Bhushundi Ramayanam Purvakhanda 021-030

भुशुण्डिरामायणम् पूर्वखण्ड ०२१-०३०

०२१. रामवत्सचारणलीलानुकथनं नाम एकविंशोध्यायः ।

ब्रह्मोवाच । माङ्गल्या चैव कौशल्या गोप्यो गोपाश्च मातरः । राजा दशरथश्चैव लक्ष्मणाद्यास्तथा सुताः ॥ १॥ सुखितश्चैव गोपालः सानुगस्तूर्णमाययुः । द्रुमपातरवं श्रुत्वा सर्वे सम्भ्रान्तचेतसः ॥ २॥ अकस्मात् कुत आराव इति चिन्तासमाकुलाः । त आगत्य गुणैर्बद्धं रामं तादृशमेव तम् ॥ ३॥ वृक्षस्तम्भस्थितं वीक्ष्य विस्मयं परमं ययुः । तत्रस्थाः बालकाः सर्वे मुहुरुच्चैर्बभाषिरे ॥ ४॥ अनेन कर्षता सूत्रं द्रुम उन्मीलितो जवात् । तच्छ्रुत्वा बालवचनं नैव श्रद्दधिरे जनाः ॥ ५॥ तद्दिनावधि रामोऽसौ विख्यातो द्रुमभञ्जनः । तं तथा विटपिस्तम्भबद्धं दृष्ट्वा तदाहसत् ॥ ६॥ उन्मोच्य रामं नृपतिश्चुचुम्ब प्रणयान्मुखम् । मैवं कुरुष्व राम त्वं कोमलाङ्गो महाश्रमम् ॥ ७॥ अनेन तव खेदेन भृशं खिद्यामहे वयम् । नवनीतस्तेयकरो मा भ्रमस्व गृहे गृहे ॥ ८॥ यत्तवेष्टं क्रीडनकं तत्तदत्रैव कल्पये । भ्रातृभिर्बन्धुलोकैश्च तथा परिजनैर्भृशम् ॥ ९॥ बाललीलारसं चक्रे रामो रमणकोविदः । एवं केलीरसासक्तो विस्मरन् पानभोजने ॥ १०॥ बालैः सह स चिक्रीडे भातॄणां वर्द्धयन् मुदम् । हठेन माता माङ्गल्या क्रीडन्तं राममानयत् ॥ ११॥ श‍ृङ्गारयामास हठात् तथैवापाययद्धठात् । एवं ते गोपसदने वर्द्धमानाः कुमारकाः ॥ १२॥ वत्सान् सञ्चारयामासुः सह गोपालबालकैः । सरयूतीरमासाद्य रत्नाद्रिमभितस्तथा ॥ १३॥ प्रमोदवनमासाद्य विचेरुरधिगोकुले । क्वचिद्वेणून् वादयन्तो गायन्तश्च तथा क्वचित् ॥ १४॥ क्वचिन्मुहुः कूर्दमानाः क्वचिन्नृत्यन्त एव च । क्वचिद् गोपालबालाभिः खेलन्तश्च परस्परम् ॥ १५॥ फलक्षेपैस्तथा केलीमाचरन्तं क्वचिच्च ते । बर्हिधातुविचित्राङ्गाः शुशुभुर्बालरूपिणः ॥ १६॥ कदाचित् सरयूतीरे वत्सान् चारयतामुना । ददृशे रावणहितो वत्सरूपो महासुरः ॥ १७॥ तं दर्शयन् लक्ष्मणाय हसन् रामो महाबलः । धृत्वापराभ्यां पादाभ्यां भ्रामयित्वा च भूरिशः ॥ १८॥ फलिनां बहुवृक्षाणामग्रेषु समपातयत् । तस्य निष्पततः कायो दशयोजनतोऽभवत् ॥ १९॥ सरय्वाः पुरतो मध्ये प्रत्यङ्गविततो महान् । वृक्षेभ्यः कम्पमानेभ्यः फलानि बहुशोऽपतन् ॥ २०॥ तान्यदुर्बालकाः सर्वे सुरमारणनिर्वृताः । एवं वत्सान् पाययितुं नद्यः पुलिन आगतः ॥ तत्रापश्यत् स्थितं रामो बकरूपं महासुरम् ॥ २१॥ तावत् स जग्रास जवेन रामं तीक्ष्णेन तुण्डेन कठोरचित्तः । तस्याननेऽसौ ववृधे यथासौ विदीर्णतुण्डो व्यसुतामुपाययौ ॥ २२॥ राममासाद्य ते प्राणसदृशं लक्ष्मणादयः । बालका मुमुदुः स्वाङ्गैः परिष्वज्य विसाध्वसाः ॥ २३॥ सुराश्च ते परमिकया मुदान्विताः सुरद्रुमस्तबकभरैर्ववर्षिरे । अहो अहो रघुवररूपसागरो हितप्रदो वत भुवि नः समागतः ॥ २४॥ इत्याश्चर्यचरित्राणि कुर्वन् रामः सहानुजः । विरेजे नितरां तत्र कल्याणगुणभाजनः ॥ २५॥ कदाचिद्वनवीथीषु खेलन्तो बालकैः सह । रामादयो विददृशुर्महासर्पं स्थितं पथि ॥ २६॥ कन्दराव्याप्तवदनं शैलकायं भुजङ्गमम् । दृष्ट्वा तस्यानने सर्वे विविशुः कन्दराधियः ॥ २७॥ रामो ज्ञात्वा महासर्पं व्यवर्द्धत तदोदरे । बालाश्च ते निर्गमिताः पाटयित्वोदरं बलात् ॥ २८॥ यावत् पापच्यमानास्ते न म्रियेरन् विषानलैः । कदाचिद्रामचन्द्रस्य जिज्ञासुर्विभुतां विधिः ॥ २९॥ हृत्वा निन्ये निजं लोकं वत्सान् बालांश्च लीलया । ऋते लक्ष्मणशत्रुघ्नभरतान् सर्वबालकान् ॥ ३०॥ रामोगवेषयाणस्तान् सरयूतीरमागतः । यदा चिरेण नापश्यन्मेने विधिकृतं तदा ॥ ३१॥ यथासौ वत्सपालानां वत्सानां च विशेषतः । रूपाणि स्वयमास्थाय जगाम व्रजमन्दिरे ॥ ३२॥ बन्धवो मातरस्तेषां विशेषात् स्नेहपुष्कलाः । रामवत्प्रीयमाणास्ते प्रमोदं परमं ययुः ॥ ३३॥ गावो वत्सान् विजिघ्रन्त्यो बालकांश्चैव मातरः । बभूवुस्तृप्तहृदया रामं दृष्ट्वा यथा तथा ॥ ३४॥ अन्येद्युरपि तान् वेधा जहार जनितस्मयः । रामश्चक्रे तथैवान्यान् स्वयन्तावत्स्वरूपधृक् ॥ ३५॥ एवं यावद्दशदिनमुभौ कर्माणि चक्रतुः । एको जहार गर्वेण ससृजेऽन्यो निजेच्छया ॥ ३६॥ ततोऽतिविस्मयं प्राप्य वेधाः सञ्जातसम्भ्रमः । एकादशेऽह्नि पदयोरपतज्जातकौतुकः ॥ ३७॥ स दण्डवत्प्रणिपतितस्तदग्रतो ज्ञात्वा रामं जातमुदग्रविक्रमम् । अस्तौत् स्तवैः सञ्जनितातिहर्षो भक्त्या युक्तो भूरिभाग्यं च जानन् ॥ ३८॥ ब्रह्मोवाच । नमामि ते राम पदारविन्दं भक्त्या लभ्यं भक्तिहीनैरचिन्त्यम् । स्वरूपशक्त्यैव मुदं वितन्वन् विक्रीडमानो जयसे सुरान् रणे ॥ ३९॥ किं वर्णनीयो महिमा तवेश्वर श्री र्यत्पदाम्भोजयुगेऽस्ति किङ्करी । यतो गिरः सह मनसा सन्निवृत्ता यं न स्पृशेद् भूरिसिद्धोऽपि योगः ॥ ४०॥ तस्मै नमस्ते त्रिदशप्रियार्थं कृतावताराय निरीहणाय । स्वमायया मोहितविष्टपाय स्वसाक्षिणे सेवकवत्सलाय ॥ ४१॥ ममापराधस्तव वत्सहर्तुः क्षन्तव्य एषोऽतितरां रमेश । अजानतो बालकस्यापराधं यथैव माता क्षमते मिट्पुरीषम् ॥ ४२॥ न ज्ञायते महिमा बालकस्य ब्रह्मस्वरूपस्य हरेर्भयापि । अगोचरो वेद वेदाङ्गिरा सः स्वयं त्वपायः परिदर्शनीयः ॥ ४३॥ त्वं प्रार्थितः सुरनरैर्दशवक्त्रविग्नै स्तन्निग्रहाय जनिमाप नरेन्द्रगेहे । जातोऽधुना विहरसीति मया प्रतीतं स्वेच्छाविलासभवनाविनयं क्षमस्व ॥ ४४॥ यत्त्वं पुराणमुनिभिर्बहुधारणाद्यैः स्वात्मैकयोगनिपुणैर्नितरां दुरापः । तत्के वयं निजगृहार्तिधरा वराकाः श्रीराघवेन्द्र भवतो महिमानमाप्तुम् ॥ ४५॥ यन्नो मनोरथभराय भवावतीर्णो प्रमुद्वनाद् भुवननाथ समूहनाथ । तत्ते रमा विहरणे क्वचिदन्तरायो माभूत् कदाचिदिति सन्ततमर्थये त्वाम् ॥ ४६॥ लोकमातापि भवतोऽनुकूलानि करोतु सा । यथा त्वमत्र भुवने चिराय विहरिष्यसि ॥ ४७॥ निजैः पदैस्तीर्थमयानि कुर्वन् स्थलानि गङ्गाजलसम्मितानि । स्ववीर्यगुप्तो विचरन् धरण्यां धनुर्द्धरः क्षपयन् दुष्टसङ्घान् ॥ ४८॥ चिरमेध चिरं वर्द्ध चिरमास्व महीतले । चिरं कुरु चरित्राणि पालयन् धर्मगोद्विजान् ॥ ४९॥ नमः पुरुषवर्याय पूर्णाय परमात्मने । अदृश्यायाप्रमेयाय निर्गुणाय गुणात्मने ॥ ५०॥ नमः श्यामाय रामाय रामाय वनमालिने । परमानन्दरूपाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ ५१॥ नमोजगद्विधरणविष्टिसेतवे प्रकाशिने श्रुतिगणगोचरात्मने । स्वमायया विरचितलोकसाक्षिणे अमायिने स्वचितिसुखात्मने नमः ॥ ५२॥ इत्यभिष्टूय तं देवं पुरुषाकृतिमच्युतम् । विधिः पदोः पतित्वास तं प्रोवाच सतां पतिः ॥ ५३॥ श्रीराम उवाच । गच्छ ब्रह्मन् निजं लोकं स्वकार्यं प्रतिपादय । एवं मूढधिया कर्म कुर्वन् मूढयते बुधः ॥ ५४॥ मा कुरुष्वात्र सन्देहं नित्यो मम परिच्छदः । अर्वाग्भिः कालमायाद्यैरुपहन्तुं न शक्यते ॥ ५५॥ अस्योपघातो न भवेत् कदाचित् समूढरूपस्य परात्मकस्य । सतस्त्रिलोकीविभवातिगस्य मदीयलोकस्य चिदात्मकस्य ॥ ५६॥ अहं च यत्रैव निजस्वरूपतः करोमि दिव्यं रमणं स्वसाधुभिः । न तत्र माया न च कालविक्रमो न लोकपालस्य तव प्रवेशः ॥ ५७॥ विभवोऽस्य ह्यनाद्यन्तः सच्चिदानन्दलक्षणः । तत्राप्ययोध्यासम्बन्धी प्रकरस्तु मदात्मकः ॥ ५८॥ त्रैलोक्यनाशेऽपि न नश्यति क्वचित् तदुद्गमेनोद्गमनं दधाति न । नित्योऽयमानन्दपुरोपरिच्छदः प्रमोदवल्लीवनकेलिनो मम ॥ ५९॥ अस्यैव साकेतपुरस्य नित्यशः समन्ततः पञ्चमुखास्त्रिलोचनाः । ब्रह्माहरिश्चात्र गदासिचक्रभृत् प्रत्यन्तभूरक्षणकारिणोऽभवन् ॥ ६०॥ कोटिब्रह्माण्डविधयः कोटिब्रह्माण्डशङ्कराः । कुर्वन्ति रक्षणं चास्य कोटिब्रह्माण्डविष्णवः ॥ ६१॥ यत्राहं क्रीडनं कुर्वे साकेतपरितो वने । तस्यैव रक्षकाः सर्वे त्रिदशाः सेवका मम ॥ ६२॥ इत्युक्त्वा स्वस्य लोकस्य महिमानं रघूत्तमः । विसृज्य वेधसं सायं स्वगृहान् समुपाययौ ॥ ६३॥ अग्रे कृत्वा तार्णकं चक्रवालं सलक्ष्मणः सहभरतः सशत्रुजित् । सायं गोकुलमनयद्रघूत्तमो बभौतरां पशुपतिबालसङ्गतः ॥ ६४॥ तमायान्तमनुश्रुत्य वेणुवादनलक्षितम् । द्रष्टुं गोकुलनार्यस्ताः प्रेमपूर्णाः समुद्ययुः ॥ ६५॥ माङ्गल्या चैव कौशल्या दायिनी राजभाजनम् । अग्रे समुपतस्थुस्तान् सुमित्राकेकयीयुता ॥ ६६॥ कृत्वा नीराजनं तेषां कुमाराणां मुहुर्मुहुः । स्वं स्वं निर्मञ्छयाञ्चक्रुः प्रेमसन्दोहविह्वलाः ॥ ६७॥ भुशुण्ड उवाच । कथं स राजेन्द्र सुतोऽत्युदार श्चकार रामः पशुपालकृत्यम् । एतन्मनः संशयमात्र (मत्र ?)जातं सञ्छेत्तुमर्हस्यमराधिनाथ ॥ ६८॥ ब्रह्मोवाच । न गावस्ताः श्रुतयः सर्वरूपाः न ते वत्साः एकदेशः श्रुतीनाम् । न ते गोपा गुरवस्ते किलार्या न ता नार्यो भक्तयस्तास्तु मूर्ताः ॥ ६९॥ तेषां मध्ये परब्रह्म रामश्चित्सुखविग्रहः । रमते स्वानुभावेन कृतार्थानां विशेषतः ॥ ७०॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्म भुशुण्डसंवादे रामवत्सचारणलीलानुकथनं नाम एकविंशोध्यायः ॥ २१॥ ७०/८४४

