||२ महाभारते सभापर्वम् ||
सभापर्व
१
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽब्रवीन्मयः पार्थं वासुदेवस्य संनिधौ |
प्राञ्जलिः श्लक्ष्णया वाचा पूजयित्वा पुनः पुनः ||१||
अस्माच्च कृष्णात्सङ्क्रुद्धात्पावकाच्च दिधक्षतः |
त्वया त्रातोऽस्मि कौन्तेय ब्रूहि किं करवाणि ते ||२||
अर्जुन उवाच||
कृतमेव त्वया सर्वं स्वस्ति गच्छ महासुर |
प्रीतिमान्भव मे नित्यं प्रीतिमन्तो वयं च ते ||३||
मय उवाच||
युक्तमेतत्त्वयि विभो यथात्थ पुरुषर्षभ |
प्रीतिपूर्वमहं किञ्चित्कर्तुमिच्छामि भारत ||४||
अहं हि विश्वकर्मा वै दानवानां महाकविः |
सोऽहं वै त्वत्कृते किञ्चित्कर्तुमिच्छामि पाण्डव ||५||
अर्जुन उवाच||
प्राणकृच्छ्राद्विमुक्तं त्वमात्मानं मन्यसे मया |
एवं गते न शक्ष्यामि किञ्चित्कारयितुं त्वया ||६||
न चापि तव सङ्कल्पं मोघमिच्छामि दानव |
कृष्णस्य क्रियतां किञ्चित्तथा प्रतिकृतं मयि ||७||
वैशम्पायन उवाच||
चोदितो वासुदेवस्तु मयेन भरतर्षभ |
मुहूर्तमिव संदध्यौ किमयं चोद्यतामिति ||८||
चोदयामास तं कृष्णः सभा वै क्रियतामिति |
धर्मराजस्य दैतेय यादृशीमिह मन्यसे ||९||
यां कृतां नानुकुर्युस्ते मानवाः प्रेक्ष्य विस्मिताः |
मनुष्यलोके कृत्स्नेऽस्मिंस्तादृशीं कुरु वै सभाम् ||१०||
यत्र दिव्यानभिप्रायान्पश्येम विहितांस्त्वया |
आसुरान्मानुषांश्चैव तां सभां कुरु वै मय ||११||
प्रतिगृह्य तु तद्वाक्यं सम्प्रहृष्टो मयस्तदा |
विमानप्रतिमां चक्रे पाण्डवस्य सभां मुदा ||१२||
ततः कृष्णश्च पार्थश्च धर्मराजे युधिष्ठिरे |
सर्वमेतद्यथावेद्य दर्शयामासतुर्मयम् ||१३||
तस्मै युधिष्ठिरः पूजां यथार्हमकरोत्तदा |
स तु तां प्रतिजग्राह मयः सत्कृत्य सत्कृतः ||१४||
स पूर्वदेवचरितं तत्र तत्र विशां पते |
कथयामास दैतेयः पाण्डुपुत्रेषु भारत ||१५||
स कालं कञ्चिदाश्वस्य विश्वकर्मा प्रचिन्त्य च |
सभां प्रचक्रमे कर्तुं पाण्डवानां महात्मनाम् ||१६||
अभिप्रायेण पार्थानां कृष्णस्य च महात्मनः |
पुण्येऽहनि महातेजाः कृतकौतुकमङ्गलः ||१७||
तर्पयित्वा द्विजश्रेष्ठान्पायसेन सहस्रशः |
धनं बहुविधं दत्त्वा तेभ्य एव च वीर्यवान् ||१८||
सर्वर्तुगुणसम्पन्नां दिव्यरूपां मनोरमाम् |
दशकिष्कुसहस्रां तां मापयामास सर्वतः ||१९||
२
वैशम्पायन उवाच||
उषित्वा खाण्डवप्रस्थे सुखवासं जनार्दनः |
पार्थैः प्रीतिसमायुक्तैः पूजनार्होऽभिपूजितः ||१||
गमनाय मतिं चक्रे पितुर्दर्शनलालसः |
धर्मराजमथामन्त्र्य पृथां च पृथुलोचनः ||२||
ववन्दे चरणौ मूर्ध्ना जगद्वन्द्यः पितृष्वसुः |
स तया मूर्ध्न्युपाघ्रातः परिष्वक्तश्च केशवः ||३||
ददर्शानन्तरं कृष्णो भगिनीं स्वां महायशाः |
तामुपेत्य हृषीकेशः प्रीत्या बाष्पसमन्वितः ||४||
अर्थ्यं तथ्यं हितं वाक्यं लघु युक्तमनुत्तमम् |
उवाच भगवान्भद्रां सुभद्रां भद्रभाषिणीम् ||५||
तया स्वजनगामीनि श्रावितो वचनानि सः |
सम्पूजितश्चाप्यसकृच्छिरसा चाभिवादितः ||६||
तामनुज्ञाप्य वार्ष्णेयः प्रतिनन्द्य च भामिनीम् |
ददर्शानन्तरं कृष्णां धौम्यं चापि जनार्दनः ||७||
ववन्दे च यथान्यायं धौम्यं पुरुषसत्तमः |
द्रौपदीं सान्त्वयित्वा च आमन्त्र्य च जनार्दनः ||८||
भ्रातॄनभ्यगमद्धीमान्पार्थेन सहितो बली |
भ्रातृभिः पञ्चभिः कृष्णो वृतः शक्र इवामरैः ||९||
अर्चयामास देवांश्च द्विजांश्च यदुपुङ्गवः |
माल्यजप्यनमस्कारैर्गन्धैरुच्चावचैरपि ||१०||
स कृत्वा सर्वकार्याणि प्रतस्थे तस्थुषां वरः ||१०||
स्वस्ति वाच्यार्हतो विप्रान्दधिपात्रफलाक्षतैः |
वसु प्रदाय च ततः प्रदक्षिणमवर्तत ||११||
काञ्चनं रथमास्थाय तार्क्ष्यकेतनमाशुगम् |
गदाचक्रासिशार्ङ्गाद्यैरायुधैश्च समन्वितम् ||१२||
तिथावथ च नक्षत्रे मुहूर्ते च गुणान्विते |
प्रययौ पुण्डरीकाक्षः सैन्यसुग्रीववाहनः ||१३||
अन्वारुरोह चाप्येनं प्रेम्णा राजा युधिष्ठिरः |
अपास्य चास्य यन्तारं दारुकं यन्तृसत्तमम् ||१४||
अभीषून्सम्प्रजग्राह स्वयं कुरुपतिस्तदा ||१४||
उपारुह्यार्जुनश्चापि चामरव्यजनं सितम् |
रुक्मदण्डं बृहन्मूर्ध्नि दुधावाभिप्रदक्षिणम् ||१५||
तथैव भीमसेनोऽपि यमाभ्यां सहितो वशी |
पृष्ठतोऽनुययौ कृष्णमृत्विक्पौरजनैर्वृतः ||१६||
स तथा भ्रातृभिः सार्धं केशवः परवीरहा |
अनुगम्यमानः शुशुभे शिष्यैरिव गुरुः प्रियैः ||१७||
पार्थमामन्त्र्य गोविन्दः परिष्वज्य च पीडितम् |
युधिष्ठिरं पूजयित्वा भीमसेनं यमौ तथा ||१८||
परिष्वक्तो भृशं ताभ्यां यमाभ्यामभिवादितः |
ततस्तैः संविदं कृत्वा यथावन्मधुसूदनः ||१९||
निवर्तयित्वा च तदा पाण्डवान्सपदानुगान् |
स्वां पुरीं प्रययौ कृष्णः पुरंदर इवापरः ||२०||
लोचनैरनुजग्मुस्ते तमा दृष्टिपथात्तदा |
मनोभिरनुजग्मुस्ते कृष्णं प्रीतिसमन्वयात् ||२१||
अतृप्तमनसामेव तेषां केशवदर्शने |
क्षिप्रमन्तर्दधे शौरिश्चक्षुषां प्रियदर्शनः ||२२||
अकामा इव पार्थास्ते गोविन्दगतमानसाः |
निवृत्योपययुः सर्वे स्वपुरं पुरुषर्षभाः ||२३||
स्यन्दनेनाथ कृष्णोऽपि समये द्वारकामगात् ||२३||
३
वैशम्पायन उवाच||
अथाब्रवीन्मयः पार्थमर्जुनं जयतां वरम् |
आपृच्छे त्वां गमिष्यामि क्षिप्रमेष्यामि चाप्यहम् ||१||
उत्तरेण तु कैलासं मैनाकं पर्वतं प्रति |
यक्ष्यमाणेषु सर्वेषु दानवेषु तदा मया ||२||
कृतं मणिमयं भाण्डं रम्यं बिन्दुसरः प्रति ||२||
सभायां सत्यसन्धस्य यदासीद्वृषपर्वणः |
आगमिष्यामि तद्गृह्य यदि तिष्ठति भारत ||३||
ततः सभां करिष्यामि पाण्डवाय यशस्विने |
मनःप्रह्लादिनीं चित्रां सर्वरत्नविभूषिताम् ||४||
अस्ति बिन्दुसरस्येव गदा श्रेष्ठा कुरूद्वह |
निहिता यौवनाश्वेन राज्ञा हत्वा रणे रिपून् ||५||
सुवर्णबिन्दुभिश्चित्रा गुर्वी भारसहा दृढा ||५||
सा वै शतसहस्रस्य संमिता सर्वघातिनी |
अनुरूपा च भीमस्य गाण्डीवं भवतो यथा ||६||
वारुणश्च महाशङ्खो देवदत्तः सुघोषवान् |
सर्वमेतत्प्रदास्यामि भवते नात्र संशयः ||७||
इत्युक्त्वा सोऽसुरः पार्थं प्रागुदीचीमगाद्दिशम् ||७||
उत्तरेण तु कैलासं मैनाकं पर्वतं प्रति |
हिरण्यशृङ्गो भगवान्महामणिमयो गिरिः ||८||
रम्यं बिन्दुसरो नाम यत्र राजा भगीरथः |
दृष्ट्वा भागीरथीं गङ्गामुवास बहुलाः समाः ||९||
यत्रेष्ट्वा सर्वभूतानामीश्वरेण महात्मना |
आहृताः क्रतवो मुख्याः शतं भरतसत्तम ||१०||
यत्र यूपा मणिमयाश्चित्याश्चापि हिरण्मयाः |
शोभार्थं विहितास्तत्र न तु दृष्टान्ततः कृताः ||११||
यत्रेष्ट्वा स गतः सिद्धिं सहस्राक्षः शचीपतिः |
यत्र भूतपतिः सृष्ट्वा सर्वलोकान्सनातनः ||१२||
उपास्यते तिग्मतेजा वृतो भूतैः सहस्रशः ||१२||
नरनारायणौ ब्रह्मा यमः स्थाणुश्च पञ्चमः |
उपासते यत्र सत्रं सहस्रयुगपर्यये ||१३||
यत्रेष्टं वासुदेवेन सत्रैर्वर्षसहस्रकैः |
श्रद्दधानेन सततं शिष्टसम्प्रतिपत्तये ||१४||
सुवर्णमालिनो यूपाश्चित्याश्चाप्यतिभास्वराः |
ददौ यत्र सहस्राणि प्रयुतानि च केशवः ||१५||
तत्र गत्वा स जग्राह गदां शङ्खं च भारत |
स्फाटिकं च सभाद्रव्यं यदासीद्वृषपर्वणः ||१६||
किङ्करैः सह रक्षोभिरगृह्णात्सर्वमेव तत् ||१६||
तदाहृत्य तु तां चक्रे सोऽसुरोऽप्रतिमां सभाम् |
विश्रुतां त्रिषु लोकेषु दिव्यां मणिमयीं शुभाम् ||१७||
गदां च भीमसेनाय प्रवरां प्रददौ तदा |
देवदत्तं च पार्थाय ददौ शङ्खमनुत्तमम् ||१८||
सभा तु सा महाराज शातकुम्भमयद्रुमा |
दश किष्कुसहस्राणि समन्तादायताभवत् ||१९||
यथा वह्नेर्यथार्कस्य सोमस्य च यथैव सा |
भ्राजमाना तथा दिव्या बभार परमं वपुः ||२०||
प्रतिघ्नतीव प्रभया प्रभामर्कस्य भास्वराम् |
प्रबभौ ज्वलमानेव दिव्या दिव्येन वर्चसा ||२१||
नगमेघप्रतीकाशा दिवमावृत्य विष्ठिता |
आयता विपुला श्लक्ष्णा विपाप्मा विगतक्लमा ||२२||
उत्तमद्रव्यसम्पन्ना मणिप्राकारमालिनी |
बहुरत्ना बहुधना सुकृता विश्वकर्मणा ||२३||
न दाशार्ही सुधर्मा वा ब्रह्मणो वापि तादृशी |
आसीद्रूपेण सम्पन्ना यां चक्रेऽप्रतिमां मयः ||२४||
तां स्म तत्र मयेनोक्ता रक्षन्ति च वहन्ति च |
सभामष्टौ सहस्राणि किङ्करा नाम राक्षसाः ||२५||
अन्तरिक्षचरा घोरा महाकाया महाबलाः |
रक्ताक्षाः पिङ्गलाक्षाश्च शुक्तिकर्णाः प्रहारिणः ||२६||
तस्यां सभायां नलिनीं चकाराप्रतिमां मयः |
वैडूर्यपत्रविततां मणिनालमयाम्बुजाम् ||२७||
पद्मसौगन्धिकवतीं नानाद्विजगणायुताम् |
पुष्पितैः पङ्कजैश्चित्रां कूर्ममत्स्यैश्च शोभिताम् ||२८||
सूपतीर्थामकलुषां सर्वर्तुसलिलां शुभाम् |
मारुतेनैव चोद्धूतैर्मुक्ताबिन्दुभिराचिताम् ||२९||
मणिरत्नचितां तां तु केचिदभ्येत्य पार्थिवाः |
दृष्ट्वापि नाभ्यजानन्त तेऽज्ञानात्प्रपतन्त्युत ||३०||
तां सभामभितो नित्यं पुष्पवन्तो महाद्रुमाः |
आसन्नानाविधा नीलाः शीतच्छाया मनोरमाः ||३१||
काननानि सुगन्धीनि पुष्करिण्यश्च सर्वशः |
हंसकारण्डवयुताश्चक्रवाकोपशोभिताः ||३२||
जलजानां च माल्यानां स्थलजानां च सर्वशः |
मारुतो गन्धमादाय पाण्डवान्स्म निषेवते ||३३||
ईदृशीं तां सभां कृत्वा मासैः परिचतुर्दशैः |
निष्ठितां धर्मराजाय मयो राज्ञे न्यवेदयत् ||३४||
४
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रवेशनं चक्रे तस्यां राजा युधिष्ठिरः |
अयुतं भोजयामास ब्राह्मणानां नराधिपः ||१||
घृतपायसेन मधुना भक्ष्यैर्मूलफलैस्तथा |
अहतैश्चैव वासोभिर्माल्यैरुच्चावचैरपि ||२||
ददौ तेभ्यः सहस्राणि गवां प्रत्येकशः प्रभुः |
पुण्याहघोषस्तत्रासीद्दिवस्पृगिव भारत ||३||
वादित्रैर्विविधैर्गीतैर्गन्धैरुच्चावचैरपि |
पूजयित्वा कुरुश्रेष्ठो दैवतानि निवेश्य च ||४||
तत्र मल्ला नटा झल्लाः सूता वैतालिकास्तथा |
उपतस्थुर्महात्मानं सप्तरात्रं युधिष्ठिरम् ||५||
तथा स कृत्वा पूजां तां भ्रातृभिः सह पाण्डवः |
तस्यां सभायां रम्यायां रेमे शक्रो यथा दिवि ||६||
सभायामृषयस्तस्यां पाण्डवैः सह आसते |
आसां चक्रुर्नरेन्द्राश्च नानादेशसमागताः ||७||
असितो देवलः सत्यः सर्पमाली महाशिराः |
अर्वावसुः सुमित्रश्च मैत्रेयः शुनको बलिः ||८||
बको दाल्भ्यः स्थूलशिराः कृष्णद्वैपायनः शुकः |
सुमन्तुर्जैमिनिः पैलो व्यासशिष्यास्तथा वयम् ||९||
तित्तिरिर्याज्ञवल्क्यश्च ससुतो लोमहर्षणः |
अप्सुहोम्यश्च धौम्यश्च आणीमाण्डव्यकौशिकौ ||१०||
दामोष्णीषस्त्रैवणिश्च पर्णादो घटजानुकः |
मौञ्जायनो वायुभक्षः पाराशर्यश्च सारिकौ ||११||
बलवाकः शिनीवाकः सुत्यपालः कृतश्रमः |
जातूकर्णः शिखावांश्च सुबलः पारिजातकः ||१२||
पर्वतश्च महाभागो मार्कण्डेयस्तथा मुनिः |
पवित्रपाणिः सावर्णिर्भालुकिर्गालवस्तथा ||१३||
जङ्घाबन्धुश्च रैभ्यश्च कोपवेगश्रवा भृगुः |
हरिबभ्रुश्च कौण्डिन्यो बभ्रुमाली सनातनः ||१४||
कक्षीवानौशिजश्चैव नाचिकेतोऽथ गौतमः |
पैङ्गो वराहः शुनकः शाण्डिल्यश्च महातपाः ||१५||
कर्करो वेणुजङ्घश्च कलापः कठ एव च ||१५||
मुनयो धर्मसहिता धृतात्मानो जितेन्द्रियाः |
एते चान्ये च बहवो वेदवेदाङ्गपारगाः ||१६||
उपासते महात्मानं सभायामृषिसत्तमाः |
कथयन्तः कथाः पुण्या धर्मज्ञाः शुचयोऽमलाः ||१७||
तथैव क्षत्रियश्रेष्ठा धर्मराजमुपासते |
श्रीमान्महात्मा धर्मात्मा मुञ्जकेतुर्विवर्धनः ||१८||
सङ्ग्रामजिद्दुर्मुखश्च उग्रसेनश्च वीर्यवान् |
कक्षसेनः क्षितिपतिः क्षेमकश्चापराजितः ||१९||
काम्बोजराजः कमलः कम्पनश्च महाबलः ||१९||
सततं कम्पयामास यवनानेक एव यः |
यथासुरान्कालकेयान्देवो वज्रधरस्तथा ||२०||
जटासुरो मद्रकान्तश्च राजा; कुन्तिः कुणिन्दश्च किरातराजः |
तथाङ्गवङ्गौ सह पुण्ड्रकेण; पाण्ड्योड्रराजौ सह चान्ध्रकेण ||२१||
किरातराजः सुमना यवनाधिपतिस्तथा |
चाणूरो देवरातश्च भोजो भीमरथश्च यः ||२२||
श्रुतायुधश्च कालिङ्गो जयत्सेनश्च मागधः |
सुशर्मा चेकितानश्च सुरथोऽमित्रकर्षणः ||२३||
केतुमान्वसुदानश्च वैदेहोऽथ कृतक्षणः |
सुधर्मा चानिरुद्धश्च श्रुतायुश्च महाबलः ||२४||
अनूपराजो दुर्धर्षः क्षेमजिच्च सुदक्षिणः |
शिशुपालः सहसुतः करूषाधिपतिस्तथा ||२५||
वृष्णीनां चैव दुर्धर्षाः कुमारा देवरूपिणः |
आहुको विपृथुश्चैव गदः सारण एव च ||२६||
अक्रूरः कृतवर्मा च सात्यकिश्च शिनेः सुतः |
भीष्मकोऽथाहृतिश्चैव द्युमत्सेनश्च वीर्यवान् ||२७||
केकयाश्च महेष्वासा यज्ञसेनश्च सौमकिः ||२७||
अर्जुनं चापि संश्रित्य राजपुत्रा महाबलाः |
अशिक्षन्त धनुर्वेदं रौरवाजिनवाससः ||२८||
तत्रैव शिक्षिता राजन्कुमारा वृष्णिनन्दनाः |
रौक्मिणेयश्च साम्बश्च युयुधानश्च सात्यकिः ||२९||
एते चान्ये च बहवो राजानः पृथिवीपते |
धनञ्जयसखा चात्र नित्यमास्ते स्म तुम्बुरुः ||३०||
चित्रसेनः सहामात्यो गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
गीतवादित्रकुशलाः शम्यातालविशारदाः ||३१||
प्रमाणेऽथ लयस्थाने किंनराः कृतनिश्रमाः |
सञ्चोदितास्तुम्बुरुणा गन्धर्वाः सहिता जगुः ||३२||
गायन्ति दिव्यतानैस्ते यथान्यायं मनस्विनः |
पाण्डुपुत्रानृषींश्चैव रमयन्त उपासते ||३३||
तस्यां सभायामासीनाः सुव्रताः सत्यसङ्गराः |
दिवीव देवा ब्रह्माणं युधिष्ठिरमुपासते ||३४||
५
वैशम्पायन उवाच||
तथा तत्रोपविष्टेषु पाण्डवेषु महात्मसु |
महत्सु चोपविष्टेषु गन्धर्वेषु च भारत ||१||
लोकाननुचरन्सर्वानागमत्तां सभामृषिः |
नारदः सुमहातेजा ऋषिभिः सहितस्तदा ||२||
पारिजातेन राजेन्द्र रैवतेन च धीमता |
सुमुखेन च सौम्येन देवर्षिरमितद्युतिः ||३||
सभास्थान्पाण्डवान्द्रष्टुं प्रीयमाणो मनोजवः ||३||
तमागतमृषिं दृष्ट्वा नारदं सर्वधर्मवित् |
सहसा पाण्डवश्रेष्ठः प्रत्युत्थायानुजैः सह ||४||
अभ्यवादयत प्रीत्या विनयावनतस्तदा ||४||
तदर्हमासनं तस्मै सम्प्रदाय यथाविधि |
अर्चयामास रत्नैश्च सर्वकामैश्च धर्मवित् ||५||
सोऽर्चितः पाण्डवैः सर्वैर्महर्षिर्वेदपारगः |
धर्मकामार्थसंयुक्तं पप्रच्छेदं युधिष्ठिरम् ||६||
नारद उवाच||
कच्चिदर्थाश्च कल्पन्ते धर्मे च रमते मनः |
सुखानि चानुभूयन्ते मनश्च न विहन्यते ||७||
कच्चिदाचरितां पूर्वैर्नरदेव पितामहैः |
वर्तसे वृत्तिमक्षीणां धर्मार्थसहितां नृषु ||८||
कच्चिदर्थेन वा धर्मं धर्मेणार्थमथापि वा |
उभौ वा प्रीतिसारेण न कामेन प्रबाधसे ||९||
कच्चिदर्थं च धर्मं च कामं च जयतां वर |
विभज्य काले कालज्ञ सदा वरद सेवसे ||१०||
कच्चिद्राजगुणैः षड्भिः सप्तोपायांस्तथानघ |
बलाबलं तथा सम्यक्चतुर्दश परीक्षसे ||११||
कच्चिदात्मानमन्वीक्ष्य परांश्च जयतां वर |
तथा सन्धाय कर्माणि अष्टौ भारत सेवसे ||१२||
कच्चित्प्रकृतयः षट्ते न लुप्ता भरतर्षभ |
आढ्यास्तथाव्यसनिनः स्वनुरक्ताश्च सर्वशः ||१३||
कच्चिन्न तर्कैर्दूतैर्वा ये चाप्यपरिशङ्किताः |
त्वत्तो वा तव वामात्यैर्भिद्यते जातु मन्त्रितम् ||१४||
कच्चित्सन्धिं यथाकालं विग्रहं चोपसेवसे |
कच्चिद्वृत्तिमुदासीने मध्यमे चानुवर्तसे ||१५||
कच्चिदात्मसमा बुद्ध्या शुचयो जीवितक्षमाः |
कुलीनाश्चानुरक्ताश्च कृतास्ते वीर मन्त्रिणः ||१६||
विजयो मन्त्रमूलो हि राज्ञां भवति भारत |
सुसंवृतो मन्त्रधनैरमात्यैः शास्त्रकोविदैः ||१७||
कच्चिन्निद्रावशं नैषि कच्चित्काले विबुध्यसे |
कच्चिच्चापररात्रेषु चिन्तयस्यर्थमर्थवित् ||१८||
कच्चिन्मन्त्रयसे नैकः कच्चिन्न बहुभिः सह |
कच्चित्ते मन्त्रितो मन्त्रो न राष्ट्रमनुधावति ||१९||
कच्चिदर्थान्विनिश्चित्य लघुमूलान्महोदयान् |
क्षिप्रमारभसे कर्तुं न विघ्नयसि तादृशान् ||२०||
कच्चिन्न सर्वे कर्मान्ताः परोक्षास्ते विशङ्किताः |
सर्वे वा पुनरुत्सृष्टाः संसृष्टं ह्यत्र कारणम् ||२१||
कच्चिद्राजन्कृतान्येव कृतप्रायाणि वा पुनः |
विदुस्ते वीर कर्माणि नानवाप्तानि कानिचित् ||२२||
कच्चित्कारणिकाः सर्वे सर्वशास्त्रेषु कोविदाः |
कारयन्ति कुमारांश्च योधमुख्यांश्च सर्वशः ||२३||
कच्चित्सहस्रैर्मूर्खाणामेकं क्रीणासि पण्डितम् |
पण्डितो ह्यर्थकृच्छ्रेषु कुर्यान्निःश्रेयसं परम् ||२४||
कच्चिद्दुर्गाणि सर्वाणि धनधान्यायुधोदकैः |
यन्त्रैश्च परिपूर्णानि तथा शिल्पिधनुर्धरैः ||२५||
एकोऽप्यमात्यो मेधावी शूरो दान्तो विचक्षणः |
राजानं राजपुत्रं वा प्रापयेन्महतीं श्रियम् ||२६||
कच्चिदष्टादशान्येषु स्वपक्षे दश पञ्च च |
त्रिभिस्त्रिभिरविज्ञातैर्वेत्सि तीर्थानि चारकैः ||२७||
कच्चिद्द्विषामविदितः प्रतियत्तश्च सर्वदा |
नित्ययुक्तो रिपून्सर्वान्वीक्षसे रिपुसूदन ||२८||
कच्चिद्विनयसम्पन्नः कुलपुत्रो बहुश्रुतः |
अनसूयुरनुप्रष्टा सत्कृतस्ते पुरोहितः ||२९||
कच्चिदग्निषु ते युक्तो विधिज्ञो मतिमानृजुः |
हुतं च होष्यमाणं च काले वेदयते सदा ||३०||
कच्चिदङ्गेषु निष्णातो ज्योतिषां प्रतिपादकः |
उत्पातेषु च सर्वेषु दैवज्ञः कुशलस्तव ||३१||
कच्चिन्मुख्या महत्स्वेव मध्यमेषु च मध्यमाः |
जघन्याश्च जघन्येषु भृत्याः कर्मसु योजिताः ||३२||
अमात्यानुपधातीतान्पितृपैतामहाञ्शुचीन् |
श्रेष्ठाञ्श्रेष्ठेषु कच्चित्त्वं नियोजयसि कर्मसु ||३३||
कच्चिन्नोग्रेण दण्डेन भृशमुद्वेजितप्रजाः |
राष्ट्रं तवानुशासन्ति मन्त्रिणो भरतर्षभ ||३४||
कच्चित्त्वां नावजानन्ति याजकाः पतितं यथा |
उग्रप्रतिग्रहीतारं कामयानमिव स्त्रियः ||३५||
कच्चिद्धृष्टश्च शूरश्च मतिमान्धृतिमाञ्शुचिः |
कुलीनश्चानुरक्तश्च दक्षः सेनापतिस्तव ||३६||
कच्चिद्बलस्य ते मुख्याः सर्वे युद्धविशारदाः |
दृष्टापदाना विक्रान्तास्त्वया सत्कृत्य मानिताः ||३७||
कच्चिद्बलस्य भक्तं च वेतनं च यथोचितम् |
सम्प्राप्तकालं दातव्यं ददासि न विकर्षसि ||३८||
कालातिक्रमणाद्ध्येते भक्तवेतनयोर्भृताः |
भर्तुः कुप्यन्ति दौर्गत्यात्सोऽनर्थः सुमहान्स्मृतः ||३९||
कच्चित्सर्वेऽनुरक्तास्त्वां कुलपुत्राः प्रधानतः |
कच्चित्प्राणांस्तवार्थेषु सन्त्यजन्ति सदा युधि ||४०||
कच्चिन्नैको बहूनर्थान्सर्वशः साम्परायिकान् |
अनुशास्सि यथाकामं कामात्मा शासनातिगः ||४१||
कच्चित्पुरुषकारेण पुरुषः कर्म शोभयन् |
लभते मानमधिकं भूयो वा भक्तवेतनम् ||४२||
कच्चिद्विद्याविनीतांश्च नराञ्ज्ञानविशारदान् |
यथार्हं गुणतश्चैव दानेनाभ्यवपद्यसे ||४३||
कच्चिद्दारान्मनुष्याणां तवार्थे मृत्युमेयुषाम् |
व्यसनं चाभ्युपेतानां बिभर्षि भरतर्षभ ||४४||
कच्चिद्भयादुपनतं क्लीबं वा रिपुमागतम् |
युद्धे वा विजितं पार्थ पुत्रवत्परिरक्षसि ||४५||
कच्चित्त्वमेव सर्वस्याः पृथिव्याः पृथिवीपते |
समश्च नाभिशङ्क्यश्च यथा माता यथा पिता ||४६||
कच्चिद्व्यसनिनं शत्रुं निशम्य भरतर्षभ |
अभियासि जवेनैव समीक्ष्य त्रिविधं बलम् ||४७||
पार्ष्णिमूलं च विज्ञाय व्यवसायं पराजयम् |
बलस्य च महाराज दत्त्वा वेतनमग्रतः ||४८||
कच्चिच्च बलमुख्येभ्यः परराष्ट्रे परन्तप |
उपच्छन्नानि रत्नानि प्रयच्छसि यथार्हतः ||४९||
कच्चिदात्मानमेवाग्रे विजित्य विजितेन्द्रियः |
पराञ्जिगीषसे पार्थ प्रमत्तानजितेन्द्रियान् ||५०||
कच्चित्ते यास्यतः शत्रून्पूर्वं यान्ति स्वनुष्ठिताः |
साम दानं च भेदश्च दण्डश्च विधिवद्गुणाः ||५१||
कच्चिन्मूलं दृढं कृत्वा यात्रां यासि विशां पते |
तांश्च विक्रमसे जेतुं जित्वा च परिरक्षसि ||५२||
कच्चिदष्टाङ्गसंयुक्ता चतुर्विधबला चमूः |
बलमुख्यैः सुनीता ते द्विषतां प्रतिबाधनी ||५३||
कच्चिल्लवं च मुष्टिं च परराष्ट्रे परन्तप |
अविहाय महाराज विहंसि समरे रिपून् ||५४||
कच्चित्स्वपरराष्ट्रेषु बहवोऽधिकृतास्तव |
अर्थान्समनुतिष्ठन्ति रक्षन्ति च परस्परम् ||५५||
कच्चिदभ्यवहार्याणि गात्रसंस्पर्शकानि च |
घ्रेयाणि च महाराज रक्षन्त्यनुमतास्तव ||५६||
कच्चित्कोशं च कोष्ठं च वाहनं द्वारमायुधम् |
आयश्च कृतकल्याणैस्तव भक्तैरनुष्ठितः ||५७||
कच्चिदाभ्यन्तरेभ्यश्च बाह्येभ्यश्च विशां पते |
रक्षस्यात्मानमेवाग्रे तांश्च स्वेभ्यो मिथश्च तान् ||५८||
कच्चिन्न पाने द्यूते वा क्रीडासु प्रमदासु च |
प्रतिजानन्ति पूर्वाह्णे व्ययं व्यसनजं तव ||५९||
कच्चिदायस्य चार्धेन चतुर्भागेन वा पुनः |
पादभागैस्त्रिभिर्वापि व्ययः संशोध्यते तव ||६०||
कच्चिज्ज्ञातीन्गुरून्वृद्धान्वणिजः शिल्पिनः श्रितान् |
अभीक्ष्णमनुगृह्णासि धनधान्येन दुर्गतान् ||६१||
कच्चिदायव्यये युक्ताः सर्वे गणकलेखकाः |
अनुतिष्ठन्ति पूर्वाह्णे नित्यमायव्ययं तव ||६२||
कच्चिदर्थेषु सम्प्रौढान्हितकामाननुप्रियान् |
नापकर्षसि कर्मभ्यः पूर्वमप्राप्य किल्बिषम् ||६३||
कच्चिद्विदित्वा पुरुषानुत्तमाधममध्यमान् |
त्वं कर्मस्वनुरूपेषु नियोजयसि भारत ||६४||
कच्चिन्न लुब्धाश्चौरा वा वैरिणो वा विशां पते |
अप्राप्तव्यवहारा वा तव कर्मस्वनुष्ठिताः ||६५||
कच्चिन्न लुब्धैश्चौरैर्वा कुमारैः स्त्रीबलेन वा |
त्वया वा पीड्यते राष्ट्रं कच्चित्पुष्टाः कृषीवलाः ||६६||
कच्चिद्राष्ट्रे तडागानि पूर्णानि च महान्ति च |
भागशो विनिविष्टानि न कृषिर्देवमातृका ||६७||
कच्चिद्बीजं च भक्तं च कर्षकायावसीदते |
प्रतिकं च शतं वृद्ध्या ददास्यृणमनुग्रहम् ||६८||
कच्चित्स्वनुष्ठिता तात वार्त्ता ते साधुभिर्जनैः |
वार्त्तायां संश्रितस्तात लोकोऽयं सुखमेधते ||६९||
कच्चिच्छुचिकृतः प्राज्ञाः पञ्च पञ्च स्वनुष्ठिताः |
क्षेमं कुर्वन्ति संहत्य राजञ्जनपदे तव ||७०||
कच्चिन्नगरगुप्त्यर्थं ग्रामा नगरवत्कृताः |
ग्रामवच्च कृता रक्षा ते च सर्वे तदर्पणाः ||७१||
कच्चिद्बलेनानुगताः समानि विषमाणि च |
पुराणचौराः साध्यक्षाश्चरन्ति विषये तव ||७२||
कच्चित्स्त्रियः सान्त्वयसि कच्चित्ताश्च सुरक्षिताः |
कच्चिन्न श्रद्दधास्यासां कच्चिद्गुह्यं न भाषसे ||७३||
कच्चिच्चारान्निशि श्रुत्वा तत्कार्यमनुचिन्त्य च |
प्रियाण्यनुभवञ्शेषे विदित्वाभ्यन्तरं जनम् ||७४||
कच्चिद्द्वौ प्रथमौ यामौ रात्र्यां सुप्त्वा विशां पते |
सञ्चिन्तयसि धर्मार्थौ याम उत्थाय पश्चिमे ||७५||
कच्चिद्दर्शयसे नित्यं मनुष्यान्समलङ्कृतान् |
उत्थाय काले कालज्ञः सह पाण्डव मन्त्रिभिः ||७६||
कच्चिद्रक्ताम्बरधराः खड्गहस्ताः स्वलङ्कृताः |
अभितस्त्वामुपासन्ते रक्षणार्थमरिंदम ||७७||
कच्चिद्दण्ड्येषु यमवत्पूज्येषु च विशां पते |
परीक्ष्य वर्तसे सम्यगप्रियेषु प्रियेषु च ||७८||
कच्चिच्छारीरमाबाधमौषधैर्नियमेन वा |
मानसं वृद्धसेवाभिः सदा पार्थापकर्षसि ||७९||
कच्चिद्वैद्याश्चिकित्सायामष्टाङ्गायां विशारदाः |
सुहृदश्चानुरक्ताश्च शरीरे ते हिताः सदा ||८०||
कच्चिन्न मानान्मोहाद्वा कामाद्वापि विशां पते |
अर्थिप्रत्यर्थिनः प्राप्तानपास्यसि कथञ्चन ||८१||
कच्चिन्न लोभान्मोहाद्वा विश्रम्भात्प्रणयेन वा |
आश्रितानां मनुष्याणां वृत्तिं त्वं संरुणत्सि च ||८२||
कच्चित्पौरा न सहिता ये च ते राष्ट्रवासिनः |
त्वया सह विरुध्यन्ते परैः क्रीताः कथञ्चन ||८३||
कच्चित्ते दुर्बलः शत्रुर्बलेनोपनिपीडितः |
मन्त्रेण बलवान्कश्चिदुभाभ्यां वा युधिष्ठिर ||८४||
कच्चित्सर्वेऽनुरक्तास्त्वां भूमिपालाः प्रधानतः |
कच्चित्प्राणांस्त्वदर्थेषु सन्त्यजन्ति त्वया हृताः ||८५||
कच्चित्ते सर्वविद्यासु गुणतोऽर्चा प्रवर्तते |
ब्राह्मणानां च साधूनां तव निःश्रेयसे शुभा ||८६||
कच्चिद्धर्मे त्रयीमूले पूर्वैराचरिते जनैः |
वर्तमानस्तथा कर्तुं तस्मिन्कर्मणि वर्तसे ||८७||
कच्चित्तव गृहेऽन्नानि स्वादून्यश्नन्ति वै द्विजाः |
गुणवन्ति गुणोपेतास्तवाध्यक्षं सदक्षिणम् ||८८||
कच्चित्क्रतूनेकचित्तो वाजपेयांश्च सर्वशः |
पुण्डरीकांश्च कार्त्स्न्येन यतसे कर्तुमात्मवान् ||८९||
कच्चिज्ज्ञातीन्गुरून्वृद्धान्दैवतांस्तापसानपि |
चैत्यांश्च वृक्षान्कल्याणान्ब्राह्मणांश्च नमस्यसि ||९०||
कच्चिदेषा च ते बुद्धिर्वृत्तिरेषा च तेऽनघ |
आयुष्या च यशस्या च धर्मकामार्थदर्शिनी ||९१||
एतया वर्तमानस्य बुद्ध्या राष्ट्रं न सीदति |
विजित्य च महीं राजा सोऽत्यन्तं सुखमेधते ||९२||
कच्चिदार्यो विशुद्धात्मा क्षारितश्चौरकर्मणि |
अदृष्टशास्त्रकुशलैर्न लोभाद्वध्यते शुचिः ||९३||
पृष्टो गृहीतस्तत्कारी तज्ज्ञैर्दृष्टः सकारणः |
कच्चिन्न मुच्यते स्तेनो द्रव्यलोभान्नरर्षभ ||९४||
व्युत्पन्ने कच्चिदाढ्यस्य दरिद्रस्य च भारत |
अर्थान्न मिथ्या पश्यन्ति तवामात्या हृता धनैः ||९५||
नास्तिक्यमनृतं क्रोधं प्रमादं दीर्घसूत्रताम् |
अदर्शनं ज्ञानवतामालस्यं क्षिप्तचित्तताम् ||९६||
एकचिन्तनमर्थानामनर्थज्ञैश्च चिन्तनम् |
निश्चितानामनारम्भं मन्त्रस्यापरिरक्षणम् ||९७||
मङ्गल्यस्याप्रयोगं च प्रसङ्गं विषयेषु च |
कच्चित्त्वं वर्जयस्येतान्राजदोषांश्चतुर्दश ||९८||
कच्चित्ते सफला वेदाः कच्चित्ते सफलं धनम् |
कच्चित्ते सफला दाराः कच्चित्ते सफलं श्रुतम् ||९९||
युधिष्ठिर उवाच||
कथं वै सफला वेदाः कथं वै सफलं धनम् |
कथं वै सफला दाराः कथं वै सफलं श्रुतम् ||१००||
नारद उवाच||
अग्निहोत्रफला वेदा दत्तभुक्तफलं धनम् |
रतिपुत्रफला दाराः शीलवृत्तफलं श्रुतम् ||१०१||
वैशम्पायन उवाच||
एतदाख्याय स मुनिर्नारदः सुमहातपाः |
पप्रच्छानन्तरमिदं धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् ||१०२||
नारद उवाच||
कच्चिदभ्यागता दूराद्वणिजो लाभकारणात् |
यथोक्तमवहार्यन्ते शुल्कं शुल्कोपजीविभिः ||१०३||
कच्चित्ते पुरुषा राजन्पुरे राष्ट्रे च मानिताः |
उपानयन्ति पण्यानि उपधाभिरवञ्चिताः ||१०४||
कच्चिच्छृणोषि वृद्धानां धर्मार्थसहिता गिरः |
नित्यमर्थविदां तात तथा धर्मानुदर्शिनाम् ||१०५||
कच्चित्ते कृषितन्त्रेषु गोषु पुष्पफलेषु च |
धर्मार्थं च द्विजातिभ्यो दीयते मधुसर्पिषी ||१०६||
द्रव्योपकरणं कच्चित्सर्वदा सर्वशिल्पिनाम् |
चातुर्मास्यावरं सम्यङ्नियतं सम्प्रयच्छसि ||१०७||
कच्चित्कृतं विजानीषे कर्तारं च प्रशंससि |
सतां मध्ये महाराज सत्करोषि च पूजयन् ||१०८||
कच्चित्सूत्राणि सर्वाणि गृह्णासि भरतर्षभ |
हस्तिसूत्राश्वसूत्राणि रथसूत्राणि चाभिभो ||१०९||
कच्चिदभ्यस्यते शश्वद्गृहे ते भरतर्षभ |
धनुर्वेदस्य सूत्रं च यन्त्रसूत्रं च नागरम् ||११०||
कच्चिदस्त्राणि सर्वाणि ब्रह्मदण्डश्च तेऽनघ |
विषयोगाश्च ते सर्वे विदिताः शत्रुनाशनाः ||१११||
कच्चिदग्निभयाच्चैव सर्पव्यालभयात्तथा |
रोगरक्षोभयाच्चैव राष्ट्रं स्वं परिरक्षसि ||११२||
कच्चिदन्धांश्च मूकांश्च पङ्गून्व्यङ्गानबान्धवान् |
पितेव पासि धर्मज्ञ तथा प्रव्रजितानपि ||११३||
वैशम्पायन उवाच||
एताः कुरूणामृषभो महात्मा; श्रुत्वा गिरो ब्राह्मणसत्तमस्य |
प्रणम्य पादावभिवाद्य हृष्टो; राजाब्रवीन्नारदं देवरूपम् ||११४||
एवं करिष्यामि यथा त्वयोक्तं; प्रज्ञा हि मे भूय एवाभिवृद्धा |
उक्त्वा तथा चैव चकार राजा; लेभे महीं सागरमेखलां च ||११५||
नारद उवाच||
एवं यो वर्तते राजा चातुर्वर्ण्यस्य रक्षणे |
स विहृत्येह सुसुखी शक्रस्यैति सलोकताम् ||११६||
६
वैशम्पायन उवाच||
सम्पूज्याथाभ्यनुज्ञातो महर्षेर्वचनात्परम् |
प्रत्युवाचानुपूर्व्येण धर्मराजो युधिष्ठिरः ||१||
भगवन्न्याय्यमाहैतं यथावद्धर्मनिश्चयम् |
यथाशक्ति यथान्यायं क्रियतेऽयं विधिर्मया ||२||
राजभिर्यद्यथा कार्यं पुरा तत्तन्न संशयः |
यथान्यायोपनीतार्थं कृतं हेतुमदर्थवत् ||३||
वयं तु सत्पथं तेषां यातुमिच्छामहे प्रभो |
न तु शक्यं तथा गन्तुं यथा तैर्नियतात्मभिः ||४||
एवमुक्त्वा स धर्मात्मा वाक्यं तदभिपूज्य च |
मुहूर्तात्प्राप्तकालं च दृष्ट्वा लोकचरं मुनिम् ||५||
नारदं स्वस्थमासीनमुपासीनो युधिष्ठिरः |
अपृच्छत्पाण्डवस्तत्र राजमध्ये महामतिः ||६||
भवान्सञ्चरते लोकान्सदा नानाविधान्बहून् |
ब्रह्मणा निर्मितान्पूर्वं प्रेक्षमाणो मनोजवः ||७||
ईदृशी भवता काचिद्दृष्टपूर्वा सभा क्वचित् |
इतो वा श्रेयसी ब्रह्मंस्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः ||८||
तच्छ्रुत्वा नारदस्तस्य धर्मराजस्य भाषितम् |
पाण्डवं प्रत्युवाचेदं स्मयन्मधुरया गिरा ||९||
मानुषेषु न मे तात दृष्टपूर्वा न च श्रुता |
सभा मणिमयी राजन्यथेयं तव भारत ||१०||
सभां तु पितृराजस्य वरुणस्य च धीमतः |
कथयिष्ये तथेन्द्रस्य कैलासनिलयस्य च ||११||
ब्रह्मणश्च सभां दिव्यां कथयिष्ये गतक्लमाम् |
यदि ते श्रवणे बुद्धिर्वर्तते भरतर्षभ ||१२||
नारदेनैवमुक्तस्तु धर्मराजो युधिष्ठिरः |
प्राञ्जलिर्भ्रातृभिः सार्धं तैश्च सर्वैर्नृपैर्वृतः ||१३||
नारदं प्रत्युवाचेदं धर्मराजो महामनाः |
सभाः कथय ताः सर्वाः श्रोतुमिच्छामहे वयम् ||१४||
किंद्रव्यास्ताः सभा ब्रह्मन्किंविस्ताराः किमायताः |
पितामहं च के तस्यां सभायां पर्युपासते ||१५||
वासवं देवराजं च यमं वैवस्वतं च के |
वरुणं च कुबेरं च सभायां पर्युपासते ||१६||
एतत्सर्वं यथातत्त्वं देवर्षे वदतस्तव |
श्रोतुमिच्छाम सहिताः परं कौतूहलं हि नः ||१७||
एवमुक्तः पाण्डवेन नारदः प्रत्युवाच तम् |
क्रमेण राजन्दिव्यास्ताः श्रूयन्तामिह नः सभाः ||१८||
७
नारद उवाच||
शक्रस्य तु सभा दिव्या भास्वरा कर्मभिर्जिता |
स्वयं शक्रेण कौरव्य निर्मितार्कसमप्रभा ||१||
विस्तीर्णा योजनशतं शतमध्यर्धमायता |
वैहायसी कामगमा पञ्चयोजनमुच्छ्रिता ||२||
जराशोकक्लमापेता निरातङ्का शिवा शुभा |
वेश्मासनवती रम्या दिव्यपादपशोभिता ||३||
तस्यां देवेश्वरः पार्थ सभायां परमासने |
आस्ते शच्या महेन्द्राण्या श्रिया लक्ष्म्या च भारत ||४||
बिभ्रद्वपुरनिर्देश्यं किरीटी लोहिताङ्गदः |
विरजोम्बरश्चित्रमाल्यो ह्रीकीर्तिद्युतिभिः सह ||५||
तस्यामुपासते नित्यं महात्मानं शतक्रतुम् |
मरुतः सर्वतो राजन्सर्वे च गृहमेधिनः ||६||
सिद्धा देवर्षयश्चैव साध्या देवगणास्तथा ||६||
एते सानुचराः सर्वे दिव्यरूपाः स्वलङ्कृताः |
उपासते महात्मानं देवराजमरिंदमम् ||७||
तथा देवर्षयः सर्वे पार्थ शक्रमुपासते |
अमला धूतपाप्मानो दीप्यमाना इवाग्नयः ||८||
तेजस्विनः सोमयुजो विपापा विगतक्लमाः ||८||
पराशरः पर्वतश्च तथा सावर्णिगालवौ |
शङ्खश्च लिखितश्चैव तथा गौरशिरा मुनिः ||९||
दुर्वासाश्च दीर्घतपा याज्ञवल्क्योऽथ भालुकिः |
उद्दालकः श्वेतकेतुस्तथा शाट्यायनः प्रभुः ||१०||
हविष्मांश्च गविष्ठश्च हरिश्चन्द्रश्च पार्थिवः |
हृद्यश्चोदरशाण्डिल्यः पाराशर्यः कृषीवलः ||११||
वातस्कन्धो विशाखश्च विधाता काल एव च |
अनन्तदन्तस्त्वष्टा च विश्वकर्मा च तुम्बुरुः ||१२||
अयोनिजा योनिजाश्च वायुभक्षा हुताशिनः |
ईशानं सर्वलोकस्य वज्रिणं समुपासते ||१३||
सहदेवः सुनीथश्च वाल्मीकिश्च महातपाः |
समीकः सत्यवांश्चैव प्रचेताः सत्यसङ्गरः ||१४||
मेधातिथिर्वामदेवः पुलस्त्यः पुलहः क्रतुः |
मरुत्तश्च मरीचिश्च स्थाणुश्चात्रिर्महातपाः ||१५||
कक्षीवान्गौतमस्तार्क्ष्यस्तथा वैश्वानरो मुनिः |
मुनिः कालकवृक्षीय आश्राव्योऽथ हिरण्यदः ||१६||
संवर्तो देवहव्यश्च विष्वक्सेनश्च वीर्यवान् ||१६||
दिव्या आपस्तथौषध्यः श्रद्धा मेधा सरस्वती |
अर्थो धर्मश्च कामश्च विद्युतश्चापि पाण्डव ||१७||
जलवाहास्तथा मेघा वायवः स्तनयित्नवः |
प्राची दिग्यज्ञवाहाश्च पावकाः सप्तविंशतिः ||१८||
अग्नीषोमौ तथेन्द्राग्नी मित्रोऽथ सवितार्यमा |
भगो विश्वे च साध्याश्च शुक्रो मन्थी च भारत ||१९||
यज्ञाश्च दक्षिणाश्चैव ग्रहाः स्तोभाश्च सर्वशः |
यज्ञवाहाश्च ये मन्त्राः सर्वे तत्र समासते ||२०||
तथैवाप्सरसो राजन्गन्धर्वाश्च मनोरमाः |
नृत्यवादित्रगीतैश्च हास्यैश्च विविधैरपि ||२१||
रमयन्ति स्म नृपते देवराजं शतक्रतुम् ||२१||
स्तुतिभिर्मङ्गलैश्चैव स्तुवन्तः कर्मभिस्तथा |
विक्रमैश्च महात्मानं बलवृत्रनिषूदनम् ||२२||
ब्रह्मराजर्षयः सर्वे सर्वे देवर्षयस्तथा |
विमानैर्विविधैर्दिव्यैर्भ्राजमानैरिवाग्निभिः ||२३||
स्रग्विणो भूषिताश्चान्ये यान्ति चायान्ति चापरे |
बृहस्पतिश्च शुक्रश्च तस्यामाययतुः सह ||२४||
एते चान्ये च बहवो यतात्मानो यतव्रताः |
विमानैश्चन्द्रसङ्काशैः सोमवत्प्रियदर्शनाः ||२५||
ब्रह्मणो वचनाद्राजन्भृगुः सप्तर्षयस्तथा ||२५||
एषा सभा मया राजन्दृष्टा पुष्करमालिनी |
शतक्रतोर्महाराज याम्यां शृणु ममानघ ||२६||
८
नारद उवाच||
कथयिष्ये सभां दिव्यां युधिष्ठिर निबोध ताम् |
वैवस्वतस्य यामर्थे विश्वकर्मा चकार ह ||१||
तैजसी सा सभा राजन्बभूव शतयोजना |
विस्तारायामसम्पन्ना भूयसी चापि पाण्डव ||२||
अर्कप्रकाशा भ्राजिष्णुः सर्वतः कामचारिणी |
नैवातिशीता नात्युष्णा मनसश्च प्रहर्षिणी ||३||
न शोको न जरा तस्यां क्षुत्पिपासे न चाप्रियम् |
न च दैन्यं क्लमो वापि प्रतिकूलं न चाप्युत ||४||
सर्वे कामाः स्थितास्तस्यां ये दिव्या ये च मानुषाः |
रसवच्च प्रभूतं च भक्ष्यभोज्यमरिंदम ||५||
पुण्यगन्धाः स्रजस्तत्र नित्यपुष्पफलद्रुमाः |
रसवन्ति च तोयानि शीतान्युष्णानि चैव ह ||६||
तस्यां राजर्षयः पुण्यास्तथा ब्रह्मर्षयोऽमलाः |
यमं वैवस्वतं तात प्रहृष्टाः पर्युपासते ||७||
ययातिर्नहुषः पूरुर्मान्धाता सोमको नृगः |
त्रसदस्युश्च तुरयः कृतवीर्यः श्रुतश्रवाः ||८||
अरिप्रणुत्सुसिंहश्च कृतवेगः कृतिर्निमिः |
प्रतर्दनः शिबिर्मत्स्यः पृथ्वक्षोऽथ बृहद्रथः ||९||
ऐडो मरुत्तः कुशिकः साङ्काश्यः साङ्कृतिर्भवः |
चतुरश्वः सदश्वोर्मिः कार्तवीर्यश्च पार्थिवः ||१०||
भरतस्तथा सुरथः सुनीथो नैषधो नलः |
दिवोदासोऽथ सुमना अम्बरीषो भगीरथः ||११||
व्यश्वः सदश्वो वध्र्यश्वः पञ्चहस्तः पृथुश्रवाः |
रुषद्गुर्वृषसेनश्च क्षुपश्च सुमहाबलः ||१२||
रुषदश्वो वसुमनाः पुरुकुत्सो ध्वजी रथी |
आर्ष्टिषेणो दिलीपश्च महात्मा चाप्युशीनरः ||१३||
औशीनरः पुण्डरीकः शर्यातिः शरभः शुचिः |
अङ्गोऽरिष्टश्च वेनश्च दुःषन्तः सञ्जयो जयः ||१४||
भाङ्गास्वरिः सुनीथश्च निषधोऽथ त्विषीरथः |
करन्धमो बाह्लिकश्च सुद्युम्नो बलवान्मधुः ||१५||
कपोतरोमा तृणकः सहदेवार्जुनौ तथा |
रामो दाशरथिश्चैव लक्ष्मणोऽथ प्रतर्दनः ||१६||
अलर्कः कक्षसेनश्च गयो गौराश्व एव च |
जामदग्न्योऽथ रामोऽत्र नाभागसगरौ तथा ||१७||
भूरिद्युम्नो महाश्वश्च पृथ्वश्वो जनकस्तथा |
वैन्यो राजा वारिषेणः पुरुजो जनमेजयः ||१८||
ब्रह्मदत्तस्त्रिगर्तश्च राजोपरिचरस्तथा |
इन्द्रद्युम्नो भीमजानुर्गयः पृष्ठो नयोऽनघः ||१९||
पद्मोऽथ मुचुकुन्दश्च भूरिद्युम्नः प्रसेनजित् |
अरिष्टनेमिः प्रद्युम्नः पृथगश्वोऽजकस्तथा ||२०||
शतं मत्स्या नृपतयः शतं नीपाः शतं हयाः |
धृतराष्ट्राश्चैकशतमशीतिर्जनमेजयाः ||२१||
शतं च ब्रह्मदत्तानामीरिणां वैरिणां शतम् |
शन्तनुश्चैव राजर्षिः पाण्डुश्चैव पिता तव ||२२||
उशद्गवः शतरथो देवराजो जयद्रथः |
वृषादर्भिश्च राजर्षिर्धाम्ना सह समन्त्रिणा ||२३||
अथापरे सहस्राणि ये गताः शशबिन्दवः |
इष्ट्वाश्वमेधैर्बहुभिर्महद्भिर्भूरिदक्षिणैः ||२४||
एते राजर्षयः पुण्याः कीर्तिमन्तो बहुश्रुताः |
तस्यां सभायां राजर्षे वैवस्वतमुपासते ||२५||
अगस्त्योऽथ मतङ्गश्च कालो मृत्युस्तथैव च |
यज्वानश्चैव सिद्धाश्च ये च योगशरीरिणः ||२६||
अग्निष्वात्ताश्च पितरः फेनपाश्चोष्मपाश्च ये |
स्वधावन्तो बर्हिषदो मूर्तिमन्तस्तथापरे ||२७||
कालचक्रं च साक्षाच्च भगवान्हव्यवाहनः |
नरा दुष्कृतकर्माणो दक्षिणायनमृत्यवः ||२८||
कालस्य नयने युक्ता यमस्य पुरुषाश्च ये |
तस्यां शिंशपपालाशास्तथा काशकुशादयः ||२९||
उपासते धर्मराजं मूर्तिमन्तो निरामयाः ||२९||
एते चान्ये च बहवः पितृराजसभासदः |
अशक्याः परिसङ्ख्यातुं नामभिः कर्मभिस्तथा ||३०||
असम्बाधा हि सा पार्थ रम्या कामगमा सभा |
दीर्घकालं तपस्तप्त्वा निर्मिता विश्वकर्मणा ||३१||
प्रभासन्ती ज्वलन्तीव तेजसा स्वेन भारत |
तामुग्रतपसो यान्ति सुव्रताः सत्यवादिनः ||३२||
