बृहद्विष्णुपुराणीय मिथिलामाहात्म्यम्
१३
मैत्रेय उवाच -
श्रुतन्त्वत्तो मयासर्वं, रहस्यं जानकीपतेः ।
अयोध्यायाश्च माहात्म्यं, तत्रावासफलन्तथा ॥ १॥
इदानीं श्रोत्रुमिच्छामि, रामन्तत्त्व विवेकिनम् ।
जानक्यास्तत्व सर्व्वस्वं, यथावेदेषुवर्णितम् ॥ २॥
पराशर उवाच -
सीतारामात्मकं सर्वं सर्वकारण कारणम् ।
अनयोरेकतातत्त्वं गुणतोरूपतोपि च ॥ ३॥
तत्पदं रामइत्युक्तं जानकी भावरूपिणी ।
तयोरैक्यं भवेत्तत्वमिति वेदविदो विदुः ॥ ४॥
तत्वतो मन्त्रतो वापि रूपतो गुणतोऽपि वा ।
न पृथग् भावना यस्य स ज्ञेयो भावुकोत्तमः ॥ ५॥
एवमेव मया पृष्ठो वशिष्ठो मांसमादिशत् ।
यथा तम्पृच्छतः प्राह तत्समासेन मे शृणु ॥ ६॥
रामान्न मैथिली भिन्ना मैथिल्यानरघूत्तमः ।
द्वयोरैक्यं विजानीयात्तद्वतो नैवरूपतः ॥ ७॥
द्वयोर्न्नित्यं द्विधारूपं तत्त्वतो नित्यमेकता ।
राममन्त्रे स्थिता सीता सीता मन्त्रे रघूत्तमः ॥ ८॥
यतो वर्णात्मको रामः सीता मात्रात्मिका स्थिता (भवेत)।
यद्वा शब्दात्मकोरामः सीता शब्दार्थरूपिणी ॥ ९॥
यद्वा वर्णोभवेत्सीता रामः शब्दार्थ रूपवान् ।
एवमेव विधानेन यथा सूर्ये प्रभास्थिता ॥ १०॥
रत्ने मौल्यं नृपेकीर्त्तिस्तथारामेस्थितातु सा ।
जानक्यां राघवोप्येव मद्वैधेन सदास्थितः ॥ ११॥
राममैक्यं द्वयोरेव वेदज्ञैः परिनिष्ठितम् ।
यथायोध्यापुरी नित्या मिथिलापि तथास्मृता ॥ १२॥
सर्व्वैश्वर्य्य गुणैर्व्वापि नायोध्यातः पृथग्मता ।
अयोध्यका यथा नित्या सर्व्वमङ्गलरूपिणी ॥ १३॥
तथैव मैथिलाः सर्व्वे सर्व्वमङ्गल विग्रहाः ।
नित्यभूताः सदाशुद्धाः पुनरावृत्ति वर्जिताः ॥ १४॥
नित्यानन्द रसास्वाद रूपिणो रामपार्षदाः ।
श्रीरामाराधकानाञ्च निरासार्थम्विशेषतः ॥ १५॥
मिथिला सर्वथा शक्त्या यथायोध्या तथाहिसा ।
निष्कामानां सकामानां ज्ञानानां ज्ञान शालिनाम् ॥ १६॥
कथञ्चित्तत्र चेद्वास उद्धाराय भवेदलम् ।
तत्र यात्रा महापुण्या सर्व्वकाम समृद्धिनी ॥ १७॥
एवं रहस्यं तत्वस्य वर्णयन्ति मनीषिणः ।
द्वयोर्न्नाम द्वयोर्द्धाम द्वयोस्तत्वं द्वयोर्व्रतम् ॥ १८॥
द्वयोराराधनानाञ्च द्वयोः प्रीतिकरंसमम् ।
इतियेषान्नचेद्भावस्ते नराः पापभागिनः ॥ १९॥
संसारेषु निमज्जन्ते स्वकर्म्म परिवञ्चिताः ।
वशिष्ठेन समाख्याता त्वत्प्रीत्या वर्णितम्मया ॥ २०॥
सिद्धान्त वीजमपरं शृणुष्वैकमना मुने ।
सर्व्वाधारं जगन्मूलं सर्व्वकारण कारणम् ॥ २१॥
वेद वेदान्त सिद्धान्तं यत्तत्प्रणव रूपकम् ।
अनादिमध्य निधनं व्ययदेश्य गुणैः परम् ॥ २२॥
वहिरन्तश्च निःस्यूत मवाङ्मनसगोचरम् ।
अनादिमध्य निधनं व्ययदेश्यगुणैः परम् ॥ २३॥
निष्कलं निष्प्रतिद्वन्द्वं निर्व्विकारं निरञ्जनम् ।
सत्तामात्रं परम्ब्रह्म सदसत्परमेव यत् ॥ २४॥
विद्यावन्तो महात्मानः स्वस्वतर्क्कानुसारतः ।
निरूपयन्ति यत्किञ्चित् स्वस्व ग्रन्थेषु तान्त्रिकम् ॥ २५॥
तद्व्यापकस्यरूपस्य निर्गुणस्यपरात्मनः ।
प्रभावात्कारणंराम इतिनारद सम्मते ॥ २६॥
तच्छक्तिर्ज्जानकीरूपा तेनाभिन्ना महामुने ।
सूक्ष्ममज्ञान सर्व्वस्व मितिज्ञात्वाविमुच्यते ॥ २७॥
ज्ञानस्यैएषापराकाष्ठा सर्व्वभावज्ञ सम्मतिः ।
समाप्तिरत्रग्रन्थानां वाच्यवाचक सम्पदाम् ॥ २८॥
एतावद्वेद सर्व्वस्वमेषावै ब्रह्म सम्मतिः ।
यदनेन प्रकारेण सीतारामौहृदिन्यसेत् ॥ २९॥
सीतारामौ स्वयं धर्मी सीतारामौ स्वयम्प्रभुः ।
सीतारामौ जगद्वीजं सीतारामौ स्वयञ्जगत् ॥ ३०॥
सर्वेषां साधकानाञ्च यदर्थम्वै परिश्रमः ।
लक्षणैर्वहुमिर्लक्ष्यौ सीतारामौगतिः सताम् ॥ ३१॥
ज्ञानस्यैषा पराकाष्ठा विज्ञानस्याश्रयः परः ।
विज्ञायैता प्रयत्नेन कृतकृत्यो भवेन्नरः ॥ ३२॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये त्रयोदशोऽध्यायः ।
१४
मैत्रेय उवाच -
एतद्रहस्यमतुलं विज्ञानं जानकीपतेः ।
पुनर्विंस्तरतः किञ्चिच्छ्रोतुमिच्छामितत्वतः ॥ ३३॥
स्वरुपन्नामच व्यक्तं चरित्रञ्चापि विश्रुतम् ।
केषाञ्चिदपि लोकेस्मिन् केषुशङ्कानविद्यते ॥ ३४॥
परन्त्वयोध्ययातुल्या मिथिलावर्णितात्वया ।
