्तिः स कुरूणामृषभोऽभवत् ||६||
स राजा मन्मथाविष्टस्तद्गतेनान्तरात्मना |
दृष्ट्वा च देवकन्यां तां तपतीं चारुहासिनीम् ||७||
वसिष्ठेन सहायान्तीं संहृष्टोऽभ्यधिकं बभौ ||७||
कृच्छ्रे द्वादशरात्रे तु तस्य राज्ञः समापिते |
आजगाम विशुद्धात्मा वसिष्ठो भगवानृषिः ||८||
तपसाराध्य वरदं देवं गोपतिमीश्वरम् |
लेभे संवरणो भार्यां वसिष्ठस्यैव तेजसा ||९||
ततस्तस्मिन्गिरिश्रेष्ठे देवगन्धर्वसेविते |
जग्राह विधिवत्पाणिं तपत्याः स नरर्षभः ||१०||
वसिष्ठेनाभ्यनुज्ञातस्तस्मिन्नेव धराधरे |
सोऽकामयत राजर्षिर्विहर्तुं सह भार्यया ||११||
ततः पुरे च राष्ट्रे च वाहनेषु बलेषु च |
आदिदेश महीपालस्तमेव सचिवं तदा ||१२||
नृपतिं त्वभ्यनुज्ञाय वसिष्ठोऽथापचक्रमे |
सोऽपि राजा गिरौ तस्मिन्विजहारामरोपमः ||१३||
ततो द्वादश वर्षाणि काननेषु जलेषु च |
रेमे तस्मिन्गिरौ राजा तयैव सह भार्यया ||१४||
तस्य राज्ञः पुरे तस्मिन्समा द्वादश सर्वशः |
न ववर्ष सहस्राक्षो राष्ट्रे चैवास्य सर्वशः ||१५||
तत्क्षुधार्तैर्निरानन्दैः शवभूतैस्तदा नरैः |
अभवत्प्रेतराजस्य पुरं प्रेतैरिवावृतम् ||१६||
ततस्तत्तादृशं दृष्ट्वा स एव भगवानृषिः |
अभ्यपद्यत धर्मात्मा वसिष्ठो राजसत्तमम् ||१७||
तं च पार्थिवशार्दूलमानयामास तत्पुरम् |
तपत्या सहितं राजन्नुषितं द्वादशीः समाः ||१८||
ततः प्रवृष्टस्तत्रासीद्यथापूर्वं सुरारिहा |
तस्मिन्नृपतिशार्दूले प्रविष्टे नगरं पुनः ||१९||
ततः सराष्ट्रं मुमुदे तत्पुरं परया मुदा |
तेन पार्थिवमुख्येन भावितं भावितात्मना ||२०||
ततो द्वादश वर्षाणि पुनरीजे नराधिपः |
पत्न्या तपत्या सहितो यथा शक्रो मरुत्पतिः ||२१||
एवमासीन्महाभागा तपती नाम पौर्विकी |
तव वैवस्वती पार्थ तापत्यस्त्वं यया मतः ||२२||
तस्यां सञ्जनयामास कुरुं संवरणो नृपः |
तपत्यां तपतां श्रेष्ठ तापत्यस्त्वं ततोऽर्जुन ||२३||
वासिष्ठोपाख्यानम्
१६४
वैशम्पायन उवाच||
स गन्धर्ववचः श्रुत्वा तत्तदा भरतर्षभ |
अर्जुनः परया प्रीत्या पूर्णचन्द्र इवाबभौ ||१||
उवाच च महेष्वासो गन्धर्वं कुरुसत्तमः |
जातकौतूहलोऽतीव वसिष्ठस्य तपोबलात् ||२||
वसिष्ठ इति यस्यैतदृषेर्नाम त्वयेरितम् |
एतदिच्छाम्यहं श्रोतुं यथावत्तद्वदस्व मे ||३||
य एष गन्धर्वपते पूर्वेषां नः पुरोहितः |
आसीदेतन्ममाचक्ष्व क एष भगवानृषिः ||४||
गन्धर्व उवाच||
तपसा निर्जितौ शश्वदजेयावमरैरपि |
कामक्रोधावुभौ यस्य चरणौ संववाहतुः ||५||
यस्तु नोच्छेदनं चक्रे कुशिकानामुदारधीः |
विश्वामित्रापराधेन धारयन्मन्युमुत्तमम् ||६||
पुत्रव्यसनसन्तप्तः शक्तिमानपि यः प्रभुः |
विश्वामित्रविनाशाय न मेने कर्म दारुणम् ||७||
मृतांश्च पुनराहर्तुं यः स पुत्रान्यमक्षयात् |
कृतान्तं नातिचक्राम वेलामिव महोदधिः ||८||
यं प्राप्य विजितात्मानं महात्मानं नराधिपाः |
इक्ष्वाकवो महीपाला लेभिरे पृथिवीमिमाम् ||९||
पुरोहितवरं प्राप्य वसिष्ठमृषिसत्तमम् |
ईजिरे क्रतुभिश्चापि नृपास्ते कुरुनन्दन ||१०||
स हि तान्याजयामास सर्वान्नृपतिसत्तमान् |
ब्रह्मर्षिः पाण्डवश्रेष्ठ बृहस्पतिरिवामरान् ||११||
तस्माद्धर्मप्रधानात्मा वेदधर्मविदीप्सितः |
ब्राह्मणो गुणवान्कश्चित्पुरोधाः प्रविमृश्यताम् ||१२||
क्षत्रियेण हि जातेन पृथिवीं जेतुमिच्छता |
पूर्वं पुरोहितः कार्यः पार्थ राज्याभिवृद्धये ||१३||
महीं जिगीषता राज्ञा ब्रह्म कार्यं पुरःसरम् |
तस्मात्पुरोहितः कश्चिद्गुणवानस्तु वो द्विजः ||१४||
१६५
अर्जुन उवाच||
किंनिमित्तमभूद्वैरं विश्वामित्रवसिष्ठयोः |
वसतोराश्रमे पुण्ये शंस नः सर्वमेव तत् ||१||
गन्धर्व उवाच||
इदं वासिष्ठमाख्यानं पुराणं परिचक्षते |
पार्थ सर्वेषु लोकेषु यथावत्तन्निबोध मे ||२||
कन्यकुब्जे महानासीत्पार्थिवो भरतर्षभ |
गाधीति विश्रुतो लोके सत्यधर्मपरायणः ||३||
तस्य धर्मात्मनः पुत्रः समृद्धबलवाहनः |
विश्वामित्र इति ख्यातो बभूव रिपुमर्दनः ||४||
स चचार सहामात्यो मृगयां गहने वने |
मृगान्विध्यन्वराहांश्च रम्येषु मरुधन्वसु ||५||
व्यायामकर्शितः सोऽथ मृगलिप्सुः पिपासितः |
आजगाम नरश्रेष्ठ वसिष्ठस्याश्रमं प्रति ||६||
तमागतमभिप्रेक्ष्य वसिष्ठः श्रेष्ठभागृषिः |
विश्वामित्रं नरश्रेष्ठं प्रतिजग्राह पूजया ||७||
पाद्यार्घ्याचमनीयेन स्वागतेन च भारत |
तथैव प्रतिजग्राह वन्येन हविषा तथा ||८||
तस्याथ कामधुग्धेनुर्वसिष्ठस्य महात्मनः |
उक्ता कामान्प्रयच्छेति सा कामान्दुदुहे ततः ||९||
ग्राम्यारण्या ओषधीश्च दुदुहे पय एव च |
षड्रसं चामृतरसं रसायनमनुत्तमम् ||१०||
भोजनीयानि पेयानि भक्ष्याणि विविधानि च |
लेह्यान्यमृतकल्पानि चोष्याणि च तथार्जुन ||११||
तैः कामैः सर्वसम्पूर्णैः पूजितः स महीपतिः |
सामात्यः सबलश्चैव तुतोष स भृशं नृपः ||१२||
षडायतां सुपार्श्वोरुं त्रिपृथुं पञ्च संवृताम् |
मण्डूकनेत्रां स्वाकारां पीनोधसमनिन्दिताम् ||१३||
सुवालधिं शङ्कुकर्णां चारुशृङ्गां मनोरमाम् |
पुष्टायतशिरोग्रीवां विस्मितः सोऽभिवीक्ष्य ताम् ||१४||
अभिनन्दति तां नन्दीं वसिष्ठस्य पयस्विनीम् |
अब्रवीच्च भृशं तुष्टो विश्वामित्रो मुनिं तदा ||१५||
अर्बुदेन गवां ब्रह्मन्मम राज्येन वा पुनः |
नन्दिनीं सम्प्रयच्छस्व भुङ्क्ष्व राज्यं महामुने ||१६||
वसिष्ठ उवाच||
देवतातिथिपित्रर्थमाज्यार्थं च पयस्विनी |
अदेया नन्दिनीयं मे राज्येनापि तवानघ ||१७||
विश्वामित्र उवाच||
क्षत्रियोऽहं भवान्विप्रस्तपःस्वाध्यायसाधनः |
ब्राह्मणेषु कुतो वीर्यं प्रशान्तेषु धृतात्मसु ||१८||
अर्बुदेन गवां यस्त्वं न ददासि ममेप्सिताम् |
स्वधर्मं न प्रहास्यामि नयिष्ये ते बलेन गाम् ||१९||
वसिष्ठ उवाच||
बलस्थश्चासि राजा च बाहुवीर्यश्च क्षत्रियः |
यथेच्छसि तथा क्षिप्रं कुरु त्वं मा विचारय ||२०||
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तस्तदा पार्थ विश्वामित्रो बलादिव |
हंसचन्द्रप्रतीकाशां नन्दिनीं तां जहार गाम् ||२१||
कशादण्डप्रतिहता काल्यमाना ततस्ततः |
हम्भायमाना कल्याणी वसिष्ठस्याथ नन्दिनी ||२२||
आगम्याभिमुखी पार्थ तस्थौ भगवदुन्मुखी |
भृशं च ताड्यमानापि न जगामाश्रमात्ततः ||२३||
वसिष्ठ उवाच||
शृणोमि ते रवं भद्रे विनदन्त्याः पुनः पुनः |
बलाद्ध्रियसि मे नन्दि क्षमावान्ब्राह्मणो ह्यहम् ||२४||
गन्धर्व उवाच||
सा तु तेषां बलान्नन्दी बलानां भरतर्षभ |
विश्वामित्रभयोद्विग्ना वसिष्ठं समुपागमत् ||२५||
गौरुवाच||
पाषाणदण्डाभिहतां क्रन्दन्तीं मामनाथवत् |
विश्वामित्रबलैर्घोरैर्भगवन्किमुपेक्षसे ||२६||
गन्धर्व उवाच||
एवं तस्यां तदा पर्थ धर्षितायां महामुनिः |
न चुक्षुभे न धैर्याच्च विचचाल धृतव्रतः ||२७||
वसिष्ठ उवाच||
क्षत्रियाणां बलं तेजो ब्राह्मणानां क्षमा बलम् |
क्षमा मां भजते तस्माद्गम्यतां यदि रोचते ||२८||
गौरुवाच||
किं नु त्यक्तास्मि भगवन्यदेवं मां प्रभाषसे |
अत्यक्ताहं त्वया ब्रह्मन्न शक्या नयितुं बलात् ||२९||
वसिष्ठ उवाच||
न त्वां त्यजामि कल्याणि स्थीयतां यदि शक्यते |
दृढेन दाम्ना बद्ध्वैष वत्सस्ते ह्रियते बलात् ||३०||
गन्धर्व उवाच||
स्थीयतामिति तच्छ्रुत्वा वसिष्ठस्य पयस्विनी |
ऊर्ध्वाञ्चितशिरोग्रीवा प्रबभौ घोरदर्शना ||३१||
क्रोधरक्तेक्षणा सा गौर्हम्भारवघनस्वना |
विश्वामित्रस्य तत्सैन्यं व्यद्रावयत सर्वशः ||३२||
कशाग्रदण्डाभिहता काल्यमाना ततस्ततः |
क्रोधदीप्तेक्षणा क्रोधं भूय एव समादधे ||३३||
आदित्य इव मध्याह्ने क्रोधदीप्तवपुर्बभौ |
अङ्गारवर्षं मुञ्चन्ती मुहुर्वालधितो महत् ||३४||
असृजत्पह्लवान्पुच्छाच्छकृतः शबराञ्शकान् |
मूत्रतश्चासृजच्चापि यवनान्क्रोधमूर्च्छिता ||३५||
पुण्ड्रान्किरातान्द्रमिडान्सिंहलान्बर्बरांस्तथा |
तथैव दरदान्म्लेच्छान्फेनतः सा ससर्ज ह ||३६||
तैर्विसृष्टैर्महत्सैन्यं नानाम्लेच्छगणैस्तदा |
नानावरणसञ्छन्नैर्नानायुधधरैस्तथा ||३७||
अवाकीर्यत संरब्धैर्विश्वामित्रस्य पश्यतः ||३७||
एकैकश्च तदा योधः पञ्चभिः सप्तभिर्वृतः |
अस्त्रवर्षेण महता काल्यमानं बलं ततः ||३८||
प्रभग्नं सर्वतस्त्रस्तं विश्वामित्रस्य पश्यतः ||३८||
न च प्राणैर्वियुज्यन्त केचित्ते सैनिकास्तदा |
विश्वामित्रस्य सङ्क्रुद्धैर्वासिष्ठैर्भरतर्षभ ||३९||
विश्वामित्रस्य सैन्यं तु काल्यमानं त्रियोजनम् |
क्रोशमानं भयोद्विग्नं त्रातारं नाध्यगच्छत ||४०||
दृष्ट्वा तन्महदाश्चर्यं ब्रह्मतेजोभवं तदा |
विश्वामित्रः क्षत्रभावान्निर्विण्णो वाक्यमब्रवीत् ||४१||
धिग्बलं क्षत्रियबलं ब्रह्मतेजोबलं बलम् |
बलाबलं विनिश्चित्य तप एव परं बलम् ||४२||
स राज्यं स्फीतमुत्सृज्य तां च दीप्तां नृपश्रियम् |
भोगांश्च पृष्ठतः कृत्वा तपस्येव मनो दधे ||४३||
स गत्वा तपसा सिद्धिं लोकान्विष्टभ्य तेजसा |
तताप सर्वान्दीप्तौजा ब्राह्मणत्वमवाप च ||४४||
अपिबच्च सुतं सोममिन्द्रेण सह कौशिकः ||४४||
१६६
गन्धर्व उवाच||
कल्माषपाद इत्यस्मिँल्लोके राजा बभूव ह |
इक्ष्वाकुवंशजः पार्थ तेजसासदृशो भुवि ||१||
स कदाचिद्वनं राजा मृगयां निर्ययौ पुरात् |
मृगान्विध्यन्वराहांश्च चचार रिपुमर्दनः ||२||
स तु राजा महात्मानं वासिष्ठमृषिसत्तमम् |
तृषार्तश्च क्षुधार्तश्च एकायनगतः पथि ||३||
अपश्यदजितः सङ्ख्ये मुनिं प्रतिमुखागतम् |
शक्तिं नाम महाभागं वसिष्ठकुलनन्दनम् ||४||
ज्येष्ठं पुत्रशतात्पुत्रं वसिष्ठस्य महात्मनः ||४||
अपगच्छ पथोऽस्माकमित्येवं पार्थिवोऽब्रवीत् |
तथा ऋषिरुवाचैनं सान्त्वयञ्श्लक्ष्णया गिरा ||५||
ऋषिस्तु नापचक्राम तस्मिन्धर्मपथे स्थितः |
नापि राजा मुनेर्मानात्क्रोधाच्चापि जगाम ह ||६||
अमुञ्चन्तं तु पन्थानं तमृषिं नृपसत्तमः |
जघान कशया मोहात्तदा राक्षसवन्मुनिम् ||७||
कशाप्रहाराभिहतस्ततः स मुनिसत्तमः |
तं शशाप नृपश्रेष्ठं वासिष्ठः क्रोधमूर्च्छितः ||८||
हंसि राक्षसवद्यस्माद्राजापसद तापसम् |
तस्मात्त्वमद्य प्रभृति पुरुषादो भविष्यसि ||९||
मनुष्यपिशिते सक्तश्चरिष्यसि महीमिमाम् |
गच्छ राजाधमेत्युक्तः शक्तिना वीर्यशक्तिना ||१०||
ततो याज्यनिमित्तं तु विश्वामित्रवसिष्ठयोः |
वैरमासीत्तदा तं तु विश्वामित्रोऽन्वपद्यत ||११||
तयोर्विवदतोरेवं समीपमुपचक्रमे |
ऋषिरुग्रतपाः पार्थ विश्वामित्रः प्रतापवान् ||१२||
ततः स बुबुधे पश्चात्तमृषिं नृपसत्तमः |
ऋषेः पुत्रं वसिष्ठस्य वसिष्ठमिव तेजसा ||१३||
अन्तर्धाय तदात्मानं विश्वामित्रोऽपि भारत |
तावुभावुपचक्राम चिकीर्षन्नात्मनः प्रियम् ||१४||
स तु शप्तस्तदा तेन शक्तिना वै नृपोत्तमः |
जगाम शरणं शक्तिं प्रसादयितुमर्हयन् ||१५||
तस्य भावं विदित्वा स नृपतेः कुरुनन्दन |
विश्वामित्रस्ततो रक्ष आदिदेश नृपं प्रति ||१६||
स शापात्तस्य विप्रर्षेर्विश्वामित्रस्य चाज्ञया |
राक्षसः किङ्करो नाम विवेश नृपतिं तदा ||१७||
रक्षसा तु गृहीतं तं विदित्वा स मुनिस्तदा |
विश्वामित्रोऽप्यपक्रामत्तस्माद्देशादरिंदम ||१८||
ततः स नृपतिर्विद्वान्रक्षन्नात्मानमात्मना |
बलवत्पीड्यमानोऽपि रक्षसान्तर्गतेन ह ||१९||
ददर्श तं द्विजः कश्चिद्राजानं प्रस्थितं पुनः |
ययाचे क्षुधितश्चैनं समांसं भोजनं तदा ||२०||
तमुवाचाथ राजर्षिर्द्विजं मित्रसहस्तदा |
आस्स्व ब्रह्मंस्त्वमत्रैव मुहूर्तमिति सान्त्वयन् ||२१||
निवृत्तः प्रतिदास्यामि भोजनं ते यथेप्सितम् |
इत्युक्त्वा प्रययौ राजा तस्थौ च द्विजसत्तमः ||२२||
अन्तर्गतं तु तद्राज्ञस्तदा ब्राह्मणभाषितम् |
सोऽन्तःपुरं प्रविश्याथ संविवेश नराधिपः ||२३||
ततोऽर्धरात्र उत्थाय सूदमानाय्य सत्वरम् |
उवाच राजा संस्मृत्य ब्राह्मणस्य प्रतिश्रुतम् ||२४||
गच्छामुष्मिन्नसौ देशे ब्राह्मणो मां प्रतीक्षते |
अन्नार्थी त्वं तमन्नेन समांसेनोपपादय ||२५||
एवमुक्तस्तदा सूदः सोऽनासाद्यामिषं क्वचित् |
निवेदयामास तदा तस्मै राज्ञे व्यथान्वितः ||२६||
राजा तु रक्षसाविष्टः सूदमाह गतव्यथः |
अप्येनं नरमांसेन भोजयेति पुनः पुनः ||२७||
तथेत्युक्त्वा ततः सूदः संस्थानं वध्यघातिनाम् |
गत्वा जहार त्वरितो नरमांसमपेतभीः ||२८||
स तत्संस्कृत्य विधिवदन्नोपहितमाशु वै |
तस्मै प्रादाद्ब्राह्मणाय क्षुधिताय तपस्विने ||२९||
स सिद्धचक्षुषा दृष्ट्वा तदन्नं द्विजसत्तमः |
अभोज्यमिदमित्याह क्रोधपर्याकुलेक्षणः ||३०||
यस्मादभोज्यमन्नं मे ददाति स नराधिपः |
तस्मात्तस्यैव मूढस्य भविष्यत्यत्र लोलुपा ||३१||
सक्तो मानुषमांसेषु यथोक्तः शक्तिना पुरा |
उद्वेजनीयो भूतानां चरिष्यति महीमिमाम् ||३२||
द्विरनुव्याहृते राज्ञः स शापो बलवानभूत् |
रक्षोबलसमाविष्टो विसञ्ज्ञश्चाभवत्तदा ||३३||
ततः स नृपतिश्रेष्ठो राक्षसोपहतेन्द्रियः |
उवाच शक्तिं तं दृष्ट्वा नचिरादिव भारत ||३४||
यस्मादसदृशः शापः प्रयुक्तोऽयं त्वया मयि |
तस्मात्त्वत्तः प्रवर्तिष्ये खादितुं मानुषानहम् ||३५||
एवमुक्त्वा ततः सद्यस्तं प्राणैर्विप्रयुज्य सः |
शक्तिनं भक्षयामास व्याघ्रः पशुमिवेप्सितम् ||३६||
शक्तिनं तु हतं दृष्ट्वा विश्वामित्रस्ततः पुनः |
वसिष्ठस्यैव पुत्रेषु तद्रक्षः संदिदेश ह ||३७||
स ताञ्शतावरान्पुत्रान्वसिष्ठस्य महात्मनः |
भक्षयामास सङ्क्रुद्धः सिंहः क्षुद्रमृगानिव ||३८||
वसिष्ठो घातिताञ्श्रुत्वा विश्वामित्रेण तान्सुतान् |
धारयामास तं शोकं महाद्रिरिव मेदिनीम् ||३९||
चक्रे चात्मविनाशाय बुद्धिं स मुनिसत्तमः |
न त्वेव कुशिकोच्छेदं मेने मतिमतां वरः ||४०||
स मेरुकूटादात्मानं मुमोच भगवानृषिः |
शिरस्तस्य शिलायां च तूलराशाविवापतत् ||४१||
न ममार च पातेन स यदा तेन पाण्डव |
तदाग्निमिद्ध्वा भगवान्संविवेश महावने ||४२||
तं तदा सुसमिद्धोऽपि न ददाह हुताशनः |
दीप्यमानोऽप्यमित्रघ्न शीतोऽग्निरभवत्ततः ||४३||
स समुद्रमभिप्रेत्य शोकाविष्टो महामुनिः |
बद्ध्वा कण्ठे शिलां गुर्वीं निपपात तदम्भसि ||४४||
स समुद्रोर्मिवेगेन स्थले न्यस्तो महामुनिः |
जगाम स ततः खिन्नः पुनरेवाश्रमं प्रति ||४५||
१६७
गन्धर्व उवाच||
ततो दृष्ट्वाश्रमपदं रहितं तैः सुतैर्मुनिः |
निर्जगाम सुदुःखार्तः पुनरेवाश्रमात्ततः ||१||
सोऽपश्यत्सरितं पूर्णां प्रावृट्काले नवाम्भसा |
वृक्षान्बहुविधान्पार्थ वहन्तीं तीरजान्बहून् ||२||
अथ चिन्तां समापेदे पुनः पौरवनन्दन |
अम्भस्यस्या निमज्जेयमिति दुःखसमन्वितः ||३||
ततः पाशैस्तदात्मानं गाढं बद्ध्वा महामुनिः |
तस्या जले महानद्या निममज्ज सुदुःखितः ||४||
अथ छित्त्वा नदी पाशांस्तस्यारिबलमर्दन |
समस्थं तमृषिं कृत्वा विपाशं समवासृजत् ||५||
उत्ततार ततः पाशैर्विमुक्तः स महानृषिः |
विपाशेति च नामास्या नद्याश्चक्रे महानृषिः ||६||
शोके बुद्धिं ततश्चक्रे न चैकत्र व्यतिष्ठत |
सोऽगच्छत्पर्वतांश्चैव सरितश्च सरांसि च ||७||
ततः स पुनरेवर्षिर्नदीं हैमवतीं तदा |
चण्डग्राहवतीं दृष्ट्वा तस्याः स्रोतस्यवापतत् ||८||
सा तमग्निसमं विप्रमनुचिन्त्य सरिद्वरा |
शतधा विद्रुता यस्माच्छतद्रुरिति विश्रुता ||९||
ततः स्थलगतं दृष्ट्वा तत्राप्यात्मानमात्मना |
मर्तुं न शक्यमित्युक्त्वा पुनरेवाश्रमं ययौ ||१०||
वध्वादृश्यन्त्यानुगत आश्रमाभिमुखो व्रजन् |
अथ शुश्राव सङ्गत्या वेदाध्ययननिःस्वनम् ||११||
पृष्ठतः परिपूर्णार्थैः षड्भिरङ्गैरलङ्कृतम् ||११||
अनुव्रजति को न्वेष मामित्येव च सोऽब्रवीत् |
अहं त्वदृश्यती नाम्ना तं स्नुषा प्रत्यभाषत ||१२||
शक्तेर्भार्या महाभाग तपोयुक्ता तपस्विनी ||१२||
वसिष्ठ उवाच||
पुत्रि कस्यैष साङ्गस्य वेदस्याध्ययनस्वनः |
पुरा साङ्गस्य वेदस्य शक्तेरिव मया श्रुतः ||१३||
अदृश्यन्त्युवाच||
अयं कुक्षौ समुत्पन्नः शक्तेर्गर्भः सुतस्य ते |
समा द्वादश तस्येह वेदानभ्यसतो मुने ||१४||
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तस्ततो हृष्टो वसिष्ठः श्रेष्ठभागृषिः |
अस्ति सन्तानमित्युक्त्वा मृत्योः पार्थ न्यवर्तत ||१५||
ततः प्रतिनिवृत्तः स तया वध्वा सहानघ |
कल्माषपादमासीनं ददर्श विजने वने ||१६||
स तु दृष्ट्वैव तं राजा क्रुद्ध उत्थाय भारत |
आविष्टो रक्षसोग्रेण इयेषात्तुं ततः स्म तम् ||१७||
अदृश्यन्ती तु तं दृष्ट्वा क्रूरकर्माणमग्रतः |
भयसंविग्नया वाचा वसिष्ठमिदमब्रवीत् ||१८||
असौ मृत्युरिवोग्रेण दण्डेन भगवन्नितः |
प्रगृहीतेन काष्ठेन राक्षसोऽभ्येति भीषणः ||१९||
तं निवारयितुं शक्तो नान्योऽस्ति भुवि कश्चन |
त्वदृतेऽद्य महाभाग सर्ववेदविदां वर ||२०||
त्राहि मां भगवन्पापादस्माद्दारुणदर्शनात् |
रक्षो अत्तुमिह ह्यावां नूनमेतच्चिकीर्षति ||२१||
१६८
वसिष्ठ उवाच||
मा भैः पुत्रि न भेतव्यं रक्षसस्ते कथञ्चन |
नैतद्रक्षो भयं यस्मात्पश्यसि त्वमुपस्थितम् ||१||
राजा कल्माषपादोऽयं वीर्यवान्प्रथितो भुवि |
स एषोऽस्मिन्वनोद्देशे निवसत्यतिभीषणः ||२||
गन्धर्व उवाच||
तमापतन्तं सम्प्रेक्ष्य वसिष्ठो भगवानृषिः |
वारयामास तेजस्वी हुङ्करेणैव भारत ||३||
मन्त्रपूतेन च पुनः स तमभ्युक्ष्य वारिणा |
मोक्षयामास वै घोराद्राक्षसाद्राजसत्तमम् ||४||
स हि द्वादश वर्षाणि वसिष्ठस्यैव तेजसा |
ग्रस्त आसीद्गृहेणेव पर्वकाले दिवाकरः ||५||
रक्षसा विप्रमुक्तोऽथ स नृपस्तद्वनं महत् |
तेजसा रञ्जयामास सन्ध्याभ्रमिव भास्करः ||६||
प्रतिलभ्य ततः सञ्ज्ञामभिवाद्य कृताञ्जलिः |
उवाच नृपतिः काले वसिष्ठमृषिसत्तमम् ||७||
सौदासोऽहं महाभाग याज्यस्ते द्विजसत्तम |
अस्मिन्काले यदिष्टं ते ब्रूहि किं करवाणि ते ||८||
वसिष्ठ उवाच||
वृत्तमेतद्यथाकालं गच्छ राज्यं प्रशाधि तत् |
ब्राह्मणांश्च मनुष्येन्द्र मावमंस्थाः कदाचन ||९||
राजोवाच||
नावमंस्याम्यहं ब्रह्मन्कदाचिद्ब्राह्मणर्षभान् |
त्वन्निदेशे स्थितः शश्वत्पुजयिष्याम्यहं द्विजान् ||१०||
इक्ष्वाकूणां तु येनाहमनृणः स्यां द्विजोत्तम |
तत्त्वत्तः प्राप्तुमिच्छामि वरं वेदविदां वर ||११||
अपत्यायेप्सितां मह्यं महिषीं गन्तुमर्हसि |
शीलरूपगुणोपेतामिक्ष्वाकुकुलवृद्धये ||१२||
गन्धर्व उवाच||
ददानीत्येव तं तत्र राजानं प्रत्युवाच ह |
वसिष्ठः परमेष्वासं सत्यसन्धो द्विजोत्तमः ||१३||
ततः प्रतिययौ काले वसिष्ठसहितोऽनघ |
ख्यातं पुरवरं लोकेष्वयोध्यां मनुजेश्वरः ||१४||
तं प्रजाः प्रतिमोदन्त्यः सर्वाः प्रत्युद्ययुस्तदा |
विपाप्मानं महात्मानं दिवौकस इवेश्वरम् ||१५||
अचिरात्स मनुष्येन्द्रो नगरीं पुण्यकर्मणाम् |
विवेश सहितस्तेन वसिष्ठेन महात्मना ||१६||
ददृशुस्तं ततो राजन्नयोध्यावासिनो जनाः |
पुष्येण सहितं काले दिवाकरमिवोदितम् ||१७||
स हि तां पूरयामास लक्ष्म्या लक्ष्मीवतां वरः |
अयोध्यां व्योम शीतांशुः शरत्काल इवोदितः ||१८||
संसिक्तमृष्टपन्थानं पताकोच्छ्रयभूषितम् |
मनः प्रह्लादयामासा तस्य तत्पुरमुत्तमम् ||१९||
तुष्टपुष्टजनाकीर्णा सा पुरी कुरुनन्दन |
अशोभत तदा तेन शक्रेणेवामरावती ||२०||
ततः प्रविष्टे राजेन्द्रे तस्मिन्राजनि तां पुरीम् |
तस्य राज्ञोऽऽज्ञया देवी वसिष्ठमुपचक्रमे ||२१||
ऋतावथ महर्षिः स सम्बभूव तया सह |
देव्या दिव्येन विधिना वसिष्ठः श्रेष्ठभागृषिः ||२२||
अथ तस्यां समुत्पन्ने गर्भे स मुनिसत्तमः |
राज्ञाभिवादितस्तेन जगाम पुनराश्रमम् ||२३||
दीर्घकालधृतं गर्भं सुषाव न तु तं यदा |
साथ देव्यश्मना कुक्षिं निर्बिभेद तदा स्वकम् ||२४||
द्वादशेऽथ ततो वर्षे स जज्ञे मनुजर्षभ |
अश्मको नाम राजर्षिः पोतनं यो न्यवेशयत् ||२५||
और्वोपाख्यानम्
१६९
गन्धर्व उवाच||
आश्रमस्था ततः पुत्रमदृश्यन्ती व्यजायत |
शक्तेः कुलकरं राजन्द्वितीयमिव शक्तिनम् ||१||
जातकर्मादिकास्तस्य क्रियाः स मुनिपुङ्गवः |
पौत्रस्य भरतश्रेष्ठ चकार भगवान्स्वयम् ||२||
परासुश्च यतस्तेन वसिष्ठः स्थापितस्तदा |
गर्भस्थेन ततो लोके पराशर इति स्मृतः ||३||
अमन्यत स धर्मात्मा वसिष्ठं पितरं तदा |
जन्मप्रभृति तस्मिंश्च पितरीव व्यवर्तत ||४||
स तात इति विप्रर्षिं वसिष्ठं प्रत्यभाषत |
मातुः समक्षं कौन्तेय अदृश्यन्त्याः परन्तप ||५||
तातेति परिपूर्णार्थं तस्य तन्मधुरं वचः |
अदृश्यन्त्यश्रुपूर्णाक्षी शृण्वन्ती तमुवाच ह ||६||
मा तात तात तातेति न ते तातो महामुनिः |
रक्षसा भक्षितस्तात तव तातो वनान्तरे ||७||
मन्यसे यं तु तातेति नैष तातस्तवानघ |
आर्यस्त्वेष पिता तस्य पितुस्तव महात्मनः ||८||
स एवमुक्तो दुःखार्तः सत्यवागृषिसत्तमः |
सर्वलोकविनाशाय मतिं चक्रे महामनाः ||९||
तं तथा निश्चितात्मानं महात्मानं महातपाः |
वसिष्ठो वारयामास हेतुना येन तच्छृणु ||१०||
वसिष्ठ उवाच||
कृतवीर्य इति ख्यातो बभूव नृपतिः क्षितौ |
याज्यो वेदविदां लोके भृगूणां पार्थिवर्षभः ||११||
स तानग्रभुजस्तात धान्येन च धनेन च |
सोमान्ते तर्पयामास विपुलेन विशां पतिः ||१२||
तस्मिन्नृपतिशार्दूले स्वर्यातेऽथ कदाचन |
बभूव तत्कुलेयानां द्रव्यकार्यमुपस्थितम् ||१३||
ते भृगूणां धनं ज्ञात्वा राजानः सर्व एव ह |
याचिष्णवोऽभिजग्मुस्तांस्तात भार्गवसत्तमान् ||१४||
भूमौ तु निदधुः केचिद्भृगवो धनमक्षयम् |
ददुः केचिद्द्विजातिभ्यो ज्ञात्वा क्षत्रियतो भयम् ||१५||
भृगवस्तु ददुः केचित्तेषां वित्तं यथेप्सितम् |
क्षत्रियाणां तदा तात कारणान्तरदर्शनात् ||१६||
ततो महीतलं तात क्षत्रियेण यदृच्छया |
खनताधिगतं वित्तं केनचिद्भृगुवेश्मनि ||१७||
तद्वित्तं ददृशुः सर्वे समेताः क्षत्रियर्षभाः ||१७||
अवमन्य ततः कोपाद्भृगूंस्ताञ्शरणागतान् |
निजघ्नुस्ते महेष्वासाः सर्वांस्तान्निशितैः शरैः ||१८||
आ गर्भादनुकृन्तन्तश्चेरुश्चैव वसुन्धराम् ||१८||
तत उच्छिद्यमानेषु भृगुष्वेवं भयात्तदा |
भृगुपत्न्यो गिरिं तात हिमवन्तं प्रपेदिरे ||१९||
तासामन्यतमा गर्भं भयाद्दाधार तैजसम् |
ऊरुणैकेन वामोरूर्भर्तुः कुलविवृद्धये ||२०||
ददृशुर्ब्राह्मणीं तां ते दीप्यमानां स्वतेजसा ||२०||
अथ गर्भः स भित्त्वोरुं ब्राह्मण्या निर्जगाम ह |
मुष्णन्दृष्टीः क्षत्रियाणां मध्याह्न इव भास्करः ||२१||
ततश्चक्षुर्वियुक्तास्ते गिरिदुर्गेषु बभ्रमुः ||२१||
ततस्ते मोघसङ्कल्पा भयार्ताः क्षत्रियर्षभाः |
ब्रह्मणीं शरणं जग्मुर्दृष्ट्यर्थं तामनिन्दिताम् ||२२||
ऊचुश्चैनां महाभागां क्षत्रियास्ते विचेतसः |
ज्योतिःप्रहीणा दुःखार्ताः शान्तार्चिष इवाग्नयः ||२३||
भगवत्याः प्रसादेन गच्छेत्क्षत्रं सचक्षुषम् |
उपारम्य च गच्छेम सहिताः पापकर्मणः ||२४||
सपुत्रा त्वं प्रसादं नः सर्वेषां कर्तुमर्हसि |
पुनर्दृष्टिप्रदानेन राज्ञः सन्त्रातुमर्हसि ||२५||
१७०
ब्राह्मण्युवाच||
नाहं गृह्णामि वस्तात दृष्टीर्नास्ति रुषान्विता |
अयं तु भार्गवो नूनमूरुजः कुपितोऽद्य वः ||१||
तेन चक्षूंषि वस्तात नूनं कोपान्महात्मना |
स्मरता निहतान्बन्धूनादत्तानि न संशयः ||२||
गर्भानपि यदा यूयं भृगूणां घ्नत पुत्रकाः |
तदायमूरुणा गर्भो मया वर्षशतं धृतः ||३||
षडङ्गश्चाखिलो वेद इमं गर्भस्थमेव हि |
विवेश भृगुवंशस्य भूयः प्रियचिकीर्षया ||४||
सोऽयं पितृवधान्नूनं क्रोधाद्वो हन्तुमिच्छति |
तेजसा यस्य दिव्येन चक्षूंषि मुषितानि वः ||५||
तमिमं तात याचध्वमौर्वं मम सुतोत्तमम् |
अयं वः प्रणिपातेन तुष्टो दृष्टीर्विमोक्ष्यति ||६||
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तास्ततः सर्वे राजानस्ते तमूरुजम् |
ऊचुः प्रसीदेति तदा प्रसादं च चकार सः ||७||
अनेनैव च विख्यातो नाम्ना लोकेषु सत्तमः |
स और्व इति विप्रर्षिरूरुं भित्त्वा व्यजायत ||८||
चक्षूंषि प्रतिलभ्याथ प्रतिजग्मुस्ततो नृपाः |
भार्गवस्तु मुनिर्मेने सर्वलोकपराभवम् ||९||
स चक्रे तात लोकानां विनाशाय महामनाः |
सर्वेषामेव कार्त्स्न्येन मनः प्रवणमात्मनः ||१०||
इच्छन्नपचितिं कर्तुं भृगूणां भृगुसत्तमः |
सर्वलोकविनाशाय तपसा महतैधितः ||११||
तापयामास लोकान्स सदेवासुरमानुषान् |
तपसोग्रेण महता नन्दयिष्यन्पितामहान् ||१२||
ततस्तं पितरस्तात विज्ञाय भृगुसत्तमम् |
पितृलोकादुपागम्य सर्व ऊचुरिदं वचः ||१३||
और्व दृष्टः प्रभावस्ते तपसोग्रस्य पुत्रक |
प्रसादं कुरु लोकानां नियच्छ क्रोधमात्मनः ||१४||
नानीशैर्हि तदा तात भृगुभिर्भावितात्मभिः |
वधोऽभ्युपेक्षितः सर्वैः क्षत्रियाणां विहिंसताम् ||१५||
आयुषा हि प्रकृष्टेन यदा नः खेद आविशत् |
तदास्माभिर्वधस्तात क्षत्रियैरीप्सितः स्वयम् ||१६||
निखातं तद्धि वै वित्तं केनचिद्भृगुवेश्मनि |
वैरायैव तदा न्यस्तं क्षत्रियान्कोपयिष्णुभिः ||१७||
किं हि वित्तेन नः कार्यं स्वर्गेप्सूनां द्विजर्षभ ||१७||
यदा तु मृत्युरादातुं न नः शक्नोति सर्वशः |
तदास्माभिरयं दृष्ट उपायस्तात संमतः ||१८||
आत्महा च पुमांस्तात न लोकाँल्लभते शुभान् |
ततोऽस्माभिः समीक्ष्यैवं नात्मनात्मा विनाशितः ||१९||
न चैतन्नः प्रियं तात यदिदं कर्तुमिच्छसि |
नियच्छेदं मनः पापात्सर्वलोकपराभवात् ||२०||
न हि नः क्षत्रियाः केचिन्न लोकाः सप्त पुत्रक |
दूषयन्ति तपस्तेजः क्रोधमुत्पतितं जहि ||२१||
१७१
और्व उवाच||
उक्तवानस्मि यां क्रोधात्प्रतिज्ञां पितरस्तदा |
सर्वलोकविनाशाय न सा मे वितथा भवेत् ||१||
वृथारोषप्रतिज्ञो हि नाहं जीवितुमुत्सहे |
अनिस्तीर्णो हि मां रोषो दहेदग्निरिवारणिम् ||२||
यो हि कारणतः क्रोधं सञ्जातं क्षन्तुमर्हति |
नालं स मनुजः सम्यक्त्रिवर्गं परिरक्षितुम् ||३||
अशिष्टानां नियन्ता हि शिष्टानां परिरक्षता |
स्थाने रोषः प्रयुक्तः स्यान्नृपैः स्वर्गजिगीषुभिः ||४||
अश्रौषमहमूरुस्थो गर्भशय्यागतस्तदा |
आरावं मातृवर्गस्य भृगूणां क्षत्रियैर्वधे ||५||
सामरैर्हि यदा लोकैर्भृगूणां क्षत्रियाधमैः |
आगर्भोत्सादनं क्षान्तं तदा मां मन्युराविषत् ||६||
आपूर्णकोशाः किल मे मातरः पितरस्तथा |
भयात्सर्वेषु लोकेषु नाधिजग्मुः परायणम् ||७||
तान्भृगूणां तदा दारान्कश्चिन्नाभ्यवपद्यत |
यदा तदा दधारेयमूरुणैकेन मां शुभा ||८||
प्रतिषेद्धा हि पापस्य यदा लोकेषु विद्यते |
तदा सर्वेषु लोकेषु पापकृन्नोपपद्यते ||९||
