|| Sanskrit Geet Ramayana ||
Click to see this page in various language scripts
Devanagari |
Roman |
Gujarati |
Tamil |
Telugu |
Punjabi |
Bengali |
Kannada |
Oriya |
Malayalam
|| శ్రీగీతరామాయణస్య సమవృత్తః సంస్కృతానువాదః || ః2>
మరాఠీభాషాయాః కవిశ్రేష్ఠైః
శ్రీ. గ. ది. మాడగూళకరమహోదయైః విరచితస్య
శ్రీగీతరామాయణస్య సమవృత్తః సంస్కృతానువాదః |
అనువాదకర్తా
ప్రా. సీతారామ. భా. దాతార
[ Original Marathi Lyrics
text at:
http://www.aathavanitli-gani.com/
http://www.marathiworld.com/gani/geetramayan.htm
audio at:
http://www.gadima.com/category/3/0/0/geetramayan-sudhir-phadke
సంస్కృత గీత- రామాయణం అనుక్రమణికా |
గీత గీతశీర్షకం
క్రమాంక
1 శ్రూయతే శ్రీరామేణ స్వయం
2 అయోధ్యా మనురచితం నగరం
3 కిమేవం దలతీదం మానసం ?
4 కుతోఽసి ఖిన్నా, సంహర ముగ్ధే,
5 క్షితిపతే, స్వీకురు క్షీరమిదం
6 రామోఽజని భాగ్యవశాత్
7 శ్యామరామచంద్రో మేఽయం
8 జ్యేష్ఠం తే హే నృపతే దేహి మే సుతం
9 నాశయ త్రాటికాం రామ, శీఘ్రం !
10 ఏహి రామ సత్వరం
11 అద్య వై శాపవిముక్తాఽభవం
12 శృణుత స్వయంవరాఖ్యానం
13 శంసామ తోషం కథం
14 మా లంఘయ వచనం
15 రామ, మా యాహి వనం ఘోరం
16 రామాదపరః కురుతే కోఽత్ర శాసనం ?
17 యత్ర హి రామస్తత్ర హి సీతా
18 తిష్ఠ సుమంత్రక, స్థాపయ చ రథం
19 జయ గంగే జయ జహ్నుసుతే,
20 రచ్యతామత్ర లక్ష్మణ ఉటజం
21 సోఽబ్రవీదంతే మామేవం
22 దశదిశం తిమిరమయం జాతం
23 మాతా న వైరిణీ త్వం
24 ప్రేషయస్వ జానకీమాశ్రయాయ గహ్వరం
25 దైవజాని దుఃఖానీతి న దోషో నరాణాం
26 దేహి బంధో, పాదుకే తే
27 కోఽసి రే యువరాజః కథయ మే
28 విరూపితేయం శూర్పణఖా
29 ఆనీయ దేహి మే
30 మాఽతిథే, తిష్ఠ వృథా ద్వారే
31 క్వ భవేత్ సీతా రామజీవితం ?
32 అనుజ రే తదీయపదయుగమిదం
33 సోఽహరజ్జానకీం నూనం
34 రఘుపతే, శబరీ ధన్యాఽహం
35 సుగ్రీవ ఏకమిత్రం రామస్య
36 వాలివధో న చ ఖలనాశోఽయం
37 స ఏకో వీరః శ్రీహనుమాన్
38 ఇయమసౌ శ్రీరామస్వామినీ
39 రామకీర్తిరస్మ్యహం
40 ముద్రికా తదీయా నూనమభిజ్ఞాతేయం
41 హనుమతా దగ్ధా లంకేయం
42 సేతు రచయధ్వం సాగరే
43 రఘుపతే, వదసి న కిమపి కథం ?
44 సుగ్రీవ, సఖే, సాహసమేవం
45 గచ్ఛాంగద రావణాయ కథయ సత్వరం
46 సంగరం రామరావణీయం
47 అద్య విపది శ్రీలంకా సర్వదా స్థితా
48 నిష్ఫలా బాణా అద్య కథం ?
49 హే సురాః, రాఘవలీలేయం
50 లీనతే, చారుతే, సీతే
51 స్వామినీ సదా మే
52 త్రివారజయకారం రాఘవ,
53 యచ్ఛతు వరమేకం ప్రభుర్మే
54 హే నాథ, దోహదం పరిపూరయ మే
55 వద యామి లక్ష్మణ,
56 రామాఖ్యానం గాయతమేవం
శ్రీ
ఛాయా యేన కృతా మమోపరి ముదా స్థిత్వా కఠోరాతపే
శ్రుత్వా యస్య విశుద్ధవేదపఠనం బద్ధా రుచిః సంస్కృతే |
స్మృత్వా యస్య కృపాశ్రయే విగమితం బాల్యం మనో మోదతే
తస్మై సాదరమర్పయే కృతిమిమాం మాతామహాయాద్య మే ||
నమో నమః సంస్కృతానురాగిభ్యో రసికవరేభ్యః |
మహారాష్ట్రభాషాసాహిత్యే విఖ్యాతస్య ’గ. ది. మాడగూళకరఽ
నామ్నా కవిశ్రేష్ఠేన విరచితస్య ’గీతరామాయణస్యఽ
నామ భవద్భిః శ్రుతం స్యాదేవ | ఏతదతీవ మధురం కావ్యం
తదనురూపేషు స్వరేషు నిబద్ధం ’సుధీర ఫడకేఽ - తథా
’బాబూజీఽ ఇతి నామ్నా విశ్రుతేన సంగీతదిగ్దర్శకేన | 1955 తమే
ఖ్రిస్తాబ్దే సకలేఽపి సంవత్సరే ప్రతిసప్తాహస్య భృగువాసరే అస్య
కావ్యస్యైకైకం గీతమాకాశవాణ్యాః పుణే- విభాగేన ప్రసారితం |
అల్పావధావేవ తత్ కావ్యం లోకప్రియతాయాః శిఖరమవాప |
భృగువాసరే శ్రోతారః ప్రాతఃసమయే సర్వాణి గృహకర్మాణి
సమాప్య తస్య కావ్యస్య శ్రవణప్రతీక్షయా నభోవాణీప్రక్షేపకస్య
పురతస్తూష్ణీముపవిశంతి స్మ | ఆకాశవాణ్యా ప్రసారితేన కేనాప్యుపక్రమే-
ణాంతరేణైతావత్ యశః పూర్వం క్వచిదేవ లబ్ధం స్యాత్ | ’గానస్య
చరమోత్కర్షో గీతరామాయణం సదాఽ ఇతి ’పాండురంగశాస్త్రీ
ఆఠవలేఽ మహోదయైరుక్తమేవ |
తత్పశ్చాత్ ’బాబూజీఽ మహోదయైః సమగ్రదేశే పర్యటనం
కృత్వా నగరం నగరం గత్వా స్వగాయనేన గీతరామాయణం సామాన్యజనాన్
ప్రతి నీతం | అతః సకలేఽపి భారతవర్షే గీతరామాయణం ప్రథితం అభవత్ |
అస్య కావ్యస్య తథా చ తస్య స్వరయోజనాయాః ప్రభావేణ భారతవర్షే
వివిధాసు భాషాసు కావ్యస్యాస్యానువాదాః గీయంత్ | కింతు సర్వాం
భారతీయభాషాణాం జననీభూతాయాం గీర్వాణభాషాయాం సమగ్రస్య
గీతరామాయణస్యానువాదో విద్యతే న వేతి న జానే | అత ఏవ మమైష ప్రయాసః
సంస్కృతానువాదే గీతరామాయణస్య | అథ తత్రస్థాని గీతాని మూలస్వరయోజనయైవ
గేయాని చేత్, తైః సమవృత్తైరేవ భావ్యం ఇతి స్పష్టం |
తథాపి మత్సదృశస్య సంస్కృతభాషాయాః న విశేషాభిజ్ఞస్య కృతే తత్
కర్మ నితరాం దుష్కరమాసీత్ | ఏవం స్థితే ’కేనాయమవ్యాపారేషు
వ్యాపారస్తే ఆదిష్టఃఽ ఇతి కోఽపి పృచ్ఛేత్ | కామాతురాణామివ
’కావ్యాతురాణామపి న భయం న లజ్జాఽ ఇత్యపి కశ్చిదన్యో వదేత్ | తథాపి
అనువాదప్రియతయా అహమస్మై చాపలాయ ప్రచోదితః ఇతి తావత్ సత్యం | అతః
కృపయాఽనువాదమేతం రసికాః న కేవలం పఠేయురపి తు తత్తత్స్వరయోజనయా
శృణుయురితి మే ప్రార్థనా |
అన్యచ్చ, అనువాదః అనువాదః ఏవ భవతి | న స కదాపి మూలగ్రంథస్య
యోగ్యతాం ప్రాప్తుమర్హతి | తథాపి అనువాదస్య నికషాన్ ప్రయుజ్య
అనువాదస్యైతస్య సాఫల్యవైఫల్యనిర్ణయే భవంతః విచక్షణాః రసికవరాః ఏవ
ప్రమాణం | అతః భవంతః ఏతద్విషయే ఆత్మనః అభిప్రాయం ప్రేషయంతు ఇతి విజ్ఞప్తిః |
అద్యాయమనువాదః ప్రకాశం గచ్ఛతి, స నైకానాం హితచింతకానాం
నిరపేక్షసాహాయ్యవిశేషత్వాదేవ | ప్రథమం తావత్ నిర్దేశః కర్తవ్యః
’హరిభాఊ వఝేఽ మహోదయస్య | అనేన బాలమిత్రేణ మే అస్మిన్ కార్యే న
కేవలం రుచిః ప్రదర్శితా, అపితు సర్వోఽపి తద్భారః స్వశిరసి గృహీతః |
అన్యో మమ సుహృద్ ’సీతారామ ఖాంబేటేఽ మహోదయః, యస్య
ప్రోత్సాహనం, సక్రియం సాహాయ్యం వినా పుస్తకమిదం ప్రకాశనార్థం సిద్ధం
నాభవిష్యత్ | అపరోఽపి మమ నూతనః సుహృద్ వర్తతే ’రుణకుమార మరాఠేఽ
మహాశయః | సంస్కృతభాషాసాహిత్యస్య మర్మజ్ఞేనానేన మమ కావ్యానువాదం
సమగ్రం నిపుణం పఠిత్వా తత్రస్థగుణదోషాణాం సూక్ష్మచికిత్సాకృతా,
తేనైవం మయా కేషాంచిద్దోషాణాం నిరాకరణాయ ప్రయత్నః కృతః |
సౌ. సుధా, మమ సహధర్మచారిణీ, ప్రారంభాదేవ మహ్యమేతత్కర్మణి
సాతత్యేన ప్రోత్సాహనం సాహాయ్యం చ అదదాత్ | అనువాదస్యైతస్య ప్రసిద్ధేః
ప్రముఖం కారణం సైవ విద్యతే |
భూతపూర్వప్రధానమంత్రిభిః మాననీయైః అటలబిహారీజీమహోదయైః, డాॅ.
మురలీమనోహరజోశీమహోదయైః తథా చ ప్రాచార్య వినోదరావపాఠకమహోదయైః
మమ కావ్యానువాదం సాద్యంతం పఠిత్వా విస్తరేణ సహ అభిప్రాయాన్ ప్రేష్య
అహం భృశమనుగృహీతః | సర్వానేతాన్ ధన్యవాదాన్ వితరామి |
డాॅ. పరాడకరమహాశయాస్తు మమ సాక్షాత్ గురవ ఏవ | తేషామాశిషాః
సదైవ మయా ప్రార్థ్యంతే | తేఽపి సర్వదా మాముపకుర్వంతి | అపరా చ మమ
హితైషిణీ శ్రీమతి మృదులా ప్రభురామ జోశీ నామ | అనయైవ సంస్క్రితగీతరామాయణస్య
ప్రథమప్రకటసమారోహస్య ’మహారాష్ట్ర టాఇమ్సఽ నామని నియతకాలికే
సవిస్తరపరీక్షణం కృత్వా తస్మై ప్రసిద్ధిః ప్రదత్తా | ఏతేషాం సర్వేషామానృణ్యం
గంతుం న కదాపి శక్ల్యం |
మహారాష్ట్రరాజ్యస్య భూతపూర్వః ముఖ్యమంత్రీ మా. మనోహరజోశీమహోదయః
అపి సంస్కృత- గీతరామాయణస్య ’సీ. డీ. ఽ కృతే ప్రస్తావనాం లిఖితవాన్ |
తథా చ ’సీ. డీ. ఽ నిర్మాణే సర్వశ్రీ ఉహ్ల్లాస కులకర్ణీ, సతిస్శ పాధ్యే,
మిలింద కరమరకర, ప్రమోద సోహోనీ, మహేశ ఖనోలకర, మహేంద్ర శేడగే,
సుభాష హడకర, తథా సౌ. మాధురీ కరమరకర, సౌ. నీలా సోహోనీ ఏతైః
సర్వైః అపి అహం అనుగృహీతః | అస్తు |
యది ఏష గీతానువాదః, తేన సహ ప్రకాశితా ’సీ. డీ. ఽ చ
సంస్కృతానురాగిణాం రసికవరాణాం పరితోషాయ కల్పేతాం, తర్హి తయోః ప్రయోజనం
సఫలీభవేదితి మన్యే |
ముంబాపురీ 17- 11- 2006 సీ. భా. దాతార .
BACK TO TOP
అథ సంస్కృత గీత- రామాయణం
01 శ్రూయతే శ్రీరామేణ స్వయం
ప్రభుణా శ్రీరామచంద్రేణ ఆరబ్ధస్య అశ్వమేధస్య అవలోకనార్థం
జనానాం సాగరః ఇవ అయోధ్యాయాం సంప్రాప్తః ఆసీత్ |
తదానీం మునివేషం ధారయంతౌ ద్వౌ కుమారౌ యజ్ఞమండపం
ప్రవిష్టౌ | తౌ ఆస్తాం మహర్షేః వాల్మీకేః శిష్యౌ - లవకుశౌ |
శ్రీరామచంద్రం ఉద్దిశ్య తౌ ప్రార్థయతాం ’ావాం
రామచరితం గాతుం ఇచ్ఛావః | ఽ తయోః ప్రార్థనా
శ్రీరామచంద్రేణ అనుజ్ఞాతా | తథాపి రామకథాం గాయంతౌ తౌ
కుమారౌ ఆత్మనః ఏవ పుత్రౌ ఇతి స్వయం రామచంద్రః న జానాతి స్మ |
నివేదకః :
శ్రూయతే శ్రీరామేణ స్వయం
కుశలవరామాయణగీతం ||
ఉభౌ కుమారావేకవయస్కౌ
సజీవప్రతిమే రామస్యైతౌ |
సుతౌ గాయతో జనకసుచరితం
జ్యోతిషా తేజోనీరాజనం || 1
రాజసరూపౌ తాపసవేషౌ
గంధర్వౌ నను తపోవనస్థౌ |
వాల్మీకిమనోజాతా భావాః
మానుషం వాఽఽదధతే రూపం || 2
నన్వేతౌ ప్రతిభాఽఽమ్రవనస్థౌ
వసంతవిభవం గాయతః పికౌ |
బాలరవేణాఽఽలపతౌ విరుతం
గాయతో మధుమాసం మంజులం || 3
ఉన్మీలతి సుమమివౌష్ఠయుగలం
స్వరో గంధవత్ బిభర్తి భువనం |
లోలచంచలం కుండలయుగలం
సంగతౌ కలవీణాఝంకృతం || 4
సప్తసురాణాం స్వర్లోకస్థాః
నవాపగా నను నవరసపూర్ణాః |
యజ్ఞమండపే నన్వవతీర్ణాః
సంగమే శ్రోతౄణాం గాహనం || 5
పురుషార్థాణాం చతుర్ణాం ఫలం
తత్ర పశ్యతః స్వజీవనపటం |
ప్రత్యక్షాదపి శుచితరబింబం
ఈక్షణం నృపతేర్బాష్పాకులం || 6
సామవేదవత్ బాలగాయనం
క్రమేణ సర్గోఽనుసరతి సర్గం |
సభాస్థితస్త్రీమునిసచివానాం
నయనజం వహతి కపోలే జలం || 7
తదా రాఘవోవిహాయాసనం
దృఢముపజుగుహే నిజం శైశవం |
సంయోగోఽయం జనకసుతానాం
కోఽపి తం జానీతే న పరం || 8
1
BACK TO TOP
02 అయోధ్యా మనురచితం నగరం
శ్రీరామస్య యజ్ఞమండపే సకలాం శక్తిం కర్ణసంపుటే
సమానీయ శ్రోతారః రామచరితగాయనశ్రవణాయ సముత్సుకాః | స్వయం
ప్రభుః రామచంద్రః స్వర్ణసింహాసనం అధిష్ఠాయ స్వచరితం శ్రోతుం
ఉత్కంఠితః | ఏవం స్థితే మునివేషధారిణౌ కుశలవౌ రామాఖ్యానం
ప్రస్తువీతః -
కుశలవౌ -
సరయూతీరే స్థితం
అయోధ్యా మనురచితం నగరం ||
విశాలతాయాం పురస్యాస్థితం
ప్రాకారాణాం రుచిరసంకులం
సమాంతరపథాం వితతం జాలం
ప్రయాంతి పథికా రథగజతురగాస్తేన మండితా భృశం || 1
సదనే సదనే రత్నతోరణం
స్థానే స్థానే రమ్యముపవనం
తత్ర వర్తతే నృత్యగాయనం
మృదంగవీణానిత్యవాదనం, అలకానగరీసమం || 2
స్త్రియః సుశీలా నరా ధార్మికాః
సుతాః సర్వథా నిజకులదీపాః
జనా నాదయా న వా నాస్తికాః
గృహే పురే వా క్వాపి వాఽన్తరే నాఽతృప్తేర్దర్శనం || 3
ఇక్ష్వాకూణాం కీర్తిభూషణో
నృపో దశరథో ధర్మపాలకో
వాసవః పురే నభసి శశాంకో
రవీ రణేఽసౌ కురుతే బకవాన్ నిజపురసంరక్షణం || 4
తస్య భూపతేస్తిస్రో భార్యాః
సువంశజాతాః సుముఖ్య ఆర్యాః
పతిసేవాయామఖండనిరతాః
బహుశ్రుతాస్తా రూపతేజసా శోభంతే నిర్భరం || 5
తిసృణాం స్త్రీణాం ప్రీతిసంగమే
త్రిలోకసౌఖ్యం సదనం తనుతే
న్యూనం త్వేకం గృహస్థాశ్రమే
ప్రణయాకాశే నోదయమయతే తనయాదిత్యశ్చిరం || 6
శల్యమేకలం కౌసల్యాయాః
ఉదాసీనతా చ సుమిత్రాయాః
ఈశ్వరసేవా కైకేయ్యాయాః
వ్యథా దారుణా సైకా సతతం పీడయతే దశరథం || 7
రాజసుఖం నను జనతాసౌఖ్యం
అసంఖ్యమనసామేకచింతనం
సుఖేనామునా వసునా వా కిం ?
ఋతౌ వసంతేఽతీతేఽపి కథం కల్పతరోర్న చ సుమం ?|| 8
2
BACK TO TOP
03 కిమేవం దలతీదం మానసం ?
’ృతౌ వసంతేఽతీతేఽపి కథం కల్పతరోర్న చ సుమం ?ఽ
ప్రజాః ప్రజాః స్వాః ఇవ పాలయతః దశరథస్య గృహే తావత్
అపత్యాభావః ఇతి కోఽయం దైవదుర్విలాసః | సర్వేషాం అయోధ్యావాసినాం
మనసి ఏషః ఏవ ప్రశ్నః పునః పునః సముత్తిష్ఠతి స్మ | కిం పునః
దశరథస్య భార్యాణాం కథా ?కౌసల్యా తద్యపి బాహ్యతః నిర్వికారా
అదృశ్యత, తథాపి తస్యాః మనసః కా అవస్థా ?సా ఆత్మగతం వదతి - -
కౌసల్యా :
కిమేవం దలతీదం మానసం ?
వీక్ష్య మే లతికాయాం సుమనసం ||
మలినమంతరం పూర్వం న కదా
అసూయా న మే జాతు సపత్న్యా
అద్య కిం న సహే లతికాశ్రియం ?1
హృదయ, కిమేవం సాహసమశుభం ?
రోచతే న తే హరిణీశావం
వృథా కిం బాష్పాకులమీక్షణం ?2
విలోక్య గోవత్సగతం భావం
అనుభవసే కిం మనసి మత్సరం ?
ఆంతరం కుప్యతి మౌనం కథం ?3
భోజయతే పక్షిణీ శావకం
దృశ్యమిదం తే భవతి దుఃసహం
కిమేతత్ దుర్గతమాపతితం ?4
కిమర్థమేషా హ్యాత్మవంచనా ?
అపత్యం వినా స్త్రీ న చ పూర్ణా
అవేతం జీవితసారం పరం || 5
శిలాఽపి సూతే శిల్పమనుపమం
హీనతరా కిం శిలాయా అహం
మనో మే నూనం చింతాకులం || 6
వృద్ధతరం కిం నాస్మత్ గగనం ?
తత్ర జాయతే తారసహస్రం !
నిష్ఫలం నూనం మే జీవనం || 7
3
BACK TO TOP
04 కుతోఽసి ఖిన్నా, సంహర ముగ్ధే,
’కిమేవం దలతీదం మానసం వీక్ష్య మే లతికాయాం సుమనసం ?ఽ
ఏవం యదా కౌసల్యా చింతితా ఆసీత్ తదా దశరథః అంతఃపురం ప్రవిశ్య
అబ్రవీత్ - -
రాజా దశరథః - -
కుతోఽసి ఖిన్నా, సంహర ముగ్ధే, దయితే నయనజలం
దేవి, హే కౌసల్యే, నూనం ||
వసంతాగమే తరౌ తరౌ నను దృష్టం నవపల్లవం
ఆశాకుసుమం మనసి మదీయే తథైవ జాతం నవం
వాణీ శ్రవణే కాచిదగుంజన్మమ సఖి నిఃశబ్దం || 1
తనుష్వ తురగాధ్వరమితి వాణీ సాఽహ తదా మాం ప్రియే
’విహరిష్యంతే ముగ్ధా వేదాశ్చత్వారస్తే గృహేఽ
చింతనమేతద్ బోధయతే మాం మమైవమితి జ్ఞాతం || 2
తతః సుమంత్రం నిమంత్ర్య సచివం చాజ్ఞాపితవానహం
’వసిష్ఠ- కాశ్యప- జాబాల్యాదీనత్రానయ సత్వరంఽ
గురవస్తే మామాదేక్ష్యంతే కిమిష్టమాచరణం || 3
సమాగతేభ్యో గురుభ్యో మయా కథితం మే మానసం
మయైవ తేషాం కృతం సమక్షం మనసో మే మంథనం
తదను స్నిగ్ధాం నవనీతసమాం కోఽప్యవదత్ వాచం || 4
’మనోరథాస్తే సఫలా భావ్యాఽ , ఆహ మనోదైవతం
’ద్య ముహూర్తే మోచయ తురగం, యాతు స వై సత్వరంఽ
’గురువచనం మే ప్రమాణఽ మవదం యుక్త్వా కరయుగలం || 5
ఆనయామ్యహం దేశాదంగాదృష్యశృంగం స్వయం
సమాపనీయం తేన సహేష్ట్యా క్రతురిత్యపి యోజితం
మంత్రాణీదం పునంతు నగరం సధూమశుచిగంధం || 6
సరయూతీరే మఖం ప్రకుర్మో దద్మో దానం ముక్తకరం
కుర్మశ్చరమం ప్రయత్నమేతం స్నానమంతతశ్చావభృథం
దాస్యతి దేవో హుతాశనోఽసావనంతమభిలషితం || 7
4
BACK TO TOP
05 క్షితిపతే, స్వీకురు క్షీరమిదం
’దాస్యతి దేవో హుతాశనోఽసావనంతమభిలషితంఽ
ఇతి అపేక్షయా దశరథేన యజ్ఞీయః అశ్వః విసృష్టః |
సంవత్సరైకస్య పశ్చాత్ సః ప్రతినివృత్తః | రాజ్ఞో దశరథస్య
ప్రార్థనామనుసృత్య ఋష్యశృంగమునినా యజ్ఞః సమారబ్ధః |
తత్ర అకస్మాత్ కోఽపి రక్తవర్ణః మహాపురుషః ప్రాదుర్భూతః |
ఘనగంభీరేణ అపి సౌమ్యస్వరేణ సః రాజానం అవదత్ -
యజ్ఞపురుషః -
క్షితిపతే, స్వీకురు క్షీరమిదం
ఉపస్థితిం మే తవాధ్వరేఽస్మిన్ మన్యే బహుమానం ||
గతః సమాప్తిం మఖస్తేఽధునా
తృప్తిమాగతాః సర్వదేవతాః
అతీవ తుష్టస్త్వయి హే రాజన్, శ్రీవిష్ణుర్నూనం || 1
ఆగతోఽస్మ్యహం తదీయాజ్ఞయా
ప్రసాదమేనం శుభం గృహీత్వా
దానస్యాస్యైతస్మాద్దానాత్, నాపరముపమానం || 2
గృహాణ స్వకరే సువర్ణపాత్రం
పయో వితర దేవీషు చాంతరం
కామధేనుదుగ్ధాదస్తీదం, క్షీరం బలదతరం || 3
సేవంతే తా యదా పాయసం
ఉదరే భవితా వంశబీజనం
జనిష్యతే తాసాముదరేభ్యో, వీరచతుష్కఫలం || 4
ప్రసవిష్యంతే మానవరూపాన్
తిస్రో దేవ్యో విష్ణోరంశాన్
ధన్యస్త్వమహో లభసే రాజన్, ఈశ్వరజనకత్వం || 5
ఇమే కృతార్థే త్వదీయనయనే
కృతార్థోఽప్యహం దర్శనేన తే
దేహి నరపతే, ఆజ్ఞామధునా గమనాయ స్వపదం || 6
5
BACK TO TOP
06 రామోఽజని భాగ్యవశాత్
’జనిష్యతే తాసాముదరేభ్యో వీరచతుష్కఫలంఽ
ఇతి యజ్ఞపురుషస్య భవిష్యవచనం సత్యం అభవత్ | తేన
ప్రదత్తస్య పాయసస్య సేవనేన దశరథస్య తిస్రః అపి భార్యాః గర్భం
ఆదధత, యథాకలాం చ పుత్రచతుష్టయం ప్రాసువత | కౌసల్యాయాః
శ్రీరామః, సుమిత్రాయాః లక్ష్మణశత్రుఘ్నౌ, కైకేయ్యాః చ భరతః
ఇతి చత్వారః పుత్రాః అజాయంత | దశరథస్య ఈప్సితం పరిపూర్ణం | ప్రాసాదే
సుఖస్య సీమా ఏవ నావశిష్టా | నాగరికాణాం ఆనదోఽపి పర్జన్యపరిపుష్టాః
నద్యః ఇవ సకలసీమాం ఉల్లంఘ్య వర్ధమానః ఆసీత్ | రామాదయః బాలకాః
హస్తజానుచలనావస్థాం ప్రాప్తాః | తథాపి అయోధ్యాస్థితాః వనితాః
శ్రీరామజన్మనః ఆనందగీతం ఏవ అద్యాపి గాయంతి స్మ -
అయోధ్యావాసిన్యః స్త్రియః -
శుద్ధపక్షే చైత్రమాసే తత్ర నవమం దినం
గంధితోఽపి పవన ఏష ఊష్ణ ఇతి కథం ?
రవిరచలో మాధ్యాహ్నే శిరసి కథమయం ?