तस्या विस्तार व्यायाम स्वरूपाणि वदस्वमे ॥ ३५॥
तस्यां यात्रां कथङ्काले कार्य्या सर्वैर्मुमुक्षुभिः ।
केदेवास्तत्र वैसन्ति, तेषां नामानिमेवद ॥ ३६॥
पराशर उवाच -
गङ्गा हिमवतोर्मध्ये नदीपञ्चदशान्तरे ।
तैरभुक्तिरितिख्यातो देशः परमपावनः ॥ ३७॥
कौशिकी कमलाचैव तथाविण्ववतीमता ।
यमुनाचेति विख्याता भूयसी गैरिकातथा ॥ ३८॥
जलाधिकाद्वागमती तथाव्याघ्रमतीमता ।
विरजा गण्डलाचैव तथैवेक्ष्वावतीति च ॥ ३९॥
लक्ष्मणा वाग्मती ख्याता गण्डकीति ततःपरा ।
इतिपूर्व्वक्रमात्प्रोक्तं नदीनामानि दर्शयन् ॥ ४०॥
अकुक्षिर्वर्त्तिनीचैव जङ्घा जीवापिकातथा ।
इत्याद्या बहवस्सन्ति नद्योहिमवदुद्भवाः ॥ ४१॥
कौशिकीन्तु समारभ्य गण्डकीमधिगम्यवै ।
योजनानि चतुर्विंश व्यायामः परिकीर्त्तितः ॥ ४२॥
गङ्गा प्रवाहमारभ्य यावद्धैमवतम्वनम् ।
विस्तारः षोड़शप्रोक्तो देशस्य कुलनन्दन ॥ ४३॥
मिथिला नामनगरी, तत्रास्तेलोक विश्रुता ।
पञ्चभिः कारणैः पुण्या, याविख्याता जगत्रये ॥ ४४॥
निमिर्न्नाम महाराज, इक्ष्वाको मुनयोनृपः ।
तेनतप्तं तपोघोरं येनख्यातन्तपोवनम् ॥ ४५॥
सुवर्णमणिरूपत्वात्पूर्व्वस्मिन्हि तपोवने ।
सुवर्णकाननन्नाम, तेनख्याति पथङ्गतम् ॥ ४६॥
पुनस्तथैवनगरी निर्म्मिता मिथिलामुने ।
तत्रजातो मिथिर्न्नाम तेनसा मिथिलाभवेत् ॥ ४७॥
देवरात तपोभूमिः शिवतुष्टिकरीमता ।
यत्र प्राप्तं धनूरत्नं तेन या साम्मवीवभौ ॥ ४८॥
पुनः सीरध्वजो राजा स्वर्णलाङ्गल पद्धतौ ।
प्राप्तवां स्तनयायत्र तेनसार्थकरिश्रुता ॥ ४९॥
धनुर्य्यज्ञं कृतम्पूर्व्वं पुत्रार्थ यत्स्वयम्वरे ।
वित्रोष्टितं धनुर्य्यत्र रामेणाद्भुतकर्म्मणा ॥ ५०॥
एतदर्थम्विशेषेण ब्रह्मरुद्रादि देवताः ।
समर्चयन्ति यत्नेन, निवसन्ति तरन्ति च ॥ ५१॥
मिथिला तैरभुक्तिश्च वैदेही निमिकाननम् ।
ज्ञानक्षेत्रं कृपापीठं स्वर्णलाङ्गल पद्धतिः ॥ ५२॥
जानकीजन्मभूमिश्च, निरपेक्षा विकल्मषाः ।
रामानन्दकरीविश्व, भाविनी नित्यमङ्गला ॥ ५३॥
इतिद्वादश नामानि यः पठेच्छ्रुणुयादपि ।
सप्राप्नुयाद्राघवश्रेष्ठम्भुक्तिम्मुक्तिञ्च विन्दति ॥ ५४॥
प्रयागादीनि तीर्थानि सन्ति लोकेषु पुण्यदा ।
परन्तु रामप्राप्त्यर्थं तेषांशक्तिर्न विद्यते ॥ ५५॥
इयं सर्व्व प्रकारेण रामतुष्टिकरी ध्रुवम् ।
यथा साकेत नगरी जगतः कारण स्फुटम् ॥ ५६॥
तथैवानन्द सर्व्वस्व कारणन्नगरीत्वियम् ।
महर्षयो महाभागास्त्यक्त्वा सर्व्व परिग्रहम् ॥ ५७॥
निवसन्ति प्रयत्नेन रामाराधन हेतवे ।
विश्वामित्रस्तु पूर्व्वस्यान्दिशिवासं प्रकल्पयेत् ॥ ५८॥
विभातुके महायोगी दक्षिणे निवसत्यसौ ।
गौतमस्याश्रमं पुण्यं याम्य पश्चिमकोणके ॥ ५९॥
निवसन्त्युष्टजं कृत्वा वाल्मीकिस्तत्र पश्चिमे ।
उत्तरे याज्ञवल्क्यस्तु निवासे मितरस्सदा ॥ ६०॥
एवमेव प्रकारेण वसन्त्यन्य महर्षयः ।
सनदी मातृकोदेशः दुर्भिक्षाभिर्विवर्जितः ॥ ६१॥
धनधान्य समायुक्तो वनागम समन्वितः ।
प्रसस्त नरनारीक आधिव्याधि विवर्जितः ॥ ६२॥
सदाम्रवन सम्पन्ना नदीतीरेषु संस्थिताः ।
तीरेषु भुक्ति योगेन तैरभुक्तिरितिस्मृता ॥ ६३॥
हिमालयस्यवासार्थ मुनिभिः परिरञ्जितः ।
राजानश्च महाभागा ज्ञानविज्ञान दर्शनाः ॥ ६४॥
जीवन्मुक्ता विदेहाश्च, देहवन्तो विकल्मषाः ।
अनुष्ठितारो यज्ञानां ब्राह्मणा परिपूजकाः ॥ ६५॥
निमिवंश्या ऋषिप्राज्ञा एवन्तत्र महामुने ।
अन्यत्किंयत्र सावित्री गौरीश्रीदेवशक्तयः ॥ ६६॥
निवसन्ति प्रयत्नेन सर्वसिद्धि प्रदायिकाः ।
यत्र साक्षात्स्वयं भूमौ सीतासर्व्वेश्वरेश्वरी ॥ ६७॥
आविभूर्ता विशेषेण श्रेष्ठा राघववल्लभा ।
सर्व्वे देवा महाभागा ऋषयो ब्राह्म्य लौकिकाः ॥ ६८॥
आराधयन्ति यां यत्नात् स्वेष्टायाश्च प्रकाम्यया ।
यस्याप्रसादतोन्यत्र कल्पकोटिशतैरपि ॥ ६९॥
नप्रीणाति रघुश्रेष्ठस्तपोयोग समाधिभिः ।
अतस्तीर्थेषु सर्वेषु मिथिला पूज्यतेसदा ॥ ७०॥
मिथिर्येन नमस्यन्ति देशान्तर गताअपि ।
तेषां भुक्तिश्चमुक्तिश्च जायतेनात्र संशयः ॥ ७१॥
तस्मात्सर्व प्रयत्नेन रामस्याराधनन्नरः ।
मिथिलायां वसेत्तत्र त्यक्त्वा सर्व परिग्रहम् ॥ ७२॥
