नाट्यशास्त्रम् अध्याय ३२
अथ द्वात्रिंशोऽध्यायः ।
ध्रुवासञ्ज्ञानि यानि स्युर्नारदप्रमुखैर्द्विजैः ।
गीताङ्गानि तु सर्वाणि विनियुक्तान्यनेकशः ॥ १॥
या ऋचः पाणिका गाथाः सप्तरूपाङ्ग एव च ।
सप्तरूपप्रमाणं हि तद्ध्रुवेत्यभिसञ्ज्ञिमम् ॥ २॥
एभ्यस्त्वङ्गान्यथोद्धृत्य नानाच्छन्दःकृतानि तु ।
ध्रुवात्वं यानि गच्छन्ति तानि वक्ष्याम्यहं पुनः ॥ ३॥
मुखं प्रतिमुखं चैव वैहायसकमेव तु ।
स्थितप्रवृत्ते वज्रं च सन्धिः संहरणं तथा ॥ ४॥
प्रस्तारो माषघातः स्यादुपर्वतनमेव च ।
उपघातः प्रवेणी च चतुरश्रं सुशीर्षकम् ॥ ५॥
सम्पिष्टमन्ताहरणं माहाजनिकमेव च ।
ध्रुवाणामङ्गसञ्ज्ञानि पञ्चानामपि नित्यशः ॥ ६॥
एकवस्तु ध्रुवा ज्ञेया द्विवस्तु परिगीतिका ।
त्रिवस्तु मद्र कं ज्ञेयं चतुर्वस्तु चतुष्पदा ॥ ७॥
ध्रुवावर्णास्त्वलङ्कारा यतयः पाणयो लयाः ।
ध्रुवमन्योन्यसम्बद्धा यस्माद् तस्मात् ध्रुवाः स्मृताः ॥ ८॥
ध्रुवास्तु पञ्च विज्ञेया नानासंस्थानसंश्रयाः ।
एतासां सम्प्रवक्ष्यामि सप्तरूपाङ्गकारणम् ॥ ९॥
उपवृत्तं प्रवृत्तं च प्रावेशिक्यां प्रकीर्त्यते ।
वज्रं च शीर्षकं चैव शीर्षिकायां विनिर्दिशेत् ॥ १०॥
प्रस्वारो माषघातश्च माहाजनिकमेव च ।
प्रवेणी ह्युपपातश्च अड्डितायामथापि च ॥ ११॥
मुखप्रतिमुखोपेता ह्यवकृष्टा विधीयते ।
वैहायसान्ताहरणे स्थितायां सम्प्रकीर्त्यते ॥ १२॥
संहारश्चतुरश्रश्च नकुटे खञ्जके तथा ।
सन्धिः प्रस्वारसंयुक्ता अन्तरायां स्मृता तथा ॥ १३॥
यान्यङ्गानि कलाश्चैव गीतकान्तर्गतानि तु ।
तानि छन्दोगतैर्वृत्तैर्विभाव्यन्ते ध्रुवास्वथ ॥ १४॥
त्र्! यश्रश्च चतुरश्रश्च तालः कार्यो ध्रुवात्मकः ।
षट्कलोऽष्टकलश्चैव यस्तु पूर्वं प्रकीर्तितः ॥ १५॥
पूर्वेषामेव गीतानां यान्यङ्गानि स्मृतान्यथ ।
तेषां वृत्तविधौ कार्यमेककं विवधोऽथवा ॥ १६॥
एककं तु विदार्येको ते चोभे विवधः स्मृतः
षट्परं त्र्! यवरं वाऽपि विदार्या वृत्तमिष्यते ।
पदवर्णसमाप्तिस्तु विदारीत्यभिसञ्ज्ञिता ॥ १७॥
एतेषां चापि वक्ष्यामि विधिं प्रकृतिसम्भवम्
ज्येष्ठानां वृत्तसंयुक्तं कुर्यादादौ तथैव च ।
विवधं चैव मध्यानां नीचानामेककं तथा ॥ १८॥
त्र्! यश्रं वा चतुरश्रं वा योगं ज्ञात्वा प्रयोगजम् ।
तेन प्रमाणयोगेन ध्रुवा कार्याऽवसानिकी ॥ १९॥
गायत्र्! याश्चापि शक्वर्याश्चान्तरे वा व्यवस्थिता ।
तेन पादप्रमाणेन ध्रुवा कार्याऽवसानिकी ॥ २०॥
शक्वर्याश्चाति कृत्याश्च येऽन्तरे चावसानिकी ।
तेषां मात्रार्धविहिता ध्रुवा पादमया स्मृता ॥ २१॥
यतिच्छन्दोविधानेन गुरुलघ्वक्षरान्वितः ।
कार्यो मात्राप्रमाणेन ध्रुवापादोऽवसानिकः ॥ २२॥
मध्यमोत्तमयोः कार्या चतुरश्रावसानिकी ।
मध्याधमानां कर्तव्या त्र्! यश्रा चैवावसानिकी ॥ २३॥
अथ पूर्णपदी या तु तस्या वृत्तं प्रवेशजम् ।
तत्रेष्टवृत्तप्रामाण्याद्ध्रुवा कार्या प्रमाणतः ॥ २४॥
ध्रुवास्तु पञ्च विज्ञेया नानावृत्तसमुद्भवाः ।
यथास्थानरसोपेता ह्युत्तमाधममध्यमाः ॥ २५॥
कनीयसीग्रहा काचित् सन्निपातग्रहाऽपरा ।
तथाऽऽकाशग्रहा काचित्त्रिविधा तु ध्रुवा स्मृता ॥ २६॥
प्रावेशिकी तु प्रथमा द्वितीयाऽक्षेपिकी स्मृता
प्रासाधिकी तृतीया च चतुर्थी चान्तरा ध्रुवा
निष्क्रामिकी च विज्ञेया पञ्चमी वृत्तकर्मणि
आसामेव प्रवक्ष्यामि छन्दोवृत्तसमन्वितम्
गान्धर्वं यन् मया प्रोक्तं स्वरतालपदात्मकम् ।
पदं तस्य भवेद्वस्तु स्वरतालानुभावकम् ॥ २७॥
यत्स्यादक्षरसम्बद्धं तत्सर्वं पदसञ्ज्ञितम् ।
निबद्धं चानिबद्धं च येन तेन द्विधा स्मृतम् ॥ २८॥
अतालं च सतालं च द्विप्रकारं तदुच्यते ।
सतालं च ध्रुवाऽर्थेषु निबद्धं सर्वसाधकम् ॥ २९॥
यत्तु बाक्करणोपेतं सर्वातोद्यानुरञ्जकम् ।
अतालेन निबद्धं च पदतालं प्रकीर्तितम् ॥ ३०॥
नियताक्षरसम्बद्धं छन्दोयतिसमन्वितम् ।
निबद्धं तु पदं ज्ञेयं सतालपतनाक्षरम् ॥ ३१॥
अनिबद्धाक्षराणि स्युर्यान्य जातिकृतानि तु ।
आतोद्यकरणैस्तेषां विधानमभिनिर्मितम् ॥ ३२॥
अपदान्यनिबद्धानि तालेन रहितानि तु ।
आतोद्येषु नियुक्तानि तानि तानि तु रञ्जयेत् ॥ ३३॥
यानि चैवं निबद्धानि छन्दोवृत्तविधानतः ।
ध्रुवारूपाणि पूर्वाणि तानि वक्ष्यामि तत्त्वतः ॥ ३४॥
अत्युक्तं च प्रतिष्ठं च मध्यं गायत्रमेव च ।
एताः स्थितावकृष्टास्तु त्र्! यस्रा ज्ञेयास्तु जातयः ॥ ३५॥
उष्णिगनुष्टुब्बृहती पङ्क्तिश्चेतीह जातयः ।
एताः प्रासादिकीनां तु त्र्! यश्रा ज्ञेया यथाक्रमम् ॥ ३६॥
अनुष्टुब्बृहती चैव जगत्यथ विलम्बिता
ध्रुता च चपला चैवमुद्गता कृतिरेव च ।
ध्रुवाणां जातयो ह्येताः प्रयोगेषु प्रकीर्तिताः ॥ ३७॥
प्रावेशिकीनां जातीनामुद्घतानां निबोधत
पङ्क्तिस्त्रिष्टुप्सजगती तथाऽतिजगती पुनः ।
शक्वरी चेति निर्दिष्टा उद्घतानां तु जातयः ॥ ३८॥
सर्वासामेव जातीनां त्रिविधं वृत्तमुच्यते ।
गुरुप्रायं लघुप्रायं गुरुलघ्वक्षरं तथा ॥ ३९॥
गुरुप्रायाऽवकृष्टा स्याल्लघुप्राया द्रुता तथा ।
गुरुलघ्वक्षरप्रायाः शेषाः कार्या ध्रुवास्तथा ॥ ४०॥
वृत्तान्योजकृतानि स्युर्दुःखे यानि भवन्ति हि ।
तानि द्रुतासु योज्यानि लघुयुग्मकृतानि तु ॥ ४१॥
यानि चाल्पाक्षराणि स्युरल्पच्छन्दःकृतानि तु ।
तानि स्थितावकृष्टासु कार्या ह्याक्षेपिकीषु च ॥ ४२॥
गुर्वादिस्तु गुरुः कार्यो लघ्वादिश्च लघुस्तथा
ये त्वोजच्छन्दसां युक्ता ज्ञेया ते क्षेपिकी तथा
यान्योजयुग्मछन्दांसि ज्ञेयान्याक्षेपिकी तथा ।
लघुयुग्मकृता याऽस्या स्थिता साऽऽक्षेपिकी भवेत् ॥ ४३॥
विषमांशाक्षराणि स्युः पदैरर्थवशानुगाः ।
शम्यातालेन ता योज्या वर्णेनाकर्षितेन तु ॥ ४५॥
जातीनां त्वथ सर्वासां छन्दोऽवृत्तनिदर्शनम् ।
स्थानप्रमाणसञ्ज्ञाभिर्गदतो मे निबोधत ॥ ४६॥
गुरुर्गाथांशको यत्स्यात्सर्वपादेषु दृश्यते ।
श्रीरिति ख्यातनामा सा कीर्तिता प्रथमा ध्रुवा ॥ ४७॥
यथा ।
देवं शर्वमीशं वन्दे ॥ ४८॥
मध्यलघुनाथ विद्युत्पादे पादे समं विभक्तेन ।
आदिलघुना धृतिः स्याद्गणेन योज्या हि मात्रेण ॥ ४९॥
यथा ।
शङ्करः शूलधृत् पातु मां लोककृत् ॥ ५०॥
लघुः स्यात् पदादौ त्रिके या धृतिः सा ॥ ५१॥
यथा ।
उमेशः सुरेन्द्र स्तवायुः करोतु ॥ ५२॥
लघुनि गुरु वा कथिता रजनी ॥ ५३॥
यथा ।
विरहे मदनः अधिकं दहति ॥ ५४॥
एता नृत्ते च गीते च ज्ञेया वै गीतजातयः ।
प्रतिष्ठासुप्रतिष्ठाभ्यां भूयो वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ ५५॥
द्वितीयं लघु सर्वत्र चतुर्णां यत्र दृश्यते ।
सा प्रतिष्ठा बुधैर्ज्ञेया सुप्रतिष्ठा द्वयेन तु ॥ ५६॥
प्रतिष्ठा यथा ।
सोसान्तो अङ्गआइं वादि वादो पुप्फवाही ॥ ५७॥
सुप्रतिष्ठा यथा ।
एदिसुए ऊसैआ अज्जैं मां हंसवहू ॥ ५८॥
