Click to see this page in various language scripts
Devanagari |
Roman |
Gujarati |
Tamil |
Telugu |
Punjabi |
Bengali |
Kannada |
Oriya |
Malayalam
||śrīgītarāmāyaṇasya samavṛttaḥ saṁskṛtānuvādaḥ ||ḥ2>
marāṭhībhāṣāyāḥ kaviśreṣṭhaiḥ
śrī. ga. di. māḍagūḽakaramahodayaiḥ viracitasya
śrīgītarāmāyaṇasya samavṛttaḥ saṁskṛtānuvādaḥ |
anuvādakartā
prā. sītārāma. bhā. dātāra
[ Original Marathi Lyrics
text at:
http://www.aathavanitli-gani.com/
http://www.marathiworld.com/gani/geetramayan.htm
audio at:
http://www.gadima.com/category/3/0/0/geetramayan-sudhir-phadke
saṁskṛta gīta- rāmāyaṇam anukramaṇikā |
gīta gītaśīrṣakam
kramāṅka
- 1 śrūyate śrīrāmeṇa svayam
- 2 ayodhyā manuracitaṁ nagaram
- 3 kimevaṁ dalatīdaṁ mānasam ?
- 4 kuto'si khinnā, saṁhara mugdhe,
- 5 kṣitipate, svīkuru kṣīramidam
- 6 rāmo'jani bhāgyavaśāt
- 7 śyāmarāmacandro me'yam
- 8 jyeṣṭhaṁ te he nṛpate dehi me sutam
- 9 nāśaya trāṭikāṁ rāma, śīghram !
- 10 ehi rāma satvaram
- 11 adya vai śāpavimuktā'bhavam
- 12 śṛṇuta svayaṁvarākhyānam
- 13 śaṁsāma toṣaṁ katham
- 14 mā laṅghaya vacanam
- 15 rāma, mā yāhi vanaṁ ghoram
- 16 rāmādaparaḥ kurute ko'tra śāsanam ?
- 17 yatra hi rāmastatra hi sītā
- 18 tiṣṭha sumantraka, sthāpaya ca ratham
- 19 jaya gaṅge jaya jahnusute,
- 20 racyatāmatra lakṣmaṇa uṭajam
- 21 so'bravīdante māmevam
- 22 daśadiśaṁ timiramayaṁ jātam
- 23 mātā na vairiṇī tvam
- 24 preṣayasva jānakīmāśrayāya gahvaram
- 25 daivajāni duḥkhānīti na doṣo narāṇām
- 26 dehi bandho, pāduke te
- 27 ko'si re yuvarājaḥ kathaya me
- 28 virūpiteyaṁ śūrpaṇakhā
- 29 ānīya dehi me
- 30 mā'tithe, tiṣṭha vṛthā dvāre
- 31 kva bhavet sītā rāmajīvitam ?
- 32 anuja re tadīyapadayugamidam
- 33 so'harajjānakīṁ nūnam
- 34 raghupate, śabarī dhanyā'ham
- 35 sugrīva ekamitraṁ rāmasya
- 36 vālivadho na ca khalanāśo'yam
- 37 sa eko vīraḥ śrīhanumān
- 38 iyamasau śrīrāmasvāminī
- 39 rāmakīrtirasmyaham
- 40 mudrikā tadīyā nūnamabhijñāteyam
- 41 hanumatā dagdhā laṅkeyam
- 42 setu racayadhvaṁ sāgare
- 43 raghupate, vadasi na kimapi katham ?
- 44 sugrīva, sakhe, sāhasamevam
- 45 gacchāṅgada rāvaṇāya kathaya satvaram
- 46 saṅgaraṁ rāmarāvaṇīyam
- 47 adya vipadi śrīlaṅkā sarvadā sthitā
- 48 niṣphalā bāṇā adya katham ?
- 49 he surāḥ, rāghavalīleyam
- 50 līnate, cārute, sīte
- 51 svāminī sadā me
- 52 trivārajayakāraṁ rāghava,
- 53 yacchatu varamekaṁ prabhurme
- 54 he nātha, dohadaṁ paripūraya me
- 55 vada yāmi lakṣmaṇa,
- 56 rāmākhyānaṁ gāyatamevam
śrī
chāyā yena kṛtā mamopari mudā sthitvā kaṭhorātape
śrutvā yasya viśuddhavedapaṭhanaṁ baddhā ruciḥ saṁskṛte |
smṛtvā yasya kṛpāśraye vigamitaṁ bālyaṁ mano modate
tasmai sādaramarpaye kṛtimimāṁ mātāmahāyādya me ||
namo namaḥ saṁskṛtānurāgibhyo rasikavarebhyaḥ |
mahārāṣṭrabhāṣāsāhitye vikhyātasya ’ga. di. māḍagūḽakara'
nāmnā kaviśreṣṭhena viracitasya ’gītarāmāyaṇasya'
nāma bhavadbhiḥ śrutaṁ syādeva | etadatīva madhuraṁ kāvyaṁ
tadanurūpeṣu svareṣu nibaddhaṁ ’sudhīra phaḍake' - tathā
’bābūjī' iti nāmnā viśrutena saṅgītadigdarśakena | 1955 tame
khristābde sakale'pi saṁvatsare pratisaptāhasya bhṛguvāsare asya
kāvyasyaikaikaṁ gītamākāśavāṇyāḥ puṇe- vibhāgena prasāritam |
alpāvadhāveva tat kāvyaṁ lokapriyatāyāḥ śikharamavāpa |
bhṛguvāsare śrotāraḥ prātaḥsamaye sarvāṇi gṛhakarmāṇi
samāpya tasya kāvyasya śravaṇapratīkṣayā nabhovāṇīprakṣepakasya
puratastūṣṇīmupaviśanti sma | ākāśavāṇyā prasāritena kenāpyupakrame-
ṇāntareṇaitāvat yaśaḥ pūrvaṁ kvacideva labdhaṁ syāt | ’gānasya
caramotkarṣo gītarāmāyaṇaṁ sadā' iti ’pāṇḍuraṅgaśāstrī
āṭhavale' mahodayairuktameva |
tatpaścāt ’bābūjī' mahodayaiḥ samagradeśe paryaṭanaṁ
kṛtvā nagaraṁ nagaraṁ gatvā svagāyanena gītarāmāyaṇaṁ sāmānyajanān
prati nītam | ataḥ sakale'pi bhāratavarṣe gītarāmāyaṇaṁ prathitam abhavat |
asya kāvyasya tathā ca tasya svarayojanāyāḥ prabhāveṇa bhāratavarṣe
vividhāsu bhāṣāsu kāvyasyāsyānuvādāḥ gīyant | kintu sarvāṁ
bhāratīyabhāṣāṇāṁ jananībhūtāyāṁ gīrvāṇabhāṣāyāṁ samagrasya
gītarāmāyaṇasyānuvādo vidyate na veti na jāne | ata eva mamaiṣa prayāsaḥ
saṁskṛtānuvāde gītarāmāyaṇasya | atha tatrasthāni gītāni mūlasvarayojanayaiva
geyāni cet, taiḥ samavṛttaireva bhāvyam iti spaṣṭam |
tathāpi matsadṛśasya saṁskṛtabhāṣāyāḥ na viśeṣābhijñasya kṛte tat
karma nitarāṁ duṣkaramāsīt | evaṁ sthite ’kenāyamavyāpāreṣu
vyāpāraste ādiṣṭaḥ' iti ko'pi pṛcchet | kāmāturāṇāmiva
’kāvyāturāṇāmapi na bhayaṁ na lajjā' ityapi kaścidanyo vadet | tathāpi
anuvādapriyatayā ahamasmai cāpalāya pracoditaḥ iti tāvat satyam | ataḥ
kṛpayā'nuvādametaṁ rasikāḥ na kevalaṁ paṭheyurapi tu tattatsvarayojanayā
śṛṇuyuriti me prārthanā |
anyacca, anuvādaḥ anuvādaḥ eva bhavati | na sa kadāpi mūlagranthasya
yogyatāṁ prāptumarhati | tathāpi anuvādasya nikaṣān prayujya
anuvādasyaitasya sāphalyavaiphalyanirṇaye bhavantaḥ vicakṣaṇāḥ rasikavarāḥ eva
pramāṇam | ataḥ bhavantaḥ etadviṣaye ātmanaḥ abhiprāyaṁ preṣayantu iti vijñaptiḥ |
adyāyamanuvādaḥ prakāśaṁ gacchati, sa naikānāṁ hitacintakānāṁ
nirapekṣasāhāyyaviśeṣatvādeva | prathamaṁ tāvat nirdeśaḥ kartavyaḥ
’haribhāū vajhe' mahodayasya | anena bālamitreṇa me asmin kārye na
kevalaṁ ruciḥ pradarśitā, apitu sarvo'pi tadbhāraḥ svaśirasi gṛhītaḥ |
anyo mama suhṛd ’sītārāma khāṁbeṭe' mahodayaḥ, yasya
protsāhanaṁ, sakriyaṁ sāhāyyaṁ vinā pustakamidaṁ prakāśanārthaṁ siddhaṁ
nābhaviṣyat | aparo'pi mama nūtanaḥ suhṛd vartate ’aruṇakumāra marāṭhe'
mahāśayaḥ | saṁskṛtabhāṣāsāhityasya marmajñenānena mama kāvyānuvādaṁ
samagraṁ nipuṇaṁ paṭhitvā tatrasthaguṇadoṣāṇāṁ sūkṣmacikitsākṛtā,
tenaivaṁ mayā keṣāṁciddoṣāṇāṁ nirākaraṇāya prayatnaḥ kṛtaḥ |
sau. sudhā, mama sahadharmacāriṇī, prārambhādeva mahyametatkarmaṇi
sātatyena protsāhanaṁ sāhāyyaṁ ca adadāt | anuvādasyaitasya prasiddheḥ
pramukhaṁ kāraṇaṁ saiva vidyate |
bhūtapūrvapradhānamantribhiḥ mānanīyaiḥ aṭalabihārījīmahodayaiḥ, ḍāॅ.
muralīmanoharajośīmahodayaiḥ tathā ca prācārya vinodarāvapāṭhakamahodayaiḥ
mama kāvyānuvādaṁ sādyantaṁ paṭhitvā vistareṇa saha abhiprāyān preṣya
ahaṁ bhṛśamanugṛhītaḥ | sarvānetān dhanyavādān vitarāmi |
ḍāॅ. parāḍakaramahāśayāstu mama sākṣāt gurava eva | teṣāmāśiṣāḥ
sadaiva mayā prārthyante | te'pi sarvadā māmupakurvanti | aparā ca mama
hitaiṣiṇī śrīmati mṛdulā prabhurāma jośī nāma | anayaiva saṁskritagītarāmāyaṇasya
prathamaprakaṭasamārohasya ’mahārāṣṭra ṭāimsa' nāmani niyatakālike
savistaraparīkṣaṇaṁ kṛtvā tasmai prasiddhiḥ pradattā | eteṣāṁ sarveṣāmānṛṇyaṁ
gantuṁ na kadāpi śaklyam |
mahārāṣṭrarājyasya bhūtapūrvaḥ mukhyamantrī mā. manoharajośīmahodayaḥ
api saṁskṛta- gītarāmāyaṇasya ’sī. ḍī. ' kṛte prastāvanāṁ likhitavān |
tathā ca ’sī. ḍī. ' nirmāṇe sarvaśrī uhllāsa kulakarṇī, satisśa pādhye,
milinda karamarakara, pramoda sohonī, maheśa khanolakara, mahendra śeḍage,
subhāṣa haḍakara, tathā sau. mādhurī karamarakara, sau. nīlā sohonī etaiḥ
sarvaiḥ api aham anugṛhītaḥ | astu |
yadi eṣa gītānuvādaḥ, tena saha prakāśitā ’sī. ḍī. ' ca
saṁskṛtānurāgiṇāṁ rasikavarāṇāṁ paritoṣāya kalpetāṁ, tarhi tayoḥ prayojanaṁ
saphalībhavediti manye |
mumbāpurī 17- 11- 2006 sī. bhā. dātāra .
BACK TO TOP
atha saṁskṛta gīta- rāmāyaṇam
01 śrūyate śrīrāmeṇa svayam
prabhuṇā śrīrāmacandreṇa ārabdhasya aśvamedhasya avalokanārthaṁ
janānāṁ sāgaraḥ iva ayodhyāyāṁ samprāptaḥ āsīt |
tadānīṁ muniveṣaṁ dhārayantau dvau kumārau yajñamaṇḍapaṁ
praviṣṭau | tau āstāṁ maharṣeḥ vālmīkeḥ śiṣyau - lavakuśau |
śrīrāmacandram uddiśya tau prārthayatām ’āvāṁ
rāmacaritaṁ gātum icchāvaḥ |' tayoḥ prārthanā
śrīrāmacandreṇa anujñātā | tathāpi rāmakathāṁ gāyantau tau
kumārau ātmanaḥ eva putrau iti svayaṁ rāmacandraḥ na jānāti sma |
nivedakaḥ :
śrūyate śrīrāmeṇa svayam
kuśalavarāmāyaṇagītam ||
ubhau kumārāvekavayaskau
sajīvapratime rāmasyaitau |
sutau gāyato janakasucaritam
jyotiṣā tejonīrājanam ||1
rājasarūpau tāpasaveṣau
gandharvau nanu tapovanasthau |
vālmīkimanojātā bhāvāḥ
mānuṣaṁ vā''dadhate rūpam ||2
nanvetau pratibhā''mravanasthau
vasantavibhavaṁ gāyataḥ pikau |
bālaraveṇā''lapatau virutam
gāyato madhumāsaṁ mañjulam ||3
unmīlati sumamivauṣṭhayugalam
svaro gandhavat bibharti bhuvanam |
lolacañcalaṁ kuṇḍalayugalam
saṅgatau kalavīṇājhaṅkṛtam ||4
saptasurāṇāṁ svarlokasthāḥ
navāpagā nanu navarasapūrṇāḥ |
yajñamaṇḍape nanvavatīrṇāḥ
saṅgame śrotṝṇāṁ gāhanam ||5
puruṣārthāṇāṁ caturṇāṁ phalam
tatra paśyataḥ svajīvanapaṭam |
pratyakṣādapi śucitarabimbam
īkṣaṇaṁ nṛpaterbāṣpākulam ||6
sāmavedavat bālagāyanam
krameṇa sargo'nusarati sargam |
sabhāsthitastrīmunisacivānām
nayanajaṁ vahati kapole jalam ||7
tadā rāghavovihāyāsanam
dṛḍhamupajuguhe nijaṁ śaiśavam |
saṁyogo'yaṁ janakasutānām
ko'pi taṁ jānīte na param ||8
1
BACK TO TOP
02 ayodhyā manuracitaṁ nagaram
śrīrāmasya yajñamaṇḍape sakalāṁ śaktiṁ karṇasampuṭe
samānīya śrotāraḥ rāmacaritagāyanaśravaṇāya samutsukāḥ | svayaṁ
prabhuḥ rāmacandraḥ svarṇasiṁhāsanam adhiṣṭhāya svacaritaṁ śrotum
utkaṇṭhitaḥ | evaṁ sthite muniveṣadhāriṇau kuśalavau rāmākhyānaṁ
prastuvītaḥ -
kuśalavau -
sarayūtīre sthitam
ayodhyā manuracitaṁ nagaram ||
viśālatāyāṁ purasyāsthitam
prākārāṇāṁ rucirasaṁkulam
samāntarapathāṁ vitataṁ jālam
prayānti pathikā rathagajaturagāstena maṇḍitā bhṛśam ||1
sadane sadane ratnatoraṇam
sthāne sthāne ramyamupavanam
tatra vartate nṛtyagāyanam
mṛdaṅgavīṇānityavādanam, alakānagarīsamam ||2
striyaḥ suśīlā narā dhārmikāḥ
sutāḥ sarvathā nijakuladīpāḥ
janā nādayā na vā nāstikāḥ
gṛhe pure vā kvāpi vā'ntare nā'tṛpterdarśanam ||3
ikṣvākūṇāṁ kīrtibhūṣaṇo
nṛpo daśaratho dharmapālako
vāsavaḥ pure nabhasi śaśāṅko
ravī raṇe'sau kurute bakavān nijapurasaṁrakṣaṇam ||4
tasya bhūpatestisro bhāryāḥ
suvaṁśajātāḥ sumukhya āryāḥ
patisevāyāmakhaṇḍaniratāḥ
bahuśrutāstā rūpatejasā śobhante nirbharam ||5
tisṛṇāṁ strīṇāṁ prītisaṅgame
trilokasaukhyaṁ sadanaṁ tanute
nyūnaṁ tvekaṁ gṛhasthāśrame
praṇayākāśe nodayamayate tanayādityaściram ||6
śalyamekalaṁ kausalyāyāḥ
udāsīnatā ca sumitrāyāḥ
īśvarasevā kaikeyyāyāḥ
vyathā dāruṇā saikā satataṁ pīḍayate daśaratham ||7
rājasukhaṁ nanu janatāsaukhyam
asaṅkhyamanasāmekacintanam
sukhenāmunā vasunā vā kim ?
ṛtau vasante'tīte'pi kathaṁ kalpatarorna ca sumam ?||8
2
BACK TO TOP
03 kimevaṁ dalatīdaṁ mānasam ?
’ṛtau vasante'tīte'pi katham kalpatarorna ca sumam ?'
prajāḥ prajāḥ svāḥ iva pālayataḥ daśarathasya gṛhe tāvat
apatyābhāvaḥ iti ko'yaṁ daivadurvilāsaḥ | sarveṣāṁ ayodhyāvāsināṁ
manasi eṣaḥ eva praśnaḥ punaḥ punaḥ samuttiṣṭhati sma | kiṁ punaḥ
daśarathasya bhāryāṇāṁ kathā ?kausalyā tadyapi bāhyataḥ nirvikārā
adṛśyata, tathāpi tasyāḥ manasaḥ kā avasthā ?sā ātmagataṁ vadati - -
kausalyā :
kimevaṁ dalatīdaṁ mānasam ?
vīkṣya me latikāyāṁ sumanasam ||
malinamantaraṁ pūrvaṁ na kadā
asūyā na me jātu sapatnyā
adya kiṁ na sahe latikāśriyam ?1
hṛdaya, kimevaṁ sāhasamaśubham ?
rocate na te hariṇīśāvam
vṛthā kiṁ bāṣpākulamīkṣaṇam ?2
vilokya govatsagataṁ bhāvam
anubhavase kiṁ manasi matsaram ?
āntaraṁ kupyati maunaṁ katham ?3
bhojayate pakṣiṇī śāvakam
dṛśyamidaṁ te bhavati duḥsaham
kimetat durgatamāpatitam ?4
kimarthameṣā hyātmavañcanā ?
apatyaṁ vinā strī na ca pūrṇā
avetaṁ jīvitasāraṁ param ||5
śilā'pi sūte śilpamanupamam
hīnatarā kiṁ śilāyā aham
mano me nūnaṁ cintākulam ||6
vṛddhataraṁ kiṁ nāsmat gaganam ?
tatra jāyate tārasahasram !
niṣphalaṁ nūnaṁ me jīvanam ||7
3
BACK TO TOP
04 kuto'si khinnā, saṁhara mugdhe,
’kimevaṁ dalatīdaṁ mānasaṁ vīkṣya me latikāyāṁ sumanasam ?'
evaṁ yadā kausalyā cintitā āsīt tadā daśarathaḥ antaḥpuraṁ praviśya
abravīt - -
rājā daśarathaḥ - -
kuto'si khinnā, saṁhara mugdhe, dayite nayanajalam
devi, he kausalye, nūnam ||
vasantāgame tarau tarau nanu dṛṣṭaṁ navapallavam
āśākusumaṁ manasi madīye tathaiva jātaṁ navam
vāṇī śravaṇe kācidaguñjanmama sakhi niḥśabdam ||1
tanuṣva turagādhvaramiti vāṇī sā'ha tadā māṁ priye
’vihariṣyante mugdhā vedāścatvāraste gṛhe'
cintanametad bodhayate māṁ mamaivamiti jñātam ||2
tataḥ sumantraṁ nimantrya sacivaṁ cājñāpitavānaham
’vasiṣṭha- kāśyapa- jābālyādīnatrānaya satvaram'
guravaste māmādekṣyante kimiṣṭamācaraṇam ||3
samāgatebhyo gurubhyo mayā kathitaṁ me mānasam
mayaiva teṣāṁ kṛtaṁ samakṣaṁ manaso me manthanam
tadanu snigdhāṁ navanītasamāṁ ko'pyavadat vācam ||4
’manorathāste saphalā bhāvyā' , āha manodaivatam
’adya muhūrte mocaya turagaṁ, yātu sa vai satvaram'
’guruvacanaṁ me pramāṇa' mavadaṁ yuktvā karayugalam ||5
ānayāmyahaṁ deśādaṅgādṛṣyaśṛṅgaṁ svayam
samāpanīyaṁ tena saheṣṭyā kraturityapi yojitam
mantrāṇīdaṁ punantu nagaraṁ sadhūmaśucigandham ||6
sarayūtīre makhaṁ prakurmo dadmo dānaṁ muktakaram
kurmaścaramaṁ prayatnametaṁ snānamantataścāvabhṛtham
dāsyati devo hutāśano'sāvanantamabhilaṣitam ||7
4
BACK TO TOP
05 kṣitipate, svīkuru kṣīramidam
’dāsyati devo hutāśano'sāvanantamabhilaṣitam'
iti apekṣayā daśarathena yajñīyaḥ aśvaḥ visṛṣṭaḥ |
saṁvatsaraikasya paścāt saḥ pratinivṛttaḥ | rājño daśarathasya
prārthanāmanusṛtya ṛṣyaśṛṅgamuninā yajñaḥ samārabdhaḥ |
tatra akasmāt ko'pi raktavarṇaḥ mahāpuruṣaḥ prādurbhūtaḥ |
ghanagambhīreṇa api saumyasvareṇa saḥ rājānam avadat -
yajñapuruṣaḥ -
kṣitipate, svīkuru kṣīramidam
upasthitiṁ me tavādhvare'smin manye bahumānam ||
gataḥ samāptiṁ makhaste'dhunā
tṛptimāgatāḥ sarvadevatāḥ
atīva tuṣṭastvayi he rājan, śrīviṣṇurnūnam ||1
āgato'smyahaṁ tadīyājñayā
prasādamenaṁ śubhaṁ gṛhītvā
dānasyāsyaitasmāddānāt, nāparamupamānam ||2
gṛhāṇa svakare suvarṇapātram
payo vitara devīṣu cāntaram
kāmadhenudugdhādastīdaṁ, kṣīraṁ baladataram ||3
sevante tā yadā pāyasam
udare bhavitā vaṁśabījanam
janiṣyate tāsāmudarebhyo, vīracatuṣkaphalam ||4
prasaviṣyante mānavarūpān
tisro devyo viṣṇoraṁśān
dhanyastvamaho labhase rājan, īśvarajanakatvam ||5
ime kṛtārthe tvadīyanayane
kṛtārtho'pyahaṁ darśanena te
dehi narapate, ājñāmadhunā gamanāya svapadam ||6
5
BACK TO TOP
06 rāmo'jani bhāgyavaśāt
’janiṣyate tāsāmudarebhyo vīracatuṣkaphalam'
iti yajñapuruṣasya bhaviṣyavacanaṁ satyam abhavat | tena
pradattasya pāyasasya sevanena daśarathasya tisraḥ api bhāryāḥ garbham
ādadhata, yathākalāṁ ca putracatuṣṭayaṁ prāsuvata | kausalyāyāḥ
śrīrāmaḥ, sumitrāyāḥ lakṣmaṇaśatrughnau, kaikeyyāḥ ca bharataḥ
iti catvāraḥ putrāḥ ajāyanta | daśarathasya īpsitaṁ paripūrṇam | prāsāde
sukhasya sīmā eva nāvaśiṣṭā | nāgarikāṇām ānado'pi parjanyaparipuṣṭāḥ
nadyaḥ iva sakalasīmām ullaṅghya vardhamānaḥ āsīt | rāmādayaḥ bālakāḥ
hastajānucalanāvasthāṁ prāptāḥ | tathāpi ayodhyāsthitāḥ vanitāḥ
śrīrāmajanmanaḥ ānandagītam eva adyāpi gāyanti sma -
ayodhyāvāsinyaḥ striyaḥ -
śuddhapakṣe caitramāse tatra navamaṁ dinam
gandhito'pi pavana eṣa ūṣṇa iti katham ?
raviracalo mādhyāhne śirasi kathamayam ?
