वासुकि
भगवद्गीता १०.२८ इत्यादिषु कथनमस्ति – सर्पाणामस्मि वासुकिः। शतपथब्राह्मणे १३.४.३.९ कथनमस्ति - अथ पञ्चमेऽहन् एवमेवैतास्विष्टिषु संस्थितास्वेषैवावृदध्वर्यविति हवै होतरित्येवाध्वर्युरर्बुदः काद्रवेयो राजेत्याह तस्य सर्पा विशस्त इम आसत इति सर्पाश्च सर्पविदश्चोपसमेता भवन्ति। अत्र संकेतमस्ति यत् वासुकेः साम्यं अर्बुदः काद्रवेयः साकमस्ति। सोमयागे अर्बुदः काद्रवेयः ग्रावस्तुत् ऋत्विक् अस्ति। अर्बुद एवं ग्रावस्तुत् उपरि टिप्पणी पठनीया अस्ति।
लोके पृथ्व्यादयः ये महाभूताः सन्ति, तेषां बाह्यपृष्ठे असंतृप्त बन्धनानां बाहुल्यं भवति। अयमपेक्षितं अस्ति यत् महाभूतानां अस्तित्वस्य रक्षणाय यस्याः ऊर्जायाः आवश्यकता अस्ति, बाह्यपृष्ठः तस्याः कर्षणाय सक्षमः भवेत्। अस्य कर्षणगुणस्य संज्ञा वासना कर्तुं शक्यन्ते। ये जंगमपदार्थाः पशवः आदीनि सन्ति, तेषु स्वअस्तित्वस्य रक्षणाय बुभुक्षायाः अस्तित्वः अस्ति, कामक्रोधादीनां अस्तित्वः अस्ति। तथापि, एते ब्रह्माण्डतः पर्याप्तऊर्जायाः कर्षणं कर्तुं न शक्ताः। अस्य कर्षणतन्त्रस्य वर्धनाय कः उपायमस्ति। अयं प्रतीयते यत् वासुकिसर्परूपेण अस्योद्देशस्य पूर्तिः भवितुं शक्यते। यथायथा कर्षणतन्त्रः प्रबलं भविष्यति, देहस्य ये तन्तवः वर्तमानकाले क्षुद्रधनुषाः सन्ति, ते ऋजुतां प्राप्स्यन्ति, तेषां सहयोगेन कस्यचित् महत् धनुषस्य निर्माणं भविष्यति।
विष्णुधर्मोत्तरपुराणे ३.४८.१७ कथनमस्ति - त्रैलोक्यशमनः क्रोधो वासुकिर्नामतः स्मृतः ।। क्रोधस्य यः उन्नतरूपमस्ति, तस्य संज्ञा मन्युः अस्ति(मन्युशब्दोपरि टिप्पणी पठनीयः)।
गरुडपुराणे १.१९७.१२ कथनमस्ति - वासुकिः शङ्खपालश्च स्थितौ पार्थिवमण्डले । कर्कोटः पद्मनाभश्च वारुणे तौ व्यवस्थितौ ॥ आग्नेये चापि कुलिकस्तक्षश्चैव महाब्जकौ । वायुमण्डलसंस्थौ च पञ्च भूतानि विन्यसेत् ॥ महाभूतशब्दोपरि टिप्पणी पठनीया अस्ति।
लोके सार्वत्रिकरूपेण प्रसिद्धिरस्ति यत् समुद्रमन्थने मन्दरपर्वतः मन्थनं आसीत्, वासुकिः नेत्रः /रज्जुः। इतः परं, त्रिपुरवधस्य संदर्भे मन्दरपर्वतः धनुर्दण्डः आसीत्, वासुकिः गुणः / ज्या (गांडीवं मंदरं कृत्वा गुणं कृत्वा तु वासुकिम् । स्थानं कृत्वा तु वैशाखं विष्णुं कृत्वा शरोत्तमम्॥ - पद्म ३.१५.३, कृत्वोंकारं प्रतोदं च ब्रह्माणं चैव सारथिम्। गाण्डीवं मन्दरं कृत्वा गुणं कृत्वा तु वासुकिम्।। - द्रोण० २०२ । ७६)।