-इति श्रीवृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये चतुर्दशोऽध्यायः ।
१५
मैत्रेय उवाच -
यानि लिङ्गानि पुण्यानि, यानि वेदोदितानि च ।
तत्र सन्ति महाभाग तेषान्नामानि मे वद ॥ ७३॥
पराशर उवाच -
शिलानाथाभिधंलिङ्गं तथा वै कपिलेश्वरम् ।
सर्व्वसिद्धिप्रदं नृणां पूर्वद्वारे प्रतिष्ठितम् ॥ ७४॥
कूपेश्वरं तथाग्नेये लिङ्गं सर्व्वाघ नाशनम् ।
याम्यां सिद्धिप्रदंलिङ्गं कल्याणेश्वर नामकम् ॥ ७५॥
पूर्वसिद्धिप्रदंलिङ्गं वारुण्याञ्च जलेश्वरम् ।
सौम्ये जलाधिनाथाख्यं तत्रक्षीरेश्वरम्मतम् ॥ ७६॥
ऐशान्यां त्रिजगत्ख्यातमन्योवै मिथिलेश्वरम् ।
भैरवाख्यो महादेवो नैऋत्यां ग्रामरक्षकः ॥ ७७॥
एवमादीनि लिङ्गानि नैकशः संस्थितानि च ।
योगनिद्रा महामाया तथानगरदेवता ॥ ७८॥
गिरिजाद्या महाभागा ख्याताः परमशक्तयः ।
वहूनि पुण्य ख्यातानि तासां नामानि मे शृणु ॥ ७९॥
पुरन्दरसरः पुण्य ततोदासरथः सरः ।
भार्गवं मण्डलञ्चाक्षं विड़ालं रुक्मिणीसरः ॥ ८०॥
जनकस्यसरः पुण्यं सुनेत्रायाः सरस्तथा ।
बलदेव सरस्तद्वत् गोपालश्च सरोवरम् ॥ ८१॥
धनुःक्षेत्रमिति ख्यातं पादप्रच्छालनंसरः ।
विचित्राऽधूतपापा च तथाचुञ्चुमती तथा ॥ ८२॥
पयस्विनी कुण्डमती विख्याता तिलदीर्घिका ।
लक्ष्मणाख्या गुणवती तथा विल्ववतीमता ॥ ८३॥
दीर्घिका महतीपुण्या इष्टदा विघ्नहारिणी ।
मत्स्योदरी व्याघ्रहरी स्थितिदाच्छहारिणी ॥ ८४॥
गोव्रजा चित्रधाराख्या ख्याता पूर्व्ववतातथा ।
दुर्गया चित्रधारीच तथाखण्डहरी शुभा ॥ ८५॥
पुण्या पाकवती ख्याता तथा नगरदेविका ।
सनकादिसरः पुण्यो तरणम्मन्मथः सरः ॥ ८६॥
मन्थानं कौशलं चक्रं लोमशं रामसागरम् ।
सप्तवेधाभिधं तीर्थं ध्रुवं गाड़ुरमेव च ॥ ८७॥
केदार वह्निकुण्डञ्च मध्यमं जानकीसरः ।
कुम्मादिकं वारुणञ्च तथासारस्वतंसरः ॥ ८८॥
चतुर्द्दीर्घिकमाख्याता तथाकष्टहरंसरः ।
धात्री सरो विषहरः विख्यातं मुरलीसरः ॥ ८९॥
गङ्गासरसमित्युक्तं अङ्गरागाभिधं सरः ।
गौतमस्य सरः पुण्यं वशिष्ठस्यसरस्तथा ॥ ९०॥
इत्युक्तंसरसान्नाम कूपनामानिमेश्रुणु ।
पुण्यं सैरध्वजङ्कूपं शतानन्दस्य कूपकम् ॥ ९१॥
अक्रूरकूपमित्युक्तं कूपसैमनकन्तथा ।
विद्याकूपं ज्ञानकूपं इतिलोकेषु विश्रुतम् ॥ ९२॥
महाभागवत श्रेष्ठ वर्णिता ये जलाश्रयाः ।
तेषां स्नानपानेन महापुण्यं फलम्भवेत् ॥ ९३॥
पुण्यातिरेकतोलभ्या मिथिलाजायतेसताम् ।
तेषां यात्रामहाभाग तत्रकोणेषु सूरिभिः ॥ ९४॥
क्रियते परयाभक्त्या पुराणेषु विनिश्चितम् ।
मण्डलानां परासश्च मिथिलायां प्रशस्यते ॥ ९५॥
येनकेन प्रकारेण गमनं सर्व्व सिद्धिदम ।
एकाहम्बात्र्यहम्वासो मासिकं वार्षिकन्तथा ॥ ९६॥
जन्मावधिफलं पुण्यं संसारेऽर्ज्जित पुण्यकम् ।
अष्टनंसर्व्वतीर्थेषु तत्तदुद्देश्य दैवतम् ॥ ९७॥
स्नानं दानं तपोहोमस्तर्पणं श्राद्धमेव च ।
द्विजानां भोजनञ्चैव तीर्थसम्पत्ति हेतवे ॥ ९८॥
परिक्रमापि त्रिविधा वृहतीमध्यमालघु ।
मार्गशीर्षेऽथवामाघे फाल्गुने माधवेपि च ॥ ९९॥
परिक्रमा प्रकर्त्तव्या नदीमारभ्य कौशिकीम् ।
ब्रह्मचर्य विधानेन हविष्याशी जितेन्द्रियः ॥ १००॥
शुद्ध्यन्ति रामकोभूत्वा भक्तवृन्दैः समन्वितः ।
सिंहेश्वरं शिवन्नत्वा ध्यात्वादेव रघूत्तमम् ॥ १०१॥
सङ्कल्पमादितः कृत्वा परितः परिप्रक्रमेत् ।
कौशिकीसङ्गमेस्नात्वा सङ्गमेजाह्नवीतटे ॥ १०२॥
शालग्रामींलभेय्यावत्तावद्वै पश्चिमाम्मुखः ।
पुनर्हैमवतम्प्राप्तः पुनस्तत्कौशिकीतटे ॥ १०३॥
नत्वाकामेश्वरंलिङ्गं पुनः सिंहेश्वरम्व्रजेत् ।
समाप्य नियमन्तत्र पुनरायात्स्वमालयम् ॥ १०४॥
मनोवाक्कायजं नित्यं पातकञ्चोपपातकम् ।
सर्व्वं नश्यत्ययत्नेन सर्वान्कामानवाप्नुयात् ॥ १०५॥
प्रीयन्ते पितरस्तस्य प्रीयन्तेतस्यदेवताः ।
प्रीयते राघवोरामः स्वशक्त्या सीतयासह ॥ १०६॥
एवंहि वृहतीयात्रा वर्णिता ब्रह्मवादिभिः ।
तत्राशक्योजनःकश्चित् पुरीमात्रं परिभ्रमेत् ॥ १०७॥
कल्याणेश्वरमारभ्य निविशेद्गिरिजालये ।
पुनर्जलेश्वरङ्गत्वा पुनःक्षीरेश्वरं व्रजेत् ॥ १०८॥
