Chandrika Extended Collection of Poems

पदग्रथनकौशलं मम कदापि नो भासुरं न शास्त्रपरिशीलने मम विदग्धता दृश्यते । तथापि मम चापलं नुदति मां कवेःपद्धतौ कृतिर्मम समीक्ष्यतां करुणया रसोपासकैः ॥ भवदीयः जि एस् एस् मूर्तिः जुलै १० २०२४ Murthygss(at)gmail(dot)com 10 july 2024

- पद्यसूची (Index) चन्द्रिका

१. कान्ते जागृहि

कान्ते जागृहि जागृहि त्वमधुना गीतं मम श्रावय प्राची दिक् प्रतिभाति धौतवसना रक्ताञ्चलाडम्बरा । गातुं वाञ्छति सप्तवर्णसहितं सङ्गीतमाकर्णय स्वापं मुञ्च मुदा कुरुष्व तरसा त्वन्नादसम्मेलनम् ॥ १॥ कान्ते जागृहि भास्करस्य मधुरं काव्यं नवीनं श‍ृणु प्रस्तौति प्रथमानुरागकथनं वध्वा उषाया रविः । आस्वादस्व मयि प्रचोदय कवेर्नैपुण्यमप्राकृतं सत्काव्यंह्यनुवर्त्यते खलु बुधैः साहित्यसंसेवकैः ॥ २॥ कान्ते जागृहि भास्करो मृदुकरैर्निर्माति चित्रं शुभं देव्या आगमनं दिशां प्रकटयन्त्याः स्वानुरागं रवौ । शीघ्रं लोकय चित्रभानुरचितं सद्वर्णसंयोजनं पत्रं चानय तूलिकां प्रतिकृतिं कर्तुं यते वल्लभे ॥ ३॥ कान्ते जागृहि भद्रमस्तु जगति प्रोत्सार्य सर्वं तमः ज्योतिर्भातु सदामृतः प्रसरतु ध्वस्तश्च मृत्युर्भवेत् । आवाभ्यामनुभूयतां सखि मनस्यानन्दसूर्योदयः सत्यं शाश्वतमाप्नवाव सुचिरं निष्कास्य सत्येतरम् ॥ ४॥

- पद्यसूची (Index)

२. नगरोपवनम्

खगकूजितजृम्भणैः शनैः तनुजाड्यं जहतीव तन्द्रिलाः । नगरोपवनस्थपादपाः प्रथमार्कारुणरश्मिचुम्बिताः ॥ १॥ ललनागणरोचकं वपुर्द्युतिमल्लब्धुममेयलालसाः । तरुणाः श्वसितैर्विवर्धितैः पथि धावन्ति ककुद्मवृन्दवत् ॥ २॥ मृदुशीतलमारुतो लताः परिरभ्यानतपुष्परञ्जिताः । अमलानिलसेवने रतान् पथि सन्तोषयते विहारिणः ॥ ३॥ हिमसीकरमौक्तिकाचितैः हरितार्द्रैर्मृदुनव्यशाद्वलैः । धरणी कमनीयतां प्रगे भजते कञ्चुकितेव सुन्दरी ॥ ४॥ मृगमत्स्यविहङ्गरूपतां भजमानाः वनपालशिक्षया । नरकौशलशक्तिसूचका तरुगुल्मा रमयन्ति बालकान् ॥ ५॥ प्रतिमा नरपस्य कस्यचित्गतकालेष्वनुभूय मान्यताम् । अथ कालविपर्ययादहो मलनीरैरभिषिच्यते द्विजैः ॥ ६॥ रजनीं विजने महापथे क्षपयित्वा भषणे निरर्गले । तरुणातपवाञ्छयाधुना स्वपिति श्वा तुहिनार्द्रशाद्वले ॥ ७॥ क्वचिदायतपुष्पदर्शनं क्वचिदामीलितसूनसौरभम् । क्वचिदूर्जितभृङ्गझेङ्कृती रमते पुष्पकुथासु मानसम् ॥ ८॥ सरसीजलमध्यसंस्थितोत्क्षिपणीवक्त्रशताद्विनिःसृता । जलबिन्दुपरम्परा ध्रुवं भजते कृत्रिमवर्षवैभवम् ॥ ९॥ नवयौवनरूपशालिनी विचरन्ती स्मयमानवीक्षणैः । तरुणानभितो विकर्षति प्रमदा काचिदनूह्यलीलया ॥ १०॥ उपविश्य शिलासने प्रिया पतिसंश्लेषसुखेन निर्वृता । रमणश्रवणान्तिके मिथो मधुरं वक्ति मुधा निरन्तरम् ॥ ११॥ अभिधावनदण्डताडन- प्रणतोल्लङ्घनखेलनैर्भृशम् । तृषिता हिमशीतपायसं मुदिता बालगणाः प्रभुञ्जते ॥ १२॥ नमनोचितवृद्धदम्पती दरनृत्यत्स्मितशोभिताननौ । वनकान्तिदिदृक्षया शनैश्चरतोऽन्योन्यकरावलम्बिनौ ॥ १३॥ फलविक्रयणोद्यतो युवा शकटीं स्वां परिचाल्य सश्रमम् । ततघर्मजलार्द्रविग्रहस्तरुमूलं भजते सुखावहम् ॥ १४॥ जलवायुधराप्रदूषणव्यथिताः स्वास्थ्यहितार्थमागताः । विहरन्ति वने दिनात्यये दिवसोद्योगविमर्दयन्त्रिताः ॥ १५॥ रतिरूपफलप्रसाधनैः स्फुरदालम्बितलोलकुण्डलैः । गतिरोधकचञ्चलेक्षणैः नवविन्यासनिबद्धकुन्तलैः ॥ १६॥ मदसाधकगन्धलेपनैर्दरविस्रंसितवस्त्रविभ्रमैः । प्रमदा जनयन्ति मानसेऽस्थिरतां हन्त विवेकिनामपि ॥ १७॥ लसदुज्ज्वलदीपपङ्क्तिभिर्ललितालापविनोदगायनैः । भजते नवनन्दनश्रियं जनसान्द्रोपवनं क्षपामुखे ॥ १८॥ तरुषु खगगणे स्वानाशयान् सन्निवृत्ते स्फुरति नभसि नीले दिव्यनक्षत्रवृन्दे । गतवति जनसङ्घे स्वालयान् तुष्टचित्ते स्वपिति नगरवक्षस्यात्तशान्तिर्वनश्रीः ॥ १९॥

- पद्यसूची (Index)

३. पतिपत्नीसंलापः

कच्चित् प्रिये स्मरसि तानि दिनानि वीथ्यां वर्षागमेऽविगणय्य वचो गुरूणाम् । स्थित्वा गृहाद्बहिरनर्गलवृष्टिपाते आवामभूव सुतरामुदकार्द्रवस्त्रौ ॥ १॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि यद्भवता तदानीं त्वत्पांसुपङ्किलकरेण समन्दहासम् । मुद्राङ्किता सुविशदा खलु मे कपोले बाष्पाम्बुरुद्धनयनाभवमस्मये च ॥ २॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि ते प्रणयाज्जनन्या यत्स्वादुभक्ष्यमशनाय तव प्रदत्तम् । विद्यालयेऽहनि मया सह तत्त्वमादः बाल्योचितप्रहसनप्रकरोपदंशम् ॥ ३॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि यद्भवदीयमात्रा सम्प्रेषिते चणकजीरकभक्तभक्ष्ये । सन्दश्य रक्तमरिचं त्वयि बद्धदृष्टिः बाष्पप्रवाहपरिरुद्धविलोकनासम् ॥ ४॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि मे गुरुणा परीक्षा- काले त्वया सह वृथालपने निषिद्धे । आगत्य मद्गृहमपूर्वसुमप्रदान- व्याजेन ते स्मितरुचा नितरामलिम्पः ॥ ५॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि रोषपरीतचित्ता वक्तुं त्वया सह नैच्छमहानि सेर्ष्यम् । अङ्कार्जने परिणतं प्रतिभान्वितं त्वां अन्याश्च यान्ति ललना इति शिक्षणाय ॥ ६॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि ते जननी न्यगादीत् मां हर्षदुःखतटबद्धनदीनिभोक्तीः । अद्यप्रभृत्यभिमतं न ममात्मजायाः क्रीडाप्रमोदचरितं भवता सहेति ॥ ७॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि मत्सदनस्य पृष्ठे मन्नामपत्रसहितं कुसुमं गुलाबिम् । पीतं सुगन्धि सुभगं निभृतं गवाक्षे विन्यस्य सत्वरमगा विनिवृत्तदृष्टिः ॥ ८॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि देवनिकेतनान्तः सन्त्यज्य भक्तजनयोग्यमतिं सलीलम् । आवां कदाचिदभिजातजनैरुपेतौ अन्योन्यदृष्टिमिलनैरवदाव नाल्पम् ॥ ९॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि मामुपवीणयन्तीं श्रुत्वा मदालयसमीपमुपेयिवान् त्वम् । त्वामाह्वयन्ममपिता विनयाद्यदैव गीतं ह्रिया स्खलनपूर्णमभूत्तदैव ॥ १०॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि ते जननीं मदीया मातावदत् तव ततावयवेषु पुत्र्याः । काचित्स्फुरत्यतुलयौवनरूपदीप्तिः भद्रं भवेत् तदनुरूपवरो वृतः किम् ॥ ११॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि मद्भ्रुकुटीं विलोक्य मातावदन्नगरतो वरयन्ति नैके । विद्यार्जनं हि ममलक्ष्यमिति प्रवक्ति पुत्रीत्यपूर्णवचना त्वयि सन्निकृष्टे ॥ १२॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि शिक्षणसत्रचर्चा- स्पर्धोत्सवे ननु मयाग्रपदेऽर्जिते त्वम् । उच्चैः प्रशस्य करवादनरूपनुत्या व्रीडाजिता पदयुगे न्यविशः स्वदृष्टिम् ॥ १३॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि मां वटवृक्षमूले गन्तुं पुरीं व्यवसिते त्वयि शिक्षणार्थम् । त्वां द्रष्टुमागतवतीं जनकात्प्रभीतां वृष्ट्यातपावृतधरामिव सस्मितास्राम् ॥ १४॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि चैत्रविरामकाले पुर्या निवृत्य तव गोप्यसखीगृहे त्वाम् । सन्दृश्य जातपुलको न किमप्यवोचं शक्तिंह्यदास्तव कटाक्षसुधानुपानैः ॥ १५॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि बाष्पनिरुद्धदृष्ट्या मां पत्तनं मम पितोन्नतशिक्षणाय । सम्प्रेषितुं मतिमतीं न ददावनुज्ञां इत्युक्त एव हि मया त्वमसान्त्वयो माम् ॥ १६॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि तत्र मया यदुक्तं भावीपतिस्तव करिष्यति पण्डितां त्वाम् । पाणिं मनागुदनयो मम दण्डनार्थं रुष्टेव हन्त न तु मे करपातभाग्यम् ॥ १७॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि पुस्तकपृष्टमध्ये प्रच्छाद्य पत्रमनुरागरसाप्लुतं ते । स्वस्रा सह प्रणिहितं मम वाचनार्थं दैवादवेन्नजनको मम तं प्रसङ्गम् ॥ १८॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि ते प्रथमं प्रयत्नं पत्रं विलिख्य विरचय्य च पुष्पमेकम् । वक्रीकृताक्षरविभाव्यकराग्रकम्पं सम्प्रेषितं यदभवन्मदुपोपधानम् ॥ १९॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि ते पदवीधरत्वं संश्रुत्य हर्षपुलकैर्विनिगूह्य लज्जाम् । त्वद्दर्शनोत्सुकतया त्वरयाऽऽगतां मां द्वार्येव सुस्मितकरैरबलामबध्नाः ॥ २०॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि मज्जनके त्वदीयं गेहं मया सह गते पितरं मदर्थम् । त्वां याचितुं तव पिता तरसाह्वयत्त्वां स्तम्भाकृतिव्यवहिता स्मितवागभूस्त्वम् ॥ २१॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि बन्धुपुरोहिताद्यैः सम्प्रेक्षितः परिणयोत्सववेदिकायाम् । उच्चैर्ध्वनत्यविरतं शुभवेदघोषे कर्णान्तिकं त्वमजपो ह्यनुरागमन्त्रम् ॥ २२॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि सप्तपदीविधौ त्वं वेदीं हुताशनवतीं परितः चरन्ती । त्वत्पाणिना मृदुतमेन मदीयपाणिं गाढं निपीड्य किमपि व्यलिखो नखाभ्याम् ॥ २३॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि कामवशं गतस्त्वं दाम्पत्यजीवनसुखप्रथमप्रभाते क्लान्तां विमुच्य शयनं गमनोद्यतां मां उद्यम्य बाहुमबलां सबलं न्यरुन्द्धाः ॥ २४॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि मां तदनु न्यगादीः ग्रामात्पुरं जिगमिषुं विभवार्जनाय । मा गा हृदीश न भवेयमहं विना त्वां इत्यन्वगाश्च झटिति प्रणयार्दितं माम् ॥ २५॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि दौहृदलक्षणस्थां विद्यार्जने शिथिलिताध्यनप्रवृत्तिम् । सञ्चोदयन् बहुमुखैः प्रविलोभनैर्मां भूयो प्रशिक्षणविधावकरोः प्रवृत्ताम् ॥ २६॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि मां प्रति सूतिगेहे सूतिव्यथाजनितरूक्षवचांसि तानि । संश्रुत्य ते प्रलपितानि नियम्य हासं शुश्रूषिका सकरुणं समसान्त्वयत्त्वाम् ॥ २७॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि मोहकमर्भकं मे पार्श्वे प्रसुप्तमवलोक्य मुहुर्मुहुस्त्वम् । हर्षापगारयनिमज्जनधौतचित्तां मां प्रेमपूरितदृशा नितरामचूषः ॥ २८॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि ता युगदीर्घरात्रीः यासु त्वया सह सुतां ज्वरपीडिताङ्गीम् । अङ्के निवेश्य हिमशीतलपट्ट्बन्धैः शीर्षस्य तापशमने बहुशोऽयतेऽहम् ॥ २९॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि सोत्सवसम्भ्रमान् तान् पादौ परिक्षिपति च स्मयतेऽधुनेति । अद्यात्मनैव विचलत्युरसेति पुत्री पद्भ्यां स्वयं चरति सम्प्रति जल्पतीति ॥ ३०॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि रोषपरीतनेत्रां केनापि कारणलवेन मयि प्ररुष्टाम् । त्वां निन्दनैर्बहुविधैः खलु मां तुदन्तीं पुत्री स्वमुग्धवचनैरकरोत् हसन्तीम् ॥ ३१॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि नागरपाठशालां यावद्गता तव सुता खलु तावदेव । मां पाककर्मणि रतां प्रसभं बलाढ्यः शय्यागृहं ह्यगमयस्त्वमदम्यकामः ॥ ३२॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि नृत्यदभूतकान्तिः पुत्रोत्सवेऽभ्युपगते सुतमात्ममूर्तिम् । अङ्के निवेश्य तव मानसराजहंसं बालानवाप्यवचनैस्समभाषथास्त्वम् ॥ ३३॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि तानि मनोहराणि वर्षाण्यपत्ययुगलालनशिक्षणेषु । प्रत्यूहकण्टकशतैरवरुद्धमार्गे काष्ठार्धवद्द्रुतगतेन हि यापितानि ॥ ३४॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि तावकदुःखधारां पुत्र्यां नवोढललनोचितदीप्तिमूर्त्याम् । भर्त्रा सह श्वशुरगेहमभि प्रयान्त्यां हर्षावगुण्ठनतिरोहितनैजरूपाम् ॥ ३५॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि दारपरिग्रहार्थं पुत्रस्य बन्धुसुहृदाप्तजने विचिन्वन् । पुत्रे त्वदुद्धृतवधूषु न जातमोहे पुत्रानुरक्तललनां स्व्यकरोः स्नुषात्वे ॥ ३६॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि मातृधरां विहाय पत्न्या सह स्वनवसौख्यसुधावसिक्तः । पुत्रो विमानगमनोत्सुकतापरीतः मात्रा त्वया सह न किञ्चिदपि न्यगादीत् ॥ ३७॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि हर्षमदप्रणुन्नः पौत्रोत्सवेऽभ्युपगते भगवत्प्रसादात् । उच्चैर्वदन् श्रुणुत पौत्रपितामहोऽस्मी- त्यास्वाद्यभक्ष्यनिकरान्व्यतरः परेषु ॥ ३८॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि मामवदः सखेदं दौहित्रपौत्रगणजातसुखानुबद्ध- । चित्तस्य मे स्वभवनानि गतेषु तेषु तै रिक्तमालयमहो नरकं हि मन्वे ॥ ३९॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि सान्त्वनमाददास्त्वं पक्षी पतत्रयुगमाप्य जहाति मातुः । नीडं यथा खलु तथापि जहात्यपत्यं मातुर्गृहं स्वगृहनिर्मितिमग्नचित्तम् ॥ ४०॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि पौत्रविवाहकाले मय्यामयेन नितरां परिपीडितायाम् । शुश्रूषणेमम रतस्त्वमभूःनितान्तं आवां विना परिणयः खलु सन्निवृत्तः ॥ ४१॥ कच्चित्प्रिये स्मरसि मां सुदृढद्विजालि- युक्तं कठोरचणकाशनकर्मदक्षम् । अद्यास्म्यहो चटकवद्रदनैर्विहीनः कालस्यनिष्ठुरगतिः न कदापि रुद्धा ॥ ४२॥ कच्चित्प्रिय स्मरसि मां ससुखं पचन्तीं विंशद्विधान् दशजनोचितभक्ष्यभोज्यान् । अद्यावयोरशनपाचनकर्म एव कृच्छ्रं प्रयासबहुलं प्रतिभाति हन्त ॥ ४३॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि ते भिषजा प्रदत्ते जानुव्यथाप्रशमके गुटिकेऽशितव्ये । हन्ताधुना स्वतनुपालनकार्य एव स्वाधीनता यदि हि सिद्ध्यति सा प्रशस्या ॥ ४४॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि मामकसुप्तिमोहः पूर्वं त्वयोपहसितः बहुशोऽधुना वै । निद्राऽऽगता यदि तदा शिथिलं शनैर्मां आलिङ्गति त्वमिव शान्तमनोजवह्निः ॥ ४५॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि नौ स्मरचापविद्धौ संश्लेषचुन्बनरतौ तरुणौ इदानीम् । प्रेमानिलप्रशमितो मदनङ्गवह्निः प्रेम त्वहो त्वयि विवर्धत एव नित्यम् ॥ ४६॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि मां नवयौवनस्थां मिष्टान्नभोजनसुखेष्वमिताभिलाषाम् । अद्यत्वहं मधुरभक्ष्यसुखान्निवृत्ता तृप्ता तवातिमधुरैः स्मितपूर्ववाग्भिः ॥ ४७॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि मे लवणे स्पृहां तां व्यज्ञापयः खलु हिताय न सेति पूर्वम् । सम्प्रत्यहो मदशने लवणं निषिद्धं लावण्यमेव तव देवि भवेदलं मे ॥ ४८॥ कच्चित् प्रिय स्मरसि सानुनयं त्ववादीः संवाहयामि तव पादयुगं दिनान्ते । क्लान्तास्म्यवश्यगृहकर्मभरेण नाथ तां संविदं सफलय प्रसभं गुणाढ्य ॥ ४९॥ कच्चित् प्रिये स्मरसि केशवपादयुग्मं सर्वामयप्रशमकं शरणागतानाम् । संस्मृत्य यत् प्रणतधीः ममतां विहाय निद्रां भजस्व विमले ससुखं शयीथाः ॥ ५०॥

- पद्यसूची (Index)

४. उत्सवदीपः

रूपं न मे पूर्वमधः सरस्याः कस्याश्चिदासं किल पङ्कपिण्डम् । चन्द्रं न सूर्यं न कदाप्यजानां रावो हि सर्वत्र जलेचराणाम् ॥ १॥ पद्मिन्यथैका मयि लग्नमूला व्याजेन मन्मार्दवघोषणस्य । पीत्वा रसं मे बहिरागता च प्रसह्य सूर्यं खलु पर्यणैषीत् ॥ २॥ सूर्यांशुसंस्पर्शनलभ्यबोधश्चिराय नासीन्मम मन्दभाग्यात् । अव्यक्तहेतोः सलिलं सरस्याः क्रमेण नष्टं जलजा हताश्च ॥ ३॥ रवेरपश्यं खलु तीक्ष्णरश्मीन् क्षुद्रत्वमुर्व्याश्च तदैककाले । चूर्णोऽभवं मार्दवभावहीनः श्रुता मया निष्ठुरवाग्जनानाम् ॥ ४॥ कश्चिन्नरो मां किल मर्दयित्वा पद्भ्यां अवादीन्नरमन्यमुच्चैः । अत्रैव पद्मं कमनीयमासीत् तन्नाद्य खल्वित्यह मामुपेक्ष्य ॥ ५॥ दीर्घं विनिश्वस्य वचो निशम्य सूर्यस्य रश्मीन् हि विगर्हमानः । अयापयं नैकदिनानि दीनः सम्मर्दितो मर्त्यगणैश्च पद्भिः ॥ ६॥ वरं जलं जीवनधारणाय वाय्वोः प्रभो मेऽस्तु जले हि वासः । इतीश्वरं प्रार्थयमानमेत्य कृषीवलो मामनयत् तटान्तम् ॥ ७॥ दिनेषु गच्छत्सु ववर्ष पाशी दिष्ट्या तटाकाः नववारिपूर्णाः । जले मिमङ्क्षुः प्रसभं ह्यवाञ्छं जलप्रवृत्तिं मृदुतामवाप्तः ॥ ८॥ अहं तटान्ते सलिलं त्वधस्तात् क्रूरो विधिः किं करवाण्यशोचम् । मां पिण्डितं कश्चन कुम्भकारो निनाय हन्त स्वगृहं सलीलम् ॥ ९॥ घटाश्च केचित् घटिकाश्च काश्चित् प्राप्तं मया दीपकरूपमत्र । क्लेशो गतः कापि मनोज्ञतासीत् तप्तोऽप्यभूवं किल नष्टतापः ॥ १०॥ स्नेहार्द्रवर्त्या प्रससार दीप्तिर्लब्धो मया भासुरभास्करांशः । जानन्तु दीप्तिं न तु मां कदाचित् जना इतीर्षा मयि खल्वभासीत् ॥ ११॥ भूयात्तमो नाशयितुं समर्था मद्दीप्तिवीच्युत्सवदीपपङ्क्तौ । द्युतिस्तु दृश्येत न मत्स्वरूपं ह्रिया विनम्रं च भवेददृश्यम् ॥ १२॥

- पद्यसूची (Index)

५. दीपोत्सवः

प्रावृट् प्रयाता शिशिरो न चागतो वृक्षा हरित्पर्णमयाः पुरे वने । रोमाञ्चितोर्वी नवशाद्वलावृता प्रतीक्षते द्राक् शरदः समागमम् ॥ १॥ नद्यो भृशं पङ्किलवालुकायुता चलन्ति पद्यासु दृढं कृषीवलाः । श्यामप्रभाशोभितकाननाञ्चला दीपोत्सवोऽयं धरणीं समागतः ॥ २॥ दृष्ट्वाम्बुपूर्णां सरसीं कृषीवलो क्षेत्रे मुदा नृत्यति फुल्लनेत्रवान् । तटाकवीचीषु विधाय मन्दिरान् मनोहरान् दैवदयां प्रशंसति ॥ ३॥ मन्दानिलप्रेङ्खितसस्यमञ्जरीः संवीक्ष्य बालार्कमयूखदीपिताः । कृषीवलस्तुष्यति धान्यसम्पदं विभावयन् हस्तगतां मृदं स्पृशन् ॥ ४॥ सङ्खाद्य शादं गृहमागतायाः संश्रुत्य गोः कण्ठरवं स्वमातुः । वत्सो द्रुतं कृन्तति रज्जुबन्धं सानन्दमम्बां त्वरयाभ्युपैति ॥ ५॥ तं स्फीतनेत्रं प्रसभं निरोद्धुं मूढा मुधा धावति यष्टिहस्ता । व्यर्थप्रयत्ना खलु घोषकन्या स स्तन्यपाने नितरां प्रवृत्तः ॥ ६॥ आस्फोटयन् स्फोटकरान् सलीलं सशब्दधूमाग्निषु मोदमानाः । पोगण्डवृन्दा जनयन्ति भीतिं वृद्धेषु बालासु तथार्भकेषु ॥ ७॥ कन्या रताः सुन्दररङ्गवल्लीनिरूपणे दैवतमन्दिरेषु । रथ्यासु गेहेषु चतुष्पथेषु प्रदर्शयन्त्यः स्वकलासु दाक्ष्यम् ॥ ८॥ पुरातनाः पांसुलदीपवृक्षा गृहे प्रमृष्टा नवतां भजन्ति । गृहाग्रदेशे नवदीपपङ्क्तिः नक्षत्रवीथीव विभाति रात्रौ ॥ ९॥ प्रसादयन् स्वां रमणीं नवोढामुपायनैराभरणैर्दुकूलैः । युवा रतेच्छां मदनेषुविद्धः दृष्ट्यैव तस्यै प्रकटीकरोति ॥ १०॥ लक्ष्मीं समस्तद्रविणप्रदात्रीं तस्याः कटाक्षं हृदि याचमानाः । भजन्ति भक्त्यापणिका विपण्यां श्रेयस्करी सैव सदा जनानाम् ॥ ११॥ नव्यं दुकूलं च विभूषणं च भर्त्रा प्रदत्तं परिधाय साध्वी । स्वाद्यानि भक्ष्याणि विधातुकामा महानसे कार्यरताऽऽप्रदोषम् ॥ १२॥ विद्युत्प्रदीपावलिदीप्तसौधाः मुष्णन्ति कान्तिं खलु देवपुर्याः । सर्वत्र लोको मुदितः प्रहृष्टः दीपावलीपर्वणि सम्प्रवृत्ते ॥ १३॥

- पद्यसूची (Index)

६. यत्र चित्तं त्वभीतम्

शीर्षं यत्रास्त्यनवनमितं यत्र चित्तं त्वभीतं ज्ञानं मुक्तं न जगदखिलं क्षुद्रभित्तिप्रभिन्नम् । आनैपुण्यं प्रभवति सदा यत्र कार्यप्रवृत्तिः वाणी यत्र प्रवहति हृदस्सत्यगर्भात् सदैव ॥ नीचाचाराभिधमरुतले सद्विवेकस्य धारा नष्टा नैवाविरतविकसद्भावनाकार्यशीलम् । चेतो यत्रामितकरुणया ते प्रभो तत्र नाके स्वातन्त्र्याख्ये कुरु जनक हे जागृतं भारतं मे ॥ (बेङ्गाली/इङ्ग्लिश्; रबीन्द्रनाथ ठाकुर्; गीताञ्जलि)

- पद्यसूची (Index)

७. स्वरजालम्

कियती रुचिरा गीतिस्तव हे सद्गुणसम्पन्न! केवलमहं ते । विस्मित अवाग्भवन्नेवाकर्णयामि रुचिरगीतिम् ॥ १॥ स्वरभाभिर्भू व्याप्ता प्रसृता गगने स्वरप्राणाः । स्वरगङ्गा भिन्दन्ती शिलाः प्रवहति द्रुतमोजसा ॥ २॥ अहमपि गायानीति हि ममाभिलाषस्त्वया सह सुतीव्रः । परिणमति न मे कण्ठस्तव स्वरे खलु न सञ्चरति ॥ ३॥ मम परितः स्वरजालं तव त्वयैव प्रसारितं तस्मिन् । विनिबद्धोऽहं विस्मितचित्तः श‍ृणोमि सुगुणशालिन् ॥ ४॥ (बेङ्गाली/इङ्ग्लिश्ः रबीन्द्रनाथ ठाकुरःः गीताञ्जलि)

- पद्यसूची (Index)

