मातृपितृभ्यां स्वसा ८।३।८४

मातृ पितृ इत्येताभ्याम् उत्तरस्य स्वसृसकारस्य समासे मूर्धन्यादेशो भवति। मातृष्वसा। पितृष्वसा।

मातुपितृभ्यां स्वसा। , ८।३।८४

"मातृपितृभ्याम्()" इति। "अभ्यहितं पूर्व निपतति" (वा।१०९) इति मातृशब्दसय पूर्वेनिपातः। अनादेशसकारत्वादप्राप्तस्यैव षत्वस्येवं निपातनम्()। "मातृष्वसा, पितृष्वसः" इति षष्ठोसमासः॥

मातृपितृभ्र्यामन्यतरस्याम्?। , ८।३।८४

पूर्वेणाप्राप्ते विभाषयमारभ्यते; मातृपितृभ्यां केवलाभ्यां प्रकृतिप्रत्ययसमुदाययोर्मातुःपितुरित्येतयोरन्यत्वात्()। "मातुः ष्वसा, पितुःष्वसा" इति। "विभाषा स्वसृपत्योः" (६।३।२४) इत्यलुक्? षष्ठ्याः। उत्तरपदस्य रेफान्तस्य ग्रहणात्? तत्साहच्र्यात्? पूर्वपदस्यापि रेफान्तस्य ग्रहणं विज्ञायत इत्याह--"मातुः- पितुरिति रेफान्तयोः" इति। यद्येवम्(), रेफस्य विसर्जनोये कृते तस्य "वा शरि" (८।३।३६) इति पक्षे सकारे कृते विसर्जनीयान्तात्? सकारान्ताच्च न प्राप्नोति? इत्याह--"एकादेशविकृतस्य" इत्यादि। यदि रेफान्तयोग्र्रहण न स्यात्? ततो यदि विसरजनीयान्तयोरुपादानं क्रियेत तदा तथाभूताभ्यामेव स्यात्(), न सकारन्ताभ्याम्(); निर्देशस्य तन्त्रत्वात्()। अथापि सकारन्तयोग्र्रहणं स्यात्(); एवमपि तथाभूताभ्यामेव स्यात्(), न विसर्जनीयान्ताभ्याम्()। रेफान्तयोस्तु ग्रहणे स्वसृशब्दे परतो नियोगतो विकारेण भवितव्यमिति निदशस्य तन्त्रता नास्ति। तेन विसर्जनीयान्ताभ्यां सकारान्ताभ्याञ्च षत्व सिद्ध्यति।

मातृपितृभ्यां स्वसा १०५५, ८।३।८४

मातृपितृभ्यां स्वसा। स्वसुरिति। सूत्रे षष्ठ()र्थे प्रथमेति भावः। मातृष्वसा पितृष्वसेति। लुक्पक्षे नित्यमेव षत्वम्। आदेश प्रत्ययसकारत्वाऽभावादप्राप्ते षत्वविधिरयम्। षत्वविधौ समासग्रहमांनुवृत्तेः फलं दर्शयति--असमासे त्विति। वाक्ये वैकल्पिकं षत्वमपि नास्तीत्यर्थः।

*****इति बालमनोरमायाम् अलुक्समासः*****

अथ तद्धितेष्वपत्याधिकारप्रकरणम्।

------------------------