नाट्यशास्त्रम् अध्याय ३४
अथ चतुस्त्रिंशोऽध्यायः ।
ततवाद्यविधानं तु यन् मयाऽभिहितं पुरा ।
अवनद्धगतस्यापि तस्य वक्ष्यामि लक्षणम् ॥ १॥
यथोक्तं मुनिभिः पूर्वं स्वातिनारदपुष्करैः ।
सर्वलक्षणसंयुक्तं सर्वातोद्यविभूषितम् ॥ २॥
मृदङ्गानां समासेन लक्षणं पणवस्य च ।
दर्दरस्य च सङ्क्षेपाद्विधानं वाद्यमेव च ॥ ३॥
अनध्याये कदाचित्तु स्वातिर्महति दुर्दिने ।
जलाशयं जगामाथ सलिलानयनं प्रति ॥ ४॥
तस्मिञ्जलाशये यावत् प्रविष्टः पाकशासनः ।
धाराभिर्महतीभिस्तु पूरयन्निव मेदिनीम् ॥ ५॥
पतन्तीभिश्च धाराभिर्वायुवेगाज्जलाशये ।
पुष्करिण्यां पटुः शब्दः पत्राणामभवत्तदा ॥ ६॥
तेषां धारोद्भवं नादं निशम्य स महामुनिः ।
आश्चर्यमिति सम्प्राप्तमवधारितवान् स्वयम् ॥ ७॥
ज्येष्ठमध्यकनिष्ठानां पत्राणामवधार्य च ।
गम्भीरमधुरं हृद्यमजगामाश्रमं ततः ॥ ८॥
ध्यात्वा सृष्टिं मृदङ्गानां पुष्करानसृजत्ततः ।
पणवं दर्दरं चैव सहितो विश्वकर्मणा ॥ ९॥
देवानां दुन्दुभिं दृष्ट्वा चकार मुरजांस्ततः ।
आलिङ्ग्यश्चोर्ध्वकं चैव तथैवाङ्किकमेव च ॥ १०॥
चर्मणा चावनद्धांस्तु मृदङ्गान् दर्दरं तथा ।
तन्त्रीभिः पणवं चैवमूहापोहविशारदः ॥ ११॥
त्रयं चान्यान्यपि तथा काष्ठायसकृतान्यथ ।
झल्लरीपटहादीनि चर्मनद्धानि तानि च ॥ १२॥
आतोद्यसमवाये तु यानि योज्यानि वादकैः ।
अङ्गप्रत्यङ्गयोगेन गदतो मे निबोधत ॥ १३॥
विपञ्ची चैव चित्रा च दारवीष्वङ्गसञ्ज्ञिते ।
कच्छपीघोषकादीनि प्रत्यङ्गानि तथैव च ॥ १४॥
मृदङ्गा दर्दराश्चैव पणवाश्चाङ्गसञ्ज्ञिताः ।
झल्लरीपटहादीनि प्रत्यङ्गानि तथैव च ॥ १५॥
अङ्गलक्षणसंयुक्तो विज्ञेयो वंश एव हि ।
शाखस्तुण्डिकिनी चैव प्रत्यङ्गै परिकीर्तिते ॥ १६॥
नास्ति किञ्चिदनायोज्यमातोद्यं दशरूपके ।
रसभाव प्रयोगं तु ज्ञात्वा योज्यं विधानतः ॥ १७॥
उत्सवे चैव याने च नृपाणां मङ्गलेषु च ।
शुभकल्याणयोगे च विवाहकरणे तथा ॥ १८॥
उत्पाते सम्भ्रमे चैव सङ्ग्रामे पुत्रजन्मनि ।
ईदृशेषु हि कार्येषु सर्वातोद्यानि वादयेत् ॥ १९॥
स्वभावगृहवार्तायामल्पभाण्डं प्रयोजयेत् ।
उत्थानकार्यबन्धेषु सर्वातोद्यानि वादयेत् ॥ २०॥
अङ्गानां तु समत्वाच्च छिद्र प्रच्छादने तथा ।
विश्रामहेतोः शोभार्थं भाण्डवाद्यं विनिर्मितम् ॥ २१॥
तत्रावनद्धे वक्ष्यामि विधिं स्वरसमुत्थितम् ।
नानाकरणसंयुक्तं भार्गजातिविभूषितम् ॥ २२॥
यावन्ति चर्मनद्धानि ह्यातोद्यानि द्विजोत्तमाः ।
तानि त्रिपुष्कराद्यानि ह्यवनद्धमिति स्मृतम् ॥ २३॥
एतेषां तु पुनर्भेदाः शतसङ्ख्याः प्रकीर्तिताः ।
किन्तु त्रिपुष्करस्यास्य लक्षणं प्रोच्यते मया ॥ २४॥
शेषाणां कर्मबाहुल्यं यस्मादस्मिन्न दृश्यते ।
न स्वरा प्रहाराश्च नाक्षराणि न मार्जनाः ॥ २५॥
भेरीपटसजम्भाभिस्तथा दुन्दुभिडिण्डमैः ।
शैथिल्यादायतत्त्वाच्च स्वरेऽगाम्भेर्यमिष्यते ॥ २६॥
प्रायशस्तानि कार्याणि कालं कार्यं समीक्ष्य तु ।
किन्तु त्रिपुष्करस्यास्य श्रूयतां यो विथिः स्मृतः ॥ २७॥
वाय्वात्मको भवेच्छब्दः स चापि द्विविधो मतः ।
स्वरवांशैव विज्ञेयस्तथा चैवाभिधानवान् ॥ २८॥
तत्राभिधानवान् नाम नानाभाषासमाश्रयः ।
स्वरवानपि विज्ञेयो नानातोद्यसमाश्रयः ॥ २९॥
शारीर्यामेव वीणायां स्वराः सप्त प्रकीर्तिताः ।
तेभ्यो विनिःसृताश्चैवमातोद्येषु द्विजोत्तमाः ॥ ३०॥
पूर्वशरीरादुद्भुतास्ततो गच्छन्ति दारवीम् ।
ततः पुष्करजं चैवमनुयान्ति घनं पुनः ॥ ३१॥
तेषां वाक्करणैर्ज्ञेयाः प्रहारा वचनाश्रयाः ।
झण्मण्या चेति संयुक्ता वीणावाद्यप्रयोगिनः ॥ ३२॥
शारीर्यामथ वीणायां झण्टु जगदि यादि च ।
भवेद्वाक्करणं तत्र नानाकरणसंयुतम् ॥ ३३॥
यं यं गाता स्वरं गच्छेत्तामातोद्यैः प्रयोजयेत् ।
यतिपाणिसमायुक्तं गुरुलघ्वक्षरान्वितम् ॥ ३४॥
पौष्करस्य तु वाद्यस्य मृदङ्गपणवाश्रयम् ।
विधानं सम्प्रवक्ष्यामि दर्दरस्य तथैव च ॥ ३५॥
षोडशाक्षरसम्पन्नं चतुर्मार्गं तथैव च ।
विलेपनं षट्करणं त्रियति त्रिलयं तथा ॥ ३६॥
त्रिगतं त्रिप्रकारं च त्रिसंयोगं त्रिपाणिकम् ।
दशार्धपाणिप्रहतं त्रिप्रहारं त्रिमार्जनम् ॥ ३७॥
विंशत्यलङ्कारयुतं तथाष्टादशजातिकम् ।
एभिः प्रकारैः सम्पन्नं वाद्यं पुष्करजं भवेत् ॥ ३८॥
तत्र षोडशाक्षरमिति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः
कखगघटठडढतथदधमरलह इति षोडशाक्षराणीह ।
नियतं पुष्करवाद्ये वाक्करणैः संविधेयानि ॥ ३९॥
चतुर्मागं नाम । आलिप्ताङ्कितगोमुखवितस्ताश्चत्वारो मार्गाः ।
द्विलेपं नाम । वमोर्ध्वकप्रलेपात् ।
षट्करणं नाम । रूपं कृतप्रतिकृतं प्रतिभेदो रूपशेषमोधः प्रतिशुल्का चेति ।
त्रियतिर्नाम । समा स्रोतोगता गोपुच्छा चेत्यन्वयात् ।
त्रिलयं नाम । द्रुतमध्यविलम्बितयोगात् ।
त्रिगतं नाम । तत्त्वमनुगतमोघश्चेति ।
त्रिप्रचारं नाम । समप्रचारो विषमप्रचारः समविषमप्रचारश्चेति ।
त्रिसंयोगं नाम । गुरुसंयोगो लघुसंयोगो गुरुलघुसंयोगश्चेति ।
त्रिपाणिकं नाम । समपाणिरवपाणिरुपरिपाणिश्चेति ।
पञ्चपाणिप्रहतं नाम ।
समपाण्यर्धसमपाणिरर्धार्धसमपाणिः पार्श्वपाणि प्रदेशिनी चेति ।
त्रिप्रहारं नाम । निगृहीतोऽर्धनिगृहीतो मुक्तश्चेति ।
त्रिमार्जनं नाम मायूर्यर्धमायूरी कार्मारवी चेति ।
विंशत्यलङ्काराः अष्टादशजाविश्च पदभेदे दर्शयिष्यामः ॥ ४०॥
एतावत् सूत्रम् । अतः पदभेदः । तत्र षोडशाक्षरं नाम ।
अभिव्यञ्जितानि पूर्वं यान्येतानि षोडशाद्यानि ॥