०२२. इन्द्रमानभञ्जनं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ।

ब्रह्मोवाच । कदाचिदिन्द्रयजनं कर्तुं नृपतिरुद्यतः । तथैव चान्वमोदन्त प्राप्ताः सर्वे द्विजातयः ॥ १॥ रामस्तदेव यजनं कर्तुमुद्यतमीश्वरम् । उवाच वदतां श्रेष्ठो निजमाहात्म्यवर्द्धनः ॥ २॥ राम उवाच । तात त्वया मखाः सर्वे कृताः सर्वेऽपि वैदिकाः । अश्वमेधादयो मेध्याः सत्रान्ता दीर्घसत्रकाः ॥ ३॥ विधिना च सुसम्पन्ना सुहुता बहुदक्षिणाः । वह्वृत्त्विजो बहुगुणा बहुगोद्विजभोजनाः ॥ ४॥ बहूत्सृष्टा लब्धपशुका ब्रह्मणापि सुदुष्कराः । ते त्वया रचिता यज्ञा पालिताश्च विशेषतः ॥ ५॥ अधुना वैष्णवं कर्म कुरु प्रियसुखावहम् । येनानुष्ठीयमानेन परो धर्मो विवर्द्धते ॥ ६॥ यस्य क्रियाखिला श्रौती कलां नार्हति षोडशीम् । कुरु गोविप्रवर्याणां वैष्णवानां विशेषतः ॥ ७॥ पूजां सुमहतीं राजन् वासोलङ्कारभोजनैः । इयं च सरयू तोरे दीप्यतां दिव्यदीपकैः ॥ ८॥ रत्नाद्रिश्च पुरस्यास्य पूजनीयोऽखिलेष्टदः । यत्र गावश्च गोपाश्च सततं सुखमासते ॥ ९॥ हरित्तृणमयः शैलो गुल्मवीरुल्लताकुलः । अर्चनीयोऽयमतुलैर्वासोभिर्भोजनैस्तथा ॥ १०॥ वलिभिर्दीपदानैश्च संविधाभिश्च भूरिशः । अर्चनीया द्विजा गावो गोपा गोप्यश्च वैष्णवाः । दीना आढ्या नरा नार्यो देवता सकला इमाः ॥ ११॥ इत्युक्तो दशरथभूपतिः सुतेन सन्तुष्टोऽधिकतरधर्मविष्णुगीत्या । ओमुक्त्वा सुरपतियागसंविधास्ता विष्ण्वर्थं व्ययमुपचक्रमे विधातुम् ॥ १२॥ बह्वीभिः संविधाभिः स ब्राह्मणान् समपूजयत् । सुरभीर्वैष्णवांश्चैव गोपान् गोपीश्च गोकुले ॥ महान्तमुत्सवं चक्रे वलिपूजादिनाद्भुतम् ॥ १३॥ सरयूदीपराजीभिः परिवार्य व्यरोचयत् । द्रुमान्नीराजयामास प्रमोदवनवासिनः ॥ १४॥ अलङ्कारैश्च वासोभिर्मण्डितान् फलपादपान् । पटहैर्दुन्दुभीभिश्च भेरीभिश्च मृदङ्गकैः ॥ १५॥ अनादयन् दिशः सर्वास्तस्मिन् विष्णुमहोत्सवे । स्वयं चाभूषितो राजा परमोत्सवनिर्वृतः ॥ १६॥ माङ्गल्या चैव कौशल्या गोपगोपीजनैर्वृता । आत्मानं भूषयाञ्चक्रे सुखिता वैष्णवे मखे ॥ १७॥ रामश्च लक्ष्मणश्चैव भरतश्चैव शत्रुहा । मातृभिर्भूषिता भूरि द्विजेभ्योऽदुर्महाधनम् ॥ १८॥ एवं समापयाञ्चक्रे महता सम्भ्रमेण सः । राजा दशरथो यागं वैष्णवं धर्ममुत्तमम् ॥ १९॥ श्रुत्वा यागस्य विहतिं शक्रो रोषसमावृतः । गोपोपजनपीडार्थं मूढभावान्मनो दधौ ॥ २०॥ परब्रह्मस्वरूपं तं रामं कारणमानुषम् । अवतीर्णमविज्ञाय पीडयामास गोकुलम् ॥ २१॥ साकेतं च वनं चैव गोकुलं च निकेतनम् । समाच्छाद्य स्थिता मेघाः शक्रेण प्रेषितास्तदा ॥ २२॥ कालजीमूतसङ्घाताः साडम्बरमुपस्थितम् । आकालिकं च विज्ञायाज्ञासीद्राजा हरे रुषम् ॥ २३॥ ततस्तेऽकालजलदा मुशलासारवर्षिणः । रुरुधुर्गोकुलं सर्वं चण्डवातप्रचोदिताः ॥ २४॥ प्रचण्डवातप्रकरानुपातिता महाघनाऽऽसारभराः सविद्युताः । वर्षोपलैः पीडितसर्वगोधना बभूवुरुद्वेगकरा महीपतेः ॥ २५॥ एवं यावत्त्रिदिनमपतद् गोकुले भूरिवृष्टि र्विद्युत्पातैः खरजवमरुत्सन्ततं वर्षपातैः । अत्यार्तं तद्व्रजपुरमभूत् कं व्रजामः शरण्यम् । क्रुद्धे चेन्द्रे दशरथनृपोऽप्यास पीडासचिन्तः ॥ २६॥ एवं प्रजानां सङ्क्लेशं ज्ञात्वा रामोऽखिलप्रभुः । मेघावरोधकं नाम निजछत्रमथाग्रहीत् ॥ २७॥ छत्रं ततं विंशतियोजनात्मकं सुरक्षकं तोयमुचां समूहतः । दृढं न चाभज्यत विद्युदादि महाश्मसम्पातजवैः सुरेरितैः ॥ २८॥ एवं यावत्पक्षसमाप्तिरासीत् तावत्तस्थौ छत्रमासाद्य लोकान् । पक्षस्यान्ते व्यर्थरोषोऽधमोऽभू दिन्द्रो ज्ञात्वा देवदेवस्य शक्तिम् ॥ २९॥ ततः स वारिदव्यूहं वारयामास वासवः । रामचन्द्रानुभावेन संहत्याखिलवैभवैः ॥ ३०॥ अथाभ्ययाद्राघवेन्द्र शरण्यं स्वर्गस्येशो भूरिजातापराधः । सस्वर्धेनुः सामरः सेभराजो रामक्रोधे स्वाशुभं शङ्कमानः ॥ ३१॥ स प्रमोदवने गत्वा रामं कमललोचनम् । अग्रहीत् पादयोस्तूष्णीं शरणार्थी शरण्ययोः ॥ ३२॥ रामो ज्ञात्वा मघवासौ विशक्ति र्मामभ्येत्य स्वाच्च माधावयिष्यन् । उत्तिष्ठेन्द्रेत्येवमाज्ञां चकार प्रोत्थायासौ भूरि तुष्टाव रामम् ॥ ३३॥ देव क्षमस्व मम पातकमेतदेव ज्ञातो भवान् न परमो यदिहावतीर्णः । रामः स्वयं स भगवान् अखिलांशमूल भूतः पुराणपुरुषः पुरुषोत्तमस्त्वम् ॥ ३४॥ तस्मै नमोऽस्तु भवते पुरुषोत्तमाय विद्यापि यं स्पृशति नैव महामुनीनाम् । स त्वं क्षमस्व भुवनेश ममापराध मज्ञस्य तावकमहिम्नि महात्पबुद्धेः ॥ ३५॥ भक्तिं निजां वितर नाथ यथाविशुद्ध स्त्वत्पादमूलमधुना शरणं व्रजामि ॥ ३६॥ नमस्ते ब्रह्मरूपाय पुरुषाय महात्मने त्वामाश्रितानामशुचस्त्वया संरक्षितात्मनाम् ॥ ३७॥ जानाति यस्ते महिमानमीश गुरुप्रसादेन विशुद्धचित्तः । तस्मै त्वमादर्शयसि स्वरूपं सच्चिन्मुखं स्वानुभवैकगम्यम् ॥ ३८॥ इत्थं संस्तूय देवेन्द्रे सुरभिर्जातसम्भ्रमा । अस्तौषीज्जातमहिमा राममीशं परात्परम् ॥ ३९॥ सुरभिरुवाच । वत तव महिमानं गोचरीकर्तुमीशा न खलु विधिशिवाद्याः कोऽयमिन्द्रो वराकः । कृतमिममपराधं मार्ष्टुमभ्यागताहं तव चरणसरोजे राम निर्मञ्छनं स्याम् ॥ ४०॥ तव पद मनवद्यं भाति गोलोकतोऽर्द्धं सुविमलमतिमृत्यु ब्रह्मरूपं पुराणम् । जनकनृपतिपुत्र्या सन्ततं सेव्यमानः शुभगुणनिलयस्त्वं भ्राजसे यत्र नित्यम् ॥ ४१॥ दशरथनृपसूनो श्रीपते श्यामवर्ण प्रणयरसपयोधे राम हे राघवेन्द्र । सपदि चरणयोस्ते पातितात्मानमेनां कृपय कृपय शश्वन्मां निजैकान्तदासीम् ॥ ४२॥ श्रवणयुगनिपेयं तावकं राम नाम क्षितितलमवतीर्यानन्तचारित्रजुष्टम् । सततमनुगृहाण स्वाङ्घ्रिसेवाभिलाषं निजपदमतिमायं देहि मे राजसूनो ॥ ४३॥ नमस्ते ब्रह्मरूपाय नित्यानन्दमयाय च । स्वानामभयदानार्थमवतीर्णाय राघव ॥ ४४॥ इति स्तुत्वा परं देवं स्नेहस्नुतपयोधरा । तूष्णीं बभूव सा धेनुस्तवकं कर्तुमक्षमा ॥ ४५॥ इन्द्रस्तस्यास्तनोद्भूतैः पीयूषैः शीतलामलैः । स्नापयित्वा प्रभुं रामं प्रणम्य च मुहुर्मुहुः ॥ ४६॥ निरुद्धवाष्पनयनः प्रणयोद्रेककातरः । कृतभक्तिरनुज्ञातः सधेनुः स्वपदं ययौ ॥ ४७॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे इन्द्रमानभञ्जनं नाम द्वाविंशोऽध्यायः ॥ २२॥ ४७/८९१