यदा तु प्रतिषेद्धारं पापो न लभते क्वचित् |
तिष्ठन्ति बहवो लोके तदा पापेषु कर्मसु ||१०||
जानन्नपि च यः पापं शक्तिमान्न नियच्छति |
ईशः सन्सोऽपि तेनैव कर्मणा सम्प्रयुज्यते ||११||
राजभिश्चेश्वरैश्चैव यदि वै पितरो मम |
शक्तैर्न शकिता त्रातुमिष्टं मत्वेह जीवितम् ||१२||
अत एषामहं क्रुद्धो लोकानामीश्वरोऽद्य सन् |
भवतां तु वचो नाहमलं समतिवर्तितुम् ||१३||
मम चापि भवेदेतदीश्वरस्य सतो महत् |
उपेक्षमाणस्य पुनर्लोकानां किल्बिषाद्भयम् ||१४||
यश्चायं मन्युजो मेऽग्निर्लोकानादातुमिच्छति |
दहेदेष च मामेव निगृहीतः स्वतेजसा ||१५||
भवतां च विजानामि सर्वलोकहितेप्सुताम् |
तस्माद्विदध्वं यच्छ्रेयो लोकानां मम चेश्वराः ||१६||
पितर ऊचुः||
य एष मन्युजस्तेऽग्निर्लोकानादातुमिच्छति |
अप्सु तं मुञ्च भद्रं ते लोका ह्यप्सु प्रतिष्ठिताः ||१७||
आपोमयाः सर्वरसाः सर्वमापोमयं जगत् |
तस्मादप्सु विमुञ्चेमं क्रोधाग्निं द्विजसत्तम ||१८||
अयं तिष्ठतु ते विप्र यदीच्छसि महोदधौ |
मन्युजोऽग्निर्दहन्नापो लोका ह्यापोमयाः स्मृताः ||१९||
एवं प्रतिज्ञा सत्येयं तवानघ भविष्यति |
न चैव सामरा लोका गमिष्यन्ति पराभवम् ||२०||
वसिष्ठ उवाच||
ततस्तं क्रोधजं तात और्वोऽग्निं वरुणालये |
उत्ससर्ज स चैवाप उपयुङ्क्ते महोदधौ ||२१||
महद्धयशिरो भूत्वा यत्तद्वेदविदो विदुः |
तमग्निमुद्गिरन्वक्त्रात्पिबत्यापो महोदधौ ||२२||
तस्मात्त्वमपि भद्रं ते न लोकान्हन्तुमर्हसि |
पराशर परान्धर्माञ्जानञ्ज्ञानवतां वर ||२३||
१७२
गन्धर्व उवाच||
एवमुक्तः स विप्रर्षिर्वसिष्ठेन महात्मना |
न्ययच्छदात्मनः कोपं सर्वलोकपराभवात् ||१||
ईजे च स महातेजाः सर्ववेदविदां वरः |
ऋषी राक्षससत्रेण शाक्तेयोऽथ पराशरः ||२||
ततो वृद्धांश्च बालांश्च राक्षसान्स महामुनिः |
ददाह वितते यज्ञे शक्तेर्वधमनुस्मरन् ||३||
न हि तं वारयामास वसिष्ठो रक्षसां वधात् |
द्वितीयामस्य मा भाङ्क्षं प्रतिज्ञामिति निश्चयात् ||४||
त्रयाणां पावकानां स सत्रे तस्मिन्महामुनिः |
आसीत्पुरस्ताद्दीप्तानां चतुर्थ इव पावकः ||५||
तेन यज्ञेन शुभ्रेण हूयमानेन युक्तितः |
तद्विदीपितमाकाशं सूर्येणेव घनात्यये ||६||
तं वसिष्ठादयः सर्वे मुनयस्तत्र मेनिरे |
तेजसा दिवि दीप्यन्तं द्वितीयमिव भास्करम् ||७||
ततः परमदुष्प्रापमन्यैरृषिरुदारधीः |
समापिपयिषुः सत्रं तमत्रिः समुपागमत् ||८||
तथा पुलस्त्यः पुलहः क्रतुश्चैव महाक्रतुम् |
उपाजग्मुरमित्रघ्न रक्षसां जीवितेप्सया ||९||
पुलस्त्यस्तु वधात्तेषां रक्षसां भरतर्षभ |
उवाचेदं वचः पार्थ पराशरमरिंदमम् ||१०||
कच्चित्तातापविघ्नं ते कच्चिन्नन्दसि पुत्रक |
अजानतामदोषाणां सर्वेषां रक्षसां वधात् ||११||
प्रजोच्छेदमिमं मह्यं सर्वं सोमपसत्तम |
अधर्मिष्ठं वरिष्ठः सन्कुरुषे त्वं पराशर ||१२||
राजा कल्माषपादश्च दिवमारोढुमिच्छति ||१२||
ये च शक्त्यवराः पुत्रा वसिष्ठस्य महामुनेः |
ते च सर्वे मुदा युक्ता मोदन्ते सहिताः सुरैः ||१३||
सर्वमेतद्वसिष्ठस्य विदितं वै महामुने ||१३||
रक्षसां च समुच्छेद एष तात तपस्विनाम् |
निमित्तभूतस्त्वं चात्र क्रतौ वासिष्ठनन्दन ||१४||
स सत्रं मुञ्च भद्रं ते समाप्तमिदमस्तु ते ||१४||
एवमुक्तः पुलस्त्येन वसिष्ठेन च धीमता |
तदा समापयामास सत्रं शाक्तिः पराशरः ||१५||
सर्वराक्षससत्राय सम्भृतं पावकं मुनिः |
उत्तरे हिमवत्पार्श्वे उत्ससर्ज महावने ||१६||
स तत्राद्यापि रक्षांसि वृक्षानश्मान एव च |
भक्षयन्दृश्यते वह्निः सदा पर्वणि पर्वणि ||१७||
१७३
अर्जुन उवाच||
राज्ञा कल्माषपादेन गुरौ ब्रह्मविदां वरे |
कारणं किं पुरस्कृत्य भार्या वै संनियोजिता ||१||
जानता च परं धर्मं लोक्यं तेन महात्मना |
अगम्यागमनं कस्माद्वसिष्ठेन महात्मना ||२||
कृतं तेन पुरा सर्वं वक्तुमर्हसि पृच्छतः ||२||
गन्धर्व उवाच||
धनञ्जय निबोधेदं यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
वसिष्ठं प्रति दुर्धर्षं तथामित्रसहं नृपम् ||३||
कथितं ते मया पूर्वं यथा शप्तः स पार्थिवः |
शक्तिना भरतश्रेष्ठ वासिष्ठेन महात्मना ||४||
स तु शापवशं प्राप्तः क्रोधपर्याकुलेक्षणः |
निर्जगाम पुराद्राजा सहदारः परन्तपः ||५||
अरण्यं निर्जनं गत्वा सदारः परिचक्रमे |
नानामृगगणाकीर्णं नानासत्त्वसमाकुलम् ||६||
नानागुल्मलताच्छन्नं नानाद्रुमसमावृतम् |
अरण्यं घोरसंनादं शापग्रस्तः परिभ्रमन् ||७||
स कदाचित्क्षुधाविष्टो मृगयन्भक्षमात्मनः |
ददर्श सुपरिक्लिष्टः कस्मिंश्चिद्वननिर्झरे ||८||
ब्राह्मणीं ब्राह्मणं चैव मैथुनायोपसङ्गतौ ||८||
तौ समीक्ष्य तु वित्रस्तावकृतार्थौ प्रधावितौ |
तयोश्च द्रवतोर्विप्रं जगृहे नृपतिर्बलात् ||९||
दृष्ट्वा गृहीतं भर्तारमथ ब्राह्मण्यभाषत |
शृणु राजन्वचो मह्यं यत्त्वां वक्ष्यामि सुव्रत ||१०||
आदित्यवंशप्रभवस्त्वं हि लोकपरिश्रुतः |
अप्रमत्तः स्थितो धर्मे गुरुशुश्रूषणे रतः ||११||
शापं प्राप्तोऽसि दुर्धर्ष न पापं कर्तुमर्हसि |
ऋतुकाले तु सम्प्राप्ते भर्त्रास्म्यद्य समागता ||१२||
अकृतार्था ह्यहं भर्त्रा प्रसवार्थश्च मे महान् |
प्रसीद नृपतिश्रेष्ठ भर्ता मेऽयं विसृज्यताम् ||१३||
एवं विक्रोशमानायास्तस्याः स सुनृशंसकृत् |
भर्तारं भक्षयामास व्याघ्रो मृगमिवेप्सितम् ||१४||
तस्याः क्रोधाभिभूताया यदश्रु न्यपतद्भुवि |
सोऽग्निः समभवद्दीप्तस्तं च देशं व्यदीपयत् ||१५||
ततः सा शोकसन्तप्ता भर्तृव्यसनदुःखिता |
कल्माषपादं राजर्षिमशपद्ब्राह्मणी रुषा ||१६||
यस्मान्ममाकृतार्थायास्त्वया क्षुद्र नृशंसवत् |
प्रेक्षन्त्या भक्षितो मेऽद्य प्रभुर्भर्ता महायशाः ||१७||
तस्मात्त्वमपि दुर्बुद्धे मच्छापपरिविक्षतः |
पत्नीमृतावनुप्राप्य सद्यस्त्यक्ष्यसि जीवितम् ||१८||
यस्य चर्षेर्वसिष्ठस्य त्वया पुत्रा विनाशिताः |
तेन सङ्गम्य ते भार्या तनयं जनयिष्यति ||१९||
स ते वंशकरः पुत्रो भविष्यति नृपाधम ||१९||
एवं शप्त्वा तु राजानं सा तमाङ्गिरसी शुभा |
तस्यैव संनिधौ दीप्तं प्रविवेश हुताशनम् ||२०||
वसिष्ठश्च महाभागः सर्वमेतदपश्यत |
ज्ञानयोगेन महता तपसा च परन्तप ||२१||
मुक्तशापश्च राजर्षिः कालेन महता ततः |
ऋतुकालेऽभिपतितो मदयन्त्या निवारितः ||२२||
न हि सस्मार नृपतिस्तं शापं शापमोहितः |
देव्याः सोऽथ वचः श्रुत्वा स तस्या नृपसत्तमः ||२३||
तं च शापमनुस्मृत्य पर्यतप्यद्भृशं तदा ||२३||
एतस्मात्कारणाद्राजा वसिष्ठं संन्ययोजयत् |
स्वदारे भरतश्रेष्ठ शापदोषसमन्वितः ||२४||
द्रौपदीस्वयंवरपर्व
१७४
अर्जुन उवाच||
अस्माकमनुरूपो वै यः स्याद्गन्धर्व वेदवित् |
पुरोहितस्तमाचक्ष्व सर्वं हि विदितं तव ||१||
गन्धर्व उवाच||
यवीयान्देवलस्यैष वने भ्राता तपस्यति |
धौम्य उत्कोचके तीर्थे तं वृणुध्वं यदीच्छथ ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽर्जुनोऽस्त्रमाग्नेयं प्रददौ तद्यथाविधि |
गन्धर्वाय तदा प्रीतो वचनं चेदमब्रवीत् ||३||
त्वय्येव तावत्तिष्ठन्तु हया गन्धर्वसत्तम |
कर्मकाले ग्रहीष्यामि स्वस्ति तेऽस्त्विति चाब्रवीत् ||४||
तेऽन्योन्यमभिसम्पूज्य गन्धर्वः पाण्डवाश्च ह |
रम्याद्भागीरथीकच्छाद्यथाकामं प्रतस्थिरे ||५||
तत उत्कोचकं तीर्थं गत्वा धौम्याश्रमं तु ते |
तं वव्रुः पाण्डवा धौम्यं पौरोहित्याय भारत ||६||
तान्धौम्यः प्रतिजग्राह सर्ववेदविदां वरः |
पाद्येन फलमूलेन पौरोहित्येन चैव ह ||७||
ते तदाशंसिरे लब्धां श्रियं राज्यं च पाण्डवाः |
तं ब्राह्मणं पुरस्कृत्य पाञ्चाल्याश्च स्वयंवरम् ||८||
मातृषष्ठास्तु ते तेन गुरुणा सङ्गतास्तदा |
नाथवन्तमिवात्मानं मेनिरे भरतर्षभाः ||९||
स हि वेदार्थतत्त्वज्ञस्तेषां गुरुरुदारधीः |
तेन धर्मविदा पार्था याज्याः सर्वविदा कृताः ||१०||
वीरांस्तु स हि तान्मेने प्राप्तराज्यान्स्वधर्मतः |
बुद्धिवीर्यबलोत्साहैर्युक्तान्देवानिवापरान् ||११||
कृतस्वस्त्ययनास्तेन ततस्ते मनुजाधिपाः |
मेनिरे सहिता गन्तुं पाञ्चाल्यास्तं स्वयंवरम् ||१२||
१७५
वैशम्पायन उवाच||
ततस्ते नरशार्दूला भ्रातरः पञ्च पाण्डवाः |
प्रययुर्द्रौपदीं द्रष्टुं तं च देवमहोत्सवम् ||१||
ते प्रयाता नरव्याघ्रा मात्रा सह परन्तपाः |
ब्राह्मणान्ददृशुर्मार्गे गच्छतः सगणान्बहून् ||२||
तानूचुर्ब्राह्मणा राजन्पाण्डवान्ब्रह्मचारिणः |
क्व भवन्तो गमिष्यन्ति कुतो वागच्छतेति ह ||३||
युधिष्ठिर उवाच||
आगतानेकचक्रायाः सोदर्यान्देवदर्शिनः |
भवन्तो हि विजानन्तु सहितान्मातृचारिणः ||४||
ब्राह्मणा ऊचुः||
गच्छताद्यैव पाञ्चालान्द्रुपदस्य निवेशनम् |
स्वयंवरो महांस्तत्र भविता सुमहाधनः ||५||
एकसार्थं प्रयाताः स्मो वयमप्यत्र गामिनः |
तत्र ह्यद्भुतसङ्काशो भविता सुमहोत्सवः ||६||
यज्ञसेनस्य दुहिता द्रुपदस्य महात्मनः |
वेदीमध्यात्समुत्पन्ना पद्मपत्रनिभेक्षणा ||७||
दर्शनीयानवद्याङ्गी सुकुमारी मनस्विनी |
धृष्टद्युम्नस्य भगिनी द्रोणशत्रोः प्रतापिनः ||८||
यो जातः कवची खड्गी सशरः सशरासनः |
सुसमिद्धे महाबाहुः पावके पावकप्रभः ||९||
स्वसा तस्यानवद्याङ्गी द्रौपदी तनुमध्यमा |
नीलोत्पलसमो गन्धो यस्याः क्रोशात्प्रवायति ||१०||
तां यज्ञसेनस्य सुतां स्वयंवरकृतक्षणाम् |
गच्छामहे वयं द्रष्टुं तं च देवमहोत्सवम् ||११||
राजानो राजपुत्राश्च यज्वानो भूरिदक्षिणाः |
स्वाध्यायवन्तः शुचयो महात्मानो यतव्रताः ||१२||
तरुणा दर्शनीयाश्च नानादेशसमागताः |
महारथाः कृतास्त्राश्च समुपैष्यन्ति भूमिपाः ||१३||
ते तत्र विविधान्दायान्विजयार्थं नरेश्वराः |
प्रदास्यन्ति धनं गाश्च भक्ष्यं भोज्यं च सर्वशः ||१४||
प्रतिगृह्य च तत्सर्वं दृष्ट्वा चैव स्वयंवरम् |
अनुभूयोत्सवं चैव गमिष्यामो यथेप्सितम् ||१५||
नटा वैतालिकाश्चैव नर्तकाः सूतमागधाः |
नियोधकाश्च देशेभ्यः समेष्यन्ति महाबलाः ||१६||
एवं कौतूहलं कृत्वा दृष्ट्वा च प्रतिगृह्य च |
सहास्माभिर्महात्मानः पुनः प्रतिनिवर्त्स्यथ ||१७||
दर्शनीयांश्च वः सर्वान्देवरूपानवस्थितान् |
समीक्ष्य कृष्णा वरयेत्सङ्गत्यान्यतमं वरम् ||१८||
अयं भ्राता तव श्रीमान्दर्शनीयो महाभुजः |
नियुध्यमानो विजयेत्सङ्गत्या द्रविणं बहु ||१९||
युधिष्ठिर उवाच||
परमं भो गमिष्यामो द्रष्टुं देवमहोत्सवम् |
भवद्भिः सहिताः सर्वे कन्यायास्तं स्वयंवरम् ||२०||
१७६
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्ताः प्रयातास्ते पाण्डवा जनमेजय |
राज्ञा दक्षिणपाञ्चालान्द्रुपदेनाभिरक्षितान् ||१||
ततस्ते तं महात्मानं शुद्धात्मानमकल्मषम् |
ददृशुः पाण्डवा राजन्पथि द्वैपायनं तदा ||२||
तस्मै यथावत्सत्कारं कृत्वा तेन च सान्त्विताः |
कथान्ते चाभ्यनुज्ञाताः प्रययुर्द्रुपदक्षयम् ||३||
पश्यन्तो रमणीयानि वनानि च सरांसि च |
तत्र तत्र वसन्तश्च शनैर्जग्मुर्महारथाः ||४||
स्वाध्यायवन्तः शुचयो मधुराः प्रियवादिनः |
आनुपूर्व्येण सम्प्राप्ताः पाञ्चालान्कुरुनन्दनाः ||५||
ते तु दृष्ट्वा पुरं तच्च स्कन्धावारं च पाण्डवाः |
कुम्भकारस्य शालायां निवेशं चक्रिरे तदा ||६||
तत्र भैक्षं समाजह्रुर्ब्राह्मीं वृत्तिं समाश्रिताः |
तांश्च प्राप्तांस्तदा वीराञ्जज्ञिरे न नराः क्वचित् ||७||
यज्ञसेनस्य कामस्तु पाण्डवाय किरीटिने |
कृष्णां दद्यामिति सदा न चैतद्विवृणोति सः ||८||
सोऽन्वेषमाणः कौन्तेयान्पाञ्चाल्यो जनमेजय |
दृढं धनुरनायम्यं कारयामास भारत ||९||
यन्त्रं वैहायसं चापि कारयामास कृत्रिमम् |
तेन यन्त्रेण सहितं राजा लक्ष्यं च काञ्चनम् ||१०||
द्रुपद उवाच||
इदं सज्यं धनुः कृत्वा सज्येनानेन सायकैः |
अतीत्य लक्ष्यं यो वेद्धा स लब्धा मत्सुतामिति ||११||
वैशम्पायन उवाच||
इति स द्रुपदो राजा सर्वतः समघोषयत् |
तच्छ्रुत्वा पार्थिवाः सर्वे समीयुस्तत्र भारत ||१२||
ऋषयश्च महात्मानः स्वयंवरदिदृक्षया |
दुर्योधनपुरोगाश्च सकर्णाः कुरवो नृप ||१३||
ब्राह्मणाश्च महाभागा देशेभ्यः समुपागमन् |
तेऽभ्यर्चिता राजगणा द्रुपदेन महात्मना ||१४||
ततः पौरजनाः सर्वे सागरोद्धूतनिःस्वनाः |
शिशुमारपुरं प्राप्य न्यविशंस्ते च पार्थिवाः ||१५||
प्रागुत्तरेण नगराद्भूमिभागे समे शुभे |
समाजवाटः शुशुभे भवनैः सर्वतो वृतः ||१६||
प्राकारपरिखोपेतो द्वारतोरणमण्डितः |
वितानेन विचित्रेण सर्वतः समवस्तृतः ||१७||
तूर्यौघशतसङ्कीर्णः परार्ध्यागुरुधूपितः |
चन्दनोदकसिक्तश्च माल्यदामैश्च शोभितः ||१८||
कैलासशिखरप्रख्यैर्नभस्तलविलेखिभिः |
सर्वतः संवृतैर्नद्धः प्रासादैः सुकृतोच्छ्रितैः ||१९||
सुवर्णजालसंवीतैर्मणिकुट्टिमभूषितैः |
सुखारोहणसोपानैर्महासनपरिच्छदैः ||२०||
अग्राम्यसमवच्छन्नैरगुरूत्तमवासितैः |
हंसाच्छवर्णैर्बहुभिरायोजनसुगन्धिभिः ||२१||
असम्बाधशतद्वारैः शयनासनशोभितैः |
बहुधातुपिनद्धाङ्गैर्हिमवच्छिखरैरिव ||२२||
तत्र नानाप्रकारेषु विमानेषु स्वलङ्कृताः |
स्पर्धमानास्तदान्योन्यं निषेदुः सर्वपार्थिवाः ||२३||
तत्रोपविष्टान्ददृशुर्महासत्त्वपराक्रमान् |
राजसिंहान्महाभागान्कृष्णागुरुविभूषितान् ||२४||
महाप्रसादान्ब्रह्मण्यान्स्वराष्ट्रपरिरक्षिणः |
प्रियान्सर्वस्य लोकस्य सुकृतैः कर्मभिः शुभैः ||२५||
मञ्चेषु च परार्ध्येषु पौरजानपदा जनाः |
कृष्णादर्शनतुष्ट्यर्थं सर्वतः समुपाविशन् ||२६||
ब्राह्मणैस्ते च सहिताः पाण्डवाः समुपाविशन् |
ऋद्धिं पाञ्चालराजस्य पश्यन्तस्तामनुत्तमाम् ||२७||
ततः समाजो ववृधे स राजन्दिवसान्बहून् |
रत्नप्रदानबहुलः शोभितो नटनर्तकैः ||२८||
वर्तमाने समाजे तु रमणीयेऽह्नि षोडशे |
आप्लुताङ्गी सुवसना सर्वाभरणभूषिता ||२९||
वीरकांस्यमुपादाय काञ्चनं समलङ्कृतम् |
अवतीर्णा ततो रङ्गं द्रौपदी भरतर्षभ ||३०||
पुरोहितः सोमकानां मन्त्रविद्ब्राह्मणः शुचिः |
परिस्तीर्य जुहावाग्निमाज्येन विधिना तदा ||३१||
स तर्पयित्वा ज्वलनं ब्राह्मणान्स्वस्ति वाच्य च |
वारयामास सर्वाणि वादित्राणि समन्ततः ||३२||
निःशब्दे तु कृते तस्मिन्धृष्टद्युम्नो विशां पते |
रङ्गमध्यगतस्तत्र मेघगम्भीरया गिरा ||३३||
वाक्यमुच्चैर्जगादेदं श्लक्ष्णमर्थवदुत्तमम् ||३३||
इदं धनुर्लक्ष्यमिमे च बाणाः; शृण्वन्तु मे पार्थिवाः सर्व एव |
यन्त्रच्छिद्रेणाभ्यतिक्रम्य लक्ष्यं; समर्पयध्वं खगमैर्दशार्धैः ||३४||
एतत्कर्ता कर्म सुदुष्करं यः; कुलेन रूपेण बलेन युक्तः |
तस्याद्य भार्या भगिनी ममेयं; कृष्णा भवित्री न मृषा ब्रवीमि ||३५||
तानेवमुक्त्वा द्रुपदस्य पुत्रः; पश्चादिदं द्रौपदीमभ्युवाच |
नाम्ना च गोत्रेण च कर्मणा च; सङ्कीर्तयंस्तान्नृपतीन्समेतान् ||३६||
१७७
धृष्टद्युम्न उवाच||
दुर्योधनो दुर्विषहो दुर्मुखो दुष्प्रधर्षणः |
विविंशतिर्विकर्णश्च सहो दुःशासनः समः ||१||
युयुत्सुर्वातवेगश्च भीमवेगधरस्तथा |
उग्रायुधो बलाकी च कनकायुर्विरोचनः ||२||
सुकुण्डलश्चित्रसेनः सुवर्चाः कनकध्वजः |
नन्दको बाहुशाली च कुण्डजो विकटस्तथा ||३||
एते चान्ये च बहवो धार्तराष्ट्रा महाबलाः |
कर्णेन सहिता वीरास्त्वदर्थं समुपागताः ||४||
शतसङ्ख्या महात्मानः प्रथिताः क्षत्रियर्षभाः ||४||
शकुनिश्च बलश्चैव वृषकोऽथ बृहद्बलः |
एते गान्धारराजस्य सुताः सर्वे समागताः ||५||
अश्वत्थामा च भोजश्च सर्वशस्त्रभृतां वरौ |
समवेतौ महात्मानौ त्वदर्थे समलङ्कृतौ ||६||
बृहन्तो मणिमांश्चैव दण्डधारश्च वीर्यवान् |
सहदेवो जयत्सेनो मेघसन्धिश्च मागधः ||७||
विराटः सह पुत्राभ्यां शङ्खेनैवोत्तरेण च |
वार्धक्षेमिः सुवर्चाश्च सेनाबिन्दुश्च पार्थिवः ||८||
अभिभूः सह पुत्रेण सुदाम्ना च सुवर्चसा |
सुमित्रः सुकुमारश्च वृकः सत्यधृतिस्तथा ||९||
सूर्यध्वजो रोचमानो नीलश्चित्रायुधस्तथा |
अंशुमांश्चेकितानश्च श्रेणिमांश्च महाबलः ||१०||
समुद्रसेनपुत्रश्च चन्द्रसेनः प्रतापवान् |
जलसन्धः पितापुत्रौ सुदण्डो दण्ड एव च ||११||
पौण्ड्रको वासुदेवश्च भगदत्तश्च वीर्यवान् |
कलिङ्गस्ताम्रलिप्तश्च पत्तनाधिपतिस्तथा ||१२||
मद्रराजस्तथा शल्यः सहपुत्रो महारथः |
रुक्माङ्गदेन वीरेण तथा रुक्मरथेन च ||१३||
कौरव्यः सोमदत्तश्च पुत्राश्चास्य महारथाः |
समवेतास्त्रयः शूरा भूरिर्भूरिश्रवाः शलः ||१४||
सुदक्षिणश्च काम्बोजो दृढधन्वा च कौरवः |
बृहद्बलः सुषेणश्च शिबिरौशीनरस्तथा ||१५||
सङ्कर्षणो वासुदेवो रौक्मिणेयश्च वीर्यवान् |
साम्बश्च चारुदेष्णश्च सारणोऽथ गदस्तथा ||१६||
अक्रूरः सात्यकिश्चैव उद्धवश्च महाबलः |
कृतवर्मा च हार्दिक्यः पृथुर्विपृथुरेव च ||१७||
विडूरथश्च कङ्कश्च समीकः सारमेजयः |
वीरो वातपतिश्चैव झिल्ली पिण्डारकस्तथा ||१८||
उशीनरश्च विक्रान्तो वृष्णयस्ते प्रकीर्तिताः ||१८||
भगीरथो बृहत्क्षत्रः सैन्धवश्च जयद्रथः |
बृहद्रथो बाह्लिकश्च श्रुतायुश्च महारथः ||१९||
उलूकः कैतवो राजा चित्राङ्गदशुभाङ्गदौ |
वत्सराजश्च धृतिमान्कोसलाधिपतिस्तथा ||२०||
एते चान्ये च बहवो नानाजनपदेश्वराः |
त्वदर्थमागता भद्रे क्षत्रियाः प्रथिता भुवि ||२१||
एते वेत्स्यन्ति विक्रान्तास्त्वदर्थं लक्ष्यमुत्तमम् |
विध्येत य इमं लक्ष्यं वरयेथाः शुभेऽद्य तम् ||२२||
१७८
वैशम्पायन उवाच||
तेऽलङ्कृताः कुण्डलिनो युवानः; परस्परं स्पर्धमानाः समेताः |
अस्त्रं बलं चात्मनि मन्यमानाः; सर्वे समुत्पेतुरहङ्कृतेन ||१||
रूपेण वीर्येण कुलेन चैव; धर्मेण चैवापि च यौवनेन |
समृद्धदर्पा मदवेगभिन्ना; मत्ता यथा हैमवता गजेन्द्राः ||२||
परस्परं स्पर्धया प्रेक्षमाणाः; सङ्कल्पजेनापि परिप्लुताङ्गाः |
कृष्णा ममैषेत्यभिभाषमाणा; नृपासनेभ्यः सहसोपतस्थुः ||३||
ते क्षत्रिया रङ्गगताः समेता; जिगीषमाणा द्रुपदात्मजां ताम् |
चकाशिरे पर्वतराजकन्या; मुमां यथा देवगणाः समेताः ||४||
कन्दर्पबाणाभिनिपीडिताङ्गाः; कृष्णागतैस्ते हृदयैर्नरेन्द्राः |
रङ्गावतीर्णा द्रुपदात्मजार्थं; द्वेष्यान्हि चक्रुः सुहृदोऽपि तत्र ||५||
अथाययुर्देवगणा विमानै; रुद्रादित्या वसवोऽथाश्विनौ च |
साध्याश्च सर्वे मरुतस्तथैव; यमं पुरस्कृत्य धनेश्वरं च ||६||
दैत्याः सुपर्णाश्च महोरगाश्च; देवर्षयो गुह्यकाश्चारणाश्च |
विश्वावसुर्नारदपर्वतौ च; गन्धर्वमुख्याश्च सहाप्सरोभिः ||७||
हलायुधस्तत्र च केशवश्च; वृष्ण्यन्धकाश्चैव यथा प्रधानाः |
प्रेक्षां स्म चक्रुर्यदुपुङ्गवास्ते; स्थिताश्च कृष्णस्य मते बभूवुः ||८||
दृष्ट्वा हि तान्मत्तगजेन्द्ररूपा; न्पञ्चाभिपद्मानिव वारणेन्द्रान् |
भस्मावृताङ्गानिव हव्यवाहा; न्पार्थान्प्रदध्यौ स यदुप्रवीरः ||९||
शशंस रामाय युधिष्ठिरं च; भीमं च जिष्णुं च यमौ च वीरौ |
शनैः शनैस्तांश्च निरीक्ष्य रामो; जनार्दनं प्रीतमना ददर्श ||१०||
अन्ये तु नानानृपपुत्रपौत्राः; कृष्णागतैर्नेत्रमनःस्वभावैः |
व्यायच्छमाना ददृशुर्भ्रमन्तीं; संदष्टदन्तच्छदताम्रवक्त्राः ||११||
तथैव पार्थाः पृथुबाहवस्ते; वीरौ यमौ चैव महानुभावौ |
तां द्रौपदीं प्रेक्ष्य तदा स्म सर्वे; कन्दर्पबाणाभिहता बभूवुः ||१२||
देवर्षिगन्धर्वसमाकुलं त; त्सुपर्णनागासुरसिद्धजुष्टम् |
दिव्येन गन्धेन समाकुलं च; दिव्यैश्च माल्यैरवकीर्यमाणम् ||१३||
महास्वनैर्दुन्दुभिनादितैश्च; बभूव तत्सङ्कुलमन्तरिक्षम् |
विमानसम्बाधमभूत्समन्ता; त्सवेणुवीणापणवानुनादम् ||१४||
ततस्तु ते राजगणाः क्रमेण; कृष्णानिमित्तं नृप विक्रमन्तः |
तत्कार्मुकं संहननोपपन्नं; सज्यं न शेकुस्तरसापि कर्तुम् ||१५||
ते विक्रमन्तः स्फुरता दृढेन; निष्कृष्यमाणा धनुषा नरेन्द्राः |
विचेष्टमाना धरणीतलस्था; दीना अदृश्यन्त विभग्नचित्ताः ||१६||
हाहाकृतं तद्धनुषा दृढेन; निष्पिष्टभग्नाङ्गदकुण्डलं च |
कृष्णानिमित्तं विनिवृत्तभावं; राज्ञां तदा मण्डलमार्तमासीत् ||१७||
तस्मिंस्तु सम्भ्रान्तजने समाजे; निक्षिप्तवादेषु नराधिपेषु |
कुन्तीसुतो जिष्णुरियेष कर्तुं; सज्यं धनुस्तत्सशरं स वीरः ||१८||
१७९
वैशम्पायन उवाच||
यदा निवृत्ता राजानो धनुषः सज्यकर्मणि |
अथोदतिष्ठद्विप्राणां मध्याज्जिष्णुरुदारधीः ||१||
उदक्रोशन्विप्रमुख्या विधुन्वन्तोऽजिनानि च |
दृष्ट्वा सम्प्रस्थितं पार्थमिन्द्रकेतुसमप्रभम् ||२||
केचिदासन्विमनसः केचिदासन्मुदा युताः |
आहुः परस्परं केचिन्निपुणा बुद्धिजीविनः ||३||
यत्कर्णशल्यप्रमुखैः पार्थिवैर्लोकविश्रुतैः |
नानतं बलवद्भिर्हि धनुर्वेदपरायणैः ||४||
तत्कथं त्वकृतास्त्रेण प्राणतो दुर्बलीयसा |
बटुमात्रेण शक्यं हि सज्यं कर्तुं धनुर्द्विजाः ||५||
अवहास्या भविष्यन्ति ब्राह्मणाः सर्वराजसु |
कर्मण्यस्मिन्नसंसिद्धे चापलादपरीक्षिते ||६||
यद्येष दर्पाद्धर्षाद्वा यदि वा ब्रह्मचापलात् |
प्रस्थितो धनुरायन्तुं वार्यतां साधु मा गमत् ||७||
नावहास्या भविष्यामो न च लाघवमास्थिताः |
न च विद्विष्टतां लोके गमिष्यामो महीक्षिताम् ||८||
केचिदाहुर्युवा श्रीमान्नागराजकरोपमः |
पीनस्कन्धोरुबाहुश्च धैर्येण हिमवानिव ||९||
सम्भाव्यमस्मिन्कर्मेदमुत्साहाच्चानुमीयते |
शक्तिरस्य महोत्साहा न ह्यशक्तः स्वयं व्रजेत् ||१०||
न च तद्विद्यते किञ्चित्कर्म लोकेषु यद्भवेत् |
ब्राह्मणानामसाध्यं च त्रिषु संस्थानचारिषु ||११||
अब्भक्षा वायुभक्षाश्च फलाहारा दृढव्रताः |
दुर्बला हि बलीयांसो विप्रा हि ब्रह्मतेजसा ||१२||
ब्राह्मणो नावमन्तव्यः सद्वासद्वा समाचरन् |
सुखं दुःखं महद्ध्रस्वं कर्म यत्समुपागतम् ||१३||
एवं तेषां विलपतां विप्राणां विविधा गिरः |
अर्जुनो धनुषोऽभ्याशे तस्थौ गिरिरिवाचलः ||१४||
स तद्धनुः परिक्रम्य प्रदक्षिणमथाकरोत् |
प्रणम्य शिरसा हृष्टो जगृहे च परन्तपः ||१५||
सज्यं च चक्रे निमिषान्तरेण; शरांश्च जग्राह दशार्धसङ्ख्यान् |
विव्याध लक्ष्यं निपपात तच्च; छिद्रेण भूमौ सहसातिविद्धम् ||१६||
ततोऽन्तरिक्षे च बभूव नादः; समाजमध्ये च महान्निनादः |
पुष्पाणि दिव्यानि ववर्ष देवः; पार्थस्य मूर्ध्नि द्विषतां निहन्तुः ||१७||
चेलावेधांस्ततश्चक्रुर्हाहाकारांश्च सर्वशः |
न्यपतंश्चात्र नभसः समन्तात्पुष्पवृष्टयः ||१८||
शताङ्गानि च तूर्याणि वादकाश्चाप्यवादयन् |
सूतमागधसङ्घाश्च अस्तुवंस्तत्र सुस्वनाः ||१९||
तं दृष्ट्वा द्रुपदः प्रीतो बभूवारिनिषूदनः |
सहसैन्यश्च पार्थस्य साहाय्यार्थमियेष सः ||२०||
तस्मिंस्तु शब्दे महति प्रवृत्ते; युधिष्ठिरो धर्मभृतां वरिष्ठः |
आवासमेवोपजगाम शीघ्रं; सार्धं यमाभ्यां पुरुषोत्तमाभ्याम् ||२१||
विद्धं तु लक्ष्यं प्रसमीक्ष्य कृष्णा; पार्थं च शक्रप्रतिमं निरीक्ष्य |
आदाय शुक्लं वरमाल्यदाम; जगाम कुन्तीसुतमुत्स्मयन्ती ||२२||
स तामुपादाय विजित्य रङ्गे; द्विजातिभिस्तैरभिपूज्यमानः |
रङ्गान्निरक्रामदचिन्त्यकर्मा; पत्न्या तया चाप्यनुगम्यमानः ||२३||
१८०
वैशम्पायन उवाच||
तस्मै दित्सति कन्यां तु ब्राह्मणाय महात्मने |
कोप आसीन्महीपानामालोक्यान्योन्यमन्तिकात् ||१||
अस्मानयमतिक्रम्य तृणीकृत्य च सङ्गतान् |
दातुमिच्छति विप्राय द्रौपदीं योषितां वराम् ||२||
निहन्मैनं दुरात्मानं योऽयमस्मान्न मन्यते |
न ह्यर्हत्येष सत्कारं नापि वृद्धक्रमं गुणैः ||३||
हन्मैनं सह पुत्रेण दुराचारं नृपद्विषम् |
अयं हि सर्वानाहूय सत्कृत्य च नराधिपान् ||४||
गुणवद्भोजयित्वा च ततः पश्चाद्विनिन्दति ||४||
अस्मिन्राजसमावाये देवानामिव संनये |
किमयं सदृशं कञ्चिन्नृपतिं नैव दृष्टवान् ||५||
न च विप्रेष्वधीकारो विद्यते वरणं प्रति |
स्वयंवरः क्षत्रियाणामितीयं प्रथिता श्रुतिः ||६||
अथ वा यदि कन्येयं नेह कञ्चिद्बुभूषति |
अग्नावेनां परिक्षिप्य याम राष्ट्राणि पार्थिवाः ||७||
ब्राह्मणो यदि वा बाल्याल्लोभाद्वा कृतवानिदम् |
विप्रियं पार्थिवेन्द्राणां नैष वध्यः कथञ्चन ||८||
ब्राह्मणार्थं हि नो राज्यं जीवितं च वसूनि च |
पुत्रपौत्रं च यच्चान्यदस्माकं विद्यते धनम् ||९||
अवमानभयादेतत्स्वधर्मस्य च रक्षणात् |
स्वयंवराणां चान्येषां मा भूदेवंविधा गतिः ||१०||
इत्युक्त्वा राजशार्दूला हृष्टाः परिघबाहवः |
द्रुपदं सञ्जिघृक्षन्तः सायुधाः समुपाद्रवन् ||११||
तान्गृहीतशरावापान्क्रुद्धानापततो नृपान् |
द्रुपदो वीक्ष्य सन्त्रासाद्ब्राह्मणाञ्शरणं गतः ||१२||
वेगेनापततस्तांस्तु प्रभिन्नानिव वारणान् |
पाण्डुपुत्रौ महावीर्यौ प्रतीयतुररिंदमौ ||१३||
ततः समुत्पेतुरुदायुधास्ते; महीक्षितो बद्धतलाङ्गुलित्राः |
जिघांसमानाः कुरुराजपुत्रा; वमर्षयन्तोऽर्जुनभीमसेनौ ||१४||
ततस्तु भीमोऽद्भुतवीर्यकर्मा; महाबलो वज्रसमानवीर्यः |
उत्पाट्य दोर्भ्यां द्रुममेकवीरो; निष्पत्रयामास यथा गजेन्द्रः ||१५||
तं वृक्षमादाय रिपुप्रमाथी; दण्डीव दण्डं पितृराज उग्रम् |
तस्थौ समीपे पुरुषर्षभस्य; पार्थस्य पार्थः पृथुदीर्घबाहुः ||१६||
तत्प्रेक्ष्य कर्मातिमनुष्यबुद्धे; र्जिष्णोः सहभ्रातुरचिन्त्यकर्मा |
दामोदरो भ्रातरमुग्रवीर्यं; हलायुधं वाक्यमिदं बभाषे ||१७||
य एष मत्तर्षभतुल्यगामी; महद्धनुः कर्षति तालमात्रम् |
एषोऽर्जुनो नात्र विचार्यमस्ति; यद्यस्मि सङ्कर्षण वासुदेवः ||१८||
य एष वृक्षं तरसावरुज्य; राज्ञां विकारे सहसा निवृत्तः |
वृकोदरो नान्य इहैतदद्य; कर्तुं समर्थो भुवि मर्त्यधर्मा ||१९||
योऽसौ पुरस्तात्कमलायताक्ष; स्तनुर्महासिंहगतिर्विनीतः |
गौरः प्रलम्बोज्ज्वलचारुघोणो; विनिःसृतः सोऽच्युत धर्मराजः ||२०||
यौ तौ कुमाराविव कार्त्तिकेयौ; द्वावश्विनेयाविति मे प्रतर्कः |
मुक्ता हि तस्माज्जतुवेश्मदाहा; न्मया श्रुताः पाण्डुसुताः पृथा च ||२१||
तमब्रवीन्निर्मलतोयदाभो; हलायुधोऽनन्तरजं प्रतीतः |
प्रीतोऽस्मि दिष्ट्या हि पितृष्वसा नः; पृथा विमुक्ता सह कौरवाग्र्यैः ||२२||
१८१
वैशम्पायन उवाच||
अजिनानि विधुन्वन्तः करकांश्च द्विजर्षभाः |
ऊचुस्तं भीर्न कर्तव्या वयं योत्स्यामहे परान् ||१||
तानेवं वदतो विप्रानर्जुनः प्रहसन्निव |
उवाच प्रेक्षका भूत्वा यूयं तिष्ठत पार्श्वतः ||२||
अहमेनानजिह्माग्रैः शतशो विकिरञ्शरैः |
