विष्णुधर्मोत्तरपुराणे गजेन्द्रमोक्षणः
वज्र उवाच ।
भगवञ्छ्रोतुमिच्छामि गजेन्द्रस्य विमोक्षणम् ।
विस्तरेण महाभाग शापान्नक्रस्य चोभयोः ॥ १॥
मार्कण्डेय उवाच ।
अस्त्यस्मिञ्छृङ्गवान्नाम जम्बूद्वीपे कुलाचलः ।
महाधातुसमुन्नद्धैर्युतः शृङ्गैर्नभङ्कषैः ॥ २॥
यस्य शृङ्गत्रयं मध्यं भाति राजन्विशेषवत् ।
ब्रह्मार्कसोमनिलयं मनोहारि दिवं गतम् ॥ ३॥
तेषामथैकं सौवर्णमपरं राजतं महत् ।
सर्वरत्नमयं चैकं मध्यमं ब्रह्मणः क्षयम् ॥ ४॥
काञ्चनं सूर्यनिलयं राजतं शशिनः क्षयम् ।
त्रिकूटं शैलराजाभं रत्नपक्षद्रुमैर्युतम् ॥ ५॥
न तत्कृतघ्नाः पश्यन्ति न नृशंसा न नास्तिकाः ।
नातप्ततपसः केचिन्नैव पापकृतो जनाः ॥ ६॥
तस्य सानुमतः पृष्ठे सरो व्याकोशपङ्कजम् ।
कारण्डवसमाकीर्णं राजहंसोपशोभितम् ॥ ७॥
सच्चित्तमिव गम्भीरं सच्चित्तमिव निर्मलम् ।
बहूपयोग्यं च तथा सतान्निष्कृतिकृन्नृप ॥ ८॥
मीनच्छिन्नाभ्रशकलस्फुटकह्लारतारकम् ।
महाकुमुदरात्रीशं द्वितीयमिव चाम्बरम् ॥ ९॥
उत्फुल्लपद्मरजसा मधुपैः परि पिञ्जरैः ।
समन्ताद्व्याप्य सत्पद्मं तपनीयसमैरिव ॥ १०॥
च्युतेन पद्माद्रजसा हंसैः केशरमन्थनैः ।
वायुना भ्राम्यमाणेन दुर्विभाव्योदकोम्बुजम् ॥ ११॥
महान्तः पद्मिनीपत्रा वायुभ्रस्ताभ्रशीकरैः ।
युक्ता मुक्ताफलाकारैर्यत्र भान्ति सहस्रशः ॥ १२॥
नृत्यन्ति कमला यत्र शफरी स्फुरणाहताः ।
भ्रमरोद्गीतसङ्घोषै रसत्सारसनादिकम् ॥ १३॥
हसन्तमिव हंसौघैर्नृत्यन्तमिव चोर्मिभि ।
उद्गीथमिव कुर्वाणं कारण्डवरवैः शुभैः ॥ १४॥
मध्ये त्वगाधं चतुरः प्रतीहारैरिवोद्धतैः ।
उत्सारयन्तं कल्लोलैर्वायुक्षिप्तद्रुमोद्भवान् ॥ १५॥
भ्रमरान्तरसंलीनकह्लारकुसुमाक्षुभिः ॥
पश्यन्तमिव शैलस्य शृङ्गाणां तन्महोच्छ्रयम् ॥ १६॥
यत्रातिशीतलं तोयं लघु स्वादु सुधानिभम् ।
अन्यच्छ्रङ्गं मनोहारि भृङ्गनाद निनादितम् ॥ १७॥
तस्मिन्सरसि दुष्टात्मा विरूपोऽन्तर्जलेशयः ।
हूहूर्जगाम ग्राहत्वं शापाद्वै देवलस्य तु ॥ १८॥
तस्मिन्नेव तथा शैले हाहा गन्धर्वसत्तमः ।
बभूव यूथपो हस्ती चलत्पर्वतसन्निभः ॥ १९॥
अथ दन्तोज्ज्वलवपुः कदाचिद्गजयूथपः ।
आजगाम महीपाल चोत्फुल्ल कमलं सरः ॥ २०॥
