निजात्माष्टकस्तोत्रम्
(भुजङ्गप्रयात वृत्तं)
अनेकान्तिकं द्वन्द्वशून्यं विशुद्धं नितान्तं सुशान्तं गुणातीतमेकम् ।
सदा निष्प्रपञ्चं मनोवागतीतं चिदानन्दरूपं भजेम स्वरूपम् ॥ १॥
(जे सर्वव्यापी व अतीन्द्रिय असल्यामुळे) ज्याचे निश्चितस्वरूप साङ्गता येत नाही; जे (सुख-दुःख, पाप-पुण्य, प्रेम-द्वेष इत्यादि) द्वन्द्वविरहित व विशुद्ध आहे; (अविद्याजन्य सुखदुःखाचा कधीहि स्पर्श न झाल्यामुळे) जे शान्तीच्या पराकोटीमध्ये असते; जे (सत्त्व, रज व तम) ह्या गुणाञ्च्या पलिकडे असते; जे एकमेवाद्वितीय आहे; ज्याला कधीहि संसाराची बाधा होत नाही; जे मनाला समजत नाही व वाणीने साङ्गता येत नाही, अशा चैतन्य रूप व आनन्दरूप आत्मरूपाला भजावे ॥ १॥
सदा स्वप्रभं दुःखहीनं ह्यमेयं निराकारमत्युज्ज्वलं भेदहीनम् ।
स्वसंवेद्यमानन्दमाद्यं निरीहं चिदानन्दरूपं भजेम स्वरूपम् ॥ २॥
जे नेहमी स्वयम्प्रकाशित व दुःखविरहित असते. (अनुभूतिशिवाय कोणत्याच प्रमाणाने) जे समजत नाही, जे निराकार, अति तेजस्वी व भेदरहित आहे (म्हणजे दुसऱ्या ज्ञात्याची ज्याला अपेक्षा नसते), जे आनन्दमय असून विश्वाचे मूळ-कारण आहे. (विश्वव्यापी विभुत्वामुळे व शरीरजन्य इच्छा वगैरे त्याच्या ठिकाणी सम्भवतच नसल्याने) जे निरीच्छ आहे अशा चैतन्यरूप व आनन्दरूप आत्मरूपाला भजावे ॥ २॥
अहं प्रत्ययत्वादनेकान्तिकत्वादभेदस्वरूपात् स्वतःसिद्धभावात् ।
अनन्याश्रयत्वात्सदा निष्प्रपञ्चं चिदानन्दरूपं भजेम स्वरूपम् ॥ ३॥
``मी'', ``मी'' या जाणीवेमधून सतत ओळख पटत असल्यामुळे, अमुक तेवढेच ब्रह्म असे निश्चित साङ्गता येत नसल्यामुळे, भेदरहित स्वरूप असल्यामुळे, स्वयंसिद्ध असल्यामुळे (कोणत्याहि बाह्य कारणापासून उत्पन्न न झालेले असे स्वयम्भु, अनादि, असल्यामुळे) व दुसऱ्या कोणावरहि स्वतःच्या अस्तित्वासाठी अवलम्बून नसल्यामुळे, जे नेहमी संसारापासून दूर असते अशा चैतन्यरूप व आनन्दरूप आत्मरूपाची भक्ती करावी ॥ ३॥
अहं ब्रह्म भासादि मत्कार्यजातं स्वलक्ष्येऽद्वये स्फूर्तिशून्ये परे च ।
विलाप्यप्रशान्ते सदैवैकरूपे चिदानन्दरूपं भजेम स्वरूपम् ॥ ४॥
सर्व कार्य म्हणजे अखिल विश्व हे मी ब्रह्म आहे या जाणीवेने युक्त आहे (म्हणजे आत्म्यानेच सर्व विश्व भरलेले आहे). असे हे अखिल विश्व आपले प्राप्यध्येय असलेल्या द्वन्द्वविरहित, कार्यरूपाने न स्फुरणाऱ्या, शोकरहित व सदैव एकरूप असलेल्या ज्या परब्रह्मामध्ये असते, त्या चैतन्यरूप व आनन्दरूप आत्मरूपाची भक्ती करावी ॥ ४॥
अहं ब्रह्मभावो ह्यविद्याकृतत्वाद् विभिन्नात्मकं भोक्तृभोग्यात्मबुध्या ।
जडं सम्बभूवयि पूंस्स्त्र्यात्मना यत् चिदानन्दरूपं भजेम स्वरूपम् ॥ ५॥
