|| Sanskrit Geet Ramayana ||
Click to see this page in various language scripts
Devanagari |
Roman |
Gujarati |
Tamil |
Telugu |
Punjabi |
Bengali |
Kannada |
Oriya |
Malayalam
|| શ્રીગીતરામાયણસ્ય સમવૃત્તઃ સંસ્કૃતાનુવાદઃ || ઃ૨>
મરાઠીભાષાયાઃ કવિશ્રેષ્ઠૈઃ
શ્રી. ગ. દિ. માડગૂળકરમહોદયૈઃ વિરચિતસ્ય
શ્રીગીતરામાયણસ્ય સમવૃત્તઃ સંસ્કૃતાનુવાદઃ |
અનુવાદકર્તા
પ્રા. સીતારામ. ભા. દાતાર
[ Original Marathi Lyrics
text at:
http://www.aathavanitli-gani.com/
http://www.marathiworld.com/gani/geetramayan.htm
audio at:
http://www.gadima.com/category/3/0/0/geetramayan-sudhir-phadke
સંસ્કૃત ગીત- રામાયણમ્ અનુક્રમણિકા |
ગીત ગીતશીર્ષકમ્
ક્રમાઙ્ક
૧ શ્રૂયતે શ્રીરામેણ સ્વયમ્
૨ અયોધ્યા મનુરચિતં નગરમ્
૩ કિમેવં દલતીદં માનસમ્ ?
૪ કુતોઽસિ ખિન્ના, સંહર મુગ્ધે,
૫ ક્ષિતિપતે, સ્વીકુરુ ક્ષીરમિદમ્
૬ રામોઽજનિ ભાગ્યવશાત્
૭ શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયમ્
૮ જ્યેષ્ઠં તે હે નૃપતે દેહિ મે સુતમ્
૯ નાશય ત્રાટિકાં રામ, શીઘ્રમ્ !
૧૦ એહિ રામ સત્વરમ્
૧૧ અદ્ય વૈ શાપવિમુક્તાઽભવમ્
૧૨ શૃણુત સ્વયંવરાખ્યાનમ્
૧૩ શંસામ તોષં કથમ્
૧૪ મા લઙ્ઘય વચનમ્
૧૫ રામ, મા યાહિ વનં ઘોરમ્
૧૬ રામાદપરઃ કુરુતે કોઽત્ર શાસનમ્ ?
૧૭ યત્ર હિ રામસ્તત્ર હિ સીતા
૧૮ તિષ્ઠ સુમન્ત્રક, સ્થાપય ચ રથમ્
૧૯ જય ગઙ્ગે જય જહ્નુસુતે,
૨૦ રચ્યતામત્ર લક્ષ્મણ ઉટજમ્
૨૧ સોઽબ્રવીદન્તે મામેવમ્
૨૨ દશદિશં તિમિરમયં જાતમ્
૨૩ માતા ન વૈરિણી ત્વમ્
૨૪ પ્રેષયસ્વ જાનકીમાશ્રયાય ગહ્વરમ્
૨૫ દૈવજાનિ દુઃખાનીતિ ન દોષો નરાણામ્
૨૬ દેહિ બન્ધો, પાદુકે તે
૨૭ કોઽસિ રે યુવરાજઃ કથય મે
૨૮ વિરૂપિતેયં શૂર્પણખા
૨૯ આનીય દેહિ મે
૩૦ માઽતિથે, તિષ્ઠ વૃથા દ્વારે
૩૧ ક્વ ભવેત્ સીતા રામજીવિતમ્ ?
૩૨ અનુજ રે તદીયપદયુગમિદમ્
૩૩ સોઽહરજ્જાનકીં નૂનમ્
૩૪ રઘુપતે, શબરી ધન્યાઽહમ્
૩૫ સુગ્રીવ એકમિત્રં રામસ્ય
૩૬ વાલિવધો ન ચ ખલનાશોઽયમ્
૩૭ સ એકો વીરઃ શ્રીહનુમાન્
૩૮ ઇયમસૌ શ્રીરામસ્વામિની
૩૯ રામકીર્તિરસ્મ્યહમ્
૪૦ મુદ્રિકા તદીયા નૂનમભિજ્ઞાતેયમ્
૪૧ હનુમતા દગ્ધા લઙ્કેયમ્
૪૨ સેતુ રચયધ્વં સાગરે
૪૩ રઘુપતે, વદસિ ન કિમપિ કથમ્ ?
૪૪ સુગ્રીવ, સખે, સાહસમેવમ્
૪૫ ગચ્છાઙ્ગદ રાવણાય કથય સત્વરમ્
૪૬ સઙ્ગરં રામરાવણીયમ્
૪૭ અદ્ય વિપદિ શ્રીલઙ્કા સર્વદા સ્થિતા
૪૮ નિષ્ફલા બાણા અદ્ય કથમ્ ?
૪૯ હે સુરાઃ, રાઘવલીલેયમ્
૫૦ લીનતે, ચારુતે, સીતે
૫૧ સ્વામિની સદા મે
૫૨ ત્રિવારજયકારં રાઘવ,
૫૩ યચ્છતુ વરમેકં પ્રભુર્મે
૫૪ હે નાથ, દોહદં પરિપૂરય મે
૫૫ વદ યામિ લક્ષ્મણ,
૫૬ રામાખ્યાનં ગાયતમેવમ્
શ્રી
છાયા યેન કૃતા મમોપરિ મુદા સ્થિત્વા કઠોરાતપે
શ્રુત્વા યસ્ય વિશુદ્ધવેદપઠનં બદ્ધા રુચિઃ સંસ્કૃતે |
સ્મૃત્વા યસ્ય કૃપાશ્રયે વિગમિતં બાલ્યં મનો મોદતે
તસ્મૈ સાદરમર્પયે કૃતિમિમાં માતામહાયાદ્ય મે ||
નમો નમઃ સંસ્કૃતાનુરાગિભ્યો રસિકવરેભ્યઃ |
મહારાષ્ટ્રભાષાસાહિત્યે વિખ્યાતસ્ય ’ગ. દિ. માડગૂળકરઽ
નામ્ના કવિશ્રેષ્ઠેન વિરચિતસ્ય ’ગીતરામાયણસ્યઽ
નામ ભવદ્ભિઃ શ્રુતં સ્યાદેવ | એતદતીવ મધુરં કાવ્યં
તદનુરૂપેષુ સ્વરેષુ નિબદ્ધં ’સુધીર ફડકેઽ - તથા
’બાબૂજીઽ ઇતિ નામ્ના વિશ્રુતેન સઙ્ગીતદિગ્દર્શકેન | ૧૯૫૫ તમે
ખ્રિસ્તાબ્દે સકલેઽપિ સંવત્સરે પ્રતિસપ્તાહસ્ય ભૃગુવાસરે અસ્ય
કાવ્યસ્યૈકૈકં ગીતમાકાશવાણ્યાઃ પુણે- વિભાગેન પ્રસારિતમ્ |
અલ્પાવધાવેવ તત્ કાવ્યં લોકપ્રિયતાયાઃ શિખરમવાપ |
ભૃગુવાસરે શ્રોતારઃ પ્રાતઃસમયે સર્વાણિ ગૃહકર્માણિ
સમાપ્ય તસ્ય કાવ્યસ્ય શ્રવણપ્રતીક્ષયા નભોવાણીપ્રક્ષેપકસ્ય
પુરતસ્તૂષ્ણીમુપવિશન્તિ સ્મ | આકાશવાણ્યા પ્રસારિતેન કેનાપ્યુપક્રમે-
ણાન્તરેણૈતાવત્ યશઃ પૂર્વં ક્વચિદેવ લબ્ધં સ્યાત્ | ’ગાનસ્ય
ચરમોત્કર્ષો ગીતરામાયણં સદાઽ ઇતિ ’પાણ્ડુરઙ્ગશાસ્ત્રી
આઠવલેઽ મહોદયૈરુક્તમેવ |
તત્પશ્ચાત્ ’બાબૂજીઽ મહોદયૈઃ સમગ્રદેશે પર્યટનં
કૃત્વા નગરં નગરં ગત્વા સ્વગાયનેન ગીતરામાયણં સામાન્યજનાન્
પ્રતિ નીતમ્ | અતઃ સકલેઽપિ ભારતવર્ષે ગીતરામાયણં પ્રથિતમ્ અભવત્ |
અસ્ય કાવ્યસ્ય તથા ચ તસ્ય સ્વરયોજનાયાઃ પ્રભાવેણ ભારતવર્ષે
વિવિધાસુ ભાષાસુ કાવ્યસ્યાસ્યાનુવાદાઃ ગીયન્ત્ | કિન્તુ સર્વાં
ભારતીયભાષાણાં જનનીભૂતાયાં ગીર્વાણભાષાયાં સમગ્રસ્ય
ગીતરામાયણસ્યાનુવાદો વિદ્યતે ન વેતિ ન જાને | અત એવ મમૈષ પ્રયાસઃ
સંસ્કૃતાનુવાદે ગીતરામાયણસ્ય | અથ તત્રસ્થાનિ ગીતાનિ મૂલસ્વરયોજનયૈવ
ગેયાનિ ચેત્, તૈઃ સમવૃત્તૈરેવ ભાવ્યમ્ ઇતિ સ્પષ્ટમ્ |
તથાપિ મત્સદૃશસ્ય સંસ્કૃતભાષાયાઃ ન વિશેષાભિજ્ઞસ્ય કૃતે તત્
કર્મ નિતરાં દુષ્કરમાસીત્ | એવં સ્થિતે ’કેનાયમવ્યાપારેષુ
વ્યાપારસ્તે આદિષ્ટઃઽ ઇતિ કોઽપિ પૃચ્છેત્ | કામાતુરાણામિવ
’કાવ્યાતુરાણામપિ ન ભયં ન લજ્જાઽ ઇત્યપિ કશ્ચિદન્યો વદેત્ | તથાપિ
અનુવાદપ્રિયતયા અહમસ્મૈ ચાપલાય પ્રચોદિતઃ ઇતિ તાવત્ સત્યમ્ | અતઃ
કૃપયાઽનુવાદમેતં રસિકાઃ ન કેવલં પઠેયુરપિ તુ તત્તત્સ્વરયોજનયા
શૃણુયુરિતિ મે પ્રાર્થના |
અન્યચ્ચ, અનુવાદઃ અનુવાદઃ એવ ભવતિ | ન સ કદાપિ મૂલગ્રન્થસ્ય
યોગ્યતાં પ્રાપ્તુમર્હતિ | તથાપિ અનુવાદસ્ય નિકષાન્ પ્રયુજ્ય
અનુવાદસ્યૈતસ્ય સાફલ્યવૈફલ્યનિર્ણયે ભવન્તઃ વિચક્ષણાઃ રસિકવરાઃ એવ
પ્રમાણમ્ | અતઃ ભવન્તઃ એતદ્વિષયે આત્મનઃ અભિપ્રાયં પ્રેષયન્તુ ઇતિ વિજ્ઞપ્તિઃ |
અદ્યાયમનુવાદઃ પ્રકાશં ગચ્છતિ, સ નૈકાનાં હિતચિન્તકાનાં
નિરપેક્ષસાહાય્યવિશેષત્વાદેવ | પ્રથમં તાવત્ નિર્દેશઃ કર્તવ્યઃ
’હરિભાઊ વઝેઽ મહોદયસ્ય | અનેન બાલમિત્રેણ મે અસ્મિન્ કાર્યે ન
કેવલં રુચિઃ પ્રદર્શિતા, અપિતુ સર્વોઽપિ તદ્ભારઃ સ્વશિરસિ ગૃહીતઃ |
અન્યો મમ સુહૃદ્ ’સીતારામ ખાંબેટેઽ મહોદયઃ, યસ્ય
પ્રોત્સાહનં, સક્રિયં સાહાય્યં વિના પુસ્તકમિદં પ્રકાશનાર્થં સિદ્ધં
નાભવિષ્યત્ | અપરોઽપિ મમ નૂતનઃ સુહૃદ્ વર્તતે ’રુણકુમાર મરાઠેઽ
મહાશયઃ | સંસ્કૃતભાષાસાહિત્યસ્ય મર્મજ્ઞેનાનેન મમ કાવ્યાનુવાદં
સમગ્રં નિપુણં પઠિત્વા તત્રસ્થગુણદોષાણાં સૂક્ષ્મચિકિત્સાકૃતા,
તેનૈવં મયા કેષાંચિદ્દોષાણાં નિરાકરણાય પ્રયત્નઃ કૃતઃ |
સૌ. સુધા, મમ સહધર્મચારિણી, પ્રારમ્ભાદેવ મહ્યમેતત્કર્મણિ
સાતત્યેન પ્રોત્સાહનં સાહાય્યં ચ અદદાત્ | અનુવાદસ્યૈતસ્ય પ્રસિદ્ધેઃ
પ્રમુખં કારણં સૈવ વિદ્યતે |
ભૂતપૂર્વપ્રધાનમન્ત્રિભિઃ માનનીયૈઃ અટલબિહારીજીમહોદયૈઃ, ડાॅ.
મુરલીમનોહરજોશીમહોદયૈઃ તથા ચ પ્રાચાર્ય વિનોદરાવપાઠકમહોદયૈઃ
મમ કાવ્યાનુવાદં સાદ્યન્તં પઠિત્વા વિસ્તરેણ સહ અભિપ્રાયાન્ પ્રેષ્ય
અહં ભૃશમનુગૃહીતઃ | સર્વાનેતાન્ ધન્યવાદાન્ વિતરામિ |
ડાॅ. પરાડકરમહાશયાસ્તુ મમ સાક્ષાત્ ગુરવ એવ | તેષામાશિષાઃ
સદૈવ મયા પ્રાર્થ્યન્તે | તેઽપિ સર્વદા મામુપકુર્વન્તિ | અપરા ચ મમ
હિતૈષિણી શ્રીમતિ મૃદુલા પ્રભુરામ જોશી નામ | અનયૈવ સંસ્ક્રિતગીતરામાયણસ્ય
પ્રથમપ્રકટસમારોહસ્ય ’મહારાષ્ટ્ર ટાઇમ્સઽ નામનિ નિયતકાલિકે
સવિસ્તરપરીક્ષણં કૃત્વા તસ્મૈ પ્રસિદ્ધિઃ પ્રદત્તા | એતેષાં સર્વેષામાનૃણ્યં
ગન્તું ન કદાપિ શક્લ્યમ્ |
મહારાષ્ટ્રરાજ્યસ્ય ભૂતપૂર્વઃ મુખ્યમન્ત્રી મા. મનોહરજોશીમહોદયઃ
અપિ સંસ્કૃત- ગીતરામાયણસ્ય ’સી. ડી. ઽ કૃતે પ્રસ્તાવનાં લિખિતવાન્ |
તથા ચ ’સી. ડી. ઽ નિર્માણે સર્વશ્રી ઉહ્લ્લાસ કુલકર્ણી, સતિસ્શ પાધ્યે,
મિલિન્દ કરમરકર, પ્રમોદ સોહોની, મહેશ ખનોલકર, મહેન્દ્ર શેડગે,
સુભાષ હડકર, તથા સૌ. માધુરી કરમરકર, સૌ. નીલા સોહોની એતૈઃ
સર્વૈઃ અપિ અહમ્ અનુગૃહીતઃ | અસ્તુ |
યદિ એષ ગીતાનુવાદઃ, તેન સહ પ્રકાશિતા ’સી. ડી. ઽ ચ
સંસ્કૃતાનુરાગિણાં રસિકવરાણાં પરિતોષાય કલ્પેતાં, તર્હિ તયોઃ પ્રયોજનં
સફલીભવેદિતિ મન્યે |
મુમ્બાપુરી ૧૭- ૧૧- ૨૦૦૬ સી. ભા. દાતાર .
BACK TO TOP
અથ સંસ્કૃત ગીત- રામાયણમ્
૦૧ શ્રૂયતે શ્રીરામેણ સ્વયમ્
પ્રભુણા શ્રીરામચન્દ્રેણ આરબ્ધસ્ય અશ્વમેધસ્ય અવલોકનાર્થં
જનાનાં સાગરઃ ઇવ અયોધ્યાયાં સમ્પ્રાપ્તઃ આસીત્ |
તદાનીં મુનિવેષં ધારયન્તૌ દ્વૌ કુમારૌ યજ્ઞમણ્ડપં
પ્રવિષ્ટૌ | તૌ આસ્તાં મહર્ષેઃ વાલ્મીકેઃ શિષ્યૌ - લવકુશૌ |
શ્રીરામચન્દ્રમ્ ઉદ્દિશ્ય તૌ પ્રાર્થયતામ્ ’ાવાં
રામચરિતં ગાતુમ્ ઇચ્છાવઃ | ઽ તયોઃ પ્રાર્થના
શ્રીરામચન્દ્રેણ અનુજ્ઞાતા | તથાપિ રામકથાં ગાયન્તૌ તૌ
કુમારૌ આત્મનઃ એવ પુત્રૌ ઇતિ સ્વયં રામચન્દ્રઃ ન જાનાતિ સ્મ |
નિવેદકઃ :
શ્રૂયતે શ્રીરામેણ સ્વયમ્
કુશલવરામાયણગીતમ્ ||
ઉભૌ કુમારાવેકવયસ્કૌ
સજીવપ્રતિમે રામસ્યૈતૌ |
સુતૌ ગાયતો જનકસુચરિતમ્
જ્યોતિષા તેજોનીરાજનમ્ || ૧
રાજસરૂપૌ તાપસવેષૌ
ગન્ધર્વૌ નનુ તપોવનસ્થૌ |
વાલ્મીકિમનોજાતા ભાવાઃ
માનુષં વાઽઽદધતે રૂપમ્ || ૨
નન્વેતૌ પ્રતિભાઽઽમ્રવનસ્થૌ
વસન્તવિભવં ગાયતઃ પિકૌ |
બાલરવેણાઽઽલપતૌ વિરુતમ્
ગાયતો મધુમાસં મઞ્જુલમ્ || ૩
ઉન્મીલતિ સુમમિવૌષ્ઠયુગલમ્
સ્વરો ગન્ધવત્ બિભર્તિ ભુવનમ્ |
લોલચઞ્ચલં કુણ્ડલયુગલમ્
સઙ્ગતૌ કલવીણાઝઙ્કૃતમ્ || ૪
સપ્તસુરાણાં સ્વર્લોકસ્થાઃ
નવાપગા નનુ નવરસપૂર્ણાઃ |
યજ્ઞમણ્ડપે નન્વવતીર્ણાઃ
સઙ્ગમે શ્રોતૄણાં ગાહનમ્ || ૫
પુરુષાર્થાણાં ચતુર્ણાં ફલમ્
તત્ર પશ્યતઃ સ્વજીવનપટમ્ |
પ્રત્યક્ષાદપિ શુચિતરબિમ્બમ્
ઈક્ષણં નૃપતેર્બાષ્પાકુલમ્ || ૬
સામવેદવત્ બાલગાયનમ્
ક્રમેણ સર્ગોઽનુસરતિ સર્ગમ્ |
સભાસ્થિતસ્ત્રીમુનિસચિવાનામ્
નયનજં વહતિ કપોલે જલમ્ || ૭
તદા રાઘવોવિહાયાસનમ્
દૃઢમુપજુગુહે નિજં શૈશવમ્ |
સંયોગોઽયં જનકસુતાનામ્
કોઽપિ તં જાનીતે ન પરમ્ || ૮
૧
BACK TO TOP
૦૨ અયોધ્યા મનુરચિતં નગરમ્
શ્રીરામસ્ય યજ્ઞમણ્ડપે સકલાં શક્તિં કર્ણસમ્પુટે
સમાનીય શ્રોતારઃ રામચરિતગાયનશ્રવણાય સમુત્સુકાઃ | સ્વયં
પ્રભુઃ રામચન્દ્રઃ સ્વર્ણસિંહાસનમ્ અધિષ્ઠાય સ્વચરિતં શ્રોતુમ્
ઉત્કણ્ઠિતઃ | એવં સ્થિતે મુનિવેષધારિણૌ કુશલવૌ રામાખ્યાનં
પ્રસ્તુવીતઃ -
કુશલવૌ -
સરયૂતીરે સ્થિતમ્
અયોધ્યા મનુરચિતં નગરમ્ ||
વિશાલતાયાં પુરસ્યાસ્થિતમ્
પ્રાકારાણાં રુચિરસંકુલમ્
સમાન્તરપથાં વિતતં જાલમ્
પ્રયાન્તિ પથિકા રથગજતુરગાસ્તેન મણ્ડિતા ભૃશમ્ || ૧
સદને સદને રત્નતોરણમ્
સ્થાને સ્થાને રમ્યમુપવનમ્
તત્ર વર્તતે નૃત્યગાયનમ્
મૃદઙ્ગવીણાનિત્યવાદનમ્, અલકાનગરીસમમ્ || ૨
સ્ત્રિયઃ સુશીલા નરા ધાર્મિકાઃ
સુતાઃ સર્વથા નિજકુલદીપાઃ
જના નાદયા ન વા નાસ્તિકાઃ
ગૃહે પુરે વા ક્વાપિ વાઽન્તરે નાઽતૃપ્તેર્દર્શનમ્ || ૩
ઇક્ષ્વાકૂણાં કીર્તિભૂષણો
નૃપો દશરથો ધર્મપાલકો
વાસવઃ પુરે નભસિ શશાઙ્કો
રવી રણેઽસૌ કુરુતે બકવાન્ નિજપુરસંરક્ષણમ્ || ૪
તસ્ય ભૂપતેસ્તિસ્રો ભાર્યાઃ
સુવંશજાતાઃ સુમુખ્ય આર્યાઃ
પતિસેવાયામખણ્ડનિરતાઃ
બહુશ્રુતાસ્તા રૂપતેજસા શોભન્તે નિર્ભરમ્ || ૫
તિસૃણાં સ્ત્રીણાં પ્રીતિસઙ્ગમે
ત્રિલોકસૌખ્યં સદનં તનુતે
ન્યૂનં ત્વેકં ગૃહસ્થાશ્રમે
પ્રણયાકાશે નોદયમયતે તનયાદિત્યશ્ચિરમ્ || ૬
શલ્યમેકલં કૌસલ્યાયાઃ
ઉદાસીનતા ચ સુમિત્રાયાઃ
ઈશ્વરસેવા કૈકેય્યાયાઃ
વ્યથા દારુણા સૈકા સતતં પીડયતે દશરથમ્ || ૭
રાજસુખં નનુ જનતાસૌખ્યમ્
અસઙ્ખ્યમનસામેકચિન્તનમ્
સુખેનામુના વસુના વા કિમ્ ?
ઋતૌ વસન્તેઽતીતેઽપિ કથં કલ્પતરોર્ન ચ સુમમ્ ?|| ૮
૨
BACK TO TOP
૦૩ કિમેવં દલતીદં માનસમ્ ?
’ૃતૌ વસન્તેઽતીતેઽપિ કથમ્ કલ્પતરોર્ન ચ સુમમ્ ?ઽ
પ્રજાઃ પ્રજાઃ સ્વાઃ ઇવ પાલયતઃ દશરથસ્ય ગૃહે તાવત્
અપત્યાભાવઃ ઇતિ કોઽયં દૈવદુર્વિલાસઃ | સર્વેષાં અયોધ્યાવાસિનાં
મનસિ એષઃ એવ પ્રશ્નઃ પુનઃ પુનઃ સમુત્તિષ્ઠતિ સ્મ | કિં પુનઃ
દશરથસ્ય ભાર્યાણાં કથા ?કૌસલ્યા તદ્યપિ બાહ્યતઃ નિર્વિકારા
અદૃશ્યત, તથાપિ તસ્યાઃ મનસઃ કા અવસ્થા ?સા આત્મગતં વદતિ - -
કૌસલ્યા :
કિમેવં દલતીદં માનસમ્ ?
વીક્ષ્ય મે લતિકાયાં સુમનસમ્ ||
મલિનમન્તરં પૂર્વં ન કદા
અસૂયા ન મે જાતુ સપત્ન્યા
અદ્ય કિં ન સહે લતિકાશ્રિયમ્ ?૧
હૃદય, કિમેવં સાહસમશુભમ્ ?
રોચતે ન તે હરિણીશાવમ્
વૃથા કિં બાષ્પાકુલમીક્ષણમ્ ?૨
વિલોક્ય ગોવત્સગતં ભાવમ્
અનુભવસે કિં મનસિ મત્સરમ્ ?
આન્તરં કુપ્યતિ મૌનં કથમ્ ?૩
ભોજયતે પક્ષિણી શાવકમ્
દૃશ્યમિદં તે ભવતિ દુઃસહમ્
કિમેતત્ દુર્ગતમાપતિતમ્ ?૪
કિમર્થમેષા હ્યાત્મવઞ્ચના ?
અપત્યં વિના સ્ત્રી ન ચ પૂર્ણા
અવેતં જીવિતસારં પરમ્ || ૫
શિલાઽપિ સૂતે શિલ્પમનુપમમ્
હીનતરા કિં શિલાયા અહમ્
મનો મે નૂનં ચિન્તાકુલમ્ || ૬
વૃદ્ધતરં કિં નાસ્મત્ ગગનમ્ ?
તત્ર જાયતે તારસહસ્રમ્ !
નિષ્ફલં નૂનં મે જીવનમ્ || ૭
૩
BACK TO TOP
૦૪ કુતોઽસિ ખિન્ના, સંહર મુગ્ધે,
’કિમેવં દલતીદં માનસં વીક્ષ્ય મે લતિકાયાં સુમનસમ્ ?ઽ
એવં યદા કૌસલ્યા ચિન્તિતા આસીત્ તદા દશરથઃ અન્તઃપુરં પ્રવિશ્ય
અબ્રવીત્ - -
રાજા દશરથઃ - -
કુતોઽસિ ખિન્ના, સંહર મુગ્ધે, દયિતે નયનજલમ્
દેવિ, હે કૌસલ્યે, નૂનમ્ ||
વસન્તાગમે તરૌ તરૌ નનુ દૃષ્ટં નવપલ્લવમ્
આશાકુસુમં મનસિ મદીયે તથૈવ જાતં નવમ્
વાણી શ્રવણે કાચિદગુઞ્જન્મમ સખિ નિઃશબ્દમ્ || ૧
તનુષ્વ તુરગાધ્વરમિતિ વાણી સાઽહ તદા માં પ્રિયે
’વિહરિષ્યન્તે મુગ્ધા વેદાશ્ચત્વારસ્તે ગૃહેઽ
ચિન્તનમેતદ્ બોધયતે માં મમૈવમિતિ જ્ઞાતમ્ || ૨
તતઃ સુમન્ત્રં નિમન્ત્ર્ય સચિવં ચાજ્ઞાપિતવાનહમ્
’વસિષ્ઠ- કાશ્યપ- જાબાલ્યાદીનત્રાનય સત્વરમ્ઽ
ગુરવસ્તે મામાદેક્ષ્યન્તે કિમિષ્ટમાચરણમ્ || ૩
સમાગતેભ્યો ગુરુભ્યો મયા કથિતં મે માનસમ્
મયૈવ તેષાં કૃતં સમક્ષં મનસો મે મન્થનમ્
તદનુ સ્નિગ્ધાં નવનીતસમાં કોઽપ્યવદત્ વાચમ્ || ૪
’મનોરથાસ્તે સફલા ભાવ્યાઽ , આહ મનોદૈવતમ્
’દ્ય મુહૂર્તે મોચય તુરગં, યાતુ સ વૈ સત્વરમ્ઽ
’ગુરુવચનં મે પ્રમાણઽ મવદં યુક્ત્વા કરયુગલમ્ || ૫
આનયામ્યહં દેશાદઙ્ગાદૃષ્યશૃઙ્ગં સ્વયમ્
સમાપનીયં તેન સહેષ્ટ્યા ક્રતુરિત્યપિ યોજિતમ્
મન્ત્રાણીદં પુનન્તુ નગરં સધૂમશુચિગન્ધમ્ || ૬
સરયૂતીરે મખં પ્રકુર્મો દદ્મો દાનં મુક્તકરમ્
કુર્મશ્ચરમં પ્રયત્નમેતં સ્નાનમન્તતશ્ચાવભૃથમ્
દાસ્યતિ દેવો હુતાશનોઽસાવનન્તમભિલષિતમ્ || ૭
૪
BACK TO TOP
૦૫ ક્ષિતિપતે, સ્વીકુરુ ક્ષીરમિદમ્
’દાસ્યતિ દેવો હુતાશનોઽસાવનન્તમભિલષિતમ્ઽ
ઇતિ અપેક્ષયા દશરથેન યજ્ઞીયઃ અશ્વઃ વિસૃષ્ટઃ |
સંવત્સરૈકસ્ય પશ્ચાત્ સઃ પ્રતિનિવૃત્તઃ | રાજ્ઞો દશરથસ્ય
પ્રાર્થનામનુસૃત્ય ઋષ્યશૃઙ્ગમુનિના યજ્ઞઃ સમારબ્ધઃ |
તત્ર અકસ્માત્ કોઽપિ રક્તવર્ણઃ મહાપુરુષઃ પ્રાદુર્ભૂતઃ |
ઘનગમ્ભીરેણ અપિ સૌમ્યસ્વરેણ સઃ રાજાનમ્ અવદત્ -
યજ્ઞપુરુષઃ -
ક્ષિતિપતે, સ્વીકુરુ ક્ષીરમિદમ્
ઉપસ્થિતિં મે તવાધ્વરેઽસ્મિન્ મન્યે બહુમાનમ્ ||
ગતઃ સમાપ્તિં મખસ્તેઽધુના
તૃપ્તિમાગતાઃ સર્વદેવતાઃ
અતીવ તુષ્ટસ્ત્વયિ હે રાજન્, શ્રીવિષ્ણુર્નૂનમ્ || ૧
આગતોઽસ્મ્યહં તદીયાજ્ઞયા
પ્રસાદમેનં શુભં ગૃહીત્વા
દાનસ્યાસ્યૈતસ્માદ્દાનાત્, નાપરમુપમાનમ્ || ૨
ગૃહાણ સ્વકરે સુવર્ણપાત્રમ્
પયો વિતર દેવીષુ ચાન્તરમ્
કામધેનુદુગ્ધાદસ્તીદં, ક્ષીરં બલદતરમ્ || ૩
સેવન્તે તા યદા પાયસમ્
ઉદરે ભવિતા વંશબીજનમ્
જનિષ્યતે તાસામુદરેભ્યો, વીરચતુષ્કફલમ્ || ૪
પ્રસવિષ્યન્તે માનવરૂપાન્
તિસ્રો દેવ્યો વિષ્ણોરંશાન્
ધન્યસ્ત્વમહો લભસે રાજન્, ઈશ્વરજનકત્વમ્ || ૫
ઇમે કૃતાર્થે ત્વદીયનયને
કૃતાર્થોઽપ્યહં દર્શનેન તે
દેહિ નરપતે, આજ્ઞામધુના ગમનાય સ્વપદમ્ || ૬
૫
BACK TO TOP
૦૬ રામોઽજનિ ભાગ્યવશાત્
’જનિષ્યતે તાસામુદરેભ્યો વીરચતુષ્કફલમ્ઽ
ઇતિ યજ્ઞપુરુષસ્ય ભવિષ્યવચનં સત્યમ્ અભવત્ | તેન
પ્રદત્તસ્ય પાયસસ્ય સેવનેન દશરથસ્ય તિસ્રઃ અપિ ભાર્યાઃ ગર્ભમ્
આદધત, યથાકલાં ચ પુત્રચતુષ્ટયં પ્રાસુવત | કૌસલ્યાયાઃ
શ્રીરામઃ, સુમિત્રાયાઃ લક્ષ્મણશત્રુઘ્નૌ, કૈકેય્યાઃ ચ ભરતઃ
ઇતિ ચત્વારઃ પુત્રાઃ અજાયન્ત | દશરથસ્ય ઈપ્સિતં પરિપૂર્ણમ્ | પ્રાસાદે
સુખસ્ય સીમા એવ નાવશિષ્ટા | નાગરિકાણામ્ આનદોઽપિ પર્જન્યપરિપુષ્ટાઃ
નદ્યઃ ઇવ સકલસીમામ્ ઉલ્લઙ્ઘ્ય વર્ધમાનઃ આસીત્ | રામાદયઃ બાલકાઃ
હસ્તજાનુચલનાવસ્થાં પ્રાપ્તાઃ | તથાપિ અયોધ્યાસ્થિતાઃ વનિતાઃ
શ્રીરામજન્મનઃ આનન્દગીતમ્ એવ અદ્યાપિ ગાયન્તિ સ્મ -
અયોધ્યાવાસિન્યઃ સ્ત્રિયઃ -
શુદ્ધપક્ષે ચૈત્રમાસે તત્ર નવમં દિનમ્
ગન્ધિતોઽપિ પવન એષ ઊષ્ણ ઇતિ કથમ્ ?
રવિરચલો માધ્યાહ્ને શિરસિ કથમયમ્ ?