विश्रम्य च धनुस्थाने पुनः कल्याण पीठके ।
अपरञ्चक्लृकी प्रोक्ता मिथिलायाः परिक्रमा ॥ १०९॥
प्रलापम्वा विलापम्वा मिथ्याभाषणमेव वा ।
असद्वार्त्तादिकं सर्व्वं वर्जयेत्साधकोत्तमः ॥ ११०॥
पूर्वोक्त विधिनासम्यक् ब्रह्मचर्य्यव्रतेस्थिताः ।
रामेनिष्ठा मनोद्गारं मलमूत्राणिचोत्सृजेत् ॥ १११॥
अन्यथाचाचरन् मौर्ख्यान्नरः प्राप्नोति किल्विषम् ।
प्रयातिवाघमांल्लोकान् रामद्वेषी भवेत्तुसः ॥ ११२॥
तस्माच्छुद्ध तनुश्शान्तो भजन् राममनन्यधीः ।
परिक्रान्तेल्लभेद्भक्तिं लोकमुक्तिन्तथापरे ॥ ११३॥
मध्यमासा भवेद्यात्रा सर्वाघौघ निवारिणी ।
तत्राप्यशक्तश्चेत्कश्चित् परिक्रान्तोऽन्तरगृहम् ॥ ११४॥
गङ्गासागरमारभ्य स्नानयात्रां समारभेत् ।
धनुःक्षेत्रं पुनःस्नात्वा पुरन्दरसरम्व्रजेत् ॥ ११५॥
कौशलेयसरोगत्वा स्नात्वावै जानकीहृदे ।
वह्निकुण्डं समागत्य मध्यमं कुण्डमाव्रजेत् ॥ ११६॥
रत्नसागरमागत्य कौण्डिल्यस्यसरोव्रजेत् ।
अङ्गरागाभिधं तीर्थं गत्वावैसाधकोत्तमः ॥ ११७॥
पुनर्लक्ष्मणकुण्डेतु गत्वा सागरसङ्गमे ।
स्नानादिकं विधायेत्थं लोकपूज्योभवेन्नरः ॥ ११८॥
सर्वसिद्धिमवाप्नोति जनः प्रक्षीण कल्मषः ।
तन्त्रस्नानं महाभागे प्रायश्चित्तमितः परम् ॥ ११९॥
तत्राप्यंशक्तः कश्चिच्चेद् गत्वा धर्मञ्च तद्वनम् ।
सहायम्वा यथाशक्तिः कुर्याद्वामार्गशोधनं
परिक्रमावताम्पुण्यं सोऽप्यवाप्नोत्य संशयः ॥ १२०॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये पञ्चदशोऽध्यायः ॥
१६
पराशर उवाच -
कौशलेन्द्रःसरः स्नायान्मार्गमासे विशेषतः ।
मार्गेवै मण्डनं तीर्थं पादप्रच्छालनंसरः ॥ १२१॥
रामलक्ष्मणसीतानां सरांसि फलदानिवै ।
पौषेऋक्षसरः स्नायात्पूर्णिमायां विशेषतः ॥ १२२॥
पुरन्दर सरोमाघे पञ्चम्यां शोभने शुभः ।
फाल्गुने पूर्णिमायाञ्च वह्निकुण्डं महाफलम् ॥ १२३॥
ज्येष्ठ शुक्ल दशम्यान्तु गङ्गातीर्थं विशिष्यते ।
आषाढस्यान्तिमे स्नायाद्दीर्घिकायाम्विशेषतः ॥ १२४॥
श्रावणे बलरामस्य तीर्थे पुण्यमथान्तिमे ।
भाद्र महर्षिपञ्चम्यां स्नातव्यं भार्गवं सरः ॥ १२५॥
आश्विने मृतकुण्डस्य स्नानं सर्व्वाघ नाशनम् ।
कार्त्तिकेतु चतुर्द्दश्यां स्नातव्यावै पयश्विनीम् ॥ १२६॥
एवं साम्वत्सरी यात्रा कालेकाले महाफलम् ।
विशेषेण महाभाग नवम्यां रामजन्मनि ॥ १२७॥
जानकीजन्मवारेवा विवाहे च तथापि वा ।
सर्वेषां स्नानदानानि महापुण्यप्रदम्फलम् ॥ १२८॥
कौशिकीं माधवे स्नायान्माघेवै कमलान्तथा ।
दुग्धां विल्ववतीम्मार्गे कार्त्तिके यमुनान्तथा ॥ १२९॥
भूयसीं गैरिकाञ्चैवमाश्विने फलदामता ।
भाद्र जलाधिकापुण्या ज्येष्ठे व्याघ्रवतीतथा ॥ १३०॥
विरजा श्रावणे पुण्या मण्डला फाल्गुनेतथा ।
इष्टावती तथापौषे चैत्रेवै लक्ष्मणाशुभा ॥ १३१॥
वाग्मती फाल्गुनेशस्ता गण्डिकी चापि कार्त्तिकी ।
मलमासे विशेषेण गैरिका फलदायिनी ॥ १३२॥
चन्द्रसूर्य्योपरागेषु सर्वानद्यः शुभावहा ।
निष्कामानां विशेषेण नियमोनात्रविद्यते ॥ १३३॥
सरांसि पुष्करिण्यश्च मार्गशीर्षे विशेषतः ।
चैत्रेवा स्नानतः पुण्या नवम्यां माधवेतथा ॥ १३४॥
विशेषेण महाभाग स्नातव्यः पञ्चपर्व्वसु ।
पुण्यं सर्व्वेषु योगेषु नात्रकार्य्याविचारणा ॥ १३५॥
नवरात्रद्वयोर्मध्ये पूजनीयाः प्रयत्नतः ।
सर्व्वेगिराधिरासाम्यं फाल्गुने शाम्भवेतिथौ ॥ १३६॥
एवं यात्रा क्रमः प्रोक्तो मिथिलावासिनां मुने ।
न कालनियमस्तेषां ये प्राप्ता दूरदेशतः ॥ १३७॥
मिथिलावास मासाद्यजीवन्मुक्तो भवेन्नरः ।
देहान्ते राघवं प्राप्य तद्भक्तैः सहमोदते ॥ १३८॥
स्नानन्दानञ्जपोहोमः देवतार्च्चन वन्दनम् ।
इष्टगर्त्तादिकंसर्व्वं मिथिलायां महत्फलम् ॥ १३९॥
विशेषेण प्रतिष्ठायाः फलंवक्तुं न शक्यते ।
निर्माय शौधशिखरं येनसंस्थाप्यतेहरिः ॥ १४०॥
समुक्तः सञ्चितैः पापैः प्रारब्धैश्च विशेषतः ।
जीवन्मुक्ततमो भूत्वा हरेस्सायुज्यमाप्नुयात् ॥ १४१॥
योयो यांयां तनूभक्तं तदुद्दिश्य च दैवतम् ।
संस्थाप्य प्रतिमां पुण्यां देवलोकं स गच्छति ॥ १४२॥
सर्व्वसाधनजातेभ्य प्रतिष्ठातु महाफला ।