तान्यक्षराणि जानीत पुष्करेषु यथाक्रमम् ।
पणवे दर्वरे चैव मृदङ्गेषु तथैव च ॥ ४१॥
कखतथभास्तु दक्षिणमुखेऽत्र घघमहाश्च वामके नियताः ।
गदकारौ चैवोर्ध्वे दठडोण लाः स्युरालिङ्गे ॥ ४२॥
एतेषामक्षराणां स्वरसंयोगं व्यञ्जनसंयोगं च व्याख्यास्यामः ।
तत्र अ आ इ ई उ ए ओ अं इति स्वरा व्यञ्जनैः सह संयोगं गच्छन्ति
। अकारेकारोकारैकारौकाराङ्कारा इति ककारे । यथा । ककिकुकेकोकमिति ।
इकारैकारौकारा इति खकारे । खिखेखो इति ।
उकारैकारौ गकारे । यथा गुगे इति ।
अकारेकारोकारौकारा इति घकारे । यथा घधिघुघो इति ।
अकाराकारेकारौकाराङ्कारा टकारे । यथा टटाटिटोटमिति ।
अकाराकारेकारैकारौकाराङ्कारा इति ठकारे । यथा ठठाठिठेठोठमिति ।
एकारौकारौ ढकारे । यथा ढेढो इति ।
अकाराकारैकारौकारा इति णकारे । यथा णणाणेणो इति ।
अकाराकारेकारैकारा इति तथयोः । यथा ततातिते यथाथिथे इति ।
अकारोकारैकारौकारा इति दकारे । यथा ददुदेदो इति ।
अकाराकारेकारौकाराङ्कारा इति घकारे । यथा घघाघिघे ।
आकारेकारैकारा इति रेफे । यथा ररारिरे इति ।
अकारेकारैकारा इति लकारे । यथा ललालिले इति ।
हकारमकारौ शुद्धौ ॥ ४३॥
ककारगकारघकारतकारधकादकाराणां रेफोऽनुबन्धः ।
यथा क्र ग्र ध्र त्र द्र
घ्र । ककारस्य लकारोऽनुबन्धः । यथा क्ल क्ले क्लमिति ।
हकारस्य णकारोऽनुबन्धः । यथा ह्ण इति । तकारस्य थकारोऽनुबन्धः ।
यथा त्थ इति । दकारस्य धकारोऽनुबन्धः । यथा द्धं द्धा द्धे इति ।
एवमेतैः संयोगैर्द्विहस्तसंयुक्तान्यक्षराणि भवन्ति ॥ ४४॥
तत्रैत एव द्विपुष्करे । आङ्किकमृदङ्गे द्विपुष्करे
समहस्तनिपातनाद्धकारः । तत्रैवाङ्गुलिप्रचलनाद्ध्रकारः ।
तत्रैवावष्टम्भात्तत्रैवार्धनिगृहीतात् स्थकारः ।
तत्रैव दक्षिणमुखे पार्ष्णिनिपीडिते ककारः ।
तत्रैवाङ्गुलिकुञ्चनात्कुकारः । ऊर्ध्वकवामकयोः ।
समहस्तनिपातनाद्धङ्कारः । प्रदेशिन्या चालिङ्गे क्रेङ्कारः ॥ ४५॥
पञ्चपाणिप्रहतमिति यदुक्तं समपाण्यवपाण्यर्धार्धपाणिपार्श्वपाणिप्रदेशिन्यश्चेति ।
त एते पञ्चपाणिप्रहता के निगृहीतार्धनिगृहीतयुक्ता यथायोग कार्याः ।
तत्र समपाणिप्रहतो मकारः स निगृहीतः ।
गकारधकारदकारपकारा अर्धपाणिप्रहता अर्धनिगृहीताः ।
ककारखकारटकारदकाराः पार्श्वपाणिप्रहता निगृहीताश्च ।
तकारथकारावर्धार्धपाणिहतावर्धनिगृहीतौ ।
प्रदेशिन्या हतां आलिङ्गे ढकारणकारेफवकारा युक्ताः ।
द्विहस्तप्रहता ध्रुदॐल्के इति ।
मुक्तपार्श्वे थिक्रा इत्यर्घपाणिहता निगृहीताः ।
एव्रमेतेष्वक्षरेषु प्रयोगवशेन कार्या प्रहाराः ॥ ४६॥
षोडशैतानि दृष्टानि वाद्यजान्यक्षराणि तु ।
अनेनैव विधानेन योज्यं र्वाक्करणं बुधैः ॥ ४७॥
चतुर्मार्गं यदुक्तं तमनुव्याख्यास्यामः
अड्डितालिप्तमार्गे तु वितस्ता गोमुखी तथा ।
मार्गाश्चत्वार एवैते प्रहारकरणाश्रयाः ॥ ४८॥
तत्र किङ्कमृदङ्गप्रहारयुक्तोऽड्डितमार्गो वामोर्ध्वप्रहारयुस्त
आलिप्तमार्गः । ऊर्ध्वकाङ्किके दक्षिणमुखे आलिप्तहस्तो वितस्तमार्गः ।
आलिङ्गककरणबहुलः सर्वपुष्करहतो गोमुखीमार्ग इति ॥ ४९॥
तत्राड्डित प्रहारजातम् ।
भटकटथिधधटघेधोधहमन्धि धन्धनधिधि इत्यड्डितामार्गः ।
धडः गुटुगुटमघेदोधिन्धदुधिदुर्धेधि किङ्काकिटुमेट-कितां
किङ्केकितान्द---तसितां गुटुगेत्येवं ज्ञेयो वितस्त्यास्तु ।
शुद्धं सिद्धं मद्धिकुटघेघेमत्थिद्धिधखुधुणङ्घेधोटत्थिमट गोमुखीमार्गः ॥ ५०॥
कुर्याद्वितस्तिमागे थरव्रिवर्जितान् प्रहारांस्तु ।
उद्धतमार्गेण विना शेषाः कार्यास्तु गोमुख्याम् ॥ ५१॥
द्रो मांस्तु गुटुगुटुधेद्र थणैघटकेदोराडिम्
एवं विवाद्यं विज्ञेयं वादकैस्तज्ज्ञैः ।
ठिणिखिठिणिहो डडडधो गोमुख्याम् ॥ ५२॥
ये त्वालिप्तसमुत्था सर्वमागैस्तु ते विधातव्या ।
ग्रहगो न लक्ष्यसत्त्वो नाट्यविधानं समासाद्य ।
ग्रहमोक्षणसन्धानैस्तु मृदङ्गानां ग्रहो भवति ॥ ५३॥
एतेषां चैव वक्ष्यामि दर्शनानि यथाक्रमम् ।
चतुर्णामपि मार्गाणामक्षरग्रहणं यथा ॥ ५४॥
दाघददथिमटां धीमठां दिथिथिक्लं थिक्लाथिन्ताङ्क्लाथिकटाम् ।
कटधिमटां खोखोघेटातड्डितावाद्यम् ॥ ५५॥
तन्त्रान्तिकिता धन्धन्द्र घटितयेटम् ।
यटथकिकेत्तवितस्तायाम् ॥ ५६॥
ध्राम्मां घुटूघेघेटाघटितकथिथिधोटामाम् ।
आलिप्तकसंयोगो कार्ये संवादने सम्यक् ॥ ५७॥
ध्रटमिथिघेटाङ्घेघेतमथिधोणाखमत्थिधक्लेन्ताम् ।
खोखोथाथा णाणाणाणा च गोमुख्याम् ॥ ५८॥
एतेषां पुष्कराणां त्रिविधः प्रचारः । समप्रचारो विषमप्रचारः समविषामप्रचार इति ॥ ५९॥
तत्र
वामोर्ध्वकयोर्वामः सव्यो वै दक्षिणोर्ध्वके चापि कार्यः ।
समप्रचारे ह्यालिप्ते लिप्तवाद्यकरणे तु ॥ ६०॥
वामोर्ध्वकसव्यानां प्रहतो वामः करस्तु कर्तव्यः ।
सव्योर्ध्वकसंयोगात्प्रहतो हस्तप्रचारे तु ॥ ६१॥
स्वच्छन्दकः कराणां प्रहतं शेषेषु मार्गकरणेषु ।
अड्डितगोमुखयोगे समविषमो हस्तसञ्चारः ॥ ६२॥
शृङ्गारहास्ययोगे वाद्यं योज्यं तथाऽड्डिते मार्गे ।
वीराद्भुतरौद्रा णां वितस्तमार्गेण वाद्यं तु ॥ ६३॥
करुणरसेऽपि हि वाद्यं योज्यं ह्यालिप्तकरणमार्गे तु ।
बीभत्सभयानकयोस्तथैव नित्यं हि गोमुख्या ॥ ६४॥
रससत्वभावयोगान् दृष्ट्वाभिनयं गतिप्रचारांश्च ।
वाद्यं नित्यं कार्यं यथाक्रमं वाद्ययोगज्ञैः ॥ ६५॥
एवं प्रहतविधानं कार्यं मार्गाश्रितं बुधैः सम्यक् ।
वक्ष्याम्यतश्च भूयो दर्दरपणवाश्रितं वाद्यम् ॥ ६६॥
अतिवादितमनुवाद्यं समवादितमुच्यते पणववाद्यम् ।