રામોઽજનિ ભાગ્યવશાત્, પશ્ય સખિ સુખમ્ ||
કૌસલ્યોન્મીલયતે યાવદક્ષિણી
પુત્રદર્શનેન સ્વયં વિસ્મિતા જની
કણ્ઠરોધનેનાજનિ બાષ્પમોચનમ્ || ૧
ઉદિતં નવસૌખ્યપર્વ રાજમન્દિરે
સુષ્ણુવુરથ વિનદન્ત્યો ધેનવોઽઙ્ગણે
દુન્દુભિજો મત્તરવોઽપૂર્યતામ્બરમ્ || ૨
આસુપ્તા આતપેન શ્રાન્તકુડ્મલાઃ
કિમિતિ કિમિતિ પૃચ્છન્તો ભૂય જાગૃતાઃ
પવનસ્તાનુચ્ચરવેણાહ સસ્મિતમ્ || ૩
પૌરજનં સુખવાર્તા સા ગતા યદા
ગેહેભ્યો રાજપથં કેઽપિ ધાવિતાઃ
આરબ્ધં લલનાભિર્ગીતગાયનમ્ || ૪
પુષ્પાઞ્જલિમર્પયતે કોઽપિ ભૂષણમ્
હાસ્યરવે પ્રવિલુપ્તં શબ્દભાષણમ્
વાદ્યાનાં તાલોઽવર્ધત તુ સત્વરમ્ || ૫
વીણાધ્વનિરવલુપ્તો નૂપુરસ્વને
સન્તપ્તાઃ શૃઙ્ગગલાસ્તદપિ તત્ર તે
સમ્ભ્રાન્તા આમ્રતરૌ કોકિલા ભૃશમ્ || ૬
વીક્ષન્તે ચિત્રમિદં દિગ્ગજાશ્ચ તે
સઞ્ચરન્તિ નવવર્ણા ગગનમણ્ડલે
મૌક્તિકેન ચૂર્ણેન નુ વ્યાપ્તમમ્બરમ્ || ૭
નૃત્યગાયને મગ્ના સર્વથા પુરી
તાલસ્વરવર્ણેષુ ચ ગાહતે મહી
શેષસહિતમીષદચલદવનિમણ્ડલમ્ || ૮
૬
BACK TO TOP
૦૭ શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયમ્
’રામોઽજનિ ભાગ્યવશાત્ પશ્ય સખિ સુખમ્ઽ
એતસ્મિન્ આનન્દગાયને એવ અયોધ્યાનગરી નિમગ્ના આસીત્ | શ્રીરામઃ
પ્રાસાદે દિનમનુદિનં વર્ધતે સ્મ | તસ્ય અસ્પષ્ટશબ્દોચ્ચારણં સર્વેષાં
પ્રમોદકરં ભવતિ સ્મ | દેવી કૌસલ્યા ભગિનીસમાઃ સપત્ન્યઃ અવદત્ -
કૌસલ્યા -
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં મદઙ્કે કરોતિ સ્નાનમ્
અષ્ટગન્ધગન્ધોપેતં વિરાજતે નીલં કમલમ્ || ૧
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં કરેણ મેઽશ્નાતિ ગ્રાસમ્
પ્રતીક્ષતે શુકવૃન્દમિદં સેવનાય શેષં કવલમ્ || ૨
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં રત્નતલ્પમધિશેતેઽયમ્
વિલીયતે ચન્દ્રો ગગને વીક્ષ્ય લજ્જયા નન્વેતમ્ || ૩
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં બન્ધુભિઃ સ રમતે સાકમ્
શુભ્રહીરકાણાં મધ્યે દ્યોતતે સુનીલં રત્નમ્ || ૪
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં બાન્ધવેષુ કુરુતે સ્નેહમ્
મહાજન અપિ શિક્ષેયુઃ બાલરામચન્દ્રાચરણમ્ || ૫
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં તસ્ય ચૈતદનુજત્રિતયમ્
ભાગ્યરૂપશ્લોકસ્યૈતત્ મમાખણ્ડચરણચતુષ્કમ્ || ૬
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં ભાષતે કિમપ્યસ્પષ્ટમ્
તેન સંવદન્તશ્ચ વયં શબ્દમુચ્ચરામોઽસ્પષ્ટમ્ || ૭
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં ગૃહં કરોતીદં સ્ખલિતમ્
સ્ખલદ્ગિરા કુર્વન્તીમે વૈદિકાઃ શ્રુતીનાં પઠનમ્ || ૮
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં કાઙ્ક્ષતે નભઃસ્થં ચન્દ્રમ્
ક્રીડતા નિશાયામમુના પ્રજાગર્તિ સકલં ભુવનમ્ || ૯
શ્યામરામચન્દ્રો મેઽયં યુવાઽચિરાદ્ભવિતા નૂનમ્
તદા વરુણદેવઃ કરુણાં પ્રવર્ષિષ્યતીહ યથેષ્ટમ્ || ૧૦
૭
BACK TO TOP
૦૮ જ્યેષ્ઠં તે હે નૃપતે દેહિ મે સુતમ્
’શ્યામરામચન્દ્રોઽયમ્ઽ દિનેષુ ગચ્છત્સુ શનૈઃ શનૈઃ
વર્ધમાનઃ શ્રીરામઃ બાલવયઃ પ્રાપ્તઃ | તેન ધનુર્વેદેન સહ
ધર્મગ્રન્થાઃ અપિ પઠિતાઃ | તેન સહ તસ્ય ભ્રાતરઃ અપિ
સકલવિદ્યાનિપુણાઃ અજાયન્ત | ક્રમેણ તે રાજસભામપિ સંનિધાતું આરભન્ત |
એકદા દશરથઃ સપુત્રઃ રાજસભાયામ્ આસ્થિતઃ આસીત્ | તદા અકસ્માત્
મહર્ષિઃ વિશ્વામિત્રઃ તત્ર સમાયાતઃ | રાજા દશરથઃ તસ્ય સ્વાગતં
વ્યાજહાર અવદચ્ચ, ’હે મુનિશ્રેષ્ઠ, અપિ અસ્તિ કિંચિત્ યદ્ ભવતાં
કૃતે અહં કર્તું શક્નોમિ ?ઽ નૃપવચનેન આશ્વાસિતઃ
વિશ્વામિત્રઃ પ્રાહ -
વિશ્વામિત્રઃ :
જ્યેષ્ઠં તે હે નૃપતે દેહિ મે સુતમ્
એક એષ કર્તુમલં યજ્ઞરક્ષણમ્ ||
માયાવી કુરુતે માં,
દૈત્યગણોઽમિતપીડામ્
મખમનેકશો વિધાય, ન તુ સમાપનમ્ || ૧
શાપમહં દદ્મિ કથં,
દીક્ષિતઃ ક્ષમી નિત્યમ્
તત્ ત્યજામિ મખભઙ્ગે, સર્વથા સ્થલમ્ || ૨
યજ્ઞે પુનરારબ્ધે,
પીડયન્તિ પુનરપિ તે
કુણ્ડદીપનેઽભિયાન્તિ યજ્ઞમણ્ડપમ્ || ૩
અસુરાસ્તે વેદ્યામપિ
માંસશોણિતં ક્ષિપન્તિ
નૃત્યન્તિ ચ મન્ત્રપઠણભઞ્જને સુખમ્ || ૪
બાલવીરરામસ્તાન્
પ્રખરતયા દણ્ડયતામ્
બાલોઽપિ સ તસ્ય સત્ત્વમનુપમં પરમ્ || ૫
શઙ્કા તે ભવતિ કથમ્ ?
નૃપશરણં યાચેઽહમ્
શબ્દં તે પાલયતઃ સમ્ભ્રમઃ કથમ્ ?૬
પ્રાણાધિકમભિવચનં
રઘુવંશે ધર્મોઽયમ્
પશ્ય સર્વથા સિદ્ધો રાઘવઃ સ્વયમ્ || ૭
કૌસલ્યે કિં શોચસિ ?
વીરજની કિં બિભેતિ ?
રણરતે સુતે ધન્યં કિં ન કુલયુગમ્ ?૮
મારીચોઽસૌ સુબાહુ-
રુગ્રબાહુદૈત્યચમૂઃ
ત્યક્ષ્યતિ સ્વયં શસ્ત્રં વીક્ષ્ય રાઘવમ્ || ૯
શ્રીરામ, ત્વં પ્રસીદ,
ચાપબાણમપિ ગૃહાણ
અન્વેતુ સ ઇચ્છતિ ચેત્, ત્વદનુજઃ સુખમ્ || ૧૦
૮
BACK TO TOP
૦૯ નાશય ત્રાટિકાં રામ, શીઘ્રમ્ !
’જ્યેષ્ઠં તે હે નૃપતે દેહિ મે સુતમ્ઽ
ઇતિ વિશ્વામિત્રમહર્ષેઃ પ્રાર્થનામ્ અવધીરયિતું ન શશાક રાજા
દશરથઃ | નિષઙ્ગપૃષ્ઠૌ ચાપહસ્તૌ રામલક્ષ્મણૌ વિશ્વામિત્રેણ
સહ પ્રયાણાય સિદ્ધૌ | કર્તવ્યપરિપાલનસ્ય ગરીયસ્ત્વમ્ અવધાર્ય માતુઃશ્રી
કૌસલ્યા પુત્રવાત્સલ્યં નિગૃહ્ય પુત્રાભ્યાં ’વિજયિનૌ ભવતમ્ઽ ઇતિ
આશિષઃ દદૌ | મહારાજઃ દશરથઃ તયોઃ મસ્તકયોઃ અવઘ્રાણં ચકાર |
તતઃ રામલક્ષ્મણૌ પ્રથમપરાક્રમાર્થં મહર્ષિણા વિશ્વામિત્રેણ
સહ રાજપ્રાસાદાત્ પ્રસ્થિતૌ | યાત્રાયાં ભગવાન્ વિશ્વામિત્રઃ તાભ્યાં
વિવિધાઃ કથાઃ અકથયત્, વિવિધાઃ શસ્ત્રાર્થવિદ્યાઃ અશિક્ષયત્ ચ |
એવં તે ત્રયઃ અપિ યાવત્ મલદ- કરુષ- દેશસ્ય પરિસરં
પ્રાપ્તાઃ તાવત્ સહસા અશનિપાતસ્ય ઇવ દારુણઃ શબ્દઃ તૈઃ શ્રુતઃ |
કાચન મહાકરાલદર્શના રાક્ષસી તેષાં માર્ગમ્ અવરુધ્ય સ્થિતા આસીત્ |
તદા પ્રક્ષુબ્ધઃ મહર્ષિઃ વિશ્વામિત્રઃ શ્રીરામમ્ આજ્ઞાપયત્ -
વિશ્વામિત્રઃ -
યુઙ્ક્ષ્વ રે કાર્મુકં, મુઞ્ચ રે સાયકમ્
નાશય ત્રાટિકાં રામ, શીઘ્રમ્ !
દુષ્ટમાયાવિની શાપિતા યક્ષિણી
વર્તને, દર્શને કુત્સિતેયમ્ || ૧
વીક્ષ્ય તપ્તં તથાઽઽરક્તનેત્રદ્વયમ્
વીરુધો જજ્વલુર્દગ્ધમપિ કાનનમ્
અતુલબલગર્વિતા સાકૃતિઃ ક્રૂરતા
જનયતે ખલુ ઘૃણાં ક્રૂરરૂપમ્ || ૨
પશ્ય દંષ્ટ્રારદાન્ શૃણુ ચ હાસં તથા
મૃતમહાહસ્તિનાઽઽપૂરિતા નનુ ગુહા
મૃત્યુછાયા યથાઽઽક્રમતિ સા નસ્તથા
કર્ષ ચાપસ્ય જ્યાં છિન્દ્ધિ તન્દ્રામ્ || ૩
તિષ્ઠસીત્થં કુતો ?મુઞ્ચ સદ્યઃ શરમ્
મૃત્યુરસ્યાસ્ત્વમેતદપિ જાનામ્યહમ્
જનહિતે સ્ત્રીવધો મર્ષણીયઃ સ્મૃતો
બોધયે ત્વામહં ધર્મતત્ત્વમ્ || ૪
દૈત્યકન્યા પુરા ગ્રસિતુમૈચ્છદ્ ધરામ્
અવધદિન્દ્રશ્ચ તામાસુરીં મન્થરામ્
વિષ્ણુના ધર્મિણા શુક્રમાતા હતા
લુબ્ધકા ભવતિ સિંહસ્ય ભક્ષ્યમ્ || ૫
ધાવિતા ડાકિની પ્રકુપિતા નિર્ભરમ્
પ્રહિણુ નરકં ચ તાં સદ્ય એતત્ક્ષણમ્
સુરગણોઽપેક્ષતે વિક્રમં રામ તે
શૌર્યચન્દ્રોઽયતાં પૌર્ણિમાત્વમ્ || ૬
૯
BACK TO TOP
૧૦ એહિ રામ સત્વરમ્
’નાશય ત્રાટિકાં રામ શીઘ્રમ્ | ઽ
ઇતિ આદેશમ્ અનુસૃત્ય શ્રીરામઃ તાટિકાયાઃ વધં કૃતવાન્ |
તદા દેવગન્ધર્વાઃ ગગનાત્ પુષ્પવૃષ્ટિં ચક્રુઃ | રામલક્ષ્મણાભ્યાં
સહ વિશ્વામિત્રઃ સિદ્ધાશ્રમં નામ આત્મનઃ તપોવનં પ્રાપ્નોત્ યજ્ઞં
ચ આરભત | યજ્ઞે તસ્મિન્ વિઘ્નં કુર્વાણં મારીચં શ્રીરામઃ માનવાસ્ત્રં
વિસૃજ્ય મહાસાગરે પ્રચિક્ષેપ, આગ્નેયાસ્ત્રેણ સુબાહુમ્ અપિ
જઘાન | એવં વિશ્વામિત્રમુનેઃ યજ્ઞઃ યથાવિધિ પૂર્ણતાં ગતઃ |
તદાનીમેવ મિથિલાધિપતિના જનકેન અપિ મહાયજ્ઞઃ આયોજિતઃ આસીત્ |
તસ્મિન્ યજ્ઞે ઉપસ્થાતુકામાઃ આશ્રમસ્થાઃ સર્વે અપિ ઋષયઃ રામલક્ષ્મણૌ
આત્મના સહ મિથિલાનગરીં ગન્તું વિજ્ઞાપયામાસુઃ -
કશ્ચિદ્ આશ્રમવાસી -
એહિ રામ સત્વરમ્
ગ્રહીતું મિથિલાયા દર્શનમ્ ||
મિથિલાયા અપિ દ્રષ્ટવ્યતરઃ
રાજર્ષિરસૌ જનકનૃપાલઃ
યેન કલ્પિતં નગરેઽપૂર્વં, યજ્ઞોપક્રમણમ્ || ૧
તત્ર સુનાભં નામ કાર્મુકમ્
યજ્ઞમણ્ડપે પ્રતિષ્ઠાપિતમ્
ત્ર્યમ્બકદેવો યચ્ચ ગૃહીત્વા, જઘાન ત્રિપુરાસુરમ્ || ૨
નિધાય ભવને તચ્છિવચાપમ્
પૂજયતે તજ્જનકોઽનુદિનમ્
વિશાલધનુષા તેન સમાનં, જગતિ ન ચાપાન્તરમ્ || ૩
દેશદેશતો નૃપા આગતાઃ
વીક્ષ્ય ધનુષ્યં સ્તિમિતા જાતાઃ
દૃષ્ટ્વા તસ્યોદ્ધરણે તેષાં, બલવત્સંપ્રેરણમ્ || ૪
દેવા દૈત્યા નરાઃ કિન્નરાઃ
ઉદ્ધર્તુમદો ન લવં શક્તાઃ
ચાપસ્ય તુ તત્ પરમદૃઢત્વં, નૈવાનમિતં લવમ્ || ૫
તનિષ્યતે કો વિકૃષ્ય વેદમ્
કરિષ્યતે તદ્ ધનુરાધિજ્યમ્ ?
અસૌ ન જાતો મોક્તું પ્રભવેત્, તસ્માદ્યો વા શરમ્ || ૬
ઉભૌ ધન્વિનૌ જન્મના યુવામ્
ધનુરીક્ષેથાં નિજનયનાભ્યામ્
પશ્ય રાઘવ, સ્વયં સ્વબન્ધોરૌત્સુક્યં કીદૃશમ્ || ૭
પ્રસ્થિતાશ્ચ મુનયઃ સોત્સાહમ્
સંગચ્છેથામેતૈઃ સાર્ધમ્
યદિ પ્રવાસો ભવેદ્ યુવાભ્યાં, ભાગ્યતરોસ્તત્ફલમ્ || ૮
૧૦
BACK TO TOP
૧૧ અદ્ય વૈ શાપવિમુક્તાઽભવમ્
’ેહિ રામ સત્વરં, ગ્રહીતું મિથિલાયા દર્શનમ્ | ઽ
એતમ્ આગ્રહમ્ ઉપેક્ષિતું ન શશાક શ્રીરામઃ |
મુનિજનૈઃ સાર્ધં સઃ સલક્ષ્મણઃ મિથિલાં ગન્તું પ્રસ્થિતઃ |
માર્ગે મહર્ષિઃ વિશ્વામિત્રઃ તાભ્યાં વિવિધાઃ કથાઃ અશ્રાવયત્ |
એવમધ્વાનમાક્રમન્તઃ તે કમપિ જીર્ણં વિવિક્તમ્ આશ્રમં પ્રાપ્તાઃ |
’કિમર્થમ્ અયમ્ આશ્રમઃ વિવિક્તઃ ?ઽ ઇતિ રામેણ પૃષ્ટે
સતિ વિશ્વામિત્રઃ તસ્મૈ અહલ્યાવૃત્તાન્તં નિવેદ્ય સ્વચરણસ્પર્શેણ
અહિલ્યાયાઃ ઉદ્ધારં કર્તુમ્ આજ્ઞાપયામાસ |
શિલાવત્ પતિતાયાઃ અહલ્યાયાઃ દેહાત્ શ્રીરામસ્ય
ચરણસ્પર્શેણપ્રકાશકિરણાઃ ઇવ સ્ફુરિતાઃ મધુરસ્વરાઃ ચ શ્રુતાઃ |
અહલ્યા -
રામ, તે ચરણસ્પર્શાદહમ્
અદ્ય વૈ શાપવિમુક્તાઽભવમ્ ||
ત્વયા નિર્મિતં કરુણાશિલ્પમ્
પુનરપિ પ્રાપ્તં મયા વપુરિદમ્
બન્ધવિમુક્તાશ્ચુમ્બન્તીમે શ્વાસાસ્તે પદયુગમ્ || ૧
પુનર્નયનયોર્લબ્ધા દૃષ્ટિઃ
પશ્યામિ ત્વાં, ત્વયિ સૃષ્ટિમપિ
કપોલયોર્મે શીતોષ્ણાનામશ્રૂણાં સિઞ્ચનમ્ || ૨
શ્રવણચેતના પુનરપિ જાતા
ઉક્તિરમૂલ્યા મનસાઽવગતા
’જાગૃહિ વત્સેઽ કેનચિદુતં વચનં કરુણામયમ્ || ૩
પુલકિતમેતદ્ ભુગ્નશરીરમ્
જાને પદયોસ્તવ સંસ્પર્શમ્
કુઙ્કુમરજસા પદયોસ્તે મે ભાલં નનુ રઞ્જિતમ્ || ૪
મૌને જાતં પુનરપિ વચનમ્
પતિતપાવનો રામ, નનુ ત્વમ્
તવૈવ કૃપયા ચાદ્ય સઞ્ચિતં સુધયા હાલાહલમ્ || ૫
પતિતપાવનો રઘુરાજસ્ત્વમ્
કરવાણિ તુ તે કથં પૂજનમ્
અર્પિતમેતત્ પદે ત્વદીયે સર્વં નવજીવનમ્ || ૬
૧૧
BACK TO TOP
૧૨ શૃણુત સ્વયંવરાખ્યાનમ્
’દ્ય વૈ શાપવિમુક્તાઽભવમ્ | . | ઽ
એતૈઃ વચનૈઃ અહલ્યા કૃતજ્ઞતાભાવમ્ અદર્શયત્ |
અથ ગૌતમાશ્રમે કંચિત્કાલં વિશ્રમ્ય સર્વે મુનયઃ રામલક્ષ્મણાભ્યાં
સહ માર્ગસ્થાઃ અભવન્ | મિથિલાનગરીમ્ આગતાઃ તે સર્વે રાજર્ષિણા જનકેન
યથાવિધિ સત્કૃતાઃ | રામલક્ષ્મણૌ દશરથનન્દનૌ ઇતિ શ્રુત્વા જનકઃ
ભૃશં મુદિતઃ | ’ેતૌ રાજકુમારૌ તવ વિશાલં શિવચાપં દ્રષ્ટુમુત્સુકૌઽ
ઇત્યપિ વિશ્વામિત્રઃ જનકમહારાજાય અકથયત્ |
અન્યેદ્યુઃ સમસ્તજનસમક્ષં મિથિલાધિપતિઃ જનકઃ તત્ મહાચાપં
મલ્લૈઃ રાજસભામ્ આનાયયત્ | રામલક્ષ્મણૌ તદ્ રુદ્રચાપં પ્રણતવન્તૌ |
પશ્ચાદ્ સર્વેષુ નૃપાન્તરેષુ ધનુરુદ્ધરણે અસમર્થતાં ગતેષુ, રાજર્ષૌ
જનકે ચ ચિન્તાકુલે જાતે, શ્રીરામઃ ધનુરુદ્ધરણાય જનકમહારાજસ્ય
અનુજ્ઞાં પ્રાર્થયત | ’વશ્યમ્ઽ ઇતિ તેન અનુજ્ઞાતે શ્રીરામઃ તદ્ ધનુઃ લીલયા ઉદ્ધૃતવાન્, તસ્મિન્ ચ પ્રત્યઞ્ચામ્ આરોપયિતું યાવત્ સઃ પ્રાયતત,
તાવત્ અશનિપાતસ્ય ઇવ મહાસ્વનં કૃત્વા તત્ ધનુઃ દ્વિધા ભિન્નમ્ |
તત્ અદ્ભુતં ચેષ્ટિતં દૃષ્ટ્વા જનકઃ નિતરાં વિસ્મિતઃ, તસ્માદપિ અધિકં
હર્ષિતઃ | અચિરાદેવ સઃ રામેણ સહ વીર્યશુલ્કાયાઃ સીતાયાઃ વિવાહસ્ય
પ્રસ્તાવં વિશ્વામિત્રસ્ય પુરતઃ અસ્થાપયત્ | વિશ્વામિત્રેણ અપિ સઃ પ્રસ્તાવઃ સ્વીકૃતઃ | યથાકાલં શ્રીરામઃ સીતયા સહ વિવાહેન બદ્ધઃ |
સીતાયાઃ ભગિનીનાં - ઉર્મિલા - માણ્ડવી - શ્રુતકીર્તીનાં - વિવાહાઃ અનુક્રમેણ
શ્રીરામસ્ય બન્ધુભિઃ - લક્ષ્મણ - ભરત - શત્રુઘ્નૈઃ - સહ સંપન્નાઃ |
સઃ નનુ મહાન્ અવર્ણનીયઃ સમારોહઃ સંજાતઃ | પ્રથમપરાક્રમાર્થં
પ્રાસાદાત્ નિષ્ક્રાન્તૌ રામલક્ષ્મણૌ સ્વવધૂભ્યાં સહ અયોધ્યાં
પ્રતિનિવૃત્તૌ | તેષાં ગમનસ્ય પશ્ચાદપિ સુચિરં મિથિલાયાં બન્દિનઃ
સીતાસ્વયંવરાખ્યાનં ગાયન્તિ સ્મ -
ભાટચારણાઃ -
આકાશેનાઽઽબદ્ધા નૂનં ધરણીજનનીયમ્
શૃણુત સ્વયંવરાખ્યાનં સીતાસ્વયંવરાખ્યાનમ્ ||
શ્રીરામેણોદ્ધૃતં લીલયા રૌદ્રં શિવચાપમ્
મિથિલાધિપતેર્મનોવાઞ્છિતં તેન સુપરિપૂર્ણમ્
કન્યાભાગ્યં સ્થિતં શ્યામલં તસ્યાગ્રે મૂર્તમ્ || ૧
મુગ્ધા સીતાઽઽરાન્નિરીક્ષતે રામં ચાપધરમ્
સમાનીય લોચનયોર્યાવત્ સર્વં નિજસત્ત્વમ્
કપોલયુગલે વિકસતિ લજ્જાપ્રસૂનમારક્તમ્ || ૨
ઉન્નમય્ય પક્ષ્મણી વીક્ષતે યાવત્ સા મુગ્ધા
તડિત્સ્તનિતવત્ ભીષણનાદસ્તદા શ્રુતઃ સહસા
શ્રીરામેણ દ્વિધા ભઞ્જિતં રૌદ્રં શિવચાપમ્ || ૩
તિમિરાન્ધાસ્તે સર્વે ભૂપા મૂઢા ઇવ જાતાઃ
સ્ફુટં હસન્તી મનસિ લજ્જિતા ભૂમિસુતા સીતા
સચિન્તનયને જનકસ્ય ગતે તત્ક્ષણમાનન્દમ્ || ૪
જગાદ જનકો વિશ્વામિત્રં તં સનમસ્કારમ્
દશરથપુત્રાય મે ચાર્પયે દુહિતરમદ્યાહમ્
તૃપ્તસીતયા નિમીલિતે નિજનયને સાનન્દમ્ || ૫
જનકાજ્ઞામનુસૃત્ય જાનકી હ્યુદતિષ્ઠન્મન્દમ્
ગતિશ્ચઞ્ચલા ચઞ્ચલમધિકં માલ્યં હસ્તગતમ્
ગૌરૌ ચરણૌ તદા તદીયૌ પ્રાપ્તૌ સૌખ્યપદમ્ || ૬
આરક્તોષઃપ્રભા વ્યાપ્નુતે યથા નભો નીલમ્
તથા વ્યાપ્નુતે રામશરીરં નૂપુરરવતાલમ્
સભામણ્ડપે જાતં માયાબ્રહ્મણોશ્ચ મિલનમ્ || ૭
માલાં નતરામસ્ય જાનકી ન્યવેશયત્ કણ્ઠે
તદાઽભ્યનન્દન્ સુરા ઉભૌ તૌ કરતાલર્ગગને
ઘોષોઽસૌ મઙ્ગલવાદ્યાનાં પ્રાપ્તસ્તચ્છ્રવણમ્ || ૮
રામ ઈશ્વરાંશો ધરાયા દુહિતા સા સીતા
ગન્ધર્વૈરપિ સુસ્વરેણ સા જયગાથા ગીતા
આકાશેનાઽઽબદ્ધા ધરણીજનનીયં ચૈવમ્ || ૯
૧૨
BACK TO TOP
૧૩ શંસામ તોષં કથમ્
સ્વયંવરસ્ય પશ્ચાત્ કૈલાસશૃઙ્ગે ઇવે ધવલોત્તુઙ્ગે રાજપ્રાસાદે
શ્રીરામઃ ગૃહસ્થાશ્રમસુખમ્ અશ્નુતે સ્મ | શ્રીરામઃ સુસ્વરૂપઃ,
મહાવિક્રાન્તઃ, ધીરોદાત્તઃ, તથા ચ જ્ઞાનવાનપિ વિનમ્રઃ
આસીત્ | અતઃ સઃ પ્રજાસુ નિતરાં પ્રિયઃ જાતઃ | એતદ્ વિલોક્ય
વૃદ્ધઃ દશરથઃ ’શ્રીરામે રાજ્યાભિષેકં કૃત્વા
વિશ્રાન્તિસુખં લભેયઽ ઇતિ મનસિ કૃતવાન્ | સઃ
સ્વસંકલ્પં ગુરુભ્યઃ, સચિવેભ્યઃ તથા ચ સ્વભાર્યાભ્યઃ
કથયામાસ | સર્વેઽપિ તે સંકલ્પમ્ એનં સાનન્દં અન્વમોદન્ત |
પ્રજાજનાઃ અપિ હર્ષનિર્ભરાઃ સંજાતાઃ | તદા રાજા દશરથઃ
ઉદ્ઘોષયામાસ - ’ચૈત્રમાસે પુષ્યનક્ષત્રે શ્રીરામઃ
સિંહાસનમ્ આરોક્ષ્યતિઽ ઇતિ | તદા ઉર્મિલાદયઃ ભગિન્યઃ
સીતાયાઃ મન્દિરં ગત્વા સમોદવિનોદં તામુચુઃ -
ઉર્મિલા, માણ્ડવી, શ્રુતકીર્તિશ્ચ -
શંસામ તોષં નામ સખિ તે, શંસામ તોષં કથમ્
સીતાનાથો ભૂષયિતા શ્વોઽયોધ્યાસિંહાસનમ્ ||
રામે સિંહાસનાધિષ્ઠિતે
ઉપસીદસિ વામાઙ્ગે સીતે
મનાગ્ ગર્વિતે, મનાગ્ લજ્જિતે
રાજભૂષણં ભૂષયતે તે રૂપં નનુ શોભનમ્ || ૧
ગુરવો, મુનયઃ સમેત્ય નિકટમ્
સપ્તનદીનાં સેક્ષ્યન્તિ જલમ્
ઉભયવંશયોસ્તદ્ ધન્યત્વમ્
દુન્દુભિનાદસ્તદા શ્રોષ્યતે ઘનગમ્ભીરોઽનિશમ્ || ૨
જને માન્યતા ભર્તૃસમાના
રાજ્ઞીપદવીં પ્રાપ્નોષિ યદા
અપુત્રાઽપિ ત્વં ભવસિ સુમાતા
પ્રજાજનાનાં માતૃપદં તે સ્વીકરણીયં પરમ્ || ૩
તવૈવાઙ્કિતા ભવિતા ધરણી
કન્યા ભવિતા માતૃસ્વામિની
કેન સેવિતા સમ્પદીદૃશી
ભવિતા ફલદલકુસુમમણ્ડિતા ભૂમાતા સન્તતમ્ || ૪
પતિતોદ્ધારકરામેણ સમમ્
પતિતપાવને હે સીતે ત્વમ્
ભુઙ્ક્ષ્વ ધરાયાં સ્વર્ગીયસુખમ્
વ્યાપ્નોતુ ચ તે યશઃપ્રભા સા ધવલા ભુવનત્રયમ્ || ૫
ત્વમેવ દેવી, સેવિકા વયમ્
ત્વદીયચરણે લીનાઃ સતતમ્
યથેચ્છમધુના દેહ્યાદેશમ્
ત્વદીયચરણે મતિરસ્માકં ભવતુ નતા સન્તતમ્ || ૬
ન ચ પરિહાસસ્ત્વિયમેવેચ્છા
સુદૈવસ્ય તે ભવતુ ન કક્ષા
તવેશકૃપયા ભવતુ સુરક્ષા
ભવતુ કદા ન ચ દૃષ્ટ્યાઽસ્માકં ભાગ્યં તે બાધિતમ્ || ૭
શૃણુ સખિ પરિચિતપદરવમેતમ્
છાયયાઽપિ તનુસૌષ્ઠવમુક્તમ્
દર્શનાય તે રામાગમનમ્
અતઃ સલજ્જં પ્રિયસખિ નૂનં કચ્ચિત્ તે વીક્ષણમ્ ?૮
૧૩
BACK TO TOP
૧૪ મા લઙ્ઘય વચનમ્
’સીતાનાથો ભૂષયિતા શ્વોઽયોધ્યાસિંહાસનમ્ઽ
એનયા વાર્તયા પ્રાસાદેન સહ નગરમપિ પ્રહૃષ્ટમ્ | પ્રજાજનાઃ
આનન્દોત્સવે નિમગ્નાઃ | કૌસલ્યા ઇવ સુમિત્રા, તથા કૈકેયી અપિ મુદાન્વિતે જાતે |
તથાપિ મન્થરા નામ કાચિત્ કુબ્જા દાસી કૈકેય્યાયઃ મનઃ કલુષિતં
કુર્વતી પ્રાહ, ’યતઃ રાજા દશરથઃ ભરતે માતુલગૃહે દૂરે ગતે
સતિ રામે રાજ્યાભિષેકં કુરુતે, તતઃ તસ્ય મનસિ કિમપિ કૈતવં વિદ્યતે |
વસ્તુતઃ ભરતઃ રાજ્યે પ્રતિષ્ઠાપયિતવ્યઃ, શ્રીરામશ્ચ અપસારયિતવ્યઃ | ઽ
પ્રથમં કૈકેયી તામ્ અહસત્ અનિન્દચ્ચ | તથાપિ શનૈઃ શનૈઃ
મન્થરાકલ્પિતં વિષં તસ્યાઃ બુદ્ધૌ આરૂઢમ્ | મન્થરાયાઃ
મન્ત્રિતેન તસ્યાઃ મનસિ અસૂયા સમુત્પન્ના | સા સક્રોધં દશરથમ્
ઉપાલભમાના વ્યાહરત્,
કૈકેયી
મા લઙ્ઘય વચનં પ્રભો મે, મા લઙ્ઘય વચનમ્
વિતર નાથ મે ભરતે રાજ્યં, રામે વનવાસમ્ ||
નાપેક્ષે તવ દયાસાન્ત્વનમ્
આદૌ પાલય સ્વદત્તશબ્દમ્
માતુલગેહાત્ પ્રત્યાનય મે ભરતમિહ ત્વરિતમ્ || ૧
સુતરાગાદિવ ભ્રષ્ટમતિસ્ત્વમ્
કુરુષે કસ્માત્ વદ વિક્ષેપમ્
શોભતેઽથ કિં વચનવિઘાતો રઘુવીરસ્યૈવમ્ ?૨
શમ્બરેણ તે જાતં ઘોરમ્
દણ્ડકે વને રણમિન્દ્રાર્થમ્
કેન પ્રયુક્તસ્તદા રથે તે હસ્તાક્ષસ્ત્વરિતમ્ ?૩
સઙ્ગરે તદા લબ્ધ્વા વિજયમ્
અપિ સ્મરસિ વા ત્વયા કિમુક્તમ્ ?