वारयिष्यामि सङ्क्रुद्धान्मन्त्रैराशीविषानिव ||३||
इति तद्धनुरादाय शुल्कावाप्तं महारथः |
भ्रात्रा भीमेन सहितस्तस्थौ गिरिरिवाचलः ||४||
ततः कर्णमुखान्क्रुद्धान्क्षत्रियांस्तान्रुषोत्थितान् |
सम्पेततुरभीतौ तौ गजौ प्रतिगजानिव ||५||
ऊचुश्च वाचः परुषास्ते राजानो जिघांसवः |
आहवे हि द्विजस्यापि वधो दृष्टो युयुत्सतः ||६||
ततो वैकर्तनः कर्णो जगामार्जुनमोजसा |
युद्धार्थी वाशिताहेतोर्गजः प्रतिगजं यथा ||७||
भीमसेनं ययौ शल्यो मद्राणामीश्वरो बली |
दुर्योधनादयस्त्वन्ये ब्राह्मणैः सह सङ्गताः ||८||
मृदुपूर्वमयत्नेन प्रत्ययुध्यंस्तदाहवे ||८||
ततोऽर्जुनः प्रत्यविध्यदापतन्तं त्रिभिः शरैः |
कर्णं वैकर्तनं धीमान्विकृष्य बलवद्धनुः ||९||
तेषां शराणां वेगेन शितानां तिग्मतेजसाम् |
विमुह्यमानो राधेयो यत्नात्तमनुधावति ||१०||
तावुभावप्यनिर्देश्यौ लाघवाज्जयतां वरौ |
अयुध्येतां सुसंरब्धावन्योन्यविजयैषिणौ ||११||
कृते प्रतिकृतं पश्य पश्य बाहुबलं च मे |
इति शूरार्थवचनैराभाषेतां परस्परम् ||१२||
ततोऽर्जुनस्य भुजयोर्वीर्यमप्रतिमं भुवि |
ज्ञात्वा वैकर्तनः कर्णः संरब्धः समयोधयत् ||१३||
अर्जुनेन प्रयुक्तांस्तान्बाणान्वेगवतस्तदा |
प्रतिहत्य ननादोच्चैः सैन्यास्तमभिपूजयन् ||१४||
कर्ण उवाच||
तुष्यामि ते विप्रमुख्य भुजवीर्यस्य संयुगे |
अविषादस्य चैवास्य शस्त्रास्त्रविनयस्य च ||१५||
किं त्वं साक्षाद्धनुर्वेदो रामो वा विप्रसत्तम |
अथ साक्षाद्धरिहयः साक्षाद्वा विष्णुरच्युतः ||१६||
आत्मप्रच्छादनार्थं वै बाहुवीर्यमुपाश्रितः |
विप्ररूपं विधायेदं ततो मां प्रतियुध्यसे ||१७||
न हि मामाहवे क्रुद्धमन्यः साक्षाच्छचीपतेः |
पुमान्योधयितुं शक्तः पाण्डवाद्वा किरीटिनः ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
तमेवंवादिनं तत्र फल्गुनः प्रत्यभाषत |
नास्मि कर्ण धनुर्वेदो नास्मि रामः प्रतापवान् ||१९||
ब्राह्मणोऽस्मि युधां श्रेष्ठः सर्वशस्त्रभृतां वरः ||१९||
ब्राह्मे पौरंदरे चास्त्रे निष्ठितो गुरुशासनात् |
स्थितोऽस्म्यद्य रणे जेतुं त्वां वीराविचलो भव ||२०||
एवमुक्तस्तु राधेयो युद्धात्कर्णो न्यवर्तत |
ब्रह्मं तेजस्तदाजय्यं मन्यमानो महारथः ||२१||
युद्धं तूपेयतुस्तत्र राजञ्शल्यवृकोदरौ |
बलिनौ युगपन्मत्तौ स्पर्धया च बलेन च ||२२||
अन्योन्यमाह्वयन्तौ तौ मत्ताविव महागजौ |
मुष्टिभिर्जानुभिश्चैव निघ्नन्तावितरेतरम् ||२३||
मुहूर्तं तौ तथान्योन्यं समरे पर्यकर्षताम् ||२३||
ततो भीमः समुत्क्षिप्य बाहुभ्यां शल्यमाहवे |
न्यवधीद्बलिनां श्रेष्ठो जहसुर्ब्राह्मणास्ततः ||२४||
तत्राश्चर्यं भीमसेनश्चकार पुरुषर्षभः |
यच्छल्यं पतितं भूमौ नाहनद्बलिनं बली ||२५||
पातिते भीमसेनेन शल्ये कर्णे च शङ्किते |
शङ्किताः सर्वराजानः परिवव्रुर्वृकोदरम् ||२६||
ऊचुश्च सहितास्तत्र साध्विमे ब्राह्मणर्षभाः |
विज्ञायन्तां क्वजन्मानः क्वनिवासास्तथैव च ||२७||
को हि राधासुतं कर्मं शक्तो योधयितुं रणे |
अन्यत्र रामाद्द्रोणाद्वा कृपाद्वापि शरद्वतः ||२८||
कृष्णाद्वा देवकीपुत्रात्फल्गुनाद्वा परन्तपात् |
को वा दुर्योधनं शक्तः प्रतियोधयितुं रणे ||२९||
तथैव मद्रराजानं शल्यं बलवतां वरम् |
बलदेवादृते वीरात्पाण्डवाद्वा वृकोदरात् ||३०||
क्रियतामवहारोऽस्माद्युद्धाद्ब्राह्मणसंयुतात् |
अथैनानुपलभ्येह पुनर्योत्स्यामहे वयम् ||३१||
तत्कर्म भीमस्य समीक्ष्य कृष्णः; कुन्तीसुतौ तौ परिशङ्कमानः |
निवारयामास महीपतींस्ता; न्धर्मेण लब्धेत्यनुनीय सर्वान् ||३२||
त एवं संनिवृत्तास्तु युद्धाद्युद्धविशारदाः |
यथावासं ययुः सर्वे विस्मिता राजसत्तमाः ||३३||
वृत्तो ब्रह्मोत्तरो रङ्गः पाञ्चाली ब्राह्मणैर्वृता |
इति ब्रुवन्तः प्रययुर्ये तत्रासन्समागताः ||३४||
ब्राह्मणैस्तु प्रतिच्छन्नौ रौरवाजिनवासिभिः |
कृच्छ्रेण जग्मतुस्तत्र भीमसेनधनञ्जयौ ||३५||
विमुक्तौ जनसम्बाधाच्छत्रुभिः परिविक्षतौ |
कृष्णयानुगतौ तत्र नृवीरौ तौ विरेजतुः ||३६||
तेषां माता बहुविधं विनाशं पर्यचिन्तयत् |
अनागच्छत्सु पुत्रेषु भैक्षकालेऽतिगच्छति ||३७||
धार्तराष्ट्रैर्हता न स्युर्विज्ञाय कुरुपुङ्गवाः |
मायान्वितैर्वा रक्षोभिः सुघोरैर्दृढवैरिभिः ||३८||
विपरीतं मतं जातं व्यासस्यापि महात्मनः |
इत्येवं चिन्तयामास सुतस्नेहान्विता पृथा ||३९||
महत्यथापराह्णे तु घनैः सूर्य इवावृतः |
ब्राह्मणैः प्राविशत्तत्र जिष्णुर्ब्रह्मपुरस्कृतः ||४०||
१८२
वैशम्पायन उवाच||
गत्वा तु तां भार्गवकर्मशालां; पार्थौ पृथां प्राप्य महानुभावौ |
तां याज्ञसेनीं परमप्रतीतौ; भिक्षेत्यथावेदयतां नराग्र्यौ ||१||
कुटीगता सा त्वनवेक्ष्य पुत्रा; नुवाच भुङ्क्तेति समेत्य सर्वे |
पश्चात्तु कुन्ती प्रसमीक्ष्य कन्यां; कष्टं मया भाषितमित्युवाच ||२||
साधर्मभीता हि विलज्जमाना; तां याज्ञसेनीं परमप्रतीताम् |
पाणौ गृहीत्वोपजगाम कुन्ती; युधिष्ठिरं वाक्यमुवाच चेदम् ||३||
इयं हि कन्या द्रुपदस्य राज्ञ; स्तवानुजाभ्यां मयि संनिसृष्टा |
यथोचितं पुत्र मयापि चोक्तं; समेत्य भुङ्क्तेति नृप प्रमादात् ||४||
कथं मया नानृतमुक्तमद्य; भवेत्कुरूणामृषभ ब्रवीहि |
पाञ्चालराजस्य सुतामधर्मो; न चोपवर्तेत नभूतपूर्वः ||५||
मुहूर्तमात्रं त्वनुचिन्त्य राजा; युधिष्ठिरो मातरमुत्तमौजाः |
कुन्तीं समाश्वास्य कुरुप्रवीरो; धनञ्जयं वाक्यमिदं बभाषे ||६||
त्वया जिता पाण्डव याज्ञसेनी; त्वया च तोषिष्यति राजपुत्री |
प्रज्वाल्यतां हूयतां चापि वह्नि; र्गृहाण पाणिं विधिवत्त्वमस्याः ||७||
अर्जुन उवाच||
मा मां नरेन्द्र त्वमधर्मभाजं; कृथा न धर्मो ह्ययमीप्सितोऽन्यैः |
भवान्निवेश्यः प्रथमं ततोऽयं; भीमो महाबाहुरचिन्त्यकर्मा ||८||
अहं ततो नकुलोऽनन्तरं मे; माद्रीसुतः सहदेवो जघन्यः |
वृकोदरोऽहं च यमौ च राज; न्नियं च कन्या भवतः स्म सर्वे ||९||
एवङ्गते यत्करणीयमत्र; धर्म्यं यशस्यं कुरु तत्प्रचिन्त्य |
पाञ्चालराजस्य च यत्प्रियं स्या; त्तद्ब्रूहि सर्वे स्म वशे स्थितास्ते ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
ते दृष्ट्वा तत्र तिष्ठन्तीं सर्वे कृष्णां यशस्विनीम् |
सम्प्रेक्ष्यान्योन्यमासीना हृदयैस्तामधारयन् ||११||
तेषां हि द्रौपदीं दृष्ट्वा सर्वेषाममितौजसाम् |
सम्प्रमथ्येन्द्रियग्रामं प्रादुरासीन्मनोभवः ||१२||
काम्यं रूपं हि पाञ्चाल्या विधात्रा विहितं स्वयम् |
बभूवाधिकमन्याभ्यः सर्वभूतमनोहरम् ||१३||
तेषामाकारभावज्ञः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
द्वैपायनवचः कृत्स्नं संस्मरन्वै नरर्षभ ||१४||
अब्रवीत्स हि तान्भ्रातृन्मिथोभेदभयान्नृपः |
सर्वेषां द्रौपदी भार्या भविष्यति हि नः शुभा ||१५||
१८३
वैशम्पायन उवाच||
भ्रातुर्वचस्तत्प्रसमीक्ष्य सर्वे; ज्येष्ठस्य पाण्डोस्तनयास्तदानीम् |
तमेवार्थं ध्यायमाना मनोभि; रासां चक्रुरथ तत्रामितौजाः ||१||
वृष्णिप्रवीरस्तु कुरुप्रवीरा; नाशङ्कमानः सहरौहिणेयः |
जगाम तां भार्गवकर्मशालां; यत्रासते ते पुरुषप्रवीराः ||२||
तत्रोपविष्टं पृथुदीर्घबाहुं; ददर्श कृष्णः सहरौहिणेयः |
अजातशत्रुं परिवार्य तांश्च; उपोपविष्टाञ्ज्वलनप्रकाशान् ||३||
ततोऽब्रवीद्वासुदेवोऽभिगम्य; कुन्तीसुतं धर्मभृतां वरिष्ठम् |
कृष्णोऽहमस्मीति निपीड्य पादौ; युधिष्ठिरस्याजमीढस्य राज्ञः ||४||
तथैव तस्याप्यनु रौहिणेय; स्तौ चापि हृष्टाः कुरवोऽभ्यनन्दन् |
पितृष्वसुश्चापि यदुप्रवीरा; वगृह्णतां भारतमुख्य पादौ ||५||
अजातशत्रुश्च कुरुप्रवीरः; पप्रच्छ कृष्णं कुशलं निवेद्य |
कथं वयं वासुदेव त्वयेह; गूढा वसन्तो विदिताः स्म सर्वे ||६||
तमब्रवीद्वासुदेवः प्रहस्य; गूढोऽप्यग्निर्ज्ञायत एव राजन् |
तं विक्रमं पाण्डवेयानतीत्य; कोऽन्यः कर्ता विद्यते मानुषेषु ||७||
दिष्ट्या तस्मात्पावकात्सम्प्रमुक्ता; यूयं सर्वे पाण्डवाः शत्रुसाहाः |
दिष्ट्या पापो धृतराष्ट्रस्य पुत्रः; सहामात्यो न सकामोऽभविष्यत् ||८||
भद्रं वोऽस्तु निहितं यद्गुहायां; विवर्धध्वं ज्वलन इवेध्यमानः |
मा वो विद्युः पार्थिवाः केचनेह; यास्यावहे शिबिरायैव तावत् ||९||
सोऽनुज्ञातः पाण्डवेनाव्ययश्रीः; प्रायाच्छीघ्रं बलदेवेन सार्धम् ||९||
१८४
वैशम्पायन उवाच||
धृष्टद्युम्नस्तु पाञ्चाल्यः पृष्ठतः कुरुनन्दनौ |
अन्वगच्छत्तदा यान्तौ भार्गवस्य निवेशनम् ||१||
सोऽज्ञायमानः पुरुषानवधाय समन्ततः |
स्वयमारान्निविष्टोऽभूद्भार्गवस्य निवेशने ||२||
सायेऽथ भीमस्तु रिपुप्रमाथी; जिष्णुर्यमौ चापि महानुभावौ |
भैक्षं चरित्वा तु युधिष्ठिराय; निवेदयां चक्रुरदीनसत्त्वाः ||३||
ततस्तु कुन्ती द्रुपदात्मजां ता; मुवाच काले वचनं वदान्या |
अतोऽग्रमादाय कुरुष्व भद्रे; बलिं च विप्राय च देहि भिक्षाम् ||४||
ये चान्नमिच्छन्ति ददस्व तेभ्यः; परिश्रिता ये परितो मनुष्याः |
ततश्च शेषं प्रविभज्य शीघ्र; मर्धं चतुर्णां मम चात्मनश्च ||५||
अर्धं च भीमाय ददाहि भद्रे; य एष मत्तर्षभतुल्यरूपः |
श्यामो युवा संहननोपपन्न; एषो हि वीरो बहुभुक्सदैव ||६||
सा हृष्टरूपैव तु राजपुत्री; तस्या वचः साध्वविशङ्कमाना |
यथावदुक्तं प्रचकार साध्वी; ते चापि सर्वेऽभ्यवजह्रुरन्नम् ||७||
कुशैस्तु भूमौ शयनं चकार; माद्रीसुतः सहदेवस्तरस्वी |
यथात्मीयान्यजिनानि सर्वे; संस्तीर्य वीराः सुषुपुर्धरण्याम् ||८||
अगस्त्यशास्तामभितो दिशं तु; शिरांसि तेषां कुरुसत्तमानाम् |
कुन्ती पुरस्तात्तु बभूव तेषां; कृष्णा तिरश्चैव बभूव पत्तः ||९||
अशेत भूमौ सह पाण्डुपुत्रैः; पादोपधानेव कृता कुशेषु |
न तत्र दुःखं च बभूव तस्या; न चावमेने कुरुपुङ्गवांस्तान् ||१०||
ते तत्र शूराः कथयां बभूवुः; कथा विचित्राः पृतनाधिकाराः |
अस्त्राणि दिव्यानि रथांश्च नागा; न्खड्गान्गदाश्चापि परश्वधांश्च ||११||
तेषां कथास्ताः परिकीर्त्यमानाः; पाञ्चालराजस्य सुतस्तदानीम् |
शुश्राव कृष्णां च तथा निषण्णां; ते चापि सर्वे ददृशुर्मनुष्याः ||१२||
धृष्टद्युम्नो राजपुत्रस्तु सर्वं; वृत्तं तेषां कथितं चैव रात्रौ |
सर्वं राज्ञे द्रुपदायाखिलेन; निवेदयिष्यंस्त्वरितो जगाम ||१३||
पाञ्चालराजस्तु विषण्णरूप; स्तान्पाण्डवानप्रतिविन्दमानः |
धृष्टद्युम्नं पर्यपृच्छन्महात्मा; क्व सा गता केन नीता च कृष्णा ||१४||
कच्चिन्न शूद्रेण न हीनजेन; वैश्येन वा करदेनोपपन्ना |
कच्चित्पदं मूर्ध्नि न मे निदिग्धं; कच्चिन्माला पतिता न श्मशाने ||१५||
कच्चित्सवर्णप्रवरो मनुष्य; उद्रिक्तवर्णोऽप्युत वेह कच्चित् |
कच्चिन्न वामो मम मूर्ध्नि पादः; कृष्णाभिमर्शेन कृतोऽद्य पुत्र ||१६||
कच्चिच्च यक्ष्ये परमप्रतीतः; संयुज्य पार्थेन नरर्षभेण |
ब्रवीहि तत्त्वेन महानुभावः; कोऽसौ विजेता दुहितुर्ममाद्य ||१७||
विचित्रवीर्यस्य तु कच्चिदद्य; कुरुप्रवीरस्य धरन्ति पुत्राः |
कच्चित्तु पार्थेन यवीयसाद्य; धनुर्गृहीतं निहतं च लक्ष्यम् ||१८||
१८५
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तथोक्तः परिहृष्टरूपः; पित्रे शशंसाथ स राजपुत्रः |
धृष्टद्युम्नः सोमकानां प्रबर्हो; वृत्तं यथा येन हृता च कृष्णा ||१||
योऽसौ युवा स्वायतलोहिताक्षः; कृष्णाजिनी देवसमानरूपः |
यः कार्मुकाग्र्यं कृतवानधिज्यं; लक्ष्यं च तत्पातितवान्पृथिव्याम् ||२||
असज्जमानश्च गतस्तरस्वी; वृतो द्विजाग्र्यैरभिपूज्यमानः |
चक्राम वज्रीव दितेः सुतेषु; सर्वैश्च देवैरृषिभिश्च जुष्टः ||३||
कृष्णा च गृह्याजिनमन्वयात्तं; नागं यथा नागवधूः प्रहृष्टा |
अमृष्यमाणेषु नराधिपेषु; क्रुद्धेषु तं तत्र समापतत्सु ||४||
ततोऽपरः पार्थिवराजमध्ये; प्रवृद्धमारुज्य महीप्ररोहम् |
प्रकालयन्नेव स पार्थिवौघा; न्क्रुद्धोऽन्तकः प्राणभृतो यथैव ||५||
तौ पार्थिवानां मिषतां नरेन्द्र; कृष्णामुपादाय गतौ नराग्र्यौ |
विभ्राजमानाविव चन्द्रसूर्यौ; बाह्यां पुराद्भार्गवकर्मशालाम् ||६||
तत्रोपविष्टार्चिरिवानलस्य; तेषां जनित्रीति मम प्रतर्कः |
तथाविधैरेव नरप्रवीरै; रुपोपविष्टैस्त्रिभिरग्निकल्पैः ||७||
तस्यास्ततस्तावभिवाद्य पादा; वुक्त्वा च कृष्णामभिवादयेति |
स्थितौ च तत्रैव निवेद्य कृष्णां; भैक्षप्रचाराय गता नराग्र्याः ||८||
तेषां तु भैक्षं प्रतिगृह्य कृष्णा; कृत्वा बलिं ब्राह्मणसाच्च कृत्वा |
तां चैव वृद्धां परिविष्य तांश्च; नरप्रवीरान्स्वयमप्यभुङ्क्त ||९||
सुप्तास्तु ते पार्थिव सर्व एव; कृष्णा तु तेषां चरणोपधानम् |
आसीत्पृथिव्यां शयनं च तेषां; दर्भाजिनाग्र्यास्तरणोपपन्नम् ||१०||
ते नर्दमाना इव कालमेघाः; कथा विचित्राः कथयां बभूवुः |
न वैश्यशूद्रौपयिकीः कथास्ता; न च द्विजातेः कथयन्ति वीराः ||११||
निःसंशयं क्षत्रियपुङ्गवास्ते; यथा हि युद्धं कथयन्ति राजन् |
आशा हि नो व्यक्तमियं समृद्धा; मुक्तान्हि पार्थाञ्शृणुमोऽग्निदाहात् ||१२||
यथा हि लक्ष्यं निहतं धनुश्च; सज्यं कृतं तेन तथा प्रसह्य |
यथा च भाषन्ति परस्परं ते; छन्ना ध्रुवं ते प्रचरन्ति पार्थाः ||१३||
ततः स राजा द्रुपदः प्रहृष्टः; पुरोहितं प्रेषयां तत्र चक्रे |
विद्याम युष्मानिति भाषमाणो; महात्मनः पाण्डुसुताः स्थ कच्चित् ||१४||
गृहीतवाक्यो नृपतेः पुरोधा; गत्वा प्रशंसामभिधाय तेषाम् |
वाक्यं यथावन्नृपतेः समग्र; मुवाच तान्स क्रमवित्क्रमेण ||१५||
विज्ञातुमिच्छत्यवनीश्वरो वः; पाञ्चालराजो द्रुपदो वरार्हाः |
लक्ष्यस्य वेद्धारमिमं हि दृष्ट्वा; हर्षस्य नान्तं परिपश्यते सः ||१६||
तदाचड्ढ्वं ज्ञातिकुलानुपूर्वीं; पदं शिरःसु द्विषतां कुरुध्वम् |
प्रह्लादयध्वं हृदयं ममेदं; पाञ्चालराजस्य सहानुगस्य ||१७||
पाण्डुर्हि राजा द्रुपदस्य राज्ञः; प्रियः सखा चात्मसमो बभूव |
तस्यैष कामो दुहिता ममेयं; स्नुषा यदि स्यादिति कौरवस्य ||१८||
अयं च कामो द्रुपदस्य राज्ञो; हृदि स्थितो नित्यमनिन्दिताङ्गाः |
यदर्जुनो वै पृथुदीर्घबाहु; र्धर्मेण विन्देत सुतां ममेति ||१९||
तथोक्तवाक्यं तु पुरोहितं तं; स्थितं विनीतं समुदीक्ष्य राजा |
समीपस्थं भीममिदं शशास; प्रदीयतां पाद्यमर्घ्यं तथास्मै ||२०||
मान्यः पुरोधा द्रुपदस्य राज्ञ; स्तस्मै प्रयोज्याभ्यधिकैव पूजा |
भीमस्तथा तत्कृतवान्नरेन्द्र; तां चैव पूजां प्रतिसङ्गृहीत्वा ||२१||
सुखोपविष्टं तु पुरोहितं तं; युधिष्ठिरो ब्राह्मणमित्युवाच |
पाञ्चालराजेन सुता निसृष्टा; स्वधर्मदृष्टेन यथानुकामम् ||२२||
प्रदिष्टशुल्का द्रुपदेन राज्ञा; सानेन वीरेण तथानुवृत्ता |
न तत्र वर्णेषु कृता विवक्षा; न जीवशिल्पे न कुले न गोत्रे ||२३||
कृतेन सज्येन हि कार्मुकेण; विद्धेन लक्ष्येण च संनिसृष्टा |
सेयं तथानेन महात्मनेह; कृष्णा जिता पार्थिवसङ्घमध्ये ||२४||
नैवङ्गते सौमकिरद्य राजा; सन्तापमर्हत्यसुखाय कर्तुम् |
कामश्च योऽसौ द्रुपदस्य राज्ञः; स चापि सम्पत्स्यति पार्थिवस्य ||२५||
अप्राप्यरूपां हि नरेन्द्रकन्या; मिमामहं ब्राह्मण साधु मन्ये |
न तद्धनुर्मन्दबलेन शक्यं; मौर्व्या समायोजयितुं तथा हि ||२६||
न चाकृतास्त्रेण न हीनजेन; लक्ष्यं तथा पातयितुं हि शक्यम् ||२६||
तस्मान्न तापं दुहितुर्निमित्तं; पाञ्चालराजोऽर्हति कर्तुमद्य |
न चापि तत्पातनमन्यथेह; कर्तुं विषह्यं भुवि मानवेन ||२७||
एवं ब्रुवत्येव युधिष्ठिरे तु; पाञ्चालराजस्य समीपतोऽन्यः |
तत्राजगामाशु नरो द्वितीयो; निवेदयिष्यन्निह सिद्धमन्नम् ||२८||
१८६
दूत उवाच||
जन्यार्थमन्नं द्रुपदेन राज्ञा; विवाहहेतोरुपसंस्कृतं च |
तदाप्नुवध्वं कृतसर्वकार्याः; कृष्णा च तत्रैव चिरं न कार्यम् ||१||
इमे रथाः काञ्चनपद्मचित्राः; सदश्वयुक्ता वसुधाधिपार्हाः |
एतान्समारुह्य परैत सर्वे; पाञ्चालराजस्य निवेशनं तत् ||२||
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रयाताः कुरुपुङ्गवास्ते; पुरोहितं तं प्रथमं प्रयाप्य |
आस्थाय यानानि महान्ति तानि; कुन्ती च कृष्णा च सहैव याते ||३||
श्रुत्वा तु वाक्यानि पुरोहितस्य; यान्युक्तवान्भारत धर्मराजः |
जिज्ञासयैवाथ कुरूत्तमानां; द्रव्याण्यनेकान्युपसञ्जहार ||४||
फलानि माल्यानि सुसंस्कृतानि; चर्माणि वर्माणि तथासनानि |
गाश्चैव राजन्नथ चैव रज्जू; र्द्रव्याणि चान्यानि कृषीनिमित्तम् ||५||
अन्येषु शिल्पेषु च यान्यपि स्युः; सर्वाणि कॢप्तान्यखिलेन तत्र |
क्रीडानिमित्तानि च यानि तानि; सर्वाणि तत्रोपजहार राजा ||६||
रथाश्ववर्माणि च भानुमन्ति; खड्गा महान्तोऽश्वरथाश्च चित्राः |
धनूंषि चाग्र्याणि शराश्च मुख्याः; शक्त्यृष्टयः काञ्चनभूषिताश्च ||७||
प्रासा भुशुण्ड्यश्च परश्वधाश्च; साङ्ग्रामिकं चैव तथैव सर्वम् |
शय्यासनान्युत्तमसंस्कृतानि; तथैव चासन्विविधानि तत्र ||८||
कुन्ती तु कृष्णां परिगृह्य साध्वी; मन्तःपुरं द्रुपदस्याविवेष |
स्त्रियश्च तां कौरवराजपत्नीं; प्रत्यर्चयां चक्रुरदीनसत्त्वाः ||९||
तान्सिंहविक्रान्तगतीनवेक्ष्य; महर्षभाक्षानजिनोत्तरीयान् |
गूढोत्तरांसान्भुजगेन्द्रभोग; प्रलम्बबाहून्पुरुषप्रवीरान् ||१०||
राजा च राज्ञः सचिवाश्च सर्वे; पुत्राश्च राज्ञः सुहृदस्तथैव |
प्रेष्याश्च सर्वे निखिलेन राज; न्हर्षं समापेतुरतीव तत्र ||११||
ते तत्र वीराः परमासनेषु; सपादपीठेष्वविशङ्कमानाः |
यथानुपूर्व्या विविशुर्नराग्र्या; स्तदा महार्हेषु न विस्मयन्तः ||१२||
उच्चावचं पार्थिवभोजनीयं; पात्रीषु जाम्बूनदराजतीषु |
दासाश्च दास्यश्च सुमृष्टवेषाः; भोजापकाश्चाप्युपजह्रुरन्नम् ||१३||
ते तत्र भुक्त्वा पुरुषप्रवीरा; यथानुकामं सुभृशं प्रतीताः |
उत्क्रम्य सर्वाणि वसूनि तत्र; साङ्ग्रामिकान्याविविशुर्नृवीराः ||१४||
तल्लक्षयित्वा द्रुपदस्य पुत्रो; राजा च सर्वैः सह मन्त्रिमुख्यैः |
समर्चयामासुरुपेत्य हृष्टाः; कुन्तीसुतान्पार्थिवपुत्रपौत्रान् ||१५||
१८७
वैशम्पायन उवाच||
तत आहूय पाञ्चाल्यो राजपुत्रं युधिष्ठिरम् |
परिग्रहेण ब्राह्मेण परिगृह्य महाद्युतिः ||१||
पर्यपृच्छददीनात्मा कुन्तीपुत्रं सुवर्चसम् |
कथं जानीम भवतः क्षत्रियान्ब्राह्मणानुत ||२||
वैश्यान्वा गुणसम्पन्नानुत वा शूद्रयोनिजान् |
मायामास्थाय वा सिद्धांश्चरतः सर्वतोदिशम् ||३||
कृष्णाहेतोरनुप्राप्तान्दिवः संदर्शनार्थिनः |
ब्रवीतु नो भवान्सत्यं संदेहो ह्यत्र नो महान् ||४||
अपि नः संशयस्यान्ते मनस्तुष्टिरिहाविशेत् |
अपि नो भागधेयानि शुभानि स्युः परन्तप ||५||
कामया ब्रूहि सत्यं त्वं सत्यं राजसु शोभते |
इष्टापूर्तेन च तथा वक्तव्यमनृतं न तु ||६||
श्रुत्वा ह्यमरसङ्काश तव वाक्यमरिंदम |
ध्रुवं विवाहकरणमास्थास्यामि विधानतः ||७||
युधिष्ठिर उवाच||
मा राजन्विमना भूस्त्वं पाञ्चाल्य प्रीतिरस्तु ते |
ईप्सितस्ते ध्रुवः कामः संवृत्तोऽयमसंशयम् ||८||
वयं हि क्षत्रिया राजन्पाण्डोः पुत्रा महात्मनः |
ज्येष्ठं मां विद्धि कौन्तेयं भीमसेनार्जुनाविमौ ||९||
याभ्यां तव सुता राजन्निर्जिता राजसंसदि ||९||
यमौ तु तत्र राजेन्द्र यत्र कृष्णा प्रतिष्ठिता |
व्येतु ते मानसं दुःखं क्षत्रियाः स्मो नरर्षभ ||१०||
पद्मिनीव सुतेयं ते ह्रदादन्यं ह्रदं गता ||१०||
इति तथ्यं महाराज सर्वमेतद्ब्रवीमि ते |
भवान्हि गुरुरस्माकं परमं च परायणम् ||११||
वैशम्पायन उवाच||
ततः स द्रुपदो राजा हर्षव्याकुललोचनः |
प्रतिवक्तुं तदा युक्तं नाशकत्तं युधिष्ठिरम् ||१२||
यत्नेन तु स तं हर्षं संनिगृह्य परन्तपः |
अनुरूपं ततो राजा प्रत्युवाच युधिष्ठिरम् ||१३||
पप्रच्छ चैनं धर्मात्मा यथा ते प्रद्रुताः पुरा |
स तस्मै सर्वमाचख्यावानुपूर्व्येण पाण्डवः ||१४||
तच्छ्रुत्वा द्रुपदो राजा कुन्तीपुत्रस्य भाषितम् |
विगर्हयामास तदा धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् ||१५||
आश्वासयामास च तं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् |
प्रतिजज्ञे च राज्याय द्रुपदो वदतां वरः ||१६||
ततः कुन्ती च कृष्णा च भीमसेनार्जुनावपि |
यमौ च राज्ञा संदिष्टौ विविशुर्भवनं महत् ||१७||
तत्र ते न्यवसन्राजन्यज्ञसेनेन पूजिताः |
प्रत्याश्वस्तांस्ततो राजा सह पुत्रैरुवाच तान् ||१८||
गृह्णातु विधिवत्पाणिमद्यैव कुरुनन्दनः |
पुण्येऽहनि महाबाहुरर्जुनः कुरुतां क्षणम् ||१९||
ततस्तमब्रवीद्राजा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
ममापि दारसम्बन्धः कार्यस्तावद्विशां पते ||२०||
द्रुपद उवाच||
भवान्वा विधिवत्पाणिं गृह्णातु दुहितुर्मम |
यस्य वा मन्यसे वीर तस्य कृष्णामुपादिश ||२१||
युधिष्ठिर उवाच||
सर्वेषां द्रौपदी राजन्महिषी नो भविष्यति |
एवं हि व्याहृतं पूर्वं मम मात्रा विशां पते ||२२||
अहं चाप्यनिविष्टो वै भीमसेनश्च पाण्डवः |
पार्थेन विजिता चैषा रत्नभूता च ते सुता ||२३||
एष नः समयो राजन्रत्नस्य सहभोजनम् |
न च तं हातुमिच्छामः समयं राजसत्तम ||२४||
सर्वेषां धर्मतः कृष्णा महिषी नो भविष्यति |
आनुपूर्व्येण सर्वेषां गृह्णातु ज्वलने करम् ||२५||
द्रुपद उवाच||
एकस्य बह्व्यो विहिता महिष्यः कुरुनन्दन |
नैकस्या बहवः पुंसो विधीयन्ते कदाचन ||२६||
लोकवेदविरुद्धं त्वं नाधर्मं धार्मिकः शुचिः |
कर्तुमर्हसि कौन्तेय कस्मात्ते बुद्धिरीदृशी ||२७||
युधिष्ठिर उवाच||
सूक्ष्मो धर्मो महाराज नास्य विद्मो वयं गतिम् |
पूर्वेषामानुपूर्व्येण यातं वर्त्मानुयामहे ||२८||
न मे वागनृतं प्राह नाधर्मे धीयते मतिः |
एवं चैव वदत्यम्बा मम चैव मनोगतम् ||२९||
एष धर्मो ध्रुवो राजंश्चरैनमविचारयन् |
मा च तेऽत्र विशङ्का भूत्कथञ्चिदपि पार्थिव ||३०||
द्रुपद उवाच||
त्वं च कुन्ती च कौन्तेय धृष्टद्युम्नश्च मे सुतः |
कथयन्त्वितिकर्तव्यं श्वः काले करवामहे ||३१||
वैशम्पायन उवाच||
ते समेत्य ततः सर्वे कथयन्ति स्म भारत |
अथ द्वैपायनो राजन्नभ्यागच्छद्यदृच्छया ||३२||
१८८
वैशम्पायन उवाच||
ततस्ते पाण्डवाः सर्वे पाञ्चाल्यश्च महायशाः |
प्रत्युत्थाय महात्मानं कृष्णं दृष्ट्वाभ्यपूजयन् ||१||
प्रतिनन्द्य स तान्सर्वान्पृष्ट्वा कुशलमन्ततः |
आसने काञ्चने शुभ्रे निषसाद महामनाः ||२||
अनुज्ञातास्तु ते सर्वे कृष्णेनामिततेजसा |
आसनेषु महार्हेषु निषेदुर्द्विपदां वराः ||३||
ततो मुहूर्तान्मधुरां वाणीमुच्चार्य पार्षतः |
पप्रच्छ तं महात्मानं द्रौपद्यर्थे विशां पतिः ||४||
कथमेका बहूनां स्यान्न च स्याद्धर्मसङ्करः |
एतन्नो भगवान्सर्वं प्रब्रवीतु यथातथम् ||५||
व्यास उवाच||
अस्मिन्धर्मे विप्रलम्भे लोकवेदविरोधके |
यस्य यस्य मतं यद्यच्छ्रोतुमिच्छामि तस्य तत् ||६||
द्रुपद उवाच||
अधर्मोऽयं मम मतो विरुद्धो लोकवेदयोः |
न ह्येका विद्यते पत्नी बहूनां द्विजसत्तम ||७||
न चाप्याचरितः पूर्वैरयं धर्मो महात्मभिः |
न च धर्मोऽप्यनेकस्थश्चरितव्यः सनातनः ||८||
अतो नाहं करोम्येवं व्यवसायं क्रियां प्रति |
धर्मसंदेहसंदिग्धं प्रतिभाति हि मामिदम् ||९||
धृष्टद्युम्न उवाच||
यवीयसः कथं भार्यां ज्येष्ठो भ्राता द्विजर्षभ |
ब्रह्मन्समभिवर्तेत सद्वृत्तः संस्तपोधन ||१०||
न तु धर्मस्य सूक्ष्मत्वाद्गतिं विद्मः कथञ्चन |
अधर्मो धर्म इति वा व्यवसायो न शक्यते ||११||
कर्तुमस्मद्विधैर्ब्रह्मंस्ततो न व्यवसाम्यहम् |
पञ्चानां महिषी कृष्णा भवत्विति कथञ्चन ||१२||
युधिष्ठिर उवाच||
न मे वागनृतं प्राह नाधर्मे धीयते मतिः |
वर्तते हि मनो मेऽत्र नैषोऽधर्मः कथञ्चन ||१३||
श्रूयते हि पुराणेऽपि जटिला नाम गौतमी |
ऋषीनध्यासितवती सप्त धर्मभृतां वर ||१४||
गुरोश्च वचनं प्राहुर्धर्मं धर्मज्ञसत्तम |
गुरूणां चैव सर्वेषां जनित्री परमो गुरुः ||१५||
सा चाप्युक्तवती वाचं भैक्षवद्भुज्यतामिति |
तस्मादेतदहं मन्ये धर्मं द्विजवरोत्तम ||१६||
कुन्त्युवाच||
एवमेतद्यथाहायं धर्मचारी युधिष्ठिरः |
अनृतान्मे भयं तीव्रं मुच्येयमनृतात्कथम् ||१७||
व्यास उवाच||
अनृतान्मोक्ष्यसे भद्रे धर्मश्चैष सनातनः |
न तु वक्ष्यामि सर्वेषां पाञ्चाल शृणु मे स्वयम् ||१८||
यथायं विहितो धर्मो यतश्चायं सनातनः |
यथा च प्राह कौन्तेयस्तथा धर्मो न संशयः ||१९||
वैशम्पायन उवाच||
तत उत्थाय भगवान्व्यासो द्वैपायनः प्रभुः |
करे गृहीत्वा राजानं राजवेश्म समाविशत् ||२०||
पाण्डवाश्चापि कुन्ती च धृष्टद्युम्नश्च पार्षतः |
विचेतसस्ते तत्रैव प्रतीक्षन्ते स्म तावुभौ ||२१||
ततो द्वैपायनस्तस्मै नरेन्द्राय महात्मने |
आचख्यौ तद्यथा धर्मो बहूनामेकपत्निता ||२२||
पञ्चेन्द्रोपाख्यानम्
१८९
व्यास उवाच||
पुरा वै नैमिषारण्ये देवाः सत्रमुपासते |
तत्र वैवस्वतो राजञ्शामित्रमकरोत्तदा ||१||
ततो यमो दीक्षितस्तत्र राज; न्नामारयत्किञ्चिदपि प्रजाभ्यः |
ततः प्रजास्ता बहुला बभूवुः; कालातिपातान्मरणात्प्रहीणाः ||२||
ततस्तु शक्रो वरुणः कुबेरः; साध्या रुद्रा वसवश्चाश्विनौ च |
प्रणेतारं भुवनस्य प्रजापतिं; समाजग्मुस्तत्र देवास्तथान्ये ||३||
ततोऽब्रुवँल्लोकगुरुं समेता; भयं नस्तीव्रं मानुषाणां विवृद्ध्या |
तस्माद्भयादुद्विजन्तः सुखेप्सवः; प्रयाम सर्वे शरणं भवन्तम् ||४||
ब्रह्मोवाच||
किं वो भयं मानुषेभ्यो यूयं सर्वे यदामराः |
मा वो मर्त्यसकाशाद्वै भयं भवतु कर्हिचित् ||५||
देवा ऊचुः||
मर्त्या ह्यमर्त्याः संवृत्ता न विशेषोऽस्ति कश्चन |
अविशेषादुद्विजन्तो विशेषार्थमिहागताः ||६||
ब्रह्मोवाच||
वैवस्वतो व्यापृतः सत्रहेतो; स्तेन त्विमे न म्रियन्ते मनुष्याः |
तस्मिन्नेकाग्रे कृतसर्वकार्ये; तत एषां भवितैवान्तकालः ||७||
वैवस्वतस्यापि तनुर्विभूता; वीर्येण युष्माकमुत प्रयुक्ता |
सैषामन्तो भविता ह्यन्तकाले; तनुर्हि वीर्यं भविता नरेषु ||८||
व्यास उवाच||
ततस्तु ते पूर्वजदेववाक्यं; श्रुत्वा देवा यत्र देवा यजन्ते |
समासीनास्ते समेता महाबला; भागीरथ्यां ददृशुः पुण्डरीकम् ||९||
दृष्ट्वा च तद्विस्मितास्ते बभूवु; स्तेषामिन्द्रस्तत्र शूरो जगाम |
सोऽपश्यद्योषामथ पावकप्रभां; यत्र गङ्गा सततं सम्प्रसूता ||१०||