मिथिलायां विशेषेण सारन्तु नियतंस्मृतम् ॥ १४३॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये षोडषोऽध्यायः ।
१७
मैत्रेय उवाच -
यएष मिथिलामध्ये पिनाकः परिदृश्यते ।
तस्यागमः प्रभावोवा यद्यज्जानासि संशमे ॥ १४४॥
पराशर उवाच -
सम्यक् पृष्टन्त्वयाब्रह्मन् यदेतच्छाम्भवन्तनुः ।
तस्यप्रभावो धर्म्मज्ञैः विज्ञात ब्रह्मलौकिकैः ॥ १४५॥
पुराऽसुराणां क्षेमार्थं त्रिपुरञ्च विनिर्म्मितम् ।
यत्रतैर्द्दानवैर्द्देवा देवलोके पराजिताः ॥ १४६॥
तदा ब्रह्माज्ञया देवैर्विश्वकर्मा प्रचोदितः ।
विनिर्म्माय धनूरत्नं शङ्कराय निवेदितम् ॥ १४७॥
तेनैव धनुषारुद्रो ददाह त्रिपुरंरुषा ।
पुनः प्रसन्नोभगवान् देवरातस्य भक्तितः ॥ १४८॥
न्यासभूतमिदन्तत्र स्थापितं ह्यपरन्धनुः ।
तदा प्रभृतितद्वंशैः पूजितं तद्वरं धनुम् ॥ १४९॥
परम्पराक्रमप्राप्तं जनकस्यमहात्मनः ।
तेन सम्पूजितं ब्रह्मन् धनुः सर्वाघनाशनम् ॥ १५०॥
तस्यात्मजा समुत्पन्ना जानकी लोकविश्रुता ।
तस्याः स्वयम्वरे शुक्लं धनुरेतद्विनिश्चितम् ॥ १५१॥
कैश्चिन्न चालितन्तच्च स्थानाद्गुरुतरं धनुम् ।
महादेव प्रभावाद्य स्वशक्त्या गौरवेण च ॥ १५२॥
कौशिकेन सहायातो रामो दशरथात्मजः ।
दिदृक्षुश्च पिनाकस्य यज्ञराष्टमुपागमत् ॥ १५३॥
तेन चोत्थापितंसज्जं विकृष्टं गुरुसारवत् ।
मध्येभग्नं धनुर्भीमं इतिलोकेषुविश्रुतम् ॥ १५४॥
तदेतच्छाम्भवन्दिव्यं विश्वकर्म्मा विनिर्म्मितम् ।
यथारामेश्वरंलिङ्गं धनुषो दर्शनन्तथा ॥ १५५॥
अतिपातक जातानां साधनं द्वितयम्मतम् ।
कलौयेन महाभाग कृतायात्रा स्वयम्मुने ॥ १५६॥
अथवातं नमस्यन्ति जीवन्मुक्त तमोहिसः ।
परलोक भयाद्भीतास्तं नमस्यन्ति येनराः ॥ १५७॥
तेपिपापैर्विमुच्यन्ते प्रयान्ति शुभगाङ्गतिम् ।
मनुष्य देहमासाद्यये न रामेश्वरङ्गताः ॥ १५८॥
तेपापिष्ठास्तु लोकेऽस्मिन् देवता क्रोशमाजनाः ।
आलश्य दूरदेशस्था येन यान्ति महामुने ॥ १५९॥
द्रष्ट्रंवैवालुकालिङ्गं सेतुबन्धशिवस्थितम् ।
प्रायश्चित्तं भवेत्तेषां घोर पापविशोधनम् ॥ १६०॥
मिथिलायां समागम्य येदृष्ट्व शाम्भवन्धनुः ।
पापापनोदनन्तेषां जायते तस्यदर्शनात् ॥ १६१॥
तस्मात्सर्व्व प्रयत्नेन धनुर्यात्रां समाचरेत् ।
येनदृष्टं धनुःखण्डं सर्व्व पापापनोदनम् ॥ १६२॥
श्रीरामकरजस्पृष्टं साक्षाद्भुवनपावनम् ।
प्रत्यक्षं ज्ञापकं श्रेष्ठ धनुर्व्वीर्य्य प्रकाशनम् ॥ १६३॥
आसृष्टि निश्चलन्दिव्यं स्थास्यत्यवनिमण्डले ।
महावैष्णवसंस्कारैर्महायज्ञ व्रतादिभिः ॥ १६४॥
महापुण्यातिरेकैश्च धनुषोदर्शनम्भवेत् ।
एतद्रहस्यं सर्व्वस्वं सर्व्व ब्रह्मर्षि सङ्गतम् ॥ १६५॥
पुराणज्ञैश्च निर्णीतं यद्रामाभिमुखो भवेत् ॥ १६६॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये सप्तदशोऽध्यायः ।
१८
मैत्रेय उवाच -
मिथिला निमिवंश्यानां राजधानीतिमेश्रुतम् ।
साकथम्पुण्यतीर्थेषु गम्यते तद्वदाधुना ॥ १६७॥
पराशर उवाच -
हरेराराधनं लोके यत्र यत्र जलेकृतम् ।
तदेवतीर्थं विज्ञेयं दर्शनात्पुण्यदं नृणाम् ॥ १६८॥
इयन्तु मिथिलापुण्या स्वयं रामस्वरूपिणी ।
न सापेक्षान्य संस्कारैर्न्नसापेक्षा सुरालयैः ॥ १६९॥
परन्तु मुनिभिः पूर्व्वैः काञ्चनारण्य वासिभिः ।
हरेराराधनं पुण्यं बहुधातत्रवैकृतम् ॥ १७०॥
वैवस्वत मनोर्व्वंश इक्ष्वाकोस्तनयोनिभिः ।
गौतमयाजकञ्चात्र यज्ञमत्रैव चाकरोत् ॥ १७१॥
वशिष्ठे नरुषाशप्तो वशिष्ठञ्चापि सोऽशपत् ॥ १७२॥
विदेहत्वन्द्वयोरासीत् पुराणेषुकथास्फुटा ।
पुनर्न्निमि शरीरस्य मत्थनं मुनिभिः कृतम् ॥ १७३॥
मिथिस्तत्रसमुत्पन्नो मिथिलातेन साभवत् ।
तदाप्रभृति तद्वंश्यै राजधानी निरूपिता ॥ १७४॥
राजानः स्वमहाभागा दर्शने गृहमेधिनः ।
परन्तु मुनिभिस्तुल्या तपोयोग समाधिषु ॥ १७५॥
निर्ल्लेपामायिकैर्भोगै पद्मपत्रमिवाम्भसा ।
ज्ञानविज्ञानसारज्ञा परमानन्दलक्षणा ॥ १७६॥
विशेषतो राजरत्नं जनकोनामनामतः ।
जानकी यत्रचोत्पन्ना निमिवंश प्रकाशिनी ॥ १७७॥
यस्य भक्तिप्रभावेण रामोदाशरथिः प्रभुः ।