८. शिशुदृष्टिः

मातः कथयसि लिखति ग्रन्थान् बहुरुचिरान् तव पितेति बहुशो मे । तेषु किमपि नावगतं भवति कथय किमिदमित्थं स्यात् ॥ १॥ कथयति तुभ्यं सायं यत्तदवगतस्त्वया भवति वद किम् । कथयसि मे चित्रकथाः एवं न रचयति पिता कुतः ॥ २॥ कच्चित्तस्याम्बायाः कथाः श्रुताः स्मृतिपथादमुष्य गताः । किन्नरपिशाचगुह्यकजनपानां रुचिरवृत्तान्ताः ॥ ३॥ यदि विस्मरति स्नानं तदा त्वमाह्वयसि तं पुनः श्लक्ष्णम् । सोष्माहारार्थं च स तथापि तिष्ठति लिखन्नेव ॥ ४॥ प्रविशामि यदि तदीयां कक्षां केल्यै विगर्हसे मां त्वम् । स्तोकरवमपि न सहसे वदसि पिता कार्यमग्न इति ॥ ५॥ विन्दति विलिख्य किं, किं यदि कखगान् लिखामि तर्जसि माम् । लिखति पिता यदि तदा नु किमपि न वदसि कथय कुतो त्वम् ॥ ६॥ यद्येकस्मिन्पत्रे रचयाम्युडुपं विगर्हसे मां त्वम् । जनके पत्रेषु लिखति तिष्ठसि तूष्णीं तु कथय कुतः ॥ ७॥ (बेङ्गाली/इङ्ग्लिश्ः रबीन्द्रनाथ ठाकुर्)

- पद्यसूची (Index)

९. शिशुस्मितम्

लसत्स्मितं पश्य शिशोर्मुखेऽङ्के सुप्तस्य मातुः सुचिरं प्रशान्तम् । वदास्ति हे तत्सदृशं किमन्यत्समस्तलोके शिशिरं मनोज्ञम् ॥ १॥ सोमाच्च सौम्यं मधुनश्च मिष्टं सुगन्धि तत् केतकपुष्पगन्धात् । वीणानिनादात् खलु मञ्जुलं तत् कौशेयवस्त्रान्मृदु सर्वकाले ॥ २॥

- पद्यसूची (Index)

१०. शिशवः

शिशुं परिष्वज्य जगाद माता ``शिशून् समुद्दिश्य वद प्रभो माम्'' । ``तवार्भकास्ते न भवन्ति मात आत्मस्पृहालोः खलु जीवितस्य ॥ १॥ भवन्ति बालाश्च बहिः प्रयान्ति द्वारेण ते त्वन्न भवेयुरत्र । त्वत्स्वं न ते यद्यपि ते वसन्ति साकं त्वया मानिनि कांश्चनाब्दान् ॥ २॥ वात्सल्यदात्री न तु चिन्तनानां दात्री भवेस्ते स्वमनोऽधिराजाः । तेषां शरीराणि हि वासयेस्त्वं परं न चेतांसि कदापि तेषाम् ॥ ३॥ श्वोभाविलोके खलु ते वसन्ति स्वप्नेऽप्यगम्यं भुवनं त्वया तत् । यतस्व मा त्वत्सदृशांश्च कर्तुं तत्साम्यमाप्तुं यदि चेत् यतेथाः ॥ ४॥ कालः स्थितो नैव सदाग्रगामी कदापि न ह्यस्तनमार्गवर्ती । त्वं कार्मुकं त्वच्छिशवस्तु बाणाः धन्वीश्वरो लक्ष्यमनन्तमार्गे ॥ ५॥ पश्यन् स्वशक्त्या धनुरानमय्य तान् लीलया मुञ्चति दूरलक्ष्ये । तुष्टा भवेस्त्वं नमिता महेशः प्रेम्णा शिशून् त्वां च सदैव पश्येत्'' ॥ ६॥ (इङ्ग्लिश्ः खलील् जिब्रान्ः द चिल्ड्रन्)

- पद्यसूची (Index)

११. शाकटिकगीतम्

सम्पश्यन्तौ धूम्रमेघान् मनोज्ञान्नीलाकाशे चञ्चलास्पष्टरूपान् । चूतान् नीपान् पुष्पितानत्र मार्गे यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ १॥ सञ्जिघ्रन्तौ गन्धवत्पुष्पवृन्दान्वन्यान् रथ्यापार्श्वभागप्ररूढान् । मन्ये शीघ्रं गच्छथो ज्ञातमार्गे यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ २॥ श‍ृण्वन्तौ मद्गायनं हृत्समुत्थं कांस्यग्रीवाकिङ्किणीनादतालम् । मार्गे नृत्यत्भृङ्गगुञ्जासमेतं यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ ३॥ वारं वारं स्पृश्यमाणौ कराभ्यां ईशास्तित्वस्मारणार्थं मयैवम् । नो चेन्मन्दं पादरंहो भवेद्वै यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ ४॥ घोषे बालाः स्वागतं व्याहरन्ति शादं क्षेत्रादाहृतं नव्यमार्द्रम् । अस्मद्गेहे सम्भ्रमादत्स्यथो द्राक् यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ ५॥ तोत्रेणाहं नैव वां ताडयामि तोत्रंह्येतत् भीषणार्थं कदाचित् । स्तोत्रप्रीताः प्राणिनोऽपीति गाथा यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ ६॥ शम्भोर्यानं तूक्षजातिप्रधानः सर्वे पूर्वं मन्दिरे शङ्करस्य । सेवन्ते यं तत्परं वै गिरीशं यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ ७॥ श्रेष्ठाः पुंसः पुङ्गवत्वं भजन्ते युष्मद्भाग्यं जन्मना साधितं तत् । विध्यन्तौ वां रम्यश‍ृङ्गैः सिताभ्रं यातं गावौ यातमध्वा सुदीर्घः ॥ ८॥ गेहे पत्नी प्रेक्षमाणा सकामं श्रुत्वा युष्मद्किङ्किणीनादमारात् । द्वार्यानेता मार्जनायाम्बुकुम्भं यातं गावौ यातमध्वा सुगम्यः ॥ ९॥ ग्रामं गत्वा स्नापयाम्यापगायां स्वच्छे नीरे क्षालयित्वा शरीरे । अध्वक्लेशं मुञ्चतं शीघ्रमेव यातं गावौ यातमध्वा सुगम्यः ॥ १०॥ शीतं शुभ्रं गोरसं पाययामि गत्वा गेहं मीलिताक्षौ चिराय । गोशालायां निर्वृतौ पास्यथो यं यातं गावौ यातमध्वा सुगम्यः ॥ ११॥ उत्तुङ्गाभ्यां सुन्दराभ्यां ककुब्भ्यां जित्वा सर्वानुक्षजातिप्रधानान् । युष्मद्वीर्यं स्थापितं ग्रामवर्गे यातं गावौ यातमध्वा सुगम्यः ॥ १२॥ वृत्ते जन्मन्याप्तकर्मानुबन्धैः अस्मिन्जन्मन्याप्तवन्तौ वृषत्वम् । सत्कार्यैर्भोः प्रेत्य मर्त्यौ भवेतां यातं गावौ यातमध्वान्तमागात् ॥ १३॥ मत्भार्याहं चैव युग्यौ भवाव संसाराख्ये वाहने दैवदत्ते । कादाचित्कौ शोकहर्षौ भजन्तौ यातं गावौ यातमध्वान्तमागात् ॥ १४॥ सन्ध्याकाले पक्षिणस्त्वात्मनीडान् आगच्छन्ति क्लान्तदेहा रटन्तः । गच्छामोऽस्मद्वासभूमिं जवेन यातं गावौ यातमध्वान्तमागात् ॥ १५॥ सायं गावः क्षेत्रभूम्या निवृत्ताः तृप्ता शादं जग्धवत्यश्चिराय । गोष्ठं यान्ति स्वार्भकान् द्रष्टुकामाः यातं गावौ यातमध्वा सुखान्त्यः ॥ १६॥

- पद्यसूची (Index)

१२. एकाकिनी लवननिरता

(इदं नूतनं वृत्तं सुलयचरणानाम यस्य लक्षणमित्थं भवति । सुलयचरणायां गणा प्राक्त्रिमात्रो तत्परम् । चतुर्मात्रौ इतरथा पञ्चमात्रस्त्वन्तिमे ॥ (३-४-५/४)) पश्य पार्वतबालिका किमपि मधुरं गायति । असौ तत्रैकाकिनी क्षेत्रलवने व्यापृता ॥ १॥ गच्छ वा विरमस्व बध्नाति लूनान् लीलया । स्वनति सैका शोकदां मधुरगीतिं कामपि ॥ २॥ गायनेनाप्लाविताकर्णय त्वमुपत्यका । कोऽप्यकूजत् स्वागतं कोकिलो न कदाचन ॥ ३॥ क्लान्तपान्थगणाय सुश्राव्यगीतिमियत्प्रियाम् । पुष्पकाले सान्द्रवननिःशब्दतां खलु चूर्णयन् ॥ ४॥ कोऽपि कच्चिन्मां वदेत् सा नु किं वा गायति? । किमपि करुणं प्राक्तनं समरचरितं कथयति? ॥ ५॥ किमुत काञ्चिल्लौकिकीं शोकघटनामभिनवाम्? । किमपि गानं तद्भवेत् गायतीव निरन्तरम् ॥ ६॥ लवननिरता बालिका नमितवदना भाति मे । गीतमस्या मे चिरं स्मरणपटले विलसति ॥ ७॥ (इङ्ग्लिश्; वर्ड्स्वर्त्; सालिटरि रीपर्)

- पद्यसूची (Index)

१३. अनुरागतत्त्वम्

स्रोतांसि नद्या सह सङ्गतानि नदी समेता खलु सागरेण । श्लिष्यन्ति वाता गगने मिथस्ते चिराय युक्ता कमनीयरागैः ॥ १॥ एकाकिनो केऽत्र भवन्ति लोके प्रायेण सर्वेऽपि मिथो मिलन्ति । सैवेश्वरेच्छा यदि सत्यमेतत् त्वया सहाहं न कथं मिलेयम् ॥ २॥ चुम्बन्ति शैला गगनं तरङ्गा अन्योन्यमालिङ्ग्य जले भ्रमन्ति । पुष्पं न किञ्चित् सहते ह्यवज्ञां यद्यन्यपुष्पेण तिरस्कृतं चेत् ॥ ३॥ श्लिष्टा धरा सूर्यकरैः सुगाढं पाथोनिधिं चुम्बति चन्द्ररश्मिः । व्यर्थानि तान्यत्र हि चुम्बनानि न चुम्बसि त्वं यदि मामिदानीम् ॥ ४॥ (इम्ग्लिष्; पि बि षेल्ली; फ़िलासफ़ि आफ़् लव्)

- पद्यसूची (Index)

१४. निद्रे!

सङ्ख्याता नितरां मयाऽविनिवहे सर्वे शनैरेकशः दृष्टं नीलनभः मनस्यविरतं ज्योत्स्नानुलिप्तं वनम् । ओघस्य स्वनितं सहस्रकणिकोद्भूतं समाकर्णितम् । निद्रे त्वं न तथापि मामुपगता को वापराधो मम ॥ १॥ पूर्वस्यां दिशि पर्वतादरुणिताभाऽऽगन्तुमेवेहते आद्यः शालिवने विहङ्गमरवो दूराद् हि संश्रूयते । देवि त्वद्विरहात्प्रतप्तमधुना सङ्गम्य पाहि द्रुतं निद्रे देहि ममाखिलकटुक्लेशघ्नमालिङ्गनम् ॥ २॥ विश्रान्तिं प्रददासि कायहृदयव्यापारखिन्नाय वै इत्याहुः सकलामयार्तिशमने श्रेष्ठा सहाया सखी । अद्य त्वं किमुपेक्षसे जनमिमं त्वत्सङ्गमाकाङ्क्षिणं तूर्णं मीलितलोचनं सुनिभृतं मां चुम्ब खेदापहे ॥ ३॥ (इङ्ग्लिश्; वर्ड्स्वर्त्; स्लीप्)

- पद्यसूची (Index)

१५. पितुरुपदेशः

``त्वं चिन्तयसि यत् सर्वमन्येषां मा प्रकाशय । समयानुचितं कर्म मा कुरुष्व कदाचन ॥ १॥ भजस्व सर्वैः सौहार्दं तथापि त्यज संस्तवम् । दृढं वृणीष्व मित्राणि सम्परीक्ष्य न चान्यथा ॥ २॥ मा विनोदमयीं चर्यां कुरु सर्वैः सुहृज्जनैः । निवार्ये कलहे बुद्धिं मा कृथाः पुत्र सर्वथा ॥ ३॥ वैरं यद्यनिवार्यं चेत् भूयात् सङ्ग्राममाजयम् । सर्वान् त्वं श‍ृण्ववहितः परं तु मितवाक् भव ॥ ४॥ वस्त्रं यथार्जनं विन्द दैन्यरिक्तं न चोज्ज्वलम् । नरस्य परिधानेन शीलमेवावगम्यते ॥ ५॥ मा भवेरुत्तमर्णस्त्वमधमर्णश्च मा भवेः । मित्रं नष्टं धनं नष्टं ऋणदातुरनेकशः ॥ ६॥ व्यवसायः कुण्ठितः स्यादसकृत् ऋणकर्मणा । आत्मन्यैवार्जवं विन्द तद्भवेत्सर्वतोमुखं'' ॥ ७॥ (इङ्ग्लिश्; शेक्स्पीयर्; हाम्लेट्)

- पद्यसूची (Index)

१६. मूढतिम्मुजल्पनम्-१

(मूलम्ःकन्नड; डीवीजी; मन्कुतिम्मन कग्ग) चित्ते स्वलाभपरता जठरे बुभुक्षा तालाद्वयं सुनिभृतं खलु सृष्टियन्त्रे । उन्मूलयन्नुडुगणान् रचयन्श्च कोटान् तत्त्वां करोत्यनृजुं बत मूढतिम्मो ॥ १॥ (मूले पद्यसङ्ख्या ः ३८४) बालस्य वातिजरठस्य पुराणिकस्य रूपे स्पृहास्ति न हि कस्य पुरोहितस्य । सर्वे समीक्ष्य मुकुरे रहसि स्वबिम्बं कुर्वन्ति वक्त्रविकृतिं खलु मूढतिम्मो ॥ २॥ (प सं ः ४४२) कस्मिंश्चिदन्धविपिने प्रकृतिः प्रसूने वल्ल्याः स्वचित्ररचनाप्रतिभां प्रयुङ्क्ते । कुर्वन्ति ये गुणमयं सकलं स्वकर्म ते जीविते हि कृतिनो खलु मूढतिम्मो ॥ ३॥ (प सं ः ५६४) शैले तृणं भव गृहे भव मल्लिका त्वं कृच्छ्राणि वर्षति विधौ उपलो भव त्वम् । दीनस्य दुर्बलजनस्य तु शर्करा त्वं युक्तो भवाखिलजनैस्सह मूढतिम्मो ॥ ४॥ (प सं ः ७८९)

- पद्यसूची (Index)

१७. मूढतिम्मुजल्पनम्-२

(मूलम्ःकन्नड; डीवीजी; मन्कुतिम्मन कग्ग) (इदं मात्रागणवृत्तं मूलकृतावेव प्रयुक्तमत्र मया अर्कनाम्ना अभिहितं यस्य लक्षणमिदम् । पञ्चमात्रा गणाः सन्ति चत्वारोऽत्र प्रथमपादे चापि पादे तृतीये । द्वितीये त्रयो ते चतुर्मात्रो ततः चरमे त्रयो गुरुश्चार्काभिधे ॥) ताराः सहस्राणि सन्ति चेन्नभसि किं करदीप एव पान्थस्य निशि शरणम् । दूरे स्थितं दैवमस्तु खलु मानुषो मित्रमिच्छति कमपि मूढतिम्मो ॥ २॥ (मूले पद्य सङ्ख्या ४२४) बन्धनं न हि भवति जन्तुषु मिथो प्रेम आंशिकस्त्वेकलो युगलं सुपूर्णम् । द्विगुणयति सौख्यं च दुःखं विभक्तं च बन्धुता हरिकृपा मूढतिम्मो ॥ ३॥ (प सं ४२९) प्रेक्ष्य किञ्चित्तमसि शुनकस्तु शङ्कया कुत्रापि कोऽपि सुहृदस्तीति मनुते । तत उन्मुखो भषति तद्वदेवेति किं भक्तिर्मनुष्यस्य मूढतिम्मो ॥ ४॥ (प सं ४८४) इष्टका जानाति किं सौधकल्पनां सा विगलिता तर्हि भित्तिरन्ध्रं स्यात् । इष्टकामात्रमसि सृष्टिसौधेऽस्मिन्हि वक्रासि चेत् पतसि मूढतिम्मो ॥ ५॥ (प सं ५३२) अनुभवक्षीरे विचारमन्थनकर्म जनयति ज्ञाननवनीतं हि सुखदम् । शुकजल्पितं ग्रन्थपठनमनुभव एव तव धर्मदीपोऽस्ति मूढतिम्मो ॥ ६॥ (प सं ५४४) वनकुसुमपरिमलघ्रायकः कस्तत्र वर्णरञ्जितशलभसौन्दर्यभोक्ता । अनपेक्ष्य संस्तुतिं प्रकृतिः प्रवृत्तास्ति आत्मतुष्ट्यै एव मूढतिम्मो ॥ ७॥ (प सं ५६६) ज्ञात्वा स्वबलमितिं ज्ञात्वा स्व गुणगणं बाह्यस्थितिं चैव सूक्ष्मं विलोक्य । आचरेत्कार्यस्यपरिधिमनतिक्रम्य यः स धीरो भवति मूढतिम्मो ॥ ८॥ (प सं ५७६) अस्ति किं पथचित्रमुत्पतद्विहगस्य पथविधिर्मत्स्यस्य सलिले किमस्ति । किमपि प्रचोदयति किमपि कर्षत्यत्र पटपत्रमेवासि मूढतिम्मो ॥ ९॥ (प सं ६४१) क्षणतोऽपरक्षणं दिनतोऽपरं दिनं जीवन् स्वकालस्य यापनं कुरु भोः । मनसि लघुता कापि सञ्चरतु शुनकवत् स हि योगविधिरेव मूढतिम्मो ॥ १०॥ (प सं ७६७) बाह्ये जनासक्तिरन्तर्विरक्तिस्तु बाह्ये तु कर्मरतिरन्तर्निरीहा । अन्तरवधीरणा संस्कृतिभरो बहिः योगमार्गः स खलु मूढतिम्मो ॥ ११॥ (प सं ७७३) प्रातरुप्तं बीजमेति किं फलदशां सायमस्त्यत्र खलु कालस्य पात्रम् । ओदनं भवति किं तण्डुलं सत्वरं तितिक्षा साम्प्रतं मूढतिम्मो ॥ १२॥ (प सं ७८१) कुरु किञ्चिदपि कर्म हस्तागतं तत्र मास्त्वहं तृणमात्रमिति कृपणचिन्ता । भुवनदेवालये नास्ति हीनं कर्म स्थानमत्रास्ति तव मूढतिम्मो ॥ १३॥ (प सं ७९०) श्रान्तं धरायां हि ससुखं स्वपन्तं त्व- मुत्तिष्ठ विचिनु शय्यामिति वदसि किम्? । तृप्तिं न नाशयेदुपकृतिभ्रान्त्या तु दुष्करं ह्युपकृतिर्मूढतिम्मो ॥ १४॥ (प सं ८७३) जगदिदं प्राक्तनं नितरां पुरातनं रूढं सहस्राणि साराणि पीत्वा । असुकरं खलु तत्स्वभावपरिवर्तनं तत्र त्वरा मास्तु मूढतिम्मो ॥ १५॥ (प सं ८७५)

- पद्यसूची (Index)

१८. कवेऽवगच्छ

विज्ञानभूतं जगतः सुकाब्यं व्यनाशयन्नीरससत्यशोधे । हृदो महत्त्वं खलु नष्टमास्ते जिज्ञासयेति त्यज गाढशङ्काम् ॥ १॥ कवेऽवगच्छ द्विगुणीकृता वै हृदो प्रतिष्ठा भुवि तेन सम्यक् । ब्रह्माण्डकोष्ठे ह्युडुवृन्दपुञ्जा भवन्त्यनेके बृहतश्च तेषु ॥ २॥ आकाशगङ्गा त्वणुरेव तस्मात् परं त्वणीयान् खलु सौरवृन्दः । तत्रास्ति पृथ्वीत्वणुका च तस्यामणिष्ठभूतः खलु मर्त्यजन्तुः ॥ ३॥ विज्ञानमेतन्मनुजस्य गाढं पराक्रमद्योतकमेव विद्धि । स्वाणिष्ठभावे प्रतताभिमानः हृदो महत्त्वस्य जयध्वजश्च ॥ ४॥

- पद्यसूची (Index)

१९. विश्वसांयात्रिकः

(वायेजर्नाम अन्तरिक्षयानमुद्दिश्य) षट्त्रिंशद्वर्षदेशीयं नभोमण्डलभेदिनम् । विश्वसांयात्रिकं यन्त्रं प्रशंसामो भुविस्थिताः ॥ १॥ ``यदा त्वं भुवि सञ्जातः गुरुशुक्रग्रहेक्षणे । विनियुक्तोऽभवः पश्चात् वीक्ष्य त्वत्कार्यदक्षताम् ॥ २॥ युरेनसं च नेप्च्यूनमीक्षितुं त्वां नियुञ्जते । विज्ञाः त्वदीयजनकाः कृता सम्यक् च तत्कृतिः ॥ ३॥ एकाकी त्वमिदानीं भोः अतीत्य रविमण्डलम् । कुत्र गच्छसि किं ज्ञातुं मानवानां समृद्धये ॥ ४॥ मनुजानां मनीषायाः प्रतिरूपं ह्यसंशयम् । त्रयस्त्रिंशत्सहस्राणां मैलानि क्राम्यसि द्रुतम् ॥ ५॥ घटिकायां तथा त्वत्तः पृथिवीं प्रेषिता द्युतिः । घटिकानां सप्तदशात् पश्चादायाति मेदिनीम् ॥ ६॥ शतात् द्वादशकोटीनां मैलदूरात् किमुच्यते । त्वयास्माकं धरास्थानां त्वत्कर्तॄणां हितं वद'' ॥ ७॥ ``निस्संशयं भोः भवतां मनीषाप्रगल्भतायाः शिशुरस्म्यमोघः । तथापि किञ्चिद्वचनं ममैतद्दत्तावधानाः श‍ृणुत प्रशान्त्यै ॥ ८॥ स्वप्रातिवेश्यस्य मनोव्यथायां प्रस्पन्दमानं हृदयं विनैव । भवद्भिरेवं रविमण्डलान्तात् श्रुतोऽस्मि दूराद्यदि चेत् ततः किम्'' ॥ ९॥

- पद्यसूची (Index)