రామోఽజని భాగ్యవశాత్, పశ్య సఖి సుఖం ||
కౌసల్యోన్మీలయతే యావదక్షిణీ
పుత్రదర్శనేన స్వయం విస్మితా జనీ
కంఠరోధనేనాజని బాష్పమోచనం || 1
ఉదితం నవసౌఖ్యపర్వ రాజమందిరే
సుష్ణువురథ వినదంత్యో ధేనవోఽఙ్గణే
దుందుభిజో మత్తరవోఽపూర్యతాంబరం || 2
ఆసుప్తా ఆతపేన శ్రాంతకుడ్మలాః
కిమితి కిమితి పృచ్ఛంతో భూయ జాగృతాః
పవనస్తానుచ్చరవేణాహ సస్మితం || 3
పౌరజనం సుఖవార్తా సా గతా యదా
గేహేభ్యో రాజపథం కేఽపి ధావితాః
ఆరబ్ధం లలనాభిర్గీతగాయనం || 4
పుష్పాంజలిమర్పయతే కోఽపి భూషణం
హాస్యరవే ప్రవిలుప్తం శబ్దభాషణం
వాద్యానాం తాలోఽవర్ధత తు సత్వరం || 5
వీణాధ్వనిరవలుప్తో నూపురస్వనే
సంతప్తాః శృంగగలాస్తదపి తత్ర తే
సంభ్రాంతా ఆమ్రతరౌ కోకిలా భృశం || 6
వీక్షంతే చిత్రమిదం దిగ్గజాశ్చ తే
సంచరంతి నవవర్ణా గగనమండలే
మౌక్తికేన చూర్ణేన ను వ్యాప్తమంబరం || 7
నృత్యగాయనే మగ్నా సర్వథా పురీ
తాలస్వరవర్ణేషు చ గాహతే మహీ
శేషసహితమీషదచలదవనిమండలం || 8
6
BACK TO TOP
07 శ్యామరామచంద్రో మేఽయం
’రామోఽజని భాగ్యవశాత్ పశ్య సఖి సుఖంఽ
ఏతస్మిన్ ఆనందగాయనే ఏవ అయోధ్యానగరీ నిమగ్నా ఆసీత్ | శ్రీరామః
ప్రాసాదే దినమనుదినం వర్ధతే స్మ | తస్య అస్పష్టశబ్దోచ్చారణం సర్వేషాం
ప్రమోదకరం భవతి స్మ | దేవీ కౌసల్యా భగినీసమాః సపత్న్యః అవదత్ -
కౌసల్యా -
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం మదంకే కరోతి స్నానం
అష్టగంధగంధోపేతం విరాజతే నీలం కమలం || 1
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం కరేణ మేఽశ్నాతి గ్రాసం
ప్రతీక్షతే శుకవృందమిదం సేవనాయ శేషం కవలం || 2
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం రత్నతల్పమధిశేతేఽయం
విలీయతే చంద్రో గగనే వీక్ష్య లజ్జయా నన్వేతం || 3
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం బంధుభిః స రమతే సాకం
శుభ్రహీరకాణాం మధ్యే ద్యోతతే సునీలం రత్నం || 4
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం బాంధవేషు కురుతే స్నేహం
మహాజన అపి శిక్షేయుః బాలరామచంద్రాచరణం || 5
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం తస్య చైతదనుజత్రితయం
భాగ్యరూపశ్లోకస్యైతత్ మమాఖండచరణచతుష్కం || 6
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం భాషతే కిమప్యస్పష్టం
తేన సంవదంతశ్చ వయం శబ్దముచ్చరామోఽస్పష్టం || 7
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం గృహం కరోతీదం స్ఖలితం
స్ఖలద్గిరా కుర్వంతీమే వైదికాః శ్రుతీనాం పఠనం || 8
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం కాంక్షతే నభఃస్థం చంద్రం
క్రీడతా నిశాయామమునా ప్రజాగర్తి సకలం భువనం || 9
శ్యామరామచంద్రో మేఽయం యువాఽచిరాద్భవితా నూనం
తదా వరుణదేవః కరుణాం ప్రవర్షిష్యతీహ యథేష్టం || 10
7
BACK TO TOP
08 జ్యేష్ఠం తే హే నృపతే దేహి మే సుతం
’శ్యామరామచంద్రోఽయంఽ దినేషు గచ్ఛత్సు శనైః శనైః
వర్ధమానః శ్రీరామః బాలవయః ప్రాప్తః | తేన ధనుర్వేదేన సహ
ధర్మగ్రంథాః అపి పఠితాః | తేన సహ తస్య భ్రాతరః అపి
సకలవిద్యానిపుణాః అజాయంత | క్రమేణ తే రాజసభామపి సంనిధాతుం ఆరభంత |
ఏకదా దశరథః సపుత్రః రాజసభాయాం ఆస్థితః ఆసీత్ | తదా అకస్మాత్
మహర్షిః విశ్వామిత్రః తత్ర సమాయాతః | రాజా దశరథః తస్య స్వాగతం
వ్యాజహార అవదచ్చ, ’హే మునిశ్రేష్ఠ, అపి అస్తి కించిత్ యద్ భవతాం
కృతే అహం కర్తుం శక్నోమి ?ఽ నృపవచనేన ఆశ్వాసితః
విశ్వామిత్రః ప్రాహ -
విశ్వామిత్రః :
జ్యేష్ఠం తే హే నృపతే దేహి మే సుతం
ఏక ఏష కర్తుమలం యజ్ఞరక్షణం ||
మాయావీ కురుతే మాం,
దైత్యగణోఽమితపీడాం
మఖమనేకశో విధాయ, న తు సమాపనం || 1
శాపమహం దద్మి కథం,
దీక్షితః క్షమీ నిత్యం
తత్ త్యజామి మఖభంగే, సర్వథా స్థలం || 2
యజ్ఞే పునరారబ్ధే,
పీడయంతి పునరపి తే
కుండదీపనేఽభియాంతి యజ్ఞమండపం || 3
అసురాస్తే వేద్యామపి
మాంసశోణితం క్షిపంతి
నృత్యంతి చ మంత్రపఠణభంజనే సుఖం || 4
బాలవీరరామస్తాన్
ప్రఖరతయా దండయతాం
బాలోఽపి స తస్య సత్త్వమనుపమం పరం || 5
శంకా తే భవతి కథం ?
నృపశరణం యాచేఽహం
శబ్దం తే పాలయతః సంభ్రమః కథం ?6
ప్రాణాధికమభివచనం
రఘువంశే ధర్మోఽయం
పశ్య సర్వథా సిద్ధో రాఘవః స్వయం || 7
కౌసల్యే కిం శోచసి ?
వీరజనీ కిం బిభేతి ?
రణరతే సుతే ధన్యం కిం న కులయుగం ?8
మారీచోఽసౌ సుబాహు-
రుగ్రబాహుదైత్యచమూః
త్యక్ష్యతి స్వయం శస్త్రం వీక్ష్య రాఘవం || 9
శ్రీరామ, త్వం ప్రసీద,
చాపబాణమపి గృహాణ
అన్వేతు స ఇచ్ఛతి చేత్, త్వదనుజః సుఖం || 10
8
BACK TO TOP
09 నాశయ త్రాటికాం రామ, శీఘ్రం !
’జ్యేష్ఠం తే హే నృపతే దేహి మే సుతంఽ
ఇతి విశ్వామిత్రమహర్షేః ప్రార్థనాం అవధీరయితుం న శశాక రాజా
దశరథః | నిషంగపృష్ఠౌ చాపహస్తౌ రామలక్ష్మణౌ విశ్వామిత్రేణ
సహ ప్రయాణాయ సిద్ధౌ | కర్తవ్యపరిపాలనస్య గరీయస్త్వం అవధార్య మాతుఃశ్రీ
కౌసల్యా పుత్రవాత్సల్యం నిగృహ్య పుత్రాభ్యాం ’విజయినౌ భవతంఽ ఇతి
ఆశిషః దదౌ | మహారాజః దశరథః తయోః మస్తకయోః అవఘ్రాణం చకార |
తతః రామలక్ష్మణౌ ప్రథమపరాక్రమార్థం మహర్షిణా విశ్వామిత్రేణ
సహ రాజప్రాసాదాత్ ప్రస్థితౌ | యాత్రాయాం భగవాన్ విశ్వామిత్రః తాభ్యాం
వివిధాః కథాః అకథయత్, వివిధాః శస్త్రార్థవిద్యాః అశిక్షయత్ చ |
ఏవం తే త్రయః అపి యావత్ మలద- కరుష- దేశస్య పరిసరం
ప్రాప్తాః తావత్ సహసా అశనిపాతస్య ఇవ దారుణః శబ్దః తైః శ్రుతః |
కాచన మహాకరాలదర్శనా రాక్షసీ తేషాం మార్గం అవరుధ్య స్థితా ఆసీత్ |
తదా ప్రక్షుబ్ధః మహర్షిః విశ్వామిత్రః శ్రీరామం ఆజ్ఞాపయత్ -
విశ్వామిత్రః -
యుంక్ష్వ రే కార్ముకం, ముంచ రే సాయకం
నాశయ త్రాటికాం రామ, శీఘ్రం !
దుష్టమాయావినీ శాపితా యక్షిణీ
వర్తనే, దర్శనే కుత్సితేయం || 1
వీక్ష్య తప్తం తథాఽఽరక్తనేత్రద్వయం
వీరుధో జజ్వలుర్దగ్ధమపి కాననం
అతులబలగర్వితా సాకృతిః క్రూరతా
జనయతే ఖలు ఘృణాం క్రూరరూపం || 2
పశ్య దంష్ట్రారదాన్ శృణు చ హాసం తథా
మృతమహాహస్తినాఽఽపూరితా నను గుహా
మృత్యుఛాయా యథాఽఽక్రమతి సా నస్తథా
కర్ష చాపస్య జ్యాం ఛింద్ధి తంద్రాం || 3
తిష్ఠసీత్థం కుతో ?ముంచ సద్యః శరం
మృత్యురస్యాస్త్వమేతదపి జానామ్యహం
జనహితే స్త్రీవధో మర్షణీయః స్మృతో
బోధయే త్వామహం ధర్మతత్త్వం || 4
దైత్యకన్యా పురా గ్రసితుమైచ్ఛద్ ధరాం
అవధదింద్రశ్చ తామాసురీం మంథరాం
విష్ణునా ధర్మిణా శుక్రమాతా హతా
లుబ్ధకా భవతి సింహస్య భక్ష్యం || 5
ధావితా డాకినీ ప్రకుపితా నిర్భరం
ప్రహిణు నరకం చ తాం సద్య ఏతత్క్షణం
సురగణోఽపేక్షతే విక్రమం రామ తే
శౌర్యచంద్రోఽయతాం పౌర్ణిమాత్వం || 6
9
BACK TO TOP
10 ఏహి రామ సత్వరం
’నాశయ త్రాటికాం రామ శీఘ్రం | ఽ
ఇతి ఆదేశం అనుసృత్య శ్రీరామః తాటికాయాః వధం కృతవాన్ |
తదా దేవగంధర్వాః గగనాత్ పుష్పవృష్టిం చక్రుః | రామలక్ష్మణాభ్యాం
సహ విశ్వామిత్రః సిద్ధాశ్రమం నామ ఆత్మనః తపోవనం ప్రాప్నోత్ యజ్ఞం
చ ఆరభత | యజ్ఞే తస్మిన్ విఘ్నం కుర్వాణం మారీచం శ్రీరామః మానవాస్త్రం
విసృజ్య మహాసాగరే ప్రచిక్షేప, ఆగ్నేయాస్త్రేణ సుబాహుం అపి
జఘాన | ఏవం విశ్వామిత్రమునేః యజ్ఞః యథావిధి పూర్ణతాం గతః |
తదానీమేవ మిథిలాధిపతినా జనకేన అపి మహాయజ్ఞః ఆయోజితః ఆసీత్ |
తస్మిన్ యజ్ఞే ఉపస్థాతుకామాః ఆశ్రమస్థాః సర్వే అపి ఋషయః రామలక్ష్మణౌ
ఆత్మనా సహ మిథిలానగరీం గంతుం విజ్ఞాపయామాసుః -
కశ్చిద్ ఆశ్రమవాసీ -
ఏహి రామ సత్వరం
గ్రహీతుం మిథిలాయా దర్శనం ||
మిథిలాయా అపి ద్రష్టవ్యతరః
రాజర్షిరసౌ జనకనృపాలః
యేన కల్పితం నగరేఽపూర్వం, యజ్ఞోపక్రమణం || 1
తత్ర సునాభం నామ కార్ముకం
యజ్ఞమండపే ప్రతిష్ఠాపితం
త్ర్యంబకదేవో యచ్చ గృహీత్వా, జఘాన త్రిపురాసురం || 2
నిధాయ భవనే తచ్ఛివచాపం
పూజయతే తజ్జనకోఽనుదినం
విశాలధనుషా తేన సమానం, జగతి న చాపాంతరం || 3
దేశదేశతో నృపా ఆగతాః
వీక్ష్య ధనుష్యం స్తిమితా జాతాః
దృష్ట్వా తస్యోద్ధరణే తేషాం, బలవత్సంప్రేరణం || 4
దేవా దైత్యా నరాః కిన్నరాః
ఉద్ధర్తుమదో న లవం శక్తాః
చాపస్య తు తత్ పరమదృఢత్వం, నైవానమితం లవం || 5
తనిష్యతే కో వికృష్య వేదం
కరిష్యతే తద్ ధనురాధిజ్యం ?
అసౌ న జాతో మోక్తుం ప్రభవేత్, తస్మాద్యో వా శరం || 6
ఉభౌ ధన్వినౌ జన్మనా యువాం
ధనురీక్షేథాం నిజనయనాభ్యాం
పశ్య రాఘవ, స్వయం స్వబంధోరౌత్సుక్యం కీదృశం || 7
ప్రస్థితాశ్చ మునయః సోత్సాహం
సంగచ్ఛేథామేతైః సార్ధం
యది ప్రవాసో భవేద్ యువాభ్యాం, భాగ్యతరోస్తత్ఫలం || 8
10
BACK TO TOP
11 అద్య వై శాపవిముక్తాఽభవం
’ేహి రామ సత్వరం, గ్రహీతుం మిథిలాయా దర్శనం | ఽ
ఏతం ఆగ్రహం ఉపేక్షితుం న శశాక శ్రీరామః |
మునిజనైః సార్ధం సః సలక్ష్మణః మిథిలాం గంతుం ప్రస్థితః |
మార్గే మహర్షిః విశ్వామిత్రః తాభ్యాం వివిధాః కథాః అశ్రావయత్ |
ఏవమధ్వానమాక్రమంతః తే కమపి జీర్ణం వివిక్తం ఆశ్రమం ప్రాప్తాః |
’కిమర్థం అయం ఆశ్రమః వివిక్తః ?ఽ ఇతి రామేణ పృష్టే
సతి విశ్వామిత్రః తస్మై అహల్యావృత్తాంతం నివేద్య స్వచరణస్పర్శేణ
అహిల్యాయాః ఉద్ధారం కర్తుం ఆజ్ఞాపయామాస |
శిలావత్ పతితాయాః అహల్యాయాః దేహాత్ శ్రీరామస్య
చరణస్పర్శేణప్రకాశకిరణాః ఇవ స్ఫురితాః మధురస్వరాః చ శ్రుతాః |
అహల్యా -
రామ, తే చరణస్పర్శాదహం
అద్య వై శాపవిముక్తాఽభవం ||
త్వయా నిర్మితం కరుణాశిల్పం
పునరపి ప్రాప్తం మయా వపురిదం
బంధవిముక్తాశ్చుంబంతీమే శ్వాసాస్తే పదయుగం || 1
పునర్నయనయోర్లబ్ధా దృష్టిః
పశ్యామి త్వాం, త్వయి సృష్టిమపి
కపోలయోర్మే శీతోష్ణానామశ్రూణాం సించనం || 2
శ్రవణచేతనా పునరపి జాతా
ఉక్తిరమూల్యా మనసాఽవగతా
’జాగృహి వత్సేఽ కేనచిదుతం వచనం కరుణామయం || 3
పులకితమేతద్ భుగ్నశరీరం
జానే పదయోస్తవ సంస్పర్శం
కుంకుమరజసా పదయోస్తే మే భాలం నను రంజితం || 4
మౌనే జాతం పునరపి వచనం
పతితపావనో రామ, నను త్వం
తవైవ కృపయా చాద్య సంచితం సుధయా హాలాహలం || 5
పతితపావనో రఘురాజస్త్వం
కరవాణి తు తే కథం పూజనం
అర్పితమేతత్ పదే త్వదీయే సర్వం నవజీవనం || 6
11
BACK TO TOP
12 శృణుత స్వయంవరాఖ్యానం
’ద్య వై శాపవిముక్తాఽభవం | . | ఽ
ఏతైః వచనైః అహల్యా కృతజ్ఞతాభావం అదర్శయత్ |
అథ గౌతమాశ్రమే కంచిత్కాలం విశ్రమ్య సర్వే మునయః రామలక్ష్మణాభ్యాం
సహ మార్గస్థాః అభవన్ | మిథిలానగరీం ఆగతాః తే సర్వే రాజర్షిణా జనకేన
యథావిధి సత్కృతాః | రామలక్ష్మణౌ దశరథనందనౌ ఇతి శ్రుత్వా జనకః
భృశం ముదితః | ’ేతౌ రాజకుమారౌ తవ విశాలం శివచాపం ద్రష్టుముత్సుకౌఽ
ఇత్యపి విశ్వామిత్రః జనకమహారాజాయ అకథయత్ |
అన్యేద్యుః సమస్తజనసమక్షం మిథిలాధిపతిః జనకః తత్ మహాచాపం
మల్లైః రాజసభాం ఆనాయయత్ | రామలక్ష్మణౌ తద్ రుద్రచాపం ప్రణతవంతౌ |
పశ్చాద్ సర్వేషు నృపాంతరేషు ధనురుద్ధరణే అసమర్థతాం గతేషు, రాజర్షౌ
జనకే చ చింతాకులే జాతే, శ్రీరామః ధనురుద్ధరణాయ జనకమహారాజస్య
అనుజ్ఞాం ప్రార్థయత | ’వశ్యంఽ ఇతి తేన అనుజ్ఞాతే శ్రీరామః తద్ ధనుః లీలయా ఉద్ధృతవాన్, తస్మిన్ చ ప్రత్యంచాం ఆరోపయితుం యావత్ సః ప్రాయతత,
తావత్ అశనిపాతస్య ఇవ మహాస్వనం కృత్వా తత్ ధనుః ద్విధా భిన్నం |
తత్ అద్భుతం చేష్టితం దృష్ట్వా జనకః నితరాం విస్మితః, తస్మాదపి అధికం
హర్షితః | అచిరాదేవ సః రామేణ సహ వీర్యశుల్కాయాః సీతాయాః వివాహస్య
ప్రస్తావం విశ్వామిత్రస్య పురతః అస్థాపయత్ | విశ్వామిత్రేణ అపి సః ప్రస్తావః స్వీకృతః | యథాకాలం శ్రీరామః సీతయా సహ వివాహేన బద్ధః |
సీతాయాః భగినీనాం - ఉర్మిలా - మాండవీ - శ్రుతకీర్తీనాం - వివాహాః అనుక్రమేణ
శ్రీరామస్య బంధుభిః - లక్ష్మణ - భరత - శత్రుఘ్నైః - సహ సంపన్నాః |
సః నను మహాన్ అవర్ణనీయః సమారోహః సంజాతః | ప్రథమపరాక్రమార్థం
ప్రాసాదాత్ నిష్క్రాంతౌ రామలక్ష్మణౌ స్వవధూభ్యాం సహ అయోధ్యాం
ప్రతినివృత్తౌ | తేషాం గమనస్య పశ్చాదపి సుచిరం మిథిలాయాం బందినః
సీతాస్వయంవరాఖ్యానం గాయంతి స్మ -
భాటచారణాః -
ఆకాశేనాఽఽబద్ధా నూనం ధరణీజననీయం
శృణుత స్వయంవరాఖ్యానం సీతాస్వయంవరాఖ్యానం ||
శ్రీరామేణోద్ధృతం లీలయా రౌద్రం శివచాపం
మిథిలాధిపతేర్మనోవాంఛితం తేన సుపరిపూర్ణం
కన్యాభాగ్యం స్థితం శ్యామలం తస్యాగ్రే మూర్తం || 1
ముగ్ధా సీతాఽఽరాన్నిరీక్షతే రామం చాపధరం
సమానీయ లోచనయోర్యావత్ సర్వం నిజసత్త్వం
కపోలయుగలే వికసతి లజ్జాప్రసూనమారక్తం || 2
ఉన్నమయ్య పక్ష్మణీ వీక్షతే యావత్ సా ముగ్ధా
తడిత్స్తనితవత్ భీషణనాదస్తదా శ్రుతః సహసా
శ్రీరామేణ ద్విధా భంజితం రౌద్రం శివచాపం || 3
తిమిరాంధాస్తే సర్వే భూపా మూఢా ఇవ జాతాః
స్ఫుటం హసంతీ మనసి లజ్జితా భూమిసుతా సీతా
సచింతనయనే జనకస్య గతే తత్క్షణమానందం || 4
జగాద జనకో విశ్వామిత్రం తం సనమస్కారం
దశరథపుత్రాయ మే చార్పయే దుహితరమద్యాహం
తృప్తసీతయా నిమీలితే నిజనయనే సానందం || 5
జనకాజ్ఞామనుసృత్య జానకీ హ్యుదతిష్ఠన్మందం
గతిశ్చంచలా చంచలమధికం మాల్యం హస్తగతం
గౌరౌ చరణౌ తదా తదీయౌ ప్రాప్తౌ సౌఖ్యపదం || 6
ఆరక్తోషఃప్రభా వ్యాప్నుతే యథా నభో నీలం
తథా వ్యాప్నుతే రామశరీరం నూపురరవతాలం
సభామండపే జాతం మాయాబ్రహ్మణోశ్చ మిలనం || 7
మాలాం నతరామస్య జానకీ న్యవేశయత్ కంఠే
తదాఽభ్యనందన్ సురా ఉభౌ తౌ కరతాలర్గగనే
ఘోషోఽసౌ మంగలవాద్యానాం ప్రాప్తస్తచ్ఛ్రవణం || 8
రామ ఈశ్వరాంశో ధరాయా దుహితా సా సీతా
గంధర్వైరపి సుస్వరేణ సా జయగాథా గీతా
ఆకాశేనాఽఽబద్ధా ధరణీజననీయం చైవం || 9
12
BACK TO TOP
13 శంసామ తోషం కథం
స్వయంవరస్య పశ్చాత్ కైలాసశృంగే ఇవే ధవలోత్తుంగే రాజప్రాసాదే
శ్రీరామః గృహస్థాశ్రమసుఖం అశ్నుతే స్మ | శ్రీరామః సుస్వరూపః,
మహావిక్రాంతః, ధీరోదాత్తః, తథా చ జ్ఞానవానపి వినమ్రః
ఆసీత్ | అతః సః ప్రజాసు నితరాం ప్రియః జాతః | ఏతద్ విలోక్య
వృద్ధః దశరథః ’శ్రీరామే రాజ్యాభిషేకం కృత్వా
విశ్రాంతిసుఖం లభేయఽ ఇతి మనసి కృతవాన్ | సః
స్వసంకల్పం గురుభ్యః, సచివేభ్యః తథా చ స్వభార్యాభ్యః
కథయామాస | సర్వేఽపి తే సంకల్పం ఏనం సానందం అన్వమోదంత |
ప్రజాజనాః అపి హర్షనిర్భరాః సంజాతాః | తదా రాజా దశరథః
ఉద్ఘోషయామాస - ’చైత్రమాసే పుష్యనక్షత్రే శ్రీరామః
సింహాసనం ఆరోక్ష్యతిఽ ఇతి | తదా ఉర్మిలాదయః భగిన్యః
సీతాయాః మందిరం గత్వా సమోదవినోదం తాముచుః -
ఉర్మిలా, మాండవీ, శ్రుతకీర్తిశ్చ -
శంసామ తోషం నామ సఖి తే, శంసామ తోషం కథం
సీతానాథో భూషయితా శ్వోఽయోధ్యాసింహాసనం ||
రామే సింహాసనాధిష్ఠితే
ఉపసీదసి వామాంగే సీతే
మనాగ్ గర్వితే, మనాగ్ లజ్జితే
రాజభూషణం భూషయతే తే రూపం నను శోభనం || 1
గురవో, మునయః సమేత్య నికటం
సప్తనదీనాం సేక్ష్యంతి జలం
ఉభయవంశయోస్తద్ ధన్యత్వం
దుందుభినాదస్తదా శ్రోష్యతే ఘనగంభీరోఽనిశం || 2
జనే మాన్యతా భర్తృసమానా
రాజ్ఞీపదవీం ప్రాప్నోషి యదా
అపుత్రాఽపి త్వం భవసి సుమాతా
ప్రజాజనానాం మాతృపదం తే స్వీకరణీయం పరం || 3
తవైవాంకితా భవితా ధరణీ
కన్యా భవితా మాతృస్వామినీ
కేన సేవితా సంపదీదృశీ
భవితా ఫలదలకుసుమమండితా భూమాతా సంతతం || 4
పతితోద్ధారకరామేణ సమం
పతితపావనే హే సీతే త్వం
భుంక్ష్వ ధరాయాం స్వర్గీయసుఖం
వ్యాప్నోతు చ తే యశఃప్రభా సా ధవలా భువనత్రయం || 5
త్వమేవ దేవీ, సేవికా వయం
త్వదీయచరణే లీనాః సతతం
యథేచ్ఛమధునా దేహ్యాదేశం
త్వదీయచరణే మతిరస్మాకం భవతు నతా సంతతం || 6
న చ పరిహాసస్త్వియమేవేచ్ఛా
సుదైవస్య తే భవతు న కక్షా
తవేశకృపయా భవతు సురక్షా
భవతు కదా న చ దృష్ట్యాఽస్మాకం భాగ్యం తే బాధితం || 7
శృణు సఖి పరిచితపదరవమేతం
ఛాయయాఽపి తనుసౌష్ఠవముక్తం
దర్శనాయ తే రామాగమనం
అతః సలజ్జం ప్రియసఖి నూనం కచ్చిత్ తే వీక్షణం ?8
13
BACK TO TOP
14 మా లంఘయ వచనం
’సీతానాథో భూషయితా శ్వోఽయోధ్యాసింహాసనంఽ
ఏనయా వార్తయా ప్రాసాదేన సహ నగరమపి ప్రహృష్టం | ప్రజాజనాః
ఆనందోత్సవే నిమగ్నాః | కౌసల్యా ఇవ సుమిత్రా, తథా కైకేయీ అపి ముదాన్వితే జాతే |
తథాపి మంథరా నామ కాచిత్ కుబ్జా దాసీ కైకేయ్యాయః మనః కలుషితం
కుర్వతీ ప్రాహ, ’యతః రాజా దశరథః భరతే మాతులగృహే దూరే గతే
సతి రామే రాజ్యాభిషేకం కురుతే, తతః తస్య మనసి కిమపి కైతవం విద్యతే |
వస్తుతః భరతః రాజ్యే ప్రతిష్ఠాపయితవ్యః, శ్రీరామశ్చ అపసారయితవ్యః | ఽ
ప్రథమం కైకేయీ తాం అహసత్ అనిందచ్చ | తథాపి శనైః శనైః
మంథరాకల్పితం విషం తస్యాః బుద్ధౌ ఆరూఢం | మంథరాయాః
మంత్రితేన తస్యాః మనసి అసూయా సముత్పన్నా | సా సక్రోధం దశరథం
ఉపాలభమానా వ్యాహరత్,
కైకేయీ
మా లంఘయ వచనం ప్రభో మే, మా లంఘయ వచనం
వితర నాథ మే భరతే రాజ్యం, రామే వనవాసం ||
నాపేక్షే తవ దయాసాంత్వనం
ఆదౌ పాలయ స్వదత్తశబ్దం
మాతులగేహాత్ ప్రత్యానయ మే భరతమిహ త్వరితం || 1
సుతరాగాదివ భ్రష్టమతిస్త్వం
కురుషే కస్మాత్ వద విక్షేపం
శోభతేఽథ కిం వచనవిఘాతో రఘువీరస్యైవం ?2
శంబరేణ తే జాతం ఘోరం
దండకే వనే రణమింద్రార్థం
కేన ప్రయుక్తస్తదా రథే తే హస్తాక్షస్త్వరితం ?3
సంగరే తదా లబ్ధ్వా విజయం
అపి స్మరసి వా త్వయా కిముక్తం ?
