वैराग्यशतकम्
(श्रीमदप्पय्यदीक्षितविरचितम्)
॥ श्रीः ॥
आस्ते कश्चन भिक्षुः सङ्गृह्णन्नव्ययानि दश ।
न ममेत्यव्यययुगलं याचामस्तं किमस्त्यन्यत् ॥ १॥
धीसचिवं धैर्यबलं सङ्कल्पविरोधि शान्तिधनम् ।
विश्वत्रयविषयमिदं वैराग्यं नाम साम्राज्यम् ॥ २॥
राज्ञो बिभ्यति लोका राजानः पुनरितोऽपि वैरिभ्यः ।
आ ब्रह्मणः कृतान्तादकुतोभयमस्पृहाराज्यम् ॥ ३॥
भिक्षाप्रदा जनन्यः पितरो गुरवः कुमारकाः शिष्याः ।
एकान्तरमणहेतुः शान्तिर्दयिता विरक्तस्य ॥ ४॥
किमपि न ये चेष्टन्ते कार्यप्रतिकार्ययोर्विरहात् ।
सन्तस्त एव मुक्ताः सन्देहे गौतमः साक्षी ॥ ५॥
पततु नभः स्फुटतु मही चलन्तु गिरयो मिलन्तु वारिधयः ।
अधरोत्तरमस्तु जगत्का हानिर्वीतरागस्य ॥ ६॥
के चोराः के पिशुनाः के रिपवः के च दायादाः ।
जगदखिलं तस्य वशे यस्य वशे हतमिदं चेतः ॥ ७॥
विषया उपतिष्ठन्तां विषयैर्वा समवयन्तु करणानि ।
आन्तरमेकं करणं शान्तं यदि का ततश्चिन्ता ॥ ८॥
किं विषयान्परिहर्तुं वस्तव्यं मेरुकन्दरेष्वबुधैः ।
न ह्यद्भिरनासक्तुं पांसुषु रोहन्ति पद्मानि ॥ ९॥
अज्ञानमिह निदानं प्राग्रूपं जननमेव भवरोगे ।
परिपाकः संसरणं भैषज्यं नैष्ठिकी शान्तिः ॥ १०॥
स्वेनैव भुक्तमर्थं सूकरजातिस्मरो मनुष्य इव ।
दूरे जुगुप्समानो धीरो वैराग्यमाद्रियते ॥ ११॥
शैशवमिव कौमारे तत्तरुणिम्नीव स इव वृद्धत्वे ।
न स्वदते धीराणां कामस्य विचेष्टितं शान्तौ ॥ १२॥
शतशः परीक्ष्य विषयान्सद्यो जहति कचित्क्वचिद्धन्याः ।
काका इव वान्ताशनमन्ये तानेव सेवन्ते ॥ १३॥
चरमौ मातापितरौ चरमा गृहिणी सुताश्चरमाः ।
कर्तव्येऽतिप्रेमणि कथमिह धीरा विरज्यन्ते ॥ १४॥
तृणवद्धमन्ति चपलाः स्त्रीनामनि चण्डमारुते चलिते ।
धरणिधरा इव सन्तस्तत्र न किञ्चित्प्रकम्पन्ते ॥ १५॥
कामिजनपरमभोग्ये कामसुखे धारयन्ति बीभत्सम् ।
सन्तः शमसुखरसिकाः सुधाशनाः सूकरान्न इव ॥ १६॥
विक्षेपमात्रभाजो विकासकाष्ठागत ज्ञानाः ।
स्वस्यापि चेष्टितानि स्वयमीक्षन्ते परस्येव ॥ १७॥
अस्थानेऽभिनिविष्टान्मूर्खानस्थान एव सन्तुष्टान् ।
अनुवर्तन्ते धीराः पितर इव क्रीडतो बालान् ॥ १८॥
पुष्णति पुरुषे सलिलैर्मुष्णति पुष्पं फलं च तरव इव ।
वर्तन्ते सन्तः सममुपकर्तरि चापकर्तरि च ॥ १९॥
नित्यानित्यविवेकः सर्वेषां घटघटत्वयोरास्ते ।
स विवेको यः शान्तिकृदविवेकोऽन्यः समस्तोऽपि ॥
अनधिगते कामसुखे कालेन यथा प्रवर्तते तरुणः ।