२०. विज्ञानसंस्कृतिः

(पञ्चमात्राग्रथितगणचतुष्टयमत्र तादृशाः पञ्चपादाः षष्ठपादे तु अधिकगुरुरन्तेऽस्ति षट्पदीत्यभिधीयते) कुत इदं कथमिदं किमिदं कदा कुत्र सम्पद्यते इति प्रविचार्य सर्वतः कृत्वा प्रयोगांश्च मेयानि मित्वा च मतिमूलतर्कविधिनैव संशोध्य खलु परिशीलनं विना न श्रद्धधानाश्च विज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १॥ किं ववौ मारुतो मन्थरं मृदुलं च किं रवेरातपः प्रखरतां नाभजत् किं पुष्पवृष्टिरभवन्नभोमण्डलात् गलिलियो गलिलै यदा जनिमवाप्तवान् यस्माद् हि विज्ञानसंस्कृतिः प्रारभत तत्संस्कृतेरेव ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २॥ प्रक्रियामुपयुज्य गणितस्य समुचिते प्रतिरूपसर्जने सरलतामवलम्ब्य दृष्टतथ्यानां निरूपणे सक्षमाः नूत्नतथ्याविष्करणनिपुणकल्पनाः विरचयन् विज्ञानसंस्कृतिर्विजयते तत्संस्कृतेरेव ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३॥ भूजीवविज्ञानवलयेषु नास्ति चेत् शक्यं प्रयोगनिर्माणमवलोकनैः साक्ष्यानि सम्पाद्य कल्पनां संसाध्य साक्ष्येतरे नूत्नकल्पनासफलता भवति चेत् तां घोषयेदितरधीमतां तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ४॥ विश्वस्य तत्त्वमतिसरलं च सुन्दरं मन्यमानास्तस्य मार्गणे शेमुषीं सततं प्रयुज्य ते सत्यसंशोधकाः विज्ञानगतिपथे प्राचलन् रंहसा नाशयन्तो मौढ्यजालानि सर्वथा तत्संस्कृतेरेव ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ५॥ योहान्न केप्लरः ब्राहेउपाह्वस्य टैखोऽभिधेयस्य दीर्घकालात्तबहु -मूल्यावलोकनानाधृत्य सुन्दरं नियमत्रयं कथितवानहो भास्वरो ग्रहाणामिनपरिक्रमणगतिमुद्दिश्य विज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ६॥ दूरदर्शकयन्त्रमवलोकयत तत्र दृश्यते विश्वेऽस्मदल्पता सुविशदं सूक्ष्मदर्शकयन्त्रमस्मच्छरीरस्य पृथुतां प्रदर्शयति शंसाम कुशलतां एकाग्रचित्ततामेवंविधानि यैः सृष्टानि तेषां च ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ७॥ को न जानाति तं मतिमतामग्रणीं न्यूटनं येन खलु चलननियमत्रयं सार्वलौकिकतत्त्वरूपेण वर्णितं येन सर्वद्रव्यगुणसमाकर्षणशक्ति- रन्योन्यमुत्पद्यते नियतमित्युक्त- मथ तस्य संस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ८॥ हार्वे उपाह्वं विलियमं चिकित्सकं यो प्रयोगान् बहून् मनुजेषु निर्वर्त्य रक्तचलनक्रियां हृदयस्य पात्रमपि सम्यङ्न्यरूपयत् वैद्यशास्त्रप्रथन- मूलकारणमभूत् तं कृतज्ञाः स्मरत तस्येष्टसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ९॥ जेम्स् वाट इति नाम यस्य प्रथितमस्ति यो प्रयोगान् बहून् सूक्ष्मान्श्च निर्वर्त्य तप्तबाष्पच्छन्नशक्तिचालितयन्त्र- माविश्चकार यत् प्रोद्योगरङ्गस्य परिवर्तने श्रेष्ठपात्राणि निरवहत् तस्य वरसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १०॥ लव्वासियेर्वर्यमाधुनिकरसशास्त्र- जनक इति विख्यातमाम्लजनको येन सम्पादितो स्वप्रयोगालये दीप्त- जलजनकतो जलं भवतीति दर्शितं स्मरन्तो तं च तद्विज्ञानकर्माणि तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ११॥ एड्वर्डजेन्नरःजनपदप्रत्ययं ह्यवलम्ब्य मारकमसूरिकावारणे भूतले प्रथमतो सफलतां प्राप्य खलु आविष्चकार भीषणरोगयन्त्रणं रोगरोधकवेधनीतन्त्रमार्गेण तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १२॥ डाल्टनमहाशयं यो मूलवस्तूनि समगुणैः परमाणुभिः कृतानीत्युचित- भिन्नपरमाणुसंयोगात् हि संयुक्त- वस्तूनि सिध्यन्ति चेत्याह संस्मृत्य रसशास्त्रवर्धनाग्रेसरं ज्ञानिनम् तद्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १३॥ मैकेलफारडे इति नाम यस्य यो चलदयस्कान्तस्य निकटे स्थिते लोह- सूत्रेऽनुभूयते तडिच्छक्तिरिति तं प्रोद्योगपरिवर्तकं तत्त्वमकथयत् तं लोहकारस्य तनयं प्रशस्य भोः तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १४॥ प्राकृतिकचयनाद् हि जीववैविध्यमिति विज्ञानपरिवर्तकं तत्त्वमकथयत् सङ्गृह्य जन्तून्स्तदस्थ्यादिशेषान्श्च पाषाणभूतान्श्च विज्ञानशेखरः तं डार्विनं चार्लसाभिधं संस्मृत्य तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १५॥ करसहस्राद् यन्त्रमेकं समर्थं हि तैलखनिजाङ्गारबाष्पचालितमहो द्रुतगतौ प्रचलन्ति यानानि खे जले भूमौ च यैर्निर्मितानि नैपुण्येन तान् कर्मयोगिनो संस्मृत्य सविनयं तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १६॥ सूक्ष्मविषकृमिभिर्ह्यनेकरोगोद्भवो भवतीति साधितं सूक्ष्मप्रयोगैश्च निःशक्तकृमिमूलभेषजान्युपयुज्य नैकरोगा येन वारिता प्रथमतो तं लूयिपेस्चरं संस्मृत्य सादरं तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १७॥ योहान्न मेन्डलः क्रैस्तधर्मार्चकः सस्यरोपणविधौ यन्त्रितपरीक्षणान् निर्वाह्य वंशानुगतगुणानां विधीन् सम्यङ्न्यरूपयत् हन्त स्वजीविते ख्यातिं न लब्धवान् तद्गुणान् संस्मृत्य तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १८॥ मेण्डलीफ्नामरसशास्त्रवित् पाणिनेः वर्णमालाक्रमात्स्फुरितधीर्व्यरचयत् मूलवस्त्वणुभारमनुसृत्य समुचितं क्रमबद्धगुणगणाधृतफलकमद्भुतं येन नवमूलवस्त्वस्तित्वमवगतं तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ १९॥ कान्तीयवैद्युतक्षेत्रयोर्वीचय- स्त्वाकाशमाध्यमे ज्योतिषो वेगेन विसरन्ति दीप्तिरपि तदभिन्नवीचिर्हि इति महासिद्धान्तमावृणोत् निशितधीः जेम्स् क्लर्क माक्स्वलो संस्मृत्य तं मुदा तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २०॥ माक्स्-प्लान्कवर्यो निरदिशत् स्वमेधसा शक्तिप्रसारणं खण्डशो भवतीति मूलतत्त्वं येन भौतविज्ञानस्य नूत्नमार्गोऽभवत् खण्डवादस्य वै बीजवापनमभूत् स्मरन्तो तां कृतिं विज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २१॥ दास्यभावव्यथितदेशेऽस्मदीये हि सम्भूतवान् कोऽपि महनीयमानवः तन्तुं विनाकाशमाध्यमे प्रसरणं विद्युत्तरङ्गस्य साध्यमिति निरदिशत् जगदीशचन्द्रबसुमुज्ज्वलं स्मरन्तो विज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २२॥ मरीक्यूरीत्यभिहितां निशितधीमतीं या स्वभर्त्रा साकमाविरकरोन्नूत्न- मूलवस्त्वनुपमं रेडियन्नामकं नोबेलुपायनं यस्यै प्रदत्तं द्वि- रद्वितीयां स्त्रियं स्मरन्तो सादरं तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २३॥ ऐन्श्टैनमाल्बर्टुपाह्वममितप्रभं यो दीप्तिवेगस्य नित्यतामाधृत्य दिक्कालमिथुनस्य सापेक्षतां तथा द्रव्यशक्तिद्वयस्यान्योन्यसमतां च संस्थापयामास संस्मृत्य तं गुरुं तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २४॥ श्रोडिङ्गरं नमत भौतशास्त्राग्रणीं यो खण्डवादस्य जनक इति विश्रुतो द्रव्यं कदाचिदप्यणुरूपतां भजेत् अन्यदा वीचिवत् व्यवहरेदिति महा- गणितमयवरसमीकरणेन साधितं येन तत्संस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २५॥ चन्द्रशेखरवेङ्कटरमणाभिधोऽयं रामन्प्रभाव इति विदितामवेक्षणां द्रव्याणुभिर्दीप्तिविकिरणप्रकरणे साग्रहं सन्दर्श्य नोबेलुपायनं वरभारतरत्नोपाधिमलभत महान् तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २६॥ अलेक्साण्डर् फ़्लमिन्ग् वर्येण वैद्येन सूक्ष्मगदजनकजन्तून्मूलने जयः प्राप्तो नु पेनिसिलिनेत्याह्वभेषजात् नोबेलुपायनं प्राप्तं च कोटिशः रुग्णा निरामया अभवन् तदगदेन तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २७॥ वाट्सनं क्रिक्वर्यं अतुलप्रभाविनौ जीवशास्त्राङ्गणे यौ सर्वजीविनां मूलेष्टकाभूतसत्त्वप्रकाशने सफलतां प्राप्य खलु जगति कीर्तिं चापि लब्धवन्तौ नमत सत्यसंशोधकौ तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २८॥ सङ्गणकयन्त्रस्य जनक इति विश्रुतं ट्यूरिङ्गनामानं आङ्ग्लदेशस्थितं विश्वसमरे चाङ्ग्लदेशजयकारणं सार्वत्रिकं गणकयन्त्रमाविष्कृत्य शाश्वतयशोभाजनं गण्यमादृत्य तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ २९॥ ट्रान्सिस्टरिति लोकविदितोपकरणाद्धि नवविविधसौकर्यगणजन्मसाध्यता तत्सम्भवे मुख्यकारणजनत्रयान् षाक्लीमहोदयं ब्रट्टेनबार्डीन वर्यौ च तत्साधितं चैव संस्मृत्य तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३०॥ प्रथमकृतकोपग्रहं स्पुट्निकं स्मरत शश्युपग्रहतले प्रथमतो न्यस्ताङ्घ्रि- मप्रतिमसाहसं तं मानवं नमत तत्कार्यसाधकानगणितान् च स्मरत व्योमयानज्ञानसफलतां च स्मरत तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३१॥ गणकयन्त्राधारदूरवाक्केन्द्राणि कृत्रिमग्रहवाह्यसंवहनकेन्द्राणि काचतन्तुस्तोमवाहिनीजालं च संज्ञाप्रचारणे सौदामनीरयं प्राकल्पयन्कन्दुकीकृतधरण्यां हि तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३२॥ व्योमशास्त्रज्ञेषु निष्णातमप्रतिम- धीशालिनं चन्द्रशेखरं नक्षत्र- -गणगात्रसीमानमधिकृत्य साधितः चन्द्रमर्यादेति विख्यातवरविधिः येन नोबेल्पदकजयिनं समादृत्य तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३३॥ स्वातन्त्र्यपूर्वभारतदेशसञ्जात- विदितहरगोविन्दखोराननामान- मद्भुतपरीक्षकं येन प्रदर्शितो जीवसूत्रग्रथनमार्गः प्रयोगैश्च स्मरन्तो नोबेलुपायनोपार्जकं तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३४॥ चलदूरवाण्यैव कर्षका वणिजश्च कर्मकाराः स्वकार्यार्थमविरतमहो सर्वत्र लीलया संलापमग्ना हि वैद्युतान्तर्जालतन्त्रेण जगदिदं करतलामलकवत् ज्ञानगोचरमभूत् तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३५॥ कृतकधीयन्त्राणि गगने पतङ्गवत् डयने समर्थाणि शत्रुजननाशे च चतुरङ्गखेलने वृद्धजनसेवने गृहकार्यनिर्वहणतन्त्रे च मतिमतो तद्यन्त्रसर्जने कारणान् संस्मृत्य तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३६॥ वैद्यशास्त्रे प्रगतिरवितर्क्यसफलतां प्राप्ता नु नूत्नसफलागदाः मानवं स्वस्थं प्रकुर्वन्ति शल्यतन्त्रज्ञास्तु लीलया युञ्जते ह्यन्यदेहाङ्गानि रोबोटयन्त्राणि शस्त्रवैद्यास्त्वहो तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३७॥ विज्ञानयाने तु वेगेन सञ्चलति भूगतोर्जाव्ययात् उष्णतात्वेधते हिमानी प्रवहति च जलसम्प्लवो भवति वर्धते सागरः सीमानमुल्लङ्घ्य कृच्छ्रस्य वारको विज्ञानमेवास्ति तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३८॥ जलवायुभूमिप्रदूषणमनियमितं प्राणिनामन्तकः सद्यो भवेदिति हि कथयन्ति विज्ञानिनो श‍ृणुत तान् जनाः सर्वथा प्रकृतिप्रदूषणस्तम्भनं कार्यमित्यवगम्य तत्कर्म साधयत तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ३९॥ विज्ञानमुत्कृष्टसाधनं केवलं मनुजो विविच्य तज्जनहितं साधयेत् उपयुज्य सादरं नो चेद्विनाशो हि सकलजगतोऽस्माद् हि कारणात् ज्ञानेषु मानवविवेचनज्ञानमतिरिच्यते तज्ज्ञानसंस्कृतेस्ताडयत जयडिण्डिमम् ॥ ४०॥

- पद्यसूची (Index)

२१. गूगलस्तवः

(गूगल्नाम्नः अन्तर्जालतन्त्रस्य प्रशंसा) ``कुत्र किं क्रीयते वस्तु कुत्र विक्रीयते च तत् । किं मूल्यं च भवेन्मित्र'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ १॥ ``अस्वस्थमद्यमेऽपत्यं को गदः किं च भेषजम् । कुत्रास्ति वैद्यो मे ब्रूहि'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ २॥ ``भोजनाय क्व गच्छाम किं खाद्यं तत्र लभ्यते । किं मूल्यं च कियद्दूरं'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ३॥ ``चलचित्रालयं कुत्र तत्र किं चित्रदर्शनम् । तत्र दर्शनवेला का'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ४॥ ``कुत्रास्म्यहमिदानीं भोः कियद्दूरं हि मद्गृहम् । वर्त्मना केन गच्छानि'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ५॥ ``विश्रान्त्यै कुत्र गच्छाम तत्रासीदाम वा कथम् । तत्र पश्याम किं मित्र'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ६॥ ``कोऽर्थः पदस्य तत् वाक्ये कथं सम्यक् प्रयुज्यते । समानार्थपदं किं स्यात्'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ७॥ ``चित्राणि द्रष्टुमिच्छामि श्रोतुमिच्छामि गायनम् । इच्छामि पठितुं ग्रन्थं'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ८॥ ``शालायां सहपाठी मे कुत्राद्येति कुतूहलम्'' । ``देशकालततायामं गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ९॥ ``चेतुमिच्छसि किं पत्नीं पतिं जामातरं स्नुषाम् । नवोद्योगं तदा सद्यः गूगलं शरणं व्रज'' ॥ १०॥ ``विमानरेल्-यानानां गमनागमनेषु किम् । विलम्बं सूच्यते मित्र'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ ११॥ ``कुत्र वर्षति पर्जन्यः कुत्र शैत्यं कियन्मितम् । कुत्र सूर्यप्रखरता'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ १२॥ ``नगरे मम का वार्ता मद्देशे वा महीतले । क्रीडासु जनसौख्ये च'' ``गूगलं शरणं व्रज'' ॥ १३॥ ``तत्त्वार्थशास्त्रविज्ञानगणिताध्ययने स्पृहा'' । ``सर्वज्ञानमहाद्वारं गूगलं शरणं व्रज'' ॥ १४॥ ``आत्मानन्दं मनःशान्तिं तृप्तिं वाञ्छसि वा यदि । गूगलं सम्परित्यज्य श्रीहरिं शरणं व्रज'' ॥ १५॥

- पद्यसूची (Index)

२२. सिकन्दरस्य चरमयात्रा

विजित्य नानाक्षितिपान् सलीलं सिकन्दरः शौर्यवतां वरिष्ठः । रक्तप्रवाहार्जितवित्तराशीनादाय दृप्तः स्वपुरीं प्रतस्थे ॥ १॥ मार्गे गदग्रस्तमिमं नरेशं निष्णातवैद्या उपचेरुरार्तम् । तथापि कालेन विधेर्विपाकान्नृपः क्रमेण क्षयतां प्रपेदे ॥ २॥ तल्पे शयानः मरणावसन्नः चिन्ताग्निना भूरि विदह्यमानः । आनाय्य सेनाधिपतीन् बलिष्ठान् शनैरवोचत् स मृदुस्वरेण ॥ ३॥ भो मे प्रियाः पश्यत मां शयानं महौजसं क्ष्मापतिसार्वभौमम् । अशक्तमल्पायुषमल्पवीर्यं चर्मास्थिशेषं शिशुवद् हि पाल्यम् ॥ ४॥ दूरे स्थितां मातरमुत्सुकेन द्रष्टुं मयाऽशक्यमधन्यतायाः । यूयं त्विदानीं कुरुत प्रपूर्णान् त्रयोऽभिलाषान् मम साभियोगम् ॥ ५॥ वैद्या वहेयुर्मम मृत्युपेटीं नान्ये श्मशानं प्रथमाभिलाषः । श्मशानमार्गे रजतं सुवर्णं विकीर्यतां सम्यगिति द्वितीयः ॥ ६॥ हस्तौ मदीयौ शवपेटिकायाः विलम्ब्यमानौ भवतां तृतीयः । त्यजेत् प्रभुत्वं मरणावसन्नं प्रायेण राजानमिति ब्रुवन्ति ॥ ७॥ तां यूयमार्या वितथां कुरुध्वं भूयात् शुभं वोऽद्य दिवं व्रजामि । श्रुत्वा गिरः दुःखकरीः इमास्ते सप्रश्रयं भूपमिदं ह्यपृच्छन् ॥ ८॥ कर्तव्यमस्माभिरवश्यमेव ह्यभीष्टमस्मद्दयितप्रभोस्ते । प्रष्टव्यमत्रास्ति तथापि राजन् एतेषु कृत्येषु तवास्ति कोऽर्थः ॥ ९॥ कृछ्रेण राजा स्मयमान ईषत् शनैरवोचत् श‍ृणुतेममर्थम् । विनेश्वरेच्छामगदैर्न रुग्णं स्वस्थं कदाप्यत्र करोति वैद्यः ॥ १०॥ सुवर्णरूप्यादिधनेषु साकं मृतेन नैतीषदपीह लोके । शिशुर्यथागच्छति रिक्तहस्तस्तथैव निर्गच्छति वै मृतोऽपि ॥ ११॥ इति वदति महीशे दण्डपालान् महाढ्यान् अविरलमवसन्नास्तेऽपि बाष्पानमुञ्चन् । गतवति धरणीशे स्वर्गमुत्सृज्य सर्वं जलधिमभिससारेवातिखिन्ना दिनश्रीः ॥ १२॥

- पद्यसूची (Index)

२३. मण्डेलाय श्रद्धाञ्जलिः

यो जज्ञेऽसितवर्णभूपतिकुलेऽवाङाफ्रिकाभूस्थले येन श्वेतजनप्रशासनविरोधार्थं कृतो विग्रहः । यो श्वेतैः बहुवत्सरावधि तनुद्वीपे निबद्धोऽभवत् यो पश्चात् सकलैः सितासितजनैर्देशेषु सम्भावितः ॥ १॥ राष्टाध्यक्षपदं मुदा सविनयं धीरेण येनार्जितं नोबेल्भारतरत्नपदवीभाग्यो महान् निःस्पृहः । गान्धीमार्गचरः सदा स्मितमुखो लोकप्रियः सज्जनः मण्डेलाख्यमहोदयाय भवते श्रद्धाञ्जलिं दद्महे ॥ २॥

- पद्यसूची (Index)

२४. साहं भीतिः

अज्ञानान्मे जननमभवत् पोषिता दुर्नयेन नैराश्यं मे दयिततनुजः सोदरः कालनाशः । शत्रुर्वृद्धेरलघुकरणं पीडने च प्रजानां साहं भीतिर्हृदयवसतिः कण्टकं लोकमार्गे ॥ १॥ नैकान् वर्णान् खलु सरटवद्धारयन्ती सलीलं प्रख्यातास्मीत्यवहितमतिः कुत्रचित् गाढशङ्का । आशाभङ्क्त्री खलु युवजने ध्वंसिनी सुस्पृहायाः लक्ष्यच्छेत्री सरलमनुजानन्वहं क्लेशयामि ॥ २॥ एकः स्वामी यमहमनिशं संस्मरन्ती प्रवेपे येनाज्ञप्ता मनुजमनसः सत्वरं प्रद्रवामि । ख्यातो लोके कुशलमतिभिर्विश्वजेता विवेकः तं हे मर्त्या व्रजत शरणं शून्यतां यामि शीघ्रम् ॥ ३॥ (इङ्ग्लिश्ः अन्तर्जालम्)

- पद्यसूची (Index)

२५. तुष्टिः

(३-५-४-४) चित्रशलभमभिधावसि चेत्त्वं तं ग्रहीष्यसि कदापि न मित्र । त्वं भविष्यसि यदा निरपेक्षः स्वैरमेव स उपैति खलु त्वाम् ॥ १॥ तद्वदेव यदि वाञ्छसि तुष्टिं तां तु कदाप्यनुसृत्य न गच्छेः । यद्युदास इव तिष्ठसि चेत्त्वां स्वेच्छयैव खलु सा त्वभिधावेत् ॥ २॥

- पद्यसूची (Index)

२६. गृध्रशशौ

उत्तुङ्गवृक्षे ससुखं निषण्णं गृध्रं क्रियाहीनमवेक्ष्य कञ्चित् । धरानिविष्टः शशकस्तमूचे साध्या नु किं निष्क्रियता मयापि ॥ १॥ किं संशयं मित्र, सुखेन तिष्ठेत्युक्तो स भूमौ निषसाद तूष्णीम् । हन्त क्षुधार्तेन स जम्बुकेन व्यापादितो भक्षित एव तूर्णम् ॥ २॥ उच्चैः स्थितस्यैव हि जीवयात्रा सिद्ध्येन्न कुर्वन्नपि कर्म किञ्चित् । अन्योऽनुवृत्तिं यदि कर्तुम्मिच्छेत् ध्रुवं विनश्येत् शशवत् स शीघ्रम् ॥ ३॥ (इङ्ग्लिश्ःअन्तर्जालम्)

- पद्यसूची (Index)

२७. बस्ततुरङ्गमौ

कृषीवलः पालयति स्म कश्चित् बस्तं हयं चैव गृहे स्वकीये । यदा हयस्त्वामयपीडितोऽभूत् स वाजिवैद्यं त्वरयानिनाय ॥ १॥ परीक्ष्य वैद्यः प्रसभं तुरङ्गमयच्छदस्मायगदं महार्घम् । बभाण भोः खादय जायुनेममश्वं सयत्नं दिवसत्रयं त्वम् ॥ २॥ भवेत् तुरङ्गः सबलो निरीतिः भवेः सहर्षस्त्वमपि प्रसन्नः । यद्यन्यथा चेत् प्रसभं तुरङ्गं हन्या न यावत् प्रसरेद्विकारः ॥ ३॥ विषक्रिमिग्रस्तहयात् यथान्यजीवी लभेन्नामयदोषमाशु । तथाप्रमत्तस्त्वमिमं तुरङ्गं दिनत्रयं पालय सानुकम्पम् ॥ ४॥ आदेशमेनं श्रुतवान् समीपे स्थितः स बस्तोऽवहितस्तदानीम् । कृषीवलस्त्वश्वमखादयत्तं दिनेऽगदेन प्रथमे यथोक्तम् ॥ ५॥ उवाच बस्तो विनयान्वितोऽश्वं भो मित्र शीघ्रं सबलो भव त्वम् । यद्यन्यथा त्वां कृषकस्तु हन्यादुत्तिष्ठ यत्नेन जिजीविषुश्चेत् ॥ ६॥ उत्थातुमश्वस्तु मनाक् न येते तथैव चाभूदहनि द्वितीये । बस्तस्तृतीयेऽहनि भूय एव हयं कृपालुः समुपाजगाम ॥ ७॥ उवाच कष्टं श‍ृणु मां श्व एव निस्संशयं त्वं यमसद्म गन्ता । यदि त्वमुत्तिष्ठसि चेन्न मित्र यतस्व तस्मादधुनैव शीघ्रम् ॥ ८॥ श्रुत्वा गिरस्तस्य हयस्तदानीं शनैः शनैः भीरुतयोदतिष्ठत् । बस्तः सहर्षं व्यनदत्सुदीर्घं श्रुत्वागमत् भीतकृषीवलोऽत्र ॥ ९॥ पादैः स्थितं तं तुरगं विलोक्य सानन्दमुच्चैरवदत् स्वभृत्यान् । अयं ममाश्वोऽद्य गदाद्विमुक्तः भूयान्महो मे निलयेऽद्य एव ॥ १०॥ हनाम बस्तं तरसा सुपुष्टं पिबाम खादाम च बस्तसूपम् । प्रायेण सत्कार्यपरो हि जन्तुः सुकर्मणा स्वेन लभेत नाशम् ॥ ११॥ (इङ्ग्लिश्-अन्तर्जालम्)

- पद्यसूची (Index)

२८. शुनकगीतम्

आत्मन्यप्यधिकं मयि त्वमनिशं सक्तो ददासि स्वकं कृत्स्नं यद्यपि ते मदीयमणुकं खाद्यं स्थलं प्रेम च । दत्तं मे वदनं यदानवरतप्रेम्णा त्वया लिह्यते स्वर्गानन्दविडम्बनं मम तदा धन्योऽस्मि हे कुक्कुर ॥ १॥ सत्यं त्वं न भवेर्मदीयमखिलं बह्वाश्रयं जीवितं सम्पूर्णं न भवेत् तथापि शुनक त्वत्स्पर्शसौख्यं विना । प्रेत्य त्वं यदि यास्यसि प्रियसख स्वर्गेतरं सत्पदं स्वर्गं चापि विहाय तत्पदमहं गन्तास्मि निस्संशयम् ॥ २॥

- पद्यसूची (Index)

२९. गरुडस्तुतिः

या दूरदृष्टिस्तव भक्ष्यजन्तौ तथैव लक्ष्ये हि ममापि सम्भवेत् । यथात्सि जन्तुं स्वमुखेनविद्धं तथैव भुञ्ज्यां ममपाणिनार्जितम् ॥ १॥ यथाद्वितीयः डयसेऽम्बरे त्वं तथैव धैर्येण महत्वमाप्नुयाम् । नैतद्विचित्रं यदभूर्गरुत्मन् वाहो हरेः सद्गुणवारिधे नमो ॥ २॥

- पद्यसूची (Index)

३०. विहगः मधुकरश्च

श्रमार्जितं त्वन्मधु मिष्टमन्ये सुखेन मर्त्याः खलु चोरयन्ति । कथं न खिन्नोऽसि वदेति पृष्टः खगेन कश्चिन्मधुपः कदाचित् ॥ १॥ मुष्णन्तु मूढा मम किं मनुष्या करोमि भूयो मधु लीलयाहम् । यावन्न मुष्टं मम कर्मदाक्ष्यं मुष्टं न किञ्चित् विहगेत्युवाच ॥ २॥ (इङ्ग्लिश्ः अन्तर्जालम्)

- पद्यसूची (Index)

३१. स्वल्पाभावात् सम्भवेत् सर्वनाशः

कीलाभावान्नोपयुक्तं खुरत्रं तस्याभावान्नोपयुक्तस्तुरङ्गः । अश्वाभावात् प्राचलन्नैव सादी युद्धे हानिः प्राभवत् साद्यभावात् ॥ १॥ युद्धे घातात् राज्यमेव प्रणष्टं कीलाभावादेव राज्यस्य नाशः । स्वल्पाभावात् सम्भवेत् सर्वनाशः हन्तानूह्या हेतुकार्यप्रणाली ॥ २॥ (इङ्ग्लिश्;नर्सरि रैं)

- पद्यसूची (Index)

३२. छिद्रान्वेषी

``कृतकशुकोऽयं व्यथयति मां सुभृशं केन निर्मितो वद मे । कर्ता कर्मण्यपटुः संशीतिर्मम न तत्रास्ति ॥ १॥ कृतका खगा मया कति सुभगा विहिता क्व चारुता तेषाम् । क्वेदं वैरूप्यं भोः अपसारयतेममधुनैव ॥ २॥ किमिदं शुकस्य तुण्डं, को निगदति कण्ठ इति शुकस्येमम् । शुकपक्षौ किमिमौ वद? पादौ वक्रौ नखा निम्नाः ॥ ३॥ इत्थं जल्पति सुचिरं कृतकविहगकृतिविचक्षणे सहसा । तमभिभवन्निव कीरः तरसोदपतद्गवाक्षाद्वै ॥ ४॥

- पद्यसूची (Index)

३३. कोऽसौ विकारः?

कार्याय कोष्ठं प्रविशामि पश्चादहं कुतोऽत्रेति विचिन्तयामि । कुत्रापि गोप्यं तु निवेश्य पश्चात् तद्वस्तु कुत्रेति गृहे ह्यटामि ॥ १॥ वृद्धेन मित्रेण चिरं प्रभाषे किं नाम तस्येति च तर्कयामि । करोमि किं वैद्य वदेति पृष्टोऽगदद्धनं देहि ततो वदामि ॥ २॥

- पद्यसूची (Index)

३४. अतिथिसत्कारः

``स्वागतं स्वागतं तुभ्यं चिराद्दर्शनमागताः । अद्यास्माकं दिनं धन्यमतर्कितसुखावहम् ॥ १॥ (मयाद्य किं कृतं पापं तत्फलोऽयं समागमः । धनव्ययस्तथा कालहरणं मे भवेद्ध्रुवम्) ॥ २॥ अलङ्कुरुत सन्मान्या आसनानि यथासुखम् । (पर्याप्तान्यासनान्यत्र न भवेयुरिति स्पृहा) ॥ ३॥ आनन्दोदधिमग्नोऽहं त्वद्बालाश्चागता इति । (मर्कटास्ते विनष्टं स्यात् सर्वं वस्त्वत्र खण्डितम्) ॥ ४॥ ददाम पेयं किं भक्ष्यं ब्रूथ वाञ्छथ निस्त्रपाः । (भक्षयिष्यन्ति पास्यन्ति सर्वं सद्यो यदर्पितम्) ॥ ५॥ पुत्र्या मे गायनं यूयं श्रोतुमर्हथ सुस्वरम् । (कृतार्थोऽस्मि सुतां श्रुत्वा पलायन्ते यदि द्रुतम्) ॥ ६॥ ``द्रष्टुं पुत्थलिकाचित्रं मे बाला आगतात्र वै । अस्मत्साक्षात्करं दोषपूरितं क्षम्यतां यतः'' ॥ ७॥ इति किं वक्षि? सुकरमिदानीमेव तद्भवेत् । भार्ये साक्षात्करं तेभ्यः चालयाशु विचक्षणे ॥ ८॥ ``अस्मत्साक्षात्करं चापि सदोषम्'' इति भाषसे? । अहो, मम हि दौर्भाग्यं, क्षम्यतां करवाणि किम्? ॥ ९॥ ``स्वस्ति वोऽस्तु गमिष्यामो प्रातिवेश्यगृहं द्रुतम्'' । इति किं वदथ, क्षिप्रं मिलामो भवतात् शुभम् ॥ १०॥ (सम्पन्नं सुदिनं दिष्ट्याऽहो मे पत्न्याः प्रगल्भता । विद्युत्तन्तू साधनस्य निभृतं विचकर्ष या ॥)'' ॥ ११॥ (साक्षात्करः=टेलिविशन्)

- पद्यसूची (Index)

३५. महान्त ऊचुः

तरोरधश्चेद्यदि मुष्टिमानमन्नं सुरायाश्चषकं च काव्यम् । त्वं गानलोला मम पार्श्वतोऽसि स्वर्गायते काननमेव कान्ते ॥ १॥ कुरु प्रपूर्णं मधुपानपात्रं प्रयाति कालः प्रसभं प्रिये त्वम् । श्वो न प्रसूतं च विचेतनं ह्यो यद्यद्य मिष्टं वद किन्नु ताभ्याम् ॥ २॥ (इङ्ग्लिश्ः एड्वर्ड् फ़िथ्स् जेराल्ड्ः रुबयत् आफ़् उमर् खयाम्) पद्भ्यां हि गच्छन् यदि कुक्कुरः सखे जनप्रशंसां लभते कदाचन । सा केवलं तस्य गतेः सुशक्यतां न चारुतां सूचयतीति निश्चितम् ॥ (इङ्ग्लिश्ः सामुयल् जान्सन्) बहवः पुरुषा लोके मूढा एव भवन्ति वै । योऽभिप्रायः बहूनां सः मौढ्यजन्यो भवेदतः ॥ (इङ्ग्लिश्ः बर्ट्रेन्ड् रसेल्) यन्मयाऽपरिवर्त्यं तद्यथा स्वीकरवाण्यहम् । देहि मे मनसः शान्तिं देहि धैर्यं तथा प्रभो ॥ यन्मया परिवर्त्यं च कुर्यां तत्परिवर्तनम् । यथा ते त्वभिजानामि विवेकं देहि मे तथा ॥ (इङ्ग्लिश्; रैन्होल्ड् नीबूर्) मदुत्कटेच्छा विहगस्य कूजितैः प्रशान्तिमाप्नोत्यहमप्यमेयम् । प्रहर्षमाप्नोमि विहङ्गवन्मन्-मुखेन गायेः किमपीश्वर त्वम् ॥ मम चेतस्तव प्रेम्णा शरीराद्गगनं गतं त्वयाहमुद्धृतो द्वाभ्यां जगद्भ्यामभवं प्रभो । समागते तवादित्ये द्रुतं मद्वर्षसीकरैः । उन्नयेद्वारिधरवत् मच्चेतस्तव तिग्मता ॥ (पर्सियन्/इङ्ग्लिश्; जलालुद्दीन् रूमि) न बुध्यन्ते मम गिरो न भोत्स्यन्ते कदापि ते । देहि तेभ्यः हृदन्यं वा जिह्वामन्यां महेश मे ॥ (उर्दू;मिर्ज़ा गालिब्) जगद् हि रङ्गः पुरुषास्तु नर्तकाः स्त्रियोऽभिनेत्र्यो प्रभवन्ति पश्यत । निर्यान्ति केचित् प्रविशन्ति केचिद- त्रैको विधत्ते किल नैकपात्रताम् ॥ (इङ्ग्लिश्; विलियं शेक्स्पीयर्) धनिकेभ्यो धनं लब्ध्वा निर्धनेभ्यो मतानि च । नायकः प्रतिजानीतेऽन्योन्यभीतिनिवारणम् ॥ (इङ्ग्लिश्; मार्क् ट्वेन्) यदि नरकभयात्त्वां प्राप्नुयां हे प्रभो मां प्रहिणु नरकमेव स्वर्गकामो व्रजेयम् । भवतु मम निषिद्धः स्वर्गमार्गो यदि त्वां अनुभवितुमहमिच्छुः स्वीकुरु त्वं द्रुतं माम् ॥ (अराबिक्/इङ्ग्लिश्; राबिय बस्रि) अर्थोऽयमेव प्रजातन्त्रतायाः । भृत्यो भवेयं न तस्मान्न भर्ता ॥ (अब्रहां लिन्कन्) तवाग्रदृष्टिर्यदि वर्षसीमिता निधेहि शालिं दशवर्षसीमिता निधेहि वृक्षान् यदि सा शतं समाः सखेत्वमध्यापय बालकान् ध्रुवम् ॥ (चैनीस्; कन्फ़्यूसियस्)