ప్రియే ప్రదత్తం వరద్వయం తే, కథయ కిమభిలషితం ?4
వనితోచితచాతుర్యేణాహం
అరక్షమద్యాపి చ తద్వచనం
అద్య తు యాచే వరద్వయమహం దృష్ట్వోచితసమయం || 5
యచ్ఛ వరాభ్యామధునా మహ్యం
సింహాసనమేతద్ భరతార్థం
చతుర్దశాబ్దం విజనే వాసం రామాయ చ తూర్ణం || 6
పక్షపాతి తవ ప్రేమైవేదం
అస్మిన్ న సహే త్వధికం వోనం
ఉదారవచసా వరౌ ప్రదత్తావథ కిం నిఃశ్వసితం ?7
ప్రాసాదాన్నిష్కాసయ రామం
ఉల్లంఘయ వా రఘుకులధర్మం
లభస్వాథ వా యశః పాలయన్నాత్మోదితవచనం || 8
మూర్చ్ఛాఽసత్యా బాష్పమలీకం
సంపది సక్తో రామో నూనం
తదారాధనం కేవలమేకం ప్రబలం తే వ్యసనం || 9
సీదతు గగనం, దలతు ధరా వా
వారం వారం కుతోఽభ్యర్థనా ?
వరపరిపూర్తిం వినా న చరమం నిఃశ్వసిమి శ్వాసం || 10
14
BACK TO TOP
15 రామ, మా యాహి వనం ఘోరం
’మా లంఘయ వచనం ప్రభో మేఽ
ఇతి కఠోరైః శబ్దైః కైకేయీ వారం వారం దశరథస్య మస్తకే
వజ్రప్రహారాన్ ఇవ అకరోత్ | పరమాం కరుణావస్థాం ప్రాప్తః సః తాం
ప్రార్థయత, తస్యాః దయాం అయాచత, తస్యాః పురతః సాష్టాంగ-
ప్రణిపాతం అకరోత్, తథాపి తస్యాః దురాగ్రహః లవమపి న క్షీణః |
కింకర్తవ్యమూఢః సః తూష్ణీం స్థితః | తదానీం మందిరద్వారమాగతం
సుమంత్రం కైకేయీ ఆజ్ఞాపయామాస, ’రామచంద్రం ఇహ ఆనయ | ఽ
అభిషేకం అపేక్షమాణం శ్రీరామం గృహీత్వా సుమంత్రః కైకేయీమందిరం
ప్రాప్తః | తత్ర మ్లానవదనం, అధోముఖం, మూకీభూతం చ రాజానం
వీక్ష్య రామః చకితచింతితః జాతః | కటాక్షేణ ఏవ సః కైకేయీం
తత్కారణం పృష్టవాన్ | సా సర్వం వృత్తాంతం తస్మై న్యవేదయత్
అవదచ్చ, ’సః స్వముఖేన త్వాం ఆఖ్యాతుం న ధృష్ణోతి | తథాపి
అయోధ్యాయాః రాజ్యం భరతేన లబ్ధవ్యం, త్వయా చ చతుర్దశ వర్షాణి
వనే వస్తవ్యం ఇతి స ఇచ్ఛతి | ఽ రాజా దశరథః తు స్వయం కిమపి
వక్తుం న శశాక | తదా తస్య మౌనం ఏవ తస్య సంమతిః ఇతి విమృశ్య
రామః అవిలంబేనవనగమనాయ సిద్ధః | వృత్తాంతమేతం జనన్యై నివేదయితుం
సః కౌసల్యాః మందిరం ప్రాప్తః |
ధవలవేషం పరిధాయ కౌసల్యా అగ్నయే ఆహుతిం అర్పయంతీ శుద్ధాసనే
ఉపవిష్టా ఆసీత్ | శ్రీరామం ఆగతం విలోక్య ప్రముదితా సా తస్మై ఆసనం
అదదాత్ | తథాపి రామః న కేవలం ఆసనం న జగ్రాహ, ప్రత్యుత
’పిత్రాజ్ఞాం అనుసృత్య అహం వనవాసాయ ప్రస్థితఃఽ ఇతి
సః తస్యై అకథయత్ | కౌసల్యా హతబుద్ధా ఇవ జాతా | కైకేయ్యాః దురాగ్రహః,
దశరథస్య వరప్రదానం, రామస్య చ కర్తవ్యపాలననిగ్రహః
ఏతత్ కిమపి బోద్ధుం సా న శశాక | శ్రీరామం దృఢం ఆలింగ్య
సా ఆర్తస్వరేణ ఆహ -
కౌసల్యా -
ఉల్లంఘ్యేమం జననీస్నేహం దేహల్యా సహితం
రామ, మా యాహి వనం ఘోరం ||
వ్రతైరగణితైః సుత జాతస్త్వం
సుఖమదదాః కిం దుఃఖాయైవం ?
కంఠగతా మే ప్రాణాస్తనురప్యాక్రందతి కరుణం || 1
మూఢసపత్నీ కైకేయీ సా
అబలా సా నన్వహమివ మాతా
ఆదేక్ష్యతి కిం వనగమనార్థం నిజపుత్రం భరతం ?2
తృప్యతు కామం తదక్షియుగలం
భునక్తు భరతో సుఖేన రాజ్యం
ప్రహిణోతి త్వాం కుతో వైరిణీ వృథైవ కాంతారం ?3
అధునా కథయే యదనిర్వాచ్యం
అసౌ ప్రియతరా తస్య మదధికం
కస్మాయపి నాద్యావధి కథితం మూకమిదం దుఃఖం || 4
తదీయనయనానలప్రదీప్తం
కథంచిదాయుర్మయా యాపితం
ఆస్థితమాసీత్ శాసనే తు తే తస్యాంతే శమనం || 5
ఉపదిశామి తే కథం త్వధర్మం ?
తోషయస్వ తే జనకమవశ్యం
లభస్వ తావత్తస్యానుమతిం నేతుం మాం విపినం || 6
కథం ధ్రియే సుత, త్వయా వినాఽహం ?
కథం సహే తవ రాఘవ విరహం ?
జమదగ్నిసమస్తాతస్తే కిం మమ నాదిశతి వధం ?7
కరేణ తవ మే ప్రయచ్ఛ మరణం
వృణీష్వ రాజ్యం వా వనవాసం
అదేహా తదా త్వదనుగామినీ విచరిష్యామ్యనిశం || 8
15
BACK TO TOP
16 రామాదపరః కురుతే కోఽత్ర శాసనం ?
’రామ మా యాహి వనం ఘోరంఽ
ఇతి కౌసల్యయా వారం వారం వివిధం విజ్ఞప్తోఽపి శ్రీరామః
స్వనిశ్చయాత్ న విరరామ | ప్రత్యుత సః తాం ఏవ విజ్ఞాపయామాస,
’ంబ, మమ వనవాసగమనస్య ఆఘాతేన మహారాజః దశరథః
ఆదౌ ఏవ నితరాం శోకమగ్నః | ఏవం స్థితే తవాపి మయా సహ
అరణ్యగమనం ఉచితం న మన్యే | ఽ ఏషా రామస్య ప్రార్థనా
కౌసల్యాయాః కృతే అనుల్లంఘనీయా అభవత్ | తథాపి కిమపి
అనుక్త్వైవ ఏతత్ సర్వం ప్రేక్షమాణః లక్ష్మణః తద్ అసహమానః
సక్రోధమాహ -
లక్ష్మణః -
రామాదపరః కురుతే కోఽత్ర శాసనం ?
ఖడ్గకరః ప్రేక్షేఽహం తన్నను స్వయం ||
ప్రభురపి హే రామ కథం మోహజాలపతితస్త్వం ?
కథయే తే పాపమహం పాపినాం స్ఫుటం || 1
నైవ వరం, న చ వచనం, కైకేయీచ్ఛతి రాజ్యం
విషయాంధో మనుతే తాం భూపతిః పరం || 2
సుతఘాతం వాంఛంతౌ కీదృశౌ ను తౌ పితరౌ
వచనమసౌ దత్తం తే లంఘతే కథం ?|| 3
విషయసుఖాసక్తోఽయం లంఘయతే నిజవచనం
సర్వథా తు పాలయతే స్త్రీదురాగ్రహం || 4
కైకేయీదత్తవరౌ కథమేతావద్య స్మృతౌ ?
అద్యావధి నైష తథా వాఽఽబ్రవీత్ కథం ?5
మత్తమతంగజవత్తే దైవమిహాభిక్రమతే
విదధేఽహం తస్య రామ, రజ్జుబంధనం || 6
స్వీకురుష్వ రాజపదం, కురుతే కోఽప్యథ విఘ్నం
ప్రేషయామి యమసదనం తం చ తత్క్షణం || 7
ఆగచ్ఛతు త్రైలోక్యం తర్జయామి తత్సర్వం
పశ్యామి చ వృద్ధపితా కిం కరోత్యయం || 8
శతశతశః శరదస్త్వం రాఘవ పాలయ భువనం
సిద్ధస్తే రక్షణాయ పృష్ఠతోఽస్మ్యహం || 9
ఆయాంతం దండయతే భ్రాతా న చ దాసస్తే
తవ మాతుః శపథేనాభిశృణోమ్యహం || 10
16
BACK TO TOP
17 యత్ర హి రామస్తత్ర హి సీతా
’రామాదపరః కురుతే కోఽత్ర శాసనం ?ఽ
ఇతి సర్వాన్ తర్జయంతం లక్ష్మణం శ్రీరామః కథం కథమపి
సాంత్వయామాస | తదనంతరం సః సీతాయాః మందిరం ప్రాప | తస్యై
సర్వం వృత్తాంతం నివేద్య సః వనగమనాయ తస్యాః అనుజ్ఞాం
యయాచే | తచ్ఛ్రుత్వా విహస్య సీతా ఉవాచ -
సీతా -
ఆమంత్రయసే కుతో మాం వృథా ?
యత్ర స రామస్తత్ర హి సీతా ||
యాసి విభో, త్వం యేనాఽపి పథా
ప్రయామి పురతస్తేనైవ పథా
వనవాసాదపి నాహం భీతా
సమీపే హి త్వం భాగ్యవిధాతా || 1
మమ సాన్నిధ్యే త్వయి సతి నాథే
ప్రాసాదాదపి తోషో విపినే
సింహసనతాం శిలాఽప్యేష్యతే
యదాఽధిష్ఠితా నను సా భవతా || 2
పశవో, దనుజా అదయా విపినే
భయం న తేభ్యో మనసీషన్మే
పశ్చాదగ్రే చాపధరౌ మే
యావద్ యాతః శరధిం ధృత్వా || 3
యత్పదలాభం కృత్వా హృదయే
లీనాఽఽసమహం ధరణీజఠరే
తత్పదవిరహః కథం కార్యతే ?
దిశసి కుతస్త్వం దివ్యమిదం మా ?4
కస్య కృతే సదనే నివసేయం ?
విరహాగ్నౌ కిం ముధా జ్వలేయం ?
ఛత్రం భరతే కిం పశ్యేయం ?
కిమహం కుర్యాం దాస్యం చ వృథా ?|| 5
అపి కైకేయ్యా ప్రాప్తాస్త్రివరాః ?
అపి తవ చిత్తే వసతి మంథరా ?
సంతాపయసే కుతో మాం వృథా ?
త్యజ్యతే త్వయా కిమహమనాథా ?6
వనవాసో మమ భవతి లలాటే
అవగతమేతన్మయా శైశవే
మనుజజీవనే సుఖదుఃఖమయే
వ్యథా సుఖయతే ప్రీతిసంగతా || 7
బంధనమేతత్ శతజన్మీయం
విచ్ఛేదయ త్వం ఛినద్మి నాహం
ఆగచ్ఛామి త్వయా సహ వనం
కిం న చ జాయా భర్తృరభిన్నా ?8
పతిర్హి ఛాయా పతిరవతంసం
పతిపదపూజనమఖండమనిశం
ఆర్యస్త్రీణామిదం జీవనం
విఘ్నం కురుషే తత్ర కిం వృథా ?9
మౌనం భజసే కుతస్త్వమధునా ?
కతివారమహం నమామి శిరసా ?
అహం జల్పతీ క్వచిదపరాద్ధా
క్షంతవ్యా కిం నాహం భవతా ?10
17
BACK TO TOP
18 తిష్ఠ సుమంత్రక, స్థాపయ చ రథం
’యత్ర స రామస్తత్ర హి సీతాఽ ఏతం సీతాయాః నిర్ధారం నిశమ్య
రామచంద్రః తస్యాః తేన సహ
వనగమనప్రార్థనాం విహంతుం న శశాక | సః అవదత్, ’సీతే,
ఏష తే సంకల్పః ఉభయయోః కులయోః భూషణప్రదః | సర్వాణి తే
దూకులాని, అలంకారాణి విప్రేభ్యః ప్రయచ్ఛ, వనప్రయాణార్థం చ
ఉద్యతా భవ | ఽ అనంతరం రామలక్ష్మణౌ సీతా చ వనవాసార్థం
ప్రస్థితాః | త్రయోఽపి తే రాజవేషం పరిత్యజ్య వల్కలాని పరిదధుః
. సకలాన్ గురుజనాన్, నగరజనాన్, సచివాన్, సేవకాన్,
మాతరౌ, శత్రుఘ్నం సుహృదః చ ఆమంత్ర్య తే రథం ఆరోహన్ |
సుమంత్రేణ రథః ప్రచోదితః | రథే ప్రచలితే తు ప్రజాజనానాం
ప్రక్షోభః శబ్దరూపేణ ప్రకటః అభవత్ | సుమంత్రం ఆహూయ తే తం
రథం స్థాపయితుం ప్రార్థయంత -
అయోధ్యాప్రజాజనాః :
పురుషాః :
రామోఽనుసరతి కర్తవ్యపథం
తిష్ఠ సుమంత్రక, స్థాపయ చ రథం ||
తిష్ఠతు సీతా, తిష్ఠ రఘుపతే
యావద్ భాలే పదరజోఽర్ప్యతే
భవతి కిమేతత్ తర్కాతీతం || 1
అత్రాఽఽగంతా రామశాసనం
అద్యాపి చ తన్నయనే స్వప్నం
మనోరథోఽసౌ భగ్నోఽకాండం || 2
శ్యామం గగనం రఘునాథోఽయం
ఉషఃప్రభా సీతాదేవీయం
అపి నేక్ష్యేతే చతుర్దశాబ్దం ?3
లుప్తే ఛత్రే చతుర్దశాబ్దం
అత్ర తమిస్రా తావత్కాలం
అతిజీవతి కిం మూర్చ్ఛితనగరం ?4
స్త్రియః :
కైకేయీ సా కుత్ర వినష్టా ?
దుర్గతిమేతాం పశ్యతు దుష్టా
నానర్థోఽయం తదీయచరితం || 5
వితరతు భరతే రాజ్యపదం సా
కింతు జయశ్రీ రాఘవమనుగా
ప్రథమమయోధ్యా పరాజితేయం || 6
పురుషాః :
ఉభౌ మూర్చ్ఛితావిహ తే పితరౌ
క్వ యాసి రాఘవ విహాయ దీనౌ ?
నయాత్మనా సహ నగరమథానం || 7
అశ్రుపటేనావృతే లోచనే
వచ రాఘవో వా రథో వర్తతే ?
కంఠే రుద్ధం కంపితవచనం || 8
18
BACK TO TOP
19 జయ గంగే జయ జహ్నుసుతే
’తిష్ఠ సుమంత్రక, స్థాపయ చ రథంఽ
ఏషా నగరజనానాం ప్రార్థనా శ్రీరామస్య రథం
రోద్ధుం నాశక్నోత్ | సలక్ష్మణసీతః రామః వేగేన
అయోధ్యాయాః బహిః జగామ తస్మిన్ దినే అయోధ్యాయాం ఏకస్మిన్
అపి గృహే న అగ్నిః ప్రదీప్తః, న వా దీపః ప్రజ్వలితః న వా
అన్నం అపచ్యత | శుష్కజలా తటినీ ఇవ సా నగరీ శూన్యా
లక్ష్యతే స్మ | నగరాత్ బహిః ఆగతః శ్రీరామః అయోధ్యోన్ముఖో
భూత్వా నగరదేవతాం ప్రణమామ, నగరసీమాపర్యంతం
ఆయాతాన్ నగరజనాన్ చ ఆమంత్రయామాస | పశ్చాత్ రథః
పునః పురతః ప్రస్థితః |
క్రమేణ శ్రీరామః గంగాతీరే శృంగవేరపురం ప్రాప |
నిషధాధిపతిః గుహః తేషాం స్వాగతం వ్యాజహార | రామ-
లక్ష్మణసీతాః తాం యామినీం ఇడ్గుదీవృక్షస్య అధస్తాత్ నిన్యుః |
అన్యేద్యుః ప్రాతః గుహః నౌకామేకాం అసజ్జయత్ | శ్రీరామః
సుమంత్రం అయోధ్యాం ప్రతి ప్రేషయాంచకార స్వయం చ
సీతాలక్ష్మణాభ్యాం సహ నౌకాం ఆరురోహ | నౌకాం
చాలయంతః నావికాః గాతుం ఆరభంత -
నిషాదరాజో గుహ : నావికాశ్చ
హే నౌకే మా గమః ప్రతీపం గంగే మా ధారయ పూరం |
రామనామ గాయంతో రామం నిర్గమయామోఽపరతీరం ||
జయ గంగే జయ జహ్నుసుతే,
జయజయ రామ దశరథే
దుర్దైవస్యాఘాతమిమం
పరిహరామ విప్లవమేఘం
స్వభాగ్యమస్మత్ ప్రేషయామహై స్వహస్తేన వయమతిదూరం || 1
శ్రీవిష్ణోరవతారోఽయం
కురుతే భక్తం భవపారం
తారయామహే తారకమేనం తత్స్పర్శేణ తరామ వయం || 2
యత్ర రాఘవః ప్రవర్తతే
దాక్షణదిగ్ సా ప్రవర్ధతే
అత్రాఽయోధ్యా భవేదహల్యా తత్ర వర్త్స్యతే కల్పవనం || 3
ధర్మపరాయణరామోఽయం.
అంగీకురుతే వనవాసం
వయమపి తస్యానుయాయినః కిం నాచరామ నిజకర్తవ్యం ?4
అతిథిరస్తు వా రామస్తం
నయామ నావా పరతీరం
సద్ వాఽసద్ వా రామ ఈక్షతాం వయం కుర్మహే నిజకార్యం || 5
గంగే మంగలయోగోఽయం.
భగీరథేనానీతా త్వం
తస్య వంశజం నయసి విధాతుం దక్షిణదేశం స్మరణీయం || 6
పూతా గంగా, పూతమిదం
రామప్రభునామస్మరణం
ప్రవాసమేనం త్రిదోషాంతకం వయం స్మరామశ్చిరకాలం || 7
19
BACK TO TOP
20 రచ్యతామత్ర లక్ష్మణ ఉటజం
’రామనామ గాయంతో రామం నిర్గమయామఽపరతీరంఽ
ఏవం గాయంతః నావికాః శ్రీరామం గంగాపారం అనయన్ |
తతః పరం రామలక్ష్మణసీతాః దినసమయే మార్గం ఆక్రమంత
నిశాః చ కస్యచిత్ వృక్షస్య అధః పర్ణశయ్యాయాం అనయన్ |
అథ ఏకస్మిన్ దినే సాయంకాలే తే భరద్వాజమునేః ఆశ్రమం ప్రాప్తాః |
భరద్వాజః తేభ్యః ’చిత్రకుటః పర్వతః నివాసార్థం యోగ్యఃఽ ఇతి
కథయిత్వా తన్మార్గమపి ఆదిదేశ | మునివర్యం ఆపృచ్ఛ్య రామాదయః
చిత్రకుటం ప్రతి ప్రతిష్ఠిరే |
మార్గే నానావిధాన్ అపరిచితాన్ లతాకుసుమవృక్షాన్
పృచ్ఛ్యంత్యాః సీతాయాః కుతూహలం శ్రీరామః అశమయత్ |
లక్ష్మణః కుసుమస్తబకాన్ భ్రాతృజాయాయైః అయచ్ఛత్ |
ఏవం వనాంతరాణి ఆక్రమ్య తే చిత్రకుటం ప్రాప్నువన్ | తత్ర కంచిత్
సమతలం రమణీయం ప్రదేశం వీక్ష్య తం అంగుల్యా దర్శయన్
శ్రీరామః లక్ష్మణం ప్రాహ -
శ్రీరామః -
రచ్యతామత్ర లక్ష్మణ ఉటజం
ఇహ మందాకిన్యాస్తటనికటం ||
చిత్రకుటోఽయం నను తపోవనం
వసతీహ చ సాధకమునివృందం
అవలోకయ సఖి, జానకి సర్వం
ఆర్తవీ శ్రీర్మనో హరతీయం || 1
ఫుల్లపాశా బిల్వా వినతాః
భల్లాతాః ఫలభారేణ నతాః
ప్రాయో నైతే మనుజస్పృష్టాః
న చ లతాలింగనం క్వ ను శిథిలం || 2
సుమవర్ణానాం గణనా గహనా
గంధాస్తేషాం నామాతీతాః
స్వయం వర్ధతే నీరవశోభా
శ్రూయతే తద్యదా కలవిరుతం || 3
క్వచిత్ పికానాం మధురకూజనం
మయూరో రవం కురుతే పరుషం
వహన్ కలాపే రత్ననిధానం
మిశ్రితౌ వటతరౌ స్వర ఏవం || 4
మధునః కోశో విటపే విటపే
తతో బిందుశో మధు స్యందతే
వనసంజీవకమమృతం కలశే
రక్షంతి మక్షికా అనవరతం || 5
లక్ష్మణ, దక్షో భవ, సజ్జస్త్వం
సత్త్వం నిమిషే దృష్టమదృష్టం
సిద్ధమస్తు తే సదైవాయుధం
వనమిదం శ్వాపదైరుపసృష్టం || 6
లతికా కలికా ఇహ సీతార్థం
భక్ష్యమావయోస్తథా శరార్థం
వనేఽత్రోభయం సమముపలబ్ధం
నను ముహూర్తే శుభేఽత్రాగమనం || 7
ఆనయ ఘనకాష్ఠాని త్వరితం
రచయావోటజమత్ర సురూపం
స్తృణవావోపరి పర్ణాని తృణం
ఆలిఖావాంబరే వరచిత్రం || 8
20
BACK TO TOP
21 సోఽబ్రవీదంతే మామేవం
’రచ్యతామత్ర లక్ష్మణ ఉటజం | ఽ
ఇతి ఆదేశం అనుసృత్య సౌమిత్రిః శాఖాపల్లవాన్
సమానయత్ | తైః చిత్రకుటే రామాశ్రమః సిద్ధః | కమపి
కృష్ణమృగం భృష్ట్వా శ్రీరామః నూతనస్య నివాసస్థానస్య
సమంత్రకాం వాస్తుశాంతిం విదధే | తతః తే పర్ణకుటిం ప్రావిశన్ |
అథ అయోధ్యాం ప్రతినివృత్తః సుమంత్రః రామేణ వినా
శూన్యం రాజప్రాసాదం అధోముఖః ప్రావిశత్ | తం ఆగతం
జ్ఞాత్వా దశరథః సాశ్రునయనః కంపమానైః శబ్దైః
అపృచ్ఛత్, ’కథయ రే సుమంత్ర, గమనసమయే కిమవదత్
మే రామః ?ఽ ఇతి |
సుమంత్రః -
అవందే యావత్ శ్రీరామం
సోఽబ్రవీదంతే మామేవం ||
సుమంత, గచ్ఛాఽయోధ్యాం త్వరితం
తాతేభ్యో నో నివేద్య కుశలం
ప్రణమ మత్కృతే పదం తదీయం
వంద్యౌ చరణౌ శ్రీతాతానాం, నను తీర్థస్నానం || 1
అంతర్భువనే మాతరావుభే
స్యాతాం నితరాం శోకవిహ్వలే
సాంత్వయ ధీరైర్వచనైరేతే
నివేద్య తాభ్యాం సుఖమస్మాకం, శమయ తదీయశుచం || 2
కథయ జనన్యై హే సుమతే త్వం
’సుఖినీ సీతా కుశలీ చాహం
పూజయ నిత్యం హుతాశనం త్వం
మునివరఘోషితసామ్నః శ్రవణం, కురు మాతః సతతం || 3
విస్మర మాతస్తవ జ్యేష్ఠత్వం
సపత్న్యా కురు ప్రియమాచరణం.
పతిపూజాయాం భవ మగ్నా త్వం
నాస్తి త్వదన్యత్ విశ్రామార్థం, తస్య తథా స్థానం || 4
రాజధర్మమపి స్మర జనని త్వం
వయో న రాజ్ఞో వా గుణరూపం
ప్రకటయ భరతే నిత్యమాదరంఽ
ప్రార్థయ సుమతే వినయేనైతాం మద్వచనేనేదం || 5
వద గత్వా త్వం కుమారభరతం
’భవ యువరాజః స్వీకురు దండం
కురు ప్రజాయాం స్నేహమఖండం
నిఃస్పృహమనసా స్వకర్మ కుర్వన్ననుభవ సుఖమనిశం || 6
శిరసి పితుస్తే ప్రసాదఛత్రం
పాలయ వచనం తస్య యథార్థం
నయ సార్థకతాం తద్వార్ధక్యం
ప్రశాస్య సనయం యశో దిగంతం, ప్రాపయ రఘువంశం || 7
హే ధీమన్, తే కిం కథనీయం
సకలం జానన్నుదారధీస్త్వం
అవేక్ష్య మాతుర్మమ సుతవిరహం
తస్యై భావయ వర్తనేన తే, రామో భరతోఽయంఽ || 8
ఏవం వదతస్తస్య సువదనం
అభవద్దీనం సబాష్పనయనం
అద్యాపీక్షే కరుణం దృశ్యం
గంగాతీరే సీతారామౌ స్థితౌ ససౌమిత్రం || 9
21
BACK TO TOP
22 దశదిశం తిమిరమయం జాతం
’సోఽబ్రవీదంతే మామేవంఽ
ఏవం సుమంత్రాత్ శ్రీరామస్య సందేశం శ్రుత్వా మహారాజస్య
దశరథస్య అవస్థా పరమకరుణా జాతా | నయనాభ్యాం అవిచ్ఛిన్నః
అశ్రుపాతః అవహత్ | శ్వాసోచ్ఛ్వాసస్య గతిః అవర్ధత | శోకాతిశయేన
కంఠః అపి నిరుద్ధః | ఆత్మని ఏవ సంతప్తః ఇవ సః హస్తౌ ఉత్క్షిప్య కిమపి
ప్రలపితుం ఆరభత | ప్రాసాదస్థాః సర్వే జనాః, తిస్రః అపి దేవ్యః చ
తత్ర సమాయాతాః | ససంభ్రమం ఉత్థితః రాజా స్వసంతులనం విహాయ
పునరపి స్వస్థానే న్యపతత్ | సంభ్రమావస్థాయాం ఏవ సః ఆత్మగతం
ఇవ సావేశం వక్తుం ఆరేభే -
రాజా దశరథః -
దశదిశం తిమిరమయం జాతం
ప్రభవతి వికలా తనుర్న దాతుం ప్రాణస్యాధారం ||
నను స్మర్యతే శ్రావణోఽధునా
స శబ్దవేధో దారుణమృగయా
యదా హతోఽసౌ బ్రాహ్మణో మయా
తదంధజనకస్య వేద్మి దుఃఖం నన్వద్యానంతం || 1
అంధస్య చ వాగసౌ కంపితా
యమదూతానాం శంఖో భూత్వా
కర్ణే మమ గర్జతీవాధునా
సుతస్య విరహాత్ స ఇవ మ్రియేఽహం తృషార్తవన్నూనం || 2
వినా శీతలం రామస్పర్శం
అతృప్తమేతద్ దగ్ధజీవనం
న దర్శనం వా న సంభాషణం
మయైవ త్రాతా ప్రియః సుతో మేఽపవాహితో విపినం || 3
న మృత్యుసమయే రామదర్శనం
కిమాయుషా ?నన్వాత్మవంచనం
త్యజతి న జీవోఽద్యాపి బంధనం
అపి మే సంచితమపావరిష్యతి మోక్షస్య ద్వారం || 4
రాఘవస్య మే కుండలాంకితో
నయననందదః శ్రీముఖచంద్రో
ఉదయమేష్యతే తిమిరే కిమసౌ
మయి పాపాత్మని సేక్ష్యతి కిం వా రశ్మిమయం తుహినం || 5
అఘటితమధునా భవిష్యతి కథం
స్వర్గసుఖం ఖలు మయా విహీనం
శృణు దుర్వృత్తే కైకేయి త్వం
ప్రహాస్యసి త్వం భాగ్యేన సమం క్షణేన సౌభాగ్యం || 6
సీతారామౌ ప్రపశ్యంతి యే
భవంతి దేవాస్తే నరలోకే
అతోఽధికం కిం స్వర్గీయసుఖే ?
