वक्ष्यति अवयवादृतोः ७।३।११

पूर्ववर्षिकम्। अपरवार्षिकम्। पुर्वहैमनम्। अपरहैमनम्। यत्र पञ्चमीनिर्देशो न अस्ति जे प्रोष्ठपदानाम् ७।३।१८ इत्येवम् आदौ, तदर्थम् उत्तरपदाधिकारः। पञ्चमीनिर्देशेष्वपि विस्पष्टार्थम्, वृद्धेश्च व्यपदेशार्थम्। उत्तरपदवृद्धौ सर्वं च ६।२।१०५ इति उत्तरपदाधिकारे या वृद्धिः इत्येवं विज्ञायते। अवयवादृतोः ७।३।११। अवयववाचिनः उत्तरस्य ऋतुवाचिनः उत्तरपदस्य च अचामादेः अचः वृद्धिर् भवति तद्धिते ञिति, णिति, किति च परतः। पूर्ववार्षिकम्। पूर्वहैमनम्। अपरवार्षिकम्। अपरहैमनम्। पूर्वं वर्षाणाम्, अपरं वर्षाणाम् इति एकदेशिसमासः। तत्र भवः ४।३।५३ इत्येतसिमिन्नर्थे वर्षभ्यष्ठक् ४।३।१८, हेमन्ताच् च ४।३।२१, सर्वत्र अण् तलोपश्च ४।३।२२ इत्यण् प्रत्ययः। तत्र ऋतोर् वृद्धिमद्विधौ अवयवातिति तदन्तविधिः। अवयवातिति किम्? पूर्वासु वर्षासु भवम् पौर्ववर्षिकम्। कालाट् ठञ् ४।३।११ इति ठञ्। अवयवपूर्वस्य एव तदन्तविधिः, न अन्यस्य।

अवयवादृतोः। , ७।३।११

"ऋतोः" [नास्ति--मु। पुस्तके] इति। नेदं स्वरूपग्रहणम्(), किं तर्हि? अर्थग्रहठणम्()। तथा ह्रवययवादित्युच्यते, ऋतोश्चायं एवावयधी भवति। अवयविथ्येनतौ। विज्ञयमानेऽर्थनिर्देशोऽयं विज्ञायते, ततश्चावयववाचिनः पूर्वपदादुत्तरस्यर्त्तुवाचिनः कार्यं विज्ञायत इत्याह--"अवयववाचिनः" इत्यादि। "एकदेशिसमासः" इति। पूर्वापरादिसूत्रेण २।२।१। ननु ग्रहठणवता प्राप्तिपधेकेन तदन्तविधिः (व्या।प।८९) प्रतिषिध्यते, तत्कथं वर्षाहेमन्ताभ्यां प्रत्ययो विधीयमानस्तदन्ताभ्यां लक्ष्यते? इत्याह--"तत्र ऋती वृद्धिमद्विधाववयवानाम्()" इति। "पौर्ववर्षिकः" [पौर्ववार्षिकम्()--काशिका] इति। पूर्वाश्च ता वर्षाश्चेति विशेषणसमासं कृत्वा भवार्थे तद्धितो विधेयः। पूर्वशब्दोऽत्र कालवाची, न त्ववयववाचीत्यङ्गस्यादिवृद्धिरेव भवतोति। अथात्रापि तदन्तविधिना ठक्? कस्मान्न भवपति? इत्याह--"अवयवपूर्वस्यैव हि" इत्यादि॥

अवयवादृतोः १३७७, ७।३।११

अवयवादृतोः। पूर्वपदादिति। "परस्ये"ति शेषः। ऋतुवाचिन इति। "उत्तरपदस्ये"ति सेषः। पूर्ववार्षिक इति। ऋतिविशेषे वर्णशब्दो नित्यस्त्रीलिङ्गो बहुवचनान्तः। वर्षाणां पूर्वं-पूर्ववर्षाः, तत्र जात इत्यर्थः। पूर्वापराधरोत्तर"मित्येकदेशिसमासः। अपरहैमन इति। हेमन्तस्यापरम्-अपरहेमन्तः। तत्र जातादिरित्यर्थः। एकदेशिसमासः। अपरहैमन इति। हेमन्तस्यापरम्--अपरहेमन्तः। तत्र जातादिरित्यर्थः। एकदेशिसमासः। "सर्वत्राण्च तलोपश्चे"त्यण्, तलोपश्च, उत्तरपदादिवृद्धिः। पूर्वासु वर्षास्विति। "तद्धितार्थ" इति समासः। आदिवृद्धिरेव, न तु उत्तरपदादि वृद्धिः, पूर्वपदस्य अवयववृत्तित्वाऽभावात्।

ननु कथमिह "वर्षाभ्यष्ठ"गिति ठक्, प्रत्ययविधौ तदन्तविधिप्रतिषेधात्, तत्राह--ऋतोरिति। अवयववाचकानां शब्दानामुपरि स्थिताट्टतुवाचकाद्वृद्धिनिमित्तकप्रत्ययविधाने कर्तव्ये तदन्तविधिर्वाच्य इत्यर्थकेन "येन विधि"रिति सूत्रभाष्यस्थितवचनेन पूर्वत्र=पूर्वमुदाह्मते उदाहरणे तदन्तविधिरित्यर्थः। तथाच पूर्ववार्षिक इत्यत्र "पूर्वहैमन" इत्यत्र चोदाहरणे "वर्षाभ्यष्ठ"गिति ठक्, "सर्वत्राण् च तलोपश्चे"त्यण्तलोपौ च सिध्यन्ति। इह तु नेति। प्रत्युदाहरणे तु तदन्तविधिर्नास्ति। पूर्वासु वर्षास्विति सामानाधिकरण्येन पूर्वशब्दस्य अवयववृत्तित्वाऽभावादित्यर्थः। ततश्च प्रत्युदाहरणे "पौर्ववार्षिक" इत्यत्र "कालाट्ठञि"ति ठञेव, नतु ठक्। स्वरे विशेषः। पौर्वहेमन्तिक इत्यत्रापि ठञेवेति भावः।

अवयवादृतोः १०८२, ७।३।११

अवयवादृतोः। पूर्ववार्षिक इत्यादि। वर्षाणां पूर्वः, हेमन्तस्यापर इति विग्रहे "पूर्वापराधरोत्तर"मित्येकदेशसमासः। पूर्वास्विति। तद्धितार्थे समासः।

ऋतोर्वृद्धिमद्विधाववयवानम्। ऋतोर्वृद्धिमद्विधाविति। ऋतुवाचिनः शब्दाद्वृद्धिनिमित्तकप्रत्ययविधाने तदन्तविधिर्वाच्यः, स चेदृतुवाची शब्दोऽवयवेभ्यः पर इत्यर्थः। पूर्वत्रेति। "पूर्ववाषिकः"अपरहेमन"इत्यत्र। तथा च "वर्षाब्यष्ठक्", "सर्वत्राण्च तलोपश्चे"त्याभ्यां क्रमेण ठगणौ भवतः। वृद्धिमद्विधौ किं()। पूर्वप्रावृषम्। "प्रावृष एण्यः"इत्यत्र तदन्तविध्यभावादिह ऋत्वणेव। इह त्विति। "पौर्ववर्षिक"इत्यत्र। तथा चेह--"कालाट्ठ"ञिति ठञेवेति भावः। अवयवत्वाभावादिति। अन्यथा पूर्वासु वर्षास्वित सामानाधिकरण्यं न सङ्गच्छेतेति भावः।