सा तत्र योषा रुदती जलार्थिनी; गङ्गां देवीं व्यवगाह्यावतिष्ठत् |
तस्याश्रुबिन्दुः पतितो जले वै; तत्पद्ममासीदथ तत्र काञ्चनम् ||११||
तदद्भुतं प्रेक्ष्य वज्री तदानी; मपृच्छत्तां योषितमन्तिकाद्वै |
का त्वं कथं रोदिषि कस्य हेतो; र्वाक्यं तथ्यं कामयेह ब्रवीहि ||१२||
स्त्र्युवाच||
त्वं वेत्स्यसे मामिह यास्मि शक्र; यदर्थं चाहं रोदिमि मन्दभाग्या |
आगच्छ राजन्पुरतोऽहं गमिष्ये; द्रष्टासि तद्रोदिमि यत्कृतेऽहम् ||१३||
व्यास उवाच||
तां गच्छन्तीमन्वगच्छत्तदानीं; सोऽपश्यदारात्तरुणं दर्शनीयम् |
सिंहासनस्थं युवतीसहायं; क्रीडन्तमक्षैर्गिरिराजमूर्ध्नि ||१४||
तमब्रवीद्देवराजो ममेदं; त्वं विद्धि विश्वं भुवनं वशे स्थितम् |
ईशोऽहमस्मीति समन्युरब्रवी; द्दृष्ट्वा तमक्षैः सुभृशं प्रमत्तम् ||१५||
क्रुद्धं तु शक्रं प्रसमीक्ष्य देवो; जहास शक्रं च शनैरुदैक्षत |
संस्तम्भितोऽभूदथ देवराज; स्तेनेक्षितः स्थाणुरिवावतस्थे ||१६||
यदा तु पर्याप्तमिहास्य क्रीडया; तदा देवीं रुदतीं तामुवाच |
आनीयतामेष यतोऽहमारा; न्मैनं दर्पः पुनरप्याविशेत ||१७||
ततः शक्रः स्पृष्टमात्रस्तया तु; स्रस्तैरङ्गैः पतितोऽभूद्धरण्याम् |
तमब्रवीद्भगवानुग्रतेजा; मैवं पुनः शक्र कृथाः कथञ्चित् ||१८||
विवर्तयैनं च महाद्रिराजं; बलं च वीर्यं च तवाप्रमेयम् |
विवृत्य चैवाविश मध्यमस्य; यत्रासते त्वद्विधाः सूर्यभासः ||१९||
स तद्विवृत्य शिखरं महागिरे; स्तुल्यद्युतींश्चतुरोऽन्यान्ददर्श |
स तानभिप्रेक्ष्य बभूव दुःखितः; कच्चिन्नाहं भविता वै यथेमे ||२०||
ततो देवो गिरिशो वज्रपाणिं; विवृत्य नेत्रे कुपितोऽभ्युवाच |
दरीमेतां प्रविश त्वं शतक्रतो; यन्मां बाल्यादवमंस्थाः पुरस्तात् ||२१||
उक्तस्त्वेवं विभुना देवराजः; प्रवेपमानो भृशमेवाभिषङ्गात् |
स्रस्तैरङ्गैरनिलेनेव नुन्न; मश्वत्थपत्रं गिरिराजमूर्ध्नि ||२२||
स प्राञ्जलिर्विनतेनाननेन; प्रवेपमानः सहसैवमुक्तः |
उवाच चेदं बहुरूपमुग्रं; द्रष्टा शेषस्य भगवंस्त्वं भवाद्य ||२३||
तमब्रवीदुग्रधन्वा प्रहस्य; नैवंशीलाः शेषमिहाप्नुवन्ति |
एतेऽप्येवं भवितारः पुरस्ता; त्तस्मादेतां दरिमाविश्य शेध्वम् ||२४||
शेषोऽप्येवं भविता वो न संशयो; योनिं सर्वे मानुषीमाविशध्वम् |
तत्र यूयं कर्म कृत्वाविषह्यं; बहूनन्यान्निधनं प्रापयित्वा ||२५||
आगन्तारः पुनरेवेन्द्रलोकं; स्वकर्मणा पूर्वजितं महार्हम् |
सर्वं मया भाषितमेतदेवं; कर्तव्यमन्यद्विविधार्थवच्च ||२६||
पूर्वेन्द्रा ऊचुः||
गमिष्यामो मानुषं देवलोका; द्दुराधरो विहितो यत्र मोक्षः |
देवास्त्वस्मानादधीरञ्जनन्यां; धर्मो वायुर्मघवानश्विनौ च ||२७||
व्यास उवाच||
एतच्छ्रुत्वा वज्रपाणिर्वचस्तु; देवश्रेष्ठं पुनरेवेदमाह |
वीर्येणाहं पुरुषं कार्यहेतो; र्दद्यामेषां पञ्चमं मत्प्रसूतम् ||२८||
तेषां कामं भगवानुग्रधन्वा; प्रादादिष्टं सन्निसर्गाद्यथोक्तम् |
तां चाप्येषां योषितं लोककान्तां; श्रियं भार्यां व्यदधान्मानुषेषु ||२९||
तैरेव सार्धं तु ततः स देवो; जगाम नारायणमप्रमेयम् |
स चापि तद्व्यदधात्सर्वमेव; ततः सर्वे सम्बभूवुर्धरण्याम् ||३०||
स चापि केशौ हरिरुद्बबर्ह; शुक्लमेकमपरं चापि कृष्णम् |
तौ चापि केशौ विशतां यदूनां; कुले स्त्रियौ रोहिणीं देवकीं च ||३१||
तयोरेको बलदेवो बभूव; कृष्णो द्वितीयः केशवः सम्बभूव ||३१||
ये ते पूर्वं शक्ररूपा निरुद्धा; स्तस्यां दर्यां पर्वतस्योत्तरस्य |
इहैव ते पाण्डवा वीर्यवन्तः; शक्रस्यांशः पाण्डवः सव्यसाची ||३२||
एवमेते पाण्डवाः सम्बभूवु; र्ये ते राजन्पूर्वमिन्द्रा बभूवुः |
लक्ष्मीश्चैषां पूर्वमेवोपदिष्टा; भार्या यैषा द्रौपदी दिव्यरूपा ||३३||
कथं हि स्त्री कर्मणोऽन्ते महीतला; त्समुत्तिष्ठेदन्यतो दैवयोगात् |
यस्या रूपं सोमसूर्यप्रकाशं; गन्धश्चाग्र्यः क्रोशमात्रात्प्रवाति ||३४||
इदं चान्यत्प्रीतिपूर्वं नरेन्द्र; ददामि ते वरमत्यद्भुतं च |
दिव्यं चक्षुः पश्य कुन्तीसुतांस्त्वं; पुण्यैर्दिव्यैः पूर्वदेहैरुपेतान् ||३५||
वैशम्पायन उवाच||
ततो व्यासः परमोदारकर्मा; शुचिर्विप्रस्तपसा तस्य राज्ञः |
चक्षुर्दिव्यं प्रददौ तान्स सर्वा; न्राजापश्यत्पूर्वदेहैर्यथावत् ||३६||
ततो दिव्यान्हेमकिरीटमालिनः; शक्रप्रख्यान्पावकादित्यवर्णान् |
बद्धापीडांश्चारुरूपांश्च यूनो; व्यूढोरस्कांस्तालमात्रान्ददर्श ||३७||
दिव्यैर्वस्त्रैररजोभिः सुवर्णै; र्माल्यैश्चाग्र्यैः शोभमानानतीव |
साक्षात्त्र्यक्षान्वसवो वाथ दिव्या; नादित्यान्वा सर्वगुणोपपन्नान् ||३८||
तान्पूर्वेन्द्रानेवमीक्ष्याभिरूपा; न्प्रीतो राजा द्रुपदो विस्मितश्च ||३८||
दिव्यां मायां तामवाप्याप्रमेयां; तां चैवाग्र्यां श्रियमिव रूपिणीं च |
योग्यां तेषां रूपतेजोयशोभिः; पत्नीमृद्धां दृष्टवान्पार्थिवेन्द्रः ||३९||
स तद्दृष्ट्वा महदाश्चर्यरूपं; जग्राह पादौ सत्यवत्याः सुतस्य |
नैतच्चित्रं परमर्षे त्वयीति; प्रसन्नचेताः स उवाच चैनम् ||४०||
व्यास उवाच||
आसीत्तपोवने काचिदृषेः कन्या महात्मनः |
नाध्यगच्छत्पतिं सा तु कन्या रूपवती सती ||४१||
तोषयामास तपसा सा किलोग्रेण शङ्करम् |
तामुवाचेश्वरः प्रीतो वृणु काममिति स्वयम् ||४२||
सैवमुक्ताब्रवीत्कन्या देवं वरदमीश्वरम् |
पतिं सर्वगुणोपेतमिच्छामीति पुनः पुनः ||४३||
ददौ तस्यै स देवेशस्तं वरं प्रीतिमांस्तदा |
पञ्च ते पतयः श्रेष्ठा भविष्यन्तीति शङ्करः ||४४||
सा प्रसादयती देवमिदं भूयोऽभ्यभाषत |
एकं पतिं गुणोपेतं त्वत्तोऽर्हामीति वै तदा ||४५||
तां देवदेवः प्रीतात्मा पुनः प्राह शुभं वचः ||४५||
पञ्चकृत्वस्त्वया उक्तः पतिं देहीत्यहं पुनः |
तत्तथा भविता भद्रे तव तद्भद्रमस्तु ते ||४६||
देहमन्यं गतायास्ते यथोक्तं तद्भविष्यति ||४६||
द्रुपदैषा हि सा जज्ञे सुता ते देवरूपिणी |
पञ्चानां विहिता पत्नी कृष्णा पार्षत्यनिन्दिता ||४७||
स्वर्गश्रीः पाण्डवार्थाय समुत्पन्ना महामखे |
सेह तप्त्वा तपो घोरं दुहितृत्वं तवागता ||४८||
सैषा देवी रुचिरा देवजुष्टा; पञ्चानामेका स्वकृतेन कर्मणा |
सृष्टा स्वयं देवपत्नी स्वयम्भुवा; श्रुत्वा राजन्द्रुपदेष्टं कुरुष्व ||४९||
वैवाहिकपर्व
१९०
द्रुपद उवाच||
अश्रुत्वैवं वचनं ते महर्षे; मया पूर्वं यतितं कार्यमेतत् |
न वै शक्यं विहितस्यापयातुं; तदेवेदमुपपन्नं विधानम् ||१||
दिष्टस्य ग्रन्थिरनिवर्तनीयः; स्वकर्मणा विहितं नेह किञ्चित् |
कृतं निमित्तं हि वरैकहेतो; स्तदेवेदमुपपन्नं बहूनाम् ||२||
यथैव कृष्णोक्तवती पुरस्ता; न्नैकान्पतीन्मे भगवान्ददातु |
स चाप्येवं वरमित्यब्रवीत्तां; देवो हि वेद परमं यदत्र ||३||
यदि वायं विहितः शङ्करेण; धर्मोऽधर्मो वा नात्र ममापराधः |
गृह्णन्त्विमे विधिवत्पाणिमस्या; यथोपजोषं विहितैषां हि कृष्णा ||४||
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽब्रवीद्भगवान्धर्मराज; मद्य पुण्याहमुत पाण्डवेय |
अद्य पौष्यं योगमुपैति चन्द्रमाः; पाणिं कृष्णायास्त्वं गृहाणाद्य पूर्वम् ||५||
ततो राजा यज्ञसेनः सपुत्रो; जन्यार्थ युक्तं बहु तत्तदग्र्यम् |
समानयामास सुतां च कृष्णा; माप्लाव्य रत्नैर्बहुभिर्विभूष्य ||६||
ततः सर्वे सुहृदस्तत्र तस्य; समाजग्मुः सचिवा मन्त्रिणश्च |
द्रष्टुं विवाहं परमप्रतीता; द्विजाश्च पौराश्च यथाप्रधानाः ||७||
तत्तस्य वेश्मार्थिजनोपशोभितं; विकीर्णपद्मोत्पलभूषिताजिरम् |
महार्हरत्नौघविचित्रमाबभौ; दिवं यथा निर्मलतारकाचितम् ||८||
ततस्तु ते कौरवराजपुत्रा; विभूषिताः कुण्डलिनो युवानः |
महार्हवस्त्रा वरचन्दनोक्षिताः; कृताभिषेकाः कृतमङ्गलक्रियाः ||९||
पुरोहितेनाग्निसमानवर्चसा; सहैव धौम्येन यथाविधि प्रभो |
क्रमेण सर्वे विविशुश्च तत्सदो; महर्षभा गोष्ठमिवाभिनन्दिनः ||१०||
ततः समाधाय स वेदपारगो; जुहाव मन्त्रैर्ज्वलितं हुताशनम् |
युधिष्ठिरं चाप्युपनीय मन्त्रवि; न्नियोजयामास सहैव कृष्णया ||११||
प्रदक्षिणं तौ प्रगृहीतपाणी; समानयामास स वेदपारगः |
ततोऽभ्यनुज्ञाय तमाजिशोभिनं; पुरोहितो राजगृहाद्विनिर्ययौ ||१२||
क्रमेण चानेन नराधिपात्मजा; वरस्त्रियास्ते जगृहुस्तदा करम् |
अहन्यहन्युत्तमरूपधारिणो; महारथाः कौरववंशवर्धनाः ||१३||
इदं च तत्राद्भुतरूपमुत्तमं; जगाद विप्रर्षिरतीतमानुषम् |
महानुभावा किल सा सुमध्यमा; बभूव कन्यैव गते गतेऽहनि ||१४||
कृते विवाहे द्रुपदो धनं ददौ; महारथेभ्यो बहुरूपमुत्तमम् |
शतं रथानां वरहेमभूषिणां; चतुर्युजां हेमखलीनमालिनाम् ||१५||
शतं गजानामभिपद्मिनां तथा; शतं गिरीणामिव हेमशृङ्गिणाम् |
तथैव दासीशतमग्र्ययौवनं; महार्हवेषाभरणाम्बरस्रजम् ||१६||
पृथक्पृथक्चैव दशायुतान्वितं; धनं ददौ सौमकिरग्निसाक्षिकम् |
तथैव वस्त्राणि च भूषणानि; प्रभावयुक्तानि महाधनानि ||१७||
कृते विवाहे च ततः स्म पाण्डवाः; प्रभूतरत्नामुपलभ्य तां श्रियम् |
विजह्रुरिन्द्रप्रतिमा महाबलाः; पुरे तु पाञ्चालनृपस्य तस्य ह ||१८||
१९१
वैशम्पायन उवाच||
पाण्डवैः सह संयोगं गतस्य द्रुपदस्य तु |
न बभूव भयं किञ्चिद्देवेभ्योऽपि कथञ्चन ||१||
कुन्तीमासाद्य ता नार्यो द्रुपदस्य महात्मनः |
नाम सङ्कीर्तयन्त्यस्ताः पादौ जग्मुः स्वमूर्धभिः ||२||
कृष्णा च क्षौमसंवीता कृतकौतुकमङ्गला |
कृताभिवादना श्वश्र्वास्तस्थौ प्रह्वा कृताञ्जलिः ||३||
रूपलक्षणसम्पन्नां शीलाचारसमन्विताम् |
द्रौपदीमवदत्प्रेम्णा पृथाशीर्वचनं स्नुषाम् ||४||
यथेन्द्राणी हरिहये स्वाहा चैव विभावसौ |
रोहिणी च यथा सोमे दमयन्ती यथा नले ||५||
यथा वैश्रवणे भद्रा वसिष्ठे चाप्यरुन्धती |
यथा नारायणे लक्ष्मीस्तथा त्वं भव भर्तृषु ||६||
जीवसूर्वीरसूर्भद्रे बहुसौख्यसमन्विता |
सुभगा भोगसम्पन्ना यज्ञपत्नी स्वनुव्रता ||७||
अतिथीनागतान्साधून्बालान्वृद्धान्गुरूंस्तथा |
पूजयन्त्या यथान्यायं शश्वद्गच्छन्तु ते समाः ||८||
कुरुजाङ्गलमुख्येषु राष्ट्रेषु नगरेषु च |
अनु त्वमभिषिच्यस्व नृपतिं धर्मवत्सलम् ||९||
पतिभिर्निर्जितामुर्वीं विक्रमेण महाबलैः |
कुरु ब्राह्मणसात्सर्वामश्वमेधे महाक्रतौ ||१०||
पृथिव्यां यानि रत्नानि गुणवन्ति गुनान्विते |
तान्याप्नुहि त्वं कल्याणि सुखिनी शरदां शतम् ||११||
यथा च त्वाभिनन्दामि वध्वद्य क्षौमसंवृताम् |
तथा भूयोऽभिनन्दिष्ये सूतपुत्रां गुणान्विताम् ||१२||
ततस्तु कृतदारेभ्यः पाण्डुभ्यः प्राहिणोद्धरिः |
मुक्तावैडूर्यचित्राणि हैमान्याभरणानि च ||१३||
वासांसि च महार्हाणि नानादेश्यानि माधवः |
कम्बलाजिनरत्नानि स्पर्शवन्ति शुभानि च ||१४||
शयनासनयानानि विविधानि महान्ति च |
वैडूर्यवज्रचित्राणि शतशो भाजनानि च ||१५||
रूपयौवनदाक्षिण्यैरुपेताश्च स्वलङ्कृताः |
प्रेष्याः सम्प्रददौ कृष्णो नानादेश्याः सहस्रशः ||१६||
गजान्विनीतान्भद्रांश्च सदश्वांश्च स्वलङ्कृतान् |
रथांश्च दान्तान्सौवर्णैः शुभैः पट्टैरलङ्कृतान् ||१७||
कोटिशश्च सुवर्णं स तेषामकृतकं तथा |
वीतीकृतममेयात्मा प्राहिणोन्मधुसूदनः ||१८||
तत्सर्वं प्रतिजग्राह धर्मराजो युधिष्ठिरः |
मुदा परमया युक्तो गोविन्दप्रियकाम्यया ||१९||
विदुरागमनपर्व
१९२
वैशम्पायन उवाच||
ततो राज्ञां चरैराप्तैश्चारः समुपनीयत |
पाण्डवैरुपसम्पन्ना द्रौपदी पतिभिः शुभा ||१||
येन तद्धनुरायम्य लक्ष्यं विद्धं महात्मना |
सोऽर्जुनो जयतां श्रेष्ठो महाबाणधनुर्धरः ||२||
यः शल्यं मद्रराजानमुत्क्षिप्याभ्रामयद्बली |
त्रासयंश्चापि सङ्क्रुद्धो वृक्षेण पुरुषान्रणे ||३||
न चापि सम्भ्रमः कश्चिदासीत्तत्र महात्मनः |
स भीमो भीमसंस्पर्शः शत्रुसेनाङ्गपातनः ||४||
ब्रह्मरूपधराञ्श्रुत्वा पाण्डुराजसुतांस्तदा |
कौन्तेयान्मनुजेन्द्राणां विस्मयः समजायत ||५||
सपुत्रा हि पुरा कुन्ती दग्धा जतुगृहे श्रुता |
पुनर्जातानिति स्मैतान्मन्यन्ते सर्वपार्थिवाः ||६||
धिक्कुर्वन्तस्तदा भीष्मं धृतराष्ट्रं च कौरवम् |
कर्मणा सुनृशंसेन पुरोचनकृतेन वै ||७||
वृत्ते स्वयंवरे चैव राजानः सर्व एव ते |
यथागतं विप्रजग्मुर्विदित्वा पाण्डवान्वृतान् ||८||
अथ दुर्योधनो राजा विमना भ्रातृभिः सह |
अश्वत्थाम्ना मातुलेन कर्णेन च कृपेण च ||९||
विनिवृत्तो वृतं दृष्ट्वा द्रौपद्या श्वेतवाहनम् |
तं तु दुःशासनो व्रीडन्मन्दं मन्दमिवाब्रवीत् ||१०||
यद्यसौ ब्राह्मणो न स्याद्विन्देत द्रौपदीं न सः |
न हि तं तत्त्वतो राजन्वेद कश्चिद्धनञ्जयम् ||११||
दैवं तु परमं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम् |
धिगस्मत्पौरुषं तात यद्धरन्तीह पाण्डवाः ||१२||
एवं सम्भाषमाणास्ते निन्दन्तश्च पुरोचनम् |
विविशुर्हास्तिनपुरं दीना विगतचेतसः ||१३||
त्रस्ता विगतसङ्कल्पा दृष्ट्वा पार्थान्महौजसः |
मुक्तान्हव्यवहाच्चैनान्संयुक्तान्द्रुपदेन च ||१४||
धृष्टद्युम्नं च सञ्चिन्त्य तथैव च शिखण्डिनम् |
द्रुपदस्यात्मजांश्चान्यान्सर्वयुद्धविशारदान् ||१५||
विदुरस्त्वथ ताञ्श्रुत्वा द्रौपद्या पाण्डवान्वृतान् |
व्रीडितान्धार्तराष्ट्रांश्च भग्नदर्पानुपागतान् ||१६||
ततः प्रीतमनाः क्षत्ता धृतराष्ट्रं विशां पते |
उवाच दिष्ट्या कुरवो वर्धन्त इति विस्मितः ||१७||
वैचित्रवीर्यस्तु नृपो निशम्य विदुरस्य तत् |
अब्रवीत्परमप्रीतो दिष्ट्या दिष्ट्येति भारत ||१८||
मन्यते हि वृतं पुत्रं ज्येष्ठं द्रुपदकन्यया |
दुर्योधनमविज्ञानात्प्रज्ञाचक्षुर्नरेश्वरः ||१९||
अथ त्वाज्ञापयामास द्रौपद्या भूषणं बहु |
आनीयतां वै कृष्णेति पुत्रं दुर्योधनं तदा ||२०||
अथास्य पश्चाद्विदुर आचख्यौ पाण्डवान्वृतान् |
सर्वान्कुशलिनो वीरान्पूजितान्द्रुपदेन च ||२१||
तेषां सम्बन्धिनश्चान्यान्बहून्बलसमन्वितान् ||२१||
धृतराष्ट्र उवाच||
यथैव पाण्डोः पुत्रास्ते तथैवाभ्यधिका मम |
सेयमभ्यधिका प्रीतिर्वृद्धिर्विदुर मे मता ||२२||
यत्ते कुशलिनो वीरा मित्रवन्तश्च पाण्डवाः ||२२||
को हि द्रुपदमासाद्य मित्रं क्षत्तः सबान्धवम् |
न बुभूषेद्भवेनार्थी गतश्रीरपि पार्थिवः ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
तं तथा भाषमाणं तु विदुरः प्रत्यभाषत |
नित्यं भवतु ते बुद्धिरेषा राजञ्शतं समाः ||२४||
ततो दुर्योधनश्चैव राधेयश्च विशां पते |
धृतराष्ट्रमुपागम्य वचोऽब्रूतामिदं तदा ||२५||
संनिधौ विदुरस्य त्वां वक्तुं नृप न शक्नुवः |
विविक्तमिति वक्ष्यावः किं तवेदं चिकीर्षितम् ||२६||
सपत्नवृद्धिं यत्तात मन्यसे वृद्धिमात्मनः |
अभिष्टौषि च यत्क्षत्तुः समीपे द्विपदां वर ||२७||
अन्यस्मिन्नृप कर्तव्ये त्वमन्यत्कुरुषेऽनघ |
तेषां बलविघातो हि कर्तव्यस्तात नित्यशः ||२८||
ते वयं प्राप्तकालस्य चिकीर्षां मन्त्रयामहे |
यथा नो न ग्रसेयुस्ते सपुत्रबलबान्धवान् ||२९||
१९३
धृतराष्ट्र उवाच||
अहमप्येवमेवैतच्चिन्तयामि यथा युवाम् |
विवेक्तुं नाहमिच्छामि त्वाकारं विदुरं प्रति ||१||
अतस्तेषां गुणानेव कीर्तयामि विशेषतः |
नावबुध्येत विदुरो ममाभिप्रायमिङ्गितैः ||२||
यच्च त्वं मन्यसे प्राप्तं तद्ब्रूहि त्वं सुयोधन |
राधेय मन्यसे त्वं च यत्प्राप्तं तद्ब्रवीहि मे ||३||
दुर्योधन उवाच||
अद्य तान्कुशलैर्विप्रैः सुकृतैराप्तकारिभिः |
कुन्तीपुत्रान्भेदयामो माद्रीपुत्रौ च पाण्डवौ ||४||
अथ वा द्रुपदो राजा महद्भिर्वित्तसञ्चयैः |
पुत्राश्चास्य प्रलोभ्यन्ताममात्याश्चैव सर्वशः ||५||
परित्यजध्वं राजानं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् |
अथ तत्रैव वा तेषां निवासं रोचयन्तु ते ||६||
इहैषां दोषवद्वासं वर्णयन्तु पृथक्पृथक् |
ते भिद्यमानास्तत्रैव मनः कुर्वन्तु पाण्डवाः ||७||
अथवा कुशलाः केचिदुपायनिपुणा नराः |
इतरेतरतः पार्थान्भेदयन्त्वनुरागतः ||८||
व्युत्थापयन्तु वा कृष्णां बहुत्वात्सुकरं हि तत् |
अथवा पाण्डवांस्तस्यां भेदयन्तु ततश्च ताम् ||९||
भीमसेनस्य वा राजन्नुपायकुशलैर्नरैः |
मृत्युर्विधीयतां छन्नैः स हि तेषां बलाधिकः ||१०||
तस्मिंस्तु निहते राजन्हतोत्साहा हतौजसः |
यतिष्यन्ते न राज्याय स हि तेषां व्यपाश्रयः ||११||
अजेयो ह्यर्जुनः सङ्ख्ये पृष्ठगोपे वृकोदरे |
तमृते फल्गुनो युद्धे राधेयस्य न पादभाक् ||१२||
ते जानमाना दौर्बल्यं भीमसेनमृते महत् |
अस्मान्बलवतो ज्ञात्वा नशिष्यन्त्यबलीयसः ||१३||
इहागतेषु पार्थेषु निदेशवशवर्तिषु |
प्रवर्तिष्यामहे राजन्यथाश्रद्धं निबर्हणे ||१४||
अथवा दर्शनीयाभिः प्रमदाभिर्विलोभ्यताम् |
एकैकस्तत्र कौन्तेयस्ततः कृष्णा विरज्यताम् ||१५||
प्रेष्यतां वापि राधेयस्तेषामागमनाय वै |
ते लोप्त्रहारैः सन्धाय वध्यन्तामाप्तकारिभिः ||१६||
एतेषामभ्युपायानां यस्ते निर्दोषवान्मतः |
तस्य प्रयोगमातिष्ठ पुरा कालोऽतिवर्तते ||१७||
यावच्चाकृतविश्वासा द्रुपदे पार्थिवर्षभे |
तावदेवाद्य ते शक्या न शक्यास्तु ततः परम् ||१८||
एषा मम मतिस्तात निग्रहाय प्रवर्तते |
साधु वा यदि वासाधु किं वा राधेय मन्यसे ||१९||
१९४
कर्ण उवाच||
दुर्योधन तव प्रज्ञा न सम्यगिति मे मतिः |
न ह्युपायेन ते शक्याः पाण्डवाः कुरुनन्दन ||१||
पूर्वमेव हि ते सूक्ष्मैरुपायैर्यतितास्त्वया |
निग्रहीतुं यदा वीर शकिता न तदा त्वया ||२||
इहैव वर्तमानास्ते समीपे तव पार्थिव |
अजातपक्षाः शिशवः शकिता नैव बाधितुम् ||३||
जातपक्षा विदेशस्था विवृद्धाः सर्वशोऽद्य ते |
नोपायसाध्याः कौन्तेया ममैषा मतिरच्युत ||४||
न च ते व्यसनैर्योक्तुं शक्या दिष्टकृता हि ते |
शङ्किताश्चेप्सवश्चैव पितृपैतामहं पदम् ||५||
परस्परेण भेदश्च नाधातुं तेषु शक्यते |
एकस्यां ये रताः पत्न्यां न भिद्यन्ते परस्परम् ||६||
न चापि कृष्णा शक्येत तेभ्यो भेदयितुं परैः |
परिद्यूनान्वृतवती किमुताद्य मृजावतः ||७||
ईप्सितश्च गुणः स्त्रीणामेकस्या बहुभर्तृता |
तं च प्राप्तवती कृष्णा न सा भेदयितुं सुखम् ||८||
आर्यवृत्तश्च पाञ्चाल्यो न स राजा धनप्रियः |
न सन्त्यक्ष्यति कौन्तेयान्राज्यदानैरपि ध्रुवम् ||९||
तथास्य पुत्रो गुणवाननुरक्तश्च पाण्डवान् |
तस्मान्नोपायसाध्यांस्तानहं मन्ये कथञ्चन ||१०||
इदं त्वद्य क्षमं कर्तुमस्माकं पुरुषर्षभ |
यावन्न कृतमूलास्ते पाण्डवेया विशां पते ||११||
तावत्प्रहरणीयास्ते रोचतां तव विक्रमः ||११||
अस्मत्पक्षो महान्यावद्यावत्पाञ्चालको लघुः |
तावत्प्रहरणं तेषां क्रियतां मा विचारय ||१२||
वाहनानि प्रभूतानि मित्राणि बहुलानि च |
यावन्न तेषां गान्धारे तावदेवाशु विक्रम ||१३||
यावच्च राजा पाञ्चाल्यो नोद्यमे कुरुते मनः |
सह पुत्रैर्महावीर्यैस्तावदेवाशु विक्रम ||१४||
यावन्नायाति वार्ष्णेयः कर्षन्यादववाहिनीम् |
राज्यार्थे पाण्डवेयानां तावदेवाशु विक्रम ||१५||
वसूनि विविधान्भोगान्राज्यमेव च केवलम् |
नात्याज्यमस्ति कृष्णस्य पाण्डवार्थे महीपते ||१६||
विक्रमेण मही प्राप्ता भरतेन महात्मना |
विक्रमेण च लोकांस्त्रीञ्जितवान्पाकशासनः ||१७||
विक्रमं च प्रशंसन्ति क्षत्रियस्य विशां पते |
स्वको हि धर्मः शूराणां विक्रमः पार्थिवर्षभ ||१८||
ते बलेन वयं राजन्महता चतुरङ्गिणा |
प्रमथ्य द्रुपदं शीघ्रमानयामेह पाण्डवान् ||१९||
न हि साम्ना न दानेन न भेदेन च पाण्डवाः |
शक्याः साधयितुं तस्माद्विक्रमेणैव ताञ्जहि ||२०||
तान्विक्रमेण जित्वेमामखिलां भुङ्क्ष्व मेदिनीम् |
नान्यमत्र प्रपश्यामि कार्योपायं जनाधिप ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
श्रुत्वा तु राधेयवचो धृतराष्ट्रः प्रतापवान् |
अभिपूज्य ततः पश्चादिदं वचनमब्रवीत् ||२२||
उपपन्नं महाप्राज्ञे कृतास्त्रे सूतनन्दने |
त्वयि विक्रमसम्पन्नमिदं वचनमीदृशम् ||२३||
भूय एव तु भीष्मश्च द्रोणो विदुर एव च |
युवां च कुरुतां बुद्धिं भवेद्या नः सुखोदया ||२४||
तत आनाय्य तान्सर्वान्मन्त्रिणः सुमहायशाः |
धृतराष्ट्रो महाराज मन्त्रयामास वै तदा ||२५||
१९५
भीष्म उवाच||
न रोचते विग्रहो मे पाण्डुपुत्रैः कथञ्चन |
यथैव धृतराष्ट्रो मे तथा पाण्डुरसंशयम् ||१||
गान्धार्याश्च यथा पुत्रास्तथा कुन्तीसुता मताः |
यथा च मम ते रक्ष्या धृतराष्ट्र तथा तव ||२||
यथा च मम राज्ञश्च तथा दुर्योधनस्य ते |
तथा कुरूणां सर्वेषामन्येषामपि भारत ||३||
एवं गते विग्रहं तैर्न रोचये; सन्धाय वीरैर्दीयतामद्य भूमिः |
तेषामपीदं प्रपितामहानां; राज्यं पितुश्चैव कुरूत्तमानाम् ||४||
दुर्योधन यथा राज्यं त्वमिदं तात पश्यसि |
मम पैतृकमित्येवं तेऽपि पश्यन्ति पाण्डवाः ||५||
यदि राज्यं न ते प्राप्ताः पाण्डवेयास्तपस्विनः |
कुत एव तवापीदं भारतस्य च कस्यचित् ||६||
अथ धर्मेण राज्यं त्वं प्राप्तवान्भरतर्षभ |
तेऽपि राज्यमनुप्राप्ताः पूर्वमेवेति मे मतिः ||७||
मधुरेणैव राज्यस्य तेषामर्धं प्रदीयताम् |
एतद्धि पुरुषव्याघ्र हितं सर्वजनस्य च ||८||
अतोऽन्यथा चेत्क्रियते न हितं नो भविष्यति |
तवाप्यकीर्तिः सकला भविष्यति न संशयः ||९||
कीर्तिरक्षणमातिष्ठ कीर्तिर्हि परमं बलम् |
नष्टकीर्तेर्मनुष्यस्य जीवितं ह्यफलं स्मृतम् ||१०||
यावत्कीर्तिर्मनुष्यस्य न प्रणश्यति कौरव |
तावज्जीवति गान्धारे नष्टकीर्तिस्तु नश्यति ||११||
तमिमं समुपातिष्ठ धर्मं कुरुकुलोचितम् |
अनुरूपं महाबाहो पूर्वेषामात्मनः कुरु ||१२||
दिष्ट्या धरन्ति ते वीरा दिष्ट्या जीवति सा पृथा |
दिष्ट्या पुरोचनः पापो नसकामोऽत्ययं गतः ||१३||
तदा प्रभृति गान्धारे न शक्नोम्यभिवीक्षितुम् |
लोके प्राणभृतां कञ्चिच्छ्रुत्वा कुन्तीं तथागताम् ||१४||
न चापि दोषेण तथा लोको वैति पुरोचनम् |
यथा त्वां पुरुषव्याघ्र लोको दोषेण गच्छति ||१५||
तदिदं जीवितं तेषां तव कल्मषनाशनम् |
संमन्तव्यं महाराज पाण्डवानां च दर्शनम् ||१६||
न चापि तेषां वीराणां जीवतां कुरुनन्दन |
पित्र्योंऽशः शक्य आदातुमपि वज्रभृता स्वयम् ||१७||
ते हि सर्वे स्थिता धर्मे सर्वे चैवैकचेतसः |
अधर्मेण निरस्ताश्च तुल्ये राज्ये विशेषतः ||१८||
यदि धर्मस्त्वया कार्यो यदि कार्यं प्रियं च मे |
क्षेमं च यदि कर्तव्यं तेषामर्धं प्रदीयताम् ||१९||
१९६
द्रोण उवाच||
मन्त्राय समुपानीतैर्धृतराष्ट्रहितैर्नृप |
धर्म्यं पथ्यं यशस्यं च वाच्यमित्यनुशुश्रुमः ||१||
ममाप्येषा मतिस्तात या भीष्मस्य महात्मनः |
संविभज्यास्तु कौन्तेया धर्म एष सनातनः ||२||
प्रेष्यतां द्रुपदायाशु नरः कश्चित्प्रियंवदः |
बहुलं रत्नमादाय तेषामर्थाय भारत ||३||
मिथः कृत्यं च तस्मै स आदाय बहु गच्छतु |
वृद्धिं च परमां ब्रूयात्तत्संयोगोद्भवां तथा ||४||
सम्प्रीयमाणं त्वां ब्रूयाद्राजन्दूर्योधनं तथा |
असकृद्द्रुपदे चैव धृष्टद्युम्ने च भारत ||५||
उचितत्वं प्रियत्वं च योगस्यापि च वर्णयेत् |
पुनः पुनश्च कौन्तेयान्माद्रीपुत्रौ च सान्त्वयन् ||६||
हिरण्मयानि शुभ्राणि बहून्याभरणानि च |
वचनात्तव राजेन्द्र द्रौपद्याः सम्प्रयच्छतु ||७||
तथा द्रुपदपुत्राणां सर्वेषां भरतर्षभ |
पाण्डवानां च सर्वेषां कुन्त्या युक्तानि यानि च ||८||
एवं सान्त्वसमायुक्तं द्रुपदं पाण्डवैः सह |
उक्त्वाथानन्तरं ब्रूयात्तेषामागमनं प्रति ||९||
अनुज्ञातेषु वीरेषु बलं गच्छतु शोभनम् |
दुःशासनो विकर्णश्च पाण्डवानानयन्त्विह ||१०||
ततस्ते पार्थिवश्रेष्ठ पूज्यमानाः सदा त्वया |
प्रकृतीनामनुमते पदे स्थास्यन्ति पैतृके ||११||
एवं तव महाराज तेषु पुत्रेषु चैव ह |
वृत्तमौपयिकं मन्ये भीष्मेण सह भारत ||१२||
कर्ण उवाच||
योजितावर्थमानाभ्यां सर्वकार्येष्वनन्तरौ |
न मन्त्रयेतां त्वच्छ्रेयः किमद्भुततरं ततः ||१३||
दुष्टेन मनसा यो वै प्रच्छन्नेनान्तरात्मना |
ब्रूयान्निःश्रेयसं नाम कथं कुर्यात्सतां मतम् ||१४||
न मित्राण्यर्थकृच्छ्रेषु श्रेयसे वेतराय वा |
विधिपूर्वं हि सर्वस्य दुःखं वा यदि वा सुखम् ||१५||
कृतप्रज्ञोऽकृतप्रज्ञो बालो वृद्धश्च मानवः |
ससहायोऽसहायश्च सर्वं सर्वत्र विन्दति ||१६||
श्रूयते हि पुरा कश्चिदम्बुवीच इति श्रुतः |
आसीद्राजगृहे राजा मागधानां महीक्षिताम् ||१७||
स हीनः करणैः सर्वैरुच्छ्वासपरमो नृपः |
अमात्यसंस्थः कार्येषु सर्वेष्वेवाभवत्तदा ||१८||
तस्यामात्यो महाकर्णिर्बभूवैकेश्वरः पुरा |
स लब्धबलमात्मानं मन्यमानोऽवमन्यते ||१९||
स राज्ञ उपभोग्यानि स्त्रियो रत्नधनानि च |
आददे सर्वशो मूढ ऐश्वर्यं च स्वयं तदा ||२०||
तदादाय च लुब्धस्य लाभाल्लोभो व्यवर्धत |
तथा हि सर्वमादाय राज्यमस्य जिहीर्षति ||२१||
हीनस्य करणैः सर्वैरुच्छ्वासपरमस्य च |
यतमानोऽपि तद्राज्यं न शशाकेति नः श्रुतम् ||२२||
किमन्यद्विहितान्नूनं तस्य सा पुरुषेन्द्रता |
यदि ते विहितं राज्यं भविष्यति विशां पते ||२३||
मिषतः सर्वलोकस्य स्थास्यते त्वयि तद्ध्रुवम् |
अतोऽन्यथा चेद्विहितं यतमानो न लप्स्यसे ||२४||
एवं विद्वन्नुपादत्स्व मन्त्रिणां साध्वसाधुताम् |
दुष्टानां चैव बोद्धव्यमदुष्टानां च भाषितम् ||२५||
द्रोण उवाच||
विद्म ते भावदोषेण यदर्थमिदमुच्यते |
दुष्टः पाण्डवहेतोस्त्वं दोषं ख्यापयसे हि नः ||२६||
हितं तु परमं कर्ण ब्रवीमि कुरुवर्धनम् |
अथ त्वं मन्यसे दुष्टं ब्रूहि यत्परमं हितम् ||२७||
अतोऽन्यथा चेत्क्रियते यद्ब्रवीमि परं हितम् |
कुरवो विनशिष्यन्ति नचिरेणेति मे मतिः ||२८||
१९७
विदुर उवाच||
राजन्निःसंशयं श्रेयो वाच्यस्त्वमसि बान्धवैः |
न त्वशुश्रूषमाणेषु वाक्यं सम्प्रतितिष्ठति ||१||
हितं हि तव तद्वाक्यमुक्तवान्कुरुसत्तमः |
भीष्मः शान्तनवो राजन्प्रतिगृह्णासि तन्न च ||२||
तथा द्रोणेन बहुधा भाषितं हितमुत्तमम् |
तच्च राधासुतः कर्णो मन्यते न हितं तव ||३||
चिन्तयंश्च न पश्यामि राजंस्तव सुहृत्तमम् |
आभ्यां पुरुषसिंहाभ्यां यो वा स्यात्प्रज्ञयाधिकः ||४||
इमौ हि वृद्धौ वयसा प्रज्ञया च श्रुतेन च |
समौ च त्वयि राजेन्द्र तेषु पाण्डुसुतेषु च ||५||
धर्मे चानवमौ राजन्सत्यतायां च भारत |
रामाद्दाशरथेश्चैव गयाच्चैव न संशयः ||६||
न चोक्तवन्तावश्रेयः पुरस्तादपि किञ्चन |