- पद्यसूची (Index)

३६. मुक्तकानि

इयं हि प्रार्थना भूयात् प्रत्यहं मे कृपानिधे । यादृशं सुखमस्त्यद्य श्वोऽस्तु मे तादृशं प्रभो ॥ १॥ कृतं तत् गतं तत् न कार्यं न गम्यं ममात्रास्ति किञ्चित् । हर त्वं द्रुतं मां त्वदीयं परिष्वङगमेव प्रतीक्षे ॥ २॥ पुत्रे शालां प्रयाते गतवति पितरि क्रेतुमगदं याच्ञामादृत्य भर्तुः निधुवनसुखमिच्छोः प्रियतमा । भुक्ता श्रान्ता सुतृप्ता स्वपिति रमणमाश्लिष्य सुचिरं स्वेदक्लिन्नापराह्णे विगलितपरिधानाऽमितरतिः ॥ ३॥ (म्रौभ्नौ पश्चात् यनौगुः मुनियतिसहिता रम्यचरणा । अस्मिन् रम्यचरणानाम्नि नववृत्ते मगणरगणौ तदनु भगणनगणौ पश्चात् यगणनगणौ अन्ते गुरुश्च भवन्ति । मुनियतिसहिता सप्ताक्षरान्ते यतिश्च सम्भवति ।) दयितेक्षणगुणबद्धः स्वोद्योगाय तरुणो जिगमिषुः किम् । स्वगृहाद्बहिर्गतो वा न हि देहल्येव जानीते ॥ ४॥ तस्या मुखेन्दोः स्मितचन्द्रिका सा विनाशयन्ती स्वमरीचिजालैः । चिन्तातमः प्रेक्षकमानसाब्धौ आनन्दवीचीर्जनयाञ्चकार ॥ ५॥ सम्मार्जनीं स्वरसनां खलु मन्यमानाः केचित् स्वचित्तशुचितां पुरुषा यतन्ते । कुर्वन्त एव कलुषं परमानसं ते दूष्य़ा भवन्ति परिमार्जनधूलिदिग्धाः ॥ ६॥ गतं शोकप्रदं चैव भयप्रदमनागतम् । न चिन्तयन् स्मेरवक्त्रो जीवेद्धीरः क्षणात् क्षणम् ॥ ७॥ यदि श्रद्धालुस्त्वं परिणमति नूत्नं प्रतिदिनं भवेत्स्वप्नः सत्यं भवति घटना विस्मयकरी । स्वसामर्थ्ये धैर्ये भजसि दृढतां तोषजननीं प्रभग्नास्वाशासु प्रभवसि पुनः प्रयतितुम् ॥ ८॥ (इङ्ग्लिश्; अन्तर्जालम्) हर्षस्फीते बन्धुजने रुदन्नहमवातरम् । रोदिष्यति प्रियजने मृतिर्मेऽस्तु हसिष्यतः ॥ ९॥ (उर्दू) कुतो मत्तः जुगुप्सन्ते त्वयि स्निह्यन्ति मानवाः । इति पृष्टं कृतान्तेन जीवनं प्रत्यभाषत । त्वं यतो दुःखदं सत्यं मिथ्याहं सुमनोहरम् ॥ १०॥ (इङ्ग्लिश्ः अन्तर्जालम्) पुरुषस्य त्रयो स्वप्नाः मातृभावितचारुता । जायाभावितजारिण्यः पुत्रभावितवैभवम् ॥ ११॥ (इङ्ग्लिश्ः अन्तर्जालम्) कोऽपि न हि पाठयत्युद्गिरणमग्न्यगं न च कूलनाशनं वारिधितरङ्गम् । न तु वृक्षभञ्जनं वात्यां युवानं गेहिनीवरणं च सहजापदस्तानि ॥ १२॥ (इङ्ग्लिश्ः अन्तर्जालम्) प्रखररविमयूखैः फुल्लतां याति पुष्पं परिणमति विशुद्धं स्वर्णमग्नौ प्रतप्तम् । प्रभवति नवनीतं मन्थनात् तक्रपात्रे प्रबलबुधविवादात् जायते विश्वतत्त्वम् ॥ १३॥ न त्वं सोऽहं मन्यसे यं त्वमेव न त्वं सोऽसौ मन्यते यः परैश्च । ज्ञातोऽस्मीत्थं वै परैरित्यवैषि नासि त्वं भोः केवलं श्रीशवेद्यः ॥ १४॥ वित्तस्यूते जनकजननीचित्रमादौ निधाय पश्चात्पत्न्याः तरुणवयसि न्यस्तमह्नाय चित्रम् । प्राप्ते मध्ये वयसि तदनु स्थापितं पुत्रिकायाः वार्धक्ये वै अहह निहितं बालगोपालमूर्तेः ॥ १५॥ बधिरस्य जगन्मूकमन्धस्य च तमोमयम् । तथा किङ्कर्तव्यतामौढ्यं विवेकरहितस्य वै ॥ १६॥ धनेन तोषो न कदाचनेति गाथास्ति सत्यं श‍ृणु मां परन्तु । हरे कुरु त्वं धनिनं तथा तद्यथार्थतामात्मनि साधयेयम् ॥ १७॥ द्युतिः शब्दात् प्रवहति द्रुतं तस्माद्धि केचन । भ्राजमाना हि दृश्यन्ते यावत् संश‍ृणुमः न तान् ॥ १८॥ विवेकहीनैर्मनुजैर्मदाविलैः कृतं विलोक्य प्रकृतेः प्रदूषणम् । प्रवाहभूकम्पपयोधिवीचिभिः जनान् जघानाशु जनार्दनो रुषा ॥ १९॥

- पद्यसूची (Index)