अतएव, यदा वासुकिनागस्य प्रकृत्याः विवेचनं करणीयमस्ति, तदा धनुषस्य ज्यायाः विवेचनं अपरिहार्यं भवति। धनुषोपरि टिप्पणी पठनीया अस्ति। अथर्ववेदस्य ७.५२.९ (७.५०.९) कथनमस्ति - अक्षाः फलवतीं द्युवं दत्त गां क्षीरिणीमिव । सं मा कृतस्य धारया धनुः स्नाव्नेव नह्यत ।। यः धनुर्दण्डः अस्ति, तस्य अग्रेषु या ज्या बध्नीया अस्ति, तत् कृतस्य धारारूपा अपेक्षिता अस्ति। यावत् अक्षाणां अस्तित्वं अस्ति, तावत् धारारूपं संभवं नास्ति। उल्लेखमस्ति यत् यजमानः सभ्याग्निखरोपरि कृतेभिः अक्षेभिः धनं जित्वा तेन आवसथ्यसंज्ञके अग्निखरोपरि ब्राह्मणान् अन्नं प्रस्तौति ( आवसथ्योपरि टिप्पणी पठनीयः)। किं वासुकेः सर्पस्य कृतस्य धारारूपस्य स्वरूपस्य कल्पना संभवं अस्ति, अयं विचारणीयः। अग्निदाहतः सर्पाणां रक्षणाय वासुकिः स्वदौहित्रं आस्तीकं जनमेजयस्य सर्पसत्रे प्रेषयति। आस्तीकः वासुकेः भगिनी जरत्कारु एवं जरत्कारुऋषितः उत्पन्नः अस्ति। एका संभावना अस्ति यत् आस्तिक्यं तावत् संभवं नास्ति यावत् अक्षाणां, द्यूतस्य स्थितिः विद्यमाना अस्ति। भगिनी शब्दः महत्त्वपूर्णमस्ति। भगिनी प्रकृत्याः सात्विकस्वरूपमस्ति, अयं पुराणस्य कथनमस्ति। जरत्कारोः अन्या संज्ञा षष्ठी अपि अस्ति।
वासुकेः परिप्रेक्ष्ये, यः मन्दरः पर्वतः अस्ति, तस्मिन् संदर्भे मन्दरोपरि टिप्पणी पठनीया अस्ति। मन्दरः सामान्यपर्वतः नास्ति, तस्योपरि शिवस्य वासः अस्ति। तेन कारणेन अयं पवित्रः अस्ति। ऋचा अस्ति –
एष
व स्तोमो मरुत इयं गीर्मान्दार्यस्य
मान्यस्य कारोः ।
एषा
यासीष्ट तन्वे वयां विद्यामेषं
वृजनं जीरदानुम् ॥ऋ.
१.१६५.१५
अयं प्रतीयते यत् मन्दरस्य सर्वश्रेष्ठ लौकिकरूपं मन्दिरः अस्ति।
पुराणेषु कथनमस्ति यत् शिवस्य देहे वासुकेः स्थानं यज्ञोपवीतरूपेण अस्ति। यज्ञोपवीतस्य किं प्रतीकमस्ति - पित्र्यमंशमुपवीतलक्षणं मातृकं च धनुरूर्जितं दधत् – रघुवंश ११.६४। अनुमानमस्ति यत् मन्दरः मदर, मातृभागस्य प्रतीकः अस्ति। सामान्यरूपेण धारणा अस्ति यत् देहे मांसादयः मातृभागाः सन्ति, अस्थि – मज्जा पितृभागाः। आधुनिकचिकित्साविज्ञाने मिटोकोण्ड्रियासंज्ञकः कश्चित् कोशिकांशः अस्ति यत्र जीवस्य आयुः निहिता भवति। मिटोकोण्ड्रिया मातृअंशः भवति।
भगवद्गीतायाः (१०.२८) कथनमस्ति – सर्पाणां अस्मि वासुकिः। सर्पः किं भवति। लक्ष्मीनारायणसंहितायां २.२६६.८ कथनमस्ति यत् कालानुसारेण भौतिकदेहस्य आवश्यकता भवति। उदाहरणार्थं, बालकस्य आवश्यकता दुग्धपानस्य अस्ति। यदा आवश्यकता अपूर्णा एव भवति, तदा सा वासनायां रूपान्तरिता भवति। एते वासनानि एव भुजङ्गिकानां रूपाः सन्ति। स्कन्दपुराणे १.