शान्ताः संन्यासिनः सिद्धाः पूताः पुण्येन कर्मणा |
सर्वे भास्वरदेहाश्च सर्वे च विरजोम्बराः ||३३||
चित्राङ्गदाश्चित्रमाल्याः सर्वे ज्वलितकुण्डलाः |
सुकृतैः कर्मभिः पुण्यैः परिबर्हैर्विभूषिताः ||३४||
गन्धर्वाश्च महात्मानः शतशश्चाप्सरोगणाः |
वादित्रं नृत्तगीतं च हास्यं लास्यं च सर्वशः ||३५||
पुण्याश्च गन्धाः शब्दाश्च तस्यां पार्थ समन्ततः |
दिव्यानि माल्यानि च तामुपतिष्ठन्ति सर्वशः ||३६||
शतं शतसहस्राणि धर्मिणां तं प्रजेश्वरम् |
उपासते महात्मानं रूपयुक्ता मनस्विनः ||३७||
ईदृशी सा सभा राजन्पितृराज्ञो महात्मनः |
वरुणस्यापि वक्ष्यामि सभां पुष्करमालिनीम् ||३८||
९
नारद उवाच||
युधिष्ठिर सभा दिव्या वरुणस्य सितप्रभा |
प्रमाणेन यथा याम्या शुभप्राकारतोरणा ||१||
अन्तःसलिलमास्थाय विहिता विश्वकर्मणा |
दिव्यरत्नमयैर्वृक्षैः फलपुष्पप्रदैर्युता ||२||
नीलपीतासितश्यामैः सितैर्लोहितकैरपि |
अवतानैस्तथा गुल्मैः पुष्पमञ्जरिधारिभिः ||३||
तथा शकुनयस्तस्यां नानारूपा मृदुस्वराः |
अनिर्देश्या वपुष्मन्तः शतशोऽथ सहस्रशः ||४||
सा सभा सुखसंस्पर्शा न शीता न च घर्मदा |
वेश्मासनवती रम्या सिता वरुणपालिता ||५||
यस्यामास्ते स वरुणो वारुण्या सह भारत |
दिव्यरत्नाम्बरधरो भूषणैरुपशोभितः ||६||
स्रग्विणो भूषिताश्चापि दिव्यमाल्यानुकर्षिणः |
आदित्यास्तत्र वरुणं जलेश्वरमुपासते ||७||
वासुकिस्तक्षकश्चैव नागश्चैरावतस्तथा |
कृष्णश्च लोहितश्चैव पद्मश्चित्रश्च वीर्यवान् ||८||
कम्बलाश्वतरौ नागौ धृतराष्ट्रबलाहकौ |
मणिमान्कुण्डलधरः कर्कोटकधनञ्जयौ ||९||
प्रह्लादो मूषिकादश्च तथैव जनमेजयः |
पताकिनो मण्डलिनः फणवन्तश्च सर्वशः ||१०||
एते चान्ये च बहवः सर्पास्तस्यां युधिष्ठिर |
उपासते महात्मानं वरुणं विगतक्लमाः ||११||
बलिर्वैरोचनो राजा नरकः पृथिवीञ्जयः |
प्रह्लादो विप्रचित्तिश्च कालखञ्जाश्च सर्वशः ||१२||
सुहनुर्दुर्मुखः शङ्खः सुमनाः सुमतिः स्वनः |
घटोदरो महापार्श्वः क्रथनः पिठरस्तथा ||१३||
विश्वरूपः सुरूपश्च विरूपोऽथ महाशिराः |
दशग्रीवश्च वाली च मेघवासा दशावरः ||१४||
कैटभो विटटूतश्च संह्रादश्चेन्द्रतापनः |
दैत्यदानवसङ्घाश्च सर्वे रुचिरकुण्डलाः ||१५||
स्रग्विणो मौलिनः सर्वे तथा दिव्यपरिच्छदाः |
सर्वे लब्धवराः शूराः सर्वे विगतमृत्यवः ||१६||
ते तस्यां वरुणं देवं धर्मपाशस्थिताः सदा |
उपासते महात्मानं सर्वे सुचरितव्रताः ||१७||
तथा समुद्राश्चत्वारो नदी भागीरथी च या |
कालिन्दी विदिशा वेण्णा नर्मदा वेगवाहिनी ||१८||
विपाशा च शतद्रुश्च चन्द्रभागा सरस्वती |
इरावती वितस्ता च सिन्धुर्देवनदस्तथा ||१९||
गोदावरी कृष्णवेण्णा कावेरी च सरिद्वरा |
एताश्चान्याश्च सरितस्तीर्थानि च सरांसि च ||२०||
कूपाश्च सप्रस्रवणा देहवन्तो युधिष्ठिर |
पल्वलानि तडागानि देहवन्त्यथ भारत ||२१||
दिशस्तथा मही चैव तथा सर्वे महीधराः |
उपासते महात्मानं सर्वे जलचरास्तथा ||२२||
गीतवादित्रवन्तश्च गन्धर्वाप्सरसां गणाः |
स्तुवन्तो वरुणं तस्यां सर्व एव समासते ||२३||
महीधरा रत्नवन्तो रसा येषु प्रतिष्ठिताः |
सर्वे विग्रहवन्तस्ते तमीश्वरमुपासते ||२४||
एषा मया सम्पतता वारुणी भरतर्षभ |
दृष्टपूर्वा सभा रम्या कुबेरस्य सभां शृणु ||२५||
१०
नारद उवाच||
सभा वैश्रवणी राजञ्शतयोजनमायता |
विस्तीर्णा सप्ततिश्चैव योजनानि सितप्रभा ||१||
तपसा निर्मिता राजन्स्वयं वैश्रवणेन सा |
शशिप्रभा खेचरीणां कैलासशिखरोपमा ||२||
गुह्यकैरुह्यमाना सा खे विषक्तेव दृश्यते |
दिव्या हेममयैरुच्चैः पादपैरुपशोभिता ||३||
रश्मिवती भास्वरा च दिव्यगन्धा मनोरमा |
सिताभ्रशिखराकारा प्लवमानेव दृश्यते ||४||
तस्यां वैश्रवणो राजा विचित्राभरणाम्बरः |
स्त्रीसहस्रावृतः श्रीमानास्ते ज्वलितकुण्डलः ||५||
दिवाकरनिभे पुण्ये दिव्यास्तरणसंवृते |
दिव्यपादोपधाने च निषण्णः परमासने ||६||
मन्दाराणामुदाराणां वनानि सुरभीणि च |
सौगन्धिकानां चादाय गन्धान्गन्धवहः शुचिः ||७||
नलिन्याश्चालकाख्यायाश्चन्दनानां वनस्य च |
मनोहृदयसंह्लादी वायुस्तमुपसेवते ||८||
तत्र देवाः सगन्धर्वा गणैरप्सरसां वृताः |
दिव्यतानेन गीतानि गान्ति दिव्यानि भारत ||९||
मिश्रकेशी च रम्भा च चित्रसेना शुचिस्मिता |
चारुनेत्रा घृताची च मेनका पुञ्जिकस्थला ||१०||
विश्वाची सहजन्या च प्रम्लोचा उर्वशी इरा |
वर्गा च सौरभेयी च समीची बुद्बुदा लता ||११||
एताः सहस्रशश्चान्या नृत्तगीतविशारदाः |
उपतिष्ठन्ति धनदं पाण्डवाप्सरसां गणाः ||१२||
अनिशं दिव्यवादित्रैर्नृत्तैर्गीतैश्च सा सभा |
अशून्या रुचिरा भाति गन्धर्वाप्सरसां गणैः ||१३||
किंनरा नाम गन्धर्वा नरा नाम तथापरे |
मणिभद्रोऽथ धनदः श्वेतभद्रश्च गुह्यकः ||१४||
कशेरको गण्डकण्डुः प्रद्योतश्च महाबलः |
कुस्तुम्बुरुः पिशाचश्च गजकर्णो विशालकः ||१५||
वराहकर्णः सान्द्रोष्ठः फलभक्षः फलोदकः |
अङ्गचूडः शिखावर्तो हेमनेत्रो विभीषणः ||१६||
पुष्पाननः पिङ्गलकः शोणितोदः प्रवालकः |
वृक्षवास्यनिकेतश्च चीरवासाश्च भारत ||१७||
एते चान्ये च बहवो यक्षाः शतसहस्रशः |
सदा भगवती च श्रीस्तथैव नलकूबरः ||१८||
अहं च बहुशस्तस्यां भवन्त्यन्ये च मद्विधाः |
आचार्याश्चाभवंस्तत्र तथा देवर्षयोऽपरे ||१९||
भगवान्भूतसङ्घैश्च वृतः शतसहस्रशः |
उमापतिः पशुपतिः शूलधृग्भगनेत्रहा ||२०||
त्र्यम्बको राजशार्दूल देवी च विगतक्लमा |
वामनैर्विकटैः कुब्जैः क्षतजाक्षैर्मनोजवैः ||२१||
मांसमेदोवसाहारैरुग्रश्रवणदर्शनैः |
नानाप्रहरणैर्घोरैर्वातैरिव महाजवैः ||२२||
वृतः सखायमन्वास्ते सदैव धनदं नृप ||२२||
सा सभा तादृशी राजन्मया दृष्टान्तरिक्षगा |
पितामहसभां राजन्कथयिष्ये गतक्लमाम् ||२३||
११
नारद उवाच||
पुरा देवयुगे राजन्नादित्यो भगवान्दिवः |
आगच्छन्मानुषं लोकं दिदृक्षुर्विगतक्लमः ||१||
चरन्मानुषरूपेण सभां दृष्ट्वा स्वयम्भुवः |
सभामकथयन्मह्यं ब्राह्मीं तत्त्वेन पाण्डव ||२||
अप्रमेयप्रभां दिव्यां मानसीं भरतर्षभ |
अनिर्देश्यां प्रभावेन सर्वभूतमनोरमाम् ||३||
श्रुत्वा गुणानहं तस्याः सभायाः पाण्डुनन्दन |
दर्शनेप्सुस्तथा राजन्नादित्यमहमब्रुवम् ||४||
भगवन्द्रष्टुमिच्छामि पितामहसभामहम् |
येन सा तपसा शक्या कर्मणा वापि गोपते ||५||
औषधैर्वा तथा युक्तैरुत वा मायया यया |
तन्ममाचक्ष्व भगवन्पश्येयं तां सभां कथम् ||६||
ततः स भगवान्सूर्यो मामुपादाय वीर्यवान् |
अगच्छत्तां सभां ब्राह्मीं विपापां विगतक्लमाम् ||७||
एवंरूपेति सा शक्या न निर्देष्टुं जनाधिप |
क्षणेन हि बिभर्त्यन्यदनिर्देश्यं वपुस्तथा ||८||
न वेद परिमाणं वा संस्थानं वापि भारत |
न च रूपं मया तादृग्दृष्टपूर्वं कदाचन ||९||
सुसुखा सा सभा राजन्न शीता न च घर्मदा |
न क्षुत्पिपासे न ग्लानिं प्राप्य तां प्राप्नुवन्त्युत ||१०||
नानारूपैरिव कृता सुविचित्रैः सुभास्वरैः |
स्तम्भैर्न च धृता सा तु शाश्वती न च सा क्षरा ||११||
अति चन्द्रं च सूर्यं च शिखिनं च स्वयम्प्रभा |
दीप्यते नाकपृष्ठस्था भासयन्तीव भास्करम् ||१२||
तस्यां स भगवानास्ते विदधद्देवमायया |
स्वयमेकोऽनिशं राजँल्लोकाँल्लोकपितामहः ||१३||
उपतिष्ठन्ति चाप्येनं प्रजानां पतयः प्रभुम् |
दक्षः प्रचेताः पुलहो मरीचिः कश्यपस्तथा ||१४||
भृगुरत्रिर्वसिष्ठश्च गौतमश्च तथाङ्गिराः |
मनोऽन्तरिक्षं विद्याश्च वायुस्तेजो जलं मही ||१५||
शब्दः स्पर्शस्तथा रूपं रसो गन्धश्च भारत |
प्रकृतिश्च विकारश्च यच्चान्यत्कारणं भुवः ||१६||
चन्द्रमाः सह नक्षत्रैरादित्यश्च गभस्तिमान् |
वायवः क्रतवश्चैव सङ्कल्पः प्राण एव च ||१७||
एते चान्ये च बहवः स्वयम्भुवमुपस्थिताः |
अर्थो धर्मश्च कामश्च हर्षो द्वेषस्तपो दमः ||१८||
आयान्ति तस्यां सहिता गन्धर्वाप्सरसस्तथा |
विंशतिः सप्त चैवान्ये लोकपालाश्च सर्वशः ||१९||
शुक्रो बृहस्पतिश्चैव बुधोऽङ्गारक एव च |
शनैश्चरश्च राहुश्च ग्रहाः सर्वे तथैव च ||२०||
मन्त्रो रथन्तरश्चैव हरिमान्वसुमानपि |
आदित्याः साधिराजानो नानाद्वंद्वैरुदाहृताः ||२१||
मरुतो विश्वकर्मा च वसवश्चैव भारत |
तथा पितृगणाः सर्वे सर्वाणि च हवींष्यथ ||२२||
ऋग्वेदः सामवेदश्च यजुर्वेदश्च पाण्डव |
अथर्ववेदश्च तथा पर्वाणि च विशां पते ||२३||
इतिहासोपवेदाश्च वेदाङ्गानि च सर्वशः |
ग्रहा यज्ञाश्च सोमश्च दैवतानि च सर्वशः ||२४||
सावित्री दुर्गतरणी वाणी सप्तविधा तथा |
मेधा धृतिः श्रुतिश्चैव प्रज्ञा बुद्धिर्यशः क्षमा ||२५||
सामानि स्तुतिशस्त्राणि गाथाश्च विविधास्तथा |
भाष्याणि तर्कयुक्तानि देहवन्ति विशां पते ||२६||
क्षणा लवा मुहूर्ताश्च दिवा रात्रिस्तथैव च |
अर्धमासाश्च मासाश्च ऋतवः षट्च भारत ||२७||
संवत्सराः पञ्चयुगमहोरात्राश्चतुर्विधाः |
कालचक्रं च यद्दिव्यं नित्यमक्षयमव्ययम् ||२८||
अदितिर्दितिर्दनुश्चैव सुरसा विनता इरा |
कालका सुरभिर्देवी सरमा चाथ गौतमी ||२९||
आदित्या वसवो रुद्रा मरुतश्चाश्विनावपि |
विश्वेदेवाश्च साध्याश्च पितरश्च मनोजवाः ||३०||
राक्षसाश्च पिशाचाश्च दानवा गुह्यकास्तथा |
सुपर्णनागपशवः पितामहमुपासते ||३१||
देवो नारायणस्तस्यां तथा देवर्षयश्च ये |
ऋषयो वालखिल्याश्च योनिजायोनिजास्तथा ||३२||
यच्च किञ्चित्त्रिलोकेऽस्मिन्दृश्यते स्थाणुजङ्गमम् |
सर्वं तस्यां मया दृष्टं तद्विद्धि मनुजाधिप ||३३||
अष्टाशीतिसहस्राणि यतीनामूर्ध्वरेतसाम् |
प्रजावतां च पञ्चाशदृषीणामपि पाण्डव ||३४||
ते स्म तत्र यथाकामं दृष्ट्वा सर्वे दिवौकसः |
प्रणम्य शिरसा तस्मै प्रतियान्ति यथागतम् ||३५||
अतिथीनागतान्देवान्दैत्यान्नागान्मुनींस्तथा |
यक्षान्सुपर्णान्कालेयान्गन्धर्वाप्सरसस्तथा ||३६||
महाभागानमितधीर्ब्रह्मा लोकपितामहः |
दयावान्सर्वभूतेषु यथार्हं प्रतिपद्यते ||३७||
प्रतिगृह्य च विश्वात्मा स्वयम्भूरमितप्रभः |
सान्त्वमानार्थसम्भोगैर्युनक्ति मनुजाधिप ||३८||
तथा तैरुपयातैश्च प्रतियातैश्च भारत |
आकुला सा सभा तात भवति स्म सुखप्रदा ||३९||
सर्वतेजोमयी दिव्या ब्रह्मर्षिगणसेविता |
ब्राह्म्या श्रिया दीप्यमाना शुशुभे विगतक्लमा ||४०||
सा सभा तादृशी दृष्टा सर्वलोकेषु दुर्लभा |
सभेयं राजशार्दूल मनुष्येषु यथा तव ||४१||
एता मया दृष्टपूर्वाः सभा देवेषु पाण्डव |
तवेयं मानुषे लोके सर्वश्रेष्ठतमा सभा ||४२||
युधिष्ठिर उवाच||
प्रायशो राजलोकस्ते कथितो वदतां वर |
वैवस्वतसभायां तु यथा वदसि वै प्रभो ||४३||
वरुणस्य सभायां तु नागास्ते कथिता विभो |
दैत्येन्द्राश्चैव भूयिष्ठाः सरितः सागरास्तथा ||४४||
तथा धनपतेर्यक्षा गुह्यका राक्षसास्तथा |
गन्धर्वाप्सरसश्चैव भगवांश्च वृषध्वजः ||४५||
पितामहसभायां तु कथितास्ते महर्षयः |
सर्वदेवनिकायाश्च सर्वशास्त्राणि चैव हि ||४६||
शतक्रतुसभायां तु देवाः सङ्कीर्तिता मुने |
उद्देशतश्च गन्धर्वा विविधाश्च महर्षयः ||४७||
एक एव तु राजर्षिर्हरिश्चन्द्रो महामुने |
कथितस्ते सभानित्यो देवेन्द्रस्य महात्मनः ||४८||
किं कर्म तेनाचरितं तपो वा नियतव्रतम् |
येनासौ सह शक्रेण स्पर्धते स्म महायशाः ||४९||
पितृलोकगतश्चापि त्वया विप्र पिता मम |
दृष्टः पाण्डुर्महाभागः कथं चासि समागतः ||५०||
किमुक्तवांश्च भगवन्नेतदिच्छामि वेदितुम् |
त्वत्तः श्रोतुमहं सर्वं परं कौतूहलं हि मे ||५१||
नारद उवाच||
यन्मां पृच्छसि राजेन्द्र हरिश्चन्द्रं प्रति प्रभो |
तत्तेऽहं सम्प्रवक्ष्यामि माहात्म्यं तस्य धीमतः ||५२||
स राजा बलवानासीत्सम्राट्सर्वमहीक्षिताम् |
तस्य सर्वे महीपालाः शासनावनताः स्थिताः ||५३||
तेनैकं रथमास्थाय जैत्रं हेमविभूषितम् |
शस्त्रप्रतापेन जिता द्वीपाः सप्त नरेश्वर ||५४||
स विजित्य महीं सर्वां सशैलवनकाननाम् |
आजहार महाराज राजसूयं महाक्रतुम् ||५५||
तस्य सर्वे महीपाला धनान्याजह्रुराज्ञया |
द्विजानां परिवेष्टारस्तस्मिन्यज्ञे च तेऽभवन् ||५६||
प्रादाच्च द्रविणं प्रीत्या याजकानां नरेश्वरः |
यथोक्तं तत्र तैस्तस्मिंस्ततः पञ्चगुणाधिकम् ||५७||
अतर्पयच्च विविधैर्वसुभिर्ब्राह्मणांस्तथा |
प्रासर्पकाले सम्प्राप्ते नानादिग्भ्यः समागतान् ||५८||
भक्ष्यैर्भोज्यैश्च विविधैर्यथाकामपुरस्कृतैः |
रत्नौघतर्पितैस्तुष्टैर्द्विजैश्च समुदाहृतम् ||५९||
तेजस्वी च यशस्वी च नृपेभ्योऽभ्यधिकोऽभवत् ||५९||
एतस्मात्कारणात्पार्थ हरिश्चन्द्रो विराजते |
तेभ्यो राजसहस्रेभ्यस्तद्विद्धि भरतर्षभ ||६०||
समाप्य च हरिश्चन्द्रो महायज्ञं प्रतापवान् |
अभिषिक्तः स शुशुभे साम्राज्येन नराधिप ||६१||
ये चान्येऽपि महीपाला राजसूयं महाक्रतुम् |
यजन्ते ते महेन्द्रेण मोदन्ते सह भारत ||६२||
ये चापि निधनं प्राप्ताः सङ्ग्रामेष्वपलायिनः |
ते तत्सदः समासाद्य मोदन्ते भरतर्षभ ||६३||
तपसा ये च तीव्रेण त्यजन्तीह कलेवरम् |
तेऽपि तत्स्थानमासाद्य श्रीमन्तो भान्ति नित्यशः ||६४||
पिता च त्वाह कौन्तेय पाण्डुः कौरवनन्दनः |
हरिश्चन्द्रे श्रियं दृष्ट्वा नृपतौ जातविस्मयः ||६५||
समर्थोऽसि महीं जेतुं भ्रातरस्ते वशे स्थिताः |
राजसूयं क्रतुश्रेष्ठमाहरस्वेति भारत ||६६||
तस्य त्वं पुरुषव्याघ्र सङ्कल्पं कुरु पाण्डव |
गन्तारस्ते महेन्द्रस्य पूर्वैः सह सलोकताम् ||६७||
बहुविघ्नश्च नृपते क्रतुरेष स्मृतो महान् |
छिद्राण्यत्र हि वाञ्छन्ति यज्ञघ्ना ब्रह्मराक्षसाः ||६८||
युद्धं च पृष्ठगमनं पृथिवीक्षयकारकम् |
किञ्चिदेव निमित्तं च भवत्यत्र क्षयावहम् ||६९||
एतत्सञ्चिन्त्य राजेन्द्र यत्क्षमं तत्समाचर |
अप्रमत्तोत्थितो नित्यं चातुर्वर्ण्यस्य रक्षणे ||७०||
भव एधस्व मोदस्व दानैस्तर्पय च द्विजान् ||७०||
एतत्ते विस्तरेणोक्तं यन्मां त्वं परिपृच्छसि |
आपृच्छे त्वां गमिष्यामि दाशार्हनगरीं प्रति ||७१||
वैशम्पायन उवाच||
एवमाख्याय पार्थेभ्यो नारदो जनमेजय |
जगाम तैर्वृतो राजन्नृषिभिर्यैः समागतः ||७२||
गते तु नारदे पार्थो भ्रातृभिः सह कौरव |
राजसूयं क्रतुश्रेष्ठं चिन्तयामास भारत ||७३||
मन्त्रपर्व
१२
वैशम्पायन उवाच||
ऋषेस्तद्वचनं श्रुत्वा निशश्वास युधिष्ठिरः |
चिन्तयन्राजसूयाप्तिं न लेभे शर्म भारत ||१||
राजर्षीणां हि तं श्रुत्वा महिमानं महात्मनाम् |
यज्वनां कर्मभिः पुण्यैर्लोकप्राप्तिं समीक्ष्य च ||२||
हरिश्चन्द्रं च राजर्षिं रोचमानं विशेषतः |
यज्वानं यज्ञमाहर्तुं राजसूयमियेष सः ||३||
युधिष्ठिरस्ततः सर्वानर्चयित्वा सभासदः |
प्रत्यर्चितश्च तैः सर्वैर्यज्ञायैव मनो दधे ||४||
स राजसूयं राजेन्द्र कुरूणामृषभः क्रतुम् |
आहर्तुं प्रवणं चक्रे मनः सञ्चिन्त्य सोऽसकृत् ||५||
भूयश्चाद्भुतवीर्यौजा धर्ममेवानुपालयन् |
किं हितं सर्वलोकानां भवेदिति मनो दधे ||६||
अनुगृह्णन्प्रजाः सर्वाः सर्वधर्मविदां वरः |
अविशेषेण सर्वेषां हितं चक्रे युधिष्ठिरः ||७||
एवं गते ततस्तस्मिन्पितरीवाश्वसञ्जनाः |
न तस्य विद्यते द्वेष्टा ततोऽस्याजातशत्रुता ||८||
स मन्त्रिणः समानाय्य भ्रातॄंश्च वदतां वरः |
राजसूयं प्रति तदा पुनः पुनरपृच्छत ||९||
ते पृच्छ्यमानाः सहिता वचोऽर्थ्यं मन्त्रिणस्तदा |
युधिष्ठिरं महाप्राज्ञं यियक्षुमिदमब्रुवन् ||१०||
येनाभिषिक्तो नृपतिर्वारुणं गुणमृच्छति |
तेन राजापि सन्कृत्स्नं सम्राड्गुणमभीप्सति ||११||
तस्य सम्राड्गुणार्हस्य भवतः कुरुनन्दन |
राजसूयस्य समयं मन्यन्ते सुहृदस्तव ||१२||
तस्य यज्ञस्य समयः स्वाधीनः क्षत्रसम्पदा |
साम्ना षडग्नयो यस्मिंश्चीयन्ते संशितव्रतैः ||१३||
दर्वीहोमानुपादाय सर्वान्यः प्राप्नुते क्रतून् |
अभिषेकं च यज्ञान्ते सर्वजित्तेन चोच्यते ||१४||
समर्थोऽसि महाबाहो सर्वे ते वशगा वयम् |
अविचार्य महाराज राजसूये मनः कुरु ||१५||
इत्येवं सुहृदः सर्वे पृथक्च सह चाब्रुवन् |
स धर्म्यं पाण्डवस्तेषां वचः श्रुत्वा विशां पते ||१६||
धृष्टमिष्टं वरिष्ठं च जग्राह मनसारिहा ||१६||
श्रुत्वा सुहृद्वचस्तच्च जानंश्चाप्यात्मनः क्षमम् |
पुनः पुनर्मनो दध्रे राजसूयाय भारत ||१७||
स भ्रातृभिः पुनर्धीमानृत्विग्भिश्च महात्मभिः |
धौम्यद्वैपायनाद्यैश्च मन्त्रयामास मन्त्रिभिः ||१८||
युधिष्ठिर उवाच||
इयं या राजसूयस्य सम्राडर्हस्य सुक्रतोः |
श्रद्दधानस्य वदतः स्पृहा मे सा कथं भवेत् ||१९||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तास्तु ते तेन राज्ञा राजीवलोचन |
इदमूचुर्वचः काले धर्मात्मानं युधिष्ठिरम् ||२०||
अर्हस्त्वमसि धर्मज्ञ राजसूयं महाक्रतुम् ||२०||
अथैवमुक्ते नृपतावृत्विग्भिरृषिभिस्तथा |
मन्त्रिणो भ्रातरश्चास्य तद्वचः प्रत्यपूजयन् ||२१||
स तु राजा महाप्राज्ञः पुनरेवात्मनात्मवान् |
भूयो विममृशे पार्थो लोकानां हितकाम्यया ||२२||
सामर्थ्ययोगं सम्प्रेक्ष्य देशकालौ व्ययागमौ |
विमृश्य सम्यक्च धिया कुर्वन्प्राज्ञो न सीदति ||२३||
न हि यज्ञसमारम्भः केवलात्मविपत्तये |
भवतीति समाज्ञाय यत्नतः कार्यमुद्वहन् ||२४||
स निश्चयार्थं कार्यस्य कृष्णमेव जनार्दनम् |
सर्वलोकात्परं मत्वा जगाम मनसा हरिम् ||२५||
अप्रमेयं महाबाहुं कामाज्जातमजं नृषु |
पाण्डवस्तर्कयामास कर्मभिर्देवसंमितैः ||२६||
नास्य किञ्चिदविज्ञातं नास्य किञ्चिदकर्मजम् |
न स किञ्चिन्न विषहेदिति कृष्णममन्यत ||२७||
स तु तां नैष्ठिकीं बुद्धिं कृत्वा पार्थो युधिष्ठिरः |
गुरुवद्भूतगुरवे प्राहिणोद्दूतमञ्जसा ||२८||
शीघ्रगेन रथेनाशु स दूतः प्राप्य यादवान् |
द्वारकावासिनं कृष्णं द्वारवत्यां समासदत् ||२९||
दर्शनाकाङ्क्षिणं पार्थं दर्शनाकाङ्क्षयाच्युतः |
इन्द्रसेनेन सहित इन्द्रप्रस्थं ययौ तदा ||३०||
व्यतीत्य विविधान्देशांस्त्वरावान्क्षिप्रवाहनः |
इन्द्रप्रस्थगतं पार्थमभ्यगच्छज्जनार्दनः ||३१||
स गृहे भ्रातृवद्भ्रात्रा धर्मराजेन पूजितः |
भीमेन च ततोऽपश्यत्स्वसारं प्रीतिमान्पितुः ||३२||
प्रीतः प्रियेण सुहृदा रेमे स सहितस्तदा |
अर्जुनेन यमाभ्यां च गुरुवत्पर्युपस्थितः ||३३||
तं विश्रान्तं शुभे देशे क्षणिनं कल्यमच्युतम् |
धर्मराजः समागम्य ज्ञापयत्स्वं प्रयोजनम् ||३४||
युधिष्ठिर उवाच||
प्रार्थितो राजसूयो मे न चासौ केवलेप्सया |
प्राप्यते येन तत्ते ह विदितं कृष्ण सर्वशः ||३५||
यस्मिन्सर्वं सम्भवति यश्च सर्वत्र पूज्यते |
यश्च सर्वेश्वरो राजा राजसूयं स विन्दति ||३६||
तं राजसूयं सुहृदः कार्यमाहुः समेत्य मे |
तत्र मे निश्चिततमं तव कृष्ण गिरा भवेत् ||३७||
केचिद्धि सौहृदादेव दोषं न परिचक्षते |
अर्थहेतोस्तथैवान्ये प्रियमेव वदन्त्युत ||३८||
प्रियमेव परीप्सन्ते केचिदात्मनि यद्धितम् |
एवम्प्रायाश्च दृश्यन्ते जनवादाः प्रयोजने ||३९||
त्वं तु हेतूनतीत्यैतान्कामक्रोधौ व्यतीत्य च |
परमं नः क्षमं लोके यथावद्वक्तुमर्हसि ||४०||
१३
श्रीकृष्ण उवाच||
सर्वैर्गुणैर्महाराज राजसूयं त्वमर्हसि |
जानतस्त्वेव ते सर्वं किञ्चिद्वक्ष्यामि भारत ||१||
जामदग्न्येन रामेण क्षत्रं यदवशेषितम् |
तस्मादवरजं लोके यदिदं क्षत्रसञ्ज्ञितम् ||२||
कृतोऽयं कुलसङ्कल्पः क्षत्रियैर्वसुधाधिप |
निदेशवाग्भिस्तत्ते ह विदितं भरतर्षभ ||३||
ऐलस्येक्ष्वाकुवंशस्य प्रकृतिं परिचक्षते |
राजानः श्रेणिबद्धाश्च ततोऽन्ये क्षत्रिया भुवि ||४||
ऐलवंश्यास्तु ये राजंस्तथैवेक्ष्वाकवो नृपाः |
तानि चैकशतं विद्धि कुलानि भरतर्षभ ||५||
ययातेस्त्वेव भोजानां विस्तरोऽतिगुणो महान् |
भजते च महाराज विस्तरः स चतुर्दिशम् ||६||
तेषां तथैव तां लक्ष्मीं सर्वक्षत्रमुपासते |
सोऽवनीं मध्यमां भुक्त्वा मिथोभेदेष्वमन्यत ||७||
चतुर्युस्त्वपरो राजा यस्मिन्नेकशतोऽभवत् |
स साम्राज्यं जरासन्धः प्राप्तो भवति योनितः ||८||
तं स राजा महाप्राज्ञ संश्रित्य किल सर्वशः |
राजन्सेनापतिर्जातः शिशुपालः प्रतापवान् ||९||
तमेव च महाराज शिष्यवत्समुपस्थितः |
वक्रः करूषाधिपतिर्मायायोधी महाबलः ||१०||
अपरौ च महावीर्यौ महात्मानौ समाश्रितौ |
जरासन्धं महावीर्यं तौ हंसडिभकावुभौ ||११||
दन्तवक्रः करूषश्च कलभो मेघवाहनः |
मूर्ध्ना दिव्यं मणिं बिभ्रद्यं तं भूतमणिं विदुः ||१२||
मुरं च नरकं चैव शास्ति यो यवनाधिपौ |
अपर्यन्तबलो राजा प्रतीच्यां वरुणो यथा ||१३||
भगदत्तो महाराज वृद्धस्तव पितुः सखा |
स वाचा प्रणतस्तस्य कर्मणा चैव भारत ||१४||
स्नेहबद्धस्तु पितृवन्मनसा भक्तिमांस्त्वयि |
प्रतीच्यां दक्षिणं चान्तं पृथिव्याः पाति यो नृपः ||१५||
मातुलो भवतः शूरः पुरुजित्कुन्तिवर्धनः |
स ते संनतिमानेकः स्नेहतः शत्रुतापनः ||१६||
जरासन्धं गतस्त्वेवं पुरा यो न मया हतः |
पुरुषोत्तमविज्ञातो योऽसौ चेदिषु दुर्मतिः ||१७||
आत्मानं प्रतिजानाति लोकेऽस्मिन्पुरुषोत्तमम् |
आदत्ते सततं मोहाद्यः स चिह्नं च मामकम् ||१८||
वङ्गपुण्ड्रकिरातेषु राजा बलसमन्वितः |
पौण्ड्रको वासुदेवेति योऽसौ लोकेषु विश्रुतः ||१९||
चतुर्युः स महाराज भोज इन्द्रसखो बली |
विद्याबलाद्यो व्यजयत्पाण्ड्यक्रथककैशिकान् ||२०||
भ्राता यस्याहृतिः शूरो जामदग्न्यसमो युधि |
स भक्तो मागधं राजा भीष्मकः परवीरहा ||२१||
प्रियाण्याचरतः प्रह्वान्सदा सम्बन्धिनः सतः |
भजतो न भजत्यस्मानप्रियेषु व्यवस्थितः ||२२||
न कुलं न बलं राजन्नभिजानंस्तथात्मनः |
पश्यमानो यशो दीप्तं जरासन्धमुपाश्रितः ||२३||
उदीच्यभोजाश्च तथा कुलान्यष्टादशाभिभो |
जरासन्धभयादेव प्रतीचीं दिशमाश्रिताः ||२४||
शूरसेना भद्रकारा बोधाः शाल्वाः पटच्चराः |
सुस्थराश्च सुकुट्टाश्च कुणिन्दाः कुन्तिभिः सह ||२५||
शाल्वेयानां च राजानः सोदर्यानुचरैः सह |
दक्षिणा ये च पाञ्चालाः पूर्वाः कुन्तिषु कोशलाः ||२६||
तथोत्तरां दिशं चापि परित्यज्य भयार्दिताः |
मत्स्याः संन्यस्तपादाश्च दक्षिणां दिशमाश्रिताः ||२७||
तथैव सर्वपाञ्चाला जरासन्धभयार्दिताः |
स्वराष्ट्रं सम्परित्यज्य विद्रुताः सर्वतोदिशम् ||२८||
कस्यचित्त्वथ कालस्य कंसो निर्मथ्य बान्धवान् |
बार्हद्रथसुते देव्यावुपागच्छद्वृथामतिः ||२९||
अस्तिः प्राप्तिश्च नाम्ना ते सहदेवानुजेऽबले |
बलेन तेन स ज्ञातीनभिभूय वृथामतिः ||३०||
श्रैष्ठ्यं प्राप्तः स तस्यासीदतीवापनयो महान् |
भोजराजन्यवृद्धैस्तु पीड्यमानैर्दुरात्मना ||३१||
ज्ञातित्राणमभीप्सद्भिरस्मत्सम्भावना कृता |
दत्त्वाक्रूराय सुतनुं तामाहुकसुतां तदा ||३२||
सङ्कर्षणद्वितीयेन ज्ञातिकार्यं मया कृतम् |
हतौ कंससुनामानौ मया रामेण चाप्युत ||३३||
भये तु समुपक्रान्ते जरासन्धे समुद्यते |
मन्त्रोऽयं मन्त्रितो राजन्कुलैरष्टादशावरैः ||३४||
अनारमन्तो निघ्नन्तो महास्त्रैः शतघातिभिः |
न हन्याम वयं तस्य त्रिभिर्वर्षशतैर्बलम् ||३५||
तस्य ह्यमरसङ्काशौ बलेन बलिनां वरौ |
नामभ्यां हंसडिभकावित्यास्तां योधसत्तमौ ||३६||
तावुभौ सहितौ वीरौ जरासन्धश्च वीर्यवान् |
त्रयस्त्रयाणां लोकानां पर्याप्ता इति मे मतिः ||३७||
न हि केवलमस्माकं यावन्तोऽन्ये च पार्थिवाः |
तथैव तेषामासीच्च बुद्धिर्बुद्धिमतां वर ||३८||
अथ हंस इति ख्यातः कश्चिदासीन्महान्नृपः |
स चान्यैः सहितो राजन्सङ्ग्रामेऽष्टादशावरैः ||३९||
हतो हंस इति प्रोक्तमथ केनापि भारत |
तच्छ्रुत्वा डिभको राजन्यमुनाम्भस्यमज्जत ||४०||
विना हंसेन लोकेऽस्मिन्नाहं जीवितुमुत्सहे |
इत्येतां मतिमास्थाय डिभको निधनं गतः ||४१||
तथा तु डिभकं श्रुत्वा हंसः परपुरञ्जयः |
प्रपेदे यमुनामेव सोऽपि तस्यां न्यमज्जत ||४२||
तौ स राजा जरासन्धः श्रुत्वाप्सु निधनं गतौ |
स्वपुरं शूरसेनानां प्रययौ भरतर्षभ ||४३||
ततो वयममित्रघ्न तस्मिन्प्रतिगते नृपे |
पुनरानन्दिताः सर्वे मथुरायां वसामहे ||४४||
यदा त्वभ्येत्य पितरं सा वै राजीवलोचना |
कंसभार्या जरासन्धं दुहिता मागधं नृपम् ||४५||
चोदयत्येव राजेन्द्र पतिव्यसनदुःखिता |
पतिघ्नं मे जहीत्येवं पुनः पुनररिंदम ||४६||
ततो वयं महाराज तं मन्त्रं पूर्वमन्त्रितम् |
संस्मरन्तो विमनसो व्यपयाता नराधिप ||४७||
पृथक्त्वेन द्रुता राजन्सङ्क्षिप्य महतीं श्रियम् |
प्रपतामो भयात्तस्य सधनज्ञातिबान्धवाः ||४८||
इति सञ्चिन्त्य सर्वे स्म प्रतीचीं दिशमाश्रिताः |
कुशस्थलीं पुरीं रम्यां रैवतेनोपशोभिताम् ||४९||
पुनर्निवेशनं तस्यां कृतवन्तो वयं नृप |
तथैव दुर्गसंस्कारं देवैरपि दुरासदम् ||५०||
स्त्रियोऽपि यस्यां युध्येयुः किं पुनर्वृष्णिपुङ्गवाः |
तस्यां वयममित्रघ्न निवसामोऽकुतोभयाः ||५१||
आलोक्य गिरिमुख्यं तं माधवीतीर्थमेव च |
माधवाः कुरुशार्दूल परां मुदमवाप्नुवन् ||५२||
एवं वयं जरासन्धादादितः कृतकिल्बिषाः |
सामर्थ्यवन्तः सम्बन्धाद्भवन्तं समुपाश्रिताः ||५३||
त्रियोजनायतं सद्म त्रिस्कन्धं योजनादधि |
योजनान्ते शतद्वारं विक्रमक्रमतोरणम् ||५४||
अष्टादशावरैर्नद्धं क्षत्रियैर्युद्धदुर्मदैः ||५४||
अष्टादश सहस्राणि व्रातानां सन्ति नः कुले |
आहुकस्य शतं पुत्रा एकैकस्त्रिशतावरः ||५५||
चारुदेष्णः सह भ्रात्रा चक्रदेवोऽथ सात्यकिः |
अहं च रौहिणेयश्च साम्बः शौरिसमो युधि ||५६||
एवमेते रथाः सप्त राजन्नन्यान्निबोध मे |
कृतवर्मा अनाधृष्टिः समीकः समितिञ्जयः ||५७||
कह्वः शङ्कुर्निदान्तश्च सप्तैवैते महारथाः |
पुत्रौ चान्धकभोजस्य वृद्धो राजा च ते दश ||५८||
लोकसंहनना वीरा वीर्यवन्तो महाबलाः |
स्मरन्तो मध्यमं देशं वृष्णिमध्ये गतव्यथाः ||५९||
स त्वं सम्राड्गुणैर्युक्तः सदा भरतसत्तम |
क्षत्रे सम्राजमात्मानं कर्तुमर्हसि भारत ||६०||
न तु शक्यं जरासन्धे जीवमाने महाबले |
राजसूयस्त्वया प्राप्तुमेषा राजन्मतिर्मम ||६१||
तेन रुद्धा हि राजानः सर्वे जित्वा गिरिव्रजे |
कन्दरायां गिरीन्द्रस्य सिंहेनेव महाद्विपाः ||६२||
सोऽपि राजा जरासन्धो यियक्षुर्वसुधाधिपैः |
आराध्य हि महादेवं निर्जितास्तेन पार्थिवाः ||६३||
स हि निर्जित्य निर्जित्य पार्थिवान्पृतनागतान् |
पुरमानीय बद्ध्वा च चकार पुरुषव्रजम् ||६४||
वयं चैव महाराज जरासन्धभयात्तदा |
मथुरां सम्परित्यज्य गता द्वारवतीं पुरीम् ||६५||
यदि त्वेनं महाराज यज्ञं प्राप्तुमिहेच्छसि |
यतस्व तेषां मोक्षाय जरासन्धवधाय च ||६६||
समारम्भो हि शक्योऽयं नान्यथा कुरुनन्दन |
राजसूयस्य कार्त्स्न्येन कर्तुं मतिमतां वर ||६७||
इत्येषा मे मती राजन्यथा वा मन्यसेऽनघ |
एवं गते ममाचक्ष्व स्वयं निश्चित्य हेतुभिः ||६८||
१४
युधिष्ठिर उवाच||
उक्तं त्वया बुद्धिमता यन्नान्यो वक्तुमर्हति |
संशयानां हि निर्मोक्ता त्वन्नान्यो विद्यते भुवि ||१||
गृहे गृहे हि राजानः स्वस्य स्वस्य प्रियङ्कराः |
न च साम्राज्यमाप्तास्ते सम्राट्शब्दो हि कृत्स्नभाक् ||२||
कथं परानुभावज्ञः स्वं प्रशंसितुमर्हति |
परेण समवेतस्तु यः प्रशस्तः स पूज्यते ||३||
विशाला बहुला भूमिर्बहुरत्नसमाचिता |
दूरं गत्वा विजानाति श्रेयो वृष्णिकुलोद्वह ||४||
शममेव परं मन्ये न तु मोक्षाद्भवेच्छमः |
आरम्भे पारमेष्ठ्यं तु न प्राप्यमिति मे मतिः ||५||
एवमेवाभिजानन्ति कुले जाता मनस्विनः |
कश्चित्कदाचिदेतेषां भवेच्छ्रेष्ठो जनार्दन ||६||
भीम उवाच||
अनारम्भपरो राजा वल्मीक इव सीदति |
दुर्बलश्चानुपायेन बलिनं योऽधितिष्ठति ||७||
अतन्द्रितस्तु प्रायेण दुर्बलो बलिनं रिपुम् |
जयेत्सम्यङ्नयो राजन्नीत्यार्थानात्मनो हितान् ||८||
कृष्णे नयो मयि बलं जयः पार्थे धनञ्जये |
मागधं साधयिष्यामो वयं त्रय इवाग्नयः ||९||
कृष्ण उवाच||
आदत्तेऽर्थपरो बालो नानुबन्धमवेक्षते |
तस्मादरिं न मृष्यन्ति बालमर्थपरायणम् ||१०||
हित्वा करान्यौवनाश्वः पालनाच्च भगीरथः |
कार्तवीर्यस्तपोयोगाद्बलात्तु भरतो विभुः ||११||
ऋद्ध्या मरुत्तस्तान्पञ्च सम्राज इति शुश्रुमः ||११||
निग्राह्यलक्षणं प्राप्तो धर्मार्थनयलक्षणैः |
बार्हद्रथो जरासन्धस्तद्विद्धि भरतर्षभ ||१२||
न चैनमनुरुध्यन्ते कुलान्येकशतं नृपाः |
तस्मादेतद्बलादेव साम्राज्यं कुरुतेऽद्य सः ||१३||
रत्नभाजो हि राजानो जरासन्धमुपासते |
न च तुष्यति तेनापि बाल्यादनयमास्थितः ||१४||
मूर्धाभिषिक्तं नृपतिं प्रधानपुरुषं बलात् |
आदत्ते न च नो दृष्टोऽभागः पुरुषतः क्वचित् ||१५||
एवं सर्वान्वशे चक्रे जरासन्धः शतावरान् |
तं दुर्बलतरो राजा कथं पार्थ उपैष्यति ||१६||
प्रोक्षितानां प्रमृष्टानां राज्ञां पशुपतेर्गृहे |
पशूनामिव का प्रीतिर्जीविते भरतर्षभ ||१७||
क्षत्रियः शस्त्रमरणो यदा भवति सत्कृतः |
ननु स्म मागधं सर्वे प्रतिबाधेम यद्वयम् ||१८||
षडशीतिः समानीताः शेषा राजंश्चतुर्दश |
जरासन्धेन राजानस्ततः क्रूरं प्रपत्स्यते ||१९||
प्राप्नुयात्स यशो दीप्तं तत्र यो विघ्नमाचरेत् |
जयेद्यश्च जरासन्धं स सम्राण्नियतं भवेत् ||२०||
१५
युधिष्ठिर उवाच||
सम्राड्गुणमभीप्सन्वै युष्मान्स्वार्थपरायणः |
कथं प्रहिणुयां भीमं बलात्केवलसाहसात् ||१||
भीमार्जुनावुभौ नेत्रे मनो मन्ये जनार्दनम् |
मनश्चक्षुर्विहीनस्य कीदृशं जीवितं भवेत् ||२||
जरासन्धबलं प्राप्य दुष्पारं भीमविक्रमम् |
श्रमो हि वः पराजय्यात्किमु तत्र विचेष्टितम् ||३||
अस्मिन्नर्थान्तरे युक्तमनर्थः प्रतिपद्यते |
यथाहं विमृशाम्येकस्तत्तावच्छ्रूयतां मम ||४||
संन्यासं रोचये साधु कार्यस्यास्य जनार्दन |
प्रतिहन्ति मनो मेऽद्य राजसूयो दुरासदः ||५||
वैशम्पायन उवाच||
पार्थः प्राप्य धनुःश्रेष्ठमक्षय्यौ च महेषुधी |
रथं ध्वजं सभां चैव युधिष्ठिरमभाषत ||६||
धनुरस्त्रं शरा वीर्यं पक्षो भूमिर्यशो बलम् |
प्राप्तमेतन्मया राजन्दुष्प्रापं यदभीप्सितम् ||७||
कुले जन्म प्रशंसन्ति वैद्याः साधु सुनिष्ठिताः |
बलेन सदृशं नास्ति वीर्यं तु मम रोचते ||८||
कृतवीर्यकुले जातो निर्वीर्यः किं करिष्यति |
क्षत्रियः सर्वशो राजन्यस्य वृत्तिः पराजये ||९||
सर्वैरपि गुणैर्हीनो वीर्यवान्हि तरेद्रिपून् |
सर्वैरपि गुणैर्युक्तो निर्वीर्यः किं करिष्यति ||१०||
द्रव्यभूता गुणाः सर्वे तिष्ठन्ति हि पराक्रमे |
जयस्य हेतुः सिद्धिर्हि कर्म दैवं च संश्रितम् ||११||
संयुक्तो हि बलैः कश्चित्प्रमादान्नोपयुज्यते |
तेन द्वारेण शत्रुभ्यः क्षीयते सबलो रिपुः ||१२||
दैन्यं यथाबलवति तथा मोहो बलान्विते |
तावुभौ नाशकौ हेतू राज्ञा त्याज्यौ जयार्थिना ||१३||
जरासन्धविनाशं च राज्ञां च परिमोक्षणम् |
यदि कुर्याम यज्ञार्थं किं ततः परमं भवेत् ||१४||
अनारम्भे तु नियतो भवेदगुणनिश्चयः |
गुणान्निःसंशयाद्राजन्नैर्गुण्यं मन्यसे कथम् ||१५||
काषायं सुलभं पश्चान्मुनीनां शममिच्छताम् |
साम्राज्यं तु तवेच्छन्तो वयं योत्स्यामहे परैः ||१६||
१६
वासुदेव उवाच||
जातस्य भारते वंशे तथा कुन्त्याः सुतस्य च |
या वै युक्ता मतिः सेयमर्जुनेन प्रदर्शिता ||१||
न मृत्योः समयं विद्म रात्रौ वा यदि वा दिवा |
न चापि कञ्चिदमरमयुद्धेनापि शुश्रुमः ||२||
एतावदेव पुरुषैः कार्यं हृदयतोषणम् |
नयेन विधिदृष्टेन यदुपक्रमते परान् ||३||
सुनयस्यानपायस्य संयुगे परमः क्रमः |
संशयो जायते साम्ये साम्यं च न भवेद्द्वयोः ||४||
ते वयं नयमास्थाय शत्रुदेहसमीपगाः |
कथमन्तं न गच्छेम वृक्षस्येव नदीरयाः ||५||
पररन्ध्रे पराक्रान्ताः स्वरन्ध्रावरणे स्थिताः ||५||
व्यूढानीकैरनुबलैर्नोपेयाद्बलवत्तरम् |
इति बुद्धिमतां नीतिस्तन्ममापीह रोचते ||६||
अनवद्या ह्यसम्बुद्धाः प्रविष्टाः शत्रुसद्म तत् |
शत्रुदेहमुपाक्रम्य तं कामं प्राप्नुयामहे ||७||
एको ह्येव श्रियं नित्यं बिभर्ति पुरुषर्षभ |
अन्तरात्मेव भूतानां तत्क्षये वै बलक्षयः ||८||
अथ चेत्तं निहत्याजौ शेषेणाभिसमागताः |
प्राप्नुयाम ततः स्वर्गं ज्ञातित्राणपरायणाः ||९||
युधिष्ठिर उवाच||
कृष्ण कोऽयं जरासन्धः किंवीर्यः किम्पराक्रमः |
यस्त्वां स्पृष्ट्वाग्निसदृशं न दग्धः शलभो यथा ||१०||
कृष्ण उवाच||
शृणु राजञ्जरासन्धो यद्वीर्यो यत्पराक्रमः |
यथा चोपेक्षितोऽस्माभिर्बहुशः कृतविप्रियः ||११||
अक्षौहिणीनां तिसृणामासीत्समरदर्पितः |
राजा बृहद्रथो नाम मगधाधिपतिः पतिः ||१२||
रूपवान्वीर्यसम्पन्नः श्रीमानतुलविक्रमः |
नित्यं दीक्षाकृशतनुः शतक्रतुरिवापरः ||१३||
तेजसा सूर्यसदृशः क्षमया पृथिवीसमः |
यमान्तकसमः कोपे श्रिया वैश्रवणोपमः ||१४||
तस्याभिजनसंयुक्तैर्गुणैर्भरतसत्तम |
व्याप्तेयं पृथिवी सर्वा सूर्यस्येव गभस्तिभिः ||१५||
स काशिराजस्य सुते यमजे भरतर्षभ |
उपयेमे महावीर्यो रूपद्रविणसंमते ||१६||
तयोश्चकार समयं मिथः स पुरुषर्षभः |
नातिवर्तिष्य इत्येवं पत्नीभ्यां संनिधौ तदा ||१७||
स ताभ्यां शुशुभे राजा पत्नीभ्यां मनुजाधिप |
प्रियाभ्यामनुरूपाभ्यां करेणुभ्यामिव द्विपः ||१८||
तयोर्मध्यगतश्चापि रराज वसुधाधिपः |
गङ्गायमुनयोर्मध्ये मूर्तिमानिव सागरः ||१९||
विषयेषु निमग्नस्य तस्य यौवनमत्यगात् |
न च वंशकरः पुत्रस्तस्याजायत कश्चन ||२०||
मङ्गलैर्बहुभिर्होमैः पुत्रकामाभिरिष्टिभिः |
नाससाद नृपश्रेष्ठः पुत्रं कुलविवर्धनम् ||२१||
अथ काक्षीवतः पुत्रं गौतमस्य महात्मनः |
शुश्राव तपसि श्रान्तमुदारं चण्डकौशिकम् ||२२||
यदृच्छयागतं तं तु वृक्षमूलमुपाश्रितम् |
पत्नीभ्यां सहितो राजा सर्वरत्नैरतोषयत् ||२३||
तमब्रवीत्सत्यधृतिः सत्यवागृषिसत्तमः |
परितुष्टोऽस्मि ते राजन्वरं वरय सुव्रत ||२४||
ततः सभार्यः प्रणतस्तमुवाच बृहद्रथः |
पुत्रदर्शननैराश्याद्बाष्पगद्गदया गिरा ||२५||
बृहद्रथ उवाच||
भगवन्राज्यमुत्सृज्य प्रस्थितस्य तपोवनम् |
किं वरेणाल्पभाग्यस्य किं राज्येनाप्रजस्य मे ||२६||
कृष्ण उवाच||
एतच्छ्रुत्वा मुनिर्ध्यानमगमत्क्षुभितेन्द्रियः |
तस्यैव चाम्रवृक्षस्य छायायां समुपाविशत् ||२७||
तस्योपविष्टस्य मुनेरुत्सङ्गे निपपात ह |
अवातमशुकादष्टमेकमाम्रफलं किल ||२८||
तत्प्रगृह्य मुनिश्रेष्ठो हृदयेनाभिमन्त्र्य च |
राज्ञे ददावप्रतिमं पुत्रसम्प्राप्तिकारकम् ||२९||
उवाच च महाप्राज्ञस्तं राजानं महामुनिः |
गच्छ राजन्कृतार्थोऽसि निवर्त मनुजाधिप ||३०||
यथासमयमाज्ञाय तदा स नृपसत्तमः |
द्वाभ्यामेकं फलं प्रादात्पत्नीभ्यां भरतर्षभ ||३१||
ते तदाम्रं द्विधा कृत्वा भक्षयामासतुः शुभे |
भावित्वादपि चार्थस्य सत्यवाक्यात्तथा मुनेः ||३२||
तयोः समभवद्गर्भः फलप्राशनसम्भवः |
ते च दृष्ट्वा नरपतिः परां मुदमवाप ह ||३३||
अथ काले महाप्राज्ञ यथासमयमागते |
प्रजायेतामुभे राजञ्शरीरशकले तदा ||३४||
एकाक्षिबाहुचरणे अर्धोदरमुखस्फिजे |
दृष्ट्वा शरीरशकले प्रवेपाते उभे भृशम् ||३५||
उद्विग्ने सह संमन्त्र्य ते भगिन्यौ तदाबले |
सजीवे प्राणिशकले तत्यजाते सुदुःखिते ||३६||
तयोर्धात्र्यौ सुसंवीते कृत्वा ते गर्भसम्प्लवे |
निर्गम्यान्तःपुरद्वारात्समुत्सृज्याशु जग्मतुः ||३७||
ते चतुष्पथनिक्षिप्ते जरा नामाथ राक्षसी |
जग्राह मनुजव्याघ्र मांसशोणितभोजना ||३८||
कर्तुकामा सुखवहे शकले सा तु राक्षसी |
सङ्घट्टयामास तदा विधानबलचोदिता ||३९||
ते समानीतमात्रे तु शकले पुरुषर्षभ |
एकमूर्तिकृते वीरः कुमारः समपद्यत ||४०||
ततः सा राक्षसी राजन्विस्मयोत्फुल्ललोचना |
न शशाक समुद्वोढुं वज्रसारमयं शिशुम् ||४१||
बालस्ताम्रतलं मुष्टिं कृत्वा चास्ये निधाय सः |
प्राक्रोशदतिसंरम्भात्सतोय इव तोयदः ||४२||
तेन शब्देन सम्भ्रान्तः सहसान्तःपुरे जनः |
निर्जगाम नरव्याघ्र राज्ञा सह परन्तप ||४३||
ते चाबले परिग्लाने पयःपूर्णपयोधरे |
निराशे पुत्रलाभाय सहसैवाभ्यगच्छताम् ||४४||
अथ दृष्ट्वा तथाभूते राजानं चेष्टसन्ततिम् |
तं च बालं सुबलिनं चिन्तयामास राक्षसी ||४५||
नार्हामि विषये राज्ञो वसन्ती पुत्रगृद्धिनः |
बालं पुत्रमुपादातुं मेघलेखेव भास्करम् ||४६||
सा कृत्वा मानुषं रूपमुवाच मनुजाधिपम् |