પ્રિયે પ્રદત્તં વરદ્વયં તે, કથય કિમભિલષિતમ્ ?૪
વનિતોચિતચાતુર્યેણાહમ્
અરક્ષમદ્યાપિ ચ તદ્વચનમ્
અદ્ય તુ યાચે વરદ્વયમહં દૃષ્ટ્વોચિતસમયમ્ || ૫
યચ્છ વરાભ્યામધુના મહ્યમ્
સિંહાસનમેતદ્ ભરતાર્થમ્
ચતુર્દશાબ્દં વિજને વાસં રામાય ચ તૂર્ણમ્ || ૬
પક્ષપાતિ તવ પ્રેમૈવેદમ્
અસ્મિન્ ન સહે ત્વધિકં વોનમ્
ઉદારવચસા વરૌ પ્રદત્તાવથ કિં નિઃશ્વસિતમ્ ?૭
પ્રાસાદાન્નિષ્કાસય રામમ્
ઉલ્લઙ્ઘય વા રઘુકુલધર્મમ્
લભસ્વાથ વા યશઃ પાલયન્નાત્મોદિતવચનમ્ || ૮
મૂર્ચ્છાઽસત્યા બાષ્પમલીકમ્
સમ્પદિ સક્તો રામો નૂનમ્
તદારાધનં કેવલમેકં પ્રબલં તે વ્યસનમ્ || ૯
સીદતુ ગગનં, દલતુ ધરા વા
વારં વારં કુતોઽભ્યર્થના ?
વરપરિપૂર્તિં વિના ન ચરમં નિઃશ્વસિમિ શ્વાસમ્ || ૧૦
૧૪
BACK TO TOP
૧૫ રામ, મા યાહિ વનં ઘોરમ્
’મા લઙ્ઘય વચનં પ્રભો મેઽ
ઇતિ કઠોરૈઃ શબ્દૈઃ કૈકેયી વારં વારં દશરથસ્ય મસ્તકે
વજ્રપ્રહારાન્ ઇવ અકરોત્ | પરમાં કરુણાવસ્થાં પ્રાપ્તઃ સઃ તાં
પ્રાર્થયત, તસ્યાઃ દયામ્ અયાચત, તસ્યાઃ પુરતઃ સાષ્ટાઙ્ગ-
પ્રણિપાતમ્ અકરોત્, તથાપિ તસ્યાઃ દુરાગ્રહઃ લવમપિ ન ક્ષીણઃ |
કિંકર્તવ્યમૂઢઃ સઃ તૂષ્ણીં સ્થિતઃ | તદાનીં મન્દિરદ્વારમાગતં
સુમન્ત્રં કૈકેયી આજ્ઞાપયામાસ, ’રામચન્દ્રમ્ ઇહ આનય | ઽ
અભિષેકમ્ અપેક્ષમાણં શ્રીરામં ગૃહીત્વા સુમન્ત્રઃ કૈકેયીમન્દિરં
પ્રાપ્તઃ | તત્ર મ્લાનવદનમ્, અધોમુખમ્, મૂકીભૂતં ચ રાજાનં
વીક્ષ્ય રામઃ ચકિતચિન્તિતઃ જાતઃ | કટાક્ષેણ એવ સઃ કૈકેયીં
તત્કારણં પૃષ્ટવાન્ | સા સર્વં વૃત્તાન્તં તસ્મૈ ન્યવેદયત્
અવદચ્ચ, ’સઃ સ્વમુખેન ત્વામ્ આખ્યાતું ન ધૃષ્ણોતિ | તથાપિ
અયોધ્યાયાઃ રાજ્યં ભરતેન લબ્ધવ્યં, ત્વયા ચ ચતુર્દશ વર્ષાણિ
વને વસ્તવ્યમ્ ઇતિ સ ઇચ્છતિ | ઽ રાજા દશરથઃ તુ સ્વયં કિમપિ
વક્તું ન શશાક | તદા તસ્ય મૌનમ્ એવ તસ્ય સંમતિઃ ઇતિ વિમૃશ્ય
રામઃ અવિલમ્બેનવનગમનાય સિદ્ધઃ | વૃત્તાન્તમેતં જનન્યૈ નિવેદયિતું
સઃ કૌસલ્યાઃ મન્દિરં પ્રાપ્તઃ |
ધવલવેષં પરિધાય કૌસલ્યા અગ્નયે આહુતિમ્ અર્પયન્તી શુદ્ધાસને
ઉપવિષ્ટા આસીત્ | શ્રીરામમ્ આગતં વિલોક્ય પ્રમુદિતા સા તસ્મૈ આસનમ્
અદદાત્ | તથાપિ રામઃ ન કેવલં આસનં ન જગ્રાહ, પ્રત્યુત
’પિત્રાજ્ઞામ્ અનુસૃત્ય અહં વનવાસાય પ્રસ્થિતઃઽ ઇતિ
સઃ તસ્યૈ અકથયત્ | કૌસલ્યા હતબુદ્ધા ઇવ જાતા | કૈકેય્યાઃ દુરાગ્રહઃ,
દશરથસ્ય વરપ્રદાનમ્, રામસ્ય ચ કર્તવ્યપાલનનિગ્રહઃ
એતત્ કિમપિ બોદ્ધું સા ન શશાક | શ્રીરામં દૃઢમ્ આલિઙ્ગ્ય
સા આર્તસ્વરેણ આહ -
કૌસલ્યા -
ઉલ્લઙ્ઘ્યેમં જનનીસ્નેહં દેહલ્યા સહિતમ્
રામ, મા યાહિ વનં ઘોરમ્ ||
વ્રતૈરગણિતૈઃ સુત જાતસ્ત્વમ્
સુખમદદાઃ કિં દુઃખાયૈવમ્ ?
કણ્ઠગતા મે પ્રાણાસ્તનુરપ્યાક્રન્દતિ કરુણમ્ || ૧
મૂઢસપત્ની કૈકેયી સા
અબલા સા નન્વહમિવ માતા
આદેક્ષ્યતિ કિં વનગમનાર્થં નિજપુત્રં ભરતમ્ ?૨
તૃપ્યતુ કામં તદક્ષિયુગલમ્
ભુનક્તુ ભરતો સુખેન રાજ્યમ્
પ્રહિણોતિ ત્વાં કુતો વૈરિણી વૃથૈવ કાન્તારમ્ ?૩
અધુના કથયે યદનિર્વાચ્યમ્
અસૌ પ્રિયતરા તસ્ય મદધિકમ્
કસ્માયપિ નાદ્યાવધિ કથિતં મૂકમિદં દુઃખમ્ || ૪
તદીયનયનાનલપ્રદીપ્તમ્
કથંચિદાયુર્મયા યાપિતમ્
આસ્થિતમાસીત્ શાસને તુ તે તસ્યાન્તે શમનમ્ || ૫
ઉપદિશામિ તે કથં ત્વધર્મમ્ ?
તોષયસ્વ તે જનકમવશ્યમ્
લભસ્વ તાવત્તસ્યાનુમતિં નેતું માં વિપિનમ્ || ૬
કથં ધ્રિયે સુત, ત્વયા વિનાઽહમ્ ?
કથં સહે તવ રાઘવ વિરહમ્ ?
જમદગ્નિસમસ્તાતસ્તે કિં મમ નાદિશતિ વધમ્ ?૭
કરેણ તવ મે પ્રયચ્છ મરણમ્
વૃણીષ્વ રાજ્યં વા વનવાસમ્
અદેહા તદા ત્વદનુગામિની વિચરિષ્યામ્યનિશમ્ || ૮
૧૫
BACK TO TOP
૧૬ રામાદપરઃ કુરુતે કોઽત્ર શાસનમ્ ?
’રામ મા યાહિ વનં ઘોરમ્ઽ
ઇતિ કૌસલ્યયા વારં વારં વિવિધં વિજ્ઞપ્તોઽપિ શ્રીરામઃ
સ્વનિશ્ચયાત્ ન વિરરામ | પ્રત્યુત સઃ તામ્ એવ વિજ્ઞાપયામાસ,
’મ્બ, મમ વનવાસગમનસ્ય આઘાતેન મહારાજઃ દશરથઃ
આદૌ એવ નિતરાં શોકમગ્નઃ | એવં સ્થિતે તવાપિ મયા સહ
અરણ્યગમનમ્ ઉચિતં ન મન્યે | ઽ એષા રામસ્ય પ્રાર્થના
કૌસલ્યાયાઃ કૃતે અનુલ્લઙ્ઘનીયા અભવત્ | તથાપિ કિમપિ
અનુક્ત્વૈવ એતત્ સર્વં પ્રેક્ષમાણઃ લક્ષ્મણઃ તદ્ અસહમાનઃ
સક્રોધમાહ -
લક્ષ્મણઃ -
રામાદપરઃ કુરુતે કોઽત્ર શાસનમ્ ?
ખડ્ગકરઃ પ્રેક્ષેઽહં તન્નનુ સ્વયમ્ ||
પ્રભુરપિ હે રામ કથં મોહજાલપતિતસ્ત્વમ્ ?
કથયે તે પાપમહં પાપિનાં સ્ફુટમ્ || ૧
નૈવ વરં, ન ચ વચનં, કૈકેયીચ્છતિ રાજ્યમ્
વિષયાન્ધો મનુતે તાં ભૂપતિઃ પરમ્ || ૨
સુતઘાતં વાઞ્છન્તૌ કીદૃશૌ નુ તૌ પિતરૌ
વચનમસૌ દત્તં તે લઙ્ઘતે કથમ્ ?|| ૩
વિષયસુખાસક્તોઽયં લઙ્ઘયતે નિજવચનમ્
સર્વથા તુ પાલયતે સ્ત્રીદુરાગ્રહમ્ || ૪
કૈકેયીદત્તવરૌ કથમેતાવદ્ય સ્મૃતૌ ?
અદ્યાવધિ નૈષ તથા વાઽઽબ્રવીત્ કથમ્ ?૫
મત્તમતઙ્ગજવત્તે દૈવમિહાભિક્રમતે
વિદધેઽહં તસ્ય રામ, રજ્જુબન્ધનમ્ || ૬
સ્વીકુરુષ્વ રાજપદં, કુરુતે કોઽપ્યથ વિઘ્નમ્
પ્રેષયામિ યમસદનં તં ચ તત્ક્ષણમ્ || ૭
આગચ્છતુ ત્રૈલોક્યં તર્જયામિ તત્સર્વમ્
પશ્યામિ ચ વૃદ્ધપિતા કિં કરોત્યયમ્ || ૮
શતશતશઃ શરદસ્ત્વં રાઘવ પાલય ભુવનમ્
સિદ્ધસ્તે રક્ષણાય પૃષ્ઠતોઽસ્મ્યહમ્ || ૯
આયાન્તં દણ્ડયતે ભ્રાતા ન ચ દાસસ્તે
તવ માતુઃ શપથેનાભિશૃણોમ્યહમ્ || ૧૦
૧૬
BACK TO TOP
૧૭ યત્ર હિ રામસ્તત્ર હિ સીતા
’રામાદપરઃ કુરુતે કોઽત્ર શાસનમ્ ?ઽ
ઇતિ સર્વાન્ તર્જયન્તં લક્ષ્મણં શ્રીરામઃ કથં કથમપિ
સાન્ત્વયામાસ | તદનન્તરં સઃ સીતાયાઃ મન્દિરં પ્રાપ | તસ્યૈ
સર્વં વૃત્તાન્તં નિવેદ્ય સઃ વનગમનાય તસ્યાઃ અનુજ્ઞામ્
યયાચે | તચ્છ્રુત્વા વિહસ્ય સીતા ઉવાચ -
સીતા -
આમન્ત્રયસે કુતો માં વૃથા ?
યત્ર સ રામસ્તત્ર હિ સીતા ||
યાસિ વિભો, ત્વં યેનાઽપિ પથા
પ્રયામિ પુરતસ્તેનૈવ પથા
વનવાસાદપિ નાહં ભીતા
સમીપે હિ ત્વં ભાગ્યવિધાતા || ૧
મમ સાન્નિધ્યે ત્વયિ સતિ નાથે
પ્રાસાદાદપિ તોષો વિપિને
સિંહસનતાં શિલાઽપ્યેષ્યતે
યદાઽધિષ્ઠિતા નનુ સા ભવતા || ૨
પશવો, દનુજા અદયા વિપિને
ભયં ન તેભ્યો મનસીષન્મે
પશ્ચાદગ્રે ચાપધરૌ મે
યાવદ્ યાતઃ શરધિં ધૃત્વા || ૩
યત્પદલાભં કૃત્વા હૃદયે
લીનાઽઽસમહં ધરણીજઠરે
તત્પદવિરહઃ કથં કાર્યતે ?
દિશસિ કુતસ્ત્વં દિવ્યમિદં મા ?૪
કસ્ય કૃતે સદને નિવસેયમ્ ?
વિરહાગ્નૌ કિં મુધા જ્વલેયમ્ ?
છત્રં ભરતે કિં પશ્યેયમ્ ?
કિમહં કુર્યાં દાસ્યં ચ વૃથા ?|| ૫
અપિ કૈકેય્યા પ્રાપ્તાસ્ત્રિવરાઃ ?
અપિ તવ ચિત્તે વસતિ મન્થરા ?
સન્તાપયસે કુતો માં વૃથા ?
ત્યજ્યતે ત્વયા કિમહમનાથા ?૬
વનવાસો મમ ભવતિ લલાટે
અવગતમેતન્મયા શૈશવે
મનુજજીવને સુખદુઃખમયે
વ્યથા સુખયતે પ્રીતિસઙ્ગતા || ૭
બન્ધનમેતત્ શતજન્મીયમ્
વિચ્છેદય ત્વં છિનદ્મિ નાહમ્
આગચ્છામિ ત્વયા સહ વનમ્
કિં ન ચ જાયા ભર્તૃરભિન્ના ?૮
પતિર્હિ છાયા પતિરવતંસમ્
પતિપદપૂજનમખણ્ડમનિશમ્
આર્યસ્ત્રીણામિદં જીવનમ્
વિઘ્નં કુરુષે તત્ર કિં વૃથા ?૯
મૌનં ભજસે કુતસ્ત્વમધુના ?
કતિવારમહં નમામિ શિરસા ?
અહં જલ્પતી ક્વચિદપરાદ્ધા
ક્ષન્તવ્યા કિં નાહં ભવતા ?૧૦
૧૭
BACK TO TOP
૧૮ તિષ્ઠ સુમન્ત્રક, સ્થાપય ચ રથમ્
’યત્ર સ રામસ્તત્ર હિ સીતાઽ એતં સીતાયાઃ નિર્ધારં નિશમ્ય
રામચન્દ્રઃ તસ્યાઃ તેન સહ
વનગમનપ્રાર્થનાં વિહન્તું ન શશાક | સઃ અવદત્, ’સીતે,
એષ તે સંકલ્પઃ ઉભયયોઃ કુલયોઃ ભૂષણપ્રદઃ | સર્વાણિ તે
દૂકુલાનિ, અલઙ્કારાણિ વિપ્રેભ્યઃ પ્રયચ્છ, વનપ્રયાણાર્થં ચ
ઉદ્યતા ભવ | ઽ અનન્તરં રામલક્ષ્મણૌ સીતા ચ વનવાસાર્થં
પ્રસ્થિતાઃ | ત્રયોઽપિ તે રાજવેષં પરિત્યજ્ય વલ્કલાનિ પરિદધુઃ
. સકલાન્ ગુરુજનાન્, નગરજનાન્, સચિવાન્, સેવકાન્,
માતરૌ, શત્રુઘ્નં સુહૃદઃ ચ આમન્ત્ર્ય તે રથં આરોહન્ |
સુમન્ત્રેણ રથઃ પ્રચોદિતઃ | રથે પ્રચલિતે તુ પ્રજાજનાનાં
પ્રક્ષોભઃ શબ્દરૂપેણ પ્રકટઃ અભવત્ | સુમન્ત્રમ્ આહૂય તે તં
રથં સ્થાપયિતું પ્રાર્થયન્ત -
અયોધ્યાપ્રજાજનાઃ :
પુરુષાઃ :
રામોઽનુસરતિ કર્તવ્યપથમ્
તિષ્ઠ સુમન્ત્રક, સ્થાપય ચ રથમ્ ||
તિષ્ઠતુ સીતા, તિષ્ઠ રઘુપતે
યાવદ્ ભાલે પદરજોઽર્પ્યતે
ભવતિ કિમેતત્ તર્કાતીતમ્ || ૧
અત્રાઽઽગન્તા રામશાસનમ્
અદ્યાપિ ચ તન્નયને સ્વપ્નમ્
મનોરથોઽસૌ ભગ્નોઽકાણ્ડમ્ || ૨
શ્યામં ગગનં રઘુનાથોઽયમ્
ઉષઃપ્રભા સીતાદેવીયમ્
અપિ નેક્ષ્યેતે ચતુર્દશાબ્દમ્ ?૩
લુપ્તે છત્રે ચતુર્દશાબ્દમ્
અત્ર તમિસ્રા તાવત્કાલમ્
અતિજીવતિ કિં મૂર્ચ્છિતનગરમ્ ?૪
સ્ત્રિયઃ :
કૈકેયી સા કુત્ર વિનષ્ટા ?
દુર્ગતિમેતાં પશ્યતુ દુષ્ટા
નાનર્થોઽયં તદીયચરિતમ્ || ૫
વિતરતુ ભરતે રાજ્યપદં સા
કિન્તુ જયશ્રી રાઘવમનુગા
પ્રથમમયોધ્યા પરાજિતેયમ્ || ૬
પુરુષાઃ :
ઉભૌ મૂર્ચ્છિતાવિહ તે પિતરૌ
ક્વ યાસિ રાઘવ વિહાય દીનૌ ?
નયાત્મના સહ નગરમથાનમ્ || ૭
અશ્રુપટેનાવૃતે લોચને
વચ રાઘવો વા રથો વર્તતે ?
કણ્ઠે રુદ્ધં કમ્પિતવચનમ્ || ૮
૧૮
BACK TO TOP
૧૯ જય ગઙ્ગે જય જહ્નુસુતે
’તિષ્ઠ સુમન્ત્રક, સ્થાપય ચ રથમ્ઽ
એષા નગરજનાનાં પ્રાર્થના શ્રીરામસ્ય રથં
રોદ્ધું નાશક્નોત્ | સલક્ષ્મણસીતઃ રામઃ વેગેન
અયોધ્યાયાઃ બહિઃ જગામ તસ્મિન્ દિને અયોધ્યાયામ્ એકસ્મિન્
અપિ ગૃહે ન અગ્નિઃ પ્રદીપ્તઃ, ન વા દીપઃ પ્રજ્વલિતઃ ન વા
અન્નમ્ અપચ્યત | શુષ્કજલા તટિની ઇવ સા નગરી શૂન્યા
લક્ષ્યતે સ્મ | નગરાત્ બહિઃ આગતઃ શ્રીરામઃ અયોધ્યોન્મુખો
ભૂત્વા નગરદેવતાં પ્રણમામ, નગરસીમાપર્યન્તમ્
આયાતાન્ નગરજનાન્ ચ આમન્ત્રયામાસ | પશ્ચાત્ રથઃ
પુનઃ પુરતઃ પ્રસ્થિતઃ |
ક્રમેણ શ્રીરામઃ ગઙ્ગાતીરે શૃઙ્ગવેરપુરં પ્રાપ |
નિષધાધિપતિઃ ગુહઃ તેષાં સ્વાગતં વ્યાજહાર | રામ-
લક્ષ્મણસીતાઃ તાં યામિનીં ઇડ્ગુદીવૃક્ષસ્ય અધસ્તાત્ નિન્યુઃ |
અન્યેદ્યુઃ પ્રાતઃ ગુહઃ નૌકામેકામ્ અસજ્જયત્ | શ્રીરામઃ
સુમન્ત્રમ્ અયોધ્યાં પ્રતિ પ્રેષયાઞ્ચકાર સ્વયં ચ
સીતાલક્ષ્મણાભ્યાં સહ નૌકામ્ આરુરોહ | નૌકાં
ચાલયન્તઃ નાવિકાઃ ગાતુમ્ આરભન્ત -
નિષાદરાજો ગુહ : નાવિકાશ્ચ
હે નૌકે મા ગમઃ પ્રતીપં ગઙ્ગે મા ધારય પૂરમ્ |
રામનામ ગાયન્તો રામં નિર્ગમયામોઽપરતીરમ્ ||
જય ગઙ્ગે જય જહ્નુસુતે,
જયજય રામ દશરથે
દુર્દૈવસ્યાઘાતમિમમ્
પરિહરામ વિપ્લવમેઘમ્
સ્વભાગ્યમસ્મત્ પ્રેષયામહૈ સ્વહસ્તેન વયમતિદૂરમ્ || ૧
શ્રીવિષ્ણોરવતારોઽયમ્
કુરુતે ભક્તં ભવપારમ્
તારયામહે તારકમેનં તત્સ્પર્શેણ તરામ વયમ્ || ૨
યત્ર રાઘવઃ પ્રવર્તતે
દાક્ષણદિગ્ સા પ્રવર્ધતે
અત્રાઽયોધ્યા ભવેદહલ્યા તત્ર વર્ત્સ્યતે કલ્પવનમ્ || ૩
ધર્મપરાયણરામોઽયમ્.
અઙ્ગીકુરુતે વનવાસમ્
વયમપિ તસ્યાનુયાયિનઃ કિં નાચરામ નિજકર્તવ્યમ્ ?૪
અતિથિરસ્તુ વા રામસ્તમ્
નયામ નાવા પરતીરમ્
સદ્ વાઽસદ્ વા રામ ઈક્ષતાં વયં કુર્મહે નિજકાર્યમ્ || ૫
ગઙ્ગે મઙ્ગલયોગોઽયમ્.
ભગીરથેનાનીતા ત્વમ્
તસ્ય વંશજં નયસિ વિધાતું દક્ષિણદેશં સ્મરણીયમ્ || ૬
પૂતા ગઙ્ગા, પૂતમિદમ્
રામપ્રભુનામસ્મરણમ્
પ્રવાસમેનં ત્રિદોષાન્તકં વયં સ્મરામશ્ચિરકાલમ્ || ૭
૧૯
BACK TO TOP
૨૦ રચ્યતામત્ર લક્ષ્મણ ઉટજમ્
’રામનામ ગાયન્તો રામં નિર્ગમયામઽપરતીરમ્ઽ
એવં ગાયન્તઃ નાવિકાઃ શ્રીરામં ગઙ્ગાપારમ્ અનયન્ |
તતઃ પરં રામલક્ષ્મણસીતાઃ દિનસમયે માર્ગમ્ આક્રમન્ત
નિશાઃ ચ કસ્યચિત્ વૃક્ષસ્ય અધઃ પર્ણશય્યાયામ્ અનયન્ |
અથ એકસ્મિન્ દિને સાયંકાલે તે ભરદ્વાજમુનેઃ આશ્રમં પ્રાપ્તાઃ |
ભરદ્વાજઃ તેભ્યઃ ’ચિત્રકુટઃ પર્વતઃ નિવાસાર્થં યોગ્યઃઽ ઇતિ
કથયિત્વા તન્માર્ગમપિ આદિદેશ | મુનિવર્યમ્ આપૃચ્છ્ય રામાદયઃ
ચિત્રકુટં પ્રતિ પ્રતિષ્ઠિરે |
માર્ગે નાનાવિધાન્ અપરિચિતાન્ લતાકુસુમવૃક્ષાન્
પૃચ્છ્યન્ત્યાઃ સીતાયાઃ કુતૂહલં શ્રીરામઃ અશમયત્ |
લક્ષ્મણઃ કુસુમસ્તબકાન્ ભ્રાતૃજાયાયૈઃ અયચ્છત્ |
એવં વનાન્તરાણિ આક્રમ્ય તે ચિત્રકુટં પ્રાપ્નુવન્ | તત્ર કઞ્ચિત્
સમતલં રમણીયં પ્રદેશં વીક્ષ્ય તમ્ અઙ્ગુલ્યા દર્શયન્
શ્રીરામઃ લક્ષ્મણં પ્રાહ -
શ્રીરામઃ -
રચ્યતામત્ર લક્ષ્મણ ઉટજમ્
ઇહ મન્દાકિન્યાસ્તટનિકટમ્ ||
ચિત્રકુટોઽયં નનુ તપોવનમ્
વસતીહ ચ સાધકમુનિવૃન્દમ્
અવલોકય સખિ, જાનકિ સર્વમ્
આર્તવી શ્રીર્મનો હરતીયમ્ || ૧
ફુલ્લપાશા બિલ્વા વિનતાઃ
ભલ્લાતાઃ ફલભારેણ નતાઃ
પ્રાયો નૈતે મનુજસ્પૃષ્ટાઃ
ન ચ લતાલિઙ્ગનં ક્વ નુ શિથિલમ્ || ૨
સુમવર્ણાનાં ગણના ગહના
ગન્ધાસ્તેષાં નામાતીતાઃ
સ્વયં વર્ધતે નીરવશોભા
શ્રૂયતે તદ્યદા કલવિરુતમ્ || ૩
ક્વચિત્ પિકાનાં મધુરકૂજનમ્
મયૂરો રવં કુરુતે પરુષમ્
વહન્ કલાપે રત્નનિધાનમ્
મિશ્રિતૌ વટતરૌ સ્વર એવમ્ || ૪
મધુનઃ કોશો વિટપે વિટપે
તતો બિન્દુશો મધુ સ્યન્દતે
વનસંજીવકમમૃતમ્ કલશે
રક્ષન્તિ મક્ષિકા અનવરતમ્ || ૫
લક્ષ્મણ, દક્ષો ભવ, સજ્જસ્ત્વમ્
સત્ત્વં નિમિષે દૃષ્ટમદૃષ્ટમ્
સિદ્ધમસ્તુ તે સદૈવાયુધમ્
વનમિદં શ્વાપદૈરુપસૃષ્ટમ્ || ૬
લતિકા કલિકા ઇહ સીતાર્થમ્
ભક્ષ્યમાવયોસ્તથા શરાર્થમ્
વનેઽત્રોભયં સમમુપલબ્ધમ્
નનુ મુહૂર્તે શુભેઽત્રાગમનમ્ || ૭
આનય ઘનકાષ્ઠાનિ ત્વરિતમ્
રચયાવોટજમત્ર સુરૂપમ્
સ્તૃણવાવોપરિ પર્ણાનિ તૃણમ્
આલિખાવામ્બરે વરચિત્રમ્ || ૮
૨૦
BACK TO TOP
૨૧ સોઽબ્રવીદન્તે મામેવમ્
’રચ્યતામત્ર લક્ષ્મણ ઉટજમ્ | ઽ
ઇતિ આદેશમ્ અનુસૃત્ય સૌમિત્રિઃ શાખાપલ્લવાન્
સમાનયત્ | તૈઃ ચિત્રકુટે રામાશ્રમઃ સિદ્ધઃ | કમપિ
કૃષ્ણમૃગં ભૃષ્ટ્વા શ્રીરામઃ નૂતનસ્ય નિવાસસ્થાનસ્ય
સમન્ત્રકાં વાસ્તુશાન્તિં વિદધે | તતઃ તે પર્ણકુટિં પ્રાવિશન્ |
અથ અયોધ્યાં પ્રતિનિવૃત્તઃ સુમન્ત્રઃ રામેણ વિના
શૂન્યં રાજપ્રાસાદમ્ અધોમુખઃ પ્રાવિશત્ | તમ્ આગતં
જ્ઞાત્વા દશરથઃ સાશ્રુનયનઃ કમ્પમાનૈઃ શબ્દૈઃ
અપૃચ્છત્, ’કથય રે સુમન્ત્ર, ગમનસમયે કિમવદત્
મે રામઃ ?ઽ ઇતિ |
સુમન્ત્રઃ -
અવન્દે યાવત્ શ્રીરામમ્
સોઽબ્રવીદન્તે મામેવમ્ ||
સુમન્ત, ગચ્છાઽયોધ્યાં ત્વરિતમ્
તાતેભ્યો નો નિવેદ્ય કુશલમ્
પ્રણમ મત્કૃતે પદં તદીયમ્
વન્દ્યૌ ચરણૌ શ્રીતાતાનાં, નનુ તીર્થસ્નાનમ્ || ૧
અન્તર્ભુવને માતરાવુભે
સ્યાતાં નિતરાં શોકવિહ્વલે
સાન્ત્વય ધીરૈર્વચનૈરેતે
નિવેદ્ય તાભ્યાં સુખમસ્માકં, શમય તદીયશુચમ્ || ૨
કથય જનન્યૈ હે સુમતે ત્વમ્
’સુખિની સીતા કુશલી ચાહમ્
પૂજય નિત્યમ્ હુતાશનં ત્વમ્
મુનિવરઘોષિતસામ્નઃ શ્રવણં, કુરુ માતઃ સતતમ્ || ૩
વિસ્મર માતસ્તવ જ્યેષ્ઠત્વમ્
સપત્ન્યા કુરુ પ્રિયમાચરણમ્.
પતિપૂજાયાં ભવ મગ્ના ત્વમ્
નાસ્તિ ત્વદન્યત્ વિશ્રામાર્થં, તસ્ય તથા સ્થાનમ્ || ૪
રાજધર્મમપિ સ્મર જનનિ ત્વમ્
વયો ન રાજ્ઞો વા ગુણરૂપમ્
પ્રકટય ભરતે નિત્યમાદરમ્ઽ
પ્રાર્થય સુમતે વિનયેનૈતાં મદ્વચનેનેદમ્ || ૫
વદ ગત્વા ત્વં કુમારભરતમ્
’ભવ યુવરાજઃ સ્વીકુરુ દણ્ડમ્
કુરુ પ્રજાયાં સ્નેહમખણ્ડમ્
નિઃસ્પૃહમનસા સ્વકર્મ કુર્વન્નનુભવ સુખમનિશમ્ || ૬
શિરસિ પિતુસ્તે પ્રસાદછત્રમ્
પાલય વચનં તસ્ય યથાર્થમ્
નય સાર્થકતાં તદ્વાર્ધક્યમ્
પ્રશાસ્ય સનયં યશો દિગન્તં, પ્રાપય રઘુવંશમ્ || ૭
હે ધીમન્, તે કિં કથનીયમ્
સકલં જાનન્નુદારધીસ્ત્વમ્
અવેક્ષ્ય માતુર્મમ સુતવિરહમ્
તસ્યૈ ભાવય વર્તનેન તે, રામો ભરતોઽયમ્ઽ || ૮
એવં વદતસ્તસ્ય સુવદનમ્
અભવદ્દીનં સબાષ્પનયનમ્
અદ્યાપીક્ષે કરુણં દૃશ્યં
ગઙ્ગાતીરે સીતારામૌ સ્થિતૌ સસૌમિત્રમ્ || ૯
૨૧
BACK TO TOP
૨૨ દશદિશં તિમિરમયં જાતમ્
’સોઽબ્રવીદન્તે મામેવમ્ઽ
એવં સુમન્ત્રાત્ શ્રીરામસ્ય સન્દેશં શ્રુત્વા મહારાજસ્ય
દશરથસ્ય અવસ્થા પરમકરુણા જાતા | નયનાભ્યામ્ અવિચ્છિન્નઃ
અશ્રુપાતઃ અવહત્ | શ્વાસોચ્છ્વાસસ્ય ગતિઃ અવર્ધત | શોકાતિશયેન
કણ્ઠઃ અપિ નિરુદ્ધઃ | આત્મનિ એવ સન્તપ્તઃ ઇવ સઃ હસ્તૌ ઉત્ક્ષિપ્ય કિમપિ
પ્રલપિતુમ્ આરભત | પ્રાસાદસ્થાઃ સર્વે જનાઃ, તિસ્રઃ અપિ દેવ્યઃ ચ
તત્ર સમાયાતાઃ | સસંભ્રમમ્ ઉત્થિતઃ રાજા સ્વસન્તુલનં વિહાય
પુનરપિ સ્વસ્થાને ન્યપતત્ | સંભ્રમાવસ્થાયામ્ એવ સઃ આત્મગતમ્
ઇવ સાવેશં વક્તુમ્ આરેભે -
રાજા દશરથઃ -
દશદિશં તિમિરમયં જાતમ્
પ્રભવતિ વિકલા તનુર્ન દાતું પ્રાણસ્યાધારમ્ ||
નનુ સ્મર્યતે શ્રાવણોઽધુના
સ શબ્દવેધો દારુણમૃગયા
યદા હતોઽસૌ બ્રાહ્મણો મયા
તદન્ધજનકસ્ય વેદ્મિ દુઃખં નન્વદ્યાનન્તમ્ || ૧
અન્ધસ્ય ચ વાગસૌ કમ્પિતા
યમદૂતાનાં શઙ્ખો ભૂત્વા
કર્ણે મમ ગર્જતીવાધુના
સુતસ્ય વિરહાત્ સ ઇવ મ્રિયેઽહં તૃષાર્તવન્નૂનમ્ || ૨
વિના શીતલં રામસ્પર્શમ્
અતૃપ્તમેતદ્ દગ્ધજીવનમ્
ન દર્શનં વા ન સમ્ભાષણમ્
મયૈવ ત્રાતા પ્રિયઃ સુતો મેઽપવાહિતો વિપિનમ્ || ૩
ન મૃત્યુસમયે રામદર્શનમ્
કિમાયુષા ?નન્વાત્મવઞ્ચનમ્
ત્યજતિ ન જીવોઽદ્યાપિ બન્ધનમ્
અપિ મે સઞ્ચિતમપાવરિષ્યતિ મોક્ષસ્ય દ્વારમ્ || ૪
રાઘવસ્ય મે કુણ્ડલાઙ્કિતો
નયનનન્દદઃ શ્રીમુખચન્દ્રો
ઉદયમેષ્યતે તિમિરે કિમસૌ
મયિ પાપાત્મનિ સેક્ષ્યતિ કિં વા રશ્મિમયં તુહિનમ્ || ૫
અઘટિતમધુના ભવિષ્યતિ કથમ્
સ્વર્ગસુખં ખલુ મયા વિહીનમ્
શૃણુ દુર્વૃત્તે કૈકેયિ ત્વમ્
પ્રહાસ્યસિ ત્વં ભાગ્યેન સમં ક્ષણેન સૌભાગ્યમ્ || ૬
સીતારામૌ પ્રપશ્યન્તિ યે
ભવન્તિ દેવાસ્તે નરલોકે
અતોઽધિકં કિં સ્વર્ગીયસુખે ?