२.२९.१८ कथा अस्ति यत् आडि दैत्यः सर्परूपं धृत्वा शिवस्य आवासे प्रवेशं करोति एवं तत्र उमायाः रूपं धारणं करोति। शिवः तस्य अभिज्ञानं करोति एवं हननं करोति। अत्र उल्लेखनीयमस्ति यत् ये वासनाः सन्ति, सर्पाः सन्ति, तेषां रूपान्तरणं केनापि प्रकारेण प्रकृत्याः सर्वश्रेष्ठ सीमा – उमायावत् करणं संभवमस्ति। सोमयागे गौरीविति साम्नां गानं भवति। एतेपि एवंप्रकारस्य रूपान्तरणाः अस्ति। भगवद्गीता वासनायाः रूपान्तरणं वासुकिरूपे करणं सर्वश्रेष्ठं गण्यते। वासुकेः किं गुणाः सन्ति। लक्ष्मीनारायणसंहितायां २.२८.१६ कथनमस्ति यत् वासुकिजातीयाः नागाः मन्त्रिपदग्रहणयोग्याः भवन्ति। कोपि भावः गर्भे निहितः भवति। तस्य प्रत्यक्षीकरणं मन्त्रिणः कार्यमस्ति। वराहपुराणस्य १८०.७३ कथनमस्ति यत् अविधि, मन्त्ररहितश्राद्धस्य, दक्षिणारहित कृत्यस्य फलस्य प्राप्तिः वासुकये भवति(त्रिजटे त्वत्प्रयच्छामि यच्च श्राद्धमदक्षिणम् ।। तथैव शम्भुना दत्तं नागराजाय भक्तितः ।। ) (वासुकेः भगिनी मनसादेवीः अस्ति यस्याः पुत्रः आस्तीकः अस्ति।) । वासुकेः एकं वैशिष्ट्यं वीणायाः निर्माणं अस्ति। यथा पूर्वमेव कथितमस्ति, धनुषस्य संदर्भे वासुकिः ज्यारूपः अस्ति। अयं संभवमस्ति यत् वीणायाः संदर्भे वासुकिः तन्त्री, तन्तुः अस्ति। श्रीमती श्रीमती विमला मुसलगाँवकरः स्वपुस्तके ‘भारतीय संगीत शास्त्र का दर्शनपरक अनुशीलन’ विवेचनं करोति यत् संगीतशास्त्रे ये तालाः भवन्ति, तेषां उत्पत्तिः चेतनाकूपस्य अतिगभीरस्तरेभ्यः भवति। वीणादि तन्त्रीवाद्येषु यः ध्वनिः प्रकटयति, तत् न अतिगभीरस्तरेभ्यः अस्ति।
कर्मकाण्डे वासनायां तृप्त्यर्थं अग्निचितिः कृत्यं भवति। यदि केनापि कारणेन
अग्निचितिः कृत्यस्य अनुष्ठानं न भवति, तदा सावित्रचयनं कृत्यं भवति। अयं प्रतीयते यत् अस्मिन् कृत्ये वासनासु देवानां प्रतिष्ठापनं कुर्वन्ति।
वासुकेः एकं वैशिष्ट्यं नास्तिकतायाः आस्तिकत्वे, अश्रद्धायाः श्रद्धायां परिवर्तनं अस्ति।
टिप्पणी : वेद की ऋचाओं में वासुकि शब्द प्रकट नहीं होता । ब्राह्मण ग्रन्थों में तैत्तिरीय आरण्यक १.९.२ तथा १.१७.१-२ में वासुकिवैद्युताः शब्द प्रकट हुआ है । ऋग्वेद में वसुक्र/ वासुक्र ऋषि (व देवता) के कईं सूक्त हैं जिनमें सबसे अधिक विनियोग १०.२७ सूक्त का सोमयाग में महाव्रत नामक अह में मरुत्वतीय शस्त्र में होता है । यह प्रेक्षणीय है कि क्या पुराणों के वासुकि के चरित्र से ऋग्वेद के वसुक्र ऋषि को समझने में कोई सहायता मिल सकती है ?
