रुद्रार्थविवरणम्
(शिवरहस्यान्तर्गते ईशाख्ये)
(स्कन्दप्रोक्तम्)
अथ रुद्रार्थविवरणम् ।
पूर्णानन्दचिदात्मकोऽप्यपहतः स्वाविद्यया हृद्यया
तल्लीलादिविलासमोहितमना विस्मृत्य रूपं निजम् ।
जीवत्वं समुपेत्य नित्यमनया वृत्या तया प्रेरितः
यः शश्वन्नृवदश्ववच्च गजवद्गोवच्च नानाविधान् ॥ १॥
वेषानाकलयन् विधाय बहुधा कर्माणि तत्साधना-
न्यत्यन्तोन्नतनीचमार्गगमनश्रान्तः पुरेष्वावसन् ।
कामिन्या कमनीययातिकमनः स्वाविद्यया संसरन्
पुण्यापुण्यवशाच्चिरेण परमां विद्यां प्रियामाप्य च ॥ २॥
श्रीरुद्राय नमः समस्तजगदुत्पत्तिस्थितिध्वंसित-
क्रीडेच्छासमुपात्तदिव्यवपुषे धातुर्विधात्रे हरेः ।
रक्षित्रे नितरां हरस्य च पराहन्ताकृतेःसाकृते-
भर्त्रे भक्तजनस्य वञ्छितसमस्ताभीष्टदात्रे सदा ॥ ३॥
एकः सन्नपि कार्यकारणचिदाकारैस्त्रिभिर्योऽष्टधा
त्रेधाकेवलमेकधा च निखिलं विश्वं चरं चाचरम् ।
स्वातन्त्र्येण बिभर्ति तस्य कुरुते जन्मादि तं भासय-
न्नन्तर्व्याप्य बहिश्च देव भवते साम्बाय तुभ्यं नमः ॥ ४॥
दुर्विज्ञेयनरश्चतुर्मुखमुखानामप्यनेकाकृतिः
सर्वेश स्वयमेवमादिचरितैर्यः सर्वतः सर्वदा ।
सर्वं विश्वमवन् शिवः स्फुटतपाः सर्वात्मना दृश्यते
व्यक्ताव्यक्तततराय ते भव नमस्तस्मै च विश्वात्मने ॥ ५॥
उग्र त्वां नमसा प्रसाद्य जगतां ते निग्रहानुग्रह-
व्यग्रस्योग्रतमाः तथा शिवतमा घोरा अघोरातनूः ।
देवस्तौमि नमस्करोम्यभयमप्यद्यैव याचे विभो
त्वत्तः कः शरणार्थिनां शरणदः श्रीरुद्र शम्भो विभो ॥ ६॥
वागादि स्वयमेव बोधयति यः सर्वं च वाग्रूपया
प्रीत्या साधुजनं च वेदयति यः श्रुत्या च धर्मादिकम् ।
भक्तानां किल योगिनां नयति यो मन्त्रेण तारात्मना
योऽसौ द्रावयति स्वयं द्रवति वा नादान्त एव प्रभुः ॥ ७॥
कल्पान्ते भुवनानि रोदयति यः सर्वारुतं यस्य तां
सर्वान् द्रावयति स्वयं द्रवति च रोरूयमाणो नरान् ।
शब्दब्रह्ममयीं करोति च रुतिं यः सर्ववेदान्तिकां
धात्रे यश्च रुतिं ददाति भगवान् रुद्रप्रभो तस्य ते ॥ ८॥
मन्युः कोप इति प्रपञ्चहरणे शक्तिः प्रसिद्धास्ति या
तस्यै वेद नमोऽस्तु तां प्रशमयन् त्रायस्व नः सन्नतान् ।
सोमं शल्यमनीकमग्निरभवद्विष्णुः स्वयं तेजनं
पर्णान्यप्पतिरास यस्य निगमाः ख्यातस्य तस्मै नमः ॥ ९॥
ते देवैः सुमहेषवेऽपि च फणीन्द्रज्यं सुमेर्वात्मकं
यद्धन्व प्रणवात्मकं त्रिपदया सज्यं मदं यद्धनुः ।
तस्मै चास्तु नमस्तवापि च धनुर्बाणोद्यतास्तां नमो
बाहुभ्यामथवाऽखिलेभ्य उतते बाहुभ्यां एते नमः ॥ १०॥
भक्तानां सुगमं महाघहरणं लोकाधिपत्यप्रदं
राज्ञां चानमतां प्रसादसुमुखं श्रीकाश्यपाराधितम् ।
योधाकारमुमासहायमचिरात् आकर्णकृष्टे शरं
चापे भास्वति सन्दधानमनिशं रुद्रं युवानं भजे ॥ ११॥
भक्तानां सुखदायिनी भवति या ख्याता तवेषुस्तया
यच्चातीव शिवङ्करं तव धनुस्तेनापि याचे सदा ।
चक्राद्यायुधसंहतिस्तव सदा दिव्येषुधिर्वा तया
चास्मान् देव दयावशेन सुखय श्रीरुद्र शम्भो प्रभो ॥ १२॥
आत्रेयर्चितमन्नदं प्रणमतां दुर्भिक्षदोषापहं
शम्भुं स्यन्दनसंस्थमीशमुमया सार्धं ज्वलन्तं श्रिया ।
शूराकारमतीव सस्मितमुखं संस्तूयमानं सुरैः
इष्वासेन करं प्रसन्नहृदयं भक्तेष्टदं भावये ॥ १३॥
योऽसौ शं तनुते दयामयतनुः प्राणिभ्य एवं गिरै
कैलासे गिरिशात्मना जलधरैः पर्जन्यरूपेण च ।
वैखर्यामयि वाचि वाच्यविधये ॐकारमय्यां गिरे(रि)
ध्येयत्वेन च संस्थितः स्वयमहोऽखण्डाम्बुधारानिधिः ॥ १४॥
तस्यां क्रूरतया समस्तजगतां दुःखातिविध्वंसिनी
या ते रुद्र शिवातनोरिह तया चानन्दचिद्रूपया ।
स्मर्तॄणामधिकं सदा मुखतया युक्तस्त्वमस्मान् मुहुः
पश्यानुक्षणवीक्षणैरभिमुखं श्रीरुद्रशम्भो प्रभो ॥ १५॥
एवं गोधनवर्धनं प्रणमतां श्रीकाश्यपाराधितं
शम्भुं समेरमुखाम्बुजं त्रिणयनं बालेन्दुगङ्गाधरम् ।
श्रीशैलेन्द्रसुतासहायममलं भस्मोरमालङ्कृतं
सर्वेषामधिनाथमीशमनिशं ध्यायेत्पशूनां पतिम् ॥ १६॥
देवानां शरणार्थिनां प्रणमतां सम्प्रार्थनानन्तरं
हन्तव्यास्त्रिपुरासुरा प्रति युधि क्षेप्या गृहीत्वा इषुम् ।
हस्ते यां गिरिशन्त सम्यगपि या हर्तुं बिभर्षि स्वयं
हस्तेन त्रिपुराख्यतूलदहन क्रीडां विधाय क्षणात् ॥ १७॥
देवत्रायक नित्यमध्वरगिरा अभ्रस्य चैवं गिरेः
कैलासस्य च नाथतां कुरु भवद्भक्तान् प्रति क्षेमदाम् ।
हस्ते ह्याभिमुखे च किञ्च कृपया त्रायस्व पापैश्च मां
मा हिंसीः पुरुषाग्रगण्यमनिशं त्वत्पादसंसेवनात् ॥ १८॥
सर्वं गोमहिषाश्वदास कुलमप्येवंविधेत्यदरा-
न्नीरोगं निरुपद्रवं च सततं श्रीरुद्रसाम्ब प्रभो ।
श्रीकैलासनिवास सर्वनिगमाधीश प्रभो सर्वतः
सर्वं नः सुतदारबान्धवजनक्षेत्रादिकं स्याद्यथा ॥ १९॥
नीरोगं सुमनस्कमेव च तथा त्वां सर्वदुःखापहं
सर्वैश्वर्यविवर्धनं प्रणमतां सर्वाधिकं सर्वदा ।
सर्वैश्वर्यगुणाकरं शिवकरं कल्याणलीलामृत-
स्तोत्राकारतया शिवेन च सदा नित्यं स्तुमः सन्निधौ ॥ २०॥
लोकानामपमृत्युदोषहरणं देवोपघातापहं
रुद्रं गौतमनायकेन मुनिना गोमायुना चार्चितम् ।
हासक्लिष्ट(ध्वस्त)पुरत्रयं गिरिधनुष्पाणिं रथाधिष्ठितं
सङ्ग्रामोचितदिव्यवेषमनिशं ध्यायेत्पुरारिप्रभुम् ॥ २१॥
कार्योपाधिवशेन सन्नपि निराकारोऽपि जीवात्मको
यस्यांशः स्वयमीदृशं वपुरभेदेनानुगृह्णासि यत् ।
जन्मव्याधिजरादिदुःखदमहासंसारकष्टज्वर-
प्लुष्टानां वितराशु दुर्लभमपि त्वद्भक्तिमात्रौषधम् ॥ २२॥
भीतानामभयार्थिनां अभयदेष्वग्रेसरोऽयं भिषक्
सर्वेषां भिषजां किलेति निगमा यं संस्तुवन्त्यादरात् ।
दुर्ज्ञेयोऽपि परात्परोऽपि जगतां त्राणाय मोहाय वा
देवेष्वेकतमोऽहमस्मि इति यः प्रादुर्भवन् क्रीडति ॥ २३॥
क्रीडायां सुखरूप एव विजिगीषायां जयात्मा स्वयं
भक्त्यात्मा व्यवहारके भवति च द्युत्यात्मको द्योतते ।
नित्यं स्तोत्रमयः स्तुतावपि गतौ गन्तव्यरूपोऽथवा
वाय्वात्मा बहुधा विभाति हि बहुष्वेतेषु चैकोऽपि यः ॥ २४॥
देवानामपि यः स्वयं मुखमभूत् ब्रह्मादिकानां प्रभुः
दिव्यज्ञानवतां प्रधानपुरुषः सर्वस्य लोकस्य यः ।
स्रष्टासन् निखिलं जगच्च सृजसि विष्णुर्जगत्पालने
यः सर्वाणि जगन्ति संहरति चाप्यैश्वर्ययोगान्मुहुः ॥ २५॥
स्वातन्त्र्याधिकवाग्भिरेवममरानाज्ञाप्य चैवं विधान्
यः स्वाभाविकशक्तिमानतितरां अर्हः समर्थः प्रभुः ।
अस्मद्धिंसनतत्परानरिगणान् जातीस्तथा रक्षसां
सर्वानाशु विनाशयन् मम पुरः प्रत्यक्षमाविर्भवन् ॥ २६॥
देवः सोऽयमधिब्रवीतु कृपया मा भैष्ट युष्मानहं
भीतिभ्यस्त्वितिपालयाम्यथ भवाच्चेत्येवमस्मान् प्रभुः ।
शम्भुं दुःसहगर्भरोगहरणं रक्षाकरं सर्वथा
रक्षोभूतभयापहं प्रणमतां दीर्घायुरर्थप्रदम् ॥ २७॥
कण्वाराधितमिन्दुमौलिमनिशं व्यालोलवीतोज्ज्वलं
प्रोद्यत्पावकवर्चसं त्रिणयनं कालारिमीशं भजे ।
यः पूर्वाचलहेमरत्न शिखरप्रस्थोपलोपत्यका-
कान्तिव्याप्तिवशाद्रसातलतमः सम्पर्कतो वान्वहम् ॥ २८॥
उद्यन् कुङ्कुमपङ्कताम्र उदितः सिन्दूरपूरारुण-
स्तप्तस्वर्णसुकान्तिरूर्ध्वमधसंसर्पन्(?)क्रमाद्दृश्यते ।
कल्याणैकनिधिः स्वयं स्वयमसावादित्यरूपः शिवो
ये तुल्याकृतिहेतिभूतिविभवा रुद्रेण रुद्राः परे ॥ २८॥
देवस्यानुचराः समस्तजगतां कर्मानुरूपं फलं
दातुं दिक्षु सहस्रशः क्षितिमिमामध्यासते चाभितः ।
कृत्यस्याऽकरणात्(अकृत्यकरणात्) आलस्य तः कामतः
तस्मात्पापमजस्रमार्जितमभूदस्माभिरज्ञैस्ततः ॥ २९॥
तेषां तस्य महेश्वरस्य विभोर्योऽस्मान्विहारादरः
क्रोधश्चास्ति तमीदृशस्तुतिनमस्कारैरपाकुर्महे ।
क्ष्वेलश्यामलकन्धरस्फुरदुरुज्वालाग्निवर्णः शिवः
तेजोमण्डलमध्यवर्तिविलसन्मार्ताण्डमध्यं वसन् ॥ ३०॥
सायं किञ्चिदुदञ्चिताङ्कुरतमःसामर्थ्यलीनां निशा-
क्रान्ते ध्वान्तमुपानयच्च परितःपङ्कप्रदेशान्तरे ।
भूयिष्ठं ग्रसनक्षणं घृणिगणः कालाभ्रनीलानिलो ?