न चाप्यपकृतं किञ्चिदनयोर्लक्ष्यते त्वयि ||७||
ताविमौ पुरुषव्याघ्रावनागसि नृप त्वयि |
न मन्त्रयेतां त्वच्छ्रेयः कथं सत्यपराक्रमौ ||८||
प्रज्ञावन्तौ नरश्रेष्ठावस्मिँल्लोके नराधिप |
त्वन्निमित्तमतो नेमौ किञ्चिज्जिह्मं वदिष्यतः ||९||
इति मे नैष्ठिकी बुद्धिर्वर्तते कुरुनन्दन ||९||
न चार्थहेतोर्धर्मज्ञौ वक्ष्यतः पक्षसंश्रितम् |
एतद्धि परमं श्रेयो मेनाते तव भारत ||१०||
दुर्योधनप्रभृतयः पुत्रा राजन्यथा तव |
तथैव पाण्डवेयास्ते पुत्रा राजन्न संशयः ||११||
तेषु चेदहितं किञ्चिन्मन्त्रयेयुरबुद्धितः |
मन्त्रिणस्ते न ते श्रेयः प्रपश्यन्ति विशेषतः ||१२||
अथ ते हृदये राजन्विशेषस्तेषु वर्तते |
अन्तरस्थं विवृण्वानाः श्रेयः कुर्युर्न ते ध्रुवम् ||१३||
एतदर्थमिमौ राजन्महात्मानौ महाद्युती |
नोचतुर्विवृतं किञ्चिन्न ह्येष तव निश्चयः ||१४||
यच्चाप्यशक्यतां तेषामाहतुः पुरुषर्षभौ |
तत्तथा पुरुषव्याघ्र तव तद्भद्रमस्तु ते ||१५||
कथं हि पाण्डवः श्रीमान्सव्यसाची परन्तपः |
शक्यो विजेतुं सङ्ग्रामे राजन्मघवता अपि ||१६||
भीमसेनो महाबाहुर्नागायुतबलो महान् |
कथं हि युधि शक्येत विजेतुममरैरपि ||१७||
तथैव कृतिनौ युद्धे यमौ यमसुताविव |
कथं विषहितुं शक्यौ रणे जीवितुमिच्छता ||१८||
यस्मिन्धृतिरनुक्रोशः क्षमा सत्यं पराक्रमः |
नित्यानि पाण्डवश्रेष्ठे स जीयेत कथं रणे ||१९||
येषां पक्षधरो रामो येषां मन्त्री जनार्दनः |
किं नु तैरजितं सङ्ख्ये येषां पक्षे च सात्यकिः ||२०||
द्रुपदः श्वशुरो येषां येषां श्यालाश्च पार्षताः |
धृष्टद्युम्नमुखा वीरा भ्रातरो द्रुपदात्मजाः ||२१||
सोऽशक्यतां च विज्ञाय तेषामग्रेण भारत |
दायाद्यतां च धर्मेण सम्यक्तेषु समाचर ||२२||
इदं निर्दिग्धमयशः पुरोचनकृतं महत् |
तेषामनुग्रहेणाद्य राजन्प्रक्षालयात्मनः ||२३||
द्रुपदोऽपि महान्राजा कृतवैरश्च नः पुरा |
तस्य सङ्ग्रहणं राजन्स्वपक्षस्य विवर्धनम् ||२४||
बलवन्तश्च दाशार्हा बहवश्च विशां पते |
यतः कृष्णस्ततस्ते स्युर्यतः कृष्णस्ततो जयः ||२५||
यच्च साम्नैव शक्येत कार्यं साधयितुं नृप |
को दैवशप्तस्तत्कार्तुं विग्रहेण समाचरेत् ||२६||
श्रुत्वा च जीवतः पार्थान्पौरजानपदो जनः |
बलवद्दर्शने गृध्नुस्तेषां राजन्कुरु प्रियम् ||२७||
दुर्योधनश्च कर्णश्च शकुनिश्चापि सौबलः |
अधर्मयुक्ता दुष्प्रज्ञा बाला मैषां वचः कृथाः ||२८||
उक्तमेतन्मया राजन्पुरा गुणवतस्तव |
दुर्योधनापराधेन प्रजेयं विनशिष्यति ||२९||
१९८
धृतराष्ट्र उवाच||
भीष्मः शान्तनवो विद्वान्द्रोणश्च भगवानृषिः |
हितं परमकं वाक्यं त्वं च सत्यं ब्रवीषि माम् ||१||
यथैव पाण्डोस्ते वीराः कुन्तीपुत्रा महारथाः |
तथैव धर्मतः सर्वे मम पुत्रा न संशयः ||२||
यथैव मम पुत्राणामिदं राज्यं विधीयते |
तथैव पाण्डुपुत्राणामिदं राज्यं न संशयः ||३||
क्षत्तरानय गच्छैतान्सह मात्रा सुसत्कृतान् |
तया च देवरूपिण्या कृष्णया सह भारत ||४||
दिष्ट्या जीवन्ति ते पार्था दिष्ट्या जीवति सा पृथा |
दिष्ट्या द्रुपदकन्यां च लब्धवन्तो महारथाः ||५||
दिष्ट्या वर्धामहे सर्वे दिष्ट्या शान्तः पुरोचनः |
दिष्ट्या मम परं दुःखमपनीतं महाद्युते ||६||
वैशम्पायन उवाच||
ततो जगाम विदुरो धृतराष्ट्रस्य शासनात् |
सकाशं यज्ञसेनस्य पाण्डवानां च भारत ||७||
तत्र गत्वा स धर्मज्ञः सर्वशास्त्रविशारदः |
द्रुपदं न्यायतो राजन्संयुक्तमुपतस्थिवान् ||८||
स चापि प्रतिजग्राह धर्मेण विदुरं ततः |
चक्रतुश्च यथान्यायं कुशलप्रश्नसंविदम् ||९||
ददर्श पाण्डवांस्तत्र वासुदेवं च भारत |
स्नेहात्परिष्वज्य स तान्पप्रच्छानामयं ततः ||१०||
तैश्चाप्यमितबुद्धिः स पूजितोऽथ यथाक्रमम् |
वचनाद्धृतराष्ट्रस्य स्नेहयुक्तं पुनः पुनः ||११||
पप्रच्छानामयं राजंस्ततस्तान्पाण्डुनन्दनान् |
प्रददौ चापि रत्नानि विविधानि वसूनि च ||१२||
पाण्डवानां च कुन्त्याश्च द्रौपद्याश्च विशां पते |
द्रुपदस्य च पुत्राणां यथा दत्तानि कौरवैः ||१३||
प्रोवाच चामितमतिः प्रश्रितं विनयान्वितः |
द्रुपदं पाण्डुपुत्राणां संनिधौ केशवस्य च ||१४||
राजञ्शृणु सहामात्यः सपुत्रश्च वचो मम |
धृतराष्ट्रः सपुत्रस्त्वां सहामात्यः सबान्धवः ||१५||
अब्रवीत्कुशलं राजन्प्रीयमाणः पुनः पुनः |
प्रीतिमांस्ते दृढं चापि सम्बन्धेन नराधिप ||१६||
तथा भीष्मः शान्तनवः कौरवैः सह सर्वशः |
कुशलं त्वां महाप्राज्ञः सर्वतः परिपृच्छति ||१७||
भारद्वाजो महेष्वासो द्रोणः प्रियसखस्तव |
समाश्लेषमुपेत्य त्वां कुशलं परिपृच्छति ||१८||
धृतराष्ट्रश्च पाञ्चाल्य त्वया सम्बन्धमीयिवान् |
कृतार्थं मन्यतेऽऽत्मानं तथा सर्वेऽपि कौरवाः ||१९||
न तथा राज्यसम्प्राप्तिस्तेषां प्रीतिकरी मता |
यथा सम्बन्धकं प्राप्य यज्ञसेन त्वया सह ||२०||
एतद्विदित्वा तु भवान्प्रस्थापयतु पाण्डवान् |
द्रष्टुं हि पाण्डुदायादांस्त्वरन्ते कुरवो भृशम् ||२१||
विप्रोषिता दीर्घकालमिमे चापि नरर्षभाः |
उत्सुका नगरं द्रष्टुं भविष्यन्ति पृथा तथा ||२२||
कृष्णामपि च पाञ्चालीं सर्वाः कुरुवरस्त्रियः |
द्रष्टुकामाः प्रतीक्षन्ते पुरं च विषयं च नः ||२३||
स भवान्पाण्डुपुत्राणामाज्ञापयतु माचिरम् |
गमनं सहदाराणामेतदागमनं मम ||२४||
विसृष्टेषु त्वया राजन्पाण्डवेषु महात्मसु |
ततोऽहं प्रेषयिष्यामि धृतराष्ट्रस्य शीघ्रगान् ||२५||
आगमिष्यन्ति कौन्तेयाः कुन्ती च सह कृष्णया ||२५||
राज्यालम्भपर्व
१९९
द्रुपद उवाच||
एवमेतन्महाप्राज्ञ यथात्थ विदुराद्य माम् |
ममापि परमो हर्षः सम्बन्धेऽस्मिन्कृते विभो ||१||
गमनं चापि युक्तं स्याद्गृहमेषां महात्मनाम् |
न तु तावन्मया युक्तमेतद्वक्तुं स्वयं गिरा ||२||
यदा तु मन्यते वीरः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
भीमसेनार्जुनौ चैव यमौ च पुरुषर्षभौ ||३||
रामकृष्णौ च धर्मज्ञौ तदा गच्छन्तु पाण्डवाः |
एतौ हि पुरुषव्याघ्रावेषां प्रियहिते रतौ ||४||
युधिष्ठिर उवाच||
परवन्तो वयं राजंस्त्वयि सर्वे सहानुगाः |
यथा वक्ष्यसि नः प्रीत्या करिष्यामस्तथा वयम् ||५||
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽब्रवीद्वासुदेवो गमनं मम रोचते |
यथा वा मन्यते राजा द्रुपदः सर्वधर्मवित् ||६||
द्रुपद उवाच||
यथैव मन्यते वीरो दाशार्हः पुरुषोत्तमः |
प्राप्तकालं महाबाहुः सा बुद्धिर्निश्चिता मम ||७||
यथैव हि महाभागाः कौन्तेया मम साम्प्रतम् |
तथैव वासुदेवस्य पाण्डुपुत्रा न संशयः ||८||
न तद्ध्यायति कौन्तेयो धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
यदेषां पुरुषव्याघ्रः श्रेयो ध्यायति केशवः ||९||
वैशम्पायन उवाच||
ततस्ते समनुज्ञाता द्रुपदेन महात्मना |
पाण्डवाश्चैव कृष्णश्च विदुरश्च महामतिः ||१०||
आदाय द्रौपदीं कृष्णां कुन्तीं चैव यशस्विनीम् |
सविहारं सुखं जग्मुर्नगरं नागसाह्वयम् ||११||
श्रुत्वा चोपस्थितान्वीरान्धृतराष्ट्रोऽपि कौरवः |
प्रतिग्रहाय पाण्डूनां प्रेषयामास कौरवान् ||१२||
विकर्णं च महेष्वासं चित्रसेनं च भारत |
द्रोणं च परमेष्वासं गौतमं कृपमेव च ||१३||
तैस्ते परिवृता वीराः शोभमाना महारथाः |
नगरं हास्तिनपुरं शनैः प्रविविशुस्तदा ||१४||
कौतूहलेन नगरं दीर्यमाणमिवाभवत् |
यत्र ते पुरुषव्याघ्राः शोकदुःखविनाशनाः ||१५||
तत उच्चावचा वाचः प्रियाः प्रियचिकीर्षुभिः |
उदीरिता अशृण्वंस्ते पाण्डवा हृदयङ्गमाः ||१६||
अयं स पुरुषव्याघ्रः पुनरायाति धर्मवित् |
यो नः स्वानिव दायादान्धर्मेण परिरक्षति ||१७||
अद्य पाण्डुर्महाराजो वनादिव वनप्रियः |
आगतः प्रियमस्माकं चिकीर्षुर्नात्र संशयः ||१८||
किं नु नाद्य कृतं तावत्सर्वेषां नः परं प्रियम् |
यन्नः कुन्तीसुता वीरा भर्तारः पुनरागताः ||१९||
यदि दत्तं यदि हुतं विद्यते यदि नस्तपः |
तेन तिष्ठन्तु नगरे पाण्डवाः शरदां शतम् ||२०||
ततस्ते धृतराष्ट्रस्य भीष्मस्य च महात्मनः |
अन्येषां च तदर्हाणां चक्रुः पादाभिवन्दनम् ||२१||
कृत्वा तु कुशलप्रश्नं सर्वेण नगरेण ते |
समाविशन्त वेश्मानि धृतराष्ट्रस्य शासनात् ||२२||
विश्रान्तास्ते महात्मानः कञ्चित्कालं महाबलाः |
आहूता धृतराष्ट्रेण राज्ञा शान्तनवेन च ||२३||
धृतराष्ट्र उवाच||
भ्रातृभिः सह कौन्तेय निबोधेदं वचो मम |
पुनर्वो विग्रहो मा भूत्खाण्डवप्रस्थमाविश ||२४||
न च वो वसतस्तत्र कश्चिच्छक्तः प्रबाधितुम् |
संरक्ष्यमाणान्पार्थेन त्रिदशानिव वज्रिणा ||२५||
अर्धं राज्यस्य सम्प्राप्य खाण्डवप्रस्थमाविश ||२५||
वैशम्पायन उवाच||
प्रतिगृह्य तु तद्वाक्यं नृपं सर्वे प्रणम्य च |
प्रतस्थिरे ततो घोरं वनं तन्मनुजर्षभाः ||२६||
अर्धं राज्यस्य सम्प्राप्य खाण्डवप्रस्थमाविशन् ||२६||
ततस्ते पाण्डवास्तत्र गत्वा कृष्णपुरोगमाः |
मण्डयां चक्रिरे तद्वै पुरं स्वर्गवदच्युताः ||२७||
ततः पुण्ये शिवे देशे शान्तिं कृत्वा महारथाः |
नगरं मापयामासुर्द्वैपायनपुरोगमाः ||२८||
सागरप्रतिरूपाभिः परिखाभिरलङ्कृतम् |
प्राकारेण च सम्पन्नं दिवमावृत्य तिष्ठता ||२९||
पाण्डुराभ्रप्रकाशेन हिमराशिनिभेन च |
शुशुभे तत्पुरश्रेष्ठं नागैर्भोगवती यथा ||३०||
द्विपक्षगरुडप्रख्यैर्द्वारैर्घोरप्रदर्शनैः |
गुप्तमभ्रचयप्रख्यैर्गोपुरैर्मन्दरोपमैः ||३१||
विविधैरतिनिर्विद्धैः शस्त्रोपेतैः सुसंवृतैः |
शक्तिभिश्चावृतं तद्धि द्विजिह्वैरिव पन्नगैः ||३२||
तल्पैश्चाभ्यासिकैर्युक्तं शुशुभे योधरक्षितम् ||३२||
तीक्ष्णाङ्कुशशतघ्नीभिर्यन्त्रजालैश्च शोभितम् |
आयसैश्च महाचक्रैः शुशुभे तत्पुरोत्तमम् ||३३||
सुविभक्तमहारथ्यं देवताबाधवर्जितम् |
विरोचमानं विविधैः पाण्डुरैर्भवनोत्तमैः ||३४||
तत्त्रिविष्टपसङ्काशमिन्द्रप्रस्थं व्यरोचत |
मेघवृन्दमिवाकाशे वृद्धं विद्युत्समावृतम् ||३५||
तत्र रम्ये शुभे देशे कौरव्यस्य निवेशनम् |
शुशुभे धनसम्पूर्णं धनाध्यक्षक्षयोपमम् ||३६||
तत्रागच्छन्द्विजा राजन्सर्ववेदविदां वराः |
निवासं रोचयन्ति स्म सर्वभाषाविदस्तथा ||३७||
वणिजश्चाभ्ययुस्तत्र देशे दिग्भ्यो धनार्थिनः |
सर्वशिल्पविदश्चैव वासायाभ्यागमंस्तदा ||३८||
उद्यानानि च रम्याणि नगरस्य समन्ततः |
आम्रैराम्रातकैर्नीपैरशोकैश्चम्पकैस्तथा ||३९||
पुंनागैर्नागपुष्पैश्च लकुचैः पनसैस्तथा |
शालतालकदम्बैश्च बकुलैश्च सकेतकैः ||४०||
मनोहरैः पुष्पितैश्च फलभारावनामितैः |
प्राचीनामलकैर्लोध्रैरङ्कोलैश्च सुपुष्पितैः ||४१||
जम्बूभिः पाटलाभिश्च कुब्जकैरतिमुक्तकैः |
करवीरैः पारिजातैरन्यैश्च विविधैर्द्रुमैः ||४२||
नित्यपुष्पफलोपेतैर्नानाद्विजगणायुतम् |
मत्तबर्हिणसङ्घुष्टं कोकिलैश्च सदामदैः ||४३||
गृहैरादर्शविमलैर्विविधैश्च लतागृहैः |
मनोहरैश्चित्रगृहैस्तथा जगतिपर्वतैः ||४४||
वापीभिर्विविधाभिश्च पूर्णाभिः परमाम्भसा ||४४||
सरोभिरतिरम्यैश्च पद्मोत्पलसुगन्धिभिः |
हंसकारण्डवयुतैश्चक्रवाकोपशोभितैः ||४५||
रम्याश्च विविधास्तत्र पुष्करिण्यो वनावृताः |
तडागानि च रम्याणि बृहन्ति च महान्ति च ||४६||
तेषां पुण्यजनोपेतं राष्ट्रमावसतां महत् |
पाण्डवानां महाराज शश्वत्प्रीतिरवर्धत ||४७||
तत्र भीष्मेण राज्ञा च धर्मप्रणयने कृते |
पाण्डवाः समपद्यन्त खाण्डवप्रस्थवासिनः ||४८||
पञ्चभिस्तैर्महेष्वासैरिन्द्रकल्पैः समन्वितम् |
शुशुभे तत्पुरश्रेष्ठं नागैर्भोगवती यथा ||४९||
तान्निवेश्य ततो वीरो रामेण सह केशवः |
ययौ द्वारवतीं राजन्पाण्डवानुमते तदा ||५०||
अर्जुनवनवासपर्व
२००
जनमेजय उवाच||
एवं सम्प्राप्य राज्यं तदिन्द्रप्रस्थे तपोधन |
अत ऊर्ध्वं महात्मानः किमकुर्वन्त पाण्डवाः ||१||
सर्व एव महात्मानः पूर्वे मम पितामहाः |
द्रौपदी धर्मपत्नी च कथं तानन्ववर्तत ||२||
कथं वा पञ्च कृष्णायामेकस्यां ते नराधिपाः |
वर्तमाना महाभागा नाभिद्यन्त परस्परम् ||३||
श्रोतुमिच्छाम्यहं सर्वं विस्तरेण तपोधन |
तेषां चेष्टितमन्योन्यं युक्तानां कृष्णया तया ||४||
वैशम्पायन उवाच||
धृतराष्ट्राभ्यनुज्ञाताः कृष्णया सह पाण्डवाः |
रेमिरे पुरुषव्याघ्राः प्राप्तराज्याः परन्तपाः ||५||
प्राप्य राज्यं महातेजाः सत्यसन्धो युधिष्ठिरः |
पालयामास धर्मेण पृथिवीं भ्रातृभिः सह ||६||
जितारयो महाप्राज्ञाः सत्यधर्मपरायणाः |
मुदं परमिकां प्राप्तास्तत्रोषुः पाण्डुनन्दनाः ||७||
कुर्वाणाः पौरकार्याणि सर्वाणि पुरुषर्षभाः |
आसां चक्रुर्महार्हेषु पार्थिवेष्वासनेषु च ||८||
अथ तेषूपविष्टेषु सर्वेष्वेव महात्मसु |
नारदस्त्वथ देवर्षिराजगाम यदृच्छया ||९||
आसनं रुचिरं तस्मै प्रददौ स्वं युधिष्ठिरः ||९||
देवर्षेरुपविष्टस्य स्वयमर्घ्यं यथाविधि |
प्रादाद्युधिष्ठिरो धीमान्राज्यं चास्मै न्यवेदयत् ||१०||
प्रतिगृह्य तु तां पूजामृषिः प्रीतमनाभवत् |
आशीर्भिर्वर्धयित्वा तु तमुवाचास्यतामिति ||११||
निषसादाभ्यनुज्ञातस्ततो राजा युधिष्ठिरः |
प्रेषयामास कृष्णायै भगवन्तमुपस्थितम् ||१२||
श्रुत्वैव द्रौपदी चापि शुचिर्भूत्वा समाहिता |
जगाम तत्र यत्रास्ते नारदः पाण्डवैः सह ||१३||
तस्याभिवाद्य चरणौ देवर्षेर्धर्मचारिणी |
कृताञ्जलिः सुसंवीता स्थिताथ द्रुपदात्मजा ||१४||
तस्याश्चापि स धर्मात्मा सत्यवागृषिसत्तमः |
आशिषो विविधाः प्रोच्य राजपुत्र्यास्तु नारदः ||१५||
गम्यतामिति होवाच भगवांस्तामनिन्दिताम् ||१५||
गतायामथ कृष्णायां युधिष्ठिरपुरोगमान् |
विविक्ते पाण्डवान्सर्वानुवाच भगवानृषिः ||१६||
पाञ्चाली भवतामेका धर्मपत्नी यशस्विनी |
यथा वो नात्र भेदः स्यात्तथा नीतिर्विधीयताम् ||१७||
सुन्दोपसुन्दावसुरौ भ्रातरौ सहितावुभौ |
आस्तामवध्यावन्येषां त्रिषु लोकेषु विश्रुतौ ||१८||
एकराज्यावेकगृहावेकशय्यासनाशनौ |
तिलोत्तमायास्तौ हेतोरन्योन्यमभिजघ्नतुः ||१९||
रक्ष्यतां सौहृदं तस्मादन्योन्यप्रतिभाविकम् |
यथा वो नात्र भेदः स्यात्तत्कुरुष्व युधिष्ठिर ||२०||
युधिष्ठिर उवाच||
सुन्दोपसुन्दावसुरौ कस्य पुत्रौ महामुने |
उत्पन्नश्च कथं भेदः कथं चान्योन्यमघ्नताम् ||२१||
अप्सरा देवकन्या वा कस्य चैषा तिलोत्तमा |
यस्याः कामेन संमत्तौ जघ्नतुस्तौ परस्परम् ||२२||
एतत्सर्वं यथावृत्तं विस्तरेण तपोधन |
श्रोतुमिच्छामहे विप्र परं कौतूहलं हि नः ||२३||
सुन्दोपसुन्दोपाख्यानम्
२०१
नारद उवाच||
शृणु मे विस्तरेणेममितिहासं पुरातनम् |
भ्रातृभीः सहितः पार्थ यथावृत्तं युधिष्ठिर ||१||
महासुरस्यान्ववाये हिरण्यकशिपोः पुरा |
निकुम्भो नाम दैत्येन्द्रस्तेजस्वी बलवानभूत् ||२||
तस्य पुत्रौ महावीर्यौ जातौ भीमपराक्रमौ |
सहान्योन्येन भुञ्जाते विनान्योन्यं न गच्छतः ||३||
अन्योन्यस्य प्रियकरावन्योन्यस्य प्रियंवदौ |
एकशीलसमाचारौ द्विधैवैकं यथा कृतौ ||४||
तौ विवृद्धौ महावीर्यौ कार्येष्वप्येकनिश्चयौ |
त्रैलोक्यविजयार्थाय समास्थायैकनिश्चयम् ||५||
कृत्वा दीक्षां गतौ विन्ध्यं तत्रोग्रं तेपतुस्तपः |
तौ तु दीर्घेण कालेन तपोयुक्तौ बभूवतुः ||६||
क्षुत्पिपासापरिश्रान्तौ जटावल्कलधारिणौ |
मलोपचितसर्वाङ्गौ वायुभक्षौ बभूवतुः ||७||
आत्ममांसानि जुह्वन्तौ पादाङ्गुष्ठाग्रधिष्ठितौ |
ऊर्ध्वबाहू चानिमिषौ दीर्घकालं धृतव्रतौ ||८||
तयोस्तपःप्रभावेण दीर्घकालं प्रतापितः |
धूमं प्रमुमुचे विन्ध्यस्तदद्भुतमिवाभवत् ||९||
ततो देवाभवन्भीता उग्रं दृष्ट्वा तयोस्तपः |
तपोविघातार्थमथो देवा विघ्नानि चक्रिरे ||१०||
रत्नैः प्रलोभयामासुः स्त्रीभिश्चोभौ पुनः पुनः |
न च तौ चक्रतुर्भङ्गं व्रतस्य सुमहाव्रतौ ||११||
अथ मायां पुनर्देवास्तयोश्चक्रुर्महात्मनोः |
भगिन्यो मातरो भार्यास्तयोः परिजनस्तथा ||१२||
परिपात्यमाना वित्रस्ताः शूलहस्तेन रक्षसा |
स्रस्ताभरणकेशान्ता एकान्तभ्रष्टवाससः ||१३||
अभिधाव्य ततः सर्वास्तौ त्राहीति विचुक्रुशुः |
न च तौ चक्रतुर्भङ्गं व्रतस्य सुमहाव्रतौ ||१४||
यदा क्षोभं नोपयाति नार्तिमन्यतरस्तयोः |
ततः स्त्रियस्ता भूतं च सर्वमन्तरधीयत ||१५||
ततः पितामहः साक्षादभिगम्य महासुरौ |
वरेण छन्दयामास सर्वलोकपितामहः ||१६||
ततः सुन्दोपसुन्दौ तौ भ्रातरौ दृढविक्रमौ |
दृष्ट्वा पितामहं देवं तस्थतुः प्राञ्जली तदा ||१७||
ऊचतुश्च प्रभुं देवं ततस्तौ सहितौ तदा |
आवयोस्तपसानेन यदि प्रीतः पितामहः ||१८||
मायाविदावस्त्रविदौ बलिनौ कामरूपिणौ |
उभावप्यमरौ स्यावः प्रसन्नो यदि नौ प्रभुः ||१९||
पितामह उवाच||
ऋतेऽमरत्वमन्यद्वां सर्वमुक्तं भविष्यति |
अन्यद्वृणीतां मृत्योश्च विधानममरैः समम् ||२०||
करिष्यावेदमिति यन्महदभ्युत्थितं तपः |
युवयोर्हेतुनानेन नामरत्वं विधीयते ||२१||
त्रैलोक्यविजयार्थाय भवद्भ्यामास्थितं तपः |
हेतुनानेन दैत्येन्द्रौ न वां कामं करोम्यहम् ||२२||
सुन्दोपसुन्दावूचतुः||
त्रिषु लोकेषु यद्भूतं किञ्चित्स्थावरजङ्गमम् |
सर्वस्मान्नौ भयं न स्यादृतेऽन्योन्यं पितामह ||२३||
पितामह उवाच||
यत्प्रार्थितं यथोक्तं च काममेतद्ददानि वाम् |
मृत्योर्विधानमेतच्च यथावद्वां भविष्यति ||२४||
नारद उवाच||
ततः पितामहो दत्त्वा वरमेतत्तदा तयोः |
निवर्त्य तपसस्तौ च ब्रह्मलोकं जगाम ह ||२५||
लब्ध्वा वराणि सर्वाणि दैत्येन्द्रावपि तावुभौ |
अवध्यौ सर्वलोकस्य स्वमेव भवनं गतौ ||२६||
तौ तु लब्धवरौ दृष्ट्वा कृतकामौ महासुरौ |
सर्वः सुहृज्जनस्ताभ्यां प्रमोदमुपजग्मिवान् ||२७||
ततस्तौ तु जटा हित्वा मौलिनौ सम्बभूवतुः |
महार्हाभरणोपेतौ विरजोम्बरधारिणौ ||२८||
अकालकौमुदीं चैव चक्रतुः सार्वकामिकीम् |
दैत्येन्द्रौ परमप्रीतौ तयोश्चैव सुहृज्जनः ||२९||
भक्ष्यतां भुज्यतां नित्यं रम्यतां गीयतामिति |
पीयतां दीयतां चेति वाच आसन्गृहे गृहे ||३०||
तत्र तत्र महापानैरुत्कृष्टतलनादितैः |
हृष्टं प्रमुदितं सर्वं दैत्यानामभवत्पुरम् ||३१||
तैस्तैर्विहारैर्बहुभिर्दैत्यानां कामरूपिणाम् |
समाः सङ्क्रीडतां तेषामहरेकमिवाभवत् ||३२||
२०२
नारद उवाच||
उत्सवे वृत्तमात्रे तु त्रैलोक्याकाङ्क्षिणावुभौ |
मन्त्रयित्वा ततः सेनां तावाज्ञापयतां तदा ||१||
सुहृद्भिरभ्यनुज्ञातौ दैत्यवृद्धैश्च मन्त्रिभिः |
कृत्वा प्रास्थानिकं रात्रौ मघासु ययतुस्तदा ||२||
गदापट्टिशधारिण्या शूलमुद्गरहस्तया |
प्रस्थितौ सहधर्मिण्या महत्या दैत्यसेनया ||३||
मङ्गलैः स्तुतिभिश्चापि विजयप्रतिसंहितैः |
चारणैः स्तूयमानौ तु जग्मतुः परया मुदा ||४||
तावन्तरिक्षमुत्पत्य दैत्यौ कामगमावुभौ |
देवानामेव भवनं जग्मतुर्युद्धदुर्मदौ ||५||
तयोरागमनं ज्ञात्वा वरदानं च तत्प्रभोः |
हित्वा त्रिविष्टपं जग्मुर्ब्रह्मलोकं ततः सुराः ||६||
ताविन्द्रलोकं निर्जित्य यक्षरक्षोगणांस्तथा |
खेचराण्यपि भूतानि जिग्यतुस्तीव्रविक्रमौ ||७||
अन्तर्भूमिगतान्नागाञ्जित्वा तौ च महासुरौ |
समुद्रवासिनः सर्वान्म्लेच्छजातीन्विजिग्यतुः ||८||
ततः सर्वां महीं जेतुमारब्धावुग्रशासनौ |
सैनिकांश्च समाहूय सुतीक्ष्णां वाचमूचतुः ||९||
राजर्षयो महायज्ञैर्हव्यकव्यैर्द्विजातयः |
तेजो बलं च देवानां वर्धयन्ति श्रियं तथा ||१०||
तेषामेवं प्रवृद्धानां सर्वेषामसुरद्विषाम् |
सम्भूय सर्वैरस्माभिः कार्यः सर्वात्मना वधः ||११||
एवं सर्वान्समादिश्य पूर्वतीरे महोदधेः |
क्रूरां मतिं समास्थाय जग्मतुः सर्वतोमुखम् ||१२||
यज्ञैर्यजन्ते ये केचिद्याजयन्ति च ये द्विजाः |
तान्सर्वान्प्रसभं दृष्ट्वा बलिनौ जघ्नतुस्तदा ||१३||
आश्रमेष्वग्निहोत्राणि ऋषीणां भावितात्मनाम् |
गृहीत्वा प्रक्षिपन्त्यप्सु विश्रब्धाः सैनिकास्तयोः ||१४||
तपोधनैश्च ये शापाः क्रुद्धैरुक्ता महात्मभिः |
नाक्रामन्ति तयोस्तेऽपि वरदानेन जृम्भतोः ||१५||
नाक्रामन्ति यदा शापा बाणा मुक्ताः शिलास्विव |
नियमांस्तदा परित्यज्य व्यद्रवन्त द्विजातयः ||१६||
पृथिव्यां ये तपःसिद्धा दान्ताः शमपरायणाः |
तयोर्भयाद्दुद्रुवुस्ते वैनतेयादिवोरगाः ||१७||
मथितैराश्रमैर्भग्नैर्विकीर्णकलशस्रुवैः |
शून्यमासीज्जगत्सर्वं कालेनेव हतं यथा ||१८||
राजर्षिभिरदृश्यद्भिरृषिभिश्च महासुरौ |
उभौ विनिश्चयं कृत्वा विकुर्वाते वधैषिणौ ||१९||
प्रभिन्नकरटौ मत्तौ भूत्वा कुञ्जररूपिणौ |
संलीनानपि दुर्गेषु निन्यतुर्यमसादनम् ||२०||
सिंहौ भूत्वा पुनर्व्याघ्रौ पुनश्चान्तर्हितावुभौ |
तैस्तैरुपायैस्तौ क्रूरावृषीन्दृष्ट्वा निजघ्नतुः ||२१||
निवृत्तयज्ञस्वाध्याया प्रणष्टनृपतिद्विजा |
उत्सन्नोत्सवयज्ञा च बभूव वसुधा तदा ||२२||
हाहाभूता भयार्ता च निवृत्तविपणापणा |
निवृत्तदेवकार्या च पुण्योद्वाहविवर्जिता ||२३||
निवृत्तकृषिगोरक्षा विध्वस्तनगराश्रमा |
अस्थिकङ्कालसङ्कीर्णा भूर्बभूवोग्रदर्शना ||२४||
निवृत्तपितृकार्यं च निर्वषट्कारमङ्गलम् |
जगत्प्रतिभयाकारं दुष्प्रेक्ष्यमभवत्तदा ||२५||
चन्द्रादित्यौ ग्रहास्तारा नक्षत्राणि दिवौकसः |
जग्मुर्विषादं तत्कर्म दृष्ट्वा सुन्दोपसुन्दयोः ||२६||
एवं सर्वा दिशो दैत्यौ जित्वा क्रूरेण कर्मणा |
निःसपत्नौ कुरुक्षेत्रे निवेशमभिचक्रतुः ||२७||
२०३
नारद उवाच||
ततो देवर्षयः सर्वे सिद्धाश्च परमर्षयः |
जग्मुस्तदा परामार्तिं दृष्ट्वा तत्कदनं महत् ||१||
तेऽभिजग्मुर्जितक्रोधा जितात्मानो जितेन्द्रियाः |
पितामहस्य भवनं जगतः कृपया तदा ||२||
ततो ददृशुरासीनं सह देवैः पितामहम् |
सिद्धैर्ब्रह्मर्षिभिश्चैव समन्तात्परिवारितम् ||३||
तत्र देवो महादेवस्तत्राग्निर्वायुना सह |
चन्द्रादित्यौ च धर्मश्च परमेष्ठी तथा बुधः ||४||
वैखानसा वालखिल्या वानप्रस्था मरीचिपाः |
अजाश्चैवाविमूढाश्च तेजोगर्भास्तपस्विनः ||५||
ऋषयः सर्व एवैते पितामहमुपासते ||५||
ततोऽभिगम्य सहिताः सर्व एव महर्षयः |
सुन्दोपसुन्दयोः कर्म सर्वमेव शशंसिरे ||६||
यथाकृतं यथा चैव कृतं येन क्रमेण च |
न्यवेदयंस्ततः सर्वमखिलेन पितामहे ||७||
ततो देवगणाः सर्वे ते चैव परमर्षयः |
तमेवार्थं पुरस्कृत्य पितामहमचोदयन् ||८||
ततः पितामहः श्रुत्वा सर्वेषां तद्वचस्तदा |
मुहूर्तमिव सञ्चिन्त्य कर्तव्यस्य विनिश्चयम् ||९||
तयोर्वधं समुद्दिश्य विश्वकर्माणमाह्वयत् |
दृष्ट्वा च विश्वकर्माणं व्यादिदेश पितामहः ||१०||
सृज्यतां प्रार्थनीयेह प्रमदेति महातपाः ||१०||
पितामहं नमस्कृत्य तद्वाक्यमभिनन्द्य च |
निर्ममे योषितं दिव्यां चिन्तयित्वा प्रयत्नतः ||११||
त्रिषु लोकेषु यत्किञ्चिद्भूतं स्थावरजङ्गमम् |
समानयद्दर्शनीयं तत्तद्यत्नात्ततस्ततः ||१२||
कोटिशश्चापि रत्नानि तस्या गात्रे न्यवेशयत् |
तां रत्नसङ्घातमयीमसृजद्देवरूपिणीम् ||१३||
सा प्रयत्नेन महता निर्मिता विश्वकर्मणा |
त्रिषु लोकेषु नारीणां रूपेणाप्रतिमाभवत् ||१४||
न तस्याः सूक्ष्ममप्यस्ति यद्गात्रे रूपसम्पदा |
न युक्तं यत्र वा दृष्टिर्न सज्जति निरीक्षताम् ||१५||
सा विग्रहवतीव श्रीः कान्तरूपा वपुष्मती |
जहार सर्वभूतानां चक्षूंषि च मनांसि च ||१६||
तिलं तिलं समानीय रत्नानां यद्विनिर्मिता |
तिलोत्तमेत्यतस्तस्या नाम चक्रे पितामहः ||१७||
पितामह उवाच||
गच्छ सुन्दोपसुन्दाभ्यामसुराभ्यां तिलोत्तमे |
प्रार्थनीयेन रूपेण कुरु भद्रे प्रलोभनम् ||१८||
त्वत्कृते दर्शनादेव रूपसम्पत्कृतेन वै |
विरोधः स्याद्यथा ताभ्यामन्योन्येन तथा कुरु ||१९||
नारद उवाच||
सा तथेति प्रतिज्ञाय नमस्कृत्य पितामहम् |
चकार मण्डलं तत्र विबुधानां प्रदक्षिणम् ||२०||
प्राङ्मुखो भगवानास्ते दक्षिणेन महेश्वरः |
देवाश्चैवोत्तरेणासन्सर्वतस्त्वृषयोऽभवन् ||२१||
कुर्वन्त्या तु तया तत्र मण्डलं तत्प्रदक्षिणम् |
इन्द्रः स्थाणुश्च भगवान्धैर्येण प्रत्यवस्थितौ ||२२||
द्रष्टुकामस्य चात्यर्थं गतायाः पार्श्वतस्तदा |
अन्यदञ्चितपक्ष्मान्तं दक्षिणं निःसृतं मुखम् ||२३||
पृष्ठतः परिवर्तन्त्याः पश्चिमं निःसृतं मुखम् |
गतायाश्चोत्तरं पार्श्वमुत्तरं निःसृतं मुखम् ||२४||
महेन्द्रस्यापि नेत्राणां पार्श्वतः पृष्ठतोऽग्रतः |
रक्तान्तानां विशालानां सहस्रं सर्वतोऽभवत् ||२५||
एवं चतुर्मुखः स्थाणुर्महादेवोऽभवत्पुरा |
तथा सहस्रनेत्रश्च बभूव बलसूदनः ||२६||
तथा देवनिकायानामृषीणां चैव सर्वशः |
मुखान्यभिप्रवर्तन्ते येन याति तिलोत्तमा ||२७||
तस्या गात्रे निपतिता तेषां दृष्टिर्महात्मनाम् |
सर्वेषामेव भूयिष्ठमृते देवं पितामहम् ||२८||
गच्छन्त्यास्तु तदा देवाः सर्वे च परमर्षयः |
कृतमित्येव तत्कार्यं मेनिरे रूपसम्पदा ||२९||
तिलोत्तमायां तु तदा गतायां लोकभावनः |
सर्वान्विसर्जयामास देवानृषिगणांश्च तान् ||३०||
२०४
नारद उवाच||
जित्वा तु पृथिवीं दैत्यौ निःसपत्नौ गतव्यथौ |
कृत्वा त्रैलोक्यमव्यग्रं कृतकृत्यौ बभूवतुः ||१||
देवगन्धर्वयक्षाणां नागपार्थिवरक्षसाम् |
आदाय सर्वरत्नानि परां तुष्टिमुपागतौ ||२||
यदा न प्रतिषेद्धारस्तयोः सन्तीह केचन |
निरुद्योगौ तदा भूत्वा विजह्रातेऽमराविव ||३||
स्त्रीभिर्माल्यैश्च गन्धैश्च भक्षैर्भोज्यैश्च पुष्कलैः |
पानैश्च विविधैर्हृद्यैः परां प्रीतिमवापतुः ||४||
अन्तःपुरे वनोद्याने पर्वतोपवनेषु च |
यथेप्सितेषु देशेषु विजह्रातेऽमराविव ||५||
ततः कदाचिद्विन्ध्यस्य पृष्ठे समशिलातले |
पुष्पिताग्रेषु शालेषु विहारमभिजग्मतुः ||६||
दिव्येषु सर्वकामेषु समानीतेषु तत्र तौ |
वरासनेषु संहृष्टौ सह स्त्रीभिर्निषेदतुः ||७||
ततो वादित्रनृत्ताभ्यामुपातिष्ठन्त तौ स्त्रियः |
गीतैश्च स्तुतिसंयुक्तैः प्रीत्यर्थमुपजग्मिरे ||८||
ततस्तिलोत्तमा तत्र वने पुष्पाणि चिन्वती |
वेषमाक्षिप्तमाधाय रक्तेनैकेन वाससा ||९||
नदीतीरेषु जातान्सा कर्णिकारान्विचिन्वती |
शनैर्जगाम तं देशं यत्रास्तां तौ महासुरौ ||१०||
तौ तु पीत्वा वरं पानं मदरक्तान्तलोचनौ |
दृष्ट्वैव तां वरारोहां व्यथितौ सम्बभूवतुः ||११||
तावुत्पत्यासनं हित्वा जग्मतुर्यत्र सा स्थिता |
उभौ च कामसंमत्तावुभौ प्रार्थयतश्च ताम् ||१२||
दक्षिणे तां करे सुभ्रूं सुन्दो जग्राह पाणिना |
उपसुन्दोऽपि जग्राह वामे पाणौ तिलोत्तमाम् ||१३||
वरप्रदानमत्तौ तावौरसेन बलेन च |