लघुनी प्राग् गुरुणी द्वे यदि पादे भ्रमरी सा ॥ ५९॥
यथा ।
वनसण्डे अदिमत्तो वणहत्थी परिखिण्णो ॥ ६०॥
प्रथमं च तृतीयं च यस्याः स्याच्चतुरक्षरे ।
पादे लघ्वक्षरे नित्यं सा जयेत्यभिसञ्ज्ञिता ॥ ६१॥
यथा ।
हिमाहए वणन्तरे आं गओ पविण्णओ ॥ ६२॥
चतुर्णां यत्र पादानां तृतीयं च भवेल्लघु ।
विज्ञेया सुप्रयोगज्ञैर्विजया नाम नाप्नतः ॥ ६३॥
यथा ।
मारुल्लवो नज्जन्तओ मेहागमे सम्बद्दओ ॥ ६४॥
पादे पादे तु स्यात् सर्वैर्दीर्घैर्वृत्तेऽस्मिन् दृष्टा विद्युद्भान्ता ॥ ६५॥
मेहा गज्जन्ता लोअं छादन्तो तोयं मुञ्चन्ता सम्पत्ता मेहा ॥ ६६॥
आद्यप्रे द्वे यत्र तु ह्रस्वे ना खलु नाम्ना भूतलतन्वी ॥ ६७॥
यथा ।
मेहणिरुद्धं पेक्खिअ चन्द्रं सोऐ तारा अंसुकिलिण्णा ॥ ६८॥
यदि च गुरुः पदनिधने भवति हि सा कमलमुखी ॥ ६९॥
यथा ।
पवनहदो सलिलघणो भमै णहे उवफमसो ॥ ७०॥
प्रथमं च तृतीयं च त्वन्तं चैव यदा गुरु ।
दृश्यते प्रतिपादं तु सा ज्ञेया वागुरा यथा ॥ ७१॥
मेहणिरुद्धओ णट्ठजोह्णओ णिच्चणिप्पहो एस चन्दओ ॥ ७२॥
द्वितीयं नैधनं यत्र दीर्घाणि सर्वतः ।
सुप्रतिष्ठाकृते पादे शिखा ज्ञेया तु सा यथा ॥ ७३॥
वळाहएहिं पगज्जिदेहिं णहं समन्ता परुण्ण अंव ॥ ७४॥
लघुनि त्वादौ चरणे यस्या गदिता नाम्ना घनपङ्क्ति सा ॥ ७५॥
यथा ।
तडिसङ्खुद्धं स्वसम्बद्धं जलधाराहिं रुददीवब्भम् ॥ ७६॥
एतास्तु जातयो ज्ञेया सुप्रतिष्ठाध्रुवास्वथ ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि गायत्रीपरिकल्पनम् ॥ ७७॥
आद्ये पुनरन्त्ये पादे गुरुणी चेत् ।
ज्ञेया तनुमध्या गायत्रसमुत्था ॥ ७८॥
यथा ।
वज्जाहाकूटो धाउज्झरसोत्तो एसो गिरिरओ भूमिंविपतदीव ॥ ७९॥
आद्यं चतुर्थमन्त्यं च गुरूण्येतानि यस्य तु ।
गायत्र्! यधिकृते पादे ज्ञेया सा मालिनी यथा ॥ ८०॥
दीसदि पुण्णओ पुब्ददिसामुहे ।
जोह्ला समागओ पुण्णिमचन्दओ ॥ ८१॥
गुरुयुगमन्ते यदि परमस्या इह कथिता सा मकरकशीर्षा ॥ ८२॥
यथा ।
इह सिसिरम्मि मदजणणम्मि पमदवणम्मि विलसदि वादो ॥ ८३॥
लघुनी चतुर्थं चरणे तु यस्याः ।
भवतीह सा वै विमला तु नाम्ना ॥ ८४॥
कमलाअरेसुं भमरोणदेसुं सम सुद्धवत्ती विहआणवमत्ती ॥ ८५॥
यस्याःस्युश्चरणे त्रीण्यादौ निधनम् ।
दीर्घाणीह तु सा वीची नाम ॥ ८६॥
यथा ।
गज्ज्रन्तो जलदा णच्चन्ते सिहिणो गायन्ते भमरा रम्मे पाडसए ॥ ८७॥
त्रिलघुरादितो यदि च पञ्चमं भवति पादतः प्रकथिता गिरा ॥ ८८॥
यथा ।
जलदनादां सुणिअ कुञ्जरो णददि काणणे वडिगआउरो ॥ ८९॥
आद्ये चतुर्थकमन्त्ये तथा गुरु ।
यस्यास्तु पादतो ज्ञेया हि सा जला ॥ ९०॥
यथा
एसा हि वाउणा विक्खित्तमुत्तां ।
दट्ढूण पादवं हंसी परुण्णिआ ॥ ९१॥
त्रीण्यादौ यदि स्युरन्ते द्वे च दीर्घे ।
ज्ञेया सा विधिज्ञैर्नाम्ना द्वे सुनन्दा ॥ ९२॥
यथा
एदे गज्जमाणा अब्भं छादयन्ता ।
भीमा काळमेहा उव्वेदं जणन्ति ॥ ९३॥
आद्यं चतुर्थे च त्वन्त्यमुपान्त्यं च ।
यत्र गुरूणि स्युः सुललिता ज्ञेया ॥ ९४॥
यथा
साह सुसब्भावं किंसि पिह कुद्धा ।
मा चिरसम्बद्धं पेच्छसि सब्भावम् ॥ ९५॥
लघुनी गुरु च द्विगुणं यदि चेच्चरणे चरणे कथिता नलिनी ॥ ९६॥
यथा ।
पवणाहतका तरुणा तरओ कुसुमागमए विअसन्ति विअ ॥ ९७॥
त्रीण्यादौ तु यदि चान्त्यं चाऽपि गुरु
नाम्ना वै कथिता पङ्क्तिः सा तु यथा
यथा
एषा हंसवहू विद्धा काणणदो कान्तं सङ्गहुवा गन्तुं उत्सहिआ
स्याद् द्वितीयं ह्रस्वं सर्वमन्त्यं दीर्घम् ।
यत्र पादे पादे नीलतोया वै सा ॥ ९८॥
यथा
मेहवुन्दं वादो विक्खिरन्तो वादि ।
दूसहो आवादि पादवाणं लासो ॥ ९९॥
गायत्र्! या जातयो ह्येता विज्ञेयाः समवृत्तजाः ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि उष्णिग्जातिविकल्पनम् ॥ १००॥
गुरु निधनगतं यदि भवति सदा ।
भवति हि चपला द्रुतगतिरपि सा ॥ १०१॥
यथा
सुरुचिरनयणं तव वाणमिदम् ।
रमणि रतिकरं मम मदजणणम् ॥ १०२॥
तृतीयं पञ्चमं चैव गुरुर्यत्र तु नैधनम् ।
सदा तूष्णिक्कृते पादे तन्वी सा नामतो यथा ॥ १०३॥
यथा
पिअवादिवादओ सुवसन्त काळए ।
पिअकामुओ विअ मदणं जणेतओ ॥ १०४॥
गुरुणा लघुना चैव समं नीता तु या ध्रुवा ।
छन्दस्युष्णिहि वृत्तज्ञैर्विज्ञेया कामिनी यथा ॥ १०५॥
आद्यमन्तपञ्चमे स्यात्तृतीयमेव च ।
पादतो गुरूणि वै यस्य सा शिखा तु वा ॥ १०६॥
इत्येके पठन्ति
पेक्खिऊण आअदं माहवं च इट्ठओ ।
पादवं वणोळळओ वादि वामवादओ ॥ १०७॥
आद्ये पुनरन्त्ये च यस्या गुरुणी पादे ।
ज्ञेया भ्रमरमाला नाम्ना प्रकथिता सा ॥ १०८॥
यथा
हंसागमनधीरं कासं सुअविचित्रम् ।
एवं सरदिकाले रम्मं सरसि तोयम् ॥ १०९॥
आद्यचतुर्थगते अन्त्यतमं च गुरु ।
यत्र सदा चरणे सा खलु भोगवती ॥ ११०॥
यथा
चक्कसनामवहू कान्तसहाइ णिआ ।
णिम्मळ अम्मि जळे हिण्डदि सङ्गदिआ ॥ १११॥
आदौ यदि गुरुणी अन्त्यं निधनगतम् ।
ज्ञेया मधुकरिका उष्णिह्यभिकथिता ॥ ११२॥
एसा पिआ लदा रम्मा भमरजया ।
काले मदजणणे जादा कुसुमवदी ॥ ११३॥
अन्त्यं च निधनं च गुरूणि स्युः ।
सुभद्रा नामतो यथा ॥ ११४॥
वणम्मि सुक्खरुक्खे पणट्ठपतोये ।
करेणुआ विहणो उवेइ मत्तहत्थी ॥ ११५॥
यदि तु भवन्त्येवं यदि यदि दीर्घाणि ।
त्रिगुरुरिह प्रोक्ता भवति तु मत्तेयम् ॥ ११६॥
यथा
जलभरसम्भन्तो खिदिधरमूलम्मि ।
पिअजुवदीसत्तो पविचरिदो हत्थी ॥ ११७॥
यदि हि गुरूण्यन्ते चरणविधो त्रीणि
तत इह विज्ञेया कुसुमवती नामा
इति पाठान्तरम्
द्वितीयं सतृतीयं तथाद्ये इह दीर्घम् ।
यदि त्रयं तु पादे भवेत्सा तु चित्रा ॥ ११८॥
यथा
महामेहविदाणं बलाकाकुलबद्धम् ।
महाभीमणिणादं पदिण्णं गगणम्मि ॥ ११९॥
यदि चतुर्थमन्त्यं गुरु तथैव षष्ठम् ।
भवति सा तु नाम्ना निगदिता मनोज्ञा ॥ १२०॥
यथा
कुसुमगन्धवाही सलिलरेणुपुण्णो ।
रमणि वादि वादो मणसिजं जणन्तो ॥ १२१॥
द्वितीयं च चतुर्थं च अन्त्योपान्त्ये तथैव च ।
यत्र पादे तु दीर्घाणि उष्णिक् सा तु विलम्बिता ॥ १२२॥
यथा
गैन्दतोअखोआ पटीपरित्थहंसा ।
भमन्तचक्कवाआ नदी गआ समुद्दम् ॥ १२३॥
प्रथमं यत्र पादे लघुनी पञ्चमं च ।
कथिता सा तु दीप्ता सततं चेदमुष्णिक् ॥ १२४॥
यथा
पवनो पुष्फहारी ऐसीदो समन्ता ।
सिसिरे वादि काले मम सोअं जणन्तो ॥ १२५॥
आद्यमथ पञ्चमं दीर्घमथ नैधनम् ।
यत्र यदि नाम चेच्चञ्चलगतिस्तु सा ॥ १२६॥
यथा
मेहमलमुत्थओ निम्मलगहाउलो ।
सोहदि णहङ्गणे णिम्मलकरो ससी ॥ १२७॥
एतास्तु जातयो ज्ञेयाः स्थिताः प्रासादिकीष्वथ ।
अतःपरं प्रवक्ष्यामि त्वनुष्टुब्लक्षणं पृथक् ॥ १२८॥
लघुनी गुरुलघुनी लघुनि गुरु च यदि ।
चरणे नियतगतौ कथिता विमलजला ॥ १२९॥
यथा
विकचाम्बुजहिसिरे भमरावलिमुहले ।
बहुणिम्मलसखिले विहगो सरदिभमै सरे ॥ १३०॥
पञ्चमं नैधनं चैव पादे स्यातां तु यत्र वै ।
नित्यमानुष्टुभे दीर्घे विज्ञेया ललितेति सा ॥ १३१॥
यथा
कुसुमसुअन्धिअए मणसिजदीवणए ।
