श्रीविष्णुस्तवराजः २
(भीष्मस्तवराजः)
जनमेजय उवाच-
शरतल्पे शयानस्तु भरतानां पितामहः ।
कथमुत्सृष्टवान् देहं कं च योगमधारयत् ॥ १॥
वैशम्पायन उवाच-
शृणुष्वावहितो राजन् शुचिर्भूत्वा समाहितः ।
भीष्मस्य कुरुशार्दूल देहोत्सर्गं महात्मनः ॥ २॥
प्रवृत्तमात्रे त्वयन उत्तरे वै दिवाकरे ।
शुक्लपक्षस्य चाष्टम्यां माघमासस्य पार्थिव ॥ ३॥
प्राजापत्ये च नक्षत्रे मध्यं प्राप्ते दिवाकरे ।
समावेशयदात्मानमात्मन्येव समाहितः ॥ ४॥
विकीर्णांशुरिवादित्यो भीष्मः शितशरैश्चितः ।
शिश्ये परमया लक्ष्म्या वृतो ब्राह्मणसत्तमैः ॥ ५॥
व्यासेन वेदविदुषा नारदेन सुरर्षिणा ।
देवरातेन वात्सेन तथा श्येनसुमन्तुना ॥ ६॥
तथा जैमिनिना चैव पैलवेन महात्मना ।
शाण्डिल्यदेवलाभ्यां च मैत्रेयेण च धीमता ॥ ७॥
असितेन वसिष्ठेन कौशिकेन महात्मना ।
हरीतरोमशाभ्यां च तथात्रेयेण धीमता ॥ ८॥
बृहस्पतिश्च शुक्रश्च च्यवनश्च महामुनिः ।
सनत्कुमारकपिलौ वाल्मीकिस्तुम्बुरुः कुरुः ॥ ९॥
मौद्गल्यो भार्गवो रामस्तृणबिन्दुमहामुनिः ।
पिप्पलादश्च वायुश्च संवर्तः पुलहः कचः ॥ १०॥
काश्यपश्च पुलस्त्यश्च क्रतुर्दक्षः पराशरः ।
मरीचिरङ्गिराः कण्वो गौतमो गालवो मुनिः ॥ ११॥
धौम्यो विभाण्डो माण्डव्यो धौम्रकृष्णानुभौतिकः ।
उलूकः परमो विप्रो मार्कण्डेयो महामुनिः ॥ १२॥
भास्करः पूरणः कृष्णः सूतः परमधार्मिकः ।
शैब्येन याज्ञवल्क्येन शङ्खेन लिखितेन च ॥ १३॥
एतैश्चान्यैर्मुनिगणैर्महाभागैर्महात्मभिः ।
श्रद्धादमपुरस्कारैर्वृतश्चन्द्र इव ग्रहैः ॥ १४॥
भीष्मस्तु पुरुषव्याघ्रः कर्मणा मनसा गिरा ।
शरतल्पगतः कृष्णं प्रदध्यौ प्राञ्जलिः शुचिः ॥ १५॥
स्वरेण हृष्टपुष्टेन तुष्टाव मधुसूदनम् ।
योगेश्वरं पद्मनाभं विष्णुं जिष्णुं जगत्पतिम् ॥ १६॥
कृताञ्जलिः शुचिर्भूत्वा वाग्विदां प्रवरः प्रभुः ।
भीष्मः परमधर्मात्मा वासुदेवमधास्तुवत् ॥ १७॥
भीष्म उवाच-
आरिराधयिषुः कृष्णं वाचं जिगदिषामि याम् ।
तया व्याससमासिन्या प्रीयतां पुरुषोत्तमः ॥ १८॥
शुचिं शुन्पिदं हंसं तत्पदं परमेष्ठिनम् ।
युक्त्वा सर्वात्मनात्मानं तं प्रपद्ये प्रजापतिम् ॥ १९॥
अनाद्यन्तं परं ब्रह्म न देवा नर्षयो विदुः ।
एकोऽयं वेद भगवान् धाता नारायणो हरिः ॥ २०॥
नारायणादृषिगणास्तथा सिद्धमहोरगाः ।
देवा देवर्षयश्चैव यं विदुः परमव्ययम् ॥ २१॥
