तर्कसंग्रह अध्याय १ - ८
अथ प्रथमोऽध्याय ।
निधाय हृदि विश्वेशं विधाय गुरुवन्दनम् ।
बालानां सुखबोधाय क्रियते तर्कसंग्रह ॥ १ ॥
दीपिका
विश्वेश्वरं साम्बमूर्तिं प्रणिपत्य गिरां गुरुम् ।
टीकां शिशुहितां कुर्वे तर्कसंग्रहदीपिकाम् ॥
चिकीर्षितस्य ग्रनथस्य निर्विघ्नपरिसमाप्त्यर्थं
शिष्टाचारानुमितश्रुतिबोधितकर्तव्यताक्-इष्टदेवतानमस्कारात्मकं
मङ्गलं शिष्यशिक्षायै ग्रन्थतो निबध्नंश्चिकीर्षितं प्रतिजानीते ।
निधायेति । ननु मङ्गलस्य समाप्तिसाधनत्वं नास्ति । मङ्गले कृतेऽपि
किरणवल्यादौ समाप्त्यदर्शनात्, मङ्गलाभावेऽपि कादम्बर्मादौ
समाप्तिदर्शनाच्च अन्वयव्यतिरेकाभ्यां व्यभिचारादिति चेत् न ।
किरणावल्यादौ विघ्नबाहुल्यात्समाप्त्यभावः । कादम्बर्यादौ ग्रन्थाद्वहिरेव
मङ्गलं कृत्मतो न व्यभिचारः । ननु मङ्गलस्य (ग्रन्थादौ)
कर्तव्यत्वे किं प्रमाणमिति चेत् न । शिष्टाचारानुमितश्रुतेरेव्
प्रमाणत्वात् । तथा हि मङ्गलं
वेद-बोधित्कर्तव्यताकमलौकिकाविगीतशिष्टाचारविषयत्वाद्दर्शादिवत् ।
भोजनादौ व्यभिचार वारणाय अलौकिकेति । रात्रिश्राद्धादौ
व्यभिचारवारणाय अविगीतेति । शिष्टपदं स्पष्टार्थम् । न
कुर्यान्निष्फलं कर्म इति जलताडनादेरपि निषिद्धत्वात् । तर्क्यन्ते
प्रतिपाद्यन्ते इति तर्काः द्रव्यादिपदार्थास्तेषां संग्रहः संक्षेपेण
स्वरूपकथनं क्रियत इत्यर्थः । कस्मै प्रयोजनायेत्यत आह ।
सुखबोधायेति । सुखेनानायासेन यो बोधः पदार्थज्ञानं तस्मा इत्यर्थः ।
ननु बहुषु तर्कग्रथेषु सत्सु किमर्थम्पूर्वोऽयं ग्रन्थः क्रियत
इत्यत आह । बालानामिति । तेषामतिविस्तृतत्वाद्वालानां बोधो न जायत
इत्यर्थः । ग्रहणधारणपुटुर्बालः न तु स्तनन्धयः । किं कृत्वा
क्रियत इत्यत आह । निधायेति । विश्वेशं जगन्नियन्तारम् । हृदि निधाय
नितरां स्थापयित्वा सदा तद्धयानपरो भूत्वेत्यर्थः । गुरूणां
विद्यागुरूणां,वन्दनं नम्स्कारं, विधाय कृत्वेत्यर्थः ॥
द्रव्यगुणकर्मसामान्यविशेषसमवायाऽभावाः सप्तपदार्थाः ॥ २ ॥
दीपिका
पदार्थान् विभ्जते । द्रव्येति । पदस्यार्थः पदार्थः इति
व्युत्पत्त्याभिधेयत्वं पदार्थसामान्यलक्षणम् (लभ्यते) । ननु
विभागादेव सप्तत्वे सिद्धे सप्त (पद) ग्रहणं व्यर्थमिति चेत्,
न अधिकसंख्याव्यवच्छेदार्थकत्वात् । नन्वतिरिक्तः पदार्थः
प्रमितो वा न वा । नाऽद्यः प्रमितस्य निषेधायोगात् । न द्वितीयः
प्रतियोगिप्रमितिं विना निषेधानुपपत्तेरिति चेत्, न । पदार्थत्वं
द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वव्याप्यमिति व्यवच्छेदार्थकत्वात्
(सप्तग्रहणम्) । ननु सप्तान्यतमत्वं सप्तभिन्नभिन्नत्वमिति
वक्तव्यम् । सप्तभिन्नस्याप्रसिद्धया कथं सप्तान्यतमत्वव्याप्तिनिश्चय
इति चेत्, न । द्रव्यादिसप्तान्यतमत्वं नाम
द्रव्यादिभेदसप्तकाभाववत्त्वम् । अतो दोषविरहात् । एवमग्रेऽपि
द्रष्टव्यम् ॥
तत्र द्रव्याणी पृथिव्यप्तेजोवाय्वाकाशकालदिगात्ममनांसि नवैव ॥ ३ ॥
दीपिका
दव्यं (द्रव्याणि) विभजते । तत्रेति । तत्र द्रव्यादिमध्ये ।
द्रव्याणि नवैवेत्यन्वयः । कानि तानि इत्यत आह । पृथिवीति । ननु तमसो
दशमद्रव्यस्य विद्यमानत्वात्कथं नवैव द्रव्याणीति । तथा हि । नीलं
तमश्चलतीत्यबाधितप्रतीतिबलान्नीलरूपाधारतया क्रियाधारतया च
तमसो द्रव्यत्वं ताव्त् सिद्धम् । तत्र तमसो नाकाशादिपञ्चकेऽन्तर्भावः
रूपवत्त्वात् । अत एव न वायौ, स्पर्शाभावात् सदागतिमत्त्वाभावाच्च ।
नापि तेजसि, भास्वरूपाभावात् उष्णस्पर्शाभावाच्च । नापि जले,
शीतस्पर्शाभावात् नीलरूपवत्त्वाच्च । नापि पृथिव्यां, गन्धाभावात्
स्पर्शरहितत्वाच्च । तस्मात्तमो दशमद्रव्यमिति चेत्, न ।
तमसस्तेजोऽभावरूपत्वात् । तथा हि । तमो न
रूपिद्रव्यमालोकासहकृतचक्षुर्ग्राह्यत्वादालोकाभाववत् ।
रूपिद्रव्यचाक्षुषप्रमायामालोकस्य कारणत्वात् । तस्मात्
प्रौढप्रकाशकतेजस्सामान्याभावस्तमः, तत्र नीलं तमश्चलति इति
प्रत्ययो भ्रमः । अतो नव द्रव्याणीति सिद्धम् । द्रव्यत्वजातिमत्त्वं
गुणवत्त्वं वा द्रव्यसामान्यलक्षणम् । लक्ष्यैकदेशावृत्तित्वमव्याप्तिः ।
यथा गोः कपिलत्वम् । अलक्ष्ये लक्षणस्य वर्तनमतिव्याप्तिः । यथा गोः
शृङ्गित्वम् । लक्ष्यमात्रावृत्तित्वमसंभवः । यथा
गोरेकशफवत्त्वम् । एतद्दूषणत्रयरहितधर्मो लक्षणम् । स
एवासाधारणधर्म इत्युच्यते ।
लक्षयतावच्छेदकसमनियतत्वमसाधारणत्वम् । व्यावर्तकस्यैव
लक्षणत्वे व्यावृत्तावभिदेयत्वादौ चातिव्याप्तिरतस्तद्वारणाय
तद्भिन्नत्वं धर्मविशेषणं देयम् । व्यवहारस्यापि लक्षणप्रयोजनत्वे
तन्न देयम् । व्यावृत्तेरपि व्यवहारसाधनत्वात् । ननु गुणवत्त्वं न
द्रव्यलक्षणम्, आद्यक्षणावच्छिन्नघटे उत्पन्नविनिष्टघटे
चाव्याप्तेरिति चेत्, न । गुणसमानाधिकरणसत्ताभिन्नजातिमत्त्वस्य
विवक्षितत्वात् । नन्वेवमपि एकं रूपं रसात्पृथक् इति
व्यवहाराद्रूपादावतिव्याप्तिरिति चेत्, न । एकार्थसमवायादेव
तादृशव्यवहारोपपत्तौ गुणे गुणानङ्गीकारात् ।
रूप-रस-गन्ध-स्पर्श-संख्या-परिमाण-पृथक्त्व-संयोग-विभाग-पर्
अत्वा-ऽपरत्व-गुरूत्व-द्रवत्व-स्नेह-शब्द-बुद्धि-सुख-दुःखेच्छा
द्वेष-प्रयत्न-धर्माधर्म-संस्काराः चतुर्विंशतिर्गुणाः ॥ ४ ॥
दीपिका
गुणान्विभजते । रूपेति । द्रव्यकर्मभिन्नत्वे सति सामान्यवान् गुणः ।
गुणत्वजातिमान्वा । ननु लघुत्वकठिनत्वमृदुत्वादीनां विद्यमानत्वात्
कथं चतुर्विंशतिर्गुणा इति चेत्, न । लघुत्वस्य
गुरूत्वाभावरूपत्वान्मृदुत्वकठिनत्वयोः अवयवसंयोगविशेषत्वात् ।
उत्क्षेपणापक्षेपणाकुञ्चनप्रसारणगमनानि पञ्च कर्माणि ॥ ५ ॥
दीपिका
कर्म विभजते । उत्क्षेपणेति । संयोगभिन्नत्वे सति
संयोगासमवायिकारणं कर्म कर्मत्वजातिमद्वा । भ्रमणादीनामपि गमने
अन्तर्भावान्न पञ्चत्वविरोधः ॥
परमपरं चेति द्विविधं सामान्यम् ॥ ६ ॥
दीपिका
सामान्यं विभजते । परमिति । परमधिकदेशवृत्ति । अपरं
न्यूनदेशवृत्ति । सामान्यादिचतुष्टये जातिर्नास्ति ॥
नित्यद्रव्यवृत्तयो विशेषास्त्वनन्ता एव ॥ ७ ॥
दीपिका
विशेषं विभजते । नित्येति । पृथिव्यादिचतुष्टयपरमाणवः
आकाशादिपञ्चकं च नित्यद्रव्याणि ।
समवायस्त्वेक एव ॥ ८ ॥
दीपिका
समवायस्य भेदो नास्तीत्याह । समवायस्त्विति ।
अभावश्चतुर्विधः - प्रागभावः, प्रध्वंसाभावः,
अत्यन्ताभावः, अन्योन्याभावश्चेति ॥ ९ ॥
दीपिका
अभावं विभजते । प्रागभावेति ।
अथ द्वितीयोऽध्याय ।
तत्र गन्धवती पृथिवी । सा द्विविधा-नित्याऽनित्या च । नित्याः
परमाणुरूपाः । अनित्याः कार्यरूपाः । पुनस्त्रिविधाः शरीरेन्द्रिय विषयभेदात् ।
शरीरमस्मदादीनाम् । इन्द्रियं गन्धग्राहकं घ्राणम् । तच्च नासाग्रवर्ति ।