రామాగమనం భూయోఽపి కదా, దైవ !తవ జ్ఞాతం || 7
శ్రీ రామ - శ్రీ - రామ - రామ
క్షమస్వ మామధునా కౌసల్యే
క్షమస్వ సుతవత్సలే సుమిత్రే
క్షమస్వ సతి, దేవతే, ఉర్మిలే
క్షమస్వ జనతే గచ్ఛంతం మాం సుఖదుఃఖాతీతం || 8
క్షమస్వ జనకం హే రఘునందన
పతితోద్ధారక మేఘశ్యామల
సీతే, లక్ష్మణ, హే రామానుజ,
గంగోదకవత్ భవతు ముఖే మే వో జయజయకారం || 9
22
BACK TO TOP
23 మాతా న వైరిణీ త్వం
’దశదిశం తిమిరమయం జాతం | ఽ
ఏవం విలపన్ ఏవ దశరథః పంచత్వం గతః | సకలం
నగరం శోకమయం జాతం | వసిష్ఠాదయః ఆత్మానం సంయమ్య,
భరతం నందిగ్రామాత్ ఆనాయితుం దూతాన్ ప్రేషయామాసుః |
తథాపి భరతాయ దశరథనిధనస్య వార్తా హేతుతః న కథితా |
భరతస్తు ’బహుధా శ్రీరామస్య రాజ్యాభిషేకప్రయోజనేన
ఏవ అహం త్వరయా ఆహూతః | ఽ ఇతి చింతయన్ సత్వరం అయోధ్యాం ప్రాప్తః |
సా నృపహీనా నగరీ తస్మై కరుణగంభీరా శోకార్తోదాసా
అభాసత | యదా సః కైకేయీం ఉపాగచ్ఛత్, తదా సా తస్మై
సకలం వృత్తాంతం న్యవేదయత్, రాజ్ఞః ఔర్ధ్వదేహికం సంస్కారం
సమాప్య రాజపదం గ్రహీతుం చ తం ఆజ్ఞాపయత్ | తథాపి
కైకేయ్యాః తత్ స్వార్థపరం వచనం శ్రుత్వా భరతః ఆత్మనః
క్రోధం నియంతుం న అశక్నోత్ | సః కైకేయీం ఉపాలభమానః ప్రాహ -
భరతః -
మాతా న వైరిణీ త్వం ||
అశ్వపతేస్త్వం భవసి న దుహితా న వాఽసి మే మాతా
కుతో జాయతే ప్రవర్ధతే వా సతాం కులే కృత్యా ?
పతివ్రతాకా స్వయం నాశయేత్ కదాపి భర్తారం ?1
తరుం సశాఖం నిపాత్యేహసే కథం తతః సుఫలం ?
స్తోష్యంతీదం భృశం చారణా ఆత్మనాశితత్త్వం
స్వీకుర్వే శాసనం త్వదర్థే భవతు యశో ద్విగుణం !2
వనం ప్రాహిణోర్మదీయబంధుం స్వర్గం మే పితరం
రామాయ చ వల్కలం దదత్యాః కరదాహో న కథం ?
మా తిష్ఠేహ క్షణమపి దుష్టే, శీఘ్రమపేహి వనం || 3
ఆధారో న చ కుతో దృశ్యతే భరతోఽనాథోఽయం
నిపుత్రికే త్వం విచర గృహీత్వా విధవాపరిధానం
ఛాయాఽపి చ తే స్పృశతు న సదనం కిం వా సింహాసనం || 4
దర్శనేన తే భవతి తృశార్తా ఖడ్గస్య చ ధారా
కథం విధాస్యే త్వయి ప్రహారం త్వం తు రామమాతా
మాతరావుభే గణయిష్యేతే మామేవ కుపుత్రం || 5
కథం ను శమయే శబ్దేనాహం కౌసల్యాశోకం
సుమిత్రా తు సా ధ్రువం గణయతే విశ్వమిదం శూన్యం
కైరివ వచనైరహం సాంత్వయేఽయోధ్యానగరజనం ?6
రామాభావే వనాదపీదం సదనం శూన్యతరం
రామం ప్రత్యానయామి గేహం విచిత్య ప్రతివిపినం
న కోఽపి కుర్యాన్నిశ్చయస్య మే కమపి ప్రతిరోధం || 7
ఏహి సుమంత్రక, ఆదేశయ నశ్చతురంగం సైన్యం
రామాన్వేషణపరా లక్షశో యంతు దృశస్త్వరితం
వేదవిదస్తేఽనుయాంతు మునయస్తథాఽభిషేకార్థం || 8
యత్రాఽపి స్యాత్ రామస్తస్మై దేయం తన్ముకుటం
ఇతఃపరం మే తదేవ సాధ్యం తదేకమేవేష్టం
కాలరాత్రివత్ విచరేహ త్వం క్రందంతీ పరుషం || 9
23
BACK TO TOP
24 ప్రేషయస్వ జానకీమాశ్రయాయ గహ్వరం
’మాతా న వైరిణీ త్వంఽ ఇతి కఠోరైః శబ్దైః కైకేయీం
నిర్భర్త్స్య భరతః అయోధ్యాయాః రామదర్శనార్థం నిష్క్రాంతః |
సః శ్రీరామవత్ తాపసవేషం పరిదధౌ | తేన సహ
చతురంగబలం, నగరజనాః, కౌసల్యా సుమిత్రా చ ప్రస్థితాః |
యేన పథా రామసీతాలక్ష్మణాః గతాః తేనైవ పథా జనసాగరః
అయం ప్రస్థితః | భరద్వాజాశ్రమే ’రామః సంప్రతి
చిత్రకూటపర్వతే అవతిష్ఠతేఽ , ఇతి విజ్ఞాయ
భరతః తం పర్వతం ప్రతి గంతుం ప్రచక్రమే |
తత్ర చిత్రకూటపర్వతే పర్ణకుటీపరిసరే రామాదయః విహరంతి
స్మ | సహసా ఉత్తరస్యాం దిశి ధూలిస్తంభాః గగనే ఉత్థితాః | తథా
చ వివిధస్వరాణాం కల్లోలః శ్రుతః | తదా సదాసావధానః
వీరబాహుః లక్ష్మణః శ్రీరామం ససంభ్రమం ప్రాహ . |
లక్ష్మణః -
ప్రేషయస్వ జానకీమాశ్రయాయ గహ్వరం
రామ రక్ష దక్షతాముద్యమస్వ కార్ముకం ||
మేఘనాదవత్ ధ్వనిః శ్రూయతే వనాంతరే
భక్ష్యభాగమపజహన్ శ్వాపదః పలాయతే
కంపితాంగశావకం సంభ్రమేణ వాశ్యతే
ధూలికా నభోగతా, కిమపి సైన్యమార్జతే
చిహ్నమపి న దృశ్యతాం శామయస్వ పావకం || 1
ఉత్తరేణ సంస్థితో గణః స కేన హేతునా
దృశ్యమేవ తన్మయా తాలవృక్షమృచ్ఛతా
నిర్జనం కుతో వనం కోఽభియాతి వై వృథా
తాలతరుతలేఽస్తు జ్యా ధనుషి నిపుణమాతతా
దృశ్య ఏవ రిపువరో వాంఛ్తీహ యో రణం || 2
సైనికా వ్రజంతి ధావంతి హస్తినో హయాః
స్వేదక్లిన్నవాహకా రథస్థితా మహారథాః
కోఽయమేష ఉత్థితో దృశ్యతే రథే యువా
త్వమివ దార్ఘబాహుకః శ్యామలోఽప్యయం తథా
కిం రణాయ మృగయతే బంధురేవ బాంధవం ?3
భీరుభరత ఈహతే కిం ను బంధునో వధం ?
సమీపమేత్వయం పునశ్ఛినద్మి తస్య మస్తకం
జన్మదాఽస్య వీక్షతాం ఛిన్నసుతకలేవరం
నికటమేవ శ్రూయతే వాజివల్గితం ద్రుతం
అవసరోఽయమాగతో యోక్తుమస్త్రపాటవం || 4
ఏకలః స్థితోఽహమాయాత్వసీమితం బలం
లోకపాలకో నవో నిర్బలో జనోఽప్యయం
న క్షమేత సంగరేఽనాథమపి హి బాలకం
క్షత్రియస్య ధర్మజం కర్మ రిపునిషూదనం
యోఽపి దృశ్యతేఽగ్రతస్తం నయామి రౌరవం || 5
మన్యురేష వర్ధతే సంయతోఽపి సంతతం
జన్మ రాఘవస్య కిం సోఢుమాపదాపదం
పాపముక్తమేకదా భవతు మేదినీతలం
భరతఖండమశ్నుతాం రామరాజ్యసంపదం
ధర్మరక్షణక్షణే దుర్జయో హరేరహం || 6
24
BACK TO TOP
25 దైవజాని దుఃఖానీతి న దోషో నరాణాం
’రామ రక్ష దక్షతాముద్యమస్వ కార్ముకంఽ
ఇతి శ్రీరామం విజ్ఞాపయన్ లక్ష్మణః యదా క్రోధేన భరతం
అభ్యధావత్, తదా శ్రీరామః తం అసాంత్వయత్ | భరతః
రామాశ్రమం ప్రావిశత్, రామస్య చరణౌ చ దృఢం
అగృహ్ణాత్ | రామః అపి తం దృఢం ఆశ్లిష్య తస్య కుశలం
పప్రచ్ఛ | భరతః సాశ్రునయనః పితృనిధనవార్తాం
రామచంద్రాయ ఆశశంసే | సకలమపి ఆశ్రమపదం
శోకచ్ఛాయాయాం నిమగ్నం | శ్రీరామేణ యథాశక్యం
పితృశ్రాద్ధం నిర్వాహితం | భరతస్తు వారం వారం శ్రీరామం
అవదత్, ’హే రామ, మమ మాతుః మూఢతయా పితుశ్చ
జాయాధీనతయా ఏషః వనవాసః తవ భోక్తవ్యః అభవత్ | ఽ
తదా శ్రీరామః తం సాంత్వయన్ ఆహ -
శ్రీరామః -
దైవజాని దుఃఖానీతి న దోషో నరాణాం
పరాధీనమస్మిన్ భువనే జీవనం జనానాం ||
వర్తతే న కైకేయ్యా వా పితుర్వాఽత్ర దోషో
వివాసనం రాజ్యత్యాగః కర్మణాం విపాకో
విలసితం హి ఖల్వేతన్మే పూర్వసంచితానాం || 1
అంత ఉన్నతేః పతనేఽస్మిన్నియత ఏవ లోకే
సంగ్రహోఽపి సకలో బంధో నశ్యతీహ చాంతే
వియోగాయ మిలనం నియమో ధ్రువోఽయం ధరాయాం || 2
జన్మనైవ సహజం మరణం ద్వంద్వమిదమభేద్యం
దృశ్యతే, భాసతే, యద్వా, నశ్వరం చ విశ్వం
వ్యర్థ ఏవ తవ శోకోఽయం స్వప్నగతఫలానాం || 3
స్వర్గతిం ప్రయాతస్తాతో బంధురపి వివాసం
యద్యపీదమభవత్సహసా తన్న తర్కహీనం
కుంఠితస్తు విదుషాం తర్కో మరణకల్పనాయాం || 4
జరామరణవ్యాధిభ్యో వా విముక్తః కదా కో
దుఃఖముక్తముపభుంక్తే వా జీవనం కదా కో
వర్ధతే తు యత్తత్సకలం క్షీయతే క్షమాయాం || 5
కాష్ఠమేకముదధావపరం యథా సమేయాతాం
వేలయా విభక్తే చైతే న భూయో మిలేతాం
క్షణిక ఏవ బంధో, బంధో !తథా మానవానాం || 6
అలం బాష్పపాతేనాఽలం మార్జయస్వ నేత్రే
దిశావావయోరత్యంతం మార్గయోర్విభిన్నే
రంక ఏవ వన్యోఽహం త్వం నృపస్త్వయోధ్యాయాం || 7
మా యతస్వ వినివర్తయితుం మా వృథా హఠేన
అనుష్ఠాయ పితురాదేశం కృతార్థౌ భవేవ
ధారయస్వ నృపవేషమలం వాససా మునీనాం || 8
చతుర్దశాబ్దానామేషామేత్య నావసానం
అయోధ్యాం నివర్తే నాహం ప్రతిజ్ఞా త్రివారం
సాంప్రతం త్వమేకః స్వామీ సంపదో రఘూణాం || 9
ఏతు మా పునః కోఽప్యేతత్కాననం సుదూరం
ప్రజాగర్తి భవతాం స్నేహో మనసి మే ప్రసక్తం
నయోత్కర్షసీమాం చరమామయోధ్యాప్రతిష్ఠాం || 10
25
BACK TO TOP
26 దేహి బంధో, పాదుకే తే
’పరాధీనమస్మిన్ భువనే జీవనం జనానాంఽ
ఇతి యద్యపి శ్రీరామః పునః పునః భరతం ఉపాదిశత్,
తథాపి భరతస్య నేత్రయోః అశ్రుపాతః అనవరతం ప్రవృత్తః |
సః భూయః భూయః శ్రీరామం సాగ్రహం వినివర్తయితుం
ప్రాయతత | భరతేన సహ సమాగతాః మునిజనాః అపి శ్రీరామం
తథైవ ప్రార్థయంత | తథాపి శ్రీరామః తేషాం అభ్యర్థనాం
నమ్రతయా ప్రత్యాదిశత్ | సః పునరపి ఉక్తవాన్, ’హే భరత,
పిత్రాజ్ఞయా ఏవ మదర్థే వనవాసః ఆదిష్టః, త్వదర్థే చ
రాజ్యశాసనం ఆదిష్టం | అతః అయోధ్యాం గత్వా రాజ్యం ఏవ
త్వయా శాసితవ్యం | తదేవ ధర్మ్యం యుక్తం చ భవేత్ అహమపి
పితృశాసనమనుసృత్య చతుర్దశ వర్షాణి వనే ఉషిత్వా
అయోధ్యాం ప్రతినివర్తిష్యేఽ ఇతి | ఏతేన రామస్య ఆదేశేన నిరాశః
భరతః రామస్య పాదుకే స్పృష్ట్వా కరుణార్ద్రస్వరేణ అవదత్ -
భరతః -
తాతహీనో మాతృహీనోఽనాశ్రయో భరతోఽధునా
దేహి బంధో, పాదుకే తే శ్రూయతాం మే యాచనా ||
కర్తుముడ్డానం ను మశకో గరుడ ఇవ కిం శక్యతే ?
కిం గజోహ్యం భారమథవా తురగపృష్ఠే న్యస్యతే ?
శాసనే వా రాఘవాణాం కిం క్షమో భరతస్తథా ?1
వంశరీత్యా యో హి జ్యాయాన్ స్యాదసౌ సింహాసనే
కిం కనీయాన్ శాసనే బత శోభతే జ్యాయాన్ వనే ?
చరణయోర్దాసాయ మహ్యం రాజ్యదానం కిం వృథా ?2
తత్పదం త్యజతా గృహీతో యోగినో వేషో మయా
కైకయీవత్ కిం ను జనయే లోకరోషాగ్నిం తథా ?
దీయతే కస్మాదిదం మే శాసనం పరుషం త్వయా ?3
స్థాపయిష్యే పాదుకేఽహం రాఘవాణామాసనే
తే హి దేవ్యౌ రాజ్యకర్త్ర్యౌ కోసలానాం శాసనే
చరణచిహ్నే పూజయిత్వా ధన్యతా లభ్యా మయా || 4
నాస్తి రామశ్చరణచిహ్నే స్తామిమే నృపమందిరే
కుత్రచిన్నివసామ్యహం వై నగరతో దూరే స్థలే
సంధికాలే రవిశలాకా సా మదర్థే దీపికా || 5
యావదాగమనం త్వదీయం దూరతో రక్షామి రాజ్యం
త్వామహం సతతం ప్రతీక్షే గణయమానో వత్సరం
రాజ్యమధితిష్ఠామి తోయం కమలదలమివ సర్వథా || 6
వచనమనుసారేణ చరణావేష్యతః కాలే న తే
తర్హి వహ్నౌ తుచ్ఛకాయస్తత్క్షణం మే హోష్యతే
ఏష శపథో మృత్తికేయం చరణయోః శిరసా ధృతా || 7
26
BACK TO TOP
27 కోఽసి రే యువరాజః కథయ మే
’దేహి బంధో, పాదుకే తే, పూర్యతాం మే యాచనాఽ
ఇతి భరతస్య ప్రార్థనాం అవధీరయితుం శ్రీరామః న
శశాక | శ్రీరామస్య చరణధూలిపరిప్లుతే సువర్ణమండితే
పాదుకే గజపృష్ఠే సంస్థాప్య భరతః తే ససమారోహం
అయోధ్యాం ఆనీతవాన్ | తే పాదుకే ఏవ సింహాసనే స్థాపయిత్వా
భరతః రాజ్యశాసనం కర్తుం ఆరేభే |
శ్రీరామః తు చిత్రకూటం పరిత్యజ్య ప్రవసన్ దక్షిణదిశం
ప్రతస్థే | మార్గే రామలక్ష్మణౌ విరాధం నామ రాక్షసం
జఘ్నతుః, శరభంగాశ్రమం చ గత్వా స్వర్గగామినః తస్య
దర్శనం చక్రతుః | తత్ర కేచన మునయః శ్రీరామం వ్యజ్ఞాపయన్, ’
ఆశ్రమవాసినః జనాః రాక్షసైః భృశం పీడితాః | భవంతౌ
క్షత్రియౌ రాజపుత్రౌ స్థః | అతః భవద్భ్యాం ధార్మికానాం జనానాం
పరిత్రాణం కర్తవ్యంఽ ఇతి | తదా రామః సవినయం తథాపి సనిర్ధారం
అవదత్, ’తపస్విజనాన్ పీడయతాం రక్షసాం నిర్దాలనం
అహం అవశ్యం కరోమి | భవంతః నిఃశంకాః భవంతుఽ ఇతి | ఏవం
మునిజనాన్ ప్రతిశ్రుత్య శ్రీరామః మార్గక్రమణం పునరారేభే |
తత్పశ్చాత్ తే త్రయోఽపి పంచాప్సరసరోవరే నామ్ని ప్రదేశే
దశవర్షాణి సానందం న్యవసన్ | తతః సుతీక్ష్ణస్య ఋషేః
ఆదేశాత్ తే అగస్త్యాశ్రమం ప్రతి ప్రాతిష్ఠంత | సుతీక్ష్ణః చ
అగస్త్యః చ రామలక్ష్మణాభ్యాం దివ్యాయుధాని దదతుః |
దశవర్షాణాం పశ్చాత్ తే త్రయః అపి గోదావర్యాః తీరే
పంచవటీం నామ ప్రదేశం ప్రాపుః | తస్మిన్ విలోభనీయే ప్రదేశే
తేషాం పర్ణకుటిః నితరాం అశోభత | అథైకదా అస్యాః పర్ణకుటేః
అంగణే తేషు త్రయేషు అపి వార్తాలాపే నిమగ్నేషు సత్సు కాచిత్ అద్భుతా
లలనా తత్ర ఆగచ్ఛత్ | అభిసారుకేవ నానావిభ్రమాణి దర్శయంతీ,
శ్రీరామం కాముకైః కటాక్షైః అవలోకయంతీ సా సుచారురవేణ తం ఆహ -
శూర్పణఖా -
కోఽసి రే యువరాజః కథయ మే
స్వీకురుష్వ మాం తనూరర్పితా మమ శ్యామల, భవతే ||
తవ స్వరూపే రాజలక్షణం
శ్రవణేఽపి చ రుద్రాక్షభూషణం
యద్యసి యోగీ కథమభితస్త్వాం పరివారో రమతే ?1
కేన హేతునా చరసి వనే త్వం ?
వినోదేన వా హససి కిమర్థం
అత్రాఽస్మాకం శాసనమమితం కిం న చ జ్ఞాతం తే ?2
శూర్పణఖాఽహం రావణభగినీ
నన్వహమేతద్వనస్వాం
నానారూపాణ్యాదాయాఽహం వనాద్ వనం విహరే || 3
అహం తవ కృతే జాతా తరుణీ
షోడశవర్షా మధురభాషిణీ
దర్శనేన తే మనసి ప్రబుద్ధో మదనో హుంకురుతే || 4
అధరస్య తే పాటలరాగం
రహసి నిపాతుం ప్రకామయేఽహం
అప్యవతీర్ణో మూర్తో మదనస్త్వమనంగస్మరణే || 5
అహం న జానే నృపం దశరథం
కామయే పరం తదీయతనుజం
ప్రాణేశో మే భవ హే రాఘవ, గృహసుఖమశ్నువహే || 6
కృశా కురూపా భార్యేయం తే
తవ న చ సదృశీ, త్యజ తాం దూరే
తవ నికటేఽహం నాశయామి తాం నూనం క్షణమాత్రే || 7
మమ సాన్నిధ్యే వసన్నవిరతం
పాలయ తత్, తే భార్యైకత్వం
ఆశ్లేషేచ్ఛా దృఢా జాయతే తనౌ చ మనసి చ మే || 8
27
BACK TO TOP
28 విరూపితేయం శూర్పణఖా
’కోఽసి రే యువరాజః కథయ మేఽ
ఇతి పృచ్ఛంతీం ఆత్మానం అభిసరంతీం తాం శ్రీరామః
వినోదేన ప్రాహ, ’హం తావత్ ఏకపత్నీవ్రతం పాలయామి |
అతః నాహం త్వాం స్వీకర్తుం శక్నుయాం | కింతు మమ అనుజోఽయం
నాద్యాపి వివాహితః | తేన సహ వివాహం కురుష్వఽ ఇతి | తదా
సా మందమతిః లక్ష్మణం గతా | లక్ష్మణః అపి తాం
హసన్నవదత్, ’ార్యే, రామస్య దాసోఽస్మ్యహం |
మమ భార్యా నామ దాసస్య దాసీ | తదపేక్షయా త్వం
రామస్యైవ కనీయసీ భార్యా భవ | అథ వా తవ కృతే సః
ప్రథమపత్నీం త్యజేదపిఽ ఇతి |
లక్ష్మణస్య పరిహాసం అవగంతుం అక్షమా సా
పునరపి రామం ప్రత్యవర్తత, అబ్రవీత్ చ, ’హే రామ,
భవాన్ సదైవ మమైవ భవతు ఏతదర్థమహం ఏనాం తవ
భార్యాం తవ సమక్షమేవ భక్ష్యయామి | ఽ ఇతి ఉక్త్వా సా
సీతాం ప్రతి అభ్యధావత్ | తదా తు శ్రీరామస్య ఆజ్ఞయా లక్ష్మణః
తస్యాః కర్ణనాసే చిచ్ఛేద |
తదా దారుణం క్రందంతీ, భీషణం ఆక్రోశంతీ సా
స్వభ్రాతరౌ ఖరదూషణౌ ప్రతి ఆగత్య తాభ్యాం నిజావస్థాం
అదర్శయత్ | తౌ ఉభౌ అపి రామం అభిదద్రువతుః | తథాప్యేకో
రామః ఖర- దూషణ- త్రిశిర- సహితం చతుర్దశసహస్రమితం
రాక్షససైన్యం నిజఘాన | తద్ దృష్ట్వా సా శూర్పణఖా
పలాయ్య స్వబంధుం లంకాధిపతిం రావణం జగామ | రావణస్య
పురతః స్థిత్వా తం అధిక్షిపంతీ సా ప్రాహ -
శూర్పణఖా -
విరూపితా శూపర్ణఖా తదిదం దాశరథేశ్చేష్టితం
దేహి రే తస్మై తత్ప్రతిఫలం ||
కిమివ శాసనం కురుషే రావణ, కింవా జనపాలనం
రాఘవేణ తే జితం లీలయా, సకలం దండకవనం
సత్తాంధ, త్వం తదపి స్మరసి న నిజకర్తవ్యం కథం ?1
ద్విదశలోచనైః శూర్పణఖాయా దశా దృశ్యతామియం
విక్రమేణ రామస్య కంపితం సకలం దిగ్మండలం
అపి నోదంతం గుప్తచరాస్తే నివేదయంతీదృశం ?2
జనస్థలేఽభూన్మహాననర్థః ఖరదూషణకందనం
సహస్రశో రాక్షసా వినిహతాః కిం తత్ తవ భూషణం
జనస్థలస్థో యతిః స లభతే సురవత్ పరిపూజనం || 3
పూజ్యతరో నను త్వత్తో జాతో మనుజస్తవ శాసనే
నిషీదేహ సామాత్యః స్వస్థో బద్ధహస్త ఆసనే
ప్రఖరం తేజస్తస్య ధక్ష్యతి శ్వస్తే సింహాసనం || 4
సుదర్శనశరాఘాతాః సోఢాస్త్వయోరసా రే వృథా
జితాశ్చ దేవా, బలేనోద్ధృతా నగాస్తథా రే వృథా
అజేయసేనాధ్యక్షః కిమసౌ ధర్మఘ్నస్త్వం స్వయం ?5
త్వమేవ కిమసౌ జిత్వాఽఽనీతం యేన గృహం పుష్పకం ?
యేన చ తద్వత్ తక్షకనృపతేః కలత్రమప్యుపయతం ?