देवदानवगन्धर्वा यक्षराक्षसपन्नगाः ।
यं न जानन्ति को ह्येष कुतो वा भगवानिति ॥ २२॥
यस्मिन् विश्वानि भूतानि तिष्ठिन्ति च विशन्ति च ।
गुणीभूतानि भूतेशे सूत्रे मणिगणा इव ॥ २३॥
यस्मिन्नित्ये तते तन्तौ दृढे स्रगिव तिष्ठति ।
सदसद्ग्रथितं विश्वं विश्वगे विश्वकर्मणि ॥ २४॥
हरिं सहस्रशिरसं सहस्रचरणेक्षणम् ।
सहस्त्रबाहुमुकुटं सहस्रवदनोज्ज्वलम् ॥ २५॥
प्राहुर्नारायणं देवं यं विश्वस्य परायणम् ।
अणीयसामणीयांसं स्थविष्टं च स्थवीयसाम् ॥ २६॥
गरीयसां गरिष्ठं च श्रेष्ठं च श्रेयसामपि ।
य वाकेष्वनुवाकेषु निषत्सूपनिषत्सु च ॥ २७॥
गृणन्ति सर्वकर्माणं सत्वं सत्येषु सामसु ।
चतुर्भिश्चतुरात्मानं सत्वस्थं सात्त्वतां पतिम् ॥ २८॥
यं दिव्यैर्देवमर्चन्ति गुह्यैः परमनामभिः ।
यस्मिन्नित्यं तपस्तप्तं यदङ्गेष्वनुतिष्ठति ॥ २९॥
सर्वात्मा सर्ववित् सर्वः सर्वगः सर्वभावनः ।
यं देवं देवकी देवी वसुदेवादजीजनत् ॥ ३०॥
भौमस्य ब्रह्मणो गुप्त्यै दीप्तमग्निमिवारणिः ।
यमनन्यो व्यपेतासिरात्मानं वीतकल्मषम् ॥ ३१॥
इष्ट्वानन्त्याय गोविन्दं पश्यत्यात्मानमात्मनि ।
अतिवाय्विन्द्रकर्माणमतिसूर्याग्नितेजसम् ॥ ३२॥
अतिबुध्दीन्द्रियात्मानं तं प्रपद्ये प्रजापतिम् ।
पुराणे पुरुषं प्रोक्तं ब्रह्म प्रोक्तं युगादिषु ॥ ३३॥
क्षये सङ्कर्षणं प्रोक्तं तमुपास्यमुपास्महे ।
यमेकं बहुधात्मानं प्रातर्भूतमधोक्षजम् ॥ ३४॥
नान्यभक्ताः क्रियावन्तो यजन्ते सर्वकामदम् ।
यं प्राहुर्जगतः कोशं यस्मिन् संविहिताः प्रजाः ॥ ३५॥
यस्मिन् लोकाः स्फुरन्तीमे जले शकुनयो यथा ।
ऋतमेकाक्षरं ब्रह्म यत्तत्सदसतः परम् ॥ ३६॥
अनादिमध्यपर्यन्तं न देवा नर्षयो विदुः ।
यं सुरासुरगन्धर्वससिद्धर्षिमहोरगाः ॥ ३७॥
प्रयता नित्यमर्चन्ति परमं दुःखभेषजम् ।
अनादिनिधनं देवमात्मयोनिं सनातनम् ॥ ३८॥
अप्रतर्क्यमविज्ञेयं हरिं नारायणं प्रभुम् ।
यं वै विश्वस्य कर्तारं जगतस्तस्थुषां पतिम् ॥ ३९॥
वदन्ति जगतोऽध्यक्षमक्षरं परमं पदम् ।
हिरण्यवर्णं यं गर्भमदितेर्दैत्यनाशनम् ।
एकं द्वादशधा जज्ञे तस्मै सूर्यात्मने नमः ॥ ४०॥
शुक्ले देवान् पितॄन् कृष्णे तर्पयत्यमृतेन यः ।
यश्च राजा द्विजातीनां तस्मै सोमात्मने नमः ॥ ४१॥
महतस्तमसः पारे पुरुषं ह्यतितेजसम् ।