०२३. गोपीवरदानं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ।

ब्रह्मोवाच । ततस्ते प्रौढवयसः कुमारा मधुरत्विषः । धेनुपालनसोत्कण्ठा आसन् रामपुरोगमाः ॥ १॥ रामः परमधर्मात्मा गवेन्द्रसदने वसन् । धेनूः सम्पालयामास जनयन् गोकुले मुदम् ॥ २॥ गावस्तु ताः पाल्यमाना रामेण नयनोत्सवाः । बभूवुः प्रीतमनसस्तदेककृततुष्टयः ॥ ३॥ तासां चित्तं समभवद्रामैकाश्रयसंश्रयम् । चारणे दोहने ह्वाने बोधने सान्त्वने तथा ॥ ४॥ रामहस्ताम्बुजस्पर्शमुधासन्तोषनिर्वृताः । नान्यं प्रतीयुस्ता गावो गोपराजस्य गोकुले ॥ ५॥ रामः पालयमानस्ता नवत्यर्बुदकोटिगाः । शुशुभे राज्य (ज ?)वेषेण त्रैलोक्यस्यापि मोहनः ॥ ६॥ अथ प्रातः समुत्थाय मातृभिः कृतमण्डनः । आश्रितः सानुजो रामश्चचाल व्रजतो वनम् ॥ ७॥ गावः पुरस्कृत्य स जातदोहनाः श‍ृङ्गारवेशी मधुराकृतिं दधत् । गोपैस्तथा भ्रातृभिरात्तवेणुको ययौ वनस्याभिमुखं वनप्रियः ॥ ८॥ स दिव्ये सरयूतीरे प्रसार्य निजगोधनम् । हरित्तृणं चारयाणः शुशुभे राज्य (ज ?)वेषभूत् ॥ ९॥ स कुर्वन् विविधा लीला गोपालैः समनुव्रतैः । वनाद्वनान्तरे गच्छन् मुमुदे केलिपण्डितः ॥ १०॥ जलक्रीडां क्वचित्कुर्वन् स्थलक्रीडां तथा क्वचित् । क्वचिद्धसन् क्वचिद् गायन् क्वचिद् वेणुरवं दधत् ॥ ११॥ क्वचिदन्योन्यकं कुर्वन् वयस्यैर्मल्लकर्म च । क्वचिद् द्रुमच्छायतले शयानः पुरुषोत्तमः ॥ १२॥ वीज्यमानः सेव्यमानः पादसंवाहनादिभिः । एवं स्वानां मुदं तन्वन् रेमे प्रमुदकानने ॥ १३॥ कदाचित् सरयूतीरे दिव्यमाम्रवनं महत् । श्रुत्वा जगाम तत्रैव लोलास्वच्छन्दमानसः ॥ १४॥ तत्र कश्चित् खरो नाम राक्षसेन्द्रो हि गर्वितः । महाबलो महाकायश्चुक्षुभे श्रुतकाहलः ॥ १५॥ प्रगायतां चालयतां च नृत्यतां श्रीराघवेन्द्रानुगबालकानाम् । श्रुत्वा महान्तं रवमुत्पफाला सुरः खराकारधरः सुदारुणः ॥ १६॥ स आगत्यामिलद्वेगाल्लक्ष्मणेनामितौजसा । मल्लकेलिं वितन्वानो युयुधे बलगर्वितः ॥ १७॥ लक्ष्मणस्तमुपादाय पश्चात्पादद्वयेन च । शिलायां पातयामास विगतासुरभूत्ततः ॥ १८॥ लक्ष्मणेन हते तस्मिन् रासभाकारराक्षसे । पुष्पवृष्टिं ददुर्देवा जयेति च गिरं मुदा ॥ १९॥ ततो रामः प्रसन्नात्मा सर्वा धेनूः कृताशनाः । पानार्थं सरयूं निन्ये प्रमोदवनपार्श्वतः ॥ २०॥ तस्याः सरय्वाः सुरसं महाकृष्णाहिदूषितम् । पीत्वा ता मूर्छिता भूत्वा गावः पेतुर्महीतले ॥ २१॥ हस्तस्पर्शेन रामोऽपि कृत्वा तासां गवां सुखम् । महता घोरयुद्धेन कृष्णाहिं निरवारयत् ॥ २२॥ ततः प्रभृति स व्यालमर्द्दनः कीर्तितो बुधैः । कदाचित् प्रातरशनमकृत्वैव रघूद्वहः ॥ २३॥ गतो गोचारणार्थाय भ्रातृभिर्बान्धवैः सह । तत्र सङ्क्षुधितो रामः प्रेषयामास बालकान् ॥ २४॥ अन्नार्थं सरयूतीरे यजमान द्विजाश्रमे । यजन्ते यत्र मुनयो ज्योतिष्टोमादिभिर्मखैः ॥ २५॥ ब्राह्मणाः कर्मनिपुणाः प्रमोदवनवासिनः । गत्वा तेषां यज्ञवाटं बालकाः रामचोदिताः ॥ २६॥ अन्नमभ्यर्थयाञ्चक्रुः स्वयं च क्षुधिता भृशम् । नोत्तरं ते ददुस्तेभ्यो यज्ञकाण्डक्रियाकुलाः ॥ २७॥ न वा ते नेति चैवोचुर्ब्राह्मणा जातमन्यवः । ततो निराशा भूत्वा ते रामस्य सविधे गताः ॥ २८॥ न नो ददति विप्रास्ते याचिता अपि भोजनम् । रामः स्मित्वाऽभवत्तूष्णीं तावत्तेषां द्विजन्मनाम् ॥ २९॥ पत्न्यो बह्वन्नमादाय रामसन्दर्शनोत्सुकाः । आययुः परमाह्लादाद् वार्यमाणा अपि प्रियैः ॥ ३०॥ तासां रामो दृष्टिसुखं महद्विश्लेषतापहम् । कालेन चात्मसायुज्यं सम्बन्धात् प्रेयसामपि ॥ ३१॥ कदाचित् कानने रामो ज्वलन्तं दावपावकम् । ययौ संरक्षणार्थाय स्वानां व्रजजनौकसाम् ॥ ३२॥ कदाचिद् गोपतिं रामो माङ्गल्यायाः पतिं विभुः । नीतं यमेन संस्नेहादानयत् सकलेश्वरः ॥ ३३॥ यमस्तं पूजयामास तुष्टाव विविधैस्तवैः । गृहीत्वा गोकुलेन्द्रं तं रामो गोकुलमाविशत् ॥ ३४॥ एवं स लोकपालानामैश्वर्याभिमतिं हरन् । विजह्रे भूरिविभवः प्रमोदविपिनान्तरे ॥ ३५॥ तत्प्रमोदवनं रेजे सर्वर्तुसुखसंयुतम् । तत्प्रमोदवनं रेजे सर्वर्तुसुखसंयुतम् । रामप्रभावतो नित्यं साक्षाल्लक्ष्मीनिकेतनम् ॥ ३६॥ तत्रत्या गोपनार्यस्ता रामप्रेमपरायणाः । आसन्निरुद्धहृदया वश्यमन्त्रावृता इव ॥ ३७॥ रामस्य सौन्दर्यमनङ्गकोटिभि र्दुरापमाभीरवधूमनः सुखम् । विलोक्य रामास्त्रिषु लोकेषु मुग्धा बभूवुरुचैवरहाकुलान्तराः ॥ ३८॥ आभीरवनिताः सर्वा रामदर्शनविह्वलाः । तमेव चैवं गायन्त्यो बभूवुः कामपीडिताः ॥ ३९॥ काश्चित्तु विलपन्त्योऽन्या धावन्त्यः काममोहिताः । पश्यन्त्यो विहसन्त्योऽन्या बभूवुर्मत्तमत्तवत् ॥ ४०॥ तासां विरहदुःखं तन्निवर्तयितुमुत्सुकः । रामसम्प्राप्तिसिद्ध्यर्थं दुर्वासामन्त्रमादिशत् ॥ ४१॥ मन्मथादिं राममन्त्रमात्रेयात् प्राप्य गोपिकाः । साधयामासुरत्युग्रव्रतबन्धेन पीडिताः ॥ ४२॥ शीतवातातपक्लेशं सहमाना व्रजाङ्गनाः । मन्त्रमाराधयाञ्चक्रुः प्रियसम्प्राप्तिहेतवे ॥ ४३॥ व्रतदुःखं विलोक्यासां फलरूपो रघूद्वहः । स्नातानां सरयूतीरे वरदानार्थमाययौ ॥ ४४॥ ता मन्त्रसाधनरतास्तपस्नानादिकर्शिताः । उवाच रघुशार्दूलः स्मरबाणैर्विमोहयन् ॥ ४५॥ श्रीराम उवाच । किमर्थं दुश्चरं घोरं तपः कुरुथ कन्यकाः । नोचितं कोमलाङ्गीनां भवतीनां सुमध्यमाः ॥ ४६॥ एषा वृत्तिर्मुनीनां हि कार्मिकाणां द्विजन्मनाम् । भवन्त्यः कमलातुल्याः किमिच्छथ मृगेक्षणाः ॥ ४७॥ यत् त्रैलोक्ये स्थितं वस्तु तदहं दातुमागतः । भवतीनां ततः कष्टं दृष्ट्वा प्रक्षुभितान्तरः ॥ ४८॥ गोपकन्या ऊचुः । त्वं नः परं प्रार्थनीयः कोटिकन्दर्पसुन्दरः । स्मितमाधुर्यमात्रेण मोहयन् हृदयानि नः ॥ ४९॥ त्वत्तोधिकं फलं राम त्रैलोक्येऽपि न दृश्यते । त्वमेव सर्वकल्याणमूलभूतो रघूद्वहः ॥ ५०॥ दासीनां किङ्करीणां नः पूरयस्व मनोरथम् । त्वमेव वरदश्चैव वरश्चैव प्रियोत्तम ॥ ५१॥ रामोवाच । भवतीनां न सुखाय वरोऽयं प्रतिभाति मे । नाहमन्याङ्गनासक्तः प्रतिज्ञा विदिता मम ॥ ५२॥ स्वात्मानन्दैकनिरतः सर्वस्याहं सुदुर्लभः । मदङ्गसङ्गिनी या श्रीः सा मां जानाति नित्यशः ॥ ५३॥ तस्याः संराधनं कृत्वा मामवाप्स्यथ कालतः । इत्युक्त्वा जानकीमन्त्रं तासामाचष्ट राघवः ॥ ५४॥ दुर्वाससं सुतं लब्ध्वाऽऽराधयाञ्चक्रुरङ्गनाः । त्वरितं सा ततः सीता प्रसादमकरोन्निजम् ॥ ५५॥ निजस्येष्टं वरं रामं ताभ्योऽदाद् व्रततोषिता । एवमाराध्य सीताया वरं लब्ध्वा व्रजाङ्गनाः ॥ ५६॥ सीतावेशधराः सर्वा राममासाद्य निर्वृताः । ताभिः सह ततो रामश्चक्रे केलीं मनोहराम् ॥ ५७॥ निजप्रियाया वशगः सर्वासां प्रीतिमावहत् । एकोऽपि बहुधा कृत्वा रूपाणि रसपोषकः ॥ ५८॥ प्रमोदकानने रेमे कामीव प्रणयाकुलः ॥ ५९॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे गोपीवरदानं नाम त्रयोविंशोऽध्यायः ॥ २३॥ ५९/९५०

०२४. केलिवर्णनं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ।

ब्रह्मोवाच । परार्द्धस्मरलावण्यं बिभ्रत् सुन्दरविग्रहः । कामिनीनां कामरसं पोषयन् राघवो बभौ ॥ १॥ सीतयार्द्धाङ्गसङ्गिन्या सह केलिरसं दधत् । ज्योत्स्नया चन्द्रवद्रामो रेजे नक्षत्रमण्डले ॥ २॥ मुग्धानां गोकुलस्त्रीणां जानक्याविष्टचेतसाम् । समूहं रसयन् रामो बभाराकृतिसौष्ठवम् ॥ ३॥ यन्नेति नेतीति वदन्ति वेदाः ब्रह्मादयो यन्न लेभुस्तपोभिः । तत्त्वं परं तच्छ्रुतिमूर्ध्वमृग्यं व्रजाङ्गनाभिः करयोर्गृहीतम् ॥ ४॥ गुञ्जाहारं दधदुरसिलसच्छीर्षमायूरचन्द्रो वेणुं बिम्बोष्ठदलकलितं बिभ्रदापूर्णनादम् । स्निग्धा च श्रीर्नट इव लसद्वेश सौन्दर्यसारो बिभद्रामः प्रमुदविपिनं वल्लवीर्मोदयानः ॥ ५॥ द्विपरार्द्धावसानेऽपि नित्यं क्रीडति राघवः । नान्तोऽस्य नित्यलीलानां स्वानन्दरसरूपिणः ॥ ६॥ राघवो मोदयन् गोपीस्ता एव सपरिच्छदाः । एवं योगी वै रमते रामो रमयतां वरः ॥ ७॥ निर्विकारो ब्रह्मणोऽपि प्रतिष्ठा परमास्पदम् । नास्य कामेन कोपेन लोभेन च महात्मनः ॥ ८॥ मनोविकारः समभूद्यथा संसिद्धियोगिनः । इत्येवं रामदेवस्य बाललीलां श‍ृणोति यः ॥ ९॥ अथाहमभिधास्यामि रामरासं मनोहरम् ॥ १०॥ अदृश्यं यत् सुरेन्द्राद्यैश्चकार रघुपुङ्गवः । कोटिकन्दर्पलावण्यविजयी रघुपुङ्गवः ॥ ११॥ रामकण्टकरूपांश्च महादैत्यानजीहनत् । तेषां वधेषु संविघ्नं सहसा विनिवारयन् । महावीरो रामचन्द्रश्चकारातीव विक्रमम् ॥ १२॥ रमणमनुदिनं यो रामचन्द्रस्य पूर्णं प्रणतमतिरधीते मानवो रामभक्तः । स भवति शिवतुल्यो रामभक्त्या प्रपूर्णः परमसुखनिमग्नश्चिन्मयानन्दरूपः ॥ १३॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे केलिवर्णनं नाम चतुर्विंशोऽध्यायः ॥ २४॥ १३/९६३

०२५. रामरासो नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ।

भुशुण्ड उवाच । श्रुत्वेदं रामचन्द्रस्य कौमारचरितं मम । मनः शीतलतामेति यद्वत् पीयूषधारया ॥ १॥ दत्त्वा वरं गोपिकानां नित्यमात्मप्रदं विधे । यच्चकार रघुश्रेष्ठस्तन्नः शंसितुमर्हसि ॥ २॥ चीर्णव्रतानां विप्राणां दण्डकारण्यवासिनाम् । यथा वरं ददौ रामस्तथा मे वद विस्तरात् ॥ ३॥ द्विपरार्धान्तेऽपि नित्यं सहजानन्दलोकगः । रासं चकार रामाभिः परमैश्वर्यभावितः ॥ ४॥ तत्रापि दिव्यरासे तु यानि यानि शुभानि च । चक्रे रासचरित्राणि तानि मे कथय प्रभो ॥ ५॥ एकपत्नीव्रते स्थित्वा सत्यं लोपितवान्न च । बहुकान्तारतिं दृष्ट्वा तथा न द्वेष्टि जानकी ॥ ६॥ तदेतत् कथयास्माकं रामचारित्रमद्भुतम् । श‍ृण्वतो मे महान् हर्षो रोमभेदश्च जायते ॥ ७॥ गद्गदश्च तथा कण्ठे चित्तस्यैव च निर्वृतिः । अहो धन्या अमी देवा मदङ्गविनिवासिनः ॥ ८॥ ये पिबन्ति शुभं नित्यं रामचन्द्रकथामृतम् । धन्योऽहं कृतकृत्यश्च तिर्यग्योनिगतोऽपि सन् ॥ ९॥ यत्पिबाम्यमृतं ब्रह्मन् भवद्वदनविच्युतम् । ब्रह्मोवाच । अहो परिणता बुद्धिस्तव सम्यग्विभाति मे ॥ १०॥ पुनः पुनः प्रश्नयसि यद्राराघवपतेः कथाम् । वक्षाम्यहं तु वक्तव्यमवक्तव्यं कदाचन ॥ ११॥ गोपनीयं शुकेनापि यद् योगीन्द्रेण धीमता । कथामृतैककुण्डस्य चत्वारो रक्षका वयम् ॥ १२॥ अहं शुकश्च शेषश्च तथा देवी तु जानकी । न ब्रूमः सकलं तत्तु गोपनीयं प्रयत्नतः ॥ १३॥ वाचकान् घातयिष्यामि मातृजारप्रसङ्गवत् । अधिकारिणमालोक्य कथञ्चित् कथयामहे ॥ १४॥ पञ्चाधिकारिणोऽप्यत्र षष्ठो नैवोपलभ्यते । त्वमण्डजौत्तरेयश्च धरणी च पतिव्रता ॥ १५॥ सौमित्रेयश्चोर्ध्वरेता तथा मारुतनन्दनः । तुभ्यं मया समाख्याता कल्पेकल्पे युगे युगे ॥ १६॥ राममायाप्रभावेण पुनर्विस्मृतवानसि । शुकेन चौत्तरेयाय रामचारित्रमीर्यते ॥ १७॥ इहैव शुद्धसत्त्वाय गोलोके प्रेमभागिने । पुनश्च भगवान् शेषो व्याचष्टे धरणीं प्रति ॥ १८॥ लक्ष्मणाय तथा देवी जानकी प्रत्युवाच ह । तच्छ्रुत्वा सकलं प्रोक्तं लक्ष्मणेन हनूमते ॥ १९॥ पञ्चेमाः संहितास्तत्र सङ्क्षेपेण श‍ृणु द्विज । भौशुण्डी परमेयं षट्त्रिंशत्साहस्रमीरिता ॥ २०॥ चत्वारिंशत्सहस्रं तु लक्षमात्र मुदीरितम् । हनुमत्संहितालक्षं वायुलोके विराजते ॥ २१॥ समुच्चयस्तु पञ्चानां मयोक्ता ब्रह्मसंहिता । इत्येवं रामचरितं शतकोटिप्रविस्तरम् ॥ २२॥ प्रतिकल्पं प्रतियुगं अन्यदन्यद् विभाव्यताम् । नान्तस्तस्य चरित्राणां कल्पकोटिशतैरपि ॥ २३॥ किञ्चित् समाधावालोक्य श‍ृणु पुत्र निगद्यते । यत्पृष्टं तु त्वया गोपीरामयोः क्रीडनं परम् ॥ २४॥ तत्सुगोप्यं कथं वाच्यं वक्तास्यान्नारकी ध्रुवम् । अथापि शुद्धसत्त्वाय भक्ताय विमलात्मने ॥ २५॥ वाच्यमाचार्यवर्यैस्तु तच्छ्रुत्वा तत्परो भवेत् । सत्यं सत्यं मया नित्यं चिन्त्यते मूलमन्त्रवत् ॥ २६॥ तद्ध्यानामृतयोगेन तिष्ठाम्याकल्पमण्डज । तपस्तप्तं मया पूर्व तीव्रात्तीव्रतरं द्विज ॥ २७॥ तेन प्रसन्नः सीतेशः सदा मां दर्शनं ददौ । स्वलोकं दर्शयामास गोलोकात् परतस्तु यत् ॥ २८॥ तत्र रासविलासादि दृष्टवानहमद्भुतम् । प्रमोदविपिने पूर्वं रामश्चक्रे सुक्रीडनम् ॥ २९॥ तस्याप्यनुकृतिं कृष्णश्चक्रे वृन्दावने वने । श्रीरामो भगवान् पूर्णः कलाभिः पुरुषोत्तमः ॥ ३०॥ कोटिलक्ष्मीसहस्राणामंशिनी जनकात्मजा । एतयोरेव दिव्यांशौ राधाकृष्णात्मकौ व्रजे ॥ ३१॥ कालेकाले समुद्भय कुरुतः शाश्वतीं रतिम् । रामांशो भगवान् कृष्णः सीतांशो राधिकेश्वरी ॥ ३२॥ अन्याश्च सकला गोप्यस्तदंशांशा उदीरिताः । द्वारिकायां रुक्मिणीयं महालक्ष्मी महेश्वरी ॥ ३३॥ अन्याश्च सत्यभामाद्यास्तदंशाः सहजात्मिकाः । क्वचिदावेशरूपेण क्वचिदंशस्वरूपतः ॥ ३४॥ क्वचित् साक्षात् स्वयं सीता रमते प्रभुणा सह । सैव रासेश्वरी तेन रमते रासमण्डले ॥ ३५॥ एकधा शतधा चैव कृत्वा रूपाणि सन्ततम् । तच्चरित्रं महागोप्यं मया ज्ञातुं न शक्यते ॥ ३६॥ कुरु कल्पशतं तीव्रां तपश्चर्यां स्वशोधिकाम् । तदा ते तादृशी भक्तिर्भविष्यत्यनपायिनी ॥ ३७॥ तदा श्रीरामचारित्रं श्रोतुमर्हस्यशेषतः । नोचेन्मामेव शप्स्यन्ति योगीन्द्रास्ते शुकादयः ॥ ३८॥ अनधिकारिणे मा ब्रूयादित्युक्तं प्रभुणापि मे । इति ब्रह्मवचः श्रुत्वा भुशुण्डो नाम वै द्विजः ॥ ३९॥ महतीमार्त्तिमन्वार्च्छत् प्राणान्तेऽपि गरीयसीम् । आकाशवाक् समुद्भूता तदा संश‍ृण्वतोस्तयोः ॥ ४०॥ ब्रूहि ब्रह्मन्नशेषेण मम चारित्रमद्भुतम् । रासलीलाविनोदाख्यं भक्तायाण्डजरूपिणे ॥ ४१॥ अयं हि सुमहान् योगी ममैकान्तरतिप्रियः । शान्तो दान्तस्तितिक्षश्च कोटिकल्पकृतश्रमः ॥ ४२॥ मद्भक्तो मत्परः शान्तो मदर्थत्यक्तसंस्मृतिः । एकान्तचारी विनयी भक्तानां प्रीतिवर्द्धनः ॥ ४३॥ ज्ञापयास्मै विशेषेण रामचारित्रमद्भुतम् । पीत्वा पीयूषवत् सर्वं नान्यस्मै कथयिष्यति ॥ ४४॥ इति दैवीं गिरं श्रुत्वा ब्रह्मा सञ्जातसम्भ्रमः । सम्पूज्य द्विजमाचष्टे रामलीलां मनोहराम् ॥ ४५॥ एतामैकान्तिकीं लीलां यो ब्रूयादनधिकारिणे । स पच्येत महाघोरे नरके दैवचोदितः ॥ ४६॥ (यः)कृष्णैकान्ततरो भक्तो रामभक्तिविवर्जितः । तस्मै न कथयेदेतां लीलां विश्वस्य पावनीम् ॥ ४७॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे रामरासो नाम पञ्चविंशोऽध्यायः ॥ २५॥ ४७/१०१०