जामातृत्वं समुत्पन्नो कौतुके फलदप्रदः ॥ १७८॥
तस्येय नगरी पुण्या तेनजाता महाफला ।
विख्याता जानकीनाम्ना विशेषेणाभवन्मुने ॥ १७९॥
मैत्रेय उवाच -
कथं सीता समुत्पन्ना तस्यलाङ्गल पद्धतौ ।
कस्य पुण्यातिरेकेण तदीया तनया भवत् ॥ १८०॥
पराशर उवाच -
जनकानां कुले ब्रह्मन् महर्षि समतेजसाम् ।
मर्य्यादया समापन्नं सर्व्वलोकेषु विश्रुतम् ॥ १८१॥
ज्ञानविज्ञान सम्पन्नं आधिव्याधिविवर्ज्जितम् ।
हर्षरोमा विशेषेण लोकेविख्यात पौरुषः ॥ १८२॥
तस्य पुत्रद्वयं चासीज्ज्येष्ठ सीरध्वजोमतः ।
तद्गुणैः समतांय्यातो द्वितीयस्तु कुशध्वजः ॥ १८३॥
सर्व्वे तद्वंशजाः भूपाः ख्याता जनक नामतः ।
तेनासौ सर्व्वलोकेषु विख्यातो जनकाभिधः ॥ १८४॥
पितुर्य्युपरते राज्ये स्थापितो जनकाभिधः ।
ज्येष्ठः सीरध्वजोराजा ग्रन्थानामा करोमहान् ॥ १८५॥
धर्मेण पालयन् राज्यमधर्मात्परिवर्ज्जयन् ।
सशशाम मिथिर्य्योवै राज्यन्निहतकण्टकम् ॥ १८६॥
स्वयम्प्रादुरभूद्धर्म्माद्रत्नं स्वर्णं खनिङ्गिरौ ।
धनधान्यवती स्फीता भूमिः कामदुधावभौ ॥ १८७॥
ईज्यते बहुविधैर्य्यज्ञैः देवता तुष्टिकारकैः ।
ब्राह्मणान्तोषयामास दानसम्मान भक्तिभिः ॥ १८८॥
तस्य शासित धर्म्मेण राज्येनिहतकण्टके ।
अनावृष्टिः समापन्ना यथासम्पीडिताप्रजाः ॥ १८९॥
महर्षिभिः समादिष्ट मार्गेण मिथिलाधिपः ।
माधवे धवलेपक्षे नवम्यां यज्ञमारभेत् ॥ १९०॥
स्वर्णलाङ्गलमादाय विचकर्ष महीतलम् ।
तत्रपुत्रीसमुत्पन्ना तान्तदागृहमानयत् ॥ १९१॥
जानकीतेनवैनाम्नो विख्याता भुवनत्रये ॥ १९२॥
कदाचिन्नारदो योगी तत्रागत्य महामुनिः ।
सीतेतिनाम्नाचाभाष्य रहस्यं तदुपादिशत् ॥ १९३॥
नारद उवाच -
इयम्पुत्रीमहाभागा कुलोद्योतकरीति च ।
सीतेतिनाम्ना विख्याता भविष्यति जगत्रये ॥ १९४॥
अस्याभर्त्ता प्रभुस्साक्षात्परमात्मा भविष्यति ॥ १९५॥
एतदर्थंहिभवता कर्त्तव्यं यत्नमुत्तमम् ।
स्वयम्वरे प्रकर्त्तव्यं धनुरुत्थापनम्पणम् ॥ १९६॥
नान्यश्चालयिताचापं प्रभोश्चपुरुषादृते ।
तस्यसम्बन्धतोराजन् ! सर्व्वान् कामानवाप्स्यसि ॥ १९७॥
इयन्तु तुलयाराजन् चतुर्वर्ग प्रदायिनी ।
आपन्नानां प्रयत्नानां सर्व्वापद्विनिवारिणी ॥ १९८॥
धन्योसि कृतकृत्योसि लोकवन्द्योसि भूपते ।
यत्त्वया तनयालब्धा ह्री, श्री, कीर्त्यादिवन्दिता ॥ १९९॥
इत्युपादिश्य राजेन्द्र ब्रह्मलोकं जगामसः ।
त्वत्प्रीत्या वर्णितं सर्व्वं रहस्यं मिथिलोद्भवम् ॥ २००॥
एतच्चभावयेन्नित्यं श्रुत्वावै हृदिधारयेत् ।
तस्य तुष्टा भवेत्सीता साक्षाद्राघववल्लभा ॥ २०२॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये अष्टादशाध्यायः ।
१९
मैत्रेय उवाच-
विचित्रमिहमाख्यातं वर्णितं भवतामुने! ।
वैशाखे जानकीजाता व्रतं तत्र कथं भवेत् ॥ २०२॥
निर्णयस्तस्य कालस्य विधिश्चापिमुनीश्वरैः ।
यथाविनिर्णितः शास्त्रे सिद्धान्तं तस्यशंसमे ॥ २०३॥
पराशर उवाच-
वैशाखस्य सितेपक्षे नवमी मघसंयुता ।
सैवमध्याह्नयोगेन शस्यते व्रतकर्म्मणि ॥ २०४॥
विविधापि तिथिर्ग्राह्या नवमीशब्दसङ्ग्रहात् ।
तिथिक्षये तिथेर्वृद्धौ तिथेर्विद्धेथवामुने ॥ २०५॥
मध्याह्नव्यापिनीग्राह्या कर्मकालस्तुशस्यते ।
परवशस्यतेतद्वै मध्याह्नेचेद्दिनद्वये ॥ २०६॥
दिनद्वयेपितद्व्याप्तौ तदासा गृह्यतेपरा ।
दशम्यां पारणंशस्तं दशमीं नैवलङ्घयेत् ॥ २०७॥
उपवास क्रमोराम नवम्यांहि यदाचरेत् ।
पुण्यश्रीसु गृहस्थश्च श्रद्धावांश्च द्विजालये ॥ २०८॥
निर्म्माय मण्डपश्रेष्ठं तत्र पूजनमाचरेत् ।
सौवर्णीं राजतीञ्चापि प्रतिमां कारयेन्नवीम् ॥ २०९॥
पलैः षोडशभिः कार्य्या दशपञ्चभिरेववा ।
तावद्भिः कर्षपैर्व्वापि तावन्माषैरथापिवा ॥ २१०॥
वित्तसाठ्यन्नकुर्व्वीत सर्व्वधर्म्म क्रियादिषु ।
ज्ञानमुद्राधरं ज्ञानं वीरासन समाश्रितम् ॥ २११॥
दिव्यसिंहासनासीनं न्यसेदष्ट दलाश्रये ।
श्रीराम वामभागस्थां सीतां सर्व्वाङ्गशोभनाम् ॥ २१२॥
नीलपद्मधरान्देवीं कारयेत्साधकोत्तमः ।
लक्ष्मणं पश्चिमे भागे धृतच्छत्रं सचामरम् ॥ २१३॥
पार्श्वे भरत शत्रुघ्नौ तालवृन्त करावुभौ ।