यं ज्ञात्वा मृत्युमत्येति तस्मै ज्ञेयात्मने नमः ॥ ४२॥
यं बृहन्तं बृहत्युक्थ्ये यमग्नौ यं महाध्वरे ।
यं विप्रसङ्घा गायन्ति तस्मै वेदात्मने नमः ॥ ४३॥
ऋग्यजुस्सामधामानं दशार्धं हविरात्मकम् ।
यं सप्ततन्तुं तन्वन्ति तस्मै यज्ञात्मने नमः ॥ ४४॥
चतुर्भिश्च चतुर्भिश्च द्वाभ्यां पञ्चभिरेव च ।
हूयते च पुनर्द्वाभ्यां तस्मै होमात्मने नमः ॥ ४५॥
यः सुपर्णो यजुर्नाम च्छन्दोगात्रस्त्रिवृच्छिराः ।
रथन्तरबृहत्पक्षस्तस्मै स्तोत्रात्मने नमः ॥ ४६॥
यः सहस्रसवे सत्रे जज्ञे विश्वसृजामृषिः ।
हिरण्यवर्णः शकुनिः तस्मै तार्क्ष्यात्मने नमः ॥ ४७॥
पदाङ्गं सन्धिपर्वाणं स्वरव्यञ्जनभूषणम् ।
यमाहुश्चाक्षरं नित्यं तस्मै वीर्यात्मने नमः ॥ ४८॥
यज्ञाङ्गो यो वराहो वै भूत्वा गामुज्जहार हा ।
लोकत्रयहितार्थाय तस्मै वीर्यात्मने नमः ॥ ४९॥
यः शेते योगमास्थाय पर्यङ्के नागभूषिते ।
फणासहस्ररचिते तस्मै निद्रात्मने नमः ॥ ५०॥
यश्चिनोति सतां सेतुमृतेनामृतयोनिना ।
धर्मार्थं व्यवहारार्थं तस्मै सत्यात्मने नमः ॥ ५१॥
यं पृथग्धर्मचरणाः पृथग्धर्मफलेषिणः ।
पृथग्धर्मैः समर्चन्ति तस्मै धर्मात्मने नमः ॥ ५२॥
यतः सर्वे प्रसूयन्ते ह्यनङ्गात्माङ्गदेहिनः (?) ।
उन्मादः सर्वभूतानां तस्मै कामात्मने नमः ॥ ५३॥
यं तं व्यक्तस्थमव्यक्तं विचिन्वन्ति महर्षयः ।
क्षेत्रे क्षेत्रज्ञमासीनं तस्मै क्षेत्रात्मने नमः ॥ ५४॥
यं त्रिधात्मानमात्मस्थं वृतं षोडशभिर्गुणैः ।
प्राहुः सप्तदशं साङ्ख्यास्तस्मै साङ्ख्यात्मने नमः ॥ ५५॥
यं विनिद्राजितश्वासाः शान्ता दान्ता जितेन्द्रियाः ।
ज्योतिः पश्यन्ति युञ्जानास्तस्मै योगात्मने नमः ॥ ५६॥
अपुण्यपुण्यः परमे यं पुनर्भवनिर्भयाः ।
शान्ताः संन्यासैनो यान्ति तस्मै मोक्षात्मने नमः ॥ ५७॥
योऽसौ युगसहस्रान्ते प्रदीप्तार्चिर्विभावसुः ।
सङ्क्षोभयाति भूतानि तस्मै घोरात्मने नमः ॥ २८॥
सम्भक्ष्य सर्वभूतानि कृत्वा चैकार्णवं जगत् ।
बालः स्वपिति यश्चैकस्तस्मै मायात्मने नमः ॥ ५९॥
अजस्य नाभ्यां सम्भूतं यस्मिन् विश्वं प्रतिष्टितम् ।
पुष्करं पुष्कराक्षस्य तस्मै पद्मात्मने नमः ॥ ६०॥
सहस्रशिरसे चैव पुरुषायामितात्मने ।
चतुस्समुद्रपर्यङ्के योगनिद्रात्मने नमः ॥ ६१॥
यस्य केशेषु जीमूता नद्यः सर्वाङ्गसन्धिषु ।
कुक्षौ समुद्राश्चत्वारस्तस्मै तोयात्मने नमः ॥ ६२॥
