जप्यात्मक रहस्यत्रयनिरूपणम्
सञ्जप्यस्तारकाख्यो मनुवर इह तैर्वह्निबीजं यदादौ
रामोङेप्रत्ययान्तो रसमितशुभदस्वक्षरः स्यान्नमोऽन्तः ।
मन्त्रो रामद्वयाख्यः सकृदितिचरमप्रान्वितो गुह्यगुह्यो भूताक्ष्यु-
त्सङ्ख्यवर्णः सुकृतिभिरनिशं मोक्षकामैर्निषेव्यः ॥ १॥
अथ मन्त्रराजरहस्यम्
मन्त्राणां व्यापकानां भगवत इह चाव्यापकानान्तु मध्ये-
तिश्रेष्ठो व्यापकः स श्रुतिमुनिसुमतः शिष्टमुख्यैर्गृहीतः ।
नित्यानामाश्रयोऽयं परित उरुशुभो राममन्त्रः प्रधानः
प्राप्योऽथ प्रापकश्च प्रचुरतरगुणज्ञानशक्त्यादिकानाम् ॥ २॥
यावद्वेदार्थगर्भं प्रणवि जगदुदाधारभूतं सबिन्दु
प्रव्यक्तं रामबीजं श्रुतिमुनिगदितोत्कृष्टषड्व्याप्तिभेदम् ।
रेफारूढत्रिमूर्ति प्रचुरतरमहाशक्ति विश्वोन्निदानं
शश्वत्संराजते यद्विविधसकलसम्भासमानप्रपञ्चम् ॥ ३॥
तत्राद्येन पदेन रेण भगवान् सीतापतिः प्रोच्यते
श्रीराम जगतां गुणैकनिलयो हेतुश्च संरक्षकः ।
तच्छेषी पदतोऽप्यतो भगवतोऽनन्यहशेषत्वकं
व्यावृत्तिस्तु सुरान्तरादिगतसत्तच्छेषताया मुहुः ॥ ४॥
पितापुत्रत्वसम्बन्धो जगत्कारणवाचिना ।
रक्ष्यरक्षकभावश्च रेण रक्षकवाचिना ॥ ५॥
शेषशेषित्वसम्बन्धश्चतुर्थ्या लुप्तयोच्यते ।
भार्या भर्तृत्वसम्बन्धोऽप्यनन्यहत्ववाचिना ॥ ६॥
अकारेणापि विज्ञेयो मध्यस्थेन महामते ।
स्वस्वामिभावसम्बन्धो मकारेणाथ कथ्यते ॥ ७॥
आधाराधेयभावोऽपि ज्ञेयो रामपदेन तु ।
सेव्यसेवकभावस्तु चतुर्थ्यां विनिगद्यते ॥ ८॥
नमः पदेनाखण्डेन त्वात्मात्मीयत्वमुच्यते ।
षष्ठ्यन्तेन मकारेण भोग्यभोक्तृत्वमप्युत ॥ ९॥
ज्ञानानन्दस्वरूपोऽवगतिसुखगुणे मेन वेद्योऽणुमानो
देहादेरप्यपूर्वो विविदितविविधस्तत्प्रियस्तत्सहायः ।
नित्यो जीवस्तृतीयेन तु खलु पदतः प्रोच्यते स्वप्रकाशो
जिज्ञासूनां सदेत्थं शुभनतिसुमते शास्त्रवित्सज्जनानाम् ॥ १०॥
मवाच्योऽहं वाच्याय शेषभूतोऽस्मि सर्वदा ।
इतीत्थमेव बोध्यो ज्ञैर्वाक्यार्थस्तद्विवित्सया ॥ ११॥
रामायेति चतुर्थेन श्रिया देव्यास्तु सर्वदा ।
चेतनाऽचेतनानाञ्च रमणाश्रयतेर्यते ॥ १२॥
स सर्वविधबन्धुत्वं सर्वप्राप्यत्वमेव च ।
सर्वप्रापकता तेन तथा चोभयलिङ्गता ॥ १३॥
उच्यते तत्पदेनैव सच्चिदानन्दरूपता ।
यावद्विभूतिनेतृत्वं श्रीरामब्रह्मणो मतम् ॥ १४॥
रागादिकारणे बन्धौ तेनैव विनिवर्त्यते ।
बन्धुत्वप्रतिपत्तिश्च भासमाना विचारतः ॥ १५॥
तच्चतुर्थ्या स्वानुरूपकैङ्कर्यप्रार्थनोच्यते ।
विषयान्तरसेवाऽपि प्राप्ता सा विनिवर्त्त्यते ॥ १६॥
पदेन नेनात्र तु पञ्चमेन प्रकथ्यतेऽथो तदनन्यशेषता ।
हेयं तदन्यार्थमपि स्वतन्त्रता निवर्त्यतेऽतः सततं स्वकीया ॥ १७॥
पदेन षष्ठेन म इत्यनेन स्वस्वाम्यनर्न्याहकशेषताऽपि ।
समुच्यते चेतनवाचिना तु तत्किङ्करत्वैकफलत्वमेव ॥ १८॥
उपायार्थपरेणासावखण्डनमसोच्यते ।
उपायो हि मवाच्यस्य रवाच्यो राम एव सः ॥ १९॥
बीजेनैवाथ जीवस्य स्वरूपं प्रतिपाद्यते ।
रामायेति परस्यापि चतुर्थ्या तत्फलस्य च ॥ २०॥
उपायस्य त्वखण्डेन नमः खण्डेन चोच्यते ।
सखण्डेन मकारेण षष्ठ्यन्तेन विरोधिनः ॥ २१॥