आञ्जनेयं तथाचाग्रे एषवै प्रतिमाक्रमः ॥ २१४॥
पूजास्याद्वैष्णवे पीठे वेदिकोपरि संस्थिते ।
प्राणप्रतिष्ठा मन्त्रैश्चन्यसेत्प्राणान् प्रयत्नतः ॥ २१५॥
संस्कारान् विधिवत्कृत्वा देवमावाह्य पूजयेत् ।
आसनं स्वागतं पाद्यं अर्घ्यमाचमनीयकम् ॥ २१६॥
गन्धपुष्पन्तथादीपैः धूपनैवेद्यमेव च ।
ताम्बूलञ्चेतिरामस्य सीतायाश्चापिपूजनम् ॥ २१७॥
यज्ञसूत्रोपचारेतु सीतायैभूषणन्न्यसेत् ।
सच्छत्रं चामरन्दत्वा लक्ष्मणम्पूजयेततः ॥ २१८॥
गन्धपुष्पं तथाधूपं दीपन्नैवेद्यमेवच ।
पञ्चाङ्गमेतत्सर्व्वेषां पूजायाएषवैक्रमः ॥ २१९॥
पूजा पुरुष सूक्तैश्र राघवस्यप्रशस्यते ।
श्रीसूक्तैर्जानकीपूजा कार्य्या सा साधकोत्तमेः ॥ २२०॥
अन्येषां नाममात्रेण चतुर्थ्यन्तेनपूजयेत् ।
अथवा ब्रह्मगायत्र्या सर्व्वपूजन सिद्धये ॥ २२१॥
एवं होमोऽपि कर्त्तव्यः तर्प्पणस्यैषवैक्रमः ।
पुनः शङ्खजलं ग्राह्यं अर्घन्दत्वा विचक्षणः ॥ २२२॥
रामभद्र महाभाग रघुवीरनृपोत्तमः ।
गृहाणार्घं मयादत्तं कृपया रघुनन्दन ॥ २२३॥
उतपन्नासि महाभागे स्वर्णलाङ्गलपद्धतौ ।
गृहाणार्घ्यं मयादत्तं कृपया मिथिलेशजे ॥ २२४॥
मिथिलाधीश्वरं पार्श्वे जनकं तत्र पूजयेत् ।
पञ्चाङ्ग पूजनं कृत्वा अर्घ्यन्तस्मैनिवेदयेत् ॥ २२५॥
विदेहाधिपराजेन्द्र मिथिलेश कृपानिधे ।
गृहाणार्घ्यं मयादत्तं सर्व्वसिद्धिं प्रयच्छ मे ॥ २२६॥
नर्त्तनं गीतवाद्यादि कृत्वा च दिवसन्नयेत् ।
रात्रावपिमहापूजा कृत्वाजागरणाञ्चरेत् ॥ २२७॥
पारणाहेद्विजायाथ भोजयित्वातुभक्तिभिः ।
शुचये देवभक्ताय प्रतिमान्तान्निवेदयेत् ॥ २२८॥
अथवा यदिचेद्भक्तिः पूजायां नैष्ठिकीभवेत् ।
तदातां स्वगृहेस्थाप्यं पूजयेत्प्रत्यहं सुधीः ॥ २२९॥
आचार्य्याय प्रदातव्या दक्षिणाङ्काञ्चनं भुवम् ।
गां सवत्सान्नवंवस्त्रं रत्नन्धान्यं गृहादिकम् ॥ २३०॥
अथवा शक्तितोदेयं यथातुष्येद्विजोत्तमः ।
भूयसीं दक्षिणान्दद्यात् स्वस्तिवाचनपूर्वकम् ॥ २३१॥
एवमाराधितोरामः सीतया सहभक्तितः ।
ददातिपरमान् कामान् सुराणामपिदुर्लभम् ॥ २३२॥
नानेन सदृशम्पुण्यं नानेन सदृशंव्रतम् ।
रामतोजायते धर्म्मं नानेनसदृशङ्क्वचित् ॥ २३३॥
सुरापी ब्रह्मास्तेयी गुरुपत्नी प्रघर्षकः ।
शुद्धतामाप्नुयुस्सर्व्वे प्रयान्ति परमाङ्गतिम् ॥ २३४॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये एकोनविंशोऽध्यायः ।
२०
मैत्रेय उवाच-
मिथिलाधिपतेर्व्वेश्म दुर्गाणि परिखास्तथा ।
अन्तःपुराणि सर्व्वाणि यथाकाराणिवर्णय ॥ २३५॥
पराशर उवाच-
दुर्गञ्जनकरायस्य परिखा त्रितयान्विता ।
नेकशाल समुत्सौधं दुर्ग कुट्टिमसंयुतम् ॥ २३६॥
वणिजामापणैर्युक्तं वीरावासविराजितम् ।
निमिवंश प्रसूतानां गृहरत्नं सुशोभितम् ॥ २३७॥
तन्मध्ये राजराजस्य स्फटिकं मन्दिरंवरम् ।
वामेत्वंशे ध्वजावासं गृहरत्नैः समन्वितम् ॥ २३८॥
राजराज गृहोपान्ते गजाश्व भवनानि च ।
गोपुरं प्राग्भवद्वारं तदन्तर्व्वर्त्तिनीसभा ॥ २३९॥
ऐशान्यां राजते ब्रह्मन् महारत्नौघसङ्कलम् ।
वायव्येतुगृहारामं नैॠत्येकोश सञ्चयम् ॥ २४०॥
पूर्वे रङ्गावलीम्विद्यादिति वै मन्दिरक्रमम् ।
मध्येराजालयंश्रेष्ठं तन्मध्ये स्वर्णमण्डपम् ॥ २४१॥
सुवर्ण मण्डपं दृष्ट्वा सर्व्वङ्कालेषु मानवः ।
सायुज्य फलमाप्नोति रामसान्निध्यमेव च ॥ २४२॥
महापातकिनोलोके पापिष्ठा ये नराधमाः ।
पशवः पक्षिणः प्रेता येवा ते पापयोनयः ॥ २४३॥
कथञ्चित्तत्र चेज्जातास्तेपियान्ति परराङ्गतिम् ।
किम्पुनर्य्यान्तियेभक्त्या जानन्तुतत्फलम्मुने ॥ २४४॥
एवमेवविधानेन राजते राजमन्दिरम् ।
राजालये वशिष्ठस्य ऐशान्यां कल्पपादपम् ॥ २४५॥
एवमादि प्रकारेण दिव्यसम्पत्तिशोभितम् ।
दुर्गं दुर्गतमं दिव्यं विख्यातं भुवनत्रये ॥ २४६॥
समारभ्य महाभाग पूर्व्वे हरिहरालये ।
तथा मैत्रेय निर्द्दिष्टं पश्चिमेवाजलेश्वरम् ॥ २४७॥
गिरिजालयमारभ्य यावद्वै धनुषस्थितम् ।
इतिदुर्गस्यमर्य्यादा मिथिला सा महापुरी ॥ २४८॥
तत्प्रान्त वाटिकामिश्च विविधैश्च जलाशयैः ।
शोभतेतीरभुक्तिश्च धनधान्य समाकुला ॥ २४९॥