०२६. रामरासो नाम षड्विंशोऽध्यायः ।

ब्रह्मोवाच श‍ृणु द्विज प्रमाणज्ञ रामलीलां मनोहराम् । दिव्यराससमायुक्तां सीताकौतुकवर्द्धिनीम् ॥ १॥ सर्वेऽप्यग्निकुमारास्ते षष्टिसाहस्रसङ्ख्यकाः । रामलीलारसाभिज्ञाः प्रापुर्निजतपः फलम् ॥ २॥ कल्पं सारस्वतं प्राप्य दण्डकारण्यवासिनः । श्रुतयश्चैव सञ्जाता गोपीरूपेण गोकुले ॥ ३॥ रामरूपमनुप्रापुः सरय्वास्तटयोर्द्वयोः । प्रमोदवनवासिन्यो जानक्याश्च महाप्रियाः ॥ ४॥ रामतत्त्वमनुप्राप्य मुमुहुः कामभाविताः । अन्याश्च दिव्यललना दिव्यरूपसमन्विताः ॥ ५॥ कृत्वा तपो वरं लब्ध्वा दिव्यमापुर्मनोरथम् । ततो निजवरं सत्यं कत्तु रामो महामनाः ॥ ६॥ कामतत्त्वेन ताः सर्वा रमयामास गोपिकाः । अथ प्रादुरभूत् कामः सहजानन्दलक्षणः ॥ ७॥ जानकीं वेपयामास सहजानन्दरूपिणीम् । सा वेपिता कामशरैः प्रादुर्भूय रघूद्वहात् ॥ ८॥ दिव्यवेशधरा भूत्वा क्षोभयामास राघवम् । सङ्क्षुब्धः कामबाणेन तामालिङ्गितुमीयिवान् ॥ ९॥ तमायान्तं समालोक्य स्वयमन्तर्बभूव सा । अथ खिन्नो राजसूनुर्विरहेण मृगीदृशः ॥ १०॥ इतस्ततो भ्राम्यमाणो दिशः शून्या विलोकयन् । पाण्डुक्षामवपुः साश्रुस्तब्धः पुलकपूरितः ॥ ११॥ दिने दिने व्यथापूर्णः प्रलीनसकलेन्द्रियः । पद्मपत्रविशालाक्षीं तामेव निजवल्लभाम् ॥ १२॥ ध्यायमानोऽन्तरा दृष्ट्या बहिः शून्याखिलक्रियः । अशुष्यद्राजतनयो दीर्यमाणः स्ववक्षसि ॥ १३॥ क्वचिच्चन्द्रमुपालेभे पूर्णबिम्बं सुधामयम् । क्वचित् पद्मवनं दृष्ट्वा दुःखी नेत्रे न्यमीलयत् ॥ १४॥ क्वचित् कैरविणीं वीक्ष्य बभूव च पराङ्मुखः । क्वचिद् रम्भावनं दृष्ट्वा स्पृष्ट्वा प्राद्रवदातुरः ॥ १५॥ क्वचित् कुञ्जलतां दृष्ट्वा वक्तुं समुपचक्रमे । क्वचिद् वसन्तमालोक्य मेने दावानलं विभुः ॥ १६॥ क्वचिदेकान्तसदने तामुपालभत प्रियाम् । अये ! कठोरहृदये दृप्ते जनकनन्दिनि ॥ १७॥ व्यथमानहृदं दृष्ट्वा नाद्यापि करुणा तव । सकृन्मे दर्शनं दत्त्वा महाविरहवर्धनम् ॥ १८॥ अन्तर्हिता त्वं किं ब्रूमः प्रेमशून्यकठोरताम् । क्वचिदाकाशमालिङ्ग्य प्रियाबुद्ध्या मुमोद सः ॥ १९॥ क्वचिन्नवदलं दृष्ट्वा चक्रे चुम्बनगां धियम् । क्वचित् खिन्नमनाः श्रान्तो शय्यामालिङ्ग्य संश्रितः ॥ २०॥ क्वचिद्धसन् क्वचिद्धावन् क्वचित् क्रीडारसं दधत् । क्वचिदुन्मत्तवज्जल्पन् क्वचित् कुर्वन् मनोरथान् ॥ २१॥ नैव लेभे रतिं क्वापि प्रियाध्यानपरायणः । सरयूघोष वासिन्यो दिव्याश्च ललनागणाः ॥ २२॥ रामनायकमालोक्य बभूवुः कामपीडिताः । काश्चित्तद्गुणमाकर्ण्य बभूवुः काममोहिताः ॥ २३॥ काश्चित् साक्षादमुं दृष्ट्वा निपेतुर्भृशमूर्छिताः । काश्चिच्चित्रगतं दृष्ट्वा जाताः कामशरार्दिताः ॥ २४॥ काश्चित् स्वप्ने समालोक्य पीडामापुः सुदुःसहाम् । एवं रामगुणाकृष्टाः समस्ता वामलोचनाः ॥ २५॥ विरहार्त्ताः श्रितैकान्ता दूतीभिः संन्यवेदयन् । तासां दूत्यो राममेत्य प्रोचुर्विरहजां व्यथाम् ॥ २६॥ दूत्य ऊचुः । अयि सुन्दर राघवोत्तम त्वमसि प्रेमभरैकभाजनम् । वनिताः स्मरबाणवेपिताः सदय त्वं परिपालय प्रभो ॥ २७॥ तव रूपविमोहिताः स्त्रियः कलिताः कामकरे कृताशयाः । कुलशीलविलज्जयातुराः पथि रुद्धाः सरितो यथाभवन् ॥ २८॥ अयि राजकुमार सम्प्रति व्यथितप्राणविमोचनोद्धुराः । न निभालयसे किमीदृशीः करुणावारिनिधिः स्वयं भवान् ॥ २९॥ अथ ते कठिनं यदा मनो व्रजरामाननवीक्षणाक्षमम् । मरणं तदिमा मृगीदृशः कलयिष्यन्ति विगर्हितं भुवि ॥ ३०॥ अयि कामपरार्द्धसुन्दर त्रिजगन्मोहनमञ्जुलाकृते । मृत एष मृगीदृशीगणः प्रणयश्रीपरिपालकस्तव ॥ ३१॥ अयि मन्मथमोहनाकृते किमियं ते प्रकृतिर्दुरत्यया । यदमूर्ललना निजाधरा मृतपानेन न जीवयस्युत ॥ ३२॥ वनितावधपातकोद्भवं भय मास्ते भवतोऽथवा न वा । रघुवंशविभूषणो भवान् कथमत्युग्रमधर्ममाश्रितः ॥ ३३॥ चरणाम्बुजनिर्गलन्मधुद्रव धारासुखितान्तराश्रयाः । मुनयोऽपि भवद्गुणामृतं ननु गायन्ति रजस्तमोलयाः ॥ ३४॥ अयि राघववर्यधुर्य ते चरणाम्भोजपरागकाङ्क्षिणीः । अबला मदनेन घातयन् हृदि चिन्तां महतीमवाप्स्यसि ॥ ३५॥ शिशुनैव विमोहितान्तरा वनितास्ता व्रतबन्धकर्शिताः । भवता वरदाननिर्वृता वचनेनैव न वञ्चिताः किमु ॥ ३६॥ इदमीदृशबालभाषितं धरणौ सम्प्रति विश्वसेत कः । अथ विश्वसनीयभाषितो दयितो यद्यसि तत् प्रसीद भोः ॥ ३७॥ निजशैशवकर्मविस्मरन् वरदानं यदि विस्मृतोऽसि भोः । तदिमा युवराज सम्प्रति प्रणयेनैव सुनिर्वृताः कुरु ॥ ३८॥ यदिचेच्छरणागता अमूः परिपातुं क्षमते न ते मनः । भवतः सुचिरस्थिरं व्रतं गतमेव प्रतिभाति मेऽधुना ॥ ३९॥ शरणागतपालनव्रतं यदि ते सुस्थिरमस्ति राघव । तदिमा रघुराज कन्यका विरहाम्भोनिधितः समुद्धर ॥ ४०॥ प्रभुणा करुणावता त्वया न विलम्बः करणीय एव चेत् । परिपालय घोषसुन्दरी र्निजनाथाः स्मरबाणपीडिताः ॥ ४१॥ रघुनाथ भवान् भवार्णवे प्रकटोऽभूर्निजसौख्यहेतवे । स कथं निजनाथसुन्दरी निवहं संव्यथयन् न लज्जते ॥ ४२॥ इति शुश्रुम देवकार्यकृत् कृतवेशः पुरुषोत्तमो भवान् । तदिमाः सुरलोकसुन्दरीः विरहार्ताः परिपालय प्रभो ॥ ४३॥ परिपालय नाथ सेवकान् निजलावण्यसुधैकसंश्रयात् । इति ते विरुदावली यथा न विशीर्येत् करुणारसाम्बुधे ॥ ४४॥ स्मरसुन्दर कापि मूर्च्छिता प्रमदं कापि तनोति मन्त्रवित् । मुहुरेव च कापि धावति त्रपया कापि निरोधिताभवत् ॥ ४५॥ प्रलपत्यपि कापि भूरिशः करुणां कापि निभालते तनुम् । जडवत् प्रणयेन काप्यभूद् बहुशः खिद्यति राम काचन ॥ ४६॥ पुलकानि बिभर्ति काचन स्वरभङ्गं कुरुते च काचन । प्रणयेन च कापि कम्पते मलिनाङ्गी खलु राम काप्यभूत् ॥ ४७॥ अथ कापि करोति रोदनं पृथुमुक्ताफललोचनाश्रुभिः । प्रिय कापि विलीनवृत्तिका भुवनं शून्यमिवैव वीक्ष्यते ॥ ४८॥ इति नित्यमुपस्थितं महत् कदनं घोषपुरीमृगीदृशाम् । कृपया क्षपयातिकोमल प्रकृते राम धनुर्धराग्रणीः ॥ ४९॥ अयि राम धनुर्धराग्रणीः प्रसभं राजकुमार पालय । नहि चेन्निहनिष्यते स्मरो निजनाथाः खलु घोषसुन्दरीः ॥ ५०॥ महतीं श्रियमाप्तवानसि स्मरसि त्वं किमु धेनुधोरणीः । अधुनापि तवैव गोपते हृदि वाञ्छन्ति गवेन्द्रतां प्रभो ॥ ५१॥ सततोत्सवभूरिभाग्यवा नसि साकेतपुरीपतेः सुतः । न भवन्तमिह त्यजन्त्यमी स्वसखायः खलु गोपपुत्रकाः ॥ ५२॥ महती खलु राम वर्तते भवतः श्रीर्गुरुगोपवेश्मसु । न तथा हृदयं धिनोत्यसौ नृप सम्पत्तिरपारकुञ्जरा ॥ ५३॥ पितृतो भवते प्रदर्शिता कमला कोटिगतौघसेविता । किमु विस्मरणे भविष्यति प्रणयावद्धगवेन्द्रवेश्मनः ॥ ५४॥ जननी तव गोपसुन्दरी रघुवर्य त्वयि पुत्रवत्सला । त्वमपि स्फुटराज्यसम्पदं प्रणयेनैव विधूय संस्थितः ॥ ५५॥ इति राम विगर्हणं तव प्रकटं प्रेमवशेन कथ्यते । नृपपुत्र न चेत् त्वमीश्वरः किमु लोके सुलभोऽसि मृग्यताम् ॥ ५६॥ नवनीतसमूहतस्करो व्रजरामापरिरम्भपेशलः । सुलभोऽप्यसि घोषभूषण स्वकलीलारसमात्रकौतुकी ॥ ५७॥ इति दूत्यपरायणाशयै र्व्रजदूतीनिवहैरुदीरितम् । वचनं सुनिशम्य राघवः प्रहसन् प्राह मनोज्ञया गिरा ॥ ५८॥ श्रीराम उवाच । सात्यन्तं मे प्रिया सीता हृद्गता बहिरुद्गता । मोहयित्वा सहृदयं हाहा कुत्र गता जवात् ॥ ५९॥ न तां विना क्षणं स्थास्याम्यहमीशोऽपि सम्पदाम् । सा मे विगर्हणं कुर्याद्यदि क्रीडेयमन्यतः ॥ ६०॥ तद्भ्रूविजृम्भवशगो बिभेमि व्रजदूतिकाः । तत्स्वीकृतिमहं कृत्वा श्रोष्याम्यन्याभिवाञ्छितम् ॥ ६१॥ जनकस्य गृहे जाता सा मे स्वप्नगताऽब्रवीत् । तां त्यक्त्वा कथमन्यासु कुर्वीय प्रणयोत्सवम् ॥ ६२॥ सा मे यदि प्रकुप्येत तदा किं मे भवेदिति । मुहुः सञ्चिन्त्य नान्यासां प्रणयं पालितुं क्षमः ॥ ६३॥ तद् व्रूत मद्वचस्तत्र गत्वा यूयं सुदूतिकाः । आश्वासयत ताः कान्ता भूयो मद्विरहातुराः ॥ ६४॥ भवतीभ्यो वरं दत्तं स्मरामि व्रजयोषितः । तत्र कालं प्रतीक्षध्वं यावत् सीतासमागमः ॥ ६५॥ तथाहं विधिवत् कृत्वा भूयः परिणयोत्सवम् । तस्यै महापदं दत्त्वा महिषीत्वेन भावितम् ॥ ६६॥ भवतीभिस्ततः सङ्गं करिष्यामि व्रजाङ्गनाः । इत्येवं भाषमाणे तु तस्मिन् राघवपुङ्गवे ॥ ६७॥ आययुर्मुनयः सर्वे दूतीनां पुरतः स्थिताः । स्थूलाक्षः शर्कराक्षश्च कम्बुर्मेधातिथिः शुकः ॥ ६८॥ नारदः पर्वतश्चैव सुधर्मा चैकलो द्विजः । मित्रभवनोऽप्यथो धौम्यः शतानन्दो विशारदः ॥ ६९॥ जमदग्निस्तथा रामो वशिष्ठो वामदेवकः । अन्ये चैव तपोवीराः प्रादुरासुर्मुनीश्वराः ॥ ७०॥ जाबालिः पिप्पलादश्च शाण्डिल्यो लोहितस्तथा । उद्दालको देवलश्च लोमशश्च महामुनिः । ते तत्र बोधयामासुर्धर्मज्ञं रघुपुङ्गवम् ॥ ७१॥ सुनय ऊचुः । श‍ृणु राम महाबाहो नैव वक्तुमिहार्हसि । त्वदङ्गसङ्गिनी सीता नोद्वाहं समुपेक्षते ॥ ७२॥ शैशवे शिशुरूपा सा तारुण्ये तरुणाकृतिः । तिरोभावे तिरोभूताविर्भावे प्रकटाकृतिः ॥ ७३॥ चन्द्रेण चन्द्रिकेवासौ त्वयैव सह वर्तते । गच्छ राम मनोज्ञं तत् प्रमोदवनमुत्तमम् ॥ ७४॥ तत्रस्था व्रजदेवीश्च रमयस्व चिरं प्रभो । ता एव प्रथमं तस्याः करिष्यन्ति विकैतवम् ॥ ७५॥ दूत्यं तया भवत्सङ्गं कारयिष्यन्ति योषितः । तास्वाविष्टा ततः सीता रंस्यते भवता समम् ॥ ७६॥ स्वयं च रंस्यते साक्षात् सीता सहजसुन्दरी । नात्र त्वया क्वचित् कार्यो विकल्पो रघुनन्दन ॥ ७७॥ तासामेव हितार्थाय भक्तानां व्रजयोषिताम् । त्वत्तः प्रादुरभूदेवा भेदेन दर्शनं गता ॥ ७८॥ पुनश्चान्तर्हिता भूत्वा प्रमोदवनमागता । तत्र सा शोभते नित्यं सरयूतीरवासिनी ॥ ७९॥ प्रमोदवनमध्यस्था तद्देवीभिश्च पूजिता । तासां मध्येऽनिशं भाति प्रमोदवनदेवता ॥ ८०॥ रक्ताशोकलताकुञ्जं सीतासौ तत्र कानने । त्वं तात गच्छ तत्रैव पूरयस्व मनोरथान् ॥ ८१॥ नेत्रोत्सवं तथास्माकं देहि राघवपुङ्गव । त्रैलोक्ये च महामोदं वर्द्धयस्व महामते ॥ ८२॥ नातो विलम्बनं कार्यं वयं दूत्यमुपागताः । तत्रैव सीतया सार्द्धं शोभन्ते व्रजयोषितः ॥ ८३॥ श्रुतिरूपा नित्यसिद्धा अग्निपुत्राश्च योगिनः । अन्ये च दिव्यमुनयो वाञ्छन्ति भवदागमम् ॥ ८४॥ योषिद्रूपं विधायैते कामेन क्षुभिताशयाः । त्वामेव नित्यं वाञ्छन्ति तत्र गच्छाधुना प्रभो ॥ ८५॥ इति तेषां वचः श्रुत्वा रामः प्रहसिताननः । महान्तमुत्सवं कृत्वा सर्वांस्तान् विससर्ज ह ॥ ८६॥ ओमित्युक्त्वा दूतिकाश्च विससर्ज नृपात्मजः । दूत्योऽपि तेन वाग्वन्धं कृत्वा प्रमुदिताशयाः ॥ ८७॥ आयाति भवतीनां वै नाथः सञ्जातकौतुकः । इति ताभ्यो व्रजस्त्रीभ्यः पृथक् सत्यं न्यवेदयन् ॥ ८८॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे रामरासो नाम षड्विंशोऽध्यायः ॥ २६॥ ८८/१०९८