बिभ्राणोऽस्तमयन् विलोहितनिभःप्रातस्तथैवोदयन् ॥ ३१॥
योऽसौतिर्यगधश्च सर्पति जगद्यात्रां सदा निर्वहन्
दुर्ज्ञेयोऽपि तपः क्रियाभिरखिलैर्वेदैःश्रुते मेधया ।
येनेयं भगवन्तमस्तमचिरात् यान्तं वनान्ताद्गवां
ग्रामप्राप्तिनिमित्तमेकमनसः पश्यन्ति गोपा अपि ॥ ३२॥
अस्तं यास्यति भानुरन्धतमसं दृष्टिं पिधास्यत्यहो
स्वामिन् चेदिह कुत्सयिष्यति मृगान्तो भर्त्सयिष्यत्यपि ।
अम्भः कुम्भमिदं कदा निजगृहं नेष्याम इत्याकुलाः
स्वेदाम्भः कणसिक्तकञ्चुकसमालक्ष्योच्चलच्चूचुकाः ॥ ३३॥
भ्रश्यद्भूषणजालमाकुलकचं व्यालोलहारं तथा
धावन्त्यः परिचारिकाश्च वनिता अङ्गैरपाङ्गैर्मुहुः ।
सन्ध्याख्योद्धरणाग्निहोत्रसमये कर्मेक चित्ता द्विजा-
श्चावासाभिमुखानि पक्षिपशुकीटान्युग्रभूतान्यपि ॥ ३४॥
सोऽयं नः सुखयत्वहर्निशमुपस्थानानि कालार्थिभिः
दृष्टोऽस्माभिरपि प्रभुः प्रशमयन्नेनः कृपाम्भोनिधिः ।
यं ध्यायन्निह वेदपारगकुले जातिस्मरो जायते
रुद्रं तं वरदं सुवृष्टिफलदं श्रीकश्यपराधितम् ॥ ३५॥
भास्वन्मण्डलगं हिरण्मयतनुं चन्द्रप्रभामण्डलं
साम्बं स्मेरमुखाम्बुजं मुनिगणैरासेव्यमानं भजे ।
नीलात्युज्ज्वलकन्धराय च सहस्राख्यात्मने वृष्टिभिः
पर्जन्यात्मतया भुवं च परितः सेक्त्रे तथा योनिषु ॥ ३६॥
गर्भणां पुरुषात्मनां च विविधैर्बीजैर्विधात्रे नमो
रुद्रायास्तु नमस्करोम्यथभटा येचास्य तेभ्यो नमः ।
सन्तानैकफलार्थिनां प्रणमतां सन्तानरूपं प्रभुं
स्वात्मानं हृदि भावयन्तमनिशं शम्भुं कृपाम्भोनिधिम् ॥ ३७॥
कान्तं शारदचन्द्रकान्तिसुभगं शान्तं शिवं शीतलं
साम्बं दिव्यवपुर्दधानममलं सिह्मासनस्थं भजे ।
संरम्भस्त्रिपुरेषु दुःसहतरो यः पूर्वमासीद्ध्रुवं
स्यादस्यापि स एव सेवकजनेष्वस्मासु दीनेष्वपि ॥ ३८॥
विद्यैश्वर्ययशःश्रियां च निलयस्य ज्ञानवैराग्ययोः
दाक्षिण्यैकतनोर्दयामयतनोः पाल्येष्वयुक्तो हि सः ।
तस्माज्ज्यामितरां प्रमुच्य धनुषः कोट्योर्द्वयोर्यौऽचिरं
वद्धायाश्चतवे(?) . . . . . वस्तिष्ठन्ति ताः प्राणिनाम् ॥ ३९॥
संहर्त्रीरुपसंहरन्नभिमुखीकुर्वन्ति नास्मान् यया
तूणीरेषु तिरोहितान् कुरु तथा देवेश तुभ्यं नमः ।
देवानेकशतेषुधिर्व्रज सहस्राक्षः स्वमेवं धनुः
कृत्वा वीक्ष्यमिदं मुखानि निखिलानां चैवशीर्णानि ते ॥ ४०॥
निःशेषं नितरां विधाय कृपयाऽस्माकं प्रसादार्थिनां
सद्यः शान्तमनाः शिवो भव सहस्वाद्यापराधान् बहून् ।
सुप्रीतस्य कपर्दिनोऽस्त्विह पिनाकाख्यं धनुः सज्यम-
प्यद्यास्मत्कुशलाय वीज्यमिषुधिश्चायं पुरोयत्पुरा ॥ ४०॥
बाणैः पूर्णतरोऽपि वीतविशिखोभूयात्तदीयाश्च याः ।
देवस्यैव वरेषवोऽप्यपहतास्ताः सन्तु लीनाः क्रमात्
तीक्ष्णारोऽपि महासिरद्य भजतां भक्तेषु मन्दारतां
कोशःखड्गसहायवानपि विनाभूतोऽस्तु तेनाधुना ॥ ४२॥
एवं शान्तमनाः प्रशान्तविविधानेकायुधाः सन्ततं
भक्तान् नः शरणागतान् करुणया पायादपायाच्छिवः ।
युद्धे वैरिभयापहं प्रणमतां श्रीरुद्रमाराधितं
दैवं नारदनामकेन मुनिना नानायुधालङ्कृतम् ॥ ४३॥
उद्यद्भास्करकोटिदीधितितनुर्दीप्तोत्तमाङ्गोज्ज्वल-
त्कान्तिं भीषण भोगिभूषणमहं ध्यायेत मीढुष्टमम् ।
रुद्रो हेतिधरोऽधुना . . . . . हस्ते तवास्तेऽधुना ॥ ४४॥
words are missing in the source text
अस्मान् पुत्रकलत्रपुत्रसहितान् सर्वान् प्रसन्नान् सदा
सर्वास्माद्दुरिताच्च रक्ष भगवन् दीनान् दयाम्भोनिधे ।
स्वामिन् रुद्र नमोऽस्तु देवधनुषे चानाततज्याय ते
उद्युक्ताय शराय चोद्यतगदाचक्रादिसङ्घाय च ॥ ४५॥
दुष्टान् धर्षयते दृढाय विविधायैवंविघायायुध-
स्तोमायाद्य नमोऽस्तु तेऽद्य भगवन् याभ्यां रिपून् विध्यसि ।
बाहुभ्यां बिभिमो वयं तव धनुर्बाणोद्यताभ्यां तत
स्वस्वन्येषु महाभुजेष्वपि मुहुस्ताभ्यामुमाभ्यां नमः ॥ ४६॥
यद्वा दक्षिणवामबाहुनिवहाभ्यां ते नमः कृत्स्नशः
तस्मैचोत्तमसायकाय धनुषे तस्मै नमः कुर्महे ।
स्वामिन्नद्य वयं पुनः पुनरिदं चाशास्यमाशास्महे
यः पार्श्वेऽस्ति तवेषुधिस्त इषवो यास्ताश्च दूरे पुनः ॥ ४७॥
व्यूहैर्वैरिजनस्य पातय तथा हिंस्रोऽपि धन्वन-
स्तत्रैवास्त्विह पुत्रपौत्रसहितान् पुष्णातु नः सर्वतः ।
तुभ्यं देव सदा नमोऽस्तु भगवन् विश्वेश्वरायस्फुर-
द्वह्नयर्केन्दुदृशे पुरत्रयभिदे कालाग्निरुद्राय च ॥ ४८॥
क्ष्वेलश्यामलकन्धराय महतां(ते)देवाय सर्वेश्वरा-
येशायास्तु सदाशिवाय महते देवाय शश्वन्नमः ।
स्वात्मानं हृदि भावयन्तमनिशं रुद्रं मुहुर्ध्यायतां
युद्धे सर्वरिपुप्रणाशनमरिस्थानैकविध्वंसिनम् ॥ ४९॥
नम्राशेषसुरेन्द्रमौलिविलसत्पादाम्बुजं कारणं
सर्वेषां जगतां पिनाकिनमहं ध्यायामि साम्बं प्रभुम् ।
चन्द्रोत्तंसमचिन्त्यमक्षरमजं संसारदुःखापहं
मध्येशुद्धसुधाब्धि चिन्तितमणिद्वीपे शयानं भजे ॥ ५०॥
चारुस्मेरमुखं सुमौक्तिकनिभं मध्ये सुधामण्डल-
स्यासीनं जगदेकरक्षणपरं ध्यायामि साम्बं सदा ॥ ५१॥
स्वामी त्वं स्वमिदं जगत्तदधुना शक्तोऽपि सन्मन्युना
संहर्तुं कृपया विभूतिविभवैर्व्याप्यासि शान्तात्मना ।
कुर्वन्निग्रहमप्यनुग्रहमशेषं शङ्कर त्वं प्रभो
तस्मै तेऽस्तु नमो हिरण्यपतये शम्भो हिरण्यात्मने ॥ ५२॥
अङ्गं यस्य हिरण्यभूषणगणोद्दीप्तं हिरण्यप्रभं
बाहू हृद्यतमौ हि तौ च रमणीयौ भक्तिभाजां सताम् ।
पुण्यापुण्यविमिश्रकर्मफलभोक्तॄणां सुरणां नॄणां
रक्षोयक्षपिशाचकिन्नरफणीन्द्राणां पितॄणामपि ॥ ५३॥
सङ्घातान् विविधान् विधाय बहुधा सेनःस्वकीयाःस्वयं
स्वामित्वेन च संस्थितो नयति ता बह्वीर्गतीर्यः सदा ।
यश्चेन्द्रादिगिरीश्वरात्मकतया सर्वां दिशं पालयन्
आदित्यात्मतयोदयास्तमथ सञ्चारैर्दिशः कल्पयन् ॥ ५४॥
प्रत्यक्षः सदुपास्यमूर्तिरिह यत्तेजोनिधिर्दृश्यते
तस्मैतेऽस्तु नमो नमः क्षितितले रुद्रास्तदंशाःपरे ।
ये वृक्षाकृतयो वसन्ति विविधा वृक्षेषु वा संस्थिता
ये ब्रह्मादिपिपीलिकान्तनिखिलप्राण्यात्मकाश्चेतनाः ॥ ५५॥
ब्रह्माण्डाख्यमहाक्षितावतितरां रूढाश्च भालाक्षिणा
भोगान्ते निजकर्मणां च पुनरप्यावर्तमाना मुहुः ।
ये रुद्रा हरिताभकेशनिवहास्तेभ्योऽपि योऽसौ पतिः
ब्रह्मादीनपि पाति तैश्च रमते तेषां प्रधानः पतिः ॥ ५६॥
तस्मै विश्वभुजे नमो नम इदं प्रत्यक्षमाविस्फुर
श्रेणीपिञ्जरमूर्तयेऽतिविमलज्योतिर्मयाङ्गाय ते ।
चिद्रूपाय चिदात्मनेस्वयमभिव्यक्ताय ये लौकिका
मार्गा येऽपि च वैदिका बहुविधा धूमार्चिराद्या अपि ॥ ५७॥