विषयो मृत्पाषाणादिः ॥ १॥
दीपिका
तत्रोद्देशक्रमानुसारात् प्रथमं पृथिव्या लक्षणमाह । तत्रेति । नाना
पदार्थसंकीर्तनमुद्देशः । उद्देशक्रमे च सरवत्रेच्छैवं नियामिका ।
ननु सुरभ्यसुरभ्यवयवाख्धे द्रव्ये परस्परविरोधेन
गन्धानुत्पादादव्याप्तिः । न च तत्र गन्धप्रतीत्यनुपपत्तिरिति वाच्यम् ।
अवयवगन्धस्यैव तत्र प्रतीतिसंभवेन चित्रगन्धानङ्गीकारात् किं
चोत्पन्नविनष्टघटादावव्याप्तिरिति चेत् न ।
गन्धसमानाधिकरणद्रव्यत्वापरजातिमत्त्वस्य विवक्षितत्वात् । ननु
जलादावपि गन्धप्रतीतिरिति चेत् न । अन्वयव्यतिरेकाभ्यां
पृथिवीगन्धस्यैव तत्र भानाङ्गीकारात् । ननु कालस्य सर्वाधारतया
सर्वेषां लक्षणानां कालेऽतिव्याप्तिरिति चेत् न ।
सर्वाधारताप्रयोजकभिन्नसंबन्धेन लक्षणत्वस्य विवक्षितत्वात् ।
पृथिवीं विभजते । सा द्विविधेति । नित्यत्वं ध्वंसाप्रतियोगित्वम् ।
अनित्यत्वं ध्वंसप्रतियोगित्वम् । प्रकारान्तरेण विभजते । पुनरिति । आत्मनो
भोगायतनं शरीरम् । यदवच्छिन्नात्मनि भोगो जायते तद्भोगायतनम् ।
सुखदुःखसाक्षात्कारो भोगः । शब्देतरोद्भूतविशेषगुणानाश्रयत्वे सति
ज्ञानकारणमनः संयोगाश्रयत्वमिन्द्रियत्वम् । शरीरेन्द्रियभिन्नो
विषयः । एवं च गन्धवच्छरीरं पार्थिवशरीरम्,
गन्धवदिन्द्रियं पार्थिवेन्द्रियम्, गन्धवान् विषयः पार्थिवविषय
इति तत्तल्लक्षणं बोध्यम् । पार्थिवशरीरं दर्शयति । शरीरमिति ।
इन्द्रियं दर्शयति । इन्द्रियमिति । गन्धग्राहकमिति प्रयोजनम् । घ्राणमिति
संज्ञा । नासाग्रेत्याश्रयोक्तिः । एवमुत्तरत्र ज्ञेयम् । पार्थिवविषयं
दर्शयति । मृतपाषाणादीति ।
शीतस्पर्शवत्यः आपः । ता द्विविधाः नित्या अनित्याश्च । नित्याः
परमाणुरूपाः । अनित्याः कार्यरूपाः । पुनः त्रिविधाः
शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरीरं वरूणलोके । इन्द्रियं रसग्राहकं
रसनं जिह्वाग्रवर्ति । विषयः सरित् समुद्रादिः ॥ २॥
दीपिका
अपां लक्षणमाह । शीतेति । उतपन्नविनिष्टजलेऽव्याप्तिवारणाय
शीतस्पर्शसमानाधिकरणद्रव्यत्वापरजातिमत्त्वम् । ``शीतं
शिलातलम्᳚ इत्यादौ जलसंबन्धादेव शीतस्पर्शभानमिति
नातिव्याप्तिः । अन्यत्सर्वं पूर्वरीत्या व्याख्येयम् ॥
उष्णस्पर्शवत् तेजः । तच्च द्विविधं, नित्यमनित्यं च । नित्यं
परमाणुरूपम् । अनित्यं कार्यरूपम् । पुनः त्रिविधं
शरीरेन्द्रियविषयभेदात् । शरीरं आदित्यलोके प्रसिद्धम् । इन्द्रियं
रूपग्राहकं चक्षुः कृष्णताराग्रवर्ति । विषयः चतुर्विधः,
भौम-दिव्य-औदर्य-आकरजभेदात् । भौमं वह्नयादिकम् । अबिन्धनं
दिव्यं विद्युदादि । भुक्तस्य परिणामहेतुरौदर्यम् । आकरजं सुवर्णादि ॥ ३॥
दीपिका
तेजसो लक्षणमाह । उष्णस्पर्शवदिति । `उष्णं जलम्' इति
प्रतीतेस्तेजः संयोगानुविधायित्वान्नातिव्याप्तिः । विषयं विभजते ।
भौमेति । ननु `सुवणं पार्थिवं' पीतत्वाद्गुरूत्वात् हरिद्रावत् इति
चेत् न । अत्यन्तानलसंयोगे सति घृतादौ द्रव्त्वनाशदर्शनेन,
जलमध्यस्थघृतादौ तन्नाशादर्शनेन च असति प्रतिबन्धके
पार्थिवद्रवत्वनाशाग्निसंयोगयोः कार्यकारणभावावधारणात्सुवर्णस्य
अत्यन्तानलसंयोगे सत्यनुच्छिद्यमानद्रवत्वाधिकरणत्वेन
पार्थिवत्वाऽनुपपत्तेः पीतद्रव्यद्रवत्वनाशप्रतिबन्धकतया
द्रवद्रव्यान्तरसिद्धौ नैमित्तिकद्रवत्वाधिकरणतया जलत्वानुपपत्तेः
रूपवत्तया वाय्वादिष्वनन्तर्भावात्तेजसत्वसिद्धिः ।
तस्योष्णस्पर्शभास्वररूपयोरूपष्टम्भक पार्थिवरूपस्पर्शाभ्यां
प्रतिबन्धादनुपलब्धिः । तस्मात् सुवर्णं तैजसमिति सिद्धम् ।
रूपरहितः स्पर्शवान् वायुः । स द्विविधः नित्यः अनित्यश्च । नित्यः
परमाणुरूपः । अनित्यः कार्यरूपः । पुनः त्रिविधः शरीरेन्द्रियविषय
भेदात् । शरीरं वायुलोके । इन्द्रियं स्पर्शग्राहकं त्वक् सर्वशरीरवर्ति ।
विषयो वृक्षादिकम्पनहेतुः । शरीरान्तःसंचारी वायुः प्राणः । स च
एकोऽपि उपाधिभेदात् प्राणापानादिसंज्ञां लभते ॥ ४ ॥
दीपिका
वायुं लक्षयति । रूपरहितेति । आकाशादावतिव्याप्तिवारणाय स्पर्शवानिति ।
पृथिव्यादावतिव्याप्तिवारणाय रूपरहितेति । प्राणस्य कुत्रान्तर्भाव इत्यत
आह । शरीरेति । स चेति । एक एवः प्राणः स्थानभेदात्प्राणापानादिशब्दैः
व्यवह्रियत इत्यर्थः । स्पर्शानुमेयो वायुः । तथा हि - योऽयं वायौ
वाति सति अनुष्णाशीतस्पर्श उपलभ्यते स क्कचिदाश्रितः
गुणत्वाद्रूपवत् । न चास्य आश्रयः पृथिवी
उद्भूतस्पर्शवत्पार्थिवस्योद्भूतरूपत्त्वनियमात् । न जल तेजसि
अनुष्णाशीतस्पर्शवत्त्वात् । न विभुचतुष्टयम् सर्वत्रोपलब्धिप्रसङ्गात् ।
न मनः परमाणुस्पर्शस्यातीन्द्रियत्वात् । तस्माद्यः प्रतीयमानस्पर्शाश्रयः
स वायुः (एव) । ननु वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षाश्रयत्वात् घटवत्
इति चेत् न । उद्भूतरूपस्योपाधित्वात् । ``यत्र द्रव्यत्वे सति
बहिरिन्द्रियजन्यप्रत्यक्षत्वं, तत्र उद्भूतरूपवत्त्वम्'' इति
साध्यव्यापकत्वम् । पक्षे साधनाव्यापकत्वम् । न चैवं
तप्तवारिस्थतेजसोऽपि अप्रत्यक्षत्वापत्तिः इष्टत्वात् ।
तस्माद्रूपरहितत्वाद्वायुरप्रत्यक्षः । इदानीं
कार्यरूपपृथिव्यादिचतुष्टयस्योत्पत्तिविनाशक्रमः कथ्यते । ईश्वरस्य
चिकीर्षावशात्परमाणुषु क्रिया जायते । ततः परमाणुद्वयसंयोगे
द्वयणुकमुत्पद्यते । त्रिभिरेव द्वयणुकैस्त्रयणुकमुत्पद्यते । एवं
चतुरणुकादिक्रमेण महती पृथिवीः, महत्य आपः, महत्तेजः,
महान्वायुरूत्पद्यते । एवमुत्पन्नस्य कार्यद्रव्यस्य संजिहीर्षावशात्
क्रियया परमाणुद्वयविभागे द्वयणुकनाशः । इत्येवं पृथिव्यादिनाशः ।
असमवायिकारणाशात् द्वयणुकनाशः । समवायिकारणाशात् त्र्यणुकनाश इति
संप्रदायः सर्वत्रासमवायिकारणनाशात् द्रव्यनाश इति नवीनाः । किं पुनः
परमाणुसद्भावे प्रमाणम् । उच्यते -- जालसूर्यमरीचिस्थं सर्वतः
सूक्षमतमं यत् द्रव्यं उपलभ्यते तत्सावयवं
चाक्षुषद्रव्यत्वाद्धटवत् । त्र्यणुकावयवोऽपि सावयवः
महदारम्भकत्वात्कपालवत् । यो द्वयणुकावयवः स परमाणुः । स च
नित्यं, तस्यापि कार्यत्वे अनवस्थाप्रसङ्गात् । सृष्टिप्रलयसद्भावे
``धाता यथापूर्वमकल्पयत् ।'' इति श्रुतिरेव प्रमाणम् ।
`सर्वकार्यद्रव्यध्वंसोऽवान्तरप्रलयः । सर्वभावकार्यध्वंसो
महाप्रलयः' इति विवेकः ।
शब्दगुणकमाकाशम् । तच्चैकं नित्यञ्च ॥ ५॥
दीपिका
आकाशं लक्षयति । शब्दगुणकमिति । नन्वाकाशमपि
पृथिव्यादिवन्नाना, किं नेत्याह । तच्चैकमिति । भेदे
प्रमाणाभावादित्यर्थः । एकत्वादेव सर्वत्र
शब्दोपलब्धेर्विभुत्वमङ्गीकर्तव्यमित्याह विभ्विति ।
सर्वमूर्तद्रव्यसंयोगित्वं विभुत्वं, मूर्तत्वं