३७. चन्द्रिका

वणिग्वरः कश्चिदुवास वित्तवान् हरेः कृपापात्रगतो स्वकर्मणा । प्रियासमेतो नगरे महापुरे स्वधर्ममाश्रित्य सुनन्दनाभिधः ॥ १॥ सुनन्दनस्याप्रतिमा वधूः क्षमा स्वभर्तुरिष्टा गुणरूपसम्पदा । परस्परश्रीप्रथनेन बन्धुरौ निशामृगाङ्काविव तौ बभूवतुः ॥ २॥ तयोर्द्वयोर्धर्म्यसुखेषु सक्तयोरजायतापूर्वसुखप्रदा सुता । प्रमोदयन्ती पितरौ स्वलीलया शरीरबद्धार्जितसत्कृतिर्यथा ॥ ३॥ सुतप्तजाम्बूनदवर्णभास्वरा शिरीषपुष्पादपि कोमलाकृतिः । विलोकनेनैव महार्घहर्षदा यथार्थनाम्नी खलु चन्द्रिकाभिधा ॥ ४॥ शिशुर्जनन्याः स्तनपानवाञ्छया यदा रजन्यामरुदत् पिता द्रुतम् । प्रियात्मजाप्रेमतुलानवस्थितो प्रसुप्तपत्नीं कथमप्यबोधयत् ॥ ५॥ यदार्भकः सर्तुमथ प्रवर्तते पुरः प्रयासेन शनैः स्ववक्षसा । त्रिविक्रमक्रान्तिनिभस्तयोस्तदा हिमालयारोहणवन्महोत्सवः ॥ ६॥ तडित्प्रभावत्स्फुरदुज्ज्वलस्मितं प्रदर्शयन्तीं तनयां यदृच्छया । क्षमा निजाङ्के विनिवेश्य निर्वृता मुहुर्मुहुश्चुम्बति नैव तृप्यति ॥ ७॥ वचोभिरप्यर्थविवर्जितैः शिशोः पिता त्वभिप्रायचयान् हि बुध्यते । यथाम्बरे मेघपरम्पराकृताववैति बालो मृगरूपश‍ृङ्खलाम् ॥ ८॥ स्वकायमुद्धृत्य करौ धरातले निवेश्य जानुद्वयमप्यसौ सुता । यदा परिक्रामति वीक्षितुं जगन्निमज्जतस्तौ खलु हर्षसागरे ॥ ९॥ विनाश्रयं तिष्ठति चन्द्रिकाद्य वै अहो परिक्रामति भित्तिमाश्रिता । विनावलम्बं चलितुं प्रवर्तते पुरः स्वशक्त्येत्यभवन्समुत्सवाः ॥ १०॥ कुतूहलप्रेरितचेष्टनोद्यता सुता यदा भ्राम्यति वेश्मनि द्रुतम् । तया कृतो नूपुरशिञ्जितस्वनः कुटुम्बसङ्गीतलयः प्रतीयते ॥ ११॥ मनोज्ञमस्पष्टमुदीरितं तया क्षमा यदाम्बेति पदं प्रशुश्रुवे । विवेद सौख्यं परमं तथा मुनिर्महेशसालोक्यपदे यथा भजेत् ॥ १२॥ यदा सुता प्रश्नसुमैः शतैः क्षमामवाकिरद्रम्यपदैर्निरन्तरम् । तदुत्तरप्राप्तिमुपेक्ष्य चुम्बिता मुखेऽम्बया वाक्प्रतिबन्धनाशया ॥ १३॥ पुराणरामायणभारतोद्धृताः कथाः पिता श्रावयति स्म चन्द्रिकाम् । प्रदोषकाले नलिनैः सहात्मजाविलोचने मीलत इत्यपेक्षया ॥ १४॥ -२- याते काले चन्द्रिकाभूत्कुमारी शालां यान्ती हृद्यमित्रैः समेता । पित्रोस्तस्या इङ्गितेष्टार्थसिद्धौ प्रेम्णा सर्वं कुर्वतोरात्मतृप्त्यै ॥ १५॥ पुत्र्यां शुभ्रैः हासकल्लोलफेनैरानन्दाब्धौ मज्जयन्त्यामुभौ तौ । व्याधिग्राहः प्राहरत् द्राक्क्षमां तामीर्ष्याग्रस्तं किं भवेद्दैवमेवम् ॥ १६॥ व्याधेर्बाधां दुस्सहां सा कथञ्चित् सोढुं येते चन्द्रिकाक्षोभभीत्या । आप्तानां वै शोभनाकाङ्क्षया यत् कुर्वन्त्याशाबाधनं सम्भवेत्तत् ॥ १७॥ व्याधिव्याधो वागुरां ग्लानिरूपां प्रक्षिप्यास्याः कोमले श्लक्ष्णदेहे भामिन्येणीं रोदयामास यावत् वैद्यान् भर्तानाययत्तावदेव ॥ १८॥ वैद्या रुग्णां नैकरीत्या परीक्ष्य काम्यादन्यं निर्णयं प्राप्तवन्तः । रोगस्तस्या भेषजातीतवृत्तिं प्राप्तस्तस्माद्दुर्गमः स्वास्थ्यमार्गः ॥ १९॥ वैद्या ऊचुर्नैगमं ते प्रियाया भैषज्यार्थं कुर्महे सर्वयत्नान् । दैवायत्तं स्वास्थ्यमस्या इदानीं नोपेक्ष्यः स्यादादितो व्याधिवह्निः ॥ २०॥ काले काले सेव्यमाना स्वभर्त्रा मृत्योर्भीताऽभक्षयत् श्रद्दधाना । सर्वान् जायून्वैद्यदत्तान् तथापि ग्रीष्मे कुल्येवाभजत्कार्श्यमाशु ॥ २१॥ आर्ता तन्वी म्लानपुष्पोपमा सा स्वास्थ्यप्राप्तिं काङ्क्षमाणा कथञ्चित् । द्रष्टुं याता तापसं सुप्रसिद्धं दीनानां वै ज्ञानिनो विष्णुकल्पाः ॥ २२॥ पूज्य ज्ञानिन्नाश्रितानां शरण्यं दीना चाहं प्रश्रिता त्वां प्रपद्ये । व्याधित्रस्तामेकपुत्रीं च साध्वीं कारुण्याब्धे पाहि मामित्यवोचत् ॥ २३॥ सिद्धो वृद्धो तां दयापूर्णदृष्ट्याऽपश्यत् पश्चात् मीलिताक्षो बभूव । पश्यन्ती सा तं मुनिं ध्यानमग्नं भ्रान्ते चित्ते कामपि प्राप शान्तिम् ॥ २४॥ शूलं व्याधेस्तत्क्षणादेव नष्टं दीप्ते दीपे ध्वान्तवत् गेहकक्षे । विस्मृत्याधिं शान्तचित्ता ययाचे साधौ पश्यत्यञ्जसोन्मील्य नेत्रे ॥ २५॥ आश्चर्यं मे ग्लानिरन्तर्दधाति त्वत्प्रेमौघप्लाविता वल्लरीव । स्वार्थं किञ्चित् कामये नापि भूयात् पुत्र्याः स्वामिन् जीवने सद्विभूतिः ॥ २६॥ ज्ञानी तस्याः प्रार्थनां स्मेरवक्त्रः श‍ृण्वन् तां स्वप्रेमदृष्ट्याभ्यषिञ्चत् । वत्से माभीरित्यवोचत्तथैव प्रादात् पुत्र्यै गुह्यमन्त्रोपदेशम् ॥ २७॥ मन्त्रं तावत् त्वं प्रयुङ्क्ष्व त्रिरेव बाले नो चेत् निष्फलत्वं स गच्छेत् तस्मात् भूयात् दत्तमन्त्रप्रयोगः कृच्छ्रेष्वेव स्वल्पकार्ये न वत्से ॥ २८॥ इत्थं सिद्धश्चन्द्रिकां बोधयित्वा हर्षोत्सिक्तां तां क्षमामित्यवोचत् । ब्रह्माण्डेऽस्मिन् शाश्वतं नास्ति किञ्चिन्निश्चिन्ताभूर्न्यस्य भारं रमेशे ॥ २९॥ साधुप्रोक्तां वाचमास्वादयन्ती पुत्र्या साकं सा क्षमा शान्तचित्ता । प्रत्यावृत्ता स्वालयं नष्टभीतिः सन्तः पोष्यश्रेयसे सिद्धहस्ताः ॥ ३०॥ चित्तं तस्या शारदाकाशतुल्यं स्वच्छं शान्तं सर्वदाभूत्तथापि । प्राप्तिस्तस्याः संसृतौ सीमितासीत् रोगार्तागादूर्ध्वलोकं जवेन ॥ ३१॥ तस्याः पुत्र्याः शोकसम्प्लावितायाः को वा लोके सान्त्वनं हन्त कुर्यात् । मातृप्राया का भवेदर्भकस्य मातानन्या देहिनां सर्ववन्द्या ॥ ३२॥ मातू रूपं दृश्यते सर्वतोऽस्याः वाण्यस्पष्टं श्रूयते सर्वकाले । स्पर्शः स्निग्धो भासते स्वप्नमध्ये वात्सल्यार्द्राह्वानशैली न लब्धा ॥ ३३॥ बाष्पार्द्राक्षीमात्मजां सान्त्वयित्वा कोपाक्रान्तां स्मेरवक्त्रां चकार । क्षुद्बाधां स्वां लीलया नावलोक्य प्रादादन्नं पीडयन्त्यै सुतायै ॥ ३४॥ सोढ्वा पुत्र्या दुर्नयं बाल्यजातं तस्यै वृत्तिं सज्जनानां शशास । स्वच्छायायामाश्रितां वृक्षवत् सा पुत्रीं सम्यक् सर्वकाले ररक्ष ॥ ३५॥ सर्वं कालात् क्षीणतां गच्छतीति प्राज्ञानां सद्भाषितस्यानुरोधात् । शान्ता भूत्वा चन्द्रिका जन्मदस्य सेवां कर्तुं गूढबाधा प्रयेते ॥ ३६॥ तातस्सोऽपि स्वात्मजाप्रीणनार्थं पत्नीप्रेम्णा वञ्चितोऽपि स्वदुःखम् । गूहन्तस्याः शिक्षणारोग्यवृद्ध्यै पुत्रीवक्त्रस्मेरबिम्बैर्ननन्द ॥ ३७॥ काले याते नैगमो कामविद्धो भार्यामन्यां लब्धुमिच्छामवाप । चित्रं नैतज्जीविनां स्त्रीसुखेच्छा सर्वेच्छासु प्रायशो दुर्निवार्या ॥ ३८॥ -३- चन्द्रिकापि युवतिप्रभां दधौ फुल्लदुच्चकुचकुड्मलश्रिया । प्रापतुश्च जघने विशालतां कापि मोहकरुचिर्मुखे बभौ ॥ ३९॥ लोलमुग्धपरिधावकेक्षणैर्वायुनुन्नतनुनीलकुन्तलैः । भीरुताक्तमृदुहासविभ्रमैर्नूपुरध्वनितमन्दसङ्क्रमैः ॥ ४०॥ आचकर्ष वनिता अपि क्षणाच्चन्द्रिका ससुखमायतेक्षणा । किं पुनर्युवजनान् महापुरे यौवनज्वरसुतप्तदेहिनः ॥ ४१॥ चन्द्रिकामहमपश्यमापणे नेत्रमेलनकृतौ तया सह । प्राप्तसौख्यमतुलन्त्वितीरितं स्निग्धयूनि तरुणेन केनचित् ॥ ४२॥ मद्गृहस्य पुरतः प्रयाति सा प्रत्यहं मम हि भाग्यदेवता । इत्यवोचदपरः कृती युवा यौवनस्य विविधा गतिर्ध्रुवम् ॥ ४३॥ एकदाथ नगरस्य वाटिकां कामदिग्धमनसा सुनन्दनः । सञ्चचार निभृतं यदृच्छया कांश्चन स्त्रियमपश्यदागताम् ॥ ४४॥ सापि तं मुहुरवेक्ष्य नैगमं क्षौमवस्त्रवररत्नभूषितम् । स्वेङ्गितप्रकटने ह्यशक्ततां प्राप्य पादपतलं गता ह्रिया ॥ ४५॥ ऐक्षत प्रकटसङ्गमेच्छया नैगमः पृथुनितम्बशालिनीम् । मध्यमे वयसि संस्थितां स्त्रियं भामिनीमतनुसंहतस्तनीम् ॥ ४६॥ चूष्यवस्त्विव हि योषितो वपुर्निर्निमेषनयनेन पीयते । तस्य वीक्षणविधानलज्जिता दृष्टिपातमवनौ करोति सा ॥ ४७॥ आससाद मदनाभिपीडितो तां स्त्रियं विटपिमूलवर्तिनीम् । कासि देवि वद जन्म कुत्र ते श्रावयेति वनितां जगाद सः ॥ ४८॥ मत्पिता दिवमगात् पुरैव मामात्मजासहितनष्टभर्तृकाम् । विद्ध्यनाथवनितां कलाभिधामित्युवाच ललनामणिः ह्रिया ॥ ४९॥ मामवेहि वणिजं सुनन्दनं प्राप्तवित्तबलवैभवं जनम् । गेहिनी मम गता दिवं रुजा मां विहाय तनयां च दुःखिताम् ॥ ५०॥ भामिनि त्वदनुरागयाचकं मां वृणीष्व ससुखं सह त्वया मद्गृहे तवसुता च वत्स्यतीत्यब्रवीत्स ललनां सुनन्दनः ॥ ५१॥ तस्य रूपविभवैश्च मोहिता पञ्चबाणविशिखाभिपीडिता । कामवह्निशमनार्थमादृता स्वीचकार वचनं रतार्थिनः ॥ ५२॥ आलिलिङ्ग सुदृढं स कामिनीं तं चुचुम्ब वदनेऽनपत्रपा । तत्क्षणादभवतां परस्परं कामतर्पणविधौ सहायकौ ॥ ५३॥ -४- अपूर्णकामः स समानकामां गान्धर्वमार्गप्रगृहीतपाणिः । द्वितीयभार्यां तनुजाद्वितीयां सुनन्दनः स्वालयमानिनाय ॥ ५४॥ दाम्पत्यसौख्ये निरतौ प्रकामं तौ दम्पती यापयतः स्म कालम् । सखीं स्वसारं सुमुखीमुमाख्यां लब्ध्वाऽतुषद्विस्मितचन्द्रिकापि ॥ ५५॥ अन्योन्यसङ्गात्प्रथमानहर्षे सख्यौ सदा द्वेऽचरतां नगर्याम् । तयोर्विहाराध्ययनानि चापि परस्परोपस्थितिमाश्रितानि ॥ ५६॥ दिनेषु गच्छत्सु धनार्जनार्थं वणिग्जगामान्यपुरीं कदाचित् । लुण्टाकवर्गैरभिहन्यमानस्तत्रार्दितो जीवितमुत्ससर्ज ॥ ५७॥ सौदामनीघातनिभं कठोरं वृत्तान्तमाकर्ण्य मृतेः स्वभर्तुः । पपात सद्यो भुवि मन्दभाग्या चक्रन्द चोच्चैः शिशुवत् कला सा ॥ ५८॥ द्वितीयवैधव्यमवाप्य योषित्स्वभागधेयानि भृशं जगर्हे । मां प्राप्य दैवोपहतामधन्यां हा नाथ मृत्योर्वशमाप्तवान् त्वम् ॥ ५९॥ गाथास्ति पापी यदि याति सिन्धुं तत्रापि गुल्फौ न जलेन सिक्तौ । त्वां सद्गुणाढ्यं परिणीय यन्मे वैधव्यदुःखं पुनरप्यवाप्तम् ॥ ६०॥ लब्ध्वा तरोराश्रयमार्तवल्ली ननन्द धृत्वा स्मितकुड्मलानि । तस्याः सुखं तत् क्षणिकं बभूव बभञ्ज वृक्षं सहसा गजेन्द्रः ॥ ६१॥ उत्तुङ्गसौधान् विरचय्य चित्ते तत्रावसं वैभवदर्पयुक्ता । अहन्त्विदानीं विभवैर्विहीना कथं करिष्यामि कुटुम्बरक्षाम् ॥ ६२॥ इत्थं प्रलप्य प्रणता चिरेण पुत्र्यौ निरीक्ष्याश्रुमुखी कुमार्यौ । तयोर्भविष्यच्छुभकामनार्थं कृच्छ्रेण सा तत्र समाहिताभूत् ॥ ६३॥ पुत्री पुरैवाभिहता नियत्या मातुर्वियोगादधुना पितुश्च । मृतिं दुरन्तां सहसा निशम्य दुःखाम्बुधौ गाढतरं ममज्ज ॥ ६४॥ मात्रा विहीना कृपणा सुतप्ता कथं सहिष्ये जनकस्य मृत्युम् । दैवं हतं हन्ति पुनः सदेति तथ्यं वचो हन्त मयानुभूतम् ॥ ६५॥ वृक्षान्निपत्य व्रणितं शयानं बुभुक्षितो द्रागवधीन्मृगेन्द्रः । दारिद्र्यकूपे पतितं क्षुधार्तं ददंश घोरः क्षयरोगसर्पः ॥ ६६॥ पितः कथं मामबलां विहाय गन्तासि कृत्वा तनयामनाथाम् । वात्सल्यपूर्णामृततुल्यवाग्भिः को प्रीणयेन्मां सततं त्वदन्यः ॥ ६७॥ एवं प्रकामं रुदती कुमारी स्वबाष्पधारार्द्रमुखी त्रियामाः । निनाय नैकाः प्रततान्धकारे निरस्तनिद्रा हृदि चन्द्रिका सा ॥ ६८॥ शरीरयात्रा पुरतो हि गच्छेत् दुःखं सुखं चाविगणय्य लोके । कलापि कौटुम्बधुरं वहन्ती वाणिज्यवृत्तौ निरता बभूव ॥ ६९॥ कदापि पूर्वं न नियुक्तचित्ता वाणिज्यकार्ये गृहिणी कला सा । एकाकिनी पण्यकलानभिज्ञा भर्तुः पदे कर्तुमियेष वृत्तिम् ॥ ७०॥ आवर्तपूर्णां सरितं गभीरां कथं तरेत् सम्प्लवनासमर्थः । भर्तृक्रियाकौशलसंश्रिता श्रीः काले गते क्षीणतरा बभूव ॥ ७१॥ दासाश्च दास्यः भृतिमात्रतुष्टा भृतिं विना तत्यजुराप्तसेवाम् । अन्याश्रयं भक्तुमनन्यमार्गा मृगा इवारण्यमवग्रहार्तम् ॥ ७२॥ कर्माण्यनेकानि गृहोचितानि भूमार्जनादिश्रमसाधितानि । भृत्यैर्विनासन्नकृतानि गेहे यदा कलागात् कुपथं तदैव ॥ ७३॥ सुखोचितां भर्तृसुतां विमाता न्ययोजयत् कर्मणि दासयोग्ये । सम्पद्यमानासु विपत्सु नॄणां मनांसि नूनं कलुषीभवन्ति ॥ ७४॥ क्व गार्हकार्यं क्व च पेलवाङ्गी किं मार्जनाय प्रभवेत् शिरीषम् । मयूरपिच्छं खननाय वा किं चन्द्रातपस्तण्डुलशोषणाय ॥ ७५॥ सा चन्द्रिका पाककलानभिज्ञा नियोजिता पाकगृहे विमात्रा । सर्वाणि दैनन्दिनखादनानि पक्तुं सकाले खलु निस्सहाया ॥ ७६॥ प्रक्षालनं वेश्मतलस्य पात्रसम्मार्जनं चांशुकधावनं च । सर्वाणि कार्याणि हि चन्द्रिकाया भारा अभूवन् विधिदुर्विपाकात् ॥ ७७॥ -५- यस्या हस्तौ कन्दुकक्रीडयास्तां रक्तावद्यप्रापतुः कृष्णवर्णम् । स्थालीवेश्मक्षालनाच्चन्द्रिकायाः काले हन्त श्लक्ष्णतां त्यक्तवन्तौ ॥ ७८॥ या लेखन्या पत्रपृष्ठे व्यलेखीत् सा शोधन्या मार्जने न्यस्तचित्ता । या विद्यार्थं पाठशालां प्रपेदे साद्य क्रेतुं पण्यशालामुपैति ॥ ७९॥ यस्या वक्त्रं सर्वदासीत्स्मिताक्तं म्लानं त्वद्य त्रासपूर्णं विवर्णम् । यासीत् कन्या प्रस्फुरच्चञ्चलाक्षी साभूद्दीना व्याघ्रभीता मृगीव ॥ ८०॥ रत्नस्यूतानर्घवासांसि यस्याः शर्वर्यां च प्रास्फुरन्नभ्रदीप्त्या । अद्याप्रातः पाककर्माविलानि म्लानिं प्रापुः पात्रनिर्णेककार्यात् ॥ ८१॥ आपूर्वाह्नं याऽस्वपीत्त्यक्तचिन्ता सा जागर्ति द्राक् हि सूर्योदयात् प्राक् । कष्टं नो चेत् दण्डनं सा सहेत निःसन्देहं तर्जनां वा विमातुः ॥ ८२॥ बाहुं वामं चन्द्रिका स्वोपधानं कृत्वा श्रान्ता वल्लरीकोमलाङ्गी । आर्तास्वप्सीत्कर्कशे दारुतल्पे या शेते स्म प्रस्तरे पिच्छपूर्णे ॥ ८३॥ योमासीत्प्राक्चन्द्रिकायाः सखीव सा मेने तामात्मकर्मार्थदासीम् । तस्या भूषावेशरूपक्रियासु दासीवत्तां चन्द्रिका सेवते स्म ॥ ८४॥ इत्थं दासीकर्मसु न्यस्तचित्ता श्रान्ता कार्यात् सज्वराभूत्कदाचित् । मान्द्यं तस्या वीक्षमाणा विमाता भूयो भूयो दण्डयामास तन्वीम् ॥ ८५॥ कोपाविष्टान्यानि कार्याणि चैव कर्तुं तामाज्ञापयत् निर्घृणा सा । यस्या आसीन्नित्यकार्यंह्यशक्यं तस्या साध्यं किं भवेद्भिन्नकार्यम् ॥ ८६॥ एकत्रासन् श्यामलाः पात्रपुञ्जा अन्यत्रासन् कश्मला वस्त्रमालाः । किं कर्तव्यं चिन्तयन्तीत्यकस्मात् सस्मारार्ता पूर्ववाक्यानि साधोः ॥ ८७॥ एकान्ते सा साधुवर्योपदिष्टं मन्त्रं भक्त्या कौतुकाक्रान्तचित्ता । नेत्रे रक्ते मीलयन्ती जजाप तापग्रस्ता बद्धपद्मासनार्ता ॥ ८८॥ मन्त्रं सञ्जप्यादरेणाञ्जलिं च बद्ध्वा चक्षुष्यायताक्ष्युन्मिमील । यावत्तावत्काचनाप्राकृता स्त्री प्रत्यक्षाभूत्बिभ्रती दिव्यदीप्तिम् ॥ ८९॥ ज्योत्स्नाशुभ्रस्मेरवक्त्रा बभासे देवी काष्ठा दीपयन्ती स्वकान्त्या । दृग्भ्यां सान्द्रां प्रेमपीयूषधारां सिञ्चन्त्यार्तक्लेशसन्तापहन्त्रीम् ॥ ९०॥ मन्द्रस्पष्टश्लक्ष्णवर्णाभिरामैर्वात्सल्याक्तप्रेमपूर्णैर्वचोभिः । वीणानादान्मञ्जुलैः सान्त्वयन्ती भीतां कन्यां दिव्ययोषिद्बभाषे ॥ ९१॥ मा भीर्वत्से विद्धि मां त्वत्सहायां मातृप्रायां त्वत्सुखोदर्ककर्त्रीम् । प्रोक्तैर्मन्त्रैः सत्वरावाहितास्मि किं ते कार्यं किं च कृच्छ्रं वदास्ति ॥ ९२॥ तस्या देव्याः स्नेहलिप्तैर्वचोभिर्नष्टे तापे भीरुतां द्राग्विहाय । देवीं भक्त्या चन्द्रिका सम्प्रणम्य मन्दं मन्दं प्रश्रिता प्रत्युवाच ॥ ९३॥ देवि त्वं मे प्रार्थनां पूरयस्व कृत्स्नं मह्यं कार्यजातं विमात्रा । दत्तं क्षिप्रं त्वत्प्रसादात्समाप्तिं यान्तु प्रीता मद्विमाता भवेच्च ॥ ९४॥ वत्से कार्यस्थानमादेशयेति प्रोक्ता यावत् पाकशालां निनाय । गच्छ्न्त्यग्रे चन्द्रिका तावदेवापश्यत् भ्रान्ता कल्पनातीतदृश्यम् ॥ ९५॥ पात्राण्यासन् प्रस्फुरद्वज्रशोभीन्यग्रेऽपूर्वस्वच्छवासांस्यभूवन् । स्वच्छो धौतः पाकशालातलश्च सन्निर्वृत्तं दुष्करं कार्यजातम् ॥ ९६॥ कार्यं सर्वं तत्परावृत्तदृष्ट्यां देव्यै तस्यां दर्शयन्त्यां क्षणेन । अन्तर्धानं दिव्यरूपागमत्सा संवृष्याभ्रं व्योम वै द्राक् जहाति ॥ ९७॥ तृप्ता दृष्ट्वा कार्यजातं समाप्तं देवी याता दृक्पथादित्यतुष्टा । द्वन्द्वेनेत्थं बाधिता चन्द्रिका सा मन्त्रं व्यर्थं क्षुद्रकार्ये शुशोच ॥ ९८॥ मन्त्रः पूतो द्विर्विवेकात्प्रयोज्यो यस्मात्यावज्जीवमानन्दलाभः । भूयादित्थं चिन्तयामास तन्वी बध्नन्त्यज्ञा मक्षिकाः स्थूलरज्ज्वा ॥ ९९॥ सर्वं कार्यं चित्तवेगात् समाप्तं पश्यन्त्या वै श्लाघिता सा विमात्रा । दिष्ट्या देव्या दिव्यसान्निध्यलाभात् वृत्तं कार्यं हीति नावेत् कला सा ॥ १००॥ -६- मन्त्रहूतविबुधस्त्रियमाप्तां सङ्कटाग्निशमनेऽतिसमर्थाम् । मातरं स्वबलदां गणयन्ती चन्द्रिकाथ दिनकर्मसु मग्ना ॥ १०१॥ चित्ततृप्तिरभजत् कृतकृत्यां शान्तता भुवमिवाशु दिनान्ते । चन्द्रिकां स्मितमुखीं सुकुमारीं सर्वतो निजरुचिं प्रकिरन्तीम् ॥ १०२॥ दास्यवृत्त्युचितवस्त्रवसानाप्यार्यभोग्यरुचिरूपगुणाढ्या । पश्यतां सपदि गण्यजनानां मानसं मृदुमतिः प्रममन्थ ॥ १०३॥ दास्यभावमनुसृत्य विमातुः पुत्रिकामनुचरत्यतिदृप्ताम् । चन्द्रिका पथि जवेन यदा तामापिबन्ति तरुणाः शितदृग्भ्याम् ॥ १०४॥ कुन्तलालकतरङ्गविलासं पश्यतो युवजनस्य तरुण्याः । मानसेऽपि जनयत्यनिवार्यं वीचिजालमभिलाषमनोज्ञम् ॥ १०५॥ मन्थरालसगतिर्वनितायाः सुप्तकाममनयत्तरुणानाम् । जागरस्थितिमनूह्यविधायां मन्मथस्य तरुणेषु हि दृष्टिः ॥ १०६॥ मण्डितापि वसनैर्बहुमूल्यैरात्मजा तु शुशुभे न कलायाः । मत्सराविलमतिर्विजगर्हे चन्द्रिकां युवजने निरतेति ॥ १०७॥ चन्द्रिकां स्वनिलयेत्वसहायां मित्रभावमधिगम्य ययाचे । कोऽपि सुन्दरतनुस्तनुरूपः स्वेच्छयाश्रयमुपेत्य बिडालः ॥ १०८॥ मोहकध्वनिमदम्यविलासं स्निग्धशुभ्रमृदुरोमविशिष्टम् । चन्द्रिका निजमित्रमवेदीत् तुल्यशीलविषयेषु सुसख्यम् ॥ १०९॥ चन्द्रिकामनुसरन्गृहकार्ये व्यापृतां मृदुपदैरनिशं सः । मावमाविति वदन् दरभीतः पृच्छतीव न ददासि पयः किम्? ॥ ११०॥ चन्द्रिका यदि ददाति न दुग्धं सत्वरं पदतले वनितायाः । प्रश्रितं विलुठति स्म बुभुक्षुः प्रेमचोदकदृशः परिषिञ्चन् ॥ १११॥ दीयते यदि पयो निजपात्रे सत्वरं पिबति मीलितनेत्रः । चिन्तयन्निव धरा लयमीयात्तेन किं मम पयो यदि लब्धम् ॥ ११२॥ चन्द्रिकाङ्कमधिरुह्य दिनान्ते कन्दुकाकृतिमवाप्य स शेते । मूकजन्तुरनुरागनिबद्धः स्निह्यति ह्यतिशयेन मनुष्ये ॥ ११३॥ मूषकान् निशि हिनस्ति सखेलं पाककोष्ठविघसादनदक्षान् । प्रीणयन् स्वकलया निजगोप्त्रीं चन्द्रिकां सपदि मूषकभीताम् ॥ ११४॥ इत्थमीप्सितपरस्परबन्धौ तौ दिनान्क्षपयतः कृतकृत्यौ । कोऽवगच्छति हरेरभिलाषं मित्रताह्यसहजापि सुखान्ता ॥ ११५॥ -७- तत्रासीत्कथितमहापुरे नृपालः सद्वृत्तः प्रथितयशा गुणाभिरामः । चन्द्राख्यः स्वविषयपालने धुरीणः सन्तुष्यन् प्रियहितकर्मभिः स्वपौरान् ॥ ११६॥ तस्यासीन्मदननिभो युवा तनूजो विद्यावान् विनयखनिस्त्रिविक्रमाख्यः । यं दृष्ट्वा पुरललनागणः प्रदध्यौ सासूयं वरयति कामयं सुधन्याम् ॥ ११७॥ चन्द्रस्तं तनुजमपूर्वरूपभाजं तारुण्ये निरुपमशोभया ज्वलन्तम् । द्रष्टुं द्राक् समुचितकन्यया समेतं दाम्पत्ये समरसशालिनं व्यकाङ्क्षीत् ॥ ११८॥ पुत्रं सोऽगदतनुरागपूर्णवाचा विद्यायाः समधिगतोऽसि वत्स पारम् । तस्मात्त्वं परिणययोग्य इत्यवैमि तन्वीं त्वं सदृशगुणां वधूं वृणीष्व ॥ ११९॥ उक्तिं तामतिसुखदां निशम्य पुत्रो मानार्थं सपदि नियन्त्रितानुभावः । स्वोद्वाहं निरुपमकन्ययानुमेने तारुण्ये परिणयवाक् सुखावहा वै ॥ १२०॥ सद्वंश्यास्तनय चिनोम्यहं त्वदर्थं सद्वृत्ताः रुचिरमुखीश्च राजपुत्रीः । तासु त्वं वरय यदृच्छया मनोज्ञां कन्यां या तव भविता हि धर्मपत्नी ॥ १२१॥ इत्युक्तः सविनयमब्रवीन्नरेशं भूगर्भे न भवति किं प्रशस्तवज्रः । अब्धौ किं वदतु लभामहे न मुक्ता ओषध्यो गहनवनान्तरे न किं स्युः ॥ १२२॥ व्यासस्य प्रथितमुनेः किमाभिजात्यं बालघ्नः सगरसुतो न किं कुलीनः । विश्वासो मितचयने न मेऽस्ति पुर्या- मस्यां ते तृणकुटजेऽपि मे प्रिया स्यात् ॥ १२३॥ श्लाघित्वा स्वसुतविवक्षितं नृपालः सम्मन्त्र्य स्वहितजनैर्विवाहकार्ये । पुत्रार्थे परिणयघोषणामसाध्नो- देवं तन्नगरभटैः प्रगे विधेयैः ॥ १२४॥ भोः पौराः श्रुणुत नृपस्य घोषणां भो उद्वाहो नृपतनयस्य निश्चितोऽस्ति । आयान्तु त्वरितपदेन पौर्णमास्यां प्रासादं निशि समलङ्कृताः कुमार्यः ॥ १२५॥ आयान्तु त्वरितपदेन पौरकन्या युष्मासु प्रभुतनयो मनोज्ञकन्याम् । सम्पन्नामुचितगुणैश्च रूपलक्ष्म्या ज्योत्स्नायां वरयति पौरनृत्यरङ्गे ॥ १२६॥ इत्येवं नरपतिघोषणां निशम्य कन्यायाः किल जननी प्ररूढमोहा । एकैका मधुमथनं रहः ययाचे पुत्री मे भवतु नरेशपुत्रपत्नी ॥ १२७॥ श्रुत्वैतत्सपदि कलाप्युमां स्वपुत्रीं भूषाभिर्नृपसदनोचितैश्च वस्त्रैः । औत्सुक्यादलमकरोद्वृथाभिलाषा मातॄणां निजतनयाः सदा मनोज्ञाः ॥ १२८॥ संश्रुत्य श्रवणसुखामपूर्ववार्ता- मुत्कण्ठां ह्यलभत चन्द्रिकाप्यवर्ण्याम् । किं राज्ञः प्रियतनयस्य कम्रपाणेः संस्पर्शात्ततपुलका न मामकीनाः ॥ १२९॥ उद्युक्तां जनपसुतस्य नृत्यगोष्ठी- मौत्सुक्यादपरिमिताज्जवेन गन्तुम् । वैमात्रीं प्रणतमुखी मिथो ययाचे गच्छेयं नृपसदनं त्वया सहाहम् ॥ १३०॥ मात्सर्यं कथमपि गूहितुं प्रवृत्ता व्याचष्टे स्म मधुरसावहासवाग्भिः । हञ्जे त्वां नृपसुत एव नाययेद्वै मृग्यन्ते तव सदृशाः कुलीननार्यः ॥ १३१॥ श्रुत्वा तामभिभवकारिणीं दुरुक्तिं दासीव व्यथितमतिर्विनम्रमौलिः । नोवाच प्रतिवचनं प्रसह्य कोष्ठं तत्याज प्रणतजनस्य को विकल्पः ॥ १३२॥ आयाता पुरललनासु पौर्णमासी प्रत्याशाकुवलयिनीर्विकासयन्ती । ऐश्वर्याप्लुतसदनेषु संस्थितासु दारिद्र्योपहततृणावृतोटजेषु ॥ १३३॥ संसिक्ता हिमसलिलेन राजरथ्या आमोदा मलयजचन्दनप्रसूताः । प्रासादा युवजनहर्षघोषजुष्टाः पौराणां मुदमवदन्निवापुरान्तम् ॥ १३४॥ औत्सुक्यं निरवधिकं गृहे कलायाः सम्भ्रान्ते खलु विदधे कलामुमां च । स्मर्तव्यं बहु नरपस्य सन्निधाने वाग्दोषा दुरभिरुचिश्च गूहितव्याः ॥ १३५॥ नासाग्रे स्फुरदमलो मनोज्ञवज्रः कण्ठे चाप्रतिमरुचिः प्रलम्बमाला । नाभ्यन्ते कनकमयी महार्घकाञ्ची नैराश्यं किमु कथयन्त्यहो ह्युमायाः ॥ १३६॥ गच्छन्त्यां तुरगरथेन सज्जितेन वैमात्र्यां नरपगृहं सह स्वमात्रा । दिङ्मूढा चिरमरुदत्स्वमन्दभाग्ये मार्जालं हृदि परिरभ्य चन्द्रिकार्ता ॥ १३७॥ मार्जालः परिपतति स्म सान्त्वनार्थं मा शोचीरिति वदतीव तामुपेत्य । तिर्यञ्चः स्वहितजनस्य सर्वभावान् जानन्ति प्रकृतिगतेङ्गितावबोधात् ॥ १३८॥ पश्यन्ती दरचकिता बिडाललीलां सस्माराभयवचनं मुनेः पुरोक्तम् । प्रागेव प्रकटितसार्थकप्रयोगं संस्मृत्यामितसुषमामवाप तन्वी ॥ १३९॥ चित्ते तं समुचितसूचकं बिडालं वन्दित्वा प्रशमितधीर्दृढप्रतिज्ञा । आसीना स्थिरकमलासनेऽजपत्सा साधूक्तं प्रणतवपुः क्रमेण मन्त्रम् ॥ १४०॥ -८- प्रसह्य देवी स्फुरदुज्ज्वलप्रभा या प्रादुरासीत् जपकर्षिता पुरा । प्रत्यक्षतां प्राप्य जगाद चन्द्रिकां वत्से प्रियं किं करवाणि तद्वद ॥ १४१॥ चन्द्रप्रभायामधुना नृपात्मजो वृणोति पत्नीं नृपपालिते वने । यास्याम्यहं तत्र यथा विभूषिता मातः कुरु त्वं करुणानिधे तथा ॥ १४२॥ इति ब्रुवाणां परिरभ्य चन्द्रिकामाघ्राय मूर्ध्नि प्रजगाद देवता । कूष्माण्डमेकं गृहवाटिकाज्जवादुपानयापक्वमपेतमार्दवम् ॥ १४३॥ मार्जालमप्यादिशतार्द्रलोचनं षण्मूषकानानय जीविनो द्रुतम् । वनात् बिलाद्वाथ महानसाद्वा त्वत्स्वामिनीभाव्यसुखप्रदास्ते ॥ १४४॥ श्रुत्वा निदेशं स दधाव निष्कुटं कुतूहलोत्साहभयप्रचोदितः । वक्त्रे गृहीत्वा पृथुलान् बिलेशयान् क्षणात्प्रतीयाय कृतार्थतोद्धतः ॥ १४५॥ अत्रान्तरे सम्भ्रमनुत्तसाध्वसा प्रत्यागता गेहवनात् गृहान्तरम् । प्रगृह्य कूष्माण्डमखण्डवर्तुलं चन्द्रोपमं मन्दजवेन चन्द्रिका ॥ १४६॥ ततक्ष कूष्माण्डमपूर्वकौशलान्निरूपयामास रथाकृतिं दृढाम् । निमेषमात्रेण रथं नृपोचितं देवी महान्तं ससृजे स्फुरद्ध्वजम् ॥ १४७॥ आदर्शवत् श्लक्ष्णमपूर्वसुन्दरं सुवर्णलिप्तप्रतिमाभिशोभितम् । महेन्द्रयानोपममैक्षतोत्सुका तं निर्निमेषा रथमेव चन्द्रिका ॥ १४८॥ सुराङ्गना द्राक् चतुरस्तुरङ्गमान् संस्पृश्य मार्जालधृतान् बिलेशयान् । व्यकल्पयत् पुष्टबलिष्ठबन्धुरान् प्रकाशयन्ती निजहस्तलाघवम् ॥ १४९॥ विधाय सूतं सिततोत्रशोभितं तथाखुनैकेन दृढेन लीलया । अन्येन योधं शितखड्गधारिणं रथाभिपालं तरुणं विनिर्ममे ॥ १५०॥ निमेषमात्रेण चकार चन्द्रिकां विभूषणैः पार्थिवकन्यकोचितैः । महार्घरत्नैः खचितैर्विभूषितां स्फुरत्प्रभामुष्टभवृन्ददीप्तिभिः ॥ १५१॥ सुवर्णसूत्रोतदुकूलनिर्मितस्वरङ्गनारोचककञ्चुकावृता । बभूव सद्यो लसदुज्ज्वलप्रभा देवीकृपाधारबलेन चन्द्रिका ॥ १५२॥ सामोदपुष्पैः सुविविक्तवर्णकैः शिरोरुहा दक्षतयैव मण्डिताः । नेत्रे सुपक्ष्मेऽभजतां मनोज्ञतां तस्याः सुनीलाञ्जनसूक्ष्मरेखया ॥ १५३॥ रक्तौष्ठलेपेन जपासुमत्विषं सुखेन नारङ्गदलोपमाधरौ । अवापतुश्चन्द्रिकयाप्यलक्षितौ प्रसारयन्तौ तरुणार्कवद्द्युतिम् ॥ १५४॥ अलञ्चकारारुणवर्णचर्चिते तस्याः पदे स्फाटिकपादुकाद्वयम् । रम्यं घनीभूतशशिप्रभानिभं कामप्यनूह्यश्रियमावहन्निजाम् ॥ १५५॥ अयं दिवास्वप्न इति भ्रमे स्थितां जगाद देवी स्मितपूर्वमादरात् । वत्से रथेन व्रज राजमन्दिरं सुसज्जितेन प्रसभं सुनिर्भया ॥ १५६॥ परं तु मा विस्मर यामदुन्दुभिर्निशीथमाख्याति न यावदञ्जसा । तावन्निवर्तस्व गृहं नृपालयान्नो चेत्विनश्येत्सकलं च कल्पितम् ॥ १५७॥ भूयाच्छुभं ते गमने मतिं कुरु प्रसन्नवक्त्रा स्मितदीप्तपद्धतिः । इति ब्रुवाणा दिवमुत्पपात ह प्रसह्य देवी चपलेव भास्वरा ॥ १५८॥ मार्जालमापृच्छ्य सखायमुत्सुका रथान्तरे रत्नकुथास्तृते तले । निविश्य सूतं विनयेन चन्द्रिका दिदेश गन्तुं नृपसौधमञ्जसा ॥ १५९॥ रथ्यासु पौरा ललनां रथस्थितामवेक्ष्य तारापथतः समागताम् । चन्द्रांशुमूर्तिं निशि विस्मयाकुलास्तां निष्कलङ्कां नियतं हि मेनिरे ॥ १६०॥ दृष्टिप्रसूनैरनुरागसौरभैस्तामर्चमर्चं प्रथमानयौवनाः । स्थिता ध्वजालङ्कृतराजपद्धतौ न लेभिरे तृप्तिमनङ्गचोदिताः ॥ १६१॥ कन्याः कुलीना गुणरूपशोभिताः समानकामा नृपपुत्रलोभने । म्लानत्वमापुः प्रसमीक्ष्य चन्द्रिकां कुशेशयानीव दिनात्यये भृशम् ॥ १६२॥ कस्यात्मजेयं नरपस्य सुन्दरी कुतो रथोऽयं सुरयानसन्निभः । यदीक्षते राजसुतो मनागिमां भवेदनङ्गज्वरबाधितो ध्रुवम् ॥ १६३॥ वृथास्मदीयं सकलं प्रसाधनं विनापि तेनेयमुषेव दीपयेत् । इति ब्रुवाणा ललना हतेप्सिता न गूहितुं शेकुरवार्यमत्सरम् ॥ १६४॥ रथे नृपावाससमीपमागते बद्धाञ्जलिः प्रत्युदगात्ससम्भ्रमम् । वहन् रथस्थां वनितां स्वदृष्टिभिः राजप्रतीहारगणः सुशिक्षितः ॥ १६५॥ सौभाग्यवान्नूनमिमां मनोहरां नृपस्य पुत्रो वरयेत् हरीच्छया । प्रजल्पतीत्थं बहुशो मिथो जने रथात्प्रसन्नावततार चन्द्रिका ॥ १६६॥ यदा शनैः साचलदायतेक्षणा नितम्बिनी मन्दगतिर्नृपालयम् । तस्या अभिख्यामृतपानकाङ्क्षिणः समागता राजपथस्य पार्श्वयोः ॥ १६७॥ तस्यां चरन्त्यां नृपपालिते वने छायास्तरूणां सहसा तिरोहिताः । तस्या रुचा सज्जनसन्निधेः खलु प्रायेण धावन्ति भयार्तदुर्जनाः ॥ १६८॥ -९- नृपपालितपुष्पवाटिकामगमन् पौरसुता निशामुखे । अमरालयरोहणे रता इव लक्ष्योन्नतिसम्प्रचोदिताः ॥ १६९॥ यदि मां वरयेन्नृपात्मजो मम पूर्वार्जितपुण्यसञ्चयः । भविता यदि नो तथापि मे रुचिरोद्यानवनाभिवीक्षणम् ॥ १७०॥ इति मानसतर्कबोधिताः परिणामे विगतस्पृहा मुदा । व्यचरन्सविलासमङ्गना नरपालोपवने सुविस्मिताः ॥ १७१॥ नरपोपवने कलामुमा भवती पश्यति चन्द्रिकानिभाम् । किमु कामपि सुष्ठु भूषितां विचरन्तीमिति विस्मिताब्रवीत् ॥ १७२॥ क्व भवेदिह दीनसेविका दिनकार्येषु रता गृहे भवेत् । त्यज मोहमियं सुमध्यमा नरपालस्य सुता हि कस्यचित् ॥ १७३॥ इति मातुरुदीरितेन सा मनसि प्राप्तशमा कथञ्चन । स्वविधावभजत्स्पृहामुमा युवतीनां सुपतिर्वरेप्सितम् ॥ १७४॥ अथ राजसुते सुभूषिते स्ववयस्यैः सह नन्दनोपमम् । कुसुमोपवनं समागते जनघोषो गगनान्तमस्पृशत् ॥ १७५॥ विटपाश्रितरम्यबर्हिणान् क्वचिदुन्मत्तनदच्छिलीमुखान् । क्वचिदायतशीतशाद्वलान् क्वचिदामोदवहान् सुमोद्गमान् ॥ १७६॥ क्वचिदुल्लसदातवीरुधः फलभारानततुङ्गपादपान् । विविधाकृतिवर्णमोहकैः कुसुमैरावृतगुल्मसञ्चयान् ॥ १७७॥ अवलोकयतोऽभितो मुदा नृपपुत्रस्य हृदालयं द्रुतम् । मदनः प्रविवेश लीलया निभृतं योषिदपाङ्घवर्त्मना ॥ १७८॥ नवयौवनशोभिनीः स्त्रियो मणिरत्नाभरणैर्विभूषिताः । विचरन्तीः सविलासमुत्सुका नृपपुत्रः प्रददर्श सर्वतः ॥ १७९॥ चपलामिव योषितां गणे स्फुरदाह्लादकरूपशालिनीम् । दरहासविलासमोहिनीं कमनीयां स ददर्श चन्द्रिकाम् ॥ १८०॥ स्मरसायकलक्ष्यतां गतः स शनैरायतलोचनोऽभ्यगात् । स्मयमानमुखः प्रसन्नधीरबलां वेपथुमूर्तमानिनीम् ॥ १८१॥ भयकारणमस्ति नात्र ते ललने त्वत्सुहृदित्यवेहि माम् । मम मानसराज्ञि देहि मे तव पाणिग्रहणे कृतार्थताम् ॥ १८२॥ मम हस्तपरिग्रहक्रियामनुजानासि यदि प्रभावति । प्रणयार्णववीचिसम्प्लवे परिषिक्तं कुरुषे चिराय माम् ॥ १८३॥ इति राजकुमारभाषितं श्रवणानन्दकरं निशम्य सा । कुरुते न मतिं करार्पणे न निराकर्तुमनर्घयाचनाम् ॥ १८४॥ कदलीव मरुज्जवाहता प्रचकम्पे सुभृशं कृशोदरी । अवलम्बनहेतुनेव तत्करमाशु प्रणयी समग्रहीत् ॥ १८५॥ तरुणस्य कराग्रसङ्गमात् पुलकस्वेदयुगेन बाधिता । तनुसंहननश्रिया प्रिया भजते कामपि नव्यभोग्यताम् ॥ १८६॥ प्रसभं विचकर्ष किं बलादथवा तामवहद्भुजान्तरे । स्वयमेव गतानुसृत्य तं क्षणमुग्धा न किमप्यवेत्तदा ॥ १८७॥ रजनीचररश्मिरञ्जिते वरनृत्योचितभव्यकुट्टिमे मुदितेन ननर्त चन्द्रिका नृपपुत्रेण सहोत्सवप्रिया ॥ १८८॥ नृपपुत्रसुहृद्गणैः सह प्रणनर्तुः प्रमदाः समुत्सुकाः । न हि कापि भवत्यतर्पिता तरुणोत्साहमयं नृपाङ्गणम् ॥ १८९॥ किमुवाच मिथस्त्रिविक्रमः किमभूतात्महृदुत्थमुत्तरम् । सुतरां न हि वेत्ति चन्द्रिका क्षणिके स्वर्गसुखे परिप्लुता ॥ १९०॥ न च वेत्ति हि कालधावनं न च सा क्लाम्यति नर्तने रता । नववर्षजलार्द्रबर्हिणाननुकृत्य प्रचचाल लीलया ॥ १९१॥ अथ नर्तनहर्षसागरे प्लवमाना सहसा ससाध्वसम् । घनगर्जितवत्भयावहं व्यश‍ृणोत्घोरनिशीथदुन्दुभिम् ॥ १९१॥ हरिणीव मृगेन्द्रगर्जनश्रवणार्ता झटिति प्रमुच्य सा । नृपपुत्रकरं भयद्रुता तमनापृच्छ्य दधाव मण्डपात् ॥ १९२॥ अवितर्कितनिर्गमात् स्त्रियाः मतिशून्ये भवति त्रिविक्रमे । स्मृतवत्यथ देवतावचः स्वरथं प्राद्रवदार्तभामिनी ॥ १९३॥ अगमद्वनिता यदा द्रुतं व्यगलत् स्फाटिकवामपादुका । त्वरयाकुलमानसाबला न वराकी तदवेद्रथोन्मुखा ॥ १९४॥ गृहमेत्य रथादवातरद्वनिता यावदहो तिरोऽभवत् । सकलो रथवाजिसारथिप्रकरस्तावदतर्क्यमायया ॥ १९५॥ वसनं च दुकूलनिर्मितं सहसा दासजनोचितं क्षणात् । अभवन्मणिरत्नभूषणान्यगमन्मन्त्रहतान्यदृश्यताम् ॥ १९६॥ सुतया सह नर्तनाङ्गणात् गृहमेत्य स्वनियोगतत्पराम् । अवलोक्य जहर्ष चन्द्रिकां गतशङ्का स्वसुखोद्यता कला ॥ १९७॥ -१०- नृपसुते स्मरमार्गणदारिते विलपति प्रिययैव विनाकृते । नृपभटास्त्वरया हि समानयन्नुपवनाधिगतां मणिपादुकाम् ॥ १९८॥ व्यलपतित्थमवेक्ष्य स पादुकां कथमसि त्वमिहाद्य निशामुखे । सुमपदां स्खलितां च विसृज्य तामुपवने पदपांसुभिरावृता ॥ १९९॥ कथय कुत्र गता मम हृत्प्रिया कथय नाम कुलं च मम स्त्रियाः । कथमहो मम मानसनायिकां पथि विहाय वने न विलज्जसे ॥ २००॥ इतरथा न भवेत्तव दर्शनं मम गतिर्हि भवेदतिदुस्सहा । नियतिरेव गतस्य तु कारणं लघयसि त्वमिमां मम वेदनाम् ॥ २०१॥ प्रियसुतं विलपन्तमथाब्रवीत् सपदि सान्त्वयितुं धरणीपतिः तनुज कातरतां त्यज मा शुचः प्रियतमामचिरात्परिणेष्यसे ॥ २०२॥ प्रियतमाधृतराजतुपानहा तदनुरूपपदा खलु मृग्यते । मम भटैर्निपुणैः प्रतिमन्दिरं द्रुतमुपेत्य पुरेऽद्य सुनिश्चयम् ॥ २०३॥ नृपनिदेशधरैर्हि तथैव सा प्रकटिता नगरे मणिपादुका । युवतयोह्ययतन्त समुत्सुका बृहदभूत्पदमानमुपानहः ॥ २०४॥ श्रुतवती नरपस्य सुनिश्चयं नृपभटान् स्वगृहं समुपाहरत् । निजपदेन कला मणिपादुकां समधिरोढुमुमां समचूचुदत् ॥ २०५॥ रमयितुं जननीमिव निश्चिता अयतताप्तुमशक्यमुमा वृथा । क्व तनुगात्रवती मणिपादुका क्व पृथुलश्चरणो जडयोषितः ॥ २०६॥ तदनु मन्दमभाषत चन्द्रिका हतदशां विनयेन भिया कलाम् । अभिलषे नितरामनुमन्यतां अनुपमामधिरोढुमुपानहम् ॥ २०७॥ अयि कथं कृपणा मणिपादुकां समधिरोढुमिमां खलु वाञ्छसि । प्रथितसत्कुलजोचितभाजनं भजति भृत्यजनस्य न लभ्यताम् ॥ २०८॥ इति वचो भणितं कलया यदा नृपभटैः प्रसभं समुदीरितम् । भवति नात्र मनागपि भिन्नता भृतकवर्गजनोऽप्यनुमुद्यते ॥ २०९॥ स्मितमुखी दृढनिश्चयचोदिता सपदि तां स्फुरदुज्ज्वलपादुकाम् । अधिरुरोह सलीलमलज्जिता नृपभटोत्थमुदा सह चन्द्रिका ॥ २१०॥ -११- अथ राजभटाः प्रफुल्लवक्त्रा विनयोपेतगिरा समाह्वयन्स्ताम् । श‍ृणु देवि पुरेशपुत्रपत्नी भवितासि त्वममोघभाग्यशक्त्या ॥ २११॥ परिधानमनाविलं वसाना दृढमच्छिद्रमितो नृपालयं त्वम् । व्रज शीघ्रमुदेति भाग्यसूर्यो नृपपुत्रास्यमिषेण तावकीनः ॥ २१२॥ श‍ृणुत क्षितिपालयं व्रजामि प्रसभं कामदुघां समर्च्य देवीम् । समयः प्रतिपाल्यतां भवद्भिः कृपयेति प्रणतावदद्विनम्रा ॥ २१३॥ प्रमदाऽतुलभक्तिभावपूर्णा मुनिदत्तं प्रबलं जजाप मन्त्रम् । स्वतनुं प्रणिधाय नैजकक्षे रहसि स्वस्थमना निमील्य नेत्रे ॥ २१४॥ सपदि स्मिततोयसिक्तवक्त्रा विबुधस्त्री शुभमूर्तिराविरासीत् । तनये वद किं मयाद्य कार्यं करुणा मे त्वयि सर्वदेत्यवादीत् ॥ २१५॥ कुरु राजसभार्हभूषणैर्मा जननीं मे भगिनीं च भूषितास्त्वम् । सृज देवि तथा रथं ससूतं श‍ृणु याच्ञामिति चन्द्रिका ययाचे ॥ २१६॥ सुकरः खलु पुत्रि ते नियोगः कृतमित्येव मयात्र विद्धि भक्ते । इति यावदुवाच देवता स्त्री सकलं सृष्टमभूत् हि तावदेव ॥ २१७॥ लसदुज्ज्वलभूषणैर्विविक्तैर्विमलक्षौमपरिच्छदैश्च रामाः । सुरयोषिदमोघमाययैव क्षणमात्रेण विभूषिता बभूवुः ॥ २१८॥ पुरुहूतनियन्तृतुल्यसूतो दृढपुष्टाकृतयस्सितास्तुरङ्गाः । कनकोदकलिप्तश‍ृङ्गयुक्तो लघुघण्टासहितो रथश्च सिद्धाः ॥ २१९॥ तनये तव वाञ्छितं प्रपूर्णं सकलं स्थास्यति सृष्टमत्र तावत् । नववस्त्रविभूषणानि राजा सुखितो दास्यति वो शुभाय यावत् ॥ २२०॥ इति यावदुवाच दिव्ययोषित् क्षणदेव प्रसभंह्यभूददृश्या । अनिरीक्ष्यगतेन तावदेव प्रजहत्याशु कृतिस्थलं कृतार्थाः ॥ २२१॥ उमया सह लज्जिता विमाता प्रसमीक्ष्याचरणं हि चन्द्रिकायाः । अपकारकृतां कृतोपकारो बहुशो वर्धयते सतां प्रवृत्तिम् ॥ २२२॥ निजमित्रमनुद्धतं बिडालं रथमारुह्य सहर्षमाह्वयन्ती । सह तेन जगामचाङ्गनाभ्यां वृतबाला जनपालयं जवेन ॥ २२३॥ रुरुधे रथमाशु चन्द्रिकायाः प्रतिहारः नृपमन्दिरस्य मार्गे । अवदत् प्रतिषिध्यतेऽस्य जन्तोर्नृपसौधे नरपाज्ञया प्रवेशः ॥ २२४॥ यदि चेत् श‍ृणु मे प्रियो बिडालः प्रतिषिद्धोऽस्ति मया सह प्रवेष्टुम् । जनपः कृपया त्वया निवेद्यो न भवेत् सौधवरे मम प्रवेशः ॥ २२५॥ दरविस्मयरोषरञ्जितास्यो दृढमेतद्वचनं निशम्य तन्व्याः । त्वरया नृपनिश्चयोपलब्ध्यै प्रतिहारो नृपसन्निधिं जगाम ॥ २२६॥ अवगम्य समाकुलेन राजा प्रतिहारेण यथावदुक्तमर्थम् । स्मितपूर्वमभाषत प्रहृष्टो घनगम्भीररवेण सान्त्वयन् तम् ॥ २२७॥ प्रतिहार न तत्र कापि चिन्ता नियमो मे न हि युज्यतेऽबलायाम् । भविता खलु सा मम स्नुषा भो अनुयान्तु प्रमदां शतं बिडालाः ॥ २२८॥ यदि मूकमृगेषु वृत्तिरस्या इयती प्रेममयी भवेत्तदानीम् । भविता नियतं प्रसन्नदृष्टिः करुणार्द्रा नगरप्रजास्वमुष्याः ॥ २२९॥ स्थिरता हृदयस्य वै प्रशस्या ललनायाः स्वबिडालपालनार्थम् । नृपपुत्रकरावलम्बनाशा स्थगिताहो कुरुते हि कापि नान्या ॥ २३०॥ नियमः परिपालितस्त्वयाहं बहु मन्ये तव गाढकर्मनिष्ठाम् । व्रज नायय सादरं सुभाग्यां मम पुत्रस्य समक्षमाशु तन्वीम् ॥ २३१॥ नृपवाक्यचमत्कृतिप्रहृष्टः प्रतिहारः पुलकावृतार्द्रगात्रः । समवाप्तुमुदीरितां नृपाज्ञां प्रणतो बद्धकराञ्जलिश्चचाल ॥ २३२॥ -१२- अथ नृपतनयः स्मरेण विद्धो निजदयितागमनस्य रम्यवार्ताम् । स्वसहचरजनैर्निशम्य हृष्टो दिनकरतप्तमहीव वर्षपाते ॥ २३३॥ अनुपमदयितां निनीषमाणो जनपसुतः प्रययौ सुहृत्समेतः । निजभवनमुखे स्थितां सुकन्यां वदनरुचैव दिशो प्रदीपयन्तीम् ॥ २३४॥ अतिशयभयसिक्तवामपाणिं स्वकरतले परिगृह्य चन्द्रिकायाः । स्वपितृभवनमेव लज्जितां तां पितृनमनाय निनाय राजपुत्रः ॥ २३५॥ अविरतमनुयाति तां बिडाले अनयदुभे ललना कलामुमां च । नरपतिनिलयं न कैः प्रशस्या स्वजनवदन्यजनेषु वृत्तिरस्याः ॥ २३६॥ दयितनिजसुतं प्रियासमेतं प्रणतममोघशुभाशिषां वचोभिः । नरपतिरमितोत्सवोऽभ्यषिञ्चत् किमिह सुखं जनकस्य पुत्रभूतेः ॥ २३७॥ सुतपरिणयमङ्गलार्थसिद्ध्यै निजसचिवं च समादिदेश राजा । भवतु सकलवैधकार्यजातं नगरजनस्य सुखार्थमित्यवोचत् ॥ २३८॥ समुचितसुजने विमातृपुत्रीं घटयितुमैच्छतुमां च चन्द्रिका सा । सविनयमवदत्स्वरागपात्रं यदि भवितेदमहं ध्रुवं सुहृष्टा ॥ २३९॥ स्वसुतपरिणये निविष्टचित्तश्चतुरमतिस्सचिवस्तदा बभाषे । निरवधिकगुणो युवा सुरूपी मम सुत एव भवेदुमोपयन्ता ॥ २४०॥ अभजत हृदयं सुखं कलाया निजतनुजोपयमप्रकल्पनोत्थम् । विकचसुमरुचिं बभाज तन्व्या मुखमनिरीक्षितमङ्गलादुमायाः ॥ २४१॥ तदनु सपदि मन्दहासमूर्तिः सचिवसुतो गिरिशाभिधो बभाषे । प्रियतमपदवीं दधीत रम्या यदि मयि मत्सुखमेत्यपूर्वकाष्ठाम् ॥ २४२॥ विकसितकुसुमे पपात भृङ्गो नवमकरन्दपिपासितो हि दिष्ट्या । रुचिकरमभवत्भिषक्प्रदत्तं शिवदयया हितमातुरस्य पथ्यम् ॥ २४३॥ न किमपि ललना शशाक वक्तुं विलसदपाङ्गदृशो भृशं किलोचुः । स्मितसहितपरस्परेक्षणैस्तत् तरुणयुगं निजसम्मतिं बभाषे ॥ २४४॥ -१३- पौरान्न्यमज्जयतलौकिकहर्षसिन्धौ पृथ्वीशपुत्रसुखदामलचन्द्रिकाभा । संश्रुत्य ते नृपपथेषु विवाहयुग्म- वार्तां मिथो शुभकरीं बहुधा शशंसुः ॥ २४५॥ उद्वाहसम्भ्रमविधिं पथि घुष्यमाणां श्रुत्वा भटैर्निजसुखाय यदृच्छयैव । कर्माणि वृत्तिसहजानि विहाय पौराः रथ्यास्वलङ्करणकर्मणि सम्प्रवृत्ताः ॥ २४६॥ कैश्चित्स्वसौधशिखरेषु च चत्वरेषु संस्थापिता गगनचुम्बिलसत्पताकाः । कुड्यानि सद्मनिकरस्य सुधावलेपैः नूत्नश्रियंह्युदवहन् पुरि राजमार्गे ॥ २४७॥ रथ्याः सुगन्धिहिमशीतलवारिसेकैः अम्लानपुष्पनिचयग्रथितार्द्रहारैः । कन्दर्पचित्रफलकैर्निशि दीपवृक्षैः कामप्यपूर्वसुषमामतुलामवापुः ॥ २४८॥ पौराः प्रभोर्वरनिमन्त्रणमाददानाः स्वस्थानयोग्यमणिमौक्तिकभूषिताङ्गाः । स्वच्छप्रशस्तवसनाः शतशो समेताः देवेशसद्मनिभराजतराजसौधे ॥ २४९॥ राज्ञ्यासह स्वप्रकृतीः स्वयमेव राजा सप्रश्रयं ह्यससभाजत राजसौधे । चन्द्रो नभस्युडुगणान् दयितान् ससन्ध्यः सुस्वागतं न किमसौ वदति प्रदोषे ॥ २५०॥ कन्याद्वयी परिणये धनिकैश्च दीनैः औद्वाहिकैर्बहुविधैरभिवर्षिताभूत् । आशीर्भिरीप्सितफलप्रदवेदवाक्यैः नोपायनं खलु सुखाय यथा सदाशीः ॥ २५१॥ सन्तर्पयन्ति सकलान् स्म नरेशसूदाः स्वाद्वोदनैश्च घृतभर्जितभक्ष्यभोज्यैः । द्राक्षाम्रदाडिमरसोद्धृतचोष्यपेयैः ताम्बूलपूगमधुसंस्कृतचर्व्यलेह्यैः ॥ २५२॥ नात्राभवत् परिणतो न युवा न बालः योऽन्नप्रदानमनुभूय न तृप्तिमाप । नैवाभवच्च युवतिः स्थविरा कुमारी योपायनं न परिगृह्य विवेद तुष्टिम् ॥ २५३॥ राजस्नुषाभिमतमेतदिति ब्रुवाणैः तत्तत्पशूचितनवीनसुसिद्धखाद्यैः । सम्प्रीणिता नगरगोव्रजपक्षिवृन्दाः मार्जालकुक्करगणा धरणीशभृत्यैः ॥ २५४॥ बध्वौ स्वभर्तृसहितेऽमितभोगभाग्ये पादार्चनाय जननीमभिजग्मतुस्ते । दुःखं सुखं च युगपत् ह्यनुभूय माता वर्षातपाहतधरेव बभौ विमूढा ॥ २५५॥ सप्रश्रयं स्वजननीं प्रणिपत्य पुत्र्यौ बाष्पावरुद्धवचसागदतां विनम्रे । अद्यप्रभृत्यपगतं तव कृच्छ्रजातं मातस्त्वमास्व ससुखं भवनेऽस्मदीये ॥ २५६॥ माता विहस्य जनसंसदि सानुतापं लज्जानुलिप्तवचसा न्यगदत्स्वपुत्र्यौ । तुष्टास्मि भोः सपदि चन्द्रिकयोपदिष्टा नास्तीह कार्यमधुना मम जागृताहम् ॥ २५७॥ वाराणसीं जिगमिषामि ममात्मशान्त्यै पायात् हरिः पुरजनान् सकलांश्च युष्मान् । यस्याङ्घ्रियुग्ममनिशं मनुजाः स्मरन्तः विन्दन्ति शाश्वतसुखं तमहं श्रयामि ॥ २५८॥ एकाकिनी नु कथमेषि विहाय पुत्र्यौ मा गा इह क्षपय कालमिति ब्रुवाणाम् । पुत्रीमुमामवददीप्सितनिर्णयां मां रुन्धे न कोऽपि शमथं भज मा शुचस्त्वम् ॥ २५९॥ मातुः श्रुत्वा गिरिवदचलं निश्चयं तं बिडालः तस्याः क्रोडं प्रति यतमनाः पुप्लुवे चन्द्रिकाङ्कात् । एकाकिन्यै सहचरसुखं रक्षणं च प्रदातुं तिर्यग्जन्तुः स्वऋजुचरितैर्दर्शयेत्तथ्यमार्गम् ॥ २६०॥ मार्जारेणान्वहमनुसृतागात् कला पुण्यकाशीं भर्त्राश्वस्ता प्रियसहचरी चन्द्रिका दीपयन्ती । राज्ञः सौधं पुरजनपदान् स्मेरवक्त्रा बभासे भुञ्जानेष्टान् युवसमुचितान् धर्म्यकामान् समृद्धान् ॥ २६१॥ चन्द्रिकाप्रकाशनानन्तरं रचितानि कानिचन पद्यानि