तादृङ्मार्गविदश्च ये क्रतुषु ये त्वां द्रष्टुभावंगता
तेषां ते पतये नमोनम इदं बभ्रुत्विषे सर्वदा ।
रक्षित्रेवृषभस्य दिव्यवृषभारूढाय पापात्मनो
क्षुत्तृष्णऽपचयामयैश्चविविधैराविध्यसे यानि च ॥ ५८॥
रक्षांस्यध्वरभक्षकानि सततं तेषां च होत्रे मुहुः
सोमायौषधि सम्भवैरविफलैः सञ्जीवयित्रे नृणाम् ।
अन्नानां पतये नमो नम इदं ते नित्ययूने सदा
नीलात्युज्ज्वलमूर्धजाय विलसद्यज्ञोपवीताय ते ॥ ५९॥
पुष्टानां च सतां शमादि सुगुणैर्नाथाय वाचो धियः
कायस्येन्द्रियसञ्चयस्य च गृहक्षेत्रादिकानां तथा ।
ग्रामाणां धनधान्ययोरपि पशुन्यूहस्य सत्सन्तते-
धर्मस्येति च पुष्टयो दशविधा याःस्युर्दशानामपि ॥ ६०॥
एतासां पतये नमो नम इदं संसारवृक्षच्छिदे
हेत्यै संसृतिजन्यदुःसहमहाहिंसास्वरूपाय ते ।
लोकानां पतयेऽति दुःसहमहासंसारखिन्नान् जनान्
कृत्वा तानथ रक्षते करुणया श्रीपञ्चवक्त्रात्मने ॥ ६१॥
देवेशाय नमो नमो भगवते रुद्राय सज्यं धनुः
शश्वद्धारयते समस्तमवते तेनैव विश्वं सदा ।
हृद्येशो निवसन्नवन्वपुरिदं क्षेत्रं स्वमायामयं
मायायन्त्रसमास्थितानिव सदा जीवान् मुहुर्भ्रामयन् ॥ ६२॥
क्षेत्रज्ञः स्वयमेव पश्यति श्रृणोत्यास्वादयत्यास्पृश-(?)
आनाद्यं सकलं च वेत्ति सुखदं यत्साधनं केवलम् ।
आविर्भूय भुवि स्वयंवसति यः क्षेत्रेषु लिङ्गात्मना
क्षेत्राणि स्वयमेव रक्षति सदा यः क्षेत्रपालात्मना ॥ ६३॥
क्षेत्राणां पतये महेश अवते तस्मै नमस्ते नमः
सूतायास्य महारथस्य जगदाधारस्य सूतात्मना ।
कल्पादौ च महामुनीन् प्रतिपुरणानां प्रवक्त्रेऽध्वरे
सोमायाभियुतस्य केवलमहङ्कारे निरूढाय च ॥ ६४॥
भूतं भावि च वर्तमानमहमित्याकारिकायां परा-
ऽहन्ता तत्र भवाय केवलमहन्तव्याय सत्यात्मने ।
सर्वेषां वनदेवतात्मकतया गोप्त्रे वनानां नमः
तुभ्यं देव नमोऽस्तु लोहितनिभायाशेषवागात्मनाम् ॥ ६५॥
शब्दानां प्रथमप्रवर्तकतया लोके हितायाभितः
स्थित्वा पालयते निषादपतये शक्त्रे बृहद्बाहवे ।
वृक्षाणां पतये नमो नम इदं मन्त्रैरुपास्याय ते
ऽवेद्यायोपनिषद्रहस्यवचने लीनाय चिद्रूपिणे ॥ ६६॥
साक्षित्वेन च कर्मणापिपरिच्छेत्रे वणिवतृणां
(साक्षित्वेन च कर्मणापि परिच्छेत्रेऽपरिच्छेद्याय ते)
वाण्या वाच्यतया पुनः पुनरभिव्यक्ताय च स्वामिने ।
कक्षाणां गिरिगुल्मगह्वरनदीकुण्डात्मकानां सदा
गोप्त्रे तेषु च सर्वतो निवसतां नानाविधप्राणिनाम् ॥ ६७॥
अध्यक्षाय वनस्य धर्मगहनत्रात्रे नमस्ते नमो
यस्मिन्विश्वमिदं स्थितं भवति चाप्यन्ते तथा लीयते ।
यः शक्त्या भुवमातनोति विजयी कर्ता धनस्यापि वा
पात्रायार्जयतां धनस्य कृतिनां दत्त्वोत्तमानां धनम् ॥ ६८॥
यस्त्राता वरिवस्कृतां करुणया येनैव विश्वात्मना
वारीशात्मतया च वारिणि सदा वासः कृतो येन च ।
भूमात्मा स्वयमोषधीः प्रजनयन् ग्राम्यास्तथारण्यकाः
ताः सोमात्मतया च पाति सततं तस्मै नमस्ते नमः ॥ ६९॥
उच्चैर्घोषवते महार्णव महामेघादिरूपाय ते
शम्भो पाहि शिवेति भक्तनिवहैरुद्धुष्यमाणाय च ।
यश्चाक्रन्दयते रणोद्यमसभाकोणे भटानां मुहुः
यः शक्तोऽपि जगन्ति जेतुमखिलान्येकः स्वयं लीलया ॥ ७०॥
पत्तीनां च पतिः पदानि शतकोटीनां च नेता स्वयं
तस्मै देव नमो नमोऽस्तु भवते कल्पान्तकाले जगत् ।
कृत्स्नं वीतमभूच्च येन हरता कल्पान्तरात्रिर्यया
योऽसौ केवल एक एव हि शिवः कृत्स्नात्मकः शिष्यते ॥ ७१॥
भक्तं शोधयति प्रसीदति पुनस्तस्मै च शीघ्रं सदा ।
वत्सं गौरिव चानुधावति परित्रातुं स्वभक्तं जनम् ।
नेत्रे ब्रह्मविदामनेकविधिसत्वानां च तस्मै नमः ॥ ७२॥
मेधाराज्यवशीकृपा वरवधू शत्रुक्षयाद्यं फलं
भक्तानां प्रदिशन्तमीशमृषिणा मण्डूकनाम्नाचिरम् ।
ध्यातं रुद्रमहं भजे सुरतरोर्मूले निषण्णं सदा
गौर्या मौक्तिकभूषणाङ्गममलं बालेन्दुगङ्गाधरम् ॥ ७३॥
हर्तुं भर्तुमकर्तुमाशु च जगत्कर्तुं कृतं चान्यथा-
कर्तुं दुर्घटमेव सङ्घटयितुं शक्तस्त्वमेकःप्रभुः ।
तस्मात्ते सततं नमोऽस्तु विजयाशक्त्याभिभूतञ्जग-
त्सर्वं स्वात्मनि कुर्वते च सहमानायापराधान् सताम् ॥ ७४॥
साधून् पालयितुं खलांश्च नितरामाविध्य तान् हन्त्यलं
यः सेना अभितः परानभिमुखान् तासां च नेत्रे नमः ।
देवेशाय नमो महावृषककुद्भागाधिरूढाय ते
प्रोद्यत्खड्गमहाप्रहारकटवे चौर्याय लीलात्मनाम् ॥ ७५॥
चोराणामपि भक्तवत्सलतया संरक्षकायाथवा
तेषां श्रेष्ठतमाय सर्वहरणादन्ते नमस्ते नमः ।
उद्यत्खड्गवते जनेषु नितरां भक्तेषु सक्ताय वा
तूणीरोत्तमधारिणेऽपहरतां साक्षान्महारण्यके ॥ ७६॥
व्याधानां पतये नमो नम इदं ते वञ्चनां कुर्वते
यः कुर्वन्नपि विप्रलम्भमभितो व्याहन्यते नापरैः ।
तस्मै ते परितः सदा विचरते हर्तुं परेषां धनं
नित्यं कृत्रिमसाधुवेषमयतां नानाविधछद्मनाम् ॥ ७७॥
स्तायूनां पतये नमो नम इदं सम्भारशीलाय ते
दाढ्यार्थं नितरां वनेषु सततं त्रातुं जनानाश्रितान् ।
सुव्यक्तं परितः सदैव चरिते स्वामिन्नरण्येऽनिशं
दस्यूनां वसतां नमोऽस्तु पतये तेभ्योऽपि नित्यं नमः ॥ ७८॥
ये रुद्राः सदृशास्त्वया धृतमहावज्राद्यनेकायुधाः
तेषां चानुचरा वरायुधधराःस्तोमावितारोऽथवा ।
मर्त्येष्वप्यथ हिंसकाश्च धनधान्यादीन्यलं मुष्णतां
व्याधीनां पतये नमोऽस्तु भवते तेभ्योऽपि नित्यं नमः ॥ ७९॥
उत्कोशासिधरेभ्य आशु नगरे नक्तं चरद्भ्यः सदा
चौर्यायै च हरन्ति ये निशि धनं हत्वैव तेषामपि
नाथायास्तु नमो नमोऽद्य तमहोष्णीषाय तुभ्यं नमः ॥ ८०॥
व्याधैःसञ्चरते हरन्ति पृथिवीं ये वा प्रकृन्ता बला-
त्क्षुद्रारण्यगिरिप्रदेशपतयः क्षुद्रक्रियशिक्षिता
हन्तारः कुललुञ्छकाश्च (?) पतयस्तेषां नमस्ते नमः ।
हस्तेनैकतमेन सम्प्रतिदधानेभ्यो महेषुं धनुः
सज्यं चान्यतमेन वा पथि करेणात्तं महद्भ्यो नमः ॥ ८१॥
अस्यद्भ्यश्च नमोऽथ कुर्वथ इमे युद्धाय सज्जान्यलं
सज्जे दिव्यधनुष्यमोघशरसन्धानं मुहुर्वेगतः ।
कुर्वद्भिश्च नमो नमः शरवरान् सन्धाय चापे समा-
कर्षद्भ्यो विसृजद्भ्य एव च नमो भूयो नमः सायकान् ॥ ८२॥
ज्यामुक्तान् परितः परान् अभिमुखान् सम्प्रापयद्भिः शरैः
तैः शत्रून् प्रहरद्भिरेव परितः शश्वन्नमो वो नमः ।
आसीनेभ्य इतस्ततो भुवि शयानेभ्यो गुहाभ्यन्तरे-
ऽप्यायासेन च वो नमो नम इदं तेषु स्वपद्भ्यः सुखम् ॥ ८३॥
जाग्रद्भ्यश्च नमो नमः क्वचिदधस्तिष्ठद्भ्य एव क्वचित्
धावद्भ्यश्च नमो नमश्च समुपाविष्टेभ्य एव क्वचित् ।