త్వమేవ కిమసౌ యస్య విద్యతే కాలాదపి న చ భయం ?6
శ్రుణుష్వ పునరపి రామాఖ్యానం మయా యదభిధీయతే
బాణమోక్షణే కరే తదీయే చపలా విద్యోతతే
మతీ రుధ్యతే విలోక్యామునః శస్త్రాస్త్రే పాటవం || 7
రూపేణాసౌ శ్యామసుందరో మన్మథ ఇవ భూతలే
సాఽపి జానకీ తదీయజాయా రత్యా అతిరిచ్యతే
తవానురూపా నితంబినీ సా మన్యే నిఃసంశయం || 8
అపహృత్యైనామానయాని తాం త్వదర్థమితి హేతునా
జనస్థలేఽహం బుద్ధ్యా తేషాం వన్యం కుటిరం గతా
శ్రవణనాసికే ఛిత్వా తాభ్యాం విడంబితా ఖల్వహం || 9
గచ్ఛ గచ్ఛ రే గచ్ఛ సత్వరం జహి తద్ బంధుద్వయం
ఆనయేహ తాం ప్రసహ్య సీతాం యా మామహసత్ స్ఫుటం
మామివ తవ శాసనమప్యేతౌ విడంబయేతే ధ్రువం || 10
28
BACK TO TOP
29 ఆనీయ దేహి మే
’దేహి రే తస్మై తత్ప్రతిఫలంఽ
ఇతి పునః పునః ప్రచోదితః రావణః రామం యుద్ధే పరాజిత్య
సీతామపహర్తుం సిద్ధః | అస్మిన్ ఉపక్రమే తేన మారీచస్య సాహాయ్యం
ప్రార్థితం | తథాపి మారీచః రామస్య పరాక్రమేణ సుపరిచితః ఆసీత్ |
సః రావణం ప్రత్యక్షయుద్ధాత్ పరావర్తయత్ | తతః కపటేన
శ్రీరామం వంచయితుం రావణేన కాచిత్ యుక్తిః వ్యరచి | సః
మారీచం సువర్ణమృగరూపం ధారయిత్వా పంచవటీం గంతుం
ఆదిశత్, స్వయం చ తస్య పశ్చాద్ నిభృతం ఆగచ్ఛత్ |
మారీచేన ధృతం తత్ విలోభనీయం మృగరూపం విలోక్య
సీతా భృశం మోహితా | పర్ణశాలాస్థితం శ్రీరామం ఆగత్య
సా తమాహ -
సీతా -
సుమచయం దధానాఽపశ్యం సహసైకమృగం
ఆనీయ దేహి మే నాథ ప్రియం తం త్వరితం ||
ఏతస్య శృంగయో రత్నాని విరాజంతే
నవమోహనసుమసమసువర్ణమేతస్యాంగే
తత్సువర్ణేన మే లుబ్ధే చైతే నయనే
తత్పుచ్ఛముచ్చలచ్ఛక్రచాపమివ భాతం || 1
ఆగత్య గతోఽసౌ ద్వారమిదం బహువారం
సౌవర్ణపదాంకా అస్యైవైతే నూనం
ఏతేన విషాణం రంభాస్తంభే ఘృష్టం
పశ్యతం భ్రాతరౌ, మృగం సువర్ణం కాంతం || 2
యాత్యసౌ సవేగం భుజతి గ్రీవాం మందం
ప్రేక్షణే విలసతే మదిరో భావో నూనం
తన్మృగే నాథ మే మనోఽనివారం సక్తం
ఆలోక్య మోహితా తృణాంతరే తం హరిణం || 3
కతి కథం గుణానాం గణనామస్య ను కుర్వే
బంధనం తదీయం కిమశక్యం తే మన్యే
కిం న భగ్నం త్వయా శివధనుషం ను మదర్థే
గమ్యతాం సత్వరం మయా బధ్యతే తూణం || 4
కోషేషు సంచితం యదయోధ్యాయాం ధనం
తద్ వనే విచినుతే తవ చరణే నిశ్చితం
ఆనయ ప్రభో ఇహ, కుటిరం తద్ వైభవం
రక్షితా సోదరస్తావదేష తే సదనం || 5
గృహ్యతే సజీవో యది కథమపి సారంగో
మణిమయం తదంగం భవితా జ్యోతిఃపుంజో
దాస్యతే ప్రకాశం వనే ప్రదోషే దీపో
గృహ్ణామ సంగతౌ ప్రతిగమనే తం నగరం || 6
ద్రక్ష్యతి స్త్రీజనో నగరే తం సారంగం
ద్రక్ష్యతః కైకయీభరతౌ నః సాసూయం
గోపయిష్యే నిధిం తావత్కాలమహం తం
తిష్ఠసి త్విదానీం కుతో ధనుర్ధర ఏవం ?7
ప్రక్షిప్య సాయకం వ్యత్స్యసి యది నిపుణం తం
దేవరోఽశిష్యతే చర్మోత్కృత్య తదీయం
తన్మృగాజినే త్వం భాస్యసి హరివన్నూనం
పశ్య తం సుదూరం గిరితటమారోహంతం || 8
29
BACK TO TOP
30 మాఽతిథే, తిష్ఠ వృథా ద్వారే
’ానీయ దేహి మే నాథ మృగం తం త్వరితంఽ
ఇతి సీతాయాః అభ్యర్థనాం పూరయితుం శ్రీరామః ధనుర్బాణం
గృహీత్వా తం మృగం అన్వగచ్ఛత్ | మృగః వేగేన అధావత్
తథాపి కమప్యంతరం తం అనుసృత్య శ్రీరామః బాణేనైకేన
తం వివ్యాధ | తత్రాపి ప్రాణాన్ విముంచన్నపి మారీచః ’హే
లక్ష్మణ, ధావ, ధావ, ఽ ఇతి ఉచ్చైః రామసదృశేన
వాచా ఆక్రోశత్ | తత్ శ్రుత్వా ఆశ్రమస్థా సీతా భయేన
కంపితా బభూవ | ’నూనం శ్రీరామః కస్మిన్నపి సంకటే
గ్రస్తఃఽ ఇతి శంకయా సా లక్ష్మణం రామసమీపం ప్రాహిణోత్ |
ఏతమేవ సమయం ప్రతీక్షమాణః రావణః సీతాం ఆశ్రమే
ఏకాకినీం దృష్ట్వా తాం అభియాతుం ప్రారభత | అచిరాదేవ
తేన స్వప్రయోజనం వివృతం | తదనుసారం తయా సహ
అభిమర్షణాయ అపి సః ప్రాయతత | తదా మహాపతివ్రతా సా
కఠోరవ్యాకులేన స్వరేణ తం అధిక్షిపంతీ తం అతర్జయత -
సీతా -
మాఽతిథే, తిష్ఠ వృథా ద్వారే
చపలా మూర్తా నీలఘనేఽహం మా దహ హస్తౌ తే ||
నిపీయ కామాసవం యథేచ్ఛం
మా దర్శయ మే మత్తచేష్టితం
నఖస్యాపి మే స్పర్శోఽపి న తే శక్యో నను స్వప్నే || 1
నాహమేకలా రామయశోజా
ఆకృతిత్సు మాం పరితో దివ్యా
ఉత్క్షేప్స్యతి త్వా యదపి న దృశ్యా సశరీరం నరకే || 2
స్వరేణ ఫేరోర్హససి కిమర్థం
కిమీక్షసే మామేవమనిమిషం
రామాదన్యత్ నైవ ద్రక్ష్యతే కిమపి హి మమ నయనే || 3
సీతయా యది ప్రణయమీహసే
కాలకూటతః క్షేమమీహసే
కిమర్థమిచ్ఛసి వృథా గ్రహీతుం సోమరవీ స్వకరే || 4
విలోక్యైకలాం వనే నిర్జనే
బలేన మామపహర్తుమీహసే
మూఢ, నయసి కిం ప్రదీప్తజ్వాలాం ధృత్వా నిజవసనే ?5
మత్వా స్వనయనయుగలం శాణం
ఖడ్గం కురుషే తేన సునిశితం
తేనాంధత్వం తథాఽఽత్మనాశం, అంధ, న జానీషే || 6
క్వాసౌ రామః క్వ చ క్షుద్రస్త్వం
క్వ చార్ణవోఽసౌ క్వ పల్వలస్త్వం
హలాహలస్త్వం సుధారసోఽసౌ రామో మూర్తో మే || 7
క్వ వైనతేయః క్వ వా వాయసో
నను మే భర్తా స్వయం వాసవో
అపి కిం మర్త్యా ఇంద్రాణీం వా మనసాఽభిలషంతే ?8
అబలాయై యది ప్రదర్శ్య స్వబలం
ఆనయసీదం పురతః స్వకరం
రామశరాస్త్వయి వజ్రాఘాతం సపది విధాస్యంతే || 9
పాప, కిమేవం సరసి పురస్త్వం
అవలోకయ నిజచరణస్ఖలనం
చరణస్థాఽసౌ సావధానతా భవతి న తవ శీర్షే || 10
ధావ, ధావ, హే నాథ త్వరితం
కరికరదలితం కమలకోరకం
యత్రాసి తతః శృణుష్వ కరుణం క్రందనమేతన్మే || 11
30
BACK TO TOP
31 క్వ భవేత్ సీతా రామజీవితం ?
’మాఽతిథే, తిష్ఠ వృథా దారేఽ
ఇతి సీతాయాః తర్జనం అవిగణయ్య రావణః తాం
ఉజ్జగ్రాహ | తస్యాః సంతాపం, ఆక్రోశం చ ఉపేక్ష్య
సః తాం రథే స్థాపయిత్వా సవేగం లంకాం గంతుం
ప్రచక్రమే | వనాంతే మాయావినం మృగరూపం మారీచం
నిహత్య ఆశ్రమం ప్రత్యాగచ్ఛన్ శ్రీరామః మార్గే ఆత్మానం
ప్రతి ఏవ ఆయాంతం లక్ష్మణం అపశ్యత్ | తం దృష్ట్వా సీతా
ఆశ్రమే ఏకాకినీ అస్తి ఇతి స్మృత్వా శ్రీరామస్య హృదయం
నను కంపితం | ’జానకీం ఏకాకినీం విహాయ కథం త్వం
అత్ర ఉపస్థితః ?కచ్చిన్న త్వం తస్య మాయావినః
రాక్షసస్య మనుష్యవాచా వంచితః ?అరే, అపి సః
మమ శరవర్షావం అతిజీవితుం శక్నుయాత్ ?ఽ ఇతి
రామేణ పృష్టే సతి వినీతః లక్ష్మణః అధోముఖః ప్రాహ,
’ేతత్ సర్వం మయా దేవ్యై నివేదితం | తథాపి సా కఠోరైః
వచనైః మాం నిరభర్త్స్యయత్ | అంతే తస్యాః ఆదేశాత్ మమ
ఆశ్రమాత్ నిర్గమనం అనివార్యం అభవత్ | ఽ
తం సాంత్వయన్నపి గర్హయన్ శ్రీరామః అవదత్, ’నను
మూఢ, సంతప్తాయాః నార్యాః క్షణికం క్షోభవచనం
త్వయా పరమార్థేన గృహీతం ?కేనాపి కారణేన తాం
త్యక్త్వా తవ అత్రాగమనం సర్వథా అనుచితం | అస్తు | శీఘ్రం
ఆశ్రమం గచ్ఛావః | మమ వామనయనం స్ఫురతి | అశుభస్య
ఆశంకయా సర్వాంగం మే కంపతే | అపి జానక్యాః కుశలం
భవేత్ ?ఽ ఇతి | యావద్ ఉభౌ అపి తౌ ఆశ్రమం ప్రాప్తౌ,
తావత్ పర్ణకుటీ జానకీం వినా శూన్యా ఇవ అదృశ్యత |
శ్రీరామః ఇతస్తతః ప్రధావన్ ’సీతే, సీతే, ఽ ఇతి తాం
ఆహ్వాతుం ప్రచక్రమే . .
శ్రీరామః -
వనేఽవశిష్టం శూన్యమాశ్రమం
క్వ భవేత్ సీతా రామజీవితం ?
కదంబ శీఘ్రం కథయేక్షిత్వా
అపి విలోక్యతే నదీతటే సా ?
కమండలుకరా కృతకటికలశా
హరిమధ్యా సా వ్రజతీ మందం || 1
శోకనాశకాశోక, కథయ మే
భూమిసుతా సా క్వాపి దృశ్యతే
సపత్రవిటపం కిమితి కంపసే ?
అపి పశ్యసి కిం స్వప్నమభద్రం ?
క్వాఽఽస్తే చందన, సా గౌరాంగీ ?
కుందలతే వద, క్వ ను సా సుదతీ ?
ఆమ్రతరో, క్వ ను సా వినయవతీ ?
వేపధ్వే కిం వినైవ పవనం ?3
ఘాతఘటీ కిం పునః ప్రాప్యతే
సీతే, సీతే, ప్రియే భూసుతే
మదీయవాణీ కిం న శ్రూయతే ?
ఏహి శిలాయాం నిషదావ సుఖం || 4
పశ్య, అనుజ, తల్లోచనయుగలం
నను ప్రియాయా ఇవ నిష్పాపం
తదీయమృదులో మృగశావోఽయం
అస్య నయనయోరపి కిం బాష్పం ?5
మూకః పవనో మూకా విహగాః
అపి కేనాపి ప్రియా హారితా ?
కిం వా సా రక్షసా భక్షితా ?
నిర్యాతయతా శతజనివైరం ?6
పునశ్చ జయతే దైవమేకదా
క్షతే ప్రహారా ఆపది విపదా
నిష్ఫలైవ మే శౌర్యసంపదా
ప్రతిగచ్ఛ త్వం బంధో, స్వపురం || 7
కిం భోక్తవ్యం నన్వవశిష్టం ?
సమాప్తమేతద్ మదల్పచరితం
శోకసముద్రః పరిపూర్ణోఽయం
తతో వాహ్యతాం రాఘవోఽప్యయం || 8
31
BACK TO TOP
32 అనుజ రే తదీయపదయుగమిదం
’క్వ భవేత్ సీతా జనకనందినీ ?ఽ
ఇతి విలపన్ శ్రీరామః లతాః, నద్యః, వృక్షాః, వన్యాః
మృగాః, ఏతేభ్యః సర్వేభ్యః సీతామంతరేణ అపృచ్ఛత్ |
న కోఽపి తస్య ప్రశ్నస్య ఉత్తరం దాతుం ప్రబభూవ | లక్ష్మణః
శ్రీరామం సాంత్వయితుం ప్రాయతత | తథాపి ఆశ్రమస్య పరిసరే
చరంతః మృగాః వారం వారం దక్షిణదిశి ముఖం కృత్వా
అతిష్ఠన్ | తేన సీతా దక్షిణదిశా గతా స్యాత్ ఇతి చింతయిత్వా ఉభౌ అపి
రామలక్ష్మణౌ సీతాన్వేషణార్థం దక్షిణదిశా ప్రాచలన్ | మార్గే
శ్రీరామః సతతం జానకీం ఆహ్వయన్ ఇతస్తతః తాం అన్విష్యత్ |
తస్య నయనాభ్యాం అశ్రుప్రవాహః సంతతం అవహత్ | మార్గే దృష్టాని
సర్వాణి చేతనాచేతనాని ప్రాణిజాతాని తేన సీతామంతరేణ పృష్టాని |
కమపి అంతరం గత్వా కానిచన పుష్పాణి పతితాని దృష్టాని |
శ్రీరామేణ తాని అభిజ్ఞాతాని, యతః తేన ఏవ స్వహస్తేన తాని
సీతాయాః కచనిచయే గుంఫితాని ఆసన్ | తాని విలోక్య గద్గదస్వరేణ
శ్రీరామః లక్ష్మణమాహ -
శ్రీరామః -
సుమచయస్తదలకాదయం,
అనుజ రే తదీయపదయుగమిదం ||
కచిదాసురీ పదావలీయం,
ఛినత్తి మార్గం పదయోరపరం
ప్రవాతే ధ్వస్తం పద్మదలం || 1
కేనచిదసురేణేహ పీడితా,
లక్ష్మణ, నియతం ప్రియా మదీయా
జితా కిం స్వాంగబలేనేయం ?2
కస్య నన్విదం ధనురిహ ఛిన్నం,
మణిభిరుజ్జ్వలై రత్నైః ఖచితం
కస్య వా కేన రణం జాతం ?3
వైదూర్యచితం కస్య ను కవచం
ధూలిసంకులం తన్మణిరత్నం
కేన కిం రక్షో వా రుద్ధం ?4
ధూలిధూసరం నను ఛత్రమిదం
విభగ్నదండం భూమౌ పతితం
పాతితః సూతః కేనాయం ?5
మృతః సారథిః పతితౌ భూమౌ,
ఛిన్నరశ్మయస్తథైవ పాణౌ
భైరవం రుధిరేణాస్య ముఖం || 6
పశ్య విభగ్నం రథావశేషం
భగ్నం చాక్షం తథా చ చక్రం
వికీర్ణం పరితః శరశతకం || 7
మృతో రాసభో భువి శ్యాయతే,
శూన్యయా దృశా గగనమీక్షతే
వాహనం కస్యేదృఙ్నూనం ?8
మతిర్మదీయా భృశం కుంఠితా,
కేన కుత్ర వా సీతా నీతా ?
తదర్థం జాతం కిం ద్వంద్వం ?9
జితా, హృతా వా మృతా, భక్షితా,
కథం మదీయా క్వ భవేత్ సీతా ?
జ్ఞాయతే కిమపి న తద్ గూఢం || 10
యతః కుతో వా, యేన కేన వా,
ప్రతిప్రదేయా మమ మే కాంతా
మస్తకే ఛాత్రబలం స్ఫురితం || 11
స్వర్గీయో వాఽస్త్వమానుషోఽయం,
దగ్ధుమిమం జాగర్తి పౌరుషం
కంపయే ధనుషా త్రైలోక్యం || 12
32
BACK TO TOP
33 సోఽహరజ్జానకీం నూనం
’సుమచయస్తదలకాదయం, అనుజ రే తదీయపదయుగమిదంఽ
ఇతి సీతాయాః స్మరణేన ఉత్తేజితః శ్రీరామః యావత్ పురతో గచ్ఛతి
తావద్ రుధిరదిగ్ధః కశ్చిత్ పక్షిశ్రేష్ఠః భూమౌ పతితః
తేన అవలోకితః | అనేన గృధ్రరూపధారిణా రాక్షసేన ఏవ సీతా
భక్షితా స్యాద్ ఇతి విచింత్య శ్రీరామః తం హంతుం బాణం సజ్యం
అకరోత్, తదా సఫేనం రుధిరం వమన్ స పక్షిరాజః జటాయుః
తమువాచ -
జటాయుః -
వద రాఘవ మరణాసన్నం కిం పునర్నయసి పంచత్వం |
రావణం నిరుంధన్నపతం, సోఽహరజ్జానకీం నూనం ||
విరహితా త్వయా సా సీతా
హ్రియమాణా యావద్ దృష్టా
దేవరేణాపి న చ సహితా
ఉత్పత్య రామ సావేశం రుద్ధవానహం రథమార్గం || 1
నిర్దయః కాముకః సోఽయం
జానకీం నయతి కిం గేహం
అవగతం మయా తత్సర్వం
తత్కరౌ మయా సందష్టౌ పక్షేణాభిహతం శీర్షం || 2
జానకీరక్షణాయాహం
అకరవం ఘోరసంగ్రామం
అభినదం సముకుటం కవచం
బాణం వా తూణం స్ప్రష్టుం తస్మై నాయచ్ఛ్మవసరం || 3
సందష్టమస్య సర్వాంగం
పక్షేణ వజ్రవత్తున్నం
నిర్భయం మయా ప్రతియుద్ధం
పాతితోఽధస్తలే సూతోఽలభత స ఖరలత్తాఘతం || 4
సారయిత్వా సతీం దూరం
అభినదం స్యందనస్యాక్షం
అకరవం చక్రయోర్భంగం
గర్దభోఽపతన్నిష్ప్రాణః ప్రేతస్యాన్యస్య సునికటం || 5
భూతలే ఛత్రమవసన్నం
సంగరం భీషణం జాతం
ప్రాయతే హి యావచ్ఛక్యం
ఆక్రమద్దశన్నధరోష్ఠం రావణో గృహీత్వా ఖడ్గం || 6
ఛేదితౌ యదా మమ పక్షౌ
అగతికోఽపతమహం భూమౌ
కంపితా భృశం బాలాఽసౌ
సా యదా తేన హ్యుపగూఢా ప్రక్షుబ్ధోఽభవమత్యంతం || 7
జీవితం చక్షురవశిష్టం
తదపి తం రావణమపశ్యం
ఆకాశపథా గచ్ఛంతం
సమ్రాజ్ఞీ తవ హ్రియమాణా, క్రందతి స్మ యాంతీ కరుణం || 8
33
BACK TO TOP
34 రఘుపతే, శబరీ ధన్యాఽహం
’రావణోఽహరత్ జానకీం నూనంఽ
ఇతి భూతార్థం నివేద్య పక్షిరాజః జటాయుః పంచత్వం
గతః | శ్రీరామః తస్య దేహే విధిపూర్వకం అగ్నిసంస్కారం
అకరోత్ | పశ్చాద్ రామలక్ష్మణౌ పురతః ప్రస్థితౌ |
అనంతరం మార్గే కబంధనామా కశ్చిద్ భీషణో రాక్షసః
తయోః మార్గం నిరుద్ధవాన్ | శీర్షరహితః సః రాక్షసః
వస్తుతః శాపితః దనుపుత్రః ఆసీత్ |
యదా సః రామలక్ష్మణౌ అభ్యజానాత్, తదా సః
ఆహ, ’యదా శ్రీరామః సలక్ష్మణః వనమేతత్ ఆగత్య
తవ హస్తౌ ఛేత్స్యతే తదా త్వం స్వర్గం ప్రాప్స్యసి ఇతి ఇంద్రేణ
అహం ప్రతిశ్రుతః | అతః హే రామ, కృపయా మాం హత్వా
దహతు భవాన్ఽ ఇతి |
యదా సః తథా దగ్ధః తదా తేజస్విరూపేణ ప్రాదుర్భూయ
సః శ్రీరామం ప్రాహ, ’భవాన్ సుగ్రీవేణ సహ సఖ్యం
విదధాతు | సః సీతాయాః అన్వేషణే భవతః సహాయః భవిష్యతిఽ
ఇతి ఉక్త్వా సః శ్రీరామాయ మార్గమపి అదర్శయత్ | తేన దర్శితేన
మార్గేణ గచ్ఛంతౌ తౌ పంపాసరోవరస్య పశ్చిమే తటే
శబర్యాశ్రమం దృష్టవంతౌ | తత్ర తపస్వినీ శబరీ శ్రీరామస్య
ఆతిథ్యం కృత్వా మహతా ఉత్సాహేన తమవోచత్ -
శబరీ -
రఘుపతే, శబరీ ధన్యాఽహం
త్వత్పదే ప్రాప్తే నన్వాశ్రమం ||
చిత్రకుటం తే చరణే లగ్న్
మునయో మోక్షం ప్రాప్తా నైకే
క్షణం తరుతలే కురు విశ్రామం, క్షమస్వ మే చాపలం || 1
పదయోరనయోః పూజనాయ తే
అక్ష్ణోరుదితాః సరితో నను మే
ప్రక్షాలయ నిజపదే చాపనయ ప్రవాసజనితం శ్రమం || 2
గురుసేవాయామాయుర్ఘృష్టం
తచ్చ చందనం విలేపనార్థం
సుమరోమాంచైః పశ్య పులకితం శుష్కం తరువిగ్రహం || 3
ప్రజ్జ్వాల్యాత్మజ్ఞానదీపకం
కరోమ్యర్చనం తథాఽఽత్మకథనం
ప్రధార్య రూపం నీలమనంతం పురతో మేఽవస్థితం || 4
నైవేద్యార్థే కిం నను దేయం ?
ప్రసాద ఇతి కిం మయాఽపి గ్రాహ్యం ?
అద్య చకోరాంగణేఽవతీర్ణా క్షుధితా రాకా స్వయం || 5
కందం మూలం దేవ, నిషేవ్యం
బదరిఫలానాం సుమధురనిచయం
వినతాః కల్పద్రుమాయ దద్యుర్వన్యలతాః కిమపరం ?6
క్షతాని దేవ, న తాని ఖగానాం
మయాఽఽస్వాదితో రసః ఫలానాం
స్వాదుఫలం తే పురతో నిహితం, రూపం న చ భ్రామకం || 7
కిమీక్షసే లక్ష్మణ, సాశంకం ?
నోచ్ఛిష్టమిదం ఫలం మంత్రితం
ఆశ్రయతే మే ముఖం శ్రుతీనాం మాధుర్యం సంతతం || 8
34
BACK TO TOP
35 సుగ్రీవ ఏకమిత్రం రామస్య
’రఘుపతే, శబరీ ధన్యాఽహంఽ
ఇతి సానందం గాయంతీ ఏవ శబరీ అనంతే విలీనా |
తత్పశ్చాద్ రామలక్ష్మణౌ ఋష్యమూకం నామ
పర్వతం ప్రాపతుః | తత్ర స్వరాజ్యాద్ భ్రష్టః సుగ్రీవః
హనుమానాదిభిః సచివైః సహ ప్రచ్ఛన్నః వసతి స్మ |
తస్య అగ్రజేన వాలినా తం కిష్కింధాయాః బహిః నిష్కాస్య
తస్య భార్యా రుమా బలాద్ ఆచ్ఛిన్నా ఆసీత్ |
రామలక్ష్మణౌ దూరాద్ దృష్ట్వా ’ేతౌ ధనుర్ధరౌ
వాలినా మమ నాశార్థమేవ ప్రేషితౌఽ ఇతి మత్వా
సుగ్రీవః భయాత్ మలయపర్వతం ఆశ్రిత్య హనుమంతం
తయోః విషయే అధికజ్ఞానసంపాదనార్థం ప్రేషయామాస |
ప్రథమదర్శనే ఏవ సచివోత్తమస్య హనుమతః మనసి
రామలక్ష్మణయోః విషయే స్నేహభావః సముత్పన్నః |
తేన సుగ్రీవేణ సహ తయోః సౌహార్దం కల్పయామాస |
పరస్పరాభ్యాం సంభాషణేన సుగ్రీవస్య
మనసి అపి రామం అంతరేణ మిత్రభావః సమజాయత |
తదా హనుమతా అగ్నిం ప్రదీప్తః | తం అగ్నిం సాక్షీకృత్య
సుగ్రీవః శ్రీరామం అవదత్ -
సుగ్రీవః -
సాక్షీభవంతి గగనం, ధరణీ తథాఽద్య దహనం
సుగ్రీవ ఏకమిత్రం రామస్య జాయతేఽయం ||
రామ, త్వదీయ ఇవ మే దైవేఽపి విప్రవాసం
జానాసి సర్వమేతద్, హనుమన్ముఖాదుదంతం
సమదుఃఖ ఏవ కురుతే దుఃఖాకులస్య సాహ్యం || 1
బంధుః స్వయం రిపుర్మే కిం వర్ణయామి దైవం !
వాలీ సుశీలజాయాం మేఽపాహరత్ చ రాజ్యం
తం ప్రేషయస్వ వాలీం హే రామ, రౌరవం తం || 2
రాహోరివాస్మి గ్రహణే నిస్తేజసూర్యబింబం
ప్రాప్తే హృతస్వరాజ్యే సబలః పునర్భవేయం
శౌర్యం మయైవ కిం మే స్వముఖేన తే నివేద్యం ?3
సైన్యం యదా లభేఽహం భూయః ప్లవంగమానాం
తద్రావణస్య భవితా లక్షం తదా రిపూణాం
లంఘిష్యతే తదబ్ధిం నిర్భేత్స్యతేఽద్రిదుర్గం || 4
తన్మార్గితా ప్రియాం తే, శంకస్వ మా నృపేంద్ర
నిష్ఠాం ప్లవంగమానాం ప్రత్యక్షమేవ పశ్య
భవితా గణః స సిద్ధోఽర్పయితుం నిజస్వమఖిలం || 5
సిద్ధం సుసఖ్యమధునా హస్తే దదామి హస్తం
భేతవ్యమద్య కస్మాద్ భయకారిణః కిమర్థం ?
అధునా క్షమేంద్ర సిద్ధో భవ వాలినో వధార్థం || 6
విచినోమి విశ్వమఖిలం వచనం సఖే మమేదం
ధ్రువమానయామి సీతామంతే చ తే సమీపం
కురుతేఽథ కోఽపి విఘ్నం, తం ప్రేషయామి స్వర్గం || 7
సచివౌ న మే భవంతౌ నల, అంజనేయ శ్రుణుతం
సుగ్రీవ ఏకసచివో నృపతిశ్చ రాఘవోఽయం
ఆజ్ఞాఽధునా తదీయా యువయోర్మమ ప్రమాణం || 8
35
BACK TO TOP
36 వాలివధో న చ ఖలనాశోఽయం
’సుగ్రీవ ఏకమిత్రం రామస్య జాయతేఽయంఽ
ఏవం యదా సుగ్రీవేణ రామేణ సహ సఖ్యం ఘోషితం, తదా
రామః అపి తస్మై సాహాయ్యం ప్రత్యశృణోత్ | తదనుసారం సుగ్రీవేణ
వాలీ ద్వంద్వయుద్ధార్థం ఆహూతః | తయోః దారుణం యుద్ధం అజాయత |
తత్ర సుగ్రీవే హతప్రాయే జాతే రామః వృక్షస్య పృష్ఠతః నిశితేన
బాణేన వాలిం వివ్యాధ | తేన వాలీ భూమిం పతితః |
యదా ’కేనాపి అపరాధేన వినైవ రామేణ అహం వ్యాపాదితఃఽ
ఇతి వాలీ అజానాత్, తదా సః రామం అపృచ్ఛత్, పరోక్షస్థం
మాం హత్వా కో నామ పురుషార్థః పరాక్రమః వా భవతా ప్రదర్శితః ?