rāmo'jani bhāgyavaśāt, paśya sakhi sukham ||
kausalyonmīlayate yāvadakṣiṇī
putradarśanena svayaṁ vismitā janī
kaṇṭharodhanenājani bāṣpamocanam ||1
uditaṁ navasaukhyaparva rājamandire
suṣṇuvuratha vinadantyo dhenavo'ṅgaṇe
dundubhijo mattaravo'pūryatāmbaram ||2
āsuptā ātapena śrāntakuḍmalāḥ
kimiti kimiti pṛcchanto bhūya jāgṛtāḥ
pavanastānuccaraveṇāha sasmitam ||3
paurajanaṁ sukhavārtā sā gatā yadā
gehebhyo rājapathaṁ ke'pi dhāvitāḥ
ārabdhaṁ lalanābhirgītagāyanam ||4
puṣpāñjalimarpayate ko'pi bhūṣaṇam
hāsyarave praviluptaṁ śabdabhāṣaṇam
vādyānāṁ tālo'vardhata tu satvaram ||5
vīṇādhvaniravalupto nūpurasvane
santaptāḥ śṛṅgagalāstadapi tatra te
sambhrāntā āmratarau kokilā bhṛśam ||6
vīkṣante citramidaṁ diggajāśca te
sañcaranti navavarṇā gaganamaṇḍale
mauktikena cūrṇena nu vyāptamambaram ||7
nṛtyagāyane magnā sarvathā purī
tālasvaravarṇeṣu ca gāhate mahī
śeṣasahitamīṣadacaladavanimaṇḍalam ||8
6
BACK TO TOP
07 śyāmarāmacandro me'yam
’rāmo'jani bhāgyavaśāt paśya sakhi sukham'
etasmin ānandagāyane eva ayodhyānagarī nimagnā āsīt | śrīrāmaḥ
prāsāde dinamanudinaṁ vardhate sma | tasya aspaṣṭaśabdoccāraṇaṁ sarveṣāṁ
pramodakaraṁ bhavati sma | devī kausalyā bhaginīsamāḥ sapatnyaḥ avadat -
kausalyā -
śyāmarāmacandro me'yaṁ madaṅke karoti snānam
aṣṭagandhagandhopetaṁ virājate nīlaṁ kamalam ||1
śyāmarāmacandro me'yaṁ kareṇa me'śnāti grāsam
pratīkṣate śukavṛndamidaṁ sevanāya śeṣaṁ kavalam ||2
śyāmarāmacandro me'yaṁ ratnatalpamadhiśete'yam
vilīyate candro gagane vīkṣya lajjayā nanvetam ||3
śyāmarāmacandro me'yaṁ bandhubhiḥ sa ramate sākam
śubhrahīrakāṇāṁ madhye dyotate sunīlaṁ ratnam ||4
śyāmarāmacandro me'yaṁ bāndhaveṣu kurute sneham
mahājana api śikṣeyuḥ bālarāmacandrācaraṇam ||5
śyāmarāmacandro me'yaṁ tasya caitadanujatritayam
bhāgyarūpaślokasyaitat mamākhaṇḍacaraṇacatuṣkam ||6
śyāmarāmacandro me'yaṁ bhāṣate kimapyaspaṣṭam
tena saṁvadantaśca vayaṁ śabdamuccarāmo'spaṣṭam ||7
śyāmarāmacandro me'yaṁ gṛhaṁ karotīdaṁ skhalitam
skhaladgirā kurvantīme vaidikāḥ śrutīnāṁ paṭhanam ||8
śyāmarāmacandro me'yaṁ kāṅkṣate nabhaḥsthaṁ candram
krīḍatā niśāyāmamunā prajāgarti sakalaṁ bhuvanam ||9
śyāmarāmacandro me'yaṁ yuvā'cirādbhavitā nūnam
tadā varuṇadevaḥ karuṇāṁ pravarṣiṣyatīha yatheṣṭam ||10
7
BACK TO TOP
08 jyeṣṭhaṁ te he nṛpate dehi me sutam
’śyāmarāmacandro'yam' dineṣu gacchatsu śanaiḥ śanaiḥ
vardhamānaḥ śrīrāmaḥ bālavayaḥ prāptaḥ | tena dhanurvedena saha
dharmagranthāḥ api paṭhitāḥ | tena saha tasya bhrātaraḥ api
sakalavidyānipuṇāḥ ajāyanta | krameṇa te rājasabhāmapi saṁnidhātuṁ ārabhanta |
ekadā daśarathaḥ saputraḥ rājasabhāyām āsthitaḥ āsīt | tadā akasmāt
maharṣiḥ viśvāmitraḥ tatra samāyātaḥ | rājā daśarathaḥ tasya svāgataṁ
vyājahāra avadacca, ’he muniśreṣṭha, api asti kiṁcit yad bhavatāṁ
kṛte ahaṁ kartuṁ śaknomi ?' nṛpavacanena āśvāsitaḥ
viśvāmitraḥ prāha -
viśvāmitraḥ :
jyeṣṭhaṁ te he nṛpate dehi me sutam
eka eṣa kartumalaṁ yajñarakṣaṇam ||
māyāvī kurute māṁ,
daityagaṇo'mitapīḍām
makhamanekaśo vidhāya, na tu samāpanam ||1
śāpamahaṁ dadmi kathaṁ,
dīkṣitaḥ kṣamī nityam
tat tyajāmi makhabhaṅge, sarvathā sthalam ||2
yajñe punarārabdhe,
pīḍayanti punarapi te
kuṇḍadīpane'bhiyānti yajñamaṇḍapam ||3
asurāste vedyāmapi
māṁsaśoṇitaṁ kṣipanti
nṛtyanti ca mantrapaṭhaṇabhañjane sukham ||4
bālavīrarāmastān
prakharatayā daṇḍayatām
bālo'pi sa tasya sattvamanupamaṁ param ||5
śaṅkā te bhavati katham ?
nṛpaśaraṇaṁ yāce'ham
śabdaṁ te pālayataḥ sambhramaḥ katham ?6
prāṇādhikamabhivacanaṁ
raghuvaṁśe dharmo'yam
paśya sarvathā siddho rāghavaḥ svayam ||7
kausalye kiṁ śocasi ?
vīrajanī kiṁ bibheti ?
raṇarate sute dhanyaṁ kiṁ na kulayugam ?8
mārīco'sau subāhu-
rugrabāhudaityacamūḥ
tyakṣyati svayaṁ śastraṁ vīkṣya rāghavam ||9
śrīrāma, tvaṁ prasīda,
cāpabāṇamapi gṛhāṇa
anvetu sa icchati cet, tvadanujaḥ sukham ||10
8
BACK TO TOP
09 nāśaya trāṭikāṁ rāma, śīghram !
’jyeṣṭhaṁ te he nṛpate dehi me sutam'
iti viśvāmitramaharṣeḥ prārthanām avadhīrayituṁ na śaśāka rājā
daśarathaḥ | niṣaṅgapṛṣṭhau cāpahastau rāmalakṣmaṇau viśvāmitreṇa
saha prayāṇāya siddhau | kartavyaparipālanasya garīyastvam avadhārya mātuḥśrī
kausalyā putravātsalyaṁ nigṛhya putrābhyāṁ ’vijayinau bhavatam' iti
āśiṣaḥ dadau | mahārājaḥ daśarathaḥ tayoḥ mastakayoḥ avaghrāṇaṁ cakāra |
tataḥ rāmalakṣmaṇau prathamaparākramārthaṁ maharṣiṇā viśvāmitreṇa
saha rājaprāsādāt prasthitau | yātrāyāṁ bhagavān viśvāmitraḥ tābhyāṁ
vividhāḥ kathāḥ akathayat, vividhāḥ śastrārthavidyāḥ aśikṣayat ca |
evaṁ te trayaḥ api yāvat malada- karuṣa- deśasya parisaraṁ
prāptāḥ tāvat sahasā aśanipātasya iva dāruṇaḥ śabdaḥ taiḥ śrutaḥ |
kācana mahākarāladarśanā rākṣasī teṣāṁ mārgam avarudhya sthitā āsīt |
tadā prakṣubdhaḥ maharṣiḥ viśvāmitraḥ śrīrāmam ājñāpayat -
viśvāmitraḥ -
yuṅkṣva re kārmukaṁ, muñca re sāyakam
nāśaya trāṭikāṁ rāma, śīghram !
duṣṭamāyāvinī śāpitā yakṣiṇī
vartane, darśane kutsiteyam ||1
vīkṣya taptaṁ tathā''raktanetradvayam
vīrudho jajvalurdagdhamapi kānanam
atulabalagarvitā sākṛtiḥ krūratā
janayate khalu ghṛṇāṁ krūrarūpam ||2
paśya daṁṣṭrāradān śṛṇu ca hāsaṁ tathā
mṛtamahāhastinā''pūritā nanu guhā
mṛtyuchāyā yathā''kramati sā nastathā
karṣa cāpasya jyāṁ chinddhi tandrām ||3
tiṣṭhasītthaṁ kuto ?muñca sadyaḥ śaram
mṛtyurasyāstvametadapi jānāmyaham
janahite strīvadho marṣaṇīyaḥ smṛto
bodhaye tvāmahaṁ dharmatattvam ||4
daityakanyā purā grasitumaicchad dharām
avadhadindraśca tāmāsurīṁ mantharām
viṣṇunā dharmiṇā śukramātā hatā
lubdhakā bhavati siṁhasya bhakṣyam ||5
dhāvitā ḍākinī prakupitā nirbharam
prahiṇu narakaṁ ca tāṁ sadya etatkṣaṇam
suragaṇo'pekṣate vikramaṁ rāma te
śauryacandro'yatāṁ paurṇimātvam ||6
9
BACK TO TOP
10 ehi rāma satvaram
’nāśaya trāṭikāṁ rāma śīghram |'
iti ādeśam anusṛtya śrīrāmaḥ tāṭikāyāḥ vadhaṁ kṛtavān |
tadā devagandharvāḥ gaganāt puṣpavṛṣṭiṁ cakruḥ | rāmalakṣmaṇābhyāṁ
saha viśvāmitraḥ siddhāśramaṁ nāma ātmanaḥ tapovanaṁ prāpnot yajñaṁ
ca ārabhata | yajñe tasmin vighnaṁ kurvāṇaṁ mārīcaṁ śrīrāmaḥ mānavāstraṁ
visṛjya mahāsāgare pracikṣepa, āgneyāstreṇa subāhum api
jaghāna | evaṁ viśvāmitramuneḥ yajñaḥ yathāvidhi pūrṇatāṁ gataḥ |
tadānīmeva mithilādhipatinā janakena api mahāyajñaḥ āyojitaḥ āsīt |
tasmin yajñe upasthātukāmāḥ āśramasthāḥ sarve api ṛṣayaḥ rāmalakṣmaṇau
ātmanā saha mithilānagarīṁ gantuṁ vijñāpayāmāsuḥ -
kaścid āśramavāsī -
ehi rāma satvaram
grahītuṁ mithilāyā darśanam ||
mithilāyā api draṣṭavyataraḥ
rājarṣirasau janakanṛpālaḥ
yena kalpitaṁ nagare'pūrvaṁ, yajñopakramaṇam ||1
tatra sunābhaṁ nāma kārmukam
yajñamaṇḍape pratiṣṭhāpitam
tryambakadevo yacca gṛhītvā, jaghāna tripurāsuram ||2
nidhāya bhavane tacchivacāpam
pūjayate tajjanako'nudinam
viśāladhanuṣā tena samānaṁ, jagati na cāpāntaram ||3
deśadeśato nṛpā āgatāḥ
vīkṣya dhanuṣyaṁ stimitā jātāḥ
dṛṣṭvā tasyoddharaṇe teṣāṁ, balavatsaṁpreraṇam ||4
devā daityā narāḥ kinnarāḥ
uddhartumado na lavaṁ śaktāḥ
cāpasya tu tat paramadṛḍhatvaṁ, naivānamitaṁ lavam ||5
taniṣyate ko vikṛṣya vedam
kariṣyate tad dhanurādhijyam ?
asau na jāto moktuṁ prabhavet, tasmādyo vā śaram ||6
ubhau dhanvinau janmanā yuvām
dhanurīkṣethāṁ nijanayanābhyām
paśya rāghava, svayaṁ svabandhorautsukyaṁ kīdṛśam ||7
prasthitāśca munayaḥ sotsāham
saṁgacchethāmetaiḥ sārdham
yadi pravāso bhaved yuvābhyāṁ, bhāgyatarostatphalam ||8
10
BACK TO TOP
11 adya vai śāpavimuktā'bhavam
’ehi rāma satvaraṁ, grahītuṁ mithilāyā darśanam |'
etam āgraham upekṣituṁ na śaśāka śrīrāmaḥ |
munijanaiḥ sārdhaṁ saḥ salakṣmaṇaḥ mithilāṁ gantuṁ prasthitaḥ |
mārge maharṣiḥ viśvāmitraḥ tābhyāṁ vividhāḥ kathāḥ aśrāvayat |
evamadhvānamākramantaḥ te kamapi jīrṇaṁ viviktam āśramaṁ prāptāḥ |
’kimartham ayam āśramaḥ viviktaḥ ?' iti rāmeṇa pṛṣṭe
sati viśvāmitraḥ tasmai ahalyāvṛttāntaṁ nivedya svacaraṇasparśeṇa
ahilyāyāḥ uddhāraṁ kartum ājñāpayāmāsa |
śilāvat patitāyāḥ ahalyāyāḥ dehāt śrīrāmasya
caraṇasparśeṇaprakāśakiraṇāḥ iva sphuritāḥ madhurasvarāḥ ca śrutāḥ |
ahalyā -
rāma, te caraṇasparśādaham
adya vai śāpavimuktā'bhavam ||
tvayā nirmitaṁ karuṇāśilpam
punarapi prāptaṁ mayā vapuridam
bandhavimuktāścumbantīme śvāsāste padayugam ||1
punarnayanayorlabdhā dṛṣṭiḥ
paśyāmi tvāṁ, tvayi sṛṣṭimapi
kapolayorme śītoṣṇānāmaśrūṇāṁ siñcanam ||2
śravaṇacetanā punarapi jātā
uktiramūlyā manasā'vagatā
’jāgṛhi vatse' kenacidutaṁ vacanaṁ karuṇāmayam ||3
pulakitametad bhugnaśarīram
jāne padayostava saṁsparśam
kuṅkumarajasā padayoste me bhālaṁ nanu rañjitam ||4
maune jātaṁ punarapi vacanam
patitapāvano rāma, nanu tvam
tavaiva kṛpayā cādya sañcitaṁ sudhayā hālāhalam ||5
patitapāvano raghurājastvam
karavāṇi tu te kathaṁ pūjanam
arpitametat pade tvadīye sarvaṁ navajīvanam ||6
11
BACK TO TOP
12 śṛṇuta svayaṁvarākhyānam
’adya vai śāpavimuktā'bhavam | . | '
etaiḥ vacanaiḥ ahalyā kṛtajñatābhāvam adarśayat |
atha gautamāśrame kaṁcitkālaṁ viśramya sarve munayaḥ rāmalakṣmaṇābhyāṁ
saha mārgasthāḥ abhavan | mithilānagarīm āgatāḥ te sarve rājarṣiṇā janakena
yathāvidhi satkṛtāḥ | rāmalakṣmaṇau daśarathanandanau iti śrutvā janakaḥ
bhṛśaṁ muditaḥ | ’etau rājakumārau tava viśālaṁ śivacāpaṁ draṣṭumutsukau'
ityapi viśvāmitraḥ janakamahārājāya akathayat |
anyedyuḥ samastajanasamakṣaṁ mithilādhipatiḥ janakaḥ tat mahācāpaṁ
mallaiḥ rājasabhām ānāyayat | rāmalakṣmaṇau tad rudracāpaṁ praṇatavantau |
paścād sarveṣu nṛpāntareṣu dhanuruddharaṇe asamarthatāṁ gateṣu, rājarṣau
janake ca cintākule jāte, śrīrāmaḥ dhanuruddharaṇāya janakamahārājasya
anujñāṁ prārthayata | ’avaśyam' iti tena anujñāte śrīrāmaḥ tad dhanuḥ līlayā uddhṛtavān, tasmin ca pratyañcām āropayituṁ yāvat saḥ prāyatata,
tāvat aśanipātasya iva mahāsvanaṁ kṛtvā tat dhanuḥ dvidhā bhinnam |
tat adbhutaṁ ceṣṭitaṁ dṛṣṭvā janakaḥ nitarāṁ vismitaḥ, tasmādapi adhikaṁ
harṣitaḥ | acirādeva saḥ rāmeṇa saha vīryaśulkāyāḥ sītāyāḥ vivāhasya
prastāvaṁ viśvāmitrasya purataḥ asthāpayat | viśvāmitreṇa api saḥ prastāvaḥ svīkṛtaḥ | yathākālaṁ śrīrāmaḥ sītayā saha vivāhena baddhaḥ |
sītāyāḥ bhaginīnāṁ - urmilā - māṇḍavī - śrutakīrtīnāṁ - vivāhāḥ anukrameṇa
śrīrāmasya bandhubhiḥ - lakṣmaṇa - bharata - śatrughnaiḥ - saha saṁpannāḥ |
saḥ nanu mahān avarṇanīyaḥ samārohaḥ saṁjātaḥ | prathamaparākramārthaṁ
prāsādāt niṣkrāntau rāmalakṣmaṇau svavadhūbhyāṁ saha ayodhyāṁ
pratinivṛttau | teṣāṁ gamanasya paścādapi suciraṁ mithilāyāṁ bandinaḥ
sītāsvayaṁvarākhyānaṁ gāyanti sma -
bhāṭacāraṇāḥ -
ākāśenā''baddhā nūnaṁ dharaṇījananīyam
śṛṇuta svayaṁvarākhyānaṁ sītāsvayaṁvarākhyānam ||
śrīrāmeṇoddhṛtaṁ līlayā raudraṁ śivacāpam
mithilādhipatermanovāñchitaṁ tena suparipūrṇam
kanyābhāgyaṁ sthitaṁ śyāmalaṁ tasyāgre mūrtam ||1
mugdhā sītā''rānnirīkṣate rāmaṁ cāpadharam
samānīya locanayoryāvat sarvaṁ nijasattvam
kapolayugale vikasati lajjāprasūnamāraktam ||2
unnamayya pakṣmaṇī vīkṣate yāvat sā mugdhā
taḍitstanitavat bhīṣaṇanādastadā śrutaḥ sahasā
śrīrāmeṇa dvidhā bhañjitaṁ raudraṁ śivacāpam ||3
timirāndhāste sarve bhūpā mūḍhā iva jātāḥ
sphuṭaṁ hasantī manasi lajjitā bhūmisutā sītā
sacintanayane janakasya gate tatkṣaṇamānandam ||4
jagāda janako viśvāmitraṁ taṁ sanamaskāram
daśarathaputrāya me cārpaye duhitaramadyāham
tṛptasītayā nimīlite nijanayane sānandam ||5
janakājñāmanusṛtya jānakī hyudatiṣṭhanmandam
gatiścañcalā cañcalamadhikaṁ mālyaṁ hastagatam
gaurau caraṇau tadā tadīyau prāptau saukhyapadam ||6
āraktoṣaḥprabhā vyāpnute yathā nabho nīlam
tathā vyāpnute rāmaśarīraṁ nūpuraravatālam
sabhāmaṇḍape jātaṁ māyābrahmaṇośca milanam ||7
mālāṁ natarāmasya jānakī nyaveśayat kaṇṭhe
tadā'bhyanandan surā ubhau tau karatālargagane
ghoṣo'sau maṅgalavādyānāṁ prāptastacchravaṇam ||8
rāma īśvarāṁśo dharāyā duhitā sā sītā
gandharvairapi susvareṇa sā jayagāthā gītā
ākāśenā''baddhā dharaṇījananīyaṁ caivam ||9
12
BACK TO TOP
13 śaṁsāma toṣaṁ katham
svayaṁvarasya paścāt kailāsaśṛṅge ive dhavalottuṅge rājaprāsāde
śrīrāmaḥ gṛhasthāśramasukham aśnute sma | śrīrāmaḥ susvarūpaḥ,
mahāvikrāntaḥ, dhīrodāttaḥ, tathā ca jñānavānapi vinamraḥ
āsīt | ataḥ saḥ prajāsu nitarāṁ priyaḥ jātaḥ | etad vilokya
vṛddhaḥ daśarathaḥ ’śrīrāme rājyābhiṣekaṁ kṛtvā
viśrāntisukhaṁ labheya' iti manasi kṛtavān | saḥ
svasaṁkalpaṁ gurubhyaḥ, sacivebhyaḥ tathā ca svabhāryābhyaḥ
kathayāmāsa | sarve'pi te saṁkalpam enaṁ sānandaṁ anvamodanta |
prajājanāḥ api harṣanirbharāḥ saṁjātāḥ | tadā rājā daśarathaḥ
udghoṣayāmāsa - ’caitramāse puṣyanakṣatre śrīrāmaḥ
siṁhāsanam ārokṣyati' iti | tadā urmilādayaḥ bhaginyaḥ
sītāyāḥ mandiraṁ gatvā samodavinodaṁ tāmucuḥ -
urmilā, māṇḍavī, śrutakīrtiśca -
śaṁsāma toṣaṁ nāma sakhi te, śaṁsāma toṣaṁ katham
sītānātho bhūṣayitā śvo'yodhyāsiṁhāsanam ||
rāme siṁhāsanādhiṣṭhite
upasīdasi vāmāṅge sīte
manāg garvite, manāg lajjite
rājabhūṣaṇaṁ bhūṣayate te rūpaṁ nanu śobhanam ||1
guravo, munayaḥ sametya nikaṭam
saptanadīnāṁ sekṣyanti jalam
ubhayavaṁśayostad dhanyatvam
dundubhinādastadā śroṣyate ghanagambhīro'niśam ||2
jane mānyatā bhartṛsamānā
rājñīpadavīṁ prāpnoṣi yadā
aputrā'pi tvaṁ bhavasi sumātā
prajājanānāṁ mātṛpadaṁ te svīkaraṇīyaṁ param ||3
tavaivāṅkitā bhavitā dharaṇī
kanyā bhavitā mātṛsvāminī
kena sevitā sampadīdṛśī
bhavitā phaladalakusumamaṇḍitā bhūmātā santatam ||4
patitoddhārakarāmeṇa samam
patitapāvane he sīte tvam
bhuṅkṣva dharāyāṁ svargīyasukham
vyāpnotu ca te yaśaḥprabhā sā dhavalā bhuvanatrayam ||5
tvameva devī, sevikā vayam
tvadīyacaraṇe līnāḥ satatam
yathecchamadhunā dehyādeśam
tvadīyacaraṇe matirasmākaṁ bhavatu natā santatam ||6
na ca parihāsastviyamevecchā
sudaivasya te bhavatu na kakṣā
taveśakṛpayā bhavatu surakṣā
bhavatu kadā na ca dṛṣṭyā'smākaṁ bhāgyaṁ te bādhitam ||7
śṛṇu sakhi paricitapadaravametam
chāyayā'pi tanusauṣṭhavamuktam
darśanāya te rāmāgamanam
ataḥ salajjaṁ priyasakhi nūnaṁ kaccit te vīkṣaṇam ?8
13
BACK TO TOP
14 mā laṅghaya vacanam
’sītānātho bhūṣayitā śvo'yodhyāsiṁhāsanam'
enayā vārtayā prāsādena saha nagaramapi prahṛṣṭam | prajājanāḥ
ānandotsave nimagnāḥ | kausalyā iva sumitrā, tathā kaikeyī api mudānvite jāte |
tathāpi mantharā nāma kācit kubjā dāsī kaikeyyāyaḥ manaḥ kaluṣitaṁ
kurvatī prāha, ’yataḥ rājā daśarathaḥ bharate mātulagṛhe dūre gate
sati rāme rājyābhiṣekaṁ kurute, tataḥ tasya manasi kimapi kaitavaṁ vidyate |
vastutaḥ bharataḥ rājye pratiṣṭhāpayitavyaḥ, śrīrāmaśca apasārayitavyaḥ |'
prathamaṁ kaikeyī tām ahasat anindacca | tathāpi śanaiḥ śanaiḥ
mantharākalpitaṁ viṣaṁ tasyāḥ buddhau ārūḍham | mantharāyāḥ
mantritena tasyāḥ manasi asūyā samutpannā | sā sakrodhaṁ daśaratham
upālabhamānā vyāharat,
kaikeyī
mā laṅghaya vacanaṁ prabho me, mā laṅghaya vacanam
vitara nātha me bharate rājyaṁ, rāme vanavāsam ||
nāpekṣe tava dayāsāntvanam
ādau pālaya svadattaśabdam
mātulagehāt pratyānaya me bharatamiha tvaritam ||1
sutarāgādiva bhraṣṭamatistvam
kuruṣe kasmāt vada vikṣepam
śobhate'tha kiṁ vacanavighāto raghuvīrasyaivam ?2
śambareṇa te jātaṁ ghoram
daṇḍake vane raṇamindrārtham
kena prayuktastadā rathe te hastākṣastvaritam ?3
saṅgare tadā labdhvā vijayam
api smarasi vā tvayā kimuktam ?