રામાગમનં ભૂયોઽપિ કદા, દૈવ !તવ જ્ઞાતમ્ || ૭
શ્રી રામ - શ્રી - રામ - રામ
ક્ષમસ્વ મામધુના કૌસલ્યે
ક્ષમસ્વ સુતવત્સલે સુમિત્રે
ક્ષમસ્વ સતિ, દેવતે, ઉર્મિલે
ક્ષમસ્વ જનતે ગચ્છન્તં માં સુખદુઃખાતીતમ્ || ૮
ક્ષમસ્વ જનકં હે રઘુનન્દન
પતિતોદ્ધારક મેઘશ્યામલ
સીતે, લક્ષ્મણ, હે રામાનુજ,
ગઙ્ગોદકવત્ ભવતુ મુખે મે વો જયજયકારમ્ || ૯
૨૨
BACK TO TOP
૨૩ માતા ન વૈરિણી ત્વમ્
’દશદિશં તિમિરમયં જાતમ્ | ઽ
એવં વિલપન્ એવ દશરથઃ પઞ્ચત્વં ગતઃ | સકલં
નગરં શોકમયં જાતમ્ | વસિષ્ઠાદયઃ આત્માનં સંયમ્ય,
ભરતં નન્દિગ્રામાત્ આનાયિતું દૂતાન્ પ્રેષયામાસુઃ |
તથાપિ ભરતાય દશરથનિધનસ્ય વાર્તા હેતુતઃ ન કથિતા |
ભરતસ્તુ ’બહુધા શ્રીરામસ્ય રાજ્યાભિષેકપ્રયોજનેન
એવ અહં ત્વરયા આહૂતઃ | ઽ ઇતિ ચિન્તયન્ સત્વરમ્ અયોધ્યાં પ્રાપ્તઃ |
સા નૃપહીના નગરી તસ્મૈ કરુણગમ્ભીરા શોકાર્તોદાસા
અભાસત | યદા સઃ કૈકેયીમ્ ઉપાગચ્છત્, તદા સા તસ્મૈ
સકલં વૃત્તાન્તં ન્યવેદયત્, રાજ્ઞઃ ઔર્ધ્વદેહિકં સંસ્કારં
સમાપ્ય રાજપદં ગ્રહીતું ચ તમ્ આજ્ઞાપયત્ | તથાપિ
કૈકેય્યાઃ તત્ સ્વાર્થપરં વચનં શ્રુત્વા ભરતઃ આત્મનઃ
ક્રોધં નિયન્તુમ્ ન અશક્નોત્ | સઃ કૈકેયીં ઉપાલભમાનઃ પ્રાહ -
ભરતઃ -
માતા ન વૈરિણી ત્વમ્ ||
અશ્વપતેસ્ત્વં ભવસિ ન દુહિતા ન વાઽસિ મે માતા
કુતો જાયતે પ્રવર્ધતે વા સતાં કુલે કૃત્યા ?
પતિવ્રતાકા સ્વયં નાશયેત્ કદાપિ ભર્તારમ્ ?૧
તરું સશાખં નિપાત્યેહસે કથં તતઃ સુફલમ્ ?
સ્તોષ્યન્તીદં ભૃશં ચારણા આત્મનાશિતત્ત્વમ્
સ્વીકુર્વે શાસનં ત્વદર્થે ભવતુ યશો દ્વિગુણમ્ !૨
વનં પ્રાહિણોર્મદીયબન્ધું સ્વર્ગં મે પિતરમ્
રામાય ચ વલ્કલં દદત્યાઃ કરદાહો ન કથમ્ ?
મા તિષ્ઠેહ ક્ષણમપિ દુષ્ટે, શીઘ્રમપેહિ વનમ્ || ૩
આધારો ન ચ કુતો દૃશ્યતે ભરતોઽનાથોઽયમ્
નિપુત્રિકે ત્વં વિચર ગૃહીત્વા વિધવાપરિધાનમ્
છાયાઽપિ ચ તે સ્પૃશતુ ન સદનં કિં વા સિંહાસનમ્ || ૪
દર્શનેન તે ભવતિ તૃશાર્તા ખડ્ગસ્ય ચ ધારા
કથં વિધાસ્યે ત્વયિ પ્રહારં ત્વં તુ રામમાતા
માતરાવુભે ગણયિષ્યેતે મામેવ કુપુત્રમ્ || ૫
કથં નુ શમયે શબ્દેનાહં કૌસલ્યાશોકમ્
સુમિત્રા તુ સા ધ્રુવં ગણયતે વિશ્વમિદં શૂન્યમ્
કૈરિવ વચનૈરહં સાન્ત્વયેઽયોધ્યાનગરજનમ્ ?૬
રામાભાવે વનાદપીદં સદનં શૂન્યતરમ્
રામં પ્રત્યાનયામિ ગેહં વિચિત્ય પ્રતિવિપિનમ્
ન કોઽપિ કુર્યાન્નિશ્ચયસ્ય મે કમપિ પ્રતિરોધમ્ || ૭
એહિ સુમન્ત્રક, આદેશય નશ્ચતુરઙ્ગં સૈન્યમ્
રામાન્વેષણપરા લક્ષશો યન્તુ દૃશસ્ત્વરિતમ્
વેદવિદસ્તેઽનુયાન્તુ મુનયસ્તથાઽભિષેકાર્થમ્ || ૮
યત્રાઽપિ સ્યાત્ રામસ્તસ્મૈ દેયં તન્મુકુટમ્
ઇતઃપરં મે તદેવ સાધ્યં તદેકમેવેષ્ટમ્
કાલરાત્રિવત્ વિચરેહ ત્વં ક્રન્દન્તી પરુષમ્ || ૯
૨૩
BACK TO TOP
૨૪ પ્રેષયસ્વ જાનકીમાશ્રયાય ગહ્વરમ્
’માતા ન વૈરિણી ત્વમ્ઽ ઇતિ કઠોરૈઃ શબ્દૈઃ કૈકેયીં
નિર્ભર્ત્સ્ય ભરતઃ અયોધ્યાયાઃ રામદર્શનાર્થમ્ નિષ્ક્રાન્તઃ |
સઃ શ્રીરામવત્ તાપસવેષં પરિદધૌ | તેન સહ
ચતુરઙ્ગબલં, નગરજનાઃ, કૌસલ્યા સુમિત્રા ચ પ્રસ્થિતાઃ |
યેન પથા રામસીતાલક્ષ્મણાઃ ગતાઃ તેનૈવ પથા જનસાગરઃ
અયમ્ પ્રસ્થિતઃ | ભરદ્વાજાશ્રમે ’રામઃ સંપ્રતિ
ચિત્રકૂટપર્વતે અવતિષ્ઠતેઽ , ઇતિ વિજ્ઞાય
ભરતઃ તં પર્વતં પ્રતિ ગન્તું પ્રચક્રમે |
તત્ર ચિત્રકૂટપર્વતે પર્ણકુટીપરિસરે રામાદયઃ વિહરન્તિ
સ્મ | સહસા ઉત્તરસ્યાં દિશિ ધૂલિસ્તમ્ભાઃ ગગને ઉત્થિતાઃ | તથા
ચ વિવિધસ્વરાણાં કલ્લોલઃ શ્રુતઃ | તદા સદાસાવધાનઃ
વીરબાહુઃ લક્ષ્મણઃ શ્રીરામં સસંભ્રમં પ્રાહ . |
લક્ષ્મણઃ -
પ્રેષયસ્વ જાનકીમાશ્રયાય ગહ્વરમ્
રામ રક્ષ દક્ષતામુદ્યમસ્વ કાર્મુકમ્ ||
મેઘનાદવત્ ધ્વનિઃ શ્રૂયતે વનાન્તરે
ભક્ષ્યભાગમપજહન્ શ્વાપદઃ પલાયતે
કમ્પિતાઙ્ગશાવકં સમ્ભ્રમેણ વાશ્યતે
ધૂલિકા નભોગતા, કિમપિ સૈન્યમાર્જતે
ચિહ્નમપિ ન દૃશ્યતાં શામયસ્વ પાવકમ્ || ૧
ઉત્તરેણ સંસ્થિતો ગણઃ સ કેન હેતુના
દૃશ્યમેવ તન્મયા તાલવૃક્ષમૃચ્છતા
નિર્જનં કુતો વનં કોઽભિયાતિ વૈ વૃથા
તાલતરુતલેઽસ્તુ જ્યા ધનુષિ નિપુણમાતતા
દૃશ્ય એવ રિપુવરો વાઞ્છ્તીહ યો રણમ્ || ૨
સૈનિકા વ્રજન્તિ ધાવન્તિ હસ્તિનો હયાઃ
સ્વેદક્લિન્નવાહકા રથસ્થિતા મહારથાઃ
કોઽયમેષ ઉત્થિતો દૃશ્યતે રથે યુવા
ત્વમિવ દાર્ઘબાહુકઃ શ્યામલોઽપ્યયં તથા
કિં રણાય મૃગયતે બન્ધુરેવ બાન્ધવમ્ ?૩
ભીરુભરત ઈહતે કિં નુ બન્ધુનો વધમ્ ?
સમીપમેત્વયં પુનશ્છિનદ્મિ તસ્ય મસ્તકમ્
જન્મદાઽસ્ય વીક્ષતાં છિન્નસુતકલેવરમ્
નિકટમેવ શ્રૂયતે વાજિવલ્ગિતં દ્રુતમ્
અવસરોઽયમાગતો યોક્તુમસ્ત્રપાટવમ્ || ૪
એકલઃ સ્થિતોઽહમાયાત્વસીમિતં બલમ્
લોકપાલકો નવો નિર્બલો જનોઽપ્યયમ્
ન ક્ષમેત સઙ્ગરેઽનાથમપિ હિ બાલકમ્
ક્ષત્રિયસ્ય ધર્મજં કર્મ રિપુનિષૂદનમ્
યોઽપિ દૃશ્યતેઽગ્રતસ્તં નયામિ રૌરવમ્ || ૫
મન્યુરેષ વર્ધતે સંયતોઽપિ સન્તતમ્
જન્મ રાઘવસ્ય કિં સોઢુમાપદાપદમ્
પાપમુક્તમેકદા ભવતુ મેદિનીતલમ્
ભરતખણ્ડમશ્નુતાં રામરાજ્યસમ્પદમ્
ધર્મરક્ષણક્ષણે દુર્જયો હરેરહમ્ || ૬
૨૪
BACK TO TOP
૨૫ દૈવજાનિ દુઃખાનીતિ ન દોષો નરાણામ્
’રામ રક્ષ દક્ષતામુદ્યમસ્વ કાર્મુકમ્ઽ
ઇતિ શ્રીરામં વિજ્ઞાપયન્ લક્ષ્મણઃ યદા ક્રોધેન ભરતમ્
અભ્યધાવત્, તદા શ્રીરામઃ તમ્ અસાન્ત્વયત્ | ભરતઃ
રામાશ્રમં પ્રાવિશત્, રામસ્ય ચરણૌ ચ દૃઢમ્
અગૃહ્ણાત્ | રામઃ અપિ તં દૃઢમ્ આશ્લિષ્ય તસ્ય કુશલં
પપ્રચ્છ | ભરતઃ સાશ્રુનયનઃ પિતૃનિધનવાર્તાં
રામચન્દ્રાય આશશંસે | સકલમપિ આશ્રમપદં
શોકચ્છાયાયાં નિમગ્નમ્ | શ્રીરામેણ યથાશક્યં
પિતૃશ્રાદ્ધં નિર્વાહિતમ્ | ભરતસ્તુ વારં વારં શ્રીરામમ્
અવદત્, ’હે રામ, મમ માતુઃ મૂઢતયા પિતુશ્ચ
જાયાધીનતયા એષઃ વનવાસઃ તવ ભોક્તવ્યઃ અભવત્ | ઽ
તદા શ્રીરામઃ તં સાન્ત્વયન્ આહ -
શ્રીરામઃ -
દૈવજાનિ દુઃખાનીતિ ન દોષો નરાણામ્
પરાધીનમસ્મિન્ ભુવને જીવનં જનાનામ્ ||
વર્તતે ન કૈકેય્યા વા પિતુર્વાઽત્ર દોષો
વિવાસનં રાજ્યત્યાગઃ કર્મણાં વિપાકો
વિલસિતં હિ ખલ્વેતન્મે પૂર્વસઞ્ચિતાનામ્ || ૧
અન્ત ઉન્નતેઃ પતનેઽસ્મિન્નિયત એવ લોકે
સંગ્રહોઽપિ સકલો બન્ધો નશ્યતીહ ચાન્તે
વિયોગાય મિલનં નિયમો ધ્રુવોઽયં ધરાયામ્ || ૨
જન્મનૈવ સહજં મરણં દ્વન્દ્વમિદમભેદ્યમ્
દૃશ્યતે, ભાસતે, યદ્વા, નશ્વરં ચ વિશ્વમ્
વ્યર્થ એવ તવ શોકોઽયં સ્વપ્નગતફલાનામ્ || ૩
સ્વર્ગતિં પ્રયાતસ્તાતો બન્ધુરપિ વિવાસમ્
યદ્યપીદમભવત્સહસા તન્ન તર્કહીનમ્
કુણ્ઠિતસ્તુ વિદુષાં તર્કો મરણકલ્પનાયામ્ || ૪
જરામરણવ્યાધિભ્યો વા વિમુક્તઃ કદા કો
દુઃખમુક્તમુપભુઙ્ક્તે વા જીવનં કદા કો
વર્ધતે તુ યત્તત્સકલં ક્ષીયતે ક્ષમાયામ્ || ૫
કાષ્ઠમેકમુદધાવપરં યથા સમેયાતામ્
વેલયા વિભક્તે ચૈતે ન ભૂયો મિલેતામ્
ક્ષણિક એવ બન્ધો, બન્ધો !તથા માનવાનામ્ || ૬
અલં બાષ્પપાતેનાઽલં માર્જયસ્વ નેત્રે
દિશાવાવયોરત્યન્તં માર્ગયોર્વિભિન્ને
રંક એવ વન્યોઽહં ત્વં નૃપસ્ત્વયોધ્યાયામ્ || ૭
મા યતસ્વ વિનિવર્તયિતું મા વૃથા હઠેન
અનુષ્ઠાય પિતુરાદેશં કૃતાર્થૌ ભવેવ
ધારયસ્વ નૃપવેષમલં વાસસા મુનીનામ્ || ૮
ચતુર્દશાબ્દાનામેષામેત્ય નાવસાનમ્
અયોધ્યાં નિવર્તે નાહં પ્રતિજ્ઞા ત્રિવારમ્
સામ્પ્રતં ત્વમેકઃ સ્વામી સમ્પદો રઘૂણામ્ || ૯
એતુ મા પુનઃ કોઽપ્યેતત્કાનનં સુદૂરમ્
પ્રજાગર્તિ ભવતાં સ્નેહો મનસિ મે પ્રસક્તમ્
નયોત્કર્ષસીમાં ચરમામયોધ્યાપ્રતિષ્ઠામ્ || ૧૦
૨૫
BACK TO TOP
૨૬ દેહિ બન્ધો, પાદુકે તે
’પરાધીનમસ્મિન્ ભુવને જીવનં જનાનામ્ઽ
ઇતિ યદ્યપિ શ્રીરામઃ પુનઃ પુનઃ ભરતમ્ ઉપાદિશત્,
તથાપિ ભરતસ્ય નેત્રયોઃ અશ્રુપાતઃ અનવરતં પ્રવૃત્તઃ |
સઃ ભૂયઃ ભૂયઃ શ્રીરામં સાગ્રહં વિનિવર્તયિતું
પ્રાયતત | ભરતેન સહ સમાગતાઃ મુનિજનાઃ અપિ શ્રીરામં
તથૈવ પ્રાર્થયન્ત | તથાપિ શ્રીરામઃ તેષામ્ અભ્યર્થનાં
નમ્રતયા પ્રત્યાદિશત્ | સઃ પુનરપિ ઉક્તવાન્, ’હે ભરત,
પિત્રાજ્ઞયા એવ મદર્થે વનવાસઃ આદિષ્ટઃ, ત્વદર્થે ચ
રાજ્યશાસનમ્ આદિષ્ટમ્ | અતઃ અયોધ્યાં ગત્વા રાજ્યમ્ એવ
ત્વયા શાસિતવ્યમ્ | તદેવ ધર્મ્યં યુક્તં ચ ભવેત્ અહમપિ
પિતૃશાસનમનુસૃત્ય ચતુર્દશ વર્ષાણિ વને ઉષિત્વા
અયોધ્યાં પ્રતિનિવર્તિષ્યેઽ ઇતિ | એતેન રામસ્ય આદેશેન નિરાશઃ
ભરતઃ રામસ્ય પાદુકે સ્પૃષ્ટ્વા કરુણાર્દ્રસ્વરેણ અવદત્ -
ભરતઃ -
તાતહીનો માતૃહીનોઽનાશ્રયો ભરતોઽધુના
દેહિ બન્ધો, પાદુકે તે શ્રૂયતાં મે યાચના ||
કર્તુમુડ્ડાનં નુ મશકો ગરુડ ઇવ કિં શક્યતે ?
કિં ગજોહ્યં ભારમથવા તુરગપૃષ્ઠે ન્યસ્યતે ?
શાસને વા રાઘવાણાં કિં ક્ષમો ભરતસ્તથા ?૧
વંશરીત્યા યો હિ જ્યાયાન્ સ્યાદસૌ સિંહાસને
કિં કનીયાન્ શાસને બત શોભતે જ્યાયાન્ વને ?
ચરણયોર્દાસાય મહ્યં રાજ્યદાનં કિં વૃથા ?૨
તત્પદં ત્યજતા ગૃહીતો યોગિનો વેષો મયા
કૈકયીવત્ કિં નુ જનયે લોકરોષાગ્નિં તથા ?
દીયતે કસ્માદિદં મે શાસનં પરુષં ત્વયા ?૩
સ્થાપયિષ્યે પાદુકેઽહં રાઘવાણામાસને
તે હિ દેવ્યૌ રાજ્યકર્ત્ર્યૌ કોસલાનાં શાસને
ચરણચિહ્ને પૂજયિત્વા ધન્યતા લભ્યા મયા || ૪
નાસ્તિ રામશ્ચરણચિહ્ને સ્તામિમે નૃપમન્દિરે
કુત્રચિન્નિવસામ્યહં વૈ નગરતો દૂરે સ્થલે
સન્ધિકાલે રવિશલાકા સા મદર્થે દીપિકા || ૫
યાવદાગમનં ત્વદીયં દૂરતો રક્ષામિ રાજ્યમ્
ત્વામહં સતતં પ્રતીક્ષે ગણયમાનો વત્સરમ્
રાજ્યમધિતિષ્ઠામિ તોયં કમલદલમિવ સર્વથા || ૬
વચનમનુસારેણ ચરણાવેષ્યતઃ કાલે ન તે
તર્હિ વહ્નૌ તુચ્છકાયસ્તત્ક્ષણં મે હોષ્યતે
એષ શપથો મૃત્તિકેયં ચરણયોઃ શિરસા ધૃતા || ૭
૨૬
BACK TO TOP
૨૭ કોઽસિ રે યુવરાજઃ કથય મે
’દેહિ બન્ધો, પાદુકે તે, પૂર્યતાં મે યાચનાઽ
ઇતિ ભરતસ્ય પ્રાર્થનામ્ અવધીરયિતું શ્રીરામઃ ન
શશાક | શ્રીરામસ્ય ચરણધૂલિપરિપ્લુતે સુવર્ણમણ્ડિતે
પાદુકે ગજપૃષ્ઠે સંસ્થાપ્ય ભરતઃ તે સસમારોહમ્
અયોધ્યામ્ આનીતવાન્ | તે પાદુકે એવ સિંહાસને સ્થાપયિત્વા
ભરતઃ રાજ્યશાસનં કર્તુમ્ આરેભે |
શ્રીરામઃ તુ ચિત્રકૂટં પરિત્યજ્ય પ્રવસન્ દક્ષિણદિશં
પ્રતસ્થે | માર્ગે રામલક્ષ્મણૌ વિરાધં નામ રાક્ષસં
જઘ્નતુઃ, શરભઙ્ગાશ્રમં ચ ગત્વા સ્વર્ગગામિનઃ તસ્ય
દર્શનં ચક્રતુઃ | તત્ર કેચન મુનયઃ શ્રીરામં વ્યજ્ઞાપયન્, ’
આશ્રમવાસિનઃ જનાઃ રાક્ષસૈઃ ભૃશં પીડિતાઃ | ભવન્તૌ
ક્ષત્રિયૌ રાજપુત્રૌ સ્થઃ | અતઃ ભવદ્ભ્યાં ધાર્મિકાનાં જનાનાં
પરિત્રાણં કર્તવ્યમ્ઽ ઇતિ | તદા રામઃ સવિનયં તથાપિ સનિર્ધારમ્
અવદત્, ’તપસ્વિજનાન્ પીડયતાં રક્ષસાં નિર્દાલનમ્
અહમ્ અવશ્યં કરોમિ | ભવન્તઃ નિઃશઙ્કાઃ ભવન્તુઽ ઇતિ | એવં
મુનિજનાન્ પ્રતિશ્રુત્ય શ્રીરામઃ માર્ગક્રમણં પુનરારેભે |
તત્પશ્ચાત્ તે ત્રયોઽપિ પઞ્ચાપ્સરસરોવરે નામ્નિ પ્રદેશે
દશવર્ષાણિ સાનન્દં ન્યવસન્ | તતઃ સુતીક્ષ્ણસ્ય ઋષેઃ
આદેશાત્ તે અગસ્ત્યાશ્રમં પ્રતિ પ્રાતિષ્ઠન્ત | સુતીક્ષ્ણઃ ચ
અગસ્ત્યઃ ચ રામલક્ષ્મણાભ્યાં દિવ્યાયુધાનિ દદતુઃ |
દશવર્ષાણાં પશ્ચાત્ તે ત્રયઃ અપિ ગોદાવર્યાઃ તીરે
પઞ્ચવટીં નામ પ્રદેશં પ્રાપુઃ | તસ્મિન્ વિલોભનીયે પ્રદેશે
તેષાં પર્ણકુટિઃ નિતરામ્ અશોભત | અથૈકદા અસ્યાઃ પર્ણકુટેઃ
અઙ્ગણે તેષુ ત્રયેષુ અપિ વાર્તાલાપે નિમગ્નેષુ સત્સુ કાચિત્ અદ્ભુતા
લલના તત્ર આગચ્છત્ | અભિસારુકેવ નાનાવિભ્રમાણિ દર્શયન્તી,
શ્રીરામં કામુકૈઃ કટાક્ષૈઃ અવલોકયન્તી સા સુચારુરવેણ તમ્ આહ -
શૂર્પણખા -
કોઽસિ રે યુવરાજઃ કથય મે
સ્વીકુરુષ્વ માં તનૂરર્પિતા મમ શ્યામલ, ભવતે ||
તવ સ્વરૂપે રાજલક્ષણમ્
શ્રવણેઽપિ ચ રુદ્રાક્ષભૂષણમ્
યદ્યસિ યોગી કથમભિતસ્ત્વાં પરિવારો રમતે ?૧
કેન હેતુના ચરસિ વને ત્વમ્ ?
વિનોદેન વા હસસિ કિમર્થમ્
અત્રાઽસ્માકં શાસનમમિતં કિં ન ચ જ્ઞાતં તે ?૨
શૂર્પણખાઽહં રાવણભગિની
નન્વહમેતદ્વનસ્વામ્
નાનારૂપાણ્યાદાયાઽહં વનાદ્ વનં વિહરે || ૩
અહં તવ કૃતે જાતા તરુણી
ષોડશવર્ષા મધુરભાષિણી
દર્શનેન તે મનસિ પ્રબુદ્ધો મદનો હુઙ્કુરુતે || ૪
અધરસ્ય તે પાટલરાગમ્
રહસિ નિપાતું પ્રકામયેઽહમ્
અપ્યવતીર્ણો મૂર્તો મદનસ્ત્વમનઙ્ગસ્મરણે || ૫
અહં ન જાને નૃપં દશરથમ્
કામયે પરં તદીયતનુજમ્
પ્રાણેશો મે ભવ હે રાઘવ, ગૃહસુખમશ્નુવહે || ૬
કૃશા કુરૂપા ભાર્યેયં તે
તવ ન ચ સદૃશી, ત્યજ તાં દૂરે
તવ નિકટેઽહં નાશયામિ તાં નૂનં ક્ષણમાત્રે || ૭
મમ સાન્નિધ્યે વસન્નવિરતમ્
પાલય તત્, તે ભાર્યૈકત્વમ્
આશ્લેષેચ્છા દૃઢા જાયતે તનૌ ચ મનસિ ચ મે || ૮
૨૭
BACK TO TOP
૨૮ વિરૂપિતેયં શૂર્પણખા
’કોઽસિ રે યુવરાજઃ કથય મેઽ
ઇતિ પૃચ્છન્તીં આત્માનમ્ અભિસરન્તીં તાં શ્રીરામઃ
વિનોદેન પ્રાહ, ’હં તાવત્ એકપત્નીવ્રતં પાલયામિ |
અતઃ નાહં ત્વાં સ્વીકર્તું શક્નુયામ્ | કિન્તુ મમ અનુજોઽયં
નાદ્યાપિ વિવાહિતઃ | તેન સહ વિવાહં કુરુષ્વઽ ઇતિ | તદા
સા મન્દમતિઃ લક્ષ્મણં ગતા | લક્ષ્મણઃ અપિ તાં
હસન્નવદત્, ’ાર્યે, રામસ્ય દાસોઽસ્મ્યહમ્ |
મમ ભાર્યા નામ દાસસ્ય દાસી | તદપેક્ષયા ત્વં
રામસ્યૈવ કનીયસી ભાર્યા ભવ | અથ વા તવ કૃતે સઃ
પ્રથમપત્નીં ત્યજેદપિઽ ઇતિ |
લક્ષ્મણસ્ય પરિહાસમ્ અવગન્તુમ્ અક્ષમા સા
પુનરપિ રામં પ્રત્યવર્તત, અબ્રવીત્ ચ, ’હે રામ,
ભવાન્ સદૈવ મમૈવ ભવતુ એતદર્થમહમ્ એનાં તવ
ભાર્યાં તવ સમક્ષમેવ ભક્ષ્યયામિ | ઽ ઇતિ ઉક્ત્વા સા
સીતામ્ પ્રતિ અભ્યધાવત્ | તદા તુ શ્રીરામસ્ય આજ્ઞયા લક્ષ્મણઃ
તસ્યાઃ કર્ણનાસે ચિચ્છેદ |
તદા દારુણં ક્રન્દન્તી, ભીષણમ્ આક્રોશન્તી સા
સ્વભ્રાતરૌ ખરદૂષણૌ પ્રતિ આગત્ય તાભ્યાં નિજાવસ્થામ્
અદર્શયત્ | તૌ ઉભૌ અપિ રામમ્ અભિદદ્રુવતુઃ | તથાપ્યેકો
રામઃ ખર- દૂષણ- ત્રિશિર- સહિતં ચતુર્દશસહસ્રમિતં
રાક્ષસસૈન્યં નિજઘાન | તદ્ દૃષ્ટ્વા સા શૂર્પણખા
પલાય્ય સ્વબન્ધું લઙ્કાધિપતિં રાવણં જગામ | રાવણસ્ય
પુરતઃ સ્થિત્વા તમ્ અધિક્ષિપન્તી સા પ્રાહ -
શૂર્પણખા -
વિરૂપિતા શૂપર્ણખા તદિદં દાશરથેશ્ચેષ્ટિતમ્
દેહિ રે તસ્મૈ તત્પ્રતિફલમ્ ||
કિમિવ શાસનં કુરુષે રાવણ, કિંવા જનપાલનમ્
રાઘવેણ તે જિતં લીલયા, સકલં દણ્ડકવનમ્
સત્તાન્ધ, ત્વં તદપિ સ્મરસિ ન નિજકર્તવ્યં કથમ્ ?૧
દ્વિદશલોચનૈઃ શૂર્પણખાયા દશા દૃશ્યતામિયમ્
વિક્રમેણ રામસ્ય કમ્પિતં સકલં દિગ્મણ્ડલમ્
અપિ નોદન્તં ગુપ્તચરાસ્તે નિવેદયન્તીદૃશમ્ ?૨
જનસ્થલેઽભૂન્મહાનનર્થઃ ખરદૂષણકન્દનમ્
સહસ્રશો રાક્ષસા વિનિહતાઃ કિં તત્ તવ ભૂષણમ્
જનસ્થલસ્થો યતિઃ સ લભતે સુરવત્ પરિપૂજનમ્ || ૩
પૂજ્યતરો નનુ ત્વત્તો જાતો મનુજસ્તવ શાસને
નિષીદેહ સામાત્યઃ સ્વસ્થો બદ્ધહસ્ત આસને
પ્રખરં તેજસ્તસ્ય ધક્ષ્યતિ શ્વસ્તે સિંહાસનમ્ || ૪
સુદર્શનશરાઘાતાઃ સોઢાસ્ત્વયોરસા રે વૃથા
જિતાશ્ચ દેવા, બલેનોદ્ધૃતા નગાસ્તથા રે વૃથા
અજેયસેનાધ્યક્ષઃ કિમસૌ ધર્મઘ્નસ્ત્વં સ્વયમ્ ?૫
ત્વમેવ કિમસૌ જિત્વાઽઽનીતં યેન ગૃહં પુષ્પકમ્ ?
યેન ચ તદ્વત્ તક્ષકનૃપતેઃ કલત્રમપ્યુપયતમ્ ?