एवं ब्रह्मसुखेऽपि प्रवर्तते कोऽपि भाग्यवशात् ॥ २१॥
पुत्रगुणाः स्वातन्त्र्ये दारगुणाश्चाधिवेदनावसरे ।
भ्रातृगुणा दायविधौ द्रष्टव्या मोक्ष्यमाणेन ॥ २२॥
का मे गतिरिति पृच्छति चरमश्वासेऽपि यः स्वार्थम् ॥
तस्य जनस्यापि कृते पापाः पापानि कुर्वन्ति ॥ २३॥
पितृभिः कलहायन्ते पुत्रानध्यापयन्ति पितृभक्तिम् ।
परदारानुपयन्तः पठन्ति शास्त्राणि दारेषु ॥ २४॥
शान्तिरलभ्यादुपरतिरपात्रभावः प्रतिग्रहनिवृत्तिः ।
क्षान्तिर्दुर्बलतेति च निवृत्तिधर्माः कलावेते ॥ २५॥
नीतिज्ञा नियतिज्ञा वेदज्ञा अपि भवन्ति शास्त्रज्ञाः ।
ब्रह्मज्ञा अपि लभ्याः स्वाज्ञानज्ञानिनो विरलाः ॥ २६॥
कलिकलुषे मनसि स्वे कथमिव जगदार्जवं लभताम् ।
चक्षुर्दोषे जाग्रति चान्द्रं द्वित्वं कुतो यातु ॥ २७॥
विषयाननुकूलयितुं विषयिणि हृदये विधीयतां यत्नः ।
दृशि देयमौषधं को दृश्ये दत्त्वा कृती भवति ॥ २८॥
दाराः पुत्रेषु रताः पुत्राः पितृधनपरिग्रहव्यग्राः ।
रोदनशरणा जननी परलोकगतस्य को बन्धुः ॥ २९॥
पश्यन्ति म्रियमाणान्मरिष्यतोऽनुमिमते स्मरन्ति मृतान् ॥
कथयन्ति चैवमसकृच्चेष्टन्ते नित्यवत्तु परम् ॥ ३०॥
कलहायन्ते मूढाः कः प्रतिभूः श्वः प्रभात इति ॥
तस्यामेव रजन्यां कः प्रतिभूः स्वस्य सत्तायाम् ॥ ३१॥
आप्रपदमाशिरस्पदमन्तः कलिमलमलीमसे वपुषि ।
विफलं गङ्गाजलमपि मद्यघटे दर्भमुष्टिरिव ॥ ३२॥
दण्ड्यं यत्सुखहेतोः पुष्णन्ति जनाः कथं तदेव वपुः ।
न हि शर्कराभिलाषिभिरिक्षोः काण्डानि पूज्यन्ते ॥ ३३॥
कुल्याः कृता विशालाः कुड्यान्युपलैर्निबद्धानि ।
क्रीता बलिनो महिषाः कृतकृत्याः स्म इति मन्यन्ते ॥ ३४॥
प्रायो मुह्यति चेतः प्राणभृतः प्राणनिर्गमावसरे ।
पुण्येन यदि न मुह्यति पुत्रानेव स्मरन्म्रियते ॥ ३५॥
शमयितुमौदरमग्निं संसारे सागरे निमज्जन्ति ।
तुहिनव्यथानिवृत्त्यै न हि वेश्मनि पावको देयः ॥ ३६॥
अर्थानामधिकानां राज्ञा चोरेण वा ध्रुवो नाशः ।
अन्ने खल्वतिभुक्ते वमनं वा स्याद्विरेको वा ॥ ३७॥
आहृत्य परित्यक्ता जनयन्त्यर्थाः सुखाभासम् ।
अत्यन्तपरित्यक्ताः परमानन्दाय कल्पन्ते ॥ ३८॥
प्रणमति परिसान्त्वयति प्रलपति याचति परिभ्रमति ।
आविष्ट इव पिशाच्या पुरुषस्तृष्णावशं यातः ॥ ३९॥
जननादृष्टात्पितरौ पुत्रा जामातरो व्ययादृष्टात् ।
कलहादृष्टाज्ज्ञातय इति निर्णीते किमेष्टव्यम् ॥ ४०॥
स्वपितुः परलोकाय स्वयमनुदिवसं यदाचरति ।
क्रियतामिदमुपमानं किं नालं पुत्रवैराग्ये ॥ ४१॥