बृहद्रथ सुतस्तेऽयं मद्दत्तः प्रतिगृह्यताम् ||४७||
तव पत्नीद्वये जातो द्विजातिवरशासनात् |
धात्रीजनपरित्यक्तो मयायं परिरक्षितः ||४८||
ततस्ते भरतश्रेष्ठ काशिराजसुते शुभे |
तं बालमभिपत्याशु प्रस्नवैरभिषिञ्चताम् ||४९||
ततः स राजा संहृष्टः सर्वं तदुपलभ्य च |
अपृच्छन्नवहेमाभां राक्षसीं तामराक्षसीम् ||५०||
का त्वं कमलगर्भाभे मम पुत्रप्रदायिनी |
कामया ब्रूहि कल्याणि देवता प्रतिभासि मे ||५१||
१७
राक्षस्युवाच||
जरा नामास्मि भद्रं ते राक्षसी कामरूपिणी |
तव वेश्मनि राजेन्द्र पूजिता न्यवसं सुखम् ||१||
साहं प्रत्युपकारार्थं चिन्तयन्त्यनिशं नृप |
तवेमे पुत्रशकले दृष्टवत्यस्मि धार्मिक ||२||
संश्लेषिते मया दैवात्कुमारः समपद्यत |
तव भाग्यैर्महाराज हेतुमात्रमहं त्विह ||३||
कृष्ण उवाच||
एवमुक्त्वा तु सा राजंस्तत्रैवान्तरधीयत |
स गृह्य च कुमारं तं प्राविशत्स्वगृहं नृपः ||४||
तस्य बालस्य यत्कृत्यं तच्चकार नृपस्तदा |
आज्ञापयच्च राक्षस्या मागधेषु महोत्सवम् ||५||
तस्य नामाकरोत्तत्र प्रजापतिसमः पिता |
जरया सन्धितो यस्माज्जरासन्धस्ततोऽभवत् ||६||
सोऽवर्धत महातेजा मगधाधिपतेः सुतः |
प्रमाणबलसम्पन्नो हुताहुतिरिवानलः ||७||
कस्यचित्त्वथ कालस्य पुनरेव महातपाः |
मगधानुपचक्राम भगवांश्चण्डकौशिकः ||८||
तस्यागमनसंहृष्टः सामात्यः सपुरःसरः |
सभार्यः सह पुत्रेण निर्जगाम बृहद्रथः ||९||
पाद्यार्घ्याचमनीयैस्तमर्चयामास भारत |
स नृपो राज्यसहितं पुत्रं चास्मै न्यवेदयत् ||१०||
प्रतिगृह्य तु तां पूजां पार्थिवाद्भगवानृषिः |
उवाच मागधं राजन्प्रहृष्टेनान्तरात्मना ||११||
सर्वमेतन्मया राजन्विज्ञातं ज्ञानचक्षुषा |
पुत्रस्तु शृणु राजेन्द्र यादृशोऽयं भविष्यति ||१२||
अस्य वीर्यवतो वीर्यं नानुयास्यन्ति पार्थिवाः |
देवैरपि विसृष्टानि शस्त्राण्यस्य महीपते ||१३||
न रुजं जनयिष्यन्ति गिरेरिव नदीरयाः ||१३||
सर्वमूर्धाभिषिक्तानामेष मूर्ध्नि ज्वलिष्यति |
सर्वेषां निष्प्रभकरो ज्योतिषामिव भास्करः ||१४||
एनमासाद्य राजानः समृद्धबलवाहनाः |
विनाशमुपयास्यन्ति शलभा इव पावकम् ||१५||
एष श्रियं समुदितां सर्वराज्ञां ग्रहीष्यति |
वर्षास्विवोद्धतजला नदीर्नदनदीपतिः ||१६||
एष धारयिता सम्यक्चातुर्वर्ण्यं महाबलः |
शुभाशुभमिव स्फीता सर्वसस्यधरा धरा ||१७||
अस्याज्ञावशगाः सर्वे भविष्यन्ति नराधिपाः |
सर्वभूतात्मभूतस्य वायोरिव शरीरिणः ||१८||
एष रुद्रं महादेवं त्रिपुरान्तकरं हरम् |
सर्वलोकेष्वतिबलः स्वयं द्रक्ष्यति मागधः ||१९||
एवं ब्रुवन्नेव मुनिः स्वकार्यार्थं विचिन्तयन् |
विसर्जयामास नृपं बृहद्रथमथारिहन् ||२०||
प्रविश्य नगरं चैव ज्ञातिसम्बन्धिभिर्वृतः |
अभिषिच्य जरासन्धं मगधाधिपतिस्तदा ||२१||
बृहद्रथो नरपतिः परां निर्वृतिमाययौ ||२१||
अभिषिक्ते जरासन्धे तदा राजा बृहद्रथः |
पत्नीद्वयेनानुगतस्तपोवनरतोऽभवत् ||२२||
तपोवनस्थे पितरि मातृभ्यां सह भारत |
जरासन्धः स्ववीर्येण पार्थिवानकरोद्वशे ||२३||
अथ दीर्घस्य कालस्य तपोवनगतो नृपः |
सभार्यः स्वर्गमगमत्तपस्तप्त्वा बृहद्रथः ||२४||
तस्यास्तां हंसडिभकावशस्त्रनिधनावुभौ |
मन्त्रे मतिमतां श्रेष्ठौ युद्धशास्त्रविशारदौ ||२५||
यौ तौ मया ते कथितौ पूर्वमेव महाबलौ |
त्रयस्त्रयाणां लोकानां पर्याप्ता इति मे मतिः ||२६||
एवमेष तदा वीर बलिभिः कुकुरान्धकैः |
वृष्णिभिश्च महाराज नीतिहेतोरुपेक्षितः ||२७||
जरासंधपर्व
१८
वासुदेव उवाच||
पतितौ हंसडिभकौ कंसामात्यौ निपातितौ |
जरासन्धस्य निधने कालोऽयं समुपागतः ||१||
न स शक्यो रणे जेतुं सर्वैरपि सुरासुरैः |
प्राणयुद्धेन जेतव्यः स इत्युपलभामहे ||२||
मयि नीतिर्बलं भीमे रक्षिता चावयोर्जुनः |
साधयिष्याम तं राजन्वयं त्रय इवाग्नयः ||३||
त्रिभिरासादितोऽस्माभिर्विजने स नराधिपः |
न संदेहो यथा युद्धमेकेनाभ्युपयास्यति ||४||
अवमानाच्च लोकस्य व्यायतत्वाच्च धर्षितः |
भीमसेनेन युद्धाय ध्रुवमभ्युपयास्यति ||५||
अलं तस्य महाबाहुर्भीमसेनो महाबलः |
लोकस्य समुदीर्णस्य निधनायान्तको यथा ||६||
यदि ते हृदयं वेत्ति यदि ते प्रत्ययो मयि |
भीमसेनार्जुनौ शीघ्रं न्यासभूतौ प्रयच्छ मे ||७||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तो भगवता प्रत्युवाच युधिष्ठिरः |
भीमपार्थौ समालोक्य सम्प्रहृष्टमुखौ स्थितौ ||८||
अच्युताच्युत मा मैवं व्याहरामित्रकर्षण |
पाण्डवानां भवान्नाथो भवन्तं चाश्रिता वयम् ||९||
यथा वदसि गोविन्द सर्वं तदुपपद्यते |
न हि त्वमग्रतस्तेषां येषां लक्ष्मीः पराङ्मुखी ||१०||
निहतश्च जरासन्धो मोक्षिताश्च महीक्षितः |
राजसूयश्च मे लब्धो निदेशे तव तिष्ठतः ||११||
क्षिप्रकारिन्यथा त्वेतत्कार्यं समुपपद्यते |
मम कार्यं जगत्कार्यं तथा कुरु नरोत्तम ||१२||
त्रिभिर्भवद्भिर्हि विना नाहं जीवितुमुत्सहे |
धर्मकामार्थरहितो रोगार्त इव दुर्गतः ||१३||
न शौरिणा विना पार्थो न शौरिः पाण्डवं विना |
नाजेयोऽस्त्यनयोर्लोके कृष्णयोरिति मे मतिः ||१४||
अयं च बलिनां श्रेष्ठः श्रीमानपि वृकोदरः |
युवाभ्यां सहितो वीरः किं न कुर्यान्महायशाः ||१५||
सुप्रणीतो बलौघो हि कुरुते कार्यमुत्तमम् |
अन्धं जडं बलं प्राहुः प्रणेतव्यं विचक्षणैः ||१६||
यतो हि निम्नं भवति नयन्तीह ततो जलम् |
यतश्छिद्रं ततश्चापि नयन्ते धीधना बलम् ||१७||
तस्मान्नयविधानज्ञं पुरुषं लोकविश्रुतम् |
वयमाश्रित्य गोविन्दं यतामः कार्यसिद्धये ||१८||
एवं प्रज्ञानयबलं क्रियोपायसमन्वितम् |
पुरस्कुर्वीत कार्येषु कृष्ण कार्यार्थसिद्धये ||१९||
एवमेव यदुश्रेष्ठं पार्थः कार्यार्थसिद्धये |
अर्जुनः कृष्णमन्वेतु भीमोऽन्वेतु धनञ्जयम् ||२०||
नयो जयो बलं चैव विक्रमे सिद्धिमेष्यति ||२०||
एवमुक्तास्ततः सर्वे भ्रातरो विपुलौजसः |
वार्ष्णेयः पाण्डवेयौ च प्रतस्थुर्मागधं प्रति ||२१||
वर्चस्विनां ब्राह्मणानां स्नातकानां परिच्छदान् |
आच्छाद्य सुहृदां वाक्यैर्मनोज्ञैरभिनन्दिताः ||२२||
अमर्षादभितप्तानां ज्ञात्यर्थं मुख्यवाससाम् |
रविसोमाग्निवपुषां भीममासीत्तदा वपुः ||२३||
हतं मेने जरासन्धं दृष्ट्वा भीमपुरोगमौ |
एककार्यसमुद्युक्तौ कृष्णौ युद्धेऽपराजितौ ||२४||
ईशौ हि तौ महात्मानौ सर्वकार्यप्रवर्तने |
धर्मार्थकामकार्याणां कार्याणामिव निग्रहे ||२५||
कुरुभ्यः प्रस्थितास्ते तु मध्येन कुरुजाङ्गलम् |
रम्यं पद्मसरो गत्वा कालकूटमतीत्य च ||२६||
गण्डकीयां तथा शोणं सदानीरां तथैव च |
एकपर्वतके नद्यः क्रमेणैत्य व्रजन्ति ते ||२७||
सन्तीर्य सरयूं रम्यां दृष्ट्वा पूर्वांश्च कोसलान् |
अतीत्य जग्मुर्मिथिलां मालां चर्मण्वतीं नदीम् ||२८||
उत्तीर्य गङ्गां शोणं च सर्वे ते प्राङ्मुखास्त्रयः |
कुरवोरश्छदं जग्मुर्मागधं क्षेत्रमच्युताः ||२९||
ते शश्वद्गोधनाकीर्णमम्बुमन्तं शुभद्रुमम् |
गोरथं गिरिमासाद्य ददृशुर्मागधं पुरम् ||३०||
१९
वासुदेव उवाच||
एष पार्थ महान्स्वादुः पशुमान्नित्यमम्बुमान् |
निरामयः सुवेश्माढ्यो निवेशो मागधः शुभः ||१||
वैहारो विपुलः शैलो वराहो वृषभस्तथा |
तथैवर्षिगिरिस्तात शुभाश्चैत्यकपञ्चमाः ||२||
एते पञ्च महाशृङ्गाः पर्वताः शीतलद्रुमाः |
रक्षन्तीवाभिसंहत्य संहताङ्गा गिरिव्रजम् ||३||
पुष्पवेष्टितशाखाग्रैर्गन्धवद्भिर्मनोरमैः |
निगूढा इव लोध्राणां वनैः कामिजनप्रियैः ||४||
शूद्रायां गौतमो यत्र महात्मा संशितव्रतः |
औशीनर्यामजनयत्काक्षीवादीन्सुतानृषिः ||५||
गौतमः क्षयणादस्मादथासौ तत्र वेश्मनि |
भजते मागधं वंशं स नृपाणामनुग्रहात् ||६||
अङ्गवङ्गादयश्चैव राजानः सुमहाबलाः |
गौतमक्षयमभ्येत्य रमन्ते स्म पुरार्जुन ||७||
वनराजीस्तु पश्येमाः प्रियालानां मनोरमाः |
लोध्राणां च शुभाः पार्थ गौतमौकःसमीपजाः ||८||
अर्बुदः शक्रवापी च पन्नगौ शत्रुतापनौ |
स्वस्तिकस्यालयश्चात्र मणिनागस्य चोत्तमः ||९||
अपरिहार्या मेघानां मागधेयं मणेः कृते |
कौशिको मणिमांश्चैव ववृधाते ह्यनुग्रहम् ||१०||
अर्थसिद्धिं त्वनपगां जरासन्धोऽभिमन्यते |
वयमासादने तस्य दर्पमद्य निहन्म हि ||११||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा ततः सर्वे भ्रातरो विपुलौजसः |
वार्ष्णेयः पाण्डवेयौ च प्रतस्थुर्मागधं पुरम् ||१२||
तुष्टपुष्टजनोपेतं चातुर्वर्ण्यजनाकुलम् |
स्फीतोत्सवमनाधृष्यमासेदुश्च गिरिव्रजम् ||१३||
तेऽथ द्वारमनासाद्य पुरस्य गिरिमुच्छ्रितम् |
बार्हद्रथैः पूज्यमानं तथा नगरवासिभिः ||१४||
यत्र माषादमृषभमाससाद बृहद्रथः |
तं हत्वा माषनालाश्च तिस्रो भेरीरकारयत् ||१५||
आनह्य चर्मणा तेन स्थापयामास स्वे पुरे |
यत्र ताः प्राणदन्भेर्यो दिव्यपुष्पावचूर्णिताः ||१६||
मागधानां सुरुचिरं चैत्यकान्तं समाद्रवन् |
शिरसीव जिघांसन्तो जरासन्धजिघांसवः ||१७||
स्थिरं सुविपुलं शृङ्गं सुमहान्तं पुरातनम् |
अर्चितं माल्यदामैश्च सततं सुप्रतिष्ठितम् ||१८||
विपुलैर्बाहुभिर्वीरास्तेऽभिहत्याभ्यपातयन् |
ततस्ते मागधं दृष्ट्वा पुरं प्रविविशुस्तदा ||१९||
एतस्मिन्नेव काले तु जरासन्धं समर्चयन् |
पर्यग्नि कुर्वंश्च नृपं द्विरदस्थं पुरोहिताः ||२०||
स्नातकव्रतिनस्ते तु बाहुशस्त्रा निरायुधाः |
युयुत्सवः प्रविविशुर्जरासन्धेन भारत ||२१||
भक्ष्यमाल्यापणानां च ददृशुः श्रियमुत्तमाम् |
स्फीतां सर्वगुणोपेतां सर्वकामसमृद्धिनीम् ||२२||
तां तु दृष्ट्वा समृद्धिं ते वीथ्यां तस्यां नरोत्तमाः |
राजमार्गेण गच्छन्तः कृष्णभीमधनञ्जयाः ||२३||
बलाद्गृहीत्वा माल्यानि मालाकारान्महाबलाः |
विरागवसनाः सर्वे स्रग्विणो मृष्टकुण्डलाः ||२४||
निवेशनमथाजग्मुर्जरासन्धस्य धीमतः |
गोवासमिव वीक्षन्तः सिंहा हैमवता यथा ||२५||
शैलस्तम्भनिभास्तेषां चन्दनागुरुभूषिताः |
अशोभन्त महाराज बाहवो बाहुशालिनाम् ||२६||
तान्दृष्ट्वा द्विरदप्रख्याञ्शालस्कन्धानिवोद्गतान् |
व्यूढोरस्कान्मागधानां विस्मयः समजायत ||२७||
ते त्वतीत्य जनाकीर्णास्तिस्रः कक्ष्या नरर्षभाः |
अहङ्कारेण राजानमुपतस्थुर्महाबलाः ||२८||
तान्पाद्यमधुपर्कार्हान्मानार्हान्सत्कृतिं गतान् |
प्रत्युत्थाय जरासन्ध उपतस्थे यथाविधि ||२९||
उवाच चैतान्राजासौ स्वागतं वोऽस्त्विति प्रभुः |
तस्य ह्येतद्व्रतं राजन्बभूव भुवि विश्रुतम् ||३०||
स्नातकान्ब्राह्मणान्प्राप्ताञ्श्रुत्वा स समितिञ्जयः |
अप्यर्धरात्रे नृपतिः प्रत्युद्गच्छति भारत ||३१||
तांस्त्वपूर्वेण वेषेण दृष्ट्वा नृपतिसत्तमः |
उपतस्थे जरासन्धो विस्मितश्चाभवत्तदा ||३२||
ते तु दृष्ट्वैव राजानं जरासन्धं नरर्षभाः |
इदमूचुरमित्रघ्नाः सर्वे भरतसत्तम ||३३||
स्वस्त्यस्तु कुशलं राजन्निति सर्वे व्यवस्थिताः |
तं नृपं नृपशार्दूल विप्रैक्षन्त परस्परम् ||३४||
तानब्रवीज्जरासन्धस्तदा यादवपाण्डवान् |
आस्यतामिति राजेन्द्र ब्राह्मणच्छद्मसंवृतान् ||३५||
अथोपविविशुः सर्वे त्रयस्ते पुरुषर्षभाः |
सम्प्रदीप्तास्त्रयो लक्ष्म्या महाध्वर इवाग्नयः ||३६||
तानुवाच जरासन्धः सत्यसन्धो नराधिपः |
विगर्हमाणः कौरव्य वेषग्रहणकारणात् ||३७||
न स्नातकव्रता विप्रा बहिर्माल्यानुलेपनाः |
भवन्तीति नृलोकेऽस्मिन्विदितं मम सर्वशः ||३८||
ते यूयं पुष्पवन्तश्च भुजैर्ज्याघातलक्षणैः |
बिभ्रतः क्षात्रमोजश्च ब्राह्मण्यं प्रतिजानथ ||३९||
एवं विरागवसना बहिर्माल्यानुलेपनाः |
सत्यं वदत के यूयं सत्यं राजसु शोभते ||४०||
चैत्यकं च गिरेः शृङ्गं भित्त्वा किमिव सद्म नः |
अद्वारेण प्रविष्टाः स्थ निर्भया राजकिल्बिषात् ||४१||
कर्म चैतद्विलिङ्गस्य किं वाद्य प्रसमीक्षितम् |
वदध्वं वाचि वीर्यं च ब्राह्मणस्य विशेषतः ||४२||
एवं च मामुपस्थाय कस्माच्च विधिनार्हणाम् |
प्रणीतां नो न गृह्णीत कार्यं किं चास्मदागमे ||४३||
एवमुक्तस्ततः कृष्णः प्रत्युवाच महामनाः |
स्निग्धगम्भीरया वाचा वाक्यं वाक्यविशारदः ||४४||
स्नातकव्रतिनो राजन्ब्राह्मणाः क्षत्रिया विशः |
विशेषनियमाश्चैषामविशेषाश्च सन्त्युत ||४५||
विशेषवांश्च सततं क्षत्रियः श्रियमर्छति |
पुष्पवत्सु ध्रुवा श्रीश्च पुष्पवन्तस्ततो वयम् ||४६||
क्षत्रियो बाहुवीर्यस्तु न तथा वाक्यवीर्यवान् |
अप्रगल्भं वचस्तस्य तस्माद्बार्हद्रथे स्मृतम् ||४७||
स्ववीर्यं क्षत्रियाणां च बाह्वोर्धाता न्यवेशयत् |
तद्दिदृक्षसि चेद्राजन्द्रष्टास्यद्य न संशयः ||४८||
अद्वारेण रिपोर्गेहं द्वारेण सुहृदो गृहम् |
प्रविशन्ति सदा सन्तो द्वारं नो वर्जितं ततः ||४९||
कार्यवन्तो गृहानेत्य शत्रुतो नार्हणां वयम् |
प्रतिगृह्णीम तद्विद्धि एतन्नः शाश्वतं व्रतम् ||५०||
२०
जरासन्ध उवाच||
न स्मरेयं कदा वैरं कृतं युष्माभिरित्युत |
चिन्तयंश्च न पश्यामि भवतां प्रति वैकृतम् ||१||
वैकृते चासति कथं मन्यध्वं मामनागसम् |
अरिं विब्रूत तद्विप्राः सतां समय एष हि ||२||
अथ धर्मोपघाताद्धि मनः समुपतप्यते |
योऽनागसि प्रसृजति क्षत्रियोऽपि न संशयः ||३||
अतोऽन्यथाचरँल्लोके धर्मज्ञः सन्महाव्रतः |
वृजिनां गतिमाप्नोति श्रेयसोऽप्युपहन्ति च ||४||
त्रैलोक्ये क्षत्रधर्माद्धि श्रेयांसं साधुचारिणाम् |
अनागसं प्रजानानाः प्रमादादिव जल्पथ ||५||
वासुदेव उवाच||
कुलकार्यं महाराज कश्चिदेकः कुलोद्वहः |
वहते तन्नियोगाद्वै वयमभ्युत्थितास्त्रयः ||६||
त्वया चोपहृता राजन्क्षत्रिया लोकवासिनः |
तदागः क्रूरमुत्पाद्य मन्यसे किं त्वनागसम् ||७||
राजा राज्ञः कथं साधून्हिंस्यान्नृपतिसत्तम |
तद्राज्ञः संनिगृह्य त्वं रुद्रायोपजिहीर्षसि ||८||
अस्मांस्तदेनो गच्छेत त्वया बार्हद्रथे कृतम् |
वयं हि शक्ता धर्मस्य रक्षणे धर्मचारिणः ||९||
मनुष्याणां समालम्भो न च दृष्टः कदाचन |
स कथं मानुषैर्देवं यष्टुमिच्छसि शङ्करम् ||१०||
सवर्णो हि सवर्णानां पशुसञ्ज्ञां करिष्यति |
कोऽन्य एवं यथा हि त्वं जरासन्ध वृथामतिः ||११||
ते त्वां ज्ञातिक्षयकरं वयमार्तानुसारिणः |
ज्ञातिवृद्धिनिमित्तार्थं विनियन्तुमिहागताः ||१२||
नास्ति लोके पुमानन्यः क्षत्रियेष्विति चैव यत् |
मन्यसे स च ते राजन्सुमहान्बुद्धिविप्लवः ||१३||
को हि जानन्नभिजनमात्मनः क्षत्रियो नृप |
नाविशेत्स्वर्गमतुलं रणानन्तरमव्ययम् ||१४||
स्वर्गं ह्येव समास्थाय रणयज्ञेषु दीक्षिताः |
यजन्ते क्षत्रिया लोकांस्तद्विद्धि मगधाधिप ||१५||
स्वर्गयोनिर्जयो राजन्स्वर्गयोनिर्महद्यशः |
स्वर्गयोनिस्तपो युद्धे मार्गः सोऽव्यभिचारवान् ||१६||
एष ह्यैन्द्रो वैजयन्तो गुणो नित्यं समाहितः |
येनासुरान्पराजित्य जगत्पाति शतक्रतुः ||१७||
स्वर्गमास्थाय कस्य स्याद्विग्रहित्वं यथा तव |
मागधैर्विपुलैः सैन्यैर्बाहुल्यबलदर्पितैः ||१८||
मावमंस्थाः परान्राजन्नास्ति वीर्यं नरे नरे |
समं तेजस्त्वया चैव केवलं मनुजेश्वर ||१९||
यावदेव न सम्बुद्धं तावदेव भवेत्तव |
विषह्यमेतदस्माकमतो राजन्ब्रवीमि ते ||२०||
जहि त्वं सदृशेष्वेव मानं दर्पं च मागध |
मा गमः ससुतामात्यः सबलश्च यमक्षयम् ||२१||
दम्भोद्भवः कार्तवीर्य उत्तरश्च बृहद्रथः |
श्रेयसो ह्यवमन्येह विनेशुः सबला नृपाः ||२२||
मुमुक्षमाणास्त्वत्तश्च न वयं ब्राह्मणब्रुवाः |
शौरिरस्मि हृषीकेशो नृवीरौ पाण्डवाविमौ ||२३||
त्वामाह्वयामहे राजन्स्थिरो युध्यस्व मागध |
मुञ्च वा नृपतीन्सर्वान्मा गमस्त्वं यमक्षयम् ||२४||
जरासन्ध उवाच||
नाजितान्वै नरपतीनहमादद्मि कांश्चन |
जितः कः पर्यवस्थाता कोऽत्र यो न मया जितः ||२५||
क्षत्रियस्यैतदेवाहुर्धर्म्यं कृष्णोपजीवनम् |
विक्रम्य वशमानीय कामतो यत्समाचरेत् ||२६||
देवतार्थमुपाकृत्य राज्ञः कृष्ण कथं भयात् |
अहमद्य विमुञ्चेयं क्षात्रं व्रतमनुस्मरन् ||२७||
सैन्यं सैन्येन व्यूढेन एक एकेन वा पुनः |
द्वाभ्यां त्रिभिर्वा योत्स्येऽहं युगपत्पृथगेव वा ||२८||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा जरासन्धः सहदेवाभिषेचनम् |
आज्ञापयत्तदा राजा युयुत्सुर्भीमकर्मभिः ||२९||
स तु सेनापती राजा सस्मार भरतर्षभ |
कौशिकं चित्रसेनं च तस्मिन्युद्ध उपस्थिते ||३०||
ययोस्ते नामनी लोके हंसेति डिभकेति च |
पूर्वं सङ्कथिते पुम्भिर्नृलोके लोकसत्कृते ||३१||
तं तु राजन्विभुः शौरी राजानं बलिनां वरम् |
स्मृत्वा पुरुषशार्दूल शार्दूलसमविक्रमम् ||३२||
सत्यसन्धो जरासन्धं भुवि भीमपराक्रमम् |
भागमन्यस्य निर्दिष्टं वध्यं भूमिभृदच्युतः ||३३||
नात्मनात्मवतां मुख्य इयेष मधुसूदनः |
ब्रह्मणोऽऽज्ञां पुरस्कृत्य हन्तुं हलधरानुजः ||३४||
२१
वैशम्पायन उवाच||
ततस्तं निश्चितात्मानं युद्धाय यदुनन्दनः |
उवाच वाग्मी राजानं जरासन्धमधोक्षजः ||१||
त्रयाणां केन ते राजन्योद्धुं वितरते मनः |
अस्मदन्यतमेनेह सज्जीभवतु को युधि ||२||
एवमुक्तः स कृष्णेन युद्धं वव्रे महाद्युतिः |
जरासन्धस्ततो राजन्भीमसेनेन मागधः ||३||
धारयन्नगदान्मुख्यान्निर्वृतीर्वेदनानि च |
उपतस्थे जरासन्धं युयुत्सुं वै पुरोहितः ||४||
कृतस्वस्त्ययनो विद्वान्ब्राह्मणेन यशस्विना |
समनह्यज्जरासन्धः क्षत्रधर्ममनुव्रतः ||५||
अवमुच्य किरीटं स केशान्समनुमृज्य च |
उदतिष्ठज्जरासन्धो वेलातिग इवार्णवः ||६||
उवाच मतिमान्राजा भीमं भीमपराक्रमम् |
भीम योत्स्ये त्वया सार्धं श्रेयसा निर्जितं वरम् ||७||
एवमुक्त्वा जरासन्धो भीमसेनमरिंदमः |
प्रत्युद्ययौ महातेजाः शक्रं बलिरिवासुरः ||८||
ततः संमन्त्र्य कृष्णेन कृतस्वस्त्ययनो बली |
भीमसेनो जरासन्धमाससाद युयुत्सया ||९||
ततस्तौ नरशार्दूलौ बाहुशस्त्रौ समीयतुः |
वीरौ परमसंहृष्टावन्योन्यजयकाङ्क्षिणौ ||१०||
तयोरथ भुजाघातान्निग्रहप्रग्रहात्तथा |
आसीत्सुभीमसंह्रादो वज्रपर्वतयोरिव ||११||
उभौ परमसंहृष्टौ बलेनातिबलावुभौ |
अन्योन्यस्यान्तरं प्रेप्सू परस्परजयैषिणौ ||१२||
तद्भीममुत्सार्य जनं युद्धमासीदुपह्वरे |
बलिनोः संयुगे राजन्वृत्रवासवयोरिव ||१३||
प्रकर्षणाकर्षणाभ्यामभ्याकर्षविकर्षणैः |
आकर्षेतां तथान्योन्यं जानुभिश्चाभिजघ्नतुः ||१४||
ततः शब्देन महता भर्त्सयन्तौ परस्परम् |
पाषाणसङ्घातनिभैः प्रहारैरभिजघ्नतुः ||१५||
व्यूढोरस्कौ दीर्घभुजौ नियुद्धकुशलावुभौ |
बाहुभिः समसज्जेतामायसैः परिघैरिव ||१६||
कार्त्तिकस्य तु मासस्य प्रवृत्तं प्रथमेऽहनि |
अनारतं दिवारात्रमविश्रान्तमवर्तत ||१७||
तद्वृत्तं तु त्रयोदश्यां समवेतं महात्मनोः |
चतुर्दश्यां निशायां तु निवृत्तो मागधः क्लमात् ||१८||
तं राजानं तथा क्लान्तं दृष्ट्वा राजञ्जनार्दनः |
उवाच भीमकर्माणं भीमं सम्बोधयन्निव ||१९||
क्लान्तः शत्रुर्न कौन्तेय लभ्यः पीडयितुं रणे |
पीड्यमानो हि कार्त्स्न्येन जह्याज्जीवितमात्मनः ||२०||
तस्मात्ते नैव कौन्तेय पीडनीयो नराधिपः |
सममेतेन युध्यस्व बाहुभ्यां भरतर्षभ ||२१||
एवमुक्तः स कृष्णेन पाण्डवः परवीरहा |
जरासन्धस्य तद्रन्ध्रं ज्ञात्वा चक्रे मतिं वधे ||२२||
ततस्तमजितं जेतुं जरासन्धं वृकोदरः |
संरभ्य बलिनां मुख्यो जग्राह कुरुनन्दनः ||२३||
२२
वैशम्पायन उवाच||
भीमसेनस्ततः कृष्णमुवाच यदुनन्दनम् |
बुद्धिमास्थाय विपुलां जरासन्धजिघांसया ||१||
नायं पापो मया कृष्ण युक्तः स्यादनुरोधितुम् |
प्राणेन यदुशार्दूल बद्धवङ्क्षणवाससा ||२||
एवमुक्तस्ततः कृष्णः प्रत्युवाच वृकोदरम् |
त्वरयन्पुरुषव्याघ्रो जरासन्धवधेप्सया ||३||
यत्ते दैवं परं सत्त्वं यच्च ते मातरिश्वनः |
बलं भीम जरासन्धे दर्शयाशु तदद्य नः ||४||
एवमुक्तस्तदा भीमो जरासन्धमरिंदमः |
उत्क्षिप्य भ्रामयद्राजन्बलवन्तं महाबलः ||५||
भ्रामयित्वा शतगुणं भुजाभ्यां भरतर्षभ |
बभञ्ज पृष्ठे सङ्क्षिप्य निष्पिष्य विननाद च ||६||
तस्य निष्पिष्यमाणस्य पाण्डवस्य च गर्जतः |
अभवत्तुमुलो नादः सर्वप्राणिभयङ्करः ||७||
वित्रेसुर्मागधाः सर्वे स्त्रीणां गर्भाश्च सुस्रुवुः |
भीमसेनस्य नादेन जरासन्धस्य चैव ह ||८||
किं नु स्विद्धिमवान्भिन्नः किं नु स्विद्दीर्यते मही |
इति स्म मागधा जज्ञुर्भीमसेनस्य निस्वनात् ||९||
ततो राजकुलद्वारि प्रसुप्तमिव तं नृपम् |
रात्रौ परासुमुत्सृज्य निश्चक्रमुररिंदमाः ||१०||
जरासन्धरथं कृष्णो योजयित्वा पताकिनम् |
आरोप्य भ्रातरौ चैव मोक्षयामास बान्धवान् ||११||
ते वै रत्नभुजं कृष्णं रत्नार्हं पृथिवीश्वराः |
राजानश्चक्रुरासाद्य मोक्षिता महतो भयात् ||१२||
अक्षतः शस्त्रसम्पन्नो जितारिः सह राजभिः |
रथमास्थाय तं दिव्यं निर्जगाम गिरिव्रजात् ||१३||
यः स सोदर्यवान्नाम द्वियोधः कृष्णसारथिः |
अभ्यासघाती संदृश्यो दुर्जयः सर्वराजभिः ||१४||
भीमार्जुनाभ्यां योधाभ्यामास्थितः कृष्णसारथिः |
शुशुभे रथवर्योऽसौ दुर्जयः सर्वधन्विभिः ||१५||
शक्रविष्णू हि सङ्ग्रामे चेरतुस्तारकामये |
रथेन तेन तं कृष्ण उपारुह्य ययौ तदा ||१६||
तप्तचामीकराभेण किङ्किणीजालमालिना |
मेघनिर्घोषनादेन जैत्रेणामित्रघातिना ||१७||
येन शक्रो दानवानां जघान नवतीर्नव |
तं प्राप्य समहृष्यन्त रथं ते पुरुषर्षभाः ||१८||
ततः कृष्णं महाबाहुं भ्रातृभ्यां सहितं तदा |
रथस्थं मागधा दृष्ट्वा समपद्यन्त विस्मिताः ||१९||
हयैर्दिव्यैः समायुक्तो रथो वायुसमो जवे |
अधिष्ठितः स शुशुभे कृष्णेनातीव भारत ||२०||
असङ्गी देवविहितस्तस्मिन्रथवरे ध्वजः |
योजनाद्ददृशे श्रीमानिन्द्रायुधसमप्रभः ||२१||
चिन्तयामास कृष्णोऽथ गरुत्मन्तं स चाभ्ययात् |
क्षणे तस्मिन्स तेनासीच्चैत्ययूप इवोच्छ्रितः ||२२||
व्यादितास्यैर्महानादैः सह भूतैर्ध्वजालयैः |
तस्थौ रथवरे तस्मिन्गरुत्मान्पन्नगाशनः ||२३||
दुर्निरीक्ष्यो हि भूतानां तेजसाभ्यधिकं बभौ |
आदित्य इव मध्याह्ने सहस्रकिरणावृतः ||२४||
न स सज्जति वृक्षेषु शस्त्रैश्चापि न रिष्यते |
दिव्यो ध्वजवरो राजन्दृश्यते देवमानुषैः ||२५||
तमास्थाय रथं दिव्यं पर्जन्यसमनिस्वनम् |
निर्ययौ पुरुषव्याघ्रः पाण्डवाभ्यां सहाच्युतः ||२६||
यं लेभे वासवाद्राजा वसुस्तस्माद्बृहद्रथः |
बृहद्रथात्क्रमेणैव प्राप्तो बार्हद्रथं नृपम् ||२७||
स निर्ययौ महाबाहुः पुण्डरीकेक्षणस्ततः |
गिरिव्रजाद्बहिस्तस्थौ समे देशे महायशाः ||२८||
तत्रैनं नागराः सर्वे सत्कारेणाभ्ययुस्तदा |
ब्राह्मणप्रमुखा राजन्विधिदृष्टेन कर्मणा ||२९||
बन्धनाद्विप्रमुक्ताश्च राजानो मधुसूदनम् |
पूजयामासुरूचुश्च सान्त्वपूर्वमिदं वचः ||३०||
नैतच्चित्रं महाबाहो त्वयि देवकिनन्दन |
भीमार्जुनबलोपेते धर्मस्य परिपालनम् ||३१||
जरासन्धह्रदे घोरे दुःखपङ्के निमज्जताम् |
राज्ञां समभ्युद्धरणं यदिदं कृतमद्य ते ||३२||
विष्णो समवसन्नानां गिरिदुर्गे सुदारुणे |
दिष्ट्या मोक्षाद्यशो दीप्तमाप्तं ते पुरुषोत्तम ||३३||
किं कुर्मः पुरुषव्याघ्र ब्रवीहि पुरुषर्षभ |
कृतमित्येव तज्ज्ञेयं नृपैर्यद्यपि दुष्करम् ||३४||
तानुवाच हृषीकेशः समाश्वास्य महामनाः |
युधिष्ठिरो राजसूयं क्रतुमाहर्तुमिच्छति ||३५||
तस्य धर्मप्रवृत्तस्य पार्थिवत्वं चिकीर्षतः |
सर्वैर्भवद्भिर्यज्ञार्थे साहाय्यं दीयतामिति ||३६||
ततः प्रतीतमनसस्ते नृपा भरतर्षभ |
तथेत्येवाब्रुवन्सर्वे प्रतिजज्ञुश्च तां गिरम् ||३७||
रत्नभाजं च दाशार्हं चक्रुस्ते पृथिवीश्वराः |
कृच्छ्राज्जग्राह गोविन्दस्तेषां तदनुकम्पया ||३८||
जरासन्धात्मजश्चैव सहदेवो महारथः |
निर्ययौ सजनामात्यः पुरस्कृत्य पुरोहितम् ||३९||
स नीचैः प्रश्रितो भूत्वा बहुरत्नपुरोगमः |
सहदेवो नृणां देवं वासुदेवमुपस्थितः ||४०||
भयार्ताय ततस्तस्मै कृष्णो दत्त्वाभयं तदा |
अभ्यषिञ्चत तत्रैव जरासन्धात्मजं तदा ||४१||
गत्वैकत्वं च कृष्णेन पार्थाभ्यां चैव सत्कृतः |
विवेश राजा मतिमान्पुनर्बार्हद्रथं पुरम् ||४२||
कृष्णस्तु सह पार्थाभ्यां श्रिया परमया ज्वलन् |
रत्नान्यादाय भूरीणि प्रययौ पुष्करेक्षणः ||४३||
इन्द्रप्रस्थमुपागम्य पाण्डवाभ्यां सहाच्युतः |
समेत्य धर्मराजानं प्रीयमाणोऽभ्यभाषत ||४४||
दिष्ट्या भीमेन बलवाञ्जरासन्धो निपातितः |
राजानो मोक्षिताश्चेमे बन्धनान्नृपसत्तम ||४५||
दिष्ट्या कुशलिनौ चेमौ भीमसेनधनञ्जयौ |
पुनः स्वनगरं प्राप्तावक्षताविति भारत ||४६||
ततो युधिष्ठिरः कृष्णं पूजयित्वा यथार्हतः |
भीमसेनार्जुनौ चैव प्रहृष्टः परिषस्वजे ||४७||
ततः क्षीणे जरासन्धे भ्रातृभ्यां विहितं जयम् |
अजातशत्रुरासाद्य मुमुदे भ्रातृभिः सह ||४८||
यथावयः समागम्य राजभिस्तैश्च पाण्डवः |
सत्कृत्य पूजयित्वा च विससर्ज नराधिपान् ||४९||
युधिष्ठिराभ्यनुज्ञातास्ते नृपा हृष्टमानसाः |
जग्मुः स्वदेशांस्त्वरिता यानैरुच्चावचैस्ततः ||५०||
एवं पुरुषशार्दूलो महाबुद्धिर्जनार्दनः |
पाण्डवैर्घातयामास जरासन्धमरिं तदा ||५१||
घातयित्वा जरासन्धं बुद्धिपूर्वमरिंदमः |
धर्मराजमनुज्ञाप्य पृथां कृष्णां च भारत ||५२||
सुभद्रां भीमसेनं च फल्गुनं यमजौ तथा |
धौम्यमामन्त्रयित्वा च प्रययौ स्वां पुरीं प्रति ||५३||
तेनैव रथमुख्येन तरुणादित्यवर्चसा |
धर्मराजविसृष्टेन दिव्येनानादयन्दिशः ||५४||
ततो युधिष्ठिरमुखाः पाण्डवा भरतर्षभ |
प्रदक्षिणमकुर्वन्त कृष्णमक्लिष्टकारिणम् ||५५||
ततो गते भगवति कृष्णे देवकिनन्दने |
जयं लब्ध्वा सुविपुलं राज्ञामभयदास्तदा ||५६||
संवर्धितौजसो भूयः कर्मणा तेन भारत |
द्रौपद्याः पाण्डवा राजन्परां प्रीतिमवर्धयन् ||५७||
तस्मिन्काले तु यद्युक्तं धर्मकामार्थसंहितम् |
तद्राजा धर्मतश्चक्रे राज्यपालनकीर्तिमान् ||५८||
दिग्विजयपर्व
२३
वैशम्पायन उवाच||
पार्थः प्राप्य धनुःश्रेष्ठमक्षय्यौ च महेषुधी |
रथं ध्वजं सभां चैव युधिष्ठिरमभाषत ||१||
धनुरस्त्रं शरा वीर्यं पक्षो भूमिर्यशो बलम् |
प्राप्तमेतन्मया राजन्दुष्प्रापं यदभीप्सितम् ||२||
तत्र कृत्यमहं मन्ये कोशस्यास्य विवर्धनम् |
करमाहारयिष्यामि राज्ञः सर्वान्नृपोत्तम ||३||
विजयाय प्रयास्यामि दिशं धनदरक्षिताम् |
तिथावथ मुहूर्ते च नक्षत्रे च तथा शिवे ||४||
धनञ्जयवचः श्रुत्वा धर्मराजो युधिष्ठिरः |
स्निग्धगम्भीरनादिन्या तं गिरा प्रत्यभाषत ||५||
स्वस्ति वाच्यार्हतो विप्रान्प्रयाहि भरतर्षभ |
दुर्हृदामप्रहर्षाय सुहृदां नन्दनाय च ||६||
विजयस्ते ध्रुवं पार्थ प्रियं काममवाप्नुहि ||६||
इत्युक्तः प्रययौ पार्थः सैन्येन महता वृतः |
अग्निदत्तेन दिव्येन रथेनाद्भुतकर्मणा ||७||
तथैव भीमसेनोऽपि यमौ च पुरुषर्षभौ |
ससैन्याः प्रययुः सर्वे धर्मराजाभिपूजिताः ||८||
दिशं धनपतेरिष्टामजयत्पाकशासनिः |
भीमसेनस्तथा प्राचीं सहदेवस्तु दक्षिणाम् ||९||
प्रतीचीं नकुलो राजन्दिशं व्यजयदस्त्रवित् |
खाण्डवप्रस्थमध्यास्ते धर्मराजो युधिष्ठिरः ||१०||
जनमेजय उवाच||
दिशामभिजयं ब्रह्मन्विस्तरेणानुकीर्तय |
न हि तृप्यामि पूर्वेषां शृण्वानश्चरितं महत् ||११||
वैशम्पायन उवाच||
धनञ्जयस्य वक्ष्यामि विजयं पूर्वमेव ते |
यौगपद्येन पार्थैर्हि विजितेयं वसुन्धरा ||१२||
पूर्वं कुणिन्दविषये वशे चक्रे महीपतीन् |
धनञ्जयो महाबाहुर्नातितीव्रेण कर्मणा ||१३||
आनर्तान्कालकूटांश्च कुणिन्दांश्च विजित्य सः |
सुमण्डलं पापजितं कृतवाननुसैनिकम् ||१४||
स तेन सहितो राजन्सव्यसाची परन्तपः |
विजिग्ये सकलं द्वीपं प्रतिविन्ध्यं च पार्थिवम् ||१५||
सकलद्वीपवासांश्च सप्तद्वीपे च ये नृपाः |
अर्जुनस्य च सैन्यानां विग्रहस्तुमुलोऽभवत् ||१६||
स तानपि महेष्वासो विजित्य भरतर्षभ |
तैरेव सहितः सर्वैः प्राग्ज्योतिषमुपाद्रवत् ||१७||
तत्र राजा महानासीद्भगदत्तो विशां पते |
तेनासीत्सुमहद्युद्धं पाण्डवस्य महात्मनः ||१८||
स किरातैश्च चीनैश्च वृतः प्राग्ज्योतिषोऽभवत् |
अन्यैश्च बहुभिर्योधैः सागरानूपवासिभिः ||१९||
ततः स दिवसानष्टौ योधयित्वा धनञ्जयम् |
प्रहसन्नब्रवीद्राजा सङ्ग्रामे विगतक्लमः ||२०||
उपपन्नं महाबाहो त्वयि पाण्डवनन्दन |
पाकशासनदायादे वीर्यमाहवशोभिनि ||२१||
अहं सखा सुरेन्द्रस्य शक्रादनवमो रणे |
न च शक्नोमि ते तात स्थातुं प्रमुखतो युधि ||२२||
किमीप्सितं पाण्डवेय ब्रूहि किं करवाणि ते |
यद्वक्ष्यसि महाबाहो तत्करिष्यामि पुत्रक ||२३||
अर्जुन उवाच||
कुरूणामृषभो राजा धर्मपुत्रो युधिष्ठिरः |
तस्य पार्थिवतामीप्से करस्तस्मै प्रदीयताम् ||२४||
भवान्पितृसखा चैव प्रीयमाणो मयापि च |
ततो नाज्ञापयामि त्वां प्रीतिपूर्वं प्रदीयताम् ||२५||
भगदत्त उवाच||
कुन्तीमातर्यथा मे त्वं तथा राजा युधिष्ठिरः |
सर्वमेतत्करिष्यामि किं चान्यत्करवाणि ते ||२६||
२४
वैशम्पायन उवाच||
तं विजित्य महाबाहुः कुन्तीपुत्रो धनञ्जयः |
प्रययावुत्तरां तस्माद्दिशं धनदपालिताम् ||१||
अन्तर्गिरिं च कौन्तेयस्तथैव च बहिर्गिरिम् |
तथोपरिगिरिं चैव विजिग्ये पुरुषर्षभः ||२||
विजित्य पर्वतान्सर्वान्ये च तत्र नराधिपाः |
तान्वशे स्थापयित्वा स रत्नान्यादाय सर्वशः ||३||
तैरेव सहितः सर्वैरनुरज्य च तान्नृपान् |
कुलूतवासिनं राजन्बृहन्तमुपजग्मिवान् ||४||
मृदङ्गवरनादेन रथनेमिस्वनेन च |
हस्तिनां च निनादेन कम्पयन्वसुधामिमाम् ||५||
ततो बृहन्तस्तरुणो बलेन चतुरङ्गिणा |
निष्क्रम्य नगरात्तस्माद्योधयामास पाण्डवम् ||६||
सुमहान्संनिपातोऽभूद्धनञ्जयबृहन्तयोः |
न शशाक बृहन्तस्तु सोढुं पाण्डवविक्रमम् ||७||
सोऽविषह्यतमं ज्ञात्वा कौन्तेयं पर्वतेश्वरः |
उपावर्तत दुर्मेधा रत्नान्यादाय सर्वशः ||८||
स तद्राज्यमवस्थाप्य कुलूतसहितो ययौ |
सेनाबिन्दुमथो राजन्राज्यादाशु समाक्षिपत् ||९||
मोदापुरं वामदेवं सुदामानं सुसङ्कुलम् |
कुलूतानुत्तरांश्चैव तांश्च राज्ञः समानयत् ||१०||
तत्रस्थः पुरुषैरेव धर्मराजस्य शासनात् |
व्यजयद्धनञ्जयो राजन्देशान्पञ्च प्रमाणतः ||११||
स दिवःप्रस्थमासाद्य सेनाबिन्दोः पुरं महत् |
बलेन चतुरङ्गेण निवेशमकरोत्प्रभुः ||१२||
स तैः परिवृतः सर्वैर्विष्वगश्वं नराधिपम् |
अभ्यगच्छन्महातेजाः पौरवं पुरुषर्षभः ||१३||
विजित्य चाहवे शूरान्पार्वतीयान्महारथान् |
ध्वजिन्या व्यजयद्राजन्पुरं पौरवरक्षितम् ||१४||
पौरवं तु विनिर्जित्य दस्यून्पर्वतवासिनः |
गणानुत्सवसङ्केतानजयत्सप्त पाण्डवः ||१५||
ततः काश्मीरकान्वीरान्क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभः |
व्यजयल्लोहितं चैव मण्डलैर्दशभिः सह ||१६||
ततस्त्रिगर्तान्कौन्तेयो दार्वान्कोकनदाश्च ये |
क्षत्रिया बहवो राजन्नुपावर्तन्त सर्वशः ||१७||
अभिसारीं ततो रम्यां विजिग्ये कुरुनन्दनः |
उरशावासिनं चैव रोचमानं रणेऽजयत् ||१८||
ततः सिंहपुरं रम्यं चित्रायुधसुरक्षितम् |
प्रामथद्बलमास्थाय पाकशासनिराहवे ||१९||
ततः सुह्मांश्च चोलांश्च किरीटी पाण्डवर्षभः |
सहितः सर्वसैन्येन प्रामथत्कुरुनन्दनः ||२०||
ततः परमविक्रान्तो बाह्लीकान्कुरुनन्दनः |
महता परिमर्देन वशे चक्रे दुरासदान् ||२१||
गृहीत्वा तु बलं सारं फल्गु चोत्सृज्य पाण्डवः |
दरदान्सह काम्बोजैरजयत्पाकशासनिः ||२२||
प्रागुत्तरां दिशं ये च वसन्त्याश्रित्य दस्यवः |
निवसन्ति वने ये च तान्सर्वानजयत्प्रभुः ||२३||
लोहान्परमकाम्बोजानृषिकानुत्तरानपि |
सहितांस्तान्महाराज व्यजयत्पाकशासनिः ||२४||
ऋषिकेषु तु सङ्ग्रामो बभूवातिभयङ्करः |
तारकामयसङ्काशः परमर्षिकपार्थयोः ||२५||
स विजित्य ततो राजन्नृषिकान्रणमूर्धनि |
शुकोदरसमप्रख्यान्हयानष्टौ समानयत् ||२६||
मयूरसदृशानन्यानुभयानेव चापरान् ||२६||
स विनिर्जित्य सङ्ग्रामे हिमवन्तं सनिष्कुटम् |
श्वेतपर्वतमासाद्य न्यवसत्पुरुषर्षभः ||२७||
२५
वैशम्पायन उवाच||
स श्वेतपर्वतं वीरः समतिक्रम्य भारत |
देशं किम्पुरुषावासं द्रुमपुत्रेण रक्षितम् ||१||
महता संनिपातेन क्षत्रियान्तकरेण ह |
व्यजयत्पाण्डवश्रेष्ठः करे चैव न्यवेशयत् ||२||
तं जित्वा हाटकं नाम देशं गुह्यकरक्षितम् |
पाकशासनिरव्यग्रः सहसैन्यः समासदत् ||३||
तांस्तु सान्त्वेन निर्जित्य मानसं सर उत्तमम् |
ऋषिकुल्याश्च ताः सर्वा ददर्श कुरुनन्दनः ||४||
सरो मानसमासाद्य हाटकानभितः प्रभुः |
गन्धर्वरक्षितं देशं व्यजयत्पाण्डवस्ततः ||५||
तत्र तित्तिरिकल्माषान्मण्डूकाक्षान्हयोत्तमान् |
लेभे स करमत्यन्तं गन्धर्वनगरात्तदा ||६||
उत्तरं हरिवर्षं तु समासाद्य स पाण्डवः |
इयेष जेतुं तं देशं पाकशासननन्दनः ||७||
तत एनं महाकाया महावीर्या महाबलाः |
द्वारपालाः समासाद्य हृष्टा वचनमब्रुवन् ||८||
पार्थ नेदं त्वया शक्यं पुरं जेतुं कथञ्चन |
उपावर्तस्व कल्याण पर्याप्तमिदमच्युत ||९||
इदं पुरं यः प्रविशेद्ध्रुवं स न भवेन्नरः |
प्रीयामहे त्वया वीर पर्याप्तो विजयस्तव ||१०||
न चापि किञ्चिज्जेतव्यमर्जुनात्र प्रदृश्यते |
उत्तराः कुरवो ह्येते नात्र युद्धं प्रवर्तते ||११||
प्रविष्टश्चापि कौन्तेय नेह द्रक्ष्यसि किञ्चन |
न हि मानुषदेहेन शक्यमत्राभिवीक्षितुम् ||१२||
अथेह पुरुषव्याघ्र किञ्चिदन्यच्चिकीर्षसि |
तद्ब्रवीहि करिष्यामो वचनात्तव भारत ||१३||
ततस्तानब्रवीद्राजन्नर्जुनः पाकशासनिः |
पार्थिवत्वं चिकीर्षामि धर्मराजस्य धीमतः ||१४||
न प्रवेक्ष्यामि वो देशं बाध्यत्वं यदि मानुषैः |
युधिष्ठिराय यत्किञ्चित्करवन्नः प्रदीयताम् ||१५||
ततो दिव्यानि वस्त्राणि दिव्यान्याभरणानि च |
मोकाजिनानि दिव्यानि तस्मै ते प्रददुः करम् ||१६||
एवं स पुरुषव्याघ्रो विजिग्ये दिशमुत्तराम् |
सङ्ग्रामान्सुबहून्कृत्वा क्षत्रियैर्दस्युभिस्तथा ||१७||
स विनिर्जित्य राज्ञस्तान्करे च विनिवेश्य ह |
धनान्यादाय सर्वेभ्यो रत्नानि विविधानि च ||१८||
हयांस्तित्तिरिकल्माषाञ्शुकपत्रनिभानपि |
मयूरसदृशांश्चान्यान्सर्वाननिलरंहसः ||१९||
वृतः सुमहता राजन्बलेन चतुरङ्गिणा |
आजगाम पुनर्वीरः शक्रप्रस्थं पुरोत्तमम् ||२०||
२६
वैशम्पायन उवाच||
एतस्मिन्नेव काले तु भीमसेनोऽपि वीर्यवान् |
धर्मराजमनुज्ञाप्य ययौ प्राचीं दिशं प्रति ||१||
महता बलचक्रेण परराष्ट्रावमर्दिना |
वृतो भरतशार्दूलो द्विषच्छोकविवर्धनः ||२||
स गत्वा राजशार्दूलः पाञ्चालानां पुरं महत् |
पाञ्चालान्विविधोपायैः सान्त्वयामास पाण्डवः ||३||
ततः स गण्डकीं शूरो विदेहांश्च नरर्षभः |
विजित्याल्पेन कालेन दशार्णानगमत्प्रभुः ||४||
तत्र दाशार्णको राजा सुधर्मा लोमहर्षणम् |
कृतवान्कर्म भीमेन महद्युद्धं निरायुधम् ||५||
भीमसेनस्तु तद्दृष्ट्वा तस्य कर्म परन्तपः |
अधिसेनापतिं चक्रे सुधर्माणं महाबलम् ||६||
ततः प्राचीं दिशं भीमो ययौ भीमपराक्रमः |
सैन्येन महता राजन्कम्पयन्निव मेदिनीम् ||७||
सोऽश्वमेधेश्वरं राजन्रोचमानं सहानुजम् |
जिगाय समरे वीरो बलेन बलिनां वरः ||८||
स तं निर्जित्य कौन्तेयो नातितीव्रेण कर्मणा |
पूर्वदेशं महावीर्यो विजिग्ये कुरुनन्दनः ||९||
ततो दक्षिणमागम्य पुलिन्दनगरं महत् |
सुकुमारं वशे चक्रे सुमित्रं च नराधिपम् ||१०||
ततस्तु धर्मराजस्य शासनाद्भरतर्षभः |
शिशुपालं महावीर्यमभ्ययाज्जनमेजय ||११||
चेदिराजोऽपि तच्छ्रुत्वा पाण्डवस्य चिकीर्षितम् |
उपनिष्क्रम्य नगरात्प्रत्यगृह्णात्परन्तपः ||१२||
तौ समेत्य महाराज कुरुचेदिवृषौ तदा |
उभयोरात्मकुलयोः कौशल्यं पर्यपृच्छताम् ||१३||
ततो निवेद्य तद्राष्ट्रं चेदिराजो विशां पते |
उवाच भीमं प्रहसन्किमिदं कुरुषेऽनघ ||१४||
तस्य भीमस्तदाचख्यौ धर्मराजचिकीर्षितम् |
स च तत्प्रतिगृह्यैव तथा चक्रे नराधिपः ||१५||
ततो भीमस्तत्र राजन्नुषित्वा त्रिदशाः क्षपाः |
सत्कृतः शिशुपालेन ययौ सबलवाहनः ||१६||
२७
वैशम्पायन उवाच||
ततः कुमारविषये श्रेणिमन्तमथाजयत् |
कोसलाधिपतिं चैव बृहद्बलमरिंदमः ||१||
अयोध्यायां तु धर्मज्ञं दीर्घप्रज्ञं महाबलम् |
अजयत्पाण्डवश्रेष्ठो नातितीव्रेण कर्मणा ||२||
ततो गोपालकच्छं च सोत्तमानपि चोत्तरान् |
मल्लानामधिपं चैव पार्थिवं व्यजयत्प्रभुः ||३||