ત્વમેવ કિમસૌ યસ્ય વિદ્યતે કાલાદપિ ન ચ ભયમ્ ?૬
શ્રુણુષ્વ પુનરપિ રામાખ્યાનં મયા યદભિધીયતે
બાણમોક્ષણે કરે તદીયે ચપલા વિદ્યોતતે
મતી રુધ્યતે વિલોક્યામુનઃ શસ્ત્રાસ્ત્રે પાટવમ્ || ૭
રૂપેણાસૌ શ્યામસુન્દરો મન્મથ ઇવ ભૂતલે
સાઽપિ જાનકી તદીયજાયા રત્યા અતિરિચ્યતે
તવાનુરૂપા નિતમ્બિની સા મન્યે નિઃસંશયમ્ || ૮
અપહૃત્યૈનામાનયાનિ તાં ત્વદર્થમિતિ હેતુના
જનસ્થલેઽહં બુદ્ધ્યા તેષાં વન્યં કુટિરં ગતા
શ્રવણનાસિકે છિત્વા તાભ્યાં વિડમ્બિતા ખલ્વહમ્ || ૯
ગચ્છ ગચ્છ રે ગચ્છ સત્વરં જહિ તદ્ બન્ધુદ્વયમ્
આનયેહ તાં પ્રસહ્ય સીતાં યા મામહસત્ સ્ફુટમ્
મામિવ તવ શાસનમપ્યેતૌ વિડમ્બયેતે ધ્રુવમ્ || ૧૦
૨૮
BACK TO TOP
૨૯ આનીય દેહિ મે
’દેહિ રે તસ્મૈ તત્પ્રતિફલમ્ઽ
ઇતિ પુનઃ પુનઃ પ્રચોદિતઃ રાવણઃ રામં યુદ્ધે પરાજિત્ય
સીતામપહર્તું સિદ્ધઃ | અસ્મિન્ ઉપક્રમે તેન મારીચસ્ય સાહાય્યમ્
પ્રાર્થિતમ્ | તથાપિ મારીચઃ રામસ્ય પરાક્રમેણ સુપરિચિતઃ આસીત્ |
સઃ રાવણં પ્રત્યક્ષયુદ્ધાત્ પરાવર્તયત્ | તતઃ કપટેન
શ્રીરામં વઞ્ચયિતું રાવણેન કાચિત્ યુક્તિઃ વ્યરચિ | સઃ
મારીચં સુવર્ણમૃગરૂપં ધારયિત્વા પઞ્ચવટીં ગન્તુમ્
આદિશત્, સ્વયં ચ તસ્ય પશ્ચાદ્ નિભૃતમ્ આગચ્છત્ |
મારીચેન ધૃતં તત્ વિલોભનીયં મૃગરૂપં વિલોક્ય
સીતા ભૃશં મોહિતા | પર્ણશાલાસ્થિતં શ્રીરામમ્ આગત્ય
સા તમાહ -
સીતા -
સુમચયં દધાનાઽપશ્યં સહસૈકમૃગમ્
આનીય દેહિ મે નાથ પ્રિયં તં ત્વરિતમ્ ||
એતસ્ય શૃઙ્ગયો રત્નાનિ વિરાજન્તે
નવમોહનસુમસમસુવર્ણમેતસ્યાઙ્ગે
તત્સુવર્ણેન મે લુબ્ધે ચૈતે નયને
તત્પુચ્છમુચ્ચલચ્છક્રચાપમિવ ભાતમ્ || ૧
આગત્ય ગતોઽસૌ દ્વારમિદં બહુવારમ્
સૌવર્ણપદાઙ્કા અસ્યૈવૈતે નૂનમ્
એતેન વિષાણં રમ્ભાસ્તમ્ભે ઘૃષ્ટમ્
પશ્યતં ભ્રાતરૌ, મૃગં સુવર્ણં કાન્તમ્ || ૨
યાત્યસૌ સવેગં ભુજતિ ગ્રીવાં મન્દમ્
પ્રેક્ષણે વિલસતે મદિરો ભાવો નૂનમ્
તન્મૃગે નાથ મે મનોઽનિવારં સક્તમ્
આલોક્ય મોહિતા તૃણાન્તરે તં હરિણમ્ || ૩
કતિ કથં ગુણાનાં ગણનામસ્ય નુ કુર્વે
બન્ધનં તદીયં કિમશક્યં તે મન્યે
કિં ન ભગ્નં ત્વયા શિવધનુષં નુ મદર્થે
ગમ્યતાં સત્વરં મયા બધ્યતે તૂણમ્ || ૪
કોષેષુ સઞ્ચિતં યદયોધ્યાયાં ધનમ્
તદ્ વને વિચિનુતે તવ ચરણે નિશ્ચિતમ્
આનય પ્રભો ઇહ, કુટિરં તદ્ વૈભવમ્
રક્ષિતા સોદરસ્તાવદેષ તે સદનમ્ || ૫
ગૃહ્યતે સજીવો યદિ કથમપિ સારઙ્ગો
મણિમયં તદઙ્ગં ભવિતા જ્યોતિઃપુઞ્જો
દાસ્યતે પ્રકાશં વને પ્રદોષે દીપો
ગૃહ્ણામ સઙ્ગતૌ પ્રતિગમને તં નગરમ્ || ૬
દ્રક્ષ્યતિ સ્ત્રીજનો નગરે તં સારઙ્ગમ્
દ્રક્ષ્યતઃ કૈકયીભરતૌ નઃ સાસૂયમ્
ગોપયિષ્યે નિધિં તાવત્કાલમહં તમ્
તિષ્ઠસિ ત્વિદાનીં કુતો ધનુર્ધર એવમ્ ?૭
પ્રક્ષિપ્ય સાયકં વ્યત્સ્યસિ યદિ નિપુણં તમ્
દેવરોઽશિષ્યતે ચર્મોત્કૃત્ય તદીયમ્
તન્મૃગાજિને ત્વં ભાસ્યસિ હરિવન્નૂનમ્
પશ્ય તં સુદૂરં ગિરિતટમારોહન્તમ્ || ૮
૨૯
BACK TO TOP
૩૦ માઽતિથે, તિષ્ઠ વૃથા દ્વારે
’ાનીય દેહિ મે નાથ મૃગં તં ત્વરિતમ્ઽ
ઇતિ સીતાયાઃ અભ્યર્થનાં પૂરયિતું શ્રીરામઃ ધનુર્બાણં
ગૃહીત્વા તં મૃગમ્ અન્વગચ્છત્ | મૃગઃ વેગેન અધાવત્
તથાપિ કમપ્યન્તરમ્ તમ્ અનુસૃત્ય શ્રીરામઃ બાણેનૈકેન
તં વિવ્યાધ | તત્રાપિ પ્રાણાન્ વિમુઞ્ચન્નપિ મારીચઃ ’હે
લક્ષ્મણ, ધાવ, ધાવ, ઽ ઇતિ ઉચ્ચૈઃ રામસદૃશેન
વાચા આક્રોશત્ | તત્ શ્રુત્વા આશ્રમસ્થા સીતા ભયેન
કમ્પિતા બભૂવ | ’નૂનં શ્રીરામઃ કસ્મિન્નપિ સંકટે
ગ્રસ્તઃઽ ઇતિ શઙ્કયા સા લક્ષ્મણં રામસમીપં પ્રાહિણોત્ |
એતમેવ સમયં પ્રતીક્ષમાણઃ રાવણઃ સીતામ્ આશ્રમે
એકાકિનીં દૃષ્ટ્વા તામ્ અભિયાતું પ્રારભત | અચિરાદેવ
તેન સ્વપ્રયોજનં વિવૃતમ્ | તદનુસારં તયા સહ
અભિમર્ષણાય અપિ સઃ પ્રાયતત | તદા મહાપતિવ્રતા સા
કઠોરવ્યાકુલેન સ્વરેણ તમ્ અધિક્ષિપન્તી તમ્ અતર્જયત -
સીતા -
માઽતિથે, તિષ્ઠ વૃથા દ્વારે
ચપલા મૂર્તા નીલઘનેઽહં મા દહ હસ્તૌ તે ||
નિપીય કામાસવં યથેચ્છમ્
મા દર્શય મે મત્તચેષ્ટિતમ્
નખસ્યાપિ મે સ્પર્શોઽપિ ન તે શક્યો નનુ સ્વપ્ને || ૧
નાહમેકલા રામયશોજા
આકૃતિત્સુ માં પરિતો દિવ્યા
ઉત્ક્ષેપ્સ્યતિ ત્વા યદપિ ન દૃશ્યા સશરીરં નરકે || ૨
સ્વરેણ ફેરોર્હસસિ કિમર્થમ્
કિમીક્ષસે મામેવમનિમિષમ્
રામાદન્યત્ નૈવ દ્રક્ષ્યતે કિમપિ હિ મમ નયને || ૩
સીતયા યદિ પ્રણયમીહસે
કાલકૂટતઃ ક્ષેમમીહસે
કિમર્થમિચ્છસિ વૃથા ગ્રહીતું સોમરવી સ્વકરે || ૪
વિલોક્યૈકલાં વને નિર્જને
બલેન મામપહર્તુમીહસે
મૂઢ, નયસિ કિં પ્રદીપ્તજ્વાલાં ધૃત્વા નિજવસને ?૫
મત્વા સ્વનયનયુગલં શાણમ્
ખડ્ગં કુરુષે તેન સુનિશિતમ્
તેનાન્ધત્વં તથાઽઽત્મનાશમ્, અન્ધ, ન જાનીષે || ૬
ક્વાસૌ રામઃ ક્વ ચ ક્ષુદ્રસ્ત્વમ્
ક્વ ચાર્ણવોઽસૌ ક્વ પલ્વલસ્ત્વમ્
હલાહલસ્ત્વં સુધારસોઽસૌ રામો મૂર્તો મે || ૭
ક્વ વૈનતેયઃ ક્વ વા વાયસો
નનુ મે ભર્તા સ્વયં વાસવો
અપિ કિં મર્ત્યા ઇન્દ્રાણીં વા મનસાઽભિલષન્તે ?૮
અબલાયૈ યદિ પ્રદર્શ્ય સ્વબલમ્
આનયસીદં પુરતઃ સ્વકરમ્
રામશરાસ્ત્વયિ વજ્રાઘાતં સપદિ વિધાસ્યન્તે || ૯
પાપ, કિમેવં સરસિ પુરસ્ત્વમ્
અવલોકય નિજચરણસ્ખલનમ્
ચરણસ્થાઽસૌ સાવધાનતા ભવતિ ન તવ શીર્ષે || ૧૦
ધાવ, ધાવ, હે નાથ ત્વરિતમ્
કરિકરદલિતં કમલકોરકમ્
યત્રાસિ તતઃ શૃણુષ્વ કરુણં ક્રન્દનમેતન્મે || ૧૧
૩૦
BACK TO TOP
૩૧ ક્વ ભવેત્ સીતા રામજીવિતમ્ ?
’માઽતિથે, તિષ્ઠ વૃથા દારેઽ
ઇતિ સીતાયાઃ તર્જનમ્ અવિગણય્ય રાવણઃ તામ્
ઉજ્જગ્રાહ | તસ્યાઃ સન્તાપમ્, આક્રોશં ચ ઉપેક્ષ્ય
સઃ તાં રથે સ્થાપયિત્વા સવેગં લઙ્કાં ગન્તું
પ્રચક્રમે | વનાન્તે માયાવિનં મૃગરૂપં મારીચં
નિહત્ય આશ્રમં પ્રત્યાગચ્છન્ શ્રીરામઃ માર્ગે આત્માનં
પ્રતિ એવ આયાન્તં લક્ષ્મણં અપશ્યત્ | તં દૃષ્ટ્વા સીતા
આશ્રમે એકાકિની અસ્તિ ઇતિ સ્મૃત્વા શ્રીરામસ્ય હૃદયં
નનુ કમ્પિતમ્ | ’જાનકીમ્ એકાકિનીં વિહાય કથં ત્વમ્
અત્ર ઉપસ્થિતઃ ?કચ્ચિન્ન ત્વં તસ્ય માયાવિનઃ
રાક્ષસસ્ય મનુષ્યવાચા વઞ્ચિતઃ ?અરે, અપિ સઃ
મમ શરવર્ષાવમ્ અતિજીવિતું શક્નુયાત્ ?ઽ ઇતિ
રામેણ પૃષ્ટે સતિ વિનીતઃ લક્ષ્મણઃ અધોમુખઃ પ્રાહ,
’ેતત્ સર્વં મયા દેવ્યૈ નિવેદિતમ્ | તથાપિ સા કઠોરૈઃ
વચનૈઃ માં નિરભર્ત્સ્યયત્ | અન્તે તસ્યાઃ આદેશાત્ મમ
આશ્રમાત્ નિર્ગમનમ્ અનિવાર્યમ્ અભવત્ | ઽ
તં સાન્ત્વયન્નપિ ગર્હયન્ શ્રીરામઃ અવદત્, ’નનુ
મૂઢ, સન્તપ્તાયાઃ નાર્યાઃ ક્ષણિકં ક્ષોભવચનં
ત્વયા પરમાર્થેન ગૃહીતમ્ ?કેનાપિ કારણેન તાં
ત્યક્ત્વા તવ અત્રાગમનં સર્વથા અનુચિતમ્ | અસ્તુ | શીઘ્રમ્
આશ્રમં ગચ્છાવઃ | મમ વામનયનં સ્ફુરતિ | અશુભસ્ય
આશઙ્કયા સર્વાઙ્ગં મે કમ્પતે | અપિ જાનક્યાઃ કુશલં
ભવેત્ ?ઽ ઇતિ | યાવદ્ ઉભૌ અપિ તૌ આશ્રમં પ્રાપ્તૌ,
તાવત્ પર્ણકુટી જાનકીં વિના શૂન્યા ઇવ અદૃશ્યત |
શ્રીરામઃ ઇતસ્તતઃ પ્રધાવન્ ’સીતે, સીતે, ઽ ઇતિ તામ્
આહ્વાતું પ્રચક્રમે . .
શ્રીરામઃ -
વનેઽવશિષ્ટં શૂન્યમાશ્રમમ્
ક્વ ભવેત્ સીતા રામજીવિતમ્ ?
કદમ્બ શીઘ્રં કથયેક્ષિત્વા
અપિ વિલોક્યતે નદીતટે સા ?
કમણ્ડલુકરા કૃતકટિકલશા
હરિમધ્યા સા વ્રજતી મન્દમ્ || ૧
શોકનાશકાશોક, કથય મે
ભૂમિસુતા સા ક્વાપિ દૃશ્યતે
સપત્રવિટપં કિમિતિ કમ્પસે ?
અપિ પશ્યસિ કિં સ્વપ્નમભદ્રમ્ ?
ક્વાઽઽસ્તે ચન્દન, સા ગૌરાઙ્ગી ?
કુન્દલતે વદ, ક્વ નુ સા સુદતી ?
આમ્રતરો, ક્વ નુ સા વિનયવતી ?
વેપધ્વે કિં વિનૈવ પવનમ્ ?૩
ઘાતઘટી કિં પુનઃ પ્રાપ્યતે
સીતે, સીતે, પ્રિયે ભૂસુતે
મદીયવાણી કિં ન શ્રૂયતે ?
એહિ શિલાયાં નિષદાવ સુખમ્ || ૪
પશ્ય, અનુજ, તલ્લોચનયુગલમ્
નનુ પ્રિયાયા ઇવ નિષ્પાપમ્
તદીયમૃદુલો મૃગશાવોઽયમ્
અસ્ય નયનયોરપિ કિં બાષ્પમ્ ?૫
મૂકઃ પવનો મૂકા વિહગાઃ
અપિ કેનાપિ પ્રિયા હારિતા ?
કિં વા સા રક્ષસા ભક્ષિતા ?
નિર્યાતયતા શતજનિવૈરમ્ ?૬
પુનશ્ચ જયતે દૈવમેકદા
ક્ષતે પ્રહારા આપદિ વિપદા
નિષ્ફલૈવ મે શૌર્યસમ્પદા
પ્રતિગચ્છ ત્વં બન્ધો, સ્વપુરમ્ || ૭
કિં ભોક્તવ્યં નન્વવશિષ્ટમ્ ?
સમાપ્તમેતદ્ મદલ્પચરિતમ્
શોકસમુદ્રઃ પરિપૂર્ણોઽયમ્
તતો વાહ્યતાં રાઘવોઽપ્યયમ્ || ૮
૩૧
BACK TO TOP
૩૨ અનુજ રે તદીયપદયુગમિદમ્
’ક્વ ભવેત્ સીતા જનકનન્દિની ?ઽ
ઇતિ વિલપન્ શ્રીરામઃ લતાઃ, નદ્યઃ, વૃક્ષાઃ, વન્યાઃ
મૃગાઃ, એતેભ્યઃ સર્વેભ્યઃ સીતામન્તરેણ અપૃચ્છત્ |
ન કોઽપિ તસ્ય પ્રશ્નસ્ય ઉત્તરં દાતુમ્ પ્રબભૂવ | લક્ષ્મણઃ
શ્રીરામં સાન્ત્વયિતું પ્રાયતત | તથાપિ આશ્રમસ્ય પરિસરે
ચરન્તઃ મૃગાઃ વારં વારં દક્ષિણદિશિ મુખં કૃત્વા
અતિષ્ઠન્ | તેન સીતા દક્ષિણદિશા ગતા સ્યાત્ ઇતિ ચિન્તયિત્વા ઉભૌ અપિ
રામલક્ષ્મણૌ સીતાન્વેષણાર્થં દક્ષિણદિશા પ્રાચલન્ | માર્ગે
શ્રીરામઃ સતતં જાનકીમ્ આહ્વયન્ ઇતસ્તતઃ તામ્ અન્વિષ્યત્ |
તસ્ય નયનાભ્યાં અશ્રુપ્રવાહઃ સન્તતમ્ અવહત્ | માર્ગે દૃષ્ટાનિ
સર્વાણિ ચેતનાચેતનાનિ પ્રાણિજાતાનિ તેન સીતામન્તરેણ પૃષ્ટાનિ |
કમપિ અન્તરં ગત્વા કાનિચન પુષ્પાણિ પતિતાનિ દૃષ્ટાનિ |
શ્રીરામેણ તાનિ અભિજ્ઞાતાનિ, યતઃ તેન એવ સ્વહસ્તેન તાનિ
સીતાયાઃ કચનિચયે ગુમ્ફિતાનિ આસન્ | તાનિ વિલોક્ય ગદ્ગદસ્વરેણ
શ્રીરામઃ લક્ષ્મણમાહ -
શ્રીરામઃ -
સુમચયસ્તદલકાદયમ્,
અનુજ રે તદીયપદયુગમિદમ્ ||
કચિદાસુરી પદાવલીયમ્,
છિનત્તિ માર્ગં પદયોરપરમ્
પ્રવાતે ધ્વસ્તં પદ્મદલમ્ || ૧
કેનચિદસુરેણેહ પીડિતા,
લક્ષ્મણ, નિયતં પ્રિયા મદીયા
જિતા કિં સ્વાઙ્ગબલેનેયમ્ ?૨
કસ્ય નન્વિદં ધનુરિહ છિન્નમ્,
મણિભિરુજ્જ્વલૈ રત્નૈઃ ખચિતમ્
કસ્ય વા કેન રણં જાતમ્ ?૩
વૈદૂર્યચિતં કસ્ય નુ કવચમ્
ધૂલિસંકુલં તન્મણિરત્નમ્
કેન કિં રક્ષો વા રુદ્ધમ્ ?૪
ધૂલિધૂસરં નનુ છત્રમિદમ્
વિભગ્નદણ્ડં ભૂમૌ પતિતમ્
પાતિતઃ સૂતઃ કેનાયમ્ ?૫
મૃતઃ સારથિઃ પતિતૌ ભૂમૌ,
છિન્નરશ્મયસ્તથૈવ પાણૌ
ભૈરવં રુધિરેણાસ્ય મુખમ્ || ૬
પશ્ય વિભગ્નં રથાવશેષમ્
ભગ્નં ચાક્ષં તથા ચ ચક્રમ્
વિકીર્ણં પરિતઃ શરશતકમ્ || ૭
મૃતો રાસભો ભુવિ શ્યાયતે,
શૂન્યયા દૃશા ગગનમીક્ષતે
વાહનં કસ્યેદૃઙ્નૂનમ્ ?૮
મતિર્મદીયા ભૃશં કુણ્ઠિતા,
કેન કુત્ર વા સીતા નીતા ?
તદર્થં જાતં કિં દ્વન્દ્વમ્ ?૯
જિતા, હૃતા વા મૃતા, ભક્ષિતા,
કથં મદીયા ક્વ ભવેત્ સીતા ?
જ્ઞાયતે કિમપિ ન તદ્ ગૂઢમ્ || ૧૦
યતઃ કુતો વા, યેન કેન વા,
પ્રતિપ્રદેયા મમ મે કાન્તા
મસ્તકે છાત્રબલં સ્ફુરિતમ્ || ૧૧
સ્વર્ગીયો વાઽસ્ત્વમાનુષોઽયમ્,
દગ્ધુમિમં જાગર્તિ પૌરુષમ્
કમ્પયે ધનુષા ત્રૈલોક્યમ્ || ૧૨
૩૨
BACK TO TOP
૩૩ સોઽહરજ્જાનકીં નૂનમ્
’સુમચયસ્તદલકાદયમ્, અનુજ રે તદીયપદયુગમિદમ્ઽ
ઇતિ સીતાયાઃ સ્મરણેન ઉત્તેજિતઃ શ્રીરામઃ યાવત્ પુરતો ગચ્છતિ
તાવદ્ રુધિરદિગ્ધઃ કશ્ચિત્ પક્ષિશ્રેષ્ઠઃ ભૂમૌ પતિતઃ
તેન અવલોકિતઃ | અનેન ગૃધ્રરૂપધારિણા રાક્ષસેન એવ સીતા
ભક્ષિતા સ્યાદ્ ઇતિ વિચિન્ત્ય શ્રીરામઃ તં હન્તું બાણં સજ્યમ્
અકરોત્, તદા સફેનં રુધિરં વમન્ સ પક્ષિરાજઃ જટાયુઃ
તમુવાચ -
જટાયુઃ -
વદ રાઘવ મરણાસન્નં કિં પુનર્નયસિ પઞ્ચત્વમ્ |
રાવણં નિરુન્ધન્નપતમ્, સોઽહરજ્જાનકીં નૂનમ્ ||
વિરહિતા ત્વયા સા સીતા
હ્રિયમાણા યાવદ્ દૃષ્ટા
દેવરેણાપિ ન ચ સહિતા
ઉત્પત્ય રામ સાવેશં રુદ્ધવાનહં રથમાર્ગમ્ || ૧
નિર્દયઃ કામુકઃ સોઽયમ્
જાનકીં નયતિ કિં ગેહમ્
અવગતં મયા તત્સર્વમ્
તત્કરૌ મયા સન્દષ્ટૌ પક્ષેણાભિહતં શીર્ષમ્ || ૨
જાનકીરક્ષણાયાહમ્
અકરવં ઘોરસંગ્રામમ્
અભિનદં સમુકુટં કવચમ્
બાણં વા તૂણં સ્પ્રષ્ટું તસ્મૈ નાયચ્છ્મવસરમ્ || ૩
સન્દષ્ટમસ્ય સર્વાઙ્ગમ્
પક્ષેણ વજ્રવત્તુન્નમ્
નિર્ભયં મયા પ્રતિયુદ્ધમ્
પાતિતોઽધસ્તલે સૂતોઽલભત સ ખરલત્તાઘતમ્ || ૪
સારયિત્વા સતીં દૂરમ્
અભિનદં સ્યન્દનસ્યાક્ષમ્
અકરવં ચક્રયોર્ભઙ્ગમ્
ગર્દભોઽપતન્નિષ્પ્રાણઃ પ્રેતસ્યાન્યસ્ય સુનિકટમ્ || ૫
ભૂતલે છત્રમવસન્નમ્
સઙ્ગરં ભીષણં જાતમ્
પ્રાયતે હિ યાવચ્છક્યમ્
આક્રમદ્દશન્નધરોષ્ઠં રાવણો ગૃહીત્વા ખડ્ગમ્ || ૬
છેદિતૌ યદા મમ પક્ષૌ
અગતિકોઽપતમહં ભૂમૌ
કમ્પિતા ભૃશં બાલાઽસૌ
સા યદા તેન હ્યુપગૂઢા પ્રક્ષુબ્ધોઽભવમત્યન્તમ્ || ૭
જીવિતં ચક્ષુરવશિષ્ટમ્
તદપિ તં રાવણમપશ્યમ્
આકાશપથા ગચ્છન્તમ્
સમ્રાજ્ઞી તવ હ્રિયમાણા, ક્રન્દતિ સ્મ યાન્તી કરુણમ્ || ૮
૩૩
BACK TO TOP
૩૪ રઘુપતે, શબરી ધન્યાઽહમ્
’રાવણોઽહરત્ જાનકીં નૂનમ્ઽ
ઇતિ ભૂતાર્થં નિવેદ્ય પક્ષિરાજઃ જટાયુઃ પઞ્ચત્વં
ગતઃ | શ્રીરામઃ તસ્ય દેહે વિધિપૂર્વકમ્ અગ્નિસંસ્કારમ્
અકરોત્ | પશ્ચાદ્ રામલક્ષ્મણૌ પુરતઃ પ્રસ્થિતૌ |
અનન્તરં માર્ગે કબન્ધનામા કશ્ચિદ્ ભીષણો રાક્ષસઃ
તયોઃ માર્ગં નિરુદ્ધવાન્ | શીર્ષરહિતઃ સઃ રાક્ષસઃ
વસ્તુતઃ શાપિતઃ દનુપુત્રઃ આસીત્ |
યદા સઃ રામલક્ષ્મણૌ અભ્યજાનાત્, તદા સઃ
આહ, ’યદા શ્રીરામઃ સલક્ષ્મણઃ વનમેતત્ આગત્ય
તવ હસ્તૌ છેત્સ્યતે તદા ત્વં સ્વર્ગં પ્રાપ્સ્યસિ ઇતિ ઇન્દ્રેણ
અહં પ્રતિશ્રુતઃ | અતઃ હે રામ, કૃપયા માં હત્વા
દહતુ ભવાન્ઽ ઇતિ |
યદા સઃ તથા દગ્ધઃ તદા તેજસ્વિરૂપેણ પ્રાદુર્ભૂય
સઃ શ્રીરામં પ્રાહ, ’ભવાન્ સુગ્રીવેણ સહ સખ્યં
વિદધાતુ | સઃ સીતાયાઃ અન્વેષણે ભવતઃ સહાયઃ ભવિષ્યતિઽ
ઇતિ ઉક્ત્વા સઃ શ્રીરામાય માર્ગમપિ અદર્શયત્ | તેન દર્શિતેન
માર્ગેણ ગચ્છન્તૌ તૌ પમ્પાસરોવરસ્ય પશ્ચિમે તટે
શબર્યાશ્રમં દૃષ્ટવન્તૌ | તત્ર તપસ્વિની શબરી શ્રીરામસ્ય
આતિથ્યં કૃત્વા મહતા ઉત્સાહેન તમવોચત્ -
શબરી -
રઘુપતે, શબરી ધન્યાઽહમ્
ત્વત્પદે પ્રાપ્તે નન્વાશ્રમમ્ ||
ચિત્રકુટં તે ચરણે લગ્ન્
મુનયો મોક્ષં પ્રાપ્તા નૈકે
ક્ષણં તરુતલે કુરુ વિશ્રામં, ક્ષમસ્વ મે ચાપલમ્ || ૧
પદયોરનયોઃ પૂજનાય તે
અક્ષ્ણોરુદિતાઃ સરિતો નનુ મે
પ્રક્ષાલય નિજપદે ચાપનય પ્રવાસજનિતં શ્રમમ્ || ૨
ગુરુસેવાયામાયુર્ઘૃષ્ટમ્
તચ્ચ ચન્દનં વિલેપનાર્થમ્
સુમરોમાઞ્ચૈઃ પશ્ય પુલકિતં શુષ્કં તરુવિગ્રહમ્ || ૩
પ્રજ્જ્વાલ્યાત્મજ્ઞાનદીપકમ્
કરોમ્યર્ચનં તથાઽઽત્મકથનમ્
પ્રધાર્ય રૂપં નીલમનન્તં પુરતો મેઽવસ્થિતમ્ || ૪
નૈવેદ્યાર્થે કિં નનુ દેયમ્ ?
પ્રસાદ ઇતિ કિં મયાઽપિ ગ્રાહ્યમ્ ?
અદ્ય ચકોરાઙ્ગણેઽવતીર્ણા ક્ષુધિતા રાકા સ્વયમ્ || ૫
કન્દં મૂલં દેવ, નિષેવ્યમ્
બદરિફલાનાં સુમધુરનિચયમ્
વિનતાઃ કલ્પદ્રુમાય દદ્યુર્વન્યલતાઃ કિમપરમ્ ?૬
ક્ષતાનિ દેવ, ન તાનિ ખગાનામ્
મયાઽઽસ્વાદિતો રસઃ ફલાનામ્
સ્વાદુફલં તે પુરતો નિહિતં, રૂપં ન ચ ભ્રામકમ્ || ૭
કિમીક્ષસે લક્ષ્મણ, સાશઙ્કમ્ ?
નોચ્છિષ્ટમિદં ફલં મન્ત્રિતમ્
આશ્રયતે મે મુખં શ્રુતીનાં માધુર્યં સન્તતમ્ || ૮
૩૪
BACK TO TOP
૩૫ સુગ્રીવ એકમિત્રં રામસ્ય
’રઘુપતે, શબરી ધન્યાઽહમ્ઽ
ઇતિ સાનન્દં ગાયન્તી એવ શબરી અનન્તે વિલીના |
તત્પશ્ચાદ્ રામલક્ષ્મણૌ ઋષ્યમૂકં નામ
પર્વતં પ્રાપતુઃ | તત્ર સ્વરાજ્યાદ્ ભ્રષ્ટઃ સુગ્રીવઃ
હનુમાનાદિભિઃ સચિવૈઃ સહ પ્રચ્છન્નઃ વસતિ સ્મ |
તસ્ય અગ્રજેન વાલિના તં કિષ્કિન્ધાયાઃ બહિઃ નિષ્કાસ્ય
તસ્ય ભાર્યા રુમા બલાદ્ આચ્છિન્ના આસીત્ |
રામલક્ષ્મણૌ દૂરાદ્ દૃષ્ટ્વા ’ેતૌ ધનુર્ધરૌ
વાલિના મમ નાશાર્થમેવ પ્રેષિતૌઽ ઇતિ મત્વા
સુગ્રીવઃ ભયાત્ મલયપર્વતમ્ આશ્રિત્ય હનુમન્તં
તયોઃ વિષયે અધિકજ્ઞાનસંપાદનાર્થં પ્રેષયામાસ |
પ્રથમદર્શને એવ સચિવોત્તમસ્ય હનુમતઃ મનસિ
રામલક્ષ્મણયોઃ વિષયે સ્નેહભાવઃ સમુત્પન્નઃ |
તેન સુગ્રીવેણ સહ તયોઃ સૌહાર્દં કલ્પયામાસ |
પરસ્પરાભ્યાં સંભાષણેન સુગ્રીવસ્ય
મનસિ અપિ રામમ્ અન્તરેણ મિત્રભાવઃ સમજાયત |
તદા હનુમતા અગ્નિં પ્રદીપ્તઃ | તમ્ અગ્નિં સાક્ષીકૃત્ય
સુગ્રીવઃ શ્રીરામમ્ અવદત્ -
સુગ્રીવઃ -
સાક્ષીભવન્તિ ગગનં, ધરણી તથાઽદ્ય દહનમ્
સુગ્રીવ એકમિત્રં રામસ્ય જાયતેઽયમ્ ||
રામ, ત્વદીય ઇવ મે દૈવેઽપિ વિપ્રવાસમ્
જાનાસિ સર્વમેતદ્, હનુમન્મુખાદુદન્તમ્
સમદુઃખ એવ કુરુતે દુઃખાકુલસ્ય સાહ્યમ્ || ૧
બન્ધુઃ સ્વયં રિપુર્મે કિં વર્ણયામિ દૈવમ્ !
વાલી સુશીલજાયાં મેઽપાહરત્ ચ રાજ્યમ્
તં પ્રેષયસ્વ વાલીં હે રામ, રૌરવં તમ્ || ૨
રાહોરિવાસ્મિ ગ્રહણે નિસ્તેજસૂર્યબિમ્બમ્
પ્રાપ્તે હૃતસ્વરાજ્યે સબલઃ પુનર્ભવેયમ્
શૌર્યં મયૈવ કિં મે સ્વમુખેન તે નિવેદ્યમ્ ?૩
સૈન્યં યદા લભેઽહં ભૂયઃ પ્લવઙ્ગમાનામ્
તદ્રાવણસ્ય ભવિતા લક્ષં તદા રિપૂણામ્
લઙ્ઘિષ્યતે તદબ્ધિં નિર્ભેત્સ્યતેઽદ્રિદુર્ગમ્ || ૪
તન્માર્ગિતા પ્રિયાં તે, શઙ્કસ્વ મા નૃપેન્દ્ર
નિષ્ઠાં પ્લવઙ્ગમાનાં પ્રત્યક્ષમેવ પશ્ય
ભવિતા ગણઃ સ સિદ્ધોઽર્પયિતું નિજસ્વમખિલમ્ || ૫
સિદ્ધં સુસખ્યમધુના હસ્તે દદામિ હસ્તમ્
ભેતવ્યમદ્ય કસ્માદ્ ભયકારિણઃ કિમર્થમ્ ?
અધુના ક્ષમેન્દ્ર સિદ્ધો ભવ વાલિનો વધાર્થમ્ || ૬
વિચિનોમિ વિશ્વમખિલં વચનં સખે મમેદમ્
ધ્રુવમાનયામિ સીતામન્તે ચ તે સમીપમ્
કુરુતેઽથ કોઽપિ વિઘ્નં, તં પ્રેષયામિ સ્વર્ગમ્ || ૭
સચિવૌ ન મે ભવન્તૌ નલ, અઞ્જનેય શ્રુણુતમ્
સુગ્રીવ એકસચિવો નૃપતિશ્ચ રાઘવોઽયમ્
આજ્ઞાઽધુના તદીયા યુવયોર્મમ પ્રમાણમ્ || ૮
૩૫
BACK TO TOP
૩૬ વાલિવધો ન ચ ખલનાશોઽયમ્
’સુગ્રીવ એકમિત્રં રામસ્ય જાયતેઽયમ્ઽ
એવં યદા સુગ્રીવેણ રામેણ સહ સખ્યં ઘોષિતં, તદા
રામઃ અપિ તસ્મૈ સાહાય્યં પ્રત્યશૃણોત્ | તદનુસારં સુગ્રીવેણ
વાલી દ્વન્દ્વયુદ્ધાર્થમ્ આહૂતઃ | તયોઃ દારુણં યુદ્ધમ્ અજાયત |
તત્ર સુગ્રીવે હતપ્રાયે જાતે રામઃ વૃક્ષસ્ય પૃષ્ઠતઃ નિશિતેન
બાણેન વાલિં વિવ્યાધ | તેન વાલી ભૂમિં પતિતઃ |
યદા ’કેનાપિ અપરાધેન વિનૈવ રામેણ અહં વ્યાપાદિતઃઽ
ઇતિ વાલી અજાનાત્, તદા સઃ રામમ્ અપૃચ્છત્, પરોક્ષસ્થં
માં હત્વા કો નામ પુરુષાર્થઃ પરાક્રમઃ વા ભવતા પ્રદર્શિતઃ ?