यस्मात् सर्वाः प्रसूयन्ते सर्गप्रलयविक्रियाः ।
यस्मिंश्चैव प्रलीयन्ते तस्मै हेत्वात्मने नमः ॥ ६३॥
यो निषण्णो भवेद्रात्रौ दिवा भवति विष्ठितः ।
इष्टानिष्टत्य च द्रष्टा तस्मै द्रष्ट्रात्मने नमः ॥ ६४॥
अकुण्ठं सर्वकार्येषु धर्मकार्यार्थमुद्यतम् ।
वैकुण्ठस्य हि तद्रूपं तस्मै कार्यात्मने नमः ॥ ६५॥
विभज्य पञ्चधात्मानं वायुर्भूतशरीरगः ।
यश्चेष्टयति भूतानि तस्मै वाय्वात्मने नमः ॥ ६६॥
ब्रह्म वक्त्रं भुजौ क्षत्रं कृत्स्नमूरूदरं विशः ।
पादौ यस्याश्रिताः शूद्रास्तस्मै वर्णात्मने नमः ॥ ६७॥
युगेष्वावर्तते योगैर्दिनर्त्वयनहायनैः ।
सर्गप्रलययोः कर्ता तस्मै कालात्मने नमः ॥ ६८॥
यस्याग्निरास्यं द्यौर्मूर्धा खं नाभिश्चरणौ क्षितिः ।
सूर्यश्चक्षुर्दिशः श्रोत्रे तस्मै लोकात्मने नमः ॥ ६९॥
विषये वर्तमानो यं तं वैशेषिकनिर्गुणैः ।
प्राहुर्विषयगोप्तारं तस्मै गोप्त्रात्मने नमः ॥ ७०॥
अन्नपानेन्धनमयो रसप्राणविवर्धनः ।
यो धारयति भूतानि तस्मै प्राणात्मने नमः ॥ ७१॥
प्राणानां धारणार्थाय योऽन्नं भुङ्क्ते चतुर्विधम् ।
अन्तर्भूतः पचत्यग्निस्तस्मै पाकात्मने नमः ॥ ७२॥
पिङ्गेक्षणसटं यस्य रूपं दंष्ट्रानखायुधम् ।
दानवेन्द्रान्तकरणं तस्मै दृप्तात्मने नमः ॥ ७३॥
रसातलगतः श्रीमाननन्तो भगवान् विभुः ।
जगद्धारयते कृत्स्नं तस्मै वीर्यात्मने नमः ॥ ७४॥
यो मोहयति भूतानि स्नेहपाशानुबन्धनैः ।
सर्गस्य रक्षणार्थाय तस्मै मोहात्मने नमः ॥ ७५॥
सुतलातलमध्यस्थो हत्वा तु मधुकैटभौ ।
उद्धृता येन वै वेदास्तस्मै मत्स्यात्मने नमः ॥ ७६॥
ससागरनगां बिभ्रत् सप्तद्वीपां वसुन्धराम् ।
यो धारयति पृष्ठेन तस्मै कूर्मात्मने नमः ॥ ७७॥
एकार्णवे हि मग्नां तां वाराहं रूपमास्थितः ।
उद्दधार महीं योऽसौ तस्मै क्रोडात्मने नमः ॥ ७८॥
नारसिंहवपुः कृत्वा यस्त्रैलोक्यभयङ्करम ।
हिरण्यकशिपुं जघ्ने तस्मै सिंहात्मने नमः ॥ ७९॥
वामनं रूपमास्थाय बलिं संयम्य मायया ।
इमे क्रान्तास्त्रयो लोकास्तस्मै क्रान्तात्मने नमः ॥ ८०॥
जमदग्निसुतो भूत्वा रामः परशुधृत् प्रभुः ।
सहस्रार्जुनहन्तैव तस्मा उग्रात्मने नमः ॥ ८१॥
रामो दाशरथिर्भूत्वा पौलस्त्यकुलनन्दनम् ।
जघान रावणं सङ्ख्ये तस्मै क्षत्त्रात्मने नमः ॥ ८२॥
वसुदेवसुतः श्रीमान् वासुदेवो जगत्पतिः ।