परिच्छिन्नपरिमाणवत्त्वं क्रियावत्त्वं वा।विभुत्वादेव
आत्मवन्नित्यमित्याह । नित्यं चेति ।
अतीतादिव्यवहारहेतुः कालः । स चैको विभुर्नित्यश्च ॥ ६॥
दीपिका
कालं लक्षयति । अतीतेति । सर्वाधारः कालः सर्वकार्यनिमित्तकारणम् ।
प्राच्यादिव्यवहारहेतुर्दिक् । सा चैका विभ्वी नित्या च ॥ ७॥
दीपिका
दिशो लक्षणमाह । प्राचीति । दिगपि कार्यमात्रनिमित्तकारणम् ।
ज्ञानाधिकरणमात्मा । स द्विविधः परमात्मा जीवात्मा च । तत्रेश्वरः
सर्वज्ञः परमात्मैक एव । जीवात्मा प्रतिशरीरं भिन्नो विभुर्नित्यश्च ॥ ८॥
दीपिका
आत्मनो लक्षणमाह । ज्ञानेति । आत्मानं विभजते । स द्विविध इति ।
परमात्मनो लक्षणमाह । तत्रेति । नित्यज्ञानाधिकरणत्वमीश्वरत्वम् ।
नन्वीश्वरसद्भावे किं प्रमाणम् । न तावत्प्रत्यक्षम् । तद्धि बाह्यामान्तरं
वा । नाद्यः अरूपिद्रव्यत्वात् । न द्वितीयः आत्मसुखदुःखादिव्यतिरिक्तत्वात् ।
नाप्यनुमानं लिङ्गाभावादिति चेत् न । अङ्कुरादिकं सकर्तृकं
कार्यत्वाद्धटवत् इत्यनुमानस्यैव प्रमाणत्वात् ।
उपादानगोचरापरोक्षज्ञानचिकीर्षाकृतिमत्त्वं कर्तृत्वम् । उपादानं
समवायिकारणम् । सकलपरमाण्वादिसूक्ष्मदर्शित्वात्सर्वज्ञत्वम् । यः
सर्वज्ञः स सर्ववित् इत्यागमोऽपि तत्र प्रमाणम् । जीवस्य लक्षणमाह ।
जीव इति । सुखाद्याश्रयत्वं जीवलक्षणम् । ननु मनुष्योऽहं ब्राह्मणोऽहम्
इत्यादौ सर्वत्राहंप्रत्यये शरीरस्यैव विषयत्वाच्छरीरमेवात्मेति
चेत् न । शरीरस्यात्मवे करपादिनाशे शरीरनाशादात्मनोऽपि
नाशप्रसंगात् । नापीन्द्रियाणामात्मत्वम् , `योऽहं घटमद्राक्षं
सोऽहमिदानीं स्पृशामि' इत्यनुसन्धानाभावप्रसङ्गात् ।
अन्यानुभूतेऽर्थे अन्यस्यानुसंधानायोगात् । तस्माद्देहेइन्द्रियव्यतिरिक्तो जीवः
सुखदुःखादिवैचित्र्यात्प्रतिशरीरं भिन्नः । स च न परमाणुः ।
सर्वशरीरव्यापिसुखाद्यनुपलब्धिप्रसङ्गात् । न मध्यमपरिमाणवान् तथा
सति अनित्यत्वप्रसङ्गेन कृथानाकृताभ्यागमप्रसङ्गात् । तस्मान्नित्यो
विभुर्जीवः ॥
सुखाद्युपलब्धिसाधनमिन्द्रियं मनः । तच्च प्रत्यात्मनियतत्वादनन्तं
परमाणुरूपं नित्यं च ॥ ९॥
दीपिका
मनसो लक्षणमाह । सुखेति । स्पर्शरहित्वे सति क्रियावत्वं मनसो
लक्षणम् । तद्विभजते । तच्चेति । एकैकस्यात्मन एकैकं मन
इत्यात्मनामनेकत्वान् मसोऽप्यनेकत्वमित्यर्थः । परमाणुरूपमिति ।
मध्यमपरिमाणवत्त्वे अनित्यत्वप्रसङ्गादित्यर्थः । ननु मनो विभु
स्पर्शरहित्वे सति द्रव्यत्वादाकाशादिवदिति चेत् न । मनसो विभुत्वे
आत्ममनः संयोगस्याऽसमवायिकारणस्याभावाज्ज्ञानानुत्पत्तिप्रसङ्गः । न
च विभुद्वयसंयोगोऽस्त्विति वाच्यम् । तत्संयोगस्य नित्यत्वेन
सुषुप्त्यभावप्रसङ्गात, पुरीतद्रव्यतिरिक्तस्थले आत्ममनः
संयोगस्य सर्वदा विद्यमानत्वात् । अणुत्वे तु यदा मनः पुरीतत् प्रविंशति
तदा सुषुप्तिः यदा निस्सरति तदा ज्ञानोत्पत्तिरित्यणुत्वसिद्धिः ।
अथ तृतीयोऽध्याय ।
चक्षुर्मात्रग्राह्यो गुणो रूपम्।तच्च
शुक्लनीलपीतरक्तहरितकपिशचित्र भेदात्सप्तविधम् ।
पृथिवीजलतेजोवृत्ति । तत्र पृथिव्यां सप्तविधम् । अभावस्वरशुक्लं
जले । भावस्वरशुक्लं तेजसि ॥ १॥
दीपिका
रूपं लक्षयति । चक्षुरिति । संख्यादावतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् ।
रूपत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् । नन्वव्याप्यवृत्तिनीलादिसमुदाय एव
चित्ररूपमिति चेत् न । रूपस्य व्याप्यवृत्तित्वनियमात् । ननु चित्रपटे
अवयवरूपस्यैव प्रतीतिरिति चेत् न । रूपरहितत्वेन
पटस्याप्रत्यक्षत्वप्रसंगात् । न च रूपवत्समवेतत्वं
प्रत्यक्षत्वप्रयोजकं गौरवात् । तस्मात्पटस्य
प्रत्यक्षत्वान्यथानुपपत्त्या चित्ररूपसिद्धिः । रूपस्याश्रयमाह ।
पृथिवीति । आश्रयं विभज्य दर्शयति । तत्रेति ।
रसनग्राह्यो गुणो रसः । स च मधुराम्ललवणकतुकषायतिक्तभेदात्
षड्विधः । पृथिवीजलवृत्तिः । तत्र पृथिव्यां षड्विधः । जले
मधुर एव ॥ २॥
दीपिका
रसं लक्षयति । रसनेति । रसत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् ।
रसस्याश्रयमाह । पृथिवीति । आश्रयं विभज्य दर्शयति । तत्रेति ।
घ्राणाग्राह्यो गुणो गन्धः । स द्विविधः सुरभिरसुरभिश्च ।
पृथिवीमात्रव्रित्तिः ॥ ३॥
दीपिका
गन्धं लक्षयति । घ्राणेति । गन्धत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् ।
त्वगिन्द्रियमात्रग्राह्यो गुणः स्पर्शः । स च त्रिविधः
शीतोष्णानुष्णाशीतभेदात् । पृथिव्यप्तेजोवायुवृत्तिः । तत्र शीतो जले ।
उष्णस्तेजसि । अनुष्णाशीतः पृथिवीवायव्योः ॥ ४॥
दीपिका
स्पर्शं लक्षयति । त्वगिति । स्पर्शत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् ।
संयोगादावतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् ।
रूपादिचतुष्टयं पृथिव्यां पाकजमनित्यं च । अन्यत्र अपाकजं
नित्यमनित्यम् च । नित्यगतं नित्यम् अनित्यगतमनित्यम् ॥ ५॥
दीपिका
पाकजमिति । पाकस्तेजः संयोगः । तेन पूर्वरूपं नश्यति
रूपान्तरमुत्पद्यत इत्यर्थः । तत्र परमाणुष्वेव पाको न द्वयणुकादौ ।
आमनिक्षिप्ते घटे परमाणुषु रूपान्तरोत्पत्तौ श्यामघटनाशे
पुनद्वर्यणुकादिक्रमेण रक्तघटोत्पत्तिः । तत्र परमाणवः
समवायिकारणम् । तेजः संयोगोऽसमवायिकारणम् । अदृष्टादिकं
निमित्तकारणम् । द्वयणुकादिरूपे कारणरूपसमवायिकारणमिति पीलुपाकवादिनो
वैशेषिकाः । पूर्वघटस्य नाशं विनैव् अवयविनि अवयवेषु च
परमाणुपर्यन्तेषु युगपद्रूपान्तरोत्पत्तिरिति पिठरपाकवादिनो नैयायिकाः ।
अत एव पार्थिवपरमाणुरूपादिकमनित्यमनित्यर्थः । अन्यत्र
जलादावित्यर्थः । नित्यगतमिति । परमाणुगतमित्यर्थः । अनित्यगतमिति ।
द्वयणुकादिगतभित्यर्थः । रूपादिचतुष्टयम् उद्भूतं प्रत्यक्षम् ।
अनुद्भूतमप्रत्यक्षम् । उद्भूतत्वं प्रत्यक्षत्वप्रयोजको धर्मः ।
तदभावोऽनुद्भूतत्वम् ।
एकत्वादिव्यवहारहेतुः संख्या । सा नवद्रव्यवृत्तिः
एकत्वादिपरार्धपर्यन्ता । एकत्वं नित्यमनित्यं च । नित्यगतं नित्यम् ।
अनित्यगतमनित्यम् । द्वित्वादिकं तु सर्वत्राऽनित्यमेव ॥ ६॥
दीपिका
संख्या लक्षयति । एकेति ।
मानव्यवहारासाधारणकारणं परिमाणम् । नवद्रव्यवृत्तिः । तच्चुर्विधम् ।
अणु महत् दीर्घं हृअस्वं चेति ॥ ७॥
दीपिका
परिमाणं लक्षयति । मानेति । परिमाणं विभजते । तच्चेति । भावप्रधानो
निर्देशः । अणुत्वं,महत्त्वं,दीर्घत्वं,ह्रस्वत्वं चेत्यर्थः ।
पृथग्व्यवहारासाधारणकारणं पृथक्वत्वम् । सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥८॥
दीपिका
संयुक्तव्यवहारहेतुः संयोगः । सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥ ९॥