તદા પ્રભુઃ રામચન્દ્રઃ ઉવાચ -
શ્રીરામઃ -
એતત્ ખલુ મે ધર્માચરણમ્,
વાલિવધો ન ચ ખલનાશોઽયમ્ ||
અખિલધરેયં ભરતશાસિતા
ન્યાયનીતયોરસૌ સુવેત્તા
તસ્યૈવાહં તાવદ્ ભ્રાતા
યથૈવ રાજા તથા પ્રજેયમ્ || ૧
શિષ્યો, દાસોઽથ વાઽનુજોઽયમ્
ધર્મેણાસૌ તનયો નૂનમ્
ભ્રાતુર્જાયામપાહરસ્ત્વમ્
નિધાયાન્તરે પાપમિઙ્ગિતમ્ || ૨
દર્પપ્રતિમા સવિગ્રહા ત્વમ્
યોગ્યઃ ખલુ તે વધદણ્ડોઽયમ્
વિષયાન્ધાનામન્તોઽપ્યેવમ્
મૃગયાવિધિના શ્વાપદમરણમ્ || ૩
દત્તં વચનં સુગ્રીવાર્થમ્
’દાસ્યે પ્રાણાંસ્ત્વત્પ્રાણાર્થમ્ઽ
હતોઽનુજાર્થે મયાઽગ્રજસ્ત્વમ્
પ્રદત્તવચનં મયા પાલિતમ્ || ૪
ક્રીડન્તિ વને નૃપા મૃગયયા
નિઘ્નન્તિ પશૂન્ પ્રચ્છન્નતયા
અપિ સા ક્રીડા કિં દોષમયા ?
કપિઃ પશુભ્યોઽહૃદયતરસ્ત્વમ્ || ૫
અન્ત્યઘટી તે ભવતુ મોક્ષદા
પાલયામિ તેઽઙ્ગદં સર્વથા
રાજ્યમિદં તે, તવ કિષ્કિન્ધા
સમર્પ્યતે સુગ્રીવાયેયમ્ || ૬
૩૬
BACK TO TOP
૩૭ સ એકો વીરઃ શ્રીહનુમાન્
’વાલિવધો ન ચ ખલનાશોઽયમ્ઽ
ઇતિ વચનૈઃ શ્રીરામઃ વાલિનઃ પ્રતીતિં કારયામાસ |
વાલિનાશસ્ય પશ્ચાત્ સુગ્રીવઃ કિષ્કિન્ધાયાઃ રાજ્યં પુનઃ
અવાપ | રુમાસુગ્રીવયોઃ મધુરં મિલનમ્ અજાયત | તથાપિ
રાજવિલાસેષુ નિમગ્નઃ સુગ્રીવઃ રામકાર્યં વ્યસ્મરત્ | તદા
સંક્રુદ્ધઃ લક્ષ્મણઃ તસ્મૈ સ્વકર્તવ્યમ્ અસ્મારયત્ |
અચિરાદેવ સુગ્રીવઃ સર્વાન્ વાનરગણાન્ આહૂય તાન્ સર્વાન્
સીતાન્વેષણાર્થં સર્વાઃ દિશઃ પ્રેષયાઞ્ચકાર |
મહાવીરસ્ય હનુમતઃ નેતૃત્વે વાનરદલમેકં
દક્ષિણદિશમ્ અગચ્છત્ | કથંચિત્ શ્રીરામઃ અમન્યત
યત્ ’હનુમાન્ એવ સીતામ્ અન્વેષ્ટું પ્રભવેત્ઽ ઇતિ |
અતઃ સીતાં પ્રત્યાયયિતું સઃ તસ્મૈ આત્મનઃ અઙ્ગુલીયકં પ્રાદાત્ |
માસાવધિં વિચિત્ય અપિ સીતાયાઃ વિષયે કાઽપિ ઉપલબ્ધિઃ
ન અવગતા | તેન નિર્વિણ્ણાઃ, હતાશાઃ કપિશ્રેષ્ઠાઃ કસ્મિન્નપિ
પર્વતશિખરે ઉપવિષ્ટાઃ આસન્ | તદા સંપાતિઃ નામ ગૃધ્રરાજઃ
તાન્ પ્રતિ આગત્ય અવદત્, ’હં જટાયોઃ બન્ધુઃ, મહારાજસ્ય
દશરથસ્ય ચ વયસ્યઃ | ચક્ષુષ્મતી નામ વિદ્યા મમ અવગતા |
તયા અત્રસ્માદેવ અહં જાનકીં ચ રાવણં ચ દ્રષ્ટું શક્નોમિ |
સાંપ્રતં સા લઙ્કાનામ્નિ સુવર્ણદ્વીપે રાવણસ્ય અન્તઃપુરે બન્દિની
ભવતિ | ભવદ્ભિઃ ક્ષીરોદસ્ય પારં ગન્તું કશ્ચિદ્ ઉપાયઃ
ચિન્તિતવ્યઃઽ ઇતિ |
તદા અઙ્ગદાદયઃ કપિવર્યાઃ સમુદ્રોલ્લઙ્ઘનવિષયે સુચિરં
વિમર્શં ચક્રુઃ | અન્તે જામ્બુવાન્ સનિશ્ચયમાહ -
જામ્બવાન્ -
તીર્યતે સિન્ધુર્યેન મહાન્
સ એકો વીરઃ શ્રીહનુમાન્ ||
દૃઢં ગૃહીત્વા પદ્ભ્યામુરગમ્
ઉડ્ડાણેનાક્રમ્ય સમુદ્રમ્
ગરુડસ્તરસાઽઽક્રમતે ગગનમ્
ગરુડાદપિ બલવાન્ || ૧
અઞ્જનીસુતઃ સુબલાઢ્યોઽયમ્
ક્ષેત્રજપુત્રઃ પવનસ્યાયમ્
કર્તુમલં દિગ્ગજસંચૂર્ણમ્
બલશાલી ધીમાન્ || ૨
વીરો જાતો રવ્યુદયેઽયમ્
નભસ્યુદપતત્ ત્રિશતયોજનમ્
મત્વા પક્વફલં રવિબિમ્બમ્
ધર્તુમયાદ્ ભાસ્વાન્ || ૩
બાલેનાર્કે વીરેણ ધૃતે
ત્રૈલોક્યે સતિ તદા કમ્પિતે
અસ્ય શિશોર્વિપ્રતિકારાર્થે
પવિમિન્દ્રો ધૃતવાન્ || ૪
વજ્રાઘાતેનેન્દ્રસ્ય તદા
ક્ષતિરણુમાત્રા ચિબુકે જાતા
જાતામર્ષસ્તેનાસ્ય પિતા
સ્તબ્ધોઽભૂત્ ગતિમાન્ || ૫
સ્તબ્ધે પવને વિશ્વમચેષ્ટમ્
તદાઽઽશ્વાસયન્ દેવા પવનમ્
મારુતયેઽસ્મૈ દત્ત્વાઽભિવરમ્
પ્રાશંસદ્ ભગવાન્ || ૬
છેત્સ્યતિ નૈનં સમરે શસ્ત્રમ્
વિષ્ણુવરેણેચ્છામરણોઽયમ્
અતિશયિતાઽસૌ પ્રભયા સૂર્યમ્
ચિરતરમાયુષ્માન્ || ૭
હે હનુમન્, કુરુ મનસા સર્ગમ્
કપિજનવન્ન ચ સામાન્યસ્તવમ્
ઉત્થાપય વામવચ્ચરણમ્
કુરુ વિજયોત્પતનમ્ || ૮
૩૭
BACK TO TOP
૩૮ ઇયમસૌ શ્રીરામસ્વામિની
’તીર્યતે સિન્ધુર્યેન મહાન્, સ એકો વીરઃ શ્રીહનુમાન્ઽ
ઇતિ જામ્બવતઃ સ્વસામર્થસ્ય વર્ણનં શ્રુત્વા હનુમતઃ
શરીરેઽપિ સ્ફુરણં જાતમ્ | યાવત્ સર્વે કપયઃ પશ્યન્તિ તાવત્
સઃ અતિવિશાલમ્ આકારં ધૃતવાન્ | કપયઃ અપિ તસ્ય સ્તુતિપરાણિ
ગીતાનિ અગાયન્ | તદનુ પવનપુત્રઃ હનુમાન્ મહેન્દ્રપર્વતસ્ય
શિખરમારુહ્ય આકાશમાર્ગેણ ઉડ્ડાણમ્ અકરોત્ | કાલેન સઃ
ત્રિકુટાચલં પ્રાપ્નોત્ | અમરપુરીવત્ દૃશ્યમાના લઙ્કા તેન
દૂરતઃ નિરીક્ષિતા | સર્વતઃ રાક્ષસાઃ દક્ષતયા તાં નગરીં
રક્ષન્તિ સ્મ | તત્ર પ્રવેશોઽપિ સુલભઃ નાસીત્ | હનુમાન્
સૂક્ષ્મદેહેન તાં નગરીં પ્રવિવેશ | નિશાસમયે તેન સીતાર્થં
સર્વં પુરમ્ અવેક્ષિતમ્ | રાવણસ્ય અન્તઃપુરમપિ તેન નિપુણં
નિરીક્ષિતમ્ | તથાપિ સીતા સદૃશી નારી તેન ન કુત્રાપિ આસાદિતા |
નિરાશઃ સઃ અશોકવનં પ્રાપ્તઃ | નિતાન્તરમણીયં તદ્ વનં
વિલોકયન્ સઃ કસ્મિન્નપિ શિંશપાવૃક્ષે ઉપાવિશત્ | તતઃ સહસા
સહસ્રરાક્ષસીભિઃ પરિવેષ્ટિતા મલિનવસના કાઽપિ સ્ત્રી તસ્ય
દૃષ્ટિપથમાયાતા | તેન પૂર્વં કદાપિ સીતા ન દૃષ્ટા આસીત્ |
તથાપિ તથાભૂતયા તયા સીતયા એવ ભાવ્યમ્ ઇતિ ચિન્તયન્ સઃ
સ્વગતમેવ અચિન્તયત્ -
હનુમાન્ -
ઇયમસૌ શ્રીરામસ્વામિની ||
ચન્દ્રવિરહિણી યથા રોહિણી
વ્યાઘ્રીષ્વિવ વ્યામુગ્ધા હરિણી
શ્યેનકોટરે વ્યસ્તા શકુની
હિમસ્થલે સંહતા વાહિની || ૧
મલિના ક્ષામા તદપિ સુરેખા
ધૂમપરિવૃતા જ્વલનશલાકા
શિશિરે મ્લાના ચમ્પકશાખા
ધૃતવ્રતેયં મહાયોગિની || ૨
રુદનેનાર્ક્ષ્ણોર્દૃષ્ટિવિકલતા
કપોલયોરાર્દ્રા ચ શુષ્કતા
ઉન્નિદ્રેયં ચિન્તાક્રાન્તા
ભર્તૃચિન્તને રતા વિરહિણી || ૩
પઙ્કિલેવ ભાસતે પદ્મજા
નિયતમિયં સ્યાત્ સતી ભૂમિજા
પરમદારુણા દશા દૈવજા
વિમાનિતેયં વને માનિની || ૪
સુવર્ણાઽપિ સા શ્યામલમલિના
અધોમુખીયં શશાઙ્કવદના
ગ્રહણાવસરે વા દિગ્લલના
સ્થિતા હતાશા દુઃખભાગિની || ૫
સન્દિગ્ધાર્થા નનુ સ્મૃતિરિયમ્
અન્યાયેનાર્જિતા શ્રીરિયમ્
કાચિદમૂર્તા ચિત્રકૃતિરિયમ્
કીર્તિર્વિજિતા વને વાસિની || ૬
રામવર્ણિતા પ્રતિમા, મુદ્રા
બાહુભૂષણે પ્રવાલમુદ્રા
અસંશયમસૌ સૈવ સુભદ્રા
ઇયં જાનકી જનકનન્દિની || ૭
વલયમીદૃશં કર્ણભૂષણમ્
ઋષ્યપર્વતે દૃષ્ટં પતિતમ્
રાઘવેણ ખલુ તદભિજ્ઞાતમ્
સુધાઘટીયં યશોદાયિની || ૮
૩૮
BACK TO TOP
૩૯ રામકીર્તિરસ્મ્યહમ્
’િયમસૌ શ્રીરામસ્વામિનીઽ
ઇતિ પ્રતીતિં ગતઃ અપિ હનુમાન્ સહસા તસ્યાઃ પુરતઃ
ગન્તું ન અધૃષ્ણોત્ | યતઃ યથા તેન સીતા પૂર્વં વિલોકિતા
નાસીત્ તથા તયા અપિ સઃ ન દૃષ્ટપૂર્વઃ | અતઃ અકસ્માત્
દૃષ્ટં તં સા રાવણસ્યૈવ સહકારિણં મન્યેત ઇત્યેવ
સંભવનીયમ્ આસીત્ | અથ કિં કરણીયમ્ ઇતિ વિચારગ્રસ્તે
હનુમતિ સતિ અકસ્માદ્ રાવણઃ એવ સસેવકઃ તત્ર આગત્ય
સીતાં વશમાનેતું પ્રાયતત | તદા સન્તપ્તા સર્પિણીવ
ફૂત્કુર્વન્તી રાવણં તર્જયન્તી સીતા વ્યાજહાર -
સીતા -
પુલસ્ત્યપુત્ર રાક્ષસેશ મા કુરુષ્વ વલ્ગનમ્
જાનતે સુરાસુરા રામકીર્તિરસ્મ્યહમ્ ||
પરાઙ્ગના પતિવ્રતા વન્દનાસ્પદઽસ્મ્યહમ્
મુઞ્ચ શીઘ્રમેવ માં પુણ્યમાપ્નુહિ સ્વયમ્
વીરતા તવાસ્તિ ચેત્ કુરુ સતીત્વરક્ષણમ્ || ૧
નૃપતિપાપમીક્ષતે વાઽનયં તિતિક્ષતે
રાષ્ટ્રમીદૃશં ક્ષિતૌ નામતોઽવશિષ્યતે
આત્મનઃ કરેણ કિં દહસિ વાઽઽત્મનઃ પુરમ્ ?૨
યત્ર તત્ર રાઘવો માઽભિતઃ સ દૃશ્યતે
વામપાણિરસ્ય મે સંસ્તરે શિરસ્તલે
ચિન્તનેઽપિ પૂજયે સદૈવ તં ધનુર્ધરમ્ || ૩
કસ્યચિન્ન યોગ્યતા રાઘવેતરસ્ય મે
પ્રેષયસ્વ મામિતશ્ચાદ્ય રાઘવાન્તિકે
ત્રાયતે હિ રાઘવો શરણમાગતં જનમ્ || ૪
નય કૃતાર્થજીવનં વિધાય તેન મિત્રતામ્
અર્પયસ્વ જાનકીં રાઘવાય નિર્મલામ્
મૃત્યુરન્યથા ગૃહં તવાગતઃ સુનિશ્ચિતમ્ || ૫
ઇન્દ્રવજ્રમપિ ભવેત્ ક્વચિન્નિહનનેઽક્ષમમ્
પ્રકુપિતે તુ રાઘવે, ત્વં ન જીવસિ ક્ષણમ્
રામબાણવર્ષણં પ્રલવદ્ ભયઙ્કરમ્ || ૬
એષ તેઽગ્રતો યદા સઙ્ગરેઽવતિષ્ઠતે
તદા સવંશમેવ ત્વાં નઙ્ક્ષ્યતિ ધ્રુવં રણે
અધમ, કામમૂઢ રે ચિન્તયસ્વ તત્ ક્ષણમ્ || ૭
કઙ્કપક્ષસંયુતો રામનામચિહ્નિતો
ઉરસિ દ્રક્ષ્યતે મયા તવ તુ રામસાયકો
ભારમુક્તમેકદા ભવતુ મેદિનીતલમ્ || ૮
૩૯
BACK TO TOP
૪૦ મુદ્રિકા તદીયા નૂનમભિજ્ઞાતેયમ્
’પુલસ્ત્યપુત્ર રાક્ષસેન્દ્ર, મા કુરુષ્વ વલ્ગનમ્ઽ
ઇતિ સીતાયાઃ ઉદગ્રવચઃ શ્રુત્વા રાવણોઽપિ ક્ષણમાત્રં
ભયભીતઃ | શૂર્પણખાયાઃ, મારીચાત્ ચ તેન રામસ્ય
દણ્ડકારણ્યે આવિષ્કૃતઃ પરાક્રમઃ શ્રુતઃ આસીત્ | અતઃ
સીતાયૈ માસૈકસ્ય અવધિં પ્રદાય સઃ અશોકવનાત્ નિષ્ક્રાન્તઃ |
અનેન પ્રસઙ્ગેન ’િયં સ્ત્રી સીતા એવ અસ્તિઽ ઇતિ હનુમાન્ અજાનાત્ |
તસ્યાઃ પરિતઃ ઉપવિષ્ટાઃ રાક્ષસસ્ત્રિયઃ પ્રાયેણ નિદ્રાયાઃ વશં
ગતાઃ ઇતિ નિરૂપ્ય શિંશપાવૃક્ષસ્થિતેન હનુમતા મધુરસ્વરેણ
રામચરિતગાયનં સમારબ્ધમ્ | તેન ચકિતચકિતા સીતા યાવત્
ગાયનસ્ય સ્વરસ્ય દિશા ઉપરિ પશ્યતિ તાવત્ હનુમતા તસ્યાઃ
સમીપમ્ આગત્ય શ્રીરામેણ પ્રદત્તમ્ અઙ્ગુલીયકં તસ્યાઃ હસ્તયોઃ
નિક્ષિપ્તમ્ | તાં મુદ્રિકાં વિલોક્ય જાનકી હર્ષસ્ય પરાં કાષ્ઠાં
ગતા | ’નેન કપિના રામદૂતેન એવ ભાવ્યમ્ઽ ઇતિ વિજ્ઞાય
સા તં પ્રષ્ટું પ્રારભત . |
સીતા -
મુદ્રિકા તદીયા નૂનમભિજ્ઞાતેયમ્
હે દૂત કથય મે, સ્વામિગતં વૃત્તાન્તમ્ ||
ધારયન્ કાર્મુકં તથાઽક્ષયં તૂણીરમ્
વિરહેણ રાઘવો ભજતે કિં પરિતાપમ્ ?
નયનયોસ્તલે કિં શ્યામલચિન્તાવલયમ્ ?૧
કિં કર્મ દૂષયન્નાસ્તે નિર્વિણ્ણોઽસૌ ?
દુઃખેન વ્યસ્મરત્ નિજધર્મં કિં વાઽસૌ ?
પાલયત્યસૌ નનુ કચ્ચિન્નૃપકર્તવ્યમ્ ?૨
વર્તતે નિશ્ચલં તસ્યાદ્યાપિ નુ ધૈર્યમ્ ?
કિં પુનસ્તસ્ય વા શૌર્યસ્ય હિ વિસ્મરણમ્ ?
સાહ્યાય વર્તતે કચ્ચિત્ સન્મિત્રબલમ્ ?૩
કચ્ચિદિચ્છન્તિ તદ્વિજયં ભૂપાઃ સર્વે ?
વઞ્ચિતઃ પ્રભુર્વા લોકપ્રિયતાયા મે ?
વિસ્મૃતં કિમથ વા પ્રભુણા યત્નમહત્વમ્ ?૪
કિં મમ સ્વામિનૌ મમૈવ વા વિસ્મરણમ્ ?
દૈવેન યદા મે પરસદને પરિસદનમ્
કિમથ વા સ્મૃતિર્મે પીડયતે મમ નાથમ્ ?૫
કિં સ્વયં રઘુપતિર્મોચયિતા માં નૂનમ્ ?
પ્રેષયિષ્યતે કિં ભરતશ્ચતુરઙ્ગબલમ્ ?
અવગતં તસ્ય કિં સકલમયોધ્યાવૃત્તમ્ ?૬
અપિ મતિસ્તદીયા મલિના વા વિપદાયામ્ ?
કચ્ચિન્ન દુર્બલા તત્પ્રીતિઃ સીતાયામ્ ?
મોચયેન્મૈથિલીં કદા રઘુવરો નૂનમ્ ?૭
તાં સુવર્ણઘટિકાં કચ્ચિદહં પશ્યેયમ્ ?
અપિ રામસાયકો ભિદ્યાદ્ રાવણહૃદયમ્ ?
વર્તેત કદા નનુ પ્રભુપદયોરિહ યુગલમ્ ?૮
યાવદાકર્ણયે દૂરાદપિ તત્કુશલમ્
જીવામિ કથંચિદ્ યત્ર ભવામિ યથાઽહમ્
દ્રક્ષ્યામિ કદા નનુ જન્મનિ ભૂયો નાથમ્ ?૯
૪૦
BACK TO TOP
૪૧ હનુમતા દગ્ધા લઙ્કેયમ્
’હે દૂત કથય મે રામગતં વૃત્તાન્તમ્ઽ
ઇતિ સીતાયાઃ આદેશાનુસારં હનુમાન્ તસ્યૈ ’શ્રીરામઃ ભવતીં
મોચયિતુમ્ અચિરાદેવ આગમિષ્યતિઽ ઇતિ નિવેદ્ય તાં
સમાશ્વાસયત્ | શ્રીરામસ્ય પ્રત્યયાર્થં સીતયા અપિ મણિરેકઃ
હનુમતે પ્રદત્તઃ | વસ્તુતઃ હનુમાન્ સ્વયમેવ તાં રામં
પ્રત્યાનેતું સમર્થઃ આસીત્ | તથાપિ ’પરપુરુષસ્કન્ધમ્
ઉપવિશ્ય પ્રયાણમ્ અનુચિતમ્ | રામેણ એવ અહં મોક્તવ્યાઽ
ઇતિ સીતા સનિર્બન્ધમાહ | હનુમાનપિ તસ્યાઃ નિર્બન્ધમ્ ઉચિતમ્
અમન્યત | તામ્ આમન્ત્ર્ય સઃ અશોકવનાત્ પ્રસ્થિતઃ | તથાપિ
લઙ્કાયાઃ નિર્ગમનાત્ પૂર્વમ્ ’ેતેષાં રાક્ષસાનાં
બલાબલં તાવત્ અનુમેયમ્ઽ ઇતિ મનસિ કૃત્વા તેન અશોકવનં
પ્રધ્વસ્તમ્, જમ્બુમાલી હતઃ, રાવણપુત્રઃ અક્ષઃ ચ
નિષૂદિતઃ | લઙ્કાયાઃ કુલદેવતા અપિ તેન ઉચ્છિન્ના | તદા
રાવણસ્ય પુત્રેણ ઇન્દ્રજિતા સઃ બ્રહ્માસ્ત્રેણ નિબધ્ય રાજસભામ્
આનીતઃ | રાવણઃ તસ્ય મૃત્યુદણ્ડમ્ આજ્ઞાપયત | તથાપિ
રાવણાનુજેન બિભીષણેન ’દૂતવધઃ રાજનીતિસંમતઃ નાસ્તિઽ
ઇતિ પ્રતિપાદિતમ્ | અન્તે રાવણસ્ય આદેશેન રાક્ષસૈઃ તસ્ય પુચ્છં
ચીવરૈઃ આચ્છાદ્ય પ્રદીપ્તમ્ | રાક્ષસસ્ત્રિયઃ વૃત્તમ્
એતં સીતાયૈ ન્યવેદયન્ | તદા સા અગ્નિં પ્રાર્થયત, ’ભવત્તઃ
હનુમાન્ પીડાં ન અનુભવતુઽ ઇતિ | હનુમાંસ્તુ પ્રદીપ્તેન
લાઙ્ગૂલેન સહ રાજસભાયાઃ ઉડ્ડીય લઙ્કાયાઃ પ્રાસાદ- મન્દિર-
ગોપુરાદિસ્થલાનિ ભસ્મસાત્ કર્તું પ્રારભત |
કુશલવૌ -
લીલયોડ્ડીયાકાશપથમ્
હનુમતા દગ્ધા લઙ્કેયમ્ ||
નગાભ્રમિવ કપિવરિ દૃશ્યતે
તડિદિવ પુચ્છં તદનુદીપ્યતે
નગરેઽનલવર્ષાવં કુરુતે
પ્રવાતો ગર્જત્યતિમાત્રમ્ ૧
શિખરાદેકાદન્યદ્ ગેહમ્
કન્દુકવત્ કપિવીરોત્પતનમ્
વિશતિ ગવાક્ષે ચણ્ડં પુચ્છમ્
સન્દહન્ ભ્રમતિ પુરં સ્વૈરમ્ || ૨
જ્વલતિ મન્દિરં જ્વલતિ ગોપુરમ્
દીપ્તદ્વારં રણતિ દારુણમ્
ક્રન્દતિ વિલપતિ તદાવરોધમ્
પ્રકાશે સ્ફુટં વસ્તુજાતમ્ || ૩
જ્વલતિ શ્રેણી ક્ષણે ગૃહાણામ્
નિપતતિ રક્ષા પ્રાસાદાનામ્
ચિતેવ દીપ્તા મહાપુરાણામ્
કુર્વતેઽસુર્યઃ પરિશોકમ્ || ૪
કશ્ચન દગ્ધઃ સુપ્તદશાયામ્
કોઽપિ પ્રદીપ્તો ધાવતિ રથ્યામ્
ભયેન લિપ્તા વાગન્યેષામ્
વિનષ્ટં પ્રલયે સૌહાર્દમ્ || ૫
ધાવતિ માતા વિહાય વત્સમ્
લોકઃ સ્મરતિ ન નામ ન બન્ધમ્
યદેવોન્નતં ભવતિ સપાટમ્
આપતત્ સહસા કાલોઽયમ્ || ૬
શસ્ત્રા વિવિધા દગ્ધા બહુધા
શૌર્યશીલતા સદેહદગ્ધા
જ્વાલાભિર્નવજ્વાલા મિલિતાઃ
સઘનતા ધરતિ ભસ્મરૂપમ્ || ૭
પવનો દહનો દહનઃ પવનો
નાસ્તિ નિવાસો નાપિ ચાશ્રયો
રક્ષાભૂતો રક્ષાગારો
તાણ્ડવં વડવાગ્નેર્મૂર્તમ્ || ૮
૪૧
BACK TO TOP
૪૨ સેતુ રચયધ્વં સાગરે
’હનુમતા દગ્ધા લઙ્કેયમ્ | ઽ
કૃત્સ્નાં લઙ્કાં પ્રદીપ્ય પ્રશાન્તમનસા હનુમતા
સ્વપુચ્છં સાગરજલેન શામિતમ્ | તતઃ સ ગગનપથા
શ્રીરામં પ્રત્યાગચ્છત્, સીતયા દત્તં ભાસ્વરં મણિં
શ્રીરામાય અયચ્છત્ ચ | તં મણિમ્ અભિજ્ઞાયપ્રકર્ષેણ
હૃષ્ટઃ રામઃ હનુમન્તં ગાઢમ્ આલિલિઙ્ગ |
સીતાયાઃ પ્રવૃત્તિં જ્ઞાત્વા શ્રીરામઃ વિશાલેન વાનર-
સૈન્યેન સહ દક્ષિણદિશિ સમુદ્રતીરં પ્રાપ્તઃ | ’સમુદ્રઃ
તુ કથં તરણીયઃ ?ઽ ઇતિ પ્રશ્નઃ સમુપસ્થિતઃ | દિનત્રયં
યાવત્ શ્રીરામેણ સાગરદેવતા પ્રાર્થિતા | અન્તે યદા તેન
સાગરમુદ્દિશ્ય શસ્ત્રમ્ ઉદ્યતં તદા રામબાણભયાત્
સાગરઃ સ્વયં સાકારઃ રામસ્ય પુરતઃ આવિર્બભૂવ, તં
ચ સવિનયં પ્રાહ, ’ભવતઃ સેનાયાં નલઃ નામ અભિયન્તા
વર્તતે | સઃ વિશ્વકર્મણઃ પુત્રઃ. તેન સેતું બન્ધય | તં સેતુમ્
અહં સ્વશરીરે સાનન્દં ધારયિષ્યામિઽ ઇતિ | સાગરસ્ય
સૂચનામનુસૃત્ય રામઃ નલમ્ આજ્ઞાપયત્ | નલસ્ય
આધિપત્યે સેતુબન્ધને મગ્નાઃ વાનરાઃ ગાતુમ્ આરભન્ત -
વાનરગણઃ -
સેતું રચયધ્વં સાગરે || ધૃ ||
વિદાર્ય શૈલાન્ વિશાલકાયાન્
આદાય મહાગજપ્રસ્તરાન્
ક્ષિપત સાગરે જવેન ચૈતાન્
નિબધ્ય સેતું કર્ષત લઙ્કામેતદ્વેલાન્તિકે || ૧
ક્ષિપ્યત વૃક્ષાન્, ક્ષિપ્યત શૈલાન્
વહેત પૃષ્ઠે વારિધિરેતાન્
એતત્તીરં કર્ષત વસુધામ્
વહેત સેતું વડવાગ્નિરસૌ શેષસમો મસ્તકે || ૨
રામે ભક્તિં દધતો હૃદયે
પૃષ્ઠં જલધેરાવર્જયતે
સત્કાર્યકૃતો લોકસ્ય કૃતે
શ્રીરઘુરાજો વાનરૈસ્તથા નિજપૃષ્ઠેનોહ્યતે || ૩
નલ ઇવ નેતા યદા પ્રાપ્યતે
કરાઃ કોટિશો યદા યતન્તે
યશો નિશ્ચિતં કાર્યારમ્ભે
અહો લીલયા પાષાણા અપિ તરન્તિ જલધાવિમે || ૪
જલે પ્રભુપદે પ્રવિષ્ટમાત્રે
નદી નદી તીર્થં હિ જાયતે
સિદ્ધિરધીરા પ્રારમ્ભાર્થે
લાટા ભૂત્વા શિલા લાટયા સિન્ધુજલે સજ્જતે || ૫
ગર્જ ગર્જ હે કપિપુઙ્ગવગણ
રામ, રઘુપતે, પતિતોત્તારણ
જય લઙ્કારે, સીતાજીવન
યુદ્ધસ્યાદાવભિહન્યન્તાં સ્ફૂર્તેઃ પટહા રણે || ૬
નાયં સેતુઃ શ્રમયજ્ઞોઽયમ્
પ્રયોજનં રઘુપતેરુદાત્તમ્
મહિમા તચ્છુભનામ્નશ્ચાયમ્
અવરુધ્ય ગતિં કર્મ સાંઘિકં દિગ્ભિરિદં દૃશ્યતે || ૭
ભુભુઃકૃત્ય કાર્યતાં ઘોષણા
વિજયી રામો, વિજિતા લઙ્કા
સીતા મુક્તા, કિમત્ર શઙ્કા
સેતુરૂપકઃ પ્રકાશપુઞ્જઃ પ્રવિશતિ તિમિરે ઘને || ૮
૪૨
BACK TO TOP
૪૩ રઘુપતે, વદસિ ન કિમપિ કથમ્ ?
’સેતું રચયધ્વં સાગરેઽ
ઇતિ ઉચ્ચૈઃ ગાયન્તઃ ગર્જન્તઃ વાનરવીરાઃ સાગરે
ત્રયોવિંશતિ યોજનપર્યન્તં સેતુમ્ અબધ્નન્ | સેતુના અનેન
શ્રીરામસ્ય અપારં સૈન્યંલઙ્કાયાં પ્રવિષ્ટમ્ | શ્રીરામસ્ય
સેનાયાઃ બલાબલં વિજ્ઞાતું રાવણેન સ્વદૂતાઃ વિસૃષ્ટાઃ |
તૈઃ દૂતૈઃ રાવણાય તદ્વિષયે યથાર્થં વૃત્તં પ્રદત્તમ્ |
રાવણઃ સ્વયમપિ શ્વેતપ્રાસાદસ્ય સૌધાત્ સૈન્યસ્ય નિરીક્ષણમ્
અકરોત્ | રામસેનાયાઃ પ્રમુખવીરાણાં વિશેષાન્ અપિ સઃ
જ્ઞાતવાન્ | સઃ સ્વસચિવાન્ યુદ્ધાય સજ્જીભવિતુમ્ આદિદેશ |
તસ્ય અનુજઃ બિભીષણઃ તુ પૂર્વમેવ રામસ્ય પક્ષં પ્રવિષ્ટઃ
આસીત્ |
અત્રાન્તરે માયાવિના રાવણેન સીતાં વશમાનેતું કપટપ્રયોગઃ
કૃતઃ | સઃ વિદ્યુજ્જિહ્વેન નામ્ના રાક્ષસેન કૃત્રિમં રામમસ્તકં
કારિતવાન્ | તન્મસ્તકં સીતાયાઃ પુરતઃ નિક્ષિપ્ય, વિકટં વિહસ્ય સઃ
તામુવાચ, ’હે સીતે, યદર્થં ત્વં મમ પ્રણયં વિજહાસિ, તસ્યૈવ
તવ પ્રિયરામસ્ય ઇદં મસ્તકમ્ | રામસ્ય સુપ્તાવસ્થાયાં મમ
સેનાપતિઃ પ્રહસ્તઃ તદ્ અચ્છિનત્ | સર્વાઽપિ વાનરસેના અધુના
ભયગ્રસ્તા વર્તતે | પશ્યેદં તસ્ય ધનુઃ શિરઃ ચઽ ઇતિ |
રામસ્ય શિરસા સદૃશં તત્ શિરઃ વિલોક્ય સીતા શોકસ્ય પરાં
કાષ્ઠામ્ અવાપ | કરુણકરુણં વિલપન્તી સા અબ્રવીત્ -
સીતા -
કિમાકર્ણયે ?કિમાલોકયે ?દુરવસ્થા કેયમ્ ?