- पद्यसूची (Index)

३८. वृत्तकुसुमार्पणम्

पूर्वार्धं योगमुद्रामुपारूढं नरसिंहं हृदि स्मरन् । वृत्तलक्षणजिज्ञासुः नामसङ्कीर्तनं हरेः ॥ १॥ कुर्वन्नाप्नोत्ववगमं वृत्तानां लक्षणे जवात् । इति सञ्चिन्त्य यतते कर्तुमेषां कृतिं ह्रिया ॥ २॥ गोरूरुग्रामसञ्जातः शेल्वपिल्लैसुतोऽल्पधीः । मूर्त्युपाह्वः श्रीनिवासः सावधानं निबोधत ॥ ३॥ प्रारम्भकांशाः शास्त्रस्य पूर्वार्धेऽत्र दर्शिताः । ह्रस्वाक्षरोच्चारणाय यः कालः समपेक्षितः ॥ ४॥ स एकमात्रामित इत्युच्यते पूर्वसूरिभिः । दीर्घाक्षरमनुस्वारविसर्गान्ताक्षराणि च ॥ ५॥ मात्राद्वयमितानीति च्छन्दःशास्त्रे निगद्यते । संयुक्ताक्षरपृष्ठस्थं द्विमात्रमिति गण्यते ॥ ६॥ ह्रस्वाक्षरं चेत्त्पादान्ते द्विमात्रं तदपि स्मृतम् । एकमात्रामितः कालः लघुरित्यादृतैर्बुधैः ॥ ७॥ द्विमात्राप्रमितस्तावद्गुरुरित्यभिधीयते । छन्दसां लक्षणं वक्तुं सुकरं भवतादिति ॥ ८॥ अक्षराणि त्रिशः पद्ये गुम्फितान्यादितः क्रमात् । तमक्षरगणं प्राहुः वृन्दं त्र्यक्षरसम्मितम् ॥ ९॥ लघ्वादिर्यगणः प्रोक्तः रगणः लघुमध्यमः । लघ्वन्तस्तगणश्चाथ गुर्वादिर्भगणः स्मृतः ॥ १०॥ गुरुमध्यस्तु जगणः गुर्वन्तः सगणो भवेत् । नगणः स्यात्सर्वलघुर्मगणो लघुवर्जितः ॥ ११॥ यत्रावश्यो विरामः स्यात् पद्यवाचनकर्मणि । तत्स्थानं यतिमाहुः सा पादान्ते नियता भवेत् ॥ १२॥ यतिस्थाने पदान्तस्स्यादितिच्छन्दोविदां मतम् । प्रदर्श्यन्तेऽत्रोत्तरार्धे हृद्यवृत्तानि कानिचित् ॥ १३॥ समवृत्तस्याद्यपादे दृश्यते वृत्तलक्षणम् । यत्राक्षरगणस्याद्यमक्षरं गणसूचकम् ॥ १४॥ ``यशस्विन्'' यगणं ब्रूते ``रक्ष मां'' रगणं तथा । ``तृप्तोऽस्मि'' तगणं वक्ति ``सततं'' सगणं तथा ॥ १५॥ भगणं ``भार्गवपदं सूचयत्यत्र पश्यत । ``जयन्त᳚पदमेवं हि जगणं सूचयेदिह ॥ १६॥ तथा ``निमिष᳚शब्दस्तु निर्दिशेन्नगणं स्तुतौ । ``माजाने'' मगणं ब्रूते ``हरे'' लघुगुरू तथा ॥ १७॥ स्तोत्रे ``विष्णो᳚ऽथवा ``शौरे'' गुरुद्वन्द्वे प्रयुज्यते । पुनरुक्तिनिरोधार्थं युज्यन्तेऽन्यपदानि च ॥ १८॥ क्वचिल्लघुगुरुद्वन्द्वं गुरुद्वन्द्वं गुरु क्वचित् । पृथङ्निर्दिश्यते तत्र हेतुर्यतिनिबन्धनम् ॥ १९॥ पद्योत्तरार्धे दत्तौ स्तः यतिर्वृत्तस्य नाम च । गुणाश्च वसवश्चैव मुनयोऽन्यपदानि च ॥ २०॥ सङ्ख्यावाचीनि युज्यन्ते यतिनिर्देशने क्वचित् । न सर्वेषां तु वृत्तानां लक्षणं दिश्यतेऽधुना ॥ २१॥ निर्दिशेदन्यवृत्तानि यथानिर्दिष्टमञ्जसा । बाल एव यथाशक्ति च्छन्दोव्युत्पत्तिहेतुना ॥ २२॥ उत्तरार्धं तृप्तोऽस्मि तुष्टोऽस्मि जयन्त शौरे गोविन्द नारायण कृष्ण विष्णो । नाम्नेन्द्रवज्रेति वदन्ति लोके छन्दोविदो वृत्तमिदं प्रतीच्छ ॥ २३॥ जयन्त तुष्टोऽस्मि जयेश शौरे रमेश लक्ष्मीश मुकुन्द विष्णो । उपेन्द्रवज्रेति बुधैः प्रतीतं समर्प्यते पादयुगे तवात्र ॥ २४॥ शौरे विष्णो राम हे रक्ष शार्ङ्गिन् त्रातासि त्वं मत्प्रमादान् क्षमस्व । भिद्येतादौ देव वर्णैश्चतुर्भिः शालिन्याख्यं वृत्तमेतत्प्रतीच्छ ॥ २५॥ रक्ष मां निमिष राम हे हरे कृष्ण शार्ङ्गधर राघव प्रभो । आमनन्ति कवयो रथोद्धतां- वृत्तमेतदधुना समर्प्यते ॥ २६॥ रक्ष मां निमिष भार्गव शौरे राम हे वरद केशव कृष्ण । स्वागतेति विदितं कविवृन्दे सन्निधौ तव समर्पितमद्य ॥ २७॥ भार्गव भावन भूषण शौरे श्रीधर केशव मोहनमूर्ते । दोधकमेतदितिप्रथितं भोः स्वीकुरु मामव राघव विष्णो ॥ २८॥ तृप्तोऽस्मि तुष्टोऽस्मि जयन्त शौरे जनेश तोत्रास्त्र जयेश विष्णो । उपेन्द्रवज्रा क्वचिदिन्द्रवज्रा नाम्नोपजातिः कृपया प्रतीच्छ ॥ २९॥ भार्गव विष्णो निमिष यशस्विन् भूषण शौरे दमय ममत्वम् । भूतयतिस्स्यादिह नरकारे मौक्तिकमालां वरद गृहाण ॥ ३०॥ रक्ष मां निमिष जयन्त विष्णो प्रत्यहं वितर मनः प्रशान्तिम् । अक्षरैर्भवति यतिस्तु षड्भिः चन्द्रिकाख्यनववृत्तमवेहि ॥ ३१॥ रक्ष मां निमिष भार्गव शौरे पुष्कराक्ष मधुसूदन कृष्ण । नूत्नवृत्तमिह नन्दननाम प्रार्थये भवतु तेऽमितभोग्यम् ॥ ३२॥ जयन्त तृप्तोऽस्मि जयेश राम हे मुकुन्द गोविन्द रमेश मध्वरे । वदन्ति वंशस्थमिदं पुरातनाः समर्पयाम्यत्र तवाङ्घ्रिपङ्कजे ॥ ३३॥ सततं सुमते सदयं सहसे मम मन्दमतिं मम धार्ष्ट्यमहो । कथयन्ति हि तोटकमेतदिति प्रथिताः कृपयानुगृहाण हरे ॥ ३४॥ निमिष भार्गव भावन राम हे वरद केशव माधव रक्ष माम् । द्रुतविलम्बितमद्य मयार्पितं सदयमद्य गृहाण बलानुज ॥ ३५॥ तृप्तोऽस्मि तुष्टोऽस्मि जयन्त राम हे गोविन्द लक्ष्मीश नमामि मध्वरे । भक्त्येन्द्रवंशाख्यमिदं कृतं मया स्वीकृत्य मां पाहि कृपापयोनिधे ॥ ३६॥ यशस्विन् यथेष्टं यदीत्थं यतेऽहं कवित्वे क्षमस्व प्रभो वेङ्कटेश । भुजङ्गप्रयाते मदीयं प्रयासं प्रतीच्छात्र दोषानशेषान्क्षमस्व ॥ ३७॥ निमिष यशस्विन् नियम यतेऽहं मम कविताया कुसुममकिञ्चित् । तव पदयुग्मे सपदि निधातुं वितरतु तोषं कुसुमविचित्रा ॥ ३८॥ राम हे रक्ष मां रंहसा राविणं कृच्छ्रगर्ते गतं श्रीनिधे मध्वरे । पण्डिता मण्डिताः स्रग्विणीं मन्वते वृत्तमेतत्प्रभो स्वीकुरु प्रार्थये ॥ ३९॥ सततं भार्गव रक्ष मां यशस्विन् सदयं सान्त्वय दुःखितं कृपालो । मधुराख्यं नवमर्पयामि वृत्तं यदि हृद्यं न भवेत्तदा क्षमस्व ॥ ४०॥ माजाने निमिष जयन्त रक्ष मां भोः कंसारे वरद रमेश राम शौरे । प्रोक्तं यद्भुवनयतिः प्रहर्षिणीति प्रेम्णा ते पदयुगले समर्पयामि ॥ ४१॥ निमिष भार्गव जयन्त जनेश भोः वरद केशव रमेश हरे प्रभो । अभिनवं तव पदेऽद्य निवेशितं मदनिकाख्यमिह वृत्तमधोक्षज ॥ ४२॥ तृप्तोऽस्मि भार्गव जयन्त जयेश शौरे गोविन्द केशव रमेश रथाङ्गपाणे । ख्यातं वसन्ततिलकेति कविप्रधानैः वृत्तं भवत्पदयुगेऽद्य समर्पयामि ॥ ४३॥ निमिष राम विष्णो रक्ष मां रम्यमूर्ते शमय कामबाधां दुर्भरां सत्वरं मे । बदरिकाख्यवृत्ते सप्तवर्णैर्यतिः स्यात् इदमपूर्वमीश प्रार्थये स्वीकुरु त्वम् ॥ ४४॥ निमिष नियम विष्णो रक्ष मां राम शौरे वरद सुखद भक्तं पश्य मां सत्यवाक्य । यतिरिह वसुसंज्ञा मालिनीति प्रसिद्धं तवपदयुगलेऽहं वृत्तमार्तोऽर्पयामि ॥ ४५॥ यतेऽहं माजाने निमिष सततं भार्गव हरे कवित्वे वैदुष्यं न मयि सुतरां यादवपते । यतिः षद्भिर्वर्णैरिह शिखरिणीवृत्तमधुना प्रतीच्छेदं विष्णो परिहर मदीयानघगणान् ॥ ४६॥ जगत्सु सततं हरे नियम राम हे रक्षकाः भवन्ति न भवद्विधाः प्रणतपालने जागराः । रमेश भुवि कथ्यते बुधजनेषु पृथ्वीति यन्- मयात्र हि समर्प्यते यतिरिहाष्टवर्णैः प्रभो ॥ ४७॥ शौरे विष्णो शार्ङ्गिन् निमिश सुमते भूषण हरे दृप्तं मत्तं दुष्टं शमद सुरुचे मामव विधो । वृत्तं संरम्भाख्यं ऋतुयतियुतं स्वीकुरु नवं प्रीत्यै भूयात्तेऽदो वरद करुणाब्धे नरहरे ॥ ४८॥ विष्णो शौरे निमिष सततं रक्ष मां राम दासं प्रह्वं भक्तं रघुवर हरे देव कारुण्यमूर्ते । मन्दाक्रान्तेत्यभिहितमिदं वृत्तमास्वाद्यलास्यं त्वत्पादाब्जे मुनियतियुतं न्यस्य शान्तिं व्रजामि ॥ ४९॥ शौरे विष्णो यशस्विन् निमिष सुमते भार्गव हरे पश्चात्तापात्प्रदग्धं वरद कृपया पारय भवात् । प्रोक्तं मन्दारनाम्ना मुनियतियुतं स्वीकुरु नवं भूयात्तुभ्यं मुदार्थं सहृदयहितं माधव विभो ॥ ५०॥ माजाने सततं जडोऽस्मि सुमतेऽतृप्तोऽस्मि तप्तोऽस्मिभोः शान्तिं देहि भवत्कटाक्षसलिलैर्मद्विग्रहं स्नापयन् । वर्णैर्द्वादशभिर्यतिर्नियमिता शार्दूलविक्रीडिते वृत्तेऽस्मिन् भवते समर्पितमिदं लक्ष्मीप्रिय स्वीकुरु ॥ ५१॥ विष्णो शौरे यशस्विन् नियत नियम ते देव तृप्तोऽस्मि दासः कंसाराते विधातः मधुमथन हरे चक्रपाणे दयालो । यस्मिन् द्विः स्यान्मुनियतिनियमः स्रग्धरेतीरिते भोः तत्त्वत्प्रीत्यै कृपालो तवपदयुगले सादरं निक्षिपामि ॥ ५२॥ सुमते सततं जयन्त भोः सदयं भावन रक्ष मां हरे । ललितेति बुधैरुदाहृते तव नेत्रद्युतिपातमादिशेः ॥ ५३॥ वरद निमिष रक्ष मां यशस्विन् नियम जयन्त जनेश रामभद्र । तव पदयुगले निवेश्य भक्त्या दृढचरणां प्रणमामि पुष्पिताग्राम् ॥ ५४॥ वृत्तकुसुमानि तवपदयुगले भक्त्या समर्पितानि हरे । स्वीकुर्वकिञ्चननृणा सुरभिःप्रसरतु तव करुणया ॥ ५५॥