अननुगते दारिद्र्ये किमनुगतं लक्षणं दृष्टम् ।
कामस्यापरिपूर्तौ कृपणं जगदा चतुर्वदनात् ॥ ४२॥
न खलु धनत्वं जातिर्यस्य यदिष्टं तदेव तस्य धनम् ।
तत्तदिव पामराणामाकिञ्चन्यं धनं विदुषाम् ॥ ४३॥
स्वीक्रियते यदि तृष्णा स्वीकर्तव्यं जगत्समस्तमपि ।
स्वीक्रियते यदि शान्तिः स्वात्मापि स्वस्य भवति न वा ॥ ४४॥
यद्दातारं वशयति यत्परिजनमस्य सान्त्वयति ।
यदपत्रपते नान्तर्भावी लाभः स कस्य समः ॥ ४५॥
प्रादेशमात्रमुदरं परिपूरयितुं कियानयं यत्नः ।
चुलकेनाम्भः पातुं खनितव्यः किं तडागोऽपि ॥ ४६॥
यामार्धमसंस्काराद्यामद्वयमनशनाच्च सुव्यक्ते ।
शारीरे सौन्दर्येऽभिनिविशन्ते कियन्मूढाः ॥ ४७॥
वन्ध्येत्याहुस्तरुणीं जरतीति परित्यजन्ति बहुपुत्राम् ।
अपि निन्दन्त्यल्पसुतां का गृहिणी कामिनां हृद्या ॥ ४८॥
यान्ति शुचमकृतदारा द्वे भार्ये नेति कृतदाराः ।
ते परदारा नेति स्त्रीभिस्तृतान्न पश्यामः ॥ ४९॥
मदनस्याज्ञाकरणे मन्ये जगदखिलमेकरूपमिदम् ।
तिर्यञ्च इति नरा इति देवा इत्यन्यतो भेदः ॥ ५०॥
शुक्लविमोकस्थानं मलमूत्रत्यागदेशवत्किमपि ।
स्त्रिय इति विधिना विहितं कियदत्र जना निमज्जन्ति ॥
वेदानधीत्य विधिवन्मीमांसित्वा तदर्थं च ।
दाराः कर्तव्या इति केनेदं प्रहसनं कथितम् ॥ ५२॥
दुःखेनोपार्ज्यन्ते पाल्यन्ते प्रत्यहं च लाल्यन्ते ।
वामाः स्त्रियो विमूढेरुपभुञ्जानाः सुखं द्विगुणम् ॥ ५३॥
अश्नीत पिबत खादत जागृत संविशत चलत तिष्ठत वा ।
सकृदपि चिन्तयतान्तः सावधिको देहबन्ध इति ॥ ५४। ॥
किं विजितया पृथिव्या किं काञ्चनभूभृता करस्थेन ।
किं दिव्याभिः स्त्रीभिर्मर्तव्ये ब्रह्मणा लिखिते ॥ ५५॥
जीवति कतिचिन्निमिषान्कतिचित्तेषु श्रुतीरधीत इव ।
तावत्येवाकुलयति तन्त्राणि नवानि चातनुते ॥ ५६॥
स्वल्पो जीवनकालः स्वल्पा धीः परिचयः स्वल्पः ।
तदपि तरेम कथञ्चिच्छ्रूतयो यदि नोपजायन्ते ॥ ५७॥
कुत आगतं न जाने क्व नु वा गन्तव्यमिदमपि न जाने ।
सञ्चरसि क्वेदानीं संसारपथे महातमसि ॥ ५८॥
तमसावृताश्चरन्तः सविधे दूरे च नावयन्त्यर्थान् ।
अवयन्ति तु विस्पष्टं तदिति शिरस्यभिहते मूढाः ॥ ५९॥
निमिषन्त्यत्र तरुण्यस्तत्र तरुण्यो न निमिषन्ति ।
ईदृक्षो हि विशेषः स्वर्गः स्वर्ग इति किं तत्र ॥ ६०॥
कोपो मैत्रावरुणेः शापो वा तार्किकस्य मुनेः ।
संस्मर्यते यदि सकृच्छत्रोरपि मास्तु शक्रपदम् ॥ ६१॥
गच्छत्वमरावत्यां गच्छतु चतुराननस्य वा नगरे ।
