भीम
शिवस्य ये नवसंख्याकाः नामानि सन्ति, तेषु अष्टमः भीमः अस्ति । तस्य स्थानः आकाशः अस्ति(वायुपुराणम् २७.५४)। भीमतः पूर्वं उग्रः अस्ति यस्य स्थानं वायुः अस्ति (ब्रह्माण्डपुराणम् १.२.१०.१४)। किन्तु अन्येषु स्थलेषु सार्वत्रिकरूपेण भीमः वायोः अवतारः अस्ति, अयं कथनं उपलब्धः वर्तते। तीर्थानांवर्णने अपि भीमतीर्थस्य वर्गीकरणं वायुतीर्थेषु अस्ति (स्कन्दपुराणम् ७.१.१०.१०)। अस्य द्वैधस्य व्याख्या भविष्ये अपेक्षिता अस्ति।
शतपथब्राह्मणे १३.५.४. अश्वमेधप्रकरणमस्ति। अत्र जनमेजयः, भीमसेनः, उग्रसेनः एवं श्रुतसेनः चत्वारः पारिक्षिताः संज्ञकाः भ्रातरः सन्ति। तेषु जनमेजयः अश्वमेधयागं करोति, भीमसेनः ज्योतिरतिरात्रं, उग्रसेनः गौअतिरात्रं, श्रुतसेनः आयुरतिरात्रम्। अन्यत्र कथनमस्ति यत् ज्योतिः गोषु वीर्यं स्थापितं करोति येन आयोः जन्म भवति। एवंप्रकारेण भीमसेनस्य कृत्यं तमसि ज्योत्स्नायाः स्थापनमस्ति, अयं प्रतीयते। एषः तमः अज्ञानस्य अथवा अन्यप्रकारस्य भवितुं शक्यते। वायुपुराणे २७.५४ उल्लेखमस्ति यत् शिवस्य यः भीमसंज्ञकः तनुरस्ति, तस्य दिशः पत्न्यः सन्ति, स्वर्गः सन्तानः। यः उग्रसेनः पारिक्षितः अस्ति, सः गौअतिरात्रं सम्पादयति। वायुपुराणानुसारेण २७.५४ शिवस्य यः उग्रः तनुरस्ति, तस्य दीक्षा पत्नीरस्ति। यथा उग्रस्य टिप्पण्यां कथितमस्ति, उग्रस्य पराकाष्ठा श्रद्धा अस्ति। अतएव, दीक्षायाः आरम्भः तर्कतः भवति एवं श्रद्धायां समाप्यते। अत्र पारिक्षिताः शब्दः ध्यातव्यमस्ति। परि-क्षिताः। या ऊर्जा नाभ्यां परितः क्षिता अस्ति, तस्याः सम्भरणं अत्र कल्पितमस्ति।
श्रुतसेनसंज्ञकः यः चतुर्थः पारिक्षितः अस्ति, यः आयुरतिरात्रस्य सम्पादनं करोति, तस्य विषये न किमपि कथनं अस्ति। अनुमानमस्ति यत् श्रुतस्य प्रत्यक्षरूपम् शृतं अस्ति, पक्वम्। पुराणेषु उर्वशीपुरूरवयोः आख्यानस्य सार्वत्रिकवर्णनमस्ति। उर्वशीपुरूरवसोः संगमेन आयुपुत्रस्य प्राप्तिः भवति। अतएव, अयं संभवमस्ति यत् भीमसेनस्य प्रकृत्याः साम्यं पुरूरवेण सह अस्ति, उग्रसेनस्य उर्वश्या सह। विष्णुधर्मोत्तरपुराणे १.१५४ वर्णनमस्ति यत् उर्वश्याः प्राप्त्याः पूर्वं पुरूरवा रूपप्राप्त्यर्थं अत्रेः ऋषेः आश्रमे नक्षत्रेष्ट्याः संपादनं करोति यस्मिन् इष्ट्यां सः स्वदेहे नक्षत्राणां न्यासं करोति। अनेन विधिना सः रूपस्य प्राप्तिं करोति।
वायुपुराणे २७.५४ भीमसंज्ञकस्य देवस्य दिशः पत्न्यः सन्ति, अयं उल्लेखमस्ति। महाभारतादिषु पाण्डुपुत्रस्य भीमसेनस्य यः वृत्तान्तमस्ति, तस्मिन् प्रत्यक्षरूपेण भीमसेनस्य चतुर्दिक्षु भ्रमणस्य उल्लेखं न विद्यते। भीमसेनः पूर्वदिशायाः विजयार्थं गच्छति, अयमेव उल्लेखमस्ति (सभापर्व २९ अध्यायः)। किन्तु भीमसेनस्य यः गदा आयुधः अस्ति, तत् हृदयस्य परितः ये हेतिसंज्ञकाः नाड्यः सन्ति, येषु प्राणाः निद्राकाले विश्रान्तिं कुर्वन्ति, तेषां नाडीनां नियमनं करोति।
टिप्पणी : वैदिक साहित्य में भीम प्रायः एक विशेषण के रूप में प्रकट हुआ है जबकि पौराणिक साहित्य में भीम को एक व्यक्ति विशेष का रूप दे दिया गया है । भीम शब्द के अर्थ का अनुमान लगाने के लिए वैदिक साहित्य में कुछ कुंजियां प्राप्त होती हैं । ऋग्वेद १.१५४.२, तैत्तिरीय ब्राह्मण २.४.३.४ आदि में 'प्र तद्विष्णु: स्तवते वीर्येण मृगो न भीम: कुचरो गिरिष्ठा: । यस्योरुषु त्रिषु विक्रमणेषु अधिक्षियन्ति भुवनानि विश्वा ।।' ऋचा प्रकट हुई है । इस से संकेत मिलता है कि कोई भीम मृग ऐसा है जो विचरण तो कु अर्थात् पृथिवी पर करता है लेकिन उसकी पहुंच गिरि तक, ऊपर तक है(ग्री - विज्ञाने : डा. फतहसिंह) । भीम का अर्थ होता है भय देने वाला । हमारे जीवन में भय देने वाला क्या हो सकता