- पद्यसूची (Index)

३९. ते हि मे दिवसा गताः

मम कोशे कञ्चुकस्य मध्वाशैः पृथुलीकृते । मित्रैस्सम्पीड्यमानस्य तानदत्वा प्रधावतः ॥ जनन्यामाह्वयन्त्यां मां दुग्धपानाय नैकशः । गोलीक्रीडानिमग्नस्य रुष्टां तां कुर्वतो तदा ॥ ममानुकुर्वतस्तातं वदनक्षौरकर्मणि । फेनदिग्धमुखस्यापहसितस्याम्बया भृशम् ॥ भ्रात्रा जितस्य क्रीडायां रुदतोऽश्रूणि मुञ्चतः । मात्रा समाश्वासितस्य ते हि मे दिवसा गताः ॥ १॥ ईर्ष्यया गणिते दक्षमुद्दिश्य सहपाठिनम् । मिथ्यारोपं कृतवतो गुरुणा दण्डितस्य च ॥ फलचौर्यकृतौ सायमुद्यतस्याम्रनिष्कुटे । मम पित्रैव दृष्टस्य ताडितस्य च निर्दयम् ॥ पश्यन्तीनां बालिकानां कर्तुं धृत्या प्रलोभनम् । वेगदीर्घीकृताङ्गस्य नद्यां प्लवनकर्मणि ॥ ग्रीष्मावकाशे सम्प्राप्ते निरतस्य दिवा सदा । तरुवानरखेलायां ते हि मे दिवसा गताः ॥ २॥

- पद्यसूची (Index)

४०. क्रिकेटोपाख्यानम्

सूतं पुराणिकं विज्ञं पप्रच्छुस्तापसा वने । अस्माभिर्भारते देशे कथाश्रवणवञ्चिताः । क्रिकेट खेलां रुचिरां खेलिष्यन्तीति वै श्रुतम् । केयं खेला कथं मर्त्याः खेलिष्यन्ति युगे कलौ ॥ १-२॥ कृपयाऽचक्ष्व सर्वज्ञ परं कौतूहलं हि नः । उवाच सूतः प्रहसन् मुनयः श‍ृणुतोत्सुकाः ॥ ३॥ सङ्ग्रहेणैव वक्ष्यामि न शक्यं विस्तृतेरितम् । गणौ खेलत अन्योन्यं जिगीषू सौहृदान्वितौ ॥ ४॥ गणे तत्रान्यतरस्मिन्सन्त्यैकादशखेलकाः । खेलनोपस्करा दण्डो विकेटः कन्दुकस्त्रयः ॥ ५॥ लम्बदण्डत्रयं स्निग्धं स्टम्प नाम्नेरितं बुधैः । बेलौ सूक्ष्मौ दारुकृतौ स्टम्पस्योपरि तिष्ठतः । बेलस्टम्पसमाहारो विकेट इति कीर्तितः ॥ ६॥ गणे केचित् ताडकाश्च क्षेपकाश्चापरे सदा । विकेटरक्षकश्चैव सर्वे दक्षाश्च धावने ॥ ७॥ गणस्यान्यतरस्यैकः खेलको गणनायकः । काप्टनाह्वो वर्तते यो दक्षः क्रीडाविचक्षणः ॥ ८॥ क्रिकेटक्षेत्रविस्तारः यार्डानां पञ्चषष्ठितः । भवेन्नवतिपर्यन्तं मध्ये रोपितशाद्वलः । चतुरस्रो खेलनार्थं स्थितः पिच इतीरितः ॥ ९-१०॥ पिचे विकेटौ हरिते स्थाप्येतेऽन्योन्यसम्मुखौ । यार्डानां द्वाविंशतिः स्यादनयोरन्तरं सदा ॥ ११॥ यदा प्रारभते क्रीडा गणस्यैकस्य ताडकौ । विकेटौ समया स्यातां खेलका अपरस्य तु । तिष्ठन्ति खेलनक्षेत्रे एकैकं नियतस्थले ॥ १२॥ विकेटरक्षकस्तिष्ठेत् ताडकस्यैव पृष्ठतः । पश्चाद्विकेटस्य यथा गृह्यते चलकन्दुकः ॥ १३॥ विकेटं पालयन् दण्डधरे तिष्ठति ताडके । क्षेपकोऽन्यगणस्यान्यविकेटात् कन्दुकं क्षिपन् । उत्पतत्कन्दुकाघातात् विकेटं पातयेत् द्रुतम् । पतेद्यदि विकेटस्तु निष्क्रमेत स ताडकः ॥ १४-१५॥ ताडकस्तु स्वदण्डेन ताडयत्यञ्जसा तथा । कन्दुकं स यथा दूरं प्लवन् भूमौ चलन् व्रजेत् ॥ १६॥ विकेटं च सुसंरक्ष्य कन्दुकं ताडयेद्यदि । खेलकोऽरिगणात्कश्चित् धावन् गृह्णाति कन्दुकम् । विकेटलक्ष्यमुद्दिश्य द्राक् तं क्षिपति धावकः ॥ १७॥ अत्रान्तरे ताडकौ तौ विकेटमपरं प्रति । गतागतं धावतो द्राक् यावन्नायाति कन्दुकः । गतागतानां गणनाद्धावनाङ्को विगण्यते ॥ १८॥ डयमानः कन्दुकश्चेत् धावकेन विगृह्यते । धरण्यां पतनात्पूर्वं निष्क्रमेत स ताडकः ॥ १९॥ धावत्यतीत्य सीमानं तरसा यदि कन्दुकः । चत्वारो धावनाङ्कास्तु गण्यन्ते ताडकार्जिताः ॥ २०॥ प्लवेदतीत्य सीमानं कन्दुको यदि ताडितः । षडङ्कानर्जयत्याशु ताडकः संस्तुतो जनैः ॥ २१॥ भवेन्निष्क्रमणं साध्यं दशधा ताडकस्य हि । तेषां विवरणं नात्र क्रियते कार्यगौरवात् ॥ २२॥ षड्कृत्व एवं क्षिपति क्षेपकः कन्दुकं दृढम् । षट्कृत्वः क्षेपणं ह्येवं निर्वर्तनमितीरितम् । पर्यायेण विकेटाभ्यां भवेन्निर्वर्तनं सदा ॥ २३॥ गणस्य प्रविशत्यन्यः निष्क्राम्येद्यदि ताडकः । एवमेकैकशः स्वाङकान्लभन्ते गणखेलकाः । आहत्याङ्कान् खेलकानां गणाङ्क उपलभ्यते ॥ २४॥ योऽद्यावधि गणो क्षेत्रपालने क्षेपणे रतः । स इदानीं ताडनेऽथ धावने सक्रियो भवेत् ॥ २५॥ लभन्त उक्तरीत्यैव स्वाङ्कान्श्च गणखेलकाः । गणौ खेलत अन्योऽन्यं विपरीतक्रियारतौ ॥ २६॥ क्रीडायां खेलनावर्तः इनिङ्ग इति कथ्यते । यद्गणस्य भवत्यङ्कः ज्यायान् जयति तद्गणः ॥ २७॥ प्रायेण त्रिविधा प्रोक्ताः क्रिकेटक्रीडने बुधैः । यदा द्वयमिनिङ्गाणां गणाभ्यां खेल्यते तदा ॥ क्रीडानिकष इत्युक्तां टेस्ट-माचि त्युदाहृताम् । चतुर्वा पञ्चदिवसान् खेलन्ति युवखेलकाः ॥ २८-२९॥ इनिङ्गे निर्वर्तनानामस्ति पञ्चाशदेव चेत् । एकस्मिन्नेव दिवसे पूर्णतां याति खेलनम् ॥ ३०॥ निर्वर्तनानां सङ्ख्या चेदिनिङ्गे विंशतिस्तदा । त्रिष्वेव घटिकानां हि क्रीडा याति समापनम् ॥ ३१॥ क्रीडाप्रयोगो निर्दिष्टः स्थूलरूपेण साम्प्रतम् । भवतां लघुबोधार्थमौत्सुक्यशमनाय च ॥ ३२॥ कन्दुकक्षेपणं कर्मासरलं चातिसङ्कुलम् । तत्र प्रवीणतां प्राप्तुं दुश्शक्यं चतुरैरपि ॥ ३३॥ शीघ्रप्रतिक्रियाशीला दृढकाया मनोजवाः । एकाग्रमनसो लक्ष्ये स्निग्धा खेलकसंश्रये । धनं यशश्च विपुलं लभन्ते खेलकाः कलौ ॥ ३४॥ जनिष्यन्ति भवन्तो चेत् भारतेऽस्मिन् कलौ युगे । दिष्ट्या क्रिकेटं श‍ृण्वन्तः पश्यन्तः दूरदर्शके । कदाचित् क्रीडयन्तश्च चिरं सुखमवाप्स्यथ ॥ ३५॥ घूर्णत्कन्दुकमत्र पश्यत करात्क्षिप्तं बिषेन्बेडिनः । अत्राहो गगने प्लवन्तमपरं टेण्डुल्करेणोच्छ्रितम् । गृह्णात्यत्र कृताञ्जलिर्वरकपिल्देवो भ्रमत्कन्दुकम् । राहुल्-द्राविडमत्र पश्यत जनैः संस्तूयमानं मुदा ॥ ३६॥ निमीलिताक्षं गायन्तमसम्बद्धं पुराणिकम् । पश्यन्तः प्राहसन् सर्वे मुनिवर्या मुहुर्मुहुः ॥ ३७॥ नेत्रे निमील्य सहसा क्रोधपर्याकुलेक्षणः । शशाप सूतः श‍ृण्वत्सु मुनिष्वेवं तपोवने ॥ ३८॥ क्रीडां कथयतो चित्तं तस्यां मग्नमभून्मम । अद्राक्षं तानि दृश्यानि भविष्यन्ति सकौतुकम् ॥ ३९॥ प्रत्याख्यातोऽस्मि मुनयो भवद्भिर्मुनिपुङ्गवैः । इदं क्रिकेटोपाख्यानं कलौ नष्टं भविष्यति । न स्मरन्ति जना हन्त मयैतत् समुदीरितम् ॥ ४०॥ तत्र कश्चिन्मुनिश्रेष्ठः पश्चात्तापेन यन्त्रितः । सूतं पुराणिकं नम्र उवाच वदतां वरम् ॥ ४१॥ क्षमस्वास्मान् मुनिश्रेष्ठ न कश्चिन्नापहास्यते । इदं श्रेष्ठमुपाख्यानं यदि नष्टं भवेदहो ॥ न श‍ृण्वन्त इदं मर्त्या भविष्यन्ति निरुत्सुकाः । अतोऽहं प्रार्थये प्राज्ञं भवेत् शापविमोचनम् ॥ ४२-४३॥ तथास्त्विदमुपाख्यानं द्वितीयजनिमेष्यति । यः कश्चित्पण्डितम्मन्यः कलौ हैमवती तटे । जनिं प्राप्य क्रिकेटस्य न स्पृशन् दण्डकन्दुकौ । अप्यैकवारं रचयेदुपाख्यानमतन्द्रितः ॥ ४४-४५॥ यद्वर्तमानमधुना शापं चास्य विमोचनम् । लेखिष्यति यथावत्सः मदाशीर्भिःप्रचोदितः ॥ ४६॥ क्रिकेटोपाख्यानमिदं व्याहृतं प्रथमं मया । ये श‍ृण्वन्ति पठन्त्यन्यैः पाठयन्ति लिखन्ति च । तेषां निःसंशयं वासः स्यात्क्रिकेटत्रिविष्टपे ॥ ४७॥ एवं पुराणिको सूतो व्याहृत्य मुनिमण्डले । आपृच्छ्य तापसान् सर्वान् जगाम स्वाश्रमं वशी ॥ ४८॥ इति क्रिकेटोपाख्यानं समाप्तं

- पद्यसूची (Index)

४१. आर्योपवनम्

आयान्त्वार्याःस्वागतमुपवनमारादुदारमृदुहृदयाः । पश्यन्त्वस्मिन् तरवो भवन्ति गुल्मा श्चवल्लर्यः ॥ १॥ वनपालरोपितलताः कतिपय तरवो निसर्गसंवृद्धाः । सुरभीनि सुमान्यत्र प्रकृष्टवर्णानिचान्यत्र ॥ २॥ गन्धरहितानि पेशलवर्णयुतानि कुसुमानि सन्त्यस्मिन् । तान्यपि कदाचिदुचितागदेषु बहुशःप्रयुक्तानि ॥ ३॥ स्तम्बादिपादपा अपि दृश्यन्तेऽत्र बहुशो निरुद्देशाः । जीवानामुद्देशो जीवनमेवेतिकथयन्तः ॥ ४॥ आरामा नैके कुत अधुनायमपर इहेति मा पृच्छेः । वनपस्तुष्टिं विन्दति रोपणकर्मणि न संशीतिः ॥ ५॥ शाद्वल न त्वं भविता गुरुर्न कुसुमं फलं न ददासि भोः । कथमपि कुत्रापि त्वं जीवन् चिरं क्षपयसि कालम् ॥ ६॥ रुग्ण कुतस्त्वं धावसि वैद्यस्यगृहं गृहोपवनमेहि । गुल्मा लताश्च तरवो ददते भेषजममोघं ते ॥॥ ७॥ यानस्थाने कृषकः प्रतीक्षते खलु समाप्य कार्याणि । यानेन स्वग्रामं गन्तुं सायं परिश्रान्तः ॥ ८॥ नाविक तारयसि त्वं पथिकं सरितं यमद्य करुणालुः । विद्याः स एव तीर्त्वा भवितोपपतिस्तव गृहिण्याः ॥ ९॥ पिबसि क्षीरं क्षुधितो निमीलिताक्षो बिडाल निश्चिन्तः । सर्वे पश्यति दृष्टो नाहमिति दृढं मनुषे कथम्? ॥ १०॥ पथिके वदति तपति ममभालं किमुपशमनं वदेत्यार्ते । कृपणस्तैली तैलं न ददानो भणति कष्टं भोः ॥ ११॥ नम्रो लतादशायां नाभूद्भवति कथमद्य यो वृक्षः । गच्छान्यत्र स्यात्स्निग्धोमसृणःश्रमेणालम् ॥ १२॥ मुसलः पेषणकर्मणि जरितः स भवति कदापि न हि भोक्ता । सन्त्यन्ये भोक्तारो पिष्टस्य तदेवविधिलिखितम् ॥ १३॥ पश्य धनिकोऽभवमहो इति दृप्तो धरति कालयामिन्याम् । श्वेतातपत्रमूर्ध्वमुपहसितं न गणयन्मूर्खः ॥ १४॥ नालर्को भषति दशति न श्वा यो भषणशील इत्युक्तिः । ज्ञाता वानेन शुना धावनमेव वरमिति मन्वे ॥ १५॥ पुरजनभरिते याने पुरुषो तिष्ठन् प्रयातिबहुदूरम् । गम्यस्थानाभ्याशे लभते पीठं स किमुपविशेत्? ॥ १६॥ भवति हि मयैव सर्वं निर्मलमिति मा कदापि दृप्तो भूः । फेनक भवितासि त्वं मलिनो नरस्तदा निर्मलं कर्ता ॥ १७॥ विप्रः स्वीकृतवस्त्रं दाने माति हि रहः सुनिर्लज्जः । किञ्चिल्लब्धं भूयान्मम भाग्यमिति भवति न तुष्टः ॥ १८॥ आस्तां मैत्री श‍ृणु मां सदा करीषवणिजा सह स्नेहात् । गन्धोपजीविना सह नियत द्वन्द्वकलहो हि वरम् ॥ १९॥ संस्पृश्योष्णं नीरं तप्ताङ्गुलिरर्भकोपि दधि शीतम् । स्पृशति हि विना प्रमादं फूत्कृत्यान्यत्रभयभीतः ॥ २०॥ गलितरदस्य प्राप्ती राशिःभृष्टचणकस्य किं कार्यम् । वज्ररदः क्षुधित अहो लभते न हि चणकमप्येकम् ॥ २१॥ सूदस्य सुतः पृष्टो वर्णय चन्द्रस्य वृद्धिमसिते पक्षे । पाककलायां सिक्तो भक्ष्यासक्तो वदति मन्दम् ॥ २२॥ तेङ्कोलुशकलतुल्यो फुल्लति वै मधुरकोलकट्टैवत् । वासितदोसाकान्तिं मुष्णात्यन्ते विधुरिड्लीवत् ॥ २३॥ रजकस्य रासभमसौ ददाति खलु नर्तकाय दानार्थम् । अपि गच्छति नाकं वा कारागारं न जानीमः ॥ २४॥ पुष्प! कदापि त्वं मा दर्शय दुर्मदमनित्यमस्ति यशः । त्वत्परिमलवर्णौ श्वो सायं यास्यत अवकराब्धिम् ॥ २५॥ साक्षात्कर! नवरसद!त्वममितहर्षं ददासि सर्वेषाम् । तन्व्या कयापि यन्त्रितचर्यः सा तवकलत्रं किम् ॥ २६॥ दीर्घवपुस्त्वं विद्युद्दीप ज्वलितो प्रकाशमानोऽसि । ज्वलने कुतो विलम्बस्त्वय्यादिष्टे प्रकाशार्थम् ॥ २७॥ बधिरः पचति हि पक्वं मूको भुङ्क्ते दिने दिने तूष्णीम् । अन्नं सुसाधितं वा न वा भगवतापि न ज्ञातम् ॥ २८॥ प्रमदाभिसरणशीला जारगृहं गन्तुमादृता रात्रौ । पत्ये दधि कर्तुं सातञ्चनकर्म प्रयतते किम् ॥ २९॥ घटकारः कष्टेन हि कुरुते घटमेकमुत्सुकः प्रीत्या । दण्डेन कोऽपि बालः शकलीकुरुते सलीलं तम् ॥ ३०॥ देवो प्रणताय यथावरं सलीलं ददीत करुणालुः । ममताजुष्टो पूजकवर्यो न तथार्थिने दद्यात् ॥ ३१॥ आम्रस्यान्तः कठिनं न स्वाद्यं बहिरसाम्यमाधुर्यम् । कण्टकितं खलु पनसं बहिरन्तस्तु मधुजुष्टं स्यात् ॥ ३२॥ द्राक्षाफले च सेबे सर्वं स्वाद्यन्तदेववैविध्यम् । प्रकृतौ रसिकः स्वाद्यं यत्तदनुभवेत्त्यजेदन्यम् ॥ ३३॥ मा पिबयात्रिकतालद्रुमतलमाश्रित्य गोरसमदुष्टम् । मन्वत इतरे मद्यं पिबत्ययं मत्त इति पान्थाः ॥ ३४॥ धेनुरियं साधुवराकमपि न बाधतइति स्तुवन्त्यन्ये । गोपालमेव दोहनसमयेऽसौ बाधते बहुधा ॥ ३५॥ अधिपोपि सहस्राणां तुरगानां भवति हि गृहिणीदासः । धावत्याहूतोऽयं पत्न्या वद किमुत सामान्याः ॥ ३६॥ वीजन! दृष्ट्वा शिखिनं नृत्यन्तमिमं वृथानुकुरुषे त्वम् । क्व मयूरनृत्यलीला क्व ते स्खलितपदकुसञ्चारः ॥ ३७॥ काञ्चनसूच्या विध्यसि निपुणं यद्यात्मनः शरीरं त्वं बाधां नानुभवसि किं सूच्याः शितता हि निजधर्मः ॥ ३८॥ वप पूगद्रुमबीजं रोहेद्यदि ते भविष्यति समृद्धिः । नो चेच्चिन्तां मा कुरु बीजं मात्रं त्वया नष्टम् ॥ ३९॥ यदि भक्षयेद्धनाढ्योऽखाद्यं मनुते जनो भिषग्दत्तम् । यद्यत्ति निर्धनो तत्तदा वदति हन्त दारिद्र्यम् ॥ ४०॥ बोधयितुं शक्यं किल सुप्तं तारस्वरेण सर्वेषाम् । सुप्तमिव निश्चलं त्वं जागरयसि केनमार्गेण ॥ ४१॥ जलमपि सिन्धौ मुञ्चतियदि मित्वा किल विमुञ्चति प्राज्ञः । मानं विना न कुर्याद्दानं किञ्चन तथादानम् ॥ ४२॥ भर्तुरतृप्तस्य भवति दध्यपि शुद्धं शिलाशकलजुष्टम् । प्रायेणातृप्तिः खलु पश्यति दोषं विना हेतुम् ॥ ४३॥ त्वमुलूखलेवुपविशसि यदि मुसलाघातरोधनं स्यात्किम्? अन्यत्र गच्छ मूढ प्राणान्संरक्ष शरणार्थिन् ॥ ४४॥ प्रतिवेशिनः सुतं यो प्रणुदति वाप्यां गभीरतां मातुम् । तस्य प्रतिवेशी कोऽपि न भविता खलु विना मूढम् ॥ ४५॥ मृत्कुम्भं श्वश्रूर्यदि खण्डयति तदा न किञ्चिदपि नष्टम् । गलितो भग्नःकुम्भः करात्स्नुषायास्तुबहुमूल्यः ॥ ४६॥ कण्डूयसि क्षतं यदि वारं वारं पुरातनं मूढे । भविता नवं नवं त न्नकदापि विरोपितं शमितम् ॥ ४७॥ कतमेन वर्त्मना त्वं गच्छसि बहुधाऽत्र भिद्यते मार्गः । कतमोऽपि वृतो शक्यं भविता न निवर्तनं विद्धि ॥ ४८॥ पक्वा दोसा रन्ध्रैः पूर्णा भवति हि गृहेषु सर्वेषाम् । अस्मद्गृहे तु भर्जनमेव सरन्ध्रं भवति हन्त ॥ ४९॥ श्रुत्वा सूते वृष इति भृत्यस्योक्तिं जगाद गोपस्त्री । सेवक शीघ्रं बन्धय गामित एवागमिष्यामः ॥ ५०॥ पादपशाखाजनितः सरुः कुठारस्य हन्त बहुशीघ्रम् । स्वकुलस्यैव भविष्यति कठोरमृत्युर्वद किमित्थम् ॥ ५१॥ पुच्छं शुनकस्य यथा सरलीकरोषि तथैव वक्रःसः । व्यर्थस्तवप्रयत्नः जहाति स कदापिन स्वगुणम् ॥ ५२॥ काचगृहो वसतिस्तव तथापि हिंससि शिलाभिरन्यान्स्त्वम् । वेत्सि न कथं तव गृहो नष्टःस्यादश्मनैकेन ॥ ५३॥ वृक्षोऽयं तु पिपतिषति कस्मात्पातयितुमिच्छसि परशुना । भवति हि वृथा श्रमस्ते सद्यः श्वो वापतत्येव ॥ ५४॥ परशुर्भनक्ति काष्ठं खनति खनित्रं गभीरविवरं द्राक् । शत्रुं हन्ति शितासिः करणन्त्ववलम्बते कार्यम् ॥ ५५॥ मलदूषितान्तरीयान् कथमित्थं परिहसत्स्वन्येषु त्वम् । मार्जयसि बहिरनुचितं शीघ्रन्त्वं गच्छ निलयान्तः ॥ ५६॥ बालः कश्चन चषकेऽन्या कापि नयति बृहत्कलशयुगले । गङ्गाया जलममलं पिपीलिकापि स्ववदनान्तः ॥ ५७॥ नद्याः पूरे वहति प्रसभं क्रोष्ट्रीं विनष्टं भुवनमहो । इति सा क्रन्दति गतवति जीवे सर्वं खलु गतं भोः ॥ ५८॥ चिररुग्णो नववैद्यादधिकतरं रोगलक्षणमवैति । बहुशोऽवैत्यगदगुणानपि भिषजोऽप्यधिकतरमेव ॥ ५९॥ मेषे गर्ते निपतत्येकैकस्तं प्रताडयति मर्त्यः । निष्कारणमश्मभिः पतितस्य जगति गतिश्चिन्त्या ॥ ६०॥ पीत्वा भेषजमधुना सपदीच्छसि किं निरामयत्वं रुग्ण? । कालेनैवह्यगदः परिणमति सहस्व शान्तमनाः ॥ ६१॥ कुल्यालङ्घनकर्मणि साधितमूनं मनागपि भवेच्चेत् । लङ्घनकर्तुः पतनं कुल्यायां साधितं विद्धि ॥ ६२॥ गृहदीप इति ज्वालां स्पृशसि यदि न दहति किं तव करं सा । निलये विपिने वा सा मुञ्चति न कदापि निजधर्मम् ॥ ६३॥ गम्यस्थाने दृष्टिं दूरान्न्यस्य निकटे पदे पान्थ । स्खलसि यदि पतेः गर्तेऽगाधे चर सावधानं भोः ॥ ६४॥ यावद्दूरं काम्ये गृध्नुरवतरस्युपत्यकां मूर्ख । तावद्दुस्साध्यस्ते भविष्यति खलु पुनरारोहः ॥ ६५॥ शैलारोहणनिरतस्तुङ्गस्थाने चरेदवहितो वै । नो चेत् स्खलनाच्छीघ्रं व्रणितो भग्नो भजति नैच्यम् ॥ ६६॥ तिन्तिड जरठः कृशितः श्वो वान्येद्युः पतिष्यसि गतायुः । कृशितं तथापि न कुतोऽम्लत्वं दृष्टं तव फलानाम् ॥ ६७॥ क्षुधितेन शुना पूतिकमन्नं लब्धं समुचितसंव्यूहः । अन्यल्लभेत किं श्वा खादेत्कोऽन्यो वद कदन्नम् ॥ ६८॥ नृत्ये विफला काचित् पश्यति दोषं नटी नटनरङ्गे । को विश्वसिति हि तस्यां विहाय तस्याः प्रियाभिजनान् ॥ ६९॥ पदकम्दुकखेलायां बहुशो पटुनापि लक्ष्यपालेन । लक्ष्यं न रक्ष्यते खलु तथापि स भवति न निरवश्यः ॥ ७०॥ लक्ष्यस्य भेदकोऽयं तस्य सहाया भवन्ति खेलायाम् । अस्यैव यशो वित्तं लोको जानाति न तदितरान् ॥ ७१॥ ``गुरुवपुषस्तव भारं वहसि त्वं गज कथं विनायासम्?'' । इति पृष्टोऽवददाखुं वहसि यथा त्वं तथैवाहम् ॥ ७२॥ परिणय ललनां कामपि विनाविलम्बमिति विप्रमवदत्स्त्री । प्रत्यवदत्तां विप्रः सिद्धोऽहं मां वृणीष्व त्वम् ॥ ७३॥ वसतिर्धनिकस्य गृहे मांससमृद्धमशनं त्रिवारं ते । वीथीसरमां समलामनुधावसि शुनक निर्लज्जः ॥ ७४॥ ब्रह्मास्त्रेण दशमुखं युद्धे रामो जघान तेजस्वी । तस्याप्यभवदवश्यं सारथिना स्मारणममोघम् ॥ ७५॥ तरुमूले दृष्टोऽयं सर्पो व्रणितो जहाति न प्राणान् । तस्य लगुडेन ताडनमारान्न जहाति पोगण्डः ॥ ७६॥ जङ्घां दीर्घीकुरुषे शय्याविस्तृतिमतीत्य यदि पान्थ । निद्राभङ्गः शीतौ पादौ भीतिर्भुजङ्गेभ्यः ॥ ७७॥ वीणावादनचतुरो जनयति मधुरध्वनिं स्ववीणायाः । अनभिज्ञैरितरैः किं बालैः शक्यं तथाकर्तुम् ॥ ७८॥ यदि वादयसि मनोज्ञं वेणुं पुरतस्तवादृतमहिष्याः । सा श‍ृणुयात् किं लभते गानश्रवणजरसास्वादम् ॥ ७९॥ निम्नं गच्छति सलिलं ससुखं तुङ्गस्थलादनिर्बद्धम् । शक्तिरवश्या भूरि प्रवणविरुद्धं जलं नेतुम् ॥ ८०॥ शुनको भषतु प्रोच्चैरुन्नमितमुखो यथेच्छममितगर्वः । नष्टा किमिन्द्रनगरी निपतति गगनं किमुद्वेगात् ॥ ८१॥ यात्रिक कुशलं प्रीत्या पृच्छस्यन्यान्सखेव याने त्वम् । कस्त्वं के ते गम्यस्थाने प्राप्तेऽवतरसि द्राक् ॥ ८२॥ लब्धा लभ्या सागरमथने लब्धं च नेप्सितं गरलम् । नापास्यद्यदि रुद्रस्तद्वद वृत्तं किमभविष्यत् ॥ ८३॥ पूर्विकरोपितवृक्षच्छाया वसतिः फलान्यशनमस्य । नवतरुरोपणमस्य न कार्यं कत्थति तरुरयं मे ॥ ८४॥ दीपं झञ्झावातेऽपि नय रजन्यां भवेत्स पथदर्शी । वाते निर्वाप्यत इति कदापि जह्यान्न करदीपम् ॥ ८५॥ सस्यात् गुणवन्मरिचं दूषितमप्येवमस्ति लोकोक्तिः । दूषितसस्यमपि भवेन्न यदा मरिचस्य का वार्ता ॥ ८६॥ प्लवनं शिक्षितुमिच्छसि किं त्वं ग्रन्थपठनेन विद्यार्थिन् । प्लवनाभ्यासं कुर्यादुदके नान्यो विकल्पस्स्यात् ॥ ८७॥ सायं प्रातः सलिलस्रोतः प्रवहति निरन्तरं नद्याम् । गाधजले जलजानां वृद्धिः ह्रासो मृतिश्चान्ते ॥ ८८॥ भार्ये वर्षारम्भो गुरोरुपस्थितिरिहागतो बन्धुः । एकत्राद्य सुसमयोऽयमाचर महः पच सुभक्ष्यम् ॥ ८९॥ ज्वलनकणस्य क्षमताऽपारा स दहति वनानि च पुराणि । दीपयति तैलदीपानेकैकं च प्रकाशार्थम् ॥ ९०॥ मृत्कलशे रन्ध्रयुते जलमानेतुं यदि प्रयतसे भोः । भवति श्रमस्तव वृथा मित्रैश्चोपहसितो भवसि ॥ ९१॥ क्षोभयसि जलं निश्चलमन्तःकर्दममकारणं यदि चेत् । सलिलमपेयं सरसश्चिराय भवति त्यजन्ति जनाः ॥ ९२॥ उद्घाटय तव निलये तावद्वातायनानि वात्वनिलः । सर्वाशाभिर्यावन्न त्वां स न पातयति चण्डः ॥ ९३॥ ``किं नष्टमभूत्ते वद'' ``कुण्डलम्'' ``इह किं'' ``न, तत्र तरुमूले'' । ``मृगयसि कुत इह ललने'' ``तत्र तमो भवति दीपोऽत्र``॥ ९४॥ शकटीयुगबद्धवृषभयुगलस्यैकस्तु जिगमिषति सिन्धुम् । अन्यो जिगमिषति गृहं वृषलः क्षेत्रं प्रयाति कथम्? ॥ ९५॥ तोलयसि सुवर्णं यदि काष्ठतुलायां प्रशंसति न कोऽपि । अवलम्बते तुलाया वरणं हि पदार्थसान्द्रत्वम् ॥ ९६॥ घनवस्तु द्रवरूपं तनुते भजति द्रवस्त्वनिलरूपम् । तापात् बन्धाः शिथिलीभवन्ति नियमः स अनिवार्यः ॥ ९७॥ यावन्न भवति वृत्ताकारस्तावत्पदे पदे बालः । वृत्तस्यासमखण्डान् घटयति विघटयति च न खिन्नः ॥ ९८॥ आर्येऽचिरपरिचितजनमीदृशममितसुखभाजनं कुरुषे । का त्वं कोऽहं कथमयममूल्यरमणीयसंसर्गः ॥ ९९॥ निर्गमनिरते मृदुपदशिञ्जितपुलकितरसज्ञजनवन्द्ये । आर्ये वर्णालङ्कृतचरणे भवतात्पुनर्मिलनम् ॥ १००॥