वासुकि को समझने के लिए स्कन्द पुराण १.१.२२.३के इस कथन को सूत्र के रूप में लिया जा सकता है कि शिव ने वासुकि नाग को अपने उर पर यज्ञोपवीत रूप में धारण किया हुआ है । इस कथन से मिलता – जुलता कथन गारुडोपनिषद ५ में भी मिलता है जहां कहा गया है कि गरुड देवपुरुष के अंगों पर कौन सा नाग कहां विराजमान है –
अनन्तो वामकटको यज्ञसूत्रं तु वासुकिः ।
तक्षकाः कटिसूत्रं तु हारः कार्कोट उच्यते ।। इत्यादि
स्पष्ट है कि वासुकि को समझने के लिए पहले यह समझना होगा कि यज्ञसूत्र क्या होता है । व्यवहार में तो कार्पास से निर्मित तीन सूत्रों को शरीर के मध्य भाग में धारण करना यज्ञोपवीत धारण करना समझा जाता है । लेकिन योगवासिष्ठ १.२५.७ से यज्ञोपवीत का चित्र स्पष्ट होता है कि काल पुरुष ने अपने सिर पर शेषनाग के रूप में सोम की कला को धारण किया हुआ है तथा संसार रूपी वक्ष पर त्रेधा गंगा प्रवाह रूपी यज्ञोपवीत धारण किया हुआ है । इसका अर्थ यह हुआ कि कर्मकाण्ड में यज्ञोपवीत के रूप में जो त्रिवृत् सूत्र धारण किया जाता है, वह वास्तव में त्रेधा गंगा का रूप है । जैसा कि प्रसिद्ध ही है, पहले गंगा शिवजी के मस्तक पर ही विराजमान थी । उसका अवतरण कराने के लिए भगीरथ आदि को भारी तप करना पडा था । तब जाकर गंगा का मर्त्य लोक में अवतरण हो पाया था । यही तथ्य यज्ञोपवीत के माध्यम से भी कहा जा रहा है । इतना ही नहीं, कहा जा रहा है कि गंगा का त्रेधा, तीन रूपों में अवतरण कराना है । इस अवतरण की क्या आवश्यकता है? पुराणों में इसका उत्तर यह दिया गया है कि अभी हमने जो यज्ञोपवीत धारण कर रखा है, उसके सूत्र तृष्णा से बने हैं । यह संसार तृष्णा रूपी सूत्रों के, तन्तुओं के बुने वस्त्र से आच्छादित है । संसार के सभी भूतों में किसी न किसी रूप में तृष्णा विद्यमान है । वर्तमान भौतिक विज्ञान में जड जगत में इस तृष्णा का मापन द्रव्य की सतह पर स्थित परमाणुओं या अणुओं की अतृप्तावस्था से किया जाता है । जो परमाणु द्रव्य के भीतरी भाग में स्थित होते हैं, वह तो विद्युत के आवेश वाले कणों से संतृप्त से रहते हैं, लेकिन जो सतह पर विद्यमान होते हैं, उनमें विद्युत का आवेश अपूर्ण रहता है । इस अपूर्णता को पूर्ण करने के लिए ही एक द्रव्य दूसरे द्रव्य से अभिक्रिया करता है । यह तो जड जगत की स्थिति है । चेतन जगत में भी न्यूनाधिक रूप में यही स्थिति है । अपने अपूर्ण विद्युत आवेश की पूर्णता के लिए भोजन को स्वादिष्ट बनाने की आवश्यकता होती है, जिस प्रकार से भी विद्युतीय आवेश हमारे अन्दर प्रवेश कर सके, वह सभी कार्य हम सबको प्रिय होता है । लेकिन यह उपाय क्षणिक् हैं, शाश्वत नहीं है । पुराणों का कथन है कि शाश्वत उपाय है त्रेधा गंगा रूपी यज्ञोपवीत का धारण करना । अब प्रश्न यह उठता है कि गंगा के बदले वासुकि को यज्ञोपवीत के रूप में रखने की आवश्यकता क्यों पडी ? वासुकि शब्द इस वास्तविकता के अधिक निकट है कि संसार वासनाओं से ग्रस्त है । बौधायन श्रौत सूत्र १४.२०:११, ताण्ड्य ब्राह्मण १.१०.११ आदि में सार्वत्रिक रूप से उल्लेख आता है कि जब राथन्तर सन्धि स्तोत्र गान के लिए प्रसर्पण करते हैं, उस समय निम्नलिखित यजु का उच्चारण करना होता है –
वसुको असि वस्यष्टिरसि वेषश्रीरसि ।