स्वामिभ्यः सदसां नमो नम इदं चाश्वेभ्य एवापि वा
येषां श्वस्तनवित्तमात्रमपि वा नैवस्ति तेभ्योऽपि वा ॥ ८४॥
अश्वाध्यक्षतयेव उज्ज्वलमहास्त्रेभ्यो नमः श्रीमतो
देवस्यानुचराः किरातवपुषः श्रीरुद्रसङ्घाः परे ।
लीलासम्भृतविग्रहा भगवतः तस्यांशभूताः सदा
ये चान्ये परितश्चरन्ति बहवस्तेभ्योऽपि नित्यं नमः ॥ ८५॥
स्वात्मानं हृदि भावयन्तमनिशं रुद्रं रिपुघ्नं सतां
राजामात्यसमस्तराष्ट्र पुरहस्त्यश्वादि रोगापहम् ।
बर्होत्तंसधरं किरातवपुषं देवं युवानं श्वभि-
र्भूतैश्चावृतमग्रतो मुनिजनैर्ध्येयं सदाभ्यर्चितम् ॥ ८६॥
योऽत्रानुवाकत्रयमेतदद्भुतं
योऽर्थं तथा ध्यानमिदं सदा मुदा ।
सन्धाय मन्त्रांश्च शिवस्य भावयेत्
परां च मुक्तिं समवाप्य मुक्तधीः ॥ ८७॥
सर्वाभ्यश्च नमोऽस्तु या भगवतः सेनाः समस्ताखिला-
नाविध्यन्ति जगद्धिताय विविधं यास्ताडयन्त्युद्धतान् ।
या उत्कृष्टगणैश्च पत्तिनिवहैः पूर्णाश्च या हिंसिनः
व्यापारान् परिगूहयन्ति कुशलप्रज्ञाविशेषाश्च ये ॥ ८८॥
तेषां ये पतयश्च ये त्वनियतं मृत्युं मुहुः संश्रिता
नानाजातिसमुद्भवा बहुविधक्षुद्रक्रिया जीविनाम् ।
ये भूतानथ यानवन्त्यपि च ये ये भूतरक्षोगणा
रुद्राः पारिषदास्तथाधिपतयस्तेषां च ये ये परे ॥ ८९॥
ये वा मुण्डितमस्तकातिविविधाकाराश्च ये स्वेच्छया
सिह्मव्याघ्रगजाश्वसैरिभवृषाद्याकारभाजश्च ये
ज्ञानाकारगुणप्रभावविभवैर्नित्यं महान्तश्च ये
क्षुद्रज्ञानगुणप्रधानविभवा ये वा रथाधिष्ठिताः ॥ ९०॥
ये योधेषु(युद्धेषु) रथान्वितेषु चरणैर्धावन्ति शत्रून् मुहुः
ये चन्द्रार्कमहीमुखाःसुरगणाः प्राप्ता रथत्वं विभोः ।
ये रक्षन्ति रथान् वहन् स्वयमनारुह्यैव शक्त्या स्वया
ये रुद्राः परितः शिवस्य पुरतः सेनात्वमध्यासते ॥ ९१॥
एतासामपि नायकाः सुरवराः ये सूतरूपाः सुराः
ये गृह्णन्ति रथेषु रश्मिनिवहान् सूताज्ञया किङ्कराः ।
ये स्युर्वर्धनिजातिजा अपि च ये दक्षा रथानां कृतौ
ये जाताश्च कुलालजातिषु तथा ये लोहकाराश्च ये ॥ ९२॥
नानापक्षिसमूहबोधनविधौ दक्षाश्च ये वै जनाः
मत्स्यादिप्रतिधातका अपि च ये कुर्वन्ति तीक्ष्णानिषून् ।
ये वा धन्वकृतश्च ये वनमृगव्याधाःसदा ये नराः
नेतारश्च शुनां च वृत्तिनिरता ये वा शुनामाकृतिम् ॥ ९३॥
बिभ्राणा अथ ये शुनां च पतयः शम्भोरथांशांशकाः
सर्वे मर्त्यजगद्गताः कुमनुजा विश्वेश्वरांशाश्च ये ।
ये भूमौ दिवि सूर्यचन्द्रधरणीब्रह्माग्निविष्ण्वादयो
ये रुद्राश्च जगन्ति पान्ति परितः पूर्णाः शिवस्यांशतः ॥ ९४॥
ये सन्ति प्रमदा(था)दिरूपचरिताः सर्वेभ्य एवाधुना
तेभ्यः सम्प्रति पूरुषं स्तुतिनुतिं कृत्वा नमस्कुर्महे ।
शम्भुं दुःसहदुष्टकुष्ठविविधव्याधिज्वरापस्मरो-
द्धर्तारन्तंस्मरहं हरं पुरहरं दुर्वासनाम्नार्चितम् ॥ ९५॥
भस्मोद्धूलितविग्रहं त्रिणयनं भास्वज्जटामण्डलं
स्वासीनं वृषभे गणैः परिवृतं साम्बं सदा भावये ॥ ९६॥
- -
श्रीरुद्रं यजुषां च मध्यममहाकाण्डे चतुर्थै स्थितं
संसारामय भेषजं प्रजपतां विश्वेशभक्तिप्रदम् ।
तस्मिन्नर्थयुतो विभासति हृदा मन्त्रानुवाकान् मुदा
चातुर्थः सकलात्मनां भगवतो वक्तुं प्रवृत्तो मुने ॥
- -
विश्वं यः सततं बिभर्ति समधिष्ठायैव मूर्त्यष्टकं
यस्ताभिस्तनुभिः शिवाभिरनुगृह्णातीह तस्मै नमः ।
यः सर्वत्र सुपूर्ण एव भवति स्वस्मिन् विलीनं जगत्
भूयो भवति स्थितं भवति तद्यस्मिंश्च यो भाव्यते ॥ ९७॥
योगीन्द्रैर्भगवान् अपां स्वयमधिष्ठाता च योऽसौ रुजां
नित्यं द्रावयतां सतां स्वयमधिष्ठाता च सूर्यस्य यः ।
तस्मै नित्यमिदं नमोऽस्तु युगपत्कल्पान्तकाले जगत्
सृष्ट्वैवाशु विहिंसते हि यमधिष्ठाता तथाग्नेरपि ॥ ९८॥
आज्ञादण्डधरप्रहारित महामायोरुपाशः पशून्
ब्रह्मादीनवतीह भूतनिवहाधिष्ठानरूपश्च यः ।
तस्मै सर्वसुराधिकाय जगतामीशाय तुभ्यं नमो
नीलग्रीवकलेवराय शितिकण्ठायास्तु तुभ्यं नमः ॥ ९९॥
योगीशाय कपर्दिनेऽखिलमहायागेषु दीक्षाभृते
तुभ्यं व्युप्तशिरोरुहाय यजमानाकारभाजे नमः ।
देवेशाय सहस्रलोचनभृते शक्रात्मने ते शता-
न्यत्यन्तोत्तमधन्वबाणविविधानेकायुधानां युधि ॥ १००॥
बिभ्राणाय नमो गिरीश्वरकृतावासाय दिग्वाससे
रश्मिव्रातवृतार्कमण्डलसमाविष्टाय सूर्यात्मने ।
सर्वप्राणिहृदम्बुजेषु वसते तुभ्यं नमो रेतसः
सेक्त्रे दिव्यहिरण्मयस्य च हरेर्गर्भे विधात्रे विधेः ॥ १०१॥
शूरायात्तमहेषवे नम इदं स्वल्पप्रमाणाय च
स्वेच्छासङ्कुचिताङ्गकाय च नमस्तस्मै बृहद्रूपिणे ।
ज्ञानाकारवयस्तपोभिरभिवृद्धायस्तु तस्मै नमो
वृद्धायाधिकदीर्घकालवयसां स्तोत्रैः प्रवृद्धाय च ॥ १०२॥
सम्यग्वर्धयते स्वभक्तनिवहान् देवाय तस्मै नमः
विश्वाग्र्याय तथा प्रधानपुरुषायेदं नमोऽस्त्वाशवे ।
शीघ्रानेकगतिप्रभेदकुशलायेदं नमः शम्भवे
स्वाविर्भाववते च तासु विविधाकारप्रवाहासु च ॥ १०३॥
नित्यं सन्निहिताय ते नम इदं स्थाने महोर्मिष्वपां
निष्कम्पा विगतस्वनाः पुनरपां वीचिस्वनाश्चापि या ।
आपस्तासु च सर्वदा निवसते तस्मै नमः स्रोतसां
मध्ये सन्निहिताय किञ्च वसते द्वीपेषु पुण्येषु च ॥ १०४॥
तुभ्यं देव नमः पितामहहरीन्द्रेभ्यः प्रशस्ताय च
ज्येष्ठायातिमनोज्ञनित्यतरुणाकाराय नित्यं नमः ।
विश्वस्मादपि पूर्वमेव वसते स्थात्रे च तस्मात्परं
जन्मान्तादिविवर्जिताय च नमो मध्ये प्रसिद्धाय च ॥ १०५॥
लीलार्थे शवधारिणे नम इदं तुभ्यं जघन्याय च
स्थित्यन्तादिमतामशेषजगतां मूलाय तुभ्यं नमः ।
गान्धर्वे नगरे तथैव नगरेष्वन्नेषु सर्वेषु च
स्थात्रेऽधीशतया प्रतीपसरणे दक्षाय तुभ्यं नमः ॥ १०६॥
प्राणिप्राणसमूहसंयमनमप्यन्ते स्वयं कुर्वते
नित्यं संवसते यमस्य च पुरे कालान्तकाद्यात्मना ।
विश्वक्षेमविधायिने नम इदं सौरात्मना चोर्वराः
स्वाविर्भावसमस्तसस्यनिवहस्यावर्धयित्रे सदा ॥ १०७॥
धान्याद्यात्मतया खलेषु वसते तुभ्यं नमः सर्वदा
लोके वाच्यतया स्थिताय सततं देवैः सह क्रीडते ।
कल्पान्तेऽप्यविनाशिने श्रुतिशिरोवेद्याय तुभ्यं नमः
स्वारण्याय च रक्षकाय च नमः शुश्रूषमाणाय च ॥ १०८॥
वर्णध्वन्युभयात्मना श्रुतिपुराणादौ प्रसिद्धाय च
प्रत्युप्तप्रतिशब्दरूपिण इदं तुभ्यं नमः शीघ्रगाम् ।
सेनां पालयतेऽति शीघ्रगरथायेदं नमस्ते नमः
शूरश्रेष्ठतमाय दुष्टनिवहान् सम्भिन्दते ते नमः ॥ १०९॥
वर्णश्रेष्ठभृते विशिष्ट विलसद्देहाय तुभ्यं नमः
दिव्योपायनभस्मभाजन शिरस्त्राणादिकं बिभ्रते ।