तत्रातिवादितं स्यान् मुरजानामग्रतो यत्तु ॥ ६७॥
यत्वनुगतं मृदङ्गैरनुवादितमुच्यते तु तद्वाद्यम् ।
समवादितं मृदङ्गैर्ज्ञेयं साम्येन यद्वाद्यम् ॥ ६८॥
कखगा ठठणा देह्वा णरला क्रुलिलन्ध्रणेति किरिकिह्ला ।
एते वर्णाः पणवातोद्यविधाने विधातव्याः ॥ ६९॥
धोधोणाधोकिहुलं प्रहुलं ह्णह्णिति रिणिति रिह्णथह्णे
कन्थित्वाढेढेण्ढणां पणववाद्यम् ।
ण्होणिकिमिकिर्लैणोण इति पणववाद्यं तु ॥ ७०॥
तस्य प्रहतं कार्यं कनिष्ठिकानामिकाग्रकोणेन ।
नानाकरणविभागैः पणवे शिथिलाञ्चिते तज्ज्ञैः ॥ ७१॥
वादककनिष्ठिकाभ्यां शीघ्रकृताः करेऽथ नेणोहाः ।
शेषास्तु वादनकृताः स्मृताः प्रहारा बिविधाद्याः ॥ ७२॥
कोणानामिकवाद्यं मध्याङ्गुल्या हि वादनं कार्यम् ।
कोणानामिकवाद्यं शुद्धं प्रहतं भवेदेतत् ॥ ७३॥
भ्रान्तकयोगात् क्रिहुळमित्येतत् भ्रान्तवादनाग्रेण ।
रिभितकरणानुविद्धं तत्रामस्तत्र कारस्तु ॥ ७४॥
शीघ्रकरणानुविद्धैर्डकारस्त्वर्धहस्तसंयोगात् ।
स तु वादकेन वाद्ये धुर्येण विशेषतः कार्यः ॥ ७५॥
स्वञ्चितकच्छौ पणवौ कृत्वा धुर्यपरिवादकस्यां हि ।
रणणकिकिहिकिणिङ्क इति प्रहारा विधातव्याः ॥ ७६॥
अञ्चितकक्ष्ये पणवे रेफः सोऽर्धे तु हस्योर्ध्वे ग्रहे ।
कार्यो मयूरककरा सूक्ष्मौघास्तथा प्रहारा विधातव्याः ॥ ७७॥
कृत्वा च शिथिलकक्ष्यां कार्यास्तु कनिष्ठिकाप्रकोणेन ।
तेनैव चरे प्रेद्धो भागे इत्यञ्चितेनैव ॥ ७८॥
अञ्चितशिथिले पणवे कठणानिकिणिकिण्णिकृताः ।
प्रहारास्तु वैभ्रान्तककरणेन तथा स्वञ्चितकक्ष्ये च शिथिले च ॥ ७९॥
अञ्चितकक्ष्ये पणवे कखरटणकृता मताः प्रहारास्तु ।
धिन्ने इति प्रहाराः पणवे तु सदा शिथिलकक्ष्ये ॥ ८०॥
कखरटकृताः प्रहाराः सोच्छ्वासे हि पणवे विधातव्याः ।
शेषा भ्रान्तकयोगाः संयुक्ताः संविधातव्याः ॥ ८१॥
टङ्कारेण स्वनजं वाद्यं कक्ष्याञ्चिते तु सम्भवति ।
तेन नकारो युक्तो ह्ण इति च पणवे प्रहारः स्यात् ॥ ८२॥
तिर्यग्गृहीतवादनमुखवर्तित इष्यते तकारस्तु ।
तहुलं तहुलं क्रमशश्चैवं ह्येते प्रहारास्तु ॥ ८३॥
एवं पणवे वाद्यं विधिवत् सङ्क्षेपतो यथाऽभिहितम् ।
वक्ष्याम्यतः परमहं दर्दरवाद्याक्षराण्येव ॥ ८४॥
रेकॢतिकुत्खनोत्वनोधन्मोगोणेहधिण्णसंयुक्ताः ।
इति दर्दरे प्रहाराः कार्या मुक्ता निषण्णाश्च ॥ ८५॥
कार्यास्तत्र निषण्णा रग्रध्रह्णि इति च दक्षिणकरेण ।
वामेन गोमदोत्था न नखस्पृष्टः प्रकारोऽग्रे ॥ ८६॥
मुक्तौ तीत्रित्रिण भवेन्निपीडने करद्वयेनापि ।
धीमुक्तः प्रहतं स्यादनुस्वने ताडिते चैव ॥ ८७॥
स्यात् पीडिते च धिह्णेत्येतन्मुक्तं तथा विमुक्तेऽपि ।
शेषा भवन्ति मुक्तास्तन्का इति चैव निगृहीते ॥ ८८॥
शीघ्रकरणानुबन्धस्थितिरेव हि निःस्वनः स्खलितकं स्यात् ।
इति दर्दरे प्रहाराः समासतस्तत्र विज्ञेयाः ॥ ८९॥
एवं त्वसङ्करकृता प्रहारशुद्धिरिह कीर्तिता तज्ज्ञैः ।
दर्दरपणवमृदङ्गैर्मिश्रितवाद्यं प्रवक्ष्यामि ॥ ९०॥
तत्र व्यक्तीभावं वाद्ये गच्छन्ति मिश्रिताः केचित् ।
केचिद्युगपत्करणं केचित् पर्यायकरणं तु ॥ ९१॥
एकैकसम्प्रयुक्ता वर्णानुगतस्तथैव सम्पृक्ता ।
घOन्द्रे रेदोखोकोत्रिहुलं तत्कृता मृदङ्गेषु ॥ ९२॥
अथ दर्दरेऽपि धिन्धिङ्क्लेते पणवयोस्तु संयुक्ताः ।
डणके खोददोदे दिधिरे दिधिनि मिश्रास्तु ॥ ९३॥
आभ्यो येऽन्ये शेषास्ते मिश्रा एव नित्यशः कार्याः ।
पूर्वोऽपि च मिश्रत्वं व्रजन्ति सर्वे यथायोगम् ॥ ९४॥
अथ युगपत्करणानि तु हह्णह्णेकुकुनणन्ध्रलन्दोह्णम् ।
ग्रहुलं नह्णादो एवं योज्यास्तु पणवे हि ॥ ९५॥
धुर्यः कृतासु क्रमशः करणे परिवादनेन कर्तव्या ।
कोखोदेदोधोणह्णेति किणिकिणिति कृताश्च ॥ ९६॥
पणवानामनुबन्धे कार्यं धुक्दुह्णकेति वाद्यं तु ।
भूयः प्रतिकृतिभेदो मार्दङ्गिकदर्दरिभ्यां च ॥ ९७॥
यद्यत्कुर्यान्मुरजे प्रहारजातं गतिप्रचारेषु ।
अनुगतमक्षरवृत्तं तदेव वाक्यं तु पणवेऽपि ॥ ९८॥
न हि चित्रं कर्तव्यं गतिप्रचारेषु वादनं तज्ज्ञैः ।
समविषमं तत्र हि यद्वृक्ष्यं पादसञ्चारे ॥ ९९॥
उपरिकरणे यथेष्टं कर्तव्यस्तु पणवो मृदङ्गेषु ।
तत्र प्रहारकरणैर्मृदङ्गवाद्यं विधातव्यम् ॥ १००॥
प्रायेण सर्ववादेष्वादौ पणवग्रहः प्रयोक्तव्यः ।
वक्ष्याम्यहमतः परं तु लक्षणं करणजातस्य ॥ १०१॥
रूपं कृतप्रतिकृतं प्रतिभेदो रूपशेषमोघस्य ।
षष्ठी च प्रतिशुक्लेत्येवं ज्ञेयं करणजातम् ॥ १०२॥
तत्र रूपं नाम विभक्तकरणम् । यथा
घङ्घङ्गेघं किटिमा किटिमा घटत्थि घटपत्थि ।
घदुगुरुकिटिकट कृह्णं दोघे दोघे क्ले ॥ १०३॥
इति रूपम् ।
कृतप्रतिकृतं नाम यत्रैकं करणं त्रिपुष्कर इत्युद्भावयति
यथा
दङ्खुखुणक्रमधिमदाण्णेटोटतितोटमत्थिमानक्रम् ।
गुरुखे किहुले दोह्णं दोस्रो दोधोण खे वाद्यम् ॥ १०४॥
प्रतिभेदो नाम युगपत्कृते करणे मृदङ्गानां यदुपरिकरणेन
गच्छन्ति यत् । दाधा धाणिधा मटगतमधिं घटे घटे
दोघे घट मत्थिणह्नको खो ।
एभिः करणविशेषैः प्रतिभेदो नाम विज्ञेयः ॥ १०५॥
इति वाद्यम्
रूपशेषं नाम करणानामविशेषो यथा
खुखुणं णणणणणां मढाघेव मथिटां घेटां घेदो ।
ये घेटमढिणष्णरवो इति वाद्य रूपशेषं तु ॥ १०६॥
प्रतिशुल्कं नामानुस्वारो मार्दङ्गिकदर्दरवादकानाम् । यथा ।
घटमथि कुणकिटि गखाखा कथिधिजाणणकोखोणाखा ।
कुटकटि कुणकिटि कटखे प्रतिशुल्काख्यं सदा करणम् ॥ १०७॥
ओघो नाम सर्वभाण्डविधेयो द्रुतपाणिलयो नद्योघवत्
ओघो यथा
घङ्किटिमथकिटिकिटिवे घदघुदेदेण धाण दाधानणोखो ।