priye pradattaṁ varadvayaṁ te, kathaya kimabhilaṣitam ?4
vanitocitacāturyeṇāham
arakṣamadyāpi ca tadvacanam
adya tu yāce varadvayamahaṁ dṛṣṭvocitasamayam ||5
yaccha varābhyāmadhunā mahyam
siṁhāsanametad bharatārtham
caturdaśābdaṁ vijane vāsaṁ rāmāya ca tūrṇam ||6
pakṣapāti tava premaivedam
asmin na sahe tvadhikaṁ vonam
udāravacasā varau pradattāvatha kiṁ niḥśvasitam ?7
prāsādānniṣkāsaya rāmam
ullaṅghaya vā raghukuladharmam
labhasvātha vā yaśaḥ pālayannātmoditavacanam ||8
mūrcchā'satyā bāṣpamalīkam
sampadi sakto rāmo nūnam
tadārādhanaṁ kevalamekaṁ prabalaṁ te vyasanam ||9
sīdatu gaganaṁ, dalatu dharā vā
vāraṁ vāraṁ kuto'bhyarthanā ?
varaparipūrtiṁ vinā na caramaṁ niḥśvasimi śvāsam ||10
14
BACK TO TOP
15 rāma, mā yāhi vanaṁ ghoram
’mā laṅghaya vacanaṁ prabho me'
iti kaṭhoraiḥ śabdaiḥ kaikeyī vāraṁ vāraṁ daśarathasya mastake
vajraprahārān iva akarot | paramāṁ karuṇāvasthāṁ prāptaḥ saḥ tāṁ
prārthayata, tasyāḥ dayām ayācata, tasyāḥ purataḥ sāṣṭāṅga-
praṇipātam akarot, tathāpi tasyāḥ durāgrahaḥ lavamapi na kṣīṇaḥ |
kiṁkartavyamūḍhaḥ saḥ tūṣṇīṁ sthitaḥ | tadānīṁ mandiradvāramāgataṁ
sumantraṁ kaikeyī ājñāpayāmāsa, ’rāmacandram iha ānaya |'
abhiṣekam apekṣamāṇaṁ śrīrāmaṁ gṛhītvā sumantraḥ kaikeyīmandiraṁ
prāptaḥ | tatra mlānavadanam, adhomukham, mūkībhūtaṁ ca rājānaṁ
vīkṣya rāmaḥ cakitacintitaḥ jātaḥ | kaṭākṣeṇa eva saḥ kaikeyīṁ
tatkāraṇaṁ pṛṣṭavān | sā sarvaṁ vṛttāntaṁ tasmai nyavedayat
avadacca, ’saḥ svamukhena tvām ākhyātuṁ na dhṛṣṇoti | tathāpi
ayodhyāyāḥ rājyaṁ bharatena labdhavyaṁ, tvayā ca caturdaśa varṣāṇi
vane vastavyam iti sa icchati |' rājā daśarathaḥ tu svayaṁ kimapi
vaktuṁ na śaśāka | tadā tasya maunam eva tasya saṁmatiḥ iti vimṛśya
rāmaḥ avilambenavanagamanāya siddhaḥ | vṛttāntametaṁ jananyai nivedayituṁ
saḥ kausalyāḥ mandiraṁ prāptaḥ |
dhavalaveṣaṁ paridhāya kausalyā agnaye āhutim arpayantī śuddhāsane
upaviṣṭā āsīt | śrīrāmam āgataṁ vilokya pramuditā sā tasmai āsanam
adadāt | tathāpi rāmaḥ na kevalaṁ āsanaṁ na jagrāha, pratyuta
’pitrājñām anusṛtya ahaṁ vanavāsāya prasthitaḥ' iti
saḥ tasyai akathayat | kausalyā hatabuddhā iva jātā |kaikeyyāḥ durāgrahaḥ,
daśarathasya varapradānam, rāmasya ca kartavyapālananigrahaḥ
etat kimapi boddhuṁ sā na śaśāka | śrīrāmaṁ dṛḍham āliṅgya
sā ārtasvareṇa āha -
kausalyā -
ullaṅghyemaṁ jananīsnehaṁ dehalyā sahitam
rāma, mā yāhi vanaṁ ghoram ||
vratairagaṇitaiḥ suta jātastvam
sukhamadadāḥ kiṁ duḥkhāyaivam ?
kaṇṭhagatā me prāṇāstanurapyākrandati karuṇam ||1
mūḍhasapatnī kaikeyī sā
abalā sā nanvahamiva mātā
ādekṣyati kiṁ vanagamanārthaṁ nijaputraṁ bharatam ?2
tṛpyatu kāmaṁ tadakṣiyugalam
bhunaktu bharato sukhena rājyam
prahiṇoti tvāṁ kuto vairiṇī vṛthaiva kāntāram ?3
adhunā kathaye yadanirvācyam
asau priyatarā tasya madadhikam
kasmāyapi nādyāvadhi kathitaṁ mūkamidaṁ duḥkham ||4
tadīyanayanānalapradīptam
kathaṁcidāyurmayā yāpitam
āsthitamāsīt śāsane tu te tasyānte śamanam ||5
upadiśāmi te kathaṁ tvadharmam ?
toṣayasva te janakamavaśyam
labhasva tāvattasyānumatiṁ netuṁ māṁ vipinam ||6
kathaṁ dhriye suta, tvayā vinā'ham ?
kathaṁ sahe tava rāghava viraham ?
jamadagnisamastātaste kiṁ mama nādiśati vadham ?7
kareṇa tava me prayaccha maraṇam
vṛṇīṣva rājyaṁ vā vanavāsam
adehā tadā tvadanugāminī vicariṣyāmyaniśam ||8
15
BACK TO TOP
16 rāmādaparaḥ kurute ko'tra śāsanam ?
’rāma mā yāhi vanaṁ ghoram'
iti kausalyayā vāraṁ vāraṁ vividhaṁ vijñapto'pi śrīrāmaḥ
svaniścayāt na virarāma | pratyuta saḥ tām eva vijñāpayāmāsa,
’amba, mama vanavāsagamanasya āghātena mahārājaḥ daśarathaḥ
ādau eva nitarāṁ śokamagnaḥ | evaṁ sthite tavāpi mayā saha
araṇyagamanam ucitaṁ na manye |' eṣā rāmasya prārthanā
kausalyāyāḥ kṛte anullaṅghanīyā abhavat | tathāpi kimapi
anuktvaiva etat sarvaṁ prekṣamāṇaḥ lakṣmaṇaḥ tad asahamānaḥ
sakrodhamāha -
lakṣmaṇaḥ -
rāmādaparaḥ kurute ko'tra śāsanam ?
khaḍgakaraḥ prekṣe'haṁ tannanu svayam ||
prabhurapi he rāma kathaṁ mohajālapatitastvam ?
kathaye te pāpamahaṁ pāpināṁ sphuṭam ||1
naiva varaṁ, na ca vacanaṁ, kaikeyīcchati rājyam
viṣayāndho manute tāṁ bhūpatiḥ param ||2
sutaghātaṁ vāñchantau kīdṛśau nu tau pitarau
vacanamasau dattaṁ te laṅghate katham ?||3
viṣayasukhāsakto'yaṁ laṅghayate nijavacanam
sarvathā tu pālayate strīdurāgraham ||4
kaikeyīdattavarau kathametāvadya smṛtau ?
adyāvadhi naiṣa tathā vā''bravīt katham ?5
mattamataṅgajavatte daivamihābhikramate
vidadhe'haṁ tasya rāma, rajjubandhanam ||6
svīkuruṣva rājapadaṁ, kurute ko'pyatha vighnam
preṣayāmi yamasadanaṁ taṁ ca tatkṣaṇam ||7
āgacchatu trailokyaṁ tarjayāmi tatsarvam
paśyāmi ca vṛddhapitā kiṁ karotyayam ||8
śataśataśaḥ śaradastvaṁ rāghava pālaya bhuvanam
siddhaste rakṣaṇāya pṛṣṭhato'smyaham ||9
āyāntaṁ daṇḍayate bhrātā na ca dāsaste
tava mātuḥ śapathenābhiśṛṇomyaham ||10
16
BACK TO TOP
17 yatra hi rāmastatra hi sītā
’rāmādaparaḥ kurute ko'tra śāsanam ?'
iti sarvān tarjayantaṁ lakṣmaṇaṁ śrīrāmaḥ kathaṁ kathamapi
sāntvayāmāsa | tadanantaraṁ saḥ sītāyāḥ mandiraṁ prāpa | tasyai
sarvaṁ vṛttāntaṁ nivedya saḥ vanagamanāya tasyāḥ anujñām
yayāce | tacchrutvā vihasya sītā uvāca -
sītā -
āmantrayase kuto māṁ vṛthā ?
yatra sa rāmastatra hi sītā ||
yāsi vibho, tvaṁ yenā'pi pathā
prayāmi puratastenaiva pathā
vanavāsādapi nāhaṁ bhītā
samīpe hi tvaṁ bhāgyavidhātā ||1
mama sānnidhye tvayi sati nāthe
prāsādādapi toṣo vipine
siṁhasanatāṁ śilā'pyeṣyate
yadā'dhiṣṭhitā nanu sā bhavatā ||2
paśavo, danujā adayā vipine
bhayaṁ na tebhyo manasīṣanme
paścādagre cāpadharau me
yāvad yātaḥ śaradhiṁ dhṛtvā ||3
yatpadalābhaṁ kṛtvā hṛdaye
līnā''samahaṁ dharaṇījaṭhare
tatpadavirahaḥ kathaṁ kāryate ?
diśasi kutastvaṁ divyamidaṁ mā ?4
kasya kṛte sadane nivaseyam ?
virahāgnau kiṁ mudhā jvaleyam ?
chatraṁ bharate kiṁ paśyeyam ?
kimahaṁ kuryāṁ dāsyaṁ ca vṛthā ?||5
api kaikeyyā prāptāstrivarāḥ ?
api tava citte vasati mantharā ?
santāpayase kuto māṁ vṛthā ?
tyajyate tvayā kimahamanāthā ?6
vanavāso mama bhavati lalāṭe
avagatametanmayā śaiśave
manujajīvane sukhaduḥkhamaye
vyathā sukhayate prītisaṅgatā ||7
bandhanametat śatajanmīyam
vicchedaya tvaṁ chinadmi nāham
āgacchāmi tvayā saha vanam
kiṁ na ca jāyā bhartṛrabhinnā ?8
patirhi chāyā patiravataṁsam
patipadapūjanamakhaṇḍamaniśam
āryastrīṇāmidaṁ jīvanam
vighnaṁ kuruṣe tatra kiṁ vṛthā ?9
maunaṁ bhajase kutastvamadhunā ?
kativāramahaṁ namāmi śirasā ?
ahaṁ jalpatī kvacidaparāddhā
kṣantavyā kiṁ nāhaṁ bhavatā ?10
17
BACK TO TOP
18 tiṣṭha sumantraka, sthāpaya ca ratham
’yatra sa rāmastatra hi sītā' etaṁ sītāyāḥ nirdhāraṁ niśamya
rāmacandraḥ tasyāḥ tena saha
vanagamanaprārthanāṁ vihantuṁ na śaśāka | saḥ avadat, ’sīte,
eṣa te saṁkalpaḥ ubhayayoḥ kulayoḥ bhūṣaṇapradaḥ | sarvāṇi te
dūkulāni, alaṅkārāṇi viprebhyaḥ prayaccha, vanaprayāṇārthaṁ ca
udyatā bhava |' anantaraṁ rāmalakṣmaṇau sītā ca vanavāsārthaṁ
prasthitāḥ | trayo'pi te rājaveṣaṁ parityajya valkalāni paridadhuḥ
. sakalān gurujanān, nagarajanān, sacivān, sevakān,
mātarau, śatrughnaṁ suhṛdaḥ ca āmantrya te rathaṁ ārohan |
sumantreṇa rathaḥ pracoditaḥ | rathe pracalite tu prajājanānāṁ
prakṣobhaḥ śabdarūpeṇa prakaṭaḥ abhavat | sumantram āhūya te taṁ
rathaṁ sthāpayituṁ prārthayanta -
ayodhyāprajājanāḥ :
puruṣāḥ :
rāmo'nusarati kartavyapatham
tiṣṭha sumantraka, sthāpaya ca ratham ||
tiṣṭhatu sītā, tiṣṭha raghupate
yāvad bhāle padarajo'rpyate
bhavati kimetat tarkātītam ||1
atrā''gantā rāmaśāsanam
adyāpi ca tannayane svapnam
manoratho'sau bhagno'kāṇḍam ||2
śyāmaṁ gaganaṁ raghunātho'yam
uṣaḥprabhā sītādevīyam
api nekṣyete caturdaśābdam ?3
lupte chatre caturdaśābdam
atra tamisrā tāvatkālam
atijīvati kiṁ mūrcchitanagaram ?4
striyaḥ :
kaikeyī sā kutra vinaṣṭā ?
durgatimetāṁ paśyatu duṣṭā
nānartho'yaṁ tadīyacaritam ||5
vitaratu bharate rājyapadaṁ sā
kintu jayaśrī rāghavamanugā
prathamamayodhyā parājiteyam ||6
puruṣāḥ :
ubhau mūrcchitāviha te pitarau
kva yāsi rāghava vihāya dīnau ?
nayātmanā saha nagaramathānam ||7
aśrupaṭenāvṛte locane
vaca rāghavo vā ratho vartate ?
kaṇṭhe ruddhaṁ kampitavacanam ||8
18
BACK TO TOP
19 jaya gaṅge jaya jahnusute
’tiṣṭha sumantraka, sthāpaya ca ratham'
eṣā nagarajanānāṁ prārthanā śrīrāmasya rathaṁ
roddhuṁ nāśaknot | salakṣmaṇasītaḥ rāmaḥ vegena
ayodhyāyāḥ bahiḥ jagāma tasmin dine ayodhyāyām ekasmin
api gṛhe na agniḥ pradīptaḥ, na vā dīpaḥ prajvalitaḥ na vā
annam apacyata | śuṣkajalā taṭinī iva sā nagarī śūnyā
lakṣyate sma | nagarāt bahiḥ āgataḥ śrīrāmaḥ ayodhyonmukho
bhūtvā nagaradevatāṁ praṇamāma, nagarasīmāparyantam
āyātān nagarajanān ca āmantrayāmāsa | paścāt rathaḥ
punaḥ purataḥ prasthitaḥ |
krameṇa śrīrāmaḥ gaṅgātīre śṛṅgaverapuraṁ prāpa |
niṣadhādhipatiḥ guhaḥ teṣāṁ svāgataṁ vyājahāra | rāma-
lakṣmaṇasītāḥ tāṁ yāminīṁ iḍgudīvṛkṣasya adhastāt ninyuḥ |
anyedyuḥ prātaḥ guhaḥ naukāmekām asajjayat | śrīrāmaḥ
sumantram ayodhyāṁ prati preṣayāñcakāra svayaṁ ca
sītālakṣmaṇābhyāṁ saha naukām āruroha | naukāṁ
cālayantaḥ nāvikāḥ gātum ārabhanta -
niṣādarājo guha : nāvikāśca
he nauke mā gamaḥ pratīpaṁ gaṅge mā dhāraya pūram |
rāmanāma gāyanto rāmaṁ nirgamayāmo'paratīram ||
jaya gaṅge jaya jahnusute,
jayajaya rāma daśarathe
durdaivasyāghātamimam
pariharāma viplavamegham
svabhāgyamasmat preṣayāmahai svahastena vayamatidūram ||1
śrīviṣṇoravatāro'yam
kurute bhaktaṁ bhavapāram
tārayāmahe tārakamenaṁ tatsparśeṇa tarāma vayam ||2
yatra rāghavaḥ pravartate
dākṣaṇadig sā pravardhate
atrā'yodhyā bhavedahalyā tatra vartsyate kalpavanam ||3
dharmaparāyaṇarāmo'yam.
aṅgīkurute vanavāsam
vayamapi tasyānuyāyinaḥ kiṁ nācarāma nijakartavyam ?4
atithirastu vā rāmastam
nayāma nāvā paratīram
sad vā'sad vā rāma īkṣatāṁ vayaṁ kurmahe nijakāryam ||5
gaṅge maṅgalayogo'yam.
bhagīrathenānītā tvam
tasya vaṁśajaṁ nayasi vidhātuṁ dakṣiṇadeśaṁ smaraṇīyam ||6
pūtā gaṅgā, pūtamidam
rāmaprabhunāmasmaraṇam
pravāsamenaṁ tridoṣāntakaṁ vayaṁ smarāmaścirakālam ||7
19
BACK TO TOP
20 racyatāmatra lakṣmaṇa uṭajam
’rāmanāma gāyanto rāmaṁ nirgamayāma'paratīram'
evaṁ gāyantaḥ nāvikāḥ śrīrāmaṁ gaṅgāpāram anayan |
tataḥ paraṁ rāmalakṣmaṇasītāḥ dinasamaye mārgam ākramanta
niśāḥ ca kasyacit vṛkṣasya adhaḥ parṇaśayyāyām anayan |
atha ekasmin dine sāyaṁkāle te bharadvājamuneḥ āśramaṁ prāptāḥ |
bharadvājaḥ tebhyaḥ ’citrakuṭaḥ parvataḥ nivāsārthaṁ yogyaḥ' iti
kathayitvā tanmārgamapi ādideśa | munivaryam āpṛcchya rāmādayaḥ
citrakuṭaṁ prati pratiṣṭhire |
mārge nānāvidhān aparicitān latākusumavṛkṣān
pṛcchyantyāḥ sītāyāḥ kutūhalaṁ śrīrāmaḥ aśamayat |
lakṣmaṇaḥ kusumastabakān bhrātṛjāyāyaiḥ ayacchat |
evaṁ vanāntarāṇi ākramya te citrakuṭaṁ prāpnuvan | tatra kañcit
samatalaṁ ramaṇīyaṁ pradeśaṁ vīkṣya tam aṅgulyā darśayan
śrīrāmaḥ lakṣmaṇaṁ prāha -
śrīrāmaḥ -
racyatāmatra lakṣmaṇa uṭajam
iha mandākinyāstaṭanikaṭam ||
citrakuṭo'yaṁ nanu tapovanam
vasatīha ca sādhakamunivṛndam
avalokaya sakhi, jānaki sarvam
ārtavī śrīrmano haratīyam ||1
phullapāśā bilvā vinatāḥ
bhallātāḥ phalabhāreṇa natāḥ
prāyo naite manujaspṛṣṭāḥ
na ca latāliṅganaṁ kva nu śithilam ||2
sumavarṇānāṁ gaṇanā gahanā
gandhāsteṣāṁ nāmātītāḥ
svayaṁ vardhate nīravaśobhā
śrūyate tadyadā kalavirutam ||3
kvacit pikānāṁ madhurakūjanam
mayūro ravaṁ kurute paruṣam
vahan kalāpe ratnanidhānam
miśritau vaṭatarau svara evam ||4
madhunaḥ kośo viṭape viṭape
tato binduśo madhu syandate
vanasaṁjīvakamamṛtam kalaśe
rakṣanti makṣikā anavaratam ||5
lakṣmaṇa, dakṣo bhava, sajjastvam
sattvaṁ nimiṣe dṛṣṭamadṛṣṭam
siddhamastu te sadaivāyudham
vanamidaṁ śvāpadairupasṛṣṭam ||6
latikā kalikā iha sītārtham
bhakṣyamāvayostathā śarārtham
vane'trobhayaṁ samamupalabdham
nanu muhūrte śubhe'trāgamanam ||7
ānaya ghanakāṣṭhāni tvaritam
racayāvoṭajamatra surūpam
stṛṇavāvopari parṇāni tṛṇam
ālikhāvāmbare varacitram ||8
20
BACK TO TOP
21 so'bravīdante māmevam
’racyatāmatra lakṣmaṇa uṭajam |'
iti ādeśam anusṛtya saumitriḥ śākhāpallavān
samānayat | taiḥ citrakuṭe rāmāśramaḥ siddhaḥ | kamapi
kṛṣṇamṛgaṁ bhṛṣṭvā śrīrāmaḥ nūtanasya nivāsasthānasya
samantrakāṁ vāstuśāntiṁ vidadhe | tataḥ te parṇakuṭiṁ prāviśan |
atha ayodhyāṁ pratinivṛttaḥ sumantraḥ rāmeṇa vinā
śūnyaṁ rājaprāsādam adhomukhaḥ prāviśat | tam āgataṁ
jñātvā daśarathaḥ sāśrunayanaḥ kampamānaiḥ śabdaiḥ
apṛcchat, ’kathaya re sumantra, gamanasamaye kimavadat
me rāmaḥ ?' iti |
sumantraḥ -
avande yāvat śrīrāmam
so'bravīdante māmevam ||
sumanta, gacchā'yodhyāṁ tvaritam
tātebhyo no nivedya kuśalam
praṇama matkṛte padaṁ tadīyam
vandyau caraṇau śrītātānāṁ, nanu tīrthasnānam ||1
antarbhuvane mātarāvubhe
syātāṁ nitarāṁ śokavihvale
sāntvaya dhīrairvacanairete
nivedya tābhyāṁ sukhamasmākaṁ, śamaya tadīyaśucam ||2
kathaya jananyai he sumate tvam
’sukhinī sītā kuśalī cāham
pūjaya nityam hutāśanaṁ tvam
munivaraghoṣitasāmnaḥ śravaṇaṁ, kuru mātaḥ satatam ||3
vismara mātastava jyeṣṭhatvam
sapatnyā kuru priyamācaraṇam.
patipūjāyāṁ bhava magnā tvam
nāsti tvadanyat viśrāmārthaṁ, tasya tathā sthānam ||4
rājadharmamapi smara janani tvam
vayo na rājño vā guṇarūpam
prakaṭaya bharate nityamādaram'
prārthaya sumate vinayenaitāṁ madvacanenedam ||5
vada gatvā tvaṁ kumārabharatam
’bhava yuvarājaḥ svīkuru daṇḍam
kuru prajāyāṁ snehamakhaṇḍam
niḥspṛhamanasā svakarma kurvannanubhava sukhamaniśam ||6
śirasi pituste prasādachatram
pālaya vacanaṁ tasya yathārtham
naya sārthakatāṁ tadvārdhakyam
praśāsya sanayaṁ yaśo digantaṁ, prāpaya raghuvaṁśam ||7
he dhīman, te kiṁ kathanīyam
sakalaṁ jānannudāradhīstvam
avekṣya māturmama sutaviraham
tasyai bhāvaya vartanena te, rāmo bharato'yam' ||8
evaṁ vadatastasya suvadanam
abhavaddīnaṁ sabāṣpanayanam
adyāpīkṣe karuṇaṁ dṛśyaṁ
gaṅgātīre sītārāmau sthitau sasaumitram ||9
21
BACK TO TOP
22 daśadiśaṁ timiramayaṁ jātam
’so'bravīdante māmevam'
evaṁ sumantrāt śrīrāmasya sandeśaṁ śrutvā mahārājasya
daśarathasya avasthā paramakaruṇā jātā | nayanābhyām avicchinnaḥ
aśrupātaḥ avahat | śvāsocchvāsasya gatiḥ avardhata | śokātiśayena
kaṇṭhaḥ api niruddhaḥ | ātmani eva santaptaḥ iva saḥ hastau utkṣipya kimapi
pralapitum ārabhata | prāsādasthāḥ sarve janāḥ, tisraḥ api devyaḥ ca
tatra samāyātāḥ | sasaṁbhramam utthitaḥ rājā svasantulanaṁ vihāya
punarapi svasthāne nyapatat | saṁbhramāvasthāyām eva saḥ ātmagatam
iva sāveśaṁ vaktum ārebhe -
rājā daśarathaḥ -
daśadiśaṁ timiramayaṁ jātam
prabhavati vikalā tanurna dātuṁ prāṇasyādhāram ||
nanu smaryate śrāvaṇo'dhunā
sa śabdavedho dāruṇamṛgayā
yadā hato'sau brāhmaṇo mayā
tadandhajanakasya vedmi duḥkhaṁ nanvadyānantam ||1
andhasya ca vāgasau kampitā
yamadūtānāṁ śaṅkho bhūtvā
karṇe mama garjatīvādhunā
sutasya virahāt sa iva mriye'haṁ tṛṣārtavannūnam ||2
vinā śītalaṁ rāmasparśam
atṛptametad dagdhajīvanam
na darśanaṁ vā na sambhāṣaṇam
mayaiva trātā priyaḥ suto me'pavāhito vipinam ||3
na mṛtyusamaye rāmadarśanam
kimāyuṣā ?nanvātmavañcanam
tyajati na jīvo'dyāpi bandhanam
api me sañcitamapāvariṣyati mokṣasya dvāram ||4
rāghavasya me kuṇḍalāṅkito
nayananandadaḥ śrīmukhacandro
udayameṣyate timire kimasau
mayi pāpātmani sekṣyati kiṁ vā raśmimayaṁ tuhinam ||5
aghaṭitamadhunā bhaviṣyati katham
svargasukhaṁ khalu mayā vihīnam
śṛṇu durvṛtte kaikeyi tvam
prahāsyasi tvaṁ bhāgyena samaṁ kṣaṇena saubhāgyam ||6
sītārāmau prapaśyanti ye
bhavanti devāste naraloke
ato'dhikaṁ kiṁ svargīyasukhe ?