प्रमदवणङ्गणए विलसदि हंसवहू ॥ १३२॥
यदि च खलु षष्ठकाल्लघुगण इहादितः ।
पुनरपि च सप्तमं लघु भवति सा मही ॥ १३३॥
यथा
बहुकुसुममोहिए कमलवणसण्डए ।
सहारसहाइणी परिसरदि हंसिआ ॥ १३४॥
लघुगण इव षट्के यदि भवति मुखे तु ।
चरणगतिविधौ सा मधुकरसदृशाख्या ॥ १३५॥
यथा
विविधवणविचारी पमदवणसुअन्धी ।
कुसुमवणविबोधी लसदि सरदि वादो ॥ १३६॥
यदि खलु पञ्चमकं पुनरपि चान्त्यतमम् ।
गुरु चरणे तु भवेद्भवति हि सा नलिनी ॥ १३७॥
यथा पुलिनतलङ्गणए कमलिणिवासणिआ ।
पजब हि वासगिहं पारदि सारसिआ ॥ १३८॥
प्राग् यदि निधनगतं स्यादथ गुरुस्त तम् ।
यत्र हि चरणविधौ सा खलु भवति नदी ॥ १३९॥
यथा
हंसकुलसम्मुदिदे सारसरुदमुहळे ।
मत्तमहुअरगणे हिण्डति महुअरिआ ॥ १४०॥
अनुष्टुब्जातयो ह्येताः प्रावेशिक्यः प्रकीर्तिताः ।
स्त्रीणामुत्तममध्यानामवकृष्टा निबोधत ॥ १४१॥
आद्ये चतुर्थमपि चान्त्ये दीर्घाणि यत्र चरणे ।
प्रावेशिकी तु बृहती सा नाम्ना तथैव रुचिराख्या ॥ १४२॥
यथा
राहुपराअहदसोहं चन्दं णहिण्ण समिऊण ।
तारागणे विहदसोहो तेजस्सुएहि रुददिव्व ॥ १४३॥
यदि पञ्चमं हि सतृतीयं गुरुणी पदान्तरचिते द्वे ।
प्रमितेति सा भवति नाम्ना ह्यवकृष्टजातिरिह पङ्क्तिः ॥ १४४॥
यथा
घणगब्भगेहपरिखित्तो अरुणप्पहापिहिदसोहा ।
गाणङ्गणेऽपिहिदरस्सि ण विभादि जोह्णरहि इन्दू ॥ १४५॥
यदि खलु षष्ठमथान्त्ये भवतो गुरुणी चरणयोगे ।
स्थितिलयकृता नु जगतीयं भुवि निगदिता विगतशोका ॥ १४६॥
यथा
जलहरविहाणपिहिअङ्गो रविकिरणजालहदसोहो ।
गहमुहविणिग्गाविवण्णो असु विसदि अत्थगिरिमिन्दू ॥ १४७॥
आद्ये चतुर्थमपि चाष्टममक्षरं चैकादशं यदि भतेत्तु गुरु ।
सा त्रैष्टुभे भवति पादविधौ विश्लोकजातिरवकृष्टगता ॥ १४८॥
मेहत्थिओ रविकराभिहदो तारागणेहि विधुरे गमिदो ।
अत्थं उवेदि अरणाभिहदो चन्दो णहम्मि राणीसहिओ ॥ १४९॥
आद्ये चतुर्थे दशमं नैघनं ह्यष्टमं तथा ।
यत्र दीर्घाणि पादे स्युस्तद्वृत्तं ललितं स्मृतम् ॥ १५०॥
यथा
एसो पमत्तगादूमिदाणणो दीणो पफुळ्ळवनवादवचाळिदी
वासाभिवद्धचळणो गआणुगो रम्मं वणं गावरो ।
पलायदि ॥ १५१॥
यदि पञ्चमं हि सतृतीयनैघनं नवमं द्वितीयमपि तस्य तादृशम्
चरणे गुरूणि यदि सातिपूर्विका जगती बुधैर्निगदिता सा मता मनोवती
यथा
घणसन्तदायदबिदाणमम्वरं अवलिम्विऊ रमणीमुहे ससी
गहगाहसङ्कुइदमन्दजोह्णओ ण विराजदे सवदि किं पधाविऔ
एतास्तु जातयो ज्ञेयाः स्थितानां हि प्रयोगजाः ।
आक्षेपिक्यवकृष्टानां सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् ॥ १५२॥
सुप्रतिष्ठादिकं छन्दस्त्ववकृष्टासु योजयेत् ।
वृत्तान्यन्यानि यानि स्युर्देवस्तुत्याश्रयाणि तु ॥ १५३॥
अक्षराणां निवेशं तु यतयः पाणयस्तथा ।
अवकृष्टास्तु यस्याः स्युरवकृष्टा भवेत्तु सा ॥ १५४॥
स्थायिवर्णा स्थितलया कलान्तरकृताक्षरा ।
समपाणियतिश्चैव ह्यवकृष्टा विधीयते ॥ १५५॥
अवकृष्टध्रुवाणां हि कलान्तरकलासु च ।
अक्षराणां निवेशस्तु वृत्तजात्यां विधीयते ॥ १५६॥
अल्पवर्णान्तरा चैव ह्यवकृष्टा विधीयते ।
प्रावेशिक्यास्तु सङ्क्षेपः करणानां परिग्रहात् ॥ १५७॥
एवं ज्ञेयोऽवकृष्टानां जातीनां वृत्तसम्भवः ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि द्रुतानामपि लक्षणम् ॥ १५८॥
मुखे तु दोधकं कृत्वा शेषं ह्रस्वैस्तु योजयेत् ।
युग्ममोजं विमिश्रं च तथैव लघुसञ्चयः ॥ १५९॥
जगत्यादिर्भवेत् सा तु तथाऽतिघृतिनैधना ।
तथाभूता च च्छन्दोभिर्नानावृत्तसमुद्भवा ॥ १६०॥
अष्टावादो यस्याः सान्त्यं स्यान्नवमं
दीर्घाणि स्थाप्ये शिष्टै च द्वे लघुनी
वृत्तं ह्येतज्ज्ञेयं तज्ज्ञैर्वृत्तविधौ ।
गीते ह्येवं नित्यं विक्रान्ता जगती ॥ १६१॥
यथा
एसो मेहो नाणद्दन्तो धूमणिहो
विज्जुज्जुत्तो धाराएहिं भूमिदलम्
जावाबद्धो भीमुव्विग्गो हत्थिणिहो ।
विण्णाकआविज्झो पीणाअन्तो णादिगओ ॥ १६२॥
अष्टावादौ दीर्घाणि स्युस्त्वतिजगती ।
अन्त्यं दीर्घं सा विज्ञेया मदनवती ॥ १६३॥
यथा
एसो मेहो णाणद्धन्तो सबैणिहो ।
सद्दारन्तो विज्जुज्जोआ भमदि दुदम् ॥ १६४॥
पञ्च त्वादै यत्र हि गुर्वष्टमनवमम्
अन्त्यं दीर्घं सा खलु नाम्ना विमलगतिः
यथा
एसो अंसं अंसुसहस्सो पवणसखो
जाळाळोळो धूमसमिद्धो भमदि वणे ॥
आद्यचतुर्थे पञ्चमषष्ठे नवदशमे
पादविभक्तौ यत्र तु दीर्घ निधनकृते ।
तत्र तु बोध्या पञ्चदशाख्ये भुवि हि सदा ।
भूतलतन्वी वृत्तविधानेत्यभिविहिता ॥ १६५॥
यथा
पादपसण्डं कम्प प्रमाणो पटुण्णिदो
सेलतडेसुं पक्खलमाणो विसमवदि
रेणुसमूहं उद्धामाणो रुणकविलो ।
वाअदि वादो चण्डपवाही गगणवले ॥ १६६॥
आद्यचतुर्थकसप्तममन्त्यं दशमपरे ।
यक्ष गुरूण्यथ सा सुकुमारेत्यभिगदिता ॥ १६७॥
यथा
मेहसमूहणिबद्धविदाणं जलमतिदम् ।
सौइ इन्दधणुज्जबमज्झं गगणदलम् ॥ १६८॥
यदि खलु पञ्चममष्टममन्त्यं दशमपरे ।
चरणगतानि गुरूणि तु माला भवति तदा ॥ १६९॥
यथा
असणिरवाहदपादवकूडो धरणिधरो
पगलिअकन्दरनिज्झरसानुरवो मुहुलो
विवहविहङ्गमसेविअकुञ्जो जहजलदो ।
परहुअचम्पागीअसणाहो हसदि विअ ॥ १७०॥
तृतीयं च चतुर्थ च सप्तमं चाष्टमं तथा ।
नवमं द्वादशं चैव नैधनं सत्रयोदशम् ॥ १७१॥
यत्र दीर्घाणि पादे तु ध्रु तिच्छन्दःसमाश्रये ।
सा ज्ञेया गीतकविधौ ध्रुवा स्खलितविक्रमा ॥ १७२॥
दिवसं सूरसणाहं खे विअ चन्दो कुमुदवणे
उदिदो दीसदि एसो दप्पेणबिम्बाकिदिसादिसी
गहणे मेहविमुख्खे सोम्मसहाओ रतिसुहगो ।
वहलं विक्खिरमाणौ सारदो जोह्णं पजति दुदम् ॥ १७३॥
पञ्चमं ह्यष्टमं यत्र त्रयोदशमथापि च ।
गुरूण्यष्टादशं चैव द्रुता वै चपला तु सा ॥ १७४॥
यथा
एवणविघुण्णिदपङ्कजकुसुमं सरसि जळं
कमलिणिवत्तपसाहिदसुभहं फलिहणिहं
वलदतरन्तविदाहिदकुसुमं चलितगद-
क्खभिदविहङ्गविकम्पिदमुहलं हसदि विअ ॥ १७५॥
पादे पञ्चममन्त्ये च दीर्घ द्वादशमेव च ।
यदाऽतिधृत्यां सा ज्ञेया चपला मुखसंहिता ॥ १७६॥
यथा
पिअसहि आइअगाणदले चपलतरमुही ।
पविचरदे मदसुरभिमुही सुरवरयुवदी ॥ १७७॥
एता ह्यष्टौ परित्याज्या ध्रुवाणां मूलजातयः ।
आभ्यौ विनिस्सृताश्चान्या युग्मौजां विषमाः पराः ॥ १७८॥
एतास्तु जातयो ज्ञेया द्रुतानां वृत्तसंश्रयाः ।
देवानां पार्थिवानां च ह्यौपम्यगुणसंश्रयाः ॥ १७९॥
सप्तदशद्वादशकैरेकादशपञ्चमाष्टमतृतीयैः ।
गुरुभिर्यस्याः पादः ता ज्ञेयाऽऽक्षिप्तिका नाम ॥ १८०॥
गुर्वादिरथलघ्वादिर्युग्मौजावथवेतरा ।
एतद्द्रुतगता या तु विज्ञेया सा ध्रुवा द्रुता ॥ १८१॥
आदौ द्वे गुरु निधने त्रीणि यस्याः पादेष्वथ चतुर्गुरूणियस्या स्युः
ज्ञेया वृत्ते खलु बृहतीसंस्था नाम्ना सा कथितलता ॥
यथा
एसो मेहो सिहरिनिहो नीलो धारापातैरतिभागो भूमिम्
आपूरयन् पटुतरसन्नादो तोयापूर्णे गगनतल आभाति ॥
आद्ये ह्यथ निधने त्रीणि पादेऽथ यदि गुरूणि स्युः ।