తదా ప్రభుః రామచంద్రః ఉవాచ -
శ్రీరామః -
ఏతత్ ఖలు మే ధర్మాచరణం,
వాలివధో న చ ఖలనాశోఽయం ||
అఖిలధరేయం భరతశాసితా
న్యాయనీతయోరసౌ సువేత్తా
తస్యైవాహం తావద్ భ్రాతా
యథైవ రాజా తథా ప్రజేయం || 1
శిష్యో, దాసోఽథ వాఽనుజోఽయం
ధర్మేణాసౌ తనయో నూనం
భ్రాతుర్జాయామపాహరస్త్వం
నిధాయాంతరే పాపమింగితం || 2
దర్పప్రతిమా సవిగ్రహా త్వం
యోగ్యః ఖలు తే వధదండోఽయం
విషయాంధానామంతోఽప్యేవం
మృగయావిధినా శ్వాపదమరణం || 3
దత్తం వచనం సుగ్రీవార్థం
’దాస్యే ప్రాణాంస్త్వత్ప్రాణార్థంఽ
హతోఽనుజార్థే మయాఽగ్రజస్త్వం
ప్రదత్తవచనం మయా పాలితం || 4
క్రీడంతి వనే నృపా మృగయయా
నిఘ్నంతి పశూన్ ప్రచ్ఛన్నతయా
అపి సా క్రీడా కిం దోషమయా ?
కపిః పశుభ్యోఽహృదయతరస్త్వం || 5
అంత్యఘటీ తే భవతు మోక్షదా
పాలయామి తేఽఙ్గదం సర్వథా
రాజ్యమిదం తే, తవ కిష్కింధా
సమర్ప్యతే సుగ్రీవాయేయం || 6
36
BACK TO TOP
37 స ఏకో వీరః శ్రీహనుమాన్
’వాలివధో న చ ఖలనాశోఽయంఽ
ఇతి వచనైః శ్రీరామః వాలినః ప్రతీతిం కారయామాస |
వాలినాశస్య పశ్చాత్ సుగ్రీవః కిష్కింధాయాః రాజ్యం పునః
అవాప | రుమాసుగ్రీవయోః మధురం మిలనం అజాయత | తథాపి
రాజవిలాసేషు నిమగ్నః సుగ్రీవః రామకార్యం వ్యస్మరత్ | తదా
సంక్రుద్ధః లక్ష్మణః తస్మై స్వకర్తవ్యం అస్మారయత్ |
అచిరాదేవ సుగ్రీవః సర్వాన్ వానరగణాన్ ఆహూయ తాన్ సర్వాన్
సీతాన్వేషణార్థం సర్వాః దిశః ప్రేషయాంచకార |
మహావీరస్య హనుమతః నేతృత్వే వానరదలమేకం
దక్షిణదిశం అగచ్ఛత్ | కథంచిత్ శ్రీరామః అమన్యత
యత్ ’హనుమాన్ ఏవ సీతాం అన్వేష్టుం ప్రభవేత్ఽ ఇతి |
అతః సీతాం ప్రత్యాయయితుం సః తస్మై ఆత్మనః అంగులీయకం ప్రాదాత్ |
మాసావధిం విచిత్య అపి సీతాయాః విషయే కాఽపి ఉపలబ్ధిః
న అవగతా | తేన నిర్విణ్ణాః, హతాశాః కపిశ్రేష్ఠాః కస్మిన్నపి
పర్వతశిఖరే ఉపవిష్టాః ఆసన్ | తదా సంపాతిః నామ గృధ్రరాజః
తాన్ ప్రతి ఆగత్య అవదత్, ’హం జటాయోః బంధుః, మహారాజస్య
దశరథస్య చ వయస్యః | చక్షుష్మతీ నామ విద్యా మమ అవగతా |
తయా అత్రస్మాదేవ అహం జానకీం చ రావణం చ ద్రష్టుం శక్నోమి |
సాంప్రతం సా లంకానామ్ని సువర్ణద్వీపే రావణస్య అంతఃపురే బందినీ
భవతి | భవద్భిః క్షీరోదస్య పారం గంతుం కశ్చిద్ ఉపాయః
చింతితవ్యఃఽ ఇతి |
తదా అంగదాదయః కపివర్యాః సముద్రోల్లంఘనవిషయే సుచిరం
విమర్శం చక్రుః | అంతే జాంబువాన్ సనిశ్చయమాహ -
జాంబవాన్ -
తీర్యతే సింధుర్యేన మహాన్
స ఏకో వీరః శ్రీహనుమాన్ ||
దృఢం గృహీత్వా పద్భ్యామురగం
ఉడ్డాణేనాక్రమ్య సముద్రం
గరుడస్తరసాఽఽక్రమతే గగనం
గరుడాదపి బలవాన్ || 1
అంజనీసుతః సుబలాఢ్యోఽయం
క్షేత్రజపుత్రః పవనస్యాయం
కర్తుమలం దిగ్గజసంచూర్ణం
బలశాలీ ధీమాన్ || 2
వీరో జాతో రవ్యుదయేఽయం
నభస్యుదపతత్ త్రిశతయోజనం
మత్వా పక్వఫలం రవిబింబం
ధర్తుమయాద్ భాస్వాన్ || 3
బాలేనార్కే వీరేణ ధృతే
త్రైలోక్యే సతి తదా కంపితే
అస్య శిశోర్విప్రతికారార్థే
పవిమింద్రో ధృతవాన్ || 4
వజ్రాఘాతేనేంద్రస్య తదా
క్షతిరణుమాత్రా చిబుకే జాతా
జాతామర్షస్తేనాస్య పితా
స్తబ్ధోఽభూత్ గతిమాన్ || 5
స్తబ్ధే పవనే విశ్వమచేష్టం
తదాఽఽశ్వాసయన్ దేవా పవనం
మారుతయేఽస్మై దత్త్వాఽభివరం
ప్రాశంసద్ భగవాన్ || 6
ఛేత్స్యతి నైనం సమరే శస్త్రం
విష్ణువరేణేచ్ఛామరణోఽయం
అతిశయితాఽసౌ ప్రభయా సూర్యం
చిరతరమాయుష్మాన్ || 7
హే హనుమన్, కురు మనసా సర్గం
కపిజనవన్న చ సామాన్యస్తవం
ఉత్థాపయ వామవచ్చరణం
కురు విజయోత్పతనం || 8
37
BACK TO TOP
38 ఇయమసౌ శ్రీరామస్వామినీ
’తీర్యతే సింధుర్యేన మహాన్, స ఏకో వీరః శ్రీహనుమాన్ఽ
ఇతి జాంబవతః స్వసామర్థస్య వర్ణనం శ్రుత్వా హనుమతః
శరీరేఽపి స్ఫురణం జాతం | యావత్ సర్వే కపయః పశ్యంతి తావత్
సః అతివిశాలం ఆకారం ధృతవాన్ | కపయః అపి తస్య స్తుతిపరాణి
గీతాని అగాయన్ | తదను పవనపుత్రః హనుమాన్ మహేంద్రపర్వతస్య
శిఖరమారుహ్య ఆకాశమార్గేణ ఉడ్డాణం అకరోత్ | కాలేన సః
త్రికుటాచలం ప్రాప్నోత్ | అమరపురీవత్ దృశ్యమానా లంకా తేన
దూరతః నిరీక్షితా | సర్వతః రాక్షసాః దక్షతయా తాం నగరీం
రక్షంతి స్మ | తత్ర ప్రవేశోఽపి సులభః నాసీత్ | హనుమాన్
సూక్ష్మదేహేన తాం నగరీం ప్రవివేశ | నిశాసమయే తేన సీతార్థం
సర్వం పురం అవేక్షితం | రావణస్య అంతఃపురమపి తేన నిపుణం
నిరీక్షితం | తథాపి సీతా సదృశీ నారీ తేన న కుత్రాపి ఆసాదితా |
నిరాశః సః అశోకవనం ప్రాప్తః | నితాంతరమణీయం తద్ వనం
విలోకయన్ సః కస్మిన్నపి శింశపావృక్షే ఉపావిశత్ | తతః సహసా
సహస్రరాక్షసీభిః పరివేష్టితా మలినవసనా కాఽపి స్త్రీ తస్య
దృష్టిపథమాయాతా | తేన పూర్వం కదాపి సీతా న దృష్టా ఆసీత్ |
తథాపి తథాభూతయా తయా సీతయా ఏవ భావ్యం ఇతి చింతయన్ సః
స్వగతమేవ అచింతయత్ -
హనుమాన్ -
ఇయమసౌ శ్రీరామస్వామినీ ||
చంద్రవిరహిణీ యథా రోహిణీ
వ్యాఘ్రీష్వివ వ్యాముగ్ధా హరిణీ
శ్యేనకోటరే వ్యస్తా శకునీ
హిమస్థలే సంహతా వాహినీ || 1
మలినా క్షామా తదపి సురేఖా
ధూమపరివృతా జ్వలనశలాకా
శిశిరే మ్లానా చంపకశాఖా
ధృతవ్రతేయం మహాయోగినీ || 2
రుదనేనార్క్ష్ణోర్దృష్టివికలతా
కపోలయోరార్ద్రా చ శుష్కతా
ఉన్నిద్రేయం చింతాక్రాంతా
భర్తృచింతనే రతా విరహిణీ || 3
పంకిలేవ భాసతే పద్మజా
నియతమియం స్యాత్ సతీ భూమిజా
పరమదారుణా దశా దైవజా
విమానితేయం వనే మానినీ || 4
సువర్ణాఽపి సా శ్యామలమలినా
అధోముఖీయం శశాంకవదనా
గ్రహణావసరే వా దిగ్లలనా
స్థితా హతాశా దుఃఖభాగినీ || 5
సందిగ్ధార్థా నను స్మృతిరియం
అన్యాయేనార్జితా శ్రీరియం
కాచిదమూర్తా చిత్రకృతిరియం
కీర్తిర్విజితా వనే వాసినీ || 6
రామవర్ణితా ప్రతిమా, ముద్రా
బాహుభూషణే ప్రవాలముద్రా
అసంశయమసౌ సైవ సుభద్రా
ఇయం జానకీ జనకనందినీ || 7
వలయమీదృశం కర్ణభూషణం
ఋష్యపర్వతే దృష్టం పతితం
రాఘవేణ ఖలు తదభిజ్ఞాతం
సుధాఘటీయం యశోదాయినీ || 8
38
BACK TO TOP
39 రామకీర్తిరస్మ్యహం
’ియమసౌ శ్రీరామస్వామినీఽ
ఇతి ప్రతీతిం గతః అపి హనుమాన్ సహసా తస్యాః పురతః
గంతుం న అధృష్ణోత్ | యతః యథా తేన సీతా పూర్వం విలోకితా
నాసీత్ తథా తయా అపి సః న దృష్టపూర్వః | అతః అకస్మాత్
దృష్టం తం సా రావణస్యైవ సహకారిణం మన్యేత ఇత్యేవ
సంభవనీయం ఆసీత్ | అథ కిం కరణీయం ఇతి విచారగ్రస్తే
హనుమతి సతి అకస్మాద్ రావణః ఏవ ససేవకః తత్ర ఆగత్య
సీతాం వశమానేతుం ప్రాయతత | తదా సంతప్తా సర్పిణీవ
ఫూత్కుర్వంతీ రావణం తర్జయంతీ సీతా వ్యాజహార -
సీతా -
పులస్త్యపుత్ర రాక్షసేశ మా కురుష్వ వల్గనం
జానతే సురాసురా రామకీర్తిరస్మ్యహం ||
పరాంగనా పతివ్రతా వందనాస్పదఽస్మ్యహం
ముంచ శీఘ్రమేవ మాం పుణ్యమాప్నుహి స్వయం
వీరతా తవాస్తి చేత్ కురు సతీత్వరక్షణం || 1
నృపతిపాపమీక్షతే వాఽనయం తితిక్షతే
రాష్ట్రమీదృశం క్షితౌ నామతోఽవశిష్యతే
ఆత్మనః కరేణ కిం దహసి వాఽఽత్మనః పురం ?2
యత్ర తత్ర రాఘవో మాఽభితః స దృశ్యతే
వామపాణిరస్య మే సంస్తరే శిరస్తలే
చింతనేఽపి పూజయే సదైవ తం ధనుర్ధరం || 3
కస్యచిన్న యోగ్యతా రాఘవేతరస్య మే
ప్రేషయస్వ మామితశ్చాద్య రాఘవాంతికే
త్రాయతే హి రాఘవో శరణమాగతం జనం || 4
నయ కృతార్థజీవనం విధాయ తేన మిత్రతాం
అర్పయస్వ జానకీం రాఘవాయ నిర్మలాం
మృత్యురన్యథా గృహం తవాగతః సునిశ్చితం || 5
ఇంద్రవజ్రమపి భవేత్ క్వచిన్నిహననేఽక్షమం
ప్రకుపితే తు రాఘవే, త్వం న జీవసి క్షణం
రామబాణవర్షణం ప్రలవద్ భయంకరం || 6
ఏష తేఽగ్రతో యదా సంగరేఽవతిష్ఠతే
తదా సవంశమేవ త్వాం నంక్ష్యతి ధ్రువం రణే
అధమ, కామమూఢ రే చింతయస్వ తత్ క్షణం || 7
కంకపక్షసంయుతో రామనామచిహ్నితో
ఉరసి ద్రక్ష్యతే మయా తవ తు రామసాయకో
భారముక్తమేకదా భవతు మేదినీతలం || 8
39
BACK TO TOP
40 ముద్రికా తదీయా నూనమభిజ్ఞాతేయం
’పులస్త్యపుత్ర రాక్షసేంద్ర, మా కురుష్వ వల్గనంఽ
ఇతి సీతాయాః ఉదగ్రవచః శ్రుత్వా రావణోఽపి క్షణమాత్రం
భయభీతః | శూర్పణఖాయాః, మారీచాత్ చ తేన రామస్య
దండకారణ్యే ఆవిష్కృతః పరాక్రమః శ్రుతః ఆసీత్ | అతః
సీతాయై మాసైకస్య అవధిం ప్రదాయ సః అశోకవనాత్ నిష్క్రాంతః |
అనేన ప్రసంగేన ’ియం స్త్రీ సీతా ఏవ అస్తిఽ ఇతి హనుమాన్ అజానాత్ |
తస్యాః పరితః ఉపవిష్టాః రాక్షసస్త్రియః ప్రాయేణ నిద్రాయాః వశం
గతాః ఇతి నిరూప్య శింశపావృక్షస్థితేన హనుమతా మధురస్వరేణ
రామచరితగాయనం సమారబ్ధం | తేన చకితచకితా సీతా యావత్
గాయనస్య స్వరస్య దిశా ఉపరి పశ్యతి తావత్ హనుమతా తస్యాః
సమీపం ఆగత్య శ్రీరామేణ ప్రదత్తం అంగులీయకం తస్యాః హస్తయోః
నిక్షిప్తం | తాం ముద్రికాం విలోక్య జానకీ హర్షస్య పరాం కాష్ఠాం
గతా | ’నేన కపినా రామదూతేన ఏవ భావ్యంఽ ఇతి విజ్ఞాయ
సా తం ప్రష్టుం ప్రారభత . |
సీతా -
ముద్రికా తదీయా నూనమభిజ్ఞాతేయం
హే దూత కథయ మే, స్వామిగతం వృత్తాంతం ||
ధారయన్ కార్ముకం తథాఽక్షయం తూణీరం
విరహేణ రాఘవో భజతే కిం పరితాపం ?
నయనయోస్తలే కిం శ్యామలచింతావలయం ?1
కిం కర్మ దూషయన్నాస్తే నిర్విణ్ణోఽసౌ ?
దుఃఖేన వ్యస్మరత్ నిజధర్మం కిం వాఽసౌ ?
పాలయత్యసౌ నను కచ్చిన్నృపకర్తవ్యం ?2
వర్తతే నిశ్చలం తస్యాద్యాపి ను ధైర్యం ?
కిం పునస్తస్య వా శౌర్యస్య హి విస్మరణం ?
సాహ్యాయ వర్తతే కచ్చిత్ సన్మిత్రబలం ?3
కచ్చిదిచ్ఛంతి తద్విజయం భూపాః సర్వే ?
వంచితః ప్రభుర్వా లోకప్రియతాయా మే ?
విస్మృతం కిమథ వా ప్రభుణా యత్నమహత్వం ?4
కిం మమ స్వామినౌ మమైవ వా విస్మరణం ?
దైవేన యదా మే పరసదనే పరిసదనం
కిమథ వా స్మృతిర్మే పీడయతే మమ నాథం ?5
కిం స్వయం రఘుపతిర్మోచయితా మాం నూనం ?
ప్రేషయిష్యతే కిం భరతశ్చతురంగబలం ?
అవగతం తస్య కిం సకలమయోధ్యావృత్తం ?6
అపి మతిస్తదీయా మలినా వా విపదాయాం ?
కచ్చిన్న దుర్బలా తత్ప్రీతిః సీతాయాం ?
మోచయేన్మైథిలీం కదా రఘువరో నూనం ?7
తాం సువర్ణఘటికాం కచ్చిదహం పశ్యేయం ?
అపి రామసాయకో భిద్యాద్ రావణహృదయం ?
వర్తేత కదా నను ప్రభుపదయోరిహ యుగలం ?8
యావదాకర్ణయే దూరాదపి తత్కుశలం
జీవామి కథంచిద్ యత్ర భవామి యథాఽహం
ద్రక్ష్యామి కదా నను జన్మని భూయో నాథం ?9
40
BACK TO TOP
41 హనుమతా దగ్ధా లంకేయం
’హే దూత కథయ మే రామగతం వృత్తాంతంఽ
ఇతి సీతాయాః ఆదేశానుసారం హనుమాన్ తస్యై ’శ్రీరామః భవతీం
మోచయితుం అచిరాదేవ ఆగమిష్యతిఽ ఇతి నివేద్య తాం
సమాశ్వాసయత్ | శ్రీరామస్య ప్రత్యయార్థం సీతయా అపి మణిరేకః
హనుమతే ప్రదత్తః | వస్తుతః హనుమాన్ స్వయమేవ తాం రామం
ప్రత్యానేతుం సమర్థః ఆసీత్ | తథాపి ’పరపురుషస్కంధం
ఉపవిశ్య ప్రయాణం అనుచితం | రామేణ ఏవ అహం మోక్తవ్యాఽ
ఇతి సీతా సనిర్బంధమాహ | హనుమానపి తస్యాః నిర్బంధం ఉచితం
అమన్యత | తాం ఆమంత్ర్య సః అశోకవనాత్ ప్రస్థితః | తథాపి
లంకాయాః నిర్గమనాత్ పూర్వం ’ేతేషాం రాక్షసానాం
బలాబలం తావత్ అనుమేయంఽ ఇతి మనసి కృత్వా తేన అశోకవనం
ప్రధ్వస్తం, జంబుమాలీ హతః, రావణపుత్రః అక్షః చ
నిషూదితః | లంకాయాః కులదేవతా అపి తేన ఉచ్ఛిన్నా | తదా
రావణస్య పుత్రేణ ఇంద్రజితా సః బ్రహ్మాస్త్రేణ నిబధ్య రాజసభాం
ఆనీతః | రావణః తస్య మృత్యుదండం ఆజ్ఞాపయత | తథాపి
రావణానుజేన బిభీషణేన ’దూతవధః రాజనీతిసంమతః నాస్తిఽ
ఇతి ప్రతిపాదితం | అంతే రావణస్య ఆదేశేన రాక్షసైః తస్య పుచ్ఛం
చీవరైః ఆచ్ఛాద్య ప్రదీప్తం | రాక్షసస్త్రియః వృత్తం
ఏతం సీతాయై న్యవేదయన్ | తదా సా అగ్నిం ప్రార్థయత, ’భవత్తః
హనుమాన్ పీడాం న అనుభవతుఽ ఇతి | హనుమాంస్తు ప్రదీప్తేన
లాంగూలేన సహ రాజసభాయాః ఉడ్డీయ లంకాయాః ప్రాసాద- మందిర-
గోపురాదిస్థలాని భస్మసాత్ కర్తుం ప్రారభత |
కుశలవౌ -
లీలయోడ్డీయాకాశపథం
హనుమతా దగ్ధా లంకేయం ||
నగాభ్రమివ కపివరి దృశ్యతే
తడిదివ పుచ్ఛం తదనుదీప్యతే
నగరేఽనలవర్షావం కురుతే
ప్రవాతో గర్జత్యతిమాత్రం 1
శిఖరాదేకాదన్యద్ గేహం
కందుకవత్ కపివీరోత్పతనం
విశతి గవాక్షే చండం పుచ్ఛం
సందహన్ భ్రమతి పురం స్వైరం || 2
జ్వలతి మందిరం జ్వలతి గోపురం
దీప్తద్వారం రణతి దారుణం
క్రందతి విలపతి తదావరోధం
ప్రకాశే స్ఫుటం వస్తుజాతం || 3
జ్వలతి శ్రేణీ క్షణే గృహాణాం
నిపతతి రక్షా ప్రాసాదానాం
చితేవ దీప్తా మహాపురాణాం
కుర్వతేఽసుర్యః పరిశోకం || 4
కశ్చన దగ్ధః సుప్తదశాయాం
కోఽపి ప్రదీప్తో ధావతి రథ్యాం
భయేన లిప్తా వాగన్యేషాం
వినష్టం ప్రలయే సౌహార్దం || 5
ధావతి మాతా విహాయ వత్సం
లోకః స్మరతి న నామ న బంధం
యదేవోన్నతం భవతి సపాటం
ఆపతత్ సహసా కాలోఽయం || 6
శస్త్రా వివిధా దగ్ధా బహుధా
శౌర్యశీలతా సదేహదగ్ధా
జ్వాలాభిర్నవజ్వాలా మిలితాః
సఘనతా ధరతి భస్మరూపం || 7
పవనో దహనో దహనః పవనో
నాస్తి నివాసో నాపి చాశ్రయో
రక్షాభూతో రక్షాగారో
తాండవం వడవాగ్నేర్మూర్తం || 8
41
BACK TO TOP
42 సేతు రచయధ్వం సాగరే
’హనుమతా దగ్ధా లంకేయం | ఽ
కృత్స్నాం లంకాం ప్రదీప్య ప్రశాంతమనసా హనుమతా
స్వపుచ్ఛం సాగరజలేన శామితం | తతః స గగనపథా
శ్రీరామం ప్రత్యాగచ్ఛత్, సీతయా దత్తం భాస్వరం మణిం
శ్రీరామాయ అయచ్ఛత్ చ | తం మణిం అభిజ్ఞాయప్రకర్షేణ
హృష్టః రామః హనుమంతం గాఢం ఆలిలింగ |
సీతాయాః ప్రవృత్తిం జ్ఞాత్వా శ్రీరామః విశాలేన వానర-
సైన్యేన సహ దక్షిణదిశి సముద్రతీరం ప్రాప్తః | ’సముద్రః
తు కథం తరణీయః ?ఽ ఇతి ప్రశ్నః సముపస్థితః | దినత్రయం
యావత్ శ్రీరామేణ సాగరదేవతా ప్రార్థితా | అంతే యదా తేన
సాగరముద్దిశ్య శస్త్రం ఉద్యతం తదా రామబాణభయాత్
సాగరః స్వయం సాకారః రామస్య పురతః ఆవిర్బభూవ, తం
చ సవినయం ప్రాహ, ’భవతః సేనాయాం నలః నామ అభియంతా
వర్తతే | సః విశ్వకర్మణః పుత్రః. తేన సేతుం బంధయ | తం సేతుం
అహం స్వశరీరే సానందం ధారయిష్యామిఽ ఇతి | సాగరస్య
సూచనామనుసృత్య రామః నలం ఆజ్ఞాపయత్ | నలస్య
ఆధిపత్యే సేతుబంధనే మగ్నాః వానరాః గాతుం ఆరభంత -
వానరగణః -
సేతుం రచయధ్వం సాగరే || ధృ ||
విదార్య శైలాన్ విశాలకాయాన్
ఆదాయ మహాగజప్రస్తరాన్
క్షిపత సాగరే జవేన చైతాన్
నిబధ్య సేతుం కర్షత లంకామేతద్వేలాంతికే || 1
క్షిప్యత వృక్షాన్, క్షిప్యత శైలాన్
వహేత పృష్ఠే వారిధిరేతాన్
ఏతత్తీరం కర్షత వసుధాం
వహేత సేతుం వడవాగ్నిరసౌ శేషసమో మస్తకే || 2
రామే భక్తిం దధతో హృదయే
పృష్ఠం జలధేరావర్జయతే
సత్కార్యకృతో లోకస్య కృతే
శ్రీరఘురాజో వానరైస్తథా నిజపృష్ఠేనోహ్యతే || 3
నల ఇవ నేతా యదా ప్రాప్యతే
కరాః కోటిశో యదా యతంతే
యశో నిశ్చితం కార్యారంభే
అహో లీలయా పాషాణా అపి తరంతి జలధావిమే || 4
జలే ప్రభుపదే ప్రవిష్టమాత్రే
నదీ నదీ తీర్థం హి జాయతే
సిద్ధిరధీరా ప్రారంభార్థే
లాటా భూత్వా శిలా లాటయా సింధుజలే సజ్జతే || 5
గర్జ గర్జ హే కపిపుంగవగణ
రామ, రఘుపతే, పతితోత్తారణ
జయ లంకారే, సీతాజీవన
యుద్ధస్యాదావభిహన్యంతాం స్ఫూర్తేః పటహా రణే || 6
నాయం సేతుః శ్రమయజ్ఞోఽయం
ప్రయోజనం రఘుపతేరుదాత్తం
మహిమా తచ్ఛుభనామ్నశ్చాయం
అవరుధ్య గతిం కర్మ సాంఘికం దిగ్భిరిదం దృశ్యతే || 7
భుభుఃకృత్య కార్యతాం ఘోషణా
విజయీ రామో, విజితా లంకా
సీతా ముక్తా, కిమత్ర శంకా
సేతురూపకః ప్రకాశపుంజః ప్రవిశతి తిమిరే ఘనే || 8
42
BACK TO TOP
43 రఘుపతే, వదసి న కిమపి కథం ?
’సేతుం రచయధ్వం సాగరేఽ
ఇతి ఉచ్చైః గాయంతః గర్జంతః వానరవీరాః సాగరే
త్రయోవింశతి యోజనపర్యంతం సేతుం అబధ్నన్ | సేతునా అనేన
శ్రీరామస్య అపారం సైన్యంలంకాయాం ప్రవిష్టం | శ్రీరామస్య
సేనాయాః బలాబలం విజ్ఞాతుం రావణేన స్వదూతాః విసృష్టాః |
తైః దూతైః రావణాయ తద్విషయే యథార్థం వృత్తం ప్రదత్తం |
రావణః స్వయమపి శ్వేతప్రాసాదస్య సౌధాత్ సైన్యస్య నిరీక్షణం
అకరోత్ | రామసేనాయాః ప్రముఖవీరాణాం విశేషాన్ అపి సః
జ్ఞాతవాన్ | సః స్వసచివాన్ యుద్ధాయ సజ్జీభవితుం ఆదిదేశ |
తస్య అనుజః బిభీషణః తు పూర్వమేవ రామస్య పక్షం ప్రవిష్టః
ఆసీత్ |
అత్రాంతరే మాయావినా రావణేన సీతాం వశమానేతుం కపటప్రయోగః
కృతః | సః విద్యుజ్జిహ్వేన నామ్నా రాక్షసేన కృత్రిమం రామమస్తకం
కారితవాన్ | తన్మస్తకం సీతాయాః పురతః నిక్షిప్య, వికటం విహస్య సః
తామువాచ, ’హే సీతే, యదర్థం త్వం మమ ప్రణయం విజహాసి, తస్యైవ
తవ ప్రియరామస్య ఇదం మస్తకం | రామస్య సుప్తావస్థాయాం మమ
సేనాపతిః ప్రహస్తః తద్ అచ్ఛినత్ | సర్వాఽపి వానరసేనా అధునా
భయగ్రస్తా వర్తతే | పశ్యేదం తస్య ధనుః శిరః చఽ ఇతి |
రామస్య శిరసా సదృశం తత్ శిరః విలోక్య సీతా శోకస్య పరాం
కాష్ఠాం అవాప | కరుణకరుణం విలపంతీ సా అబ్రవీత్ -
సీతా -
కిమాకర్ణయే ?కిమాలోకయే ?దురవస్థా కేయం ?