जहार वसुधाभारं तस्मै कृष्णात्मने नमः ॥ ८३॥
बुद्धरूपं समास्थाय सर्वधर्मपरायणः ।
मोहयन् सर्वभूतानि तस्मै मोहात्मने नमः ॥ ८४॥
हनिष्यति कलेरन्ते म्लेच्छांस्तुरगवाहनः ।
धर्मसंस्थापनार्थाय तस्मै कल्क्यात्मने नमः ॥ ८५॥
आत्मज्ञानमिदं ज्ञानं ज्ञात्वा पञ्चस्ववस्थितः ।
यं ज्ञानेनाधिगच्छन्ति तस्मै ज्ञानात्मने नमः ॥ ८६॥
अत्रमेयशरीराय सर्वतो बुद्धिचक्षुषे ।
अपारपरमेयाय तस्मै दिव्यात्मने नमः ॥ ८७॥
जटिने दण्डिने नित्यं लम्बोदरशरीरिणे ।
कमण्डलुनिषङ्गाय तस्मै ब्रह्मात्मने नमः ॥ ८८॥
शूलिने त्रिदशेशाय त्र्यम्बकाय महात्मने ।
भस्मदिग्धोर्ध्वलिङ्गाय तस्मै रुद्रात्मने नमः ॥ ८९॥
चन्द्रार्धकृतशीर्षाय व्यालयज्ञोपवीतिने ।
पिनाकशूलहस्ताय तस्मा उग्रात्मने नमः ॥ ९०॥
पञ्चभूतात्मभूताय भूतादिनिधनाय च ।
अक्रोधद्रोहमोहाय तस्मै शान्तात्मने नमः ॥ ९१॥
यस्मिन् सर्वं यतः सर्वं यः सर्वं सर्वतश्च यः ।
यश्च सर्वमयो देवस्तस्मै सर्वात्मने नमः ॥ ९२॥
विश्वकर्मन्नमस्तेऽस्तु विश्वात्मन् विश्वसम्भव ।
अपवर्गस्थ भूतानां पञ्चानां पुरतः स्थित ॥ ९३॥
नमस्ते त्रिषु लोकेषु नमस्ते परतस्त्रिषु ।
नमस्ते दिक्षु सर्वासु त्वं हि सर्वमयो निधिः ॥ ९४॥
नमस्ते भगवन् विष्णो लोकानां प्रभवाप्ययम् ।
त्वं हि कर्ता हृषीकेश संहर्ता चापराजितः ॥ ९५॥
तेन पश्यामि भगवन् दिव्येषु त्रिषु वर्त्मसु ।
तच्च पश्यामि तत्त्वेन यत्ते रूपं सनातनम् ॥ ९६॥
दिवं ते शिरसा व्याप्तं पद्भ्यां देवी वसुन्धरा ।
विक्रमेण त्रयो लोकाः पुरुषोऽसि सनातनः ॥ ९७॥
दिशो भुजा रविश्चक्षुर्वीर्यं शुक्रः प्रजापतिः ।
सप्तमार्गा निरुद्धास्ते वायोरमिततेजसः ॥ ९८॥
अतसीपुष्पसङ्काशं पीतकौशेयवाससम् ।
नमस्यन्ति च गोविन्दं न तेषां विद्यते भयम् ॥ ९९॥
नमो नरकसन्त्रासरक्षामण्डलकारिणे ।
संसारनिम्नगावर्ततरिकाष्ठाय विष्णवे ॥ १००॥
नमो ब्रह्मण्यदेवाय गोब्राह्मणहिताय च ।
जगद्धिताय कृष्णाय गोविन्दाय नमो नमः ॥ १०१॥
प्राणकान्तारपाथेयं संसारच्छेदभेषजम् ।
दुःखशोकपरित्राणं हरिरित्यक्षरद्वयम् ॥ १०२॥
यथा विष्णुमयं सत्यं यथा विष्णुमयं जगत् ।
यथा विष्णुमयं सर्वं पापं मे नश्यतां तथा ॥ १०३॥
त्वां प्रपन्नाय भक्ताय गतिमिष्टां जिगीषवे ।
यच्छ्रेयः पुण्डरीकाक्षं तं ध्यायस्व सुरेश्वरम् ॥ १०४॥