घदुगुदुघुदुगुदुपदघेरेणिण एते तथौघे च ॥ १०८॥
करणानां समायोगः षड्विधः परिकीर्तितः ।
अनेनैव विधानेन योज्यं वाक्करणं बुधैः ॥ १०९॥
त्रियति नाम । समा स्रोतोगता गोपुच्छा चेति ।
लययतिपाणीनां त्रिविधः संयोगः । स च त्रिप्रकारो भवति ।
तद्यथा । राद्धं विद्धं शय्यागतं चेति ॥ ११०॥
त्रिलयं नाम । द्रुतो मध्यो विलम्बितश्चेति ॥ १११॥
त्रिपाणिकं नाम समपाणिरर्धपाणिरुपरिपाणिश्चेति ॥ ११२॥
समायतिर्द्रुतश्चैव लयो यत्र भवेदथ ।
तथैवोपरिपाणिश्च राद्धस्त्वेष विधिर्भवेत् ॥ ११३॥
स्रोतोगता यतिर्यत्र लयो मध्यस्तथैव च ।
समपाणिस्तथा चैव विद्धं वाद्यं तु तद्भवेत् ॥ ११४॥
अर्धपाणिस्तु यत्र स्यात्तथा चैव स्थितो लयः ।
यतिश्चैव तु गोपुच्छा वाद्य शय्यागतं तु तत् ॥ ११५॥
स्थिताल्लयात्प्रभृत्येषां प्रमाणं सम्प्रवर्तते ।
कार्यहानिं कलानां च शेषेष्वन्येषु पाणिषु ॥ ११६॥
यतयः पाणयश्चैव लया वै वाद्यसंश्रयाः ।
ययाकामं हि कर्तव्या नाट्यशक्तिमवेक्ष्य तु ॥ ११७॥
त्रिमार्जनं नाम ।
मायूरी ह्यधमायूरी तथा कार्मारवीति च ।
तिस्रस्तु मार्जना ज्ञेयाः पुष्करेषु स्वराश्रयाः ॥ ११८॥
गान्धारो वामके कार्यः षड्जो दक्षिणपुष्करे ।
ऊर्ध्वके पञ्चमश्चैव मायूर्यां तु स्वरा मताः ॥ ११९॥
वामके पुष्करे षड्ज ऋषभो दक्षिणे तथा ।
ऊर्ध्वके धैवतश्चैवमर्धमायूर्युदाहृताः ॥ १२०॥
ऋषभः पुष्करे वामे षड्जो दक्षिणपुष्करे ।
पञ्चमश्चोर्ध्वके कार्यः कार्मारव्याः स्वरास्त्वमी ॥ १२१॥
एतेषामनुवादी तु जातीनां यः स्वरो मतः ।
आलिङ्गमार्जनां प्राप्तो निषादः स विधीयते ॥ १२२॥
मायूरी मध्यमग्रामे षड्जे त्वर्धा तथैव च ।
कार्मारवी तु कर्तव्या साधारणसमाश्रया ॥ १२३॥
स्वराः स्थानस्थिता ये तु श्रुतिसाधारणाश्रयाः ।
त एव मार्जनकृताः शेषाः सञ्चारिणो मताः ॥ १२४॥
वामके चोर्ध्वके कार्या आहार्या लेपतः स्वराः ।
शैथिल्यादायतत्त्वाच्चावध्राकोटनयाऽपि च ॥ १२५॥
स्वराणां सम्भवः कार्यो मार्जनासु प्रयोक्तृभिः ।
मार्जना तु कृता कार्या वामकोर्ध्वकयोः सदा ॥ १२६॥
लक्षणं मृत्तिकायास्तु गदतो मे निबोधत ।
निश्शर्करा निस्सिकता निस्तृणा निस्तुषा तथा ॥ १२७॥
न पिच्छिला न विशदा न क्षारा न कटुस्तथा ।
नावदाता न कृष्टा च नाम्ला नैव च तिक्तका ॥ १२८॥
मृत्तिका लेपने शस्ता तया कार्या तु मार्जना ।
नदीकूलप्रदेशस्था श्यामा च मधुरा च या ॥ १२९॥
तोयापसरणश्लक्ष्णा तया कार्या तु मार्जना ।
बधिरा ह्यवदात्ता तु कृष्णा कुर्वीत न स्थिरा ॥ १३०॥
न तुषा न स्वरकरी श्यामा स्वरकरी भवेत्
यवगोधूमचूर्णां वा तत्र दद्यात्प्रलेपने ।
एकस्तस्य तु दोषः स्यादेकस्वरकृतं भवेत् ॥ १३१॥
त्रिसंयोगं नाम । गुरुसञ्चयो लघुसञ्चयो गुरुलघुसञ्चयश्चेति ॥ १३२॥
तत्र गुरुसञ्चयो नाम । गुरुस्थितलयौधवृत्तो यथा ।
धन्तां केतां धन्द्रा ं! घेतं धन्धं तथैव केन्तान्धम् ।
दन्दन्देन्देन्द्रा घें!ताङ्खेन्ताखेन्तामिति च गुरु स्यात् ॥ १३३॥
लघुसञ्चयो नाम । गुरुलघुमध्यप्रवृत्तो यथा
घटमटघटमथटमथटमधिद्धडगुडधडधत्कृलघु
घटमथिघदुगुदुखघदुघङ्कृतो लघुलयश्च ।
इति संयोगौ ज्ञेयौ मृदङ्गवाद्ये प्रयोगज्ञैः ॥ १३४॥
गुरुलघुसञ्चयो नाम । गुरुलघुमद्यमप्रवृत्तो यथा ।
घटथिम्मथिथिं मथितं किटा
घटधिं टत्थिमटके ।
इति संयोगो गुरुलघुप्लुतः स्यात् ॥ १३५॥
त्रिगतं नाम । तत्त्वमनुगतमोघं चेति
अक्षरसदृशं वाद्यं स्फुटपदवर्णं तथैव वृत्तसमम् ।
सुविभक्तकरणयुक्तं तत्त्वे वाद्यं विधातव्यम् ॥ १३६॥
समपाण्यवपाणियुतं स्फुटप्रहारकरणानुगं चैव ।
गेयस्य च वाद्यस्य च भवेदवधाताय तदनुगतम् ॥ १३७॥
नैककरणाश्रयगतं ह्युपर्युपरिपाणिकं द्रुतलयं च ।
आविद्धकरणबहुलं योज्यं वाद्यं बुधैरेघेः ॥ १३८॥
सर्वस्यापि हि वाद्यस्य अष्टौ साम्यानि भवन्ति । तद्यथा
अक्षरसममङ्गसमं ताललयत्वं यतिसमकं ग्रहसमकम् ।
न्यासापन्याससमं पाणिसमं चेति विज्ञेयम् ॥ १३९॥
यद्वृत्तं तु भवेद्गानं गुरुलघ्वक्षरान्वितम् ।
तद्वृत्तं तु भवेद्वाद्यं तदक्षरसमं भवेत् ॥ १४०॥
ध्रुवाणां ग्रहमोक्षेषु कलान्तरकलासु च ।
यदङ्गं क्रियते वाद्यं तदङ्गसममुच्यते ॥ १४१॥
यच्छरीरं भवेद्गानं कलातालप्रमाणजम् ।
तत्प्रमाणं तु तद्वाद्यं तद्वै तालसमं भवेत् ॥ १४२॥
स्थिते मध्ये द्रुते वापि लये गानं तु यद्भवेत् ।
तथा भवेत्तु तद्वाद्यं तद्वै लयसमं भवेत् ॥ १४३॥
समा स्रोतोगता चापि गोपुच्छा च यतिर्यथा ।
तथा भवेत्तु यद्वाद्यं तद्वै यतिसमं भवेत् ॥ १४४॥
ततावनद्धवंशानामेकश्रुतिकृतोऽपि च ।
ग्रहो गानेन सहितं तत्तु ग्रहसमं भवेत् ॥ १४५॥
न्यासापन्यासयोगस्तु स्वराणां तु भवेद्यथा ।
तद्वद्वाद्यं यदातोद्ये न्यासापन्यासजं तु तत् ॥ १४६॥
समपाण्यर्धपाणिस्थं तथैवोपरिपाणिकम् ।
गीतवाद्यानुगं वाद्य ज्ञेयं पाणिसमं तु तत् ॥ १४७॥
अष्टादशजातिकमिति यदुक्तं तदनुव्याख्यास्यामः । तद्यथा
शुद्धा पुष्करकरणा विषमा विष्कम्भितैकरूपा च ।
पार्ष्णिसमा पर्यस्ता समविषमकृता च कीर्णा च ॥ १४८॥
पर्यवसानोच्चितिका संयुक्ता सम्प्लुता महारम्भा ।
विगतक्रमा विगलिता वञ्चितिका चैकवाद्या च ॥ १४९॥
एतासां जातीनां लक्षणनिदर्शनान्यभिव्याख्यास्यामः
एकाक्षरकृतं वाद्यं यद्भवेत्सार्वमार्गिकम् ।
नित्यं करणयोगेन सा शुद्धा नामतो यथा ॥ १५०॥
धन्धन्द्रं द्रं क्लाखोखोहाणेति विहितवाक्या ।
सा शुद्धा विज्ञेया मध्यस्त्रीणां सदा जातिः ॥ १५१॥
