महर्षिपाणिनिप्रणीतं लिङ्गानुशासनम्
अथ लिङ्गानुशासनम् ॥
अथ स्त्रीलिङ्गाधिकारः ।
१. लिङ्गम् ।
२. स्त्री ।
३. ऋकारान्ता मातृदुहितृयातृस्वसृननान्दरः ।
(यातृ स्थाने पोतृ इति क्वचित्)
४. अन्यूप्रत्ययान्ता धातुः ।
५. अशनिभरण्यरणय पुंसि च ।
६. मिन्यन्तः ।
७. वह्निवृष्ण्यग्नयः पुंसि ।
८. श्रोणियोन्यूर्मय पुंसि च ।
१०. क्तिन्नन्तः ।
१०. ईकारान्तश्च ।
११. ऊङ्ङ्याबन्तश्च ।
१२. य्वन्तमेकाक्षरम् ।
१३. विंशत्यादिरानवतेः ।
१४. दुन्धुभिरक्षेषु ।
१५. नाभिरक्षत्रिये ।
१६. उभावन्यत्र पुंसि ।
१७. तलन्तः ।
१८. भूमिविद्युत्सरिल्लतावनिताभिधानानि ।
१९. यादो नपुंसकम् ।
२०. भास्स्रुक्स्रग्दिग्दृगुष्णिगुपानहः ।
२१. स्थूणोर्णे नपुंसके च ।
२२. गृहशशाभ्यां क्लीबे ।
२३. प्रावड्विप्रुड्रुड्विटत्विषः ।
२४. दर्विविदिवेदिखनिशाण्यभ्रिवेणिकृष्योषध्यङ्गुलयः ।
२५. तिथिनाडिरुचिवीचिनालिधूलिकिकिकेलिच्छविरात्र्यादयः ।
२६. शष्कुलिराजिकुट्यवन्तिवर्त्तिभ्रुकुटित्रुटिबलिपङ्क्तयः ।
२७. प्रतिपदापद्विपत्सम्पच्छरत्संसत्परिषदुषःसंवित्क्षुत्पुन्मुत्समिधः ।
२८. आशीर्धूः पूर्गीर्द्वारः ।
२९. अप्सुमनस्समासिकतावर्षाणां बहुत्वञ्ज ।
३०. स्रक्त्वग्ज्योग्वाग्यवागूनौस्फिचः ।(क्वचित् स्रक् स्थाने स्रुक् अथवा शुक,
स्फिच स्थाने स्फिज इति पाठः)
३१. तटिसीमासम्बध्याः ।
३२. चूल्लिवेणिखार्यश्च । (क्वचित्पुस्तके चुल्लि इति पाठः ।)
३३. ताराधाराज्योत्स्नादयश्च ।
३४. शलाका स्त्रियां नित्यम् ।
इति स्त्रीलिङ्गाधिकारः ॥
अथ पुंलिङ्गाधिकारः ।
३५. पुमान् ।
३६. घञबन्तः ।
३७. घाजन्तश्च ।
३८. भयलिङ्गभगपदानि नपुंसके ।
३९. नङन्तः ।
४०. याच्ञा स्त्रियाम् ।
४१. क्यन्तो घुः ।
४२. इषुधिः स्त्री च ।
४३. देवासुरात्मस्वर्गगिरिसमुद्रनखकेशदन्तस्तनभुजकण्ठ-
खड्गशरपङ्काभिधानानि ।
४४. त्रिविष्टपत्रिभुवने नपुंसके । (त्रिपिष्टप इति पाठान्तरः)
४५. द्यौः स्त्रियाम् ।
४६. इषुबाहू स्त्रियाञ्च ।
४७. बाणकाण्डौ नपुंसके च ।
४८. नान्तः ।
४९. क्रतुपुरुषकपोलगुल्फमेघाभिधानानि ।
५०. अभ्रं नपुंसकम् ।
५१. उकारान्तः ।
५२. धेनुरज्जुकुहुसरयुतनुरेणुप्रियङ्गवः स्त्रियाम् ।
५३. समासे रज्जुः पुंसि च ।
५४. श्मश्रुजानुस्वाद्वश्रुजतुत्रपुतालूनि नपुंसके ।
५५. वसु चार्थवाचि ।
५६. मद्गुमधुशीधुसानुकमण्डलूनि नपुंसके च ।
५७. रुत्वन्तः ।
५८. दारुकसेरुजत्रुवस्तुमस्तूनि नपुंसके । (क्वचित् जतु इति पाठः ।)
५९. सक्तुर्नपुंसके च ।