आगुल्फस्थललम्बिकञ्चुकभृते नित्यं नमोऽस्तुश्रुति-
ख्याताय श्रुतिविश्रुतायुधभृते विख्यातसेनाय च ॥ ११०॥
शम्भुं शत्रुभयापहं जयमहासाम्रज्यसत्पुत्रदं
गोरीपाणिसरोरुहार्पितमहाहेमाद्रिबाणासनम् ।
बाणालङ्कृतपाणिमेणविलद्बालेन्दुगङ्गाधरं
शान्तं सुन्दररूपिणं वृषवरारूढं भजे सर्वदा ॥ १११॥
- -
रुद्रार्थविश्रुतपदार्थसुबोधसार-
वाक्यार्थवैभवमिदं प्रकटानुवादम् ।
पञ्चास्यश्रान्तश्रुतिविश्रुति पञ्चवाक-
वैदानुवाकमिदमेव महार्थसारम् ॥
- -
देवीशाय नमोऽस्तु दुन्दुभिमहानिध्वानरूपाय च
प्रौढात्युन्नतवैभवाय वसते देवैश्च सार्धं सदा ।
भेरीवादनदण्डरूपिण इदं तुभ्यं नमः सर्वदा
दुष्टान् धर्षयते विमर्शकुशलायाशेषविद्यासु च ॥ ११२॥
नित्यं भक्तजने प्रकृष्टकरुणाशीलाय तस्मै नमो
दौत्यं कर्म च कुर्वते सुमनसां प्राणाय वह्न्यात्मने ।
भक्तेभ्यः कृपया प्रकृष्टधनदायेदं नमो बिभ्रते
खड्गं चेषुधिमुत्तमं नम इदं तीक्ष्णेषुहस्ताय च ॥ ११३॥
तीक्ष्णानेकशरायुधाय च नमः सौम्याय च स्वोचिता-
मोघानेकमहायुधाय शुभसत्कोदण्डहस्ताय च ।
तुभ्यं देव नमोऽस्त्वनेकविविधक्षुद्रार्थसञ्चारिणे
प्रख्याताय चरायचाचरमहालिङ्गेषु पूज्याय च ॥ ११४॥
निर्मग्नाम्भसि भूतले सदुदके देशेषु चाकर्दमे
विख्यतेषु सरस्सु विश्रुतनदी श्रेष्ठासु नादेऽपि च ।
देवाद्यर्थनिवेशितेषु निवहकूपेषु गर्तेषु च
सद्वर्षाम्भसि चापि मेघनिवहे विद्युत्सुतप्ताम्भसि ॥ ११५॥
दीप्ताभ्रे स्फुरदातपेषु च महावाते चरिष्यन्महा-
भूतव्रातयुगान्तदुःसहशिलावर्षोग्रसंवर्तके ।
ग्रीष्मे वातसमुत्थपांसुनिवहे वात्यासु वाऽन्यत्र वा
या सत्तास्ति तदात्मना जगदिदं व्याप्य स्थितायानिशम् ॥ ११६॥
यः सर्वाणि सदैव पाति परितो वस्तूनि वास्तोष्पति-
स्तस्मै चास्तु नमोऽस्तु सर्वभुवनव्याप्ताय सर्वात्मने ।
रुद्रं भीमकनामकेन मुनिना श्रीहेमकोशेन च
ध्यातं वश्यसुरूपवटिसुतसत्सम्पत्तिमेधायुषाम् ॥ ११७॥
विद्याऽऽरोग्यसुधेनुपट्टसुमहासाम्राज्यमोक्षश्रियाम् ।
दातारं द्विपचर्मलम्बितजटासर्पादिचिह्नं भजे ॥ ११८॥
- -
रुद्रार्थसारपदमन्त्रपदार्थसार-
पुण्यानुवाकविशदःखलु षष्ठसप्तः ।
विश्वाधिकप्रणतिबोधकसर्वभाव-
युक्तो हि भक्तवरमुक्तिकशक्तिदायी ॥
- -
लोकानुग्रहकाम्ययाऽखिलसतां ध्येयश्च यः सर्वदा
धत्ते यः शिवशम्भुशङ्करमुखानेकाभिधानानि च ।
तस्मै देव नमोऽस्तु यः करुणया प्रादुर्भवन्नग्रतो
भक्तान् पाति सहोमया प्रतिदिनं देवान् पितॄन् मानवान् ॥ ११९॥
अन्यानप्यमृतेन तर्पयति यः सोमात्मना शङ्करः
सर्वानभ्युदयेन तर्पयति यः सोमादियागात्मना ।
पश्चाद्द्रावयति स्वयं प्रणमतां नित्यं रुजं प्राणिनां
तस्मै देव नमोऽस्तु नित्यमुदयत्काश्मीरताम्राय च ॥ १२०॥
सिन्दूरारुणमूर्तये तदनु ते सूर्यात्मनेदं जगत्
(सिन्दूरारुणमूर्तये दिनकराकाराय सर्वंजगत्)
द्युत्या द्योतयते च शं गमयते प्रापय्य भक्तं जनम् ।
सर्वाण्यालयते पशून् विधिमुखान् चोरारितापात्यय-
व्याधिभ्यः कृपयाऽवते नम इदं ते दुष्प्रधर्षाय च ॥ १२१॥
दुःखाद्यैर्यजमानमूर्तय इदं येभ्यः समस्तं जगत्
जन्मव्याधिजराविपत्तिमरणादिभ्यो बिभेतीदृशा ।
यस्माद्बिभ्यति तेऽपि ते भगवते तस्मै वियन्मूर्तये
तुभ्यं देव नमो यदा खलजनाः साधून् जिघांसन्ति ये ॥ १२२॥
आविर्भूय यदग्रतः प्रथमतस्तेषां निहन्त्रे च ये
दूरे त्वामपहाय सर्वजगदाराध्यं कुमार्गे स्थिताः ।
तेषामेव दुरात्मनां चिरतरे काले निहन्त्रे नमो
हन्त्रे हन्ति बलेन येन महता हन्तव्यमाशु क्षणात् ॥ १२३॥
तद्रूपाय पशून् कृताविव महासंहारकाले बलात्-
यात्यन्तातिशयेन हन्त्यपि हरिब्रह्मेन्द्रमुख्यादरात् ।
आतार्यस्य चराचरस्य जगतस्तस्मै नमोऽस्तु प्रभो
रुद्राः पान्ति जगन्ति ये च परितो वृक्षादि रूपाः परे ॥ १२४॥
ये रुद्राहरिताभकेशनिवहास्तेभ्योऽपि नित्यं नमः
संसारार्णवमाशु तारयति यस्तारात्मकः सर्वथा ।
ब्रह्म ब्रह्मविदां चिरादुपदिशंस्तस्मै नमस्तेऽस्तु यद्-
दुःखापायमयं सुखं यदि तदाभाग्यं परत्रेह च ॥ १२५॥
साक्षित्वेन तयोः शमित्यपि मयश्चेतीह विख्यातयोः
द्रुष्टुं नित्यसुखात्मने नम इदं श्रीशङ्कराख्याय च ।
सर्वस्मै जगते करोति कृपया यः शंमयश्चानिशं
तस्मे तेऽस्तु नमःशिवाय च गुणातीताय शुद्धाय च ॥ १२६॥
इच्छाशक्त्यवियुक्तचिद्घनशरीरायाव्ययायात्मने
पूर्णानन्दतराय पूर्णसुखदायाजस्रपूर्णाय च ।
लोकानामविपर्ययेण कुरुतेऽत्यन्तं शिवं यः सदा
तस्मै चास्तु नमः प्रयागबदरीकेदारकाश्यादिषु ॥ १२७॥
तीर्थ्यो यो हि मरुद्वृधादिसरितां कूलं च गोदावरी-
कृष्णा सिन्धुसरस्वतीमुखसरित्पारं तदर्वाक्तटम् ।
नित्यं सन्निहिताय तेषु जगतां त्राणाय तुभ्यं नमः
प्राप्यैवोत्तमयोनिजन्मगुणमुत्कर्षक्रमात्प्राणिनाम् ॥ १२८॥
मग्नानां भवसागरे करुणया चोन्मज्जयित्रे भवा-
दूर्ध्वं चोद्धरते नमः क्रमवशात्पारं भवाम्भोनिधेः ।
प्राप्तान्कर्मवशेन जन्तुनिवहानावर्तमानान्पुनः
कर्तुं प्रेरयते धियस्तदनु तान्मध्ये भवाब्धेश्चिरम् ॥ १२९॥
सर्वान्भ्रामयते नमोऽस्तु भवते पुण्येषु दर्भादिषु
क्षुद्रप्राणिकुलेषु बालतृणवत् स्वल्पप्रामाणेषु च ।
फेन्यः फेनवदल्पकालमथवा यावत्सु जन्तुष्वपि
एवं तत्सिकतासु तद्वदधिकं क्षुद्रेषु नीरेष्वपि ॥ १३०॥
नानापुण्यनदीप्रवाहनिवहे तत्तुल्यभूतिष्वपि
श्रेष्ठप्राणिषु चेरिणेषु च तथा नित्यक्रियामानिषु ।
प्रख्याते पथि च प्रकृष्टतरसन्मार्गानुवर्तिष्वपि
क्षुद्रानेकशिलातिकर्कशतरे देशे कुशीले जने ॥ १३१॥
वस्तव्ये विजने जनेष्वति(पि) तथा योग्येषु चैतेषु यः
सर्वेष्वेवमनुग्रहाय जगतां आस्ते विभुः सर्वतः ।
तस्मै तेऽस्तु नमः कपर्दिन इदं सत्कुण्डलायानिशं
भक्तानां पुरतः स्थिताय च नमो गोष्ठे गृहाभ्यान्तरे ॥ १३२॥
तल्पेऽनल्पतरे तवातिविविधप्रासादमध्ये तथा
काटे पर्वतगह्वरे ह्रदवरे नीहारवारिष्वपि ।
सत्पांसौ विषमे रजस्यपि तथा शुष्केऽपि चार्द्रेऽपि च
देशे लुप्ततृणादिके च परितः पूर्णे तृणाद्यैः स्थले ॥ १३३॥
उर्व्यामध्यबिलाकृतिप्रतिकृतौ पर्णेषु पर्णव्रजे-
शूरेष्वस्ति शिवोऽयमेवमभितः सच्चित्सुखांशैः स्वयम् ।
भूतं भावि च वर्तमानमनु सङ्गृह्णाति बुध्या सतां
भक्त्या भावयतां स एव सुलभस्तस्मै नमः कुर्महे ॥ १३४॥
प्रारब्धाखिलकर्मबन्धविनिवृत्त्यर्थं च पापात्मनां
आधिव्याधिजरारितस्करमहासर्पादिनक्रादिभिः ।
क्षिण्वद्भ्यो विविधं नमस्तनुभृतां कर्मानुरूपं फलं