स्वस्तिकहस्तविचारा सर्वमृदङ्गप्रहारसंयुक्ता ।
सा त्रिलयवाद्ययुक्ता पुष्करकरणा भवेज्जातिः ॥ १५२॥
घेन्ताङ्केन्ताङ्खेन्तां दीर्क्षकृतैरक्षरैः कृता या च ।
राज्ञां स्वभावगमने सा विषमा नामतो जातिः ॥ १५३॥
गुरुयुग्मं लघुयुग्मं तोटकं वाऽपि ।
नित्यं यत्र तु वाद्ये विष्कम्भा नाम सा जातिः ॥ १५४॥
वामोर्ध्वकप्रवृत्तादोघे क्षिप्तावकृष्टलययुक्ता ।
सा करुणा स प्राया जातिः स्यादेकरूपा तु ॥ १५५॥
थित्थं थिकट् थिन्धिकटं मटथिकरणैः सपार्ष्णिकृतैः ।
थेक्लेटाघेग्रथिता पार्ष्णिसमा सा भवेज्जातिः ॥ १५६॥
ताघेन्तान्तान्दोघेदोह्णामित्यक्षरैस्तु संयुक्ता ।
पर्यस्ता जातिरियं मध्यमपुरुषेषु कर्तव्या ॥ १५७॥
कुत्वोपरिपाणिकृतं वाद्यं यद्द्रुतलयं समारूढम् ।
पुनरेव समलयं स्यात् समविषमा सा तु विज्ञेया ॥ १५८॥
अवकीर्णं यद् द्विगुणैस्त्रिगुणैर्वा करणं मृदङ्गानाम् ।
पणवेषु दर्दरेष्वव्यवकीर्णा नाम सा जातिः ॥ १५९॥
पर्यवगच्छति पूर्वं यस्मिन् वै प्रस्तुतं करणजातम् ।
त्रिविघेऽपि तु लययोगे पर्यवसाना तु सा जातिः ॥ १६०॥
घेण्टान्दोह्णण्ण्णुणहामेभिः स्यात्त्वक्षरैर्हि सम्बद्धा ।
साम्यार्धे उच्चितिका जातिर्वाद्ये तु बोद्धव्या ॥ १६१॥
थङ्केटाङ्केटकिणामेभिर्या त्वक्षरैस्तु संयुक्ता ।
संयुक्तकृता जातिः सा सा चेटगतौ विधातव्या ॥ १६२॥
सर्वाङ्गुलिचलनकृता सर्वमृदङ्गप्रहारसंयुक्ता ।
भीतनभोयानगतौ सम्प्लुतजातौ विधातव्या ॥ १६३॥
अवपाणिकरणयुक्तं कृत्वादौ मध्यलयतुल्यम् ।
वाद्य द्रुतलयमन्ते जातिः स्यात्सा महारम्भा ॥ १६४॥
ऊर्ध्वाङ्कदक्षिणमुखे क्षिप्तप्रहता वितस्तमार्गा च ।
अङ्कोर्ध्वकप्रवृत्ता दक्षिणवामप्रहारजाता च ॥ १६५॥
प्रायेणोद्घतमार्गा वितस्तमार्गाश्रयेण दिव्यानाम् ।
धन्द्रा ं! धन्द्रा ं! प्राया जातिर्विगतवलभा नाम ॥ १६६॥
लघ्वक्षरभूयिष्ठा विचित्रकरणा च सर्वमागेषु ।
वाद्याऽविसर्पिकरणा विगलितनामा तु सा जातिः ॥ १६७॥
करणैर्बहुभिश्चितैः सर्वमृदङ्गसंहारसंयुक्ता ।
स्वाभाविकोत्तमगतौ वञ्चितिका सा तु विज्ञेया ॥ १६८॥
ध्रोध्रोध्रेध्रेधोधं एभिर्या त्वक्षरैश्च संयुक्ता ।
सा ह्येकवाद्यजानिर्वृत्तगतिविधानवत् कार्या ॥ १६९॥
एवमेतेन विधिना कर्तव्यं वादनं बुधैः ।
गतिप्रचारे गीते च दशरूपे विशेषतः ॥ १७०॥
सप्तरूपविधानेन छन्दकासारितेषु च ।
तत्त्वं चानुगतं चैव तद्धौधो वाद्यमिष्यते ॥ १७१॥
वाद्यं गुर्वक्षरकृतं तथाल्पाक्षरमेव च ।
गतिप्रचारे कर्तव्यं गाने सम्यगिहेच्छता ॥ १७२॥
तत्त्वं चानुगतं चापि ओघश्चापि कदाचन ।
राज्ञां ललितगामित्वाद्वाद्यं योज्यं स्वभावजम् ॥ १७३॥
तत्त्वं तु प्रथमे गाने द्वितीयेऽनुगतं भवेत् ।
तृतीये त्वोघसञ्ज्ञं तु वाद्यं गतिपरिक्रमे ॥ १७४॥
ध्रुवासु छन्दतश्चित्रं शेषाणां सम्प्रयोजयेत् ।
तथा स्थितावकृष्टायां वाद्यं त्वनुगतं भवेत् ॥ १७५॥
प्रावेशिकीनां कर्तव्यं तत्त्वं चानुगतं तथा ।
नैष्क्रामिक्यन्तरकृतं कार्यं त्रिलयवाहितम् ॥ १७६॥
द्रुते प्रासादिकीनां द्रुतं चोधं च वादयेत् ।
एवं ध्रुवाणां कर्तव्यं वाद्य प्रकरणान्वितम् ॥ १७७॥
मात्रांशकविकल्पस्तु ध्रुवापादेषु यो भवेत् ।
स तु भाण्डेन कर्तव्यस्तज्ज्ञैर्गतिपरिक्रमे ॥ १७८॥
एवं गतिप्रचारेषु कार्यं वाद्य प्रयोक्तृभिः ।
ताण्डवे सुकुमारे च वाद्य वक्ष्यामि तत्त्वतः ॥ १७९॥
अभाण्डमेकं गानस्य परिवर्तं प्रयोजयेत् ।
तस्यान्ते सन्निपाते च कार्यो भाण्डग्रहो बुधैः ॥ १८०॥
अथवा नृत्तशोभार्थमङ्गानां परिवर्तनम् ।
सङ्गीतस्य प्रकर्तव्यं लयस्य च निवर्तनम् ॥ १८१॥
यत्राभिनेयमङ्गे तु तत्र वाद्यं प्रयोजयेत्
यत्र पाणिवशादङ्गं भूयो भूयो निवर्तते ।
स तत्रार्थोऽभिनेयस्तु शेषं नृत्तेन योजयेत् ॥ १८२॥
यद्वृत्तं तु पदं गाने तादृशं वाद्यमिष्यते ।
गीतवाद्यप्रमाणेन कुर्याच्चाङ्गविचेष्टितम् ॥ १८३॥
यथा गुर्वक्षरं चैव तथाल्पाक्षरमेव च ।
मुखे सोपोहने कार्यं प्रकृतेर्वर्णतस्तथा ॥ १८४॥
स्थिते शुद्धप्रहारं तु मध्येऽक्षरसमं तथा ।
कार्यं तु गीतके वाद्यं द्रुते चोपरिपाणिकम् ॥ १८५॥
समं रक्तं विभक्तं च तथा शुद्धप्रहारजम् ।
नृत्ताङ्गग्राहि च तथा वाद्यं कार्यं तु ताण्डवे ॥ १८६॥
सनृत्तेषु प्रयोगेषु तत्त्वं ह्यनुगतं तथा ।
अनृत्तेषु प्रयोगेषु तत्त्वमोघं क्रमेण तु ॥ १८७॥
स्थिते मध्ये द्रुते चापि यथा गानं तु गीयते ।
तथा नृत्ताङ्गहारेषु तेन चैव क्रमेण तु ॥ १८८॥
यो विधिर्गानवाद्यानां पदाक्षरलयान्विता ।
स तु नृत्ताङ्गहारेषु कर्तव्यो नाट्ययोक्तृभिः ॥ १८९॥
एतास्तु जातयः प्रोक्ता दश चाष्टौ च भाण्डजाः ।
अत ऊर्ध्वं प्रवक्ष्यामि प्रकारान् वाद्यसंश्रयान् ॥ १९०॥
तद्यथा । चित्रः समो विभक्तश्चिन्नश्छिन्नविद्धो विदो
वाद्यसंश्रयोऽनुसृतः प्रतिविद्युतो दुर्गोऽवकीर्णोऽर्धावकीर्णः
परिक्षिप्त एकरूपो नियमान्वितः साचीकृतः समलेकश्चित्रलेखः ।
सर्वसमवायः कृतो दृढ इति ॥ १९१॥
तत्र
रिखितोजकृतश्चित्रो नानाकरणभूषितः ।
प्रसन्नकरणं चैव त्रिपाणिलयसम्भवः ॥ १९२॥
दर्दरपणवमृदङ्गैर्नानाकरणैः समनुयातः ।
तालाङ्गवेणुयुक्तः स तु विज्ञेयः समो नाम ॥ १९३॥
नात्यायतस्तथा स्यादिह सास्थानस्थितो विभक्तश्च ।
अक्षरपाणिलयेषु च विभक्तकरणे विभक्तस्तु ॥ १९४॥
वाद्यं द्रुतलयं यत्र सहसा विनिवर्तते ।
सर्वातोद्येषु भिन्नेषु प्रकारश्छिन्न एव सः ॥ १९५॥
अवपाणिमृदङ्गेषु पणवोपरिपाणिकः ।