धनरत्नमदाभ्यां च सुरापानमदेन च ||१४||
सर्वैरेतैर्मदैर्मत्तावन्योन्यं भ्रुकुटीकृतौ |
मदकामसमाविष्टौ परस्परमथोचतुः ||१५||
मम भार्या तव गुरुरिति सुन्दोऽभ्यभाषत |
मम भार्या तव वधूरुपसुन्दोऽभ्यभाषत ||१६||
नैषा तव ममैषेति तत्र तौ मन्युराविशत् |
तस्या हेतोर्गदे भीमे तावुभावप्यगृह्णताम् ||१७||
तौ प्रगृह्य गदे भीमे तस्याः कामेन मोहितौ |
अहं पूर्वमहं पूर्वमित्यन्योन्यं निजघ्नतुः ||१८||
तौ गदाभिहतौ भीमौ पेततुर्धरणीतले |
रुधिरेणावलिप्ताङ्गौ द्वाविवार्कौ नभश्च्युतौ ||१९||
ततस्ता विद्रुता नार्यः स च दैत्यगणस्तदा |
पातालमगमत्सर्वो विषादभयकम्पितः ||२०||
ततः पितामहस्तत्र सह देवैर्महर्षिभिः |
आजगाम विशुद्धात्मा पूजयिष्यंस्तिलोत्तमाम् ||२१||
वरेण छन्दिता सा तु ब्रह्मणा प्रीतिमेव ह |
वरयामास तत्रैनां प्रीतः प्राह पितामहः ||२२||
आदित्यचरिताँल्लोकान्विचरिष्यसि भामिनि |
तेजसा च सुदृष्टां त्वां न करिष्यति कश्चन ||२३||
एवं तस्यै वरं दत्त्वा सर्वलोकपितामहः |
इन्द्रे त्रैलोक्यमाधाय ब्रह्मलोकं गतः प्रभुः ||२४||
एवं तौ सहितौ भूत्वा सर्वार्थेष्वेकनिश्चयौ |
तिलोत्तमार्थे सङ्क्रुद्धावन्योन्यमभिजघ्नतुः ||२५||
तस्माद्ब्रवीमि वः स्नेहात्सर्वान्भरतसत्तमान् |
यथा वो नात्र भेदः स्यात्सर्वेषां द्रौपदीकृते ||२६||
तथा कुरुत भद्रं वो मम चेत्प्रियमिच्छथ ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्ता महात्मानो नारदेन महर्षिणा |
समयं चक्रिरे राजंस्तेऽन्योन्येन समागताः ||२७||
समक्षं तस्य देवर्षेर्नारदस्यामितौजसः ||२७||
द्रौपद्या नः सहासीनमन्योऽन्यं योऽभिदर्शयेत् |
स नो द्वादश वर्षाणि ब्रह्मचारी वने वसेत् ||२८||
कृते तु समये तस्मिन्पाण्डवैर्धर्मचारिभिः |
नारदोऽप्यगमत्प्रीत इष्टं देशं महामुनिः ||२९||
एवं तैः समयः पूर्वं कृतो नरदचोदितैः |
न चाभिद्यन्त ते सार्वे तदान्योन्येन भारत ||३०||
२०५
वैशम्पायन उवाच||
एवं ते समयं कृत्वा न्यवसंस्तत्र पाण्डवाः |
वशे शस्त्रप्रतापेन कुर्वन्तोऽन्यान्महीक्षितः ||१||
तेषां मनुजसिंहानां पञ्चानाममितौजसाम् |
बभूव कृष्णा सर्वेषां पार्थानां वशवर्तिनी ||२||
ते तया तैश्च सा वीरैः पतिभिः सह पञ्चभिः |
बभूव परमप्रीता नागैरिव सरस्वती ||३||
वर्तमानेषु धर्मेण पाण्डवेषु महात्मसु |
व्यवर्धन्कुरवः सर्वे हीनदोषाः सुखान्विताः ||४||
अथ दीर्घेण कालेन ब्राह्मणस्य विशां पते |
कस्यचित्तस्कराः केचिज्जह्रुर्गा नृपसत्तम ||५||
ह्रियमाणे धने तस्मिन्ब्राह्मणः क्रोधमूर्च्छितः |
आगम्य खाण्डवप्रस्थमुदक्रोशत पाण्डवान् ||६||
ह्रियते गोधनं क्षुद्रैर्नृशंसैरकृतात्मभिः |
प्रसह्य वोऽस्माद्विषयादभिधावत पाण्डवाः ||७||
ब्राह्मणस्य प्रमत्तस्य हविर्ध्वाङ्क्षैर्विलुप्यते |
शार्दूलस्य गुहां शून्यां नीचः क्रोष्टाभिमर्शति ||८||
ब्राह्मणस्वे हृते चोरैर्धर्मार्थे च विलोपिते |
रोरूयमाणे च मयि क्रियतामस्त्रधारणम् ||९||
रोरूयमाणस्याभ्याशे तस्य विप्रस्य पाण्डवः |
तानि वाक्यानि शुश्राव कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः ||१०||
श्रुत्वा चैव महाबाहुर्मा भैरित्याह तं द्विजम् |
आयुधानि च यत्रासन्पाण्डवानां महात्मनाम् ||११||
कृष्णया सह तत्रासीद्धर्मराजो युधिष्ठिरः ||११||
स प्रवेशाय चाशक्तो गमनाय च पाण्डवः |
तस्य चार्तस्य तैर्वाक्यैश्चोद्यमानः पुनः पुनः ||१२||
आक्रन्दे तत्र कौन्तेयश्चिन्तयामास दुःखितः ||१२||
ह्रियमाणे धने तस्मिन्ब्राह्मणस्य तपस्विनः |
अश्रुप्रमार्जनं तस्य कर्तव्यमिति निश्चितः ||१३||
उपप्रेक्षणजोऽधर्मः सुमहान्स्यान्महीपतेः |
यद्यस्य रुदतो द्वारि न करोम्यद्य रक्षणम् ||१४||
अनास्तिक्यं च सर्वेषामस्माकमपि रक्षणे |
प्रतितिष्ठेत लोकेऽस्मिन्नधर्मश्चैव नो भवेत् ||१५||
अनापृच्छ्य च राजानं गते मयि न संशयः |
अजातशत्रोर्नृपतेर्मम चैवाप्रियं भवेत् ||१६||
अनुप्रवेशे राज्ञस्तु वनवासो भवेन्मम |
अधर्मो वा महानस्तु वने वा मरणं मम ||१७||
शरीरस्यापि नाशेन धर्म एव विशिष्यते ||१७||
एवं विनिश्चित्य ततः कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
अनुप्रविश्य राजानमापृच्छ्य च विशां पते ||१८||
धनुरादाय संहृष्टो ब्राह्मणं प्रत्यभाषत |
ब्राह्मणागम्यतां शीघ्रं यावत्परधनैषिणः ||१९||
न दूरे ते गताः क्षुद्रास्तावद्गच्छामहे सह |
यावदावर्तयाम्यद्य चोरहस्ताद्धनं तव ||२०||
सोऽनुसृत्य महाबाहुर्धन्वी वर्मी रथी ध्वजी |
शरैर्विध्वंसितांश्चोरानवजित्य च तद्धनम् ||२१||
ब्राह्मणस्य उपाहृत्य यशः पीत्वा च पाण्डवः |
आजगाम पुरं वीरः सव्यसाची परन्तपः ||२२||
सोऽभिवाद्य गुरून्सर्वांस्तैश्चापि प्रतिनन्दितः |
धर्मराजमुवाचेदं व्रतमादिश्यतां मम ||२३||
समयः समतिक्रान्तो भवत्संदर्शनान्मया |
वनवासं गमिष्यामि समयो ह्येष नः कृतः ||२४||
इत्युक्तो धर्मराजस्तु सहसा वाक्यमप्रियम् |
कथमित्यब्रवीद्वाचा शोकार्तः सज्जमानया ||२५||
युधिष्ठिरो गुडाकेशं भ्राता भ्रातरमच्युतम् ||२५||
प्रमाणमस्मि यदि ते मत्तः शृणु वचोऽनघ |
अनुप्रवेशे यद्वीर कृतवांस्त्वं ममाप्रियम् ||२६||
सर्वं तदनुजानामि व्यलीकं न च मे हृदि ||२६||
गुरोरनुप्रवेशो हि नोपघातो यवीयसः |
यवीयसोऽनुप्रवेशो ज्येष्ठस्य विधिलोपकः ||२७||
निवर्तस्व महाबाहो कुरुष्व वचनं मम |
न हि ते धर्मलोपोऽस्ति न च मे धर्षणा कृता ||२८||
अर्जुन उवाच||
न व्याजेन चरेद्धर्ममिति मे भवतः श्रुतम् |
न सत्याद्विचलिष्यामि सत्येनायुधमालभे ||२९||
वैशम्पायन उवाच||
सोऽभ्यनुज्ञाप्य राजानं ब्रह्मचर्याय दीक्षितः |
वने द्वादश वर्षाणि वासायोपजगाम ह ||३०||
२०६
वैशम्पायन उवाच||
तं प्रयान्तं महाबाहुं कौरवाणां यशस्करम् |
अनुजग्मुर्महात्मानो ब्राह्मणा वेदपारगाः ||१||
वेदवेदाङ्गविद्वांसस्तथैवाध्यात्मचिन्तकाः |
चौक्षाश्च भगवद्भक्ताः सूताः पौराणिकाश्च ये ||२||
कथकाश्चापरे राजञ्श्रमणाश्च वनौकसः |
दिव्याख्यानानि ये चापि पठन्ति मधुरं द्विजाः ||३||
एतैश्चान्यैश्च बहुभिः सहायैः पाण्डुनन्दनः |
वृतः श्लक्ष्णकथैः प्रायान्मरुद्भिरिव वासवः ||४||
रमणीयानि चित्राणि वनानि च सरांसि च |
सरितः सागरांश्चैव देशानपि च भारत ||५||
पुण्यानि चैव तीर्थानि ददर्श भरतर्षभ |
स गङ्गाद्वारमासाद्य निवेशमकरोत्प्रभुः ||६||
तत्र तस्याद्भुतं कर्म शृणु मे जनमेजय |
कृतवान्यद्विशुद्धात्मा पाण्डूनां प्रवरो रथी ||७||
निविष्टे तत्र कौन्तेये ब्राह्मणेषु च भारत |
अग्निहोत्राणि विप्रास्ते प्रादुश्चक्रुरनेकशः ||८||
तेषु प्रबोध्यमानेषु ज्वलितेषु हुतेषु च |
कृतपुष्पोपहारेषु तीरान्तरगतेषु च ||९||
कृताभिषेकैर्विद्वद्भिर्नियतैः सत्पथि स्थितैः |
शुशुभेऽतीव तद्राजन्गङ्गाद्वारं महात्मभिः ||१०||
तथा पर्याकुले तस्मिन्निवेशे पाण्डुनन्दनः |
अभिषेकाय कौन्तेयो गङ्गामवततार ह ||११||
तत्राभिषेकं कृत्वा स तर्पयित्वा पितामहान् |
उत्तितीर्षुर्जलाद्राजन्नग्निकार्यचिकीर्षया ||१२||
अपकृष्टो महाबाहुर्नागराजस्य कन्यया |
अन्तर्जले महाराज उलूप्या कामयानया ||१३||
ददर्श पाण्डवस्तत्र पावकं सुसमाहितम् |
कौरव्यस्याथ नागस्य भवने परमार्चिते ||१४||
तत्राग्निकार्यं कृतवान्कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
अशङ्कमानेन हुतस्तेनातुष्यद्धुताशनः ||१५||
अग्निकार्यं स कृत्वा तु नागराजसुतां तदा |
प्रहसन्निव कौन्तेय इदं वचनमब्रवीत् ||१६||
किमिदं साहसं भीरु कृतवत्यसि भामिनि |
कश्चायं सुभगो देशः का च त्वं कस्य चात्मजा ||१७||
उलूप्युवाच||
ऐरावतकुले जातः कौरव्यो नाम पन्नगः |
तस्यास्मि दुहिता पार्थ उलूपी नाम पन्नगी ||१८||
साहं त्वामभिषेकार्थमवतीर्णं समुद्रगाम् |
दृष्टवत्येव कौन्तेय कन्दर्पेणास्मि मूर्च्छिता ||१९||
तां मामनङ्गमथितां त्वत्कृते कुरुनन्दन |
अनन्यां नन्दयस्वाद्य प्रदानेनात्मनो रहः ||२०||
अर्जुन उवाच||
ब्रह्मचर्यमिदं भद्रे मम द्वादशवार्षिकम् |
धर्मराजेन चादिष्टं नाहमस्मि स्वयंवशः ||२१||
तव चापि प्रियं कर्तुमिच्छामि जलचारिणि |
अनृतं नोक्तपूर्वं च मया किञ्चन कर्हिचित् ||२२||
कथं च नानृतं तत्स्यात्तव चापि प्रियं भवेत् |
न च पीड्येत मे धर्मस्तथा कुर्यां भुजङ्गमे ||२३||
उलूप्युवाच||
जानाम्यहं पाण्डवेय यथा चरसि मेदिनीम् |
यथा च ते ब्रह्मचर्यमिदमादिष्टवान्गुरुः ||२४||
परस्परं वर्तमानान्द्रुपदस्यात्मजां प्रति |
यो नोऽनुप्रविशेन्मोहात्स नो द्वादशवार्षिकम् ||२५||
वने चरेद्ब्रह्मचर्यमिति वः समयः कृतः ||२५||
तदिदं द्रौपदीहेतोरन्योन्यस्य प्रवासनम् |
कृतं वस्तत्र धर्मार्थमत्र धर्मो न दुष्यति ||२६||
परित्राणं च कर्तव्यमार्तानां पृथुलोचन |
कृत्वा मम परित्राणं तव धर्मो न लुप्यते ||२७||
यदि वाप्यस्य धर्मस्य सूक्ष्मोऽपि स्याद्व्यतिक्रमः |
स च ते धर्म एव स्याद्दात्त्वा प्राणान्ममार्जुन ||२८||
भक्तां भजस्व मां पार्थ सतामेतन्मतं प्रभो |
न करिष्यसि चेदेवं मृतां मामुपधारय ||२९||
प्राणदानान्महाबाहो चर धर्ममनुत्तमम् |
शरणं च प्रपन्नास्मि त्वामद्य पुरुषोत्तम ||३०||
दीनाननाथान्कौन्तेय परिरक्षसि नित्यशः |
साहं शरणमभ्येमि रोरवीमि च दुःखिता ||३१||
याचे त्वामभिकामाहं तस्मात्कुरु मम प्रियम् |
स त्वमात्मप्रदानेन सकामां कर्तुमर्हसि ||३२||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु कौन्तेयः पन्नगेश्वरकन्यया |
कृतवांस्तत्तथा सर्वं धर्ममुद्दिश्य कारणम् ||३३||
स नागभवने रात्रिं तामुषित्वा प्रतापवान् |
उदितेऽभ्युत्थितः सूर्ये कौरव्यस्य निवेशनात् ||३४||
२०७
वैशम्पायन उवाच||
कथयित्वा तु तत्सर्वं ब्राह्मणेभ्यः स भारत |
प्रययौ हिमवत्पार्श्वं ततो वज्रधरात्मजः ||१||
अगस्त्यवटमासाद्य वसिष्ठस्य च पर्वतम् |
भृगुतुङ्गे च कौन्तेयः कृतवाञ्शौचमात्मनः ||२||
प्रददौ गोसहस्राणि तीर्थेष्वायतनेषु च |
निवेशांश्च द्विजातिभ्यः सोऽददत्कुरुसत्तमः ||३||
हिरण्यबिन्दोस्तीर्थे च स्नात्वा पुरुषसत्तमः |
दृष्टवान्पर्वतश्रेष्ठं पुण्यान्यायतनानि च ||४||
अवतीर्य नरश्रेष्ठो ब्राह्मणैः सह भारत |
प्राचीं दिशमभिप्रेप्सुर्जगाम भरतर्षभः ||५||
आनुपूर्व्येण तीर्थानि दृष्टवान्कुरुसत्तमः |
नदीं चोत्पलिनीं रम्यामरण्यं नैमिषं प्रति ||६||
नन्दामपरनन्दां च कौशिकीं च यशस्विनीम् |
महानदीं गयां चैव गङ्गामपि च भारत ||७||
एवं सर्वाणि तीर्थानि पश्यमानस्तथाश्रमान् |
आत्मनः पावनं कुर्वन्ब्राह्मणेभ्यो ददौ वसु ||८||
अङ्गवङ्गकलिङ्गेषु यानि पुण्यानि कानिचित् |
जगाम तानि सर्वाणि तीर्थान्यायतनानि च ||९||
दृष्ट्वा च विधिवत्तानि धनं चापि ददौ ततः ||९||
कलिङ्गराष्ट्रद्वारेषु ब्राह्मणाः पाण्डवानुगाः |
अभ्यनुज्ञाय कौन्तेयमुपावर्तन्त भारत ||१०||
स तु तैरभ्यनुज्ञातः कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
सहायैरल्पकैः शूरः प्रययौ येन सागरम् ||११||
स कलिङ्गानतिक्रम्य देशानायतनानि च |
धर्म्याणि रमणीयानि प्रेक्षमाणो ययौ प्रभुः ||१२||
महेन्द्रपर्वतं दृष्ट्वा तापसैरुपशोभितम् |
समुद्रतीरेण शनैर्मणलूरं जगाम ह ||१३||
तत्र सर्वाणि तीर्थानि पुण्यान्यायतनानि च |
अभिगम्य महाबाहुरभ्यगच्छन्महीपतिम् ||१४||
मणलूरेश्वरं राजन्धर्मज्ञं चित्रवाहनम् ||१४||
तस्य चित्राङ्गदा नाम दुहिता चारुदर्शना |
तां ददर्श पुरे तस्मिन्विचरन्तीं यदृच्छया ||१५||
दृष्ट्वा च तां वरारोहां चकमे चैत्रवाहिनीम् |
अभिगम्य च राजानं ज्ञापयत्स्वं प्रयोजनम् ||१६||
तमुवाचाथ राजा स सान्त्वपूर्वमिदं वचः ||१६||
राजा प्रभङ्करो नाम कुले अस्मिन्बभूव ह |
अपुत्रः प्रसवेनार्थी तपस्तेपे स उत्तमम् ||१७||
उग्रेण तपसा तेन प्रणिपातेन शङ्करः |
ईश्वरस्तोषितस्तेन महादेव उमापतिः ||१८||
स तस्मै भगवान्प्रादादेकैकं प्रसवं कुले |
एकैकः प्रसवस्तस्माद्भवत्यस्मिन्कुले सदा ||१९||
तेषां कुमाराः सर्वेषां पूर्वेषां मम जज्ञिरे |
कन्या तु मम जातेयं कुलस्योत्पादनी ध्रुवम् ||२०||
पुत्रो ममेयमिति मे भावना पुरुषोत्तम |
पुत्रिका हेतुविधिना सञ्ज्ञिता भरतर्षभ ||२१||
एतच्छुल्कं भवत्वस्याः कुलकृज्जायतामिह |
एतेन समयेनेमां प्रतिगृह्णीष्व पाण्डव ||२२||
स तथेति प्रतिज्ञाय कन्यां तां प्रतिगृह्य च |
उवास नगरे तस्मिन्कौन्तेयस्त्रिहिमाः समाः ||२३||
२०८
वैशम्पायन उवाच||
ततः समुद्रे तीर्थानि दक्षिणे भरतर्षभः |
अभ्यगच्छत्सुपुण्यानि शोभितानि तपस्विभिः ||१||
वर्जयन्ति स्म तीर्थानि पञ्च तत्र तु तापसाः |
आचीर्णानि तु यान्यासन्पुरस्तात्तु तपस्विभिः ||२||
अगस्त्यतीर्थं सौभद्रं पौलोमं च सुपावनम् |
कारन्धमं प्रसन्नं च हयमेधफलं च यत् ||३||
भारद्वाजस्य तीर्थं च पापप्रशमनं महत् ||३||
विविक्तान्युपलक्ष्याथ तानि तीर्थानि पाण्डवः |
दृष्ट्वा च वर्ज्यमानानि मुनिभिर्धर्मबुद्धिभिः ||४||
तपस्विनस्ततोऽपृच्छत्प्राज्ञलिः कुरुनन्दनः |
तीर्थानीमानि वर्ज्यन्ते किमर्थं ब्रह्मवादिभिः ||५||
तापसा ऊचुः||
ग्राहाः पञ्च वसन्त्येषु हरन्ति च तपोधनान् |
अत एतानि वर्ज्यन्ते तीर्थानि कुरुनन्दन ||६||
वैशम्पायन उवाच||
तेषां श्रुत्वा महाबाहुर्वार्यमाणस्तपोधनैः |
जगाम तानि तीर्थानि द्रष्टुं पुरुषसत्तमः ||७||
ततः सौभद्रमासाद्य महर्षेस्तीर्थमुत्तमम् |
विगाह्य तरसा शूरः स्नानं चक्रे परन्तपः ||८||
अथ तं पुरुषव्याघ्रमन्तर्जलचरो महान् |
निजग्राह जले ग्राहः कुन्तीपुत्रं धनञ्जयम् ||९||
स तमादाय कौन्तेयो विस्फुरन्तं जलेचरम् |
उदतिष्ठन्महाबाहुर्बलेन बलिनां वरः ||१०||
उत्कृष्ट एव तु ग्राहः सोऽर्जुनेन यशस्विना |
बभूव नारी कल्याणी सर्वाभरणभूषिता ||११||
दीप्यमाना श्रिया राजन्दिव्यरूपा मनोरमा ||११||
तदद्भुतं महद्दृष्ट्वा कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
तां स्त्रियं परमप्रीत इदं वचनमब्रवीत् ||१२||
का वै त्वमसि कल्याणि कुतो वासि जलेचरी |
किमर्थं च महत्पापमिदं कृतवती पुरा ||१३||
नार्युवाच||
अप्सरास्मि महाबाहो देवारण्यविचारिणी |
इष्टा धनपतेर्नित्यं वर्गा नाम महाबल ||१४||
मम सख्यश्चतस्रोऽन्याः सर्वाः कामगमाः शुभाः |
ताभिः सार्धं प्रयातास्मि लोकपालनिवेशनम् ||१५||
ततः पश्यामहे सर्वा ब्राह्मणं संशितव्रतम् |
रूपवन्तमधीयानमेकमेकान्तचारिणम् ||१६||
तस्य वै तपसा राजंस्तद्वनं तेजसावृतम् |
आदित्य इव तं देशं कृत्स्नं स व्यवभासयत् ||१७||
तस्य दृष्ट्वा तपस्तादृग्रूपं चाद्भुतदर्शनम् |
अवतीर्णाः स्म तं देशं तपोविघ्नचिकीर्षया ||१८||
अहं च सौरभेयी च समीची बुद्बुदा लता |
यौगपद्येन तं विप्रमभ्यगच्छाम भारत ||१९||
गायन्त्यो वै हसन्त्यश्च लोभयन्त्यश्च तं द्विजम् |
स च नास्मासु कृतवान्मनो वीर कथञ्चन ||२०||
नाकम्पत महातेजाः स्थितस्तपसि निर्मले ||२०||
सोऽशपत्कुपितोऽस्मांस्तु ब्राह्मणः क्षत्रियर्षभ |
ग्राहभूता जले यूयं चरिष्यध्वं शतं समाः ||२१||
२०९
वर्गोवाच||
ततो वयं प्रव्यथिताः सर्वा भरतसत्तम |
आयाम शरणं विप्रं तं तपोधनमच्युतम् ||१||
रूपेण वयसा चैव कन्दर्पेण च दर्पिताः |
अयुक्तं कृतवत्यः स्म क्षन्तुमर्हसि नो द्विज ||२||
एष एव वधोऽस्माकं सुपर्याप्तस्तपोधन |
यद्वयं संशितात्मानं प्रलोब्धुं त्वामिहागताः ||३||
अवध्यास्तु स्त्रियः सृष्टा मन्यन्ते धर्मचिन्तकाः |
तस्माद्धर्मेण धर्मज्ञ नास्मान्हिंसितुमर्हसि ||४||
सर्वभूतेषु धर्मज्ञ मैत्रो ब्राह्मण उच्यते |
सत्यो भवतु कल्याण एष वादो मनीषिणाम् ||५||
शरणं च प्रपन्नानां शिष्टाः कुर्वन्ति पालनम् |
शरणं त्वां प्रपन्नाः स्म तस्मात्त्वं क्षन्तुमर्हसि ||६||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु धर्मात्मा ब्राह्मणः शुभकर्मकृत् |
प्रसादं कृतवान्वीर रविसोमसमप्रभः ||७||
ब्राह्मण उवाच||
शतं सहस्रं विश्वं च सर्वमक्षयवाचकम् |
परिमाणं शतं त्वेतन्नैतदक्षयवाचकम् ||८||
यदा च वो ग्राहभूता गृह्णन्तीः पुरुषाञ्जले |
उत्कर्षति जलात्कश्चित्स्थलं पुरुषसत्तमः ||९||
तदा यूयं पुनः सर्वाः स्वरूपं प्रतिपत्स्यथ |
अनृतं नोक्तपूर्वं मे हसतापि कदाचन ||१०||
तानि सर्वाणि तीर्थानि इतः प्रभृति चैव ह |
नारीतीर्थानि नाम्नेह ख्यातिं यास्यन्ति सर्वशः ||११||
पुण्यानि च भविष्यन्ति पावनानि मनीषिणाम् ||११||
वर्गोवाच||
ततोऽभिवाद्य तं विप्रं कृत्वा चैव प्रदक्षिणम् |
अचिन्तयामोपसृत्य तस्माद्देशात्सुदुःखिताः ||१२||
क्व नु नाम वयं सर्वाः कालेनाल्पेन तं नरम् |
समागच्छेम यो नस्तद्रूपमापादयेत्पुनः ||१३||
ता वयं चिन्तयित्वैवं मुहूर्तादिव भारत |
दृष्टवत्यो महाभागं देवर्षिमुत नारदम् ||१४||
सर्वा हृष्टाः स्म तं दृष्ट्वा देवर्षिममितद्युतिम् |
अभिवाद्य च तं पार्थ स्थिताः स्म व्यथिताननाः ||१५||
स नोऽपृच्छद्दुःखमूलमुक्तवत्यो वयं च तत् |
श्रुत्वा तच्च यथावृत्तमिदं वचनमब्रवीत् ||१६||
दक्षिणे सागरानूपे पञ्च तीर्थानि सन्ति वै |
पुण्यानि रमणीयानि तानि गच्छत माचिरम् ||१७||
तत्राशु पुरुषव्याघ्रः पाण्डवो वो धनञ्जयः |
मोक्षयिष्यति शुद्धात्मा दुःखादस्मान्न संशयः ||१८||
तस्य सर्वा वयं वीर श्रुत्वा वाक्यमिहागताः |
तदिदं सत्यमेवाद्य मोक्षिताहं त्वयानघ ||१९||
एतास्तु मम वै सख्यश्चतस्रोऽन्या जले स्थिताः |
कुरु कर्म शुभं वीर एताः सर्वा विमोक्षय ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
ततस्ताः पाण्डवश्रेष्ठः सर्वा एव विशां पते |
तस्माच्छापाददीनात्मा मोक्षयामास वीर्यवान् ||२१||
उत्थाय च जलात्तस्मात्प्रतिलभ्य वपुः स्वकम् |
तास्तदाप्सरसो राजन्नदृश्यन्त यथा पुरा ||२२||
तीर्थानि शोधयित्वा तु तथानुज्ञाय ताः प्रभुः |
चित्राङ्गदां पुनर्द्रष्टुं मणलूरपुरं ययौ ||२३||
तस्यामजनयत्पुत्रं राजानं बभ्रुवाहनम् |
तं दृष्ट्वा पाण्डवो राजन्गोकर्णमभितोऽगमत् ||२४||
२१०
वैशम्पायन उवाच||
सोऽपरान्तेषु तीर्थानि पुण्यान्यायतनानि च |
सर्वाण्येवानुपूर्व्येण जगामामितविक्रमः ||१||
समुद्रे पश्चिमे यानि तीर्थान्यायतनानि च |
तानि सर्वाणि गत्वा स प्रभासमुपजग्मिवान् ||२||
प्रभासदेशं सम्प्राप्तं बीभत्सुमपराजितम् |
तीर्थान्यनुचरन्तं च शुश्राव मधुसूदनः ||३||
ततोऽभ्यगच्छत्कौन्तेयमज्ञातो नाम माधवः |
ददृशाते तदान्योन्यं प्रभासे कृष्णपाण्डवौ ||४||
तावन्योन्यं समाश्लिष्य पृष्ट्वा च कुशलं वने |
आस्तां प्रियसखायौ तौ नरनारायणावृषी ||५||
ततोऽर्जुनं वासुदेवस्तां चर्यां पर्यपृच्छत |
किमर्थं पाण्डवेमानि तीर्थान्यनुचरस्युत ||६||
ततोऽर्जुनो यथावृत्तं सर्वमाख्यातवांस्तदा |
श्रुत्वोवाच च वार्ष्णेय एवमेतदिति प्रभुः ||७||
तौ विहृत्य यथाकामं प्रभासे कृष्णपाण्डवौ |
महीधरं रैवतकं वासायैवाभिजग्मतुः ||८||
पूर्वमेव तु कृष्णस्य वचनात्तं महीधरम् |
पुरुषाः समलञ्चक्रुरुपजह्रुश्च भोजनम् ||९||
प्रतिगृह्यार्जुनः सर्वमुपभुज्य च पाण्डवः |
सहैव वासुदेवेन दृष्टवान्नटनर्तकान् ||१०||
अभ्यनुज्ञाप्य तान्सर्वानर्चयित्वा च पाण्डवः |
सत्कृतं शयनं दिव्यमभ्यगच्छन्महाद्युतिः ||११||
तीर्थानां दर्शनं चैव पर्वतानां च भारत |
आपगानां वनानां च कथयामास सात्वते ||१२||
स कथाः कथयन्नेव निद्रया जनमेजय |
कौन्तेयोऽपहृतस्तस्मिञ्शयने स्वर्गसंमिते ||१३||
मधुरेण स गीतेन वीणाशब्देन चानघ |
प्रबोध्यमानो बुबुधे स्तुतिभिर्मङ्गलैस्तथा ||१४||
स कृत्वावश्यकार्याणि वार्ष्णेयेनाभिनन्दितः |
रथेन काञ्चनाङ्गेन द्वारकामभिजग्मिवान् ||१५||
अलङ्कृता द्वारका तु बभूव जनमेजय |
कुन्तीसुतस्य पूजार्थमपि निष्कुटकेष्वपि ||१६||
दिदृक्षवश्च कौन्तेयं द्वारकावासिनो जनाः |
नरेन्द्रमार्गमाजग्मुस्तूर्णं शतसहस्रशः ||१७||
अवलोकेषु नारीणां सहस्राणि शतानि च |
भोजवृष्ण्यन्धकानां च समवायो महानभूत् ||१८||
स तथा सत्कृतः सर्वैर्भोजवृष्ण्यन्धकात्मजैः |
अभिवाद्याभिवाद्यांश्च सर्वैश्च प्रतिनन्दितः ||१९||
कुमारैः सर्वशो वीरः सत्कारेणाभिवादितः |
समानवयसः सर्वानाश्लिष्य स पुनः पुनः ||२०||
कृष्णस्य भवने रम्ये रत्नभोज्यसमावृते |
उवास सह कृष्णेन बहुलास्तत्र शर्वरीः ||२१||
सुभद्राहरणपर्व
२११
वैशम्पायन उवाच||
ततः कतिपयाहस्य तस्मिन्रैवतके गिरौ |
वृष्ण्यन्धकानामभवत्सुमहानुत्सवो नृप ||१||
तत्र दानं ददुर्वीरा ब्राह्मणानां सहस्रशः |
भोजवृष्ण्यन्धकाश्चैव महे तस्य गिरेस्तदा ||२||
प्रासादै रत्नचित्रैश्च गिरेस्तस्य समन्ततः |
स देशः शोभितो राजन्दीपवृक्षैश्च सर्वशः ||३||
वादित्राणि च तत्र स्म वादकाः समवादयन् |
ननृतुर्नर्तकाश्चैव जगुर्गानानि गायनाः ||४||
अलङ्कृताः कुमाराश्च वृष्णीनां सुमहौजसः |
यानैर्हाटकचित्राङ्गैश्चञ्चूर्यन्ते स्म सर्वशः ||५||
पौराश्च पादचारेण यानैरुच्चावचैस्तथा |
सदाराः सानुयात्राश्च शतशोऽथ सहस्रशः ||६||
ततो हलधरः क्षीबो रेवतीसहितः प्रभुः |
अनुगम्यमानो गन्धर्वैरचरत्तत्र भारत ||७||
तथैव राजा वृष्णीनामुग्रसेनः प्रतापवान् |
उपगीयमानो गन्धर्वैः स्त्रीसहस्रसहायवान् ||८||
रौक्मिणेयश्च साम्बश्च क्षीबौ समरदुर्मदौ |
दिव्यमाल्याम्बरधरौ विजह्रातेऽमराविव ||९||
अक्रूरः सारणश्चैव गदो भानुर्विडूरथः |
निशठश्चारुदेष्णश्च पृथुर्विपृथुरेव च ||१०||
सत्यकः सात्यकिश्चैव भङ्गकारसहाचरौ |
हार्दिक्यः कृतवर्मा च ये चान्ये नानुकीर्तिताः ||११||
एते परिवृताः स्त्रीभिर्गन्धर्वैश्च पृथक्पृथक् |
तमुत्सवं रैवतके शोभयां चक्रिरे तदा ||१२||
तदा कोलाहले तस्मिन्वर्तमाने महाशुभे |
वासुदेवश्च पार्थश्च सहितौ परिजग्मतुः ||१३||
तत्र चङ्क्रम्यमाणौ तौ वासुदेवसुतां शुभाम् |
अलङ्कृतां सखीमध्ये भद्रां ददृशतुस्तदा ||१४||
दृष्ट्वैव तामर्जुनस्य कन्दर्पः समजायत |
तं तथैकाग्रमनसं कृष्णः पार्थमलक्षयत् ||१५||
अथाब्रवीत्पुष्कराक्षः प्रहसन्निव भारत |
वनेचरस्य किमिदं कामेनालोड्यते मनः ||१६||
ममैषा भगिनी पार्थ सारणस्य सहोदरा |
यदि ते वर्तते बुद्धिर्वक्ष्यामि पितरं स्वयम् ||१७||
अर्जुन उवाच||
दुहिता वसुदेवस्य वासुदेवस्य च स्वसा |
रूपेण चैव सम्पन्ना कमिवैषा न मोहयेत् ||१८||
कृतमेव तु कल्याणं सर्वं मम भवेद्ध्रुवम् |
यदि स्यान्मम वार्ष्णेयी महिषीयं स्वसा तव ||१९||
प्राप्तौ तु क उपायः स्यात्तद्ब्रवीहि जनार्दन |
आस्थास्यामि तथा सर्वं यदि शक्यं नरेण तत् ||२०||
वासुदेव उवाच||
स्वयंवरः क्षत्रियाणां विवाहः पुरुषर्षभ |
स च संशयितः पार्थ स्वभावस्यानिमित्ततः ||२१||
प्रसह्य हरणं चापि क्षत्रियाणां प्रशस्यते |
विवाहहेतोः शूराणामिति धर्मविदो विदुः ||२२||
स त्वमर्जुन कल्याणीं प्रसह्य भगिनीं मम |
हर स्वयंवरे ह्यस्याः को वै वेद चिकीर्षितम् ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽर्जुनश्च कृष्णश्च विनिश्चित्येतिकृत्यताम् |
शीघ्रगान्पुरुषान्राजन्प्रेषयामासतुस्तदा ||२४||
धर्मराजाय तत्सर्वमिन्द्रप्रस्थगताय वै |
श्रुत्वैव च महाबाहुरनुजज्ञे स पाण्डवः ||२५||
२१२
वैशम्पायन उवाच||
ततः संवादिते तस्मिन्ननुज्ञातो धनञ्जयः |
गतां रैवतके कन्यां विदित्वा जनमेजय ||१||
वासुदेवाभ्यनुज्ञातः कथयित्वेतिकृत्यताम् |
कृष्णस्य मतमाज्ञाय प्रययौ भरतर्षभः ||२||
रथेन काञ्चनाङ्गेन कल्पितेन यथाविधि |
सैन्यसुग्रीवयुक्तेन किङ्किणीजालमालिना ||३||
सर्वशस्त्रोपपन्नेन जीमूतरवनादिना |
ज्वलिताग्निप्रकाशेन द्विषतां हर्षघातिना ||४||
संनद्धः कवची खड्गी बद्धगोधाङ्गुलित्रवान् |
मृगयाव्यपदेशेन यौगपद्येन भारत ||५||
सुभद्रा त्वथ शैलेन्द्रमभ्यर्च्य सह रैवतम् |
दैवतानि च सर्वाणि ब्राह्मणान्स्वस्ति वाच्य च ||६||
प्रदक्षिणं गिरिं कृत्वा प्रययौ द्वारकां प्रति |
तामभिद्रुत्य कौन्तेयः प्रसह्यारोपयद्रथम् ||७||
ततः स पुरुषव्याघ्रस्तामादाय शुचिस्मिताम् |
रथेनाकाशगेनैव प्रययौ स्वपुरं प्रति ||८||
ह्रियमाणां तु तां दृष्ट्वा सुभद्रां सैनिको जनः |
विक्रोशन्प्राद्रवत्सर्वो द्वारकामभितः पुरीम् ||९||
ते समासाद्य सहिताः सुधर्मामभितः सभाम् |
सभापालस्य तत्सर्वमाचख्युः पार्थविक्रमम् ||१०||
तेषां श्रुत्वा सभापालो भेरीं सांनाहिकीं ततः |
समाजघ्ने महाघोषां जाम्बूनदपरिष्कृताम् ||११||
क्षुब्धास्तेनाथ शब्देन भोजवृष्ण्यन्धकास्तदा |
अन्नपानमपास्याथ समापेतुः सभां ततः ||१२||
ततो जाम्बूनदाङ्गानि स्पर्ध्यास्तरणवन्ति च |
मणिविद्रुमचित्राणि ज्वलिताग्निप्रभाणि च ||१३||
भेजिरे पुरुषव्याघ्रा वृष्ण्यन्धकमहारथाः |
सिंहासनानि शतशो धिष्ण्यानीव हुताशनाः ||१४||
तेषां समुपविष्टानां देवानामिव संनये |
आचख्यौ चेष्टितं जिष्णोः सभापालः सहानुगः ||१५||
तच्छ्रुत्वा वृष्णिवीरास्ते मदरक्तान्तलोचनाः |
अमृष्यमाणाः पार्थस्य समुत्पेतुरहङ्कृताः ||१६||
योजयध्वं रथानाशु प्रासानाहरतेति च |
धनूंषि च महार्हाणि कवचानि बृहन्ति च ||१७||
सूतानुच्चुक्रुशुः केच्चिद्रथान्योजयतेति च |
स्वयं च तुरगान्केचिन्निन्युर्हेमविभूषितान् ||१८||
रथेष्वानीयमानेषु कवचेषु ध्वजेषु च |
अभिक्रन्दे नृवीराणां तदासीत्सङ्कुलं महत् ||१९||
वनमाली ततः क्षीबः कैलासशिखरोपमः |
नीलवासा मदोत्सिक्त इदं वचनमब्रवीत् ||२०||
किमिदं कुरुथाप्रज्ञास्तूष्णीं भूते जनार्दने |
अस्य भावमविज्ञाय सङ्क्रुद्धा मोघगर्जिताः ||२१||
एष तावदभिप्रायमाख्यातु स्वं महामतिः |
यदस्य रुचितं कर्तुं तत्कुरुध्वमतन्द्रिताः ||२२||
ततस्ते तद्वचः श्रुत्वा ग्राह्यरूपं हलायुधात् |
तूष्णीं भूतास्ततः सर्वे साधु साध्विति चाब्रुवन् ||२३||
समं वचो निशम्येति बलदेवस्य धीमतः |
पुनरेव सभामध्ये सर्वे तु समुपाविशन् ||२४||
ततोऽब्रवीत्कामपालो वासुदेवं परन्तपम् |
किमवागुपविष्टोऽसि प्रेक्षमाणो जनार्दन ||२५||
सत्कृतस्त्वत्कृते पार्थः सर्वैरस्माभिरच्युत |
न च सोऽर्हति तां पूजां दुर्बुद्धिः कुलपांसनः ||२६||
को हि तत्रैव भुक्त्वान्नं भाजनं भेत्तुमर्हति |
मन्यमानः कुले जातमात्मानं पुरुषः क्वचित् ||२७||