०२७. रामरासो नाम सप्तविंशोऽध्यायः ।

अथागमच्छरत्कालः प्रमोदवनमध्यतः । उत्फुल्लपङ्कजवनः परागोद्धूलिताम्बरः ॥ १॥ सप्तच्छदोग्र सौगन्ध्यसमूहोन्मत्तदिग्गजः । मृदुचन्द्रकरस्पर्शसहजोत्फुल्लकैरवः ॥ २॥ उत्फुल्लमल्लिकावल्लीकुसुमस्तवकान्वितः । खेलत्खञ्जनदाम्पत्यसम्भ्रमोद्भूतमन्मथः ॥ ३॥ चकोरीवदनान्तःस्थ निशाकरकरामृतः हंसकारण्डवाक्रीडसलिलोद्धरणोद्धुरः ॥ ४॥ कञ्जकिञ्जल्कपुञ्जान्तर्लीनप्रचुरषट्पदः काशपुष्पप्रतीकाशचमरीपुच्छमण्डलः ॥ ५॥ प्रमोदवनसम्फुल्लमालतीसौरभान्वितः । सन्ततस्वच्छसरयूसलिलाचितबालुकः ॥ ६॥ गोपगोपीहृदुत्साहवर्द्धनः पुष्टिकारकः । दृष्ट्वेदृशं तु समयं रामो रमणकोविदः ॥ ७॥ गोधोरणीं पुरस्कृत्य प्रमोदवनमागमत् । तत्र गत्वा कृताकल्पः सहजोत्सवसुन्दरः ॥ ८॥ अङ्गलावण्यसन्दोहप्रकाशितदिगन्तरः । गोपानुवाच सकलान् भ्रातॄंश्च लक्ष्मणादिकान् ॥ ९॥ हे लक्ष्मण गवां गोष्ठं रच्यतां परितोऽत्र वै । गोपैः सार्द्धं शाद्वलानि चार्य्यतां मम धेनवः ॥ १०॥ अहमत्र करिष्यामि प्रमोदविपिनान्तरे । पूजां कामेश्वरस्याङ्ग देवदेवस्य सन्ततम् ॥ ११॥ भरतेन च शत्रुघ्न सार्धं त्वं गाश्च चारय । अत्र स्यात् कोऽपि चेद्विघ्नः प्रतीकार्यस्तथैव सः ॥ १२॥ प्रमोदवनकुञ्जेषु करिष्यामि मनोरथम् । ओमित्युक्तवन्तमथो विसृज्य लक्ष्मणं च तान् ॥ १३॥ अन्तः प्रमोदविपिनमियाय रघुनन्दनः । तत्र गत्वा शशिज्योत्स्ना विसतन्तुपटोज्ज्वलाः ॥ १४॥ सुधामयीः शरत्पूर्णा रजनीराजुहाव सः । द्विपरार्धान्तेऽपि नित्यास्तास्तस्य पुरतोऽभवन् ॥ १५॥ तासु क्रीडनमारेभे दिव्यकेलीविशारदः । तत्र स्थित्वा महाकुञ्ज जुगुञ्ज कलवेणुना ॥ १६॥ तत्र वेणुरवे गानमकरोदिदमादरात् । इत्येहि जनकनन्दिनि मदन्तः सन्तापहरणचन्द्रिकावतारविग्रहे मदङ्गसञ्जातप्रमोदवनलहरीलीलायितगते सहजचिदानन्दमयतारुण्य विलासवैभवाधिवासिते ॥ १७॥ चिल्लोकस्वामिनि कामिनीजनगर्वापहार मकरध्वजपताके वेदिमध्ये महामत्तमातङ्गगामिनि राकेशप्रभावलेपनिर्वहणवदनकान्ते कैशोरलीलामतिलङ्घ्यवर्तमाने ॥ १८॥ प्रमोदवनवृन्दावन-मन्दारवन-कदम्बवन-पारिजातवनेश्वरि कुञ्जभुवनेश्वरि रक्ताशोकलतामण्डपमध्यस्थे स्मरमन्त्रमहाविद्ये श्रीमन्त्रविद्ये महामन्त्रविद्ये महाश्रीयन्त्रनायिके महाचक्रनायिके मातङ्गकुलपूजनीयचिन्तामणिचरणनखचन्द्रिके ॥ १९॥ चञ्चलापाङ्गसङ्क्षोभितकोटिकन्दर्पकामिनीहृदये कोटिब्रह्माण्डकमलासमुच्चयरूपविग्रहे मन्दस्मितमात्रनिरस्तविरहशोके हा भामिनि हा चण्डि हात्यन्तकोपने हातिशयदुराराध्यशीले भूलीलादिविविधाकारावान्तरावतारातिनिमग्नमानसे क्वासि क्वासीति ॐ ॐ ओं ॐ आनन्दवल्लिके क्वासि क्वासीति जगौ ॥ २०॥ ततस्तदाकर्ण्य सुवेणुनिःस्वनं प्रियोदितं मन्मथवेग वर्द्धनम् । स्मरोन्मदप्रोद्धतमानसा बहि र्हृदन्तरादाविरभून्नितम्बिनी ॥ २१॥ अशोकवल्लीवनमण्डपान्तराद् विनिःसरन्ती सहजारुणांशुका । घटस्तनी सन्मणिहारभूषणा स्फुरत्पदन्यासविरञ्चितावनिः ॥ २२॥ मरालगत्यञ्चितमञ्जुविग्रहा नितम्बभारोद्वहनाक्षमा रमा । मृदुस्मितदद्योतविभासितानना मनोहरापाङ्गविभूषितेक्षणा ॥ २३॥ अनर्घ्यकाञ्चीगुणनादिघण्टिका मनोज्ञकेयूरविलम्बिदोर्लता । त्रपानिमग्ना कलितावगुण्ठना सुवृत्तदीव्यज्जघनप्रभाम्बरा ॥ २४॥ सुकण्ठकण्ठी शुभसूत्रशोभिता सभागसौभाग्यसमूहसङ्गता । समानशीलैः प्रचुरैः सखीजनैः सनाथपर्यन्तपुरस्थलस्थिता ॥ २५॥ परिस्फुरच्चारुकपोलमण्डन प्रतिष्ठताटङ्कमणिप्रभाभरा । प्रसूनचित्रीकृतचारुवेणिका सुनासिकाशोभिमहामणित्रया ॥ २६॥ सुमञ्जुसिन्दूरसमूहसुन्दर प्रसर्पिसीमन्तितरत्नपट्टिका । ललाटपर्यन्तविराजिभूषण प्रभासमूहैः परिवेपितानना ॥ २७॥ सा राघवेन्द्रस्य जवेन सन्निधौ समेत्य कण्ठे मणिमालिकामधात् । तयोर्विनिर्वृत्य विवाहमङ्गलं सखीजनः कुञ्जगृहे विधानवित् ॥ २८॥ प्रवर्तयामास मिथो रतिक्रियां नवीनसङ्गोद्यदनङ्गकौतुकाम् । ततस्तयोस्तत्र दिने दिनेऽभव न्महोत्सवः पूर्णसखीमनोरथः ॥ २९॥ श‍ृङ्गारयामास रघूद्वहः प्रियां प्रियापि तं दिव्ययुवानमादरात् । एवं तदन्योन्यमभूत् कुतूहलं दाम्पत्यभावप्रणयेन सञ्चितम् ॥ ३०॥ परस्परालापनिरीक्षणादिषु प्रवृद्ध उच्चैः प्रणयस्य वारिधिः । अभूदमर्यादतरः समन्ततो यथान्यवार्ता धरणीं समाक्रमत् ॥ ३१॥ साकेतनगरद्वारा रासभूः सहवेश्मसु । सरयूतटकुञ्जेषु रत्नपर्वतसानुषु ॥ ३२॥ क्रीडास्थानेषु दिव्येषु महासाम्राज्यभूतिषु । वाटिकातटवापीषु प्रमोदवनमध्यतः ॥ ३३॥ दधौ केलिरसं रामो रामया सह सन्ततम् । क्वचिद् गुञ्जाविभूषाढ्यो वनमालाविभूषणः ॥ ३४॥ मयूरचन्द्रिकोत्तंसी वितेने नयनोत्सवम् । क्वचिच्चन्दनकाश्मीरमकरीपत्रचित्रितः ॥ ३५॥ रत्नाकल्पमनोहारी चकारातीव सम्पदम् । क्वचिच्च कनकोष्णीषरत्नस्तवकशोभितः ॥ ३६॥ हेमकञ्चुकलिप्ताङ्गो रेजे राजोत्तमो यथा । क्वचित् पीताम्बरधरः शुभ्रधौत्रविराजितः ॥ ३७॥ आबद्धचूडाचिकुरश्चकार प्रियया मुदम् । क्वचिच्च मल्लकच्छाढ्यः सुवर्णधृतकुण्डलः ॥ ३८॥ करस्थवलयोल्लासी रराज रघुनन्दनः । क्वचिन्नासामणिभ्राजी श्रीमदाननमण्डलः ॥ ३९॥ प्रियाकल्पितपुंवेशो रेजे श्रीरामचन्द्रमाः । क्वचित् किरातवेशेन सन्नद्धललनासखः । मृगयाभिरतिर्वीरो व्यरोचत वनान्तरे ॥ ४०॥ एवं विचित्ररचनान्वितकेलिकारः कन्दर्पकोटिकमनीयकलाकलापः । दासीजनप्रतिविभूषितदिव्यरामा तारुण्यमोदमदिरारसपानमत्तः ॥ ४१॥ अन्योन्यमुज्ज्वलरसोदधिहावभाव रिङ्गत्तरङ्गशतसान्द्रतरार्द्रमूर्त्तिः । चक्रे विलासरसिको विविधान् विलासान् श्रीमत्प्रमोदवनकुञ्जगृहे सुरम्ये ॥ ४२॥ इत्यं विहरतस्तस्य रामया सीतया सह । द्विपरार्द्धन्तिमभवद् ब्रह्मणो रजनी हि सा ॥ ४३॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे रामरासो नाम सप्तविंशोऽध्यायः ॥ २७॥ ४३/११४१