उत्तरे काञ्चनारण्यं महर्षिगण शोभितम् ।
बहुपुष्प फलोपेतन्द्वितीयमिवनन्दनम् ॥ २५०॥
सरोज वनमाख्यातं सन्तान वनमेव च ।
मन्दारवनमित्येव सर्व्वतः पुष्पितद्रुमम् ॥ २५१॥
चम्पकारण्यमाख्यात केलिकौतुक काननम् ।
कुमुदं सुखदम्प्रोक्तं वसन्तारण्यमेव च ॥ २५२॥
स्फटिकं प्रतिमञ्चैव तथानन्दविवर्द्धनम् ।
शृङ्गार काननञ्चैव उपमान तिरस्कृतम् ॥ २५३॥
सुगन्धिरससम्पन्नं सुगन्धिकुसुमाकरम् ।
कन्दरं कान्तिकल्लोलं लवङ्गवनमेव च ॥ २५४॥
केतकी वनमित्येव काञ्चनारण्य मध्यमम् ।
तत्प्रान्ते गिरयः पञ्च तेषां नामानिमेशृणु ॥ २५५॥
कुलाद्रिः पश्चिमेख्यातः स्वर्णाद्रिस्तु तथोत्तरे ।
कौतुकाद्रिस्तथावामे पूर्व भागे मधुश्रवः ॥ २५६॥
सञ्जीवन गिरिर्मध्ये ख्यातोलोकत्रयेमुने ।
दुर्गस्य पश्चिमे भागे योजनत्रितयाभिधम् ॥ २५७॥
यज्ञस्थलं नरेन्द्रस्य यत्रलाङ्गलपद्धतौ ।
समुत्पन्नामहाभागा सीताराघववल्लभा ॥ २५८॥
तद्विशेषफलं लोके सर्व्वकामप्रदायिकाम् ।
मिथिला सर्व्वतः पुण्या सर्व्वाकारेण शोभिता ॥ २५९॥
तस्यां निवासिनां पुण्यं मयावक्तुं न शक्यते ।
सद्यो विनाशयेत्पापं मिथिलेतिप्रकीर्तनात् ॥ २६०॥
धन्यास्ते ये प्रयत्नेन निवसन्ति महामुने ।
विचरेन्मिथिलामध्ये ग्रामेग्रामे विचक्षणः ॥ २६१॥
सखण्डानां विधिरियं वीतरागवतामपि ।
कपिलेश्वरमारभ्य हरिणाक्षीञ्च पावनीम् ॥ २६२॥
पिप्पलीवनमागत्य पुनः पुष्पहरं व्रजेत् ।
रूपस्थानं पुनर्गत्वा वर्णस्थानं ततोव्रजेत् ॥ २६३॥
विलावतीं हरित्वेकीं गच्छेत्कूपेश्वरम्पुनः ।
मिथिलेशपुरं गत्वा वनमामद्रमालयम् ॥ २६४॥
पुनः सिंहेश्वरङ्गत्वा तारवल्लींसपिप्पलीम् ।
सिंहोलकामथोगत्वा पुनश्चत्रपनायनम् ॥ २६५॥
सिन्दूरेश्वरकङ्गत्वा ततो राजालयंव्रजेत् ।
सृखेलीं समुपागम्य गच्छेद्विषहरं ततः ॥ २६६॥
मङ्गलां मङ्गलवतीं विरजां पाप हारिणीम् ।
वलवर्द्धकभाविन्यां जाम्वतीं जीव पुत्रिकाम् ॥ २६७॥
एवंवैमिथिलोपान्ते वसन् ग्रामेष्वनन्यधीः ।
नयेत्कालं कृपापात्रं विचरन्साधकोत्तमः ॥ २६८॥
सम्पन्नानां विधिरियं मुनीनां वीतरागिणाम् ।
निवसेदुरजं कृत्वा वाणप्रस्थोऽथवाक्वचित् ॥ २६९॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये विंशोऽध्यायः ।
२१
पराशर उवाच-
इदं समासतः प्रोक्तं तव प्रीत्या मयाधुना ।
माहात्म्यं मिथिलायाश्च कोपिवक्तुं न शक्यते ॥ २७०॥
रामतुष्टिकरांलोके सर्व्वकामसमृद्धिनीम् ।
मिथिला सर्व्वतः पुण्या सुराणामपि दुर्लभम् ॥ २७१॥
प्रयागे बहुवर्षाणि काश्यांवा बहुवार्षिकम् ।
नैमिषेवा कुरुक्षेत्रे जन्मावधिवसेन्नरः ॥ २७२॥
अवन्त्यां विष्णुकाञ्चीञ्च नरनारायणाश्रमे ।
व्यङ्कटेऽद्रौ महापीठे गङ्गासागर सङ्गमे ॥ २७३॥
मुक्तिक्षेत्रे हरिद्वारे ब्रह्मावर्त्ते गयाशिरे ।
आजन्म निवसेद्यस्तु परिक्रामे भुवन्तथा ॥ २७४॥
गवां लक्षप्रदाता च शतप्रामप्रदायकः ।
सुवर्णमेरुदाता च रत्नाकर प्रदायकः ॥ २७५॥
याजकः सर्व्वयज्ञानां स्वाध्याय निरतस्तथा ।
कुब्जाति कुब्जकर्त्ता च प्राजापत्येनिवर्त्तकः ॥ २७६॥
पाराकादि व्रतैर्युक्तश्चन्द्रायण विवर्त्तकः ।
तिलाशी च तथैवाह पञ्चगव्येन वर्त्तकः ॥ २७७॥
पत्राहारी जलाहारी निराहारस्तथैव च ।
दरीशायी गिरौवासी ग्रीष्मेपञ्चाग्नि सेवकः ॥ २७८॥
सएवतिलावासी शिशिरे सलिलेशयः ।
ऊर्द्ध वाहुर्व्वसंय्यश्च स्थाणुः कामाकुणिस्तथा ॥ २७९॥
ब्रह्मक्षत्रानुवर्त्ती च तत्वज्ञानैकचिन्तकः ।
यागेष्वभिरतश्चैव देवतार्च्चन तत्परः ॥ २८०॥
पुरश्चर्य्यावतश्चैव हविष्याशी जितेन्द्रियः ।
निखिलैः साधनैः स्वीयैर्व्वहुजन्म समर्ज्जितैः ॥ २८१॥
महापुण्यातिरेकैश्च ? च भारते ।
मिथिलाया निवासस्य नराः संय्यान्तियोग्यताम् ॥ २८२॥
य इदं श्रावयेन्नित्यं श्रुत्वानाहृदिधारयेत् ।
सीतारामौहृदिन्यस्य नत्वा सम्प्राप्नुयाद्ध्रुवम् ॥ २८३॥
प्रीयन्ते पितरस्तस्य प्रीयन्ते तस्यदेवताः ।
देवानां मान्यतालब्धा सर्व्वान् कामानवाप्नुयात् ॥ २८४॥
-इति श्रीबृहद्विष्णुपुराणे मिथिलामाहात्म्ये पराशर-मैत्रेयसंवादे
एकविंशोऽध्याये मिथिलामाहात्म्यं सम्पूर्णम् ।