రఘుపతే, వదసి న కిమపి కథం ?
జాయాపూర్వం కథమాపతితం పత్యుర్మరణమిదం ?
దైవమేవ మే చ్యుతమివ ఖడ్గం శిరసి కుతః పతితం ?
పుణ్యవిహీనా మాతా దేవీ కౌసల్యాఽపి కథం ?1
జ్యోతిర్విదుషాం సకలం గణితం మిథ్యా భవతి కథం
దుర్భాగిన్యాః సర్వస్వం మే సహసా కిం లుప్తం ?
మూఢతయా మే ధూలినిపతితః పురుషోత్తమ ఏవం !2
కమలలోచనే శ్రవణే చ తథా ధ్రువమభిజానేఽహం
రుదనేనాపి చ దీనాయాస్తే నిద్రాంతో న కథం ?
గతిహీనా కిం జాతా సృష్టిర్దిశో గతాః శూన్యం ?3
హేమచాపమభిజానే క్వాసౌ మహాబాహురాస్తే ?
అపి తాం మూర్తిం శ్యామలవర్ణాం కుత్ర కదా ప్రేక్షే ?
శుష్కే జాతే రుదనాన్నయనే ప్రదీప్తమంగాంగం || 4
కథం విస్మృతం సఖే పరిణయే దత్తం నిజవచనం
జాయాయాస్తే సంమతిం వినా ప్రతిష్ఠసే స్వర్గం !
అపి శ్రూయతే భార్యాయాస్తే వ్యథార్తమాహ్వానం || 5
రఘుకులశేఖర త్వయా సమేతాః పితరస్తే స్వర్గే
అర్ధాంగీ తే త్విహావశిష్టా పరహస్తే మార్గే
శోభతేఽథ వా రీతిరీదృశీ రఘుకులజస్య కథం ?6
కుతో మదర్థే సింధుమపారం తీర్త్వాఽఽయాతస్త్వం ?
కిం నను జాతా కులధ్వంసినీ జఠరాన్మాతురహం ?
జనకకృతానాం శతయజ్ఞానామేతత్ కిం ను ఫలం ?7
హే లంకాధిప, ఆయుధేన మే యేనాహన్ నాథం
కురు ప్రహారం శిరసి మదీయే తేన త్వం తూర్ణం
అంతే తావత్ సీతా రాఘవమనుగచ్ఛతు క్షిప్రం || 8
43
BACK TO TOP
44 సుగ్రీవ, సఖే, సాహసమేవం
’రఘుపతే, వదసి న కిమపి కథం ?ఽ
ఇతి శ్రీరామస్య నిర్జీవేణ శిరసా సంవదంతీ జానకీ తత్రైవ మోహం గతా |
పశ్చాత్ సరమా నామ రాక్షసీ తస్యై సత్యం అకథయత్, ’రామః
న కేవలం జీవితః, ప్రత్యుత తస్య సైన్యేన సర్వాఽపి లంకా పరివేష్టితాఽ ఇతి |
తదా లోచనయోః ప్రాణాన్ సమానీయ సా శ్రీరామం ప్రతీక్షమాణా స్థితా |
ఏకదా లక్ష్మణసుగ్రీవాదిప్రవీరైః సహ రామః సువేలపర్వతాగ్రే స్థిత్వా
లంకాం నిరీక్షతే స్మ, బిభీషణః అపి తస్మై లంకాయాః వైశిష్ట్యాని
నివేదయతి స్మ | తదను సుగ్రీవః తథైవ ప్రతినిరీక్షణం కుర్వంతం రావణం
దృష్ట్వా ఆవేగేన ఉడ్డీయ రావణం అభ్యధావత్ | తయోః తుములం ద్వంద్వయుద్ధం
జాతం | యదా రావణః మాయాబలం ప్రదర్శయితుం ప్రారభత, తదా సుగ్రీవః తస్య
హస్తాత్ ఆత్మానం విమోచ్య రామం ప్రతి ఆగచ్ఛత్ | తస్య శరీరే స్థానే స్థానే
వ్రణాః సంజాతాః | శ్రీరామః ప్రథమం తస్మై గాఢమాలింగనం దత్వా
పశ్చాత్ తం సౌమ్యస్వరేణ ప్రాహ . |
శ్రీరామః -
సుగ్రీవ, సఖే, సాహసమేవం
భూపతేస్తు తే నైవ సముచితం ||
నితాంతకంఠినా మిత్ర, ఘటీయం
అతిమాయావీ పౌలస్త్యోఽయం
సహసాఽభిముఖం తస్య గతస్త్వం
కిమభవదేతన్నైవావగతం || 1
అపృష్ట్వైవ మాం బిభీషణం వా
అనుక్త్వా నలం మమానుజం వా
కస్మాయపి కల్పనామదత్వా
సిద్ధః సహసోత్పతనాయ త్వం || 2
శక్తిరపారా తవ మేఽవగతా
భక్తిరసీమా మయి తే చ యథా
తదపి న యుక్తమధునా సర్వథా
యచ్చాకల్పితమేతద్ ఘటితం || 3
ద్వంద్వేనేచ్ఛసి రావణహననం
వృథా తదేదం బలసంఘటనం
యూథపైస్తథా కపిగణేన కిం
ఋక్షావచయో నను వ్యర్థోఽయం !4
శత్రు మదన, తే కిం కథనీయం ?
నృపా జానతే రణే న రాగం
సునీతిరాదౌ, తతః పౌరుషం
అవిచారేణాఽపతశో నియతం !5
రావణేన సహ యది తే ద్వంద్వే
ఏకపలేఽపి క్షీణే జాతే
సుహృద్వియోగాపదా రాఘవే
సైన్యమపి స్యాత్ తవ పరిఖిన్నం || 6
కో లాభః స్యాద్ ద్వంద్వాదస్మాత్ ?
దృప్తోఽరిః స్యాదీషద్విజయాత్
యుయుత్సవో దైత్యా ఉన్మాదాత్
వినివృత్తాః స్యుః కపయో నూనం || 7
స్యాచ్చ రావణస్తదా విజేతా
సీతాయాః స్యాత్ కుతో ముక్తతా ?
వృథైవ శపథో వృథా ప్రతిజ్ఞా
కేన హతం స్యాద్ రాక్షససైన్యం ?8
గచ్ఛ సత్వరం, సమానయ బలం
రణజ్ఞ విరచయ సుయోగ్యవ్యూహం
నాశయామ రావణం ససైన్యం
మాఽపవ్యయతాం నిజసామర్థ్యం || 9
44
BACK TO TOP
45 గచ్ఛాంగద రావణాయ కథయ సత్వరం
’సుగ్రీవ, సఖే, సాహసమేవం, భూపతేస్తు తే నైవ సముచితంఽ
ఇతి శబ్దైః రణనీతినిపుణః శ్రీరామః సుగ్రీవం ఉపాదిశత్ |
ఉచితసమయం దృష్ట్వా రామః స్వసైన్యాయ ఆక్రమణస్య ఆజ్ఞాం
దదౌ | కల్లోలమాలాభిః అతిక్రామన్ సాగరః ఇవ సా సేనా ఉచ్చైః
గర్జంతీ లంకాం ప్రతి అభిదుద్రావ | తదా సముత్థితేన మహానాదేన
దుర్గ- ప్రాసాద- మందిర- వనైః సహితా సమస్తా లంకానగరీ ఆకులా
ఇవ జాతా | తదానీం ప్రవృత్తే శస్త్రసంపాతే రాజధర్మం అనుస్మరన్
రామః అంగదమాహ -
శ్రీరామః -
గచ్ఛాంగద రావణాయ కథయ సత్వరం
భూయస్త్వం కురు విమర్శమేకదాంతిమం ||
తీర్త్వోదధిమభియాతస్తేఽన్తకః పురం
రణయోగే కపియూథం సర్వథా రతం
శరణమేహి రాఘవస్య సంత్యజన్ మదం || 1
చతురాననలబ్ధవరాద్ విస్మరన్ బలం
హే పాపిన్, పీడయసే సకలభూతలం
సురసర్పాంశ్చాప్సరసో బాధసేఽనిశం || 2
అపనేతుం తవ దర్పం తిష్ఠతి స్వయం
రామోఽయం శౌర్యరవిస్తత్ప్రభా బలం
ధక్ష్యతి తవ వంశమఖిలరాజ్యసంపదం || 3
శృణు శంఖం, శృణు ధరణీకంపనిఃస్వనం
తవ హేతోర్నశ్యతి బత రక్షసాం కులం
ముంచ తర్షమధునాఽపి హి తవ ఘృణాస్పదం || 4
అంతేఽపి తు ముంచ మూఢమాగ్రహం స్వకం
ప్రత్యర్పయ రాఘవాయ జనకదుహితరం
శరణమేహి తస్య వర్జయస్వ చాపదం || 5
సమరభువి స్మర సమయం తిష్ఠ సుస్థిరం
నేష్యంతే రామశరాస్త్వామితో దివం
తేఽవశిష్టమేకమిదం మోక్షసాధనం || 6
సమరే వా దర్శయ తే శక్తిమాసురీం
యద్బలేన హృతవానసి రామసహచరీం
యోజయ కులిశేన గదాం మేరుణా శరం || 7
నామాపి న శిష్టం స్యాత్ తవ మహీతలే
సంప్రాప్తా రామకృపా బంధునా తు తే
లంకేశో భవితాఽయం నాఽపరో ధ్రువం || 8
45
BACK TO TOP
46 సంగరం రామరావణీయం
’గచ్ఛాంగద, రావణాయ కథయ సత్వరం,
భూయస్త్వం కురు విమర్శమేకదాంతిమంఽ
ఇతి సందేశః శబ్దశః అంగదేన రావణాయ కథితః | తథాపి తం
కఠోరం సందేశం శ్రుత్వా రావణస్య క్రోధః అతీవ సంవృద్ధః | సః
స్వసచివాన్ ఆజ్ఞాపయత్, ’ేనం దుష్టం మర్కటం ఆమరణం
తాడయతఽ ఇతి | తదా శతశః రాక్షసాః అంగదం తాడయితుం
ప్రారభంత | తథాపి మహాబలాఢ్యః స అంగదః తాన్ సర్వాన్
సంగృహ్య రావణస్య ప్రాసాదస్య శిఖరం ఉదపతత్ | తదా తే
సర్వేఽపి రాక్షసాః భూమౌ అవసన్నాః |
అంగదస్య అంగభారేణ సః ప్రాసాదః అపి వజ్రపాతేన హిమాచలః
ఇవ ఉపహతః | తస్య శిఖరం విదీర్ణం అభవత్ | తదా క్రోధావిష్టః రావణః
స్వసైన్యం రామసైన్యే అభిపతితుం ఆదిదేశ | తదానీంతనం సంమర్దం
లవకుశౌ వర్ణయతః -
కుశలవౌ -
భినత్తి గగనం తుములం రణితం శంఖదుందుభేయం
సమారబ్ధమనుపమం సంగరం రామరావణీయం ||
సశంఖరాక్షససేనా దృష్టా
నీలఘనేష్వివ బలాకమాలా
శతాననైరివ గర్జతి చపలా
శరధారావర్షావో జాతో రణాంగణే నూనం || 1
సంహేషంతే వల్గంతేఽశ్వాః
తైః సహ చైతే నదంతి నాగాః
రవమయేవ సా నను భీషణతా
తద్రవమిలితం ప్లవగరక్షసాం చరణపాతరణితం || 2
దంతైరధరాన్ పీడయమానాః
హరీన్ రాక్షసాస్తాడయమానాః
నభసి వానరా ఉడ్డయమానాః
అగనగశస్త్రప్రహారైశ్చ తే తాడయంతి శత్రుం || 3
జయతు రాఘవో, జయత్వంగదో
గర్జన్ ప్రహరత్యసౌ కపిగణో
దీయతే చ సహ్యతే ప్రహారో
సాగరయోరివ ద్వంద్వమపూర్వం సంప్రతి సంరబ్ధం || 4
ఆఘాతేన హి శస్త్రాస్త్రాణాం
జగతో ముక్తిర్హర్యసురాణాం
రుధిరే శయనం రణవీరాణాం
ముదా రాక్షసా రణే కుర్వతే రావణజయఘోషం || 5
తురగః పతితో, గజోఽవసన్నో
నభసో జిహ్మః శరవర్షావో
భింద్ధి, ఛింద్ధి, వా జహీతి శబ్దో
రణే శ్రూయతే సర్వభాషితం సంహారార్థపరం || 6
రణే హతానాం ప్రఫుల్లితాని
మాంసకర్దమావృతవదనాని
తాన్యపి సమరే పదాహతాని
వహంతి తరసా రణే ప్రవాహాః శోణితస్య స్వైరం || 7
శవోపరి శవం నిపతత్యపరం
కస్య ప్రాణినో నాభిజ్ఞాతం
శౌర్యం మరణాద్ భీమోగ్రతరం
అవయవఖండా దిశి దిశి కీర్ణా యోజనపర్యంతం || 8
చక్రం, చరణం, కరో లాంగులం
శుండా, గ్రీవా, శిరో వా పదం
యద్యత్ పతితం ఖండఖండితం
ప్రలయావసరే చేవ కంపితం ధరణీగగనాంగం || 9
కస్య ద్వంద్వం కేన జాయతే
కాలముఖాద్ వా కోఽవశిష్యతే
కస్య కబంధం కుత్ర వల్గతే
రణసంమర్దే జానీతే న చ కోఽపి కమప్యన్యం || 10
46
BACK TO TOP
47 అద్య విపది శ్రీలంకా సర్వదా స్థితా
’సమారబ్ధమనుపమం సంగరం రామరావణీయంఽ
ఇతి లవకుశాభ్యాం వర్ణితే రణసంగ్రామే శ్రీరామేణ రావణస్య
సారథిః హతః, రథః భంజితః, ముకుటః సచ్ఛత్రం ఉత్క్షేపితః,
శరవర్షావేణ చ రావణః నితరాం సంత్రాసితః | హతవీర్యం, హతబుద్ధం
రావణం వీక్ష్య శ్రీరామః ఉదారమనసా తం అవదత్, ’భోః పౌలస్త్య,
అతీవ క్లాంతః అసి | శ్వః పునరాగచ్ఛ | ఽ ఇతి | ఏవం న్యక్కృతః రావణః
స్వమందిరం ప్రత్యాగత్య ఆత్మనః బంధుం కుంభకర్ణం ప్రబోధయితుం
సేవకాన్ ఆజ్ఞాపయామాస | కుంభకర్ణః అష్ట మాసాన్ స్వపితి స్మ |
తం ప్రబోధయితుం రాక్షసాః తస్య కర్ణయోః దుందుభి- పణవ- ఆనకాది-
వాద్యానాం కల్లోలం కృతవంతః | తస్య మహతి శరీరే మాతంగాః
చాలితాః | తదా ప్రబుద్ధం కుంభకర్ణం రావణః స్వాం దుర్దశాం
న్యవేదయత్, తస్య సాహాయ్యం చ ప్రార్థయత |
తదా ప్రహసన్నివ కుంభకర్ణః తమువాచ -
కుంభకర్ణః -
కాలేఽహం, హే బంధో, బోధితస్త్వయా
అద్య విపది శ్రీలంకా సర్వథా స్థితా ||
నిజఘాతః పాపకృతే
నిరయ ఏవ దుర్మతయే
అనివార్యా నీతిరియం నియతినిశ్చితా || 1
చిత్తం తే గర్వమయం
ఆయుస్తే విషలిప్తం
హితబోధో బాంధవ తే చాప్రియః సదా || 2
యచ్చ బిభీషణకథనం
అప్రియమపి హితవచనం
తదవమత్య బంధుస్తే హాపితస్త్వయా || 3
మందోదర్యా వచనం
హితమపి తే భాత్యహితం
తద్భావశ్చరణతలే మర్దితస్త్వయా || 4
స్థలకాలం పరినిరీక్ష్య
న్యాయానయమాసమీక్ష్య
ఆరబ్ధం న చ కదాపి కర్మ రే త్వయా || 5
మనసి గతం నిర్ణీతం
న విమర్శో న హి మననం
న చ పరీక్షితా నిపుణం మంత్రిణస్త్వయా || 6
యత్తు ప్రియం తదనుమతం
యన్న ప్రియం నిర్ధూతం
ఆత్మనాశ ఏవ తేన సాధితస్త్వయా || 7
బోధాయ న సమయోఽయం
బంధో, త్యజ సర్వభయం
ఆత్మనో న కర్తవ్యం విస్మృతం మయా || 8
సౌభ్రాత్రం భాషయతే,
తస్య ఫలం పశ్య రణే
రిపురుధిరేణాద్య ధరా క్లేద్యతే మయా || 9
దేవేంద్రం హన్మి సుఖం
కో జంతూ రామోఽయం
అర్ణవానలౌ గరితుం శక్యతే మయా || 10
మద్వచనం గణయ జయం
ఆరభస్వ మధుపానం
శిరసి సర్వభారస్తే ధారితో మయా || 11
47
BACK TO TOP
48 నిష్ఫలా బాణా అద్య కథం ?
’ద్య విపది శ్రీలంకా సర్వథా స్థితాఽ
ఇతి కుంభకర్ణస్య అవలోకనం సార్థమేవ ఆసీత్ | తేన అతులః
పరాక్రమః రణే ప్రదర్శితః | సః వానరాణాం సహస్రాణి
భక్షయామాస, సుగ్రీవమివ యోద్ధారం చ మూర్చ్ఛయామాస |
తథాపి శ్రీరామేణ తస్య కరచరణాః ఛిన్నాః, తస్య
పర్వతమివ విశాలం మస్తకం అంతరిక్షే ఉత్క్షిప్తం | తత్పశ్చాత్
మేఘనాదాదయః విక్రాంతాః రావణపుత్రాః అపి రణే నిషూదితాః |
అంతే సంక్రుద్ధః రావణః శ్రీరామం నిహంతుం కృతనిశ్చయః
తస్య పురతః ప్రతిష్ఠితః | రావణః రథస్థః, రామస్తు పదాతిః |
అతః రావణేన రామస్య సమత్వం ప్రాపయితుం సురేంద్రః స్వరథం
సారథినా సహ రామార్థం ప్రేషితవాన్ | ఉభౌ అపి రామరావణౌ
నానాశత్రప్రహరణానాం వర్షావం పరస్పరయోః కృతవంతౌ |
తేన సాగరాః క్షుబ్ధాః, సూర్యః నిస్తేజః, వాయుః స్తబ్ధః,
పృథివీ చ అస్థిరా అభవత్ | నను చరాచరా సృష్టిః తయోః
యుద్ధం విలోకయితుం గతిశూన్యా ఇవ జాతా | అంతే శ్రీరామేణ సర్పాకృతినా
నిశితేన బాణేనైకేన రావణస్య మస్తకం ఛిన్నం | తథాపి అహో
ఆశ్చర్యం !ఛిన్నస్య మస్తకస్య స్థానే అపరం మస్తకముపజాతం |
తదపి మస్తకం రామేణ ఛిన్నం | పునశ్చ నవం మస్తకముపజాతం |
ఏవం శతం మస్తకాని రామేణ ఉత్క్షిప్తాని, తదపి రావణస్య అంతః
దురాపాస్తః అలక్ష్యత | తదా చింతాక్రాంతః రాఘవః స్వసారథిం
మాతలిమవదత్ -
శ్రీరామః -
నిష్ఫలా బాణా అద్య కథం ?
కిం ను సమాప్తం మమ పుణ్యం వా తన్మమ బాహుబలం ?
శరవర్షావే మహాదారుణే
తరువదరిర్మే పునర్వర్ధతే
జీవతి శత్రూ రామస్యాయం రామాగ్రేఽపి కథం ?1
చమత్కృతిరియం నావగమ్యతే
ఛిన్నే శీర్షేఽపరం జాయతే
రావణాంగమథ భవతీదం వా శీర్షఖనిర్నూనం ?2
శతమపి శిరసామేవం ఛిన్నం
నభసి విధూతం పద్భ్యాం మథితం
పునరారూఢో రథే రావణో నవం పునశ్చ బలం || 3
ఇంద్రసారథే, వీర, మాతలే,
కిం ను రహస్యం కథయైతన్మే
అపమానాన్మే విద్యావజ్ఞాఽసహ్యతరా నూనం !4
హతో దూషణో, విరాధో మయా
మారీచో వా ఖరో లీలయా
తేఽమీ బాణా నిహతో వాలీ, యైర్నిమిషే తూర్ణం || 5
భయేన యస్మాత్ సింధురపాస్తో
భయాదరార్హోఽయమసౌ తూణో
విజయిశరాణామద్యాభావస్తస్మిన్నేవ కథం ?6
పశ్య రావణం రుధిరక్లిన్నం
సింహవదేనం తదపి నదంతం
అభిమానోఽయం మూర్తో జాతోఽవధ్యో మేఽపి కథం ?7
సచింతా హి స్యుర్దేవదేవతాః
తప్యంతు కథం తపో మునివరాః ?
అపి మన్యేఽహం శరసంధానం సకలం మే విఫలం ?8
48
BACK TO TOP
49 హే సురాః, రాఘవలీలేయం
’నిష్ఫలా బాణా అద్య కథం ?ఽ
ఇతి విషాదవచనాని శ్రీరామస్య ఇవ మహావీరస్య ముఖాత్
శ్రుత్వా ఇంద్రసారథిః మాతలీ కించిద్ విహస్య ప్రాహ, ’ప్రభో,
కిమేవం అజ్ఞవద్ బ్రవీషి ?యః రావణాంతసమయః దేవైః
నిశ్చితః సః అధునా ప్రాప్తః | అతః తస్య వధార్థం పితామహాస్త్రం
ప్రయుంక్ష్వఽ ఇతి |
మాతలేః శబ్దైః ఏతైః శ్రీరామస్య స్మరణమివ జాతం |
అగస్తిమునివర్యైః ప్రదత్తః దేదీప్యమానః శరః తేన ధనుషి ప్రయుజ్య
ప్రత్యంచాం ఆకర్ణం ఆకృష్య రావణస్య దిశా విసృష్టః |
మూర్తిమాన్ కాలః ఇవ దుర్ధరః అమోఘః స శరః రావణస్య హృదయం
వివ్యాధ | తత్క్షణమేవ తస్య హస్తాత్ చాపబాణౌ అపి గలితౌ | మదాంధః,
మాయావీ, లంకాధిపతిః రాక్షసరాజః స రావణః ప్రాణేభ్యః వియుక్తః
ధరణీం అవసన్నః | తస్య సైన్యం శతధా వికీర్ణం దిశి దిశి పలాయితం |
రామస్య ఋక్షవానరసైనికాః రామస్య జయం ఉదీరయామాసుః | దేవాః
రామస్య ఉపరి పుష్పవృష్టిమకుర్వన్ | గంధర్వాప్సరసః మహతా
కంఠేన గాతుం ప్రారభంత -
గంధర్వాప్సరసః -
హే సురాః, రాఘవలీలేయం
రావణో యాతో యమసదనం ||
ప్రసన్నవదనా దిశః సర్వథా
కంపవిముక్తా ధరణీ జాతా
రవిప్రభా సా పునరవిచలితా
ఆగతా మంగలవేలేయం || 1
’సాధు, సాధుఽ ఇతి మునిజనవచనం
వాద్యవాదనం కిన్నరరబ్ధం
హర్షోల్లసితం సకలం భువనం
సురాణాం రిపుర్గతో నిధనం || 2
రణే ప్రచలితం విజయనర్తనం
కపయో జయినో భూపతిసహితం
ఏతే విదధతి రామపూజనం
దదానాః సుమనపత్రహారం || 3
ఉచ్చైర్గర్జత జయజయకారం
అస్యత కల్పతరోః సుమహారం
క్షిప్యత మణిభూషణసంభారం
విజయతే త్రైలోక్యే సత్యం || 4
శ్యామరాఘవో ధర్మపరోఽయం
స్వయం శ్రీహరిశ్చక్రధరోఽయం
విశ్వవిధాతా విశ్వాసురయం
మానవం ధరతి రామరూపం || 5
అయముత్పత్తిస్థితిలయకర్తా
పంకజనాభస్త్రిభువనగోప్తా
శరణ్య ఏకః ఖలసంహర్తా
ఆశ్రయో బ్రహ్మాండస్యాయం || 6
నిధాయ హృదయే వత్సలాంఛనం
రక్షతి సతతం సాధుసజ్జనం
పాలయతే సతతం సత్పక్షం
కేవలో వేత్తి స ఆత్మానం || 7
కమలా సీతా, శ్రీవిష్ణురయం
సర్వజ్ఞోఽపి స అజ్ఞ ఇవాయం
లోకహితార్థం కురుతే యుద్ధం
దర్శయత్యతులరామచరితం || 8
49
BACK TO TOP
50 లీనతే, చారుతే, సీతే
’రావణో యాతో యమసదనంఽ
శ్రీరామః బిభీషణం రావణస్య ఔర్ధ్వదేహికం సంస్కారం
విధాతుమాదిశత్ | స ఆహ, ’మరణాంతాని వైరాణి | అస్మాకం
కార్యమపి సమాప్తం | అతః భవాన్ అగ్రజస్య అంత్యసంస్కారం
విదధతు | యథా స తవ సంబంధీ, తథా మమాపిఽ ఇతి | రావణస్య
నిధనేన తస్య అంతఃపురే కోలాహలః జాతః | శ్రీరామః ఆత్మనః
రణకర్కశం రూపం త్యక్త్వా అభిరామరూపం ధృతవాన్ | సః
హనుమంతమవదత్, ’హే వీర, భవాన్ జానకీం గత్వా తస్యై
విజయవార్తాం అస్మాకం కుశలం చ నివేదయఽ ఇతి | హనుమతః
రావణవధాదివృత్తం నిశమ్య సీతా హర్షాతిశయాత్ నిఃశబ్దా
జాతా | సా కేవలమాహ, ’భక్తవత్సలస్య భర్తుః దర్శనం
ఇచ్ఛామిఽ ఇతి |
హనుమతః తస్యాః అవస్థాయాః వర్ణనం శ్రుత్వా ప్రభోః అపి
నయనే బాష్పాకులే జాతే | సః బిభీషణమాదిశత్, ’భవాన్
జానకీం మమ సమీపం త్వరితం ఆనయతుఽ ఇతి | సీతా రామసంముఖే
అవస్థితా | ఉభౌ అపి పరస్పరం అనిమిషనేత్రాభ్యాం అపశ్యతః |
అనంతరం రాజా రామచంద్రః జానకీం మృదువాణ్యా అబ్రవీత్ -
శ్రీరామః -
బహుయత్నైస్త్వం పునర్వీక్షితా కాంతే
లీనతే, చారుతే, సీతే ||
భీషణం సమాప్తం యుద్ధం
దండితోఽపరాధోఽశేషం
క్రోధోఽపి చ యాతో విలయం
తన్మయాఽఽచరితం యదభూదుచితం నృపతేః || 1
సంగరే కృతం రిపుహననం
ప్రతికృతం రిపోరపకృత్యం
ఉన్నతం పునర్మే శీర్షం
తవ సౌభాగ్యాత్ కపయో జయినో యుద్ధే || 2
సర్వథా రక్షితం వచనం
మద్యశో లాంఛనాన్ముక్తం
వీక్షితా ప్రియా ప్రత్యక్షం
మమ శౌర్యేణాఽనమయమహం దైవం మే || 3
తవ కృతే సాగరస్తీర్ణః
వానరః కృతార్థో జాతః
సుగ్రీవో విజయం ప్రాప్తః
సురలలనాస్తా గాయంతి శుభం భద్రే || 4
త్వన్నిమిత్తమేతద్ వృత్తం
న తు పునస్త్వదర్థం విహితం
లాంఛనం మయా మే మృష్టం
రఘువంశోఽయం గతసన్మానం లభతే || 5
దృగ్వ్యథా యం హి పీడయతే
దీపోత్సవమేష న తనుతే
అపఘాతాశంకా చిత్తే
కథమయి కాంతే, త్వయి విశ్వాసం కుర్వే || 6
కపటికో రావణః కామీ
సోఽవసత్ త్వయా సహ పాపీ
నయనోత్థా కుటిలా భృకుటీ
న చ సుస్పష్టం వక్తుమతో శక్తిర్మే || 7
సాధితం మయా కర్తవ్యం
దశదిశో యాహి స్వచ్ఛందం
మా ప్రార్థయ మమ వాఽఽదేశం
సఖి, సంబంధో నష్టోఽద్యాసౌ సీతే || 8
50
BACK TO TOP
51 స్వామినీ సదా మే
’సఖి, సంబంధో నష్టోఽద్యాసౌ సీతేఽ
ఇతి రామస్య వజ్రకఠోరైః శబ్దప్రహారైః జానకీ
కామప్యవస్థాం గతా | తస్యాః లోచనాభ్యాం నిరంతరః
అశ్రుప్రవాహః ఇవ సమజాయత | సా రామచరణౌ స్పృష్ట్వా,
తాభ్యాం శప్త్వా పునః పునః స్వశుద్ధతాం ప్రత్యజానాత్ |
తథాపి కర్తవ్యకఠోరః రామచంద్రః తూష్ణీమేవ అతిష్ఠత్ |
అంతే దేవతాతుల్యా సా జానకీ లక్ష్మణం అబ్రవీత్, ’
హే లక్ష్మణ, అధునా మదర్థే చితాం రచయ | దేహత్యాగాత్
ఉపాయాంతరం న విద్యతేఽ ఇతి |
చితా సిద్ధా | శ్రీరామం ప్రదక్షిణీకృత్య అగ్నిజ్వాలా ఇవ
సా సీతా అగ్నిమేవ ప్రవివేశ | ’హా, హాఽ ఇతి కరుణోద్గారాః
సకలసైన్యాత్ శ్రుతాః | కింతు క్షణాంతరేణ తాం చితాం విదార్య
సీతాం గృహీత్వా స్వయం అగ్నిదేవః ఆవిర్బభూవ, శ్రీరామం
చ ఉవాచ, ’హే రామ, సీతా ఉత్పత్తిపరిపూతా | కిమస్యాః
పావనాంతరైః | తాం స్వీకురుష్వ ఇతి అహం త్వాం ఆజ్ఞాపయేఽ ఇతి |
శ్రీరామస్య నయనాభ్యాం బాష్పౌఘః ఇవ ప్రావహత్ |
సః తం హవ్యవాహనంవిజ్ఞాపయామాస -
శ్రీరామః -
లోకసాక్ష్యతః సంశుద్ధా సతీ జానకీయం
స్వామినీ సదా మే సాక్షాత్ ధరిత్రీసుతేయం ||
కిం న జ్ఞాతమేతస్యా మే పరమశుద్ధశీలం ?