०२८. रामरासो नाम अष्टाविंशोऽध्यायः ।

ततः प्रवर्तते घोरं तमो भावपिधायकम् । रवेरस्तमभूत्तेजः शशुभे ज्योतिषां गणः ॥ १॥ तारकौघाः प्रादुरासन्नुलूकाः सम्प्रपेदिरे । पद्मकोशान्तरे बद्धाः जुगुञ्जर्न मधुव्रताः ॥ २॥ मधुरोल्लाससंशोभि बभौ कैरविणीवनं विटपेषु च निद्राणाः पतङ्गा न च भाषिरे । संवीक्ष्य तामसीं वेलां रामः प्रोवाच जानकीम् ॥ ३॥ जनकनन्दिनि सम्प्रति वर्तते रजनिरुत्सुककोकगणार्तिदा । स्फुरदुलूककदम्बकमोद कृत्तिमिरघोरपटावृतकानना ॥ ४॥ कटु रटन्ति च सम्प्रति फेरवाः सुकलहंसरवश्च तिरोहितः । श्रवणयोः कुरुते कटुतामसौ किमपि चक्रवधू निवहारवः ॥ ५॥ न खलु सम्प्रति वञ्जुलकाननं विकसितं वितनोति दृगुत्सवम् । कुमुदिनी प्रविभर्त्ति विकासितां वितथसौरभसम्पदुपेक्षिता ॥ ६॥ किमपि गायति च भ्रमरावली विकटकुञ्जलतावनवेश्मसु । दधति रत्नगिरेस्तटभूमय स्तिमिरसङ्घकृतं स्वपराभवम् ॥ ७॥ इति निशम्य निशागमवर्णनं जनकजा समभाषत वल्लभम् । इयमहो रजनी न निवर्तते प्रलय एष विधेरपि नाशकः ॥ ८॥ भजति भूतगणः प्रकृतिं परां प्रकृतिरेति परे पुरुषे लयम् । पुरुष एति भवन्तममुं परं निजविलासरतं पुरुषोत्तमम् ॥ ९॥ त्वमधुनापि रतेर्न निवर्तसे सहजचित्सुखकेलिकलानिधिः । यदपि नाथ गता लयमीदृशाः शतश एव विरञ्चिहरीश्वराः ॥ १०॥ त्वमवधिः परमं पुरुषोत्तमः सततकालकलाकलनात्मकः । प्रिय भवन्तमुपेत्य गतोऽ प्यसावगत एव विवात्यत इत्यहो ॥ ११॥ अहमपि प्रभुणा भवता सह प्रमुदकाननकुञ्जविलासिनी । न कलये प्रणयेन च सम्भवं न विरतिं सुखकेलिमहोत्सवे ॥ १२॥ अथ यदि स्वपनस्पृहया प्रभो किमपि ते नयनेऽलसपक्ष्मणी । तदहमप्यधुना स्वपिमि क्षणं भवदुदारभुजान्तरवर्त्तिनी ॥ १३॥ भवदुरोनयनानननासिका हृदयपाणिपदावयवाश्रिता । विरचयामि सुषुप्तिरिवोछ्वस न्निगमशब्दमयीं विरतिं न किम् ॥ १४॥ निधुवनान्तमिता श्लथविग्रहा स्वपिमि नाथ कदा भवता समम् । स्वदयितस्य सुषुप्तिदशाजुष स्तव मुखेन्दुनिरीक्षणं मक्षमा ॥ १५॥ नहि निमीलितलोचनपङ्कजो ऽप्यथ भवानपि मां परिमुञ्चसि । सुखसुयन्त्रितदोःपरिरम्भण प्रणयकेलिकलाकुलविग्रहः ॥ १६॥ अलसलोचन एष सखीजनो ऽप्यलमिह स्वपितीति विभाव्यते । इह न सोऽपि जनोऽस्ति य एत्य नो दिशति नागलतादलवीटिकाम् ॥ १७॥ कथयतो रतिवल्लभयोर्मिथः सपदि कापि सखी सुसमाययौ । न युवयोरधुनापि दिनात्यये भवति सुप्तिरतीवविलासिनोः ॥ १८॥ नवनिकुञ्जलतावनमण्डपे कुसुमक्लृप्ततले कुरुथो न किम् । निधुवनक्रियया सहजं सुखं स्मरविलासकलाकुशलौ युवाम् ॥ १९॥ निधुवनश्रमसङ्गतनिद्रयो श्चरणवाहनमेत्य करोति या । किमु न साप्यहमद्भुतदासिका रहसि दम्पतिसुप्तिरहस्यगा ॥ २०॥ इत्थं सखीगिरं श्रुत्वा स्मृत्वा सीतारघूद्वहौ । शय्यामन्दिरमत्युच्चैराजग्मतुरनुत्तमम् ॥ २१॥ चन्दनागुरुधूपाढ्यं कर्पूरोज्ज्वलदीपकम् । शय्यान्तावनिविन्यस्त दिव्यास्तरणगैन्दुकम् ॥ २२॥ नानारङ्गसृतानेक दिव्यचित्रविचित्रितम् । कुञ्जवल्लीवनान्तःस्थमन्दारद्रुममूलगम् ॥ २३॥ रक्तपीतप्रभाशोभिरत्नवेद्पयुरि स्थितम् । सुवर्णसम्पुटन्यस्तताम्बूलोदलवीटिकम् ॥ २४॥ कल्पद्रुमप्रसूनस्त्रग्वासोलङ्कारभूषितम् । सम्भोगमल्लयुद्धान्त सुखदव्यजनाञ्चितम् ॥ २५॥ सुगन्धिमिष्टमधुरपक्वान्नादिसमायुतम् । प्रोद्भासिरत्नचषकोपेतमैरेयभाजनम् ॥ २६॥ द्यूतकेलिक्रियोपायचतुष्पद्यादि संयुतम् । हेमरत्नचतुष्कस्थपानीयकलशीयुतम् ॥ २७॥ रत्नज्योतिसमुद्भासिपृथुदर्पणमण्डलम् । वेश्माभ्यन्तरवेश्मान्तज्वलत्सुस्थिरदीपकम् । सखीजनकृतान्वीक्षा गवाक्षशतसङ्कुलम् ॥ २८॥ तत्र गत्वा निजालीभिः कृताकल्पां निजां श्रियम् । रमयामास रामेन्दुर्नवस्मररतोत्सवे ॥ २९॥ सख्यो जाम्बूनदीं मालां दत्त्वा सीताकराम्बुजे । रामस्य रोषयामासुः कण्ठे पुलकसुन्दरे ॥ ३०॥ तस्याः काञ्चीगुणग्रन्थिस्पर्शोत्कम्पिकरे प्रिये । सख्यस्तूर्णं विनिर्याताः शय्यामन्दिरतो बहिः ॥ ३१॥ तत्रैतयोः काकुवचःशताकुलं प्रभूतकन्दर्पशरोद्धुरं रतम् । बभूव भूयो न न नेति कान्तया निवार्यमाणोद्धुरकान्तखेलितम् ॥ ३२॥ प्रियः परीरभ्य मनोरमां प्रियां स्तनद्वयामर्दनजातसम्भ्रमाम् । चुचुम्ब बिम्बीफलकोमलेऽधरे रदव्रणारोपणजातवेदनाम् ॥ ३३॥ बलेन सा तस्य सुबाहुयन्त्रणां निवार्य नीवीं प्रददौ करं हि सा । द्वितीयकेन प्रसभं च पाणिना सुदूरयामास युवानमद्भुतम् ॥ ३४॥ बली स तस्याश्चरणद्वयं जवा न्निजांसमारोप्य मुखेन्दुमण्डलम् । चुचुम्ब सुस्निग्धकपोलभास्वरं वृतालकालीअमरीशताकुलम् ॥ ३५॥ हठात् समाकृष्य पदद्वयेन सा विव्याध वक्षस्थलमस्य कामिनः । ततोऽभवन्नूपुरकिङ्किणीरवः प्रसुप्तहंसौघवितीर्णसम्भ्रमः ॥ ३६॥ रामश्च तन्नूपुरयुग्मशिञ्जितैः मनः प्रभूतद्विगुणस्मरार्दितः । रदैर्विनिष्पिष्य रदच्छदं पुनः संरम्भतस्तत्परिरम्भमाचरत् ॥ ३७॥ सा रामचन्द्रस्य भुजद्वयान्तर स्थितार्दिता वक्षसि तेन वक्षसा । चचाल नालिङ्गनसङ्गमोद्भव प्रमोदसम्बन्धनिमीलितेक्षणा ॥ ३८॥ चुचुम्ब तस्याः स्फुटकोरकाकृती दृशोः (शौ ?)सकासी वदनं निभालयन् । तस्थौ पुनर्नीविगुणं पिधाय सा करद्वयेनोत्पुलकावलीतनुः ॥ ३९॥ स तत्करौ पङ्कजकोरकाकृती हठात् समुत्क्षिप्य बभञ्जनीविकाम् । तावत्तु सा चोरुयुगं सुवेष्टितं कृत्वा कराभ्यां च वराङ्गमप्यधात् ॥ ४०॥ स तन्नितम्बद्वितयं मनोरमं लिलेख सूक्ष्मैः करजैः स्मरोद्धतः । समालभच्च स्तनकुड्मलद्वयं स्ववक्षसा दीर्यदुदारकञ्चुकम् ॥ ४१॥ विदीर्यमाणा कुचकञ्चुकी च सा चकार तत्र द्विगुणं श्रियं रतेः । स्तनौ सुवेशेन यथा विरासतुः प्रमत्त चक्राविव पद्मिनीदलात् ॥ ४२॥ उदीर्णभासोः स तयोरुरोजयो र्नखावलीं सन्निचखान नायकः । स्फुटेन्द्रगोपापयवैः समाचितौ यथा लतायास्तवकौ विरेजतुः ॥ ४३॥ साप्यस्य वक्षस्थलमुद्धृतैर्नखैः पस्पर्श किञ्चित्स्मयदुर्मदेक्षणा । आवर्जयामास च दुर्लभत्वतः स्मरातुरस्यास्य हठेन वेगिताम् ॥ ४४॥ स उत्पतन्मन्मथवाणवेपितो मदोद्धतो बाहुबलेन यन्त्रयन् । चकार बालां मधुरांशुकच्युतां विस्पष्टदीव्यज्जघनद्वयप्रभाम् ॥ ४५॥ विलोड्यमाना सुरते प्रियेण सा बभूव सुस्वेदकणान्तविग्रहा । तथाप्यमुञ्चत्त्रपया न कर्हिचि न्नितान्तसंशोभिमुखावकुण्ठनम् ॥ ४६॥ पिधाय योनिं करपद्मसम्पुटे परस्परासक्तिसुसङ्गतोरुकाः । अधःस्थिताप्युच्छलतिस्म तस्य सा समानलज्जामदनद्वयाकुला ॥ ४७॥ तां केनचिद्वन्धबलेन कामुको निबद्ध्य निर्मुच्य तदोरुबन्धनम् । आरोपयामास निजोरुयुग्मके वराङ्गसौलभ्यसुनिर्वृतेन्द्रियः ॥ ४८॥ निजोरुसंस्थामबलां सुयन्त्रितां ततो निबन्धाच्चलितुं च नो क्षमाम् । ददर्श वक्त्रे परिचुम्बिताधरे पराङ्मुखी तावदभूज्जवेन सा ॥ ४९॥ तस्याः सुदीर्घामलकावलीं करे निगृह्य तां सम्मुखमन्वकूलयन् । ततोऽपि सा सम्मुखवर्त्तिनी प्रिया निमीलिताक्षी न बभाण किञ्चन ॥ ५०॥ सामर्षसक्रोधसहर्षसत्रप सहाससोन्मादनसाश्रुलोचना । बभूव तूष्णीमवशा सुयन्त्रिता कृताधरस्पन्दलवानुमेयगीः ॥ ५१॥ ततोऽस्य वक्त्रं शनकैः प्रपश्यती बभाण बाला मृदुवल्गुभाषिता । अलं जवेन प्रिय मुञ्च मुञ्च मां न नेति सम्मर्द्दविलोलविग्रहा ॥ ५२॥ स भाष्यमाणोऽपि जवेन योनिं बभञ्ज तस्याः खलु दीनयाचितम् । हाहेति वक्त्रे करकुड्मलद्वयं प्रकुर्वती काकुशताकुला च सा ॥ ५३॥ हठेन तेन व्यथितेव कामिना ररज्ज्ञ शय्यापि यथार्द्रयावकैः । कृतोद्धतां निर्दयसौरतक्रियां तत्याज मूर्च्छायितविग्रहां तु ताम् ॥ ५४॥ सखीजनस्तां प्रथमे रतोत्सवे बालां कथञ्चित्प्रतिलब्धचेतनाम् । संस्नापयामास सुमङ्गलोदकैः विधानविद्भिर्निगमैः प्रबोधिताम् ॥ ५५॥ इत्थं निशायामतिलङ्घ्य चेतनां चकार रामः प्रियया रतोत्सवान् । यावत्स शेते पुरुषो महोदधौ भुजङ्गराजे शयने सुषुप्तिभाक् ॥ ५६॥ गावश्च तस्य प्रसरन्ति सर्वतो निश्वासरूपा भुजगेन्द्रपालिताः । तौ कामिनौ निर्भरकामकेलिभिः संश्रान्तचित्तौ दधतुः स्वलीलाम् ॥ ५७॥ तदोल्वणा नाम जवेन राक्षसा उत्पेतुरुग्रा बलवत्सहिस्राः ॥ ५८॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे रामरासो नाम अष्टाविंशोऽध्यायः ॥ २८॥ ५८/११९९