ज्ञेया खलु बृहती नित्यं नाम्ना कनकलताऽऽक्षिप्तिका ॥ १८२॥
यथा
एसो गगणदळे मेहो
भीमो भाजणणो दिट्ठो
भूमिं नवजलधाराहिं ।
सिञ्चन्तो भुवनतलं जादि ॥ १८३॥
भूमिं नवजलधाराभिः सिञ्चन् भुवनतलं याति ॥
यदि खलु पञ्चममन्त्ये चरणविधौ च गुरूणि भवन्ति तु ।
सा शशिलेखा भुवि बहती प्रथिता सा ॥ १८४॥
यथा
गिरिवरधा खुभिदमहण्णवसहस्सपणादम् ।
पटुपवणेन विधूदं भमदि बलाहाजूहम् ॥ १८५॥
यदि तु खलु षष्ठमन्त्यं गुरु भवति पादयोगे ।
इति विगदितादिवृत्ते सततमविचालिता सा ॥ १८६॥
यथा
शशिकिरणलम्बहारा उडुगणकदावदंसा ।
गहगणकदङ्गसोहा जुवदि विअ भादि राई ॥ १८७॥
यदि खलु चरणविधौ लघुवसुगणकमिदम् ।
भवति हि खलु बृहती मणिगुणनिकरकृता ॥ १८८॥
यथा
ऋदु गणकुसुमवदी गहगणकिदतिळका ।
रजनि करमभिमुखी च यदि विअ असु णिसा ॥ १८९॥
चत्वार्यादौ गुरु निधनं ह्रस्वानि स्युर्यदि च तथा ।
नाम्ना ज्ञेया जगति हि सा सिंहाक्रान्ता खलु बृहती ॥ १९०॥
यथा
आकम्पन्तो गगनदळं विक्खेवन्तो घरणिदळम् ।
विज्जुज्जोदा अवविहवो एसो मेही पविचरिदो ॥ १९१॥
बृहत्या जातयो ह्येता विज्ञेया वै प्रवेशजाः ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि पङ्क्तिजातिविकल्पनम् ॥ १९२॥
आद्यचतुर्थे परनिधने यक्ष गुरूणि प्रतिचरणम् ।
गीतविधाने भवति हि सा पङ्क्तिकृता वै सुरदयिता ॥ १९३॥
यथा
पङ्कासण्डे विमळजले सारससङ्घे समणुगदो ।
कुन्दणिकासो ससिधवळो हंसजुवाणो परिभमिदो ॥ १९४॥
दीर्घाणि ह्यथ निधनगतं त्रीणि स्युर्यदि चरणविधौ ।
सा ज्ञेया कुसुमसमुदिता पङ्क्तिश्चेदपि च कुमुदिनी ॥ १९५॥
यथा
वाजन्तो कुमुमसमुदितो वादन्तो कुसुमसुरहिणो ।
सोसन्तो पिअरहितजणं सम्पत्तो असु णवझरदो ॥ १९६॥
सप्तममाद्यचतुर्थयुतं यत्र हि नैधनमेव गुरु ।
पादविधौ यदि पङ्क्तिकृता सा कथिता खलु दोधकवत् ॥ १९७॥
यथा
एस समुण्णामच्चरके मेहरवं सुणिऊण गओ ।
रोसवसेण समुज्जळिदो हिण्डति काणणए कुविदो ॥ १९८॥
त्रीण्यादौ तु गुरुणि यदा स्युः षष्ठं चान्त्यमुपान्त्यतमं च ।
सा ज्ञेया खलु पादविधाने पङ्क्तिः सा तु कृतोद्धतनाम्ना ॥ १९९॥
यथा
अब्भं अम्बुधरेहि पिणद्धं विज्जुज्जोअखणन्तरदीवम् ।
वादाघण्णिदकम्पिददन्तं उप्पादेदिव हत्थिसमूहम् ॥ २००॥
आद्यचतुर्थे नैधनके न पञ्चषष्ठे यत्र तु दीर्घे ।
वृत्तसमुत्था सङ्कथिता सा पङ्क्तिरथैषा गीतकबन्धे ॥ २०१॥
यथा मेहसमूहं पीणबळाकं विज्जूपळिकं पेक्खिअ एसो ।
उट्ठितरोसो भीमणिणादो धावदि हत्थी रुक्खवणम्मि ॥ २०२॥
यदि खलु पञ्चममन्त्यं चरणविधावपि दीर्घं स्यात् ।
भवति तथाष्टममन्त्ये विपुलभुजा भुवि सा ज्ञेया ॥ २०३॥
यथा
जलहरणादसमुव्विग्गो पगळितगण्ड्डुमहाणादो ।
वणगहणं कुविदो हत्थी सरभसगव्विदकं याति ॥ २०४॥
एतास्तु जातयः प्रोक्ताः पङ्क्त्यामेव समासतः ।
अतःपरं प्रवक्ष्यामि त्रिष्टुब्जातिविकल्पनम् ॥ २०५॥
आदाविह यदि खलु गुरुणी नित्यं निधनमपि च परतः ।
वृत्ते कविभिरपि निगदिता त्रिष्टुभ् चपलगतिरिह सदा ॥ २०६॥
यथा
एदे खिदिघरवरसदिसा भीमा पडुपहसमरवा ।
मीळासिदखगकिदरसणा मेहा णहदळमभिपडिवा ॥ २०७॥
यदि खलु मध्ये त्वथ गुरुणी पुनरपि चान्त्यं गुरु चरणे ।
भवति हि नित्यं रुचिरमुखी कमलदलाक्षीति हि कषिता ॥ २०८॥
यथा
परिधुणमाणो किरणपडं अभिरुहमाणो उदागिरिम् ।
उडुगणबन्धू कुसुदसहो उदयति चन्दो गगनदले ॥ २०९॥
यदि खलु पञ्चमकाष्टमके पुनरपि चान्त्यमकं तु गुरु ।
चरणविधाविह वृत्तविधौ भवति हि सा द्रुतपादगतिः ॥ २१०॥
यथा
गगनतलङ्गणहिण्डणओ किरणसहस्सविहूसिदओ ।
विहुणिअमेहपडं तमसू विसै ससी गाणे विदुअम् ॥ २११॥
यदि खलु षष्ठं गुरुयुगलं निधनगतं चाप्यथ गुरुकम्
भवति हि सैवं चरणविधौ मुखचपला त्रिष्टुभिरचिता ॥
यथा
कुसुमसुअन्धी सुअपवणो विचरदि रम्मे णलिणिमने
तरुवरळासे पमदवणे वहुकुसुमे स्सिण्णवसरदे ॥
तृतीयमन्त्यं चतुर्थं च पञ्चमं षष्ठमेव च ।
गुरुणी त्रैष्टुभे पादे यत्र सा विमला यथा ॥ २१२॥
यथा
कुसुमाकिण्णे णिम्मळसळिळे णळिणीसण्डे छप्पदमुहळे ।
सवहूमज्झे सारसमुदिते समदो हत्थी सोमविचरिदो ॥ २१३॥
चतुर्थं पञ्चमं पूर्वमन्त्योपात्ये तथैव च ।
गुरूणि त्रैष्टुभे पादे यत्र सा रुचिरा यथा ॥ २१४॥
मेहविदाणं अवघुणमाणो कम्पामाणो सगावणाइम् ।
तोअसमूहं अवकिरमाणो वाअदि वादो कुविद इवासू ॥ २१५॥
यदि खलु चरणे तु सप्तमं पुनरपि नवमं सनिधनम् ।
गुरु तदपरवक्त्रमुच्यते नियतमिति निदर्शनं यथा ॥ २१६॥
गिरितडविवरे विघुण्णिदो असणिघनरवेण कम्पाम् ।
अभिपददि दुदं महीदळं पटुतरणिणादो महारवो ॥ २१७॥
त्रिष्टुभो जातयो ह्येता जगत्यास्तु निबोधत
अष्टमं नैधनं चैव गुरूणि चरणे यदि ।
वृत्ते तु जगती सा तु ज्ञेया कमललोचना ॥ २१८॥
यथा
दिअगणमुनिगणविवड्ढिअतेओ
पविततकिरणसहस्सपिणद्धो
विधुणिअतिमिरपडं जगदीवो ।
उदयति गगणदळे असु सूरो ॥ २१९॥
यदि खलु लघुगण इह निहितं
पदि यदि गुरु निधनगतम्
भवति हि खलु गतिरतिचपला ।
त्वरितगतिरधिकमतिजगती ॥ २२०॥
यथा
विधुणिअ जळधरमसिदपडं
दिअगणमुनिवरपरिपडिदो
उदागिरिसिहरतटमुकुटे ।
विचरदि गगणतळमसु रवि ॥ २२१॥
यदि खलु पञ्चमनिधनगते द्वे चरणविधौ भवति हि गुरुणी तु ।
अतिजगती भुवि कथितगुणा सा मदकलितेव निगदितनामा ॥ २२२॥
यथा
गगनतलङ्गणमभिरुहमाणो रजतमहागिरिसिहररूवो ।
रजतमओ विअ पिअकळसोसू पविचरिदो विअणिखि चन्दो ॥ २२३॥
एतास्तु जातयो ज्ञेयाः प्रावेशिक्यो द्रुतास्तथा ।
समवृत्तपदानां तु वर्धमानं निबोधत ॥ २२४॥
एतासां लक्षणं पूर्वं सर्वमुक्तं विधानतः ।
प्रतिष्ठादि यथाच्छन्दः सम्यक् पदविभागतः ॥ २२५॥
यथा प्रतिष्ठा
मेहरवं णवसरदे ।
णिसमिअ कुद्धो भवै गावरो ॥ २२६॥
सुप्रतिष्ठा
विज्जुकसाहि अभिहतं व ।
रुददिव गगां पसमिअगहतारम् ॥ २२७॥
गायत्री ।
मेघरवधातुकरनट्ठगुहचन्दां सकरंरुददि किअ णहदळम् ॥ २२८॥
उष्णिक्
पुल्लिअतरुसण्डे सुरभिपयणहदे ।
विअरदि पमदवणे हंसो ससारिपरिवुदो ॥ २२९॥
वर्धमानं मयैवं तु त्र्! यश्राणामपि कीर्तितम् ।
पुनश्च चतुरश्राणामेवमेवं निबोधत ॥ २३०॥
अनुष्टुप्
ताराबन्धवसणाहो विक्खिरमाणो मेहपडम् ।
किरणसहस्सविहूसिदी उदयदि एसो राणिअरो ॥ २३१॥
बृहती
एसो सुमेरुवणतम्मि दिअ देवसिद्धपरिगीदो ।
सुरहिसुअङ्घवणचारी पविचरदिवि णहङ्गणदूतवातो ॥ २३२॥
पङ्क्तिः
पादपसण्डं कम्पामाणो सुरहिसुअन्धसुवासिदओ ।
उपवणतरुगणलासगओ विअरति वरतणु वणपवणो ॥ २३३॥
त्रिष्टुप्
कुमुदवनस्स विहूसणओ विघुणिअतिमिरपडं गगणे ।
उदागिरिसिहरमहिरुहन्तो राणिकरो उदयदि विमळकरो ॥ २३४॥
जगती
दिअवरमुनिगणसंवुदओ तविअसुवण्णपिण्डसमदेहओ ।
गगणदलङ्गणमभिरुहमाणो विअरदि एस दिवसकरो ॥ २३५॥
एतास्तु जातयो ज्ञेयाश्चतुरश्रविवर्धिताः ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि गणमात्राविकल्पनम् ॥ २३६॥