पुनरागन्तव्यं यदि पुंसा किं साधितं भवति ॥ ६२॥
भुक्ता बहवो दारा लब्धाः पुत्राश्च पौत्राश्च ।
नीतं शतमप्यायुः सत्यं वद मर्तुमस्ति मनः ॥ ६३॥
विश्लेषणस्वभावान्विषयान्पश्यन्करोति को ममताम् ।
नश्यवस्थापन्नं कः क्रीणीते धनैरश्वम् ॥ ६४॥
अन्नाभावे मृत्युः शालिभिरन्नानि शालयो वृष्टया ।
वृष्टिस्तपसेति वदन्नमृत्यवे तत्तपश्चरतु ॥ ६५॥
किं न निगृहन्ति मनः किं न भजन्ते जनाः शिवं शरणम् ।
अभिसन्धिभेदमात्रान्मोक्षोपायेन बध्यन्ते ॥ ६६॥
भोगाय पामराणां योगाय विवेकिनां शरीरमिदम् ।
भोगाय च योगाय च न कल्पते दुर्विदग्धानाम् ॥ ६७॥
ब्राह्मणचण्डाला इत्याह मनुर्यन्महापथिकान् ।
भवमार्गमहापथिकानधिकृत्यैव प्रवृत्तं तत् ॥ ६८॥
एकद्वाः क्षितिपतिषु द्वित्रा देवेषु पञ्चषा द्रुहिणे ।
एतावन्तो जगति ब्रह्मानन्दार्णवस्य कणाः ॥ ६९॥
अज्ञानेनापिहिते विज्ञाने कर्म किं कुरुते ।
विकले चक्षुषि तमसा व्यादाय मुखं किमेक्षेत ॥ ७०॥
अतिकलुषमाशुनश्वरमापातस्फुरणमनभिलापकरम् ।
अपि हृष्यन्ति जनाः कथमवलम्ब्य ज्ञानखद्योतम् ॥ ७१॥
प्रयुतं नियुतं वापि प्रदिशन्ति प्राकृताय भोगाय ।
क्रीणन्ति न बिल्वदलैः कैवल्यं पञ्चषैर्मूढाः ॥ ७२॥
यावत्किल चेष्टन्ते तावत्पाशेन बध्यते ग्रन्थिः ।
निभृतं यदि वर्तन्ते कालेन स्रंसते पाशः ॥ ७३॥
उपरुन्धन्ति श्वासान्मुनयो नाश्नन्ति न पिबन्ति ।
स्तूयन्ते किं मुनयः कण्ठे कुर्वन्ति कनकपाशमिमे ॥ ७४॥
कामं जनाः स्मयन्ते कैलासविलासवर्णनावसरे ।
साधनकथनावसरे साचीकुर्वन्ति वक्राणि ॥ ७५॥
वङ्गाः कथमङ्गाः कथमित्यनुयुङ्क्ते वृथा देशान् ।
कीदृक्कृतान्तपुरमिति कोऽपि न जिज्ञासते लोकः ॥ ७६॥
त्यक्तव्यो ममकारस्त्यक्तुं यदि शक्यते नासौ ।
कर्तव्यो ममकारः किं तु स सर्वत्र कर्तव्यः ॥ ७७॥
पुत्रा इति दारा इति पोष्यान्मूर्खो बहिर्जनान्ब्रूते ।
अन्धे तमसि निमञ्जनात्मा पोष्य इति नावैति ॥ ७८॥
यञ्चिन्तितमधिगर्भं यञ्च चिरं चिन्तितं नरके ।
विषयानिलसंसर्गान्ममृजे तत्सर्वमेकपदे ॥ ७९॥
बाह्यगतागतशीला प्राणस्य श्वासलक्षणा वृत्तिः ।
कर्षति मनसो वृत्तिं कुलटेव कुलस्त्रियं मुग्धाम् ॥ ८०॥
अतिगम्भीरमनाविलमक्षोभ्यमदृष्टपारमविलङ्घयम् ।
अविरलतरङ्गसङ्कुलमैक्षिषि विज्ञानसागरं महताम् ॥ ८९॥
घोरं भवमपहातुं कतिचिदघोरं भवं प्रपद्यन्ते ।
संसरणकातराणां संसरणं शाम्भवी भक्तिः ॥ ८२॥
पाशो यदि मोक्तव्यः पशुपतिरेवानुसर्तव्यः ।
