"समासान्ताः" इत्ययमधिकारः" इति। वक्ष्यमाणेन "बहुव्रीहौ संख्येये डजबहुगणात्()"
५।४।७३ इत्यादिना बहुव्रीह्रादित्वेन समासविशेषाद्विधास्यन्ते; यत्रापि बहुव्रीह्रादिग्रहणं नास्ति, तत्र सङ्घातः प्रकृतित्वेन निर्दिश्यते।
यता--"अच्? प्रत्यन्ववपूर्वात्? सामलोम्नः"
५।४।७५ इति, ततश्च सामथ्र्यादेव समासान्ताः प्रत्याय विज्ञास्यन्ते,
त()त्क समासग्रहणेन? यत्रैतदुभयं नास्ति--यथा--"ऋक्पूरब्धूःपथामानक्षे"
५।४।७४ इति, तदर्थं समासान्तग्रहणं क्रियते। अन्तशब्दोऽयं सामीप्यवचनोऽप्यस्ति,
यदि तस्येह ग्रहणं स्यात्? प्रत्ययपरत्वेनैव डजादीनां सामीप्यस्य सिद्धत्वादन्तशब्दोऽनर्थकः स्यादिति मत्वाऽऽह--अवयववचनोऽयमन्तशब्दो गृह्रत इति दर्शयन्नाह--अवयवा इति अस्य पर्यायेण वृतिं()त कर्तुमाह--"एकदेशाः" इति।
एकदेशशब्दमिहाश्रयता प्राक्समासविधेः समासार्थादुत्तरपदात्? वक्ष्यमाणाः प्रत्यया भवन्ति,
पश्चात्? समासः--इत्युक्तं भवति।
एवं हि ते समासस्यैकदेशा भवन्ति यदि प्राक्? समासवृत्तेः स्यात्()।
समासान्तान्? कृत्वा पश्चात्? तदन्तेन समासः क्रियते। एवञ्च तैः सह समाससंज्ञा बवतीत्युपपद्यते डजादीनां समासावयवत्वम्()। अतश्चैतदेवं विज्ञेयम्()। योऽभिमन्यतेसमासे कृते डजादिभिर्भवितव्यमिति, तस्य "न कपि" (७।४।
१४) इत्यत्र यद्वक्ष्यति वृत्तिकारः--"समासार्थे ह्रु त्तरपदे कपि कृते पश्चात्? समासेन भक्तिव्यम्()" इति, तद्विरुध्यते।
ननु च समासार्थादुत्तरपदाड्डजादिषु कृतेषु पश्चात्? तदन्तेन समासः क्रियते--इत्यस्मिन्नपि पक्षे समानो दोषः, यतः "पथो विभाषा" (५।४।
७२) इत्येवमादिषु नञः परो यः पथिन्()शब्दस्तदन्तात्? तत्पुरुषाद्विभाषा समासान्तो भवतीत्येवमादयो निर्देशा विरुध्यन्त एव? नैतदस्ति; तदविरोधस्य "ङ्याप्प्रातिपदिकात्()"
४।१।१ इत्यत्र प्रतिपादितत्वात्()। "तद्ग्रहणेन गृह्रन्ते" इति तच्छब्देन समासः प्रत्यवमृश्यते। समासावयवत्वे सति तेषामपि तदनुप्रदेशो भवति। अतस्ते। समासग्रहणेन गृह्रन्त इति।
अथ समासावयवत्वे प्रत्ययस्य किं प्रयोजनम्()? इत्याह--"प्रयोजनम्()" इत्यादि। "अधिराजम्(), उपराजम्()" इति। यताक्रमं विभक्त्यर्थे सामीप्येऽव्ययीभावः। "अव्ययीभावे शरत्प्रभृतिभ्यः"
५।४।१०७, "अनश्च" (५।४।
१०८) इति टजन्तस्याव्ययीभावग्रहणेन ग्रहणात्? "नाव्ययीभावादतोऽम्त्वपञ्चम्याः"
२।४।८३ इति विभक्तेरलुक्(), अमन्तभावश्च भवति।
द्वे पुरी समाह्मते इति "तद्धितार्थोत्तरपदसमाहारे च"
२।१।५० इति समातः। स च "संख्यापूर्वो द्विगुः"
२।१।५१ इति द्विगुसंज्ञः, "ऋक्पूरब्धूःपथाम्()" (५।४।
७४) इत्यकारप्रत्ययान्तस्य द्विगुग्रहणेन ग्रहणावकारान्तात्? "द्विगोः" (४।१।
२१) इति ङीप्? सिद्धो भवति।
कोशनिषदिनीति। कोशश्च निषच्चेति समाहारद्वन्द्वः,
"द्वन्द्वाच्चुदषहान्तात्? समाहारे" (५।४।
१०६) इति टच्? तस्य द्वन्द्वग्रहणेन ग्रहणात्? कोशनिषदमस्या अस्तीति "द्वन्द्वोपतापगह्र्रात"
५।२।१२७ प्राणिस्थादिनिर्भवति, "ऋन्नेभ्यो ङीप्()"
४।१।५ इति ङीप्()। रुआक्त्वचिनीति। पूर्वेण तुल्यम्()।
"विधुरः" प्रधुरः" इति। विगतो धुरः, प्रगतो धुर इति "कुगतिप्रादयः"
२।२।१८ इति प्रादितत्पुरुषसमासः।
पूर्ववदकारस्येह तत्पुरुषग्रहणेन ग्रहणात्? "तत्पुरुषे तुल्यार्थतृतीया"
६।२।२ इत्यादिना पूर्वपदप्रकृतिस्वरः सिद्धो भवति। पूर्वपदं पुनरतर निपात आद्युदात्तः। असति तु समासान्तत्वे प्रत्ययस्वरेणान्तोदात्तता स्यात्()। "उच्चैर्धुरः, नीचैर्धुरः" इति। उच्चैर्धूरस्येति नीचैर्धूरस्येति बहुव्रीहिः। पूर्ववदकारप्रत्ययः,
तस्य बहुव्रीहिग्रहणेन ग्रहणात्? "बहुव्रीहौ प्रकृतया पूर्वपदम्()"
६।२।१ इति पूर्वपदप्रकृतिस्वरो भवति। पूर्वपदप्रकृतिस्वरस्त्विहान्तोदात्()तः।
सनुतर्(), उच्चैस्(), नीचैस्(), शनैस, ऋधक्(), ऋते, युगपत्(), आरात्(), पृथगित्येते सनुतर्()प्रभृतयोऽन्तोदात्ताः, स्वरादिषु पाठात्()॥