६०. प्राग्रश्मेरकारान्तः ।
६१. कोपधः ।
६२. चिबुकशालूकप्रातिपादिकांशुकोल्मुकानि नपुंसके ।
६३. कण्टकानीकसरकमोदकचसकमस्तकपुस्तकतटाकनिष्कशुष्क-
वर्चस्कपिनाकभाण्डकपिण्डककटकदण्डकपिटकतालकफल-
ककल्कपुलाकानि नपुंसके च ।
६४. टोपधः ।
६५. किरीटमुकुटललाटवटवीटशृङ्गाटकरटलोष्टानि नपुंसके ।
६६. कुटकूटकपटकपाटकर्पटनटनिकटकीटकटानि नपुंसके च ।
६७. णोपधः ।
६८. ऋणलवणपर्णतोरणरणोष्णानि नपुंसके ।
६९. कार्षापणस्वर्णसुवर्णव्रणचरणवृषणविषाणचूर्णतृणानि नपुंसके च ।
७०. थोपधः ।
७१. काष्ठपृष्ठरिक्थोक्थानि नपुंसके ।(क्वचित् रिक्थ स्थाने सिक्थ इति पाठभेदः)
७२. काष्ठा दिगर्था स्त्रियाम् ।
७३. तीर्थप्रोथयूथगूथानि नपुंसके च ।
७४. नोपधः ।
७५. जघनाजिनतुहिनकाननवनवृजिनविपिनवेतनशासनसोपानमिथुन-
श्मशानरत्ननिम्नचिह्नानि नपुंसके ।
७६. मानयानाभिधाननलिनपुलिनोद्यानशयनासनस्थानचन्दनालानसमान-
भवनवसनसम्भावनविभा-वनविमानानि नपुंसके च ।
७७. पोपधः ।
७८. पापरूपोडुपतल्पशिल्पपुष्पशष्पसमीपान्तरीपाणि नपुंसके ।
(ताप इत्यपि केचित्)
७९. शूर्पकुतपकुणपद्वीपविटपानि नपुंसके च ।
८०. भोपधः ।
८१. तलभं नपुंसकम् ।
८२. जृम्भं नपुंसके च ।
८३. मोपधः ।
८४. रुक्मसिध्मयुग्मेध्मगुल्माध्यात्मकुङ्कुमानि नपुंसके ।
८५. सङ्ग्रामदाडिमकुसुमाश्रमक्षेमक्षौमहोमोद्दामानि नपुंसके च
८६. योपधः ।
८७. किसलयहृदयेन्द्रियोत्तरीयाणि नपुंसके ।
८८. गोमयकषायमलयान्वयाव्ययानि नपुंसके च ।
८९. रोपधः ।
९०. द्वाराग्रस्फारतक्रवक्रवप्रक्षिप्रक्षुद्रच्छिद्रनारतीरदूर-
कृच्छ्ररन्ध्रास्रशुभ्रभीरगभीरक्रूरविचित्रकेयूर-
केदारोदराजस्रशरीरकन्दरपञ्जराजरजठराजिरवैरचामर-
पुष्करगह्वरकुहरकुटीरकुलीरचत्वरकाश्मीरनीराम्बरशिशिर-
तन्त्रयन्त्रक्षत्रक्षेत्रमित्रकलत्रच्छत्रमूत्रसूत्रवक्त्र-
नेत्रगोत्राङ्गुलित्रतनुत्रास्त्रशस्त्रशास्त्रवस्त्रपत्रपात्र-
नक्षत्राणि नपुंसके । (क्वचित् नार स्थाने पार, अस्र स्थाने अश्र,
शुभ्र स्थाने श्वभ्र, तनुत्र स्थाने भलत्र । क्वचिन्न कुहर)
९१. शुक्रमदेवतायाम् ।
९२. चक्रवज्रान्धकारसारावारपारक्षीरतोमरशृङ्गारभृङ्गार-
मन्दारोशीरतिमिरशिशिराणि नपुंसके च ।
९३. षोपधः ।
९४. शिरीषर्जीषाम्बरीषपीयूषपुरीषकिल्विषकल्मषाणि नपुंसके ।
(ऋजीष स्थाने जोष इति केचित्)
९५. यूषकरीषमिषविषवर्षाणि नपुंसके च ।
९६. सोपधः ।
९७. मानसबिसबुससाहसानि नपुंसके । (मानस स्थाने पनस इति क्वचित्)
९८. चमसांसरसनिर्यासोपवासकार्पासवासमासकासकांसमांसानि नपुंसके च ।