तात्पर्यार्थो शेषवेदशास्त्राभिरुचिसंश्रयः ।
वाक्यार्थः प्राप्यसम्बन्धिस्वरूपाभिनिरूपणम् ॥ २२॥
तारकस्य प्राधानार्थस्वस्वरूपनिरूपणम् ।
सम्बन्धस्यानुसन्धानमनुसन्ध्यर्थ इष्यते ॥ २३॥
अथ मन्त्ररत्नरहस्यम्
उक्त्वेत्थं तारकार्थं तु द्वयार्थः प्रतिपाद्यते ।
विमत्सराः प्रपश्यन्तु प्रगृह्णन्त्ववयन्तु च ॥ २४॥
श्रीरामद्वयमन्त्रमद्भुततमं वाक्यद्वयं षट्पदम् ।
बाणाक्षिप्रमिताक्षरन्तु खलु विद्धि त्वं दशार्थान्वितम् ॥ २५॥
युक्तं तत्त्रिपदैस्तु तत्र सुमते पूर्वं शुभस्यास्पदम् ।
वाक्यं पञ्चदशाक्षरं तदनु दिग्वर्णात्मकं तूत्तरम् ॥ २६॥
सर्वाधीशेश्वरस्याप्तेहेतुरत्राभिधीयते ।
सीता पुरुषकारार्था श्रीत्यनेन पदेन तु ॥ २७॥
मता मुरुषकारस्य नित्यसम्बन्ध उच्यते ।
रामचन्द्रेति पदतो वात्सल्यादिगुणस्य च ॥ २८॥
चरणावित्यनेनैव वात्सल्यादिकसीतयोः ।
विलक्षणस्य दिव्यस्य विग्रहस्याश्रयस्य च ॥ २९॥
शरणेतिपदेनैवोपायस्तद्विग्रहो बुधैः ।
उपायाध्यवसायस्तु प्रपद्य इति वर्ण्यते ॥ ३१॥
प्राप्यं मिथुनमेवेति श्रीमते पदतो मतम् ।
रामचन्द्रेति पदतः स्वामित्वं प्रतिपाद्यते ॥ ३१॥
विभक्तयायेतिपदतः शेषवृत्तिर्महात्मभिः ।
विरोधिनो निरासस्तु नमः पदेन वर्ण्यते ॥ ३२॥
तात्पर्यार्थोऽस्य विज्ञेय आचार्यरुचिसंश्रयः ।
वाक्यार्थो मन्त्ररत्नस्य त्वथ निर्णीयते बुधैः ॥ ३३॥
प्राप्यप्रापकसम्बन्धस्वरूपाभिनिरूपणम् ।
प्रधानार्थस्तु तद्युग्मकैङ्कर्यस्य प्रधानता ॥ ३४॥
स्वदोषाभ्यनुसन्धानमनुसन्ध्यर्थ उच्यते ।
एवमेवानुसन्धेयं मोक्षकामैरहर्दिवम् ॥ ३५॥
अथ चरममन्त्ररहस्यम्
प्रोक्ता वत्सक! मन्त्ररत्नविवृतिः सन्मानसाभीष्टदं
सद्वेद्यं सकृदित्यवेहि चरमं निर्णीतवाक्यार्थकम् ।
रामीयं हि तदीयमन्त्रनिरतैरुद्बोधनीयं परं
द्वात्रिंशत्प्रमिताक्षरं मनुपदं द्वयर्द्ध जगद्विश्रुतम् ॥ ३६॥
अत्रोपायान्तरस्याथो निवृत्तिः प्रतिपाद्यते ।
सकृदित्येवकारेण तूपायनिरपेक्षता ॥ ३७॥
प्रपन्नायेतिपदतस्तूपायस्थानमुच्यते ।
उपायत्वं भगवतस्तवेति पदतस्तथा ॥ ३८॥
अस्मीत्यनेन चोपायस्वीकारः प्रतिपाद्यते ।
समाप्त्यर्थेति शब्देन तूपायानन्यतोच्यते ॥ ३९॥
चकारतोऽनुक्तसमुच्ययार्थतो निगद्यते त्वन्य उपाय आत्मवित् ।
उपायसंसेव्यधिकारिलक्षणं पदेन वै याचत इत्यनेन तु ॥ ४०॥
अथाभयमितिप्राप्तिप्रतिबन्धकवारणम् ।
सर्वभूतेभ्य इत्येव प्राप्यस्य प्रतिबन्धकम् ॥ ४१॥
ददामीतिपदेनाथोपायस्य सर्वशक्तिता ।
एतदित्येबपदतोऽसंशयत्वमितीर्य्यते ॥ ४२॥
व्रतमेतत्पदेनाथो तद्दाढर्यमभिधीयते ।
निर्भरत्वानुसन्धानं ममेतिप्रतिपाद्यते ॥ ४३॥
तात्पर्यार्थोऽस्य विज्ञेयः शरण्यरुचिसंश्रयः ।
तत्प्रापकस्वरूपस्य वाक्यार्थोऽथ निरूपणम् ॥ ४४॥
प्रधानार्थः परेशस्य स्वरूपस्य निरूपणम् ।
निर्भरत्वानुसन्धानमनुसन्ध्यर्थ उच्यते ॥ ४५॥
इति जगद्गुरु श्रीरामानन्दाचार्ययतिराजप्रणीते श्रीवैष्णवमताब्जभास्करे
जप्यात्मक रहस्यत्रयनिरूपणात्मको द्वितीयप्रश्नोत्तराख्यो
द्वितीयः परिच्छेदः ॥ २॥
Encoded and proofread by Mrityunjay Rajkumar Pandey