यदा भवन्ति वाद्येषु छिन्नविद्धस्त्वसौ भवेत् ॥ १९६॥
शुद्धानुविद्धं यद्वाद्यं सर्वातोद्येषु दृश्यते ।
परस्परानुवेघेन सोऽनुविद्ध इति स्मृतः ॥ १९७॥
मृदङ्गकरणे वाद्यं पणवानुगतं च यत् ।
सूचीविद्धैर्विचित्रैस्तु करणैर्विद्ध उच्यते ॥ १९८॥
विशुद्धवाद्यप्रकृतिः समपाणिकृतस्तथा ।
स्वरूपानुगतश्चैव विज्ञेयो वाद्यसंश्रयः ॥ १९९॥
मुरजः पणवो वापि पणवो दर्दरोऽथवा ।
अनुवादि यदा वाद्ये भवेदनुसृतस्तु सः ॥ २००॥
अनुगम्यं यदातोद्यं गच्छेत्समलयं पुनः ।
श्रान्तवत्समवाद्येषु तदा स्यात्पर्तिविद्युतः ॥ २०१॥
वाद्ये प्रचारविषमः सर्वमार्गप्रबोधनः ।
अविभक्ताक्षरपदः स दुर्ग इति कीर्तितः ॥ २०२॥
समवृत्तौ तु मुरजाश्छाद्यन्ते पणवैर्यदि ।
नाना विचित्रैः करणैरवकीर्णः स उच्यते ॥ २०३॥
द्रुतं लयं समारभ्य पणवो दर्दरोऽपि वा ।
अवपाणौ यदा स्यातां तदात्वर्धावकीर्णकः ॥ २०४॥
पणवैश्छादितं यत्र वाद्यमल्पमृदङ्गजम् ।
सुविभक्ताक्षरपदं परिक्षिप्तः स उच्यते ॥ २०५॥
सर्वातोद्यानि यत्रैकं करणं भावयन्ति तु ।
समवृत्तपदान्येवमेकरूप उदाहृतः ॥ २०६॥
प्रशान्तनियमोपेतः स्फुटवाद्यसमन्वितः ।
उपयाति च गीतं यः स ज्ञेयो नियमान्वितः ॥ २०७॥
चित्रं हि करणं यत्र वाद्येनैकेन वाद्मते ।
वृत्ताङ्गहारानुकृतो ज्ञेयः साचीकृतस्तु सः ॥ २०८॥
कृत्वोपरिगतं वाद्यं पणवो दर्दरोऽपि वा ।
प्रयाति मुरजं यत्र समलेखः स कीर्तितः ॥ २०९॥
चित्रं बहुविधं वाद्यं मृदङ्गपणवादिभिः ।
क्रियते यत्र संरब्धैश्चित्रलेखः स उच्यते ॥ २१०॥
सर्वमार्गगतो यस्तु सर्वपाणिलयाश्रयः ।
विचित्रश्च विभक्तश्च तत्समं समवायितम् ॥ २११॥
यस्तु मध्यलयोपेतः समः सुविहिताक्षरः ।
गतिप्रचारे विहितः प्रकारो दृढ एव सः ॥ २१२॥
एवमेते प्रकारास्तु कर्तव्या वाद्यसंश्रयाः ।
गतिप्रचारे गीते वा रसभावानवेक्ष्य च ॥ २१३॥
प्रकारा जातयश्चैव सर्वमार्गेषु संस्थिताः ।
ये वै गतिप्रचारेषु शुद्धास्ते केवला मताः ॥ २१४॥
प्रयोगमिदानीं दक्ष्यामः ।
तत्रोपविष्टे प्राङ्मुखे रङ्गे कुतप एव विन्यासः कर्तव्यः ।
तत्र पूर्वोक्तयोर्नेपथ्यगृहद्वारयोर्मध्ये कुतप-विन्यासः कार्यः ।
तत्र रङ्गाभिमुखो मौरजिकस्तस्य पाणविक-दर्दरिकौ वामतः ।
एष प्रथममवनद्धकेन तस्य ततः कुतपविन्यास उक्तः ।
तत्रोत्तराभिमुखो गायकः । गायकस्य तु वामपार्श्वे वैणिकः ।
वैणिकस्य दक्षिणेन वंशवादकौ ।
गातुरभिमुखं गायिका । इति कुतपविन्यासः ॥ २१५॥
तत्र ।
प्रयोगेषु प्रणेतव्यो वेशस्थानवशानुगः ।
यथास्थानस्थितेष्वेषु वामकातोद्यकेषु च ॥ १२६॥
एवमचलाकम्पितास्खलितासन्नोपविष्टेषु मार्दङ्गिकदार्दरिकपाणविकेषु
शिथिलाञ्चितवध्रस्तनितेषु
यथाग्रामरागमार्जनालिप्तेषु मृदङ्गेषूरुद्वयनिपीडने तेषु
निगृहीतार्थनिगृहीतमुक्तप्रकारकृतेषु दर्दरवादनविन्यस्तैर्देवतानामावाहनविसर्जनार्थं ।
प्रथममेव तावत्त्रिसाम कर्तव्यम् ॥ २१७॥
वामे चान्द्र मसं साम तत्प्रीणयति पन्नगान् ।
दक्षिणे जालजं साम तदृषीन् प्रीणयस्यथ ॥ २१८॥
उदीच्यामपि चाग्नेयं तद्बृहद्दैवतानि च ।
त्रिसाम कीर्तितं सम्यक् त्रिसामत्वाद्बुधैरथ ॥ २१९॥
त्रिप्रकारं त्रिगुणितं तथा चैवाड्डिताश्रयम् ।
त्रिकलं षट्कलं चैव त्रिसाम परिकीर्तितम् ॥ २२०॥
त्रिसामाक्षरपिण्डस्तु गुरुलघ्वक्षरान्वितः ।
यकारश्च मकारश्च त्रिकैस्त्रिगुणितं भवेत् ॥ २२१॥
समुदायस्तदपेक्षम् । त्रिचा दिङ्ग्ले झण्टुं प्रथमं साम ।
त्रिचा झण्टुं दिङ्ग्ले द्वितीयम् । त्रिचा झण्टुं झण्टुं तृतीयमिति ।
तदन्ते पूर्वरङ्गविधानमनुप्राप्य छन्दःसमेनाक्षरसमेन वा
वाद्येन बहिर्गीत-विधानमनुवर्तितव्यम् ।
आसारितप्रयोगे च तत्त्वानुगतप्रायं वाद्यं विधातव्यम् ।
यत्र त्रिसाम स प्रत्याहाराय चासाववतीर्णकोटी तत्र वाद्यं प्रवर्तते ।
तत्रादौ तावद्वामोर्ध्वकप्रहारयुतं पश्चादालिङ्गनविमर्दनकरं
गोपुच्छां च त्रिसामा विचित्रकरणयुतं मार्दङ्गिकसर्वभाण्डिकमपि
वाद्यं पश्चात्प्रवर्तनीयम् । पूर्वं हि भाण्डवाद्येन सिद्धिरुत्पादनीया ।
स्त्रीबालमूर्खावकीर्णे च रङ्गे कुतूहलजननसमर्थवाद्यमुपपन्नं भवति ॥ २२२॥
अपि च ।
आचार्याः सममिच्छन्ति परुच्छेदं तु पण्डिताः ।
स्त्रियो मधुरमिच्छन्ति विकृष्टमितरे जनाः ॥ २२३॥
तस्य चान्ते ताण्डवप्रयोगमधिकृत्य नर्तक्या अवतरणकाले
लघुवर्णसञ्चयमङ्किकेऽङ्गुलिप्रचलनप्रायं वाद्यं योज्यम् ।
गीतकसन्निपाते च लास्यामनुवाद्यम् ।
तेन नृत्ताङ्गहारानुगतं करणवाद्यं प्रयोज्यम् ।
आलिप्तमार्गेण जातिकरणान्वितमुत्थापने वाद्यं प्रयोक्तव्यम् ।
ततः परं परिवर्तनं चातुर्भागिकं शुद्धजात्या-श्रयं
चतुर्थकारप्रवेशेषु वाद्यमङ्गुलिप्रचलनप्रायमिति ।
नान्दीशुष्कावकृष्टासु करणाश्रितं वाद्यं योज्यम् ।
रङ्गद्वारे प्ररोचनाया जर्जरे त्रिगते चार्यां चाड्डितमार्गाश्रितं
सन्निपातग्रहं प्रयोक्तव्यम् ।
महाचार्यां वितस्तिमागाश्रितं प्रदेशिनीग्रहम् ।
एवं तावत्पूर्वरङ्गे भाण्डवाद्यमुक्तम् । नायकानां तु स्वस्थगतिप्रचारं
वक्ष्यामः । तत्र घन्द्रा द्रां! द्रां! ं! इति देवतानाम् ।
घेन्ताङ्केन्तां --- कृणकिटिप्रायं विप्राणाम् ।
व्यञ्जकप्रायं मध्यमानाम् ॥ २२४॥
एवं स्वस्थावस्थागतिप्रचारे विधीयते वाद्यम् ।
द्विकलाश्च तथैककलाश्चतुष्कलाश्चैव पादविन्यासाः ॥ २२५॥
तत्र तु साम्यं कार्यं भाण्डे च समं च गानेन ।