दीपिका
संयोगं लक्षयति । संयुक्तेति । इमौ संयुक्तौ इति
व्यवहारहेतुरित्यर्थः । संख्यादिलक्षणे सर्वत्र
दिक्कालादावतिव्यप्तिवारणाय असाधाराणेति विशेषणीयम् । संयोगो द्विविधः
कर्मजः संयोगजश्चेति । आद्यो हस्तक्रियया हस्तपुस्तकसंयोगः । द्वितीयो
हस्तपुस्तकसंयोगात्कायपुस्तकसंयोगः । अव्याप्यवृत्तिः संयोगः ।
स्वात्यन्ताभावसमानाधिकरणत्वमव्याप्यवृत्तित्वम् ।
संयोगनाशको गुणो विभागः । सर्वद्रव्यवृत्तिः ॥ १०॥
दीपिका
विभागं लक्षयति । संयोगेति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति ।
रूपादावतिव्याप्तिवारणाय संयोगनाशक इति । विभागोऽपि द्विविधः कर्मजो
विभागजश्चेति । आद्यो हस्तपुस्तकविभागः । द्वितीयो
हस्तपुस्तकविभागात्कायपुस्तकविभागः ।
परापरव्यवहारासाधारणकारणे परत्वापरत्वे । पृथिव्यादिचतुष्टय
मनोवृत्तिनी । ते द्विविधे दिक्कृते कालकृते च । दूरस्थे दिक्कृतं
परत्वम् । समीपस्थे दिक्कृतमपरत्वम् । ज्येष्ठे कालकृतं परत्वम् ।
कनिष्ठे कालकृतमपरत्वम् ॥ ११॥
दीपिका
परत्वापरत्वयोर्लक्षणमाह । परापरेति । परव्यवहारासाधारणकारणं
परत्वम् । अपरव्यवहारासाधारणकारणमपरत्वम् इत्यर्थः । ते विभजते ।
ते द्विविधे इति । दिक्कृतयोरूदाहरणमाह । दूरस्थ इति । कालकृते
उदाहरति । ज्येष्ठ इति ।
आद्यपतनासमवायिकारणं गुरूत्वम् । पृथिवीजलवृत्ति ॥ १२॥
दीपिका
गुरूत्वं लक्षयति । आद्येति । द्वितीयादिपतनस्य
वेगासमवायिकारणत्वद्वेगेऽतिव्याप्तिवारणाय आद्येति ।
आद्यस्यन्दनासमवायिकारणं द्रवत्वम् । पृथिव्यप्तेजोवृत्ति । तद्द्विविधं
सांसिद्धिकं नैमित्तिकं च।सांसिद्धिकं जले । नैमित्तिकं
पृथिवीतेजसोः । पृथिव्यां घृतादावग्नि संयोगजं द्रवत्वम् । तेजसि
सुवर्णादौ ॥ १३ ॥
दीपिका
द्रवत्वं लक्षयति । आद्येति । स्यन्दनं प्रस्रवणम् । तेजःसंयोगजं
नैमित्तिकम् । तद्भिन्नं सांसिद्धिकम् । पृथिव्यां नैमित्तिकमुदाहरति ।
घृतादाविति । तेजसि तदाह । सुवर्णादाविति ।
चूर्णादिपिण्डीभावहेतुर्गुणः स्नेहः । जलमात्रवृत्तिः ॥ १४॥
दीपिका
स्नेहं लक्षयति । चूर्णेति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् ।
रूपादावतिव्याप्तिवारणाय पिण्डीभावेति ।
श्रोत्रग्राह्यो गुणः शब्दः, आकाशमात्रवृत्तिः । स द्विविधः,
ध्वन्यात्मकः वर्णात्मकश्च । तत्र ध्वन्यात्मकः भेर्यादौ । वर्णात्मकः
संस्कृतभाषादिरूपः ॥ १५॥
शब्दं लक्षयति । श्रोत्रेति । शब्दत्वेऽतिव्याप्तिवारणाय गुणपदम् ।
रूपादावतिव्याप्तिवारणाय श्रोत्रेति । शब्दास्त्रिविधः संयोगजः,
विभागजः, शब्दजश्चेति । तत्र आद्यो भेरीदण्डसंयोगजन्यः ।
द्वितीयो वंशे पाटयमाने दळद्वयविभागजन्यश्चटाशब्दः ।
भेर्यादिदेशमारभ्य श्रोत्रदेशपर्यन्तं द्वितीयादिशब्दाः शब्दजाः ।
सर्वेव्यवहारहेतुर्गुणो बुद्धिर्ज्ञानम् । सा द्विविधा स्मृतिरनुभवश्च ॥ १६॥
दीपिका
बुद्धेर्लक्षणमाह । सर्वव्यवहारेति । कालादावतिव्याप्तिवारणाय गुण इति ।
रूपादावतिव्याप्तिवारणाय सर्वव्यवहार इति । जानामीत्यनुव्यवसायगम्यं
ज्ञानमेव लक्षणमिति भावः । बुद्धिं विभजते । सेति ।
संस्कारमात्रजन्यं ज्ञानं स्मृतिः ॥ १७॥
दीपिका
स्मृतेर्लक्षणमाः । संस्कारेति । भावनाख्यः संस्कारः ।
संस्कारध्वंसेऽतिव्याप्तिवारणाय ज्ञानमिति ।
घटादिप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिवारणाय संस्कारजन्यमिति । प्रत्यभिज्ञायाम्
अतिव्याप्तिवारणाय मात्रपदम् ।
तद्भिन्नं ज्ञानमनुभवः । स द्विविधः, यथार्थोऽयथार्थश्च ॥ १८॥
दीपिका
अनुभवं लक्षयति । तद्भिन्नमिति । स्मृतिभिन्नं ज्ञानमनुभव
इत्यर्थः । अनुभवं विभजते । स द्विविध इति ।
तद्वति तत्प्रकारकोऽनुभवो यथार्थः । यथा रजते इदं रजतमिति
ज्ञानम् । सैव प्रमेत्युच्यते ॥ १९॥
दीपिका
यथार्थानुभवस्य लक्षणमाह । तद्वतीति । ननु घटे घटत्वम् इति
प्रमायामव्याप्तिः, घटत्वे घटाभावादिति चेत् न, यत्र
यत्संबन्धोऽस्ति तत्र तत्संबन्धानुभवः इत्यर्थाद्धटत्वे
घटसंबन्धोऽस्तीति नाव्याप्तिः । सैवेति । यथार्थानुभव एव शास्त्रे
प्रमेत्युच्यत इत्यर्थः ।
तदभाववति तत्प्रकारकोऽनुभवोऽयथार्थः । यथा
शुक्ताविदंरजतमिति ज्ञानम् । सैव अप्रमा इत्युच्यते ॥ २०॥
दीपिका
अयथार्थानुभवं लक्षयति । तदभाववतीति । नन्विदं संयोगीति
प्रमायामतिव्याप्तिरिति चेत् न । यदवच्छेदेन
यत्संबन्धाभावस्तदवच्छेदेन तत्संबन्धज्ञानस्य विविक्षितत्वात् ।
संयोगाभावावच्छेदेन संयोगज्ञानस्य भ्रमत्वात्संयोगावच्छेदेन
संयोगसंबन्धस्य सत्त्वान्नातिव्याप्तिः ।
यथार्थानुभवः चतुर्विधः प्रत्यक्षानुमित्युपमितिशब्दाभेदात् ॥ २१॥
दीपिका
यथार्थानुभवं विभजते । यथार्थेति ।
तत् करणमपि चतुर्विधं प्रत्यक्षानुमानोपशब्द भेदात् ॥ २२॥
दीपिका
प्रसङ्गात्प्रमाकरणं विभजते । तत्करणमपीति । प्रमाकरणमित्यर्थः ।
प्रमाकरणं प्रमाणमिति प्रमाणसामान्यलक्षणम् ।
असाधरणं कारणं करणम् ॥ २३॥
दीपिका
करणलक्षणमाह । असाधारणेति । दिक्कालादावतिव्याप्तिवारणाय असाधारणेति ।
कार्यनियतपूर्ववृत्ति कारणम् ॥ २४॥
दीपिका
कारणलक्षणमाह । कार्येति । पूर्ववृत्ति कारणमित्युक्ते
रासभादावतिव्याप्तिः स्यादतो नियतेति । तावन्मात्रे कृते
कार्येऽतिव्याप्तिरतः पूर्ववृत्तीति । ननु तन्तुरूपमपि पटं प्रति कारणं
स्यादति चेत् न, अनन्यथासिद्धत्वे सतीति विशेषणात् ।
अनन्यथासिद्धत्वमन्यथासिद्धिरहितत्वम् । अन्यथासिद्धिः त्रिविधा -
येन सहैव यस्य यं प्रति पूर्ववृत्तित्वमवगम्यते तं प्रति तेन
तदन्यथासिद्धम् । यथा तन्तुनां तन्तुरूपं तन्तुत्वं च पटं प्रति । तं
प्रति तदन्यथासिद्धम् । यथा शब्दं प्रति पूर्ववृतित्त्वे ज्ञात एव
पटं प्रत्याकाशस्य । अन्यत्र कॢप्तनियतपूर्ववतिर्न एव कार्यसंभवे
तत्सहभूतमन्यथासिद्धम् । यथा पाकजस्थले गन्धं प्रति
रूपप्रागभावस्य । एवञ्च अनन्यथासिद्धनियतपूर्ववृत्तित्वं
कारणत्वम् ।
कार्यं प्रागभावप्रतियोगि ॥ २५॥
दीपिका
कार्यलक्षणमाह । कार्यमिति ।
कारणं त्रिविधम् - समवाय्यसमवायिनिमित्तभेदात् ॥ २६॥
यत् समवेतं कार्यं उत्पद्यते तत् समवायिकारणम् ।
यथा तंतवः पटस्य, पटश्च स्वगतरूपादेः ॥ २७॥
दीपिका
कारणं विभजते । कारणमिति । समवायिकारणस्य लक्षणमाह ------
यत्समवेतमिति । यस्मिन् समवेतमित्यर्थः । असमवायिकारणं लक्षयति
---- कार्यणेति । कार्येणेत्येतदुदाहरति ----- तन्तुसंयोग इति ।
कार्येण कारणेन वा सह एकस्मिन्नर्थे समवेतत्वे सति यत्कारणं
तदसमवायिकारणम् ।
यथा तंतुसंयोगः पटस्य, तन्तुरूपं पटरूपस्य ॥ २८॥
दीपिका