ततो हिमवतः पार्श्वे समभ्येत्य जरद्गवम् |
सर्वमल्पेन कालेन देशं चक्रे वशे बली ||४||
एवं बहुविधान्देशान्विजित्य पुरुषर्षभः |
उन्नाटमभितो जिग्ये कुक्षिमन्तं च पर्वतम् ||५||
पाण्डवः सुमहावीर्यो बलेन बलिनां वरः ||५||
स काशिराजं समरे सुबन्धुमनिवर्तिनम् |
वशे चक्रे महाबाहुर्भीमो भीमपराक्रमः ||६||
ततः सुपार्श्वमभितस्तथा राजपतिं क्रथम् |
युध्यमानं बलात्सङ्ख्ये विजिग्ये पाण्डवर्षभः ||७||
ततो मत्स्यान्महातेजा मलयांश्च महाबलान् |
अनवद्यान्गयांश्चैव पशुभूमिं च सर्वशः ||८||
निवृत्य च महाबाहुर्मदर्वीकं महीधरम् |
सोपदेशं विनिर्जित्य प्रययावुत्तरामुखः ||९||
वत्सभूमिं च कौन्तेयो विजिग्ये बलवान्बलात् ||९||
भर्गाणामधिपं चैव निषादाधिपतिं तथा |
विजिग्ये भूमिपालांश्च मणिमत्प्रमुखान्बहून् ||१०||
ततो दक्षिणमल्लांश्च भोगवन्तं च पाण्डवः |
तरसैवाजयद्भीमो नातितीव्रेण कर्मणा ||११||
शर्मकान्वर्मकांश्चैव सान्त्वेनैवाजयत्प्रभुः |
वैदेहकं च राजानं जनकं जगतीपतिम् ||१२||
विजिग्ये पुरुषव्याघ्रो नातितीव्रेण कर्मणा ||१२||
वैदेहस्थस्तु कौन्तेय इन्द्रपर्वतमन्तिकात् |
किरातानामधिपतीन्व्यजयत्सप्त पाण्डवः ||१३||
ततः सुह्मान्प्राच्यसुह्मान्समक्षांश्चैव वीर्यवान् |
विजित्य युधि कौन्तेयो मागधानुपयाद्बली ||१४||
दण्डं च दण्डधारं च विजित्य पृथिवीपतीन् |
तैरेव सहितः सर्वैर्गिरिव्रजमुपाद्रवत् ||१५||
जारासन्धिं सान्त्वयित्वा करे च विनिवेश्य ह |
तैरेव सहितो राजन्कर्णमभ्यद्रवद्बली ||१६||
स कम्पयन्निव महीं बलेन चतुरङ्गिणा |
युयुधे पाण्डवश्रेष्ठः कर्णेनामित्रघातिना ||१७||
स कर्णं युधि निर्जित्य वशे कृत्वा च भारत |
ततो विजिग्ये बलवान्राज्ञः पर्वतवासिनः ||१८||
अथ मोदागिरिं चैव राजानं बलवत्तरम् |
पाण्डवो बाहुवीर्येण निजघान महामृधे ||१९||
ततः पौण्ड्राधिपं वीरं वासुदेवं महाबलम् |
कौशिकीकच्छनिलयं राजानं च महौजसम् ||२०||
उभौ बलवृतौ वीरावुभौ तीव्रपराक्रमौ |
निर्जित्याजौ महाराज वङ्गराजमुपाद्रवत् ||२१||
समुद्रसेनं निर्जित्य चन्द्रसेनं च पार्थिवम् |
ताम्रलिप्तं च राजानं काचं वङ्गाधिपं तथा ||२२||
सुह्मानामधिपं चैव ये च सागरवासिनः |
सर्वान्म्लेच्छगणांश्चैव विजिग्ये भरतर्षभः ||२३||
एवं बहुविधान्देशान्विजित्य पवनात्मजः |
वसु तेभ्य उपादाय लौहित्यमगमद्बली ||२४||
स सर्वान्म्लेच्छनृपतीन्सागरद्वीपवासिनः |
करमाहारयामास रत्नानि विविधानि च ||२५||
चन्दनागुरुवस्त्राणि मणिमुक्तमनुत्तमम् |
काञ्चनं रजतं वज्रं विद्रुमं च महाधनम् ||२६||
स कोटिशतसङ्ख्येन धनेन महता तदा |
अभ्यवर्षदमेयात्मा धनवर्षेण पाण्डवम् ||२७||
इन्द्रप्रस्थमथागम्य भीमो भीमपराक्रमः |
निवेदयामास तदा धर्मराजाय तद्धनम् ||२८||
२८
वैशम्पायन उवाच||
तथैव सहदेवोऽपि धर्मराजेन पूजितः |
महत्या सेनया सार्धं प्रययौ दक्षिणां दिशम् ||१||
स शूरसेनान्कार्त्स्न्येन पूर्वमेवाजयत्प्रभुः |
मत्स्यराजं च कौरव्यो वशे चक्रे बलाद्बली ||२||
अधिराजाधिपं चैव दन्तवक्रं महाहवे |
जिगाय करदं चैव स्वराज्ये संन्यवेशयत् ||३||
सुकुमारं वशे चक्रे सुमित्रं च नराधिपम् |
तथैवापरमत्स्यांश्च व्यजयत्स पटच्चरान् ||४||
निषादभूमिं गोशृङ्गं पर्वतप्रवरं तथा |
तरसा व्यजयद्धीमाञ्श्रेणिमन्तं च पार्थिवम् ||५||
नवराष्ट्रं विनिर्जित्य कुन्तिभोजमुपाद्रवत् |
प्रीतिपूर्वं च तस्यासौ प्रतिजग्राह शासनम् ||६||
ततश्चर्मण्वतीकूले जम्भकस्यात्मजं नृपम् |
ददर्श वासुदेवेन शेषितं पूर्ववैरिणा ||७||
चक्रे तत्र स सङ्ग्रामं सह भोजेन भारत |
स तमाजौ विनिर्जित्य दक्षिणाभिमुखो ययौ ||८||
करांस्तेभ्य उपादाय रत्नानि विविधानि च |
ततस्तैरेव सहितो नर्मदामभितो ययौ ||९||
विन्दानुविन्दावावन्त्यौ सैन्येन महता वृतौ |
जिगाय समरे वीरावाश्विनेयः प्रतापवान् ||१०||
ततो रत्नान्युपादाय पुरीं माहिष्मतीं ययौ |
तत्र नीलेन राज्ञा स चक्रे युद्धं नरर्षभः ||११||
पाण्डवः परवीरघ्नः सहदेवः प्रतापवान् |
ततोऽस्य सुमहद्युद्धमासीद्भीरुभयङ्करम् ||१२||
सैन्यक्षयकरं चैव प्राणानां संशयाय च |
चक्रे तस्य हि साहाय्यं भगवान्हव्यवाहनः ||१३||
ततो हया रथा नागाः पुरुषाः कवचानि च |
प्रदीप्तानि व्यदृश्यन्त सहदेवबले तदा ||१४||
ततः सुसम्भ्रान्तमना बभूव कुरुनन्दनः |
नोत्तरं प्रतिवक्तुं च शक्तोऽभूज्जनमेजय ||१५||
जनमेजय उवाच||
किमर्थं भगवानग्निः प्रत्यमित्रोऽभवद्युधि |
सहदेवस्य यज्ञार्थं घटमानस्य वै द्विज ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
तत्र माहिष्मतीवासी भगवान्हव्यवाहनः |
श्रूयते निगृहीतो वै पुरस्तात्पारदारिकः ||१७||
नीलस्य राज्ञः पूर्वेषामुपनीतश्च सोऽभवत् |
तदा ब्राह्मणरूपेण चरमाणो यदृच्छया ||१८||
तं तु राजा यथाशास्त्रमन्वशाद्धार्मिकस्तदा |
प्रजज्वाल ततः कोपाद्भगवान्हव्यवाहनः ||१९||
तं दृष्ट्वा विस्मितो राजा जगाम शिरसा कविम् |
चक्रे प्रसादं च तदा तस्य राज्ञो विभावसुः ||२०||
वरेण छन्दयामास तं नृपं स्विष्टकृत्तमः |
अभयं च स जग्राह स्वसैन्ये वै महीपतिः ||२१||
ततः प्रभृति ये केचिदज्ञानात्तां पुरीं नृपाः |
जिगीषन्ति बलाद्राजंस्ते दह्यन्तीह वह्निना ||२२||
तस्यां पुर्यां तदा चैव माहिष्मत्यां कुरूद्वह |
बभूवुरनभिग्राह्या योषितश्छन्दतः किल ||२३||
एवमग्निर्वरं प्रादात्स्त्रीणामप्रतिवारणे |
स्वैरिण्यस्तत्र नार्यो हि यथेष्टं प्रचरन्त्युत ||२४||
वर्जयन्ति च राजानस्तद्राष्ट्रं पुरुषोत्तम |
भयादग्नेर्महाराज तदा प्रभृति सर्वदा ||२५||
सहदेवस्तु धर्मात्मा सैन्यं दृष्ट्वा भयार्दितम् |
परीतमग्निना राजन्नाकम्पत यथा गिरिः ||२६||
उपस्पृश्य शुचिर्भूत्वा सोऽब्रवीत्पावकं ततः |
त्वदर्थोऽयं समारम्भः कृष्णवर्त्मन्नमोऽस्तु ते ||२७||
मुखं त्वमसि देवानां यज्ञस्त्वमसि पावक |
पावनात्पावकश्चासि वहनाद्धव्यवाहनः ||२८||
वेदास्त्वदर्थं जाताश्च जातवेदास्ततो ह्यसि |
यज्ञविघ्नमिमं कर्तुं नार्हस्त्वं हव्यवाहन ||२९||
एवमुक्त्वा तु माद्रेयः कुशैरास्तीर्य मेदिनीम् |
विधिवत्पुरुषव्याघ्रः पावकं प्रत्युपाविशत् ||३०||
प्रमुखे सर्वसैन्यस्य भीतोद्विग्नस्य भारत |
न चैनमत्यगाद्वह्निर्वेलामिव महोदधिः ||३१||
तमभ्येत्य शनैर्वह्निरुवाच कुरुनन्दनम् |
सहदेवं नृणां देवं सान्त्वपूर्वमिदं वचः ||३२||
उत्तिष्ठोत्तिष्ठ कौरव्य जिज्ञासेयं कृता मया |
वेद्मि सर्वमभिप्रायं तव धर्मसुतस्य च ||३३||
मया तु रक्षितव्येयं पुरी भरतसत्तम |
यावद्राज्ञोऽस्य नीलस्य कुलवंशधरा इति ||३४||
ईप्सितं तु करिष्यामि मनसस्तव पाण्डव ||३४||
तत उत्थाय हृष्टात्मा प्राञ्जलिः शिरसानतः |
पूजयामास माद्रेयः पावकं पुरुषर्षभः ||३५||
पावके विनिवृत्ते तु नीलो राजाभ्ययात्तदा |
सत्कारेण नरव्याघ्रं सहदेवं युधां पतिम् ||३६||
प्रतिगृह्य च तां पूजां करे च विनिवेश्य तम् |
माद्रीसुतस्ततः प्रायाद्विजयी दक्षिणां दिशम् ||३७||
त्रैपुरं स वशे कृत्वा राजानममितौजसम् |
निजग्राह महाबाहुस्तरसा पोतनेश्वरम् ||३८||
आहृतिं कौशिकाचार्यं यत्नेन महता ततः |
वशे चक्रे महाबाहुः सुराष्ट्राधिपतिं तथा ||३९||
सुराष्ट्रविषयस्थश्च प्रेषयामास रुक्मिणे |
राज्ञे भोजकटस्थाय महामात्राय धीमते ||४०||
भीष्मकाय स धर्मात्मा साक्षादिन्द्रसखाय वै |
स चास्य ससुतो राजन्प्रतिजग्राह शासनम् ||४१||
प्रीतिपूर्वं महाबाहुर्वासुदेवमवेक्ष्य च |
ततः स रत्नान्यादाय पुनः प्रायाद्युधां पतिः ||४२||
ततः शूर्पारकं चैव गणं चोपकृताह्वयम् |
वशे चक्रे महातेजा दण्डकांश्च महाबलः ||४३||
सागरद्वीपवासांश्च नृपतीन्म्लेच्छयोनिजान् |
निषादान्पुरुषादांश्च कर्णप्रावरणानपि ||४४||
ये च कालमुखा नाम नरा राक्षसयोनयः |
कृत्स्नं कोल्लगिरिं चैव मुरचीपत्तनं तथा ||४५||
द्वीपं ताम्राह्वयं चैव पर्वतं रामकं तथा |
तिमिङ्गिलं च नृपतिं वशे चक्रे महामतिः ||४६||
एकपादांश्च पुरुषान्केवलान्वनवासिनः |
नगरीं सञ्जयन्तीं च पिच्छण्डं करहाटकम् ||४७||
दूतैरेव वशे चक्रे करं चैनानदापयत् ||४७||
पाण्ड्यांश्च द्रविडांश्चैव सहितांश्चोड्रकेरलैः |
अन्ध्रांस्तलवनांश्चैव कलिङ्गानोष्ट्रकर्णिकान् ||४८||
अन्ताखीं चैव रोमां च यवनानां पुरं तथा |
दूतैरेव वशे चक्रे करं चैनानदापयत् ||४९||
भरुकच्छं गतो धीमान्दूतान्माद्रवतीसुतः |
प्रेषयामास राजेन्द्र पौलस्त्याय महात्मने ||५०||
विभीषणाय धर्मात्मा प्रीतिपूर्वमरिंदमः ||५०||
स चास्य प्रतिजग्राह शासनं प्रीतिपूर्वकम् |
तच्च कालकृतं धीमानन्वमन्यत स प्रभुः ||५१||
ततः सम्प्रेषयामास रत्नानि विविधानि च |
चन्दनागुरुमुख्यानि दिव्यान्याभरणानि च ||५२||
वासांसि च महार्हाणि मणींश्चैव महाधनान् |
न्यवर्तत ततो धीमान्सहदेवः प्रतापवान् ||५३||
एवं निर्जित्य तरसा सान्त्वेन विजयेन च |
करदान्पार्थिवान्कृत्वा प्रत्यागच्छदरिंदमः ||५४||
धर्मराजाय तत्सर्वं निवेद्य भरतर्षभ |
कृतकर्मा सुखं राजन्नुवास जनमेजय ||५५||
२९
वैशम्पायन उवाच||
नकुलस्य तु वक्ष्यामि कर्माणि विजयं तथा |
वासुदेवजितामाशां यथासौ व्यजयत्प्रभुः ||१||
निर्याय खाण्डवप्रस्थात्प्रतीचीमभितो दिशम् |
उद्दिश्य मतिमान्प्रायान्महत्या सेनया सह ||२||
सिंहनादेन महता योधानां गर्जितेन च |
रथनेमिनिनादैश्च कम्पयन्वसुधामिमाम् ||३||
ततो बहुधनं रम्यं गवाश्वधनधान्यवत् |
कार्त्तिकेयस्य दयितं रोहीतकमुपाद्रवत् ||४||
तत्र युद्धं महद्वृत्तं शूरैर्मत्तमयूरकैः |
मरुभूमिं च कार्त्स्न्येन तथैव बहुधान्यकम् ||५||
शैरीषकं महेच्छं च वशे चक्रे महाद्युतिः |
शिबींस्त्रिगर्तानम्बष्ठान्मालवान्पञ्चकर्पटान् ||६||
तथा मध्यमिकायांश्च वाटधानान्द्विजानथ |
पुनश्च परिवृत्याथ पुष्करारण्यवासिनः ||७||
गणानुत्सवसङ्केतान्व्यजयत्पुरुषर्षभः |
सिन्धुकूलाश्रिता ये च ग्रामणेया महाबलाः ||८||
शूद्राभीरगणाश्चैव ये चाश्रित्य सरस्वतीम् |
वर्तयन्ति च ये मत्स्यैर्ये च पर्वतवासिनः ||९||
कृत्स्नं पञ्चनदं चैव तथैवापरपर्यटम् |
उत्तरज्योतिकं चैव तथा वृन्दाटकं पुरम् ||१०||
द्वारपालं च तरसा वशे चक्रे महाद्युतिः ||१०||
रमठान्हारहूणांश्च प्रतीच्याश्चैव ये नृपाः |
तान्सर्वान्स वशे चक्रे शासनादेव पाण्डवः ||११||
तत्रस्थः प्रेषयामास वासुदेवाय चाभिभुः |
स चास्य दशभी राज्यैः प्रतिजग्राह शासनम् ||१२||
ततः शाकलमभ्येत्य मद्राणां पुटभेदनम् |
मातुलं प्रीतिपूर्वेण शल्यं चक्रे वशे बली ||१३||
स तस्मिन्सत्कृतो राज्ञा सत्कारार्हो विशां पते |
रत्नानि भूरीण्यादाय सम्प्रतस्थे युधां पतिः ||१४||
ततः सागरकुक्षिस्थान्म्लेच्छान्परमदारुणान् |
पह्लवान्बर्बरांश्चैव तान्सर्वाननयद्वशम् ||१५||
ततो रत्नान्युपादाय वशे कृत्वा च पार्थिवान् |
न्यवर्तत नरश्रेष्ठो नकुलश्चित्रमार्गवित् ||१६||
करभाणां सहस्राणि कोशं तस्य महात्मनः |
ऊहुर्दश महाराज कृच्छ्रादिव महाधनम् ||१७||
इन्द्रप्रस्थगतं वीरमभ्येत्य स युधिष्ठिरम् |
ततो माद्रीसुतः श्रीमान्धनं तस्मै न्यवेदयत् ||१८||
एवं प्रतीचीं नकुलो दिशं वरुणपालिताम् |
विजिग्ये वासुदेवेन निर्जितां भरतर्षभः ||१९||
राजसूयपर्व
३०
वैशम्पायन उवाच||
रक्षणाद्धर्मराजस्य सत्यस्य परिपालनात् |
शत्रूणां क्षपणाच्चैव स्वकर्मनिरताः प्रजाः ||१||
बलीनां सम्यगादानाद्धर्मतश्चानुशासनात् |
निकामवर्षी पर्जन्यः स्फीतो जनपदोऽभवत् ||२||
सर्वारम्भाः सुप्रवृत्ता गोरक्षं कर्षणं वणिक् |
विशेषात्सर्वमेवैतत्सञ्जज्ञे राजकर्मणः ||३||
दस्युभ्यो वञ्चकेभ्यो वा राजन्प्रति परस्परम् |
राजवल्लभतश्चैव नाश्रूयन्त मृषा गिरः ||४||
अवर्षं चातिवर्षं च व्याधिपावकमूर्छनम् |
सर्वमेतत्तदा नासीद्धर्मनित्ये युधिष्ठिरे ||५||
प्रियं कर्तुमुपस्थातुं बलिकर्म स्वभावजम् |
अभिहर्तुं नृपा जग्मुर्नान्यैः कार्यैः पृथक्पृथक् ||६||
धर्म्यैर्धनागमैस्तस्य ववृधे निचयो महान् |
कर्तुं यस्य न शक्येत क्षयो वर्षशतैरपि ||७||
स्वकोशस्य परीमाणं कोष्ठस्य च महीपतिः |
विज्ञाय राजा कौन्तेयो यज्ञायैव मनो दधे ||८||
सुहृदश्चैव तं सर्वे पृथक्च सह चाब्रुवन् |
यज्ञकालस्तव विभो क्रियतामत्र साम्प्रतम् ||९||
अथैवं ब्रुवतामेव तेषामभ्याययौ हरिः |
ऋषिः पुराणो वेदात्मा दृश्यश्चापि विजानताम् ||१०||
जगतस्तस्थुषां श्रेष्ठः प्रभवश्चाप्ययश्च ह |
भूतभव्यभवन्नाथः केशवः केशिसूदनः ||११||
प्राकारः सर्ववृष्णीनामापत्स्वभयदोऽरिहा |
बलाधिकारे निक्षिप्य संहत्यानकदुन्दुभिम् ||१२||
उच्चावचमुपादाय धर्मराजाय माधवः |
धनौघं पुरुषव्याघ्रो बलेन महता वृतः ||१३||
तं धनौघमपर्यन्तं रत्नसागरमक्षयम् |
नादयन्रथघोषेण प्रविवेश पुरोत्तमम् ||१४||
असूर्यमिव सूर्येण निवातमिव वायुना |
कृष्णेन समुपेतेन जहृषे भारतं पुरम् ||१५||
तं मुदाभिसमागम्य सत्कृत्य च यथाविधि |
सम्पृष्ट्वा कुशलं चैव सुखासीनं युधिष्ठिरः ||१६||
धौम्यद्वैपायनमुखैरृत्विग्भिः पुरुषर्षभः |
भीमार्जुनयमैश्चापि सहितः कृष्णमब्रवीत् ||१७||
त्वत्कृते पृथिवी सर्वा मद्वशे कृष्ण वर्तते |
धनं च बहु वार्ष्णेय त्वत्प्रसादादुपार्जितम् ||१८||
सोऽहमिच्छामि तत्सर्वं विधिवद्देवकीसुत |
उपयोक्तुं द्विजाग्र्येषु हव्यवाहे च माधव ||१९||
तदहं यष्टुमिच्छामि दाशार्ह सहितस्त्वया |
अनुजैश्च महाबाहो तन्मानुज्ञातुमर्हसि ||२०||
स दीक्षापय गोविन्द त्वमात्मानं महाभुज |
त्वयीष्टवति दाशार्ह विपाप्मा भविता ह्यहम् ||२१||
मां वाप्यभ्यनुजानीहि सहैभिरनुजैर्विभो |
अनुज्ञातस्त्वया कृष्ण प्राप्नुयां क्रतुमुत्तमम् ||२२||
तं कृष्णः प्रत्युवाचेदं बहूक्त्वा गुणविस्तरम् |
त्वमेव राजशार्दूल सम्राडर्हो महाक्रतुम् ||२३||
सम्प्राप्नुहि त्वया प्राप्ते कृतकृत्यास्ततो वयम् ||२३||
यजस्वाभीप्सितं यज्ञं मयि श्रेयस्यवस्थिते |
नियुङ्क्ष्व चापि मां कृत्ये सर्वं कर्तास्मि ते वचः ||२४||
युधिष्ठिर उवाच||
सफलः कृष्ण सङ्कल्पः सिद्धिश्च नियता मम |
यस्य मे त्वं हृषीकेश यथेप्सितमुपस्थितः ||२५||
वैशम्पायन उवाच||
अनुज्ञातस्तु कृष्णेन पाण्डवो भ्रातृभिः सह |
ईहितुं राजसूयाय साधनान्युपचक्रमे ||२६||
तत आज्ञापयामास पाण्डवोऽरिनिबर्हणः |
सहदेवं युधां श्रेष्ठं मन्त्रिणश्चैव सर्वशः ||२७||
अस्मिन्क्रतौ यथोक्तानि यज्ञाङ्गानि द्विजातिभिः |
तथोपकरणं सर्वं मङ्गलानि च सर्वशः ||२८||
अधियज्ञांश्च सम्भारान्धौम्योक्तान्क्षिप्रमेव हि |
समानयन्तु पुरुषा यथायोगं यथाक्रमम् ||२९||
इन्द्रसेनो विशोकश्च पूरुश्चार्जुनसारथिः |
अन्नाद्याहरणे युक्ताः सन्तु मत्प्रियकाम्यया ||३०||
सर्वकामाश्च कार्यन्तां रसगन्धसमन्विताः |
मनोहराः प्रीतिकरा द्विजानां कुरुसत्तम ||३१||
तद्वाक्यसमकालं तु कृतं सर्वमवेदयत् |
सहदेवो युधां श्रेष्ठो धर्मराजे महात्मनि ||३२||
ततो द्वैपायनो राजन्नृत्विजः समुपानयत् |
वेदानिव महाभागान्साक्षान्मूर्तिमतो द्विजान् ||३३||
स्वयं ब्रह्मत्वमकरोत्तस्य सत्यवतीसुतः |
धनञ्जयानामृषभः सुसामा सामगोऽभवत् ||३४||
याज्ञवल्क्यो बभूवाथ ब्रह्मिष्ठोऽध्वर्युसत्तमः |
पैलो होता वसोः पुत्रो धौम्येन सहितोऽभवत् ||३५||
एतेषां शिष्यवर्गाश्च पुत्राश्च भरतर्षभ |
बभूवुर्होत्रगाः सर्वे वेदवेदाङ्गपारगाः ||३६||
ते वाचयित्वा पुण्याहमीहयित्वा च तं विधिम् |
शास्त्रोक्तं योजयामासुस्तद्देवयजनं महत् ||३७||
तत्र चक्रुरनुज्ञाताः शरणान्युत शिल्पिनः |
रत्नवन्ति विशालानि वेश्मानीव दिवौकसाम् ||३८||
तत आज्ञापयामास स राजा राजसत्तमः |
सहदेवं तदा सद्यो मन्त्रिणं कुरुसत्तमः ||३९||
आमन्त्रणार्थं दूतांस्त्वं प्रेषयस्वाशुगान्द्रुतम् |
उपश्रुत्य वचो राज्ञः स दूतान्प्राहिणोत्तदा ||४०||
आमन्त्रयध्वं राष्ट्रेषु ब्राह्मणान्भूमिपानपि |
विशश्च मान्याञ्शूद्रांश्च सर्वानानयतेति च ||४१||
ते सर्वान्पृथिवीपालान्पाण्डवेयस्य शासनात् |
आमन्त्रयां बभूवुश्च प्रेषयामास चापरान् ||४२||
ततस्ते तु यथाकालं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् |
दीक्षयां चक्रिरे विप्रा राजसूयाय भारत ||४३||
दीक्षितः स तु धर्मात्मा धर्मराजो युधिष्ठिरः |
जगाम यज्ञायतनं वृतो विप्रैः सहस्रशः ||४४||
भ्रातृभिर्ज्ञातिभिश्चैव सुहृद्भिः सचिवैस्तथा |
क्षत्रियैश्च मनुष्येन्द्र नानादेशसमागतैः ||४५||
अमात्यैश्च नृपश्रेष्ठो धर्मो विग्रहवानिव ||४५||
आजग्मुर्ब्राह्मणास्तत्र विषयेभ्यस्ततस्ततः |
सर्वविद्यासु निष्णाता वेदवेदाङ्गपारगाः ||४६||
तेषामावसथांश्चक्रुर्धर्मराजस्य शासनात् |
बह्वन्नाञ्शयनैर्युक्तान्सगणानां पृथक्पृथक् ||४७||
सर्वर्तुगुणसम्पन्नाञ्शिल्पिनोऽथ सहस्रशः ||४७||
तेषु ते न्यवसन्राजन्ब्राह्मणा भृशसत्कृताः |
कथयन्तः कथा बह्वीः पश्यन्तो नटनर्तकान् ||४८||
भुञ्जतां चैव विप्राणां वदतां च महास्वनः |
अनिशं श्रूयते स्मात्र मुदितानां महात्मनाम् ||४९||
दीयतां दीयतामेषां भुज्यतां भुज्यतामिति |
एवम्प्रकाराः सञ्जल्पाः श्रूयन्ते स्मात्र नित्यशः ||५०||
गवां शतसहस्राणि शयनानां च भारत |
रुक्मस्य योषितां चैव धर्मराजः पृथग्ददौ ||५१||
प्रावर्ततैवं यज्ञः स पाण्डवस्य महात्मनः |
पृथिव्यामेकवीरस्य शक्रस्येव त्रिविष्टपे ||५२||
ततो युधिष्ठिरो राजा प्रेषयामास पाण्डवम् |
नकुलं हास्तिनपुरं भीष्माय भरतर्षभ ||५३||
द्रोणाय धृतराष्ट्राय विदुराय कृपाय च |
भ्रातॄणां चैव सर्वेषां येऽनुरक्ता युधिष्ठिरे ||५४||
३१
वैशम्पायन उवाच||
स गत्वा हास्तिनपुरं नकुलः समितिञ्जयः |
भीष्ममामन्त्रयामास धृतराष्ट्रं च पाण्डवः ||१||
प्रययुः प्रीतमनसो यज्ञं ब्रह्मपुरःसराः |
संश्रुत्य धर्मराजस्य यज्ञं यज्ञविदस्तदा ||२||
अन्ये च शतशस्तुष्टैर्मनोभिर्मनुजर्षभ |
द्रष्टुकामाः सभां चैव धर्मराजं च पाण्डवम् ||३||
दिग्भ्यः सर्वे समापेतुः पार्थिवास्तत्र भारत |
समुपादाय रत्नानि विविधानि महान्ति च ||४||
धृतराष्ट्रश्च भीष्मश्च विदुरश्च महामतिः |
दुर्योधनपुरोगाश्च भ्रातरः सर्व एव ते ||५||
सत्कृत्यामन्त्रिताः सर्वे आचार्यप्रमुखा नृपाः |
गान्धारराजः सुबलः शकुनिश्च महाबलः ||६||
अचलो वृषकश्चैव कर्णश्च रथिनां वरः |
ऋतः शल्यो मद्रराजो बाह्लिकश्च महारथः ||७||
सोमदत्तोऽथ कौरव्यो भूरिर्भूरिश्रवाः शलः |
अश्वत्थामा कृपो द्रोणः सैन्धवश्च जयद्रथः ||८||
यज्ञसेनः सपुत्रश्च शाल्वश्च वसुधाधिपः |
प्राग्ज्योतिषश्च नृपतिर्भगदत्तो महायशाः ||९||
सह सर्वैस्तथा म्लेच्छैः सागरानूपवासिभिः |
पार्वतीयाश्च राजानो राजा चैव बृहद्बलः ||१०||
पौण्ड्रको वासुदेवश्च वङ्गः कालिङ्गकस्तथा |
आकर्षः कुन्तलश्चैव वानवास्यान्ध्रकास्तथा ||११||
द्रविडाः सिंहलाश्चैव राजा काश्मीरकस्तथा |
कुन्तिभोजो महातेजाः सुह्मश्च सुमहाबलः ||१२||
बाह्लिकाश्चापरे शूरा राजानः सर्व एव ते |
विराटः सह पुत्रैश्च माचेल्लश्च महारथः ||१३||
राजानो राजपुत्राश्च नानाजनपदेश्वराः ||१३||
शिशुपालो महावीर्यः सह पुत्रेण भारत |
आगच्छत्पाण्डवेयस्य यज्ञं सङ्ग्रामदुर्मदः ||१४||
रामश्चैवानिरुद्धश्च बभ्रुश्च सहसारणः |
गदप्रद्युम्नसाम्बाश्च चारुदेष्णश्च वीर्यवान् ||१५||
उल्मुको निशठश्चैव वीरः प्राद्युम्निरेव च |
वृष्णयो निखिलेनान्ये समाजग्मुर्महारथाः ||१६||
एते चान्ये च बहवो राजानो मध्यदेशजाः |
आजग्मुः पाण्डुपुत्रस्य राजसूयं महाक्रतुम् ||१७||
ददुस्तेषामावसथान्धर्मराजस्य शासनात् |
बहुकक्ष्यान्वितान्राजन्दीर्घिकावृक्षशोभितान् ||१८||
तथा धर्मात्मजस्तेषां चक्रे पूजामनुत्तमाम् |
सत्कृताश्च यथोद्दिष्टाञ्जग्मुरावसथान्नृपाः ||१९||
कैलासशिखरप्रख्यान्मनोज्ञान्द्रव्यभूषितान् |
सर्वतः संवृतानुच्चैः प्राकारैः सुकृतैः सितैः ||२०||
सुवर्णजालसंवीतान्मणिकुट्टिमशोभितान् |
सुखारोहणसोपानान्महासनपरिच्छदान् ||२१||
स्रग्दामसमवच्छन्नानुत्तमागुरुगन्धिनः |
हंसांशुवर्णसदृशानायोजनसुदर्शनान् ||२२||
असम्बाधान्समद्वारान्युतानुच्चावचैर्गुणैः |
बहुधातुपिनद्धाङ्गान्हिमवच्छिखरानिव ||२३||
विश्रान्तास्ते ततोऽपश्यन्भूमिपा भूरिदक्षिणम् |
वृतं सदस्यैर्बहुभिर्धर्मराजं युधिष्ठिरम् ||२४||
तत्सदः पार्थिवैः कीर्णं ब्राह्मणैश्च महात्मभिः |
भ्राजते स्म तदा राजन्नाकपृष्ठमिवामरैः ||२५||
३२
वैशम्पायन उवाच||
पितामहं गुरुं चैव प्रत्युद्गम्य युधिष्ठिरः |
अभिवाद्य ततो राजन्निदं वचनमब्रवीत् ||१||
भीष्मं द्रोणं कृपं द्रौणिं दुर्योधनविविंशती ||१||
अस्मिन्यज्ञे भवन्तो मामनुगृह्णन्तु सर्वशः |
इदं वः स्वमहं चैव यदिहास्ति धनं मम ||२||
प्रीणयन्तु भवन्तो मां यथेष्टमनियन्त्रिताः ||२||
एवमुक्त्वा स तान्सर्वान्दीक्षितः पाण्डवाग्रजः |
युयोज ह यथायोगमधिकारेष्वनन्तरम् ||३||
भक्ष्यभोज्याधिकारेषु दुःशासनमयोजयत् |
परिग्रहे ब्राह्मणानामश्वत्थामानमुक्तवान् ||४||
राज्ञां तु प्रतिपूजार्थं सञ्जयं संन्ययोजयत् |
कृताकृतपरिज्ञाने भीष्मद्रोणौ महामती ||५||
हिरण्यस्य सुवर्णस्य रत्नानां चान्ववेक्षणे |
दक्षिणानां च वै दाने कृपं राजा न्ययोजयत् ||६||
तथान्यान्पुरुषव्याघ्रांस्तस्मिंस्तस्मिन्न्ययोजयत् ||६||
बाह्लिको धृतराष्ट्रश्च सोमदत्तो जयद्रथः |
नकुलेन समानीताः स्वामिवत्तत्र रेमिरे ||७||
क्षत्ता व्ययकरस्त्वासीद्विदुरः सर्वधर्मवित् |
दुर्योधनस्त्वर्हणानि प्रतिजग्राह सर्वशः ||८||
सर्वलोकः समावृत्तः पिप्रीषुः फलमुत्तमम् |
द्रष्टुकामः सभां चैव धर्मराजं च पाण्डवम् ||९||
न कश्चिदाहरत्तत्र सहस्रावरमर्हणम् |
रत्नैश्च बहुभिस्तत्र धर्मराजमवर्धयन् ||१०||
कथं नु मम कौरव्यो रत्नदानैः समाप्नुयात् |
यज्ञमित्येव राजानः स्पर्धमाना ददुर्धनम् ||११||
भवनैः सविमानाग्रैः सोदर्कैर्बलसंवृतैः |
लोकराजविमानैश्च ब्राह्मणावसथैः सह ||१२||
कृतैरावसथैर्दिव्यैर्विमानप्रतिमैस्तथा |
विचित्रै रत्नवद्भिश्च ऋद्ध्या परमया युतैः ||१३||
राजभिश्च समावृत्तैरतीवश्रीसमृद्धिभिः |
अशोभत सदो राजन्कौन्तेयस्य महात्मनः ||१४||
ऋद्ध्या च वरुणं देवं स्पर्धमानो युधिष्ठिरः |
षडग्निनाथ यज्ञेन सोऽयजद्दक्षिणावता ||१५||
सर्वाञ्जनान्सर्वकामैः समृद्धैः समतर्पयत् ||१५||
अन्नवान्बहुभक्ष्यश्च भुक्तवज्जनसंवृतः |
रत्नोपहारकर्मण्यो बभूव स समागमः ||१६||
इडाज्यहोमाहुतिभिर्मन्त्रशिक्षासमन्वितैः |
तस्मिन्हि ततृपुर्देवास्तते यज्ञे महर्षिभिः ||१७||
यथा देवास्तथा विप्रा दक्षिणान्नमहाधनैः |
ततृपुः सर्ववर्णाश्च तस्मिन्यज्ञे मुदान्विताः ||१८||
अर्घाभिहरणपर्व
३३
वैशम्पायन उवाच||
ततोऽभिषेचनीयेऽह्नि ब्राह्मणा राजभिः सह |
अन्तर्वेदीं प्रविविशुः सत्कारार्थं महर्षयः ||१||
नारदप्रमुखास्तस्यामन्तर्वेद्यां महात्मनः |
समासीनाः शुशुभिरे सह राजर्षिभिस्तदा ||२||
समेता ब्रह्मभवने देवा देवर्षयो यथा |
कर्मान्तरमुपासन्तो जजल्पुरमितौजसः ||३||
इदमेवं न चाप्येवमेवमेतन्न चान्यथा |
इत्यूचुर्बहवस्तत्र वितण्डानाः परस्परम् ||४||
कृशानर्थांस्तथा केचिदकृशांस्तत्र कुर्वते |
अकृशांश्च कृशांश्चक्रुर्हेतुभिः शास्त्रनिश्चितैः ||५||
तत्र मेधाविनः केचिदर्थमन्यैः प्रपूरितम् |
विचिक्षिपुर्यथा श्येना नभोगतमिवामिषम् ||६||
केचिद्धर्मार्थसंयुक्ताः कथास्तत्र महाव्रताः |
रेमिरे कथयन्तश्च सर्ववेदविदां वराः ||७||
सा वेदिर्वेदसम्पन्नैर्देवद्विजमहर्षिभिः |
आबभासे समाकीर्णा नक्षत्रैर्द्यौरिवामला ||८||
न तस्यां संनिधौ शूद्रः कश्चिदासीन्न चाव्रतः |
अन्तर्वेद्यां तदा राजन्युधिष्ठिरनिवेशने ||९||
तां तु लक्ष्मीवतो लक्ष्मीं तदा यज्ञविधानजाम् |
तुतोष नारदः पश्यन्धर्मराजस्य धीमतः ||१०||
अथ चिन्तां समापेदे स मुनिर्मनुजाधिप |
नारदस्तं तदा पश्यन्सर्वक्षत्रसमागमम् ||११||
सस्मार च पुरावृत्तां कथां तां भरतर्षभ |
अंशावतरणे यासौ ब्रह्मणो भवनेऽभवत् ||१२||
देवानां सङ्गमं तं तु विज्ञाय कुरुनन्दन |
नारदः पुण्डरीकाक्षं सस्मार मनसा हरिम् ||१३||
साक्षात्स विबुधारिघ्नः क्षत्रे नारायणो विभुः |
प्रतिज्ञां पालयन्धीमाञ्जातः परपुरञ्जयः ||१४||
संदिदेश पुरा योऽसौ विबुधान्भूतकृत्स्वयम् |
अन्योन्यमभिनिघ्नन्तः पुनर्लोकानवाप्स्यथ ||१५||
इति नारायणः शम्भुर्भगवाञ्जगतः प्रभुः |
आदिश्य विबुधान्सर्वानजायत यदुक्षये ||१६||
क्षितावन्धकवृष्णीनां वंशे वंशभृतां वरः |
परया शुशुभे लक्ष्म्या नक्षत्राणामिवोडुराट् ||१७||
यस्य बाहुबलं सेन्द्राः सुराः सर्व उपासते |
सोऽयं मानुषवन्नाम हरिरास्तेऽरिमर्दनः ||१८||
अहो बत महद्भूतं स्वयम्भूर्यदिदं स्वयम् |
आदास्यति पुनः क्षत्रमेवं बलसमन्वितम् ||१९||
इत्येतां नारदश्चिन्तां चिन्तयामास धर्मवित् |
हरिं नारायणं ज्ञात्वा यज्ञैरीड्यं तमीश्वरम् ||२०||
तस्मिन्धर्मविदां श्रेष्ठो धर्मराजस्य धीमतः |
महाध्वरे महाबुद्धिस्तस्थौ स बहुमानतः ||२१||
ततो भीष्मोऽब्रवीद्राजन्धर्मराजं युधिष्ठिरम् |
क्रियतामर्हणं राज्ञां यथार्हमिति भारत ||२२||
आचार्यमृत्विजं चैव संयुक्तं च युधिष्ठिर |
स्नातकं च प्रियं चाहुः षडर्घ्यार्हान्नृपं तथा ||२३||
एतानर्हानभिगतानाहुः संवत्सरोषितान् |
त इमे कालपूगस्य महतोऽस्मानुपागताः ||२४||
एषामेकैकशो राजन्नर्घ्यमानीयतामिति |
अथ चैषां वरिष्ठाय समर्थायोपनीयताम् ||२५||
युधिष्ठिर उवाच||
कस्मै भवान्मन्यतेऽर्घमेकस्मै कुरुनन्दन |
उपनीयमानं युक्तं च तन्मे ब्रूहि पितामह ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
ततो भीष्मः शान्तनवो बुद्ध्या निश्चित्य भारत |
वार्ष्णेयं मन्यते कृष्णमर्हणीयतमं भुवि ||२७||
एष ह्येषां समेतानां तेजोबलपराक्रमैः |
मध्ये तपन्निवाभाति ज्योतिषामिव भास्करः ||२८||
असूर्यमिव सूर्येण निवातमिव वायुना |
भासितं ह्लादितं चैव कृष्णेनेदं सदो हि नः ||२९||
तस्मै भीष्माभ्यनुज्ञातः सहदेवः प्रतापवान् |
उपजह्रेऽथ विधिवद्वार्ष्णेयायार्घ्यमुत्तमम् ||३०||
प्रतिजग्राह तत्कृष्णः शास्त्रदृष्टेन कर्मणा |
शिशुपालस्तु तां पूजां वासुदेवे न चक्षमे ||३१||
स उपालभ्य भीष्मं च धर्मराजं च संसदि |
अपाक्षिपद्वासुदेवं चेदिराजो महाबलः ||३२||
३४
शिशुपाल उवाच||
नायमर्हति वार्ष्णेयस्तिष्ठत्स्विह महात्मसु |
महीपतिषु कौरव्य राजवत्पार्थिवार्हणम् ||१||
नायं युक्तः समाचारः पाण्डवेषु महात्मसु |
यत्कामात्पुण्डरीकाक्षं पाण्डवार्चितवानसि ||२||
बाला यूयं न जानीध्वं धर्मः सूक्ष्मो हि पाण्डवाः |
अयं तत्राभ्यतिक्रान्त आपगेयोऽल्पदर्शनः ||३||
त्वादृशो धर्मयुक्तो हि कुर्वाणः प्रियकाम्यया |
भवत्यभ्यधिकं भीष्मो लोकेष्ववमतः सताम् ||४||
कथं ह्यराजा दाशार्हो मध्ये सर्वमहीक्षिताम् |
अर्हणामर्हति तथा यथा युष्माभिरर्चितः ||५||
अथ वा मन्यसे कृष्णं स्थविरं भरतर्षभ |
वसुदेवे स्थिते वृद्धे कथमर्हति तत्सुतः ||६||
अथ वा वासुदेवोऽपि प्रियकामोऽनुवृत्तवान् |
द्रुपदे तिष्ठति कथं माधवोऽर्हति पूजनम् ||७||
आचार्यं मन्यसे कृष्णमथ वा कुरुपुङ्गव |
द्रोणे तिष्ठति वार्ष्णेयं कस्मादर्चितवानसि ||८||
ऋत्विजं मन्यसे कृष्णमथ वा कुरुनन्दन |
द्वैपायने स्थिते विप्रे कथं कृष्णोऽर्चितस्त्वया ||९||
नैव ऋत्विङ्न चाचार्यो न राजा मधुसूदनः |
अर्चितश्च कुरुश्रेष्ठ किमन्यत्प्रियकाम्यया ||१०||
अथ वाप्यर्चनीयोऽयं युष्माकं मधुसूदनः |
किं राजभिरिहानीतैरवमानाय भारत ||११||
वयं तु न भयादस्य कौन्तेयस्य महात्मनः |
प्रयच्छामः करान्सर्वे न लोभान्न च सान्त्वनात् ||१२||
अस्य धर्मप्रवृत्तस्य पार्थिवत्वं चिकीर्षतः |
करानस्मै प्रयच्छामः सोऽयमस्मान्न मन्यते ||१३||
किमन्यदवमानाद्धि यदिमं राजसंसदि |
अप्राप्तलक्षणं कृष्णमर्घ्येणार्चितवानसि ||१४||
अकस्माद्धर्मपुत्रस्य धर्मात्मेति यशो गतम् |
को हि धर्मच्युते पूजामेवं युक्तां प्रयोजयेत् ||१५||
योऽयं वृष्णिकुले जातो राजानं हतवान्पुरा ||१५||
अद्य धर्मात्मता चैव व्यपकृष्टा युधिष्ठिरात् |
कृपणत्वं निविष्टं च कृष्णेऽर्घ्यस्य निवेदनात् ||१६||
यदि भीताश्च कौन्तेयाः कृपणाश्च तपस्विनः |
ननु त्वयापि बोद्धव्यं यां पूजां माधवोऽर्हति ||१७||
अथ वा कृपणैरेतामुपनीतां जनार्दन |
पूजामनर्हः कस्मात्त्वमभ्यनुज्ञातवानसि ||१८||
अयुक्तामात्मनः पूजां त्वं पुनर्बहु मन्यसे |
हविषः प्राप्य निष्यन्दं प्राशितुं श्वेव निर्जने ||१९||
न त्वयं पार्थिवेन्द्राणामवमानः प्रयुज्यते |
त्वामेव कुरवो व्यक्तं प्रलम्भन्ते जनार्दन ||२०||
क्लीबे दारक्रिया यादृगन्धे वा रूपदर्शनम् |
अराज्ञो राजवत्पूजा तथा ते मधुसूदन ||२१||
दृष्टो युधिष्ठिरो राजा दृष्टो भीष्मश्च यादृशः |
वासुदेवोऽप्ययं दृष्टः सर्वमेतद्यथातथम् ||२२||
इत्युक्त्वा शिशुपालस्तानुत्थाय परमासनात् |
निर्ययौ सदसस्तस्मात्सहितो राजभिस्तदा ||२३||
३५
वैशम्पायन उवाच||
ततो युधिष्ठिरो राजा शिशुपालमुपाद्रवत् |
उवाच चैनं मधुरं सान्त्वपूर्वमिदं वचः ||१||
नेदं युक्तं महीपाल यादृशं वै त्वमुक्तवान् |
अधर्मश्च परो राजन्पारुष्यं च निरर्थकम् ||२||
न हि धर्मं परं जातु नावबुध्येत पार्थिव |
भीष्मः शान्तनवस्त्वेनं मावमंस्था अतोऽन्यथा ||३||
पश्य चेमान्महीपालांस्त्वत्तो वृद्धतमान्बहून् |
मृष्यन्ते चार्हणां कृष्णे तद्वत्त्वं क्षन्तुमर्हसि ||४||
वेद तत्त्वेन कृष्णं हि भीष्मश्चेदिपते भृशम् |
न ह्येनं त्वं तथा वेत्थ यथैनं वेद कौरवः ||५||
भीष्म उवाच||
नास्मा अनुनयो देयो नायमर्हति सान्त्वनम् |
लोकवृद्धतमे कृष्णे योऽर्हणां नानुमन्यते ||६||
क्षत्रियः क्षत्रियं जित्वा रणे रणकृतां वरः |
यो मुञ्चति वशे कृत्वा गुरुर्भवति तस्य सः ||७||
अस्यां च समितौ राज्ञामेकमप्यजितं युधि |
न पश्यामि महीपालं सात्वतीपुत्रतेजसा ||८||
न हि केवलमस्माकमयमर्च्यतमोऽच्युतः |
त्रयाणामपि लोकानामर्चनीयो जनार्दनः ||९||
कृष्णेन हि जिता युद्धे बहवः क्षत्रियर्षभाः |
जगत्सर्वं च वार्ष्णेये निखिलेन प्रतिष्ठितम् ||१०||
तस्मात्सत्स्वपि वृद्धेषु कृष्णमर्चाम नेतरान् |
एवं वक्तुं न चार्हस्त्वं मा भूत्ते बुद्धिरीदृशी ||११||
ज्ञानवृद्धा मया राजन्बहवः पर्युपासिताः |
तेषां कथयतां शौरेरहं गुणवतो गुणान् ||१२||
समागतानामश्रौषं बहून्बहुमतान्सताम् ||१२||
कर्माण्यपि च यान्यस्य जन्मप्रभृति धीमतः |
बहुशः कथ्यमानानि नरैर्भूयः श्रुतानि मे ||१३||
न केवलं वयं कामाच्चेदिराज जनार्दनम् |
न सम्बन्धं पुरस्कृत्य कृतार्थं वा कथञ्चन ||१४||
अर्चामहेऽर्चितं सद्भिर्भुवि भौमसुखावहम् |
यशः शौर्यं जयं चास्य विज्ञायार्चां प्रयुज्महे ||१५||
न हि कश्चिदिहास्माभिः सुबालोऽप्यपरीक्षितः |
गुणैर्वृद्धानतिक्रम्य हरिरर्च्यतमो मतः ||१६||
ज्ञानवृद्धो द्विजातीनां क्षत्रियाणां बलाधिकः |
पूज्ये ताविह गोविन्दे हेतू द्वावपि संस्थितौ ||१७||
वेदवेदाङ्गविज्ञानं बलं चाप्यमितं तथा |
नृणां हि लोके कस्यास्ति विशिष्टं केशवादृते ||१८||
दानं दाक्ष्यं श्रुतं शौर्यं ह्रीः कीर्तिर्बुद्धिरुत्तमा |
संनतिः श्रीर्धृतिस्तुष्टिः पुष्टिश्च नियताच्युते ||१९||
तमिमं सर्वसम्पन्नमाचार्यं पितरं गुरुम् |
अर्च्यमर्चितमर्चार्हं सर्वे संमन्तुमर्हथ ||२०||
ऋत्विग्गुरुर्विवाह्यश्च स्नातको नृपतिः प्रियः |
सर्वमेतद्धृषीकेशे तस्मादभ्यर्चितोऽच्युतः ||२१||
कृष्ण एव हि लोकानामुत्पत्तिरपि चाप्ययः |
कृष्णस्य हि कृते भूतमिदं विश्वं समर्पितम् ||२२||
एष प्रकृतिरव्यक्ता कर्ता चैव सनातनः |
परश्च सर्वभूतेभ्यस्तस्माद्वृद्धतमोऽच्युतः ||२३||
बुद्धिर्मनो महान्वायुस्तेजोऽम्भः खं मही च या |
चतुर्विधं च यद्भूतं सर्वं कृष्णे प्रतिष्ठितम् ||२४||
आदित्यश्चन्द्रमाश्चैव नक्षत्राणि ग्रहाश्च ये |
दिशश्चोपदिशश्चैव सर्वं कृष्णे प्रतिष्ठितम् ||२५||
अयं तु पुरुषो बालः शिशुपालो न बुध्यते |
सर्वत्र सर्वदा कृष्णं तस्मादेवं प्रभाषते ||२६||
यो हि धर्मं विचिनुयादुत्कृष्टं मतिमान्नरः |
स वै पश्येद्यथाधर्मं न तथा चेदिराडयम् ||२७||
सवृद्धबालेष्वथ वा पार्थिवेषु महात्मसु |
को नार्हं मन्यते कृष्णं को वाप्येनं न पूजयेत् ||२८||
अथेमां दुष्कृतां पूजां शिशुपालो व्यवस्यति |
दुष्कृतायां यथान्यायं तथायं कर्तुमर्हति ||२९||
३६
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा ततो भीष्मो विरराम महायशाः |
व्याजहारोत्तरं तत्र सहदेवोऽर्थवद्वचः ||१||
केशवं केशिहन्तारमप्रमेयपराक्रमम् |
पूज्यमानं मया यो वः कृष्णं न सहते नृपाः ||२||
सर्वेषां बलिनां मूर्ध्नि मयेदं निहितं पदम् |
एवमुक्ते मया सम्यगुत्तरं प्रब्रवीतु सः ||३||
मतिमन्तस्तु ये केचिदाचार्यं पितरं गुरुम् |
अर्च्यमर्चितमर्चार्हमनुजानन्तु ते नृपाः ||४||
ततो न व्याजहारैषां कश्चिद्बुद्धिमतां सताम् |
मानिनां बलिनां राज्ञां मध्ये संदर्शिते पदे ||५||
ततोऽपतत्पुष्पवृष्टिः सहदेवस्य मूर्धनि |
अदृश्यरूपा वाचश्चाप्यब्रुवन्साधु साध्विति ||६||
आविध्यदजिनं कृष्णं भविष्यद्भूतजल्पकः |
सर्वसंशयनिर्मोक्ता नारदः सर्वलोकवित् ||७||
तत्राहूतागताः सर्वे सुनीथप्रमुखा गणाः |
सम्प्रादृश्यन्त सङ्क्रुद्धा विवर्णवदनास्तथा ||८||
युधिष्ठिराभिषेकं च वासुदेवस्य चार्हणम् |
अब्रुवंस्तत्र राजानो निर्वेदादात्मनिश्चयात् ||९||
सुहृद्भिर्वार्यमाणानां तेषां हि वपुराबभौ |
आमिषादपकृष्टानां सिंहानामिव गर्जताम् ||१०||
तं बलौघमपर्यन्तं राजसागरमक्षयम् |
कुर्वाणं समयं कृष्णो युद्धाय बुबुधे तदा ||११||
पूजयित्वा तु पूजार्हं ब्रह्मक्षत्रं विशेषतः |
सहदेवो नृणां देवः समापयत कर्म तत् ||१२||
तस्मिन्नभ्यर्चिते कृष्णे सुनीथः शत्रुकर्षणः |
अतिताम्रेक्षणः कोपादुवाच मनुजाधिपान् ||१३||
स्थितः सेनापतिर्वोऽहं मन्यध्वं किं नु साम्प्रतम् |
युधि तिष्ठाम संनह्य समेतान्वृष्णिपाण्डवान् ||१४||
इति सर्वान्समुत्साह्य राज्ञस्तांश्चेदिपुङ्गवः |
यज्ञोपघाताय ततः सोऽमन्त्रयत राजभिः ||१५||
शिशुपालवधपर्व
३७
वैशम्पायन उवाच||
ततः सागरसङ्काशं दृष्ट्वा नृपतिसागरम् |
रोषात्प्रचलितं सर्वमिदमाह युधिष्ठिरः ||१||
भीष्मं मतिमतां श्रेष्ठं वृद्धं कुरुपितामहम् |
बृहस्पतिं बृहत्तेजाः पुरुहूत इवारिहा ||२||
असौ रोषात्प्रचलितो महान्नृपतिसागरः |
अत्र यत्प्रतिपत्तव्यं तन्मे ब्रूहि पितामह ||३||
यज्ञस्य च न विघ्नः स्यात्प्रजानां च शिवं भवेत् |
यथा सर्वत्र तत्सर्वं ब्रूहि मेऽद्य पितामह ||४||
इत्युक्तवति धर्मज्ञे धर्मराजे युधिष्ठिरे |
उवाचेदं वचो भीष्मस्ततः कुरुपितामहः ||५||
मा भैस्त्वं कुरुशार्दूल श्वा सिंहं हन्तुमर्हति |
शिवः पन्थाः सुनीतोऽत्र मया पूर्वतरं वृतः ||६||
प्रसुप्ते हि यथा सिंहे श्वानस्तत्र समागताः |
भषेयुः सहिताः सर्वे तथेमे वसुधाधिपाः ||७||
वृष्णिसिंहस्य सुप्तस्य तथेमे प्रमुखे स्थिताः |
भषन्ते तात सङ्क्रुद्धाः श्वानः सिंहस्य संनिधौ ||८||
न हि सम्बुध्यते तावत्सुप्तः सिंह इवाच्युतः |
तेन सिंहीकरोत्येतान्नृसिंहश्चेदिपुङ्गवः ||९||
पार्थिवान्पार्थिवश्रेष्ठ शिशुपालोऽल्पचेतनः |
सर्वान्सर्वात्मना तात नेतुकामो यमक्षयम् ||१०||
नूनमेतत्समादातुं पुनरिच्छत्यधोक्षजः |
यदस्य शिशुपालस्थं तेजस्तिष्ठति भारत ||११||
विप्लुता चास्य भद्रं ते बुद्धिर्बुद्धिमतां वर |
चेदिराजस्य कौन्तेय सर्वेषां च महीक्षिताम् ||१२||
आदातुं हि नरव्याघ्रो यं यमिच्छत्ययं यदा |
तस्य विप्लवते बुद्धिरेवं चेदिपतेर्यथा ||१३||
चतुर्विधानां भूतानां त्रिषु लोकेषु माधवः |
प्रभवश्चैव सर्वेषां निधनं च युधिष्ठिर ||१४||
इति तस्य वचः श्रुत्वा ततश्चेदिपतिर्नृपः |
भीष्मं रूक्षाक्षरा वाचः श्रावयामास भारत ||१५||