રઘુપતે, વદસિ ન કિમપિ કથમ્ ?
જાયાપૂર્વં કથમાપતિતં પત્યુર્મરણમિદમ્ ?
દૈવમેવ મે ચ્યુતમિવ ખડ્ગં શિરસિ કુતઃ પતિતમ્ ?
પુણ્યવિહીના માતા દેવી કૌસલ્યાઽપિ કથમ્ ?૧
જ્યોતિર્વિદુષાં સકલં ગણિતં મિથ્યા ભવતિ કથમ્
દુર્ભાગિન્યાઃ સર્વસ્વં મે સહસા કિં લુપ્તમ્ ?
મૂઢતયા મે ધૂલિનિપતિતઃ પુરુષોત્તમ એવમ્ !૨
કમલલોચને શ્રવણે ચ તથા ધ્રુવમભિજાનેઽહમ્
રુદનેનાપિ ચ દીનાયાસ્તે નિદ્રાન્તો ન કથમ્ ?
ગતિહીના કિં જાતા સૃષ્ટિર્દિશો ગતાઃ શૂન્યમ્ ?૩
હેમચાપમભિજાને ક્વાસૌ મહાબાહુરાસ્તે ?
અપિ તાં મૂર્તિં શ્યામલવર્ણાં કુત્ર કદા પ્રેક્ષે ?
શુષ્કે જાતે રુદનાન્નયને પ્રદીપ્તમઙ્ગાઙ્ગમ્ || ૪
કથં વિસ્મૃતં સખે પરિણયે દત્તં નિજવચનમ્
જાયાયાસ્તે સંમતિં વિના પ્રતિષ્ઠસે સ્વર્ગમ્ !
અપિ શ્રૂયતે ભાર્યાયાસ્તે વ્યથાર્તમાહ્વાનમ્ || ૫
રઘુકુલશેખર ત્વયા સમેતાઃ પિતરસ્તે સ્વર્ગે
અર્ધાઙ્ગી તે ત્વિહાવશિષ્ટા પરહસ્તે માર્ગે
શોભતેઽથ વા રીતિરીદૃશી રઘુકુલજસ્ય કથમ્ ?૬
કુતો મદર્થે સિન્ધુમપારં તીર્ત્વાઽઽયાતસ્ત્વમ્ ?
કિં નનુ જાતા કુલધ્વંસિની જઠરાન્માતુરહમ્ ?
જનકકૃતાનાં શતયજ્ઞાનામેતત્ કિં નુ ફલમ્ ?૭
હે લઙ્કાધિપ, આયુધેન મે યેનાહન્ નાથમ્
કુરુ પ્રહારં શિરસિ મદીયે તેન ત્વં તૂર્ણમ્
અન્તે તાવત્ સીતા રાઘવમનુગચ્છતુ ક્ષિપ્રમ્ || ૮
૪૩
BACK TO TOP
૪૪ સુગ્રીવ, સખે, સાહસમેવમ્
’રઘુપતે, વદસિ ન કિમપિ કથમ્ ?ઽ
ઇતિ શ્રીરામસ્ય નિર્જીવેણ શિરસા સંવદન્તી જાનકી તત્રૈવ મોહં ગતા |
પશ્ચાત્ સરમા નામ રાક્ષસી તસ્યૈ સત્યમ્ અકથયત્, ’રામઃ
ન કેવલં જીવિતઃ, પ્રત્યુત તસ્ય સૈન્યેન સર્વાઽપિ લઙ્કા પરિવેષ્ટિતાઽ ઇતિ |
તદા લોચનયોઃ પ્રાણાન્ સમાનીય સા શ્રીરામં પ્રતીક્ષમાણા સ્થિતા |
એકદા લક્ષ્મણસુગ્રીવાદિપ્રવીરૈઃ સહ રામઃ સુવેલપર્વતાગ્રે સ્થિત્વા
લઙ્કાં નિરીક્ષતે સ્મ, બિભીષણઃ અપિ તસ્મૈ લઙ્કાયાઃ વૈશિષ્ટ્યાનિ
નિવેદયતિ સ્મ | તદનુ સુગ્રીવઃ તથૈવ પ્રતિનિરીક્ષણં કુર્વન્તં રાવણં
દૃષ્ટ્વા આવેગેન ઉડ્ડીય રાવણમ્ અભ્યધાવત્ | તયોઃ તુમુલં દ્વન્દ્વયુદ્ધં
જાતમ્ | યદા રાવણઃ માયાબલં પ્રદર્શયિતું પ્રારભત, તદા સુગ્રીવઃ તસ્ય
હસ્તાત્ આત્માનં વિમોચ્ય રામં પ્રતિ આગચ્છત્ | તસ્ય શરીરે સ્થાને સ્થાને
વ્રણાઃ સઞ્જાતાઃ | શ્રીરામઃ પ્રથમં તસ્મૈ ગાઢમાલિઙ્ગનં દત્વા
પશ્ચાત્ તં સૌમ્યસ્વરેણ પ્રાહ . |
શ્રીરામઃ -
સુગ્રીવ, સખે, સાહસમેવમ્
ભૂપતેસ્તુ તે નૈવ સમુચિતમ્ ||
નિતાન્તકણ્ઠિના મિત્ર, ઘટીયમ્
અતિમાયાવી પૌલસ્ત્યોઽયમ્
સહસાઽભિમુખં તસ્ય ગતસ્ત્વમ્
કિમભવદેતન્નૈવાવગતમ્ || ૧
અપૃષ્ટ્વૈવ માં બિભીષણં વા
અનુક્ત્વા નલં મમાનુજં વા
કસ્માયપિ કલ્પનામદત્વા
સિદ્ધઃ સહસોત્પતનાય ત્વમ્ || ૨
શક્તિરપારા તવ મેઽવગતા
ભક્તિરસીમા મયિ તે ચ યથા
તદપિ ન યુક્તમધુના સર્વથા
યચ્ચાકલ્પિતમેતદ્ ઘટિતમ્ || ૩
દ્વન્દ્વેનેચ્છસિ રાવણહનનમ્
વૃથા તદેદં બલસંઘટનમ્
યૂથપૈસ્તથા કપિગણેન કિમ્
ઋક્ષાવચયો નનુ વ્યર્થોઽયમ્ !૪
શત્રુ મદન, તે કિં કથનીયમ્ ?
નૃપા જાનતે રણે ન રાગમ્
સુનીતિરાદૌ, તતઃ પૌરુષમ્
અવિચારેણાઽપતશો નિયતમ્ !૫
રાવણેન સહ યદિ તે દ્વન્દ્વે
એકપલેઽપિ ક્ષીણે જાતે
સુહૃદ્વિયોગાપદા રાઘવે
સૈન્યમપિ સ્યાત્ તવ પરિખિન્નમ્ || ૬
કો લાભઃ સ્યાદ્ દ્વન્દ્વાદસ્માત્ ?
દૃપ્તોઽરિઃ સ્યાદીષદ્વિજયાત્
યુયુત્સવો દૈત્યા ઉન્માદાત્
વિનિવૃત્તાઃ સ્યુઃ કપયો નૂનમ્ || ૭
સ્યાચ્ચ રાવણસ્તદા વિજેતા
સીતાયાઃ સ્યાત્ કુતો મુક્તતા ?
વૃથૈવ શપથો વૃથા પ્રતિજ્ઞા
કેન હતં સ્યાદ્ રાક્ષસસૈન્યમ્ ?૮
ગચ્છ સત્વરં, સમાનય બલમ્
રણજ્ઞ વિરચય સુયોગ્યવ્યૂહમ્
નાશયામ રાવણં સસૈન્યમ્
માઽપવ્યયતાં નિજસામર્થ્યમ્ || ૯
૪૪
BACK TO TOP
૪૫ ગચ્છાઙ્ગદ રાવણાય કથય સત્વરમ્
’સુગ્રીવ, સખે, સાહસમેવં, ભૂપતેસ્તુ તે નૈવ સમુચિતમ્ઽ
ઇતિ શબ્દૈઃ રણનીતિનિપુણઃ શ્રીરામઃ સુગ્રીવમ્ ઉપાદિશત્ |
ઉચિતસમયં દૃષ્ટ્વા રામઃ સ્વસૈન્યાય આક્રમણસ્ય આજ્ઞાં
દદૌ | કલ્લોલમાલાભિઃ અતિક્રામન્ સાગરઃ ઇવ સા સેના ઉચ્ચૈઃ
ગર્જન્તી લઙ્કાં પ્રતિ અભિદુદ્રાવ | તદા સમુત્થિતેન મહાનાદેન
દુર્ગ- પ્રાસાદ- મન્દિર- વનૈઃ સહિતા સમસ્તા લઙ્કાનગરી આકુલા
ઇવ જાતા | તદાનીં પ્રવૃત્તે શસ્ત્રસંપાતે રાજધર્મમ્ અનુસ્મરન્
રામઃ અઙ્ગદમાહ -
શ્રીરામઃ -
ગચ્છાઙ્ગદ રાવણાય કથય સત્વરમ્
ભૂયસ્ત્વં કુરુ વિમર્શમેકદાન્તિમમ્ ||
તીર્ત્વોદધિમભિયાતસ્તેઽન્તકઃ પુરમ્
રણયોગે કપિયૂથં સર્વથા રતમ્
શરણમેહિ રાઘવસ્ય સન્ત્યજન્ મદમ્ || ૧
ચતુરાનનલબ્ધવરાદ્ વિસ્મરન્ બલમ્
હે પાપિન્, પીડયસે સકલભૂતલમ્
સુરસર્પાંશ્ચાપ્સરસો બાધસેઽનિશમ્ || ૨
અપનેતું તવ દર્પં તિષ્ઠતિ સ્વયમ્
રામોઽયં શૌર્યરવિસ્તત્પ્રભા બલમ્
ધક્ષ્યતિ તવ વંશમખિલરાજ્યસમ્પદમ્ || ૩
શૃણુ શઙ્ખં, શૃણુ ધરણીકમ્પનિઃસ્વનમ્
તવ હેતોર્નશ્યતિ બત રક્ષસાં કુલમ્
મુઞ્ચ તર્ષમધુનાઽપિ હિ તવ ઘૃણાસ્પદમ્ || ૪
અન્તેઽપિ તુ મુઞ્ચ મૂઢમાગ્રહં સ્વકમ્
પ્રત્યર્પય રાઘવાય જનકદુહિતરમ્
શરણમેહિ તસ્ય વર્જયસ્વ ચાપદમ્ || ૫
સમરભુવિ સ્મર સમયં તિષ્ઠ સુસ્થિરમ્
નેષ્યન્તે રામશરાસ્ત્વામિતો દિવમ્
તેઽવશિષ્ટમેકમિદં મોક્ષસાધનમ્ || ૬
સમરે વા દર્શય તે શક્તિમાસુરીમ્
યદ્બલેન હૃતવાનસિ રામસહચરીમ્
યોજય કુલિશેન ગદાં મેરુણા શરમ્ || ૭
નામાપિ ન શિષ્ટં સ્યાત્ તવ મહીતલે
સમ્પ્રાપ્તા રામકૃપા બન્ધુના તુ તે
લઙ્કેશો ભવિતાઽયં નાઽપરો ધ્રુવમ્ || ૮
૪૫
BACK TO TOP
૪૬ સઙ્ગરં રામરાવણીયમ્
’ગચ્છાઙ્ગદ, રાવણાય કથય સત્વરં,
ભૂયસ્ત્વં કુરુ વિમર્શમેકદાન્તિમમ્ઽ
ઇતિ સન્દેશઃ શબ્દશઃ અઙ્ગદેન રાવણાય કથિતઃ | તથાપિ તં
કઠોરં સન્દેશં શ્રુત્વા રાવણસ્ય ક્રોધઃ અતીવ સંવૃદ્ધઃ | સઃ
સ્વસચિવાન્ આજ્ઞાપયત્, ’ેનં દુષ્ટં મર્કટમ્ આમરણં
તાડયતઽ ઇતિ | તદા શતશઃ રાક્ષસાઃ અઙ્ગદં તાડયિતું
પ્રારભન્ત | તથાપિ મહાબલાઢ્યઃ સ અઙ્ગદઃ તાન્ સર્વાન્
સંગૃહ્ય રાવણસ્ય પ્રાસાદસ્ય શિખરમ્ ઉદપતત્ | તદા તે
સર્વેઽપિ રાક્ષસાઃ ભૂમૌ અવસન્નાઃ |
અઙ્ગદસ્ય અઙ્ગભારેણ સઃ પ્રાસાદઃ અપિ વજ્રપાતેન હિમાચલઃ
ઇવ ઉપહતઃ | તસ્ય શિખરં વિદીર્ણમ્ અભવત્ | તદા ક્રોધાવિષ્ટઃ રાવણઃ
સ્વસૈન્યં રામસૈન્યે અભિપતિતુમ્ આદિદેશ | તદાનીંતનં સંમર્દં
લવકુશૌ વર્ણયતઃ -
કુશલવૌ -
ભિનત્તિ ગગનં તુમુલં રણિતં શઙ્ખદુન્દુભેયમ્
સમારબ્ધમનુપમં સઙ્ગરં રામરાવણીયમ્ ||
સશઙ્ખરાક્ષસસેના દૃષ્ટા
નીલઘનેષ્વિવ બલાકમાલા
શતાનનૈરિવ ગર્જતિ ચપલા
શરધારાવર્ષાવો જાતો રણાઙ્ગણે નૂનમ્ || ૧
સંહેષન્તે વલ્ગન્તેઽશ્વાઃ
તૈઃ સહ ચૈતે નદન્તિ નાગાઃ
રવમયેવ સા નનુ ભીષણતા
તદ્રવમિલિતં પ્લવગરક્ષસાં ચરણપાતરણિતમ્ || ૨
દન્તૈરધરાન્ પીડયમાનાઃ
હરીન્ રાક્ષસાસ્તાડયમાનાઃ
નભસિ વાનરા ઉડ્ડયમાનાઃ
અગનગશસ્ત્રપ્રહારૈશ્ચ તે તાડયન્તિ શત્રુમ્ || ૩
જયતુ રાઘવો, જયત્વઙ્ગદો
ગર્જન્ પ્રહરત્યસૌ કપિગણો
દીયતે ચ સહ્યતે પ્રહારો
સાગરયોરિવ દ્વન્દ્વમપૂર્વં સંપ્રતિ સંરબ્ધમ્ || ૪
આઘાતેન હિ શસ્ત્રાસ્ત્રાણામ્
જગતો મુક્તિર્હર્યસુરાણામ્
રુધિરે શયનં રણવીરાણામ્
મુદા રાક્ષસા રણે કુર્વતે રાવણજયઘોષમ્ || ૫
તુરગઃ પતિતો, ગજોઽવસન્નો
નભસો જિહ્મઃ શરવર્ષાવો
ભિન્દ્ધિ, છિન્દ્ધિ, વા જહીતિ શબ્દો
રણે શ્રૂયતે સર્વભાષિતં સંહારાર્થપરમ્ || ૬
રણે હતાનાં પ્રફુલ્લિતાનિ
માંસકર્દમાવૃતવદનાનિ
તાન્યપિ સમરે પદાહતાનિ
વહન્તિ તરસા રણે પ્રવાહાઃ શોણિતસ્ય સ્વૈરમ્ || ૭
શવોપરિ શવં નિપતત્યપરમ્
કસ્ય પ્રાણિનો નાભિજ્ઞાતમ્
શૌર્યં મરણાદ્ ભીમોગ્રતરમ્
અવયવખણ્ડા દિશિ દિશિ કીર્ણા યોજનપર્યન્તમ્ || ૮
ચક્રં, ચરણં, કરો લાઙ્ગુલમ્
શુણ્ડા, ગ્રીવા, શિરો વા પદમ્
યદ્યત્ પતિતં ખણ્ડખણ્ડિતમ્
પ્રલયાવસરે ચેવ કમ્પિતં ધરણીગગનાઙ્ગમ્ || ૯
કસ્ય દ્વન્દ્વં કેન જાયતે
કાલમુખાદ્ વા કોઽવશિષ્યતે
કસ્ય કબન્ધં કુત્ર વલ્ગતે
રણસંમર્દે જાનીતે ન ચ કોઽપિ કમપ્યન્યમ્ || ૧૦
૪૬
BACK TO TOP
૪૭ અદ્ય વિપદિ શ્રીલઙ્કા સર્વદા સ્થિતા
’સમારબ્ધમનુપમં સઙ્ગરં રામરાવણીયમ્ઽ
ઇતિ લવકુશાભ્યાં વર્ણિતે રણસંગ્રામે શ્રીરામેણ રાવણસ્ય
સારથિઃ હતઃ, રથઃ ભઞ્જિતઃ, મુકુટઃ સચ્છત્રમ્ ઉત્ક્ષેપિતઃ,
શરવર્ષાવેણ ચ રાવણઃ નિતરાં સન્ત્રાસિતઃ | હતવીર્યં, હતબુદ્ધં
રાવણં વીક્ષ્ય શ્રીરામઃ ઉદારમનસા તમ્ અવદત્, ’ભોઃ પૌલસ્ત્ય,
અતીવ ક્લાન્તઃ અસિ | શ્વઃ પુનરાગચ્છ | ઽ ઇતિ | એવં ન્યક્કૃતઃ રાવણઃ
સ્વમન્દિરં પ્રત્યાગત્ય આત્મનઃ બન્ધું કુમ્ભકર્ણં પ્રબોધયિતું
સેવકાન્ આજ્ઞાપયામાસ | કુમ્ભકર્ણઃ અષ્ટ માસાન્ સ્વપિતિ સ્મ |
તં પ્રબોધયિતું રાક્ષસાઃ તસ્ય કર્ણયોઃ દુન્દુભિ- પણવ- આનકાદિ-
વાદ્યાનાં કલ્લોલં કૃતવન્તઃ | તસ્ય મહતિ શરીરે માતઙ્ગાઃ
ચાલિતાઃ | તદા પ્રબુદ્ધં કુમ્ભકર્ણં રાવણઃ સ્વાં દુર્દશાં
ન્યવેદયત્, તસ્ય સાહાય્યં ચ પ્રાર્થયત |
તદા પ્રહસન્નિવ કુમ્ભકર્ણઃ તમુવાચ -
કુમ્ભકર્ણઃ -
કાલેઽહં, હે બન્ધો, બોધિતસ્ત્વયા
અદ્ય વિપદિ શ્રીલઙ્કા સર્વથા સ્થિતા ||
નિજઘાતઃ પાપકૃતે
નિરય એવ દુર્મતયે
અનિવાર્યા નીતિરિયં નિયતિનિશ્ચિતા || ૧
ચિત્તં તે ગર્વમયમ્
આયુસ્તે વિષલિપ્તમ્
હિતબોધો બાન્ધવ તે ચાપ્રિયઃ સદા || ૨
યચ્ચ બિભીષણકથનમ્
અપ્રિયમપિ હિતવચનમ્
તદવમત્ય બન્ધુસ્તે હાપિતસ્ત્વયા || ૩
મન્દોદર્યા વચનમ્
હિતમપિ તે ભાત્યહિતમ્
તદ્ભાવશ્ચરણતલે મર્દિતસ્ત્વયા || ૪
સ્થલકાલં પરિનિરીક્ષ્ય
ન્યાયાનયમાસમીક્ષ્ય
આરબ્ધં ન ચ કદાપિ કર્મ રે ત્વયા || ૫
મનસિ ગતં નિર્ણીતમ્
ન વિમર્શો ન હિ મનનમ્
ન ચ પરીક્ષિતા નિપુણં મન્ત્રિણસ્ત્વયા || ૬
યત્તુ પ્રિયં તદનુમતમ્
યન્ન પ્રિયં નિર્ધૂતમ્
આત્મનાશ એવ તેન સાધિતસ્ત્વયા || ૭
બોધાય ન સમયોઽયમ્
બન્ધો, ત્યજ સર્વભયમ્
આત્મનો ન કર્તવ્યં વિસ્મૃતં મયા || ૮
સૌભ્રાત્રં ભાષયતે,
તસ્ય ફલં પશ્ય રણે
રિપુરુધિરેણાદ્ય ધરા ક્લેદ્યતે મયા || ૯
દેવેન્દ્રં હન્મિ સુખમ્
કો જન્તૂ રામોઽયમ્
અર્ણવાનલૌ ગરિતું શક્યતે મયા || ૧૦
મદ્વચનં ગણય જયમ્
આરભસ્વ મધુપાનમ્
શિરસિ સર્વભારસ્તે ધારિતો મયા || ૧૧
૪૭
BACK TO TOP
૪૮ નિષ્ફલા બાણા અદ્ય કથમ્ ?
’દ્ય વિપદિ શ્રીલઙ્કા સર્વથા સ્થિતાઽ
ઇતિ કુમ્ભકર્ણસ્ય અવલોકનં સાર્થમેવ આસીત્ | તેન અતુલઃ
પરાક્રમઃ રણે પ્રદર્શિતઃ | સઃ વાનરાણાં સહસ્રાણિ
ભક્ષયામાસ, સુગ્રીવમિવ યોદ્ધારં ચ મૂર્ચ્છયામાસ |
તથાપિ શ્રીરામેણ તસ્ય કરચરણાઃ છિન્નાઃ, તસ્ય
પર્વતમિવ વિશાલં મસ્તકમ્ અન્તરિક્ષે ઉત્ક્ષિપ્તમ્ | તત્પશ્ચાત્
મેઘનાદાદયઃ વિક્રાન્તાઃ રાવણપુત્રાઃ અપિ રણે નિષૂદિતાઃ |
અન્તે સઙ્ક્રુદ્ધઃ રાવણઃ શ્રીરામં નિહન્તું કૃતનિશ્ચયઃ
તસ્ય પુરતઃ પ્રતિષ્ઠિતઃ | રાવણઃ રથસ્થઃ, રામસ્તુ પદાતિઃ |
અતઃ રાવણેન રામસ્ય સમત્વં પ્રાપયિતું સુરેન્દ્રઃ સ્વરથં
સારથિના સહ રામાર્થં પ્રેષિતવાન્ | ઉભૌ અપિ રામરાવણૌ
નાનાશત્રપ્રહરણાનાં વર્ષાવં પરસ્પરયોઃ કૃતવન્તૌ |
તેન સાગરાઃ ક્ષુબ્ધાઃ, સૂર્યઃ નિસ્તેજઃ, વાયુઃ સ્તબ્ધઃ,
પૃથિવી ચ અસ્થિરા અભવત્ | નનુ ચરાચરા સૃષ્ટિઃ તયોઃ
યુદ્ધં વિલોકયિતું ગતિશૂન્યા ઇવ જાતા | અન્તે શ્રીરામેણ સર્પાકૃતિના
નિશિતેન બાણેનૈકેન રાવણસ્ય મસ્તકં છિન્નમ્ | તથાપિ અહો
આશ્ચર્યમ્ !છિન્નસ્ય મસ્તકસ્ય સ્થાને અપરં મસ્તકમુપજાતમ્ |
તદપિ મસ્તકં રામેણ છિન્નમ્ | પુનશ્ચ નવં મસ્તકમુપજાતમ્ |
એવં શતં મસ્તકાનિ રામેણ ઉત્ક્ષિપ્તાનિ, તદપિ રાવણસ્ય અન્તઃ
દુરાપાસ્તઃ અલક્ષ્યત | તદા ચિન્તાક્રાન્તઃ રાઘવઃ સ્વસારથિં
માતલિમવદત્ -
શ્રીરામઃ -
નિષ્ફલા બાણા અદ્ય કથમ્ ?
કિં નુ સમાપ્તં મમ પુણ્યં વા તન્મમ બાહુબલમ્ ?
શરવર્ષાવે મહાદારુણે
તરુવદરિર્મે પુનર્વર્ધતે
જીવતિ શત્રૂ રામસ્યાયં રામાગ્રેઽપિ કથમ્ ?૧
ચમત્કૃતિરિયં નાવગમ્યતે
છિન્ને શીર્ષેઽપરં જાયતે
રાવણાઙ્ગમથ ભવતીદં વા શીર્ષખનિર્નૂનમ્ ?૨
શતમપિ શિરસામેવં છિન્નમ્
નભસિ વિધૂતં પદ્ભ્યાં મથિતમ્
પુનરારૂઢો રથે રાવણો નવં પુનશ્ચ બલમ્ || ૩
ઇન્દ્રસારથે, વીર, માતલે,
કિં નુ રહસ્યં કથયૈતન્મે
અપમાનાન્મે વિદ્યાવજ્ઞાઽસહ્યતરા નૂનમ્ !૪
હતો દૂષણો, વિરાધો મયા
મારીચો વા ખરો લીલયા
તેઽમી બાણા નિહતો વાલી, યૈર્નિમિષે તૂર્ણમ્ || ૫
ભયેન યસ્માત્ સિન્ધુરપાસ્તો
ભયાદરાર્હોઽયમસૌ તૂણો
વિજયિશરાણામદ્યાભાવસ્તસ્મિન્નેવ કથમ્ ?૬
પશ્ય રાવણં રુધિરક્લિન્નમ્
સિંહવદેનં તદપિ નદન્તમ્
અભિમાનોઽયં મૂર્તો જાતોઽવધ્યો મેઽપિ કથમ્ ?૭
સચિન્તા હિ સ્યુર્દેવદેવતાઃ
તપ્યન્તુ કથં તપો મુનિવરાઃ ?
અપિ મન્યેઽહં શરસન્ધાનં સકલં મે વિફલમ્ ?૮
૪૮
BACK TO TOP
૪૯ હે સુરાઃ, રાઘવલીલેયમ્
’નિષ્ફલા બાણા અદ્ય કથમ્ ?ઽ
ઇતિ વિષાદવચનાનિ શ્રીરામસ્ય ઇવ મહાવીરસ્ય મુખાત્
શ્રુત્વા ઇન્દ્રસારથિઃ માતલી કિઞ્ચિદ્ વિહસ્ય પ્રાહ, ’પ્રભો,
કિમેવમ્ અજ્ઞવદ્ બ્રવીષિ ?યઃ રાવણાન્તસમયઃ દેવૈઃ
નિશ્ચિતઃ સઃ અધુના પ્રાપ્તઃ | અતઃ તસ્ય વધાર્થં પિતામહાસ્ત્રં
પ્રયુઙ્ક્ષ્વઽ ઇતિ |
માતલેઃ શબ્દૈઃ એતૈઃ શ્રીરામસ્ય સ્મરણમિવ જાતમ્ |
અગસ્તિમુનિવર્યૈઃ પ્રદત્તઃ દેદીપ્યમાનઃ શરઃ તેન ધનુષિ પ્રયુજ્ય
પ્રત્યઞ્ચામ્ આકર્ણમ્ આકૃષ્ય રાવણસ્ય દિશા વિસૃષ્ટઃ |
મૂર્તિમાન્ કાલઃ ઇવ દુર્ધરઃ અમોઘઃ સ શરઃ રાવણસ્ય હૃદયં
વિવ્યાધ | તત્ક્ષણમેવ તસ્ય હસ્તાત્ ચાપબાણૌ અપિ ગલિતૌ | મદાન્ધઃ,
માયાવી, લઙ્કાધિપતિઃ રાક્ષસરાજઃ સ રાવણઃ પ્રાણેભ્યઃ વિયુક્તઃ
ધરણીમ્ અવસન્નઃ | તસ્ય સૈન્યં શતધા વિકીર્ણં દિશિ દિશિ પલાયિતમ્ |
રામસ્ય ઋક્ષવાનરસૈનિકાઃ રામસ્ય જયમ્ ઉદીરયામાસુઃ | દેવાઃ
રામસ્ય ઉપરિ પુષ્પવૃષ્ટિમકુર્વન્ | ગન્ધર્વાપ્સરસઃ મહતા
કણ્ઠેન ગાતું પ્રારભન્ત -
ગન્ધર્વાપ્સરસઃ -
હે સુરાઃ, રાઘવલીલેયમ્
રાવણો યાતો યમસદનમ્ ||
પ્રસન્નવદના દિશઃ સર્વથા
કમ્પવિમુક્તા ધરણી જાતા
રવિપ્રભા સા પુનરવિચલિતા
આગતા મઙ્ગલવેલેયમ્ || ૧
’સાધુ, સાધુઽ ઇતિ મુનિજનવચનમ્
વાદ્યવાદનં કિન્નરરબ્ધમ્
હર્ષોલ્લસિતં સકલં ભુવનમ્
સુરાણાં રિપુર્ગતો નિધનમ્ || ૨
રણે પ્રચલિતં વિજયનર્તનમ્
કપયો જયિનો ભૂપતિસહિતમ્
એતે વિદધતિ રામપૂજનમ્
દદાનાઃ સુમનપત્રહારમ્ || ૩
ઉચ્ચૈર્ગર્જત જયજયકારમ્
અસ્યત કલ્પતરોઃ સુમહારમ્
ક્ષિપ્યત મણિભૂષણસમ્ભારમ્
વિજયતે ત્રૈલોક્યે સત્યમ્ || ૪
શ્યામરાઘવો ધર્મપરોઽયમ્
સ્વયં શ્રીહરિશ્ચક્રધરોઽયમ્
વિશ્વવિધાતા વિશ્વાસુરયમ્
માનવં ધરતિ રામરૂપમ્ || ૫
અયમુત્પત્તિસ્થિતિલયકર્તા
પઙ્કજનાભસ્ત્રિભુવનગોપ્તા
શરણ્ય એકઃ ખલસંહર્તા
આશ્રયો બ્રહ્માણ્ડસ્યાયમ્ || ૬
નિધાય હૃદયે વત્સલાઞ્છનમ્
રક્ષતિ સતતં સાધુસજ્જનમ્
પાલયતે સતતં સત્પક્ષમ્
કેવલો વેત્તિ સ આત્માનમ્ || ૭
કમલા સીતા, શ્રીવિષ્ણુરયમ્
સર્વજ્ઞોઽપિ સ અજ્ઞ ઇવાયમ્
લોકહિતાર્થં કુરુતે યુદ્ધમ્
દર્શયત્યતુલરામચરિતમ્ || ૮
૪૯
BACK TO TOP
૫૦ લીનતે, ચારુતે, સીતે
’રાવણો યાતો યમસદનમ્ઽ
શ્રીરામઃ બિભીષણં રાવણસ્ય ઔર્ધ્વદેહિકં સંસ્કારં
વિધાતુમાદિશત્ | સ આહ, ’મરણાન્તાનિ વૈરાણિ | અસ્માકં
કાર્યમપિ સમાપ્તમ્ | અતઃ ભવાન્ અગ્રજસ્ય અન્ત્યસંસ્કારં
વિદધતુ | યથા સ તવ સમ્બન્ધી, તથા મમાપિઽ ઇતિ | રાવણસ્ય
નિધનેન તસ્ય અન્તઃપુરે કોલાહલઃ જાતઃ | શ્રીરામઃ આત્મનઃ
રણકર્કશં રૂપં ત્યક્ત્વા અભિરામરૂપં ધૃતવાન્ | સઃ
હનુમન્તમવદત્, ’હે વીર, ભવાન્ જાનકીં ગત્વા તસ્યૈ
વિજયવાર્તામ્ અસ્માકં કુશલં ચ નિવેદયઽ ઇતિ | હનુમતઃ
રાવણવધાદિવૃત્તં નિશમ્ય સીતા હર્ષાતિશયાત્ નિઃશબ્દા
જાતા | સા કેવલમાહ, ’ભક્તવત્સલસ્ય ભર્તુઃ દર્શનમ્
ઇચ્છામિઽ ઇતિ |
હનુમતઃ તસ્યાઃ અવસ્થાયાઃ વર્ણનં શ્રુત્વા પ્રભોઃ અપિ
નયને બાષ્પાકુલે જાતે | સઃ બિભીષણમાદિશત્, ’ભવાન્
જાનકીં મમ સમીપં ત્વરિતમ્ આનયતુઽ ઇતિ | સીતા રામસંમુખે
અવસ્થિતા | ઉભૌ અપિ પરસ્પરમ્ અનિમિષનેત્રાભ્યામ્ અપશ્યતઃ |
અનન્તરં રાજા રામચન્દ્રઃ જાનકીં મૃદુવાણ્યા અબ્રવીત્ -
શ્રીરામઃ -
બહુયત્નૈસ્ત્વં પુનર્વીક્ષિતા કાન્તે
લીનતે, ચારુતે, સીતે ||
ભીષણં સમાપ્તં યુદ્ધમ્
દણ્ડિતોઽપરાધોઽશેષમ્
ક્રોધોઽપિ ચ યાતો વિલયમ્
તન્મયાઽઽચરિતં યદભૂદુચિતં નૃપતેઃ || ૧
સઙ્ગરે કૃતં રિપુહનનમ્
પ્રતિકૃતં રિપોરપકૃત્યમ્
ઉન્નતં પુનર્મે શીર્ષમ્
તવ સૌભાગ્યાત્ કપયો જયિનો યુદ્ધે || ૨
સર્વથા રક્ષિતં વચનમ્
મદ્યશો લાઞ્છનાન્મુક્તમ્
વીક્ષિતા પ્રિયા પ્રત્યક્ષમ્
મમ શૌર્યેણાઽનમયમહં દૈવં મે || ૩
તવ કૃતે સાગરસ્તીર્ણઃ
વાનરઃ કૃતાર્થો જાતઃ
સુગ્રીવો વિજયં પ્રાપ્તઃ
સુરલલનાસ્તા ગાયન્તિ શુભં ભદ્રે || ૪
ત્વન્નિમિત્તમેતદ્ વૃત્તમ્
ન તુ પુનસ્ત્વદર્થં વિહિતમ્
લાઞ્છનં મયા મે મૃષ્ટમ્
રઘુવંશોઽયં ગતસન્માનં લભતે || ૫
દૃગ્વ્યથા યં હિ પીડયતે
દીપોત્સવમેષ ન તનુતે
અપઘાતાશઙ્કા ચિત્તે
કથમયિ કાન્તે, ત્વયિ વિશ્વાસં કુર્વે || ૬
કપટિકો રાવણઃ કામી
સોઽવસત્ ત્વયા સહ પાપી
નયનોત્થા કુટિલા ભૃકુટી
ન ચ સુસ્પષ્ટં વક્તુમતો શક્તિર્મે || ૭
સાધિતં મયા કર્તવ્યમ્
દશદિશો યાહિ સ્વચ્છન્દમ્
મા પ્રાર્થય મમ વાઽઽદેશમ્
સખિ, સમ્બન્ધો નષ્ટોઽદ્યાસૌ સીતે || ૮
૫૦
BACK TO TOP
૫૧ સ્વામિની સદા મે
’સખિ, સમ્બન્ધો નષ્ટોઽદ્યાસૌ સીતેઽ
ઇતિ રામસ્ય વજ્રકઠોરૈઃ શબ્દપ્રહારૈઃ જાનકી
કામપ્યવસ્થાં ગતા | તસ્યાઃ લોચનાભ્યાં નિરન્તરઃ
અશ્રુપ્રવાહઃ ઇવ સમજાયત | સા રામચરણૌ સ્પૃષ્ટ્વા,
તાભ્યાં શપ્ત્વા પુનઃ પુનઃ સ્વશુદ્ધતાં પ્રત્યજાનાત્ |
તથાપિ કર્તવ્યકઠોરઃ રામચન્દ્રઃ તૂષ્ણીમેવ અતિષ્ઠત્ |
અન્તે દેવતાતુલ્યા સા જાનકી લક્ષ્મણમ્ અબ્રવીત્, ’
હે લક્ષ્મણ, અધુના મદર્થે ચિતાં રચય | દેહત્યાગાત્
ઉપાયાન્તરં ન વિદ્યતેઽ ઇતિ |
ચિતા સિદ્ધા | શ્રીરામં પ્રદક્ષિણીકૃત્ય અગ્નિજ્વાલા ઇવ
સા સીતા અગ્નિમેવ પ્રવિવેશ | ’હા, હાઽ ઇતિ કરુણોદ્ગારાઃ
સકલસૈન્યાત્ શ્રુતાઃ | કિન્તુ ક્ષણાન્તરેણ તાં ચિતાં વિદાર્ય
સીતાં ગૃહીત્વા સ્વયમ્ અગ્નિદેવઃ આવિર્બભૂવ, શ્રીરામં
ચ ઉવાચ, ’હે રામ, સીતા ઉત્પત્તિપરિપૂતા | કિમસ્યાઃ
પાવનાન્તરૈઃ | તાં સ્વીકુરુષ્વ ઇતિ અહં ત્વામ્ આજ્ઞાપયેઽ ઇતિ |
શ્રીરામસ્ય નયનાભ્યાં બાષ્પૌઘઃ ઇવ પ્રાવહત્ |
સઃ તં હવ્યવાહનંવિજ્ઞાપયામાસ -
શ્રીરામઃ -
લોકસાક્ષ્યતઃ સંશુદ્ધા સતી જાનકીયમ્
સ્વામિની સદા મે સાક્ષાત્ ધરિત્રીસુતેયમ્ ||
કિં ન જ્ઞાતમેતસ્યા મે પરમશુદ્ધશીલમ્ ?