- पद्यसूची (Index)

४२. मां ताडयत्युत्सुका

चायं सुस्मितफेनभासरुचिरं सुप्तप्रबुद्धाय मे स्वौष्ठस्पर्शमधु प्रपूर्णचषके दत्ते किलामोदवत् । कच्चित्वत्प्रणयस्य पात्रमभवं ब्रूहीति पृष्टा मया शस्त्रीकृत्य निजोपधानमबला मां ताडयत्युत्सुका ॥ १॥ दूरादागतमाननाङ्कितमुदा द्वार्येव सम्पृच्छति क्लान्तः किं सफलः श्रमः पिबसि किञ्चात्सीति मन्दस्मिता । कच्चित्वत्प्रणयस्य पात्रमभवं ब्रूहीति पृष्टा मया शस्त्रीकृत्य निजोपधानमबला मां ताडयत्युत्सुका ॥ २॥ व्याघातैर्बहुभिर्युते सफलतां कार्येऽहमाप्नोमि चेत् मुञ्चत्याकुलतां प्रसह्य विजहत्यानन्दबाष्पं प्रिया । कच्चित्वत्प्रणयस्य पात्रमभवं ब्रूहीति पृष्टा मया शस्त्रीकृत्य निजोपधानमबला मां ताडयत्युत्सुका ॥ ३॥ मातुर्गेहमहं व्रजामि कतिचिद्रात्रीरिति प्रस्थिता आगत्यैव परेद्यवि त्वदशने चिन्तेति मां भाषते । कच्चित्वत्प्रणयस्य पात्रमभवं ब्रूहीति पृष्टा मया शस्त्रीकृत्य निजोपधानमबला मां ताडयत्युत्सुका ॥ ४॥

- पद्यसूची (Index)

४३. कोविडष्टकम्

चीनादेशे जनिमभजत क्रूरकर्मा कदाचित् शीघ्रं तत्र प्रसरणदशामन्वभूत् कोविडाख्यः । व्याधिः सद्यो निखिलजगति स्थापयन्स्वाम्यभावं निर्दाक्षिण्यं प्रदिशति जनान् दुर्बलान् मृत्युलोकम् ॥ १॥ कोविड्-रोगप्रसरणजवह्रासहेतोः समूहे बाहुद्वन्द्वात्समधिकदशामाप्नुयात्सन्निकर्षः । वक्त्रं नासां नियमितविधौ सम्यगाच्छाद्य गच्छेत् जेतुं कोविड्गदमनुपमं नान्यदस्त्यद्य वर्त्म ॥ २॥ रोद्धुं व्याधेः प्रसरणजवं स्तम्भिते कृत्यजाले भ्रष्टः कार्यात्स्वजननिलयं गन्तुमिच्छुः क्षुधार्तः । पद्भ्यामेव प्रचलति शनैर्वञ्चितो लोकयानात् सर्वं व्यस्तं जगति गुरुणा व्याधिना कोविडेन ॥ ३॥ व्याधिग्रस्ते स्थविरजनके वैद्यशालां प्रविष्टे पुत्रो व्याधिप्रसरणभियाऽदृश्यतां याति सद्यः । मृत्युग्रस्तं स्पृशति न सुतो बन्धुवर्गो न भार्या कष्टं हन्त्रे मम नम इदं व्याधये कोविडाय ॥ ४॥ आसीत् पन्थाः मनुजनिबिडो वाहनैर्यः प्रपूर्णः यस्मिन्यानप्रजनितरवैर्भिद्यते स्मान्तरिक्षम् । मध्याह्नेऽयं जनविरहितो यानहीनः प्रशान्तः शेतेऽस्वस्थो रविकरहतः कोविडादद्य भीतः ॥ ५॥ कोरोनाख्यो भवति नितरां सूक्ष्मदेही न जीवः क्रूरः कार्ये मनुजवपुषां श्वासकोशं भिनत्ति । अण्वस्त्रेशः क्षिपणिचतुरो मानवो बुद्धिजीवी प्रत्याख्यातस्त्वनितरगतिः कर्मणा कोविडस्य ॥ ६॥ कोविड्रोगे प्रसरति भुवि प्रत्यहं कर्मदक्षाः वैद्या धात्र्यो गतगदभयाः रुग्णसेवासु सक्ताः । स्तुत्या तेषामनुपमविधामोघनिःस्वार्थसेवा शंसामस्तां समुचितमुदा तान् कृतज्ञा नमामः ॥ ७॥ कोविड् व्याधे श‍ृणु मम वचो दुस्सहा तावकीना शक्तिर्नित्या न भवति ननु ज्ञानिनो दक्षवैद्याः । त्वां संरोद्धुं मृगयितुमहो भेषजं बद्धदीक्षाः साफल्यं ते हरिकरुणया प्राप्नुवन्त्यञ्जसैव ॥ ८॥

- पद्यसूची (Index)

४४. विज्ञानसूक्तयः

अविरलघनतां ये लोहवत् प्राप्तवन्तो स्वकृतिजलविमग्नाः कर्मदक्षा भवन्ति । सुविरलघनतां ये काष्ठवत् प्राप्तवन्तः स्वकृतिषु न विमग्नास्तेऽपवाह्या भवन्ति ॥ १॥ अन्योन्यसङ्कर्षणचोदितौ यथा न्यूटन्-विधिं पालयतो धराविधू । आचार्यशिष्यौ चरतस्तथादृतौ परस्पराकर्षणबद्धमानसौ ॥ २॥ जीवन्मुक्तो बाष्पनिभः सर्वं व्याप्नोति लीलया । क्वथ्यमानाम्बुसङ्काशो मुक्तिमार्गानुगो मुनिः ॥ ३॥ मृत्कुम्भे निहितं वारि यथा ग्रीष्मेऽपि शीतलम् । भवतापेऽपि शान्तं स्यात् तथैव वशिनो मनः ॥ ४॥ अवक्रयष्टिरुदकेऽलम्बं तिष्ठति चेत्तदा वक्रीभूत इवाभाति पश्यतां पयसस्तले ॥ न यष्टिर्वक्रतां याति साधुनी पश्यतोऽक्षिणी विज्ञानदृष्ट्या पश्येश्चेत् भ्रमाभासो निरस्यते ॥ ५-६॥ अल्पेन चन्द्रेण तिरोहितो भवेत् सूर्यः प्रचण्डः पृथुगात्रवानपि । लोके तथा सत्त्ववतां समर्थता भृशं निवार्येत जनेन केनचित् ॥ ७॥

- पद्यसूची (Index)

४५. कोविड्गदमुक्तकानि

देवालये करोनाया वैद्य एवार्चको भवेत् । सेनिटैसर् हि तीर्थः स्यात् क्लोरोक्वीन् हि निवेदनम् ॥ १॥ सर्वधर्मान् परित्यज्य विज्ञानं शरणं व्रज । तदेव कोविदात् कृच्छ्रात् मोक्षयिष्यति मा शुचः ॥ २॥ कोविड्गदनिरोधार्थं विस्मृत्य प्रथितं वचः । मुखप्रक्षालनात्पूर्बं हस्तप्रक्षालनं कुरु ॥ ३॥ काव्याज्जगत्कोविदभूतशस्तं तप्तं ज्वरान्निःश्वसनेऽपि रुद्धम् । देवी सुवस्त्रावृतवक्त्रनासा बाहुद्वयादेव विलोकयन्ती ॥ ४॥ तदाभूत् पूर्वाह्ने जननिबिडपार्श्वो नृपपथः चतुष्चक्रैर्व्याप्तः सततघनघण्टारवकरैः । इदानीं सुप्तः किं नहि भयजमूर्छाप्रतिहतः करोनाभीतोऽसौ गतरवनिशीथभ्रमकरः ॥ ५॥ यावदेति न भुवोऽयमासुरोऽपूर्वभीकरगदोऽथ कोविदः । तावदुल्बणमनोजबाधितां प्रार्थये नतशिराः न मां स्पृश ॥ ६॥ इत्थमश्रुपतनैस्तिरोहिते भाषिते मदनपीडिते प्रिये । किं किमापतितमित्यथाऽनयोः काव्यकोविदगिरामगोचरम् ॥ ७॥

- पद्यसूची (Index)

४६. डौन्-लोड् सिन्ड्रोम्

मध्ये बहूनां रोगानामेष मे बाधतेतराम् । डौन्-लोड् सिन्ड्रों इत्यवैमि प्रधानं यस्य लक्षणम् ॥ भवतीत्थं यदा यद्यत् डौन्-लोडबलिति श्रुतम् । तत्तत् तदैव तत्रैव डौन्-लोड् कर्तुं यते द्रुतम् ॥ डौन्-लोड् कृतानां ग्रन्थानां सङ्ख्याऽगण्येति मे मतिः । तेषामुद्घाटनायापि समयो नास्ति मे यदि । का वार्ताध्ययनस्य स्यात् चिन्तयन्त्विह पण्डिताः ॥ यः कालो मुद्रितग्रन्थपठने यापितो भवेत् । तमेव भक्षयत्येष व्याधिः किं करवाण्यहम् ॥ शान्तं पापं भवेदन्यः कोऽप्येतद्व्याधिपीडितः । को भिषक् किं भेषजं च कृपया बोधयेदिमम् ॥

- पद्यसूची (Index)

४७. मुक्तकमाला

जनानामस्मिता माया जगत्यस्मिन्निरर्थके । हन्तेयं भणितिश्चापि कल्पिता मायया तया ॥ १॥ ब्ला ब्लाब्लेति सुपुष्टबस्तरटनं कुर्वन् पुरीचत्वरे भृत्यश्लाघनदर्पितो बहुमुखो दक्षः स्वनिर्वाचने । सर्वान् तोषयते जनान् सुमधुरासत्यैः स्ववित्तार्जने शूरो विन्दति राजनीतिचतुरः श्रेयः सदास्मिन्युगे ॥ २॥ माता क्रन्दत्यधीरा ममशिशुरनघः कुत्र गतवान् अन्यत्रार्तो जनन्यै त्वविरतमबलो रोदिति शिशुः । सर्वे पृष्टा रमण्यायि वद किमिह दृष्टो मम पतिः कस्मै देवाय भूयान्मम नमनमिदानीं वद सखे ॥ ३॥ उपयासि तमसि राधां रजसा लिप्तश्च चरसि गोपालः । पुलिनेषु पङ्किलस्त्वं तथापि सत्त्वगुणपूर्णः किम् ॥ ४॥ अम्बरावृतपयोधरा स्त्रियः शीलवत्य इति मेनिरे बुधाः । अम्बरं तव पयोधरावृतं श्रावणागमनमोहिते निशे ॥ ५॥ आषाढस्य प्रथमदिवसे मेघमाश्लिष्टभानुं पश्यन्वातैर्विपदमतुलां प्राप्य नश्यत्तितिक्षा । आकाशस्त्री स्वमुखमभितः कम्बलैर्धूम्रवर्णै राच्छाद्यैतीत्यनुभवमगां मानसे बेङ्गलूरौ ॥ ६॥ ``किंवर्षीयः कवे त्वं जरठ वद'' ``मयास्योत्तरं नोक्तपूर्वम्'' ``अस्तु, प्रश्नोऽपरो मे, कविवर कतिकृत्वो धरा कर्मनिष्ठा । आ त्वज्जन्मात् स्वमार्गे दिनकरमभितः सञ्चचालेति'' ``बाढम्, श्लोकेऽस्मिन्नुच्यमाने गणय शितमते योजितान्यक्षराणि''॥ ७॥ (२०२१) ``मन्दाक्रान्ता तव मतिरहो दुःशकालोचनैर्यत् त्वं मां ब्रूषे ``गणय कति सन्त्यक्षराण्यत्र पद्ये सङ्ख्या लब्धा मम खलु वयोब्दे''ष्विति स्यादसत्यं त''न्मामेवं वदति गृहिणी मन्दहासान् किरन्ती तां वच्म्यार्ये निशितधिषणे पञ्चमः पाद एषः'' ॥ ८॥ (२०२२) वाणिज्यं करवावेत्थं भवेत्ते लाभदायकम् । स्वीकृत्य मे कामधनं देहि क्रोधदरिद्रताम् । स्वीकृत्य मे लोभधनं देहि मोहदरिद्रताम् । स्वीकृत्येर्ष्याधनं देव देहि गर्वदरिद्रताम् ॥ ९॥ कविताकुसुमं जरितमपि म्लायति नहि कदापि भातितराम् । तस्यामोदः प्रखरविमर्शसुतप्तो भजति वृद्धिम् ॥ १०॥ (१५-११-२०२३) अतो कर्षति वाग्देवी विवक्षेतो विकर्षति । कर्षणैर्नोदनैः त्रस्तः श्लोकः मूकत्वमेत्यहो ॥ ११॥ (२०-११-२३) आषाढस्य प्रथमदिवसे पद्यमाश्लिष्टचित्तं सूर्ये मेघैरपहृतरुचावोषधीशायमाने । धारासारानुसृतबृहत्पल्वलाक्रान्तमार्गे मन्दं मन्दं परिमितपदैरन्तमागादिदानीम् ॥ १२॥ (२३-११-२३) कस्त्वं क्षमस्व कात्वं क्षमस्व किं तु भवदस्ति वा नास्ति । चेदस्ति किं वयो भवतो वदतु सहज कुतूहलं मे ॥

- पद्यसूची (Index)

४८. आयाहि बन्धो

त्वरितमृदुपद्भ्यां त्वमायाहि बन्धो दौवारिको नास्त्यनावृतं द्वारम् ॥ १॥ आगच्छ निःस्वनं स्वागतं ते स्यात् प्रतीक्षा मदीया सफलं भवेद्द्राक् ॥ २॥ बालस्य निद्रेव तूर्णमायाहि आगच्छ मेघवत् गर्जनं मा भूत् ॥ ३॥ आगच्छ चोर इव धरणीं प्लवन्त्वं कोऽपि पश्येन्न श‍ृणुयान्न कोऽप्यत्र ॥ ४॥ यद्दर्शनीयमिह तदहं त्वपश्यं यद्घ्राणयोग्यमिह तदहं त्वजिघ्रम् ॥ ५॥ अश‍ृणवमहं श्रव्यमत्रयल्लोके स्पृश्यानि स्पृष्टानि भोज्यमपि भुक्तम् ॥ ६॥ नोदनमवश्यं न कर्षणं चापि सज्जोऽस्मि निर्भरो त्वामनुसरामि ॥ ७॥ पश्य मां तव हसितचञ्चलितदृग्भ्यां नयतु मां ते मृदुलहस्तावलम्बम् ॥ ८॥ तव चरणपातमनुसरति मयि बन्धो स्मितपल्लवं लसतु मम वदनवल्ल्याम् ॥ ९॥

- पद्यसूची (Index)

४९. लज्जातिरोहिता प्रहेलिका

भजतीनकरस्पर्शात् तन्द्रिता कृशतां यदा । भ्राजमाने नभस्यर्के छाया भवति ते कृशा ॥ सुषमां गगनं विन्दत्यागते गवि काननात् । विश्रान्तं सुलभं शेते भुवनं तमसावृतम् ॥ पुष्पावृतारण्यदेशाः दिने शीतजलं हितम् । तृप्तो जलावृतो लोकः हृद्या शारदयामिनी ॥ जने सूर्यकरौत्सुक्यं शिवरात्रिमहस्तदा । लज्जातिरोहितामेकां - - - - - - - - ॥

- पद्यसूची (Index)

५०. जन्मोत्सवः

``स्थानद्वयमिता सङ्ख्या काचनास्ति मम प्रिये एकस्थानस्थितः कोटिरपराङ्को भुजो भवेत् ॥ १॥ तयोः कर्णो दश यदि सङ्ख्या का वद सत्वरम्'' इति पृष्टा मया पत्नी झटित्युत्तरमब्रवीत् ॥ २॥ अशीतिवर्षदेशीयाऽपृच्छं तां चकितो भृशं ``वद देवि कथं प्रोक्तं तडिद्वेगे तदुत्तरं ``॥ ३॥ हसन्ती सावदत्, ``धीमन् मम का गणिते मतिः कविताग्रथनक्लेशनिर्विण्णं वदनं तव ॥ ४॥ जन्मोत्सवो ते भविता श्वोऽतः सर्वं समञ्जसं कवितारचनेनालमिदमेव भवेदलम्'' ॥ ५॥ (२०२३)

- पद्यसूची (Index)

५१. कविपरिचयः

स्फटिकस्वच्छसलिला नदी हेमवती शुभा । कर्णाटके प्रवहति क्षेत्राजीवाश्रया सती ॥ १॥ न्यग्रोधाम्रवणोपेते तीरे यस्या विहङ्गमाः । रटन्तो निर्भयं नित्यमुत्पतन्ति सहस्रशः ॥ २॥ गावश्च ग्रामवृषभा यस्याः शीतलवारिणा । सिक्ता यस्यां निमज्जन्ति हृष्टाः पुष्टाः पदे पदे ॥ ३॥ ग्रामकन्या वृथालापाः कुचकुम्भभरानताः । वहन्ति लीलया यस्या वारि कुम्भैः शिरःस्थितैः ॥ ४॥ यां सूर्यतापसन्तप्ताः पोगण्डा ग्रीष्मवासरे । सलीलमवगाहन्ते दर्शयन्तः स्वपौरुषम् ॥ ५॥ यां शुभजलां विप्राः सेवन्ते व्रतिनो नदीम् । सन्ध्याकालेऽर्घ्यदानार्थं स्नानार्थं च विशेषतः ॥ ६॥ तस्याः स्रवन्त्याः पूर्वाभिमुखं वामे मनोहरः । नृसिंहो योगमुद्रायामासीनः कमलासनः ॥ ७॥ प्रतीच्यभिमुखः भक्तैः सेव्यतेऽहर्निशं मुदा । भक्तानामाश्रयस्तेषामार्तिनाशव्रते स्थितः ॥ ८॥ अयं नृसिंहसेवार्थं निर्मितः किं जनैरिति । सन्देहं जनयन्नास्ते ग्रामः शिष्टजनाश्रितः ॥ ९॥ गोरूरुनाम्ना प्रथितः स्थितो हासनमण्डले । यत्र विप्राः कर्षकाश्च वणिजः कर्मकारिणः ॥ १०॥ हिन्दवश्च तुरुष्काश्च सौहार्देन परस्परम् । स्वकर्मसु रता नित्यं वर्तन्ते स्मेरभूषिताः ॥ ११॥ उत्सवेषु नृसिंहस्य वहन्तो भागमुत्सुकाः । दर्शयन्तोऽहमहमिकां भगवन्तमुपासते ॥ १२॥ अस्मिन् ग्रामे जनिं लब्ध्वा नैके देशे सुशिक्षिताः । स्वप्रागल्भ्यबलादेव ख्याता देशान्तरेषु च ॥ १३॥ तत्र श्रीवैष्णवो धीमान् पण्डितः शास्त्रपारगः । सम्पत्कुमाराचार्याह्वो गोत्रमात्रेयमाश्रितः ॥ १४॥ वेङ्कटाम्बाह्वया सत्या न्यवसद्भार्यया सह । स्वयमाचार्यतां प्राप्तः शिष्यवर्गेण पूजितः ॥ १५॥ मूर्त्युपाह्वः श्रीनिवासः तस्य पुत्रोऽभवत् सुधीः । लौकिकव्यवहारेषु प्रगल्भो मितवाक् घृणी ॥ १६॥ द्रव्यार्जनरतो भूत्वा शालाशिक्षणवञ्चितः । क्षेत्रस्वामीति कथितो रंहसा सोऽभवद्धनी ॥ १७॥ गङ्गाम्बायां धर्मपत्न्यां तस्य पुत्रोऽभवत्प्रियः । शेल्वपिल्लै इति ख्यातः सर्वसद्गुणसन्निधिः ॥ १८॥ आर्जयत्ससुखं योऽसौ पदवीं स्नातकोत्तराम् । सस्यशास्त्रे महापुर्यां चेन्नैनाम्न्यां प्रचण्डधीः ॥ १९॥ तथैव पदवीं चापि न्यायशास्त्रे श्रमं विना । मुम्बईनाम्नि नगरे यदा विधिहतोऽभवत् ॥ २०॥ पिता दिवमगात् त्यक्त्वा कुटुम्बं बालकैर्युतम् । कुटुम्बभारः सहसा ज्येष्ठपुत्रेऽपतत्तदा ॥ २१॥ तदारभ्य निजग्रामे न्यवसत् कर्मठो वशी । पितृस्वयोगक्षेमार्थं भ्रातॄणां पालनाय च ॥ २२॥ सीताम्बा तस्य भार्यासीत् साध्वी वाधूलगोत्रजा । नृसिंहय्यङ्गार्यपुत्री भर्तुर्बहुमता सदा ॥ २३॥ तस्यां जातस्तृतीयोऽहं कनिष्ठश्च सुतः प्रियः । ग्रहाङ्गुलीवसुशशीसङ्ख्याते शकवत्सरे ॥ २४॥ अमायां मास्याश्वयुजे प्रीणयन् पितरौ मम । मूर्त्युपाह्वः श्रीनिवासः स्मारयन् मत्पितामहम् ॥ २५॥ लब्ध्वा प्राथमिकीं शिक्षां ग्रामे शिक्षणतत्परः । हासने मण्डलपुरे बेङ्गळूरौ तथैव च ॥ २६॥ उच्चशिक्षणमालभ्य पदवीं स्नातकोत्तराम् । विज्ञाने दूरसम्पर्कशास्त्रे परिणतिं गतः ॥ २७॥ स्पर्धात्मकपरीक्षायां सलीलं सफलोऽभवम् । विभागे सर्वकारस्य दूरसम्पर्कनामके ॥ २८॥ प्राप्योद्योगं त्रयस्त्रिंशद् वर्षाण्युत्सुकमानसः । सेवामकरवं नैके स्थले नैके पदे स्थितः ॥ २९॥ अन्ते दिल्ल्यां विभागस्य मन्त्रदातृपदे स्थितः । निवृत्तिं प्राप्य निवसामीदानीं भार्यया सह ॥ ३०॥ मैथिल्या बेङ्गळूरौ मत्कालं संस्कृतसेवया । यापयामि विना दैन्यं विनाहङ्कारमादृतः ॥ ३१॥ उषसि स्मरणीयो मे पिता संस्कृतशिक्षणात् । स्वबाल्ये वञ्चितो भूत्वा मध्यमे वयसि स्थितः ॥ ३२॥ संस्कृताध्ययनं कर्तुं पण्डितान् शरणं गतः । प्राचोदयच्च मां बालं संस्कृताध्ययनाय सः ॥ ३३॥ दिष्ट्या ममापि गुरवस्त एवासन् स्मरामि तान् । सप्रश्रयं तानाचार्यान्नमामि च पुनः पुनः ॥ ३४॥ नारायणं शास्त्र्युपाह्वं नृसिंहाचार्यमेव च । अय्यङ्गार्योपाह्वमार्यं रामस्वामिनमेव च ॥ ३५॥ चन्द्रिकायाश्च रचने तथा तस्याः प्रकाशने । दत्त्वा करावलम्बं मे मार्गं ये दर्शयन्त्यहो ॥ ३६॥ महामहोपाध्यायान्स्तान् पद्मश्रीभूषितानहम् । शुक्लोपाह्वान् रमाकान्तान् प्रणमामि पुनः पुनः ॥ ३७॥ पदग्रथनकौशलं मम कदापि नो भासुरं न शास्त्रपरिशीलने मम विदग्धता दृश्यते । तथापि मम चापलं नुदति मां कवेःपद्धतौ कृतिर्मम समीक्ष्यतां करुणया रसोपासकैः ॥ ३८॥

- पद्यसूची (Index)

- ग्रन्थसमाप्तिः । Encoded and proforead by G. S. Shrinivasa Murthy