पुनश्चावस्थाकृतं वाद्यं वक्ष्यामि त्वरितगमने ॥ २२६॥
धन्धङ्घेघेटं इत्येवं वाद्यं प्रयोक्तव्यम् ।
रथविषमादिगतमङ्गुलिप्रचलनकृतं विहितम् ॥ २२७॥
तत्रैव पूर्वं सम्यग्लिखितं गतिप्रचारे तु ।
पुनरन्यावस्थायां वाविधानं प्रवक्ष्यामि ॥ २२८॥
त्वरितगमनेषु भावा ये पूर्वोक्ता गतिप्रचारेषु ।
ध्रङ्घेर्घेर्घेप्रायं तत्र तु वाद्यं प्रयोक्तव्यम् ॥ २२९॥
नौरथविमाननेपथ्यानिलाकाशजेऽङ्गुलीचलनात् ।
कार्यं हि तच्चतुष्केऽप्यन्योन्यसमाश्रितं वाद्यमिति ॥ २३०॥
दुःखार्दितव्याधितेष्टजनवियोगविभवनाशवधबन्धः ।
व्रतनियमोपवासादियुक्तेष्वालिप्तमागबन्धो विधातव्यः ॥ २३१॥
दत्यदानवयक्षराक्षसपन्नगादीनां धन्द्रा धं!द्रा धं!कुताम् ।
घेघेटाप्रायं खञ्जविकलपङ्गुवामनादीनाम् ॥ २३२॥
टघटाघेप्रायं चेटकुसत्वादीनां थोकटखुखणेत्यादिकम् ।
यतिपाशुपतशाक्यादीनां धहुधहुघेघेप्रायम् ॥ २३३॥
ओपस्थापक निर्मुण्डवर्षवरादीनां
घेटाङ्घोटाम्भाण्टाण्ण्णाणाप्रायम्
वृद्धश्रोत्रियकञ्चुकिस्थूलादीनां
खOन्ध्रोघोखोखो इति प्रायम् ।
गजवाजिखरोष्ट्ररथविमानयानेषु वङ्किटिप्रायम् ॥ २३४॥
सर्वत्रोत्तममध्यमाधमेषु पुरुषेष्विस्थं
रसभावानभिसमीक्ष्य वाद्यं प्रयोक्तव्यम् ।
एवं तावत्पुरुषवाद्यम् ॥ २३६॥
स्त्रीणां पुनरभिव्याख्यास्यामः ।
तत्रोत्तमस्त्रीणां मध्यामां च टोस्वधधिदोघेण्टमधिके इति प्रायम् ।
अथ राजस्त्रीणां धङ्कि-ह्णमथिथिदोह्लकखुखुप्रायम् ।
धङ्कितिकिथिघटमटमटमथिथे इति ब्राह्मणीनाम् ।
अथ मध्यमस्त्रीणां वेश्याशिल्पकारीणां
किटिण्णाणं थङ्कथिङ्घटमथिहुणकिटिकिटिप्रायम् ।
टमथिकुण केडखुखिखि प्रायं गीतं स्त्रीणाम् ।
एवं तावत्सामान्यतोऽभिहितं स्त्रीणाम् ।
अवस्थान्तरितानां तु त एव पौरुषा वाद्यविशेषा भवन्ति ।
सामान्यतोऽभिनये भयशोक-क्रौञ्छादयो हि भावा आसां समुत्पद्यन्ते ।
आसामपि रसभावाभिनयापेक्षं भार्गाश्रितं वाद्य भवति ॥ २३६॥
अपि च
जातिमार्गप्रचारैस्तु करणैरक्षरैस्तथा ।
वादयेद्यस्त्वसङ्कीर्णं स श्रेष्ठो वादको मतः ॥ २३७॥
अथान्तरवाद्यानि । अनुबन्धो विप्रहारितं सिद्धिर्ग्रहणं परिच्छिन्नमिति ॥ २३८॥
तत्रानुबन्धसञ्ज्ञमन्तरवाद्यं यथा धोणाधोक्लघे इति ।
पाठ्यविरामे विप्रहारितं यथा घन्द्रा खॐ!खोणा इति ॥ २३९॥
सिद्धिरपि ।
ऐश्वर्ये विस्मृते शान्ते वस्त्राभरणसंयमे ।
सिद्धिर्वादयितव्या तु नानाकरणसंश्रया ॥ २४०॥
सा च सिद्धिर्यथा समार्गकरणाश्रया कार्या विचित्रकरणा पञ्चकला ।
अवस्थान्तरे पुनरेवमेव कृता भवति ॥ २४१॥
अपि
साध्यविरामे वाद्यं परिषत्साधनकृते विरामे च ।
वस्त्राभरणनिपाते प्रकुर्यादभ्यञ्जने काले ॥ २४२॥
अथ परिच्छिन्नं सार्वभाण्डिकम् ।
ध्रुवायो ग्रहोपशमने गम्भीरधीरप्रहारमुद्घतं यथारसं च षट्कलम् ।
तत्रोत्तमानां वितस्त-मार्गाश्रितं द्रं द्रं क्लेघेके इति ॥ २४३॥
अथोत्तमस्त्रीणामड्डितावाद्याश्रयणम् । खो खो खा इति ।
अधमानां खञ्जनर्कुटकस्थम् । यथा टेङ्कखाकिटिकिटिना इति ॥ २४४॥
अथप्रासादिकीप्रावेशिक्याक्षेपिक्यवकृष्टासु ।
तत्र प्रासादिकीप्रावेशिक्योः समपाणौ विभक्तकरणं वाद्यम् ।
द्रुतायामुपरिपाणिर्विचित्रकरणं स्थितावकृष्टायामर्थसन्निपातकृतमिति ।
यथा धोण्णेधोधो इति ॥ २४५॥
एवमेतत्प्रयोक्तव्यं वाद्यं गतिपरिक्रमे ।
प्रासादिक्यां ध्रुवायां च त्वन्तरायां तथैव च ॥ २४६॥
अभाण्डमेकं गीतं तु परिवर्तं प्रयोजयेत् ।
सन्निपातावसानेषु भाण्डवाद्यग्रहो भवेत् ॥ २४७॥
अथ द्रुतविलम्बितायां यथा । तलखो तलखो तलखो इति ।
अथाड्डितायां यथा । धोणखोखोणके---कुखुणाणाणा खोदें क्लखॐके इति ॥ २४८॥
अथोद्धात्यम् ।
सम्भ्रमावेगहर्षार्थे विस्मयोत्साहज्ञोकजे ।
ग्रहे गानस्य यद्वाद्यमुद्घात्यं सम्प्रकीर्तितम् ॥ २४९॥
मोक्षमिदानीं वक्ष्यामः । तद्यथा ।
खेन्नान्तिकिठिदत्तकित्तकिकिदोत्तगोगोगघेदोघेटाघेघेरादो इति । यथाड्डितायाम् ।
घटमथिघङ्घङ्खोखोणखोखोणखोखो चेणं डक्कणिष्कषणुड्डप्प इति ।
अथ नर्कुटखञ्जयोः । योधन्द्रा धं!द्रा तं!किताङ्गुटुगुटु घे इति ।
अवस्थितायाम् ।
घङ्घङ्घेटम्मटघेघेत्थिमटाङ्कटत्थिमटत्थिकटकिटीथिटी इति ।
अथावकृष्टायाम् । घटमटत्थिरथिगुटुघेट इति ॥ २५०॥
एवमेते ग्रहा मोक्षा ध्रुवाणां गदिता मया ।
निष्क्रामे च प्रवेशे च त्वाक्षेपिक्यन्तरासु च ॥ २५१॥
त्वं तालकलाज्ञाने मार्दङ्गिकेन प्रयतितव्यम् । भवति चात्र ।
अतालज्ञमकालज्ञमशास्त्रज्ञं च वादकम् ।
चर्मघातकमित्येवं प्रवदन्ति मनीषिणः ॥ २५२॥
अनेनैवविधानेन कार्यं वाद्यं प्रयत्नतः
अघमानां नर्कुटखञ्जषेदात् प्रयुक्तं च वर्णान्तरिका ।
अतःपरं प्रवक्ष्यामि त्वातोद्यानां तु लक्षणम् ॥ २५३॥
त्रिधा कृतिर्मृदङ्गानां हारीतकयवाश्रया ।
तथा गोपुच्छरूपा च भवन्त्येषां च रूपतः ॥ २५४॥
हरीतका कृतिस्त्वङ्को यवमध्यस्तथोर्ध्वगः ।
आलिङ्गश्चैव गोपुच्छः आकृत्या सम्प्रकीर्तितः ॥ २५५॥
तालत्रयं तथार्धं च मृदङ्गोऽङ्किक इष्यते ।
मुखं तस्य च कर्तव्यं द्वादशाङ्गुलयोजितम् ॥ २५६॥
ऊर्ध्वकोऽपि तथा कार्यश्चतुस्तालप्रमाणतः ।
अङ्गुलानि मुखं तस्य कर्तव्यं तु चतुर्दश ॥ २५७॥
आलिङ्गश्चैव कर्तव्यस्तालत्रयमथापि च ।
मुखं तस्याङ्गुलानि स्युरष्टादेव समासतः ॥ २५८॥
दैर्घ्येण पणवश्चैव कर्तव्यः षोडशाङ्गुलः ।
कृशमध्याङ्गुलान्यष्टौ पञ्चाङ्गुलमुखस्तथा ॥ २५९॥
ओष्ठावस्य तु कर्तव्यौ तज्ज्ञैरध्यर्धमङ्गुलम् ।
मध्यं च सुषिरं तस्य चत्वार्येवाङ्गुलानि च ॥ २६०॥