(खरोखरच) जीवात्मा व परमात्मा याञ्चे ऐक्य असूनसुद्धा अविद्येमुळे (म्हणजे आत्म्यासम्बन्धी मिथ्या ज्ञान असल्यामुळे), हा भोक्ता, हे भोग्य अशा तऱ्हेनें निरनिराळ्या कल्पना निर्माण होऊन जे भेदायुक्त वाटते व अशा तऱ्हेनें हा पुरुष, ही स्त्री इत्यादि द्वन्द्वमय कल्पनेतून जे ब्रह्म जड म्हणून निर्माण झाल्यासारखे भासते त्या चैतन्यरूप व आनन्दरूप आत्मरूपास भजावे ॥ ५॥
अनित्यं जगच्चिद्विवर्तात्मकं यत् विशोध्य स्वतःसिद्धचिन्मात्ररूपम् ।
विहायाखिलं यन्निजाज्ञानसिद्धं चिदानन्दरूपं भजेम स्वरूपम् ॥ ६॥
जग स्वतःच्या (आत्मविषयक) अज्ञानामुळे निर्माण झाले आहे, व ते दोरीच्या ठिकाणी सर्पाचा भास व्हावा याप्रमाणे चैतन्यावरचाच अविद्याजन्य आभास असते व म्हणून ते अनित्य आहे. स्वयंसिद्ध चैतन्यमय अशा ब्रह्मरूपाच्या ज्ञानाने त्या जगाचा शोध करून म्हणजे जाणून घेऊन त्याचा त्याग करावा व चैतन्यरूप व आनन्दरूप आत्मरूपास भजावे ॥ ६॥
स्वभासा सदा यत्स्वरूपं स्वदीप्तं निजानन्दरूपाद्यदानन्दमात्रम् ।
स्वरूपानुभूत्या सदा यत्स्वमात्रं चिदानन्दरूपं भजेम स्वरूपम् ॥ ७॥
स्वतःच्या तेजामुळे ज्याचे स्वरूप नेहमी अखंड स्वयम्प्रकाशित असते, स्वतः आनन्दरूप असल्यामुळे जे केवळ निर्भेळ (म्हणजे उनदुल्तेरतेद्) आनन्दमय आहे (म्हणजे ज्यात दुःखाचा लवलेश नाही) व स्वतःच्या स्वरूपाच्या म्हणजेच आत्म्याच्या अनुभूतीमुळे जे एकमेव आपले आपणच अस्तित्वात असते अशा चैतन्यरूप व आनन्दरूप आत्मरूपाची भक्ती करावी ॥ ७॥
जगन्नेति वा खल्विदं ब्रह्मवृत्त्या निजात्मानमेवावशिष्याद्वयं यत् ।
अभिन्नं सदा निर्विकल्पं प्रशान्तं चिदानन्दरूपं भजेम स्वपरूम् ॥ ८॥
``नेति नेति'' (केवळ हे नाही) या पद्धतीप्रमाणे, व हे सर्व जग ब्रह्म आहे या वृत्तीने, जगत् शेवटी ज्या अद्वितीय आत्मस्वरूपानेच शिल्लक रहाते त्या भेदरहित, निःसन्दिग्ध व अत्यन्त शान्तस्वरूपी असलेल्या चैतन्यरूप व आनन्दरूप आत्मरूपाला भजावे ॥ ८॥
निजात्माष्टकं ये पठन्तीह भक्ताः सदाचारयुक्ताः स्वनिष्ठाः प्रशान्ताः ।
भवन्तीह ते ब्रह्म वेदप्रमाणात् तथैवाशिषा निश्चितं निश्चितं मे ॥ ९॥
जे सदाचारी आत्म्यावर निष्ठा ठेवून म्हणजेच आत्मचिन्तनात रममाण होऊन व शान्ति ठेवून हे निजात्माष्टक स्तोत्र म्हणतात ते उपनिषदाञ्च्या साङ्गण्यावरून व त्याचप्रमाणे माझ्या आशीर्वादाने येथेच निश्चितपणे ब्रह्मस्वरूप होतात ॥ ९॥
(रचनास्थलं - श्रीकाशी क्षेत्रं
रचनाकालः - द्वितीय चातुर्मास समाप्ति (कार्तिक शु ॥ १५ शके १८६५))
इति श्रीमत् परमहंस परिव्राजकाचार्य सद्गुरु भगवता श्रीधरस्वामिना विरचितं निजात्माष्टकं स्तोत्रं सम्पूर्णम् ॥
Proofread by Paresh Panditrao