वंशदण्डैः स कलभैर्वृतश्चैव कररेणुभिः ।
वासयन्मदगन्धेन तं त्रिकूटं महीधरम् ॥ २१॥
स गजोऽञ्जनसङ्काशो मदाकुञ्चितलोचनः ।
सलीलं पङ्कजवने यूथमध्यगतो व्रजम्। २२॥
गृहीतस्तेन रौद्रेण ग्राहेणाव्यक्तमूर्तिना ।
पश्यतः सर्वयूथस्य क्रोशतश्चाति दारुणम् ॥ २३॥
स चकार महायत्नमात्मनः परिमोक्षणे ।
ग्राहोऽपि यत्नमातिष्ठत्कुञ्जराकर्षणे महान् ॥ २४॥
ग्राहोऽपि बलिनं नागं न शशाक महाम्भसि ।
आक्रष्टुं न च नागोऽपि तथात्मानं विमोक्षितुम् ॥ २५॥
विस्फूर्ज्य च यथाशक्ति विक्रुष्य च महारवान् ।
व्यथितः स निरुद्योगः पश्चिमामागतो दशाम् ॥ २६॥
स तु नागवरः श्रीमान्नारायणपरायणः ।
जगाम शरणं विष्णुं तुष्टाव च परन्तपः ॥ २७॥
गृहीत्वा स कराग्रेण सरसः कमलोत्तमम् ।
निवेद्य भक्त्या कृष्णाय गजः स्तोत्रमुदीरयत् ॥ २८॥
गज उवाच ।
नमोनमः कारणवामनाय नारायणायासुरदारणाय ।
श्रीशार्ङ्गचक्रासिगदाधराय नमोऽस्तु तस्मै पुरुषोत्तमाय ॥ २९॥
आद्याय वेदनिलयाय महोरगाय सिंहाय दैत्यनिलयाय चतुर्भुजाय ।
ब्रह्मेन्द्ररुद्रमुनिचारणसंस्तुताय देवोत्तमाय वरदाय नमोऽच्युताय ॥ ३०॥
नागेन्द्रभोगशयनासनसुप्रियाय गोक्षीरहेमशुकनीलघनोपमाय ।
पीताम्बराय मधुकैटभनाशनाय भक्तप्रियाय वरदीप्तसुदर्शनाय ॥ ३१॥
नाभिप्रजातकमलस्थचतुर्मुखाय क्षीरोदकार्णवनिकेतयशोधराय ।
नानाविचित्र मुकुटाङ्गदभूषणाय सर्वेश्वराय विजयाय नमो वराय ॥ ३२॥
विश्वात्मने परमकारणकारणाय फुल्लारविन्दविपुलायतलोचनाय ।
देवेन्द्रभावन परीक्षितपौरुषाय योगीश्वराय विजयाय नमो वराय ॥ ३३॥
लोकायनाय त्रिदशायनाय ब्रह्मायणायात्मगुणायनाय ।
धर्मायणायैकजनायनाय महावराहाय सदा नतोऽस्मि ॥ ३४॥
अचिन्त्यमव्यक्तमनन्तरूपं नारायणं कारणमादिदेवम् ।
युगान्तशेषं पुरुषं पुराणं तं वासुदेवं शरणं प्रपद्ये ॥ ३५॥
अदृश्यमच्छेद्यमनादिमध्यं महर्षयो ब्रह्मनिधिं सुरेशम् ।
वदन्ति यं वै पुरुषं सनातनं तं वासुदेवं शरणं प्रपद्ये ॥ ३६॥
यमक्षरं ब्रह्म वदन्ति सर्वगं निशम्य यं मृत्युमुखात्प्रमुच्यते ।
तमीश्वरं दृप्तमनुत्तमैर्गुणैः परायणं विष्णुमुपैति शाश्वतम् ॥ ३७॥
कार्यक्रियाकारणमप्रमेयं हिर ण्यनाभं कनकारविन्दम् ।