इस यजु में पृथिवी, अन्तरिक्ष व द्यौ, इन तीन लोकों की स्थिति का कथन है । इस यजु में वसुक शब्द को पुराणों के वासुकि के तुल्य माना जा सकता है । अथर्वपरिशिष्ट ( ध्रुवायां दिशि वासुकी राजा नागानामाधिपत्यमिति । दंष्ट्रया प्रहरणेनेति ॥ - ३६.१.१०), वनदुर्गोपनिषद ४४२.२२, ४४८.६ आदि में अधोदिशा या ध्रुवा दिशा के देवता के रूप में वासुकि का उल्लेख है और वासुकि की मूर्ति का स्वरूप भी दिया गया है । यदि वासुकि ध्रुवा दिशा का प्रतिनिधित्व करता है तो अन्य दो या तीन स्थितियों (पृथिवी, अन्तरिक्ष व द्यौ) में क्या स्थिति होगी ? ऐसा अनुमान लगाया जा सकता है कि जब ऋग्वेद की ऋचाओं में इन्द्र वसुक्र बन जाता है और वसुक्र इन्द्र, दोनों में कोई भेद नहीं रहता, वह स्थिति द्युलोक की है ।
पुराणों में गंगा के बदले वासुकि का प्रतिस्थापन करना कोई बहुत आश्चर्यजनक तथ्य नहीं है । पुराणों में गंगा वसुओं से सम्बन्धित है । महाभारत में गंगा शंतनु की पत्नी बनकर ८ वसुओं को जन्म देती है जिनमें से ७ वसुओं का उद्धार तो तुरन्त हो जाता है, लेकिन ८वें द्यौ नामक वसु को देवदत्त या भीष्म के रूप में पृथिवी पर जीवन यापन करना पडता है । देवदत्त को दैव-दत्त या वासना की चरम सीमा के रूप में समझा जा सकता है । जो दैव है, उसको पुरुषार्थ द्वारा पूर्ण करना है ।
पुराणों के वसु तथा वैदिक साहित्य के वसुओं के सम्बन्ध को समझना भी वासुकि को समझने के लिए उपयोगी होगा । पुराणों में सार्वत्रिक रूप से ८ वसुओं के रूप में आपः, ध्रुव, सोम, धर, अनिल, अनल, प्रत्यूष व प्रभास का उल्लेख आता है । इनके पुत्रों के नाम भी दिए गए हैं, जैसे आपः/आप के पुत्रों के नाम वैतण्ड, श्रम, शान्त, मुनि हैं (वैदिक साहित्य में प्राण को आपः कहा जाता है )। ध्रुव का पुत्र काल है, सोम का वर्चा, धर के पुत्र द्रविण, हुतहव्यवाह, शिशिर, प्राण, रमण हैं । अनल के अविज्ञातगति? व कुमार, अनिल के पुरोजव या मनोजव तथा अविज्ञातगति, प्रत्यूष का पुत्र देवल तथा प्रभास का विश्वकर्मा है । दूसरी ओर, वैदिक साहित्य में ८ वसुओं के रूप में अग्नि, पृथिवी, वायु, अन्तरिक्ष, आदित्य, द्यौ, चन्द्रमा व नक्षत्र के नामों का उल्लेख है ( शतपथ ब्राह्मण ११.६.३.६, जैमिनीय ब्राह्मण २.७७) । इन्हें वसु कहने का कारण यह है कि यही इस सब को आच्छादित करते हैं(एते हीदं सर्वं वासयन्ते) । सारांश में यह कहा जा सकता है कि शतपथ ब्राह्मणकार ने सारी वासनाओं को पृथिवी आदि भूतों और उनकी अग्नि आदि तन्मात्राओं के रूप में परिभाषित कर दिया है । यह व्यावहारिक स्थिति के बहुत निकट भी है । विष्णु पुराण १.२२.७२ में विष्णु के गले में विराजमान वैजयन्ती माला को पांच तन्मात्राओं तथा पांच भूतों का संघात कहा गया है । माला के सूत्र की तन्मात्रा के रूप में कल्पना की जा सकती है ( सामान्य रूप से यह तन्मात्राएं तृष्णा के रूप में स्थित हैं । इस तृष्णा को अग्नि, वायु आदि तन्मात्राओं में विभाजित करना होगा)। माला का यह सूत्र इतना शक्तिशाली होना चाहिए कि पांच महाभूत इस सूत्र पर आकर लिपट जाएं, इस सूत्र के मोती बन जाएं । यह उल्लेखनीय है कि माला में सूत्र के परितः मणिकों की स्थिति कही जाती है, जबकि यज्ञोपवीत मणिकों से रहित स्थिति है । ब्रह्मोपनिषद इत्यादि का कथन है कि जो अक्षर परम ब्रह्म है, वही वह सूत्र है जिससे माला के मणिकों की भांति सारे भूत बंधे रहते हैं (तेन सर्वमिदं प्रोतं सूत्रे मणिगणा इव । तत्सूत्रं धारयेद्योगी योगवित्तत्त्वदर्शिवान् ॥)। यह सूत्र ज्ञानरूप है । पुराणों में अमृत मन्थन में कूर्म को अरणि, मन्दराचल को उत्तरारणि तथा वासुकि को नेत्र या मन्थनरज्जु बनाने का उल्लेख है, जबकि ब्रह्मोपनिषद में आत्मा अरणि, प्रणव उत्तरारणि और ध्यान निर्मथन है । इससे भी आगे जाकर यह उपनिषद कहता है कि जब आत्मा प्रज्ञा द्वारा स्वयं को परमात्मा से संधित कर लेती है, वही सन्ध्या है ।