त्र्! यश्रायां तुगणाः पञ्च सन्निपातो विधीयते ।
अष्टो च चतुरश्रायाः सन्निपातो भवेत्तथा ॥ २३७॥
द्वौ पादौ सन्निपातश्च ध्रुवाणां परिकीर्तिताः ।
द्रुतं च शीर्षकं चैव हित्वान्यानि भवन्ति वै ॥ २३८॥
अक्षरपिण्डस्त्र्! यश्रे पञ्चादिर्नवपरश्च विज्ञेयः ।
अष्टादिश्चतुरश्रे त्रयौदशपरस्तु विज्ञेयः ॥ २३९॥
सर्वगुरुश्चाष्टादिस्त्रयोदशपरश्च सर्वलघुः ।
एष त्र्! यक्षरपिण्डो विज्ञेयो वै ध्रुवाविधानज्ञैः ॥ २४०॥
गणमात्रांशविकल्पं व्याख्यास्यामि द्रुतायाश्च ।
अर्धषष्ठगणैः पादैः सन्निपातो द्रुतास्वघ ॥ २४१॥
मात्रा द्वाविंशतिश्चैव गुरुलघ्वक्षरान्विताः ।
शीर्षकाणामनियमो भवेत् पादविधानतः ॥ २४२॥
नानावृत्तसमुत्पन्नं कुर्याद्वै शीर्षकं बुधः ।
गुर्वादिरथलघ्वादिर्युग्मः सर्वलघुस्तथा ॥ २४३॥
चतुर्मात्रा गणो ज्ञेयः पूर्वच्छन्दोविकल्पितः ।
अर्धाष्टवगणाः पादाः शीर्षकस्य भवन्ति वै ॥ २४४॥
चतुर्मात्राश्च विज्ञेया युग्मौजाक्षरकैः पदैः ।
शीर्षकस्यैकविंशत्या षड्विंशतिपरस्तथा ॥ २४५॥
अक्षराणां भवेत् पिण्डः पादे ह्येकत्र निश्चयात्
युग्मा ओजा मिश्रा वादौ कार्या गणास्तु चत्वारः ।
नियतं शीर्षविधाने पश्चाल्लघुसञ्चयः नार्यः ॥ २४६॥
त्रीणि गणा यस्य मुखे त्रीण्येव हि यस्य चावसानानि ।
मध्ये चेद् गुरुणी द्वे तच्चपलं शीर्षकं भवति ॥ २४७॥
पूर्वार्धेऽथ चतुर्ह्रस्वा मिश्रा गणास्तु चत्वारः ।
पादे भवन्ति नियतं पश्चाल्लघुसञ्चयः शेषः ॥ २४८॥
एकद्विकलं त्रिकला चतुष्कलाः षट्कलास्तथोष्टकला ।
कार्या ध्रुवाविधाने प्रासादिक्यन्तराक्षेपैः ॥ २४९॥
त्र्! यश्रे विरामस्त्रिकलश्चतुरश्रे चतुष्कलः ।
प्रावेशिक्या ध्रुवायास्तु नैष्क्रामिक्यास्तथैव च ॥ २५०॥
विरामो द्विकलोऽप्यन्तमन्तरायाः समासतः
पादान्ते द्विविरामस्तु क्षिप्तायाश्च प्रकीर्तितः ।
स्थितायाश्च तथा ह्यर्थे प्रासादिक्यास्तथैव च ॥ २५१॥
कलाकलार्धयोगेन गुरुलघ्वक्षरान्विताः
त्रयो ध्रुवाणां विज्ञेयाः संयोगा वृत्तसंश्रयाः ।
सर्वदीर्घः सर्वलघुर्गुरुह्रस्वाक्षरस्तथा ॥ २५२॥
गुरुप्राया स्थिता कार्या लघुप्राया द्रुता तथा ।
गुरुलघ्वक्षरप्राया प्रासादिक्यन्तरा तथा ॥ २५३॥
एवं ध्रुवाणां कर्तव्या जातयो वृत्तसम्भवाः ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि शीर्षकाणां तु लक्षणम् ॥ २५४॥
आद्यमन्त्यं तृतीयं च पञ्चमं सप्तमाष्टमे ।
गुरूणि यस्याः पादे तु सा श्येनो तु कृतौ यथा ॥ २५५॥
यथा
सागरं समुधुणन्तो रप इव लघुगदिरभिभवदि
पव्वदा समाहणन्तो तरुसु च जणादि भयमतुलम्
रेणुजालमुक्खिवन्तो दिवसकरकिरणो ।
बोधां पजासु कामं विखरदि वरतनु सुहपवणो ॥ २५६॥
प्रकृत्यां पञ्चमान्त्ये तु ह्यष्टमैकादशे गुरू ।
द्वादशं चेति विज्ञेयं नामतश्चपला यथा ॥ २५७॥
मुनिगणमण्डविबन्धिदओजो विघुणिअ तिमिरपडम्
कमलवणाइं विबोधिअमाणो गहगणपरिगणदो
भुजगसहस्सविबन्धिदपासो वितवितकणकवपू ।
उदादि सम्पदि राविदलू वरतणु दिवसकरो ॥ २५८॥
पञ्च त्वादौ यत्र तु दीर्घं नवममपि च गुरुसमयकृतं
दीर्घं चान्त्यं चाष्टममन्यल्लघु विरचितमिह चरणविधौ
वृत्ते ज्ञेया जगतिरपीयं बहुविधनिचयचितविहिते ।
क्रौञ्चं नाम्ना छन्दसि चोक्ता द्विजगणमुनिगणपठिता ॥ २५९॥
यथा
एसो चन्दो णिम्मलजोह्णा विधुणिअ घणमसिदपटणिहं
लोकानन्दो लोकपदीवो उडुगणगहप्पणसमणुगदो
वासादाणं कारश्रमाणो सितपडणिवसनमिव विपुलम् ।
लोकालोकं रञ्जामाणो विचरदि वरतणु गगणमसू ॥ २६०॥
आद्यचतुर्थं पञ्चमषष्ठं नवममथ च निधनगतं
ये च ततोऽन्ये येषु लघुत्वं यदि भवति च चरणमतिविधौ
सा निकृतिः स्यात्पुष्पविवृद्धा द्विजगणमुनिगणपरिपठिता ।
नामविकल्पाद्वृत्तकृता वैश्वशतलुलितमिह नभसि नदी ॥ २६१॥
पुप्फविदाणं उद्धुणमाणो रव इव पटुतरगतिरभिपतति
पक्खळमाणो मेहतडेसुं तरुसु च गणयदि भयमतुळम्
उम्मिसहस्सं उद्धुणमाणो सरसखुभिदसळिळकळकळो ।
भीमणिणादो चण्डपवाही विअरदि वरतणु सुहपवणो ॥ २६२॥
अन्त्यं च पञ्चमं षष्ठं सप्तमं दशमं परम् ।
वृत्ते सङ्कृतिसञ्ज्ञे तु सा भ्रान्ता नामतो यथा ॥ २६३॥
किरणसहस्सं विक्खिरमाणो फलिहमणिरुचिरधवळणिहो
कुमुदवणाइं वोहामाणो कुमुददळनिअरसदिसवपू
गहगणबन्धू लोकपदीवो उडुगणगहणसमणुगदो ।
उदयति चन्दो रोहिणिकन्तो णवसरदमुदितसुखजणणो ॥ २६४॥
आद्यमन्त्यं चतुर्थं च सप्तमं दशमं तथा ।
गुरूण्येकादशं चैव सङ्कृतौ वृत्तसंश्रयम् ॥ २६५॥
सघून्यन्यानि शेषाणि पादे यस्मिन् भवन्ति तु ।
तज्ज्ञेयं शीर्षकं तज्ज्ञैः स्खलितं नामतो यथा ॥ २६६॥
वातसमुद्धतवीचितरङ्गो स्फटिकनिकरसदृशजले
पङ्कजरेणुपरागपिशङ्गे लुलितकमलकुवलयदले
मोटितकल्पतरूत्थितशाखे सुरयुवतिनयनसमनुसृतः ।
क्रीडति दानसुगन्धिमहोच्चैः सुरगज इह सुरसरिः ॥ २६७॥
अष्टावादौ दीर्घाणि स्युर्यदि च पुनरपि हि भवति बहु लघुगणो
भूयश्चान्ते दीर्घं त्वेकं यदि भवति पदि पदि पुनरपि च तथा
मत्ताक्रीडा विद्युन्मालेत्यपि च विविधकविभिरपि बहुभिरुदिता ।
नाम्ना छन्दोवृत्ते देवीत्यभिकृतिगतिविधिषु च नियतमभिहिता ॥ २६८॥
यथा
एसो मेहो सेलाभोयो असणिमुरजपटुपटहसमरओ
णाणाविज्जुज्जोआलू घणपडळनिचयजळधरसमणुगदो
णाणाषण्णो तोउग्गारी चरितदवळखगविचरितकुसुमयमो ।
सञ्जा अन्तो ळोअं याते गिरिरिव गिरिणिवह इव सुभसलिळळो ॥ २६९॥
पञ्चमं द्वादशं चेवं दीर्घमन्त्यं त्रयोदशम् ।
उत्कृत्यां तु भवेत् पादे वृत्तं वेगवती यथा ॥ २७०॥
गगणतलङ्गणमभिरुहमाणो उडुगणगहगणसमणुगदो
युवतिजणाणं सुरुचितरूवो सुखितदयितजणमदणकरो
किरणसहस्सविसुरचितवन्दो रजतगिरिसिहरसदिसवपू ।
उदादि सम्पदि असु जगदीवो कुमुदवणरुचिरविमळकरो ॥ २७१॥
एता ह्यष्टौ बुधैर्ज्ञेयाः शीर्षकाणां तु जातयः ।
पुनर्नर्कुटकानां तु सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् ॥ २७२॥
अष्टौ नर्कुटकानां तु विज्ञेया जातयो बुधैः ।
दर्शनं लक्षणं त्वासां नामानि च निबोधत ॥ २७३॥
रथोत्तरं बुद्बुदकमुद्गतं वंशपत्रकम् ।
शिवाक्षरा हंसवती हंसास्यं तोटकं तथा ॥ २७४॥
प्रथमं च तृतीयं च सप्तमं नवमान्त्यके ।
गुरूणि त्रैष्टुभे यत्र नर्कुटं तद् रथोत्तरम् ॥ २७५॥
यथा
एसिका कमलगब्भगेहके
रेणुपिञ्जरितचारु गतिया ।
सारदे मदकलोपकूजिदा हिण्डदे सरवरम्मि छप्पदी ॥ २७६॥
पञ्चमं सप्तमं चैव नैधनं च गुरूण्यथ ।
पादे तु बृहतीसंस्थे यत्र बुद्बुह्यकं यथा ॥ २७७॥
यथा
तडिगुणबन्धणिद्धओ सिदखगपन्तिसोहिदो ।
णहसि गजो समुग्गओ विचरदि एस मेहओ ॥ २७८॥
अन्ये तु
सतृतीयपञ्चमनवमं त्रयोदशं षोडशं तथा
यत्र वै गुरु भवतीह शेषलघुसंयुतं
वृत्तौ स्याच्च संश्रितं प्रवदन्ति बुद्बुदकमेव नर्कुटं तद्धि नामतः
चिरकालमभिसम्भरन्तपिअं गाणत्त मुहिदं ण रोद्धम्
मुदिमाणैतडिदिदो काणणे घणे परिखेदिदे बहुविधे हि अणुणो वासराहरो
तरुसन्धुवज्जुहिअए सञ्चसिओ भीदभीदओ