न खलु व्यतिमुच्यन्ते पशवः पाशेन सम्बद्धाः ॥ ८३॥
अलमलमनुभूताभिर्मातृभिरलमस्तु पितृभिश्च ।
भवितव्यं यदि नित्यवदर्धं मातुः पितुश्चास्तु ॥ ८४॥
धन्यास्ते बहुदेवाः स्वामिनि येषां न दुर्भिक्षम् ।
जातु न जानीमो वयमेकमपि स्वामिनं पूर्णम् ॥ ८५॥
सन्तु बृहन्तो देवाः किं तु न तान्नन्तुमीहते चेतः ।
आढ्यवदान्यन्यायादन्तकजितमेव चिन्तयते ॥ ८६॥
निध्यायसि विषयसुखं न ध्यायसि विषममस्य परिपाकम् ।
बन्धुं तमेव चिन्तय बन्द्धुं मोक्तुं च यः क्षमते ॥ ८७॥
सदनं गुरूपसदनं चरणं पञ्चाक्षरीपुरश्चरणम् ।
धनमभिलाषनिरोधनमत्याश्रमवर्तिनां पुंसाम् ॥ ८८॥
स विधिर्यत्ते विदधति स प्रतिषेधो यतो निवर्तन्ते ।
सोपनिषद्यद्ब्रुवते शैवाश्रमवर्तिनो धीराः ॥ ८९॥
कौ पितरौ यौ जगतां कः स्वामी यः प्रपञ्चम्य ।
प्रत्यस्तमिते भेदे तत्किमिदं किमिति कः प्रश्नः ॥ ९०॥
त्यज संसारमसारं भज शरणं पार्वतीरमणम् ।
विश्वसिहि श्रुतिशिखरं विश्वमिदं तव निदेशकरम् ॥ ९१॥
भव्यमभव्यं वा नः प्रलिखतु वेधाः सुदुर्मेधाः ।
सव्यमसव्यं वा नश्चरणं शरणं महेशस्य ॥ ९२॥
वेधाः कथं हरिः कथमिति तु प्रश्ने वयं मूकाः ।
शिवमेकं जानीमस्तस्मादन्यं न जानीमः ॥ ९३॥
दारुणमसिपत्रवनं दारुणतममन्धतामिस्रम् ।
का वा ततः क्षतिर्नः शैवा वयमा चतुर्वदनात् ॥ ९४॥
कृतदीक्षो घोरमखे कुलकूटस्थो भरद्वाजः ।
विद्येश्वरेषु कश्चन पितामहो न इति विस्रम्भः ॥ ९५॥
कलहः कदापि मास्त्विति कलितशरीरैक्ययोः शिवयोः ।
अहमस्म्यहमस्मीति प्राप्तः कलहो मम त्राणे ॥ ९६॥
नरकायापि न भोगान्नराधमायापि नान्यसुरान् ।
मन्यन्ते कतिचिदमी माहेश्वरमाश्रिता योगम् ॥ ९७॥
ज्ञातुं हातुं विषयं श्रोतुं मन्तुं ग्रहीतुमात्मानम् ।
वत्सा यदि न हि घटते तत्साधयताविमुक्ताय ॥ ९८॥
साङ्ख्यं योगो नियमा भक्तिः कर्म प्रपत्तिरिति ।
एकत्र सकलमेतत्केवलमविमुक्तमेकत्र ॥ ९९॥
बद्धः कस्ते वक्ष्यति मुक्तो मुक्तिं न जानाति ।
यास्यसि चेदविमुक्तं ज्ञास्यसि विश्वेश्वरस्य मुखात् ॥ १००॥
न ग्रहीतं श्रुतिहृदयं न च निगृहीतं परिप्लवं हृदयम् ।
इच्छामि च धाम परं गच्छामि च विश्वनाथपुरम् ॥ १०१॥
इति श्रीमदप्पय्यदीक्षितविरचितं वैराग्यशतकं सम्पूर्णम् ॥
The shataka is composed by Shri Appayya Dikshita as noted in the
reference 2 of Kavyamala. In some prints, it is considered a
composition of Nilakantha Dikshita.
Proofread by Rajesh Thyagarajan