पुराणों तथा कथासरित्सागर में वासुकि नाग द्वारा वत्सराज उदयन को घोषवती वीणा, अम्लान माला आदि प्रदान करने के उल्लेख हैं । यह उल्लेख सोमयाग में महाव्रत नामक अह के कृत्यों को समझने के लिए एक मह्त्त्वपूर्ण निर्देश है । पृष्ठ्य षडह अथवा द्वादशाह नामक सोमयाग में अन्तिम अह या दिन की उदयनीय संज्ञा होती है । इस दिन यजमान तथा यज्ञ के अन्य सदस्य बहते हुए जल में अवभृथ नामक स्नान करते हैं । स्नान के पश्चात् यजमान का एक नए रूप में, संभवतः चन्द्रमा के रूप में उदय होता है जिसे स्कन्दपुराण और कथासरित्सागर के आख्यान में उदयन नाम दिया गया है । उदयनीय अह से पहला दिन महाव्रत कहलाता है । महाव्रत अह के कृत्यों में १६ स्तोत्रों का गान होता है और ८४ शस्त्रों का पठन होता है । इस प्रकार स्तोत्र और शस्त्र मिलकर वीणा के १०१ तन्तुओं का निर्माण करते हैं । इस दिन के कृत्यों में वीणावादन प्रमुख है । यह कहा जा सकता है कि अमर्त्य स्तर के स्तोत्रों का मर्त्य स्तर पर शस्त्रों के रूप में पठन ही घोषवती वीणा का निर्माण है । यही वह वीणा हो सकती है जिसे वासुकि उदयन को प्रदान करता है । महाव्रत के दिन जिन शस्त्रों का पाठ होता है, उनमें से एक मरुत्वतीय शस्त्र है(शांखायनश्रौतसूत्रम् १७.९) जिसका प्रथम सूक्त ऋग्वेद १०.२७ है जो इन्द्र और वसुक्र का संवाद रूप है । वास्तव में महाव्रत अह उस स्थिति का परिचायक है जब वृत्रासुर का वध हो जाता है, माया का पर्दा नष्ट हो जाता है । उस स्थिति में मरुत (अवर प्राण?) इन्द्र के सखा बन जाते हैं जिसका प्रतीक मरुत्वतीय शस्त्र है । पुराणों में वासुकि नाग द्वारा अपनी भगिनी जरत्कारु का विवाह जरत्कारु मुनि से कर देने का वर्णन आता है जिससे आस्तीक का जन्म होता है जो जनमेजय के सर्पसत्र में नागों की अग्नि से रक्षा करता है । डा. फतहसिंह का विचार है कि वासुकि की भगिनी जरत्कारु मनोमय कोश की त्रिलोकी का तथा ऋषि जरत्कारु दैवी त्रिलोकी का प्रतीक है । दोनों का जब परस्पर मिलन होगा, तभी पुत्र आस्तीक के रूप में आस्तिक्य बुद्धि का जन्म होगा । डा. फतहसिंह के विचार की पुष्टि पुराणों में वासुकि – भगिनी जरत्कारु के मनसा देवी नामकरण से होती है । जरत्कारु को वासुकि की भगिनी कहे जाने के संदर्भ में, भविष्य पुराण में भगिनी को सात्विक प्रकृति रूपा, पत्नी को राजसिक और पुत्री को तमोरूपा प्रकृति कहा गया है । डा. फतहसिंह के अनुसार जरत्कारु शब्द में जरत् और कारु दोनों शब्द स्तुति के प्रतीक हैं । वसुक्र – इन्द्र संवाद में जरितृ शब्द प्रकट हुआ है ।
It is generally mentioned in puranic texts that serpent Vaasuki was used as a rope over mountain Mandara for churning of ocean for the purpose of getting ambrosia. More than that, there is mention that lord Shiva adorns himself with Vasuki as a sacred thread. To understand qualities of Vasuki, one has to understand first what a sacred thread is. One sacred text mentions threefold Ganges as the sacred thread over Kaala purusha, while Shesha serpent is situated over head as a phase of moon. This means that what is present as nectar or moon on the head or immortal region, that appears as Ganges over mortal region. The water of Ganges can be considered as a form of nectar in mortal world. Moreover, Ganges water is also used for purification of sins. In a way, this purification of sins can be done by Vasuki also. How? Word Vasuki is nearest to word Vasu, wealth of vedic literature. At the lowest level, serpent Vasuki is formed by our Vaasanaa, the cravings. What is the source of this craving? At the lowest level, it is our life force which wants to taste worldly matter. One upanishadic text states that the ultimate source of craving is the immortal Brahman. Therefore, one has to elevate his thinking that the source of cravings is not he himself, but the lord himself. Then his cravings will be called immortal wealth, the Vasus of vedic literature. If the source of craving is strong, if the sacred thread is strong, then worldly matter will automatically get attached to it, just like the beads of a rosary.
There is mention in puraanic texts that serpent Vasuki awarded Udayana with a self – ringing flute and an immortal rosary. To understand this reference, one has to understand Udayana with reference to Soma Yaga. On the last day of Soma sacrifice, one takes bath in flowing water, and when he rises from water after taking a dip, it is called rising of moon, Udaya. One who is going to rise, has a tendency to rise, can be called Udayana. At this stage, fruits of our sins may not rise, but the process may be something different. The day before taking the sacred bath is called Mahavrata, where a sacred flute is played along with Stotras of Sama veda. Here, the sound of flute is considered a mixture of immortal and mortal songs. A flute contains 101 strings, out of which 16 produce immortal song and 84 mortal song. Side by side with flute, mortal song called Shastras is also uttered These shastras are in the form of vedic verses. Some of these verses are called Marutvateeya, a stage where Maruts have become friendly with lord Indra. This stage comes only when demon Vritra gets killed. Vritra means the partition of illusion of the world. The reason why this is being mentioned in detail is that the rishi of these vedic verses is Vaasukra, the son of Vasukra. It is guess that serpent Vasuki of puraanic texts is a lower form of vedic Vasukra.
संदर्भाः
ॐ भगवते रुद्राय। अधस्ताद्दिशि वासुकिर्देवता। कूर्मारूढो नीलवर्णः पद्महस्तो वासुकिर्बध्नातु वासुकिमण्डलम्। वासुके सपरिवार देवताप्रत्यधिदेवतासहितं वासुकिमण्डलं मम सपरिवारकस्य प्रत्यक्षं बन्धय बन्धय। सर्वतो मां रक्ष रक्ष। अचलमचलमाक्रम्याक्रम्य महावज्रकवचैरस्त्रैः राजचोरसर्पसिंहव्याघ्राग्न्याद्युपद्रवं नाशय नाशय। - वनदुर्गोपनिषत् ४४२-४३
कृत्वोंकारं प्रतोदं च ब्रह्माणं चैव सारथिम्।
गाण्डीवं मन्दरं कृत्वा गुणं कृत्वा तु वासुकिम्।। - द्रोण० २०२ । ७६
विचित्रमृतुभिः षड्भिः कृत्वा संवत्सरं धनुः। |
|
छायामेवात्मनश्चक्रे धनुर्ज्यामक्षयां ध्रुवाम्।। |
|
कालो हि भगवान्रुद्रस्तच्च संवत्सरं धनुः।
तस्माद्रौद्री कालरात्री ज्या कृता धनुषो जरा।। - कर्ण ३४./26.25