अव्ययीभावसंज्ञाकात् प्रातिपदिकाच् च ञ्यः प्रत्ययो भवति तत्र भवः इत्येतस्मिन् विषये। अणो ऽपवादः। न च सर्वस्मादव्ययीभावाद् भवति, किं तर्हि, परिमुखादेः। परिमुखादीनां च गणपाठस्य एतदेव प्रयोजनम्। तेषां विशेषणम् अव्ययीभावग्रहणम्। परिमुखं भवं पारिमुखम्। पारिहनव्यम्। परिमुखादेरन्यत्र न भवति, औपकूलम्। परिमुख। परिहनु। पर्योष्ठ। पर्युलूखल। परिसीर। अनुसीर। उपसीर। उपस्थल। उपकलाप। अनुपथ। अनुखड्ग। अनुतिल। अनुशीत। अनुमाष। अनुयव। अनुयूप। अनुवंश।
"किं तर्हि" इत्यादि।
कथं पुनरव्ययीभावादिति सामान्येनोच्यमानः प्रत्ययः परिमुखादेरेव? इत्यत आह-- "परिमुखादीनाञ्च" इत्यादि। चशब्दो हेतौ। न ह्रन्तत् कार्यमस्ति परिमुखादिगणपाठस्य। तत्र यद्यप्येतदपि न स्यात्, विध्यर्थमेव तस्य स्यात्, तस्मात् परिमुखादेरेव भवति, न सर्वस्मादव्ययीभावात्।
यद्येवम्, परिमुखादेरित्येवं वक्तव्यमित्याह-- "तेषाम्" इत्यादि। यदि हि परिमुखादेरित्युच्यते, ततोऽसत्यव्ययीभावग्रहणे तत्पुरुषेभ्योऽपि परिमुखादिभ्यः प्रत्ययः स्यात्, त()स्मस्तु सति न भवति-- परिगतं मुखं परिमुखमिति प्रादिसमासः, तत्र भवः परिमुखः; अणेव भवति। अपि चोत्तरार्धमव्ययीभावग्रहणमवश्यमेव कत्र्तव्यम्-- "अन्तःपूर्वपदाट्ठञ्"
४।३।६०। "ग्रामात्पर्यनुपूर्वात्"
४।३।६१ इत्यव्ययीभावाद्यथा स्यात्। "पारिहनव्यम्" इति। "ओर्गुणःर"
६।४।१४६, "वान्तो यि प्रत्यये"
६।१।७६ इत्यवादेशः। "औपकूलम्" इति। "अव्ययं विभक्ति"
२।१।६ इत्यादिनाऽव्ययीभावः। एष च परिमुखादिषु न पठ()त इत्यणेव भवति।
अत्र पिरमुखमिति कथमव्ययीभावः? यावता अपपरिबहिरञ्चवः पञ्चम्या
२।१।११ समस्यन्ते, पञ्चमी च परिणा कर्मप्रवचनीयेन योगे भवति, कर्मप्रवचनीयसंज्ञा तु "अपपरी वर्दने"
१।४।८७ इत्यनेन, न च परिमुखे वर्जनं गम्यते,
किं तर्हि? सर्वतोभावः? एवं तर्हि "अव्ययम्"
२।१।६ इति योगविभागव्ययीभावो भविष्यति।
अन्ये तु येऽत्र परिहनुप्रभृतयोऽव्ययीभावाः, ते "अपपरिबहिरञ्चवः पञ्चम्या"
२।१।११ इत्यनेनैव भवन्ति। अत्र येष्वपि वर्जनं न गम्यते, ततस्तेष्वयि "अव्ययम्"
२।१।६ इति योगविभागेनैव। ये तूपसीरादय उपपूर्वाः, ते सामीप्ये "अव्ययम्"
२।१।६ इत्यादिना। "अनुगङ्गम्" इति। "यस्य चायामः"
२।१।१५ इत्यव्ययभावः। अन्ये तु येऽनुसीरादयोऽनुपूर्वास्ते पश्चादर्थेऽव्ययमित्यादिना॥
अव्ययीभावाच्च। "ञ्य" इति शेषः।
परिमुखादिभ्य इति। यद्यपीदं वार्तिकं भाष्ये न दृष्टं, तथापि दिगदिगणपाठानन्तरं परिमुखादिगणपाठसामथ्र्यादिहाव्ययीभावपदं परिमुखादिपरमिति गम्यते। न ह्रष्टाध्याय्यां परिमुखादिगणस्य कार्यान्तरमस्ति। औपकूल इति। उपकूलं भव इत्यर्थः। अव्ययीभावत्वेऽपि परिमुखाद्यनन्तर्भावान्न ञ्यः।
अव्य। परिमुखमिति। यदि परिशब्दादिह वर्जनं गम्यते, तदा"अपपरिबहिरञ्चवः पञ्चम्ये"त्यब्ययीभावः। यदि तु सर्तोभावः, तदा त्वस्मादेव निपातनादब्ययीभाव इत्याहुः।
परिमुखादिभ्यएवेष्यते। परिमुखादिभ्य एवेति। अयं भावः---दिगादिगणानन्तेरं परिमुख, परिहनु, पर्याष्ठ, पर्युलूखलेत्यादि परिमुखाः दिगणः पट()ते, तत्साहचर्यादिह सूत्रेऽव्ययीभावशब्देन परिमुखादिरेव गृह्रते। तस्य गणस्। कार्यान्तराऽभावादिति। नन्वेवं "परिमुखादे"रिति सूत्रं विशिष्यैव क्रियतां, किमनेन प्रयासेन()। उत्तरत्र "अव्ययीभावा"दित्यस्यापेक्षायमपि तत्रैव तत्करणौचित्यादिति चेत्। अतारिह हरदत्तः---"परिमुखादेः"इत्युच्यमाने बहुव्रीहितत्पुरुषेभ्योऽपि ञः स्यात्, अव्ययीभावग्रहणात्तु तेभ्योऽणेव भवतीति। परिमुखादिगणे प्रतिशाखशब्दोऽपि बोध्यः। तथा च"शाखृ व्याप्तौ"इति धातौ प्रतिशाखं भवं प्रातिशाख्यम्। "अव्ययीभावाच्चे"ति भवार्थे ञ इति माधवः।