(चमसांसरस स्थाने चमससरस इति क्वचितपाठः)
९९. कंसं चाप्राणिनि ।
१००. रश्मिदिवसाभिधानानि ।
१०२. दीधितिः स्त्रियाम् ।
१०२. दिनाहनी नपुंसके ।
१०३. मानाभिधानानि ।
१०४. द्रोणाढकौ नपुंसके च ।
१०५. खारीमानिके स्त्रियाम् ।
१०६. दाराक्षतलाजासूनां बहुत्वञ्ज ।
१०७. नाड्यपजनोपपदानि व्रणाङ्गपदानि ।
१०८. मरुद्गरुदुत्तरदृत्विजः ।
१०९. ऋषिराशिदृतिग्रन्थिक्रिमिध्वनिबालिकौलिमौलिरविकविकपिमुनयः
(दृति स्थाने धृति, ग्रन्थि स्थाने प्रहि इति च केचित्)
११०. ध्वजगजमुञ्जपुञ्जाः ।
१११. हस्तकुन्तान्तवातव्रातदूतधूर्तसूतचूतमुहूर्ताः ।
११२. षण्डमण्डकरण्डभरण्डवरण्डतुण्डगण्डमुण्डपाषण्डशिखण्डाः ।
(रण्ड इत्यपि केचित्)
११३. वंशांशपुरोडाशाः ।
११४. ह्रदकन्दकुन्दबुद्बुदशब्दाः ।
११५. अर्घपथिमथ्यृभुक्षिस्तम्बनितम्बपूगाः । (मथि स्थाने सखि इति केचित्)
११६. पल्लवपल्वलकफरेफकटाहनिर्व्यूहमठमणितरङ्गतुरङ्ग-
गन्धस्कन्धमृदङ्गसङ्गसमुद्गपुङ्खाः ।
(पल्वल स्थाने पल्लल, निर्व्यूह स्थाने निर्य्यूह च इति केचित्)
११७. सारथ्यतिथिकुक्षिबस्तिपाण्यञ्जलयः । (क्वचिन्न पाणि)
इति पुंलिङ्गाधिकारः ॥
अथ नपुंसकलिङ्गाधिकारः ।
११८. नपुंसकम् ।
११९. भावे ल्युडन्तः ।
१२०. निष्ठा च ।
१२१. त्वष्यञौ तद्धितौ ।
१२२. कर्मणि च ब्राह्मणादिगुणवचनेभ्यः ।
१२३. यद्यढग्यगञण्वुञ्छाश्च भावकर्म्मणि ।
१२४. अव्ययीभावः ।
१२५. द्वन्द्वैकत्वम् ।
१२६. अभाषायां हेमन्तशिशिरावहोरात्रे च ।
१२७. अनङ्कर्मधारयस्तत्पुरुषः ।
१२८. अनल्पे छाया ।
१२९. राजाऽमनुष्यपूर्वा सभा ।
१३०. सुरासेनाच्छायाशालानिशाः स्त्रियाञ्च ।
१३१. परवत् ।
१३२. रात्राह्नाहाः पुंसि ।
१३३. सङ्ख्यापूर्वा रात्रिः ।
१३४. अपथपुण्याहे नपुंसके ।
१३५. द्विगुः स्त्रियाञ्च ।
१३६. इसुसन्तः ।
१३७. अर्चिः स्त्रियाञ्च ।
१३८. छदिः स्त्रियामेव ।
१३९. मुखनयनलोहवनमांसरुधिरकार्मुकविवरजलहलधनान्नाभिधानानि ।
१४०. सीरार्थौदनाः पुंसि ।
१४१. वक्त्रनेत्रारण्यगाण्डीवानि पुंसि च ।
१४२. अटवी स्त्रियाम् ।
१४३. लोपधः ।
१४४. तूलोपलतालकुसूलतरलकम्बलदेवलवृषलाः पुंसि ।
१४५. शीलमूलमङ्गलसालकमलतलमुसलकुण्डलपललमृणाल-
बालनिगलपलालबिडालखिलशूलाः पुंसि च ।
१४६. शतादिः सङ्ख्या ।
१४७. शतायुतप्रयुताः पुंसि च ।
१४८. लक्षाकोटी स्त्रियाम् ।
१४९. शङ्कुः पुंसि । (केचित् पाठे नैत्तसूत्रम्)
१५०. सहस्रः पुंसि च । (केचित् पाठे पुंसि च इति स्थाने क्वचित् इति पाठः)
१५१. मन् द्व्यच्कोऽकर्त्तरि ।