दर्दरश्च घटाकारो नवाङ्गुलमुखस्तथा ।
विधानं चास्य कर्तव्यं घटस्य सदृशं बुधैः ॥ २६१॥
द्वादशाङ्गुलविस्तीर्णं पीनोष्ठस्य समासतः ।
अतः परं प्रवक्ष्यामि चर्मलक्षणमुत्तमम् ॥ २६२॥
न ज्वरोपहतं चर्म न च काकमुखाहतम् ।
नापि दोषहतं क्लिन्नं न च घूमाग्निदूषितम् ॥ २६३॥
एभिर्दोषैर्विनिर्मुक्तं चर्म निर्वर्त्यते गवाम् ।
शुद्धपल्लवसङ्काशं हिमकुन्देन्दुपाण्डुरम् ॥ २६४॥
अत्यामिषविहीनं तु क्लिनं वा चर्म कर्मणि ।
विदित्वैव सुवर्णानि चर्माण्याहृत्य बुद्धिमान् ॥ २६५॥
शीतोदके निशामेकां स्थापयित्वा समुद्धरत् ।
वध्रैः सुललितैर्दात्रैर्गोमयैरक्तमार्जितैः ॥ २६६॥
चन्द्र कैस्तनुभिः पश्चात् मृदङ्गान् योजयेद् बुधः ।
पुष्पावस्तर्त ततः कुर्यात् त्रिवर्ति चन्द्र काश्रयाम् ॥ २६७॥
कक्ष्याख्यं वै परिकरं ग्रीवाख्यं स्वास्तिकं तथा ।
त्रिशतं च प्रकुर्वीत पुष्करे ह्याक्षिकानि तु ॥ २६८॥
दश तत्र हि वध्रास्तु प्रक्षेप्या वर्तिसंश्रयाः ।
द्वे हित्वा त्वाक्षिके वध्र तृतीये सम्प्रवेशयेत् ॥ २६९॥
सर्वेष्वेवं प्रयोगोऽयमाक्षिकेषु विधीयते ।
तन्त्रीभिः पणवं नह्येत् सदृढाभिः समन्ततः ॥ २७०॥
वातपुष्करिकां चैव योजयेत्तनुयर्मणा ।
एवं मृदङ्गपणवाः कर्तव्या दर्दरास्तथा ॥ २७१॥
नवे मृदङ्गे दातव्यं रोहणं सततं बुधैः ।
गव्यं घृतं च तैलं च तिलपिष्टं तथैव च ॥ २७२॥
तथा ह्येतेन विधिना त्वाङ्गिकालिङ्गकोर्ध्वकान् ।
देवताभ्यर्चनं कृत्वा ततः स्थाप्या महीतले ॥ २७३॥
चित्रायामथवा हस्ते शुक्लपक्षे शुभेऽहनि ।
उपाध्यायः शुचिर्विद्वान् कुलीनो रोगवर्जितः ॥ २७४॥
मतिमान् गीतितत्त्वज्ञो मधुरोऽविकलेऽन्द्रि यः ।
सोपवासोऽल्पकेशश्च शुल्कवासा दृढव्रतः ॥ २७५॥
मण्डलत्रयमालिप्य गोमयेन सुगन्धिना ।
ब्रह्माणं शङ्करं विष्णुं त्रिषु तेषु प्रकल्पयेत् ॥ २७६॥
आलिङ्गं स्थापयेत्पूर्वं कृते ब्राह्मेऽथ मण्डले ।
ऊर्ध्वकं तु द्वितीयेऽस्मिन् रुद्र नाम्नि निधापयेत् ॥ २७७॥
तिर्यगुत्सङ्गिकं सम्यग्वैष्णवे मण्डले क्षिपेत् ।
बलिपुष्पोपहारैस्तु पूजयेत्पुष्करत्रयम् ॥ २७७॥
पायसं घृतमघ्वक्तं चन्दनं कुसुमानि च ।
शुक्लानि चैव वासांसि दत्वा लिङ्गे स्वयम्भुवः ॥ २७९॥
त्र्! यम्बकाय प्रदातव्यः सगणायोर्ध्वके बलिः ।
स्वस्तिकैर्लाजिकापुष्परूपपिण्डाष्टकैः सह ॥ २८०॥
उन्मत्तकरवीरार्कपुष्पैरन्यैश्च भूषितः ।
बलिः कार्यः प्रयत्नेन रक्तकौदुम्बरैः सह ॥ २८१॥
वैष्णवे मण्डले स्थाप्यः सर्वबीजगतोऽङ्किकः ।
स्रग्वस्त्रालेपनैः प्रीतैश्चरुभिश्च सपायसैः ॥ २८२॥
वाचयित्वा द्विजैः स्वस्तिं रत्वा पूर्वं च दक्षिणाम् ।
पूजयित्वादिगन्धर्वान् पश्चाद्वाद्यं समाचरेत् ॥ २८३॥
दैवतानि च वक्ष्यामि येषां ते च भवन्ति हि ।
वज्रेक्षणः शङ्कुकर्णो ग्रहश्चापि तथा महान् ॥ २८४॥
एतास्तु देवता विप्राः पुष्करेषु प्रकीर्तिताः ।
मृण्मयत्वान् मृदङ्गास्तु भाण्डं भ्रमयतीति च ॥ २८५॥
मुरजास्तूर्ध्वकरणादातोद्यं तोदनादपि
भाण्डस्यादौ प्रणीतोऽत्र पणवश्च विधीयते ।
द्वारं शब्दं दारयति तस्माद्भवति दर्दरः ॥ २८६॥
सृष्ट्वा मृदङ्गाम् पणवं दर्दरं च महामुनिः ।
मेघैश्च स्वरसंयोगं मृदङ्गानामथासृजत् ॥ २८७॥
विद्युज्जिह्वो भवेद्वामे मेघः स तु महास्वनः ।
ऐरावतो महामेघस्तथा चैवोर्ध्वके भवेत् ॥ २८८॥
आलिङ्गके तडिद्मांश्च नाम्ना चैव बलाहकः ।
दक्षिणे पुष्करो मेघः पुष्करो वामयोजितः ॥ २८९॥
मृदङ्गश्चैव नाम्ना तु ऊर्ध्वके नन्द्यथथोच्यते ।
अङ्किकः सिद्धिरित्येवमालिङ्गश्चैव पिङ्गलः ॥ २९०॥
भूतप्रियो बलिस्तेभ्यो दातव्यः सिद्धिमिच्छता ।
अपूजयित्वा ह्येतान् वै नैव प्रेक्षां प्रयोजयेत् ॥ २९१॥
करीषस्य तु सङ्घाते मृदङ्गं स्थापयेद् बुधः ।
सुसभ्या तानचलितास्तथा च पतिता पुनः ॥ २९२॥
आतोद्यपणवैश्चैव नर्तकोपनतास्तथा ।
शान्तिकर्म प्रयुञ्जीत विधिदृष्टेन कर्मणा ॥ २९३॥
चत्वारः पणवाः कार्याः दशरूपविधौ पुनः ।
आतोद्यान्यपि तान्येव नानावस्थासु वादयेत् ॥ २९४॥
नाटके सप्रकरणे भाणके प्रहसने तथा
मृदङ्गं पणवं चैव दर्दरं चैव वादयेत् ।
एवमेतद्बुधैर्ज्ञेयं मृदङ्गानां तु लक्षणम् ॥ २९५॥
गतिवाद्यतालपाठ्यग्रहमोक्षविशारदोऽथ लघुहस्तः ।
छिद्रा च्छेदविधिज्ञः सिद्धस्थाने ध्रुवाकुशलः ॥ २९६॥
कलरिभितमधुरहस्तः सुनिविष्टो रक्तमार्जनो बलवान् ।
अवहितशरीरबुद्धिर्मृदङ्गवादी गुणैरेतैः ॥ २९७॥
आलेपनप्रमाणज्ञश्चतुर्मार्गकृतश्रमः ।
प्रतिग्राही च सिद्धीनामङ्गदोषविवर्जितः ॥ २९८॥
स्वभ्यस्तकरणः सामे गीतज्ञो गुणितग्रहः ।
सुसङ्गीतप्रयोगज्ञो मृदङ्गी तु भवेद्गुणैः ॥ २९९॥
भ्रान्तोर्ध्वहस्तः कालज्ञश्छिद्रा वरणपण्डितः ।
अभ्यस्तकरणश्चैव भवेत्पाणविको गुणैः ॥ ३००॥
निश्चलो निपुणः शीघ्रो लघुहस्ती विधानवित् ।
वादनान्तरवादी च दर्दरी तु प्रशस्यते ॥ ३०१॥
एतत्सर्वं नाट्ययोगं समीक्ष्य
प्रोक्तं वाद्यं सर्वलोकानुभावात् ।
नोक्तं यच्चेदागमाद्वस्तुबुध्या ।
सद्भिः कार्यं मार्गजातीः समीक्ष्य ॥ ३०२॥
स्फुटप्रहारं विशदं विभक्तं
रक्तं विकृष्टं करलेपनं च ।
त्रिमार्जनापूरितरागगम्यं ।
मृदङ्गवाद्यं गुणतो वदन्ति ॥ ३०३॥
वाद्ये तु यत्नः प्रथमं तु कार्यः
शय्या हि नाट्यस्य वदन्ति वाद्यम् ।
वाद्ये च गीते च हि सु प्रयुक्ते ।
नाट्यप्रयोगे न विपत्तिमेति ॥ ३०४॥
इति भरतीये नाट्यशास्त्रे पुष्करवाद्यो नामाध्यायश्चतुस्त्रिंशः