rāmāgamanaṁ bhūyo'pi kadā, daiva !tava jñātam ||7
śrī rāma - śrī - rāma - rāma
kṣamasva māmadhunā kausalye
kṣamasva sutavatsale sumitre
kṣamasva sati, devate, urmile
kṣamasva janate gacchantaṁ māṁ sukhaduḥkhātītam ||8
kṣamasva janakaṁ he raghunandana
patitoddhāraka meghaśyāmala
sīte, lakṣmaṇa, he rāmānuja,
gaṅgodakavat bhavatu mukhe me vo jayajayakāram ||9
22
BACK TO TOP
23 mātā na vairiṇī tvam
’daśadiśaṁ timiramayaṁ jātam |'
evaṁ vilapan eva daśarathaḥ pañcatvaṁ gataḥ | sakalaṁ
nagaraṁ śokamayaṁ jātam | vasiṣṭhādayaḥ ātmānaṁ saṁyamya,
bharataṁ nandigrāmāt ānāyituṁ dūtān preṣayāmāsuḥ |
tathāpi bharatāya daśarathanidhanasya vārtā hetutaḥ na kathitā |
bharatastu ’bahudhā śrīrāmasya rājyābhiṣekaprayojanena
eva ahaṁ tvarayā āhūtaḥ |' iti cintayan satvaram ayodhyāṁ prāptaḥ |
sā nṛpahīnā nagarī tasmai karuṇagambhīrā śokārtodāsā
abhāsata | yadā saḥ kaikeyīm upāgacchat, tadā sā tasmai
sakalaṁ vṛttāntaṁ nyavedayat, rājñaḥ aurdhvadehikaṁ saṁskāraṁ
samāpya rājapadaṁ grahītuṁ ca tam ājñāpayat | tathāpi
kaikeyyāḥ tat svārthaparaṁ vacanaṁ śrutvā bharataḥ ātmanaḥ
krodhaṁ niyantum na aśaknot | saḥ kaikeyīṁ upālabhamānaḥ prāha -
bharataḥ -
mātā na vairiṇī tvam ||
aśvapatestvaṁ bhavasi na duhitā na vā'si me mātā
kuto jāyate pravardhate vā satāṁ kule kṛtyā ?
pativratākā svayaṁ nāśayet kadāpi bhartāram ?1
taruṁ saśākhaṁ nipātyehase kathaṁ tataḥ suphalam ?
stoṣyantīdaṁ bhṛśaṁ cāraṇā ātmanāśitattvam
svīkurve śāsanaṁ tvadarthe bhavatu yaśo dviguṇam !2
vanaṁ prāhiṇormadīyabandhuṁ svargaṁ me pitaram
rāmāya ca valkalaṁ dadatyāḥ karadāho na katham ?
mā tiṣṭheha kṣaṇamapi duṣṭe, śīghramapehi vanam ||3
ādhāro na ca kuto dṛśyate bharato'nātho'yam
niputrike tvaṁ vicara gṛhītvā vidhavāparidhānam
chāyā'pi ca te spṛśatu na sadanaṁ kiṁ vā siṁhāsanam ||4
darśanena te bhavati tṛśārtā khaḍgasya ca dhārā
kathaṁ vidhāsye tvayi prahāraṁ tvaṁ tu rāmamātā
mātarāvubhe gaṇayiṣyete māmeva kuputram ||5
kathaṁ nu śamaye śabdenāhaṁ kausalyāśokam
sumitrā tu sā dhruvaṁ gaṇayate viśvamidaṁ śūnyam
kairiva vacanairahaṁ sāntvaye'yodhyānagarajanam ?6
rāmābhāve vanādapīdaṁ sadanaṁ śūnyataram
rāmaṁ pratyānayāmi gehaṁ vicitya prativipinam
na ko'pi kuryānniścayasya me kamapi pratirodham ||7
ehi sumantraka, ādeśaya naścaturaṅgaṁ sainyam
rāmānveṣaṇaparā lakṣaśo yantu dṛśastvaritam
vedavidaste'nuyāntu munayastathā'bhiṣekārtham ||8
yatrā'pi syāt rāmastasmai deyaṁ tanmukuṭam
itaḥparaṁ me tadeva sādhyaṁ tadekameveṣṭam
kālarātrivat vicareha tvaṁ krandantī paruṣam ||9
23
BACK TO TOP
24 preṣayasva jānakīmāśrayāya gahvaram
’mātā na vairiṇī tvam' iti kaṭhoraiḥ śabdaiḥ kaikeyīṁ
nirbhartsya bharataḥ ayodhyāyāḥ rāmadarśanārtham niṣkrāntaḥ |
saḥ śrīrāmavat tāpasaveṣaṁ paridadhau | tena saha
caturaṅgabalaṁ, nagarajanāḥ, kausalyā sumitrā ca prasthitāḥ |
yena pathā rāmasītālakṣmaṇāḥ gatāḥ tenaiva pathā janasāgaraḥ
ayam prasthitaḥ | bharadvājāśrame ’rāmaḥ saṁprati
citrakūṭaparvate avatiṣṭhate' , iti vijñāya
bharataḥ taṁ parvataṁ prati gantuṁ pracakrame |
tatra citrakūṭaparvate parṇakuṭīparisare rāmādayaḥ viharanti
sma | sahasā uttarasyāṁ diśi dhūlistambhāḥ gagane utthitāḥ | tathā
ca vividhasvarāṇāṁ kallolaḥ śrutaḥ | tadā sadāsāvadhānaḥ
vīrabāhuḥ lakṣmaṇaḥ śrīrāmaṁ sasaṁbhramaṁ prāha . |
lakṣmaṇaḥ -
preṣayasva jānakīmāśrayāya gahvaram
rāma rakṣa dakṣatāmudyamasva kārmukam ||
meghanādavat dhvaniḥ śrūyate vanāntare
bhakṣyabhāgamapajahan śvāpadaḥ palāyate
kampitāṅgaśāvakaṁ sambhrameṇa vāśyate
dhūlikā nabhogatā, kimapi sainyamārjate
cihnamapi na dṛśyatāṁ śāmayasva pāvakam ||1
uttareṇa saṁsthito gaṇaḥ sa kena hetunā
dṛśyameva tanmayā tālavṛkṣamṛcchatā
nirjanaṁ kuto vanaṁ ko'bhiyāti vai vṛthā
tālatarutale'stu jyā dhanuṣi nipuṇamātatā
dṛśya eva ripuvaro vāñchtīha yo raṇam ||2
sainikā vrajanti dhāvanti hastino hayāḥ
svedaklinnavāhakā rathasthitā mahārathāḥ
ko'yameṣa utthito dṛśyate rathe yuvā
tvamiva dārghabāhukaḥ śyāmalo'pyayaṁ tathā
kiṁ raṇāya mṛgayate bandhureva bāndhavam ?3
bhīrubharata īhate kiṁ nu bandhuno vadham ?
samīpametvayaṁ punaśchinadmi tasya mastakam
janmadā'sya vīkṣatāṁ chinnasutakalevaram
nikaṭameva śrūyate vājivalgitaṁ drutam
avasaro'yamāgato yoktumastrapāṭavam ||4
ekalaḥ sthito'hamāyātvasīmitaṁ balam
lokapālako navo nirbalo jano'pyayam
na kṣameta saṅgare'nāthamapi hi bālakam
kṣatriyasya dharmajaṁ karma ripuniṣūdanam
yo'pi dṛśyate'gratastaṁ nayāmi rauravam ||5
manyureṣa vardhate saṁyato'pi santatam
janma rāghavasya kiṁ soḍhumāpadāpadam
pāpamuktamekadā bhavatu medinītalam
bharatakhaṇḍamaśnutāṁ rāmarājyasampadam
dharmarakṣaṇakṣaṇe durjayo hareraham ||6
24
BACK TO TOP
25 daivajāni duḥkhānīti na doṣo narāṇām
’rāma rakṣa dakṣatāmudyamasva kārmukam'
iti śrīrāmaṁ vijñāpayan lakṣmaṇaḥ yadā krodhena bharatam
abhyadhāvat, tadā śrīrāmaḥ tam asāntvayat | bharataḥ
rāmāśramaṁ prāviśat, rāmasya caraṇau ca dṛḍham
agṛhṇāt | rāmaḥ api taṁ dṛḍham āśliṣya tasya kuśalaṁ
papraccha | bharataḥ sāśrunayanaḥ pitṛnidhanavārtāṁ
rāmacandrāya āśaśaṁse | sakalamapi āśramapadaṁ
śokacchāyāyāṁ nimagnam | śrīrāmeṇa yathāśakyaṁ
pitṛśrāddhaṁ nirvāhitam | bharatastu vāraṁ vāraṁ śrīrāmam
avadat, ’he rāma, mama mātuḥ mūḍhatayā pituśca
jāyādhīnatayā eṣaḥ vanavāsaḥ tava bhoktavyaḥ abhavat |'
tadā śrīrāmaḥ taṁ sāntvayan āha -
śrīrāmaḥ -
daivajāni duḥkhānīti na doṣo narāṇām
parādhīnamasmin bhuvane jīvanaṁ janānām ||
vartate na kaikeyyā vā piturvā'tra doṣo
vivāsanaṁ rājyatyāgaḥ karmaṇāṁ vipāko
vilasitaṁ hi khalvetanme pūrvasañcitānām ||1
anta unnateḥ patane'sminniyata eva loke
saṁgraho'pi sakalo bandho naśyatīha cānte
viyogāya milanaṁ niyamo dhruvo'yaṁ dharāyām ||2
janmanaiva sahajaṁ maraṇaṁ dvandvamidamabhedyam
dṛśyate, bhāsate, yadvā, naśvaraṁ ca viśvam
vyartha eva tava śoko'yaṁ svapnagataphalānām ||3
svargatiṁ prayātastāto bandhurapi vivāsam
yadyapīdamabhavatsahasā tanna tarkahīnam
kuṇṭhitastu viduṣāṁ tarko maraṇakalpanāyām ||4
jarāmaraṇavyādhibhyo vā vimuktaḥ kadā ko
duḥkhamuktamupabhuṅkte vā jīvanaṁ kadā ko
vardhate tu yattatsakalaṁ kṣīyate kṣamāyām ||5
kāṣṭhamekamudadhāvaparaṁ yathā sameyātām
velayā vibhakte caite na bhūyo miletām
kṣaṇika eva bandho, bandho !tathā mānavānām ||6
alaṁ bāṣpapātenā'laṁ mārjayasva netre
diśāvāvayoratyantaṁ mārgayorvibhinne
raṁka eva vanyo'haṁ tvaṁ nṛpastvayodhyāyām ||7
mā yatasva vinivartayituṁ mā vṛthā haṭhena
anuṣṭhāya piturādeśaṁ kṛtārthau bhaveva
dhārayasva nṛpaveṣamalaṁ vāsasā munīnām ||8
caturdaśābdānāmeṣāmetya nāvasānam
ayodhyāṁ nivarte nāhaṁ pratijñā trivāram
sāmprataṁ tvamekaḥ svāmī sampado raghūṇām ||9
etu mā punaḥ ko'pyetatkānanaṁ sudūram
prajāgarti bhavatāṁ sneho manasi me prasaktam
nayotkarṣasīmāṁ caramāmayodhyāpratiṣṭhām ||10
25
BACK TO TOP
26 dehi bandho, pāduke te
’parādhīnamasmin bhuvane jīvanaṁ janānām'
iti yadyapi śrīrāmaḥ punaḥ punaḥ bharatam upādiśat,
tathāpi bharatasya netrayoḥ aśrupātaḥ anavarataṁ pravṛttaḥ |
saḥ bhūyaḥ bhūyaḥ śrīrāmaṁ sāgrahaṁ vinivartayituṁ
prāyatata | bharatena saha samāgatāḥ munijanāḥ api śrīrāmaṁ
tathaiva prārthayanta | tathāpi śrīrāmaḥ teṣām abhyarthanāṁ
namratayā pratyādiśat | saḥ punarapi uktavān, ’he bharata,
pitrājñayā eva madarthe vanavāsaḥ ādiṣṭaḥ, tvadarthe ca
rājyaśāsanam ādiṣṭam | ataḥ ayodhyāṁ gatvā rājyam eva
tvayā śāsitavyam | tadeva dharmyaṁ yuktaṁ ca bhavet ahamapi
pitṛśāsanamanusṛtya caturdaśa varṣāṇi vane uṣitvā
ayodhyāṁ pratinivartiṣye' iti | etena rāmasya ādeśena nirāśaḥ
bharataḥ rāmasya pāduke spṛṣṭvā karuṇārdrasvareṇa avadat -
bharataḥ -
tātahīno mātṛhīno'nāśrayo bharato'dhunā
dehi bandho, pāduke te śrūyatāṁ me yācanā ||
kartumuḍḍānaṁ nu maśako garuḍa iva kiṁ śakyate ?
kiṁ gajohyaṁ bhāramathavā turagapṛṣṭhe nyasyate ?
śāsane vā rāghavāṇāṁ kiṁ kṣamo bharatastathā ?1
vaṁśarītyā yo hi jyāyān syādasau siṁhāsane
kiṁ kanīyān śāsane bata śobhate jyāyān vane ?
caraṇayordāsāya mahyaṁ rājyadānaṁ kiṁ vṛthā ?2
tatpadaṁ tyajatā gṛhīto yogino veṣo mayā
kaikayīvat kiṁ nu janaye lokaroṣāgniṁ tathā ?
dīyate kasmādidaṁ me śāsanaṁ paruṣaṁ tvayā ?3
sthāpayiṣye pāduke'haṁ rāghavāṇāmāsane
te hi devyau rājyakartryau kosalānāṁ śāsane
caraṇacihne pūjayitvā dhanyatā labhyā mayā ||4
nāsti rāmaścaraṇacihne stāmime nṛpamandire
kutracinnivasāmyahaṁ vai nagarato dūre sthale
sandhikāle raviśalākā sā madarthe dīpikā ||5
yāvadāgamanaṁ tvadīyaṁ dūrato rakṣāmi rājyam
tvāmahaṁ satataṁ pratīkṣe gaṇayamāno vatsaram
rājyamadhitiṣṭhāmi toyaṁ kamaladalamiva sarvathā ||6
vacanamanusāreṇa caraṇāveṣyataḥ kāle na te
tarhi vahnau tucchakāyastatkṣaṇaṁ me hoṣyate
eṣa śapatho mṛttikeyaṁ caraṇayoḥ śirasā dhṛtā ||7
26
BACK TO TOP
27 ko'si re yuvarājaḥ kathaya me
’dehi bandho, pāduke te, pūryatāṁ me yācanā'
iti bharatasya prārthanām avadhīrayituṁ śrīrāmaḥ na
śaśāka | śrīrāmasya caraṇadhūlipariplute suvarṇamaṇḍite
pāduke gajapṛṣṭhe saṁsthāpya bharataḥ te sasamāroham
ayodhyām ānītavān | te pāduke eva siṁhāsane sthāpayitvā
bharataḥ rājyaśāsanaṁ kartum ārebhe |
śrīrāmaḥ tu citrakūṭaṁ parityajya pravasan dakṣiṇadiśaṁ
pratasthe | mārge rāmalakṣmaṇau virādhaṁ nāma rākṣasaṁ
jaghnatuḥ, śarabhaṅgāśramaṁ ca gatvā svargagāminaḥ tasya
darśanaṁ cakratuḥ | tatra kecana munayaḥ śrīrāmaṁ vyajñāpayan, ’
āśramavāsinaḥ janāḥ rākṣasaiḥ bhṛśaṁ pīḍitāḥ | bhavantau
kṣatriyau rājaputrau sthaḥ | ataḥ bhavadbhyāṁ dhārmikānāṁ janānāṁ
paritrāṇaṁ kartavyam' iti | tadā rāmaḥ savinayaṁ tathāpi sanirdhāram
avadat, ’tapasvijanān pīḍayatāṁ rakṣasāṁ nirdālanam
aham avaśyaṁ karomi | bhavantaḥ niḥśaṅkāḥ bhavantu' iti | evaṁ
munijanān pratiśrutya śrīrāmaḥ mārgakramaṇaṁ punarārebhe |
tatpaścāt te trayo'pi pañcāpsarasarovare nāmni pradeśe
daśavarṣāṇi sānandaṁ nyavasan | tataḥ sutīkṣṇasya ṛṣeḥ
ādeśāt te agastyāśramaṁ prati prātiṣṭhanta | sutīkṣṇaḥ ca
agastyaḥ ca rāmalakṣmaṇābhyāṁ divyāyudhāni dadatuḥ |
daśavarṣāṇāṁ paścāt te trayaḥ api godāvaryāḥ tīre
pañcavaṭīṁ nāma pradeśaṁ prāpuḥ | tasmin vilobhanīye pradeśe
teṣāṁ parṇakuṭiḥ nitarām aśobhata | athaikadā asyāḥ parṇakuṭeḥ
aṅgaṇe teṣu trayeṣu api vārtālāpe nimagneṣu satsu kācit adbhutā
lalanā tatra āgacchat | abhisārukeva nānāvibhramāṇi darśayantī,
śrīrāmaṁ kāmukaiḥ kaṭākṣaiḥ avalokayantī sā sucāruraveṇa tam āha -
śūrpaṇakhā -
ko'si re yuvarājaḥ kathaya me
svīkuruṣva māṁ tanūrarpitā mama śyāmala, bhavate ||
tava svarūpe rājalakṣaṇam
śravaṇe'pi ca rudrākṣabhūṣaṇam
yadyasi yogī kathamabhitastvāṁ parivāro ramate ?1
kena hetunā carasi vane tvam ?
vinodena vā hasasi kimartham
atrā'smākaṁ śāsanamamitaṁ kiṁ na ca jñātaṁ te ?2
śūrpaṇakhā'haṁ rāvaṇabhaginī
nanvahametadvanasvām
nānārūpāṇyādāyā'haṁ vanād vanaṁ vihare ||3
ahaṁ tava kṛte jātā taruṇī
ṣoḍaśavarṣā madhurabhāṣiṇī
darśanena te manasi prabuddho madano huṅkurute ||4
adharasya te pāṭalarāgam
rahasi nipātuṁ prakāmaye'ham
apyavatīrṇo mūrto madanastvamanaṅgasmaraṇe ||5
ahaṁ na jāne nṛpaṁ daśaratham
kāmaye paraṁ tadīyatanujam
prāṇeśo me bhava he rāghava, gṛhasukhamaśnuvahe ||6
kṛśā kurūpā bhāryeyaṁ te
tava na ca sadṛśī, tyaja tāṁ dūre
tava nikaṭe'haṁ nāśayāmi tāṁ nūnaṁ kṣaṇamātre ||7
mama sānnidhye vasannaviratam
pālaya tat, te bhāryaikatvam
āśleṣecchā dṛḍhā jāyate tanau ca manasi ca me ||8
27
BACK TO TOP
28 virūpiteyaṁ śūrpaṇakhā
’ko'si re yuvarājaḥ kathaya me'
iti pṛcchantīṁ ātmānam abhisarantīṁ tāṁ śrīrāmaḥ
vinodena prāha, ’ahaṁ tāvat ekapatnīvrataṁ pālayāmi |
ataḥ nāhaṁ tvāṁ svīkartuṁ śaknuyām | kintu mama anujo'yaṁ
nādyāpi vivāhitaḥ | tena saha vivāhaṁ kuruṣva' iti | tadā
sā mandamatiḥ lakṣmaṇaṁ gatā | lakṣmaṇaḥ api tāṁ
hasannavadat, ’ārye, rāmasya dāso'smyaham |
mama bhāryā nāma dāsasya dāsī | tadapekṣayā tvaṁ
rāmasyaiva kanīyasī bhāryā bhava | atha vā tava kṛte saḥ
prathamapatnīṁ tyajedapi' iti |
lakṣmaṇasya parihāsam avagantum akṣamā sā
punarapi rāmaṁ pratyavartata, abravīt ca, ’he rāma,
bhavān sadaiva mamaiva bhavatu etadarthamaham enāṁ tava
bhāryāṁ tava samakṣameva bhakṣyayāmi |' iti uktvā sā
sītām prati abhyadhāvat | tadā tu śrīrāmasya ājñayā lakṣmaṇaḥ
tasyāḥ karṇanāse ciccheda |
tadā dāruṇaṁ krandantī, bhīṣaṇam ākrośantī sā
svabhrātarau kharadūṣaṇau prati āgatya tābhyāṁ nijāvasthām
adarśayat | tau ubhau api rāmam abhidadruvatuḥ | tathāpyeko
rāmaḥ khara- dūṣaṇa- triśira- sahitaṁ caturdaśasahasramitaṁ
rākṣasasainyaṁ nijaghāna | tad dṛṣṭvā sā śūrpaṇakhā
palāyya svabandhuṁ laṅkādhipatiṁ rāvaṇaṁ jagāma | rāvaṇasya
purataḥ sthitvā tam adhikṣipantī sā prāha -
śūrpaṇakhā -
virūpitā śūparṇakhā tadidaṁ dāśaratheśceṣṭitam
dehi re tasmai tatpratiphalam ||
kimiva śāsanaṁ kuruṣe rāvaṇa, kiṁvā janapālanam
rāghaveṇa te jitaṁ līlayā, sakalaṁ daṇḍakavanam
sattāndha, tvaṁ tadapi smarasi na nijakartavyaṁ katham ?1
dvidaśalocanaiḥ śūrpaṇakhāyā daśā dṛśyatāmiyam
vikrameṇa rāmasya kampitaṁ sakalaṁ digmaṇḍalam
api nodantaṁ guptacarāste nivedayantīdṛśam ?2
janasthale'bhūnmahānanarthaḥ kharadūṣaṇakandanam
sahasraśo rākṣasā vinihatāḥ kiṁ tat tava bhūṣaṇam
janasthalastho yatiḥ sa labhate suravat paripūjanam ||3
pūjyataro nanu tvatto jāto manujastava śāsane
niṣīdeha sāmātyaḥ svastho baddhahasta āsane
prakharaṁ tejastasya dhakṣyati śvaste siṁhāsanam ||4
sudarśanaśarāghātāḥ soḍhāstvayorasā re vṛthā
jitāśca devā, balenoddhṛtā nagāstathā re vṛthā
ajeyasenādhyakṣaḥ kimasau dharmaghnastvaṁ svayam ?5
tvameva kimasau jitvā''nītaṁ yena gṛhaṁ puṣpakam ?
yena ca tadvat takṣakanṛpateḥ kalatramapyupayatam ?