इति विद्यातपोयोनिरयोनिर्विष्णुरीडितः ।
वाग्यज्ञेनार्चितो देवः प्रीयतां मे जनार्दनः ॥ १०५॥
नारायणं परं ब्रह्म नारायणपरं तपः ।
नारायणपरं चेदं सर्वं नारायणात्मकम् ॥ १०६॥
वैशम्पायन उवाच-
एतावदुक्त्वा वचनं भीष्मस्त्वाहतमानसः ।
नम इत्येव कृष्णाय प्रणाममकरोत्तदा ॥ १०७॥
अधिगम्य तु योगेन भक्तिं भीष्मस्य माधवः ।
त्रैलोक्यदर्शनं ज्ञानं दिव्यं दत्त्वा ययौ हरिः ॥ १०८॥
तस्मिन्नुपरते शब्दे ततस्ते ब्रह्मवादिनः ।
भीष्मं वाग्भिर्बाष्पकण्ठास्तमानर्चुर्महामतिम् ॥ १०९॥
ते स्तुवन्तश्च विप्राग्र्याः केशवं पुरुषोत्तमम् ।
भीष्मं च शनकैः सर्वे प्रशशंसुः पुनः पुनः ॥ ११०॥
यं योगिनः प्राणविमोक्षकाले
यत्नेन चित्ते विनिवेशयन्ति ।
साक्षात्पुरस्ताद्धरिमीक्षमाणः
प्राणान् जहाँ प्राप्तकालो हि भीष्मः ॥ १११॥
शुक्लपक्षे दिवा भूमौ गङ्गायां चोत्तरायणे ।
धन्यास्तात मरिष्यन्ति हृदयस्थे जनार्दने ॥ ११२॥
विदित्वा भक्तियोगं तु भीष्मस्य पुरुषोत्तमः ।
सहसोत्थाय सन्तुष्टो यानमेवान्यपद्यत ॥ ११३॥
केशवः सात्यकिश्चैव रथेनैकेन जग्मतुः ।
अपरेण महात्मानौ युधिष्ठिरधनञ्जयौ ॥ ११४॥
भीमसेनो यमौ चोभौ रथमेकं समास्थिताः ।
कृपो युयुत्सुः सूतश्च सञ्जयश्चापरं रथम् ॥ ११५॥
तै रथैर्नगराकारैः प्रयाताः पुरुषर्षभाः ।
नेमिघोषेण महता कम्पयन्तो वसुन्धराम् ॥ ११६॥
ततो गिरः पुरुषवरैः स्तवान्विता
द्विजेरिताः पथि सुमनाः सुशुश्रुवे ।
कृताञ्जालें प्रणतमथापरं जनं
स केशिहा मुदितमनाभ्यनन्दत् ॥ ११७॥
अनादिनिधनं विष्णुं सर्वलोकमहेश्वरम् ।
धर्माध्यक्षं स्तुवन्नित्यं सर्वपापैः प्रमुच्यते ॥ ११८॥
इमं स्तवं यः पठति शार्ङ्गधन्वनः
शृणोति वा भक्तिसमन्वितो जनः ।
स चक्रधृत प्रतिहतदग्धकल्मषो
जनार्दनं प्रविशति देहसङ्क्षये ॥ ११९॥
अशनिशितसुधारं यस्य चक्रं सुचारु
मणिकनकविचित्रे कुण्डले यस्य कर्णे ।
भ्रमरशतसहस्रैः सेविता यस्य माला
असुरकुलनिहन्ता प्रीयतां वासुदेवः ॥ १२०॥
स्तवराजः समाप्तोऽयं विष्णोरद्भुतकर्मणः ।
गाङ्गेयेन पुरा गीतो महापातकनाशनः ॥ १२१॥
श्रीभगवानुवाच -
यः पठेत इदं स्तोत्रं मम जन्मानुकीर्तनम् ।
देवलोकमतिक्रम्य तस्य लोको यथा मम ॥ १२२॥
इति श्रीमहाभारतान्तर्गतः श्रीविष्णुस्तवराजः अथवा
भीष्मस्तवराजः सम्पूर्णः ।
Proofread by Rajesh Thyagarajan