कार्येण पटेन सह एकस्मिंस्तन्तौ समवेतत्वात्तन्तुसंयोगः
पटस्यासमवायिकारणमियर्थः । कारणेनेत्येतदुदाहरति ----
तन्तुरूपमिति । कारणेन पटेन सह एकस्मिंस्तन्तौ समवेतत्वात् ।
तदुभयभिन्नं कारणं निमित्तकारणम् ।
यथा तुरीवेमादिकं पटस्य ॥ २९॥
दीपिका
तन्तुरूपं पटरूपस्यासमवायिकारणमित्यर्थः । निमित्तकारणं लक्षयति
--- तदुभयेति । समवाय्यसमवायिभिन्नकारणं निमित्तकारणमित्यर्थः ।
तदेतत्त्रिविधकारणमध्ये यदसाधारणं कारणं तदेव करणम् ॥ ३०॥
दीपिका
करणलक्षणमुपसंहरति ---- तदेतदिति ।
अथ चतुर्थोऽध्याय ।
तत्र प्रत्यक्षज्ञानकरणं प्रत्यक्षम् ॥ ३१॥
दीपिका
प्रत्यक्षलक्षणमाह ------ तत्रेति । प्रमाणचतुष्टयमध्ये
इत्यर्थः ।
इन्द्रियार्थसन्निकर्षजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षम् । तद्द्विविधं निर्विकल्पकं
सविकल्पकं चेति । तत्र निष्प्रकारकं ज्ञानं निर्विकल्पकं यथेदं
किञ्चित् । सप्रकारकं ज्ञानं सविकल्पकं यथा डित्थोऽयं,
ब्राह्मणोऽयं, श्यामोऽयं, पाचकोऽयमिति ॥ ३२॥
दीपिका
प्रत्यक्षज्ञानस्य लक्षणमाह -------- इन्द्रियेति । इन्द्र्यियं
चक्षुरादिकम्, अर्थो घटादिः, तयोः संनिकर्षः संयोगादिः,
तज्जन्यं ज्ञानमित्यर्थः । तद्विभजते तद्द्विविधमिति । निर्विकल्पस्य
लक्षणमाह ------- निष्प्रकारकमिति ।
विशेषणविशेष्यसंबन्धानवगाहि ज्ञानमित्यर्थः । ननु निर्विकल्पके
किं प्रमाणमिति चेत् न, गौरिति विशिष्टज्ञानं
विशेषणज्ञानजन्यं, विशिष्टज्ञानत्वात्, दण्डीति ज्ञानवत्
इत्यनुमानस्य प्रमाणत्वात् । विशेषणज्ञानस्यापि
सविकल्पकत्वेऽनवस्थाप्रसङ्गान्निर्विकल्पकसिद्धिः । सविकल्पकं
लक्षयति । सप्रकारकमिति । नामजात्यादिविशेष्यविशेषणसंबन्धावगाहि
ज्ञानमित्यर्थः । सविकल्पकमुदाहरति । यथेति ।
प्रत्यक्षज्ञानहेतुरिन्द्रियार्थसंनिकर्षः षड्विधः । सन्योगः,
संयुक्तसमवायः, संयुक्तसमवेतसमवायः, समवायः,
समवेतसमवायः, विशेषणविशेष्यभावश्चेति ॥ ३३॥
दीपिका
इन्द्रियार्थसंनिकर्षं विभजते । प्रत्यक्षेति ।
चक्षुषा घटप्रत्यक्षजनने संयोगः सन्निकर्षः ॥ ३४॥
दीपिका
संयोगसंनिकर्षमुदाहरति । चक्षुषेति । द्रव्यप्रत्यक्षे सर्वत्र
संयोगः संनिकर्षः । आत्मा मनसा संयुज्यते, मन इन्द्रियेण,
इन्द्रियमर्थेन, ततः प्रत्यक्षज्ञानमुत्पद्यते इत्यर्थः ।
घटरूपप्रत्यक्षजनने संयुक्त समवायः संनिकर्षः ।
चक्षुः संयुक्ते घटे रूपस्य समवायात् ॥ ३५॥
दीपिका
संयुक्तसमवायमुदाहरति । घटरूपेति । तत्र युक्तिमाह । चक्षुःसंयुक्त
इति ।
रूपत्वसामान्यप्रत्यक्षे संयुक्तसमवेतसमवायः सन्निकर्षः ।
चक्षुः संयुक्ते घटे रूपं समवेतं, तत्र रूपत्वस्य समवायात् ॥ ३६॥
दीपिका
संयुक्तसमवेतसमवायमुदाहरति । रूपत्वेति ।
श्रोत्रेण शब्दसाक्षात्कारे समवायः सन्निकर्षः कर्णविवरवर्त्याकाशस्य
श्रोत्रत्वात् शब्दस्याकाशगुणत्वात् गुणगुणिनोश्च समवायात् ॥ ३७॥
दीपिका
समवायमुदाहरति । श्रोत्रेणेति । तदुपपादयति । कर्णेति । ननु
दूरस्थशब्दस्य कथं श्रोत्रसम्बन्ध इति चेत् न,
वीचीतरङ्गन्यायेन वा शब्दान्तरोत्पत्तिक्रमेण श्रोत्रदेशे जातस्य
श्रोत्रेण संबन्धात्प्रत्यक्षसंभवः ।
शब्दत्वसाक्षात्कारे समवेतसमवायः सन्निकर्षः श्रोत्रसमवेते शब्दे
शबत्वस्य समवायात् ॥ ३८॥
दीपिका
समवेतसमवायमुदाहरति । शब्दत्वेति ।
अभावप्रत्यक्षे विशेषणविशेष्यभावः सन्निकर्षः,
घटाभाववद्भूतलमित्यत्र चक्षुः संयुक्ते भूतले घटाभावस्य
विशेषणत्वात् ॥ ३९॥
दीपिका
विशेषणविशेष्याभावमुदाहरति । अभावेति । तदुपपादयति ।
घटाभाववदिति । भूतले घटो नास्तीत्यत्र अभावस्य विशेष्यत्वं
द्रष्टव्यम् । एतेन अनुपलब्धेः प्रमाणान्तरत्वं निरस्तम् । यद्यत्र
घटोऽभविष्यत्तर्हि भूतलमिवाद्रक्ष्यत, दर्शनाभावान्नास्तीति
तर्कितप्रतियोगिसत्वविरोध्यनुपलब्धिसहकृतेन्द्रियेणैव
अभावज्ञानोत्पत्तौ अनुपलब्धेः प्रमाणान्तरत्वासंभवात् ।
अधिकरणज्ञानार्थमपेक्षणीयेन्द्रियस्यैव करणत्वोपपत्तावनुपलब्धेः
करणत्वयोगात् । विशेषणविशेष्यभावो विशेषणविशेष्यस्वरूपमेव,
नातिरिक्तः संबन्धः । प्रत्यक्षज्ञानमुपसंहरस्तस्य करणमाह ।
एवमिति ।
एवं सन्निकर्षषट्कजन्यं ज्ञानं प्रत्यक्षं, तत्करणमिन्द्रियम्,
तस्मादिन्द्रियं प्रत्यक्षप्रमाणमिति सिद्धम् ॥ ४०॥
दीपिका
असाधारणकारणत्वादिन्द्रियं प्रत्यक्षज्ञानकरणमित्यर्थः ।
प्रत्यक्षप्रमाणमुपसंहरति ।
अथ पंचमोऽध्याय ।
अनुमितिकरणमनुमानम् ॥ १॥
दीपिका
अनुमानं लक्षयति ------ अनुमितिकरणमिति ।
परामर्शजन्यं ज्ञानमनुमितिः ॥ २॥
दीपिका
अनुमितिं लक्षयति --- परामर्शेति । ननु
संशयोत्तरप्रत्यक्षेऽतिव्याप्तिः स्थाणुपुरूषसंशयानन्तरं
पुरूषत्वव्याप्यकरादिमानयम् इति परामर्शे सति पुरूष एव इति
प्रत्यक्षजननात् । न च तत्रानुमितिरेवेति वाच्यम् । पुरूषं साक्षात्करोमि
इत्यनुव्यवसायविरोधादिति चेत् न,
पक्षतासहकृतपरामर्शजन्यत्वस्य विविक्षित्वात् ।
सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्धयभावः पक्षता ।
साध्यसिद्धिरनुमितिप्रतिबन्धिका । सिद्धिसत्त्वेऽपि अनुमियुयाम्
इतीच्छायामनुमितिदर्शनात् । सिषाधयिषोत्तेजिका ।
तत्श्चोत्तेजकाभावविशिष्टमण्यभावस्य
दाहकारणत्ववत्सिषाधयिषाविरहविशिष्टसिद्धयभावस्याप्यनुमितिकारणत्वम् ।
व्याप्तिविशिष्टपक्षधर्मताज्ञानं परामर्शः । यथा
वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वत इति ज्ञानं परामर्शः । तज्जन्यं पर्वतो
वह्निमानिति ज्ञानमनुमितिः ॥ ३॥
दीपिका
परामर्शं लक्षयति ----- व्याप्तीति । व्याप्तिविषयकं
यत्पक्षधर्मताज्ञानं स परामर्श इत्यर्थः । परामर्शमभिनीय
दर्शयति ------ यथेति । अनुमितिमभिनीय दर्शयति -------
तज्जन्यमिति । परामर्शजन्यमित्यर्थः । व्याप्तिलक्षणमाह ----
यत्रेति ।
यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निरिति साहचर्यनियमो व्याप्तिः ॥ ४॥
दीपिका
यत्र धूमस्तत्राग्निः इति व्याप्तेरभिनयः । साहचर्यनियमः इति लक्षणम् ।
साहचर्यं सामानाधिकरण्यं, तस्य नियमः ।
हेतुसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगिसाध्यसामानाधिकरण्यं
व्यापाप्तिरित्यर्थः ।
व्याप्यस्य पर्वतादिवृत्तित्वं पक्षधर्मता ॥ ५॥
दीपिका
पक्षधर्मतारूपमाह -------- व्याप्यस्येति ।
अनुमानं द्विविधं -- स्वार्थं परार्थं च ॥ ६॥
तत्र स्वार्थं स्वानुमितिहेतुः, तथाहि, स्वयमेव भूयोदर्शनेन
यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निरिति महानसादौ व्याप्तिं गृहीत्वा
पर्वतसमीपं गतः, तद्गते चाग्नौ सन्दिहानः पर्वते धूमं पश्यन्