કિં તથાપિ જનયતિ લોકાધિપો લોકરોષમ્ ?
લોકનાયકાનાં શક્તિર્લોકમાન્યતેયમ્ || ૧
જાનકીમયોધ્યાનગરીમીદૃશીમનેષ્યમ્
વિષયલુબ્ધમિતિ માં લોકા અમંસ્યન્ત નૂનમ્
પ્રજાસ્નેહભાવમવશ્યં તદાનીમહાસ્યમ્ || ૨
પ્રજા રઞ્જયતિ યઃ સસુખં સ રાજા મતો મે
રાજધર્મ ઉપદિશતે માં તત્ત્વમીદૃશં મે
પ્રજા ઈશ્વરીયં રૂપં કોટિશો મદર્થમ્ || ૩
પ્રાણદાનમપિ કર્તવ્યં પ્રજાયાઃ સુખાર્થમ્
મનસિ વર્તતે મે શ્રદ્ધા દૃઢા સર્વદેયમ્
મોચનં હિ સીતાઽઽશ્લેષાદતો મે સુશક્યમ્ || ૪
પ્રવૃત્તે તુ સીતારુદને સંયમાવસાનમ્
કથં ક્લેદયેઽહં નેત્રે ?સ્થિતં સર્વસૈન્યમ્
સ્તમ્ભિતો મયા બાષ્પૌઘઃ પક્ષ્મણોર્નિગૂઢમ્ || ૫
એક એવ સીતાહૃદયે નરો રામ આસ્તે
જાનકીતરા વા નારી રામમનસિ નાસ્તે
અગ્નિદેવ, ત્વચ્ચરણાભ્યાં શપે ભૂય એવમ્ || ૬
વિષયલમ્પટો દુઃશીલો યદપિ રાવણોઽસૌ
અનુલ્લઙ્ઘ્યસીમાબદ્ધો વિકટસાગરોઽસૌ
ન હિ સ્પૃષ્ટ્મસ્યાશ્છાયાગતં તેન ગાત્રમ્ || ૭
અગ્નિદેવ, શિરસાવન્દ્યસ્ત્વાદેશ આસ્તે
રાઘવોઽપિ સીતાદિવ્યાદદ્ય ધન્ય આસ્તે
પુનર્લોકજનનીં લભતે હ્યયોધ્યાપ્રજેયમ્ || ૮
૫૧
BACK TO TOP
૫૨ ત્રિવારજયકારં રાઘવ
’સ્વામિની સદા મે સાક્ષાત્ ધરિત્રીસુતેયમ્ઽ
ઇત્યુક્ત્વા શ્રીરામઃ જાનકીં સ્વીચકાર | સર્વાપિ સેના
પ્રમુદિતા | અનન્તરં શ્રીરામઃ બિભીષણમ્ આદિદેશ, ’હે
બિભીષણ, મદર્થે ત્યક્તજીવિતેભ્યઃ એતેભ્યઃ વીરેભ્યઃ રત્નભૂષણાનિ
પ્રદાય સન્તોષયતુ ભવાન્ | પશ્ચાદ્ ભવાન્ સ્વયં સ્વરાજ્યમ્
ઉપભુઙ્ક્તામ્ઽ ઇતિ | તદાનીં રામઃ ભરતદર્શનાય સમુત્સુકઃ
આસીત્ | બિભીષણેન પુષ્પકવિમાનમ્ આનાયિતમ્ | શ્રીરામઃ
સીતાલક્ષ્મણાભ્યાં સહ અયોધ્યાં પ્રસ્થિતઃ | ગગનોત્પતિતે તેષાં
વિમાને સર્વે સૈનિકાઃ રામસ્ય જયજયકારમ્ ઉદઘોષયન્ | માર્ગે
વિવિધાન્ ભૂપ્રદેશાન્ સીતાયૈ દર્શયન્ રામઃ અલ્પવિશ્રામાર્થં
ભરદ્વાજસ્ય ઋષેઃ આશ્રમં પ્રાપ | તસ્મિન્નેવ દિને તેષાં
વનવાસસ્ય ચતુર્દશ વર્ષાણિ સમાપ્તાનિ | ભરતસ્તુ નગરાત્ બહિઃ
તાપસઃ ઇવ ઉષિત્વા અયોધ્યાયાઃ શાસનં કરોતિ સ્મ | શ્રીરામઃ
હનુમન્તં પ્રહિત્ય ભરતાય સ્વાગમનસ્ય વાર્તાં પ્રાદાત્ | ભરતસ્ય
સન્તોષસ્ય સીમા એવ નાસીત્ | શત્રુઘ્નેન સકલા નગરી પતાકાતોરણૈઃ
અલઙ્કારિતા | મહાર્હાણિ વિભૂષણાનિ વસનાનિ ચ પરિધાય સર્વે
નગરજનાઃ શ્રીરામસીતાલક્ષ્મણાનાં દર્શનાર્થં, સ્વાગતાર્થં
ચ સિદ્ધાઃ સમજાયન્ત | શનૈઃ શનૈઃ પુષ્પકવિમાનં ધરણીમ્
અવતતાર | રામાદીનાં દર્શનમાત્રે એવ તેષાં જયજયકારશબ્દઃ
ધરણીં ચ ગગનં ચ વ્યાપ્નોત્ | ભરતઃ પુરઃસૃત્ય શ્રીરામસ્ય
ચરણૌ જગ્રાહ, તસ્ય સુપૂજિતે પાદુકે પુનઃ તસ્ય ચરણયોઃ ન્યવેશયત્
ચ | આનન્દાશ્રુભિઃ ક્લિન્નાભ્યાં લોચનાભ્યાં શ્રીરામં પશ્યન્
અસૌ તં સ્વરાજ્યં પ્રતિગ્રહીતું વિજ્ઞાપયામાસ | શ્રીરામઃ ભરતં
દૃઢમ્ આશ્લિષ્યત્ | અનન્તરં સીતારામલક્ષ્મણાઃ તિસ્રઃ અપિ જનનીઃ
અવન્દન્ત | એતેષાં સર્વેષાં મિલનમહોત્સવઃ સર્વેષામ્ એવ હર્ષાય
અજાયત | સર્વાઃ પ્રજાઃ સમેત્ય એવ શ્રીરામસ્ય જયજયકારં કર્તુમ્
આરભન્ત -
અયોધ્યાવાસિનો જનાઃ -
ત્રિવારજયકારં રાઘવ, ત્રિવારજયકારમ્
પુષ્પકયાનાદિહાવતીર્ણં સ્વર્ગસુખં મૂર્તમ્ ||
તવાઽઽશંસતે ચિરં જીવનમ્
સરયૂસરિતઃ પુણ્યં સલિલમ્
પુલકિતપવનઃ પુલકિતભુવનમ્
અહલ્યેવ ચોદ્ધૃતા સામ્પ્રતં નગરીયં નૂનમ્ || ૧
ભગ્નો વિરહો યથા પિનાકમ્
મહોઽનુષ્ઠિતઃ સ્વયંવરસમમ્
મઙ્ગલોત્સુકં ત્વયોધ્યાપુરમ્
અર્પયતે તે સાશ્રુલોચનમ્ પ્રીતિપુષ્પહારમ્ || ૨
પાવનાચ્ચ તવ દૃષ્ટિસ્પર્શાત્
ઉત્સવોઽયમારબ્ધો હર્ષાત્
ચતુર્દશાબ્દા વિગતાઃ સ્મરણાત્
સ્વીકુરુષ્વ સિંહાસનમેતત્ તવ પ્રભો, સિદ્ધમ્ || ૩
શિરસિ જલં તે સપ્તનદીનામ્
અભિષેકાન્તે યાતુ તીર્થતામ્
અનુશાસન્તસ્તે ધર્માજ્ઞામ્
પઠન્તુ મુનયો વૈદિકમન્ત્રાન્ પુનરપિ તે સાર્થમ્ || ૪
પિતુર્વાઞ્છિતં યાતુ પૂર્તતામ્
રામશાસનં પુરે વર્તતામ્
તત્ કૌસલ્યા સ્વયં વીક્ષતામ્
દેવ્યા સહ ત્વં સપુત્રપૌત્રં ભુઙ્ક્ષ્વ સ્વાધિકારમ્ | ૫
યદ્ યદ્ રચિતં સ્વપ્ને પ્રજયા
અનુભૂતં તદ્ પ્રત્યક્ષતયા
રાજા રામો રાજ્ઞી સીતા
ચતુર્વેદવત્ રાઘવબન્ધૂનર્ચતિ લોકોઽયમ્ || ૬
રામશાસને સતિ વસુધાયામ્
અઙ્કઃ કેવલમિન્દુકલાયામ્
સ્ત્રીનયને કજ્જલરેખાયામ્
કૃતૌ પરિણમેદયોધ્યાપુરે વચનસ્થં સત્યમ્ || ૭
વર્ષતુ કાલે મેઘો વિપુલમ્
સસ્યશાલિની ધરાઽનવરતમ્
ચરતુ સસેવં જનઃ સ્વધર્મમ્
શાન્તિઃ શાન્તિર્મુનિભિરભીષ્ટા દધતામાકારમ્ || ૮
૫૨
BACK TO TOP
૫૩ યચ્છતુ વરમેકં પ્રભુર્મે
’રાઘવસ્ય જયજયકારમ્ઽ
ઉદ્ઘોષયન્તઃ એવ પ્રજાજનાઃ તં રાજમન્દિરમ્ અનયન્ | એકસ્મિન્
સુમુહૂર્તે સીતારામૌ રાજ્યે અભિષિક્તૌ | એવં રામરાજ્યસ્ય શુભારમ્ભઃ
જાતઃ | રાજ્યાભિષેકાર્થમ્ આગતાઃ સર્વે જનાઃ શ્રીરામેણ યથોચિતૈઃ
પારિતોષિકૈઃ સત્કૃતાઃ | અનન્તરં શ્રીરામેણ સુગ્રીવાઙ્ગદાદયઃ સર્વે
વાનરવીરાઃ મહાર્હૈઃ અલઙ્કારવસ્ત્રૈઃ સંમાનિતાઃ | સુગ્રીવં તાવત્
રામઃ આત્મનઃ પઞ્ચમં બન્ધુમેવ અમન્યત | તે સર્વે વાનરવીરાઃ
દ્વિત્રાણિ માસાનિ યાવત્ અયોધ્યાયામ્ અવસન્ | તદનન્તરં શ્રીરામઃ
સુગ્રીવં કિષ્કિન્ધાં પ્રતિગન્તુમ્ અન્વજાનાત્ | તથા ચ બિભીષણાય
અગણિતાનિ ભૂષણાનિ પ્રદાય તમપિ લઙ્કાગમનાય અનુજજ્ઞે |
સમારોહેઽસ્મિન્ વર્તમાને હનુમાન્ સસંભ્રમમ્ એત્ય શ્રીરામસ્ય
ચરણૌ ગૃહીત્વા ભાવસ્નિગ્ધેન સ્વરેણ તં વ્યજ્ઞાપયત -
શ્રીહનુમાન્ -
યચ્છતુ વરમેકં પ્રભુર્મે
પદયોરનયોર્ભક્તિરવિચલા શુદ્ધા ભવતુ સદા મે||
વિચલતુ ન કદા ચરણાભ્યાં તે
ચઞ્ચલમેતન્મનો રઘુપતે,
યાવદ્ રામકથા ભુવિ તાવદ્, આયુર્ભવતુ વિભો મે || ૧
વદને નિત્યં રાઘવચરિતમ્
અસ્તુ શ્રવણે રામકીર્તનમ્
હે રઘુનન્દન, રામાદિતરશ્છન્દો નાસ્તુ વિભો મે || ૨
વીરોત્તમ, તે પાવનચરિતમ્
ગાયન્ત્વપ્સરસો હિ મદર્થમ્
વિતરતુ દેવસ્તચ્છ્રવણાર્થમમરત્વં ચિરદાસે || ૩
કૃત્વા રાઘવચરિતનિપાનમ્
સ્થાને સ્થાને મેઘ ઇવાહમ્
શતધારાભિર્વર્ષેયમહં રામકથામિહ લોકે || ૪
રામકથાયા ગાનં મનનમ્
તદ્રામસ્યામૂર્તદર્શનમ્
સ્વામી રૂપં સ્વં દર્શયતામ્ યત્ર યદા કાઙ્ક્ષે || ૫
યાવદ્ ભુવનં યાવદ્ વચનમ્
તાવદ્ રામાયણં નૂતનમ્
સપ્તસુસ્વરૈ રામકથાયાઃ સ્વાદો દેયો મે || ૬
અગણિતવદનાન્યગણિતભાષાઃ
એતેભ્યો મે નાઽન્યાઽપેક્ષા
શ્રીરઘુનન્દનચરિતગુરુત્વં તૈરભિધેયં મે || ૭
સૂક્ષ્મતમમહં ધૃત્વા દેહમ્
કુર્વીય ત્રિભુવનસઞ્ચારમ્
તથાપિ લાભો રામકથાયા ભવતુ સ્થાને સ્થાને || ૮
૫૩
BACK TO TOP
૫૪ હે નાથ, દોહદં પરિપૂરય મે ત્વરિતમ્
’યચ્છતુ વરમેકં પ્રભુર્મેઽ
ઇતિ શ્રીહનુમતઃ પ્રાર્થના શ્રીરામેણ અનુજ્ઞાતા |
રામકથયા સહ હનુમાન્ અપિ અજરામરઃ અજાયત | તથાપિ
શ્રીરામલીલાચરિતમ્ અદ્યાપિ ન સમાપ્તમ્ |
શ્રીરામે સિંહાસનાધિષ્ઠિતે સર્વત્ર આનન્દઃ એવ વિરાજતે
સ્મ | નનુ પૃથિવીતલે મૂર્તઃ સ્વર્ગઃ અવતીર્ણઃ આસીત્ |
શ્રીરામચન્દ્રસ્ય સહવાસે દેવતાસમાનયાઃ સીતાયાઃ અપિ
દિનાનિ સુખેન સહ એવ ઉદયન્તિ સ્મ, સુખેન સહ એવ અસ્તં યાન્તિ
સ્મ | એકદા જાનકીરામૌ અશોકવને ઉપવિષ્ટૌ આસ્તામ્ | તદા
તસ્યાઃ પાણ્ડુરચ્છાયાં દેહકાન્તિં મન્દમન્થરાં
દેહલતિકાં ચ વિલોક્ય શ્રીરામઃ મન્દસ્મિતં કૃત્વા તાં
પપ્રચ્છ, સીતે, અપિ ત્વં કિમપિ વાઞ્છસિ ?ઽ ઇતિ |
ભર્તુઃ પ્રશ્નસ્ય અભિપ્રાયં વિજ્ઞાય સાપિ ભર્તારં સલજ્જં
સસ્મિતં પ્રાહ -
સીતા -
રદનયોર્વર્તતે સલજ્જમાશા સાર્થમ્
હે નાથ, દોહદં પરિપૂરય મે સકલમ્ ||
કામયે કાનનં યાતું સુવિહારાર્થમ્
કામયે શકુનિવદ્ ગાતુમહં સ્વચ્છન્દમ્
ગુઞ્જતિ શ્રવણયોર્વંશી મધુરાલાપમ્ || ૧
કામયે લલયિતું મૃગશાવં નિષ્પાપમ્
મત્પ્રિયં તદમલં નયનયુગં સુવિશાલમ્
પરિચુમ્બ્ય તં તૃણં ભોજયામિ સાનન્દમ્ || ૨
વલ્કલં ભવતુ મે જલેન સર્વં ક્લિન્નમ્
ગર્ગરી કટિતલે કરે ચ સિઞ્ચનપાત્રમ્
અસ્તુ મે મસ્તકે તથા ઘટાન્તરભારમ્ || ૩
કામયે નિખાતું કન્દફલાનિ સમૂલમ્
તત્ત્વચં લીલયા નિપુણતયા વ્યપનેતુમ્
સ્વાદિતું સમીહે તદમૃતવત્ સરસાન્નમ્ || ૪
વિશ્રમં સમીહે સહકારતલે સાયમ્
મઞ્જરી તદીયા નિપતતુ ભાલે સ્વૈરમ્
દૂરતઃ કરિષ્યતિ વનરાજો નિર્ઘોષમ્ || ૫
કાર્મુકં ગૃહીત્વા બદ્ધ્વા પૃષ્ઠે તૂણમ્
ઇચ્છામિ વનાન્તે પર્યટિતું મૃગયાર્થમ્
વિશસતી ચરેયં શ્વાપદમીક્ષિતમાત્રમ્ || ૬
કામયે પ્રભાતે સ્થિત્વા વેદિસમીપમ્
હોતૃભિર્વિદગ્ધૈઃ સાધયિતું વેદાન્તમ્
હુતભુજસ્તેજસા ભવતુ વદનમારક્તમ્ || ૭
હે નાથ, હસસિ કિં મૂઢામિવ મામેવમ્
પૂરય પ્રભો, મે તાવદિદં નિર્બન્ધમ્
યુજ્યતે પ્રભો, કિમ્ અકાલપરિહાસોઽયમ્ ?|| ૮
૫૪
BACK TO TOP
૫૫ વદ યામિ લક્ષ્મણ ક્વ નુ કિમહમ્
’હે નાથ, દોહદં પરિપૂરય મે ત્વરિતમ્ઽ
ઇતિ જાનકી સ્વદોહદં રામચન્દ્રાય ન્યવેદયત્ | સઃ અપિ ’તવ
ઇપ્સિતમ્ અચિરેણ એવ પૂરયિષ્યામિઽ ઇતિ તાં પ્રત્યજાનાત્ | તયોઃ
એતસ્ય સુખસંવાદસ્ય પરેદ્યુઃ એવ ભદ્રઃ નામ ગુપ્તચરઃ
રામચન્દ્રાય રાજ્યવૃતં નિવેદયન્ આહ, ’હે રાજન્,
સેતુબન્ધનં રાવણવધં ચ અધિકૃત્ય પ્રજાજનાઃ તુભ્યં
ધન્યવાદાન્ પ્રયચ્છન્તિ, તથાપિ - ’
તથાપિ કિમ્ ?યત્ સત્યં તત્ નિઃશઙ્કં વદઽ ઇતિ
આજ્ઞપ્તઃ સ આહ, ’ેકમ્ એવ તવાચરણં પ્રજાજનેભ્યઃ ન
રોચતે | રાવણસ્ય ગૃહે કતિપયમાસાન્ સ્થિતા જાનકી ત્વયા
પત્ની ઇતિ કથં સ્વીકૃતા ઇતિ તે ન અવગચ્છન્તિ | કીદૃશઃ નામ
આનન્દઃ તાદૃશયા તયા સહ પ્રણયલીલયા ભવાન્ લભતે ’
ઇતિ તે પૃચ્છન્તિઽ ઇતિ | રામચન્દ્રસ્ય મસ્તકે વજ્રસ્ય પ્રહારઃ
જાતઃ ઇવ | તથાપિ સ્વપ્રાણૈઃ શપ્ત્વા સઃ લક્ષ્મણમ્
આજ્ઞાપયામાસ, ’હે લક્ષ્મણ, જાનકીં વાલ્મીકિમુનેઃ
આશ્રમસ્ય સમીપં વિસર્જય | ઽ ઇતિ | ન વા લક્ષ્મણઃ, ન વા
રામચન્દ્રસ્ય કોઽપિ અન્યઃ ભ્રાતા રામાજ્ઞાયાઃ ઉલ્લઙ્ઘનં
કર્તું પ્રબભૂવ | રામસ્ય આદેશાનુસારં લક્ષ્મણઃ જાનકીં
રથેન વનં નિનાય | ’મમ દોહદાઃ એવ રામેણ પૂર્યન્તેઽ
ઇત્યેવ સીતા અમન્યત | યદા તુ લક્ષ્મણઃ તસ્યૈ સત્યમ્ અકથયત્
તદા સીતા પુનઃ એકવારં દુઃખસાગરે નિમગ્ના | ગદ્ગદસ્વરેણ સા
લક્ષ્મણમાહ -
સીતા -
વદ યામિ લક્ષ્મણ, ક્વ નુ કિમહમ્ ?
પતિચરણૌ ક્વેક્ષે ભૂયોઽહમ્ ?
ભવતિ કઠોરા કરુણા હિ યદા
અરુણં ગ્રસતે તમિસ્રા યદા
જયતે વરુણં પાવકો યદા
વૃન્તતો હિ ચ્યવતે શાશ્વતિકમ્ || ૧
પીડિતૌ મયા પિતરૌ વ્યર્થમ્
નાહં કન્યા ન વા કલત્રમ્
કાશં ગણયતિ કનકં હીનમ્
તપસિ વિરક્તા સિદ્ધિરિયમ્ || ૨
અસત્યમગ્નેર્વચનં જાતમ્
નાસ્તિકમીશો ગણયતિ ભક્તમ્
ત્યક્ત્વા યદ્યપિ પતિવ્રતાઽહમ્
પદતલે કમ્પતે ભૂમિતલમ્ || ૩
ઉજ્ઝિતુકામાઃ પ્રાણા દેહમ્
તદાઙ્ગાનિ કિં વહન્તિ ભારમ્ ?
આહ્વયતે માં ગઙ્ગાસલિલમ્
ચિરયતે કુત્ર તચ્ચરમપલમ્ ?૪
સમાપ્તમાયુઃ સીતોપરતા
અદ્ય પુનરહં માતા જાતા
રઘુકુલદીપકકૃતે જીવિતા
ફલધરત્ શીર્યતે કુસુમમિદમ્ || ૫
મરુભૂમૌ વા વિજને વિપિને
વંશાઙ્કુરમિદમહં વર્ધયે
સુખં વર્તતાં રામો નગરે
જાનકી જનેભ્યો ધ્વસ્તેયમ્ || ૬
ગચ્છ પુરં પ્રતિ સૌમિત્ર ત્વમ્
વિધ્યતિ શરવત્ માં મે વચનમ્
રામો નૃપતિર્ન પતિર્મેઽયમ્
સ્ખલતિ વદન્તી રસનેયમ્ || ૭
મમ માતૄણામિતો વન્દનમ્
ઇતોઽભિવન્દે શ્રીરઘુનાથમ્
દદામિ તુભ્યં ચાશીર્વચનમ્
ન ક્ષમે ભાષિતું ત્વધિકતરમ્ || ૮
૫૫
BACK TO TOP
૫૬ રઘુવરનગરી બાલૌ યાતમ્ રામાખ્યાનં ગાયતમેવમ્ ||
’વદ યામિ લક્ષ્મણ ક્વ નુ કિમહમ્ઽ
અસ્ય સીતાયાઃ પ્રશ્નસ્ય સમાધાનં લક્ષ્મણઃ કર્તું ન
શશાક | ગર્ભવતીં જાનકીં તત્રૈવ વિહાય લક્ષ્મણઃ વિદીર્ણેન
અન્તઃકરણેન સહ અયોધ્યાં પ્રત્યવર્તત | કર્તવ્યકઠોરઃ
શ્રીરામઃ કર્તવ્યમિતિ રાજ્યમ્ અશાત્ |
સીતા તુ સૌભાગ્યવશાત્ વાલ્મીકિમુનિના આસાદિતા | સઃ
તસ્યાઃ સ્વકન્યાયાઃ ઇવ પાલનં કૃતવાન્ | યથાસમયં સીતા
પુત્રયુગ્મં પ્રાસૂત | ભૂતપિશાચાદીનાં પ્રભાવાત્ તૌ
રક્ષિતું વાલ્મીકિઃ તયોઃ દેહયોઃ પરિતમ્ અભિમન્ત્રિતૌ કુશલવૌ
પર્યવર્તયત | તથા ચ કુશલવૌ ઇત્યેવ તયોઃ અભિધાને ચકાર |
વાલ્મીકિમુનેઃ નિપુણેઽવેક્ષણે તૌ બાલકૌ વવૃધાતે | શનૈઃ
શનૈઃ શિશુવયઃ અતીત્ય તૌ દ્વાદશવર્ષીયૌ કુમારૌ સઞ્જાતૌ |
તત્ર અયોધ્યાયાં શ્રીરામેણ સર્વશ્રેષ્ઠઃ રાજસૂયઃ
નામ યજ્ઞઃ સમારબ્ધઃ | યજ્ઞસમારોહં તં વીક્ષિતું
સહસ્રશઃ નૃપાઃ, મુનયઃ પ્રજાજનાશ્ચ અયોધ્યાયાં
સમુપસ્થિતાઃ | મુનિશ્રેષ્ઠઃ વાલ્મીકિઃ અપિ કુશલવાભ્યાં નામ
સ્વશિષ્યાભ્યાં સહ તત્ર આયયૌ | ત્રિકાલદર્શિના વાલ્મીકિના
કુશલવૌ આજ્ઞાપિતૌ -
વાલ્મીકિઃ -
રઘુવરનગરી બાલૌ યાતમ્
રામાખ્યાનં ગાયતમેવમ્ ||
મુનિજનપૂજિતસદને સદને
મહાજનાનાં ભવને ભવને
માર્ગે માર્ગે રાજપત્તને
યુવયોર્ગીતં વિહરતુ સ્વૈરમ્ || ૧
વિધાય નવફલમૂલાહારમ્
સ્વરં ચાત્મનો રસેન પિપૃતમ્
સમાનયેથાં સ્વરેણ સ્વરમ્
પાલયતં લયતાલવિધાનમ્ || ૨
લભેથે યદા લોકમાન્યતામ્
લભેત શ્રીરઘુનાથો વાર્તામ્
શ્રોતુમુત્સુકોઽસાવત્મકથામ્
પ્રેષયિષ્યતે વાં નિમન્ત્રણમ્ || ૩
સર્ગાનુક્રમમવધારયતમ્
ભાવરસમયં ભવતુ ગાયનમ્
ગાયન્તૌ ભાગશઃ પ્રતિદિનમ્
સમાપયેથામિદમાખ્યાનમ્ || ૪
મા કથયેથાં નામગ્રામમ્
આત્માનૌ મે શિષ્યૌ બ્રૂતમ્
સ્વરે વિધત્તં સ્મિતં સુમધુરમ્
યદેવોચિતં તદેવ વદતમ્ || ૫
શૃણુતે ભૂપો યદા સ્વયમિદમ્
ભવતુ સંયતં મુદ્રાભિનયમ્
નેદં કાવ્યં સુધાનિધિરયમ્
આદરિષ્યતે રઘુનાથસ્તમ્ || ૬
મા સ્વીકુરુતં ધનં કાઞ્ચનમ્
ન વા દક્ષિણાં ન ચ વા દાનમ્
કિં મુનેર્ધનેન પ્રયોજનમ્
સકલમીપ્સિતં રઘુવરાર્પણમ્ || ૭
|| શ્રીરામચન્દ્રાર્પણમસ્તુ ||
૫૬
BACK TO TOP
%[at][at]1
% File name : giitaraamaayaNa.itx
%--------------------------------------------
% Text title : Samskrit giitaraamaayaNa
% Author : Prof. Sitaram B. Datar, Andheri, Mumbai, India
% Language : Sanskrit
% Subject : philosophy/hinduism/religion
% Description/comments : Based on G. D. Madgulkarઽs composition of Marathi Geetaramayan
% Transliterated by : Sunder Hattangadi, sunderh[at]hotmail.com
% Proofread by : Sunder Hattangadi, sunderh[at]hotmail.com
% Latest update : November 20, 2011
% Send corrections to : sanskrit[at]cheerful.com
%
% Special Instructions:
% i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty
% Transliteration scheme: ITRANS 5.2
% Site access :
% https://sanskritdocuments.org
% https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a ઽgentlemanઽsઽ
% agreement.
% [at][at]2
%
% Commands upto engtitle are
% needed for devanaagarii output and formatting.
%--------------------------------------------------------
This page uses Unicode utf-8 encoding for devanagari. Please set the fonts and
languages setting in your web browser to display the correct Unicode font.
Some help is available at Notes
on Viewing and Creating Devanagari Documents with Unicode Support.
Some of the Unicode fonts for Devanagari are linked at http://devanaagarii.net and for
Sanskrit Transliteration/Diacritics are available at IndUni
Fonts .
Questions, comments? Write to sanskrit[at]cheerful.com .