असु कोधरं विसरै पासवा दवेच्छ दीणदीणओ ॥
तृतीयं पञ्चमं चैव नवमैकादशे तथा ।
द्वादशं षोडशं चैव चतुर्दशमथापि च ॥ २७९॥
अस्मिन्नष्टिकृते पादे गुरूण्येतानि सर्वशः ।
छन्दोज्ञेर्ज्ञेयमेतत्तु नर्कुटं ह्युद्गतं यथा ॥ २८०॥
वणखण्डं जहदि कोसिको वायसाहदो
भयभीदओ अवदिपादपं दीणदीणओ
तरुकोटरं वसदि सम्पदं ळोळणेत्तओ ।
समभिद्वदो णिसिग्नरो आं एदि सोहिदो ॥ २८१॥
अन्ये तु
प्रथमे यदा तु गुरु यत्र चान्तं
तृतीयकं यदि च द्वितीय --- ता गुरु
अथ षोडशाक्षरे कृते तु पादे
चतुर्थकं त्रिकमिहोद्घटम् ॥
नर्कुटं हि तदिति यत्तु चतुदशमनिधनगै-
र्भूषितमक्षरैर्गुरुकृतैः श्रवणसुखकरैः
तत्खलु वंशपत्रपतितं मुनिगणगदितं ।
नर्कुटकं वदन्ति नियमादतिधृतिरुचितम् ॥ २८२॥
यथा
चूदवणं पुफुळळतिळकं कुरवासहिअं
चारुअसोअसाळकळिदं कुसुमसमुदिदम्
माधवकाणणं जुवदिआमदजणणं ।
हिण्डति कोकिला फळरसासवमहुररवा ॥ २८३॥
तृतीयं पञ्चमं चैव नवमं नैधनं तथा ।
गुरूण्येतानि पादे तु यत्र तत्प्रमिताक्षरा ॥ २८४॥
यथा
कमळाअरेसु भमिरुण बुडं
भमरीमुहासवसुकक्खणओ
मधुभूसिदं सुरहि चूदवणं ।
परिहिण्डिदो सुतणु छप्पदओ ॥ २८५॥
नवमान्त्यपञ्चमतृतीय-
गुरुलघुशेषमक्षरगतम्
भवति चरणं तु यस्य सततं
विविधं प्रमिताक्षरेति कथिता खलु सा
तृतीयपञ्चमान्त्यानि प्रथमं सचतुर्थकम् ।
षष्ठं च नैधनं चाथ गुरूणि ध्वजिनी यथा ॥ २८६॥
यथा
विलसन्तिअ कमलसण्डे पुप्फसुगन्धके कुसुमळुद्धा ।
तुरिअं पवीतमधुमता छप्पदिका कुळं समुपयाति ॥ २८७॥
दशमं सप्तमं यत्र चतुर्थकमथ षष्ठम्
तृतीयं निधनं गुरु कथितं नर्कुटं जगतीगतम्
दिअहंसा वसन्ते सळिळासए
कुसुमासादळुद्धा कमळाअरे
णळिणीपत्तमज्झे परिहिण्डिदा
गमणाआसखिण्णा भमरावली ॥
यदि चान्त्यतृतीयकषष्ठगतैर्नवमेन च भूषितमेवम् ।
गुरुभिः सततं त्विह तद् घटितं तोटकमेव हि नर्कुटकम् ॥ २८८॥
यथा
रमणीसहिदो राणीविरमे
गगणङ्गणए खगकोसिअओ
असए हि विघट्टिदओ ।
परिमण्टदि कोटरां सुरिदम् ॥ २८९॥
दशमं सप्तमं यत्र चतुर्थकमथ षष्ठम् ।
तृतीयं निधनं गुरु कथितं नर्कुटं जगतीगतम् ॥ २९०॥
दिअहंसा वसन्ते सलिलासए
कुसुमासादलुद्धा कमलाअरे
णळिणीपत्तमज्झे परिहिण्डिदा ।
गमणाआसखिण्णा भमरावली ॥ २९१॥
एतास्तु जातयः प्रोक्ता नर्कुटानां समासतः ।
पुनश्च खञ्जकानां च सम्प्रवक्ष्यामि लक्षणम् ॥ २९२॥
आमोदं कञ्जनो पूर्वं भावनी मत्तचेष्टितम् ।
एतास्त्रिस्रः समाख्याताः खञ्जकानां तु जातयः ॥ २९३॥
आद्यचतुर्थषष्ठदशमं सषोडशमथान्त्यमेव च ।
यदि द्वादशमेव यत्र चरणेषु सप्तदशकात्परं च विहितम् ॥ २९४॥
छन्दसि सततं चेत्तथा गुरु चेदथाकृतिगतं भवेत्तु सततम् ।
भद्र कमेव खञ्जकमिदं पुनश्च कथितं प्रमोदकमिदम् ॥ २९५॥
यथा
माहवमाससोहितसमग्गके उववणम्मि फुल्लकुसुमे
णिच्चमतजुत्तबहुपक्खिसङ्घपरिबुद्वघुट्ठणादमुहले
फळिळदचूदयुण्डसहआरमञ्जरिविलोलनादपवणे ।
हिण्डदि छप्पदानुगदमग्गओ परहुदो विट्ठदाणो ॥ २९६॥
आद्यपञ्चमान्त्यसप्तमं स्यात्तृतीयमेव दीर्घकम् ।
यस्य पादयोगतो हि सा भाविनीति खञ्जकं तथा ॥ २९७॥
यथा
जातिफुल्लपाणमत्तओ चूदरेखगुण्ठिदग्गओ ।
फुल्लपङ्कौवसोहिदो छप्पओ मुदं पधाविदो ॥ २९८॥
यदा तृतीयसप्तमं तदाद्यपञ्चमं लघु ।
तदा तु मत्तचेष्टितं वदन्ति खञ्जकं बुधाः ॥ २९९॥
यथा
पफुळळपुप्पपादवं विहङ्गमोपसोहिदम् ।
वणं पगीदछप्पदं उवेइ एस कोकिला ॥ ३००॥
नर्कुटानां तु खञ्जानामेता वै मूलजातयः ।
आम्यो विनिस्सृताश्चान्या युग्मौजा विषमास्तथा ॥ ३०१॥
चतुष्षष्टिध्रुवाणां तु विज्ञेया मूलजातयः ।
समवृत्ताक्षरकृता अतोऽन्या विषमा मताः ॥ ३०२॥
समवृत्तास्तु जायन्ते ध्रुवास्तिस्रस्तु नित्यशः ।
युग्मौजाश्चापि मिश्राश्च विषमाश्च समा मताः ॥ ३०३॥
सुप्रतिष्ठादिकानि स्युर्बृहत्यादीनि यानि तु
छन्दांसि तेषां मानेन त्र्! यश्रा कार्या ध्रुवा बुधैः ॥
उष्णिगादीनि यानि स्युः शक्वर्यन्तानि चैव हि
छन्दांसि तेषां मानेन चतुरश्राध्रुवा मता ॥
त्रिष्टुबादीनि यानि स्युरुत्कृत्यन्तानि चैव हि
छन्दांसि तेषां मानेन चतुरश्रा द्विपादिका ॥
इत्यन्ये
तत्रार्धविषमाणां तु षट्पञ्चाशे शते स्मृते ।
एतदेव परीमाणं पिषमाणां प्रकीर्तितम् ॥ ३०४॥
सामान्यौजाश्च जायन्ते ध्रुवा विषमपादिकाः ।
स्वेन नाम्ना तु नामानि मासां कार्याणि वृत्ततः ॥ ३०५॥
एवं तु जातयः प्रोक्ता नानावृत्तसमुद्भवाः ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि विकल्पान् पञ्चहेतुकान् ॥ ३०६॥
जातिः स्थानं प्रकारश्च प्रमाणं नाम चैव च ।
ज्ञेयो ध्रुवाणां गानज्ञैर्विकल्पः पञ्चहेतुकः ॥ ३०७॥
वृत्ताक्षरप्रमाणं हि जातिरित्यभिसञ्ज्ञिता-
समार्धविषमाभिश्च प्रकारः परिकीर्तितः ॥ ३०८॥
षट्कलाष्टकले चैव प्रमाणे द्विविघे स्मृते ।
यथागोत्रकुलाचारैर्नृणां नामाभिधीयते ॥ ३०९॥
एवं नामाश्रयोपेतं ध्रुवाणामपि चेष्यते
प्रवेशाक्षेपनिष्क्रामप्रासादिकमथान्तरम् ।
गानं पञ्चविधं विद्याद् ध्रुवायोगसमन्वितम् ॥ ३१०॥
नानारसार्थयुक्ता नृणां या गीयते प्रवेशे तु ।
प्रावेशिकी तु नाम्ना विज्ञेया सा ध्रुवा तज्ज्ञैः ॥ ३११॥
अङ्कान्ते निष्क्रमणे पात्राणां गीयते प्रयोगेषु ।
निष्क्रामोपगतगुणां विद्यान्नैष्क्रामिकीं तां तु ॥ ३१२॥
क्रममुल्लङ्घ्य विधिज्ञैः क्रियते या द्रुतलयेन नाट्यविधौ ।
आक्षेपिकी ध्रुवासौ द्रुता स्थिता वाऽपि विज्ञेया ॥ ३१३॥
या च रसान्तरमुपगतमाक्षेपवशात्कृतं प्रसादयति ।
रागप्रसादजननीं विद्यात्प्रासादिकीं तां तु ॥ ३१४॥
विषण्णे मूर्च्छिते भ्रान्ते वस्त्राभरणसंयमे ।
दोषप्रच्छादना या च गीयते सान्तरा ध्रुवा ॥ ३१५॥
ध्रुवाणां चैव सर्वासां रसभावसमन्वितम् ।
यथास्थानं प्रवक्ष्यामि यत्र गेयं प्रयत्नतः ॥ ३१६॥
द्विविधं तु स्मृतं स्थानं परसंस्थात्मसंश्रयम् ।
यत्त्वाक्षेपसमायुक्तं तच्च मे सन्निबोधत ॥ ३१७॥
बद्धे निरुद्धे पतिते व्याधिते मूर्च्छिते मृते ।
अवकृष्टा ध्रुवा कार्या भावे च करुणाश्रये ॥ ३१८॥
औत्सुक्ये ह्यवहित्थे च चिन्तायां परिदेविते
श्रमे दीने विषादे च स्थिता कार्या ध्रुवा बुधैः
एतेष्वेव तु भावेषु करुणावेदितेषु च ।
ध्रुवा द्रुता च कर्तव्या करुणे भावसंश्रया ॥ ३२०॥
यत्र प्रत्यक्षजं दुःखं मृताभिहतदर्शनम् ।
स्थिता तत्र हि कर्तव्यः करुणै तु रसे बुधैः ॥ ३२१॥
उत्पातदर्शने चैव प्रहर्षेऽद्भुतदर्शने ।
विषादे च प्रसादे च रोषे सत्वस्य दर्शने ॥ ३२२॥
वीररौद्र भयाद्येषु प्रत्यक्षावेदितेषु च ।
ध्रुवा द्रुतलया कार्या ह्यावेगे सम्भ्रमे तथा ॥ ३२३॥
प्रसादेयावने चैव तथाऽनुस्मरणे पुनः ।
तथाऽतिशयवाक्येऽषु तथा च नयसङ्गमे ॥ ३२४॥
हर्षेऽथ प्रार्यने चैव शुङ्गाराद्भुतदर्शने ।
ध्रुवा प्रासादिकी कार्या तज्ज्ञैर्मध्यलयाश्रया ॥ ३२५॥
