पूर्वेण विहितस्य प्रत्ययस्य लुब् भवति अविशेषे। न चेन् नक्षत्रयुक्तस्य कालस्य रात्र्यादिविशेषो ऽभिधीयते। यावन् काले नक्षत्रेण युज्यते अहोरात्रः, तस्य अविशेषे लुब् भवति। अद्य पुष्यः। अद्य कृत्तिकाः। अविशेषे इति किम्? पौषी रात्रिः। पौषमहः।
पूर्वेण विहितस्य लुप् स्यात् षष्टिदण्डात्मकस्य कालस्यावान्तरविशेषश्चेन्न गम्यते। अद्य पुष्यः॥
यद्यविशेषे लुग्भवति, इहापि प्राप्नोति-- पौषी रात्रिः,पौषमहरिति, अत्राप्यविशेषी गम्यत एव। तथा हि-- पौषीरात्रिरित्युक्ते, अद्य ()आओ वेति विशेषो न गम्यत इत्यत आह-- "न चेत् नक्षत्रयुक्तस्य" इत्यादि। एवं मन्यते-- "नक्षत्रेण युक्तः कालः"
४।२।३ इत्यनुवत्र्तते, तेन तद्विशेष एव न भवतीति। "रात्र्यादिविशेषः" इति।आदिशब्देनाह, मुहूर्त्तः, लवः-- इत्येते विशेषा गृह्रन्ते। "यावान्" इत्यादि। अनन्तरोक्तमेवार्थं विस्पष्टीकरोति।
कियांश्च कालो नक्षत्रेण युज्यते? अहोरात्रः। तदेवं यावान् कालो नक्षत्रेण युक्तस्तस्याविशेषे न गम्यते, अपि तु तदेकदेशस्य रात्रेः, अह्नो वेति नायं लुपो विषयः। यद्येवम्, प्रत्ययस्यापि कथमेकदेशो विषयः?समुदायद्वारेण तदन्तःपातिनो गृह्रन्ते। एकदेशानामपि योगात् पूर्वेण प्रत्ययोत्पत्तिः सिद्धा बवति। पुनरिहावयवस्यैकदेशो लुपो विषय इति। इह तर्हि प्राप्नोति-- पौषोऽहोरात्र इति, अत् यावान् कालो नक्षत्रेण युक्तः, तस्याविशेषो गम्यते, तथा ह्रहोरात्र इत्युक्ते न ज्ञायते-- किमतीतः, अथानागतः,
अथ वत्र्तमान इति? नैष दोषः; अविशेष इति प्रसज्यप्रतिषेधोऽयम्। तेन नक्षत्रयुक्तस्य कालस्य यत्र विशेषो रात्र्यादिस्तत्र न लुग्भवतीति ज्ञायते, न तु यत्राविशेषस्तत्र तु लुब्भवतीति॥
लुबविशेषे। षष्ठिदण्डेति। षष्टिघटिकापरिच्छिन्ने काले एकैकस्मिन्नेकैकेन नक्षत्रेण चन्द्रमा युज्यत इति स्थितिः। तस्य षष्टिदण्डस्य कालस्य अवान्तरविशेषोऽहर्वा रात्रिर्वेति न गम्यते चेदित्यर्थः। अद्य पुष्य इति। अद्येत्यव्ययम् अहोरात्रवाचि अधिकरणशक्तिप्रधानम्, इह तु अधिकरणशक्तिविनिर्मुक्तोऽहोरात्रकालो विवक्षितः। तथाच अयमहोरात्रः पुष्ययुक्तचन्द्रमसा युक्त इत्यर्थः। अहर्वा रात्रिर्वेति विशेषानवगमादणो लुप्। कथं तर्हीति। पौर्णमस्याः षष्टिदण्डात्मिकाया अवान्तरविशेषानवगमादिह लुप् स्यादित्याक्षेपः। समाधत्ते--विभाषेति। फाल्गुनीकार्तिकीचैत्रीशब्दानां नक्षत्राऽण्विशिष्टानां पौर्णमास्यां प्रयोगदर्शनेन पौर्णमास्यां नक्षत्रयुक्तायां "लुबंभावात्कथं श्रणणेति निर्देश इत्यत आह--श्रवणशब्दात्त्वत एव लुबिति। "श्रवणे"ति निपातनादेव पौर्णमास्यां लुबित्यर्थः। ननु "कृत्तिका श्रवणः पुष्यः चित्रास्वात्योर्यदन्तर"मित्यादौ श्रवणशब्दस्य पुंलिङ्गत्वदर्शनेन तस्मादणो लिपि कृते "लुपि युक्तवद्व्यक्तिवचने" इति पुंलिङ्गत्वावश्यंभावाच्छ्रवणेति कथं स्त्रीलिङ्गतेत्यत आह--युक्तवद्भावाभावश्चेति। "निपातना"दिति शेषः। ननु तर्हि श्रावणीति नैव स्यादित्यत आह--अबाधकान्यपीति। इयं परिभाषा वृत्तौ स्थिता। सर्वादिसूत्रभाष्ये तु "बाधकान्येव निपातनानी"त्युक्तम्।
लुबवि [शेषे]। पूर्वसूत्रस्यानुवर्तनादिह "नक्षत्रेण युक्तस्य कालस्याऽविशेषे गम्ये"इत्यर्थ उपलभ्यते, तदाह--षष्टिदण्डेति। "अद्य पुष्यः"इत्युक्त्या"न ह्रो, न ()आः"इति विशेषे गम्यमानेऽपि अहोरात्रात्मककालस्यावान्तरविशेषानवगमाल्लुब्भवत्येवेति भावः। "अविशेषे"इत्यत्र प्रसज्यप्रतिषेधाश्रयणात् "पौषोऽहोरात्रः"इत्यत्र लुब्न भवति, षष्टिदण्डात्मकसमुदायरूपकालस्य प्रतीतावप्यवयवद्वयात्मकस्यापि विशेषस्यापि प्रतीतेरित्याशयेनाह---विशेषश्चेन्नेति। अद्य पुष्य इति।स "मूलेनावाहयेद्देवीं श्रवणेने"त्यप्युदाहरणं बोध्यम्।