व्याप्तिं स्मरति यत्र यत्र धूमस्तत्र तत्राग्निः इति । तदन्तरं
वह्निव्याप्यधूमवानयं पर्वत इति ज्ञानमुत्पद्यते, अयमेव
लिङ्गपरामर्श इत्युच्यते । तस्मात् पर्वतो वह्निमानिति ज्ञानमनुमितिः
उत्पद्यते । तदेतत् स्वार्थानुमानम् ॥ ७॥
दीपिका
अनुमानं विभजते -------- अनुमानमिति । स्वार्थानुमानं दर्शयति
स्वयमेवेति । ननु पार्थिवत्वलोहलेख्यत्वादौ शतशः
सहचारदर्शनेऽपि वज्रमणौ व्यभिचारोपलब्धेर्भूयोदर्शनेन कथं
व्याप्तिग्रह इति चेत् न । व्यभिचारज्ञानविरहसहकृतसहचारज्ञानस्य
व्याप्तिग्राहकत्वात् । व्यभिचारज्ञानं निश्चयः शङ्का च । तद्विरहः
क्वचित्तर्कात्, क्वचित्स्वतः सिद्ध एव । धूमाग्न्योर्व्याप्तिग्रहे
कार्यकारणभावभङ्गप्रसङ्गलक्षणस्तर्को व्यभिचारशङ्कानिवर्तकः ।
ननु सकलवह्निधूमयोरसन्निकर्षात्कथं व्याप्तिग्रह इति चेत् न ।
वह्नित्वधूमत्वरूपसामान्यप्रत्यासत्त्यासकलवह्निधूमज्ञानसंभवात् ।
तस्मादिति । लिङ्गपरामर्शादित्यर्थः ।
यत्तु स्वयं धूमादग्निमनुमाय परंप्रतिबोधयितुं पञ्चावयव वाक्यं
प्रयुज्यते तत् परार्थानुमानम् । यथा पर्वतो वह्निमान्, धूमत्वात् ,
यो यो धूमवान् स वह्निमान् यथा महानसः, तथा चायं,
तस्मात्तथेति । अनेन प्रतिपादितात् लिङ्गात् परोऽप्यग्निं प्रतिपद्यते ।
दीपिका
परार्थानुमानमाह ---------- यत्त्विति । यच्छब्दस्य `
तत्परार्थानुमानम्'' इति तच्छब्देनान्वयः ।
पञ्चावयववाक्यमुदाहरति ----- यथेति ।
प्रतिज्ञा - हेतु - उदाहरण - उपनय - निगमनानि
पञ्चावयवाः । पर्वतो वह्निमानिति प्रतिज्ञा । धूमवत्वात् इति हेतुः । यो यो
धूमवान् स वह्निमान् यथा महानस इत्युदाहरणम् । तथा च अयमिति
उपनयः । तस्मात्तथेति निगमनम् ॥ ९॥
दीपिका
अवयवस्वरूपमाह --------- प्रतिज्ञेति ॥ उदाहृत्वाक्ये
प्रतिज्ञादिविभागमाह ------- पर्वतो वह्निमानिति ॥ साध्यवत्तया
पक्षवचनं प्रतिज्ञा । पञ्चम्यन्तं लिङ्गप्रतिपादकं हेतुः ।
व्याप्तिप्रतिपादकं उदाहरणम् । व्याप्तिविशिष्टलिङ्गप्रतिपादकं
वचनमुपनयः । हेतुसाध्यवत्तया पक्षप्रतिपादकं वचनं निगमनम् ।
अबाधितत्वादिकं निगमनप्रयोजनम् ।
स्वार्थानुमितिपरार्थानुमित्योः लिङ्गपरामर्श एव करणम् । तस्मात्
लिङ्गपरामर्शोऽनुमानम् ॥ १०॥
दीपिका
अनुमितिकरणमाह --- स्वार्थेति । ननु
व्याप्तिस्मृतिपक्षधर्मताज्ञानाभ्यामेव अनुमितिसंभवे
विशिष्टपरामर्शः किमर्थमङ्गीकर्तव्य इति चेत् न, `
वह्निव्याप्यवानयम्'' इति शाब्दपरामर्शस्थले
परामर्शस्यावश्यकतया लाघवेन सर्वत्र परामर्शस्यैव कारणत्वात् ।
लिङ्गं न करणम्, अतीतादौ व्यभिचारात् । ``व्यापारवत्वकारणं
करणम्'' इति मते परामर्शद्वारा व्याप्तिज्ञानं करणम् । तज्जन्यत्वे
सति तज्जन्यजनको व्यापारः । अनुमानमुपसंहरति - तस्मादिति ।
लिङ्गं त्रिविधम् । अन्वयव्यतिरेकि, केवलान्वयि, केवलव्यतिरेकि
चेति । अन्वयेन व्यतिरेकेण च व्याप्तिमदन्वयव्यतिरेकि । यथा वह्नौ
साध्ये धूमवत्त्वम् । यत्र धूमस्तत्राग्नियर्था महानस इत्यन्वयव्याप्तिः ।
यत्र वह्निर्नास्ति तत्र धूमोऽपि नास्ति यथा महाहृद इति
व्याप्तिरेकव्याप्तिः ॥ ११॥
दीपिका
लिङ्गं विभजते --- लिङ्गमिति ॥ अन्वयव्यतिरेकिणं लक्षयति ---
अन्वयेनेति ॥ हेतुसाध्ययोर्व्याप्तिरन्वयव्याप्तिः,
तदभावयोर्व्याप्तिर्व्यतिरेकव्याप्तिः ।
अन्वयमात्रव्याप्तिकं केवलान्वयि । यथा घटः अभिधेयः प्रमेयत्वात्
पटवत् । अत्र प्रमेयत्वाभिधेयत्वयोः व्यतिरेकव्याप्तिर्नास्ति, सर्वस्यापि
प्रमेयत्वात् अभिधेयत्वाच्च ॥ १२॥
दीपिका
केवलान्वयिनो लक्षणमाह -------- अन्वयेति ॥ केवलान्वयिसाध्यकं
लिङ्गं केवलान्वयि । (वृत्तिमत्) अत्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं
केवलान्वयित्वम् । ईश्वरप्रमाविषयत्वं सर्वपदाभिधेयत्वं च
सर्वत्रास्तीति व्यतिरेकाभावः ।
व्यतिरेकमात्रव्याप्तिकं केवलव्यतिरेकि, यथा पृथिवीतरेभ्यो
भिद्यते गन्धवत्त्वात् । यदितरेभ्यो न भिद्यते न तद्गन्धवत् यथा
जलम् । न चेयं तथा । तस्मान्न तथेति । अत्र यद्गन्धवत् तदितरभिन्नम्
इत्यन्वयदृष्टान्तो नास्ति, पृथिवीमात्रस्य पक्षत्वात् ॥ १३॥
दीपिका
केवलव्यतिरेकिणो लक्षणमाह --- व्यतिरेकेति ।
तदुदाहरति-यथेति । नन्वितरभेदः प्रसिद्धो वा न वा । आद्ये यत्र
प्रसिद्धस्तत्र हेतुसत्त्वे अन्वयित्वम्, असत्त्वे असाधारण्यम् । द्वितीये
साध्यज्ञानाभावात्कथं तद्विशिष्टानुमितिः । विशेषणज्ञानाभावे
विशिष्टज्ञानानुदयात्प्रतियोगिज्ञानाभावाद्वयतिरेकव्याप्तिज्ञानमपि न
स्यादिति चेत् न । जलादित्रयोदशान्योन्याभावानां त्रयोदशसु प्रत्येकं
प्रसिद्धानां मेलनं पृथिव्यां साध्यते । तत्र
त्रयोधत्वावच्छिन्नभेदात्मक -
साध्यस्यैकाधिकरणवृत्तित्वाभावान्नान्वयित्वासाधारण्ये ।
प्रत्येकाधिकरणप्रसिद्धया साध्यविशिष्टानुमितिः व्यतिरेकव्याप्तिनिरूपणं
चेति ।
सन्दिग्धसाध्यवान् पक्षः । यता धूमवत्त्वे हेतौ पर्वतः ॥ १४॥
दीपिका
पक्षलक्षणमाह ------- सन्दिग्धेति ॥ ननु
श्रवणान्तरभाविमननस्थले अव्याप्तिः । तत्र वेदवाक्यैरात्मनो
निश्चित्वेन सन्देहाभावात् । किञ्च प्रत्यक्षेऽपि वह्नौ
यत्रेच्छयानुमितिस्तत्राव्याप्तिरिति चेत् न, उक्तपक्षताश्रयत्वस्य
पक्षलक्षणत्वात् ।
निश्चितसाध्यवान् सपक्षः, यथा तत्रैव महानसम् ॥ १५॥
दीपिका
सपक्षलक्षणमाह -------- निश्चितेति ॥
निश्चितसाध्याऽभाववान् विपक्षः । यथा तत्रैव महाह्रदः ॥ १६॥
दीपिका
विपक्षलक्षणमाह ----- निश्चितेति ॥
सव्यभिचारविरुद्धसत्प्रतिपक्षासिद्धबाधिताः पञ्च हेत्वाभासाः ॥ १७॥
दीपिका
एवं सद्धेतून्निरूप्य असद्धेतून्निरूपयितुं विभजते ------
सव्यभिचारेति ॥ अनुमितिप्रतिबन्धकयथार्थज्ञानविषयत्वं
हेत्वाभासत्वम् ।
सव्यभिचारः अनैकान्तिकः । स त्रिविधः
साधारणासाधारणानुपसंहारिभेदात् ॥ १८॥
दीपिका
सव्यभिचारं विभजते ---- स त्रिविध इति ॥
तत्र साध्याभाववद्वृत्तिः साधारणः अनैकान्तिकः, यथा पर्वतो
वह्निमान् प्रमेयत्वात् इति । प्रमेयत्वस्य वह्नयभाववति ह्रदे विद्यमानत्वात् ॥ १९॥
दीपिका
साधारणं लक्षयति ----- तत्रेति ॥ उदाहरति ---- यथेति ॥
सर्वसपक्षविपक्षव्यावृत्तः पक्षमात्रवृत्तिः असाधारणः । यथा
शब्दो नित्यः शब्दत्वात् इति । शब्दत्वं हि सर्वेभ्यो
नित्येभ्योऽनित्येभ्यश्च व्यावृत्तं शब्दमात्रवृत्तिः ॥ २०॥
दीपिका
असाधारणं लक्षयति ----- सर्वेति ॥
अन्वयव्यतिरेकदृष्टान्तरहितोऽनुपसंहारी । यथा सर्वमनित्यं
प्रमेयत्वादिति । अत्र सर्वस्यापि पक्षत्वात् दृष्टान्तो नास्ति ॥ २१॥
दीपिका
अनुपसंहारिणो लक्षणमाह -------- अन्वयेति ॥