tvameva kimasau yasya vidyate kālādapi na ca bhayam ?6
śruṇuṣva punarapi rāmākhyānaṁ mayā yadabhidhīyate
bāṇamokṣaṇe kare tadīye capalā vidyotate
matī rudhyate vilokyāmunaḥ śastrāstre pāṭavam ||7
rūpeṇāsau śyāmasundaro manmatha iva bhūtale
sā'pi jānakī tadīyajāyā ratyā atiricyate
tavānurūpā nitambinī sā manye niḥsaṁśayam ||8
apahṛtyaināmānayāni tāṁ tvadarthamiti hetunā
janasthale'haṁ buddhyā teṣāṁ vanyaṁ kuṭiraṁ gatā
śravaṇanāsike chitvā tābhyāṁ viḍambitā khalvaham ||9
gaccha gaccha re gaccha satvaraṁ jahi tad bandhudvayam
ānayeha tāṁ prasahya sītāṁ yā māmahasat sphuṭam
māmiva tava śāsanamapyetau viḍambayete dhruvam ||10
28
BACK TO TOP
29 ānīya dehi me
’dehi re tasmai tatpratiphalam'
iti punaḥ punaḥ pracoditaḥ rāvaṇaḥ rāmaṁ yuddhe parājitya
sītāmapahartuṁ siddhaḥ | asmin upakrame tena mārīcasya sāhāyyam
prārthitam | tathāpi mārīcaḥ rāmasya parākrameṇa suparicitaḥ āsīt |
saḥ rāvaṇaṁ pratyakṣayuddhāt parāvartayat | tataḥ kapaṭena
śrīrāmaṁ vañcayituṁ rāvaṇena kācit yuktiḥ vyaraci | saḥ
mārīcaṁ suvarṇamṛgarūpaṁ dhārayitvā pañcavaṭīṁ gantum
ādiśat, svayaṁ ca tasya paścād nibhṛtam āgacchat |
mārīcena dhṛtaṁ tat vilobhanīyaṁ mṛgarūpaṁ vilokya
sītā bhṛśaṁ mohitā | parṇaśālāsthitaṁ śrīrāmam āgatya
sā tamāha -
sītā -
sumacayaṁ dadhānā'paśyaṁ sahasaikamṛgam
ānīya dehi me nātha priyaṁ taṁ tvaritam ||
etasya śṛṅgayo ratnāni virājante
navamohanasumasamasuvarṇametasyāṅge
tatsuvarṇena me lubdhe caite nayane
tatpucchamuccalacchakracāpamiva bhātam ||1
āgatya gato'sau dvāramidaṁ bahuvāram
sauvarṇapadāṅkā asyaivaite nūnam
etena viṣāṇaṁ rambhāstambhe ghṛṣṭam
paśyataṁ bhrātarau, mṛgaṁ suvarṇaṁ kāntam ||2
yātyasau savegaṁ bhujati grīvāṁ mandam
prekṣaṇe vilasate madiro bhāvo nūnam
tanmṛge nātha me mano'nivāraṁ saktam
ālokya mohitā tṛṇāntare taṁ hariṇam ||3
kati kathaṁ guṇānāṁ gaṇanāmasya nu kurve
bandhanaṁ tadīyaṁ kimaśakyaṁ te manye
kiṁ na bhagnaṁ tvayā śivadhanuṣaṁ nu madarthe
gamyatāṁ satvaraṁ mayā badhyate tūṇam ||4
koṣeṣu sañcitaṁ yadayodhyāyāṁ dhanam
tad vane vicinute tava caraṇe niścitam
ānaya prabho iha, kuṭiraṁ tad vaibhavam
rakṣitā sodarastāvadeṣa te sadanam ||5
gṛhyate sajīvo yadi kathamapi sāraṅgo
maṇimayaṁ tadaṅgaṁ bhavitā jyotiḥpuñjo
dāsyate prakāśaṁ vane pradoṣe dīpo
gṛhṇāma saṅgatau pratigamane taṁ nagaram ||6
drakṣyati strījano nagare taṁ sāraṅgam
drakṣyataḥ kaikayībharatau naḥ sāsūyam
gopayiṣye nidhiṁ tāvatkālamahaṁ tam
tiṣṭhasi tvidānīṁ kuto dhanurdhara evam ?7
prakṣipya sāyakaṁ vyatsyasi yadi nipuṇaṁ tam
devaro'śiṣyate carmotkṛtya tadīyam
tanmṛgājine tvaṁ bhāsyasi harivannūnam
paśya taṁ sudūraṁ giritaṭamārohantam ||8
29
BACK TO TOP
30 mā'tithe, tiṣṭha vṛthā dvāre
’ānīya dehi me nātha mṛgaṁ taṁ tvaritam'
iti sītāyāḥ abhyarthanāṁ pūrayituṁ śrīrāmaḥ dhanurbāṇaṁ
gṛhītvā taṁ mṛgam anvagacchat | mṛgaḥ vegena adhāvat
tathāpi kamapyantaram tam anusṛtya śrīrāmaḥ bāṇenaikena
taṁ vivyādha | tatrāpi prāṇān vimuñcannapi mārīcaḥ ’he
lakṣmaṇa, dhāva, dhāva, ' iti uccaiḥ rāmasadṛśena
vācā ākrośat | tat śrutvā āśramasthā sītā bhayena
kampitā babhūva | ’nūnaṁ śrīrāmaḥ kasminnapi saṁkaṭe
grastaḥ' iti śaṅkayā sā lakṣmaṇaṁ rāmasamīpaṁ prāhiṇot |
etameva samayaṁ pratīkṣamāṇaḥ rāvaṇaḥ sītām āśrame
ekākinīṁ dṛṣṭvā tām abhiyātuṁ prārabhata | acirādeva
tena svaprayojanaṁ vivṛtam | tadanusāraṁ tayā saha
abhimarṣaṇāya api saḥ prāyatata | tadā mahāpativratā sā
kaṭhoravyākulena svareṇa tam adhikṣipantī tam atarjayata -
sītā -
mā'tithe, tiṣṭha vṛthā dvāre
capalā mūrtā nīlaghane'haṁ mā daha hastau te ||
nipīya kāmāsavaṁ yatheccham
mā darśaya me mattaceṣṭitam
nakhasyāpi me sparśo'pi na te śakyo nanu svapne ||1
nāhamekalā rāmayaśojā
ākṛtitsu māṁ parito divyā
utkṣepsyati tvā yadapi na dṛśyā saśarīraṁ narake ||2
svareṇa pherorhasasi kimartham
kimīkṣase māmevamanimiṣam
rāmādanyat naiva drakṣyate kimapi hi mama nayane ||3
sītayā yadi praṇayamīhase
kālakūṭataḥ kṣemamīhase
kimarthamicchasi vṛthā grahītuṁ somaravī svakare ||4
vilokyaikalāṁ vane nirjane
balena māmapahartumīhase
mūḍha, nayasi kiṁ pradīptajvālāṁ dhṛtvā nijavasane ?5
matvā svanayanayugalaṁ śāṇam
khaḍgaṁ kuruṣe tena suniśitam
tenāndhatvaṁ tathā''tmanāśam, andha, na jānīṣe ||6
kvāsau rāmaḥ kva ca kṣudrastvam
kva cārṇavo'sau kva palvalastvam
halāhalastvaṁ sudhāraso'sau rāmo mūrto me ||7
kva vainateyaḥ kva vā vāyaso
nanu me bhartā svayaṁ vāsavo
api kiṁ martyā indrāṇīṁ vā manasā'bhilaṣante ?8
abalāyai yadi pradarśya svabalam
ānayasīdaṁ purataḥ svakaram
rāmaśarāstvayi vajrāghātaṁ sapadi vidhāsyante ||9
pāpa, kimevaṁ sarasi purastvam
avalokaya nijacaraṇaskhalanam
caraṇasthā'sau sāvadhānatā bhavati na tava śīrṣe ||10
dhāva, dhāva, he nātha tvaritam
karikaradalitaṁ kamalakorakam
yatrāsi tataḥ śṛṇuṣva karuṇaṁ krandanametanme ||11
30
BACK TO TOP
31 kva bhavet sītā rāmajīvitam ?
’mā'tithe, tiṣṭha vṛthā dāre'
iti sītāyāḥ tarjanam avigaṇayya rāvaṇaḥ tām
ujjagrāha | tasyāḥ santāpam, ākrośaṁ ca upekṣya
saḥ tāṁ rathe sthāpayitvā savegaṁ laṅkāṁ gantuṁ
pracakrame | vanānte māyāvinaṁ mṛgarūpaṁ mārīcaṁ
nihatya āśramaṁ pratyāgacchan śrīrāmaḥ mārge ātmānaṁ
prati eva āyāntaṁ lakṣmaṇaṁ apaśyat | taṁ dṛṣṭvā sītā
āśrame ekākinī asti iti smṛtvā śrīrāmasya hṛdayaṁ
nanu kampitam | ’jānakīm ekākinīṁ vihāya kathaṁ tvam
atra upasthitaḥ ?kaccinna tvaṁ tasya māyāvinaḥ
rākṣasasya manuṣyavācā vañcitaḥ ?are, api saḥ
mama śaravarṣāvam atijīvituṁ śaknuyāt ?' iti
rāmeṇa pṛṣṭe sati vinītaḥ lakṣmaṇaḥ adhomukhaḥ prāha,
’etat sarvaṁ mayā devyai niveditam | tathāpi sā kaṭhoraiḥ
vacanaiḥ māṁ nirabhartsyayat | ante tasyāḥ ādeśāt mama
āśramāt nirgamanam anivāryam abhavat |'
taṁ sāntvayannapi garhayan śrīrāmaḥ avadat, ’nanu
mūḍha, santaptāyāḥ nāryāḥ kṣaṇikaṁ kṣobhavacanaṁ
tvayā paramārthena gṛhītam ?kenāpi kāraṇena tāṁ
tyaktvā tava atrāgamanaṁ sarvathā anucitam | astu | śīghram
āśramaṁ gacchāvaḥ | mama vāmanayanaṁ sphurati | aśubhasya
āśaṅkayā sarvāṅgaṁ me kampate | api jānakyāḥ kuśalaṁ
bhavet ?' iti | yāvad ubhau api tau āśramaṁ prāptau,
tāvat parṇakuṭī jānakīṁ vinā śūnyā iva adṛśyata |
śrīrāmaḥ itastataḥ pradhāvan ’sīte, sīte, ' iti tām
āhvātuṁ pracakrame . .
śrīrāmaḥ -
vane'vaśiṣṭaṁ śūnyamāśramam
kva bhavet sītā rāmajīvitam ?
kadamba śīghraṁ kathayekṣitvā
api vilokyate nadītaṭe sā ?
kamaṇḍalukarā kṛtakaṭikalaśā
harimadhyā sā vrajatī mandam ||1
śokanāśakāśoka, kathaya me
bhūmisutā sā kvāpi dṛśyate
sapatraviṭapaṁ kimiti kampase ?
api paśyasi kiṁ svapnamabhadram ?
kvā''ste candana, sā gaurāṅgī ?
kundalate vada, kva nu sā sudatī ?
āmrataro, kva nu sā vinayavatī ?
vepadhve kiṁ vinaiva pavanam ?3
ghātaghaṭī kiṁ punaḥ prāpyate
sīte, sīte, priye bhūsute
madīyavāṇī kiṁ na śrūyate ?
ehi śilāyāṁ niṣadāva sukham ||4
paśya, anuja, tallocanayugalam
nanu priyāyā iva niṣpāpam
tadīyamṛdulo mṛgaśāvo'yam
asya nayanayorapi kiṁ bāṣpam ?5
mūkaḥ pavano mūkā vihagāḥ
api kenāpi priyā hāritā ?
kiṁ vā sā rakṣasā bhakṣitā ?
niryātayatā śatajanivairam ?6
punaśca jayate daivamekadā
kṣate prahārā āpadi vipadā
niṣphalaiva me śauryasampadā
pratigaccha tvaṁ bandho, svapuram ||7
kiṁ bhoktavyaṁ nanvavaśiṣṭam ?
samāptametad madalpacaritam
śokasamudraḥ paripūrṇo'yam
tato vāhyatāṁ rāghavo'pyayam ||8
31
BACK TO TOP
32 anuja re tadīyapadayugamidam
’kva bhavet sītā janakanandinī ?'
iti vilapan śrīrāmaḥ latāḥ, nadyaḥ, vṛkṣāḥ, vanyāḥ
mṛgāḥ, etebhyaḥ sarvebhyaḥ sītāmantareṇa apṛcchat |
na ko'pi tasya praśnasya uttaraṁ dātum prababhūva | lakṣmaṇaḥ
śrīrāmaṁ sāntvayituṁ prāyatata | tathāpi āśramasya parisare
carantaḥ mṛgāḥ vāraṁ vāraṁ dakṣiṇadiśi mukhaṁ kṛtvā
atiṣṭhan | tena sītā dakṣiṇadiśā gatā syāt iti cintayitvā ubhau api
rāmalakṣmaṇau sītānveṣaṇārthaṁ dakṣiṇadiśā prācalan | mārge
śrīrāmaḥ satataṁ jānakīm āhvayan itastataḥ tām anviṣyat |
tasya nayanābhyāṁ aśrupravāhaḥ santatam avahat | mārge dṛṣṭāni
sarvāṇi cetanācetanāni prāṇijātāni tena sītāmantareṇa pṛṣṭāni |
kamapi antaraṁ gatvā kānicana puṣpāṇi patitāni dṛṣṭāni |
śrīrāmeṇa tāni abhijñātāni, yataḥ tena eva svahastena tāni
sītāyāḥ kacanicaye gumphitāni āsan | tāni vilokya gadgadasvareṇa
śrīrāmaḥ lakṣmaṇamāha -
śrīrāmaḥ -
sumacayastadalakādayam,
anuja re tadīyapadayugamidam ||
kacidāsurī padāvalīyam,
chinatti mārgaṁ padayoraparam
pravāte dhvastaṁ padmadalam ||1
kenacidasureṇeha pīḍitā,
lakṣmaṇa, niyataṁ priyā madīyā
jitā kiṁ svāṅgabaleneyam ?2
kasya nanvidaṁ dhanuriha chinnam,
maṇibhirujjvalai ratnaiḥ khacitam
kasya vā kena raṇaṁ jātam ?3
vaidūryacitaṁ kasya nu kavacam
dhūlisaṁkulaṁ tanmaṇiratnam
kena kiṁ rakṣo vā ruddham ?4
dhūlidhūsaraṁ nanu chatramidam
vibhagnadaṇḍaṁ bhūmau patitam
pātitaḥ sūtaḥ kenāyam ?5
mṛtaḥ sārathiḥ patitau bhūmau,
chinnaraśmayastathaiva pāṇau
bhairavaṁ rudhireṇāsya mukham ||6
paśya vibhagnaṁ rathāvaśeṣam
bhagnaṁ cākṣaṁ tathā ca cakram
vikīrṇaṁ paritaḥ śaraśatakam ||7
mṛto rāsabho bhuvi śyāyate,
śūnyayā dṛśā gaganamīkṣate
vāhanaṁ kasyedṛṅnūnam ?8
matirmadīyā bhṛśaṁ kuṇṭhitā,
kena kutra vā sītā nītā ?
tadarthaṁ jātaṁ kiṁ dvandvam ?9
jitā, hṛtā vā mṛtā, bhakṣitā,
kathaṁ madīyā kva bhavet sītā ?
jñāyate kimapi na tad gūḍham ||10
yataḥ kuto vā, yena kena vā,
pratipradeyā mama me kāntā
mastake chātrabalaṁ sphuritam ||11
svargīyo vā'stvamānuṣo'yam,
dagdhumimaṁ jāgarti pauruṣam
kampaye dhanuṣā trailokyam ||12
32
BACK TO TOP
33 so'harajjānakīṁ nūnam
’sumacayastadalakādayam, anuja re tadīyapadayugamidam'
iti sītāyāḥ smaraṇena uttejitaḥ śrīrāmaḥ yāvat purato gacchati
tāvad rudhiradigdhaḥ kaścit pakṣiśreṣṭhaḥ bhūmau patitaḥ
tena avalokitaḥ | anena gṛdhrarūpadhāriṇā rākṣasena eva sītā
bhakṣitā syād iti vicintya śrīrāmaḥ taṁ hantuṁ bāṇaṁ sajyam
akarot, tadā saphenaṁ rudhiraṁ vaman sa pakṣirājaḥ jaṭāyuḥ
tamuvāca -
jaṭāyuḥ -
vada rāghava maraṇāsannaṁ kiṁ punarnayasi pañcatvam |
rāvaṇaṁ nirundhannapatam, so'harajjānakīṁ nūnam ||
virahitā tvayā sā sītā
hriyamāṇā yāvad dṛṣṭā
devareṇāpi na ca sahitā
utpatya rāma sāveśaṁ ruddhavānahaṁ rathamārgam ||1
nirdayaḥ kāmukaḥ so'yam
jānakīṁ nayati kiṁ geham
avagataṁ mayā tatsarvam
tatkarau mayā sandaṣṭau pakṣeṇābhihataṁ śīrṣam ||2
jānakīrakṣaṇāyāham
akaravaṁ ghorasaṁgrāmam
abhinadaṁ samukuṭaṁ kavacam
bāṇaṁ vā tūṇaṁ spraṣṭuṁ tasmai nāyacchmavasaram ||3
sandaṣṭamasya sarvāṅgam
pakṣeṇa vajravattunnam
nirbhayaṁ mayā pratiyuddham
pātito'dhastale sūto'labhata sa kharalattāghatam ||4
sārayitvā satīṁ dūram
abhinadaṁ syandanasyākṣam
akaravaṁ cakrayorbhaṅgam
gardabho'patanniṣprāṇaḥ pretasyānyasya sunikaṭam ||5
bhūtale chatramavasannam
saṅgaraṁ bhīṣaṇaṁ jātam
prāyate hi yāvacchakyam
ākramaddaśannadharoṣṭhaṁ rāvaṇo gṛhītvā khaḍgam ||6
cheditau yadā mama pakṣau
agatiko'patamahaṁ bhūmau
kampitā bhṛśaṁ bālā'sau
sā yadā tena hyupagūḍhā prakṣubdho'bhavamatyantam ||7
jīvitaṁ cakṣuravaśiṣṭam
tadapi taṁ rāvaṇamapaśyam
ākāśapathā gacchantam
samrājñī tava hriyamāṇā, krandati sma yāntī karuṇam ||8
33
BACK TO TOP
34 raghupate, śabarī dhanyā'ham
’rāvaṇo'harat jānakīṁ nūnam'
iti bhūtārthaṁ nivedya pakṣirājaḥ jaṭāyuḥ pañcatvaṁ
gataḥ | śrīrāmaḥ tasya dehe vidhipūrvakam agnisaṁskāram
akarot | paścād rāmalakṣmaṇau purataḥ prasthitau |
anantaraṁ mārge kabandhanāmā kaścid bhīṣaṇo rākṣasaḥ
tayoḥ mārgaṁ niruddhavān | śīrṣarahitaḥ saḥ rākṣasaḥ
vastutaḥ śāpitaḥ danuputraḥ āsīt |
yadā saḥ rāmalakṣmaṇau abhyajānāt, tadā saḥ
āha, ’yadā śrīrāmaḥ salakṣmaṇaḥ vanametat āgatya
tava hastau chetsyate tadā tvaṁ svargaṁ prāpsyasi iti indreṇa
ahaṁ pratiśrutaḥ | ataḥ he rāma, kṛpayā māṁ hatvā
dahatu bhavān' iti |
yadā saḥ tathā dagdhaḥ tadā tejasvirūpeṇa prādurbhūya
saḥ śrīrāmaṁ prāha, ’bhavān sugrīveṇa saha sakhyaṁ
vidadhātu | saḥ sītāyāḥ anveṣaṇe bhavataḥ sahāyaḥ bhaviṣyati'
iti uktvā saḥ śrīrāmāya mārgamapi adarśayat | tena darśitena
mārgeṇa gacchantau tau pampāsarovarasya paścime taṭe
śabaryāśramaṁ dṛṣṭavantau | tatra tapasvinī śabarī śrīrāmasya
ātithyaṁ kṛtvā mahatā utsāhena tamavocat -
śabarī -
raghupate, śabarī dhanyā'ham
tvatpade prāpte nanvāśramam ||
citrakuṭaṁ te caraṇe lagn
munayo mokṣaṁ prāptā naike
kṣaṇaṁ tarutale kuru viśrāmaṁ, kṣamasva me cāpalam ||1
padayoranayoḥ pūjanāya te
akṣṇoruditāḥ sarito nanu me
prakṣālaya nijapade cāpanaya pravāsajanitaṁ śramam ||2
gurusevāyāmāyurghṛṣṭam
tacca candanaṁ vilepanārtham
sumaromāñcaiḥ paśya pulakitaṁ śuṣkaṁ taruvigraham ||3
prajjvālyātmajñānadīpakam
karomyarcanaṁ tathā''tmakathanam
pradhārya rūpaṁ nīlamanantaṁ purato me'vasthitam ||4
naivedyārthe kiṁ nanu deyam ?
prasāda iti kiṁ mayā'pi grāhyam ?
adya cakorāṅgaṇe'vatīrṇā kṣudhitā rākā svayam ||5
kandaṁ mūlaṁ deva, niṣevyam
badariphalānāṁ sumadhuranicayam
vinatāḥ kalpadrumāya dadyurvanyalatāḥ kimaparam ?6
kṣatāni deva, na tāni khagānām
mayā''svādito rasaḥ phalānām
svāduphalaṁ te purato nihitaṁ, rūpaṁ na ca bhrāmakam ||7
kimīkṣase lakṣmaṇa, sāśaṅkam ?
nocchiṣṭamidaṁ phalaṁ mantritam
āśrayate me mukhaṁ śrutīnāṁ mādhuryaṁ santatam ||8
34
BACK TO TOP
35 sugrīva ekamitraṁ rāmasya
’raghupate, śabarī dhanyā'ham'
iti sānandaṁ gāyantī eva śabarī anante vilīnā |
tatpaścād rāmalakṣmaṇau ṛṣyamūkaṁ nāma
parvataṁ prāpatuḥ | tatra svarājyād bhraṣṭaḥ sugrīvaḥ
hanumānādibhiḥ sacivaiḥ saha pracchannaḥ vasati sma |
tasya agrajena vālinā taṁ kiṣkindhāyāḥ bahiḥ niṣkāsya
tasya bhāryā rumā balād ācchinnā āsīt |
rāmalakṣmaṇau dūrād dṛṣṭvā ’etau dhanurdharau
vālinā mama nāśārthameva preṣitau' iti matvā
sugrīvaḥ bhayāt malayaparvatam āśritya hanumantaṁ
tayoḥ viṣaye adhikajñānasaṁpādanārthaṁ preṣayāmāsa |
prathamadarśane eva sacivottamasya hanumataḥ manasi
rāmalakṣmaṇayoḥ viṣaye snehabhāvaḥ samutpannaḥ |
tena sugrīveṇa saha tayoḥ sauhārdaṁ kalpayāmāsa |
parasparābhyāṁ saṁbhāṣaṇena sugrīvasya
manasi api rāmam antareṇa mitrabhāvaḥ samajāyata |
tadā hanumatā agniṁ pradīptaḥ | tam agniṁ sākṣīkṛtya
sugrīvaḥ śrīrāmam avadat -
sugrīvaḥ -
sākṣībhavanti gaganaṁ, dharaṇī tathā'dya dahanam
sugrīva ekamitraṁ rāmasya jāyate'yam ||
rāma, tvadīya iva me daive'pi vipravāsam
jānāsi sarvametad, hanumanmukhādudantam
samaduḥkha eva kurute duḥkhākulasya sāhyam ||1
bandhuḥ svayaṁ ripurme kiṁ varṇayāmi daivam !
vālī suśīlajāyāṁ me'pāharat ca rājyam
taṁ preṣayasva vālīṁ he rāma, rauravaṁ tam ||2
rāhorivāsmi grahaṇe nistejasūryabimbam
prāpte hṛtasvarājye sabalaḥ punarbhaveyam
śauryaṁ mayaiva kiṁ me svamukhena te nivedyam ?3
sainyaṁ yadā labhe'haṁ bhūyaḥ plavaṅgamānām
tadrāvaṇasya bhavitā lakṣaṁ tadā ripūṇām
laṅghiṣyate tadabdhiṁ nirbhetsyate'dridurgam ||4
tanmārgitā priyāṁ te, śaṅkasva mā nṛpendra
niṣṭhāṁ plavaṅgamānāṁ pratyakṣameva paśya
bhavitā gaṇaḥ sa siddho'rpayituṁ nijasvamakhilam ||5
siddhaṁ susakhyamadhunā haste dadāmi hastam
bhetavyamadya kasmād bhayakāriṇaḥ kimartham ?