ईप्समानश्च सम्बन्धं कृतपूर्वं च मानयन् |
को हि नाम भवेनार्थी साहसेन समाचरेत् ||२८||
सोऽवमन्य च नामास्माननादृत्य च केशवम् |
प्रसह्य हृतवानद्य सुभद्रां मृत्युमात्मनः ||२९||
कथं हि शिरसो मध्ये पदं तेन कृतं मम |
मर्षयिष्यामि गोविन्द पादस्पर्शमिवोरगः ||३०||
अद्य निष्कौरवामेकः करिष्यामि वसुन्धराम् |
न हि मे मर्षणीयोऽयमर्जुनस्य व्यतिक्रमः ||३१||
तं तथा गर्जमानं तु मेघदुन्दुभिनिःस्वनम् |
अन्वपद्यन्त ते सर्वे भोजवृष्ण्यन्धकास्तदा ||३२||
हरणहारिकपर्व
२१३
वैशम्पायन उवाच||
उक्तवन्तो यदा वाक्यमसकृत्सर्ववृष्णयः |
ततोऽब्रवीद्वासुदेवो वाक्यं धर्मार्थसंहितम् ||१||
नावमानं कुलस्यास्य गुडाकेशः प्रयुक्तवान् |
संमानोऽभ्यधिकस्तेन प्रयुक्तोऽयमसंशयम् ||२||
अर्थलुब्धान्न वः पार्थो मन्यते सात्वतान्सदा |
स्वयंवरमनाधृष्यं मन्यते चापि पाण्डवः ||३||
प्रदानमपि कन्यायाः पशुवत्कोऽनुमंस्यते |
विक्रयं चाप्यपत्यस्य कः कुर्यात्पुरुषो भुवि ||४||
एतान्दोषांश्च कौन्तेयो दृष्टवानिति मे मतिः |
अतः प्रसह्य हृतवान्कन्यां धर्मेण पाण्डवः ||५||
उचितश्चैव सम्बन्धः सुभद्रा च यशस्विनी |
एष चापीदृशः पार्थः प्रसह्य हृतवानिति ||६||
भरतस्यान्वये जातं शन्तनोश्च महात्मनः |
कुन्तिभोजात्मजापुत्रं को बुभूषेत नार्जुनम् ||७||
न च पश्यामि यः पार्थं विक्रमेण पराजयेत् |
अपि सर्वेषु लोकेषु सेन्द्ररुद्रेषु मारिष ||८||
स च नाम रथस्तादृङ्मदीयास्ते च वाजिनः |
योद्धा पार्थश्च शीघ्रास्त्रः को नु तेन समो भवेत् ||९||
तमनुद्रुत्य सान्त्वेन परमेण धनञ्जयम् |
निवर्तयध्वं संहृष्टा ममैषा परमा मतिः ||१०||
यदि निर्जित्य वः पार्थो बलाद्गच्छेत्स्वकं पुरम् |
प्रणश्येद्वो यशः सद्यो न तु सान्त्वे पराजयः ||११||
तच्छ्रुत्वा वासुदेवस्य तथा चक्रुर्जनाधिप |
निवृत्तश्चार्जुनस्तत्र विवाहं कृतवांस्ततः ||१२||
उषित्वा तत्र कौन्तेयः संवत्सरपराः क्षपाः |
पुष्करेषु ततः शिष्टं कालं वर्तितवान्प्रभुः ||१३||
पूर्णे तु द्वादशे वर्षे खाण्डवप्रस्थमाविशत् ||१३||
अभिगम्य स राजानं विनयेन समाहितः |
अभ्यर्च्य ब्राह्मणान्पार्थो द्रौपदीमभिजग्मिवान् ||१४||
तं द्रौपदी प्रत्युवाच प्रणयात्कुरुनन्दनम् |
तत्रैव गच्छ कौन्तेय यत्र सा सात्वतात्मजा ||१५||
सुबद्धस्यापि भारस्य पूर्वबन्धः श्लथायते ||१५||
तथा बहुविधं कृष्णां विलपन्तीं धनञ्जयः |
सान्त्वयामास भूयश्च क्षमयामास चासकृत् ||१६||
सुभद्रां त्वरमाणश्च रक्तकौशेयवाससम् |
पार्थः प्रस्थापयामास कृत्वा गोपालिकावपुः ||१७||
साधिकं तेन रूपेण शोभमाना यशस्विनी |
भवनं श्रेष्ठमासाद्य वीरपत्नी वराङ्गना ||१८||
ववन्दे पृथुताम्राक्षी पृथां भद्रा यशस्विनी ||१८||
ततोऽभिगम्य त्वरिता पूर्णेन्दुसदृशानना |
ववन्दे द्रौपदीं भद्रा प्रेष्याहमिति चाब्रवीत् ||१९||
प्रत्युत्थाय च तां कृष्णा स्वसारं माधवस्य ताम् |
सस्वजे चावदत्प्रीता निःसपत्नोऽस्तु ते पतिः ||२०||
तथैव मुदिता भद्रा तामुवाचैवमस्त्विति ||२०||
ततस्ते हृष्टमनसः पाण्डवेया महारथाः |
कुन्ती च परमप्रीता बभूव जनमेजय ||२१||
श्रुत्वा तु पुण्डरीकाक्षः सम्प्राप्तं स्वपुरोत्तमम् |
अर्जुनं पाण्डवश्रेष्ठमिन्द्रप्रस्थगतं तदा ||२२||
आजगाम विशुद्धात्मा सह रामेण केशवः |
वृष्ण्यन्धकमहामात्रैः सह वीरैर्महारथैः ||२३||
भ्रातृभिश्च कुमारैश्च योधैश्च शतशो वृतः |
सैन्येन महता शौरिरभिगुप्तः परन्तपः ||२४||
तत्र दानपतिर्धीमानाजगाम महायशाः |
अक्रूरो वृष्णिवीराणां सेनापतिररिंदमः ||२५||
अनाधृष्टिर्महातेजा उद्धवश्च महायशाः |
साक्षाद्बृहस्पतेः शिष्यो महाबुद्धिर्महायशाः ||२६||
सत्यकः सात्यकिश्चैव कृतवर्मा च सात्वतः |
प्रद्युम्नश्चैव साम्बश्च निशठः शङ्कुरेव च ||२७||
चारुदेष्णश्च विक्रान्तो झिल्ली विपृथुरेव च |
सारणश्च महाबाहुर्गदश्च विदुषां वरः ||२८||
एते चान्ये च बहवो वृष्णिभोजान्धकास्तथा |
आजग्मुः खाण्डवप्रस्थमादाय हरणं बहु ||२९||
ततो युधिष्ठिरो राजा श्रुत्वा माधवमागतम् |
प्रतिग्रहार्थं कृष्णस्य यमौ प्रास्थापयत्तदा ||३०||
ताभ्यां प्रतिगृहीतं तद्वृष्णिचक्रं समृद्धिमत् |
विवेश खाण्डवप्रस्थं पताकाध्वजशोभितम् ||३१||
सिक्तसंमृष्टपन्थानं पुष्पप्रकरशोभितम् |
चन्दनस्य रसैः शीतैः पुण्यगन्धैर्निषेवितम् ||३२||
दह्यतागुरुणा चैव देशे देशे सुगन्धिना |
सुसंमृष्टजनाकीर्णं वणिग्भिरुपशोभितम् ||३३||
प्रतिपेदे महाबाहुः सह रामेण केशवः |
वृष्ण्यन्धकमहाभोजैः संवृतः पुरुषोत्तमः ||३४||
सम्पूज्यमानः पौरैश्च ब्राह्मणैश्च सहस्रशः |
विवेश भवनं राज्ञः पुरंदरगृहोपमम् ||३५||
युधिष्ठिरस्तु रामेण समागच्छद्यथाविधि |
मूर्ध्नि केशवमाघ्राय पर्यष्वजत बाहुना ||३६||
तं प्रीयमाणं कृष्णस्तु विनयेनाभ्यपूजयत् |
भीमं च पुरुषव्याघ्रं विधिवत्प्रत्यपूजयत् ||३७||
तांश्च वृष्ण्यन्धकश्रेष्ठान्धर्मराजो युधिष्ठिरः |
प्रतिजग्राह सत्कारैर्यथाविधि यथोपगम् ||३८||
गुरुवत्पूजयामास कांश्चित्कांश्चिद्वयस्यवत् |
कांश्चिदभ्यवदत्प्रेम्णा कैश्चिदप्यभिवादितः ||३९||
ततो ददौ वासुदेवो जन्यार्थे धनमुत्तमम् |
हरणं वै सुभद्राया ज्ञातिदेयं महायशाः ||४०||
रथानां काञ्चनाङ्गानां किङ्किणीजालमालिनाम् |
चतुर्युजामुपेतानां सूतैः कुशलसंमतैः ||४१||
सहस्रं प्रददौ कृष्णो गवामयुतमेव च ||४१||
श्रीमान्माथुरदेश्यानां दोग्ध्रीणां पुण्यवर्चसाम् |
वडवानां च शुभ्राणां चन्द्रांशुसमवर्चसाम् ||४२||
ददौ जनार्दनः प्रीत्या सहस्रं हेमभूषणम् ||४२||
तथैवाश्वतरीणां च दान्तानां वातरंहसाम् |
शतान्यञ्जनकेशीनां श्वेतानां पञ्च पञ्च च ||४३||
स्नापनोत्सादने चैव सुयुक्तं वयसान्वितम् |
स्त्रीणां सहस्रं गौरीणां सुवेषाणां सुवर्चसाम् ||४४||
सुवर्णशतकण्ठीनामरोगाणां सुवाससाम् |
परिचर्यासु दक्षाणां प्रददौ पुष्करेक्षणः ||४५||
कृताकृतस्य मुख्यस्य कनकस्याग्निवर्चसः |
मनुष्यभारान्दाशार्हो ददौ दश जनार्दनः ||४६||
गजानां तु प्रभिन्नानां त्रिधा प्रस्रवतां मदम् |
गिरिकूटनिकाशानां समरेष्वनिवर्तिनाम् ||४७||
कॢप्तानां पटुघण्टानां वराणां हेममालिनाम् |
हस्त्यारोहैरुपेतानां सहस्रं साहसप्रियः ||४८||
रामः पादग्राहणिकं ददौ पार्थाय लाङ्गली |
प्रीयमाणो हलधरः सम्बन्धप्रीतिमावहन् ||४९||
स महाधनरत्नौघो वस्त्रकम्बलफेनवान् |
महागजमहाग्राहः पताकाशैवलाकुलः ||५०||
पाण्डुसागरमाविद्धः प्रविवेश महानदः |
पूर्णमापूरयंस्तेषां द्विषच्छोकावहोऽभवत् ||५१||
प्रतिजग्राह तत्सर्वं धर्मराजो युधिष्ठिरः |
पूजयामास तांश्चैव वृष्ण्यन्धकमहारथान् ||५२||
ते समेता महात्मानः कुरुवृष्ण्यन्धकोत्तमाः |
विजह्रुरमरावासे नराः सुकृतिनो यथा ||५३||
तत्र तत्र महापानैरुत्कृष्टतलनादितैः |
यथायोगं यथाप्रीति विजह्रुः कुरुवृष्णयः ||५४||
एवमुत्तमवीर्यास्ते विहृत्य दिवसान्बहून् |
पूजिताः कुरुभिर्जग्मुः पुनर्द्वारवतीं पुरीम् ||५५||
रामं पुरस्कृत्य ययुर्वृष्ण्यन्धकमहारथाः |
रत्नान्यादाय शुभ्राणि दत्तानि कुरुसत्तमैः ||५६||
वासुदेवस्तु पार्थेन तत्रैव सह भारत |
उवास नगरे रम्ये शक्रप्रस्थे महामनाः ||५७||
व्यचरद्यमुनाकूले पार्थेन सह भारत ||५७||
ततः सुभद्रा सौभद्रं केशवस्य प्रिया स्वसा |
जयन्तमिव पौलोमी द्युतिमन्तमजीजनत् ||५८||
दीर्घबाहुं महासत्त्वमृषभाक्षमरिंदमम् |
सुभद्रा सुषुवे वीरमभिमन्युं नरर्षभम् ||५९||
अभीश्च मन्युमांश्चैव ततस्तमरिमर्दनम् |
अभिमन्युमिति प्राहुरार्जुनिं पुरुषर्षभम् ||६०||
स सात्वत्यामतिरथः सम्बभूव धनञ्जयात् |
मखे निर्मथ्यमानाद्वा शमीगर्भाद्धुताशनः ||६१||
यस्मिञ्जाते महाबाहुः कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
अयुतं गा द्विजातिभ्यः प्रादान्निष्कांश्च तावतः ||६२||
दयितो वासुदेवस्य बाल्यात्प्रभृति चाभवत् |
पितृणां चैव सर्वेषां प्रजानामिव चन्द्रमाः ||६३||
जन्मप्रभृति कृष्णश्च चक्रे तस्य क्रियाः शुभाः |
स चापि ववृधे बालः शुक्लपक्षे यथा शशी ||६४||
चतुष्पादं दशविधं धनुर्वेदमरिंदमः |
अर्जुनाद्वेद वेदज्ञात्सकलं दिव्यमानुषम् ||६५||
विज्ञानेष्वपि चास्त्राणां सौष्ठवे च महाबलः |
क्रियास्वपि च सर्वासु विशेषानभ्यशिक्षयत् ||६६||
आगमे च प्रयोगे च चक्रे तुल्यमिवात्मनः |
तुतोष पुत्रं सौभद्रं प्रेक्षमाणो धनञ्जयः ||६७||
सर्वसंहननोपेतं सर्वलक्षणलक्षितम् |
दुर्धर्षमृषभस्कन्धं व्यात्ताननमिवोरगम् ||६८||
सिंहदर्पं महेष्वासं मत्तमातङ्गविक्रमम् |
मेघदुन्दुभिनिर्घोषं पूर्णचन्द्रनिभाननम् ||६९||
कृष्णस्य सदृशं शौर्ये वीर्ये रूपे तथाकृतौ |
ददर्श पुत्रं बीभत्सुर्मघवानिव तं यथा ||७०||
पाञ्चाल्यपि च पञ्चभ्यः पतिभ्यः शुभलक्षणा |
लेभे पञ्च सुतान्वीराञ्शुभान्पञ्चाचलानिव ||७१||
युधिष्ठिरात्प्रतिविन्ध्यं सुतसोमं वृकोदरात् |
अर्जुनाच्छ्रुतकर्माणं शतानीकं च नाकुलिम् ||७२||
सहदेवाच्छ्रुतसेनमेतान्पञ्च महारथान् |
पाञ्चाली सुषुवे वीरानादित्यानदितिर्यथा ||७३||
शास्त्रतः प्रतिविन्ध्यं तमूचुर्विप्रा युधिष्ठिरम् |
परप्रहरणज्ञाने प्रतिविन्ध्यो भवत्वयम् ||७४||
सुते सोमसहस्रे तु सोमार्कसमतेजसम् |
सुतसोमं महेष्वासं सुषुवे भीमसेनतः ||७५||
श्रुतं कर्म महत्कृत्वा निवृत्तेन किरीटिना |
जातः पुत्रस्तवेत्येवं श्रुतकर्मा ततोऽभवत् ||७६||
शतानीकस्य राजर्षेः कौरव्यः कुरुनन्दनः |
चक्रे पुत्रं सनामानं नकुलः कीर्तिवर्धनम् ||७७||
ततस्त्वजीजनत्कृष्णा नक्षत्रे वह्निदैवते |
सहदेवात्सुतं तस्माच्छ्रुतसेनेति तं विदुः ||७८||
एकवर्षान्तरास्त्वेव द्रौपदेया यशस्विनः |
अन्वजायन्त राजेन्द्र परस्परहिते रताः ||७९||
जातकर्माण्यानुपूर्व्याच्चूडोपनयनानि च |
चकार विधिवद्धौम्यस्तेषां भरतसत्तम ||८०||
कृत्वा च वेदाध्ययनं ततः सुचरितव्रताः |
जगृहुः सर्वमिष्वस्त्रमर्जुनाद्दिव्यमानुषम् ||८१||
देवगर्भोपमैः पुत्रैर्व्यूढोरस्कैर्महाबलैः |
अन्विता राजशार्दूल पाण्डवा मुदमाप्नुवन् ||८२||
खाण्डवदाहपर्व
२१४
वैशम्पायन उवाच||
इन्द्रप्रस्थे वसन्तस्ते जघ्नुरन्यान्नराधिपान् |
शासनाद्धृतराष्ट्रस्य राज्ञः शान्तनवस्य च ||१||
आश्रित्य धर्मराजानं सर्वलोकोऽवसत्सुखम् |
पुण्यलक्षणकर्माणं स्वदेहमिव देहिनः ||२||
स समं धर्मकामार्थान्सिषेवे भरतर्षभः |
त्रीनिवात्मसमान्बन्धून्बन्धुमानिव मानयन् ||३||
तेषां समविभक्तानां क्षितौ देहवतामिव |
बभौ धर्मार्थकामानां चतुर्थ इव पार्थिवः ||४||
अध्येतारं परं वेदाः प्रयोक्तारं महाध्वराः |
रक्षितारं शुभं वर्णा लेभिरे तं जनाधिपम् ||५||
अधिष्ठानवती लक्ष्मीः परायणवती मतिः |
बन्धुमानखिलो धर्मस्तेनासीत्पृथिवीक्षिता ||६||
भ्रातृभिः सहितो राजा चतुर्भिरधिकं बभौ |
प्रयुज्यमानैर्विततो वेदैरिव महाध्वरः ||७||
तं तु धौम्यादयो विप्राः परिवार्योपतस्थिरे |
बृहस्पतिसमा मुख्याः प्रजापतिमिवामराः ||८||
धर्मराजे अतिप्रीत्या पूर्णचन्द्र इवामले |
प्रजानां रेमिरे तुल्यं नेत्राणि हृदयानि च ||९||
न तु केवलदैवेन प्रजा भावेन रेमिरे |
यद्बभूव मनःकान्तं कर्मणा स चकार तत् ||१०||
न ह्ययुक्तं न चासत्यं नानृतं न च विप्रियम् |
भाषितं चारुभाषस्य जज्ञे पार्थस्य धीमतः ||११||
स हि सर्वस्य लोकस्य हितमात्मन एव च |
चिकीर्षुः सुमहातेजा रेमे भरतसत्तमः ||१२||
तथा तु मुदिताः सर्वे पाण्डवा विगतज्वराः |
अवसन्पृथिवीपालांस्त्रासयन्तः स्वतेजसा ||१३||
ततः कतिपयाहस्य बीभत्सुः कृष्णमब्रवीत् |
उष्णानि कृष्ण वर्तन्ते गच्छामो यमुनां प्रति ||१४||
सुहृज्जनवृतास्तत्र विहृत्य मधुसूदन |
सायाह्ने पुनरेष्यामो रोचतां ते जनार्दन ||१५||
वासुदेव उवाच||
कुन्तीमातर्ममाप्येतद्रोचते यद्वयं जले |
सुहृज्जनवृताः पार्थ विहरेम यथासुखम् ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
आमन्त्र्य धर्मराजानमनुज्ञाप्य च भारत |
जग्मतुः पार्थगोविन्दौ सुहृज्जनवृतौ ततः ||१७||
विहारदेशं सम्प्राप्य नानाद्रुमवदुत्तमम् |
गृहैरुच्चावचैर्युक्तं पुरंदरगृहोपमम् ||१८||
भक्ष्यैर्भोज्यैश्च पेयैश्च रसवद्भिर्महाधनैः |
माल्यैश्च विविधैर्युक्तं युक्तं वार्ष्णेयपार्थयोः ||१९||
आविवेशतुरापूर्णं रत्नैरुच्चावचैः शुभैः |
यथोपजोषं सर्वश्च जनश्चिक्रीड भारत ||२०||
वने काश्चिज्जले काश्चित्काश्चिद्वेश्मसु चाङ्गनाः |
यथादेशं यथाप्रीति चिक्रीडुः कृष्णपार्थयोः ||२१||
द्रौपदी च सुभद्रा च वासांस्याभरणानि च |
प्रयच्छेतां महार्हाणि स्त्रीणां ते स्म मदोत्कटे ||२२||
काश्चित्प्रहृष्टा ननृतुश्चुक्रुशुश्च तथापराः |
जहसुश्चापरा नार्यः पपुश्चान्या वरासवम् ||२३||
रुरुदुश्चापरास्तत्र प्रजघ्नुश्च परस्परम् |
मन्त्रयामासुरन्याश्च रहस्यानि परस्परम् ||२४||
वेणुवीणामृदङ्गानां मनोज्ञानां च सर्वशः |
शब्देनापूर्यते ह स्म तद्वनं सुसमृद्धिमत् ||२५||
तस्मिंस्तथा वर्तमाने कुरुदाशार्हनन्दनौ |
समीपे जग्मतुः कञ्चिदुद्देशं सुमनोहरम् ||२६||
तत्र गत्वा महात्मानौ कृष्णौ परपुरञ्जयौ |
महार्हासनयो राजंस्ततस्तौ संनिषीदतुः ||२७||
तत्र पूर्वव्यतीतानि विक्रान्तानि रतानि च |
बहूनि कथयित्वा तौ रेमाते पार्थमाधवौ ||२८||
तत्रोपविष्टौ मुदितौ नाकपृष्ठेऽश्विनाविव |
अभ्यगच्छत्तदा विप्रो वासुदेवधनञ्जयौ ||२९||
बृहच्छालप्रतीकाशः प्रतप्तकनकप्रभः |
हरिपिङ्गो हरिश्मश्रुः प्रमाणायामतः समः ||३०||
तरुणादित्यसङ्काशः कृष्णवासा जटाधरः |
पद्मपत्राननः पिङ्गस्तेजसा प्रज्वलन्निव ||३१||
उपसृष्टं तु तं कृष्णौ भ्राजमानं द्विजोत्तमम् |
अर्जुनो वासुदेवश्च तूर्णमुत्पत्य तस्थतुः ||३२||
२१५
वैशम्पायन उवाच||
सोऽब्रवीदर्जुनं चैव वासुदेवं च सात्वतम् |
लोकप्रवीरौ तिष्ठन्तौ खाण्डवस्य समीपतः ||१||
ब्राह्मणो बहुभोक्तास्मि भुञ्जेऽपरिमितं सदा |
भिक्षे वार्ष्णेयपार्थौ वामेकां तृप्तिं प्रयच्छताम् ||२||
एवमुक्तौ तमब्रूतां ततस्तौ कृष्णपाण्डवौ |
केनान्नेन भवांस्तृप्येत्तस्यान्नस्य यतावहे ||३||
एवमुक्तः स भगवानब्रवीत्तावुभौ ततः |
भाषमाणौ तदा वीरौ किमन्नं क्रियतामिति ||४||
नाहमन्नं बुभुक्षे वै पावकं मां निबोधतम् |
यदन्नमनुरूपं मे तद्युवां सम्प्रयच्छतम् ||५||
इदमिन्द्रः सदा दावं खाण्डवं परिरक्षति |
तं न शक्नोम्यहं दग्धुं रक्ष्यमाणं महात्मना ||६||
वसत्यत्र सखा तस्य तक्षकः पन्नगः सदा |
सगणस्तत्कृते दावं परिरक्षति वज्रभृत् ||७||
तत्र भूतान्यनेकानि रक्ष्यन्ते स्म प्रसङ्गतः |
तं दिधक्षुर्न शक्नोमि दग्धुं शक्रस्य तेजसा ||८||
स मां प्रज्वलितं दृष्ट्वा मेघाम्भोभिः प्रवर्षति |
ततो दग्धुं न शक्नोमि दिधक्षुर्दावमीप्सितम् ||९||
स युवाभ्यां सहायाभ्यामस्त्रविद्भ्यां समागतः |
दहेयं खाण्डवं दावमेतदन्नं वृतं मया ||१०||
युवां ह्युदकधारास्ता भूतानि च समन्ततः |
उत्तमास्त्रविदो सम्यक्सर्वतो वारयिष्यथः ||११||
एवमुक्ते प्रत्युवाच बीभत्सुर्जातवेदसम् |
दिधक्षुं खाण्डवं दावमकामस्य शतक्रतोः ||१२||
उत्तमास्त्राणि मे सन्ति दिव्यानि च बहूनि च |
यैरहं शक्नुयां योद्धुमपि वज्रधरान्बहून् ||१३||
धनुर्मे नास्ति भगवन्बाहुवीर्येण संमितम् |
कुर्वतः समरे यत्नं वेगं यद्विषहेत मे ||१४||
शरैश्च मेऽर्थो बहुभिरक्षयैः क्षिप्रमस्यतः |
न हि वोढुं रथः शक्तः शरान्मम यथेप्सितान् ||१५||
अश्वांश्च दिव्यानिच्छेयं पाण्डुरान्वातरंहसः |
रथं च मेघनिर्घोषं सूर्यप्रतिमतेजसम् ||१६||
तथा कृष्णस्य वीर्येण नायुधं विद्यते समम् |
येन नागान्पिशाचांश्च निहन्यान्माधवो रणे ||१७||
उपायं कर्मणः सिद्धौ भगवन्वक्तुमर्हसि |
निवारयेयं येनेन्द्रं वर्षमाणं महावने ||१८||
पौरुषेण तु यत्कार्यं तत्कर्तारौ स्व पावक |
करणानि समर्थानि भगवन्दातुमर्हसि ||१९||
२१६
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तु भगवान्धूमकेतुर्हुताशनः |
चिन्तयामास वरुणं लोकपालं दिदृक्षया ||१||
आदित्यमुदके देवं निवसन्तं जलेश्वरम् ||१||
स च तच्चिन्तितं ज्ञात्वा दर्शयामास पावकम् |
तमब्रवीद्धूमकेतुः प्रतिपूज्य जलेश्वरम् ||२||
चतुर्थं लोकपालानां रक्षितारं महेश्वरम् ||२||
सोमेन राज्ञा यद्दत्तं धनुश्चैवेषुधी च ते |
तत्प्रयच्छोभयं शीघ्रं रथं च कपिलक्षणम् ||३||
कार्यं हि सुमहत्पार्थो गाण्डीवेन करिष्यति |
चक्रेण वासुदेवश्च तन्मदर्थे प्रदीयताम् ||४||
ददानीत्येव वरुणः पावकं प्रत्यभाषत ||४||
ततोऽद्भुतं महावीर्यं यशःकीर्तिविवर्धनम् |
सर्वशस्त्रैरनाधृष्यं सर्वशस्त्रप्रमाथि च ||५||
सर्वायुधमहामात्रं परसेनाप्रधर्षणम् ||५||
एकं शतसहस्रेण संमितं राष्ट्रवर्धनम् |
चित्रमुच्चावचैर्वर्णैः शोभितं श्लक्ष्णमव्रणम् ||६||
देवदानवगन्धर्वैः पूजितं शाश्वतीः समाः |
प्रादाद्वै धनुरत्नं तदक्षय्यौ च महेषुधी ||७||
रथं च दिव्याश्वयुजं कपिप्रवरकेतनम् |
उपेतं राजतैरश्वैर्गान्धर्वैर्हेममालिभिः ||८||
पाण्डुराभ्रप्रतीकाशैर्मनोवायुसमैर्जवे ||८||
सर्वोपकरणैर्युक्तमजय्यं देवदानवैः |
भानुमन्तं महाघोषं सर्वभूतमनोहरम् ||९||
ससर्ज यत्स्वतपसा भौवनो भुवनप्रभुः |
प्रजापतिरनिर्देश्यं यस्य रूपं रवेरिव ||१०||
यं स्म सोमः समारुह्य दानवानजयत्प्रभुः |
नगमेघप्रतीकाशं ज्वलन्तमिव च श्रिया ||११||
आश्रिता तं रथश्रेष्ठं शक्रायुधसमा शुभा |
तापनीया सुरुचिरा ध्वजयष्टिरनुत्तमा ||१२||
तस्यां तु वानरो दिव्यः सिंहशार्दूललक्षणः |
विनर्दन्निव तत्रस्थः संस्थितो मूर्ध्न्यशोभत ||१३||
ध्वजे भूतानि तत्रासन्विविधानि महान्ति च |
नादेन रिपुसैन्यानां येषां सञ्ज्ञा प्रणश्यति ||१४||
स तं नानापताकाभिः शोभितं रथमुत्तमम् |
प्रदक्षिणमुपावृत्य दैवतेभ्यः प्रणम्य च ||१५||
संनद्धः कवची खड्गी बद्धगोधाङ्गुलित्रवान् |
आरुरोह रथं पार्थो विमानं सुकृती यथा ||१६||
तच्च दिव्यं धनुःश्रेष्ठं ब्रह्मणा निर्मितं पुरा |
गाण्डीवमुपसङ्गृह्य बभूव मुदितोऽर्जुनः ||१७||
हुताशनं नमस्कृत्य ततस्तदपि वीर्यवान् |
जग्राह बलमास्थाय ज्यया च युयुजे धनुः ||१८||
मौर्व्यां तु युज्यमानायां बलिना पाण्डवेन ह |
येऽशृण्वन्कूजितं तत्र तेषां वै व्यथितं मनः ||१९||
लब्ध्वा रथं धनुश्चैव तथाक्षय्यौ महेषुधी |
बभूव कल्यः कौन्तेयः प्रहृष्टः साह्यकर्मणि ||२०||
वज्रनाभं ततश्चक्रं ददौ कृष्णाय पावकः |
आग्नेयमस्त्रं दयितं स च कल्योऽभवत्तदा ||२१||
अब्रवीत्पावकश्चैनमेतेन मधुसूदन |
अमानुषानपि रणे विजेष्यसि न संशयः ||२२||
अनेन त्वं मनुष्याणां देवानामपि चाहवे |
रक्षःपिशाचदैत्यानां नागानां चाधिकः सदा ||२३||
भविष्यसि न संदेहः प्रवरारिनिबर्हणे ||२३||
क्षिप्तं क्षिप्तं रणे चैतत्त्वया माधव शत्रुषु |
हत्वाप्रतिहतं सङ्ख्ये पाणिमेष्यति ते पुनः ||२४||
वरुणश्च ददौ तस्मै गदामशनिनिःस्वनाम् |
दैत्यान्तकरणीं घोरां नाम्ना कौमोदकीं हरेः ||२५||
ततः पावकमब्रूतां प्रहृष्टौ कृष्णपाण्डवौ |
कृतास्त्रौ शस्त्रसम्पन्नौ रथिनौ ध्वजिनावपि ||२६||
कल्यौ स्वो भगवन्योद्धुमपि सर्वैः सुरासुरैः |
किं पुनर्वज्रिणैकेन पन्नगार्थे युयुत्सुना ||२७||
अर्जुन उवाच||
चक्रमस्त्रं च वार्ष्णेयो विसृजन्युधि वीर्यवान् |
त्रिषु लोकेषु तन्नास्ति यन्न जीयाज्जनार्दनः ||२८||
गाण्डीवं धनुरादाय तथाक्षय्यौ महेषुधी |
अहमप्युत्सहे लोकान्विजेतुं युधि पावक ||२९||
सर्वतः परिवार्यैनं दावेन महता प्रभो |
कामं सम्प्रज्वलाद्यैव कल्यौ स्वः साह्यकर्मणि ||३०||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तः स भगवान्दाशार्हेणार्जुनेन च |
तैजसं रूपमास्थाय दावं दग्धुं प्रचक्रमे ||३१||
सर्वतः परिवार्याथ सप्तार्चिर्ज्वलनस्तदा |
ददाह खाण्डवं क्रुद्धो युगान्तमिव दर्शयन् ||३२||
परिगृह्य समाविष्टस्तद्वनं भरतर्षभ |
मेघस्तनितनिर्घोषं सर्वभूतानि निर्दहन् ||३३||
दह्यतस्तस्य विबभौ रूपं दावस्य भारत |
मेरोरिव नगेन्द्रस्य काञ्चनस्य महाद्युतेः ||३४||
२१७
वैशम्पायन उवाच||
तौ रथाभ्यां नरव्याघ्रौ दावस्योभयतः स्थितौ |
दिक्षु सर्वासु भूतानां चक्राते कदनं महत् ||१||
यत्र यत्र हि दृश्यन्ते प्राणिनः खाण्डवालयाः |
पलायन्तस्तत्र तत्र तौ वीरौ पर्यधावताम् ||२||
छिद्रं हि न प्रपश्यन्ति रथयोराशुविक्रमात् |
आविद्धाविव दृश्येते रथिनौ तौ रथोत्तमौ ||३||
खाण्डवे दह्यमाने तु भूतान्यथ सहस्रशः |
उत्पेतुर्भैरवान्नादान्विनदन्तो दिशो दश ||४||
दग्धैकदेशा बहवो निष्टप्ताश्च तथापरे |
स्फुटिताक्षा विशीर्णाश्च विप्लुताश्च विचेतसः ||५||
समालिङ्ग्य सुतानन्ये पितृन्मातृंस्तथापरे |
त्यक्तुं न शेकुः स्नेहेन तथैव निधनं गताः ||६||
विकृतैर्दर्शनैरन्ये समुत्पेतुः सहस्रशः |
तत्र तत्र विघूर्णन्तः पुनरग्नौ प्रपेदिरे ||७||
दग्धपक्षाक्षिचरणा विचेष्टन्तो महीतले |
तत्र तत्र स्म दृश्यन्ते विनश्यन्तः शरीरिणः ||८||
जलस्थानेषु सर्वेषु क्वाथ्यमानेषु भारत |
गतसत्त्वाः स्म दृश्यन्ते कूर्ममत्स्याः सहस्रशः ||९||
शरीरैः सम्प्रदीप्तैश्च देहवन्त इवाग्नयः |
अदृश्यन्त वने तस्मिन्प्राणिनः प्राणसङ्क्षये ||१०||
तांस्तथोत्पततः पार्थः शरैः सञ्छिद्य खण्डशः |
दीप्यमाने ततः प्रास्यत्प्रहसन्कृष्णवर्त्मनि ||११||
ते शराचितसर्वाङ्गा विनदन्तो महारवान् |
ऊर्ध्वमुत्पत्य वेगेन निपेतुः पावके पुनः ||१२||
शरैरभ्याहतानां च दह्यतां च वनौकसाम् |
विरावः श्रूयते ह स्म समुद्रस्येव मथ्यतः ||१३||
वह्नेश्चापि प्रहृष्टस्य खमुत्पेतुर्महार्चिषः |
जनयामासुरुद्वेगं सुमहान्तं दिवौकसाम् ||१४||
ततो जग्मुर्महात्मानः सर्व एव दिवौकसः |
शरणं देवराजानं सहस्राक्षं पुरंदरम् ||१५||
देवा ऊचुः||
किं न्विमे मानवाः सर्वे दह्यन्ते कृष्णवर्त्मना |
कच्चिन्न सङ्क्षयः प्राप्तो लोकानाममरेश्वर ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
तच्छ्रुत्वा वृत्रहा तेभ्यः स्वयमेवान्ववेक्ष्य च |
खाण्डवस्य विमोक्षार्थं प्रययौ हरिवाहनः ||१७||
महता मेघजालेन नानारूपेण वज्रभृत् |
आकाशं समवस्तीर्य प्रववर्ष सुरेश्वरः ||१८||
ततोऽक्षमात्रा विसृजन्धाराः शतसहस्रशः |
अभ्यवर्षत्सहस्राक्षः पावकं खाण्डवं प्रति ||१९||
असम्प्राप्तास्तु ता धारास्तेजसा जातवेदसः |
ख एव समशुष्यन्त न काश्चित्पावकं गताः ||२०||
ततो नमुचिहा क्रुद्धो भृशमर्चिष्मतस्तदा |
पुनरेवाभ्यवर्षत्तमम्भः प्रविसृजन्बहु ||२१||
अर्चिर्धाराभिसम्बद्धं धूमविद्युत्समाकुलम् |
बभूव तद्वनं घोरं स्तनयित्नुसघोषवत् ||२२||
२१८
वैशम्पायन उवाच||
तस्याभिवर्षतो वारि पाण्डवः प्रत्यवारयत् |
शरवर्षेण बीभत्सुरुत्तमास्त्राणि दर्शयन् ||१||
शरैः समन्ततः सर्वं खाण्डवं चापि पाण्डवः |
छादयामास तद्वर्षमपकृष्य ततो वनात् ||२||
न च स्म किञ्चिच्छक्नोति भूतं निश्चरितुं ततः |
सञ्छाद्यमाने खगमैरस्यता सव्यसाचिना ||३||
तक्षकस्तु न तत्रासीत्सर्पराजो महाबलः |
दह्यमाने वने तस्मिन्कुरुक्षेत्रेऽभवत्तदा ||४||
अश्वसेनस्तु तत्रासीत्तक्षकस्य सुतो बली |
स यत्नमकरोत्तीव्रं मोक्षार्थं हव्यवाहनात् ||५||
न शशाक विनिर्गन्तुं कौन्तेयशरपीडितः |
मोक्षयामास तं माता निगीर्य भुजगात्मजा ||६||
तस्य पूर्वं शिरो ग्रस्तं पुच्छमस्य निगीर्यते |
ऊर्ध्वमाचक्रमे सा तु पन्नगी पुत्रगृद्धिनी ||७||
तस्यास्तीक्ष्णेन भल्लेन पृथुधारेण पाण्डवः |
शिरश्चिच्छेद गच्छन्त्यास्तामपश्यत्सुरेश्वरः ||८||
तं मुमोचयिषुर्वज्री वातवर्षेण पाण्डवम् |
मोहयामास तत्कालमश्वसेनस्त्वमुच्यत ||९||
तां च मायां तदा दृष्ट्वा घोरां नागेन वञ्चितः |
द्विधा त्रिधा च चिच्छेद खगतानेव भारत ||१०||
शशाप तं च सङ्क्रुद्धो बीभत्सुर्जिह्मगामिनम् |
पावको वासुदेवश्च अप्रतिष्ठो भवेदिति ||११||
ततो जिष्णुः सहस्राक्षं खं वितत्येषुभिः शितैः |
योधयामास सङ्क्रुद्धो वञ्चनां तामनुस्मरन् ||१२||
देवराडपि तं दृष्ट्वा संरब्धमिव फल्गुनम् |
स्वमस्त्रमसृजद्दीप्तं यत्ततानाखिलं नभः ||१३||
ततो वायुर्महाघोषः क्षोभयन्सर्वसागरान् |
वियत्स्थोऽजनयन्मेघाञ्जलधारामुचोऽऽकुलान् ||१४||
तद्विघातार्थमसृजदर्जुनोऽप्यस्त्रमुत्तमम् |
वायव्यमेवाभिमन्त्र्य प्रतिपत्तिविशारदः ||१५||
तेनेन्द्राशनिमेघानां वीर्यौजस्तद्विनाशितम् |
जलधाराश्च ताः शोषं जग्मुर्नेशुश्च विद्युतः ||१६||
क्षणेन चाभवद्व्योम सम्प्रशान्तरजस्तमः |
सुखशीतानिलगुणं प्रकृतिस्थार्कमण्डलम् ||१७||
निष्प्रतीकारहृष्टश्च हुतभुग्विविधाकृतिः |
प्रजज्वालातुलार्चिष्मान्स्वनादैः पूरयञ्जगत् ||१८||
कृष्णाभ्यां रक्षितं दृष्ट्वा तं च दावमहङ्कृताः |
समुत्पेतुरथाकाशं सुपर्णाद्याः पतत्रिणः ||१९||
गरुडा वज्रसदृशैः पक्षतुण्डनखैस्तथा |
प्रहर्तुकामाः सम्पेतुराकाशात्कृष्णपाण्डवौ ||२०||
तथैवोरगसङ्घाताः पाण्डवस्य समीपतः |
उत्सृजन्तो विषं घोरं निश्चेरुर्ज्वलिताननाः ||२१||
तांश्चकर्त शरैः पार्थः सरोषान्दृश्य खेचरान् |
विवशाश्चापतन्दीप्तं देहाभावाय पावकम् ||२२||
ततः सुराः सगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः |
उत्पेतुर्नादमतुलमुत्सृजन्तो रणार्थिणः ||२३||
अयःकणपचक्राश्मभुशुण्ड्युद्यतबाहवः |
कृष्णपार्थौ जिघांसन्तः क्रोधसंमूर्च्छितौजसः ||२४||
तेषामभिव्याहरतां शस्त्रवर्षं च मुञ्चताम् |
प्रममाथोत्तमाङ्गानि बीभत्सुर्निशितैः शरैः ||२५||
कृष्णश्च सुमहातेजाश्चक्रेणारिनिहा तदा |
दैत्यदानवसङ्घानां चकार कदनं महत् ||२६||
अथापरे शरैर्विद्धाश्चक्रवेगेरितास्तदा |
वेलामिव समासाद्य व्यातिष्ठन्त महौजसः ||२७||
ततः शक्रोऽभिसङ्क्रुद्धस्त्रिदशानां महेश्वरः |
पाण्डुरं गजमास्थाय तावुभौ समभिद्रवत् ||२८||
अशनिं गृह्य तरसा वज्रमस्त्रमवासृजत् |
हतावेताविति प्राह सुरानसुरसूदनः ||२९||
ततः समुद्यतां दृष्ट्वा देवेन्द्रेण महाशनिम् |
जगृहुः सर्वशस्त्राणि स्वानि स्वानि सुरास्तदा ||३०||
कालदण्डं यमो राजा शिबिकां च धनेश्वरः |
पाशं च वरुणस्तत्र विचक्रं च तथा शिवः ||३१||
ओषधीर्दीप्यमानाश्च जगृहातेऽश्विनावपि |