शरीरव्यसने रोषे पुनःसन्धानकर्मणि ।
सानुबन्धा बुधैः कार्या गीतज्ञैरन्तरा ध्रुवा ॥ ३२६॥
अध्रुवास्तु प्रवेशाः स्युर्गायतो रुदतस्तथा ।
सम्भ्रमे प्रेषणे चैव ह्युत्पाते विस्मये तथा ॥ ३२७॥
एवमर्थविधिं ज्ञात्वा देशकालमृतुं तथा ।
प्रकृतिं भावलिङ्गं तु ततो योज्या ध्रुवा बुधैः ॥ ३२८॥
शीर्षका चोद्घता चैव ह्यनुबन्धा विलम्बिता ।
अड्डिता चापकृष्टा च षट्प्रकारा ध्रुवा स्मृताः ॥ ३२९॥
शिरःस्थानीयमेतद्धि यस्मात्तस्मात्तु शीर्षिका ।
उद्घता तूद्घता यस्मात्तस्मात् ज्ञेया ध्रुवा बुधैः ॥ ३३०॥
यतिं लयं वाद्यगतिं पदं वर्णान् स्वराक्षरम् ।
अनुबध्नाति यत्रैवमनुबद्धा भवेत्तु सा ॥ ३३१॥
आक्रीडितप्रवृत्तो यश्चतुर्थलयकारकः ।
नाट्योपचारजनितः सोऽनुबन्धः प्रकीर्तितः ॥ ३३२॥
नाट्ये त्वरितसञ्चारा नाट्यधर्ममनुव्रता ।
सविलम्बितसञ्चारा भवेद्द्रुतविलम्बिता ॥ ३३३॥
अड्डिता तूत्कटगुणा शृङ्गाररससम्भवा ।
यस्मात्सा न प्रसन्ना च तस्मादेषाड्डिता स्मृता ॥ ३३४॥
अन्यभावेषु कृष्टश्च कृष्टाहेतुषु गीयते ।
यस्मात्कारुण्यसंयुक्ता ह्यवकृष्टा भवेत्ततः ॥ ३३५॥
या तु प्रावेशिकी दीप्ता सा कार्या तूद्घता नृणाम् ॥ ३३६॥
या स्थिता साऽवकृष्टा तु या द्रुता सा विलम्बिता ।
याऽन्त वा सानुबन्धा च प्रकारास्तु प्रवेशजाः ॥ ३३७॥
शीर्षका चोद्घता चैव देवपार्थिवयोर्भवेत् ।
दिव्यपार्थिववेश्यानां स्त्रीणां योज्या तथाड्डिता ॥ ३३८॥
मध्यमानां प्रवेशे तु ज्ञेया द्रुतविलम्बिता ।
नीचानां चैव कर्तव्ये नृणां ये खञ्जनर्कुटे ॥ ३३९॥
खञ्जं च नर्कुटं चैव स्थाने प्रासादिकी तु सा ।
कस्माल्ललितभावत्वाद्धास्यशृङ्गारयोर्यतः ॥ ३४०॥
कुर्यान्नीचे मृते चैव त्वनुबन्धं लयाश्रयम् ।
स्त्रीणां राजन्यवैश्यानामबकृष्टां तथैव च ॥ ३४१॥
सन्निपातास्तु चत्वारः प्रावेशिका भवन्ति हि ।
शेषा हि सन्निपातास्तु शीर्षिकाः षट्परा स्थिताः ॥ ३४२॥
स्थितं चाप्यड्डितं चैव नीचानां न हि कारयेत् ।
सर्वभावाश्रयगतैस्तेषां कार्यं तु नाटकम् ॥ ३४३॥
त्रयो भावा भवन्त्येषां हासशोकभयात्मकाः ।
एवं भावान् विदित्वा तु ध्रुवा कार्या प्रयोक्तृभिः ॥ ३४४॥
वस्तु प्रयोगं प्रकृतिं रसभावानृतुं वयः ।
देश कालमवस्थां तु ज्ञात्वा योज्या ध्रुवा बुधैः ॥ ३४५॥
वस्तुद्देशसमुत्थं तु पुनरारण्यसम्भवन् ।
प्रयोगश्चैष विज्ञेयो दिव्यमानुषसंश्रयः ॥ ३४६॥
उत्तमाधममध्या तु त्रिविधा प्रकृतिर्मता ।
रसभावौ तु पूर्वोक्तावृतुः कालकृतस्तथा ॥ ३४७॥
शिशुयौवनवृद्धत्वं वयश्चैव प्रकीर्तितम् ।
कक्ष्यादिग्भागजनितो देशस्तु द्विविधो मतः ॥ ३४८॥
कालो रात्रिन्दिवकृतो यामकालविनिर्मितः ।
अवस्था चैव विज्ञेया सुखदुःखाथसम्भवा ॥ ३४९॥
स्थानान्येतानि तु बुधैर्नानावस्थानि नित्यशः ।
प्रयोगे सम्प्रयोज्यानि रसभावौ समीक्ष्य तु ॥ ३५०॥
यानि वाक्यैस्तु न ब्रूयास्तानि गीतैरुपाहरेत् ।
न तैरेव तु वाक्यार्थैरन्यैः प्रवकेवलाश्रयैः ॥ ३५१॥
ध्रुवाणामाश्रयाः कार्याः औपम्यगुणसम्भवाः ।
उत्तमाधममध्यानां नृणां स्त्रीणामथापि च ॥ ३५२॥
आदित्यसोमपवना देवपार्थिवयोर्मताः ।
दैत्यानां राक्षसानां च मेघपर्वतसागराः ॥ ३५३॥
सिद्धगन्धर्वयक्षाणां ग्रहोडुवृषभा मताः ।
तपःस्थितानां सर्वेषां सूर्याग्निपवना मताः ॥ ३५४॥
हव्यवाहस्तु विप्राणां ये चान्ये तपसि स्थिताः ।
एतेषामेव या नार्यस्तासामौपम्यसंश्रयाः ॥ ३५५॥
विद्युदुल्कार्करश्म्याद्या विद्यानामपि च स्मृताः ।
देवानां तु प्रयोज्या ये नृपाणामपि ते स्मृताः ॥ ३५६॥
नागसिंहवृषार्थाश्च नैते दिव्येषु कीर्तिताः ।
महिषारुरुसिंहाश्च क्रव्यादाः पशवश्च ये ॥ ३५७॥
हिंस्रसत्वेषु ते कार्या यक्षराक्षसजातिषु ।
उत्तमानां प्रयोक्तव्या नानारससमाश्रयाः ॥ ३५८॥
मत्तमातङ्गसहिता राजहंसाश्च योक्तृभिः
शिखिनः सारसाः क्रौञ्चाश्चक्राह्वाः कसुदाकराः ।
मध्यमानां प्रयोक्तव्या औपम्यगुणसंश्रयाः ॥ ३५९॥
कोकिलं षट्पदं ध्वाङ्क्षं कुररङ्कौशिकं वकम् ।
पारावतं सकादम्बमधमेषु प्रयोजयेत् ॥ ३६०॥
एवमेषां प्रयोक्तानां स्त्रियो यास्तु भवन्ति हि ।
उत्तमाधममध्यानां तासां चैव निबोधत ॥ ३६१॥
शर्वरी च सुधा ज्योत्स्ना नलिनी करिणी नदी ।
नृपस्त्रीणां भवन्त्येता औपम्यगुणसंश्रयाः ॥ ३६२॥
दीर्घिका कुररी वल्ली सारसी शिखिनी मृगी ।
मध्यमानां भवन्त्येता वेश्यास्त्रीणां च नित्यशः ॥ ३६३॥
षट्पदीं कुररीं ध्वाङ्क्षीं परपुष्टां च योजयेत् ।
अधमाः स्युर्ध्रुवा ह्येताः प्रयोक्तव्याः प्रयोक्तृभिः ॥ ३६४॥
गत्यर्थोपमिता याश्च चलनार्था भवन्ति हि ।
प्रावेशिक्या बुधैरेव नैष्क्राभिक्यास्तथैव च ॥ ३६५॥
प्रावेशिक्याश्रया यास्तु पूर्वाह्नार्धे तु ताः स्मृताः ।
नक्तन्दिवसमुत्थास्तु नैष्क्रामिक्याः स्वकालजाः ॥ ३६६॥
सौम्याः पूर्वाह्नकाले तु मध्याह्ने दीप्तिसंश्रयाः
अपराह्ने तथा मध्याः सन्ध्यायां करुणाश्रयाः ।
चलनार्था हि ये प्रोक्ता आक्षेपिक्या भवन्त्यपि ॥ ३६७॥
आक्षेपा एवमेव स्युर्द्रुतस्थितगतास्तथा ।
रोषामर्षादिसम्पूर्णाः लोकाद्भुतभयानकाः ॥ ३६८॥
यद्द्रव्यं वसुधासंस्थमृते दैवतमानुषान् ।
तत्सर्वमुपनेयं तु गानयुक्त्योपमाश्रयम् ॥ ३६९॥
स्थावरैः स्थावरं कुर्याद्गत्यर्थेश्चपलाश्रयम् ।
सुखदुःखकृतैर्भावैरौपम्यगुणसंश्रयात् ॥ ३७०॥
भूमिस्थ वाजिकुञ्जरमृगपशु शिविकाविमानानाम् ।
गतिविभ्रमं हि दृष्ट्वा कर्तव्या तु ध्रुवा तज्ज्ञैः ॥ ३७१॥
रथपत्रवाजिवारणविमानशिबिकास्थपक्षियानेषु ।
द्रुतपदवर्णावर्णैः कर्तव्या तु ध्रुवा तज्ज्ञैः ॥ ३७२॥
ओजस्कृता तु सा वै गुरुवर्णा वृषगजेन्द्र सिंहेषु ।
सारसवानरहंसे तथा मयूरे विधातव्या ॥ ३७३॥
द्रुतगमने लघुवर्णा विलम्बितगतै च दीर्घवर्णकृता ।
एवंस्थितद्रुतानां ज्ञात्वा भावं ध्रुवा कार्या ॥ ३७४॥
नास्ति किञ्चिद्वृत्तं तु पदं गानसमाश्रयम् ।
तस्माद्गीतिमभिप्रेक्ष्य तद्वृत्तं योजयेद्ध्रुवाम् ॥ ३७५॥
तस्माद्वाहनगत्यर्थैर्ध्रुवा कार्याक्षरैस्तथा ।
अङ्गानां समता यत्र भाण्डवाद्ये करिष्यति ॥ ३७६॥
यद्वृत्तौ वाहनगतौ ध्रुवापादौ विधीयते ।
तद्वृत्तं तु भवेद्वाद्यमङ्गवाद्यसमं तथा ॥ ३७७॥
पूर्व गानं तसो वाद्यं ततो नृत्तं प्रयोजयेत् ।
गीतवाद्याङ्गसंयोगः प्रयोग इति सञ्ज्ञितः ॥ ३७८॥
हृदयस्थस्तु यो भावः सोङ्गाभिनयनैरथ
निवृत्यङ्कुरसूचात्तु कार्यस्त्वभिनयान्वितः ।
तत्र प्रासादिकी योज्या प्रहर्षार्थगुणोद्भवा ॥ ३७९॥
आकाशपुरुषो यत्र यत्र चाकाशभाषणम् ।
अन्वर्था तत्र कर्तव्या ध्रुवा ह्याभावसंश्रिता ॥ ३८०॥
प्रासादिक्याश्रया चापि हीर्ष्याक्रोधाश्रयाऽपि वा ।
शृङ्गाररसमासाद्य ध्रुवाऽन्वर्था प्रयोगतः ॥ ३८१॥
यानि प्रासादिकानि स्युः स्थानानि रससंश्रयात् ।