adhunā kṣamendra siddho bhava vālino vadhārtham ||6
vicinomi viśvamakhilaṁ vacanaṁ sakhe mamedam
dhruvamānayāmi sītāmante ca te samīpam
kurute'tha ko'pi vighnaṁ, taṁ preṣayāmi svargam ||7
sacivau na me bhavantau nala, añjaneya śruṇutam
sugrīva ekasacivo nṛpatiśca rāghavo'yam
ājñā'dhunā tadīyā yuvayormama pramāṇam ||8
35
BACK TO TOP
36 vālivadho na ca khalanāśo'yam
’sugrīva ekamitraṁ rāmasya jāyate'yam'
evaṁ yadā sugrīveṇa rāmeṇa saha sakhyaṁ ghoṣitaṁ, tadā
rāmaḥ api tasmai sāhāyyaṁ pratyaśṛṇot | tadanusāraṁ sugrīveṇa
vālī dvandvayuddhārtham āhūtaḥ | tayoḥ dāruṇaṁ yuddham ajāyata |
tatra sugrīve hataprāye jāte rāmaḥ vṛkṣasya pṛṣṭhataḥ niśitena
bāṇena vāliṁ vivyādha | tena vālī bhūmiṁ patitaḥ |
yadā ’kenāpi aparādhena vinaiva rāmeṇa ahaṁ vyāpāditaḥ'
iti vālī ajānāt, tadā saḥ rāmam apṛcchat, parokṣasthaṁ
māṁ hatvā ko nāma puruṣārthaḥ parākramaḥ vā bhavatā pradarśitaḥ ?
tadā prabhuḥ rāmacandraḥ uvāca -
śrīrāmaḥ -
etat khalu me dharmācaraṇam,
vālivadho na ca khalanāśo'yam ||
akhiladhareyaṁ bharataśāsitā
nyāyanītayorasau suvettā
tasyaivāhaṁ tāvad bhrātā
yathaiva rājā tathā prajeyam ||1
śiṣyo, dāso'tha vā'nujo'yam
dharmeṇāsau tanayo nūnam
bhrāturjāyāmapāharastvam
nidhāyāntare pāpamiṅgitam ||2
darpapratimā savigrahā tvam
yogyaḥ khalu te vadhadaṇḍo'yam
viṣayāndhānāmanto'pyevam
mṛgayāvidhinā śvāpadamaraṇam ||3
dattaṁ vacanaṁ sugrīvārtham
’dāsye prāṇāṁstvatprāṇārtham'
hato'nujārthe mayā'grajastvam
pradattavacanaṁ mayā pālitam ||4
krīḍanti vane nṛpā mṛgayayā
nighnanti paśūn pracchannatayā
api sā krīḍā kiṁ doṣamayā ?
kapiḥ paśubhyo'hṛdayatarastvam ||5
antyaghaṭī te bhavatu mokṣadā
pālayāmi te'ṅgadaṁ sarvathā
rājyamidaṁ te, tava kiṣkindhā
samarpyate sugrīvāyeyam ||6
36
BACK TO TOP
37 sa eko vīraḥ śrīhanumān
’vālivadho na ca khalanāśo'yam'
iti vacanaiḥ śrīrāmaḥ vālinaḥ pratītiṁ kārayāmāsa |
vālināśasya paścāt sugrīvaḥ kiṣkindhāyāḥ rājyaṁ punaḥ
avāpa | rumāsugrīvayoḥ madhuraṁ milanam ajāyata | tathāpi
rājavilāseṣu nimagnaḥ sugrīvaḥ rāmakāryaṁ vyasmarat | tadā
saṁkruddhaḥ lakṣmaṇaḥ tasmai svakartavyam asmārayat |
acirādeva sugrīvaḥ sarvān vānaragaṇān āhūya tān sarvān
sītānveṣaṇārthaṁ sarvāḥ diśaḥ preṣayāñcakāra |
mahāvīrasya hanumataḥ netṛtve vānaradalamekaṁ
dakṣiṇadiśam agacchat | kathaṁcit śrīrāmaḥ amanyata
yat ’hanumān eva sītām anveṣṭuṁ prabhavet' iti |
ataḥ sītāṁ pratyāyayituṁ saḥ tasmai ātmanaḥ aṅgulīyakaṁ prādāt |
māsāvadhiṁ vicitya api sītāyāḥ viṣaye kā'pi upalabdhiḥ
na avagatā | tena nirviṇṇāḥ, hatāśāḥ kapiśreṣṭhāḥ kasminnapi
parvataśikhare upaviṣṭāḥ āsan | tadā saṁpātiḥ nāma gṛdhrarājaḥ
tān prati āgatya avadat, ’ahaṁ jaṭāyoḥ bandhuḥ, mahārājasya
daśarathasya ca vayasyaḥ | cakṣuṣmatī nāma vidyā mama avagatā |
tayā atrasmādeva ahaṁ jānakīṁ ca rāvaṇaṁ ca draṣṭuṁ śaknomi |
sāṁprataṁ sā laṅkānāmni suvarṇadvīpe rāvaṇasya antaḥpure bandinī
bhavati | bhavadbhiḥ kṣīrodasya pāraṁ gantuṁ kaścid upāyaḥ
cintitavyaḥ' iti |
tadā aṅgadādayaḥ kapivaryāḥ samudrollaṅghanaviṣaye suciraṁ
vimarśaṁ cakruḥ | ante jāmbuvān saniścayamāha -
jāmbavān -
tīryate sindhuryena mahān
sa eko vīraḥ śrīhanumān ||
dṛḍhaṁ gṛhītvā padbhyāmuragam
uḍḍāṇenākramya samudram
garuḍastarasā''kramate gaganam
garuḍādapi balavān ||1
añjanīsutaḥ subalāḍhyo'yam
kṣetrajaputraḥ pavanasyāyam
kartumalaṁ diggajasaṁcūrṇam
balaśālī dhīmān ||2
vīro jāto ravyudaye'yam
nabhasyudapatat triśatayojanam
matvā pakvaphalaṁ ravibimbam
dhartumayād bhāsvān ||3
bālenārke vīreṇa dhṛte
trailokye sati tadā kampite
asya śiśorvipratikārārthe
pavimindro dhṛtavān ||4
vajrāghātenendrasya tadā
kṣatiraṇumātrā cibuke jātā
jātāmarṣastenāsya pitā
stabdho'bhūt gatimān ||5
stabdhe pavane viśvamaceṣṭam
tadā''śvāsayan devā pavanam
mārutaye'smai dattvā'bhivaram
prāśaṁsad bhagavān ||6
chetsyati nainaṁ samare śastram
viṣṇuvareṇecchāmaraṇo'yam
atiśayitā'sau prabhayā sūryam
cirataramāyuṣmān ||7
he hanuman, kuru manasā sargam
kapijanavanna ca sāmānyastavam
utthāpaya vāmavaccaraṇam
kuru vijayotpatanam ||8
37
BACK TO TOP
38 iyamasau śrīrāmasvāminī
’tīryate sindhuryena mahān, sa eko vīraḥ śrīhanumān'
iti jāmbavataḥ svasāmarthasya varṇanaṁ śrutvā hanumataḥ
śarīre'pi sphuraṇaṁ jātam | yāvat sarve kapayaḥ paśyanti tāvat
saḥ ativiśālam ākāraṁ dhṛtavān | kapayaḥ api tasya stutiparāṇi
gītāni agāyan | tadanu pavanaputraḥ hanumān mahendraparvatasya
śikharamāruhya ākāśamārgeṇa uḍḍāṇam akarot | kālena saḥ
trikuṭācalaṁ prāpnot | amarapurīvat dṛśyamānā laṅkā tena
dūrataḥ nirīkṣitā | sarvataḥ rākṣasāḥ dakṣatayā tāṁ nagarīṁ
rakṣanti sma | tatra praveśo'pi sulabhaḥ nāsīt | hanumān
sūkṣmadehena tāṁ nagarīṁ praviveśa | niśāsamaye tena sītārthaṁ
sarvaṁ puram avekṣitam | rāvaṇasya antaḥpuramapi tena nipuṇaṁ
nirīkṣitam | tathāpi sītā sadṛśī nārī tena na kutrāpi āsāditā |
nirāśaḥ saḥ aśokavanaṁ prāptaḥ | nitāntaramaṇīyaṁ tad vanaṁ
vilokayan saḥ kasminnapi śiṁśapāvṛkṣe upāviśat | tataḥ sahasā
sahasrarākṣasībhiḥ pariveṣṭitā malinavasanā kā'pi strī tasya
dṛṣṭipathamāyātā | tena pūrvaṁ kadāpi sītā na dṛṣṭā āsīt |
tathāpi tathābhūtayā tayā sītayā eva bhāvyam iti cintayan saḥ
svagatameva acintayat -
hanumān -
iyamasau śrīrāmasvāminī ||
candravirahiṇī yathā rohiṇī
vyāghrīṣviva vyāmugdhā hariṇī
śyenakoṭare vyastā śakunī
himasthale saṁhatā vāhinī ||1
malinā kṣāmā tadapi surekhā
dhūmaparivṛtā jvalanaśalākā
śiśire mlānā campakaśākhā
dhṛtavrateyaṁ mahāyoginī ||2
rudanenārkṣṇordṛṣṭivikalatā
kapolayorārdrā ca śuṣkatā
unnidreyaṁ cintākrāntā
bhartṛcintane ratā virahiṇī ||3
paṅkileva bhāsate padmajā
niyatamiyaṁ syāt satī bhūmijā
paramadāruṇā daśā daivajā
vimāniteyaṁ vane māninī ||4
suvarṇā'pi sā śyāmalamalinā
adhomukhīyaṁ śaśāṅkavadanā
grahaṇāvasare vā diglalanā
sthitā hatāśā duḥkhabhāginī ||5
sandigdhārthā nanu smṛtiriyam
anyāyenārjitā śrīriyam
kācidamūrtā citrakṛtiriyam
kīrtirvijitā vane vāsinī ||6
rāmavarṇitā pratimā, mudrā
bāhubhūṣaṇe pravālamudrā
asaṁśayamasau saiva subhadrā
iyaṁ jānakī janakanandinī ||7
valayamīdṛśaṁ karṇabhūṣaṇam
ṛṣyaparvate dṛṣṭaṁ patitam
rāghaveṇa khalu tadabhijñātam
sudhāghaṭīyaṁ yaśodāyinī ||8
38
BACK TO TOP
39 rāmakīrtirasmyaham
’iyamasau śrīrāmasvāminī'
iti pratītiṁ gataḥ api hanumān sahasā tasyāḥ purataḥ
gantuṁ na adhṛṣṇot | yataḥ yathā tena sītā pūrvaṁ vilokitā
nāsīt tathā tayā api saḥ na dṛṣṭapūrvaḥ | ataḥ akasmāt
dṛṣṭaṁ taṁ sā rāvaṇasyaiva sahakāriṇaṁ manyeta ityeva
saṁbhavanīyam āsīt | atha kiṁ karaṇīyam iti vicāragraste
hanumati sati akasmād rāvaṇaḥ eva sasevakaḥ tatra āgatya
sītāṁ vaśamānetuṁ prāyatata | tadā santaptā sarpiṇīva
phūtkurvantī rāvaṇaṁ tarjayantī sītā vyājahāra -
sītā -
pulastyaputra rākṣaseśa mā kuruṣva valganam
jānate surāsurā rāmakīrtirasmyaham ||
parāṅganā pativratā vandanāspada'smyaham
muñca śīghrameva māṁ puṇyamāpnuhi svayam
vīratā tavāsti cet kuru satītvarakṣaṇam ||1
nṛpatipāpamīkṣate vā'nayaṁ titikṣate
rāṣṭramīdṛśaṁ kṣitau nāmato'vaśiṣyate
ātmanaḥ kareṇa kiṁ dahasi vā''tmanaḥ puram ?2
yatra tatra rāghavo mā'bhitaḥ sa dṛśyate
vāmapāṇirasya me saṁstare śirastale
cintane'pi pūjaye sadaiva taṁ dhanurdharam ||3
kasyacinna yogyatā rāghavetarasya me
preṣayasva māmitaścādya rāghavāntike
trāyate hi rāghavo śaraṇamāgataṁ janam ||4
naya kṛtārthajīvanaṁ vidhāya tena mitratām
arpayasva jānakīṁ rāghavāya nirmalām
mṛtyuranyathā gṛhaṁ tavāgataḥ suniścitam ||5
indravajramapi bhavet kvacinnihanane'kṣamam
prakupite tu rāghave, tvaṁ na jīvasi kṣaṇam
rāmabāṇavarṣaṇaṁ pralavad bhayaṅkaram ||6
eṣa te'grato yadā saṅgare'vatiṣṭhate
tadā savaṁśameva tvāṁ naṅkṣyati dhruvaṁ raṇe
adhama, kāmamūḍha re cintayasva tat kṣaṇam ||7
kaṅkapakṣasaṁyuto rāmanāmacihnito
urasi drakṣyate mayā tava tu rāmasāyako
bhāramuktamekadā bhavatu medinītalam ||8
39
BACK TO TOP
40 mudrikā tadīyā nūnamabhijñāteyam
’pulastyaputra rākṣasendra, mā kuruṣva valganam'
iti sītāyāḥ udagravacaḥ śrutvā rāvaṇo'pi kṣaṇamātraṁ
bhayabhītaḥ | śūrpaṇakhāyāḥ, mārīcāt ca tena rāmasya
daṇḍakāraṇye āviṣkṛtaḥ parākramaḥ śrutaḥ āsīt | ataḥ
sītāyai māsaikasya avadhiṁ pradāya saḥ aśokavanāt niṣkrāntaḥ |
anena prasaṅgena ’iyaṁ strī sītā eva asti' iti hanumān ajānāt |
tasyāḥ paritaḥ upaviṣṭāḥ rākṣasastriyaḥ prāyeṇa nidrāyāḥ vaśaṁ
gatāḥ iti nirūpya śiṁśapāvṛkṣasthitena hanumatā madhurasvareṇa
rāmacaritagāyanaṁ samārabdham | tena cakitacakitā sītā yāvat
gāyanasya svarasya diśā upari paśyati tāvat hanumatā tasyāḥ
samīpam āgatya śrīrāmeṇa pradattam aṅgulīyakaṁ tasyāḥ hastayoḥ
nikṣiptam | tāṁ mudrikāṁ vilokya jānakī harṣasya parāṁ kāṣṭhāṁ
gatā | ’anena kapinā rāmadūtena eva bhāvyam' iti vijñāya
sā taṁ praṣṭuṁ prārabhata . |
sītā -
mudrikā tadīyā nūnamabhijñāteyam
he dūta kathaya me, svāmigataṁ vṛttāntam ||
dhārayan kārmukaṁ tathā'kṣayaṁ tūṇīram
viraheṇa rāghavo bhajate kiṁ paritāpam ?
nayanayostale kiṁ śyāmalacintāvalayam ?1
kiṁ karma dūṣayannāste nirviṇṇo'sau ?
duḥkhena vyasmarat nijadharmaṁ kiṁ vā'sau ?
pālayatyasau nanu kaccinnṛpakartavyam ?2
vartate niścalaṁ tasyādyāpi nu dhairyam ?
kiṁ punastasya vā śauryasya hi vismaraṇam ?
sāhyāya vartate kaccit sanmitrabalam ?3
kaccidicchanti tadvijayaṁ bhūpāḥ sarve ?
vañcitaḥ prabhurvā lokapriyatāyā me ?
vismṛtaṁ kimatha vā prabhuṇā yatnamahatvam ?4
kiṁ mama svāminau mamaiva vā vismaraṇam ?
daivena yadā me parasadane parisadanam
kimatha vā smṛtirme pīḍayate mama nātham ?5
kiṁ svayaṁ raghupatirmocayitā māṁ nūnam ?
preṣayiṣyate kiṁ bharataścaturaṅgabalam ?
avagataṁ tasya kiṁ sakalamayodhyāvṛttam ?6
api matistadīyā malinā vā vipadāyām ?
kaccinna durbalā tatprītiḥ sītāyām ?
mocayenmaithilīṁ kadā raghuvaro nūnam ?7
tāṁ suvarṇaghaṭikāṁ kaccidahaṁ paśyeyam ?
api rāmasāyako bhidyād rāvaṇahṛdayam ?
varteta kadā nanu prabhupadayoriha yugalam ?8
yāvadākarṇaye dūrādapi tatkuśalam
jīvāmi kathaṁcid yatra bhavāmi yathā'ham
drakṣyāmi kadā nanu janmani bhūyo nātham ?9
40
BACK TO TOP
41 hanumatā dagdhā laṅkeyam
’he dūta kathaya me rāmagataṁ vṛttāntam'
iti sītāyāḥ ādeśānusāraṁ hanumān tasyai ’śrīrāmaḥ bhavatīṁ
mocayitum acirādeva āgamiṣyati' iti nivedya tāṁ
samāśvāsayat | śrīrāmasya pratyayārthaṁ sītayā api maṇirekaḥ
hanumate pradattaḥ | vastutaḥ hanumān svayameva tāṁ rāmaṁ
pratyānetuṁ samarthaḥ āsīt | tathāpi ’parapuruṣaskandham
upaviśya prayāṇam anucitam | rāmeṇa eva ahaṁ moktavyā'
iti sītā sanirbandhamāha | hanumānapi tasyāḥ nirbandham ucitam
amanyata | tām āmantrya saḥ aśokavanāt prasthitaḥ | tathāpi
laṅkāyāḥ nirgamanāt pūrvam ’eteṣāṁ rākṣasānāṁ
balābalaṁ tāvat anumeyam' iti manasi kṛtvā tena aśokavanaṁ
pradhvastam, jambumālī hataḥ, rāvaṇaputraḥ akṣaḥ ca
niṣūditaḥ | laṅkāyāḥ kuladevatā api tena ucchinnā | tadā
rāvaṇasya putreṇa indrajitā saḥ brahmāstreṇa nibadhya rājasabhām
ānītaḥ | rāvaṇaḥ tasya mṛtyudaṇḍam ājñāpayata | tathāpi
rāvaṇānujena bibhīṣaṇena ’dūtavadhaḥ rājanītisaṁmataḥ nāsti'
iti pratipāditam | ante rāvaṇasya ādeśena rākṣasaiḥ tasya pucchaṁ
cīvaraiḥ ācchādya pradīptam | rākṣasastriyaḥ vṛttam
etaṁ sītāyai nyavedayan | tadā sā agniṁ prārthayata, ’bhavattaḥ
hanumān pīḍāṁ na anubhavatu' iti | hanumāṁstu pradīptena
lāṅgūlena saha rājasabhāyāḥ uḍḍīya laṅkāyāḥ prāsāda- mandira-
gopurādisthalāni bhasmasāt kartuṁ prārabhata |
kuśalavau -
līlayoḍḍīyākāśapatham
hanumatā dagdhā laṅkeyam ||
nagābhramiva kapivari dṛśyate
taḍidiva pucchaṁ tadanudīpyate
nagare'nalavarṣāvaṁ kurute
pravāto garjatyatimātram 1
śikharādekādanyad geham
kandukavat kapivīrotpatanam
viśati gavākṣe caṇḍaṁ puccham
sandahan bhramati puraṁ svairam ||2
jvalati mandiraṁ jvalati gopuram
dīptadvāraṁ raṇati dāruṇam
krandati vilapati tadāvarodham
prakāśe sphuṭaṁ vastujātam ||3
jvalati śreṇī kṣaṇe gṛhāṇām
nipatati rakṣā prāsādānām
citeva dīptā mahāpurāṇām
kurvate'suryaḥ pariśokam ||4
kaścana dagdhaḥ suptadaśāyām
ko'pi pradīpto dhāvati rathyām
bhayena liptā vāganyeṣām
vinaṣṭaṁ pralaye sauhārdam ||5
dhāvati mātā vihāya vatsam
lokaḥ smarati na nāma na bandham
yadevonnataṁ bhavati sapāṭam
āpatat sahasā kālo'yam ||6
śastrā vividhā dagdhā bahudhā
śauryaśīlatā sadehadagdhā
jvālābhirnavajvālā militāḥ
saghanatā dharati bhasmarūpam ||7
pavano dahano dahanaḥ pavano
nāsti nivāso nāpi cāśrayo
rakṣābhūto rakṣāgāro
tāṇḍavaṁ vaḍavāgnermūrtam ||8
41
BACK TO TOP
42 setu racayadhvaṁ sāgare
’hanumatā dagdhā laṅkeyam |'
kṛtsnāṁ laṅkāṁ pradīpya praśāntamanasā hanumatā
svapucchaṁ sāgarajalena śāmitam | tataḥ sa gaganapathā
śrīrāmaṁ pratyāgacchat, sītayā dattaṁ bhāsvaraṁ maṇiṁ
śrīrāmāya ayacchat ca | taṁ maṇim abhijñāyaprakarṣeṇa
hṛṣṭaḥ rāmaḥ hanumantaṁ gāḍham āliliṅga |
sītāyāḥ pravṛttiṁ jñātvā śrīrāmaḥ viśālena vānara-
sainyena saha dakṣiṇadiśi samudratīraṁ prāptaḥ | ’samudraḥ
tu kathaṁ taraṇīyaḥ ?' iti praśnaḥ samupasthitaḥ | dinatrayaṁ
yāvat śrīrāmeṇa sāgaradevatā prārthitā | ante yadā tena
sāgaramuddiśya śastram udyataṁ tadā rāmabāṇabhayāt
sāgaraḥ svayaṁ sākāraḥ rāmasya purataḥ āvirbabhūva, taṁ
ca savinayaṁ prāha, ’bhavataḥ senāyāṁ nalaḥ nāma abhiyantā
vartate | saḥ viśvakarmaṇaḥ putraḥ. tena setuṁ bandhaya | taṁ setum
ahaṁ svaśarīre sānandaṁ dhārayiṣyāmi' iti | sāgarasya
sūcanāmanusṛtya rāmaḥ nalam ājñāpayat | nalasya
ādhipatye setubandhane magnāḥ vānarāḥ gātum ārabhanta -
vānaragaṇaḥ -
setuṁ racayadhvaṁ sāgare ||dhṛ ||
vidārya śailān viśālakāyān
ādāya mahāgajaprastarān
kṣipata sāgare javena caitān
nibadhya setuṁ karṣata laṅkāmetadvelāntike ||1
kṣipyata vṛkṣān, kṣipyata śailān
vaheta pṛṣṭhe vāridhiretān
etattīraṁ karṣata vasudhām
vaheta setuṁ vaḍavāgnirasau śeṣasamo mastake ||2
rāme bhaktiṁ dadhato hṛdaye
pṛṣṭhaṁ jaladherāvarjayate
satkāryakṛto lokasya kṛte
śrīraghurājo vānaraistathā nijapṛṣṭhenohyate ||3
nala iva netā yadā prāpyate
karāḥ koṭiśo yadā yatante
yaśo niścitaṁ kāryārambhe
aho līlayā pāṣāṇā api taranti jaladhāvime ||4
jale prabhupade praviṣṭamātre
nadī nadī tīrthaṁ hi jāyate
siddhiradhīrā prārambhārthe
lāṭā bhūtvā śilā lāṭayā sindhujale sajjate ||5
garja garja he kapipuṅgavagaṇa
rāma, raghupate, patitottāraṇa
jaya laṅkāre, sītājīvana
yuddhasyādāvabhihanyantāṁ sphūrteḥ paṭahā raṇe ||6
nāyaṁ setuḥ śramayajño'yam
prayojanaṁ raghupaterudāttam
mahimā tacchubhanāmnaścāyam
avarudhya gatiṁ karma sāṁghikaṁ digbhiridaṁ dṛśyate ||7
bhubhuḥkṛtya kāryatāṁ ghoṣaṇā
vijayī rāmo, vijitā laṅkā
sītā muktā, kimatra śaṅkā
seturūpakaḥ prakāśapuñjaḥ praviśati timire ghane ||8
42
BACK TO TOP
43 raghupate, vadasi na kimapi katham ?