३८
शिशुपाल उवाच||
विभीषिकाभिर्बह्वीभिर्भीषयन्सर्वपार्थिवान् |
न व्यपत्रपसे कस्माद्वृद्धः सन्कुलपांसनः ||१||
युक्तमेतत्तृतीयायां प्रकृतौ वर्तता त्वया |
वक्तुं धर्मादपेतार्थं त्वं हि सर्वकुरूत्तमः ||२||
नावि नौरिव सम्बद्धा यथान्धो वान्धमन्वियात् |
तथाभूता हि कौरव्या भीष्म येषां त्वमग्रणीः ||३||
पूतनाघातपूर्वाणि कर्माण्यस्य विशेषतः |
त्वया कीर्तयतास्माकं भूयः प्रच्यावितं मनः ||४||
अवलिप्तस्य मूर्खस्य केशवं स्तोतुमिच्छतः |
कथं भीष्म न ते जिह्वा शतधेयं विदीर्यते ||५||
यत्र कुत्सा प्रयोक्तव्या भीष्म बालतरैर्नरैः |
तमिमं ज्ञानवृद्धः सन्गोपं संस्तोतुमिच्छसि ||६||
यद्यनेन हता बाल्ये शकुनिश्चित्रमत्र किम् |
तौ वाश्ववृषभौ भीष्म यौ न युद्धविशारदौ ||७||
चेतनारहितं काष्ठं यद्यनेन निपातितम् |
पादेन शकटं भीष्म तत्र किं कृतमद्भुतम् ||८||
वल्मीकमात्रः सप्ताहं यद्यनेन धृतोऽचलः |
तदा गोवर्धनो भीष्म न तच्चित्रं मतं मम ||९||
भुक्तमेतेन बह्वन्नं क्रीडता नगमूर्धनि |
इति ते भीष्म शृण्वानाः परं विस्मयमागताः ||१०||
यस्य चानेन धर्मज्ञ भुक्तमन्नं बलीयसः |
स चानेन हतः कंस इत्येतन्न महाद्भुतम् ||११||
न ते श्रुतमिदं भीष्म नूनं कथयतां सताम् |
यद्वक्ष्ये त्वामधर्मज्ञ वाक्यं कुरुकुलाधम ||१२||
स्त्रीषु गोषु न शस्त्राणि पातयेद्ब्राह्मणेषु च |
यस्य चान्नानि भुञ्जीत यश्च स्याच्छरणागतः ||१३||
इति सन्तोऽनुशासन्ति सज्जना धर्मिणः सदा |
भीष्म लोके हि तत्सर्वं वितथं त्वयि दृश्यते ||१४||
ज्ञानवृद्धं च वृद्धं च भूयांसं केशवं मम |
अजानत इवाख्यासि संस्तुवन्कुरुसत्तम ||१५||
गोघ्नः स्त्रीघ्नश्च सन्भीष्म कथं संस्तवमर्हति ||१५||
असौ मतिमतां श्रेष्ठो य एष जगतः प्रभुः |
सम्भावयति यद्येवं त्वद्वाक्याच्च जनार्दनः ||१६||
एवमेतत्सर्वमिति सर्वं तद्वितथं ध्रुवम् ||१६||
न गाथा गाथिनं शास्ति बहु चेदपि गायति |
प्रकृतिं यान्ति भूतानि भूलिङ्गशकुनिर्यथा ||१७||
नूनं प्रकृतिरेषा ते जघन्या नात्र संशयः |
अतः पापीयसी चैषां पाण्डवानामपीष्यते ||१८||
येषामर्च्यतमः कृष्णस्त्वं च येषां प्रदर्शकः |
धर्मवाक्त्वमधर्मज्ञः सतां मार्गादवप्लुतः ||१९||
को हि धर्मिणमात्मानं जानञ्ज्ञानवतां वरः |
कुर्याद्यथा त्वया भीष्म कृतं धर्ममवेक्षता ||२०||
अन्यकामा हि धर्मज्ञ कन्यका प्राज्ञमानिना |
अम्बा नामेति भद्रं ते कथं सापहृता त्वया ||२१||
यां त्वयापहृतां भीष्म कन्यां नैषितवान्नृपः |
भ्राता विचित्रवीर्यस्ते सतां वृत्तमनुष्ठितः ||२२||
दारयोर्यस्य चान्येन मिषतः प्राज्ञमानिनः |
तव जातान्यपत्यानि सज्जनाचरिते पथि ||२३||
न हि धर्मोऽस्ति ते भीष्म ब्रह्मचर्यमिदं वृथा |
यद्धारयसि मोहाद्वा क्लीबत्वाद्वा न संशयः ||२४||
न त्वहं तव धर्मज्ञ पश्याम्युपचयं क्वचित् |
न हि ते सेविता वृद्धा य एवं धर्ममब्रुवन् ||२५||
इष्टं दत्तमधीतं च यज्ञाश्च बहुदक्षिणाः |
सर्वमेतदपत्यस्य कलां नार्हति षोडशीम् ||२६||
व्रतोपवासैर्बहुभिः कृतं भवति भीष्म यत् |
सर्वं तदनपत्यस्य मोघं भवति निश्चयात् ||२७||
सोऽनपत्यश्च वृद्धश्च मिथ्याधर्मानुशासनात् |
हंसवत्त्वमपीदानीं ज्ञातिभ्यः प्राप्नुया वधम् ||२८||
एवं हि कथयन्त्यन्ये नरा ज्ञानविदः पुरा |
भीष्म यत्तदहं सम्यग्वक्ष्यामि तव शृण्वतः ||२९||
वृद्धः किल समुद्रान्ते कश्चिद्धंसोऽभवत्पुरा |
धर्मवागन्यथावृत्तः पक्षिणः सोऽनुशास्ति ह ||३०||
धर्मं चरत माधर्ममिति तस्य वचः किल |
पक्षिणः शुश्रुवुर्भीष्म सततं धर्मवादिनः ||३१||
अथास्य भक्ष्यमाजह्रुः समुद्रजलचारिणः |
अण्डजा भीष्म तस्यान्ये धर्मार्थमिति शुश्रुम ||३२||
तस्य चैव समभ्याशे निक्षिप्याण्डानि सर्वशः |
समुद्राम्भस्यमोदन्त चरन्तो भीष्म पक्षिणः ||३३||
तेषामण्डानि सर्वेषां भक्षयामास पापकृत् |
स हंसः सम्प्रमत्तानामप्रमत्तः स्वकर्मणि ||३४||
ततः प्रक्षीयमाणेषु तेष्वण्डेष्वण्डजोऽपरः |
अशङ्कत महाप्राज्ञस्तं कदाचिद्ददर्श ह ||३५||
ततः स कथयामास दृष्ट्वा हंसस्य किल्बिषम् |
तेषां परमदुःखार्तः स पक्षी सर्वपक्षिणाम् ||३६||
ततः प्रत्यक्षतो दृष्ट्वा पक्षिणस्ते समागताः |
निजघ्नुस्तं तदा हंसं मिथ्यावृत्तं कुरूद्वह ||३७||
ते त्वां हंससधर्माणमपीमे वसुधाधिपाः |
निहन्युर्भीष्म सङ्क्रुद्धाः पक्षिणस्तमिवाण्डजम् ||३८||
गाथामप्यत्र गायन्ति ये पुराणविदो जनाः |
भीष्म यां तां च ते सम्यक्कथयिष्यामि भारत ||३९||
अन्तरात्मनि विनिहिते; रौषि पत्ररथ वितथम् |
अण्डभक्षणमशुचि ते; कर्म वाचमतिशयते ||४०||
३९
शिशुपाल उवाच||
स मे बहुमतो राजा जरासन्धो महाबलः |
योऽनेन युद्धं नेयेष दासोऽयमिति संयुगे ||१||
केशवेन कृतं यत्तु जरासन्धवधे तदा |
भीमसेनार्जुनाभ्यां च कस्तत्साध्विति मन्यते ||२||
अद्वारेण प्रविष्टेन छद्मना ब्रह्मवादिना |
दृष्टः प्रभावः कृष्णेन जरासन्धस्य धीमतः ||३||
येन धर्मात्मनात्मानं ब्रह्मण्यमभिजानता |
नैषितं पाद्यमस्मै तद्दातुमग्रे दुरात्मने ||४||
भुज्यतामिति तेनोक्ताः कृष्णभीमधनञ्जयाः |
जरासन्धेन कौरव्य कृष्णेन विकृतं कृतम् ||५||
यद्ययं जगतः कर्ता यथैनं मूर्ख मन्यसे |
कस्मान्न ब्राह्मणं सम्यगात्मानमवगच्छति ||६||
इदं त्वाश्चर्यभूतं मे यदिमे पाण्डवास्त्वया |
अपकृष्टाः सतां मार्गान्मन्यन्ते तच्च साध्विति ||७||
अथ वा नैतदाश्चर्यं येषां त्वमसि भारत |
स्त्रीसधर्मा च वृद्धश्च सर्वार्थानां प्रदर्शकः ||८||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य तद्वचनं श्रुत्वा रूक्षं रूक्षाक्षरं बहु |
चुकोप बलिनां श्रेष्ठो भीमसेनः प्रतापवान् ||९||
तस्य पद्मप्रतीकाशे स्वभावायतविस्तृते |
भूयः क्रोधाभिताम्रान्ते रक्ते नेत्रे बभूवतुः ||१०||
त्रिशिखां भ्रुकुटीं चास्य ददृशुः सर्वपार्थिवाः |
ललाटस्थां त्रिकूटस्थां गङ्गां त्रिपथगामिव ||११||
दन्तान्संदशतस्तस्य कोपाद्ददृशुराननम् |
युगान्ते सर्वभूतानि कालस्येव दिधक्षतः ||१२||
उत्पतन्तं तु वेगेन जग्राहैनं मनस्विनम् |
भीष्म एव महाबाहुर्महासेनमिवेश्वरः ||१३||
तस्य भीमस्य भीष्मेण वार्यमाणस्य भारत |
गुरुणा विविधैर्वाक्यैः क्रोधः प्रशममागतः ||१४||
नातिचक्राम भीष्मस्य स हि वाक्यमरिंदमः |
समुद्धूतो घनापाये वेलामिव महोदधिः ||१५||
शिशुपालस्तु सङ्क्रुद्धे भीमसेने नराधिप |
नाकम्पत तदा वीरः पौरुषे स्वे व्यवस्थितः ||१६||
उत्पतन्तं तु वेगेन पुनः पुनररिंदमः |
न स तं चिन्तयामास सिंहः क्षुद्रमृगं यथा ||१७||
प्रहसंश्चाब्रवीद्वाक्यं चेदिराजः प्रतापवान् |
भीमसेनमतिक्रुद्धं दृष्ट्वा भीमपराक्रमम् ||१८||
मुञ्चैनं भीष्म पश्यन्तु यावदेनं नराधिपाः |
मत्प्रतापाग्निनिर्दग्धं पतङ्गमिव वह्निना ||१९||
ततश्चेदिपतेर्वाक्यं तच्छ्रुत्वा कुरुसत्तमः |
भीमसेनमुवाचेदं भीष्मो मतिमतां वरः ||२०||
४०
भीष्म उवाच||
चेदिराजकुले जातस्त्र्यक्ष एष चतुर्भुजः |
रासभारावसदृशं रुराव च ननाद च ||१||
तेनास्य मातापितरौ त्रेसतुस्तौ सबान्धवौ |
वैकृतं तच्च तौ दृष्ट्वा त्यागाय कुरुतां मतिम् ||२||
ततः सभार्यं नृपतिं सामात्यं सपुरोहितम् |
चिन्तासंमूढहृदयं वागुवाचाशरीरिणी ||३||
एष ते नृपते पुत्रः श्रीमाञ्जातो महाबलः |
तस्मादस्मान्न भेतव्यमव्यग्रः पाहि वै शिशुम् ||४||
न चैवैतस्य मृत्युस्त्वं न कालः प्रत्युपस्थितः |
मृत्युर्हन्तास्य शस्त्रेण स चोत्पन्नो नराधिप ||५||
संश्रुत्योदाहृतं वाक्यं भूतमन्तर्हितं ततः |
पुत्रस्नेहाभिसन्तप्ता जननी वाक्यमब्रवीत् ||६||
येनेदमीरितं वाक्यं ममैव तनयं प्रति |
प्राञ्जलिस्तं नमस्यामि ब्रवीतु स पुनर्वचः ||७||
श्रोतुमिच्छामि पुत्रस्य कोऽस्य मृत्युर्भविष्यति |
अन्तर्हितं ततो भूतमुवाचेदं पुनर्वचः ||८||
येनोत्सङ्गे गृहीतस्य भुजावभ्यधिकावुभौ |
पतिष्यतः क्षितितले पञ्चशीर्षाविवोरगौ ||९||
तृतीयमेतद्बालस्य ललाटस्थं च लोचनम् |
निमज्जिष्यति यं दृष्ट्वा सोऽस्य मृत्युर्भविष्यति ||१०||
त्र्यक्षं चतुर्भुजं श्रुत्वा तथा च समुदाहृतम् |
धरण्यां पार्थिवाः सर्वे अभ्यगच्छन्दिदृक्षवः ||११||
तान्पूजयित्वा सम्प्राप्तान्यथार्हं स महीपतिः |
एकैकस्य नृपस्याङ्के पुत्रमारोपयत्तदा ||१२||
एवं राजसहस्राणां पृथक्त्वेन यथाक्रमम् |
शिशुरङ्के समारूढो न तत्प्राप निदर्शनम् ||१३||
ततश्चेदिपुरं प्राप्तौ सङ्कर्षणजनार्दनौ |
यादवौ यादवीं द्रष्टुं स्वसारं तां पितुस्तदा ||१४||
अभिवाद्य यथान्यायं यथाज्येष्ठं नृपांश्च तान् |
कुशलानामयं पृष्ट्वा निषण्णौ रामकेशवौ ||१५||
अभ्यर्चितौ तदा वीरौ प्रीत्या चाभ्यधिकं ततः |
पुत्रं दामोदरोत्सङ्गे देवी संन्यदधात्स्वयम् ||१६||
न्यस्तमात्रस्य तस्याङ्के भुजावभ्यधिकावुभौ |
पेततुस्तच्च नयनं निममज्ज ललाटजम् ||१७||
तद्दृष्ट्वा व्यथिता त्रस्ता वरं कृष्णमयाचत |
ददस्व मे वरं कृष्ण भयार्ताया महाभुज ||१८||
त्वं ह्यार्तानां समाश्वासो भीतानामभयङ्करः |
पितृष्वसारं मा भैषीरित्युवाच जनार्दनः ||१९||
ददानि कं वरं किं वा करवाणि पितृष्वसः |
शक्यं वा यदि वाशक्यं करिष्यामि वचस्तव ||२०||
एवमुक्ता ततः कृष्णमब्रवीद्यदुनन्दनम् |
शिशुपालस्यापराधान्क्षमेथास्त्वं महाबल ||२१||
कृष्ण उवाच||
अपराधशतं क्षाम्यं मया ह्यस्य पितृष्वसः |
पुत्रस्य ते वधार्हाणां मा त्वं शोके मनः कृथाः ||२२||
भीष्म उवाच||
एवमेष नृपः पापः शिशुपालः सुमन्दधीः |
त्वां समाह्वयते वीर गोविन्दवरदर्पितः ||२३||
४१
भीष्म उवाच||
नैषा चेदिपतेर्बुद्धिर्यया त्वाह्वयतेऽच्युतम् |
नूनमेष जगद्भर्तुः कृष्णस्यैव विनिश्चयः ||१||
को हि मां भीमसेनाद्य क्षितावर्हति पार्थिवः |
क्षेप्तुं दैवपरीतात्मा यथैष कुलपांसनः ||२||
एष ह्यस्य महाबाहो तेजोंशश्च हरेर्ध्रुवम् |
तमेव पुनरादातुमिच्छत्पृथुयशा हरिः ||३||
येनैष कुरुशार्दूल शार्दूल इव चेदिराट् |
गर्जत्यतीव दुर्बुद्धिः सर्वानस्मानचिन्तयन् ||४||
वैशम्पायन उवाच||
ततो न ममृषे चैद्यस्तद्भीष्मवचनं तदा |
उवाच चैनं सङ्क्रुद्धः पुनर्भीष्ममथोत्तरम् ||५||
शिशुपाल उवाच||
द्विषतां नोऽस्तु भीष्मैष प्रभावः केशवस्य यः |
यस्य संस्तववक्ता त्वं बन्दिवत्सततोत्थितः ||६||
संस्तवाय मनो भीष्म परेषां रमते सदा |
यदि संस्तौषि राज्ञस्त्वमिमं हित्वा जनार्दनम् ||७||
दरदं स्तुहि बाह्लीकमिमं पार्थिवसत्तमम् |
जायमानेन येनेयमभवद्दारिता मही ||८||
वङ्गाङ्गविषयाध्यक्षं सहस्राक्षसमं बले |
स्तुहि कर्णमिमं भीष्म महाचापविकर्षणम् ||९||
द्रोणं द्रौणिं च साधु त्वं पितापुत्रौ महारथौ |
स्तुहि स्तुत्याविमौ भीष्म सततं द्विजसत्तमौ ||१०||
ययोरन्यतरो भीष्म सङ्क्रुद्धः सचराचराम् |
इमां वसुमतीं कुर्यादशेषामिति मे मतिः ||११||
द्रोणस्य हि समं युद्धे न पश्यामि नराधिपम् |
अश्वत्थाम्नस्तथा भीष्म न चैतौ स्तोतुमिच्छसि ||१२||
शल्यादीनपि कस्मात्त्वं न स्तौषि वसुधाधिपान् |
स्तवाय यदि ते बुद्धिर्वर्तते भीष्म सर्वदा ||१३||
किं हि शक्यं मया कर्तुं यद्वृद्धानां त्वया नृप |
पुरा कथयतां नूनं न श्रुतं धर्मवादिनाम् ||१४||
आत्मनिन्दात्मपूजा च परनिन्दा परस्तवः |
अनाचरितमार्याणां वृत्तमेतच्चतुर्विधम् ||१५||
यदस्तव्यमिमं शश्वन्मोहात्संस्तौषि भक्तितः |
केशवं तच्च ते भीष्म न कश्चिदनुमन्यते ||१६||
कथं भोजस्य पुरुषे वर्गपाले दुरात्मनि |
समावेशयसे सर्वं जगत्केवलकाम्यया ||१७||
अथ वैषा न ते भक्तिः पकृतिं याति भारत |
मयैव कथितं पूर्वं भूलिङ्गशकुनिर्यथा ||१८||
भूलिङ्गशकुनिर्नाम पार्श्वे हिमवतः परे |
भीष्म तस्याः सदा वाचः श्रूयन्तेऽर्थविगर्हिताः ||१९||
मा साहसमितीदं सा सततं वाशते किल |
साहसं चात्मनातीव चरन्ती नावबुध्यते ||२०||
सा हि मांसार्गलं भीष्म मुखात्सिंहस्य खादतः |
दन्तान्तरविलग्नं यत्तदादत्तेऽल्पचेतना ||२१||
इच्छतः सा हि सिंहस्य भीष्म जीवत्यसंशयम् |
तद्वत्त्वमप्यधर्मज्ञ सदा वाचः प्रभाषसे ||२२||
इच्छतां पार्थिवेन्द्राणां भीष्म जीवस्यसंशयम् |
लोकविद्विष्टकर्मा हि नान्योऽस्ति भवता समः ||२३||
वैशम्पायन उवाच||
ततश्चेदिपतेः श्रुत्वा भीष्मः स कटुकं वचः |
उवाचेदं वचो राजंश्चेदिराजस्य शृण्वतः ||२४||
इच्छतां किल नामाहं जीवाम्येषां महीक्षिताम् |
योऽहं न गणयाम्येतांस्तृणानीव नराधिपान् ||२५||
एवमुक्ते तु भीष्मेण ततः सञ्चुक्रुधुर्नृपाः |
केचिज्जहृषिरे तत्र केचिद्भीष्मं जगर्हिरे ||२६||
केचिदूचुर्महेष्वासाः श्रुत्वा भीष्मस्य तद्वचः |
पापोऽवलिप्तो वृद्धश्च नायं भीष्मोऽर्हति क्षमाम् ||२७||
हन्यतां दुर्मतिर्भीष्मः पशुवत्साध्वयं नृपैः |
सर्वैः समेत्य संरब्धैर्दह्यतां वा कटाग्निना ||२८||
इति तेषां वचः श्रुत्वा ततः कुरुपितामहः |
उवाच मतिमान्भीष्मस्तानेव वसुधाधिपान् ||२९||
उक्तस्योक्तस्य नेहान्तमहं समुपलक्षये |
यत्तु वक्ष्यामि तत्सर्वं शृणुध्वं वसुधाधिपाः ||३०||
पशुवद्घातनं वा मे दहनं वा कटाग्निना |
क्रियतां मूर्ध्नि वो न्यस्तं मयेदं सकलं पदम् ||३१||
एष तिष्ठति गोविन्दः पूजितोऽस्माभिरच्युतः |
यस्य वस्त्वरते बुद्धिर्मरणाय स माधवम् ||३२||
कृष्णमाह्वयतामद्य युद्धे शार्ङ्गगदाधरम् |
यावदस्यैव देवस्य देहं विशतु पातितः ||३३||
४२
वैशम्पायन उवाच||
ततः श्रुत्वैव भीष्मस्य चेदिराडुरुविक्रमः |
युयुत्सुर्वासुदेवेन वासुदेवमुवाच ह ||१||
आह्वये त्वां रणं गच्छ मया सार्धं जनार्दन |
यावदद्य निहन्मि त्वां सहितं सर्वपाण्डवैः ||२||
सह त्वया हि मे वध्याः पाण्डवाः कृष्ण सर्वथा |
नृपतीन्समतिक्रम्य यैरराजा त्वमर्चितः ||३||
ये त्वां दासमराजानं बाल्यादर्चन्ति दुर्मतिम् |
अनर्हमर्हवत्कृष्ण वध्यास्त इति मे मतिः ||४||
इत्युक्त्वा राजशार्दूलस्तस्थौ गर्जन्नमर्षणः ||४||
एवमुक्ते ततः कृष्णो मृदुपूर्वमिदं वचः |
उवाच पार्थिवान्सर्वांस्तत्समक्षं च पाण्डवान् ||५||
एष नः शत्रुरत्यन्तं पार्थिवाः सात्वतीसुतः |
सात्वतानां नृशंसात्मा न हितोऽनपकारिणाम् ||६||
प्राग्ज्योतिषपुरं यातानस्माञ्ज्ञात्वा नृशंसकृत् |
अदहद्द्वारकामेष स्वस्रीयः सन्नराधिपाः ||७||
क्रीडतो भोजराजन्यानेष रैवतके गिरौ |
हत्वा बद्ध्वा च तान्सर्वानुपायात्स्वपुरं पुरा ||८||
अश्वमेधे हयं मेध्यमुत्सृष्टं रक्षिभिर्वृतम् |
पितुर्मे यज्ञविघ्नार्थमहरत्पापनिश्चयः ||९||
सौवीरान्प्रतिपत्तौ च बभ्रोरेष यशस्विनः |
भार्यामभ्यहरन्मोहादकामां तामितो गताम् ||१०||
एष मायाप्रतिच्छन्नः करूषार्थे तपस्विनीम् |
जहार भद्रां वैशालीं मातुलस्य नृशंसकृत् ||११||
पितृष्वसुः कृते दुःखं सुमहन्मर्षयाम्यहम् |
दिष्ट्या त्विदं सर्वराज्ञां संनिधावद्य वर्तते ||१२||
पश्यन्ति हि भवन्तोऽद्य मय्यतीव व्यतिक्रमम् |
कृतानि तु परोक्षं मे यानि तानि निबोधत ||१३||
इमं त्वस्य न शक्ष्यामि क्षन्तुमद्य व्यतिक्रमम् |
अवलेपाद्वधार्हस्य समग्रे राजमण्डले ||१४||
रुक्मिण्यामस्य मूढस्य प्रार्थनासीन्मुमूर्षतः |
न च तां प्राप्तवान्मूढः शूद्रो वेदश्रुतिं यथा ||१५||
एवमादि ततः सर्वे सहितास्ते नराधिपाः |
वासुदेववचः श्रुत्वा चेदिराजं व्यगर्हयन् ||१६||
ततस्तद्वचनं श्रुत्वा शिशुपालः प्रतापवान् |
जहास स्वनवद्धासं प्रहस्येदमुवाच ह ||१७||
मत्पूर्वां रुक्मिणीं कृष्ण संसत्सु परिकीर्तयन् |
विशेषतः पार्थिवेषु व्रीडां न कुरुषे कथम् ||१८||
मन्यमानो हि कः सत्सु पुरुषः परिकीर्तयेत् |
अन्यपूर्वां स्त्रियं जातु त्वदन्यो मधुसूदन ||१९||
क्षम वा यदि ते श्रद्धा मा वा कृष्ण मम क्षम |
क्रुद्धाद्वापि प्रसन्नाद्वा किं मे त्वत्तो भविष्यति ||२०||
तथा ब्रुवत एवास्य भगवान्मधुसूदनः |
व्यपाहरच्छिरः क्रुद्धश्चक्रेणामित्रकर्षणः ||२१||
स पपात महाबाहुर्वज्राहत इवाचलः ||२१||
ततश्चेदिपतेर्देहात्तेजोऽग्र्यं ददृशुर्नृपाः |
उत्पतन्तं महाराज गगनादिव भास्करम् ||२२||
ततः कमलपत्राक्षं कृष्णं लोकनमस्कृतम् |
ववन्दे तत्तदा तेजो विवेश च नराधिप ||२३||
तदद्भुतममन्यन्त दृष्ट्वा सर्वे महीक्षितः |
यद्विवेश महाबाहुं तत्तेजः पुरुषोत्तमम् ||२४||
अनभ्रे प्रववर्ष द्यौः पपात ज्वलिताशनिः |
कृष्णेन निहते चैद्ये चचाल च वसुन्धरा ||२५||
ततः केचिन्महीपाला नाब्रुवंस्तत्र किञ्चन |
अतीतवाक्पथे काले प्रेक्षमाणा जनार्दनम् ||२६||
हस्तैर्हस्ताग्रमपरे प्रत्यपीषन्नमर्षिताः |
अपरे दशनैरोष्ठानदशन्क्रोधमूर्छिताः ||२७||
रहस्तु केचिद्वार्ष्णेयं प्रशशंसुर्नराधिपाः |
केचिदेव तु संरब्धा मध्यस्थास्त्वपरेऽभवन् ||२८||
प्रहृष्टाः केशवं जग्मुः संस्तुवन्तो महर्षयः |
ब्राह्मणाश्च महात्मानः पार्थिवाश्च महाबलाः ||२९||
पाण्डवस्त्वब्रवीद्भ्रातॄन्सत्कारेण महीपतिम् |
दमघोषात्मजं वीरं संसाधयत मा चिरम् ||३०||
तथा च कृतवन्तस्ते भ्रातुर्वै शासनं तदा ||३०||
चेदीनामाधिपत्ये च पुत्रमस्य महीपतिम् |
अभ्यषिञ्चत्तदा पार्थः सह तैर्वसुधाधिपैः ||३१||
ततः स कुरुराजस्य क्रतुः सर्वसमृद्धिमान् |
यूनां प्रीतिकरो राजन्सम्बभौ विपुलौजसः ||३२||
शान्तविघ्नः सुखारम्भः प्रभूतधनधान्यवान् |
अन्नवान्बहुभक्ष्यश्च केशवेन सुरक्षितः ||३३||
समापयामास च तं राजसूयं महाक्रतुम् |
तं तु यज्ञं महाबाहुरा समाप्तेर्जनार्दनः ||३४||
ररक्ष भगवाञ्शौरिः शार्ङ्गचक्रगदाधरः ||३४||
ततस्त्ववभृथस्नातं धर्मराजं युधिष्ठिरम् |
समस्तं पार्थिवं क्षत्रमभिगम्येदमब्रवीत् ||३५||
दिष्ट्या वर्धसि धर्मज्ञ साम्राज्यं प्राप्तवान्विभो |
आजमीढाजमीढानां यशः संवर्धितं त्वया ||३६||
कर्मणैतेन राजेन्द्र धर्मश्च सुमहान्कृतः ||३६||
आपृच्छामो नरव्याघ्र सर्वकामैः सुपूजिताः |
स्वराष्ट्राणि गमिष्यामस्तदनुज्ञातुमर्हसि ||३७||
श्रुत्वा तु वचनं राज्ञां धर्मराजो युधिष्ठिरः |
यथार्हं पूज्य नृपतीन्भ्रातॄन्सर्वानुवाच ह ||३८||
राजानः सर्व एवैते प्रीत्यास्मान्समुपागताः |
प्रस्थिताः स्वानि राष्ट्राणि मामापृच्छ्य परन्तपाः ||३९||
तेऽनुव्रजत भद्रं वो विषयान्तं नृपोत्तमान् ||३९||
भ्रातुर्वचनमाज्ञाय पाण्डवा धर्मचारिणः |
यथार्हं नृपमुख्यांस्तानेकैकं समनुव्रजन् ||४०||
विराटमन्वयात्तूर्णं धृष्टद्युम्नः प्रतापवान् |
धनञ्जयो यज्ञसेनं महात्मानं महारथः ||४१||
भीष्मं च धृतराष्ट्रं च भीमसेनो महाबलः |
द्रोणं च ससुतं वीरं सहदेवो महारथः ||४२||
नकुलः सुबलं राजन्सहपुत्रं समन्वयात् |
द्रौपदेयाः ससौभद्राः पार्वतीयान्महीपतीन् ||४३||
अन्वगच्छंस्तथैवान्यान्क्षत्रियान्क्षत्रियर्षभाः |
एवं सम्पूजितास्ते वै जग्मुर्विप्राश्च सर्वशः ||४४||
गतेषु पार्थिवेन्द्रेषु सर्वेषु भरतर्षभ |
युधिष्ठिरमुवाचेदं वासुदेवः प्रतापवान् ||४५||
आपृच्छे त्वां गमिष्यामि द्वारकां कुरुनन्दन |
राजसूयं क्रतुश्रेष्ठं दिष्ट्या त्वं प्राप्तवानसि ||४६||
तमुवाचैवमुक्तस्तु धर्मराण्मधुसूदनम् |
तव प्रसादाद्गोविन्द प्राप्तवानस्मि वै क्रतुम् ||४७||
समस्तं पार्थिवं क्षत्रं त्वत्प्रसादाद्वशानुगम् |
उपादाय बलिं मुख्यं मामेव समुपस्थितम् ||४८||
न वयं त्वामृते वीर रंस्यामेह कथञ्चन |
अवश्यं चापि गन्तव्या त्वया द्वारवती पुरी ||४९||
एवमुक्तः स धर्मात्मा युधिष्ठिरसहायवान् |
अभिगम्याब्रवीत्प्रीतः पृथां पृथुयशा हरिः ||५०||
साम्राज्यं समनुप्राप्ताः पुत्रास्तेऽद्य पितृष्वसः |
सिद्धार्था वसुमन्तश्च सा त्वं प्रीतिमवाप्नुहि ||५१||
अनुज्ञातस्त्वया चाहं द्वारकां गन्तुमुत्सहे |
सुभद्रां द्रौपदीं चैव सभाजयत केशवः ||५२||
निष्क्रम्यान्तःपुराच्चैव युधिष्ठिरसहायवान् |
स्नातश्च कृतजप्यश्च ब्राह्मणान्स्वस्ति वाच्य च ||५३||
ततो मेघवरप्रख्यं स्यन्दनं वै सुकल्पितम् |
योजयित्वा महाराज दारुकः प्रत्युपस्थितः ||५४||
उपस्थितं रथं दृष्ट्वा तार्क्ष्यप्रवरकेतनम् |
प्रदक्षिणमुपावृत्य समारुह्य महामनाः ||५५||
प्रययौ पुण्डरीकाक्षस्ततो द्वारवतीं पुरीम् ||५५||
तं पद्भ्यामनुवव्राज धर्मराजो युधिष्ठिरः |
भ्रातृभिः सहितः श्रीमान्वासुदेवं महाबलम् ||५६||
ततो मुहूर्तं सङ्गृह्य स्यन्दनप्रवरं हरिः |
अब्रवीत्पुण्डरीकाक्षः कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||५७||
अप्रमत्तः स्थितो नित्यं प्रजाः पाहि विशां पते |
पर्जन्यमिव भूतानि महाद्रुममिवाण्डजाः ||५८||
बान्धवास्त्वोपजीवन्तु सहस्राक्षमिवामराः ||५८||
कृत्वा परस्परेणैवं संविदं कृष्णपाण्डवौ |
अन्योन्यं समनुज्ञाप्य जग्मतुः स्वगृहान्प्रति ||५९||
गते द्वारवतीं कृष्णे सात्वतप्रवरे नृप |
एको दुर्योधनो राजा शकुनिश्चापि सौबलः ||६०||
तस्यां सभायां दिव्यायामूषतुस्तौ नरर्षभौ ||६०||
द्यूतपर्व
४३
वैशम्पायन उवाच||
वसन्दुर्योधनस्तस्यां सभायां भरतर्षभ |
शनैर्ददर्श तां सर्वां सभां शकुनिना सह ||१||
तस्यां दिव्यानभिप्रायान्ददर्श कुरुनन्दनः |
न दृष्टपूर्वा ये तेन नगरे नागसाह्वये ||२||
स कदाचित्सभामध्ये धार्तराष्ट्रो महीपतिः |
स्फाटिकं तलमासाद्य जलमित्यभिशङ्कया ||३||
स्ववस्त्रोत्कर्षणं राजा कृतवान्बुद्धिमोहितः |
दुर्मना विमुखश्चैव परिचक्राम तां सभाम् ||४||
ततः स्फाटिकतोयां वै स्फाटिकाम्बुजशोभिताम् |
वापीं मत्वा स्थलमिति सवासाः प्रापतज्जले ||५||
जले निपतितं दृष्ट्वा किङ्करा जहसुर्भृशम् |
वासांसि च शुभान्यस्मै प्रददू राजशासनात् ||६||
तथागतं तु तं दृष्ट्वा भीमसेनो महाबलः |
अर्जुनश्च यमौ चोभौ सर्वे ते प्राहसंस्तदा ||७||
नामर्षयत्ततस्तेषामवहासममर्षणः |
आकारं रक्षमाणस्तु न स तान्समुदैक्षत ||८||
पुनर्वसनमुत्क्षिप्य प्रतरिष्यन्निव स्थलम् |
आरुरोह ततः सर्वे जहसुस्ते पुनर्जनाः ||९||
द्वारं च विवृताकारं ललाटेन समाहनत् |
संवृतं चेति मन्वानो द्वारदेशादुपारमत् ||१०||
एवं प्रलम्भान्विविधान्प्राप्य तत्र विशां पते |
पाण्डवेयाभ्यनुज्ञातस्ततो दुर्योधनो नृपः ||११||
अप्रहृष्टेन मनसा राजसूये महाक्रतौ |
प्रेक्ष्य तामद्भुतामृद्धिं जगाम गजसाह्वयम् ||१२||
पाण्डवश्रीप्रतप्तस्य ध्यानग्लानस्य गच्छतः |
दुर्योधनस्य नृपतेः पापा मतिरजायत ||१३||
पार्थान्सुमनसो दृष्ट्वा पार्थिवांश्च वशानुगान् |
कृत्स्नं चापि हितं लोकमाकुमारं कुरूद्वह ||१४||
महिमानं परं चापि पाण्डवानां महात्मनाम् |
दुर्योधनो धार्तराष्ट्रो विवर्णः समपद्यत ||१५||
स तु गच्छन्ननेकाग्रः सभामेवानुचिन्तयन् |
श्रियं च तामनुपमां धर्मराजस्य धीमतः ||१६||
प्रमत्तो धृतराष्ट्रस्य पुत्रो दुर्योधनस्तदा |
नाभ्यभाषत्सुबलजं भाषमाणं पुनः पुनः ||१७||
अनेकाग्रं तु तं दृष्ट्वा शकुनिः प्रत्यभाषत |
दुर्योधन कुतोमूलं निःश्वसन्निव गच्छसि ||१८||
दुर्योधन उवाच||
दृष्ट्वेमां पृथिवीं कृत्स्नां युधिष्ठिरवशानुगाम् |
जितामस्त्रप्रतापेन श्वेताश्वस्य महात्मनः ||१९||
तं च यज्ञं तथाभूतं दृष्ट्वा पार्थस्य मातुल |
यथा शक्रस्य देवेषु तथाभूतं महाद्युते ||२०||
अमर्षेण सुसम्पूर्णो दह्यमानो दिवानिशम् |
शुचिशुक्रागमे काले शुष्ये तोयमिवाल्पकम् ||२१||
पश्य सात्वतमुख्येन शिशुपालं निपातितम् |
न च तत्र पुमानासीत्कश्चित्तस्य पदानुगः ||२२||
दह्यमाना हि राजानः पाण्डवोत्थेन वह्निना |
क्षान्तवन्तोऽपराधं तं को हि तं क्षन्तुमर्हति ||२३||
वासुदेवेन तत्कर्म तथायुक्तं महत्कृतम् |
सिद्धं च पाण्डवेयानां प्रतापेन महात्मनाम् ||२४||
तथा हि रत्नान्यादाय विविधानि नृपा नृपम् |
उपतिष्ठन्ति कौन्तेयं वैश्या इव करप्रदाः ||२५||
श्रियं तथाविधां दृष्ट्वा ज्वलन्तीमिव पाण्डवे |
अमर्षवशमापन्नो दह्येऽहमतथोचितः ||२६||
वह्निमेव प्रवेक्ष्यामि भक्षयिष्यामि वा विषम् |
अपो वापि प्रवेक्ष्यामि न हि शक्ष्यामि जीवितुम् ||२७||
को हि नाम पुमाँल्लोके मर्षयिष्यति सत्त्ववान् |
सपत्नानृध्यतो दृष्ट्वा हानिमात्मन एव च ||२८||
सोऽहं न स्त्री न चाप्यस्त्री न पुमान्नापुमानपि |
योऽहं तां मर्षयाम्यद्य तादृशीं श्रियमागताम् ||२९||
ईश्वरत्वं पृथिव्याश्च वसुमत्तां च तादृशीम् |
यज्ञं च तादृशं दृष्ट्वा मादृशः को न सञ्ज्वरेत् ||३०||
अशक्तश्चैक एवाहं तामाहर्तुं नृपश्रियम् |
सहायांश्च न पश्यामि तेन मृत्युं विचिन्तये ||३१||
दैवमेव परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम् |
दृष्ट्वा कुन्तीसुते शुभ्रां श्रियं तामाहृतां तथा ||३२||
कृतो यत्नो मया पूर्वं विनाशे तस्य सौबल |
तच्च सर्वमतिक्रम्य स वृद्धोऽप्स्विव पङ्कजम् ||३३||
तेन दैवं परं मन्ये पौरुषं तु निरर्थकम् |
धार्तराष्ट्रा हि हीयन्ते पार्था वर्धन्ति नित्यशः ||३४||
सोऽहं श्रियं च तां दृष्ट्वा सभां तां च तथाविधाम् |
रक्षिभिश्चावहासं तं परितप्ये यथाग्निना ||३५||
स मामभ्यनुजानीहि मातुलाद्य सुदुःखितम् |
अमर्षं च समाविष्टं धृतराष्ट्रे निवेदय ||३६||
४४
शकुनिरुवाच||
दुर्योधन न तेऽमर्षः कार्यः प्रति युधिष्ठिरम् |
भागधेयानि हि स्वानि पाण्डवा भुञ्जते सदा ||१||
अनेकैरभ्युपायैश्च त्वयारब्धाः पुरासकृत् |
विमुक्ताश्च नरव्याघ्रा भागधेयपुरस्कृताः ||२||
तैर्लब्धा द्रौपदी भार्या द्रुपदश्च सुतैः सह |
सहायः पृथिवीलाभे वासुदेवश्च वीर्यवान् ||३||
लब्धश्च नाभिभूतोऽर्थः पित्र्योंऽशः पृथिवीपते |
विवृद्धस्तेजसा तेषां तत्र का परिदेवना ||४||
धनञ्जयेन गाण्डीवमक्षय्यौ च महेषुधी |
लब्धान्यस्त्राणि दिव्यानि तर्पयित्वा हुताशनम् ||५||
तेन कार्मुकमुख्येन बाहुवीर्येण चात्मनः |
कृता वशे महीपालास्तत्र का परिदेवना ||६||
अग्निदाहान्मयं चापि मोक्षयित्वा स दानवम् |
सभां तां कारयामास सव्यसाची परन्तपः ||७||
तेन चैव मयेनोक्ताः किङ्करा नाम राक्षसाः |
वहन्ति तां सभां भीमास्तत्र का परिदेवना ||८||
यच्चासहायतां राजन्नुक्तवानसि भारत |
तन्मिथ्या भ्रातरो हीमे सहायास्ते महारथाः ||९||
द्रोणस्तव महेष्वासः सह पुत्रेण धीमता |
सूतपुत्रश्च राधेयो गौतमश्च महारथः ||१०||
अहं च सह सोदर्यैः सौमदत्तिश्च वीर्यवान् |
एतैस्त्वं सहितः सर्वैर्जय कृत्स्नां वसुन्धराम् ||११||
दुर्योधन उवाच||
त्वया च सहितो राजन्नेतैश्चान्यैर्महारथैः |
एतानेव विजेष्यामि यदि त्वमनुमन्यसे ||१२||
एतेषु विजितेष्वद्य भविष्यति मही मम |
सर्वे च पृथिवीपालाः सभा सा च महाधना ||१३||
शकुनिरुवाच||
धनञ्जयो वासुदेवो भीमसेनो युधिष्ठिरः |
नकुलः सहदेवश्च द्रुपदश्च सहात्मजैः ||१४||
नैते युधि बलाज्जेतुं शक्याः सुरगणैरपि |
महारथा महेष्वासाः कृतास्त्रा युद्धदुर्मदाः ||१५||
अहं तु तद्विजानामि विजेतुं येन शक्यते |
युधिष्ठिरं स्वयं राजंस्तन्निबोध जुषस्व च ||१६||
दुर्योधन उवाच||
अप्रमादेन सुहृदामन्येषां च महात्मनाम् |
यदि शक्या विजेतुं ते तन्ममाचक्ष्व मातुल ||१७||
शकुनिरुवाच||
द्यूतप्रियश्च कौन्तेयो न च जानाति देवितुम् |
समाहूतश्च राजेन्द्रो न शक्ष्यति निवर्तितुम् ||१८||
देवने कुशलश्चाहं न मेऽस्ति सदृशो भुवि |
त्रिषु लोकेषु कौन्तेयं तं त्वं द्यूते समाह्वय ||१९||
तस्याक्षकुशलो राजन्नादास्येऽहमसंशयम् |
राज्यं श्रियं च तां दीप्तां त्वदर्थं पुरुषर्षभ ||२०||
इदं तु सर्वं त्वं राज्ञे दुर्योधन निवेदय |
अनुज्ञातस्तु ते पित्रा विजेष्ये तं न संशयः ||२१||
दुर्योधन उवाच||
त्वमेव कुरुमुख्याय धृतराष्ट्राय सौबल |
निवेदय यथान्यायं नाहं शक्ष्ये निशंसितुम् ||२२||
४५
वैशम्पायन उवाच||
अनुभूय तु राज्ञस्तं राजसूयं महाक्रतुम् |
युधिष्ठिरस्य नृपतेर्गान्धारीपुत्रसंयुतः ||१||
प्रियकृन्मतमाज्ञाय पूर्वं दुर्योधनस्य तत् |
प्रज्ञाचक्षुषमासीनं शकुनिः सौबलस्तदा ||२||
दुर्योधनवचः श्रुत्वा धृतराष्ट्रं जनाधिपम् |
उपगम्य महाप्राज्ञं शकुनिर्वाक्यमब्रवीत् ||३||
दुर्योधनो महाराज विवर्णो हरिणः कृशः |
दीनश्चिन्तापरश्चैव तद्विद्धि भरतर्षभ ||४||
न वै परीक्षसे सम्यगसह्यं शत्रुसम्भवम् |
ज्येष्ठपुत्रस्य शोकं त्वं किमर्थं नावबुध्यसे ||५||
धृतराष्ट्र उवाच||
दुर्योधन कुतोमूलं भृशमार्तोऽसि पुत्रक |
श्रोतव्यश्चेन्मया सोऽर्थो ब्रूहि मे कुरुनन्दन ||६||
अयं त्वां शकुनिः प्राह विवर्णं हरिणं कृशम् |
चिन्तयंश्च न पश्यामि शोकस्य तव सम्भवम् ||७||
ऐश्वर्यं हि महत्पुत्र त्वयि सर्वं समर्पितम् |
भ्रातरः सुहृदश्चैव नाचरन्ति तवाप्रियम् ||८||
आच्छादयसि प्रावारानश्नासि पिशितौदनम् |
आजानेया वहन्ति त्वां केनासि हरिणः कृशः ||९||
शयनानि महार्हाणि योषितश्च मनोरमाः |
गुणवन्ति च वेश्मानि विहाराश्च यथासुखम् ||१०||
देवानामिव ते सर्वं वाचि बद्धं न संशयः |
स दीन इव दुर्धर्षः कस्माच्छोचसि पुत्रक ||११||
दुर्योधन उवाच||
अश्नाम्याच्छादये चाहं यथा कुपुरुषस्तथा |
अमर्षं धारये चोग्रं तितिक्षन्कालपर्ययम् ||१२||
अमर्षणः स्वाः प्रकृतीरभिभूय परे स्थिताः |
क्लेशान्मुमुक्षुः परजान्स वै पुरुष उच्यते ||१३||
सन्तोषो वै श्रियं हन्ति अभिमानश्च भारत |
अनुक्रोशभये चोभे यैर्वृतो नाश्नुते महत् ||१४||
न मामवति तद्भुक्तं श्रियं दृष्ट्वा युधिष्ठिरे |
ज्वलन्तीमिव कौन्तेये विवर्णकरणीं मम ||१५||
सपत्नानृध्यतोऽऽत्मानं हीयमानं निशाम्य च |
अदृश्यामपि कौन्तेये स्थितां पश्यन्निवोद्यताम् ||१६||
तस्मादहं विवर्णश्च दीनश्च हरिणः कृशः ||१६||
अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातका गृहमेधिनः |
त्रिंशद्दासीक एकैको यान्बिभर्ति युधिष्ठिरः ||१७||
दशान्यानि सहस्राणि नित्यं तत्रान्नमुत्तमम् |
भुञ्जते रुक्मपात्रीभिर्युधिष्ठिरनिवेशने ||१८||
कदलीमृगमोकानि कृष्णश्यामारुणानि च |
काम्बोजः प्राहिणोत्तस्मै परार्ध्यानपि कम्बलान् ||१९||
रथयोषिद्गवाश्वस्य शतशोऽथ सहस्रशः |
त्रिंशतं चोष्ट्रवामीनां शतानि विचरन्त्युत ||२०||
पृथग्विधानि रत्नानि पार्थिवाः पृथिवीपते |
आहरन्क्रतुमुख्येऽस्मिन्कुन्तीपुत्राय भूरिशः ||२१||
न क्वचिद्धि मया दृष्टस्तादृशो नैव च श्रुतः |
यादृग्धनागमो यज्ञे पाण्डुपुत्रस्य धीमतः ||२२||
अपर्यन्तं धनौघं तं दृष्ट्वा शत्रोरहं नृप |
शर्म नैवाधिगच्छामि चिन्तयानोऽनिशं विभो ||२३||
ब्राह्मणा वाटधानाश्च गोमन्तः शतसङ्घशः |
त्रैखर्वं बलिमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||२४||
कमण्डलूनुपादाय जातरूपमयाञ्शुभान् |
एवं बलिं समादाय प्रवेशं लेभिरे ततः ||२५||
यन्नैव मधु शक्राय धारयन्त्यमरस्त्रियः |
तदस्मै कांस्यमाहार्षीद्वारुणं कलशोदधिः ||२६||
शैक्यं रुक्मसहस्रस्य बहुरत्नविभूषितम् |
दृष्ट्वा च मम तत्सर्वं ज्वररूपमिवाभवत् ||२७||
गृहीत्वा तत्तु गच्छन्ति समुद्रौ पूर्वदक्षिणौ |
तथैव पश्चिमं यान्ति गृहीत्वा भरतर्षभ ||२८||
उत्तरं तु न गच्छन्ति विना तात पतत्रिभिः |
इदं चाद्भुतमत्रासीत्तन्मे निगदतः शृणु ||२९||
पूर्णे शतसहस्रे तु विप्राणां परिविष्यताम् |
स्थापिता तत्र सञ्ज्ञाभूच्छङ्खो ध्मायति नित्यशः ||३०||
मुहुर्मुहुः प्रणदतस्तस्य शङ्खस्य भारत |
उत्तमं शब्दमश्रौषं ततो रोमाणि मेऽहृषन् ||३१||
पार्थिवैर्बहुभिः कीर्णमुपस्थानं दिदृक्षुभिः |
सर्वरत्नान्युपादाय पार्थिवा वै जनेश्वर ||३२||
यज्ञे तस्य महाराज पाण्डुपुत्रस्य धीमतः |
वैश्या इव महीपाला द्विजातिपरिवेषकाः ||३३||
न सा श्रीर्देवराजस्य यमस्य वरुणस्य वा |
गुह्यकाधिपतेर्वापि या श्री राजन्युधिष्ठिरे ||३४||
तां दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रस्य श्रियं परमिकामहम् |
शान्तिं न परिगच्छामि दह्यमानेन चेतसा ||३५||
शकुनिरुवाच||
यामेतामुत्तमां लक्ष्मीं दृष्टवानसि पाण्डवे |
तस्याः प्राप्तावुपायं मे शृणु सत्यपराक्रम ||३६||
अहमक्षेष्वभिज्ञातः पृथिव्यामपि भारत |
हृदयज्ञः पणज्ञश्च विशेषज्ञश्च देवने ||३७||
द्यूतप्रियश्च कौन्तेयो न च जानाति देवितुम् |
आहूतश्चैष्यति व्यक्तं दीव्यावेत्याह्वयस्व तम् ||३८||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तः शकुनिना राजा दुर्योधनस्तदा |
धृतराष्ट्रमिदं वाक्यमपदान्तरमब्रवीत् ||३९||
अयमुत्सहते राजञ्श्रियमाहर्तुमक्षवित् |
द्यूतेन पाण्डुपुत्रस्य तदनुज्ञातुमर्हसि ||४०||
धृतराष्ट्र उवाच||
क्षत्ता मन्त्री महाप्राज्ञः स्थितो यस्यास्मि शासने |
तेन सङ्गम्य वेत्स्यामि कार्यस्यास्य विनिश्चयम् ||४१||
स हि धर्मं पुरस्कृत्य दीर्घदर्शी परं हितम् |
उभयोः पक्षयोर्युक्तं वक्ष्यत्यर्थविनिश्चयम् ||४२||
दुर्योधन उवाच||
निवर्तयिष्यति त्वासौ यदि क्षत्ता समेष्यति |
निवृत्ते त्वयि राजेन्द्र मरिष्येऽहमसंशयम् ||४३||
स मयि त्वं मृते राजन्विदुरेण सुखी भव |
भोक्ष्यसे पृथिवीं कृत्स्नां किं मया त्वं करिष्यसि ||४४||
वैशम्पायन उवाच||
आर्तवाक्यं तु तत्तस्य प्रणयोक्तं निशम्य सः |
धृतराष्ट्रोऽब्रवीत्प्रेष्यान्दुर्योधनमते स्थितः ||४५||
स्थूणासहस्रैर्बृहतीं शतद्वारां सभां मम |
मनोरमां दर्शनीयामाशु कुर्वन्तु शिल्पिनः ||४६||
ततः संस्तीर्य रत्नैस्तामक्षानावाप्य सर्वशः |
सुकृतां सुप्रवेशां च निवेदयत मे शनैः ||४७||
दुर्योधनस्य शान्त्यर्थमिति निश्चित्य भूमिपः |
धृतराष्ट्रो महाराज प्राहिणोद्विदुराय वै ||४८||
अपृष्ट्वा विदुरं ह्यस्य नासीत्कश्चिद्विनिश्चयः |
द्यूतदोषांश्च जानन्स पुत्रस्नेहादकृष्यत ||४९||
तच्छ्रुत्वा विदुरो धीमान्कलिद्वारमुपस्थितम् |
विनाशमुखमुत्पन्नं धृतराष्ट्रमुपाद्रवत् ||५०||
सोऽभिगम्य महात्मानं भ्राता भ्रातरमग्रजम् |
मूर्ध्ना प्रणम्य चरणाविदं वचनमब्रवीत् ||५१||
नाभिनन्दामि ते राजन्व्यवसायमिमं प्रभो |
पुत्रैर्भेदो यथा न स्याद्द्यूतहेतोस्तथा कुरु ||५२||
धृतराष्ट्र उवाच||
क्षत्तः पुत्रेषु पुत्रैर्मे कलहो न भविष्यति |
दिवि देवाः प्रसादं नः करिष्यन्ति न संशयः ||५३||
अशुभं वा शुभं वापि हितं वा यदि वाहितम् |
प्रवर्ततां सुहृद्द्यूतं दिष्टमेतन्न संशयः ||५४||
मयि संनिहिते चैव भीष्मे च भरतर्षभे |
अनयो दैवविहितो न कथञ्चिद्भविष्यति ||५५||
गच्छ त्वं रथमास्थाय हयैर्वातसमैर्जवे |
खाण्डवप्रस्थमद्यैव समानय युधिष्ठिरम् ||५६||
न वार्यो व्यवसायो मे विदुरैतद्ब्रवीमि ते |
दैवमेव परं मन्ये येनैतदुपपद्यते ||५७||
इत्युक्तो विदुरो धीमान्नैतदस्तीति चिन्तयन् |
आपगेयं महाप्राज्ञमभ्यगच्छत्सुदुःखितः ||५८||
४६
जनमेजय उवाच||
कथं समभवद्द्यूतं भ्रातॄणां तन्महात्ययम् |
यत्र तद्व्यसनं प्राप्तं पाण्डवैर्मे पितामहैः ||१||
के च तत्र सभास्तारा राजानो ब्रह्मवित्तम |
के चैनमन्वमोदन्त के चैनं प्रत्यषेधयन् ||२||
विस्तरेणैतदिच्छामि कथ्यमानं त्वया द्विज |
मूलं ह्येतद्विनाशस्य पृथिव्या द्विजसत्तम ||३||
सूत उवाच||
एवमुक्तस्तदा राज्ञा व्यासशिष्यः प्रतापवान् |
आचचक्षे यथावृत्तं तत्सर्वं सर्ववेदवित् ||४||
वैशम्पायन उवाच||
शृणु मे विस्तरेणेमां कथां भरतसत्तम |
भूय एव महाराज यदि ते श्रवणे मतिः ||५||
विदुरस्य मतं ज्ञात्वा धृतराष्ट्रोऽम्बिकासुतः |
दुर्योधनमिदं वाक्यमुवाच विजने पुनः ||६||
अलं द्यूतेन गान्धारे विदुरो न प्रशंसति |
न ह्यसौ सुमहाबुद्धिरहितं नो वदिष्यति ||७||
हितं हि परमं मन्ये विदुरो यत्प्रभाषते |
क्रियतां पुत्र तत्सर्वमेतन्मन्ये हितं तव ||८||
देवर्षिर्वासवगुरुर्देवराजाय धीमते |
यत्प्राह शास्त्रं भगवान्बृहस्पतिरुदारधीः ||९||
तद्वेद विदुरः सर्वं सरहस्यं महाकविः |
स्थितश्च वचने तस्य सदाहमपि पुत्रक ||१०||
विदुरो वापि मेधावी कुरूणां प्रवरो मतः |
उद्धवो वा महाबुद्धिर्वृष्णीनामर्चितो नृप ||११||
द्यूतेन तदलं पुत्र द्यूते भेदो हि दृश्यते |
भेदे विनाशो राज्यस्य तत्पुत्र परिवर्जय ||१२||
पित्रा मात्रा च पुत्रस्य यद्वै कार्यं परं स्मृतम् |
प्राप्तस्त्वमसि तत्तात पितृपैतामहं पदम् ||१३||
अधीतवान्कृती शास्त्रे लालितः सततं गृहे |
भ्रातृज्येष्ठः स्थितो राज्ये विन्दसे किं न शोभनम् ||१४||
पृथग्जनैरलभ्यं यद्भोजनाच्छादनं परम् |
तत्प्राप्तोऽसि महाबाहो कस्माच्छोचसि पुत्रक ||१५||
स्फीतं राष्ट्रं महाबाहो पितृपैतामहं महत् |
नित्यमाज्ञापयन्भासि दिवि देवेश्वरो यथा ||१६||
तस्य ते विदितप्रज्ञ शोकमूलमिदं कथम् |
समुत्थितं दुःखतरं तन्मे शंसितुमर्हसि ||१७||
दुर्योधन उवाच||
अश्नाम्याच्छादयामीति प्रपश्यन्पापपूरुषः |
नामर्षं कुरुते यस्तु पुरुषः सोऽधमः स्मृतः ||१८||
न मां प्रीणाति राजेन्द्र लक्ष्मीः साधारणा विभो |
ज्वलितामिव कौन्तेये श्रियं दृष्ट्वा च विव्यथे ||१९||
सर्वां हि पृथिवीं दृष्ट्वा युधिष्ठिरवशानुगाम् |
स्थिरोऽस्मि योऽहं जीवामि दुःखादेतद्ब्रवीमि ते ||२०||
आवर्जिता इवाभान्ति निघ्नाश्चैत्रकिकौकुराः |
कारस्करा लोहजङ्घा युधिष्ठिरनिवेशने ||२१||
हिमवत्सागरानूपाः सर्वरत्नाकरास्तथा |
अन्त्याः सर्वे पर्युदस्ता युधिष्ठिरनिवेशने ||२२||
ज्येष्ठोऽयमिति मां मत्वा श्रेष्ठश्चेति विशां पते |
युधिष्ठिरेण सत्कृत्य युक्तो रत्नपरिग्रहे ||२३||
उपस्थितानां रत्नानां श्रेष्ठानामर्घहारिणाम् |
नादृश्यत परः प्रान्तो नापरस्तत्र भारत ||२४||
न मे हस्तः समभवद्वसु तत्प्रतिगृह्णतः |
प्रातिष्ठन्त मयि श्रान्ते गृह्य दूराहृतं वसु ||२५||
कृतां बिन्दुसरोरत्नैर्मयेन स्फाटिकच्छदाम् |
अपश्यं नलिनीं पूर्णामुदकस्येव भारत ||२६||
वस्त्रमुत्कर्षति मयि प्राहसत्स वृकोदरः |
शत्रोरृद्धिविशेषेण विमूढं रत्नवर्जितम् ||२७||
तत्र स्म यदि शक्तः स्यां पातयेयं वृकोदरम् |
सपत्नेनावहासो हि स मां दहति भारत ||२८||
पुनश्च तादृशीमेव वापीं जलजशालिनीम् |
मत्वा शिलासमां तोये पतितोऽस्मि नराधिप ||२९||
तत्र मां प्राहसत्कृष्णः पार्थेन सह सस्वनम् |
द्रौपदी च सह स्त्रीभिर्व्यथयन्ती मनो मम ||३०||
क्लिन्नवस्त्रस्य च जले किङ्करा राजचोदिताः |
ददुर्वासांसि मेऽन्यानि तच्च दुःखतरं मम ||३१||
प्रलम्भं च शृणुष्वान्यं गदतो मे नराधिप |
अद्वारेण विनिर्गच्छन्द्वारसंस्थानरूपिणा ||३२||
अभिहत्य शिलां भूयो ललाटेनास्मि विक्षतः ||३२||
तत्र मां यमजौ दूरादालोक्य ललितौ किल |
बाहुभिः परिगृह्णीतां शोचन्तौ सहितावुभौ ||३३||
उवाच सहदेवस्तु तत्र मां विस्मयन्निव |
इदं द्वारमितो गच्छ राजन्निति पुनः पुनः ||३४||
नामधेयानि रत्नानां पुरस्तान्न श्रुतानि मे |
यानि दृष्टानि मे तस्यां मनस्तपति तच्च मे ||३५||
४७
दुर्योधन उवाच||
यन्मया पाण्डवानां तु दृष्टं तच्छृणु भारत |
आहृतं भूमिपालैर्हि वसु मुख्यं ततस्ततः ||१||
न विन्दे दृढमात्मानं दृष्ट्वाहं तदरेर्धनम् |
फलतो भूमितो वापि प्रतिपद्यस्व भारत ||२||
ऐडांश्चैलान्वार्षदंशाञ्जातरूपपरिष्कृतान् |
प्रावाराजिनमुख्यांश्च काम्बोजः प्रददौ वसु ||३||
अश्वांस्तित्तिरिकल्माषांस्त्रिशतं शुकनासिकान् |
उष्ट्रवामीस्त्रिशतं च पुष्टाः पीलुशमीङ्गुदैः ||४||
गोवासना ब्राह्मणाश्च दासमीयाश्च सर्वशः |
प्रीत्यर्थं ते महाभागा धर्मराज्ञो महात्मनः ||५||
त्रिखर्वं बलिमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||५||
कमण्डलूनुपादाय जातरूपमयाञ्शुभान् |
एवं बलिं प्रदायाथ प्रवेशं लेभिरे ततः ||६||
शतं दासीसहस्राणां कार्पासिकनिवासिनाम् |
श्यामास्तन्व्यो दीर्घकेश्यो हेमाभरणभूषिताः ||७||
शूद्रा विप्रोत्तमार्हाणि राङ्कवान्यजिनानि च ||७||
बलिं च कृत्स्नमादाय भरुकच्छनिवासिनः |
उपनिन्युर्महाराज हयान्गान्धारदेशजान् ||८||
इन्द्रकृष्टैर्वर्तयन्ति धान्यैर्नदीमुखैश्च ये |
समुद्रनिष्कुटे जाताः परिसिन्धु च मानवाः ||९||
ते वैरामाः पारदाश्च वङ्गाश्च कितवैः सह |
विविधं बलिमादाय रत्नानि विविधानि च ||१०||
अजाविकं गोहिरण्यं खरोष्ट्रं फलजं मधु |
कम्बलान्विविधांश्चैव द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||११||
प्राग्ज्योतिषाधिपः शूरो म्लेच्छानामधिपो बली |
यनवैः सहितो राजा भगदत्तो महारथः ||१२||
आजानेयान्हयाञ्शीघ्रानादायानिलरंहसः |
बलिं च कृत्स्नमादाय द्वारि तिष्ठति वारितः ||१३||
अश्मसारमयं भाण्डं शुद्धदन्तत्सरूनसीन् |
प्राग्ज्योतिषोऽथ तद्दत्त्वा भगदत्तोऽव्रजत्तदा ||१४||
द्व्यक्षांस्त्र्यक्षाँल्ललाटाक्षान्नानादिग्भ्यः समागतान् |
औष्णीषाननिवासांश्च बाहुकान्पुरुषादकान् ||१५||
एकपादांश्च तत्राहमपश्यं द्वारि वारितान् |
बल्यर्थं ददतस्तस्मै हिरण्यं रजतं बहु ||१६||
इन्द्रगोपकवर्णाभाञ्शुकवर्णान्मनोजवान् |
तथैवेन्द्रायुधनिभान्सन्ध्याभ्रसदृशानपि ||१७||
अनेकवर्णानारण्यान्गृहीत्वाश्वान्मनोजवान् |
जातरूपमनर्घ्यं च ददुस्तस्यैकपादकाः ||१८||
चीनान्हूणाञ्शकानोड्रान्पर्वतान्तरवासिनः |
वार्ष्णेयान्हारहूणांश्च कृष्णान्हैमवतांस्तथा ||१९||
न पारयाम्यभिगतान्विविधान्द्वारि वारितान् |
बल्यर्थं ददतस्तस्य नानारूपाननेकशः ||२०||
कृष्णग्रीवान्महाकायान्रासभाञ्शतपातिनः |
आहार्षुर्दशसाहस्रान्विनीतान्दिक्षु विश्रुतान् ||२१||
प्रमाणरागस्पर्शाढ्यं बाह्लीचीनसमुद्भवम् |
और्णं च राङ्कवं चैव कीटजं पट्टजं तथा ||२२||
कुट्टीकृतं तथैवान्यत्कमलाभं सहस्रशः |
श्लक्ष्णं वस्त्रमकार्पासमाविकं मृदु चाजिनम् ||२३||
निशितांश्चैव दीर्घासीनृष्टिशक्तिपरश्वधान् |
अपरान्तसमुद्भूतांस्तथैव परशूञ्शितान् ||२४||
रसान्गन्धांश्च विविधान्रत्नानि च सहस्रशः |
बलिं च कृत्स्नमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||२५||
शकास्तुखाराः कङ्काश्च रोमशाः शृङ्गिणो नराः |
महागमान्दूरगमान्गणितानर्बुदं हयान् ||२६||
कोटिशश्चैव बहुशः सुवर्णं पद्मसंमितम् |
बलिमादाय विविधं द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||२७||
आसनानि महार्हाणि यानानि शयनानि च |
मणिकाञ्चनचित्राणि गजदन्तमयानि च ||२८||
रथांश्च विविधाकाराञ्जातरूपपरिष्कृतान् |
हयैर्विनीतैः सम्पन्नान्वैयाघ्रपरिवारणान् ||२९||
विचित्रांश्च परिस्तोमान्रत्नानि च सहस्रशः |
नाराचानर्धनाराचाञ्शस्त्राणि विविधानि च ||३०||
एतद्दत्त्वा महद्द्रव्यं पूर्वदेशाधिपो नृपः |
प्रविष्टो यज्ञसदनं पाण्डवस्य महात्मनः ||३१||
४८
दुर्योधन उवाच||
दायं तु तस्मै विविधं शृणु मे गदतोऽनघ |
यज्ञार्थं राजभिर्दत्तं महान्तं धनसञ्चयम् ||१||
मेरुमन्दरयोर्मध्ये शैलोदामभितो नदीम् |
ये ते कीचकवेणूनां छायां रम्यामुपासते ||२||
खशा एकाशनाज्योहाः प्रदरा दीर्घवेणवः |
पशुपाश्च कुणिन्दाश्च तङ्गणाः परतङ्गणाः ||३||
ते वै पिपीलिकं नाम वरदत्तं पिपीलिकैः |
जातरूपं द्रोणमेयमहार्षुः पुञ्जशो नृपाः ||४||
कृष्णाँल्ललामांश्चमराञ्शुक्लांश्चान्याञ्शशिप्रभान् |
हिमवत्पुष्पजं चैव स्वादु क्षौद्रं तथा बहु ||५||
उत्तरेभ्यः कुरुभ्यश्चाप्यपोढं माल्यमम्बुभिः |
उत्तरादपि कैलासादोषधीः सुमहाबलाः ||६||
पार्वतीया बलिं चान्यमाहृत्य प्रणताः स्थिताः |
अजातशत्रोर्नृपतेर्द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||७||
ये परार्धे हिमवतः सूर्योदयगिरौ नृपाः |
वारिषेणसमुद्रान्ते लोहित्यमभितश्च ये ||८||
फलमूलाशना ये च किराताश्चर्मवाससः ||८||
चन्दनागुरुकाष्ठानां भारान्कालीयकस्य च |
चर्मरत्नसुवर्णानां गन्धानां चैव राशयः ||९||
कैरातिकानामयुतं दासीनां च विशां पते |
आहृत्य रमणीयार्थान्दूरजान्मृगपक्षिणः ||१०||
निचितं पर्वतेभ्यश्च हिरण्यं भूरिवर्चसम् |
बलिं च कृत्स्नमादाय द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||११||
कायव्या दरदा दार्वाः शूरा वैयमकास्तथा |
औदुम्बरा दुर्विभागाः पारदा बाह्लिकैः सह ||१२||
काश्मीराः कुन्दमानाश्च पौरका हंसकायनाः |
शिबित्रिगर्तयौधेया राजन्या मद्रकेकयाः ||१३||
अम्बष्ठाः कौकुरास्तार्क्ष्या वस्त्रपाः पह्लवैः सह |
वसातयः समौलेयाः सह क्षुद्रकमालवैः ||१४||
शौण्डिकाः कुक्कुराश्चैव शकाश्चैव विशां पते |
अङ्गा वङ्गाश्च पुण्ड्राश्च शानवत्या गयास्तथा ||१५||
सुजातयः श्रेणिमन्तः श्रेयांसः शस्त्रपाणयः |
आहार्षुः क्षत्रिया वित्तं शतशोऽजातशत्रवे ||१६||
वङ्गाः कलिङ्गपतयस्ताम्रलिप्ताः सपुण्ड्रकाः |
दुकूलं कौशिकं चैव पत्रोर्णं प्रावरानपि ||१७||
तत्र स्म द्वारपालैस्ते प्रोच्यन्ते राजशासनात् |
कृतकाराः सुबलयस्ततो द्वारमवाप्स्यथ ||१८||
ईषादन्तान्हेमकक्षान्पद्मवर्णान्कुथावृतान् |
शैलाभान्नित्यमत्तांश्च अभितः काम्यकं सरः ||१९||
दत्त्वैकैको दशशतान्कुञ्जरान्कवचावृतान् |
क्षमावतः कुलीनांश्च द्वारेण प्राविशंस्ततः ||२०||
एते चान्ये च बहवो गणा दिग्भ्यः समागताः |
अन्यैश्चोपाहृतान्यत्र रत्नानीह महात्मभिः ||२१||
राजा चित्ररथो नाम गन्धर्वो वासवानुगः |
शतानि चत्वार्यददद्धयानां वातरंहसाम् ||२२||
तुम्बुरुस्तु प्रमुदितो गन्धर्वो वाजिनां शतम् |
आम्रपत्रसवर्णानामददद्धेममालिनाम् ||२३||
कृती तु राजा कौरव्य शूकराणां विशां पते |
अददद्गजरत्नानां शतानि सुबहून्यपि ||२४||
विराटेन तु मत्स्येन बल्यर्थं हेममालिनाम् |
कुञ्जराणां सहस्रे द्वे मत्तानां समुपाहृते ||२५||
पांशुराष्ट्राद्वसुदानो राजा षड्विंशतिं गजान् |
अश्वानां च सहस्रे द्वे राजन्काञ्चनमालिनाम् ||२६||
जवसत्त्वोपपन्नानां वयःस्थानां नराधिप |
बलिं च कृत्स्नमादाय पाण्डवेभ्यो न्यवेदयत् ||२७||
यज्ञसेनेन दासीनां सहस्राणि चतुर्दश |
दासानामयुतं चैव सदाराणां विशां पते ||२८||
गजयुक्ता महाराज रथाः षड्विंशतिस्तथा |
राज्यं च कृत्स्नं पार्थेभ्यो यज्ञार्थं वै निवेदितम् ||२९||
समुद्रसारं वैडूर्यं मुक्ताः शङ्खांस्तथैव च |
शतशश्च कुथांस्तत्र सिंहलाः समुपाहरन् ||३०||
संवृता मणिचीरैस्तु श्यामास्ताम्रान्तलोचनाः |
तान्गृहीत्वा नरास्तत्र द्वारि तिष्ठन्ति वारिताः ||३१||
प्रीत्यर्थं ब्राह्मणाश्चैव क्षत्रियाश्च विनिर्जिताः |
उपाजह्रुर्विशश्चैव शूद्राः शुश्रूषवोऽपि च ||३२||
प्रीत्या च बहुमानाच्च अभ्यगच्छन्युधिष्ठिरम् ||३२||
सर्वे म्लेच्छाः सर्ववर्णा आदिमध्यान्तजास्तथा |
नानादेशसमुत्थैश्च नानाजातिभिरागतैः ||३३||
पर्यस्त इव लोकोऽयं युधिष्ठिरनिवेशने ||३३||
उच्चावचानुपग्राहान्राजभिः प्रहितान्बहून् |
शत्रूणां पश्यतो दुःखान्मुमूर्षा मेऽद्य जायते ||३४||
भृत्यास्तु ये पाण्डवानां तांस्ते वक्ष्यामि भारत |
येषामामं च पक्वं च संविधत्ते युधिष्ठिरः ||३५||
अयुतं त्रीणि पद्मानि गजारोहाः ससादिनः |
रथानामर्बुदं चापि पादाता बहवस्तथा ||३६||
प्रमीयमाणमारब्धं पच्यमानं तथैव च |
विसृज्यमानं चान्यत्र पुण्याहस्वन एव च ||३७||
नाभुक्तवन्तं नाहृष्टं नासुभिक्षं कथञ्चन |
अपश्यं सर्ववर्णानां युधिष्ठिरनिवेशने ||३८||
अष्टाशीतिसहस्राणि स्नातका गृहमेधिनः |
त्रिंशद्दासीक एकैको यान्बिभर्ति युधिष्ठिरः ||३९||
सुप्रीताः परितुष्टाश्च तेऽप्याशंसन्त्यरिक्षयम् ||३९||
दशान्यानि सहस्राणि यतीनामूर्ध्वरेतसाम् |
भुञ्जते रुक्मपात्रीषु युधिष्ठिरनिवेशने ||४०||
भुक्ताभुक्तं कृताकृतं सर्वमाकुब्जवामनम् |
अभुञ्जाना याज्ञसेनी प्रत्यवैक्षद्विशां पते ||४१||
द्वौ करं न प्रयच्छेतां कुन्तीपुत्राय भारत |
वैवाहिकेन पाञ्चालाः सख्येनान्धकवृष्णयः ||४२||
४९
दुर्योधन उवाच||
आर्यास्तु ये वै राजानः सत्यसन्धा महाव्रताः |
पर्याप्तविद्या वक्तारो वेदान्तावभृथाप्लुताः ||१||
धृतिमन्तो ह्रीनिषेधा धर्मात्मानो यशस्विनः |
मूर्धाभिषिक्तास्ते चैनं राजानः पर्युपासते ||२||
दक्षिणार्थं समानीता राजभिः कांस्यदोहनाः |
आरण्या बहुसाहस्रा अपश्यं तत्र तत्र गाः ||३||
आजह्रुस्तत्र सत्कृत्य स्वयमुद्यम्य भारत |
अभिषेकार्थमव्यग्रा भाण्डमुच्चावचं नृपाः ||४||
बाह्लीको रथमाहार्षीज्जाम्बूनदपरिष्कृतम् |
सुदक्षिणस्तं युयुजे श्वेतैः काम्बोजजैर्हयैः ||५||
सुनीथोऽप्रतिमं तस्य अनुकर्षं महायशाः |
ध्वजं चेदिपतिः क्षिप्रमहार्षीत्स्वयमुद्यतम् ||६||
दाक्षिणात्यः संनहनं स्रगुष्णीषे च मागधः |
वसुदानो महेष्वासो गजेन्द्रं षष्टिहायनम् ||७||
मत्स्यस्त्वक्षानवाबध्नादेकलव्य उपानहौ |
आवन्त्यस्त्वभिषेकार्थमापो बहुविधास्तथा ||८||
चेकितान उपासङ्गं धनुः काश्य उपाहरत् |
असिं रुक्मत्सरुं शल्यः शैक्यं काञ्चनभूषणम् ||९||
अभ्यषिञ्चत्ततो धौम्यो व्यासश्च सुमहातपाः |
नारदं वै पुरस्कृत्य देवलं चासितं मुनिम् ||१०||
प्रीतिमन्त उपातिष्ठन्नभिषेकं महर्षयः |
जामदग्न्येन सहितास्तथान्ये वेदपारगाः ||११||
अभिजग्मुर्महात्मानं मन्त्रवद्भूरिदक्षिणम् |
महेन्द्रमिव देवेन्द्रं दिवि सप्तर्षयो यथा ||१२||
अधारयच्छत्रमस्य सात्यकिः सत्यविक्रमः |
धनञ्जयश्च व्यजने भीमसेनश्च पाण्डवः ||१३||
उपागृह्णाद्यमिन्द्राय पुराकल्पे प्रजापतिः |
तमस्मै शङ्खमाहार्षीद्वारुणं कलशोदधिः ||१४||
सिक्तं निष्कसहस्रेण सुकृतं विश्वकर्मणा |
तेनाभिषिक्तः कृष्णेन तत्र मे कश्मलोऽभवत् ||१५||
गच्छन्ति पूर्वादपरं समुद्रं चापि दक्षिणम् |
उत्तरं तु न गच्छन्ति विना तात पतत्रिभिः ||१६||
तत्र स्म दध्मुः शतशः शङ्खान्मङ्गल्यकारणात् |
प्राणदंस्ते समाध्मातास्तत्र रोमाणि मेऽहृषन् ||१७||
प्रणता भूमिपाश्चापि पेतुर्हीनाः स्वतेजसा |
धृष्टद्युम्नः पाण्डवाश्च सात्यकिः केशवोऽष्टमः ||१८||
सत्त्वस्थाः शौर्यसम्पन्ना अन्योन्यप्रियकारिणः |
विसञ्ज्ञान्भूमिपान्दृष्ट्वा मां च ते प्राहसंस्तदा ||१९||
ततः प्रहृष्टो बीभत्सुः प्रादाद्धेमविषाणिनाम् |
शतान्यनडुहां पञ्च द्विजमुख्येषु भारत ||२०||
नैवं शम्बरहन्ताभूद्यौवनाश्वो मनुर्न च |
न च राजा पृथुर्वैन्यो न चाप्यासीद्भगीरथः ||२१||
यथातिमात्रं कौन्तेयः श्रिया परमया युतः |
राजसूयमवाप्यैवं हरिश्चन्द्र इव प्रभुः ||२२||
एतां दृष्ट्वा श्रियं पार्थे हरिश्चन्द्रे यथा विभो |
कथं नु जीवितं श्रेयो मम पश्यसि भारत ||२३||
अन्धेनेव युगं नद्धं विपर्यस्तं नराधिप |
कनीयांसो विवर्धन्ते ज्येष्ठा हीयन्ति भारत ||२४||
एवं दृष्ट्वा नाभिविन्दामि शर्म; परीक्षमाणोऽपि कुरुप्रवीर |
तेनाहमेवं कृशतां गतश्च; विवर्णतां चैव सशोकतां च ||२५||
५०
धृतराष्ट्र उवाच||
त्वं वै ज्येष्ठो ज्यैष्ठिनेयः पुत्र मा पाण्डवान्द्विषः |
द्वेष्टा ह्यसुखमादत्ते यथैव निधनं तथा ||१||
अव्युत्पन्नं समानार्थं तुल्यमित्रं युधिष्ठिरम् |
अद्विषन्तं कथं द्विष्यात्त्वादृशो भरतर्षभ ||२||
तुल्याभिजनवीर्यश्च कथं भ्रातुः श्रियं नृप |
पुत्र कामयसे मोहान्मैवं भूः शाम्य साध्विह ||३||
अथ यज्ञविभूतिं तां काङ्क्षसे भरतर्षभ |
ऋत्विजस्तव तन्वन्तु सप्ततन्तुं महाध्वरम् ||४||
आहरिष्यन्ति राजानस्तवापि विपुलं धनम् |
प्रीत्या च बहुमानाच्च रत्नान्याभरणानि च ||५||
अनर्थाचरितं तात परस्वस्पृहणं भृशम् |
स्वसन्तुष्टः स्वधर्मस्थो यः स वै सुखमेधते ||६||
अव्यापारः परार्थेषु नित्योद्योगः स्वकर्मसु |
उद्यमो रक्षणे स्वेषामेतद्वैभवलक्षणम् ||७||
विपत्तिष्वव्यथो दक्षो नित्यमुत्थानवान्नरः |
अप्रमत्तो विनीतात्मा नित्यं भद्राणि पश्यति ||८||
अन्तर्वेद्यां ददद्वित्तं कामाननुभवन्प्रियान् |
क्रीडन्स्त्रीभिर्निरातङ्कः प्रशाम्य भरतर्षभ ||९||
दुर्योधन उवाच||
जानन्वै मोहयसि मां नावि नौरिव संयता |
स्वार्थे किं नावधानं ते उताहो द्वेष्टि मां भवान् ||१०||
न सन्तीमे धार्तराष्ट्रा येषां त्वमनुशासिता |
भविष्यमर्थमाख्यासि सदा त्वं कृत्यमात्मनः ||११||
परप्रणेयोऽग्रणीर्हि यश्च मार्गात्प्रमुह्यति |
पन्थानमनुगच्छेयुः कथं तस्य पदानुगाः ||१२||
राजन्परिगतप्रज्ञो वृद्धसेवी जितेन्द्रियः |
प्रतिपन्नान्स्वकार्येषु संमोहयसि नो भृशम् ||१३||
लोकवृत्ताद्राजवृत्तमन्यदाह बृहस्पतिः |
तस्माद्राज्ञा प्रयत्नेन स्वार्थश्चिन्त्यः सदैव हि ||१४||
क्षत्रियस्य महाराज जये वृत्तिः समाहिता |
स वै धर्मोऽस्त्वधर्मो वा स्ववृत्तौ भरतर्षभ ||१५||
प्रकालयेद्दिशः सर्वाः प्रतोदेनेव सारथिः |
प्रत्यमित्रश्रियं दीप्तां बुभूषुर्भरतर्षभ ||१६||
प्रच्छन्नो वा प्रकाशो वा यो योगो रिपुबान्धनः |
तद्वै शस्त्रं शस्त्रविदां न शस्त्रं छेदनं स्मृतम् ||१७||
असन्तोषः श्रियो मूलं तस्मात्तं कामयाम्यहम् |
समुच्छ्रये यो यतते स राजन्परमो नयी ||१८||
ममत्वं हि न कर्तव्यमैश्वर्ये वा धनेऽपि वा |
पूर्वावाप्तं हरन्त्यन्ये राजधर्मं हि तं विदुः ||१९||
अद्रोहे समयं कृत्वा चिच्छेद नमुचेः शिरः |
शक्रः सा हि मता तस्य रिपौ वृत्तिः सनातनी ||२०||
द्वावेतौ ग्रसते भूमिः सर्पो बिलशयानिव |
राजानं चाविरोद्धारं ब्राह्मणं चाप्रवासिनम् ||२१||
नास्ति वै जातितः शत्रुः पुरुषस्य विशां पते |
येन साधारणी वृत्तिः स शत्रुर्नेतरो जनः ||२२||
शत्रुपक्षं समृध्यन्तं यो मोहात्समुपेक्षते |
व्याधिराप्यायित इव तस्य मूलं छिनत्ति सः ||२३||
अल्पोऽपि ह्यरिरत्यन्तं वर्धमानपराक्रमः |
वल्मीको मूलज इव ग्रसते वृक्षमन्तिकात् ||२४||
आजमीढ रिपोर्लक्ष्मीर्मा ते रोचिष्ट भारत |
एष भारः सत्त्ववतां नयः शिरसि धिष्ठितः ||२५||
जन्मवृद्धिमिवार्थानां यो वृद्धिमभिकाङ्क्षते |
एधते ज्ञातिषु स वै सद्योवृद्धिर्हि विक्रमः ||२६||
नाप्राप्य पाण्डवैश्वर्यं संशयो मे भविष्यति |
अवाप्स्ये वा श्रियं तां हि शेष्ये वा निहतो युधि ||२७||
अतादृशस्य किं मेऽद्य जीवितेन विशां पते |
वर्धन्ते पाण्डवा नित्यं वयं तु स्थिरवृद्धयः ||२८||
५१
शकुनिरुवाच||
यां त्वमेतां श्रियं दृष्ट्वा पाण्डुपुत्रे युधिष्ठिरे |
तप्यसे तां हरिष्यामि द्यूतेनाहूयतां परः ||१||
अगत्वा संशयमहमयुद्ध्वा च चमूमुखे |
अक्षान्क्षिपन्नक्षतः सन्विद्वानविदुषो जये ||२||
ग्लहान्धनूंषि मे विद्धि शरानक्षांश्च भारत |
अक्षाणां हृदयं मे ज्यां रथं विद्धि ममास्तरम् ||३||
दुर्योधन उवाच||
अयमुत्सहते राजञ्श्रियमाहर्तुमक्षवित् |
द्यूतेन पाण्डुपुत्रेभ्यस्तत्तुभ्यं तात रोचताम् ||४||
धृतराष्ट्र उवाच||
स्थितोऽस्मि शासने भ्रातुर्विदुरस्य महात्मनः |
तेन सङ्गम्य वेत्स्यामि कार्यस्यास्य विनिश्चयम् ||५||
दुर्योधन उवाच||
विहनिष्यति ते बुद्धिं विदुरो मुक्तसंशयः |
पाण्डवानां हिते युक्तो न तथा मम कौरव ||६||
नारभेत्परसामर्थ्यात्पुरुषः कार्यमात्मनः |
मतिसाम्यं द्वयोर्नास्ति कार्येषु कुरुनन्दन ||७||
भयं परिहरन्मन्द आत्मानं परिपालयन् |
वर्षासु क्लिन्नकटवत्तिष्ठन्नेवावसीदति ||८||
न व्याधयो नापि यमः श्रेयःप्राप्तिं प्रतीक्षते |
यावदेव भवेत्कल्पस्तावच्छ्रेयः समाचरेत् ||९||
धृतराष्ट्र उवाच||
सर्वथा पुत्र बलिभिर्विग्रहं ते न रोचये |
वैरं विकारं सृजति तद्वै शस्त्रमनायसम् ||१०||
अनर्थमर्थं मन्यसे राजपुत्र; सङ्ग्रन्थनं कलहस्यातिघोरम् |
तद्वै प्रवृत्तं तु यथा कथं चि; द्विमोक्षयेच्चाप्यसिसायकांश्च ||११||
दुर्योधन उवाच||
द्यूते पुराणैर्व्यवहारः प्रणीत; स्तत्रात्ययो नास्ति न सम्प्रहारः |
तद्रोचतां शकुनेर्वाक्यमद्य; सभां क्षिप्रं त्वमिहाज्ञापयस्व ||१२||
स्वर्गद्वारं दीव्यतां नो विशिष्टं; तद्वर्तिनां चापि तथैव युक्तम् |
भवेदेवं ह्यात्मना तुल्यमेव; दुरोदरं पाण्डवैस्त्वं कुरुष्व ||१३||
धृतराष्ट्र उवाच||
वाक्यं न मे रोचते यत्त्वयोक्तं; यत्ते प्रियं तत्क्रियतां नरेन्द्र |
पश्चात्तप्स्यसे तदुपाक्रम्य वाक्यं; न हीदृशं भावि वचो हि धर्म्यम् ||१४||
दृष्टं ह्येतद्विदुरेणैवमेव; सर्वं पूर्वं बुद्धिविद्यानुगेन |
तदेवैतदवशस्याभ्युपैति; महद्भयं क्षत्रियबीजघाति ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा धृतराष्ट्रो मनीषी; दैवं मत्वा परमं दुस्तरं च |
शशासोच्चैः पुरुषान्पुत्रवाक्ये; स्थितो राजा दैवसंमूढचेताः ||१६||
सहस्रस्तम्भां हेमवैडूर्यचित्रां; शतद्वारां तोरणस्फाटिशृङ्गाम् |
सभामग्र्यां क्रोशमात्रायतां मे; तद्विस्तारामाशु कुर्वन्तु युक्ताः ||१७||
श्रुत्वा तस्य त्वरिता निर्विशङ्काः; प्राज्ञा दक्षास्तां तथा चक्रुराशु |
सर्वद्रव्याण्युपजह्रुः सभायां; सहस्रशः शिल्पिनश्चापि युक्ताः ||१८||
कालेनाल्पेनाथ निष्ठां गतां तां; सभां रम्यां बहुरत्नां विचित्राम् |
चित्रैर्हैमैरासनैरभ्युपेता; माचख्युस्ते तस्य राज्ञः प्रतीताः ||१९||
ततो विद्वान्विदुरं मन्त्रिमुख्य; मुवाचेदं धृतराष्ट्रो नरेन्द्रः |
युधिष्ठिरं राजपुत्रं हि गत्वा; मद्वाक्येन क्षिप्रमिहानयस्व ||२०||
सभेयं मे बहुरत्ना विचित्रा; शय्यासनैरुपपन्ना महार्हैः |
सा दृश्यतां भ्रातृभिः सार्धमेत्य; सुहृद्द्यूतं वर्ततामत्र चेति ||२१||
मतमाज्ञाय पुत्रस्य धृतराष्ट्रो नराधिपः |
मत्वा च दुस्तरं दैवमेतद्राजा चकार ह ||२२||
अन्यायेन तथोक्तस्तु विदुरो विदुषां वरः |
नाभ्यनन्दद्वचो भ्रातुर्वचनं चेदमब्रवीत् ||२३||
नाभिनन्दामि नृपते प्रैषमेतं; मैवं कृथाः कुलनाशाद्बिभेमि |
पुत्रैर्भिन्नैः कलहस्ते ध्रुवं स्या; देतच्छङ्के द्यूतकृते नरेन्द्र ||२४||
धृतराष्ट्र उवाच||
नेह क्षत्तः कलहस्तप्स्यते मां; न चेद्दैवं प्रतिलोमं भविष्यत् |
धात्रा तु दिष्टस्य वशे किलेदं; सर्वं जगच्चेष्टति न स्वतन्त्रम् ||२५||
तदद्य विदुर प्राप्य राजानं मम शासनात् |
क्षिप्रमानय दुर्धर्षं कुन्तीपुत्रं युधिष्ठिरम् ||२६||
५२
वैशम्पायन उवाच||
ततः प्रायाद्विदुरोऽश्वैरुदारै; र्महाजवैर्बलिभिः साधुदान्तैः |
बलान्नियुक्तो धृतराष्ट्रेण राज्ञा; मनीषिणां पाण्डवानां सकाशम् ||१||
सोऽभिपत्य तदध्वानमासाद्य नृपतेः पुरम् |
प्रविवेश महाबुद्धिः पूज्यमानो द्विजातिभिः ||२||
स राजगृहमासाद्य कुबेरभवनोपमम् |
अभ्यगच्छत धर्मात्मा धर्मपुत्रं युधिष्ठिरम् ||३||
तं वै राजा सत्यधृतिर्महात्मा; अजातशत्रुर्विदुरं यथावत् |
पूजापूर्वं प्रतिगृह्याजमीढ; स्ततोऽपृच्छद्धृतराष्ट्रं सपुत्रम् ||४||
युधिष्ठिर उवाच||
विज्ञायते ते मनसो न प्रहर्षः; कच्चित्क्षत्तः कुशलेनागतोऽसि |
कच्चित्पुत्राः स्थविरस्यानुलोमा; वशानुगाश्चापि विशोऽपि कच्चित् ||५||
विदुर उवाच||
राजा महात्मा कुशली सपुत्र; आस्ते वृतो ज्ञातिभिरिन्द्रकल्पैः |
प्रीतो राजन्पुत्रगणैर्विनीतै; र्विशोक एवात्मरतिर्दृढात्मा ||६||
इदं तु त्वां कुरुराजोऽभ्युवाच; पूर्वं पृष्ट्वा कुशलं चाव्ययं च |
इयं सभा त्वत्सभातुल्यरूपा; भ्रातॄणां ते पश्य तामेत्य पुत्र ||७||
समागम्य भ्रातृभिः पार्थ तस्यां; सुहृद्द्यूतं क्रियतां रम्यतां च |
प्रीयामहे भवतः सङ्गमेन; समागताः कुरवश्चैव सर्वे ||८||
दुरोदरा विहिता ये तु तत्र; महात्मना धृतराष्ट्रेण राज्ञा |
तान्द्रक्ष्यसे कितवान्संनिविष्टा; नित्यागतोऽहं नृपते तज्जुषस्व ||९||
युधिष्ठिर उवाच||
द्यूते क्षत्तः कलहो विद्यते नः; को वै द्यूतं रोचयेद्बुध्यमानः |
किं वा भवान्मन्यते युक्तरूपं; भवद्वाक्ये सर्व एव स्थिताः स्म ||१०||
विदुर उवाच||
जानाम्यहं द्यूतमनर्थमूलं; कृतश्च यत्नोऽस्य मया निवारणे |
राजा तु मां प्राहिणोत्त्वत्सकाशं; श्रुत्वा विद्वञ्श्रेय इहाचरस्व ||११||
युधिष्ठिर उवाच||
के तत्रान्ये कितवा दीव्यमाना; विना राज्ञो धृतराष्ट्रस्य पुत्रैः |
पृच्छामि त्वां विदुर ब्रूहि नस्ता; न्यैर्दीव्यामः शतशः संनिपत्य ||१२||
विदुर उवाच||
गान्धारराजः शकुनिर्विशां पते; राजातिदेवी कृतहस्तो मताक्षः |
विविंशतिश्चित्रसेनश्च राजा; सत्यव्रतः पुरुमित्रो जयश्च ||१३||
युधिष्ठिर उवाच||
महाभयाः कितवाः संनिविष्टा; मायोपधा देवितारोऽत्र सन्ति |
धात्रा तु दिष्टस्य वशे किलेदं; नादेवनं कितवैरद्य तैर्मे ||१४||
नाहं राज्ञो धृतराष्ट्रस्य शासना; न्न गन्तुमिच्छामि कवे दुरोदरम् |
इष्टो हि पुत्रस्य पिता सदैव; तदस्मि कर्ता विदुरात्थ मां यथा ||१५||
न चाकामः शकुनिना देविताहं; न चेन्मां धृष्णुराह्वयिता सभायाम् |
आहूतोऽहं न निवर्ते कदा चि; त्तदाहितं शाश्वतं वै व्रतं मे ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा विदुरं धर्मराजः; प्रायात्रिकं सर्वमाज्ञाप्य तूर्णम् |
प्रायाच्छ्वोभूते सगणः सानुयात्रः; सह स्त्रीभिर्द्रौपदीमादिकृत्वा ||१७||
दैवं प्रज्ञां तु मुष्णाति तेजश्चक्षुरिवापतत् |
धातुश्च वशमन्वेति पाशैरिव नरः सितः ||१८||
इत्युक्त्वा प्रययौ राजा सह क्षत्त्रा युधिष्ठिरः |
अमृष्यमाणस्तत्पार्थः समाह्वानमरिंदमः ||१९||
बाह्लिकेन रथं दत्तमास्थाय परवीरहा |
परिच्छन्नो ययौ पार्थो भ्रातृभिः सह पाण्डवः ||२०||
राजश्रिया दीप्यमानो ययौ ब्रह्मपुरःसरः |
धृतराष्ट्रेण चाहूतः कालस्य समयेन च ||२१||
स हास्तिनपुरं गत्वा धृतराष्ट्रगृहं ययौ |
समियाय च धर्मात्मा धृतराष्ट्रेण पाण्डवः ||२२||
तथा द्रोणेन भीष्मेण कर्णेन च कृपेण च |
समियाय यथान्यायं द्रौणिना च विभुः सह ||२३||
समेत्य च महाबाहुः सोमदत्तेन चैव ह |
दुर्योधनेन शल्येन सौबलेन च वीर्यवान् ||२४||
ये चान्ये तत्र राजानः पूर्वमेव समागताः |
जयद्रथेन च तथा कुरुभिश्चापि सर्वशः ||२५||
ततः सर्वैर्महाबाहुर्भ्रातृभिः परिवारितः |
प्रविवेश गृहं राज्ञो धृतराष्ट्रस्य धीमतः ||२६||
ददर्श तत्र गान्धारीं देवीं पतिमनुव्रताम् |
स्नुषाभिः संवृतां शश्वत्ताराभिरिव रोहिणीम् ||२७||
अभिवाद्य स गान्धारीं तया च प्रतिनन्दितः |
ददर्श पितरं वृद्धं प्रज्ञाचक्षुषमीश्वरम् ||२८||
राज्ञा मूर्धन्युपाघ्रातास्ते च कौरवनन्दनाः |
चत्वारः पाण्डवा राजन्भीमसेनपुरोगमाः ||२९||
ततो हर्षः समभवत्कौरवाणां विशां पते |
तान्दृष्ट्वा पुरुषव्याघ्रान्पाण्डवान्प्रियदर्शनान् ||३०||
विविशुस्तेऽभ्यनुज्ञाता रत्नवन्ति गृहाण्यथ |
ददृशुश्चोपयातास्तान्द्रौपदीप्रमुखाः स्त्रियः ||३१||
याज्ञसेन्याः परामृद्धिं दृष्ट्वा प्रज्वलितामिव |
स्नुषास्ता धृतराष्ट्रस्य नातिप्रमनसोऽभवन् ||३२||
ततस्ते पुरुषव्याघ्रा गत्वा स्त्रीभिस्तु संविदम् |
कृत्वा व्यायामपूर्वाणि कृत्यानि प्रतिकर्म च ||३३||
ततः कृताह्निकाः सर्वे दिव्यचन्दनरूषिताः |
कल्याणमनसश्चैव ब्राह्मणान्स्वस्ति वाच्य च ||३४||
मनोज्ञमशनं भुक्त्वा विविशुः शरणान्यथ |
उपगीयमाना नारीभिरस्वपन्कुरुनन्दनाः ||३५||
जगाम तेषां सा रात्रिः पुण्या रतिविहारिणाम् |
स्तूयमानाश्च विश्रान्ताः काले निद्रामथात्यजन् ||३६||
सुखोषितास्तां रजनीं प्रातः सर्वे कृताह्निकाः |
सभां रम्यां प्रविविशुः कितवैरभिसंवृताम् ||३७||
५३
शकुनिरुवाच||
उपस्तीर्णा सभा राजन्रन्तुं चैते कृतक्षणाः |
अक्षानुप्त्वा देवनस्य समयोऽस्तु युधिष्ठिर ||१||
युधिष्ठिर उवाच||
निकृतिर्देवनं पापं न क्षात्रोऽत्र पराक्रमः |
न च नीतिर्ध्रुवा राजन्किं त्वं द्यूतं प्रशंससि ||२||
न हि मानं प्रशंसन्ति निकृतौ कितवस्य ह |
शकुने मैव नो जैषीरमार्गेण नृशंसवत् ||३||
शकुनिरुवाच||
योऽन्वेति सङ्ख्यां निकृतौ विधिज्ञ; श्चेष्टास्वखिन्नः कितवोऽक्षजासु |
महामतिर्यश्च जानाति द्यूतं; स वै सर्वं सहते प्रक्रियासु ||४||
अक्षग्लहः सोऽभिभवेत्परं न; स्तेनैव कालो भवतीदमात्थ |
दीव्यामहे पार्थिव मा विशङ्कां; कुरुष्व पाणं च चिरं च मा कृथाः ||५||
युधिष्ठिर उवाच||
एवमाहायमसितो देवलो मुनिसत्तमः |
इमानि लोकद्वाराणि यो वै सञ्चरते सदा ||६||
इदं वै देवनं पापं मायया कितवैः सह |
धर्मेण तु जयो युद्धे तत्परं साधु देवनम् ||७||
नार्या म्लेच्छन्ति भाषाभिर्मायया न चरन्त्युत |
अजिह्ममशठं युद्धमेतत्सत्पुरुषव्रतम् ||८||
शक्तितो ब्राह्मणान्वन्द्याञ्शिक्षितुं प्रयतामहे |
तद्वै वित्तं मातिदेवीर्मा जैषीः शकुने परम् ||९||
नाहं निकृत्या कामये सुखान्युत धनानि वा |
कितवस्याप्यनिकृतेर्वृत्तमेतन्न पूज्यते ||१०||
शकुनिरुवाच||
श्रोत्रियोऽश्रोत्रियमुत निकृत्यैव युधिष्ठिर |
विद्वानविदुषोऽभ्येति नाहुस्तां निकृतिं जनाः ||११||
एवं त्वं मामिहाभ्येत्य निकृतिं यदि मन्यसे |
देवनाद्विनिवर्तस्व यदि ते विद्यते भयम् ||१२||
युधिष्ठिर उवाच||
आहूतो न निवर्तेयमिति मे व्रतमाहितम् |
विधिश्च बलवान्राजन्दिष्टस्यास्मि वशे स्थितः ||१३||
अस्मिन्समागमे केन देवनं मे भविष्यति |
प्रतिपाणश्च कोऽन्योऽस्ति ततो द्यूतं प्रवर्तताम् ||१४||
दुर्योधन उवाच||
अहं दातास्मि रत्नानां धनानां च विशां पते |
मदर्थे देविता चायं शकुनिर्मातुलो मम ||१५||
युधिष्ठिर उवाच||
अन्येनान्यस्य विषमं देवनं प्रतिभाति मे |
एतद्विद्वन्नुपादत्स्व काममेवं प्रवर्तताम् ||१६||
वैशम्पायन उवाच||
उपोह्यमाने द्यूते तु राजानः सर्व एव ते |
धृतराष्ट्रं पुरस्कृत्य विविशुस्तां सभां ततः ||१७||
भीष्मो द्रोणः कृपश्चैव विदुरश्च महामतिः |
नातीवप्रीतमनसस्तेऽन्ववर्तन्त भारत ||१८||
ते द्वंद्वशः पृथक्चैव सिंहग्रीवा महौजसः |
सिंहासनानि भूरीणि विचित्राणि च भेजिरे ||१९||
शुशुभे सा सभा राजन्राजभिस्तैः समागतैः |
देवैरिव महाभागैः समवेतैस्त्रिविष्टपम् ||२०||
सर्वे वेदविदः शूराः सर्वे भास्वरमूर्तयः |
प्रावर्तत महाराज सुहृद्द्यूतमनन्तरम् ||२१||
युधिष्ठिर उवाच||
अयं बहुधनो राजन्सागरावर्तसम्भवः |
मणिर्हारोत्तरः श्रीमान्कनकोत्तमभूषणः ||२२||
एतद्राजन्धनं मह्यं प्रतिपाणस्तु कस्तव |
भवत्वेष क्रमस्तात जयाम्येनं दुरोदरम् ||२३||
दुर्योधन उवाच||
सन्ति मे मणयश्चैव धनानि विविधानि च |
मत्सरश्च न मेऽर्थेषु जयाम्येनं दुरोदरम् ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
ततो जग्राह शकुनिस्तानक्षानक्षतत्त्ववित् |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२५||
५४
युधिष्ठिर उवाच||
मत्तः कैतवकेनैव यज्जितोऽस्मि दुरोदरम् |
शकुने हन्त दीव्यामो ग्लहमानाः सहस्रशः ||१||
इमे निष्कसहस्रस्य कुण्डिनो भरिताः शतम् |
कोशो हिरण्यमक्षय्यं जातरूपमनेकशः ||२||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||२||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्तः शकुनिः प्राह जितमित्येव तं नृपम् |
युधिष्ठिर उवाच||
अयं सहस्रसमितो वैयाघ्रः सुप्रवर्तितः |
सुचक्रोपस्करः श्रीमान्किङ्किणीजालमण्डितः ||४||
संह्रादनो राजरथो य इहास्मानुपावहत् |
जैत्रो रथवरः पुण्यो मेघसागरनिःस्वनः ||५||
अष्टौ यं कुररच्छायाः सदश्वा राष्ट्रसंमताः |
वहन्ति नैषामुच्येत पदा भूमिमुपस्पृशन् ||६||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||६||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||७||
युधिष्ठिर उवाच||
सहस्रसङ्ख्या नागा मे मत्तास्तिष्ठन्ति सौबल |
हेमकक्षाः कृतापीडाः पद्मिनो हेममालिनः ||८||
सुदान्ता राजवहनाः सर्वशब्दक्षमा युधि |
ईषादन्ता महाकायाः सर्वे चाष्टकरेणवः ||९||
सर्वे च पुरभेत्तारो नगमेघनिभा गजाः |
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
तमेवंवादिनं पार्थं प्रहसन्निव सौबलः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||११||
युधिष्ठिर उवाच||
शतं दासीसहस्राणि तरुण्यो मे प्रभद्रिकाः |
कम्बुकेयूरधारिण्यो निष्ककण्ठ्यः स्वलङ्कृताः ||१२||
महार्हमाल्याभरणाः सुवस्त्राश्चन्दनोक्षिताः |
मणीन्हेम च बिभ्रत्यः सर्वा वै सूक्ष्मवाससः ||१३||
अनुसेवां चरन्तीमाः कुशला नृत्यसामसु |
स्नातकानाममात्यानां राज्ञां च मम शासनात् ||१४||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||१५||
युधिष्ठिर उवाच||
एतावन्त्येव दासानां सहस्राण्युत सन्ति मे |
प्रदक्षिणानुलोमाश्च प्रावारवसनाः सदा ||१६||
प्राज्ञा मेधाविनो दक्षा युवानो मृष्टकुण्डलाः |
पात्रीहस्ता दिवारात्रमतिथीन्भोजयन्त्युत ||१७||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||१७||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||१८||
युधिष्ठिर उवाच||
रथास्तावन्त एवेमे हेमभाण्डाः पताकिनः |
हयैर्विनीतैः सम्पन्ना रथिभिश्चित्रयोधिभिः ||१९||
एकैको यत्र लभते सहस्रपरमां भृतिम् |
युध्यतोऽयुध्यतो वापि वेतनं मासकालिकम् ||२०||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
इत्येवमुक्ते पार्थेन कृतवैरो दुरात्मवान् |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२१||
युधिष्ठिर उवाच||
अश्वांस्तित्तिरिकल्माषान्गान्धर्वान्हेममालिनः |
ददौ चित्ररथस्तुष्टो यांस्तान्गाण्डीवधन्वने ||२२||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२३||
युधिष्ठिर उवाच||
रथानां शकटानां च हयानां चायुतानि मे |
युक्तानामेव तिष्ठन्ति वाहैरुच्चावचैर्वृताः ||२४||
एवं वर्णस्य वर्णस्य समुच्चीय सहस्रशः |
क्षीरं पिबन्तस्तिष्ठन्ति भुञ्जानाः शालितण्डुलान् ||२५||
षष्टिस्तानि सहस्राणि सर्वे पृथुलवक्षसः |
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||२६||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२७||
युधिष्ठिर उवाच||
ताम्रलोहैः परिवृता निधयो मे चतुःशताः |
पञ्चद्रौणिक एकैकः सुवर्णस्याहतस्य वै ||२८||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||२८||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२९||
५५
विदुर उवाच||
महाराज विजानीहि यत्त्वां वक्ष्यामि तच्छृणु |
मुमूर्षोरौषधमिव न रोचेतापि ते श्रुतम् ||१||
यद्वै पुरा जातमात्रो रुराव; गोमायुवद्विस्वरं पापचेताः |
दुर्योधनो भारतानां कुलघ्नः; सोऽयं युक्तो भविता कालहेतुः ||२||
गृहे वसन्तं गोमायुं त्वं वै मत्वा न बुध्यसे |
दुर्योधनस्य रूपेण शृणु काव्यां गिरं मम ||३||
मधु वै माध्विको लब्ध्वा प्रपातं नावबुध्यते |
आरुह्य तं मज्जति वा पतनं वाधिगच्छति ||४||
सोऽयं मत्तोऽक्षदेवेन मधुवन्न परीक्षते |
प्रपातं बुध्यते नैव वैरं कृत्वा महारथैः ||५||
विदितं ते महाराज राजस्वेवासमञ्जसम् |
अन्धका यादवा भोजाः समेताः कंसमत्यजन् ||६||
नियोगाच्च हते तस्मिन्कृष्णेनामित्रघातिना |
एवं ते ज्ञातयः सर्वे मोदमानाः शतं समाः ||७||
त्वन्नियुक्तः सव्यसाची निगृह्णातु सुयोधनम् |
निग्रहादस्य पापस्य मोदन्तां कुरवः सुखम् ||८||
काकेनेमांश्चित्रबर्हाञ्शार्दूलान्क्रोष्टुकेन च |
क्रीणीष्व पाण्डवान्राजन्मा मज्जीः शोकसागरे ||९||
त्यजेत्कुलार्थे पुरुषं ग्रामस्यार्थे कुलं त्यजेत् |
ग्रामं जनपदस्यार्थे आत्मार्थे पृथिवीं त्यजेत् ||१०||
सर्वज्ञः सर्वभावज्ञः सर्वशत्रुभयङ्करः |
इति स्म भाषते काव्यो जम्भत्यागे महासुरान् ||११||
हिरण्यष्ठीविनः कश्चित्पक्षिणो वनगोचरान् |
गृहे किल कृतावासाँल्लोभाद्राजन्नपीडयत् ||१२||
सदोपभोज्याँल्लोभान्धो हिरण्यार्थे परन्तप |
आयतिं च तदात्वं च उभे सद्यो व्यनाशयत् ||१३||
तदात्वकामः पाण्डूंस्त्वं मा द्रुहो भरतर्षभ |
मोहात्मा तप्यसे पश्चात्पक्षिहा पुरुषो यथा ||१४||
जातं जातं पाण्डवेभ्यः पुष्पमादत्स्व भारत |
मालाकार इवारामे स्नेहं कुर्वन्पुनः पुनः ||१५||
वृक्षानङ्गारकारीव मैनान्धाक्षीः समूलकान् |
मा गमः ससुतामात्यः सबलश्च पराभवम् ||१६||
समवेतान्हि कः पार्थान्प्रतियुध्येत भारत |
मरुद्भिः सहितो राजन्नपि साक्षान्मरुत्पतिः ||१७||
५६
विदुर उवाच||
द्यूतं मूलं कलहस्यानुपाति; मिथोभेदाय महते वा रणाय |
यदास्थितोऽयं धृतराष्ट्रस्य पुत्रो; दुर्योधनः सृजते वैरमुग्रम् ||१||
प्रातिपीयाः शान्तनवा भैमसेनाः सबाह्लिकाः |
दुर्योधनापराधेन कृच्छ्रं प्राप्स्यन्ति सर्वशः ||२||
दुर्योधनो मदेनैव क्षेमं राष्ट्रादपोहति |
विषाणं गौरिव मदात्स्वयमारुजते बलात् ||३||
यश्चित्तमन्वेति परस्य राज; न्वीरः कविः स्वामतिपत्य दृष्टिम् |
नावं समुद्र इव बालनेत्रा; मारुह्य घोरे व्यसने निमज्जेत् ||४||
दुर्योधनो ग्लहते पाण्डवेन; प्रियायसे त्वं जयतीति तच्च |
अतिनर्माज्जायते सम्प्रहारो; यतो विनाशः समुपैति पुंसाम् ||५||
आकर्षस्तेऽवाक्फलः कुप्रणीतो; हृदि प्रौढो मन्त्रपदः समाधिः |
युधिष्ठिरेण सफलः संस्तवोऽस्तु; साम्नः सुरिक्तोऽरिमतेः सुधन्वा ||६||
प्रातिपीयाः शान्तनवाश्च राज; न्काव्यां वाचं शृणुत मात्यगाद्वः |
वैश्वानरं प्रज्वलितं सुघोर; मयुद्धेन प्रशमयतोत्पतन्तम् ||७||
यदा मन्युं पाण्डवोऽजातशत्रु; र्न संयच्छेदक्षमयाभिभूतः |
वृकोदरः सव्यसाची यमौ च; कोऽत्र द्वीपः स्यात्तुमुले वस्तदानीम् ||८||
महाराज प्रभवस्त्वं धनानां; पुरा द्यूतान्मनसा यावदिच्छेः |
बहु वित्तं पाण्डवांश्चेज्जयेस्त्वं; किं तेन स्याद्वसु विन्देह पार्थान् ||९||
जानीमहे देवितं सौबलस्य; वेद द्यूते निकृतिं पार्वतीयः |
यतः प्राप्तः शकुनिस्तत्र यातु; मायायोधी भारत पार्वतीयः ||१०||
५७
दुर्योधन उवाच||
परेषामेव यशसा श्लाघसे त्वं; सदा छन्नः कुत्सयन्धार्तराष्ट्रान् |
जानीमस्त्वां विदुर यत्प्रियस्त्वं; बालानिवास्मानवमन्यसे त्वम् ||१||
सुविज्ञेयः पुरुषोऽन्यत्रकामो; निन्दाप्रशंसे हि तथा युनक्ति |
जिह्वा मनस्ते हृदयं निर्व्यनक्ति; ज्यायो निराह मनसः प्रातिकूल्यम् ||२||
उत्सङ्गेन व्याल इवाहृतोऽसि; मार्जारवत्पोषकं चोपहंसि |
भर्तृघ्नत्वान्न हि पापीय आहु; स्तस्मात्क्षत्तः किं न बिभेषि पापात् ||३||
जित्वा शत्रून्फलमाप्तं महन्नो; मास्मान्क्षत्तः परुषाणीह वोचः |
द्विषद्भिस्त्वं सम्प्रयोगाभिनन्दी; मुहुर्द्वेषं यासि नः सम्प्रमोहात् ||४||
अमित्रतां याति नरोऽक्षमं ब्रुव; न्निगूहते गुह्यममित्रसंस्तवे |
तदाश्रितापत्रपा किं न बाधते; यदिच्छसि त्वं तदिहाद्य भाषसे ||५||
मा नोऽवमंस्था विद्म मनस्तवेदं; शिक्षस्व बुद्धिं स्थविराणां सकाशात् |
यशो रक्षस्व विदुर सम्प्रणीतं; मा व्यापृतः परकार्येषु भूस्त्वम् ||६||
अहं कर्तेति विदुर मावमंस्था; मा नो नित्यं परुषाणीह वोचः |
न त्वां पृच्छामि विदुर यद्धितं मे; स्वस्ति क्षत्तर्मा तितिक्षून्क्षिणु त्वम् ||७||
एकः शास्ता न द्वितीयोऽस्ति शास्ता; गर्भे शयानं पुरुषं शास्ति शास्ता |
तेनानुशिष्टः प्रवणादिवाम्भो; यथा नियुक्तोऽस्मि तथा वहामि ||८||
भिनत्ति शिरसा शैलमहिं भोजयते च यः |
स एव तस्य कुरुते कार्याणामनुशासनम् ||९||
यो बलादनुशास्तीह सोऽमित्रं तेन विन्दति |
मित्रतामनुवृत्तं तु समुपेक्षेत पण्डितः ||१०||
प्रदीप्य यः प्रदीप्ताग्निं प्राक्त्वरन्नाभिधावति |
भस्मापि न स विन्देत शिष्टं क्वचन भारत ||११||
न वासयेत्पारवर्ग्यं द्विषन्तं; विशेषतः क्षत्तरहितं मनुष्यम् |
स यत्रेच्छसि विदुर तत्र गच्छ; सुसान्त्वितापि ह्यसती स्त्री जहाति ||१२||
विदुर उवाच||
एतावता ये पुरुषं त्यजन्ति; तेषां सख्यमन्तवद्ब्रूहि राजन् |
राज्ञां हि चित्तानि परिप्लुतानि; सान्त्वं दत्त्वा मुसलैर्घातयन्ति ||१३||
अबालस्त्वं मन्यसे राजपुत्र; बालोऽहमित्येव सुमन्दबुद्धे |
यः सौहृदे पुरुषं स्थापयित्वा; पश्चादेनं दूषयते स बालः ||१४||
न श्रेयसे नीयते मन्दबुद्धिः; स्त्री श्रोत्रियस्येव गृहे प्रदुष्टा |
ध्रुवं न रोचेद्भरतर्षभस्य; पतिः कुमार्या इव षष्टिवर्षः ||१५||
अनुप्रियं चेदनुकाङ्क्षसे त्वं; सर्वेषु कार्येषु हिताहितेषु |
स्त्रियश्च राजञ्जडपङ्गुकांश्च; पृच्छ त्वं वै तादृशांश्चैव मूढान् ||१६||
लभ्यः खलु प्रातिपीय नरोऽनुप्रियवागिह |
अप्रियस्य तु पथ्यस्य वक्ता श्रोता च दुर्लभः ||१७||
यस्तु धर्मे पराश्वस्य हित्वा भर्तुः प्रियाप्रिये |
अप्रियाण्याह पथ्यानि तेन राजा सहायवान् ||१८||
अव्याधिजं कटुकं तीक्ष्णमुष्णं; यशोमुषं परुषं पूतिगन्धि |
सतां पेयं यन्न पिबन्त्यसन्तो; मन्युं महाराज पिब प्रशाम्य ||१९||
वैचित्रवीर्यस्य यशो धनं च; वाञ्छाम्यहं सहपुत्रस्य शश्वत् |
यथा तथा वोऽस्तु नमश्च वोऽस्तु; ममापि च स्वस्ति दिशन्तु विप्राः ||२०||
आशीविषान्नेत्रविषान्कोपयेन्न तु पण्डितः |
एवं तेऽहं वदामीदं प्रयतः कुरुनन्दन ||२१||
५८
शकुनिरुवाच||
बहु वित्तं पराजैषीः पाण्डवानां युधिष्ठिर |
आचक्ष्व वित्तं कौन्तेय यदि तेऽस्त्यपराजितम् ||१||
युधिष्ठिर उवाच||
मम वित्तमसङ्ख्येयं यदहं वेद सौबल |
अथ त्वं शकुने कस्माद्वित्तं समनुपृच्छसि ||२||
अयुतं प्रयुतं चैव खर्वं पद्मं तथार्बुदम् |
शङ्खं चैव निखर्वं च समुद्रं चात्र पण्यताम् ||३||
एतन्मम धनं राजंस्तेन दीव्याम्यहं त्वया ||३||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||४||
युधिष्ठिर उवाच||
गवाश्वं बहुधेनूकमसङ्ख्येयमजाविकम् |
यत्किञ्चिदनुवर्णानां प्राक्सिन्धोरपि सौबल ||५||
एतन्मम धनं राजंस्तेन दीव्याम्यहं त्वया ||५||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||६||
युधिष्ठिर उवाच||
पुरं जनपदो भूमिरब्राह्मणधनैः सह |
अब्राह्मणाश्च पुरुषा राजञ्शिष्टं धनं मम ||७||
एतद्राजन्धनं मह्यं तेन दीव्याम्यहं त्वया ||७||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||८||
युधिष्ठिर उवाच||
राजपुत्रा इमे राजञ्शोभन्ते येन भूषिताः |
कुण्डलानि च निष्काश्च सर्वं चाङ्गविभूषणम् ||९||
एतन्मम धनं राजंस्तेन दीव्याम्यहं त्वया ||९||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||१०||
युधिष्ठिर उवाच||
श्यामो युवा लोहिताक्षः सिंहस्कन्धो महाभुजः |
नकुलो ग्लह एको मे यच्चैतत्स्वगतं धनम् ||११||
शकुनिरुवाच||
प्रियस्ते नकुलो राजन्राजपुत्रो युधिष्ठिर |
अस्माकं धनतां प्राप्तो भूयस्त्वं केन दीव्यसि ||१२||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा तु शकुनिस्तानक्षान्प्रत्यपद्यत |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||१३||
युधिष्ठिर उवाच||
अयं धर्मान्सहदेवोऽनुशास्ति; लोके ह्यस्मिन्पण्डिताख्यां गतश्च |
अनर्हता राजपुत्रेण तेन; त्वया दीव्याम्यप्रियवत्प्रियेण ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||१५||
शकुनिरुवाच||
माद्रीपुत्रौ प्रियौ राजंस्तवेमौ विजितौ मया |
गरीयांसौ तु ते मन्ये भीमसेनधनञ्जयौ ||१६||
युधिष्ठिर उवाच||
अधर्मं चरसे नूनं यो नावेक्षसि वै नयम् |
यो नः सुमनसां मूढ विभेदं कर्तुमिच्छसि ||१७||
शकुनिरुवाच||
गर्ते मत्तः प्रपतति प्रमत्तः स्थाणुमृच्छति |
ज्येष्ठो राजन्वरिष्ठोऽसि नमस्ते भरतर्षभ ||१८||
स्वप्ने न तानि पश्यन्ति जाग्रतो वा युधिष्ठिर |
कितवा यानि दीव्यन्तः प्रलपन्त्युत्कटा इव ||१९||
युधिष्ठिर उवाच||
यो नः सङ्ख्ये नौरिव पारनेता; जेता रिपूणां राजपुत्रस्तरस्वी |
अनर्हता लोकवीरेण तेन; दीव्याम्यहं शकुने फल्गुनेन ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२१||
शकुनिरुवाच||
अयं मया पाण्डवानां धनुर्धरः; पराजितः पाण्डवः सव्यसाची |
भीमेन राजन्दयितेन दीव्य; यत्कैतव्यं पाण्डव तेऽवशिष्टम् ||२२||
युधिष्ठिर उवाच||
यो नो नेता यो युधां नः प्रणेता; यथा वज्री दानवशत्रुरेकः |
तिर्यक्प्रेक्षी संहतभ्रूर्महात्मा; सिंहस्कन्धो यश्च सदात्यमर्षी ||२३||
बलेन तुल्यो यस्य पुमान्न विद्यते; गदाभृतामग्र्य इहारिमर्दनः |
अनर्हता राजपुत्रेण तेन; दीव्याम्यहं भीमसेनेन राजन् ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२५||
शकुनिरुवाच||
बहु वित्तं पराजैषीर्भ्रातॄंश्च सहयद्विपान् |
आचक्ष्व वित्तं कौन्तेय यदि तेऽस्त्यपराजितम् ||२६||
युधिष्ठिर उवाच||
अहं विशिष्टः सर्वेषां भ्रातॄणां दयितस्तथा |
कुर्यामस्ते जिताः कर्म स्वयमात्मन्युपप्लवे ||२७||
वैशम्पायन उवाच||
एतच्छ्रुत्वा व्यवसितो निकृतिं समुपाश्रितः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२८||
शकुनिरुवाच||
एतत्पापिष्ठमकरोर्यदात्मानं पराजितः |
शिष्टे सति धने राजन्पाप आत्मपराजयः ||२९||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्त्वा मताक्षस्तान्ग्लहे सर्वानवस्थितान् |
पराजयल्लोकवीरानाक्षेपेण पृथक्पृथक् ||३०||
शकुनिरुवाच||
अस्ति वै ते प्रिया देवी ग्लह एकोऽपराजितः |
पणस्व कृष्णां पाञ्चालीं तयात्मानं पुनर्जय ||३१||
युधिष्ठिर उवाच||
नैव ह्रस्वा न महती नातिकृष्णा न रोहिणी |
सरागरक्तनेत्रा च तया दीव्याम्यहं त्वया ||३२||
शारदोत्पलपत्राक्ष्या शारदोत्पलगन्धया |
शारदोत्पलसेविन्या रूपेण श्रीसमानया ||३३||
तथैव स्यादानृशंस्यात्तथा स्याद्रूपसम्पदा |
तथा स्याच्छीलसम्पत्त्या यामिच्छेत्पुरुषः स्त्रियम् ||३४||
चरमं संविशति या प्रथमं प्रतिबुध्यते |
आ गोपालाविपालेभ्यः सर्वं वेद कृताकृतम् ||३५||
आभाति पद्मवद्वक्त्रं सस्वेदं मल्लिकेव च |
वेदीमध्या दीर्घकेशी ताम्राक्षी नातिरोमशा ||३६||
तयैवंविधया राजन्पाञ्चाल्याहं सुमध्यया |
ग्लहं दीव्यामि चार्वङ्ग्या द्रौपद्या हन्त सौबल ||३७||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्ते तु वचने धर्मराजेन भारत |
धिग्धिगित्येव वृद्धानां सभ्यानां निःसृता गिरः ||३८||
चुक्षुभे सा सभा राजन्राज्ञां सञ्जज्ञिरे कथाः |
भीष्मद्रोणकृपादीनां स्वेदश्च समजायत ||३९||
शिरो गृहीत्वा विदुरो गतसत्त्व इवाभवत् |
आस्ते ध्यायन्नधोवक्त्रो निःश्वसन्पन्नगो यथा ||४०||
धृतराष्ट्रस्तु संहृष्टः पर्यपृच्छत्पुनः पुनः |
किं जितं किं जितमिति ह्याकारं नाभ्यरक्षत ||४१||
जहर्ष कर्णोऽतिभृशं सह दुःशासनादिभिः |
इतरेषां तु सभ्यानां नेत्रेभ्यः प्रापतज्जलम् ||४२||
सौबलस्त्वविचार्यैव जितकाशी मदोत्कटः |
जितमित्येव तानक्षान्पुनरेवान्वपद्यत ||४३||
५९
दुर्योधन उवाच||
एहि क्षत्तर्द्रौपदीमानयस्व; प्रियां भार्यां संमतां पाण्डवानाम् |
संमार्जतां वेश्म परैतु शीघ्र; मानन्दो नः सह दासीभिरस्तु ||१||
विदुर उवाच||
दुर्विभाव्यं भवति त्वादृशेन; न मन्द सम्बुध्यसि पाशबद्धः |
प्रपाते त्वं लम्बमानो न वेत्सि; व्याघ्रान्मृगः कोपयसेऽतिबाल्यात् ||२||
आशीविषाः शिरसि ते पूर्णकोशा महाविषाः |
मा कोपिष्ठाः सुमन्दात्मन्मा गमस्त्वं यमक्षयम् ||३||
न हि दासीत्वमापन्ना कृष्णा भवति भारत |
अनीशेन हि राज्ञैषा पणे न्यस्तेति मे मतिः ||४||
अयं धत्ते वेणुरिवात्मघाती; फलं राजा धृतराष्ट्रस्य पुत्रः |
द्यूतं हि वैराय महाभयाय; पक्वो न बुध्यत्ययमन्तकाले ||५||
नारुन्तुदः स्यान्न नृशंसवादी; न हीनतः परमभ्याददीत |
ययास्य वाचा पर उद्विजेत; न तां वदेद्रुशतीं पापलोक्याम् ||६||
समुच्चरन्त्यतिवादा हि वक्त्रा; द्यैराहतः शोचति रात्र्यहानि |
परस्य नामर्मसु ते पतन्ति; तान्पण्डितो नावसृजेत्परेषु ||७||
अजो हि शस्त्रमखनत्किलैकः; शस्त्रे विपन्ने पद्भिरपास्य भूमिम् |
निकृन्तनं स्वस्य कण्ठस्य घोरं; तद्वद्वैरं मा खनीः पाण्डुपुत्रैः ||८||
न किञ्चिदीड्यं प्रवदन्ति पापं; वनेचरं वा गृहमेधिनं वा |
तपस्विनं सम्परिपूर्णविद्यं; भषन्ति हैवं श्वनराः सदैव ||९||
द्वारं सुघोरं नरकस्य जिह्मं; न बुध्यसे धृतराष्ट्रस्य पुत्र |
त्वामन्वेतारो बहवः कुरूणां; द्यूतोदये सह दुःशासनेन ||१०||
मज्जन्त्यलाबूनि शिलाः प्लवन्ते; मुह्यन्ति नावोऽम्भसि शश्वदेव |
मूढो राजा धृतराष्ट्रस्य पुत्रो; न मे वाचः पथ्यरूपाः शृणोति ||११||
अन्तो नूनं भवितायं कुरूणां; सुदारुणः सर्वहरो विनाशः |
वाचः काव्याः सुहृदां पथ्यरूपा; न श्रूयन्ते वर्धते लोभ एव ||१२||
६०
वैशम्पायन उवाच||
धिगस्तु क्षत्तारमिति ब्रुवाणो; दर्पेण मत्तो धृतराष्ट्रस्य पुत्रः |
अवैक्षत प्रातिकामीं सभाया; मुवाच चैनं परमार्यमध्ये ||१||
त्वं प्रातिकामिन्द्रौपदीमानयस्व; न ते भयं विद्यते पाण्डवेभ्यः |
क्षत्ता ह्ययं विवदत्येव भीरु; र्न चास्माकं वृद्धिकामः सदैव ||२||
एवमुक्तः प्रातिकामी स सूतः; प्रायाच्छीघ्रं राजवचो निशम्य |
प्रविश्य च श्वेव स सिंहगोष्ठं; समासदन्महिषीं पाण्डवानाम् ||३||
प्रातिकाम्युवाच||
युधिष्ठिरे द्यूतमदेन मत्ते; दुर्योधनो द्रौपदि त्वामजैषीत् |
सा प्रपद्य त्वं धृतराष्ट्रस्य वेश्म; नयामि त्वां कर्मणे याज्ञसेनि ||४||
द्रौपद्युवाच||
कथं त्वेवं वदसि प्रातिकामि; न्को वै दीव्येद्भार्यया राजपुत्रः |
मूढो राजा द्यूतमदेन मत्त; आहो नान्यत्कैतवमस्य किञ्चित् ||५||
प्रातिकाम्युवाच||
यदा नाभूत्कैतवमन्यदस्य; तदादेवीत्पाण्डवोऽजातशत्रुः |
न्यस्ताः पूर्वं भ्रातरस्तेन राज्ञा; स्वयं चात्मा त्वमथो राजपुत्रि ||६||
द्रौपद्युवाच||
गच्छ त्वं कितवं गत्वा सभायां पृच्छ सूतज |
किं नु पूर्वं पराजैषीरात्मानं मां नु भारत ||७||
एतज्ज्ञात्वा त्वमागच्छ ततो मां नय सूतज ||७||
वैशम्पायन उवाच||
सभां गत्वा स चोवाच द्रौपद्यास्तद्वचस्तदा |
कस्येशो नः पराजैषीरिति त्वामाह द्रौपदी ||८||
किं नु पूर्वं पराजैषीरात्मानमथ वापि माम् ||८||
युधिष्ठिरस्तु निश्चेष्टो गतसत्त्व इवाभवत् |
न तं सूतं प्रत्युवाच वचनं साध्वसाधु वा ||९||
दुर्योधन उवाच||
इहैत्य कृष्णा पाञ्चाली प्रश्नमेतं प्रभाषताम् |
इहैव सर्वे शृण्वन्तु तस्या अस्य च यद्वचः ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
स गत्वा राजभवनं दुर्योधनवशानुगः |
उवाच द्रौपदीं सूतः प्रातिकामी व्यथन्निव ||११||
सभ्यास्त्वमी राजपुत्र्याह्वयन्ति; मन्ये प्राप्तः सङ्क्षयः कौरवाणाम् |
न वै समृद्धिं पालयते लघीया; न्यत्त्वं सभामेष्यसि राजपुत्रि ||१२||
द्रौपद्युवाच||
एवं नूनं व्यदधात्संविधाता; स्पर्शावुभौ स्पृशतो धीरबालौ |
धर्मं त्वेकं परमं प्राह लोके; स नः शमं धास्यति गोप्यमानः ||१३||
वैशम्पायन उवाच||
युधिष्ठिरस्तु तच्छ्रुत्वा दुर्योधनचिकीर्षितम् |
द्रौपद्याः संमतं दूतं प्राहिणोद्भरतर्षभ ||१४||
एकवस्त्रा अधोनीवी रोदमाना रजस्वला |
सभामागम्य पाञ्चाली श्वशुरस्याग्रतोऽभवत् ||१५||
ततस्तेषां मुखमालोक्य राजा; दुर्योधनः सूतमुवाच हृष्टः |
इहैवैतामानय प्रातिकामि; न्प्रत्यक्षमस्याः कुरवो ब्रुवन्तु ||१६||
ततः सूतस्तस्य वशानुगामी; भीतश्च कोपाद्द्रुपदात्मजायाः |
विहाय मानं पुनरेव सभ्या; नुवाच कृष्णां किमहं ब्रवीमि ||१७||
दुर्योधन उवाच||
दुःशासनैष मम सूतपुत्रो; वृकोदरादुद्विजतेऽल्पचेताः |
स्वयं प्रगृह्यानय याज्ञसेनीं; किं ते करिष्यन्त्यवशाः सपत्नाः ||१८||
ततः समुत्थाय स राजपुत्रः; श्रुत्वा भ्रातुः कोपविरक्तदृष्टिः |
प्रविश्य तद्वेश्म महारथाना; मित्यब्रवीद्द्रौपदीं राजपुत्रीम् ||१९||
एह्येहि पाञ्चालि जितासि कृष्णे; दुर्योधनं पश्य विमुक्तलज्जा |
कुरून्भजस्वायतपद्मनेत्रे; धर्मेण लब्धासि सभां परैहि ||२०||
ततः समुत्थाय सुदुर्मनाः सा; विवर्णमामृज्य मुखं करेण |
आर्ता प्रदुद्राव यतः स्त्रियस्ता; वृद्धस्य राज्ञः कुरुपुङ्गवस्य ||२१||
ततो जवेनाभिससार रोषा; द्दुःशासनस्तामभिगर्जमानः |
दीर्घेषु नीलेष्वथ चोर्मिमत्सु; जग्राह केशेषु नरेन्द्रपत्नीम् ||२२||
ये राजसूयावभृथे जलेन; महाक्रतौ मन्त्रपूतेन सिक्ताः |
ते पाण्डवानां परिभूय वीर्यं; बलात्प्रमृष्टा धृतराष्ट्रजेन ||२३||
स तां परामृश्य सभासमीप; मानीय कृष्णामतिकृष्णकेशीम् |
दुःशासनो नाथवतीमनाथव; च्चकर्ष वायुः कदलीमिवार्ताम् ||२४||
सा कृष्यमाणा नमिताङ्गयष्टिः; शनैरुवाचाद्य रजस्वलास्मि |
एकं च वासो मम मन्दबुद्धे; सभां नेतुं नार्हसि मामनार्य ||२५||
ततोऽब्रवीत्तां प्रसभं निगृह्य; केशेषु कृष्णेषु तदा स कृष्णाम् |
कृष्णं च जिष्णुं च हरिं नरं च; त्राणाय विक्रोश नयामि हि त्वाम् ||२६||
रजस्वला वा भव याज्ञसेनि; एकाम्बरा वाप्यथ वा विवस्त्रा |
द्यूते जिता चासि कृतासि दासी; दासीषु कामश्च यथोपजोषम् ||२७||
प्रकीर्णकेशी पतितार्धवस्त्रा; दुःशासनेन व्यवधूयमाना |
ह्रीमत्यमर्षेण च दह्यमाना; शनैरिदं वाक्यमुवाच कृष्णा ||२८||
इमे सभायामुपदिष्टशास्त्राः; क्रियावन्तः सर्व एवेन्द्रकल्पाः |
गुरुस्थाना गुरवश्चैव सर्वे; तेषामग्रे नोत्सहे स्थातुमेवम् ||२९||
नृशंसकर्मंस्त्वमनार्यवृत्त; मा मां विवस्त्रां कृधि मा विकार्षीः |
न मर्षयेयुस्तव राजपुत्राः; सेन्द्रापि देवा यदि ते सहायाः ||३०||
धर्मे स्थितो धर्मसुतश्च राजा; धर्मश्च सूक्ष्मो निपुणोपलभ्यः |
वाचापि भर्तुः परमाणुमात्रं; नेच्छामि दोषं स्वगुणान्विसृज्य ||३१||
इदं त्वनार्यं कुरुवीरमध्ये; रजस्वलां यत्परिकर्षसे माम् |
न चापि कश्चित्कुरुतेऽत्र पूजां; ध्रुवं तवेदं मतमन्वपद्यन् ||३२||
धिगस्तु नष्टः खलु भारतानां; धर्मस्तथा क्षत्रविदां च वृत्तम् |
यत्राभ्यतीतां कुरुधर्मवेलां; प्रेक्षन्ति सर्वे कुरवः सभायाम् ||३३||
द्रोणस्य भीष्मस्य च नास्ति सत्त्वं; ध्रुवं तथैवास्य महात्मनोऽपि |
राज्ञस्तथा हीममधर्ममुग्रं; न लक्षयन्ते कुरुवृद्धमुख्याः ||३४||
तथा ब्रुवन्ती करुणं सुमध्यमा; काक्षेण भर्तॄन्कुपितानपश्यत् |
सा पाण्डवान्कोपपरीतदेहा; न्संदीपयामास कटाक्षपातैः ||३५||
हृतेन राज्येन तथा धनेन; रत्नैश्च मुख्यैर्न तथा बभूव |
यथार्तया कोपसमीरितेन; कृष्णाकटाक्षेण बभूव दुःखम् ||३६||
दुःशासनश्चापि समीक्ष्य कृष्णा; मवेक्षमाणां कृपणान्पतींस्तान् |
आधूय वेगेन विसञ्ज्ञकल्पा; मुवाच दासीति हसन्निवोग्रः ||३७||
कर्णस्तु तद्वाक्यमतीव हृष्टः; सम्पूजयामास हसन्सशब्दम् |
गान्धारराजः सुबलस्य पुत्र; स्तथैव दुःशासनमभ्यनन्दत् ||३८||
सभ्यास्तु ये तत्र बभूवुरन्ये; ताभ्यामृते धार्तराष्ट्रेण चैव |
तेषामभूद्दुःखमतीव कृष्णां; दृष्ट्वा सभायां परिकृष्यमाणाम् ||३९||
भीष्म उवाच||
न धर्मसौक्ष्म्यात्सुभगे विवक्तुं; शक्नोमि ते प्रश्नमिमं यथावत् |
अस्वो ह्यशक्तः पणितुं परस्वं; स्त्रियश्च भर्तुर्वशतां समीक्ष्य ||४०||
त्यजेत सर्वां पृथिवीं समृद्धां; युधिष्ठिरः सत्यमथो न जह्यात् |
उक्तं जितोऽस्मीति च पाण्डवेन; तस्मान्न शक्नोमि विवेक्तुमेतत् ||४१||
द्यूतेऽद्वितीयः शकुनिर्नरेषु; कुन्तीसुतस्तेन निसृष्टकामः |
न मन्यते तां निकृतिं महात्मा; तस्मान्न ते प्रश्नमिमं ब्रवीमि ||४२||
द्रौपद्युवाच||
आहूय राजा कुशलैः सभायां; दुष्टात्मभिर्नैकृतिकैरनार्यैः |
द्यूतप्रियैर्नातिकृतप्रयत्नः; कस्मादयं नाम निसृष्टकामः ||४३||
स शुद्धभावो निकृतिप्रवृत्ति; मबुध्यमानः कुरुपाण्डवाग्र्यः |
सम्भूय सर्वैश्च जितोऽपि यस्मा; त्पश्चाच्च यत्कैतवमभ्युपेतः ||४४||
तिष्ठन्ति चेमे कुरवः सभाया; मीशाः सुतानां च तथा स्नुषाणाम् |
समीक्ष्य सर्वे मम चापि वाक्यं; विब्रूत मे प्रश्नमिमं यथावत् ||४५||
वैशम्पायन उवाच||
तथा ब्रुवन्तीं करुणं रुदन्ती; मवेक्षमाणामसकृत्पतींस्तान् |
दुःशासनः परुषाण्यप्रियाणि; वाक्यान्युवाचामधुराणि चैव ||४६||
तां कृष्यमाणां च रजस्वलां च; स्रस्तोत्तरीयामतदर्हमाणाम् |
वृकोदरः प्रेक्ष्य युधिष्ठिरं च; चकार कोपं परमार्तरूपः ||४७||
६१
भीम उवाच||
भवन्ति देशे बन्धक्यः कितवानां युधिष्ठिर |
न ताभिरुत दीव्यन्ति दया चैवास्ति तास्वपि ||१||
काश्यो यद्बलिमाहार्षीद्द्रव्यं यच्चान्यदुत्तमम् |
तथान्ये पृथिवीपाला यानि रत्नान्युपाहरन् ||२||
वाहनानि धनं चैव कवचान्यायुधानि च |
राज्यमात्मा वयं चैव कैतवेन हृतं परैः ||३||
न च मे तत्र कोपोऽभूत्सर्वस्येशो हि नो भवान् |
इदं त्वतिकृतं मन्ये द्रौपदी यत्र पण्यते ||४||
एषा ह्यनर्हती बाला पाण्डवान्प्राप्य कौरवैः |
त्वत्कृते क्लिश्यते क्षुद्रैर्नृशंसैर्निकृतिप्रियैः ||५||
अस्याः कृते मन्युरयं त्वयि राजन्निपात्यते |
बाहू ते सम्प्रधक्ष्यामि सहदेवाग्निमानय ||६||
अर्जुन उवाच||
न पुरा भीमसेन त्वमीदृशीर्वदिता गिरः |
परैस्ते नाशितं नूनं नृशंसैर्धर्मगौरवम् ||७||
न सकामाः परे कार्या धर्ममेवाचरोत्तमम् |
भ्रातरं धार्मिकं ज्येष्ठं नातिक्रमितुमर्हति ||८||
आहूतो हि परै राजा क्षात्रधर्ममनुस्मरन् |
दीव्यते परकामेन तन्नः कीर्तिकरं महत् ||९||
भीमसेन उवाच||
एवमस्मिकृतं विद्यां यद्यस्याहं धनञ्जय |
दीप्तेऽग्नौ सहितौ बाहू निर्दहेयं बलादिव ||१०||
वैशम्पायन उवाच||
तथा तान्दुःखितान्दृष्ट्वा पाण्डवान्धृतराष्ट्रजः |
क्लिश्यमानां च पाञ्चालीं विकर्ण इदमब्रवीत् ||११||
याज्ञसेन्या यदुक्तं तद्वाक्यं विब्रूत पार्थिवाः |
अविवेकेन वाक्यस्य नरकः सद्य एव नः ||१२||
भीष्मश्च धृतराष्ट्रश्च कुरुवृद्धतमावुभौ |
समेत्य नाहतुः किञ्चिद्विदुरश्च महामतिः ||१३||
भारद्वाजोऽपि सर्वेषामाचार्यः कृप एव च |
अत एतावपि प्रश्नं नाहतुर्द्विजसत्तमौ ||१४||
ये त्वन्ये पृथिवीपालाः समेताः सर्वतो दिशः |
कामक्रोधौ समुत्सृज्य ते ब्रुवन्तु यथामति ||१५||
यदिदं द्रौपदी वाक्यमुक्तवत्यसकृच्छुभा |
विमृश्य कस्य कः पक्षः पार्थिवा वदतोत्तरम् ||१६||
एवं स बहुशः सर्वानुक्तवांस्तान्सभासदः |
न च ते पृथिवीपालास्तमूचुः साध्वसाधु वा ||१७||
उक्त्वा तथासकृत्सर्वान्विकर्णः पृथिवीपतीन् |
पाणिं पाणौ विनिष्पिष्य निःश्वसन्निदमब्रवीत् ||१८||
विब्रूत पृथिवीपाला वाक्यं मा वा कथञ्चन |
मन्ये न्याय्यं यदत्राहं तद्धि वक्ष्यामि कौरवाः ||१९||
चत्वार्याहुर्नरश्रेष्ठा व्यसनानि महीक्षिताम् |
मृगयां पानमक्षांश्च ग्राम्ये चैवातिसक्तताम् ||२०||
एतेषु हि नरः सक्तो धर्ममुत्सृज्य वर्तते |
तथायुक्तेन च कृतां क्रियां लोको न मन्यते ||२१||
तदयं पाण्डुपुत्रेण व्यसने वर्तता भृशम् |
समाहूतेन कितवैरास्थितो द्रौपदीपणः ||२२||
साधारणी च सर्वेषां पाण्डवानामनिन्दिता |
जितेन पूर्वं चानेन पाण्डवेन कृतः पणः ||२३||
इयं च कीर्तिता कृष्णा सौबलेन पणार्थिना |
एतत्सर्वं विचार्याहं मन्ये न विजितामिमाम् ||२४||
एतच्छ्रुत्वा महान्नादः सभ्यानामुदतिष्ठत |
विकर्णं शंसमानानां सौबलं च विनिन्दताम् ||२५||
तस्मिन्नुपरते शब्दे राधेयः क्रोधमूर्छितः |
प्रगृह्य रुचिरं बाहुमिदं वचनमब्रवीत् ||२६||
दृश्यन्ते वै विकर्णे हि वैकृतानि बहून्यपि |
तज्जस्तस्य विनाशाय यथाग्निररणिप्रजः ||२७||
एते न किञ्चिदप्याहुश्चोद्यमानापि कृष्णया |
धर्मेण विजितां मन्ये मन्यन्ते द्रुपदात्मजाम् ||२८||
त्वं तु केवलबाल्येन धार्तराष्ट्र विदीर्यसे |
यद्ब्रवीषि सभामध्ये बालः स्थविरभाषितम् ||२९||
न च धर्मं यथातत्त्वं वेत्सि दुर्योधनावर |
यद्ब्रवीषि जितां कृष्णामजितेति सुमन्दधीः ||३०||
कथं ह्यविजितां कृष्णां मन्यसे धृतराष्ट्रज |
यदा सभायां सर्वस्वं न्यस्तवान्पाण्डवाग्रजः ||३१||
अभ्यन्तरा च सर्वस्वे द्रौपदी भरतर्षभ |
एवं धर्मजितां कृष्णां मन्यसे न जितां कथम् ||३२||
कीर्तिता द्रौपदी वाचा अनुज्ञाता च पाण्डवैः |
भवत्यविजिता केन हेतुनैषा मता तव ||३३||
मन्यसे वा सभामेतामानीतामेकवाससम् |
अधर्मेणेति तत्रापि शृणु मे वाक्यमुत्तरम् ||३४||
एको भर्ता स्त्रिया देवैर्विहितः कुरुनन्दन |
इयं त्वनेकवशगा बन्धकीति विनिश्चिता ||३५||
अस्याः सभामानयनं न चित्रमिति मे मतिः |
एकाम्बरधरत्वं वाप्यथ वापि विवस्त्रता ||३६||
यच्चैषां द्रविणं किञ्चिद्या चैषा ये च पाण्डवाः |
सौबलेनेह तत्सर्वं धर्मेण विजितं वसु ||३७||
दुःशासन सुबालोऽयं विकर्णः प्राज्ञवादिकः |
पाण्डवानां च वासांसि द्रौपद्याश्चाप्युपाहर ||३८||
तच्छ्रुत्वा पाण्डवाः सर्वे स्वानि वासांसि भारत |
अवकीर्योत्तरीयाणि सभायां समुपाविशन् ||३९||
ततो दुःशासनो राजन्द्रौपद्या वसनं बलात् |
सभामध्ये समाक्षिप्य व्यपक्रष्टुं प्रचक्रमे ||४०||
आकृष्यमाणे वसने द्रौपद्यास्तु विशां पते |
तद्रूपमपरं वस्त्रं प्रादुरासीदनेकशः ||४१||
ततो हलहलाशब्दस्तत्रासीद्घोरनिस्वनः |
तदद्भुततमं लोके वीक्ष्य सर्वमहीक्षिताम् ||४२||
शशाप तत्र भीमस्तु राजमध्ये महास्वनः |
क्रोधाद्विस्फुरमाणोष्ठो विनिष्पिष्य करे करम् ||४३||
इदं मे वाक्यमादद्ध्वं क्षत्रिया लोकवासिनः |
नोक्तपूर्वं नरैरन्यैर्न चान्यो यद्वदिष्यति ||४४||
यद्येतदेवमुक्त्वा तु न कुर्यां पृथिवीश्वराः |
पितामहानां सर्वेषां नाहं गतिमवाप्नुयाम् ||४५||
अस्य पापस्य दुर्जातेर्भारतापसदस्य च |
न पिबेयं बलाद्वक्षो भित्त्वा चेद्रुधिरं युधि ||४६||
तस्य ते वचनं श्रुत्वा सर्वलोकप्रहर्षणम् |
प्रचक्रुर्बहुलां पूजां कुत्सन्तो धृतराष्ट्रजम् ||४७||
यदा तु वाससां राशिः सभामध्ये समाचितः |
ततो दुःशासनः श्रान्तो व्रीडितः समुपाविशत् ||४८||
धिक्षब्दस्तु ततस्तत्र समभूल्लोमहर्षणः |
सभ्यानां नरदेवानां दृष्ट्वा कुन्तीसुतांस्तदा ||४९||
न विब्रुवन्ति कौरव्याः प्रश्नमेतमिति स्म ह |
स जनः क्रोशति स्मात्र धृतराष्ट्रं विगर्हयन् ||५०||
ततो बाहू समुच्छ्रित्य निवार्य च सभासदः |
विदुरः सर्वधर्मज्ञ इदं वचनमब्रवीत् ||५१||
विदुर उवाच||
द्रौपदी प्रश्नमुक्त्वैवं रोरवीति ह्यनाथवत् |
न च विब्रूत तं प्रश्नं सभ्या धर्मोऽत्र पीड्यते ||५२||
सभां प्रपद्यते ह्यार्तः प्रज्वलन्निव हव्यवाट् |
तं वै सत्येन धर्मेण सभ्याः प्रशमयन्त्युत ||५३||
धर्मप्रश्नमथो ब्रूयादार्तः सभ्येषु मानवः |
विब्रूयुस्तत्र ते प्रश्नं कामक्रोधवशातिगाः ||५४||
विकर्णेन यथाप्रज्ञमुक्तः प्रश्नो नराधिपाः |
भवन्तोऽपि हि तं प्रश्नं विब्रुवन्तु यथामति ||५५||
यो हि प्रश्नं न विब्रूयाद्धर्मदर्शी सभां गतः |
अनृते या फलावाप्तिस्तस्याः सोऽर्धं समश्नुते ||५६||
यः पुनर्वितथं ब्रूयाद्धर्मदर्शी सभां गतः |
अनृतस्य फलं कृत्स्नं सम्प्राप्नोतीति निश्चयः ||५७||
अत्राप्युदाहरन्तीममितिहासं पुरातनम् |
प्रह्लादस्य च संवादं मुनेराङ्गिरसस्य च ||५८||
प्रह्लादो नाम दैत्येन्द्रस्तस्य पुत्रो विरोचनः |
कन्याहेतोराङ्गिरसं सुधन्वानमुपाद्रवत् ||५९||
अहं ज्यायानहं ज्यायानिति कन्येप्सया तदा |
तयोर्देवनमत्रासीत्प्राणयोरिति नः श्रुतम् ||६०||
तयोः प्रश्नविवादोऽभूत्प्रह्लादं तावपृच्छताम् |
ज्यायान्क आवयोरेकः प्रश्नं प्रब्रूहि मा मृषा ||६१||
स वै विवदनाद्भीतः सुधन्वानं व्यलोकयत् |
तं सुधन्वाब्रवीत्क्रुद्धो ब्रह्मदण्ड इव ज्वलन् ||६२||
यदि वै वक्ष्यसि मृषा प्रह्लादाथ न वक्ष्यसि |
शतधा ते शिरो वज्री वज्रेण प्रहरिष्यति ||६३||
सुधन्वना तथोक्तः सन्व्यथितोऽश्वत्थपर्णवत् |
जगाम कश्यपं दैत्यः परिप्रष्टुं महौजसम् ||६४||
प्रह्लाद उवाच||
त्वं वै धर्मस्य विज्ञाता दैवस्येहासुरस्य च |
ब्राह्मणस्य महाप्राज्ञ धर्मकृच्छ्रमिदं शृणु ||६५||
यो वै प्रश्नं न विब्रूयाद्वितथं वापि निर्दिशेत् |
के वै तस्य परे लोकास्तन्ममाचक्ष्व पृच्छतः ||६६||
कश्यप उवाच||
जानन्न विब्रुवन्प्रश्नं कामात्क्रोधात्तथा भयात् |
सहस्रं वारुणान्पाशानात्मनि प्रतिमुञ्चति ||६७||
तस्य संवत्सरे पूर्णे पाश एकः प्रमुच्यते |
तस्मात्सत्यं तु वक्तव्यं जानता सत्यमञ्जसा ||६८||
विद्धो धर्मो ह्यधर्मेण सभां यत्र प्रपद्यते |
न चास्य शल्यं कृन्तन्ति विद्धास्तत्र सभासदः ||६९||
अर्धं हरति वै श्रेष्ठः पादो भवति कर्तृषु |
पादश्चैव सभासत्सु ये न निन्दन्ति निन्दितम् ||७०||
अनेना भवति श्रेष्ठो मुच्यन्ते च सभासदः |
एनो गच्छति कर्तारं निन्दार्हो यत्र निन्द्यते ||७१||
वितथं तु वदेयुर्ये धर्मं प्रह्लाद पृच्छते |
इष्टापूर्तं च ते घ्नन्ति सप्त चैव परावरान् ||७२||
हृतस्वस्य हि यद्दुःखं हतपुत्रस्य चापि यत् |
ऋणिनं प्रति यच्चैव राज्ञा ग्रस्तस्य चापि यत् ||७३||
स्त्रियाः पत्या विहीनायाः सार्थाद्भ्रष्टस्य चैव यत् |
अध्यूढायाश्च यद्दुःखं साक्षिभिर्विहतस्य च ||७४||
एतानि वै समान्याहुर्दुःखानि त्रिदशेश्वराः |
तानि सर्वाणि दुःखानि प्राप्नोति वितथं ब्रुवन् ||७५||
समक्षदर्शनात्साक्ष्यं श्रवणाच्चेति धारणात् |
तस्मात्सत्यं ब्रुवन्साक्षी धर्मार्थाभ्यां न हीयते ||७६||
विदुर उवाच||
कश्यपस्य वचः श्रुत्वा प्रह्लादः पुत्रमब्रवीत् |
श्रेयान्सुधन्वा त्वत्तो वै मत्तः श्रेयांस्तथाङ्गिराः ||७७||
माता सुधन्वनश्चापि श्रेयसी मातृतस्तव |
विरोचन सुधन्वायं प्राणानामीश्वरस्तव ||७८||
सुधन्वोवाच||
पुत्रस्नेहं परित्यज्य यस्त्वं धर्मे प्रतिष्ठितः |
अनुजानामि ते पुत्रं जीवत्वेष शतं समाः ||७९||
विदुर उवाच||
एवं वै परमं धर्मं श्रुत्वा सर्वे सभासदः |
यथाप्रश्नं तु कृष्णाया मन्यध्वं तत्र किं परम् ||८०||
वैशम्पायन उवाच||
विदुरस्य वचः श्रुत्वा नोचुः किञ्चन पार्थिवाः |
कर्णो दुःशासनं त्वाह कृष्णां दासीं गृहान्नय ||८१||
तां वेपमानां सव्रीडां प्रलपन्तीं स्म पाण्डवान् |
दुःशासनः सभामध्ये विचकर्ष तपस्विनीम् ||८२||
६२
द्रौपद्युवाच||
पुरस्तात्करणीयं मे न कृतं कार्यमुत्तरम् |
विह्वलास्मि कृतानेन कर्षता बलिना बलात् ||१||
अभिवादं करोम्येषां गुरूणां कुरुसंसदि |
न मे स्यादपराधोऽयं यदिदं न कृतं मया ||२||
वैशम्पायन उवाच||
सा तेन च समुद्धूता दुःखेन च तपस्विनी |
पतिता विललापेदं सभायामतथोचिता ||३||
द्रौपद्युवाच||
स्वयंवरे यास्मि नृपैर्दृष्टा रङ्गे समागतैः |
न दृष्टपूर्वा चान्यत्र साहमद्य सभां गता ||४||
यां न वायुर्न चादित्यो दृष्टवन्तौ पुरा गृहे |
साहमद्य सभामध्ये दृश्यामि कुरुसंसदि ||५||
यां न मृष्यन्ति वातेन स्पृश्यमानां पुरा गृहे |
स्पृश्यमानां सहन्तेऽद्य पाण्डवास्तां दुरात्मना ||६||
मृष्यन्ते कुरवश्चेमे मन्ये कालस्य पर्ययम् |
स्नुषां दुहितरं चैव क्लिश्यमानामनर्हतीम् ||७||
किं त्वतः कृपणं भूयो यदहं स्त्री सती शुभा |
सभामध्यं विगाहेऽद्य क्व नु धर्मो महीक्षिताम् ||८||
धर्म्याः स्त्रियः सभां पूर्वं न नयन्तीति नः श्रुतम् |
स नष्टः कौरवेयेषु पूर्वो धर्मः सनातनः ||९||
कथं हि भार्या पाण्डूनां पार्षतस्य स्वसा सती |
वासुदेवस्य च सखी पार्थिवानां सभामियाम् ||१०||
तामिमां धर्मराजस्य भार्यां सदृशवर्णजाम् |
ब्रूत दासीमदासीं वा तत्करिष्यामि कौरवाः ||११||
अयं हि मां दृढं क्षुद्रः कौरवाणां यशोहरः |
क्लिश्नाति नाहं तत्सोढुं चिरं शक्ष्यामि कौरवाः ||१२||
जितां वाप्यजितां वापि मन्यध्वं वा यथा नृपाः |
तथा प्रत्युक्तमिच्छामि तत्करिष्यामि कौरवाः ||१३||
भीष्म उवाच||
उक्तवानस्मि कल्याणि धर्मस्य तु परां गतिम् |
लोके न शक्यते गन्तुमपि विप्रैर्महात्मभिः ||१४||
बलवांस्तु यथा धर्मं लोके पश्यति पूरुषः |
स धर्मो धर्मवेलायां भवत्यभिहितः परैः ||१५||
न विवेक्तुं च ते प्रश्नमेतं शक्नोमि निश्चयात् |
सूक्ष्मत्वाद्गहनत्वाच्च कार्यस्यास्य च गौरवात् ||१६||
नूनमन्तः कुलस्यास्य भविता नचिरादिव |
तथा हि कुरवः सर्वे लोभमोहपरायणाः ||१७||
कुलेषु जाताः कल्याणि व्यसनाभ्याहता भृशम् |
धर्म्यान्मार्गान्न च्यवन्ते यथा नस्त्वं वधूः स्थिता ||१८||
उपपन्नं च पाञ्चालि तवेदं वृत्तमीदृशम् |
यत्कृच्छ्रमपि सम्प्राप्ता धर्ममेवान्ववेक्षसे ||१९||
एते द्रोणादयश्चैव वृद्धा धर्मविदो जनाः |
शून्यैः शरीरैस्तिष्ठन्ति गतासव इवानताः ||२०||
युधिष्ठिरस्तु प्रश्नेऽस्मिन्प्रमाणमिति मे मतिः |
अजितां वा जितां वापि स्वयं व्याहर्तुमर्हति ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
तथा तु दृष्ट्वा बहु तत्तदेवं; रोरूयमाणां कुररीमिवार्ताम् |
नोचुर्वचः साध्वथ वाप्यसाधु; महीक्षितो धार्तराष्ट्रस्य भीताः ||२२||
दृष्ट्वा तु तान्पार्थिवपुत्रपौत्रां; स्तूष्णीम्भूतान्धृतराष्ट्रस्य पुत्रः |
स्मयन्निवेदं वचनं बभाषे; पाञ्चालराजस्य सुतां तदानीम् ||२३||
तिष्ठत्वयं प्रश्न उदारसत्त्वे; भीमेऽर्जुने सहदेवे तथैव |
पत्यौ च ते नकुले याज्ञसेनि; वदन्त्वेते वचनं त्वत्प्रसूतम् ||२४||
अनीश्वरं विब्रुवन्त्वार्यमध्ये; युधिष्ठिरं तव पाञ्चालि हेतोः |
कुर्वन्तु सर्वे चानृतं धर्मराजं; पाञ्चालि त्वं मोक्ष्यसे दासभावात् ||२५||
धर्मे स्थितो धर्मराजो महात्मा; स्वयं चेदं कथयत्विन्द्रकल्पः |
ईशो वा ते यद्यनीशोऽथ वैष; वाक्यादस्य क्षिप्रमेकं भजस्व ||२६||
सर्वे हीमे कौरवेयाः सभायां; दुःखान्तरे वर्तमानास्तवैव |
न विब्रुवन्त्यार्यसत्त्वा यथाव; त्पतींश्च ते समवेक्ष्याल्पभाग्यान् ||२७||
ततः सभ्याः कुरुराजस्य तत्र; वाक्यं सर्वे प्रशशंसुस्तदोच्चैः |
चेलावेधांश्चापि चक्रुर्नदन्तो; हा हेत्यासीदपि चैवात्र नादः ||२८||
सर्वे चासन्पार्थिवाः प्रीतिमन्तः; कुरुश्रेष्ठं धार्मिकं पूजयन्तः ||२८||
युधिष्ठिरं च ते सर्वे समुदैक्षन्त पार्थिवाः |
किं नु वक्ष्यति धर्मज्ञ इति साचीकृताननाः ||२९||
किं नु वक्ष्यति बीभत्सुरजितो युधि पाण्डवः |
भीमसेनो यमौ चेति भृशं कौतूहलान्विताः ||३०||
तस्मिन्नुपरते शब्दे भीमसेनोऽब्रवीदिदम् |
प्रगृह्य विपुलं वृत्तं भुजं चन्दनरूषितम् ||३१||
यद्येष गुरुरस्माकं धर्मराजो युधिष्ठिरः |
न प्रभुः स्यात्कुलस्यास्य न वयं मर्षयेमहि ||३२||
ईशो नः पुण्यतपसां प्राणानामपि चेश्वरः |
मन्यते जितमात्मानं यद्येष विजिता वयम् ||३३||
न हि मुच्येत जीवन्मे पदा भूमिमुपस्पृशन् |
मर्त्यधर्मा परामृश्य पाञ्चाल्या मूर्धजानिमान् ||३४||
पश्यध्वमायतौ वृत्तौ भुजौ मे परिघाविव |
नैतयोरन्तरं प्राप्य मुच्येतापि शतक्रतुः ||३५||
धर्मपाशसितस्त्वेवं नाधिगच्छामि सङ्कटम् |
गौरवेण निरुद्धश्च निग्रहादर्जुनस्य च ||३६||
धर्मराजनिसृष्टस्तु सिंहः क्षुद्रमृगानिव |
धार्तराष्ट्रानिमान्पापान्निष्पिषेयं तलासिभिः ||३७||
तमुवाच तदा भीष्मो द्रोणो विदुर एव च |
क्षम्यतामेवमित्येवं सर्वं सम्भवति त्वयि ||३८||
६३
कर्ण उवाच||
त्रयः किलेमे अधना भवन्ति; दासः शिष्यश्चास्वतन्त्रा च नारी |
दासस्य पत्नी त्वं धनमस्य भद्रे; हीनेश्वरा दासधनं च दासी ||१||
प्रविश्य सा नः परिचारैर्भजस्व; तत्ते कार्यं शिष्टमावेश्य वेश्म |
ईशाः स्म सर्वे तव राजपुत्रि; भवन्ति ते धार्तराष्ट्रा न पार्थाः ||२||
अन्यं वृणीष्व पतिमाशु भामिनि; यस्माद्दास्यं न लभसे देवनेन |
अनवद्या वै पतिषु कामवृत्ति; र्नित्यं दास्ये विदितं वै तवास्तु ||३||
पराजितो नकुलो भीमसेनो; युधिष्ठिरः सहदेवोऽर्जुनश्च |
दासीभूता प्रविश याज्ञसेनि; पराजितास्ते पतयो न सन्ति ||४||
प्रयोजनं चात्मनि किं नु मन्यते; पराक्रमं पौरुषं चेह पार्थः |
पाञ्चाल्यस्य द्रुपदस्यात्मजामिमां; सभामध्ये योऽतिदेवीद्ग्लहेषु ||५||
वैशम्पायन उवाच||
तद्वै श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षी; भृशं निशश्वास तदार्तरूपः |
राजानुगो धर्मपाशानुबद्धो; दहन्निवैनं कोपविरक्तदृष्टिः ||६||
भीम उवाच||
नाहं कुप्ये सूतपुत्रस्य राज; न्नेष सत्यं दासधर्मः प्रविष्टः |
किं विद्विषो वाद्य मां धारयेयु; र्नादेवीस्त्वं यद्यनया नरेन्द्र ||७||
वैशम्पायन उवाच||
राधेयस्य वचः श्रुत्वा राजा दुर्योधनस्तदा |
युधिष्ठिरमुवाचेदं तूष्णीम्भूतमचेतसम् ||८||
भीमार्जुनौ यमौ चैव स्थितौ ते नृप शासने |
प्रश्नं प्रब्रूहि कृष्णां त्वमजितां यदि मन्यसे ||९||
एवमुक्त्वा स कौन्तेयमपोह्य वसनं स्वकम् |
स्मयन्निवैक्षत्पाञ्चालीमैश्वर्यमदमोहितः ||१०||
कदलीदण्डसदृशं सर्वलक्षणपूजितम् |
गजहस्तप्रतीकाशं वज्रप्रतिमगौरवम् ||११||
अभ्युत्स्मयित्वा राधेयं भीममाधर्षयन्निव |
द्रौपद्याः प्रेक्षमाणायाः सव्यमूरुमदर्शयत् ||१२||
वृकोदरस्तदालोक्य नेत्रे उत्फाल्य लोहिते |
प्रोवाच राजमध्ये तं सभां विश्रावयन्निव ||१३||
पितृभिः सह सालोक्यं मा स्म गच्छेद्वृकोदरः |
यद्येतमूरुं गदया न भिन्द्यां ते महाहवे ||१४||
क्रुद्धस्य तस्य स्रोतोभ्यः सर्वेभ्यः पावकार्चिषः |
वृक्षस्येव विनिश्चेरुः कोटरेभ्यः प्रदह्यतः ||१५||
विदुर उवाच||
परं भयं पश्यत भीमसेना; द्बुध्यध्वं राज्ञो वरुणस्येव पाशात् |
दैवेरितो नूनमयं पुरस्ता; त्परोऽनयो भरतेषूदपादि ||१६||
अतिद्यूतं कृतमिदं धार्तराष्ट्रा; येऽस्यां स्त्रियं विवदध्वं सभायाम् |
योगक्षेमो दृश्यते वो महाभयः; पापान्मन्त्रान्कुरवो मन्त्रयन्ति ||१७||
इमं धर्मं कुरवो जानताशु; दुर्दृष्टेऽस्मिन्परिषत्सम्प्रदुष्येत् |
इमां चेत्पूर्वं कितवोऽग्लहीष्य; दीशोऽभविष्यदपराजितात्मा ||१८||
स्वप्ने यथैतद्धि धनं जितं स्या; त्तदेवं मन्ये यस्य दीव्यत्यनीशः |
गान्धारिपुत्रस्य वचो निशम्य; धर्मादस्मात्कुरवो मापयात ||१९||
दुर्योधन उवाच||
भीमस्य वाक्ये तद्वदेवार्जुनस्य; स्थितोऽहं वै यमयोश्चैवमेव |
युधिष्ठिरं चेत्प्रवदन्त्यनीश; मथो दास्यान्मोक्ष्यसे याज्ञसेनि ||२०||
अर्जुन उवाच||
ईशो राजा पूर्वमासीद्ग्लहे नः; कुन्तीपुत्रो धर्मराजो महात्मा |
ईशस्त्वयं कस्य पराजितात्मा; तज्जानीध्वं कुरवः सर्व एव ||२१||
वैशम्पायन उवाच||
ततो राज्ञो धृतराष्ट्रस्य गेहे; गोमायुरुच्चैर्व्याहरदग्निहोत्रे |
तं रासभाः प्रत्यभाषन्त राज; न्समन्ततः पक्षिणश्चैव रौद्राः ||२२||
तं च शब्दं विदुरस्तत्त्ववेदी; शुश्राव घोरं सुबलात्मजा च |
भीष्मद्रोणौ गौतमश्चापि विद्वा; न्स्वस्ति स्वस्तीत्यपि चैवाहुरुच्चैः ||२३||
ततो गान्धारी विदुरश्चैव विद्वां; स्तमुत्पातं घोरमालक्ष्य राज्ञे |
निवेदयामासतुरार्तवत्तदा; ततो राजा वाक्यमिदं बभाषे ||२४||
हतोऽसि दुर्योधन मन्दबुद्धे; यस्त्वं सभायां कुरुपुङ्गवानाम् |
स्त्रियं समाभाषसि दुर्विनीत; विशेषतो द्रौपदीं धर्मपत्नीम् ||२५||
एवमुक्त्वा धृतराष्ट्रो मनीषी; हितान्वेषी बान्धवानामपायात् |
कृष्णां पाञ्चालीमब्रवीत्सान्त्वपूर्वं; विमृश्यैतत्प्रज्ञया तत्त्वबुद्धिः ||२६||
धृतराष्ट्र उवाच||
वरं वृणीष्व पाञ्चालि मत्तो यदभिकाङ्क्षसि |
वधूनां हि विशिष्टा मे त्वं धर्मपरमा सती ||२७||
द्रौपद्युवाच||
ददासि चेद्वरं मह्यं वृणोमि भरतर्षभ |
सर्वधर्मानुगः श्रीमानदासोऽस्तु युधिष्ठिरः ||२८||
मनस्विनमजानन्तो मा वै ब्रूयुः कुमारकाः |
एष वै दासपुत्रेति प्रतिविन्ध्यं तमागतम् ||२९||
राजपुत्रः पुरा भूत्वा यथा नान्यः पुमान्क्वचित् |
लालितो दासपुत्रत्वं पश्यन्नश्येद्धि भारत ||३०||
धृतराष्ट्र उवाच||
द्वितीयं ते वरं भद्रे ददामि वरयस्व माम् |
मनो हि मे वितरति नैकं त्वं वरमर्हसि ||३१||
द्रौपद्युवाच||
सरथौ सधनुष्कौ च भीमसेनधनञ्जयौ |
नकुलं सहदेवं च द्वितीयं वरये वरम् ||३२||
धृतराष्ट्र उवाच||
तृतीयं वरयास्मत्तो नासि द्वाभ्यां सुसत्कृता |
त्वं हि सर्वस्नुषाणां मे श्रेयसी धर्मचारिणी ||३३||
द्रौपद्युवाच||
लोभो धर्मस्य नाशाय भगवन्नाहमुत्सहे |
अनर्हा वरमादातुं तृतीयं राजसत्तम ||३४||
एकमाहुर्वैश्यवरं द्वौ तु क्षत्रस्त्रिया वरौ |
त्रयस्तु राज्ञो राजेन्द्र ब्राह्मणस्य शतं वराः ||३५||
पापीयांस इमे भूत्वा सन्तीर्णाः पतयो मम |
वेत्स्यन्ति चैव भद्राणि राजन्पुण्येन कर्मणा ||३६||
६४
कर्ण उवाच||
या नः श्रुता मनुष्येषु स्त्रियो रूपेण संमताः |
तासामेतादृशं कर्म न कस्याञ्चन शुश्रुमः ||१||
क्रोधाविष्टेषु पार्थेषु धार्तराष्ट्रेषु चाप्यति |
द्रौपदी पाण्डुपुत्राणां कृष्णा शान्तिरिहाभवत् ||२||
अप्लवेऽम्भसि मग्नानामप्रतिष्ठे निमज्जताम् |
पाञ्चाली पाण्डुपुत्राणां नौरेषा पारगाभवत् ||३||
वैशम्पायन उवाच||
तद्वै श्रुत्वा भीमसेनः कुरुमध्येऽत्यमर्षणः |
स्त्री गतिः पाण्डुपुत्राणामित्युवाच सुदुर्मनाः ||४||
त्रीणि ज्योतींषि पुरुष इति वै देवलोऽब्रवीत् |
अपत्यं कर्म विद्या च यतः सृष्टाः प्रजास्ततः ||५||
अमेध्ये वै गतप्राणे शून्ये ज्ञातिभिरुज्झिते |
देहे त्रितयमेवैतत्पुरुषस्योपजायते ||६||
तन्नो ज्योतिरभिहतं दाराणामभिमर्शनात् |
धनञ्जय कथं स्वित्स्यादपत्यमभिमृष्टजम् ||७||
अर्जुन उवाच||
न चैवोक्ता न चानुक्ता हीनतः परुषा गिरः |
भारताः प्रतिजल्पन्ति सदा तूत्तमपूरुषाः ||८||
स्मरन्ति सुकृतान्येव न वैराणि कृतानि च |
सन्तः प्रतिविजानन्तो लब्ध्वा प्रत्ययमात्मनः ||९||
भीम उवाच||
इहैवैतांस्तुरा सर्वान्हन्मि शत्रून्समागतान् |
अथ निष्क्रम्य राजेन्द्र समूलान्कृन्धि भारत ||१०||
किं नो विवदितेनेह किं नः क्लेशेन भारत |
अद्यैवैतान्निहन्मीह प्रशाधि वसुधामिमाम् ||११||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्त्वा भीमसेनस्तु कनिष्ठैर्भ्रातृभिर्वृतः |
मृगमध्ये यथा सिंहो मुहुः परिघमैक्षत ||१२||
सान्त्व्यमानो वीज्यमानः पार्थेनाक्लिष्टकर्मणा |
स्विद्यते च महाबाहुरन्तर्दाहेन वीर्यवान् ||१३||
क्रुद्धस्य तस्य स्रोतोभ्यः कर्णादिभ्यो नराधिप |
सधूमः सस्फुलिङ्गार्चिः पावकः समजायत ||१४||
भ्रुकुटीपुटदुष्प्रेक्ष्यमभवत्तस्य तन्मुखम् |
युगान्तकाले सम्प्राप्ते कृतान्तस्येव रूपिणः ||१५||
युधिष्ठिरस्तमावार्य बाहुना बाहुशालिनम् |
मैवमित्यब्रवीच्चैनं जोषमास्स्वेति भारत ||१६||
निवार्य तं महाबाहुं कोपसंरक्तलोचनम् |
पितरं समुपातिष्ठद्धृतराष्ट्रं कृताञ्जलिः ||१७||
६५
युधिष्ठिर उवाच||
राजन्किं करवामस्ते प्रशाध्यस्मांस्त्वमीश्वरः |
नित्यं हि स्थातुमिच्छामस्तव भारत शासने ||१||
धृतराष्ट्र उवाच||
अजातशत्रो भद्रं ते अरिष्टं स्वस्ति गच्छत |
अनुज्ञाताः सहधनाः स्वराज्यमनुशासत ||२||
इदं त्वेवावबोद्धव्यं वृद्धस्य मम शासनम् |
धिया निगदितं कृत्स्नं पथ्यं निःश्रेयसं परम् ||३||
वेत्थ त्वं तात धर्माणां गतिं सूक्ष्मां युधिष्ठिर |
विनीतोऽसि महाप्राज्ञ वृद्धानां पर्युपासिता ||४||
यतो बुद्धिस्ततः शान्तिः प्रशमं गच्छ भारत |
नादारौ क्रमते शस्त्रं दारौ शस्त्रं निपात्यते ||५||
न वैराण्यभिजानन्ति गुणान्पश्यन्ति नागुणान् |
विरोधं नाधिगच्छन्ति ये त उत्तमपूरुषाः ||६||
संवादे परुषाण्याहुर्युधिष्ठिर नराधमाः |
प्रत्याहुर्मध्यमास्त्वेतानुक्ताः परुषमुत्तरम् ||७||
नैवोक्ता नैव चानुक्ता अहिताः परुषा गिरः |
प्रतिजल्पन्ति वै धीराः सदा उत्तमपूरुषाः ||८||
स्मरन्ति सुकृतान्येव न वैराणि कृतान्यपि |
सन्तः प्रतिविजानन्तो लब्ध्वा प्रत्ययमात्मनः ||९||
तथाचरितमार्येण त्वयास्मिन्सत्समागमे |
दुर्योधनस्य पारुष्यं तत्तात हृदि मा कृथाः ||१०||
मातरं चैव गान्धारीं मां च त्वद्गुणकाङ्क्षिणम् |
उपस्थितं वृद्धमन्धं पितरं पश्य भारत ||११||
प्रेक्षापूर्वं मया द्यूतमिदमासीदुपेक्षितम् |
मित्राणि द्रष्टुकामेन पुत्राणां च बलाबलम् ||१२||
अशोच्याः कुरवो राजन्येषां त्वमनुशासिता |
मन्त्री च विदुरो धीमान्सर्वशास्त्रविशारदः ||१३||
त्वयि धर्मोऽर्जुने वीर्यं भीमसेने पराक्रमः |
श्रद्धा च गुरुशुश्रूषा यमयोः पुरुषाग्र्ययोः ||१४||
अजातशत्रो भद्रं ते खाण्डवप्रस्थमाविश |
भ्रातृभिस्तेऽस्तु सौभ्रात्रं धर्मे ते धीयतां मनः ||१५||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्तो भरतश्रेष्ठो धर्मराजो युधिष्ठिरः |
कृत्वार्यसमयं सर्वं प्रतस्थे भ्रातृभिः सह ||१६||
ते रथान्मेघसङ्काशानास्थाय सह कृष्णया |
प्रययुर्हृष्टमनस इन्द्रप्रस्थं पुरोत्तमम् ||१७||
अनुद्यूतपर्व
६६
जनमेजय उवाच||
अनुज्ञातांस्तान्विदित्वा सरत्नधनसञ्चयान् |
पाण्डवान्धार्तराष्ट्राणां कथमासीन्मनस्तदा ||१||
वैशम्पायन उवाच||
अनुज्ञातांस्तान्विदित्वा धृतराष्ट्रेण धीमता |
राजन्दुःशासनः क्षिप्रं जगाम भ्रातरं प्रति ||२||
दुर्योधनं समासाद्य सामात्यं भरतर्षभ |
दुःखार्तो भरतश्रेष्ठ इदं वचनमब्रवीत् ||३||
दुःखेनैतत्समानीतं स्थविरो नाशयत्यसौ |
शत्रुसाद्गमयद्द्रव्यं तद्बुध्यध्वं महारथाः ||४||
अथ दुर्योधनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः |
मिथः सङ्गम्य सहिताः पाण्डवान्प्रति मानिनः ||५||
वैचित्रवीर्यं राजानं धृतराष्ट्रं मनीषिणम् |
अभिगम्य त्वरायुक्ताः श्लक्ष्णं वचनमब्रुवन् ||६||
दुर्योधन उवाच||
न त्वयेदं श्रुतं राजन्यज्जगाद बृहस्पतिः |
शक्रस्य नीतिं प्रवदन्विद्वान्देवपुरोहितः ||७||
सर्वोपायैर्निहन्तव्याः शत्रवः शत्रुकर्षण |
पुरा युद्धाद्बलाद्वापि प्रकुर्वन्ति तवाहितम् ||८||
ते वयं पाण्डवधनैः सर्वान्सम्पूज्य पार्थिवान् |
यदि तान्योधयिष्यामः किं वा नः परिहास्यति ||९||
अहीनाशीविषान्क्रुद्धान्दंशाय समुपस्थितान् |
कृत्वा कण्ठे च पृष्ठे च कः समुत्स्रष्टुमर्हति ||१०||
आत्तशस्त्रा रथगताः कुपितास्तात पाण्डवाः |
निःशेषं नः करिष्यन्ति क्रुद्धा ह्याशीविषा यथा ||११||
संनद्धो ह्यर्जुनो याति विवृत्य परमेषुधी |
गाण्डीवं मुहुरादत्ते निःश्वसंश्च निरीक्षते ||१२||
गदां गुर्वीं समुद्यम्य त्वरितश्च वृकोदरः |
स्वरथं योजयित्वाशु निर्यात इति नः श्रुतम् ||१३||
नकुलः खड्गमादाय चर्म चाप्यष्टचन्द्रकम् |
सहदेवश्च राजा च चक्रुराकारमिङ्गितैः ||१४||
ते त्वास्थाय रथान्सर्वे बहुशस्त्रपरिच्छदान् |
अभिघ्नन्तो रथव्रातान्सेनायोगाय निर्ययुः ||१५||
न क्षंस्यन्ते तथास्माभिर्जातु विप्रकृता हि ते |
द्रौपद्याश्च परिक्लेशं कस्तेषां क्षन्तुमर्हति ||१६||
पुनर्दीव्याम भद्रं ते वनवासाय पाण्डवैः |
एवमेतान्वशे कर्तुं शक्ष्यामो भरतर्षभ ||१७||
ते वा द्वादश वर्षाणि वयं वा द्यूतनिर्जिताः |
प्रविशेम महारण्यमजिनैः प्रतिवासिताः ||१८||
त्रयोदशं च सजने अज्ञाताः परिवत्सरम् |
ज्ञाताश्च पुनरन्यानि वने वर्षाणि द्वादश ||१९||
निवसेम वयं ते वा तथा द्यूतं प्रवर्तताम् |
अक्षानुप्त्वा पुनर्द्यूतमिदं दीव्यन्तु पाण्डवाः ||२०||
एतत्कृत्यतमं राजन्नस्माकं भरतर्षभ |
अयं हि शकुनिर्वेद सविद्यामक्षसम्पदम् ||२१||
दृढमूला वयं राज्ये मित्राणि परिगृह्य च |
सारवद्विपुलं सैन्यं सत्कृत्य च दुरासदम् ||२२||
ते च त्रयोदशे वर्षे पारयिष्यन्ति चेद्व्रतम् |
जेष्यामस्तान्वयं राजन्रोचतां ते परन्तप ||२३||
धृतराष्ट्र उवाच||
तूर्णं प्रत्यानयस्वैतान्कामं व्यध्वगतानपि |
आगच्छन्तु पुनर्द्यूतमिदं कुर्वन्तु पाण्डवाः ||२४||
वैशम्पायन उवाच||
ततो द्रोणः सोमदत्तो बाह्लीकश्च महारथः |
विदुरो द्रोणपुत्रश्च वैश्यापुत्रश्च वीर्यवान् ||२५||
भूरिश्रवाः शान्तनवो विकर्णश्च महारथः |
मा द्यूतमित्यभाषन्त शमोऽस्त्विति च सर्वशः ||२६||
अकामानां च सर्वेषां सुहृदामर्थदर्शिनाम् |
अकरोत्पाण्डवाह्वानं धृतराष्ट्रः सुतप्रियः ||२७||
अथाब्रवीन्महाराज धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
पुत्रहार्दाद्धर्मयुक्तं गान्धारी शोककर्शिता ||२८||
जाते दुर्योधने क्षत्ता महामतिरभाषत |
नीयतां परलोकाय साध्वयं कुलपांसनः ||२९||
व्यनदज्जातमात्रो हि गोमायुरिव भारत |
अन्तो नूनं कुलस्यास्य कुरवस्तन्निबोधत ||३०||
मा बालानामशिष्टानामभिमंस्था मतिं प्रभो |
मा कुलस्य क्षये घोरे कारणं त्वं भविष्यसि ||३१||
बद्धं सेतुं को नु भिन्द्याद्धमेच्छान्तं च पावकम् |
शमे धृतान्पुनः पार्थान्कोपयेत्को नु भारत ||३२||
स्मरन्तं त्वामाजमीढ स्मारयिष्याम्यहं पुनः |
शास्त्रं न शास्ति दुर्बुद्धिं श्रेयसे वेतराय वा ||३३||
न वै वृद्धो बालमतिर्भवेद्राजन्कथञ्चन |
त्वन्नेत्राः सन्तु ते पुत्रा मा त्वां दीर्णाः प्रहासिषुः ||३४||
शमेन धर्मेण परस्य बुद्ध्या; जाता बुद्धिः सास्तु ते मा प्रतीपा |
प्रध्वंसिनी क्रूरसमाहिता श्री; र्मृदुप्रौढा गच्छति पुत्रपौत्रान् ||३५||
अथाब्रवीन्महाराजो गान्धारीं धर्मदर्शिनीम् |
अन्तः कामं कुलस्यास्तु न शक्ष्यामि निवारितुम् ||३६||
यथेच्छन्ति तथैवास्तु प्रत्यागच्छन्तु पाण्डवाः |
पुनर्द्यूतं प्रकुर्वन्तु मामकाः पाण्डवैः सह ||३७||
६७
वैशम्पायन उवाच||
ततो व्यध्वगतं पार्थं प्रातिकामी युधिष्ठिरम् |
उवाच वचनाद्राज्ञो धृतराष्ट्रस्य धीमतः ||१||
उपस्तीर्णा सभा राजन्नक्षानुप्त्वा युधिष्ठिर |
एहि पाण्डव दीव्येति पिता त्वामाह भारत ||२||
युधिष्ठिर उवाच||
धातुर्नियोगाद्भूतानि प्राप्नुवन्ति शुभाशुभम् |
न निवृत्तिस्तयोरस्ति देवितव्यं पुनर्यदि ||३||
अक्षद्यूते समाह्वानं नियोगात्स्थविरस्य च |
जानन्नपि क्षयकरं नातिक्रमितुमुत्सहे ||४||
वैशम्पायन उवाच||
इति ब्रुवन्निववृते भ्रातृभिः सह पाण्डवः |
जानंश्च शकुनेर्मायां पार्थो द्यूतमियात्पुनः ||५||
विविशुस्ते सभां तां तु पुनरेव महारथाः |
व्यथयन्ति स्म चेतांसि सुहृदां भरतर्षभाः ||६||
यथोपजोषमासीनाः पुनर्द्यूतप्रवृत्तये |
सर्वलोकविनाशाय दैवेनोपनिपीडिताः ||७||
शकुनिरुवाच||
अमुञ्चत्स्थविरो यद्वो धनं पूजितमेव तत् |
महाधनं ग्लहं त्वेकं शृणु मे भरतर्षभ ||८||
वयं द्वादश वर्षाणि युष्माभिर्द्यूतनिर्जिताः |
प्रविशेम महारण्यं रौरवाजिनवाससः ||९||
त्रयोदशं च सजने अज्ञाताः परिवत्सरम् |
ज्ञाताश्च पुनरन्यानि वने वर्षाणि द्वादश ||१०||
अस्माभिर्वा जिता यूयं वने वर्षाणि द्वादश |
वसध्वं कृष्णया सार्धमजिनैः प्रतिवासिताः ||११||
त्रयोदशे च निर्वृत्ते पुनरेव यथोचितम् |
स्वराज्यं प्रतिपत्तव्यमितरैरथ वेतरैः ||१२||
अनेन व्यवसायेन सहास्माभिर्युधिष्ठिर |
अक्षानुप्त्वा पुनर्द्यूतमेहि दीव्यस्व भारत ||१३||
सभासद ऊचुः||
अहो धिग्बान्धवा नैनं बोधयन्ति महद्भयम् |
बुद्ध्या बोध्यं न बुध्यन्ते स्वयं च भरतर्षभाः ||१४||
वैशम्पायन उवाच||
जनप्रवादान्सुबहूनिति शृण्वन्नराधिपः |
ह्रिया च धर्मसङ्गाच्च पार्थो द्यूतमियात्पुनः ||१५||
जानन्नपि महाबुद्धिः पुनर्द्यूतमवर्तयत् |
अप्ययं न विनाशः स्यात्कुरूणामिति चिन्तयन् ||१६||
युधिष्ठिर उवाच||
कथं वै मद्विधो राजा स्वधर्ममनुपालयन् |
आहूतो विनिवर्तेत दीव्यामि शकुने त्वया ||१७||
शकुनिरुवाच||
गवाश्वं बहुधेनूकमपर्यन्तमजाविकम् |
गजाः कोशो हिरण्यं च दासीदासं च सर्वशः ||१८||
एष नो ग्लह एवैको वनवासाय पाण्डवाः |
यूयं वयं वा विजिता वसेम वनमाश्रिताः ||१९||
अनेन व्यवसायेन दीव्याम भरतर्षभ |
समुत्क्षेपेण चैकेन वनवासाय भारत ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
प्रतिजग्राह तं पार्थो ग्लहं जग्राह सौबलः |
जितमित्येव शकुनिर्युधिष्ठिरमभाषत ||२१||
६८
वैशम्पायन उवाच||
वनवासाय चक्रुस्ते मतिं पार्थाः पराजिताः |
अजिनान्युत्तरीयाणि जगृहुश्च यथाक्रमम् ||१||
अजिनैः संवृतान्दृष्ट्वा हृतराज्यानरिंदमान् |
प्रस्थितान्वनवासाय ततो दुःशासनोऽब्रवीत् ||२||
प्रवृत्तं धार्तराष्ट्रस्य चक्रं राज्ञो महात्मनः |
पराभूताः पाण्डुपुत्रा विपत्तिं परमां गताः ||३||
अद्य देवाः सम्प्रयाताः समैर्वर्त्मभिरस्थलैः |
गुणज्येष्ठास्तथा ज्येष्ठा भूयांसो यद्वयं परैः ||४||
नरकं पातिताः पार्था दीर्घकालमनन्तकम् |
सुखाच्च हीना राज्याच्च विनष्टाः शाश्वतीः समाः ||५||
बलेन मत्ता ये ते स्म धार्तराष्ट्रान्प्रहासिषुः |
ते निर्जिता हृतधना वनमेष्यन्ति पाण्डवाः ||६||
चित्रान्संनाहानवमुञ्चन्तु चैषां; वासांसि दिव्यानि च भानुमन्ति |
निवास्यन्तां रुरुचर्माणि सर्वे; यथा ग्लहं सौबलस्याभ्युपेताः ||७||
न सन्ति लोकेषु पुमांस ईदृशा; इत्येव ये भावितबुद्धयः सदा |
ज्ञास्यन्ति तेऽऽत्मानमिमेऽद्य पाण्डवा; विपर्यये षण्ढतिला इवाफलाः ||८||
अयं हि वासोदय ईदृशानां; मनस्विनां कौरव मा भवेद्वः |
अदीक्षितानामजिनानि यद्व; द्बलीयसां पश्यत पाण्डवानाम् ||९||
महाप्राज्ञः सोमको यज्ञसेनः; कन्यां पाञ्चालीं पाण्डवेभ्यः प्रदाय |
अकार्षीद्वै दुष्कृतं नेह सन्ति; क्लीबाः पार्थाः पतयो याज्ञसेन्याः ||१०||
सूक्ष्मान्प्रावारानजिनानि चोदिता; न्दृष्ट्वारण्ये निर्धनानप्रतिष्ठान् |
कां त्वं प्रीतिं लप्स्यसे याज्ञसेनि; पतिं वृणीष्व यमिहान्यमिच्छसि ||११||
एते हि सर्वे कुरवः समेताः; क्षान्ता दान्ताः सुद्रविणोपपन्नाः |
एषां वृणीष्वैकतमं पतित्वे; न त्वां तपेत्कालविपर्ययोऽयम् ||१२||
यथाफलाः षण्ढतिला यथा चर्ममया मृगाः |
तथैव पाण्डवाः सर्वे यथा काकयवा अपि ||१३||
किं पाण्डवांस्त्वं पतितानुपास्से; मोघः श्रमः षण्ढतिलानुपास्य |
एवं नृशंसः परुषाणि पार्था; नश्रावयद्धृतराष्ट्रस्य पुत्रः ||१४||
तद्वै श्रुत्वा भीमसेनोऽत्यमर्षी; निर्भर्त्स्योच्चैस्तं निगृह्यैव रोषात् |
उवाचेदं सहसैवोपगम्य; सिंहो यथा हैमवतः शृगालम् ||१५||
भीमसेन उवाच||
क्रूर पापजनैर्जुष्टमकृतार्थं प्रभाषसे |
गान्धारविद्यया हि त्वं राजमध्ये विकत्थसे ||१६||
यथा तुदसि मर्माणि वाक्षरैरिह नो भृशम् |
तथा स्मारयिता तेऽहं कृन्तन्मर्माणि संयुगे ||१७||
ये च त्वामनुवर्तन्ते कामलोभवशानुगाः |
गोप्तारः सानुबन्धांस्तान्नेष्यामि यमसादनम् ||१८||
वैशम्पायन उवाच||
एवं ब्रुवाणमजिनैर्विवासितं; दुःखाभिभूतं परिनृत्यति स्म |
मध्ये कुरूणां धर्मनिबद्धमार्गं; गौर्गौरिति स्माह्वयन्मुक्तलज्जः ||१९||
भीमसेन उवाच||
नृशंसं परुषं क्रूरं शक्यं दुःशासन त्वया |
निकृत्या हि धनं लब्ध्वा को विकत्थितुमर्हति ||२०||
मा ह स्म सुकृताँल्लोकान्गच्छेत्पार्थो वृकोदरः |
यदि वक्षसि भित्त्वा ते न पिबेच्छोणितं रणे ||२१||
धार्तराष्ट्रान्रणे हत्वा मिषतां सर्वधन्विनाम् |
शमं गन्तास्मि नचिरात्सत्यमेतद्ब्रवीमि वः ||२२||
वैशम्पायन उवाच||
तस्य राजा सिंहगतेः सखेलं; दुर्योधनो भीमसेनस्य हर्षात् |
गतिं स्वगत्यानुचकार मन्दो; निर्गच्छतां पाण्डवानां सभायाः ||२३||
नैतावता कृतमित्यब्रवीत्तं; वृकोदरः संनिवृत्तार्धकायः |
शीघ्रं हि त्वा निहतं सानुबन्धं; संस्मार्याहं प्रतिवक्ष्यामि मूढ ||२४||
एतत्समीक्ष्यात्मनि चावमानं; नियम्य मन्युं बलवान्स मानी |
राजानुगः संसदि कौरवाणां; विनिष्क्रमन्वाक्यमुवाच भीमः ||२५||
अहं दुर्योधनं हन्ता कर्णं हन्ता धनञ्जयः |
शकुनिं चाक्षकितवं सहदेवो हनिष्यति ||२६||
इदं च भूयो वक्ष्यामि सभामध्ये बृहद्वचः |
सत्यं देवाः करिष्यन्ति यन्नो युद्धं भविष्यति ||२७||
सुयोधनमिमं पापं हन्तास्मि गदया युधि |
शिरः पादेन चास्याहमधिष्ठास्यामि भूतले ||२८||
वाक्यशूरस्य चैवास्य परुषस्य दुरात्मनः |
दुःशासनस्य रुधिरं पातास्मि मृगराडिव ||२९||
अर्जुन उवाच||
नैव वाचा व्यवसितं भीम विज्ञायते सताम् |
इतश्चतुर्दशे वर्षे द्रष्टारो यद्भविष्यति ||३०||
दुर्योधनस्य कर्णस्य शकुनेश्च दुरात्मनः |
दुःशासनचतुर्थानां भूमिः पास्यति शोणितम् ||३१||
असूयितारं वक्तारं प्रस्रष्टारं दुरात्मनाम् |
भीमसेन नियोगात्ते हन्ताहं कर्णमाहवे ||३२||
अर्जुनः प्रतिजानीते भीमस्य प्रियकाम्यया |
कर्णं कर्णानुगांश्चैव रणे हन्तास्मि पत्रिभिः ||३३||
ये चान्ये प्रतियोत्स्यन्ति बुद्धिमोहेन मां नृपाः |
तांश्च सर्वाञ्शितैर्बाणैर्नेतास्मि यमसादनम् ||३४||
चलेद्धि हिमवान्स्थानान्निष्प्रभः स्याद्दिवाकरः |
शैत्यं सोमात्प्रणश्येत मत्सत्यं विचलेद्यदि ||३५||
न प्रदास्यति चेद्राज्यमितो वर्षे चतुर्दशे |
दुर्योधनो हि सत्कृत्य सत्यमेतद्भविष्यति ||३६||
वैशम्पायन उवाच||
इत्युक्तवति पार्थे तु श्रीमान्माद्रवतीसुतः |
प्रगृह्य विपुलं बाहुं सहदेवः प्रतापवान् ||३७||
सौबलस्य वधं प्रेप्सुरिदं वचनमब्रवीत् |
क्रोधसंरक्तनयनो निःश्वसन्निव पन्नगः ||३८||
अक्षान्यान्मन्यसे मूढ गान्धाराणां यशोहर |
नैतेऽक्षा निशिता बाणास्त्वयैते समरे वृताः ||३९||
यथा चैवोक्तवान्भीमस्त्वामुद्दिश्य सबान्धवम् |
कर्ताहं कर्मणस्तस्य कुरु कार्याणि सर्वशः ||४०||
हन्तास्मि तरसा युद्धे त्वां विक्रम्य सबान्धवम् |
यदि स्थास्यसि सङ्ग्रामे क्षत्रधर्मेण सौबल ||४१||
सहदेववचः श्रुत्वा नकुलोऽपि विशां पते |
दर्शनीयतमो नॄणामिदं वचनमब्रवीत् ||४२||
सुतेयं यज्ञसेनस्य द्यूतेऽस्मिन्धृतराष्ट्रजैः |
यैर्वाचः श्राविता रूक्षाः स्थितैर्दुर्योधनप्रिये ||४३||
तान्धार्तराष्ट्रान्दुर्वृत्तान्मुमूर्षून्कालचोदितान् |
दर्शयिष्यामि भूयिष्ठमहं वैवस्वतक्षयम् ||४४||
निदेशाद्धर्मराजस्य द्रौपद्याः पदवीं चरन् |
निर्धार्तराष्ट्रां पृथिवीं कर्तास्मि नचिरादिव ||४५||
एवं ते पुरुषव्याघ्राः सर्वे व्यायतबाहवः |
प्रतिज्ञा बहुलाः कृत्वा धृतराष्ट्रमुपागमन् ||४६||
६९
युधिष्ठिर उवाच||
आमन्त्रयामि भरतांस्तथा वृद्धं पितामहम् |
राजानं सोमदत्तं च महाराजं च बाह्लिकम् ||१||
द्रोणं कृपं नृपांश्चान्यानश्वत्थामानमेव च |
विदुरं धृतराष्ट्रं च धार्तराष्ट्रांश्च सर्वशः ||२||
युयुत्सुं सञ्जयं चैव तथैवान्यान्सभासदः |
सर्वानामन्त्र्य गच्छामि द्रष्टास्मि पुनरेत्य वः ||३||
वैशम्पायन उवाच||
न च किञ्चित्तदोचुस्ते ह्रिया सन्तो युधिष्ठिरम् |
मनोभिरेव कल्याणं दध्युस्ते तस्य धीमतः ||४||
विदुर उवाच||
आर्या पृथा राजपुत्री नारण्यं गन्तुमर्हति |
सुकुमारी च वृद्धा च नित्यं चैव सुखोचिता ||५||
इह वत्स्यति कल्याणी सत्कृता मम वेश्मनि |
इति पार्था विजानीध्वमगदं वोऽस्तु सर्वशः ||६||
युधिष्ठिर विजानीहि ममेदं भरतर्षभ |
नाधर्मेण जितः कश्चिद्व्यथते वै पराजयात् ||७||
त्वं वै धर्मान्विजानीषे युधां वेत्ता धनञ्जयः |
हन्तारीणां भीमसेनो नकुलस्त्वर्थसङ्ग्रही ||८||
संयन्ता सहदेवस्तु धौम्यो ब्रह्मविदुत्तमः |
धर्मार्थकुशला चैव द्रौपदी धर्मचारिणी ||९||
अन्योन्यस्य प्रियाः सर्वे तथैव प्रियवादिनः |
परैरभेद्याः सन्तुष्टाः को वो न स्पृहयेदिह ||१०||
एष वै सर्वकल्याणः समाधिस्तव भारत |
नैनं शत्रुर्विषहते शक्रेणापि समोऽच्युत ||११||
हिमवत्यनुशिष्टोऽसि मेरुसावर्णिना पुरा |
द्वैपायनेन कृष्णेन नगरे वारणावते ||१२||
भृगुतुङ्गे च रामेण दृषद्वत्यां च शम्भुना |
अश्रौषीरसितस्यापि महर्षेरञ्जनं प्रति ||१३||
द्रष्टा सदा नारदस्य धौम्यस्तेऽयं पुरोहितः |
मा हार्षीः साम्पराये त्वं बुद्धिं तामृषिपूजिताम् ||१४||
पुरूरवसमैलं त्वं बुद्ध्या जयसि पाण्डव |
शक्त्या जयसि राज्ञोऽन्यानृषीन्धर्मोपसेवया ||१५||
ऐन्द्रे जये धृतमना याम्ये कोपविधारणे |
विसर्गे चैव कौबेरे वारुणे चैव संयमे ||१६||
आत्मप्रदानं सौम्यत्वमद्भ्यश्चैवोपजीवनम् |
भूमेः क्षमा च तेजश्च समग्रं सूर्यमण्डलात् ||१७||
वायोर्बलं विद्धि स त्वं भूतेभ्यश्चात्मसम्भवम् |
अगदं वोऽस्तु भद्रं वो द्रक्ष्यामि पुनरागतान् ||१८||
आपद्धर्मार्थकृच्छ्रेषु सर्वकार्येषु वा पुनः |
यथावत्प्रतिपद्येथाः काले काले युधिष्ठिर ||१९||
आपृष्टोऽसीह कौन्तेय स्वस्ति प्राप्नुहि भारत |
कृतार्थं स्वस्तिमन्तं त्वां द्रक्ष्यामः पुनरागतम् ||२०||
वैशम्पायन उवाच||
एवमुक्तस्तथेत्युक्त्वा पाण्डवः सत्यविक्रमः |
भीष्मद्रोणौ नमस्कृत्य प्रातिष्ठत युधिष्ठिरः ||२१||
७०
वैशम्पायन उवाच||
तस्मिन्सम्प्रस्थिते कृष्णा पृथां प्राप्य यशस्विनीम् |
आपृच्छद्भृशदुःखार्ता याश्चान्यास्तत्र योषितः ||१||
यथार्हं वन्दनाश्लेषान्कृत्वा गन्तुमियेष सा |
ततो निनादः सुमहान्पाण्डवान्तःपुरेऽभवत् ||२||
कुन्ती च भृशसन्तप्ता द्रौपदीं प्रेक्ष्य गच्छतीम् |
शोकविह्वलया वाचा कृच्छ्राद्वचनमब्रवीत् ||३||
वत्से शोको न ते कार्यः प्राप्येदं व्यसनं महत् |
स्त्रीधर्माणामभिज्ञासि शीलाचारवती तथा ||४||
न त्वां संदेष्टुमर्हामि भर्तॄन्प्रति शुचिस्मिते |
साध्वीगुणसमाधानैर्भूषितं ते कुलद्वयम् ||५||
सभाग्याः कुरवश्चेमे ये न दग्धास्त्वयानघे |
अरिष्टं व्रज पन्थानं मदनुध्यानबृंहिता ||६||
भाविन्यर्थे हि सत्स्त्रीणां वैक्लव्यं नोपजायते |
गुरुधर्माभिगुप्ता च श्रेयः क्षिप्रमवाप्स्यसि ||७||
सहदेवश्च मे पुत्रः सदावेक्ष्यो वने वसन् |
यथेदं व्यसनं प्राप्य नास्य सीदेन्महन्मनः ||८||
तथेत्युक्त्वा तु सा देवी स्रवन्नेत्रजलाविला |
शोणिताक्तैकवसना मुक्तकेश्यभिनिर्ययौ ||९||
तां क्रोशन्तीं पृथा दुःखादनुवव्राज गच्छतीम् |
अथापश्यत्सुतान्सर्वान्हृताभरणवाससः ||१०||
रुरुचर्मावृततनून्ह्रिया किञ्चिदवाङ्मुखान् |
परैः परीतान्संहृष्टैः सुहृद्भिश्चानुशोचितान् ||११||
तदवस्थान्सुतान्सर्वानुपसृत्यातिवत्सला |
सस्वजानावदच्छोकात्तत्तद्विलपती बहु ||१२||
कथं सद्धर्मचारित्रवृत्तस्थितिविभूषितान् |
अक्षुद्रान्दृढभक्तांश्च दैवतेज्यापरान्सदा ||१३||
व्यसनं वः समभ्यागात्कोऽयं विधिविपर्ययः |
कस्यापध्यानजं चेदमागः पश्यामि वो धिया ||१४||
स्यात्तु मद्भाग्यदोषोऽयं याहं युष्मानजीजनम् |
दुःखायासभुजोऽत्यर्थं युक्तानप्युत्तमैर्गुणैः ||१५||
कथं वत्स्यथ दुर्गेषु वनेष्वृद्धिविनाकृताः |
वीर्यसत्त्वबलोत्साहतेजोभिरकृशाः कृशाः ||१६||
यद्येतदहमज्ञास्यं वनवासो हि वो ध्रुवम् |
शतशृङ्गान्मृते पाण्डौ नागमिष्यं गजाह्वयम् ||१७||
धन्यं वः पितरं मन्ये तपोमेधान्वितं तथा |
यः पुत्राधिमसम्प्राप्य स्वर्गेच्छामकरोत्प्रियाम् ||१८||
धन्यां चातीन्द्रियज्ञानामिमां प्राप्तां परां गतिम् |
मन्येऽद्य माद्रीं धर्मज्ञां कल्याणीं सर्वथैव हि ||१९||
रत्या मत्या च गत्या च ययाहमभिसन्धिता |
जीवितप्रियतां मह्यं धिगिमां क्लेशभागिनीम् ||२०||
एवं विलपतीं कुन्तीमभिसान्त्व्य प्रणम्य च |
पाण्डवा विगतानन्दा वनायैव प्रवव्रजुः ||२१||
विदुरादयश्च तामार्तां कुन्तीमाश्वास्य हेतुभिः |
प्रावेशयन्गृहं क्षत्तुः स्वयमार्ततराः शनैः ||२२||
राजा च धृतराष्ट्रः स शोकाकुलितचेतनः |
क्षत्तुः सम्प्रेषयामास शीघ्रमागम्यतामिति ||२३||
ततो जगाम विदुरो धृतराष्ट्रनिवेशनम् |
तं पर्यपृच्छत्संविग्नो धृतराष्ट्रो नराधिपः ||२४||
७१
धृतराष्ट्र उवाच||
कथं गच्छति कौन्तेयो धर्मराजो युधिष्ठिरः |
भीमसेनः सव्यसाची माद्रीपुत्रौ च तावुभौ ||१||
धौम्यश्चैव कथं क्षत्तर्द्रौपदी वा तपस्विनी |
श्रोतुमिच्छाम्यहं सर्वं तेषामङ्गविचेष्टितम् ||२||
विदुर उवाच||
वस्त्रेण संवृत्य मुखं कुन्तीपुत्रो युधिष्ठिरः |
बाहू विशालौ कृत्वा तु भीमो गच्छति पाण्डवः ||३||
सिकता वपन्सव्यसाची राजानमनुगच्छति |
माद्रीपुत्रः सहदेवो मुखमालिप्य गच्छति ||४||
पांसूपलिप्तसर्वाङ्गो नकुलश्चित्तविह्वलः |
दर्शनीयतमो लोके राजानमनुगच्छति ||५||
कृष्णा केशैः प्रतिच्छाद्य मुखमायतलोचना |
दर्शनीया प्ररुदती राजानमनुगच्छति ||६||
धौम्यो याम्यानि सामानि रौद्राणि च विशां पते |
गायन्गच्छति मार्गेषु कुशानादाय पाणिना ||७||
धृतराष्ट्र उवाच||
विविधानीह रूपाणि कृत्वा गच्छन्ति पाण्डवाः |
तन्ममाचक्ष्व विदुर कस्मादेवं व्रजन्ति ते ||८||
विदुर उवाच||
निकृतस्यापि ते पुत्रैर्हृते राज्ये धनेषु च |
न धर्माच्चलते बुद्धिर्धर्मराजस्य धीमतः ||९||
योऽसौ राजा घृणी नित्यं धार्तराष्ट्रेषु भारत |
निकृत्या क्रोधसन्तप्तो नोन्मीलयति लोचने ||१०||
नाहं जनं निर्दहेयं दृष्ट्वा घोरेण चक्षुषा |
स पिधाय मुखं राजा तस्माद्गच्छति पाण्डवः ||११||
यथा च भीमो व्रजति तन्मे निगदतः शृणु |
बाह्वोर्बले नास्ति समो ममेति भरतर्षभ ||१२||
बाहू विशालौ कृत्वा तु तेन भीमोऽपि गच्छति |
बाहू दर्शयमानो हि बाहुद्रविणदर्पितः ||१३||
चिकीर्षन्कर्म शत्रुभ्यो बाहुद्रव्यानुरूपतः ||१३||
प्रदिशञ्शरसम्पातान्कुन्तीपुत्रोऽर्जुनस्तदा |
सिकता वपन्सव्यसाची राजानमनुगच्छति ||१४||
असक्ताः सिकतास्तस्य यथा सम्प्रति भारत |
असक्तं शरवर्षाणि तथा मोक्ष्यति शत्रुषु ||१५||
न मे कश्चिद्विजानीयान्मुखमद्येति भारत |
मुखमालिप्य तेनासौ सहदेवोऽपि गच्छति ||१६||
नाहं मनांस्याददेयं मार्गे स्त्रीणामिति प्रभो |
पांसूपचितसर्वाङ्गो नकुलस्तेन गच्छति ||१७||
एकवस्त्रा तु रुदती मुक्तकेशी रजस्वला |
शोणिताक्तार्द्रवसना द्रौपदी वाक्यमब्रवीत् ||१८||
यत्कृतेऽहमिमां प्राप्ता तेषां वर्षे चतुर्दशे |
हतपत्यो हतसुता हतबन्धुजनप्रियाः ||१९||
बन्धुशोणितदिग्धाङ्ग्यो मुक्तकेश्यो रजस्वलाः |
एवं कृतोदका नार्यः प्रवेक्ष्यन्ति गजाह्वयम् ||२०||
कृत्वा तु नैरृतान्दर्भान्धीरो धौम्यः पुरोहितः |
सामानि गायन्याम्यानि पुरतो याति भारत ||२१||
हतेषु भारतेष्वाजौ कुरूणां गुरवस्तदा |
एवं सामानि गास्यन्तीत्युक्त्वा धौम्योऽपि गच्छति ||२२||
हा हा गच्छन्ति नो नाथाः समवेक्षध्वमीदृशम् |
इति पौराः सुदुःखार्ताः क्रोशन्ति स्म समन्ततः ||२३||
एवमाकारलिङ्गैस्ते व्यवसायं मनोगतम् |
कथयन्तः स्म कौन्तेया वनं जग्मुर्मनस्विनः ||२४||
एवं तेषु नराग्र्येषु निर्यत्सु गजसाह्वयात् |
अनभ्रे विद्युतश्चासन्भूमिश्च समकम्पत ||२५||
राहुरग्रसदादित्यमपर्वणि विशां पते |
उल्का चाप्यपसव्यं तु पुरं कृत्वा व्यशीर्यत ||२६||
प्रव्याहरन्ति क्रव्यादा गृध्रगोमायुवायसाः |
देवायतनचैत्येषु प्राकाराट्टालकेषु च ||२७||
एवमेते महोत्पाता वनं गच्छति पाण्डवे |
भारतानामभावाय राजन्दुर्मन्त्रिते तव ||२८||
नारदश्च सभामध्ये कुरूणामग्रतः स्थितः |
महर्षिभिः परिवृतो रौद्रं वाक्यमुवाच ह ||२९||
इतश्चतुर्दशे वर्षे विनङ्क्ष्यन्तीह कौरवाः |
दुर्योधनापराधेन भीमार्जुनबलेन च ||३०||
इत्युक्त्वा दिवमाक्रम्य क्षिप्रमन्तरधीयत |
ब्राह्मीं श्रियं सुविपुलां बिभ्रद्देवर्षिसत्तमः ||३१||
ततो दुर्योधनः कर्णः शकुनिश्चापि सौबलः |
द्रोणं द्वीपममन्यन्त राज्यं चास्मै न्यवेदयन् ||३२||
अथाब्रवीत्ततो द्रोणो दुर्योधनममर्षणम् |
दुःशासनं च कर्णं च सर्वानेव च भारतान् ||३३||
अवध्यान्पाण्डवानाहुर्देवपुत्रान्द्विजातयः |
अहं तु शरणं प्राप्तान्वर्तमानो यथाबलम् ||३४||
गतान्सर्वात्मना भक्त्या धार्तराष्ट्रान्सराजकान् |
नोत्सहे समभित्यक्तुं दैवमूलमतः परम् ||३५||
धर्मतः पाण्डुपुत्रा वै वनं गच्छन्ति निर्जिताः |
ते च द्वादश वर्षाणि वने वत्स्यन्ति कौरवाः ||३६||
चरितब्रह्मचर्याश्च क्रोधामर्षवशानुगाः |
वैरं प्रत्यानयिष्यन्ति मम दुःखाय पाण्डवाः ||३७||
मया तु भ्रंशितो राज्याद्द्रुपदः सखिविग्रहे |
पुत्रार्थमयजत्क्रोधाद्वधाय मम भारत ||३८||
याजोपयाजतपसा पुत्रं लेभे स पावकात् |
धृष्टद्युम्नं द्रौपदीं च वेदीमध्यात्सुमध्यमाम् ||३९||
ज्वालावर्णो देवदत्तो धनुष्मान्कवची शरी |
मर्त्यधर्मतया तस्मादिति मां भयमाविशत् ||४०||
गतो हि पक्षतां तेषां पार्षतः पुरुषर्षभः |
सृष्टप्राणो भृशतरं तस्माद्योत्स्ये तवारिभिः ||४१||
मद्वधाय श्रुतो ह्येष लोके चाप्यतिविश्रुतः |
नूनं सोऽयमनुप्राप्तस्त्वत्कृते कालपर्ययः ||४२||
त्वरिताः कुरुत श्रेयो नैतदेतावता कृतम् |
मुहूर्तं सुखमेवैतत्तालच्छायेव हैमनी ||४३||
यजध्वं च महायज्ञैर्भोगानश्नीत दत्त च |
इतश्चतुर्दशे वर्षे महत्प्राप्स्यथ वैशसम् ||४४||
दुर्योधन निशम्यैतत्प्रतिपद्य यथेच्छसि |
साम वा पाण्डवेयेषु प्रयुङ्क्ष्व यदि मन्यसे ||४५||
वैशम्पायन उवाच||
द्रोणस्य वचनं श्रुत्वा धृतराष्ट्रोऽब्रवीदिदम् |
सम्यगाह गुरुः क्षत्तरुपावर्तय पाण्डवान् ||४६||
यदि वा न निवर्तन्ते सत्कृता यान्तु पाण्डवाः |
सशस्त्ररथपादाता भोगवन्तश्च पुत्रकाः ||४७||
७२
वैशम्पायन उवाच||
वनं गतेषु पार्थेषु निर्जितेषु दुरोदरे |
धृतराष्ट्रं महाराज तदा चिन्ता समाविशत् ||१||
तं चिन्तयानमासीनं धृतराष्ट्रं जनेश्वरम् |
निःश्वसन्तमनेकाग्रमिति होवाच सञ्जयः ||२||
अवाप्य वसुसम्पूर्णां वसुधां वसुधाधिप |
प्रव्राज्य पाण्डवान्राज्याद्राजन्किमनुशोचसि ||३||
धृतराष्ट्र उवाच||
अशोच्यं तु कुतस्तेषां येषां वैरं भविष्यति |
पाण्डवैर्युद्धशौण्डैर्हि मित्रवद्भिर्महारथैः ||४||
सञ्जय उवाच||
तवेदं सुकृतं राजन्महद्वैरं भविष्यति |
विनाशः सर्वलोकस्य सानुबन्धो भविष्यति ||५||
वार्यमाणोऽपि भीष्मेण द्रोणेन विदुरेण च |
पाण्डवानां प्रियां भार्यां द्रौपदीं धर्मचारिणीम् ||६||
प्राहिणोदानयेहेति पुत्रो दुर्योधनस्तव |
सूतपुत्रं सुमन्दात्मा निर्लज्जः प्रातिकामिनम् ||७||
धृतराष्ट्र उवाच||
यस्मै देवाः प्रयच्छन्ति पुरुषाय पराभवम् |
बुद्धिं तस्यापकर्षन्ति सोऽपाचीनानि पश्यति ||८||
बुद्धौ कलुषभूतायां विनाशे प्रत्युपस्थिते |
अनयो नयसङ्काशो हृदयान्नापसर्पति ||९||
अनर्थाश्चार्थरूपेण अर्थाश्चानर्थरूपिणः |
उत्तिष्ठन्ति विनाशान्ते नरं तच्चास्य रोचते ||१०||
न कालो दण्डमुद्यम्य शिरः कृन्तति कस्यचित् |
कालस्य बलमेतावद्विपरीतार्थदर्शनम् ||११||
आसादितमिदं घोरं तुमुलं लोमहर्षणम् |
पाञ्चालीमपकर्षद्भिः सभामध्ये तपस्विनीम् ||१२||
अयोनिजां रूपवतीं कुले जातां विभावरीम् |
को नु तां सर्वधर्मज्ञां परिभूय यशस्विनीम् ||१३||
पर्यानयेत्सभामध्यमृते दुर्द्यूतदेविनम् |
स्त्रीधर्मिणीं वरारोहां शोणितेन समुक्षिताम् ||१४||
एकवस्त्रां च पाञ्चालीं पाण्डवानभ्यवेक्षतीम् |
हृतस्वान्भ्रष्टचित्तांस्तान्हृतदारान्हृतश्रियः ||१५||
विहीनान्सर्वकामेभ्यो दासभाववशं गतान् |
धर्मपाशपरिक्षिप्तानशक्तानिव विक्रमे ||१६||
क्रुद्धाममर्षितां कृष्णां दुःखितां कुरुसंसदि |
दुर्योधनश्च कर्णश्च कटुकान्यभ्यभाषताम् ||१७||
तस्याः कृपणचक्षुर्भ्यां प्रदह्येतापि मेदिनी |
अपि शेषं भवेदद्य पुत्राणां मम सञ्जय ||१८||
भारतानां स्त्रियः सर्वा गान्धार्या सह सङ्गताः |
प्राक्रोशन्भैरवं तत्र दृष्ट्वा कृष्णां सभागताम् ||१९||
अग्निहोत्राणि सायाह्ने न चाहूयन्त सर्वशः |
ब्राह्मणाः कुपिताश्चासन्द्रौपद्याः परिकर्षणे ||२०||
आसीन्निष्टानको घोरो निर्घातश्च महानभूत् |
दिवोल्काश्चापतन्घोरा राहुश्चार्कमुपाग्रसत् ||२१||
अपर्वणि महाघोरं प्रजानां जनयन्भयम् ||२१||
तथैव रथशालासु प्रादुरासीद्धुताशनः |
ध्वजाश्च व्यवशीर्यन्त भरतानामभूतये ||२२||
दुर्योधनस्याग्निहोत्रे प्राक्रोशन्भैरवं शिवाः |
तास्तदा प्रत्यभाषन्त रासभाः सर्वतोदिशम् ||२३||
प्रातिष्ठत ततो भीष्मो द्रोणेन सह सञ्जय |
कृपश्च सोमदत्तश्च बाह्लीकश्च महारथः ||२४||
ततोऽहमब्रुवं तत्र विदुरेण प्रचोदितः |
वरं ददानि कृष्णायै काङ्क्षितं यद्यदिच्छति ||२५||
अवृणोत्तत्र पाञ्चाली पाण्डवानमितौजसः |
सरथान्सधनुष्कांश्चाप्यनुज्ञासिषमप्यहम् ||२६||
अथाब्रवीन्महाप्राज्ञो विदुरः सर्वधर्मवित् |
एतदन्ताः स्थ भरता यद्वः कृष्णा सभां गता ||२७||
एषा पाञ्चालराजस्य सुतैषा श्रीरनुत्तमा |
पाञ्चाली पाण्डवानेतान्दैवसृष्टोपसर्पति ||२८||
तस्याः पार्थाः परिक्लेशं न क्षंस्यन्तेऽत्यमर्षणाः |
वृष्णयो वा महेष्वासाः पाञ्चाला वा महौजसः ||२९||
तेन सत्याभिसन्धेन वासुदेवेन रक्षिताः |
आगमिष्यति बीभत्सुः पाञ्चालैरभिरक्षितः ||३०||
तेषां मध्ये महेष्वासो भीमसेनो महाबलः |
आगमिष्यति धुन्वानो गदां दण्डमिवान्तकः ||३१||
ततो गाण्डीवनिर्घोषं श्रुत्वा पार्थस्य धीमतः |
गदावेगं च भीमस्य नालं सोढुं नराधिपाः ||३२||
तत्र मे रोचते नित्यं पार्थैः सार्धं न विग्रहः |
कुरुभ्यो हि सदा मन्ये पाण्डवाञ्शक्तिमत्तरान् ||३३||
तथा हि बलवान्राजा जरासन्धो महाद्युतिः |
बाहुप्रहरणेनैव भीमेन निहतो युधि ||३४||
तस्य ते शम एवास्तु पाण्डवैर्भरतर्षभ |
उभयोः पक्षयोर्युक्तं क्रियतामविशङ्कया ||३५||
एवं गावल्गणे क्षत्ता धर्मार्थसहितं वचः |
उक्तवान्न गृहीतं च मया पुत्रहितेप्सया ||३६||
Mahabharata Critical Edition Only for Personal Studies
Encoding: ISCII
Electronic text (C) Bhandarkar Oriental Research Institute,
Pune, India, 1999
http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
for further details
% File name : mbh02.itx
%--------------------------------------------
% Text title : 2 mahAbhArate sabhAparva.n
% Author : Veda Vyasa
% Language : sanskrit
% Subject : religion
% Description/comments : Access available at Prof John Smith's site
% http://bombay.indology.info/mahabharata/statement.html
% Transliterated by : Prof. Tokunaga
% Proofread by : Team at Bhandarkar Oriental Research Institute (BORI), Tokunaga
% Latest update : September 16, 2013
% Send corrections to : (sanskrit at cheerful dot c om)
%
% Site access : https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's' agreement.
%--------------------------------------------------------
From https://sanskritdocuments.org
Questions, comments? Write to (sanskrit at cheerful dot c om) .