०२९. रामरासोनाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः ।

अथोत्पेतुः परितः प्रमोदवनमुल्वणा नाम राक्षसाः । सोदरकाः सायुधाः सकवचाः सुतीव्रमतयो मदोद्धतास्तामसास्तामसीन्त्रपराक्रमा उल्मुकहस्ता अमङ्गलास्तालशतसमुच्छ्रायवपुषो दुर्दर्शनाः प्रज्वलद्द्वाग्निदृशो गिरिगण्डसमानांसाः पृथुतरनासाविनिः सरच्छ्वाससमुत्कम्पितद्रुमान् समुन्मूलयन्तः पादविन्यासप्रचालितधरणीभागाः सरागाननाः करालजटालकेशाः कृत्तिवाससो गणा इव विकटाटोपताण्डवप्रचण्डाः ॥ १॥ तान् लक्ष्मणोऽभिवीक्ष्य श्रीरामाज्ञापरायण स्तदाखिलकार्य प्रसाधनचतुरोऽक्षरब्रह्माकृतिः पुरुषोत्तमस्य द्वितीया मूर्त्तिश्चतुर्मूर्त्तेर्भगवतः सज्जीकृतधनुः सुतीक्ष्णविशिखधारासारै र्निवारितवांस्ते दृष्ट्वा शाद्वले चरन्तं रामधेनुकं सङ्क्षोभयाञ्चक्रुस्ततोवीरः सधेनुकं प्रमोदवनाभ्यन्तरे प्रवेश्य तानापततः प्रचण्डैः काण्डैर्विव्याध ॥ २॥ ते विद्धा द्विगुणसञ्जातरुषो लक्ष्मणं विषममुशलसमूहैरवाकिरन् । स निजकाण्डवर्षेण मुशलान् द्विधाकरोत् । तेन द्विधाकृता मुशला दूरादेव परावृत्ताः बभूवुः । कथञ्चन रविरिव पांसुप्रचयावकीर्णमारुताण्ड वरान्मुशलदुर्दिनात् स्वरूपं प्रकाशयामास । ते पुनरपि तं राजकुमारमाच्छादयन् शक्तिवृन्दैः, सञ्छिन्नः शक्तिवर्षेण मूर्छितो धरण्यां निपपात ॥ ३॥ ततो हाहाकृतं दिवि देवसैन्यं बभ्रामोवाच चाहो प्रभो लक्ष्मण कथं निर्विराज (ण्ण ?)इवासि संवृत्तः । सम्प्रति खलु त्वमेव गोधोरणीनायको नान्यमुपलभामहे । प्रभुस्तु योगनिद्रा वशंवदोऽधुना शेते क्षीरोदार्णवे प्राण प्रदस्त्त्वमेवास्य सहजकेलीनां लीलोपधानी कृतसमुद्रतनयैकबाहोः सान्द्रतराश्लेषज परस्परसुखानुभवरसिकस्य आदेशोऽसौ त्वां प्रमोदवनरक्षायै गवां पालनाय च महाविक्रमोर्जितमेकवीरं स्वानन्दविलाससाधनोपायम् ॥ ४॥ सखलु त्वं मैवं कार्षीः । भरतशत्रुघ्नावपि सम्प्रति क्वगताविति न प्रतीमो यतस्त्वमेकाकी महोल्वणैरमीभिर्युद्ध्यसे । संस्मर संस्मर स्वात्मानं समुत्तिष्ठ सज्जीकृतधनुः कोटिराक्षसकुलहन्यवे सौमित्रेयेति ॥ ५॥ लक्ष्मणस्तत्क्षणे प्रविधूयाङ्ङ्गव्यथां निजमहिमसंस्मृतिसुधाधाराभिस्तूर्णमुत्थाय घोरतरनाराचधाराभिर्दुर्दिनैः समाच्छादितवान् राक्षसमहोदरान् । ते च प्रबलतरभुजगेन्द्र भोगोपमभुजदण्डकुण्डलीकृतकोदण्ड निर्गलत्काण्डाग्रसञ्छिन्न शिरसो निपेतुः परितः प्रमोदवनम् । तेषां पततां शरीराणिधरणीं कामयामासुस्समभूच्चारवोज्रनिर्घातघोरः । केचिच्च पलायमानाः क्ष्मां समाकम्पयन्, तेषां पलायमानानां चरणविन्यास संरम्भेण व्यशीर्यन्त भूमिभागाः । एवं निर्दलिताखिल विपक्षसैन्यो महावीरो धनुः प्रतिसंहृत्य गवां धोरणीमपालयत् । तावत् सुखं शेते जानकी कण्ठपाणिः सकललोकेश्वरः श्रीरामः ॥ ६॥ अथ यामार्धावशिष्टायां रजन्यां प्रभोः प्रबोधनाय वैतालिकवरवेशधारिणो वेदा विद्याधरीवेशधारिण्यश्च महोपनिषद उत्थानकमगायन् ॥ ७॥ वेदा ऊचुः । जय जय निजजनकरुणां कुरु कञ्जदलनयन स्वयमेवोज्जृम्भमाणाखिलसौभाग्यसदन जड़जीवात्मनां परिणममानस्य तेन तदीयैर्धर्मैः सम्बन्धः सपदि तदात्मनैव दृश्योऽसि ॥ ८॥ वयुनं नामैव ते येन परमहंसोऽपि त्वामखिलगुणातीत महिमानं वेद स्वे महिमनि प्रतिष्ठिततमम् ॥ ६॥ न खलु त्वमाधेयो निरपेक्षवृत्तेस्तवैतत्परं पदं यत् सूरयो धिया पश्यन्ति, यत्र काञ्चनी रत्नोपलघटिता भूर्यत्रैरम्मदीयं नाम सरो यत्र स्वानन्दं संविदेव वापी यत्र स्वात्मानन्दप्रसाद एव प्रासादः सबहुविधभोगसमुचितशिखराग्र निषण्णसत्त्वात्मकचित्तसमाक्रान्तो यत्र त्वमेवाधिराजो विजयसे ॥ १०॥ अथ दुस्तर्ककलितकलुषीकृतान्तःकरणानामेष लोको दुर्विभावनोऽन्तःसाधनशतं प्रयुञ्जानैरेव ते भवितव्यं मनोमयः प्राणवपुः प्रभारूपः सर्वकामः सर्वगन्धः सर्वरसः स एषोऽणुरात्मा चेतसा वेदितव्योऽयं तव लोकः सच्चिदानन्दघनो बाह्याभ्यन्तरो न तं कश्चन वेद तव चरणपरागपूतात्मानमृते ॥ ११॥ जय जय सदेकस्वरूप कलात्मक कालकलनातिग चिदेकप्रतिष्ठितनिखिलप्रपञ्चरचनैकाश्रय वाङ्मनसागोचर स्वानन्दसिन्धुलहरीगणसन्निमग्न निजान्तरानन्दिनीसहजालक्ष्मीपराम्बासंवलित नित्यनिकेतन निरवधिक्रीडार्थं विकल्पमानमिदं विश्वं तद्विशेषमेव विकृतिरपि त्वत्प्रकृतिरेवेति भेदेनापि मनोवाक् त्वामेवावलम्बते यथा नद्यः स्यन्दमानाः समुद्रसेवाभिसंविशन्ति तथैतानि नामानि सर्वाणि पुरुषं त्वामभिसंविशन्ति ॥ १२॥ अथेमे विद्वांसः कायवाक्चित्तमलनिर्वर्हणी त्वत्कथामृतधारान्तः कृतावभृथाः काय क्लेशकराणि तपांसि समापयन्ति । ये पुनः सतत एव सुखानुभवनिकेतनं त्वत्पदद्वयं भजमानाः शुद्धात्मस्वरूप स्फुरणेनान्तःकरणं कालप्रभावं सत्वादींश्च निर्जितवन्तः कुतः क्लेशकर्माण्यवरज्येयुः ॥ १३॥ यदेतदानन्दमयं यदेतदन्नमयादि च तस्यापि पुच्छप्रतिष्ठा च त्वं तव पृथिवी शरीरमात्मा शरीरमव्यक्तं शरीरमक्षरं शरीरं त्वं सर्वान्तरात्मा पहतपाप्मा दिव्यो देव एको रामचन्द्रः ॥ १४॥ अथेमे शार्कराक्षा मणिपूरकस्थं ब्रह्मोपासते सदेकशतनाडीस्थानं ते तदनेनैव वर्त्मना । त्वामेत्य न पुनर्दुःखालयमभिसंविशन्ति सोऽसि त्वमेको देवः सर्वभूतेषु स्थानेषु गूढः ॥ १५॥ अथामूष्वभिव्यक्तिस्थानेषु संश्चकास्ति सोऽसि त्वं प्रतिहतरजस्तमोविसरः शुद्धसत्त्वैकवपुः स्वकर्मोपार्जितनानापुरेशः कार्यकारणासंवृत्त निखिलांशाखिलशक्तिपरिवृढः कपीनां नैगमोक्तीनामावपनमसि ॥ १६॥ अथातिदुर्लभतरस्वतत्त्वप्रकाशनैकान्ततनौ विचित्रलीलारसामृता कूपारे त्वयि मग्ना मत्तासो जनासः किमिति मुक्तिं लवणोदरसदनेश तुल्यां स्पृहयेयुर्यत इमे पारमहंस्यव्रते स्थिताः पदपङ्कजपरागविचित्रितवपुषस्तन्निर्गलन्मकरन्द धारास्वादनिर्वृताः सततमेव विजयन्ते ॥ १७॥ अथास्मिस्त्वत्सेवौपयिके कुलाये परमात्मैकसखायो वत ये न । भजन्ति त उरुतरभीतिमहा वर्त्ते भवे भ्रमन्त एव तिष्ठन्ति ॥ १८॥ अथ ये मनोऽक्षगणं संयम्य दृढभूमिना योगेन हृदि निरुध्य परं तत्त्वं समुपासते । त्वद्भावमचिरेणापि यन्ति द्विषन्तोऽपि ते चरणयोः सायुज्यमीयुः प्रमेयबलमदः कतमः स्तोतुं क्षमो भवति ॥ १९॥ अथ भगवन् को नु त्वां जानी यादर्वाक् समस्तदैवतप्रसरं यतो साधुधियामखिलजगदादिभूतमृषि मनुजज्ञिरे आध्यात्मिका आधिदैविकाश्च ॥ २०॥ अथ त्वय्यखिलसाम्राज्यसुखाधिकसुखे रसात्मकविग्रहे समधिगते किममीभिः पुत्रापत्यकलत्रादिभिः कुतर्कैः सुदुर्भगैरिति व्यवस्य प्राचीना महाश्लोका महाश्रोत्रा महाशीलाः सर्वं परिहृतवन्तस्त्वयि च रतिं कृतवन्तस्त एवेदं भवात्मकं व्यसनं तीर्णवन्तः ॥ २१॥ अथेदं विश्वं सदेव सदुपादानकत्वादि तिहेतूपन्यासहतधियां दहनादिभ्य उत्पन्ना प्रभापि दाहिका किं न भवेदिति रघुकुलो त्तंसस्त्वमेव सत्त्वमेव सदिति मन्महे ॥ २२॥ अथ यथा भुजगः स्वगतमपि कञ्चुकं गुणबुद्ध्या नाभिमन्यते तथा त्वमजां नहि निरन्तराह्लादिसंवित्कामधेनुवृन्द पतेरजया तव किञ्चित् कृत्यमस्ति प्रभोः ॥ २३॥ अथ यदि भवान् स्वलिङ्गमुप संहृत्य कार्यं प्रति दृष्टिं मीलयति तदानुशायिनां ज्ञानसाधनं नास्ति न वा स्थूलं न सूक्ष्म न चोभयम् ॥ २४॥ अथास्यासतः प्रपञ्चस्य न जन्म घटते सतो वा दुःखादेर्न नाश आत्मनि भिदावकल्पते कर्म च न सम्भवति सेयं च नाम तव दृष्टिस्त्वय्येव बोधैकस्वभावे योऽयमबोधनिबन्धनो जीवः सोऽपि भिदया नैव वक्तुमर्हत् सद्विषयत्वाश्रयत्वयोरभावात्त्वयि ॥ २५॥ अथत्वय्यवर्तमानमपि मनो वर्त (मान ?) मिव भातु ये तु त्वद्वेदितारस्ते इदमशेषं त्वद्रूपतयेवाभिमृषन्ति नहि कनकमात्रदृशां कुण्डलादिकमवभासते ॥ २६॥ अथ त्वं स्वत एव व्यावृत्तकार्य कारणाद्युपाधिः सकलकारकशक्त्युपेतः स्वरूपशक्त्यैव राजसे मायया सह तदधीनैरपीड्यमानः ॥ २७॥ अथ यदि नित्यलीलस्य ते मायया सह विकृतिर्भवेत् ततः स्थावरा जङ्गमाश्च नानाकृतयो जीवा भवेयुः । सेयमीक्षैव तव परमकारुणिकस्य व्योम्न इव स्वपरभिदा शून्यस्य ॥ २८॥ अथ त्वं व्यापको नियन्ता सेव्य एवा मी त्वणवो व्याप्या नियम्याः सेवका एव त्वदुपलब्धाखिलवैभवभाजो नान्यथा प्रतिपत्तव्या क्षुद्रविस्फुलिङ्गा इव नाग्निकूटस्य तुलामधिरोहसि ॥ २९॥ अथ प्रकृतिपुरुषयोरुभयोरप्यजत्वान्न सम्बन्धो घटनामेति येनाध्यात्मिकरूपाः सोपाधयो जीवा जायन्ते ततः प्रकृतिविकार प्रलयेन सुप्तवासनत्वाच्छुद्धास्ताः परमात्मनि जीवाख्या शक्तयः सृष्टिसमये विकारिणीं प्रकृतिमासज्य क्षुभितवासनाः सत्यः सोपाधिकावस्थां प्राप्नुवन्त्येत्युच्चरन्ति सोऽयमचिन्त्यस्तवैव महिमा विजयतेतरां रघुवरशार्दूलस्य ॥ ३०॥ अथासौ हेतिरपि त्वद्भ्रूभङ्गमात्र नियुक्तः सर्वाण्येव वशयितुं शक्तो विहाय त्वद्भजनामृतधाराशीतल मनसो भक्ताख्यान् परमहंसान् ॥ ३१॥ अथ कोटिसमीररोधव्यग्रात्मानो न मनोरोद्धुं शक्ताः बहुभिः प्रत्यूहैर्हन्यन्त एव विना भवच्चरणनिदेशकदेशिकम् ॥ ओम् ॥ ३२॥ इत्यभिष्टूयोपरतेषु वेदपुरुषेषु स्तम्भ स्वेदादिविविधभावाकुलिताः स्खलद्गिरः सगद्गदाः पुलकविसरकदम्बायिततनवो बहुतरप्रेमाधौतकुचकुम्भकुङ्कुमाः खिद्यमाना इव भूयसा विप्रलम्भेन महोपनिषदो निर्भरसुरतश्रमशयानयोर्दम्पत्योर्युगलमस्तौषुः ॥ ३३॥ महोपनिषद ऊचुः । जय जय कान्तकेलीरसनिमग्नमनसोः कोटिरतिकन्दर्परूपलावण्य मुखयोः स्वाराज्यसुखसाम्राज्यसम्पदाविष्करणवतोरवहेलित वृन्दावनेश्वरीश्रीमद्वृषभानुजाश्रीमद्व्रजेन्द्रनन्दन रसयोर्गोलोकादुपरितनसहजचिल्लोकविलासस्वामिनोः स्वरूपशक्तिमात्राविर्भावितसखिसखीदूतिदूत विटचेटकादिसहायबललब्धकोककलालावण्ययोः श्रीमज्जनकनन्दिनीरघुकुलयोर्युगलाय नमः ॥ ३४॥ अथ युवाभ्यां दम्पतीभ्यां क्षन्तव्यो नो वैयात्यमदो यत् सुरतान्त विवसनयोः पुरुषायितविपर्यस्तभूषणवसननयनाञ्जनादि विविधाकल्पयोः परस्परकण्ठाश्लेषप्रभूत द्विगुणितसङ्क्षुब्धमनोभूपरवशयोः परस्परोन्मर्द्दक्षुभितवक्षसोः पुलकाञ्चितयो रधरबिम्बस्य सुधापानपरायणयोरीदृश निस्त्रपयोर्युवयोः समीपं भजामहे नर्मसख्य इव निकुञ्जकेलीभवनद्वारोद्धाटनलब्धानन्दकदम्बाः ॥ ३५॥ अहो क्व वयं बहुतरकर्मठकुलवञ्चितचित्ता अनेकयोगिज्ञानिगुरुजनकृतप्रत्यूहाः कुलाङ्गना इव गुरुलज्जावरुद्धप्रिय दर्शनस्पर्शनमुखामृतविधुरा लज्जयैव व्यतीततारुण्याः क्व च तव चेदं महोच्छृङ्खलममेयदिव्यरूपलावण्य वारिधिप्रसरणं सतत प्रियाभ्यामेव समासादिता प्रेम्णः पुरुषस्येव सीमा ॥ ३६॥ अहो अलौकिकत्वं केलीनां य द्विरञ्चिवसकस्य प्रावीण्यमतिवर्तन्ते ॥ ३७॥ अहो विचित्रता शोभातिशयस्य यन्निर्भररजनीरङ्गरसिकाभ्यां पूर्णीकृत्य निपीतोऽप्यनुक्षणं वर्धमान एवाविर्भविष्णुः ॥ ३८॥ अहो युवाभ्यामेव पूजितः परस्परालापपरिरम्भणचुम्बन नखरददानमन्दस्मितोन्मर्दनादि भिर्मन्दारकल्पद्रुमकुसुमसमूहैः केलीमनोरथकामतरुः कामदेवः । वत वत कथमप्यसुलभाय मनोमोहैककन्दाय सहजानन्दाय नमो युवयोः सुरताय ॥ ३९॥ अहो वयं त्रिगुणप्रवाहमार्गपतिताः कि प्राप्स्याम इमां गुणातीतां सच्चिदानन्दैकरसमयीं सहजानन्दिनीरघूत्तमयोः केलिकलामवलोकि तुमपि किं नाधिक्रियामहे दैववञ्चिताः ॥ ४०॥ अथ यद्यमुयोश्चिल्लोकस्वामिनोः सच्चिदानन्दरसदम्पत्योस्तल्पान्तभूमिकाभाजोः बहुकोटिजन्मार्जितसुकृतोद्भूतभाग्या एव वयं तर्हि नातिचिरादेवाभ्यां नित्यनिजविहारस्य भाजनतां प्राप्स्यामहे श्यामा रामा ललिता विशाखा रङ्गविद्या पूर्णमासी चम्पकलता दया नित्यसिद्धा इव वयमपि कोटिजन्मसाधनसिद्धाः ॥ ४१॥ इत्यभिलाषपूर्वकमभिलष्य ताः सर्वमहोपनिषदोऽतिशयित गुणवर्णनप्राप्तजडिमानस्तूष्णीं बभूवुः ॥ ४२॥ अथाविरासीच्च निकुञ्जमन्दिरे जालान्तरप्राप्तनिजावकाशः । सूर्यांशुदण्डप्रकरोऽतिकोमलः प्रोत्फुल्लशोणाम्बुजगर्भबन्धुः ॥ ४३॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे रामरासोनाम एकोनत्रिंशोऽध्यायः ॥ २९॥ ४३/१२४२