दातुं दुष्कृतिनस्त्विमे सुकृतिनश्चेमे किलेत्यन्वहम् ॥ १३५॥
लोकानुग्रहकाम्ययापि च विचिन्वद्द्भ्यो नमो वो नमो
मर्यादा च सुनिश्चिता च नियमेनायुः क्षयः प्राणिनाम् ।
हन्तृभ्यश्च नमः कथञ्चिदपि सर्पेयुः क्वचित्प्राणिनः
प्रायेणेति हि शासितुं तनुभृतः सर्वान् समस्तान् सदा ॥ १३६॥
नीरन्ध्रं सुविजृम्भितं जगदिदं व्याप्य स्थितेभ्यो नमः ।
श्रीरुद्रानुचराश्च गुप्तमपरे ये सन्ति तेभ्यो नमः ॥ १३७॥
व्यक्ताव्यक्ततया चराचरामयं विश्वं सदान्तर्बहि-
र्व्याप्ता विश्वभवाभवस्थितिकृतो विश्वात्मका विश्वपाः ।
विश्वस्मादधिकाश्च विश्वपतयस्तन्निग्रहानुग्रह-
व्यग्रात्युग्रसुशान्तविग्रहकृतो रुद्रास्त्वदंशाश्च ये ॥ १३८॥
तद्रूपेण वयं नतिस्तुतिशतैस्त्वां प्रीणयन्तोऽधुना
सुप्रीतं वरदं कृपालुमभयं सम्प्रार्थयामः शिवम् ।
बिभ्राणः कवचं विभाति भगवान् यः पापिनां दुर्गतेः
प्रत्येदं खलु दुःखदुःसहमहासंसारदारिद्र्ययोः ॥ १३९॥
योऽसौ प्रापयिता समस्तभुवनं ध्वंसात्मिकाया गतेः
शश्वत्तारयिता च योऽखिलजगन्नाथोऽन्नदोऽपि स्वयम् ।
विश्वस्यैकगतिः स एव निखिलालक्ष्यस्वरूपः सदै-
वास्ते तस्य दरिद्रवज्जगदिदं यन्नामरूपात्मकम् ॥ १४०॥
सर्वस्थूलशरीरमेव यदिदं यस्य स्वहृद्येशतो
यः सम्भूय च नीललोहित इति ख्यातः शिरःपञ्चमम् ।
उद्वर्तस्य विभोर्विधातुरगजाविष्णोश्च वामंवपु-
र्यो दत्वा सविलासलोहित तनुर्निर्दोषरूपश्च यः ॥ १४१॥
कण्ठे नीलमतीवलोहितनिभं चान्यत्रगात्रं शिवं
धत्ते यः सततं दयामयतनो सत्वं प्रसन्नोऽधुना ।
एतान्पुत्रकलत्रमित्रपरिवारादीनिमान् गोमहि-
ष्यादींश्चापि पशनहन् प्रणमतां भीतान् क्रुधा मा कृथाः ॥ १४२॥
दुःखाद्यैश्च कदापि मा गमय तानार्तिं प्रसादात्तव
स्वामिन् किञ्चिदपि ज्वरादिकमिमान् मा बाधतां क्वापि च ।
प्रध्यातं पुलहेन रुद्रमनिशं भूताभिचारादिक-
द्रोहारिष्टभयापहं धनमहासिध्यादिकं ध्यायताम् ॥ १४३॥
आगुल्फं सितकञ्चुकं डमरुकोद्युक्तोल्लसत्कुण्डलं
ध्यायेत्तुन्दिलपुत्रपुंसतिलकं सन्नूपुरं भैरवम् ।
तुङ्गोत्तुङ्गतुरङ्गसंवृतमहामातङ्गमध्यस्फुर-
द्धावत्प्रौढरथायुतावृतलसज्जाम्बूनदस्यन्दनम् ॥ १४४॥
अध्यास्तो भवतीह यः क्षितिरथे माणिक्यसिह्मासनं
ब्रह्मा जातु निजाश्रितानपि जनान्त्सम्पूजयन् मानवः ।
इन्द्रब्रह्मपदं च सम्यमफलं साक्षाच्च मोक्षश्रियां
सालोक्यादिचतुर्विधं च भजतां तद्भोग्यसाम्यं फलम् ॥ १४५॥
या ते तत्पुरुषस्य रुद्र शिवदापूर्वा तनुर्योगिनां
सर्वं यच्छति या च दक्षिणतनुः संसाररुग्भेषजी ।
प्रक्षीणाखिलकर्मभिन्न हृदयग्रन्थिप्रणष्टाखिला-
ज्ञानं छिन्नसमस्तसंशयमपास्तद्वैतमस्तारिकम् ॥ १४६॥
ज्ञानं प्रत्यगभिन्न चिन्मयपरब्रह्मैकलक्ष्यं परं
सर्वान् बोधयतः सदा मुनिजनान् चिन्मुद्रया भद्रया ।
रुद्रस्यादिगुरोः सतां शिवमयी या स्यात्तनूरूर्ध्वगा
तस्य ज्ञानघनात्मिका तव गुणातीता शिवाख्याऽमला ॥ १४७॥
नित्याऽऽत्यन्तिकबन्धमुक्तिफलदा चेशानमूर्तेः सदा
ताभिस्ते तिसृभिस्तनूभिरभितस्त्वं सज्जनैकार्थिना ।
यावन्मानुषभोगलाभजनितानन्देन दीर्घायुषं
त्वामाराधयितुं शिवं सुखय नः शम्भो दयाम्भोनिधे ॥ १४८॥
ज्ञानैश्वर्ययशोदयादि सुगुणैः सर्वैरनन्तैर्बलैः
संवृद्धः कृपया सकृत्प्रणमतामप्येकभक्त्या सताम् ।
यः संवर्धयिता य एव निखिल ब्रह्माण्डविध्वंसना-
ऽऽविर्भावोद्वहनैकधृष्णु परमं धत्ते फलं केवलम् ॥ १४९॥
योऽसौ दिव्यकपर्दभृद्यमभितस्ते वीरभद्रादयो
धीराश्चाधिवसन्ति यस्य महता वीर्येण धीरोद्धताः ।
क्षीयन्ते निखिलाः खला भगवते रुद्राय तत्ते प्रियां
नित्यं तां बिभृमो वयं मितिमयीं या मानसार्चामयी ॥ १५०॥
स्वर्गोत्कृष्टफलार्थिभिर्मुनिजनैः सर्वेश्वरः सर्वथा
ध्यातव्यः शिव एव किञ्च बहुधा यष्टव्य एवानिशम् ।
स्तोतव्यः परिकीर्तनीय इति च चाविच्छेदनीया मतिः
तां लब्ध्वा शिवमेव सर्वमितरत्सन्त्यज्य सर्वात्मना ॥ १५१॥
ध्यायन्तः सततं भजाम इहनः श्रीशङ्करस्य प्रभोः
तस्यैतत्कृपया यथा स्वपरिवाराणां च किञ्चाधुना ।
ग्रामेऽस्मिन्निवसत्यशेषमपि यद्यत्प्राणिजातं च त-
त्पुष्टं तुष्टमनातुरं च सुखितं भूयात्तथोपास्महे ॥ १५२॥
स्वामिन् रुद्र नमस्क्रियाभिरनिशं स्तोत्रैर्हविर्भिःक्षय-
द्वारि त्वां वयमादरात्परिचरेमास्मासु कुर्वन् कृपाम् ।
दारापत्यधनादिभिस्तु सुखितानस्मान्कुरुष्वापि च
ब्रह्मानन्दमयं च यत्तदपि नः श्रेयः कृपाम्भोनिधे ॥ १५३॥
यद्वा प्रार्थनया प्रयच्छ भगवन् त्वय्येव भक्तिं स्थिरां
वाञ्छातीतफलप्रदा भवतुनः सर्वात्मना सात्विकी ।
संसारज्वर दुःसहार्ति हरण स्वामिंस्तवानुग्रहः
पूर्णो नः किमसाध्यमस्ति भजतां तस्मात्वमस्मत्पिता ॥ १५४॥
सष्टृत्वेन नियोजितः स भगवान् लोकेश्वरः स्वस्य य-
त्प्राप्तानागतदुःसहार्तिशमनं वाञ्छन् तदाज्ञाक्रमम् ।
नातिक्रामति तच्च दुर्लभ मपि प्राप्स्यामहे तत्तथा ॥ १५५॥
देवं गोधनवर्द्धनं प्रणमतां हस्त्यश्वरक्षाकरं
माण्डव्येन महर्षिणार्चितमुमाकान्तं प्रसन्नाननम् ।
चन्द्रोद्भासितशेखरं मुनिजनैः संस्तूयमानं प्रभुं
ध्यायेद्रुद्रमभीष्टदं प्रणमतां सिह्मासनाधिष्ठितम् ॥ १५६॥
स्वामिन् रुद्रमदीय वंशमखिलं वृद्धं युवानं शिशुं
गर्भस्थं पितरं स्वमातरमिहास्माकं रुषा मा वधीः ।
मा हिंसीश्च प्रिया तनूर्बहुविधा व्याध्यादि वातातपैः
शस्त्रास्त्राग्नि महाहि वृश्चिकवृक व्याघ्रोग्रसिह्मादिभिः ॥ १५७॥
सर्वाभीष्टफलप्रदं प्रणमतां देवं दयाशेवधिं
देवेशं हृदि देवरातमुनिना ध्यातं गणेशावृतम् ।
तं नन्दीश्वरवन्दितं सुविमलं बालेन्दुचूडामणिं
बालादित्य समानकान्तिमनिशं श्रीरुद्रमेकं भजे ॥ १५८॥
स्वामिन् रुद्र वपाहविश्चपुरोडाशाज्ययागैर्मुहुः
प्रीतिं ते नमसा च सम्प्रति वयं सम्पादयन्तोऽधिकाम् ।
देव त्वां करुणानिधिं परिचरेमास्मासु कुर्वन् कृपां
भक्तानामपराधिनामपि च मः पुत्रेषु पौत्रेषु च ॥ १५९॥
गोऽजाश्वादिषु चास्मदादिषु रुषा हिंसां विभो मा कृथाः
किञ्चास्मत्कुलवर्धनान्निहरणे दाने च धर्मे धने ।
बालांस्तन्यपरांस्तथौरसगणान् मा नो वधीः किं तु तान्
वर्धिष्णून् चिरजीविनश्च कुरु तान्नः प्रार्थनेयं विभो ॥ १६०॥
स्वात्मानं हृदि भावयन्तमनिशं रुद्रं चिरायुर्महा-
मार्गक्षेमसुतुष्टि पुत्र कनक श्रीकन्यकादिप्रदम् ।
त्वामेकादशधा विभक्तवपुषं तेजोनिधिं शूलिनं
चन्द्रालङ्कृतमौलिमिन्दुधवलं शान्ताकृतिं भावये ॥ १६७॥
आश्रान्तान् पुरुषांश्च गाश्च नितरां त्वां निघ्नतः सर्वदा
प्रीतिर्हिंसनगोचराय . . . . . दरूपं च दूरेऽस्तुतत् ।
विश्वत्राणपरायणस्य जगतां मास्मासु भूतस्य या
चण्डीशाद्यवनेऽस्ति सास्तु मयि सा प्रीतिः सदास्मास्विह ॥ १६८॥
भक्तानां शिवदं सदाशिव शिवं रूपं च यत्तच्छिवा-
यास्माकं पुरतः परिस्फुरतु ते किञ्चाधुनास्मान् विभो ।
भृत्यान् रक्ष सपक्षपातमधिकं दाक्षिण्यपूर्णं वचः
क्षेमं योगमहं वहामि भवतामित्यादराद्ब्रूहि नः ॥ १६९॥
श्रीरुद्रार्थक शर्म यच्छ भगवन् आमुष्मिकं चैहिकम् ।
कस्तादृक्सुखवर्धनः प्रणमतां देवस्त्वदन्यः प्रभो ॥ १७०॥
आयुः श्रीसुखवर्धनं मुनिवरेणाराधितं चात्रिणा
देवोत्तंसहिरण्यसन्निभलसन्मूर्तिं प्रसन्नाननम् ।
बिभ्राणं ज्वलनं ज्वलन्तममलं कुर्वाणमग्रे स्वयं
देव्यास्ताण्डवमादरात्सुरगणैरासेव्यमानं भजे ॥ १७१॥
मार्ताण्डस्य च मण्डले त्रिभुवनव्याप्तप्रभामण्डले
नित्यं व्योम्नि परेतभूमिषु च यः प्रादुर्भवंस्तिष्ठति ।
यः सर्वश्रुतिषु श्रुतेषु निखिलश्रुत्यन्तसारेषु चा-
त्यन्तं विश्रुतदिव्यकीर्तिगुणचारित्रायुतो यः सदा ॥ १७२॥
सिह्मव्याघ्रमुखातिघोरमृगवद्भीमाकृतिर्दुर्हृदां
यो वध्यानखिलानजस्रमुपसंहर्तुं खलानुद्यतः ।
यश्चान्यानभिभूतशक्तिरसकृच्चोग्राकृतिं मृत्युव-
द्बिभ्रद्धन्ति खलांश्च यस्तमनिशं देवं महेशं स्तुहि ॥ १७३॥
इत्यात्मानमहं प्रमादविमुखं त्वां प्रेरयामि स्वयं
भक्त्या स्तौमि च भक्तभीतिहरणं हे रुद्र तुष्टो भव ।
स्तोतव्योऽपि सुरेश्वरैर्हरिविरिञ्चाद्यैः प्रपन्नःकिला-
ऽऽपन्नोऽयं जन इत्यनन्यशरणं मामप्यतीवाल्पकम् ॥ १७४॥
स्तोतारं सुखय प्रसादसुमुखः किञ्चास्तिकिञ्चित्परं
भूतप्रेतपिशाचराक्षसमुखा घोरा भवत्सैनिकाः ।
मास्मांश्चैव अधिक्षिपन्तु सततं रक्षन्तु नः सर्वदा
सर्वस्माद्दुरिताद्भयाच्च भगवन् नित्यं प्रसादात्तव ॥ १७५॥
दुर्ज्ञेया विधयो विभिन्नमतिभिर्नीता अभिन्नार्थतां
छन्नछन्नविभिन्न विस्मृतमहाशाखासहस्रायुताः ।
वेदास्तद्विहितास्तथाबहुविधास्ते द्रव्यकालक्रिया-
मन्त्राः स्वल्पतरं च जीवनमतीवाल्पा च शक्तिर्मतिः ॥ १७६॥
दुर्विज्ञेयतरं सुदुष्करमतः कर्माखिलं तद्भवेत्
भक्त्या नः सफलं भवेदिति यथाप्रज्ञं यथासम्भवम् ।
यज्ञात्माऽखिलयज्ञभुक् त्वमिति च त्वां देव यक्ष्यामहे
यज्ञैरेव वपाहविश्चरुपुरोडाशाज्यवन्तो वयम् ॥ १७७॥
डम्भाहङ्कृतिदर्पपूर्णहृदया देवान्यजन्ते परान्
एतेषामधमिच्छतस्तव मुहुर्दातुं प्रदीप्ताकृते ।
उग्रा निग्रहरूपिणी स्थिरतरा या दुर्मतिर्माकृथा-
स्तामस्मासु कदाप्यतो मृति(मति)रियं हेतिश्च रुद्रस्य ते ॥ १७८॥
भक्तान् दूरत एव देव परितः सा वर्जयत्वद्य नः
सर्वान् किञ्च विमुच्य चापमधुना आबद्धमस्मत्कृते ।
सृष्ट्वा विश्वमिदं महेश्वर तदेवानुप्रविश्य प्रजा-
श्चाविच्छिन्नतया समस्तजगतः स्रष्टुं स्त्रियां योनिषु ॥ १७९॥
वीर्यं सिञ्चसि यत्प्रजापतिरतो मीढ्वा पिता त्वं हितः
त्वं पुत्रानिह पौत्रकांश्च सुरसश्रीरुद्रशम्भो प्रभो ।
वंशोद्धारकशक्तिभक्तिसुगुणश्रीकीर्तिमत्पुत्रदं
ध्यायंस्तं भगवन्तमन्तरनिशं स्वात्मानमेव स्वयम् ॥ १८०॥
नानाप्रस्फुरदायुधं नतमहापापौघदुःखापहं
देवेशं गजचर्मसंवृततनुं श्रीकृत्तिवासं भजे ।
नाथो यः प्रकृतेः परश्च पुरुषः सर्वान्तरात्मा जपा-
लौहित्यं स्फटिकादिकेष्विव हि यः पुंभावसम्भावितः ॥ १८१॥
पुंभावः पुरुषेषु भाति जगति स्वांशप्रधानेषु यः
स्त्रीष्वेव प्रकृतिप्रधानतनुषु स्वं वीर्यमासिञ्चति ।
योऽत्यन्तं शिवदः समस्तजगतां स त्वं प्रसादार्थिनां
अस्माकं च शिवो भवाद्य सुमना हानिर्न तत्तावता ॥ १८२॥
धन्याः स्याम वयं च किं च परमे वृक्षे क्वचिद्दूरतो
निक्षप्यायुधजालमेतदखिलं पापात्मनां भीषणम् ।
सौम्यं बाहुविभूषणं करतले बिभ्रत्पिनाकं धनुः
शान्तं कान्तमुपेत्य तारकवपुः कृत्तिं वसानः शुभाम् ॥ १८३॥
वैयाघ्रं वनमध्यतः करुणयाभ्यागच्छ पाहि स्वकान्
रक्षन्नः पुरतश्चराचरहितं श्रीरुद्र शम्भो प्रभो ।
अर्थप्राण विपत्ति संशयभयक्लेशारि चोर व्यथा-
भीतिघ्नं हृदि भावयन्तमनिशं शम्भुं स्वरूपं स्वयम् ॥ १८४॥
अग्र्यं यान्तमतीव सुन्दरतनुं सन्मङ्गलैकालयं
सानन्दं च पिनाकिनं वनचराकारं युवानं भजे ।
लौहित्येन विवर्जितं गिरिजया यस्याङ्गमर्धं सदा
यं वेदान्तगिरो वदन्ति सततासङ्गोह्ययं पूरुषः ॥ १८५॥
कालुष्येण विवर्जितः शिव इति ख्यातश्च यः पूजितः
सद्भिः सद्विविधामयार्तिभयहृत्संसारघोरापदाम् ।
यस्त्वं खण्डयितासि काण्डनिवहान् चण्डान् प्रकीर्याभितः
दण्ड्यान् दण्डयसि स्वयं च हरसि स्वैर्भीषणैरायुधैः ॥ १८६॥
ज्ञानैश्वर्ययशः सुवीर्यकरुणावैराग्यभाग्यामित-
श्रीभिः पूर्णतरोऽस्ति यो हि भगवानस्मै नमस्तेऽधुना ।
यास्ते सन्तु सहस्रमाशुगतयस्ता हेतयो यायिनः
शास्तुं किञ्चिदधिक्षिपन्त्वघवतां मद्ये मदन्यं तथा ॥ १८७॥
भक्ता एव वयं भवाम भवतः सर्वात्मना सागराः
त्वद्ध्यानैकपरायणाः सुमनसो नित्यं समाशास्महे ।
तिर्यग्जन्तु महाजलूकजनतापक्ष्यादि सिद्धिप्रदं
देवं सर्वजयप्रदं च भजतां शम्भुं पुलस्त्यार्चितम् ॥ १८८॥
सस्कन्दं जगदम्बयायुततनुं देवादिरुद्रैः स्तुतं
साम्बं क्लृप्तविवाहमङ्गलविधिं स्मेराननं भावये ।
प्रत्येकं च सहस्रधा बहुसहस्राणां सहस्राणि यः
सन्त्यत्युत्तमहेतयस्तव शिवासङ्ख्येयबाहुष्विह ॥ १८९॥
तत्सङ्क्षेपणतत्समुद्भवमहाहिंसाविधानादिके-
ष्वीशानो भगवन् विभासि यदि तच्चित्रं किमत्र प्रभो ।
पुण्यापुण्यकृतां परस्परमपि संज्ञानलक्ष्यं क्षणात्
लक्षीकृत्य तु पुण्यपापवशतस्तन्निग्रहानुग्रहे ॥ १९०॥
हर्तुं भर्तुमशेषलोकमपि यस्त्वं भाविकीमीशतां
धत्सेऽतः करुणावशाच्छरणगांस्त्रातुं सदाऽस्मान् प्रति ।
हेतीनां तु मुखानि चानभिमुखान्यस्माकमस्मद्द्विषां
नित्यं चाभिमुखानि देव कुरु नः सौख्यप्रदानि प्रभो ॥ १९१॥
देवोपद्रवराजपीडनमहाकान्तारचोरव्यथा-
भीतिघ्नं हृदि नारदेन मुनिना ध्यातं सतां सर्वदा ।
रुद्रं सर्वमनोज्ञभूषणधरं सर्वायुधालङ्कृतं
सर्वाघौघहरं च सर्वजगतामीशं महेशं भजे ॥ १९२॥
कल्पादौ विधिनाऽर्थितेन कृपया रुद्रेण ये निर्मिता-
स्तुत्तुल्याकृतयस्तदायुधधरास्ततुल्यभूषास्तथा ।
लोकानुग्रहनिग्रहैकनिपुणाः कर्मानुरूपं फलं
यच्छन्तो निवसन्ति ये च परितः सूर्यानिलाग्न्यंशजाः ॥ १९३॥
विश्वेदेवगणाः प्रसिद्धसुगुणास्तेजोमरुत्पार्थिवा-
श्चारा ये च महेश्वरस्य बहुधा नित्यं विभक्ताकृतेः ।
भक्तानुग्रहतत्परस्य बहवः सानुग्रहानिग्रहा
ये भक्ताः शिवभावनामधिगता रुद्राः सुरूपा हि ते ॥ १९४॥
वैयाघ्राजिनभोगिभूषणभृतो बालेन्दुगङ्गाजटा-
चूडालङ्कृतमस्तकास्त्रिणयनाः साम्बाः स नन्दीश्वराः ।
ये देवानुचराश्च देवसदृशो देवा गणाधीश्वराः
सर्वेऽमी भजतां शिवात्मकतया संसाररुग्द्रावकाः ॥ १९५॥
प्रत्येकं तु सहस्रशो बहुसहस्राणां सहस्राणि ये
रुद्राश्चाधिवसन्त्यधीश्वर तथा भूम्यन्तरिक्षे दिवि ।
ये सर्वत्रभवा भवेन सदृशा अस्मिन्महत्यर्णवे
वृष्टिर्नः परिपूर्णमेघनिवहैः पूर्णेऽन्तरिक्षेऽपि च ॥ १९६॥
ये हालाहलनीलकण्ठ वपुषः शर्वाः क्षमायामधः
पाताले प्रचरन्ति येऽपि च दिवि रुद्राः सदोपाश्रिताः ।
तानेवं स्तुभिः सदैव नतिभिश्चाराधयन्तो वयं
तेषामद्य सहस्रयोजनमिते दूरे स्थितानामपि ॥ १९७॥
अर्वाक्तत्परतः पुरश्च परितः सज्जानि धन्वान्यलं
विज्यान्यातनुमः सुखाय सततं क्षेमाय योगाय च ।
राज्ञां शत्रुविनाशनं प्रणमतां घोराभिचारक्रिया-
सम्भूताधनिवारणं च मुनिना दुर्वाससाराधितम् ॥ १९८॥
बिभ्राणं त्रिशिखं प्रदीप्तवपुषं रुद्रं ज्वलन्मूर्धजं
भोगीन्द्राभरणं भजे भयहरं दंष्ट्राकरालाननम् ॥ १९९॥
- -
अयमनुवाकचतुष्टयस्य रुद्र-
प्रियायोगस्य उपासनाविशेषः ।
अथवा चाष्टतनोस्तथाष्टहृष्टो
नवमोऽयं दशमः शतान्वितानाम् ॥
- -
ये वृक्षेष्विह कालकर्मवशतश्चावृश्च्यमानेष्विमां
क्ष्मामावृत्य चराचरात्मरतया तिष्ठन्ति जावेषु ये ।
अन्तव्याप्तजगन्ति येऽखिलजगत्पीडाकराणां सदा (? )
हन्तारोऽसितकन्धरा बहुविधा ये नित्यनिष्कल्मषाः ॥ २००॥
भूतानां पृथिवीजलाग्निमरुदाकाशात्मनां ये धिया
स्थित्वा तेषु जगन्ति पान्ति परितस्तत्कार्यभूतैः फलैः ।
नानाभूतगणाधिपाश्च विविधा ज्वालाज्वलन्मूर्तयः
ये वा वीतशिखा विचित्रविशिखा ये वा कपर्दोज्ज्वलाः ॥ २०१॥
येऽन्नेषु चतुर्विधेषु च तदा ये ये पुरान्नादना
व्यापारार्हविचित्ररूपचषका मार्गादिके संस्थिताः ।
पापिष्ठान् फलतोलनेन विविधं पापानुरूपं जनान्
न्यूनाधिक्यविचित्रधातुगतिभिर्विध्यन्ति च व्याधिभिः ॥ २०२॥
तेषामद्य सहस्रयोजनमिते दूरे स्थितानां वयं
विज्यान्यातनुमो धनूंषि सततं क्षेमाय योगाय च ।
राज्ञां शत्रुनृपादिमारणमहासिद्धिप्रदं तादृशां
भक्तानामखिलाघसङ्घहरणं श्रीदेवलाराधितम् ॥ २०३॥
रुद्रं भीषणभोगिभूषणधरं दंष्ट्राकरालाननं
बिभ्राणं त्रिशिखं प्रदीप्तवपुषं ध्यायेज्ज्वलन्मूर्धजम् ।
येऽमी लौकिकवैदिकादिविधया नानाविधानां पथां
सर्वेषामपि रक्षका बहुविधाः कर्मानुरूपेण ये ॥ २०४॥
ये धर्मं च तथोऽथ देव पथिभिश्चोर्ध्वं च तिर्यग्गति-
श्चाधस्ताच्च नयन्ति ये सुकृतिनां भक्त्या परं ध्यायताम् ।
कर्तृत्वादिमतिप्रसक्तविविधव्यापारशूरस्थिर-
ध्यानापास्तसमस्तकल्मषमनः साक्षात्कृतब्रह्मणाम् ॥ २०५॥
ईशन्यस्तसमस्तदुर्भरमहासंसारभारात्मनां
अन्नं दातुमरं त्वनं करुणया हस्ते दधानाः सदा ।
ये युध्वा युवभिः खलैरतिबलैः सम्पीड्यमानान् सदा
संरक्षन्ति हरन्ति कर्मवशतश्चायुः परेषामपि ॥ २०६॥
ये तीर्थानि चरन्ति तीर्थफलदास्तीर्थद्विषःसन्ततं
हन्तुं बाणकृपाणकार्मुकसृकावन्तो निषङ्गोद्यताः ।
तेषामद्य सहस्रयोजनमिते दूरे स्थितानां वयं
विज्यान्यातनुमो धनूंषि सततं क्षेमाय योगाय च ॥ २०७॥
विद्वद्वल्लभसर्वशक्तवरसत्पुत्रप्रदं ध्यायतां
सौमुख्येन समस्ततीर्थफलदं श्रीदेवलाराधितम् ।
रुद्रं भीषणभोगिभूषणधरं दंष्ट्राकराला नं
बिभ्राणं त्रिशिखं प्रदीप्तवपुषं ध्यायेज्ज्वलन्मूर्धजम् ॥ २०८॥
एतावद्भिरिहोदितैर्दशमहामन्त्रैः प्रकाशीकृता-
श्चैतावद्भिरियत्तयाऽपरिमिता भूम्यन्तरिक्षे स्थिताः ।
ये त्रैलोक्यमतीत्य सर्वभुवनव्याप्ताश्च सर्वात्मकाः
भूयांसश्च वसन्ति ये दशदिशो रुद्राः समाक्रम्य च ॥ २०९॥
तेषामेव सहस्रयोजनमिते दूरे स्थितानां वयं
विज्यान्यातनुमो धनूंषि सततं क्षेमाय योगाय च ।
विद्यापुत्रपुराङ्गनाप्तिसुमहामातङ्गतुङ्गाश्वदं
दिव्यस्यन्दनदिव्यसस्यसुमहीभोगादिहेमार्थदम् ॥ २१०॥
रुद्रं भस्मविभूषणं फणिगणाभूषं ज्वलत्कन्धरं
चन्द्रोद्भासिशिखं प्रदीप्तवपुषं ध्यायेत् त्रिशूलीकरम् ।
श्रीरुद्रेभ्य इदं नमः प्रथमतो वा चैव वाग्भूतये
कर्मण्यप्यथ ये वसन्ति च पृथक् भूम्यन्तरिक्षाद्वयुः ॥ २११॥
दत्वान्नं बहुभक्षणादिषु रतास्त्वां कार्यशौर्यादिभिः
पापिष्ठा गठबन्धनादिजनितक्लेशाकुलान् कुर्वताम् ।
अल्पाल्पैरधिकाधिकैर्मुहुरकालोत्थैर्मरुद्वर्षणैः
येषां पीडयतां जगत्यधिकृतां अन्नं च वासस्तथा ॥ २१२॥
वर्षन्त्येषु समूहवत्त्रिणयमप्येतज्जगज्जीवनं
हिंसासाधनमास दुष्कृतकृतां क्षेमाय नित्यं समाम् ।
तेभ्यो नः पुरतो वयं त्विह दश प्राचीःप्रतीचीर्दिशो-
र्ध्वारोग्याय शिवाय कायिकनमस्कारात्मिकाः सर्वतः ॥ २१३॥
कृत्वा चिन्तितसिद्धयेऽथ मनसा तेभ्यो नमस्कुर्महे
हे रुद्राः सुखयन्तु नः प्रणमतस्तेऽमी भजन्तो वयम् ।
निष्पापाः स्तुतिपूर्णकानतिशतैर्युष्मत्कृपाभाजनाः
तस्मादस्मदरिं तु पापपुरुषं हेतुं स यत्नाच्चिरात् ॥ २१४॥
यं द्विष्मः परिपीडयन्ननुदिनं दारिद्र्यरोगादिभिः
योऽस्मान् द्वेष्टि तमेव दन्तनिवहैः कालात्मनावा दधा-
म्येतांस्तान् सुखितान् सदा कुरु जनान्पूर्णान्सदा रक्ष नः ॥ २१५॥
कालज्ञानदमन्नदं प्रणमतां जातिस्मरत्वप्रदं
सर्वाभीष्टदमात्मनात्मनि निजात्मानं भजन्तं सदा ।
रुद्रं देवमनन्तरुद्रसहितं विश्वेश्वरं विश्वत-
श्चक्षुः श्रोत्रकराङ्घ्रिमूर्जितमहाकालत्मकं चिन्तये ॥ २१६॥
॥ इति श्रीशिवरहस्यान्तर्गते स्कन्दप्रोक्तं रुद्रार्थविवरणं सम्पूर्णम् ॥
- ॥ श्रीशिवरहस्यम् । द्वादशांशः । अध्यायः २६-३३ रुद्रार्थविवरणम् । वावृत्तश्लोकाः ॥
- .. shrIshivarahasyam . dvAdashAMshaH . adhyAyaH 26-33 rudrArthavivaraNam . vAvRRittashlokAH ..
Notes:
Skanda स्कन्द delivers an exposition on Rudrārthaḥ रुद्रार्थः - that is meant to capture the deeper meanings of the respective Anuvāka-s अनुवाकाः of ŚrīRudram श्रीरुद्रम् of the Yajurvedaḥ यजुर्वेदः.
Most of the Śloka-s are composed in ŚardūlavikrīditaCandaḥ शार्दूलविक्रीडितछन्दः
Selected Śloka-s from the Chapters 26-33 are collated on this page and renumbered for seamless reading.
Proofread by Ruma Dewan