కిం తథాపి జనయతి లోకాధిపో లోకరోషం ?
లోకనాయకానాం శక్తిర్లోకమాన్యతేయం || 1
జానకీమయోధ్యానగరీమీదృశీమనేష్యం
విషయలుబ్ధమితి మాం లోకా అమంస్యంత నూనం
ప్రజాస్నేహభావమవశ్యం తదానీమహాస్యం || 2
ప్రజా రంజయతి యః ససుఖం స రాజా మతో మే
రాజధర్మ ఉపదిశతే మాం తత్త్వమీదృశం మే
ప్రజా ఈశ్వరీయం రూపం కోటిశో మదర్థం || 3
ప్రాణదానమపి కర్తవ్యం ప్రజాయాః సుఖార్థం
మనసి వర్తతే మే శ్రద్ధా దృఢా సర్వదేయం
మోచనం హి సీతాఽఽశ్లేషాదతో మే సుశక్యం || 4
ప్రవృత్తే తు సీతారుదనే సంయమావసానం
కథం క్లేదయేఽహం నేత్రే ?స్థితం సర్వసైన్యం
స్తంభితో మయా బాష్పౌఘః పక్ష్మణోర్నిగూఢం || 5
ఏక ఏవ సీతాహృదయే నరో రామ ఆస్తే
జానకీతరా వా నారీ రామమనసి నాస్తే
అగ్నిదేవ, త్వచ్చరణాభ్యాం శపే భూయ ఏవం || 6
విషయలంపటో దుఃశీలో యదపి రావణోఽసౌ
అనుల్లంఘ్యసీమాబద్ధో వికటసాగరోఽసౌ
న హి స్పృష్ట్మస్యాశ్ఛాయాగతం తేన గాత్రం || 7
అగ్నిదేవ, శిరసావంద్యస్త్వాదేశ ఆస్తే
రాఘవోఽపి సీతాదివ్యాదద్య ధన్య ఆస్తే
పునర్లోకజననీం లభతే హ్యయోధ్యాప్రజేయం || 8
51
BACK TO TOP
52 త్రివారజయకారం రాఘవ
’స్వామినీ సదా మే సాక్షాత్ ధరిత్రీసుతేయంఽ
ఇత్యుక్త్వా శ్రీరామః జానకీం స్వీచకార | సర్వాపి సేనా
ప్రముదితా | అనంతరం శ్రీరామః బిభీషణం ఆదిదేశ, ’హే
బిభీషణ, మదర్థే త్యక్తజీవితేభ్యః ఏతేభ్యః వీరేభ్యః రత్నభూషణాని
ప్రదాయ సంతోషయతు భవాన్ | పశ్చాద్ భవాన్ స్వయం స్వరాజ్యం
ఉపభుంక్తాంఽ ఇతి | తదానీం రామః భరతదర్శనాయ సముత్సుకః
ఆసీత్ | బిభీషణేన పుష్పకవిమానం ఆనాయితం | శ్రీరామః
సీతాలక్ష్మణాభ్యాం సహ అయోధ్యాం ప్రస్థితః | గగనోత్పతితే తేషాం
విమానే సర్వే సైనికాః రామస్య జయజయకారం ఉదఘోషయన్ | మార్గే
వివిధాన్ భూప్రదేశాన్ సీతాయై దర్శయన్ రామః అల్పవిశ్రామార్థం
భరద్వాజస్య ఋషేః ఆశ్రమం ప్రాప | తస్మిన్నేవ దినే తేషాం
వనవాసస్య చతుర్దశ వర్షాణి సమాప్తాని | భరతస్తు నగరాత్ బహిః
తాపసః ఇవ ఉషిత్వా అయోధ్యాయాః శాసనం కరోతి స్మ | శ్రీరామః
హనుమంతం ప్రహిత్య భరతాయ స్వాగమనస్య వార్తాం ప్రాదాత్ | భరతస్య
సంతోషస్య సీమా ఏవ నాసీత్ | శత్రుఘ్నేన సకలా నగరీ పతాకాతోరణైః
అలంకారితా | మహార్హాణి విభూషణాని వసనాని చ పరిధాయ సర్వే
నగరజనాః శ్రీరామసీతాలక్ష్మణానాం దర్శనార్థం, స్వాగతార్థం
చ సిద్ధాః సమజాయంత | శనైః శనైః పుష్పకవిమానం ధరణీం
అవతతార | రామాదీనాం దర్శనమాత్రే ఏవ తేషాం జయజయకారశబ్దః
ధరణీం చ గగనం చ వ్యాప్నోత్ | భరతః పురఃసృత్య శ్రీరామస్య
చరణౌ జగ్రాహ, తస్య సుపూజితే పాదుకే పునః తస్య చరణయోః న్యవేశయత్
చ | ఆనందాశ్రుభిః క్లిన్నాభ్యాం లోచనాభ్యాం శ్రీరామం పశ్యన్
అసౌ తం స్వరాజ్యం ప్రతిగ్రహీతుం విజ్ఞాపయామాస | శ్రీరామః భరతం
దృఢం ఆశ్లిష్యత్ | అనంతరం సీతారామలక్ష్మణాః తిస్రః అపి జననీః
అవందంత | ఏతేషాం సర్వేషాం మిలనమహోత్సవః సర్వేషాం ఏవ హర్షాయ
అజాయత | సర్వాః ప్రజాః సమేత్య ఏవ శ్రీరామస్య జయజయకారం కర్తుం
ఆరభంత -
అయోధ్యావాసినో జనాః -
త్రివారజయకారం రాఘవ, త్రివారజయకారం
పుష్పకయానాదిహావతీర్ణం స్వర్గసుఖం మూర్తం ||
తవాఽఽశంసతే చిరం జీవనం
సరయూసరితః పుణ్యం సలిలం
పులకితపవనః పులకితభువనం
అహల్యేవ చోద్ధృతా సాంప్రతం నగరీయం నూనం || 1
భగ్నో విరహో యథా పినాకం
మహోఽనుష్ఠితః స్వయంవరసమం
మంగలోత్సుకం త్వయోధ్యాపురం
అర్పయతే తే సాశ్రులోచనం ప్రీతిపుష్పహారం || 2
పావనాచ్చ తవ దృష్టిస్పర్శాత్
ఉత్సవోఽయమారబ్ధో హర్షాత్
చతుర్దశాబ్దా విగతాః స్మరణాత్
స్వీకురుష్వ సింహాసనమేతత్ తవ ప్రభో, సిద్ధం || 3
శిరసి జలం తే సప్తనదీనాం
అభిషేకాంతే యాతు తీర్థతాం
అనుశాసంతస్తే ధర్మాజ్ఞాం
పఠంతు మునయో వైదికమంత్రాన్ పునరపి తే సార్థం || 4
పితుర్వాంఛితం యాతు పూర్తతాం
రామశాసనం పురే వర్తతాం
తత్ కౌసల్యా స్వయం వీక్షతాం
దేవ్యా సహ త్వం సపుత్రపౌత్రం భుంక్ష్వ స్వాధికారం | 5
యద్ యద్ రచితం స్వప్నే ప్రజయా
అనుభూతం తద్ ప్రత్యక్షతయా
రాజా రామో రాజ్ఞీ సీతా
చతుర్వేదవత్ రాఘవబంధూనర్చతి లోకోఽయం || 6
రామశాసనే సతి వసుధాయాం
అంకః కేవలమిందుకలాయాం
స్త్రీనయనే కజ్జలరేఖాయాం
కృతౌ పరిణమేదయోధ్యాపురే వచనస్థం సత్యం || 7
వర్షతు కాలే మేఘో విపులం
సస్యశాలినీ ధరాఽనవరతం
చరతు ససేవం జనః స్వధర్మం
శాంతిః శాంతిర్మునిభిరభీష్టా దధతామాకారం || 8
52
BACK TO TOP
53 యచ్ఛతు వరమేకం ప్రభుర్మే
’రాఘవస్య జయజయకారంఽ
ఉద్ఘోషయంతః ఏవ ప్రజాజనాః తం రాజమందిరం అనయన్ | ఏకస్మిన్
సుముహూర్తే సీతారామౌ రాజ్యే అభిషిక్తౌ | ఏవం రామరాజ్యస్య శుభారంభః
జాతః | రాజ్యాభిషేకార్థం ఆగతాః సర్వే జనాః శ్రీరామేణ యథోచితైః
పారితోషికైః సత్కృతాః | అనంతరం శ్రీరామేణ సుగ్రీవాంగదాదయః సర్వే
వానరవీరాః మహార్హైః అలంకారవస్త్రైః సంమానితాః | సుగ్రీవం తావత్
రామః ఆత్మనః పంచమం బంధుమేవ అమన్యత | తే సర్వే వానరవీరాః
ద్విత్రాణి మాసాని యావత్ అయోధ్యాయాం అవసన్ | తదనంతరం శ్రీరామః
సుగ్రీవం కిష్కింధాం ప్రతిగంతుం అన్వజానాత్ | తథా చ బిభీషణాయ
అగణితాని భూషణాని ప్రదాయ తమపి లంకాగమనాయ అనుజజ్ఞే |
సమారోహేఽస్మిన్ వర్తమానే హనుమాన్ ససంభ్రమం ఏత్య శ్రీరామస్య
చరణౌ గృహీత్వా భావస్నిగ్ధేన స్వరేణ తం వ్యజ్ఞాపయత -
శ్రీహనుమాన్ -
యచ్ఛతు వరమేకం ప్రభుర్మే
పదయోరనయోర్భక్తిరవిచలా శుద్ధా భవతు సదా మే||
విచలతు న కదా చరణాభ్యాం తే
చంచలమేతన్మనో రఘుపతే,
యావద్ రామకథా భువి తావద్, ఆయుర్భవతు విభో మే || 1
వదనే నిత్యం రాఘవచరితం
అస్తు శ్రవణే రామకీర్తనం
హే రఘునందన, రామాదితరశ్ఛందో నాస్తు విభో మే || 2
వీరోత్తమ, తే పావనచరితం
గాయంత్వప్సరసో హి మదర్థం
వితరతు దేవస్తచ్ఛ్రవణార్థమమరత్వం చిరదాసే || 3
కృత్వా రాఘవచరితనిపానం
స్థానే స్థానే మేఘ ఇవాహం
శతధారాభిర్వర్షేయమహం రామకథామిహ లోకే || 4
రామకథాయా గానం మననం
తద్రామస్యామూర్తదర్శనం
స్వామీ రూపం స్వం దర్శయతాం యత్ర యదా కాంక్షే || 5
యావద్ భువనం యావద్ వచనం
తావద్ రామాయణం నూతనం
సప్తసుస్వరై రామకథాయాః స్వాదో దేయో మే || 6
అగణితవదనాన్యగణితభాషాః
ఏతేభ్యో మే నాఽన్యాఽపేక్షా
శ్రీరఘునందనచరితగురుత్వం తైరభిధేయం మే || 7
సూక్ష్మతమమహం ధృత్వా దేహం
కుర్వీయ త్రిభువనసంచారం
తథాపి లాభో రామకథాయా భవతు స్థానే స్థానే || 8
53
BACK TO TOP
54 హే నాథ, దోహదం పరిపూరయ మే త్వరితం
’యచ్ఛతు వరమేకం ప్రభుర్మేఽ
ఇతి శ్రీహనుమతః ప్రార్థనా శ్రీరామేణ అనుజ్ఞాతా |
రామకథయా సహ హనుమాన్ అపి అజరామరః అజాయత | తథాపి
శ్రీరామలీలాచరితం అద్యాపి న సమాప్తం |
శ్రీరామే సింహాసనాధిష్ఠితే సర్వత్ర ఆనందః ఏవ విరాజతే
స్మ | నను పృథివీతలే మూర్తః స్వర్గః అవతీర్ణః ఆసీత్ |
శ్రీరామచంద్రస్య సహవాసే దేవతాసమానయాః సీతాయాః అపి
దినాని సుఖేన సహ ఏవ ఉదయంతి స్మ, సుఖేన సహ ఏవ అస్తం యాంతి
స్మ | ఏకదా జానకీరామౌ అశోకవనే ఉపవిష్టౌ ఆస్తాం | తదా
తస్యాః పాండురచ్ఛాయాం దేహకాంతిం మందమంథరాం
దేహలతికాం చ విలోక్య శ్రీరామః మందస్మితం కృత్వా తాం
పప్రచ్ఛ, సీతే, అపి త్వం కిమపి వాంఛసి ?ఽ ఇతి |
భర్తుః ప్రశ్నస్య అభిప్రాయం విజ్ఞాయ సాపి భర్తారం సలజ్జం
సస్మితం ప్రాహ -
సీతా -
రదనయోర్వర్తతే సలజ్జమాశా సార్థం
హే నాథ, దోహదం పరిపూరయ మే సకలం ||
కామయే కాననం యాతుం సువిహారార్థం
కామయే శకునివద్ గాతుమహం స్వచ్ఛందం
గుంజతి శ్రవణయోర్వంశీ మధురాలాపం || 1
కామయే లలయితుం మృగశావం నిష్పాపం
మత్ప్రియం తదమలం నయనయుగం సువిశాలం
పరిచుంబ్య తం తృణం భోజయామి సానందం || 2
వల్కలం భవతు మే జలేన సర్వం క్లిన్నం
గర్గరీ కటితలే కరే చ సించనపాత్రం
అస్తు మే మస్తకే తథా ఘటాంతరభారం || 3
కామయే నిఖాతుం కందఫలాని సమూలం
తత్త్వచం లీలయా నిపుణతయా వ్యపనేతుం
స్వాదితుం సమీహే తదమృతవత్ సరసాన్నం || 4
విశ్రమం సమీహే సహకారతలే సాయం
మంజరీ తదీయా నిపతతు భాలే స్వైరం
దూరతః కరిష్యతి వనరాజో నిర్ఘోషం || 5
కార్ముకం గృహీత్వా బద్ధ్వా పృష్ఠే తూణం
ఇచ్ఛామి వనాంతే పర్యటితుం మృగయార్థం
విశసతీ చరేయం శ్వాపదమీక్షితమాత్రం || 6
కామయే ప్రభాతే స్థిత్వా వేదిసమీపం
హోతృభిర్విదగ్ధైః సాధయితుం వేదాంతం
హుతభుజస్తేజసా భవతు వదనమారక్తం || 7
హే నాథ, హససి కిం మూఢామివ మామేవం
పూరయ ప్రభో, మే తావదిదం నిర్బంధం
యుజ్యతే ప్రభో, కిం అకాలపరిహాసోఽయం ?|| 8
54
BACK TO TOP
55 వద యామి లక్ష్మణ క్వ ను కిమహం
’హే నాథ, దోహదం పరిపూరయ మే త్వరితంఽ
ఇతి జానకీ స్వదోహదం రామచంద్రాయ న్యవేదయత్ | సః అపి ’తవ
ఇప్సితం అచిరేణ ఏవ పూరయిష్యామిఽ ఇతి తాం ప్రత్యజానాత్ | తయోః
ఏతస్య సుఖసంవాదస్య పరేద్యుః ఏవ భద్రః నామ గుప్తచరః
రామచంద్రాయ రాజ్యవృతం నివేదయన్ ఆహ, ’హే రాజన్,
సేతుబంధనం రావణవధం చ అధికృత్య ప్రజాజనాః తుభ్యం
ధన్యవాదాన్ ప్రయచ్ఛంతి, తథాపి - ’
తథాపి కిం ?యత్ సత్యం తత్ నిఃశంకం వదఽ ఇతి
ఆజ్ఞప్తః స ఆహ, ’ేకం ఏవ తవాచరణం ప్రజాజనేభ్యః న
రోచతే | రావణస్య గృహే కతిపయమాసాన్ స్థితా జానకీ త్వయా
పత్నీ ఇతి కథం స్వీకృతా ఇతి తే న అవగచ్ఛంతి | కీదృశః నామ
ఆనందః తాదృశయా తయా సహ ప్రణయలీలయా భవాన్ లభతే ’
ఇతి తే పృచ్ఛంతిఽ ఇతి | రామచంద్రస్య మస్తకే వజ్రస్య ప్రహారః
జాతః ఇవ | తథాపి స్వప్రాణైః శప్త్వా సః లక్ష్మణం
ఆజ్ఞాపయామాస, ’హే లక్ష్మణ, జానకీం వాల్మీకిమునేః
ఆశ్రమస్య సమీపం విసర్జయ | ఽ ఇతి | న వా లక్ష్మణః, న వా
రామచంద్రస్య కోఽపి అన్యః భ్రాతా రామాజ్ఞాయాః ఉల్లంఘనం
కర్తుం ప్రబభూవ | రామస్య ఆదేశానుసారం లక్ష్మణః జానకీం
రథేన వనం నినాయ | ’మమ దోహదాః ఏవ రామేణ పూర్యంతేఽ
ఇత్యేవ సీతా అమన్యత | యదా తు లక్ష్మణః తస్యై సత్యం అకథయత్
తదా సీతా పునః ఏకవారం దుఃఖసాగరే నిమగ్నా | గద్గదస్వరేణ సా
లక్ష్మణమాహ -
సీతా -
వద యామి లక్ష్మణ, క్వ ను కిమహం ?
పతిచరణౌ క్వేక్షే భూయోఽహం ?
భవతి కఠోరా కరుణా హి యదా
అరుణం గ్రసతే తమిస్రా యదా
జయతే వరుణం పావకో యదా
వృంతతో హి చ్యవతే శాశ్వతికం || 1
పీడితౌ మయా పితరౌ వ్యర్థం
నాహం కన్యా న వా కలత్రం
కాశం గణయతి కనకం హీనం
తపసి విరక్తా సిద్ధిరియం || 2
అసత్యమగ్నేర్వచనం జాతం
నాస్తికమీశో గణయతి భక్తం
త్యక్త్వా యద్యపి పతివ్రతాఽహం
పదతలే కంపతే భూమితలం || 3
ఉజ్ఝితుకామాః ప్రాణా దేహం
తదాంగాని కిం వహంతి భారం ?
ఆహ్వయతే మాం గంగాసలిలం
చిరయతే కుత్ర తచ్చరమపలం ?4
సమాప్తమాయుః సీతోపరతా
అద్య పునరహం మాతా జాతా
రఘుకులదీపకకృతే జీవితా
ఫలధరత్ శీర్యతే కుసుమమిదం || 5
మరుభూమౌ వా విజనే విపినే
వంశాంకురమిదమహం వర్ధయే
సుఖం వర్తతాం రామో నగరే
జానకీ జనేభ్యో ధ్వస్తేయం || 6
గచ్ఛ పురం ప్రతి సౌమిత్ర త్వం
విధ్యతి శరవత్ మాం మే వచనం
రామో నృపతిర్న పతిర్మేఽయం
స్ఖలతి వదంతీ రసనేయం || 7
మమ మాతౄణామితో వందనం
ఇతోఽభివందే శ్రీరఘునాథం
దదామి తుభ్యం చాశీర్వచనం
న క్షమే భాషితుం త్వధికతరం || 8
55
BACK TO TOP
56 రఘువరనగరీ బాలౌ యాతం రామాఖ్యానం గాయతమేవం ||
’వద యామి లక్ష్మణ క్వ ను కిమహంఽ
అస్య సీతాయాః ప్రశ్నస్య సమాధానం లక్ష్మణః కర్తుం న
శశాక | గర్భవతీం జానకీం తత్రైవ విహాయ లక్ష్మణః విదీర్ణేన
అంతఃకరణేన సహ అయోధ్యాం ప్రత్యవర్తత | కర్తవ్యకఠోరః
శ్రీరామః కర్తవ్యమితి రాజ్యం అశాత్ |
సీతా తు సౌభాగ్యవశాత్ వాల్మీకిమునినా ఆసాదితా | సః
తస్యాః స్వకన్యాయాః ఇవ పాలనం కృతవాన్ | యథాసమయం సీతా
పుత్రయుగ్మం ప్రాసూత | భూతపిశాచాదీనాం ప్రభావాత్ తౌ
రక్షితుం వాల్మీకిః తయోః దేహయోః పరితం అభిమంత్రితౌ కుశలవౌ
పర్యవర్తయత | తథా చ కుశలవౌ ఇత్యేవ తయోః అభిధానే చకార |
వాల్మీకిమునేః నిపుణేఽవేక్షణే తౌ బాలకౌ వవృధాతే | శనైః
శనైః శిశువయః అతీత్య తౌ ద్వాదశవర్షీయౌ కుమారౌ సంజాతౌ |
తత్ర అయోధ్యాయాం శ్రీరామేణ సర్వశ్రేష్ఠః రాజసూయః
నామ యజ్ఞః సమారబ్ధః | యజ్ఞసమారోహం తం వీక్షితుం
సహస్రశః నృపాః, మునయః ప్రజాజనాశ్చ అయోధ్యాయాం
సముపస్థితాః | మునిశ్రేష్ఠః వాల్మీకిః అపి కుశలవాభ్యాం నామ
స్వశిష్యాభ్యాం సహ తత్ర ఆయయౌ | త్రికాలదర్శినా వాల్మీకినా
కుశలవౌ ఆజ్ఞాపితౌ -
వాల్మీకిః -
రఘువరనగరీ బాలౌ యాతం
రామాఖ్యానం గాయతమేవం ||
మునిజనపూజితసదనే సదనే
మహాజనానాం భవనే భవనే
మార్గే మార్గే రాజపత్తనే
యువయోర్గీతం విహరతు స్వైరం || 1
విధాయ నవఫలమూలాహారం
స్వరం చాత్మనో రసేన పిపృతం
సమానయేథాం స్వరేణ స్వరం
పాలయతం లయతాలవిధానం || 2
లభేథే యదా లోకమాన్యతాం
లభేత శ్రీరఘునాథో వార్తాం
శ్రోతుముత్సుకోఽసావత్మకథాం
ప్రేషయిష్యతే వాం నిమంత్రణం || 3
సర్గానుక్రమమవధారయతం
భావరసమయం భవతు గాయనం
గాయంతౌ భాగశః ప్రతిదినం
సమాపయేథామిదమాఖ్యానం || 4
మా కథయేథాం నామగ్రామం
ఆత్మానౌ మే శిష్యౌ బ్రూతం
స్వరే విధత్తం స్మితం సుమధురం
యదేవోచితం తదేవ వదతం || 5
శృణుతే భూపో యదా స్వయమిదం
భవతు సంయతం ముద్రాభినయం
నేదం కావ్యం సుధానిధిరయం
ఆదరిష్యతే రఘునాథస్తం || 6
మా స్వీకురుతం ధనం కాంచనం
న వా దక్షిణాం న చ వా దానం
కిం మునేర్ధనేన ప్రయోజనం
సకలమీప్సితం రఘువరార్పణం || 7
|| శ్రీరామచంద్రార్పణమస్తు ||
56
BACK TO TOP
%[at][at]1
% File name : giitaraamaayaNa.itx
%--------------------------------------------
% Text title : Samskrit giitaraamaayaNa
% Author : Prof. Sitaram B. Datar, Andheri, Mumbai, India
% Language : Sanskrit
% Subject : philosophy/hinduism/religion
% Description/comments : Based on G. D. Madgulkarఽs composition of Marathi Geetaramayan
% Transliterated by : Sunder Hattangadi, sunderh[at]hotmail.com
% Proofread by : Sunder Hattangadi, sunderh[at]hotmail.com
% Latest update : November 20, 2011
% Send corrections to : sanskrit[at]cheerful.com
%
% Special Instructions:
% i1h.hdr,ijag.inc,itrans.sty,multicol.sty,iarticle.sty
% Transliteration scheme: ITRANS 5.2
% Site access :
% https://sanskritdocuments.org
% https://sanskritdocuments.org/
%-----------------------------------------------------
% The text is to be used for personal studies and research only.
% Any use for commercial purpose is prohibited as a ఽgentlemanఽsఽ
% agreement.
% [at][at]2
%
% Commands upto engtitle are
% needed for devanaagarii output and formatting.
%--------------------------------------------------------
This page uses Unicode utf-8 encoding for devanagari. Please set the fonts and
languages setting in your web browser to display the correct Unicode font.
Some help is available at Notes
on Viewing and Creating Devanagari Documents with Unicode Support.
Some of the Unicode fonts for Devanagari are linked at http://devanaagarii.net and for
Sanskrit Transliteration/Diacritics are available at IndUni
Fonts .
Questions, comments? Write to sanskrit[at]cheerful.com .