महाबलं वेदनिधिं सुरोत्तमं व्रजामि विष्णुं शरणं जनार्दनम् ॥ ३८॥
विचित्रकेयूरमहार्हनिष्कं रत्नोत्तमालङ्कृतसर्व गात्रम् ।
पीताम्बरं काञ्चनभक्तिचित्रं मालाधरं केशवमभ्युपैमि ॥ ३९॥
भवोद्भवं वेदविदां वरिष्ठं योगात्मनां साङ्ख्यविदां वरिष्ठम् ।
आदित्यचन्द्राश्विवसुप्रभावं प्रभुं प्रपद्येऽच्युतमात्मभूतम् ॥ ४०॥
श्रीवत्साङ्कं महादेवं वेदगुह्यमनुत्तमम् ।
प्रपद्ये सूक्ष्ममचलं भक्तानामभयप्रदम् ॥ ४१॥
प्रभवं सर्वलोकानां निर्गुणं च गुणात्मनाम् ।
प्रपद्ये मुक्तसङ्गानां यतीनां परमां गतिम् ॥ ४२॥
भगवन्तं सुराध्यक्षमक्षरं पुष्करेक्षणम् ।
शरण्यं शरणं भक्त्या प्रपद्ये ब्राह्मणप्रियम् ॥ ४३॥
ब्रह्मादेशं त्रिलोकेशमाद्यमेकमनामयम् ।
भूतात्मानं महात्मानं प्रपद्ये मधुसूदनम् ॥ ४४॥
क्षेत्रज्ञं पुरुषं विष्णुं त्रिगुणातीतमव्ययम् ।
नारायणमणीयांसं प्रपद्ये शरणं हरिम् ॥ ४५॥
एकाय लोकतन्त्राय परतः परमात्मने ।
नमः सहस्रशिरसे अनन्ताय महात्मने ॥ ४६॥
वरेण्यमनघं देवमृषयो वेदपारगाः ।
कीर्तयन्त्यभवं सर्वे तं प्रपद्ये सनातनम् ॥ ४७॥
नमस्ते पुण्डरीकाक्ष भक्तानामभयप्रद ।
सुब्रह्मण्य नमस्तेऽस्तु त्राहि मां शरणाऽगतम् ॥ ४८॥
मार्कण्डेय उवाच ।
भक्तिं तस्य तु सञ्चिन्त्य नागस्याऽमोघसंस्तवः ।
प्रीतिमानभवद्राजन्सद्यश्चक्रगदाधरः ॥ ४९॥
सान्निध्यं कल्पयामास ग्राहं चक्रेण माधवः ।
मोक्षयामास च गजं पाशेभ्यः शरणागतम् ॥ ५०॥
स हि देवलशापेन हाहा गन्धर्वसत्तमः ।
गजत्वमभवत्त्यक्त्वा मोक्षं प्राप्य दिवं गतः ॥ ५१॥
ग्राहाद्विमुक्तः सद्यस्तु गजो गन्धर्वतां गतः ।
ग्राहो गन्धर्वतां प्राप्तो यः कृष्णेन निपातितः ॥ ५२॥
तस्यापि देवलकृतः शापदोषोऽभवत्पुरा ।
प्रीतिमांस्त्रायते विष्णुः सद्यः संसारसागरात् ॥ ५३॥
कुद्धोऽपि निघ्नन्देवत्वमरातीनां प्रयच्छति ।
तौ च स्वं स्वं वपुः प्राप्य प्रणिपत्य जनार्दनम् ॥ ५४॥
गन्धर्वाधिपती शीघ्रं परां निर्वृतिमागतौ ।
इदं चैव महाबाहो पुरा देवोऽभ्यभाषत ॥ ५५॥
दृष्ट्वा मुक्तौ गजग्राहौ भगवान्मधुसूदनः ।
योऽग्रहीन्नागराजं च मां चैव प्रणिधानवान् ॥ ५६॥
स्मरिष्यति सरश्चेदं युवयोर्मोक्षणं तथा ।
गुल्मं कीचकवेणूनामिमं शैलवरं तथा ॥ ५७॥