१५२. ब्रह्मन्पुंसि च । (केचित् पाठे ब्रह्म इत्येव)
१५३. नामरोमणी नपुंसके ।
१५४. असन्तो द्व्यच्कः ।
१५५. अप्सराः स्त्रियाम् ।
१५६. त्रान्तः ।
१५७. यात्रामात्राभस्त्रादंष्ट्रावस्त्राः स्त्रियामेव ।
१५८. भृत्रामित्रच्छात्रपुत्रमन्त्रवृत्रमेढ्रोष्ट्राः पुंसि ।
(केचित्पाठे मेढ्रोष्ट्र स्थाने मैत्र इति पाठः)
१५९. पत्रपात्रपवित्रसूत्रच्छत्राः पुंसि च ।
१६०. बलकुसुमशुल्बपत्तनरणाभिधानानि ।
१६१. पद्मकमलोत्पलानि पुंसि च ।
१६२. आहवसङ्ग्रामौ पुंसि ।
१६३. आजिः स्त्रियामेव ।
१६४. फलजातिः ।
१६५. वृक्षजातिः स्त्रियामेव ।
१६६. वियज्जगत्सकृच्छकन्पृषच्छकृद्यकृदुदश्वितः ।
(शकत् स्थाने कृषत् इति केचित्)
१६७. नवनीतावनतानृतामृतनिमित्तवित्तचित्तपित्तव्रतरजतवृत्तपलितानि ।
(अवनत स्थाने अवत इति केचित्)
१६८. श्राद्धकुलिशदैवपीठकुण्डाङ्काङ्गदधिसक्थ्यक्ष्यस्थ्यास्पदाकाश
कण्ववीजानि ।(क्वचित् भाण्डोऽपि)
१६९. दैवं पुंसि च ।
१७०. धान्याज्यशस्यरूप्यपण्यवर्ण्यधिष्ण्यहव्यकव्यकाव्यसत्यापत्य-
मूल्यशिक्यकुड्यमद्यहर्म्यतूर्यसैन्यानि ।
१७१. द्वन्द्वबर्हदुःखबडिशपिच्छविम्बकुटुम्बकवचकवरवृन्दराकाणि ।
(विम्ब स्थाने क्वचिद्विश्व)
१७२. अक्षमिन्द्रिये ।
इति नपुंसकलिङ्गाधिकारः ॥
अथ स्त्रीपुंसलिङ्गाधिकार ।
१७३. स्त्रीपुंसयोः ।
१७४. गोमणियष्टिमुष्टिपाटलिबस्तिशाल्मलित्रुटिमसिमरीचयः ।
१७५. मृत्युशीधुकर्कन्धुकिष्कुकण्डुरेणवः । (मृत्यु स्थाने मन्यु,
किष्कु स्थाने सिन्धु इति केचित्)
१७६. गुणवचनमुकारान्तं नपुंसकञ्च ।
१७७. अपत्यार्थस्तद्धिते ।
इति स्त्रीपुंसलिङ्गाधिकार ॥
अथ पुंनपुंसकलिङ्गाधिकारः ।
१७८. पुंनपुंसकयोः ।
१७९. धृतभूतमुस्तक्ष्वेलितैरावतपुस्तबुस्तलोहिताः ।
१८०. शृङ्गार्धनिदाघोद्यमशल्यदृढाः ।
१८१. व्रजकुञ्जकुथकूर्चप्रस्थदर्पार्भार्धर्चदर्भपुच्छाः ।
१८२. कबन्धौषधायुधान्ताः ।
१८३. दण्डमण्डखण्डशवसैन्धवपार्श्वकाशकुशकाशाङ्कुशकुलिशाः ।
१८४. गृहमेहदेहपट्टपटहाष्टापदार्बुदककुदाश्च ।
इति पुंनपुंसकलिङ्गाधिकारः ॥
अथ अविशिष्टलिङ्गाधिकारः ।
१८५. अविशिष्टलिङ्गम् ।
१८६. अव्ययं कतियुष्मदस्मदः । (कति स्थाने डति इति केचित्)
१८७. ष्णान्ता सङ्ख्या ।
१८८. गुणवचनञ्च ।
१८९. कृत्याश्च ।
१९०. करणाधिकरणयोर्ल्युट् ।
१९१. सर्वादीनि सर्वनामानि ।
इति अविशिष्टलिङ्गाधिकारः ॥
इति महर्षिपाणिनिप्रणीतं लिङ्गानुशासनं सम्पूर्णम् ॥
Encoded and proofread by Shikanjiwala ak93833 at gmail.com