जगृहे च धनुर्धाता मुसलं च जयस्तथा ||३२||
पर्वतं चापि जग्राह क्रुद्धस्त्वष्टा महाबलः |
अंशस्तु शक्तिं जग्राह मृत्युर्देवः परश्वधम् ||३३||
प्रगृह्य परिघं घोरं विचचारार्यमा अपि |
मित्रश्च क्षुरपर्यन्तं चक्रं गृह्य व्यतिष्ठत ||३४||
पूषा भगश्च सङ्क्रुद्धः सविता च विशां पते |
आत्तकार्मुकनिस्त्रिंशाः कृष्णपार्थावभिद्रुताः ||३५||
रुद्राश्च वसवश्चैव मरुतश्च महाबलाः |
विश्वेदेवास्तथा साध्या दीप्यमानाः स्वतेजसा ||३६||
एते चान्ये च बहवो देवास्तौ पुरुषोत्तमौ |
कृष्णपार्थौ जिघांसन्तः प्रतीयुर्विविधायुधाः ||३७||
तत्राद्भुतान्यदृश्यन्त निमित्तानि महाहवे |
युगान्तसमरूपाणि भूतोत्सादाय भारत ||३८||
तथा तु दृष्ट्वा संरब्धं शक्रं देवैः सहाच्युतौ |
अभीतौ युधि दुर्धर्षौ तस्थतुः सज्जकार्मुकौ ||३९||
आगतांश्चैव तान्दृष्ट्वा देवानेकैकशस्ततः |
न्यवारयेतां सङ्क्रुद्धौ बाणैर्वज्रोपमैस्तदा ||४०||
असकृद्भग्नसङ्कल्पाः सुराश्च बहुशः कृताः |
भयाद्रणं परित्यज्य शक्रमेवाभिशिश्रियुः ||४१||
दृष्ट्वा निवारितान्देवान्माधवेनार्जुनेन च |
आश्चर्यमगमंस्तत्र मुनयो दिवि विष्ठिताः ||४२||
शक्रश्चापि तयोर्वीर्यमुपलभ्यासकृद्रणे |
बभूव परमप्रीतो भूयश्चैतावयोधयत् ||४३||
ततोऽश्मवर्षं सुमहद्व्यसृजत्पाकशासनः |
भूय एव तदा वीर्यं जिज्ञासुः सव्यसाचिनः ||४४||
तच्छरैरर्जुनो वर्षं प्रतिजघ्नेऽत्यमर्षणः ||४४||
विफलं क्रियमाणं तत्सम्प्रेक्ष्य च शतक्रतुः |
भूयः संवर्धयामास तद्वर्षं देवराडथ ||४५||
सोऽश्मवर्षं महावेगैरिषुभिः पाकशासनिः |
विलयं गमयामास हर्षयन्पितरं तदा ||४६||
समुत्पाट्य तु पाणिभ्यां मन्दराच्छिखरं महत् |
सद्रुमं व्यसृजच्छक्रो जिघांसुः पाण्डुनन्दनम् ||४७||
ततोऽर्जुनो वेगवद्भिर्ज्वलिताग्रैरजिह्मगैः |
बाणैर्विध्वंसयामास गिरेः शृङ्गं सहस्रधा ||४८||
गिरेर्विशीर्यमाणस्य तस्य रूपं तदा बभौ |
सार्कचन्द्रग्रहस्येव नभसः प्रविशीर्यतः ||४९||
तेनावाक्पतता दावे शैलेन महता भृशम् |
भूय एव हतास्तत्र प्राणिनः खाण्डवालयाः ||५०||
२१९
वैशम्पायन उवाच||
तथा शैलनिपातेन भीषिताः खाण्डवालयाः |
दानवा राक्षसा नागास्तरक्ष्वृक्षवनौकसः ||१||
द्विपाः प्रभिन्नाः शार्दूलाः सिंहाः केसरिणस्तथा ||१||
मृगाश्च महिषाश्चैव शतशः पक्षिणस्तथा |
समुद्विग्ना विससृपुस्तथान्या भूतजातयः ||२||
तं दावं समुदीक्षन्तः कृष्णौ चाभ्युद्यतायुधौ |
उत्पातनादशब्देन सन्त्रासित इवाभवन् ||३||
स्वतेजोभास्वरं चक्रमुत्ससर्ज जनार्दनः |
तेन ता जातयः क्षुद्राः सदानवनिशाचराः ||४||
निकृत्ताः शतशः सर्वा निपेतुरनलं क्षणात् ||४||
अदृश्यन्राक्षसास्तत्र कृष्णचक्रविदारिताः |
वसारुधिरसम्पृक्ताः सन्ध्यायामिव तोयदाः ||५||
पिशाचान्पक्षिणो नागान्पशूंश्चापि सहस्रशः |
निघ्नंश्चरति वार्ष्णेयः कालवत्तत्र भारत ||६||
क्षिप्तं क्षिप्तं हि तच्चक्रं कृष्णस्यामित्रघातिनः |
हत्वानेकानि सत्त्वानि पाणिमेति पुनः पुनः ||७||
तथा तु निघ्नतस्तस्य सर्वसत्त्वानि भारत |
बभूव रूपमत्युग्रं सर्वभूतात्मनस्तदा ||८||
समेतानां च देवानां दानवानां च सर्वशः |
विजेता नाभवत्कश्चित्कृष्णपाण्डवयोर्मृधे ||९||
तयोर्बलात्परित्रातुं तं दावं तु यदा सुराः |
नाशक्नुवञ्शमयितुं तदाभूवन्पराङ्मुखाः ||१०||
शतक्रतुश्च सम्प्रेक्ष्य विमुखान्देवतागणान् |
बभूवावस्थितः प्रीतः प्रशंसन्कृष्णपाण्डवौ ||११||
निवृत्तेषु तु देवेषु वागुवाचाशरीरिणी |
शतक्रतुमभिप्रेक्ष्य महागम्भीरनिःस्वना ||१२||
न ते सखा संनिहितस्तक्षकः पन्नगोत्तमः |
दाहकाले खाण्डवस्य कुरुक्षेत्रं गतो ह्यसौ ||१३||
न च शक्यौ त्वया जेतुं युद्धेऽस्मिन्समवस्थितौ |
वासुदेवार्जुनौ शक्र निबोधेदं वचो मम ||१४||
नरनारायणौ देवौ तावेतौ विश्रुतौ दिवि |
भवानप्यभिजानाति यद्वीर्यौ यत्पराक्रमौ ||१५||
नैतौ शक्यौ दुराधर्षौ विजेतुमजितौ युधि |
अपि सर्वेषु लोकेषु पुराणावृषिसत्तमौ ||१६||
पूजनीयतमावेतावपि सर्वैः सुरासुरैः |
सयक्षरक्षोगन्धर्वनरकिंनरपन्नगैः ||१७||
तस्मादितः सुरैः सार्धं गन्तुमर्हसि वासव |
दिष्टं चाप्यनुपश्यैतत्खाण्डवस्य विनाशनम् ||१८||
इति वाचमभिश्रुत्य तथ्यमित्यमरेश्वरः |
कोपामर्षौ समुत्सृज्य सम्प्रतस्थे दिवं तदा ||१९||
तं प्रस्थितं महात्मानं समवेक्ष्य दिवौकसः |
त्वरिताः सहिता राजन्ननुजग्मुः शतक्रतुम् ||२०||
देवराजं तदा यान्तं सह देवैरुदीक्ष्य तु |
वासुदेवार्जुनौ वीरौ सिंहनादं विनेदतुः ||२१||
देवराजे गते राजन्प्रहृष्टौ कृष्णपाण्डवौ |
निर्विशङ्कं पुनर्दावं दाहयामासतुस्तदा ||२२||
स मारुत इवाभ्राणि नाशयित्वार्जुनः सुरान् |
व्यधमच्छरसम्पातैः प्राणिनः खाण्डवालयान् ||२३||
न च स्म किञ्चिच्छक्नोति भूतं निश्चरितुं ततः |
सञ्छिद्यमानमिषुभिरस्यता सव्यसाचिना ||२४||
नाशकंस्तत्र भूतानि महान्त्यपि रणेऽर्जुनम् |
निरीक्षितुममोघेषुं करिष्यन्ति कुतो रणम् ||२५||
शतेनैकं च विव्याध शतं चैकेन पत्रिणा |
व्यसवस्तेऽपतन्नग्नौ साक्षात्कालहता इव ||२६||
न चालभन्त ते शर्म रोधःसु विषमेषु च |
पितृदेवनिवासेषु सन्तापश्चाप्यजायत ||२७||
भूतसङ्घसहस्राश्च दीनाश्चक्रुर्महास्वनम् |
रुरुवुर्वारणाश्चैव तथैव मृगपक्षिणः ||२८||
तेन शब्देन वित्रेसुर्गङ्गोदधिचरा झषाः ||२८||
न ह्यर्जुनं महाबाहुं नापि कृष्णं महाबलम् |
निरीक्षितुं वै शक्नोति कश्चिद्योद्धुं कुतः पुनः ||२९||
एकायनगता येऽपि निष्पतन्त्यत्र केचन |
राक्षसान्दानवान्नागाञ्जघ्ने चक्रेण तान्हरिः ||३०||
ते विभिन्नशिरोदेहाश्चक्रवेगाद्गतासवः |
पेतुरास्ये महाकाया दीप्तस्य वसुरेतसः ||३१||
स मांसरुधिरौघैश्च मेदौघैश्च समीरितः |
उपर्याकाशगो वह्निर्विधूमः समदृश्यत ||३२||
दीप्ताक्षो दीप्तजिह्वश्च दीप्तव्यात्तमहाननः |
दीप्तोर्ध्वकेशः पिङ्गाक्षः पिबन्प्राणभृतां वसाम् ||३३||
तां स कृष्णार्जुनकृतां सुधां प्राप्य हुताशनः |
बभूव मुदितस्तृप्तः परां निर्वृतिमागतः ||३४||
अथासुरं मयं नाम तक्षकस्य निवेशनात् |
विप्रद्रवन्तं सहसा ददर्श मधुसूदनः ||३५||
तमग्निः प्रार्थयामास दिधक्षुर्वातसारथिः |
देहवान्वै जटी भूत्वा नदंश्च जलदो यथा ||३६||
जिघांसुर्वासुदेवश्च चक्रमुद्यम्य विष्ठितः ||३६||
स चक्रमुद्यतं दृष्ट्वा दिधक्षुं च हुताशनम् |
अभिधावार्जुनेत्येवं मयश्चुक्रोश भारत ||३७||
तस्य भीतस्वनं श्रुत्वा मा भैरिति धनञ्जयः |
प्रत्युवाच मयं पार्थो जीवयन्निव भारत ||३८||
तं पार्थेनाभये दत्ते नमुचेर्भ्रातरं मयम् |
न हन्तुमैच्छद्दाशार्हः पावको न ददाह च ||३९||
तस्मिन्वने दह्यमाने षडग्निर्न ददाह च |
अश्वसेनं मयं चापि चतुरः शार्ङ्गकानिति ||४०||
शार्ंगकोपाख्यानम्
२२०
जनमेजय उवाच||
किमर्थं शार्ङ्गकानग्निर्न ददाह तथागते |
तस्मिन्वने दह्यमाने ब्रह्मन्नेतद्वदाशु मे ||१||
अदाहे ह्यश्वसेनस्य दानवस्य मयस्य च |
कारणं कीर्तितं ब्रह्मञ्शार्ङ्गकानां न कीर्तितम् ||२||
तदेतदद्भुतं ब्रह्मञ्शार्ङ्गानामविनाशनम् |
कीर्तयस्वाग्निसंमर्दे कथं ते न विनाशिताः ||३||
वैशम्पायन उवाच||
यदर्थं शार्ङ्गकानग्निर्न ददाह तथागते |
तत्ते सर्वं यथावृत्तं कथयिष्यामि भारत ||४||
धर्मज्ञानां मुख्यतमस्तपस्वी संशितव्रतः |
आसीन्महर्षिः श्रुतवान्मन्दपाल इति श्रुतः ||५||
स मार्गमास्थितो राजन्नृषीणामूर्ध्वरेतसाम् |
स्वाध्यायवान्धर्मरतस्तपस्वी विजितेन्द्रियः ||६||
स गत्वा तपसः पारं देहमुत्सृज्य भारत |
जगाम पितृलोकाय न लेभे तत्र तत्फलम् ||७||
स लोकानफलान्दृष्ट्वा तपसा निर्जितानपि |
पप्रच्छ धर्मराजस्य समीपस्थान्दिवौकसः ||८||
किमर्थमावृता लोका ममैते तपसार्जिताः |
किं मया न कृतं तत्र यस्येदं कर्मणः फलम् ||९||
तत्राहं तत्करिष्यामि यदर्थमिदमावृतम् |
फलमेतस्य तपसः कथयध्वं दिवौकसः ||१०||
देवा ऊचुः||
ऋणिनो मानवा ब्रह्मञ्जायन्ते येन तच्छृणु |
क्रियाभिर्ब्रह्मचर्येण प्रजया च न संशयः ||११||
तदपाक्रियते सर्वं यज्ञेन तपसा सुतैः |
तपस्वी यज्ञकृच्चासि न तु ते विद्यते प्रजा ||१२||
त इमे प्रसवस्यार्थे तव लोकाः समावृताः |
प्रजायस्व ततो लोकानुपभोक्तासि शाश्वतान् ||१३||
पुन्नाम्नो नरकात्पुत्रस्त्रातीति पितरं मुने |
तस्मादपत्यसन्ताने यतस्व द्विजसत्तम ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
तच्छ्रुत्वा मन्दपालस्तु तेषां वाक्यं दिवौकसाम् |
क्व नु शीघ्रमपत्यं स्याद्बहुलं चेत्यचिन्तयत् ||१५||
स चिन्तयन्नभ्यगच्छद्बहुलप्रसवान्खगान् |
शार्ङ्गिकां शार्ङ्गको भूत्वा जरितां समुपेयिवान् ||१६||
तस्यां पुत्रानजनयच्चतुरो ब्रह्मवादिनः |
तानपास्य स तत्रैव जगाम लपितां प्रति ||१७||
बालान्सुतानण्डगतान्मात्रा सह मुनिर्वने ||१७||
तस्मिन्गते महाभागे लपितां प्रति भारत |
अपत्यस्नेहसंविग्ना जरिता बह्वचिन्तयत् ||१८||
तेन त्यक्तानसन्त्याज्यानृषीनण्डगतान्वने |
नाजहत्पुत्रकानार्ता जरिता खाण्डवे नृप ||१९||
बभार चैतान्सञ्जातान्स्ववृत्त्या स्नेहविक्लवा ||१९||
ततोऽग्निं खाण्डवं दग्धुमायान्तं दृष्टवानृषिः |
मन्दपालश्चरंस्तस्मिन्वने लपितया सह ||२०||
तं सङ्कल्पं विदित्वास्य ज्ञात्वा पुत्रांश्च बालकान् |
सोऽभितुष्टाव विप्रर्षिर्ब्राह्मणो जातवेदसम् ||२१||
पुत्रान्परिददद्भीतो लोकपालं महौजसम् ||२१||
मन्दपाल उवाच||
त्वमग्ने सर्वदेवानां मुखं त्वमसि हव्यवाट् |
त्वमन्तः सर्वभूतानां गूढश्चरसि पावक ||२२||
त्वामेकमाहुः कवयस्त्वामाहुस्त्रिविधं पुनः |
त्वामष्टधा कल्पयित्वा यज्ञवाहमकल्पयन् ||२३||
त्वया सृष्टमिदं विश्वं वदन्ति परमर्षयः |
त्वदृते हि जगत्कृत्स्नं सद्यो न स्याद्धुताशन ||२४||
तुभ्यं कृत्वा नमो विप्राः स्वकर्मविजितां गतिम् |
गच्छन्ति सह पत्नीभिः सुतैरपि च शाश्वतीम् ||२५||
त्वामग्ने जलदानाहुः खे विषक्तान्सविद्युतः |
दहन्ति सर्वभूतानि त्वत्तो निष्क्रम्य हायनाः ||२६||
जातवेदस्तवैवेयं विश्वसृष्टिर्महाद्युते |
तवैव कर्म विहितं भूतं सर्वं चराचरम् ||२७||
त्वयापो विहिताः पूर्वं त्वयि सर्वमिदं जगत् |
त्वयि हव्यं च कव्यं च यथावत्सम्प्रतिष्ठितम् ||२८||
अग्ने त्वमेव ज्वलनस्त्वं धाता त्वं बृहस्पतिः |
त्वमश्विनौ यमौ मित्रः सोमस्त्वमसि चानिलः ||२९||
वैशम्पायन उवाच||
एवं स्तुतस्ततस्तेन मन्दपालेन पावकः |
तुतोष तस्य नृपते मुनेरमिततेजसः ||३०||
उवाच चैनं प्रीतात्मा किमिष्टं करवाणि ते ||३०||
तमब्रवीन्मन्दपालः प्राञ्जलिर्हव्यवाहनम् |
प्रदहन्खाण्डवं दावं मम पुत्रान्विसर्जय ||३१||
तथेति तत्प्रतिश्रुत्य भगवान्हव्यवाहनः |
खाण्डवे तेन कालेन प्रजज्वाल दिधक्षया ||३२||
२२१
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रज्वलिते शुक्रे शार्ङ्गकास्ते सुदुःखिताः |
व्यथिताः परमोद्विग्ना नाधिजग्मुः परायणम् ||१||
निशाम्य पुत्रकान्बालान्माता तेषां तपस्विनी |
जरिता दुःखसन्तप्ता विललाप नरेश्वर ||२||
अयमग्निर्दहन्कक्षमित आयाति भीषणः |
जगत्संदीपयन्भीमो मम दुःखविवर्धनः ||३||
इमे च मां कर्षयन्ति शिशवो मन्दचेतसः |
अबर्हाश्चरणैर्हीनाः पूर्वेषां नः परायणम् ||४||
त्रासयंश्चायमायाति लेलिहानो महीरुहान् ||४||
अशक्तिमत्त्वाच्च सुता न शक्ताः सरणे मम |
आदाय च न शक्तास्मि पुत्रान्सरितुमन्यतः ||५||
न च त्यक्तुमहं शक्ता हृदयं दूयतीव मे |
कं नु जह्यामहं पुत्रं कमादाय व्रजाम्यहम् ||६||
किं नु मे स्यात्कृतं कृत्वा मन्यध्वं पुत्रकाः कथम् |
चिन्तयाना विमोक्षं वो नाधिगच्छामि किञ्चन ||७||
छादयित्वा च वो गात्रैः करिष्ये मरणं सह ||७||
जरितारौ कुलं हीदं ज्येष्ठत्वेन प्रतिष्ठितम् |
सारिसृक्वः प्रजायेत पितृणां कुलवर्धनः ||८||
स्तम्बमित्रस्तपः कुर्याद्द्रोणो ब्रह्मविदुत्तमः |
इत्येवमुक्त्वा प्रययौ पिता वो निर्घृणः पुरा ||९||
कमुपादाय शक्येत गन्तुं कस्यापदुत्तमा |
किं नु कृत्वा कृतं कार्यं भवेदिति च विह्वला ||१०||
नापश्यत्स्वधिया मोक्षं स्वसुतानां तदानलात् |
एवं ब्रुवन्तीं शार्ङ्गास्ते प्रत्यूचुरथ मातरम् ||११||
स्नेहमुत्सृज्य मातस्त्वं पत यत्र न हव्यवाट् |
अस्मासु हि विनष्टेषु भवितारः सुतास्तव ||१२||
त्वयि मातर्विनष्टायां न नः स्यात्कुलसन्ततिः ||१२||
अन्ववेक्ष्यैतदुभयं क्षमं स्याद्यत्कुलस्य नः |
तद्वै कर्तुं परः कालो मातरेष भवेत्तव ||१३||
मा वै कुलविनाशाय स्नेहं कार्षीः सुतेषु नः |
न हीदं कर्म मोघं स्याल्लोककामस्य नः पितुः ||१४||
जरितोवाच||
इदमाखोर्बिलं भूमौ वृक्षस्यास्य समीपतः |
तदाविशध्वं त्वरिता वह्नेरत्र न वो भयम् ||१५||
ततोऽहं पांसुना छिद्रमपिधास्यामि पुत्रकाः |
एवं प्रतिकृतं मन्ये ज्वलतः कृष्णवर्त्मनः ||१६||
तत एष्याम्यतीतेऽग्नौ विहर्तुं पांसुसञ्चयम् |
रोचतामेष वोपायो विमोक्षाय हुताशनात् ||१७||
शार्ङ्गका ऊचुः||
अबर्हान्मांसभूतान्नः क्रव्यादाखुर्विनाशयेत् |
पश्यमाना भयमिदं न शक्ष्यामो निषेवितुम् ||१८||
कथमग्निर्न नो दह्यात्कथमाखुर्न भक्षयेत् |
कथं न स्यात्पिता मोघः कथं माता ध्रियेत नः ||१९||
बिल आखोर्विनाशः स्यादग्नेराकाशचारिणाम् |
अन्ववेक्ष्यैतदुभयं श्रेयान्दाहो न भक्षणम् ||२०||
गर्हितं मरणं नः स्यादाखुना खादता बिले |
शिष्टादिष्टः परित्यागः शरीरस्य हुताशनात् ||२१||
२२२
जरितोवाच||
अस्माद्बिलान्निष्पतितं श्येन आखुं जहार तम् |
क्षुद्रं गृहीत्वा पादाभ्यां भयं न भविता ततः ||१||
शार्ङ्गका ऊचुः||
न हृतं तं वयं विद्मः श्येनेनाखुं कथञ्चन |
अन्येऽपि भवितारोऽत्र तेभ्योऽपि भयमेव नः ||२||
संशयो ह्यग्निरागच्छेद्दृष्टं वायोर्निवर्तनम् |
मृत्युर्नो बिलवासिभ्यो भवेन्मातरसंशयम् ||३||
निःसंशयात्संशयितो मृत्युर्मातर्विशिष्यते |
चर खे त्वं यथान्यायं पुत्रान्वेत्स्यसि शोभनान् ||४||
जरितोवाच||
अहं वै श्येनमायान्तमद्राक्षं बिलमन्तिकात् |
सञ्चरन्तं समादाय जहाराखुं बिलाद्बली ||५||
तं पतन्तमहं श्येनं त्वरिता पृष्ठतोऽन्वगाम् |
आशिषोऽस्य प्रयुञ्जाना हरतो मूषकं बिलात् ||६||
यो नो द्वेष्टारमादाय श्येनराज प्रधावसि |
भव त्वं दिवमास्थाय निरमित्रो हिरण्मयः ||७||
यदा स भक्षितस्तेन क्षुधितेन पतत्रिणा |
तदाहं तमनुज्ञाप्य प्रत्युपायां गृहान्प्रति ||८||
प्रविशध्वं बिलं पुत्रा विश्रब्धा नास्ति वो भयम् |
श्येनेन मम पश्यन्त्या हृत आखुर्न संशयः ||९||
शार्ङ्गका ऊचुः||
न विद्म वै वयं मातर्हृतमाखुमितः पुरा |
अविज्ञाय न शक्ष्यामो बिलमाविशतुं वयम् ||१०||
जरितोवाच||
अहं हि तं प्रजानामि हृतं श्येनेन मूषकम् |
अत एव भयं नास्ति क्रियतां वचनं मम ||११||
शार्ङ्गका ऊचुः||
न त्वं मिथ्योपचारेण मोक्षयेथा भयं महत् |
समाकुलेषु ज्ञानेषु न बुद्धिकृतमेव तत् ||१२||
न चोपकृतमस्माभिर्न चास्मान्वेत्थ ये वयम् |
पीड्यमाना भरस्यस्मान्का सती के वयं तव ||१३||
तरुणी दर्शनीयासि समर्था भर्तुरेषणे |
अनुगच्छ स्वभर्तारं पुत्रानाप्स्यसि शोभनान् ||१४||
वयमप्यग्निमाविश्य लोकान्प्राप्स्यामहे शुभान् |
अथास्मान्न दहेदग्निरायास्त्वं पुनरेव नः ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्ता ततः शार्ङ्गी पुत्रानुत्सृज्य खाण्डवे |
जगाम त्वरिता देशं क्षेममग्नेरनाश्रयम् ||१६||
ततस्तीक्ष्णार्चिरभ्यागाज्ज्वलितो हव्यवाहनः |
यत्र शार्ङ्गा बभूवुस्ते मन्दपालस्य पुत्रकाः ||१७||
ते शार्ङ्गा ज्वलनं दृष्ट्वा ज्वलितं स्वेन तेजसा |
जरितारिस्ततो वाचं श्रावयामास पावकम् ||१८||
२२३
जरितारिरुवाच||
पुरतः कृच्छ्रकालस्य धीमाञ्जागर्ति पूरुषः |
स कृच्छ्रकालं सम्प्राप्य व्यथां नैवैति कर्हिचित् ||१||
यस्तु कृच्छ्रमसम्प्राप्तं विचेता नावबुध्यते |
स कृच्छ्रकाले व्यथितो न प्रजानाति किञ्चन ||२||
सारिसृक्व उवाच||
धीरस्त्वमसि मेधावी प्राणकृच्छ्रमिदं च नः |
शूरः प्राज्ञो बहूनां हि भवत्येको न संशयः ||३||
स्तम्बमित्र उवाच||
ज्येष्ठस्त्राता भवति वै ज्येष्ठो मुञ्चति कृच्छ्रतः |
ज्येष्ठश्चेन्न प्रजानाति कनीयान्किं करिष्यति ||४||
द्रोण उवाच||
हिरण्यरेतास्त्वरितो ज्वलन्नायाति नः क्षयम् |
सप्तजिह्वोऽनलः क्षामो लेलिहानोपसर्पति ||५||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तो भ्रातृभिस्तु जरितारिर्विभावसुम् |
तुष्टाव प्राञ्जलिर्भूत्वा यथा तच्छृणु पार्थिव ||६||
जरितारिरुवाच||
आत्मासि वायोः पवनः शरीरमुत वीरुधाम् |
योनिरापश्च ते शुक्र योनिस्त्वमसि चाम्भसः ||७||
ऊर्ध्वं चाधश्च गच्छन्ति विसर्पन्ति च पार्श्वतः |
अर्चिषस्ते महावीर्य रश्मयः सवितुर्यथा ||८||
सारिसृक्व उवाच||
माता प्रपन्ना पितरं न विद्मः; पक्षाश्च नो न प्रजाताब्जकेतो |
न नस्त्राता विद्यतेऽग्ने त्वदन्य; स्तस्माद्धि नः परिरक्षैकवीर ||९||
यदग्ने ते शिवं रूपं ये च ते सप्त हेतयः |
तेन नः परिरक्षाद्य ईडितः शरणैषिणः ||१०||
त्वमेवैकस्तपसे जातवेदो; नान्यस्तप्ता विद्यते गोषु देव |
ऋषीनस्मान्बालकान्पालयस्व; परेणास्मान्प्रैहि वै हव्यवाह ||११||
स्तम्बमित्र उवाच||
सर्वमग्ने त्वमेवैकस्त्वयि सर्वमिदं जगत् |
त्वं धारयसि भूतानि भुवनं त्वं बिभर्षि च ||१२||
त्वमग्निर्हव्यवाहस्त्वं त्वमेव परमं हविः |
मनीषिणस्त्वां यजन्ते बहुधा चैकधैव च ||१३||
सृष्ट्वा लोकांस्त्रीनिमान्हव्यवाह; प्राप्ते काले पचसि पुनः समिद्धः |
सर्वस्यास्य भुवनस्य प्रसूति; स्त्वमेवाग्ने भवसि पुनः प्रतिष्ठा ||१४||
त्वमन्नं प्राणिनां भुक्तमन्तर्भूतो जगत्पते |
नित्यं प्रवृद्धः पचसि त्वयि सर्वं प्रतिष्ठितम् ||१५||
द्रोण उवाच||
सूर्यो भूत्वा रश्मिभिर्जातवेदो; भूमेरम्भो भूमिजातान्रसांश्च |
विश्वानादाय पुनरुत्सर्गकाले; सृष्ट्वा वृष्ट्या भावयसीह शुक्र ||१६||
त्वत्त एताः पुनः शुक्र वीरुधो हरितच्छदाः |
जायन्ते पुष्करिण्यश्च समुद्रश्च महोदधिः ||१७||
इदं वै सद्म तिग्मांशो वरुणस्य परायणम् |
शिवस्त्राता भवास्माकं मास्मानद्य विनाशय ||१८||
पिङ्गाक्ष लोहितग्रीव कृष्णवर्त्मन्हुताशन |
परेण प्रैहि मुञ्चास्मान्सागरस्य गृहानिव ||१९||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तो जातवेदा द्रोणेनाक्लिष्टकर्मणा |
द्रोणमाह प्रतीतात्मा मन्दपालप्रतिज्ञया ||२०||
ऋषिर्द्रोणस्त्वमसि वै ब्रह्मैतद्व्याहृतं त्वया |
ईप्सितं ते करिष्यामि न च ते विद्यते भयम् ||२१||
मन्दपालेन यूयं हि मम पूर्वं निवेदिताः |
वर्जयेः पुत्रकान्मह्यं दहन्दावमिति स्म ह ||२२||
यच्च तद्वचनं तस्य त्वया यच्चेह भाषितम् |
उभयं मे गरीयस्तद्ब्रूहि किं करवाणि ते ||२३||
भृशं प्रीतोऽस्मि भद्रं ते ब्रह्मन्स्तोत्रेण ते विभो ||२३||
द्रोण उवाच||
इमे मार्जारकाः शुक्र नित्यमुद्वेजयन्ति नः |
एतान्कुरुष्व दंष्ट्रासु हव्यवाह सबान्धवान् ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
तथा तत्कृतवान्वह्निरभ्यनुज्ञाय शार्ङ्गकान् |
ददाह खाण्डवं चैव समिद्धो जनमेजय ||२५||
२२४
वैशम्पायन उवाच||
मन्दपालोऽपि कौरव्य चिन्तयानः सुतांस्तदा |
उक्तवानप्यशीतांशुं नैव स स्म न तप्यते ||१||
स तप्यमानः पुत्रार्थे लपितामिदमब्रवीत् |
कथं न्वशक्ताः प्लवने लपिते मम पुत्रकाः ||२||
वर्धमाने हुतवहे वाते शीघ्रं प्रवायति |
असमर्था विमोक्षाय भविष्यन्ति ममात्मजाः ||३||
कथं न्वशक्ता त्राणाय माता तेषां तपस्विनी |
भविष्यत्यसुखाविष्टा पुत्रत्राणमपश्यती ||४||
कथं नु सरणेऽशक्तान्पतने च ममात्मजान् |
सन्तप्यमाना अभितो वाशमानाभिधावती ||५||
जरितारिः कथं पुत्रः सारिसृक्वः कथं च मे |
स्तम्बमित्रः कथं द्रोणः कथं सा च तपस्विनी ||६||
लालप्यमानं तमृषिं मन्दपालं तथा वने |
लपिता प्रत्युवाचेदं सासूयमिव भारत ||७||
न ते सुतेष्ववेक्षास्ति तानृषीनुक्तवानसि |
तेजस्विनो वीर्यवन्तो न तेषां ज्वलनाद्भयम् ||८||
तथाग्नौ ते परीत्ताश्च त्वया हि मम संनिधौ |
प्रतिश्रुतं तथा चेति ज्वलनेन महात्मना ||९||
लोकपालोऽनृतां वाचं न तु वक्ता कथञ्चन |
समर्थास्ते च वक्तारो न ते तेष्वस्ति मानसम् ||१०||
तामेव तु ममामित्रीं चिन्तयन्परितप्यसे |
ध्रुवं मयि न ते स्नेहो यथा तस्यां पुराभवत् ||११||
न हि पक्षवता न्याय्यं निःस्नेहेन सुहृज्जने |
पीड्यमान उपद्रष्टुं शक्तेनात्मा कथञ्चन ||१२||
गच्छ त्वं जरितामेव यदर्थं परितप्यसे |
चरिष्याम्यहमप्येका यथा कापुरुषे तथा ||१३||
मन्दपाल उवाच||
नाहमेवं चरे लोके यथा त्वमभिमन्यसे |
अपत्यहेतोर्विचरे तच्च कृच्छ्रगतं मम ||१४||
भूतं हित्वा भविष्येऽर्थे योऽवलम्बेत मन्दधीः |
अवमन्येत तं लोको यथेच्छसि तथा कुरु ||१५||
एष हि ज्वलमानोऽग्निर्लेलिहानो महीरुहान् |
द्वेष्यं हि हृदि सन्तापं जनयत्यशिवं मम ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
तस्माद्देशादतिक्रान्ते ज्वलने जरिता ततः |
जगाम पुत्रकानेव त्वरिता पुत्रगृद्धिनी ||१७||
सा तान्कुशलिनः सर्वान्निर्मुक्ताञ्जातवेदसः |
रोरूयमाणा कृपणा सुतान्दृष्टवती वने ||१८||
अश्रद्धेयतमं तेषां दर्शनं सा पुनः पुनः |
एकैकशश्च तान्पुत्रान्क्रोशमानान्वपद्यत ||१९||
ततोऽभ्यगच्छत्सहसा मन्दपालोऽपि भारत |
अथ ते सर्व एवैनं नाभ्यनन्दन्त वै सुताः ||२०||
लालप्यमानमेकैकं जरितां च पुनः पुनः |
नोचुस्ते वचनं किञ्चित्तमृषिं साध्वसाधु वा ||२१||
मन्दपाल उवाच||
ज्येष्ठः सुतस्ते कतमः कतमस्तदनन्तरः |
मध्यमः कतमः पुत्रः कनिष्ठः कतमश्च ते ||२२||
एवं ब्रुवन्तं दुःखार्तं किं मां न प्रतिभाषसे |
कृतवानस्मि हव्याशे नैव शान्तिमितो लभे ||२३||
जरितोवाच||
किं ते ज्येष्ठे सुते कार्यं किमनन्तरजेन वा |
किं च ते मध्यमे कार्यं किं कनिष्ठे तपस्विनि ||२४||
यस्त्वं मां सर्वशो हीनामुत्सृज्यासि गतः पुरा |
तामेव लपितां गच्छ तरुणीं चारुहासिनीम् ||२५||
मन्दपाल उवाच||
न स्त्रीणां विद्यते किञ्चिदन्यत्र पुरुषान्तरात् |
सापत्नकमृते लोके भवितव्यं हि तत्तथा ||२६||
सुव्रतापि हि कल्याणी सर्वलोकपरिश्रुता |
अरुन्धती पर्यशङ्कद्वसिष्ठमृषिसत्तमम् ||२७||
विशुद्धभावमत्यन्तं सदा प्रियहिते रतम् |
सप्तर्षिमध्यगं वीरमवमेने च तं मुनिम् ||२८||
अपध्यानेन सा तेन धूमारुणसमप्रभा |
लक्ष्यालक्ष्या नाभिरूपा निमित्तमिव लक्ष्यते ||२९||
अपत्यहेतोः सम्प्राप्तं तथा त्वमपि मामिह |
इष्टमेवङ्गते हित्वा सा तथैव च वर्तसे ||३०||
नैव भार्येति विश्वासः कार्यः पुंसा कथञ्चन |
न हि कार्यमनुध्याति भार्या पुत्रवती सती ||३१||
वैशम्पायन उवाच||
ततस्ते सर्व एवैनं पुत्राः सम्यगुपासिरे |
स च तानात्मजान्राजन्नाश्वासयितुमारभत् ||३२||
२२५
मन्दपाल उवाच||
युष्माकं परिरक्षार्थं विज्ञप्तो ज्वलनो मया |
अग्निना च तथेत्येवं पूर्वमेव प्रतिश्रुतम् ||१||
अग्नेर्वचनमाज्ञाय मातुर्धर्मज्ञतां च वः |
युष्माकं च परं वीर्यं नाहं पूर्वमिहागतः ||२||
न सन्तापो हि वः कार्यः पुत्रका मरणं प्रति |
ऋषीन्वेद हुताशोऽपि ब्रह्म तद्विदितं च वः ||३||
वैशम्पायन उवाच||
एवमाश्वास्य पुत्रान्स भार्यां चादाय भारत |
मन्दपालस्ततो देशादन्यं देशं जगाम ह ||४||
भगवानपि तिग्मांशुः समिद्धं खाण्डवं वनम् |
ददाह सह कृष्णाभ्यां जनयञ्जगतोऽभयम् ||५||
वसामेदोवहाः कुल्यास्तत्र पीत्वा च पावकः |
अगच्छत्परमां तृप्तिं दर्शयामास चार्जुनम् ||६||
ततोऽन्तरिक्षाद्भगवानवतीर्य सुरेश्वरः |
मरुद्गणवृतः पार्थं माधवं चाब्रवीदिदम् ||७||
कृतं युवाभ्यां कर्मेदममरैरपि दुष्करम् |
वरान्वृणीतं तुष्टोऽस्मि दुर्लभानप्यमानुषान् ||८||
पार्थस्तु वरयामास शक्रादस्त्राणि सर्वशः |
ग्रहीतुं तच्च शक्रोऽस्य तदा कालं चकार ह ||९||
यदा प्रसन्नो भगवान्महादेवो भविष्यति |
तुभ्यं तदा प्रदास्यामि पाण्डवास्त्राणि सर्वशः ||१०||
अहमेव च तं कालं वेत्स्यामि कुरुनन्दन |
तपसा महता चापि दास्यामि तव तान्यहम् ||११||
आग्नेयानि च सर्वाणि वायव्यानि तथैव च |
मदीयानि च सर्वाणि ग्रहीष्यसि धनञ्जय ||१२||
वासुदेवोऽपि जग्राह प्रीतिं पार्थेन शाश्वतीम् |
ददौ च तस्मै देवेन्द्रस्तं वरं प्रीतिमांस्तदा ||१३||
दत्त्वा ताभ्यां वरं प्रीतः सह देवैर्मरुत्पतिः |
हुताशनमनुज्ञाप्य जगाम त्रिदिवं पुनः ||१४||
पावकश्चापि तं दावं दग्ध्वा समृगपक्षिणम् |
अहानि पञ्च चैकं च विरराम सुतर्पितः ||१५||
जग्ध्वा मांसानि पीत्वा च मेदांसि रुधिराणि च |
युक्तः परमया प्रीत्या तावुवाच विशां पते ||१६||
युवाभ्यां पुरुषाग्र्याभ्यां तर्पितोऽस्मि यथासुखम् |
अनुजानामि वां वीरौ चरतं यत्र वाञ्छितम् ||१७||
एवं तौ समनुज्ञातौ पावकेन महात्मना |
अर्जुनो वासुदेवश्च दानवश्च मयस्तथा ||१८||
परिक्रम्य ततः सर्वे त्रयोऽपि भरतर्षभ |
रमणीये नदीकूले सहिताः समुपाविशन् ||१९||
Mahabharata Critical Edition Only for Personal Studies
Encoding: ISCII
Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
Pune, India, 1999
http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
for further details
% File name : mbh01.itx
%--------------------------------------------
% Text title : 1 mahAbhArate Adiparva.n
% Author : Veda Vyasa
% Language : sanskrit
% Subject : religion
% Description/comments : Access available at Prof John Smith's site
% http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
% Transliterated by : Prof. Tokunaga
% Proofread by : Team at Bhandarkar Oriental Research Institute (BORI), Tokunaga
% Latest update : September 16, 2013
% Send corrections to : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Site access : https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's' agreement.
%--------------------------------------------------------
From https://sanskritdocuments.org
Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .