अङ्गुलि
लिङ्गपुराणे १.८५.११४ एवं शिवपुराणे ७.२.१४.३९ कथनमस्ति - अंगुष्ठं मोक्षदं विद्यात्तर्जनीं शत्रुनाशिनीम् ॥ मध्यमां धनदां शांतिं करोत्येषा ह्यनामिका ॥ कनिष्ठा रक्षणीया सा जपकर्मणिशोभने।। अस्य कथनस्य व्याख्यानं अधोलिखितानां कथनानां आधारे कर्तुं शक्यन्ते –
प्रजापतिर्ह चातुर्मास्यैरात्मानं विदधे। स इममेव दक्षिणं बाहुं वैश्वदेवं हविरकुरुत तस्यायमेवाङ्गुष्ठ आग्नेयं हविरिदं सौम्यमिदं सावित्रं । स वै वर्षिष्ठः पुरोडाशो भवति। तस्मादियमासां वर्षिष्ठेदं सारस्वतमिदम्पौष्णम् – माश ११.५.२.१
अथ सौम्यश्चरुर्भवति । रेतो वै सोमस्तदग्नौ प्रजनयितरि सोमं रेतः सिञ्चति तत्पुरस्तान्मिथुनं प्रजननम् । अथ सावित्रः । द्वादशकपालो वाष्टाकपालो वा पुरोडाशो भवति सविता वै देवानाम्प्रसविता प्रजापतिर्मध्यतः प्रजनयिता तस्मात्सावित्रो भवति । अथ सारस्वतश्चरुर्भवति । पौष्णश्चरुर्योषा वै सरस्वती वृषा पूषा तत्पुनर्मिथुनं प्रजननमेतस्माद्वा उभयतो मिथुनात्प्रजननात्प्रजापतिः प्रजाः ससृज - माश २.५.१.१०
स्वाहा यज्ञꣳ मनसा स्वाहा द्यावापृथिवीभ्याँ कनिष्ठिके। स्वाहा दिवः अनामिके। स्वाहा पृथिव्याः मध्यमे। स्वाहोरोरन्तरिक्षात् प्रादेशिन्यौ। स्वाहा यज्ञꣳ वातादारभ इति अङ्गुष्ठाभ्याꣳ मुष्टी करोति वाचꣳ च यच्छति - आपस्तम्बीय श्रौतप्रयोगः(प्रथमो खण्डः), अग्निष्टोमप्रयोगे दशमो अध्यायः।
पुराणेषु कनिष्ठिकाङ्गुल्याः संदर्भः जपकर्मणि अस्ति, शतपथब्राह्मणे पूषादेवेन सह। पूषाशब्दोपरि टिप्पणी एवं पिष्टशब्दोपरि टिप्पणी पठनीया अस्ति। पूष्णः विशेषणं अजाश्वः अस्ति, अर्थात् पूष्णः वाहनः अजा पशुः अस्ति। यत् यत्किंचित् अनिरुक्तमस्ति, यथा सूर्योदयात् पूर्वावस्था, तत् अजा अस्ति। चेतनायाः संदर्भे, यः अचेतनमनः अस्ति, तत् पूष्णः वाहनः अस्ति, तस्योपरि पूष्णः आधिपत्यमस्ति। अपि च, पुराणेषु पूषा दन्तरहितः अस्ति, तस्य हविः पिष्टः भवति। यथा पिष्टशब्दस्य टिप्पण्यां कथितमस्ति, अस्मिन् ब्रह्माण्डे यः जीवः अस्ति, तत् एकलचेतनायाः, ईश्वरस्य पिष्टरूपः अस्ति। अयं जीवचेतना अतिमन्दगत्यात्मिका अस्ति। अयं प्रतीयते यत् जपक्रियायाः उद्देश्यं मन्दगत्याः रूपान्तरणं तीव्रगत्यां करणे अस्ति। ऋग्वेदः सूक्तं १०.१०३ अस्ति - आशुः शिशानो वृषभो न भीमो घनाघनः क्षोभणश्चर्षणीनाम् । इति। अस्य सूक्तस्य विनियोगं अग्निप्रणयनकाले ब्रह्मासंज्ञकेन ऋत्विजेन जपः अस्ति। अत्र आशुः शब्दः तीव्रगत्याः सूचकः अस्ति। या मन्दगतिः अस्ति, तत् शत्रुभ्यः रक्षणे समर्था नास्ति।
आपस्तम्बीयश्रौतप्रयोगे कनिष्ठिकायाः अङ्गुल्याः संदर्भे द्यावापृथिव्याः अपि उल्लेखः अस्ति। अचेतनमनसः ये स्तराः सन्ति, तेषां अस्थायी उत्थापनं संभवं अस्ति। कर्मकाण्डे अस्य संज्ञा प्रवर्ग्यजननं अस्ति। ऊर्जायाः उत्थानं – पतनं द्यौ – भूमिसदृशं सतत् रूपेण प्रचलति, किन्तु ग्रन्थेषु कथनमस्ति यत् अस्मिन् प्रक्रियायां किंचित् रूपेण सूर्यस्य निर्माणमपि भवितुं शक्यते। श्रीमती विमला मुसलगाँवकरः स्वपुस्तके कथयति यत् संगीते यः तालः अस्ति, यस्य जननं अवनद्धवाद्येभिः भवति, तस्य सम्बन्धः अचेतनचेतनायाः उत्थापनेन एवास्ति। जपस्य संदर्भे तालशब्दः मन्द्र-ताररूपेण प्रकटयति, अयं अनुमानः।
अनामिका
लिङ्ग एवं शिवपुराणानुसारेण अनामिकायाः सम्बन्धः शान्तिकर्मेभ्यः अस्ति। भविष्यपुराणानुसारेण अनामिकायाः सम्बन्धं सूर्येण सह अस्ति। पुराणानां कथनेषु यः विरोधाभासः अस्ति, तस्य शमनाय शान्तिशब्दोपरि संदर्भाः पठनीयाः सन्ति। काठकसंहिता ६.३ अनुसारेण यदा अग्निहोत्रादिषु सूर्योदयः भवति एवं तस्य दाहस्य शमनाय पयःआदीनां प्रतिषेकं न दीयन्ते, तदा तत् स्थितिः ब्रह्मवर्चसस्य, सूर्यस्य उत्पादकः भवति। यदि पयःआदीनां प्रतिषेकं कुर्वन्ति, तदा तत् स्थितिः पशुकामस्य भवति। व्यवहारे, यदि जठराग्न्याः शमनं न भवेत्, तत् सूर्यस्य रूपं धारयितुं शक्यते। पुराणेषु एवं वैदिकग्रन्थेषु सार्वत्रिकरूपेण रौद्रस्य शमनं अद्भिः कर्तुं निर्देशाः सन्ति। शतपथब्राह्मणानुसारेण अनामिकायाः तादात्म्यं सरस्वत्याः सह अस्ति। अस्य व्याख्या अपेक्षिता अस्ति। सरस्वत्याः सम्बन्धं ज्ञानेन सह अस्ति। रौद्रस्य शमनाय ज्ञान अपि आवश्यकं अस्ति। दीक्षाकृत्यान्तर्गत मुष्टिकरणे अनामिकाअङ्गुल्यै स्वाहा दिवः इति कथनमस्ति। मध्यमाङ्गुल्यै स्वाहा पृथिव्यै इति कथनमस्ति।
प्रादेशिनी
प्रादेशिन्या अङ्गुल्याः संदर्भे कथनमस्ति – स्वाहा उरोरन्तरिक्षात्। अन्तरिक्षशब्दोपरि टिप्पणी पठनीया अस्ति। तत्र कथनमस्ति - अन्तरिक्ष तम से युक्त है। बृहस्पति उसमें प्रकाश करके गौ प्राप्त कर लेते हैं(अप ज्योतिषा तमो अन्तरिक्षादुद्नः शीपालमिव वात आजत् । -ऋग्वेद १०.६८.५, इदं स्वरिदमिदास वाममयं प्रकाश उर्वन्तरिक्षम् ।- १०.१२४.६। यह महत्त्वपूर्ण है कि सामान्य रूप में अन्धकार युक्त अन्तरिक्ष की पराकाष्ठा उसका ज्योतिर्मय होना है, उसमें सूर्य, चन्द्रमा, नक्षत्र, ऋतु, संवत्सर आदि का प्रकट होना है(योऽस्य द्वितीयो व्यानस्तदन्तरिक्षम् ॥ - अथर्ववेद १५.१७.२)। यह ज्योतियां अन्तरिक्ष में प्रकट होकर शरीर के मूर्द्धा रूपी आकाश में प्रतिष्ठित होती हैं।
पुराणेषु कथनमस्ति यत् प्रादेशिनी अङ्गुलिः शत्रुनाशिका अस्ति। शत्रुशब्दस्य उपयुक्त निरुक्तिः का अस्ति, न ज्ञातमस्ति। अयं प्रतीयते यत् शत्रोः अस्तित्वं तदैव अस्ति यदा क्षत्रबलं दुर्बलः अस्ति। अतएव, यदि अन्तरिक्षः उरु भवति, प्रकाशयुक्तः भवति, तदा क्षत्रबलस्य पुष्टिः भविष्यति, शत्रोः नाशं भविष्यति। अयं प्रतीयते यत् आधुनिक चिकित्साविज्ञानानुसारेण क्षत्रबलः देहरक्षिका कोशिका, स्टैमसैल इत्यादि रूपेण अस्ति।
अङ्गुष्ठः
उपनिषदेषु सार्वत्रिकरूपेण कथनमस्ति यत् हृद्देशे अङ्गुष्ठपुरुषः विराजते, यः ज्योतिरूपः अस्ति। अपि च, भ्रूमध्यदेशे यः ज्योतिः दृश्यते, तदपि अङ्गुष्ठपुरुषस्य संज्ञा धारयति। अयं प्रतीयते यत् यत्किंचित् हृद्देशे वसति, तत् अङ्गुष्ठः अस्ति। यत्किंचित् हृद्देशतः बहिः स्थितेषु, पुरीतत् नाडीषु वसति, तत् अङ्गुलयः अस्ति। यत्किंचित् हृद्देशे अस्ति, तत् प्रेम्णः सृष्टिं करिष्यति। यत्किंचित् हृद्देशतः बहिः अस्ति, तत् क्षत्रबलस्य सृष्टिं करिष्यति।
टिप्पणी : अङ्गुलि शब्द के लिए अङ्कुर(ज्योति पुञ्ज का अङ्कुरण) शब्द पर विचार करना चाहिए। स्वयं वेदों में अङ्गुलि शब्द कम स्थानों पर आया है। लेकिन वैदिक निघण्टु में अग्रुवः आदि २२ नाम दिए गए हैं जो वेद में अङ्गुलि के वाचक हैं। शतपथ ब्राह्मण १.१.२.१६ में पांच अङ्गुलियों को पंक्ति छन्द का प्रतीक कहा गया है और पंक्ति छन्द पांच दिशाओं में साधना से सम्बन्धित है। इसके अतिरिक्त दस हाथों व १० पैरों की अङ्गुलियों को मिलाकर पुरुष में प्राणों की गणना १९, २१, २३, २५, २७, २९, ३१, ३३ रूपों में की गई है(शतपथ ब्राह्मण ८.४.३.१०)।
पुराणों में अङ्गुलियों से सम्बन्धित वर्णन का आधार यह है कि वायु तत्त्व पर जय के पश्चात् अङ्गुलियों में प्राण, अपान, उदान, व्यान व समान वायुओं का विकास हो जाता है(द्र. शतपथ ब्राह्मण ८.१.३.८)। पुराणों में मङ्कणक ऋषि के हस्त से शाक रस स्रवित होने तथा तत्पश्चात् शिव द्वारा अङ्गुष्ठ व अङ्गुलि के ताडन से भस्म उत्पन्न करने की सार्वत्रिक कथा से यह संकेत मिलता है कि अङ्गुलियों में शक्ति का विकास होने से पूर्व हस्त से शाक रस/शक्ति का स्रवण होता है जो मदकारी है। इस मादक अवस्था को नियन्त्रित करने के लिए शक्ति का अङ्गुलियों में स्रवण कराना होता है(शतपथ ब्राह्मण ७.५.२.४४), उसे देवों को अर्पित करना होता है। अथर्ववेद ४.१४.७ तथा पैप्पलाद संहिता १.५२.९६ के अनुसार अज अवस्था वह होती है जहां अङ्कुरण न हो। ओदन उदान प्राण का रूप है। शतपथ ब्राह्मण ११.५.२.१ में चातुर्मास यज्ञ के संदर्भ में दक्षिण बाहु की कल्पना चातुर्मास यज्ञ के चार खण्डों वैश्वदेव, वरुणप्रघास, साकमेध व शुनासीर में से प्रथम वैश्वदेव के रूप में की गई है। इस यज्ञ से जो प्राप्ति होती है, उसे दक्षिण बाहु की पांच अङ्गुलियों में प्राप्त शक्ति/हवि के रूप में दिखाया गया है। अङ्गुष्ठ आग्नेय, तर्जनी सौम्य, मध्यमा सावित्र, अनामिका सारस्वत व कनिष्ठिका पूषा देवता सम्बन्धी हवि बनती है(हवि अर्थात् ऐसा अन्न, ऐसी ज्योति या शक्ति जिसे देवताओं को अर्पित किया जा सकता है)। इसके पश्चात् यज्ञ के