साध्याभावव्याप्तो हेतुर्विरूद्धः । यथा शब्दो नित्यः कृतकत्वादिति ।
कृतकत्वं हि नित्यत्वाभावेनाऽनित्यत्वेन व्याप्तम् ॥ २२॥
दीपिका
विरूद्धं लक्षयति ----- साध्येति ॥
यस्य साध्याभावसाधकं हेत्वन्तरं विद्यते स सत्प्रतिपक्षः । यथा
शब्दो नित्यः श्रावणत्वात् शब्दत्ववत् । शब्दोऽनित्यः कार्यत्वात् घटवत् ॥ २३॥
दीपिका
सत्प्रतिपक्षं लक्षयति ---- यस्येति ॥
असिद्धस्त्रिविधः ---- आश्रयासिद्धः, स्वरूपासिद्धो
व्याप्यत्वासिद्धश्चेति ॥ २४॥
दीपिका
असिद्धं विभजते --- असिद्ध इति ॥
आश्रयासिद्धो यथा गगनारविन्दं सुरभि अरविन्दत्वात् सरोजारविन्दत् । अत्र
गगनारविन्दमाश्रयः स च नास्त्येव ॥ २५॥
दीपिका
आश्रयासिद्धमुदाहरति --- गगनेति ॥
स्वरूपासिद्धो यथा शब्दो गुणश्चाक्षुषत्वात् । अत्र चाक्षुषत्वं शब्दं
नास्ति शब्दस्य श्रावणत्वात् ॥ २६॥
दीपिका
स्वरूपासिद्धमुदाहरति --- यथेति ॥
सोपाधिको हेतुः व्याप्यत्वासिद्धः । साध्यव्यापकत्वे सति साधनाव्यापकत्वं
उपाधिः । साध्यसमानाधिकरणात्यन्ताभावाप्रतियोगित्वं साध्यव्यापकत्वम् ।
साधनवन्निष्ठात्यन्ताभावप्रतियोगित्वं साधनाव्यापकत्वम् । पर्वतो
धूमवान्वह्निमत्वादित्यत्र आर्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । तथाहि । यत्र
धूमस्तत्रार्द्रेन्धनसंयोग इति साध्यव्यापकता । यत्र
वह्निस्तत्रार्द्रेन्धनसंयोगो नास्ति अयोगोलके आर्द्रेन्धनसंयोगाभावादिति
साधनाव्यापकता । एवं साध्यव्यापकत्वे सति
साधनाव्यापकत्वादार्द्रेन्धनसंयोग उपाधिः । सोपाधिकत्वात् वह्निमत्त्वं
व्याप्यत्वासिद्धम् ॥ २७॥
दीपिका
व्याप्यत्वासिद्धस्य लक्षणमाह --- सोपाधिक इति ॥ उपाधेर्लक्षणमाह
--- साध्येति ॥ उपादिश्चतुर्विधः केवलसाध्यव्यापकः,
पक्षधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकः,
साधनावच्छिन्नसाध्यव्यापकः,
उदासीनधर्मावच्छिन्नसाध्यव्यापकश्चेति । आद्यः आर्द्रेन्धनसंयोगः ।
द्वितीयो यथा वायुः प्रत्यक्षः प्रत्यक्षस्पर्शाश्रयत्वात् इत्यत्र
बहिर्द्रव्यत्वावच्छिन्नप्रत्यक्षत्वव्यापकमुद्भूतरूपवत्त्वम् । तृतीयो
यथा --- प्रागभावो विनाशी जन्यत्वादित्यत्र
जन्यत्वावच्छिन्नानित्यत्वव्यापकं भावत्वम् । चतुर्थो यथा ---
प्रागभावो विनाशी प्रमेयत्वात् इत्यत्र जन्यत्वावच्छिन्नानित्यत्वव्यापकं
भावत्वम् ।
यस्य साध्याभावः प्रमाणान्तरेण निश्चितः स बाधितः । यथा
वह्निरनुष्णो द्रव्यत्वात् जलवत् । अत्रानुष्णत्वं साध्यं तदभाव उष्णत्वं
स्पर्शनप्रत्यक्षेण गुह्यात इति बाधितत्वम् ॥ २८॥
दीपिका
बाधितस्य लक्षणमाह ---- यस्येति ॥ अत्र बाधस्य
ग्राह्याभावनिश्चयत्वेन, सत्प्रतिपक्षस्य विरोधिज्ञानसामग्रीत्वेन
साक्षादनुमितिप्रतिबन्धकत्वम् । इतरेषां तु परामर्शप्रतिबन्धकत्वम् ।
तत्रापि साधारणस्याव्यभिचाराभावरूपतया, विरूद्धस्य
समानाधिकरण्याभावतया व्याप्यत्वासिद्धस्य विशिष्टव्याप्त्यभावतया,
असाधारणनुपसंहारिणोः व्याप्तिसंशयाधायकत्वेन
व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकत्वम्, आश्रयासिद्धिस्वरूपासिद्धयोः
पक्षधर्मताज्ञानप्रतिबन्धकत्वम् । उपाधिस्तु व्यभिचारज्ञानद्वारा
व्याप्तिज्ञानप्रतिबन्धकः । सिद्धसाधनं तु पक्षताविघटकतया
आश्रयासिद्धावन्तर्भवतीति प्राञ्चः । निग्रहस्थानान्तरमिति नवीनाः ॥
अथ षष्ठोऽध्याय ।
उपमितिकरणमुपमानम् । संज्ञासंज्ञिसम्बन्धज्ञानमुपमितिः । तत्करणं
सादृश्यज्ञानम् । अतिदेशवाक्यार्थस्मरणमवान्तर व्यापारः । तथा हि
कश्चिद्गवयशब्दार्थमजानन् कुतिश्चित् आरण्यकपुरुषाद्गोसदृशो
गवय इति श्रुत्वा वनं गतो वाक्यार्थं स्मरन् गोसदृशं पिण्डं
पश्यति । तदन्तरमसौ गवयशब्दवाच्य इत्युपमितिरूत्पद्यते ॥ १॥
दीपिका
उपमानं लक्षयति ---- उपमितिकरणमिति ॥
अथ सप्तमोऽध्याय ।
आप्तवाक्यं शब्दः । आप्तस्तु, यथार्थवक्ता । वाक्यं पदसमूहः । यथा
गामानयेति । शक्तं पदम् । अस्मात्पदात् अयमर्थो बोद्धव्य इतीश्वरसंकेतः
शक्तिः ॥ १॥
दीपिका
शब्दं लक्षयति --- आप्तेति ॥ आप्तं लक्षयति --- आप्तस्त्विति ॥
वाक्यलक्षणमाह ---- वाक्यमिति ॥ पदलक्षणमाह --- शक्तमिति ॥
अर्थस्मृत्यनुकूलपदपदार्थसंबन्धः शक्तिः । सा च पदार्थान्तरमिति
मीमांसकाः । तन्निरासार्थमाह --- अस्मादिति ॥ डित्थादीनामिव
घटादीनामपि संकेत एव शक्तिः न तु पदार्थान्तरमित्यर्थः । ननु
गवादिपदानां जातावेव शक्तिः, विशेषणतया जातेः
प्रथममुपस्थित्वात् । व्यक्तिलाभास्तु आक्षेपादिति केचित् । तत् न,
गामान्येत्यादौ वृद्धव्यवहारेण सर्वत्रानयनादेर्व्यक्तावेव
संभवेन, जातिविशिष्टव्यक्तावेव शक्तिकल्पनात् । शक्तिग्रहश्च
वृद्धव्यवहारेण । व्युत्पित्सुर्बालो `गामानय'
इत्युत्तमवृद्धवाक्यश्रवणान्तरं मध्यमवृद्धस्य
प्रवृत्तिमुपलभ्य गवानयनं च दृष्ट्वा
मध्यमवृद्धप्रवृत्तिजनकज्ञानस्यान्वयव्यतिरेकाभ्यां वाक्तजन्यत्वं
निश्चित्य `अश्वमानय गां बधान' इति वाक्यान्तरे आवापोद्वापाभ्यां
गोपदस्य गोत्वविशिष्टे शक्तिः, अश्वपदस्य अश्वत्वविशिष्टे
शक्तिरिति व्युत्पद्यते । ननु सर्वत्र कार्यपरत्वाद्वयवहारस्य
कार्यपरवाक्य एव व्युत्पर्त्तिन सिद्धपर इति चेत् न । ``काश्यां
त्रिभुवन्तिलको भूपतिरास्ते'' इत्यादौ सिद्धेऽपि व्यवहारात्, `
विकसितपद्मे मधुकरस्तिष्ठति'' इत्यादौ
प्रसिद्धपदसमभिव्यवहारात्सिद्धेऽपि मधुकरादिव्युत्पत्तिदर्शनाच्च ।
लक्षणापि शब्दवृत्तिः । शक्यसंबन्दो लक्षणा । गङ्गायां घोष
इत्यत्र गङ्गापदवाच्यप्रवाहसंबन्धादेव तीरोपस्थितौ तीरेऽपि
शक्तिर्न कल्प्यते । सैधवादौ लवणाश्वयोः
परस्परसंबन्धाभावान्नानाशक्तिकल्पनम् । लक्षणा त्रिविधा ----
जहल्लक्षणा, अजहल्लक्षणा, जहदजल्लक्षणा चेति । यत्र
वाच्यार्थस्यान्वयाभावः तत्र जहल्लक्षणा । यथा मञ्चाः क्रोशन्तीति ।
यत्र वाच्यार्थस्याप्यन्वयः, तत्र अजहदिति । यथा छत्रिणो
गच्चन्तीति । यत्र वाच्यैकदेशत्यागेन एकदेशान्वयः, तत्र
जहदजहदिति । यथा तत्त्वमसीति । गौण्यपि लक्षणैव
लक्ष्यमाणगुणसंबन्धस्वरूपा यथा अग्निर्माणवक इति । व्यञ्चनापि
शक्तिलक्षणान्तर्भूता, शब्दशक्तिमूला अर्थशक्तिमूला च ।
अनुमानादिना अन्यथासिद्धा । तात्पर्यानुपपत्तिर्लक्षणाबीजम् ।
तत्प्रीतीतीच्छयोच्चरितत्वं तात्पर्यम् । तात्पर्यज्ञानञ्च
वाक्यार्थज्ञाने हेतुः नानार्थानुरोधात् । प्रकरणादिकं तात्पर्यग्राहकम् ।
द्वारमित्यादौ पिधेहीति शब्दाध्याहारः । ननु
अर्थज्ञानार्थत्वाच्छब्दस्यार्थमविज्ञाय
शब्दाध्याहारासंभवादर्थाध्याहार एव युक्त इति चेत् न ।
पदविशेषजन्यपदार्थोपस्तिथेः शाब्दज्ञाने हेतुत्वात् । अन्यथा `