अन्वर्था तत्र कर्तव्या ध्रुवा प्रासादिकी तथा ॥ ३८२॥
भाषां तु शौरसेनीं हि ध्रुवाणां सम्प्रयोजयेत् ।
यदाऽपि मागधी यत्र कर्तव्यं नर्कुटं तथा ॥ ३८३॥
दिव्यानां संस्कृतं गानं प्रमाणैस्तु विधीयते ।
अर्धसंस्कृतमेवं तु मानुषाणां प्रयोजयेत् ॥ ३८४॥
ये त्वौपम्यकृता दिव्या यदि तेषां प्रयोगतः ।
प्रवेशो नाटके तु स्याच्छृणु तेषां समाश्रयम् ॥ ३८५॥
यस्त्वेषां सात्विको भावः कर्मसङ्कीर्तनं च यत् ।
तत्कार्यं गानयोगेऽपि प्रमाणगुणसंश्रयम् ॥ ३८६॥
छन्दःप्रमाणसंयुक्तं दिव्यानां गानमिष्यते ।
पुण्याश्रयं च तत्कार्यं कर्मसङ्कीर्तनादपि ॥ ३८७॥
माला वक्त्रं पुटं वृत्तं विश्लोका चूलिका तथा ।
उद्गताऽपरवक्त्रा च कर्तव्या वै प्रयोक्तृभिः ॥ ३८८॥
विधानं छन्दसामेतत् मया पूर्वमुदाहृतम् ।
जयाशीर्वादयुक्तानि कार्याण्येतानि दैवते ॥ ३८९॥
ऋग्गाथाः पाणिकाश्चैव द्र ष्टव्यास्तु प्रमाणतः ।
सुश्रवश्चैव यस्मात्तु तस्माद्गीतं प्रयोजयेत् ॥ ३९०॥
गान्धारमध्यमयुताः पञ्चमयुक्तास्तु जातयो यास्तु ।
ताभिः प्रमाणगानं कर्तव्यं दैवतोपेतम् ॥ ३९१॥
प्रासादिकं स्थितं चैव नैष्क्रामं सप्रवेशनम् ।
प्रमाणमपि कर्तव्यं चतुःस्थानसमन्वितम् ॥ ३९२॥
प्रायशः संस्कृतं योज्यमनुष्टुप्च्छन्दसा कृतम् ।
नानादैवतकार्येषु ह्यन्तरा या विना तथा ॥ ३९३॥
वक्त्रं चापरवक्त्रं च माला चेति प्रवेशजम् ।
पुटं च चूलिका चैव नैष्क्रामिकमथेष्यते ॥ ३९४॥
प्रासादिक्युद्गतावृत्तिस्थितं चानुष्टुभीष्यते ।
स्थानान्येतानि बोध्यानि प्रमाणस्य बुधैरथ ॥ ३९५॥
यदनुष्टुप्कृतं गानं स्थितस्थानसमाश्रयम् ।
स्वप्नभ्रंशाश्रयकृतं चिन्सादुःखसमन्वितम् ॥ ३९६॥
गुरुप्रायाक्षरकृतं करुणश्रुतिजातिकम् ।
प्रकृष्टवर्णबहुलं स्थितस्थानं तु तद्भवेत् ॥ ३९७॥
उत्पादनार्थं नॄणां तु तथा विहरणेष्वपि ।
दिव्यान्वयं तु कर्तव्यं गानं पात्रसमाश्रयम् ॥ ३९८॥
मानुषेष्ववतीर्णेषु मर्त्यस्य स्मरणाश्रयम् ।
प्रायेण गानं कर्तव्यं दिव्यस्य स्मरणाश्रयम् ॥ ३९९॥
अस्यैव दुःखविषयं शोकचिन्ताविनाशजम् ।
प्रमाणगानं कर्तव्यं शोकावस्थान्तराश्रयम् ॥ ४००॥
ध्रुवाणां हि विधानस्य ह्याश्रयस्य विशेषतः ।
यथा प्रयोगः कर्तव्यस्तच्च मे सन्निबोधत ॥ ४०१॥
स्थापिते भाण्डविन्यासे त्रिसाम्नि परिकीर्तिते
आश्रावणाद्यं कर्तव्यं बहिर्गीतप्रयोगजम् ।
प्रयुज्य च बहिर्गीतं पूर्वरङ्गं प्रयोजयेत् ॥ ४०२॥
पूर्वरङ्गे प्रयुज्ये तु नाट्याचार्यसमाश्रये ।
ध्रुवा तत्र प्रयोक्तव्या प्रकृतीनां प्रवेशजा ॥ ४०३॥
गत्याश्रयेण नाट्यज्ञैः पादैरनुगतैस्तथा ।
परिक्रमेण रङ्गस्य गानेनार्थवशेन च ॥ ४०४॥
परिवर्ताः प्रयोक्तव्याः पादैरनुगतैरथ ।
ध्रुवा तत्र प्रयोक्तव्या देवताभिर्युता बुधैः ॥ ४०५॥
तत्र पाताः प्रयोक्तव्या एकविंशतिरेव च ।
त्र्! यश्रा वा चतुरश्रा वा ध्रुवा नाट्ये प्रयोगतः ॥ ४०६॥
त्रिकलं पादपतनं त्र्! यश्रायास्तु विधीयते ।
चतुष्कलं तु पतनं चतुरश्रागतं भवेत् ॥ ४०७॥
उत्तमे चतुरश्रा च त्र्! यश्रा चैव तु मध्यमे ।
त्र्! यश्रं नर्कुटकं चैव ह्यधमेषु प्रयोजयेत् ॥ ४०८॥
विधिः स्वस्थगतो ह्यैष भवेच्चारणपातने ।
सम्भ्रमोत्पातरोषेषु कलार्धकलमिष्यते ॥ ४०९॥
त्रिकलद्विकलैककलाश्चतुष्कला यत्र पादविन्यासाः ।
तत्र च साम्यं कार्यं भाण्डेन समं च गानेन ॥ ४१०॥
न ह्येककला द्विकला ध्रुवाविरामा भवन्ति गानविधौ ।
तस्मान् साम्यं कार्यं भाण्डेन समं च गानेन ॥ ४११॥
ये पूर्वोक्ता भावाः स्थिताश्रया वा दताश्रया वापि ।
तेषां पातनिपातं ज्ञात्वा सम्यग्बुधैः कार्यम् ॥ ४१२॥
अपटाक्षेपकृता चेदात्ययिका हर्षरागशोकाद्याः ।
विच्छेदस्तत्र समः कार्यस्तज्ञैः प्रवेशे तु ॥ ४१३॥
एवमेते बुधैर्ज्ञेयाः प्रयोगपरिवर्तकाः ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि भाण्डग्रहविजल्पनम् ॥ ४१४॥
अभाण्डमेव गानस्य परिवर्तं प्रयोजयेत् ।
चतुर्थे परिवर्ते तु तस्य भाण्डग्रहो भवेत् ॥ ४१५॥
सन्निपातग्रहाः काश्चित्काश्चिद्वै तर्जनीग्रहाः ।
तथाऽऽकाशग्रहाः काश्चित् ध्रुवा गाने भवन्ति हि ॥ ४१६॥
ध्रुवायास्तु ग्रहो यस्मात्कलाकाललयान्वितः ।
स तु भाण्डेन योक्तव्यस्तज्ज्ञैर्गतिपरिक्रमे ॥ ४१७॥
शीर्षकोद्घतयोश्चैव प्रदेशिन्या ग्रहो भवेत् ।
विलम्बितास्थितायोगे सन्निपाते तृतीयके ॥ ४१८॥
नर्कुटस्याड्डितायां च प्रासादिक्यास्तथैव च ।
सन्निपातग्रहः कार्यो द्रुतायाश्चोच्चके ग्रहः ॥ ४१९॥
नैष्क्रामिक्यनुबन्धानां ग्रहे गानसमो भवेत् ।
नत्वसौ परिवर्तस्तु कायॐ गाने प्रयोक्तृभिः ॥ ४२०॥
नर्कुटस्यापि चत्वारो ग्रहाः कार्याः प्रयोक्तृभिः ।
सन्निपातश्च शम्या च तालश्चाकाशजस्तथा ॥ ४२१॥
सम्प्रमावेगहर्षेषु प्रवेशा ये भवन्ति हि ।
ग्रहो गानसमस्तत्र सोद्घात्यः सम्प्रकीर्तिताः ॥ ४२२॥
भूषणवासःपतने वैकल्ये विस्मृते परिश्रान्ते ।
दोषाच्छादनहेतोरुद्धात्यः सम्प्रयोज्यस्तु ॥ ४२३॥
एवं प्रयोक्तृभिः कार्यं ध्रुवाणां सम्प्रवेशनम् ।
यथास्थानाश्रयोपेतं यथानृत्तकृतं तथा ॥ ३२४॥
यथावर्णादृते चित्रं न शोभोत्पादनं भवेत् ।
एवमेव विना गानं नाट्यं रागं न गच्छति ॥ ४२५॥
पूर्वरङ्गविधाने तु कर्तव्यो रागजो विधिः ।
देवपूजाधिकारस्तु तत्र सम्परिकीर्तितः ॥ ४२६॥
ततश्च काव्यबन्धेषु नानाभावसमाश्रयम् ।
ग्रामद्वयं तु कर्तव्यं यथासाधारणाश्रयम् ॥ ४२७॥
मुखे तु मध्यमग्रामः षड्जः प्रतिमुखे भवेत् ।
साधारितस्तथा गर्भे विमर्शे चैव पञ्चमम् ॥ ४२८॥
कौशिकं च तथा कार्यं गानं निर्वहणे बुधैः ।
सन्निवृताश्रयं चैव रसभावसमन्वितम् ॥ ४२९॥
तथा रसकृता नित्यं ध्रुवाः प्रकरणारिताः ।
नक्षत्राणीव गगनं नाट्यमुद्योतयन्ति ताः ॥ ४३०॥
मागधी प्रथमा गीतिस्तथा चैवार्धमागधी ।
सम्भाविता तृतीया स्यात्पृथुला च तथा परा ॥ ४३१॥
त्रिनिवृत्या पदानां तु मागधी समुदाहृता ।
चित्रेर्धमागधी चैव द्विनिवृत्तपदाश्रया ॥ ४३२॥
वृत्तौ सम्भावितो प्रायो लघुवाद्याक्षरान्विता ।
पृथुला दक्षिणे तु स्यात् गुरुवाद्याक्षरान्विता ॥ ४३३॥
गानयोगे चतस्रस्तु योज्याः सर्वत्र गायनैः ।
यथाक्षरकृता ह्येताः प्रयोज्यास्ते ध्रुवास्वपि ॥ ४३४॥
पूर्णस्वरं चाऽथ विचित्रवर्णं
त्रिस्थानशोभि त्रिलयं त्रिमार्गम्
रक्तं समं श्लक्ष्णमलङ्कृतं च ।
सुखं प्रशस्तं मधुरं च गानम् ॥ ४३५॥
गीते प्रयत्नं प्रथमस्तु कार्यः
शय्यां हि नाट्यस्य वदन्ति गीतम्
गीतेऽपि वाद्येऽपि च सम्प्रयुक्ते ।
नाट्यप्रयोगो न विपत्तिमेति ॥ ४३६॥
एतदुक्तं मया सम्यग्ध्रुवाणां लक्षणं महत् ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि गातृवादकयोर्गुणान् ॥ ४३७॥
इति भरतीये नाट्यशास्त्रे ध्रुवाविधानो नाम द्वात्रिंशोऽध्यायः ।