’setuṁ racayadhvaṁ sāgare'
iti uccaiḥ gāyantaḥ garjantaḥ vānaravīrāḥ sāgare
trayoviṁśati yojanaparyantaṁ setum abadhnan | setunā anena
śrīrāmasya apāraṁ sainyaṁlaṅkāyāṁ praviṣṭam | śrīrāmasya
senāyāḥ balābalaṁ vijñātuṁ rāvaṇena svadūtāḥ visṛṣṭāḥ |
taiḥ dūtaiḥ rāvaṇāya tadviṣaye yathārthaṁ vṛttaṁ pradattam |
rāvaṇaḥ svayamapi śvetaprāsādasya saudhāt sainyasya nirīkṣaṇam
akarot | rāmasenāyāḥ pramukhavīrāṇāṁ viśeṣān api saḥ
jñātavān | saḥ svasacivān yuddhāya sajjībhavitum ādideśa |
tasya anujaḥ bibhīṣaṇaḥ tu pūrvameva rāmasya pakṣaṁ praviṣṭaḥ
āsīt |
atrāntare māyāvinā rāvaṇena sītāṁ vaśamānetuṁ kapaṭaprayogaḥ
kṛtaḥ | saḥ vidyujjihvena nāmnā rākṣasena kṛtrimaṁ rāmamastakaṁ
kāritavān | tanmastakaṁ sītāyāḥ purataḥ nikṣipya, vikaṭaṁ vihasya saḥ
tāmuvāca, ’he sīte, yadarthaṁ tvaṁ mama praṇayaṁ vijahāsi, tasyaiva
tava priyarāmasya idaṁ mastakam | rāmasya suptāvasthāyāṁ mama
senāpatiḥ prahastaḥ tad acchinat | sarvā'pi vānarasenā adhunā
bhayagrastā vartate | paśyedaṁ tasya dhanuḥ śiraḥ ca' iti |
rāmasya śirasā sadṛśaṁ tat śiraḥ vilokya sītā śokasya parāṁ
kāṣṭhām avāpa | karuṇakaruṇaṁ vilapantī sā abravīt -
sītā -
kimākarṇaye ?kimālokaye ?duravasthā keyam ?
raghupate, vadasi na kimapi katham ?
jāyāpūrvaṁ kathamāpatitaṁ patyurmaraṇamidam ?
daivameva me cyutamiva khaḍgaṁ śirasi kutaḥ patitam ?
puṇyavihīnā mātā devī kausalyā'pi katham ?1
jyotirviduṣāṁ sakalaṁ gaṇitaṁ mithyā bhavati katham
durbhāginyāḥ sarvasvaṁ me sahasā kiṁ luptam ?
mūḍhatayā me dhūlinipatitaḥ puruṣottama evam !2
kamalalocane śravaṇe ca tathā dhruvamabhijāne'ham
rudanenāpi ca dīnāyāste nidrānto na katham ?
gatihīnā kiṁ jātā sṛṣṭirdiśo gatāḥ śūnyam ?3
hemacāpamabhijāne kvāsau mahābāhurāste ?
api tāṁ mūrtiṁ śyāmalavarṇāṁ kutra kadā prekṣe ?
śuṣke jāte rudanānnayane pradīptamaṅgāṅgam ||4
kathaṁ vismṛtaṁ sakhe pariṇaye dattaṁ nijavacanam
jāyāyāste saṁmatiṁ vinā pratiṣṭhase svargam !
api śrūyate bhāryāyāste vyathārtamāhvānam ||5
raghukulaśekhara tvayā sametāḥ pitaraste svarge
ardhāṅgī te tvihāvaśiṣṭā parahaste mārge
śobhate'tha vā rītirīdṛśī raghukulajasya katham ?6
kuto madarthe sindhumapāraṁ tīrtvā''yātastvam ?
kiṁ nanu jātā kuladhvaṁsinī jaṭharānmāturaham ?
janakakṛtānāṁ śatayajñānāmetat kiṁ nu phalam ?7
he laṅkādhipa, āyudhena me yenāhan nātham
kuru prahāraṁ śirasi madīye tena tvaṁ tūrṇam
ante tāvat sītā rāghavamanugacchatu kṣipram ||8
43
BACK TO TOP
44 sugrīva, sakhe, sāhasamevam
’raghupate, vadasi na kimapi katham ?'
iti śrīrāmasya nirjīveṇa śirasā saṁvadantī jānakī tatraiva mohaṁ gatā |
paścāt saramā nāma rākṣasī tasyai satyam akathayat, ’rāmaḥ
na kevalaṁ jīvitaḥ, pratyuta tasya sainyena sarvā'pi laṅkā pariveṣṭitā' iti |
tadā locanayoḥ prāṇān samānīya sā śrīrāmaṁ pratīkṣamāṇā sthitā |
ekadā lakṣmaṇasugrīvādipravīraiḥ saha rāmaḥ suvelaparvatāgre sthitvā
laṅkāṁ nirīkṣate sma, bibhīṣaṇaḥ api tasmai laṅkāyāḥ vaiśiṣṭyāni
nivedayati sma | tadanu sugrīvaḥ tathaiva pratinirīkṣaṇaṁ kurvantaṁ rāvaṇaṁ
dṛṣṭvā āvegena uḍḍīya rāvaṇam abhyadhāvat | tayoḥ tumulaṁ dvandvayuddhaṁ
jātam | yadā rāvaṇaḥ māyābalaṁ pradarśayituṁ prārabhata, tadā sugrīvaḥ tasya
hastāt ātmānaṁ vimocya rāmaṁ prati āgacchat | tasya śarīre sthāne sthāne
vraṇāḥ sañjātāḥ | śrīrāmaḥ prathamaṁ tasmai gāḍhamāliṅganaṁ datvā
paścāt taṁ saumyasvareṇa prāha . |
śrīrāmaḥ -
sugrīva, sakhe, sāhasamevam
bhūpatestu te naiva samucitam ||
nitāntakaṇṭhinā mitra, ghaṭīyam
atimāyāvī paulastyo'yam
sahasā'bhimukhaṁ tasya gatastvam
kimabhavadetannaivāvagatam ||1
apṛṣṭvaiva māṁ bibhīṣaṇaṁ vā
anuktvā nalaṁ mamānujaṁ vā
kasmāyapi kalpanāmadatvā
siddhaḥ sahasotpatanāya tvam ||2
śaktirapārā tava me'vagatā
bhaktirasīmā mayi te ca yathā
tadapi na yuktamadhunā sarvathā
yaccākalpitametad ghaṭitam ||3
dvandvenecchasi rāvaṇahananam
vṛthā tadedaṁ balasaṁghaṭanam
yūthapaistathā kapigaṇena kim
ṛkṣāvacayo nanu vyartho'yam !4
śatru madana, te kiṁ kathanīyam ?
nṛpā jānate raṇe na rāgam
sunītirādau, tataḥ pauruṣam
avicāreṇā'pataśo niyatam !5
rāvaṇena saha yadi te dvandve
ekapale'pi kṣīṇe jāte
suhṛdviyogāpadā rāghave
sainyamapi syāt tava parikhinnam ||6
ko lābhaḥ syād dvandvādasmāt ?
dṛpto'riḥ syādīṣadvijayāt
yuyutsavo daityā unmādāt
vinivṛttāḥ syuḥ kapayo nūnam ||7
syācca rāvaṇastadā vijetā
sītāyāḥ syāt kuto muktatā ?
vṛthaiva śapatho vṛthā pratijñā
kena hataṁ syād rākṣasasainyam ?8
gaccha satvaraṁ, samānaya balam
raṇajña viracaya suyogyavyūham
nāśayāma rāvaṇaṁ sasainyam
mā'pavyayatāṁ nijasāmarthyam ||9
44
BACK TO TOP
45 gacchāṅgada rāvaṇāya kathaya satvaram
’sugrīva, sakhe, sāhasamevaṁ, bhūpatestu te naiva samucitam'
iti śabdaiḥ raṇanītinipuṇaḥ śrīrāmaḥ sugrīvam upādiśat |
ucitasamayaṁ dṛṣṭvā rāmaḥ svasainyāya ākramaṇasya ājñāṁ
dadau | kallolamālābhiḥ atikrāman sāgaraḥ iva sā senā uccaiḥ
garjantī laṅkāṁ prati abhidudrāva | tadā samutthitena mahānādena
durga- prāsāda- mandira- vanaiḥ sahitā samastā laṅkānagarī ākulā
iva jātā | tadānīṁ pravṛtte śastrasaṁpāte rājadharmam anusmaran
rāmaḥ aṅgadamāha -
śrīrāmaḥ -
gacchāṅgada rāvaṇāya kathaya satvaram
bhūyastvaṁ kuru vimarśamekadāntimam ||
tīrtvodadhimabhiyātaste'ntakaḥ puram
raṇayoge kapiyūthaṁ sarvathā ratam
śaraṇamehi rāghavasya santyajan madam ||1
caturānanalabdhavarād vismaran balam
he pāpin, pīḍayase sakalabhūtalam
surasarpāṁścāpsaraso bādhase'niśam ||2
apanetuṁ tava darpaṁ tiṣṭhati svayam
rāmo'yaṁ śauryaravistatprabhā balam
dhakṣyati tava vaṁśamakhilarājyasampadam ||3
śṛṇu śaṅkhaṁ, śṛṇu dharaṇīkampaniḥsvanam
tava hetornaśyati bata rakṣasāṁ kulam
muñca tarṣamadhunā'pi hi tava ghṛṇāspadam ||4
ante'pi tu muñca mūḍhamāgrahaṁ svakam
pratyarpaya rāghavāya janakaduhitaram
śaraṇamehi tasya varjayasva cāpadam ||5
samarabhuvi smara samayaṁ tiṣṭha susthiram
neṣyante rāmaśarāstvāmito divam
te'vaśiṣṭamekamidaṁ mokṣasādhanam ||6
samare vā darśaya te śaktimāsurīm
yadbalena hṛtavānasi rāmasahacarīm
yojaya kuliśena gadāṁ meruṇā śaram ||7
nāmāpi na śiṣṭaṁ syāt tava mahītale
samprāptā rāmakṛpā bandhunā tu te
laṅkeśo bhavitā'yaṁ nā'paro dhruvam ||8
45
BACK TO TOP
46 saṅgaraṁ rāmarāvaṇīyam
’gacchāṅgada, rāvaṇāya kathaya satvaraṁ,
bhūyastvaṁ kuru vimarśamekadāntimam'
iti sandeśaḥ śabdaśaḥ aṅgadena rāvaṇāya kathitaḥ | tathāpi taṁ
kaṭhoraṁ sandeśaṁ śrutvā rāvaṇasya krodhaḥ atīva saṁvṛddhaḥ | saḥ
svasacivān ājñāpayat, ’enaṁ duṣṭaṁ markaṭam āmaraṇaṁ
tāḍayata' iti | tadā śataśaḥ rākṣasāḥ aṅgadaṁ tāḍayituṁ
prārabhanta | tathāpi mahābalāḍhyaḥ sa aṅgadaḥ tān sarvān
saṁgṛhya rāvaṇasya prāsādasya śikharam udapatat | tadā te
sarve'pi rākṣasāḥ bhūmau avasannāḥ |
aṅgadasya aṅgabhāreṇa saḥ prāsādaḥ api vajrapātena himācalaḥ
iva upahataḥ | tasya śikharaṁ vidīrṇam abhavat | tadā krodhāviṣṭaḥ rāvaṇaḥ
svasainyaṁ rāmasainye abhipatitum ādideśa | tadānīṁtanaṁ saṁmardaṁ
lavakuśau varṇayataḥ -
kuśalavau -
bhinatti gaganaṁ tumulaṁ raṇitaṁ śaṅkhadundubheyam
samārabdhamanupamaṁ saṅgaraṁ rāmarāvaṇīyam ||
saśaṅkharākṣasasenā dṛṣṭā
nīlaghaneṣviva balākamālā
śatānanairiva garjati capalā
śaradhārāvarṣāvo jāto raṇāṅgaṇe nūnam ||1
saṁheṣante valgante'śvāḥ
taiḥ saha caite nadanti nāgāḥ
ravamayeva sā nanu bhīṣaṇatā
tadravamilitaṁ plavagarakṣasāṁ caraṇapātaraṇitam ||2
dantairadharān pīḍayamānāḥ
harīn rākṣasāstāḍayamānāḥ
nabhasi vānarā uḍḍayamānāḥ
aganagaśastraprahāraiśca te tāḍayanti śatrum ||3
jayatu rāghavo, jayatvaṅgado
garjan praharatyasau kapigaṇo
dīyate ca sahyate prahāro
sāgarayoriva dvandvamapūrvaṁ saṁprati saṁrabdham ||4
āghātena hi śastrāstrāṇām
jagato muktirharyasurāṇām
rudhire śayanaṁ raṇavīrāṇām
mudā rākṣasā raṇe kurvate rāvaṇajayaghoṣam ||5
turagaḥ patito, gajo'vasanno
nabhaso jihmaḥ śaravarṣāvo
bhinddhi, chinddhi, vā jahīti śabdo
raṇe śrūyate sarvabhāṣitaṁ saṁhārārthaparam ||6
raṇe hatānāṁ praphullitāni
māṁsakardamāvṛtavadanāni
tānyapi samare padāhatāni
vahanti tarasā raṇe pravāhāḥ śoṇitasya svairam ||7
śavopari śavaṁ nipatatyaparam
kasya prāṇino nābhijñātam
śauryaṁ maraṇād bhīmogrataram
avayavakhaṇḍā diśi diśi kīrṇā yojanaparyantam ||8
cakraṁ, caraṇaṁ, karo lāṅgulam
śuṇḍā, grīvā, śiro vā padam
yadyat patitaṁ khaṇḍakhaṇḍitam
pralayāvasare ceva kampitaṁ dharaṇīgaganāṅgam ||9
kasya dvandvaṁ kena jāyate
kālamukhād vā ko'vaśiṣyate
kasya kabandhaṁ kutra valgate
raṇasaṁmarde jānīte na ca ko'pi kamapyanyam ||10
46
BACK TO TOP
47 adya vipadi śrīlaṅkā sarvadā sthitā
’samārabdhamanupamaṁ saṅgaraṁ rāmarāvaṇīyam'
iti lavakuśābhyāṁ varṇite raṇasaṁgrāme śrīrāmeṇa rāvaṇasya
sārathiḥ hataḥ, rathaḥ bhañjitaḥ, mukuṭaḥ sacchatram utkṣepitaḥ,
śaravarṣāveṇa ca rāvaṇaḥ nitarāṁ santrāsitaḥ | hatavīryaṁ, hatabuddhaṁ
rāvaṇaṁ vīkṣya śrīrāmaḥ udāramanasā tam avadat, ’bhoḥ paulastya,
atīva klāntaḥ asi | śvaḥ punarāgaccha |' iti | evaṁ nyakkṛtaḥ rāvaṇaḥ
svamandiraṁ pratyāgatya ātmanaḥ bandhuṁ kumbhakarṇaṁ prabodhayituṁ
sevakān ājñāpayāmāsa | kumbhakarṇaḥ aṣṭa māsān svapiti sma |
taṁ prabodhayituṁ rākṣasāḥ tasya karṇayoḥ dundubhi- paṇava- ānakādi-
vādyānāṁ kallolaṁ kṛtavantaḥ | tasya mahati śarīre mātaṅgāḥ
cālitāḥ | tadā prabuddhaṁ kumbhakarṇaṁ rāvaṇaḥ svāṁ durdaśāṁ
nyavedayat, tasya sāhāyyaṁ ca prārthayata |
tadā prahasanniva kumbhakarṇaḥ tamuvāca -
kumbhakarṇaḥ -
kāle'haṁ, he bandho, bodhitastvayā
adya vipadi śrīlaṅkā sarvathā sthitā ||
nijaghātaḥ pāpakṛte
niraya eva durmataye
anivāryā nītiriyaṁ niyatiniścitā ||1
cittaṁ te garvamayam
āyuste viṣaliptam
hitabodho bāndhava te cāpriyaḥ sadā ||2
yacca bibhīṣaṇakathanam
apriyamapi hitavacanam
tadavamatya bandhuste hāpitastvayā ||3
mandodaryā vacanam
hitamapi te bhātyahitam
tadbhāvaścaraṇatale marditastvayā ||4
sthalakālaṁ parinirīkṣya
nyāyānayamāsamīkṣya
ārabdhaṁ na ca kadāpi karma re tvayā ||5
manasi gataṁ nirṇītam
na vimarśo na hi mananam
na ca parīkṣitā nipuṇaṁ mantriṇastvayā ||6
yattu priyaṁ tadanumatam
yanna priyaṁ nirdhūtam
ātmanāśa eva tena sādhitastvayā ||7
bodhāya na samayo'yam
bandho, tyaja sarvabhayam
ātmano na kartavyaṁ vismṛtaṁ mayā ||8
saubhrātraṁ bhāṣayate,
tasya phalaṁ paśya raṇe
ripurudhireṇādya dharā kledyate mayā ||9
devendraṁ hanmi sukham
ko jantū rāmo'yam
arṇavānalau garituṁ śakyate mayā ||10
madvacanaṁ gaṇaya jayam
ārabhasva madhupānam
śirasi sarvabhāraste dhārito mayā ||11
47
BACK TO TOP
48 niṣphalā bāṇā adya katham ?
’adya vipadi śrīlaṅkā sarvathā sthitā'
iti kumbhakarṇasya avalokanaṁ sārthameva āsīt | tena atulaḥ
parākramaḥ raṇe pradarśitaḥ | saḥ vānarāṇāṁ sahasrāṇi
bhakṣayāmāsa, sugrīvamiva yoddhāraṁ ca mūrcchayāmāsa |
tathāpi śrīrāmeṇa tasya karacaraṇāḥ chinnāḥ, tasya
parvatamiva viśālaṁ mastakam antarikṣe utkṣiptam | tatpaścāt
meghanādādayaḥ vikrāntāḥ rāvaṇaputrāḥ api raṇe niṣūditāḥ |
ante saṅkruddhaḥ rāvaṇaḥ śrīrāmaṁ nihantuṁ kṛtaniścayaḥ
tasya purataḥ pratiṣṭhitaḥ | rāvaṇaḥ rathasthaḥ, rāmastu padātiḥ |
ataḥ rāvaṇena rāmasya samatvaṁ prāpayituṁ surendraḥ svarathaṁ
sārathinā saha rāmārthaṁ preṣitavān | ubhau api rāmarāvaṇau
nānāśatrapraharaṇānāṁ varṣāvaṁ parasparayoḥ kṛtavantau |
tena sāgarāḥ kṣubdhāḥ, sūryaḥ nistejaḥ, vāyuḥ stabdhaḥ,
pṛthivī ca asthirā abhavat | nanu carācarā sṛṣṭiḥ tayoḥ
yuddhaṁ vilokayituṁ gatiśūnyā iva jātā | ante śrīrāmeṇa sarpākṛtinā
niśitena bāṇenaikena rāvaṇasya mastakaṁ chinnam | tathāpi aho
āścaryam !chinnasya mastakasya sthāne aparaṁ mastakamupajātam |
tadapi mastakaṁ rāmeṇa chinnam | punaśca navaṁ mastakamupajātam |
evaṁ śataṁ mastakāni rāmeṇa utkṣiptāni, tadapi rāvaṇasya antaḥ
durāpāstaḥ alakṣyata | tadā cintākrāntaḥ rāghavaḥ svasārathiṁ
mātalimavadat -
śrīrāmaḥ -
niṣphalā bāṇā adya katham ?
kiṁ nu samāptaṁ mama puṇyaṁ vā tanmama bāhubalam ?
śaravarṣāve mahādāruṇe
taruvadarirme punarvardhate
jīvati śatrū rāmasyāyaṁ rāmāgre'pi katham ?1
camatkṛtiriyaṁ nāvagamyate
chinne śīrṣe'paraṁ jāyate
rāvaṇāṅgamatha bhavatīdaṁ vā śīrṣakhanirnūnam ?2
śatamapi śirasāmevaṁ chinnam
nabhasi vidhūtaṁ padbhyāṁ mathitam
punarārūḍho rathe rāvaṇo navaṁ punaśca balam ||3
indrasārathe, vīra, mātale,
kiṁ nu rahasyaṁ kathayaitanme
apamānānme vidyāvajñā'sahyatarā nūnam !4
hato dūṣaṇo, virādho mayā
mārīco vā kharo līlayā
te'mī bāṇā nihato vālī, yairnimiṣe tūrṇam ||5
bhayena yasmāt sindhurapāsto
bhayādarārho'yamasau tūṇo
vijayiśarāṇāmadyābhāvastasminneva katham ?6
paśya rāvaṇaṁ rudhiraklinnam
siṁhavadenaṁ tadapi nadantam
abhimāno'yaṁ mūrto jāto'vadhyo me'pi katham ?7
sacintā hi syurdevadevatāḥ
tapyantu kathaṁ tapo munivarāḥ ?
api manye'haṁ śarasandhānaṁ sakalaṁ me viphalam ?8
48
BACK TO TOP
49 he surāḥ, rāghavalīleyam
’niṣphalā bāṇā adya katham ?'
iti viṣādavacanāni śrīrāmasya iva mahāvīrasya mukhāt
śrutvā indrasārathiḥ mātalī kiñcid vihasya prāha, ’prabho,
kimevam ajñavad bravīṣi ?yaḥ rāvaṇāntasamayaḥ devaiḥ
niścitaḥ saḥ adhunā prāptaḥ | ataḥ tasya vadhārthaṁ pitāmahāstraṁ
prayuṅkṣva' iti |
mātaleḥ śabdaiḥ etaiḥ śrīrāmasya smaraṇamiva jātam |
agastimunivaryaiḥ pradattaḥ dedīpyamānaḥ śaraḥ tena dhanuṣi prayujya
pratyañcām ākarṇam ākṛṣya rāvaṇasya diśā visṛṣṭaḥ |
mūrtimān kālaḥ iva durdharaḥ amoghaḥ sa śaraḥ rāvaṇasya hṛdayaṁ
vivyādha | tatkṣaṇameva tasya hastāt cāpabāṇau api galitau | madāndhaḥ,
māyāvī, laṅkādhipatiḥ rākṣasarājaḥ sa rāvaṇaḥ prāṇebhyaḥ viyuktaḥ
dharaṇīm avasannaḥ | tasya sainyaṁ śatadhā vikīrṇaṁ diśi diśi palāyitam |
rāmasya ṛkṣavānarasainikāḥ rāmasya jayam udīrayāmāsuḥ | devāḥ
rāmasya upari puṣpavṛṣṭimakurvan | gandharvāpsarasaḥ mahatā
kaṇṭhena gātuṁ prārabhanta -
gandharvāpsarasaḥ -
he surāḥ, rāghavalīleyam
rāvaṇo yāto yamasadanam ||
prasannavadanā diśaḥ sarvathā
kampavimuktā dharaṇī jātā
raviprabhā sā punaravicalitā
āgatā maṅgalaveleyam ||1
’sādhu, sādhu' iti munijanavacanam
vādyavādanaṁ kinnararabdham
harṣollasitaṁ sakalaṁ bhuvanam
surāṇāṁ ripurgato nidhanam ||2
raṇe pracalitaṁ vijayanartanam
kapayo jayino bhūpatisahitam
ete vidadhati rāmapūjanam
dadānāḥ sumanapatrahāram ||3
uccairgarjata jayajayakāram
asyata kalpataroḥ sumahāram
kṣipyata maṇibhūṣaṇasambhāram
vijayate trailokye satyam ||4
śyāmarāghavo dharmaparo'yam
svayaṁ śrīhariścakradharo'yam
viśvavidhātā viśvāsurayam
mānavaṁ dharati rāmarūpam ||5
ayamutpattisthitilayakartā
paṅkajanābhastribhuvanagoptā
śaraṇya ekaḥ khalasaṁhartā
āśrayo brahmāṇḍasyāyam ||6
nidhāya hṛdaye vatsalāñchanam
rakṣati satataṁ sādhusajjanam
pālayate satataṁ satpakṣam
kevalo vetti sa ātmānam ||7
kamalā sītā, śrīviṣṇurayam
sarvajño'pi sa ajña ivāyam
lokahitārthaṁ kurute yuddham
darśayatyatularāmacaritam ||8
49
BACK TO TOP
50 līnate, cārute, sīte
’rāvaṇo yāto yamasadanam'
śrīrāmaḥ bibhīṣaṇaṁ rāvaṇasya aurdhvadehikaṁ saṁskāraṁ
vidhātumādiśat | sa āha, ’maraṇāntāni vairāṇi | asmākaṁ
kāryamapi samāptam | ataḥ bhavān agrajasya antyasaṁskāraṁ
vidadhatu | yathā sa tava sambandhī, tathā mamāpi' iti | rāvaṇasya
nidhanena tasya antaḥpure kolāhalaḥ jātaḥ | śrīrāmaḥ ātmanaḥ
raṇakarkaśaṁ rūpaṁ tyaktvā abhirāmarūpaṁ dhṛtavān | saḥ
hanumantamavadat, ’he vīra, bhavān jānakīṁ gatvā tasyai
vijayavārtām asmākaṁ kuśalaṁ ca nivedaya' iti | hanumataḥ
rāvaṇavadhādivṛttaṁ niśamya sītā harṣātiśayāt niḥśabdā
jātā | sā kevalamāha, ’bhaktavatsalasya bhartuḥ darśanam
icchāmi' iti |
hanumataḥ tasyāḥ avasthāyāḥ varṇanaṁ śrutvā prabhoḥ api
nayane bāṣpākule jāte | saḥ bibhīṣaṇamādiśat, ’bhavān
jānakīṁ mama samīpaṁ tvaritam ānayatu' iti | sītā rāmasaṁmukhe
avasthitā | ubhau api parasparam animiṣanetrābhyām apaśyataḥ |
anantaraṁ rājā rāmacandraḥ jānakīṁ mṛduvāṇyā abravīt -
śrīrāmaḥ -
bahuyatnaistvaṁ punarvīkṣitā kānte
līnate, cārute, sīte ||
bhīṣaṇaṁ samāptaṁ yuddham
daṇḍito'parādho'śeṣam
krodho'pi ca yāto vilayam
tanmayā''caritaṁ yadabhūducitaṁ nṛpateḥ ||1
saṅgare kṛtaṁ ripuhananam
pratikṛtaṁ riporapakṛtyam
unnataṁ punarme śīrṣam
tava saubhāgyāt kapayo jayino yuddhe ||2
sarvathā rakṣitaṁ vacanam
madyaśo lāñchanānmuktam
vīkṣitā priyā pratyakṣam
mama śauryeṇā'namayamahaṁ daivaṁ me ||3
tava kṛte sāgarastīrṇaḥ
vānaraḥ kṛtārtho jātaḥ
sugrīvo vijayaṁ prāptaḥ
suralalanāstā gāyanti śubhaṁ bhadre ||4
tvannimittametad vṛttam
na tu punastvadarthaṁ vihitam
lāñchanaṁ mayā me mṛṣṭam
raghuvaṁśo'yaṁ gatasanmānaṁ labhate ||5
dṛgvyathā yaṁ hi pīḍayate
dīpotsavameṣa na tanute
apaghātāśaṅkā citte
kathamayi kānte, tvayi viśvāsaṁ kurve ||6
kapaṭiko rāvaṇaḥ kāmī
so'vasat tvayā saha pāpī
nayanotthā kuṭilā bhṛkuṭī
na ca suspaṣṭaṁ vaktumato śaktirme ||7
sādhitaṁ mayā kartavyam
daśadiśo yāhi svacchandam
mā prārthaya mama vā''deśam
sakhi, sambandho naṣṭo'dyāsau sīte ||8
50
BACK TO TOP
51 svāminī sadā me
’sakhi, sambandho naṣṭo'dyāsau sīte'
iti rāmasya vajrakaṭhoraiḥ śabdaprahāraiḥ jānakī
kāmapyavasthāṁ gatā | tasyāḥ locanābhyāṁ nirantaraḥ
aśrupravāhaḥ iva samajāyata | sā rāmacaraṇau spṛṣṭvā,
tābhyāṁ śaptvā punaḥ punaḥ svaśuddhatāṁ pratyajānāt |
tathāpi kartavyakaṭhoraḥ rāmacandraḥ tūṣṇīmeva atiṣṭhat |
ante devatātulyā sā jānakī lakṣmaṇam abravīt, ’
he lakṣmaṇa, adhunā madarthe citāṁ racaya | dehatyāgāt
upāyāntaraṁ na vidyate' iti |
citā siddhā | śrīrāmaṁ pradakṣiṇīkṛtya agnijvālā iva
sā sītā agnimeva praviveśa | ’hā, hā' iti karuṇodgārāḥ
sakalasainyāt śrutāḥ | kintu kṣaṇāntareṇa tāṁ citāṁ vidārya
sītāṁ gṛhītvā svayam agnidevaḥ āvirbabhūva, śrīrāmaṁ
ca uvāca, ’he rāma, sītā utpattiparipūtā | kimasyāḥ
pāvanāntaraiḥ | tāṁ svīkuruṣva iti ahaṁ tvām ājñāpaye' iti |
śrīrāmasya nayanābhyāṁ bāṣpaughaḥ iva prāvahat |
saḥ taṁ havyavāhanaṁvijñāpayāmāsa -
śrīrāmaḥ -
lokasākṣyataḥ saṁśuddhā satī jānakīyam
svāminī sadā me sākṣāt dharitrīsuteyam ||
kiṁ na jñātametasyā me paramaśuddhaśīlam ?
kiṁ tathāpi janayati lokādhipo lokaroṣam ?
lokanāyakānāṁ śaktirlokamānyateyam ||1
jānakīmayodhyānagarīmīdṛśīmaneṣyam
viṣayalubdhamiti māṁ lokā amaṁsyanta nūnam
prajāsnehabhāvamavaśyaṁ tadānīmahāsyam ||2
prajā rañjayati yaḥ sasukhaṁ sa rājā mato me
rājadharma upadiśate māṁ tattvamīdṛśaṁ me
prajā īśvarīyaṁ rūpaṁ koṭiśo madartham ||3
prāṇadānamapi kartavyaṁ prajāyāḥ sukhārtham
manasi vartate me śraddhā dṛḍhā sarvadeyam
mocanaṁ hi sītā''śleṣādato me suśakyam ||4
pravṛtte tu sītārudane saṁyamāvasānam
kathaṁ kledaye'haṁ netre ?sthitaṁ sarvasainyam
stambhito mayā bāṣpaughaḥ pakṣmaṇornigūḍham ||5
eka eva sītāhṛdaye naro rāma āste
jānakītarā vā nārī rāmamanasi nāste
agnideva, tvaccaraṇābhyāṁ śape bhūya evam ||6
viṣayalampaṭo duḥśīlo yadapi rāvaṇo'sau
anullaṅghyasīmābaddho vikaṭasāgaro'sau
na hi spṛṣṭmasyāśchāyāgataṁ tena gātram ||7
agnideva, śirasāvandyastvādeśa āste
rāghavo'pi sītādivyādadya dhanya āste
punarlokajananīṁ labhate hyayodhyāprajeyam ||8
51
BACK TO TOP
52 trivārajayakāraṁ rāghava
’svāminī sadā me sākṣāt dharitrīsuteyam'
ityuktvā śrīrāmaḥ jānakīṁ svīcakāra | sarvāpi senā
pramuditā | anantaraṁ śrīrāmaḥ bibhīṣaṇam ādideśa, ’he
bibhīṣaṇa, madarthe tyaktajīvitebhyaḥ etebhyaḥ vīrebhyaḥ ratnabhūṣaṇāni
pradāya santoṣayatu bhavān | paścād bhavān svayaṁ svarājyam
upabhuṅktām' iti | tadānīṁ rāmaḥ bharatadarśanāya samutsukaḥ
āsīt | bibhīṣaṇena puṣpakavimānam ānāyitam | śrīrāmaḥ
sītālakṣmaṇābhyāṁ saha ayodhyāṁ prasthitaḥ | gaganotpatite teṣāṁ
vimāne sarve sainikāḥ rāmasya jayajayakāram udaghoṣayan | mārge
vividhān bhūpradeśān sītāyai darśayan rāmaḥ alpaviśrāmārthaṁ
bharadvājasya ṛṣeḥ āśramaṁ prāpa | tasminneva dine teṣāṁ
vanavāsasya caturdaśa varṣāṇi samāptāni | bharatastu nagarāt bahiḥ
tāpasaḥ iva uṣitvā ayodhyāyāḥ śāsanaṁ karoti sma | śrīrāmaḥ
hanumantaṁ prahitya bharatāya svāgamanasya vārtāṁ prādāt | bharatasya
santoṣasya sīmā eva nāsīt | śatrughnena sakalā nagarī patākātoraṇaiḥ
alaṅkāritā | mahārhāṇi vibhūṣaṇāni vasanāni ca paridhāya sarve
nagarajanāḥ śrīrāmasītālakṣmaṇānāṁ darśanārthaṁ, svāgatārthaṁ
ca siddhāḥ samajāyanta | śanaiḥ śanaiḥ puṣpakavimānaṁ dharaṇīm
avatatāra | rāmādīnāṁ darśanamātre eva teṣāṁ jayajayakāraśabdaḥ
dharaṇīṁ ca gaganaṁ ca vyāpnot | bharataḥ puraḥsṛtya śrīrāmasya
caraṇau jagrāha, tasya supūjite pāduke punaḥ tasya caraṇayoḥ nyaveśayat
ca | ānandāśrubhiḥ klinnābhyāṁ locanābhyāṁ śrīrāmaṁ paśyan
asau taṁ svarājyaṁ pratigrahītuṁ vijñāpayāmāsa | śrīrāmaḥ bharataṁ
dṛḍham āśliṣyat | anantaraṁ sītārāmalakṣmaṇāḥ tisraḥ api jananīḥ
avandanta | eteṣāṁ sarveṣāṁ milanamahotsavaḥ sarveṣām eva harṣāya
ajāyata | sarvāḥ prajāḥ sametya eva śrīrāmasya jayajayakāraṁ kartum
ārabhanta -
ayodhyāvāsino janāḥ -
trivārajayakāraṁ rāghava, trivārajayakāram
puṣpakayānādihāvatīrṇaṁ svargasukhaṁ mūrtam ||
tavā''śaṁsate ciraṁ jīvanam
sarayūsaritaḥ puṇyaṁ salilam
pulakitapavanaḥ pulakitabhuvanam
ahalyeva coddhṛtā sāmprataṁ nagarīyaṁ nūnam ||1
bhagno viraho yathā pinākam
maho'nuṣṭhitaḥ svayaṁvarasamam
maṅgalotsukaṁ tvayodhyāpuram
arpayate te sāśrulocanam prītipuṣpahāram ||2
pāvanācca tava dṛṣṭisparśāt
utsavo'yamārabdho harṣāt
caturdaśābdā vigatāḥ smaraṇāt
svīkuruṣva siṁhāsanametat tava prabho, siddham ||3
śirasi jalaṁ te saptanadīnām
abhiṣekānte yātu tīrthatām
anuśāsantaste dharmājñām
paṭhantu munayo vaidikamantrān punarapi te sārtham ||4
piturvāñchitaṁ yātu pūrtatām
rāmaśāsanaṁ pure vartatām
tat kausalyā svayaṁ vīkṣatām
devyā saha tvaṁ saputrapautraṁ bhuṅkṣva svādhikāram | 5
yad yad racitaṁ svapne prajayā
anubhūtaṁ tad pratyakṣatayā
rājā rāmo rājñī sītā
caturvedavat rāghavabandhūnarcati loko'yam ||6
rāmaśāsane sati vasudhāyām
aṅkaḥ kevalamindukalāyām
strīnayane kajjalarekhāyām
kṛtau pariṇamedayodhyāpure vacanasthaṁ satyam ||7
varṣatu kāle megho vipulam
sasyaśālinī dharā'navaratam
caratu sasevaṁ janaḥ svadharmam
śāntiḥ śāntirmunibhirabhīṣṭā dadhatāmākāram ||8
52
BACK TO TOP
53 yacchatu varamekaṁ prabhurme
’rāghavasya jayajayakāram'
udghoṣayantaḥ eva prajājanāḥ taṁ rājamandiram anayan | ekasmin
sumuhūrte sītārāmau rājye abhiṣiktau | evaṁ rāmarājyasya śubhārambhaḥ
jātaḥ | rājyābhiṣekārtham āgatāḥ sarve janāḥ śrīrāmeṇa yathocitaiḥ
pāritoṣikaiḥ satkṛtāḥ | anantaraṁ śrīrāmeṇa sugrīvāṅgadādayaḥ sarve
vānaravīrāḥ mahārhaiḥ alaṅkāravastraiḥ saṁmānitāḥ | sugrīvaṁ tāvat
rāmaḥ ātmanaḥ pañcamaṁ bandhumeva amanyata | te sarve vānaravīrāḥ
dvitrāṇi māsāni yāvat ayodhyāyām avasan | tadanantaraṁ śrīrāmaḥ
sugrīvaṁ kiṣkindhāṁ pratigantum anvajānāt | tathā ca bibhīṣaṇāya
agaṇitāni bhūṣaṇāni pradāya tamapi laṅkāgamanāya anujajñe |
samārohe'smin vartamāne hanumān sasaṁbhramam etya śrīrāmasya
caraṇau gṛhītvā bhāvasnigdhena svareṇa taṁ vyajñāpayata -
śrīhanumān -
yacchatu varamekaṁ prabhurme
padayoranayorbhaktiravicalā śuddhā bhavatu sadā me||
vicalatu na kadā caraṇābhyāṁ te
cañcalametanmano raghupate,
yāvad rāmakathā bhuvi tāvad, āyurbhavatu vibho me ||1
vadane nityaṁ rāghavacaritam
astu śravaṇe rāmakīrtanam
he raghunandana, rāmāditaraśchando nāstu vibho me ||2
vīrottama, te pāvanacaritam
gāyantvapsaraso hi madartham
vitaratu devastacchravaṇārthamamaratvaṁ ciradāse ||3
kṛtvā rāghavacaritanipānam
sthāne sthāne megha ivāham
śatadhārābhirvarṣeyamahaṁ rāmakathāmiha loke ||4
rāmakathāyā gānaṁ mananam
tadrāmasyāmūrtadarśanam
svāmī rūpaṁ svaṁ darśayatām yatra yadā kāṅkṣe ||5
yāvad bhuvanaṁ yāvad vacanam
tāvad rāmāyaṇaṁ nūtanam
saptasusvarai rāmakathāyāḥ svādo deyo me ||6
agaṇitavadanānyagaṇitabhāṣāḥ
etebhyo me nā'nyā'pekṣā
śrīraghunandanacaritagurutvaṁ tairabhidheyaṁ me ||7
sūkṣmatamamahaṁ dhṛtvā deham
kurvīya tribhuvanasañcāram
tathāpi lābho rāmakathāyā bhavatu sthāne sthāne ||8
53
BACK TO TOP
54 he nātha, dohadaṁ paripūraya me tvaritam
’yacchatu varamekaṁ prabhurme'
iti śrīhanumataḥ prārthanā śrīrāmeṇa anujñātā |
rāmakathayā saha hanumān api ajarāmaraḥ ajāyata | tathāpi
śrīrāmalīlācaritam adyāpi na samāptam |
śrīrāme siṁhāsanādhiṣṭhite sarvatra ānandaḥ eva virājate
sma | nanu pṛthivītale mūrtaḥ svargaḥ avatīrṇaḥ āsīt |
śrīrāmacandrasya sahavāse devatāsamānayāḥ sītāyāḥ api
dināni sukhena saha eva udayanti sma, sukhena saha eva astaṁ yānti
sma | ekadā jānakīrāmau aśokavane upaviṣṭau āstām | tadā
tasyāḥ pāṇḍuracchāyāṁ dehakāntiṁ mandamantharāṁ
dehalatikāṁ ca vilokya śrīrāmaḥ mandasmitaṁ kṛtvā tāṁ
papraccha, sīte, api tvaṁ kimapi vāñchasi ?' iti |
bhartuḥ praśnasya abhiprāyaṁ vijñāya sāpi bhartāraṁ salajjaṁ
sasmitaṁ prāha -
sītā -
radanayorvartate salajjamāśā sārtham
he nātha, dohadaṁ paripūraya me sakalam ||
kāmaye kānanaṁ yātuṁ suvihārārtham
kāmaye śakunivad gātumahaṁ svacchandam
guñjati śravaṇayorvaṁśī madhurālāpam ||1
kāmaye lalayituṁ mṛgaśāvaṁ niṣpāpam
matpriyaṁ tadamalaṁ nayanayugaṁ suviśālam
paricumbya taṁ tṛṇaṁ bhojayāmi sānandam ||2
valkalaṁ bhavatu me jalena sarvaṁ klinnam
gargarī kaṭitale kare ca siñcanapātram
astu me mastake tathā ghaṭāntarabhāram ||3
kāmaye nikhātuṁ kandaphalāni samūlam
tattvacaṁ līlayā nipuṇatayā vyapanetum
svādituṁ samīhe tadamṛtavat sarasānnam ||4
viśramaṁ samīhe sahakāratale sāyam
mañjarī tadīyā nipatatu bhāle svairam
dūrataḥ kariṣyati vanarājo nirghoṣam ||5
kārmukaṁ gṛhītvā baddhvā pṛṣṭhe tūṇam
icchāmi vanānte paryaṭituṁ mṛgayārtham
viśasatī careyaṁ śvāpadamīkṣitamātram ||6
kāmaye prabhāte sthitvā vedisamīpam
hotṛbhirvidagdhaiḥ sādhayituṁ vedāntam
hutabhujastejasā bhavatu vadanamāraktam ||7
he nātha, hasasi kiṁ mūḍhāmiva māmevam
pūraya prabho, me tāvadidaṁ nirbandham
yujyate prabho, kim akālaparihāso'yam ?||8
54
BACK TO TOP
55 vada yāmi lakṣmaṇa kva nu kimaham
’he nātha, dohadaṁ paripūraya me tvaritam'
iti jānakī svadohadaṁ rāmacandrāya nyavedayat | saḥ api ’tava
ipsitam acireṇa eva pūrayiṣyāmi' iti tāṁ pratyajānāt | tayoḥ
etasya sukhasaṁvādasya paredyuḥ eva bhadraḥ nāma guptacaraḥ
rāmacandrāya rājyavṛtaṁ nivedayan āha, ’he rājan,
setubandhanaṁ rāvaṇavadhaṁ ca adhikṛtya prajājanāḥ tubhyaṁ
dhanyavādān prayacchanti, tathāpi - ’
tathāpi kim ?yat satyaṁ tat niḥśaṅkaṁ vada' iti
ājñaptaḥ sa āha, ’ekam eva tavācaraṇaṁ prajājanebhyaḥ na
rocate | rāvaṇasya gṛhe katipayamāsān sthitā jānakī tvayā
patnī iti kathaṁ svīkṛtā iti te na avagacchanti | kīdṛśaḥ nāma
ānandaḥ tādṛśayā tayā saha praṇayalīlayā bhavān labhate ’
iti te pṛcchanti' iti | rāmacandrasya mastake vajrasya prahāraḥ
jātaḥ iva | tathāpi svaprāṇaiḥ śaptvā saḥ lakṣmaṇam
ājñāpayāmāsa, ’he lakṣmaṇa, jānakīṁ vālmīkimuneḥ
āśramasya samīpaṁ visarjaya |' iti | na vā lakṣmaṇaḥ, na vā
rāmacandrasya ko'pi anyaḥ bhrātā rāmājñāyāḥ ullaṅghanaṁ
kartuṁ prababhūva | rāmasya ādeśānusāraṁ lakṣmaṇaḥ jānakīṁ
rathena vanaṁ nināya | ’mama dohadāḥ eva rāmeṇa pūryante'
ityeva sītā amanyata | yadā tu lakṣmaṇaḥ tasyai satyam akathayat
tadā sītā punaḥ ekavāraṁ duḥkhasāgare nimagnā | gadgadasvareṇa sā
lakṣmaṇamāha -
sītā -
vada yāmi lakṣmaṇa, kva nu kimaham ?
paticaraṇau kvekṣe bhūyo'ham ?
bhavati kaṭhorā karuṇā hi yadā
aruṇaṁ grasate tamisrā yadā
jayate varuṇaṁ pāvako yadā
vṛntato hi cyavate śāśvatikam ||1
pīḍitau mayā pitarau vyartham
nāhaṁ kanyā na vā kalatram
kāśaṁ gaṇayati kanakaṁ hīnam
tapasi viraktā siddhiriyam ||2
asatyamagnervacanaṁ jātam
nāstikamīśo gaṇayati bhaktam
tyaktvā yadyapi pativratā'ham
padatale kampate bhūmitalam ||3
ujjhitukāmāḥ prāṇā deham
tadāṅgāni kiṁ vahanti bhāram ?
āhvayate māṁ gaṅgāsalilam
cirayate kutra taccaramapalam ?4
samāptamāyuḥ sītoparatā
adya punarahaṁ mātā jātā
raghukuladīpakakṛte jīvitā
phaladharat śīryate kusumamidam ||5
marubhūmau vā vijane vipine
vaṁśāṅkuramidamahaṁ vardhaye
sukhaṁ vartatāṁ rāmo nagare
jānakī janebhyo dhvasteyam ||6
gaccha puraṁ prati saumitra tvam
vidhyati śaravat māṁ me vacanam
rāmo nṛpatirna patirme'yam
skhalati vadantī rasaneyam ||7
mama mātṝṇāmito vandanam
ito'bhivande śrīraghunātham
dadāmi tubhyaṁ cāśīrvacanam
na kṣame bhāṣituṁ tvadhikataram ||8
55
BACK TO TOP
56 raghuvaranagarī bālau yātam rāmākhyānaṁ gāyatamevam ||
’vada yāmi lakṣmaṇa kva nu kimaham'
asya sītāyāḥ praśnasya samādhānaṁ lakṣmaṇaḥ kartuṁ na
śaśāka | garbhavatīṁ jānakīṁ tatraiva vihāya lakṣmaṇaḥ vidīrṇena
antaḥkaraṇena saha ayodhyāṁ pratyavartata | kartavyakaṭhoraḥ
śrīrāmaḥ kartavyamiti rājyam aśāt |
sītā tu saubhāgyavaśāt vālmīkimuninā āsāditā | saḥ
tasyāḥ svakanyāyāḥ iva pālanaṁ kṛtavān | yathāsamayaṁ sītā
putrayugmaṁ prāsūta | bhūtapiśācādīnāṁ prabhāvāt tau
rakṣituṁ vālmīkiḥ tayoḥ dehayoḥ paritam abhimantritau kuśalavau
paryavartayata | tathā ca kuśalavau ityeva tayoḥ abhidhāne cakāra |
vālmīkimuneḥ nipuṇe'vekṣaṇe tau bālakau vavṛdhāte | śanaiḥ
śanaiḥ śiśuvayaḥ atītya tau dvādaśavarṣīyau kumārau sañjātau |
tatra ayodhyāyāṁ śrīrāmeṇa sarvaśreṣṭhaḥ rājasūyaḥ
nāma yajñaḥ samārabdhaḥ | yajñasamārohaṁ taṁ vīkṣituṁ
sahasraśaḥ nṛpāḥ, munayaḥ prajājanāśca ayodhyāyāṁ
samupasthitāḥ | muniśreṣṭhaḥ vālmīkiḥ api kuśalavābhyāṁ nāma
svaśiṣyābhyāṁ saha tatra āyayau | trikāladarśinā vālmīkinā
kuśalavau ājñāpitau -
vālmīkiḥ -
raghuvaranagarī bālau yātam
rāmākhyānaṁ gāyatamevam ||
munijanapūjitasadane sadane
mahājanānāṁ bhavane bhavane
mārge mārge rājapattane
yuvayorgītaṁ viharatu svairam ||1
vidhāya navaphalamūlāhāram
svaraṁ cātmano rasena pipṛtam
samānayethāṁ svareṇa svaram
pālayataṁ layatālavidhānam ||2
labhethe yadā lokamānyatām
labheta śrīraghunātho vārtām
śrotumutsuko'sāvatmakathām
preṣayiṣyate vāṁ nimantraṇam ||3
sargānukramamavadhārayatam
bhāvarasamayaṁ bhavatu gāyanam
gāyantau bhāgaśaḥ pratidinam
samāpayethāmidamākhyānam ||4
mā kathayethāṁ nāmagrāmam
ātmānau me śiṣyau brūtam
svare vidhattaṁ smitaṁ sumadhuram
yadevocitaṁ tadeva vadatam ||5
śṛṇute bhūpo yadā svayamidam
bhavatu saṁyataṁ mudrābhinayam
nedaṁ kāvyaṁ sudhānidhirayam
ādariṣyate raghunāthastam ||6
mā svīkurutaṁ dhanaṁ kāñcanam
na vā dakṣiṇāṁ na ca vā dānam
kiṁ munerdhanena prayojanam
sakalamīpsitaṁ raghuvarārpaṇam ||7
||śrīrāmacandrārpaṇamastu ||
56
BACK TO TOP
%[at][at]1
% File name : giitaraamaayaNa.itx
%--------------------------------------------
% Text title : Samskrit giitaraamaayaNa
% Author : Prof. Sitaram B. Datar, Andheri, Mumbai, India
% Language : Sanskrit
% Subject : philosophy/hinduism/religion
% Description/comments : Based on G. D. Madgulkar's composition of Marathi Geetaramayan
% Transliterated by : Sunder Hattangadi, sunderh[at]hotmail.com
% Proofread by : Sunder Hattangadi, sunderh[at]hotmail.com
% Latest update : November 20, 2011
% Send corrections to : sanskrit[at]cheerful.com
%
% Special Instructions:
% i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty
% Transliteration scheme: ITRANS 5.2
% Site access :
% https://sanskritdocuments.org
% https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a 'gentleman's'
% agreement.
% [at][at]2
%
% Commands upto engtitle are
% needed for devanaagarii output and formatting.
%--------------------------------------------------------
This page uses Unicode utf-8 encoding for devanagari. Please set the fonts and
languages setting in your web browser to display the correct Unicode font.
Some help is available at Notes
on Viewing and Creating Devanagari Documents with Unicode Support.
Some of the Unicode fonts for Devanagari are linked at http://devanaagarii.net and for
Sanskrit Transliteration/Diacritics are available at IndUni
Fonts.
Questions, comments? Write to sanskrit[at]cheerful.com .