घटः कर्मत्वमानयं कृतिः'' इत्यत्रापि शाब्दज्ञानप्रसङ्गात् ।
पङ्कजादिपदेषु योगरूढिः । अवयवशक्तिर्योगः । समुदायशक्ती रूढिः ।
नियतपद्मत्वादिज्ञानार्थं समुदायशक्तिः । अन्यथा कुमुदेऽपि
प्रयोगप्रसङ्गात् । ``इतरान्विते शक्तिः'' इति प्राभाकराः । अन्वयस्य
वाक्यार्थतया भानसम्भवादन्वयांशेऽपि शक्तिर्न कल्पनीया इति
गौतमीयाः ।
आकांक्षा योग्यता संनिधिश्च वाक्यार्थज्ञानहेतुः पदस्य
पदान्तरव्यतिरेकप्रयुक्तान्वयाननुभावकत्वम् आकांक्षा । अर्थाबाधो
योग्यता । पदानामविलम्बेनोच्चारणं संनिधिः ॥ २॥
दीपिका
आकांक्षेति ॥ आकाङ्क्षादिज्ञानमित्यर्थः । अन्यथा
आकांक्षादिभ्रमाच्छाब्दभ्रमो न स्यात् । आकाङ्क्षां लक्षयति ---
पदस्येति ॥ योग्यतालक्षणमाह ---- अर्थेति ॥ संनिधिलक्षणमाह
---- पदानामिति । अविलम्बेन पदार्थोपस्थितिः संनिधिः । उच्चारणं तु
तदुपयोगितयोक्तम् ।
आकांक्षादिरहितं वाक्यप्रमाणम् । यथा गौरश्वः पुरूषो हस्तीति न
प्रमाणमाकांक्षाविरहात् । अग्निना सिञ्चेदिति न प्रमाणं योग्यताविरहात् ।
प्रहरे प्रहरेऽसहोच्चारितानि गामानयेत्यादिपदानि न प्रमाणं
सांनिध्याभावात् ॥ ३॥
दीपिका
गौरश्व इति ॥ घटकर्मत्वमित्यप्यनाकांक्षोदाहरणं द्रष्टव्यम् ।
वाक्यं द्विविधम् । वैदिकं लौकिकं च । वैदिकमीश्वरोक्तत्वात्सर्वमेव
प्रमाणम् । लौकिकं त्वाप्तोक्तं प्रमाणम् । अन्यदप्रमाणम् ॥ ४॥
दीपिका
वाक्यं विभजते --- वाक्यमिति ॥ वैदिकस्य विशेषमाह ---
वैदिकमीश्वरोक्तत्वादिति ॥ ननु वेदस्यानादित्वात्कथमीश्वरोक्तत्वमिति चेत्
न । ``वेदः पौरूषेयः वाक्यसमूहत्वात् भारतादिवत्'' इत्यनुमानेन
पौरूषेयत्वसिद्धेः । न च स्मर्यमाणकर्तृकत्वमुपाधिः,
गौतमादिभिः शिष्यपरम्परया वेदेऽपि सकर्तृकत्वस्मरणेन
साधनव्यापकत्वात् । ``तस्मात्तेपानात्त्रयो वेदा अजायन्त'' इति
श्रुतेश्च । ननु वर्णा नित्याः, स एवायं गकार इति प्रत्यभिज्ञाबलात् ।
तथा च कथं वेदस्यानित्यत्वमिति चेत् न, ``उत्पन्नो गकारो
विनिष्टो गकार ' इत्यादिप्रतीत्या वर्णानामनित्यत्वात्, ``सोऽयं
गकार ' इति प्रत्यभिज्ञायाः ``सीयं दीपज्वाला '
इतिवत्साजात्यावलम्बनत्वात्, वर्णानां
नित्यत्वेऽप्यानुपूर्वाविशिष्टवाक्यस्यानित्यत्वाच्च । तस्मादीश्वरोक्ता वेदाः ।
मन्वादिस्मृतीनामाचाराणां च वेदमूलकतया प्रमाण्यम् ।
स्मृतिमूलवाक्यानामिदानीमनध्ययनात्तन्मूलभूता काचिच्छारवोत्सन्नेति
कल्प्यते । ननु पठ्यमानवेदवाक्योत्सादनस्य कल्पयितुमशक्यतया
विप्रकीर्णवादस्यायुक्तत्वान्नित्यानुमेयो वेदो मूलमिति चेत् न, तथा सति
कदापि वर्णानामानुपूर्वीज्ञानासंभवेन बोधकत्वास/न्भवात् ।
वाक्यार्थज्ञानं शाब्दज्ञानम् । तत्करणं शब्दः ॥ ५॥
दीपिका
ननु एतानि पदानि स्मारितार्थसंसर्गवन्ति आकांक्षादिमत्पदकदम्बकत्वात्
मद्वाक्यवत् इत्यनुमानादेव संसर्गज्ञासंभवाच्छब्दो न
प्रमाणान्तरमिति चेन्न । अनुमित्यपेक्षया विलक्षणस्य शाब्दज्ञानस्य
``शाब्दात्प्रत्येमि'' इत्वनुव्यवसायंसाक्षिकस्य सर्वसंमतत्वात् ।
नन्वर्थापत्तिरपि प्रमाणान्तरमस्ति ``पीनो देवदत्तो दिवा न भुङ्क्ते
' इति दृष्टे श्रुते वा पीनत्वान्यथानुपपत्त्या
रात्रिभोजनमर्थापत्त्या कल्प्यत इति चेन्न । ``देवदत्तो रात्रौ
भुङ्क्ते दिवाऽभुञ्जानत्वे सति पीनत्वात्'' इत्यनुमानेनैव
रात्रिभोजनस्य सिद्धत्वात् । शते पञ्चाशदिति सम्भवोऽप्यनुमानमेव ।
``इह वटे यक्षस्तिष्ठति'' इत्यैतिह्यमपि
अज्ञातम्लवक्तृकशब्द एव । चेष्टापि शब्दानुमानद्वारा व्यवहारहेतुरिति
न प्रमाणान्तरम् । तस्मात्प्रत्यक्षानुमानोपमानशब्दाश्चत्वार्येव प्रमाणानि ॥
अथ अष्टमोऽध्याय । NaiyAyikA theory on epistemology
ज्ञानानां तद्वति तत्प्रकारकत्वं स्वतोग्राह्यं परतो वेति विचार्यते ।
तत्र विप्रतिपत्तिः ------ ज्ञानप्रामाण्यं
तदप्रामाण्याग्राहकयावज्ज्ञानग्राहकसामग्रीग्राह्यं न वा इति । अत्र
विधिकोटिः स्वतस्त्वम् । निषेधकोटिः परतस्त्वम् । अनुमानादिग्राह्यत्वेन
सिद्धसाधनवारणाय यावदिति ।'' इदं ज्ञानमप्रमा ``इति ज्ञानेन
प्रामाण्याग्रहाद्वाधवारणाय ----- अप्रामाण्याग्राहकेति॥
इदं ज्ञानमप्रमा इत्यनुव्यवसायनिष्ठप्रामाण्यग्राहकस्यापि
अप्रामाण्याग्राहकत्वाभावात्स्वतस्त्वं न स्यादतस्तदिति ।
तस्मिन्ग्राह्यप्रामाण्याश्रयेऽप्रामाण्याग्राहिकेत्यर्थः । उदाहृतस्थले
व्यवसायाप्रामाण्यग्राहकस्याप्यनुव्यवसाये तद्ग्राहकत्वात्स्वतस्त्वसिद्धिः ।
ननु स्वत एव प्रामाण्यं गृह्यते, ``घटमहं जानामि '
इत्यनुव्यवसायेन घटघटत्वयोरिव तत्संबन्धस्यापि विषयीकरणात्
व्यवसायरूप प्रत्यासत्तेस्तुल्यत्वात् । पुरोवर्तिनि प्रकारसंबन्धस्यैव
प्रमात्वपदार्थत्वादिति चेत् न । स्वतःप्रामाण्यग्रहे ``जलज्ञानं प्रमा
न वा'' इत्यनभ्यासदशायां प्रमात्वसंशयो न स्यात् । अनुव्यवसायेन
प्रामाणस्य निश्चितत्वात् । तस्मात्स्वतोग्राह्यत्वाभावात्परतो ग्राह्यत्वमेव ।
तथाहि । प्रथमं जलज्ञानान्तरं प्रवृत्तौ सत्यां जललाभे सति
पूर्वोत्पन्नं जलज्ञानं प्रमा सफलप्रवृत्तिजनकत्वात् यन्नैवं
तन्नैवं यथा अप्रमा इति व्यतिरेकिणा प्रमात्वं निश्चीयते ।
द्वितीयादिज्ञानेषु पूर्वज्ञानदृष्टान्तेन
तत्सजातीयत्वलिङ्गेनान्वयव्यतिरेकिणापि गृह्यते । प्रमाया
गुणजन्यत्वमुत्पत्तौ परतस्त्वम् । प्रमासाधारणकारणं गुणः,
अप्रमासाधारणकारणं दोषः । तत्र प्रत्यक्षे
विशेषणवद्विशेष्यसंनिकर्षो गुणः । अनुमितौ व्यापकवति
व्याप्यज्ञानम् । उपमितौ यथार्थसादृश्यज्ञानम् । शाब्दज्ञाने
यथार्थयोग्यताज्ञानम् । इत्याद्यूहनीयम् । पुरोवर्तिनि
प्रकाराभावस्यानुव्यवसायेनानुपस्थितत्वादप्रमात्वं परत एव गृह्यते ।
पित्तादिदोषजन्यत्वमुत्पत्तौ परतस्त्वम् । ननु सर्वेषां ज्ञानानां
यथार्थत्वादयथार्थज्ञानमेव नास्तीति । न च ``शुक्ताविदं रजतम्''
इति ज्ञानात्प्रवृत्तिदर्शनादन्यथाख्यातिसिद्धिरिति वाच्यम् ।
रजतस्मृतिपुरोवर्तिज्ञानाभ्यामेव प्रवृत्तिसंभवात् ।
स्वतन्त्रोपस्थितेष्टभेदाग्रहस्यैव सर्वत्र प्रवर्तकत्वेन ``नेदं
रजतम्'' इत्यादौ अतिप्रसङ्गाभावादिति चेत् न । सत्यरजस्थले
पुरोवर्तिविशेष्यकरजतत्वप्रकारकज्ञानस्य लाघवेन
प्रवृत्तिजनकतया शुक्तावपि रजतार्थि प्रवृत्तिजनकत्वेन
विशिष्टज्ञानस्यैव कल्पनात् ।
Encoded by Ashish Chandra ashish\_chandr70@hotmail.com
The author of Tarka Sangraha, along with its Dipika is
Annambhatta . This is a very well known work and most Vedantins
today consider it as the stepping stone to understand the
Nyaya-Vaisheshika, systems of logic.