अश्वत्थं भास्करं गङ्गां नैमिषारण्यमेव च ।
प्रयागं ब्रह्मतीर्थं च दण्डकारण्यमेव च ॥ ५८॥
संस्मरिष्यन्ति ये मर्त्या सम्यक्छ्रोष्यन्ति चापि ये ।
न ते दुःस्वप्नपापस्य भोक्तारो मत्परिग्रहात् ॥ ५९॥
सर्वपापैर्विमोक्ष्यन्ति कल्याणानां च भागिनः ।
भविष्यन्ति तथा पुण्यां गतिं यास्यन्ति मानवाः ॥ ६०॥
दुःस्वप्नं च नृणां तेषां सुस्वप्नत्वं प्रयास्यति ।
कौर्म्यं मात्स्यं च वाराहं वामनं तार्क्ष्यमेव च ॥ ६१॥
नारसिंहं तथा रूपं सृष्टिप्रलयकारकम् ।
एतानि प्रातरुत्थाय संस्मरिष्यन्ति ये नराः ॥ ६२॥
सर्वपापैर्विशुद्धास्ते यास्यन्ति परमां गतिम् ।
मार्कण्डेय उवाच ।
एवमुक्त्वा तु राजेन्द्र देवदेवो जनार्दनः ॥ ६३॥
अस्पृशद्गजगन्धर्वं ग्राहगन्धर्वमेव च ।
तेन स्पृष्टौ तु तौ सद्यो दिव्यमाल्याम्बरान्वितौ ॥ ६४॥
विमानेऽभिमते प्राप्ते जग्मतुस्त्रिदशालयम् ।
तत्र देवपतिः कृष्णो मोक्षयित्वा गजोत्तमम् ॥ ६५॥
ऋषिभिस्तूयमानस्तु गुह्यैर्वेदपदाक्षरैः ।
गतः स भगवान्विष्णुर्दुर्विज्ञेयगतिर्विभुः ॥ ६६॥
गजेन्द्रमोक्षणं दृष्ट्वा सर्वे सेन्द्रपुरोगमाः ।
ब्राह्मणानग्रतः कृत्वा सर्वे प्राञ्जलयोऽभवन् ॥ ६७॥
गजेन्द्रमोक्षणं पुण्यं सर्वपापविमोचनम् ।
श्रावयन्प्रातरुत्थाय सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ६८॥
श्रद्धया हि यदुश्रेष्ठ स्मृतेन कथितेन च ।
गजेन्द्रमोक्षणेनैव दीर्घमायुरवाप्नुयात् ॥ ६९॥
मया ते कथितं दिव्यं पवित्रं पापनाशनम् ।
कीर्तयस्व महाबाहो महादुःस्वप्ननाशनम् ॥ ७०॥
कीर्त्यमानं च विप्रेभ्यः शृणु भक्त्या यथोदितम् ॥ ७१॥
वरं वरेण्यं वरपद्मनाभं नारायणं पद्मनिधिं सुरेशम् ।
तं देवगुह्यं पुरुषं पुराणं ववन्दिरे ब्रह्मविदां वरिष्ठाः ॥ ७२॥
एतत्पुण्यं यदुश्रेष्ठ नराणां पापकर्मिणाम् ।
दुःस्वप्नदर्शने घोरे श्रुत्वा पापात्प्रमुच्यते ॥ ७३॥
भक्तिमान्पुण्डरीकाक्षे गजो दुःखाद्विमोचितः ।
तथा त्वमपि राजेन्द्र प्रपद्य शरणं हरिम् ।
विमुक्तः सर्वपापेभ्यः प्राप्स्यसे परमां गतिम् ॥ ७४॥
इति श्रीविष्णुधर्मोत्तरे प्रथमखण्डे मार्कण्डेयवज्रसंवादे
गजेन्द्रमोक्षणं नाम चतुर्नवत्यधिकशततमोऽध्यायः ॥ १.१९४॥