०३०. रामरासो नाम त्रिंशोऽध्यायः ।

ब्रह्मोवाच । प्रातरौत्थानिकं गीतमिदमाकर्ण्य दम्पती । प्रबोधमीयतुस्तूर्णं सुरतोत्थश्र मालसौ ॥ १॥ ताम्बूलवीटिकास्वादरञ्जिताधरसुन्दरौ । क्वचित्क्वचिन्नखाङ्कालिलिखितोल्लासि विग्रहौ ॥ २॥ निर्भरस्मरसम्मर्दमृदितावयवोद्धुरौ । लम्बमानालकस्तोमभ्रमरीमुखपङ्कजौ ॥ ३॥ निद्राव शेषसंवीतपतत्पक्ष्मणलोचनौ । रजनीसुखसंस्मारस्मयमानमुखाम्बुजौ ॥ ४॥ परार्द्धरतिकन्दर्पशोभानिर्मन्थनोचितौ । अन्योन्यगण्डफलकप्रतिबिम्बायताननौ ॥ ५॥ प्रातरारक्तसूर्यांशुभेदसङ्कुचदीक्षणौ । अन्योन्यविस्फुरद्भूषाङ्कितकण्ठादिविग्रहौ ॥ ६॥ स्मरसम्मर्दसङ्क्षोभविपर्यस्तधृताम्बरौ । अन्योन्यप्रतिबिम्बाङ्कस्फुरद्दर्पणमन्दिरौ ॥ ७॥ कामपूजालब्धरसप्रमादप्रसराविव । सहजानन्दिनीसीताश्रीमद्रघुवराभिधौ ॥ ८॥ ततो विधाय माङ्गल्यमारात्रिकमनुत्तमम् । सखीभिः कृतसंस्कारौ रेजतुर्दम्पती मिथः ॥ ९॥ प्रातराशादिकानेकसपर्यासाधनोत्सुकौ । सखीगणैः सेव्यमानौ सीतारामौ विरेजतुः ॥ १०॥ एवं विहरतोः कोटिकल्पान् प्राप्य क्षणानिव । बलकृष्णादयस्तत्रावताराः कोटिशो ययुः ॥ ११॥ एकदा सुखमासीनौ सीतारामौ कृतोत्सवौ । ता एव दूतिका एत्य प्रोचुर्वचनमादरात् ॥ १२॥ दूत्य ऊचुः । अहो प्रियौ वां स्वसुखैकनिर्वृतौ कच्चित् परस्यापि सुखानि जानथः । योऽयं जनः क्लिश्यति कोटिकल्पतो धृतव्रतो वा कृत आतुरान्तरः ॥ १३॥ उदारपाणिस्तु स एव गण्यते योऽन्यस्य दत्ते स्वयमापदं दधत् । अथो विभज्यैव वनक्ति यो जनो न सोऽपि मर्त्यः कृपणान्तरात्मवत् ॥ १४॥ इमां समासाद्य निजार्थकोविदां कथं नु जातो रघुसत्तमाधुना । सर्वं पुनर्विस्मृतवानसि प्रभो कमाश्रयिव्यन्त्यबलाजनास्तव ॥ १॥ अद्य स्मरस्यद्भुतदानमात्मनः प्रमोदवल्लीविपिने वर्तितुं यत् । तर्हि कृतस्त्रीनिवहोऽयमीदृशो विपत्तिमासादयतीति गर्हितः ॥ १६॥ इयं तु सद्वंशभवा भवन्मुखे लग्नेति लोकस्य महोत्सवोऽभवत् । अथान्तराछिन्न गणे विलोक्य स व्यमुञ्चदासां निजसौख्यहेतवे ॥ १७॥ तथापि ते राघववर्य नोचितं मनो निजानां विषये यदीदृशम् । समस्य सर्वोद्धरणक्षमस्य च प्रपत्तिमात्रेण वरोद्धुरस्य ते ॥ १८॥ तासां वताभीरमृगीदृशां कृते कियन्न पूर्वं विनिवेदितोऽसि भोः । तथापि किं ते करणीयमस्ति तन्न विद्महे स्वैरगतं रघूद्वह ॥ १९॥ अमूः समाराध्य भृशं सहस्रशः सदैवताग्र्यं भवतोर्युगं प्रियौ । अद्यापि न प्राप्तमनोरथाः कथं पुरा चिरं दत्तवरा वराङ्गनाः ॥ २०॥ इति तासां वदन्तीनां दूतिकानां पुरःस्थिता । शनैः श्रीरामरमणी तत्रैवान्तरधीयत ॥ २१॥ अयं खलु मदन्यासु संसक्तो धूर्तपुङ्गवः । यासां दूत्यमुपानिन्युः सहस्रं दूतिकाजनाः ॥ २२॥ इति मानापदेशेन तासामाराधनक्रियाम् । जानकी सफलीकर्त्तुं भक्तिरूपा व्यवर्तत ॥ २३॥ यदि मर्यादया रामो भक्तानुद्धर्त्तुमिच्छति । ज्ञानभक्तिस्वरूपेण तदा सीता विवर्धते ॥ २४॥ यदा सन्त्यज्य मर्यादां स भक्तानुद्दिधीर्षति । प्रेमभक्तिस्वरूपेण तदा सीतापि दृश्यते ॥ २५॥ अन्यदेवमतं ज्ञानमन्यच्च प्रेमलक्षणम् । द्वयोरैक्यमिहैवास्ति श्रीरामे फलरूपिणि ॥ २६॥ साङ्ख्यस्य योगतपसोर्ज्ञानविज्ञानयोस्तथा । परेण ब्रह्मणा कोऽपि सम्बन्धो घटते नहि ॥ २७॥ अयमेव च सम्बन्धो यः प्रेमाख्य उदाहृतः । स एव भक्तिशब्दार्थोऽन्यः स्यादौपचारिकः ॥ २८॥ भजन्ते यन्निमित्तेन लक्ष्मीनां कोटयः प्रियम् । सा सीता किं भवेल्लक्ष्मीर्नित्यश्रीविग्रहात्मिका ॥ २९॥ नित्या तदंशरूपैव राधा वृन्दावनेश्वरी । नो चेत् कथं श्रीकृष्णस्य लुठेच्चरणपद्मयोः ॥ ३०॥ एवं भक्तिस्वरूपेयं सीता राधादिरूपिणी । श्रीस्तदाराधनायुक्ता कथं तत्त्वेन गम्यताम् ॥ ३१॥ प्रिया सत्त्वेऽप्यसत्त्वे च नित्यं सा सुस्थिता प्रभौ । ऐकान्तिकी सा विज्ञेया छायेवावयवाश्रया ॥ ३२॥ न तां विना क्वचिद्रामो दृश्यते भक्तिसंयुतैः । दृश्यते चेत् स एवैषा सा सुरोभावहारिता ॥ ३३॥ अथवा विप्रलम्भस्य रसस्यातिभवाय सः । तादृशो भाव्यते भक्तैः स्वेच्छाकृतवियोजनः ॥ ३४॥ अधुना तु व्रजस्त्रीणामाराधनफलात्मिका । तास्वाविश्य प्रसन्नात्मा रंस्यते स्वामिना सह ॥ ३५॥ आविश्य च तथा स्वामिन्यानन्दमयविग्रहम् । रंस्यते व्रजवामाभिर्भूत्वा श्रीरामविग्रहा ॥ ३६॥ द्वात्रिंशच्च सहस्त्राणि मुख्या व्रजमृगीदृशः । तासां षोडशसाहस्रं स्त्रियो मुख्यतराः स्मृताः ॥ ३७॥ षोडशैव स्युराभीर्यो यासां वै मुख्यसंज्ञिताः । दश तासां मुख्यतमा यथावदवधारय ॥ ३८॥ रासचन्द्रा प्रभा श्यामा कला चन्द्रकला तथा । रङ्गविद्या चम्पलता चपला माधवी रमा ॥ ३९॥ तासां मध्ये मुख्यतमं द्वितयं परिकीर्तितम् । यत्राविश्य स्वयं सीता मोदिनोशक्तिरीर्यते ॥ ४०॥ वृन्दावने ययोरंशौ राधाकृष्णेतिकीर्तितौ । अभूदथान्तराविष्टा सहजानन्दिनी प्रिया ॥ ४१॥ ततो द्विगुणया कान्त्या रेजे श्रीरामचन्द्रमाः । अन्तर्हितायां सीतायां द्विगुणो द्योतवानपि ॥ ४२॥ तां कामयानोऽतिशयाद्बभूव स्मरपीडितः । स्मरमार्गणजां पीडां बिभ्रद् दूतीरुवाच सः ॥ ४३॥ व्रजत स्वामिनीः स्वाः स्वाः सम्पन्नो वो मनोरथः । ता आनयत रात्रीषु ज्योत्स्नोपेतासु दूतिकाः ॥ ४४॥ रंस्यामि ताभिः कान्ताभिः समेताभिः सहस्रशः । मत्तः कश्चिन्न भविता तासां वै विफलोचकः ॥ ४५॥ सहजानन्दिनीं शक्तिं तास्वारोप्य रमाम्यहम् । इत्युक्त्वा भगवान् रामः सच्चिदानन्दविग्रहः ॥ ४६॥ दूतीर्विसर्जयामास सर्वाः प्राप्तमनोरथाः ॥ ४७॥ इति श्रीमदादिरामायणे ब्रह्मभुशुण्डसंवादे त्रिंशोऽध्यायः ॥ ३०॥ ४७/१२८९ Encoded and proofread by Vishal Pandey